Matematyka

Liczby zespolone • Wekto~y

Macierze· Wyznaczniki
Geometria
analityczna i różniczkowa

Tadeusz Trajdos CzęśćlH

Wydanie jedenaste

WYDAWNI< TWA NAUKOWO-TEC'l INICZNE

WARSZAWA
 ~~----...„„„„„1111111
1
"'1!

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO strona 9

PRZEDMOWA oo· WYDANIA CZWARTEGO strona 10
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIĄTEGO strona 10
WSTĘP stfona 11

Struktury algchraiczne/11
2 Przestrzenie wcktorowc/35
3 Przestrzenie metrycznc/48
4 Przestrzeli euklidesowa i przestrzeli kartezja11ska/53

I LICZBY ZESPOLONE strona 58

I Cialo liczb zespolonych/58

2 Interpretacja geometryczna liczb zespolonych/63
3 Pierwiastkowanie liczby zcspoloncj/69
4 Wzór Euleraf73

li WYZNACZNIKI strona 77

Geneza wyznacznika/77
2 Macierz kwadratowa. Definicja wyznacznika/BO
3 Własności wyznaczników/84
4 Twierdzenie Laplace'a/87
5 Układ Cramera rówmu\ liniowych/91

Ili MACIERZE strona 94

Podstawowe wiadomości o macierzach/94

2 Działaniaalgebraiczne na macicrzach/96
3 Odwracanie macicrzy/106
4 Równanie macierzowe Cramera/11 O I
I! ,11
 Spis treści
6 Spis treści 7
5 Przekształcenia afiniczne. i macierz ortonormalna/113
6 Twierdzenie Kroneckern-Capellicgo/ l 17
7 Macierze zespolone/121 VIII ROZMAITOŚCI RÓŻNICZKOWALNE strona 323
Algebra tensorowa/323
IV. .ALGEBRA WEKTORÓW strona 124
2
3
Algebra zewnf,'lrzna/327
Rozmaitości różniczkowalne/331
Wiadomości wstępne o wektorach/124 4 Pochodna kowariantna/338
Kombinacja liniowa wektorów/135 5 Pochodna zewnętrzna/346
·Iloczyn skalarny dwóch wektorów/142
Iloczyn wektorowy pary wektorów w przestrzeni/144
Iloczyn mieszany trójki wektorów/149 IX UZUPEŁNIENIE WIADOMOŚCI z ALGEBRY strona 349
Ruchy euklidesowe/152
Pierścici1 całkowity wielomianów/349
Algebra wektorów w układzie afinicznym/157 2 Wielomiany nad ciałem C liczb zespolonych lub nad ciałem R liczb rzeczywistych/357
3 Ciało funkcji wymiernych i ułamki prostc/361

v· GEOMETRIA ANALITYCZNA
strona 162
4 Przybliżone metody rozwiązywania równmi liczbowych/365

LITERATURA mona 374

A Liniowa geometria analityczna w 11-wymiarach/163 SKOROWIDZ SYMBOLI strona 375
B Liniowa geometria analityczna w euklidesowej przestrzeni trójwymiarowej/172 SKOROWIDZ RZECZOWY stron• 381
Plaszczyzna w euklidesowej przestrzeni/172
Prosta w przestrzeni trójwymiarowej/180
Prosta i płaszczyzna w przestrzeni/186
C Nieliniowa geometria :malityczna/191
Współrzędne biegunowe i walcowc/191
Biegun i biegunowa okręgu/194
Okręgi i ich rodziny/196
Własności stożkowych/199
Formy kwadratowe i krzywe stożkowe/204
Wartości i wektory własne macierzy syrnetrycznej/212
Kwadryki/217

łl GEOMETRIA RÓŻNICZKOWA
strona 228
Krzywa w trójwymiarowej przestrzeni cuklidcsowcj/231
Trójścian i wzory Frćneta/234
O krzywych płaskich/242
Powierzchnia w przestrzeni/254
Pierwsza forma kwadratowa powierzchni/263
Druga forma kwadratowa powicrzchni/268
Uzupełnienia teorii krzywych i powierzchni/275

lll ANALIZA WEKTORÓW

•trona 281
Pole skalarne i pole wektorowe w R 3 /281
O~eracje .różniczkowe na polach skalarnych i wektorowych/289
Kilka twierdzeń całkowych w postaci skalarnej/300
,\
Kilka twierdzeń całkowych w postaci wektorowej/303
Operacje wektorowe w krzywoliniowych układach ortogonalnych/313
Funkcje harrnonicznc/320
t
PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

Trzecie wydanie c'zęści Ilf podręcznika „Matematyki" znacznie się różni

od wyclail poprzednich.
Został dodany nowy rozdział Vfll o rozmaitościach różniczkowalnych, od
nowa 1rapisany rozdział nr o macierzach, oraz od nowa napisany i znacznie
rozszerzony Wstęp i rozdział VI o geometrii ró:i.niczkowej. ·Rozdział IV
o algebrze wektorów został znacznie skrócony. Także rozdział V o geometrii
analitycznej uległ znacznemu skróceniu, ale jednocześnie dopełniony został
elementami geometrii analitycznej w przestrzeni n-wymiarowej. W pozostałych
rozdziałach wprowadzono niewielkie uzupełnienia, Na ko1icu książki został
dodany skorowidz symboli.
W tej postaci podręcznik stał się lepiej niż poprzednio dostosowany do
obowiązującego programu.
Rozdział o rozmaitościach różniczkowalnych opisujący przestrzeil tensorową
i przestrze11 Grassmanna, opartą na pojęciu formy zewnętrznej, obowiązuje
tylko na niektórych kierunkach uczelni technicznych.
Wyrnzy podziękowania składam Pani Profesor Halinie Łopusza11skiej
z Politechniki Wrocławskiej za wiele cennych uwag merytorycznych, które
pozwoliły mi ulepszyć ksią:i.kę.
Dziękuję Panu Doktorowi Ryszardowi Gagli za redakcyjne opracowanie
książki oraz za uwagi merytoryczne.

Tadeusz Trajdos

Wnrszawu, lipiec 1977 r.

 PRZEDMOWA DO WYDANIA CZWARTEGO
WSTĘP

Czwarte wydanie części III podręcznika „Matematyka" jest poprawionym

wydaniem trzecim.
Rozdział o rozmaitościach różnicżkowalnych opisujący przcstrzc 11 tensorową
i przestrzeń Grass1hanna opartą na pojęciu formy zewnętrznej, obowiązuje
tylko na niektórych kierunkach uczelni tcclmic.znych.
Ponownie składam wyrazy podziękowania Pani Profesor Halinie
Łopusza!l.skicj za wicie cennych uwag merytorycznych, które pozwoliły mi
ulepszyć poprzednie wydanie tej ksi<1żki.
STRUKTURY ALGEBRAICZNE

'Fadeusz Trajdos Spośród widu pojęć,które definiujemy we wstępie, na szczególne wyróżnienie za-
sługują pojęcia: przekształcenia, działania, grupy, ciała i przestrzeni liniowej. Jedną
Warszawa, czerwiec I 980 '"
z ważnych metod tworzenia nowych pojęć jest zasada tworzenia klas abstrakcji
związana z nią zasada :fi1ktoryzacji.
Przekształcenia zbiorów. Przez R będziemy oznaczać zbiór wszystkich liczb
rzeczywistych. Elementy tego zbioru, zwane liczbami rzeczywistymi lub skalarami,
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIĄTEGO będziemy oznaczać małymi literami greckimi, np. a, f1, y. Zapis a ER odczytu-
jemy: a jest liczbą rzeczywistą. Elementy innych zbiorów będziemy, na ogół, nazy-
wać punktami.

Dcf. Niech X będzie zbiorem niepustym punktów x, Y zaś zbiorem punk-

tów y. Przekształceniem lub odwzorowaniem
W piątym wydaniu części li I „Matematyki" dokonałem poprawek f:X-• Y (W.1)
w wyniku 1·ecenzji napisanej przez prof: dr. hab. Tadeusza Stanisza. Składam ze ::hiorn X do zhiorn Y nazywamy przyporządkowanie ;; które ka:?;demu
mu za nią wyrazy podziękowania. punktowi x zbioru X przypisuje jednoznacznie punkt
y = f(x) (W.2)
Tadeusz Trąjdos
zbioru Y, co zapisujemy też w sposób następujący:
Częstochowa, maj 1992 r. f: X 3 X H- y = f(x) E Y
a także

f: X-• Y: x1-1- y =f(x)

Mówimy również, że przekształcenie (W.l) jest określone wzorem (W.2); punkt
y = f(x) nazywamy warto.frią przekształcenia w punkcie ;x EX lub obrazem punktu X
w tym przekształceniu; zbiór obrazów wszystkich x EA s:; X w przekształceniu
 13
'stęp

> zapisujemy f: X w, Y i odczytujem_Y: przekszla lcenie z~)ioru. X w z~iór.

(W.1) nazywamy obrazem zbioru A w tym przekształceniu i oznaczamy przez f(A)
Y; suriekcję2' zapisujemy /: X '"' • Y i odczytu.1emy: prze~s:-ta.łc~n1e. zl~1oru. X ~ia
lub ImfA (rys. W.1) 1 ): zbiór Y.; bijekcję.I>, a więc pr1:ekszlalcenie będące jednoczes111e 11:1ekcJą t suneke~ą,
zapisujemy j: X :,;,-• y i odczytujemy': przekształcenie wzajenm1e Jednoznaczne zbio-
f(A) =IrnfA :={yeY: VxeA,y
..
=.f('x)}
-,,..',--.'
(W.4)
rów X i Y (rys. W.2, W.3, W.4).

f
-,------ ·---

--~
( '"-D

- - - - - - - ----- --o
( ~-- -O
()_

W.2. Iniekcja f: X V/_, Y W.3. Suriekcja f: X·-''"·• Y

W.1. Przekształcenie
(:X-• y

Zbiór wszystkich punktów zbioru X, których obrazy w przekształceniu (W.1)

tworzą zbiór B s;; Y, nazywamy przechvobrazem zbioru B w tym przekształceniu
oznaczamy przez 1- 1(B): Przykład. Przekształcenie sin: X-• (-·I; l) jest iniekcją, gdy X = (O; ~i-); suriekcją, gdy
(W.5) ·
X= ·:O; 2rr); bijckcj<1, gdy X= <- rr2 ; ·rr)
2
·

Gdy zbiór B składa się z jednego tylko punktu y, to przeciwobrazem tego punktu Dcf. Niech /:X-• y i g: y -• z będą przekształceniami. Zloźeniem, super-
jest 1- 1 (y). Pr;z:eciwobrazy mogą być dowolnymi zbiorami, np. jednopunktowymi, pozy1ją4> albo ;/1;czynem tych przekształce11 nazywamy przekształcenie g X-• Z 0
/:

złożonymi z wielu punktów lub pustymi. określone wzorem (rys. W.5)

Przekształcenie jest więc trójką (/,X, Y); mow1m.v. przy tym, że f jest .fimlccją (W.6)
z = g[J(x)] =: (g ()(x) 0

o dziedzi11ie 2 > Dom f = X i przeeilvdziedzinie 3 > Cod/:~ .flDom/) s;; Y zawartej'0 Zlo:i.enie dwu przeksztalceil ilustruje rys. W.6 w postaci diagramu przemiennego.
w Y.
Spośród przeksztalce11 zbiorów wyróżniamy trzy ich rodzaje. Mówi o nich f y
X
następująca definicja.

Def. Przekształcenie f: X-> Y nazywamy iniekcją, suriekcją lub b(iekcją, je-

żeliprzeciwobraz każdego punktu y E Y składa się najwyżej, co najmniej lub do- g
kładnie z jednego punktu.

1
> Łac. imago - obraz. Symbol { } oznacza zbiór; symbole := lub =:odczytujemy „rów- z
na się z definicji", przy czym wysrępujący w tym symbolu dwukropek piszemy po stronic definien- W.6. Diag1·arn składania
dum, tzn. terminu, który ma być zdefiniowany. Po znaku : piszemy warunek określający zbiór. W.5. Superpozycja przekształccr1
2
przcksztalccr'l
>. Fr. domainc - dziedzina.
'' Fr. codomainc - wspóltlziedzina. Po polsku mówimy, chociaż niezbyt słusznie, przeciw- 1> Lnc. i:.'iccrc - rzucać; inicctus - wrzucanie; in - w.
dziedzina-. 2' Fr. sur---- na.
4
> Łac. inclusio - włączenie. /11kl11zję slabq lub slabe zawieranie się zbioru A w zbiorze B
:q ł .ac. bis--· dwakroć.
definiujemy: As;; IJ= /\ x, [(x EA)= (x EB)). Inkluzja silna: Ac JJ= [(A s;; /J)f\ V x rf A, .i, Lac. supcrpóncrc - połoi:yć na czy1n; supcrpnsitus -·-· poloi.ony na czy1n.
,:,, xeBJ.
Wstęp
14 f. Struktury algebraiczne 15

. !w. Złożenie d11'11 iniekcji, surieklji lub bijekcii 1"est

nekc:;ą lub bijekcją. 'J odpowiednio iniekcją, su- Tw. l'rzcksztalcenic f: X-+ Yjest odwracalne wtedy i tylko wtedy, gdy przeciw-
obraz /- 1 (y) każdego punktu y E Y składa się z jednego tylko punktu x EX.
Tw. Skladanie przeksztalceil jest lączne. A więc odwracalne przekształcenie f ze zbioru X do zbioru Y jest to bijekcja
DOWÓD. Niech f: X-• Y, g: y _,z, lt: Z-• T onz . l1 X' .. zbioru X na zhiór Y. Wtedy, oczywiście, /- 1 : Y-+ X jest także bijekcją, oraz
dowolnego x E X zachodzi ' mec - zb1or niepusty. Wtedy dla
(W.11)
[!to (gof)J(x) = lt(g[/(x)J} = [(ltog)o!J(x)
Przyklatl. Przeksi.tałccnicm odwrotnym do bijekcji
a więc

ho (go/)= (liog)of sin: ( - rr · rr)

·2 ' 2
·-··•(-'I"
~ ~ t
0

I) Jcst biJ"ekcJ·a
(W.7)
co kończy dowód twierdzenia.

. Łączność składania przekszlałce!l. ilustru"e .

sin- 1 '°" arc sin: (-1; I) "'-• ( - -i, ·i) dana wzorem y = arcsinx. Równościom (W.10)
m1ennego. ~ rys. W. 1 w postaci diagramu prze- odpowiadają znane tożsa1ności:

.
arcsm(sinx) = x, x ( rr2-. _"')
E
2_ - -

sinarc(siny) s: y, y E (-1; 1).

O sposobie odwracania superpozycji przekształceń odwracalnych mówi na-

stępujące t wierdzcnie.
Tw. Niech f: X - ·• Y i g: Y -··-+ Z - bijekcje. Wtedy
gof
(go()-1 =/-1 og-1 (W.12)
g
DOWÓD. Z założenia f- 1 i g- • istnieją i są bijekcjami. Wystarczy wykazać, że oba złożenia
przckszlałcc1\: go f if- 1 o g- 1 są przekształceniami tożsamościowymi. Korzystamy przy tym z twier-
z W.7. Łączność składania przekształceń
dzenia o łączności składania przekształce1'1:
u-· o g- 1) o (gof) = f- 1 o (g-• o g)of = u-·
o ly)o f = f- 1 of= lx analogicznie

_Dcf. Przekształcenie lx: X-+ X nazywamy k

(gof)o u-1 og- 1) =Iz, co k01\czy dowód twierdzenia.

lub f{len tycznosciowym

, prze sztalceniem totsamośc1"01„y111 Dcf. Zacidnieniem, obcięciem lub restrykcją 1 > przekształcenia/: X 3x1-> y =
zbioru X, jeżeli •
= f(x) E Y do zbioru A c X nazywamy przekształcenie fi.A: A =i x H- y = f(x) E Y,
lx: X 3 X H- lx(x) =x EX
a więc przekształcenie (fi.A, A, Y) identyczne z (f, X, Y) na zbiorze A c X. Wtedy
Łatwo zauważamy, że jeżeli
1 . • .. . . (W.8) samo przekształcenie/nazywamy rozszerzeniem przekształcenia/i.A na cały zbiór X.
to wtedy (i tylko wtedy) dla dow ; Je~lt ~rbz_eks.ztałce_n~em tozsamościowym zbioru X,
. o nyc 1 z iorow y I Z oraz pr· ·k .: t ł . f Def. Przekształceniem zreduko1va11ym przekształcenia (/,X, Y), dla którego
I g: Z-+ X zachodzą równości: ze sza cen : X-• y f(X) c Y, nazywamy przbkształcenie /: X =i x 1-> y = f(x) Ef(X), tzn. przekształce-
f 0
lx = f i lx o g = g nie (f, X J(X) ).
(W.9)
Dcf. Przekształcenie /: X-+ y , Dcf. Jf'lączeniem lub włożeniem tożsamofriowym zbioru X c Y do zbioru Y
żeli" . · · · lltlZyWamy przeksztafceniem f
tstmeJe takie przekształcenie g: y-+ X, że
r
Ol wraca111ym, je- nazywamy przekształcenie i: Y :::> X =i x H i(x) = x E Y, tzn. przekształcenie przy-
porządkowujące punktowi x zbioru X ten sam punkt traktowany jako punkt zbioru Y.
go f = 1x i /og=lr
Wted k · (W.10) Gdy w przekształceniu/: X-+ Y zbiory X i Y są podzbiorami przestrzeni kar-
Y prze ·ształceme g nazywamy pr ,k t l · , . te1jailskich, to pojęcie ciągłości tego przekształcenia znane jest czytelnikowi z analizy
i oznaczamy je przez 1-1. ze sza cemem odwrotnym do przekształcenia/
matematycznej; gdy zaś są przestrzeniami topologicznymi, to - z topologii (por.
Inaczej -mówiąc,
l
J'eżeli · . X 3 r· X. '
~
y -fli"
-
·) y jest
\X E
. pr k t ł . str. 332).
ca Inym, to f : y 3 y = f(x) H- x EX. ze sz a cemem od wra-
Dcf. Przekształcenie /: X-·-• Y, będące bijekcją, nazywamy przekształceniem
z definicji wynika, że
topologicznym lub homeomorfizmem, gdy oba przekształcenia/ i.f- 1 są ciągłe.
(J-1 = g)-=- (g-1 =f)
Tw. Zlożenie dwu homeomorfizmów jest homeomorfizmem.
a więc , że jest se us mowie
· · · o przekształceniach (wzajemnie) odwrotnych.
•> Łac. rcstrictus - skąpy, oszczędny.
 1. Struktury algebraiczne 17

Przykład 2. Przekształcenie f ze zbioru X do zbioru Y, zapisywane f: X->- Y (por. rys. W.1)

kartezjmiski111 lub produktem dwu zbiorów A i /J, 0 elementach
1111>1'71111.Pm jest lo relacja r:lr określona na zbiorach X i Y, mająca następujące własności:
oz111ac::z2111} przez a i b, nazywa my zbiór wszystkich (uporządkowa- I) /\ x E X, V y E Y, xf:lry
z których pierwszy należy do pierwszego zbioru, drugi zaś do 2) /\ x E X, V y, y' E Y, [(xfU'y) /\ (xfJry')] =>- (y = y')
oznaczamy go przez A x IJ.
Krócej mówimy: funkcja jest to relacja jednoznaczna.
(W.13)
kartezjańskie układu 1 > zbiorów (A;); <n prowadzi do iloczynu kar- Relacja równowa.żności na zbiorze i faktoryzacja zbioru
Def. Podziałem na klasy albo rozwarstwieniem zbioru A na;zywamy dowolną
rodzinę {A;} 1 G~ podzbiorów A 1 zbioru A, zwanych klasami lub warstwami, mających
{(a1, ... , a„): a; EA;, i= I ,..„ 11} (W.14) następujące własności:
1) podzbiory te są niepuste: A 1 # <J>, i E /;
2) iloczyn mnogościowy każdych dwóch różnych podzbiorów jest pusty:
Potęgę /cartezjwisk..ą zbioru definiujemy jako wynik wielokrotnego mnożenia
. kartezjaóskiego. zbioru przez siebie, np. f\i # j, A1 nAi = <f1;
2 3) suma mnogościowa wszystkich podzbiorów jest zbiorem A: U A1 = A.
Xx = x :=xxx,
2

X ;r = ,Y" .·= ..(\.

"x ... x „\'
'---.---'
(W.15) A więc rodzina {Ai} ;EI jest podziałem0 zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
IE/

11 razy
j\aeA, VA1, aeA1.
. r:7:yl~lad. Plaszczyznę k'.1rtezjai'1ską możemy uważać za kwadrat kartc?jai\ski osi liczbowej R.
An,1log1czme (zob. rys. W.8) iloczyn. kartezja11ski dwu odcinków jest równolcglobokicm. Dcf. Równoważno.frią lub rehu;ją równoważno,ściową na zbiorze A, oznacza-
ną przez ~, nazywamy każdą relację dwuargumentową na A (tzn. podzbiór
Def. Relacją dwua1:qumentową ~ między elementami z.bioru A i elcinentami kwadratu kartezjai1skiego A 2 ) mającą następujące włas11ości:
zbioru IJ nazywamy podzbiór 2 > iloczynu kartczja1'1skieg>o
. A x JJ, t zn . .u;)
"1. c:;:
A x B.
1) zwrotność (refleksywność)/\ aEA, a~ a (W. 16)
(co odczytujemy: każdy element zbioru A jest sam ze sobą w relacji ~, tzn. jest
y
sobie samemu równoważny);
R
2) symetria/\ a, be A, (a~ b) = (b ~a) (W.17)
(co odczytujemy: jeżeli element a zbioru A jesl równoważny elementowi b tego
zbioru, to i b jest równoważne a);
3) przechodniość (tranzytywność.z>) /\ a, h, c EA,
[(a~ b) /\ (b ~ c)] =(a~ c) (W.18)
a b R X
(co odczytujemy: elementy a i c zbioru A są równoważne, jeżeli istnieje element
W.8. Iloczyn kartezjański przedzialów b EA równowa:i.ny obu tym elemenlom).
W.9. Relacja y ,c; x
Można wykazać, że relacja równoważności na zbiorze A jest równoważna
J.eżeli a EA i b E JJ są w rehc1'i 9l. t ·„ v.• pewnemu podziałowi zbioru A na klasy.
•• „ \ • . „ ' . • , o. piszemy: a./i/J. \:Vtedy a (poprzednik re-
l<1cJ1) t b (11<1stępn1k relaCJt) nazywamy czlona111i re/([(:fi (relatywami). Dcf. Niech relacja równoważności ~ w zbiorze A dzieli ten zbiór na klasy.
Klasęelementów będ;1cych z elementami a EA w relacji równoważności ~ ozna-
. , P~zyklad 2 1. Na rysunku W.9 przedstawiona zostala relacja "" jako podzbiór kwadratu kar-
tcz1ansk1".go R będący pólplaszczyzną określoną nierównością: y "" x. czamy symbolem a/~ lub krócej przez [a]
[a]= a/~:= {he A :b ~a} (W.19)
, , I>.. Mówimy „u kl a d u " zamiast
· ·
„zbioru zbiorów" żeby z· 1 z 1 nczyć ż I I · l„
kowany Symbol · ~ · t k . . ' · " · ' · • .c c iot z1 o z 11or uporząd- i nazywamy klasą ahstrakcji > lub klasą równoważno.<ici elementu a. Jeżeli element
3
• t ~ 11 JCS s roconym zapisem równoważnym Z'llJJ.so•vi'. 1· _ I kt ·
ż . 1 k . b' " . ' . - ' li ory ozn·1cz·1
c mee s t przy 1cra wszystkie wartości naturalne od I do 11 • • • ·' ' • ' ' '

t
2

") · k
> Interpretowanie relacji (zwa1icj też
b" .
t k· " J
· „s osun iem I.ac lOdZ')cym między dwoma przcdmio-
11 Symbol V
odczytqjcmy: istnieje i jest tylko jedno. Piszemy leż: V!
ami Ja o z 10ru zawdzięczamy Ph. Wienerowi (r. 1912).
2> Łac. transirc ~-przechodzić. 1· 11.1''' 1

•11,,
· > Lac. abstn\here --·odciągać.
1
'
2 Matematyka cz. III )
 19
Wstęp 18 algebraiczne

be a/"'• to nazywamy go reprezentantem 1 > klasy równoważności elementu a. Przez (A,~)

:Jr
----A/~
A/"-' lub ki:ócej przez [A] oznaczamy zbiór wszystkich klas abstrakcji
[A]= A/"' : = {a/"': q EA} = {[a]: a EA} (W.20) !!'

i nazywamy go ilorazem zbioru A przez równoważno.M "' lub zbiorem ilorazowym

fl
Tt' W.10. Faktoryzacja przekształcenia
Af~'
względem rów11oważ11ości "'. (A',~')

Przykład. Jeżeli
zbio>em A jest zbiór wszystkich prostych na płaszczyźnie, a relacja równo-
ważności - jest równoległością (przy czym każdą prostą uważamy za równoległą do samej siebie), Iloczyn kartezjań~ki 1>rzekształceń. Niech /1: X1 --> Y1 oraz fz: X2 -+ Y2 będą
to zbiorem ilorazowym A/- jest zbiór kierunków na ph1szczyźnie (każdy kierunek jest klasą rów- przelcształceniaini. .
noważności relacji - ). ·
Def. Iloczynem kartezjmlskim przeksztalce1i f 1 i /2, oznaczanym przez /1 x/2'
Zbiór A z wprowadzoną w nim relacją równoważności oznaczamy symbo-
nazywamy przekształcenie z iloczynu kartezjańskiego X 1 x X2 do iloczynu karte-
Iem (A, "').
zjańskiego Y1 x Y 2 określone wzorem
Def.Pr:Zekształcenie n:(A,,.,,)->A/"', określone wzorem a1-->a/"', nazy-
wamy faktoryzalją 2 > zbioru (A, "') albo projekcją 3 > ka11011icz11ą 4 >, bądź też rzuto- Cf1 Xf2)(x,, X2): = (/,(x,),/2(X2))
waniem kanonicznym tego zbioru 1w zbiór ilorazowy A/"'. Kwadrat kartezjmb'ki przekształcenia f: X__,. Y definiujemy jako iloczyn kar-
tezjailski przekształcenia/ przez siebie i oznaczamy przez/ ; jest więc
2
Faktoryzacja zbioru przekształceń. Niech będzie zbiór {f} przekształceń f ze
zbioru A do zbioru A' i niech w zbiorze A dana będzie relacja równoważności "', f2(X 1 , X2) = (/(X1)J(x,2))
w zbiorze zaś A' - relacja równoważności "''· Przyjmijmy, że relalje te są zgodne
z tym przekształceniem, co ozn:tcza, że Działanie (dwuargumentowe wewnętrzne). Rozważać będziemy dowolny zbiór E
elementów oznaczanych symbolami a, b, c ... oraz prawo, które każdym dwu ele-
j\a, b EA, a"' b =./la) "''.l(b) (W.21) mentom tego zbioru przypisuje element tego zbioru.
Piszemy wtedy Def. JVewnętrznym działaniem dwuargumentowym lub wewnętrznym składaniem
f: (A,"')__,. (A',"'') (W.22) określonym na zbiorze E nazywamy przekształcenie
Niech n: A 3 a 1--> a/"' EA/"' oznacza faktoryzację
zbioru A względem relacji (W.25)
D) f: ExE3(a,b)1-->c=f(a,b)eE
równoważności "' , natomiast n': A' 3 a' H a'/"'' EA'/"'' faktoryzację zbioru A'
Na ogółf(a, b) zapisujemy krócej, np. a*b lub w symbolice addytJ!wnej > a+b,
1
względem relacji równoważności ,.,,'. Przy powyższych założeniach i oznaczeniu
natomiast w symbolice multiplikatywnej 2 > a · b lub jeszcze krócej ab.· Zbiór Ez wpro-
(W.23) wadzonym w nim działaniem wewnętrznym * oznaczamy przez (E, *).Wobec te~o
przekształcenie klas abstrakcji określone wzorem samo przekształcenie zapisujemy w postaci f: E 2 --> (E, * ). Mówimy także, że dzia-
łanie wewnętrzne nie wyprowadza ze zbioru . · zb"10r
lub, ze ' Jest
· · tY wzg lędem
zam k mę
(W.24)
działania wewnętrznego.
nazywamy rozwarstwieniem lub przekształceniem ilorazowym przekształcenia (W.22).
Zależność między przekształceniami/, n, n', <p ilustruje rys. W.10 w postaci Def. Działanie nazywamy łącznym (asocjatywnym), jeżeli
diagramu przemiennego. (W.26)
Ł) j\a,b,ceE, (a*bhc=a*(/Nc)
Przykład. Niech .f będzie przekształceniem ze zbioru A do zbioru A' i niech relacja :Jl'
między elementami zbioru A będzie określona następująco: Można wtedy pisać: a*b,,,c.
a.0fb = f(a) = f(b) Def. Działanie nazywamy przemiennym (komutatywnym), jeżeli
Relacja lYl jest, oczywiście, równoważnością: !Jf ~ „
(W.27)
f",.J
P) /\a, b EE, a*b =· b*a
0 Niekiedy klasę równoważności utożsamiamy z jej reprezentantem. \ Wtedy działanie zapisujemy zazwyczaj w symbolice addytywnej.
2
> Niem. Faktor - czynnik. Zwykle ma się tu na myśli, że zbiór A jest wyposażony w pewną
strukturę, którą w określonym sensie mo:l:na przenieść na A f - .
" Samo działanie nazywamy wtedy dodawaniem, a jego wynik sumą.
3
> Łac. proicerc, proiectus - rzucać, rzucony.
2 > Analogicznie: 11111oże11ie, iloczy11.
4
> Łac. canonicus - podstawowy, zasadniczy.

l•
 20 1. Struktury algebraiczne 21

. . . .Element e .e E nazywamy eleme11te111 11e11tral11ym le1vostron11ie względem W symbolice addytywnej element symetryczny do a nazywamy elementem
~~i:ki~~~ia *; jeżeli /\a EE,
e*a = a; neutralnym prmvostro1111ie, jeżeli /\a e E, przeciwnym do a i zapisujemy -a, w symbolice zaś multiplikatywnej nazywamy
a; elementem neutralnym, jeżeli jest on neutralny lewo- i prawostronnie, go elementem odwrotnym do a i zapisujemy a- 1 łub l/a.
jeżeli Łatwo zauważyć, że:
1° relacja symetrii jest wzajemna; operacja przejścia od elementu do elementu
(W.28) symetrycznego do niego jest inwolticją; czyli
Przykład. W~biorze R liczb rzeczywistych zero jest elementem neutralnym względem I doda- (a' = b) ~ (b' =a); (a')' = a (W.31)
wania; gdyż dla dowolnej liczby rzeczywistej ex zachodzą równości O-I-ex= ex-1-0 = ex; natomiast
. jedynka jest elementem neutralnym wzglt,'dcm mnożcnia,wgdyż dla dowolnego ex E R zachodzą rów- 2° jeżeli' działanie * jest łączne i ma element neutralny e i jeżeli a' jest syme-
„ ności 1 · ex = ex • 1 = ex. tryczne do a, to a' jest także elementem regularnym.
3° elementem symetrycznym do e jest samo e: e' = e. (W.32)
Tw. Jeźeli e jest elementem 11eutral11y111 względem dzialania we11'llętrznego *•.
to jest to. element neutralny jedyny. Tw. Jeżeli w zbiorze E jest określone działanie łączne * mające element neu-
. DOWÓD. Załóżmy, Że istnlcją dwa takie elementy: c' i c". z tego, że dla dowoln~go ele- tralny e oraz jeżeli elementy a i b mają elementy symetryczne odpowiednio a' i b',
mentu a zachodzi e'•a = a+e" =a wynika, że dla a= e" otrzyinujmny e'*e" = e''*e' = e"· na- to
tomiast stąd, ~c e"•a = a•e" = a dla a = e' otrzyrnujcn1y e 0 *e' = e'*c" = t~'. Zntcin e' ~ c". (a*b)' = b'*a' (W.33)
W symbolice addytywnej element neutralny oznaczamy przez O, w symbolice tzn., że b' *a' jest elementem symetrycznym do a.b.
zaś multiplikatywnej przez t.
DOWÓD
Def. Element a EE nazywamy elementem regulamym lelł'ostronnie względem
działania *, jeżeli
(b'•rl)•(a•b) = b'•(a'•a)•b = (b'•e)•b = b'•b = e

/\a, b, c EE, (a,,,b = a*c) => (b = c); Działanie odwrotne do danego

elementem regularnym prawostro1111ie, jeżeli Def. W zbiorze E, w którym określone jest działanie wewnętrzne *• wykonalne
jest działanielewostronnie odwrotne do *• gdy
/\a, b, c EE, (b*a = c*a) => (b = c);
f\a,bEE, VxeE, X•b=a
elementem regularnym, gdy jest on regularny lewo- i prawostronnie.
Przykład. W zbiorze wszystkich liczb rzeczywistych R każda liczba rzeczywista jest regularna Analogicznie mówimy o wykonalności działania prawostronnie odwrotnego.
względem dodawania; względem mnożenia tylko zero nic jest regularne. Jeżeli działanie * jest przemienne, to albo oba działania odwrotne do * nic
istnieją, albo istnieją i są równe; mówimy wtedy o istnieniu działania odwrotnego
Obowiązuje prmvo skracania przez element regufamy.
do *·
Def. Niech w zbiorze E będzie określone działanie * mające element neutralny Działanie odwrotne zdefiniujemy w przypadku zapisu addytywnego oraz w przy-
e E E. Wtedy element a' E E nazywamy elementem symetrycznym do elementu a e E padku zapisu multiplikatywJ1cgo.
względem działania *• jeżeli Niech w zbiorze E będzie określone działanie łączne oznaczone w symbolice
addytyv.nej i niech dla każd_ego elementu b EE istnieje element prawostronnie prze-
(W.30)
ciwny -b EE. \Vtcdy, gdy do x+b =a dodamy prawostronnie -b, otrzymamy
Tw. Jeżeli 1v zbiorze E jest okrdlone łączne działanie * mające element neutral-
po stronic lewej
ny e i dla elementu a EE istnieje element symetryczny a' e E, to: 1° ten symetryczny
element jest jedyny, 2° sam element a jest regularny względem dzialania *. (x+b)+ (-b) = x+ [b+ (-b)] = x+O = x

D9WÓD. 1° Niech a' i a" będ11 symetryczne do a względem dzialania *; wtedy dzialając ele- co pozwala przyjąć z definicji
mentem a" lewostronnie na a•a' =. e otrzymujemy po stronic lewej a"*(a•<i') = (a"•a)•a' = e•a' = x =a+ (-h) =: a-b (W.34)
= a', natomiast po stronic prawej a"•e = a". 2° Niech a' będzie elementem symetrycznym do
a względem dzial~nia •.oraz niech a•b = a•c. Pomnóżmyll ostatnią równość lewostronnie przez a'; gdzie przez „ - " (odejmowanie) zostało oznaczone działanie prawostronnie prze-
otrzymamy kolejno: a'>•(a•b) = a'•(a•c), (a'*a}•b = (a'•a)•c, e•b = e•c, b = c. ciwne do doclawania 1 >.

Dla uproszczenia wysłowienia działanie • odczytaliśmy jako mnożenie.

0
1
> Wynik odejmowania nazywamy różnicą.
 „ 23
Wstęp 22 1. Struktury algebraiczne

Działanie/' w A/~ nazywamy działaniem indukowanym przez działanie/w A.

Niech w zbiorze E będzie określone działanie łączne oznaczone w symbolice
multiplikatywnej i niech dla każdego elementu b EE istnieje element prąwostronnie Marny więc parę (A/~, *').
Def. Przeksztakcnie n, które dowolnemu elementowi a zbioru (A, ~, *) przy-
odwrotny b- 1 EE. Wtedy, gdy x · b =a pomnożymy prawostronnie przez· b- 1 ,
otrzymamy po stronic lewej porządkowuje element a/ = n(a) zbioru (Aj~, *') nazywamy rzutowa/ziem ka-
N

no11icz11y111
(X· b) • b-I =X• (b · b- 1 ) =X• 1 =X (W.39)
n: (A,~,,,,)-• (A/~,*')
co pozwala przyjąć z definicji Przekształcenie (W.39) jest szczególnym przypadkiem faktoryzacji.
Oznaczmy przez. :n 2 kwadrat kartezjai'iski przekształcenia n, tzn. przekształcenie
x=a·b- 1 =: a:b (W.35)
(A:~) 2 3(a,b)1->n 2 (a,b) =(n(a),n(b)) = (a/~,b/~)E(A/~)
2
n2:
gdzie przez „ :" (dzielenie) zostało oznaczone działanie prawo~tronnie odwrotne ' (W.40)
do mnożenia 1 >. , I
Wtedy zale:ź.ność między przekształceniami};/', :n i n 2 można zilustrować w postaci
Przykład. W zbiorze liczb rzeczywistych R wykonalne jest odejmo.wanie jako działanie prze-
ciwne do dodawania; dzielenie, jako działanie odwrotne do mnożenia, wykonalne jest w zbiorze diagramu przemiennego (rys. W.11).
R"' {O}.
Pewien warunek zgodności działań. Niech w zbiorze E określone będą dwa
działania wewnętrzne, np. o i t:..
Def. Działanie t:. nazywamy lewostronnie rozdzielnym (dystrybutywnym) wzglę­ r'
f
dem działania o , jeżeli

R 1) j\a,b,cEE, (aab)M ~' (aL>c)a(bL>c); (A,"-',•)----1T'---(A/"-', "') W.11. Zgodność równoważności z działaniem

prawostronnie rozdzielnym względem działania jeżeli

o ,
Ze zgodności relacji równoważności z działaniem wynikają następujące wnioski:
Rv) j\a,b,cEE,at:.(bac) = (at:.b)o(aM); 1) gdy/jest łączne w A, to/' jest łączne w AJ~;
2) gdy e jest elementem neutralnym w A, to ef.~ jest elementem neutralnym
rozdzielnym względem o, jeżeli jest ono rozdzielne lewostronnie i prawostronnie.
w A/~;
Przykład. W zbiorze liczb rzeczywistych R mnożenie jest rozdzielne względem dodawania. 3) gdy a' jest symetryczne do a względem * w A, to a'/~ = (a/~)' jest sy-
metryczne do a/~ względem*' w A/~;
Zgodność
relacji równoważności z działaniem wewnętrznym. Niech trójka
4) gdy/jest przemienne w A, to/' jest przemienne w A/~.
(A, ~, *) oznacza zbiór A z wprowadzoną w nim relacją równoważności ~ oraz
Uwag a. Na ogól, gdy działanie /jest zgodne z równoważnością ~, działanie indukowane
działaniem wewnętrznym f, oznaczonym przez * i nazywanym dalej, dla uproszcze-
f' zapisujemy tym samym symbolem f, a wi~c zamiast +' piszemy +. Wtedy wzór określający prze-
nia wysłowienia, mnożeniem. ksztalccni.c (W. 3S) przybiera przejrzystą postać
Def. Relację równoważności ~ nazywamy zgodną z działaniem * w zbiorze (a+b)/~ = (a/~)+(b/~) (W.41)
A, jeżeli
Gru1m i jej 1>odgrupy
/\a, b, c, d EA, [(a ~ b) A (c ~ d)] => [(a,,,c) ~ (b*d)] (W.37) Def. Niepusty zbiór G nazywamy grupą, jeżeli określone jest w nim działanie
tzn., gdy: iloczyn spełnia rel(/(:k, gdy spełniają ją jego czynniki. (wewnętrzne)
Niech relacja równoważności ~ będzie zgodna w zbiorze A z działaniem we- D) *: GxG3(a,b)1->c=a*beG
wnętrznym f o symbolu *· W zbiorze ilorazowym A/ ~ wprowadzamy w sposób
mające następujące trzy własności:
następujący działanie wewnętrzne /
1
o symbolu *':
jest łączne
f': (A/~) 2 3 (a/~,b/ ~)1-> (a/ ~h'(b/~) := (a*b)/~ EA/~ (W.38)
Ł) j\a, b, c E G, (a,iJ1hc = a,,,(b*d)
Definicja (W.38) jest poprawna, gdyż nie zależy od reprezentantów klas, czego
nie będziemy dowodzić.
ma element neutralny e

0
N) VeeG, j\aeG, e*a=a*e=a
Wynik dzielenia nazywamy ilorazem.
;tęp 24 t. Struktury algebraiczne 25
każdy element a E G ma element symetryczny a' E G S) (a = e, b E G') => (e•I/ = I/ E G')

S) (\a E G, Va' E G, a' *a = a*o' = e

D) (a, I>' E G') = [a•(b')' = a•b E G'}

Warunki (W.42) i (W.43) zapisuje się odpowiednio w symbolice addytywnej

Mówimy, że takie działanie * (zwane działaniem grupowym) wprowadza w
lub mulliplikatywncj: jeżeli a, b E G', to
zbiorze G strukturę grupy. Zbiór G z działaniem grupowym * oznaczamy niekiedy
symbolem pary (G, *). a+b, -a E G' lub a-b E G' (W.44)
Uwag a. Zbiór spełniający warunek D) nazywamy grupoidem, warunki D) i Ł) - półgrupą, ab,a- eG'1
lub (W.45)
w~runki D), Ł) ·i N) - mo!roidem.
Def. Element i1eutralny grupy w symbolice addytywnej nazywamy zei·em
Tw. W grupie (G, *) każdy element jest reg11larny względem działania grupo- grupy; wsymbolice multiplikatywnej - jej jct~)'nką.
wego *· Oef. Po(~rĘrupą niewlwiciwą grupy nazywamy samą grupę oraz grupę· złożoną
· Twierdzenie to wynika z definicji grupy (str. 23) i twierdzenia na str. 20. z jednego tylko elementu (neutralnego). Inne podgrupy nazywamy podgrupami wla.1'-
Tw. W grupie (G, *) równanie x*b =a ma jedyne rozwiązanie dane wzorem ciwy111i.
x = a*b' i analogicz~ie: równanie b*x = a ma jedyne rozwiązanie x = b' *a. Tw. Potźr;rupa grupy abelo1vej jest ahelowa.
Twierdzenie to wynika z definicji grupy i rozważat'1 analogicznych do przeprowadzonych Bez dowodu przyjmijmy następujące twicrd?.cnie.
na str. 22· związanych bezpośrednio z istnieniem dzialar1 (lewostronnie lub prawostronnie) od- Tw . .leżeli (G, *)Jest grupą abelową, to każdej jej podgrupie (G', *)odpowiada
wrotnych do działania grupowego. wzqjen111ie Jed11oz11acz11ie zgodna z dzialaniem * re/ac.ja równoważno.i·ci w G, miano-
Def. Grupę (G, *) nazywamy przemienną, komutatywną lub abelową 1 >, jeżeli wicie
spełnia warunek (a ~ b) <o> (ci,1,b' E G') (W.46)
Faktoryzację n: ( G, ~, ,,,)-> (G/ ~, *) w przypadku grupy abelowej i przy
P) (\a, b E G, a*b = b*a
równoważności zgodnej z działaniem (zob. (W.39); (W.41)) można uważać za dzie-
Uwag a. Przemienne działanie grupowe zapisujemy zazwyczaj w symbolice addytywnej lenie grupy (G, *)przez podgrupę (G', ,,.), co prowadzi do ilorazu grup G/G',
pisz.1c: grupa przemienna ( G, + ).
b<,;d~1cego grupą ilorazowi!.
Def. Niepusty zbiór G' S G nazywamy podgrupą grupy (G, *),jeżeli sam jest
Izomorfizm gmp
grupą z obciętym działaniem *IG'. Podwupę tę oznaczamy symbolem (G', *)·
Rozpatrzmy teraz zagadnienie przekształcenia z jednego zbioru wraz z okreś­
Tw. Para (G', *)jest podgrupą grupy (G, *)wtedy i tylko wtedy, gdy
lonym w nim działaniem grupowym do drugiego zbioru równic:i'. z określonym w nim
1° </> # G' s; G działaniem grupowym.

2° (\a, b G', a*b G' Oef. .Jc;i,cli·pary (X,,,,) i (Y,@) są grupami i jeżeli h: X-• Y jest odwzorowa-
E E (W.42)
niem o własności
3° (\a E G', a' E G'
(W.47)
DOWÓD. Wystarczy wykazać, że element neutralny e grupy (G, •) należy do G' i jest dla
to przcks:T.tałccnich nazywa si<,; ho1110111or./i'zme111; grup<,; ( Y, @) nazywamy wtedy
(G, •) elementem neutralnym. Istotnie
homo11101:flczną z grupą (X,*). Gdy homomorfizm h jest iniektywny, to nazywamy
(a, a' E G') => a•a' = eE G'
go 111011011101/izme111; gdy suricklywny -- to epi11101:f'iz111e111.
Tw. Przy warunku</> # G' s; G para (G', *)jest podgrupą grupy (G, *) wtedy Mówimy, ;i.e homo11101fizm zacl1ow1~je dzialanie, bowiem nazywając oba działania
tylko wtedy, gdy grupowe np. mnożeniem stwierdzamy, że dla ka:i'.dych dwóch elementów grupy obraz
lW.43) ich iloczy1111jest iloczynem ich obrazów w grupie z nią homomorficznej.

DOWÓD. Konieczność warunku (W.43) jest oczywista. Tego, że jest on wystarczający, do-
})ef. Jeżeli h: G -> G' jest homomorfizmem z grupy G do grupy G' o neutral-
wiedziemy stwierdzając, że wynikają z niego własno.5ci N), S) i D) grupy. Własność Ł) stanic się nym elemencie e', to zbiór 1i- 1 (e'), będący w tym homomorfizmie przeciwobrazem
wtedy oczywista elementu neutralnego e'·grupy G', nazywamy jądrem lwmo11101fizm11 li i oznaczamy'>
N) (a = bE G') => (a•a' = e E G') przez Ker h.

l) NIELS HENRIK ABEL, matematyk norweski (1802-1829). 1

> Niem. Kern - jqdro.
 \
ęp
26 1.• Struktury algebraiczne 27

Można wykazać, że jądro homomorfizm11 h: G -+ G' jest podgrupą gr11py G. automorfizm -+ endomorfizm
i i
Dcf. Izomomorfizmem nazywamy homomorfizm bijektywny (tzn. wzajemnie izomorfizm -• homomorfizm
jed1-1oznaczny). Grupa przekształceń. Niech X będzie zbiorem, G zaś zbiorem bijekcji zbioru
Można wykazać, że homomorfizm h: G .E..'!-• G' grupy Gna grupę G' jest izomor- X na siebie. Elementy żbioru G, tzn. bijekcje, będziemy oznaczać literami np. f, g.
fizmem wtedy i tylko wtedy, gdy jego jądro jest jednoelementowe (tzn. gdy Ker li =
Def. Zbiór G bijekcji zbioru X na siebie nazywamy grupą przeksztalce1I zbioru
{e}, e jest elementem ne11tra/11y111 gr11py G).
X, jeżeli
Przykład. Rozważmy zblór X wszystkich wektorów swobodnych w. przestrzeni euklidesowej a) złożenie do\\'olnych dwóch przekształceń należących do tego zbioru jest
E' z dodawaniem jako działaniem grupowym, dowolm1 oś w•E' ornz zbiór Y prostokątnych współ· przekształceniem do tego zbioru należącym:
rzędnych wszystkich wektorów swobodnych w E 3 branych względem tej osi z dodawaniem jako
działaniem grupowym (operacja przejścia od wektora do jego współrzędnej prostokątnej względem / \ f, g E G. g of E G
osi jest, jak wiemy, jednoznaczna). Ze względu na to, że współrzędna sumy wektorów względem
osi jest równa sumie współrzędnych tych wektorów względem tej osi, grupa Y współrzędnych jest b) dowolne przekształcenie należące do tego zbioru jest w tym zbiorze od-
homomorficzna z grupą X wektorów. Nic jest ona jednak izomorficzna, gdyż np. każdy wektor wracalne:
prostopadły do osi ma względem tej osi współrzędm1 równą zeru. Określony powyżej homomorfizm
jest epimorfizmem. /\JE G, 1- 1 E G
Def. Grupy odwzorowujące się na siebie przez izomorfizm nazywamy izomor- Tak określony
zbi6r G przekształceń jest istotnie grupą, gdyż spełnia warunki
grupowości: jest łączny, co wynika z ogólnego twierdzenia o przekształceniach
ficznymi.
Relacja izomorfizmu jest równoważnością; w grupach izomorficznych można (por. str. 14), do każdego elementu istnieje element symetryczny, co wynika z wa-
stosować identyczne zapisy dzial<iń, wobec czego grupy izomorficzne są formalnie runku b ), oraz istnieje element neutralny, będący przekształceniem tożsamościo­
nicrozróżn ia Inc.
wym należącym do G, co wynika z a) i b).
Zbiorom izomorficznym można przypisywać różne interpretacje, zwane ich Grupa przekształceń nic jest na ogół przemienna.
reprezentalja111 i. Przykładami grup przeksztalceii są (udowodnienie pozostawiamy Czytelnikowi):
l) grupa (nieprzemienna) przeksztalce1i /10mograficz11ycl1, zwana krótko grupą !tomografii
Przykładem izomorfizmu, jak to w Ifl rozdziale stwierdzimy, jest odwzorowa-
a -b- któn1 definiujemy wzorem
111e przyporz<1dkowujące liczbie zespolonej a+ bj macierz [ , gdzie a i b si1 llX \- /J f tf ) { l
b a1 X~· y = ex +d , XE R\ l - c J y E R\
li
c j
liczbami rzeczywistymi; jest to izomorfizm ciała liczb zespolonych i ciała macierzy
przy czym ad - be i' O,
1 11
o postaci [( - ]. 2) grupa (przemienna) tra11slt1cji, czyli przesunięć równoległych o ustalony wektor [a, b]
b a xr+ x' = x-~--a, y 1-~ y' = y-b
W przypadku homomorfizmu i izomorfizmu mieliśmy do czynienia z dwoma 3) grupa (przemienna) obrotów punktu dokoła początku układu współrzędnych (x, y) H
zbiorami X i y oraz z działaniami grupowymi * i @ w nich. Ograniczając się do H (x', y'), gdzie
przypadku ickmyczności tych zbiorów oraz identyczności działań'. grupowych, po- x' = xcosa.--ysincx
damy jes,_cze dwie definicje. y' = x sina+ y cosa

Def. Endomorfizmem grupy nazywamy homomorfizm grupy w siebie (tzn. na przy czym a jest kątem obrotu.

część tego zbioru). Niezmienniki grup przekształceń. Grupa przekształceń jest nie tylko przykła­
Przykład. Przekształcenie przyporzi1dkowujące liczbie zespolonej jej moduł jest ze względu dem grupy, ale stanowi pojęcie, którego abstrakcyjne uogólnienie doprowadziło do
na mnożenie endomorfizmem zbioru wszystkich lic~b zespolonych. powstania pojęcia grupy.

Def. A11tomo1fizmem grupy nazywamy izomorfizm grupy na siebie. Def. Niezmiennikiem grupy przeksztalce1I nazywamy każdą wielkość związaną
z rozważanym obiektem (np. wektorem, formą kwadratową itp.), która nie ulega
Przykiad. Przekształcenie spr:o,::lcnia, które każdej liczbie zespolonej z przyporządkowuje· zmianie przy przekształceniach należących do tej grupy.
liczbę z
z niq sprzężoną, jest automorfizmem.
Przykładem niezmiennika grupy przesunięć i grupy obrotów płaszczyzny jest odległość dwóch
punktów tej płaszczyzny.
Zwiir1:ki między czterema poznanymi rodzajami odwzorowań ilustruje poniższe
zestawienie (zwrot strzałki wyznacza kierunek inkluzji)
:ęp 28 1. Struktury algebraiczne 29

Teorię niezmienników zapoczątkował w połowic XIX wicku i stworzył wraz

3° R 1 ) /\ x, y, z EP, (x+y)z = xz+yz
z Arturem Caylcy 1 > James Sxlvcstcr 2 >; odgrywa ona dużą rolę w klasyfikacji geo-
metrii oraz w teorii względności i elektrodynamice. R 1,) j\~,y,zeP, z(x+y) =zx-1-zy
J. Sylvester wprowadził do nauki wicie terminów, ro.in. nazwę jakobian. Dcf. Pierścid1 (P, +, ·) nazywamy prze111ie1111y111, jeżeli drugie działanie jest
Na pojęciu grupy przekształccil. i jej niezmienników oparł Felix Klein 3 > swój
przemienne; tzn. wtedy, gdy
profesorski wykład inauguracyjny z roku 1872 w uniwersytecie w Erlangcn, pL
. ,;Porównawcza· analiza najnowszych badań w zakresie geometrii". Podał w nim P) / \ x, y e. P, xy = yx
podstawy nowoczesnej klasyfikacji pojęć i twicrdzc11 geometrii; jego tezy przeszły
· do historii matematyki pod nazwą programu erlangcrlskiego4 >. Ocf. P'i9rście1i (P, +; ·) nazywamy pier.frieniem z jedynką lub piedcieniem
Według Kleina geometrfa jest to teoria niezmienników przyjętej grupy prze- mitarnym 1 >, jeżeli istnieje w nim element neutralny wzgłQ<lem mnożenia,
1
kształceń. Mianowicie, dopuszczając jedynie grupę izometrii otrzymuje się geometrię oznaczany przez I i nazywany jedynką piedcienia; tzn. wtedy, gdy
metryczną, w której własności metryczne obiektów są niezmiennikami tej grupy {np.
równoległość i prostopadłość prostych, środek odcinka, równość odcinków). Geo-
N) VI EP, j\xEP, lx= xl = x
metria afiniczna - to .zbiór afinicznych własności obiektów, tj. własności będących Para (P, ·)jest wtedy monoidem, tzn. półgrupą z jedynką.
niezmiennikami grupy przekształceń afinicznych (np. równoległość prostych, środek Dcf. Dzie/11ilcie111 zera w· pierścieniu nazywamy niezerowy element x, dla któ-
odcinka - ale nic prostopadłość prostych i nic równość odcinków). Geometria
rego istnieje także niezerowy elementy spełniający alternatywę
metryczna jest zawarta w geometrii afinicznej, gdyż grupa izometrii jest podgrupą
grupy afinicznej. Im obszerniejsza jest grupa przekształceń, tym mniej ma niezmien- xy = O lub· yx = O
ników - stąd geometria metryczna. jest bogatsza w twierdzenia niż geometria afi- gdzie O jest zerem pierścienia.
niczna. Pier.frieniem bez dzielników zera nazywamy picrścieii, którego żaden element
Pierścień nic jest dzielnikiem zera.
Def. (P, +, ·)nazywamy niepusty zbiór P wyposażony w dwa
Pierścieniem Dcf. Pier.frieniem calkowitym nazywamy unitarny pierścic1'i przemienny bez
działania (wewnętrzne) oznaczone przez + i ·, przy czym dzielników zera.
1° (P, +) - grupa abclowa,
Przykłady. l) Zbiór wszystkich macierzy kwadratowych tego samego stopnia z dodawaniem
2° (P, ·)-zbiór P z działaniem· łącznym (tzn. półgrupa), i mnożeniem jest nieprzemiennym pierścieniem unitarnym z dzielnikami zera. 2) Zbiór wszystkich
3° drugie działanie jest rozdzielne względem pierwszego. liczb całkowitych z dodawaniem i mnożeniem jest przemiennym pierścieniem unitarnym bez dziel·
U w a g a. Pierwsze działanie w pierścieniu nazywamy dodawaniem; element neutralny wzglę­ ników zera (pierścielt całkowity).
dem dodawania nazywamy zerem pierścienia i oznaczamy przez O. Drugie działanie w pierścieniu
nazywamy mnoże11iem. Trzecia własność definiuj:1ca pierścieil nazywa się waru11kiem zgodno.fci Ciało
(por. str. 22). Dcf. Ciałem (K, +, ·) nazywamy co najmniej dwuelementowy picrścicii
Zapiszemy jeszcze raz własności działa ii w pierścieniu: (K, +, ·),w którym (K".{O}, ·)jest grupą; a wi<;;c gdy dla dowolnego x E K".{O}
istnieje takie x- 1 E K".{O}, że
1° Ł) j\x,y,zeP, (x+y)+z =x-1-(y-1-z)
S) x- 1 x = xx-• = 1 o-/= O
N) VoeP, j\xeP, 0-1-x =x+o =x
Uwag a. W delinicji ciała warunek S) grupowości dotyczy zbioru K\{O) ze wzglt;du na Io, że
S) /\x eP, V -x EP, (-x)+x =O element OE K nic jest odwracalny; natomiast poprzednie warunki (1:1czność i istnienie jedynki nadal
są spełnione w K, np.:
P) j\x, y e P, x+y = y+x
2° Ł) j\x, y, ze P, (xy)z = x(yz)
Ciało
jest, oczywiście, pierścieniem całkowitym.
ARTHUR CAYLEY, matematyk angielski (1821-1895).
I)
W ciele (K, +, ·)równanie a+x =O ma dokładnie jedno rozwiązanie ozna-
l ) JAMES JOSEPH SYLVESTER, matematyk angielski (1814-1897).
31 FELIX KLEIN, matematyk niemiecki (1849-1925). . czane symbolem -a (istnienie odejmowania); równanie a· X = 1 dla a 'i= O ma do-
41
W jego stulecie nowoczesny „program krakowski" opublikował matematyk polski kładnie jedno rozwiązanie oznaczane symbolem a- 1 (istnienie dzielenia).
Stanisław Gołąb (1902-1980) w artykule: On Some New Principles of Classifying Geometries,
Rep. Mathematica1 Phys. 3 (1972). 1> Łac. u ni tas - jedność.
 1. Struktury algebraiczne 31

Def. Ciałem przemie1111ym 1 > nazywamy ciało, dla którego drugie działanie jest Dcf. Niech X, Y i Z będą zbiorami, przy czym co najmniej dwa z nich są różne.
przemienne. Zew11ętrz11y111 działaniem
dwuargumentowym, określonym na iloczynie kartezjańskim
Xx Y, nazywamy przekształcenie
Przykłady. l) Zbiór Z wszystkich liczb całkowitych z określonym w nim dodawaniem i mno-
żeniem jest pierścieniem
liczb całkowitych; nic jest on jednak ciałem. 2) Ciałami przcniicnnymi /: X Y 3 (X, y) H = f(x, )') Z
X Z E . (W.48)
krótko: ciałami) ze względu na dodawauic i mnożenie są zbiory wszystkich liczb:
a) wymiernych Q, Jeżeli
przy tym zbiór Z jest identyczny ze zbiorem X lub Y, to działanie/nazywamy
b) rzeczywistych R, działaniem zcwnc;;trznym pierwszego rodzaju; w przypadku przeciwnym - działa­
c) zespolonych C.
niem zewnętrznym dr.11giego rodzaju.
3) Ciałe111 jest (B, +, ·), gdzie lJ = {O, l} jest zbiorem o dwu różnych elementach, dodawanie
zaś i mnożenie są działaniami wewnętrznymi w B tak okreslonymi jak odpowiednio dodawanie
W dalszy1_n ciągu będziemy rozwa:ż.ać działanie zewnętrzne pierwszego rodzaju
i mnożenie w zbiorze liczb rzeczywistych z tym, że modulo 2 > 2. Jest więc
/: Kx E3 (ex, a) Hex· a =./(ex, a) EE (W.49)
o+o =o, o+ l = l +o= l, l + 1 = 2 (mod 2) =o
(zau.ważnw, że gdy O i l uważać odpowiednio za fałsz i prawdę, to jest to zgodne z określeniem nie- gdzie K jest ciałem (K, +, ·) o elementach nazywanych skalarami i oznaczanych
równoważności) literami greckimi ex, {J, ... , natomiast E jest zbiorem elementów zwanych punktami
0·0=0,0·1=1·0=0,1·1 = l i oznaczanych literami łacińskimi a, b, ...
(co jest zgodne z określeniem koniunkcji). Elementem neutralnym dodawania jest O; stąd elemen- Kropka między skalarem a i punktem a w iloczynie ex· a jest symbolem dzia-
tem przeciwnym do O jest O, zaś do I jest -1 (mod 2) = 1. Elementem neutralnym mnożenia jest 1, łania zewnętrznego i nic należy jej mylić z identycznym symbolem mnożenia ska-
przy czym elementem odwrotnym do l jest !, natomiast O jest nieodwracalne. larów w ciele K. Przyjął się zwyczaj opuszczania, tam gdzie to tylko jest możliwe,
Def. Charakterystyka ciała jest to najmniejsza liczba naturalna 11 taka, że kropki, a więc pisai1ia np. aa czy cx{J zamiast odpowiednio ex· a czy ex· {J.
l+ ... + l= O. Jeżeli takiej liczby nie ma, to charakterystyka ciała jest z definicji Zbiór E wyposażony w działanie zewnętrzne oznaczane kropką, określone
n.
na iloczynie kartezjańskim Kx E ciała K i zbioru E, zapisujemy w postaci trójki
równa zeru. (E, K, ·).Mówimy też wtedy, że w zbiorze E jest określone działanie zewnętrzne
nad ciałem K.
Ciala wymienione w przykładzie 2 (str. 30) mają charakterystykę zero; charakterystyką ciała
z przykładu 3 ·jest dwa.
Gdy w zbiorze E jest ponadto określone dwuargumentowe działanie wewnętrz­
ne + (zostało ono zapisane w symbolice addytywnej ze względu na dalsze zastoso-
Działanie (dwuargumentowe zewnętrzne). Przez działanie dwuargumentowe wanie i nic należy go mylić z tak sarno oznaczonym dodawaniem w ciele K), a więc
w zbiorze rozumieliśmy dotychczas tylko działanie wewnętrzne. Obecnie zdefiniu- gdy rozwa:i'.amy czwórkę (E, +, K, · ), to zawsze zakładamy jego zgodność z dzia-
jemy pojęcie działania zewnętrznego. łaniem zewnętrznym (W.49)

n W dalszym ciągu będziemy mieli do czynienia wyłącznic z ciałami przemiennymi; będziemy (\cxeK, (\a,beE, cx(a+b) = (cxa)+(cxb) (W.50)
je nazywać krótko ciałami.
2 > Definicja ko11grue11cji (przystmrn11ia; łac. congruentia -zgodność): mówimy, że liczby Warunek (W.50) nazywamy rozdzie/11ością (dystryb11tyw11ością) działania
całkowite a i b przystają wg modułu m (m - liczba całkowita), jeżeli liczba a-b jest podzielna zewnętrznego względem działania wewnętrznego.
przez 111, a więc jeżeli a i b dają przy dzieleniu przez m równe reszty. Zapisujemy to następująco: Zakładamy wtedy także zgodność dodawania w ciele K z działaniem wewnętrz­
a "" b (mod m) i zapis ten nai.ywamy kongruencją. nym + w E i z działaniem zewnętrznym (W.49) w postaci także zwanej rozdzie/-
Jest więc 7 s 3 (mod 2), gdyż różnica 7 -3 jest podzielna przez 2.
110.frią
Kongruencja ma następujące własności:
I jest równoważnością, bowiem
0

r:t.Y dla każdych liczb całkowitych a i m jest a s a (mod m),

(\ex, fi E K, (\a EE, (cx+{J)a = (aa)+ ({Ja) (W.51)
{J) jeżeli a s b (mod m), to b ""' a (mod 111),
oraz mnożenia w ciele K z działaniem zewnętrznym (W.49) w postaci zwanej „lącz-
1-> jeżeli a s b (mod 111) i b == c (mod m), to a s c (mod 111),
11o~~cią"
2" jeżeli a s b (mod 111) i c s d (mod m), to
et.) a+c "°
b-i-d (mod m),
fi) llC = bd (mod m). (\cx,{JeK, (\a EE, cx({Ja} = (cx(J)a (W.52)
W geometrii zbiór krzywych w przestrzeni zależy od dwóch parametrów; kongruencję krzywych
można analitycznie przedstawić (jako przecięcie dwuparamctrowych rodzin dwóch powierzchni) Słowo „łączność" zostało wzięte w cudzysłów, bowiem nie chodzi tu o włas­
za pomocą następujących równań (A, I' - parametry) ność łączności jednego działania, lecz dwu różnych działań: wewnętrznego w K
F(x, y, z,)., /t) =O, G(x, y, z, A,µ)= O. i zcwnc.;trznego w E nad K.
;tęp 1. Struktury algebraiczne 33
32

Ponadto zakładamy, że jedność eiala K jest jednością mnożenia zewnętrznego 11) Oa = O (po lewej stronic jest zero ciała, po prawej zero przestrzeni)
(W.49), tzn., że 12) (-l)a = -a
13) oi( -a) = ( - oi)a = - (o:a)
(\a EE, la= a (W.53)
14) oiO =O (oba zera są zerami przestrzeni).
Możemy teraz przystąpić do zdefiniowania pewnej struktury algebraicznej,
w której występują dwa zbiory i cztery działania. DOWÓD. lJ) wynika ze wstawienia {J =O do 8): (a+O)a = aa+Oa, więc aa= aa+Oa,
a stąd teza dla dowolnego a EL. 12) wynika ze wstawienia a = I, {J = -1 do 8): (I - !)a = la+
Przcstrzc.1i liniowa nad ciałem K . .Niech L będzie zbiorem elementów, ozna- + ( - 1)a, więc O = a+ ( -1 )a, a stąd teza dla dowolnego a E L. 13) wynika ze wstawienia do 9) raz
czanych literami łacińskimi a; b, c, ... i nazywanych punktami. Niech K = (K, +, ·) {J = -I: a(-a) =· (-a)a dla dowolnych a E K i a EL; drugi raz a = - I: -({Ja) = (-{J)a
dla dowolnych fi E Ki a E L: 14) wynika ze wstawienia b = O do 7): a(a+ 0) = aa+ aO, więc aa =
będzie ·ciałem o efomentach oznaczanych lit.eran'!i greckimi a, {J, . . . i nazywa-
= aa-1-aO, a stąd teza dla dowolnego a E K.
nych skalarami. Jak zwykle zero i jedynkę ciała K oznaczamy odpowiednio przez
O i I. Tw. W przestrzeni liniowej (L, +, K, ·)
Dcf. Przestrzenią liniolt'ą nad ciałem K nazywamy czwórkę L = (L, +, K, · ), 15) mnożenie zewnętrzne nie ma dzielników zera,
gdzie: 16) każdy niezerowy skalar i każdy niezerowy punkt przestrzeni jest regularny
względem mnożenia zewnętrznego ~prawo skracania iloczynu przez czynniki niezerowe).
I. para (L, +)jest grupą abelową, tzn., że gdy a, b i c są dowolnymi elcmC\n-
tami zbioru L, a O jest elementem neutralnym 1>, to DOWÓD. 15) Mamy wykazać, że
1) .a+b EL (wcwnętrzność działania dw.uargumentowego)
2) (a+b)+c = a+(b+c) (łączność dodawania) .
(aa = O)= [(a fo 0) = (a = O)v (a# 0) = (a = O)].
3) O+ a = a+ O = a (istnienie elementu neutralnego) Załóżmy, że a # O. Wtedy
4) (-a)+a =O (istnienie i;lementu przeciwnego) f(a-
1
a)a = 1 a= a
a-•aa= więca=O
5) a-t-b = b-1-a (przemienn~ść dodawania) la- 1 (aa) = a- 1 0 =0
II. trójka (L, K, ·)jest zbiorem L wyposażonym w działanie zewnętrzne nad Drugi człon alternatywy jest kontrapozycją członu pierwszego, wi!,'c wraz z nim jest prawdziwy.
ciałem K, tzn. takie, które dowolnej parze (o:, a), gdzie a E K i a EL, przypisuje 16) Mamy wykazać, że
element z L, oznaczany przez a· a (lub krócej: aa), mianowicie (aa= {Ja/\ a i' O)= (a= {J)
6) (oi, a) H oia EL (aa= ab/\a # 0) =(a= b)
III. oba działania, dodawanie i mnożenie, spełniają cztery warunki zgodności: Najpierw dowiedzii;my pierwszej implikacji. Z aa = {Ja wynika (a.-{J)a = O; st:1d, gdy a# O, wy-
dla dowolnych o:, {J E K i dowolnych a, b E L nika a.-fi =O. Druga implikacja: Z aa= a.b wynika a.(a-b) =O; stąd, gdy a# O, wynika a-b =
7) oi(a+b) = oia-1-oib (rozdzielność, por. (W.50)) = O, co koiiczy dowód twierdzenia.
8) (oi+/J)a = aa+{Ja (rozdzielność, por. (W.51)) Uwag a. W definicji przestrzeni liniowej (L, +, K, -) nic jest konieczne zakładanie abclo-
9) oi(/Ja) = (oi{J)a („łączność", por. (W.52)) wości grupy (L, +); jej przemienność, a więc aksjomat 5), jest, przy przyjęciu pozostałych dzie-
10) la = a(identyczność jedności, por. (W.53)). więciu aksjomatów, twierdzeniem. Wykażemy to.

Przykład 1. Zbiór wektorów swobodnych w przestrzeni euklidesowej jest przestrzenią linio- I a-l-b+a-1-b
(I+ l)(a-1-b) = ·
wą, jeżeli działaniem wewnętrznym jest dodawanie wektorów, a działaniem zewn<;trznym - mno- la-l-a-1-b-l-b
żenie wektora przez skalar, przy czym ciałem K jest cialo R liczb rzeczywistych.
W pierwszym przypadku skorzystaliśmy najpierw z 8), a następnie z 7), w drugim zaś przeciwnie.
Przykład 2. Zbiór rozwiązail liniowego jednorodnego równania różniczkowego jest przes- Dodajqc do obu prawych stron powyższej równości z lewej strony -a, z prawej zaś -b oraz ko-
trzenią liniową, gdzie działaniem wewnętrznym jest dodawanie funkcji, a działaniem zcwn!,'trznym - rzystając z 2) i 4). a następnie z 3) otrzymujemy 5) jako tez« prawdziwą dla dowolnych a, b EL.
mnożenie funkcji przez liczbę zespoloną; wtedy ciało K jest ciałem C liczb zespolonych.

Przykład 3. Każde ciało jest przestrzenią liniow:i nad sobą samym. Wtedy działanie we-
wn!,'trznc utożsamia się z dodawaniem w ciele, a działanie zcwni;trzne utożsa111ia się z mnożeniem
w ciele (b«dącym, jak wiemy, działaniem wewnętrznym).
Tw. Przestrze1i liniowa (L, +, K, ·) ma następujące wlasnofri: dla dowolnego
ex E K i dowolnego a EL
1
> Nio należy mylić zera grupy (L, +)z tak samo oznaczanym zerem ciała K.
Dcf. Niech L = (L, +, K, ·) bę:lzie przestrzenią liniową nad eiałcm K. Niech
L' będzie podzbiorem zbioru L. Jeżeli po wyposa:i.eniu zbioru L' w oba działania
przestrzeni L, tzn. po utworzeniu czwórki (L', +, K, ·),zbiór L' staje się przestrze-
nią liniową, to przcstrze{1 tę nazywamy liniową podprzestrzenią przestrzeni liniowej L.
Wyróżnia siQ dwa rodzaje przestrzeni liniowych: rzeczyiviste przestrzenie linio-
we, tzn. przestrzenie liniowe nad ciałem R liczb rzeczywistych i zespolone przestrzenie
liniowe, tzn. przestrzenie liniowe nad ciałem C liczb zespolonych.
3 Matematyka cz. III
'stęp 34 1. Struktury algebraiczne 35

Algebra 7) mnożenie jest rozdzielne względem dodawania

Podamy definicję jednej z najprostszych algebr. a(z 1 -!-z 2) = (a(x 1 +,• 2), a(y1 -l-J'2)) = (ax1 +ax2, CXJ'1 +aJ12)
Def. Algebra (A, +, ·, K, (•))nad cialem K jest to zbiór A wyposażony w dwa = (ax,,ay 1)+(ax2,ay 2) = a(x1,Y1)+a(X2,Y2) = az1+az;i
działania wewnętrzne (pierwsze w zapisie addytywnym +,drugie w zapisie multipli- 8) dodawanie jest rozdzielne wzglt,edem mnożenia
katywnym ·) o tej własności, że (A, +, ·) jest pierścieniem, oraz w mnożenie ze-
wnętrzne G) takie, że (A, +, K, (·))jest przestrzenią liniową, przy czym zachodzi (a+fi)z = ((a+{l)x, (a+fl)y) = (ax+{Jx, ay+{Jy)
warunek zgodności obu mnoże{1: = (ax, qy) +({lx, f1y) = a(x, y) + /](x, y) = az + {Jz
9) mnożenie w ciele K jest „łączne" wzglt,edem mnożenia w iloczynie Kx Z
/ \ aeK,j\a, b eA, (a(•)a) · b =a· (a8b} = aG(a · b)
a(/Jz) = a(f1x, /1y) = (a{Jx, af1y) = (a{J)(x,y) = (a{J)z
Def. Algebra (A, +, ·, K, Ci)) nazywa się unitarną, gdy (A, +, ·)jest pierście­
niem unitan1ym. IO) jedynka ciała K jest jedynką mnożenia zewnętrznego
Iz =(lx, ly) = (x, y) =z
Def. Algebra (A, +, -, K, (•)) nazywa się przemienną, gdy (A, +, ·) jest
U w ag a. W powyższym dowodzie pominc:;liśmy kwantyfikatory.
pierścieniem przemiennym.
Zakończyliśmy przegląd podstawowych struktur algebraicznych. Są nimi: W analogiczny sposób dla dowolnej sko11czonej liczby przestrzeni liniowych X1,
I. grupoid, 2. półgrupa, 3. monoid, 4. grupa, 5. pierścień, 6. ciało, 7. moduł, 8. prze- 11, nad tym samym ciałem, definiujemy ich sumę prostą
i = 1 , ... ,
strzeń liniowa, 9. algebra.
fB X1 : = X 1 EB ... ©X,, (W .54)
Suma 11rostn przestrzeni liniowych. Zdefiniujemy sposób tworzenia z dwu prze- l=l

strzeni liniowych nad tym samym ciałem, mianowicie X = (X, +, K, ·) i Y =
= (Y, +, K, · ), nowej przestrzeni liniowej nad tym samym ciałem, mianowicie
Z = (Z, +, K, · ), nazywanej sumą prostą przestrzeni li11iowycfi X i Y, oznaczanej
symbolem X©Y.
Niech Z:= Xx Y. Elementy tego iloczynu karte?ja11skiego zbiorów X i Y
będziemy oznaczać przez z : = (x, y), gdzie x EX i y E Y. W zbiorze Z wprowadzimy
strukturę przestrzeni liniowej nad ciałem K definiując w nim strukturę grupy abelo-
wej (Z, +) oraz działanie zewnt,etrzne nad ciałem K. Dokonamy tego w sposób
następujący definiując w Z kolejno (i zachowując numerację wprowadzaną w defi-
nicji przestrzeni liniowej nad ciałem K, podanej na str. 32):
bt,edącą sumą prostą tych przestrzeni. Biorąc w powyższej sumie prostej stale
tę samą przestrze11 X otrzymujemy 11-tą potęgę prostą przestrzeni liniowej
" (W.55)
©X:= X© ... ©X
n razy
Pott,egę tę oznaczamy także tak jak 11-tą potęgę kartezjai'iską, mianowicie Xn.
Czytelnik zawsze potrafi się zorientować, czy symbol ten oznacza samą potęgę
kartezjańską, czy wraz z wprowadzoną w niej strukturą przestrzeni liniowej.
2 PRZESTRZENIE WEKTOROWE

1) +: (XxY) 2 s ((x1,J'1),(X2,J'2))1-> (X1-l-X 2 ,y 1 -l-y 2 )eXxY. Dodawanie Przypominamy, że przestrzenią liniową L naci ciałem 1 > K nazywamy czwórkę
w (Z, +)jest, oczywiście, (L, +, K, · ), gdzie L jest zbiorem punktów a, b, ... , z wprowadzoną w nim struk-
2) łączne ze wzglt,edu na łączność dodawania punktów w przestrzeniach X i Y. turą grupy przemiennej, zapisywanej w symbolice addytywnej; ponadto określone
Jest ono także . jest mnożenie liczby z K przez punkt z L i obowiązują trzy prawa zgodności: roz-
5) przemienne ze wzglt,edu na abelowość grup (X, +) i (Y, + ). dzielność mnożenia wzglęJem dodawania w grupie (L, +) i w ciele K, łączność
3) O : = (O, O) (zero grupy) obu mnożei1 oraz identyczność jedynek mnożenia zewnętrznego z jedynką ciała.
dzięki czemu o+z = (0-1-x, 0-1-y) = (x, y) =z
4) -z:= (-x, -y} (punkt przeciwny do z = (x, y)) Liniowa niezależność 1mnktów. Niech (a;) oznacza skończony ciąg punktów
dzięki czemu (-z)+z = (-x+x, -y+ y) = (O, O) =O przestrzeni liniowej L a (a 1) ciąg elementów ciała K (ciąg liczb rzeczywistych lub
Aby grupa abclowa (Z, +)stała się przestrzenią liniową (Z, +, K, ·)określa­ .ciąg liczb zespolonych), przy czym indeksy „i" w obu przypadkach przebiegają
my jeszcze działanie zewnętrzne len sam zbiór wartości, np. 1, ... , n.
6) ·: Kx Zs (a, z = (x, y)) 1-> az = (ax, ay) EZ Def. Kombinfu:ją li11ioll'ą punktów a1 , i = 1, ... , n, przestrzeni liniowej L nad
Z powyższych czterech okrcśld1 wynika, że (Z, +, K, ·)jest już przestrzenią ciałem K nazywamy punkt przestrzeni L o postaci
liniową nad ciałem K, bowiem: 1> Ciało K to ciało R liczb rzeczywistych lub ciało C liczb zespolonych.
 36 .2. Przestrzenie wektorowe 37
Wstęp

Def. Mówimy, że układ punktów (a 1) 1e1 przestrzeni liniowej L, gdzie I jest

(W.58} zbiorem wartości przybieranych przez indeks „i", ge11el'l!ie tę przestrze11, jeżeli
każdy punkt tej przestrzeni jest skoilczoną kombinacją punktów tego układu.
Zbiór generatorów (a 1) 1e1 może być sko11czony, przeliczalny lub nawet nie-
gdzie ex;, i = 1, ... , 11, są liczbami z ciała K. przeliczalny.
Kombinacja liniowa punktów może w szczególnym przypadku być zerem
Można wykazać, że każdą podprze.1'trze1i li11io1vą przestrzeni linioll'ej L 111ożna
przestrzeni L; jest tak, gdy w.>zystkie współczynniki kombinacji liniowej, tzn. liczby
generować przez odpowiedni zbiór punktów przestrzeni L.
ex" są równe zeru; ale nie tylko wtedy.
Tw. Zerą przestrzeni li11ioll'ejje.1't zerem każd1'.i jej podprzestrzeni.
D~f. Punkty a;, i = 1, ... , n, przestrzeni liniówej nad ciałem K nazywamy Def. B:1zą prze.1'trzeni linimvej L nazywamy każdy układ jej liniowo niezależnych
n generatorów. Jeżeli układ (a 1)1e1 jest bazą przestrzeni liniowej L, to współczynniki
liniowo niezależnymi, jeżeli ze związku L cx;a1 =O, gdzie
I= 1
cx 1 są liczbami z cia!a K, kombinacji liniowej (prawie wszystkie równe zeru!) a.= l.:cx 1 a; nazywamy współ­
wynika, że wszystkie te liczby są równe zeru: ex; =O, i = I, „., 11. W przeciwnym rzędnymi punktu a w bazie (a;);e1.

przypadku punkty a 1 nazywamy liniowo zależnymi. Tw. Rozkład punktu w bazie jest jed11oz11acz11y.
Cztery wnioski wynikające bezpośrednio z definicji to:
DOWÓD. Niech (a,) 1Ef będzie bazą przestrzeni liniowej i niech jej punkt a przedstawia się
Wniosek 1. Ulcla~ slcladają~y się z jednego punktu jest liniowo zależny wtedy w niej następująco: a = ~"' a 1 = ~fi, a 1 • Wtedy Z:lo: 1 --{1 1)a 1 = O i z niezależności elementów bazy
i tylko wtedy, gdy punkt ten jeJ't zerem przestrzeni. wynika o: 1 = /1 1 , i E /. . •

Wniosek 2. Jeżeli czę§ć uldadu jest liniowo zależna, to i cafy układ jest liniowo
Przestrzeń wektorowa
zależny.
Na przykład, gdy jeden z punktów układu jest zerem, to układ jest liniowo zależny. Def. Jeżeli w przestrzeni liniowej L istnieje skoilczona baza (tzn. baza złożona
Wniosek 3. Jeżeli ulcladjest linio11•0 niezależny, to i każda jego czę.vć jest liniowo ze sko{1czonej liczby punktów przestrzeni L), to liczbę punktów tej bazy nazywamy
niezaleźna.
wymiarem przestrzeni liniowej oznaczanym 1 > przez dim L, samą zaś przcstrzeii nazy-
Wniosek 4. Układ jest liniowo zależny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje w nim wamy przestrzenią wektoroll'ą, a jej elementy - wektora111i. Jeżeli dla każdej liczby
naturalnej n istnieje w przestrzeni liniowej układ n punktów liniowo niezależnych,
co najmniej jeden punkt, będący kombinacją liniową punktów pozostałych.
.to mówimy, że wymiar przestrzeni jest nieskoilczony, a sama przestrzci'1jest11iesko1i-
Jl 11
cze11ie wy111iaro11•a.
DOWÓD wniosku 4. Niech Laa 1 1 =O przy warunku L \a 1\ > O. Znaczy to, że co naj-
i=O i=O Tw. l'odprzestrze1i przestrzeni liniowej ma wymiar nie większy od wymiam tej
li

mniej jedna z liczb, np. o: 0 , jest różna od zera. Stqd a 0 L -(a,/ao)a,. I odwrotnie, jeżeli np„ przestrzeni.
j,,.,l l'rzestrze1i 1Pektorowa n-wymiarowa (o wymiarze równym 11) ma następujące
/J „ „ własności:
a0 '2:,fl1a1, to (-l)a 0 + '2:,fi1a1 =O, przy czym \-1\+ L \/11\ >O, co korlczy dowód. l wszystkie bazy tej przestrzeni mają tę samą łicz110.\'ć (wynoszącą 11), a więc
0
}=I }=I }ni
dim L jest okrd!ony jed11oz11acz11ie,
Def. Mówimy, że dwa punkty są kolinearne, jeśli są liniowo zależne. Kolinear- 2° k~żdy układ p wektorów tej przestrzeni, gdzie p > 11, jest liniowo zależny,
110ść punktów oznaczamy symbolem li. A więc 3° każdy 111aksy111a/11y układ wektorów li11im1•0 niezależnych jest bazą tej prze-
strzeni 11•ektorowej,
x li y-= V a, {JEK, I a I + I fi I >o, cxx + /iy =o (W.59)
4 ° każdy liniowo niezależny układ p wektoróll', gdzie p < 11, 111ożna uzupełnić
takimi 11-p wektorami, że układ utworzony przez wszystkie te wektory jest bazą tej
Punkty kolinearne i niezerowe nazywamy równoległymi.
przestrzeni.
Zauważmy, że gdy xJJy, to
„
DOWÓD własności 4°. Niech (a,) 1= „„" będzie liniowo niezależny. Wtedy w L istnieje wek-
V AE K, y = AX lub V /t E K, X= ft)' (W.60) tor, oznaczmy go przez "v+,, taki, że układ (a 1) 1= 1 „,„""' jest liniowo niezależny. Jeżeli p+ I = 11,
to konstrukcja bazy została zako1iczona; jeżeli jest przeciwnie, to wykonujemy ponownie opisany
W przestrzeni rzeczywistej kolinearne punkty niezerowe, dla których il > O krok dostateczną ilość razy, mianowicie 11-p.
lub µ>O, nazywamy zgodnie równoległymi, co oznaczamy przez X ny; gdy A< o 1
> Łac. dimensio - wymiar.
lub µ < O, to - przeciwnie równoległymi, co oznaczamy przez X Tl y.
Wstęp 38 2. Przestrzenie wektorowe 39

W dalszym ciągu ze względu

na zastosowania .będziemy ograniczać się do ciała to oznaczając
R liczb rzeczywistych, chociaż
wicie wysłowie11 byłoby poprawnych, gdyby ciało R k
zastąpić ciałem C liczb zespolonych. U=iu:=)a 1a;,
w
Def. 11-11'y111iaro!l'ą rzeczywistą przestrze11ią arytmetyczną, oznaczaną przez R",
otrzymujemy jednoznaczny rozkład
nazywamy zbiór 11-wyrazowych rzeczywistych ciągów liczbowych z wprowadzoną
w nim strukturą przestrzeni liniowej. B:zzą kanoniczną lej przestrzeni wektorowej ,.,,,„ 3 li' = li -1-V' li E u' VE V
nazywamy ciąg wektorów: (1', O, ... , O), (O, 1, O; ... , O), ... , (O, ... , O, 1).
Wektory, będące elementami przestrzeni arytmetycznej R", będziemy oznaczać
Mówimy~ ze
przestrze11 wektorowa W" jest sumą prostą podprzestrzeni linio-
wych U i V, co.zapisujemy: W" = UEB V, jeżeli każdy wektor tej przestrzeni daje się,
przez x = (x 1 , ••• , x"). Strukturę przestrzeni liniowej wprowadzamy definiując:
i to tylko na jeden sposób, przedstawić w postaci sumy dwu wektorów, z których
l) x-t-y := (x 1 -1-y1, ... , x"-1-y") = y-1-x jeden jest wektorem z podprzestrzeni U, drugi zaś wektorem z podprzestrzeni V.
2) O : = (O, ... , O) Definicję tie uogólnia się na dowolną sko11czoną ilość podprzestrzeni. Wtedy·
sumie prostą podprzestrzeni U 1 , ••• , U1 oznaczamy symbolem U1 EB ... EB U1.
3) -X:= (-X 1 , ••• , -x")
1 01Iwzorowania liniowe 11rzcstrzcni liniowych. Niech E i F będą przestrzeniami
4) o:x : = (ax , ••• , ax")
liniowymi nad ciałem R.
Wtedy, oczywiście,
Def. Od11'zoro11•anie111 li11iol!'y111 z przestrzeni E do przestrzeni F nazywamy
1 , o, ... , O)+ x 2 • (O, 1 , O, ... , O)+ . . . + x" · (O, ... , o, 1)

l
5) x = x 1 • ( ho111011101:/lz111 h: E -> F, tzn. odwzorowanie spełniające następujące warunki:
Niech 1V" będzie 11-wymiarową rzeczywistą przestrzenią wektorową i niech
1) /\X' y EE, lz(x-1-y) = h(x)-1-h(y)
(e 1) 1 ,,. 11 będzie jej bazą. Wtedy, ja'k wiemy, wektor x EW" można przedstawić jedno- (W.63)
znacznie w postaci kombinacji liniowej wektorów bazy 2) (\a.ER, (\xeE, lz(ax) = a/z(x)
(W.61) W homomorfizmie obrazem zera przestrzeni liniowej E jest, oczywiście, zero
gdzie x 1, i = 1, ... , n, są współrzędnymi wektora x li' bazie (e 1). przestrzeni liniowej F.
Ze względu na wzajemnie jednoznaczną odpowiedniość w danej bazie wektora Homomorfizm przestrzeni liniowej E na przestrzeń liniową F nazywamy izo-
x i ciągu jego współrzędnych, utożsamiamy wektor x z tym ciągiem pisząc 11101:fizme111, a same przestrzenie izomorficznymi, jeżeli homomorfizm h: E .!!.!)„ F
jest bijektywny (tzn. wzajemnie jednoznaczny). Można wykazać, że tak jest wtedy
x = (x1, ... , x") (W.62) i tylko l\"te<{v, gdy przeciwobraze111 zera przestrzeni F jest tylko zero przestrzeni E,
W ten sposób przyjęliśmy n-wymiarową rzeczywistą przestrzeń arytmetyczną Rn tzn., gdy Ker h = {O}.
za model rozważanej rzeczywistej przestrzeni wektorowej odniesionej do danej bazy. Homomorfizm Ir: E -> E nazywamy e11domorfizmem, ich zbiór oznaczamy
Jest to możliwe, bowiem przestrzenie te są izomorficzne, co wyjaśniamy poniżej. przez End E; izmnorfizm h: E -,;;-• E - automorfizmem, ich zbiór oznaczamy Aut E.
Moż.na wykazać, ż.e przestrzenie wektorowe nad tym samym ciałem są izomor-
Suma 11rosta podprzestrzeni wektorowych. Niech W" będzie n-wymiarową prze- ficzne ll'tedy i tylk·o 11·1edy, gdy mąią ten sam wymiar.
strzenią wektorową, U zaś jej właściwą podprzestrzenią liniową o wymiarze k, W zbiorze wszystkich homomorfizmów z przestrzeni liniowej E. do przestrzeni
1 ~ k ~ n-1, i bazie (a1) 1 <;k. Bazę podprzestrzeni U uzupełnijmy wektorami liniowej F, który oznaczamy Hom(E; F), można wprowadzić strukturę przestrzeni
ak+i, ... , a11 takimi, by (a 1 ) 1 ,~„ było bazą przestrzeni W". Czynność ta jest, oczywiście, liniowt:j w następujący sposób: jeżeli fi g są homomorfizmami z E cło F i jeżeli
niejednoznaczna. Przestrze11 wektorową generowaną przez wektory ak+ 1 , •.• , a. a ER, to
oznaczmy przez V; jest ona, oczywiście, podprzestrzenią liniową przestrzeni wn /+g: E 3 X H (/+g)(x) = f(x)+g(x) EF }
i ma wymiar 11-k. Zauważmy, że każdY. wektor przestrzeni wn
można jednoznacznie (W.64)
przedstawić w postaci sumy dwu wektorów, z których jeden należy do podprzestrzeni
a.f: R x E =i (a., x) H (a/)(x) = a/(x) EF
U, drugi zaś do podprzestrzeni V; mianowicie, jeżeli Ze wzglie:lu na dodawanie para (1-lom(E; F), +)jest grupą przemienną (bowiem
f-1-g =g+f, (f-1-g)-1-/r =/+(g-1-h),OeHom(E;F), (-.f)(x):= -f(x)), oraz
zachodzą trzy prawa zgodności: a(/+g) = af-1-ag, (a.-1-{J)f = af-1-{Jf, (a{J)f =
= a({Jf), a ponadto l/ = f.
 .
40 2. Przestrzenie wektorowe 4t
Wstęp

Będziemy
jeszcze korzystać z tego, że złożenie liniowych odwzorowań jest Z odwzorowaniem (W.65) związana jest macierz jego współczynników
odwzorowaniem liniowym. To znaczy, że jeżeli f E Hom(E; F) i g E Hom(F; G), to

l
a11 ··· a1k ··· a,„
go f: E3 X .... (go .f)(x) = g[f(x)] E G (W.69)
A= [aik]mx 11 : = ~lit ... llik .:. li;„
jest także odwzorowaniem liniowym, a więc go f E Hom(E; G). . ........... .
0,,.1 ... amk .~. (/flltl·-

