I.

ULUSLARARASI TÜRK-İSLAM
BİLİM ve TEKNOLOji TARİHİ
KONGRESİ
14-18 Eylül 1981

TIP-DiŞ HEKİMLİGİ- ECZACILIK

TARİHİ

BİLDİRİLER CİLT
II
PROCEEDINGS VOL UME

HISTORY of MEDIONE- PHARMAC.."Y

DENTAL MEDICINE

1. INTERNATIONAL CONGRESS on
the HISTORY ofTURKISH-ISLAMIC
SCIENCE and TECHNOLOGY
14- 18 September 1981
t.T . ü . Mimarlık Fakül tesi Baskı. Atölyesi , Agus t os - 1981
 23
1. ULUSLA~~Ası T0~K-1S~~ R1L1~ Y~ T&KNO~OJİ TA~lRİ KONG~&Sİ
İTO l,~-18 EyJ.ül 1981,

AN~OLU S&LÇQKLU SAOLlK XUESSESELERİNDEN

SIVAS PARtlŞŞİPASl VE VAKFİYESi

Doç.Dr .Ali Kaydar Bayat

Ege Unive rs ites·i , Ege Tıp Fakültesi
Tıp Tarihi ve Deontoloji KUrsüsü
İzmir-Türkiye

Synops is

In the XII-XIII centuries Anatolis had important trade routes and

~orld-wide o~en porta. Por that reason, in behalf of establishing
Turkish- tslamic civilization, Anatolian Seljuks were one of the
richest nations of her period. They had an oppor tun ity to r eveal
their genious before ' the . W'esteı.-n World and established Turkish
ı.-enaissance which was superior to the contemporary civil izat ions
iiı Anatolis.

By the ir r ise in economics and civilization, every part of Anatolia

was filled with mosques, universities, bridges , caravansarai and
hoapitals .

Xoalem hospitalization was started by Amevis', developed by Abbasi ' s

and sesetered by the Seljuks . The hospital in Sıvas, cons tr ucted by
Sultan İzzettin Keykavus in 1217, was the biggest in Anatolis with
the architectural des ign, plastic art and encaqst iC tile s. One of :
its ' characteristics increasing its ·value, was that it was the on ly
hospital to be a foundation, dated 1218, the Su l tan donated 108
stores , S big farms to meet the expç-ses of the hospital. The
manager of the foundation was responsible for providing drugs , hiring
surgeo~s . eye apecialists and medical doctors and employe es, dealing
with their personal and fin an cial dee ds, Alsa he was the only
responsible person for leasing the 'p ro perties of the found ation . In
the agreement, it was mandatory that ~1 the ineames of · the found ation
should be delivered to the poor and incapable people in case. the
hoapital was deactivated.

II
 21.

Gi r i ş

Anadolu Türk-İslAm medeniyetini oluşturroa.ııı bakımında.n bU;yilk bir ısnem ta-

şı.yan Türkiye Selçukluları XII-XIII.yüz.yıllarda,bilhausa İzzeddin Keyk:avus(l2ll-
1 220) ve AlAaddin Keykulıltt (1220-1237) dönemlerinde, ISnemli ticaret yollar).na ve
dü.eya,ya açılan limanlara sahip ol1'118bı sebebiyle devrinin en zengin ülkesi olıııuş
ve Batı 'dan önce dahalarını giSstermek flraatını bulduklar,. Anadolu' da Türk rline-
sansını kurarak çağdaş medeniyetlerin üstüne çıkm;şlardır (1) ,
Bu iktisad~ ve mede~ yükeeliş sayesinde Anadolu'nun her tarafı cami,me~
rese , kervansar~,hastahanelerle dolmuştu .zamanın tahribine ve ihmaline ra~n .bu
a bidelerin halen ihtişamlarını muhafaza etmeleri,memleketin o devirdeki medant
seviyesini aç,.kça g!Sstermektedir.Selçuklu Türkiye'sinde sosyal hizmetler ,o kadar
çeşitli ve yaygın idi ki,o sualarda Anadolu'yu gezen İbn Batuta memleketi "şef­
kat diyarı" olarak vasıflaıı.clınr (2).
Selçuklu sosyal kurumlarının en !Snemlilerinden biri d&rüşşifalardı.Bilin­
diği gibi,Selçuklulardan çok önce,Emevi devrinde Şam'da ilk İslAm hastahaneLeri
706 da tesis e~tlmişti.Fakat İslAm hastahaneciliğinin i~k parl ak devri Abbasiler 1
le başlar,Selçuklular sayesinde gelişir ve çevreye y~ılır (3).Selçuklu Türkiye'
sinde tababet o derece l:lnem kazanmıştı ki,hemen her şehir ve kasabada(K~seri ,
Koeya,Sivas,Divrik!,Çankırı,Aksaray gibi) z~ngin vakıt'larla beslenen hastahane-
ler inşa edilmiş ve buralarda çalışmak üzere Sultanlar Doğu' dan meşhur tabibler
getirtmişlerdi (4 ) .
İslAm dü.eyasında,Bağdat• ta Muotansiriye medresesinde ,isl&mt ilimleri oku-
tan müderrisler yamnda , şeyb-i tıp adıyla on talebeye tıp ilmi okutan müderrisin
mevcudiyetini biliyorus(5).Selçuklu Türkiye'sinde de medreselerde tıp ilminin o-
kutuldıığurıa dıı.ir vesika yoktur ,Anadolu1 da tıp tahsili bazı İslAm memleketlerinde
olduğu gibi hastıı.hanelerde usta-çırak usulü yıı.pılmakt~dı .Nitekim Selçuklu diSne-
mine ait Ruırllın ur-risılll adlı inşa mecmuasındaki bir menşllı-, hastıı.haneye t~in e -
dilen tıı.bibin oradaki hastalan tedaviden başka, tıp talebesinin yetitıııelti i9in
de görevlandirildiği i f ade edilmektedir(6).
Selçuklu devrinde,Anadolu'da takip edilen t,.p kitaplanndan aıılaşıldı~na
göre o devir hekimlerinin bu ilmi Arapça ve Farsçadan takip ettilderi aıılaşılıııak.­
t~r.Bu kitıı.pların en önemlileri günümüzde Türkiye kütüphaneleri el yazmaları
arannda bulunmakt~r(7).

