Изводи

Изводи од тригонометриски функции

• Ќе претпоставиме дека променливата x во тригонометриските

функции sin x, cos x, tan x, ctg x е дадена во радијани. Исто така, ќе ги
користиме следните два (претходно докажани) лимеси од
тригонометриски функции во кои променливата x е заменета со
променлива h:

sin h 1 − cos h
=lim 1=
lim 0.
h →0 h h → 0 h
 Извод на f (x) = sin x
Прво ќе го определиме изводот на f (x) = sin x. Од дефиницијата за извод
добиваме
sin( x + h) − sin x sin x cos h + cos x sin h − sin x
=f ′( x) lim
= lim
h →0 h h →0 h
sin x (cos h − 1) + cos x sin h
= lim
h →0 h
  cos h − 1   sin h  
= lim sin x   + cos x  
h →0
  h   h 
cos h − 1 sin h
= lim sin x ⋅ lim + lim cos x ⋅ lim
h →0 h →0 h h →0 h →0 h
= (sin x) ⋅ 0 + (cos x) ⋅1
= cos x
• Во претпоследното равенство, се користи дека sin x и cos x не го
вклучуваат h, па тие се константи кога h → 0. Според тоа,
= =
lim sin x sin x lim cos x cos x.
h →0 h →0
 Извод на f (x) = cos x
Сега, нека f (x) = cos x. Од дефиницијата за извод имаме

cos( x + h) − cos x cos x cos h − sin x sin h − cos x

f ′( x) lim
= lim
h →0 h h →0 h
cos x (cos h − 1) − sin x sin h
= lim
h →0 h
  cos h − 1   sin h  
lim cos x   − sin x  
h →0
  h   h 
cos h − 1 sin h
= lim cos x ⋅ lim − lim sin x ⋅ lim
h →0 h →0 h h →0 h →0 h
= (cos x) ⋅ 0 − (sin x) ⋅1
= − sin x
 Извод на f (x) = tan x
• Нека f (x) = tan x. Од правилото за извод на количник и претходно
изведените изводи, имаме

 sin x ′ (sin x)′ cos x − sin x(cos x)′

f ′( x) =
= 
 cos x  (cos x) 2
cos x cos x − sin x(− sin x)
=
(cos x) 2
cos 2 x + sin 2 x
=
cos 2 x
1
=
cos 2 x
 Извод на f (x) = ctg x
• На крај, нека f (x) = ctg x. Од правилото за извод на количник и
претходно изведените изводи, имаме

 cos x ′ (cos x)′ sin x − cos x(sin x)′

f ′( x) =
= 
 sin x  (sin x) 2
(− sin x) sin x − cos x cos x
=
(sin x) 2
− cos 2 x − sin 2 x
=
sin 2 x
1
= − 2
sin x
 f ′( x)
= tan x )′
( x=2
( x 2 )′tan x + x 2 (tan x)′
1
= (2 x)tan x + x 2
cos 2 x

sin x
f ( x) = .
1 + cos x
 sin x ′ (sin x)′(1 + cos x) − (sin x)(1 + cos x)′
=f ′( x) = 
 1 + cos x  (1 + cos x) 2
(cos x)(1 + cos x) − (sin x)(− sin x)
=
(1 + cos x) 2
cos x + cos 2 x + sin 2 x
=
(1 + cos x) 2
cos x + 1
=
(1 + cos x) 2
1
=
1 + cos x
 Верижно правило
• Ќе ја изведеме формулата за извод на композиција f ◦g преку изводите
на f и g. Оваа формула ќе ни овозможи диференцирање на сложени
функции со помош на познати изводи на поедноставни функции.
• Всушност проблемот се состои во тоа, како да ги искористиме
изводите на f и g, за да најдеме извод на композицијата f ◦g?
• За решавање на овој проблем ги воведуваме следните зависни
променливи
y = ( f ◦g) (x) = f (g (x)) и u = g(x)
од каде што имаме дека y = f (u). Сега, ќе ги користиме изводите:
dy du
= f= ′(u ) и g ′( x)
du dx
за да го најдеме непознатиот извод
dy d
= [ f ( g ( x)) ] .
dx dx
 Верижно правило
• Сакаме да ги искористиме брзините на промена dy/du и du/dx за да ја
најдеме непознатата брзина на промена dy/dx.
• Интуицијата сугерира дека брзините на промена се множат.
• На пример, ако y се менува 4 пати во однос на u и u cе менува 2 пати
во однос на x, тогаш y cе менува 4 × 2 = 8 пати во однос на x.
• Ова сугерира дека
dy dy du
= ⋅ .
dx du dx
• Оваа идејата е формализирана во следната теорема

Теорема 1. (Верижно правило) Ако g е диференцијабилна во x и f е

диференцијабилна во g(x), тогаш композицијата f ◦g е диференцијабилна
во x. Уште повеќе, ако
y = f (g(x)) и u = g(x)
тогаш y = f (u) и
dy dy du
= ⋅ .
dx du dx
Пример 3. Да се најде dy/dx ако y = cos(x3).

