Ironia: podstawowe klasyfikacje D. S.

Muecke

Klasyfikowanie ironii
• „Dotychczasowe klasyfikacje są przestarzałe albo też obejmują zbyt szeroki zakres,
by można było się nimi posługiwać” (Muecke). Dotychczasowa klasyfikacja
przyniosła jednak jakieś pożytki i dała podwaliny dla kolejnych badań
• Lekceważenie ironii jako środka wyrazu treści przez językoznawców, ale i ludzi
zwykłych, którzy traktują ironię jako środek „gorszego sortu” i mają nadzieję, że
dzięki braku zainteresowania badaniami o niej zaniknie w języku
• Klasyfikacja ironii jest zjawiskiem opartym o pewne założenia, ale trzeba pamiętać,
że tak jak kolor niebieski i zielony są inne, tak są odcienie, w których nie da się ich
jednoznacznie zdefiniować i przechodzą jeden w drugi

Definicja ironii przez wieki

Według Oxford English Dictionary:
o Pierwotne rozumienie ironii: figura retoryczna, której zamierzona wymowa jest
sprzeczna z dosłownym znaczeniem użytych słów (ironia werbalna, decyduje o
niej ironista) – należy jednak zauważyć, że ta definicja nie uwzględnia innych
rodzajów ironii, np. ironii muzycznej, architektonicznej, kulinarnej, obrazowej,
mimikry
o Znaczenie przenośne: stan spraw lub wydarzeń o charakterze sprzecznym z
normalnymi oczekiwaniami, odwrotny do spodziewanego rezultat wydarzeń
jakby szydzący z obietnic i stosowności (ironia sytuacyjna, ironia wydarzeń,
decyduje o niej „stan spraw”, ale czasem mówi się, że to los, życie, przypadek
jest ironistą)
• Zjawisko ironii było znane człowiekowi od samego początku, ale nie nosiło takiej
nazwy
• Eironeia – (obelżywy termin grecki) oznaczała ogólnie sposób bycia, łączący „lisią
chytrość” z „piętnem plebejskości”). Od Arystotelesa słowo to zaczęło oznaczać
„udawaną skromność”, choć jest to niedomówienie
• Czasami słowo peripeteia używane przez Arystotelesa w Poetyce jest tłumaczone jako
„ironia”, jednak jest to termin ściśle związany z akcją dramatu i upadkiem głównego
bohatera
• Przez wieki termin ironia był zastępowany sformułowaniami tragizm lub komizm,
humor, a także czasownikiem (o)kpić – czasem kpiną stawało się umieszczanie ironii w
utworze w taki sposób, żeby nie odczytano jej jako ironii i tym samym zmylić
czytelników (XVIII w.)
• Do XVIII w. słowo „ironia” było zasadniczo ograniczone do różnych form ironii
retorycznej, przy czym głównie zajmowano się efektami retorycznymi, które można
było dzięki ironii osiągnąć. Ironia ta działa poprzez podtrzymywanie „fałszywych
pozorów” i opiera się na przeświadczeniu, że czytelnik czy słuchacz jest na tyle
 zorientowany w prawdziwej sytuacji, by mógł temu fałszerstwu zaprzeczyć w myślach
bądź głośno przez pełne nacisku twierdzenie przeciwne; właśnie owo twierdzenie
przeciwne, wygłoszone z należytym przekonaniem, wyraża prawdziwą myśl ironisty.
• Należy oddzielić ironizującego autora od ironizujących bohaterów i mieć świadomość,
że komunikat różni się od treści, jaką słyszymy lub czytamy

Trzy stopnie ironii: ukryta, jawna, prywatna

• Ironia złożona – „taka, w której ironia występuje wewnątrz ironii, tak jak w zdaniu
złożonym występuje zdanie podrzędne”
• Ironizowanie – „taki sposób mówienia, pisania, gry aktorskiej, zachowania się,
malowania, itd., w którym znaczenie rzeczywiste bądź zamierzone, przestawione bądź
ewokowane [wywołujące skojarzenia, wspomnienia], jest z założenia różne i nie do
pogodzenia ze znaczeniem pozorowanym bądź udawanym” (zarówno, kiedy mówi się
jedno, a myśli drugie bądź mówi się dwie rzeczy, a naprawdę nie chodzi o żadną)
• Z punktu widzenia czytelnika ironia polega na odczuwalnej obecności oraz odczuwalnej
niezgodności obu znaczeń
• Ze względów praktycznych sposoby ironizowania można podzielić na trzy stopnie
(ironię jawną, ukrytą i prywatną) i cztery odmiany (ironię bezosobową, autoironii,
naiwną i ironię udramatyzowaną):
o na stopnie według tego, jak dalece zostało ukryte prawdziwe znaczenie
o na odmiany wedle rodzaju związku między ironistą a ironią