SİVAS D&R()ŞŞİFASI

Türkiye Sel9ukluları'nın beş bUyük hükiimdarl.Ddan biri olan İ zzeddin Keyk:a-

vus,hastalıklı bir bünyeye sahip olduğundan tıbba 90k ISnem vermiş,memleketin en
~,mimart,plastik ve çini sanatları yönünden en zengin hastahanesini yaptır­
ıra.Ş ve~ bur~a 108 dükldl.nla 5 bizyük çit'lik Yakfetmiştir,
Kendisinde movuut olan verem hastal,.ğı 1218 de Halep seferinin başarısız
sonuçlanmasıyle hızlanmış,buna ra6mcn yeniden savaşmak için Malatya'da asker top-
lıı.rken durUmunun ağırlaşması üzerine geri ·dörtülürken 1220 yıl,. baş,.nda(8)vefat
etmiştir.Vasiyet i üzerine Sivas D&rUşşifas). 1 nda yO.ptudı~ türbesine g!Smülmliştür •

I I
 25
M i mar i K o m P.o z i s yon u
Açık avlulu, tek planlı medrese tipinde kurulan d!r\lşşifa,yıkılan kısımları
ile beraber 56, 5X68 m.ebadı ile Anadolu Selçuklu lıa8tahanelerinin en büyüğüdiir •
.»i~ dıştan aa.ran beden duvarları kesme taştan işlenmiştir.Cephede biraz sağa
. doğru kayan port-ıı.l Selçuklu geçmeli bordUrleri ile süslüdiir.Portal içinde"., . Key-
ldl.vus,Allah rızası için 614/1217 yıhnda bu dllriişşifanın yapılmasını emretti,"
(9 ). yazılıdır.
Portelden yakla,ık 700 m~ik bir avluya girilir . Avlunun doğusunda sıcak
mevsimlerde i st irahat ve çalışma yeri olara.lc kullanılan büyük ayvan, bunun sağ ve
solunda da kışlık çalışma yeri (lo},çevreeinde de otuzayakın oda buluriur.Dftriiş- ,
. şifadaki son yapılan araştırmada odaların,revakların ve ayvanın döşemelerinin al-
tıgen tuğlalarla.,avlunun belli bir kısmı ile .türbe önünün taş kaplama olduğu tee-
~it edilmiştir (ll).Bugiin odaların ço~da göriilen baca delikleri 1le 1 dışarıya a-
. çılan zemin kat pencereleri 20. yy. başlarında açılmıştır(l2) .Bilindiği gibi XII .yy
mimari eserlerinde zemin kat pencere alışkanlığı daha başlamıştır (13) .
Do.ruşı;ifanın güneyindeki odaların en büyüğü tiirbe olarak ap-ılmıştır . Baş­
lı.başıne bir sanat eseri olan türbe oephesi , Selçuklu sanatının en zengin sırlı
tuğla ve mozaik çini dekoruna sahiptir(l4}.Türbe cephesinde Keyldl.vus•un 4 . Şevval
617/2 Aralık 1220 Cuma günü öldüğünü bildiren arapça kitabe ,rahman suresin~n
bir ~et,ölüm üzerine farsça yazılmış bir kıt'a ile tiirbe cephesini yapan Merend'
l i Bizl allu Ahmed' in imza.eı vardır.l2 yüzlü bir kasnak iletiine tuğla JcUbbe ile
örtülü olan tiirbe içinde Qulunan oniiç mezarın kimlikleri belli değildir'.
Figürler
DOrilşşifa
portalinin üst köşelerinde arelan ve boğa ,avludaki biiyük eyvanın
sağ üst köşesindebir hilft.l içinde örgülü saçlı bir kadın başı,solda ise güneş ı­
şınları ortasında, başında taç bulunan bir erkek röliefi vardır .A3'n! kadın ve er-
kek figürlerini 1228 tarihli Divriği d&ruşşi faeı portalinde de görnıekteyiz(l5) .
Bu ~ ve insan figürlerinin ifade ettikleri mana tartışmalıdır.»ir görüşe
göre boğa ve arslan figürleri Selçuklu sanatına eski Asur ve İran astrolojisin-
den intikal etrniştir.Boğa ~ı,arolan da güneş i ifade etmekteydi (l 6} .E:yvarıdaki
i nsan figürlerinin kaylıağını Türk kültUrünün doğd$ İç Asya çevresinde aramak
gerekir.Çin ve çevre rn!.lletler felsefesine göre güneş Yang' ın sembolü olup im-
paratoru, erkeği;~ ise YiJ18 1 in sembolü olup anneyi , kraliçeyi ve dişiliği telD-
sil ederdi . Bu iki aembole bazı Selçuklu paralarında da raotlanır ••luhtelif Türk
devletlerinde hükümdar alft.metlerinden biri idi.Daha da enteresanı,İbn Bibi(A.
Erzi baskısı s.480),İzzeddin Keyldl.vua•un Selçuki Ha:tun ile evlenmasini anla-
tırken 11 • • • Hakanlar Biineşi İzzeddin ile ,aylar hatunu Selçu,lô: • ••• "tabirini
kullanır(l7) . Oörüleyor ki bu figürlerin kaynağını .Yakın nô'ğu• dan ziyade 1 İç
Asya geleneklerine ~lamak daha do~ olur kanaatindeyiz .
Kısaca özetlersek, bu dArü.şşira plastik çi.n i eanatı yönünden birçok ye-
nilikler ve denemelere sahne olmuş ilginç bir eserdir.