Решение. Нека u = x3, тогаш y = cos u. Со примена на верижното правило

добиваме

dy dy du
= ⋅
dx du dx
d d 3
= [cos u ] ⋅ [ x ]
du dx
=
(− sin u ) ⋅ (3 x 2 )
=
(− sin x3 ) ⋅ (3 x 2 )
= −3 x 2 sin x3
 Алтернативна верзија на верижното правило
• Претходната формула за верижното правило може да биде тешка за
примена во некои проблеми кои вклучуваат многу променливи.
• Алтернативна верзија на верижното правило е следната:

( f  g )′( x) = f ′( g ( x)) g ′( x).

Поточно, ако
y = ( f ◦ g)(x) = f (g (x)) и u = g (x)
тогаш y = f (u). Во овој случај,
dy
= ( f  g )′( x)
dx
dy du
= f= ′(u ) f ′( g ( x)) и = g ′( x).
du dx
Ако ги замениме последните изрази во верижното правило, добиваме
dy dy du
( f  g )′( x) = = ⋅ = f ′( g ( x)) g ′( x).
dx du dx
 Верижно правило
( f  g )′( x) = f ′( g ( x)) g ′( x).

• Еден начин да се запомни оваа формула е да ја наречеме f „надворешна

функција“, а g „внатрешна функција“ во композицијата f (g(x)) и да го
изразиме верижното правило со зборови на следниот начин:
• Изводот на f(g(x)) е изводот на надворешната функција оценет
(пресметан) во внатрешната функција помножен со изводот на
внатрешната функција.
( f  g )′( x ) = f ′( g ( x )) 
g ′( x ) .
 
Извод на Извод на
надворешната внатрешната
функција оценет над функција
внатрешната
функција
 h′( x) = f ′( g ( x)) 
g ′( x)
 
Извод на надворешната Извод на внатрешната
функција оценет во функција
внатрешната функција

f ′( x 3 ) ⋅ 3 x 2 =
= (− sin x 3 ) ⋅ (3 x 2 ) =
−3 x 2 sin x 3

Пример 5. Нека h(x) = tg2 x. Tогаш

 1  2tg x
h′( x) =(tg 2 x)′ =((tg x) 2 )′ =(2tg x) ⋅  =
  cos 2 x  cos 2 x
.
 

Извод на надворешната Извод на внатрешната
функција оценет во функција
внатрешната функција
 Генерализирана формула за извод

• Ќе дадеме уште една корисна формула за верижното правило.

• Ако воведеме замена u = g (x) во

( f  g )′( x) = f ′( g ( x)) g ′( x).

тогаш може да ја презапишеме формулата како

d du
[ f (u )] = f ′(u ) .
dx dx

• Овој резултат се нарекува генерализирана формула за извод на f , и

дава можност за користење на изводот на f (x) за определување на
изводот на f (u), каде што u е функција од x.
 Генерализирана формула за извод
• Во следната табела дадени се некои примери за примена на
генерализираната формула за извод.

Генерализирана формула за извод

 d
Пример 6. Да се најде [sin(2 x)].
dx

Решение. Земајќи u = 2x во генерализираната формула за извод на sin u

добиваме
d d du
=
[sin(2 x)] = [sin u ] cos u
dx dx dx
d
= cos 2 x ⋅ [2= x] cos 2 x=
⋅ 2 2 cos 2 x.
dx

1
f ′( x)
= ⋅ ( x 2
+ 1)′
cos ( x + 1)
2 2

1 2x
= =
⋅ (2 x)
cos 2 ( x 2 + 1) cos 2 ( x 2 + 1)
f ′( x) =−8(1 + x 5ctg x) −9 ⋅ (1 + x 5ctg x)′
 1 
−8(1 + x 5ctg x) −9  5 x 4 ctg x − x5
= 
 sin 2 x 