Zapis macierzowy homomorfizmu przestrzeni wektorowych. Poszukamy teraz

nazywana macierzą odwzorowania liniowego.
postaci odwzorowania liniowego z n-wymiarowej rzeczywistej przestrzeni wekto-
rowej. X", o elementach x = [x 1, ... , x.] i bazie (ekh,;;n, do m-wymiarowcj rzeczy- Działania liniowe na odwzorowaniach liniowych. Oprócz odwzorowania linio-
wistej przestrzeni wektorowej Y"', o elementach J' = [y 1 , ••• , y,,.] i bazie (.ft) 1 „„. wego A o po~taci (W.65) rozważmy drugie odwzorowanie liniowe B z przestrzeni·
Ciąg współrzęjnych wektora zapisaliśmy w nawiasie kwadratowym, co oznacza, X" do przestrzeni Y"' o postaci
że myślimy o ich „kolumnowym" zapisie, a nic „wierszowym" - jak w przypadku
B: X" 3 x H y = Bx E Y"'

l
nawiasów okrągłych. Odwzorowanie liniowe
któremu w zapisie analitycznym odpowiada układ związków
A: X" 3 x .._. y = Ax e Y"' (W.65)
rozważmy najpierw na wektorach bazy (ek) w X"; obraz wektora ek przedstawiamy ~I• ~ '.'.1 '. ~'. ~. :·: •-: !'.!~~~ -: ..„: .-~ ~'.".~".
w bazie (.ft) przestrzeni Y"' Y1 = b11x1 + ... +b1kxk+ ... +bi11Xn (W.70}
m .......... "'' ............. - .... .
Aek = a1k.f1 + ... +amkf;„ =Ii"""'l
ll1kfi y.., = b..,1 Xi+ ... +b,,,kxk + ... -1-b..,.x„
zapisywany krótko
Korzystając teraz z liniowości odwzorowania A, tzn.:
x,I x2 EX", A(x+x)
I 2 = Ax+Ax,
I 2 /\ a ER, /\ x EX", A(ax) = aAx i= I, ... ,m
/\

otrzymamy kolejno
Jego macierzą jest
bil ... b1k ... b1111
Il = [b;kJ111xn =
[
/~1·1 · :·: '.''.k. .„„./~1:
b... 1 ••• b..,k ... b.., •.
Dodając stronami odpowiednie związki układów (W.67) i (W.70) lub, jak mówimy:
a więc
li
dodając odwzorowania, otrzymamy nowe odwzorowanie liniowe
Y1 = ~ a1k xk> i = l, ... , m (W.66)
L..
2= (aik +b1k)Xk.
li

l
k=I Y1 = i = 1, ... , 111
co zapisujemy także w postaci układ~ związków liniowych

+a1nX11
o macierzy
lc=I

a1„+b111 l
l
(W.67) ·a11 +b11 ... a1k+b1k ...
+ ai„Xn
-ł-am11Xu C = [c1d111xn = ~i.1.-l:/:i.1. :·:.a.;~-~-!J'.k. ::·.~li'.'~/~i'.'.
lub w postaci zwanej macierzową .Llm1 -ł-bm1 ... amk+bmk ... <Imn+bm11

A więc dodawanie odwzorowa1! liniowych z X" do Y"' zapisuje się następująco:

.
Y11 la11. ···... . ... a1·1rX1
a1k ··· . .
Y1 "'."' ai 1 ••• a1k ... a,. Xk (W.68}
(A+JJ)x = Ax+Bx, czyli y1 = L (ail,-l-b k)xk>
li

i= 1, ... , 111.
[ 1

;m ~ml::: ~mk ::: (~""' ;„ - k=I

"I
I

Wstęp 42 2. Przestrzenie wektorowe .43

Pomnóżmy teraz odwzorowanie (W.65) przez liczbę rzeczywistą a; otrzymamy gdzie

wtedy odwzorowanie liniowe z przestrzeni wektorowej X" cló przestrzeni wektorowej
C =AB, c;A = '{-..,aijb 11" i= I, ... , 111; k = 1, ... ,n (W.72)
Y"', nazywane iloczynem liczby a i od1l'zoro11•a11ia A, o postaci L_,
j~l

A~ X" x y = rulx e Y"'

l
3 H
Tw. Składanie od11•zoroll'mi /inioll'ych jest łączne, tzn. że
któremu w zapisie analitycznym odpowiada układ związków A(IJC) = (AB)C
Y1 = o:a,1X1+ •.• +o:a1kXk+ ... +o:a1„x„ DOWÓD. Wystarczy powołać się na (W.7). My jednak dowód ten powtórzymy. W celu
. . .. . ... ...
. . udowodnienia .wystarczY wykazać, że
Yi = o:ail Xi+ ... +r.urikXk+ ... +aa;„x„ (W.71) j\x E x 11 ; [A(BC)]x = [(AB)C]x

Ym = ex.am 1 X l -1- + Cl.amk x,, -1- • • • -1- aalllll Xn Ale z samej definicji złożenia odwzorowail mamy
[A(BC)]x = A[(/JC)x] = A[!J(Cx)]
zapisywany krótko [(All)C]x = (A/J)(Cx) = A[/J(Cx)]
li
skąd wynika dowodzona .tożsamość.
J'; = 2:.: aa;k Xk> i = I , ... , m

l
k"' I
Gdy A = [a;dmxn, to przez A 1. oznaczamy macierz B = [b1k]n„m, gdzie b1k =
= ak 1, i nazywamy ją macierzą. przestawioną (transponowaną) względem macierzy A.
o macierzy
Zachodzą równości: (AB) 1. = nrA 1 ', (ABC)r = c·rnrA~.
o:a 1 1 Macierz A nazywamy macierzą kwadratoll'ą stopnia 11, gdy A = [a1d11xn;
. . . . ·.· .· .o:a. .1 k. ....· .o:a. .111.
piszemy wtedy krócej A = [a 1d„, gdzie w miejscu wymiaru n x n jest stopie1i 11 .
CJ..(1; I · · · CUI;k • · · O'.Gfo
Macierz kwadratową A nazywamy symetryczną, gdy A =Ar, czyli gdy akl = a1k;
~;,,:,: :.·. ·(;(/~li~·.·~ .. ~(~,,:li . siw.foie symetryczną lub antysymet1ycz11ą, gdy A = -Ar, czyli gdy ak1 = -a1k
dla i, k = J, ... , 11.
A wii,:c mnożenie przez skalar odwzorowania liniowego z X" do Y"' zapisuje
Niech I) E: = [b 1d„ będzie macierzą kwadratową stopnia 11. Wtedy macierz
się następująco:
kwadratową A = [a 1d stopnia 11 nazywamy macierzą odwrotną do macierzy B =
li [b 1k] stopnia 11, gdy AU = HA = E. Warunek ten jest równoważny warunkowi
(aA)x = o:(Ax), czyli )'; = 2:.: aa;kXk> i= 1, ... , 111
I
li
k~I
aijbjk = bik> i, le= l, ... ,Il
Łatwo zauważyć, że zbiór wszystkich odwzorowari liniowych z przestrzeni j~ I

wektorowej X" do przestrzeni wektorowej Y"' sam jest przestrzenią wektorową, Macierz n odwrotną do macierzy A oznaczamy przez A - 1 •
przy czym jej wymiar wynosi mn.
Formy liniowe i przestrzenie dualne. Niech E będzie przestrzenią liniową nad
Składanie (mnożenie) odwzorowań liniowych. Niech będą dane dwa odwzoro- ciałem R.
wania liniowe: Def. Formą liniową na przestrzeni liniowej E rozpiętej nad ciałem R nazywamy
odwzorowanie liniowe (tzn. homomorfizm)
L bjkXk
li

B: X 11 -> YP o macierzy B [bjdvx11 dane wzorem )'j =

h: E3XHh(x)eR (W.73)
k~l

A: 111' -> Z"' o macierzy A [aij]m x 1, dane wzorem Z; = f

j~ I
a;j )'j
przy czym, zgodnie z definicją odwzorowania liniowego podaną na str. 39,
1 l Symbolem li„ oznaczamy deltę Kroneckera», określoną jako wyraz dwuindeksowego

sko11czonego ciqgu:
Dokonajmy zlożenia tych przeksztalce1i, oznaczanego przez AB. Wtedy odwzoro-
wanie liniowe C: X 11 -> Z"' o macierzy C = [c;k] 111 x 11 dane jest wzorem
. ·-- 'fi'
b,k . -I O,gdy i= k} .. -
I, k - 1, ... 'li
gdy i#- k
przy czym /1 jest dla zagadnienia, w którym występuje delta Kroneckcra, ustalone. Niekiedy posłu­
gujemy się delt11 Kroneckera w zapisie bl, przy czym definicja pozostaje bez zmiany.
l) LEOPOLD KRONECKER, matematyk niemiecki (1823-1891).
Wstęp 44

l
2. Przestrzenie wektorowe 45

1) (\x,yEE, h(x+ y) = h(x)+h(y) Ma on następujące własności:

(W.74}
1° (:\'+)i,,~) =(:X, :X:)+(j1, ,X:)
2) (\aER, (\x EE, h(ax) = ah(x)
2°(ax,;x:) = a(:X,~) (W.79)
W zbiorze wszystkich form liniowych na E można wprowadzić strukturę liniową
3° (x,,x-1-y> =.G\'..:x:>-1-(:1:,y)
w sposób następujący:
4° (x, a:x:> = a(:l: ,''.Y.)
1) f+g: (.f+g)(x):=f(x)+g(x), xEE}
(W.75) Do przestrzeni dualnej E* tworzy1rty przestrzet't dualną, oznaczaną przez E**
2) af: (a.f)(x) : = af(X), a ER' ,\'.EE
i nazywaną jJrzestrzeniq bidualną do przestrzeni liniowej E. Wykażemy, że w przy-
Dcf. Przestrzenią dualną do przestrzeni liniowej E nad ciałem R imzywamy padku przest;zeni wektorowej W przestrze11 bidualna W** daje się utożsamić z prze-
przesfrzei'1 liniową form liniowych określonych na E, oznaczaną przez E*. strzenią W na zasadzie ich izomorfizmu. Jest tak, bowiem każdemu wektorowi
W dalszym ciągu będziemy się zajmować przestrzeniami dualnymi do rzeczy- x E W odpowiada wzajemnie jednoznaczni<;: wektor (/ przestrzeni W**. Mianowicie
wistych przestrzeni wektorowych (a więc skoilczenie wymiarowych). Niech W będzie jeżeli ~(X) = Xi x 1' to analogicznie a(;x:) = (li x,. Wobec tego utożsamiając aj = x 1'
n-wymiarową rzeczywistą przestrzenią wektorową odniesioną do bazy (ei)ic;n; i = 1, ... , 11, przyjmujemy:
wektory tej przestrzeni bęJziemy oznaczać literami laci11skimi nadkreślonymi 1 l, 1° W** = W
x
np. W3 = x 1ei = x 1 e 1 + ... +x"e„. Przez JY* oznaczamy przestrzeil dualną do
W, której elementami, zwanymi kowektorami, są formy określone na ~V i oznaczane 2° x(:x:) : = ;x:(x) = x 1x 1
literami łaci1'tskimi podkreślonymi, np. ~· skąd wnioski
Tw. Przestrzenie wektorowe IY i ~V* są tego samego wymiaru. 3° (::X:, X) =(:X,~)

DOWÓD. Najpierw wykaże\llY, że dowolny kowektor jest jednoznacznie określony wartoś­

4° x' = :X(e 1), i = 1, .„, n
ciami, które przyjmuje na wektorach bazowych przestrzeni wektorowej IV, mianowicie x, : = ,!(e,), Dowód wniosku 4°
i = 1 , . „, 11. Jest bowiem
x(e') = e 1(x) = e 1(xle1) = x' e 1(e 1) = x' ,5; = x'
(W.76)
Kontrawariantność i kowariantność w 1>rzcstrzcniach wektorowych. Niech w prze-
Następnie w W* skonstruujemy bazę, zwami dualną do bazy {e1), oznaczaną przez (ei) 1 .;,,, określoną
związkami: „
strzeni wektorowej W dana będzie baza (e 1) 1 11 , zwana „starą" i baza (el')i·= 1 ••.. „ 11 . ,
zwana „nową" i niech między tymi bazami zachodzą związki wynikające z rozkładu
ei(c 1)= ,5{, i= 1, ... ,n; j= l, ... ,11 (W.77)
wektorów jednej bazy w drugiej bazie
gdzie b{ jest deltą Kroncckcra. Wykażemy, że kowektory ,.1 są liniowo niezależne, tzn. że z rów-
ności C1.1 eJ =O wynika: "'=O, j = I, „., 11. Istotnie, jeżeli";•:'= O, to równość ta zachodzi dla
(W.80)
każdego wektora z W: C1.1el(x) =O, a więc np. dla wektorów bazy (e,). Stąd C1.1 e'(e,) = "' M= "' = skąd wynikają związki mięJzy wspólczynnikami:
= O, i = l, „., 11, co ko11czy dowód twierdzenia.
\ Ai· AJ' = o}, Aj. Al' = c)j: (W.81)
Wartości xi są współrzędnymi kowektora :X: w bazie (ei), tzn.;.; = xiei, bowiem
Rachunek macierzowy pozwala przy ozn<iczeniu A : = [Al:] oznaczyć A- : = [Al'J 1

x EW, ~EW*, ,x(x) = xiei(x1ei) = XjX 1ei(e 1) = xixiM = xixi i uważać macierz A- 1 za odwrotną do macierzy A. Oczywiście, obie macierze są
Wartość kowektora na wektorze będziemy nazywać iloczynem dualnym wektora nieosobliwe 1 >, co wynika z liniowej niezależności wektorów obu baz. W przestrzeni
i kowcktorn zgodnie z definicją W* bazy dualne oznaczamy odpowiednio przez (ei) i (ei'). Wektory i kowektory
przedstawiają się w odpowiednich bazach:
(:\'., '.Y.) : =:':(X), :\'EW, XE W* (W.78)
x = x 1e1 = x 1'el'·, ;x: = X1 e1 = x 1·1!'' (W.82)
" Zgodnie z powszechnie przyjętym zwyczajem będziemy stosować tzw. konwencję Ei11stei11a 2 >: Wykażemy dwie z następujących reguł transformacyjnych:
li

mianowicie zamiast ) x 1e 1 piszemy x 1e 1 pomijaj;1c znak sumy. A wic;c, gdy zmienny indeks, któ- x 1' =Al' X1, x 1 = Ai·x 1', e1' =Al' e1, e1 = A\·e 1', •
. i~

rego zmienność znamy, występuje raz u góry i raz u dolu, to wyrażenie uważamy za sumę wyrazów X1· = Ai·x1, Xi =Aj' Xi' (W.83)
z kolejnymi wartościami indeksów.
l) ALllEllT EINSTEIN, fizyk niemiecki (1879-1955).
1l Tzn. ich wyznaczniki są różne od zera (por. str. 95).
 2. Przestrzenie wektorowe 47
Wstęp 46
I•'ormy dwuliniowe formy kwadratowe. Niech E i F będą przestrzeniami linio-
W tym celu poląc:m1y pierwsze z r.ównail (W.82) z drugim z równa!l (W.80) i skorzystajmy z linio-
wej niezależności wektorów bazy. wymi nad ciałem R.
x A~·e,· = x''e 1·, sk•td wynika pierwsza część tezy.
1
Dcf. Formą dw11/i11io1vą na iloczynie karte;rjailskim Ex F rzeczywistych prze-
/(x) = :\'(e''> = x'' = A:·x· = A:'e'(x), skąd wy111ka trzecia część tezy. strzeni liniowych E i F nazywamy odwzorowanie dwuliniowe h: Ex F-> ·R.
Zauważmy, że wzory na transformację x 1 1-+ Xr oraz e1 1-+ er są zgodne (wystę­ Jeżeli E i F są przestrzeniami wektorowymi o wymiarach odpowiednio m i 11,
pują w nich współczynniki Al-); dlatego kowektor nazywamy także wektorem wspól- to najogólniejszą postacią formy dwuliniowej na Ex F jest
zmie1111iczyn1 lub kowaria11t11ym. Natomiast wzory transformacyjne x 1 1-+ x 1' są nie- (W.87)
zgodne z e 1 1-+ er (występują w nich współczynniki Al' transformacji odwrotnej,
mianowicie e 1• 1-+ e 1); dlatego wektor nazywamy t<~kże wektorem przecill'z~11ie1111iczym lub w zapisie macierzowym
lub ko11trawaria11t11ym. „Indeksy ko11trawariant11e" umieszczamy u góry współrzęd­
nych wektora, „indeksy kowariantne" - u dołu współrzędnych ko wektora.
h(x, y) [xl ... xm] (W.88)
Odwzorowanie dwuliniowe 11rzestrzeni liniowych. Niech E, Fi G będą przestrze-
niami liniowymi nad ciałem R. 1
lub wreszcie przy oznaczeniach kolumnowych x = [x 1 , •• „ x"'], Y = [y , .•• , y"J
Def. Od11'zorowa11ie111 dwuli11ioll'ym (biliniowym) z iloczynu kartezjańskiego (por. str. 40) oraz A = [au]mxn
Ex F przestrzeni liniowych E i F do przestrzeni liniowej G nazywamy takie prze-
h(x, y) (W.89)
kształcenie h: Ex F -• G, że:
1° dla dowolnego y EF przekształcenie x H h(x, y) jest homomorfizmem

j\x, x' EE,

/ \ a ER,
j \ y EF,' h(x+x', y) = h(x, y)+h(x', y)

l \ x EE, j \ y EF, h(ax, y) = ah(x, y)

I (W.84)
M:acierz A nazywamy macierzą formy dwuliniowej /1.
Dcf. Od11'zoro11'a11ie111 dw11/i11iowy111 z przestrzeni liniowej Edo przestrzeni liniowej
F nazywamy odwzorowanie dwuliniowe h E L(E, E; F) =: L 2 (E; F). Dwuliniowe
odwzorowanie h(x, y) nazywamy sy111etrycz11y111, gdy dla dowolnych X, y EE zachodzi
2° dla dowolnego x EE przekształcenie y 1-+ h(x, y) jest homomorfizmem równość: h(y, ,\'.) = h(x, y); a11tysy111etrycz11y111 lub s/coŚllie symetrycznym, gdy
h(y, x) = -h(x, y).
j\xEE, /\y,y'r=F, h(x,y+y') =h(x,y)+h(x,y') Analogicznie mówimy o jimnie dwuliniowej na przestrzeni liniowej, o formie
(W.85) symetrycz111;i i o formie siw.foie sy111etrycz11ej (lub formie skośnej).
/\a.ER, l\xEE, j\yr::F, h(x,ay)=ah(x,y)
Tw. Symetryczna for111a dwuliniowa na przestrzeni wektoro1vej charakteryzuje
Uwag a. Odwzorowanie dwuliniowe h: Ex F-> G jest istotnie różne od odwzorowania
się tym, że jej 111acierz je.1't symetryczna; ska.foie symetryczna zaś tym, że jej macierz
liniowego k: Ex F -• G, w którym Ex F uważamy za przestrzcil liniową (tzn. taką, w której (x, y)+
-1-(x',y') = (x+x',y+y') i a(x,y) = (ax,ay)), bowiem wtedy zachodzą równości: k(x-l-x',y-1- jest siw.foie sy111etrycz11a.
-1- y') = k(x, y)+ k(x', y') i k(ax, ay) = ak(x, y) istotnie różne od (W.84) i (W.85).
DOWÓD. Niech !t(y, x) = y'i'Ax = !t(x, y) = x"I'Ay. Ale ft jest macierzą stopnia 1, więc
Poszuki1jmy najogólniejszej postaci odwzorówania dwuliniowego h: Ex F-> G, stąd yTA.v = (x"I'Ay)"I' = y"fA"I'x, a więc A= A7. Ale i odwrotnie, gdy A= AT, to
ft"I' = h;
h(y, x) = h(x, y). Analogicznie dowodzimy drugiej czi,;ści tezy twierdzenia.
gdzie E, F i G są rzeczywistymi przestrzeniami wektorowymi o wymiarach odpo-
wiednio m, 11 i p. W tym celu oznaczmy: E 3 x = x 1e1 , i~ m; F 3 y = :iJjj, j ~ 11; Dcf. Formą kwadrato1rą 11a przestrzeni wektorowej E nazywamy wyrażenie
G 3 z = zkgk> k ~ p. Ponadto niech szukana funkcja h na wektorach bazowych h(x, x), x EE, gdzie h jest formą dwuliniową na przestrzeni E.
przyjmuje następuji1ce wartości: h(e1 , ./j) = afigk. Mamy wtedy z = zkgk = h(x, y) = Maż.na wykazać, ż.e dla każde.i formy kwadratowej istnieje dokładnie jedna
= h(x. 1e 1 , yijj) = h(e 1 , jj)x1yi = afix 1yigk skąd, dzięki niezależności liniowej wekto- ge11eri(ią:a ją sy111etrycz11a forma dwuliniowa; nazywamy ją formą bieg1111011ą formy
r.ów bazy, kwadratowej.
(W.86) Forma kwadratowa na przestrzeni wektorowej E ma następującą postać, gdy
x = x 1e 1 EE:
Zbiór wszystkich odwzorowai1 dwuliniowych z iloczynu kartezjai1skiego prze-
strzeni wektorowych E i F do przestrzeni wektorowej (; jest, po wprowadzeniu (W.90)
w nim w znany sposób struktury liniowej, przestrzenią wektorową o wymiarze
Oczywiście: h(O, O) = O.
dimE· dimF· dim G, oznaczaną symbolem L(E, F; G).
li '

Wstęp 48 3. Przestrzenie metryczne 49

I) metryka Czebyszewa": d(x,y) := suplx'-y'I (W.93}

Formę kwadratową h(x) nazywamy:
1) zdegenerowaną, gdy /\x EE, h(x) =O, gdzie sup lx'~- y'I jest największą liczbą spośród liczb " lx' - Y'I,
2) niezdegenerowaną, gdy Vx E E, h(x) i= O, "
2) metryka miejska d(x, y): = )
li '
lx' -y'I, (W.94)
3) dodatnio określoną, gdy /\x i= O, h(x) > O, t::'t
4) dodatnio pólokrdloną, gdy /\x EE, h(x) ~ O i V x EE, h(x) > O.
Symetrycz1ią formę dwuliniowii nazywamy formą dodatnio okre.\'loną lub do-
3) metryka kartezjmlska: d(x,y):=
'
.
[±
.k~l
(x'-y')'
.
·1 •/l
.
(W.95)

datnio pólokreśloną, jeżeli generowana przez nią forma kwadratowa jest odpowiednio Nic będziemy dowodzić, Że tak określone funkcje d(x, y) spelniaj:1 wszystkie cztery aksjomaty od-
i!' dodatnio określona lub dodatnio półokreślona. • leglości. ·
Grupy metryczne. Jeżeli w zbiorze są wprowadzone dwie struktury, to zazwy-
3 PRZESTRZENIE METRYCZNE czaj żądamy by także spełnione były pewne warunki zgodności między strukturami.
Paragraf len przedstawia podstawowe własności przestrzeni metrycznych oraz spe- Dcf. Tra11slacją lub przesunięciem w addytywnej grupie ( G, +) nazywamy
cjalnych przestrzeni metrycznych: przestrzeni unormowanych, przestrzenli unitar- odwzorowanie T. (przy ustalonym elemencie a E G), któt'e zapisuje się wzorem
nych, przestrzeni euklidesowych i przestrzeni kartezjailskich. 1~,: G3xi->a+xEG (W.96)
Przestrzenie metryczne. W zbiorze E wprowadzimy pojęcie odległości. Niech Def. Symetrią względem elementu O w addytywnej grupie ( G, +) nazywamy
R;; oznacza zbiór wszystkich nieujemnych liczb rżeczywistych (a więc R;; : = R+ v odwzorowanie
v {O}, gdzie R+ jest zbiorem wszystkich dodatnich liczb rzeczywistych). (W.97)
S 0 : G3x1-+-XEG
Def. Pólodleg/o§cią na zbio:ze E nazywamy odwzorowanie 1 > Def. Mówimy, że odwzorowanie (x, y) H f(:r, y) w addytywnej grupie (G, +)
d: ExE3 (x,y)1-• d(x,y) E R~1 · (W.91) jest niezmiennicze lub inwariantne względem translacji (W.96), jeżeli
spclniające dla dowolnych x, y, z E E następujące warunki: j\x,yEG, j\zE.G, f(z+x,z+y)=/(x,y) (W.98)
1° d(y, x) = d(x, y) (symetria)
względem zaś symetrii (W.97), jeżeli
2° d(x, z) ~ d(x, y) + d(y, z) (nierówność trójkąta)
3° d(x, x) = O j\x, y E G, f(-x, -y) = f(x, y) (W.99)
Jeżeli ponadto spełniony jest warunek
Def. Grupa metryczna jest to abelowa grupa ( G, +) wyposażona w metrykę d,
4° d(x, y) = 0 =X= Y
niezmienniczą względem struktury grupy, tzn.
to odwzorowanie d nazywamy odleglo.frią określoną na zbiorze E. Parę (E, d),
tzn. zbiór E wyposażony w odległość d, nazywamy przestrzenią metryczną. j\x, y, z E G, d(x+z, y+z) = d(x, y) d(-x, -y) = d(x,y)
Warunki 3° i 4° łącznie zapisujemy: d(x, y) =O= x = y. Przyjmijmy w pierwszej równości z = -y: wtedy d(x, y) = d(O, x- y). Oznacz-
Tw. PólodlegloH (a więc także i o<lleglo.frr) spełnia drugą nieról!'noH trójkąta my przez llxll odległość od O do x i nazwijmy 11or111ą elementu x
ld(x, y)-d(x, z)I ~ d(x, z) (W.92) llxll : = d(O, x); (W.100)

DOWÓD. Z 2° i 1° wynika
wtedy metryką indukowaną przez normę jest
d(x,y) = llx-yll (W.101)
d(x, y):;;; d(x, x')+d(x', y')-1-d(y', y) = d(x, x'H-d(x', y')+d(y, y')

d(x',y'):;;; d(x',x)+d(x,y)+d(y,y') = d(x,x')-1-d(x,y)+d(y,y')

Tw. Odwzorowa11ie
G 3 X H llxll E R~·
li · i I: (W.102)
wobec czego
gdzie ( G, +)jest grupą abe/011'(/, ma następujące 1rlasno:ici:
ld(x, y)-d(x', y')I :;;; d(x, x')-1-d(y, y')

Podstawiając y' = y i x' = z oraz korzystając z I" otrzymujemy tez~.

1) 11-xll = llxll,
Przykład W n-wymiarowej rzeczywistej przestrzeni arytmetycznej R• o wektorach postaci 2) llx+yll ~ llxll+llyll,
x = (x 1 , ••• , x0) można wprowadzić różne metryki, np. 3) llxll =O-=.•= O.
11 Łac. distantia -- odległość. Zamiast d(x, y) piszemy także <list (x, y). " Pafnutij L. Czebyszew, matematyk i mechanik rosyjski (1821-1894).

4 Matc:nrntyka cz. lll

Wstęp 50 3. Przestrzenie metryczne 51

DOWÓD. 1) Z inwariantności wzgl~dcm symetrii wynika Def. Elementem 1111or111011·a11ym lub wersorem nazywamy element o normie
llxll = d(O, x) = d(O, --x) = 11-xll równej jeden.
2) Z nierówności trójlu1ta dla odległości wynika Tw. Element niezerowy X ;6 O 11wzna unormoH'aĆ, tzn. utworzyć wersor x 0 zgodnie
llx+yll = d(O,x-1-y) ~ d(O,x)+d(x,x-1-y) =
z nim kolinearny: x = ax, a > O.
0

= d(O,x)-1-d(O,y) = llxll+llYll DOWÓD. Wystarczy przyjąć a = l /llxll. Jest tak, gdyż x i' O=> llxll > O oraz 11(1/llxlJ)xJI =
3) wynika z warunków 3) i 4) dla odległości.
= (I /Jlxlllllxll = 1.
Odwracając powyższe twierdzenie otrzymujemy
Unitarna !lrzestrzei1 liniowa. W przestrzeni liniowej wprowadzimy pojęcie ilo-
Tw. Jezefi na abeloll'ej grupie (G, +) okrdlo11a jest norma li ·li, to (W.102) czynu skalanie.go.
czyni tę grupę grupą metryczną.
Def. Jloczy11e111 pseudoskalamym na przestrzeni liniowej E nad ciałem R na-
Ciało unormowane. Wyp?sażmy teraz ciało K (gdzie K = R lub K = C) zywamy odwzorowanie
w pojęcie wartości bezwzględnej, zgodnie z następującą definicją.
\' ' (·I-): ExE3(X,y)H(x/y)eR (W.106)
Def. Jf'a~tością bezwzględną na ciele K na,;z:ywamy odwzorowanie
spełniające dla dowolnego a ER i dowolnych X, y, z EE następujące warunki:
l·I: K3a1->laleR;:- (W.103)
l0
(yJx> = (x/y) (symetria)
spełniające dla dowolnych a, f3 E K następujące warunki: 2° (axJy) = a(x/y) (jednorodność 1 >)
3° (x-1- ylz> = (xlz) +(ylz> (rozdzielność względem dodawania)
l) la/31 = lal I/li
4° (xlx) E R,;
2) la+/31 ~ lal+l/11
Jeżeli ponadto spelniony jest wanmek 2 >
3) lal = O«> a = O
5" <xlx> = O => x = O
Def. Cialem unormowanym nazywamy parę (K, I ·I), gdzie K jest ciałem, a I· I to odwzorowanie nazywamy iloczynem skalarnym określonym na przestrzeni li-
wartością bezwzględną.
<
niowej E. Parę (E, ·I -) ), tzn. przestrze11 liniową E wyposażoną w iloczyn skalamy
Unormowana przestrzeń liniowa. W przestrzeni liniowej wprowadzimy pojęcie <·I·» nazywamy przestrzenią linimrą unitarną lub przestrzenią przedhilbertowską >.
3

normy. Funkcja dwu zmiennych spełniająca warunki 1°-3° jest symetryczną formą
dwuliniową; jeżeli także 4° - to dodatnio pólokreśloną lub dodatnio określoną;
Def. Pólnormą na przestrzeni liniowej E nad unormowanym ciałem K nazywamy
gdy ponadto 5° - to jest to symetryczna forma dwuliniowa dodatnio określona.
odwzorowanie
W unitarnej przestrzeni liniowej zawsze wprowadzamy normę elementu za
li ·li: E3 XH llxll E R;t° (W.104) pomocą wzoru

spełniające dla dowolnych a E Ki x, y EE następujące warunki: (W.107)

1) llaXll = lal llxll (jcdnorodność1>) A
W przestrzeni unitarnej możemy określić pojęcie kąta 1:: (x, y) między ele-
2) llx+ yll ~ llxll + llYll (nierówność Minkowskiego 2 >) mentami x, y. Zaczniemy od nierówności Schwarza 4 >, zwanej także nierównością
Jeżeli ponadto jest speluiony warunek Cauchy'cgo 5 >-Buniakowskicgo 6 >.
3) llxll = 0 =>X =0 Tw. Iloczyn skalarny w przestrzeni unitarnej spełnia nierówno~'ć Schwarza
to odwzorowanie nazywamy normą określoną na przestrzeni liniowej E. Parę (E, li· li)
l(xJy)I ~ llxll llYll (W.108)
tzn. przestrzd1 liniową E wyposażoną w normę 11 ·li, nazywamy przestrzenią liniową
11norJ110ll'tlną. 1> Oczywiście: (Olx> = O
W unormowanej przestrzeni liniowej zawsze wprowadzamy metrykę za pomocą 2> Iloczyn skalarny <xlx>
nazywamy skalarnym kwadratem elementu x i oznaczamy także
wzoru: przez x 2 •
3 > DAWID lllLBERT, matematyk. niemiecki (1862-1943).
d(x, y): = llx- Yll (W.105)
4 > HERMAN SCHWARZ, matematyk niemiecki (1~43-1921).

S) AUGUSTIN LOUIS CAUCIIY, matematyk francuski (1789-1857).

1> Oczywiście: 11011 ''~ O.
6 > WIKTOR J. BUNIAKOWSKI, matematyk rosyjski (1804-1889).
2> HERMAN MINKOWS1:1, matematyk i fizyk niemiecki (1864-1909).
Wstęp 52 3. Przestrzenie metryczne 53

DOWÓD. Niech x, y E (E, <· I·)). Przypadek, gdy x = O, jest banalny. Obic strony dowo- Def. Niech E' będzie podprzestrzenią liniową przestrzeni unitarnej E. Element
dzonej slabej nierówności są wtedy równe zeru. Załóżmy więc, że x cf O. Wtedy dla dowolnego x EE nazywamy ortogonal11y111 do E', jeżeli X jest ortogonalny do każdego y EE'.
rx E R na mocy aksjomatów iloczynu skalarnego mamy Ortogonalność elementu.~ do podprzestrzeni E' oznaczamy symbolem __I_. A więc
(rxx+yJrxx+y) = rx 2 llxll 2 +2rx(x!J>)+llYll 2 ?o O,
X J_ E' =- f\y EE', <xly> = o' (W.114)
wobec czego wyróżnik trójmianu kwadratowego jest niedodatni, skqd wynika (W. 108).
Beż dowodu przyjmiemy
Niech teraz x iy będą niezerowymi elementami przestrzeni (E, ( · J -) ). Tw. Na to„ by ,"\: by/o ortogo11a/11e do podprzestrzeni E' potrzeba IV)'starcza,
Def. Ki/.t <p = <):: (x -:)1) E (O; 7t) 1niędzy dwoma niezerowymi elementami X i y by
rzeczywistej przestrzeni unitarnej określamy wzorem
f\y E E 1
, 11x11 ~ llx+ Yll (W.115)
A (xjy) Dcf. Podprzestrzenie liniowe E' i E" przestrzeni unitarnej E nazywamy orto-
cos(x,y) := TIXfJllYif, ,c ;60,y #O (W.109)
gonalnymi, co zapisujemy E' .L E, jeżeli każdy element jednej z tych przestrzeni
jest ortogonalny cło drugiej przestrzeni.
Kąt ten jest dobrze określony, bowiem z nierównosc1 Schwarza wynika:
I (x ly) I/llxll llYll~ !. W zapisie kąta pominęliśmy znak -ł:.
PRZESTRZEŃ EUKLIDESOWA I PRZESTRZEŃ KARTEZJAŃSKA
Def. Kąt między elementem O i dowolnym elementem x definiujemy jako do-
wolną,liczbę z przedziału (O; 7t). Def. Przestrze1i e11/c{ides01va, oznaczana przez E", jest to n-wymiarowa wektorowa
rzeczywista przestrzci'1 unitarna.
Dcf. Mówimy, że dwa elementy są ortogonalne, jel".eli ich iloczyn skalarny Ąby 11 -wymiarowa rzeczywista przestrze!l wektorowa JV" stała się przestrzeni11
jest równy zeru. Ortogonalnolić.elementów oznaczamy symbolem J _. A więc euklidesową wystarczy, przy ustalonej bazie (e;);.;„, wyposażyć ją w symetryczną

X l.. y=-(x/y) = 0 (W.110) formę dwuliniową dodatnio określoną g;1 X1yi bęJącą iloczynem skalarnym wekto-
rów x i y; lub wyposażyć ją w dodatnio określoną formę kwadratową g;1 x x 1 będącą
1

Elementy ortogonalne i jednocześnie niezerowe nazywamy prostopadlymi. kwadratem normy wektora x; lub wreszcie wyposażyć ją w metrykę g11(x -y1) (x1 - y 1).
1

Zauważmy, że z (W.109) i (W.110) wynika, że elementy prostopadle tworzą Wszystkie te trzy możliwości sprowadzają się do określenia, przy ustalonej bazie
ze sobą kąt równy 7t/2; natomiast elementy zgodnie równolegle tworzą kąt równy O, (e1) 1,,;„, symetrycznego zbioru liczb giJ = g1i. i ,j = 1, ... , 11 takiego, że forma
przeciwnie równoległe - kąt równy 7t. kwadratowa g 11 x'xl jest dodatnio określona. Stąd, że (xjy) = g;1X1y 1 wynika, że
Sformułujemy teraz podstawowe twierdzenia geometrii elementarnej na płasz­ gli = (ede1). Stąd, że iloczyn skalarny jest określony niezależnie od przyjętej bazy
czyźnie. wynika, że współczynniki g;•J• w nowej bazie wiążą się ze współczynnikami g11
Tw. Niech X, y będą dowolnymi elementami unitarnej przestrzeni (E, ( · J · )). w starej bazie zależ.nościami
Wtedy zachodzi g1•1• = A:.A~.g11 (W.116)
1) twierdzenie Carnota
Zbiór współczynników gil będziemy nazywać ko1Varia11t11ym tensorem metrycznym.
llx/12+1/Y/12 = llx+y/12-2(xjy) (W.111)
Dcf. Przestrze1\. euklidesową z wyróżnioną bazą, w której iloczyn skalamy
2) twierdzenie o równoleglobolc11 wektorów jest określony wzorem

(W.112) (xjy): = 15iJx 1yi = -':'y 1 + ... +x"y" = >,"

.i.-J
k=I
xkyk (W.117)

3) twierdzenie Pitagorasa nazywamy n-wymiarową rzeczywistą przestrzenią kartezjmlslcą oznaczamy przez

x l.. Y =- llxW + llYll 2
= llx+yJJ 2
DOWÓD. I) llx+yli2 = <x+ylx+y) = <xlx)+(yjy)+2(xjy) = llxll 2 +llYll 2 +2 (xjy). 2)
Podstawiając w (W.Ili) -y w miejsce y i dodając stronami otrzymujemy dowodzony wzór, który
w geometrii elementarnej odczytujemy: w trójkącie suma kwadratów długości dwu boków jest rów-
na podwojonemu kwadratowi długości mediany (środkowej) boku trzeciego powiększonemu o po·
dwojony kwadrat połowy długości boku trzeciego. 3) Wynika z tw. Carnota, gdy (xly) = O.
R"; mówimy _przy tym „kartezjmislca R"".
(W.113)
Def. Bazę (e 1) 1„„, nazywamy ortogonalną (ortonormalną), jeżeli jej wektory
są parami ortogonalne (i ponadto mają normę równą jedności); a więc baza jest
1° ortogonalna, gdy (e1le1) = a1 15ii, a1 # O, i,j = 1, ... , n (W.118)
(W.119)
2° ortonormalna, gdy (ede1) = r51J, i,j = 1, ... , /1
Wstęp
54 4. Przestrzeń euklidesowa i przestrzeń kartezjańska 55

Tw. Baza przestrzeni kartezjmiskiej R" jest ortonormalna.
DOWÓD. Rozłóżmy wektor bazy w bazie: e. = i5Le 1 i skorzystajmy z (W.117). Wtedy
<e.le1) = 811 bl il{ = '~"
Ortogonalizacja bazy
Def. Ortogonalizacją (orto11or111alizacją) bazy liniowej przestrzeni unormowa-
nej nazywamy postępowanie doprowadzające, za pomocą skoilczonych kombinacji
liniowych dokonywanych na wektorach tej bazy: do utworzenia w tej przestrzeni
baz.Y, ortogonalnej (ortonormalnej).
Podamy jeden ze sposobów rozwiązania tego zagadnienia; nosi on nazwę
metody Hilberta-Schmidt11 1 >.
Niech w przestrzeni liniowej i unormowanej dana będzie baza utworzona
z wektorów x 1, X2, ... , x,„ .... Wektory te z definicji są liniowo niezależne; w szcze-
gólności więc żaden z nich nie jest wektorem zerowym. Utwórzmy ciąg wektorów
M.amy jeszcze wykazać, że w tell sposób otrzymany wektor y„ nie jest wektorem
zerowym. W tym celu załóżmy, że y„ = O i wstawmy do równania (W.121) wyra·
żenia na kolejne wektory y 1 , Y2, ... , y„_ 1 z układu (.W.120). Otrzymamy równą
zeru kombinacji'. liniową wektorów x 1 , x 2 , .•• , X„ o nie wszystkich w,spółczyn­
I
.I
nikach równych zeru. Zi1tem wektory ,\" 1 , x 2 , ••. , x„ są liniowo zależne, co przeczy
założeniu, że są to wektory bazy. Wektor y„ jest więc różny od zera, co koilczy
dowód możliwości ortogonalizacji dowolnej bazy (skoóczonej lub przeliczalnej).
Aby baz'< t)rtogonalną unormować, wystarczy każdy jej wektor podzielić przez
jego normie (t1,.n. pomnożyć.przez odwrotność normy)
J'; (W.123)
e; = 11.l'dl
Tak otrzymana baza (e1) 1.:;„ już jest ortonormalna.
lvlożliwość ortonormalizacji bazy w przestrzeni euklidesowej E" pozwala
zauwa:i'.yć, iż każ.dą przcstrzeil euklidesową E" można uważ2.Ć za n-wymiarową

Y1, Y2, ... , y,„ ... zależnych od wektorów bazy w następujący sposób: przestrzeil kartezjailską R". Spostrzeżenie to leży u podstaw następującego twier-
dzenia.
Y1 = X1
Y2 = X2+a21X1
Tw. Przestrze1i E" i 11-ll'ymiarowa przestrze1z kartezjmlska R" są jako przestrzenie
linioll'e izo11101/icZ11e ze względu na dodawanie wektorów i mnożenie wektora przez
Y3 = X3+a32X2+a31X1
skalar, a ponadto jako unitame są izo11101/iczne ze względu na mnożenie skalarne
(W.120) wektoróll'.
Oto dlaczego przestrzenie kartezjailskie nazywane bywają także przestrzeniami
euklidesowymi.

. Wykażemy, że można tak dobrać współczynniki a1k> by wektory y 1 , y 2 ,
tworzyły bazę ortogonalną. Dowód przeprowadzimy indukcyjnie. Załóżmy miano-
wicie, iż dobraliśmy tak współczynniki w 11- l początkowych równaniach układu
(W.120), że wektory Y1 ,)'2, ... , Y11-1 są liniowo niezależne i parami ortogonalne.
Wykażemy, że można wtedy znaleźć wektor y 11 liniowo zależny od wektorów
••• , y,„ ... Przestrze1\ dualna. Jak wiemy, do przestrzeni liniowej E można utworzyć prze-
strzeil dualną E*. Wykażemy, że w przypadku przestrzeni euklidesowej E"przestrzei1
dualna E"* daje si1e utożsamić z przestrzenią E" na zasadzie ich izomorfizmu. Dowód
przeprowadzimy w przypadku, gdy przestrzei'1 euklidesowa jest 1 > przestrzenią
kartezjailską R", tzn. gdy iloczyn skalamy wektorów dany jest wzorem

X1,Xz, ... ,x,„a od wektorów Y1,J'z, ... ,y11 _ 1 liniowo niezależny i do każdego li

z nich ortogonalny. Szukać go bęJziemy w postaci kombinacji liniowej <xl.Ji> = )-. xkyk, -~, y e R" (W.124)
· y„ = b111Y1 +b„zY2+ ... +bn11-1Y11-1 +x„ r::i
(W.121)
Ale, jak wiemy, wartość kowektora na wektorze zapisuje się za pomocą iloczynu
Współczynniki b„,, i~ n-1, w powyższej kombinacji liniowej znajdziemy
dualnego wzorem
w wyniku skalarnego pomnożenia obustronnego (W.121) przez J'i, i ~ n - 1. W wy-
niku założonej ortogonalności będzie mianowicie ~(ji) = (.Ą ,)I) = xk y1', ~ E R"*, )I E R''
(y„Jy,) = b„,y[ +(y„Jy,) co pozwala, utożsamiając iloczyn dualny z iloczynem skalarnym,
przy czym równanie
(\yeR", (,,y> =(.XI)') (W.125)
b„,y?+<x„ly,) =O (W.122) przyporządkowi:ć każdemu wektorowi x
kowektor ~: przyporządkowanie to jest
warunkujące ortogonalność y„ i y, jest jednoznacznie rozwiązalne, gdyż y 1 jest z za- wzajemnie jednoznaczne. Wzór (W.125) określa wię; izomorfizm przestrzeni kar-
łożenia wektorem niezerowym. tezjai1skiej R'', a wiQc także i euklidesowej E", z jej przestrzenią dualną.
I) ERHARD SCHMIDT, matematyk niemiecki (1876-1959). 1, Co, oczywiśdc, nic ogranicza ogólności twierdzenia.
 Wstęp 56 4. Przestrze1) euklidesowa I przestrze1i kartezja1iska ·57

Wobec tego nie ma już podstaw do odróżniania w przestrzeni euklidesowej

wektorów (jako wektorów kontrawariantnych) od kowcktorów (jako wektorów (W.132)
kowariantnych). Będziemy więc mówić tylko o wektorach w E", oznaczanych samą
tylko literą bez nadkreśleń ani podkrcślc(1, przcdstawialnych w bazie (e1) współ­
rzędnymi x. 1, zwanymi w.1pólrzęd11y111i kolllrawariantnymi ll'ektora, lub w bazie (W.133)
dualnej (e 1) zwanej także kobazą (zależność między tymi bazami: (e 1je1) =; 15})
, współrzędnymi x.1 , zwanymi współrzędnymi kowawiantnymi wektora

(W.126) 3.
11

I L'Xk)'k
-·
I~ J .
--·
L
-
11
fl"'
.tj .
'

'L
„
Y} (W.134)
k=I. 1=1 J=l

Ze względu na to, że obie bazy znajdują się w tej samej przestrzeni, można
wektory bazy rozłożyć w kobazic
e 1 = g 1ke\ i = 1, ... , n (W.127)
Jako współczynników rozkładu użyliśmy symboli g 1k, gdyż są to rzeczywiście współ­
czynniki formy kwadratowej w E". Aby tego dowieść, wystarczy obie strony rów-
ności (W.127) pom~ożyć skalamie przez wektor bazy e1

(ede1) = g,k(ekle1> = g;k r5j = KIJ

Rozkładając tera.z wektory kobazy w bazie
(W.128)

:i w analogiczny sposób dowodzimy, że

I
g'l = (e'le') (W.129)
Łącząc wzory (W.1.27) i (W.128) oraz korzystając z niezależności liniowej
wektorów bazy lub kobazy otrzymujemy związki
g 1kgk1 = oj, i, J = 1 , ... , n (W.130)
mówiące, że macierz [g 1k] jest odwrotna do macierzy Lr;1d.
Analogicznie jak w (W.1.16) wyprowadzamy regułę transformacji zbioru współ­
czynników gil
(W.131.)

Zbiór współczynników g 11 nazywamy kontrawariantnym tensorem metrycznym.

Norma i metryka kartezjaliska. Wróćmy do przestrzeni kartczja11skiej. Ze

względu na ortonormalność bazy: (ede1) = r51J ko baza (ei), określona związkiem·
(e1 jel) = o{, jest identyczna z bazą, a więc ei = e1 , i = 1, ... , n. Nic ma więc pod-
.staw do odróżniania współrzę~lnych kowariantnych wektora od jego współrzęd­
'nych kontrawariantnych.
W dalszym ciągu w przestrzeni kartezjailskiej współrzędne wektora .~ będziemy

"
zapisywać z indeksem u dołu: x. = I: xk ek.
k=I
W przestrzeni tej norma, odległość
i nierówność Schwarza przybierają postaci:
 1. Ciało liczb zespolonych 59

b) mnożenie jest działaniem łącznym mającym element neutralny (1, 0),

I I
c) innożcnic jest przcrnicnnc,
d) mnożenie jest rozdzielne względem dodawania,
e) dla każdej liczby zespolonej (a, h), oprócz zera zespolonego, istnieje liczba:do niej od-
wrotna

LICZBY ZESPOLONE (1.3)

Ciało liczb zespolonych oznaczamy literą C; jest to początkowa litera łacińskiego

słowa· co111p/e::.;11s - zes110/011y.
Def. Odejmowaniem liczb zespolonych nazywamy działanie odwrotne do do-
dawania.
Wynik odejmowania liczb zespolonych nazywamy różnicą liczb zespolonych.
Liczba zespolona (x, y) jest więc różnicą liczby zespolonej (a, b) i liczby zespolonej
(c, d), co oznaczamy (a, b)- (c, cl), gdy
(x,y)+(c,d) = (a,b)

Z definicji dodaw1111ia i równości liczb zespolonych wynika, że wtedy .x+c =a

1 CIAŁO LICZB ZESPOLONYCH i y-1-d = b, czyli
Niech a, b, c, d, ... będą elementami ciała J( liczb rzeczywistych. Wprowadzimy (a,b)-(c,d) = (a-c,b-d) (I.4)
obecnie pewne uogólnienie. liczby rzeczywistej; bęJzie nim uporządkowana para Na przykład (2, -1)-(3, 7) = (2-3, -1-7) = (-1, -8).
liczb rzeczywistych spełniająca pewne definicje i nazywana liczbą zespo/011ąl).
Dcf. Liczbami zespolonymi nazywamy uporządkowane pary liczb rzeczywistych Def. Dzie/e11ie111 liczb zespolonych nazywamy działanie odwrotne do mnożenia.
np. (a, b), (c, d), dla których określamy równość, dodawanie i mnożenie w spo- Wynik dzielenia liczb zespolonych nazywamy ilorazem. Liczba zespolona (x, y)
sób następujący: jest więc ilorazem liczby zespolonej (a, b) i liczby zespolonej (c, d), co oznaczamy
(a, b)
(a,b) = (c, d)=a = c/\b = d) (a, b):(c, d) lub (c.;l/f' gdy
(a, b)+(c, d) = (a+c, b+d) (1.1)
(a, b)(c, d) = (ac-hd, ad+bc) (x, y)(c, d) =(a, b)

Zauważmy, że dodawanie i mnożenie liczb zespolonych są działaniami wew- Z definicji mnożenia i równości liczb zespolonych wynika, że wtedy
nętrznymi, tzn., że ich wynikiem jest liczba zespolona. ex-dy = a\
Przyklady. Obliczymy sumi,; i iloczyn liczb zespolonych (2, -1) (3, 7): dx+cy=bf
(2, -1)+(3, 7) = (2+3, -·1+7) = (5,6)
Układ ten jest jednoznacznie rozwiązalny, gdy wyznacznik tego układu c 2 +d 2
(2, ·-1)(3, 7) = (2· 3+ I· 1, 2· 7-1·3) = (13, li)
jest różny od zera, czyli gdy liczba zespolona (c, d) nie jest zerem. Wobec tego
Tw. Zbiór wszystkich liczb zespo/011ych jest ciałem przemie1111ym względem wykonalne jest dzielenie dowolnej liczby zespolonej przez liczbę różną od zera,
dodawania i mnożenia. przy czym
DOWÓD opiera się na rn,1stępujących stwierdzeniach:
a) dodawanie jest grupowym działaniem przemiennym, bowiem: I" jest łączne, 2° ma element
neutralny (O, O), nazywany zerem zespo/011y11;, 3° dla każdej liczby zespolonej (a, b) istnieje liczba
t: :H- = (-~~:~1. - :1~~~-) (I.5)

do niej przeciwna
Na przykład
-(a,b) =(-a, --h) (1.2)
oraz 4° jest przemienne, ~~~:-:-fil = ( 2·3!-:~-~~ ?... - .2.·?~~,:~~~-) = ( ~: • -~~1)
1
> Pojęcie liczby zespolonej wprowadził trnl}ematyk szwajcarski LEONARD EUl.ER (1707-1782). W ciele liczb zespolonych o elementach postaci (a, b) można wyodrębnić pod-
li
:I
l Liczby zespolone 60 1. Ciało liczb zespolonycli 611

jl" ciało o elementach (a, O), dla którego dodawanie mnożenie, określone zgodnie literą, np. z, przy czym z = a+jb. Dodawać, odejmować i mnożyć liczby w postaci
li z (I.1) kanonicznej będziemy, zgodnie z definicjami (f.1) i równością (I.4), podobnie jak
!I (a, O)+(b, O)= (a+b, O) wielomiany zastępując j2 przez - _l, mianowicie
I
I!
(a, O)(b, O) = (ab, O) (a+ jb) + (c+ jd) == (a-1- c)+j(b + d) )
są działaniami wewnętrznymi z elementem neutralnym dodawania (O, O) i cle~ (a+jb)-(c+jd) = (a-c)+j(b-d)
(I.9)
mentem neutralnym mnożenia (l, O) oraz w którym dla każdego elementu (a, O) (a+jb)(c+jd) = ac-l-jad+jbc+j2bd =
· = (ac-bd)+j(ad+bc)
· istnieje element do niego przeciwny (-a, O) i elem„ent do niego odwrotny (-J ., O);
1
Dcf. Modułem liczby z = a+jb, oznaczanym przez Iz!, nazywamy rzeczywistą
ten ostatni oczywiście tylko wtedy, gdy (a, O) i= (O, O). liczbę nieujemną, będącą pierwiastkiem sumy kwadratów części rzeczywistej i części
Zauważamy, że wyodrębnione podciało ci:ila liczb zespolonych ma względem
urojonej tej liczby
dodawania i mnożenia jego elementów analogiczne własności jak ciało R liczb rze-
czywistych. Wobec tego możemy przyjąć !z! = V~jT+b2 (1.10}

(a, O) = a (I.6) Na przykład l3-4jl = y3 2 +(_:_:-4) 2 = 5, Ili= 1, ljj = I, IOI =O.

tzn. utożsamić liczbę zespoloną (a, O) z liczbą rzeczywistą a. W szczególności zero Tw. Liczba zespolona jest wtedy i tylko ll'tcdy zerem, gdy jej moduł jest równy
zespolone (O, O) zostało w ten sposób utożsamione z zerem rzeczywistym. zeru
Liczby (O, b), różnej od zera zespolonego, nie można w analogiczny sposób (z = O)= Cizi = O) (I.11)
utożsamiać z żadną liczbą rzeczywistą; w zbiorze tych liczb mnożenie określone
Dcf. Liczbą sprzężoną z liczbą z = a-1-jb, którą będziemy oznaczać przez i,
przez (l. l) nic jest działaniem wewnętrznym.
Liczbę (O, 1) będziemy oznaczać symbolem
nazywamy liczbę a- jb.

j=(O,l) (I.7) Dcf. Dwie liczby, z których jedna jest sprzężona z drugą, nazywamy liczbami
sprzężonymi.
Liczbę tę nazywamy jedynką urojoną (oryginalnym oznaczeniem przyjętym przez
Zauważmy, że liczby sprzężone mają równe modufy, mianowicie izl = Iii,
Eulera dla jedynki urojonej było „i"). Nazwa „urojona" wywodzi się z tego, że
oraz że iloczyn liczb sprzężonych jest róll'ny kll'adratoll'i ich wspólnego modułu, mia-
kwadrat jedynki urojonej j2 jest równy - l, bowiem zgodnie z (I.I) i (I.6):
nowicie zi = !zl 2 • Wzór ten można napisać w postaci
j · j = (O, 1)(O, 1) = ( - I , O) = - I (I.12)
a 2 +b 2 = (a+jb)(a-jb)
gdy tymczasem żadna liczba rzeczywista nic ma ujemnego kwadratu.
Wynika z niego, że w ciele liczb zespolonych sumę kwadratów można rozłożyć.
Ze względu na to, że (a, b) =(a, O)+(O, b) oraz (O, h) =(O, l)(b, O) możemy,
na iloczyn czynników pierwszego stopnia, co nic było wykonalne w ciele liczb rze-
korzystając z (I.6) i (l. 7), zapisywać liczbę zespoloną (a, b) w postaci ka1101~icznej
czywistych.
Gaussa 1 >:
Na przykład 32 +4 2 = (3+4})(3-4i).
a+jb
Wtedy liczbę rzeczywistą a nazywamy czę:icią rzeczyll'istą liczby zespolonej, Na podstawie równości
zaś liczbę rzeczywistą b jej czę.frią urojoną, co zapisujemy (1.13)
a= Re(a+jb), b = Im(a+jb) (I.8)
gdzie symbole Re i Im pochodzą od słów !aci1iskich rea/is - rzeczy111isty imagi- (I.14)
narius - urojony.
Liczbę zespoloną jb, gdy b i= O, nazywamy liczbą urojoną. których dowodzi się korzystając z definicji (1.1 ), wykazujemy, że
Liczbę zespoloną bę:lzicmy dalej nazywać krótko liczb<! i oznaczać także jedną
__;;;_ dla z i= O
° CARL FJ\IEDRICH GAuss, matematyk niemiecki (1777-1855), zwany przez współczesnych
z lzl2
princeps mathematicorum i uważany za jednego z największych (obok Archimedesa i Newtona)
matematyków wszystkich czasów.
I. Liczby zespolone
62 1. Ciało liczb zespolonych 63
Przykhuly
13. Wykazać, 7.c jeżeli z, = z,, to z, = z2 , oraz że dla każdej liczby zespolonej zachodzi równość
1 3-l-4j 3 4 (z) = z. Własność ta (sprzę:i.cnic) nazywa się inwołucjii.
3-4j J 2 -1-;12- = -2s -l-j125 14. Wykazać, że: a) z,+ z, = i1 -1- i„ b) z,...::-;;;-= z, - z2, c) z;z.; = z1zz. drTz.:.z;r =
a-1-jb (a-1-.ih) (c--jd) =Z1: Z2 dla z2 •J 0.
- c-~jd = -(-;;:1-jd) (c-jd)„ =
Od11owicdzi. 3. Należy wykazać, że:
2 -1- (2 +.1)(3 -1- 41) 2 Il a) f\z,, z2 , Z;iEC, (z 1 -1- z2 )-I- Z3 = z1 -1- (z2 + Z;i);
···-=----+ j
3 - 4i 32 -1- 42 25 25 b) f\z 1 , z2 , z.1 eC, (z 1 z,)z_, = z 1 (z2 z.1 );
c) /\ Z1, .z2, Z3 EC; (z, I- zz}z3 =z, Z3 -1- Z2Z;i
Def. Potęgą stopnia 11atura/11e"Ob
11 liczby z_ oz11,·1cz.,·111ą 1)r·zez z" r - - '
n azywamy korzystając w p_rzypadku dowodu rozdzielności z twierdzenia
11-krotny iloczyn liczby z przez siebie. j\z,, Z2EC~, Z1Z2 = Z2Z1

Na przykład z 1 =z, z 2 = zz, z 11 = zz"- 1 , gdy 11 = I, 2, ... 5. a) -j, b) I, c) j, d) I, c) j, f) - I, g) -j. 6. a) I, b) -), c) -1, d) j.
17
7. a) 5 - 4i,
.
b) I + 6;,
.
c) 11 - 13;, d) ___!__
. 29
+ 29 .
;. 8. a) ti' - b2, b) 2ab, c) 2Rcz = 2a,
ĆWICZENIA (/ -b (/ b
d) O, c) O, I) 2lmz = 2b, g) - - - - - , h) --------- , i) j) - - -
_1. C~ nazywamy Uczbami zespolonymi i co rozumiemy przez: zbiór wszystkich liczb zespolo- a'+ Ir ri'+lr <i'-1-lr' <i'+lr
I I. Patrz również (l.28) i (1.33).
nych Jest ciałem przenucnnym względem dodawania i mnożenia'! ·
2. Co to z~ac~y: ciało R łic~b rzeczywistych Jest podcialcm ciała C liczb zespolonych'!
3. Wykazac, ze dod11wa111e 1 mnożenie liczb zespolonych określone przez (I I) j "I I· . ,
oraz że ich mnożenie jest rozdzielne względem dodawania. ' · ' es 4cznc 2 INTERPRETACJA GEOMETRYCZNA LICZB ZESPOLONYCH
4. Wykazać, że:
Liczby zespolone i działania na nich można interpretować geometrycznie. Wy-
a) odejmowanie liczby zespolo?ej jest równoważne dodawaniu liczby zespolonej do niej
przeciwnej korzystując znane z geometrii analitycznej twierdzenie o -istnieniu wzajemnie jed-
noznacznej odpowiedniości między punktami płaszczyzny i uporządkowanymi pa-
(1.15)
rami orlokarlczjar'tskich współrzę:lnych punktu będziemy liczbę zespoloną z = x-1-jy
„ b) d~iclcni_e, pr~ez liczb\' zespolo~Hl różną od zera zespolonego jest równoważne mnożeniu
,.
p1zez odw1 otnosc leJ liczby zespolonej (1.13) interpretować jako punkt o współrzędnych x i y (rys. I.l). Każdej więc liczbie

-=z1---, z2cfO y
Zi Z2 z•-x1jlj
5. Oblic:yć: a)j3, b)j'', c)j oraz dla
5
11 naturalnego, d)j''", c)j""+', f)j4"+2, g) j""+J.
lj - ----- -1
6. DefmtuJąc dla z cf O I
I
I z
z 0 = I, z- 11 = -~-·
z„ cI la /1 naturalnego I
(I.16) I
obliczyć: a) j 0
, b) 1- 1 , c)j-2, d)j"J. I
I
7. Obliczyć_: a) (3-l-j)-1-(2--~j), b) (3-1-j)-(2 -5j), c) (3+j)(2-5j), d) (3-l-j):(2-5j), O · · - - - _ _l____ - 1.1
1 x O.i rzcczy1visla X
8. Oznacza]'!c z= 11-l-1h obliczyć: a) Re z2, b) Im z2, c) Re(z-1-z), cl) Jm(z-1-z), c) Re(z-:Z),
f.) I m ( z-z,
--) ) l I J
g Re--, h) Im - , i) Re-_-, j) Im
I
z z z z zespolonej odpowiada dokładnie jeden punkt płaszczyzny, zwanej wtedy płaszczyzną
9, Wykazać, że zachodzi równoważność (I.I I) oraz równości· (I . J -ry) 1· (1.14), a ponadto, zespoloną - i na odwrót. Liczbom zespolonym o części urojonej równej zeru (a więc
że
~I~ -j- .:~ = Z1 Z4+Z2ZJ
liczbom rzeczywistym) .odpowiadają punkty leżące na osi odciętych o współrzędnej
dla z2 cf O i z„ cf O (1.17) Rcz = ,\'.. Oś tę nazywamy osią <;zę§ci rzeczywistych lub krócej osią rzeczywistą.
Z2 Z4 Z2 Z.i

Liąhom zespolonym ó części rzeczywistej równej zeru i różnej od zera części uro-
dla Z2 cf () i Z4 cf ()
(I.18) jonej (a więc liczbom ur~jonyrn) odpowiadają punkty leżące na osi rzędnych o współ­
JO. Wykazać, że zachodzi równoważno~ć rzędnej fm z = y. Oś tę nazywamy osią czę.fr i urojonych lub krócej osią urojoną.
(z, Zz = O)<o> (z 1 = O lub z 2 = O) Punkt odpowiadający liczbie zespolonej O zaliczamy do punktów obu osi.
(1.19)
Płaszczyznę zespoloną liczb z oznaczymy symbolem· C.
li. Wykazać, że: a) lz 1 z 2 J = Jzdlz 2 J, b) I!'-/=
z2
J=:_l dla
/z 2/
Z2 cp 0. Analogicznie jak to czyniliśmy w układzie ortokartczjar'tskim na płaszczyźnie
12. Wykazać, że zachodzi równoważność euklidesowej punktowi z = x+jy bę:lziemy przypisywać na płaszczyźnie zespolonej,
(Jzd+Jz,I = O)<o:- (z 1 =O i z 2 =O) wcklor wodzący punktu, oznaczany także przez z
/. Liczby zespolone 64 2. Interpretacja geometryczna liczb zespolonyc/1 65

z= 1x+jy (I.20) Na przykład argl =O, Argl = 2krr, argj= rr/2, Argj= rr/2+2krr.
Liczby rzeczywiste dodatnie maj11 argument główny równy zeru, ujemne równy rr; .urojone
gdzie przez 1 oznaczyliśmy wersor osi rzeczywistej, a przez j wersor osi urojonej. o dodatniej, części urojonej rr/2, a o ujemnej części urojonej --rr/2. Gdy In1Z > O, to argz > O;
Dodawanie liczb zespolonych gdy lmz <O, to argz <O. Gdy Rez >O, to argz E (- ·ir/2; n·/2); gdy Rez <O, to arg z należy
do przedziału (--rr; -rr/2) lub (rr/2; rr).
z1+z2 = (x1+.iY1H-(x2+.iYi) = (x1+x2)+.i(Y1+Y2)
interpretujemy geometrycznie jako dodawanie przyporządkowanych im wektorów, Postać trygonometryczna liczby zespolonej. Każdą liczbę zespoloną (a więc
zaś odejmowanie
także i taką, której moduł jest równy zeru) .moi.na zapisać w postaci

z 1 -z2 = (Xi+jy1)- (x2 +.iYi) = (X1 -x2H-.i(Y1 - Y2) r( cos<f1 +} sin</1) (I .24)
jako odejmowanie wektorów (rys. I.2). zwanej postaciq trygonometryczną liczby ze,11>0!0111'.i· Czynnik r jest modułem liczby,
zaś 1/1 jest dowolnym jej argumentem. \V szczególności </1 może oznaczać argument
główny liczby.

Przykład. Napisać w postaci trygonometrycznej liczbę z = y'.l-J-j (rys. I.4) posługując się
jej głównym argumentem.
Jmz
z=xijy Ze wzoru (I.IO) oblicwmy moduł danej liczby r = lzl = 2. Jej argument wyznac7A'lmy z rów-
( ności (l.2l):costj1 = y3/2sin</1 = 1/2, ski1dq'> = rr/6+2kn·,k =O, ±I, ... Argumentem głównym

L_:__L
\1\ I +
~~ jest więc argz = rr/6. Stąd Jl3 +j = 2 [cos(rr/6)+ jsin(:-::/6)].
-._____
O
I

Rez
1.2 1.3

Moduł liczby zespolonej interpretujemy geometrycznie jako długość wektora

wodzącego punktu odpowiadającego tej liczbie.
Zorientujemy płaszczyznę zmiennej zespolonej przyjm ując dodatnie zorien-
towanie kąta jak na rys. 1.3. Definicję równo.fri liczb zespolonych, gdy są one dane w postaci trygonome-
Def. Argumentem liczby z = x+jy i' O, oznaczanym przez Argz, nazywamy trycznej, można sformułować następująco: jeżeli moduł jednej z liczb zespolonych
każdą liczbę rzeczywistą </>, spełniającą dwa warunki jest równy zeru, to druga jest jej równa wtedy i tylko wtedy, gdy jej moduł jest także
równy zeru, gdy zaś z 1 i' O i z 2 i' O, to
cos </> = _!__ sin</> = _}'_ (I.21) (f.25)
Iz! ' lzl
gdzie !zl = 1/x2 + y 2 >O jest modułem liczby z (l.10). Uwag a. Zapis Argz 1 = Argz 2 (mod 27t), który odczytujemy: argumenty liczb z, i Z2 są
równe modu Io 2n·, rozumiemy następujqco: istnieje taka całkowita liczba k, dla której (zob. notkę
Argument liczby O nic jest określony. na str. 30)
Geometrycznie, argument liczby zespolonej jest miarą względną kąta, jaki (1.26)
tworzy wektor wodzący punktu z z osią rzeczywistą.
Zazwyczaj powyższii równość zapisujemy krótko: Argz 1 = Argz„ pomijając zarówno 2kn·
Z własności funkcji trygonometrycznych sinus i kosinus wynika, że każda liczba jak i mod 2rr.
zespolona różna od zera ma przeliczalnie wicie argumentów, przy czym każde dwa
DOWÓD warunku (1.25). Jest on wystarczający, gdyż wtedy
spośród nich różnią się o całkowitą wielokrotność liczby 2TC.
z2 = lz2l[cos(Argz2)+jsin(Argz2)l =
Spośród argumentów liczby zespolonej z wyróżniamy ten, który należy do prze-
działu (-TC; TC); nazywamy go argumentem g/ównym tej liczby i oznaczamy przez
= lz1I [cos(Argz 1+2krr)+ jsin(Argz 1+2krr)] =
= lzd[cos(Argz 1)+jsin(Argz 1)] = z 1
argz.
Jest on także konieczny, bowiem gdy z 1 = z„ to Rcz 1 = Rez 2 i lmz, = Imz„ skąd lz1I=
Stąd
= lz2I· Ale także cos<f1 1 = cosrp 2 i sin</> 1 = sin</>i, ski1d1/> 1 = </1 2+ 2krr, gdzie k jest liczbą całkowitą.
- rr < arg z ~ 7t (L22)
Dodawanie i odejmowanie liczb zespolonych w postaci trygonometrycznej
oraz jest na ogół kłopotliwe. Natomiast mnożenie, dzielenie oraz poszukiwanie liczby
Argz = argz+2kit, le= O, ±1, ... (I.23) odwrotnej cło danej jest łatwiejsze niż w prz)padku ich postaci kanonicznych.

5 Matematyka t:7•• III

I. Liczby zespolone 66 2. Interpretacja geometryczna liczb zespolonych 67

Niech będą dane dwie liczby zespolone w postaci trygonometrycznej

z 1 = r 1 (cos</> 1 +jsin1/, 1 ), (I.27)
kh iloczynem będzie liczba
z 1 z2 = [r 1 (cos</> 1 +jsin1/i 1 )](rz(cos<fi 2 +jsin<fi 2 )]
= r 1 r 2 [(eos1/i 1 cos<f> 2 ...:.. si nr/i 1 sinr/>2) + j(cosr/> 1 sin<fi 2 +sin</> 1 cos<f> 2)]
lub po zastosowaniu znanych wzorów trygonometrycznych
z1 z2 = r 1 r 2 [cos(<fi 1 +<h)-1-jsin(</' 1 +</i 2)] (I.28) Re z Rez
Wzór (l.28) możemy odczytać w sposób następujący: moduł iloczynu liczb 1.5 1.6
zespo/011yclz jest równy iloczynoll'i ich modułów
(I.29) U w a g a. Działania arytmetyczne nad argumentami glównymi liczb zespolonych, np. ich
dodawanie lub odejmowanie, nic prowadzą na ogół do argumentów głównych iloczynu czy ilorazu
a argument iloczynu liczb zespolonych jest równy sumie ich argumentów tych liczb; prowadzą jednak, jak wiemy, do argumentów. Dlatego, na co zwracamy uwagę Czytel-
nika, we wzorach (1.30) i (1.32) moż1ia w prawych stronach zastąpić argumenty liczb ich głównymi
Arg(z 1 z 2 ) = Argz 1 +Argz 2 (f.30)
argmncntnn1i piszqc
Przykład. Napisać w postaci trygonometrycznej, posługując się argumentem głównym iloczyn Arg(z 1 zz) = argz 1 +argz 2 (I.34)
liczb z,= l+jJ(J, z,= -113-1-j.
W znany sposób otrzymujemy: z, = 2[cos(rr/3)+jsin(rr/3)], z 2 = 2[cos(5rr/6)-ł-jsin(5rr/6)],
Arg~ = argz 1 -argz 2 (I.35)
Z2
a więc argz 1 = rr/3, argz, ~" 571/6. Ze wzoru (I.30) mamy Arg(z 1 zi) = rr/3 + 5rr/6 = 7rr/6, więc
natomiast w ogólnym przypadku nie można tego uczynić w stronach lewych tych wzorów.
arg(z 1 z,)= -5rr/6. Sti1d z 1 z 2 = 4[Ćos(-5rr/6)-ł-jsin(-5rr/6)].
Na rysunku T.7 przedstawiony został związek między nierówną zeru liczbą
Załóżmy teraz, że liczba z 2 nie jest zerem. Wtedy dzielenie liczb zespolonych
z 1 :z 2 =z jest równowa:i.ne mnożeniu zz 2 = z 1 , wobec czego jzjjz 2 1 = jz 1 j oraz
z i z, mianowicie
liczbą

Argz+Argz 2 = Argz 1 ; zatem z= lzl[cos(-Argz)+jsin(-Argz)] (I.36)

W równości tej można na miejsce Argz wstawić argz wtedy i tylko wtedy, gdy liczba
!.!../ - J:~- (I.31)
I Z2 - iz2I .
z nie jest ujemna.
Na rysunku I.8 przedstawiony został związek między różną od zera liczbą
co odczytujemy: moduł ilorazu liczb zespolonych jest równy i/orazoll'i ich modułów
z i jej odwrotnością 1/z, mianowicie
(por. ćwiczenie 11 ze str. 62) oraz
_l _ '= J~. [cos( -Argz)+ j sin( -Argz)] (I.37)
(I.32) z lzl
Wykorzystane tu zostało przekształcenie zwane „przekształceniem przez promienie
co odczytujemy: argument ilorazu liczb ze.17JO!onych jest równy różnicy ich argu- odwrotne", w którym punkty z i 1/z są sprzężone względem narysowanego okręgu
mentów. o promieniu 1, a 1/z i 1/z są liczbami sprzężonymi. Samo przyporządkowanie liczby
Uwzględniając (I.27) możemy więc napisać

Jmz
!.!.. = .!!.._ [cos(</i 1 -</> 2 )-l-jsin(<fi 1 -</> 2 )] (I.33)
Z2 ri Jmz z
Geometryczna interpretacja iloczynu liczb zespolonych została przedstawiona I
i\ I
na rys. I.5. Zwracamy uwagę Czytdnika na podobie1\.stwo zakreskowanych trój- </> I
kątów.
Można zauważyć, że mnożenie
liczby zespolonej przez liczbę zespoloną
t-1-
-rp I Rez
z = r(cosqH-jsinrp) jest złożeniem dwóch przekształceń afinicznych płaszczyzny: /._,.; I
I
obrotu o kąt rp i jednokładności o stosunku r. Odpowiednią konstrukcję przed- z
stawia rys. I.6. 1.7 1.8

5•
 J. Liczby zespolone z. Interpretacja geometryczna liczb zespolonych 69

10. Jaką krzywą na płaszczyźnie zespolonej przedstawia równanie:

1/z liczbie z nazywamy inwer.yją; nazwa pochodzi z łaciny: inl'ersio --- obrócenie, od-
ll'rócenie. a) Jz-ci+Jz+cJ = 2a,a > e, b) \lz-cl-lz+cl\ = 2a,tI < c, c) lz-cllz+cl = c1 •
Jz-z, I
Na zakończenie tego punktu poświęconego interpretacjom geometrycznym d) --------~· = )., Z1 'f. Z2,). > 0,). 'f. I.
Jz-z2l ,
liczby zespolonej zajmiemy się mnożeniem niezerowej liczby z przez liczbę 11. Jaki jest sens geometryczny tożsamości
o module równym jedynce i argumencie o:. Jest oczywiście
lz1+z2l 2 +Jz,-z,J 2 = 2(iz.J 2 +lz1J 1)
l(cosa+Jsina)zl = lzl, Arg[(cosa+jsina)z] = Argz+a (I.38) Wyznaczyć punkt, będący środkiem odcinka o końcach z 1 i z 2 .
12.
wobec czego punkt z w wyniku mnożenia przez cosa+jsina doznaje obrotu o kąt a 13. Zbadać związek .zachodzący między mnożeniem liczby zespolonej przez liczbę cos <X+ jsin <X
(rys .. I.9). W szczególności wynikiem pomnożel1ia liczb zespolonych przez j jest a obrotem płaszczyzny, rozpatrywanym w geometrii analitycznej.
7t' rr:
obrót płaszczyzny o rt/2 w kierunku dodatnim, a przez - j też o n/2, ale w kierun- Odpowiedzi 1. a) cosO+jsinO, b) cosrr:+jsinrr:, c) cos --1-jsin -,
ku ujemnym, co iostało pokazane na rys. r.'to.
2 2
d) cos (-i) +jsin (- ~). e) v2(cos~ +j sin;). f) 2 (co~~ +j sin-T)'
Jmz
g) 2 [ c_os ( - ~-) + j sin (- ~)] .
jz ' ------- -~
Zastosować indukcję zupełną. y2 (cos ~- -1-j sin-~} =

J~~.~
3. 4. a) 8 8(1 + j), b) -8, c) l /2-1-j J/3/2.
Jmz (cosa +j sin a.)z
5. a) 3sin<X-4sin 3 <X, b) 4cos 3 <X-3cos<X, c) cosa(4sina-8sin 3 <X), d) 8cos4 <X-8cos 1<X+I. 6.
Oprzeć się na analogicz1iym twierdzeniu dla modułu sumy lub różnicy dwóch wektorów. 8. (x-a) 1 +

z /7) + (y--b)1 < IP. 10. a) elipsę, b) hiperbolę, c) lemniskatę Bernoullicgo, d) okrąg Apoloniusza.
11. Suma kwadratów przekątnych równoległoboku jest równa sumie kwadratów jego boków.
12. Z = (z1-!- Z2)/2.
Rez -jz
1.9 1.10
3 PIERWIASTKOWANIE LIC_ZBY ZESPOLONEJ

ĆWICZENIA Def. Liczbę Z nazywamy pierwiastkiem naturalnego stopnia /1 z liczby z 0 , jeżeli

;i
li 1. Przedstawić w postaci trygonometrycznej liczbę: a) l, b) --1, c) j, d) --j, c) l +j, f) I+ zn= Zo (I.41)
+jy3, g) y3-j.
2. Wykazać, że: a) Jzl = lzl, b) Argi = --Argz, c) argi = -argz, gdy z nic jest liczbą ujem- Pierwiastek ten oznaczamy przez j/"Z;;; w przypadku /1 = 2 piszemy y"Z;;. Na-
ną, oraz nrg:Z = argz, gdy z jest liczb11 ujemną. Podać interpretację geometryczrn1. zywamy go także pierwiastkiem algebraicznym.
3. Wykazać, że dla każdej liczby zespolonej z i dla każdego naturalnego wykładnika 11 za-
Jeżeli z0 = O, to oczywiście flb = O.
chodzi: lz"I = lzJ", Arg.z" = 11Argz, ż"--= z", ArgZO= -11Argz.
4. Wzore111 Nfoil're'a nazywan1y tożsan1ość Jeżeli z 0 = r 0 (cos<p 0 +jsiiHp 0 )-:/= O, przy czym <po= argz 0 , to liczba Z=
(cos<X+jsin<X)" = cos(11<X)+jsin(11a)
= R(cos</J +/sin</J) jest pierwiastkiem stopnia /1 z z0 wtedy i tylko wtedy, gdy
(I.39)
w której 11 jest dowolną liczbą
naturalm1. R" = r0 oraz 11</J = <p 0 + 2/crt
Wyprowadzić wzór Moivre'a 1> oraz zastosować go do obliczenia:
gdzie k jest liczbą całkowitą. Stt1d
a) (l-j)7, b) (l +j y3)3, c) (l/2-j y3/2)"'.
5. Korzystając ze wzoru Moivre'a wyrazić: a) sin3<X, b) cos3<X, c) sin4<X, d) cos4a za pomocą
R = "!,~; oraz <fik= <Po_+ _3i_t__ k, k =O, ± I, ± 2 ... (I.42)
sin<X i COS<X. v' n /1
6. Uzasadnić nierówności
1izil-lz2I\ ~ lzi±z2I ~ lzil+lz2I (1.40) przy czym pr1.ez :y,;
oznaczyliśmy pierwiastek arytmetyczny z liczby r0 • Drugi ze
7. Narysować zbiór punktów spclniai'!cych warunek: a) lzl = 1, b) l=I ~ 1, c) lzl > l, wzorów (1.42) określa przeliczalny zbiór argumentów </Jk. z których dokładnie
d) O < lzl < 1, e) l < lzl < 2, f) argz = rr:/3, g) argz;;, O, h) rr:/6 < argz < rr:/3. 11 jest istotnie różnych; są to np. te argumenty, które otrzymujemy przyjmując w tym
8. Jaki warunek spełnia punkt z= x+jy leżqcy w kole o promieniu Rio środku c = a+jb'I wzorze wartości Je równe O, l, 2, ... , 11-1. Zauważamy, że w ten sposób otrzymane
9. Podać interpretację geometryczną modułu i argumentu różnicy dwóch różnych liczb ze- argumenty mają tę własność, że każdy następny różni się od poprzedniego o 2rt/11.
spolonych.
Są to więc argumenty różnych liczb zespolonych. Jeżeli te liczby oznaczymy przez

•> AnRAl!AM DE MotVRE, matematyk francuski (1667-1754). Zk, to wszystkie różne pierwiastki stopnia 11 z liczby z 0 można zapisać wzorem
I. Liczby zespolone 70 3. Pierwiastkowanie liczby zespolonej .71

Z k = v11;--·-
r0 [ cos ( <(Jo ····- 11.1 ) + .!. sm
·-- + 2n: · ( . <(Jo- . ~( 11 . . . 11 ) '· (-1 -y3 . -1 + y3 )
n n n
(I.43) z.=~ cos-1·2·-rr-1-;sm-12-rc = 2 -2-)7f-+'2vz
k = O, I, 2, ... , 11 -- I
5 3
Na rysu n ku I.11 zostało przedstawionych n pierwiastków stopnia 11 z liczby Z,= 2(cos-·?··-rr-jsin-
12
··-r:)
12
= 2(..=!..:t:X'T__j l+V )
2,12- 2v2
zo =I O. Odcinki przerywane h1czące kolejne pierwiastki zostały narysowane· po
lo, by zwrócić uwagę Czytelnika na geometryczny aspekt_)';agadnienia; tworzą Oznaczamy przez 1;<;;> pierwiastek stopnia 11 o numerze kolejnym k z jedynki,
one wielobok foremny wpisany w oknig o promieniu ;/1ci . mianowicie
Spośród 11-lych pierwiastków z liczby z0 =I O wyróżniamy len, k~c:).i:y
otrzymujemy przyjmui<tc we wzorze (I.43) k =O; oznaczamy go przez z0 , 1'. rk(n) = cqs ( 2ir;
- ic ) +J.sm
11
. ( --_.,-
2n:- /,c) ,
1
le= O, 1, ... ,11-l (I.45)
mianowicie
przy czym
v"~
+ Lo = y11/-(
ro cos -argzo
- - + .!. s111
n
argz0 )
. -·-·---
11
(I.44) r:t{') =
jesl pierwiastkiem głównym z jedynki.
i nazywamy głównym
pierwiastkiem stopnia 11 z liczby z 0 •
Główny pierwiastek stopnia 11 z liczby dodatniej jest identyczny z pierwiastkiem
Przykl:ul. Obliczyć wszystkie pierwiastki trzeciego stopnia· z jedności (rys. I.12). Zgodnie
arytmetycznym z tej liczby, bowiem gdy z 0 = X 0 +Oj oraz X 0 > O, to r0 = lzol = x0 z (I.45)
oraz <p0 = argz 0 = O.
)t 1 = cos ( --2rr .k ) +jsin ( 2rc-k ) ,
11--
k =O, 1, 2
3 3
Jmz
Jmz zatcn1
Z2
t:~'l = cosO·l·jsinO = I

(ll 2rr . . 21r l . l/3

"• = cos-3·· +1sm-3- = -T +1 - 2--

„,P> = . . 4rr
cos-4rc--1-;sm- I
--;. y3
3 3
= --
2 2 -
Jak wiadomo, równaniem kwadratowym o współczynnikach rzeczywistych
nazywamy równanie
ax 2 +bx+c =O (I.46)
1.11 1.12
którego współczynniki a, b i c są liczbami rzeczywistymi oraz współczynnik a przy
Przyklad 1. Obliczyć wszystkie pierwiastki drugiego stopnia z liczby 4. x 2 jest różny od zera.
Liczba 4 jest rzeczywista i dodatnia, więc arg4 =O, oraz 141 = 4, więc 4 = 4(cosO+jsinO); W zbiorze liczb rzeczywistych równanie to ma rozwiązanie tylko wtedy, gdy
stąd na podstawie (I.44) wyrói.nik 11 = b 2 -4ac jest nieujemny; dane są one wzorami
y4 = 2[cos(krr)+jsin(krc)], k =O, 1
a więc zgodnie z przyjętymi oznaczeniami Xi-
. - -b-{.lf
··--······- (1.47)
2a
Zo = J;:-,r = 2(cos0-l·jsin0) = 2, Z1 = 2(cosrr-ł-jsinrr) = -2
Gdy LI < O, to w dziedzinie liczb rzeczywistych równanie (I.46) nic ma roz-
Przyklnil 2. Obliczyć wszystkie pierwiastki trzeciego stopnia z liczby z 0 = 4 y2( -1 + j).
wiązania. Gdy jednak dziedzinę tę rozszerzymy do ciała liczb zespol011ych, to okaże
Jest tu: !zol = 8, argz 0 = 3rr/4, więc
się, że równanie (I.46) o współczynnikach rzeczywistych będzie zawsżc miało
V4 i/2°{--1-l·j) = 2 [cos(-i-+ 2; k) ·ł·jsin (~ + ~i-")l k=O, 1, 2 rozwiązanie. Mianowicie w przypadku L'.l > O zachowa się rozwiązanie (I.47),
gdy zaś LI < O, to równanie (f.46) zapisujemy w postaci równoważnej .
Zatem
j2(-11)
(pierwiastek główny)
(x+-b··)2
2a
--
4a 2
----
I. Liczby zespolone 72 3. Pierw/asckowanie liczby zespolonej 73

Obliczając pierwiastki algebraiczne (nic arytmetyczne) obu stron tej równości otrzy- ĆWICZENIA

mujemy 1. Zdefiniować pierwiastek arytmetyczny z liczby rzeczywistej dodatniej, pierwiastek (alge-

. braiczny) z liczby zespolonej oraz główny pierwiastek z liczby zespolonej.
2. Jaki jest związek między pierwiastkowaniem liczby zespolonej a poszukiwaniem wierz-
chołków wieloboku foremnego?

wobec czego 3.
4.
Obliczyć: a)
Wykazać, że
,11-=ii!:1c,
dla
b)
każdej różnej
y..::.·ni4T' c) ,1 ~:::1,
od zera liczby z 0 i dla
<i) v=J.
każdej
e) j/-(.
naturalnej liczby n większej
-b-jy-LI od
Xi = ___2_a_ _ ' (1.48) „;--· „;---- „;--
v.zo = v.1·Zo ·y I
przy czym pierwiastki występujące rozwiązaniu
(I.48) są arytmetyczne.
w 5. Wykazać, że dla każdej różnej od zera liczby z 0 oba pierwiastki drugiego stopnia są od-
Żauważmy, że .X 1 i .X2 tworzą parę liczb ze.1110!011ycl1 .111rzężo11yclz. powiednio równe yl:z~ i -t':z~.

Przykład. Znaleźć wszystkie pierwiastki równania x 2 -2x+2 =O.

y
6. Wykazać, że Re +Io ;;,, O, -rr/2 < arg il~~~<:; rr/2.
7. Dlaczego zapis j = y/~,.-··-T jest poprawny, wś j = V
-1- jest niepoprawny'/
Sposób. I. L1 = (-2) 2 -4 · 1·2 = -4 < O, a więc stosujemy wzory (1.48): J"-Ll = 8. Czy zapis l = v:T
= y/~~(-=TJC-=-i j- = y/:;.-:.::T · y! + -1 = j ·i= -1 jest poprawny?
= J"4 = 2, zatem x 1 = 1-j, x 2 . = 1 +j. 9. Wykazać, że równanie kwadratowe o współczynnikach rzeczywistych i ujemnym wyróż­
Sposób II. x 2 -2x+2 = (x 2 -2x+ J)+ 1 = (x-1) 2 + 12 • niku ma dwa różne, zespolone i wzajemnie sprzężone pierwiastki.
Korzystając ze wzoru (I.12) piszemy równanie równoważne
10. Rozwh1zać równanie: a) x 2 +4 =O, b) x 2 +x+ l =O, c) x 3 -l =O, d) x 2 +4x+29 =O.
(x-l+j}(x-1-j} =O 11. Rozwiqzać równanie: a) x 2 -2jx-2 = O, 6) x' + (5-2j)x+ 5(1-j) = O, c) x 2 + (1-2j)x-
skąd, oczywiście, x 1 = 1-j, x 2 = 1-1-j. -2j =o.
12. Wykazać, że wzory Victe'a są słuszne w przypadku, gdy równanie kwadratowe o współ­
Gdy w równaniu (I.46) współczynniki są zespolone, lo wprowadzając ozna- czynnikach rzeczywistych ma ujemny wyróżnik (a także dla pierwiastków zespolonych równania
kwadratowego o zespolonych współczynnikach).
czenia

Z= x+---
b b 2 -4ac
A = ------- ---- Odpowiedzi. 3. a) i:J~ (i/"3-J), i} (-v:f-j-j); b) ±(3+4j}; c) -j,j; d) -j,

możemy je
2a'
zapisać w postaci
4a2
1'ównoważncj
-~- (j± J/j); e) )
2
-(l +j}, ~~,,- (--1 +j}, ) =- (-1 -j),
2
J 2
(l -j}. 4. Skorzystać ze wzorów

(1.43), (1.44) i (1.45). 10. a) -2.i, 2}; b) } ( -1 ±i y/3 ), c) l, -~ ( -1 ±j {f),

d) 2-5j, 2+5j. 11. a) 1-j, -I +j; b) -2-!-j, -3+j; c) 2j, -1.
Równanie to ma rozwiązanie złożone z dwóch liczb: Z,
stąd

b ;·-- 4 WZÓR EULERA

X2 = - --- +I +A
2a
Wiemy, że potęga ex, określona dla wszystkich liczb rzeczywistych .x, ma nastę­
Przykład. Rozwiązać równanie z 2 --i/i(I +j)z+Jj/2 =O. pujące własności
Postacii1 kanoniczm1 tego równania jest
(l) ex•e-'• = ex,+xz
(2) ex•:ex, = cx,-x,

Obecnie określimy potęgę e" w zbiorze wszystkich liczb zespolonych z = ,>:: +jy,
co wynika z oczywistej równości j = - .}7 -:- )' . Stąd
I +j
przybierającą wartości ze zbioru liczb zespolonych i taką, by miała w tym zbiorze '
( 2
własności analogiczne do (I) i (2), mianowicie
-J+j
± 2 (3) e" 1 e" 1 = e=1+:,

a następnie
(4) e"• :c" = 1 c=•-= 2
y'f-1 . y:f+I i/'.f -1- I . {f -1 Potęga c" będzie wtedy uogólnieniem potęgi ex, gdyż w przypadku gdy z jest
21 = __2___ -1-J --2--· Z2 = - -- -·-l-J--2-
2 liczbą rzeczywistą tezy (3) i (4) pokrywają się z własnościami (l) i (2).
I. Liczby zespolone
74 4 .. Wzór Eulera '75
Dcf. Potęgę e' o podstawie e i wykładniku z = x+jy, należącym do ciała i"- -i'!.
liczb zespolonych, określamy w sposób następujący Przykład. z1 = 1-1-j = J/f e ",z,= 1-j = y'f e 4
:

eiY: = cosy-1-jsiny
(1.49) z,z, = 1h· 1!i- eij~i-(--~)] = 2e 0 = 2
(1.50) j/2 CJl~-(-:Jl =
Powyższe definicje wprowadził Euler w roku 1743. y'i
1t
Przykłady
z1 = (ili)''cJ„ 4 = 2clrt = -2
J '!
= y'z" e-i(-~) = y'i·/~ =
0
= = c·c<- 1>J = e[cos(-1)-1-}si'tl{-l)] = c(cosl-Jsinl)
2
c 1, c =}, c•-.1
i2 1-1-j
DOWÓD własności (J). Niech z 1 = x 1 +JP 1 , z 2 = x 2 +Jy„ Wtedy
Uwag a. Argument liczby zespolonej wyrażaliśmy dotychczas w radianach (tj. liczbach
2
c:r 1 e:r = (cx 1clY 1)(c·'" 1c111 ) ; ; cx 1(c-osy1 +i siny 1)c.l. 1(cosy 2 -1-j siny 2) = niemianowanych). W technice wygodniej niekiedy jest posługiwać się miarą stopniową kąta. Dla-
= ex' -1-x, [cos(y I+ Y2)+J sin(_1•1 + y,)] = ex1+-•, CJ(Y1 -1-Y,) = tego przyjql sit; zwyczaj pisania postaci wykładniczej liczby zespolonej przy użyciu kątów wyrażo­
nych w stopniach, np.:
= C{xJ +J»1}+(x..? ·I jyz) = C::I ·l·zz, Clld.
j'!.
DOWÓD własności (4) zan1iast z = 2e 4 ; j = ei9D 0 itp.