SİVAS DARtlŞŞİFASI VAKFİYESİ

Birçok sosyal müesseseler ve bunlara sayısız vakıflar bırakan Anadolu .Sel-

ç•.ı?J.uları'na.
ait va.kfiJ'elerin büyük bir kıemı günüırüze kadar ulo.şmamıştır ..Efitiı:le­
de bir sureti bulunan Sivas da.rüşşifası vakfiye aureti , o devir hastahanelerine
ait tek örnek olması baKımından biiyUk önem taşımakto.dır.Vakfiye l286H/1869, da Ef- '
kaf defterine kaydadilmig ve ilk olaraJc da ı.t.Cevdet ve S .Unver' in Efkaf ina)lzeni ·

11
 26
evrakını tetkikleri sı.rae1.nda bulunınuştur.M . Cevdet , vakfiyenin bir kısmııu.n arapÇa
ve türkçe tercümesini neşretmiş(lS) daha sonra da bu Y~sm1 tercüme çeŞitli eser
ve makalelerde referans olarak kullaıu.lmıştır(l9) •
. ı ~1uharrem 615/30 1·1art Cuma IJÜ1!Ü Keyldtws 1 un huzurunda hazl.rlanan vaktiye
de d!rüşşifa vakıtların1.n idaresi için Çankırı dlrüşşifası banisi{20) saray hazi-
nadarı Ferruh bin Abdullah mütevelli t~in edilmiştir.Mütevelli dArUşşifada çall.-
şacak pratis.ye n hekim , oerrah vo kahhallerin seçimini, personelin kadro ve maaşla­
rını tesbit edeoek,hastruıanode haz1.rlanaoak ilAçlar için gereken malzemeyi temin
edecekt ir .
5 çitlik ve . l08 dükldl.nı ihtiva eden vakınar namusl u insanlara kiraya ve-
rilocek,elde edilen gelirden r.ıütovelli yılda 4000 dirhem gümüş para ile mahsülden
1000 müd {l müd-250-500 kc)ıılaoak . Gelirlerin artan kısmı vakıf mallarJ.nın tamiri- ~
ne, vakf'a yeni geli r kaynakları ıı.l ınına.k üzere dllrüş-ıifa hazinesinde s<\k].anaoalctır .
Mrüşşifaru.n ortadan kalloııaoı halinde vakıf gelirlerinin acizlere ve fakir müslU- 1
me.nlara dab~tılması şart koşulmuştur .
Va.kfiye 1\na.dolu' ntuı tariM: topo/lrafyasJ. ba..lo.mından en eski vesikalardand.ır
Si vao • ta ad.ı geçen Kln , Kavak ,Ku.ılköy , Sandal ,Subaşı köYleri bu8Un de Sivas/YJ.l -
dl.zeli köyl eri içinde yer alır(2l) .Kayseri 1 ye bağlı Efkere , Oesi hudutları içinde
olup o devirde oldUv~ gibi bugün de bağları ile ünlüdür(22) .Yine Sivas' a ait Aziz
Derbent , Han' da. Si vM/Zarıı• ya balj'lı köyler arasında( 23) , Malatya.• da bahsi geçen Sa-
man çitlii:>i. köyü bur,ün de ayni isimle mevcuttur(24) .
Vakfiyede ayrıca bug\l n izleri dahi kalrna,j'an Sel çuklu medreseai,.Yağıbasan
hankfth' ı gibi tnriht mimari eserlerin yerlerini tesbit edebilmekteyiz .
Bu önemli va<fiyenin ayet ,lıadis,du.a, methiye kısınılarınJ. çıkarara.k ,det~lı
vakıf mal hudutlarını kınaltarak Türkçesini neşrediyoruz .

SİVAS DARÜ~ŞİFASI VAKFİYESi TERcOımsi

(11.yet 1 hadis , dua 1 methiye ve vakıfların sınJ.r tayinlerini kısaltarak)

