Skripta Fiskalen Sistem

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ – ШТИП
Доц. Д-р. Мичо Апостолов

Д-р. Зоран Темелков
Фискален систем
Штип, 2014
Доц. Д-р. Мичо Апостолов; Д-р. Зоран Темелков
ФИСКАЛЕН СИСТЕМ
Автори:
НАСЛОВ НА ПУБЛИКАЦИЈАТА
Рецензенти:
Вон. Д-р. Круме Николовски
Доц. Д-р. Крсте Шајноски
Лектор:
Вангелија Цавкова
Техничко уредување:
д-р. Зоран Темелков
Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев” - Штип
Печати:
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
336.1(075.8)
АПОСТОЛОВ, Мичо
Фискален систем [Електронски извор] / Мичо Апостолов, Зоран
Темелков. - Текст, табели. - Штип : Универзитет "Гоце Делчев",
Факултет за туризам и бизнис логистика, 2014
Начин на пристап (URL): http://e-lib.ugd.edu.mk/naslovna.php. -

Наслов преземен од екранот. - Опис на изворот на ден 11.09.2014. -
Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 146-153
ISBN 978-608-244-087-3
1. Темелков, Зоран [автор]

а) Јавни финансии - Фискален систем - Високошколски учебници
COBISS.MK-ID 97004554
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ФАКУЛТЕТ ЗА ТУРИЗАМ И БИЗНИС ЛОГИСТИКА

Скрипта
Штип, 2014
ПРЕДГОВОР
Целта на овој труд е да овозможи запознавање со основните концепти и
функционирање на јавните финансии, односно, фискалниот систем во една
земја, и запознавање со аспектите кои треба да се земат предвид при неговиот
дизајн. Различните ефекти кои произлегуваат од процесот на оданочување се,
исто така, прикажани во рамките на овој труд. Тематски, овој труд е поделен во
девет поглавја.
Скриптата најпрво нуди можност за запознавање со поимот јавни
финансии и неговата важност за државата. Имено, јавните финансии се
механизмот преку кој државата ги финансира своите активности. Исто така,
претставени се и карактеристиките и функционирањето на фискалната
политика во една економија. Фискалната политика преку своите инструменти
има значително влијание врз економските активности и развојот на самата
економија. За таа цел, прикажан е начинот и насоката во која фискалната
политика треба да се движи, за да обезбеди максимална корист за економијата
и минимизирање на негативните ефекти. Акцент е ставен на принципите и
начелата кои треба да бидат исполнети од страна на фискалната политика, за
да се осигура дека таа ќе се движи во насока на економската политика и ќе ги
штити целите на целокупниот економски систем.
Претставени се различните видови даночни системи кои државата може
да ги земе предвид при дизајнирање на сопствениот даночен систем. Притоа,
овие даночни системи се појдовната точка за концепирањето и развојот на
секој даночен систем. Исто така, при дизајнирањето на даночниот систем,
државата треба да ги земе предвид и предностите и негативностите кои
произлегуваат од секој даночен систем како и принципите кои треба да бидат
задоволени со самиот даночен систем. Прикажана е и потребата за постоење
на различни нивоа на фискални власти, како и степенот на фискален
суверенитет кој им е доделен.
Предмет на трудот е и улогата која ја имала фискалната политика во
насока на излегување од инансиската, односно должничката криза во
Европската унија. Важност се дава на причините кои довеле до појава на
должничката криза, каде што погрешното раководење на фискалната политика
има најголема улога во нејзиното настанување. Должничката криза наметна
мерки кои треба да бидат спроведени од соодветните држави, во насока на
справување со самата криза. На овој начин, се обезбедува можност за
практично разбирање на улогата и важноста на фискалната политика во една
земја, односно начинот на кој нејзините инструменти можат да придонесат кон
справување со економски флуктуации.
Едно од поглавните прашања кое се покрена со појавата на должничката
криза, беше потребата за формирање на Европска фискална унија. Самиот
предлог за ваков вид унија наметна потреба да се разгледаат импликациите
кои би произлегле од формирањето на Фискална унија за сите земји членки на
Европската унија. Ваков вид унија, сама по себе, е проследена со позитивни и
негативни ефекти за националните економии, но и за стабилноста на целиот
европски систем. Меѓутоа, формирањето на унијата наиде на пречки од страна
на економски развиените земји и, од таа причина, се јавува потребата за
разбирање на пречките за формирање на Европска фискална унија.
Последниот дел од трудот е посветен на фискалниот систем и
фискалната политика во Република Македонија. Прикажани се основните
карактеристики и развојот на самиот даночен систем, со што може да се
осознае насоката на фискалната политика и принципите кои се исполнети со
даночниот систем во Република Македонија. Акцент е ставен и на промените
кои настанале во даночниот систем, односно споредба на даночниот систем кој
постоел пред осамостојувањето на Република Македонија и даночниот систем
кој е воведе после осамостојувањето.
СОДРЖИНА
ПРЕДГОВОР ............................................................................................................. 6
1. ПОИМ И ФУНКЦИЈА НА ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ ......................................... 11
1.1 Цели на изучување ................................................................................. 11
1.2 Поим за јавни финансии ........................................................................ 12
1.3 Значење и улога на јавните финансии ................................................ 14
1.4 Функции на јавните финансии .............................................................. 16
1.5 Екстерналии ............................................................................................. 17
1.6 Јавни добра .............................................................................................. 19
1.7 Дистрибуција на приходите и богатството ......................................... 21
1.8 Прашања за дискусија: ........................................................................... 22
2. ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА................................................................................... 24
2.1 Цели на изучување ..................................................................................... 24
2.2 Поим за фискална политика..................................................................... 25
2.3 Функции и цели на фискалната политика .............................................. 26
2.4 Инструменти на фискалната политика ................................................... 29
2.4.1 Основни карактеристики на јавните приходи ................................. 31
2.4.2 Основни карактеристики на јавните расходи .................................. 33
2.4.2.1 Поделба на расходите .................................................................. 33
2.4.2.2 Принципи и начела на јавните расходи ..................................... 34
2.4.3 Ефекти од јавните расходи врз населението ................................. 37
2.4.4 Насока на фискалната политика ....................................................... 39
2.5 Поим и елементи на буџетот .................................................................... 42
2.6 Фискалната политика и економскиот раст ............................................ 46
2.7 Предизвици при имплементирање на фискална политика ................ 48
2.8 Прашања за дискусија: .............................................................................. 50
3. ФИСКАЛЕН СИСТЕМ ........................................................................................ 52
3.1 Цели на изучување .................................................................................... 52
3.2 Поим и значење на фискалниот систем................................................. 53
3.2.1 Аспекти на фискалниот систем ......................................................... 53
3.3 Даночен монизам и даночен плурализам .............................................. 53
3.4 Даноци – поим и карактеристики............................................................. 54
3.4.1 Елементи на оданочување ................................................................. 55
3.4.2 Видови даночни стапки ...................................................................... 56
3.4.3 Даночни олеснувања и изземања ..................................................... 59
3.4.4 Видови даноци ..................................................................................... 60
3.4.4.1 Директни даноци ............................................................................ 61
3.4.4.1.1 Персонален данок на доход .................................................. 61
3.4.4.1.2 Данок на имот........................................................................... 63
3.4.4.1.3. Данок на добивка.................................................................... 64
3.4.4.2 Индиректни даноци ....................................................................... 65
3.4.4.2.1 Данок на додадена вредност................................................. 65
3.4.4.3 Останати јавни давачки во даночниот систем ......................... 68
3.4.4.4 Карактеристични даноци во светот............................................ 68
3.4.5 Даночна инциденца ............................................................................. 69
3.4.6 Ефектот на данокот врз понудата и побарувачката ...................... 70
3.5 Даночни принципи ..................................................................................... 71
3.6 Промени во даночниот систем ................................................................ 73
3.7 Двојно оданочување ................................................................................. 76
4. ДАНОЧНИ СИСТЕМИ ....................................................................................... 79
4.2 Основни карактеристики на даночните системи .................................. 80
4.2.1 Глобален даночен систем .................................................................. 80
4.2.2 Цедурален даночен систем ................................................................ 84
4.2.3 Систем на рамен данок ....................................................................... 84
4.2.4 Данок на двојни приходи .................................................................... 84
4.3 Даночна евазија и видови на даночна евазија ..................................... 87
4.4 Даночна неефикасност и импликација за оптимално оданочување 89
5. ФИСКАЛЕН ФЕДЕРАЛИЗАМ........................................................................... 92
5.2 Основни прашања на фискалните односи ............................................ 93
5.3 Причини за децентрализација ................................................................. 94
5.4 Системи за уредување на фискалните односи .................................... 98
6. ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ ВО РАЗВИЕНИ ЗЕМЈИ .......................................... 100
6.1 Цели на изучување .................................................................................. 100
6.2 Даночен систем на САД .......................................................................... 101
6.3 Даночен систем на Канада...................................................................... 103
6.4 Даночниот систем во Германија ............................................................ 104
6.5 Даночниот систем во Норвешка ............................................................ 106
6.6 Даночни раеви .......................................................................................... 107
6.7 Прашања за дискусија: ............................................................................ 110
7. ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА ВО НАСОКА НА ИЗЛЕГУВАЊЕ ОД
ФИНАНСИСКАТА КРИЗА ОД 2009 ГОДИНА .................................................... 111
7.1 Цели на изучувањето .............................................................................. 111
7.2 Проблеми со кои се соочиле земјите за време на финансиската
криза .................................................................................................................. 112
7.3 Причини кои довеле до појава на проблемите ................................... 114
7.4 Мерки кои ги употребиле селектираните земји за излез од
финансиската криза ........................................................................................ 115
8. ПРЕДЛОГ ЗА ЕВРОПСКА ФИСКАЛНА УНИЈА............................................. 122
8.2 Поим за Фискална унија .......................................................................... 123
8.3 Потреба за Европска фискална унија ................................................... 124
8.4 Функции на Европска фискална унија.................................................. 125
8.5 Предности и негативности на Европската фискална унија .............. 126
8.6 Пречки за формирање на Европска фискална унија ......................... 127
9. ФИСКАЛЕН СИСТЕМ И ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА
МАКЕДОНИЈА ...................................................................................................... 130
9.2 Развој на фискалниот систем ................................................................ 131
9.3 Фискален систем во Република Македонија ....................................... 133
9.3.1 Персонален данок на доход ............................................................. 133
9.3.2 Данок на имот ..................................................................................... 135
9.3.3 Данок на додадена вредност и останати даноци на
потрошувачка ............................................................................................... 137
9.4 Фискална децентрализација во Република Македонија ................... 139
РЕЧНИК НА ПОВАЖНИ ТЕРМИНИ .................................................................... 144
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА: ............................................................................... 146
1. ПОИМ И ФУНКЦИЈА НА ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ
1.1 Цели на изучување
Јавните финансии имаат значајна улога во економските активности.

Преку своите политики и инструменти јавните финансии можат значително да
придонесат кон развој на економијата и подобрување на благосостојбата на
населението. Цели на изучување на ова поглавје се да бидете во состојба:
 Да го разберете поимот за јавни финансии;
 Да направите разлика помеѓу приватните финансии и јавните

финансии;
 Да го разберете значењето и улогата на јавните финансии за

економијата;
 Да ги разберете функциите на јавните финансии;
 Да го дефинирате поимот екстерналии;
 Да ја разберете улогата и ефектитие кои прозлегуваат од појават

на екстерналиите;
 Да се стекнете со знаење за потребата од набавка на јавни добра;
 Да ги дефинирате различните видови јавни добра и нивните

карактеристики и
 Да го разберете начинот на кој што функционира дистрибуцијата

на приходите и богатството во економијата
11
1.2 Поим за јавни финансии
Јавните финансии имаат за цел да го проучуваат и прикажат начинот на

кој што државите ги собираат своите приходи како и начинот на кој тие се
трошат. Исто така, јавните финансии ги земаат предвид и ефектите од
споменатите активности врз економијата и општеството. Имено, јавните
финансии го изучуваат начинот на кој што државите ги обезбедуваат јавните
добра и услуги и како истите се дистрибуирани до јавноста.
Со други зборови, јавните финансии претставуваат студија на начинот
на кој владата (односно јавниот сектор) ги подмирува своите трошоци, преку
даноци и задолжување1. Државата треба да биде во состојба да ги обезбеди
јавните добра и услуги како што се образование, безбедност, јавен транспорт,
итн. Плаќањето за овие добра и услуга се остварува преку обезбедување
приходи од даноци или, во случаи кога овие приходи се недоволни, расходите
се финансираат преку задолжување. Во таа насока, јавните финансии имаат за
цел да ја анализираат ефикасноста на собирањето на даноците и нивниот
макроекономски ефект. Исто така, јавните финансии имаат улога во изучување
на политиките за стабилизирање на проблемите со инфлација и стапката на
невработеност.
Пред да се продолжи со понатамошно објаснување на концептот на
јавни финансии, се јавува потребата најпрво да се дефинираат разликите кои
постојат помеѓу приватните финансии и јавните финансии. Приватното
финансирање се однесува на индивидуалните финансии, додека јавните
финансии се однесуваат на државните финансии. Според економистот Кејнз
"Она што е вистина за поединецот може или не може да биде вистина за
државата како целина.
Првата разлика која што постои помеѓу приватните и јавните разлики се
однесува на прилагодувањето на приходите и расходите. Индивидуата, обично,
ја прилагодува неговата потрошувачка на неговиот приход. За разлика од ова,
државата прави прилагодување на своите приходи во согласност со своите
расходи. Со други зборови, можеме да кажеме дека индивидуата прави
прилагодување на својата потрошувачка согласно приходите кои ги има на
располагање, додека државата прво одлучува за големината на расходите и
потоа се обидува да генерира приходи во согласност со големината на
расходите. Државата подготвува проценка на вкупните јавни расходи кои ќе
бидат реализирани во фискалната година, а потоа дефинира начини на кои
што ќе бидат насобрани потребните средства. Индивидуата, од друга страна,
живее од своите средства каде што расходите зависат од висината на
приходите.
Временскиот период е уште една разлика помеѓу приватните и јавните
финансии. Државата го балансира својот буџет за претходно дефиниран
период кој е, најчесто, една година (фискална година). За физичко лице, не
постои временски период во текот на кој буџетот мора да биде урамнотежен.
Индивидуата, генерално, продолжува со процесот на заработување и на
трошење без притоа да води евиденција за некој конкретен период. Државата е
обврзана да води евиденција на сите остварени приходи и реализирани
1Rosen, S. H. (2002). Public Finance: Essay for the Encyclopedia of Public Choice. CEPS Working
Paper No. 80, March.
12
расходи, при што сметките треба да бидат во рамнотежа во текот на
фискалната година.
Приватните и јавните финансии, исто така, се разликуваат и според
можностите за позајмување. Во случај на потреба од дополнителни средства,
индивидуата не може да позајми пари сама на себе. Индивидуата може да ја
задоволи потребата за дополнителни средства преку позајмување од други
лица или преку користење на своите заштеди. Претходното не е случај и со
државата која, во случај на недостиг на средства, има можност да ги
финансира своите расходи со јавен долг преку внатрешно задолжување или
надворешно задолжување.
Разликата во степенот на дискреција во финансиите, исто така, е од
посебно значење. Индивидуите посакуваат да постои дискреција во нивните
финансии и, од таа причина, јавно не ги објавуваат своите приходи и расходи.
Државата, од друга страна, е обврзана јавно да го објави својот буџет со сите
приходи и расходи кои ги остварила. Останатите сличности и разлики помеѓу
приватните и државните финансии се прикажани во продолжение. Од аспект на
сличностите, целите и методите на приватните финансии и јавните финансии
се повеќе или помалку исти:
 И приватните и државните финансии треба да ги задоволат потребите на

поедницот со употреба на ограничени економски ресурси;
 Постои објективност и рационалност во нивните буџети;
 Приватните и јавните финансии се вклучени во економските активности -
потрошувачка, производство, размена, раст итн.;
 Тие генерираат приходи и создаваат расходи;
 И приватните и јавните финансии позајмуваат и инвестираат средства;
 И двете придонесуваат кон создавањето на националниот производ.
Покрај горе наведените сличности, помеѓу овие две области на

финансии, постојат бројни разлики. Некои од овие разлики се наведени подолу
во Табела 1.
Табела 1: Разлики помеѓу приватните и јавните финансии

Приватни финансии Јавни финансии
1 Цели Задоволување на лични Задоволување на
потреби општествените потреби
2 Причина Оптимизација за себе Оптимизација за сите
3 Мотив Лична корист (профит) Општествени предности
(услуги)
4 Пристап Индивидуата ги прилагодува Државата ги прилагодува
своите расходи врз основа на своите приходи врз
приходите основа на расходите
5 Ресурси Мали и помалку разновидни Големи и многу
разновидни
6 Методи Не постои присила Употреба на присилни
методи
7 Својство/ Доброволно Задолжително
учество
13
8 Тајност Буџетот е таен Буџетот е транспарентен.
Можност за јавни
дискусии и критики
9 Буџет Вишок во буџетот е нормалнаБуџетски дефицит е честа
и прифатлива појава. Се појава и се смета за
извршуваат и помали буџети позитивна појава.
на неделно или месечно нивоВообичаен голем буџет за
фискалната година
10 Право Никој нема право да печати Government has currency
пари right:Fiat money (fiat=order)
11 Обем Ограничен Голем, широк
Поважни разлики кои можат да се издвојат од Табела 1 е најпрво

различната цел помеѓу приватните и јавните финансии. Имено, целите на
индивидуата е да ги задоволи личните потреби, додека јавните финансии не
треба да бидат насочени кон задоволување на индивидуални потреби. Јавните
финансии имаат за цел да ги задоволат потребите на општеството и сите
граѓани. Разлика, исто така, постои позади причината за финансирањето.
Имено, индивидуата се стреми да постигне лична оптимизација, додека јавните
финансии се насочени кон постигнување оптимизација за сите. Својството во
приватните финансии е доброволно, додека учеството во јавните финансии е
принудно и задолжително. После претставување на поимот за јавни финансии,
треба да се разбере значењето и улогата на јавните финансии.
1.3 Значење и улога на јавните финансии

Унапредувањето и развојот на економијата, како и глобализацијата на
пазарите, имаше значително влијание врз важноста и улогата на јавните
финансии. Исто така, со промена на општественото уредување и промена на
целите на државата во обезбедување на јавни добра и услуги, се промени и
значењето и улогата на јавните финансии. Притоа, важноста и улогата на
јавните финансии се промени од аспект на влијанието кое што јавните
финансии го имаат во стабилизирањето и развојот на економијата,
подобрување на животниот стандард на граѓаните, како и подобрување на
условите за извршување на економските активности на претпријатијата2. За
полесно разбирање на важноста на јавните финансии, таа треба да се
разгледува од следниве аспекти:
 Заштита на новите индустрии: Ако на новоотворена фирма или

индустрија во земјите во развој им е дозволено да се
натпреваруваат со странски фирми, особено фирми кои
потекнуваат од технолошки напредни земји, тие не можат да
преживеат поради многу причини и фактори. Овие индустрии
треба да бидат заштитени, поради што државата често наметнува
обврски, со цел да ги заштити;
 Набавка и обезбедување на јавни добра: Државата има за задача
да обезбеди јавни добра, односно предмети и услуги кои што се
2Tanzi, V. (1997). The changing role of the State in the economy: A historical perspective. IMF
Working paper, Working paper No. 114. September.
14
финансирани од државата, како што се патишта, воените сили,
образование и уличните светилки. Причината е дека субјектите
(богати и сиромашни) не би платиле доброволно за набавка на
овие добра и услуги. Од таа причина, државата преку јавните
финансии ги обезбедува добрата и услуги кои се од универзален
карактер. Исто така, обезбедувањето на овие добра и услуги
понатаму може да има влијание врз развојот на економијата. На
пример, преку намалување на трошоците за транспорт при
воспоставување на соодветна патна инфраструктура;
 Несакани ефекти на пазарната економија: Јавни финансии, исто
така, и овозможува на државата да корегира или надомести појава
на несакани ефекти кои произлегуваат од пазарната економија.
Овие несакани ефекти се нарекуваат прелевање (spill over) или
екстерналии. Пример: домаќинствата и индустриите, свесно или
несвесно, можат да предизвикаат загадување на животната
средина, независно од негативниот ефект врз другите. Од тој
аспект загадувањето претставува прелевање, бидејќи тоа влијае
на луѓето кои не се одговорни за тоа. Со цел корегирање на
прелевањето, државата може да промовира или ограничува
специфични активности. На пример, државата може да
спонзорира програми за рециклирање за да поттикнува понизок
степен на загадување. Исто така, државата може да воведе закони
кои го ограничуваат загадувањето, или да наметне давачки или
даноци за активности кои предизвикуваат загадување;
 Редистрибуција на приходот: Јавните финансии овозможуват да
се извршува редистрибуција на приходот во економијата, преку
собирање на даноци од побогатите слоеви на општеството и
обезбедување ресурси за посиромашното население. Оваа
редистрибуција може да се спроведе преку најразлични програми
и фондови за поддршка на сиромашното население или социјално
загрозените случаи;
 Правичност: Јавните финансии играат голема улога во
елиминирање или намалување на нееднаквостите на приходите и
богатството во општеството. Ова се постигнува со трансфер на
куповната моќ од богатите кон сиромашните. Државата може да
воспостави прогресивно оданочување на побогатите членови на
општеството и на тој начин да собере приходи со кои би се
обезбедиле различни добра и услуги, како што се: домување,
бесплатна медицинска помош и едукација на помалку
привилегираните членови на општеството. Јавните финансии
обезбедуваат воспоставување и имплементирање на државни
програми. Овие програми вклучуваат социјална сигурност,
благосостојба и други социјални програми. На пример, некои
постари лица или лица со посебни потреби бараат финансиска
помош, бидејќи тие не можат да работат;
 Субвенции и грантови: Во модерните времиња, субвенциите и
грантовите се неизбежни за производство на основни стоки и
услуги наменети за широката јавност. Тие имаат посебна важност
врз нивото на државните расходи на земјите во развој. Меѓутоа,
субвенциите, исто така, даваат поддршка на животниот стандард
15
на граѓаните. Доколку не постојат субвенции за производство на
одредени производи, нивната цена до крајниот потрошувач би
можела драстично да се зголеми, па, преку субвенции, државата
овозможува поефтини производи, кои се од посебна важност;
 Оптимална искористеност на ресурсите: Природните ресурси на
земјите во развој се најчесто недоволно искористени. Правилно
користење на природните ресурси е предност не само за
сегашните, но и за наредните генерации. Државата може да го
насочи протокот на производство, потрошувачка и дистрибуција во
економијата преку креирањето на соодветна политика и
стратегија;
 Економско планирање: Државата, обично, има планови во
времетраење од повеќе од една година. Од таа причина, државата
треба да изврши ефективно комбинирање на своите ресурси,
оданочувањето и јавното задолжување. Потребата за ефективно
координирање на ресурсите се јавува како резултат на потребата
од големо ниво на ресурси за реализирање на економските
планови, односно цели, кои држават ги воспоставува на долг рок.
Од претходно наведеното може да се разбере посебната важност која

што ја имаат јавните финансии за општеството. Поради спектарот на
активности на кои што влијаат јавните финансии, нивните политики и програми
треба да бидат внимателно планирани и организирани. Во случаи кога јавните
финансии не се адекватно дефинирани, истите можат да имаат разорни
ефекти за благосостојбата на граѓаните и самата економија. Исто така, јавните
финансии имаат важна улога во стабилизирањето на негативните економски
движења и намалување на негативните ефекти кои произлегуваат од
економските флуктуации.
1.4 Функции на јавните финансии

Јавните финансии имаат бројни фунцкии кои ги остваруваат преку
своите политики и инструменти. Најпрво, јавните финансии треба да обезбедат
набавка на адекватно ниво на добра и услуги кои се потребни за општеството.
Овие јавните добра и услуги ги земаат предвид набавката на здравствени
услуги, одбраната и заштитата и набавката на целокупната потребна
инфраструктура. Исто така, јавните финансии имаат функција за дистрибуција
на приходите во општеството. Имено, дистрибуцијата треба да ја вршат во
насока од побогатите кон посиромашните слоеви. Со дистрибуцијата од богати
кон сиромашни се намалува јазот помеѓу овие две групи на граѓани. На овој
начин јавните финансии преку своите функции овозможуваат постигнување на
социјален мир во општеството. На пример, во земјите во развој државата ги
оданочува вработените лица, со што обезбедува ресурси за да се овозможат
основи добра и услуги за невработената популација или популацијата која е
пензионирана. Некои од услугите кои се обезбедуваат на овој начин се
здравствените услуги и исплатата на пензии.
Во согласност со своите функции јавните финансии треба да обезбедат
економска стабилност, намалување на стапката на невработеност и
16
стабилизација на општото ниво на цените3. Согласно претходно наведеното,
јавните финансии треба да обезбедат и економски раст и развој. Притоа, тие
можат да бидат насочени кон ограничување на полетите и падовите на
економијата и нејзините деловни циклуси, со што би се намалиле негативните
ефекти4. Јавните финансии се одговорни и за воспоставување на законска и
правна регулатива за заштита на граѓаните. Една од функциите на јавните
финансии ја потенцира потребата за следење на нивото на даночно
оптоварување и осигурување на адекватно ниво на даночно оптоварување.
Интервенирањето во економијата е уште една функција на јавните финансии.
Имено, целта на оваа функција на јавните финансии е да осигура почитување
на основните принципи на пазарната економија, со што би се израмниле
условите за сите учесници.
Јавните финансии имаат и контролна функција во економските и
социјалните активности во општеството5. Тие се однесуваат како посредници
при контрола на економските активности и алокацијата на ресурсите во
економијата. Притоа, треба да се обезбедат еднакви услови за користење на
јавните добра и услуги за сите учесници, без да постои фаворизирање на
одредени групи или сектори. Поважните функции на јавните финансии ќе бидат
детално разгледани во второто поглавје.
1.5 Екстерналии
Економските трансакции кои ги извршуваат различните учесници можеби

изгледа дека немаат никаков позитивен или негативен ефект за трети страни
кои не се директно инволвирани во трансакцијата. Меѓутоа, треба да се има
предвид дека одредени трансакции можат да предизвикаат индиректни ефекти
врз одредени групи или слоеви во економијата. Доколку се појави позитивен
ефект, тогаш тоа не претставува проблем во економијата. Во случај на појава
на негативни ефекти за трети страни, тогаш јавните финансии преку своите
иснтрументи треба да бидат во можност да ги елиминираат овие ефекти.
Ефектите кои произлегуваат од пазарните трансакции, независно дали тие се
позитивни или негативни, се нарекуваат екстерналии6.
Екстерналиите ги преставуваат трошоците и придобивките кои
произлегуваат од пазарните трансакции, меѓутоа истите не се вкалкулирани во
цените7. Кога ќе се каже дека постои екстерналија, тогаш, освен продавачот и
купувачот, постои и трета страна која чувствува последици од производството
или потрошувачката. Притоа се поаѓа од фактот дека трошоците или користа
која настанува за трета страна не се земени предвид од страна на купувачот
или продавачот на производот или услугата чие производство довело до појава
на екстерналија. Според тоа, може да се каже дека третата страна (независно
3 Comaniciu, C. et al. (2010). Systematic approach to the functions of public finances – a necessity for
the Romanian economy. The Annals of The "Ştefan cel Mare" University of Suceava. Fascicle of The
Faculty of Economics and Public Administration Vol. 10, No. 2(12).
4 Badinger, H. (2012). Cyclical expenditure policy, output volatility and economic growth. Applied
Economics, 44(7), 835-851.

5 Vezure, O. S. (2011). Public finance functions. Anale Universităţii “Constantin Brâncuşi” din Târgu
Jiu, Seria Economie, Nr. 3.

6 Hall, C. J. (2006). Positive externalities and government involvement in education. Journal of Private
Enterprise, Volume XXI, Number 2, Spring.

7 Hyman, D. N. (2010). Public policy and public finance – A contemporary application of theory to
policy. 10th edition, South-Western, CENGAGE learning.
17
дали станува збор за индивидуа или стопански субјект) ги сноси последиците
(позитивни или негативни). Кога станува збор за екстерналии, може слободно
да се каже дека пазарните цени не овозможуваат целосно прикажување на
маргиналните општествени трошоци и корист кои се појавуваат од тргуваните
добра8.
Негативните екстерналии (или надворешни трошоци) се трошоци на
трети страни за тргување на некое добро или услуга, каде што овие трошоци
не се вкалкулирани во пазарната цена. Негативни екстерналии на
производство може да се појават кога производството на производот создава
трошоци за трети страни кои не се директно вклучени во неговото
производството или конзумирање. На пример, загадувањето кое произлегува
од фабрика е типичен пример за негативна екстерналија на производството,
бидејќи трошоците на загадување се чувствуваат од страна на сите, а не само
од страна на тие што ги произведуваат и тие што ги конзумираат производите
чие производство предизвикува загадување9.
Негативни екстерналии на потрошувачката се појавуваат кога
конзумирањето на производот, всушност, наметнува трошоци на трети страни.
На пример, пазарот за цигари има негативна екстерналија на потрошувачката,
бидејќи употребата на цигари наметнува трошоци во форма на пасивно
пушење на другите кои не се вклучени во пазарот за цигари.
Од друга страна, позитивните екстерналии ја рефлектираат користа која
произлегува за трети страни, а притоа истата не е вкалкулирана во пазарната
цена на доброто или услуга.
Позитивни екстерналии на производството се појавуваат кога од
производство на одреден производ настанува корист за оние страни кои не се
директно вклучени во производството или конзумирањето на производот. На
пример, постојат позитивни екстерналии за производство на пазарот за свежо
печени колачи, бидејќи пријатниот мирис на печење на колачиња често може
да се доживее од страна на луѓе кои не се вклучени во печење или јадење на
колачиња.
Позитивни екстерналии на потрошувачката се јавуваат кога постои
корист за општеството од конзумирање на производ независно од директната
корист од производот за неговиот потрошувач. На пример, позитивна
екстерналија на потрошувачката постои на пазарот за дезодоранси, бидејќи
употребата на дезодоранси дава придобивки на другите, кои можеби не се
потрошувачи на дезодоранси.
Бидејќи присуството на ектерналии предизвикува неефикасност кај
нерегулираните пазари, екстерналиите можат да се согледаат и како еден вид
неуспех на пазарот. Овој неуспех на пазарот се јавува поради повреда на
добро дефинирани права на сопственост што, всушност, е услов слободниот
пазар да функционира ефикасно10. Оваа повреда на правата на сопственост се
случува бидејќи не постои јасна сопственост на воздухот, водата, отворени
простори и така натаму.
8 Rosen, S. H. (2002). Public Finance: Essay for the Encyclopedia of Public Choice. CEPS Working
9 Helbling, T. (2010). What Are Externalities? What happens when prices do not fully capture costs.
Finance & Development, December. Pp.48-49

10 Sandmo, A. (2006). Global Public Economics: Public Goods and Externalities”, Économie
publique/Public economics
18
1.6 Јавни добра
Јавните добра и услуги кои што ги обезбедува државата, имаат
значителна важноста за општеството и неговите граѓани. Специфичноста на
јавните добра се состои во фактот што истите не можат да бидат набавени
поединечно од страна на субјектите или, пак, нивната вредност (трошок) не
може да се наметне поединечно на субјектите. За таа цел, државата е
одговорна за набавка и финансирање на добра и услуги кои се од јавен
интерес. Јавните добра можат да бидат дефинирани како добра каде што
користа која произлегува од нив не може да биде ограничена само на тие што
плаќаат. Притоа, трошоците кои настануваат за набавка на јавните добра се
финансираат со јавните приходи.
Една од карактеристиките на јавните добра е нивната неконкурентност
во потрошувачката, што произлегува од фактот дека при одредена количина на
јавно добро корист имаат повеќе потрошувачи, без притоа да се намалува
количината на потрошувачка на конкурентите11. На пример, телевизијата и
радиопреносот се неконкурентни при потрошувачка. Одреден број програми
можат да бидат искористени од поголем број корисници, притоа, доколку се
вклучи дополнителен корисник, бројот на програми за останатите корисници не
се намалува. Во продолжение на претходниот пример, придобивките од
националната одбрана се неконкурентни. Имено, независно дали се зголемува
бројот на жители, не постои намалување во количината на националната
одбрана.
Стоките кај кои се појавува конкурентност во потрошувачката се
нарекуваат приватни добра. На пример, за одредена количина портокали во
продавницата велиме дека се конкурентни во нивната потрошувачка. Имено, со
зголемување на количината на портокали за одредени потрошувачи,
количеството кое е достапно за други потрошувачи се намалува. За таа цел, се
јавува потребата да се направи разлика помеѓу различните видови јавни
добра12:
 Чисти јавни добра, чија потрошувачка е неконкурентната, исклучување

на граѓани или групи од користа која произлегува, не може да се изврши;
 Нечисти јавни добра каде што потрошувачката е неконкурентна до
одреден број корисници на добрата и услугите, после што
конкурентноста е предмет на пренатрупаност на корисници.
Исклучувањето на индивидуи или групи е овозможено.
11 Rosen, S. H. (2002). Public Finance: Essay for the Encyclopedia of Public Choice. CEPS Working
12 United Nations. (2008). Public goods for economic development. UNIDO publication. Sales No.
E.08.II.B36, (book).
19
Графикон 1: Користа која произлегува од чистите јавни добра
Од Графикон 1 може да се види дека користа која што ја добиваат

граѓаните од јавното добро не се намалува со зголемување на бројот на
корисници, што значи дека индивидуалната корист не е зависна од бројот на
корисници.
Графикон 2: Користа која произлегува од нечистите јавни добра
За разлика од чистите добра, кај нечистите јавни добра, користа што ја

добиваат индивидуите се намалува после n број на корисници. Затоа велиме
дека кај нечистите добра, индивидуалната корист е зависна од бројот на
корисници. Притоа, неможе да се зборува за јавните добра без да биде
наведен еден од поважните проблеми кој се јавува при нивната набавка.
Проблемот на free rider е ситуација во која поединци или бизниси
добиваат бенефиции без, всушност, тие да придонесуваат нешто со цел
добивање на бенефициите, со што се нарушува правичноста во распределбата
на приходите или други ресурси во општеството. Проблем на free rider може да
20
се појави во многубројни ситуации и притоа овој проблем може да создаде
финансиски тешкотии, кои ги прават различните активности непрофитабилни.
За таа цел, се прават напори за елиминирање или минимизирање на овој
проблем.
Кога станува збор за чисто јавно добро, исклучување на поединци од
користењето на бенефициите од јавното добро е невозможно. На овој начин,
секогаш ќе постојат субејкти во економијата кои ќе ги користат јавните добра,
без притоа да платат или финансиски да учествуваат во набавката на истите.
Токму поради проблемот на free rider се јавува потребата за набавка на јавни
добра од страна на државата.
Доколку во економијата не постои механизам за обезбедување добра и
услуги кои се потребни за целото општество, може да се појави несакан ефект
врз степенот на развојот на економијата како и благосостојбата на граѓаните.
Имено, поради тоа што постои можност за појава на корисници кои не сакаат
да учествуваат во набавката, набавката на доброто од страна на приватен
сектор станува непрофитабилно. Причината за непрофитабилноста е тоа што
користењето на доброто не може да се ограничи само на тие што платиле, со
што бројот на корисници би бил поголем.
1.7 Дистрибуција на приходите и богатството

Нееднаквостите кои се јавуваат во економијата помеѓу неговите субјекти
од аспект на нивото на приходи и богатство можат да има негативно влијание
врз целокупните економски активности. Доколку фискалната политика
предизвика дополнително збогатување на богатото население и
осиромашување на сиромашното население, можат да се предизвикаат
негативни економски ефекти13. Имено, со концентрирање на богатството во
мала група граѓани или компании, се ослабнува куповната моќ на
посиромашното население. Намалената куповна моќ може да предизвика
намалување на нивото на потрошувачка, што би имало негативен ефект врз
стапката на економски раст. Од таа причина, фискалната политика, преку
своите инструменти, треба да овозможи адекватна дистрибуција на приходите
и богатството во економијата.
Пред да се започне со претставување на потребата за дистрибуција на
приходите и богатството во општеството и начинот на кој што јавните
финансии влијаат врз истото, се јавува потребата за дефинирање на поимот
приход и богатство. За таа цел, приходот може да се дефинира како висина на
средства кои некој субјект ги добива редовно, тие можат да бидат плата,
кирија, дивиденди, итн14. Од друга страна, богатството ни ја претставува
акумулацијата (залиха) на средства и имот, како што се заштеди во банка,
сопственост на земјиште, удели во пензиски фондови, акции, обврзници итн.
Дистрибуцијата на приходите во општеството е една од поважните
проблематики на јавните финансии. Притоа, постојат спротивставени страни во
врска со дистрибуцијата на приходите. Имено, од една страна, сите приходи
треба да бидат подеднакви и основна насока на државата е да направи
13 Simson, R. et al. (2011). A guide to public management literature - For practitioners in developing
countries. Overseas Development Institute.
14 Roine, J. and Waldenstrоm, D. (2014). Long-Run Trends in the Distribution of Income and Wealth,
IZA Discussion Paper No. 8157, April.
21
редистрибуција на приходите од тие што имаат кон тие што немаат приходи.
Од друга страна, постои мислењето дека редистрибуцијата на приходите од
страна на државата е погрешно15.
Важноста на дистрибуцијата на приходите и богатството во општеството
е од посебна важност во земјите во развој и, за таа цел, јавните финансии,
преку фискалната политика во креирањето на стратегиите за раст и развој, ја
земаат предвид и дистрибуцијата на приходите. Притоа, при дефинирање на
стратегијата за развој, фискалната политика може да избере помеѓу две
основни опции за начинот на дистрибуција на приходите и богатството16.
Првата опција ја зема предвид понудата, според која нееднаквата
дистрибуција на приходите треба да е во корист на профитно ориентирани
приходни групи. Причината е дека, овие групи имаат високо ниво на приходи, а
со тоа и степенот на нивните заштеди е повисок, со што би се остварил
економски раст. Оправданоста е дека, економијата е во состојба на овој начин
да ги обезбеди потребните финансиски ресурси (преку заштедите) за
остварување на инвестиции во економијата.
Втората опција ја зема предвид страната на побарувачка, според која
треба да се воспостави еднаква дистрибуција на приходите во корист на
средната и ниската класа, кои имаат помала стапка на заштеди. На овој начин
би се зајакнала потрошувачката, што би довело до зголемено производство.
Зголеменото производство би овозможило зголемување на инвестициите и
вработеноста кои произлегуваат од очекувањата за зголемување на
потрошувачката. Независно од тоа која опција би била прифатена и
спроведувана, државата, преку инструментите на фискалната политика, треба
да влијае на дистрибуцијата на приходите во општеството, а со тоа и на
постигнување на економски раст. Притоа, инструментите кои се на
располагање ги земаат предвид оданочувањето, социјалните трансфери и
набавката на јавните добра и услуги.
1.8 Прашања за дискусија:
1. Што претставуваат јавните финансии?