COSJ'1 +i siny,

c~~y;-1-} sir;_;;,- = (:WICZENIA

= ex,-x, (cosy 1 -1-j siny i) (cosy 2 -j siny,) = l. Podać wzór Eulera i jego interpretację geometryczną.
= e·•,-x, (cosy -1-j siny 1)[cos( -yi)-1-j sin( -y )] = 2. Jak definiujemy liczbę zcspolonq c'?
1 2
3. Zapisać wszystkie pierwiastki czwartego stopnia z jedynki w postaci wykładniczej.
= ex,-x, [cos(y 1 ---y,)-1-j sin(y 1 -y,)] =
4. Obliczyć: a) część rzeczywistq„b) część urojoną liczby zespolonej reJ'I'.
5. Wykazać, że: a) .lc'I = eltcz, b) Arge' = Imz, c) lcJ'l'I = 1, d) Argci<P = rp.
6. Wykazać, że dla każdej całkowitej liczby Il
Definicja (1.49) wprowadza nowy symbol eh na oznaczenie liczby zespolonej cJ2Ttn = 1 (1.53)
o module równym 1 i argumencie •7>, mianowicie 7. Wykazać, że dla dowolnej liczby zespolonej z i każdej całkowitej liczby 11

eh> = cos <p +/sin <p (l.51) (1.54)

8. Wyprowadzić wzory, zwane wzoranzi Eulera
Równość (f.51), nosząca nazwę wzoru Eulera, umożliwia zapisanie dowolnej
cJ·"+c-J:c cJx-c-J:c
liczby zespolonej x+jy = r(cos<fa+jsin</>) w tzw. postaci ll'yk!ad11iczej cosx = ------- sinx = - - - - - - (1.55)
2 2}
(T.52) 9. Obliczyć: a) część rzeczywistą, b) część urojonq, c) moduł, d) argument liczby zespolonej
gdzie r jest modulcm lej liczby, </>--jej argumentem. AcJ(wr +'l'l, gdzie w i <p są liczbami rzeczywistymi, zaś A liczbą rzeczywistą i dodatnią.
. ~auważrny, że poznane przez nas wzory (1.28), (I.33) i (I.39), w których wyslę­ 10. Obliczyć sumy:
a) 1+2cosx-l-2cos2x+ „. +2cos11x
p:1Ją_ l1c_zby zespol_011e w postaci trygonometrycznej, bardzo prosto zapisuje się przy
b) sinx-l-sin3x+sin5x+ .„ +sin(211-l)x
uzycm ich postaci wykładniczej, mianowicie

(l.28a) Jmz

!!.. = !._!__ el< t•, -'1'1>

1 zeiY' - - • - -
Z2 ri (I.33a)
(eh')" = ei" 9' (wzór Moivre'a) ,
(l.39a)
Ponadto zapisujemy
Rez
I -N
z r e '

k=0,1,2, ... ,n-1 1.13

 I. Liczby zespolone 76

li. Co przedstawiaj:1 równania, w których r jest parametrem rzeczywistym oraz a, r, b ER:

a) z= z 0 -!-/c1•, b) z= z 0 -!-rel•
"''I
b) z= z 0 +ael•+be-1r, d) z= llfel•
12. Jaki jest zwi:izck między mnożeniem liczby zespolonej przez cl•• a obrotem na płaszczyźnie?
rr
12
· Odpowicdt.i. 3. c 10 , c 1
, e ", e
J

sowości funkcji trygonometrycznych .. 8. Skorzystać ze wzoru Eulera (1.51 ). 9. a) A cos(wl + rp),

.

". 4. a) rcos <f, b) rsin<p, 6. Skorzystać z (l.51) oraz z okre-

12
li
WYZNACZNIKI
~ '
'
fll!

b) Asin(wr+<p), c) A, d) wr+v'- 10. a)sin(11+ ~.)·')sin~·, b) sin'nx/sinx. 11. a) Prnstq, b)

okrąg, c) elipsę, d) spiralę Archimedesa. 12. Zwi:1zck len.przedstawia rys. I.IJ.

1 GENEZA WYZNACZNIKA

Rozpatrzmy układ dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi

a,x + b1Y = c1 }
(~ + /if > o, <Pz + bi > o (11.1)
a2X + bi)' = Cz

W celu znalezienia rozwiązania tego układu zastosujemy metodę eliminacji,

polegającąna wyrugowaniu z układu jednej niewiadomej; niech to będzie najpierw y.
W tym celu mnożymy pierwsze równanie przez b2 , drugie zaś przez -b 1 i dodając
stronami tak otrzymane równania dostajemy
(II.2)
W sposób analogiczny możemy wyrugować z układu (IL I) niewiadomą x, otrzy-
mując

(II.3) .
Układ równa11 (fL2) i (II.3) nic zawsze jest równoważny układowi (II.1). Jest
on jednak równoważny, gdy
a 1 b2 -a 2b, i' O
Przy tym założeniu jedynym rozwiązaniem układu (II. I) jest rozwiązanie układµ
równaił(11.2) i (If.3), czyli
I I
C1 b2 - C2b1
! X - -···--··- -------- (11.4)
• - a 1b2-a2b1 '
Układ (fI. l) nazywamy wówczas 11klade1.·1 oznaczonym.
Przypadkami, w których układ (Il. I) nic jest oznaczony, nic bcedzicmy sice
w lym rozdziale zajmować (zob. slr. 120).
Il. Wyznaczniki
78 f. Geneza wyznacznika 79.

~iczni~i i m.ia.nownik w wyrażeniach (H.4) nazywamy wyznacznikami drugiego

stopma. M1anow1c1e, gdy mamy 4 liczby ustawione w postaci nazywanej tablicą b,
b, =
II 5
-2
D, = a,
la,
c,
C2
I= 2
1I
5I = -9
-2
kwadratową lub macierzą kwadratową (patrz str. 80) Wyznacznik D, zwany wyz11acwikiem układu, jest różny od zera, co uprawnia nas do stoso-
wania wzorów (I f.6). Stqd
D, 3
X= --
])
·--=
3
l,
to wyznacznikiem drugiego stopnia odpowiadającym tej macierzy nazywamy liczbę wobec czego jedynym r?związanicm rozpatrywanego oznaczonego układu jest x = l, y = -3.
A1B2-A 2 B1
Zwróćmy uwagę
na genezę wy z n ac z n i ka; ma ona bezpośredni
Na oznaczenie wyznacznika drugiego stopni: wprowadzamy symbol związek z metodą
eliminacji. W wyniku obustronnego mnożenia równań i ich do-
Bil := A1B -A . dawania doszliśmy mianowicie do pojęcia wyznacznika drugiego stopnia. Dzięki
IA1
Az B
2
2 2B 1 (II.5) temu z układu (Ir.1) otrzymaliśmy równania
D · x-1-0 · y = D_„ O·x+D·y=D1
Liczby A 1, ~1, B 1 , B 2 nazywamy eleme11tami 111yznacz11ilca, przy czym mówimy, że
~ wyznacz1~1ku (If.5) elementy A,, Bi znajdują się w pierwszym wierszu (lub tworzą pozwalaj<1ce w przypadku D # O bezpośrednio obliczyć niewiadome x i y.
pierwszy wie_rsz), e~ementy A 2 , B 2 odpowiednio w pierwszej lub drugiej kolumllie. W podobny sposób dochodzimy do pojęcia wyznacznika trzeciego stopnia. Mia-
(I!
Po le_weJ ~t~orne w .5) znajduje się symbol, który nazwaliśmy wyznacznikiem, nowicie poszukujemy takich trzech liczb, przez które należy pomnożyć odpowiednie
po ~JrnWeJ zas liczba, ktorą nazywa się także wartością wyz11 acznika. Sam proces równania układu trzech równa{1 liniowych z trzema niewiadomymi
znajdowania tej liczby nazywamy obliczaniem wyz11acznilca. . lliX-l-b1)'-!-C1Z = d1
a2x+b 2 y+c 2 z = d 2 (II.7)

I: :I=I ~ 1-1 >: I

ll3X-!-b3y-l-C3Z = d3
11.1 aby po dodaniu ich stronami otrzymać jedno z poniższych równai\.
D·x=Dx. D ·z= D, (II.8)
~ys. II.l ma ~ia ceh_1 ':apamiętanie sposobu obliczania wyznacznika drugiego
stopnia, tzn. przypisywa!lla Jego symbolowi liczby (odcinki łączące punkty wskazują np. pierwsze. Postępując analogicznie otrzymamy drugie i trzecie z równań (11.8).
ktore elementy należy pomnożyć). Liczby D, Dx, D1 , D, w (If.8) będą wyznacznikami trzeciego stopnia.
Zauważmy, że w celu otrzymania pierwszego z równai\. (Il.8) należy pierwsze
Przykład. Obliczyć wyznacznik
równanie układu (11.7) pomnożyć przez bb
2
C2l
c l, lb3 "c31
1-~ ~I l 3 3
drugie przez bi ci , trzecie zaś

Zgodnie z (II.5) mamy bi

przez b
C1
c
Ii równania te dodać stronami. Otrzymamy
..
wówczas wyznacznik
1--~ ~I= (-1)·4-3·2 = -4-6 =
-10
I 2 2
trzeciego stopnia, zwany wyznacznikiem układu (11.7)

Ko.rzystając z (II.5) rozwiązanie (H.4) układu oznaczonego (ff.1) można zapisać

następująco D = a1
'bi
lb3
C21 +a2 b3
C3 b1
I C3\ -l-a3 /bi
C1 b2
Ci
C2
I
lub krócej
X= {/ 1 bi C1
(If.6)
D a1 b2 C2.

(/3 b3 C3

Przykład. Rozwiązać układ równań; 2x-y = 5, x-1-y = -2. Rys. II.2 ma na celu zapamiętanie sposobu obliczania wyznacznika trzeciego
Obliczamy najpierw wyznaczniki
stopnia.
D =1(1·a b, I= I I -11I =3
b1 2 W sposób analogiczny można dojść do pojęcia wyznaczników wyższych stopni.
Ogólną ich teorią zajmiemy się w dalszym ciągu.
1
li. Wyznaczniki 80 2. Macierz kwadratowa. Definicja wyznacznika 811

:1=1~:/+/~/-1-/~/-1-
Def. k-tą ko/1111111ą macierzy [a1d nazywamy taki ciąg jej elementów
/:o ll1k' Gik'···' Gnk

w którym le jest jedną z liczb 1, 2: „„ n.

---101-1~1-1~1 11.2
Na przykład trzecią kołumrn1 macierzy (Il.IO) jest ci:1g: 3, 6, 9.
W macierzy kwadratowej wyróżniamy ponadto:
1) przekąiną główną czyli diagonalę, tzn. ci:ig elementów
2 MACIERZ KWADRATOWA. DEFINICJA WYZNĄCZNIKA

W punkcie tym omówimy pojęcie nfacierzy kw:~dralowej; ogólną teorią macierzy utworzony z elementów macierzy o kolejnych równych obu wskaźnikach.
:u'ljmierny się bardziej szczegółowo w rozdziale III. 2) drugą przekątną, tzn. ciąg elementów

Def. kfacierzą kwadratową 0 (liczbową rzeczywistą lub zespoloną) stopnia 11 {lln,G21t-I' ••• ,On-12,(1111

nazywamy funkcję odwzorowującą kwadrat karlezjaiiski (l, „., 11) x (l, .„, n) ciągu Na przykład przekątną główrn1 macierzy (II.IO) jest ci:ig: I, 5, 9, zaś jej drugą przekątną ciąg:

(1, .„, 11) w zbiór K (liczb rzeczywistych - wtedy K = R; lub liczb zespolonych- 3, 5, 7.
wtedy K = C), co zapisujemy Dcf. Wyznacznikiem liczbowej macierzy k1rndratowej (II.9) nazywamy liczbę
(1, ... , n) 2 3 (i, k) 1-+ a;k E K oznaczaną symbolem
lub też (/11 „. {/!Ili (Il.11)

r
~l· I· -~1·2· ::·. -~1: . .-:-. .'~1:·1 1a„1 .. . (Inn

równą sumie iloczynów

ail a;2 •• „ a;k • •• ain (II.9)
•••••••••••••••• „ •••

Ont On2 ••· link •·· llnn.

(II.12)

A więc macierz kwadratowa stopnia /1 jest układem 11 2 liczb jednoznacznie rozciągniętej na wszystkie możliwe permutacje drugich wskaźników k 1 k 2 „ . k„ liczb
przyporządkowanych uporządkowanym parom wskaźników (i, k), przybierającyc11 1, 2, „. n, przy czym e jest równe + 1 lub -1 w zależności od tego, czy permutacja
wartości naturalne: i = 1, 2, ... , 11 oraz niezależnie le = 1, 2, . _., 11 • k 1 k 2 • „ le„ jest parzysta, czy też nieparzysta.
Gdy wiadomo, jakie wartości przybierają wskaźniki, macierz kwadratową za- Z tego, że permutacji parzystych, utworzonych z liczb l, 2, „ „ n dla 11 > 1
pisujemy krótko [a;k] lub jedną na ogół dużą literą, np. A.
.JCSt -1 11.I 1. ty Ie samo Jest
. permutacji„ rneparzystyc
. I1, wym'ka, ze
. - l-11.I 1. I o cz y n o' w
Elementy a1k, będące liczbami, nazywamy eleme11ta111i macierzy kwadratowej. 2 2
Symbole i, k w oznaczeniu elementu a 1k nazywamy wskaźnikami lub indeksami. a 1k 1 a 2 k 2 „. a„k. jest poprzedzanych z n akie m „m i n us". Każdy z ilo-
Pierwszy wskaźnik jest numerem wiersza macierzy, drugi zaś - numerem jej ko/11111ny czynów w (II.12) jest utworzony z elementów macierzy wyznacznika branych po
zgodnie z następującymi definicjami. jednym z każdego wiersza (bowiem pierwsze indeksy elementów tworzą ciąg
Def. i-tym wierszem macierzy [a1d nazywamy taki ciąg jej elementów 1, 2, „ „11) i po jednym z każdej kolumny (bowiem drugie indeksy k 1 , k2, „ „ k.
tworzą permutację liczb 1, 2, „., 11).
Dla /1 = 1 definiujemy wyznacznik: ja 11 1 = a 11 •
wyjętych z tej macierzy, w którym i jest jedną z liczb 1, 2, „., 11.
Dla /1 = 2 istnieją dwie permutacje liczb I, 2, mianowicie parzysta 12 (wtedy
e = 1) i nieparzysta 21 (wtedy e = -1); stąd zgodnie z (II.12) oraz z (II.5) mamy
Na przykład drugim wierszem macierzy
la11 a12\ ·
'! ~ ~J
7 8 9
(II.JO) Ia21 a22
= a11a22-a12a21 (II.13)

Dla /1 = 3 istnieją trzy permutacje parzyste 123, 231 i 312 oraz trzy permutacje
jest ciąg: 4, 5, 6.
nieparzyste 321, 132, 2 t 3, wobec tego wyznacznik trzeciego stopnia jest sumą sześciu
'
0
Mówimy także: macierz kwadratowa o elementach ze zbioru K.
iloczynów; trzech poprzedzonych znakiem „ +" i trzech poprzed_zonych znakiem
„ - ", mianowicie
6 Matematyka <:7„ III
li. Wyznaczniki
82 2 •. Macierz kwadratowa. Definicja wyznacznika 83
au a12 a13
CWICZENIA
a21 a22 a23 = a11 a22a33 +a12a23a31 -l-a13a21 a32 -
(ff.14)
1. Podać definicję macierzy kwadratowej.
2. Podać definicję wyznacznika i jego stopnia.
Latwo zauważyć, że iloczyny le można otrzymać w wyniku zastosowania tzw. 3. Obliczyć wyznaczniki:
Sarrusa 1 >
schematu
a)
I~ "I 3 .
.I
b) cosa
-sina
Sll1 Cl COSCI.
I I " bi
c)
-b {/
d) 'a+b a-bi
a-b a+b
/ /
I
''" au

(/ 21
(/ 12

il22
{/ 13

(/ 23
/
il11

a21
/
a12

<122 lub ''

w
a11 G12 (/13 /
/
e)

4.
II log.I>
· log 1,a . I

Objaśnić
f)
IJ.,o J.,Ol g) 12-1/3- l+i/21
1-112 2+i/3
schcn1at Sarrusa dla wyznacznika trzeciego stopnia.

'
(/ 21 a22 G23 5. Obliczyć wyznaczniki:
a31

1~ ~ b)1·~ -~ :1
G32

1:~ ~ ~1
ll33 G31 (/32
a Jl
/ / /
(/32 a33

''~
/ a) :1· c)
+ + + -
/
all a12 a13

' + 1 I O 4 5 I )' z c

'"+
6. Rozwiqzać równanie
- G21 a22 a23 +·
/
Przykład
1 7.~:1=0
1 I

7.
X

Dll'Ull'skaźnikowym .1)'111bole111 Ricciego 0 nazywamy podwójny ciąg liczbowy o wyrazach:

2
1 2
4 5 6
31
45=1·5·9+2·6·7+3·4·8-3·5·7-1·6·8-2·4·9=0 I, gdy ik jest parzystq permutacją liczb l, 2
17 8 9 1 8 - 1, gdy ik jest nieparzystą permutacją liczb I, 2 (II.15)
{
O w pozostałych przypadkach
Na oznaczenie wyznacznika macierzy kwadratowej [aid używamy także sym- przy czym i = I, 2 oraz niezależnie k = I, 2. . .
bolu det[aid, wywodzącego się od łaci11skiego słowa determinare - ll'J'Zllaczać. Wykazać, że wyznacznik drugiego stopnia można zapisać w postaci
Analogicznie używamy symbolu det A, gdy macierz kwadratową oznaczamy przez A.
Piszemy także laid lub !Al. (11.16)
Macierz [aik], której wyznacznikiem jest det[afk], nazywamy także macierzą
ll'J'ZIWCZ/I ika. 8. Trzywskaź11ikoll')'lll symbolem Ricciego nazywamy potrójny ciąg liczbowy o wyrazach:
ko/1111111ą, przekątną gló11'!lą i drugą przekąt11ą uj1z11acz11ika I, gdy (ik jest parzystą permutacją liczb I, 2, 3

l
Eleme11te111, ll'iersze111,
nazywamy analogicznie pojęcia związane z macierzą tego wyznacznika. t'uk = -- I, gdy ijk jest nieparzystą permutacją liczb 1, 2, 3 (11.17)
O w pozostalych przypadkach
Ró1v110.'ić det[aik] = det[bikl uwa:ż.amy za równość liczb det[a;d i det[bikl· Z rów-
ności wyznaczników nic wynika natomiast identyczność ich macierzy, a nawet przy czym niezależnie i = I, 2, 3 oraz j = 1, 2, 3 i k = 1, 2, .3. .
Wykazać, 7.c wyznacznik trzeciego stopnia rnożna zapisać w postaci
równość ich stopni. W tym sensie możemy napisać

21 ~
o () (111
a21
a,,
<I22
""I
a23 = ~-
3
1:·u1•.t111a2;aJk (II.18)

13
1
4
= -1 o
o o 2 1tl31 a.li t133 i,J,l~-t

przy czym i = t , 2, „., 11 oraz niezależnie k = 1 , 2, „., 11. Liczbę /1 określamy w zależności od za-
choć wyznacznik z lewej strony powyższej równości jest stopnia drugiego, a wyznacz- gadnienia, w kt6rym posługujemy siQ deltą Kroncckera (por. dcf. str. 43).
Wykazać, że dla dowolnego naturalnego 11
nik z prawej strony jest stopnia trzeci~go; oba jednak są równe -2.
dct[1l 1.] = 1 (II.19)
U w ag a. W analogiczny sposób rozważa si~ macierze o dowolnych elementach, np. funk-
cjach; jedynym warunkiem jest, by w zbiorze, do którego nalcżq te elementy, określone było ich Odpowiedzi. 3. a) -5, b) 1, c) a2 -l-b2, d) 4ab, e) O, f) A1 J.„ g)2. 5. a) -2, b) -6, c) abc.
dodawanie i mnożenie. 6. x 1 = J, x 2 = J, x 3 = -2. 7. Zauważyć, że z definicji wynika bezpośrednio: c12 = 1, C21 = -1,
e 11 = r 22 =O. 8. Z definicji: t 123 = t: 2 31 = t:312 = l, C3z1 = E132 = Cz13 = -1.
l) PIERRE SA!!RUS, matematyk francuski (1798-1861).
•> GREGoiuo R1cc1-Cu1tBAST1to, matematyk włoski (I 853-1925).
.,,.
li'
3. Własności wyznaczników 85
li. Wyznaczniki 84
Tw. 3. Wyznacznik macierzy o dwóch jednakowych wierszach (kolumnach)
3 WŁASNOŚCI WYZNACZNIKÓW jest równy zern.
DOWÓD. Przestawmy w wyznaczniku dwa jego jednakowe wiersze. Wtedy, na podstawie tw.
Niech A = [a1k] będzie liczbową macierzą kwadratową stopnia 11. Przestawiając 2, detA = - det/\, co jest równoważne tezie dowodzonego twierdzenia.
w A wiersze na miejsce kolumn i nic zmieniając przy tym ich kolejności (tzn. pierwszy Przykład

wiersz a 11 , a 12 , ••• , a in 1ia miejsce pierwszej kolumny a 1 1 , a 21 , ••• , a111 , drugi wiersz
na miejsce drugiej kolumny itd.) otrzymamy n1acierz kwadratową H = [b;k] także I';, ~ I = ab - ab = O

stopnia 11, oznaczaną przez Af i zwaną macierzą przestmvioną 1 > (lub macierzą transpo- Dcf. Iloczynem liczby i wiersza (kolumny) macierzy nazywamy ciąg, którego
. nowaną) względem macierzy A, gdzie b1k = aki. każdy ełementjest iloczynem tej liczby i odpowiedniego elementu mnożonego
· Tw. 1. Wyznacznik macierzy kwadratowej 'fest równy wyznacznikowi macierzy wiersza (kolu.mny).
względem niej przestawionej Przykład. Iloczynem liczby ). i np. wiersza a21, a22 , an jest ciąg ..l.a21, ..l.a22, ..l.an.
dctA = dctAT (ll.20) Dcf. Dwa wiersze (kolumny) macierzy nazywamy proporcjonalnymi, jeżeli
DOWÓD. Posłużymy się definicją (II.12) wyznacznika macierzy A. W iloczynie ma 1 2 ••• a„ jeden z nich powstaje z drugiego w wyniku pomnożenia przez określoną liczbę.
... "•••, w którym pierwsze wskaźniki elementów tworzą permutację 12 ... 11, drugie zaś permu- Przykłady. W wyznaczniku
tację k 1 k 2 ••• k. liczb l, 2, ... , 11, dokonujemy takiej zmiany porządku elementów, by w otrzyma-
nym iloczynie w, 11 a,,„ ... "vnn drugie wskaźniki tworzyły permutację 12 ... 11; wtedy pierwsze 21 42 31
6
1 o o
()
wskaźniki utworzą pewną permutację p 1 f12 ••• fin· Z definicji i własności permutacji wyprowadzamy
dwa wnioski:
a) wiersze I, 2, 3 i 2, 4, 6 są proporcjonalne (..l. = 2)
Wniosek 1. Permutacje k 1 le 2 ••• len i fi 1 f12 •.• fin należą do tej samej klasy. Jest tak, gdyż każde
b) wiersze I, 2, 3 i O, O, O także są proporcjonalne (..l. = O).
przestawienie elementu macierzy w rozważanym iloczynie powoduje jednoczesną zmianę klasy
permutacji pierwszych i drugich wskafoików; przestawienie to ostatecznie doprowadza do iden- Tw. 4. Mnożąc wiersz (kolumnę) macierzy przez liczbę mnożymy przez tę
tyczności permutacji pierwszych wskaźników w iloczynie wyjściowym z permutacją drugich wskaź­ · ficzbę cały wyznacznik tej macierzy kwadrato111ej.
ników w iloczynie otrzymanym. DOWÓD. Dla dowodu wystarczy w definicji (II.12) wyznacznika skorzystać z rozdzielności
Wniosek 2. Między permutacjami k 1 le, ... kn i flifli ••• Pn zachodzi odpowiedniość wzajemnie mnożenia wzgliedcm dodawania.
jednoznaczna, tzn. dwóm różnym permutacjom drugich wskazników w iloczynie wyjściowym od- Przykład
powiadają różne permutacje wskaźników w iloczynie otrzymanym.
Dokonując takiej operacji na każdym ze składników w (11.12) stwierdzamy, że
I
..la
/"
..l.b
d
I = (..l.a)d- (..l.h)c = ..l.(ad- be)= ..l. I
a
c
b
d
I
(ll.21)
Tw. 5. Wyznacznik macierzy o dwóch proponjonalnych wierszach (kolwn-
przy czym ostatnia suma w (11.21) jest wyznacznikiem macierzy B = AT, end.
nach) jest równy zeru.
Przykład DOWÓD. Dla dowodu wystarczy skorzystać z definicji proporcjonalności wierszy i tw. 3.
Przykład

1: ~I= ad-be= 1;: ;1 I =).I" I

Dalsze twierdzenia i definicje tego punktu dotyczące wierszy wyznacznika brzmią
analogicznie, gdy zamiast słowa wiersz użyjemy słowa kolumna.
I ..la
J! a a
},_/J b
"
= ..l.·O =O

Dcf. Wiersz (kolumni,_:) macierzy, której wszystkie elementy są zerami

Tw. 2. Pi:zestawienie dwóch wierszy (kolumn) w macierzy wyznacznika jest nazywamy wierszem (ko/1111111ą) zerowym.
równoważne pomnożeniu wyznacznika przez - 1. Tw. 6. 1'Vyznacznik macierzy 111ąjącej wiersz (kolumnę) zerową jest równy
zeru.
DOWÓD. Przestawienie dwóch wierszy wyznacznika powoduje zmian« klasy permutacji DOWÓD. W ka7,dym iloczynie w (11.12) wystąpi czynnik zerowy.
.,a,„ ...
/c 1 k 2 ••• kn w iloczynie a 1 a„,n, wobec czego współczynnik e poprzedzający ten iloczyn
Przykh1d
zmienia znak; dotyczy to każdego składnika sumy (II.12), end.
Przykład
Io o I
a b =a·O-b·O=O

a "\=ad-be= -(be-{Jd) =
lc d
-lb "I
d c
Dcf. Sumą dwóch wierszy (kolumn) macierzy nazywamy ciąg złożony
z elementów, będących sumami odpowiadaj:1cych sobie elementów tych dwóch
•> Inaczej mówiąc macierz AT powstaje z macierzy A poprzez jej odbicie zwierciadlane wzglę­ wierszy (kolumn), z zachowaniem ich porządku.
dem przekątnej głównej.
Il. Wyznaczniki
86 J. Własności wyznaczników 87
Przykład. Su1ną np. wierszy ll11 , au, aJJ i a2 1 , a12, a.u jesl ciąg tI11 + a2 1 , ll12 + a22, llu + a2,i.
Tw. 7. ~Vyznacznik moźna przell1'/m11il: w postaci sumy dwóch wyznaczników
111 sposób następujący:
b I!; ;,1=1~·; ;,:::::~:~:i=;~:;l=I!; ~1= 0
) 7 g 9 7 8 9 + I ·7 +(- 2) · 8 7 8 O
a11 +h11 a1z +1>12 ... a111+h111 ll11 a1z ... a111 b11 b12 ... h111
Cz1 C22 Cz„ C21 Czz ···Cz"
+
Cz1 Czz ... Czn
(11.22)
, 1-~ l~ ~ l=I (•-y)(.\ł·y)(y-z)(J"-l-:)z2
c) .\o
'~J' )'~z ~1=(x-y)(y-z)I
1

z'
~ ~
x+yy+zi'
;I=
c,,,,
c„1 Cw.
l'nt Cuz ... c,,,1

~) :~ ;·I=
C111 C112 ... C,,,,
Powyższe twierdzenie stosuje się, oczywiście, do dowolnego wiersza (kolmn- = (x-,1')(y-z)1 · (x-y)(J'-z)(z-x)
ny) wyznacznika. . x+yz-x z-
Przykład
Obłicz<>11y wyznacznik nazywan1y wyz11acz11ikie111 Vandennonde'a1>.
Tw. IO. w macierzy o wyznaczniku równym zeru wiersze (kolumny)
I3 -2 21=/ -2o 21+135
5 5 () 21 liniowo zależne.
są

De[ Kombliuu;ją liniową wielkości (np. liczb, funkcji), dla których okreś­
Twierdzenie to mówi, że jeżeli np.
lone jest dodawanie i mnożenie przez liczbę, nazywamy każcie wyrażenie postaci a11 a1z a13

a21 a22 az:i = O

A1Il1 +Az liz + „. + AmUm
a31 a32 ll33

w którym u1 , liz, .. „ 11111 oznaczają dane wielkości, zaś A1 , Az, „„ Am są liczbowymi to istnieją takie trzy liczby ex, fJ i , I' nie równe jednocześnie zeru, tzn.
współczynnikaini. 1
cxz + [Jl + y2 > O, dla których
Dcf. Kombincll:ją liniową d1Fóch wierszy (kolumn) macierzy nazywamy ciąg, -!- -j- ')1(/31 = ()
którego elementy są takimi samymi kombinacjami liniowymi odpowiednich
CW1 t /fo21

elementów rozpatrywanych wierszy (kolumn). CXl/12 -1- {Ja22 -f- ')%2 = ()

CXll13 -f- fiaz3 -f- ')1{/33 = () . .
Przykład. Jeżeli i a.u, a.ii, a.u St! wierszarni 111acicrzy, to ciiig Aa
ai. 1 , a1 z, a2.1 + /U/.q, Inaczej mówi<)c, wśi:ócl wierszy (kolumn) macierzy o wy7:naczmku zer°,wym
+ 1w.1„ przy ustalonych liczbach ,\ i 11 stanowi ich kombinacjv liniową.
21
..\a22 ..la13 + /Ul.n istnieje tak.i wiersz (taka kolumna), który jest liniowo zalezny od pozostałych
Tw. 8. Jeżeli w macierzy kwadratoweJ.jeden z wierszy (111bjedna z kol11mn) wierszy (kolumn). . . . r' k '
jest komhinacją linio11'ą pozostalyc/1 wierszy (111b ko/1111111), to ll')'znacznik tej zwróćmy uwagę na to, że w tym ostatnim wysłow1enm uzy 1smy wan-
macierzy jest róivny zem.
tyłikatora małego, a nic dużego. .. . I . tr 120
DOWÓD opieramy na tw. 7 i 5. DOWÓD tw. IO wymaga znajomości teorii układów J1111owych Jednorodnyc 1, nas ·
znlccimy Czytelnikowi jego przeprowadzenie.
W przypadku, gdy wiersz (lub kolumna) jest kombinacją liniową pozos-
tałych wierszy (lub kolumn) mówimy, że wiersz ten jest linioll'o zaleźny od Pr1.yklady
pozostałych wierszy (lub kolumna od pozostałych kolumn) lub też, że wiersze 2
\= o, drugi wiersz powstaje z pierwszego wiersza w wyniku pomnożenia przez 2,
(lub kolumny) są liniowo zależne. 4~

I II I
Przykład
~ J = o, pierwszy wiersz powstaje z drugiego wiersza w wyniku pomnożenia przez O,

I
a, b, ..\a, + 11b 1 a, b, All1 a, b, flb,
a2 b2 All1 + pb2 = a2 b, ..la2 + a2 b, jlb, = o 2 3
..\a3 + JLb.,
a;, b., a3 b3 All.i a.1 b.1 Jlb., 5 61 = o, trzeci w 1.er.sz Jest.
· ·
rowny ·
poclwo1oncmu ·
cl1ug1emu „.
w ierszowi pomniejszo-
nemu o wiersz pierwszy.
Tw. 9. Wyznacznik nie zmieni ll'artofri,jeźeli do ll'iersza (lub kolumny)jego 8 9

macierzy dodamy komhina~'ję liniml':l pozostałych wierszy' (111h kolumn).

DOWÓD opieramy na tw. 8 i 7.
4 TWIERDZENIE LAPLACE'A
Przykłady

a) I a,
a,
b,
b, ,, 11 '"
l'2 = ll2 "·
b, C2 + 'llJ."
o 11
b,
b, ''"
Aa + 1+11b = "'a b, ++..\a,+
,,,, 11
2 1
b, c,
c2
/lb,
..\a2 + 11h 2
I Na wstępie
Laplace'a.
,i"ć niezb,,.dnyeh
wprowadzimy kilka Po"' " do sformułowania twierdzenia

(/3 b.1 C3 a.\ h.1 (1 {/J bJ ..la.1 ·I' /th. 1 a.1

"··
,., +..\a.1 +11b.1 Il ALEXANDRE 'fH{:Ol'HILE VANDERMONDE (1735-1796).
Il. Wyznaczniki
88 4. Twierdzenie Laplace'a 89'

Dcf. Podwyznacznikiem danego wyznacznika nazywamy każdy wyznacznik,
~ctóry otrzymamy usuwając z macierzy danego wyznacznika pewną liczbę wierszy
1 taką samą liczbę kolumn, zachowując kolejność elementów pozostałych.
Dcf. Minorem wyznacznika przynależnym do ele111e11tu a 1k macierzy tego wy-
znacz~ika naz~wamy ten podwyznacznik <lanego wyznacznika, który otrzymamy
usuwając z macierzy danego wyznacznika wiersz oraz kolumnę, na przecięciu których
znajduje się ten element.
Prawe strony wzorów (Il.23 i 24) nazywamy rozwinięciem wyznacznika według
i-tego wiersza lub le-tej kolumny; są one sumami wyznaczników stopnia 11-1. Twier-
dzenie Laplace'a umożliwia zastąpienie obliczania wyznacznika stopnia /1 przez
o
obliczanie wyznaczników stopnia jeden niższego.
DOWÓD. Niech a 1k będzie określonym elementem kwadratowej macierzy A = [a„]. Z sumy
(I.12),będącej wartością wyznacznika IAI, wybieramy sumę tych i tylko tych iloczynów, które za-
wierają ten element. Otrzymujemy.

Przykłady (ll.25)·
a) W wyznaczniku drugiego stopnia gdzie sumowanie jest rozciągnięte na wszystkie permutacje k 1k 2 ••• k._ 1 k.+1 ... k. utworzone
z f i - I liczb I , 2, ... , k-1 , k + I , ... , fi, zaś współczynnik "jest, tak jak w (II.12), równy +I lub - I
I::: ::::I zależnie od tego, czy permutacja k 1 k 1 ••• k,_ 1 k1+ 1 „. k. z fi liczb I, 2, ... , k-1, k, k+l, ... fi jest
parzysta, czy nieparzysta .
. minorem przynależnym do elementu a11 jest la 22 I = 11
22 Po wyniesieniu a„ przed znak sumy zapisujemy (II.25) w postaci
b) W wyznaczniku trzeciego stopnia
(II.26)
1111 <112 ll131
G21 ll22 ll13 gdzie sumowanie rozciągnięte jest na wszystkie permutacje k, k 2 ••• k,_ 1 k1+1 ... k. utworzone
1ll31 ll32 033 z f i - I liczb I , 2, ... , k-1, k + l , .. , 11, zaś współczynnik ,• jest, zgodnie z umową dotyczi1cą znaku·
iloczynów elementów· wyznacznika, równy +I lub - l zależnie od tego, czy permutacja k 1 k 1 ,
minorem przynależnym do elementu a 23 jest wyznacznik k 1_ 1k 1+ 1 ... k. utworzona z f i - I liczb l, 2, .. „ k- l, k +I, .. „ 11 jest parzysta, czy nieparzysta,.
przy czym dla zachowania równości wyrażc1\ OI.25) i (11.26) przyjęliśmy
(11.27)
powstały w wyniku skreślenia z rozważanego wyznacznika drugiego wiersza i trzeciej kolumny. Współczynnik rx„ dla rozważanego elementu a,. jest oczywiście równy + I lub - l. Wykażemy
że
Dcf. Dopełnieniem algebraicznym A 1k elementu a 1k wyznacznika nazywamy
rx„ = (-·l)H" (11.28)
iloczyn minora tego wyznacznika przynależnego do elementu a1k oraz czynnika
( - l)'+k. Jest tak istotnie, gdyż przeniesienie elementu a,.
w każdym z iloczynów, będących składnikami
sumy (11.25), powoduje i-1 przestawie1\ pierwszego wskaźnika oraz k-1 przestawie1\ drugiego·
Przykład. W wyznaczniku trzeciego stopnia laiki dopełnienia algebraiczne: wskaźnika, a więc łącznic i-1-k-2 przestawie1\. Każde przestawienie zmienia klasę permutaqi, co
wii1żcmy ze zmian:\ znaku przypisywanego iloczynowi.
A"= (- !)'·'li"" 031"''/= -I"" ""I
(/32 031 (/J2
Wyrażeniu (11.26) można nadać inną postać, mianowicie a,.A,„ gdzie A1k, równe wyrażeniu
wziętemu w nawias w (11.26), jest dopełnieniem algebraicznym elementu a 1, macierzy A.

Ai1 =(- J) 3 3
+
/"" ""/= /"" an""/
"21 an a21
Zgodnie z definicją wartości wyznacznika można (11.12) przedstawić jako sumę 11 sum (IJ.25),
czyli wyraże1\ a,.A,„ w których przy ustalonym pierwszym wskaźniku drugi wskaźnik przybiera
wartości 1, 2, ... , n, tzn.
Dogodnie jest zapamiętać znak czynnika ( -1t1·k, np. w postaci poniższej li
tabelki IAI = L a,.A,. (11.29)
k-d

~l lub też jako sumę 11 sum (II.25), w których przy ustalonym drugim
przybiera wartości l, 2, .„, n, tzn.
wskaźniku pierwszy wskaźnik

+J li

JAJ = L a„A,. (11.30)

Tw. (Laplace'a) 1 >. W'yznacznik jest róJVny sumie iloczynów każdego elementu i=l
dowolnego wiersza (kolumny) i odpowiadającego temu elementowi dopełnienia alge- Wzór (11.29) jest identyczny z tezą (II.23), zaś wzór (11.30) z tezą (II.24), ·end.
braicznego:
W szczególnym przypadku wyznacznika trzeciego stopnia jego rozwinięcić
IAI = a11A11+a1 2 A12+ ... -l-a1 11 A 111 (l~i~n) (II.23) (II.23) względem elementów pierwszego wiersza przybiera postać
IAI = a1kA1k+a2kA2k+ ... +a„kA11k (1 ~ le~ n) (ff.24) a11 a12 a13

a21 a22 a23 (II.31}

l) PIERRE SIMON LAPLACE, matematyk, fizyk i astronom francuski (1749-1827). a31 (/32 a33
li. Wyznaczniki
90 4. Twierdzenie Lap/ace'a i 91
Przykład (rozwinięcia wyznacznika wg drugiej kolumny zgodnie z (Il.24)) 3. Obliczyć wyznacznik
COS(.f.. cos/I

/
,: : :, = -21·1796.'I +5117931-8114631 =o cos {Cl+{J)
17 8 9
cos{J cos (Cl-1-/1)
W przypadku wyznacznika wyższego stopnia niż trzeci dogodne staje się stoso- 4. Dowieść tożsarności

wanie metody rozwinięcia Laplace'a poprzedzone tworzeniem takich kombinacji ax a 2 +x 2

liniowych, dzięki którym uzyskuje sic;; wiersz lub kolumnie złożoną z 11- l zer. Tu ay a2+y1 =· a(x-y) (y-z) (z-x)
właśnie odczuwa się korzyści płynące ze znajomości i stosowania praw wynikających
az a 2 +z 2
z poznanych w poprzednim punkcie własności wyznaczników.
5. Wyjaśnić sens wzorów (ll.34) i (ll.35).
Przykład
Odpowiedzi. 3. O.
3 -1 2 o -) o
5 6 -7 23 6 5 =I --723 51
-3
=--34 5 Ul<ŁAD CRAMERA RÓWNAN LINIOWYCH
2 -3 4 - 7 -3 -2
Układ 11 równaó liniowych z 11 niewiadomymi zapisujemy w ogólnym przypadku
Dodaliśmy lu do pierwszej kolumny potrojonq drugą kolumnę oraz do trzeciej kolumny po- w postaci
dwojoną drugą kolumnę, a następnie rozwinęliśmy otrzymany wyznacznik wg elementów pierw-
szego wiersza. a 11 x 1 -l-a12X2+ „. -l-a1„X„ = b1)
a 21 x 1 +a 22 x 2 + „. +a2„X„ =b2
Z twierdzeniit Laplace'a wynika, że: (II.36)
fi

J !Al, gdy i = j ;1„·, ·;l ·_;_ ~1.::.~: :,_· :„.. _;_ ~1:„:~„· ·~ ·b:,
2.:
k~I
a,k Ajk
=l O, gdy i"" j (II.32)
w którym Xi, i = 1, i, „., 11, oznaczają niewiadome, zaś a,k> i, k 1, 2 „ „, 11,
fi oraz bi, i = L, 2, ... , 11, należą do' ciała liczb rzeczywistych.
), = {!Al, gdy j =k
4-..1 auA1k
(II.33) Dcf. Macierzą układu (JI.36) nazywamy macierz A = [aik] utworzoną ze współ­
i:.;;~ 1 () ' gdy j"" k
czynników przy niewiadomych, a ll'J'Zl!acznikiem układu (II.36) nazywamy wyznacz-
Równość (II.32) w przypadku i = i jest identyczna z (ll.29), a w przypadku i ;" j jej lewa strona nik JAJ macierzy tego ukladu.
jest rozwinięciem wg elementów i-tego wiersza wyznacznika o dwóch jednakowych wierszach (i-tym Dcf. Kolunmą ll')'raZÓll' ll'olnych układu (II.36) nazywamy ciąg, którego kolej-
i j-tym); analogicznie dowodzimy równości (ll.33).
nymi wyrazami są b 1 , b2, „., b„.
Korzystając z (II.30)
Równości (ff.32) i (fJ.33) wygodnie jest zapisywać posługując się deltą Kronec-
kent (str. 43), mianowicie:
(II.37) ,

(II.34)
wprowadzimy nastc;;pujące oznaczenie
fi

(TI.35) Dk : = L biAik>
/,d
k=l,2,„.,11 (II.38)

Porównując f)k z JAJ zauważamy, że Dk jest wyznacznikiem macierzy powstałej

ĆWICZENIA z macierzy A w wyniku zasU!pienia w niej k-tej kolumny kolumną wyrazów wolnych
układu (II.36).
1. Co nazywamy podwyznacznikiem danego wyznacznika, minorem wyznacznika przyna-
leżnym do elementu macierzy danego wyznacznika, a co dopełnieniem algebraicznym elementu Dcf. Uk!adem Cra111era 1 > nazywamy układ (II.36), którego wyznacznik (II.37)
wyznacznika'/
nic jcsl zerem (macierz A układu jcsl nieosobliwa).
2. Wysłowić twierdzenie Laplace'a o rozwijaniu wyznacznika według elementów wiersza
lub kolumny wyznacznika.
" GABRIEL CJtAMER, malernalyk szwajcarski (1704-1752).
•'i,

'· il. Wyznaczniki

5. Układ Cramera równarl liniowych 93
Tw. (Cramera). Ule/ad Cramera ma dokładnie jedno rozwiązanie, dane wzorami
Cramera Układ (fI.36) nazywamy uklademje(bzorodnym, gdy wszystkie jego wolne wyrazy
są równe zeru; w przeciwnym przypadku układ (II.36) nazywamy układem niejedno-
X
D.
= ---- rodnym.
n IAI (II.39)
Układ jednorodny

DOWÓD. Ustalamy wskaźnik k (przybierający wartości liczbowe l, 2, ... , 11 ). Każde z .rów-

nań układu (11.36) i= 1, 2, ... 'li (II.42}
11

LalJx1 =b1, i=J,2, ... , 11 (II.40)

i=t ma zawsze rozwiązanie zerowe
mnożymy przez A„. Otrzymane równania dodajemy stronami Xi= O, X2 = 0, ... , x. =o (II.43)
n n „ co jest bezpośrednio widoczne.
L Cl.:
l=l }=I
Ol)Xj) A,. = L b,A,.
l=l Rozwiązanie zerowe (II.43) jest jedynym rozwiązaniem układu jednorodnego
następnie zmieniamy kolejność sumowania (II.42), gdy jest on układem Cramera. Stąd wnosimy, że w ar u n kie m
n 11 n
k o n i e c z n y m n a t o, b y u k ł a d j e cl 11 o ro cl n y (11.42) m i a ł ro z -
L (2: <111A„).\"j = L b,A„ w i ą z a n i e n i e z e r o w e j e s t, a b y 11 i e b y ł o 11 u k ł a cl e m C r a -
i=I i=l i= I 111 er a, a więc .by !Al = O.
Uwzględniając (11.37) i (11.38) oraz (11.32) dochodzimy do równości U w a g a. W rozważaniach teoretycznych lub przy dużej liczbie niewiadomych niewiadome
IAlx• = D., k = 1,2, ... ,TZ oznaczamy symbolem x z odpowiednim indeksem. W pniktyce, gdy liczba niewiadomych jest mała,
(lI.41} oznaczamy je symbolami x, y, z itp., zaś wyznaczniki D, odpowiednio symbolami D~, D„ D, itd.
Wykazaliśmy, że jeżeli ukłacl Cramera (II.36) ma rozwiązanie, to jest ono tylko jedno i ma
postać (11.39).
ĆWICZENIA
Wykażemy teraz, że (ll.39) jest rozwi11zaniem układu Cramera (II.36). Ustalamy wskaźnik
i (przybierający wartości liczbowe 1, 2, ... , 11) i podstawiamy do lewej strony i-tego równania układu l. Co nazywamy macierz<! układu równmi liniowych (11.36)?
(II.40) prawe strony równości (ll.39) oraz korzystamy z (ll.38) i (II.34). Mamy 2. Kiedy układ (11.36) nazywamy układem Cramcra?
3. Wysłowić twierilzcnic Crnmera.
" D 1 „ n 1 " n . „
L
}=I
au-1;1 = -IAI I
}·d
au L b.A,1 = -IAI L "•(L auA•1) =
k=I k=I i=I
__1__
IAI
L
k=l
b.r5,,(AI = b,
4. Czy układ jednorodny (II.42) może, poza rozwiązaniem zerowym,
5. Rozwiązać układy Cramera:
mieć inne rozwiązanie?·

co kończy dowód twierdzenia Cramera. a) 2x-3y = 12 b) 3x+4y+5z = 5

3x+ y = 7 x+2y+4z =O
Wzory (II.39) wyprowadził Cra1;1er w roku 1750; w ten sposób została zapocząt­ 2x- y+3z = -6
kowana teoria wyznaczników. c) x+ y-\-3z =O d) x+3y =O
2x-3y+ z= O 2x- y =O
Przykład. Rozwiązać układ równari 3x-2y- z= O

Jx,+ Xz- x, = 21 Odpowiedzi. 5. a) 3, -2, b) 2, ł, -1, c) O, O, O, d) O, O.

2x1 - x 2 + 3x 3 = 9
x 1 +2x 2 + x 3 = 8
Obliczamy kolejno wyznaczniki
3 -I 2 -1
IAI = 2 -I -25, Di= 9 -I 3 -25
2 8 2
2 -1 3 2
D, 2 9 3 -50, D, = 2 -1 9 -75
8 2 8
Stąd: x1 I, x 2 = 2, x 3 = 3.
 1. Podstawowe wiadomości o mocierzac/1 95.

Ili
Afacierzą ko/1111111ową lub macierzą jed11olcolumnową nazywamy macierz o wy-

MACIERZE
miarze /11 x I; macierzą ll'ierszoll'ą lub macierzą jed11owier.</zową nazywamy macierz
o wymiarze I x 11. M:Swimy też w pierwszym przypadku o wektorze lcol11mnowym,
w drugim zaś przypadku - o ll'ektorze wierszowym. I-
Przykład. Macierzą kolumnową o wymiarze 3 :< 1 oraz macierzą wierszową o wymiarze 1X4
są odpowiednio macierze

1-.(31)-.I oraz [2-4 7 3] (III.3)

Def. Macierze A i n nazywamy macierzami równymi 1 >, co zapisujemy A = B,

jeżeli mają ten sam wymiar m x n i jeżeli a1k = b1k dla i = 1, ... , m oraz k = 1, ... , n.
Równość macierzy jest równoważnością, tzn. jest zwrotna, symetryczna i prze-
chodnia.
Def. A.facierzą zero11·ą, oznaczaną symbolem O, nazywamy każdą macierz,
której wszystkie elementy są zerami.
Hząd macierzy: Jak wiemy (patrz rozdz. li, p. 2) z macierzą kwadratową A =
1 PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O MACIERZACH
[a;d stopnia n wiążemy wyznacznik, który oznaczamy przez IAI lub det[a 1d;
:'-nalogicznie do definicji macierzy kwadratowej (fI.9) podanej na str. 80 definiu- natomiast z macierzą prostokątną nic wiążemy bezpośrednio wyznacznika.
J.Cn'.y macierz, o której, dla odróżnienia od macierzy kwadratowej, mówimy niekiedy Def. Macierz kwadratową A nazywamy macierzą osob!ill'ą, jeżeli jej wyznacznik
ze Jest prostokątna. · ' jest równy zeru; w przeciwnym przypadku macierz kwadratową nazywamy ma-
cierzą 11ieo.1'11hfill'ą.
- l[ > (liczbową
Def. Alacier 7 1
. · . ' .1·z'c·z · t·•! Iu b zcspo
.c · .. yw1s · Ioną ) o ll')'mwrze · m x 11 nazy-
wamy .
funkcję odwzorowuiącą
. ·
tloCZ)'n kartczi·1I1ski
,,
(.I , ·. ·, Ili
) x (1 ) . b"'
, ... , Il W Z !Of Przyklad. Macierzą osobliwą trzeciego stopnia jest macierz
K (liczb rzeczywistych, wtedy K = R; lub liczb zespolonych, wtedy K = C), co
zapisujemy

(l , ... ' Ili) X (I ' ... ' Il) 3 (i' k) H {/ik E K (III.1)
I-~ ~ ~I
_7 8 9
(III.4)

Z macierzy prostokątnej można tworzyć (lub, jak mówimy, wyjmować) macierze

lub też
kwadratowe zwane macierzami częfriol!'ymi lub podmacierzami danej macierzy,
011 a12 „. a1k ... a 1n
.................... I w wyniku skreślenia w niej pewnej liczby wierszy lub kolumn. Wyznaczniki tych
podmacicrzy nazywamy minorami danej macierzy. Do minorów macierzy zaliczamy
a11 a; 2 ••• aik ·.. a1n
(IfI.2) także jej wyznacznik, je?.di jest ona macierzą kwadratową.

r~„:; ·<;„:2· „.„. ~!:„: ..-.: . ;1,: 11

:.
Def. Rzrde111 macierzy o wymiarze m x 11 nazywamy:
Macierz o wymiarze x (czytaj: „cm na en") zap1su.1crny
· · 1) liczbę R równą najwyższemu ze stopni jej różnych od zera minorów, gdy
!Il /1
ta k że: [a1k] 111 xn,
[a1d, A 111 x 11 lub A. macierz jest niezerowa;
2) liczbQ zero, gdy macierz jest zerowa.
. . . .'!?'.niar~':'.. 111acie1:zy jest pa'.·a t'.porz.ądkowana m x n, której pierwszy wyraz
Jest 1Iezb4 ww1 szy macierzy, dmg1 zas - liczbą jej kolumn. Rząd macierzy spełnia nastiepującą nierówność

. ?dy maciery, m'.1 \:'ymia'. ': x n, .to jest kwadratowa i mówimy wtedy, że jest O.:( R .:( min(m, 11) (III.5)
1
Naz'_Vy '.pojęcia, taloc.1ak: element macierzy, wiersz lub kolumna macierzy,
: topma Il:
Przykład. Rząd macierzy (111.4) jest równy 2, gdyż istnieje macierz nieosobliwa stopnia 2
1~o~zyn l1~zby 1 wiersza (kolumny), proporcjonalność wierszy (kolumn), kombinacja
l1n1owa ~v1erszy (kolumn), _zależność liniowa wierszy (kolumn), które wprowadziliśmy wyjęta z niej, np. [·1 2] , jedyna
4 5. .
zaś macierz kwadratowa stopnia 3 jest osobliwa.
dla macierzy kwadratowe.1, zachowują się także dla macierzy prostokątnej,
1> Za111iast i = 1, ... ; m oraz k = i, ... , 11 piszcn1y także i~ 111 oraz k ~ n lub też: i~ 1n;,
Mówiiny także: macierz o clemenlach ze zbioru K.
1
>
k ~ "·
 97
Ili. Macierze
Działania algebraiczne na macierzac/1
1
przestawienia wierszy macierzy A w miejsce kolumn (i odwrotnie) z zac 1owaniem
Rządmacierzy nieosobliwej stopnia 11 jest równy 11; rzą<l kwadratowej macierz .
osobliwej i niezerowej jest niższy
od jej stopnia. y ich kolejności.
Opierając się na własnościach wyznaczników (patrz str. 84) moż1\a wykazać, Latwo zauważyć, że

że rząd macierzy nic ulega zmianie: (Ar = B) =(A = 1r1) (III.7)

1) przy pomnożeniu wiersza (lub kolumi1y) macierzy przez liczbę różną od (gdy AT = B, to macierze A B nazywamy wzaiemnie tra11spo11owa11y111i), oraz że
zera, (A'').,. = A (HI.8)
2) przy przestawieniu wierszy (lub kolumn) macierzy,
co odczytujemy: opcri1cja transponowania macierzy jest inwolucją.
3) przy dodaniu do wiersza (lub kolumny) i:rncicrzy kombinacji liniowej pozo-
stałych wierszy (lub kolumn), • Przykład. Macierze
4) przy dopisaniu lub skreśleniu z macierzy wiersza (lub kolumny) złożonego•;
z samych zer. A= [I4 25 3]6 8 =Al'= l·~ ~·1
3 6.
Przykład
s11 wzajc111nic transponowane.

A= [! ~ ! ~ 1~1
1 8 9 15 16.
B =
r
l 2
4 5 6
.7 8 9
31 Zauważmy, że gdy macierz A ma wymiar 111x11, to Ar ma wymiar 11 x m;
w szczególności macierzą transponowaną macierzy kolumnowej jest macierz wierszo-
RządR(A) macierzy A jest równy rzędowi R(B) macierzy Il, ponieważ macierz n otrzymać można wa i odwrotnie.
z macierzy A w "'.yniku ?<!jęcia ~c~ jej czwartej kolumny sumy dwu pierwszych kolumn, a od phitej Doduwunic mu~ierzy i mnożenie macierzy przez liczbę. W zbiorze wszystkich
kolumny sumy pierwszej 1 trzeciej kolumny oraz skreślenia dwu otrzymanych kolumn zerowych.
macierzy o wymiarze m x 11, oznaczanym w dalszym ciągu przez M(m, 11), wprowa-
Wobec tego R(A) = R(D) = 2.
dzamy dwa działania:
Macierze, którymi w tym wykładzie się zajmujemy, nazywamy także macie- I) wewnętrzne, zwane dodawaniem macierzy i oznaczane symbolem +,zgodnie
r~ami Cay!eya, które.mu zawdzięczamy teorię przcksztakcii liniowych i teorię ma-
z definicją:
cierzy .. Podobną teorię stwo~zył polski astronom TADEUSZ BANACHIEWICZ (1882-
Def. Gdy A = [aik]mxu i H = [b;dmxn, to
1954) 1 nazwał twory analogiczne do macierzy -- krakowianami.
(III.9)

ĆWICZENIA tzn. element sumy macierzy jest sumą odpowiednich elementów składników tej
1. Co nazywamy wymiarem macierzy prostokątnej, a co stopniem macierzy kwadratowej? sumy·
2. Co to jest rząd macierzy? C = A+H = c;k = a;k+b 1k> i~ 111; k ~ 11 (III.10)
2) zewnętrzne, zwane mnożeniem skalara przez macierz i oznaczane symbolem
3. Wyznaczyć rząd macierzy:

[l2 63 42 0Ol J J 61 (na ogól pomijanym), zgodnie z definicją:

A=
3 9 6 o
Ił =
nl
·2
O 1 2

1 3
4 8.
2
Def. Gdy IJ. E Ki A = [a1d 111 x„, to
(III.11)
[l 2 3
C= Ol 2
XI
y D= 4 -8 2 I
tzn. element iloczynu skalara macierzy jest iloczynem skalara odpowiedniego
.O OI z.
2
.l
J 3
2 J
2
4- ·elementu tej macierzy
Odpowiedzi. 3. R(A) = l, R(B) = 2, R(C) = 3, R(D) = 3. D = 11.A = d1k = 11.a;k> i~ m; k ~ 11 (III.12)

Przykłady
2 DZIAŁANIA ALGEBRAICZNE NA MACIERZACH I -2 5 4] + [-2 I 4 3] = [l+(-2) --2+1 5+4 4+3] =
Zacznijmy od działania jcdnoargumcntowcgo. [o 1 3 2 o 2 -3 1 o+o 1+2 3+(-3) 2+1

Def. Transpozy1ją macierzy A = [a;dmxn nazywamy odwzorowanie oznaczane = [

-- ! -1 9O ,11 2[3-1 OJ= [6 -2 OJ
0 3 3
przez T, które tej macierzy przypisuje macierz n = AT '
Tw. Zbiór wszystlciclz macierzy J.1(m, 11) z dodawaniem i mnożeniem przez skalar
T: Amxn H- n= A~·x,,,:aik H bki = a;k> i~ m; k ~n (III.6)
z ciała K, tzn. czwórka (J.f, +, K, ·),jest mn-wymiarową przestrzenią wektorową.
Macierz AT, zwana macierz'ą tra11spo11owa11ą macierzy A, powstaje w wyniku
7 Matematyka cz. Jl[
Ili. Macierze
z. Działania algebraiczne na macierzach 99
DOWÓD. Łatwo zauważamy, że
I (~/, +)jest grup<1 abclowi1, bowiem dla każdej macierzy A, Ił, CE M
0

p
(A+lł)+ C = A+ (Ił+ C) (łi1czność)
O+ A = A+ O (istnienie zera) AB : = [Laiibikl"'""
j~t
(III.20)
(-A)+A = A-H--·A) =O (istnienie macierzy przeciwnej)
A+lł=lł+A (przemienność) tzn. element iloczynu macierzy, znajdujący się w i-tym wierszu i k-tej kolumnie,
2° dla każdego a., fi E K i A, Jl EM jest zbudowany z elementów aii
i-tego wiersza pierwszej macierzy oraz elementów
a.(A+ll) =a.A-I-a.Il (rozdzielność mnożenia względem dodawimia ma- b1k k-tej kolumny drugiej macierzy:
cierzy) • p
(ex'+ fl)A = cxA-1- /IA (rozdzielność mnożenia skalara przez macierz wzglę­
dem doda~vania skalarów),
C = AB.-p c 1k = L ai]b
}=I
1k> i:( 111; k :( n (III.21)
3° dla każdego a.,{JeKi AeM
(cx{J)A = cx({JA) („łączność" mnoże1i) Działanie prowadzące od i-tego wiersza macierzy A i le-tej kolu~1ny macierzy
4° dta każdego A E /'.,/ B do i, le-elementu ich iloczynu AB, przez analogię do skalarnego mnożenia wekto-
IA = A (jedynka ciała K jest jedynkit mnożenia skalara przez rów w układzie ortokartezjańskim, nazywamy mnożeniem skalarnym i-tego wiersza
macierz)
macierzy A przez le-tą kolumnę macierzy B.
Wymiarem omawianej przestrzeni wektorowej jest liczba elementów macierzy, bowiem bazą
Zwracamy uwagę czytelnika na to, że mnożenie macierzy jest wykonalne wtedy
·tej przestrzeni jest zbiór macierzy o wszystkich elementach równych zeru oprócz jednego, rów-
nego jedynce; te szczególne macierze S<! liniowo niezależne i generuj<! całą przestrzeń, co km\czy i tylko wtedy, gdy liczba kolumn mnożnej (oznaczona przez nas liter~ p) jest ~ów~a
dowód twierdzenia. liczbie wierszy nmc;>żnika; otrzymujemy wtedy iloczyn będący macierzą o hczb1e
wierszy równej liczbie wierszy mnożnej i liczbie kolumn równej liczbie kolumn
Przyjmujemy następującą definicję:
mnożnika.
Def. Odejmowaniem macierzy, oznaczanym symbolem - , nazywamy działanie Na rysunku III.1 został przedstawiony mnemotechniczny sposób tworzenia

l
odwrotne do dodawania; mianowicie gdy A [a 1k]mx" i H = [b 1k]mxn, Io iloczynu macierzy.
lk
(HI.13)
tzn~ element różnicy macierzy jest różnicą odpowiednich elementów składników lbtk
tej różnicy:

(III.14)
~ [
j,„ B P

Przv okazji zauważmy, że:

· . 1° Stąd, że b;żdy element grupy jest regularny (zob. str. 24) wynika, że dla a,, a,P m
każdej macierzy B, C
A I AB
.:_____,,__ ____,_, ~----
111.1
A+B ~" A+C=B =C (llI.15) p n
2° Oznaczajiic przez - A macierz przeciwną do macierzy A (tzn., gdy Przykłady.
A to - A = [ - a1k]) mamy dla dowolnych A i n
= [a;k],
-(A+B) = (-A)+(-B)
a) [2 I -I] ,-~
O -I 2_
~ ~-1 =
7 8 9
(111.16)
-A=(-l)A
l~]'
(III.17) 2 · I -1-1 · 4+ (-1)' 7 2 · 2+ I· 5 ·H-1)' 8 2·3+1 · 6+ (-1) · 9] _ [-1
A-Il= A-1-(-B) = [ O·l+(-·1)·4+2·7 0·2-1-(-1)·5+2·8 0·3-1-(-1)·6+2·9 - 10 11
(III.18)
a 11 a 12 a!Jl fX'J r-a11X1-!-l112X2-l-a13X3]
Ponadto zachodzą związki: b) a 21 a 22 a 2 J. X2 = n21~~1+a22~2+a23X3 ,

I
[
U31 ll3z {/33_ X3 a:11X1-l-ll;uX2+a33X3,
(A+nyr = A 7'-1-B 1', (o:A)1' = o:AT
(IIl.19)
a,, =
Iloczyn macierzy. W zbiorze macierzy wprowadzamy działanie zwane 11może-
a23

{133_
11iem macierzy, oznaczane symbolem 0 (zawsze pomijanym), zgodnie z definicją:
Jl/. Macierze 100 z. Działania algebraiczne na macierzach
101

DOWÓD. Niech A= [aij]mxv oraz lJ = [bJk]px11· Wtedy

Mówimy, że tworząc iloczyn AB macierzy mnożymy macierz B lewostronnie
p
przez macierz A lub też, że mnożymy macierz A prawostronnie przez macierz B. AlJ = IŁ OijbjkJ..,„:n
Z faktu, że macierz A o wymiarze 111 x p można pomnożyć przez B o wymiarze }=I

p x 11, tworziic w ten sposób macierz AB o wymiarze m x 11, wynika, że można utwo- wobec czego
rzyć jednocześnie iloczyn BA tylko w przypadku, gdy 111 = 11, a więc gdy czynniki I' p
(An)r =IŁ llkJb11J.ixm = IŁbjillkJ}„xm = (B°1)nxp· (Ar)pxm =(Br Ar)nxm, end.
mają wymiary m x p i p x m; w szczególności, gdy s:i to macierze kwadratowe tego }=I }= l
samego stopnia. Tw. 5. Rząd iloczynu macierzy jest nie większy od mniejszego z rzędów czynników
Mnożenie różnym. od
. Tw. macierzy o wymiarze 1 x l nie jest na ogól przemienne. R(AH) ~- rnin[R(A), R(H)] (III.26)
DOWÓD oprzemy na podaniu przykładu macierzy A o wymiarze /11 x p i macierzy B o wy- Tw. 6. Rząd iloczynu macierzy A i kwadratowej macierzy nieosobliwej B jest
miarze p x 111, a więc takich macierzy, dla których istnieją iloczyny AB i BA, przy czym iloczyny
t~ nic są. równe. równy rzędowi macierzy A
Niech gdy IBI i' O
(Ill.27)
R(AB) = R(A),
i
Dowody niektórych z tych twierdze{1 pominęliśmy.

Wtedy Szczególne macierze kwadratowe

AB = L! ~] ~ BA = [~ 1~]
Def. Macierz: kwadratową A = [a;k]n nazywamy a) macierzą symetryczną,
jeżeli Ar = A lub b) macierzą s/co.foie symetryczną (macierzą antysymetryczną),
co kończy dowód twierdzenia dla m = p = 2. Analogiczne przykłady możemy podać i w przy- jeżeli Ar = -A. .
padkach innych wymiarów macicrzv, np. uzupełniając zerami podane przykładowo macierze. z definicji macierzy Ar wynika bezpośrednio, że w przypadku macierzy stop-
nia 11
Def. Macierze A i B nazywamy macierzami przemiennymi, jeżeli iloczyn AB
(III.28)
jest równy iloczynowi BA. (Ar = A)-= (ak; = a;k> i, le~ n)
(Ar= -A)-= (ak 1 = -aik> i, le~ 11) (IIl.29)
COSIJ' -sinrp]
Przykład. Macierze A'I' = [
.
Sil11J' COSIJ'
dla dowolnych wartości kąta <p są przemienne. Def. Macierzą diagonalną lub macierzą przekątną nazywamy macierz kwa~ra:
tową, której wszystkie elementy poza przekątną główną są zerami, tzn. dla ktoreJ
A oto kilka własności iloczynu macierzy przy założeniu, że występujące w lewych
a1k = O, gdy i i' le.
stronach równości mnożenie macierzy jest wykonalne.
Łatwo zauważyć, że macierz diagonalna jest symetryczna.
Tw. 1. Jvf11oże11ie macierzy jest łączne
Przykład. Macierzami diagonalnymi są:
A(BC) = (AB)C (III.22)
[o;., ;.,o] .
;., o o ) (III.30)
Uwag a. Łączność mnożenia macierzy wykazaliśmy na str. 43.
o ;., o
[ o o ;.,
Tw. 2. Mnożenie macierzy i mnożenie macierzy przez liczbę jest „łączne"
Def. Macierzą skalarną nazywamy macierz diagonalną o równych wszystkich
ix(AB) = (ixA)B (lII.23) elementach przekątnej głównej.
Uwag a. Znaczenie cudzysłowu użytego w twierdzeniu 2 jest analogiczne do wyjaśnionego Def. Macierzą Jednostkową, oznaczaną przez E lub E", gdzie n jest jej stopniem,
na str. 31. nazywamy macierz skalarną o jedynkach na przekątnej głównej.
Posługując się deltą Kroneckera (str. 43) możemy zapisać:
Tw. 3. Mnożenie macierzy jest prawostronnie i leł!'ostronnie rozdzielne względem
macierz diagonalną [ <5;k ai]
dodawania macierzy
macierz skalarną [ r5;k a]
(A+B)C = AC+BC, A(B+C) = AB-1-AC (IIL24) macierz jednostkową [ <51d
Tw. 4. Wynikiem transponowania iloczynu macierzy jest iloczyn transponowanych Zauważmy, że:
czynników tego iloczynu o przestawionej ich kolejno.fri 1° wyznacznik macierzy diagonalnej jest równy iloczynowi elementów diago-
nali (tzn. przekątnej głównej macierzy)
(III.25)
Ili. Macierze 103·
2. Działania algebraiczne na macierzach

det[o,ka;]n = n
1~1
11

a, (HI.31)
Przykład. W rozważanym już przypadku macierzy

A= 1 21 ' H= -2
1 5 o
l'I
13 4
2° wyznacznik macierzy skalarnej stopnia /1 jest równy 11-tej potędze elementu mamy IAI = --2, IHI = -5, IAHJ = IHAI = 10
głównej przekątnej
Z twierdzenia Cauchy'ego wyl)ikają następuj~1ce wnioski:
(III.32)
\Vniosck 1. 1Vyznacznik iloczynu macierzy kwadratowych tego samego stopnia
3° wyznacznik macierzy jednostkowej, niezależnie od jej stopnia, jest równy nie zależy od kolejności czynników
jedności
(IIl.36)
detE = det[c5 1d = l (III.33) IABI =!BAI
Wniosek 2. Iloczyn macierzy kwadratowych jest macierzą osobliwą wtedy
Tw. Pomnożenie
macierzy A o wymiarze m x /1 lewostronnie przez macierz jedno-
stkową E,,. stopnia m lub prawostronnie przez macierz jednostkową E„ stopnia 11 daje
i tylko wte1źl', gdy co 11ajm11iej jede11 z jego czy1111ików jest osobliwy
w wyniku tę samą macierz A (IAHI = O)= [(!Al = O) v (IBI =O)]
(III.37)
EmAmx1t = Amx11E11 = Amxn (III.34) Z tego natomiast, że iloczyn macierzy kwadratowych jest macierzą zerową nie
DOWÓD przeprowadzimy w przypadku mnożenia lewostronnego. Pomijaj11c oznaczenie wynika, że co najmniej jeden z czynników jest macierzą zerową.

[oo]
wymiarów macierzy, obliczmy element z i-tego wiersza i k-tej kolumny macierzy EA; mamy
111 Przykład. Niech A = [;; ~l B =
c d
, a 2 +b 2 >O,
(EA)„ =I: o a = 1l
11 1, 11 aa+ ... +<l"a"+ ... +1l„„a,,,•.
j=l
cz+d 2 > O. Wtedy A ,PO i H ,P O, lecz AB= O; BA= [ ac+
O JABI = IBAI =o.
bd
Z definicji delty Kroncckera wynika, że w powyższej sumie tylko ,5" jest różne od zera (mia-
nowicie równe I), pozostałe zaś mnożne są zerami; wobec tego (EA),.= end. a,., Wielomian macierzowy
Przykłady
Dcf. 11 -tą potęgą macierzy kwadratowej A nazywamy 11 krotny iloczyn macierzy
[oI OJ1 [a" a12 a1'] = [au
ll21 ll22 t/23 '121
a12 a1']
ll22 tl23 J
A przez siebie
A3 = AzA, (III.38)
A 2 =AA,
3
Macierz A 2 nazywamy kll'adratem macierzy A, macierz A - jej sześcia11em.
Z definicji przyjmujemy
Twierdzenie Cauchy'ego o wyznaczniku iloczynu macierzy kwadratowych. Zbiór
(III.39)
wszystkich macierzy kwadratowych stopnia n o elementach z ciała K oznaczamy A 0 := E
symbolem M„(K). W szczególności rozważać będziemy macierze z Mn(C) lub Mn(R).
Zachodzi oczywiście równość
Tw. (Cauchy'ego). IYyznacznik iloczynu macierzy kwadratowych tego samego (III.40)
IA"I = IAI"
stopnia jest równy iloczynowi wyznaczników tych macierzy
Przykład. 1 2 7 37 54
!BAI = IBI · IAI (III.35) Gdy A= [
3 4 ]. to A
2
= [ 15 JO] 3
22 • A = [ 81 118]
Dowód tego twierdzenia przeprowadzimy w przypadku macierzy drugiego stopnia, miano- oraz JAI = -2, JA 2 1 = 4, JA'I = -8.
wicie:
Def. Wielomianem macierzowym n-tego stopnia kwadratowej macierzy X nazy-
wamy macierz
(III.41}

przy czym współczynniki a;, i = O, 1, ... , n, należą do ciała K (gdzie K =R lub

K = C) i a„ Iz O.
Można wykazać, że wie/0111ia11y macierzowe danej macierzy są macierzami ,
przem ie1111y111 i.
 Ili. Macierze
z. Działania algebraiczne na macierzach 105

Def. Zerem lub pierwiastkiem wielomianu macierzowego }(X) stopnia co 12. Wykazać, że reprezentacją liczb zespolonych (a, b) określonych przez (I.I), są macierze
mniej pierw3zego nazywamy macierz kwadratową A, dla której }(X) jest macierzą
zerową
k wa dra t o wc b [b -b] a z ich definicją równości
~ · '
dodawania i mnożenia (por. str. 58).

13. Zbadać związek zachodzący między mnożeniem liczby zespol~ncj pr.zez liczbę eirx =
/(A)= O
= cose1.+ jsine1. a obrotem płaszczyzny, rozpatrywanym w geomet.rii anahtyczneJ. .
ĆWICZ,ENIA
14. Wykazać, że jeżeli e1. jest liczbą rzeczywistą, A zaś macierzą kwadratową stopma 11, to·
!et.Al= a"IAI (III.44)
1. Wykazać, że jeżeli A jest macierzą kwadratową, to A+Ar jest macierzą
A-AT macierzą skośnic symctryczn:1.
15. znale:i:ć wszystkie macierze A drugiego stopnia, których kwadrat jest macierzą zerow:1.
2, .Wykazać, że każdą macierz kwadratową można przedstawić w postaci sumy macierzy:
symetrycznej i skośnic symetrycznej.
3. Dane są trzy macierze Odpowiedzi. 2. A= ~-(A+Ar)+·~-(A-AT). 3. a) G-~ ~]·
[OI 2] B_[I 23] C= [2 4 I]
-5].
A= 503' o -l 2 • 3 -
I 2 O
Ol -} -1
Obliczyć: a) A+B, b) A-B, c) A+2B-C, d) IF, c) BT-Ar. b) [-~ -1
-:J. c) [~ -4 ~]. d)
·1
~ -~ •
-I S.
o
1
..
:f

-"
[ -1
4. Wykazać, ·że dla dowolnych macierzy A i n o tym samym wymiarze równanie X+ n = A 1 -·l
2
ma jedno i tylko jedno rozwiązanie dane wzorem: X = A-Ił.
o ()]
S. Znaleźć tak:1 macierz X, aby B-l-2X = O, gdzie Ił jest macierzą z zadania 3.
6. Wykazać, że dla iloczynu trzech macierzy zachodzi równość
(ABC)T = crnrAT
(III.42)
6. Zastosować dwukrotnie wzór (III.25).

12. Macierze· ['l' -b], a, b E

9.
_o o c l() b
COSllCI. -sin11e1.]- A
o.. 11. (Aa.)"= [ Slllllct.
.
COSllCI.
- na·

R, są reprezentacją liczb zespolonych a +bj, gdyż definicja

7. Wykazać, że pomnożenie macierzy A o wymiarze m x li lewostronne (prawostronne) J a .
przez macierz diagonalną [o„ i!,J stopnia 111 (stopnia li) jest równoważne pomnożeniu jej każdego równości, dodawania i mnożenia tych macierzy jest analogiczna do definicji równości, dodawania
wiersza (każdej kolumny) przez odpowiedni element diagonali, a mianowicie mnożenia liczb zespolonych, mianowicie:

[~ -dl.
[o,.i!,][a,.] = [i!,a„], [a,.] [ó,.il.J = [a„i!,]

8. Wykazać, że pomnożenie macierzy A o wymiarze m x li lewostronne przez macierz skalarną

a)
["b --:] =
c
~.,,. (a = c/\ b = cl),

stopnia 111 lub prawostronne przez macierz skalarną stopnia 11 jest równoważne pomnożeniu tej
macierzy przez liczbę, mianowicie b)
[" -"J + -d]c r = [a+c -(b+dl
r
b (/ d b+cl a-1-c
[ó 1.a] [a,.] = [a„][r5„a] = a[a,.J
= [ac-bd -(ad+ be)]
(co uzasadnia nazwę macierzy skalarnej).
9. Dane są trzy macierze diagonalne
c) [" -b] cl -d]c
b a acl+bc ac-bd

r~O O~ ~1· Ił= i·~~~,.

Z'luważmy ponadto, że:
I OOJ
A=
I O O I_
C =
[
O IO
.o o c d) n1acicrzą przeciwną do
b -b]
[(/
(/
jest [-(/ "]
-b -a•
1 Obliczyć iloczyn AHC.
11
:r';, 10. W ortokarte7jailskim ukladzie OXY poddajemy zaczepiony, dla ustalenia uwagi, w po- e) 1nacierzą odwrotną do niezerowej 1nncierzy [(/ -b] jest
b
czątku O układu wektor [x; y] obrotowi o kąt <p dokoła punktu O; otrzymujemy, jak wiadomo
(/

z płaskiej geometrii analitycznej (I V. 81 ), wek tor [x'; y'], przy czym

- ''.-.2~:7;-1]
I
x:] = [C.OS<p -sin<p] [X] -;;2h,1
[ -b (/
)' Sltl<p COS<p )'
-(;1-+p i11+h'
Def. Macierz

A,,, : = [c~s<p -sinrp]

f) macierzq odpowiadającą jedynce rzeczyw1sle,1 ,1csl . . . ['0 OJ1_ ,
sm<p cos<p .o
' .. 1
Powyższy izomorfizm macierzy
nazywamy macierzą
obrotu o k:1t <p.
Wykazać, że dla dowolnych kątów et. i fi
g) macierzą odpowiadającą jedynce uro,1onc.1 ,1csl _

i liczb zespolonych zapisujemy w sposób nasti,:pujący:

I 1
- ].
()

A,,,Ap = Arx+fJ

[{/ -b]
(III.43)
11. Obliczyć li-tą potęgę macierzy obrotu z poprzedniego zadania. a+bj ~
b (/
Ili. Macierze 106 3. Odwracanie macierzy 107

13. Obrót w płaszczyźnie zespolonej o kąt rp jest równoważny pomnożeniu liq;by zespolonej nieosobliw<l A = [a;k] stopnia n i skonstruujemy dla niej macierz odwrotną A- 1
przez efq' = cosrp+ jsinrp. Reprezentacj<1 tej liczby, podaną w ćwiczeniu poprz!'dnim, jest macierz korzystaj<1c z pojęcia dopełnienia algebraicznego Aij elementu mi macierzy
obrotu Aq1, tzn., że A oraz z twierdzenia Lapłace'a (Il.23, 24).
ei11i:::::; A1p
Dcf. Macierzą dolączoną AD macierzy kwadratowej A nazywamy: macierz
15. A =
[" "]
c -a.
, gdzie I" "I= o.
c -(/
transponowaną
cierzy A
macierzy utworzonej z dopełnień algebraicznych elementów ma-

(III.48)
3 ODWRACANIE MACIERZY
Jest to, ~czywiście, maCierz kwadratowa tego samego stopnia 11 co macierz A.
Jak wiadomo, mnożenie macierzy w zbiorze "wszystkich macierzy liczbowych nie Aby utworzyć iloczyn macierzy A i macierzy AD obliczmy najpierw elementy
za.wsze jest wykonalne. Zależność wymiarów macierzy tworziicych iloczyn można
tego iloczynu
scharakteryzować zapisem

(111X]J,pX11) -> (111X11)

(AA")ik = L" aiJAkJ
Postaramy się tak ograniczyć zbiór M 11 (K) macierzy, aby mnożenie macierzy stało J=l

się działaniem grupowym. Najpierw ograniczymy go do zbioru wszystkich macierzy Zgodnie z twierdzeniem Laplace'a (II.34) mamy zatem
kwadratowych tego samego stopnia. Niech 111(11) oznacza zbiór wszystkich macierzy (AAJ))ik = o,dAI (III.49)
stopnia 11. Łatwo zauważymy, że para (Jl;/(11), ·) jest monoidem (str. 24), a to
dlatego, że mnożenie macierzy należących do M(n) jest działaniem wewnętrznym, i analogicznie
łącznym i istnieje (obustronny!) element neutralny, zwany jedynką monoidu, miano- (III.SO)
wicie E„ (będziemy go krótko oznaczać przez E): Z założenia macierz A jest nieosobliwa, wobec czego równości (III.49) i (III.SO)
VEEM(11), j\AEM(n), EA= AE= A możemy zapisać w postaci macierzowej
Aby monoid ten był grupą, musiałby do każdej macierzy AE M(n) istnieć An An
A- -- =----A= E (III.Si)
element odwrotny, zwany macierzą odll'rot11ą do A i oznaczany przez A- 1 , taki że IAJ IAI
(W.30) z definicji (IIl.4S) macierzy odwrotnej do A wynika, że
{III.4S) A1'
A-1 =--- IAJ =I O (III.52)
Poszukamy warunków, jakie taka macierz spełnia. W tym celu stosując do powyższej JAJ'
równości twierdzenie Cauchy'ego o wyznaczniku iloczynu macierzy kwadratowych
Przykład. Obliczyć macierz odwrotną do macierzy
(str. 102) otrzymujemy natychmiast trzy twierdzenia.

jest
Tw. 1. Macierz odll'raca/11a A (tzn. taka, do której istnieje macierz odwrotna)
macierzą nieosoblill'ą.
A= [ ! ~ =:1
_-2 -1 I
(III.53)

Wynika to z twierdzenia Cauchy'ego: Stwierdzamy najpierw, że JAJ = 1 fe. O. Następnie obliczamy dopełnienia algebraiczne cle·
IAllA- 1=JEJ=
1
I (III.46) mentów macierzy A, np.
więc IAI fe. o. A 11 = [ 2
-1
-11 I
=I, A 21 = - [ l -I] =O
-I I
itd.
Tw. 2. Macierz od1vrot11a A - i do macierzy 11ieosobliivej A jest nieosobliwa.
Macierz dopclnicń algebraicznych będzie równa
Tw. 3. fVyz11acz11ik macierzy od1Vrot11ej A - 1 jest róll'n)' odll'rotności 11'yz11acz11ika
macierzy odll'racanej A [A1Jl =
I
O
-2
I I ,
Ol stąd A"=
l O
-2 I -1
1 ·1
[ [
I -1 2 O l 2
(III.47)
Wynika to bezpośrednio z równości (III-46).
Dzieląc macierz doh1czoną 'AD przez JAI znajdujemy macierz ~dwrotną do nieos~bliwej ma-

Wykażemy teraz, że do każdej macierzy nieosobliwej ist11ieje macierz odll'rotna,

tzn. że prawdziwe jest odwrócenie twierdzenia 1: macierz nieosobliwa jest macierzą ·
odwracalną. Metoda dowodu będzie konstruktywna. Mianowicie weźmiemy macierz
cierzy A, 111ianowicic

A- 1 =
[
l O
-2 l -I.
O I 2
Il (III.54)
'i

108 3. Odwracanie macierzy 109

Jl/. Macierze

Dla kontroli poprawności otrzymanego wyniku obliczymy Tw. 2. Odll'racanie macierzy jest inwolucją (W.31), czyli
!•1

=:' r·-~ ~ _ (A- 1 = H)-= cn- 1 =A); (A- 1)- 1 =A (111.57)

1[
'i_,I!
AA-·= [ ! 2
-2 -I I . O I
:I=
2
r~ ~ ::1
O O I
= E Tw. 3. Macierzą odll'rotną do, macierzy jednostkowej E jest sama macierz E,
\ mianou'icie (W.32)
Podsumujemy teraz rozważania tego paragrafu formułując twierdzenie.
(Ill.58)
Tw. Zbiór wszystkich nieosobliwych macierzy rzeczywistych stopnia 11 z mnoże-
Nic jest to jednak własność charakterystyczna wyłącznie macierzy E, bowiem
11iem macierzy jako dzialaniem wewnętrznym tworzy grupę.
np. rozwiązaniem równania A - t = A jest również macierz
W przypadku macierzy zespolonych grupę tę oznaczamy symbolem GL(n, C);
w przypadku macierzy rzeczywistych symbolem GL(n, R). ·(O OJ
W przypadku nieosobliwej macierzy drugiego stopnia A O O l
ol o
IAI #o Tw. 4. Odll'rotnoih' iloczynu macierzy nieosobliwych jest równa iloczynowi od-
ll'rotno.fri czynnild111', branych w przeciwnym porządku (W.33)
wzór na obliczanie macierzy odwrotnej A - 1 przybiera postać łatwą do zapamiętania (III.59)
(AH)-1 = n-1A-1

(III.55) Wykażemy jeszcze dwa twierdzenia.

Tw. Jeżeli }. i" O i A jest macierzą nieosobliwą, to
Czytelnikowi pozostawia się sprawdzenie, że jest tak istotnie. (/.A)- 1 = ;.- 1 A+ (III.60)

Przyklnd 1. Macierz A - •, odwrotną do macierzy A = [I 2]5 znajdziemy

3
stosując wzór
Dla dowodu wystarczy wykazać, że iloczyn macier1.y występującej po prawej stronie równości
(111.60) i macierzy odwracanej }.A jest macierzą jednostkową: jest tak, gdyż
(lII.55) o.-•A- 1)(}.A) = c.i.- 1}.)(A- 1A) =IE= E

IAl=I~ ~l=-1, A_ 1 = --~- [

I
5 -
-3 I
2] = [. ·- 35 ·-I2] Tw. Dla nieosobliu•ej macierzy operacja odwracania macierzy i operacja transpo-
nowania macierzy są przemienne, tzn.
Otrzymany wynik sprawdzamy
(IIl.61)
AA-'=[I 2] [-5 2]=[1·(-5)+2·3 1·2+2·(-1)]=[1 o]=E
W celu udowodnienia (111.61) dokonajmy transpozycji obu stron równości A- A = E
1
3 5 3 -I 3·(-5)+5·3 3·2+5·(-·I) O 1
(A- 1A)T =ET, stąd AT(A- 1)T = E
cosrp -sin<p]
Przyklnd 2. Ap = . jest macierzą obrotu o kąt rp (por. ćwiczenie IO, str. 104). i pomnóżmy obie strony otrzymanej równości lewostronnie przez (AT)- 1 • Otrzymamy kolejno:
[ Slllrp COSrp
(AT)-IAT(A-l)T = (A~)-'E, E(A-')'" = (AT)-1
Wobec tego
__ [ cosrp sinrp] [cos(- <p) -sin{-rp)] . a stąd już wynika teza.
A,„ 1 = . = . = A_ 9, Jest macierzą obrotu o kąt-ip.
-smrp cosrp sm(-rp) cos(-rp)

Przykład 3. Jeżeli A = [ a
o b
o]
, ab #- O, to A - 1
= [I o oJ
fa
l /b
.
ĆWICZENIA
1. Jaką macierz możemy odwracać i co nazywamy macierzą odwrotną?
2. Obliczyć macierze odwrotne do macierzy:
Uwag a. Z definicji macierzy odwrotnej (lll.45) wynika bezpośrednio, że macierz nieosob·
~
-2
!iwa i macierz do niej odwrotna tworzą parę macierzy przemiennych.
B =
3
4
I
2
-2"1I , 2
-~ -~
·-:i .
Z tego, że zbiór wszystkich macierzy nieosobliwych tego samego stopnia jest l3 -1 5_
-2

grupą względem mnożenia macierzy wynikają następujące twierdzenia jako wnioski

prawdziwe dla dowolnych elementów grupy GL(n, K): D =
1
l -~. . ·1
-=_11 .
Tw. 1. Kazda macierz C E GL(n, K) jest elementem regularnym tej grupy (por.
l1 I I
3. Wykazać, że dla iloczynu trzech macierzy kwadratowych nieosobliwych tego samego stop-
twierdzenie na str. 24); tzn. ze dla każdej macierzy A, n i Cz grupy GL(n, K) nia zachodzi równość
(CA = CB) => (A = B) (III.56) (Anq- • = c- •n-• A- 1 (III.62)
(AC =BC)=> (A= B),
 '1~
!I1'
Ili. Macierze 111. •t
4. Równanie macierzowe Cramera
I
I
4. Def. Macierz A nazywamy macierzą podobną do macierzy B, jeżeli istnieje taka nieosobliwa:: przyjmuje ono nast~pującą postać macierzową:
macierz C, że n = c- 'AC.
Wykazać, że podobieństwo macierzy jest równoważnością.
5. Wykazać, że zbiór wszystkich macierzy kwadratowych tego samego stopnia z dodawaniem
Y = AX, czyli 1·.~::1
YJ
= [
. -2
! ~
-I
=:] [:~:1
I X3 J
i mnożeniem jest pierścieniem unitarnym (z dzielnikami zera). Macierz A jest macierzą (111.53), a jej odwrotna A- 1 - macierzą (Ill.54). Jest więc

Odpowiedzi. 2. A- 1 =
[ 4
-18 1
-3
o
o
-5]
2: •
n-•= __:_ [
36
_:_:~
-IO
-3
21
-1~51.•
X=A-'Y=ł-~ ~ _:11·~::1·
· . o. I 2. .J'J.
I
6

C' - [ - I:
-1
I
I
3
-2
o
6 •
-4]
-1
n-•= Lr
2
o -1-j /1-j
.-2j
J·
skąd wnosimy, ·że szukane przekształcenie ma postać
Xi= )'1+.) 13, X2 = -2)'1+Y2-)'3, X3 = J'2+2y3

l
4 2j -(l+j) 1-j Macierzowa metoda rozwilizywania układu Cramcra. W ogólnym przypadku
2 I -6 -IO
układu Cramera o /1 niewiadomych
3. Zastosować dwukrotnie wzór (III.59). 4. Sprawdzić, że zachodzą: W.16, 17 i 18. 5. Trójka
(llif„(JC), +, · ) jest pierście~iem unitarnym, bo para (.'11.(K), +) jest grupą abclowi1, a para
(M.(K), · ) monoidem (zob. str. 24). -f-G1nX11 = b1
a 21 x 1 +a 22 x 2 + „ . +a2„X11 =b1

4 RÓWNANIE MACIEHZOWE CRAMERA ;,„·1 ·-~1· ~-~1:,~ ~~ ~~ . „.. ~·a:„: ~.: ·~ ·b·„
w celu jego rozwh!zania posługujemy się rachunkiem macierzowym w sposób na-
Przekształcenie A: R"-+ R" zapisujemy w postaci związków liniowych
stępuj<icy:
:''. .~.~l·l·'~I.~-.„„. ~~~l.~~k.-1: ::·. :.~1:1~'.') l. Oznaczamy
Yt = ail X1 + .„ -1-atk xk+ „. -l-a1„ x„ (III.63)
;,,: ·~·~„·! ·;I·~ „„ . ~;~„~ ;k·-1: -.:.· ~-·;„:, ~-:, A
(III.68}

lub krócej
2. Układ zapisujemy jednym równaniem macierzowym
i=l, ... ,11 (III.64) (III.69)
AX = B, JAJ of. O
3. W wyniku lewostronnego pomnożenia przez A- obu stron równania (III.69}
1
Można je zapisać także w postaci macierzowej
otrzymujemy rozwiązanie macierzowe
Y = AX

l
(III.65) (III.70}
x = A- 1 n
przyjmując oznaczenia
4. Obliczamy macierz A- 1 odwrotną cło A.
5. Obliczamy wartości niewiadomych w zapisie macierzowym

r
.~11 .„ G1 11
.........
ll11
y = .
'
A= „„„„. (III.66) x1 A A11
11
A„,] [bil (Ilf.7l)
~..-1· .. „.·. ~,:„ ' L ilr ~-1.:. ~·2:,. :.-.· ~·„:.
[ „.
[
y„ [ L_
Przekształcenie to jest różnowartościowe (a więc jest bijekcją), gdy jego macierz A gdzie element .·łii jest dopełnieniem algebraicznym elementu a,i rnacier:;>;y A układu,
jest nieosobliwa, tzn. gdy /A/ ;6 O. Mnożąc obie strony równości (TII.65) lewostron- lub w postaci przekształcenia
nie przez macierz A - 1 , odwrotni! do macierzy A, otrzymujemy przekształcenie
odwrotne
(IIl.67)
~: -~ l~l .(A.' :b: ~A~: b'. + ..• .+A:: b:) l (III.72)

Przykład. Dane jest przekształcenie

x„ ilr(A1„b1+A1„b1+ „. +A„„b„) J
"!'
'!