(Va.kfiye 1 ~:uharrem 615/30 l·lıı.rt 1218 Cuma tarihinde şehitlerin huzurunda

İzzeddin KeykAvus' un emri ile hazırlanmıştır.Vakfiyenin ~ında ve oonundaki şa­
bitler ve kadı tasdiklerinden öı~·endiğimize görc ,Darüşşifaya vakfedilen emlakin
il.k tasdikini 17 Şaban 618/6 Ekim 1221 çarşamba tarihinde Keyldtws 1 un emrini biz-
zat kendinden duyan Şemsüddin Osman bin Muhammed bin Melkelü ile İyad bin Abdul-
lah ' ın şahitliklerini Akear~ kadl.sı Hüseyin bin Abdülkerim bin Muhammed tesbit
etmiş ve bu teobiti daha sonra biiyUk kadı Evhadullah K!li Alımed bin el-Muzaffer
bi n MehyM Elerlert taotik etmişt ir.
İkinci tasdik 16 . Rebiülevvel 619/30 Nisan 1222 Cumartesi de Keyldlvus • un
toplahtısında bulunan Ali vo Dakmiraş ' in şahitliklerini Mahmud bib Ebli 1 1 Fadl
l•lanaur tesbit etrnig,bunu da Konya kadı aı Muhammed Ahmed el-Gazi tasdik etmi~
tir,
Oçünoü tasdik,27 Rebiül ahir 619/10 JJaziran 1 222 Cuma de K~seri kadıBJ.
Ahmed bin Sara ?Suad bin Ahmod ei:'-Ra~ tastik etmiştir .Bir başka tasdik de ,Ha-
ruhan (Sivas) , Efkere(~seri) ,l•lermidS:(Aksaray) , Selman(Malatya) , Di ngöl(Tokat) 1
köylerinin da.rüşşi faya vakfodildii:"ini Hüseyin Çelebi bin Kerı&eddin Ahmed ,Mev-
lAna Hamideddin ve Kutbeddin bin Hayreddin' in şahitliklerini mahrusa kadısı{K~
ya veya Sivas))1abmud bin Şeyh lle.san bin Abdülvaha.b tastikı etmiştir .
Ayrıca çeşitli d önemlere ait muhtelif kadı tastilderi de vardır.)
.. .. ..... ......•..•..•....... .... .. ... .. ......... ... .........•... ......
~

Miı.kaada gelinoeJB.f'liıda isimleri yazılı ~venilir , iyi halleriyle taıu.ııaıı

V8::nıld!iyenin sornma bDdi arzuları ile imzalarıru. atan şahısların şahitlikler1·

II
 27
ni beli.rtmektedir,Şöyle k:iı:Bu şahitler öl5 yıh Muharrem ayımn birinci gününde
Selçukoğul.larıı:un baş tltcı Ebil 1 1 Feth Sultan Keyklws bin Şehid Sultan Keyhüsrev
bin Kılıç Arslan'ın meclisinde hazır bulundular.Sultan konuşma arzu ederek, "Al-
ça.k dünya bellt,sıkıntı yeridir .Bahar bulutları gibi aldatıcıdır . Ona ebedt gözle
bakanı,düşkünlüğe uğratmıştır.Hiç bir peygamber peygamberliği ile,hiç bir zorba
zor ile dünyada ebedi kalmamı şt ır.O,her eşinden ayrılan,ta.liplorini yok e den bir
kadınıçocuklarıılı önce öpüp sonra. tokatlayan, bira.z eınzirip sonra ayıran b i r a.na-
dır .Akıl sahipleri,onun lazzetine ve sonu gamdan ibaret ~ olan,sevinçlerine iltifat
etmoz.Mutlu insan,küçük şeyler umarak Allah' ın rızasını kaza.~ çalışa.n,O'ndan
oakınara.k ~t ı nı iba.detle geçiren,~iyede yazılı Kur'an ~etinden ibret
alandır." dedi .
Sultan'ın konuşmasının teıneli bu olanoa,a.klı başında ve sıhhatli çağında.
iken, kendi dili ile aşağıda teferrua.tlı olarak a.ttl >ı.tüac:ak olan kııJrt\nen sahip
olduğu ve ölünceye kadar da hakkı olan mülkleri,~sterişten uza.k, eamiıniyetle ta-
mamen va.kfettiğini şahltıerin huzurundi tastik ettiı
l)Kocya dışında sebzelik bahçe.:Bu bahçe Kayseri ' li Reüsiddin Alişir bin
Basan' ın buzluğu,saraç Ceına.lüddtn Mehmed'in üzUm b&kı ve yol ile çevrili olup ka-
pısı yol tarafındadır.
2)Cine 1 n1n dışında Beydekin Çifliği 1 nde Bahrifor adlı bir göz değirmen ve
bu değirınene bitişik alu.r ve haranın taıııamı.:Burası Sivastos 1 un bahçesi,nehir ve
yolla sınırlanmıştır.
3)Erekli'nin ortasındaki (Türkmen tıazarında)bitişik' otuz diik.ldb:ı .:Bunlar
ŞahabUdd!n Aleint dükkltnları diye bilinen Sultan dükkAnları,yol,İneoi Yermobi ibh
RUseyin Vabarin,İınadeddt:n ve Emin ibn Yusuf' un dükkAnıarı ve Ba.oı Bala.k Mescidi '
ne va.kfedilmiş dükkftııl'ar:ıla. çeyrilidir.
4)Aksaray1 a bağlı Merınidi Rum Çifliği 1 nin içindekiler ile birlikte te.me.ıııı
çiflik,Buryalcnan Sekir Kqy Çifliği ,Karlataş, Karaviran ve Ebiıla toprakları Selçuk-
lu hanı bahçeai,Sofuler ~tında.ki Sandal Çifliği ve eeldek Çifliği ve Kulakula ve
Safra çiflik topraltları ile çevrili olup kapısı buradadır.Çifliğin hudutları Ak-
Bar~ nıabkeıııesince kadı Ev•ha.deddin RUseyin bin Muhaınmed el- Nesevt tarafından,Re­
e{ll bin İsmail bin Etbem,TUrkAn Şah bin Bifor bin SUleyman,Ahmed bin İsınail bin
İbrabim,'l'urhan bin Gazi bin Celdek, Ka.bya bin ömer bin İBha.k,ŞeınsUddtn bin Mahmud
bin İsrail,Mehıned Salar bin İlyas bin Seıni , Süleyman bin Hooa,SUl! bin Tenşen bin
Oeçmi!il gibi inarulır kimselılrin şahitlikleri tesbit olundu.
5)Kayseri 1 ye ba.klı Efkere Çifliği 1 nin tanıaını . Çiflik güneyde yol tarafı ile
başlar,Xerkör dokirıııeni 1 nde 1'ion bulur.:Bu değirmen Dekzadıç Çifliği sınırından ön-
oedir .. . Efkere Çifliği taraf:ı.nda.ki yoldan Rum d!Sneminden kalma kum tepesine doğ­
ru yUrüyerek batı taraf'ta Efk,'lre Çifliği ' ne bakan harap kiliseye, buradan da diker
kum tepesine dokru gidilerek Bal&kAsi Çitliği sınırına varılır ,:Buradan kuzeye Ef-
kere y olu üzerindeki harap kiliseye;batıya doğru Ba.llklsi yolunun girişindeki köp
~e ulaşır.Deha 'sonra. kuzeye li'al.&k&ai bostanlarının sonuna, batıya Bal&kAei ·har-
man yerine,buradan Kayseri ' ye giden yol ~ına,dısrt yol kavşatın& varır.Sonra gU-
neye Sarmça ve Kemeryoldan da.ğı.n tepesine kadar gider ,doğeya doÇ\1 dört yoldan
birinin geç~dine , eski kullamlınaı: köprüye ulaşır .K!Sprüden bat1Ya C!Skile~ arazisi-
ııiı,•giden yoi girişine , doğu,ya doğr'U Emir Süleyman' ın sınır işareti olan kuleye va-
nr.:Buradan Bal&kAsi. dağının tepe.eine d8ner,yıkık kilisenin yakınında ortasında.
~ bulunan yola. ulaşır .:Bu kaynak ~ı :Bigl.r Pınarı diye bilinir.Doku sım­
rı l!:fkere Çitliğine bakan kum tepe sinden başlar,kuzeye Efkere ve Ballklai Çifli~
· ıeri arasındaki yol i le devam eder, sel yollarına varır.Buradan Efdik bin Tegos,
Paralı bin· Tanar, Papaz le on bin Kösnf' in bailarına ve Kara Toros bin Bak:ııddae ! ın