Ironia jawna
• w ironii jawnej ofiara/czytelnik mają od razu zorientować się, co ironista naprawdę ma
na myśli (ironia wyraźnie bije w oczy)
• „W krasomówstwie czy polemice, gdzie wymagany jest natychmiastowy efekt, ironia
jawna zazwyczaj bywa skuteczniejsza niż ironia ukryta”
• ton w ironii jawnej może być zgodny ze znaczeniem rzeczywistym i wtedy mamy do
czynienia z sarkazmem lub „gorzką ironią” lub też może to być ton przesadny względem
tonu stosownego dla rzekomego znaczenia i wtedy mówimy o „ironii ciężkiej”
• Sarkazm jest uznawany za najmniej wyszukaną formę ironii
o Wypowiedź sarkastyczna nie musi być od razu ironiczna. Zdanie nauczyciela
„Naturalnie, nie spodziewałem się po tobie dobrej odpowiedzi” jest
sarkastyczne, ale nie ironiczne, bo znaczenie jest zgodne z intencją mówiącego

Ironia ukryta
• Ironię jawną trzeba nie tyle dostrzec, co ją wykryć, bo ironista stara się ją jak najbardziej
ukryć w sposobie mówienia czy pisania. Im bliższy jest język „niewinnemu”
przedstawieniu, tym subtelniejsza jest ironia (ale istnieje ryzyko, że przez tę subtelność
czytelnik jej nie zauważy i nie zrozumie przekazu)
• Jedną z technik stosowanych przez ironię jest metoda wewnętrznej sprzeczności,
polegająca na wygłaszaniu sprzecznych ze sobą opinii lub linii argumentacji, np.
opisywanie postaci jako pokraki, a potem nazywanie jej „nadobną istotą” (Fielding).
 Taką ironię można stosować wtedy, kiedy ironista sądzi, że odbiorcy mają już niezbędną
wiedzę, aby ją wykryć
• Ironia stosowana na dłuższą metę jest zazwyczaj ukryta, żeby nie nużyć odbiorcy i
utrzymać go w czujności; musi się to jednak odbywać różnymi środkami

Ironia prywatna
• Ironia prywatna ma być niedostrzegalna tak dla ofiary, jak i dla kogokolwiek innego
(jest takim inside joke’iem)

Cztery odmiany ironii

• Ironia bezosobowa – w tej odmianie ironista istnieje w znikomym stopniu jako
osoba. Większe znaczenie ma to, co ten ktoś mówi, niż to, kim jest
• Persona w ironii
o związek persony z autorem stanowi połączenie przynajmniej dwóch zmiennych:
stopnia przejrzystości bądź nieprzejrzystości maski oraz stopnia, w jakim
przypomina bądź udaje twarz skrywającą się za nią
o spełnia różnorodne funkcje, ale nie wszystkie są ironiczne:
▪ może funkcjonować jedynie jako sposób zapośredniczenia między
tonem czy sposobem autora a tematem bądź publicznością, dzięki czemu
można się pokazać z najlepszej strony
▪ uniknąć tonu wyłącznie osobistego
▪ wprowadzić dodatkową rolę „dramatyczną”
▪ ukryć bądź udawać, że się ukrywa swą prawdziwą postawę (tylko ta
musi być ironiczna)

• ironia samouwłaczająca – występuje, gdy nie ulega wątpliwości, że przybrana przez

ironistę postać odgrywa w ironii zasadniczą rolę; ironista wprowadza siebie na scenę i
przedstawia się jako osobę niedouczoną, łatwowierną; często towarzyszy temu przesada

• Ironia naiwna – ironista wysuwa jako rzecznika prostaczka, który nic nie wie albo nie
chce tego zrozumieć

• Ironia udramatyzowana – ironista wycofuje się całkowicie, nie mówi swoimi

słowami ani nie ukazuje siebie pod maską, nie ma prostaczka za rzecznika; zamiast tego
ukazuje po prostu ironiczną sytuację czy zdarzenie. Tą formą ironii posługują się
dramaturdzy i powieściopisarze