Ili. Macierze Równanie macierzowe Cramera 113

4.
U w a g a. Gdy mamy rozwiązać jeden konkretny układ Cramera, to rozwiązanie przy zapisie ĆWICZENIA
macierzowym wymaga tyle samo pracy, co przy zapisie wyznacznikowym. Jeżeli jednak mamy do t. Rozwi:1zać metodą macierzową następujące układy Cramcra:
czynienia z wieloma układami o identycznej lewej stronie, a zmieniającej się kolumnie wyrazów wol- a) x-2y+3z = 9, b) x-y-1-z =I, c)2x-3y+z = 2.
nych, to zapis macierzowy okazuje się znannie ekonomiczniejszy, bowiem wówczas tylko raz liczy x-y-1-z = 4 ·-x-l·y+2z = - l x+5y-4z = -5
się macierz A - •, a następnie mnoży się ją przez różne kolumny macierzy B. W wyznacznikowej
-x-y-l-2z = 4 2x-y-l-z = 3 4x+y-3z = -4
·metodzie Cramcra natomiast każdy wyznacznik w licznikach rozwiązaii zależał od wyrazów wol-
nych, wobec czego trzeba je było obliczać dla każdej kolumny macierzy B od początku. „
z.
Trzy identyczne czwórniki, rozpatrywane w ostatnim przykładzie, połączono szeregowo
na skutek czego otrzymano nowy czwórnik. Przyjmując R, = R1 = R, = I il obliczyć: a) macierz
Przykład. Dany jest obwód elektryczny przedstawiony na rys. 111.2. Część obwodu między nowego czwórnika„ b) napi~cie U 1 i prąd / 1 na wejściu, jeżeli na wyjściu wynoszą one U„ = 0,6 V,
punktami aa'bb' nazywamy czwtirnikiem. Zaciski aa' nazywamy wej.fciem, zaś bi/ w;j.vciem czwór- h = 0,2 A.
nika. Do wejścia przyłączone jest źródło prądu, do Wł'jścia odbiornik energii (obciążenie). Czwór- Odpowiedzi ·1. a) (I, -I, 2), b) (2, I, O), c) (5, 6, IO).
26 45
z .
a) (
15 26
], b) U, = 24,6 V, !, = 14,2 A.

fi
PRZEKSZTAŁCENIA AFINICZNE I MACIERZ ORTONORMALNA
5
111.2 Niech w 11 wymiarowej rzeczywistej przestrzeni wektorowej dany będzie układ afi-
niczny współrzędnych i niech współrzędne punktu w tym układzie tworzą ciąg
nik uważamy za element stały, co oznacza, że charakteryzujące go oporności R 1 , R 1 i R, są usta-
11-elementowy (xi), i :s;; 11, który będziemy zapisywać za pomocą macierzy kolum•
lone; zmieniać się natomiast może obci:tżenie. Korzystając z prawa Ohma możemy napisać zależność
między napięciem i prądem na wejściu oraz na wyjściu czwórnika ·nowej
R 1 +R.i R 1 R 2 +R 2 R 3 +R 3 R 1
u,=----
R
u,+-----···---- R
----- ---- 11 ,

1=:1
· 3 3
(III.77)
I R +R X=
1, = - - u,+ -2- -3 I, (III.73)
R3 R3 „"\:n.

Oznaczając Jeżeli każdemu punktowi X przypiszemy jednoznacznie punkt Y, to mówimy,

R,+R, R, R 1 -l-R 1 R 3 +R 3 R 1 że w przestrzeni jest określone przekształcenie (transformacja). W szczególności

l
B =
A= --R-,-, przek.fztałceniem liniowym niejednorodnym nazywamy przyporządkowanie określone
„ -- - - - - - · • •„ . „ „ „ „ - - - - „

R,
za pomocą układu
I R 2 +R,
C=- D = --------· tIII.74)
R, ' R, +a1.x.+b1
układ liniowy (III. 73) zapisujemy jako jedno równanie macierzowe
~~ .~ ·a·2·1~.1 ~~~2.~2.:.·:: .-~~~".~".~~~ (III.78)

[~'] = [~ ~] [~'] (III.75) Yn = an1X1+an2X2+ .„ +annXn+bn

Macierz A transformacji liniowej macierz kolumnową D wyrazów wolnych
zwane rów11a11ie111 czwórnika. Macierz [Ac /)JJ] nazywa111y nwcierzą czwórnika. Jest ona nieosobliwa, definiujemy irnstępująco:
a jej wyznacznik jest równy jedności. Rozwiązując równanie (111.75) zgodnie z (IIl.67) i (III.55) bi.
·Otrzymujemy
n= ';2 (III.79)
[u,]
!,
= [D-C-JJ]
A
[u']I,
(III. 76) [

Równania (llJ.75) lub (IJI.76) pozwalają obliczać pn1d i napięcie na wejscm rozważanego "" -
Układ (III.78) możemy zapisać w postaci macierzowej
czwórnika, gdy znany jest pn\d i napięcie na jego wyjściu - i odwrotnie. W podobny sposób można
za pomocą analogicznej macierzy czwórnika scharakteryzować inny czwórnik. Można też tworzyć Y = AX+D (III.80)
łańcuch czwórników, łącząc wyjście poprzedniego czwórnika z wejściem następnego. Jedną z przy-
Gdy B = O, przekształcenie to, jak wiemy, nazywa się przekształceniem linio-
czyn, dla których rachunek macierzowy jest powszechnie stosowany w teorii czwórników jest to,
że macierz szeregowo poh1czonych dwóch czwórników jest równa iloczynowi macierzy tych czwór- wym (str. 39).
ników, branych we właściwej kolejności. Odwracalność przekształcenia jest zapewniona przez nieosobliwość macierzy A.

8 Matc1m1tyka er„ III

Ili. Macierze
5. Przekształcenia afiniczne I macierz ortonorma/na 115
Zakładając IAI i' O, otrzymujemy przekształcenie zwane przeksztalce11 iem
Przekształcenie zachowujące odległość dowolnych dwóch punktów nazywamy
11ym, w przypadku zaś gdy ponadto B = O - ce11troafinicznym, tzn.
przekształceniem izometrycznym, izometrią lub przeksztalce11iem ortonormalnym.
Y = AX, IAI i' o
Grupa macierzy ortonornmlnyeh. Obecnie zajmiemy się badaniem własności
Przekształcenie afiniczne nazywamy także powinowactll'em; AE GL(n, R). macierzy stopnia /1 spełniających równanie (III.90) 1 >.
. lzomct~ia. Rozpatr.zymy teraz szczególną postać powinowactwa na płaszczyźnie Def. Nieosobliwą rzeczywistą macierz kwadratową A nazywamy macierzą
eukl.1desoweJ w u~ładzte kartez!:u1skim prostokątnym OXY, w którym odległość orto11orma/11ą, gdy macierz transponowana Ar jest równa macierzy A- 1 odwrotnej
dm1ędzy punktami Af1(x 1 ,;1i) 1 A12 (x 2 ,y 2 ) oblicza się ze wzoru do A
d = 1!(.\'2-x152 +
(Yz-y~) 1 (IIl.91)
Wprowadzając oznaczenie W wyniku lewostronnego lub prawostronnego pomnożenia obu stron równości
(111.91) przez macierz A otrzymujemy warunki równoważne, które spełnia macierz
ortonormalna
AAr = E (111.92)
kwadrat tej odległości możemy zapisać w postaci macierzowej
Powyższe równości zapisane za pomocą delty Kroneckera przyjmują postacie
d 2 = zrz
(III.84) li n
. Jeż~li ytaszczyznę odniesioną do układu kartezja11skiego poddamy przekształ­
cenm afn11cznem.u, w wyniku którego obrazem punktu M będzie M' ( ' ')
L
1~1
aliakJ = O;k', L
1~1
a1; alk = 01k (III.93)
b 1 I X1,Y1,
a~ ra.zem p.u~1ktu M2 pun~t M;(x;, y;), to kwadrat odległości między tymi punkta- z których wynika, że dla macierzy ortonormalnej iloczyn skalarny dwóch wierszy
mi, mianow1c1e d' =A-I; M~ , przy oznaczeniu
2 2
(równość III.93), jest deltą Kroneckera; analogicznie jest dla kolumn (równość

Z'=
,,;-x;J
[Y2-Y1
I ,
III.93). Oznacza to, że wektory będące wierszami macierzy ortonormalnej są jed-
(III.85) nostkowe i parami ortogonalne, tworzą więc układ ortogonalny i unormowany
czyli ortonormalny, skąd nazwa tej macierzy; analogicznie jest dla kolumn.
możemy zapisać wzorem macierzowym analogicznym do (III.84)
U w a g a. Niektórzy autorzy macierz spełniającą warunki (Ul.93) nazywają macierzą orto-
d' 2 = z'rz'
(III.86) .go11al11ą 1111ormowa11ą
lub krótko macierzą ortogo11a/11ą.
Przy przekształceniu afinicznym na ogół d i' d'. Przykład. Macierzami ortonormalnymi są: macierz obrotu, macierz jednostkowa dowolnego
. Pos~ukajmy wśr.ód przekształce11 afinicznych płaszczyzny takiego przekształ­
cema, k~ore zachow111c odległość punktów, a więc takiego, które przy oznaczeniach
(III.83) I (III.85), przyjęciu układu ortokartezja11skiego .OXY oraz zależności Z' =
stopnia, macierz I~ ~ !l
= AZ, zachowuje równość kwadratów odległości (IIl.84) i (III.86), tzn. Tw. Zbiór wszystkich macierzy ortonormalnycl1 tego samego stopnia tworzy
grupę względem mnożenia macierzy; oznaczamy ją symbolem O(n), gdzie 11 jest stop-
(III.87)
niem macierzy ortonormalnych.
dla każdych dwóch punktów M 1 i M 2 •
DOWÓD. Wykażemy najpierw, że iloczy11 macierzy orto110rmalnycl1 Jest macierzą orto11or-
Dla każdego Z powinna więc zachodzić równość
mal11ą.Niech A i Ił będą macierzami ortonormalnymi tego samego stopnia, tzn. AAT = E, nor =
(AZ)r AZ= zr(ArA)Z = zrz (III.88) = E. Mamy wykazać, że (AB)(Alł)'" = E. Jest tak istotnie, gdyż
(Alł)(Alł)T = A(IJIJT)AT = AEAT = AAT = E
Równość (III.88) jest SJ>elniona dla każdego Z wtedy i tylko wtedy, gdy Nast<;;pnie wykażemy, że macierz odwrot11a do macierzy orto11orma/11ej jest macierzą orto11ormafllą.
Ar A =E W tym celu załóżmy, że macierz A jest ortonormalna: AT= A- 1• Mamy wykazać, że (A-')T =
(lll.89)
lub = (A - 1 )- 1 = A. Jest tak, bowiem
(A-')T = (A1')-1 =(A-•)-•= A
(III.90) co kmiczy dowód twierdzenia.
co jest równoważne (lll.89) wynika z prawostronnego pomnożenia stron rów-
nania (Ilf.89) przez A- 1 • •> O macierzach ortonormalnych pisaliśmy już w punkcie 111.5 tego podr<;;cznika; podawa-
liśmy tam ich interpretację geometryczną w przypadku płaszczyzny lub przestrzeni.
 117
Ili. Macierze Twierdzenie Kroneckera-Cape/liego
1
Macierzy ortonormalnych dotyczą następujące twierdzenia. TWIERDZENIE KRONECKERA-CAPELLIEG0 >

Tw. 1. Macierz tra11spo11oll'a11a macierzy orto11ornw/11ej jest orio11ormal11a. Dotychczas rozpatrywaliśmy układy równat1 liniowyc~1 o liczbie niewiad?r~ych
równej liczbie równali, i to tylko ukła.dy Cramera. Obec111e rozważymy układ hrnowy
DOWÓD. Mamy wykazać, że jeżeli AT= A- 1 , to (,\l")T = (A 7 ")- 1 • Tezę otrzymujemy
transponując obie strony równości definiującej ortonormalność macierzy A, mianowicie · złożony z m równań o 11 niewiadomych

l
·
(AT)T = (A- ')T = (AT)-1
x
a 11 1 +a 12 X2 + „. +a1nXn: b1

Tw. 2. ·Wyznacznik macierzy ortonormabzej jest równy + 1 lub -1. a 21 x 1 +a22X2+ ··· +a2nXn - b2 (III.97)

~~.:.~: ~-·a'.n; 2~·2·~ ~-~„:n:>::, ·~ ·;j

DOWÓD. Zastosujemy twierdzenie Cauchy'ego do jednej z równości (III.92), np. do AAT "- 0
. = E. Otrzymamy JAIJATJ = JAJ 2 = 1. Stąd IAI = I -łub JAI = -1. -.:.·

ortonormalną o wyznaczniku + 1 nazywamy macierzą orta,

Def. Macierz współczynnikach a1k oraz b1 należących do ci'.1la liczb?wego K.. .
normalną wlafriwą;
w przeciwnym przypadku - macierzą ortonormalną niewla.friw'ą. Macierzą ukladu (III.97) nazwiemy macierz A Jego wspolczyn111ków przy
Zbiór wszystkich macierzy ortonormalnych właściwych tworzy wzglcodem zmiennych
mnożenia grupę nazywaną specjalną grupą ortonormalną, oznaczaną symbolem
SO(n). .
A-[~''.'.:·.· .a.1~] (III.98)

G1111 ••• Omn

ĆWICZENIA
macierzą rozszerzoną macierz C powstałą z macierzy A przez dołączenie do niej
1. Jaką macierz nazywamy ortonormalną, a jaką - ortononnalną właściwą?
kolumny \vyrazów wolnych
2. Co to jest przekształcenie liniowe, a co przekształcenie afiniczne?
3. Dlaczego centroafiniczne przekształcenie plaszczyzny o macierzy ortonormalnej jest izo-
metrią?
a 11 ••. a1nb1]
. (III.99)

nych.
4. Wykazać, że iloczyn skalarny wektorów jest niezmiennikiem przeksztalceri ortonormal·
C = . ;,,:,: : .„ ·a:"~ ;J,:,
5. Wykazać, że wszystkie ortonormalne wlaściwe przeksztalcenia plaszczyzny mają macierz Przez rozwiązanie ukhłdu (Il f.97) będziemy rozumieć ciąg 11 liczb ( a1 . CXz, ··· • o:.)
należących do wymienionego ciała liczbowego, które wstawione do układu (III.~7)
[ c~sp
Slll'J'
-sin'l']
COS'J'
(III.94)
na miejsce niewiadomych spełniają ten układ, tzn. zmieniają go w tożsamość, a więc
wszystkie zaś ortonormalne niewłaściwe macierze ciąg
(III.100)
COSfJJ -sinp] [I 0] [COS'J' -sinrp] (III.95)
[ -sinp -cosp = O -I sin'l' cosq' Tw. (Kroneckera-Capelliego). Układ (IJI.97) jest rozwiązalny wtedy i tylko
6. Wykazać, że przekształcenie afinicrne płaszczyzny jest jednoznacznie określone warun- wtedy, gdy R(A) = R(C), przy czym gdy R(A) = R(C) = 11, to ule/ad (III.~7) m~
kiem: trójka danych niekolinearnych punktów przechodzi w tym przcks7talceniu w trójkę danych dokładnie Jedno rozwiązanie, gdy za.I: /i'.(A) = R(C) = r < 11, to uk:lad ma mesko11-
niekolinearnych punktów.
cze11ie wiele rozwiązmi zależnych od 11-r parametrów.
7. Wykazać, że zbiór wszystkich macierzy nieosobliwych tego samego stopnia tworzy grupę
wzgl<;dem ich mnożenia; podgrupą tej grupy jest zbiór wszystkich macierzy ortonormalnych. Ich DOWÓD. K 0 n ie cz n ość. Mamy wykazać, że gdy uklad (III.97) ma rozwiązanie (III.100),
z kolei podgrupą jest zbiór wszystkich macierzy ortonormalnych właściwych: to R(A) = R(C). Jest tak, gcl)ż rząd macierzy C nic ulegnie zmianie w wy~i.ku ocljęc~a o~ kolumny
wvrazów wolnych sumy pierwszej kolumny pomnożonej pr7.ez o: 1 , clrugrcj pomnozoncJ przez ~2
SO(n) c 0(11) c GL(n, R) (III.96)
it~L. aż do n-tej pomnożonej przez 0: 11 • Ale w ten sposób ostatnia kolumna wyrazów wolnych zostame
:1 zashuiiona kolumną zerową, co oznacza, że R(C) = R(A).
:i,,, Odpowiedzi. 4. Iloczyn skalarny wektora x = [.,.,; x 2 ; x 3 ] i wektora y = [y 1 ; )'2; y,] w ukła· szkic cl 0 w od u cl os ta t c cz n ości. Mamy wykazać, że jeżeli R(A) = R(C) = r,
dzie kartezjańskim prostokątnym OX1 X 2 X 3 zapisujemy w symbolice macierzowej xry, gdzie

I·
'i•,
to układ jest rozwiązalny i to jednoznacznie gdy r = 11, jest zaś nieoznaczon_y, gdy r < 11. W przy-

X = f~: Y = [ ~:: ., są macierzami jednokolumnowymi odpowiadającymi tym wektorom. „

padku = 11 jednoznaczność rozwiązania jest oczywista, ~dyż albo (III.97) ~es~ uklade1;1 Cramc,ra,
albo rówmui jest więcej niż niewiadomych, przy czym, jak można wykazac, Jest o'.1 ro"".now~z1.1y
.X3 J'J układowi Cramern. Gdy r < 11, to tak można przcnumerować zmienne i wybrać r rownan sposrocl
wykazać, że (AX)T(AY) = xry, gdzie A jest macierzą ortonormalną, tzn. AT A = E. 5. Z te·
Mamy równari układu (Ill.97), by otrzymany układ r równari o niewiadomych X1, Xi. •..• x, był układem
go, że b]jest macierzą ortonormalną wynika: a 2 -i-b 2 = I, ac+ bd= O, c 2 .ł-d 2 = 1. Stąd
A= [a Cnuncra
c d
można przyjąć a= cosp, b = -sin'l' or'_lZ d =a= cosp i c = -b = sinqi lub d = -a= -cosqi
i c = b = -sinp. I) ALI'REDO CAPELLI, matematyk wioski (1855-1910).
Ili. Macierze 6. Twierdzenie Kroneckera-Capelliego 119

ll11 Xi+ „. +tlirXr = bi -tlir+ 1Xr+1 + ... -tltnXn} Układ jednorodny ma zawsze rozwiązanie zerowe; macierz układu jednorod-
(lll.101)
tl„1X1+ ... +arrXr = b,-llrr+1Xr+1+ ... -a,„Xn nego ma rząd równy rzędowi macierzy rozszerzonej. Na mocy twierdzenia Kronec-
kera-Capelliego układ jednorodny ma rozwiązania niezerowe, jeżeli rząd r jego ma-
Wtedy pozostałe równania układu (Il 1.97) jako zależne od równm1 układu (Il I. I OI) można odrzucić.
Układ (111.101) jest jednoznacznie rozwiązalny względem zmiennych x 1 , x„ ... , x, w zależności cierzy jest mniejszy od liczby 11 niewiadomych; rozwiązania te zależą wtt~dy, oczy-
od pozostałych zmiennych x,.." ... , x„. Wobec tego układ (111.97) jest nieoznaczony, a jego roz. wiście, od 11- r parametrów.
wiązanie istotne zależy od 11-r dowolnych parametrów (którymi mogą być np. zmienne x,.. 1 , ••• , x.).
Przykład. Posługując si<; znaną definicją zależności liniowej wektorów wykażemy, że na pła·
W ten sposób zak011czyłiśmy szkic dowodu twierdzenia Kroncckera-Capełlicgo,
szczyźnic każdetrzy wektory sq liniowo zależne.
Przykład 1. Układ Niech a ~ [a,; a,]; /J. = [b,; b,], c = [c,; c,]. Warunek liniowej zależności wektorów za·
pisujemy wektor.owo w postaci
x+2y+ z= 5
2x+ y- z= 4 rw+/Jb+yc =O,
x- y-2z = -1 lub we współrzędnych w postaci układu dwóch równań liniowych o trzech niewiadomych tx, {J, y
nic jest układem Cranwrn, gdyż jego wyznacznik jest równy O. , a.,tx+bxfl-1-c.<)' =O, a,tx+b,{J+c,y =O
Stwierdzamy, że rzttd macierzy układu jest równy 2 i jest równy rzędowi macierzy rozszcrzon~j Jest to układ jednorodny o liczbie równa1't mniejszej od liczby niewiadomych, a więc m~jący zawsze
rozwiązania niezerowe.
·1 2

~1.
·1 2 1 ·1
A= 2 l -I , R(A) = 2, C = 2 I -I R(C) = 2 Twierdzeniu Kroncckcra~Capelliego można nadać interpretację wektorową,
l -1 -2 1 l -1 -2 -I uważaj<1c ciągi współcżynników w układzie (III.97) za wektory kolumnowe ak>

l
ciąg wyrazów wolriych za wektor ·kolumnowy b

~:
'
a1k1
a,k
. ' le 1, ... , n, b = l (IIl.106)

a niewiadome xk, k
_amk.

1 , ... , 11, za
r bm
współczynniki rozkładu wektora b w układzie
wektorów ak
fi

b = L
k~l
Xktlk (JII.107)

Powyższą interpretację rozważymy szczegółowo w przypadku płaszczyzny.

Niech będzie układ dwóch równań liniowych o dwóch niewiadomych:
x-y-2z+I"' A(x+2y+z-5)+/t(2x+y-z-4) (IIl.104)
a11X1+a12X2 = b1, a11X1+022X2 = b2 (IIl.108)
równoważną układowi czterech równań o dwóch niewiadomych
który zapisujemy wektorowo w postaci
J.+2/t = 1, 2A+p = -1, J.-11 = -2, -5J.-41t =I
X1ll1 +X2ll2 = b (IIl.109)
Nic jest to układ Cramera, gdyż liczba równa11 jest większa niż liczba niewiadomych. Jego
macierz ma rząd równy rzędowi macierzy rozszerzonej
gdzie

[~:]
A= R(A) = 2, c = [ ~ 2 I]
.-5 -4
1 -1
-1 -2 •
L
R(C) = 2
b =

Jednoznacznej rozwiązalności układu (III.108), tzn. przypadkowi gdy rząd

więc układ (lll.105) jest oznaczony. Jest on równoważny np. układowi Cramera macierzy A (a tym samym i rząd macierzy rozszerzonej C) jest równy 2, odpowiada
-t+21< =I, 2}.+p = -1
jednoznaczny rozkład wektora b w bazie niezależnych liniowo wektorów i a2 • "i
Gdy R(A) = 1, to wektory ll 1 i a 2 są kolinearne (równolegle) i wtedy jeżeli
którego rozwiązaniem jest }. = -1, I' = I.
wektor b nic jest do nich równoległy, tzn. gdy R(C) = 2, wektora b nie można
Dcf. Układ (III.97) nazywamy ukladem jednorodnym, gdy b 1 = b2 przedstawić jako kombinacji liniowej wektorów "i
i ll 2 , a więc układ (III.108)
= b,,, =O. jest sprzeczny. Gdy zaś R(C) = 1, to wszystkie trzy wektory a 1 , ll 2 i b są kolinearne
 Ili. Macierze l. Macierze zespolone 121

(równolegle) i istnieje nicsko11czenic wicie współczynników rozkładu MACIERZE ZESPOLONE

7
j! w zbiorze wektorów a 1 i a 2 , a więc układ (Hl.108) jest 11ieoz11aczo11y.
Wiemy już, że maderz zespolona to taka macierz, której elementy są zespolone.
!l„ Przypadek R(A) = O, a więc gdy wszystkie współczynniki a 1k = O, tzn. gdy
ii
Macierz rzeczywista jest szczególn'}'m przypadkiem macierzy zespolonej. W tym
",, a1 =O i a 2 =O nie jest interesujący.
punkcie zajmiemy się n1acicrzami zespolonymi.
Def. Macierz .11Jrzężo11a z macierzą A jest to macierz A powstała z macierzy
ĆWICZ.ENIA
A [a 1d w wyniku zastiuJicnia jej elementów elementami z nimi sprzężonymi,
l: Podać twierdzenie Kroneckera~Capelliego dla układu równa11 liniowych i dla układu rów- tzn.
nań liniowych jednorodnych.
2. Układ równań liniowych nazywamy oz11aczo11ym, gdy jest jednoznacznie rozwh1zalny;
11ieoz11aczo11ym - gdy rozwiązat1 ma więcej niż jedno; sprzecznym - gdy nic ma rozwi1iza11. Operacja sprzężenia macierzy jest symetryczna, tzn. że gdy macierz A jest
Posługując się twierdzeniem Kroneckcra-Capelliego wykazać, że gdy równania tworzące sprzężona z macierzą B, to i odwrotnie -macierz B jest sprzężona z macierzą A
układ są sprzeczne, to układ jest sprzeczny; natomiast gdy są niezależne lub zależne, to układ jest
oznaczony lub nieoznaczony. (A = B)-= (A = B)
3. Wykazać, że gdy dwa równania liniowe z dwiema niewiadomymi są sprzeczne, to ich układ
jest sprzeczny; gdy niezależne - to oznaczony, a gdy zależne - to nieoznaczony.
Wynika z tego, że dwukrotne zastosowanie do macierzy operacji sprzężenia
4. Rozwiązać układy równail: prowadzi do tej samej macierzy
a) 9x-3y+3z = 3, b) 10x-2y+8z = l,
-6x+2y-2z = -2
(A)= A
5x+ y--8z =O
15x--y =0 Operacja sprzężenia jest przemienna z następującymi działaniami na ma-
c) x+ y-3z = -I, d) 2x+ y+ z = 2, cierzach:
2x+ y-2z = l x-1•3y-I- z"= 5
1) dodawaniem macierzy A+.li = A+B
x+ y+ z= 3 x+ y+Sz = -7
x+2y-3z = l 2x+3y-3z = 14
2) mnożeniem macierzy przez liczbę zespoloną ?.A ·;.A.
c) x+ y-1- z= 2, f) x--2y+4z = O. 3) transponowaniem macierzy .A'r = Ar
2x- 3y+ 4z = 3 2x-4y+8z =O 4) odwracaniem macierzy nieosobliwej .A- 1 = 1\- 1
4x-11y+l0z = 5 x+ y-1- z= O Macierz jest rzeczywista, jeżeli jest identyczna z macierzą z nią sprzężoną,
5. Rozwiązać układy równa11: tzn. jeżeli A = A, czyli gdy a1k = (i;k dla wszystkich elementów macierzy A.
a) x+y+z =a b) x-l-ay+a 2 z =a-'. Transponowaną macierz sprzężoną z macierzą A oznaczamy przez At
x+(l+a)y+z=2a,a;"'O x-l-by-l-b2z=b'
x+y+(l+a)z =O x+cy-l-c 2 z = c-1
At:= A.'r = j\T
6. Wykazać, że w przestrzeni trójwymiarowej każde cztery wektory są liniowo zaló.ne. Jeżeli więc A = [a 1d, to elementy macierzy At wiążą się z elementami macierzy A
7. Wykazać, że warunek kolinearności wektorów
następującą zależnością:
a= fax; ay; llz] i b = [bx; b,; h,J jest równoważny warunkowi:
rząd
{lx Gy llz] .-
_,, l. (At)14 = iik1
[ bx b, b,
Pri.yklad. Jeżeli istnieje AU, to (AB)t =Ut At. Dowodzimy tego korzystając z prawa tr~ns­
8 • W y k azac,
' macierz A -= ["' h, "']. układu
że Jeżeli
. pozycji iloczynu macierzy (str. 1OO) oraz z przemienności operacji sprzężenia z transponowamem.
ll2 b2 <'2
a1x+b,y+c,z =O, a,x+biy-l-c 1 z =O jest rzędu 2, to rozwiązanie zależne od ,jednego para- Dcf. Macierz A = [a 1d nazywamy macierzą hermitmvską'> lub samo.11;rzę­
metru można zapisać w postaci stosunku
żoną, jeżeli jest identyczna z transponowaną macierzą z nią sprzężoną, tzn. gdy
X y Z

1t~ ;J = r~-;J = 1;:~ tJ =I

A= At
Jest wtedy alk = akl.
9. Wykazać prawdziwość tw. JO ze str. 87. Macierz hermitowska jest, oczyw1sctc, macierzą kwadratową; jej elementy
Odpowiedzi. 4. a) z= 1-Jx+ y, x, y-dowolne; b) układ sprzeczny; c) układ sprzeczny; na przekątnej głównej są rzeczywiste. Macierz hcrmitowska i jednocześnie rzeczy-
d) x = 1,y = 2, z= -2; e) = -(9-7z)/5,y = -(2z-1-l)/5, z-dowolne; f) x = -2z, y =z,
wista jest rzeczywistą macierzą symetryczną.
z- dowolne. _s .. a~ x = a, Y. = 1 '.z=. -l; b) jeżeli a, b, c różne, to x = abc, y = -(ab-I-be-I-ca),
z= a+b+c; Jezcl1 dokladrne dwie z liczb a, b, c są równe, to rozwiązanie zależy od jednego para-
metru; jeżeli a= b = c, to rozwiązanie zależy od dwóch parametrów. I) CHARLES HERMITE, matematyk francuski (1822---1901).
 123
Ili. Macierze Macierze zespolone

Tw. Jeteli A = [a1klmxn jest macierzą zespo/011ą, to macierz AAt jest do rzeczywistej macierzy A, rozważa się przekształcenia macierzy zespolonych znane
hermitoll'ską stopnia m. przeksztalce11huni 1111itamy111i
DOWÓD. Zapiszmy tezę twierdzenia korzystając z definicji hermitowości macierzy A'= UAUt
AAt = (AAt)t gdzie U jest macierzą unitarną, a A' jest macierzą zespoloną nazywaną macierzą
przekształćmy prawą stronę tej równości podob1;ą do zespolonej macierzy A.
Przekształcci'1 unitarnych dotyczą następujące twierdzenia, które podamy
(AAt)t = (AArp· = (AAT)T = (Ary'j\r = AAt
bez dowodu.
Wykazaliśmy, że jest ona równa stronic lewej, co kończy dowód twierdzenia.
Tw. 1. Jeteli dwie macierze lzermitowskie mają te same wartości własne, to są
Przykład. Niech A i B będą macierzami hcrmi~owskimi tego samego stopnia. Wtedy hcrmi-
towskin1i są także macierze AB+BA oraz j(Alł-BA). podobne.
Tw. 2. Warto.fri w/a.me macierzy Jzermitowskiej są rzeczywiste.
Def. Macierz A = [a 1k] nazywamy macierzą skofoie hermitowską lub a11ty-
hermitowską, jeżelijest przeciwna do transponowanej macierzy z nią sprzężonej, Tw. 3. Wektory w/a.me macierzy Jzermitowskiej, odpowiadające różnym wartoś-
tzn. gdy ciom wlasnym macierzy, są ortogonalne. . .
Zauważmy, że uogólnieniem macierzy rzeczywistych: symetrycznej, skośme
A= -At
symetrycznej i orlonormalnej są macierze zespolone odpowiednio: hermitowska
Jest wtedy a,k = -iik1.
skośnie hermitowska i unitarna.
Macierz antyhermitowska jest, oczywiście, macierzą kwad.ratową; jej elementy
na przekątnej głównej są urojone lub są zerami. Macierz antyhermitowska i jedno-
cześnie rzeczywista jest rzeczywisti1 macierzą antysymetryczną.

Def. Macierz A = [a 1d nazywamy macierzą 1111itarną, jeżeli odwrotna do niej

macierz jest identyczna z transponowaną macierzą z nią sprzężoną, tzn. gdy
A-1 =At
li

Jest wtedy :z= a,/iikj

1~1
= o,k .
Macierz unitarna jest, oczywiście, macierzą kwadratową nieosobliwą. Macierz
unitarna i jednocześnie rzeczywista jest rzeczywistą macierzą ortonormalną.
Tw. Zbiór wszystkich macierzy 1111itamych tego samego stop11ia tworzy grupę
względem m11ote11ia macierzy; oz11aczamy ją symbolem U(11), gdzie 11 jest stop11iem
macierzy 1111itamych.

DOWÓD. Wykażemy najpierw, że iloczyn dwóch unitarnych macierzy jest unilamy. Niech
U1 U, będą macierzami unitarnymi tego samego stopnia. Wtedy
E = (U,U,)(U1U2l- 1 = u,u,u;· 1u1• = u,u,u1ur = u,u,(u,u,)t
Pomnóżmy powyższą równość lewostronnie przez (U,u,)- 1 ; otrzymamy

co kończy dowód unitarności iloczynu. Mnożenie macierzy kwadratowych jest łączne, elementem
neutralnym jest E = (15,.], będi1ca mac~erzą unitanu1. Czytelnikowi pozostawiamy udowodnienie,
że 11wcierz odwrotna do nwcierzy 1111ilar11tj Jest unitarna, co zakotlczy dowód twierdzenia.

Analogicznie do przekształcenia ortonormalnego macierzy rzeczywistych

1
A'= BAB-

gdzie B jest macierzą ortonorma!ną, a A' jest wtedy macierzą rzeczywistą podobną
 1. Wiadomości wstępne o wektorac/1 125
"'.1
'11'1
Wzór (IV.l) otrzymujemy w wyniku dwukrotnego zastosowania twierdzenia
-
IV
':~
' ~ Pitagorasa, dotyczącego przekątnej i1 1 J>; prostopadłościanu (rys. IV.1), którego
.i krawędzie mają odpowiednio długości: lx 2 -xi1, IYi-Y1I i lz2-zi!.

ALGEBRA WEKTORÓW

Paragrafy 1 i 2 są przypomnieniem zagadnid1 wektorowych znanych Czytelnikowi. '

z liceum. IV.1

WIADOMOŚCI WSTĘPNE O WEKTORACH

Def. Układem ortolcartezjmislcim (lub lwrtezjmiskim prostokątnym) w przestrzeni Wektory

nazywamy uporządkowaną trójkę regularnych osi liczbowych OX, OY i OZ wza-
jenmie parami prostop:iclłych, mających wspólny pocz<1tek i wspólną jednostkę Def. Parę uporządkowaną 11 punktów (A, JJ), czyli odcinek skierowany o po-
długości; układ ten oznaczamy przez OXYZ. czątku A i koi'1cu B, nazywamy wektorem i oznaczamy symbolem AB.

Punktowi P przestrzeni przypisujemy wzajemnie jednoznacznie uporządkowaną
trójkę liczb x, y i z, którą bęJzicmy oznaczać przez (X, y, z), przy czym pierwsza
jest współrzędną prostokątnego rzutu punktu P na osi OX i analogicznie druga i trze-
cia są współrzędnymi prostokątnego rzutu punktu P odpowiednio na osiach OY
i OZ; to wzajemnie jednoznaczne przyporządkowanie w rozpatrywanym układzie
ortokartezjańskim zapisujemy symbolicznie 1 >
P(x, y, z)
Liczby X, )', z nazywamy ortokartezjmlskimi lub kartezjmiskimi prostokątnymi
współrzędnymi punktu P w przyjętym układzie OXYZ.
W szczególności początkowi układu O przypisujemy trójkę (O, O, O), punktom
na osi OX trójkę (x, O, O), punktom na płaszczyźnie OXY trójkę (x, y, O).
Płaszczyzny ukladu orto/cartezjmls!ciego OXYZ, zwane także ścianami 11/cladu,
dzielą przestrzei'1 na 8 oktn1t6w, z kt6rych pierwszym nazywamy ten, dla którego·
punktów (x, y, z) zachodzi: x > O, y > O, z > O.
Graficznie wektor AB przedstawiamy za pomocą odcinka o początku A i końcu
B, przy którym rysujemy grot (rys. IV.2).
IV.2
Def. Dlugo.frią lub modu/em wektora A.iJ; oznaczanym przez IAB! lub AB,
nazywamy długość odcinka /fjJ:
Jeżeli koniec B wektora ABnie pokrywa się z jego początkiem A, to mówimy
o /cier11nk11 wektora, utożsamiając ten kierunek z kierunkiem prostej wyznaczonej
przez punkty A i B. Przypominamy: kierunek prostej jest to ta jej własność, którą
mają wszystkie proste cło niej równolegle i tylko te proste.
Prostą AB można wtedy skierować nadając jej zwrot w wyniku przyjęcia umowy

Dwa punkty P1(X1, Yi, z1) i P2(X2, J'i, z 2) wyznaczają odcinekft-;I'-;,

kt6rcgo dotyczącej następstwa punktów uznanego za dodatnie. W ten sposób nadajemy
długość P 1 P 2 obliczamy ze wzoru wektorowi AB zwrot zgodny ze zwrotem slcieroll'anej prostej AB, na której A poprze-
dza B.
P1 P2 = i!(~~;---=x~F~~ ()1 ;=--.v-J2-1- (z2-:::. z1)2 (IV.1)
•> Współrzędne x, y, z punktu P oddzielamy przecinkami. •> Parę uporządkowaną będziemy nazywać krótko parą.
 :!
I
'\
wstępne o wektorach i •i 127
N. Algebra wektorów

Przez punkty A i B można wtedy poprowadzić dwie proste skierowane o

samych kierunkach i przeciwnych zwrotach; wtedy wektor A.ii ma zwrot zgodny
ze zwrotem jednej prostej skierowanej, a przeciwny do zwrotu drugiej prostej skie-
rowanej.
Kierunek wraz z jednym z dwóch możliwych zwrotów (wektora lub prostej) IV.3
nazywamy skieroll'aniem (wektora lub prostej).
O wektorze ;r;:{ mówimy, że ma dowolny kierunek (zwrot) lub że ma kierunek
Dcf.
(zwrot) nieokrdfony.
Wektor Ali można scharakteryzować w ptzyjętym układzie ortokartezjm1skim (AB~ CD)= [S(A' D) = S(B' C)] (IV.2)
podając współrzędne jego początku A i końca B. Można też podać współrzędne W przypadku szczególnym, gdy punkty A, B, C, D nie są kolinearne (tzn. nie
początku A, długość AB wektora oraz opisać jego skierowanie. leżą na jednej prostej) powyższą definicję równoważności wektorów można sformu-
Wektor swobodny. Jak wiele innych pojęć matematycznych pojęcie wektora ma łować następująco
swoją genezę w fizyce. Wektor matematyczny jest abstraktem wektora fizycznego,
(AB~ CD)= (ABllCDAACllBD)
tzn. tym co jest wspólne takim np. fizycznym pojęciom jak: przesunięcie, prędkość,
siła, natężenie pola elektrostatycznego czy pola grawitacyjnego. Wszystkie te pojęcia co oznacza, że AD jest równoważny CD wtedy i tylko wtedy, gdy punkty A, B, C, D
fizyczne można, po odrzuceniu wymiaru, scharakteryzować liczbą, skierowaniem są wierzchołkami równoległoboku jak na rys. IV.4.
i punktem zaczepienia (który nazwaliśmy początkiem wektora).
Ale oprócz wektorów zaczepionych, tak nazywamy wektory mające ustalony

początek, fizycy posługują si,ę wektorami, które są nierozróżnialne z następującego
punktu widzenia: wektor nie ulega zmianie gdy jego początek (przy zachowaniu
długości i skierowania) przesuniemy wzdłuż prostej przez ten wektor wyznaczonej
(zwanej prostą działania wektora). Taki wektor nazywamy wektorem pos11w11ym
lub wektorem J'lizgającym się.
Teoria wektorów posuwnych jest ogólniejsza od teorii wektorów zaczepionych.
Ale można ją jeszcze bardziej uogólnić wprowadzając pojęcie wektora swobodnego,
powstałego z pojęcia wektora posuwnego w wyniku abstrahowania od prostej,
o której była mowa poprzednio.
Przyjął się zwyczaj wykładania teorii wektorów swobodnych, następnie w miarę
potrzeby uzupełniania tej teorii sformułowaniami dotyczącymi wektorów posuwnych,
a nawet i wektorów zaczepionych.
Teoria wektorów posuwnych odgrywa zasadniczą rolę np. w mechanice teore-
tycznej, zwłaszcza w statyce, zaś zagadnienia dotyczące wektorów zaczepionych
występują przede wszystkim w teorii pola wektorowego.
W dalszym ciągu tego rozdziału będziemy się zajmować wektorami swobodnymi.
Podział zbioru wektorów na klasy równoważności1>. Dokonamy obecnie po-
działu rozłącznego i wyczerpującego wszystkich wektorów AB na klasy rów110-
waż11ości, ~aliczając do tej samej klasy wektor AB i wektor CD wtedy i tylko wtedy,
gdy środek S(A, D) odcinka AD pokrywa się ze środkiem S(B, C) odcinka BC~
Oznaczając równoważno§ć wektorów AB i CD (rys. IV.3) symbolem
AB~ Ci>
Zaj)isujcmy jej definicję następująco:
'' Pojęcie' równoważności zostało zdefiniowane na str. 17.
Lil
A B C D
IV.5
IV.4
Gdy natomiast punkty A, B, C, D są kolinearne (tzn. leżą na jednej pr~stej).
przy czym A ,p B, to definicję równoważności wektorów można sprowadzić do
istnienia dwóch równoległoboków, przedstawionych ~rys. IV.5.
z definicji (IV.2) wynika, że wszystkie wektory AA są równoważne.
Relację zachodzącą między wektorami równoważnymi mieliśmy prawo nazwać
równoważnością, gdyż ma ona trzy następujące własności:
1) AB ~ Ali (zwrotność)
2) (AD ~ CD)= (CD ~ AB) (symetria)
3) (AB~ CD)A (CD~ EF)= (AB~ EF) (przechodniość)
z definicji (IV.2) wynika bezpośrednio równość dlugości wektorów równo-
ważnych
(AB ~ CD) = (AB = CD)
oraz, jeżeli długość ta nie jest zerem, identyczność i~skierowmi. ,
Klasę wektorów równoważnych wektorowi AB będziemy oznaczac prze':
[ABj. Przynależność wektora CD do klasy wektoró:V r~noważnych_~ektorowt
AB powinniśmy zapisywać w sposób następujący: CD E [AB] lub też [CDJ. =. [ABJ.
Przyjął się jednak zwyczaj pomijania w tym zapisie nawi~"". syi;ibohz~Jącyc~
klasę równoważności. Wobec tego pr~ynależność wektorów CD. 1 AB do tej samej
klasy równoważności zapisujemy: CD =AB.
 I. Wiadomości wstę/Jne o wcktorac/J 129
IV. Algebra wektorów 128

Def. Wektorem swobodnym nazywamy każdą niepustą klasę równoważności Def. J.Jfspólrzęd11ą wektora a względem osi s (lub m11Jólrzędną na osi), oznaczaną
wektorów zaczepionych. ·· przez as lub wsp„ ll, nazywamy różnicę współrzędnej ko11ca i początku rzutu "•
Wektory swobodne oznaczamy zazwyczaj małymi literami: w druku - pół­ wektora a na oś s
grubymi, np. a, h, c, w piśmie - ze strzałką, np. ·a·, h,' ·l:. as = SJJ, - SA' . (IV.3)
Jeżeli [AB] = a 1 >, to wektor jfjj" nazywamy reprezentantem wektora swobod- Między długością las! rzutu as współrzędną as wektora " zachodzi związek
nego a. Zapis a = h rozumiemy następująco: a i h są różnymi oznaczeniami tego
1) as =Jasi
samego wektora swobodnego.
Analogicznie jak wektorowi zaczepionemu, wektorowi swobodnemu przypi- gdy a„ ma zwrot zgodny ze zwrotem osi s lub
sujemy dlugośl', kierunek i zwrot, przy czym pojęcia te są identyczne z analogicznymi 2) a., ~. - Jasi
pojęciami zdefiniowanymi dla dowolnego reprezentanta tego wektora. gdy as ma zwrot przeciwny do zwrotu osi s.
Dlugość wektora swobo(bzego a oznaczamy przez a.
uwag a. Zamiast mówić: wektor ma zwrot zgodny ze zwrotem osi, mówimy: wektor jest
Wśród wektorów swobodnych wyróżniamy wektor zerowy, oznaczany przez o; zgodnie równoleg/y z osią, i analogicznie w drugim przypadku mówimy: wektor jest przeciwnie rów-
·jego reprezentantem jest wektor AA, przy czym A jest dowolnym punktem rozwa- no/egly z osiq.
żanej przestrzeni. Długość wektora o wynosi O i jest jego cechą charakterystyczną.
z teorii rzutu (prostokątnego) wynika nierówność
Kierunek i zwrot wektora zerowego nie są jednoznacznie wyznaczone; przypisujemy
3) las! ~ a
mu więc kierunek dowolny.
wobec czego.
U w a g a. Zamiast wektor swobodny, będziemy mówić w dalszym ciągu krótko wektor.
4) las! ~ a (IV.4)
Działania na wektorach oraz interpretacje geometryczne definiujemy i przedsta-
wiamy na ich reprczentantac.h. Wszystkie dobrze sformułowane definicje dotyczące W krm'icmvych przypadkach słabej nierówności (IV.4), mamy
wektorów muszą być niezależne od wyboru reprezentanta tych wektorów. Dowodu 5) as = a
tej niezależności nie będziemy przeprowadzać. Zwracamy uwagę Czytelnika na sposób gdy a jest zgodnie równoległy z s (mówimy wtedy, że a tworzy z s kąt równy zeru)
wysławiania się: gdy mówimy początek i koniec wektora a, to mamy na myśli po- oraz
czątek i koniec pewnego reprezentanta tego wektora.
6) as = -a
Rzut i współrzędna wektora. Ze względu na to, że nasz wykład rachunku wekto- gdy a jest przeciwnie równoległy z s (mówimy wtedy, że a tworzy z s kąt równy n).
rowego przede wszystkim dotyczy przestrzeni odniesionej do karte7jail.skiego prosto-
kątnego układu współrzędnych, występujące dalej osie będą regularnymi osiami
liczbowymi w przestrzeni, rzutowanie zaś będzi~ prostokątne.
Def. Rzutem wektora a na o.</ s 2 > nazywamy wektor, oznaczany przez a, lub
rzut, a, o początku i koi1cu będącymi rzutami na tę oś odpowiednio początku
i ko11ca wektora a.

IV.7 IV.8

Gdy nierówność (IV.4) jest silna, tzn. gdy Ja,J <a, prowadzimy przez. do~oh~y
IV.6
punkt 0 1 osi s zgodnie równoległą z wektorem 11 oś s 1 (rys. IV.7). Dodatme poł~s1e
osi .1' i s 1 tworzą ze sobą kąty. Kąt wypukły (mniejszy spośród utworzonych kątow)
nazywamy kątem wektora a z osią s; oznaczamy go przez 1: (s, a) lub krócej (s, a).
Jeżeli więc a = AB i rzutem A na oś sjest A', a rzutem B na o.~ sjest B', to
Mamy więc, gdy a i' o:
a, = A'B7 (rys. IV.6).
Oznaczmy przez s„, i s 0 , współrzędne na osi s odpowiednio punktu A' i 11'. o, gdy as = a
<}- (s, a) = <p, O< rp <n, gdy Ja„! < {/
" Zam.iast [A.ff] = " piszemy również All = "· (n, gdy a_,= -a
'> Dla wygody oś OS oznaczamy krótko jedn:1 literą. .r.

9 Matematyka c"L III

IV. Algebra wektorów
1.. Wiadomości wstępne o wektorac/1 131

. Gdy a = ~· t.o kierunek wektora jest nieokreślony, wobec czego i kąt wckto 1\: Długość wektora a = -P-;-I'~ obliczana ze wzoru (IV.1) jest równa
z osią J' t;~kżc me Jest określony. Dla wygody przyjmujemy, że kąt ten ·est dowol r~;'
ale ogra111czony: J ny, a = l/~1; +af+-a{ (IV.9)
O~ <):: (s, o) ~ Je przykład. Współrzędne i długość wektora a = l' 1 I'~, o początku P 1 (3, -1, O): i końcu
p 2 (2, 5, --4), obliczamy posługując się wzorami (IV.8) i (IV.9):
~tm~ażmy (rys. IV.8), że między długością a wektora a, jego
na osi s 1 kątem (s, 11) zachodzi związek ax = 2-3 = -1, a,= 5-(-1) = 6, a,= -4-0 = -4,

a, = acos(s, a) "= y( 1) 2 :1:6 2 +<:-4)2 = y's:l;::; 1,2s

Tw. W u.~~afonym ulcladzie ortokartezjmlskim zachodzi wzajemnie jednoznaczna
z .którego, w przypadku gdy a i' o, można obliczyć t: (s, a); wtedy bowiem
odpoll'iedniość między wektorem <l r trcYką liczb ax, ay, a, jego ortolcartezjmiskich
cos(s, a) = a,/a, O~ t: (s, a) ~ n wspólrzędnych. OdpowiednioH tę zapisujemy symbolicznie >
1

a więc \
a = [ax; a,; a.] (IV.10)
t: (s, a) = arccos(a,/a)
DOWÓD. Jeżeli a = o, to llx = O, a, = O i a, = O, co jest konsekwencją (IV.7). Ale i od-
wrotnie, gdy a, = a, = a, = O, to a = O, co jest konsekwencją (IV.9), wobec czego a = o. Wy-
Wekt~r '~ układzie ortokartczjańskim. Znajomość współrzędnej wektora na osi
kazaliśmy więc, że
oraz kąt<~, Jaki ten wektor tworzy z osią, nic wystarcza do jednoznacznego scharakte-
ryzowarna wektora. o= [O; O; OJ
Ustalmy w przestrzeni ortokartezjai'1ski układ współrzędnych OXYZ. Załóżmy teraz, że'" of. o, wobec czego a of. O. Określenie wektora jest równoważne podaniu
jego długości oraz skierowania, a wi~c wartości a, a, fi i l'· Stosując wzory (IV.1) obliczamy a„
?ef. .Kątami kier1111koivy1:1i w~kt?ra a w przyjętym układzie ortokarte7Jańskim a, i a,. Ale i odwrotnie: znajomość współrzędnych a„ a„ a, umożliwia obliczenie długości a
OXYZ nazywamy kąty a, fl· 1 y, Jakie ten wektor tworzy z kolejnymi osiami tego wektora niezerowego 11 oraz kątów kierunkowych "•fi, y, określających zwrot wektora. Miano-
układu wicie dla a ,P O z (IV.7) marny

t: (OX, a), cosa axf li, cos(I = ay/a, cos /' = a, /a (IV.11)
a = fl = t: (OY, a), y = t: (OZ, a) =

Def. Ortoka~tezjmiskimi ~lub kartezjmlskimi prostokątnymi) współrzędnymi wobec czego obliczamy jednoznacznie
wc~tora a w przyjętym ~kładzw ortokartezjańskim OXYZ, oznaczanymi przez ax, a = arccos(ax/a), fi = arccos(a,/a), y = arccos(a,/a) (IV.12)
ay 1 a,,. nazywamy wspołrzędne '.cg~ wektora na kolejnych osiach tego układu.
gdyż
Związek (IV.5) dla wektora a 1 osi układu OXYZ przybiera następujące postacie
(rys. IV.9) a, {J, J' E (O; n)
Przyklad 1. Obliczymy kąty kierunkowe wektora 11 z poprzedniego przykładu. Na podstawie
ax =acosa, ay = acosfl, a, = acosy (IV.7) wzorów (IV.12) mamy: ·
"= arccos(-1/y53);::; arccos(-0,139);::; 98°
z fi = arccos(6/y53) ;::; arccos 0,834 ;::; 33°30'
a,
l' = arccos(-4/v'53) ;::; arccos(-0,556);::; 123°47'
Kąty kierunkowe niezerowego wektora nic są niezależne. Mianowicie ich kosinusy, zwane
kosi11usa111i kierunkowymi wektora, spcłniajtl związek
a„ (IV.13)
cos 2 a+cos 2 fl+cos 2 J' = I
X
Gy wynikający z (IV.I I) i (IV.9).
IV.9
y Przykład 2. Obliczymy współrzędne wektora 11 o długości a = 3 i kątach kierunkowych
"= 45°, fi= 60", )' = 120°.
Najpie1w badamy, czy laki wektor w ogóle istnieje. W tym celu obliczamy kosinusy
Jeżeli reprezentantem wektora a jest wektor I';F~ o początku p 1 (x 1 , y 1 , z 1)
kierunkowe cosa= cos45° = .ji/2, cos fi= cos 60° = 1/2, cosy = cos 120° = - 1/2 i sprawdza:my,
ko1icu P2(X2, Y2, Z2), to zgodnie z (IV.3) współrzędne ortokartczjaiiskic mają
postać
że spełniają one zwi:1zek (IV .13). Nasti;pnie posluguj:1c się wzorami (IV. 7), znajdujemy a~ = 3j2/2,
a, = 3/2, a, = - 3/2.
ay =y2-J'1, (IV.8) " Współrzędne a„ a„ a, wektora 11 oddzielamy średnikami.

'I'
IV. Algebra wektorów t. Wiadomości wstępne o wektorach 133

Def. Wersorem (lub wektorem jednostkowym) nazywamy każdy Gdy jeden (co najmniej) z dwóch wektorów jest zerem, to ich kąt nie jest okreś­
gościjeden. lony w sposób jednoznaczny; kąt ten uważamy za dowolną liczbę, ale spełniającą
Z (IV.6) wynika, że współrzę,dne wersora, który bę,dzicmy oznaczać małą nierówność
półgrubą literą łacińską z daszkiem, są równe jego kolejnym kosinusom kierun- O~ t:(o, /J) ~ 7t
kowym
Def. Kątem osi s 1 i s 2 , oznaczanym przez 1:(s1 ,s 2 ) lub krócej {s1 ,s 2 ), nazy-
a= [cosa:, cos{l, cosy] wamy kąt między wersorami 1 i 2 tych osi. s s
Def. Wersorem niezerowego wektora a = [a. ay, a,], oznaczanym
0
Wynika stąd, że .
nazywamy wersor zgodnie równoległy z tym .)Vektorem, przy czym 1::(s1,S 2 ).= 1::(s2,s1) (IV.17)
a= [ax/a, ay/a, a:fa], gdy a =I o Tw. Jeżeli a jest wektorem równoległym do osi s 1 , to między jego współrzędną
a
Mówimy także, że wektor jest wektorem 11normowanym; operację prowadzącą a, 1 , współrzędną a, 1 względem osi s 2 i kątem (s 1 , s 2 ) tych osi zachodzi związek
od wektora niezerowego do jego wersora nazywamy normowaniem wektora. a„ = a, 1cos(s 1 , .1'2)
Def. Wersorem osi s, oznaczanym przez s,
nazywamy wersor zgodnie równo- DOWÓD. Je.żeli wektor a jest zgodnie równoległy z .r 1, to cL = a,„ .j:(a, .r,) = -l:(.r1, s,)
legły z tą osią. i z (IV.5) wynika tc7.~. Jeżeli wś li jest przeciwnie równoległy do .r 1 , to a= -a, 1 , -l:(a, .r,) =
Jeżeli więc kątami kierunkowymi osi ssą odpowiednio kąty a, {J i y, co zapi- = TC-.j:(s 1 ,sz), cos(a,s,) = -cos(si.szl i z (IV.5) wynika te7.~.
sujemy s(a, {J, y), to Podane w tym punkcie wiadomości wstępne o wektorach, osiach i kątach
s= [cosa; cos{J; cosy] między nimi dotycz<l przestrzeni z wprowadzonym w niej układem ortokartezjailskim
OXYZ. Stosują się one także do płaszczyzny z wprowadzonym na niej układem
Przyjął się zwyczaj rysowania wersora osi jako wektora zaczepionego w jej
ortokartezjańskim OXY. Trzeba wtedy tylko przyjąć, że trzecia współrzędna punktu
początku (rys. IV.10).
i trzecia współrzędna wektora są zerami oraz że kąt y wektora i osi OZ jest prosty
i wreszcie, że wersorami układu OXY są i = [1; OJ oraz j = [O; 1].
z Jest to jedno ze spojrze11 na rachunek wektorowy w płaszczyźnie. Drugie,
które poniżej przedstawimy, opiera się na pojęciu kąta skierowanego o mierze bę­
dącej liczbą względną.
Płaszczyznę orientujemy przez wprowadzenie w niej układu ortokartezjai1skicgo
o IV.10 OXY z wyróżnionym kierunki.em obrotu; jest on mianowicie zgodny z takim kie-
X runkiem obrotu, jakiego należy dokonać, by oś OX pokryć z osią OY obracając
y
ją w płaszczyźnie OXYprzy nieruchomym punkcie O o kąt, którego miara bezwzględ­
na wynosi 7t/2. Mówimy przy tym, że płaszczyzna jest zorientowana dodatnio (lub
Wersory osi 11klad11 ortokartezjmiskiego OXYZ, nazywane także wersorami
układu ortokartezjmiskiego, oznaczamy odpowiednio przez i, j oraz k, przy czym X
y
i=[l;O;O], j=[O;l;O], k=[O;O;l]
W tym przypadku pomijamy daszki nad wersorami.
Def. Kątem niezerowych wektorów a i h, oznaczanym przez i: {a, h) lub krótko o
_S___ X
o
+

y
(a, h), nazywamy kąt, jaki tworzy jeden z tych wektorów z osią zgodnie równoległą UkTad „prawy" UkTad „lewy"
do drugiego z wektorów. ..
Z definicji tej wynika, że
IV.11 IV.12
1:: (a, h) = 1:: (h, a)
Gdy te dwa niezerowe wektory są zgodnie równolegle, co oznaczamy przez aTf h, w prawo), gdy wyróżniony obrót dokonuje się względem patrzącego na płaszczyznę
to ich kąt jest równy zeru; gdy są przeciwnie równolegle, co oznaczamy przez al!h, przeciwnie do ruchu wskazówek zegara (rys. IV.ll), oraz że jest zorientowana
to ich kąt wynosi 7t. W przypadku nierównoległości wektorów ich kąt spełnia nie-; ujemnie (lub w lewo), gdy obrót ten jest zgodny z ruchem wskazówek zegara (rys.
równości: O < 1:: (a, h) < 7t. IV.12).
IV. Algebra wektorów
I. Wiadomości wstępne o wektorach 135

. V: plas.zc~yźnie zori~ntowanej miara kąta ..;: (s, ll), którego pierwszym rami 9. Znalcić a, gdy "= [l; 2; 3].
mem Jesl polos s, a drugim półoś .1· 1 zgodnie równoległa z wcklorem ll 1·est lic
z· =[~li; I; -t]. 6. A(y'f, y'3', y'3) lub A(-y'3, -V3;-V3).
wzg IęcIną; przy.1nrn.1cmy
· · przy tym dla jednoznaczności, że ' · Odpowiedzi. 4. 2rr/3. 5. 11

7. D(-3, 4, -4) lub D(l, -2, 8) lub D(5, O, -4). 8. y'i9, 3, 2i/S, tak; 3 y5, 5,. 2, 4. 9.
-rr < 1: (s, ll),::::; rr i'i ~ [0,267; 0,534; 0,801].
Kąt skierowany wektora zerowego z wektorem lub osią uważamy za dowol
liczbę z przedziału (-rr; rr). KOMBINACJA LINIOWA WEKTORÓW
Przy ta~im poj'.nowa~1iu k_ąta skierowanego wektora i osi wzór (IV.5) pozostaj
Ważnym pojęciem w.algebrze wektorów jest kombinacja liniowa wektorów, oparta
słusz~y' gdyz funkCJa kos mus Jest parzysta. I~owodujc to jednak nicjcdnoznacznoś
rozwiązania równania (IV.6).
na pojęciach ·sumy wektorów oraz iloczynu wektora i liczby. Pojęcia te zostały
Kąt wektora ll z osią OX oznaczamy następująco: ogólnie zdefiniowane dla przestrzeni liniowej (por. str. 35).

<p = ·):: (OX, ll)

Kąt wektora ll z osią OY (rys. IV.13) jest wtedy równy Suma wektorów
..;: (OY, ll) = -rr/2+..;: (OX, ll) = <p-rr/2 Dcf. Sumą wektoróll' a i b, oznaczaną przez a+ b, nazywamy wektor o po-
Równania (IV. I 1), przybierające postać czątku w początku wektora ll i kolicu w kolicu wektora h, gdy początek wektora h
pokrywa się z ko{1ccm wektora ll.
cos<p = ax/a, sin<p = ay/a, at= O Z definicji sumy wynika natyclmliast, że a+h jest przekątną równoległoboku
są względem niewiadomej <p rozwiązalne jednoznacznie w przedziale (IV.18). zbudowanego na wektorach ll i h (rys. IV.14) i, że dodawanie wektorów jest prze-
mienne
y
I. ll·l-b = h+ll
.ro,.??-
----......<" ó- I Dodawanie wektorów jest łączne

I .c:"'' II. (a+b)+c = ll-1-(b+c)

<p I ~ IV.13
-acasp _ _i--- X- Jedynym elementem neutralnym dodawania wektorów jest wektor o
III. ll-1-o = o+t1 = ll

Związkowi (IV.13) odpowiada tożsamość

g //
2 2
cos <p+sin <p = J
a wersorowi (IV.14) wersor
a= [cos1p; sinq1]

ĆWICZENIA IV.14 IV.15

Na czym polega równoważność wektora i trójki liczb w przestrzeni?
1.
Określić kąt dwóch wektorów (kąt między dwoma wektorami).
: 2. Dla każdego wektora ll istnieje jedyny wektor przeciwny do niego, oznaczany
Co nazywamy wersorem, wersorem wektora, wersorem osi'/
3.
Obliczyć 1: (s, a), jeżeli a = 4, zaś a, = -2.
4.
przez -a
5. Obl~czyć wsp?lrzt;dne wektora "•jeżeli a = 2, a = rr/4, fi = n·/J i J' = 2rr/3. IV. t1-l-(-ll) = o (IV.19)
. 6. Ol:hczyć wspolrn;dne punkiu A, jeżeli OA = 3, a wektor O/i ma wszystkie trzy kąty kie-
1Unkowe rowne.
Wektor - i l ma długość równą długości wektora"· ten sam kierunek co il, zwrot zaś
7. Punkt~ A(3, -1, 2), B(I, 2, -4) i C(-1, I, 2) są wierzchołkami równoległoboku. Wyzna- przcciw11y (rys. IV.15)
czyć czwarty wierzchołek JJ.
I-al = illl; -(lTJa, gdy (l t= o
8. Obli~zyć dłt.1gość boków trójkąta o wierzchołkach A(-1, 2, O), B(J, -1, 2) i C(l, -2, O)
oraz sprawdzić, czy Jest on 1:rostokątny; obliczyć pole tego trójkąta oraz pole jego rzutu na płasz­ Korzystając z oczywistej własności dodawania
czyzny układu OXY, OYL 1 OZX. ·
(ll = b) =<> (ll-1-C = fi-1-C)
IV. Algebra wektorów z. Kombinacja liniowa wektorów 137

dowodzimy, że równanie Iloczyn wektora i liczby

b+x =a, Def. Iloczynem rói:nej od zera liczby Il i niezerowego wektora a nazywamy
wektor o długości I/li a zgodnie równoległy z wektorem a gdy Il > O, a przeciwnie
w którym a i b są znanymi wektorami, x zaś wektorem niewiadomym, ma dokładni
równoległy gdy A. < O; w przypadku gdy a = o lub A. =O iloczyn A.a = o.
jedno rozwiązanie
a
z powyższej definicji wynika, że jeżeli jest wersorem niezerowego wektora a
X= a+(-b) o długości a, to
Zamiast mówić o dodawaniu wektora przeciwnego do b mówimy o odejmowan; (IV.25)
a= aa.
wektora b i o różnicy wektorów ··
lub te:l 1 >
a+(-b) = a-b
Z powyższych rozważai\. wynika, że zbiór wszystkich wektorów z dodawa11ie1 a= -- "
a
[ax/a; ay/a; a,/a]
jest grupą abelową.
oraz że 2 >
Tw. 1. Rzut sumy wektorów na o.I: jest róll'ny sumie rzutów tych wektorów n
ll(pa) = (A/t)a A., /l - dowolne liczby.
tę oś
Iloczyn wektora i liczby jest rozdzielny względem dodawania liczb oraz wzglę­
rzut,(a+b) = rzut,a+rzut„b
dem dodawania wektorów
Twierdzenie powyższe wynika z definicji sumy wektorów i rzutu wektora na oś.
(A.+ /t)a = A.a-1-11a, A.(a+b) = lla+Af1
Tw. 2. Współrzędna sumy wektorów na osi jest równa algebraicznej swnie wspó/7
rzędnych tych wektorów na tej osi · •• Zauważamy, że ·zbiór wektorów z dodawaniem oraz z mnożeniem przez liczbę
rzeczyll'istą jest rzeczywistą przestrzenią liniową.
wsp,(a+b) = a,+b,
DOWÓD. Oznaczając przez 1'1 początek wektora 11, przez 1'1 - koniec wektora 11 i jedn0::
Tw. 3. Rzut na o.v iloczynu wektora przez liczbę jest równy ,rzutowi tego wektora
cześnie początek wektora 11, przez !', - koniec wektora b, a przez s 1 , s„ s„ współrzędne na osi na tęo/; pom11ożone111u przez tę liczbę
s punktów/'~, P;, P;, będących rzutami odpowiednich punktów na oś s, mamy (rys. IV.16) wsp,( (IV.26)
rzut.«A.a) = A.rzut,a
+b) = S3-S1, ll:1 = S2-S1, bi= S3-S2.
Dodając stronami ostatnie dwie równości i porównując z pierwszą otrzymujemy tezę dowQ.\ DOWÓD. Twierdzenie jest oczywiste gdy il = O lub 11 = o. W przypadku przeciwnym dowód
dzonego twierdzenia. . przeprowadzamy powołując się na twierdzenie Talesa (rys. IV. 17).

IV.16 IV.17

Z (IV.10) i (IV.21) wynika, że

Tw. 4. IYspólrzędna iloczynu liczby i wektora na osi jest równa iloczynowi tej
a+b = [ax+bx;ay+by;a,+b,]
liczby i m11Jólrzędnej tego wektora 1w tej osi
co odczytujemy: dodając wektory dodajemy ich współrzędne.
wsp„(A.a) = A. wsp„a (IV.27)
Przykład. Dane są wektory: 11 = [3; -1; 5], b =(O; 2; -4] L'ltem 11+h = [3; J; J].

Z (IV.19) wynika, że l Il
Zamiast --- 11 piszemy także
0
-a= [-ax; -a1 ; -a,] (IV.23) a a
2 > Mimo że dalsze rozważania prowadzone są w przestrzeni kartezjańskiej i rzutowanie jest
wobec czego prostokątne (slr. 128), niektóre stwierdzenia dotyczq także przestrzeni afinicznej i rzutowania afi-
a-b = [ax-hx; a1 -b1 ; a,-b,J (IV.24) nicznego.
IV. Algebra wektorów 138 z. Kombinacja liniowa wektorów '\139

DOWÓD Dcf. Wektory ai, i = 1, ... , 11 nazywamy liniowo zależnymi, jeżeli istnieje ich
rzut,('111) = J. rzut,11 = '1(11,a) = ('1a,)a nietrywialna kombinacja liniowa równa zeru 2..: A.i a1 = O tzn. taka, w której nie
więc współrzędna rzutu }.11 na sjest równa All,, end. '"d
wszystkie współczynniki iti są zerami.
Z (IV.27) wynika, że

A.a = [A.a_,, Aay, A.az] (IV.28) z

co odczytujemy: mnoż.ąc wektor przez liczbę mnożymy przez tę liczbę jego współ­
rzędne.
Porównując (IV.23) i (IV.28) otrzymujemy I
a I
-tl.= (-l)ll I
k I
Tw. 5. Operacje rzutowania wektora na oś oraz brania współrzędnej względem· I a,
. P....---<>-0--1-~--,,.-
osi są liniowe I 1 I / X
_______ j . /
IV.18
rzut,(A.(1+µb) = A.rzut,a-1-przut,b Y ay
wsp,(A.a+µb) = J.w!p,a+pwsp_,b
Twierdzenie 5 wynika z połączenia (IV.20) i (IV.26) lub (IV.21) i (IV.27). Oczywiście, jeżeli jeden z wektorów a 1 jest zerem, to wektory te są liniowo za-
leżne .
. Przykład. Jeżeli 11 = [2; -7; 4], b = [1; 2; -3], to 311---2/J = 3[2; -7; 4]--2[1; 2; -3] =
[6; -21; 12]+[-2; -4;6] = [4; -25; 18]. Wektory, które nie są liniowo zależne, nazywamy liniowo niezależnymi. Dla linio-
wo niezależnych wektorów ai, i = l, ... , n zachodzi implikacja
11
Kombinacja liniowa wektorów
(LA; tli =o)=> (iti =O, i= l, .„, n)
Dcf. Kombinacją liniową wektorów a;, i = 1, 2, ... , 11, nazywamy wektor 1-1

li
Dcf. Dwa wektory tl i b liniowo zależne nazywamy wektorami kolinearnymi.
2.~ J.ia1 = A1(l1 I- il2a2 + ... + J..a. Jeżeli
a i b są kolinearne, to istnieje ich nietrywialna kombinacja liniowa
I= l
gdzie ;t1 , i = 1 , 2, ... , n są liczbami rzeczywistymi. A.a+/lb =o, (IV.30)
Dotychczas poznaliśmy następujące kombinacje liniowe wektorów:
W wyniku obustronnego dzielenia powyższej równości przez różny od zera współ­
a+b, J.a, czynnik kombinacji liniowej otrzymujemy
Rzutami wektora " na osiach układu ortokartezjańskiego OXYZ są wektory tl = vb lub b = wa
llx = [ax; ~;O], lly =[O; ay; O], llz =(O; O; a,] jako warunek równoważny zapisowi (IV.30). Widzimy więc, że dwa wektory są ·
Dodając te wektory, zgodnie z (lV.22), otrzymujemy równośc kolim:arne, j<.:i.eli jeden z nich jest zerem lub gdy jeden z nich powstaje z drugiego
w wyniku pomnożenia przez liczbę.
a= ax+av+a,
Dwa wd,tory, które nic są kolinearne, nazywamy niekolinearnymi. Dwa nie-
zwaną rozkładem ll'ektora na składowe ortokartezjmisk ie. zerowe wektory kolinearne nazywamy rów110/eglymi.
Zgodnie z (IV.25) mamy
l'r:r.yklml. Wektory [I ; 2; 3] i [2; 4; 6] są kolinearne, bowiem [2; 4; 6] = 2 · [I ; 2; 3].
llx = a.l;i J
a, = a,k
Równość (IV.30) możemy rozpisać we współrzędnych. Otrzymamy wówczas
skąd otrzymujemy (rys. IV.18) ,
układ równa11
tl = ax i+ ayj-1- a, k (lV.29) ita_,+/ll>x =O, J.a>'-1-phy =O, J.a,+ftb, =O, J. 2 +µ 2 >O
Ze wzoru (lV.2')) wynika, że każdy wektor można przedstawić w postaci kom-
który jest rozwiązalny wzglęJcm niewiadomych A i ft, nic równych jednocz~śnie
binacji liniowej wersorów układu ortokartczjai'1skicgo, przy czym współczynnikami
zeru, wtedy i tylko wt<.:dy, gdy
roi.kładu są odpowi<.:dnie współrzędne tego wektora w tym układzie.
 142 3. Iloczyn skalarny dwóch wektorów 143
IV. Algebra wektorów
Wykażemy teraz c 7. Ie r y własności i I oczy n u ska I ar n ego:
3 ILOCZYN SKALARNY DWÓCH WEKTORÓW
I. b · Il = Il · b (przemienność) (IV.42)
Def. Iloczynem skalarnym 1 > dl!'óch niezerowych wektorów a i b, oznaczanym przez 11. 11 • (li+ c) = 11·li+11 • c (rozdzielność względem dodawania) (IV.43)
a· b, nazywamy liczbę równą iloczynowi długości tych wektorów i kosinusa kąta 111. (,\11) ·li = J.(11 · {J) dla dowolnego J. ER (IV.44)
między nimi zawartego
IV .. 11 · 11 > O dla " ,/ o i 11 · 11 = O dla 11 = o (IV.45)
a· b = abcos(a, b) (IV.40)
Pierwsza z własności wynika bezpośrednio z definicji, ponieważ cos(11, li)= cos(ll, a). Dowód
W przypadku gdy a =o lub b =o iloczyn a· b =O. drugiej własności opiera się na (IY.41) i (IV.21), mianowicie 11 · (ll+c) = 11(11-1-c)„ = flb.-l- 11c. =
= "· 11-1-11 · c. Qowód trźeciej przeprowadzamy rozpatruj;1c oddzielnie przypadki: J. > O, J. < o
Ńa. przykład praca L siły F na drodze s jest równa
i J. = O.. Czwarta, wlasność wynika z faktu, że jeżeli wektor 11 jest niezerowy, to tworzy sam ze sobą
.L =F·s = Fscos(F,.<) kąt równy zeru; jeżeli zaś jest zerowy, to wprawdzie tworzy kąt dowolny, ale jego długość jest zerem.
· Ze względu na to, że kąt <p -}:: (a, b) wektorów a i b występuje w (IV.40) pod
Przyjmujemy, że
symbolem kosinusa, dalsze rozważania będą dotyczyły płaszczyzny niezorientowanej
2
oraz przestrzeni, aczkolwiek pojęcie iloczynu skalarnego wektorów tak samo defi- a : =a· a
niuje się na płaszczyźnie zorientowanej. Liczbę 2
a nazywamy kwadratem skalarnym wektora; jest ona równa a 2 •
Oznaczając przez b 0 lub (b) 0 współrzędną wektora b względem osi zgodnie
Tw. 1'V ukladzie ortokartezjmiskim OXYZ iloczyn skalarny wektorów a
równoleg!cj z wektorem a (rys. IV.19) oraz korzystając z (IV.5), mamy
[ax; al'; azl i b = [bx; b>'; bz] wyraża się wzorem
(IV.41)
a· b = axhx+a>'b>'+azhz (IV.46)
a więc iloczyn skalarny d1l'óch wektorów jest ró1Vny iloczynowi dlugo:ici jednego z wek-
DOWÓD. Wersory układu OXYZ są parami prostopadłe, więc
torów i wspólrzędnej drugiego wektora ll'Zględem osi zgodnie ró1Vnoleglej z pier1Vszym
wektorem.
i . j = j . i =' o, j . k = k .j = o, k.i = i .k = o (IV.47)
Długości tych wektorów sq równe jedności, więc

i2 = j2 = k 2 = I (IV.48)
Korzystając teraz z (IV.43) i (IY.44) oraz z (IV.47) i (IV.48) a ponadto z przemienności ilo-
czynu skalarnegp (por. IY.42) dowodzimy tezy twierdzenia, mnożi1c, tak jak w algebrze liczb rze-
czywistych, każdy skladnik pienvszego wyrazu przez kaźdy składnik drugiego wyrazu, mianowicie
11· b = (a,i-1-a„j+a,k)- (bxi-l-b,j-1-b,k) = flxb.,+11,b,-l-a,b„ end.

Kosinus kąta '

niezerowych 11•ektoró11· ti i b 11:rrata się wzorem
IV.19 cos(a' b) = a. b/ab = a. b (IV.49)

Dla niezerowych wektorów a i b iloczyn a· b jest dodatni, gdy O ,;::; rp < rr:/2, Przykłnd. Kąt rp wektorów 11 = [1; I; 1] i b = [1; -I; 1] obliczamy, znajdując najpierw

ujemny, gdy rr:/2 < <p ,;::; rr:, oraz równy zeru, gdy <p = rr:/2. dl ugości wektorów " = b = y3; y3,
następnie ich iloczyn skalarny: 11 • li = l · I + I · ( -1) + I · I =
= I, i wreszcie stosując wzór (IV.49): cosrp = 1/3; rp;:::; 1,231 rad.
Dcf. Wektor a nazywamy ortogonalnym do wektora b, jeżeli
Iloczyn skalarny wektorów pozwala obliczać współrzędną a, wektora a na
a· b =O osi s(a, (J, y) o kątach kierunkowych a, fl, y; mianowicie z (IV.5), (IV.15), (IV.40)
Jeżeli a jest ortogonalny cło b, to b jest ortogonalny cło a; wektory a i b nazy- oraz (IV.46) mamy
wamy wtedy wektorami ortogonalnymi (wzajemnie). (IV.50)
Wektor zerowy jest ortogonalny do kat.Jego wektora.
Tw. Niezerowe wektory a i b są prostopadle wte((JI i tylko wtedy, gdy są ortogo- ĆWICZENIA
nalne.
1. Wykazać, że jeżeli dla dowolnego c jest 11 · c = b · c, to a = b.
DOWÓD. Jeżeli a ..L b, to -9:: (11, b) = rr/2, więc a· b = abcos(11, b) =O, jeżeli zaś 11 • b =
1
2. Użyć notacji mnoi.enia skalarnego wektorów do zapisania pracy L siły F = [F,; F,; F,]
= abcos(a, b) =O, to przy a t O i b t O zachodzi równość cos(II, b) =O, wobec czego -9:(1I, b)= wzdłuż odcinka skierowanego All.
= rr/2, więc Il ..L b, end. 3. Wykazać, że (11·1-11) ..L (II-b) wtedy i tylko wtedy, gdy a= b. Podać interpretację gco-
o Pojęcie to w przypadku ogólniejszym bylo definiowane na str. 51. , metryczną.
IV. Algebra wektorów 144 4. Iloczyn wektorowy pary wektorów w przestrzeni 145

4. Dowieść, że czworobok o wierzchołkach A(-5, 3, 4), B(-1, -7, 5), C(6, ·-5, -3)
D(2, 5, -4) jest kwadratem.
5. Czy wektor a jest ortogonalny do wektora (a· c)b- (11 · b)c'!
6. Obliczyć kąt wektorów (-1; 4; 3] i [2; -5; 61.
7. Wykazać, że kitt p osi s 1(e< 1 ,/i 1,)' 1 } i .1-,(ct.„/ii.J'i) spełnia zwii1zck:
COS<p = COSct.1 COSCl.2 + cos/I, cos/l2 + COS)'1 COS)'l
8. Uzasadnić tożsamości:
(11+'1) 2 =11 2 +211·b+b 2
(ma „prawy gwint"), t9 orientacja przestrzeni jest także prawa (rys. IV.20); jeżeli
śruba jest lewa (ma „lewy gwint"), to przestrze1\. ma orientację lewą (rys. IV.21).
Pojęcie orientacji 'układu ort~kartezja1iskiego przenosimy na trójkę wektorów
niekomplanarnych, tzn. takich, które nie leżą w jednej płaszczyźnie, gdy mają wspólny
początek.
z

~
(11-'1) 2 = a 2 -211· b-l-b 2 z

~
(11-1-11)· (11-b) = a 2 -b 2

9. Wykazać, że dla każdego trójkąta ABC zachodzi równość: a= bcosC-1-ccosB.

Ali, {) ___
10. Obliczyć współrzędną wektora 11 = [I; -3; l] względem osi zgodnie skierowanej z
o początku A(-5, 7, -6) i końcu 8(7, -9, 9).
11. Obliczyć a„ jeżeli /1 = fV2; -3; -51 i s(rr/4, {J, rr/3), przy czym /I jest kątem ostrym.
// +
~--..- UUad „ prain/'
y
y
o
+
-
X
UkTad " /ewlj "
a
12. Utworzyć tak11 kombinację liniową ortogonalnych wersorów i b równą !1, aby dla da-
IV.20 IV.21
nego wektora c wyrażenie Jc-hJ osiągało wartość najmniejszą. Mówimy wtedy, że /1 jest najlepszą,
w bazie ortonormalnej (u, b), aproksymacją wektora c.
U w a g a. Mówimy, że wektory 11 i b tworzą piuską bazę orto11ormal11ą, jeżeli są one ortogo- Dcf. Mówimy, że trójka niekomplanarnych wektorów (a, b, c) zaczepiona
nalne i każdy z nich jest jednostkowy. w punkcie I' jest z.~0tl11ie skrętna z układem orlokartezjai\.skim współrzędnych OXYZ
13. Rzutem "• wekrora 11 1w wektor b nazywamy rzut wektora " na oś zgodnie równoległą (lub też ma orienf{/(:ię zgodną z orie11ta1)ą tego 11klad11), jeżeli obrót wektora a w pła­
z wektorem b. Wykazać, że "• = (Il· b)b/b2. szczyi.nie Oab, prowadzący cło pokrycia skierowania a ze skierowaniem b odbywa
14. Wyznaczyć rzut ortogohalny h wektora c na płaszczyznę zbudowam1 na wzajemnie orto-
się dla patrzącego z ko1ica wektora c w tę samą stronę, w jaką dla patrzącego z pół­
gonalnych wersorach a i /;,
przestrzeni zawierającej dodatnią część osi OZ odbywa się obrót osi OX w płaszczyź­
01Ipowiedzl. 2. L = F · Xli = P:.<xn-x„)+ F,(y.-y„)+F,(z„-z„). 5. Tak. 6. ~ 82"58'.
0

nie OXY prowadzący do pokrycia jej skierowania ze skierowaniem osi OY.

9. Rzutować 11 = b+c na oś zgodnie równoleglą z"· 10. 3. li. -3. 12. h = aa-1-{Jb, gdzie
Cf.=! c·a, /i= c·b· „
14. = (c·a)a-1-(c·b)b. Dcf. Trójkę wektorów (a, b, c) zgodnie skrętną z prawym układem OXYZ
nazywamy prawoskrętną lub o prawej orientacji i analogicznie - trójkę wektorów
(a, b, c) zgodnie skrętną z lewym układem OXYZ nazywamy lewoskrętną lub o lewej
4 ILOCZYN WEl<TOROWY PARY WEKTORÓW W PRZESTRZENI orie11t1u:ii.
Z powyższej definicji wynika, że np. trójka (b, a, c) ma przeciwną skrętność
W przestrzeni z wprowadzonym w niej układem ortokartezjańskim uważamy niż trójka (a, b, c) wektorów niekomplanarnych a, b i c, gdyż przestawienie dwóch
płaszczyznę OXY za płaszczyznę zorientowaną. Płaszczyzna ta dzieli przestrzeń na wektorów w trójce zmienia jej orientację; wobec tego (b, a, - c) i (a, b, c) są równo-
dwie półprzestrzenie. skrętne (mają tę samą skrętność).

Dcf. Mówimy, że przestrze1\. i wprowadzony w niej układ kartezjański OXYZ Pri.yklad. Na prostoliniowy przewodnik o dlugości /, przez któ1y płynie prąd I działa sila F
mają orientację dodatnią (lub są zorientoll'ane w prawo), jeśli układ OXY ma dla prostopadla do I i B tak skierowana'>, że trójka wektorów(/, B, F)jcst prawoskrętna (o tym poucza
patrzącego z półprzestrzeni zawierającej dodatnią półoś osi OZ orientację dodatnią. doświadczenie).

W przeciwnym przypadku mówimy, że przestrze1\. i układ mają orientację ujemną

(lub są zorientowane 11• lewo).
Orientowanie przestrzeni polega więc na wprowadzaniu w niej układu
współrzędnych.
.Układ o orientacji dodatniej nazywamy też ukladem]Jrawym; układ o orientacji
ujemnej - 11kladem /ell'ym.
Przestrzei1, maj11cą orientację, nazywamy przestrzenią zorientowaną.
. Rozpoznawanie orientacji przestrzeni ułatwia mnemotechniczna reguła .fruby.
Mianowicie oś OZ kojarzymy z pojęciem śruby wkręcanej obrotem o kąt n/2,
w wyniku którego oś OX pokrywa się z osią OY. Jeżeli przy tym śruba jest prawa
Dcf. Iloczynem wektoro11·y111 2 > pary (a, b) wektorów a i b w przestrzeni zoriento-
wanej, oznaczanym przez a x b, nazywamy wektor zerowy, gdy wektory a i b są
kolinearne, w przypadku zaś przeciwnym wektor o długości równej iloczynowi
długości tych wektorów i sinusa kąta między nimi zawartego
ja x hl = absin(11, b) (IV.51)
1> Przez I oznaczamy wektor o dlugości I o kierunku i zwrocie zgodnym z kierunkiem prze-
plywu pn1du /, prostopadły do linii pola magnetycznego o natężeniu B. .
2' Stosowaną przez nas notację mnożenia skalarnego i wektorowego wektorów wprowadził
fizyk angielski JOSIAll Wll.l.ARD GIBBS (1839-1903).

10 Matematyka ci.. lll

IV. Algebra wektor6w
.t. Iloczyn wektorowy pary wektorów w przestrzeni 147
prostopadły do obu wektorów li ib patrzenia przypadków: ,\ > O, ,\ < O. W czwartej własności zerowanie si~ „wektorowego kwadratu
(axb)J_a, (llxb)J_b wektora" oraz ·zerowość iloczynu wektorowego wektorów kolinearnych wynika wprost z definicji;
natomiast tego, że jeżeli 11 x b = o, to 11 i b są kolinearne dowodzimy, korzystajqc z (IV.51), gdzie
i o takim zwrocie, że trójka (li, b, li x b) ma orientację zgodną z orientacją prze- równości la x bi =O odpowiada alternatywa: 11 =O lub li= O, lub też --9: (11, b) =O lub (11, b) =TC.
strzeni (rys. IV.22).
Tw. W 11/cladzie ortokartezja1lskim OXYZ iloczyn wektorowy wektorów a =
[ax; lly; a,] i b = [bx; by; b,] wyraża się wzorem
axb = (ayb,-a,by)i+(a,bx-axb,)j+(axby-llybx)k
DOWÓD. Wersory tikładu OXYZ są parami prostopadłe, więc
ix i= o, jxj = o, f<xk =o
ixj=k, jxk=i, kxi =j
jxi=-k, kxj=-i, ixk=---j
IV.22 teraz z (IV.55) oraz z (IV.56), a ponadto z antyprzemienności iloczynu wektoro-
Korzystając
wego (por. IV.54) dowodzimy tezy twierdzenia mnoż:1c, tak jak w algebrze liczb rzeczywistych,
Równość (IV.5 l) i n te r p re tuj em y g eo 111 et ryc z n ie w nastę­ każdy składnik pierwszego czynnika przez każdy składnik drugiego czynnika, mianowicie
pujący sposób: modu!. iloczynu ll'ektorowego li x b jest róll'ny polu równolegloboku llXb = (axi+11,j-!-a,k)x (bxf+b,j-1-b,k) =
„rozpiętego" na wektorach li i b, tzn. równoległoboku o bokach li i b oraz kątach = llx bx(ixi)+axb,(ixj)+ ... +a,b,(kxl<)
<p = <)::(il, b) i rc-rp. a następnie porządkuj'ąc wyrazy według wersorów ukladu.
Warunki (IV.52) można zapisać posługując się iloczynem skalarnym. Mamy Posługując się symbolem wyznacznika wzór (IV.58) można zapisać następująco:
wówczas
j le
a·(axb)=O, b·(axb)=O ax ay a,
(IV.53) axb
Zwróćmy uwagę na to, że zmiana orientacji przestrzeni powoduje zmianę bx by b,
zwrotu iloczynu wektorowego na przeciwny, podczas gdy wektor wyznaczony swoim Powyższy zapis wyznacznikowy sprowadzamy do zapisu (IV.58 1) rozwijając wyznacznik
początkiem i ko1\.cem, lub ogólniej wektor swobodny, ma zwrot niezależny od tego formalnie wg elementów pierwszego wiersza.
jaką orientację nadamy przestrzeni.
Sinus kąta niezerowych wektorów a i b wyraża się wzorem
Def. Wektor niezależny od orientacji przestrzeni nazywamy wektorem bieguno-
sin(t1, b) = la x bi/ab = Ja x hl (IV.59)
wym, a wektor, którego zwrot zmienia się wraz ze zmianą orientacji przestrzeni,
nazywamy wektorem osioll'ym lub pseudoll'ektorem. Prz.yklad 1. K:it rp wektorów 11 = [O; -1; 3] i b = [2; 5; -2] obliczymy, znajdując naj-
pierw długość wektorów a= y'tó, b = y33, potem ich iloczyn wektorowy
Tw. Iloczyn wektoro11•y uporządkowanej pary wektorów jest wektorem osio1vym.
Przykład. Dla wielkości z poprzedniego przykładu w przestrzeni dodatnio zorientowanej
mamy F = k li x B, gdzie k jest pewnym dodatnim wspólczynnikiem. Ale Il x BI = !JJ, wobec czego
axb=/~ __ { ~1= --13i+ 6j+ 2k
2 5 -2
F = kil. Współczynnik k jest równy 1, gdy B jest w teslach, I w amperach, f w metrach,
F w niutonach. następnie moduł tego iloczynu wektorowego 111 x bi = Jl ( __:y3y2-:1-6'---1-2 2 = y'2ii9 i wreszcie sto-
sując wzór (IV.59): sin<p ~ 0,6334; rp ~ 39°18' lub 140"42'. Drugi z obliczonych kątów jest równy
Wykażemy następujące cz t c r y w I a s n oś c i iloczynu wekto- --9: (11, b), gdy?. iloczyn skalarny "· b = --11 jest ujemny.
rowego: U w a g a. W powy7-~zym przykładzie iloczyn "x b = [ -13; 6; 2] został poprawnie obli-
\
czony, więc spclnione S<! równości (IV.53)
I. b x a = - (a x b) (antyprzemienność) (IV.54) [--13;6;2]· [0;--1;3] =o, [-13;6;2]· [2;5;--2] =o
II. il x (b+ c) =il x h+il x c , (rozdzielno~ć względem dodawania) (IV.55)
Przyklad 2. Pole trójkąta o wierzchołkach A(2, 7, ---1), JJ(O, 3, 5) i C(--1, 4, 3) można ob-
III. (ila) x b = il(a x b) dla dowolnego il' E R (IV.56) liczyć, korzystai,ic z interpretacji geometrycznej modulu iloczynu wektorowego dwóch wektorów,
IV. li X b = o =- illlh (IV.57) np. Aii = [--2; --4; 6] i ,4c = [-3; -3; 4]; mianowicie
Pierwsza z własności jest oczywista gdy wektory 11 i b si1 kolinearne, gdy zaś nic są kolinearne,
to wynika ona z własności orientacji trójki wektorów w przypadku zmiany porządku wektorów St:.= 1X7ixAC1J,Xifx.1lC= /-; _: :1=2(i-5j-31<)
2
w trójce. Dowód drugiej własności przeprowadzimy na str. 150. Trzecia z własności, oczywista gdy -3 -3 4
A = O lub gLy wektory 11 i b sq kolinearne, w przypadku gdy -1(" x b) of o wymaga oddzielnego roz- więc S f'l = 1135~
IV. Algebra wektorów 148 4. Iloczyn wektorowy frnry wektorów w przestrzeni 149

Kolinearność wektorów " i b, równoważną zerowaniu się ich iloczynu wekto- 11. Mome11/e(11 wektora 11 zaczepionego w punkcie !Yf, liczonym względem punktu O, nazy-
rowego, wyraża sii,; we współrzędnych ortokartezjai1skich OXYZ trzema jedno- wamy iloczyn wektorowy OM>< 11;
oznaczamy go przez Mom 0 11.
czesnymi równościami Wykazać, że prędkość liniowa v punktu Ilf poruszającego się dokoła osi przechodzącej przez
ptmkt O, której wektorem kierunkowym jest wektor w prędkości kątowej punktu M, wyraża się,
ay az I = O' Ia,b, b.,ax I = O' Ib.,a., byay I = O przy oznaczeniu (51\i = r oraz przyji;ciu odpowiedniej umowy co do orientacji przestrzeni, zależ­
Iby b, nością (rys. IV.24):

wynikającymi z przyrównania do zera iloczynu "x b. v = Mom„w = wxr (IV.64)

Układ równości (IV.60) zapisujemy potr<Yną proporcją 12. Obliczy( iloczyn wektorowy wektorów 11 = [1; 2; 2] i b = [I; 4; 8].
13. Wykazać, że jeżeli wektory 11, b, c i tl są związane zależnościami: 11 x b = c x tl, 11 x tł =
(IV.61) = bxc, to wektory t1-c i IH-tl S<l kolinearne.
14. Wykazać, że trzy wektory 11, bi c spełniają wtedy i tylko wtedy związek 11xb+bxc+
zgodnie z (IV.33). + c x 11 = o, gdy końce tych wektorów, o wspólnym początku, leżą na jednej prostej.
Odpowiedzi
ĆWICZENIA

~I \: _: ~:: :II·
cosy \
1. Dlaczego na plaszczyźnie zorientowanej można wprowadzić orientację k'1ta między osiami 4· 5. y3/2. 6. 16. li,

lub wektorami, a w przestrzeni nic można tego uczynić? .\3 )'J l b,

2. Podać definicję i własności iloczynu wektorowego wektorów. JO. R = (171 · R 0)(iJ + [ N0 (1!1 · R0 )1!1 ]coscx - (<!1 x Ro)sincx.
3. Wykazać, że jeśli dla dowolnego c jest /1 x c = b x c, to /1 = b. 12. [8; . 6; 21.
4. Wyprowadzić wzór na pole trójkąta o wicrzcholkach A 1(x 1 , y 1 , z 1), j = l, 2, 3, gdy z, =
= Zz = Z3 = 0.
5. Obliczyć pole trójkąta f' wierzchołkach A(l, 2, 3), JJ( -1, 3, 2) i C(4, l, 5). s ILOCZYN MIESZANY TRÓJKI WEKTORÓW
6. Obliczyć !11 x bi, gdy /1 = IO, b = 2, /1 • b = 12.
Dcf. Iloczynem mieszanym trójki 1l (t1, b, c) wektorów a, b i c w przestrzeni
7. Wykazać, że jeżeli wektory 11 1 , 112, b 1 i b 2 spełniają związek 11 1 x11 2 = b 1 x b 2 of. o, to
b1 = Cutlt +c12ll2t b2 = C21a1 +c22t1 2 , dct[c 11J = 1.
zorientowanej, oznaczanym przez abc, nazywamy liczbę a· (b x c).
8. Wyrazić wspólrzędną (11xb), iloczynu wektorowego wektorów 11= [ax;a,;t1,] i b= Tw. 1. W układzie ortokartezjmlskim OXYZ iloczyn mieszany wektorów a
[bx; b,; b,] względem osi s(a, {J, y) za pomocą wyznacznika.
9. Udowodnić:
[ax; ay; az], b = [hx ;_ hy; bz] c = [c.,; Cy; c,] wyraża się wzorem

a) toż.1·a11w!>'ć L11p/11ce"a: (11xb)· (ext/)= I"" c t1· tli

b·c b·tl
(IV.62)
llbC =
ax ay a,
hx hy bz (IV.65)
b) toż.1·amo.fr' Lagra11gc't1: 1> (11 x b) 2 = a 2 b 2 --( 11 . f>)2 (IV.63) Cx Cy Cz

10. Znaleźć wektor wodzący R = OM punktu M po jego obrocie o kąt a, mierzony od po- DOWÓD opiera się na definicji iloczynu mieszanego oraz wzorze (lV.46) dla iloczynu ska-
łożenia początkowego wyznaczonego wektorem R 0 = OM0 ; oś obrotu, przechodząca przez punkt larnego i (IV.59) dla iloczynu wektorowego.
O, ma wersor kierunkowy w(rys. IV.23). z tw. 2 o wyztrncznikach (str. 84) oraz z (IV.65) wynikają następujące równości
Oś tlbc = bctz = cab = -/J{lc = -t1cb = - cbt1

gdzie zachodzi cykliczna zamiana czynników. Ale

V
cab = c · (a x b) = (a x b) · c
---- N
L-7
I
I I
I
wobec czego
a· (b X c) = (t1 X /J) · C
(IV.66)
I

co oznacza, :i.e kr op ka (znak mnożenia skalarnego) i krzyżyk (znak nmo·

żenia wektorowego) są w i I oczy n i c mies z a ny m wym ie 1111 e.
o, Tw. 2. Kompla11amo.fć trzech wektorów t1, b i c zachodzi wtedy ,i tylko wtedy,
IV.23 IV.24
gdy ich iloczyn mieszany jest l"liil'lly zeru.

l) JosEPll LOUIS l.AORANGE, matematyk francuski (1736--1813). 1> Przez trójkę wektorów rozumiemy ciąg tych wektorów, a więc trzy wektory uporządkowane:
IV. Algebra wektorów 5. Iloczyn mieszany trójki wektorów 151

DOWÓD. Jest tak, gdyż jeżeli a, b, c są komplanarne, to a = o lub wektor b x c jest zerem Podwyższając slopie{1 wyznacznika, wyka:i.emy, że objętość czworościanu
lub też jest on prostopadły do wektora a; we wszystkich tych przypadkach abc = O. Jeżeli zaś abc ,,, '· o wierzchołkach P;(Xi..Jl;,z;), i= 1,2,3,4, wynosi
= O, to wektor a jest ortogonalny do b x c. Trzy wektory s11 więc komplanarne, gdy a =·o lub b x·.
x c = o, a nawet i wtedy, gdy nic zachodzi żadna z tych równości, bowiem wtedy wektor a, jako Xi Yi Z1
prostopadły do prostej prostopadłej do płaszczyzny wyznaczonej przez wektory b i c, jest do tej
·płaszczyzny równoległy, co kończy dowód twierdzenia.