2. Која е разликата помеѓу приватните и јавните финансии?
3. Која е улогата на јавните финансии во економијата?
4. Какви ефекти можат да предизвикаат јавните финансии во
економијата?
5. Кои се општите фунцкии на јавните финансии?
6. Како се нарекуваат позитивните или негативните ефекти кои
можат да произлезат за трети страни?
7. Што претставуваат екстерналиите?
8. Какви видови екстерналии можат да се појават во економијата?
9. Кои се ефектите од екстерналиите и зошто тие се важни?
10. Што се јавни добра?
15Fiscal Affairs Department (2014). Fiscal policy and income inequality. IMF policy paper, January 22.
16United Nations (2012). The Role of Fiscal Policy in Income Distribution. United nations conference
on trade and development –Geneva, Trade and Development Report.
22
11. Зошто државата треба да биде одговорна за набавка на јавните
добра?
12. Што преставуваат чистите јавни добра?
13. Што претставуваат нечистите јавни добра?
14. Која е разликата помеѓу различните видови јавни добра?
15. Зошто е важна дистрибуцијата на приходите и богатството во
16. Како треба да биде извршена дистрибуцијата на јавните добра во
23
2. ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА
Фискалната политика е одговорна за распределбата на јавните приходи

и јавните расходи на државата, притоа таа има значително влијание врз
стабилноста на економијата, алокацијата на ресурсите во самата економија и
дистрибуцијата на богатството. Цели на изучување на ова поглавје се да
бидете во состојба:
 Да го разберете поимот за фискална политика;

 Да ги разберете функциите на фискалната политика;
 Да се запознаете со инстриументите кои ги има на располагање
фискалната политика;
 Да се запознаете со основните карактеристики на јавните приходи;
 Да ги разберете различните извори на јавните приходи и нивните
карактеристики;
 Да се запознаете со основните карактеристики на јавните расходи;
 Да ги дефинирате различните видови на јавни расходи;
 Да ги разберете принципите и начелата на јавните расходи;
 Да ги разберете ефектите кои произлегуваат од јавните расходи врз
населението;
 Да се запознаете со насоките во кои што може да биде раководена
фискалната политика, зависно од економската состојба;
 Да го разберете буџетот и неговата важност;
 Да ги разберете функциите и принципите на буџетот;
 Да го разберете начинот на кој што фискалната политика може да
влијае на економскиот раст и
 Да ги разберете предизвиците со кои се соочува државата при
имплементирање на фискална политика.
24
2.2 Поим за фискална политика
Преку својата фискална политика државата го прилагодува нивото на
трошење и даночните стапки, со што е во состојба да влијае на националната
економија. Во услови на економска криза, како и во услови на економски раст,
државата, својата фискална политика треба да ја насочи кон регулирање на
стапката на невработеност, стабилизирање на бизнис циклусите, контрола на
инфлацијата и трошокот на капиталот во економијата. Своето влијание врз
економските фактори, фискалната политика треба да го користи во согласност
со монетарната политика. Притоа, овие две политики треба да се движат во
иста насока и да се стремат кон остварување на заедничката цел, односно
целите на економската политика.
Теоријата за фискалната политика потенцира дека со фискалната
политика, државата има влијание врз нивото на макроекономската активност
преку промени во даночните стапки или јавната потрошувачка17. Притоа, треба
да се има предвид дека фискалната политика треба да постигне одредена
рамнотежа при употребата на промени во даночните стапки и јавната
потрошувачка како инструменти, за да се влијае врз макроекномската
активност. На пример, начинот на кој што државата, преку својата фискална
политика, може да влијае врз економските активности може да се прикаже
преку економија која е во рецесија. Имено, државата може да ја намали
висината на даночните стапки за да го помогне економски раст, со што се
зголемува нивото на средства кои што ги имаат економските субјекти на
располагање, како резултат на пониската даночна обврска. Економските
субјекти можат да одлучат вишокот на средства да го насочат кон зголемување
на потрошувачката или кон превземање на инвестициони активности.
Зголемување на нивото на потрошувачка или зголеменото ниво на инвестиции
може да предизвика економски раст. Притоа треба да се има предвид, дека
степенот на зголемување на потрошувачката, исто така, треба да биде
контролирано, бидејќи истото може да доведе до појава на инфлација 18.
Од друга страна, државата, наместо преку даночните стапки, може да
влијае врз економските активности преку нивото на јавната потрошувачка.
Јавната потрошувачка може да се зголеми преку подобрување и изградба на
инфраструктура (патишта). На овој начин, преку зголемената јавна
потрошувачка, се зголемува бројот на работни места со што се намалува
стапката на невработеност. Меѓутоа, независно од инструментот кој што го
користи фискалната политика, истата се соочува со проблемот на нееднакво
влијание или дистрибуција во економијата. Со други зборови, од намалувањето
на даночната стапка поголема корист можат да имаат одредени групи
обврзници, наместо ефектот да биде еднаков за сите. Исто така, јавната
потрошувачка (изградба на патишта) би имала најголемо влијание врз
градежните работници.
17 Tcherneva, P. R. (2011). Fiscal Policy Effectiveness: Lessons from the Great Recession. Levy
Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 649, January.
18 Forfаs. (2000). Discussion Paper on Inflation. Prepared for the National Competitiveness Council.
December.
25
2.3 Функции и цели на фискалната политика
После запознавањето со поимот за фискална политика, потребно е да се
разберат целите и функциите на фискалната политика. Државата, преку
својата фискална политика, треба да се стреми кон остварување на целите на
економската политика. Од таа причина, при креирањето на фискалната
политика, самите креатори треба да бидат запознаени со начинот на кој што
фискалната политика може да влијае на економските активности и на
економските субјекти. Исто така, потребно е да се дефинираат областите врз
кои што фискалната политика има најголемо влијание.
Започнувајќи со функциите, фискалната политка има четири главни
функции кои ги ивршува во економијата, а тие се: алокативна, дистрибутивна,
стабилизациона и развојна функција19. Притоа, секоја од овие функции ја
прикажува важноста на фискалната политика и начинот на кој што таа има
влијание врз економјата преку своите расходи и приходи.
Алокативната функција ја зема предвид набавката на јавните добра и
услуги и начинот на нивната алокација помеѓу општествените и приватните
добра. Алокативната функција е поврзана со прашања од областа на
оданочувањето и јавната потрошувачка. Поврзаноста се појавува бидејќи
алокацијата, пред сè, зависи од собраните приходи и нивната употреба за
конкретни цели. Преку буџетот се одлучува самата алокација на средствата.
Фискалната политика има енормно влијание врз дистрибуцијата на
приходите во економјата. Дистрибутивната функција на фискалната политика
има за цел да воспоставува мерки за јавните приходи и расходи со цел
намалување на економските нееднаквости. Додека алокациската функција ја
дефинира висината и намената на средства, дистрибутивната функција дава
подетален приказ на начинот на распределба на самите средства во
економијата. На пример, државата може да одлучи да насочи 1 милион денари
во програмата за социјална заштита, меѓутоа, самата дистрибуција на овие
милион денари се воспоставува преку дистрибутивната функција.
Дистрибуцијата дава прецизно објаснување на намената на алоцираните
средства.
Стабилизационата функција е уште една важна функција на
фискалната политика каде што нејзината цел е да обезбеди стабилен
економски раст20. Без постоење на ограничувања во потрошувачката,
економскиот раст на државата може да стане нестабилен, што резултира во
периоди на успорен раст. И покрај тоа што до одреден степен може да се
критикува ограничувањето на државата врз економскиот раст, падот на берзата
во 1929, во САД, стави до знаење дека непречен раст би можел да има
сериозни последици. Цикличната природа на пазарот значи дека нерегулиран
раст не може да продолжи на неопределен период21. Кога периодот на раст ќе
заврши, се појавува контракција во форма на рецесии или пролонгирани
рецесии познати како депресии. Фискалната политика е дизајнирана на начин
19 Gotz-Kozierkiewicz, D. (2004). Fiscal Policy in Poland from Perspective of the EU Member State.
TIGER Working Paper Series, No. 62. Warsaw, August.
20 Manliev, G. (2012). Re-Evaluating The Stabilization Function Of The Fiscal Policy. 57. No.5, 2012
21 Machaiek, M. (2001). Stabilization Function Of Public Finance: Fiscal Policy In Real Business Cycle
Models. Annals Of Public And Cooperative Economics 72.2, pp. 285-305
26
на кој што таа би можела да ги предвиди и да ги ублажи ефектите од таквите
економски движења.
Фискалната политика е потребна за стабилизација на економијата,
бидејќи полна вработеност и стабилно ниво на цените не доаѓа автоматски во
пазарната економија. Без фискалната политика, односно стабилизацијата,
економијата има тенденција да биде предмет на значителни флуктуации и таа
може да страда од постојани периоди на невработеност или инфлација. Треба
да се има предвид дека невработеноста и инфлацијата можат да постојат во
исто време. Ваквата ситуација е позната како стагфлација. Целокупното ниво
на вработување и нивото на цените во економијата зависи од нивото на
агрегатната побарувачка, во однос на потенцијалните или капацитетите за
производство вреднувани според моменталните цени. Државните расходи ја
зголемуваат вкупната побарувачка, додека даноците ја намалуваат. Ова
покажува дека ефектите од фискалната политика врз побарувачката се
зголемуваат со зголемување на нивото на расходите и со намалување на
јавните приходи.
Последната функција на фискалната политика се однесува на самиот
развој на економијата, односно таа е развојната функција на фискалната
политика. Развојот поттикнува економски раст што, всушност, е една од целите
на фискалната политика. Сепак, треба да се има предвид дека фискалната
политика е далеку посложена од одредувањето на висината на данокот кој што
треба да биде платен и како насобраните средства да бидат потрошени22.
Вистински економски раст настанува кога разни проекти се финансирани и
спроведени со користење позајмените средства. Ова произлегува од
верувањето дека приватниот сектор сам по себе не може да овозможи раст на
економијата. Наместо тоа, се јавува потребата за директно влијание од страна
на државата. Задолжување за постигнување на економскиот раст е еден од
начините на кои државата носи развој. Овој економски модел развиен од
страна на Џон Мејнард Кејнз беше усвоен во различни форми уште од времето
на Втората светска војна.
Државните расходи и политиките кои ги спроведува државата во нивната
распределба имаат значително влијание врз макроекономските услови.
Фискалната политика влијае на даночните стапки, каматните стапки и
трошоците на државата, во обид да ги контролира економските движења. Од
ова може да се заклучи дека фискалната политика е средство со кое државата
ги прилагодува своите нивоа на расходи со цел да го следи и да влијае врз
економската состојба. Фискалната политика и монетарната политика треба да
се движат во иста насока и да се стремат кон остварување на исти цели,
бидејќи двете политики се меѓусебно зависни.
Фискалната политика претставува важна алатка преку која може да се
влијае врз агрегатната побарувачка23. Инструментите на фискалната политика
се јавните расходи и даночната политика. Во зависност од постоечката
состојба на економијата, државата може да води или експанзивна или
рестриктивна фискалната политика. Експанзивната фискална политика ја
зголемува вкупната побарувачка, додека дефлационата фискална политика ја
22 Clements, B., Sanjeev G. & Inchauste, G. (2004). Fiscal Policy for Development: An Overview. in S.
Gupta, B. Clements, and G. Inchauste, eds., Helping Countries Develop: The Role of Fiscal Policy
(Washington: International Monetary Fund).
23 Tcherneva, R. P. (2011). Fiscal Policy: Why Aggregate Demand Management Fails and What to Do
about It. Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 650, January.
27
намалува агрегатната побарувачка. Промените во нивото, времето и составот
на државните расходи и елементите на оданочување имаат значаен ефект врз
економијата.
Од таа причина, потребно е да се претстават целите кои треба да бидат
исполнети преку фискалната политика. Позначајни цели кои треба да ги
оствари фискалната политика преку своите инструменти се:
 Полна вработеност е една од најважните цели на фискалната политика
бидејќи невработеноста го намалува нивото на производство и,
поледователно, го намалува економскиот раст. Треба да се има во
предвид дека државите се стремат кон постигнување на полна
вработеност. За да ја постигне оваа цел, државата може да одлучи да ја
зголеми својата потрошувачка, да ги намали стапките на персоналниот
данок на доход, намалување на даноците за стопанските субјекти или
комбинација од зголемување на јавната потрошувачка и намалување на
даноците. Меѓутоа, треба да се има предвид дека постигнувањето на
целосна вработеност во реалноста е тешко остварливо;
 Ценовната стабилност е уште една цел на фискалната политика.
Имено, наглото зголемување или намалување на општото ниво на
цените може да предизвика значителни несакани ефекти и последици за
економијата. Оправданоста е дека наглото зголемување на цените ја
намалува достапноста на производите и услугите за потрошувачите. Од
друга страна, наглото намалување на цените го прави непрофитабилно
нивното производство;
 Економскиот раст е, исто така, важна цел на фискалната политика. Со
помош на повисока стапка на економски раст, проблемот на
невработеноста, исто така, може да се реши. Сепак, тоа може да
создаде некои проблеми во одржувањето на стабилноста на цените.
Развиените земји, како САД, Велика Британија, Јапонија, итн.
посветуваат внимание на односот на реалната стапка на раст со
потенцијалната стапка на раст која е дозволена во рамките на
коефициентот потрошувачка - заштеда, технолошки и други фактори. Во
помалку развиените земји важност се дава на зголемување на
потенцијалната стапка на раст, како и на односот на моменталната и
потенцијалната стапка на раст;
 Зголемување на заштедите. Фискалната политика, исто така, се
користи за да се зголеми стапката на заштеди во земјата. Во земјите во
развој богатата класа троши многу пари на луксуз. Државата може да
наметне данок на луксузни добра, со што би се ограничила
потрошувачката на луксузни добра.Ова ограничување би предизвикало
зголемување на заштедите во економијата.
Запознавањето со целите и функциите на фискалната политика

овозможува продлабочување на знаењето за нејзината важноста за државата,
како една од примарните политики преку кои се подобрува благосостојбата во
општеството, се постигнува стабилизирање на деловните циклуси и се
постигнува економски раст. Меѓутоа, за да ги реализира своите цели и да ги
извршува своите функции, фискалната политика има потреба од соодветни
инструменти. Поради постоењето на двонасочност во ефектите кои
произлегуваат од употребата на овие инструменти, се јавува потребата за
детално разбирање на начинот на нивното влијание.
28
2.4 Инструменти на фискалната политика
Употреба на инструмент кој не е адекватен за моменталната состојба во
економијата или инструмент кој не е соодветен за остварување на
воспоставената цел, може да има значителен негативен ефект врз
економијата. Од таа причина, треба да бидат претставени инструментите на
фискалната политика и начинот на нивното влијание врз економијата.
Инструментите кои фискалната политика ги има на располагање за
остварување на своите цели се24:
 Јавни расходи,
 Даноци,
 Јавни долгови.
Горенаведените инструменти се користат од страна на државата за да

се постигне посакуваното ниво на производство, потрошувачка и националниот
доход. За време на инфлаторните движења сè повеќе и повеќе даноци се
наплатуваат во општеството. На овој начин, преку зголемување на даноците,
куповната моќ на луѓето може да се намали и да се постигне посакуваното
ниво на цени. Доколку во економијата се појави период на дефлација, се
намалуваат даноците и јавната потрошувачка се зголемува. На овој начин се
стимулираат инвестициите со цел да се зголеми и националниот доход. За
економскиот развој, од посебна важност е и јавниот долг како инструмент на
фискалната политика. Во земјите во развој, поради недостаток на ресурси,
тешко се остварува соодветна стапка на економскиот раст. Од таа причина
државата преминува кон задолжување. Државата има на располагање можност
да се задолжи во домашната економија и надвор од неа.
Како што беше посочено, фискалната политика ги остварува своите цели
преку употреба на три инструменти: даноците (директни и индиректни), јавната
потрошувачка и јавниот долг. При зголемување или намалување на даноците,
фискалната политика го зголемува или намалува нивото на средства кои што
ги имаат на располагање потрошувачите. На овој начин, фискалната политика
влијае врз насоката на економската активност. На пример, намалувањето на
даночните обврски создава зголемено ниво на средства кои што ги имаат на
располагање обврзниците. Овие средства можат да се искористат за
зголемено ниво на потрошувачка, каде што зголемената потрошувачка
генерира повисоки приходи за стопанските субјекти. Зголемениот профит
овозможува зголемување и развој на активностите на компаниите со што се
зголемува потребата за ангажирање на дополнителна работна сила и директно
се влијае врз нивото на невработеност.
Преку употреба на јавната потрошувачка, фискалната политика е во
состојба да го поддржи економскиот раст и создавањето нови работни места.
Целта на секоја фискална политика е да оствари рамнотежа во употребата на
даночните стапки и нивото на јавната потрошувачка. На пример, во услови на
ниска стапка на економски раст, намалувањето на даночната стапка или
зголемување на нивото на јавната потрошувачка може да предизвика
24Ravinder, R. & Ghirmai T. K. (2011). Restructuring a fiscal policy encourages economic growth – A
case of selected African Countries, Journal of Economics and Business, Vol. XIV, No. 23, pp. 23 –
39.
29
зголемување на стапката на инфлација. Зголемувањето на стапката на
инфлација е последица од зголеменото ниво на пари во оптек во економијата и
зголемувањето во побарувачката за производи и услуги.
Јавниот долг се однесува на износот на парите кои се должат од страна
на централната власт. Работењето на државата може да се финансира преку
јавен долг. Државите ги задоволуваат своите потреби за финансиски средства
преку наплата на даноци и други давачки, меѓутоа, во одредени ситуации,
нивото на јавни приходи може да не биде во состојба да ги задоволи потребите
на државата. Во вакви случаи државата може да се задолжи и да бара
финансирање од извори надвор од земјата (надворешен долг) или
финансирање од домашни извори (внатрешен долг)
Некои држави наместо да го наметнат вкупниот товар на јавните расходи
врз населението, бараат финансирање надвор од земјата. Притоа, овој начин
на финансирање, задолжување, се нарекува уште и надворешен долг.
Надворешниот долг може да се јави во форма на државна обврзница, или
заеми од странски влади, организации или поединци. Притоа, овој вид
задолжување е проследен со поголем ризик за државата која се задолжува,
бидејќи задолжувањето се извршува во странска валута.
Надворешниот долг, инаку познат како странски долг, е компонента на
вкупниот долг на доверителите на странски земји, односно доверители кои не
се државјани на земјата на должникот.
Државните заеми можат да се разликуваат од аспект на времето на
достасување, целта за која се земени и условите за отплата. Соодветно на тоа,
јавниот долг може дополнително да се класифицира на следниот начин:
 Продуктивен јавен долг,

 Непродуктивен јавен долг,
 Доброволен јавен долг и
 Задолжителен јавен долг.
Јавниот долг е продуктивен кога е настанат за финансирање на

продуктивни цели, односно, тој се користи за зголемување на продуктивниот
капацитет на економијата25. Продуктивниот јавен долг подразбира средствата
да бидат искористени за финансирање на патна инфраструктура, системи за
наводнување, итн. Исто така, продуктивниот јавен долг преку неговите цели,
овозможува генерирање на јавни приходи за државата. Обврските кои
државата ги има за овој долг се плаќаат од самите приходи кои се генерираат
од реализираните инвестиции. Оваа категорија на јавен долг не предизвикува
дополнително оптоварување во општеството. Непродуктивниот јавен долг не
придонесува за зголемување на продуктивниот капацитет на економијата. За
разлика од продуктивниот долг, непродуктивниот долг не е самоликвидирачки,
бидејќи тој не генерира приходи. Од таа причина, овој вид долг претставува
товар за општеството. Притоа, не треба да се смета дека секој непродуктивен
јавен долг е лош за економијата, бидејќи тој може да придонесе за општото
добро на општеството.
25
Real, A. Kunieda, T. & Nishida, K (2013). Is Public Debt Growth-Enhancing or Growth-Reducing?
Department of Economics and Finance, City University of Hong Kong, Working Paper: 2012037,
January.
30
Доброволниот долг е задолжување кај пошироката јавност врз
доброволна основа. Имено, доброволниот јавен долг може да настане преку
издавање обврзници, при што државата објавува повик за емисија на државни
обврзници. Кај овој вид долг, каматната стапка е најчесто повисока (споредено
со задолжителниот долг) за тој да стане атрактивен за инвеститорите.
Задолжителниот долг најчесто настанува во услови на војна или криза.
Приносот кој што го плаќа државата на овој долг е релативно низок, поради
својата присилна природа. Имено, овој вид долг може да се поистоветува со
другите задолжителни давачки, со единствената разлика дека овој долг се
отплаќа на доверителот.
Употребата на секој од овие инструменти треба да е во согласност со
потребите на државата. При употребата на јавните расходи и даноците за
остварување на целите, треба да се посвети внимание на адекватноста на
овие инструменти. Имено, државата треба да направи внимателен избор
соодветен на економската состојба. Со последната должничка криза може да
се потенцира опасноста која постои од употребата на јавниот долг за
остварување на целите. И покрај тоа што непродуктивниот јавен долг може да
овозможи позитивни ефекти, сепак, континуирано задолжување за
непродуктивни цели на долг рок би имало негативни ефекти врз економијата.
Поради тоа што овој долг не е самоликвидирачки, негово зголемено ниво би
довело до ситуација каде што државата од другите извори на приходи би
требало да ги исплаќа обврските настанати за овој долг (случајот со Грција).
Од друга страна, продуктивниот долг, кој се употребува за капитални
инвестиции и зголемување на производствениот капацитет на економијата,
овоможува создавање на дополнителни приходи за државата. Од таа причина,
преку продуктивниот долг на државата може да се оствари целта за економски
раст.
2.4.1 Основни карактеристики на јавните приходи
Со цел унапредување на благосостојбата на граѓаните, државата треба

да извршува најразлични активности. Притоа, за да се извршат активностите
државата има потреба да генерира приходи. Последователно, државата ја
задоволува потребата за финансирање на своите расходи преку оданочување
и други извори за прибирање на средства кои што и се достапни. Во поширока
смисла, приходите на една држава можат да се класифицираат на неколку
начини.
Јавните приходи од аспект на обликот во кој се јавуваат можат да бидат
фискални и нефискални приходи. Во фискалните приходи се вбројуваат
приходи генерирани од активностите на државните органи, јавните заеми,
средствата од монетарна емисија, како и донациите. Покрај различните
облици, приходите можат да се категоризираат и во зависност од нивната
појава, односно редовни и вонредни приходи. Понатаму, можат да се
дефинираат оригинерни и деривативни приходи. Оригинерните приходи се
приходи кои државата ги заработува преку извршување на одредена стопанска
дејност и од државниот имот. Деривативните приходи се наплаќаат како јавна
давачка од приходите на физичките и правни лица (тие претставуваат
задолжителна давачка). Покрај претходно наведената класификација на
приходите, тие, исто така, можат да се класифицираат и од аспект на имотно-
правната разлика на нивниот извор. Имено, тие можат да бидат приватно-
31
правни, каде што приходите се генерирани од стопанските активности на
државата и јавно-правни приходи кои се генерираат преку задолжителните
давачки.
Граѓаните очекуваат државата да извршува функции од областа на
социо-економскиот развој, со цел подобрување на благостотојбата на
нејзините граѓани. За да реализира расходи насочени кон остварување на
своите цели, државата има потреба од големо ниво на финансиски средства.
Овие финансики средства кои ги генерира државата се нарекуваат јавни
приходи. Јавните приходи се составени од: даноци, такси, глоби, донации и
грантови. Притоа, овие приходи можат да се класифицираат како даночни и
неданочни приходи (Графикон 3).
Графикон 3: Извори на јавните приходи
Даночните приходи се најважниот извор на приходи за државата.

Даноците претставуваат задолжителна давачка за државата, без притоа
даночните обврзници да имаат директен надомест од плаќањето на даноци.
Средствата собрани преку оданочување државата ги користи за задоволување
на општите потреби на граѓаните. Основни карактеристики на даноците се:
 Тие се задолжителна давачка наметната од државата

благодарејќи на нејзиниот фискален суверенитет. Неплаќање на
даночната обврски е проследена со најразлини казни и глоби кои
се дефинирани во законската регулатива;
 Даночниот обврзник не може да бара директен надомест од
државата врз основа на платениот данок;
 Секој данок вклучува некаква форма на жртвување од страна на
даночниот обврзник;
 Данокот не треба да се поистоветува со форма на казна или
глоба.
Во неданочните приходи се вбројуваат следните извори на средства за

државата:
 Такси,
 Парични казни и
32
 Грантови и подароци.
Таксите сè уште еден важен извор на приходи за државата. Такса се

наплаќа од страна на јавните органи за овозможување на одредена услуга за
граѓаните. За разлика од данокот, кај таксите како извор на јавен приход не
постои присила во наплатата. Државата може да обезбеди одредени услуги и
соодветно да наплати за истите услуги. Како примери од секојдневието може
да се издвојат такси кои се наплаќаат за издавање на пасоши, возачки
дозволи, итн.
Парични казни или глоби се наметнуваат како форма на казна за кршење
на законот или не исполнување на одредени услови. Како и даноците, казните
се задолжителни за исплати. Разликата може да се согледа во фактот дека
даноците обично се воспоставени за генерирање на приходи, додека глобите
се воспоставени како форма на казна или механизам за спречување на
кршење на законите од страна на граѓаните.
Грантови и подароци се доброволни придонеси за државата добиени од
страна на поединци или институции. Подароците се значаен извор на приходи
во текот на воена и вонредна состојба.
Грант од една држава кон друга е важени звор на приходи во
денешницата. Грантови од странски земји се познати како странска помош.
Земјите во развој добиваат воена помош, помош во храна, технолошка помош,
итн. од развиените земји.
Појавата на дефицит подразбира дека јавните расходи се поголеми од
јавните приходи кои ги собира државата. Потребата за дополнителни средства
може да биде задоволена преку позајмување на средства од финансиските
пазари и позајмување од странство. Во случај на задолжување во странство,
овде не може да постои присила за заемодавците, но во случај на внатрешно
задолжување може да има присила. Владата може да присили различни
поединци, фирми и институции да и позајмат средства по многу пониски
приноси, споредено со приносите кои ги нуди пазарот.
2.4.2 Основни карактеристики на јавните расходи
Под поимот јавни расходи се подразбираат расходите (трошоците) кои

што ги создава државата за финансирање на своите активности. Притоа,
јавните расходи се наменети за задоволување на општите потреби на
граѓаните во едно општество и тие не можат да бидат насочени кон
задоволување на потребите на поединци. Во поново време, улогата на јавните
расходи во остварување на целите на економската политика значително се има
променето.
2.4.2.1 Поделба на расходите
Постојат неколку класификации, односно поделби на јавните расходи,

зависно од објектот на трошење и ефектот врз економијата, односно
националниот доход, тие се редовни и вонредни, лични и материјални, реални
и капитални и трансферни расходи26. Јавните расходи најпрво ги
категоризираме како редовни или вонредни расходи. Редовните расходи се
26 Атанасоски, Ж. (2004). Јавни финансии. Универзитет Св. „Кирил и Методиј“ – Скопје.
33
расходи кои можат да се предвидат и планираат поради нивната редовна
појава. Исто така, редовните расходи имаат релативно стабилна висина. Од
друга страна, вонредни расходи се расходи кои не можат да се предвидат,
нивната висина не се знае однапред и тие најчесто се поврзани со некој
вонреден настан (поплава, земјотрес, конфликтот од 2001 година). Според
објектот на трошење расходите ги делиме на лични и материјални расходи.
Личните расходи се наменети за подмирување на обврските (плати и
надоместоци). Материјалните расходи се расходи чија намена е да
обезбедат набавка на стоки и услуги кои се потребни за извршување на
јавните функции. Според ефектот на расходите во економијата, тие се делат
на производни расходи кои можат да бидат реални и инвестициски расходи, и
трансферни расходи. Реалните расходи се јавуваат кога постои набавка на
продуктивни добра и услуги и исплаќање на плати на државната
администрација (полиција, образование, здравство и др.). Треба да се има
предвид дека овие расходи влијаат на зголемување на националнот доход.
Капиталните (инвестициони) расходи се расходи кои се употребуваат за
создавање на постојани средства. Капиталните расходи придонесуваат за
зголемување на продуктивните средства во економијата и тие овозможуваат
зголемување на националниот доход. Трансферните расходи се расходи кои
што не влијаат на националниот доход. Кај овие расходи не постои
пренесување на реални ресурси, односно добра и услуги. Преку овие расходи
државата нема никаква директна корист, меѓутоа, со истите ја подобрува
благосостојбата на населението, посебно благосостојбата на посиромашното
население. Преку трансферните расходи, фискалната политика врши
редистрибуција на парите во општеството. Пример за трансферни расходи би
биле, расходи кои настануваат за помагање на невработените лица,
субвенции, исплата на социјална помош, итн.
Кога станува збор за расходите на државата, истата треба да се стреми
кон насочување на расходите кон продуктивни цели. На овој начин, државата
обезбедува дополнителни приходи за финансирање на своето работење. Исто
така, преку своите расходи државата може да влијае врз благосостојбата во
економијата, како и да се справува со макроекономски шокови.
2.4.2.2 Принципи и начела на јавните расходи
За да може државата да осигура адеквата употреба на расходите како

еден од поважните инструменти на фискалната политика, таа треба да ги
почитува принципите на јавните расходи. Со почитување на овие принципи, се
обезбедуваат максимални придобивки од јавните расходи и минимизирање на
негативните ефекти. Придобивките и негативностите го земаат предвид
начинот на кој што јавните расходи можат да влијаат врз граѓаните,
компаниите, стабилноста на цените и економскиот раст. Принципите на јавните
расходи кои што треба да бидат исполнети се:
 Принцип на Максимални социјални придобивки;

 Принцип на економија;
 Принцип на санкции;
 Принципот на буџетски баланс;
 Принципот на еластичност и
34
 Избегнување на негативните ефекти врз производството и
дистрибуцијата.
Принцип на Максимални социјални придобивки: Јавните расходи

треба да се формулираат на тој начин што тие би овозможиле постигнување
на максимална социјална придобивка која произлегува од спроведените
активности. За постигнување на максималната социјална придобивки се јавува
потребата:
• Јавните расходи и оданочувањето треба да се извршуваат во

рамките на претходно дефинирана граница;
• Јавните расходи треба да бидат искористени за различните
намени, на оптимален начин, каде што придобивките би биле
најголеми;
• Недостатоците кои произлегуваат од различни извори на
оданочување треба да овозможат агрегатното жртвување кое
настанува да се сведе на минимум.
Принцип на економија: Овој принцип подразбира избегнување на

настанување отпад од секаков вид. И покрај големиот потенцијал на јавните
расходи во обезбедување на јавни добра, тие можат да се покажат и како
штетни и непотребни. Доколку насобраните приходи се потрошени за погрешни
активности, истите стануваат неекономични. Со цел задоволување на овој
принцип на јавните расходи, потребно е да се избегне дуплирање на
трошоците и преклопување на надлежностите на фискалните власти.
Во рамките на овој принцип, дополнително се посочува дека јавните
расходи не треба да имаат негативно влијание врз стапката на штедење во
економијата. Нарушување на желбата за штедење од страна на јавните
расходи го нарушува принципот на економија.
Принцип на санкции: Според овој принцип, пред настанувањето
(реализирањето) на јавните расходи, тие треба да бидат контролирани од
релевантни и компетенти власти. Логиката позади овој принцип е дека, секое
неконтролирано трошење доведува до нарушување на активностите и може да
доведе до зголемено задолжување. Притоа, расходот треба да биде настанат
за целта за која е определен. Во рамките на овој принцип се појавува и
потребата за ревизија. Имено, на крајот од фискалниот период, сите сметки
треба да бидат ревидирани (контролирани) со цел осигурување дека не
постојат малверзации со јавните расходи (пример, Грција).
Принципот на буџетски баланс: Целта на секоја власт треба да биде
воспоставување и одржување на добро балансиран буџет. Тоа подразбира да
се избегне континуирано појавување и повторување на дефицит или суфицит
во буџетот. И покрај тоа што како буџетски суфицит во моменталната
економија се гледа за нешто позитивно, континуитетот во суфицитот може да
се гледа и од аспект на тоа дека даночните обврзници се оданочуваат многу
повеќе од потребното. Од друга страна, доколку јавните расходи континуирано
ги надминуваат јавните приходи истото може да се зема за негативност на
државата, бидејќи истата покажува финансиска слабост во финансирање на
своите активности. Во услови кога постои континуирано надминување на
приходите, треба да се зема како негативност, бидејќи тоа е показател за
35
финансиската немоќ на државата. Државата, според тоа, мора да се обиде да
живее во рамките на своите средства.
Принципот на еластичност: Овој принцип посочува на потребата
јавните расходи да бидат релативно еластични. Фискалните власти треба да
бидат во можност да манипулираат со висината на јавните расходи во
согласност со нивните потреби. Ригиден систем на јавни расходи може да ги
покаже своите слабости во услови на нарушен економски раст. За таа цел,
еластичноста е најпотребна во услови на ослабната економија (криза), кога
државата е принудена да ги намали своите расходи.
Избегнување на негативните ефекти врз производството и
дистрибуцијата: При дефинирање и распределба на јавните расходи, од
посебна важност е да се земе предвид нивното влијание врз степенот на
производство во економијата и дистрибуцијата на богатството во општеството.
Јавните расходи треба да стимулираат продуктивни активности со цел
зголемување на производствениот капацитет на државата, а со тоа и
подобрување на животните стандарди. Притоа, треба да се има предвид дека
подобрување на животнот стандард може да настане доколку постои правична
дистрибуција на богатството во општеството. Доколку новокреираното
богатство дополнително ги збогатува богатите слоеви во општеството, целта
на јавните расходи не е остварена. Јавните расходи треба да теженеат кон
елиминирање на нееднаквостите при распределбата на богатството.
Јавните расходи треба да тежнеат и кон израмнување на
нееднаквостите и распределбата на богатството27. Овие две цели можат да
бидат во конфликт кога обидите за намалување на нееднаквостите на приход и
распределбата на богатството влијаат негативно на нивото на производство.
Ова може да се направи од негативно влијание врз достапноста на можностите
за работа и заштеди и желбата за работа и штедење. Јавните расходи можат
да влијаат позитивно на нивото на производството преку распределба на
ресурсите од непродуктивни области кон продуктивни области (индустрии,
професии, итн).
Што се однесува до јачината да работат и да штедат, може да се истакне
дека голем дел од општествено пожелните јавните расходи направени од
страна на современите држави, несомнено, ја зголемува продуктивната моќ на
заедницата и, следствено, можноста за штедење. Ваквите јавни расходи се
однесуваат на трошоци поврзани со обезбедување средства за комуникација и
транспорт; образование, здравство, научни и индустриски истражувања;
контрола на човечки, животински и растителни болести и расходите за
социјално осигурување, како и здравствено осигурување, осигурување при
невработеност, старост, пензии.
Желбата за работа и штедење многу зависи од карактерот на јавните
расходи и политиката која што ги регулира. Со овозможување луѓето да имаат
очекувања за идни бенефиции од јавните расходи, може да се насочи желбата
да работат и да штедат. Доделување на старосни пензии, осигурување против
болести и невработеност и обезбедување на образование на државно ниво
може да предизвика луѓето да не бидат насочени кон идниот развој, со што би
настанало занемарување на потребата за штедење. Луѓето ќе работат
помалку. Но, ако овие расходи се расположиви во рамките на соодветни
27Munelo–Gallo, L. & Roca-Sagales, O. (2011). Economic growth and inequality: The role of fiscal
policies. Australian Economic Papers, 50(2/3), 74-97.
36
граници и ако тоа навистина помага, намалувањето на заштеди може да биде
ублажено. Но, кога даноците се превисоки, желбата на народот да работи и
штеди може да биде обесхрабрена, со што повторно се намалува нивната моќ
за штедење.
2.4.3 Ефекти од јавните расходи врз населението
Секоја држава се стреми кон подобрување на животниот стандард на

своите граѓани. Од таа причина, се наметнува потребата за дефинирање на
ефектите кои би можеле да произлезат од јавните расходи врз населението.
Обезбедувањето на соодветни бенефиции од една страна може да влијае
позитивно врз населението, додека од друга страна, превисоко ниво на
бенефиции може да влијае негативно врз економијата. Исто така, несоодветно
дефинирани програми можат да предизвикаат фаворизирање на одредена
група на граѓани (богати, сиромашни, итн.) и занемарување на општите
потреби на останатите групи28. Притоа, јавните расходи можат да имаат
директни или индиректни ефекти, зависно од нивната намена. Така на пример,
бенефициите за здравствена заштита, или социјална помош, имаат директно
влијание врз населението. Од друга страна, обезбедување на економска
стабилност и економски раст може да создаде индиректни ефекти врз
населението. Во продолжени се претставени ефектите кои произлегуваат од
употребата на јавните расходи.
Ефекти на производство: Ефектот на јавни расходи врз
производството може да се набљудува во однос на ефектите врз способноста
и желбата за работа, штедење и инвестирање, како и на пренасочување на
ресурсите:
1.Способност за работа, штедење и инвестирање: Социјално
посакуваните јавните расходи го зголемуваат продуктивниот капацитет на
заедницата. Соодветното ниво на расходи за образование, здравство,
комуникација, ја зголемува продуктивноста на луѓето на работа и соодветно ги
зголемува нивните приходи. Со пораст на приходите, исто така, се зголемуваат
и заштедите, тоа за возврат има корисен ефект врз инвестициите и
акумулација на капитал;
2. Желбата за работа, штедење и инвестирање: Јавната потрошувачка,
понекогаш, носи негативни ефекти врз желбата на луѓето да работат и да
штедат. Државните расходи за социјална сигурност може да донесе вакви
неповолни ефекти. На пример, државата троши значителен дел од своите
приходи кон oбезбедување на социјални бенефиции, како што се
надоместоците за невработеност, старосна пензија, осигурување, боледување,
медицински бенефиции, итн. Ваквите бенефиции ќе предизвикаат намалување
на желбата за работа. Со други зборови, тие дејствуваат како дестимулација за
работа.
Ефект на распределба на средства меѓу различни индустрии и
трговија: Многу пати државните расходи се покажале како ефикасен
инструмент за поттикнување на инвестиции во одредена индустрија29. На
пример, ако државата одлучи да се промовира извозот, тоа обезбедува
28 Ayala, L., & Jurado, A. (2011). Pro-poor Economic Growth, Inequality and Fiscal Policy: The Case
of Spanish Regions. Regional Studies, 45(1), 103-121.
29 Baotai, W. (2005). Effects of government expenditure on private investment: Canadian empirical
evidence. Empirical Economics, 30(2), 493-504.
37
бенефиции како субвенции, и даночни олеснувања за привлекување на
инвестиции кон такви индустрии. Исто така, државата може да промовира
одреден регион преку обезбедување разни стимуланси за оние кои
инвестираат во тој регион, со што би се подобрила благосотојбата на
локалното население.
Ефекти на дистрибуција: Примарна цел на државата е да се зголеми
социјалната помош преку јавните расходи. Целта на максимална социјална
заштита може да се постигне само кога нееднаквоста на приходот е отстранета
или е минимизирана. Државните расходи можат да се искористат во
исполнувањето на оваа цел. Државата собира вишок приходи од богатите
преку данок на доход и данок на промет на луксузни добра. Насобраните
средства се насочени кон социјални програми за подобрување на стандардот
на сиромашното население. На овој начин јавните расходи помагаат да се
постигне целта на намалување на нееднаквостите при дистрибуција на приход.
Трошоците за социјално осигурување и субвенции за сиромашните се
насочени кон зголемување на нивниот реален доход и куповна моќ. Јавните
расходи за едукација, комуникација, и здравство имаат позитивно влијание врз
продуктивноста на послабите сектори во општеството, а со тоа зголемување на
нивните капацитети за заработување на приходи.
Ефект врз потрошувачката. Јавните расходи овозможуваат
прераспределба на приходите во корист на сиромашните. Тие го подобруваат
капацитетот на сиромашните за потрошувачка. Така, јавните расходи
промовираат потрошувачка, а со тоа и други економски активности. Државните
расходи за социјални програми како бесплатно образование, здравствена
заштита и домување, секако, го подобруваат стандардот на сиромашните луѓе.
Таа, исто така, го подобрува нивниот капацитет за потрошувачка и заштеда.
Ефекти врз економската стабилност: Економската нестабилност доаѓа
во форма на депресија, рецесија и инфлација. Јавните расходи се користат
како механизам за контрола на оваа нестабилност. Економистот Кејнз се
залагал јавните расходи, како подобар механизам, да се користат за да се
подигне ефективна побарувачка и да се излезе од депресија. Јавните расходи
се, исто така, корисни во контролирање на инфлацијата и дефлацијата,
зголемување на јавните расходи во текот на дефлацијата и намалување на
јавната потрошувачка при контрола на инфлацијата и понудата на пари и
остварување на стабилност на цените30.
Ефектите врз економскиот раст: Целите на планирањето ефикасно
можат да се реализираат само преку јавните расходи. Државата издвојува
средства за поддршка на растот на различните сектори како земјоделството,
индустријата, транспортот, комуникациите, образованието, енергетиката,
здравството, извозот, увозот, со цел да се постигне импресивен раст.
Државните расходи имаат важна улога во одржувањето на балансиран
економски раст. Државата посветува внимание на насочување на ресурси,
односно средства за развој на неразвиените региони. На овој начин државата е
во состојба да ги намали регионалните нееднаквости и, истовремено, да
поддржува балансиран економски раст31.
30 Balatsky, E., & Ekimova, N. (2012). Fiscal Policy and Economic Growth. Problems Of Economic
Transition, 54(12), 55-70
31 Day, R. H., & Yang, C. (2011). Economic growth and the effects of fiscal policy. Metroeconomica,
62(1), 218-234.
38
Јавните расходи можат да имаат бројни директни и индиректни ефекти
врз населението и можат да влијаат врз нивниот начин на живот, желбата за
потрошувачка, желбата за работење, желбата за штедење, итн. Притоа,
јавните расходи можат да влијаат и индиректно преку подобрување на
економските услови и општата благосостојба. Како резултат на ефектите кои
можат да се појават врз населението, јавните расходи треба да бидат
внимателно планирани и реализирани. Насочување на превисоко ниво на
расходи во одредени програми можат да имаат позитивен ефект за
населението, меѓутоа, да се појават и негативни ефекти за стопанството32. За
пример би можело да се наведе висината на социјалната помош која ја
добиваат невработените лица во некои земји. Имено, поради тоа што државата
има високо ниво на јавни расходи за социјална помош, таа овозможува исплата
на високи парични средства по основа на социјална помош. Притоа, висината
на социјлната помош ги задоволува потребите на одреден дел од населението,
со што тој дел одлучува дека нема потреба од дополнителни приходи и,
соодветно, нема желба за работа. На овој начин, и покрај тоа што државата
овозможува позитивен ефект за населението, сепак, економијата е соочена со
загуба на работна сила и човечки капитал.
2.4.4 Насока на фискалната политика
Фискалната политика има значително влијание врз насоката во која се

движи економијата. Кога се зборуваше за фискалната политика, беше
потенцирано дека истата има за цел да ги пригушува полетите и падовите на
економијата и на деловните циклуси33. Насоката на фискалната политика е
дефинирана од насоката во која се движи економијата. Имено, дали
економијата се соочува со рецесија или некоја друга форма на економски шок,
или таа доживува брз економски раст. Фискалната политика е насочена кон
остварување на целите и одржување на стабилност во економијата, преку
своите мерки.
Пред да бидат дефинирани насоките во кои може да се движи
фискалната политика, потребно е да се претстават мерките кои што се на
располагање. Секоја држава, преку својата фискална политика, има
најразлични инструменти и алатки за остварување на целта за стабилност во
економијата и нејзин раст. Главните алатки на фискалната политика можат да
се групираат во две основни категории, односно, недискрециони мерки и
дискрециона фискална политика34.
Недискрециони мерки – познати како автоматски или вградени
стабилизатори, се оние стабилизатори на фискалната политика кои
овозможуваат воспоставување рамнотежа на економскиот систем, без човечка
32 Delong B. & Summers H.S. (2012). Fiscal Policy in a Depressed Economy. Brookings Papers on
Economic Activity, Spring.
33 Badinger, H. (2012). Cyclical expenditure policy, output volatility and economic growth. Applied
Economics, 44(7), 835-851.

34 Dinga, E., Ionescu, C., & Padurean, E. (2010). Discretionary Policy versus Non-Discretionary Policy
in the Economic Adjustment Process. Journal for Economic Forecasting, Institute for Economic
Forecasting, vol. 0(4), pages 184-207, December 2010.
39
контрола35. Овие контроли се вградени во самата економија и се нарекуваат
вградени стабилизатори. Главни автоматски стабилизатори се:
 Прогресивен данок на доход, каде што приходите на физичките

лица се оданочуваат во зависност од нивните приходи. Со други
зборови, се наплаќа различна даночна стапка за различна
категорија на приходи кои што ги остварува обврзникот. Притоа,
автоматското стабилизирање е очигледно во услови на економски
раст или рецесија;
 Надомест за невработени лица, кој што се дава од страна на
државата на невработеното население сè до нивно вработување.
Во услови на намален економски раст или рецесија, надоместокот
за невработени лица го зголемува нивото на приходи во
економијата со што се влијае на потрошувачката и на
производните фактори.
За разлика од недискреционата политика која се потпира на автоматски
стабилизатори за воспоставување рамнотежа во економијата, дискреционата
фискална политика се заснова на наплата на јавните приходи и јавните
расходи на државата за контролирање на флуктуациите во економијата. Преку
оваа политика државата може да ги остварува своите краткорочни и
долгорочни цели. Притоа, главни мерки на краткорочната политика се: промени
во даночните стапки, промени во расходите за јавни работи и програми за
кредитирање.
Промените во даночните стапки претставуваат важен инструмент за
контролирање на економските движења. Доколку државата предвиди опасност
од појава на инфлаторен јаз36, кога планираните инвестиции ги надминуваат
планираните заштеди, преминува кон зголемување на даночните стапки. Во
услови на зголемени даночни стапки, даночните обврзници имаат пониско ниво
на приходи кои би ги насочиле кон потрошувачка. Со намалување на приходите
се ограничува потрошувачката во економијата и се елиминира опасноста од
појава на инфлаторен јаз.
Промени во расходите за јавни работи, каде што се истакнува
важноста на јавните расходи во насока на делување врз економската
активност. Во случај на појава на депресија или рецесија, државата може
директно да влијае врз нивото на приходи во економијата. Ова влијание може
да се реализира преку започнување на програми за вработување. Преку овие
програми се зголемуваат приходите во економијата со што се влијае врз
нивото на потрошувачката. Во услови кога во економијата постои зголемено
ниво на потрошувачка, се зголемуваат приносите на компаниите и на тој начин
се зголемуваат инвестициите. Зголемувањето на инвестициите овозможува
35 Dinga, E., Ionescu, C., & Padurean, E. (2010). Discretionary Policy versus Non-Discretionary Policy
in the Economic Adjustment Process. Journal for Economic Forecasting, Institute for Economic
Forecasting, vol. 0(4), pages 184-207, December 2010..
36 Инфлаторен јаз е состојба во економијата која ја претставува разликата помеѓу реалниот
Бруто домашен производ и нивото на Бруто домашниот проивод во услови на полна

вработеност. Состојбата се нарекува инфлаторен јаз бидејќи зголемувањето на нивото на
Бруто домашниот производ ќе предизвика зголемување во потрошувачката, со што би
настанало зголемување во општото ниво на цените во економијата.
40
излегувањето од рецесијата и закрепнување на економијата и, соодветно,
економски раст.
Програми за кредитирање: Во услови на депресија државата може да
воспостави програми за кредитирање на стопанството за зајакнување на
нивните активности. Овие програми можат да бидат насочени кон постоечки
фирми и компании или да бидат насочени за отворање на нови фирми кои би
го спречиле продлабочувањето на депресијата и би го поттикнале економскиот
раст и развој. Преку кредитирање на стопанството, фискалната политика има
за цел да го зголеми нивото на инвестициите во економијата. Зголемувањето
на инвестициите овозможува отворање нови работни места, со што би се
зголемила куповната моќ на населението.
Со претставување на алатките на фискалната политика се дојде до
потребата за разбирање на насоките во кои може да се движи самата
фискална политика земајќи ја предвид моменталната состојба на економијата.
Зависно од целите, фискалната политика може да се движи во три насоки:
неутрална, експанзивна и рестриктивна37.
Неутрална фискална политика – најчесто се применува кога е
постигната рамнотежа во економијата. Кога се применува неутрална фискална
политика јавните расходи се целосно финансирани од јавните приходи, со што
се постигнува неутрален ефект врз степенот на економска активност.
Експанзивна фискална политика – се употребува за справување со
периоди на рецесија или периоди на низок степен на економска активност.
Експанзивната фискална политика најчесто подразбира зголемена јавна
потрошувачка, каде што нивото на расходи го надминува нивото на приходи38.
Целта на експанзивната фискална политика е да создаде основа за
постигнување на економскиот раст и приближување до нивото на полна
вработеност.
Рестриктивна фискална политика – за разлика од експанзивната
политика, при примена на рестриктивна политика државните приходи се
поголеми од јавните расходи39. Оваа политика се користи најчесто при
зголемен економски раст, со цел намалување на високата стапка на економски
раст и контрола на инфлацијата. И покрај тоа што целите на јавните финансии
и фискалната политика се остварување на полна вработеност, сепак, во случаи
кога економијата се соочува со висока стапка на економски раст, тој треба да
се ограничи. Ограничувањето не е од аспект на тоа дека не треба да постои
економски раст, ограничувањето е од аспект на брзината со која се остварува
економскиот раст. Во услови на економски раст, во економијата се зголемува
нивото на приходи кои можат да се штедат и да се насочат кон потрошувачка.
Зголеменото ниво на потрошувачка врши притисок врз општото ниво на
цените, што би довело до појава на висока стапка на инфлација40. За таа цел,
рестриктивната политика има за задача да го намали (ограничи) интензитетот
37 Gravelle, G. J. & Hungerford, T. L. (2013). Can Contractionary Fiscal Policy Be Expansionary?

Congressional Research Service - Report for Congress, 7-5700, January 11.
38 Shahid, A. & Naved, A. (2010). The Effects of Fiscal Policy on Economic Growth: Empirical
Evidences Based on Time Series Data from Pakistan, The Pakistan Development Review 49:4 Part
II, pp. 497–512.
39 Auerbach, A. J., Gale, W. G., & Harris, B. H. (2010). Activist Fiscal Policy. Journal of Economic
Perspectives. Vol. 24, No. 4, Fall, pp. 141–164.