Il
 28
ve ·rasil bin İ stefan.' ın tarlala.rına varır.Bu yol ile Menzison Çiflib'nden batı­
ya döner.Kuzey sınırı Menzieon ve Efkere Çifliklerinden batıya harap kalenin a-
şağısındaki değirmende son bulur.Buradan kuzeye Sivas Caddesindeki Engür Gölü
Çifli&~'ne,yine bu ca.dde ile batıda Ferenç Çifliği arazisi ve buradanda Sarnıca
ve Kembulu adlı yola varır,
6 )Kayseri' ye baglı ye d j. müınbi t arazi pa.rçaaı.
a)l~enziaon Çifliği 'nin aşağısında bulunan Engür . Gölü : Çifliği yolunun ağ­
zına Oskifam Bezehan'ın yapt ırdıffı köprünUn aşağısından başla.r,dereye kadar gider
Güneye Meselba Çifliği • ne,buradan da Engür Goıü Çifliği yakınındaki gölcüğün ke-
narındaki köprüye,buradıın,Karaviran Çifliği'nden sola dönüp~~ Gölü Çiffiğine
ve Oskifan' ın değirmenine varır;·
b) Kayser bin Hacı Yusuf'un toprakları, Batr ihbik? Mehmed' in arazisi ile
önceden Mehmed'in şimdi ise Fahrüdd~n Günd~'nin olan topraklarla ~evrili olan~
rtl.zi. \