Interpretacja geometryczna iloczynu mieszanego

V=
lI X2 J'2 Z2
X3
X4 )'4
YJ Z3
Z4
(IV.69)

jest następująca: warto.fć bezwzględna iloczy1111 mieszanego trzech wektorów jest ·

·równa objęto.fri równoleglo.frianu rozpiętego .na tych wektorach, zaczepionych we :
wspólnym początku.
W celu udowodnienia powyższej interpretacji, zaczepmy wszystkie trzy wektory a, b ie
w dowolnym punkcie i zbudujmy na nich równolcglościan 1 > (rys. IV.25). Potraktujmy ścianę roz•. " X1 Yt Zt X1 Yt z,
piętą na wektorach b i c jako podstawę równoległościanu; jej pole jest równe lb x cl. Wysokość X2--·.\ 1 )'2-)'1 Z2-Z1 o X2 )'2 Z2

.\'3-X1 y3-)'1 Z3-Z1 o X3 )'3 Z3

hxc o

l
X4-X1 J'.1.-)'1 Z.i.-Z1 X4 )'4 .Z4

w połączeniu z (IV.68) daje (IV.69).

Def. Trójkę wektorów nazywamy trójką ortogonalną, jeżeli wszystkie trzy jej
wektory są parami ortogonalne.
I Def. Trójkę wektorów nazywamy trójką ortonormalną, jeżeli jest ona ortogo-
nalna i wszystkie trzy jej wektory są unormowane (tzn. są wersorami).
IV.25

ĆWICZENIA
równoległościanu jest równa długości rzutu krawędzi II na prostopadłą do podstawy, mającą kie~
runek iloczynu wektorowego b x c, a więc li = 1I lcos(1I, b x c)I; stąd szukana objętość 1. Podać definicję iloczynu mieszanego trzech wektorów oraz uzasadnić następujące jego
własności:

Va•c = la· (b x c)J = llibcl = I;;: ~: ;;: 1· a) (J.t1)bc = J.(11bc)

b) 1Ib(c·l-tl) = al1c+11lul
(IV.70)
(IV.11)
c.'l: c, Cx
c) 11b(J.11+ flb) = O (IV.72)
Udowodnimy teraz własność II, podaną na str. 146 i mówiącą, że iloczyn wektorowy jest
cl) 1Ib(c·I- J.11-l· ttb) = 11bc (IV.13)
rozdzielny względem dodawania (równość I V.55). Wektory II, b i c są dane; niech tl będzie dowolnym
wektorem. Posłużymy się równością (IV.66) oraz skorzystamy z (IV.43), tj. z rozdzielności iloczynu 2. Uprościć wyrażenie: (21I-3b)(1I-l-b)( -2b+ 2c).
skalarnego względem dodawania 3. Odczytać i udowodnić równoważność:

tl· [II x (b+c)] = (1/x II)- (b+c) •= (tlx II)· b+ (tlx a)- c = (abc= O)"""' (V A, /t, 1• ER, J. 1 ·1-11 2 +" 2 > O: J.a+ 11b-l-vc = o) (IV.74)

= 1/· (11xb)+1I· (1Ixc) = tl· [1Ixb+11xc] 4. Obliczyć objętość równoległościanu zbudowanego na wektorach /1 = [O; -2; 5], l> =
[I; 3; -2], c = [4; -1; 3] oraz obliczyć jego wysokość opuszczoną na podstawę zbudowarn1
Z dowolności wektora 1/ wynika, że IIX(b+c) = axb+axc, end.
na wektorach /1 i c.
Przykład. Objętość czworościanu o wierzchołkach: 1' 1 (3, -1, 2), 1'2 (5, l, 4), I'3(0, 2, 5) 5. Udowodnić:
i P 4 ( -2, O, 6) można obliczyć ze wzoru a) tożsamo.fć Grama: 1 >

V=~\ P1P2 · C?.-P, xP 1!'.;)I

/1 •tl /1 • e
(IV.68)
(1Ibc)(1/ef) = b · tl b · e b·f 11·/1 (IV.75)

stąd I c. tl c. I! c· f

5--3 1--(-1) 4-2, b) wzór "" podwójny iloczyn !l'l!ktorowy

t I
V= -6 I
I
0-3 2-(-1) 5-2 \ = 6
-2-3 0-(-1) 6-2
a x (b x c) = Ili•
b
/J
c
II" C
\ llV.76)

•> Objętość tego równoleglościanu jest równa zeru, gdy wektory te są komplanarne. l) JoRGEN PEDERSEN GRAM, matematyk dut1ski (1850-1916).
IV. Algebra wektorów 6. Ruchy euklidesowe ' 153

c) tożsamo.vć Jaco/1iego 1>

·):: (OX', ÓP) =a', to a= a' -1-g>, x = rcosa, y = rsina, x' = rcosa', y' = rsina'
11x(bxc)+bx(cl<11)+cx(axb) =o
wobec czego
d) wztir llll potrtijny iloczyn wektorowy x = rcos(a' -1-qJ) = rcosa'coscp-rsina'sincp
(a x b) x (c x tl) = (alnl)c-(abc)tl
y = rsin(a'+<p) = rcosa'sincp+rsina'coscp
6. Dane są wektory a= [2; -3; !], b = [-3; 1; 2] i c = [I; 2; 3]. Obliczyć (ax b)x coraz
li X (/J X c). i ostatecznie
7. Wyz11acz11ikie111 Grama lub gramianem trójki wektorów (a, b, c) nazywamy wyznacznik- x = x' cos cp.- y' sin cp, y = x'sincp+y'coscp (IV.80)

„. a
2

li
a.
b2
„ „. I
11 · c
c
Odwracając powyższy układ (lub, co na jedno wychodzi, zastępując cp przez
I c ·a c · b c 2 -cp) otrzymujeiny
x' = xcoscp+ysincp, y' -xsincp+ ycoscp (IV.81)
równy kwadratowi iloczynu abc.
Wykazać, że trzy wektory:$'! wtedy i tylko wtedy liniowo zależne, gdy ich gramian jest równy
zeru.
8. Obliczyć objętość V czworościanu rozpiętego na wektorach a, b i c, tworzących parami
kąty: .g:: (11, b) = y, .g:: (/i, c) =a, .g:: (c, 11) = {J (rys. IY.26).

IV.27 IV.28

IV.26 Kolumny macierzy przekształcenia (IV.80)

9. Zapisać wzory Cramera dla układu Crnmera trzech równań liniowych z trzema niewiado- A,„ := lc~scp -sincp]- (IV.82)
mymi, posługując się iloczynem wektorowym i iloczynem mieszanym wektorów. smcp cos qJ_
10. Wykazać, że gdy trójka wektorów (11, b, c) jest ortogonalna, to J11bcl =abc. są zbudowane ze współrzędnych wersorów układu „primowanego" w układzie
Odpowiedzi. 2. 8a/Jc. 4. 43, h = l11bcl/l11xcl:::; 1,99. 6. [-7; 14;-7], [10;13;!9].8. V= „nieprimowanym" (rys. IV.28):
= abcjlf=.::-(cos2 a+cos 2 fl~~-cos-2 y)-~:2co~~~cos{Jc-os-1~/6. 9. Pisząc układ Cramern w postaci równaniu i' = [coscp; sin<p], j' = [-sincp; coscp]
wektorowego t11X1 +t11x2+113X3 = b, t11112a 3 i= O, przy oznaczeniu"• = [a 11 ; a 21 ; a 31 ], i= 1, 2, 3,
stąd
• bl121l3 ll1 /lll3 111112/J
otrzymujemy: Xi = --- ---- , Xz =~~--, X3 = - - - . 1) suma kwadratów elementów każdej kolumny macierzy A'P wynosi 1,
ll1 ll2 ll3 ll1llzll3 Ili tlz ll3
2) suma iloczynów elementów o tym samym numerze wiersza branych z dwu
różnych kolumn wynosi O,
6 RUCHY EUKLIDESOWE 3) wyznacznik macierzy A'P ma wartość 1.
Obroty właściwe płaskie. Dokonajmy w płaszczyźnie zorientowanej obrotu orto- Def. Macierz o powyższych trzech własnościach nazywamy ·macierzą orto11or-
kartezja11skiego układu współrzędnych OXY. Przekształcenie to polega na wprowa- malną wla.friwą, a przekształcenie
dzeniu nowego układu ortokartezjańskiego OX'Y' na miejsce starego układu orto- X= G11X'+a12y',
1
y = Gz1X +a22y' (IV.83)
kartezjai'1skiego OXY, przy czym (rys. IV.27):
o macierzy A = [a;i] ortonormalnej właściwej nazywamy przeksztalcerriem orto11or-
1) 1:: (OX, OX') = cp,
maf11y111 wfa.friwym lub obrotem wla.friwym.
2) 1:: (OY, OY') = cp,
3) punkt O pozostaje nienlchomy, Obroty niewłaściwe płaskie. Dokonajmy w płaszczyźnie zorientowanej niewłaś­
4) jednostka układu OX'Y' jest równa jednostce układu OXY. ciwego obrotu ortokartezjai1skiego układu współrzędnych OXY. Przekształcenie to
polega na wprowadzeniu nowego układu ortokartezjańskiego OX'Y', przy czym
Punkt P, zapisywany w starym układzie przez (x, y), będzie miał w no-
wym układzie wspólrzędne x' i y', przy czym jeżeli of> = r, <):: (OX, oh = a, (rys. IV.29):
1) -1:: (OX, OX') = 'l'·
I) CARL GUSTAV JACOBI, matematyk niemiecki (1804-1851). 2) <):: (OY, OY') = q>+7t,
 155
IV. Algebra wektorów 154 6. Ruchy euklidesowe
Translacje i obroty (właściwe i niewłaściwe) ortokartezja{1skiego układu współ­
3) punkt O pozostaje nieruchomy,
rzędnych na płaszczyźnie (i analogicznie w przestrzeni) są przypadkami przekształ­
4) jednostka układu OX'Y' jest równa jednostce układu OXY.
cci1 izometrycznych; obejmujemy je wspólną nazwą ruchów euklidesowych.
Mamy wówczas
,· X= x'costp+y'sintp, y = x'sinąi-y'costp (IV.84) Tw. Zbiór wszystkich ruchów euklidesowych
Kolumny macierzy przekształcenia (IV.84) x = a
11
x\ +a 12 x; +a 1
, X2 = a 21 X~ +a12X; +a1 (IV.88)
1

macierzy [aid ortonormalnej ortolcartezjmlskiego układu współrzędnych na płaszczyź­

B . =·[costp sintp] (IV.85) 0
"·
'
'P • sintp -COS<p nie jest grupą (niej1rzemienną) względem złożenia tych ruchów.
są zbudowane ze współrzędnych wersorów. układu „primowanego" w układzie Trai1slacja. ·W przestrzeni euklidesowej transl(/(ją (przesunięciem równoległym)
„nieprimowanym" (rys. IV.30) ortokartczjm'iskicgo układu wspołrzędnych o wektor [a; b; c], prowadzącą od układu
i' = [costp; sinąi], j' = [sin1p; -cosąi] OXYZ do układu O'X'Y'Z', jest przekształcenie
stądwnioskujemy, że z= z' +c (IV.89)
x = x'+a, y = y'+b,
1) suma kwadratów elementów każdej kolumny macierzy B'P wynosi 1,
Obroty przestrzenne. Dokonajmy w przestrzeni zorientowanej obrotu ortokar-
2) suma iloczynów elementów o tym samym numerze wiersza branych z dwu
tczjaóskiego układu współrzędnych OXYZ o wersorach i, j, le. Przekształcenie to
różnych kolumn wynosi O,
polega na wprowadzeniu nowego układu ortokartezjaóskicgo OX'Y'Z' o wersorach
3) wyznacznik macierzy B9, ma wartość -1.
i', j', le' (rys. IV.31)„
y
y
~'P-
z
~~
z'
X X'
s, I
I i'
X 3I ·1 I
_t_L

IV.29 IV.30
y IV.31
y'
Macierz o powyższych
trzech własnościach nazywamy macierzą ortonormalną
niewla.friwą, przekształcenie zaś (IV.83) o macierzy ortonormalnej niewłaściwej Oznaczając, dla uproszczenia zapisu, kąt między osiami np. OX i OY' przez
nazywamy przekształceniem ortonormalnym niewła.friwym lub obrotem niewłafriwym. ·'t:(x,y'), zamiast jak dotychczas przez 1:'.(0X,OY'), wyrazimy wersory układu
Przekształcenia
ortonormalne. Macierze ortonormalne właściwe i ortononnalne „primowanego" w układzie „nieprirnowanym" następująco:
niewłaściwe obejmujemy wspólną nazwą macierzy ortonormalnych; przekształcenia i' = [cos(x, x'); cos(y, x'); cos(z, x')]
ortonormalnc właściwe (obroty właściwe) i ortonormalne niewłaściwe (obroty
j' = [co~(x, y'); cos(y, y'); cos(z, y')]
niewłaściwe) nazywamy łącznic przekształceniami ortonormalnymi (obrotami).
le' = [cos(.x-, z'); cos(y, z'); cos(z, z')] .
Przykład. Symetria osiowa o osi OY Niech punkt P ma w nicprimowanym układ~i_c. współrzędne X, y, z'. :•:Św p~1mo-
X= -x', y = y', Cr:= [
-1
O l
o] (IV.86) wanym współrzędne x', y', z'. Wtedy wektor OP można przcdstaw1c pko Jedną
jest obrotem niewłaściwym, zaś symetria środkowa o środku o ze stron równości
-1 o] xi+yj+zk = .x-'i'+y'j'+z'k'

l
X= -X', y = -y', Do:= [ (IV.87)
o -1 którą mnożąc skalarnic przez i lub j lub k, otrzymamy
jest obrotem właściwym.
x = x' cos(x' x') + y' cos(x, y') +z' cos(x, z')
Tw. Zbiór wszystkich obrotów (ll'ła.frill'yc/1 i niewłaściwych) ortokartezjmislciego (IV.90)
y = x' cos(y, x') +y' cos(y, y') +z' cos(y, z')
układu współrzędnych na plaszczyźnie do/cola początku układu jest grupą przemienną
względem złożenia tych obrotów.
z = ,x-' cos(z, x') + y' cos(z, y') +z' cos(z, z')
V. Algebra wektorów 6. Ruch~ euklidesowe 15Z

Znając współrzędne x', y' i z' punktu (oraz 9 kątów, które tworzą
osie układu 6. Wykazać, że pr1.cks1.talcenic o macierzy (IV.85) jest złożeniem przekształcenia o macierzy
(IV.82) i przekształcenia o macierzy (IV.86).
OX'Y'Z' z osiami układu OXYZ), możemy obliczyć współrzędne x, y i z tego punktu:
7. Układ współfZł;dnych OXY przesunięto do punktu (a, b) i następnie obrócono o kąt rp.
Ale i odwrotnie; znając współrzędne X, y i z możemy obliczyć współrzędne;\:', y', i Znaleźć punkt maj11cy w obu układach te same współrzędne.
punktu. Jest tak dlatego, ponieważ układ (IV.90) jest względem niewiadomych x', 8. lic kątów opisujqcych obrót ukladu współrzędnych w przestrzeni jest niczależn)'.ch?
y' i z' układem Cramera, bowiem jego wyznacznik 9. Wykazać, że złożenie parzystej liczby symetrii środkowych jest translacją, a nieparzystej -
symetrią środkową.
cos(x, x') cos(x, y') cos(x, z') 10. Wykazać, że złożenie dwóch symetrii osiowych jest:
cos(y, x') cos(y, y') cos(y, z') a) translacjq,. gdy osie Sil równoległe,
D= = i'j'k'
b) symctri.<! środkową, gdy osie są prostopadle,
cos(z, x') cos(z, y') cos(z, z')
c) obrotem. w pozostałych ·przypadkach.
jest równy 1, gdy oba układy współrzędnych są zgodnie skrętne, zaś równy 11. Wykazać, że współrzędne wektora w przypadku translacji nie ulegają zmianie, w przy-
gdy mają skrętności przeciwne. padku zaś obrotu przekształcają się zgodnie z analogicznymi prawami dla wspólrzędnych punktu.
12. Dopuśćmy w płaszczyźnie lub przestrzeni zorientowanej ruchy euklidesowe, tzn. trans-
Kolejne elementy kolumn macierzy wyznacznika D są kolejnymi lacje i obroty (właściwe lub niewłaściwe). Wyrażenie, będące liczbą nie zmieniającą ·się na skutek
nymi wersorów i', j', k' w starym, nieprimowanym układzie. Z jednostkowości ruchów euklidesowych, nazywamy skalarem. Natomiast pseudoskalarem nazywamy wyrażenie,
wersorów wynika, że suma kwadratów elementów każdej kolumny jest równa będące liczb11 zachowujqcą pomimo ruchów euklidesowych swą wartość bezwzględną, ale zmienia-
ności; z tego zaś, że każde dwa spośród tych wektorów są ortogonalne wynika, jącą znak na przeciwny w przypadku zmiany orientacji przestrzeni.

„iloczyn skalarny kolumn" jest równy zeru. Nazwy „iloczyn skalarny Wykazać, że:
l) iloczyn skalarny dwóch wektorów jest skalarem,
użyliśmy przez analogię do wzoru (IV.46).
2) iloczyn mieszany trójki wektorów jest pseudoskalarem.
Macierz o powyższej własności nazywamy macierzą ortonormalną, przy 13. Wykazać, że zbiór wszystkich translacji i zbiór wszystkich obrotów - są to podgrupy
jest ona macierzą ortonormalną ll'la.friwą, gdy wyznacznik macierzy jest równy grupy przekształce11 afinicznych.
a macierzą ortonor111al11ą niell'la.frilvą, gdy jest on równy -1. • (-a(1..=_~_:;rp)-b:"inrp • asinrp+b(l-cosrp) )·
Przekształcenie (IV.90), będące obrotem, nazywamy obrotem ll'!a.Y.ciwym, gdy Odpowiedzi. 4. x' 2 -y' 2 = a 2 • 7
2(1-cosp) 2(1-cosrp)
D = 1, a obrotem niewla.frill'ym, gdy D = -1. 8. Trzy, i to nic wszystkie dla tej samej osi.
Przyklad. Odbicie zwierciadlane ukladu OXYZ w płaszczyźnie np. OXY jest obrotem nie-..
właściwym, ho zmienia orientację układu na przeciwrn1; symetria osiowa względem np. OZ jest
ALGEBl\A WEKTORÓW W UKŁADZIE AFINICZNYM
obrotem właściwym, a symetria środkowa względem O jest obrotem niewłaściwym. 7
Tw. Zbiór l\'Szystkich ruchóu• euklidesowych (tzn. translacji i obrotów) W punkcie tym będziemy posługiwać się zapisem indeksowym, stosowanym częs~o
w fizyce dla układu ortokartezjai'1skiego w przestrzeni. Dla układu OXYZ przyj-
X1 = a 11 x; +a12x; +a13X; +a,l
miemy mianowicie oznaczenie OX1X 2 X 3 , przy czym osiami układu będą odpowied-
x 2 = a21 x; +a22x; +a23X; +a2 o macierzy [a;k] ortonormalnej
nio OX 1 , OX2 i OX3 • Współrzędnymi punktu będą wówczas X1, X2 i X3; współ­
X3 = a31X;-1-a32x;+a33x;+a3
rzędnymi wektora a,, a2 i a3.
ortokartezjmlskiego uk!adu wspólrzędnych w przestrzeni jest grupą (nieprzemienną) „ Wprowadzamy następującą umowę:
względem zloźenia tych ruchów. 1. Symbol a; oznacza wektor, którego współrzędnymi w układzie OX1X2XJ
są a 1 , a 2 oraz a 3 ; wskaźnik i przybiera więc wartości: 1, 2, 3; będziemy używać
takżą jako wskaźników o tej samej zmienności oznaczeń: j, k, itd. Wskaźnik i w sym-
ĆWICZENIA
bolu a; reprezentuje wobec tego wszystkie trzy współrzędne wektora; wskaźnik ten
1. Dla jakiej wartości parametrów określających ruch euklidesowy staje się on to:i'.samością f nazywamy wskaźnikiem wolnym.
2. Wykazać, że obroty właściwe są podgrupą obrotów, a te z kolei są podgrupą ruchów eukli- 2. Wyrażenie a; b1 , w którym występuje dwukrotnie ten sam wskaźnik, uważamy
desowych. za sumę trzech wyrazów, w których i jest równe 1 lub 2 lub wreszcie 3, a więc
W s k a z ó w k a: Zobacz definicję podgrupy na str. 24.
3. Dlaczego obroty niewłaściwe' nie tworzą grupy? 3

4. Między współrzędnymi x, y pewnego punktu zachodzi związek: xy = a 2 /2. Jaki związek. a;b 1 = L a bi = a 1b1 +a2b2-l-a3b3
1
(IV.91)
:zachodzi między współrzędnymi x', y' tego punktu w układzie OX'Y', obróconym względem układu ·
OXY o kąt +rr/4?
'"''
Wska:l.nik występujący w (IV.91) nazywamy wskaźnikiem sumacyjnym lub
5. Wykazać, że każde przekształcenie ortonormalne wlaściwe układu kartezjańskiego na
płaszczyźnie jest postaci (IV.80), a niewłaściwe postaci (IV.84). wskainikiem niemym.
IV. Algebra wektorów 7. Algebra wektorów w układzie afinicznym 159

Będziemy się posługiwać znanymi nam już dwuwskaźnikowym i trójwskaźni­ W przypadku gdy skrętność trójki wektorów tworzących bazę (zwana skręt-
kowym symbolem Ricci'ego (wzory (II.15) i (II.17)). Zauważmy, że są one całko. 110.frią bazy) jest zgodna z
orientacją przestrzeni, to
wicie antysymetryczne (tzn. przestawienie dowolnych dwóch wskaźi1ików ·zmienia e 1 e 2 e3=1/g--> O (IV.97)
znak symbolu na przeciwny) oraz że c 12 = 1 i c 123 = 1. Obic te cechy łącznie są
.równoważne definicji tych symboli. w przypadku przeciwnym
Wyznacznik drugiego stopnia zapisujemy następująco (por. II.16): e 1 e 2 e3 = -yg <O
la11. Gtz/ = C11G11G1j
Tw. Dowolny wektor a można przedstawić jako kombinację li11iową wektorów
la21 Gzz bazy (IV.94)
a wyznacznik trzeciego stopnia następująco (por. (II.18)): (IV.98)
G11 G12 G13 W (IV.98) posłużyliśmy się tzw. „ko11we11cją Einsteina", wg której w przypadku,
Gzi Gzz Gz3 = °'IJkG11Gz1Glk gdy wskaźnik sumacyjny występuje w wyrażeniu dwukrotnie, raz na dole i raz na
G31 G32 G33 górze, to znak sumowania pomijamy. Konwencję tę wprowadził Albert Einstein.
Umowa (IV.91) jest pewną przeróbką „konwencji Einsteina" (str. 44).
Posługując się zapisem indeksowym napiszemy jeszcze raz kilka podstawowych
Liczby a 1, i = 1, 2, 3, nazywamy wspólrzędnymi wektora a w bazie (IV.94).
wzorów algebry w układzie ortokartczja11skim OX1 X 2 X 3 •
Poszukajmy takiej trójki w'ektorów (e 1 , e 2 , e 3 ), aby współrzędne a 1 wyrażały
1) a 1 +b1 - suma wektorów a1 i b1 'I
si~ wzorem I
2) ..1.a1 - iloczyn liczby ..1. i wektora a1 :i
3) a, b, - iloczyn skalarny wektorów a1 i b 1 a 1 =a· e 1, i=l,2,3 (IV.99)
4) 1la 1 a1 - dh!gość wektora a1 W tym celu pomnóżmy równość a = a1e1 skalarnic przez e 1
5) a 1b1 =O - warunek orlogonalności wektorów a 1 i h1
a· e1 = aie1 · e 1
6) i:uka;!Jjek - - iloczyn wektorowy wektora a 1 i wektora /J 1
Prawa strona tej równości jest równa a 1 dla dowolnego wektora a wtedy i tylko
7) cuka1b1 =O - warunek kolinearności wektorów a1 i b;
8) 1'1Jka1 b1ck - iloczyn mieszany trójki wektorów (a 1 , b1 , ck) wtedy, gdy
9) c11k a; bick = O - warunek komplanarności wektorów a 1, b1 i c 1 e1 · e1 = <5J (IV.100)
Dotychczas rozważaliśmy algebrę wektorów we współrzędnych ortokartczjań­ (oJ jest znaną nam deltą Kroneckcra), tzn. gdy
skich. Obecnie rozważać ją bę:lzicmy w układzie współrzędnych zwanym układem
e 1 • e 1 = 1, e 1 • e 2 =O, e 1 • e 3 =O
afinicznym lub 11koś11o!cqtny111. W tym celu wprowadzimy pojęcie bazy.
e 2 ·e 1 =0, e 2 ·e 2 =1, e 2 ·e'=O
Dcf. Bazą trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej nazywamy trójkę wektorów
1
e 3 ·e =0, e 3 ·e 2 =0, e 3 ·e 3 =1
niekomplanarnych (którą, dla ustalenia uwagi, zaczepiamy w dowolnie wybranym
punkcie O tej przestrzeni). z pierwszej kolumny równa{1 wynika, że e 1 jest ortogonalny do e 2 i e3, a wi~c
Niech przyjętą przez nas bazą będzie jest kolinćarny z e 2 x e 3 , oraz że współczynnikiem kolinearności jest l/e1 e2 e3.
Analogicznie jest dla e 2 i e 3 • A więc
(IV.94)
Dcf. Układem ą(inicznym o bazie (lV.94) nazywamy układ współrzędnych C2 X C3 e3 x e1 (IV.101)
e 1 = --------·-· e2 = ---·-
prostoliniowych OX 1X 2X 3 , w którym punkt P(x 1 , x 2 , x 3 ) jest ko!lccm wektora C1 e2 C3 ei e1e,
o]>= x 1e1 +x 2e2+x 3e3. Można wykazać, że trójka (e 1 , e 2 , e 3 ) jest bazą o zgodnej skrętności z bazą
Przyjmijmy oznaczenie (IV.94), przy czym
(i,j=l,2,3) (IV.95) (e 1 e 2 e 3 )(e 1e 2 e 3 ) = 1
przy czym: 1) gil = gji W dalszym ciągu (O; e 1 , e 2 , e 3 ) będziemy nazywać bazą,
2) g 11 = e[ >O bazą względem niej wzajemną lub krótko kobazą.
3) g : = dct[gif] > O (IV.96) Wektor a mo:i'.na przedstawić w kobazic w postaci
(IV.102)
Nierówności (IV.96) dowodzimy posługując ~ię tożsamością Grama (IV.75).
IV. Algebra wektorów 7,'.A/gebra wektorów w układzie afinicznym 161

przy czym współrzędne a1 wektora a w kobazie obliczamy ze wzoru 2. Wykazać, że przyjęcie c, 23 = 1 oraz zupełnej antysymetryczności symbolu e,1• jest równo·
ważne definicji (II.17) symbolu Ricciego.
a 1 =a· e 1 , i=l,2,3 3, Jak zapisujemy wyznacznik za pomocą symbolu Ricciego przy użyciu umowy sumacyjnej?
Oznaczając
4. Zapisać w symbolice indeksowej iloczyn skalarny, iloczyn wektorowy i iloczyn mieszany
wektorów.
i,j= 1,2,3 5. Wykazać, że relacja przyporządkowująca bazie wektorów kobazę wektorów jest analo·
giczna do relacji przyporządkowującej kobazie wektorów bazę wektorów.
dowodzimy, że
6. Niech wektory c 1 , c 2 i c 3 tworzą bazę; wykazać, że:
1) g'i =gil a) jeżelia·c 1 = b·c 1 ,a·c, = b·c,,a·c, = b·c„ to a= b;
x
b) jeżeli a.x c 1 = b c 1 , a x c, = b x c,, a x c, = b x c„ to a = b.
2) g'' = (e')2 >0
Odpowiedzi". 5. Posługując się wzorami (IV.101) należy wykazać, że można w nich przestawić
3) det[g 11] = 1/g wektory bazy na miejsce wektorów kobazy (bez zmiany kolejności) i na odwrót.
4) a1 = g 1ia1
5) a1 = g 11 a1
6) glfgik = bj
Na przykład równość (IV.104) wynika z (IV.99), (IV.102) i (IV.103)
1
a 1 = a· e1 = a1 e1 · e = g 11a1

Tw. W trt!iwrmiarowej przestrzeni euklidesowej w układzie afinicz11ym przy.

oz11aczeniach (IV.99), (IV.96), (IV.98) i (IV.101)-(IV.103) iloczyny:
wektorowy i mieszany wyrażają się wzorami
1
a· b = a 1b 1 = a b1 = gija 1 Iii = gifaJJ1

1
axb = yg-e11ka 1b1ek = -- -:cc:-e1ika 1b1 ek
J1g
. I -. I J k 1 lik
abc = y g eijka b c = ·--l'"- e a 1b1 ck
lg
przy czym wzory (lV.109) i (IV.110) dotyczą przypadku, gdy baza (IV.94) jest równo·
skręt11a z przestrzenią.
U w a g a. c 11• jest znanym nam symbolem zupełnie antysymetrycznym Ricciego o inaczej
niż dotychczas umieszczonych wskaźnikach.
DOWÓD. Dla przykładu udowodnimy pierwszą z równości (IV.109), korzystając z (IV.98),
(IV.92) i (IV.97). Mamy mianowicie
a x b = (a 1e 1) x (ble1) = a' ble1 x e1 =

= e1e2el { / ;:: ;:: e I + I;;: ;:: I

1
e
2
+ /;:: ;:: I 3
e } =

= iii
"'
al
c' e' /
az al
I!Jl b' [Jl

co, dzięki (IV.93), ko11czy dowód twierdzenia.

ĆWICZENIA

1. Na czym polega zapis indeksowy wektorów?

11 Matematyka c1.. III

 Ą. Liniowa geometria analityczna w n-wymiarach 163

V A LINIOWA GEOMETRIA ANALITYCZNA W n-WYMIARACH

Rozważania rozpoczniemy oJ n-wymiarowej przestrzeni arytmetycznej R", potem

GEOMETRIA ANALITYCZNA
Geometria analityczna jest działem matematyki, w którym badania geometryczne
są prowadzone metodami analitycznymi, tzn. metodami algebry i analizy mate-
matycznej. W geometrii analitycznej punktom przypisuje się ich współrzędne, liniom
i obszarom - równania i nierówności. Dlatego analityczne traktowanie geometrii
nazywa się metodą wspólrzędnych.
Za twórcę geometrii analitycznej jest powszechnie uważany wielki filozof
i matematyk francuski RENE DESCARTES (1596-1650), zwany też z łaciilska Kartez-
juszem; metodę współrzędnych nazywamy także metodą kartczjmiską 1>. · nym dodawania: x+O = o+x =X. Ponadto do ka:i.dcgo wektora, np. X=
W algebrze wyodrębnił się dział zwany algebrą liniową, w którym z kolei wy-
dziela się liniową geometrię analityczną; bada ona twory matematyczne, określone
równaniami i nierównościami najwyżej stopnia pierwszego w układzie kartezjai'tskim
przejdziemy do n-wymiarowej przestrzeni afinicznej A", a następnie cło n-wymiarowej
przestrzeni euklidesowej E", w szczególności do przestrzeni kartezjmiskiej R".
Wszystkie te przestrzenie będą rozpatrywane nad ciałem liczb rzeczywistych R.
-·
n-wymiarowa rzeczy,vista 1>rzestrzel1 arytmetyczna R". Jak wiemy (zob. str. 38)
n-wymiarowa przestrze.11 arytmetyczna rozpięta naci ciałem liczb rzeczywistych R.
lub, jak także ·mówimy, n-wymiarowa rzeczywista przestrzeli arytmetyczna, ozna-
czana przez R"; jest to zbiór wszystkich n-wyrazowych ciągów liczb rzeczywistych
nazywanych wektorami tej przestrzeni i oznaczanych przez
x = (X 1 , ••• , x„) (V.1)
w którym została wprowadzona struktura przestrzeni liniowej, mianowicie:
1. Dwa wektory x i y są równe, co zapisujemy x = y, wtedy i tylko wtedy,
gdy odpowiednie wyrazy ciągów, zwane ll'Spólrzędnymi ll'ektora, są równe:
(x = y) = (xi = )'1, i = I, ... , 11) (V.2)
2. (R", +)jest grupą zapisywaną w symbolice addytywnej, tzn., że w R" jest
wprowadzone działanie zwane doda11·a11iem, które każdym dwóm wektorom prze-
strzeni, np. x i y, przypisuje trzeci wektor x+ y tej przestrzeni w sposób następujący 1 >:
(x1, ... ,x„)+(J11, ... ,y„) = (x1+J'1, ... ,x„-1-y„) (V.3)
Dodawanie jest działaniem łącznym: (x+y)+z = x+(y+z). W przestrzeni tej
istnieje wektor zwany wektorem zero li')'Ili O = (O, ... , O), b<,J:łący elementem neutral-
= (x 1 , .•• , x„), istnieje wektor zwany ll'ekt01·e111 przecill'nym: -x = ( -x 1, ... , - x„)
o tej własności, że x-1-(-x) =
O. Każdy element grupy (R", +) jest regularny
wzglę:!cm dodawania, tzn.

w przestrzeni euklidesowej lub ogólniej w układzie afinicznym. (x+y = x+z) => (y =z), (x+y = z-\-y) => (x =z) (V.4)
Zaczynając w cz<,Jści A tego rozdziału od ogólnych pojęć liniowej geometrii.
Odej111011'a11ie wektora jest równoważ.nc dodawaniu wektora przeciwnego: x-y =
analitycznej w n wymia'rach przejdziemy w jego części B do bardziej szczegółowego
= x+(-y) = (x1-Y1, ... ,x„-y„).
ich przedstawienia w przestrzeni trójwymiarowej. Zagadnienia przestrzeni dwu-
3. Określone jest 11111oże11ie liczby rzeczywistej, np. a, przez wektor tej przestrzeni,
wymiarowej pominiemy, gdyż, po pierwsze, są szczególnym przypadkiem problema-
np. X, dokonywane w sposób następujący:
tyki w przestrzeni trójwymiarowej a, po drugie, stanowią one materiał przerabiany·
w liceum. ax = (o:x 1 , ••• , ax„) (V.5)
W części C tego rozdziału omówimy zastosowanie teorii form kwadratowych M.nożenic to jest rozdzielne względem dodawania wektorów w przestrzeni R":
i rachunku macierzowego do badania stożkowych (których znajomość przez czytel- a(x+y) = o:x-\-ay oraz względem dodawania w ciele R: (a+{J)x = ax+{Jx.
nika wynika z programu licealnego), oraz omówimy kwadryki. Mnożenie w ciele R i mnożenie liczby przez wektor są łączne: a({Jx) = (a{J)x. Po-
nadto jedynka z ciała R ma nast<,Jpującą własność: lx = x. Jak wiemy, można
wykazać, że grupa (R", +)jest abclowa (tzn. przemienna): x+y = y+x, że dla
1
' Historia matematyki mówi, że prawnik i matematyk francuski PIERRE DE FERMAT (1601- dowolnych elementów z R" i R zachodzą równości: Ox = O, aO = O; z równości
-1665) wcześniej od Kartezjusza i bardziej precyzyjnie rozwinql w geometrii metodę współ· ax = O, gdy a op O, wynika, że x = O oraz gdy x op O wynika, że a = O. Każdy
rzędnych, wyprowadzając m.in. równanie linii prostej oraz równanie stożkowych; wprowadził
też regułę znajdowania ekstremum funkcji. 1
> W tym przypomnieniu przestrzeni arytmetycznej pomijamy kwantyfikatory.
V. Geometria analityczna
A. Un/owa geometria ana/ltyczna w n-wymiarach 165

element z R" różny od zera i każdy element z R różny od zera są względem mnożeif 2. Każdej uporządkowanej parze (A, B) punktów A i B przyporządkowujemy
regularne, tzn. jeden i tylko jeden wektor.
(ax = {Jx, x ?"-O)=> (a = {J)} Wektor ten oznaczamy przez AB, ale także oznaczamy go jedną literą (w druku
(ax = ay, a ?"- O)= (x = y) półgrubą kursywą), np. x; piszemy wtedy AB = x, co rozumiemy nie jako równość
dwu wektorów, lecz jako. tożsamość (inny sposób zapisu tego samego wektora).
f!azą k~nonicz11~ w ~· jest ciąg wektorów (e1), i = 1, ... , 11 , współrzędnyc
0
Punkt A nazywamy początkiem wektora AB, punkt B zaś jego końcem.
(w tejże bazie kanonicznej!) równych 1 > 011 , tzn.
3. Dla każdego punktu A i każdego wektora x istnieje jeden i tylko jeden punkt
e1 =(0, ... 0,1,0, ... ,0) B taki, że AB = x. Równość tę zapisujemy także:
~-
-
Każdy wektor daje się przedstawić w bazie kanonicznej za pomocą swoich wspó
A+x = B. (V.12)
· rzędnych następuj11co: Zapis ten pozwala zauważyć, że wektor x ma charakter odwzorowania zwanego
translacją (przesunięciem), któremu podlegają wszystkie punkty przestrzeni. ·l
X= (x1 • ... ,x„) =Xi. (1,0, ... ,O)+ ... + :
4. (aksjomat równoległoboku). Jeżeli AB = CD, to AC = BD. . '

+x1 ·(O, ... , O, 1, O, ... , 0)+ ... +x. ·(O, ... , O, 1) = Sens geometryczny tego aksjomatu jest następujący: jeżeli jedna para przeciw-
l-:1 ległych boków czworoboku jest równa i zgodnie równoległa to analogiczną własność
n
ma druga para.
=X1 ·e1+ ... +x,·e,+ ... +x.·e. = L,:x1e1
,_, Ze sformułowanych 4 aksjomatów wynika już pewne podstawowe twierdzenie,
którego wysłowienie.poprzedzimy sformułowaniem trzech definicji i trzech twierdzeń
Układ wektor6w (a,), i = 1, ... , p ~ 11 jest /i11iowo 11iezaletny wtedy pomocniczych, zwanych lematami.
wtedy, gdy układ równa? liniowych jednorodnych
Lemat 1. Wektory AA i iii dla dowolnych punktów A i B są równe: n = ffif.
~~ ~1· 1· :.a:.a:'. :!~ :·:. :.~P.a~'. -~-~ ł DOWÓD. W aksjomacie 4 przyjmujemy C =A i D = B.
a 1 a1.+a2a 2.+ ... +aPaP• =O Def. 1. Wektor AA (ten sam przy dowolnym wyborze punktu A) nazywamy
o niewiadomych a 1, •.. , ap, gdzie a 11 jestj-tą współrzędną i-tego wektora, ma macier wektorem zerowym i oznaczamy AA = o.
au az1 ... ap11 Lemat 2. Jeteli AB = CD, to BA = DG.
[ 01n 02n .„ (Jl'n
(V.1
DOWÓD. Stosujemy dwukrotnie aksjomat 4.

rzędu maksymalnego, tzn. p; jeżeli tak nie jest, to wektory (a 1) 1 tworzą ukła „ Dcf. 2. Wektorem przecill'11ym do AB= x nazywamy wektor il= -x.
liniowo zależny. Dwa wektory x, y liniowo zależne n~zywamy k~lineamymi, c Def. 3. Parze (x, y) wektorów x i y przyporządkowujemy wektor x..f.. y nazywany
oznaczamy symbolem xlly; mamy wtedy sumą wektora x i wektora y - w sposób następujący: od dowolnego punktu A
odkładamy wektor AB = x (aksjomat 3), a następnie od punktu B odkładamy
xllY-~ = _'.~_!_ = ... =~ wektor BC = y (aksjomat 3). Punkty A i C określają wektor AC = x+ y (aksjomat 2),
Y1 Yz Yn
tzn.
. w prawej. stronie (V.11) występuje (") niezależnych równości.
gd zie (V.13)
2
ności wektor zerowy jest kolinearny z każdym wektorem. i/,1
'"
Lemat 3. Wektor x + y nie zalety od wyboru p1111kt11 A.
;~~;
DOWÓD. Konstrukcję sumy x+y przeprowadzamy dwukrotnie (rys. V.I) przy dowolnym
11-wymiarowa rzeczywista przestrzeń afiniczna A". Elementami przestrzeni we~~ wyborze punktów A i A'. T~zykrotne zastosowanie aksjomatu 4 prowadzi do równości: A'd = AC.
torowej są wektory. Elementami przestrzeni afinicznej będą punkty, oznacza~e
Możemy już sformułować zapowiedziane twierdzenie.
dużymi literami, np. A, B itd., o.raz wektory, oznaczane tradycyjnie przez x, y, ... itd/
Dlatego przestrze11 afiniczną nazywam:x przestrze11ią p1111ktowo-wektorową. Jej kort:~.· Tw. Zbiór wszystkich wektorów z dodawaniem jest grupą abelową.

strukcja jest następująca. ]i,· Pełnego dowodu tego twierdzenia nic podamy; jest on łatwy.

1. Niech będzie dany zbiór złożony co najmniej z jednego punktu. 'r· Wróćmydo aksjomatyki przestrzeni afinicznej.
5. Każdemu wektorowi x i każdej liczbie rzeczywistej przyporządkowujemy
•> Symbol li, 1 jest znaną nam deltą Kroneckera. wektor oznaczany przez ax i nazywamy go iloczynem liczby a i wektora x. '
 167
L/nfowa geometria analityczna w n-wymiarach
V. Geometria analityczna
Niech M i N będą dowolnymi punktami, przy czym niech M (X1, ... , X11),

N= (y,, ... , y 11 ). Wtedy

NlN = N-M = iSf.i-o/i{ = (Y1-X1, ... ,y.-x")
(V.15)

W przestrzeni afinicznej A" moi.;rn dokonać zmiany układu afinicznego (O; (e1))
w sposób następujący: .
1. Gdy nowym początkiem układu afinicznego jest O' o współrzędnych a1, ... , a„
w „starym" układzie afinicznym, baza zaś nic ulega zmianie, to „nowe" współrzędne
Y.1. Jednoznaczność dodawania wektorów afiniczne punktu M wiążą się ze „starymi" jego wspólrzę~lnymi następująco (rys. V.2)
(V.16)
6. Ze zbioru wektorów czynimy przcstrzcó liniową, zakładając istnienie warJ x, =xl+a;,
. ków zgodności dodawania w grupie przemiennej wektorów i mnożenia jako dzialan
zewnętrznego,· mianowicie: rozdzielności mnożenia względem dodawania wcktorÓ
i dodawania skalarów, łączności mnożer1 i identyczności obu jedynek.
Dcf. Wymiarem przestrzeni afinicznej (punktowo-wektorowej)
wymiar przestrzeni liniowej jej wektorów.
Uwag a. Przestrzetl afiniczną An można także uważać za skojarzenie dwu przestrzeni
przestrzeni U, której elementami S'I punkty oznaczane dużymi literami A, lJ itd. oraz 11-wymia V.2. Translacja afinicznego układu współrzędnych
rowej przestrzeni liniowej L'1 o elementach zwanych wektorami, oznaczanych przez x, y itd. Sk
jarzenie to określone jc1;t dwoma warunkami:
- · l. Dla każdego punktu' A E U i każdego wektora x EL" istnieje jedyny punkt lJ E U taki, Przekształcenie (V.16) nazywa się translacją układu afinicznego współrzędnych.
AJJ = x (por. V.12).
2. Gdy początek układu nic ulega z.11ianic, baza zaś zostaje zastąpiona przez
2. Jeżeli AB= x i JJC; = y, to -;l(: = x+y (por. V.13).
Zwróćmy uwagę na to, że znana nam z liceum dwuwymiarowa płaszczyzna, a także trójwy.; ,;nowi!" bazę (e;), której wektory rozkładają się w „starej" bazie:
miarowa przestrzetl euklidesowa są afinicznymi przestrzeniami punktowo-wektorowymi. Są one
jednak dodatkowo wyposażone w iloczyn skalarny wektorów, o czym będziemy mówić w dalszym (V.17)
ciągu (str. 171). ·

Układ afiniczny współrzędnych w A". W n-wymiarowej przestrzeni afinicznej

gdzie przy oznaczeniu A : = [au] macierz tego rozkładu jest macierzą transponowaną
istnieje układ n wektorów liniowo niezależnych, np. e 1 , ••• , e,„ natomiast układ
macierzy A oznaczaną przez A'1' natomiast macierzą rozkładu odwrotnego jest
każdych 11+1 wektorów jest już liniowo zależny.
(A1')- 1 , tzn. macierz odwrotna do macierzy A'I'. Łącząc oba wzory V. l 7 i korzy-
Def. Układem afinicznym w A" nazywamy parę (O; (e 1)), gdzie O jest dowolnym, stając z liniąwcj niezależności wektorów bazowych otrzymujemy związek między
ale ustalonym, punktem tej przestrzeni, zwanym początkiem układu afinicznego,· elementami macierzy A·r i (A'1')- 1
a (e 1). i = 1, ... , 11 jest także dowolnym i także ustalonym układem liniowo nicza·
Jcżnych wektorów tej przestrzeni, tzn. bazą.
Układ afiniczny w A" oznaczamy także: (O; e 1 , ••• , e„).

Dcf. J'Vspólrzędnymi ą(inicznymi punktu Nf EA" względem układu afinicznego mianowicie

(O; (e 1)) nazywamy współrzędne wektora wodzącego tego punktu, tzn. wektora li

OM, w bazie (e1).

Jeżeli więc OAf = x = x 1 e 1 + ... +x11 e1„ to współrzędnymi
L
j·d
aii a'ki b,k
(V.18)

punktu M są współczynniki x1 , ... , x 11 , co zapisujemy krótko lub, co jest równoważne,

M = (x 1 , ... , x")
(V.19)
Ta wzajemna jednoznaczność przyporządkowania punktowi ciągu jego współ·
rzędnych wynika z jednoznaczności rozkładu wektora w bazie.
 V. Geometria analityczna A. Liniowa geometria analityczna w n-wymiarach 169

gdzie Ó1k jest znaną nam już deltą Kroneckera. Wektor wodzący punktu nie uleg przy ci.ym z założenia macierz przekształcenia A jest odwracalna (tzn. że istnieje
n do niej macierz odwrotna A- 1 ); na to potrzeba i wystarcza, by macierz A była
zmianie przy tym przekształceniu. Korzystając z (V. l7) w równości Lx e
1 1
""
nieosobliwa.
l=l
n n n n
= LI xj ej otrzymujemy I=LI x e
1 1 = L xj i=2:: alJ e1, a stąd, na mocy niezależności
Automorfizmy n-wymiarowej rzeczywistej przestrzeni wektorowej R"
j= }=I I Przez (;L(n, R) oznaczamy grupę mnożenia rzeczywistych nieosobliwych ma-
liniowej wektorów bazy, cierzy stopnia n (por. 108). Nazywamy ją ogólną grupą liniową. Zachodzi wzajemnie
n jednoznaczne przyporządkowanie macierzom A E GL(n, R) przekształceń centro-
x1 = L
j= I
a11x} afinicznych przestrzeni wektorowej R", będących automorfizmami R" ~ R"
X== AX', · AE GL(n, R) (V.24)
Zauważmy, że w przekształceniu xl-> x 1 interwemuJe macierz A, natomiast (jest to zapis macierzowy przekształcenia V.20), tworzącymi grupę zwaną grupą
w przekształceniu odwrotnym x 1 -> .x; - macierz do niej odwrotna, mianowicie ce11troq(inicz11ą
przeksztalce1i i także oznaczaną symbolem GL(n, R).
A-1.
Przez A (11, R) oznaczamy grupę afiniczną. Jest ona skojarzeniem macierzy
Przekształcenie (V.20) nazywa się przekształceniem centroafinicznym układu AE GL(11, R) i wektora a ER"; jej elementami są macierze kwadratowe
afinicznego współrzędnych.
3. Jeżeli (O; (e;))-> (O'; (el')), to przekształcenie takie jest złożeniem prze~ (a,A):=[~~l (V.25)
kształcenia centroafinicznego i translacji. Przekształcenie to nazywamy przeksztal~
ceniem afinicznym układu afinicznego współrzędnych. Przyjmując oznaczenia jak z działaniem wewnętrznym będącym mnożeniem macierzy
na rys. V.3 oraz korzystając ze wzorów (V.16) i (V.20) otrzymujemy następujące (<1, A)(h, B) = (a+Ah, AB) (V.26)
zwi11zki między współrzędn~mi afinicznymi punktów:
Jest ona istotnie grupą, gdyż:
1) zachodzi łączność mnożenia,
li
Xj 2) istnieje element neutralny: e: = (o, E)
3) każdy element jest odwracalny: (<1, A)- 1 = (-A- 1 a, A- 1 ).
V.3. Przekształcenie Zachodzi wzajemnie jednoznaczne przyporządkowanie parom (a, A) E A(n, R) ·
afiniczne jako złożenie przekształce1i afinicznych przestrzeni wektorowej R", będących automorfizmami
translacji i przekształcenia
R" ·;;·-+ R"
centroafinicznego
X= AX"+a, AE GL(11, R), a ER" (V.27)
w przypadku a), tzn. gdy najpierw została dokonana translacja a potem prze- (jest to zapis macierzowo-wektorowy przekształcenia V.23) tworzącymi grupę
kształcenie centroafiniczne,
zwaną grupą afiniczną przeksztalce1i i także oznaczaną symbolem A(n, R).
n n Afiniczna grupa przekształcet'i A(n, R) składa się z dwóch niespójnych zbiorów,
x, =I a/Jxj' +a1
}=I
(xi' =L a;1 1-a1))
}=I
(x (V.21) z których każdy jest spójny. Dla jednego z nich det A > O, dla drugiego det A < O.
Jest ona 11(11+ 1)-parametrowa. Ma dwie podgrupy:
w przypadku b), tzn. gdy najpierw zostało dokonane przeksztakenie centro- 1) grupę translacji (11-parametrową)
afiniczne a potem translacja, 2) grupę centroafiniczną (11 2 -paramctrową).
n Ta ostatnia ma podgrupę unimodularną (spełniającą warunek: (detA) 2 = 1), wzi-
x, =
)=I
L a,1(x'/ +a1) (V.22) modulamą właściwą (spełniającą warunek: detA = 1), ortonormalną 0(11, R) (speł­
niającą warunek ortonormalności macierzy: AAT = E) i ortonormalną właściwą
Zauważmy, że każde przekształcenie afiniczne daje się zapisać następująco: S0(11, R) (spełniającą ponadto warunek: detA = 1).
,,,
,, X1 = a11x~'+a12x~+ .„ +a~nx~'+a 1 Płaszczyzny. Jak wiemy przestrzeil afiniczna A" jest pewnym skojarzeniem
zbioru punktowego U i przestrzeni liniowej L", przy czym w zbiorze U wyróżniony
(V.23) jest pewien punkt oznaczany przez O. Wybierzmy dowolnie punkt Mo E U oraz
............................... poclprzestrzet'i wektorową V' przestrzeni wektorowej L" (p ~ 11) o bazie (v 1 , „., vv)·
Niech bazą przestrzeni L" będzie (e 1 , „„ e„).
 V. Geometria analityczna A. Liniowa geometria analityczna w n-wymiarach 171

Def. Zbiór wszystkich punktów M przestrzeni afinicznej A", dla których
Af0 M E LP, nazywamy p-111y111iarową plaszczyzną przechodzącą przez punkt A10 ,
o przestrzeni kieru11ko111ej L1' (lub: rozpiętej na wektorach 11 1 , ••• , vv). Płaszczyznę'
tę oznaczamy przez fl 1'(/v/ 0 ; 11 1 , .„, vv) lub krócej 11P(M0 , L1').
Rysunek V.4 dotyczy przypadku, gdy n = 3 i p = 2.
G<ly p = 1, to jednowymiarową płaszczyznę II1(M 0 ; v) nazywamy linią prostą
11-l, to (11- l)-wymiarowąpłaszczyznę U"- 1 (lvf 0 , (v1)1 „n-d
(króccj:prostą); t:cłY p =
nazywamy /11jJerplaszczyzną; gdy p = 11, to układ (V.29) opisuje całą przcstrzet1.
Hiperpłaszczyzny. Niech (V.29) przedstawia hiperpłaszczyznę, tzn. niech
miel macierzy [vu] będzie równy n - I. Wtedy rugując z układu (V.29) parametry
Ti, „., r„~i. otrzymamy równanie liniowe, na ogół niejednorodne.

"' a1x 1 + ... +a„x„ =a (V.30)

wiążące współrzędne x1, punktu /vf przestrzeni A", którego nic wszystkie
i::( 11,
współczynniki i ::(ai, 11, są równe zeru; lub mówiąc inaczej: dla którego rząd ma-
cierzy [ad jest równy jedności.
Można wykazać, że jeżeli układ (V.29) przedstawia płaszczyznę (11-p)-wymia-
rową, to jest ona przecięciem np. p hiperpłaszczyzn
Y.4. Płaszczyzna w przestrzeni afinicznej a11X1+ „. +a1„X11 =a11
(V.31)
ap 1 X 1 + ... ·1-al'„x„ =ar
Jak wynika z definicji, wymiarem płaszczyzny nazywamy wyn1iar jej przestrzeni
przy czym l
kierunkowej. Lat wo zauważyć, że wprowadzenie w płaszczyźnie flP(Jv/ 0 ; v 1 , „., 111,)
a11 „.a1„] i;

l
układu afinicznego (/v/0 ; v 1 , „., vp) zamienia tę płaszczyznę na przcstrzd1 afiniczną.
Punkt M nażywamy bieżącym punktem płaszczyzny. Jego położenie w prze- rząd ········ = rząd =p (V.32) !
strzeni afinicznej A" określa. wektor wodzący r = ot.1;
wyrażający się następująco _a 111 ••• a 11 „ I' 1 •

przez wektor wodzący r0 = 'iSM 0 i wektor /ii~N/: Ten ostatni warunek, tzn. równość rzędu macierzy układu i macierzy rozszerzonej
oraz wielkość samego rzędu są bezpośrednimi konsekwencjami twierdzenia Kro-
r = 1· 0 +M 0 /v/
ncckera-Capellicgo: mówi on, że zbiór rozwiązat't układu (V.31) tworzy przcstrzet't
Wprowadźmy następujące oznaczenia związane z układem afinicznym liniową o 11-p stopniach swobody - czyli o wymiarze wynoszącym 11-p.
(O; (e;) 1.,,„) przestrzeni afinicznej A" i bazą (vj)j., 1, przestrzeni liniowej L1': r = Hiperpłaszczyzn opisujących (11-p )-wymiarową płaszczyznę może być, oczy-
=OM= (X 1 , „.,x„), 1'0 =OM~= (X 01 , „.,X0 ,,), M 0 ii = l'-1'0 = T1V1+ „. + wiście, więcej niż w układzie (V.31), jednakże związek (V.32) musi być spełniony.
+r1,v1„ v1 = 'llji e 1 + „. +vj11 e1„ Wtedy (V.28) daje się zapisać w postaci wekto- Ale gdyby nawet dla danej p-wymiarowcj płaszczyzny było ich dokładnie p, to
rowej i tak nic byłyby one określone jednoznacznie.
n-wymiarowa 1irzestrzcl1 euklidesowa E". Jest to przci:trzc!l. afiniczna wyposa-
żona w iloczyn skalamy wektorów. Inaczej mówiąc, jest to skojarzenie przestrzeni
punktowej U z 11-wymiarową wektorową przestrzenią euklidcsową 1 > E". Jak wierny,
lub we współrzędnych, w postaci zwanej 11klade111 ró1vnmi parametrycznyclz plasz- w przestrzeni takiej w konsekwencji jest określona odległość punktów (jako długość
CL)'zny wektora) oraz kąt między wektorami.
X1 =V11T1+V21T2+ „ . +~ 1 1 11Tp+Xo1l n-wymiarowa przestrzeń kartezjaiiska R". Jest to 11-wymiarowa punktowo-wek-
(Y.29) torowa n-wymiarowa przestrzct'1 euklidesowa z ortokartc7jm1skim iloczynem ska-
.~,: ·~ V1:. ·;!·-~~~,: ~~ ~~· :.: ·-ł~~J;„,·;11°·!~.~.;,,: I
0 0

larnym wektorów, tzn. skojarzenie przestrzeni punktowej U z wektorową przc-

strzenią2> 11-wymiarową R'', wyposażoną w ortokartezja(1ski iloczyn skalarny wek-
\ .
Z niezależności wektorów bazy (v1)j,;p wynika, że rząd macierzy [v1i] wynosi p. torów
Układ (T 1 , „., r 1,) nazywamy uklqdem parametrów. Parametry le, ze względu na X· Y = X1Y1 + . „ +X11J'11 (Y.33)
warunek niczalci.ności liniowej wektorów 11j, j = I, ... , p. nazywamy parametrami
1l Obic Il-Wymiarowe przestrzenie euklidesowe: punktowo-wektorową oraz wektorową ozna-
niezależnymi; tzn„ że nic można rozwa:i.ancgo. układu równa11 p-wymiarowcj płasz­
czm11y tym samym symbolem E•.
czyzny w n-wymiarowej przestrzeni afinicznej zastąpić układem równat't liniowych 2 > Obic Il-wymiarowe przestrzenie karte7jat1skie R": punktowo-wektorową oraz wektorową

o mniejszej liczbie parametrów. oznaczamy tym samym symbolem R•.

V. Geometria analityc.zna 172 B.1. Płaszczyzna w euklidesowej przestrzeni trójwymiarowej 173

W przestrzeni tej odległość punktów X = (x 1 , x„) i Y = ()1 1 , y„) oblicza Niech w przestrzeni, z przyjętym w niej prostokątnym układem kartezjańskim

·--·-·-----
••• , •.• ,

się ze wzoru (str. 57) OXYZ, będą dane trzy niekolinearne punkty P,(;c1 ,yi, z 1), i= O, 1, 2, o wektorach
wodzących r1 = [X;; y 1 ; zi], i = O, 1 , 2. Oznaczamy wektor P 0 P 1 i= o przez v 1 =
dist(X, Y) =

Równanie (V .30) możemy

Vb "
(x 1 -y,) 2

zinterpretować geometrycznie następująco: pisząc

(V.34) = [a 1 ; b 1 ; c 1], a wektor P~7'~-# o przez v 2 = [a 2 ; b 2 ; c 2 ].
Punkt P(x, y, z) o wektorze wodzącym r = [X; y; z] leży na płaszczyźnie n
wyznaczonej przez P 0 , P 1 i 1'2 wtedy i tylko wtedy, gdy wektoriP0 P oraz P 0 P 1
je w formie równowa:ź.nej i P~ I'; są komplanarne, tzn. gdy (rys. V.5)
(V.35). (r-r0 ) · [(r 1 - r 0 )x(r 2 -ro)] =O (V.39)
.
przy czym a 1 X01 + ... +a„x0 • = -a, zauważamy, że lewa strona jest iloczynem
czyli, gdy
skalarnym wektora [a 1 ; ••. ; a„] = : V i wektora N/ 0 Ai = [x 1 - X01 ; ••• ; Xn - xo„]. (V.40)
Wobec tego równanie hiperpłaszczyzny przybiera postać
0

V· Af0 M = O
Punkt M jest dowolnym punktem hiperpłaszczyzny, zwanym jej punktem bieżącym.
W szczególności N/0 jest także dowolnym, chociaż ustalonym, punktem płaszczyzny.
Z dowolności punktu Mi z ortogonalności wektora V względem wektora M 0 M,
leżącego w hiperpłaszczyźnie, wynika, że wektor V jest ortogonalny do hiperpłasz­
czyzny. Hiperpłaszczyznę tę możemy więc zapisywać np. symbolem Il(M0 , V),
co oznacza, że jest ona jedno;:nacznie wyznaczona przez należący do niej punkt M<>
i prostopadły do niej niezerowy wektor V. X
y
V.S V.6
8 LINIOWA GEOMETRIA ANALITYCZNA W EUKLIDESOWEJ
PRZESTRZENI TRÓJWYMIAROWEJ Wyrażając (V.40) za pomoc:t współrzędnych, marny
X -Xo )' -Yo
Poza własnościami liniowymi przestrzeni E 3 zostaną wykorzystane jej własności
X1-Xo Y1-Yo =0 (V.41)
„euklidesowe'', mianowicie mnożenie skalarne, pojęcie kąta i prostopadłość (orto-
gonalność).
I
1X2 -Xo Y2-Yo
czyli
1 PŁASZCZYZNA W EUKLIDESOWEJ PRZESTRZENI TRÓJWYMIAROWEJ
(V.42)
Ogólne równanie 11laszczyz11y. Wiadomo, że płaszczyznę (dwuwymiarową) wyzna-
al b2 C2
czają trzy punkty nic leżące na jednej prostej.
lub wreszcie (do czego można doprowadzić dokonując elementarnych przekształceń
Def. Trzy punkty P1(X 1, y 1, z1), i= O, 1, 2, nazywamy ko/i11earnymi, gdy leżą w wyznaczniku)
na jednej prostej. W przeciwnym przypadku nazywamy je niekolinearnymi.
X y z
Oczywiście punkty P<>, P 1 i P 2 są kolinearne wtedy i tylko wtedy, gdy wektory
Xo Yo Zo
P0 P~ i P0 P~ są kolinearne, tzn. gdy =0 (V.43)
Xi Y1 Z1
I i j k
X2 Y2 Z2
P<>P; x l' 0 P; = ,x, -X<> Yi -yo Z 1 -Zo =o (V.37) Przykład. Równanie płaszczyzny przechodz.1cej przez punkt P 0 (-1, 2, 4) i równoległej do
X2-Xo )'z-Y<> Zz-Zo niekolinearnych wektorów v 1 = (O; 3; 5] i v 2 = (-7; 2; I] jest nast„pujące
x+ I y-2 z-41
o 3 5 =o
(V.38) l
-7 2 I I
czyli x+5y-3z+3 =O.
 B.1. Płaszczyzna w euklidesowej przestrzeni tr6jwymiar~wcj 175
V. Geometrio analityczno

Wprowadźmy oznaczenia V.7); to ostatnie spostrzeże_i:i_~~ wynika stąd, ł.e jeżeli P jest dowolnym punktem

(V.44)
płaszczyzny „
(V.SO), a = OP = [x; y; z] jest wektorem wodzącym, tor· n = p.
V=[A;B;C], Ogólne równanie płaszczyzny (V.47) sprowadzamy do postaci normalnej
Równanie (V.40) płaszczyzny moż11a teraz zapisać wektorowo w postaci (V.SO) w wyniku 1111ormowa11ia wektora V, do tej płaszczyzny prostopadłego. Do-
(V.4S) konujemy tego dzieląc obie strony równania (V.47) przez wziętą z odpowiednim
V· (r-r 0 ) =O
znakie111 długość wektora V, tzn. przez ±V= ± y~ti-+112-~:ci.
lub we współrzędnych
Równania
A(x-x0 )+B(y-y 0 )+C(z-z 0 ) =O (V.46)
Ax+BJi+Cz+D
lub wreszcie, przyjmując D = - (Ax 0 + By 0 .+ Cz 0 ), w postaci
1/Ai~~,e-}Ji~l~c(:i' =O
(V.51)
Ax+By+Cz+]) =O (V.47)
nazywamy postaciami Hessego 1 ) ró11'11a11ia plaszczyzny. Ta z postaci Hessego (w przy-
przy czym
(V.48) padku D i= O), dla której w mianowniku znajduje się - sgn D · y~Ti + BT::i- er,
A 2 +B 2 +C 2 >O
jest postacią normalną równania rozważanej płaszczyzny.
I n ter pre tac j a g eo me try cz ~1 a równai\. (V.45) i (V.46) jest nastę­
pująca: są to równania płaszczyzny przechodz11cej przez punkt P 0 i prostopadłej
do niezerowego wektora V= [A; B; C] (rys. V.6). z
Przykład. Płaszczyzna przechodząca przez punkt 1' 0 (3, 7, -2) i prostopadła do niezerowego
wektora V= [2; ł; OJ ma równanie //~~.
2(x-3)+ l(y-1)-1-0(z+t> =O
I p
czyli 2x+ y-13 = O. I
/
/
Równanie (V.47) przy warunku (V.48) nazywamy ogó/11y111 róll'naniem plasz-,
czyzny.
Wykazaliśmy, że róll'na11ie plaszczyzny ll')'Z11aczo11e.i przez trzy niekolinearne X
punkty lub przez punkt i dwa niekolinearne ll'ektory lub 1vreszcie przez punkt i ll'ektor y y
niezerowy zapisuje się 11• postaci róll'11ania stopnia pierll'szego ll'zględem z111ie1111yclz V.7 V.B

x, y, z. Przykład. Równanie normalne 3x + 4y + 5z ···-I O = O otrzymujemy dzieląc jej

płyszczyzny
Obecnie wykażemy, że jest także odwrotnie: każde róll'nanie pierwszego stopnia
względem zmiennych x, y, z przedstawia plaszczyznę. ogólne równanie przez 5J/2. Mamy wtedy
3
IO
yf x-1- -4IO 1/T y-1- ..IO5.. i/:f z-- yi =O ' gdzie yi
Istotnie, w równaniu jest odległością płas;:czyzny od poczqtku układu.
Ax+By-1-Cz+D =O, A 2 +JJ 2 +c 2 >O (V.49)
Odległość d punktu P 0 (x 0 , Yo, z 0 ) od płaszczyzny /1 • r-p = O obliczamy za
można na miejsce wolnego wyrazu D wstawić równe mu wyrażenie -(Ax 0 +Byo+Czo), gdzie, pomocą wzoru
x 0 , y 0 , z 0 są trzema odpowiednio dobranymi liczbami. Wtedy rozważane równanie (V.49) można"
hę<lz1e zapisać w postaci
(V.52)
A(x-x0 )-l-B(y-yo)·I- C(z-- Zo) = O Wzór ten uzasadniamy następujqco. Przez 1'0 prowadzimy płaszczyz11ę równoległą do roz-
tj. w postaci równania plaszczyzny przechodzącej przez punkt 1'0 (x 0 , y 0 , z 0 ) i prostopadłej do nic-' ważanej płaszczyzny i oznaczamy przez /' 1 punkt jej pnebicia prosł<j wyznaczonq wektorem za- n
zerowego wektora V= [A; B; C], end. mocowanym w początku układu. Wtedy w przypadku gdy 1'0 znajduje. się po przeciwnej stronie
rozważanej płaszczyzny niż początek układu (rys. V.8) mamy
Szczególne postacie równania płaszczyzny. Równaniom płaszczyzny można na-
dać liczne, dogodne w zastosowaniach postacie. ro= n(p-i-d)-1-PiI'~
Równaniem normalnym plaszczyzny nazywamy równanie gdy zaś po tej samej stronic, to

n·r-p =o, czyli xcosa+ ycosfJ+zcosy-p =o (V.SO)

n
gdzie = [cos et; cos{J; cosy) jest wektorem jednostkowym prostopadłym do płasz­
czyzny, a nieujemna liczba p jest odległością płaszczyzny od początku układu (rys. I) LUDWIG OTTO HESSE, matematyk niemiecki (181 l-ł874).
 B.1. Płaszczyzna w euklidesowej przestrzeni trójwymiarowej 177
V. Geometria analityczna
Mnożąc obustronnie powyższe równości skalarnie przez wersor fi i biorąc pod uwagę, że wektor. Otrzymujemy je w wyniku rozwai.enia trójkąta OP 0 P oraz spostrzeżenia, że układ
1' P0 jest prostopadły do
1
n
otrzymujemy d = li· r 0 -p lub d = .,-(li· r 0 -p), a więc w obu przy. wektorów niekolinearnych v 1 , v 2 stanowi bazę dla omawianej płaszczyzny; w bazie
padkach wzór (V.52). tej J. i /l s~i afinicznymi współrzędnymi wektora r-r 0 •
Jest oczywiste, że gdy punkt P0 leży na rozpatrywanej płaszczyźnie, to jego Przejścia od postaci (V.54) do postaci (V.40) czy (V.45) dokonujemy mnożąc

odległość od tej płaszczyzny jest równa zeru. skalarnic obustronnie równanie (V.54) przez V= v 1 xv 2 , natomiast, jak ~ynika
Równaniem odcinkowym płaszczyzny, nic przechodzącej przez początek układu z teorii mnożenia wektorowego wektorów, postać (V.45) można przekształcić
i nierównoległej do żadnej z osi, nazywamy równanie w (V.54) na niesk011czenie wicie sposobów.
Wzajemne . położenia 11laszczyzn. Obecnie rozpatrzymy zagadnienie, jakie są
~+E+-2:.= możliwe wzajemne połoi.enia dwóch płaszczyzn. W tym celu rozważymy dwie
p q r
płaszczyzny: 11 1 o równaniu V1 (r-r 1 ) =O oraz 11 2 o równaniu r = r 2 +J.v 1 +µv 2 ,
w którym p, q i r są współrzędnymi punktów przebicia rozważanej płaszczyzny przyjmując oznaczenie V 2 = v 1 x v 2 • Zastąpienie wektora r w równaniu 11 1 przez
przez osie układu (rys. V:9). prawą stronę równania 11 2 prowadzi do wyznaczania punktów wspólnych płasz­
Postać tę otrzymujemy z równania czyzn 11 1 i 11 2 , które są określone w tym przypadku jednym równaniem o 2 para-
Ax+By+Cz+D =O ABCD i' O metrach A i /t
w wyniku przyjęcia oznaczeń: (V.55)

p = -D/A, q = -D/B, r = -D/C Równanie to, oczywiście, nigdy nie jest oznaczone, tzn., że nigdy dwie płasz­
Znaczenie geometryczne współczynników p, q i r jest następujące; np. na osi czyzny nie mają tylko jednego punktu wspólnego. Jest ono sprzeczne, gdy oba
OX, której punkty spełniają równanie płaszczyzny z = O i pła~zczyzny y = O leży współczynniki przy A i µ s;1 zerami, tzn. gdy V1 11 V2 , a wolny wyraz jest różny od
zera; geometrycznie oznacza to, że płaszczyzny są równolegle (dodajemy niekiedy:
punkt (p, O, O).
w sensie ścisłym). Gdy zaś V 1 li V 2 , a wyraz wolny jest zerem, to każda para (A, µ)
spełnia to równanie; geometrycznie oznacza to, że płaszczyzny pokrywają się. Gdy
natomiast co najmniej jeden ze współczynników przy niewiadomych jest różny
od zera, tzn. gdy V 1 ,Ir V 2 , to rozwiiizanie zależy od jednego parametru; geometrycz-
z nie oznacza to, że płaszczyzny przecinają się wzdłuż linii prostej.
W przypadku równar\. ogólnych obu płaszczyzn
{o,o,r)
Il1 A1x+B1y+C1z+D1 =O, [A 1 ; B 1 ; Ci] i' o
I (V.56)
I 11 2 A 1 x-1-B 2 y+C2 z+D 2 =O, [A 2 ; B 2 ; C 2 ] i' o

/
/)-~{1~0,0) X uzyskane wyniki formułujemy następująco: płaszczyzny są równolegle w sensie
(O,q,O} szerszym, tzn. są równoległe i różne lub pokrywają się, gdy
y
V.9 V.10 (V.57)

Przykład. Równanie odcinkowe plaszczyzny prostopadłej do wektora V= [3; 2; -I] i prze-

cinającej oś OX w punkcie o odciętej p = 2 otrzymamy korzystając najpierw ze wzoru (V.46) 3(x- . przy czym pokrywają się, gdy
-2)+2(y-0)-l(z-0) =O, a następnie ze wzoru (V.53)
(V.58)
~ + _}~_ + _-.:__ = I
2 3 -6
a są równolegle i różne, gdy zachodzi (V.57), lecz nic zachodzi (V.58).
Równaniem parametrycznym płaszczyzny przechodzącej przez punkt Po Płaszczyzny przecinają się wzdłuż prostej, gdy nic zachodzi (V.57).
równoległej do pary niekolinearnych wektorów v 1 i v 2 (rys. V.IO) nazywamy rów· Warto zauważyć, że strona algebraiczna powyższych związków jest związana
na nic z twierdzeniem Kroneckera-Capclliego. Mianowicie rozważa się przypadki, kiedy
(V.54) l,rząd macierzy współczynników przy zmiennych jest równy 1 lub 2 i jest równy,
rzędowi macierzy rozszerzonej z tym, że możliwe są oczywiście tylko trzy przy-
w którym parametry A /t przybierają wszystkie wartości liczbowe rzeczywiste.
12 Malcmatykłl cz.. Ili
V. Geometria analityczna 179
a..1 Płaszczyzna w euklidesowej przestrzeni trójwymiarowej
padki: gdy oba rzędy są równe l, wtedy płaszczyzny się pokrywają, gdy są równe ĆWICZENIA
wtedy płaszczyzny mają wspólną krawędź i gdy są ró:i.nych rzędów, wtedy plas· 1. Jakie znaczenie geometryczne mają współczynniki A, li, C i D w cigółnym równaniu płasz-
czyzny są równoległe. czyzny Ax-\-/Jy+Cz+D =O"! , . . .
2. W.1i"llrzędny 111 ; baryce11trycz11y111i punktu płaszczyzny nazywamy wspołczyn111k1 a, fi 1 ?'
Przykład. Przez punkt 1'0 (-5, 1, 2) poprowadzić płaszczyzn~ równołcgłq
w równości r = a.r 1 +[Jr,+ J'r„oc+ [!-\-)' = !,'gdzie r, r 1 , 1·„ r 3 są wekt·.irami wodzącymi punktów
x-2y+7z-3 =O.
komplanarnych (tzn. punktów lc~.qcych w _;celnej płaszczyźnie; w przeciwnym przypadku nazywamy
Wektorem prostopadłym do danej płaszczyzny jest V= [I; -·2; 7]. Ze względu na wurun
(V.57) równoleglo.ści płaszczyzn ri1ożemy przyjąć V za wektor prostopadły do szukanej płaszczyzn je p1111kta111i · 11ieko111p/a1111rnymi). . . .
Wykazać, że współrzędne barycentryczne środka S tn\1kąta o wierzchołkach !'1, z= 1, 2, 3
Stąd, stosując wzór (VA6), otrzymamy.l(x+5)-2(y-i)+7(z-2) =O, a wii;c x--2y+7z-7""
są równe " = fi = J' ·= l /3 .i znaleźć wst•ółrzi;dne ortokartczja11skie tego punktu.
Kąt między płaszczyznami. Ze znanej definicji kąta dwóch płaszczyzn (V.5 3. Wykazać, ·że cztery punkty 1'1(.i:i, Yi. z 1), i= ł, 2, 3, 4 są komplanarne wtedy i tylko
w.ynika, że jest to kąt nic większy spośród kątów 1p 1 = <):: ( V 1 , V 2 ) i rp 2 wtedy, gdy
= 1:. ( V 1 , - V 2 ), jakie tworzą wektory prostopadłe do jednej z płaszczyzn z wekt. Xi, )'1 Z1
rami prostopadłymi do drugiej płaszczyzny. Oznaczając <p = 1~ (fi 1 , fi 2 ), Xi Y2 Z1 (V.62)
=0
wówczas (rys. V.11)
cos(II 1 , II 2 ) = I V1 · V2l/V1 V, X4 )'4 Z4

i sprawdzić, czy punkty (1, o, O), (O, 2, 0), (O, O, 3), (2, · 6, 6) sq komplanarne; jeśli tak, to zna-
Dla uzasadnienia występującej w (V.59) wartości bezwzględnej iloczynu V1 • V2
leźć ich płaszczyznę.
zauważmy, że wektory prostopadłe do płaszczyzn tworzą kąt równy szukimen1 · 4. Rozważyć szczególne położenia płaszczyzn względem układu współrzędnych:
a) Ax-1- /Jy-1- D = O·, A/JD 1" O
b) Ax+D =O, AD 1" O
c) Ax+By =O, AB<;6'0
d) X=()
5. Napisać równanie płaszczyzny przechodzącej przez oś OZ i punkt (I, 2, 3). .
6. Podać warunki prostopadłości lub równoległości płaszczyzn Ax+By+Cz+D =Ot x/p+
-1-y/q-t-z/r = 1. · . . .
7. Zbadać, stosując twierdzenie Kroneckcra-Capelliego, wzajemne połozc111c trzech płasz-
czyzn w przestrzeni. . .
./ s. Sprowadzić ogólne równanie płaszczyzny 3x+2y-6z+21 =O do postaci normalnej .
V.11 9. Napisać równanie 6x-2y+3z-12 =O w postaci odcinkowej.
10. Wykazać, że odległość punktu l'0 (x 0 , Yo, z 0 ) od płaszczyzny Ax+ By+ Cz+ D = O wy-
raża się wzorem
kątowi płaszczyzn lub też kąt do niego przyległy;
w obu przypadkach kosinus „'
tych kątów mają tę samą wartość bezwzględną z tym, że kąt płaszczyzn należy d d = IAxo+By 0 -1-Czo+Dl/vX2:i:7J2 +c"- (V.63} !
przedziału (O; 7t/2). i obliczyć tę odległość dla punktu 1'0 (2, -1, 3) i plaszczyzny 7x-4y+4z-3 = O.
Można także omawiany kąt płaszczyzn wyznaczyć, posługując się 11. Wykazać, że odległość dwóch równoległych płaszczyzn: Ax+1Jy+Cz+D1 =O i Ax+
sinus oraz iloczynem wektorowym wektorów, mianowicie + /Jy-1· Cz+ [) 2 = O można obliczyć za pomocą wzoru
d = ID1 -D2l/y/ff::j::-jj.z+c2- (V.64)
sin(II 1, II 2 ) = I V1 x V2 l/V1 V1
i obliczyć d w przypadku płaszczyzn: h-łOy-l-llz-30 = 0,2x-10y+llz+l5 =O.
Wzór (V.6J) potwierdza warunek (V.57) dotyczący równoległości dwóch 12. Uzasadnić, że płaszczyzny dwusieczne kątów dwuściennych płaszczyzn: A1x+B1Y+
płaszczyzn; kąt między nimi, oczywiście, wynosi wtedy zero. Natomiast wzór (V.59) +C1z+D 1 =O i A 2 x+B 2 y+C2 z-l-D 2 =O są określone wzorem
pozwala zapisać warunek prostopadłości plaszczyzn w postaci IA i -~:l:jJi_!'_:I· C1 z:i:_E_il IA,x+ JJ,y_-~_<?2z+1:_,1 (V.65)
(V.61) . y/iFi:iJf-1· er v/1H-iJF1-cI
napisać równanie tych płaszczyzn gdy x+2y-l-2z-i =O, 4x+4y+7z+ł =O.
Przykład. Poprowadzić płaszczyznę przechodzącą przez punkty /' 1(2, -· l, 5) i 1'2 ( - ł, 3, 2),
13. Napisać równanie płaszczyzny przechodzące.i przez punkt /11( -1, 2, 4) prostopadłej
prostopadłądo płaszczyzny x-2y-\-4z- ł = O.
do płaszczyzn: f/ 1 6x-2y-\·3z--12 =O, fl2 3x+2y-6z+21 =O.
Szukana pł;1szczyzna, jako przechodząca przez punkt /' 1, b~dzic miała równanie A(x-2)+
14. Obliczyć kąt płaszczyzn: 2x-ł0y-1-lłz-1 =O i 4x+4y-7z+2 =O.
+B(y+l)+C(z-5) =O. Wektor V= [A;B;C] możemy przyjąć za równy iloczynowi wektoro-
wemu wektora prostopadłego do danej płaszczyzny [ł; -2;4] i wektora /i;Ji', = [--3;4; -3]; Oiliiowicdzi. 2. Skorzystać z tego, że S dzieli środkową trójkąta w stosunku 2 : 1 licząc od
zatem V= [-10; -9; -2]. Stąd szukana płaszczyzna ma równanie: 10x-l-9y-\-2z-2ł =O. wierzchołka trójkąta: Xs = (x 1 +x,+x,)/3, Ys = (Y1 +y,-1-y,)/3, z= (z1 +z,+z,)/..
3
 V. Geometria analityczna B.2. Prosta w przestrzeni 181

xyz ABC 3 Szczególnym przypadkiem tego równania, dla jednostkowego wektora kierun-
--+--+ =l.5.2x-y=0.6.(.J..)Aqr+Bą1+Cpq=O,(ll)---=-=-. 8.--·x+
3
· 2 3 · qr rp PIJ 7 kowego v
= [cosa; cos{J; cosy], jest równanie
2 6 X )' Z
+ - y - --z-1-3 =O. 9. -- + ---·- +-- = 1. 10. 3. 11. 3. 12. x-2y+z+4 =O, 7x+ IOy+ r = r0 +vt (V.69)
7 7 2 -6 4
Róll'na11ic prostej L 11•yz11aczonc_j przez punkty P0 i P 1 możemy zapisać wpostaci
x+ 1 y-2 z-4,
+13z-2=0. 13. 6, -2 3 =0,czyli2x+l5y+6z--52=0.14.rp=arccos0,8~68°. 1· = t(i + (r1 - ro)t, r1 -:f. l'o (V.70)
l 3 2 -6 .
lub też w postaci
2 PROSTA W PRZESTRZENI r = ar 0 +[lr 1, rx+{J = 1 (V.71)
Równania kanoniczne prostej. Podobnie jak na płaszczyźnie, prostą w przestrzeni gdzie rx i fJ są barycentrycznymi współrzędnymi punktu na prostej.
wyznaczają dwa różne punkty. Przyjmijmy w przestrzeni, z wprowadzonym w niej Wiemy, że równanie wektorowe w przestrzeni jest równoważne trzem równa-
prostokątnym układem karte;rjańskim OXYZ, dwa różne punkty Po(Xo, Yo. zo) niom skalarnym. Poniżej zapiszemy skalamie odpowiednie równania wektorowe
i Pi(Xi,Yi.zi) i oznaczmy ich wektory wodzące OP0 i -(S"!(_~ odpowiednio przez prostej w przestrzeni. Równaniu (V.68) odpowiada układ równań
r 0 = [x 0 ; y 0 ; z0 ) i 1· 1 = [Xi; J'i; zi], a niezerowy wektor P 0 Pi przez v = [a; b; c], x = x 0 +at, y = y 0 +bt, z= z 0 +ct, a 2 +b 2 +c 2 >O (V.72)
gdzie który nazywamy 11/cladem równmi parametrycznych prostej.
a= Xi-Xo, b = Yi-J'o, c = Zi-Zo Równaniu (V.69) odpowiada układ równań parametrycznych
Założenie Pi -:f. P 0 jest wówczas równoważne zapisom x = x 0 -t-tcosa, y = Yo+tcosfl, z = z 0 +tcosy (V.73)
2
a 2 +b 2 +c 2 >O lub (Xi-Xo) 2 -HYi-Yo) 2 +(zi-Zo) >O w których a, (J i )' są kątami wektora kierunkowego prostej z osiami układu, a rów-
Oznaczmy z kolei prostą wyznaczoną przez dwa jej różne pu~ty naniu (V.70) układ równail parametrycznych
przez L, jej punkt bieżący przez P(x, y, z), a jego wektor wodzący OP przez r = (V.74)
= [x;y;z]. Utwórzmy zmienny wektor P 0 P = [x-Xo;y-yo;z-zol o początku
p 0 i koi'lcu P będącym zmiennym punktem prostej L (rys. V.12). przy uwzgli;;dnieniu warunku (V.67).
Prostą można także zapisać w postaci układu jej równml kanonicznych
p x-X0 y-y 0 z-z 0
L --a-- = --b- = --c- (V.75)

lub
x-Xo y-yo z-z 0
------- = (V.76)
Yi-Yo
przy warunku (V.67), lub wreszcie
o V.12
x-Xo Y-Yo z-z 0
(V.77)
Punkt P leży na prostej L wtedy i tylko wtedy, gdy wektory Po P = 1·-ro i 10 Pi == cos {J-
1
cosa = COS)'

= v są kolinearne. Ze względu na założenie v -:f. o kolinearność ta zachodzi wted Przykład 1. Układem równań parametrycznych prostej przechodzącej przez punkt
i tylko wtedy, gdy wektor r-r0 zależy liniowo od wektora v, tzn. gdy do każdego P 0 (-2, 1, 5) i równoległej do wektora v = [I; 3; -4] jest układ x = -2-1-t, y = 1 +3t, z =
punktu p prostej L istnieje taka liczba t, dla której zachodzi związek = 5-41.

Przykład 2. Układy równa1\ parametrycznych x = I + 21, y = - 3 +I, z= 2 - I oraz

r-r 0 = vt
x = 3 - 4s, y = - 2 2s, z '~ I + 2s przedstawiają t<( samą prostą o przeciwnych zwrotach
Zmienną t w powyższym równaniu nazywamy parametrem. Przybiera ona wektorów kierunkowych. Jest lak, gdyż pun kl, który w drugiej paramclryzacji odpowiada wartości s
wszystkie wartości liczbowe z otwartego przedziału ( - oo ; + oo). Podobnie ja. parametru, w pierwszej odpowiada wartości parametru t = I - 2s.
w przypadku prostej na płaszczyźnie prostą w przestrzeni możemy przedstawi
Wzajemne położenia prostych. Obecnie rozpatrzymy wszystkie możliwe położe­
równaniem wektoroll'ym nia wzajemne dwóch prostych Li i L 2 w przestrzeni. W tym celu zapiszmy ich rów-
i
1-
r = 1· 0 +v1, V-:/-0 nania w postaci wektorowej
I
V. Geometria analityczna B.2. Prosta w przestrzeni 183

L1 : „= /"1 + U1 t, K:1t między 11rostymi. Ze znanej definicji kąta dwóch prostych wynika, że jest
to kąt nic większy spośród kątów, jakie tworzą wektory kierunkowe jednej z prostych
gdzie z wektorami k_icrunkowymi drugiej prostej (rys. V.13). Mianowicie, jeżeli v 1 =
V1 = [a 1 ; b,; ci] } = [a 1 ; bi; ci] jest wektorem kicrunk<~wym prostej L 1 , V 2 = [a 2 ; b 2 ; c2 ] zaś wekto-
11 2 = [a 2 ;b2;c2] rem kierunkowym prostej· L 2 , to <):: (L 1 , L 2 ) znajdziemy z równości

Dla znalezienia wspólnego pimklll obu prostych przyrównujemy lewe strony równań (V.85)
(V.78); otrzymujemy · Wzór ten uzasadniamy analogicznie jak (V.59).