40 Castro, F. (2003). The macroeconomic effects of fiscal policy in Sapin. Banco De Espana,
Documento de Trabajo n.º 0311.
41
на економски раст. Меѓутоа, кај ова ограничување не треба да се разбере дека
целосно се ограничува економски раст, напротив, рестриктивната фискална
политика треба да одржува стабилна стапка на економскиот раст во текот на
подолг период.
Насоките во кои може да се движи фискалната политика, практично, беа
видливи за време на финансиската криза во САД и должничката криза во некои
земји од Европската унија. Имено, со цел излегување од финансиската криза
која започна во 2007 година, САД имплементираше експанзивна фискална
политика41. Притоа, еден од инстурментите кои САД ги искористи беа јавните
расходи. САД го зголеми нивото на јавни расходи за да го заживее
стопанството, со посебно внимание на индустриите кои имаа посебна важност
поради бројот на вработувања во конкретната индустрија (автомобилската).
Исто така, Германија, за да ја заживее автомобилката индустрија,
овозможуваше најразлични субвецнии за купување нови автомобили. На овој
начин преку експанзивна фискална политика, земјите прават напори за
ублажување на негативните ефекти кои произлегоа од кризата и, истовремено,
остварување на економски раст.
2.5 Поим и елементи на буџетот
Процесот на планирање и проценка на јавните приходи и расходи се

нарекува буџет42. Буџетот, исто така, може да се разбере и како финансиски
план на државата за точно одреден период (фискална година). Буџетот на друг
начин би можел да биде дефиниран како документ кој е составен од
прелиминарно одобрен план за јавните расходи и приходи. Поимот буџет
потекнува од терминот „Budgette“ кој што означува кожна торба или паричник.
Буџетот претставува извештај за финансиското работење на државата. Тој ги
покажува приходите и расходите на државата за период од една година или
фискална година. Притоа, фискалната година може да се разликува од земја
до земја, меѓутоа, најчесто таа започнува на 1 јануари и завршува последниот
ден од декември.
Буџетот претставува еден од најважните државни извештаи и секој
граѓанин на државата е заинтересиран за буџетот бидејќи на тој начин може да
осознае43:
 За финансиската состојба на државата за претходната година и
наредната година;
 За распределбата на буџетските средства помеѓу различните
програми и политики, како и да ги осознае самите програми и
политики за наредната година и
 Ефектот кој што би го имала фискалната политика врз животниот
стандард во наредната фискалната година.
Буџетот е составен од неколку компоненти кои имаат за цел да ги

прикажат изворите на приходите за државата и намената на државните
41 Експанзивната фискална политика беше координирана со останатите политики за да не

дојде до ситуација на контрадикторност помеѓу различните политики, пред сè со монетарната
политика
42 Robinson, M. (2009). Accrual Budgeting and Fiscal Policy. OECD Journal on Budgeting, Vol.1.
43 Robinson, M. (2009). Accrual Budgeting and Fiscal Policy. OECD Journal on Budgeting, Vol.1.
42
средства, односно јавните расходи, со соодветните програми и динамика за
нивно реализирање. Буџетот има две основни компоненти: буџетски приходи и
буџетски расходи. Буџетските приходи ја покажуваат висината на приходи кои
државата планира да ги собере, како и самите извори на планираните приходи.
Притоа, буџетските приходи можат да се класифицираат како:
Капитални приходи – тоа се приходи кои го намалуваат имотот на
државата (приходи од продажба на имот). Исто така, во рамките на овие
приходи и приходи кои се генерирани по основа на задолжување;
Приходи од фискалните активности на државата – овие приходи
државата ги генерира од сите извори кои што се на располагање во нормални
услови на нејзино управување (функционирање). Овие приходи не создаваат
обврска и не резултираат во намалување на средствата (имотот) на државата.
Понатамошната класификација на овие приходи се состои во даночни приходи
и недочни приходи. Даночните приходи ги земаат предвид сите приходи кои се
генерирани врз основа на различните даноци и други давачки кои ги наплаќа
државата. Овие приходи претставуваат важен извор на јавните приходи.
Неданочните приходи се приходи кои се генерирани по основа на глоби, такси,
донации и грантови, и профити од јавни претпријатија.
Расходите ги претставуваат трошоците кои државата планира да ги
оствари наредната година за рутински, вообичаени и секојдневни активности
при водењето на државните институции и обезбедувањето на јавните добра и
услуги за граѓаните. Тие ги земаат предвид и развојните и неразвојните
расходи на централната власт. Вообичаено, трошоци кои не резултираат во
создавање на средства и имот се сметаат за трошоци на работење. Јавните
расходи можат да се категоризираат како:
 Расходи за основни активности и

 Капитални расходи.
Расходните за основните активности на државата се однесуваат на

платите за државните службеници и останатите лица вработени во јавниот
сектор, исплата на камати на заеми на државата, исплата на пензии, исплата
на субвенции и исплата на грантови. Притоа, овие расходи не создаваат имот
или средства за државата. Капиталните расходи се расходи кои резултираат во
создавање на имот. На пример, изградба на патишта, згради и други објекти и
инфраструктурни вложувања.
Во зависност од висината на расходите и приходи за одредена фискална
година, буџетот може да се соочи со44:
 Урамнотеженост,
 Суфицит и
 Дефицит.
Урамнотежен буџет постои кога јавните расходи се еднакви на јавните

приходи. Буџетски суфицит се јавува во случаи кога јавните приходи се
поголеми од јавните расходи. Буџетскиот дефицит е состојба кога јавните
44Poterba M. J. (1995). Balanced budget rules and fiscal policy: Evidence from the States. National
Tax Journal, Vol. 48, No. 3, September, pp. 329-336.
43
расходи ги надминуваат јавните приходи. Со своите приходи и расходи,
буџетот треба да биде насочне кон исполнување на неговите цели, односно на
неговите функции.Буџетот има за цел да извршува неколку основни функции, и
тоа45:
 Економско-социјална функција;
 Политичка фунција;
 Правна функција;
 Развојна функција;
 Планска функција;
 Контролна функција и
 Финансиска функција.
Економската функција на буџетот ја зема предвид неговата улога за

стабилизација на стопанството и алокација на производните ресурси. Во
рамките на оваа фунцкија, буџетот треба да овозможи прецизна проценка на
јавните приходи и расходи. Исто така, преку стратегии на алокација,
редистрибуција и стабилизација, буџетот треба да овозможи макроеконмски
раст и развој на државата. Политичката функција има за цела да ги посочи и
реализира главните програми и цели на владејачката партија. Правната
функција на буџетот го дефинира буџетот како правен акт кој со себе носи
одредени правни последици, односно права и обврски. Планската функција на
буџетот е да овозможи детален преглед базиран на други стратешки документи
во чии рамки ќе се изврши реализирањето на целите на државата. Развојната
функција на буџетот е да планира и да инвестира средства во конкретни
капитални проекти, продуктивни проекти кои ќе имаат позитивно влијание врз
стапката на раст на националниот доход на долг рок. Финансиската функција
на буџетот укажува на потребата за постоење на постојана рамнотежа помеѓу
јавните приходи и јавните расходи, како и потребата за изнаоѓање нови извори
на финансирање кои нема да претставуваат товар на националната економија.
Контролната функција на буџетот се однесува на воспоставување систем на
контрола на различните процедури во буџетскиот циклус кои се извршуваат од
страна од државните органи ангажирани во реализирањето на буџетот.
Типичните облици на буџетската контрола ги опфаќаат административната,
судската, интерната и политичката контрола.
Своите функции буџетот треба да ги извршува во согласност со
буџетските принципи. Имено, постојат статички и динамички буџетски
принципи, каде што статичките принципи се однесуваат на материјалната
содржина на буџетот во мирување. За разлика од статичките принципи,
динамичките принципи се однесуваат на фазите на реализирање на буџетскиот
циклус и тоа: подготовка, донесување, извршување и контрола на јавниот
буџет. Притоа, статичките принципи се однесуваат на буџетското единство,
универзалноста, точноста и буџетскиот плурализам. Динамичките принципи ги
45 Kaufman, A. (2011). Does location matter? Budget function locations and the the use of
management tools. A paper submitted to the faculty of The University of North Carolina at Chapel Hill
in partial fulfillment of the requirements for the degree Master of Public Administration.
44
земаат предвид урамнотеженоста, специјализацијата, рочноста и претходно
одобрение46.
Табела 2: Принципи кои треба да ги почитува државниот буџет

Принципи на државниот буџет
Статички принципи Динамички принципи
Принцип на буџетско Принцип на урамнотеженост
единство
Принцип на Принцип на специјализација
универзалност
Принцип на точност Принцип на рочност
Принцип на буџетски Принцип на претходно
плурализам одобрение
Во Табелата 2 се прикажани претходно наведените буџетски принципи.

Во продожени е дадено објаснување за секој принцип поедниечно.
Принципот на буџетско единство ја наметнува потребата сите јавни
приходи и расходи да бидат претставени во форма на сметководствен
идентитет. Имено, потребно е сите ставки да бидат заведени според исти
класификациони основи. Принципот на универзалност или потполност укажува
на потребата сите јавни приходи и јавни расходи да бидат претставени во
својата полна форма, без никакви скриени содржини. Принципот на точност
или реалност значи дека буџетот мора да биде заснован на реално утврдени
финансиски рамки со точно определени износи. Принципот на јасност
подразбира групирање на јавните приходи и расходи на единствен и
функционален начин, приходите се групираат според нивните извори, а
расходите според нивната намена. Принципот на буџетски плурализам
наметнува потреба за постоење на повеќе паралелни буџетски институции
(фонд за обнова, фонд за социјално осигурување и сл.).
Принципот на урамнотеженост го условува функционирањето на буџетот
со воспоставување баланс помеѓу јавните приходи и расходи.
Принципот на специјализација налага користење на одредена
спецификација при формулирање на јавните приходи и расходи, односно
одобрените средства да се трошат во утврден износ, за утврдена цел и за
определен временски рок. Принципот на рочност го определува
времетраењето на јавниот буџет, односно период во кој треба да се соберат
приходите и да се реализираат расходите. Принципот на јавност подразбира
да се понуди буџетот на разгледување кај пошироката јавност пред да биде
ставен на гласање од страна на претставничкото тело за да се даде шанса да
се чујат сите забелешки и да се направат поправки пред тој да биде изгласан.
Принципот на претходно одобрение значи дека без одлука за одобрение
на буџетот од страна на надлежното законодавно тело не може да започне
процесот на негово извршување бидејќи тој не е легитимен.
46 Kaufman, A. (2011). Does location matter? Budget function locations and the the use of
management tools. A paper submitted to the faculty of The University of North Carolina at Chapel Hill
in partial fulfillment of the requirements for the degree Master of Public Administration.
45
2.6 Фискалната политика и економскиот раст
Односот помеѓу економскиот раст и фискалната политика е комплексен и
е од критична важност за креаторите на политиката во развиените земји и
земји во развој47. Фискалната политика има критично значење за економскиот
раст и на краток и на долг рок. Од една страна, фискалната политика може
негативно да влијае на економскиот раст преку дисторзивните ефекти кои
произлегуваат од оданочувањето и неефикасноста на јавната протрошувачка48.
Од друга страна, државата има важна улога во економскиот раст преку
обезбедувањето на јавните добра и инфраструктурата. За таа цел, влијанието
на фискалната политика врз економскиот раст е предмет на постојана дебата,
посебно во земјите во развој. Намалувањето на јавната потрошувачка е
оправдана доколку постои ниската продуктивност и неефикасноста на
државните расходи и појава на негативен ефект врз благосостојбата кој
произлегува од оданочувањето. Фискалната политика, исто така, може да
поттикне раст и развој на економијата и на човечкиот капитал преку различни
канали. Овие канали можат да бидат согледани од макроекономски аспект (на
пример, преку влијанието на буџетскиот дефицит на растот на економијата),
како и на микроекономските движења (преку влијание на ефикасноста на
користење на ресурсите)49.
Фискалната политика влијае на агрегатната побарувачка, дистрибуцијата
на богатството и капацитетот на економијата да произведуваат стоки и услуги.
На краток рок, промените во висината на државните расходи или
оданочувањето можат да предизвикаат промени и во големината и во
шаблонот на побарувачката за стоки и услуги. Со текот на времето, промените
во агрегатната побарувачка ќе имаат влијание на алокација на ресурси и
продуктивниот капацитет на економијата преку нејзиното влијание врз
приносите на факторите на производство, развојот на човечкиот капитал,
распределбата на капиталните расходи и инвестиции во технолошките
иновации. Даночните стапки, преку нивните ефекти врз нето приходите на
работна сила, заштеда и инвестирање, исто така, влијаат и на големината и
распределбата на производните капацитети50.
Постојат два општи става во однос на економијата и способноста на
фискалната политика за да се стабилизира економијата или да се влијае на
економската активност. Првиот став за рамнотежа на економијата ја зема
предвид можноста самата економија за краток период да се врати во полн
капацитет, во случаи кога постои отстапување од полната вработеност,
односно рамнотежното ниво. Соодветно на тоа, промените во фискалната
политика покажуваат незначителен потенцијал за стабилизирање на
економијата. Така, на пример, грешки во идентификувањето на економските
47 Cottarelli, C. & Jaramillo L. (2012). Walking Hand in Hand: Fiscal Policy and Growth in Advanced
Economies. IMF Working Paper, WP/12/137.
48 Engen, M. E. & Skinner, J. (1992). Fiscal Policy and economic growth. NBER Working papers, No.
4223.
49 Kopcke, R. W. et al. (2006). Introduction: The Macroeconomics of Fiscal Policy. Cambridge, Mass. :
MIT Press.
50 Brahmbhatt, M. & Canuto, O. (2012). Fiscal Policy for Growth and Development. Economic
Premise. The World bank – Poverty reduction and economic management network (PREM), No. 91,
October.
46
нарушувања и во донесувањето на фискални одлуки за корекција на
економските движења, како и реакцијата на самата економија на промени во
политиката, може да ја влоши состојбата, наместо да го намали ефектот од
деловниот циклус. Вториот ги согледува критично пазарните неуспеси како
главни причини поради кои економијата има тешкотија да се прилагоди на
одредени економски нарушувања. Така, на пример, доколку корисниците ја
намалат нивната сегашна потрошувачка со цел да се консумира повеќе во
иднина, производителите нема да бидат запознаени со идните планови за
потрошувачката.51 Ваквото немање на информација за идните планови
поврзани со нивото на потрошувачка, ќе резултира во очекувања за намалена
побарувачка, со што фирмите би ги намалиле бројот на вработен и инвестиции.
Во ваква економска ситуација, фискалната политика покажува поголем
потенцијал за стабилизирање на агрегатната побарувачка и економските
движења. Начинот на кој што реагира самата економија на фискалната
политика зависи од тоа дали економијата е во состојба на полна вработеност
или го нема достигнато целосниот капацитет.
Ефектите од фискалната политика врз економскиот раст можат да се
сумираат во неколку области. Имено, фискланата политика може да влијае на
економскиот раст преку:
1. Оданочувањето и мотивацијата за работа:
 Промените во даноците на приход влијаат на желбата за

работа. Земете го предвид влијанието кое би се јавило како
резултат на зголемување на персоналниот данок на доход;
 Претходното би можело да резултира лицето да работи повеќе
часови со цел задржување на нивото на приходи пред
промените на персоналниот данок на доход;
 Од друга страна, зголемувањето на персоналниот данок на
доход може да предизвика намалување на работните часови на
лицето, како резултат на тоа што приносот од секој работен час
е помал;
 Промените во даночниот систем се насочени кон намалување
на ризикот од појава на таканаречена „замка на сиромаштијата“
- каде домаќинствата со ниски приходи имаат мала финансиска
корист од дополнителни часови на работење.
2. Оданочувањето и шаблонот (pattern) на побарувачката
• Промените во индиректните даноци можат да го сменат

шаблонот на побарувачката за стоки и услуги;
• На пример, зголемувањето на вредноста на давачките за
цигари и алкохол е дизајниран на начин на кој што би се
појавил ефектот на заменливост, со што би се намалила
побарувачката на добра кои, можеби, се сметаат за штетни во
општеството;
51Easterly, W., & Rebelo S. (1993). Fiscal policy and economic growth: An empirical investigation.
NBER Working paper series, working paper No. 4499, October.
47
• Оправданоста зад употребата на индиректно оданочување и
субвенции е најчесто како резултат на појавата на пазарниот
неуспех. Но, исто така, оправданоста може да се најде и зад
потребата за постигнување на поголема правичност во
распределба на ресурси - на пример, обезбедување на
бесплатна примарна здравствена заштита.
3. Оданочувањето и продуктивноста на трудот
• Некои економисти тврдат дека даноците можат да имаат

значително влијание врз интензитетот со кој луѓето работат и
врз продуктивноста52. Многу фактори придонесуваат за
подобрување на продуктивноста-даночните промени можат да
играат улога на изолирање на влијанието на намалувањето на
даноците врз продуктивноста е исклучително тешко.
Фискалната политика игра важна улога во економскиот раст во поново

време. Имено, како резултат на пазарната неефикасност која се јавува и
потребата за обезбедување на инфраструктурни инвестиции, државата може
да овозможи основни предуслови за развој на економската активност. Меѓутоа,
ставот дека економијата која не се наоѓа во рамнотежна состојба, самата би се
вратила во рамнотежа на полна вработеност, не може целосно да се отфрли.
Промените во агрегатната понуда и побарувачка би се урамнотежиле на некое
ново ниво благодарејќи на пазарните сили. Меѓутоа, и во такви услови, сепак е
потребна помош од надворешни фактори (фискална политика) која би ја
насочила економијата кон ново рамнотежно ниво. На пример, не ретки се
случаите кога во услови на криза, државата преку своите расходи, спроведува
инвестициски активности кои се трудово интезивни. На овој начин зголемувајќи
го приходот на граѓаните и националнот доход, би се забрзал економскиот
раст. Доколку економијата е препуштена сама на себе, без интервенција од
државата, воспоставувањето нова рамнотежа би било побавно.
2.7 Предизвици при имплементирање на фискална политика
При имплементирање на фикалната политика, фискалните власти се

соочуваат со одредени предизвици. Имено, и покрај тоа што во теоријата
фискалната политика може да се употреби во насока на справување со
инфлацијата и рецесијата и постигнувањето на економски раст, сепак, постојат
одредени ограничувања во нејзиното имплементирање. Овие ограничувања
можат да бидат од аспект на дестимулативните мерки кои произлегуваат од
даноците, недостаток на соодветни информации, временско задоцнување,
појава на буџетски дефицит, несакани ефекти од јавната потрошувачка и
појава на ефектот на истиснување.
Дестимулативни мерки на зголемување на даноците. Зголемувањето
на даноците со цел намалување на агрегатната побарувачка може да
52Goldsmith, A. H. (2008). Rethinking the Relation between Government Spending and Economic
Growth: A Composition Approach to Fiscal Policy Instruction for Principles Students. Journal Of
Economic Education, 39(2), 153-173.
48
предизвика дестимулација за работење. Дестимулацијата за работење
понатаму може да предизвика намалување на продуктивноста, со што би се
намалила агрегатната понуда. Меѓутоа, треба да се има предвид дека
зголемувањето на даноците не е задолжително проследено со дестимулација
за работење. Последното важи во случај на постоење на ефектот на приходи.
Несакани ефекти на јавната потрошувачка. Намалувањето на јавната
потрошувачка за да се зголеми агрегатната побарувачка негативно може да
влијае на јавните услуги, како што се јавниот превоз и образованието и да
предизвика неуспех на пазарот и социјална неефикасност.
Недостаток и неадекватни информации. Фискалната политика може
да биде неадекватна доколку државата има несоодветни или недоволни
информации. Доколку државата верува дека постои можност за појава на
рецесија, таа ќе ја зголеми агрегатната побарувачка, меѓутоа доколку ова
очекување е погрешно, економијата може да доживее пребрз економски раст
со што државата би создала инфлација.
Временско заостанување. Ако државата планира да се зголеми јавната
потрошувачка ова може да потрае долг временски период, пред ефектите од
оваа промена да се рефлектираат во економијата. Планот за расходи се
дефинира еднаш годишно. Исто така, постои и доцнење во спроведувањето на
какви било промени во трендовите.
Периодот на идентификување на можна економска појава - го зема
предвид временскиот јаз помеѓу зачетоците на рецесијата или инфлаторните
движења и идентификувањето на нивното започнување. Имено, временската
дискрепанца на препознавање се појавува како резултат на тешкотиите да се
идентификуваат и прецизно да се предвидат идните движења и насоки на
Административниот јаз – го претставува времето кое е потребно да се
имплементираат соодветни фискални активности откако ќе биде
идентификувана потребата фискалната политика да превземе конкретни
дејствија.
Оперативниот јаз – го зема предвид временскиот период помеѓу
имплементираните фискални активности и нивниот ефект врз аутпутот, нивото
на невработеност или инфлацијата. На пример, промени во даночните стапки
може да се имплементираат за релативно краток период, меѓутоа, државните
трошења за реализирање на јавни градежни активности се проследени со
период на планирање и долг период на изградба.
Буџетскиот дефицит. Експанзивната фискална политика (намалување
на даноците и зголемување на јавната потрошувачка) ќе предизвика
зголемување на буџетскиот дефицит кој има многу негативни ефекти.
Зголемениот буџетскиот дефицит ќе наметне потреба за зголемување на
даноците во иднина и може да предизвика ефект на истиснување (crowding
out).
Ефектот на истиснување. Зголемена јавна потрошувачка со цел
зголемување на агрегатната побарувачка може да предизвика „истиснување“
53. Ова истиснување се појавува кога зголемната јавна потрошувачка резултира
во намалувањето на големината на приватниот сектор. На пример, ако јавната

потрошувачка се зголеми, тогаш државата ќе мора да ги зголеми даноците или
53Afonso, A., & Sousa, R. (2011). The macroeconomic effects of fiscal policy in Portugal: a Bayesian
SVAR analysis. Portuguese Economic Journal, 10(1), 61-82.
49
да продаде обврзници или да позајми пари за да ја финансира зголемената
потрошувачка. Овие методи ја намалуваат приватната потрошувачка или
инвестициите, бидејќи може да се намали нивото на слободни средства на
приватниот сектор. Зголеменото задолжување на државата, исто така, може да
резултира во зголемување на каматните стапки. Дополнителното позајмување
на средства може да настане со зголемени каматни стапки, кои што би го
успориле економскиот раст.
Исто така, предвид треба да се земат и предизвиците кои произлегуваат
од аспект на политичкото влијание. Имено, поради желбата на политичарите
да бидат избрани и следниот мандат, тие многу често ги занемаруваат
најадекватните активности кои треба да бидат превземени во согласност со
економската ситуација. На пример, преку еспанзивната фискална политика, тие
можат да овозможат намалување на даноците поради популарноста на оваа
активност кај народот. Исто така, може да преминат кон зголемување на
јавните расходи преку намена на средства за субвенции за земјоделие,
здравство, образование и набавка на останати јавни добра. Последователно,
политичарите можат да предизвикаат таканаречен политички бизнис циклус,
каде што може да дојде до појава на неадекватни промени во агрегатната
побарувачка, со што би настанале економски флуктуации, посебно во период
на избори.
1. Што претставува фискална политика?

2. Кои се функциите на фискалната политика?
3. Кои се целите што треба да ги оствари фискалната политика?
4. Кои се основните инструменти кои ги има на располагање
фискалната политика?
5. Кои се карактеристиките на јавните приходи?
6. Какви можат да бидат јавните приходи?
7. Кои се изворите на јавните приходи?
8. Какви можат да бидат јавните приходи?
9. Дефинирајте ги даночните и неданочните приходи.
10. Кои се карактеристиките на јавните расходи?
11. Какви можат да бидат јавните расходи?
12. Дефинирајте ги различните видови на јавни расходи.
13. Кои се принципите на јавните расходи?
14. Кои се ефектите кои произлегуваат од јавните расходи за
населението?
15. Во кои насоки може да се движи фискалната политика?
16. Дефинирајте ги целите на различните насоки на фискалната
политика?
17. Што претставува буџетот?
18. Зошто буџетот е важен за функционирањето на фискалната
политика?
19. Кои се функциите на буџетот?
20. Кои се принципите на буџетот?
50
21. На кој начин фискалната политика може да влијае врз економскиот
раст?
22. Кои се предизвиците со кои се соочува државата при
имплементирање на фискалната политика?
23. Дали мислите дека фискалната политика треба да интервенира во
реализирањето на економските активности?
24. Дали мислите дека економијата треба да се остави сама да се
врати во стостојба на рамнотежа или е потребна интервенција од
државата?
51
3. ФИСКАЛЕН СИСТЕМ

Фискалниот систем на една земја ги дефинира изворите на јавните
приходи кои ги наплаќа државата. Преку својот фискален систем, државата
може да влијае врз желбата за работа на физичките и правните лица, нивото
на потрошувачка и заштеди во економијата, прераспределбата на приходите
во економијата и самото функционирање на државата. Цели на изучување на
ова поглавје се да бидете во состојба:
 Да го разберете поимот и целите на фискалниот систем;

 Да ги дефинирате апсектите на фискалниот систем;
 Да го разберете концептот на даночен монизам и даночен
плурализам;
 Д се запознаете со поимот даноци и нивните карактеристики;
 Да ги разберете елементите на оданочувањето;
 Да ги разберете различните видови на даночни стапки кои можат
да се применат во оданочувањето;
 Да ја разберете потребата за даночни олеснувања и изземања и
што, всушност, тие претставуваат;
 Да ги разберете различните видови на даноци заедно со
предностите и негативностите на нивната примена во даночниот
систем;
 Д го разберете концептот на даночна инциденца;
 Да разберете на кој начин данокот би можел да влијае врз
понудата и побарувачката во економијата;
 Да се запознаете со принципите кои што треба да ги почитува
адекватниот даночен систем;
 Да ја разберете потребата за промени во даночниот систем,
односно реформи и
 Да го разберете концептот на двојно оданочување и неговата
важност.
52
3.2 Поим и значење на фискалниот систем
Фискалниот систем ги претставува сите давачки кои државата ги наплаќа
како резултат на својот фискален суверенитет. Исто така, фискалниот систем
ги дефинира правилата и процедурите врз кои што се извршува принудна
наплата на јавните давачки од физичките и правните лица. Примарната цел на
секој даночен систем е обезбедување на адекватно ниво на јавни приходи за
финансирање на активностите на државата. Исто така, фискалниот систем
може да има и споредни цели кои што се стреми да ги оствари. Споредните
цели на фискалниот систем можат да бидат:
 Стимулирање на развојот на економијата;

 Контрола на побарувачката;
 Стимулирање на специфични активности и сектори;
 Дестимулирање на непожелни активности и
 Поддршка на правичноста и еднаквоста на оданочувањето.
Дизајнирањето на адекватниот систем е комплексна процедура која

зависи од широк спектар на фактори. Овие фактори треба да бидат земени
предвид при дизјанирањето на самиот даночен систем со цел да се осигура
адекватност на системот во однос на целокупниот економски и политички
систем. Според тоа, системот треба да се развива врз основа на политичките,
социолошките и економските сили кои постојат. При дизајнирање на даночниот
систем, исто така треба да се земат предвид и неговата правичност и начинот
на кој што тој го распределува даночниот товар во економијата помеѓу
различните даночни обврзници.
3.2.1 Аспекти на фискалниот систем

Институционалниот (правен) аспект ја претставува законската
регулатива поврзана со регулирање на облиците на јавни приходи и
распределбата на приходите за финансирање на јавните добра и услуги.
Функционалниот или економскиот аспект се однесува на основните
задачи на фискалниот систем во рамките на економскиот систем. Низ
историјата главната функција на фискалниот систем била да ги собира јавните
приходи. Меѓутоа, со развојот на економијата, воочено е дека фискалниот
систем може да исполнува и други фунцкии од каде што произлегува и
функционалниот аспект. Имено, фискалниот систем може да завземе важна
улога и во остварувањето на економските, социјалните и политичките цели.
Политичкиот аспект е поврзан со конзистентноста на институционалната
основа и функционирањето на механизмот со основната политичка концепција
и ориентацијата на општествено-економскиот систем.
3.3 Даночен монизам и даночен плурализам
Даночниот монизам и даночниот плурализам се даночни системи кои

меѓусебно се разликуваат по бројот на даноци кои се наплаќаат со самиот
даночен систем. Со други зборови, разлика постои во бројот на инструменти
кои се употребуваат во даночниот систем.
53
Имено, даночниот монизам претставува даночен систем составен од
само еден вид на данок54. Притоа, спроведувањето на даночен монизам во
реалноста е многу тешко. Предност на овој даночен систем е неговата
едноставност за администрирање. Поради постоењето на само еден вид данок,
неговата пресметка и наплата се релативно едноставни. Од друга страна,
негативноста на овој вид даночен систем е во опаноста насобраното ниво на
приходи да не биде доволно за финансирање на јавните расходи.
Зголемувањето на даночната стапка за да се задоволи потребата за јавни
приходи може драстично да го зголеми даночниот товар. Друг недостаток на
овој систем е можноста за појава на висок степен на даночна евазија како
резултат на големиот степен на даночно оптоварување.
Од друга стана, даночниот плурализам е даночен систем кој е составен
од повеќе видови на директни и индиректни даноци. Овој систем овозможува
полесно спроведување на целите на фискалната политика, преку комбинирање
на даночната политика. Системот составен од повеќе даноци овозможува
помало даночно оптоварување за посиромашното население. Исто така, во
овој систем се намалува можноста за даночна евазија бидејќи даночниот
обврзник, доколку избегне еден вид данок, истиот ќе биде оданочен во рамките
на друг данок. Во даночниот плурализам, државата, преку фискалната
политика, е во сосотјба да стимулира или дестимулира одредени индустрии и
сектори, односно економски активности.
3.4 Даноци – поим и карактеристики
Пред да бидат дефинирани општите елементи на оданочувањето, а

подоцна и елементите на специфични даноци, се јавува потребата да се
дефинира поимот даноци. Данокот може да се дефинира на најразлични
начини. Меѓутоа најзастапени дефиниции за данокот се дека тој е:
 Јавен приход кој го собира државата за да ги финансира општите

интереси на граѓаните;
 Поради фактот дека даночниот обврзник не е во состојба да
избира дали ќе ја плати даночната обврска или не, данокот, исто
така, може да се дефинира како принудно давање кое се наплаќа
како резултат на фискалниот суверенитет на државата;
 Во секојдневните активности при процесот на потрошувачка
граѓаните очекуваат (и добиваат) директен надомест или директна
корист. Во случај на плаќање на данок, обврзниците немаат
директна корист, па, така, данокот може да се дефинира и како
давање без очекувања за директен надомест.
Данокот е принудна давачка која се наплаќа на доходот и имотот на

даночните обврзници. Данокот како принудна давачка, исто така, се наплаќа и
на прометот на добра и услуги. Притоа, целта на оданочувањето е да се
генерираат приходи за државата со кои таа би ги финансирала своите расходи.
Специфични карактеристики на даноците, како јавна давачка се:
54 Stakic, B. & Barac S. (2009). Javne finansije. Univerzitet Singidunum, Cetvrto izdanje.
54
 Тие преставуваат принудна наплата, даночниот обврзник нема
право да избере дали ќе плати данок или не;
 Се плаќаат во пари;
 Се наплаќаат од страна на фискалната власт во чија јурисдикција
се наоѓа обврзникот;
 Наплаќаат во редновни интервали;
 Секој данок е составен од економски активности кои се предмет на
оданочување на лицето кое има обврска да ги плаќа, согласно
прецизираните активности
Кога станува збор за даноците треба да се има предвид дека даночните

обврзници не ги сакаат бидејќи на тој начин им се намалува економската моќ.
Меѓутоа, тие би требале да разберат дека, државата преку своите јавни
приходи, обезбедува добра и услуги кои се од општ интерес, а кои не би биле
обезбедени од приватни лица. Во таа насока, секоја држава (посебно земјите
во транзиција) имаат за цел да го подобрат степенот на даночниот морал кај
даночните обврзници.
3.4.1 Елементи на оданочување
Пред да се прикажат различните елементи на оданочувањето, најпрво е

потребно да се потенцира дека тие можат да бидат лични елементи на
оданочување и материјални елементи на оданочување (Сингипедија). Во
личните елементи на оданочување се вбројуваат:
Даночна власт е секоја власт која според закон е овластена да
воспоставува и наплаќа данок. Притоа, треба да се има предвид дека кај
даночната власт се прави разлика помеѓу органите во чие име се собираат
даноците и органите кои имаат задача да го администрираат данокот.
Фискалниот суверентите е тесно поврзан со органите во чие име се наплаќа
данокот, додека органи кои го наплаќаат данокот се однесува на самата
администрација која работи во зададените законски рамки.
Даночен обврзник е поединец или правно лице кое е должно според
закон да плаќа данок. Притоа, даночен обврзник во општа смисла на зборот го
опишува оној кој плаќа даноци. Треба да се има предвди дека не сите правни и
физички лица се даночни оврзници.
Даночен плаќач е лицето, субјектот кој го плаќа даночниот товар
Даночен дестинар е лице на кого паѓа (кој го поднесува) крајниот
даночен товар. Имено, додека даночниот плаќач го плаќа самиот данок, не
мора да значи дека го поднесува и даночниот товар. На пример, при плаќање
на царина, увозникот претставува даночен плаќач и законски даночен
обврзник. Меѓутоа, постои можност висината на платената царина да ја смета
за трошок и да ја вклучи во продажната цена на производот. На овој начин,
крајниот товар од плаќањето на царината е префрлена на крајниот купувач. Со
самото тоа што купувачот го првзема товарот за плаќање на царината, тој
станува даночен дестинар.
Во материјалните елементи на оданочување припаѓаат:
Даночна основица – ја претставува вкупната вредност на финансиските
текови или средства за кои се пресметува данок и кој треба да биде платен од
страна на даночниот обврзник. На пример, кај данокот на додадена вредност,
55
продажната цена ја претставува даночната основа за пресметување на
даночната обврска. Кај данокот на имот пазарната вредност на имотот е
основа за оданочување. Даночната основа кај данокот на доход се годишните
приходи кои ги има остварено обврзникот во фискалната година за која се
пресметува данокот.
Даночна стапка – најчесто е изразена во проценти. Таа го преставува
процентот кој што даночниот обврзник треба да го плати од даночната основа.
Со други зборови, даночната стапка ја прикажува висината на даночната
обврска за секоја единица на даночна основа. Постојат три вида на даночни
стапки: пропорционална, прогресиван и регресивна, секоја од овие даночни
стапки е детално објаснета во наредната точка.
Даночен објект – претставува факт кој што се зема како повод за
плаќање на данок, односно мерило дека кај некое правно или физичко лице
постои даночна сила (способност за плаќање данок).
Кога станува збор за елементите на оданочување, фискалните власти
треба да посветат посебно внимание при нивното дефинирање. Елементите на
оданочување ги прикажуваат правилата според кои се врши оданочувањето на
обврзниците во рамките на конкретен данок (данок на проходи, данок на
додадена вредност, данок на имот, итн.). Затоа, поради нивната важност,
адекватното воспоставување на овие елементи ќе овозможи исполнување на
даночните принципи. На пример, доколку даночниот обврзник како елемент на
оданочувањето, не е јасно дефиниран, може да доведе до забуна кај самите,
обврзници, или да овозможи појава на законска даночна евазија. На овој начин
се нарушува принципот на едноставност и, воедно, ефикасноста во наплата на
јавните давачки. Исто така, претходното ја намалува и ефикасноста на
даночната администрација поради можноста за различно толкување на
дефинираниот даночен обврзник.
3.4.2 Видови даночни стапки
При креирањето на даночниот систем и воспоставување и дефинирање

на различните видови на даноци, одговорните органи можат да земат предвид
три видови даночни стапки: пропорционална даночна стапка, прогресивна
даночна стапка и регресивна даночна стапка55. Разликата помеѓу даночните
стапки се состои во висината на даночниот товар кој произлегува за различна
висина на приходи кои што ги остваруваат даночните обврзници.
Пропорционална даночна стапка наметнува иста даночна обврска за
сите обврзници, независно од висината на нивните приходи. На пример,
доколку има две индивидуи од кои едната има приходи од 100.000,00 денари, а
другата приходи од 20.000,00 денари, тогаш и двете индивидуи плаќаат иста
даночна стапка. Пропорционалната даночна стапка не прави разлика помеѓу
обврзници со ниски приходи и обврзници со високи приходи.
Од друга страна, прогресивното оданочување ја зема предвид
разликата во висината на приходите кои ги заработува обврзникот. Субјектите
со ниски примања се оданочуваат со пониски стапки, споредено со субјектите
со повисоки приходи. Кај прогресивните даночни стапки, со зголемување на
даночната основа соодветно се зголемува и даночната стапка.
55Denvil, D. & Sabirianova P. K. (2012). Unequal Inequalities: Do Progressive Taxes Reduce Income
Inequality? IZA Discussion Paper No. 6910, October.
56
Регресивна даночна стапка преставува даночна стапка чија промена е
зависна од промената на даночната основа. При пораст на даночната основа,
овие даночни стапки се намалуваат. Регресивните даночни стапки помалку ги
оданочуваат богатите.
Покрај претходно наведените даночни стапки, потребно е да се прикажат
и маргиналната даночна стапка и ефективната даночна стапка. Притоа,
маргиналната даночна стапка ни ја покажува висината на данокот кој што треба
да биде платен за секој дополнителен приход. Маргиналната даночна стапка,
кај физичките лица се зголемува со зголемување на приходите.
Ефективната даночна стапка ја покажува просечната даночна стапка
со која се оданочуваат даночните обврзници. Ефективната даночна стапка за
физичките лица е просечната стапка со која што се оданочуваат заработените
приходи. Притоа, даночната стапка се добива со делење на вкупната даночна
обврска со даночната основа.
За полесно разбирање на начинот на кој што функционираат
маргиналната и ефективната даночна стапка, да погледнеме неколку примери
во продолжение:
Табел 3: Маргинални стапки на приходни категории

Вкупни приходи за фискалниот период
Даночна стапка Приходна
категорија (МКД)
10% 0-8350
15% 8.351 – 33.950
25% 33.951 - 82.250
28% 82.251 – 171.550
33% 171.551 - 372.950
35% 372.951 +
Од табелата погоре може да се види дека субејктите кои имаат најниски

приходи соодветно имаат и најниска маргинална даночна стапка, односно
плаќаат најмалку данок. Притоа, со зголемување на заработката се зголемува
и маргиналната даночна стапка. Треба да се има предвид дека субјект кој
заработува 100.000,00 денари не се оданочува само со даночна стапка од 28%,
односно не плаќа данок од 28.000,00 денари. Оданочувањето се извршува во
чекори, за подетално разбирање да го пресметаме данокот кој што би бил
платен за приходи од 100.000,00 денари:
10% x 8.350 (категорија од 1 до 8350) = 835 денари
15% x 25.600 (категорија од 8350 до 33.950) = 3.840 денари
25% x 48.300 (категорија од 33951 до 82250) = 12.075 денари
28% x 17.750 (категорија од 82.251 до 100.000) = 4.970 денари
Вкупна даночна обврска на заработени приходи = 21.720 денари
Доколку ги споредиме првичните 28.000,00 денари кои беа погрешно

пресметани и реалната даночна обврска од 21.720,00 денари, се гледа дека
постои значителна разлика. Од таа причина треба да се запомни дека
маргиналната даночна стапка претставува даночна обврска за секоја
дополнителна заработка.
За да се најде ефективната даночна стапка која што ја платил
обврзникот, таа се пресметува според следната формула:
57
Вкупна даночна обврска/ даночна основа
Ефективната даночна стапка овозможува да се направи споредба помеѓу

даночните обврзници, што е посебно важно доколку постои прогресивно
оданочување.
Доколку ја пресметаме ефективната даночна стапка за претходниот
пример ќе видиме дека ефективната даночна стапка изнесува:
Ефективна даночна стапка = 21.720/100.000 = 21.72%
Притоа треба да се забележи дека, и покрај тоа што приходи од

100.000,00 денари припаѓаат на категорија со маргинална даночна стапка од
28% (82.251 – 171.550), сепак, ефективната даночна стапка изнесува 21.72%.
Да погледнеме уште еден пример, каде што се согледува важноста на
ефективната даночна стапка доколку сакаме да споредиме различни даночни
обврзници.
Вкупни приходи за фискалниот период

Даночна стапка Приходна категорија
(МКД)
10% до 100.000
15% од 100.001 до 500.000
25% од 500.001 до 1.000.000
35% Над 1.000.000
Ако земеме за пример две компании А и Б, каде што приходите пред

оданочување на компанија А изнесуваат 600.000 денари, додека приходите
пред оданочување на компанија Б изнесуваат 900.000 денари. Бидејќи
приходите на двете фирми се категоријата со маргинална даночна стапка од
25%, на прв поглед изгледа дека двете фирми плаќаат ист данок, меѓутоа
треба да се земе предвид дека компанија А е поблиску до долната граница на
категоријата, додека компанија Б со своите приходи е поблиску до горната
граница на категоријата. За таа цел потребно е да ја пресметаме ефективната
даночна стапка која ја плаќа секоја од компаниите. За да ја пресметаме
ефективната даночна стапка, најпрво треба да ја пресметаме вкупната даночна
обврска на компаниите.
Вкупната даночна обврска за компанија А со приходи пред оданочување

од 600.000,00 денари е пресметана во продолжение:
10% x 100.000 (категорија до 100.000) = 10.000 денари

15% x 400.000 (категорија од од 100.001 до 500.000) = 60.000 денари
25% x 100.000 (категорија од 500.001 до 1.000.000) = 25.000 денари
Ефективна даночна стапка = 95.000 / 600.000 = 15.83%
Вкупната даночна обврска за компанија А со приходи пред оданочува од

900.000,00 денари е пресметана во продолжение:
58
10% x 100.000 (категорија до 100.000) = 10.000 денари
15% x 400.000 (категорија од од 100.001 до 500.000) = 60.000 денари
25% x 400.000 (категорија од 500.001 до 1.000.000) = 100.000 денари
Ефективна даночна стапка = 170.000 / 900.000 = 18.88%
Доколку вашата констатација е дека двете компании плаќаат иста

даночна стапка, констатацијата е погрешна, што е очигледно после
пресметката на ефективната даночна стапка. Може да се види дека
компанијата Б плаќа повисока даночна стапка споредено со компанијата А. На
овој начин, преку ефективната даночна стапка се добива реална слика за
даночната обврска на обврзникот, споредено со маргиналната даночна стапка.
Потребата да се разберат даночните стапки се јавува како резултат на
ефектите кои истите можат да ги предизвикаат за даночниот обврзник или за
даночната власт. Имено, даночните стапки можат да влијаат на
хоризонталната и вертикалната правичност која се јавува во даночниот систем.
Исто така, бидејќи даноците претставуваат оптоварување за економијата,
наметнувањето на превисоки даночни стапки може да го наруши принципот на
умереност во оданочувањето. На овој начин би се создале негативни ефекти
врз економијата. Имплементирање на неадекватна даночна стапка, стапка која
можеби е прениска, може да има негативни ефекти врз самата држава,
односно нејзиниот буџет. Причината е тоа што државата не би била во можност
да генерира адекватно ниво јавни приходи, со што не би можела да ја задоволи
потребата за финансирање на расходите.Треба да се напомене дека
даночните стапки кои се применуваат кај различни видови даноци треба да
бидат усогласени меѓусебно. Доколку не постои меѓусебна усогласеност на
даночните стапки, може да се појават даночни дисторизии во економијата, како
и појава на законска евазија. На пример, доколку едниот приход на физичките
лица се оданочува со повисока даночна стапка, а слична категорија со пониска
даночна стапка, може да доведе до тоа физичките лица да ги пријават своите
приходи во согласност со данокот кој овозможува помала даночна обврска. На
овој начин државните приходи се оштетени.
3.4.3 Даночни олеснувања и изземања
Со цел зголемување на степенот на персонализација на даночниот

систем, државата може да овозможи бројни даночни поволности за даночните
обврзници. Притоа, овие даночни поволности имаат за цел да ја земат предвид
економската и семејната состојба на даночните обврзници како и некои од
секојдневните трошоци кои ги генерираат обврзниците. За таа цел, даночното
изземање може да се дефинира како износ за кој се намалува даночната
основа. Притоа, даночното изземање може да се гледа и како механизам за
ослободување од данок на даночни обврзници со ниски приходи. На пример,
може да биде дозволено изземање до одредена висина за секој член на
семејство со ниски приходи. Целта или потребата за вакви изземања е да се
земат предид и трошоците кои се појавуваат при одгледување на деца.
Даночните одбитоци претставуваат трошоци кои сме ги направиле во
претходниот период (фискален период) и за кои даночниот обврзник може да
59
побара тие да бидат одбиени од даночната основа. Прифатливите трошоци за
кои може да се бара даночно одбивање се дефинирани во даночната
регулатива. Некои од прифатливите трошоци се трошоци за алиментација,
трошоци за преселба, итн.
Даночните олеснувања претставуваат отстапки кои ги прави државата во
однос на даночните обврзници, основата за оданочување, висината на
даночните стапки или износот на даночниот приход. Притоа, даночните
олеснувања можат да имаат за цел да овозможат инвестициски поттикнувања.
Треба да се има предвид дека инвестициските поттикнувања не мора секаш да
бидат поврзани со даноците, поддршка на ивестициите може да се овозможи и
преку најразлични субвенции. Исто така, даночните олеснувања се еден вид
даночен расход бидејќи тие претставуваат механизам на даночната политика
чија примена доведува до намалување на даночните приходи.
Даночните изземања, одбитоци и олеснувања, имаат важна улога во
даночниот систем, како за даночните обврзници така и за државата и нејзините
приходи. Од една страна, даночните одбитоци, изземања и олеснувања ја
намалуваат даночната основа со што се намалуваат и приходите за државата,
а од друга страна, тие овозможуваат постигнување на одреден степен на
правичност во оданочувањето и подобар животен стандард за посиромашното
население. Меѓутоа, тие, исто така, претставуваат и трошок за државата од
аспект на тоа што со нив се усложнува даночниот систем. Поради
зголемувањето на комплексноста за раководење на даночниот систем, може да
се појави неефикасна даночна администрација и зголемени трошоци за
државата за генерирање на своите приходи. Како резултат од ефектите кои
произлегуваат од превисокото ниво на даночните одбитоци, одредени промени
во даночниот систем на некои земји се насочени кон нивно елиминирање или
драстично намалување, пред сè заради фактот што даночните одбитоци,
изземања и олеснувања ја намалуваат даночната основа, во услови кога има
тенденција на проширување на даночната основа. Меѓутоа, и покрај нивните
негативни ефекти, сепак, тие се неопходни со цел подобрување на
благосостојбата на посиромашното население, или да се стимулираат
одредени инвестиции од страна на компаниите.
3.4.4 Видови даноци
И покрај многубројните и разновидни даноци кои постојат во даночниот

систем, тие можат да бидат категоризирани во две основни категории, зависно
од ефектот кој што го имаат даноците врз даночниот обврзник56. Двете
категории на даноци се: директни и индиректни даноци. Директните даноци
директно ја оптоваруваат економската моќ на обврзникот. Во оваа категорија
на даноци се: персоналниот данок на доход, данок на имот и данок на добивка.
Данокот на додадена вредност е еден од најраспространетите индиректни
даноци.
И покрај тоа што во даночниот систем постојат даноци од двете
категории, некои земји одлучуваат нивниот даночен систем да тежнее повеќе
кон една категорија на даноци. Некои земји се потпираат најмногу на
индиректните даноци (Франција, Италија, Португалија итн.), додека во други
56 Auerbach, J. A. (2009). Public Finance in Practice and Theory. CESifo, Munich, May.
60
земји, најголема предност им се дава на директните даноци (САД,
скандинавските држави итн.). Притоа треба да се има предвид дека од аспект
на правичноста во оданочувањето поадекватни се директните даноци, а од
аспект на економската ефикасност се преферираат индиректните даноци.
3.4.4.1 Директни даноци
Директни даноци се даноци кои директно се плаќаат на даночните

власти од страна на физичкото или правно лице. Една од карактеристиките на
директните даноци е нивната стабилност во наплатата, независно од
економските движења. Кај директните даноци, исто така, доаѓа до израз
правичноста, како резултат на тоа што овие даноци се плаќаат соодветно на
економската сосотојба на обврзникот. Непостоењето на општа обврска за
плаќање на овие даноци е уште една нивна карактеристика. Притоа треба да
се има предвид дека трошоците за наплата на овие даноци се високи, од
аспект на трошоци за администрирање и трошоци за самите даночни
обврзници, кои настануваат за исполнување на нивната даночна обврска.
Директните даноци во својот состав предвидуваат и ослободувања од секаков
вид со што овие даноци не се сметаат за универзални даноци, како што е
случајот со индиректните даноци. Можеби најважна карактеристика на
директните даноци е нивното негативно психолошко влијание врз даночниот
обврзник.
3.4.4.1.1 Персонален данок на доход
Персоналниот данок на доход е еден од најважните даноци во даночниот

систем. Со овој данок се оданочуваат приходите кои што ги остваруваат
физичките лица. Притоа, зависно од земја до земја, приходите од работење,
може, но и не мора да бидат оданочувани во рамките на овој данок. Тие можат
да се оданочуваат со данок каде што тие се единствената даночна основа.
Дефинирањето на елементите на овој данок е од посебна важност земајќи ја
предвид неговата улога во желбата за работење, заштеди и инвестиции на
граѓаните57. Имено, превисоките даночни стапки можат негативно да влијаат
врз желбата за работа и штедење, кое што понатаму може да има ефект врз
производството и потрошувачката во економијата. Од друга страна, ниски
даночни стапки можат да резултираат во загубени приходи за државата.
Според Хејг и Симонс (Х-С) доходот е дефиниран како вредност на
парите на нето зголемувањето на куповната моќ на поединецот во текот на
даден период58. Ова е еднакво на износот кој реално се конзумира плус нето
додатоци за богатство. Нето богатството – заштедите, треба да бидат вклучени
во доходот бидејќи тие претставуваат зголемување во потенцијалната
потрошувачка.
Според дефиницијата на Хејг и Симонс, потребно е да постои
вклучување на сите извори на потенцијално зголемување на потрошувачката,
без оглед дали се случува реална потрошувачка и без оглед на формата во
која таа потрошувачка се реализира. Х-С критериумот, исто така, подразбира
57 Buszko M. (2007). Taxation of Natural Persons’ Money Capital Gains: Legal and Financial Aspects.
Days of public law: conference proceedings, pp. 7.
61
дека секое намалување на можноста на поединецот за потрошувачка треба да
се минусира при оданочување на доходот59. Постојат неколку ставки кои се
вклучени во рамките на ваквиот начин на дефинирање на доходот60.
Придонеси за пензиско осигурување и приватно осигурување –
претставуваат зголемување на потрошувачкиот потенцијал. Секое примање
претставува доход – трансфер на исплати, надоместоци за пензиско социјално
осигурување, компензација за невработеност и благосостојба.
Добивка на вложен капитал – реализирана добивка на капитал е добивка
која резултира од продажба на средства. Нереализирана добивка од капитал е
добивка на капитал од средства кои сè уште не се продадени. Гледано од
аспект на Х-С, не се прави разлика меѓу различната употреба на доходот
(дали средствата се реинвестирани или потрошени).
И покрај своите недостатоци Х-С критериумот се зема за идеален
бидејќи доходот треба да се дефинира колку што е можно поопсежно и
поизводливо, а сите извори на доход кои одредено лице ги добива би требало
да се оданочуваат со иста стапка. Треба да се има предвид дека во голем број
даночни системи постои отстапување во оданочувањето на доходите според Х-
С критериум. Приходите кои можат да бидат исклучени од оданочувањето се:
• Камати на државни и локални обврзници;

• Одредени дивиденди (избегнување на двојно оданочување);
• Добивки на вложен капитал (реализирана/нереализирана
добивка);
• Придонеси на работодавецот во планот на придобивки и
• Некои видови штедење (пензиски сметки).
Како што беше напоменато, данок на приход е данок со кој се

оданочуваат приходи стекнати по основа на работење, добивки од инвестиции,
приходи од кирии, итн., притоа овој данок се спротивставува на данокот на
потрошувачка, каде што се наметнува данок на добра и услуги кои се
конзумираат. Предностите кои произлегуваат од воспоставување данок на
приходи се следните:
 Граѓаните се оданочуваа врз основа на вкупните приходи кои ги

оствариле, што значи дека тие со пониски приходи би требало да
плаќаат помалку данок;
 Сите граѓани немаат исто ниво на потрошувачка, од таа причина
данокот на доход овозможува поголема правичност во
оданочувањето, споредено со данокот на потрошувачка;
 Даночните обврзници со пониски приходи би почувствувале
најголемо влијание од данокот на потрошувачка, бидејќи делот кој
тие го плаќаат во форма на данок на потрошувачка е драстично
поголем споредено со делот што го издвојуваат лицата со високи
приходи.
59Атанасоски, Ж. (2004). Јавни финансии. Универзитет Св. „Кирил и Методиј“ – Скопје.