=
f ( x) sin( 1 + cos x ).

f ′( x) = cos( 1 + cos x )( 1 + cos x )′

1
= cos( 1 + cos x ) ⋅ (1 + cos x)′
2 1 + cos x
1
= cos( 1 + cos x ) ⋅ ⋅ (− sin x)
2 1 + cos x
(sin x) cos( 1 + cos x )
= −
2 1 + cos x
 Имплицитно диференцирање
Експлицитно и имплицитно дефинирани функции

• За равенството од облик y = f(x) велиме дека eксплицитно ја

дефинира y како функција од x бидејќи променливата y се појавува
сама на едната страна од равенството и не се појавува на другата
страна од равенството.
• Меѓутоа, понекогаш функциите се дефинирани со равенството во кое
на едната страна ги има и y и x; на пример, равенството
yx + y + 1 = x (1)
не е од облик y = f(x). Велиме дека (1) ја дефинира y имплицитно како
функција од x.
• Во случајов од (1) можеме да го изразиме y како функција од x во
облик
x −1 x −1
y= односно f ( x) = .
x +1 x + 1
 Имплицитно дефинирани функции
• Равенка по x и y може имплицитно да дефинира повеќе од една
функција од x. Ова е случај кога за графикот на равенката не важи
тестот со вертикална права, односно кога не е график на функција од
x.
• На пример, ако ја решиме равенката на кружницата
x2 + y2 =1 (2)

по y преку x, добиваме y =± 1 − x 2 , што значи дека со (2) сe дефинирани

две функции:
f1 ( x) =+ 1− x
2
и f 2 ( x) =− 1− x .
2

Графиците на овие
функции се долната и
горната полукружница
на кружницата
x2 + y2 = 1.
 Имплицитно дефинирани функции
Дефиниција. За дадено равенка по x и y велиме дека дефинира функција f
имплицитно ако графикот на y = f(x) се совпаѓа со дел од графикот на
равенката.
• Така, на пример, равенката x2 + y2 = 1 ги дефинира функциите
f1 ( x) =+ 1 − x2 и f 2 ( x) =− 1 − x2 .

имплицитно, бидејќи графиците на овие функции се содржат во графикот

на кружницата x2 + y2 = 1.
• Но, понекогаш е тешко или невозможно да се реши равенка по x и y
преку x.
• На пример, равенката
sin(xy) = 3xy
не може да се реши по y преку x со било кој елементарен метод.
• Според тоа, иако дадена равенка по x и y може да дефинира една или
повеќе функции од x, може да биде непрактично или невозможно да се
најде експлицитна формула за тие функции.
 Имплицитно диференцирање

• Во општ случај, за да се диференцира функција дефинирана

имплицитно, не е потребно да се реши равенката по y преку x. За
илустрација да ја разгледаме равенката
xy = 1
• Еден начин да се најде dy/dx е да се презапише равенката во облик
1
y=
x

од каде што следува дека dy = − 12 .

dx x
• Друг начин да се најде изводот е да се диференцираат двете страни на

xy = 1

сметајќи ја y за диференцијабилна функција од x. Со овој пристап

добиваме
d d
[ xy ] = [1] Овој метод за добивање
dx dx
d d на извод на имплицитно
[ x] ⋅ y + x ⋅ [ y ] =0 дефинирана функција, се
dx dx
нарекува имплицитно
dy
y + x⋅ = 0 диференцирање.
dx
dy y
= −
dx x
Ако во последниот израз замениме y = 1/x, добиваме
dy 1
= − 2.
dx x
Пример 10. Со помош на имплицитно диференцирање, да се најде dy/dx
ако 5y2 + sin y = x2.

Решение. Со диференцирање по x на двете страни на 5y2 + sin y = x2,

добиваме
d d 2
[5 y 2 + sin y ] = [x ]
dx dx
d d
5 [ y 2 ] + [sin y ] = 2x
dx dx Го користиме верижното правило
 dy  dy бидејќи y е функција од x.
5  2 y  + (cos y ) = 2x
 dx  dx
dy
(10 y + cos y ) = 2x
dx
dy 2x
=
dx 10 y + cos y
Пример 11. Со имплицитно диференцирање, да се најде d 2y/dx2 ако
4x2 − 2y2 = 9.