Jest to równanie wektorowe postaci. ax+hy+ c = o, równoważne

trzech równań liniowych o dwóch niewiadomych. Będziemy je baóać metodami
wektorowymi; dobrze jednak byloby, gdyby Czytelnik równolegle konfrontował
uzyskane wyniki z twierdzeniem Kroneckcra-Capclliego.
·· Rozwiązalność równania (V.80) jest zależna od komplanarności trójki wektorów
(r 2 -r 1 , v 1 , v 2 ) oraz od kolinearności dwójki wektorów (v 1 , v 2 ). Gdy wymieniona.
trójka wektorów jest niekomplanarna, to proste nie leźą w Jednej plaszczyźnie, wobec:
V.13
czego są sko.fne. Gdy trójka ta jest ko111pla11arna
X2-X1, Y2-Y1 Z2-Z1 Analogicznie też jak (V.60) wygląda wzór na sinus kąta między prostymi
(r 2 -r 1)v 1 v 2 aI . b1 c, =0 (V.86)
a1 b2 Cz
Ze wzorów (V.85) i (V.86) wynikają warunki równoległości lub prostopadłości
to proste leźą w jednej plaszczyźnie, przy czym przecinają się, gdy wymieniona dwóch prostych, mianowicie
wektorów jest niekolinearna, tzn. gdy ll1 b1 C1
(V.87)
a1 b1 C1] ll2
rząd [ = J, czyli v 1 x v 2 i' o
.a2 b2 C2 (Li J_L2) (V.88)
Gdy zaś wymieniona dwójka wektorów Jest kolinearna, tzn. gdy Przykład I. Prostą przechodzącą przez punkt P 0 (2, ·--I , 7) i równoległą do prostej: x =
= 3-t, y = 2+ t, z= 21 znajdziemy, przyjmując jej wektor kierunkowy za równy (a więc i równo-
1:
,.
legły) wektorowi kierunkowemu danej prostej. Stąd równaniami parametrycznymi szukanej prostej I

są:x = 2-1, y = -1 +1, z= 7+21.

to proste są równolegle, przy czym pokrywqją się wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie
trzy wektory r 2 -1· 1 , v 1 i v 2 są parami kolinearne, tzn. gdy
Przyklml. Wzajemne położenie prostych: L, x = 2+1, y = 1-1, z= 7\ł-41 i L, x =
-2-3s, y = 1 +5s, z= 1-2s badamy, obliczając iloczyn wektorowy wektorów v, = [I; -1 ;4]
i v 2 = [-3; 5; -2) oraz iloczyn skalarJ.lY wektora r 2 -r 1 = [-4; 6; -6] i wektora v, x v„ Mamy
v 1 xv 2 = [-18; -IO; 2] cfa o oraz (r 2 -r 1 )v 1 v 2 =O, wobec czego proste przecinają się. Aby zna·
leźć ich punkt przecięcia, rozwiążemy układ równai'1 wynikający z przyrównania prawych stron
odpowiednich równai1 obu prostych; otrzymamy wtedy: 1+3s = -4, t-l-5s = -6, 2t+s = -J
Układ ten, na podstawie twierdzenia Kroncckcra-Capelliego (macierz współczynników jest rzęd.
drugiego oraz macierz rozszerzona jest także rzędu drugiego, a są dwie niewiadome) jest oznaczon)'.
Jego rozwiązanie stanowi para: t = -1, s = -1, stąd punktem przecięcia prostych jest (I, 2, 3).:
Przykład 2. Poprowadzić przez punkt 1\,(0, -17, · 6) prostą prostopadłą do prostej (x-
-1)/5 = (y-1-7)/2=(z+1)/4 i prostą te; przecinającą.
W tym przypadku warunek (V.88) nic wyznacza wektora kierunkowego szukanej prostej,
!
gdyż zbiór wektorów prostopadłych do danego wektora jest dwuparamctrowy, a nic jcdnopara-
metrowy jak w przypadku równoległości. \Vobcc tego wektora kierunkowego poszukamy wśród
wektorów o początku w punkcie !'0 i k011cu leżqcym na danej prostej, a więc wśród wektorów v =
= [1+51;10+2t; 5+41]. Wektor ten ma spclniać warunek prostopadłości do wektora kierunko-
wego danej prostej, mianowicie do wektora [5; 2; 4]. Stqd z równości 5(1 +51)+2(10+21)-1-4(5+
+ 41) = O wyznaczamy I = -1 oraz szukany wektor [-4; 8; 1). Zatem szukana prosta ma rów-
nania para1nctrycznc: x = -4s,y = -17+8s,z = -6+s.
Odległość punktu od proste.i. W celu obliczenia odległości punktu Pi o wekto-
rze wodzącym r 1 = ÓP~ od prostej r = r0 +vt, przcchodz;1ccj przez punkt P 0
o wektorze wodzącym r0 i wektorze kierunkowym v, posłużymy się następuj;icym
spostrzeżeniem o charakterze geometrycznym (rys. V.14): pole równoległoboku
zbudowanego na wektorach v i 1· 1 - r 0 jest równe zarówno długości iloczynu wek to-
V. Geometria analityczna B.2. Prosta w przestrzeni 185

rowego tych wektorów jak też iloczynowi długości wektora v przez wysokość „ (V.90)
tego równoleg/oboku, będącą właśnie szukaną odległością punktu P 1 od
L; stąd Zauważmy, że odległość rozpatrywanych prostych skośnych (rys. V.16) jest
d = lv x (r 1 -r0 )1/v wysokością równoległościanu zbudowanego na wektorach: r 1 -r 2 , v 1 , v 2 względem

. Przykla~ 1. Odległość punktu P 1 (-3, 1,2) od prostej: x = -3+31, y =O, z= 2+41 ob ściany zbudowanej na wektorach v 1 i V2.
łtczymy stosując wzór (V.89). A więc: V= [3;0;4], v=5;r 1 -r 0 = [O;l;O], vx(r 1 -r 0 ).,. Odległość prostych równoległych jest równa odległości dowolnego punktu
= [-4; O.; 3), lvx (r,-roll = 5. Stąd d =I. jednej prostej od. drugiej prostej.
Przykład 2. Przez punkt przecięcia prostej L 1 o równaniach: x = 4+31, y = -1, z= 6+4:
z prostą L1 o równaniach: x = -I 1+12s, y = -6-l'-5s, z = 2 poprowadzić w płaszczyźnie tych
ĆWICZENIA
prostych dwusieczną kątów, jakie proste L1 i L 2 tworzą ze sobą.
t. Co nazywamy wektorem kierunkowym prostej?
2. Co to są równania kanoniczne prostej?
3. Podać warunek na to, by prosta wyznaczona dwoma różnymi punktami 1'1 i!', była skośna
.L, L3 l1 względem prostej wyzrrnczonej dwoma różnymi punktami /' 3 i P4.
~ 4. Napisać równania parametryczne lub kanoniczne prostej przechodzącej przez punkt
(2, O, -3) i równoległej do: a) wektora v = [2; -3; 5], b) prostej (x-1)/5 = (y+2)/2 = -(z+ 1),
l~ c) osi OX, d) osi OY, e) osi OZ.
P, 5. Wyznaczyć punkt przecięcia się p;ostych: L 1 x = -t, y = -5-71, z= 1+41 i L, x =
"•
= -1 -2s, y = 2, z~ -3-6s.
"1 6. Zbadać wzajemne położenie prostych: a) x = -y = -(z+ 1)/2, x/2 = y = -z; b) x-3 =
\ = -(y+2) = z/y'i; x+2 = y-3 = (z+5y'2)/2 i obliczyć ich kąty.
o 7. Z punktu (I, 2, 3) poprowadzić taką prostą, która daną prostą o równaniach parametrycz-
V.14 V.15 nych x = -1-1-21, y = -2-1, z = -9+ 51 przecina pod kątem prostym.
8. Znaleźć dwusieczne płaskich kątów zawartych między przecinającymi się prostymi: L, I
x = 1, y = 8+31, z= 11+41 i L 1 .>.: = -4+5s, y = -10+12s, z= 3. liI
W znany sposób wyznaczamy punkt /' 0 (1, -1, 2) przecięcia prostych L, i L 2 • Na•<f~rinl" il
9. Znaleźć rzut prostokątny punktu 111(7, I, O) na prostą x = -1+21, y = -2+ 51, z =
v v
normujemy wektory kierunkowe obu prostych, otrzymuji1c: 1 = [3/5; O; 4/5) i 2 = [12/13;
5/13; O]. Wektorami kierunkowymi prostych dwusiecznych L 3 i L 4 (rys. V.15) będii wektory koli: = -1-1.
10. Przez punkt (2, - 7, 0) poprowadzić prostą prostopadłą do dwóch prostych skośnych:
nearnc z v, +v2 Iub v,
A " " -„v2.
" Wobec fogo równaniami parametrycznymi szukanych prostych będą np.:
LJ x = 1+9911, y = -1+2511, z= 2+5211 oraz
L1 (x+3)/2 = (y-5)/3 = -(z-1-8) i L 2 x = 4-t, y = 5-1-1, z= 31.
11. Obliczyć odległość punktu (3, 4, 2) od prostej x+ 2 = y-1 = -(z-3)/3.
rh,
L4 x = 1-21 w, y = --1 -25w, z= 2+ 52w. Zauważmy, że proste L 3 i L 4 są prc•sto•pa<lłe. 12. Obliczyć Qdleglość prostych skośnych: L, (x+7)/3 = (y+4)/4 = -(z+3) i L, (x- \'i
· Odlcglość dwóch prostych skośnych. Niech L 1 r = r 1 +v 1 t i L 2 r = r 2 + -21)/6 = -(y+ 5)/4 = -(z-2). 11
+v2s będą dwiema prostymi skośnymi. Ich odległością jest długość najkrótszego 13. Znaleźć punkty Ti M Jci.ące odpowiednio na prostych: L1 x = 3+21, y = -3-51, 1:
odcinka, którego jeden koniec znajduje się na L 1 , drugi zaś na L 2 • Odcinek ten
jest prostopadły do obu prostych, a więc ma kierunek wektora v 1 x v 2 , przy
z = -1-1 i L 2 x = -6 + 3s, y = I, z = I+ s, których odległość jest równa odległości samych
prostych.
14. Znaleźć w płaszczyźnie prostych równoległych: L 1 x =
1+1, y = -1+21, z= 3-t
li
I.
jest on ró_w'.1y dlugnści rzutu np. wektora r 1 - r 2 na ten kierunek, a więc jest równy i L, = x = 5-ł-s, y = -2+2s, z= -s prostą równo od tych prostych oddaloną. I,
modulow1 iloczynu skalarnego wektora r 1 - r 2 i wersora (v 1 xv 2 )/lv 1 xv 2 !. 15. Obliczyć wysokość trójb1ta M 1 M 2 M, o wierzchołkach M 1 (1, O, O), M2(0, l, O),
J
M,(0,0, I), poprowadzoną z wierzchołka M, na bok M1M2.

Od11owicdzi. 3. (r 1 -r,) (r 1 - r 3 ) (r 3 - r4 ) i' O. 4. a) x = 2+21, y = -31, z= -3+51 lub

(x-2)/2 = --y/3 = (z+3)/5, b) x = 2+51, y = 21, z= -3-1 lub (x-2)/5 = y/2 = -(z+3),
y z+3 x-2
c) x = 2-1-1 y =O z= -3 lub x-2 = --- = - - , d) x = 2, y =I, z= -3 lub - - - =
' • . o o o
z+3 x-2 y
=)'= ----,e)x=2,y=0,z= -3+1lub--=-=z+3. 5. (1,2,3). 6. a)Skoś-
0 o o
ne, rc/3, b) przecinają się w (-2, 3, -5y'2), rc/3. 7. -(x-1) = (y-2)/3 = z-3. 8. L, x =
= 1+251, y = 2+991, z= 3+52t; L 4 x = 1-25s, y = 2-2łs, z= 3+52s. 9. Z wa~nku
MM'· [2; 5; -l] =O wynika M'(ł, 3, -2). 10. x = 2+2s, y = -1-s, z= s. _!.t. 2y6. 12.
V.16 13. 13. T(I, 2, O), M(O, I, 3). 14. x = 3+11,y = -l,5+211, z= 1,5-11. 15. y'6/2. .
V. Geometria analityczna B.3. Prosta i płaszczyzna w przestrzeni 187

3 PROSTA I PŁASZCZYZNA W PRZESTRZENI wynikają warunki równoległości lub prostopadłości prostej płaszczyzny, miano-
wicie
Wzajemne położenie prostej i płaszczyzny. Zbadajmy polo:l.cnic prostej L względe
(Lllfl) Aa+BIH-Cc =O (V.98)
płaszczyzny fi, o równaniach wektorowych ·
L 1"=1'1-l-Vt, (L_Ll1)
A lJ c (V.99)
a c
lub w zapisie analitycznym "
Przykład l. Prostą przechodzącą przez punkt P 0 (2, 5, -3) i prostopadłq do płaszczyzny
x-2y-l-4x+ l = O znajdziemy, przyjmując jej wektor kierunkowy za równy (a więc i równoległy)
IX= X1 -1-ilf
wektorowi prosto.padłemu iło. danej płaszczyzny. Równaniami parametrycznymi szukanej prostej
L J' = J'1 +bt, []
lZ = Z1 -f-Ct
są: X= 2-1-1, )' =,5---21, Z= -3-1-41.

W tym celu na miejsce zmiennej w równaniu płaszczyzny wstawiamy praw

stronę równania prostej; otrzymufemy równanie V
V
JL
I
I
lub 'P, I
J._
(Aa+Bb+ Cc)t+A(x, --x 2 )+-B(_v 1-YiH-C(z 1 -z 2 ) =O
/
Ro ~patrzmy trzy przypadki: f7 /
I. V· v # O. Równanie (V.93) Jest oznaczone; dokładnie jedno /-t< V.17
dane jest wzorem·
t = _.V· (~L-:-„2l = A(xi -x2)+1J(y 1 --y 2 )+C(z 1 -z 2 ) Przykład 2. Przez punkt /' 0 (0, - l , 2) poprowadzić płaszczyznę prostopadłą do prostej
V· v - ------- A{1+Bb+.CC__ _ (x--1)/3 = (y-1-7)/2 =z.
I w tym przypadku przyjmujemy V= v = [3; 2; !]. Równaniem płaszczyzny będzie 3x+
wobec czego dokładnie jeden punkt prostej leży na płaszczyźnie. Mówimy wtedy, -i-2y-l-Z = 0.
żeprosta przebija p{aszczyznę. Przyklacl 3. Przez punkt 1'0 (2, 3, -4) poprowadzić prnsll1 równoległą do dwóch nierówno-
ległych płaszczyzn: x-l-y-2z-I- 1 =O, 2x--y-l-3z =O. Szukamy wektora kierunkowego prostej:
n. V. V = o oraz
V. (r1 -1'2) = o. Równanie (V.93) jest nieoznaczone; spełnia.·
v = [a; b; c]. Jest on prostopadły do V1 ~ [I; ł; -2] oraz V2 = [2; - I; 3], wobec czego v · V1 =
je dowolna wartość
parametru t, każdy więc punkt prostej jest jednocześnie punktem', = a-l-b--2c =O,"· V 2 = 2a-b-l-3c =O. Ten jednorodny układ dwóch równa1\ liniowych o trzech
płaszczyzny. Mówimy wtedy, że prosta /ety na plaszczyźnie. ' nicwiadon1ych ina rozwi::izanic: a= t, b = ---11, c = '".11; stąd szukana prosta 111a równanie:
III. V· v = O oraz V· (1·1 -1·2) ie- O. Równanie (V.93) Jest sprzeczne; żadna . X= 2-1-1, )' = 3--71, Z= -4-31.
W rozważanym przykładzie można było zauważyć, :i.e szukany wektor v jest kolinearny z ilo-
wartość parametru go nic spełnia, żaden więc punkt prostej nie jest punktem płasz­
czynem wektorowym V 1 x V2 = [l; -7; -3].
czyzny. Mówimy wtedy, że prosta Jest ró1P110/egla do płaszczyzny (równoległa w sensie
ścisłym). Krawędź, pęk i plik płaszczyzn. Wiemy, :i.c dwie nierównolegle plaszc1.yzny
JJ 1 i 11 2 przecinają się wzdłuż prost.ej zwanej ich krau·ędzią. N'apiszemy równania
Przykład. Punktu przebicia płaszczyzny 3x-4y-l-2z-30 =O przez prostą x = 1-t, y =
= 5+71, z= 2-61 szukamy rozwiązując układ powyższych czterech równa1\. Warto.~ć parametru t parametl'yczne krmvędzi nierównoległych płaszczyzn:
wyznaczamy z równania 3(1-1)-4(5-1-71)+2(2----61)-30 =O, stqd 1 = -L Punktem przebicia.
jc~t P(2, -2, 8). A1X·\-B1y+C1Z·\-D1 =o}' (V.100)
A 2 x+B 2y+C2 z-l-D2 =O
Ze znanej definicji kąta prostej L i płaszczyzny [] wynika, że jest on cłopełnic- .·
niem do rt/2 niewiększcgo spośród kątów między wektorem kierunkowym prostej · W tym celu zauwa:i.amy, :i,e wektor kierunkowy krawędzi (rys. V.18) jest prosto-
i wektorem prostopadłym cło płaszczyzny (rys. V.17). Wobec tego padłydo V, i do V 2 ; można go więc przyjąć np. za równy
I Vx vl/Vv
[\ Bi C1\ \C1 A,\ \A1 Bi\]
cos(L, 11) =
si11(L, 11) = I V· vlfVv
Vi x Vi = . 11 2 C 2 C A
; A 2 2
;
2
B2 _

Wzory te m.asadnia się analogicznie jak (V.85) lub (V.86). Punkt krawędzi wyznaczymy w sposób następujący: przyjmujemy dowolnie wartość
Ze wzorów (V.96) i (V.97), przy oznaczeniu V= [A; B; C] v = [a; b: c], tej współrzędnej punktu, która jest równoimienna z niezerową współrzc;;dną iloczynu
 8.3. Pr~sta I płaszczyzna w przestrzeni 189
V. Geometria analityczna

V 1 x V2 ; np. gdy A 1 B 2 -A 2 B 1 i' O, to możemy przyjąć dowolnie Zo· Wtedy punk czyli
p 0 0 trzeciej współrzędnej z0 leży na obu płaszczyznach, a więc jego współrzędne l1(A1x+B1y+C1z+D,)-l-l 2(A 2 x+B 2 y+C2z+D 2) =O (V.103)
X 0 i Yo spełniają układ równań Jest tak istotnie, ponieważ:
1) dla każdych A1 i J., spełniających warunek J.f+J.~ >O równanie (V.!02) przedstawia
płaszczyzn.<;,
2) dla każdego A1 i J. 2 prosta L leży na płaszczyźnie określonej wzorem (V.102),
3) przez każdy punkt przestrzeni, nic leżący na prostej L, przechodzi dokładnie jedna płasz-
czyzna pęku (V.!02). ·
Warunek I' wynika stąd, że jeżeli wektorami prostopadłymi do płaszczyzn są odpowiednio
V, i V„ to wekfor J. 1 V1 + J. 2 V2 jest niezerowy
<J.1 V,+ J., V,) 2 = J.f Vf + 2J., J., V, · V,+ J.~ Vi > O, gdy J.f + J.~ > O bowiem
Ll = <v, . vi> 2
- n n = cv, x v.> 2
> o
Ta ostatnia nierówność jest równoważna uczynionemu w (V.IO!) warunkowi niekolinearności
wektorów V 1 i V„
Warunek 2 jest konsekwencją równości Il 1 (P) = O i Il 2 (P) = O, spełnianych przez dowolny
punkt P prostej L; wtedy, oczywiście, dla każdego J. 1 i J. 2 zachodzi: .i. 1 ll 1 (P)+.i. 2ll 2 (P) =O.
V.18
Warunek 3 mówi, że jeżeli dowolny punkt P0 nic leży na prostej L, a więc nie spclnia równa-
nia ll 1 =O lub ll2 =O, to równanie J. 1 ll 1 (P0 )+J. 2 ll 2 (P0 ) =O ma niezerowe rozwiązanie wzglę­
Układ ten jest oznaczony, gdyż jego wyznacznik jest różny od zera. Stąd wy~ dem pary niewiadomych (J. 1 , J.,); jest tak istotnie, gdyż w przypadku Il 1 (P0 ) =O możemy przyjąć
parę (I , 0), w przypadku Il 1 (/'o) = O parę (O, I), a w przypadku Il 1 (P0 ) i' O i Il 2 (P0 ) i' O np.
łiczamy pozostałe współrzędne Xo i Yo.
. Znamy więc już punkt krawędzi i jej wektor kierunkow}', a to wystarcza do parę (Il ,(Po). - Il 1 (/'o)).

napisania jej równai'1 parametrycznych.
· W dalszym ci:igu układ (V .100) będziemy nazywać uklatiem równań
tlziowych prostej.
Przyldad. Prostą daną w postaci krawędziowej: 2x-y+3z-5 =O, x+3y-z-I
stawić w postaci parametrycznej. . . . . •
Najpierw poszukamy wektora kierunkowego krawędzi, przyjmując go za r~wn~ 1loczy?ow1
wektorowemu wektorów V1 = [2; - I ; 31 i V2 = [I ; 3; - I] prostopadłych odpow1ed1110 do pierw·
szcj i drugiej płaszczyzny. Znajdujemy v = V1 x V2 = (-8; 5; 7). Następnie wyznacz~my punkt Po
łeŻ<\CY na krawędzi. W tym przypadku możemy jedną ze współrzędnych, ale tylko Jedną,
dowolnie. Niech x 0 =O. Pozostałe współrzędne obliczamy rozwiązując układ równań -y.+3zo
= 5, 3y 0 -z0 = I, skąd otrzymujemy y 0 = I, z 0 = 2. Wobec tego równania parametryczne
będą następujące: x = --8t, y = 1+5t, z= 2+7t. Sprawdzenia poprawności _otrzym~nego
niku można dokonać badając, czy istotnie równania parametryczne otrzymanej prosteJ sm:m11a1ą. ,;w:i!s
tożsamościowa oba równania płaszczyzn;jest tak, gdyż 2(-81)-(1 +51)+3(2+71)-5 = O, (-81)+
+3(1+51)-(2+7t)-1 ""'o.
Dcf. Pękiem plaszczyz11 o krawędzi L nazywamy zbiór wszystkich
na których leży ta krawędź.
Jeżeli krawędź L jest dana równaniami krawędziowymi
Przykład. Z pęku płaszczyzn rozpiętego na krawędzi dwóch przecinających się płaszczyzn:
ll 1 =x+2y-3z+I =O, ll 2 =3x-y+4z+2 =O wybrać plaszczyznę:
a) przechodzącą przez
punkt P 0 (-I, 5, 2), b) prostopadh1 do płaszczyzny Il,= 2x-3y+z =O.
a) Sprawdźmy najpierw, czy punkt Po leży na jednej z podanych płaszczyzn; gdyby tak było,
to płaszczyzna ta byłabyrozwii1zanicmzadania; ll 1 (P0 ) = 4 ,PO, ll 2 (P0 ) = 2 ,PO, a więc tak nie
jest. Tworzymy pęk płaszczyzn J.,ll ,(P)+ J. 2 ll 2 (P) = O i podstawiamy P 0 na miejsce P. Otrzymu-
jemy 4J. 1 +2J. 2 = O, a stąd np. J. 1 = I, J. 2 = -2. Podstawiając otrzymane wartości do równania
J. 1 (x+2y-3z+ I)+ J. 2 (3x-y+4z+ 2) = O otrzymujemy rozwiązanie zadania: 5x-4y+ llz+3 = O.
b) Wektor prostopadły do płaszczyzny pęku (J. 1 +3J.,)x+(2J. 1 -J.,)y+ (-3J. 1 +4J.,)z+(J. 1 +
+2J.,) = O, czyli wektor V= [J. 1 +JJ. 2 ; 2A 1 -J. 2 ; -3J. 1 +4J. 2 ) jest z założenia prostopadły do
wektora V,= [2; -3; I]. Wobec tego z warunku V· V3 =O otrzymujemy np. J. 1 =IO, J. 2 = 7,
a st11d rozwiązanie zadania: 31x+ 13y-2z+24 =O.
Inny od podanego na str. 187 sposób znajdywania równań parametrycznych prostej danej
w postaci krawędziowej oprzemy na pojęciu pęku płaszczyzn; uczynimy to na przykładzie ze str. ISS.
Poszukamy mianowicie dwóch plaszczyzn nalcż11cych do pęku rozpiętego na płaszczyznach 2x-y+
+3z-5 =O i x+3y--z-I =O i takich, by jedna z nich byla równoległa do osi OY, a więc aby
jej równanie nic zawierało zmiennej y, druga zaś - równoległa do osi OZ. W tym celu wyrugujemy
z układu płaszczyzn raz zmienną y, drugi raz zmicnn:1 z. Otrzymamy wówczas dwie płaszczyzny
tego pęku 7x-ł·8z-l6 =O i 5x+8y-8 =O. Następnie z obu tych równań obliczamy x, otrzymu·
jąc x = (-By+ 8)/5 = (-8z+ 16)/7. Za pomoci1 łatwego przekształcenia powyższe równości spro·
wadzamy do postaci -x/8 = (y-1)/5 = (z-2)/7, z której otrzymujemy w znany sposób rów-

ll 1 (P) =A 1x+B1y+C1z+D1 =O} nania parametryczne prostej.

ll 2 (1') =A 2x-1-B2y+C2z+D2 =O Dcf. Plikiem plaszczyzn o płaszczyźnie tworzącej n nazywamy zbiór wszystkich
płaszczyzn do tej płaszczyzny równgległych .
. przy czym V 1 i V2 są niekolinearne, to pęk, Plik płaszczyzn mozna uważać. za graniczny przypadek pęku płaszczyzn~
rodzinę płaszczyzn, daną np. wzorem I Jeżeli płaszczyzną tworzącą jest np. Ax +By+ Cz+ D = O, to plik płaszczyzn
równoległych do tej płaszczyzny tworzy jcdnoparamctrową rodzinę np. Ax+By+
 B.3. Prosta i płaszczyzna w przestrzeni 191
V. Geometria analityczna
7. Z pliku płaszczyzn równoległych do płaszczyzny 3x-4y+ l2z =O wybrać płaszczyzny
+Cz+ Il = O, o parametrze Il przybierającym wszystkie wartości liczbowe odlegle od pocz:itku układu o p = 2.
wiste. 8. Co to są „płaszczyzny rzutuj,1ce" prostą na „ściany" układu współrzędnych'!
9. Napisać równania kanoniczne prostej danej jej równaniami krawędziowymi: x-1-y-I- z =
Przykład. Z pliku płaszczyzn równoległych do płaszczyzny x+3y--2z+ l =O wybrać
=O, x-3y-l-3z+26 =O.
czyznę przechodzącą przez punkt /' 0 (3, 2, 5).
10. Napisać równanie· płaszczyzny rzutującej ortogonalnie prostą x-2 = (y+ 3)/2 = (z-
Wartość parametru J. wyznaczymy z równania x+ 3y· 2z+ A = O, spełnionego
·-4)/3 na płaszczyznę 3x-y+z-l =O ..
Mamy ;. = I. Szukana płaszczyzna jest właśnie daną płaszczy1.11ą.
li. Wykazać, że plik płaszczyzn o płaszczyźnie tworzącej wyznaczonej przez 3 niekolinearne
punkty 1' 1 , 1'2 i !';i jest elany równaniem
Rzut prostej na 11łaszczyznę. Rzutujemy prostą L na nieprostopadłą do
·płaszczyznę II, przy czym (V.106)

JIX V op
L r = r 0 -t-Vt, l1 V·r+D=O,
Rzut L 0 będzie krawędzią płaszczyzny II oraz płaszczyzny rzutującej II 0
chodzącej przez Li prostopadłej do II. Wektor prostopadły do szukanej
rzutującej II 0 będzie prostopadły zarówno do wektora V jak i do wektora
wcgo prostej v; niech będzie nim np. wektor Jlx v, z założenia różny
Płaszczyzna rzutująca Ho przechodzi, oczywiście, przez punkt Po o wektorze
cym r 0 , więc jej równaniem będzie
i wybrać z pliku "o tworzącej, na której leżą punkty 1' 1 (I, 2, O), J'z( --2, l, 3) i /'3 (0, 7, - I) płasz­
O
czyznę przechodzqcą przez !'0 (2, 3, ---1).
12. Dla jakiej wartości parametru a istnieje dokładnie jedna prosta zawarta w płaszczyznach:
.ax+y-\-z = a·-··I, x+y+az =O, x+ay-\-z =I-a. Napisać równanie parametryczne tej prostej.
13. Napisać równania płaszczyzn przechodzących przez punkty l'i = ( --8, -8, -8) i P 2 =
= (8, 10, 2), odległych od= 3 od punktu 1'0 = (-1, I, 2).
14. Wykazać, że zagadnienie wybierania z płaszczyzn rozpiętych na prostej V 1 • (r-r 1 ) =
Wf\<17'n"l'<41!IU!. = O, V,· (r--·r,) = O, V, x V, 0 " płaszczyzny prostopadłej do V 3 • (r-r,) = O jest zawsze roz-
whizalne, przy czym jednoznacznie, gdy ( V1 x V,)· V, ,; O.

x-Xo y-y 0 z-zo Odpowiedzi 1. ...: = -5+21, y = 2-1, z= 7+1. 2. a) leży na płaszczyźnie, b) przebija
płaszczyznęw punkcie (2,--4,5). 3. (-5,-9,-2). 4. (--4,11,-2). 7. 3x-4y+l2z-
(r-r 0 ) Vv =O czyli A 13 C =0
- 26 =O, 3x-4y-l-12z+2G =O. 9. (x-\-2)/3 = -(y-5) = -(z+3)/2. 10. 5x-!-8y-7z+42 =O.
a b c 11. 7x+3y+8z-l5 =O. 12. a= --·2; x = l+t, y = --l+t, z= t. 13. 7x-4y-4z-8 =O,
Równaniami krawędziowymi rzutu L 0 jest zatem układ równai'i x-2y+2z+8 =O.

II IIo.
Przykład. Znalezć rzut prostokątny prostej L x = 3+1, y = l --1, z = 7-1-1 na płaszczyznę
II 2x-y+4z-·12 =O.
c NIELINIOWA GEOMETRIA ANALITYCZNA
Zauważamy, że L ma kierunek wektora v = [I; --1; l] i przechodzi przez punkt /'(3, I, 7),
płaszczyzna zaś jest prostopadła do wektora V= [2; ·-1; 4]. Wobec tego równaniem płaszczyzny
W części B tego rozdziału rozważaliśmy punkty, proste i płaszczyzny, które w układzie

rwtującej 11 0 będzie zgodnie z (V. l 05) prostokątnym kartczjailskim są opisywane równaniami i nierównościami stopnia.
pierwszego. Obecnie rozważać będziemy także takie twory matematyczne, które
x-3 y-1
2 -1
z-71 4 =0, czyli 3x+2y-z--4 =O w układzie kartezjailskim prostokątnym opisuje się równaniami lub nierównościami
l l -1 l wyższych stopni lub też równaniami lub nierównościami, którym nie można przy-
o wektorze do niej prostopadłym V 0 = [3; 2; - I]. Wektor kierunkowy szukanego rzutu Lo jest pisać stopnia. Tę dziedzinę geometrii analitycznej nazywamy nieliniową geometrią
prostopadły do V0 i V, a więc kolinearny z ich iloczynem wektorowym V0 x V= 7 [l; -2; --1]. analityczną.
Punkt 1' 0 prostej L 0 znajdziemy, przyjmując Xo =O w równaniach płaszczyzn II i ll 0 • Stąd olrzy.
mamy układ równail: 2y 0 -z 0 = 4 i -y 0 +4zo = 12 o rozwiązaniu Yo = z 0 = 4. Szukany rzut L
na II ma więc równania x = -(y-4)/2 = --·(z-4). 1 WSPÓŁRZĘDNE BIEGUNOWE I WALCOWE

Oprócz kartczjat1skicgo prostokątnego układu współrzędnych stosowane są także

ĆWICZENIA
1. Przez punkt /' 0 (--5, 2, 7) poprowadzić prostą prostopadłą do płaszczyzny 2x-y-\- z·-
-1 =o.
2. Jakie jest położenie prostej x =I, y = 2--31, z= I +21 względem płaszczyzny: a) 3x-
-5y-9z+19 = O,b) x'+2y-z+ll = ()'/
3. Znalezć punkt symetryczny do punktu (7, 7, 6) względem płaszczyzny 3x+4y+2z-3 =O.
4. Znaleźć punkt symetryczny do punktu !'(2, ··-- 7, I O) wzgl~dem płaszczyzny przechodzącej
przez punkt 1' 1 (3,2,2) i prostopadłej do wektora V= [I; -3;2].
5. Co nazywamy równaniami krawędziowymi prostej'/
6. Podać definicję i sposób obliczania kąta prostej z płaszczyzną.
i inne układy współrzędnych . .Jednym z nich jest biegunowy 11/c!ad 11·spólrzędnych
na plaszczyźnie.
Niech na zorientowanej dodatnio płaszczyźnie będzie ustalony punkt 13 zwany
biegunem i zapoczątkowana w nim liczbowa półoś regularna zwana osią biegunową
(rys. V.19). Osi biegunowej b nadajemy skierowanie zazwyczaj poziomo „w prawo".
Każdemu punktowi P płaszczyzny przypisujemy współrzędne biegunowe r, <p.
Pierwszą z nich nazywamy pro111ie11ie111 wodzącym punktu; jest ona odległością
punktu od bieguna. Z bieguna IJ prowadzimy przez punkt P płaszczyzny półoś.
 193
V. Geometria analityczna '.tj, Współrzędne biegunowe i walcowe

Kąt <p,jaki tworzy ta półoś z osil1 biegunow11, nazywamy amplitudą punktu pi u
żarny za drugą ze współrzędnych biegunowych punktu na płaszczyźnie.
Promie1J. wodzi!CY jest dla danego punktu liczbą określoną jednoznac
p~zy cz~m r E (O; U::). Nie. jest. tak je.dnak z amplitudą. Mianowicie sam biei
me ma Jednoznaczme okresloneJ amplitudy, gdyż każdą liczbę możemy uważać
jego amplitudę, punkt zaś różny od bieguna ma przeliczalną liczbę amplitud ./
niących się o całkowitą wielokrotność kąta 27t. Na ogól ograniczamy amplit ·
w celu jej ujednoznacznienia, do przedziału np. (O; 27t) lub (-7t; 7t). W niektór
rzędnych. W przypadku układu biegunowego siatka składa się z koncentrycznych
okręgów o środku w biegunie (wtedy r = const) oraz wychodzących z bieguna pół­
prostych (wtedy <p = const).
W przestrzeni oprócz kartezjailskiego układu współrzędnych są także sto_sowa-
ne: układ wa/coli')' i układ biegunowy przestrzenny współrzędnych.

y
x(r,lfl) p
P(r,IJI) 7
I 'iGb

~
ly
I
+ <Jl I
!P 0=8
B b X
(i,IJI)
V.19 V.20 V.21 V.22

przypadkach ogranicza się amplitudę do przedziału (O; 7t), przypisując punkto Współrzędne wal~owe punktu P są to trzy liczby (rys. V.23):
względny promie1i wodzący, jak na rys. V.20, lub też analogicznie, przypisując ampli (!=OR, <p = -}::(OX, OR), z= RP
(V.109)
tudę z przedziału (-7t/2; 7t/2). „
Gdy p leży na osi OZ, to kąt cp nie jest jednoznacznie określony. Związki
W celu otrzymania najprostszych zwh1zków między współrzędnymi kartezjań,
między współrzędnymi walcowymi i kartezjailskimi, gdy układy są usytuowane
skimi i współrzędnymi biegunowymi na płaszczyźnie przyjmujemy biegun B ukłać!J
jak na rys. V.23, są następujące:
biegunowego w początku O układu kartezjańskiego oraz oś biegunową za dodatnią (V.110)
część osi OX tego układu (rys. V.21). Dla punktu P of. O mamy wtedy następujące x = ecosq>, y = esinrp, z=z
·związki:
z z
x = rcos<p, y = rsinrp
. r = yx2+y2, COS<p = x/r, sin<p = y/r
z których można obliczyć współrzędne kartezjailskie punktu, gdy znane
współrzędne biegunowe - i odwrotnie.
Uwag a. Stosowanie wzoru tgtp = y/.i: ze względu na
wymaga pewnych zastrzeżeń.
Przyklad 1. Obliczyć współrzędne biegunowe punktu P, którego współrzędnymi kartezjań·, y
y
skimi są -y3, przyjmując położenia układów jak na rys. V.21.
.i:= I, y = "
V.24
Mamy r = Yl2+(-y3)1 = 2, costp = 1/2, sintp = -y:l/2, stąd r = 2, tp = -rr/3.
V.23

Przyklad :Z. Znaleźć we współrzędnych biegunowych równanie kardioidy, której konstrukcja •

została przedstawiona na rys. V.22.
Z trójkąta prostoki1tnego BMA o przeciwprostokątnej a i kącie tp mamy BM ~ acosip; zwróć·'
my uwagę na to, że gdy <p E (O; rr/2), tp JJAJ"" O, gdy zaś rp e (rr/2; rr), to względna długość 'od·
cinka BM,,;; O, gdyż skierowanie odcinka JJkfjest przeciwne do skierowania półosi, tworzącej kąt rp
z osią biegunową. Szukanym równaniem biegunowym kardioidy (przypominającej swym kształtem
serce) jest r = a(I +cos9>); tp E (O; 2rr).
Zbiór punktów o jednej współrzędnej stałej jest na ogół krzywą. Zbiór takich···
krzywych (gdy raz jedna współrzędna, a raz druga jest stała) tworzy siatkę wsp6/-
Ws1Jółrzęd11e biegu11owe w przestrzeni punktu P są to trzy liczby (rys. V.24).
. r =OP, rp = -}::(OX, OR), O= -}::(OR, OP) (V.Ili)
przy czym współrzędna r - zwana promieniem wodzącym, jest odl.egłością punk.tu P
od bieguna O, współrzędna q; - zwana długo.kią geograficzną, Jest ~ątem skiero-
wanym w płaszczyźnie równikowej mierzonym od płaszczyzny poł~~mka zero:wego
i należącym do przedziału (O; 27t), współrzędna O- zwana szer~kosc1ą ge~graf~cz1~ą,
jest kątem skierowanym w płaszczyźnie południka <p, dodatmm dla połkuh. poł­
nocnej, ujemnym dla południowej, należącym do przedziału (-7t/2; 7t/2).

13 Matematyka cz. III

V. Geometria analityczna 195
C.2. Biegun i biegunowa okręgu

Związki między . współrzędnymi biegunowymi w przestrzeni (zwanymi Tw. Jeże!{ krzy1rn drngiego stop11ia (V .117) Jest okręgiem, to
wspólrzędnymi geograficznymi) i lrnrtc7ja11skimi, gdy układy są usytuowane jak (V.118)
A=C#O i B=O
rys. V.24, są następujące:
Zba<lajmy, czy to twierdzenie można odwrócić. Niech więc dla (V.127) będą
x = rcosOcosq>, y = rcosOsinrp, z= rsinO
spełnione warunki (V.118), tzn. nieci\ będzie
Jeżeli.(V.111) przyjmiemy 0 = ·i: (OZ, Oi)
W Z przedziału (0; 7t), to WSJJÓ!JL'ZC<:in"
AT- O (V.119)
A(X 2 +y 2 )+2Dx+2Ey+F =O,
nazwiemy wspólrzędnymi sferycznymi.
Proste przekształcenie równania (V .119) prowadzi do równania

ĆWICZENIA
2
(x-l-D/A) 2 +(y+/;;/A) 2 -:-(D 2 +E 2 -AF)/A =O (V.120)

1. Obliczyć odlcglość cl punktów 1' 1 (r 1 , rp 1), 1'2 (r 2 , rp,) w układzie współrzędnych

Porównując (V.120) z (V.114) wi<lzimy, że (V.119) opisuje okrąg o środku
wyc .
S(-D/A, -Ef A) i promieniu R = i/1)2 :J-lf 2-=AFilAI w przypa<lku, gdy wyra-
UIC!lllllO• ''':llh<'
h
żenie podpierwiastkowe jest dodatnie, lub punkt - gdy jest ono równe zeru. W prze-
ciwnym przypadku równanie (V.119) opisuje zbiór pusty; wtedy mówimy, że jest
to okrąg ur<~iony.
2 BIEGUN I BIEGUNOWA OKRĘGU
Rozważane równanie (V.114) przedstawia trzyparamctrową rodzinę okręgów,
to znaczy, że do jednoznacznego wyznaczenia okręgu na plaszczyźnic potrzebne
O!~rąg o środku.~ i promieniu R jest to zbiór wszystkich punktów M płaszczyzny
ktorych odleglosc SAJ od punktu S wynosi R. ' są trzy warunki. Oc;zywiścic nic każde trzy warunki wyznaczają okrąg.
Wyprowadzimy teraz równanie stycznej do okręgu (V .115), korzystając z prosto-
Niech ~rocie~ S okręgu ma w układzie ortokartezjailskim współrzędne a, b,
punkt M zas wspołrzędnc. x, y. Wtedy dla R > O z 6·- SA.M (i·ys . y . 25) o t rzymamy padłości stycznej do promienia okręgu. Dzięki prostopadłości wektorów [X -x; Y-y]
i [x; y] (rys. V.26) równaniem stycznej w punkcie (x; y) jest (X-x),c-1-(Y-y)y = O,
Jhi:-aJ 2 +Jy-/)F = R
czyli
lub (V.121)
Xx+Yy = R 2
(x·-a)2+(y-b) 2 = R2
Analogicznie, równaniem stycznej do okręgu (V.114) o środku w (a, b) jest
(V.122)
(X-a)(x-a)+(Y-b)(y-b) = R 2
Równania (V.121) i (V.122) s11 równaniami stycznej do okręgu w ustalonym
punkcie (X, y); punktem bicż.qcym tej stycznej jest (X, Y).

Y.25

Gdybyśmy środek S umieścili w J)Ocz·,1tkt1

, O u kl a·cl u wspólrzędnyc)]., to równanie
okręgu przyjęłoby prostszą postać l
xi+yi = Ri (V.115)
Otwórzmy nawiasy uporządkujmy wyrazy w (V.114). Otrzymamy wówczas V.26 V.27

x 2 +y 2 -2ax-2by-l-a 2 +b 2 -R 2 =o (V.116)
Poslqpmy teraz tak: w równaniu (V.122) przyjmijmy (X, Y) za punkt ustalony,
Jest to równanie drugiego stopnia o dwóch zmiennych, które w ogólnej postaci (x, y) zaś za punkt bieżący. Równanie to przedstawia wtedy oczywiście prostą.
zapisujemy następująco
Ale na tej prostej leżą punkty styczności prostej z okręgiem, a więc punkty M1 i M2
A.x 2 + 2Bxy + C'.F 2 + 2Dx + 2Ey + F = O (V.117) (rys. V.27). Wobec tego (V.122) jest równaniem prostej przechodzącej przez te
 I
. I
I
C.3. Okręgi i ich rodziny 197 I
V. Geometria analityczna

c(/c~_=t-_ll]
2

[~]
2

punkty. Punkt (X, Y) nazywamy wówczas bieg11nem, prostą zaś (V.122) X- +J'2 = (V.125)
[ 1c2-1 1c2-1
punktu (X, Y) względem okręgu (V.114).
Łatwo jest wykazać, że gdy bieg11n leży na okręg11, to biegunowa jest Jest to rodzina okręgów (zwanych okręgami Apoloniusza), których środek i pro-
do okręg11 w biegunie. Nieco trudniej jest wykazać, że: jeżeli B 1 i B 2 są mień są zależne od dwóch parametrów: k i c
prostych L 1 i L 2 względem tego samego okręgu, to wtedy jeżeli B 1 E L 2 , to B2 E L 1 • S(c(k 2 + l)/(k2- 1), O), R =. 12kc/(k 2 - l)I (V.126)
To ostatnie twierdzenie dla dowolnego położenia bieguna na płaszczyźnie (a
Rodzinę (V.125) przy ustalonym c nazywamy rodziną hiperboliczną okręgów
i wewnątrz okręgu!) pozwala wykreślić biegunową punktu wewnętrznego
(rys. V.130). Dokonując przejścia granicznego przy k-> l włączamy do rozważanej
różnego od jego środka. Konstrukcję tę pokazuje rys. V.28.
rodziny prostą 'r.okrywającą się z osią OY.

V.28 V.29
V.30 V.31
Przykład. Z punktu M(4, 3) poprowadzić styczne do okręgu (x+ 1) 2 + (y+ 2) = 5 (rys.
2

Z punktu M prowadzimy prostą y-3 = 111(x-4) i szukamy punktów przecięcia tej Oznaczmy przez Qi(X 1 , O) i Q 2 (x 2 , O) punkty przecięcia okręgu Apolo-
z okręgiem.Otrzymujemy równanie niusza z osią OX. Punkty te znajdziemy przyjmując w (V.125) y =O. Mamy wtedy
(l+1112)x 2 -2(4m 2 -5111-l)x+(l6111 2 -40m+21) =O lx-c(k2+ l)/(k2-l)I = 12kc/(k 2 -1)1 a więc
majiice dokładnie jedno rozwiązanie (warunek styczności!), gdy L1 =O, czyli gdy 2111 -5111+2 =
2
Xi = c(k-1)/(k+ !), X2 = c(k+ l)/(k-1) (V.127)
Stąd 111 1 = 1/2, 111 2 = 2, więc równania szukanych stycznych mają postać x-2y+2 =O i
-5 =O. Podstawiając znalezione pierwiastki 111 1 i 111 2 do równania (V.123) i do równania Zauważmy, że OQi = X1, OQ 2 = x2 , skąd
znajdujemy punkty styczności; są nimi M 1 (-2,0) i M 2 (1, -3).
OQ 1 • OQ 2 = c 2 (V.128)
Drugi sposób rozwii1zywania tego przykładu polega na znalezieniu punktów przecięcia okręg:u :;ni
przez biegunową x+ y+2 =O bieguna M(4, 3). Otrzymujemy punkty M 1 (-2, O) i M1(1. -3). Def. Dwa punkty leżące na półprostej wychodzącej ze środka okręgu, których
Następnie prowadzimy proste MM, i AfAf,, będące szukanymi stycznymi.
iloczyn odległości od tego środka jest równy kwadratowi promienia tego okręgu,
nazywamy punktami sprzężonymi względem tego okręgu.
3 OKRĘGI I ICH RODZINY Na rysunku V.31 przedstawione zostały w układzie biegunowym punkty
Def. Okrąg Apolo11i11sza 1 > jest to zbiór wszystkich punktów płaszczyzny, Q1 (Q 1 , <p) i Q 2 (Q 2 , <p) wzajemnie sprzężone względem okręgu e = R. Między ich
stosunek odległości od dwóch różnych punktów tej płaszczyzny jest stały promieniami e1 i e2 zachodzi związek: promień okręgu R jest średnią geometryczną
oci jedności. promieni e1 i e2 • Fakt ten wykorzystujemy przy szukaniu punktu sprzężonego
Niech tymi punktami będą Fi ( -c, O) i F 2 (c, O) i niech stosunek Fi M:F2 M z danym, posługując się twierdzeniem o przyprostok11tnej jako średniej geometrycz-
= k. Wtedy nej.
Wniosek. Punkty Q1 i Q2 o odciętych okre.flonych przez (V.127) są sprzężone
względem okręgu x 2 +y 2 = c2 •
Stąd równanie szukanego zbioru ma postać i/(x+c?·+y 2 = k
lub po przekształceniach zachowujących równoważność przy warunku k i:- Przykład. Napisać równanie zbioru punktów sprzęfonych z punktami danej prostej wzglt<-
dem danego okręgu.
1> AroLONIUSZ z !'ergi, matematyk grecki (III w. p.n.e.)
V. Geometrio analityczna Okręgi i ich rodziny 199

Dla uproszczenia rachunków niech danym okn;gicm bi;dzie x 2 + y 2 R 1 , prostq zaś x ~
= a (a > 0): Wprowadzajqc .uklad biegunowy (rys. V.J2) punktowi M prostej przypiszemy
rzędne: amplitudę.11 oraz promie1\ (! = a/cos11. Wobec lego punktowi M', sprz<;żoncmu z /'vf
dcm okręgu, przypiszemy amplitudę /1 oraz promic1\ r = R' /u. Szukanym zbiorem jest więc
o równaniu r = (R' /a)cos11.
Rozważmy e/Ji1tycz11ą rodzinę okręgóll', tzn. jednoparametrową rodzinę
przechodzqcych przez dwa różne punkty płaszczyzny. Niech tymi punktami,
w zagadnieniu dotyczi1cym okręgu Apoloniusza, będ~1 punkty F, ( - c, O) i F 2 (c, O).
y
y li. Wykazać, że przy wspólnym parametrze c rodzina hiperboliczna okn;gów (Y.125) i ro-
V.32 Y.33
5. Znalcić równanie okręgu przcchodzriccgo przez punkt Af(l, 2) oraz przez punkty prze-
cięcia prostej x+y+2 =O z okręgiem (x+ l)'+(y+2)2 = 5.
6. Napisać równanie okręgu stycznego do prostych: l,, 3x-1-,ly-l-3 =O i L 2 4x-3y-3 =
= O, któr&go środek leży na prostej Jx··- l ly-32 = O.
7. Znaleźć promier\ i leżący na prostaj x-··-y-1 = O środek okręgu przechodzącego przez
punkty A(- I, ·-3), IJ(6, -·2).
8. Napisać równanie okręgu o promieniu 5, stycznego do osi OX i prostej 4x+ 3y-36 = O.
9. Znaleźć zbiór wszystkich punktów, których odległość od punktu A(a, 0) jest k-krotnie
większa niż jego odległość od JJ(b, 0).
10. Wykazać, że punkty F 1 (-c,0) i F 2 (c,O) są sprzężone względem okręgu Apoloniusza
I
(V.125) oraz że ok~:\g ten jest ortogonalny względem okręgu o środku w początku układu i promie-
niu c.
I
dzina eliptyczna okręgów (V.129) są ortogonalne. W fizyce obie le rodziny występują jako linie sił
i linie ekwipotencjalne płaskiego pola elektrostatycznego wywalanego dwoma równymi (jedno-
imiennymi lub różnoimiennymi) ładunkami elektrycznymi umieszczonymi w punktach F 1 i F 2 •
Odpowiedzi. 1. (2, -1), r = 2. 2. (x-4)'+ (y-7)' = 9. 3. x-3y-10 = O, 3x-y+ 10 =
= O. 4. 2x + 3y ± 13 = O. 5. (x-1 /2) 2 + (y+ I /2) 2 = 13 /2. 6. Środek okręgu leży na dwusiecz-
nej kąta między L, i L,: h-4y+3 = ±(4_,:.-3y-3); S 1 (--4, --4), S,(7, -l), R 1 = 7/5, R 2 =
= 28/5. 7. R = 5, S(2, l) leży na symetralnej 7x+ y-15 =O odcinka AB. 8. Cztery okręgi
o środkach: S 1 (-1,5), S,(23/2,5), S,(19,--5), S 4 (13/2,-5). 9. Gdy k= l, to prosta x=
= (a+b)/2; gdy k i l, to okrąg Apoloniusza o środku (<k'b-a)/(k'-1), O) i promieniu lk(b-
·-a)/(k2- l Jl.

Równaniem okręgu tej rodziny będzie x 2 + (y- b ) 2 = R 2 • Za parametr WŁASNOŚCI STOŻKOWYCH

przyjmiemy b1t rx., jaki tworzy styczna do okręgu w punkcie F 2 z osiq OX.
I ° F2 leży na okręgu: c 2 + b 2 = R 2 , W paragrafie tym podamy kilka uzupełnień dotyczących krzywych stożkowych,
2° pochodna y' w F 2 ma postać x+(y-b)y' =O, stąd h = cctgrx.. których podstawowe własności znane s~1 Czytelnikowi z liceum.
Wobec tego równaniem eliptycznej rodziny okręgów (rys. V.33) jest W celu porównania elipsy, hiperboli i paraboli o wspólnym parametrze p
dokonajmy takich translacji układu, by wierzchołki pierwszych dwóch krzywych
znalazły się w początku układu.
Dokonując przejściagranicznego przy rx. -> O wlqczamy do rozważanej W przypadku hiperboli x' 2 /a 2 -y' 1 /b 1 = I translacja x' = x+a, y' = y pro-
prostą pokrywającą się z osią OX. wadzi do równania
Niech teraz F(x, y) = O będzie równaniem okręgu, a ./(x, y) = O y 2 = 2px+(p/a)x 2 (V.131)
prostej przecinającej ten okrqg w punktach .M 1 i M 2 • Rodzina okręgów
cych przez te dwa punkty, a więc eliptyczna rodzina okręgów, jest wtedy dana
2
W _przypadku elipsy x' /a +y' /b2 1 2
I translacja x' =·X-a, y' = y prowadzi
naniem do równania
y 2 = 2px- (p/a)x 2 (V.132)
d>(x,y) = F(x,y)-1-il.flx,y) =O
gdzie il jest parametrem. Porównufoc (V.131) i (V.132) z równaniem paraboli y 2 = 2px przy tej samej
wartości parametru p widzimy (rys. V.34), że kwadrat rzędnej hiperboli jest większy
ciel kwadratu rzędnej paraboli, odpowiadajqcej tej samej odciętej, elipsy zaś -
ĆWICZENIA
mniejszy. Granicą krzywych (V.131) i (V.132), gdy a -> oo przy ustalonym para-
1. Znaleźć środek i promic1\ okręgu x' + y' ·-4x + 2y+ t = O. metrze, jest parabola.
2. Napisać równanie okręgu o środku (4, 7), stycznego do prostej Jx-·-4y+ l =O. Mała półoś a dla elipsy nic może być mniejsza od parametru p. \Vynika lo
3. Napisać równanie stycznych do okręgu x' -1- y' = 10, przechodzących przez punkt
z umowy b < a. W granicznym przypadku, gdy a = p otrzymujemy okrąg. Ten
-5).
4. Napisać równania stycznych do okręgu x 2 -l-y 2 = 13, równoleglych do prostej 4x+6y- sa1p przypadek dla hiperboli, nic będący jednak granicznym, odpowiada hiperboli
-5 =o. równoosiowej.
V. Geometrio analityczna c.4. Własności stożkowych 201

Podamy teraz definicję stożkowej właściwej, którą to nazwą obejmuje z teorii równania prostej wynika, że wektorem prostopadłym do stycznej w M
rozważane poprzednio krzywe; elipsę, hiperbol<,; i parabolę. jest wektor
Def. Stożkową wlafriwą nazywamy zbiór wszystkich punktów M płaszczyzn N= [-b 2 x; -a 2 y] (V.137)
których stosunek odległości od punktu płaszczyzny, zwanego ogniskiem F stożkow wobec czego róll'nanie 11ormal11ej do elipJJ' w jej punkcie M(x, y) ma postać
właściwej, oraz prostej leżącej na tej płaszczyźnie i przez ten punkt nie przechod
a 2 y(X-x)-b 2 x(Y-y) =O (V.138)
cej, zwanej kierownicą /(stożkowej właściwej, jest stały
MF/MP = const = e
Wartość tego stosunku e nazywamy mimo§rodem liczbowym stożkowej y

---f ----- --- --rcas<.P

V.36

Równanie to, przy warunku X # O, bywa zapisywane w postaci

Y-y = (a 2 y/b 2 x)(X-x) (V.139)

V.34 V.35 Tw. Normalna do elipsy w jej punkcie A! jest dwusieczną kąta utworzonego przez
promienie wodzące tego punktu.
W układzie biegunowym (rys. V.35) o biegunie w ognisku Fi osi biegunowej
prostopadłej do kierownicy, skierowanej od kierownicy do ogniska, równanie stoż~
n
DOWÓD. Mamy dowieść, że kąt et. między wersorem 1 promienia wodzącego r, i wektorem
normalnym N jest równy kątowi {J między wersorem n2 promienia wodzącego r 2 i wektorem nor-
kowej właściwej przybiera postać malnym N (rys. V.36). Zauważmy, że n1 = [-(x-\-c); -y]/r1, n2 = [-(x-c); -y]/r2 oraz
r = p/(1-ecosq>), p > O, e >O r 2 a+ (c/a)x
cosa: 11 1 ·N r 2 (x+ c)b 2 x+ a 2y 2
Istotnie, jeżeli rzędną stożkowej właściwej w ognisku oznaczyć przez p, to odległość ognisk cos{J - 7i 2 --N= -;;- (x-c)b 2 x~-~1 2 .Y 2- = --;; a-(c/a)x
od kierownicy wyniesie pfe. Wtedy odległości11 punktu Jl.1 stożkowej właściwej od kierownicy będzi
r/e, wobec czego r/e = p/e+rcostp, co po prostym przekształceniu daje (V.134). przy czym O<:; 11.+{J <:; rr. Łatwo stwierdzić, że cosa= cos{I, wobec czego et.= {I, end.

Rozważania
ogólne można przeprowadzać także w układzie ortokartezjańskim, Udowodniona własność ma interesującą i n ter pre tac j ę fi z y cz n ą.
umieszczając poczi1tek układu w ognisku stożkowej właściwej, a oś odciętych, Mianowicie, jeżeli ognisko F 1 jest źródłem drgań akustycznych, to wszystkie fale
prostopadłą do kierownicy, skierowując od kierownicy do ogniska. Wtedy równanie wysyłane w płaszczyźnie elipsy po odbiciu od elipsy zbiegają się w ognisku F2;
stożkowej właściwej hc,;dzie miało postać mają one do przebycia równą drogę od F 1 do F2 niezależnie od kierunku. W ognisku
x2+y2-e2(x+p/e)1 =O F 2 nic wystąpi zatem zjawisko pogłosu.
Analogicznie jak dla elipsy wyprowadzamy równanie 11or111al11ej do hiperboli
Gdy e -+ O stożkowa właściwa staje się okręgiem o promieniu p.
b 2 x 2 -a 2 y 2 = a 2 b 2 w jej punkcie M(x,y) postaci
Własności stycznej i normalnej do stożkowej właściwej. Niech będzie dane rów; (V.140)
a 2 y(X-x)-l-b 2 x(Y-y) =O
nanie elipsy b 2x 2 + a 2y 2 = a 2b 2. Równanie stycznej do elipsy w jej punkcie M(x, y)
zapiszemy (rys. V.36) następująco Tw. Rodziny współogniskowych elips i hiperbol tworzą na plaszczyinie siatkę
(V.136) ortogo11a/11ą.
V. Geometria analityczna 203

DOWÓD. Niech ogniskami elips i hiperbol b<;tlą punkty F, C ·<', O) i F 2 (c, O) (rys. V.3 w tym przypadku środkiem krzywej. W zalei.ności (V.144) górny znak dotyczy,
Za parametr rodziny elips i hiperbol przyjmijmypółoś a > O (nic mylić z parametrem p elipsy i oczywiście, elipsy, dolny zaś -- hiperboli.
pcrboli). Wtedy równanie obu rodzin przybierze postać Ze względu na identyczną zależność 111' ocl 111i111od111' wnioskujemy, że średnica
x 2 /a 2 + y 2 /(a 2 -c 2 ) = I, a < c - hiperbola, a > c - elipsa. sprzężona z kierunkiem 111' ma kierunek 111 i przechodzi przez początek układu
Oznaczmy parametr rodziny hiperbol przez a,, a rodziny elips - przez a 2 • Z równości pro1 (tzn. środek krzywej). Moż.emy wii;c rhL>Wić o kicm11kach i o :ired11icach 11•zqje11111ie
wodzących punktu przecięcia elipsy i hiperboli wyznaczamy ich współrzędne (tych punktów sprzężonych.
oczywiście cztery) x = ± a 1 a 2 /c, y 2 = (c 2 -t1f) (ai-··c 2 )/c2. Wektorem normalnym do krzy_ średnice sprzężonew przypadku elipsy są przedstawione na rys. V.38, w przy-
padku iaś hiperboli na rys. Y.39.

, ..,-''
-::::..::::::::-· ----- ---------------·~-
X
-----az--·
V.37

rozważanej rodziny jest N= [(a 2 -c 2 )x; a 2 y]. W celu udowodnienia prostopadłości

do krzywych w punkcie ich przecięcia obliczymy iloczyn skalarny
N 1 ·Ni= [-(c 2 -af)x; afy] · [(td····c 2 )x; a~y) = -(c 2 --af)(a~ --c 2 )x 2 +aftd;".
Wstawiajqc na miejsce x i y obliczone współrzędne punktu przecięcia krzywych otrzymujemy V.38 V.39
N, · N 2 = O, end.
Dcf. Średnicą stożkowej 1vla.fri111ej sprzężoną z danym kierunkiem na płaszczyź­ Dcf. Kiemnkami gl<51l'llymi elipsy nazywamy jej ortogonalne kierunki sprzężone.
nie nazywamy zbiór środków wszystkich cięciw stożkowej o tym kierunku. Analogicznie definiujemy kierunki g/óll'ne hificrboli.
Niech będą dane elipsa i hiperbola Można wykazać, że prostokątnym rzutem dwóch prostopadłych średnic okręgu
b2x2+a2y2 = 0 21;2, są dwie średnice sprzężone tej elipsy, która jest w tym rzucie obrazem tego okręgu
(rys. V.38).
oraz kierunek m. Prosta o tym kierunku
z (V.144) wynikajq dla hiperboli dwa wnioski:
y = mx+k (V.142)
I) średnice sprzężone leżą zawsze w tych samych ćwiartkach płaszczyzny, wobec
należy do wiązki prostych równoleglych o parametrze k. Przetnijmy krzywe (V.141) czego jeżeli jedna z nich przecina hiperbolę, to druga przecina hiperbolę z nią sprzę­
prostą (V.142) b 2 x 2 ±a 2 (mx+k) 2 -a 2 b 2 =O, czyli (b 2 :l::a 2 m 2 )x 2 ±2a 2 1//kX:I: żoną;
±a (k =Fb ) = O. Odciętą szukanego środka cięciwy jest średnia arytmetyczna
1 1 2
2) asymptotę można uważ.ać za .średnic{' sa1110sfirzężo1111 dlatego, że gdy /11 -> b/a,
pierwiastków ostatniego równania, a więc X = +
a 2 mk/(b 2 ± a 2 m 2 ). Z równania
to 111' także ciąży
do b/a.
siecznej (V.142) obliczymy rzt;:dną środka cięciwy Y = -b 2 k/(b 1 ±a 2 m 2 ). Ruguji1c
parametr k otrzymamy równanie prostej, na której leży szukana średnica krzywej Poszukajmy dla paraboli y 2 = 2f!S kierunku sprzę/.onego wzgli;;dem kierunku
danego wiązką prostych x = my+k. Rzt;dne punktu przecięcia prostej i paraboli
Y = +<b2/a 2 m)X (V.143)
spełniają w tym przypadku równanie y 2 = 2p(my-l-k), czyli y 2 -2pmy-2pk =O,
Oznaczając jej współczynnik kierunkowy przez 111' mamy a rzędne środków cięciw są równe Y =pm. Kierunek sprzężony z każdym kierun-
mm' = +b 2 /a 2 (V.144) kiem różnym od kierunku osi paraboli ma więc prosta do tej osi równoległa (rys.
Jak wynika z (V.143), średnica przechodzi przez początek układu, będącego V.40).
V. Geometria analityczna C.5. Formy kwadratowe i krzywe stożkowe 205

Zbadamy najpierw tę część równania (V.145), która jest stopnia drugiego wzglę­
dem obu zmiennych.
Dcf. Formą k1vadratoll'ą dwóch zmiennych x i y nazywamy funkcję

g(x,y) = 2
Ax +2Bxy+Cy2, 2 2
A +B +C >O 2
(V.146)
Jest to więc trójmian jednorod1iy drugiego stopnia tych zmiennych.
Dcf. Wvróż11ikie111Jimny kll'adratowej (V. 146) nazywamy wyznacznik utworzony
z jej wspólczym1ików ·
V.40
o:= AIl cB/ (V.147)
\
ĆWICZENIA
a sumę wyrazów przek:itnej macierzy wyróżnika
1. Znaleźć zbiór wszystkich punktów, dla których stosunek ich odległości od punktu F(c, O)
do ich odległości od prostej x = k jest równy e(c #- k). BI :=A+C
A C
2. Wykazać, ze równanie (V.134) przedstawia okrąg, gdy e =O, elipsę'>, gdy O< e < 1, tr
parabolę, gdy e = 1, hiperbolę, gdy e > 1.
I11
2
3. Znaleźć kąt między dwiema równymi średnicami sprzt;żonymi elipsy x + 3y = 6.
2
nazywamy .~ladem macierzy formy kwadratowej (symbol tr pochodzi od słowa angiel-
4. Wykazać, że styczne w punktach dowolnej cięciwy elipsy przecinają się na średnicy prze- skiego trace - ślad).
chodzącej przez środek tej cięciwy. Jego macierz jest z założenia niezerowa
5. Wykazać, że proste łączqce dowolny punkt elipsy lub hiperboli z ko1\cami dowolnej śred-
nicy są równolegle do dwóch średnic sprzężonych.
6. Wykazać, że styczne do'elipsy poprowadzone w ko1\cach jej średnicy są równoległe. w·=
.
.A
.
Bl 'i' o
c (V.148)
7„ Znaleźć zbiór punktów przecięcia stycznych do elipsy b 2 x 2 +a 2 y 2 = a b w punktach
2 2
I 11
końcowych jej wszystkich par średnic sprzężonych. Formy kwadratowe klasyfikujemy w zależności od wartości liczbowych, jakie
8. Wykazać I twierdzenie Apoloniusza dla elipsy: suma kwadrntów dwóch średnic sprzężonych
przybiera.i<! one na płaszczyźnie OXY, przy czym oczywiście jest zawsze g(O, O) = O.
elip.1y jest stała.
9. Wykazać I twierdzenie Apoloniusza dla hiperboli: różnica kwadratów dwóch średnic sprzę· Aby zbadać znak formy kwadratowej g poza punktem zerowym przyjmiemy ozna-
żonych hiperboli (rzeczywiste.i i urojonej) jest stała. czenia A. = y/x, gdy x # O, µ = x/y, gdy y # O i zapiszemy formę kwadratową
10. Wykazać Jl twierdzenie Apoloniusza dla elipsy i dla hiperboli: pole równoległoboku opi· jako funkcję nowej zmiennej
sanego 1w elipsie lub hiperboli, którego bokami są styczne w punktach k01icowych dwóch .i:rednic .1przę·
żo11ych, jest stale. g(x,y) = x 1 (A+211A.+CA. 2 ) dla X# 0}
(V.149)
Odpowiedzi. 1. Gdy e = I, parabola y 2 = 2(c-k)[x-(c+k)/2]; gdy e #- I, elipsa (e < 1) g(x, y) = y 2 (A1i 2 + 28µ + C) dla y #O
lub hiperbola (e > l) o środku ((c-e 2 k}/(l-e 2 ), O) i półosiach a= ie(c-k)/(1-e )\, b = \e(c-
2

-k)\fvfi-=-e2r 3. rr:/3. 1. Elipsa b 2 x 2 +a 2y 2 = 2a 2 b 2 • Wiemy, że w zależności od znaku wyróżnika trójmian kwadratowy w (V.149)
przybiera wartości: a) jednego znaku, b) jednego znaku i zero, c) zmienia znak.
W zależności od tego klasyfikujemy formy kwadratowe (V.146) zaliczając je do
5 FORMY KWADRATOWE I KRZYWE STOŻKOWE
jednego z trzech typów (rodzajów).
Elipsa, hiperbola i parabola mają w układzie ortokartezjańskim równania stopnia
drugiego. Łatwo jest zauważyć, :i'.e równaniem drugiego stopnia jest także równanie Def. Formę kwadratoW<l (V.146), która poza punktem zerowym przybiera
dwóch prostych (przecinających się, równoległych lub pokrywających się), np. wartości:
a) stałego znaku - nazywamy formą okre/doną, przy czym gdy przybiera tylko
(A 1 x+B 1 y+C 1 )(A 2 x+l12y·l-C2) =O, Ai+Bf >O, AH-Bi >O
dodatnie wartości, to nazywamy ją formą dodatnio okrdloną,
Zbadamy teraz, czy te cztery rodzaje linii wyczerpują wszystkie twory matematyczne b) dodatnie i zero, albo ujemne i zero - nazywamy formą pólokrdloną,
opisywane równaniem algebraic~nym drugiego stopnia postaci c) dodatnie, zero i ujemne - nazywamy formą nieokrdloną.
j{x, y) := Ax 2 -!-2Bxy+Cy 2 +2Dx+2Ey-!-F =O, A 2 +B 2 +C 2 >O (V.145)
Tw. Forma kwadratowa (V.146) 111 zależnofri od znaku wyróżnika (V.147) jest
o którym mówimy, że jest ró1Vna11ie111 ogólnym stożkowej. okrdlona, gc(JI r5 > O, pólokre.\:/011a, gdy o = O, nieokreślona, gdy o < O.
1> Okręgu nic uważamy tu za szczególny, lecz za graniczny przypadek elipsy. DOWÓD tego twierdzenia przeprowadzamy korzystając z (V.149).
 207
V. Geometria analityczna Formy kwadratowe i krzywe stożkowe
v:
Dcf. Mówimy, 7.c forma kwadratow·1 dwó I , . Oznaczając i
kanonicznej,
·
J'cżcli nic wysl•'l)UJ·c
· "
w .. ·1 ' cl zmiennych x I y jest w
nICJ 1 oczyn 0 I l , l1 · A1 = Ac~s 2 cx+IJsin2cx+Csin a}
2 I
I
postać nasli;pującą rn ) c zmiennych, tzn. gdy ma 2
(V. 157)
I
A2 = Asin 2 a-Bsin2a+Ccos a
J
otrzymujemy postać kanoniczną

Wykażemy, że za pomoq
W=
IAI

l .
Ol
_O A2 .
'f60

/, l l
w' = [~1 A~], jw'I = lwi, Ir w' = tr w (V.158)

W<! (V 146) . , - . , . ' o n~ 1li lic at u współrzędnych można formę

Przykład . .Zbadać co przedstawia równanie 1x 2 + 48xy-1y -25 = O. Dokonamy tego spro-
2
· sp10w,1clz1c cło l)Ost·ic k · .
la " . ·' , " . . '.I anon1czncJ. Gdy w (V.146) B =O
JCSt JUZ w post.ic1 kanonicznej; od.powiada to obrol . 11· d , wadzając występHjqcą w tym ró\vnaniu formę kwadratową do postaci kanonicznej. Stosownym
o kąt ('/, = o. Gdy w (V 146) , OWI u ( <l u obrotem będzie obrót o ki\l a spclniaj:1cy równanie (V.156) clg2a = 1 /24. Korzystając z tożsamości
OXY k· t · ' B i' O, to dokonujemy obrotu ukhdu w<:nr•f"''°'1 ctg2rp = (ctg 2 rp--1)/2ctgrp otrzymujemy 12ctg 2 :x-7ctga-12 =O; stąd ctga: = -3/4 lub ctga: =
o <!. <p I przeprowadzamy ten układ w układ ' OX' }" ; wtccy
1' = 4/3, wobec czego np. ctga: = 4/3 oraz sina= 3/5 i cosa= 4/5. Równania (V.151) przybierają
postać x = (4x'·-·3y')/5, y = (3x'-!-4y')/5, a badane równanie postać kanoniczną x' -y' =I;
2 2

x = x'cosrp-y'sinip,
w wyniku czego forma (V. 146) przybiera postać
A'x' 2 + 2B'x'y' + C'y'2
przy czym
2
A'= Acos qH-Bsin21r+Csin2<p
B' = 2Bcos2q>- (A- C)sin2q1
C' = Asin2q.1-ilsin2q>-l-Ccos2q>
Y =X , s1111p-l-y'cos1p
.
jest to hiperbola.
Powróćmy teraz do ogólnego równania stożkowej (V .145). Krzywą f(x, y) = O
nazywamy krzyil'ą symetryczni/ względem osi O Y, jeżeli wraz z każdym punktem
M(x, y) leżącym na krzywej leży na tej krzywej także punkt M'( -x, y), a więc
wtedy, gdy
J /\x, y, (f(x, y) =O)=(/(-,'(, y) =O)
(V.159)
i analogicznie, krzywa jest symetryczna względem osi OX, gdy

związki:W.spółczynniki (V. 153) niczałcżn1'c

od wartości k<1ta spełniają
/\x, y, (j(x, y) =O)= (f(x, -y) =O) (V.160)
,
Def. Środkiem krzyw~j f(x, y) = O nazywamy punkt S(x 0 , y 0 ) o tej własności,
że wraz z każdym punktem (X 0 +li, Yo+ le) leżącym na tej krzywej leży na niej punkt
1) tr[A' B'J- '+ C , = A -1- C = tr /AB CBJ
B' C' - A (X 0 -h, y 0 -k).
Punkt (x -Ir, Yo - k) nazywamy punktem symetrycznym do punktu (x 0 +li, Yo+
0
(wykazujemy to dodaj<1c stronami pierwsz<l i trzeci"•
·
z i·o· WllOSCI
't ·
, . (V.153)) +k) względem p1111kt11 (x 0 , Yo).
2) i5' = A'C'-B'2 = AC-·B2 = i5 Jeżeli krzywa ma środek, to mówimy, że jest symetryczna względem J'rodka .
W szczególności, gdy środkiem krzywej f(x, y) = O jest początek układu, to wraz
. (wykazujemy to odejmując od równości 2 z każdym punktem (X, y) leżącym na niej leży na niej punkt ( -x, - y), tzn„ że
(A'-C') 2+4B'2 = (A-C)1+ B') (A'+C')2 = (A+C) stronami
4
(V.161)
j\x,y,(f(x,y) =O)= (/(-x, -y) =O)
.A' B'l
3) w' =
I
_B' C'. i' O Stożkowa o równaniu (V. 145) jest symetryczna:
I) względem osi OY, gdy B =O, /:' ~ 0
Ol
tzn. współczynniki A' ' B' ' C" · zn1ki1H
. . . Jednocześnie.
. (V.162)
, · nic 2) względem osi OX, gdy B = O, D = O
1 dTę ostat111ą . własność wyrażamy • · ol1rot
s!ow111'c, . zachow111e. i·t · ' ó . 3) względem punktu (O, O), gdy D = O, F = O
1cwa ratowego · Jest to szc· , 1 · . · op1en r 11•1wnw
' · - zcgo ny przypadek twicr !· · · 'l W celu uproszczenia równania (V. 145) w przypadku gdy S(Xo, y 0 ) jest środkiem
równania jest niezmiennikiem 11r-i''·s-t I· , a/"///IC7n
L. ./\. "' {/ (.Cl/
, )'c ·fi
zcnia
{) mow1
, , 1cego, że stopie1! stożkowej, dokonajmy translacji układu wspólrz.;:dnych
wyrażamy słownie: .\-/(J(f i ll')'"n ·- .„ ·~ · c · · wie pierwsze własności
•

„. , · .
· lll.„1111< macierzy /orm )' t· 11·r. I·1 1 · . . (V.163)
ol1rotu, tzn. nic ulegają zmhnie , kl· · , · ' u a owi~/ są 11rez1111e1111ikami X = .\:-f-,\'c» Y = y+Yo
o dowolny kąt. ' ' gc 1y u .ie1 wspolrzędnych kartczja!lskich obrócimy i zapiszmy równanie (V.145) w nowym układzie S.\:;i. Po uporządkowaniu wyrazów
Niech teraz Jc;it obrotu p ·z b' . ,, wg potęg zmiennych .\: i ji, otrzymamy wtedy następujące równanie stożkowej
wtedy rów11ość i -Y icia ta 1cą warlosc a, przy której IJ' = O; zachodzi
Ax 2 + 2B.\:_j'.• + cp + 2(Ax0 + By0 + D).\: +
f(.\: + Xo, .V+ y 0 ) =
(V.164)
ctg2o: = (A - C)/2JJ +2(Bx0 +Cy0 +E)y+Axi;+2Bx0 y 0 -!-Cyfi+2Dx0 +2Eyo+F =O
V. Geometria analityczna
": C.5. Formy kwadratowe I krzywe stożi<owe 209
Zauważ.my, że współczynnik przy.~ jest równy pochodnej cz11stkowej względe jak w przypadku formy kwadratowej gdy B op O obrotu układu współrzędnych
zmiennej x funkcji}(.\'., y) wziętej w punkcie (x 0 , y 0 ), współczynnik przy y jest równ
0 k11t rr. R<'>wnanie (V.145) przybierze w nowych współrzędnych postać
pochodnej cz:istkowej względem y tej funkcji wziętej także w punkcie (x 0 , y
a wyraz wolny jest równy f(xo, y 0 ).
0 A'x'2 + 2B'x'y' + C)/ + 2D'x' + 2E'y' + F'
2
=O (V.171)

Punkt Sjest środkiem krzywej i jednocześnie początkiem układu, wobec cze o współczynnikach (V.153) oraz
(por. V.162) współczynniki przy.\' i )1 są równe zeru. Współrzędne ,, 0 , Yo środ D' = Dcosrp+Esinrp, E' - D sin qH-Ecosrp, F' = F (V.172}
S znajdziemy z układu równai1, otrzymanego z przyrównania współczynnikó Mo:i.na wykaŻać, że duży wyróżnik równania stożkowej jest niezmiennikiem
przy x i y do zera, mianowicie obrotu, tzn. nie ~,lega zmianie, gdy układ współrzędnych kartezja11skich obrócimy
fx(xo.Yo) = l(Ax0 +By0 +D) =O} 0 dowolny klit: LI' =LI; przy przeprowadzaniu dowodu można skorzystać z wypro-

fy(,>::o, Yo) = l(JJx 0 +Cy0 +E) =O wadzonej dalej równości (V.195).

W przypadku, gdy klit obrotu a określony jest równością (V.156), to równanie
Układ ten jest jednoznacznie rozwiązalny, gdy tzw. maty (V.171) przybiera postać
stożkowej (V.145)
J.. 1 x' 1 +J.. 1 y' 2 -1-lµ 1x'+lµ 2 y'+F =O (V.173)
współczynniki A. 1 i A. 2 s:i określone wzorami (V.157) oraz
.·= IA = AC-B2
(J 11/· w którym
BC
11 1 = Dcosa+Esina, 11 2 = -Dsina+Ecosa (V.174)
jest różny od zera. Mamy wtedy przy czym
t'J = J.. 1 J.. 2 (V.175)
Xo =+I~ ~I· Yo=
,
_I··ID
i5 E B
Al Dyskusję równania (V.173) rozpoczniemy od przypadku, gdy t'J op O; wtedy
A.) op O, A. 1 O, i (V.173) możemy zapisać następująco:
,;.
Wolny wyraz (V .164) przekształcimy, posługując się
i (V.165), mianowicie A.1(x'+1i1/J.. ) 1 -1-J..,(y'-1-1i2/A.,) 2 = -F+µI/J..i+11VJ..~
1

Dokonuj:1c translacji
f(xo,J'o) = (AXo+Byo+D)xo+(Bxo+Cy 0 +E)y0 +(Dx0 +Ey0 +F) =
x"=x'+11ifJ.. 1 , y"=y'+1i 2 /J.. 1 (V.176)
= Dxo+EYo+F
otrzymujemy równanie (por. V .170)
Uwzględniając oznaczenie (V.166) i wzory (V.167) otrzymujemy
J..1x" 2+.A.2y" 2 = -Ll/t5 (V.177)

f(Xo,J'o) =-~{Dl~ ~/+El~ ~l-1-FI~ ~/} Jeżeli

nadać postać
15 > O, to J.. 1 i J.. 2 są tego samego znaku. Wtedy równaniu (V.177) można

Wprowadzając pojęcie tzw. dużego wyróżnika równania stożkowej (V.145) 1 - elipsa

x"2
ABD
_ 2 + -·zl'"z2- =· O- punkt
.
(V.178)

LI:= B C E
a
7
1 -1 - zbiór pusty (elipsa urojona)
gdzie
,DE F
a= 1!f..ll/i~TT15~ b = 1!/Ll/i;l/15 gdy LI op O lub
otrzymaną równość można krótko zapisać w postaci
a = l/i/fi~j, b = l/1/fI;-f, gdy LI = O, przy czym elipsę otrzymujemy, gdy
(V.169) J.. 1 LI < O, punkt (lub inaczej mówiąc: dwie urojone proste przecinające się w punkcie
W wyniku przesunięcia początku układu do środka stożkowej jej równanie przyj- rzeczywistym), gdy LI = O, zbiór pusty (lub inaczej mówiąc: elipsę urojoną), gdy
muje zatem prostsz11 postać A1 LI >O.
Jeżeli 15 < O, to J.. 1 i J.. 2 są przeciwnych znaków. Wtedy równaniu (V.177)
można nadać postać
Zwróćmy uwagę na to, że w wyniku tego przesunięcia forma 1 - hiperbola
występująca w równaniu stożkowej, nie uległa zmianie. x"2
____ .J,112
.b-„ = O - dwie przecinające się proste (V.179)
Wróćmy jeszcze do pełnego równania kwadratowego (V.145) (/2

1- 1 - hiperbola

14 Matematyka cz. Ili

 •.formy kwadratowe i krzywe stożkowe 211
V. Geometria analityczna

gdzie
a= 1/-.::... iLl/:f~/<S, b = i/.:::1/l/;f2f/15, gdy 11 7- O lub a= l/1/L..t 1T, b
Jv'TIJ, gdy LI = O, przy czym hiperbolę otrzymujemy, gdy 11 7- O, dwie z,
,/1
= I
przecinające się proste, gdy LI = O.
o
Rozpatrzmy teraz przypadek, gdy = O. Wtedy jeden (i tylko jeden) ze wspól
czynników jest różny od zera, drugi zaś jest równy zeru. Dla ustalenia uwagi prz ; 2(/::,//
mijmy J. 1 ·=O, J. 2 7- O. Równaniu (V.173) możemy wtedy nadać postać

J. 2(y' +1-i 2/?.2) 2+2p 1x' +K =O

/-r/
I
·przy czym K = F-pVJ.~. Jeżeli teraz 1~ 1 7- O, to oznaczając I
I
I
I
otrzymujemy równanie paraboli I
__ J__
y" 2 = 2px"
Jeżeli zaś p 1 = O, to oznaczając

x'' = x',
otrzymujemy V.42
V.41
a 2 7- O - .rzeczywiste i różne proste równolegle
y"2 =
I O -- rzeczywista prosta (podwójna)
-a 2 7- O - zbiór pusty (urojone i różne proste równoległe)
Czytelnik zechce wykazać, że w przypadku (V .182) krzywa nie ma
parametrowq. Jeżeli trzy punkty stożkowej leżą na jednej prostej, to stożkowa jest
zdegenerowana.
Przykład. Przez 5 punktów '!'.(x 1 , y,), i= I, 2, „., 5, z których żadne trzy nie leżą na jednej
prostej, możemy poprowadzić stożkową w sposób następujący: najpierw tworzymy pęk stożkowych
a w przypadku (V.184) istnieje prosta złożona ze środków krzywej.
przechodzących przez punkty 1' 1 , P,, 1' 3 , /' 4 :
Uwag a. Pomijaj'lc w definicji środka krzywej duży kwantyfikator możemy stwkrdzić,
elipsa urojona ma rzeczywisty środek i że dwie urojone i różne proste n'nvnoległe mnJ:i iinię środków,
J.2+p.2 >o (V.185)
b<;cl'!C'l rzeczywistą prostą cło nich równoległą i równo od nich „oddaloną". przy czym L 1k(P) == O, i 7- k, jest równaniem prostej wyznaczonej przez punkty
P1, Pk. Następnie tak dobieramy wartości parametrów ?. i p, by stożkowa (V.185)
Do stożkowych właściwych oprócz elipsy, hiperboli i paraboli zaliczamy także
przechodziła przez P 5 • Jest tak np. wtedy, gdy
elipsę urojoną, a więc wszystkie stożkowe o dużym wyróżniku różnym od
L1 7- O. Pozostałe stożkowe nazywamy stożkowymi 11iewlafrhvy111i lub zdege11ero1va· ?. = L13(Ps)Lz4(Ps), Jl= -L 12 (Ps)L 34 (P 5 ) (V.186)
nymi: są to dwie proste rzeczywiste lub urojone, przecinające się lub równoległe,
a więc wszystkie stożkowe, dla których 11 = O. WyrM.niliśn,1y więc dziewięć rodzajów ĆWICZENIA

stożkowych. 1. Jak klasyfikujemy formy kwadratowe dwóch zmiennych?

2. 'Wymienić niezmienniki formy kwadrntowej.
Przykład. Sprowadzić do postaci kanonicznej równanie 1x 2 +48xy„--1y' --48x+ 14y-32 =O. 3. ·Jaka jest zależność stożkowej od jej małego i dużego wyróżnika?
Jest to równanie hiperboli, gdyż c5 < O, LI = 25' ,;.. O. Jej środek wyznaczamy z układu równa1i
4. Sprowadzić do postaci kanonicznej równanie:
7x +24y = 24, 24x 0 -1y 0 = -1; stąd znajdujemy S(O, l). W wyniku translacji x = x',
0 0 a) 5x 2 +6xy·l·5y'-16x-·... J6y-16 =O
= y' + 1 otrzymujemy 1x' 2 +48x'y' - 7y'' = 25, a więc hiperbolę z poprzedniego przykładu.
b) 2xy-4x- . . 2y+3 =O
c) x 2 +2xy+y 2 +3x+y =O
Geneza nazwy stożkowych wiąże się z płaskimi przekrojami stożka, przed·
cl) 5x' „„(ixy-\- 5y 2 + 26x-·22y+ 29 = O
stawionymi na rys. V.41. Pozostałe przypadki otrzymamy przecinając walce, jak c) 16x 2 --24xy·\-9y 2 --55x+10y·-25 =O
na rys. V.42. Ani stożek, ani walec nic dają wśród przekrojów płaszczyzną rzeczy- 5. Co przedstawia równanie:
wistą elipsy urojonej. a) x'+2xy+3y 2 +~x-2y+4 =O
Stożkowa jest krzywą pięcioparamctrową, tzn., że przez każde pięć punktów b) x 2 +xy-2y 2 +x-4y--2 =O
c) x'-2xy+y'+2x--2y·-3 =O
płaszczyzny przechodzi (na ogół tylko jedna) stoi.kowa .. Parabola jest krzywą cztcro-
 .6. Wartości i wektory własne macierzy symetrycznych 213
V. Geometria analityczna

2 a prawa strona tej równości jest równa dla dowolnej macierzy A jej śladowi wtedy
Odpowiedzi. 4. a) x 2 /I6-1-y 2 /4 =I, b) x2 -y 2 =I, c) y 2 = x/i/i, d) x /4+y 2
y = x. 5. a) elipsę urojorn1, b) dwie przecinajqce się proste rzeczywiste, c) dwie różne rz
2 tylko wtedy, gdy
wisie proste równoległe. ·

co jest charakterystyczne dla macierzy ortonormalnej.

6 WARTOŚCI I WEKTORY WŁASNE MACIERZY SYMETRYCZNEJ Zbadajmy jakiej zmianie ulega duży wyróżnik równania stożkowej

a11xi+2a12X1 X2 +a22Xł +2a13X1+2a23X2 +a33 = O (V.193)

W symbolice macierzowej formę kwadratową dwóch zmiennych x 1 ,
następująco w wyniku przekształccniti ccntroafiniczncgo, którego macierzą jest macierz syme-
g(x 1 , :<2) =X"l"AX = a,,.·d+2a12X1X{+a22Xi tryczna
gdzie

Mamy mianowicie
Poddajmy układ OX 1 X 2 przekształceniu centroafinicznemu X

bliwej macierzy B, gdzie Y = 1·y 1 ] jest macierzą współrzędnych punktu

C11 C12 l'13]
C21 C22 C23
(V.194)
Y2 [
po transformacji. Forma kwadratowa (V.187) przyjmie teraz postać C31 C32 C33_
X"I"AX = (BY)"rA(BY) = yr(BrAB)Y gdzie na miejsce n'I" i B należy wstawić odpowiednie elementy tych macierzy; c 1k = ck1,

i, k = I , 2, 3, są współczynnikami równania stożkowej po transformacji.

Wykażemy, że jest to forma kwadratowa o macierzy
z (V.194) wynika natychmiast następujące twierdzenie.
C = B"J"AB
Tw. Znak dużego wyróżnika równania stożkowej L1 jest niezmiennikiem przeksztal-
DOWÓD. Jest tak istotnie, bowiem: ce1l centroą/inicznych.
I) C jest macierz<! symetryczną: er = C.
DOWÓD. Oznaczaji1c przez LI' duży wyróżnik po transformacji centroafinicznej układu
er = (ff„ADJT = DT AT(ff'')'f =nr An= c, bo A'r = A
współrzędnych, mamy w myśl (V.194)
2) C jest macierzą niezeroW<l: C i' O. LI' = IH'"I. LI. IBI = 1n1 2 • LI (V.195)
(n-•vcn-• = (ll1')- 1 (DTAD.n- 1 = [(D")- 1Dr]A(Bn-') = EAE =A
a więc sgn .'1' '= sgn ,J.
Gdyby C była macierzą zcrowq, to na podstawie (V.191) także i A byłaby macierzą zerową, Z udowodnionego powyżej twierdzenia wynika, że stożkowa właściwa poddana
przeczy założeniu. przekształceniu centroafinicznemu nic degeneruje się ani też odwrotnie, ze zdegene-
Tw. Typ formy kwadratowej jest 11iez111ie1111ikie111 przeksztalce1i ą{i11icz11ych. rowanej nic staje się stożkową właściwą. Można powiedzieć więcej: w wyniku prze-
ksztalcenia ą/"inicznego stożkowa 11ie zmienia swego rodzaju.
DOWÓD. Wiemy, że translacja nic zmienia współczynników formy kwadratowej. Wystarc
więc wykazać, że twierdzenie jest prawdziwe w przypadku dowolnego przekształcenia centroa Pri.ykład. Zbadamy jak<! krzywą przedstawia równanie x'+2xy-l-2y'+2x+3 =O.
nicznego. Niech nim bt;dzic X= HY. Wtedy na podstawie (V.190) mamy W tym celu grupujemy wyrazy, tworząc pełny kwadrat (x+ y) 2 + y' + 2x+ 3 = O, a następnie
12
dokonujc1ny przekształcenia x + y = x', y = y', czyli x = x' - y', y = y'. Man1y zatcn1 x' +Y +
2

ICI = IIFllAllBI = IHl'IAI 2

+ 2x' --2y' + J = O. Grupujemy ponownie wyrazy i otrzymujemy (x' + 1) + (y' -1) + 1 = O. Rów-
2

a więc sgn ICI = sknlAI, bowiem macierz n jest nieosobliwa. nanie to przedstawia okrqg urojony, a więc rozpatrywane równanie przedstawia urojom1 elipsę.