60McCann, E, & Holmes, J. K, (2010). The classification of capital and revenue in accounting and the
definition of income in the market-place. Centre for Accounting, Governance and Taxation Research,
Working paper series, Working paper No. 73, July.
62
Негативностите кои произлегуваат од оданочувањето на приходите се
следните:
 Наплатата на даноците е во основа потешка, споредено со

данокот на потрошувачка кој се наплаќа при продажба на добра и
услуги;
 Данокот на приходи ја нарушува слободата граѓаните, бидејќи овој
данок го оспорува правото на граѓанинот да одлучува како да ги
искористи заработените пари;
 Граѓаните кои „работат на црно“ се во состојба да избегнат
плаќање на данокот на приход.
И покрај своите негативности, оданочувањето на приходи се извршува

во секој даночен систем, бидејќи овој данок претставува еден од главните
извори на јавни приходи на државата. Важноста на даноците на приходот се
согледува најмногу во правичноста која се постигнува со нивна примена.
Имено, даноците на потрошувачка наметнуваат општа обврска за плаќање,
додека кај данокот на доход постојат ослободувања. Исто така, кај данокот на
приход може да се дефинираат и прогресивни даночни стапки, каде што
обврзникот се оданочува во согласност со неговата економска моќ. На тој
начин, преку даноците на доход, се овозможува намалување на јазот помеѓу
богатото и посиромашното население.
3.4.4.1.2 Данок на имот

Данокот на имот е годишен данок кој што го плаќаат сопствениците на
недвижен имот и истиот најчесто се заснова на пазарната вредност на имотот.
Данок на имот може да се наплаќа за: земјиште, згради, станови, итн. Даночен
обврзник кај данокот на имот е сопственикот на имотот, или лицето кое со
закон е утврдено дека е одговорно да ја подмирува даночната обврска.
Даноците на имот најчесто наидуваат на највисок степен на одбивност
кај даночните обврзници. Меѓутоа, тие, сепак, се проследени со одредени
предности, како што се61:
 Споредено со останатите даноци, овој вид на данок обезбедува

најстабилно ниво на приходи. Причината за стабилноста
произлегува од фактот дека даночната основа кај овој вид данок
(вредноста на недвижнината) е помалку изложена на краткорочни
негативни економски движења;
 Како резултат на својата физичка локација, мала е веројатноста за
појава на даночна евазија кај данокот на имот. Постојат податоци
каде што е постигната наплата во висина од 95%;
 Поради специфичната даночна основа, овој вид данок е лесен за
администрирање од страна на државата и може да биде
воспоставен во најголем број од случаите;
 Неговото управување не генерира високи расходи, со што се
подобрува ефикасноста на администрацијата;
61 Poer, M. F. (2010). Advantages and Disadvantages of Property Taxes. Poer Report.
63
 Постои висок степен на транспарентност;
 Јавноста лесно може да го разбере коцептот на пазарна вредност
(треба да се има предвид дека оваа предност може да се гледа и
како негативност во исто време);
 Даночните приходи кои се генерираат од овој вид данок можат да
се пресметаат со голема прецизност и
 Може да обезбеди значително ниво на приходи за локалните
власти.
И покрај своите предности, данокот на имот, исто така, е проследен со

низа негативности поради кои најчесто наидува на критики, на пример:
 Паушалното плаќање кое што е карактеристично за данокот на

имот е еден од неговите најголеми недостатоци. Ова посебно
доаѓа до израз кај компаниите кои можат да располагаат со голем
имот, меѓутоа да не остваруваат приходи;
 Високиoт степен на транспарентност е, воедно, и нeгативност на
овој данок. Причината е поради тоа што самата транспарентност
може да ги покаже недоследностите кои се јавуваат кај
оданочувањето на имотот, од аспект на процена на пазарната
вредност на имотот кој е предмет на оданочување и способноста
за плаќање на обврзникот;
 Поради малата можност за избегнување на плаќање на овој данок,
истиот наидува на отпор кај даночниот обврзник, што посебно
доаѓа до израз во земји со низок степен на даночен морал.
Улогата на данокот на имот може да се согледа како важен извор на

приходи за локалните власти, поради неговата географска локација. Исто така,
овој вид данок претставува основен извор за финансирање на активностите на
локалната самоуправа во услови на постоење на фискална децентрализација.
Додека централната власт има неограничено право за независна наплата на
приходи, локалната власт нема такви можности. Притоа, за голем дел од
потребите за финансирање, локалната власт треба да бара средства од
централната власт. Од тука произлегува и важноста на данокот на имот, преку
кој може да се зголеми моќта на општините за собирање на приходи.
Данокот на имот има важна улога и во овозможување поддршка за
најразлични други функции на државните институции. Со други зборови, базата
на податоци која е составена за потребите на локалната самоуправа може да
биде искористена и од други државни органи и јавни претпријатија. На пример,
претпријатие за топлинска енергија преку оваа база на податоци би било во
состојба полесно и поефикасно да ги процени потребите за топлинска енергија
и соодветните трошоците. Претпријатието за комунална хигиена би било во
состојба да изгради соодветна инфраструктурна мрежа за задоволување на
потребите на граѓаните.
3.4.4.1.3. Данок на добивка

Данок на добивка е данок кој се наплаќа на приходите кои што ги
остваруваат правните лица. Даночната стапка која се применува за пресметка
на даночната обврска се разликува во различни земји. Кај данокот на добивка,
64
даночен обврзник е секое правно лице кое е со закон дефинирано како
обврзник, освен правните лица чии приходи не подлежат на оданочување.
Даночната стапка кај овој данок, како и кај данокот на персонален доход, може
да биде пропорционална, прогресивна или регресивна. Даночната основа е
составена од приходите кои ги генерира правното лице намалени за законски
утврдените расходи кои ги има обврзникот од секојдневното работење, како и
законски дефинираните ослободувања и изземања.
Еден од недостатоците кај данокот на добивка е што правните лица би
можеле овој трошок да го пренесат на крајните потрошувачи, што би
предизвикало зголемување на цената на добрата и услугите. Поради ваквата
можност, државата треба да биде посебно внимателна при дефинирање на
елементите на овој вид данок. Исто така, во услови кога земјата се обидува да
постигне економски раст (посебно во земјите во развој), овој вид данок може до
одреден степен да влијае негативно. Имено, со оданочување на добивката се
намалуваат средствата кои правното лице ги има на располагање за
инвестирање. Според тоа, би бил потребен подолг временски период за
акумулација на потребните средства за некоја конкретна инвестиција. Меѓутоа,
за да се избегне овој негативен ефект, државата воведува одредени даночни
поволности, за распределена и нераспределена добивка, како и средства кои
се инвестираат во проширување на активностите на компанијата.
3.4.4.2 Индиректни даноци

Индиректни даноци се даноци кои даночниот обврзник ги плаќа
индиректно преку трети лица. Притоа, кај овие даноци, посебно е нагласена
обврската за нивно плаќање. За разлика од директните даноци, индиректните
даноци се сметаат за погодни за даночниот обврзник како резултат на
индиректната обврска за плаќање на данокот. Со други зборови, даночното
оптоварување не е директно, наместо тоа оптоварувањето е индиректно, преку
цените на производите и услугите кои се тргуваат. Кај овие даноци не постои
ослободување од секаков вид, бидејќи истите треба да бидат платени од сите,
независно од висината на приходите и економската состојба. Се смета дека
индиректните даноци се премногу еластични.
3.4.4.2.1 Данок на додадена вредност
Голем број земји во светот имаат воведено данок на додадена вредност

кој, воедно, претставува и данок на потрошувачка. ДДВ најчесто се воведува
како замена за данокот на продажба (или данок на промет на стоки и услуги,
каде оданочувањето се извршува само на крајниот потрошувач) и данокот на
додадена вредност се наплаќа во секоја фаза од производството62. Така на
пример, ДДВ обврзниците имаат обврска за плаќање на ДДВ за добрата и
услугите кои ги набавуваат и, истовремено, наплаќа ДДВ на добрата и услугите
кои ги продаваат. Меѓутоа, треба да се има предвид дека приходите за
државата по основа на ДДВ се приходите кои ги собираат фирмите од
62Amin, A. & and Clifford, J. (2010). The Impact of Tax Reform on Private SectorDevelopment. Addis
Ababa Chamber of Commerce and Sectoral Associations with financial support from the Swedish
Agency for International Development Cooperation, Sida
65
продажба на своите добра и услуги. Што се однесува до ДДВ кое го плаќаат
фирмите, тоа им се враќа во форма на даночен кредит (поврат на ДДВ),
доколку доброто за кое е платен данок на додадена вредност е употребен за
понатамошно производство. Затоа може да се каже дека фирмите кои го
наплаќаат ДДВ имаат улога на агенти за сообирачи на ДДВ во име на државата
и пренесување на истиот кон трезорските сметки.
ДДВ претставува општ данок на потршувачка бидејќи тој се наплаќа на
широк спектар на добра и услуги. Од друга страна, постојат и таканаречени
селективни даноци на потрошувачка кои се наменети за оданочување на
конкретни добра и услуги, на пример: алкохолни производи, производи од тутун
и нафтени деривати. Општите даноци на потрошувачка можаат да се
класифицираат врз основа на фазите во кои се наплаќаат, дали тие се
монофазни или мултифазни. Монофазните даноци се наплаќаат само во една
фаза од процесот на производство, додека мултифазните даноци се наплаќаат
во секоја фаза од производството, односно при секој акт на продажба. Поважни
причини поради кои државите преку своите реформи преминуваат кон
воведување на мултифазен данок на додадена вредност се:
 Да се елиминираат даночните дистрозии кои постојат кај одлуките

на потрошувачите;
 Проширување на оданочувањето на услугите;
 Елиминирање на можностите за појава на даночна евазија;
 Зголемување на јавните приходи или извори е оданочувањето на
потрошувачката;
 Исполнување на воспоставените услови и критериуми за
станување рамноправна членка на Европската унија.
Кога станува збор за пресметување на данокот на додадена вредност,

треба да се има предвид дека тој не се наплаќа од додадената вредност,
данокот се пресметува на додадената вредност.
Кај ДДВ данокоплаќачот (правното лице) не го поднесува даночниот
товар и не преставува реален даночен обврзник, тој е минимално обврзник кој
има улога во пресметувањето и наплатата на данокот. Според претходното,
треба да се разбере дека ДДВ не преставува трошок за правното лице.
Данокот на додадена вредност треба да се пресметува на сите добра и
услуги и даночните ослободувања треба да бидат сведени на минимум. На овој
начин се постигнува проширување на даночната основа и исполнување на
даночните обврски од страна на даночните обврзници, како и зголемена
контрола од страна на даночната администрација. При воведување на ДДВ
треба да се воспостави една даночна стапка, бидејќи постоење на повеќе
даночни стапки ја усложнува процедурата за администрирање на овој данок.
Исто така, воведувањето на повеќе даночни стапки е проследено со појава на
даночна евазија. Притоа, пониска даночна стапка може да се дефинира за
посебни добра и услуги кои се од посебна важност за животниот стандард на
граѓаните, или за развој на економијата.
Откако се претставени основните карактеристики на ДДВ и причините за
негово воведување, потребно е да се прикажат и предностите, како и
66
недостатоците кои произлегуваат од воведувањето на данокот на додадена
вредност. Предностите од воведување на ДДВ се63:
 Во споредба со другите даноци, постои помала можност за
даночно затајување. ДДВ го минимизира даночно затајување,
поради неговиот catch-up ефект;
 ДДВ е едноставен за администрирање споредено со другите
даноци;
 ДДВ е транспарентно и има најмал товар за потрошувачите,
бидејќи се наплаќа во мали фрагменти во различни фази на
производство и дистрибуција;
 ДДВ се темели на додадена вредност, не на вкупната цена. Значи,
цената не се зголемува како резултат на ДДВ;
 ДДВ има универзалност во наплатата и не постои ослободување
од неговата обврска.
Недостатоци на данокот на додадена вредност се следните:
 ДДВ е скап за спроведување, бидејќи е врз основа на целосниот

платежен систем;
 ДДВ е релативно сложен и да се разбере. Пресметката на
додадената вредност во секоја фаза на вредност не е лесна
задача;
 За спроведување на ДДВ успешно, клиентот треба да биде свесен,
зашто инаку затајувањето на данокот ќе биде широко
распространето;
 Поддржувачите на прогресивното оданочување, каде што тие што
заработуваат повеќе плаќаат поголем данок, се спротивставуваат
на воведувањето на данок на додадена вредност поради неговата
регресивност. Посиромашното население троши повеќе од
личните средства, наместо тие да бидат заштедени, што значи
дека поголем дел од приходите на посиромашно лице би биле
предмет на оданочување со данокот на додадена вредност,
споредено со лице чии приходи се повисоки.
Кај данокот на додаден вредност се појавува континуиран тренд на

негово воведување во даночниот систем на многу земји, посебно во земјите во
развој и транзиционите земји. Во развиените земји, со воведување на ДДВ
најчесто се заменува постоечкиот данок на промет, кој е проследен со
одредени негативности. Притоа, тие имаат за цел да постигнат намалување на
даночната евазија и проширување на даночната обврска преку воведувањето
на сефазен данок на додадена вредност. Меѓутоа, и покрај позитивните ефекти
кои произлегуваат од ДДВ, сепак, овој данок е критикуван поради својата
регресивност. Имено, со данокот на додадена вредност се нарушува
вертикалната правичност на даночнитот систем, со што посиромашното
население се наоѓа во понеповолна состојба споредено со богатото население.
Со цел елиминирање на овој недостаток, државите можат да обезбедат
63 US Chamber of Commerc (n.d.). An introduction to the value added tax (VAT). White papers.
67
најразлични даночни поволности за специфични категории на граѓани. Меѓутоа,
овие ослободувања треба да се однесуваат и на конкретни производи кои
имаат важност за одржување на животниот стандард, а не на луксузни добра и
услуги. На пример, некои земји овозможуваат поврат на ДДВ за изминатата
фискална година, за физичките лица, со пополнување на соодветни даночни
формулари и приложување на фискалните сметки за купените производи.
3.4.4.3 Останати јавни давачки во даночниот систем

Покрај даноците кои беа претходно објаснети, државата може да воведе
и други јавни давачки, кои би биле извор за јавни приходи. Такви давачки се:
царините, акцизите, такси, придонеси за финансирање на пензисоко и
здравстевно осигуривање, социјално осигурување и различни локални давачки.
Царините претставуваат давачка која се наплаќа при увоз или извоз на
добра. Притоа, даночен обврзник може да биде физичко или правно лице кое ја
увезува стоката. Царините имаат и улога на заштита на домашното
производство, преку заштита и овозможување соодветна конкуренција помеѓу
домашните и странските производители.
Акцизите се давачка која се наплаќа на посебни видови добра и услуги.
Притоа, овие добра и услуги најчесто се нееластични, на пример, производи од
тутун, нафтени деривати, алкохол и посебни видови добра и услуги.
Придонесите за социјална заштита, пензиско и инвалидско осигурување
се наплаќаат на приходите од работење. На овој начин се обезбедуваат
приходи за државата кои имаат намена (врз основа на генерациска
солидарност) да овозможат исплата на соодветните расходи за пензионирани
лица. Исто така, со придонесите се обезбедуваат идни приходи на даночниот
обврзник кои би ги добил со излезот од работната сила.
3.4.4.4 Карактеристични даноци во светот
Во рамките на изучување на фискалниот систем, ќе се запознаеме со

основните и стандардни елементи на оданочување кај различните видови
даноци, кои се употребуваат во различни држави. Меѓутоа, делумно се
чувствува потребата да се претстават и различни даноци и јавни давачки како
и нивните елементи на оданочување кои се специфични за земјите во кои се
воведени. Исто така, треба да се претстави и начинот на фунционрање, од
аспект на целосно применување на законската регулатива без никакви
отстапки.
Една таква јавна давачка е оданочувањето на играчки кои имаат човечки
изглед. Па, така, во еден судски спор, увозникот на играчки од серијата
Иксменс го добил спорот со образложение дека акционите херои се мутанти и
тие треба да бидат ослободени од овој данок64.
Во 1864, лидер на култ има доделено 600 хектари од неговата земја на
„Господ“, меѓутоа државата Пенсилванија го има запленето и продадено
имотот, бидејќи сопственикот не го платил данокот65.
64 Yglesias, M. (2011). How Trade Policy Cost The X-Men Their Humanity. December 29, Достапно
на http://www.slate.com/blogs/moneybox/2011/12/29/are_mutants_human.html
65 Minteer, S. (2010). It’s the End of the World as We Know It: Celestia. Spring. Достапно на
http://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/Celestia.html
68
Познатиот милијардер Доналд Трамп, во 1999 година дал предлог за
оданочување на физички лица чие богатство е поголемо до 10 милиони
долари. Притоа, лицата би биле еднократно оданочени со данок на богатство
во висина од 14.5%. Според Доналд Трамп, на овој начин би се обезбедиле 5.7
трилиони долари дополнителен извор на јавен приход со што би можел да се
исплати јавниот долг66.
Интересна е ситуацијата според која може да се види степенот на
даночен морал на жители на поедни држави, како и самата законска
регулатива која е адекватно дефинирана да ги земе предвид сите можни
ситуации на даночните обврзници. Имено, астроанутот на Аполо 13, Џон
Свигерт (John Swigert) преку радиоврска ги известил колегите на земјата дека
заборавил да ја поднесе неговата годишна даночна пријава. Притоа,
директорот на летот го известил дека согласно законската регулатива,
американски државјани кои се надвор од земјата имаат продолжен рок од 60
дена за поднесување на пријавата.
Исто така, треба да се прикажат и некои методи кои ги употребува
државата за да осигура зголемување на наплатата на даноците. Имено,
органот кој е одговорен за наплата на даноците во САД (IRS – Internal Revenue
Service) ја подига совеста на граѓаните преку одредени стимулации. На пример,
доколку пријавите лице кое притајувало данок, би добиле награда во висина од
15% од износот кој бил прикриен од даночните органи. Ова можеби
придонесува за намалување на негативните ефекти кои се појавуваат од
проблемот на free rider67.
Дали мислите дека овој инструмент би придонел за намалување на
даночната евазија во Република Македонија?
3.4.5 Даночна инциденца

Даночната инциденца го прикажува начинот на кој што е распределен
даночниот товар помеѓу субјектите во економијата, односно начинот на
распределба помеѓу купувачите и продавачите на добрата и услугите. Со други
зборови, преку даночната инциденца се доаѓа до одговор на прашањето – Кој
навистина го трпи товарот од некој данок? Даночната инциденца се поврзува
со ценовната еластичност на понудата и побарувачката. На пример, во случаи
кога понудата има поголема еластичност од побарувачката, даночниот товар
паѓа на купувачите. Од друга страна, доколку побарувачката има поголем
степен на еластичност од понудата, даночниот товар паќа на произведувачите.
Даночната инциденца ни покажува кои субјекти во економијата би ја платиле
цената за новиот данок.
Важноста на даночната инциденца се согледува во фактот дека таа е
мерка за реалниот ефект од даноците. Имено, преку даночната инциденца се
осознава влијанието од промените на даноците или воведување нов данок врз
економските субјекти и распределбата на даночниот товар. Притоа, треба да
се напомене дека може да постои законска и економска даночна инциденца.
66 Hirschkorn, P. (1999). Trump proposes massive one-time tax on the rich. CNN, November 9,
достапно на
http://edition.cnn.com/ALLPOLITICS/stories/1999/11/09/trump.rich/index.html?_s=PM:ALLPOLITICS
67 Blake, E. (2010). Rat out a tax cheat, collect a reward. CNN Money, March 3, достапно на,
http://money.cnn.com/2010/03/02/pf/taxes/rat_out_tax_cheat/).
69
Законската инциденца го посочува законскиот обврзник кој е обврзан да го трпи
товарот (да го плати данокот). Од друга страна, економската инциденца ни ги
покажува промените кои настануваат во дистрибуција на доходот, а кои се
резултат на данокот.
3.4.6 Ефектот на данокот врз понудата и побарувачката

Оданочувањето на стоките и услугите резултира во зголемени трошоци
за производство кај производителите. Како резултат на овој зголемен трошок,
понудата на добра и услуги се намалува, согласно ефектот на данокот.
Влијанието на данокот врз понудата и побарувачката е во голема мера
условено и од можностите, односно изборот кој што го имаат потрошувачите во
економијата. Зголемувањето на данокот или воведување нов данок на некој
производ, резултира во зголемување на трошокот за потрошувачот. Во услови
на зголемен трошок потрошувачот ќе бара алтернативни производи кои се
поефтини. Доколку такви алтернативни не постојат, ефектот од новиот данок
или зголемувањето на данок, нема да има ефект врз побарувачката. Со други
зборови, ефектот од данокот врз побарувачката за конкретниот производ
зависи од ценовната еластичност на производот.
Данокот може да влијае негативно врз понудата и побарувачката бидејќи
данок плаќаат сите учесници во трансакцијата од производителот до
потрошувачите. Притоа, доколку постои поефтина алтернатива таа би била
преферирана. Тоа значи дека данокот ги зголемува трошоците, што може да
предизвика намалување на продажбите.
Ефектот на данокот врз понудата и побарувачката може да биде
разгледан и од аспект на промени во данокот со кој се оданочуваат приходите
на потрошувачот. Имено, зголемувањето на персоналниот данок на доход ја
намалува висината на слободни средства на потрошувачот. Намалените
средства предизвикуваат намалување на потрошувачката бидејќи после
зголемувањето на данокот, делот од приходи наменет за потрошувачка се
намалува. Намалувањето на нивото на потрошувачка ја намалува
побарувачката за добра и услуги. Притоа, најпрво се намалува побарувачката
која се однесува на луксузните добра, каде потрошувачите се префрлуваат на
поефтините алтернативи.
Агрегатниот аутпут се намалува со зголемување на даноците. Треба да
се има предвид дека високиот даночен товар може да создаде дестимулација
на работата. Притоа, потрошувачите се пренасочуваат кон купување на добра
и услуги кои се ослободени од оданочување, со што се влијае на
конкурентноста на пазарот. Намалувањето на побарувачката од страна на
потрошувачите како резултат на зголемениот данок, ги присилува
производителите да понудат помалку стоки и услуги.
Досега беше претставен ефектот врз понудата и побарувачката кој би
произлегол од зголемување на даноците. Притоа, треба исто така да се види
ефектот кој би произлегол од намалување на даноците. Според економската
логика, намалувањето на даноците би ја намалило цената на производите како
и трошоците за производство. Намалените трошоци и цена би ја зголемиле
соодветната побарувачка за стоките и услуги, последователно на што би се
зголемила понудата. Меѓутоа, во одредени економски ситуации, наведената
економска логика може да не биде апликативна. Ова посебно се однесува во
услови на рецесија или депресија. Во ваквата економска ситуација,
70
намалувањето на даноците на производите и даноците на приходите не мора
да значи дека би довело до зголемување на побарувачката. Имено, поради
економската несигурност која произлегува од моменталната состојба,
потрошувачите го заштедуваат вишокот на средства кои им се на располагање
од намалувањето на даноците на приходи.
3.5 Даночни принципи
Постојат повеќе даночни принципи кои што треба да бида исполнети од

страна на фискалниот систем. Притоа, овие принципи даваат можност да се
согледаат причините и последиците кои произлегуваат од оданочувањето, каде
што најголемата оправданост е причина за собирање на даноци од
општеството. Главните две причини се однесуваат на ефектот на приходи (за
финансирање на јавните добра и услуги) и ефектот на алокација (преку
даноците да се обесхрабри или стимулира производство или потрошувачка)68.
Даночни ефекти кои ги земаат предвид приходите и алокацијата.
Една од најважните причини поради кои државата ги наплаќа даноците е
собирање на приходи со кои би се финансирале јавните расходи, од каде што
произлегува ефектот на приходи. Притоа, треба да се има предвид дека
самите даноци имаат значително влијание и врз алокацијата на ресурсите во
економијата, создавајќи го ефектот на алокација.
Државата, при креирање и имплементирање на системот за
оданочување, се стреми кон постигнување на одредено ниво на правичност во
оданочувањето. За да се постигне оваа правичност, државата треба да ги
запази Принципот на корист и Принципот на способност за плаќање.
Според Принципот на корисност, даночната обврска треба да биде
воспоставена врз основа на користа што ја добиваат обврзниците. Имено,
субјектите кои имаат најголема корист треба соодветно да имаат и највисока
даночна обврска. И покрај применливоста на овој принцип за одредени
активности (на пример, возачите да плаќаат повеќе за користење на
патиштата, студентите да плаќаат партиципација, кампери да плаќаат за
националните паркови, итн), сепак, постојат одредени проблеми при
апликација на овој принцип за ефикасно обезбедување (набавка) на јавните
добра и услуги.
Според Принципот на способност за плаќање, даночните обврски
треба да се базираат и наплаќаат врз основа на способноста на обврзниците
за плаќање данок. Со други зборови, обврзници со повисоки приходи би
плаќање, соодветно, и повисок данок. Овој принцип ги надминува
недостатоците кои се јавуваат кај Принципот на корисност, во делот на
ефикасна набавка на јавните добра и услуги. Имено, доколку сите имаат корист
од јавните добра, тогаш сите би требало да учествуваат во набавката на
јавните добра. Меѓутоа, се појавува проблемот каде што не сите корисници се
способни да платат данок. Од таа причина, субјектите кои имаат способност да
го платат данокот, исто така, го носат и даночниот товар, имајќи ја предвид
улогата на даноците за прераспределба на куповната моќ.
Во продолжение треба да се напомене дека Принципот на способност на
плаќање ја иницира потреба подлабоко да се разгледа даночната правичност.
68 Bird, R. & Zolt, E. (2003). Introduction to Tax Policy Design and Development. Course on Practical
Issues of Tax Policy in Developing Countries, World Bank, April 28-May 1, pp. 9.
71
Имено, може да се појави хоризонтална и вертикална разлика во способноста
за плаќање на даноци кај даночните обврзници. Во таа насока, се јавува
потребата да бидат претставени и хоризонталната и вертикалната правичност.
Според хоризонталната правичност, даночните обврзници кои имаат исто
ниво на приходи треба да плаќаат иста висина на данок. Како за пример можат
да се земат две лица кои имаат приходи од 100.000,00 денари. Доколу едниот
обврзник има даночна обврска од 10.000,00 денари (или плаќа даночна стапка
од 10%), тогаш, според хоризонталната правичност, вториот даночен обврзник
би требал да има иста висина на даночна стапка (10%), односно даночна
обврска од 10.000,00 денари.
Од друга страна, вертикалната правичност посочува дека даночните
обврзници со повисоки приходи треба да плаќаат повисока даночна стапка. На
пример, во случаи кога еден обврзник заработува 100.000,00 денари и плаќа
10.000,00 денари данок (односно 10%), тогаш, според вертикалната
правичност, обврзникот кој има пониски приходи, или има приходи од 10.000,00
денари, би требало да плати понизок данок, односно 1.000,00 денари.
Даночна пропорционалност е принцип кој што ја зема предвид
пропорционалноста на даноците, односно, колкав дел од приходите е наменет
за плаќање на даночни обврски за различни приходни категории. Во таа насока
постојат три алтернативи на даночната пропорционалност, односно,
пропорционална, прогресиванта и регресивната. Според пропорционалната, се
воспоставува еднаков однос за сите нивоа на приходи. Според
пропорционалниот данок, сите даночни обврзници, независно од големината
на нивните приходи, плаќаат иста даночна стапка. Прогресивноста се
однесува на повисоки приходи кои се генерирани од повисоките нивоа на
приходи. Со други зборови, со зголемување на даночната основа (приходите)
на даночните обврзници, тие плаќаат повисоки даночни стапки. Регресивниот
данок подразбира намалување на даночната стапка со зголемување на
даночната основа.
Принципот на фискална адекватност потенцира дека нивото на
собрани јавни приходи треба да овозможи непрекинато финансирање на
јавните потреби, односно да ги покријат јавните расходи.
Според Принципот на стабилност даночниот систем и, соодветно,
даночната политика, не треба да се предмет на чести промени и реформи. Во
случај на чести промени во даночната регулатива и самиот даночен систем, се
остава негативен впечаток кај странските инвеститори. Меѓутоа, не треба да се
разбере дека фискалниот систем не треба воопшто да се менува, туку дека
спроведените промени и реформи треба да овозможат подобро
фунцкионирање на даночниот систем.
Умереноста во даночното оптоварување го зема предвид
дестимулативниот ефект кој што може да се појави како резултат од превисоки
даноци. Имено, висок степен на даночно оптоварување може негативно да
влијае врз нивото на заштедите, нивото на инвестиции во економијата, како и
на самата желба за работа. За таа цел, според овој принцип, даночното
оптоварување треба да биде умерено, односно, даночното оптоварување да
нема дестимулационен ефект врз активностите во економијата.
Економската ефикасност како даночен принцип ја зема предвид
улогата и влијанието на даночниот систем во економијата. Со други зборови,
бидејќи овој даночен систем е тесно поврзан со пазарната економија,
даночната политика треба да има ограничен степен на мешање во пазарната
72
алокација на ресурсите. Притоа, според принципот на економска ефикасност,
даночниот систем (политика) не треба да биде насочен кон конкретни расходи,
потрошувачка на средства или форми на организација.
Во продолжение на Принципот на економска ефикасност треба да се
спомене и неутралниот данок. Имено, овој вид на данок нема апсолутно
никакво влијание врз економските одлуки на даночните обврзници, со што не
влијае на ефикасната алокација на ресурсите во економијата. Даноците во
пракса не се неутрални, со што може да дојде до појава на даночни дистрозии
(искривувања). На пример, оданочувањето на капитална добивка и приходи од
закуп на недвижнина, а притоа да не се оданочува каматата заработена на
банкарски депозити, предизвикува дисторизија. Оваа даночна дисторизија ги
насочува обврзниците да ги инвестираат своите средства во банкарски
депозити, наместо во недвижнина или хартии од вредност, бидејќи на овој
начин би имале најниска даночна обврска.
Пред да се дефинира Принципот на еластичност потребно е да се
дефинири самиот поим еластичност. Имено, еластичност претставува мерка
на ефектот кој што би го имала промената на еден параметар врз друг
параметар. Од аспект на даноци, еластичноста го покажува степенот на
промена на варијаблите во даночниот систем. Финансиката еластичност ни ја
покажува способноста за автоматско приспособување на даночниот систем кон
економските услови. Имено, даночниот систем треба да биде способен да се
адаптира на новонастанати економски ситуации, односно да се адаптира на
промените во јавните расходи. Економската еластичност посочува на
потребата за чувствителност на даночните приходи кон промените на
економските услови, без притоа да има позначителни промени во даночните
стапки. На пример, намалување на економската активност може да резултира
во намалување на приходите собрани од даноци на доход и покрај истата
даночна стапка, споредено со данокот на имот каде што данокот е нееластичен
на промени на доход и не зависи од движењата во економијата.
Даночните власти, при дефинирање на својот даночен систем или
промени во даночниот систем, треба да се стремат кон исполнување на
принципите на даночниот систем. Притоа, тие треба најпрво да ја дефинираат
тежината на директните или индиректните даноци во самиот даночен систем69.
Со други зборови, дали во даночниот систем поголема улога би имале
директните даноци или даноците на потрошувачка? Причината за претходното
е поради спротивставеноста во принципите кои ги исполнуваат овие две форми
на даноци. Имено, директните даноци овозможуваат полесно постигнување на
правичност во оданочување. Од друга страна, индиректните даноци, поради
своите карактеристики, овозможуваат подобрување на економската
ефикасност.
3.6 Промени во даночниот систем
Една од главните причини за постоење на систем за оданочување е

потребата за собирање на приходи кои понатаму се употребуваат за
финансирање на јавните добра и услуги. Исто така, бидејќи даноците имаат
значително влијание врз економската одлука на физичките и правните лица,
69 Bird, M. R. & Roy, W. B. (2008). Tax Policy in Developing Countries: Looking Back and Forward.
Institute for International Business, Working Paper Series, IIB Paper No. 13, pp. 15.
73
социјалната политика и правичност, тие треба да бидат дизајнирани да
собираат приходи на најефикасен и правичен начин70. Во таа насока, велиме
дека добар даночен систем треба да биде ефективен во собирањето на
приходи, ефикасен од аспект на неговото влијание во економските одлуки и
правичен од аспект на неговото влијание врз различните групи во општеството.
Принципите кои беа претходно објаснети, ја претставуваат основата врз која
што треба да се темели еден даночен систем. Имено, принципот на способност
за плаќање, адекватност, проширување на даночната основа, ефикасност,
еластичност и праведност, се основните критериуми според кои треба да биде
оценуван еден даночен систем. Притоа, проценката на даночниот систем е со
цел да се утврдат можните недостатоци во самиот дизајн на системот и,
соодветно, да се направат негови корекции. Зависно од интензитетот на
промените на даночниот систем треба се прави разлика помеѓу промени во
даночната политика и даночни реформи. Промени во даночната политика се
однесува на промени со помал интезитет во некои од претходно наведените
елементи на даночниот систем (на пример: промени во даночната стапка,
промени во даночната основа, промени во даночните ослободувања, итн.),
додека даночната реформа претставува радикални промени во даночниот
систем. Причини кои можат да доведат до промени во даночниот систем или
даночни реформи се:
 Неадекватно ниво на собрани приходи;

 Нееднакво даночно оптоварување помеѓу даночните обврзници
(физички и/или правни лица);
 Неефикасен систем за наплата на даноци;
 Премногу сложен даночен систем;
 Даночниот систем ги нарушува економските можности, заштеди,
инвестиции, вработувања итн.;
 Даночниот систем не поддржува долгорочен економски раст;
 Постои дисторзија (искривување) во финансиските одлуки;
 Постоење голем број на даночни олеснувања и поволности.
Даночните реформи се фокусираат на елиминирање на можните

слабости во даночниот систем. Целта на даночните реформи најчесто е
постигнување на широка даночна основа со унифицирани даночни стапки, како
и намалување на можните даночни дисторзии (искривување) кои постојат во
економијата71. Во продолжение може да се каже дека државата, преку даночни
реформи, прави обид за користење на даночниот систем како механизам за
зголемување на инвестициите и развојот на економијата. Адекватно дизајниран
даночен систем треба да овозможи еднаква распределба на даночниот товар,
да ги елиминира можните даночни искривувања кои влијаат врз економските
70Amin, A. & and Clifford, J. (2010). The Impact of Tax Reform on Private SectorDevelopment. Addis
Ababa Chamber of Commerce and Sectoral Associations with financial support from the Swedish
Agency for International Development Cooperation, Sida.
71 Bird, M. R. (2008). Tax Challenges Facing Developing Countries. Institute for International
Business, Working Paper No. 12, pp. 15.
74
одлуки на обврзниците, да ја елиминира неефикасноста во оданочувањето и
да го подобри функционирањето на даночната администрација.
Поради тесно дефинирана даночна основа, многу земји спроведоа
реформи каде што една од главните цели беше проширувањето на даночната
основа72. За проширување на даночната основа се започнува со оданочување
на приходи кои претходно биле ослободени од плаќање данок. Исто така, со
проширување на даночната основа, државите се стремат кон намалување на
даночниот товар, истовремено, генерирајќи адекватно ниво на јавни приходи.
Меѓутоа, за спроведување на реформи и промени во даночниот систем,
потребно е да се земат предвид, пред сè, причините поради кои постоечкиот
даночен систем е неуспешен или неадекватен (пример, неразбирлив систем,
сложен за администрирање со што трошоците за еден денар во јавни приходи
се превисоки, високо даночно оптоварување, итн.). Во продложение, земјите,
исто така, треба предвид да го земат и исукуството кое го имале други земји
кои го поминале процесот на реформи во даночниот систем. Осознавајќи го
искуството на другите земји, може значително да придонесе кон елиминирање
на можни пречки и негативности при спроведувањето на даночните реформи.
Искуството на земјите кои спровеле реформи во својот даночен систем е
претставено во продолжение. Имено, за спроведување на успешна даночна
реформа државата треба да посвети внимание на следните области73:
 Адекватна координација на процесот на даночна реформа;
 Дизајнирањето на новиот даночен систем треба да ги земе
предвид условите на домашниот и на странските пазари;
 Треба да се овозможи соодветен период на прилагодување на
новите промени, пред да се прави нивна евалуација;
 Промените кои ќе настанат во даночниот систем треба да бидат
долгорочно ориентирани и да бидат дел од долгорочна стратегија
за развој;
 Треба да се посвети внимание за едукација на даночните
обврзници, поврзано со промените во даночниот систем и
влијанието кое би произлегло од овие промени;
 Да се воспостават строги казни во случај на постоење на даночна
евазија.
Даночните реформи и промените во даночниот систем можат да

овозможат бројни поволности за даночните обврзници и самите фискални
власти, преку отстранување на оние елементи од даночниот систем кои го
попречуваат остварувањето на основните фискални цели. Меѓутоа, од посебна
важност е да се разбере дека чести промени во даночниот систем се негативни
за самите обврзници и за целокупниот економски систем. Доколку се прават
чести промени, доаѓа до ситуација на збунетост кај даночните обврзници,
поради промените во законската регулатива. Исто така, честите промени
наметнуваат несигурност на стопанските субјекти кои, поради самата
несигурност, потешко би се одлучувале на зголемување на своите
72 Gillis, M. (1989) “Tax Reform in Developing Countries. Fiscal Reform in the Developing, World
Duke University Prcss Durham and London, pp. 104;
73 Bird, M. R. & Zolt, M. E.(2007). Tax Policy in Emerging Countries. ITP Paper 0707, October, pp. 9.
75
производствени капацитети, односно инвестиции. Имено, несигурност во
даночниот систем создава несигурност во пресметките за идните приноси кои
би се генерирале од инвестицијата. Исто така, промените во даночниот систем
треба да бидат во согласност со стадиумот на економскиот раст и развој.
Имено, Реформа во која се дава важност на дирекните даноци, во услови на
голема невработеност и стагнација на економијата, може да се покаже како
круцијална грешка за државата. Во таа насока, секогаш треба најпрво добро да
се идентификуваат причините поради кои треба да се спроведат промени и
реформи во даночниот систем. Последователно на тоа, следи прецизно
дефинирање на самите промени и идентификување на ефектите кои би
произлегле од промените.
3.7 Двојно оданочување

Двојното оданочување, претставува товар за даночните обврзници,
поради што тоа може да доведе до одредено влијание врз економските одлуки
на обврзниците. Имено, доколку компанија има за цел да инвестира свои
средства во некоја земја, двојното оданочување би ги намалило нејзините
приходи. Намалувањето е резултат на тоа што приходите од инвестицијата,
покрај матичната земја на компанијата, се оданочуваат и од страна на земјата
во која е реализирана инвестицијата. Дополнителните даночни трошоци ја
прават инвестицијата непрофитабилна и со тоа неатрактивна за компанијата.
Двојно оданочување постои кога постои оданочување на ист даночен
обврзник за ист даночен објект, за иста фискална година од страна на две или
повеќе фискални власти или јурисдикции74. Обврзник кај кој се појавува двојно
оданочување трпи поголем даночен товар и затоа даночните власти прават
напори да ја елиминираат или намалат можноста за појава на двојно
оданочување. Причина која доведува до потребата за елиминирање на
двојното оданочување е пречката која се јавува во случај на регистрирање на
подружници на компаниите надвор од матичната земја и странски инвестиции.
За да се овозможи елимирање на појавата на двојно оданочување, фискалните
власти имаат на располагање неколку механизми и инструменти.
Пред претставувањето на инструментите за елиминирање на двојното
оданочување треба најпрво да се разбере дека двојно оданочување може да
се појави во рамките на домашната економија или кога фискални власти на
различни држави наметнуваат посебна даночна обврска, односно постои
меѓународно двојно оданочување. Изворот на проблемот со двојно
оданочување е во разликите на даночните принципи на јурисдикциите. Двојно
оданочување постои кога се исполнети следните услови75:
– ист даночен обврзник;

– ист даночен објект (предметот на оданочување);
– ист данок;
– ист временски период и
– две или повеќе независни власти.
74 Dudas, D. S. (2011). Unilateral legislative measures and methods for avodiing the international
double taxation. Anale Seria Stiinte Economica.
76
Мерките кои се спроведуваат со цел да се избегне појавата на двојно
оданочување се:
Унилатерални мерки – се состојат во приспособување на домашните
даночни прописи на правилата според кои се спречува, односно елиминира
двојното оданочување. Со оваа мерка може да се избегне и домашното и
меѓунардоното двојно оданочување.
Меѓународни мерки – се состојат во вклучување на договори со кои се
регулира избегнувањето на двојното оданочување помеѓу државите.
Меѓународното двојно оданочување може да се елиминира со ослободување
од страна на една држава, кое што се нарекува унилатерално, врз основа на
домашното право на земјата, кое што е прилагодено со даночниот систем на
други земји. Двојното оданочување, исто така, може да се елиминира и преку
меѓународни договори кои вклучуваат даночни договори, кои може да се
дефинираат, како билатерални договори. Билатерални договори се
спроведуваат преку воспоставување еклсузивни даночни права спрема една
земја. Според оваа мерка, договорот за избегнување на двојно оданочување
овозможува само една од јурисдикциите да го оданочат конкретниот даночен
објект.
Двојно оданочување може да се појави во различни форми и може да се
појави во различни ситуации. Понекогаш двојното оданочување може да се
разликува врз основа на бројот на даночните обврзници кои се инволвирани.
Појавата на оданочување на исти приходи на ист даночен обврзник се
нарекува територијално двојно оданочување (juridical double taxation). На
пример, дивидендата се оданочува во земјата во која е исплатена со данок на
задршка и повторно се оданочува во матичната земја на акционерот.
Случаи кога исти приходи се оданочуваат двапати во рацете на две
различни даночни обврзници се нарекува економско двојно оданочување.
Продолжувајќи со претходниот пример, добивката остварена од страна на
компанијата, која платила дивиденда, може да биде предмет на данокот на
добивка. За разлика од територијалното двојно оданочување, случаите каде
што исти приходи се оданочуваат двапати во сопственост на двајца различни
даночни обврзници се нарекува економско двојно оданочување. Надоврзувајќи
се на претходниот пример, профитот на компанијата која ја исплатила
дивидендата може да е предмет на оданочување со данок на добивка.
Гледано од економски аспект, профитот на компанијата и дивидендата
може да се сметаат како ист приход, меѓутоа тие се оданочуваат како
сопственост на двајца различни обврзници и тоа, компанијата која плаќа данок
на добивка и оданочувањето на акционерот на распределената добивка.
Двојното оданочување може да се појави и на домашно и на меѓународно ниво.
Притоа, различните меѓународни договори за избегнување на двојно
оданочување се насочени кон елиминирање на територијалното двојно
оданочување. Меѓутоа, во одредени случаи, овие договори можат да го
намалат или елиминираат меѓународното економското двојно оданочување.
77
1. Како се дефинира фискалниот систем?