.. c )Fahıiidd~n Cünd~ ,Zeynüdd~n Cünd~ ve Emir Ali Candar• ın topraklarıyla-,

~ngür Gölü'ne Karaviran'dan gidilen yol vet Kayser bin Hacı Yusuf ile Şerefüddin
Cünd~'nin topraklarıyla çevrilidir.İkinci .~ınırın tamamı Zeynüddin Cünd~'ye ait
toprakları ve emir Ali Candar ' ın toprakları ile devam eder.
Uçüncü sınır,Engür Gölünün Ka.raviran'dan gidilen yolunu, ayni zamanda Emir
Ali Candar'ın topraklarını· takip eder.
· Dördüncü sınır,K~ser bin Yusuf'un topraklarıyla ve daha önce Emir Mehmed
Kürdi'nin şimdi ise Şerefeddin Cünd~ 'nin olan topra.klarla devam eder.
d)Yuka.rıda adı geçen Fahrüdd~n ve Emir Ali Candar'ın topraklarıyla çevri-
li arazi parçası .
e)Kayser bin Hacı Yusuf'un,İbrahim Künd~,önceden Emir Me~~ed Kürd~ Cünd~ '
nin şimdi ise Şerefeddin Cündi'nin topraklarını ve Emir Ali Candar'ın topraklarıy
la komşu olan araz i .
f)Buradaki gölcük,Fahıiiddtn,İbrahim Kürdi ve Fahrüddin Şad 1 ın topraklarıy­
la sınırlı arazi.
g)Karaviran'dan Kayseri'ye gidilen yolun başlangıcında Yağzı göl 'de H~ca
!~uzaffer ' in toprakları ile Süsen Viran Çifliği ile çevrili arazi.
Yukarıdaki yedi arazi parçası ,Kayseri ' nin gtivenilir kimselerinden olan
~lalatya'lı muhtesip ı;emsüddS:n Ebu Bekir bin Hacı İbra'hirn , bezzaz Şeınsüdd~n Al,i-
şir bin Ali bin Abdullah,llacı Arslan bin ~irin Aydoğ'd.u ,Hoca Ebubekir bin Hacı
Hasan bin Ebil.'l Hüseyin Ahmed bin Yusuf l!iil'ün şahitl ikleri ile Kayseri kadısı
Ahmed bin Siyeresfad bin Alımedi Razi tarafından tasdik olundu.
7 )Malatya' ya bş.B'll. Sar.w.n Çifli(;i 1 nin tamamı .qiflii;in güneyi Beytitlga.zi ' deıı
Harabi Çiflib' ne giden yol ile bunlar arasındaki P:apaz Dansel 1 in Çifliği' nin Çak,
meka. Çifliği tarlaları arasındaki cedvel ile ba~üaı.· .Bu hat Sama.nlı Minası Çifli-
ği 1 ni sulayan cedvele. kadar uzanır .Duradan Harabi Çifli/P. ' nden Malatya• ya gidilen
yolda son bulur.Doğuda Kelltkanci Çifll.i::~ ' nder. Malııtya' ya gidilen yola varır.Daha :
sonra ı.Ia.latya-Elbistan yolu üzerindeki köprüye ,Sermo Çifli8i' ne kadar gider.Kuzey,
sınırı, Zefiri Çifliei yolunu,Kaysarik Tepesi' ni ·takip eder. Bu sınır Kut luğ Dere• ..:
de son bulur .Batl. sınırı ise Beytülgazi 1 ye kadar: devam eder. ,
Saman Çifliği' ni n sınıriarı SultanU NeruMiddİn İbrahim bin Ömer,Alim İmadüd·
din Ömer b;.,n Hüseyin Ali Sel manS:,Ahmed bin Ref' i,Mehmed bin Hüseyin,Osman bin İs-!
ha.k,mütevelli l•lehmed b i n Yalıya,Ahmed bin ll'bü ll<•sr bin Me s • ud bin !•!uzaffer el- Ane-!
v1,K@.tip Erzincanlı Şurut Yusuf bin Nuh bin Yuıouf ' mı · şa.hitlilderi ile ~!alatya ıaı.:
kadısı Ebü Nasr bin l•les• üd bin !~uzaffer el-Anevi ( )'tarafından tasdik edilmiştir. !
8)Toka.t'a bağlı Ebikel ÇifliC,i.Çiflii(ir., do&'ll sınırı Eıristopoli Çifliği ve