Równość (V.192) potwierdza niezmienniczość wyróżnika

w przypadku transformacji b.,;dącej obrotem. Ale niezmienniczość ta dotyczy szer Niech X = r::J przedstawia w zapisie macierzowym wektor X = [X1; X2],
klasy odwzorowań, mianowicie' 1111i111odulamych, tzn. takich, dla których IBI = ·
Drugi z niezmienników obrotu, mianowicie .\'lad macierzy .fórmy kwadratmV
jest 11iez111ie1111ikie111 tylko dla przeksztalce1i ortonomwlnyclz (właściwych i nicwlaś
±
i niech A = I a 11 a 12 ] b.,;dzie
a 21 a 22 _
rzeczywistą, symetryczną niezerową macierzą dru-

gicgo stopnia. Rozważmy równanie

wych). Jest tak, gdyż jak wynika z prostego rachunku
Y = AX (V.196)
trC = c 11 -l-c22 = (bft+bf2)a,,+2(b11h21+h12b22)a12+(M1+b~2)a22
 Wartości i wektory własne macierzy symetrycznych 215
V. Geometria analityczna

'
w k torym y = IJ'i I prze dstawia. w zap1s1c
. . macierzowym
. we Idor y
.Y2
obrazem wektora x przy przekształceniu o macierzy A.
Poszukajmy takiego niezerowego wektora X, którego
nearny; współczynnik kolinearności oznaczmy przez A. Mamy wiiec rozwiązać ró V.43
rnmie macierzowe AX = A.X, czyli

(A-A.E)X=O lub [aa2iu- A. a i

a22-A
2
] [x ·1
1

X2_
= l
.o
ff] DOWÓD. Przecinając stożkową X"l'AX =I pękiem prostych x2$-x111+k =O otrzy-
mujemy równailia parametryczne prostej, na której leży średnica sprzężona z kierunkiem X:

Niezerowe rozwiązanie równania (V.197) istnieje wtedy tylko

ma.cierz A-A.E jest osobliwa, tzn. gdy

JA-A.El= l1a2i
ai1-A. a12
_
I= A. 2 -trA· A.-1-cletA =O
Stąd wektorem normalnym do tej średnicy jest np. wektor
1
a12 A. ..
Def. Równanie (V.198) nazywamy równaniem charakterystycznym macierzy)''
jego lewą stronę - wielomianem (lnUmianem) clwrakterystycznym macierzy ; Tw. 3. Wektory własne macierzy symetrycznej A drugiego stopnia mają kierunki
pierwiastki J, 1 i }, 2 równania (V.198) - warto.frim>zi ll"lasnymi macierzy A, wekt główne stożkowej xr AX = I.
X 1 i X 2 będące rozwiązaniami równai'1 (V.197) dla wartości własnych macierz
Udowodnienie tego twierdzenia pozostawiamy Czytelnikowi.
wektorami własnymi macierzy A.
Wektor własny oclnowiadajqcy wartości A. 1 znajdujemy rozwiązując Tw. 4. rVektory wlasne macierzy symetrycznej drugiego stopnia odpowiadające
(a 11 -A.1)X1 +a12X2 =O lub a2i-"1 +(a22-A.1)X2 =O. różnym wartofrio111 własnym są ortogonalne.
Przyklatl. Znaleźć wartości własne i odpowiadające im wektory DOWÓD. Niech dla macierzy A takiej, że Ar = A zachodzi A1 f- A2 • Wtedy wektory własne
X 1 i X 2 spełniają równania AX 1 = J. 1 X 1, AX, = J. 2 X 2 • Mnożąc lewostronnie pierwsze z tych
we k tory wlasne macierzy
. . . i. symetrycznej. [ _ 5 -3] .
rzeczywistej
3 5 równm\ przez XI, drugie zaś przez XT, a następnie transponując drugą z tak otrzymanych równości
3 mamy A1XIX 1 = (J. 2 X]X 2 ), czyli (A,--· A2 )X1X 1 = O, a więc X1X 1 = O. Otrzymaliśmy macierzo-
Z równania charakterystycznego 1S-A - 1 = (A--2) (A-8) =O otrzymujemy wart
-3 5-A wy zapis ortogonalności wektorów własnych, end.
własne danej macierzy: A1 = 2 i A2 = 8. Następnie znajdujemy odpowiadające tym wartości
wektory własne: Tw. 5. Wielomiany charakterystyczne macierzy podobnych są identyczne.
dla A1 = :1 z równania 3x 1 -3x 2 = O mamy np. X 1 = [Tl
l. ; dla Az = 8 z równania -3x.1. ' DOWÓD. Jeżeli macierz B jest nieosobliwa, to macierze A i D = n- 1AB są podobne (por.

[ --· I]l . Unormowanymi wektorami wlasnymi , 4

[cos ćwiczenie
4, str, l I 0). Wtedy
-3x 2 = O mamy np. X 2 = są np. X1 = sin ID-AEI = 1n- 1AB-W'AEBI = 1n- 1(A-J.E)BI = 1n- 1llA-AEllBI = IA-J.EI, end.
4
[cos 135"] ,- -sin 45"]
h
oraz X2 = = . Tw. 6. IVartofri ll'łasne niezero1vej macierzy symetrycznej drugiego stopnia są
sin l 35° . cos 45°.
niez111iem1ikam i przeksztalce1i ortonornwbiych.
Poniżej podamy kilka twierdzd1 dotyczących wartości
macierzy symetrycznej 1>. DOWÓD. Aby tego dowieść wystarczy najpierw zauważyć, że przekształcenie ortononnalnc
o macierzy H (por. JIU:O), przeprowadza macierz A w maderz C = nr AB podobną do A, a następ­
Tw. 1. Macierz symetryczna drugiego stopnia ma dwie rzeczywiste
nie skorzystać z twierdzenia 5.
własne.
DOWÓD. W przypadku symetryczności macierzy wystarczy wykazać, że wyróżnik Tw. 7. Jeżeli macierz A jest niezerową macierzą symetryczną drngiego stopnia,
(V.198) jest nieujemny. Istotnie (trA) 2 +4 det A= (a 11 -a 22 ) 2+4ai2 ;0o O. a X1 i X2 jej wersorami 11'1asny111i odpowiadającymi wartościom własnym A. 1 i A.2, to
Tw. 2. Dla macierzy symetrycznej A drugiego stopnia wektor macierz A można sprowadzić do postaci diagonalnej za pomocą przekształcenia
prostopadly do .frednicy sprzężonej z kierunkiem ll'ektora X 1l'zględe111
xr AX = 1 (rys. V.43). (V.199)
1> Twierdzenia sformułujemy dla macierzy drugiego stopnia, są one jednak
odpowiednim wysłowieniu dla macierzy dowolnego stopnia.
V. Geometria analityczna
C.6. Wartości i wektory własne macierzy symetrycznych 217

gdzie B, zwana macierzą diagonalizz(jącą, jest np. macierzą ortonormalną utworzon. 7. Sprawdzić twierdzenie Hamiltona-Cayleya na przykładzie konkretnej' macierzy kwadra-
z wersorów własnych macierzy A, mianowicie towej.

B = [X. X2] Odpowiedzi. 6. Wartości własne: J, = 2, A2 = 1 +j, J, = 1-j; odpowiadające im wektory

własne:
a elementy na przekątm'.i głównej macierzy D są warto.friami własnymi macierzy A.
Zachęcamy Czytelnika do przeprowadzenia dowodu tego twierdzenia. Przyjmując oznaczenia
Xi= [c~s"']. Xi=
sin a
[-sin"'].
cosa
x. = ':i.
Macierz diagonalizujqca (por.
X, = i-:J.
ćwiczenie
x, = r=:J
20, str. I 09)
powtarza się w zasadzie rozmnowanic ze str. 207.
U w a g a I. Macierzą diaganalizującą jest także macierz utworzona z dowolnych niezoro- '
wych wektorów własnych, niekoniecznie. będących· wersorami.
-.il . I
··'. =B-• =
I
k
0
.-2j -~-1-j ~+j]
2j -(l+j) l-j_
·Uwag a 2. Macierz rzeczywistą niesymetryczną także można diagonalizować; wtedy jed- stąd
nak, na ogół, n1acicrz diagonalizująca jest zespolona.

Pewien interesuj<1cy zwir.1zek między równaniem charakterystycznym n- 1 An = 1~ I <~-j ~ 1

a samą macierzą nosi nazwę twierdzenia Hamilto11aO·Cayleya. Oto ono:
() o 1-j

Tw. Jeżeli
1 l<WADRYKI
'{'(X)= IA-xEI = a„x"+a„_ 1 x 11 -•+ ... -l-a 0
Io
<p(A) = a„A"+a„_. 1 A'•-•+ ... -l-a 0 E =O Niech w płaszczyźnie OXZ dana będzie krzywa o równaniu
F(x,z)=O lub z=f(x) (V.203)
Twierdzenie lo odczytujemy następująco: macierz kwadratowa jest pierwiastkiem
s11·ojego równania clzarukterysiycznego. Wprowadźmy układ walcowy r, "" z zwil\Zany z układem ortokartezjańskim
Dowód tego twierdzenia pomijamy. zależnościami

X = r COS <[', y = rsinrp, (V.204)

ĆWICZENIA
w równaniach (V.203) na miejsce zmiennej x wstawimy
Jeżeli zmienną r, to
l. Co to znaczy, że typ formy kwadratowej jest niezmiennikiem przekształceń afinicznych? otrzymamy równanie poivierzchni obrotowej (rys. V.44)
.2. Co to są wartości i wektory własne symetrycznej macierzy niezerowej'!
3. Wykazać, że dla macierzy A drugiego stopnia funkcje symeti·yczne wartości własnych speł­ F(r, z)= O lub z =f(r) (V.205)
niają zwiqzki
której osią obrotu jest oś oz~
A1-ł-A2=a11+ll22=trA } Przekroje powierzchni (V.205) płaszczyznami z = const nazywamy jej róivnu·
A1 A1 = a11a22-ll12a 21 =dcl A (V.201)
leżnikami; są one okręgami. Przekroje powierzchni (V.205) półpłaszczyznami
4. Definiując dla macierzy stopnia trzeciego, analogicznie jak dla macierzy stopnia drugiego, <p = consl nazywamy jej poludnikami; są one przystające cło linii z = f(;x), y = O.
równanie charakterystyczne, wielomian charakterystyczny, wartości własne i wektory własne_
wykazać, że funkcje symetryczne wartości własnych macierzy spełniają związki;

~' ,\~
-:- -:- ,\,' = :'•:
ll1A2-IA2113-f-AJA1-
·l·.:21:::·.a.1::.~I tr
-!-
,:11 ll1 'I -!-
1022 0231J
(V.202)
l/21 ll:!l <13 t a;u a32 033

A1A2A1=dctA
5. Rozwiązać ćwiczenia 4 i 5 z poprzedniego punktu, posługując się kierunkami głównymi
macierzy.
6. Sprowadzić do postaci diagonalnej macierz

A=,-~-~ -~1
X

_o -I I_
.1> WILLIAM ROWAN llAMll.TON, matematyk irlandzki (1805--1865). V.44
 V. Geometria analityczna 219

Przykład. Obracając krzywą łailcuchową x = a ch(z/a) dokola osi OZ otrzymujemy po Rugującz tego układu parametr t otrzymujemy równanie walca.
chnię zwaną kate11oide111 o równaniu 1(;,2·:1~·.);;·· = a ch(z/a). Niech w szczególnym przypadku kierownica będzie krzywą płaską, leżącą na
! Def. Sferą o środku S(Xo' .l'th Zo) i promieniu n nazywamy zbiór płaszczyźnie OXJ' układu i niech tworzące mają kierunek osi OZ. Wtedy z równail
punk lt'1w pucslucn i. których od le,1.dtl\t· tld S wynosi R. kierownicy x = x(t), y = y(t), z = O wynika równanie walca x = x(t), y = y(t)
W układzie ortokartezjallskim, w którym (x - x0 )2 + (y - y0 ) 2 + (z - lub w zapisie uwikłanym
= SM2, gdzie M = (x, y, z) równanie sfery jest nastc;pujące F(x,)1) =O (V.214)
tx-x 0 )2+()'-)' 0 ) 1 +(z-z 0 ) 1 = R' Przykład. Równanie x 2/a 2 + y 2 /b' = I pr7.cdstawia walec eliptyczny (o tworzącej równo-
ległej do osi OZ) .równanie· x 2 /a 2 -y 2 /b 2 = I -· walec hipcrbolicz11y, a równanie y 2 = 2px - wa-
Przykład 1. Obracając okrąg x 2 +z' = I dokoła psi OZ otrzymujemy sferę o środku lce paraboliczny.
czątku układu i promieniu równym jedności
x2·l-y2-1-z2 = l Powierzchnię prostolinioW<l o tej własności, że przez każdy jej punkt można
poprowadzić tworzącą o wspólnym punkcie, zwanym wierzchołkiem (lub środkiem),
Przykład 2. Obracając hiperbole sprzężone wraz z ich asymptotami x 2 -z 2 = I,
nazywamy stożkiem.
= -1, x 2 -z 2 =O dokoła osi OZ otrzymujemy:
l) obroto>Vą hiperboloidę jed11opowloko>Vą
x2+y2-z2 = 1
2) obrotową hiperboloid<: d>Vupo>Vloko>Vą

x 2 + y 2 --z' = -1
3) stożek obrotowy
x2+y2-z2 =O

Przykład 3. Obracaj•ic parabolę 2z = x 2 dokoła osi OZ otrzymujemy paraboloidę obroto

x 2 + y 2 = 2z (V.2l

Przykład 4. Obracając prostą x = I leżącą w płaszczyźnie OXZ dokoła osi OZ otrzymujemy

walec obrotowy
x 2 +y' = l

jeżeli
Uwag a. Zwróćmy uwagi' na brak zmiennej z w równaniu (V.211). Świadczy to o tym; ż~
równanie to, traktowane jako równanie krzywej (w tym przypadku - okręgu) leżącej
płaszczyźnie OXY jest spełnione przez punkt /'"1(i(x 0 , y 0 ), to spclnia je także każdy punkt przes·
trzeni M(x 0 , y 0 , z) leżący na prostej równoległej do osi OZ przechodzącej przez i\J~. , V.45
J
V.46

Def. Po111ierzc/111ią prostoliniową (prostokre/Hną) nazywamy powierzchnię, Szczególnym przypadkiem stożka jest płaszczyzna.
przez której każdy punkt przechodzi prosta lci.ąca 11<1 tej powierzchni; prostą taką Można wykazać, że stożek jest określony leżącą na nim krzywą, zwanq kie-
nazywamy tworzącą powierzchni prostoliniowej. rownicą stożka (rys. V.46), oraz jego wierzchołkiem.
Powierzchnię prostoliniową o tej własności, że przez każdy jej punkt można, Niech kierownicą stożka będzie krzywa (V.212), a wierzchołkiem punkt
poprowadzić tworzącą o wspólnym kierunku, nazywamy walcem.
W(x,.., y,.., z,..). Punkt stożka leżący na tworzącej odpowiadającej parametrowi t,
S z c z e g ó l n y 111 p r z y p a d k i e 111 w a l c a j e s t p ł a s z c z y z n a. a więc przechodzącej przez III(!), oznaczmy przez P(:<, y, z). Kierunek tej tworzącej
Walec jest określony leżącą na nim krzywą, zwanq kierownicą walca (rys. V.45),
wyznacza wektor TvXl = [x(t)-x ... ;y(t)-y,..; z(t)-z,,.], wobec czego równaniem
oraz kierunkiem jego tworzących.
tworzącej przechodzącej przez M(t) bo;;dzie
Niech kierownicą w:1lca będzie krzywa o równaniach parametrycznych
x-x... y-y ...
i (V.215)
I , X= X(t), y = y(t), z= z(t), t E (a; /I) (V.212) -xTi 5.:::;~: = -j;(/F::.3,,„ z(t)-z,..
a kierunek tworzącej niech bo;;dzic dany niezerowym wektorem [a; b; c]. Wtedy Rugując
z układu (V.215) parametr t otrzymujemy równanie stożka.
"punkt P(x, y, z) walca, leżący na tworzącej przechodzącej przez puny M(t) kie- W szczególnym przypadku, gdy wierzchołkiem jest początek układu współ­
rownicy, spełnia równanie rzędnych, układ równail (V.215) upraszcza się i przybiera postać
x--x(t) y-·y(t) z-z(t) X )' Z
·--a-- = ---b (.'
(V.213)
x(t) = y(t) = -z(t)
(V.216)
W. Geometria analityczna c.7. Kwadryki 221

. .Przykład 1. Napi~zmy równanie stożka o wierzchołku w początku układu i kierownicy będi\~ Powierzchni<11ni prostoliniowymi są także:
ce1 ehpsą w płaszczyime równoległej do płaszczyzny OXY, mającej równania .~ 2 /a 2 + y 2 /b• ,,, f·
l) hiperboloida jednopowlokoll'a (patrz rys. V.49)
z = c. Niech równaniami parametrycznymi tej elipsy będą x(t) = acost, y(t) = bsint, z(t),,,; ~'.
Wobec tego równania tworzi\cej stożka mają postać x/acost = y/bsint = z/club x/a = (z/c)cos
y/b = (z/c)sint. Podnosząc do kwadratu obie strony powyższych równań i dodając je strona (V.222)
(w celu wyrugowania parametru 1) otrzymujemy równanie przedstawiaji1ce tzw. stożek II st~p1ti
(będący powierzchnią drugiego stopnia) · 2) parnboloida hiperboliczna (patrz rys. V.57b)
xl y2 zl y2
~,l+t;2--;;>=0
b2-- = 2z (V.223)
którego szczególnym przypadkiem jest stożek obrotowv (V.209).
Wśród powierzchni prostoliniowych wyróżniamy tzw. powierzclznie rozwijalne,
Przykład 2. Napiszmy równanie stożka o wierzchołku w początku układu i kierownicy których własnościami zajmuje się geometria różniczkowa powierzchni oraz geo-
będącej hiperbolą w płaszczyźnie równoległej do płaszczyzny O YZ, mającej równania z 2 /c 2 -y 2 /b 2 ;,,~
metria wykreślna. Nic podając ich definicji stwierdzimy tylko, że oprócz płasz­
= I, x =a. Niech równaniami parametrycznymi hiperboli będą z(t) =
ccht, y(t) = bsht, x(t) =
· =a. Wtedy równania tworzącej stożka mają postać x/a = y/bsht = z/ccht lub y/b = (x/a)shl„ czyzny, ll'alca i stożka jeszcze tylko torsoida jest powierzchnią rozwijalną.
z/c = (x/")cht. Podnosząc do kwadratu obie strony tych równań i odejmując je stronami (w celu'. Tor.l'Oidą nazywamy powierzchnię zakreśloną przez styczną do gładkiej krzywej
wyrugowania parametru t) otrzymujemy równanie postaci (V.217), przedstawiające stożek II stopnia.'( przestrzennej.
Przykład 3. Stożek Il stopnia (V.217) można utworzyć także w wyniku przyjęcia kierownicy Def. Obrazy geometryczne równania drugiego stopnia trzech zmiennych
parabolicznej. Dowiedziemy tego bmlając przekrój stożka (V.217) plaszczyzni1 równoległą do osi w układzie kartezja!iskim OXYZ
O Y, przechodv1cą przez punkty (", O, O) i (O, O, c). Jej równanie ma postać
x/a-1-z/c = ł f(x, y, z) =Ax +By + Cz +2Dxy+ 2Eyz+ 2Fzx+
2 2 2

Z'lpisując równanie stożka .w postaci +2Gx+2lfy+2lz+K =O (V.224)

(x/a-z/c) (x/"+z/c) = -y /l>2 2
nazywamy powierzchniami drugiego stopnia lub kwadrykami.
i uwzględniając (V.218) otrzymujemy równanie powierzchni, na której leży poszukiwana krzywa Jak wiemy, stożkowe dzielimy na trzy typy i na dziewięć rodzajów, natomiast
x/a-z/c = -y 2 /b 2 (V.220) kwadryki dzielimy na pięć typów i na siedemnaście ro-
·Rugując z układu (V.218) i (V.220) raz z, a drugi raz x, otrzymujemy d z aj ów. Można wykazać, analogicznie jak to czyniliśmy dla stożkowych, że
y 2 = -(2b 2 /a) (x--a/2), y 2 = (2b 2 /c)(z-c/2) (V.221) rodzaj kwadryki nic ulega zmianie w wyniku przekształcenia afinicznego układu
współrzędnych. Można także za pomocą stosownego przekształcenia ortonormalnego
Widzimy więc (rys. Y.47), że szukana krzywa jest przekrojem walca parabolicznego (V.221 1 )
oraz walca parabolicznego (V.221,) płaszczyzrn1 nierównoległą do tworzącej - jest zatem parabolą. lub stosownej translacji sprowadzić każdą kwadrykę do jej postaci kanonicznej.
Uważając tę parabolę za kierownic'< stożka o wierzchołku w początku układu, otrzymamy stożek Środek S kwadryki definiujemy i poszukujemy go analogicznie jak w przy-
(V.217). padku stożkowej. Jego współrzędne x 0 , y 0 , z 0 spełniają analogiczny do (V.165)
układ równali

=
f~(X0 ,y 0 , z0 ) 2(Ax0 +Dy0 +Fz 0 +G) =Ol
f,.(X 0 , y 0 , z 0 ) = 2(Dx 0 +By0 +Ez 0 +II) =O (V.225)
f~(Xo.)'o, z 0 ) = 2(Fx 0 +Ey 0 +Cz 0 + I)= O

Translacja układu, przy której O przechodzi w S, sprowadza równanie (V.224)

do postaci
Ax' 2 + By' 2 + Cz' 2 + 2Dx'y' + 2Ey'z' + 2Fz'x' +f(Xo, Yo, Zo) =O (V.226)

przy czym współczynniki formy kwadratowej nic ulegają zmianie.

Stosowny obrót układu sprowadza formę kwadratową _w równaniu (V.224)
do postaci kanonicznej (definiowanej podobnie jak w przypadku dwóch zmien-
nych). Mamy wtedy
(V.227)

Y.47 Wartości własne ). 1 , ). 2 , ). 3 formy kwadratowej występującej w równaniu

 c.7. Kwadryki 223
V. Geometria analityczna

(V.224) mogą być dowolnymi liczbami, ale nic równymi jednocześnie zeru. Wlaśnic_ 4° stożek obrotowy (V.209) w stożek II stopnia (rys. V.49) o równaniu
od nich zależy typ i rodzaj stożkowej. x2 y2 z2
----
a2
+ -b2 - = O (V.232)
Niektóre postacie kanoniczne kwadryki otrzymamy w wyniku
kształcenia afinicznego, zwanego dylatacją 5" paraboloidę obrotow~i (V.2f0) w paraholoidę eliptyczną (rys. V.57a) o rów-
_\' = ax, ji =by, z= cz, abc# O naniu

dokonanego na znanych nam już powierzchniach. x2_ + !~- = 2 !_ (V.233)

a2 b1 c
Dylatacja (V .228) przeprowadza:
l 0 sferę (V.206) w elipsoidę (rys. V.48) o !'ównaniu (dla uproszczenia pisowni A oto pel ny wykaz typów i rodzajów kwadryk:
pomijamy węży ki nad zmiennymi)
xi
-a2 +
y2
b1-
z2
+cz =
I. Typ clipso.idalny

!__2
a
2

b
,
+ T 2 + ~-2
c
2
=
l 1-
O-
- I -
elipsoida
punkt
• •
zb1or • •
pusty (cltpso1da •
urojona)
·elipsoida (V.229) nazywa się tr~josioll'ą, pdy a ,P b # c # a; gdy dokładnie
II. Typ hiperboloidalny
-, l
L
1- hiperboloida jednopowłokowa
xz yz z2 ..
----
a2
+ "---
b2
- -
cz
= O- stożek II stop111a
' 1 - I - hiperboloida dwupowlokowa

III. Typ paraboloidalno-cliptyczny

2z - paraboloida eliptyczna (rys. V.57a)

l
x' y• I - walec eliptyczny (rys. V.50)
-------
a•
+ -----
b2 O -- prosta
- I - zbiór pusty (walce eliptyczny urojony)
V.48
IV. Typ paraboloidalno-hipcrboliczny
2z - paraboloida hiperboliczna (rys. V.54b)
x2
(ii - -b-i
y•
=

I ±I -
O -
walce hiperboliczny (rys. V.51)
przecinające się płaszczyzny (rys. V.51)

z
V.49

z półosi: a, b lub c są równe - elipsoida jest obrotoll'a; gdy a = h = c elipsoida

jest sferą; I
2° obrotową hiperboloidę jcdnopowlokową (V.207) w /iipcrboloidę Jed11opowlo- I ./
/
kową (rys. V.49) o równaniu /-- ---1-7<'.'..- . . . a
X
x2 y2 z2
(i2 + J;2 - c2- ~' (V.230)

3° obrotową hiperboloidę dwupowłokowq (V.208) w hiperboloidę dwupowlo-

kową (rys. V.49) o równaniu

(V.231) V.51
V.SO
 '225
V. Geometria analityczna c.7 Kwadryki
V. Typ paraboloidalny I) płaszczyznami o równaniach z = k; otrzymamy wówczas
2px, p /; O - walec paraboliczny (rys. V.52) x2/a2+y2/b1 = 2/c x2/a1-y1/b1 = 2k
a2, a /; O - płaszczyzny równolegle i różne (rys. V.53) k > O elipsy o półosiach k > O hiperbole o półosiach
2 _
y - O - płaszczyzna podwójna a Jhk, b y2lc a y2k, b 1/2/c
1
- a 2 , a /; O - zbiór pusty (płaszczyzny równoległe i różne, Ie = O punkt (początek układu) k = O przecinające się proste
y = ±(b/a)x
Poniżej pokażemy jak stosować powinowactwo przy rozpoznawaniu rodza·
Ie < O nie ma punktów wspólnych le < O hiperbole sprzężone względem hi-
kwadryki.
perbol i o wspólnych z nimi asymp-
totach
z
wymienione linie zostały naszkicowane na rys. V.54a i b;

z a) z I
I
I
I

X
/
-'y
y
V.52 V.53

V.54
Przykład. Zbadać co przedstawia równanie x 2 + 5y 2 + 6z 2 + 2xy+ 6yz-2xz+ 2x-6y-2z+
+ 17 = O. Grupujemy wyrazy stopnia drugiego zawicrająct' zmienną x i tworzymy z nich pełny
kwadrat x 2 +2xy-2xz = [x 2 +2x(y-z)+(y-z) 2 ]-y 2 +2yz-z 2 • Mamy zatem (x+y-z) 2 +4y 1 + 2) płaszczyznami o równaniach y = Ie; otrzymujemy wówczas
+ 8yz+ 5z 2 + 2x-6y-2z+ 17 = O. Grupujemy teraz wyrazy stopnia drugiego zawierające zmienną
y, mianowicie 4y 2 +8yz = 4(y 2 +2yz+z 2 )-4z 2 • Mamy zatem (x-l-y-z) 1 +4(y+z) 1 +z 2 +2x-6y- xz = 2a2(z-k2/2b2) x2 = 2a2(z+k2/2b2)
-2z+ 17 =O.
J)okonajn1y transfonnacji afinicznej x' = x+ y-z, y' = y+ z, z' = z; stąd z= z', y = y' - są to zawsze para IJO Ie Skl.ero\v·,111 e wi·erzchołkiem ,,w dół"; rzędna wierzchołka
-z', x = x'-y'+2z'. jest
Badane równanie w nowych zmiennych przybiera postać x' 2 +4y' 2 +z' 2 +2x'-8y'+8z'+ nieujemna niedodatnia
+ 17 = O. Lącz:1c wyrazy o tych samych zmiennych i tworząc pełne kwadraty mamy (x' + 1) 1 +
+4(y' -1) 2 +(z' +4) 2 -4 = O. W wyniku· przekształceń afinicznych otrzymujemy równanie elip·
wymienione linie zostały naszkicowane na rys. V.55a i b;
soidy x" 2 /4+ y" 2 +z" 2 /4 = 1, wobec czego badane równanie przedstawia także elipsoidę. Z tego
jednak, że otrzymana elipsoida jest obrotowa, nic można wnioskować, że wyjściowa elipsoida też b) z
jest obrotowa. Symetria osiowa bowiem nic jest cechą afiniczną kwadryki.

Na zakończenie tego punktu podamy jeszcze pewien sposób badania powierzch- I

ni w przestrzeni. Będziemy mianowicie dokonywać przekrojów kwadryki płasz­ I
I
czyznami równoległymi do jednej ze ścian układu współrzędnych. Otrzymane I
I
linie przecięcia pozwoh1 nam wyobrazić sobie kształt powierzchni. Jako przykłady I
weźmy: I

X·
-.,,,L---7
paraboloidę eliptyczn11 paraboloidę hiperboliczną
x2 /a2 + y2 /b2 = 2z x2/a2-y2/b2 = 2z
y y V.SS
dokonajmy przekrojów tych kwadryk następującymi płaszczyznami:
15 Matematyka c1.. 111
V. Geometria analityczna Kwadryki 227

ĆWICZENIA
3) płaszczyznami o równaniach x =le; otrzymujemy wówczas
t. Ilu paramctrowy jest zbiór wszystkich kwadryk?
2. Co nazywamy środkiem kwadryk i jak go poszukujemy?
są to zawsze parabole skierowane wierzchołkiem 3. Ilu parametrowy jest zbiór wszystkich kwadryk z dokładnością do izometrii?
4. Wykazać, że y 2 +xy.-yz+zx+x-~y =O jest hiperboloidą jednopowłokową o środku
„w dół" „w górę"
S(-1/2, -1/2, -1/2).
przy czym .rzędna wierzchołka jest nieujemna; wymienione 5. Wykazać, że x 2 -3z 2 -2xy-2yz_:_1 =O jest hiperboloidą dwupowlokową.
wane na rys~ V.56a i b.

z
a) b) I
\ '-'t:
/:ą
~\ /.~
~\ I(]<>:
%\ /'/.!:' G'
/. '< iś
\ ;.? <:(
\ -;:;

X X

V.56

a) b) z

\
I
I
-----1--
X
'I / / I\
I\
y -'yAI I \I
I I I
I I I
I I I V.57

Każdy
z wymienionych rysunków został wykonany niezależnie od pozosta·
łych. Łącząc je(a można to było już wcześniej uczynić), otrzymujemy obraz
równań: paraboloida eliptyczna przypomina czarkę kieliszka,
wego, paraboloida hiperboliczna - siodło (rys. V.57a i b).
 wstępne 27.9

/\XE M V ,5 > o /\ }' E E'' dist(Y, X) < o=> Y EM

VI
GEOMETRIA RÓŻNICZKOWA
tzn. że dla każdego punktu zbioru llf istnieje dodatnia liczba o taka, że każdy punkt
przestrzeni odlcgly od X mniej niż o ii jest punktem zbioru M;
b) otocze11ie111 punktu X przestrzeni nazywamy dowolny zbiór otwarty żawiera­
jący ten punkt;
c) zbiór M punktów przestrzeni nazywamy sp1y11ym, jeżeli nie istnieją takie
dwa zbiory otwarte G'. i G", że gdy Jl.1 = M' v l'vl" oraz M' nM" = <fi, to część M'
zawarta :iest tyll~o w G', Jl.1" .zaś tylko w G".
Funkcja wektorowa argumentu skalarnego. Sformułujemy kilka definicji i kilka
twierdzeń dotyczących funkcji wektorowej argumentu skalarnego, na ogół będą­
cymi analogonami odpowiednich definicji i twierdzeń dotyczących funkcji rzeczy-
wistych jednej zmiennej rzeczywistej. Będą to elementarne pojęcia analizy wektorów.
Niech JIJ będzie dowolnym zbiorem punktów na prostej, płaszczyźnie lub w prze-
strzeni. Niech E 3 oznacza kartezjai\.ską przestrzeń wektorową. Odwzorowanie
f: M-> E 3 :X 1-t f(X) (VI.I)

Rozważania tego rozdziału ograniczymy do podstawowych poJęc teorii nazywamy .fimkl:ią ll'elctorową określoną na M.
i teorii powierzchni w trójwymiarowej przestrzeni kartezjańskiej. Mówimy, :i'.c funkcja ta ma w punkcie X 0 granicę, co zapisujemy:
gdy X-> Xo, jeżeli l./(X)-lll-> O, gdy X-> Xo (VI.2)
Kilka słl>w o odwzorow:111iach. W dalszym ciągu trójwymiarową przestrzc1\. f(X) -> " '
tezjm\.ską E 3 , tzn. tr<)jwymiarową przestrzeń wektorową odniesioną do ortokar- Łatwo dowodzimy, że Jeżeli fig są JimkcJami wektorowymi, .A-funkcją ska-
tezjm\.skiego układu współrzędnych OX'X 2 X 3 , będziemy nazywać krótko prze~ lamą oraz /(X) -> a,
g(X) -> b i J.(X) -> a, 11(X) -> fl, gdy X-> Xo, to
strzenią.
Niech J'yf będzie dowolnym zbiorem punktów przestrzeni. Przypominamy, że
J.(X)f(X)+;1.(X)g(X)-> aa-1-flbl
/(X)· g(X) -> a· b (VI.3)
odwzorowanie
f: E3 => M-> E3 /(X) xg(X) _,a x b

ze zbioru Jtl do przestrzeni E nazywumy 3 Mówimy, ż.c funkcja/jest ciągła w punkcie X0 , jeżeli/(X)-> f(Xo) gdy X-> Xo.
a) róż110111artościowym (lub odwracal11y111), jeżeli Łatwo dowodzimy opierając się na własnościach granicy, że Jeżeli .f i g są
jimkcJami ll'ektoroH')'llli ciągłymi w X 0 a J. i ;t ./imkcjami skalarnymi ciągłymi w tym
punkcie, to Jimkcje
tzn. jeżeli obrazy różnych punktów z Jl.1 sii różne; J.f+pg, .I" g, fxg
b) ciągłym, jeżeli są także li'tym punkcie ciągle.
Ograniczmy siQ teraz do funkcji wektorowej f określonej na odcinku. Po-
; \ XE M / \ f,' > o V 15 > o /\ y E M, dist(Y, X)< o=>
chodną funkcji wektorowej f w punkcie t odcinka, oznaczaną w symbolice New-
=> dist [f(Y) ,f(X)] < e tona1 > przez f"(I), nazywamy granicQ ilorazu różnicowego
tzn. jeżeli dla dowolnego punktu XE Jl.1 i dowolnego i; > O istnieje liczba 15 > O /(1-1-/r)-f(I)
taka, że dla dowolnego punktu r EM odległość punktu /(Y) od punktu JlX) jest h
mniejsza od B, gdy tylko odległość Y od X jest mniejsza od i5; gdy h -> O.
c) homeomorfizmem (lub odwzorowaniem topologicz11ym), jeżeli jest ono ciągłe Łatwo dowodzimy, że jeżeli fi g są fi111kc:ia111i wektorowymi różniczkowalnymi
i różnowartościowe, a odwrotne do niego odwzorowanie 1- 1 jest ci<igle. 11• punkcie t (tzn. mającymi w tym punkcie pochodne), a J. jest fimkcją skalarną
Przypominamy też, że:
a) zbiór fil c E 3 nazywamy otl!'artym, jeżeli 1) ISAAC Nl'W'ION, matematyk angielski (1642-1727).
 Pojęcia wstępne 231
VI. Geometria różniczkowa
gdzie o(lz"), zwane resztą Pea110 1 >, odczytywane: „litera o małe względem h"", jest
różniczkowalną w tym punkcie, to w tym punkcie różniczkowalne
. . , . . .• . . o(h")
A.j; f · g i fx x oraz zachodzą następujące róll'nolci funkqą meskoncze111e małą rzędu ll'yzszego 111z 11 przy Iz -> O, tzn., ze lun-,,.- =o.
h-·0 l
[f(t)+g(t)r =f"(t)+g"(t) Gdy we wzorze Taylora t = O, to nosi on nazwę wzoru A1aclaurina 2 >. Gdy we
[J..(t)f(t)r = J..•(t)f(t)+J..(t)f"(t) wzorze Taylora n = I, to nosi on nazwę wzoru Lagrange'a.

[f(t)·g(t)r =F(t)-g(t)+f(t)-g·(t)
KRZYWA W TRÓJWYMIAROWEJ PRZESTRZENI EUKLIDESOWEJ
(/(t) X g(t)]" = f"(t) X g (t)+ f (t) xg·(t)

Pochodne wyższych rzędów tworzymy t$lk jak w analizie funkcji rzeczywistych Krzywa:.
zmiennej rzeczywistej, mianowicie: f„(t): = [f"(t)r i ogólnie Def. Krzyll'ą elementarną w przestrzeni nazywamy homeomorficzny obraz
J<k>(t) = = [J<k-l)ct)r otwartego odcinka.
Niech (a; b) będzie otwartym odcinkiem, f zaś homeomorfizmem
Różniczką i różniczkami wyższych rzędóiv są odpowiednio
(VI.11)
1
clf:=f"(t)dt i d"f:=d(cl"- /(1))
gdzie x 1 (t), x x (t) są kartC7jar1skimi współrzędnymi wektora x E E 3 lub,
2 (t), 3

Funkcję wektorową f argumentu skalarnego mającą w punkcie (lub w prze co jest równoważne, punktu X, gdzie x = OX, będącego obrazem punktu t E (a; b)
dziale) ciągłą pochodną le-rzędu nazywamy jim/ccją klasy Ck> CO zapisujemy: f E Ck w tym odwzorO\~aniu. Wtedy róll'11a11iami para111etrycz11y111i krzywej nazywamy
Klasa C 0 jest zbiorem funkcji ci~iglych. układ równości
Funkcja wektorowa tE(a;b) (VI.12)
f: 3
(a;b)->E :11->f(t) = U 1
(t);/2(1);./3(t)J samo odwzorowanie (VI. I I) nazywamy parametryzacją krzywej elementarnej.
jest równoważna trójce funkcji skalarnych / : (a; b) -> R, przy czym gdy przc- 1
Def. Krzywą elementarną nazywamy !crzyll'ą klasy Ck (lub k-krotnie w sposób
strzc11 kartczjailska E 3 jest odniesiona do ortokartc7ja11skicj bazy ( e 1, e2, ciągły róż11iczko1Va!11ą), jeżeli istnieje parametryzacja (VI.12), której funkcje x"(t),
e1 • e1 = 011 , to zachodzi równość a = I , 2, 3, są le-krotnic w sposób ciągły różniczkowalne.
f(t) =/ 1
(t)e 1 +/ (t)e 2 +/ (t)e 3
2 3 Nic każdy układ funkcji określonych na odcinku opisuje krzywą elementarną.
1
Warunek wystarczający formułuje poniższe twierdzenie.
lub, przy zastosowaniu konwencji sumacyjnej Einsteina: f(t) = f (t) e,;
Tw. Jeżeli ule/ad fimkcji (VI .12) jest klasy C 1 i spe/nia warunek
f 1(t) nazywamy WJ]Jólrzędnymi funkcji wektorowej l
Łatwo dowodzimy, że Jim/aja ll'ektorowa f ma granicę, jest ciąg/a lub jest
Ck wtedy i tylko wtedy, gdy jej w.11;ó/rzędnef 1 , i= I, 2, 3, mąją odpowiednio (-(~tr + (~~x~r + ( (~;t~-r > 0 • tE(a;b) (VI.13)

są ciągle lub są klasy Ck; zachodzą przy tym np. następujące równości:
to odll'zorowanie (VI. I I) przedstawia krzywą, będącą ho111eomo1ficz11ym obrazem
f"(I) = l/° 1 (t)r e, -f- (/2(/)r e1 -1- (/ 3 (t)r e3 odcinka (a; b), który to /10111eo11101:fiz111 punktoll'i t tego odcinka przypi.l'l{je punkt X
przestrzeni O ll'.\]JÓ/rzętfnyclz X 1 (t), X 2 (1 ), X 3 (t ).
i ogólnie
DOWÓD. Mamy wykazać, że odwzorowanie f: t 1-> x(t) = [x'(t); x 2 (t); x 3 (1)] jest lokalnie
pk>(t) = [Jl (t)j<k> ei-!- (f2(t)J<k> e1-!- [f3(t)j<k> L'.i
odwracalne. Dowód przeprowadzimy „nie wprost". Niech / 0 E (a; b) b<;dzie takim punktem, w któ-
rego dowolnie małym otoczeniu znajdują si<; dwa różne punkty 11 i / 2 takie, że
Twierdzenie Taylora 1 > w postaci 1ieanowskiej. 1'/mk<ję l!'ektoroll'ą f:
-> E 3 , okre.flonq i n-krotnie różniczkowalną 1v otocze11i11 O(t, t:) punktu I, można' x2(1,)···x2(t,) =O, x'(t,)-x'(t,) = O
w tym otoczeniu przedl'tmvić za pomocą 11·zor11 z11•1111ego ll'zorem Taylora 11' postaci · Z twierdzenia Lagrangc'a wynika wtedy istnienie takich liczb 0 1 , 0 2 i 0 3 , należących do przedzia-
łu (1 1 ; 12), w których
peanoivskiej
d d d
--~x' ·---x 2 (01) = O, ----x 3 (0,) = O
d~flt)
(0 1 ) = O,
Ft+ li) -f(t) =
k
L:= dkfc?)
l
+ o(h"), gdzie =fa<> (t) · !zk tit dx dx

I I) GIUSEPPE PEANO, matematyk i logik włoski (1858-1932).

l) COLIN MACLAURIN, matematyk szkocki (1698-1746).
I) BROOK TAYLOR, matematyk angielski (1685-1731).
VI. Geometria różniczkowa 1•-Krzywa w trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej 233

d d Spośród wszystkich możliwych parametrów krzywej L wyróżnimy długość

Ale punkty t 1 i f 2 są
dowolnie bliskie punktu t 0 , skąd na podstawie ciągłości funkcji -- x'(t), --.>: 2 (t}
dt dt luku krzywej, mierzoną od ustalonego punktu w ustalonym kierunku krzywej,
d d d d
i -;iix'(t) wynika -; ;-x'(lo)
=O, {/ix'(to) =O, -;1r-x"(to) =O, a stqd, sprzecznie z założeniem, zwaną parametrem 11at11ralny111. Mianowicie znany jest nam z analizy matematycznej
1
wzór na długość łuku od punktu X 0 , któremu odpowiada wartość parametru u0 ,
+ (-'~x'(to)]
2 2 2
do punktu X z wartością parametru u> 11 0 :
[-"-x (to)] + (--"-x
1 2
(lo)] =O
~ ~ ~ -
co kończy dowód twierdzenia.
s= ~ 1/ (-\:1 (u))2 + c,~2(;;))2+ (xj(1;))id11 (VI.16)
Def. Krzywą regularną nazywamy krzywą elementarmt klasy C 1 , której rów- llo

nania parametryczne (VI.12) spełniają w każdY.m punkcie t E ((/; b) warunek (VI.13). lub w zapisie wektorowym
Odwzorowanie (VI.11) z odcinka (a; b) do przestrzeni E3, będące klasy C 1
" X
i spełniające warunek (VI.13), nazywamy wloże11ie111 1 > odcinka do przestrzeni E 3 ,
.1· = ~ 1.\:(u)I du = ~ ldxl (Vl.17)
Wobec tego krzywa regularna jest to włożenie odcinka do przestrzeni. lin .Xo

Dcf. Krzyll'ą zwyczajną w przestrzeni nazywamy spójny zbiór punktów, będący Wzór ten określa luk .1· ji1ko różniczkowalną i różnowartościową funkcję parametru li,
lokalnie krzywą elementarmt. wobec czego s = s(11) .można odwrócić pisząc li = u(s). Posługując się naturalną
Dcf. Otoczeniem punktu X krzywej zwyczajnej nazywamy część wspólną tej parametryzacją krzywej będziemy jej równanie zapisywać
krzywej i pewnego przestrzennego otoczenia punktu X. x = x(s) (VI.18)
Def. Krzywit zwyczajną nazywamy krzyll'ą k/(lsy Ck (lub le-krotnie w sposób gdzie .1· oznacza długość luku mierzonego w kierunku wyznaczonym przez wzrost
ciągly różniczkow(l/11ą), jeżeli jest ona lokalnie krzywą elementarną klasy ck. parametru od punktu s = O.
Dcf. Krzywą k(/wa/k(lmi regularną nazywamy krzywą zwyczajną klasy C 1 Pochodną funkcji wektorowej x 111Zg/ędem parametru s będziemy oznaczać
będącą lokalnie krzywą regularną (tzn. jeżeli każdy jej punkt ma otoczenie, w którym przecinkiem (a więc w symbolice Lagrange'a):
krzywa jest regularna).
Lokalne włożenie nazywamy za1111rze11ie111 2 >. Wobec tego krzywa kawałkami , dx (Vl.19)
.x·=
. d1·
regularna jest to zanurzenie odcinka w przestrzeni.
Będziemy się zajmować tylko regularną krzywą, gdyż omawiane przez nas Zauważmy, że
własności krzywej będą miały ch(lrakter lok(l/11y, tzn. będą dotyczyć tylko oto-
czenia rozważanego punktu. = ds= I (VI.20)
ds
Równanie wektorowe krzywej. W dalszym ciiigu równanie krzywej w przestrzeni
Przykład. Równaniem wektorowym linii .l'rubowej zwyczajnej jest
będziemy zapisywać w następującej pos/(lci wektorowej
x = acosue 1 +usinue2+b11e3 (VI.21)
u 1-• x (11) = x;(u) e1
przy czym a > O jest promieniem okręgu będącego rzutem tej krzywej przestrzennej na płaszczyznę
gdzie u jest parametrem, x(u) zaś wektorem wodzącym punktu X krzywej,· tzn.
OXY, b/2n zaś nazywamy skokiem linii .i:rubowej; może on być dodatni lub ujemny. Dla linii śrubo­
X= Oi:. w<>j (VJ.21) mamy
Parametr naturalny krzywej. Niech x = x(u), 11 E (a; b), będzie równaniem ds= y (-asinu) 2 ~:(acosu)2 :1-i/ du= 11(/z:\:x;i- du
wektorowym krzywej L i niech u = u(v), v E (a; fJ), będzie funkcją o pochodnej
a więc s = y;/i+t>'-11. Wobec tego linia śrubowa ma następujące równanie w parametryzacji na-
dodatniej, przy czym u(a) = (l, u(fJ) = h. Wtedy v możemy uważać za nowy parametr
turalnej
krzywej L i zapisywać ją równaniem
s .I'
X= X [u(v)], V E (a; fl> x = acos-- ----· - e, +asin -- ------------ e 2 +b-----e, (VI.22)
)1;,2 :1:7)2 ,1112:,:/;'i y;;> +bi-
Zachodzi następująca równotić:
dx dx du
ĆWICZENIA
dv =du{/;-
1. Udowodnić, że jeżeli funkcje wektorowe fi g, określone na prostej, plaszczyźni~ lub w prze-
1
> Ogólniejsza definicja włożenia (ang. imbedding) zostanie podana na str. 256. strzeni kartczja11skicj, mają granice w punkcie X 0 równe odpowiednio il i b, to ich iloczyn wckloro-
2
> Ang. immersion. wy_/(X) x g(X) ma granic<; w tym punkcie równą iloczynowi wektorowemu granic, mianMoicic il x .b.,
 235
VI. Geometria różniczkowa 2. Trójścian I wzory Freneta

2. Udowodnić, że jeżeli funkcje wektorowe fig, określone w przedziale mają pochodne F( Zachodzą przy tym także zależności
i g"(t) w punkcie t tego ptzedzialu, to [f(t) · g(t)]" = f"(t) · g(f)+ f(t) · g"(t). · nx b = t, b X t = 11 (Vl.30)
3. Podać interpretacjQ geometryczną różniczki dx funkcji 11 H dx.
4. Wykazać twierdzenie: jeżeli wektor x(u) ma stafy kierunek, to jest 011 kolinearny ze swo Wymienione w tych zależnościach wektory nazywamy odpowiednio: t - wer-
różniczką dx. sorem stycznym, n - wersorem n~rmalnym głównym, b - wersorem binormalnym
5. Wykazać twierdzenie: jeżeli wektor x(u) ma stalą dlugo.fć, to jest on ortogonalny .ze swo krzywej (VI.23) w punkcie P(s).
różniczką dx.
Dcf. Glównym reperem 1l lub glównym trójramienicm krzywej (VI.23) w jej
Odpowiedzi 1. I f(X) x g(X) - " x bi = l(f(X) - a) x (g(X) - b) + (f(X) - a) x b ·
+ax(g(X)-b)I <;; lf(X)-alli:(X)-/Jf+lf(X)-al lbi+lg(X)-/Jj !aj. Stąd, że prawa strona dąż
punkcie P(s) ńazywamy ortonormalną bazę (P; t, n, b).
Główny. reper krzywej w punkcie uzupełniamy do trój.frianu Fre11eta > przez
2
do zera, gdy X-> X0 i z definicji granicy funkcji wekJorowcj wynika teza. 2. [f(I)„ g(t)]" ==
dołączenie trzech prostych, których wektorami kierunkowymi są odpowiednio

l
. f(t+lt) · g(t+h)-f(f) · g(t) . [f(t+h)-f(t) . g(t+h)-g(t) ]
= hm · - - - = 11111 · - - - - - - - - • g(t+h)+J(t)·---------- =
h->0 ft h-•O ft /I wersory t, n i b, mianowicie (rys. VI.I):
. f(t+lt)-f(t) g(t+h)-g(t)
= l i m - · - - - - · lim g(l+h)+ lim f(l)· lim--·-------·-; stqd wynika
h->-0 lt lt->-0 lt->-0 h-->-0 Iz stycznej R = r+,.1.t
żyć, że wtedy x(u) = x(u)e, gdzie e jest stałym wektorem, x(u) zaś rzeczywistą R = r+).n (VI.31)
normalnej głównej
5. Obliczyć różniczki; obu stron równości x(u)·x(u) = const.
binormalncj (dwunormalnej) R = r+).b

2 TRÓJŚCIAN I WZORY FRENETA

Trójścian Frćncta. Rozpatrzmy krzywą klasy C 2 daną równaniem

1· = r(s)
W każdym jej punkcie P(s) określamy wcrsór stycznej
t = r'(s)
Jego pochodna
r" = t'(s)
jest ortogonalna dot.
Vl.1
Dcf. Punktem wyprostowania krzywej (Vl.23) nazywamy punkt, w którym
r" (s) = o. oraz trzech płaszczyzn rozpiętych na parach tych prostych, mianowicie:
Uzasadnienie nazwy „punkt wyprostowania" podamy na str. 241. Teraz tylko
załóżmy, że krzywa (Vl.23) nic ma takich punktów lub, co na jedno wychodzi, płaszczyzny normalnej (R-r)"t =Ol
że rozważania dotyczą tylko punktów nic będących punktami wyprostowania. (R-r)·n=O (VI.32)
płaszczyzny rektyfifcac)'.ineJ3>
Oznaczmy przez 11 wersor wektora niezerowego r", tzn.
płaszczyzny oskulacyj11ej'i> (R-r)·b=O
r'/
11: = ·-~--
lr"I Wzory Frćncta. Istotnq rolę w teorii krzywych klasy C3 odgrywają pochod1~c
a przez ie - długość tego wektora wersorów (VI.24, VI.26, Vl.29). Pochodne te można jednoznacznie przedstawić
ie:= Jr" I w ortonormalncj bazie (t, n, /J) zwiqzancj z rozważanym punktem. Dokonamy tego.
Wobec tego zachodzi równość
Na podstawie równości (VI.25) i (Vl.28) możemy napisać
(Vf.33)
r" = ""' ie > o (VI.28) t' = ien

Ortonormalną parę wektorów (t, 11) uzupełnijmy trzecim wektorem jednostko-

1> Fr. rcpere-7.nak.
wym b takim, by trójka (t, 11, b) była ortonormalna i zgodnie skrętna z przyjętym 2> JEAN l'RhJhUC FRl,NET, matematyk francuski (1816-1900).
· układem. W tym celu wystarczy przyjąć » Lac. rectificatio-prostowanic. Mówimy też: plaszczyz11a prostująca.
4 > bic. osculatio-ścisla styczność. Mówimy też: plaszczyzna .icWe styczna.
b:= tx11 (VI.29)
 VI. Geometria różniczkowa 23 237

Pochodna h' jest ortogonalna do b, gdyż b jest wektorem o stałej „

Parnmctryzacja dowolna. Gdy = r(u), przy czym r(u) jest trzykrotnie różnicz­
(zob. ćwiczenie 5, str. 234). Jest ona także ortogonalna do t, mianowicie r,
kowalne, oraz;: nie jest kolinearne z to uważając r za funkcję łuku s, a ten z kolei
b' = (t X 11)' = (t' X 11)-ł- (t X 11') = za funkcję parametru 11 mamy
2
= (u11X11)+ (t X 11') = t X 11' „, =;.du „" = ;:(</11_) +r-~~~~- l 2
ds ' ds ds
Wobec tego wektor h' jest kolinearny z 11. Współczynnik kolinearności oznaczymy (VI.40)
przez - r; jest to liczba względna (znak „minus" przyjęliśmy dla ułatwienia dalszych r'" = ·;:( du)J +3r-d11 __ t12112 +r·:!_~u-3
rachunków). Mamy więc ds . ds ds ds
b' = -Tli Pierwsz·e. z równań (Vl.40), mówiące o kolinearności wektorów r' i r, możemy
zapisać następująco:
Pozostaje jeszcze dokonać rozkładu pochodnej 11', mianowicie.
11' = (hxt)' = (h'xt)+(hxt') = (-rnxt)+(hxim) = r. = r , ...ds (VI.41)
du
= -rh-'ut
przy czym jeżeli funkcja u(s) jest ściśle rosnąca (tzn. s i 11 rosną wzdłuż krzywej
Wzory (Vl.33)-(VI.35), nazywane wzorami Freneta, możemy zapisać w postaci w tym samym kierunku), to
macierzowej następująco
du

t'
11' l - o
-U 0" oT 1f' 11 (VI.36)
ds
Obliczmy iloczyny
l~(r~)T

f b'_ 0 -·T ,0 _ _h

We wzorach tych występują dwie funkcje skalarne zmiennej s, mianowicie funkcja

r xr , " = c·rxr··)(""·)3
(Js
6
(VI.42)

u(s), określona wzorem (VI.27) i nazywana krzywizną krzywej (VI.23), oraz funkcja , „ „, ( ......) ( du ) (Vl.43)
rr r = rrr (l~
T(s), określona wzorem (Vl.34) i nazywana jej torJjq 1 > lub skręceniem.
; '.
Najpierw podamy sposób obliczania tych funkcji w przypadku naturalnej Wiemy z (VI.24), (VI.28) i (Vl.29), że r' x r" = ub, wobec czego z jednostko-
parametryzacji, potem dowolnej parametryzacji, a następnie ich interpretację geo- wości wektora h i przy uwzględnieniu, że ie > O mamy
metryczni). Ir xrl
" = ________ (Vl.44)
,,: 13
P:m1111etryzaeja naturahm. Niech r = r(s), przy czym r(s) jest funkcją trzy-
krotnie różniczkowalną oraz r" op o. Zgodnie z (Vl.27) mamy Łącząc teraz (VI.39) z (VI.43), (VI.44) i (VI.41) otrzymujemy

"= lr"I (VI.37)

T =
rr r
v·-><;:p· (VI.45)
wobec czego w celu znalezienia " wystarczy dokonać różniczkowania

r' = t, r'' = xn Trójścian Frćncta dla dowolnej paramctryzacji krzywej. Zauważmy, że założe- .
nia: r" op o oraz r" nie jest kolinearne z r' (tzn. r' x r" op o) wystarczają na to, by
i obliczyć wartość bezwzględną drugiej pochodnej.
· W celu znalezienia skręcenia r obliczmy trzeci<! pochodną
istniała różna od zera krzywizna " oraz skręcenie r. Wtedy wektory r, oraz punkt r
p krzywej wyznaczają tę samą płaszczyznę co i wektory r', r" wraz z punktem P.
r'" = "'n-u 2 t-l-ic-rh Jest to płaszczyzna oskulacyjna krzywej w jej punkcie.
oraz iloczyn mieszany Dla krzywej r = r(u) przy założeniach: # o i Ąr;: mamy r r
(VI.38) r · rX r (r X r) X r (VI.46)
' = -l~T ' h =. ·r~ x ~T · - 11 = T(Fx-~) >< r1·
ski1d otrzymujemy
Przykla1l. Dla linii śrubowej (VI.21) lub (VI.22) na podstawie (Vl.37) H.VI.39) lub (Vl.44)
r'r"r'"
T = ------ (VI.39) (VI.45) otrzymujemy
1„"12 b
il
'X=--- r =--
2
- -2·
1
> Fr. torsion - skręcenie. 112+1» 11 +1i
VI. Geometria różniczkowa
z. Trójścian i wzory Freneta 239
. y
Położenie krzywej względem trójścianu Frćneta. Rozważany punkt krzywej kią~
sy C 3 przyjmijmy za początek lokalnego ortokarte?jar1skiego układu współrzędnyqlf
o wersorach t, 11 i b. Rozwijając wektor r(s) w otoczeniu punktu P, któremu odp~~! T>D r<D
wiada wartość parametru s = O, otrzymamy
1

" rz b b
I 1
r(s) = r(O)+r'(O)s+- r"(O)s 2 +- r'"(O)s 3 +0(s 4 ) o o
2 6 n
gdzie wektor O(s 4 ), odczytywany „o duże względem s 4 '', ma następującą własnośit'
4
. jO(s )j
hm--·- =A <co
s-.-o s4
Vl.3
Poprowadźmy oś P~ zgodnie z t, oś P17 zgodnie z 11 oraz oś Pt; zgodnie z
Vl.2
6..
Wtedy punkt krzywej, bliski punktowi P, będzie miał w tym układzie współrzęd1ie Zauważmy, że kqt (t,t·l-!1t) jest kątem nieskierowanym, a kiit (b,b+,db)
dla patrzącego wzdłuż t (a tak się umawiamy czynić) jest k<item skierowanym.
I
~ = s-- -x 2 s 3 +0(s 4 )
6 Interpretacja geometryczna krzywizny i skręcenia. Pockmy jeszcze dwa twier-
dzenia, które geometryzują wprowadzone na drodze analitycznej poji;:cia krzywizny
r1 = __!._xs 2 +x's 3 +0(s 4 )
2 skręcenia krzywej.
= r(s) li' punkcie sjest róil'!la granicy stosunku kąta
Tw. Krzyll'izna krzyu:ej r
J-
o,, = - 1-xrs 3 -!- O.(s 4) (VI.50)
6 międ;y skicro!l'aną styczną tym punkcie i skieroll'aną styczną 11• punkcie bliskim
li'

gdzie O(s 4 ) ma następującą własność: s +.ds do odleglo.fri lukowej tych punktóiv, gdy ten punkt bliski dązy po krzywej do
punktu rozwazancgo (rys. VI.4):
. O (s 4 )
11111---··--- = A < co [t (s), t (s+ /Is)]
s--„o s4
X= lim (VI.53)
.1fs.-„o 1ls
Utwórzmy rzuty krzywej w otoczeniu rozwa:i.anego punktu P na jej płaszczyznę
ściśle stycznąi płaszczyzn.;: prostującą w tym punkcie. Ograniczając się do głównych
części rozwinięć (VI.48)--(VI.50) otrzymamy w płaszczyźnie ściśle stycznej parabolę
/
1 (gdy X> O) (YI.51)
·r1 = -Txe
a w płaszczyźnie prostującej parabolę sześcienną

5
(gdy X > oi T of. O) (VI.52)
;

Z (VI.51) wnioskujemy, że w otoczeniu rozważanego punktu P krzywa leży (

\ Vl.4

po jednej stronie swojej płaszczyzny prostującej w tym punkcie i ma postać paraboli

(z dokładnością do niesko1iczenie małej rzędu wyi.szego niż 2, rys. VI.2), a prze-
DOWĆlD
chodzi na drugą stroni;: płaszczyzny ściśle stycznej mając postać paraboli kubicznej
(z dokładnością do niesko1iczenie malej rzi;:du wyższego niż 3 wzgli;:dem s, rys. VL3). lim <}::[t(s),t(s-l·1ls)]_ = lim _ltx1Jtl_ = lim ltx·'.'lt I=
Krzywą nazywamy prmroskrętną w punkcie, gdy w tym punkcie jej skręcenie As···<> ds ,1s .o 1ls As· •O 1ls I

jest dodatnie; gdy jest ono ujemne, krzywą nazywamy /cll'oskrętną w punkcie.
= t x lim · . .
. I
1t
= lt x t'I = lt'I = lr"I = x
Uzasadnienie nazw „prawoskrętna" lub „lewoskrętna" jest następujące: dla patrzą­ I tlS--•O ,J.1 I
cego wzdłuż stycznej t kąt obrotu wektora b przy przejściu od punktu P do sąsied­
Tw. WartoH bezwzględna skręcenia krzyll'ej I' = r(s) li' punkcie s jest równa
niego punktu P' w wyniku ruchu zgodnego ze wzrostem parametru dokonuje się
granicy stosunku kąta nicskiero1rn11cgo między skiero!l'aną bi11or111af11ą IV tym punkcie
w prawo, gdy r > O, a w lewo, gdy r <O.
 241
'VI. Geometria różniczkowa 2. Trójścian

lub, korzystając ze wzorów Frćneta,

i skiero1m11ą binormalną
. . . w punkcie bliskim s+lls do ()(i/eglo\:ci
· lukowe•ityc/
, 1 pun k tów

gdy ten punkt blrsk1 dązy po krzyll'ej do punktu rozważanego (rys. VI.5) '' a = t:1: + mc(.i')2 (Vl.57)

Ir.I = lim _·"l •. [b ('.1), bJ~·+. lis)] Zauważmy, że przyspieszenie leży w płaszczyźnie ściśle stycznej do krzywej
,1, .. , 0 lis w danym punkcie i rozkłada si<,? na dwie składowe: przy~71ieszenie stycziie a, = ts
DOWÓD o kierunku stycznej do krzywej w rozważanym punkcie oraz przyspieszenie normalne
a„ = mc(.i·) 2 o kierunku normalnej głównej w tym punkcie.
lim 4: [b (s), b (s+ .ds) =
.
I łl11
lbx,'fbl Llb · =
Jim bX-··· I
ds-·)o-0 L1s t.ls-·rO I 1:łs

= .1b I= = Jb'I = l-n1J ĆWICZENIA

I bx lim-·-:-
.ds-rO 1·'.fa
Jbxb'J =li'!
l. Podać definicję i napisać równanie plaszczyzny ściśle stycznej do krzywej w przestrzeni.
2. Co to jest trójścian Frćneta krzywej w danym jej punkcie?
b(s'L\s) 3. Płaszczyzną styczną do krzywej w jej punkcie nazywamy każdą płaszczyznę, w której leży
styczna do tej krzywej w tym punkcie. Wykazać, że jeżeli;: ,Ir r, to płaszczyzna ściśle styczna do lazy-

.~
. _ {[b(.>),b(s +Lls)J
11.:: wej w punkcie 1'(11) jest granicą płaszczyzny stycznej do krzywej w punkcie P(u), równoległej do wek-
b(s) tora stycznego w punkcie P(u+Lłu)„ gdy Liu--> O.
t(s) \ 4. Wyznaczyć wszystkie elementy trójścianu Frćneta zwii1zanego z punktem linii śrubowej
,.,.--,'>. s7Lls
(Vl.21) odpowiadającym wartości rr/4 parametru.
5. Napisać rówimnia: stycznej, płaszczyzny normalnej i płaszczyzny ściśle stycznej do krzy-
wej x = 11, y = 11 2 , z= 11 3 w punkcie M(2, 4, 8).
n (s +L\ s) 6. Wykazać, że krzywa płaska leży w płaszczyźnie ściśle stycznej w dowolnym punkcie.
7. Wykazać, że krzywa ciągla o krzywiźnie tożsamościowa równej zeru jest odcinkiem prostej.
8. Wykazać, że krzywa ciągła o skręceniu tożsamościowa równym zeru jest plaska, tzn. cała
Vl.5
leży w pewnej ustalonej plaszczyżnie.
9. Podać geometryczną. interpretację wektora prędkości i wektora przyspieszenia punktu
Zastosowanie trójścianu Frćneta w mechanice teoretycznej. Niech punkt mate- poruszającego się po krzywej w przestrzeni. Dokonać obliczc11 dla linii śrubowej r
= 2i cos1+2jsin1+
rialny p~rusza się po trajektorii r = 1·(11), przy czym parametrowi u nadajemy fizyczne +3kt, gdy I = 0 i I = rr/2.
znacze111e czasu. Prędkość 1 > v punktu jest pochodną wektora wodzącego względem „ 10. Wykazać, że punkt materialny, znajdujący się pod działaniem siły centrałnej, tzn. takiej,
która w każdym punkcie wyznacza prostą przechodzącą przez pewien ustalony punkt przestrzeni
czasu 11:
zwany centrum siły, porusza się po krzywej płaskiej.
v(u) = i·(11) (VI.55)
Odpowiedzi. 4. Wersory trójścianu Frćneta:
a więc wektorem stycznym do trajektorii.

l
Jeśli wprowadzimy parametr naturalny s, to

v = r[s(u)]" = r'.v = t.1: I=.

[-
wobec czego
lvl = .i· (VI.56)
{J = ..
[}2 ; - -J~=; "]
.... - :.... .... . . oraz równania płaszczyzn:
y2b (
normalnej X - Y - - - - - Z -
brr)
4 = O,
przy czym, jak po rzednio, zakładamy, że sjest ściśle monotoniczną funkcją czasu u.
PrzyspieszeniF 2 ' " punktu otrzymujemy obliczając drugą pochodną wektora
v~+~ " 2
wodzącego r(11) wrględem czasu li:
prostującej X+Y+ayi" =O, ściśle stycznej X-Y+ {2.-a
b
(z-.!'74!.) =O 5. x-

.. ll(u) = ;:(11) r- v(11) y-4 z-8 , x+4y+l2z-114 =O, 12x-6y+z-8 =O.

4 12
czyli 7. Z" s O wynika ;: = o; stąd ;. = v 0 = const oraz r = r 0 +v 0 11, co właśnie jest równaniem
"= r"(ś)2+r'.i: prostej. Zadanie to wyjaśnia dlaczego punkt, w którym r = o, nazywamy punktem wyprostowania
krzywej. 8. Z -r "" O wynika (por. Ili wzór Frćneta) b = o; stąd b = b 0 = const. Z ortogonal-
11 Łac. vclociHlf -
I prędkość.
ności wektorów b0 i t mamy b 0 • t = b 0 • r = (b 0 • r)' = O, a więc b 0 • r = const, co właśnie jest
21 Łac.
równa11ic111 płaszczyzny. 9. v=2j+3k, ll= -2i; v= -2i+3Jc, tł-= -2j.
accclcritas - przyspieszenie.

16 Muh.:rnatyka c1.. Ili

i
243
3. o krzywych
VI. Geometria różniczkowa płaskich

10. Zgodnie z li zasadą Newtona 11llF (silę oznaczamy przez F --- od słowa Niech F 1 = (-c, O),
F 1 = (c, 0), !Yf =
(x, y). Promienic wodzące punktu M: r, = F,M =
titudo). Przyjmijmy początek układu współrzędnych za centrum siły; wtedy r i ;: są kolincarn · y(x:::-:ć)2:-j:);"i, r 1
Jl'r~-\: c) 2:j:_;,i. Z definicji y(:~-=-c) 2 -1:_vz. y(X+ c) 2 -\~yi = a 2 , co
= F 2 h•f =
a więc rT'F = O. Wynikiem różniczkowania (ri- i')"=
2
r;.;.· r;:
-1-ri'r" -1-r = O jest rr ·;: = O. Korzystaj: o jest szukanym zbiorem. Równaniem równoważnym jest [(x-c) 2 + y 2] · [(x-1-c) 2 + y ] =a• lub
ponownie z kolinearności r i;.· mamy ;.;.„;- =O w każdej chwili czasu, a więc w myśl wzoru (VI.4; (x2 + y2)2-zc2(x2-y2) = a"--c". Wprowadźmy układ biegunowy relacją x = rcosrp, y = rsinrp;
Ti"' 0. wtedy r = c ycoslrp± /~~~-fz,;;-t'-(~l·•jc<:.::i).' Gdy a= c, to równanie lemniskaty 'Bcrnoulliego
(x2+y2)2 = 2a 2(xl-y 2) lub r 2 = 2a 2 cos2rp.
Ślimakiem Pascala 1 > (rys. VI.9) lub ko11choidą 2 > okręgu nazywamy zbiór punk-
3 O KRZYWYCH PŁASKICH
tów }.{: z O prowadzimy prostą przecinającą okrąg przechodzący przez O, o śred-
Podamy kilka przykładów krzywych płaskich. y
Spirala logarytmiczna jest trajektorią ;i:akreślori;i przez. punkt M prostej O
obracającej się z.e stałą prędkością dokoła punktu O, przy czym punkt M porusz
się po tej prostej z prędkością proporcjonalną do odległości r = OM punktu M 0
punktu O (rys. VI.6) .
Spirala Archime.desa 1 > jest trajektorią zakreśloną przez punkt A1 poruszają
się ze stałą prędkością po prostej OL, obracającej się ze stałą prędkością dokoła (-a, o)
{a,0 X
punktu O (rys. VI.7)~
L

{a, -a)
Vl.10

Vl.6 Yl.7

21_1 _ _
a

Yl.8

Owalem Cassi11iego 2 > (rys. Vl.8) nazywa się zbi('>r punktów plaszczyzny,
iloczyn. odleglości od dwu punktów tej płaszczy1.11y F, i F2 , zwanych
(F1 F 2 = 2c) jest stały, równy a 2 • Gdy a = c krzywą nazywamy lc11111iskatą Bcrnoul·
Jiego 3 >, gdy c ~ a < c 1/2 - kassi11oidą.

t) najwybitniejszy fizyk i matematyk starożytności, ur. ok. 287 p.n.e.

ARCiiIMEDES, Yl.9
GIAN Dm!ENICO CASSINI, astronom i kartograf francuski (I 625-1712).
Z)
3
> JAKOll BERNOULLI, matematyk i fizyk szwajcarski ( 1654-1705). Lac. lcmniskatus - oz-
1> BLAISE PASCAL, matematyk, fizyk, filozof i pisarz francuski (1623-1662).
dobiony wstęgami, gr. lemniskos - wsl~ga.
2l Gr. konchocidcs -mający wygh1<l muszli; konche- muszla; eidos-wygląd.

16•
VI. Geometria różniczkowa 245
płaskich
3. O krzywyc/1
nicy a, w punkcie A; punkt M leży na tej prostej w odległości I od A. Równa
ślimaka jest:

r = acosip±I

Gdy I = a krzywą nazywamy kardioidą 1 >.

Asteroidą > (rys. VI.IO) nazywamy zbiór prostokątnego rzutu wierzchol
2
X
prostok11ta, przeciwległego punktowi przecięcia się prostopadłych prostych, które . - - -;dsinu Vl.13
· przek11tną jest odcinek o długości a, ślizgaJący się swoimi koilcami odpowiedni
po tych prostych. Jej równaniami s11: Ewolwentą 4 > (rys. VI.13) 1ub rozwua.1ącą okręgu nazywamy trajektorię koilca
\naciągniętej nierozciągliwej nici odwijającej się z nieruchomej szpuli, jaką jest ten
x = acos 3 rp, y = asin 31p; xi/3 + y2f3 = a2f3
okrąg. Jej równaniami są:
i
Cykloidą > nazywamy krzywą zakreśloną przez ustalony punkt kola o pr
3
x = a(cos11+11sinr1), y = a(sinu-11cos11) ·'
mieniu a, odległy od jego środka o d, gdy koło to toczy się bez poślizgu po pros Traktrysą 1 > (rys. VI.14) nazywamy krzywą płaską, której odcinek stycznej
zwanej bazą. Dla d < a cykloidę nazywamy skróconą (rys. VI.I I); dla d = a od punktu krzywej do prostej, zwanej podstawą traktrysy, ma stalą długość.
zwykłą lub krótko cykloid11 (rys. VI.12); dla d > a wydlużoną (rys. Vl.13).
y
y

X
Vl.11
Vl.H

Za podstawę traktrysy przyjmijmy oś OX; niech długość stycznej a > O oraz 11 miara kąta,
jaki z osią O X tworzy skićrowana styczna do szukanej krzywej: x = x(u), Y = y(u). Wtedy
i· j'
_l/f:f·+_p-- = ±cosu, -.;;;:;+_y• = ±sinu

oraz z definicji y = asinu, u E (O; :n), a więc x/y = ctgu, j• = acos11, skąd
acos 2 u a (I -sin 2 11) a .
i·= acosu· ctgu = - - . - - = ~---.----- = - - -asanu
smu smu sin u
X Całkując otrzymamy
Vl.12
~ sin11d11 = alntg-+acosu-1-C
~ ---:-·--·--a
x =a du 11
smu 2
Oś OX przyjmijmy za bazę cykloidy, a za środek toczącego się koła w położeniu początkowym Stalą c wyznaczymy z warunku: x = O gdy 11 = rc/2; C = O. Stąd równania parametryczne trakt·
punkt (O,a); punkt M zakreślaj11cy cykloidę leży wtedy na osi OY poniżej środka okręgu. Kąt rysy mają postać:
obrotu kola oznaczymy przez 11. Stąd x = (/1/--·dsinu, y = a-dcosu; gdy d = a: x = a(u-sinu),
y = a(l -cosu). x =a( In tg-i- +cosu), y = asinu, 11 E (O; n·) (VI.58)

1
> Gr. kardia - serce. Podstawa traktrysy jest jej asymptotą, punkt (O, a), dla którego 11 = 11:/2, jest jej ostrzem. "'.prowa·
dzając parametr v = 11:/2-11, tzn. miarę kąta między osią OY i styczną, otrzymamy równama para·
Gr. asterocidćs - podobny do gwiazdy, od astćr - gwiazda.
21
31
Gr. kykloeidćs - kolisty. metryczne traktrysy
41
Łac. evolvens; dop. evolvcntis - rozwijający. 1
> Łac. trahcre - ciągnąć.
VI. Geometria różniczkowtJ 3, O krzywych plask/eh
247

że w każdym punkcie obwiedni wektor normalny W~; J~.] do krzywej jest prosto-
cosv
l+smv
)
x =a ( ln---.-+sinv , y = acosv,
padły do obwiedni, tzn. do wektora [.Y; j1] do niej stycznego
I
I

Zamiast cosv . 1-sinv Fx.\'+ F)'j, = O (VI.62)

+sinv piszemy także -~· Traktrysę przedstawia także następujący uk
1
równań parametrycznych: lub (co jest równoważne)
(VI.63)
(
x =a _lnw+---
1-wl)
, Y =
2mv
l+w 2-, IV E (0; oo)
F_,dx+F)'dy =O
. 1 +w 2 Porównujqc (VI.6_1) z (VI.62) otrzymujemy
Obwiednia rodziny krzywych (VI.64)
Fc[x(C),y(C), C] =O
, Dcf. Obwiednią jcdnoparamctrowcj rodzin; krzywych F(.X, y, C) = O Punkty obwiedni (.X, y) spełniają wobec tego układ równat'l
my linię o następujących własnościach: Fc(x, y, C) =O (VI.65)
F(x,y, C) =O,
1) żaden jej łuk nie pokrywa się z żadną z krzywych rodziny,
Wykazaliśmy więc, że jeżeli istnh:ie obwiednia rodziny, to spełnia ona układ
2) ':' każdym swoim punkcie jest ona styczna do krzywej należącej do rodzin
(VI.65). Obwiednię tę wyznaczamy ruguj<1c z otrzymanego układu parametr C lub
3) Jest styczna do każdej krzywej rodziny.
też rozwiązując ten układ względem niewiadomych x, y, w zależności od c.
Na przykład obwiednią rodziny okręgów (x-cos'l') 2+(y--sin'l') 2 = J jest okrqg x2+y2
= 4 (rys. YI.15). Dcf. Krzyll'ą ll'J'l'Óżnikoll'ą rodziny F(x, y, C) = O nazywamy każdą krzywq
spclniająq układ (VI.65).
y Oczywiście, obwiednia jest zawsze krzyw<! wyrói.nikową, ale nic odwrotnie.
Zauważmy bowiem, że równanie (VI. 63), z którego w istotny sposób skorzystaliśmy,
jest spełnione także przez p1111kty osobliwe rodziny: w punktach tych zachodzą
jednocześnie dwa warunki
(VI.66)
F, =O
X
Wobec tego poszukuj:1c obwiedni danej rodziny krzywych nalcz.y po otrzymaniu
krzywej wyró/.nikowej wybrać z niej te luki, które spełniają definicji,: obwiedni,
eliminując w ten sposób zarówno zbiór punktów osobliwych, jak i inne krzywe.
Vl.15
Przykład. Obwiednię torów pocisków wyrzucanych w płaszczyźnie pionowej z jednakową
prędkością (przy zaniedbaniu oporu powietrza i ruchu obrotowego Ziemi) nazywamy parabolą
Zalóż~ny, że ro~zina F(x, Y, C) = O ma obwiednię i że obwiednia ta jest styczna bezpieczetistwa. Równanie rodziny torów pocisków znajdziemy w sposób następujący: jeżeli wektor
~o krzyw:! należącej do rodziny w jednym tylko punkcie. Stwierdzamy tym samym;': prędkości początkowej v tworzy z poziomą osią OX kąt ex, przy czym ex E (O; r<), to tor pocisku jest
że "'.art~sc paran:etru ~ w~znacza jednoznacznie punkt styczności, a więc punkt parabolq o równaniach parametrycznych
obw1ed111. Stąd rownamarn1 parametrycznymi obwiedni są (Vl.67)
x = vtcosrx., y = vtsinex-gt 2 /2
x = x(C), y = y(C) Po wyrugowaniu parametru,. czyli czasu t, otrzymujemy rodzin<,! parabol

, Każ~y punkt obwiedni leży na odpowiedniej krzywej należącej do rodziny · Y = Cx---(l+C 2

g
)x 2
2
o rownamu F(x, Y, C) = O, wobec czego równanie to jest tożsamościowo spełnione 2v
przez prawe strony równań obwiedni (VI.59) (dla ułatwienia rachunków za parametr przyjęliśmy tu C = tgex). W wyniku różniczkowania wzglę·

F[x(C), y(C), C] =O (VI.60)'

dem C otrzymamy

-x+_!_-Cx 2 =O.
(VI. ~ważając parametr Cza zmienną wyznaczamy pochodną obu stron tożsamości
6
v,
Obwiednia jest więc parabolą (x #- O, y > 0)
. dx . dy
gdzie X= (JC.' y=-
dC
(VI.61)
-~2 = ~
g
(:1!.~
2g
-y) (Vl.68)

Z drugiej strony z założenia styczności obwiedni z krzywą rodziny wynika, o ognisku znajdującym się w początku układu współrzędnych (rys. Vl.16).
 •. 249
VI. Geometria różniczkowa 2 3. O krzywych płaskich

Przyi>adek dwu zależnych 1mrnmetrów. Jeżeli jednoparametrowa rodzina krzy-·

y
wych dana jest układem równań
\,
F(x,y,a,b) =O, <p(a,b) =O (Vl.72}
I.
to w celu znalezienia obwiedni, tworzymy układ trzech równań. Mianowicie:zamiast
wyznaczać pochodną względem parametru a, przy z~łoże~iu, że parametr b zależy
od a, piszemy różniczki zupełne funkcji F i <p, uważając x 1 y za parametry
Vl.16
f:
F"(x,y,a,b)da+.F1,(x,y,a,b)db =O
X
<p"(a, b)d~.+<p 1,(a, b)db ==O li\li
Zastosowanie do równań różniczkowych a stąd ze względu na dowolność da i db otrzymujemy trzecie równanie
Def. Równaniem różniczkoll')'lll Clairauta 1 > nazywamy równanie .
11
ii•
'I

o postaci F" F„\ = 0 . (Vl.73} 1·1

l
y = xy' +I(y')
\<p" '1'11
Obwiednię (a właściwie krzywą wyróżnikową) wyznaczamy, eliminując z (VI.72) (!
w którym funkcja /; różna od stałej w pewnym przedziale, jest w tym
i (Vl.73) parametry a i b.
różniczkowalna. I·
Przykład. Wyznaczyć obwiednię odcinka o długości l ślizgającego się jednym końcem PO· ,!
Załóżmy, że całka
tego równania jest dwukrotnie różniczkowalna i zróżnicz­
kujmy obie jego strony względem x, uważający i y' za funkcje tej zmiennej. Otrzy- osi OX, drugim zaś po osi OY. , . ,\
Rodzina prostych, na których leży odcinek, ma rowname (rys. YI.17)
mamy wówczas y' -y' - xy" = f'(y')y", czyli
y"[x +/'(y')] =O·
X
+-
)'
=I
:I 11
a b
Równanie to jest spełnione, gdy y" = O, a więc gdy y' = C. Wtedy jednak
y
ze względu na (VI.69) musi być
y = Cx+ ./(C)
Jest to całka ogólna równania Clairauta; tworzy ona jednoparametrową
rodzinę prostych.
Równanie (VI.70) jest także spełnione wtedy, gdy x+f'.(y') = O, a to oznacza,·
X
że skoro oprócz całki ogólnej (VI. 71) istnieje jeszcze rozwiązanie równania Cłairauta
nie będące całką szczególną, to jest ono krzywą wyróżnlkową rodziny (VI.71), tzn.
spełnia układ równa{1 (por. VI.65)

x+f'(C) =O, y = Cx+/(C) VI.17

Rodzina (VI. 71) nie ma punktów osobliwych, jeżeli więc krzywa wyróżnikowa 2 ł /J 2 = [2 O. lilJ()•viad·13··1ce JcJ· równanie (VI.73) przybiera postać
0

przy waru nk u a - - . '" ' ' •.

istnieje, to jest ona obwiednią rodziny całek (Vl.71). Wiemy, że obwiednia ma
w każdym swoim punkcie kierunek zgodny z krzyw<i rodziny, do której jest styczna. : - ~-~- 2b+ -~~-· 2a = O
112 !J2
W tym przypadku kierunek len jest zgodny z elementem liniowym równania Clairau-
.a więc 1 >
ta. Wobec tego obwiednia całki ogólnej równania Cłairauta jest rzeczywiście całką
X y X )'
równania Clairauta. Nazywamy ją ca/ką osobliwą tego równania. . -+ ·--
b {/ b
Przykład. Rozwiązać równanie ~óżniczkowc Clairauta y = xy' + p/2y'.
Na podstawie wzoru (VI.71) całką ogólną tego równania jest jednoparametrowa rodzina
prostych y = Cx+ p/2C. Całkę osobliwą znajdziemy jako obwiednię tej rodziny rugując Cz układu stąd

rówmu\: y = Cx+p/2C, x-p/2C 2 =O. Otrzymamy y 2 = 2px. Całką rozważanego równania a3 = !2x, b' = /2y
Clairauta jest parabola y 2 = 2px wraz ze wszystkimi stycznymi.
1> Korzystamy tu z proporcji pochodnej:
jeżeli a:b = c:d, to a:b = (a+c):(b-ł-d)
I) ALEXIS CLAIRAUT, matematyk francuski (1713-1765).
 251
VI. ;Geometria różniczkowa 3. o krzywych plasklc/1
co po wstawieniu do warunku wiążącego parametry daje szukaną obwiednie; w postaci asteroidy uważając promicil R okręgu oraz współrzędne jego środka X i Y za parametry.
x'1,_1_y2f3 = [l/3_ Otrzymamy wówczas
(.x-X)+ (y- Y)y' = O, (y- Y)y" = - (I+ y'2) (VI.79)
Jeżeli krzywe
w powyższych trzech równaniach \vstawmy na miejsce y prawą stro~ę ró~nani~
F(x,y, C) =O F(x,y, c+11C) =o jest ściśle styczny, a następme z rownan
k rzyweJ· .y -
- ;1(v)
_, , do którci, okn1g (VI.7S)
.
przecinają się, to ich punkt przecięcia znajdziemy rozwiązując układ (Vl.7S) i (VI.79) wyznaczmy współrzędne środka tego okręgu
równoważny mu układ l+y'2
1+y'2 ., (VI.SO)
X= X-----;·;-)'' y = y+----,-,-
F (x, ~'_>_-~± 11 C)-J::<::_,_)I, C) = O y y
F(x,y, C) =O
11C oraz jego promic11
Zauważamy, żegdy LIC~ O, to przy założeniach uczynionych o funkcji 1 (I +y'2)J/2 (VI.SI)
lewa strona drugiego z równań (VI.75) dąży do pochodnej cząstkowej oF/iJC; 1?. = ---jy;'f ___
Granicę punktu przecięcia krzywych (VI.74), gdy ,de-• O, nazywamy punleteftl Jeżeli krzywa jest elana równaniami parametrycznymi .X ~ .x(11?,. Y = y(11),
granicznym. Wobec tego krzywa złożona z punktów granicznych, zwana lerzywq to we wzorach (VI.SO) i (VI.81) należy podstawić prawe strony rownosc1
graniczną rodziny F(x, y, C) = O, jest jej krzywą wyróżnik ową. Ale nie odwrotnie.
Może bowiem, jak w przypadku rodziny y-(x-C) 3 = O, istnieć krzywa wyróżni­ dy j1(11) ll2y .x(11)ji(11)-x(11)j1(11) (VI.82)
kowa y = O, a nic istnieć krzywa graniczna, gdyż żadne dwie krzywe tej rodziny;
(lx- = -X-(11) -Jx2 -----~P(I~---

nic przecinają się. Dostajemy wtedy n~~tępującc zależności

Okr:!g ściśle
styczny dQ krzywej. Niech w prostokątnym układzie kartczja11skim; .x-2 +Y2 . _x2 + _y2 • (Vl.S3)
dane będą dwie krzywe określone równaniami x = .x- _x;;=~~y-Y· Y = y+ -{r-x.Y'x
y = y(x), Y = Y(x) oraz

Def. Mówimy, że krzywe (VI. 76) mają w punkcie o odciętej X 0 stycz110H rzędu le, (.x-2 + ;.2)3'2 (VI.S4)
jeżeli w tym punkcie wartość funkcji y(x) i Y(x) i ich wszystkich pochodnych aż do R = ·1}.Y=~YI
rzędu le są odpowiednio równe Krzywizna krzywej płaskiej. Oczywiście, definicja krzywizny k'.·zywcj pła_skicj
Y (.xo) = Y(x 0 ), jest identyczna z definicją krzywizny krzywej przestrzennej. ~atwo się wykazuje na
podstawie (VI.44), że gdy krzywa płaska jest opisana równa111em y = y(x), to krzy-
Zauważmy, że z definicji styczności rzędu le krzywych (VI.76) w
wizna
wynika identyczność wielomianów do stopnia le włącznie w rozwinięciu
funkcji y(x) i Y(x) w otoczeniu punktu X 0 • (Vl.85)
Oczywiście, krzywe mające rząd styczności równy k > I mają także
ność rzędu k- I. Przykład. Obliczyć krzywiznę okr~gu w dowolnym jego punkcie. .
Jeżeli zachodzi warunek pierwszy z (VI.77), to mówimy o styczności rzędu ze znanej własności stycznej do okr~gu (rys. VI.18) wynika, że dla dostatcczme małych luków
tzn. istnieniu wspólnego punktu obu krzywych. Gdy le = I, to mówimy, że krzywe
są styczne, mają bowiem we wspólnym punkcie wspólną styczną. Gdy le = 2, to
mówimy o ich frislej stycznofri lub z łaci11ska o ich oskulm:ji.

Def. Okręgiem ścWe stycznym do krzywej w danym jej punkcie nazywamy

oknig mający z tą krzyw<! w tym punkcie styczność rzędu 2.
Okrąg ściśle styczny do krzywej nazywamy także jej okręgiem oskulacyjnym.
W celu znalezienia okręgu ściśle stycznego krzywej zróżniczkujmy dwukrotnie
obie strony równania okręgu
Vl.18
(x-X)2+(y-Y) 2 = R 2 (VI.7S)
VI. Geometria różniczkowa 252 3. O krzywych p/Gskic/1 253

okręgu o promieniu R zachodzi równość s = wR; stąd dla każdego punktu okręgu krzywizna jest St<1d 11 = nrr/2, /1 =O, I, 2, 3. Wobec tego punktami stacjonarnymi promienia. krzywizny (Czy-
równa odwrotności promienia okręgu: k = I IR. telnik zechce wykazać, że ekstremalnymi) są punkty A i C (rys. VI.20) o promieniu krzywizny RA =
= b 2/a oraz Bi D, gdzie R11 '= a 2/b. Na rysunku tym przedstawiona została konstrukcyjna metoda
Powyższy przykład stanowi genezę pojęcia promienia krzywizny. poszukiwania środków ekstremalnych krzywizn.
Dcf. Promieniem krzywizny krzywej w punkcie P nazywamy promie11 okręgu,
mającego tę samą krzywiznę w punkcie P co rozpatrywana krzywa.
ĆWICZENIA
Oznaczając przez R promie11 krzywizny krzywej o krzywiźnie k w danym
punkcie możemy napisać 1. Co to jest krzywa wyróżnikowa rodziny krzywych?
2. Co nazywamy Óbwicdni.ą rodziny krzywych?
R = l/k, gdy 3. Dlaczego zbiór wszystkich punktów osobliwych krzywych rodziny należy do krzywej
tzn.,że promieó krzywizny jest odwrotnością krzywizny. wyróżnik owej rodziny krzywych?

Przyjmujemy ponadto: R = O, gdy k = oo, i R = oo, gdy k = O. 4. Wyznaczyć obwiednie rodziny krzywych: a) parabol pólsześciennych y 2-(x-C) 3 =o, b)
parabol sześciennych y-(x-C) 3 = 0,c) prostych y = Cx-C 2/2,d) okręgów (x-C) 2+y2 =
Wobec tego, gdy krzywa dana jest równaniem y = y(x) lub układem x = x(u), = 1,c) okręgów (x-cosC) 2 +(y-sinC) 2 =I, f) prostych x/C-Cy/4 = l,g) elips b 2 x 2+a2y 2-
y = y(u), to wzory (VI.81) i (VI.84) -a2b2 =O, przy warunku a-1-b =I= const.
(I+ y'2)Jf2 5. Wyznaczyć obwiednię rodziny normalnych do gładkiej krzywej danej równaniami para-
R = --··--- (VI.86) metrycznymi: x = x(u), y = y(u).
ly''I ' 6. Znaleźć całkę osobliwą równania Clairauta y = xy' -y' 2 /2.
określają promień krzywizny krzywej. 7. Prosta obraca się ze stałą prędkością dokoła punktu poruszającego się ze stałą prędkością.
Wyznaczyć obwiednię· poruszającej się prostej.
„ .Przykład 1. Obliczyć promie11 krzywizny paraboli y = ax 2 znaleźć punkt, w którym ten 8. Określić rzqd styczności krzywych: y 1 = sinx,y 2 = x,y 3 =tg.~ .
. promień jest najmniejszy. 9. Co to jest okrąg ściśle styczny do krzywej?
Poslugujt!C się wzorem (VI,86), otrzymujemy 10. Wykazać, że okrąg ściśle styczny do paraboli y = x 2 w punkcie (O, O) jest mu/ściśle styczny
R = (1 +4a 2x 2)li 2/2JaJ (VI.87) (tzn. że ma styczność z krzywą wyższego rz<;du niż 2).
11. Wyznaczyć promie1\ okręgu ściśle stycznego do sinusoidy y = sinx w punkcie o odciętej
x = O.
Promień ten jest najmniejszy, gdy licznik jest najmniejszy, a więc w wierzchołku paraboli
X = rr/2.
Wtedy R,..,„ = l/2JaJ. Dla paraboli y 2 = 2px (rys. Vl.19) promieniem krzywizny w wierzchołku
12. Napisać równanie okręgu ściśle stycznego do hiperboli równoosiowej xy = a 2 w punkcie
jest'jpJ.
(a, a).
13. Wykazać, że dwie krzywe ściśle styczne w punkcie mają w tym punkcie wspólny okrąg
y ściślestyczny.
y 14. Wykazać, że w punkcie niestacjonarnym krzywizny (tzn. takim, że Ii i' O) krzywa prze-
K cina swój okrąg ściśle styczny w tym punkcie.
8 15. Wierzcho/kie111 krzywej gładkiej nazywamy punkt, w którym jej krzywizna osii1ga wartość
ekstremalną. Znaleźć odciętą wierzcholka: a) logarytmiki y = lnx, b) krzywej wykładniczej y = 2e".
16. Względ11y111 pro111ie11ie111 krzywizny krzywej y = y(x) nazywamy R = (I +y' 2)3/2/y";
jest on równy promieniowi (VI.81) z dokładnościq do znaku.
Krzywą Ribm1co11ra 1 > nazywamy krzywą, dla której w układzie ortokartezjańskim stosunek
wzgli;dncgo promienia krzywizny do normalnej jest stały: R = JN. Znaleźć współczynnik ). dla:
a) krzywej ła1\cuchowej y = ach(x/a), b) okręgu).::!.+ y2 = r, c) paraboli x2 = 2p(y- p/2),
d) cykloidy x = r(u - sin11), y = r(I - cos11), e) lemniskaty 12 = ti'cos2<p.