2. Кои се карактеристиките на фискалниот систем?
3. Кои се аспектите на фискалниот систем?
4. Што претставува даночен монизам и плурализам?
5. Кои се основните карактеристики на даноците?
6. Кои се елементите на оданочување?
7. Какви видови на даночни стапки разликување?
8. Дефинирајте ја прогресивната даночна стапка.
9. Дефинирајте ја регресивната даночна стапка.
10. Дефинирајте ја пропорционалната даночна стапка.
11. Што е мрагинална даночна стапка?
12. Што е ефективна даночна стапка?
13. Што претставуваат даночните олеснувања и изземања?
14. Какви видови на даноци се разликуваат од аспект на начинот на
оданочување на даночниот обврзник?
15. Што е персоналниот данок на доход, кои се неговите предности и
негативности?
16. Што преставува данокот на додадена вредност, кои се неговите
предности и негативности?
17. Што претставува данок на имот, кои се неговите предности и
негативности?
18. Објаснете ја даночната инциденца.
19. Кој е ефектот кој произлегува од данокот врз понудата и
побарувачката?
20. Дефинирајте ги основните даночни принципи?
21. Што се подразбира под адекватен даночен систем?
22. Што се реформи?
23. Какви можат да бидат реформите?
24. Кои причини доведуваат до потребата за промени во даночниот
систем?
25. Дефинирајте го двојното оданочување.
26. Зошто е важно да се избегне двојното оданочување?
27. Како може да се избегне двојното оданочување?
78
4. ДАНОЧНИ СИСТЕМИ

Секоја земја претставува уникатен збир на економски карактеристики и
економска сосотојба. Меѓутоа, независно од разликите помеѓу државите, секоја
држава има потреба од воспоставување на адекватен даночен систем кој ќе ги
задоволи потребите на државата. И покрај тоа што не постојат два идентични
даночни систем, сепак постојат основни појдовни даночни системи, кои
соодветно се модификуваат, согласно потребите и состојбата на самата
економија. Цели на изучување на ова поглавје се да бидете во состојба:
 Да се запознаете со различните видови даночни системи;
 Да се запознаете со основните карактеристики на даночните

системи;
 Да ги разберете разликите и сличностите помеѓу основните

даночни системи;
 Да ги разберете предностите и негативностите кои произлегуваат

од имплементирањето на различните даночни системи за
економијата;
 Да се запознаете и ја да разберете појавата на даночна евазија;
 Да ги разликувате различните видови даночна евазија;
 Да го разберете концептот на даночна неефикасност.
79
4.2 Основни карактеристики на даночните системи
Даночната теорија и практика издвојува два основни системи, концепти,
за оданочување: цедуларен и глобален даночен систем76. Со комбинирање на
карактеристиките од двата основни системи произлезени се неколку
дополнителни системи, како што се: системот на оданочување на двојни
приходи, комбиниран систем, систем на рамен данок и систем на негативен
данок77. Најголем дел од развиените земји го користеле глобалниот даночен
систем. Од друга страна, земјите во развој и транзиционите земји во
Централна и Источна Европа, во подоцнежна фаза на развој, најчесто
преминуваат кон системот на рамен данок:
1. Глобалниот (сеопфатниот) систем за оданочување

на приходи ги зема предвид сите примања по основа на плата и
капитал минус изземањата според исти прогресивни стапки. Треба
да се потенцира дека овој систем има значителни даночни
поволности и даночни олеснувања;
2. Даночниот систем на двојни приходи (цедуларен
даночен систем) наплаќа пропорционална стапка на сите нето
примања (капитал и приходи од пензија минус одбитоците),
комбинирано со прогресивни стапки на бруто активни и пензиски
приходи. Активните приходи се оданочуваат според повисоки
даночни стапки споредено со приходите од капитал, при што
вредноста на даночните изземања не е поврзана со нивото на
приходи;
3. Системот на рамен данок наметнува иста даночна
стапка за сите видови приходи, при што активните и пасивните
приходи се оданочуваат подеднакво и вредноста на даночните
изземања е независна од нивото на приходи.
Изборот за дизајн на даночниот систем зависи од состојбата на самата

економија, општественото уредување, како и од степенот на економска
развиеност. Притоа, сите земји преминуваат кон поедноставување на
даночниот систем и проширување на даночната основа78. Во продложение се
преставени и карактеристиките на секој од наведените даночни системи.
4.2.1 Глобален даночен систем

Бидејќи се смета дека глобалниот даночен систем и цедуларниот
даночен систем се појдовната точка во дизајнирањето на даночните системи,
тие ќе бидат разгледувани наизменично.
Глобалната рамка за персонален данок ги комбинира сите приходи,
независно од нивните извори, во еден агрегат за пресметка на приходот и
назначува една даночна стапка или прогресивна даночна стапка за
пресметување на даночните обврски. Исто така, при пресметка на
76 OECD (2006). Reforming Personal Iincome Tax. Policy Brief, pp. 3.

77 Ranđelović, S. (n.d.). Dual Income Tax – an Option for the Reform of Personal Income Tax in
Serbia?”, Faculty of Economics, University of Belgrade, pp. 183.
78 Bird, M. R. & Roy, W. B. (2008). Tax Policy in Developing Countries: Looking Back and Forward.
Institute for International Business, Working Paper Series, IIB Paper No. 13, pp. 15.
80
единствениот агрегат се земаат предвид сите даночни олеснувања пред
пресметката на даночната обврска. Глобалната даночна рамка најчесто се
користи во развиените земји79.
Преку воспоставување на глобална рамка се постигнува поголемо ниво
на хоризонтална и вертикална праведност во оданочувањето и во
дистрибуирањето на даночното оптоварување106. Горенаведеното произлегува
од фактот што оданочувањето се извршува на широка дефиниција на
персонален доход, кој ја зема предвид економската ситуација на обврзниците
преку различните даночни олеснувања и поволности. Исто така, при широко
дефинирање на даночната основица, каде сите извори на приходи се
сумираат, се елиминира можноста за потенцијалните економски искривувања,
а со тоа се намалуваат и трошоците за ефикасност на данокот. Оправданоста
во употребата на глобалниот даночен систем најчесто се состои во
олеснувањето при раководењето и спроведувањето80. Одредени системи за
наплата на данокот кои можат да се употребат во оваа рамка ја отстрануваат
потребата од поврат на данок на одредени обврзници.
Глобалниот систем за оданочување на персоналниот доход се покажал
како систем кој е потежок за имплементирање во земјите со ниски примања. За
разлика од глобалниот, цедуларниот систем, кај кој што постои конзистентност
во дефинирањето на приходите кои се оданочуваат, може да овозможи
одредени подобрувања81.
Во глобалниот даночен систем, единствен данок се воспоставува за
сите активни и пасивни приходи, независно од основата по која што се
стекнати, при што приходите се оданочуваат со прогресивна даночна стапка.
Широката употреба на овој даночен систем е поради можноста која ја нуди за
исполнување на принципот за способност за плаќање, како и неговата
едноставност и запазување на правичноста.
Притоа, активните приходи можат да се дефинираат како приходи кои
обврзникот ги стекнал од работење. Пасивните приходи се приходи од капитал
кои може ги земаат придвид: дивидендите, добиените камати, приходи од
недвижнина, пензиски фондови, осигурителни компании и корпорации.
Оправданоста поради која се користи прогресивно оданочување се состои во
фактот дека на овој начин обврзниците се оданочуваат врз основа на нивната
способност за плаќање. Со други зборови, тие што имаат повисоки приходи,
соодветно се способни да подмират и повисока даночна обврска. На овој начин
се постигнува еднаквост во дистрибуцијата на даночниот товар во економијата,
со што, истовремено се постигнува и висок степен на правичност.
Табела 3: Споредба на глобалниот и цедуларниот даночен систем

Глобален даночен Цедуларен даночен
систем систем
Персонален данок кој се Данок кој се раководи
раководи според според активноститие
приходот на даночниот кои го генерираат
обврзник приходот
79 Alm, J. & Wallace, S. (2004). Can Developing Countries Impose an Individual Income Tax. The
Challenges of Tax Reform in a Global Economy, Andrew Young School of Policy Studies, pp. 3;
80 Svaljek, S. (2008). Taxation of Income From Capital in the EU. European Policy Forum.
81 Fiscal Affairs Department (2011). Revenue Mobilization in Developing Countries. International
Monetary Fund, pp. 32.
81
Ги истакнува аспектите Ги истакнува аспектите
за алокација на товарот поврзани со приходи и
администрација
Овозможува еднаквост Поради постоење на
при дистрибуција на различни даночни
даночниот товар. стапки, даночниот товар
Товарот е во согласност не е во согласност со
со економската сила на приходите на
обврзникот и со неговата обврзникот. Наместо
способност за плаќање тоа, овој даночен систем
дава значење на видот
на приходот
Администрирањето на
овој систем наидува на
тешкотии, поради
потребата за вклучување
на сите приходи во
даночната основица,
независно и од изворот
на приходот
Споредбата на глобалниот со цедуларниот даночен систем треба да ги

опфати предностите и негативностите на самите системи. Главните
недостатоци на цедуларниот даночен систем се82:
 Ограниченост на прогресивноста за оданочување – поделбата на

различните приходи во повеќе даночни категории драстично ја
намалува способноста за воведување на прогресивни даночни
стапки и овозможувањето на даночни ослободувања, изземања и
одбитоци. Претходно наведеното се гледа како недостаток од
посебна важност бидејќи прогресивното оданочување е адекватно
за оданочување врз основа на можноста за плаќање, односно
економската сила на обврзникот;
 Раководење и администрирање на системот – самиот систем
создава дополнителни тешкотии во неговото администрирање.
Имено, може да настане непотребно трошење на ресурсите, при
категоризација на различните даночни основици, односно
приходи;
 Можноста за законска даночна евазија – постоењето на различни
категории на приходи кои се оданочуваат со различни даночни
стапки дава можност за законска даночна евазија. Даночниот
обврзник ќе биде насочен кон тоа своите приходи да ги заведе во
категорија која има најниска даночна стапка. Резултатот може да
биде загуба во ефикасноста.
82 Burns, L. & Krever, R. (1998). Individual Income Tax. Tax Law Design and Drafting, Volume 2;
International Monetary Fund: 1998; Victor Thuronyi, ed. Chapter 14, Individual Income Tax, pp. 2.
82
Функционирањето на глобалниот систем за оданочување во пракса е
многу потешко да се спроведе заради зголеменото ниво и разликите во
движењето на капиталот, што дополнително го отежнува оданочувањето со
иста даночна стапка за приходи од капитал и за персонален доход107.
Оданочувањето на различните видови на приходи со различни даночни стапки
се покажува како најадекватен систем (цедуларен систем) во земјите со ниски
приходи.
Во глобалниот даночен систем сите приходи се собираат на едно место
и вкупните нето приходи се оданочуваат според воспоставената даночна
скала. Предноста на овој систем е што функционира според принципот на
еднаквост и, во исто време, ја намалува можноста за притајување на данок
бидејќи иста даночна стапка се наплаќа за сите видови на приходи83. Треба да
се земе предвид дека, и покрај тоа што голем број земји84 имаат воведено
глобален даночен систем за оданочување на приходите на физичките лица,
системот во неговата теоретска форма (чиста форма) не е имплементиран 85.
Кај сите земји кои го користат овој систем постојат одредени отстапувања во
оданочувањето на одредени видови приходи. Овие отстапувања ја намалуваат
ефективноста и ефикасноста на системот бидејќи истите ги зголемуваат
трошоците за подмирување на даночните обврски и трошоците за раководење
(администрирање) на системот, исто така, се намалува подмирувањето
(плаќањето на данокот), а со тоа се намалуваат и даночните приходи86.
Последица од користењето на варијации од глобалниот даночен систем е
зголемената можност за даночна арбитража, земајќи ги предвид
прекуграничите даночни стапки, даночни поволности и правила87.
Глобалниот даночен систем, според принципите на способноста за
плаќање, овозможува постигнување на хоризонтална и вертикална правичност.
Доколку обврзникот има повисоко ниво на приходи, истиот ќе има соодветно
зголемена даночна обврска. Друга предност на даночниот систем е
симетричноста во третманот на различните приходи88. Со други зборови,
маргинално зголемување на приходите, независно од изворот на приходите,
резултира во маргинално зголемување на даночната основица, а со тоа и на
даночната стапка.
Еден од недостатоците при оданочувањето на приходите од капитал е
не земањето предвид на ефектот на инфлацијата. Со други зборови, треба да
се прави разлика дали ќе се оданочуваат номиналните или реалните приноси.
Имено, додека реалните приноси го зголемуваат богатството и вредноста на
индивидуите, номиналните приходи во себе го вклучуваат надоместокот за
83 Jochum, H. (2011). Global Finance and Taxation, Financial and Economic Crisis and the Role of
Taxation. EUCOTAX-winter course, Rome, pp. 5-7.
84На пример: САД, Австрија, Франција, Италија



88 Bern, G. (2006). The Dual Income Tax: Implementation and Experience in European Countries.
Ekonomski Pregled, 57 (3-4) 271-288, pp. 273.
83
стапката на инфлација и овој дел не треба да биде оданочуван 89. Овој
надоместок не го зголемува реалното богатство, наместо тоа, истиот ја
надоместува загубата во вредноста на парите.
4.2.2 Цедурален даночен систем

Во цедуларната даночната рамка за персонален доход, секој од главните
извори на приходи подлежи на различно оданочување, при што даночните
стапки за различни извори на приходи можат да се разликуваат. За разлика од
глобалната рамка, во оваа даночна рамка даночни олеснувања најчесто не се
воспоставени.
Во цедуларниот даночен систем, приходите се категоризираат зависно
од основата според која што се стекнати. Притоа, различните категории на
приходи се оданочуваат со различни даночни стапки, на пример, приходите од
работење се оданочуваат со едни даночни стапки, додека приходите од
капитал со други даночни стапки.
4.2.3 Систем на рамен данок

Систем на рамен данок е систем со кој се оданочуваат приходите на
физичките лица со иста даночна стапка, независно од висината на остварените
(заработените) приходи.
Системот на рамен данок има бројни предности, споредено со
останатите даночни системи и токму поради овие предности овој систем е
најчесто имплементиран во земјите во транзиција. Една од тие предности е
едноставноста на системот на рамен данок. Имено, применување на една
даночна стапка значително го олеснува процесот на пресметка на даночната
обврска, како за даночниот обврзник така и за даночната администрација. На
овој начин се заштедуваат финансиските трошоци на даночните обврзници за
исполнување на нивната законска обврска (доколку даночните правила и
процедури се сложени, се јавува потребата за даночните обврзници да
ангажираат најразлични сметководители, консултанти и правници, сè со цел
правилно следење на даночните правила и процедури). Друга предност на
системот на рамен данок е можноста за елиминирање на појавата на двојно
оданочување.
4.2.4 Данок на двојни приходи

Со системот на двојни приходи се постигнува баланс во оданочувањето
на приходи од капитал и активните приходи, при што даночната база90 на
капиталните приходи е поширока, споредено со други хибридни системи91.
Приходите од капитал се оданочуваат со ниска и пропорционална стапка
еднаква на најниската маргинална даночна стапка на другите приходи, додека
активните приходи се оданочуваат со висока и прогресивна даночна стапка.
Главна карактеристика на даночните реформи во одредени земји во ЕУ е
овозможувањето на даночна неутралност на приходите од капитал од различни
90Даночната база се состои од приходи од сите видови на имот (средства), вклучувајќи и
каматни приходи, дивиденди и капитални добивки, кирија, итн.

91 Boadway, R. (2004). The Dual Income Tax system – An Overview. CESifo DICE Report, pp. 7.
84
видови инструменти92. Основоположници на системот на двојни приходи се:
Данска, Финска, Норвешка и Шведска кои го имаат воведено системот кон
крајот на 1980 и почетокот на 1990 година93. Системот за оданочување на
двојни приходи, покрај Скандинавските земји, беше воведен и во неколку земји
од Европа, како што се: Австрија, Белгија, Грција и Италија94.
Оданочувањето според системот на двојни приходи е единствена
даночна стапка за сите нето приходи од капитал (приходи од камата,
дивиденди и капитални добивки) при што активниот приход е предмет на
дополнителна, прогресивна даночна стапка94. Повеќето земји од ЕУ немаат
воведено чиста форма на даночниот систем на двојни приходи, меѓутоа, ги
оданочуваат даночните приходи според рамна даночна стапка, кои се најчесто
пониски од маргиналните стапки на активните приходи, при што треба да се
напомене дека овие стапки конвергираат94.
Како резултат на поставеноста на даночните стапки во системот на
двојни приходи, се намалува можноста за даночна арбитража за индивидуи со
пониско ниво на активни и пасивни приходи95. Ова произлегува од тоа што
даночната стапка на приходите од капитал е еднаква на даночната стапка на
најниската категорија на приходи од работење.
Системот на двојни приходи е создаден со цел да се разделат активните
приходи и приходите од капитал, со што би се олеснил процесот на
оданочување и би се намалила можноста за даночна евазија и арбитража96.
Предноста на системот на двојни приходи е во можноста за крајно
оданочување на приходите од капитал, со што се постигнува намалување на
трошоците за исполнување на обврските и наплата на даночните приходи 97.
Исто така, со овој систем се израмнуваат приходите од различните видови
капитал, при што се постигнува одреден степен на неутралност.
Друга предност на воспоставувањето на различни даночни стапки за
активни и пасивни приходи е зголемената флексибилност на земјата за
справување со даночната конкуренција, задржувајќи прогресивни даночни
стапки за приходи од работење98.
Едно од поважните прашања кое се поставува кога станува збор за
данокот на двојни приходи е начинот на кој треба да се евидентираат
приходите од самовработување на физичкото лице. Дилемата се состои во тоа
што лицето кое е вработено во сопствениот бизнис, во исто време има и
приходи од вложениот капитал. Земјите кои што имаат воведено ваков систем
92 Joumard, I. (2002). Tax Systems in European Union countries, OECD Economic Studies No. 34, I,
pp. 113.
93 Osoro, E. N. (1993). Revenue Productivity Implications of Tax Reform in Tanzania”, African
Economic Research Consortium, Research paper Twenty, Sptember, pp. 3;





98 Bird, M. R. & Zolt, M. E. (2010). Dual Income Taxation and Developing countries. Columbia Journal
of Tax law, Vol. 1:174, pp. 174.
85
на однаочување, приходите ги водат делумно како приходи од работење и дел
како приходи од капитал. Постојат два метода на поделба на приходите 99:
 Според првиот метод, приходите од капитал се пресметани со

примена на очекуваната стапка на принос на инвестицијата, каде
што остатокот од приходот се оданочува како приходи од
работење;
 Според вториот метод, приходите од работење се добиваат со
пресметување на очекуваната плата која што би била заработена
од лицето во сооднос со извршената работа, каде што остатокот
од приходите се сметаат за приходи од капитал.
Даночните системи во одредени земји можат да ја намалуваат

даночната основица за висината на даночните ослободувања кои се
дозволени, како и одредени трошоци кои се земаат за прифатливи според
даночниот систем. Останати предности на системот на оданочување на двојни
приходи кои се општоприфатени во праксата се100:
 Оданочувањето на приходите од капитал со рамна даночна стапка ги

намалува меѓународните одливи на капитал и истовремено отвора
можност за привлекување на надворешен капитал, со што се
постигнува проширување на даночната основица и соодветно
зголемување на даночните приходи;
 Посебна, пропорционална даночна стапка, која се применува на
приходите од капитал, ја елиминира можноста за даночна арбитража,
која постои во глобалниот даночен систем како последица на
даночните изземања и ослободувања;
 Крајно оданочување при изворот на приходите од капитал, каде што
не постои обврска за поднесување на годишна даночна пријава,
драстично ги намалува административните трошоци на системот.
Исто така, со намалување на бројот на ставки за даночно
ослободување и изземање се олеснува процедурата и трошоците за
исполнување на даночните обврски;
 Доколку во економијата постои висока стапка на инфлација, методот
на крајно оданочува при изворот во моментот на исплата на
приходот, овозможува задржување на доследноста на собраните
даночни приходи, односно, се спречува опаѓањето на истите, кое
може да настане како последица на Танзи Оливеира ефектот.
Негативностите на системот на двојни приходи се101:
 Оданочувањето на приходите, на физичкото лице, кои настанале по

основа на независни бизнис активности;

101 Bird, M. R. & Zolt, M. E. (2010). Dual Income Taxation and Developing countries. Columbia
Journal of Tax law, Vol. 1:174, pp. 174.
86
 И покрај намалување на можноста за даночна арбитража, самиот
систем дава можности за даночна евазија на лица кои што се
вработени во сопствена компанија. На овој начин, индивидуите можат
да имаат ниски приходи од работење (плата) за кои што се плаќаат
прогресивни даночни стапки и дополнителни приходи од капитал
(дивиденда) за која што се плаќа рамна даночна стапка;
 Оданочувањето на приходите од работење со повисока даночна
стапка е уште еден недостаток за кој што се критикува овој даночен
систем;
 Треба да се напомене дека во одредени ситуации, системот на двојни
приходи го нарушува принципот на хоризонтална правичност. Да се
земат за пример две индивиуди со исто ниво на приходи (сила за
плаќање на данок) каде што едната индивидуа има приходи од
капитал, додека другата има приходи од работење, втората
иднивидуа ќе има поголем даночен товар.
Данокот на двојни приходи може да се прифати како еден од

најадекватните системи за оданочување за даночните системи на развиените
земји. Додека останатите приходи, можеби не се целосно адекватни за
модерните економии, овој вид на даночен систем дава решенија за различни
недостатоци кои се појавуваат. Притоа, овие недостатоци можеби најмногу се
појавуваат како резултат на глобализацијата, каде што постои слободно
движење на капиталот. Ваквото движење на капиталот овозможува
поедноставно намалување на даночната евазија и, делумно, промовира
преминување кон законска евазија. Сепак, треба да се има предвид дека
воведувањето на вака дизајнираниот систем би можел да има негативни
ефекти за земјите во развој и транзиционите земји.
4.3 Даночна евазија и видови на даночна евазија

Даночна евазија претставува делумно или целосно избегнување на
плаќање на даночните обврски. Поради фактот што даноците се принудна
давачка наметната од фискалниот суверенитет на државата, даночните
обврзници се насочени кон намалување на даночната обврска или нејзино
целосно избегнување102. Притоа постојат најразлични причини кои што
доведуваат до појавата на даночна евазија. Нискиот даночен морал е една од
поглавните причини за високиот степен на даночна евазија во земјите во
транзиција. Високиот степен на даночно оптоварување е уште една причина
која доведува до појавата на даночна евазија. Имено, доколку даночните
стапки во економијата се превисоки, тогаш даночните обврзници преминуваат
кон избегнување на плаќање на даночната обврска. Целта на ова избегнување
е задржување на економска моќ која што ја имаат обврзниците. Сложената
даночна процедура, исто така, може да предизвика даночна евазија, во случаи
кога обврзниците не можат да ја разберат законската регулатива. Претходната
причина може да се поврзе и со даночната неписменост на обврзниците, кога
истите не знаат или не се запознаени со даночниот систем и начинот на
подмирување и пресметка на даночната обврска. Исполнувањето на даночната
обврска сама по себе наметнува трошоци за даночниот обврзник. Во случаи
102
Mughal, M. M. & Akram, M. (2012).Reasons of Tax Avoidance and Tax Evasion: Reflections from
Pakistan. Journal of Economics and Behavioral Studies, Vol. 4, No. 4, pp. 217-222.
87
кога овие трошоци се превисоки, даночниот обрзник може да одлучи да не ја
исполни својата обврска за пријавување и плаќање на данокот.
Претходно беше дефиниран поимот даночна евазија и беа прикажани
причините кои би можеле да доведат до појава на даночна евазија. Меѓутоа,
треба да се има предвид дека постојат два вида даночна евазија, односно
законска и незаконска евазија. Законската евазија е легално избегнување или
намалување на даночната обврска. Во случаи на легална евазија, даночниот
обврзник е во потрага по законски пропусти кои би му овозможиле да ја намали
својата даночна обврска. Овој вид даночна евазија е легален. Од друга страна,
незаконската евазија подразбира избегнување на плаќање на даночната
обврска. Најчести примери за незаконска даночна евазија се криумчарење и
контрабанда.
Теоријата на даночна евазија посочува на тоа дека одлуките за даночна
евазија се донесуваат врз основа на трошоците и бенефитите кои би
произлегле од неа103, каде што бенефит од даночна евазија е висината на
даноци кои не се платени, додека трошоците за даночна евазија го земаат
предвид ризикот да бидат фатени, различните казни и глоби кои би биле
зададени. Ангажирање на консултанти и сметководители со цел намалување
или избегнување на даночната обврска се, исто така, дел од трошоците кои би
настанале при желбата за даночна евазија.
Во некои земји степенот на даночната евазија има значителен ефект врз
нивото на јавните приходи. Така, на пример, проценките за даночната евазија
во САД покажуваат дека висината на „даночниот јаз“ помеѓу даночната обврска
која треба да се плати и исплатените даноци е приближно 345 милијарди
долари104. Овој износ е еднаков на 16% од даночните приходи собрани во 2008
година, или 2.5% од БДП. Слични даночни јазови постојат и во други земји. На
пример, во 1994 година во Нов Зеланд даночниот јаз изнесувал 10.2% од
вкупните даночни приходи со тенденција на раст. Големината на даночната
евазија е посебно изразена во земјите во развој, каде што фискалниот систем
не е адекватно дефиниран или даночните правила и законски прописи не се
адекватно воспоставени. Во Филипините, загубата изнесува неверојатни 73%
од персоналниот данок на доход и приближно 40% од корпоративниот данок на
добивка. Во Молдавија, даночната евазија во 1998 година изнесувала 35%,
додека во Мадагаскар се проценува дека висината на даночниот јаз е 60% од
вкупните даночни приходи.
Голем дел од населението не се грижи за степенот на даночната евазија
кој постои во националната економија, не знаејќи ги последиците кои
произлегуваат од истата. За таа цел се наметнува потребата да се одговори на
прашањето – Зошто треба да се грижиме за степенот на даночната евазија и
зошто треба да се трудиме да се намали даночната евазија? Доколку е
потребно да се собере доволното ниво на приходи, во услови на голема
евазија, некој би можел да каже дека државата, едноставно, може да ги
зголеми даночните стапки до степен да ги обезбедат потребните приходи. Од
друга страна, потребните приходи можат да се обезбедат и со ниски даночни
стапки при постоење на низок степен на даночна евазија. Во основа, можат да
се прикажат три причини поради кои треба да се грижиме за степенот на
даночната евазија и негово намалување. Првата причина ја зема предвид
103 Gruber, J. (2011). Public finance and public policy. Third edition, Worth Publishers, 2011.
104 Gruber, J. (2011). Public finance and public policy. Third edition, Worth Publishers, 2011.
88
ефикасноста на даночниот систем. Имено, една од целите на даночниот
систем е да обезбеди оданочување на широка даночна основа и ниска даночна
стапка. Бидејќи кај даночната евазија нема појава на позитивни екстерналии,
ефикасноста се намалува доколку се зголемат даночните стапки за да се
надоместат загубените јавни приходи.
Втората причина ја зема предвид вертикалната правичност. Побогатото
население има многу поголем обем на можности за даночна евазија.
Причината за поголемиот обем и можност за даночна евазија е тоа што
побогатите имаат приходи кои се во одредени форми кои што не секогаш треба
да се заведат на даночната пријава. Од друга страна, сите даноци на приходи
на населението со пониски приходи директно се задржуваат од нивните плати
од страна на работодавците. Од наведеното може да се каже дека појавата на
даночна евазија би била поголема кај побогатото население, што предизвикува
недостаток на вертикална правичност во оданочувањето.
Третата причина за намалувањето на даночната евазија е
нарушувањето на хоризонталната правичност, каде што две индивидуи со исти
примиња би имале ист даночен третман доколку кај едната индивидуа
даночноит морал е висок, а кај другата е низок. На овој начин се нарушува
принципот на хоризонтална правичност.
И покрај тоа што не постои даночен обврзник кој со задоволство би го
плаќал данокот и дека доколку не постојат строги санкции и глоби при евазија
на данокот, сите даночни обврзници би гледале да ги прикријат своите
приходи. Меѓутоа, до сега би требало да биде воочено дека избегнувањето на
даночната обврска, можеби има поволности за обврзникот, меѓутоа евазијата
нанесува енормни последици за економијата и општата благосостојба. Додека
во земјите во транзиција даночниот морал е на многу ниско ниво (поради
претходното општествено уредување), развиените земји го должат својот
економски раст на висок степен на даночен морал. Имено, доколку државата
има стабилен извор на приходи и висок степен на наплата на даноците, би
имала адекватно ниво на приходи. Притоа, обезбедување на доволно приходи,
би овозможило набавка на јавните добра и услуги како и реализирање на
капитални проекти во насока на развој на економијата и подобрување на
животниот стандард на граѓаните. Многу често се случува, да слушнеме дека
некој не сака да плаќа данок, бидејќи државата му „зема“ многу пари. Меѓутоа,
од друга страна, може да се каже дека треба да се подобрат патиштата бидејќи
биле многу оштетени.
За дискусија:
Дали може државата да изгради подобра патна инфраструктура без да

генерира приходи? Дали сакате да плаќањето данок? Што очекувате од
државата од аспект на јавни добра и услуги? Колку би изнесувала
партиципацијата за образование ако државата, поради недостаток на приходи,
не може да овозможи достапно јавно образование за сите?
4.4 Даночна неефикасност и импликација за оптимално

оданочување
Секоја држава се стреми кон креирање на даночен систем кој

овозможува ефикасност во оданочувањето. Притоа, ефикасноста во
89
оданочувањето се гледа од аспект на дисторзиите кои што ги создава
даночниот систем, ефектот од оданочувањето врз понудата и побарувачката и
ефектот од даночното оптоварување. Имено, даночна неефикасност може да
се појави кај диференцијалното оданочување на различни сектори и индустрии.
Со дифенцијалниот третман во оданочувањето на одредени индустрии и
сектори, се појавува нелојална конкуренција. Преку создавањето на нееднакви
услови за работење помеѓу различните сектори и индустрии, обврзниците
имаат тенденција да се движат кон секторите кои имаат најниско даночно
оптоварување.
Еластичноста ја одредува неефикасноста во оданочувањето. Имено, во
случаи кога еластичноста на побарувачката или понудата е повисока, тогаш
повисока е загубата која настанува од оданочувањето, односно
дополнителниот трошок кој произлегува од оданочувањето.
Неефикасноста во оданочувањето може да биде детерминирана и од
степенот на промена на однесувањето на потрошувачите и произведувачите во
желбата за избегнување на данокот. Загубата од оданочувањето настанува
поради неефикасната во одлуките за потрошувачка и производство која постои
кај иднивидуите и компаниите со цел избегнување на даночната обврска или
нејзино намалување.
Теоријата за оптимално оданочување наведува дека даночниот систем
кој што е воведен треба да биде во насока на зголемување на благосостојбата
во економијата105.
Спроведувањето на оптимално оданочување во основа има три аспекти,
земање предвид на индивидуални преференци, структурата на пазарот и
собирање на адекватно ниво на приходи106.
Кај оданочувањето на стоки и услуги, државата треба да ги земе предвид
трошоците за администирирање и влијанието од промените во даноците врз
хоризонталната и вертикалната правичност. Притоа, треба да се даде одговор
на прашањето, која структура на оданочувањето на добрата и услугите би
овозможила собирање на потребното ниво на приходи и, истовремено, да
овозможи максимизирање на благосостојбата на обврзниците. Со други
зборови, за да се постигне оптимално оданочување, се јавува потребата да се
најде структура на оданочувањето која ги минимизира загубите во ефикасност
кои произлегуваат од самиот даночен товар.
Можат да се дефинираат три критериуми според кои се оценува
постоењето на оптимално оданочување107. Најпрво, добриот даночен систем е
насочен кон намалување на трошоците кои настануваат за пресметка, наплата
и плаќање на даноците. Првиот критериум е од посебна важност за државните
органи кои се одговорни за администрирање на даночниот систем. Вториот
критериум е потребата за евалуација на различните даночни системи од аспект
на правичност. Третиот критериум посочува на потребата за проценка на
даночните системи од аспект на нивното влијание врз економската ефикасност.
Оптималното оданочување треба да ги минимизира акумулираните
дополнителни трошоци кои настануваат при генерирањето на приходите.
105 Mankiw, N. G. et al. (2009). Optimal Taxation in Theory and Practice. Journal Of Economic
Perspectives, 23, 4, pp. 147-174,
106 Slemrod, J. (1990). Optimal Taxation and Optimal Tax Systems. Journal of Economic Perspectives
4, 1, Winter, 157–178.
107 Sandmo, A. (1976). Optimal Taxation—An Introduction to the literature. Journal of Public
Economics 6 (1976) 37-54. 0 North-Holland Publishing Company.
90
Покрај овие три критериуми, при воспоставување на оптимално оданочување,
потребно е да се земе предвид и успешноста на даночниот систем во
прераспределбата на приходите во економијата.
1. Какви видови на даночни системи постојат?

2. Дефинирајте ги карактеристиките на глобалниот даночен систем.
3. Дефинирајте ги карактеристиките на цедуларниот даночен систем.
4. Дефинирајте ги карактеристиките на системот на рамен данок.
5. Дефинирајте ги карактеристиките на системот на данок на двојни
приходи.
6. Кои се предносите и негативностите на различните системи?
7. Доколку имате моќ на одлучување, кој систем би го имплементирале?
Зошто?
8. Што претставува даночната евазија?
9. Зошто нејзиното намалување е важно за државата и економијата?
10. Кои причини доведуваат до даночна евазија?
11. Во кои форми може да се појави даночната евазија?
12. Дали го оправдувате постоењето на даночната евазија?
13. Дали би барале начини за намалување на вашата даночна обврска?
14. Што би земале предвид за намалувањето на вашата даночна
обврска?
91
5. ФИСКАЛЕН ФЕДЕРАЛИЗАМ

Уредувањето на фискалните односи помеѓу различните фискални власти
е од посебно значење за развојот на економијата. Од таа причина, се
наметнува потребата да се дефинира фискалниот федерализам. Исто така, со
последните трендови многу земји започнаа реформи за фискална
децентрализација, со цел подобрување на ефикасноста на фискалниот систем
и фискалната политика. Цели на изучување на ова поглавје се да бидете во
состојба:
 Да го разберете концептот на фискален федерализам;
 Да ги разберете елементите на фискалниот федерализам;
 Да се запознаете со причините кои доведуваат до потребата за

фискална децентрализација;
 Да се запознаете со различните системи за уредување на

фискалните односи.
92
5.2 Основни прашања на фискалните односи
Фискален федерализам е предмет на изучување кој има за цел да го
прикаже уредувањето на односите помеѓу различните нивоа на власт. Со други
зборови, фискалниот федерализим се фокусира на распределба на
фискалнитe права и одговорности помеѓу различните нивоа на власт. Постојат
различни теории во врска со правата и одговорностите, каде што од една
страна поголеми права треба да бидат доделени на децентрализираната
власт, додека од друга страна, можеби, поважно е да се има силно
централизирана држава.
Традиционалната теорија на фискален федерализам се фокусира на
економската улога која државата ја има во економијата. Во пазарната
економија државата може да интервенира до степен кој што е потребен за
одржување на стабилноста на системот. Притоа, интервенцијата треба да биде
насочена кон распределба на добра и услуги и контролирање на нивото на
вработеност, на начин кој ќе овозможи подеднаков пристап до исти плати,
економски можности и производи за широка потрошувачка за сите граѓани.
Исто така, може да се земе предвид и корегирањето на пазарниот неуспех
преку економски стимулации. Во таа насока, државата преку своите
инструменти треба да обезбеди непречно извршување на активностите во
согласност со принципите на пазарната економија.
Во традиционалниот модел, децентрализираната или регионалната
власт има специфична улога во задоволување на потребите на конкретната
јурисдикција (општина, провинција). Адекватното дефинирање на
надлежностите на локалните власти може да придонесе кон задоволување на
индивидуалните (специфичните) потреби на секоја општина, додека
централната власт има тенденција да управува со прашања на многу
пошироко, макроекономско ниво.
Основните концепти на фискалниот федерализам, односно основната
поделба на уредувањето на фискалните односи на државата може да
припаѓаат на една од трите категории: унитарни, федерална и
конфедерални108. Кај унитарниот систем на уредување, фискалната власт е во
рацете на централната власт. Притоа, кај овој систем се тргнува од фактот
дека државните интереси треба да бидат исполнувани од страна на
централната власт. Во овој систем може да постои централна власт и локална
самоуправа.
Конфедеративното уредување претставува уредување кое е составено
од повеќе држави, каде што фискалната моќ е во рацете на индивидуалните
држави, а не во рацете на централна влада. Конфедерациите се
воспоставуваат врз основа на потребата за локална контрола, со што се
овозможува на државите да спроведуваат различни пристапи во
дефинирањето на политиките. Кај федеративното уредување, освен
постоењето на централна и на локална власт, се јавува и интермедијарно ниво
на власт (републики, провинции).
108 Anwar, S. (2007). Introduction: Principles of Fiscal Federalism. Global dialogue on federalis
series, September.
93
Со фискалниот федерализам се прави вертикална и хоризонтална поделба
на функциите109. Вертикалната поделба се однесува на распределба на
фунцкиите и надлежностите од повисоки власти кон пониски власти (централна
власт и локална самоуправа). Хоризонталната поделба се реализира според
критериуми на функционалност, односно се состои од разграничување на
надлежностите на јавните органи.
Треба да се разбере дека најважен елемент на фискалниот
федерализам е фискалниот суверенитет. Доколку некое ниво на власт има
слобода да пропишува даноци и да управува со даночните стапки, станува
збор за потполн фискален суверенитет110. Во случај кога фискалниот
суверенитет е заснован на некое од претходните овластувања, станува збор за
ограничен фискален суверенитет. Фискалниот суверенитет може да биде
изведен или изворен. Изведениот фискален суверенитет постои кога
надлежностите и овластувањата на фискалната власт се воспоставени со
устав и закони. При постоење на изведен фискален суверенитет, повисоката
власт, со посебни закони, и доделува овластување на локалната власт.
Заради политизираноста која постои кај високиот степен на
централизација во раководењето на јавните финансии, многу земји го
наметнаа прашањето за потребата од промена на фискалните односи помеѓу
различните нивоа на власт. Меѓутоа, дефинирање на односите помеѓу
различните степени на фискална власт не може да се спроведе преку
унифицирани правила и процедури. Причината е поради различното
општествено уредување кое постои во различните земји. Пред дефинирањето
на фискалните односи се јавува потребата од идентификување на соодветната
категорија за нивно уредување. Исто така, треба да се дефинираат
надлежностите и степенот на фискален суверенитет кои што би биле
пренесени на понискиот степен на фискална власт.
5.3 Причини за децентрализација
Главните цели на фискалната децентрализација се подобрување на

испораката на добра и услугите од страна на јавниот сектор и подобрување на
квалитетот на животот на граѓаните. Децентрализација, исто така, претставува
и интегрална компонента за справување со предизвиците како што се
зголемените барања за јавни услуги и зголемените очекувања на јавноста во
однос на квалитетот на услугите. Од аспект на политиката, децентрализацијата
треба да овозможи подобрување на планирањето и испораката на јавни услуги,
притоа инкорпорирајќи ги локалните потреби и истовремено исполнување на
регионалните и националните цели.
Децентрализацијата, исто така, помага во справувањето со
дисекономијата која постои при набавка на јавните добра и услуги на
национално и регионално ниво. Исто така, со децентрализацијата се очекува
да се постигне зајакнување на демократијата бидејќи донесувањето на одлуки
ќе биде поблиску до оние што се најмногу погодени од самите активности.
109Smoke, S. (2001). Fiscal Decentralization in Developing Countries A Review of Current Concepts

and Practice. United Nations Research Institute for Social Development, Democracy, Governance
and Human Rights Programme Paper Number 2 February.
110Dafflon, B. (2001). Federalism in Switzerland: a survey of constitutional issues, budget
responsibility and equalization. Working Paper No. 278.
94
Очекувањата се дека набавката на добра и услуги треба да се подобри
ако различни барања и потреби на населението се преставени од страна на
локалните претставници кои имаат подобра информација за она што луѓето го
сакаат. Децентрализација треба да се карактеризира со јавна одговорност ако
локалните власти треба да бидат предмет на демократска контрола. Во таква
форма, граѓаните треба да влијаат на одлуките донесени од избраните
претставници во советот на локалните власти.
Во таа насока, користа која произлегува од фискална децентрализација
може да се согледа од неколку аспекти111:
 Ефикасност: подобрување на административната и економската

ефикасност во распределбата на ограничените ресурси, бидејќи
постои подобро разбирање на локалните потреби.
 Транспарентност: Постои јасна врска меѓу плаќања извршени од
страна на локалните даночни обврзници и нивото на услуги на
локално ниво.
 (Subsidiarity) Супсидијарноста: Се појавува ефикасност стекната со
осигурувањето дека демократски избрани претставници се
одговорни пред народот.
 Мобилизација: Поголемо учество на локалната заедница во
локалните институции треба да го подобри процесот на
донесување одлуки, како и демократскиот процес.
Имајќи ги предвид аспектите на користа која произлегува од

децентрализацијата, како и остварување на целите на децентрализацијата,
потребно е да се разгледаат и нејзините различни димензии. Во таа насока,
треба да се издвојат три различни димензии на децентрализација. Тие можат
да се категоризираат како112:
 Политичка димензија,
 Административна димензија и
 Фискална димензија.
Секоја од трите димензии е проследена со специфични карактеристики,

цели и критериуми кои би осигурале успешна децентрализација. Така, на
пример, политичката димензија се однесува на трансферот на власта од
централно на локално ниво, односно на локалните власти. Администратвината
димензија го зема предвид трансферот на фунцкионалните (оперативните)
одговорности од централната власт на локално ниво. Фискалната димензија се
однесува на регулирањето на финансиските односи помеѓу сите нивоа на
фискалната власт. И покрај тоа што трите димензии се претставени посебно,
треба да се има предвид дека постои голем степен на нивно преклопување.
Имено, за да се остварат економските придобивки од процесот на
децентрализација, потребно е да постои политичка децентрализација од аспект
на процесот на донесување на одлуки. Притоа, треба да се има предвид дека
111 Governatori, M. & Yim, D. (2012). Fiscal Decentralisation and Fiscal Outcomes. European
Commission - Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Economic Papers 468
112 Boschmann, Н. (2009). Fiscal Decentralization and Options for Donor Harmonisation.
Development Partners Working Group on Local Governance and Decentralization DPWG-LGD,

Berlin.
95
децентрализацијата може да настане само од аспект на една или две
димензии.
Фискалната децентрализација ги зема предвид односите помеѓу
различните даночни власти. Во потесна смисла, фискалната децентрализација
се однесува на начинот на кој што се извршува распределбата на јавните
приходи и расходи и трансферите од централната кон локалната власт.
Слика 3: Основните концепции на фисаклната децентрализација
Извор: http://siteresources.worldbank.org/PSGLP/Resources/FeruglioandAndersonoverviewofFiscaldecentralization.pdf
Слика 3 ни ја прикажува структурата на фискалната децентрализација.