ır
 29
Pl'wa Çitliiti Ue ,batı aı.ınrı Yerip Çitliiti,kuzey sınırı De.midi;re dağı,Cardeyin
ÇUUiti,Seprilen Çifliiti topralclarıyla, güney sınırı ise Tokat nehri ile çevrili-
ür.'l.'amamı Hacı HUaeyin -tarlası ile biiyük caddeye ~e Kiear Çifl.iği • ne dayanır.
Bu 9ifliit1n ~ları Tokat ' lı Zeynüddin Mahmud bin İshak Reis,EmUniddtn
Salih bin İeıııail Cllndt 1 nin şahitlikleri ve Tokat Jaı.dısı İbu Harnid Ahmed bin r.;eh~·
med bin Ahmed Uşt ' nin tasdiktyle tesbit edildi .
9)Sivas•a bağlı Baruhon Çifliği .Bu çiflik Aziz 1 J~n , Ovacık , Oruçhan,Komat ,
Arapviran,Derbent cik, Cavıldır köy ve tarlalarını ihtiva eder . CUneydeıı Derbentoik'
in Karsun yolunu,Neomeddtn Erbudak'ın tarlasına giden büyük oaddeyi 1 Karlu Çifli-
l;i ve He.ruhon Çifliği' nden Si vas• a gidilen yolu Senk Kancak' a ve Haruhon ile Ak"t!i
ge.r topraJeları arasında hudud olan Erzincan• a gidilen yo1a varır .Buradan Altun Te
1epe' ye do~ giderek Ciyrat ve Kızıl Sekir' e ulaşır .Kuzeyden , Kuyucnk toprakları ,
Kehmed VercUk arazisi diye bilinen Baruhon Köyü'nUn sahibesi lTecen liaLıuı'un t&.r,..
laları ile Fer~i bin Tarık topraklarını 1 1latıda Serli bin Tarık topraklarıyla Kar
Karaun•a gidilen. yol ile çevrilidir .
lO)Sivas•ın Kumar Karyesi'ne baelı bütUn ekilebilir tarlaların tamamı . ~öh­
reti ve çevresinde bu isimde başka l:a.rye bulunmadı{;"l.ndan sınırlanmamıştır.
ll)Sivas•a bağlı KAnAbad nahiyesinde bulunan Koymad Divan' ının tamamı . Bu
divan Subaşı ,Sandal,Donur , Dene,Xoymad,Kavak, Kıcı,Kızılköy,Candar,Salure,Bedahacı,
lle6dili,Hanis,Serkler,vs. gibi köyleri ihtiva edcr .Divanın hududu Danyal köprüsU-
'ne ve Klln nehrine , Tumluoa da[."l.na kadar uzo.nı::- .
12)Sivas şehri dışında gruplar halinde bulunan 73 dükY.ftıun tama.ııu. .
a)Dokuzu Bezzazlar çar9ısı • n:!.a;Er.dr Ahtlr İmadeddin bin .'\yaz ııescid' i
vakfı olan Fonduk, Eijyük Cadde , hayvan ~~zarı yolu ve Tellal rneydanı ile çevrilidir
b)Altı sı Bezzazlar Çar ç ısı'ndıı. ;II:ı.life Hanı, muhtesip Salaha~idin Reşid'in
diiklce.nı ve Tellftl ıneydanı ile çevrili dir .
c )İkisi Bezzazlar Çarşı sı ' nda;Emüniddin Ali , Kemeriidd!n Şemo' nun diikkll.n-
ları ve Telllll meydanı ile çevrilielir .
d)Otuz d!Srdü ; Bozzazlar çarı;ısı'nda üç ayrı yerde muhtelif yollarla çev-
rili dükl~lar .
e }İkisi Bozzazlar çar~ıııı 1 n<la; Kazvin 1 l i CemalGddin Mehmetl' in ya.ptırdı­
i'ı cıır:ıi ,~ v:ı~fetti~ dülc;dnlar, Osnaıı' ın nül~.ı ve Tellft.l. meydanı ile çevrilidir .
f)Altıuı Dezzazlar çar~ısı • ~ta ;Racı Osman ' ın dükk!nları ve t~ ll ~l mey-
danı ile çevrilidir.
B)Sekizi Terziler Çar'}J.Dı 1 n<la;Za.lırüddin İbili bin Yn,':ı::ıl'.n fonduii-u , Ya-
kup Servi' nin dükkAnı ve yol ile çevrili ö r .
h)Dokuzu Kavafl.ar çarşısı'ndıı. ; ~c::-efeddin ı.:uhamr.ıed' in vakıflarını,Bed­
reddin Hüseyin Eo\1'1-Fevaris variııleri cH<kl:fuıı ve ;>~ol ile çovrilidir .
Sultan İzzeddin Keyldlvus va.Y..fiyenin yukarısında geniş olarak açıklanan
kendine ait eml&ldni bütUn haklar ile birlikte Sivas ııehri dışında,Tokat Catli...
si ağzında yapılmasını emrettiı~ d3rüşşif~a vakfotti . Darüşşifanın kuzeyinde Ke-
lik Bizameddin Tağıbasan' ın hllnlcAhı ; do{:usunda Selçuklu ı:edreso:ıi ve bu medreae;ye
vakf'edilmiş arazi;güneyinde Sultan Bahçesi,~limar Bedreddin Ali evleri ,hpaz Aı'a­
kil1Ga.rblı Zolek , 6lhayık Fart ve Bakkal Hüseyin ' in evleri ; batısında Tokat CM.tt-
si bulunur . DII.rüşşifanın kapısı Tokad Caddesindedir .
Sultan,yukarıda vakfetti/!i 103 dükk!n , 5 çiflik 7 7 parça araziyi içindeki
her ~eyi ile her tUrlü aneelden u:.~a}:,ka.nu.na u,ygun olarak ebediyyen baeışl adı.:Su
vakıf malları hiç bir sebeole satılruıa~,batışlanamaz,rehin edilemez , mirasçılara
taksic edilemez temlik edilemez,ortadan kaldırılamaz .Vakfın ııartları gere~i,z&­
man onları eskitemiyocek,bozamıyaoaktır . Hiç bir sebeple şartlarından dönülemiy•-
cek olan bu vakfın kıyamete kadar koruyucusu Allah ' tır.Allah ' a ve ahiret BUnüne
ll
i nanııııı;ı bal i fe , su!tan, ve zir, vali , Icadı, komutan, ıııuhtesib ••• hiç kimseye bu Yakt'ı
bozmak,deği§tirmek,iptal etmek,981ıı;ımala.ruu. turdurmak C&iz teğiltir.Kim buna. ka&
teder ise haram iı;ı yaJlllll.ı;ı ve günaha girmiı;ı olur.
Sultan, bu vakfi.yed.eki valo,f malları ile bütün Selçuklu vakıflarının ilare-
sine saray ba.:ı:inedarı Ferruh bin Abdullali'ı ıııüte.velli ve vekil ta,vin etti.Ferrub
bin Abdullah dlrüşşit'a vakıflarını kendi veya yardımcısı ile itare eder.İstetiği
şahsı vekil yapmakta,icabında veldl.letten azıetmekte serbesttir.Kimsenin bu konu- ·
da itiraza ha.klcı. yoktur .Çünkü Perruh bin AbG.ullah bütün vakıtları.n itaresinde,ö-
zel likle Sivas DArüşı;ıifası • nda çalışan,üstat merhametli,me slektaı;ılarınd.an daha
teorü~li , terbiyeli, şarlatanlıktan uzak olan hekimlerin,kehhallerin,cerrahların
maaı;ılarını tesbit eder.İl&9ların yapımı.nta kullanılan k<lklarin ve eczaların te-
mini yare ararıdtrüşı;ıitada çeşitli işlerte çalı~ mQstahdemin vazife ve terece-
lerini tesbit eder ,
Vakt'ın gelirleri önce vakıf mallarının bakımına,yıkılanların tAmirine ve
gelirlerin artırılması için sarfed.ilecektir.
Bunlariian artan da Müteve lli olan şahsın& yılda Rum d.iyarında(Anadolu'da)
halk arasında geçerli olan 400.0 dirhem gtimüş lo..rtas Sultan parası il~ temiz za.hi -
re gelirinden ·1000 BeranS: mud alacaktır.
Bunlartan artan para ve zah.i re gelirini de 1 vakfa yeni gelir kaynakları al:-
mak üzere tlrüşı;ıita hazinesinde sakl~aoaktır.
Şu anda mütevelli olan ve ontan sonra mütevelli olacaklara V&kıf mallarını
ü9 s~neden fazla kir~& vermeme,ilk kira müddet! dolmadan yenilememe , bi lhassa za-
lim,pinti,aorba ve hilesinten korkulanlara kiraya vermemeleri ı;ıart koşulmuştur .
Allah · ealdasın,d&rliı;ışifam.n ıı;ıığı sönüp hıı.rabeye döner ve gelirleri mahvo-
lup,yenilenmeei iıııklnsızlaşırsa ,vakıf gelirleri yer ve gök durd.ukça müslüman fa-
Idr ve aoizlere .sarfolunaoaktır.Bunu kim teğiı;ıtiriree günahı ona aittir.
Sultan,kentisitıden satır olan vaktiyesine Cenll.b-ı Halde' ı peygamberleri·, me-
lekleri, bütün müslüıııa.nları ı;ıahit kılmıı;ı ve vakfiyeyi bir çok İsl8m k&Usına tetkil:
ettirmiı;ı, onlar ta Sul tan• ın kentin&en satır olan bu vaktiyesinin Şer ' an doğruluğu.
na hUkmetmişler tasdik ve imza eterek yürürlüğe koymuı;ılardır.