Решение. Со диференцирање по x на двете страни на 4x2 − 2y2 = 9,

добиваме
dy
8x − 4 y =0
dx
dy 8 x 2 x
= =
dx 4 y y

Со имплицитно диференцирање на последното равенство, добиваме

dy 2 y − 2 x 2 x
2 ⋅ y − 2x
d2y dx = y 2 y 2
− 4 x 2
9
2
= 2 2
= 3
= − 3
.
dx y y y y
Пример 12. Да се најде коефициентот на правец на тангентата на кривата
y2 − x + 1 = 0 во точките (2,−1) и (2, 1).

Решение. Може да ја решиме равенката по y преку x, и потоа да го

пресметаме изводот на =
y x − 1 во (2, 1) и изводот на y =
− x − 1 во (2,−1).

Сепак, имплицитното диференцирање е поефикасно бидејќи може да се

употреби за коефициентот на правец на двете тангенти.
Решение. (продолжува)
Со имплицитно диференцирање добиваме
d 2 d
[ y − x + 1] = [0]
dx dx
dy
2 y − 1 =0
dx
dy 1
=
dx 2 y
Со замена на вредностите на x и y, за коефициентите на правци на
тангентите на кривата во овие точки се

dy 1 dy 1
=
− и = .
=dx x 2= 2 dx x 2 2
y=
−1 y=
1
Пример 13. a) Со имплицитно диференцирање, да се најде најди dy/dx за
Декартовиот лист x3 + y3 = 3xy.
б) Најди ја равенката на тангентата на Декартовиот лист во точката (3/2,3/2).
в) Во кои точки од првиот квадрант тангента на Декартовиот лист е
хоризонтална?

Решение. a) Со имплицитно диференцирање добиваме

d 3 d
[ x + y 3 ] =[3 xy ]
dx dx
dy dy
3x 2 + 3 y 2 = 3 y + 3x
dx dx
dy dy
x2 + y 2 = y+x
dx dx
dy
( y 2 − x) = y − x2
dx
dy y − x 2
=
dx y 2 − x
Решение. б) Во точката (3/2, 3/2), x = 3/2 и y = 3/2, па коефициентот на
правец mтан на тангентата во оваа точка е

dy y − x2 3 / 2 − (3 / 2) 2
= 2 = = −1.
dx x =3/ 2 y −x x =3/ 2 (3 / 2) − (3 / 2)
2
y =3/ 2 y =3/ 2

Според тоа, равенката на тангентата во точката (3/2,3/2) е

3 3
y− =−1( x − )
2 2
x+ y =
3
Решение в). Тангентата е хоризонтална во точките каде што dy/dx = 0. Од

dy y − x 2
= 2
dx y − x

следува дека dy/dx = 0 само ако y − x2 = 0, т.е. y = x2.

Со замена на овој израз за y во равенката на кривата x3 + y3 = 3xy

добиваме
x 3 + ( x 2 )3 =
3x3
x 6 − 2 x3 =
0
x 3 ( x 3 − 2) =
0
решенија на добиената равенка се x = 0 и x = 21/3.
Бидејќи y = x2, за решенијата x = 0 и x = 21/3 се
добиваат точките (0, 0) и (21/3, 22/3), соодветно.
Од овие точки, само (21/3, 22/3) е во првиот
квадрант.
 Извод на xr за рационални вредности на r

d n d m
=y n x=
m
па затоа [y ] [ x ].
dx dx
 Извод на xr за рационални вредности на r
• Со имплицитно диференцирање во однос на x, добиваме

dy
n −1
ny = mx m −1
dx
dy m x m −1 m x m −1 m m −1− m + m / n m m / n −1
= ⋅ n −1 = ⋅ m / n n −1 = ⋅ x = ⋅x =rx r .
dx n y n (x ) n n

3 2
f ′( x=
)[ x − x + 2]−1/ 4 [ x 2 − x + 2]′
4
3
= [ x 2 − x + 2]−1/ 4 (2 x − 1).
4
 Локална линеарна апроксимација
• Како што видовме, тангентата и изводите се тесно поврзани.

• Сега таа врска ќе ја искористиме за приближно пресметување на

вредности на функции кои е тешко или невозможно да се добијат
експлицитно.