Од графиконот може да се видат компонентите кои треба да се остварат со
процесот на децентрализација. Имено, треба да постои префрлање на
надлежностите за распределба на расходите, следстено на кое што треба да
бидат дефинирани и изворите за финансирање на активностите на локалната
власт. Исто така, треба да бидат дефинирани и трансферите кои настануваат
помеѓу различните нивоа на власт. Дефинирањето на процесот на
задолжување на локалната самоуправа има посебна важност во процесот на
децентрализација. Од една страна, можностите за задолжување на локалната
самоуправа создаваат нови извори за финансирање, посебно за финансирање
на капитални инфраструктурни проекти. Од друга страна, неконтролираното и
непродуктивно задолжување на локалната власт може да создаде
макроекономски шокови.
За полесно разбирање на потребата и улогата на фискалната
децентрализација, треба најпрво да се разберат нејзините предности и
негативности. Ова е од посебно значење пред започнувањето на
спроведување на реформите, со цел постигнување на максимална
искористеност на позитивните апсекти и намалување или целосно
елиминирање на негативните ефекти кои би произлегле од фискалната
децентрализација.
Позитивните ефекти кои произлегуваат од реформите насочени кон
фискална децентрализација се однесуваат на113:
 Подобрена ефикасност (економска корист),

 Подобрена политичка и финансиска одговорност и
 Подобрена ефективност.
Подобрување во ефикасноста се однесува на зголемен степен на

ефикасност во искористувањето на јавните средства (ресурси), кое
истовремено е поврзано со зголемена конкурентност во искористувањето на
113 Boschmann, Н. (2009). Fiscal Decentralization and Options for Donor Harmonisation.
Development Partners Working Group on Local Governance and Decentralization DPWG-LGD,
Berlin.
96
јавните ресурси. Треба да се напомене дека јавните расходи кои се
реализирани од страна на фискална власт која е во близок контакт со
граѓаните кои ги опслужува, би овозможило подобро задоволување на
локалната побарувачка за јавни добра и услуги. Исто така, ефикасноста се
подобрува и преку подобрена алокација на ресурсите, споредено со
распределбата на ресурсите при постоење на централизиран фискален
систем. Различните нивоа на локална власт можат да овозможат подобра
комбинација на даночните расходи во согласност со потребите на заедницата.
На овој начин, фискалната децентрализација овозможува подобрена
конкурентност помеѓу локалната власт во ограничувањето на моќта за
оданочување и максимизирање на набавката на јавните добра и услуги.
Подобрувањата во политичката и финансиската одговорност се јавуваат
како резултат на тоа што им се овозможува на граѓаните во општините
поголемо учество од финансики апспект и од аспект на одлучување, посебно
земајќи го предвид фактот дека задоволувањето на нивните потреби за јавни
добра и услуги се финансира од нивните даночните обврски, со што се
зголемува контролата врз локалните власти. Подобрената ефективност
произлегува како резултат на тоа што локалната власт е одговорна за
задоволување на локалните потреби. Претставниците на локалната
самоуправа се најдобро запознаени со потребите на локалното население. На
овој начин, генерираните приходи и реализираните расходи можат да се
насочат кон примарните потреби на општината.
Покрај позитивните ефекти кои произлегуваат од фискалната
децентралзиација, исто така, треба да се наведат и негативните ефекти, на кои
што треба да се посвети внимание за нивно намалување. Негативните ефекти
се:
 Макроекономска нестабилност;
 Намалување на инфраструктурните инвестиции;
 Нарушување на хоризонталната правичност и
 Зголемена корупција.
Фискалната децентрализација може да доведе до макроекономска

нестабилност. Имено, во децентрализиран фискален систем, контролата која
ја има централната власт врз јавните ресурси е во голем степен ограничена. Во
рамките на намалена контрола на централната власт, локалната самоуправа,
преку преголем степен на задолжување, може да предизвика негативни
економски движења во целата економија. Притоа, централната власт може да
не биде во можност навремено да реагира и да воведе соодветна фискална
политика за намалување на економските шокови.
Друг негативен ефект на фискалната децентрализација е опасноста од
намалување на инфраструктурните инвестиции. Локалните власти имаат
одговорност да ги задоволат потребите на своите граѓани и тие се
натрпеваруваат помеѓу себе преку зголемување на расходите и намалување на
оданочувањето. Притоа, за секој проект кој локалната власт планира да го
реализира, ги разгледува трошоците и користа која би произлегла од
конкретниот проект. Од таа причина, тие немаат желба да реализираат
одредени инфраструктурни инвестиции (изградба на патишта) каде што корист
би имале и граѓани надвор од нивната јурисдикција.
Нарушувањето на хоризонталната правичност – може да се рагледа
од аспект на ресурсите кои ги имаат различните локални власти. Имено,
97
локалните власти можат да се разликуваат од аспект на бројот на граѓани,
приходите кои ги остваруваат, степенот на економска активност и големината
на природните ресурси. Поради овие разлики, локални власти кои се на високо
ниво на ресурси на располагање можат да овозможат подобри услови на
своите граѓани. Поради блискоста која што би можела да постои помеѓу
претставниците на локалната власт и локалните моќници, постои опасност од
појава на зголемен степен на корупција и притисок врз членовите на локалната
самоуправа. Можноста за зголемна корупција се јавува и како резултат на
поголемиот степен на дискреција кој што го имаат претставниците на
локалната самоуправа.
Позитивните ефекти кои произлегуваат од фискалната децентрализација
се една од причините поради кои многу земји преминаа кон децентрализација
на нивниот фискален систем. Притоа, опасноста од несоодветно дефинирање
на надлежностите и изворите на финансирање на локалната самоуправа, како
и зависноста на локалната самоуправа од централната власт ги намалува
позитивните ефекти. За таа цел, при започнување на процесот на фискална
децентрализација, државните органи најпрво треба да ги дефинираат
слабостите во фискалниот систем и проблемите во набавката на јавните добра
и услуги кои се од локален карактер. Притоа, треба да се има предвид дека
фискалната децентрализација треба да обезбеди еднаков економски раст на
различните региони и треба да постои правичност во распределбата на
финансиските средства од страна на централната власт.
5.4 Системи за уредување на фискалните односи
Како што беше напоменато, фискалниот суверентите е една од главните

карактеристики на фискалната децентрализација. Фискалниот суверенитет ги
дефинира овластувањата кои што ги има локалната власт при воведувањето
на јавните давачки како и самите елементи на овие давачки (даночна основа,
даночна стапка, итн.). Бидејќи фискалниот федерализам ни го покажува
уредувањето на фискалните односи помеѓу нивоата на фискална власт,
предвид треба да се земат и системите за уредување на овие односи. Постојат
три нивоа на системи на уредување на фискалните односи помеѓу различните
нивоа на власт, и тоа114:
 Систем на сепарација – каде што секоја власт може самостојно да
воведува приходи и да управува со висината на приходите, додека
расходите се утврдуваат зависно од економската состојба на
регионот (областа);
 Систем на партиципација (заеднички приходи) – расходите се
утврдуваат во зависност од потребата (не од економската
можност) на секоја власт, додека фискалниот суверенитет е во
рацете на највисокото ниво на власт. Приходите се
распределуваат во зависнот од процентуалното учество на
различните власти во вкупниот износ или во износот на приходи
од одредени даноци кои имаат статус на заеднички даноци.
Одредени приходи не се делат како последица на нивните
карактеристики и припаѓаат на конкретното ниво на власт (на пр.
данок на имот). Предноста е што може да се постигне финансиско
98
израмнување (преку дотации) на економски слабите региони кои
не собираат доволно приходи од сопствени извори;
 Комбиниран систем – комбинација на елементи од претходните
два системи
Надлежностите и одговорностите на локалната самоуправа зависат од

системот кој што ќе ги уредува фискалните односи. Притоа, при избор на некој
од наведените системи, треба да се има предвид економската моќ и
капацитетот на локалната самоуправа. Важноста за претходно наведеното
произлегува од фактот дека одредени општини можат да имаат послаба
локална економија, со што не се во состојба да генерираат доволно ниво на
приходи за задоволување на своите потреби. Од друга страна, треба да се има
предвид дека системот не треба да биде структуиран на начин на кој што
побогатите општини индиректно би ја поднеле целосната одговорност за
финансирање на економски послабите општини.
1. Што претставува фискален федерализам?

2. Кои се трите категории врз основа на кои што може да се изврши
поделбата на уредувањето на фискалните односи?
3. Што претставува фискалниот суверенитет?
4. Зошто е важен фискалниот суверенитет?
5. Што преставува фискалната децентрализација?
6. Кои се причините кои доведуваат до потребата за фискална
децентрализација?
7. Кои се предностите на фискалната децентрализација?
8. Кои се негативностите на фискалната децентрализација?
9. Кои се димензиите на фискалната децентрализација?
10. Кои се системите за уредување на фискалните односи?
11. Дали го оправдувате процесот на фискална децентрализација?
12. Дали треба да постои централизација во извршувањето и набавката
на јавните добра и услуги?
99
6. ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ ВО РАЗВИЕНИ ЗЕМЈИ
Даночниот систем на секоја земја претставува уникатен систем,

независно од заедничката појдовна точка на сите даночни системи.
Уникатноста на секој даночен систем се должи, пред сè, на разликите кои
постојат помеѓу земјите, од аспект на степенот на економски развој, нивото на
животен стандард, целите на државата и самото општествено уредување на
државата. Цели на изучување на ова поглавје се да бидете во состојба:
 Да се запознаете со основните карактеристики на фискалниот

систем на САД;
систем на Канада;
систем на Германија;
систем на Норвешка;
 Да се запознаете и да го разберете поимот даночни раеви;
 Да ги разберете карактеристиките на даночните раеви;
 Да ги разберете причините за појава на даночните раеви.
100
6.2 Даночен систем на САД
Најголем дел од јавните приходи во федералниот даночен систем на

САД потекнуваат од директните даноци, односно од пресоналниот данок на
доход, социјалното осигурување (social security) и останати даноци од
работење, данок на добивка (оданочување на корпоративните приходи), данок
на имот и данок на наследство115. Федералниот данок на имот се пресметува
на даночната основа на обврзникот, која што претставува бруто прилагоден
приход намален за ослободувањата и изземањата. Даночните стапки се тесно
поврзани од статусот на самиот даночен обврзник (дали е во брак, дали ќе
поднесуваат заедничка даночна пријава или одвоена) и на тој начин
утврдувањето на даночната обврска е пресметана. Со цел оданочување на
повисоки нивоа на приходи со повисока даночна стапка, воспоставени се
прогресивни даночни стапки. После проценката за висината на даночната
обврска, обврзникот може да искористи даночен кредит со цел намалување на
обврската. Притоа, федералниот даночен систем на САД е составен од четири
основни елементи и тие се116:
 Данок на доход на физички и правни лица,

 Данок на плати (payroll tax),
 Данок на имот, подарок и наследство и
 Акцизи.
Данокот на приходи на физички лица - Физичките лица жители на САД се

оданочуваат на светскиот доход. Даночната основа е составена од сите
приходи на обврзникот намалени за законски наведените даночни
ослободувања, изземања и одбитоци. Даночната стапка која се применува е
прогресивна и за индивидуи (кои не се во брак) се однесува на шест приходни
категории. Даночниот обврзник може да побара намалување на даночната
основа за висината на даночниот кредит, доколку таков следува. Во рамките на
данокот на приходи на физички лица, се оданочуваат следните приходи:
надомест за извшување на услуги, камати, дивиденди, капитални добивки,
кирии, авторски права, приходи од животно осигурување, пензии и др.
Приходните категории на кои се пресметува маргинална даночна стапка се
претставени во Табела 4.
115 Sherlock, F. M. & Marples, J. D. (2014). Overview of the Federal Tax System. Congressional
Research Service, RL32808, January 23.
116 Joint Committee on Taxation (2012) Overview of the Federal Tax System as in Effect for 2012
(JCX-18-12), February 24.
101
Табела 4: Даночни стапки кои се применуваат за оданочување на приходите на
физички лица
Даночна основа Висина на даночна стапка
До 8.700 долари 10%
Од 8.700 до 35.350 870 долари плус 15% за приход над 8.700
Од 35.350 до 85.650 4876 плус 25% за приходот на 35.350
Од 85.650 до 178.650 17.442 плус 28% за приходот над 85.650
0д 178.650 до 388.350 43.482 плус 33% за приходот на 178650
Над 388.350 112 683 плус 35% на приходот над 388350
Извор: Joint Committee on Taxation, Overview of the Federal Tax System as in Effect for
2012 (JCX-18-12), February 24, 2012.
Данокот на добивка на правни лица - оданочување на светскиот доход,

исто така, се применува и кај оданочувањето на добивката на правните лица.
Даночната основа за пресметка на овој данок ги зема предвид бруто приходите
и дозволените ослободувања и изземања. Бруто приход е приход кој е
генериран по основа на: приходи од продажба на добра и услуги, кирии,
камата, авторски права, дивиденди и капитални добивки од продажба на имот,
и др. Притоа, даночната основа се намалува за даночните ослободувања кои,
според закон, можат да бидат: плати, придонеси, поправки, лоши пласмани,
останати даноци кои не се федерални даноци, донации во добротворни
организации, рекламирање, каматни трошоци, одредени загуби и останати
трошоци од работење. Даночните стапки кои се применуваат се прикажани во
Табела 5.
Табела 5: Даночни стапки кои се применуваат за оданочување на

добивката на правни лица
Висина на даночна основа Висина на даночна стапка
до 50.000 долари 15% од даночната основа
Од 50.001 до 75.000 долари 25% од даночната основа
Од 75.001 до 10.000.000 долари 34% од даночната основа
Над 10.000.000 долари 35% од даночната основа
Извор: Joint Committee on Taxation, Overview of the Federal Tax System as in Effect for
2012 (JCX-18-12), February 24, 2012.
Данокот на подарок се наплаќа на сите трансфери на сопственоста за

подарок кој е направен од жител на САД. Данокот на подарок го плаќа лицето
кое го подарува имотот и се пресметува врз основа на пазарната вредност на
имотот. Одредени ослободувања постојат при подарок на имот на брачни
другари и добротворни организации. Подароци чија вредност е до 13.000
долари во текот на фискалната година, не се оданочуваат.
Данокот на имот, исто така, се пресметува врз основа на пазарната
вредност на самиот имот кој е предмет на оданочување. Данокот на имот се
применува на бруто вредноста на целокупниот имот во и надвор од
територијата на САД, намален за висината на дозволените даночни
ослободувања. Исто така, покрај данокот на имот и данок на подарок, се
наплаќа и данок за пренос. Наплатата на данокот на пренос се применува за
пренос на сопственоста преку тестамент во случаи кога имотот е подарен со
прескокнување на генерациски наследник (generation skipping tax), на пример,
од дедо на внук. Даночна стапка од 35% се пресметува за данокот на пренос
102
при прескокнување на генерација на наследник, за преноси со вредност
поголема од 5 милиони долари.
Данок за социјално осигурување - овој данок заедно со одредени
здравствени бенефиции се финансира преку данокот на плати. Придонесите за
осигурување паѓаат на товар на работодавецот и тие се пресметуваат врз
основа на платите кои се исплатени на работникот во текот на фискалната
година. Данокот што се наплаќа е составен од два дела. Првиот дел се
однесува на пензиско и инвалидско осигурување, каде што се пресметува
даночна стапка од 6.2%, до висината на плата која се оданочува. Вториот дел
се однесува на здравственото осигурување, каде што висината на даночната
стапка е 1.45% од платите кои се оданочуваат.
Акцизи - Во федералниот даночен систем на САД акцизите се
пресметуваат на одредени добра и услуги. Притоа, нивната пресметка се
извршува за едниница мерка како процент од цената на доброто или услугата,
при негово производство, увоз, или продажба на специфично добро или услуга.
Поважните добра и услуги на кои се пресметува акциза се: моторни масла,
алкохолни пијалаци, производи од тутун, оружје, воздушен и бродски сообраќај,
добра и услуги кои се опасни за животната средина, јаглен, телекомуникации,
одредени медицински апарати и возила со висок степен на потрошувачка на
гориво.
.
6.3 Даночен систем на Канада
Канада е држава со федерално уредување составена од десет

федерални единици. Притоа, секоја од федералните единици помеѓу себе се
разликува во степенот на економски развој и животен стандард. Поради своето
федерално уредување, јавните давачки (даноци, царини, акцизи, итн.) во
Канада се наплаќаат од страна на три нивоа на фискална власт. Трите нивоа
на фискална власт се:
 Федералната власт - застапувана од Даночната Агенција на

Канада;
 Провинцијалната (територијалната) власт – застапувана од
соодветен провинциски или територијален оддел за наплата на
даноци и
 Општинска власт – застапувана од локалната самоуправа.
Постојат најразлични видови даноци во даночниот систем на Канада кои

се наплаќаат за потрошувачката, вработените лица и правните лица. Притоа,
една од главните карактеристики на даночниот систем е постоењето на
даночно преклопување за воведување на одредени видови даноци. Основните
даноци во даночниот систем на Канада се:
 Приходи стекнати по основа на работење и приходи на правните

лица;
 Данок на промет на производи и услуги во малопродажбата и
акцизи кои се наплаќаат на производството, продажбата или
потрошувачката на добра и услуги;
 Даноци на имот, данок на продажба или пренос на недвижен имот
и
103
 Извоз и увоз, кој се пресметува врз основа на движењето на
добрата.
Висината на данокот која што ја плаќа секое лице зависи од повеќе

фактори. Висината на данокот зависи од висината на приходите од работење,
местото на живеење (провинција, општина) и дали изнајмуваат или поседуваат
имот. Исто така, висината на даночната обврска зависи од можностите за
добивање на даночни олеснувања и други поволности. Оданочувањето зависи
и од продуктите кои се конзумираат и соодветните даноци кои се наплаќаат на
тие производи.
Федералната и провинциската власт во Канада наплаќаат персонален
данок на доход. Притоа, даночната стапка кај федералите даноци е повисока
во однос на даночната стапка која се наплаќа од провинциските власти.
Федералните даночните стапки на персоналниот данок на доход во Канада
изнесуваат:
• 15% за даночна основа до 40.970 долари;

• 22% за даночна основа од 40,726 долари до 81,452 долари;
• 26% за даночна основа помеѓу 81,941 и 127,021 долари и
• 29% за даночна основа на 127.021 долари.
Кај данокот на промет федералниот даночен систем на Канада

пресметува данок на добра и услуги во висина од 5%. Даночната стапка се
применува на сите добра, со исклучок на одредени намирници и лекови, каде
даночната стапка која се пресметува е 0%, односно не се пресметува данок. Со
исклучок на една провинциска власт, сите останати власти наплаќаат
провинциски данок на промет кој изнесува од 5% до 7%. Хармонизираниот
данок на промет кој е составен од данокот на добра и услуги и провинцискиот
данок на промет се пресметува во повеќето провинции.
Данокот на добивка може да се разликува според тоа каде компанијата
ги извршува своите активности, односно во која територија или провинција,
како и од дејноста на компанијата. Комбинираниот федералeн и провинциски
данок за производствените претпријатија изнесува од 17.5% до 31% 117. Кај
останатите дејности се пресметува данок со даночна стапка од 25% до 31%.
Данокот на имот во Канада се пресметува на пазарната вредност на
самиот имот. Даночната стапка која се применува за овој данок се одредува од
страна на локалните власти.
6.4 Даночниот систем во Германија
Фискалната власт во Германија која има федерално уредување е

поделена на три нивоа, и тоа: централна власт, суб-централна власт и локална
власт. Притоа, во даночниот систем на Германија постои унифицираност на
даночната регулатива. Преку унифицираноста на регулативата се постигнува
изедначување на фискалните правила, што овозможува поеднакви услови на
живот на граѓаните.
117PKF International Tax Committee (2013). Canada Tax Guide 2013. PKF Worldwide Tax Guide
2013, PKF International Limited.
104
Најниската даночна стапка на персоналниот данок на доход во
Германија изнесува 14%, каде што основното даночно ослободување изнесува
8130 евра од јануари 2013 година118. Даночните стапки на персоналниот данок
на доход се зголемуваат во две линеарно прогресивни зони од најниската
даночна стапка од 14% до 42%. Притоа, стапката од 42% се применува од 2010
година за приходи повисоки од 52.881 евра. Во 2007 година се наплаќа
највисока даночна стапка од 45% за физички лица кои остваруваат приходи
поголеми од 250.000 евра. Исто така, во Германија, на физичкото лице кое
припаѓа на категоријата со највисоки даночни стапки му се пресметува и
дополнителна давачка од 5,5%. Даночниот систем во Германија овозможува и
оданочување на брачни другари, каде што секој од брачните другари има
даночна обврска за половина од даночната основица кои заедно ја
остваруваат. Од почетокот на 2009 година во Германија се применува
оданочување со конечен данок по одбивка со даночна стапка од 25% на
капиталните приходи на домаќинствата, со можност за проценка на приходите
од инвестиции и капиталните добивки. Кај овој вид оданочување, германскиот
даночен систем овозможува даночно ослободување во висина од 800 евра на
годишно ниво за приходи од инвестиции. Една од главните реформи во
даночниот систем на Германија е воведувањето на систем на одложено
оданочување со кое се изземаат заштедите за пензионирање и акумулираната
камата.
Системот за оданочување на правните лица бил предмет на
неколкукратни промени во последната декада во Германија. Промените се
однесувале во висината на даночната стапка, па така, даночните стапки со кои
се оданочува доходот се намалени од 45% за нераспределена добивка и 30%
за распределената добивка кои важеле до 1999 година, на 15%. За да се
задоволи потребата на јавните приходи, кои се намалени како резултат на
намалените даночни стапки, Германија има воведено промени во насока на
проширување на даночната основица. Една од тие мерки вклучува намалување
на амортизацијата која е прифатлива за машините и објектите. Исто така,
спроведена е промена од аспект на важечките одбитоци. Имено, локалните
даноци за промет и даноци за индустрија не се одбиваат од даночната основа
на доходот на правните лица. Во 2008 година почнале да се применуваат и две
дополнителни мерки за осигурување на даночната основа на правните лица.
Имено, правило за ограничување на каматните стапки, со кое се ограничува
висината на каматните трошоци кои се прифатливи и кои ја намалуваат
даночната основа, доколку каматните расходи надминуваат 3 милиони евра.
Втората мерка се однесува на промени во регулативата за даночна основица,
според кое што дел од каматните трошоци, ренти и провизии за лиценци се
вклучуваат во даночната основа.
Уште еден важен данок во даночниот систем на Германија е данокот на
промет. Овој данок, заедно со данокот на недвижен имот, се класифицираат
како даноци кои немаат личен карактер. Овој данок се применува на
територијата на Сојузната Република и секое физичко лице се оданочува со
118 European Commission – Taxation and Customs Union, (2013). Taxation Trends in the European
Union - Data for the EU Member States, Iceland and Norway. Eurostat – European Commission, pp.
86.
105
данок на промет, со исклучок на претпријатија кои се занимаваат со
земјоделство и шумарство, или други самостојни услуги119.
Стандардната стапка која се наплаќа за данокот на додадена вредност е
зголемена од 16% на 19% и се применува од почетокот на 2007 година.
Намалена даночна стапка од 7% се применува за данокот на додадена
вредност за одредени производи, како што се производи за: храна, јавен
превоз и книги, и хотели. Ослободувања од ДДВ обврската се дозволени само
за конкретни услуги, како што се кирии и докторски услуги.
6.5 Даночниот систем во Норвешка
Даночниот систем во Норвешка е составен од три административни

нивоа. Највисокото ниво е државата, проследена со територијално ниво (во
Норвешка постојат вкупно 20 територии), и најниското, односно општинското
ниво120. Насобраните јавни приходи од даноци и акцизи се распределуваат
помеѓу фискалните власти врз основа на претходно воспоставени правила и
методологија.
Системот за оданочување во Норвешка е составен од директни и
индиректни даноци, вклучувајќи:
 Данок на доход (физички лица и правни лица);

 Данок на имот (поединци);
 Данок на додадена вредност на стоки и некои услуги;
 Инвестициски данок;
 Царини и акцизи;
 Пренос на сопственост;
 Данок на наследство и подарок и
 Даноци за социјално осигурување (сигурност).
Треба да се потенцира дека даночниот систем на Норвешка е

комплексен и е предмет на чести промени, посебно преку поважните промени
кои беа спроведни во системот за оданочување на доходот во 1992 година
(даночната реформа од 1992).
Норвешка е една од земјите која има воведено систем на данок на
двојни приходи. Според овој даночен систем приходите од работење и пензии
се оданочуваат со прогресивни даночни стапки. Во рамките на овој даночен
систем, приходи стекнати под други основи се оданочуваат со пропорционална
(рамна) даночна стапка. Основната форма на персоналниот данок на доход се
пресметува на обичниот приход, односно нето данок на приходи кој ги зема
предвид различните видови на приходи како и соодветните ослободувања.
Притоа, овие приходи се оданочуваат со даночна стапка од 27% која се
применува од 2014 година121. Стапката од 27% е составена од даноците на
119 European Commission, (2012). Tax Reforms in EU Member States - Tax Policy Challenges for
Economic Growth and Fiscal Sustainability. Directorate General for Taxation and Customs Union and
Directorate General for Economic and Financial Affairs, Working Paper No. 34, pp. 36.
120 Pedersen, P. (2001). The Norwegian Tax System. Agder University College Print.
121 European Commission – Taxation and Customs Union, (2013). Taxation Trends in the European
Union - Data for the EU Member States, Iceland and Norway. Eurostat – European Commission, pp.
86.
106
централната власт, општинската власт и провинциската власт.
Дополнителниот данок кој се наплаќа го претставува прогресивниот дел од
персоналниот данок на доход. Тој се применува на личните примања (бруто
приходи од работење и бруто приходи по основа на пензија) и приходи од
самовработување, доколку истите надминуваат 62.840 евра. Дополнителниот
данок се наплаќа согласно приходни категории претставени во Табела 6.
Табела 6: Дополнителни даночни стапки кои се пресметуваат на приходните

категории
Даночна стапка Приходна категорија
9% Од 62.840 евра до 102.148 евра
12 % Над 102.148 евра
Една од поважните промени во даночниот систем е воведување на

таканаречен акционерски модел, во 2006 година. Овој модел ги вклучува
данокот на дивиденда и данокот на капитални добивки заедно со трошокот за
капитални ослободувања, со цел постигнување на неутралност при
оданочување на различните извори за финансирање. Во иста насока е
усогласено и оданочувањето на приходи од самовработување, каде што
повисоките даночни стапки (27%) се пресметуваат на приноси поголеми од
трошокот за капитал. Притоа, со цел намалување и елиминирање на можноста
за пренасочување на приходите од работење кон акционерски приходи
(shareholder income), извршено е намалување на маргиналните даночни стапки
на приходите од работење. На овој начин се намали разликата во висината на
даночната стапка помеѓу данокот на приходи од работење и приходи од
акционерски капитал (shareholder income).
Даночната стапка според која се оданочуваат правните лица во
Норвешка изнесува 27%. Приходите на правните лица и капиталните добивки
се собрани и се оданочуваат со иста даночна стапка.
6.6 Даночни раеви
Во секојдневјето, честопати можеме да го сретнеме поимот даночен рај.

Притоа, овој поим секогаш се поврзува со даночна евазија и намалување на
даночната обврска. Меѓутоа, ретко кој го разбира поимот на даночен рај и
самото негово функционирање и дали тоа е нешто позитивно или негативно.
Од таа причина, се наметнува потребата да се објасни овој поим и начинот на
функционирање на даночните раеви.
И покрај тоа што не постои унифицирана дефиниција за тоа што
претставува даночен рај, неговите дефинирани карактеристики се: непостоење
на даноци или ниски даночни стапки, недостаток на размена на информации
(постоење на дискреција) и недостаток на транспарентност122.
Како резултат на постоење на даночните раеви, мултинационалните
компании се во можност да ја пренесуваат својата заработка од земји со високи
даноци во земји со ниски даноци и на тој начин да ја намалат својата даночна
обврска. Притоа, тие користат најразлични стратегии и механизми за
122Gravelle, G. J. (2013). Tax Havens: International Tax Avoidance and Evasion. Congressional
Research Service, January 23.
107
пренесување на своите приходи во земји со ниски даноци, како на пример,
префрлање на долгот во земји со високи даноци.
Табела 7: Земји кои се заведени како даночни раеви
Регион Земја / држава
Карибите / Западни Инди Бахами, Барбадос, Аруба, Британски
Девствени острови, Кајмански
острови, Гренада, Доминика,
Холандски Антили, Туркс и Каикос,
Девствени острови – САД, Антигва,
Барбуда, Сент Лусија.
Централна Америка Белизе, Коста Рика, Панама
Брегот на Источна Азија Хонг Конг, Макао, Сингапур
Европа/Медитеран Андора, Каналски острови, Кипар,
Гибралтар, Остров на човекот, Ирска,
Лихтенштај, Луксембург, Малта,
Монако, Сан Марино, Швајцарија
Индиски Океан Малдиви, Маурициус, Сејшели
Блискиот Исток Бахраин, Јордан, Либан
Северна Америка Бермуда
Пацифик, Јужниот Пацифик Маршалски острови, Кукови Острови,
Самоа, Науру, Тонга
Западна Африка Либерија
Извор: Jane G. Gravelle, “Tax Havens: International Tax Avoidance and Evasion”, Congressional
Research Service, January 23, 2013.
Ваквата практика на субејктите кои имаат за цел да ја намалат или

избегнат даночната обврска, има значителен ефект врз јавните приходи на
нивните земји. За таа цел, голем број држави започнаа да извршуваат притисок
на земјите раеви за зголемување на транспарентноста на сметките на
нерезидентите, со цел оданочување на приходите кои ги оствариле домашните
правни и физички лица. Пред да се продолжи со претставување на
оправданоста или неоправданост на постоењето на даночните раеви, треба да
бидат дефинирани нивните карактеристики.
Даночен рај е земја која ги ослободува странските инвеститори кои
имаат банкарски сметки или подружници на компании во нејзината територија
од даноци. Најчесто постојат два различни даночни системи истовремено.
Имено, додека граѓаните и корпорациите кои живеат во земјата имаат обврска
да ги платат своите даноци како и насекаде во светот, странските инвеститори,
во најголем број на случаи, имаат право на целосно ослободување или, барем,
на значително намалување на даноците кои треба да ги платат. Притоа, еден
од условите е тие да не извршуваат бизнис активности во даночниот рај.
Држави кои имаат ваков вид даночна политика и кои се водат како даночни
раеви, имаат за цел привлекување на странски капитал (депозити) со цел
зајакнување на домашната економија. Најголем дел од даночните раеви се
мали држави со неколку природни или индустриски ресурси. Нивното
целокупно постоење би било загрозено доколку не би постоел развојот на
нивниот финансиски сектор како резултат на странскиот капитал. Постојат
неколку карактеристики според кои може да се класифицира одредена земја
како даночен рај, тие се:
108
 Личните податоци на сопствениците на сметките и акционерите на
компаниите не се јавно достапни и не се заведени во јавни
документи. Исто така, употребата на формални претставници е
дозволено;
 Воведени се строги закони и правила со кои се гарантира
банкарска тајна (дискреција). Податоците за сопствениците на
сметките се достапни на властите само во случај на постоење на
докази, дека сопствениците извршиле сериозни кривнични дела
(на пример, тероризам);
 Потпишување на договори кои наметнуваат потреба за рамена на
банкарски информации или информации за потреби на
оданочување се избегнуваат;
 Земјата е насочена кон промовирање и остварување на
стабилност и монетарна политика, бидејќи никој не би ги
инвестирал своите средства во несигурна економија (земете ја
предвид Швајцарија);
 Нудат одлични можности за советодавни услуги во областа на
правото, сметководството и оданочувањето;
 Имаат воспоставено адекватна туристичка и транспортна
инфраструктура.
И покрај тоа што даночните раеви се фаворизирани од

мултинационалните компании и индивуди кои имаат значително богатство,
сепак, постоењето на вакви дестинации не оди во прилог на многу држави.
Имено, до сега би требало да биде јасно дека како последица на даночните
раеви, физички и правни лица се во состојба да ја прикријат реалната висина
на остварените приходи. Прикривањето на остварените приходи ја намалува
даночната основа и, соодветно, даночните приходи на домашните економии.
За таа цел, се превземаат активности да се намалат негативностите кои
произлегуваат од даночните раеви. Имено, се наметнува притисок врз владите
на даночните раеви да го намалат степенот на доверливост и банкарска
дискреција која постои во нивните економии, односно финансиски системи.
Меѓутоа, намалување на негативните ефекти кои произлегуваат од даночните
раеви е сложен процес. Комплексноста дополнително е изразена преку фактот
што државите кои се наметнале како даночните раеви го направиле истото со
цел опстанок на нивната држава, во отсуство на други економски алтернативи.
Од таа причина, тие би ги штителе политиките кои им обезбедуваат економски
раст и развој.
Појавата на даночни раеви овозможува законска евазија за голем број
компнании и индивидуи. Даночните раеви овозможуваат значително
намалување на даночната обврска за компаниите, со што се овозможува
зголемување на приходите. И покрај тоа што даночниот систем кој
фунцкионира како даночен рај има позитивни ефекти за самата земја, сепак,
овој даночен систем носи негативности за матичната земја на даночниот
обврзник. Имено, преку отворање на сметки во даночните раеви, домашната
економија (на обврзникот) губи значителна сума на јавни приходи, кои би
можеле да придонесат кон подобрување на благосостојбата во економијата.
109
1. Кои се основните карактеристики на даночниот систем на САД?

2. Кои се основните карактеристики на даночниот систем на Канада?
3. Кои се основните карактеристики на даночниот систем на
Германија?
4. Кои се основните карактеристики на даночниот систем на
Норвешка?
5. Какво е уредувањето и колку фискални власти постојат во
даночните системи на развиените земји?
6. Што е даночен рај?
7. Кои се карактеристиките на даночниот рај?
8. Зошто земјите имплементираат систем кој се категоризира како
даночен рај?
9. Дали постоењето на даночен рај е позитивно или негативно?
10. Дали вие го оправдувате постоењето на даночен рај?
11. Кои се загубите за домашните економии доколку домашен
даночен обврзник отвори сметки во даночен рај?
12. Дали Република Македонија треба да се дефинира како даночен
рај?
110
7. ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА ВО НАСОКА НА ИЗЛЕГУВАЊЕ ОД
ФИНАНСИСКАТА КРИЗА ОД 2009 ГОДИНА
7.1 Цели на изучувањето

Должничката криза која се јави во 2009 година во земјите од Европската
унија имаше разорен ефект врз економиите на многу земји во Европката унија
и надвор од неа. Со започнување на финансиската криза во САД, на површина
испливаа реалните долгови на одредени држави од ЕУ, долгови кои беа
умешно прикривани со години. Цели на изучување на ова поглавје се да бидете
во состојба:
• Да се запознаете со основните проблеми со кои се соочиле
земјите во Европската унија;
• Да ги разберете причините кои довеле до појавата на
должничката криза;
• Да се запознаете со временската рамка на започнувањето на
должничката криза;
• Да се запознаете и да ги разберете мерките кои биле превземани
од страна на одредени земји за излез од кризата;
• Да се запознаете со промените во елементите на оданочување
кои биле спроведени од страна на земјите кои се соочиле со
должничка криза.
111
7.2 Проблеми со кои се соочиле земјите за време на финансиската
криза
Пред да се прикажат проблемите со кои се соочиле земјите од

Европската унија, најпрво се јавува потребата да се објасни што точно
претставува Европската должничка криза која започна во 2009 година.
Одредени земји членки на Европската унија имаа превисок степен на левериџ,
односно имаа високо ниво на долг, со што се јави опасноста дека тие нема да
можат навремено да го сервисираат својот долг. Можноста од пропаѓање на
некои земји, како и можноста некои земји да бидат исфрлени од еврозоната,
предизвика паника кај инвеститорите и истото имаше негативен ефект на
финансиските пазари, како и на самата вредност на еврото.
Земјите кои имаа највисоко ниво на долг се: Португалија, Ирска, Италија,
Грција и Шпанија123. Висината на долгот спрема БДП на секоја од наведените
земји е прикажан во Табела 8.
Табела 8: Задолженоста на земјите од Европска унија

Земја Висина на долгот
(% од БДП)
Португалија 93
Ирска 96.2
Италија 119
Грција 142
Шпанија 60.1
Извор: Hartwig Lojsch, D., Rodríguez-Vives, M. & Slavik, M. (2011). The size and
composition of government devbt in the Euro area. European Central Bank, occasional paper Series,
No. 132. October. pp. 14 – 17.
Притоа, најголемите проблеми со кој се соочиле овие земји е опасноста

од ненавремено исплаќање на своите обврски и немањето доволно
средства124. Високиот степен на задолженост ги ограничи можностите на овие
земји за дополнително задолжување со цел подмирување на достасаните
обврски. Притоа, истите се соочија со висока каматна стапка која требаше да ја
платат за издавање на државни обврзници.
Покрај сличностите во проблемите на секоја од петте земји, секоја од
нив, исто така, имаше и свои специфични проблеми. Португалија, на пример,
имаше проблем со високи трошоци за плати и низок степен на продуктивност.
Ирска овозможи ниски каматни стапки со цел заживување на кредитирањето.
Оваа експанзија во кредитирањето доведе до ситуација каде што должниците
не беа во состјба да ги исплатат своите обврски, после наглото опаѓање на
вредноста на имотот. Италија се соочи со проблеми со ниската продуктивност
во комбинација со висок јавен долг и проблеми при наплата на даноците.
Овие земји станаа уште попознати и како “PIIGS” – Portugal, Ireland, Italy, Greece и Spain
123
124Nelson, M. R., Belkin, P. & Mix E. D. (2010). Greece’s Debt Crisis: Overview, Policy Responses,
and Implications, CRS Report for Congress, R41167, April 27, 2010
112
Грција се соочи со висок буџетски дефицит и јавен долг повисок од 115% од
БДП.
Притоа, еден од поважните проблеми на овие земји беше нивното
нарушување на Мастришките критериуми. Неисполнувањето на овие
критериуми наметнува снакции против земјите кои ги прекршиле условите.
Мастричките критериуми се предуслов коj треба да биде исполнет од
страна на земјата која има аспирации да биде дел од Европската монетарна
унија. Овие критериуми се воспоставени со цел да се овозможи една рамка
според која би функционирале земјите членки на ЕМУ, без притоа да имаат
негативно влијание на заедничката валута - евро. Врз основа на
исполнувањето на овие критериуми се одлучува за подготвеноста на одредена
земја за прифаќање на еврото како нејзина национална валута. Мастричките
критериуми воспоставуваат цели и ограничувања за нивото на инфлација,
висината на буџетскиот дефицит и јавниот долг, висината на каматните стапки
и девизниот курс. Мастришките критериуми кои треба да бидат исполнети се
следниве125:
 Критериум за ценовна стабилност – стапката на инфлација не

смее да биде поголема од 1.5% од просечната стапка на
инфлација на трите земји од Европската унија со најниска стапка
на инфлација во претходната година;
 Номиналните долгорочни каматни стапки не треба да надминуваат
2% од номиналните каматни стапки на трите земји со најниска
стапка на инфлација;
 Да нема промени во девизниот курс најмалку две години;
 Критериум за буџетски дефицит – според кој буџетскиот дефицит
не смее да биде поголем од 3% од Бруто домашниот производ и
 Јавниот долг да не надминува 60% од Бруто домашниот производ.
Првите три критериуми се воспоставени со цел да обезбедат монетарна

стабилност преку воспоставување на фиксен девизен курс помеѓу земјите
членки. Стабилноста на заедничката валута е дополнително засилена преку
последните два критериуми за буџетскиот дефицит и за јавниот долг. Исто
така, критериумот за буџетски дефицит овозможува заштита од појава на
инфлација како резултат на зголемени буџетски дефицити.
Недовербата на финансиските пазари беше еден од најголемите
проблеми со кои се соочија земјите од Европската унија. Имено, оваа
недоверба се рефлектираше преку поскапување на трошокот за финансиски
средства на европските земји. Исто така, зголемената нестабилност на
единствената валута предизвика дополнителна ескалација во нивото на
несигурноста во овие земји. Притоа, проблемите со кои се соочиле
конкретните земји биле во областа на неспособност за исполнување на
достасаните обврски, по основа на заеми, високи јавни долгови и високи
буџетски дефицити. Во исто време, овие земји не беа во состојба да
генерираат доволно јавни приходи за да можат да го сервисираат својот долг и
делумно да ја повратат довербата на финансиските пазари, односно
125
Afonso, A., & Sousa, R. (2011). The macroeconomic effects of fiscal policy in Portugal: a Bayesian
SVAR analysis. Portuguese Economic Journal, 10(1), 61-82
113
инвеститорите. Овие проблеми ескалираа во состојба која стана позната како
должничка криза.
7.3 Причини кои довеле до појава на проблемите

Должничката криза која започна во 2009 година во земјите во Европската
унија се должи на многубројни причини. Притоа, причините кои доведоа до
ескалирање на должничката криза можат да се класифицираат во неколку
групи, и тоа: прекршување на воспоставените правила и процедури на ЕУ,
проблеми во банкарскиот сектор, улогата на рејтнинг агенции, политички
конфликт и ненавремени и неадекватни одговори на органите на ЕУ.
Со формирањето на Европската монетарна унија и воведувањето на
единствена валута, евро, во еврозоната беа воспоставени Мастирчките
критериуми, кои имаат дефинирано одредени фискални правила. Притоа,
Грција прикажуваше лажни податоци и извештаи поврзани со нејзината
финансиска и економска состојба. И покрај убедувањата дека Европската унија
немала сознание за ваквото лажирање на извештаите, се претпоставува дека
органите на ЕУ биле свесни, меѓутоа, биле водени од желбата да ја зголемат
Европската унија. Исто така, свесно или несвесно, Европкската унија ги
прифатила и високите дефиците и јавните долгови и на други земји за време
на кризата.
Глобализацијата на финансиските пазари ја покажа слабоста на
банкарскиот сектор на ЕУ. Имено, прелевањето на финансиската криза од САД
во ЕУ значително го ослабна нејзиниот банкарски сектор. Претходно
наведеното во комбинација со стравувања за намалување на вредноста на
еврото, дополнително го ослабна банкарскиот сектор. Ова ослабнување
настана како резултат на потребата банките да ги финансираат буџетските
дефицити наместо издавањето на кредити.
Улогата на рејтинг агенциите, исто така, не треба да биде занемарена
кога се претставуваат причините за појава на должничката криза во ЕУ.
Намалувањето на кредитниот рејтинг на одредени земји, поради влошената
економска и финансиска состојба, предизвика два негативни ефекти за веќе
загрозените земјите. Првиот ефект се однесува на приносот на обврзниците
кои што го барале инвеститорите. Поради намалување на кредитниот рејтинг
на одредени земји, приносот кој што тие требале да го платат значително се
зголеми. Вториот ефект е намалување на достапноста на финансиски средства
за позајмување. Поради влошениот рејтинг, земјите сè потешко беа во состојба
да најдат кредитори.
Политичките конфликти се уште една причина која доведе до појавата на
должничката криза. Политичкиот конфликт настана кога одредени земји (богати
земји со силни економии и индустрии) одбиваат товарот од долговите на други
земји членки да падне на грбот на нивните даночни обврзници.
Ненавремените одговори на органите на ЕУ, исто така, имаат
значително влијание во ескалирањето на должничката криза. Со започнување
на кризата во Грција, Европската унија, покажа слабост во справување со ваков
вид кризи, со што се овозможи прелевање на кризата од Грција и во други
земји членки на ЕУ. Исто така, различните ставови на членките на еврозоната
предизвикаа пролонгирање на донесувањето на одлуки и стратегии за
справување со кризата. Ставовите на Германија посебно дојдоа до израз,
бидејќи нејзините барања вклучуваат имплементирање на строги (austerity)
114
мерки. Овие строги мерки беа насочени кон намалување на буџетскиот
дефицит. Притоа, потребата сите предлози да бидат одобрени од Европскиот
парламент резултираше во неуспех да се ограничат негативните ефекти од
должничката криза.
7.4 Мерки кои ги употребиле селектираните земји за излез од

финансиската криза
Функционирањето на стабилизационата функција на јавните финансии,