ll
J
 31

.'t :-: '

DlrUşşita•nın perspektif g&-nnü91l (O.'l'unoer)

~üşşifa'nın planı (O. Tuncer )

ı:(·,;;\,:tvus• uıı ti'r1ıe::;ir.i:ı ccl"hcııi(A.JI.:Ba.:nt)

:;ı&r;işşi f'll portal,i ve ,!>Qrtaldelci inşa k i tabesi

II
D!riişşifa cyva.m.ndaki taçlı erkek ve örgülü iıaçlı kı;; kabartmaları
 33

Sivas D&rüşşifası Vaktiyesi (devamı)

Il
 34

25:l

Il
 35
NOTLAR

(l) K!iymen , h!,A .ı Türkler:Ln Anadolu' da ilk denize ulll.'}maları .. . , Mill~ Kül tUr ,c .I ,sy.
4,Ank,, 1977,5.14.
(2) Sakaoğlu,N.ı Türk Anadolu' da J.leneücekoğulları,İst.,l97l,S.l05.
(~) Ter~ioğlu,A. ı Selçuklu hastahanel~ ve Avrupa kültürüne teairi,Mala.zgirt Arnıa­
ğan:ı.,Ank., l972 , S. 55-56.
(4) Turan,O .ı Selçuklular devri ve Türk.-İslllm medeniyeti,Ank.,l965,S.260.
(5) Kuran,A . ı Anadolu medreseleri,C.I,Ank.,l969,S . 4.jTurar.,O.ıSelçuklu devri vak.-
fiyeleri III,Belleten,C. XII(Sy . 45) ,Ank. ,1948,s. 75.'
(6) Turan,o. : Türkiye Selçukluları hakk:ı.nda resrnS: vesikalar,Ank.,l958,S.51 ,53.
(7) Unver,s . ı Anadolu Selçuklularında aağhk hizmetleri,)!alazgirt Arma.ğan:ı.,Ank.,
1972, 5.12.
(8) Abft1l Faraç Tarihi (Ter .ö .R.Doğrul),C.II ,Ank .,l950,S.504.
(9) Çetintaş,S .ı Sivas D&rüşşifası,İst.,l953,S.l3.
(~O}:Kura.n,A . ı ArıMolu Medreaeleri, C.I , Ank.,l969,S. l34 .
(ll) Tuncer , O. ı Son kazılar ışığında Sivas şifahanesi,I.Milletlerarası Türkoloji
Kongresi , Tebliğler , C.III,İst.,l979,S.914-91 5.
(12) Tunoer,O.ı A.g. m., 8 . 917.
(13) Kuran,A . ı A,g,e , , 5.133.
(14) Tetki.n, Ş.ı Anadolu' da. Türk çini sanat ının gelişmesi,İst.,l972,S .36-40 .
(15) Divriği Ulu Camii ve D&rüşşifası,Ank.,l978,S.ll0
(16) Öney,G .ı Anaaolu Selçuklu mimarisinde boğa kabartmaları,Belleten,C.XXXIV
(Sy. l33),Ank.,l970,Sh.84,90,98,i00,
(17) Eain,E.ı Kjin..Ay,VII.T'I'K,Kongreye sunulan bild1riler,c.ı,Ank.,S.313-358
(18) (İnançalp)X!Cevdet ı El&hiyet ül Feteya.n,İat.,l932,S,l06-109jSivas Dlrüşşifası
vaktiyesi ve tercümesi,Vak:ı.flar D. C.I,Ank,l938. S . 35·
(t~) )Unver, S. ı Selçuklu ta.ba.beti ,Ank, l94l,S.60,ıKunter,R.B.:Türk vakıfları ve vak-
fiyeleri , İst.,l939,S.30.ıSamuk,F. ıTürkiye 1 de akıl hastahanelerinin
dünü ve bugUnU,İst.,l980,s.3l.
(20} Unver ,S .ı Selçulı:lu ta.ba.beti,Ank. , 1941,s. 71.
(21) Türkiye' de mesknn yerler k:ı.lavuzu, c.I,Ank.,l946,S.583,643,701,940,995·
( 22) A.g. e . ,8. 349 •
(23) A.g. e ., 5 .108-308,474•
(24) A. g . e . , 5.938.

II