• За да ја опишеме постапката за апроксимирање на вредности на

функции, претпоставуваме дека f e диференцијабилна во x0. Tогаш
f ( x) − f ( x0 )
f ′( x0 ) = lim
x → x0 x − x0
што значи дека за вредности на x блиску до x0

f ( x) − f ( x0 )
f ′( x0 ) ≈
x − x0
Локална линеарна апроксимација

f ( x) − f ( x0 ) ≈ f ′( x0 )( x − x0 )
f ( x) ≈ f ( x0 ) + f ′( x0 )( x − x0 )

f ( x0 + ∆x) ≈ f ( x0 ) + f ′( x0 )∆x.
 Локална линеарна апроксимација

Грешка од
апроксимација

f ( x0 ) + f ′( x0 ) ∆x
f(x)
f(x0)

x0 x0+∆x

Оваа апроксимација се нарекува локална линеарна апроксимација на f

во x0 или тангентна апроксимација на f во x0.
Пример 15. а) Да се најде локалната линеарна апроксимација на
f ( x) = x
во x0 = 1.
б) Со помош на локалната линеарна апроксимација добиена под a)
апроксимирај ја вредноста на 1.1 и спореди ја добиената апроксимација
со точната вредност.

Решение. a) Бидејќи
1
f ′( x) =
2 x

Со помош на формулата за локална линеарна апроксимација, добиваме

дека локалната линеарна апроксимација за f (x) во x0 = 1 е:
1 1 1
x ≈ 1+ ( x − 1) =1 + ( x − 1) = ( x + 1)
2 1 2 2
Решение. a)

1 1 1
x ≈ 1+ ( x − 1) =1 + ( x − 1) = ( x + 1)
2 1 2 2
Со други зборови, ако x е блиску до 1, тогаш очекуваме x да биде блиску
до (1/2)(x − 1) (види цртеж)
Решение. б) Со примена на локалната линеарна апроксимација добиена
под а) за x = 1.1 добиваме
1
1.1 ≈ (1.1 + 1) =
1.05.
2

Точната вредност на 1.1 заокружена на шест цифри е

1.1 ≈ 1.04881.
Според тоа, грешката направена со локалната линеарна апроксимација е
0.00119.
 Диференцијал
• До сега dy/dx го интерпретиравме како ознака која го претставуваше
изводот на y во однос на x, но не дадовме никакво значење на
симболите „dy“ и „dx“.
• Наша следна цел е да ги дефинираме овие симболи „dy“ и „dx“ на
таков начин што dy/dx ќе може да се смета за количник.
• Да го дефинираме симболот „dx“ како променлива која што може да го
прими секој реален број како своја вредност.
• Вредноста dx се нарекува диференцијал на x.
• Ако е дадена функција y = f(x) која што е диференцијабилна во x = x0,
тогаш дефинираме диференцијалот на f во x0 да биде функција од dx
дадена со формулата
dy = f ′( x0 )dx

каде што симболот „dy“ е зависната променлива на оваа функција.

Диференцијал

dy
f ′( x0 ) = .
dx

dy = f ′( x)dx
dy = f ′( x0 )dx
 Разликата меѓу ∆y и dy
• За дадена функција y = f (x), дефинираме
∆y = f (x + ∆x) − f (x)
да биде прираснување на y од нејзината вредност во некој почетен број
x до нов број x + ∆x.
• Важно е да се разбере разликата меѓу прираснувањето ∆y и
диференцијалот dy.
• За да ја воочиме разликата, да им придружиме на независните
променливите dx и ∆x иста вредност, односно dx = ∆x.
• Tогаш ∆y ја претставува промената на y која се појавува кога
тргнуваме од x и одиме долж кривата y = f (x) се додека не се
придвижиме за ∆x (= dx) единици по x-оската, додека dy ја претставува
промената на y која што се појавува ако тргнеме од x и одиме долж
тангентата за dx (=∆x) единици по x-оската.
 Разликата меѓу ∆y и dy

Иако, во општ случај ∆y и dy се различни, диференцијалот dy е добра

апроксимација промената ∆y на y под услов dx = ∆x да биде блиску до 0.
 Пример 16. Нека f ( x) = x
a) Да се најдат формули за ∆y и dy.
б) Да се пресметаат ги ∆y и dy во x = 4 под услов dx = ∆x = 3. Потоа да се
нацрта графикот на y = x и да се прекажат вредностите на ∆y и dy.

Решение. a) За f ( x) = x добиваме

∆=
y f ( x + ∆x) − f ( x=
) x + ∆x − x
и
dy 1 1
= = , оттука dy dx.
dx 2 x 2 x
Решение. б) Во x = 4 под услов dx = ∆x = 3, се добива

∆y= 7 − 4 ≈ 0.65
и
1 3
dy = ⋅ 3 = = 0.75.
2 4 4