односно фискалната политика која беше претходно претставена, одигра важна
улога за време на должничката криза која се појави во земјите во Европската
унија. Најпрво треба да се напомене дека неадекватната фискална политика е
делумно одговорна за појавата на должничката криза, каде што земјите
создадоа висок степен на јавен долг, кој подоцна не беа во сосотјба да го
сервисираат. Исто така, создадениот долг ретко беше насочен кон
финансирање на продуктивни цели, со што земјите не генерираа приходи за
нивно отплаќање. Со започнувањето на должничката криза, земјите се најдоа
во ситуација на постоење на високи расходи и неадекватно ниво на приходи.
Со цел да изнајдат соодветни извори за финансирање на расходите, земјите
воведоа мерки кои доведоа до промени во даночниот систем и драстично
намалување на одредени јавни расходи. Притоа, овие мерки беа спроведени
како предуслов за добивање на финансиската помош од Европската унија и
меѓународните институции.
Како резултат на должничката криза во која се најдоа Грција, Ирска и
Португалија, се појави потребата овие три земји да позајмат милијарди долари
во 2010 и 2011 година, со цел исплаќање на заостанатите обврски и
финансирање на самото функционирање на државата. За да можат да ги
добијат потребните средства (помош) државите беа обврзани да превземат
одредени активности со цел исполнување на поставените услови за
финансиската помош. Имено, тие беа обврзани да ги намалат јавните расходи
и да изнајдат решенија за зголемување на јавните приходи. Еден од првите
чекори во намалување на јавните расходи беше намалување на вработените
во државната администрација и намалување на висината на пензиите. Во
истиот период се појавија проблеми и во Италија и Шпанија чии проблеми, исто
така, произлегуваа од високото ниво на долг. Стравувањата од појавата на
должничка криза во овие земји е можноста за нарушување на стабилноста на
еврото поради големината на нивните економии. Појавата на должничката
криза и изнаоѓањето можни решенија наиде на отпор од неколку земји, пред сè
Германија. Причините за отпор за помагање на земјите кои навлегоа во
должничка криза е поради нивното несоодветно однесување кон јавните
расходи и приходи.
Во 2009 година Грција објавила дека буџетскиот дефицит е двојно
поголем од првично прикажаниот. Притоа, од средината на 2011 година, долгот
на Грција изнесувал повеќе од 340 милијарди евра. Во исто време, во Шпанија
и Ирска, растот на недвижниот имот предизвика пукање на „меурот“. Во исто
време, во Ирска, државата гарантираше за обврските на банките со што
проблемот на банките се претвори во национален проблем. Поради овие
гаранции Ирска беше обврзана да изнајде решение со кое би се спречило
пропаѓањето на банките.
115
Пред да бидат претставени мерките кои биле превземени од страна на
земјите кои се соочиле со високо ниво на долгови, потребно е подетално
претставување на начинот на кој што се случуваше должничката криза.
Започнувањето на должничката криза во европските земји се случуваше
според следната временска рамка:
Кон крајот на 2009 година, како резултат на објавување на вистинскиот
долг на Грција, каматните стапки за позајмување пораснаа за сите држави кои
беа категоризирани како земји со превисоко ниво на долг (Грција, Шпанија,
Португалија и Ирска).
Во првата половина на 2010 година, Европската унија (поточно
Еврозоната) во соработка со Меѓународниот монетарен фонд одобрија низа
пакети за спасување на Грција, со вкупна вредност од 110 милијарди евра. На
крајот на истата година е одобрен и пакет за спасување на Ирска во висина од
85 милијарди евра.
Во мај 2011 година одобрен е и пакет за спасување на Португалија во
висина од 78 милијарди евра. Во јули истата година одобрен е дополнителен
пакет за спасување на Грција во висина од 157 милијарди евра. Во втората
половина на 2011 година, побарано е од Грција да премине кон дополнителни
мерки за намалување на државните расходи, пред да биде овозможен уште
еден пакет за спасување, без кој што Грција би била принудена да банкротира.
Мерките кои беа превземени од Грција вклучуваа продажба на државен имот
во вредност од 72 милијарди евра и зголемување на данокот на имот. Во истата
година Грција примени и дополнителни мерки за намалување на јавните
расходи, односно намалување на платите на државната администрација,
отпуштање на вработени во државната админстрација и намалување на
пензиите. Исто така, беше воспоставена стратегија составена од три дела за
спречување на пропаѓањето на земјите кои се соочија со должничка криза. Се
побара банките да соберат повеќе капитал, за да се намали можноста за нивно
пропаѓање, да се зголеми фондот за спасување до 1.4 трилиони долари и да се
принудат банките да отпишат 50% од вредноста на обврзниците издадени од
Грција.
Во ноември 2011 година каматната стапка која се бара за обврзниците
издадени од Италија порасна на 7% како последица на очекувањата на
инвеститорите за пропаѓање на Италија. На крајот на 2011 година Европската
централна банка издаде кредити со ниска каматана стапка во висина од 640
милијарди долари на Европските банки.
Со започнување на 2012 година Грција премина кон драстични мерки со
цел добивање нови заеми со кои беше во можност да ги исплаќа своите
обврски. Овие мерки вклучуваа намалување од 22% на минималната плата и
отпуштање на 15.000 вработени во државната администрација до 2015 година.
Притоа, треба да се има предвид дека невработеноста во тој момент
изнесувала 21%. Последователно, е одобрен уште еден пакет за спасување на
Грција во висина од 130 милијарди евра. Во март 2012 година, инвеститорите
се согласиле на реструктурирање на 85% од вкупниот долг на Грција, според
кои сопствениците на обврзниците би можеле да изгубат дури 75% од нивните
инвестиции. Со преструктурирањето на долгот Грција се квалификуваше за
дополнителен пакет за спасување во висина од 130 милијарди евра.
Во Италија се јавуваат три главни економски слабости, и тоа: појава на
висок коефициент на долг во однос на БДП, зголемени трошоци за
116
сервисирање на јавниот долг и ниска стапка на економски раст126. Вредноста
на долгот на државата изнесува 1.9 трилиони долари, меѓутоа, и покрај
големиот долг, Италија била во состојба навремено да ги подмирува своите
доспеани обврски. Успешноста на Италија во подмирување на доспеаните
обврски се нарушува со зголемување на коефициентот на долгот спрема БДП
на 121%, со што Италија станала втора најзадолжена земја во Еврозоната. За
појаснување, коефициентот од 121% покажува дека Италија позајмува 1.21
пати повеќе од тоа што државата го произведува во текот на годината. Како
резултат на високиот коефициент на долг спрема БДП, глобалните финансиски
пазари ја оцениле Италија како земја со повисок степен на ризик, односно
опасност за нејзино пропаѓање. Лошата оценка за ризичноста на Италија
произлегува од неможноста да ги покрие доспеаните обврски.
Секоја земја која беше опфатена од должничката криза во Европската
унија имаше потреба од добивање финансиска помош. Добивањето на
финансиската помош значеше дека земјите треба да исполнат одредени
услови воспоставени од страна на органите на Европската унија и
меѓународните заедници. Исполнувањето на предложените мерки беше и
главен предуслов за земјите да го добијат потребниот пакет за спасување. И
покрај одредени сличности во мерките кои требаше да ги спроведат земјите,
сепак, се чуствува потреба тие да бидат претставени за секоја земја
поединечно. Започнувајќи со Грција, таа има спроведено мерки кои имаат
влијание врз нивото на јавни расходи и јавни приходи. Пакет мерки кои беа
спроведени од страна на Грција беа насочени кон јавниот сектор, промени во
даночниот систем и мерки поврзани со државниот имот. Намалувањата во
јавниот сектор на Грција се спроведени во следните области127:
 Грција беше обврзана да ги намали платите на вработените во

јавниот сектор за 20% и платите на вработените во јавните
претпријатија да ги намали за 30%;
 30.000 државни службеници да бидат пријавени на делумна плата,
односно примањата да им бидат 60% од редовната плата во
времетраење од една година;
 Пензиите кои изнесуваат 1000 евра месечно да бидат намалени за
20%, притоа месечните пензии од 1000 евра за пензионери под 55
години да се намалат за 40%;
 Расходите во здравствениот сектор да се намалат за 310 милиони
евра во 2011 и дополнително намалување од 1.8 милијарди евра
во периодот од 2012 до 2015 година;
 Расходите за образование да се намалат преку затворање или
соединување на 1.976 училишта;
 Расходите за одбрана да се намалат за 200 милиони евра до 2012
година и дополнителни 333 милиони евра секоја наредна година,
од 2013 до 2015 година.
126 Henningsen, M. D. (2012). The Origins of the Italian Sovereign Debt Crisis. CMC Senior Theses.
Paper 379.
127 Laven, Z. & Santi, S. (2012). EU austerity and reform: A country by country table. The European
Institut. Достапно на http://www.europeaninstitute.org/April-2012/eu-austerity-and-reform-a-country-

by-country-table-updated-may-3.html
117
Мерки кои биле спроведени во даночниот систем и требале да бидат
спроведени од страна на Грција се:
 Категоријата на приходи кои не се оданочуваат да се намали од

постоечките 12.000 евра на 5.000 евра;
 Во обид да соберат средства за сè поголемиот број невработени
лица, Грција требаше да воведе таканаречена „давачка за
солидарност“ во висина помеѓу еден и пет проценти за
домаќинствата, која ќе се наплати двапати во 2012 година;
 Даноците на нафтени деривати, цигари и алкохол да се зголемат за
една третина и да се наплаќаат даноци на луксузни добра, како што
се базени и јахти и
 Зголемување на данокот на додадена вредност (ДДВ).
Мерките кои требаше да ги имплементира Грција и кои го земаа предвид

државниот имот се:
 Продажба на 10% од Грчката телефонска компанија (Hellenic

Telekom) на Дојче телеком за 400 милиони евра и
 Продажба на различни банки, пристаништа, аеродроми, земјиште
и комунални услуги во 2011 и 2012 година.
Ирска имаше потреба од пакет за спасување во висина од 85 милијарди

евра во 2010 година. Со цел добивање на пакетот за спасување, Ирска, исто
така, беше обврзана да спроведе низа мерки кои беа воспоставени од
Европска унија и меѓународните организации. Во таа насока, Ирска ги спроведе
следните мерки128:
 Намалување на јавните расходи за 10 милиони евра;

 Зголемување на приходите од даноци за 5 милиони евра;
 Намалување на минималната плата на 7.65 евра (за едно евро);
 Заштеди во расходите за социјална помош во висина од 2.8
милијарди евра до 2014 година, преку комбинација на зголемени
мерки за контрола и структурни реформи;
 Намалување на бројот на вработените во јавниот сектор;
 Спроведување на реформи во пензискиот систем и намалување
на пензиите за 10% и
 Зголемување на цената на јагленот од 15 на 30 евра по тон, што
се очекува да даде дополнителни 330 милиони евра.
Во последниот квартал на 2011 година, во Италија беше објавен пакетот

мерки со кои требаше да се обезбедат 48 милијарди евра, проследен со
дополнителни 20 милијарди евра намалување на дефицитот кон крајот на
128Laven, Z. & Santi, S. (2012). EU austerity and reform: A country by country table. The European
118
истата година. Притоа, 90% од намалувањето на дефицитот треба да
резултира со зголемени јавни приходи. Мерките кои беа имплементрани се129:
• Замрзнување на платите за јавни службеници до 2014 година,

поединечни намалувања на министерства од централната власт
меѓу 2012 и 2014 година, намалување од 10 проценти на јавното
финансирање на политичките партии, намалување на
трансферите на локалната администрација;
• Приватизација на субјекти кои се контролирани од државата;
• Зголемување на даноците за банките и другите финансиски
институции;
• Зголемување на данокот на гас и зголемување на приходите од
државно спонзорирано коцкање;
• Нови три проценти данок на лица со примања над 300.000 €
годишно;
• Зголемување на старосната граница за пензионирање за женската
популација и израмнување на старосната граница со таа на
машката популација;
• Враќање на данок на имот на постојаните живеалишта и
зголемување на даночната стапка на други даноци на имот, од
што се очекува да се соберат 10 милијарди евра приходи;
• Понатамошно зголемување на данокот за бензин до 70,42 центи
за литар;
• Зголемување на ДДВ на 23 отсто, почнувајќи во октомври 2012
година;
• Пензиските реформи кои бараат Италијанците да работат 41
година пред пензионирање;
• Готовинските трансакции се ограничени на 1.000 € за борба
против даночното затајување, како и воведување на нова
национална база на податоци со цел следење на финансиските
измами;
• Либерализација на претходно заштитените индустрии, вклучувајќи
аптеки, такси, адвокати, нотари, бензински пумпи и националната
нафтена и енергетска компанија делумно во државна сопственост;
• Отстранување на даночни ослободувања за имот во сопственост
на Католичката црква.
Како резултат на добивање на пакетот за спасување, Португалија ги

воведе следните мерки130:
• Неисплаќање на бонуси за одмори, Божиќ, за државните

службеници и пензионери во времетраење од две години;

119
• Завршување на приватизацијата на делови во Energiasdе
Португалија и Redes Energeticas Nacionais. Намалување на
државните удели во Португалија Телеком и АОП, кои веќе не се
под контрола на владата;
• Намалување на платите на персоналот од јавниот сектор со
повисоки функции и политичарите, од пет проценти;
• Зголемување на ДДВ за еден процент;
• Зголемување на даночната стапка на корпоративен данок;
• Зголемување на данок на доход, вклучувајќи и зголемување на
даночната стапка на 45 проценти за оние кои заработуваат повеќе
од 150.000 евра годишно;
• Намалување на програмите за социјална парична помош;
• Зголемување за три проценти на корпоративната даночна стапка
за компаниите со профит над 1.500.000 €, плус уште два проценти
за секој 10.000.000 евра профит.
Мерките кои ги превзеде Шпанија за намалување на својот дефицит и

намалување на јавниот долг вклучуваа131:
• Намалување на јавно финансирање на политичките партии за 20

проценти;
• Замрзнување на вработувањата во јавниот сектор во 2012 година;
• Замрзнување на платите во јавниот сектор и минималната плата;
• Намалувања на јавните расходи во вкупен износ од 8.9 милијарди
евра;
• Зголемување на собраните даноците за 6 милијарди €, кои
произлегуваат од: привремено зголемување на персоналниот
данок на доход, селективно зголемување на даночната стапка на
недвижен имот и отстранување на субвенциите за нафта;
• Воведување на барање за балансиран буџет за јавната
администрација;
• Нови мерки за спречување на даночното затајување, вклучувајќи и
ограничување на готовински плаќања на 2500 евра и обврската за
даночните обврзници да пријават имот кој го поседуваат во
странство, од што се очекува да се насоберат дополнителни
приходи од 8 милијарди евра;
• Нови мерки воведени во април 2012 година ќе резултираат во
дополнително намалување на јавните расходи во висина од 10
милијарди евра годишно во здравството и образованието.
Здравствените бенефиции ќе се намалат, особено за
пензионерите и лицата со високи примања.
Должничката криза која зафати неколку земји од Европската унија

овозможува разбирање на практичното функционирање на јавните финансии,
односно фискалната политика, во насока на стабилизирање на
макроекономските шокови. Најпрво, со цел стабилизирање на економиите, се
120
јави потребата од доделување на финансиска помош во форма на пакети за
спасување. Овие пакети за спасување требаше да го финансираат работењето
на државите и да овозможат сервисирање на нивните јавни долгови. Притоа,
не беше овозможена исплата на пакетите доколку државите не ги спроведат
мерките кои беа воспоставени и кои беа предуслов за финансиската помош. Во
таа насока, државите имаат воведено бројни мерки кои имаа за цел да ги
намалат јавните расходи и да изнајдат извори со кои би се генерирало
бараното ниво на јавни приходи. Така, државите преминаа кон намалување на
трошоците во јавниот сектор кои произлегуваа најпрво од државните
службеници и дрги вработени лица во јавниот сектор. Во овој дел, државите
преминаа кон отпуштање на вработени и намалување на платите. Исто така, за
да ги намалат своите расходи државите ја намалија висината на јавните добра
кои се обезбедуваа преку фискалната политика. Имено, се имплементираше
намалување на средствата кои беа наменети за јавниот сектор, намалување на
средствата наменети за одбрана и средствата кои беа распределени за
образовниот систем. Како извор на приходи, државите објавија и продажба на
државниот имот и удели во претпријатија под нивна контрола.
Покрај наведените области од фискалната политика во кои беа
спроведени мерки, промени се направија и во самиот даночен систем, преку
промени во некои од елементите на оданочувањето. Со цел зголемување на
приходите, најпрво беа зголемувани даночните стапки кај директните даноци и
даноците на потрошувачка. Беше воведен данок на луксузни добра и беа
воведени даноци со ограничено траење, како дополнителен извор на јавни
приходи.
1. Како започна должничката криза во земјите од Европската унија?

2. Кои биле проблемите со кои се соочиле земјите од Европската унија
за време на должничката криза?
3. Што претставуваат Мастришките критериуми?
4. Кои биле главните причини кои довеле до појава на должничката
криза?
5. Кои биле последиците од должничката криза?
6. Кои мерките биле превземени од страна на земјите, со цел добивање
на пакетот за спасување?
7. Која е улогата на фискалната политика во спроведувањето на овие
мерки?
8. Со какви промени бил соочен даночниот систем на земјите, како
резултат на спроведување на мерките?
9. Каков бил ефектот врз граѓаните од спроведувањето на марките?
10. Дали ги оправдувате мерките кои биле спроведени?
11. Дали ги оправдувате промените во даночниот систем?
12. Кои други извори за зголемување на јавните приходи би ги
предложиле?
121
8. ПРЕДЛОГ ЗА ЕВРОПСКА ФИСКАЛНА УНИЈА
Појавата на должничката криза и последиците кои произлегоа од неа,

претставени во рамките на претходното поглавје, покрена иницијатива за
формирање на Фискална унија. Оправданоста на предлогот за формирање на
ваков вид унија беше неможноста од постоење само на Монетрана унија без
притоа да се воведе унија и на фискалниот апсект од економскиот систем.
Цели на изучување на ова поглавје се да бидете во состојба:
• Да се запознаете со поимот за Фискална унија;
• Да ја разберете потребата за формирање на Фискална унија;
• Да се запознаете со функциите кои би ги извршувала Фискалната
унија;
• Да ги разберете позитивните и негативните апсекти кои би
произлегле од Фискалната унија;
• Да се запознаете со можните пречки кои би се појавиле при
формирањето на Фискалната унија.
122
8.2 Поим за Фискална унија
Еврозоната има своја специфичност како економска унија, бидејќи
монетарната политика се одлучува на централно ниво, додека фискалната
политика се одлучува на суб-централно ниво, односно на ниво на земја членка.
Од таа причина, постои мислење дека иднината на Еврозоната зависи од
формирањето на Европска фискална унија, која во случај да не биде
формирана може да доведе до распаѓање на Европската монетарна унија.
Притоа, ваквото размислување само по себе повлекува низа прашања. Најпрво
се поставува прашањето што точно претставува „Фискална унија“. Второ, дали
Фискалната унија би ги исполнила очекувањата на земјите членки.
Прашањето за потребата од Фискална унија стана актуелно со појавата
на финансиската криза во 2007 – 2008 година, кога се открија голем дел од
слабостите на Европската монетарна унија. Самата финансиска криза ја
покажа неадекватноста на Европскиот економски и монетарен систем. Слабата
реакција на ЕУ и земјите од Еврозоната беа откриени со започнувањето на
финансиската криза, која имаше драстичен негативен ефект врз целокупната
активност во Европската унија. Притоа, како причина за слабата реакција се
посочува конфедеративниот карактер на Европската унија заедно со
буџетските ограничувања кои испливаа на површината.
Пред да се започне со изучување на карактеристиките и потребата за
Фискална унија, треба да се даде одговор на прашањето – Што, всушност,
претставува Европска фискална унија? Наједноставен одговор би бил дека
Фискална унија подразбира вклучување на земјите кои делат заеднички буџет.
Тоа подразбира дека јавните приходи и јавните расходи би биле превземени и
раководени од страна на централен фискален орган. Исто така, во рамките на
постоење на Фискална унија, јавниот долг би се финансирал преку заеднички
обврзници, наместо обврзници издадени од одделни земји членки. На овој
начин, преку формирање на Европска фискална унија, би се продлабочила
меѓусебната интеграција на земјите членки на Европската унија. Со
моменталното уредување, секоја земја иднивидуално одлучува за јавните
расходи и јавните приходи, односно висината на даночните стапки. Во
Фискалната унија, оваа улога би припаднала на Централно европскиот орган.
Согласно на претходното, наместо постоењето на поединечни оврзници
издадени од земјите членки, би постоела заедничка евро обврзница за
финансирање на долгот.
Најсоодветен пример за Фискална унија која постои и функционира би
бил примерот на САД. Имено, САД е Фискална унија на американските држави.
Притоа, не сите држави придонесуваат подеднакво во државниот буџет.
Постојат држави кои имаат приливи додека други држави даваат повеќе
средства во буџетот, споредено со помало ниво на приливи.
Од друга страна, членките на Еврозоната имаат целосна одговорност
врз нивниот буџет. Притоа, одделни земји имаат потреба од собирање на
доволно ниво на јавни приходи за финансирање на нивните активности и
исполнување на условите за јавен долг. Ова посебно се однесува на земјите
како Грција, Португали, Италија и Шпанија, кои треба да најдат начин за
зголемување на јавните приходи со цел финансирање (враќање) на јавниот
долг. На пример, земјите можат да го финансираат својот јавен долг преку
издавање на обврзници. Меѓутоа, поради економската ситуација,
кредибилитетот на секоја земја се разликува. Оваа разлика создава разлики во
123
приносот кој што државите треба да го платат на издадените обврзници.
Поради тоа што кредибилитетот на одредени земји се доведува во прашање
од страна на инвеститорите, тоа ја зголемува разликата во висината на
каматните стапки (на обврзниците). Претходното може да изврши притисок врз
стабилноста на еврото како резултат од стравувањата за пропаѓање на
одредени земји членки.
Потребно е да се наведат елементите кои би требале да бидат дел од
Фискална унија. Треба да се има предвид дека Фискалната унија не мора да ги
има сите наведени елементи со цел да биде дефинирана како Фискална унија.
Првиот елемент ги зема предвид фискалните правила, координација на
политиките и супервизијата. Овие елементи на Фискалната унија се
воспоставени во Европската унија со оформувањето на Европската монетарна
унија преку Пактот за Стабилност. Според овие правила, секоја земја членка на
Европската монетарна унија треба да одржува ниво на јавен долг во висина до
60% од Бруто домашниот производ и да извршува балансирање на буџетот. Со
цел осигурување на исполнувањето на овие правила, воспоставен е и
механизам за супервизија на земјите. Во случај некоја земја да не ги почитува
воспоставените правила, таа може да биде санкционирана.
Вториот елемент на Фискалната унија е механизмот за справување со
кризи. Поради опасноста од појава на несолвентност кај земјите членки, се
јавува потребата за дефинирање на процедури и постапки за нивно
справување.
Третиот елемент ја зема предвид можноста за заедничка гаранција на
државниот долг, каде што покрититето на гаранцијата може целосно или
делумно да биде осигурано од Европската Унија односно соодветниот орган.
Според четвртиот елемент треба да се воспостави буџет на Европска
унија и Европски даноци. Ваквиот пораст на буџетот на централната власт
наметнува потреба за значителни промени во одговорностите за фискалната
политика на европско ниво, со што се отвораат многу прашања. Од аспект на
макроекономската стабилност во Монетарната унија, клучното прашање е дали
на овој начин би се подобрил фискалниот амортизер во присуство на
економски шокови. Со цел да се постигне економска стабилизација, се
наметнува потребата од автоматско намалување на придонесите кон
централниот буџет во присуство на негативни шокови, додека, истовремено,
јавните расходи на земјата би се зголемиле.
Во моментов придонесите на земјите членки во буџетот на ЕУ се,
приближно, пропорционални на Бруто домашниот производ. Земајќи предвид
дека големината на буџетот на ЕУ е нешто повеќе од 1% од БДП и со оглед на
тоа дека нејзината потрошувачка на поеднинечните земјите-членки главно не
се поврзани со макроекономски услови, висината на фискалната стабилизација
која би можела да произлезе е релативно мала.
8.3 Потреба за Европска фискална унија
Финансиската криза кој започна на хипотекарниот пазар во САД во 2007

– 2008 година и се прелеа преку глобалните финансиски пазари насекаде во
светот, имаше значаен негативен ефект врз Европската унија, односно
нејзините членки. Имено, финансиската криза предизвика должничка криза во
некои од земјите членки на Европската унија. Кризата ја покажа слабоста,
124
односно неможноста на органите на Европската унија при ограничувањето на
последиците кои произлегоа од должничката криза. Исто така, кризата ја
покажа неможноста на Монетарната унија во справување со макроекономски
шокови кои се појавија во европските земји, кои беа дополнително засилени со
ликвидносните проблеми со кои се соочија земјите. Се појави потребата за
воведување механизам кој би овозможил трансфер на соодветни средства кон
земјите кои имаат потреба од истите, со што би се осигурала
макроекономската стабилност и, истовремено, би се ограничило
продлабочувањето на економските шокови.
Во таа насока, потребата од формирање на Фискална унија е со цел да
се воспостават адекватни правила и законска регулатива за процесот на
собирање на приходи во државите и создавањето на јавните расходи.
Фискалната унија која постои во САД овоможува делење на приходите и
трансфери преку најразлични програми кои се воспоставени и дефинирани.
Притоа, во одредени случаи, доколку се јави потреба, Фискалната унија може
да овозможи директна помош за конкретна држава, за да овозможи
стабилизирање на национална економија и економијата на Унијата.
Друга потреба за формирање на Фискална унија е поради неделивоста
на фискалната и моентарната политика. Не може да биде воспоставена
Монетарна унија, а притоа државите да имаат независни фискални системи.
Исто така, во рамките на оптимална валутна зона, се јавува потребата за
трансфери и поделба на ризиците кои имаат за цел да служат како амортизери
во услови на макроекономски шокови. Во постоечките фискални унии (САД,
Канада) приходите собрани на федерално ниво се користат за распределба
помеѓу државите, со цел зајакнување на сиромашните региони, додека
Европската унија е воспоставена на начин на кој само неколку развиени земји,
(меѓу кои Германија и Франција) беа одговорни за овозможување на спасувачки
пакети за земјите кои западнаа во должничка криза. Притоа, која е директната
корист за Германија и Франција, кои ги насочуваат средствата од своите
даночни обврзници кон помагање на земји кои свесно создале огромно ниво на
долгови. Во случаи на распаѓање на Европката унија, дали Германија и
Франција би имале корист од овозможената помош за другите земји. Од таа
причина, се наметнува потребата за воспоставување на Европски орган, кој би
имал улога на централна власт со право за оданочување на сите граѓани и
право за распределба на приходите.
Исто така, според сегашната сосотојба, Европската унија нема на
располагање инструменти за стабилизирање. Стабилизационата функција ја
извршуваат самите држави на национално ниво. Проблемот кој се јавува при
вака дефиниран процес на стабилизирање е во можноста за недоволна
координација, што би довело до разидување на стабилизационите политики на
државите.
8.4 Функции на Европска фискална унија
Европската фискална унија би ги имала истите функции кои што ги имаат

јавните финансии и фискалната политика. Единствена разлика би била во
големината на територијата на делување на политиките на Фискалната унија.
Фискалната унија преку своите инструменти би имала за цел да обезбеди
прераспределба на приходи од богатите кон сиромашните региони и
125
стабилизација на економскиот систем во услови на макроекономски шокови.
Притоа, прераспределбата на приходите има, до одреден степен, политичка
основа, поради конфликтите кои што би настанале помеѓу нето примачите на
финансиските средаства и нето исплаќачите на финансиските средства.
Меѓутоа, стабилизационата фунцкија на Унијата ги штити интересите на сите
држави кои се нејзини членки, бидејќи се обезбедува осигурување за заштита
од негативно економско движење.
Исто така, Фикалсната унија би требала да обезбеди правичност во
оданочувањето на физичките и правните лица во случај на воведување на
Европски данок на целата територија на Европската унија. Осигурувањето на
адекватна алокација на ресурсите помеѓу земјите членки можеби би била уште
една функција на Фискланата унија. Притоа, реализирањето на оваа функција
би наишло на свои пречки поради постоењето на големи разлики во самиот
стадиум на развој и економска моќ на земјите челнки во Европската унија.
8.5 Предности и негативности на Европската фискална унија
Идејата за формирање на Европска фискална унија е проследена со

обврска да се разгледаат позитивните и негативни страни кои би произлегле од
нејзиното формирање. Прва предност која би произлегла од ваквата форма на
унија би имала позитивни ефекти на краток и долг рок. Во услови на стабилен
економски раст, можноста за појава на негативни економски движења би се
намалила. Во случај на појава на криза, ефектите би биле со значително
послаб интезитет и би се намалила можноста за прелевање на кризата од една
во друга земја. Формирањето на Фискална унија, дополнително би ја зајакнала
довербата во одржливоста на Европската унија. Исто така, формирање на
централен фискален авторитет би овозможло подобра координација на
фискалната политика во земјите членки.
Покрај наведените предности кои произлегуваат од формирање на
Фискална унија, исто така, постојат и негативни страни на Фискалната унија.
Првиот недостаток на Фискалната унија се состои во потребата да се изнаоѓаат
решенија на национални проблеми од страна на избраниците на народот.
Имено, народот ги избира своите претставници за да ги решава нивните
национални и регионални проблеми. Од таа причина, државата има потреба од
флексибилност во изнаоѓање решенија за локални (национални) проблеми.
Воспоставувањето на Фискална унија би ја елиминирала оваа флексибилност
на државите преку појава на бирократска неефикасност. Исто така,
формирањето на Европката фискална унија би предизвикало зголемени
давачки за сите. Хармонизација на даноците која ќе произлезе од
формирањето на Фискалната унија ќе резултира во зголемување на даноците.
Притоа, земјите кои ги развиле своите економии со иновативни програми и
политики за прибирање на приходите, ќе бидат принудени да ги зголемат
своите даноци. Ова зголемување на даноците може да се одрази негативно врз
економскиот циклус и би ја намалило конкурентноста на земјите од Европа.
Уште една негативност која произлегува од Фискалната унија е
проблемот со појавата на free rider. Овој проблем се јавува како резултат на
тоа што одредени земји, знаејќи дека ќе бидат спасени од страна на економски
развиените земји, како Германија, нема да водат доволна грижа за своите
раходи и јавни долгови. Проблемот дополнително би се зајакнал со
126
формирањето на Фискалната унија, која би правела трансфер на средствата за
спасување на држави кои се однесувале неодговорно.
8.6 Пречки за формирање на Европска фискална унија
Формирањето на Европска фискална унија може да наиде на неколку

ограничувања. И покрај тоа што потребата за ваков вид унија во Европската
унија се наметна за време на финансиската и должничката криза, самото
нејзино оформување наиде на остри критики и пофалби. Од една страна,
предлогот беше критикуван од развиените земји кои би го плаќале (или го
плаќаат) долгот на земјите кои би се соочиле со рецесија. Од друга страна,
идејата беше делумно прифатена од економски послабите земји, кои во услови
на криза би имале извор на средства и би добивале средства за регионален
развој. Меѓутоа, поради одредени свои карактеристики, Фискланата унија
подоцна наиде на отпор од страна на повеќе земји.
Пречките кои би се појавиле во нејзиното формирање и
имплементирање, може да се согледаат од неколку аспекти, и тоа:
 Губење на независноста за раководење на сопствена фискална

политика;
 Превисоки трошоци за економски развиените земји за спасување
на економски послабите земји;
 Наметнување на потреба за распределба на средства од
економски појаки кон економски послабите региони;
 Зголемување на трошоците на граѓаните, преку воведување на
европски данок;
 Можност за негативно влијание врз правичноста во
оданочувањето.
При воведување на Фискална унија, политичарите би ја изгубиле

независноста во раководењето на домашната фискалната политика. Доколку
немаат независност, тие би изгубиле еден од најважните инструменти кои ги
користат за време на избори, преку дефинирањето на нивните програми. Од
таа причина, политичарите се први кои би го оспориле создавањето на Унијата.
Економски развиените земји не се согласуваат со предлогот за Фискална унија,
бидејќи тие најмногу би придонесувале кон нејзиниот буџет. На овој начин,
индиректно, развиените земји континуирано би ги спасувале земјите во развој
кои се членки на Европската унија, а кои имаат послаби економии. Во
продолжение на претходното, уште една пречка која би го оспорила
офрмирањето на Унијата е потребата за распределба на средствата. Имено,
во услови на Фискална унија, таа би требала да овозможи еднаков економски
раст и развој на сите региони и изедначување на нееднаквостите помеѓу
нејзините членки. Треба да се тргне од фактот дека Европската унија е
составена од земји со различен степен на економски развој, како и различно
ниво на животен стандард. Воведувањето на Фискалната унија би значело дека
ќе се земаат средства од економски силните земји и тие би се пренасочиле кон
економски послабо развиените земји. Ваквото пренасочување би довело до тоа
даночните обврзници на едни земји да плаќаат за подобрување на животниот
стандард на други земји, без притоа да имаат директна корист.
127
Потребата за воведување на европски данок со кој би се оданочувале
сите лица во Европската унија би довело до зголемување на трошоците за
економиите на сите земји. Имено, овој данок би бил извор на јавни приходи за
Фискалната унија, меѓутоа, неговото воведување би го зголемило даночното
оптоварување на сите земји. Доколку земјите сакаат да го задржат постоечкото
даночно оптоварување, тие би требале да преминат кон промени во даночниот
систем. Притоа, овие промени би биле насочени кон намалување на даночна
стапка, зголемување на даночните ослободувања, или намалување на
даночната основа. Претходните промени би имале директно влијание врз
изворите на јавните приходи на националните економии и, соодветно, врз
самото ниво на собраните приходи. Со други зборови, земјите би се соочиле со
намалување во јавните приходи, што би значело и намалување на јавните
расходи. Што се однесува до правичноста, европскиот данок би предизвикал
нејзино нарушување. Со други зборови, од запознавањето со основните
карактеристики на даночниот систем на развиените земји, видовме дека, кај
земјите во кои постои Фисклана унија, покрај локалните и територијалните
даноци, се наплаќаат и федерални даноци. Притоа, овие даноци имаа иста
даночна стапка на целата територија на Фискалната унија. Во Европската
унија, ова би значело дека земјите со различно ниво на животен стандард и
различнио ниво на глава по жител, би требале да плаќаат иста даночна стапка,
со што даночните обврзници во земјите во развој би одвојувале поголем дел од
своите приходи на сметка на плаќање на даноци. Од друга страна, со цел
државата да го надомести воведувањето на европскиот данок, можеби би
преминала кон намалување на домашните даночни стапки, со што
дополнително би ги намалила сопствените приходи.
Разгледувајќи ги можните пречки за формирање на Европска фискална
унија, не би требало да се заклучи дека нејзино формирање не е невозможно,
туку дека за нејзино формирање треба да се изнајдат решенија за справување
со сите пречки кои би произлегле. Треба да се има предвид дека пред
формирањето на Европската унија, таа беше соочена со низа слични пречки.
Меѓутоа, долгогодишниот процес на елиминирање на идентификуваните
пречки, доведе до нејзнино официјално формирање и функционирање. И
покрај своите недостатоци, може да се каже дека Европската монетарна унија
овозможи значителни бенефиции за своите земји членки.
1. Што претставува Европската фискална унија?

2. Кои се карактеристиките на Европската фискална унија?
3. Кои елементи би требало да бидат дел од Европската фискална
унија?
4. Дали Европската фискална унија треба да ги содржи сите
наведени елементи?
5. Како се појавила потребата за формирање на Европска фискална
унија?
6. Што преставуваат Мастришките критериуми?
7. Кои би биле функциите на Европската фискална унија?
128
8. Кои предности произлегуваат од формирањето на Европска
фискална унија?
9. Кои се негативностите на Европската фискална унија?
10. Кои би биле пречките за формирање на Европската фискална
унија?
11. Објаснете ги пречките за формирање на Европска фискална
унија?
12. Дали се согласувате со предлогот за формирање на Европска
фискална унија?
13. Дали Република Македонија треба да биде дел од Фискална
унија? Кои би биле предностите и негативностите?
129
9. ФИСКАЛЕН СИСТЕМ И ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА НА
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
После стекнување на основното знаење поврзано со јавните финансии,

фискалната политика, даночните системи и фискалната децентрализација,
потребно е да се претстави и фискалната политика и фискалниот даночен
систем на Република Македонија. Цели на изучување на ова поглавје се да
бидете во состојба:
• Да се запознаете со основните чекори во развојот на фискалниот

систем на Република Македонија;
• Да се запознаете со фискалниот систем на Република Македонија;
• Да ги разберете основните карактеристики на персоналниот данок
на доход;
• Да ги разберете основните карактеристики на данокот на добивка;
• Да ги разберете основните карактеристики на данокот на
наследство и подарок;
• Да ги разберете основните карактеристики на данокот на промет
на недвижности;
• Да ги разберете основните карактеристики на данокот на
додадена вредност;
• Да ги разберете основните карактеристики на данокот на доход;
• Да ги разберете основните карактеристики на царините и
акцизите;
• Да се разбере и потребата за фискалната децентрализација;
• Да се запознаете со процесот на фискална децентрализација.
130
9.2 Развој на фискалниот систем
Со распадот на Југославија и стекнувањето на независност, Република

Македонија се соочи со хаотичен даночен систем. Во рамките на претходно
наведеното, социјалистичко уредување, поголема важност се даваше на
различните придонеси кои постоеја, а помала важност беше дадена на самите
даноци. Од тој аспект, Македонија беше соочена со „нефункционален“ даночен
систем кој не беше во состојба да ги задоволи основните потреби на државата.
Исто така, даночната администрација, односно, органот кој треба да ги собира
јавните приходи, беше заспан и имаше недостаток на соодветни ресурси како
од апсект на човечки капитал, така и од аспект на технички решенија.
Состојбата на даночниот систем која беше затекната во Република Македонија
беше остро критикувана од странските инвеститори. Имено, системот кој што
беше наследен од Југославија беше крајно неразбирлив за странските
инвеститори кои имаа желба да инвестираат средства во Р. Македонија. Во
услови на потреба од странски инвестиции, даночниот систем беше една од
главните пречки за нивно привлекување. Од таа причина, Република
Македонија требаше да спроведе реформи за промена на постоечкиот даночен
систем. До започнување на реформите во 1993 година, даночниот систем, исто
така, овозможувал и појава на даночна евазија.
Пред започнување на реформите во својот даночен систем беа понудени
одредени предлози кои би служеле како насока за започнување и
спроведување на реформите. Исто така, овие предлози посочуваа на
областите, елелментите каде што требаше да бидат насочени самите промени
и дефинирањето на новиот даночен систем. Предлозите беа дадени врз
основа на насоките на развој на даночните системи во развиените економии,
според кои Република Македонија требаше да посвети внимание на следните
елементи и аспекти:
 Елиминирање на сите елементи во даночниот систем кои создаваат

дистрозии во ценовниот механизам и во алокацијата на ресурсите;
 Следејќи го трендот во развиените даночни системи, предложено е
проширување на даночната обврска и проширување на даночната
основа кај сите видови даноци. Истовремено со проширувањето да се
применат и пониски даночни стапки и да се ограничат даночните
ослободувања и даночните стимулации;
 Имплементирање на принципите на хоризонтална и вертикална
правичност во оданочувањето и остварување на редистрибутивни
ефекти;
 Ефикасно остварување на функциите на фискалната политика, во
рамките на дозволено ниво на фискално оптоварување.
Воведувањето на новиот даночен систем во почетокот на 90-тите години,
беше дизајниран врз основа на принципите на пазарна економија, приватна
сопственост и самостојност на економските субјекти. Притоа, еден од првите
принципи кои беа имлементирани во новиот даночен систем е принципот на
алокативна неутралност. Според овој принцип, фискалната политика преку
нејзините инструменти не треба да биде насочена кон одредени сектори или
индустрии. Со други зборови, фискаланта политика не треба да фаворизира
131
одредени сектори и на тој начин да создава даночни дисторизии во
Друга важна промена која настана во даночниот систем е
елиминирањето на голем број придонеси кои постоеле во претходниот
даночен систем. Укинувањето на придонесите е заменето со воведување на
даноци и задржување само на придонесите за социјалните фондови,
придонеси за пензиско и инвалидско осигурување и осигурување во случај на
невработеност. Притоа, образованието, науката, културата и останатите
активности кои претходно биле финансирани со придонеси, после укинувањето
на придонесите се финансираат од буџетот и соодветните извори на јавни
приходи. Со примената на овие промени Република Македонија настојуваше да
се префрли товарот на работодавците, со што би се намалил товарот кој
граѓаните го носат на приходите од работењето. Притоа, се спроведоа и
реформи во пензиското и здравственото осигурување, со цел имплементирање
на пазарните принципи во овие делови. Така, на пример, во пензиското
осигурување, покрај постоењето на задолжителен фонд, се воведе и
доброволниот пензиски фонд заедно со приватниот фонд. На овој начин
Република Македонија може да овозможи пензиско осигурување на
вработените преку генерациска солидарност и инвестирање на средствата на
осигуреникот со цел заработка на принос.
Префрлањето на даночното оптоварување од директните на
индиректните даноци се постигна со воведувањето на данокот на додадена
вредност во 2000-тата година. Со оваа промена, преку зголемување на
важноста на индиректните даноци, се очекува зголемување на акумулацијата
на фирмите и подобрување на можностите за инвестирање и развој.
Промените во даночниот систем, исто така, беа насочени кон
применување на принципот на буџетска рамнотежа на јавните приходи и
расходи. Исто така, реформите на буџетскиот систем беа насочени и кон
применување на принципот на буџетско единство. Според овој принцип, се
наметнува потребата сите јавни приходи и расходи да бидат остварени преку
буџетот, на тој начин осигурувајќи едноставност и транспарентност.
Преку имплементирањето на новиот даночен систем во 1994 беа
спроведени значајни промени во неколку области, и тоа:
 Постоечкиот цедурален систем на оданочување составен од

седум различни даноци на приходи, беше заменет со два вида на
даноци на доход, персонален данок на доход и данок на добивка.
Со промените и новите даноци, приходите кои граѓаните ги
стекнуваат по различни основи, заедно со приходите од капитал и
капитални добивки (кои претходно не се оданочувале) се
оданочуваат само со еден даночен облик;
 Кај даноците на потрошувачка, во функција беше данокот на стоки
и услуги, сè до 1 април 2000-тата година, кога успешно се воведе
данокот на додадена вредност (ДДВ). Преку акцизи, кои се
уредени според стандардите на западните земји, се врши
оданочување на прометот на алкохолни пијалаци, нафтени
деривативи и тутунски производи;
 Кај оданочувањето на имот се задржаа трите видови на даночни
облици: данок на имот, данок на наследство и данок на промет на
132
недвижности и права. Меѓутоа, промени се спроведени во
одредени елементи на овие даноци.
Притоа, целите на спроведените реформи во даночниот систем беа да

се воспостави даночен систем кој би бил поедноставен, танспарентен и
компатибилен со даночните системи на западните земји, посебно на земјите од
Европската унија. Потребата за компатибилност на даночниот систем се
појавува поради аспирациите на Република Македонија за влез во Европската
унија и привлекувањето на странски инвеститори. И покрај значајните и
обемните реформи кои Република Македонија ги спроведе во својот даночен
систем, сепак се појавија критики од страна на меѓународни финансиски
институции. Имено, поради честите промени во даночниот систем постоеше
нарушување на конзистентноста на самиот систем. Честите промени на
даночната регулатива и висината на даночните стапки се спротивставуваа на
почитување на принципите за стабилност, сигурност и транспарентност.
Важноста на почитување и исполнување на овие принципи се состои во тоа
што тие имаат важна улога во зајакнување на довербата на даночните
обврзници. Секое отстапување од овие принципи доведува до нарушување на
довербата која обврзниците ја имаат во даночната политика која ја води
Република Македонија.
9.3 Фискален систем во Република Македонија
9.3.1 Персонален данок на доход
Персоналниот данок на доход во Република Македонија беше соочен со

бројни значајни реформи кои имаа за цел да го направат поедноставен
транспарентен и ефикасен, истовремено зголемувајќи го нивото на даночниот
морал кај даночните обврзници. Елементите на персоналниот данок на доход
кој се применува во Република Македонија, согласно Законот за персонален
данок на доход, се претставени во продолжение132.
Предмет на оданочување - предмет на оданочување, според Законот
за персонален данок на доход, се приходите кои граѓаните ги остваруваат во
текот на фискалната година во земјата и во странство, како: лични примања од
работен однос, пензии и инвалиднини, приходи од земјоделска дејност,
приходи од стопанска и професионална дејност, приходи од имот и имотни
права и други видови приходи, како, приходите од авторски права и права од
индустриска сопственост, од капитал, капиталните добивки и добивките од игри
на среќа, приходите остварени со стекнување на хартии од вредност и учество
во капиталот, без надомест, и други приходи кои не се изземени од
оданочување според ЗПДД и не се оданочени по основа на друг закон.
Даночен обврзник кај персоналниот данок на доход во Република
Македонија претставува секое физичко лице резидент на Република
Македонија за доходот што го остварува во земјата и во странство. Покрај
резидентот кој е обврзник на персоналниот данок на доход, исто така, како
даночен обврзник може да се јави и нерезидент. Притоа, физичкото лице кое
не е резидент на Република Македонија се оданочува за доходот кој го
реализирал на територијата на Република Македонија.
132
Закон за персонален данок на доход – Службен весник на РМ, бр 80/93
133
Даночен период - период за кој се пресметува персоналниот данок на
доход е една календарска година.
Даночна основа - Пресметката на даночната основа се извршува на
готовинска основа врз основа на реализираните приходи и расходи. Според
Законот за персонален данок на доход, постои можност за намалување на
даночната основа согласно прифатливи трошоци.
Во случаи кога обврзникот на персоналниот данок на доход покрај
редовните приходи стекнати по основа на плата, пензија или вршење на
стопанска дејност, реализирал и дополнителни приходи, потребно е да
поднесе годишна даночна пријава (види прилог А).
Даночни стапки - Република Македонија, преку своите реформи, има
спроведено неколку промени во висината на даночната стапка која се наплаќа
кај персоналниот данок на доход. До 2007 година персоналниот доход во
Република Македонија се оданочува со примена на прогресивни даночни
стапки. Во периодот од 2001 до 2004 година приходите се оданочуваа во две
категории на приходи со соодветни даночни стапки. Првата категорија на
оданочувањето на физичките лица се однесува на вкупни приходи до 360.000
денари, каде што се применува даночна стапка од 15%. Физички лица чии
приходи надминуваа 360.000 денари во текот на една календарска година, се
оданочувани со даночна стапка од 18%. Притоа, основицата се намалува за
личното ослободување, кое се пресметувало за конкретниот период.
Во периодот од 2005 до 2006 година се воведуваат промени во бројот на
приходни категории кои се оданочуваат со прогресивни даночни стапки. Имено,
постоечките две приходни категории се прошируваат и се дефинира уште една
приходна категорија со соодветна даночна стапка. Па, така, во овој период
физичките лица со своите приходи можат да бидат во категоријата со вкупни
приходи:
до 360.000,00 денари,
од 360.001,00 денари до 720.000,00 денари и
над 720.000,00 денари.
Даночните стапки кои се применувале на трите категории биле даночна

стапка од 15% за првата категорија на приходи, даночна стапка од 18% за
втората категорија на приходи и даночна стапка од 24% на приходи поголеми
од 720.000 денари. Една од поважните промени во оданочувањето на
персоналниот доход во Република Македонија се воведува на почетокот на
2007 година. Имено, на 1 јануари се напушта прогресивното оданочување на
персоналниот доход и се започнува со пресметување на даночната обврска за
персоналниот данок со примена на пропорционална даночна стапка, или рамен
данок. Притоа, пропорционалната даночна стапка според која се оданочуваат
приходите на физичките лица во 2007 година изнесува 12% со нејзина примена
до 2008 година. Од 2008 година се извршува дополнително намалување на
даночната стапка на персоналниот данок и таа изнесува 10%, која е во
примена до ден-денес. Промена, исто така, е спроведена и во висината на
даночното ослободување кое се применува. Имено, од 2009 година даночната
основа за остварениот годишен приход се намалува за 84.000,00 денари,
односно висината на даночното ослободување. Висината на даночното
ослободување е предмет на ревалоризација на годишно ниво, каде што
134
ревалоризацијата се извршува согласно коефициентот на пораст на
просечната месечна нето-плата остварена во претходната година.
9.3.2 Данок на имот
Кај данокот на имот во Република Македонија, може да се издвојат два

значителни периода и две поважни промени кои настанале. Имено, до 1994
година, според Законот за даноци на имот, пресметката и наплатата на данокот
на имот, наследство и подарок и промет на недвижности е во надлежност на
Управата за јавни приходи. Со започнување на процесот на децентеализација
и започнување на третиот период во процесот на фискална децентрализација
се воведоа промени во изворите на финансирање на локалната власт и
надлежностите врз даноците кои што ги има локалната власт. Имено, во 2005
година, согласно Законот за даноци на имот (кој започна да се применува на 1
јули 2005 година), поради својата територијална карактеристика на објектот на
оданочување, надлежноста за извршување на данокот на имот е префрлена на
единиците на локална самоуправа. Со ова се отстранува одговорноста на
Управата за јавни приходи во раководењето на данокот на имот. Во рамките на
Законот за данок и имот, пресметката и администрирањето на данокот се
извршува од страна на администрацијата на локалната самоуправа. Притоа,
треба да се наведе дека даночните стапки кои се применуваат кај даноците на
имот се пропорционални и нивната висина за секој данок е утврдена од страна
на локалната самоуправа (односно Советот на општината). Во групата на
даноци на имот припаѓаат:
 Данок на имот,
 Данок на промет на недвижности и
 Данок на наследство и подарок.
Елементите на данокот на имот, дефинирани во Законот за даноци на

имот133, се следните:
Предмет на оданочување – данокот на имот се пресметува на

недвижен имот, освен имот кој законски е ослободен од овој вид на
оданочување. Данокот на имот се наплаќа на годишно ниво.
Даночен обврзник - е секое правно или физичко лице кое се јавува како
сопственик, или корисник на имотот.
Даночна основа - пресметката на даночната обврски за данокот на
имот се извршува врз основа на пазарната вредност на недвижниот имот.
Притоа, пазарната вредност е утврдена од страна на Комисија формирана од
Советот на општината. Вредноста се пресметува согласно дефинирана
методологија за да се избегнат можни искривувања во пресметките на
пазарната вредност на имотот помеѓу различни општини.
Даночната стапка – кај данокот на имот се применува пропорционална
даночна стапка, која се движи помеѓу 0.10% до 0.20%. Висината на даночната
стапка се уврдува од страна на Советот на општината.
133 Закон за даноци на имот, „Службен Весник на Република Македонија“ бр. 61/04
135
Елементи на оданочување кај данокот на наследство и подарок во
даночниот систем на Република Македонија се134:
Предмет на оданочување - претставува целокупниот недвижен имот и

правото на плодоуживање и користење на недвижниот имот, кој наследниците
го добиваат во наследство врз основа на Законот за наследување, односно
примателите на подарок го добиваат како дар врз основа на договор за
подарок, е предмет на оданочување со данок на наследство и подарок.
Овој вид данок се плаќа и доколку се наследат или се примат како подарок
готови пари, други парични побарувања, хартии од вредност и друг подвижен
имот, под услов нивната пазарна вредност да е повисока од износот на
едногодишната просечна плата во Р.М. во претходната година.
Даночен обврзник – кај данокот на наследство и имот даночен обврзник
е секое физичко и правно лице, кое е резидент на Република Македонија, кое
наследува имот или, пак, се стекнува со имот на подарок. Исто така, за
даночен обврзник се смета и нерезидент (странско физичко или правно лице)
за недвижен и подвижен имот на тероторијата на РМ кој е наследен или
стекнат по основа на подарок.
Даночна основица – данокот на наследство и подарок се утврдува врз
основа на пазарната вредност на наследениот или подарениот имот,
пресметната согласно воспоставената Методолгоија. Притоа треба да се има
предвид дека даночната основа на имотот кој се оданочува може да биде
намалена за долговите и трошоците кои го товарат имотот.
Даночна стапка – која се наплаќа кај данокот на наследство и подарок,
зависи од редот на наследникот. Наследниците од прв ред се ослободени од
даночната обврска за овој вид на данок. Доколку даночниот обврзник е од втор
наследен ред, даночната стапка може да изнесува од 2% до 3%. Во случаи кога
обврзникот е од трет наследен ред или обврзникот не е во сродство со
оставателот, тогаш даночната стапка може да се движи од 4% до 5%.
Даночната стапка се утврдува од страна на Советот на општината.
Елементите на оданочување на данокот на промет на недвижности135 се

следните:
Предмет на оданочување - данок на промет на недвижности се

пресметува на секој пренос, со или без надоместок, на правото на сопственост,
како и на друг начин на стекнување на недвижности помеѓу правни и физички
лица.
Даночен обврзник – кај данокот на промет на недвижности даночен
обврзник е продавачот на недвижноста (правно или физичко лице). Меѓутоа,
може да постојат одредени отстапки (уредени со закон), според кои даночен
обврзник може да биде и купувачот на недвижниот имот доколку истиот е
дефиниран во купопродажниот договор. Во случаи на замена на недвижност,
даночен обврзник е учесникот кој дава во замена повредна недвижност.
Даночна основа – данокот се пресметува врз основа на пазарната
вредност на недвижноста во моментот на прометот. Доколку постои замена на
недвижности, за даночна основа се зема разликата на нивните пазарни
134 Закон за даноци на имот, „Службен Весник на Република Македонија” бр. 61/04
135 Закон за даноци на имот, „Службен Весник на Република Македонија” бр. 61/04
136
вредности, а во случај на продажба на недвижност во стечајна и во извршна
постапка, даночната основа по која се пресметува данокот на промет на
недвижности е постигнатата цена по пат на јавно наддавање или цената
утврдена со непосредна спогодба во случај на две последователни неуспешни
постапки на јавно наддавање.
Даночна стапка – даночната стапка кај данокот на промет на
недвижности е пропорционална и изнесува од 2% до 4%. Висината на
даночната стапка ја дефинира Советот на локалната самоуправа.
9.3.3 Данок на додадена вредност и останати даноци на

потрошувачка
Во даночниот систем на Република Македонија, покрај директните

даноци, исто така се воведени и даноци на потрошувачка. Даноците на
потрошувачка кои се наплаќаат во Република Македонија се:
 Данок на додадена вредност (ДДВ),

 Акцизи (од 01.01.2010 година во надлежност на Царинската управа) и
 Царини (во надлежност на Царинската управа).
Во продожение се преставени елементите на индиректните даноци, кои

се дефинирани во законската регулатива. Данокот на додадена вредност во
Република Македонија официјално стапува на сила на 1 арпил 2000 година. Со
воведувањето на данокот на додадена вредност се овозможи постигнување на
неутралност од аспект на конкуренција на домашната и меѓународната
размена на стоки и услуги. Воведувањето на овој данок овозможи
проширување на даночната основа и зајакнување на исполнувањето на
даночната обврска, односно даночната дисциплина. Во Република Македонија
ДДВ претставува сефазен данок, кој се наплаќа во секоја фаза од
производството и трговијата. Со цел избегнување на зголемено даночно
оптоварување, воспоставен е инструментот на даночна одбивка на претходно
платениот данок. На овој начин се оптоварува крајната потрошувачка.
Елементите на данокот на додадена вредност се136:
• Предмет на оданочување - Со ДДВ се оданочува прометот на добра и

услуги кој се врши со надоместок во земјата од страна на даночниот
обврзник, во рамките на неговата стопанска дејност и увозот на добра;
• Даночен обврзник - Даночен обврзник е лице кое трајно или повремено
самостојно врши стопанска дејност, независно од целите и резултатите
од оваа дејност;
• Даночен период - Во зависност од остварениот промет во претходната
година или претпоставениот промет на почетокот на вршењето на
дејноста, даночниот период може да биде еден месец, три месеци или
календарска година. Напомена: Од 1 јули 2014 година се укинува
можноста како даночен период за ДДВ да се зема календарска година,
заради што сите годишни ДДВ обврзници преминуваат во тримесечни
ДДВ обврзници;
136Закон за данок на додадена вредност – „Службен Весник на Република Македонија, број

44/99
137
• Даночна основа - Даночна основа е вкупниот износ на надоместокот
што е добиен, или што треба да се добие за прометот, во кој не е
вклучен данокот на додадена вредност;
• Даночни стапки - ДДВ се пресметува со примена на пропорционални
даночни стапки врз даночната основа за оданочивиот промет на стоки и
услуги и увоз и тоа со општата даночна стапка од 18% и со повластената
даночна стапка од 5%.
Повластената даночна стапка од 5% се применува на листа на добра и

услуги и на увозот на добра, кои имаат посебно значење за животниот
стандард на населението.Појавата на повластена стапка кај овој вид данок е
оправдана поради последиците кои би произлегле во случај на елиминирање
на повластена стапка за производи и услуги со посебна значајност за
животниот стандард. Со други зборови, елиминирање на повластена стапка,
може да доведе до зголемување на цените на конкретни добра и услуги и
намалување на животниот стандард.
Законот за акцизи кој беше донесен во 2001 година ја претставува
правната регулатива за акцизни складови, начинот на складирање,
манипулирање и контрола на стоките на кои се пресметува акциза. Со овој
закон намалени се ослободувањата и воведени се инструменти за евиденција
и контрола. Поважна промена кај акцизите настана во 2010 година, кога
надлежноста за раководење на овие давачки е префрлена од Управата за
јавни приходи на Царинската управа. Елементите на овој вид данок, односно
акцизите се137:
Даночен обврзник – за даночен обврзник за акцизата се смета
сопственикот на акцизна дозвола, лица кои увезуваат акцизна стока,
производители или увозници на добра каде што акцизата се плаќа при
користење на контролни марки.
Предмет на оданочување - акцизите претставуваат посебен вид данок
каде наплатата се извршува посредно или непосредно на потрошувачката на
посебна група добра, познати и како акцизни добра. Тие се: минерални масла,
алкохол и алкохолни пијалаци, тутунски добра и патнички автомобили.
Акцизните добра можат да бидат подложни на акциза со самото нивно
производство на акцизната територија или преку нивниот увоз.
Акцизата главно настанува кога добрата подложни на акциза го напуштаат
акцизниот склад или се трошат во него, кога се произведуваат надвор од
акцизен склад, кога е утврден кусок, кога престанува да важи акцизната
дозвола, или кога се транспортираат надвор од законски регулираната
постапка.
Даночна основа и даночни стапки - акцизата се плаќа како:
 Специфична акциза на минерални масла, по единица мерка литар,

означени со нивните тарифни броеви;
 Специфична акциза на пиво, вино, меѓупроизводи и етил алкохол, по
единица мерка литар/степен алкохол или литар/степен екстрат за пиво;
 Комбинирана акциза за тутунски добра, по единица количина и процент
од малопродажна цена;
 Прогресивни стапки, зависно од вредноста на патничките автомобили;
137
Закон за акцизите – Службен Весник на Република Македонија, број 32/2001
138
 Акцизата на меѓупроизводи и етил-алкохол и на тутунски добра се плаќа
со користење на контролни марки.
Даночен период – акцизата се утврдува и наплаќа за еден календарски

месец со настанување на акцизата, или таа може да се плаќа преку употребата
на контролните марки.
Царината претставува давачка која се наплаќа кога стоката преминува
од една во друга царинска зона. Царина може да се наплаќа при извоз на
стоката како и при увоз на стока. Притоа, најчесто постои увозна царина, а
ретко се наплаќа царина за извоз на стока. Додека другите давачки извршуваат
фискална функција, царината има за цел да го заштити домашното
производство. Бидејќи царината претставува задолжителна давачка, таа, исто
така, претставува товар за стоката која се увезува, со што се влијае на
нејзината цена. Царината има важна улога за заштита на производството на
Република Македонија. Бидејќи производствените капацитети во Република
Македонија имаат помала ефикасност во производството на добра, трошоците
можат да бидат поголеми, споредено со трошоците за производство на
технолошки понапредна економија. Доколку не би постоеле царини, странските
компании би имале поефтин производ на пазарот на Република Македонија, со
што би се истиснале домашните производители. Преку царините, како
задолжителни давачки, се влијае на цените на увезените добра, со што
делумно се израмнува цената на странските производи со тие на домашните
производи. Во одредени ситуации, дури може и домашните производи да бидат
поефтини, со што се зголемува нивната побарувачка.
Предмет на царинење е стоката која се увезува и царината се
пресметува врз основа на вредноста (што ја претставува основицата) на
самата стока. Обврзници на царината се сите правни и физички лица кои
вршат увоз на стока од странство. Притоа, од царинската давачка се исклучени
личниот багаж на патниците, инвалидски помагала, или увезувањето на стока
до одредена висина (вредност).
9.4 Фискална децентрализација во Република Македонија
Потребата за спроведување на процесот на фискална децентрализација

се јавува како резултат на структурното уредување на државата. При
постоењето на висок степен на централизација, моќта е сконцентрирана во
тесен круг на фунцкионери. Од друга страна, во децентрализиран систем,
моќта се распределува на локалната фискална власт, која е во состојба да
донесува одлуки кои овозможуваат директен ефект врз граѓаните. Треба да се
има предвид дека самата децентализација има две димензии, политичка и
економска. Доколку не постои реална политичка децентрализација, државата
не е во можност да ги искористи поволностите кои произлегуваат од
економската децентрализација. За таа цел, во процесот на децентрализација,
најпрво треба да се започне процесот на политичка децентрализација, имајќи
предвид дека воспоставувањето на голем број политички единици овозможува
создавање на поголема економска корист.
Логиката за фискалната децентрализација е дека, локалните власти
имаат најадекватни познавања за потребите на локалното население. Од таа
причина, локалната власт треба да има овластување за финансирање на
потребите на локалното население. Треба да се напомене дека Република
139
Македонија, после нејзиното осамостојување, стана високо централизирана
држава, со што дополнително се засили потребата за фискална
децентрализација. Финансирањето на општините во Република Македонија
бележи четири периоди и тоа138:
од 1990 до 1996 година;

од 1996 до 2005 година;
од 1 јули 2005 година;
од 1 септември 2007 година.
Во првиот период не е воспоставен закон за финансирање на
општините. Во овој период доаѓа до израз централизираноста на фискалните
власти, каде што финансирањето на општините се реализира преку
воспоставените закони. Во овој период посебно се истакнува
нетранспарентноста на финансирањето на општините и високиот степен на
политизираност во распределба на финансиски средства за локалната
самоуправа. Раководењето на јавните приходи и давачки кои беа пренесени на
локалните власти беше извршувано од страна на централната власт, односно
преку нејзините институции, Министерството за финансии и Управата за јавни
приходи.
Вториот период се карактеризира со донесување на Законот за
финансирање на локалната самоуправа. Преку овој закон се дефинираат
изворите за финансирање на локалната самоуправа. Како извори на
финансирање на општините, дефинирани се следните:
• дел од данокот на промет на стоки и услуги, утврден со закон;

• данокот на имот, данокот на наследство и подарок и данокот на промет
на недвижности и права;
• земјишната такса, комуналните такси и приходи од услуги;
• приходите од сопствен имот;
• приходите од донации примени од Републиката и странство;
• добивка од јавните претпријатија и јавни служби што ги основала
единицата на локалната самоуправа;
• дел од добивката што ја остваруваат државните јавни претпријатија, што
имаат истурени единици во локалните самоуправи по разни основи, во
согласност со закон;
• приходи од казни за непочитување на прописите на единицата на
локалната самоуправа;
• други приходи отстапени на буџетите на единиците на локалната
самоуправа по разни основи, во согласност со закон.
Кон средината на 2005 година започнува третиот период од процесот на
фискалната децентрализација во Република Македонија. Во 2004 година се
донесува Законот за финансирање на локалната самоуправа, кој стапува на
сила на 1 јули 2005 година, кога започнува и првата фаза од фискалната
децентрализација. Во рамките на овој закон, предвидено е финансирањето на
општините да се овозможи од повеќе извори:
140
 изворни приходи, за кои општините комплетно се задолжени со
нивното администрирање, а овие изворни приходи се, пред сè,
локални даноци, локални такси и административни такси, приходи
од сопственост, приходи од самопридонес, локални надоместоци,
приходи од донации, приходи од казни и слични изворни приходи;
 приходи од персонален данок на доход, за чие администрирање е
задолжена централната финансиска администрација;
 дотации од буџетот на Република Македонија и од државните
фондови, како што се: приходи од данокот на додадена вредност,
наменските дотации, блок дотациите, капиталните дотации и
дотации за делегирани надлежности.
Четвртиот период започнува во септември 2007 година, кога Република
Македонија даде листа од 42 општини кои се подготвени за влез во наредната
(втората) фаза од процесот на фискална децентрализација. Во рамките на
втората фаза на фискалната децентрализација се дефинира трансферот на
блок дотациите на локалните власти кои ги задоволиле условите за влез во
оваа фаза.
Централната власт во Република Македонија има целосен фискален
суверенитет, со што се осигурува унифицираност во структурата на даноците и
се осигурува водење на ефикасна даночна политика. Дефинирањето на
основните елементи на даноците е во надлежност на централната власт.
Отстапки од претходно наведеното постојат само во случајот на одредување
на даночните стапки на локалните даноци, согласно наведените граници.
Притоа, кај даноците на имот, таксите и локалните надоместоци, општините
немаат збор во нивното воведување (немаат дискреционо право) бидејќи тие
се воведуваат со закон. Според тоа, овие даноци мора да бидат воведени во
сите општини. Во целосна надлежност на локалната власт се наоѓаат даноците
на имот. Бидејќи кај овие даноци не постои можност за преместување на
даночната основа, тие се и најадекватни даноци за извори на приходи. Кај
даноците на имот локалната власт може да ја дефинира висината на
даночната стапка, во рамките на законски утврдените граници.
Согласно Законот за финансирање на единиците на локална
самоуправа, извори на финансирање на локалната самоуправа се: сопствени
извори на приходи, дотации од средства од буџетот на Република Македонија и
од буџетите на фондовите. Општините можат да генерираат приходи од
сопствени извори како што се:
 Законски утврдените локални даноци (на пример: данок на имот,

данок на наследство и подарок утврден со закон, данок на промет
на недвижности и други законски утврдени даноци);
 Законски утврдените локални такси (на пример: комунални такси,
административни такси и други законски утврдени локални такси);
 Законски утврдени локални надоместоци (на пример: надоместоци
за уредување на градежно земјиште, надоместоци од комунална
дејност, надоместоци од просторни и урбанистички планови и
други законски утврдени локални надоместоци;
 Приходи од сопственост (приходи од закупнина, приходи од
камати и приходи од продажба на имот);
141
 Приходи од донации;
 Законски утврдени приходи од парични казни;
 Приходи од самопридонес;
 Други приходи утврдени со закон.
Согласно законските одредби, локалната самоуправа може да има и

приходи во висина од 3% од персоналниот данок на доход кој што е наплатен
во тековната фискална година на приходи од работење од физички лица,
наплатени во општината во која тие се заведени со постојано живеалиште.
Исто така, локалната власт задржува 100% од данокот на доход од физички
лица кои се занимаваат со занаетчиство.
Покрај приходите од 3% од персоналниот данок на доход, локалната
власт добива и 3% од данонок на додадена вредност кој е реализиран во
претходната фискална година и распределен согласно воспоставената
методологија. Освен претходно споменатите извори на приходи, локалната
власт добива и средства, во форма на дотации, од централната власт.
Дотациите кои ги доделува централната власт можат да бидат: наменски,
капитални, блок дотации и дотации за делегирани надлежности.
Употребата на дотациите е насочена кон надополнување на системот за
распределба на даноците, поради постоењето на разлика во насобраните
приходи и реализираните расходи на општините и поради разлики во
економскиот, односно фискалниот капацитет помеѓу општините. Дотациите
претставуваат финансиски трансфер од буџетот на централната власт кон
буџетот на фондовите. Во поширока смисла, дотациите можат да се
класифицираат како општи и наменски дотации, каде што општите дотации се
употребуваат за финансирање на надлежностите на локалната самоуправа,
без однапред утврдена намена и услови за користење139. За разлика од
општите, наменските дотации се распределуваат на локалната самоуправа со
конкретна намена и услови за нејзино искористување. Имено, наменските
дотации се префрлаат на општините врз основа на проект, за одредена
институција, или конкретна програма. Можат да се разликуваат следните
видови трансфери140:
 Наменска дотација;
 Капитална дотација;
 Блок дотација и
 Дотација за делегирана надлежност.
Капиталната дотација има за цел да финансира инвестициски проекти,

согласно програмата што ја утврдува Владата на Р. Македонија. Преку Блок
дотациите се финансираат новите надлежности на локалната самоуправа
(овие надлежности претходно припаѓале на централната власт), согласно
претходно дефинирани програми. Овие надлежности може да бидат: културата
(дејноста на установи од областа на културата и проекти од областа на
139 Извештај за процесот на фискална децентрализација во Република Македонија, изработено

од Урбан Рурален Консалтинг – УРЦ, Скопје, во рамките на проектот: Успешна втора фаза од
процесот на фискална децентрализација во Република Македонија. Поддржан од Мисијата на
ОБСЕ во Скопје. Скопје, 2007
142
културата), социјалната заштита и заштитата на деца, образованието (на ниво
на основно и средно образование) и здравствената заштита (примарната
здравствена заштита)141. Доколку одредена надлежност на државната управа е
пренесена да се спроведува на локално ниво, тогаш таа е финансирана со
дотацијата за делегирана надлежност.
1. Кои биле главните недостатоци на даночниот систем на Република

Македонија при нејзниното осамостојување?
2. Зошто и од кого бил критикуван даночниот систем на Република
Македонија?
3. Кои промени биле спроведени во даночниот систем на Република
Македонија?
4. Што опфаќале предлозите за подобрување на даночниот систем
на Република Македонија?
5. Кои се основните карактеристики на персоналниот данок на
доход?
6. Кои елементи од персоналниот данок на доход биле предмет на
промени во рамките на даночните реформи?
7. Кои се основните карактеристики на даноците на имот?
8. Кои се основните карактеристики на данокот на додадена
вредност?
9. Кои се основните карактеристики на акзиците и царината?
10. Зашто се јавила потребата за фискалната децентрализација во
Република Македонија?
11. Како се реализирал процесот на реформите за финансирање на
локалните самоуправи? Колку периоди можат да се разграничат?
12. Што претставуваат дотациите?
13. Какви можат да бидат дотациите?
14. Дали ја оправдувате реформата за фискална децентрализација?
15. Дали мислите дека локалната самоуправа треба да има потполн
фискален суверенитет?
16. Кое е вашето ниво на даночен морал?
17. Дали мислите дека треба да се плаќаат даноците?
143
РЕЧНИК НА ПОВАЖНИ ТЕРМИНИ
A
Акцизи - excise
Б
Буџетски суфицит – budget suficit
Буџетски дефицит – budget deficit
Д
Даночна стапка – tax rate
Данок - tax
Данок на додадена вредност – value added tax (VAT)
Двојно оданочување – double taxation
Даночна евазија – tax evasion
Даночни изземања – tax exemption
Даночен рај – tax heaven
Даночни олеснувања – tax allowance
Даночна инциденца – tax incidence
Должничка криза – debt crisis
Даниочен кредит – tax credit
Даночен обврзник - taxpayer
Даночна реформа – tax reform
Даночно оптоварување – tax burden
Деловен циклус – business cycle
Дистрибуција на богатството – distribution of wealth
Даночна основа – tax base
Г
Глобален даночен систем – comprehensive tax system
Е
Екстерналии - externalities
Експанзивна фискална политика – expansionary fiscal policy
Економска ефикасност – economic efficiency
Економски раст – economic growth
Економски развој – economic development
Еластичност – elasticity
З
Земји во развој – developing countries
И
Инфлација – inflation
Ј
Јавни финансии – public finance
Јавни приходи – public revenue, government revenue
Јавни расходи – public expenditure
144
Јавен долг – public debt, government debt
Јавно добро – public good
К
Конечен данок по одбивка – withholding tax
Конкурентни добра – rival goods
Н
Невработеност – unemployment
Неконкурентни добра – nonrival goods
П
Прогресивна даночна стапка – progressive tax rate
Пропорционална даночна стапка – proportional tax rate
Персонален данок на доход – personal income tax
Пакет за спасување –Bailout pakage
Паушален данок – lump sum tax
Полна вработеност – full employment
Пазарен неуспех – market failure
Пазарна економија – market economy
Предности - advantages
Р
Рестриктивна фискална политика – contractionary fiscal policy
Регресивна даночна стапка – regressive tax rate
Рецесија – recession
Рамнотежа – equilibrium
Развиени земји – developed countries
С
Социјално осигурување - social security
Ф
Фискална политика – fiscal policy
Фискална децентрализација – fiscal decentralisation
Фискален федерализам – fiscal federalism
Фискална адекватност – fiscal adequacy
Ц
Цедурален даночен систем – schedular tax system
Царинска давачка - customs duty
145
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:
1. Afonso, A., & Sousa, R. (2011). The macroeconomic effects of fiscal policy
in Portugal: a Bayesian SVAR analysis. Portuguese Economic Journal, 10(1), 61-82.
2. Afxentiou, P. C. (2000). Convergence, the Maastricht Criteria, and Their

Benefits.The Brown Journal of World Affairs, Volume VII, Issue ,1 Winter/Spring.
3. Alm, J. & Wallace, S. (2004). Can Developing Countries Impose an

Individual Income Tax. The Challenges of Tax Reform in a Global Economy, Andrew
Young School of Policy Studies, pp. 3.
4. Атанасоски, Ж. (2004). Јавни финансии. Универзитет Св. „Кирил и

Методиј“ – Скопје.
5. Amin, A. &and Clifford, J. (2010). The Impact of Tax Reform on Private

Sector Development. Addis Ababa Chamber of Commerce and Sectoral
Associations with financial support from the Swedish Agency for International
Development Cooperation, Sida.
6. Anwar, S. (2007). Introduction: Principles of Fiscal Federalism. Global

dialogue on federalis series, September.
7. Auerbach, J. A. (2009). Public Finance in Practice and Theory.CESifo,

Munich, May.
8. Auerbach, A. J., Gale, W. G.,& Harris, B. H. (2010). Activist Fiscal Policy.

Journal of Economic Perspectives. Vol. 24, No. 4, Fall, pp. 141–164.
9. Ayala, L., &Jurado, A. (2011). Pro-poor Economic Growth, Inequality and

Fiscal Policy: The Case of Spanish Regions. Regional Studies, 45(1), 103-121.
10. Balatsky, E., &Ekimova, N. (2012). Fiscal Policy and Economic Growth.
Problems Of Economic Transition, 54(12), 55-70
11. Badinger, H. (2012). Cyclical expenditure policy, output volatility and

economic growth. Applied Economics, 44(7), 835-851.
12. Baotai, W. (2005). Effects of government expenditure on private

investment: Canadian empirical evidence. Empirical Economics, 30(2), 493-504.
13. Boadway R. (2004). The Dual Income Tax system – An Overview. CESifo
DICE Report, pp. 7.
14. Burns, L.&Krever R. (1998). Individual Income Tax.

TaxLawDesignandDrafting, Volume 2; InternationalMonetaryFund: 1998;
VictorThuronyi, ed. Chapter 14, Individual Income Tax, pp. 2.
146
15. Buszko M. (2007). Taxation of Natural Persons’ Money Capital Gains:
Legal and Financial Aspects.Days of public law: conference proceedings, pp. 7.
16. Bern, G. (2006). The Dual Income Tax: Implementation and Experience in
European Countries. Ekonomski Pregled, 57 (3-4) 271-288, pp. 273.
17. Brahmbhatt, M. &Canuto, O. (2012). Fiscal Policy for Growth and

Development. Economic Premise. The World bank – Poverty reduction and
economic management network (PREM), No. 91, October.
18. Blake, E. (2010). Rat out a tax cheat, collect a reward. CNN Money,
March 3, достапно на,
http://money.cnn.com/2010/03/02/pf/taxes/rat_out_tax_cheat/.
19. Bird, M. R. & Zolt, M. E. (2010). Dual Income Taxation and Developing
countries. Columbia Journal of Tax law, Vol. 1:174, pp. 174.
20. Bird, R.& Zolt, E. (2003). Introduction to Tax Policy Design and
Development. Course on Practical Issues of Tax Policy in Developing Countries,
World Bank, April 28-May 1, pp. 9.
21. Bird, M. R. &Roy W. B. (2008). Tax Policy in Developing Countries:

Looking Back and Forward.Institute for International Business, Working Paper
Series, IIB Paper No. 13, pp. 15.
22. Bird, M. R. (2008). Tax Challenges Facing Developing Countries.Institute

for International Business, Working Paper No. 12,pp. 15.
23. Bird, M. R. & Zolt, M. E.(2007). Tax Policy in Emerging Countries. ITP
Paper 0707, October, pp. 9.
24. Boschmann, Н. (2009). Fiscal Decentralization and Options for Donor

Harmonisation. Development Partners Working Group on Local Governance and
Decentralization DPWG-LGD, Berlin.
25. Clements, B., Sanjeev G. & Inchauste, G. (2004). Fiscal Policy for
Development: An Overview. in S. Gupta, B. Clements, and G. Inchauste, eds.,
Helping Countries Develop: The Role of Fiscal Policy (Washington: International
Monetary Fund).
26. Cottarelli, C. & Jaramillo, L. (2012). Walking Hand in Hand: Fiscal Policy
and Growth in Advanced Economies. IMF Working Paper, WP/12/137.
27. Comaniciu, C. et al. (2010). Systematic approach to the functions of

public finances – a necessity for the Romanian economy. The Annals of The
"Ştefancel Mare" University of Suceava. Fascicle of The Faculty of Economics and
Public Administration Vol. 10, No. 2(12).
28. Castro, F. (2003).The macroeconomic effects of fiscal policy in Sapin.

BancoDeEspana, DocumentodeTrabajo n.º 0311.
147
29. Day, R. H., & Yang, C. (2011). Economic growth and the effects of fiscal
policy. Metroeconomica, 62(1), 218-234.
30. Dinga, E., Ionescu, C., & Padurean, E. (2010). Discretionary Policy
versus Non-Discretionary Policy in the Economic Adjustment Process.Journal for
Economic Forecasting, Institute for Economic Forecasting, vol. 0(4), pages 184-207,
December 2010.
31. Denvil, D. & Sabirianova P. K. (2012).Unequal Inequalities: Do

Progressive Taxes Reduce Income Inequality? IZA Discussion Paper No. 6910,
October.
32. Dafflon, B. (2001). Federalism in Switzerland: a survey of constitutional

issues, budget responsibility and equalization.Working Paper No. 278.
33. Delong, B.& Summers H.S. (2012). Fiscal Policy in a Depressed

Economy. Brookings Papers on Economic Activity, Spring.
34. Dudas, D. S. (2011). Unilateral legislative measures and methods for

avodiing the international double taxation. Anale Seria Stiinte Economica.
35. Engen, M. E. & Skinner, J. (1992). Fiscal Policy and economic growth.
NBER Working papers, No. 4223.
36. European Commission – Taxation and Customs Union, (2013). Taxation

Trends in the European Union - Data for the EU Member States, Iceland and
Norway. Eurostat – European Commission, pp. 86.
37. European Commission, (2012). Tax Reforms in EU Member States - Tax

Policy Challenges for Economic Growth and Fiscal Sustainability. Directorate
General for Taxation and Customs Union and Directorate General for Economic and
Financial Affairs, Working Paper No. 34, pp. 36.
38. Easterly, W., &Rebelo, S. (1993). Fiscal policy and economic growth: An
empirical investigation. NBER Working paper series, working paper No. 4499,
October.
39. Forfаs. (2000).Discussion Paper on Inflation. Prepared for the National

Competitiveness Council. December.
40. Fiscal Affairs Department (2011). Revenue Mobilization in Developing

Countries. International Monetary Fund, pp. 32.
41. Fiscal Affairs Department (2014). Fiscal policy and income inequality. IMF
policy paper, January 22.
42. Gillis, M. (1989) “Tax Reform in Developing Countries. Fiscal Reform in

the Developing, World Duke University Press Durham and London, pp. 104.
148
43. Goldsmith, A. H. (2008). Rethinking the Relation between Government
Spending and Economic Growth: A Composition Approach to Fiscal Policy
Instruction for Principles Students. Journal Of Economic Education, 39(2), 153-173.
44. Gotz-Kozierkiewicz, D. (2004). Fiscal Policy in Poland from Perspective of

the EU Member State. TIGER Working Paper Series, No. 62. Warsaw, August.
45. Governatori, M. & Yim, D. (2012). Fiscal Decentralisation and Fiscal

Outcomes. European Commission - Directorate-General for Economic and Financial
Affairs, Economic Papers 468.
46. Gravelle, G. J. (2013). Tax Havens: International Tax Avoidance and

Evasion. Congressional Research Service, January 23.
47. Gravelle, G. J. &Hungerford, T. L. (2013). Can Contractionary Fiscal

Policy Be Expansionary? Congressional Research Service - Report for Congress, 7-
5700, January 11.
48. Gruber, J. (2011). Public finance and public policy. Third edition, Worth
Publishers.
49. Hall, C. J. (2006). Positive externalities and government involvement in

education. JournalofPrivateEnterprise, Volume XXI, Number 2, Spring.
50. Hartwig Lojsch, D., Rodríguez-Vives, M. & Slavik, M. (2011). The size
and composition of government devbt in the Euro area. European Central Bank,
occasional paper Series, No. 132. October. pp. 14 – 17.
51. Helbling, T. (2010). What Are Externalities? What happens when prices
do not fully capture costs. Finance & Development, December. Pp.48-49.
52. Hirschkorn, P. (1999). Trump proposes massive one-time tax on the rich.
CNN, November 9, достапно на
http://edition.cnn.com/ALLPOLITICS/stories/1999/11/09/trump.rich/index.html?_s=P
M:ALLPOLITICS.
53. Henningsen, M. D. (2012). The Origins of the Italian Sovereign Debt

Crisis. CMC Senior Theses. Paper 379.
54. Hyman, D. N. (2010). Public policy and public finance – A contemporary

application of theory to policy. 10th edition, South-Western, CENGAGE learning.
55. Извештај за процесот на фискална децентрализација во Република

Македонија, изработено од Урбан Рурален Консалтинг – УРЦ, Скопје, во
рамките на проектот: Успешна втора фаза од процесот на фискална
децентрализација во Република Македонија. Поддржан од Мисијата на ОБСЕ
во Скопје. Скопје, 2007.
149
56. Joumard, I. (2002). Tax Systems in European Union countries, OECD
Economic Studies No. 34, I, pp. 113.
57. Joint Committee on Taxation (2012). Overview of the Federal Tax System
as in Effect for 2012 (JCX-18-12), February 24
58. Jochum, H. (2011). Global Finance and Taxation, Financial and

Economic Crisis and the Role of Taxation.EUCOTAX-winter course, Rome, pp. 5-7.
59. Kaufman, A. (2011). Does location matter? Budget function locations and
the the use of management tools. A paper submitted to the faculty of The University
of North Carolina at Chapel Hill in partial fulfillment of the requirements for the
degree Master of Public Administration.
60. Kopcke, R. W. et al. (2006). Introduction: The Macroeconomics of Fiscal

Policy.Cambridge, Mass. : MIT Press.
61. Laven, Z. & Santi, S. (2012). EU austerity and reform: A country by

country table. The European Institut. Достапно на
http://www.europeaninstitute.org/April-2012/eu-austerity-and-reform-a-country-by-
country-table-updated-may-3.html.
62. Mankiw, N. G.et al. (2009). Optimal Taxation in Theory and Practice.
Journal Of Economic Perspectives, 23, 4, pp. 147-174.
63. McCann, E, &Holmes, J. K, (2010). The classification of capital and

revenue in accounting and the definition of income in the market-place. Centre for
Accounting, Governance and Taxation Research , Working paper series, Working
paper No. 73, July.
64. Machaiek, M. (2001). Stabilization Function Of Public Finance: Fiscal

Policy In Real Business Cycle Models. Annals Of Public And Cooperative Economics
72.2, pp. 285-305.
65. Manliev, G. (2012). Re-Evaluating The Stabilization Function Of The

Fiscal Policy. 57. No.5.
66. Mughal, M. M. &Akram, M. (2012).Reasons of Tax Avoidance and Tax

Evasion: Reflections from Pakistan.Journal of Economics and Behavioral Studies,
Vol. 4, No. 4, pp. 217-222.
67. Minteer, S. (2010). It’s the End of the World as We Know It: Celestia.
Spring. Достапно наhttp://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/Celestia.html
68. Munelo–Gallo, L. & Roca-Sagales, O. (2011). Economic growth and

inequality: The role of fiscal policies. Australian Economic Papers, 50(2/3), 74-97.
69. OECD (2006). Reforming Personal Iincome Tax. Policy Brief, pp. 3.
150
70. Osoro, E. N. (1993). Revenue Productivity Implications of Tax Reform in
Tanzania”, African Economic Research Consortium, Research paper Twenty,
Sptember, pp. 3;
71. Nelson, M. R., Belkin, P. & Mix E. D. (2010). Greece’s Debt Crisis:
Overview, Policy Responses, and Implications, CRS Report for Congress, R41167,
April 27, 2010.
72. Poterba, M. J. (1995).Balanced budget rules and fiscal policy: Evidence

from the States. National Tax Journal, Vol. 48, No. 3, September, pp. 329-336.
73. Poer, M. F. (2010). Advantages and Disadvantages of Property Taxes.

Poer Report.
74. PKF International Tax Committee (2013). Canada Tax Guide 2013. PKF
Worldwide Tax Guide 2013, PKF International Limited.
75. Pedersen, P. (2001). The Norwegian Tax System. Agder University

College Print.
76. Roine, J.andWaldenstrоm, D. (2014).Long-RunTrendsinthe Distribution of

Income and Wealth, IZA Discussion Paper No. 8157, April.
77. Real, A. Kunieda, T. & Nishida, K (2013). IsPublicDebtGrowth-Enhancing

or Growth-Reducing? Department of Economics and Finance, City University of
Hong Kong, WorkingPaper: 2012037, January.
78. Ravinder, R. &Ghirmai T. K. (2011). Restructuring a fiscal policy

encourages economic growth – A case of selected African Countries, Journal of
Economics and Business, Vol. XIV, No. 23,pp. 23 – 39.
79. Ranđelović, S. (n.d.). Dual Income Tax – an Option for the Reform of
Personal Income Tax in Serbia?”, Faculty of Economics, University of Belgrade, pp.
183.
80. Rosen, S. H. (2002). Public Finance: Essay for the Encyclopedia of Public
Choice. CEPS Working Paper No. 80, March.
81. Robinson, M. (2009). Accrual Budgeting and Fiscal Policy. OECD Journal
on Budgeting, Vol.1.
82. Svaljek, S. (2008). Taxation of Income From Capital in the EU. European
Policy Forum.
83. Stakic, B. &Barac S. (2009). Javne finansije. UniverzitetSingidunum,

Cetvrto izdanje.
84. Sandmo, A. (1976). Optimal Taxation—An Introduction to the literature.

Journal of Public Economics 6 (1976) 37-54. 0 North-Holland Publishing Company.
151
85. Sandmo, A. (2006). Global Public Economics: Public Goods and
Externalities, Économie publique/Public economics.
86. Sherlock, F. S. & Marples, J. D. (2014). Overview of the Federal Tax

System. Congressional Research Service, RL32808, January 23.
87. Smoke, S. (2001). Fiscal Decentralization in Developing Countries A

Review of Current Concepts and Practice.United Nations Research Institute for
Social Development, Democracy, Governance and Human Rights Programme Paper
Number 2 February.
88. Simson, R. et al. (2011). A guide to public management literature - For

practitioners in developing countries. Overseas Development Institute.
89. Shahid, A. & Naved, A. (2010). The Effects of Fiscal Policy on Economic
Growth: Empirical Evidences Based on Time SeriesData from Pakistan, The
Pakistan Development Review 49:4 Part II, pp. 497–512.
90. Slemrod, J. (1990). Optimal Taxation and Optimal Tax Systems. Journal
of Economic Perspectives 4, 1, Winter, 157–178.
91. Tcherneva, R. P. (2011). Fiscal Policy: Why Aggregate Demand

Management Fails and What to Do about It. Levy Economics Institute of Bard
College, Working Paper No. 650, January.
92. Tcherneva, P. R. (2011). Fiscal Policy Effectiveness: Lessons from the

Great Recession. Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 649,
January.
93. Tanzi, V. (1997).The changing role of the State in the economy: A

historical perspective. IMF Working paper, Working paper No. 114. September.
94. United Nations. (2008). Public goods for economic development. UNIDO
publication. Sales No. E.08.II.B36, (book).
95. United Nations (2012). The Role of Fiscal Policy in Income Distribution.
United nations conference on trade and development –Geneva, Trade and
Development Report.
96. US Chamber of Commerce (n.d.). An introduction to the value added tax

(VAT). White papers.
97. Vezure, O. S. (2011). Public finance functions. Anale Universităţii

“Constantin Brâncuşi” din Târgu Jiu, Seria Economie, Nr. 3.
98. Yglesias, M. (2011). How Trade Policy Cost The X-Men Their Humanity.
December 29, Достапно на
http://www.slate.com/blogs/moneybox/2011/12/29/are_mutants_human.html
152
99. Закон за персонален данок на доход – Службен весник на Република
Македонија, број 80/93;
100. Закон за даноци на имот, Службен весник на Република

Македонија” број. 61/04;
101. Закон за данок на додадена вредност – Службен весник на

Република Македонија, број 44/99;
102. Закон за акцизите – Службен весник на Република Македонија,

број 32/2001.
103. http://www.ujp.gov.mk/s/obrasci/opis/21
153
ПРИЛОГ А
Годишна даночна пријава за утврдување на персоналниот данок на доход
Образец – ПДД – ГДП142
142
http://www.ujp.gov.mk/s/obrasci/opis/21
154
155

Skripta Fiskalen Sistem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skripta Fiskalen Sistem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ – ШТИП

Доц. Д-р. Мичо Апостолов

Д-р. Зоран Темелков

Вон. Д-р. Круме Николовски

Доц. Д-р. Крсте Шајноски

CIP - Каталогизација во публикација

Начин на пристап (URL): http://e-lib.ugd.edu.mk/naslovna.php. -

1. Темелков, Зоран [автор]

Доц. Д-р. Мичо Апостолов

1.1 Цели на изучување

Јавните финансии имаат значајна улога во економските активности.

 Да го разберете поимот за јавни финансии;

 Да направите разлика помеѓу приватните финансии и јавните

 Да го разберете значењето и улогата на јавните финансии за

 Да ги разберете функциите на јавните финансии;

 Да го дефинирате поимот екстерналии;

 Да ја разберете улогата и ефектитие кои прозлегуваат од појават

 Да се стекнете со знаење за потребата од набавка на јавни добра;

 Да ги дефинирате различните видови јавни добра и нивните

 Да го разберете начинот на кој што функционира дистрибуцијата

Јавните финансии имаат за цел да го проучуваат и прикажат начинот на

 И приватните и државните финансии треба да ги задоволат потребите на

Покрај горе наведените сличности, помеѓу овие две области на

Табела 1: Разлики помеѓу приватните и јавните финансии

Поважни разлики кои можат да се издвојат од Табела 1 е најпрво

1.3 Значење и улога на јавните финансии

 Заштита на новите индустрии: Ако на новоотворена фирма или

Од претходно наведеното може да се разбере посебната важност која

1.4 Функции на јавните финансии

Економските трансакции кои ги извршуваат различните учесници можеби

Economics, 44(7), 835-851.

Jiu, Seria Economie, Nr. 3.

Enterprise, Volume XXI, Number 2, Spring.

policy. 10th edition, South-Western, CENGAGE learning.

Finance & Development, December. Pp.48-49

 Чисти јавни добра, чија потрошувачка е неконкурентната, исклучување

Од Графикон 1 може да се види дека користа која што ја добиваат

Графикон 2: Користа која произлегува од нечистите јавни добра

За разлика од чистите добра, кај нечистите јавни добра, користа што ја

1.7 Дистрибуција на приходите и богатството

IZA Discussion Paper No. 8157, April.

1.8 Прашања за дискусија:

1. Што претставуваат јавните финансии?

2.1 Цели на изучување

Фискалната политика е одговорна за распределбата на јавните приходи

 Да го разберете поимот за фискална политика;

Models. Annals Of Public And Cooperative Economics 72.2, pp. 285-305

Запознавањето со целите и функциите на фискалната политика

Горенаведените инструменти се користат од страна на државата за да

 Продуктивен јавен долг,

Јавниот долг е продуктивен кога е настанат за финансирање на

2.4.1 Основни карактеристики на јавните приходи

Со цел унапредување на благосостојбата на граѓаните, државата треба

Графикон 3: Извори на јавните приходи

Даночните приходи се најважниот извор на приходи за државата.

 Тие се задолжителна давачка наметната од државата

Во неданочните приходи се вбројуваат следните извори на средства за

Таксите сè уште еден важен извор на приходи за државата. Такса се

2.4.2 Основни карактеристики на јавните расходи

Под поимот јавни расходи се подразбираат расходите (трошоците) кои

2.4.2.1 Поделба на расходите

Постојат неколку класификации, односно поделби на јавните расходи,

26 Атанасоски, Ж. (2004). Јавни финансии. Универзитет Св. „Кирил и Методиј“ – Скопје.