Vl.19 Vl.20
Odpowiedzi 4. a) y = O; jest to jednocześnie obwiednia i zbiór wszystkich punktów osobli-
Przykład
2. Obliczyć prom1en krzywizny elipsy x = acosu, y = bsinu i znaleźć punkty, wych; b) y =O, jest to obwiednia przecinająca krzywe w punkcie styczności; c) y = x 2/2; d) y =
w których ten promie11 przybiera wartość ekstremalną. = -1, y =I; e) x 2+y 2 = 4; f) xy = 1, g) x 2 i 3 +y 2i 3 = / 1 13 (asteroida).
.i:2(11)+ j,2(11) . .i:2(11) + j12(11) .
Różniczkując obustronnie równania krzywej otrzymujemy .\· = -asinu, :.,: = -acosu, y = 5. X= x(11)-----------·-··----·y(11) Y= y(u)+---··-------- x(u). Wskazów-
= b'cosu, y = -bsinu. Na podstawie (VI.84) mamy ~M:YM-~MPM ' iM:YM-~MPM
, R = (a 2sin 211+b 2cos 211) 3i 2/ab ka. Zauważyć, że normalne tworzq jednoparametrową rodzinę F(X, Y; 11) := .\-(11) (X-x(u)) +
+5'{11) (Y-y(11)) =O. 6. y = x 1 /2. 7. Cykloida. Il. I. 12. (x-2a) 2+(y-2a) 2 = 2a2.
Do funkcji tej zastosujemy twierdzenie Fermata". Mamy wtedy
15. a) y2/2, b) - (3 In 2)/2. 16. a) I, b)--1, c) 2, cl) -2, e) 1/3.
(a 2sin 211-i-b 2 cos 211)• = (a 2 -h 2)sin 2 11 =O

•> Twierdzenie Fermata zostało podane w części I tego podręcznika. " ALBERT R111AucouR, inżynier i matematyk francuski (1845-1893).
 255
VI. Geometria różniczkowa
4-. Powierzchnia w przestrzeni

4 POWIERZCHNIA W PRZESTRZENI xJ
Niech dwuwymiarowa przcstrzcil euklidesowa E będzie odniesiona do układu'
2

ortokartczjailskicgo OU 1 U 2 • Na płaszczyźnie tej będziemy rozważać obszary jedno:'.'

spójne, czyli tzw. obszary elementarne; są to homeomorficzne obrazy wnętrza kola. ;
u 2 =ciJnsl
Niech D będzie obszarem elementarnym na płaszczyźnie i niech jego obrazem
w odwzorowaniu
o o
f: E 2 => D -> EJ: (u 1 , 11 2) H x = ;r xz
= [x1(111, 112); x2(111, 112); xJ(u1, u2t]
Vl.21
będzie zbiór S punktów trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej EJ odniesionej, x'
dla ustalenia uwagi, do ortokartczjai'1skicgo układu współrzędnych OX 1X 2X 3 •
a = I, 2, 3, są regularnymi funkcjami w obszarze D
Tw. Jeżeli x"'(u 1 , 2
11 ),
Def. Powierzchnią elementarną w przestrzeni nazywamy homeomorficzny obraz
płaszczyzny OU U spełniającymi /I(/ D warunek
1 2
elementarnego obszaru na płaszczyźnie.
Jeżeli f w (VI.88) jest homeomorfizmem, to współrzędne ortokartczjailskie
punktu X, będącego obrazcm.f(u 1 , u 2 ) punktu z obszaru elementarnego D są ciągłymi
iJxl
i!u'
oau1
.x2 iJi)ul
x' 1 =2 (VI.91)
funkcjami współrzędnych ortokartczjailskich u 1 i u 2 tego punktu, mianowicie rząd
iJx' i)>.,.:Z iJ.\''
(VI.89) D1l iJ1l Drr
W skrócic 1 >: ,,a == xa(i/), a = I, 2, 3, i= I, 2 to uklad ró11·m11i
Równania te nazywamy ró;wwniami poll'ierzchni S w postaci parametrycznej; u 1 x1 = x1 (111, 112), (u1' 112) E D
i u 2 nazywamy ll'Spólrzędnymi krzy1l'o!inio11•ymi na powierzchni. Jeżeli bazą układu (Vl.92)
ortokartczjailskicgo jest (e 1 , e 2 , e 3 ) to zamiast równat\. parametrycznych (Vl.89)
okrdla pell'ną poll'ierzchnię S, będącą hemeomorficzn)'lll obrazem obszaru D, który.
będziemy pisać róll'nanie 11•elctoroll'e poll'ierzchni S
to homeo11101fiz111 punktowi (111, 112) tego obszaru przypisuje p11111ct X przestrzem
x(z/) = Xa(r/)c. (Vl.90) 2
o współrzędnych x 1 (11 1 , 11 2 ), x 2 (u 1 , 11 2 ), x (111, 11 ).
X= 3

gdzie x(i/) jest wektorem wodzącym punktu X powierzchni, tzn. x = OX, a sumo- U w a g a. W dalszym ciągu przyjmujemy oznaczenie
wanie odbywa się po wskaźniku a przybierającym wartości I, 2, 3.
clx"' (VI.93)
Porównując (VI.12) z równaniem (VI.89) krzywej elementarnej zauważamy, ).:f : = --·c}·;~,-
że równania (Vl.90) przy ustalonym u 1 albo u 2 określają krzywi1, leżącą na po-
gdzie łacit\skie indeksy przybierają wartości l, 2, natomiast greckie I, 2, 3.
wierzchni S. Krzywe te nazywamy liniami ll'spó/rzęd11y111i. Przez każdy. punkt (u/i, uij)
, 2) ( 1 2) = [·'·'(11 ' • 11 1 )·• x 2 (11' • 11 2 )·•
elementarnej powierzchni S przechodzą dwie linie współrzędne: x = x(u 1 , u5) I)owół) ' Mamy '
wykazać że odwzorowanie f: ( 11 , 11 H x 11 , 11
' · · " N' I ( 1 112 ) E D
i x = x(ub, u 2 ). Siatka tych linii współrzędnych nazywa się .1'iatką 1mpólrzędnych x'(ll', 11 2)] jest lokalnie odwracalne. Dowód przeprowad~n11y :,n1~ \:prost ·, .· 1~c 1 11 0 • 0 1 2
będzie takim punktem, w którego dowolnie małym otoczcnm zm11clu1:1 się dwa roznc punkty (11,, 11 1) ·
krzywoliniowych łub siatką wspólrzędnych G'aussa (rys. VI.21).
i (11i, 11i) takie, że
Dcf. Powierzchnię elementarną nazywamy powierzchnią klasy Ck (lub k-krotnie xet(uł, uf)-xo:(u}, ui) = O,
w .l]Josób ciągly różniczkowa/11ą), jeżeli istnieje paramctryzacja (Vl.89), której funkcje z twierdzenia Lagrange'a wynika wtedy istnienie takich wartości O"' i O~, że
x"(11 1) są le-krotnic w sposób ciągły różnicz.kowalnc 2 >.
x"(11[, ui)-·x"(ui, 11i) = [x"(ul, ui)-·x"'(ul, ui)]+
Nic każdy układ trzech funkcji ókrcślonych na elementarnym zbiorze na
płaszczyźnie opisuje powierzchnię elementarną. Warunek wystarczający formułuje
+ [x"(ul, 11i)--x"(11i, 11ill = (ur - unx~(rd, O,.,)+ (ul-11Dx~(O~, uD = O
. • • • • 1 1 • 2_ 1 1 nic są jednocześnie równe zeru
poniższe twierdzenie. z założonej różności
punktów wymka, ze rozn1ce 111 ---liz I "1 '2 ·
wobec czego zachodzi potrójna proporcja
1> Przyjmujemy i1111owę upraszczającą zapis: greckie wskaźniki a= 1, 2, 3 dotyczą przes- xl<o;. 1dl xi<ll~, un = .:"L<o~;,ui>
trzeni E3, natomiast łacil\skic wskaźniki i= 1, 2 - pł:;szczyzny E 2 • xi(ul,0 1 ) = -;~(,;::11.i x~(ul, O,)
l> Definicja różniczkowalności funkcji wielu zmiennych podana jest w części II tego pod- . . „ 2 Al kty (u' u2) 2 ui) są do-
1 i (11'
a wic;c odpowiadająca jej macierz jest rzc;du mmeJszcgo mz · e pun '• ' .
ręcznika.
 257
VI. Geometria różniczkowa
.4. Powierzchnia w przestrzeni

Postać Monge'a' > równania powierzchni. Dog~dnie j~st niekie.dy ~am.iast posta~i
wo lnie bliskie punktu (11~, 11J), skąd na podstawie ciągłości funkcji xf, wynika, że macie
, t . „ J. czy wektorowej równania pow1erzch111 posług1wac się postacią
parame iyczne
[x~(11/,, ufi)], gdzie ex jest numerem kolumny, a i - numerem wiersza, jest rzędu co najwyżej I, sprzccz
nic z założeniem, co ko1\czy dowód twierdzenia. . ·)· o taki.ej· 111ożhwosc1
·Jawną: z=./'( ,x,y . , . . . · · ó ·
przedstaw1e111a pow1erzch111 m WI nastę
_

pujące twierdzenie.
Def. Powierzchnią regulamą nazywamy powierzchnię elementarną klasy c 1'
Tw. Jeżeli regularna powierzchnia S w otocze11i11 punktu P da11a jest równaniem
której równanie parąmetryczne (VI.89) spełniają w każdym punkcie (11 1 , 11 2 ) e
warunek (VI.91 ). wektorowym
Odwzorowanie (VI.88) z obszaru elementarnego D c E 2 do przestrzeni E~i X = .Xa(lll' 112) ea
będące klasy C, i spełniające warunek (Vl.91), nazywamy włożeniem (por. str. 232)
przy czym w punkcie P
obszaru D do przestrzeni E 3 • Wobec tego pQwierzchnia regularna jest to włożenie
płaskiego obszaru D do przestrzeni. <) (x1, x.22 ~ O
v (11 1, 11 2)
Def. Powierzchnią zwyczajną w przestrzeni nazywamy spójny zbiór punktów,
I to · 1.. p owierzchnia ta może być opisana równaniem
będący lokalnie powierzchnią elementarną. w otocze11111 p1111" 111 11
(VI.97)
x3 = f'(x1, x2)
Def. Otoczeniem punktu X powierzchni zwyczajnej nazywamy część
tej powierzchni i pewnego przestrzennego otoczenia punktu X. gdzie f jest .fimkc:ią regularną.

Def. Powierzchnię zwyczajną nazywamy klasy Ck (lub le-krotnie w sposób

DOWÓD.
' ' 2 x2
z · "k ·
x>(11' 112) można w otoczeniu punktu p odwrocie l otrzymać układ: " -
kład równań· x' -
założenia dotyczącego nieznikania jakobianu w~n~, a'. ze u • .' 1 =
ciągły różniczkowalną), jeżeli jest ona lokalnie powierzchnią elementarną klasy ck. = '\ ((11,' li/)•, , '.: ·1,2(x'' x2) o J·akobianie, oczywiście, różnym od zera; jest bowiem, jak wiadomo
= 11 X ,X , Jl - • ,.

1)(11 ~ = 1
1
Def. Powierzchnią kawałkami regulamą nazywamy powierzchnię zwyczajną <l(x 1,x 2 )
klasy C 1 , będącą lokalnie powierzchnią regularną (tzn. jeżeli każdy jej punkt ma -~) (u':~;i) · 1l (x', x 2 )
otoczenie, w którym powierzchnia jest regularna). . m ·try x' i x' do trzeciego z równań parametrycznych powierzchni otrzy-
WprowadzaJilC nowe para e ·
Korzystając z definicji zanurzenia (str. 232) możemy powiedzieć, że powierzchnia mujemy
kawałkami regularna jest zanurzeniem obszaru płaskiego w przestrzeni. x' = x'[11'(x', x2), ul(x', x')] =: f(x', x2), c.n.d.
W dalszym ciągu będziemy się zajmować tylko regularną powierzchnią, · · · I · • iu gdy w miejsce warunku
U w a g a. Powyższe twierdzenie ulega małeJ zmmme w wys ow1cn ' , ')
o(x, x
omawiane przez nas własności powierzchni będą miały charakter lokalny, tzn. będą
dotyczącego jakobianu zażądamy, by inny z pozostałych dwu jakobianów, mianowicie o(u', 112)
dotyczyć tylko otoczenia rozważanego punktu.
i) (x 3 x')
lub ___..'. ... :.'.____ był różny
· „„d n z tych trzech i'akobianów jest różny od zera,
od zera; a co naimmcJ Je e
Zmiana p:munetryzacji powierzchni. Przyjmiemy bez dowodu następujące twier-
il (11 1, 11 2)
dzenie: jeżeli założymy (VI.91).

Tw. Powierzchnia regularna w otoczeniu każdego swojego punktu dopuszcza ' ro' '"na 111· -,1 powierzchni nazywa się jedna z następujących
N1onge a
Postacią "
niesko1lczenie wiele parametryuuF. postaci jej równania:
W dalszym ciągu „starą parametryzację" będziemy zapisywać symbolami y = Iz (z, x)
z=f(x,y), x=g(y,z),
u' i 11 2 , „nową" zaś symbolami 11 1 ', 11 2 ' zakładając, że związane są one homeomor-
fizmem co najmniej klasy C,: , "kl ,vi'crzchni· Pow1'e1·zclmię opisuJ·emy także jej równaniem
Równame 11w1 anc 110 ·
. F( , ) - O O tym że tak można postępować mówi następujące
11w1klanym · x, Y • z - · '
i'= l', 2', twierdzenie.
. I i 2 i x3
Tw Je+eli F(x1, x2, x3) jest regularną funkcją trzech zm1e11nyc 1 x , X •• ,
Układ ten można wtedy lokalnie odwrócić pisząc · - ,„
, _ (x1 x2 x3) t1ależącym do zbioru M punktów spe/111a1ą-
przy czym 11• p1m1cc1e 1 o - · o, o, , o , ,

i= 1, 2, J = q (11', u2) = (J')-1 (VI.95)

, · J'(x1
cyc I1 ro11•11ame · , ,,„2 , "".,.3) = O' zachodzi warunek
ó(11 1 ', 11 1 ')
rl-··5;1 rl 2

3 ol) >
+ _~J_'Jl,~21 + [~(!_
2
2 (VI.98)
óF(P 0 ) ., O
Jest to także homeomorfizm co najmniej klasy C 1 • Wobec tego w nowej parametry- . óx2 ux -
zacji równaniem wektorowym powierzchni będzie
" GASP,\llD MoNGE, matematyk francuski (1746-1818).
X =X (u 1 (!1 1 ', u 2 '), u 2 (11 1', 11 2 ')]

17 Mlllemalyka c1„ HI
VI. Geometria różniczkowa
259
4. Powierzchnia w przestrzeni
to istnieje takie otoczenie punktu P 0 , w którym z11ajd1{jące się punkty zbioru Jvf tworzą Transformacja wcktorilw stycznych. W związku z (VI.94) i (VI.95) przyjmijmy
regularną powierzc/z11ię.
oznaczenia
DOWÓD. Dla ustalenia uwagi załóżmy, że spełniony jest szczególny przypadek założenia ·
(VI.98), mianowicie Fx'U'o) # O. Wtedy, jak wiadomo z teorii funkcji uwikłanych, do dowolnej ,. 01/ d11 1 (Vl.102)
liczby i; > O można dobrać taką liczbę rl > O, że każdemu punktowi (x', x 2 ) kwadratu (lx'-xAI <
A1 := iflT' A\·:= 011 1'
< cl, jx -x51 < o) odpowiada dokładnie jedno rozwiązanie x 3 = f(x'. x 2 ) rozważanego równania
2
Nietrudno jest zauważyć, że
należ.1ce do przedziału lx -x~I < E. Regularna powierzchnia, o której mówi twierdzenie, jest'
3

określona równaniem 1'A 1 • 1' A 1I' A j1' 0j1 (VI.103)

A, j' = UJ·· --
3
x =f(x 1,x 2 ), lx'-x,\I <o, lx 2 -xf,I <cl, c.n.d. gdzie oJ jest inaczej n'iż.zazwyczaj zapisaną deltą ~ron~ck.era. . ..
Pewna interpretacja wektorowa. Niech ·w otoczeniu punktu P~(ufi, u5) ·
Korzysta Jąc z row1M111,
• , ·a (VI .96) powierzch111 z1rnJdz1emy
. regułę. , trnnsformaCJI
.
wierzchnia S będzie przedstawialna regularnym równaniem x = x(u 1 , 11 2); wektorów stycznych do linii współrzędnych na powierzch111 pr~y przeJ:crn od st~rego
więc: rząd [xl(P0 )] = 2. Wtedy do nowego układu współrzędnych krzywoliniowych na pow1erzch111. Jest miano-
wicie
. ox(Po) - [ I. ,2 . . Jl
x,(Po). = -_,-,- - X1 'x, 'Xi Po' i= 1, 2 (VI.99)
uu .
są wektorami stycznymi w punkcie P 0 do .przechodzącej przez ten punkt odpo-
wiednio linii współrzędnej pierwszej o równaniu x = x(u 1 , 115) i linii współrzędnej a więc
drugiej o równaniu x = x(11/i, 11 2). Odpowiednie wyznaczniki drugiego stopnia xr = Ai·x i analogicznie x, = Ai'x1· (VI.104)
1
wyjęte z macierzy (Vl.91) są współrzędnymi iloczynu wektorowego (rys. Vl.22)
I> yklad l Jt'.rpólrz{'dne geograficzne na sferze o promieniu a otrzymujemy oznaczając przez
o(.x2, x 3 ) • o(x 3 , x 1 ) . d(~\:_'• x 2 ) ] 11
rz · ·
szero/w.fć geograficzną, a przez v długość geograficzną punktu rys.
( · · J est wtedy
VI · 23)

X 1 X X2 = [ 0 (ll1, u2T ; ··;y(ul, 1/2) ' o(li', 11 2) (VI.100)

r(u v) = [acosucosv; acosusinv; asin11] (VI.105)
'
gdzie krzywe 11 są. południkami
- · yw e v - równoleżnikami (o równa)
· I1: v = cons t) a k tz
(o równanmc
niach: u= const). Obliczmy pochodne:
ru = [-asinucosv; -asinusinv; acosu],

Vl.22

a warunek, by rząd macierzy (VI.91) był równy 2 jest równoważny warunkowi

niekolinearności wektorów x 1 i x 2 , a więc nie stycznemu przecinaniu się linii współ­ V
rzędnych. Z tego i z definicji podanej na str. 256 wynika, że powierzchnia regularna 1(

jest to powierzchnia elementarna klasy C 1 , której równanie wektorowe (VI.90) :rt 1(

o 2
-2 a
,____
spełnia w każdym punkcie (11 1 , 11 2 ) E D warunek niekołinearności wektorów stycz- --=+-1---u- y
nych do krzywych siatki Gaussa: x 1 xx 2 r'= o.
U w a g a. W konkretnych rachunkach oznaczamy na ogól współrzędne ortokartczjmiskie
3
przestrzeni E przez x, y, z, a współrzędne krzywoliniowe na powierzchni S przez 11, v; wtedy sym-
bolem funkcji wektorowej jest r(u, v) a wektorami stycznymi do linii współrzędnych Gaussa są
odpowiednio:
1 Biegun
ru:=-,
or lpoTudniowy
011 (VI.101)
Vl.24
Vl.23

11•
VI. Geometria różniczkowa

rv
H
= [-·acosusinv; acosucosv;
= a 2 cos11111, 111
OJ,
= [-cosucosv; --cosusinv; -sin u] = -P
przy czym li = o, gdy u = -rr/2 lub u = rr/2. Wobec tego z powierzchni sfery wykluczamy oba
4. Powierzchnia w przestrzeni

punkt krzywej śrubowej (helisy kołowej) o skoku a prostej prostopadłej do osi tej krzywej. Heli-
koidę nazywan1y także powierzchnią śrubową.

Przyklad 4. Kt1tcnoidą' 1 nazywamy powienr.chnię powstałą w wyniku obrotu krzywej łańcu­

chowej dokoła jej podstawy. Jeżeli równaniem !ai\cuchowej jest: x = ach(z/a), to (rys. _VL26)
261

l
bieguny: południowy i północny przyjmuj<1c li E (-rr/2; rr/2}, v E (-rr; rr >.

Przykład 2. Pseudosferą•> nazywamy powierzchnię powstałą w wyniku obrotu .traktrysy T(u,v) = [ach(~)cosv; ach(~-)~inv; 11] (VI.IOS)
dokoła jej podstawy.
Przez 11 oznaczymy parametr wzdłuż południka, mianowicie kąt, jaki tworzy styczna do po: Pr 1.ykład 5. Krzywa plaska o równaniach parametrycznych: x = /(11), z = rp(11) obraca się
łudnika 'z osi<1 OZ (rys. VI.24), a przez v długość geograficzną punktu. · dokoła osi OZ zakreślając powierzchnię zwaną powierzc!t11ią obrotową. Wprowadzając na płasz­
Korzystając z równań traktrysy (VI.58) zapisujemy równanie wektorowe pseudosfery czyźnie QXY w~r~or ei oznaczając: v := i: (OX, e) mamy: e(v) = icosv+jsinv. Wtedy
T(u,v) =/(11)c(v)+rp(11)k =
T(u,v)= [t1sin11cosv; asinusinv; a(lntgT+cosu)]
(VI.109}
= [f(11)cosv;/(11)sinv; <p (li)]
gdzie krzywe v S<I równoleżnikami. Obliczmy pochodne Linie 11, przystające do zadanej tworzącej (rys. VI.27), nazywamy po/11d11ikami, zaś linie v, bę­
cos u ]
2 dące okr~gami, - rów110/eż11ikami powierzchni obrotowej.
ru = t1cos11cosv; acosusinv;
[
li--;-·--
SIIlll
,
Tu =f'(11)c(v)-l-rp'(11)k, Tu= /(11)e'(v), If = f Vf"·H/!''-
Tu = [·-t1sin11sinv; asinucosv; O]. 111 = (rp'e-1-/'k)/J/ J"2+~?2

li= a 2 lcos11J111, 111 = [-lcosulcosv, -Jcosulsinv, sgn(-:i-11) · sinu]

a) b)
przy czym li= o, gdy u = rr/2 (równik pseudosfery). Wobec tego punkty regularne pseudosfery z -\

~
otrzymujemy przyjmując /1 E (O; n·/2) u (rr/2; rr), v E (-rr; rr > . ..,
o
~

-K
Przyklad 3. Ifelikoidą 2 >
nazywamy powierzchnię zakreśloną przez prostą prostopadłą do

r
osi helikoidy (osi OZ, rys. VI.25), obracającą się dokoła tej osi i jednocześnie przesuwająq się
wzdłuż niej z prędkością proporcjonalną do k<1ta obrotu; współczynnik proporcjonalności nazywa-
my skokiem helikoidy.
Za współrzędne krzywoliniowe punktu P helikoidy przyjmiemy: odległość l i = PA od osi' I
oraz k<1t v obrotu AJH liczony od pewnego początkowego położenia (osi OX). Równaniem heli-' I
koidy jest I
r(u,v)= [ucosv;usinv;av]
o I
X
Helikoida jest powierzchnią prostoliniową otrzymywaną w wyniku poprowadzenia przez każdy ,
X Vl.27

z z Płaszczyzna styczna do powierzchni. Przez punkt P powierzchni S popro-

wadźmy płaszczyznę Il(P). Niech Q będzie punktem powierzchni bliskim punktu P.
Ich odległość oznaczmy przez d(Q) = dist(Q, P). Przez h(Q) : = dist(Q, Il(P))
oznaczmy odległość punktu Q od płaszczyzny Il(P) przechodzącej przez P.
Def. Płaszczyznę ll(P) nazywamy plaszczyzną styczną do powierzchni S w punk-
cie P jeżeli lz(Q) = o[d(Q)] przy Q-> P.
Bez dowodu przyjmiemy nast.ępujące twierdzenie.
Tw. Regularna poll'ierzchnia S ma w każdym swoim punkcie dokladnie jedną
2
plaszczyznę styczną, przy czym przy parametryzacji x = x(u , u ) płaszczyzna ta
1

jest rozpięta mi wektorach xi, i = 1, 2, co zapisujemy symbolem ll(P, X1, Xi)·

Vl.25 Vl.26 Napiszemy równania płaszczyzn stycznych do gładkiej powierzchni opisanej
znanymi nam czterema rodzajami równai'1.
1> Gr. pseudos - kłamstwo; sphairn - kuła. 1' Lac. calcna - łai\cuch.
2> Gr. heliks, dop. helikos - skręcony; eidos - kształt.
 "l
li

263
. VI. Geometria r6żnlczkowa 4. pow/erze/inia w przestrzeni
I. Powierzchnia dana równaniem wektorowym x = x(ui, 11 2). Wtedy równaniem wobec czego możemy wektor [F"; Fy; F,] uważać za wektor normalny powierzchni
wektorowym płaszczyzny stycznej w punkcie x = (u 1 , 11 2) jest . w rozważanym punkcie. Stąd równanie płaszczyzny stycznej:
F ..- (X-x)+Fy · (Y-y)+l'z · (Z:-z) =O
(VI.114)
[X-x(u1, 11 2 )]x 1 (ui, u 2 )x2 (u 1 , u 2 ) =O
Dcf. Normalna powierzchni w ptmkcie P jest to prosta L(P, H) przechodząca
gdzie po lewej stronie znajduje się iloczyn mieszany trzech wektorów; X jest wektorem.
przez ten ·punkt i mająca kierunek wektora normalnego powierzchni.
wodzącym bieżącego punktu płaszczyzny. Wektorem normalnym tej płaszciyzny,
. nazywanym· także wektorem normalnym powierzchni w jej punkcie (u 1 , u 2 ), jest Jej równaniem jest
iloczyn wektorowy H : = x 1 x x 2 o współrzędnych zapisanych równością (VI.100). X:_ X . y- y .z- z (VI.115)
· . 2. Powierzchnia dana układem równaii parametrycznych x 1 = x 1 (u 1 , u2), - f.-;- = ··J·;· = - F,
x 2 = x 2 (u 1 , u 2), x 3 = x 3 (u 1 , 11 2). Wtedy równaniem płaszczyzny stycznej w punkcie Wektor normalny powierzchni Il = x 1 x x 2 normujemy mnożąc go przez
(u 1 , u 2 ) jest odwrotność jego długości; otrzymujemy wersor normalny powierzchni
.x1 -· xl (ul, 112) x2 - x2(ui, 112) x3 - x3(ul, 1t2)
"':= (xi XX2)/lx1 XX2l (VI.116)
xi(u1, 11 2) xI(u 1 , u 2 ) -'~ (u 1 , u 2) = O (VI.ll l)
w przypadku jawnej postaci równania powie~zchni z =, f(x, y) .lub .postaci uwikła­
nej F(x, y, z) = O ten wersor normalny przybiera postac odpow1edmo
3. Powierzchnia dana równaniem jawnym z = .l(x, y) w układzie ortokartezjań­ [p; q; -1] lub "' = . [F.,;_!~; F~L (Vl.ll7)
skim OXYZ. Można ją wtedy uważać za daną układem równaił parametrycznych "' = 7r+~;2·~~ .i_. y''F; + if +N
X= u, )'=V, z =f(u,v)
Stąd,
przy oznaczeniu . punktu bieżącego płaszczyzny przez (X, Y, Z), otrzy- s PIERWSZA FORMA KWADRATOWA POWIERZCHNI
1
mujemy równanie płaszczyzny stycznej Niech S będzie regularną powierzchnią, daną równaniem wektorowym x = x(11 , zt2).
X-x Y-y Z-z Dcf. Pierwszą formą kwadratową powierzchni nazywamy kwadrat różniczki
O f.(x,y) =O dx = x 1du 1 wektora wodzącego x(u 1 , 2
11 ) punktu powierzchni

<~r:~ ~ ~r: 1:/1i) · (x1 dui)

1 1
o fy(X, y) 'Pt '. = = g1Jdu du , \ (VI.1 lS)

lub przy oznaczeniach Monge'a: gil.= x, -'tj - gji

z przyjmowanego przez nas warunku x 1 x x 2 i= o wynika, że obl~ wektory
(VI. l 12)
x i x są niezerowe (i, oczywiście, niekolinearne), wobec czeg~ ~11 > O I ~12 > ~·
P :=fx, q :=fy

Ponadto, co wykażemy, pierwsza forma kwadratowa powierzch1111est d~dat111~ okres-

1 2
w postaci
Z-z =p(X-x)+q(Y-y) (VI.113) /ona. W tym celu wystarczy stwierdzić, że wyznacznik jej współczynmkó~ Jest .d?-
datni. Wyniknie to z zastosowania toż.samości Lagrangc'a (IV.63), mianow1c1c
4. Powierzchnia dana równaniem uwikłanym F(x, y, z) =O, przy czym w roz-
ważanym punkcie F.~ + FJ +Ff > O. Jeżeli x = x(u, v), y = y(u, v) i z = z(u, v) (x1)2 Xi . X2 \ 2 (VI 119)
g := det[glJ] = 2 = (x1 xx2) >O .
jest regularną parametryzacją w otoczeniu tego punktu, to wstawiając do równania
\ x 2 ·Xi (x2)
powierzchni w miejsce x, y i z odpowiednio prawe strony równań parametrycznych
Wersor normalny powierzchni możemy teraz zapisać krócej, mianowicie
otrzymamy tożsamość: F[x(u, v), y(u, v), z(u, v)] = O. Różniczkując j~l cząstkowo
.;- (_VI.120)
w rozważanym punkcie (x, y, z) otrzymamy m = (x 1 xx 2)/ y g
Fxx 11 +Fyy11 +F,z 11 =O U w a g a. W symbolice Gaussa pierwszą formę kwadratową powierzchni X = x(u, v) za-

Fxx.+Fyy.+F,z. =O pisujemy:

Uważając powyższy układ za równania dla niewiadomych F.,, F~, Fz otrzymujemy rp 1 = Edu 2 + 2Fdudv + Gdv 2 ,
2
E := (ru) 2 , F·:= rurv,· G := (rt1) 2 ; Il= rJr,7-(ru· r.,)

[F·F·F]-
X' Y' Z -
I I
Yu z„/ ·
Yv z.
,
11
Z X"/;
I Z11 Xu
x„
l x„
Y"/]
y„
=}.II Przyklad. Korzystając
pujących powierzchni:
z (VI. I 05) (VI.I 09) oblicza_m):' pierwszą formę kwadratową dla nastę­
 265
VI. Geometria różniczkowa 5. Pierwsza forma kwadratowa powierzchni

a) sfery: a 2 (d11 2 -l·cos 1 1u/u1 ) Równania (VI.130) nazywamy równaniami wewnętrmymi krzywej w postaci
parametrycznej. Jej równanie ze11'11ętrz11e w postaci wektorowej, tzn. równanie wekto-
b) pseudosfery: a 2ctg 211d11 2 + a 2sin 21u/v 2
rowe tej krzywej w przestrzeni, otrzymamy wstawiając w miejsce u i 11 w równaniu
1 2

c) helikoidy: du 2 + (11 2 + a')dv 2

powierzchni prawe strony równat'1 (Vl.130):
d) katenoidy: eh' li dti' + 1i' eh' li do'
a a x = x[11 1 (1), 11 2 (1)]. IE Q(l 0 , c) (VI.131)
e) obrotowej: (f' 2 + 1p'2)d11 2 +f 2 dv 2
Warunki regularności powierzchni i krzywej zapisują się odpowiednio (por. VI.91
f) w postaci Mongc'a: (I +p 2 )dx 2 +2pqdx<(J'+ (I +q')dy' (VI.126)
i Vl.13)
Transformacja
•
współczynników g·.11 i wyróżnik·•
• •
g • z porowna111a
· · (V I. I04)·.·. (VI.132)
z (~l.118) wy_nik_a reguła transformacji współczynników pierwszej formy kwadrato- X1 XXz #O,
wej przy zm1a111e układu współrzędnych krzywoliniowych na pow· I · J •.
mianowicie , tcrzc m1. est Niech P będzie punktem krzywej bliskim punktu P 0 • Obliczymy za pomocą
wzoru (Vl.16) długość sp 0 „ luku krzywej.
gl'i' = x,· · xi' = (A!·x1) · (A)-.\'.i) = Al·A~·x 1 ·.\'.i = Al·Ah1i
Przy oznaczeniach upraszczających
,\'l'ol' = s(t0 , t) = J I dx(l)I, t )'Io (Vl.133)
Alii' :=Af·A1·, Aij' :=Ai'Af 'o
Wprowadzona przez nas wzorem (VI. J 18) pierwsza forma kwadratowa
. reguła transformacyjna współczynników p1'e1·wsze·i, 1ormy
r kwadratowej powierzchni pozwala zapisać długość luku wzorem
postać

·
g t'J' -- A ,.l'g,
11 . I . ·
1 1 ana oą1cz111e glJ = 1 'g 1·r
Al„1 ''(I()' I) -- l
t
. J-----;----.-
"·· -
du' du1
dl , I)' Io
(Vl.134)
" - j ólJ dl- -dt-
:'zory (VI.128) odczytujemy: zbiór współczynników pierwszej formy 'o
jest te11sorem 1 > kowariantnym drugiego rzędu. oraz pozwala stwierdzić, że ds 2 = dx2, gdzie ds jest różniczką łuku' krzywej.
Reguły transf~r~nacji wyróżnika g poszukamy zaczynając od poszukiwania
reguły transformacji iloczynu wektorowego x 1 x x 2 . W oparciu 0 (VL104) K:it między krzywymi na powierzchni. Na powierzchni, tak samo jak na płasz­
czyznie czy w przestrzeni, kierunkiem krzywej nazywamy kierunek jej stycznej,
Xi• x X2• = (A\·xi) x (A{·x1) = A\-A{„l'.1 x x1 =
tzn. kierunek różniczki dx = x 1 du 1 + x 2 du 2 • Ze względu na to, że jest on w punkcie
= Al·A1·x1 X X1 +Al·A~·X1 x X2 +Af·Ai·x2 x x 1+Af·A~·x 2 x x 2 charakteryzowany wartością różniczek parametru, a nawet tylko ich stosunkiem,
będziemy mówić o kierunku podając parę różniczek d: = (d11 2 :du ) a nawet tylko
1
= (Al·A~·-Af·Ai·) (xi
XX2) = IA!-ixi xx2
d. I
g zie Al'I = det[A„ l =: J na mocy (VI.95) i (VI.102). Ostatecznie
I . . I ich iloraz: p : = d11 2 /d11 1 , gdy d11 =I O.
1

g' = J2g i analogicznie g = J- 2 g' (Vl.129) Przykład. W każdym punkcie powierzchni kierunek linii wspólrzędnych określa następująca
para: (O: 1)- gdy jest to pierwsza linia współrzędna, (I :0)-gdy druga.
gdzie g' _oznacza wyró~nik pierwszej formy w nowych współrzędnych. Wzory (VI.129)
odczytujemy: wyróż111k g jest gęsto.frią 1'1''ey/a 2 > 0 wadze _ 2. Niech na powierzchni S: x = x(11 1, 11 2 ) w danym punkcie kierunek pierwszej
linii określa d 1 = (d 1 11 2 : d 1 11 1), drugiej zaś d 2 = (d2 11 2 : d2 11 ). Poszukajmy kąta
1
Długość łuku krzywej na powierzchni. Niech S będzie regularną powierzchnią
tych kierunków w postaci np.
dartą rów~aniem wektorowym x = x(11 1, 11 2 ) a L - leżąc<! na niej krzywą regularną.
Rozważa111a nasze będą dotyczyć otoczenia punktu p 0 tej krzywej, przy czym p = cos (d1 , d 2 ) = d1 x · d2 x/ld1 xl ld2 xl
= (11ó' u/l). _Krzywą L w otoczeniu punktu P 0 przedstawiamy równaniami p~ra­ Wtedy
metrycznym1
d x 2 =gud1 111d 1 11j =:rp 1(d 1), d2X 2 =g;jd21id211j =:<p1(d2)
1
Ili = 111(t), 112 = u2(t),, t E Q(ro, s),
d x · d 2 x = (x 1d 111 1) • (xjd2 u1) = gud11hl2111 =: </11 (di, d2)
ub = 11
1
(1 0 ), (VI.130) 1
pozwala napisać wzór na kosinus kąta dwóch kierunków na powierzchni
gdzie Q(to, s) oznacza dowolnie małe otoczenie punktu to na prostej.
'
cos(d -
, d ) -
. '1'1_(ll1 '-(~)____ . (VI.135)
'' Rachunkowi tensorowemu poświęcony jest ósmy rozdzi·il te'1 k Sl.\Z
·. ·k·I. ---------------------
l)
HERMANN WEYL, matematyk niemiecki (1885-1955).
' 1 2
V </11 cc11) · 'Pi cc12)
 'J.67
5. Pierwsza forma kwadratowo powlerzc/inl
VI. Geometria różniczkowa
:. ż . dokładnością do nieskończenie małej rzędu wyższego niż 1,
Zauważ,uny, .e z . · d dl
Wyrażenie występuj<!Ce w liczniku (VI.135) jest formą biegunową pierwszej formy' 1 • b cl iemy uważać za nieskończe111e ma 1e pierwszego rzę u, u-
gcly, Liu = 1, 2 ' ę z
1 . I b k " · I i
kwadratowej (por. str. 47). . ' · cl · I b ków krzywoliniowego rownoleg o o u na pow1erzc m
gosc1 odpowie mc i o " . cl . h b k, .
I t AS s·i równe długościom odpowie me o ow rowno-
Przykład l. Kąt O, jaki tworzą linie współrzędnych krzywoliniowych w ich punkcie przecię. jakim jest rozważany e emen , '
cia, znajdziemy wstawiaj:1c do (VI.135) d 1 = (O: 1) i d 2 = (l :0). Otrzymamy

(VI.136)
z czego wynika, że siatka współrzędnych krzywoliniowych na powierzchni jest ortogo11al11a (tzn.
linie wspólrzędne przecinają się pod kątem prostym) \Vtedy i tylko wtedy, gdy g 12 = O (w symbo.
lice Gaussa: F = O).

Przykład 2. Powierzchnie: sfera (VI.105), pseudosfera (Vl.!06), helikoida (VI.107), kate~

noida (VI.108) oraz powierzchnia obrotowa (VI.109) są odniesione do siatek ortogonalnych; WY·
nika to odpowiednio z (VI.121)-(Vl.126).

Trajektorie izogonalne na powierzchni

Def. Rodziną trajektorii izogonalnych (ortogonalnych) krzywych rodziny
F(u 1 , 11 2 ) = O na powierzchni nazywamy taką rodzinę krzywych G(u 1 , 11 2 ) = O na.
tej powierzchni, które z krzywymi rodziny F = O tworzą kąt stały (prosty).
Vl.20
Przykład.
Rodziny trajektorii ortogonalnych krzywych u-v = const na sferze (VI.105) ·
o formie kwadratowej (VI.121) poszukujemy korzystając z warunku wynikającego z założenia: . ' · s·t''ycziieJ· 1'(X) rozpiętego na wek torach: x 1;J1/, i = 1 , 2,
I I boku w pIaszczyzme , , .. . · ·
cosrp =
O, mianowicie cg o . . k . X· wspólny też jest kąt między tymi wektoranu I 1miam1
zaczepionych w pun! ciele ' n'. rzez punkt X Mamy więc pole elementu podziału
współrzędnych przec io zący1 1 P ·
dv AS= l(x11l111)x(x2Llu2)l-l-o(max(Au1,A112))::::; ygL'.l111.d111 .
przyjmując w nim: dla danych krzywych p1 = l, a dla szukanych p 1 = ---, a ponadto E =a',
du
dv Sumując teraz pola wszystkich elementów obsza.ru S i przechodząc do g~:u;;~
F 2 = O, G = a 2 cos 2 11. Wtedy z równania różniczkowego: a 2 + a 2 cos 2 11-- --- =O wynika: v+ tg11 =
du gdy średnica podziału dąży do zera, otrzymujemy wzor na pole obszaru S we p
= const. rzędnych krzywoliniowych Gaussa:
(VI.137)
Pole powierzchni. Niech na regularnej powierzchni x(11 1, 11 2) dany będzie·. S = ~~ v'i d1hlu 2

obszar S, będący obrazem mierzalnego obszaru D w płaszczyźnie OU 1 U 2 • Dokonaj- D

my podziału obszaru S na „krzywoliniowe równoległoboki" liniami współrzędnych > d 1 Pole sfery (VI.l 05) obfic7.ymy biorąc ośmiokrotnie pole jednej jej „ósemki';'
Gaussa. Niech jeden z elementów podziału obszaru S będzie ograniczony liniami I u;ykła . . . /2 O < rr/2 Forma kwadratowa (VI.121) pozwa a
określonej nierównoścmnu: O < 11 < n: • < v ·
współrzędnych przechodzących przez punkt X = (11 1 , u 2 ) oraz przez punkt bliski obliczyć: Jl = aicos u; stąd
X' = (u 1 +L'.111 1 ,11 2 +L'.111 2 ). Oznaczmy go przez LIS. Dlugości łuków ograniczających „/2 n/2

ten element, wychodzących z punktu X, wynoszą odpowiednio: yg-;-;-11 1+o(L'.111 1) pole sfery == 8a
2
~ dv ~ cos1u/11 = 4rra'
o o
oraz yg 22 u 2 + o(L'.111 2 ). I
Przyrost wektora wodzącego punktu powierzchni przy przejściu od punktu X Przyklad 2. Pole obszaru powierzchni danej w postaci Monge'a (str. 257) obliczamy ze
do punktu bliskiego X' wynosi (rys. _YI.28) wzoru
(VI.138)
Llx = x (11 1 + L'.111 1 , 11 2 + L'.111 2 ) - x (11 1 , 11 2 ) S = ~~ y'I +p 1 +q 2 dudv
D
= [x(u 1 +L1u 1 , u 2 +L1u 2 )-x(u 1 , u 2 -t-Ll11 2 )]+ gdzie D jest rzutem powierzchni S na ścianę OXY.
+[x(u 1 ,11 2 +Llu 2 )-x(u 1 ,u 2 )J ~"
2
= x 1 (u 1 , 11 )L111 1 +x 2 (u 1 ,112 )L11r' -1-o(rnax(.du 1 , 1111 2 )) ĆWICZENIA . .
. . ół d araboloidzie lupcrbohcz-
t. Obliczyć kąt, pod którym przecinają się Juue wsp rzę ne na P• ' .
przy czym zastosowaliśmy twierdzenie Lagrange'a u przyrostach w jego postaci
nej z= axy.
peanowskiej (por. str. 230 dla funkcji jednej zmiennej).
VI. Geometria 269
różniczkowa 6. Druga forma kwadratowa pow/erzcłlni

A il B ,
2. Wykazać, że jeżeli zbiór krzywych na' po wierze
() ó . . 1uu. d any 1·est ró . . . (VI.145)
1 c.v = , to r wnarnem tnjektorii
< 1-- t _ wna111em rózrnczkowym d) katenoidy: du 2 +adv 1
3 N . ' or ogona 1nych jest (BE AF) l + (
· ap1sać warunek, przy którym siatk· k „_ 1
il
. · .- ' <Il BF-AG)dv = O.
d o res ona rownan1en1 różniczkowyn1
(/'<p "· -f"<p ')d11 2 +fip'dv
2 {Vl.146)
1'(11,v)d11 2 +2Q(11,v)d11dv-l-R(u,v)dv2 = 0 c) obrotowej:
v'/'2~:~//2
na powierzchni o pierwszej formie kwadratowej
(rdx 2 + 2sdxdy+tdy 2 ) {Vl.147)
E(u, v)d11 2+2F(11, v)dudv+ G(u, v)dv2 f) w postaci Mongc'a:
y1:1- p --~ 2 ,/:
jest ortogonalna. (VI.148)
4. Wykazać, że pola obszarów na paraboloidach w oznaczeniach Mongc'a: r : = f„, s : = f, 1 , t : = J,,

z = a(x 2 + )' 2
)/2 i z = llX)' Transfonuacja współczynników hij i wyróżnika /r. Reguła transformacji wek-
rzutujqcc się na ten sam obszar płaszczyzny O ''Y, • ó torów 111 jest podobna do reguły (VI.I 04) transformacji wektorów x 1 ; różni się
· ~ są r wnc. 1
tylko ewentualnie znakiem jakobianu przekształcenia, mianowicie
O_dpowicdzi. 1. cosO = a 2 xy/(l +a2x2). (I+ 11 2 ,z 3 .
V1etc'a) wynika: R(d,ud v-l-d,vd,u) = _ ) ). • Z równanm różniczkowego (wzory (VI.149)
2 mr = sgnJ ·A:,· 111 1
(VI.137) stwierdzamy że siatk ·„t . Qd,ud,u, Rd,vd2v = Pd,11d211; Łączi1c to z
2
' ' a JCS o1 togonalna wtedy i tylko wt ·d I
4. Na obu powierzchniach g = I +a2{x 2+yz). e y, gc Y ER-2FQ-1-GP =O. wobec czego
hi'J' = sgn J · Alfr hij i analogicznie hiJ = sgn J · Al/ h;'J' (VI.150)
Wzory (VI.150) odczytujemy: zbi6r wsp6łczynników drugiej formy kwadratowej
6 DRUGA FORMA KWADRATOWA POWIERZCHNI jest p.1'ewlote11sorei11 kmvariantnym drugiego rzędu.
Reguły transformacyjnej wyróżnika Iz = det[hl}] poszukujemy analogicznie
~ie.chlS będzie regularną_i:iowierzchnią, daną równaniem wektorowym .t" = x(111 2) jak dla g obliczając najpierw transformację dla 111 1 x111 2
I 111ec1 111 = (x 1 x r )/V bd-· · ,u (VI.151)
P(111, 112) na powie;.;~lmt ę zie wersorem normalnym powierzchni w punkcie llli' X 111 2 • = J111 1 X lllz

a następnie, stosując tożsamość Laplace' a (IV.62); otrzymujemy

Def. Drugą formą kll'adratową powierzchni nT w .
znakiem, iloczyn skalarny róż ii , k" l. i 'zy amy, wzięty z przeciwnym (VI.152)
·1 · cz 11x = x-du wekton wo f ( 1 2 Ir' = J2Ji
P powierzchni i r6żniczki il. _ i 1 -' ' c zącego x u , u ) punktu
punkcie m - r111< u wersora normalnego powierzchni w tym Zapis tradycyjny drugiej formy kwadratowej powierzchni. Jak wiemy współ­
rzędneGaussa zapisuje się w postaci dogodniejszej do rachowania symbolami 11 i v.
<p2 : = - dx · dm - (x,d1/). (1111dui) = hu du' d1/,} (VI.139)
Wtedy drugą formę kwadratowq, w symbolice Gaussa, zwanej też symboliką kla-
hu:= -x1 ·1111 syczną, zapisujemy następuj<ico:
(VI.153)
Stąd, że dx · 111 = o wynika <p 2 = Ldu 2 -l-2Af dudv-1-N dv
2

d(dx. m) = tl2x. r11+dx. dm = O Krzywizna krzywej leż11cej na powierzchni. Niech S będzie regularną powierz-
a więc
chnią, daną równaniem wektorowym x = x(u 1 , 11 2 ), a L regularną krzywą na tej
powierzchni, daną równaniami parametrycznymi względem parametru naturalnego·
<p2 = <12.r · 111 = x 11· · mdu1duf, /llj = X1j • Ili = /ijl (VI.140) 11 1 = u 1(s), i = I, 2, przechodzącą przez punkt P(11 , 11 ) i mającą w tym punkcie
1 2

co po rozpisaniu przybiera postać

kierunek (d11 2 : t/11 1 ).
I llxij xfj xi'J/ o2x•
Def. Przekrojem normalnym powierzchni w danym jej punkcie i w danym
(stycznym do powierzchni w tym punkcie) kierunku nazywamy krzywą leżącą na
,a '
hu = 7~- xl xf x~ 1· -"11 • = - - - - -
01/iJui
(VI.141)
Jg ,X 2
1
'' 2
"2 X 23 tej powierzchni i leżącą jednocześnie na płaszczyźnie zawierającej normalną do
powierzchni w rozważanym punkcie oraz r6wnoległej do rozważanego kierunku.
. Przykład. Korzystając z (VI.I 39) ,lub (VI 140) 0 br, .
r111i1cych powierzchni: · icz.imy drugą formę kwadratową dla nastę-
Def. Kiemnkiem asymptotycznym na powierzchni w danym punkcie: I?azywamy
a) sfery: a(d1i' + cosz wlv') kierunek, dla którego druga forma kwadratowa powierzchni przybiera wartość
(Vl.142)
b) pseudosfery: a( - ctg11d1i' + sin11cos11dv2) (Vl.143) równą zeru
, (VU54)
c) helikoidy: - 2 adudv I j;; +di (Vl.144)
 271
VI. Geometria r6żn/c:t.kowa
6. Druga forma kwadratowa powierzchni

normalnego wziętą ze znakiem przeciwnym. Mamy więc "cosO = I'. co przy założeniu y ;6 O jest
. . Tw. (Mcusnicr1>). Środek krzywizny krzyll'ej o kierunku niem· równoważne dowodzonej tezie.
JCSt rzutem ortogonalnym frodka krzywiz11 k . . ymptotycznym
le ól Y prze croJll normalnego
rzywą wsp ną styczną, na płaszczyznę .fri.fle styczną: ' Krzywe s1>rzężonc
1
Def. Dwa kierunki na powicrzcHni (d1 u 2 : d 1 11 1) i (d2 u : d 2 11 ) w danym punkcie
2
1 1
= --cosO
-
" 'Y (VI.155) nazywamy kierwzlcami .11irzężonymi, jeżeli są związane równaniem

l . x(i.}estkrzywizną . rozważanej = 1 2
hud1 u'd2 111 '111d 111 1d 2 11 1 +h 12 (d 1 11 d 2 u + d 2 u d 111 )+
1 2
gdzie . krzywe·
'J, 'Y nazyu ,a się
. · krzywizną
· .
normalną powierz.
;;111~v ~nym 1n7kc1e ' w danym.kierunku równą, z dokladno.frią do znaku krzywiinie ·+h22d111 2 d2U 2 := d1111·d2X :=
.. ze roju t~orma ''.ego, O zas' jest kątem werso:a normalnego glównego 1cr;ywej, ozna-
(VI.158)
ż
czanego p1 ze~ n I wersora normalnego powierzchni, oznaczane"O 11rzez "'
· anym punkcie (rys. VI.29). , . „ , 111 rozwa-'
W symbolice tradycyjnej równanie (VI.158) przybiera postać
(VI.159)
Ld11ul211+M(d 1 1ul2 v+d2 11d 1v)+Nd1vd2v =O
U w a g a. Pojęcie kierunków sprzężonych na powierzchni ma bezpośredni związek z poję­
ciem kierunków sprzężonych względem sto7.kowej; w tym przypadku jest nią tzw. indykatrysa
D11pi11a').
Def. Mówimy; że dwie regularne rodziny linii na powierzchni tworzą siatkę
sprzężoną, jeżeli w każdym punkcie przecinające się linie obu rodzin mają kierunki
sprzężone.
C- środek krzywizn!/ kr1ywęj Def. Siatka współrzędnych krzywoliniowych Gaussa nazywa się sprzężona,
";:>..
·~·
jeżeli tworzące ją rodziny linii są sprzężone.
~~
~"' Przykład 1. Równanie różniczkowe linii sprzężonych z liniami współrzędnych 11 (tzn. liniami
~-~
~ fJ = const) znajdziemy wstawiaji1c do równania (Vl.158) kierunki (d,v: d, 11) = (dv: d11) oraz
(d v:d 11) = (O: I), mianowicie: ld11+ Mdv = O. Analogicznie - równanie różniczkowe linii sprzę­
żonych z liniami współrzędnych v:Md11-1-Ndv =O. Z tego wynika, że: siatka wspólrzędnyc/1 Ga11ssa
2 2

jest sprzężona wtedy i tylko wtedy, gdy M =O.

Przyklud 2. Wykażemy, że jeżeli równaniem różniczkowym obu rodzin linii sprzężonych na
VI. 29
powierzchni jest: P(u, v)d11 2 +2Q(11, v)dudv+ R(u, v)dv 2 =O, to między współczynnikami tego
równania i współczynnikami drugiej formy kwadratowej powierzchni zachodzi związek: RL-2QM +
Dowód. Obliczmy kosinus kąta o poslu , . . . • . +PN= O. Jest tak, gdyż pary rozwiązati algebraicznego równania (Vl.158), mianowicie (d,v: d,u)
1
definicjami pierwszej (VI.llS) i drugiej (V.I ~~j)ą~ się pierwszym "".'zorem Frćneta
(VI.33) oraz
„ · ormy kwadratowej powierzchni i (d2 v: d 2 11) spełniają warunki wynikające ze wzorów Victe'a:

X • Ili = ("li)• 111 = "(11 • 111) = "COS 0 .R(d11ul,v-1-d,11d1v) = -2Qd 1 11d2 11, Rd,vd2 v = Pd,ud2 11
2 Krzywa asymptotyczna. Jedną z wyróżniających się krzywych na powierzchni
x „ . m = ·( xu--
du' --+x.
dul d -u• ) · m = x · /11 du 1 dul
jest krzywa asymptotyczna, zwana krótko asymptoty/cą. Jest to krzywa, której kie-
dr ds -
dr 2 ·Il
lrudu'rful 'Pz
_l _ ___ = - - --·-- = -· --
• ' <.I' ds dr' 'Pi
Stąd
runek (d11 2 :du1) w każdym punkcie jest asymptotyczny, spełnia więc równanie
"cosO = rp 2 /rp 1
(VI.154). Równanie to możemy więc uważać za równanie różniczkowe rodziny
krzywych asymptotycznych powierzchni. Jest to równanie różniczkowe zwyczajne
(VI.156)
Oznaczając
pierwszego rzędu i drugiego stopnia. Łatwo zauważyć, że przez punkt powierzchni,
przez y stosunek drugiej do pierwszej formy kwadratowej

)' : = _'f'..!__ = ..!_~!.'!!~' dul_ w którym wyróżnik drugiej formy kwadratowej Ir jest ujemny (taki punkt będziemy
'Pi cudu'dul (VI.157)
nazywać hiperbolicznym) przechodzą dwie różne asymptotyki; gdy Ir = O, to jedna
(nazywamy go krzywizną 11ormalną p · „ ·I · (punkt taki nazywamy punktem parabolicznym); gdy Ir > O (punkt eliptyczny),
gdy O = O to )'jest k . kow'.e1zc 1111 w danym punkcie i danym kierunku) widzimy żo
' . rzyw1zną prze roju normalnego • gdy zaś
" · O = rr, to - k rzyw1zną
. prze k roju
' .
to przez ten punkt nic przechodzi żadna asymptotyka,
1l JEAN BAPTISTE MEUSNIER
w roku 1776. . . . ' ma tematy k francuski. (1754-1799) - odkrył to twierdzenie I) FRAN<;OIS PIERRE DUPIN, matematyk i inżynier francuski (1784-1873).
VI. Geometria różniczkowa 273
6. Druga forma kwadratowa powierzchni

t Po_równując
k równania (VI.159) i (VI.1 54) zauważai~1y, że kierunek które można zapisać w postaci bardziej symetrycznej, mianowicie
yczny Jest ierunkiem sm11osprzężonym. 12
(t/11 2) 2 -d11 2t/11 1 (t/11 )
Def. Mówimy, że siatka współrzędnych G·1uss· . t (VI.163)>
każda z linii współrzędnych ma w każdym u k . 'k' ,1 JCS asymptotyczna,
sprzężony). P n cie icnmck asymptotyczny gil gil g22
Oczywiście, w punkcie zaokrąglenia i w punkcie spłaszczenia każdy kierunek
. Przykład •. Niech powierzchnia o drugiej formie kwadratowej Ld112+2111dudv 2 jest główny.
~1ę z punktów hiperbolicznych. Linie 11 wspólrzędn eh Ga . . . +Ndv Można wykazać, że w pozostałych ptmktach zawsze istnieją dokładnie dwa
i tylko wtedy, gdy L"" O· wynika to ·t· cl " óy . ussa s4 .1symptotykan11 powierzchni
. b ' ' s <I •zer wnamc asymptotyk L / 2 2Ml kierunki główne i że są one wzajemnie prostopadłe.
musi yć tożsamościowo spełnione przez inrę ( l ·O) -il.
2
. . '11 .+ t1uiv+Ndv =
różniczkowych: ,f.v = O o całce v - co ·t , ' .• l 11. ; . ow~a111e to Jest iloczynem dwu f0\vn·,,,t·~s11r, Linia krzywiznowa. Jedną z wyróżniających się krzywych na powierzchni jest
. . - ns • ,1 więc okreslaJllceJ linie 11 ZM ,
IllJ!!CYm drugą rodzinc; asymJJtotyk · A 11.1. 1og1czn1e
2 1
. . . gdy )1111
• .• ó!• oraz
d lllt-1-Ndv = O linia krzywiznowa (linia krzywizny). Jest to krzywa, której kierunek (du :d11 )
tykami, to N = O oniz równaniem różniczkowym i ..
e ~ wsp rzę nych Gaussa są w każdym punkcie jest główny, spełnia więc równanie (VI.163). Równanie to mo-
Stąd wniosek: aby linie ""''f"Jlrv•dn;•ch G. , , c rugi~J rodzmy asymptotykjest: Ldu+2Mdv =
·
1 . wystarcza, by L = N ~ o.
\: · au.\sa na pow1erzchni twor / · /,
zy Y suit cę asy111p~otyczną żemy uważać za równanie różniczkowe rodziny linii krzywiznowych powierzchni.
Jest ono, poza ombilikiem i punktem spłaszczenia, równaniem różniczkowym
k Punkt
· zaokn1glenia i punkt spłaszczenia
· · G (ly w pun kcie
. w każdym
zwyczajnym pierwszego rzędu i drugiego stopnia mającym zawsze rozwiązanie
rzyw1zna normalna y przybiera
pad ki:
tę sam~t w·1rtość
'
t . .
, o mogą m1ec tworzące na powierzchni siatkę ortogonalną.
Przykład. Wykażemy, że siatka w.1pó/rzęd11ych 1w powicrzclmi jest krzywiznowa wtedy i tylko
1 1
du 2 )
- a)/1 gdy- /1/ (d11 , o· = O, to punkt nazywamy punktem Jpłaszczema,·
. . wtedy wtedy, gdy F = M "" O.
I1 11 - 12 - 22 = , Linie krzywiznowe to linie sprzężone, a więc M "' O (patrz przykład I ze str. 271) oraz orto-
b) gdy y(du', du2) = const ~O, to punkt n·1zyw·1 gonalne, a więc F = O (str. 266) .
punktem kulistym, punktem p~p/cowym lub krótko ' b'l·.~~y ~:111/ctem zao/crągłenia, Podamy jeszcze (bez dowodu) trzy interesujące twierdzenia dotyczące linii
.· b'I' om 111c1em z (VI 157) wyni'k
ze w om 1 1ku zachodzi potrójna ( !) proporcja. · · a, krzywiznowych.
Tw. (Joachimsthala). Jeżeli dwie powierzchnie S 1 i S 2 przecinają się pod stalym
h11 h12_ = .!!_~2 kąt el/I i linia ich przecięcia L jest li11ią krzywizny powierzchni S 1 , to jest 011a linią
g11 g,2 g12 (VI.160)
krzywizny także powierzch11i S 2 - i odwrotnie: jeżeli linia przecięcia powierzchni
Kierunki gl6wne powierzchni. W unkcic i ... S, i S jest dla oh11 tych powierzchni li11ią krzywizny, to powierzch11ie te przecinają
spłaszczenia krzywizna normalna zal:ży od k~c;u!~~~,ą~~~ :~;;;~'.hkiem ani punktem 2
się pod stały/Jl kąte/11.
Def. Kierunkiem głównym na powierzchni w ci· . Tw. (Dupina). Jeżeli trzy jednoparametrowe rodziny powierzclmi są parami
runek w kt · k · ,mym punkcie nazywamy kic-
, o'.·ym -~zyw1zna normalna J' osiąga ekstremum. ortogonalne, to przecinają się wzdłuż linii krzywiznowych.
Poszukajmy kierunków głównych powierzchni w k . .
dzenie F r . t w cl pun cie stosując Tw. W.1pólog11iskowe powierzchnie drugiego stopnia
c m.i a. . te y pochodna równania (VI · 157) zapisanego
" " w postaci.
--~2.:.:;f + bi-"f + ·i2:::_,f =I
x2 y2 z2
(hiJ-/'g1j)d11 1d11l = o a> b > c >O (VI.164)

przybiera następuj;1ce postacie: będące 2

dla }. E (-·oo, c 2) e/ijJsoidami, dla }. E (c 2 , b ) hiperboloidami jednopowlo-
iJy kowymi, a dla }. e (b , a ) hiperboloidami dwupowlokowymi, tworzą uklad potrójnie
2 2
-a7izT =o= U111du1+h12d112)-y(g11du1+g,2du2) =oj ortogonalny.
·iJy Krzywizny gł6wne powierzchni
~)a-;?-= O= ('121d11'+h22d112)-y(g21d11'+g22d112) =O
Def. Krzywizną główną powierzchni nazywamy krzywiznę normalną powierzchni
Z powyższego układu wynika ' 'źe kierunek gło'w ny . ł 111a
spe . rownan1e
. . braną w kierunku głównym powierzchni.
Aby wyznaczyć krzywizny główne, które będziemy oznaczać przez k1 i ki,
Iz i i du' +Iz i i t/112 g i 1 du' + g i i d1121 przepiszmy układ (VI.161 ), w przypadku kierunków głównych, w postaci
h2,du'+h22d11 2 g1 rlu'+g d11 2 =O (VI.162)
/ 1
(h 11-kg11)d11 1 + (/'.12 -kg12)d1~ =
22 2
o\
1
> Fr. ombilic - pę;.iek,
(h12-kg12)du 1+(h12-kg22)d11
2
=of
18 Matcnrntyka et.. 111
 275
· 6. Druga forma kwadratowa powierzchni
VI. Geometria różniczkowa
3. Posługując się wzorami (Vl.170) obliczamy:
Z powyższego układu wynika, że krz. yw1'zna g1owna
· spe Ima
· rownanie
· -2xy --1 -2
równaniem charakterystycznym powierzchni: H = ------- ---, K = -------· 2 II(P) =--·
(1-!·x +y2)'' 2
2 (l+x 2 ·!·y2) ' 3{f'

h11-kg11 h12-kg12\ =o K(P) = -1/9, a stąd na podstawie (Vl.169): At= -y3}3, A2 = -y3)9. 4. Skorzystać ze wzo-

\h12 -kg12 h22 -kg22

rów (VI.161) i (VI.168): jeżeli Je 1 = k 2 of. o: 2
t~ lf 2 = K = k~ oraz jeżeli H = K, czyli l/4(k 1+
+k ) 2 = k,k„ czyli (k 1-k2) 2 =O, tok,= kz.
2
które można sprowadzić do postaci następującej:
gk 2"":'(gl1h22-2g12h12+g22h11)k+h =o
UZUPEŁNIENl,A TEORłl KRZYWYCH I POWIERZCHNI
Jest to równanie algebraiczne drugiego stopnia mające zawsze dwa (niekoniec
różne) rozwiązania. • Geodetyka powierzchni. Podamy dwie równoważne definicje geodetyki
„ :odstawowe symetryczne funkcje krzywizn głównych 1>0wicrzclmi. z twierdze Def. Geodetyką lub linią geodezyjną powierzchni regularnej nazywamy taką
V'.ete a ~astos?wanego do rozwiązail równania charakterystycznego (VI.166) krzywą na tej powierzchni, której płaszczyzna ściśle styczna w każdym jej punkcie
w1erzchm wym ka: zawiera normalną powierzchni w tym punkcie.
Def. Linią geodezyjną powierzchni nazywamy najkrótszą krzywą leżącą na
K := k1k2 = }!_ = _lzllh22-h_h_
g gllg22-gf2 powierzchni i łączącą dwa jej bliskie punkty.
nazywa się krzywizną zupełną (całkowitą) lub krzywizną Gaussa
Można wykazlić (przy pomocy np. rachunku wariacyjnego), że geodetyka
H := _!_ (k 1 +k 2 ) = g 1~~-2g1_2~~1:±J?nh11. powierzchni regularnej x = x(u 1 , 11 2 ), określona równaniami parametrycznymi
2 2(g11g22-gf2) 1i = 1i(s), i = 1, 2, względem swojego parametru naturalnego s, spełnia układ
nazywa się krzywizną .frednią powierzchni. dwu równań ró:i'.niczkowych zwyczajnych drugiego rzędu
Przykład •. K~ywizny Gaussa i krzywizny średniej powierzchni w postaci Monge'a: z = J(i
poszukamy 1.ap1suJąc wzory (VI.167) i (Vl.168) w symbolice klasycznej: '
y)
' ~I~t2 + {k}-~~!_ du~
ds U ds ds
= 0'
k = 1, 2
(VI.171)

K- ~ _ LN-M 2 EN-2Fl\1+GL
- Ll1 - EG-F1-, II= --i{EiT-F') ___ __ związanych '"'.anmkiem naturalności parametru s
a następnie korzys~ając z zapisanych w symbolice Monge'a pierwszej (VI.126) i drugiej (VI.147). (VI.172)
du 1 dui
formy kwadratowej. Otrzymamy
g I] ·-a~-:- d.;.- =
K = rt-s• II - (I +p')t-2pqs+(I +q2)r
(l +p•+<J2)2 ' - ·--(1-=i:-µ2:1:;;;)3/:Z--
l. {gli} jest zbiorem współczynników pierwszej formy kwadratowej powierzchni,
gdzie:

zwanym kowariantnym tensorem metrycznym;

2. {gik) jest kontrawariantnym tensorem metrycznym, którego współczynniki gik
ĆWICZENIA
. . . 1. Znaleźć ~a powierzchni o drugiej formie kwadratowej Ldu +2!'vfdudv+Ndv• równanie,
wiążą się ze współczynnikami kowariantnego tensora metrycznego zależnościami
2

rozmczkowe r~dzmy k~zy':'ych tworzących siatkę sprzężoną z rodziną krzywych p(u, v) = const.
(VI.173)
2. Znal.ezć dla hehk~1~y: r~u, v) = [ucosv; 11sin11; av]: a) linie krzywizny, b) krzywizny głów-
ne, c) krzy~1znę zu~ełną 1 sredn~ą oraz d) linie stałej krzywizny zupełnej.
3. Obliczyć• g~owne krzywizny powierzchni z = xy w punkcie I' = (I, I, I).
4. Wykazac, ze punkty sferyczne charaktcryzuj:1 się równością: H 2 = K > o.
3.
{
ur, tzw. symbole Christą/fela 1 > drugiego rodzaju, wiążą się ze współczynnikami
kl
Odpowiedzi. 1. We wzorze (VI.159) przyjmujemy: (d 1 u, d 1v) = (du, dv) oraz (d2 u, d 2 v) = tensora metrycznego zależnościami (por. VIII.90):
= (!.!__,
i!v
- !!'c)u_) ; st;id (VI.174)

L M M N
du+ dv = O Przyklad t. Geodetyką płaszczyzny jest odcinek linii prostej.
iJrp
01) clu iJv
Przyklad 2. Geodetyką sfery jest łuk jej wielkiego okręgu.
ilu
2. a) u= ±ash(v - v 0 ), b) J, = a/(1F + 1i') = - ,\ 1, 1> Elwin Bruno Christoffel, matematyk niemiecki (1829-1900).
c) K = - d'/(1F + ri''f, 11"" O, d) linie śrubowe na helikoidzie.
JB•
VI. Geometria różniczkowa 27JI •

1. Uzupeln1e111a
.
teorii
„ krzywych ; powierzchni
277

Powierzchnie 11rostoliuiowe i powierzchnie rozwijalne

~'
,':i{
lił:
. .
Bez dowodu przyjmiemy ·istępuj'ice
n,. ' twierdzenie:
. . l statecznym na to, by powierzchnia prosto-
Def. Powierzclmią prostolinioll'ą lub prostokrdlną nazywamy powierzchnięJ~J Tw. IVarunkiem ko111ecznym i to
przez którd każdy punkt przechodzi prosta leż<1ca na tej powierzchni. ,:~~ liniowa
·(VI.177)
Mówiąc obrazowo: powierzchnią prostoliniow11 jest powierzchnia „wyście~~l i·(11' '11) = 11(11) +vp(11)' p2(11)
Jona" prostymi. Proste te nazywamy tworzącymi powierzchni prostoliniowej. Dla'\~ ·
była powierzchnią roz w·J·i '·1!11·•" J. est
danej powierzchni prostoliniowej tworzą one jednoparametrową rodzinę prostych:';ł
\, '.

(VI. 178)
Na niektórych powierzchniach prostoliniowych np. na hiperboloidzie jednopowło~\i:~ i>(11 )j1(11)p(11) = O ·· I · .·
kowej lub paraboloidzie hiperbolicznej, istnieją dwie rodziny jednoparametrowe!;i . k·· .. c' -że j·e<lynymi powierzchniami rozwijanymi są.
Mozna wy .iza • . ·c1
tworzących. 1zs;;, · 1 3) stożki 4) torso1 Y· . ·
I) płaszczyzna,' 2) wa ce, . ' .. owierzchni rozwijalnej jest następujące
Def. Torsoidą nazywamy powierzchnię utworzon11 przez styczne do Przykładem zastosowania teom p
przestrzennej. i' kto. re przyj' miemy bez dowodu.
1
twierdzenie, . · I · ·est że 110-
Powierzchniami prostoliniowymi są: l) płaszczyzna, 2) walce, 3) stożki, 4) tor-}> . .. krzywiz11owe; pow1erzc 1111 J '
Tw. IY/as11osc1ą · · cIwra kter;
·
1
stycz11ą 111111 d0 powierzchm· wzu111 „l ż linii
soidy. I ponadto wiele innych. " . I111w . P ro1·toliniowa , , 'Ion a 11 r.,.ez
zaicres - 11orma/ną .
wierze ·
Dcf. Kieroll'nicą powierzchni prostoliniowej nazywamy krzywą mającą punktF; k rzywiznowejJest rozwijalna. .. I ą nazy-
wspólny z każdą tworzącą powierzchni. nie będącą powierzchnią rozwija n, '
Def. Powierzchnię prostoliniow~,
wamy powierzchnią prostoliniową slco.mą.

E oluta krzywej przestrzennej -

w i . L .eżeli każda styczna do C prze
Def. Krzywą C nazywamy ewolutą > krzywej ,J
C i1n L pod kątem prostym. . cl . . na do swoiego parametru natum!-
, ·( ·) będzie o mes10 ' J t
Niech krzywa L: x = x s . . k ei ewoluty, przy czym parame r s
nego. Przez Y = Y (
s) ozn·1czymy
' -
rowname szu an ,
. . ar·u11etrem natura 1nym.
nie jest ju:i'. dla niej ~ , . cl·. dwa trójściany (rys. VI.31):
Wzdłuż krzywej L wprawa zimy
I - trójścian Frćneta (X; t, n, b ), , I dem tróiścianu Frćneta o kąt
. ) _ obrocony wzg ę ,
2 _trójścian (X; a1, a2 • a 3
Vl.30
rp(s), przy czym
Jeżeli wzdłuż pewnej kierownicy C o równaniu " = p(u) dane jest pole p(u} ·' a 2 = ncosrp+bsinrp
a1 =t = x • . C 'wnanie wektorowe
wersorów kierunkowych odpowiednich tworzących, to (rys. VI.30) równanie po· . k· < że szukana ewoluta ma ro
Mozna wy ,izac, - (VI.1791)
wierzchni prostokreśl11ej będzie postaci
). = x(s)+Rn+Rtg(- i uls+C)b . L 1 b
r(u, v) = p(u) +vp(u) J r zaś - skręceniem krzywej ; u
gdzie u i v S<! współrzędnymi krzywoliniowymi na tej powierzchni. Z gdzie R -- I /ie j·est promieniem krzywizny,
.

p (u) = I wynika, że p(u) · p(u) = O.

2 krótko (Vl.1792)

Przyklad. Wektorowym równaniem torsoidy, której kierownic11 jest dowolna gładka y = x + Rri-1- Rtg rpb kl cl . cią do stałej, wobec
skośna r = vr
179 ) .est określony z do a nos .
p(s), odniesiona do swojego parametru naturalnego s, jest Zauważmy, :ż.e kąt rp w (. . 2 j t ową rodziną ewolut danej krzywej.
r(s, v) = p(s)+vt(s) . nia z 1eclnoparame r •
czego mamy do czyme ' - . ·( ) unkcie X nazywamy
gdzie t(s) = p'(s) jest wersorem stycznej do kierownicy. Równaniami parametrycznymi torsoidy są b. l'ą krzywej x = x s w p k ie
dt; '<111 dC Dcf. Osią krzywizny lub 1eg1'.no1 łaszcz zny ściśle stycznej w tym pun c .
x = !;(s)+v----, y = t/(s)+v - - , z = C(s)+v --- . lłą w środku krzywizny do p , y .·
ds tli· dr prostą pros t op.ie ' . · od
. . . . a. 'ewoluta wywodzi się
. luta jest rozw1111ęta • nazw I
Def. Poll'ierzchnią rozwijalną nazywamy taką powierzchnię prostoliniową, •> Polskim odpowiednikiem nazwy ewo ' .
dla której płaszczyzna styczna jest stała wzdłuż tworz11cej. łacińskiego evolvcre - rozwijać.
VI.· Geometria różniczkowa 279
J. Uzupełnienia teorii krzy~ych i powierzchni
Płaska ewoluta krzywej 11laskiej. W szczególnym przypadku krzywa L może
być plaska (rys. Vl.33). Wśród ewolut krzywej płaskiej tylko jedna jest krzywą
płaską (odpowiadająca wartości stałej C =O); leży ona w płaszczyźnie krzywej
płaskiej L i jest zakreślona przez środ~k krzywizny tej krzywej. Żadna inna ewoluta
nie ma tej własności. Wtedy, przy oznaczeniu przez s parametru naturalnego płaskiej
ewoluty, otrzymujemy związek między promieniami krzywizny krzywej płaskiej
i przyrostem luku płaskiej ewoluty (rys. Vl.34)
(VI. 181)

Yl.31 __;:;;;=
„„ X {s)

Vl.35
Vl.34

Ewolwenta krzywej przestrzennej

Def. Ewolwentą 1 > danej krzywej nazywamy krzywą przecinającą styczne danej
krzywej pod kątem prostym.
Niech x = x(s), gdzie sjest parametrem naturalnym, będzie równaniem danej
krzywej, t - jej stycznym wersorem. Poprowadźmy styczną do x(s) i przez y(s)
oznaczmy wektor wodzący punktu ewolwenty na tej stycznej (rys. VI.35). Wtedy,
jak można wykazać, równaniem ewolwenty będzie
(VI.182)
Vl.32 y = x(s)-(s-s 0 )t
Vl.33
Równanie (VI.182) określa jednoparametrową rodzinę ewolwent. Ewolwenta
jest jednoznacznie określona (przy uwzględnieniu skierowania danej krzywej),
Równaniem wektorowym biegunowej· krzywej x = x(s) j·est
Y = x+Rn+lh
(VI.180) np. przez podanie wartości parametru s 0 punktu na rozważanej krzywej, z którego
gdzie R jest p rom1en1em
· · '
krzywizny, n zaś 1. h - wersora1111· t · · · · ta ewolwenta, prostopadle do krzywej, „startuje".
Def p roJsc1;111u Frćneta. Oczywiście: jeżeli krzywa L jest ewolwentą krzywej C, to krzywa C jest ewolutą
. . . owierzclmią biegunową krz . .
luuowa zakreślona przez b" ..yWej x = x(s) jest powierzchnia prosto- krzywej L.
, , tegunowe tej krzywej". A oto kilka własności ewolwenty:
M ożna wykazac, że: l) wszystkie ewolwenty krzywej leżą na torsoidzie, zakreślonej przez styczne
· 1° ewoluty krzywe·J Ież·A na powierz
. ·I · b"
tej powierzchni (rys. VI.32): c 1111 tegunowej krzywej i są geodetykami do tej krzywej;
20 sama krzywa L . t r .
do dowolnej· ew I t, . Jes uuą krzywiznową torsoidy z·1kre,5 I . •l Polskim odpowiednikiem nazwy ewolwenta jest rozwijająca; nazwa ewolwenta wywodzi
o u Y tej krzywej (rys. VI. 3 I). ' onej przez styczne
się, tak jak i ewoluta, od htci11skicgo cvolvere.
VI. Geometria różniczkowa 280
:;~.t·.~\;:'·. :@.~,_:'.~·<_. · ~:.
.:
':,,:;,( ':,

k · tworzą one rodzinę krzywych " równolcglycłl" ' tym sensie

d · 2) ,„ · :i.e dług : ···;·.. !.··
·. . ·.. . r
o cm ·ow normalnych zawartych między dwiema ewolw t .
k

gdy
3) „ . • Ił

rzyweJ,
· p1zy1
. .
.
) o<. pO\viadaJącemu
. .
I ost · c ugosc1

krzywa jest
. · '
odcmka normalnej 'yy J·est
· 1.owny
.
. '
en ami są rownc;

. .skrajnym. położeniom ty c l1 norma lnyc I1 (rys. Yl.34),'

4 w przyp.id ku phlskieJ krzywej danej lub, co na jedno w chodzi w „
rozv1ażana płaską ewolutą krzywej phskiej y dl ; . pi
•·
osc1 \•:
; ·;•. ·
przyrostowi. luku d·rneJ'·, ·.'".
...

~y~.idku,,
• :
VII
ANALIZA WEKTORÓW
jest równa promieniowi krzywizny ewolwenty w pt1nk,c1·. y' ug,'osc oc cm a
( t lk · I e , wo Jec czego
l. y ~ .wtec y) przyrost długości ewoluty J·est równy 111··zy1·os·to\"I. . •
w I ' promienia
izny Jej ewo wenty (rys. VI.34); zachodzi wirtc wzór YI.181.

Ze względu na zastosowania analizę wektorów będziemy w tym rozdziale rozpatry-

wać wyłącznie w punktowo-wektorowej przestrzeni euklidesowej E • Najczęściej
3

będzie to przestrzeń kartezjańska R 3 , tzn. przestrze{1 euklidesowa E odniesiona

3

\ do układu ortokartezjańskiego. W koilcowej części rozdziału wprowadzimy krzywo-

liniowe układy współrzędnych z tym, że będą to przede wszystkim układy orto-
gonalne.
O pewne uogólnienia na przestrze11 więcej wymiarową pokusimy się w roz-
dziale następnym, poświęconym rozmaitościom różniczkowalnym.

3
1 POLE SKALARNE I POLE WEKTOROWE W R

Def. Polem skalarnym (lub polem skalarów) nazywamy funkcję, która każdemu
punktowi pewnego obszaru przyporządkowuje określony skalar; funkcję taką nazy-
wamy tak:l.e jimkcją skalarną.
Oznaczając przez r = OP wektor wodzący dowolnego punktu P obszaru V za-
pisujemy pole skalarne symbolem f(P) lub f(r). W układzie kartezjańskim prosto-
kątnym Oxyz funkcja ta zależy od trzech zmiennych: f = f(x, y, z), (x, y, z) E V.
Pole skalarne jest matematycznym abstraktem takich wielkości fizycznych,
które w każdym punkcie obszaru charakteryzują się tylko liczbą. Przykładem pola
fizycznego, które z punktu widzenia matematyki jest polem skalarnym, jest pole
temperatury ciała.
O polu skalarnym f(i") = f(x, y, z) mówimy, że jest ciągłe, różniczkowalne lub
jest klasy C„, gdy funkcja f jest ciągła, różniczkowalna lub jest klasy C11 • Pole ska-
larne klasy C0 nazywamy polem ciągłym, a klasy C 1 polem gładkim.
Def. Polem wektorowym (lub polem wektorów) nazywamy funkcję, która
każdemu punktowi pewnego obszaru przyporządkowuje określony wektor; funkcję
•.'.!.:; taką nazywamy także fimkiją wektorową.
.
.
'
 3
283
VII. Analiza wektorów 1. Pole skalarne ; pole wektorowe w R
~>,;

Pole wektorowe zapisujemy symbolem ll(P) lub ll(I"). W układzie kartezjański;fi równania
dx
-.~- =
dv
·j; . Inną ca
łk ę ·
pierwszą
tego układu, mianowicie </» = x
2
+ Y 2 + 2z2, otrzymu·

OXYZ pole wektorowe zapisujemy za pomocą współrzędnych następuj:ico jemy dokonując przekształcenia stosunków (Vll.5)
ł n X dx )' dy
ll(I") = ax(x, y, z)i+a)'(X, y, z)j+a,(x, y, z)k X dx )' dy -----+ · .--+dz
dz 2 z 2 z
Pole wektorowe jest matematycznym abstraktem takich wielkości fizyczny~~r 2 z 2 z
o
które w każdym punkcie obszaru charakteryzują się liczbą i skierowaniem (tj. kie-. ' x2
runkiem i zwrotem). Przykładem pola fizycznego, które z punktu widzenia matem~1{. co prowadzi do równania xdx+ ydy+ 2zdz = O o całce
(VII.6)
tyki jest polem wektorowym, jest pole elektrostatyczne E. I .\',,:: x 2 + y 2 +2z 2 = C .
O polu wektorowym "(„) = ll(X, y, z) mówimy, że jest ciqgłe, różniczkowalne/ Wobec tego. szukane linie poh\ (VII.4) są krzywymi przenikania się płaszczyzn Y = C, x z elip-
lub j~st klasy C„, jeżeli wszystkie jego,współrzędn~ ax(x, y, z), a„(X, y, z) i a,(X, y, z);; soidami (VII.6).
są funkcjami ciągłymi, różniczkowalnymi lub są ~lasy C„. Pole wektorowe klasy C~ Przykład 2. Wyznaczyć skierowane linie pola wektorowego (VII.4).
nazywamy polem ciąglym, a klasy C 1 - polem gładkim. Mamy rozwiązać układ równati

Def. Wektorem pola w punkcie, nazywamy wektor przyporządkowany przez> dx dy dz 2 2) (VJI.7)

- - = 2xz, ---- = 2i•z, - - = -(x +y
to pole temu punktowi, tzn. wartość tego pola w tym punkcie. . du du · 1
iu
Pole wektorowe, którego wektor w każdym punkcie obszaru jest zerem, nazywa- Różniczkuj,1c trzecie z równail (VII.7)
my polem zerowym i oznaczamy przez o.
c/2z - -2(x-''~+y-~'!'.-)
Def. Kierunkiem (skierowaniem) pola ll'Cktorowego 11· punkcie nazywamy kie- -,/1~2- · dti du
~ rI

runek (skierowanie) wektora tego pola w tym punkcie. i uwzględniając pozostałe równ.ania (VIJ.7)
Pole wektorowe w obszarze generuje pole kierunkóll' (pole skiermvml) w tym·. /2 ~
:-~- = -2(x. 2xz-l-y · 2yz) = 4z[-(x + Y )] = 4z-,j,~
2 2

obszarze. du 2
Def. Linią (linią skierowaną) pola wektorowego nazywamy krzyw11, która otrzymujemy równanie różniczkowe zwyczajne drugiego rzędu
w każdym swoim punkcie ma kierunek (skierowanie) tego pola w tym punkcie. z" ---4zz' =O przy warunku z' <O
Linie pola wektorowego znajdujemy rozwi:1zując układ równai'1 różniczkowych 1 > o calce ogólnej
(VII.8)
z= - Clgh 2(CU + C'i)
__ _i!___ = __.!}}'_____ = __ dz (VII.2)
ax(x,y,z) ay(x,y,z) a,(x,y,z) z pierwszego i drugiego z równali (VIl.7) po uwz"lvdnicniu (VIl.8) mamy
wynikającyz warunku kolinearności wektora ll(r) z wektorem dr= idx+jdy+kdt, C2 C,
przy czym w przypadku linii skierowanych żądamy, by powyższe stosunki miały x= cosh2(C~~~(:~),y= cosh2(Cu+C\)
w każdym punkcie wartość dodatnią. W tym przypadku jest dogodniej rozwiązywać przy czym między stałymi C, C 2 i C 3 zachodzi związek
układ równań cH-Cł = 2C
2

dx
-l- = ax(x, y, z),
dy
- - = ay(X, y, z),
dz
·di-;= a,(x,y,z) (VII.3)
wsposób analogiczny jak pole skalarne i wektorowe definiujemy pole pseudo-
(li 1
(l/
skalarne i pole pseudowektorowe. h · t
bowiem wtedy otrzymane linie są skierowane zgodnie z parametrem u. Jeżeli w obszarze dane są dwa pola wektorowe a(r) i b(r).' to ~o 1e "x aie~i
pseudowektorowe. Przykładem pola fizycznego, które z punktu w1dze111a matem Y
Przykład 1. Wyznaczyć nieskierowane linie pola wektorowego
jest polem pseudowektorowym, jest pole magnetyczne Il. . kt
a = [ 2.:_':_;
z
~; - xi +
z 2
z
y2] (VII.4) Polem pseudoskalarnym jest pole llbc, gdy a(r), b(I") i c(r) są polami we oro-
Mamy rozwiązać układ równail wymi. ' . I . I d rzyj"ęteJ· orientacji przestrzeni,
Rozróżniamy pola wektorow 111eza eznyc 1 o P . ..
dx <~)' dz
- -- --···· , xpz T- O (Vll.5) . tzn /JOia wektorów biegunowych oraz pola wektorów zależnych od onentakcJtl prz~-
2xz 2yz xi + J~ . . · · · k · y pseudowe oram1.
zeni tzn /JOia wektorów osiowych zwanyc 1l tez, Ja w1en1 ' • N I ż
·Str , ' · · I ktorowego a e Y
Jed?ą z całek pierwszych tego układu jest </> 1 = ~~' xy T- O. Wynika to z całkowania pierwszego PrzY.J
, '
.ął 51·ę zwyczaj· oba te pola obejmować wspolną nazwą po a we
, . . . ·
, ·
· ól wektorow 1egu-
b"
.ednak zwracać uwagę na to że takie działania Jak dodawa111e p . k
11
Podstawowe wiadomości dotyczące układów równari różniczkowych S'l podane w części
J ' , ' ' ' · · tem·1tyczny Ja
nowych tub dodawanie pól wektorów osiowych ma sens zarowno 111<1 ' , .
IV tego podręcznika.
VII. Analiza wektorów 3 285·
j, pole skalarne i pole wektorowe w R
.. 2a4:
I mterp:etację fizyczną; natomiast dodawanie . . . . Różniczkę zupełną funkcji/ możemy zapisać posługując się iloczynem skalarnym
wc:ktorow osiowych nie ma żad pol,1 wektorow biegunowych do poi '
' nego sensu a t(f = dr· grad/ (VII.13)
Przypomnimy pewne wiadomości z a·n·1li
trzech zmiennych. ' zy matematycznej dotyczące Jeżeli funkcja f jest klasy C 1 , to przez każdy punkt obszaru, w którym jest
Jeżeli
określona, przechodzi dokładnie jedna powierzchnia, na której funkcja f przybiera
./(r) = j(x ' y, z) Jest
· ...
rozmczkowalną funkch.
, 't w p rzes t rzem,
. a
stalą wartość. Powierzchnię taką nazywamy powierzchnią izoskalarną. ·
[cosa(r);
. cos/J(r); cosy(r)] polem wektorów J·ed nos tlcowycI1, to pochodna iJ/ .. Nadajemy temu pojęciu także nazwę powierzchnia ekwipotencjalna od słów
w kierunku (a. właściwie skierowaniu) te go pola łaci11skich aeq1111s - równy i pote11tia - si/a.
wyraż<i s1·,,. ós ·
tworzą jednoparametrową rodzinę
tego po d ręczmka) " wzorem (por. cz. II Powierzchnie izoskalarne pola skalarnego
f(,-..:,y,z) = C (VII.14)
iJf A

JS = s ·grad/
. ~n~ gdzie C jest parametrem.
Jeżeli przez punkt P 0 (.Xo, Yo, z 0 ) przechodzi izoskalarna powierzchnia pola
gdzie
wzorempole wektorów biegunowych ' zw·,111e gradientem
. pola skalarnego 1; jest dane skalarnego f, to jej równaniem jest
f(x, Y, z) = f(X 0 , Yo, Zo) (VIl.15)
·. dl . dl ()/"
grad/= -'--1+--'--j+-'J--k
. (VII.IO) Wektor grad/ jest ortogonalny do powierzchni izoskalarnej f = C; wynika to
iJx oy dz
z równości (VII.13), w której należy przyjąć wtedy df = O.
Biegunowość grad·ien t u wy111ka
· z geometryczn . . . . . .. . Krzywe ortogo.nalne do powierzchni izoskalarnych f = O są liniami gradientu
mezależnej
. „
onentaCJI przestrzeni (por. str. 146). osc1 Jego dcf1111CJ1, od
pola skalarnego I
Tego ' że
. g··
1,1 d'ient Jest
·
Def. Pochodną normalną f1111kcji f względem powierzch11i S nazywamy pochodną
wektorem można d . , .
Wiemy (por. rozdz. IV p 6) że \V 'k ' ow1esc także w sposób następujący
' · ' · wym ·u ruchu e kl' i ·
ortokartezjai1skiego układu OXYZ do ortok . . . u. ie esowego prowadzącego od funkcji f w kierunku wektora fi, normalnego do tej powierzchni.
nego wzorem artezJansklego układu O'X'Y'Z', określo- . l c)f
Oznaczamy ją symbo em-)'--.

I
(Il

Nil~ch fi będzie wektorem jednostkowym (jednym z dwóch możliwych) prosto-

1 -
-;~:1
z
1·~::g::
.
wektor a = [a . a . a ]
= :; ~::~;:: ~:; ~::~~~:: :;1r:1+1·;
Y) cos(z', ,, c os (z ,'y )

k 1
cos(z', z)
.
z c
· ·
(VII . I I)
padłym do powierzchni izoskalarnej (VIl.14). Wtedy na mocy (VII.9)

· - =n· gra cif'

--t)( A
(VII.16)

r=:J r·:::~:~ :;n:;~::;~ zr':~lzorem

Óll
zaś w konsekwencji ortogonalności gradientu względem powierzchni izoskalarnej
= ·::F:ieJ grad/ = - t){ n (VII.17)
a.... cos(z', x) cos(z', y) cos(z', z) a: (Vll.12) ()11
• d( • • •k ' cl d •
Pochodna kierunkowa ___).__ osiąga m1JW1ę szą wartosć, g y wersor s Jest zgo 111e
A •

. Wykażemy, że tej samej regule przeksztalc . . . es .

Mmnowicie różniczkując f = /'[ ·( ,, ', ', enm podlega gradient pola skalarnego.
. .x x , y , z ) y(x' y' z') ( , , równoległy do niezerowego gradientu funkcji f. Jest ona wtedy równa modułowi
zmiennej x' otrzymujemy · ' ' ' ' z x • Y , z')] względem

_il1; __c!l ~+ of~--- of oz

gradientu
--------·---···--
V n, (-~L)
2 2
(VII.18)
ox
=
ox ox' oy ox' ' -i~- óx'- = .( of ) +
2
+ ( of ) , nngrad/
o.X c)y oz
przy czym wektor będący wersorem gradientu, jest skierowany w stronę wzrostu
= ox cos(x' ' x) + -_,-..
_q{_ of ( , al
uy cos, X ' y)+-·-
c)z cos( x,, z )
Operator „grad" jest li11iowy, tzn„ że jeżeli f(r) = f(X, y, z) i g(r) = g(X, Y, z)
funkcji skalarnej/.
1. ana 1og1cz111e
·.. al or z
. ---'--- . . że reguła przekształcenia
·
ay' i _':'__
oz' . a~wa.i:,11ny, gradientu jest iden- są różniczkowalnymi funkcjami skalarnymi, a C jest stalą dowolną, to
(VIl.19)
tyczna z regułą przekształcenia wektor·1 ·1 to d . . grad (Cf) = C grad/
kcie) jest wektorem. '' ' owodzi, ze gradient (w każdym pun- (VII.20)
grad (f+g) = gradf+gradg
 3 287
VII; Analiza wektorów 1. Pole skalarne i pole wektorowe w R

Równości (VII.19) i (VII.20) wynikają z liniowości różniczk . . .. Posługując się wzorem (VII.IO) otrzymamy
iJ ) · owania, n1ianow1cic:
X , )' , Z 1 , ,
grad( Cf)= -i-: (Cf}i+ -'---<Cf)j+ _!-(Cf)k = grad/= - ·-···· 1-- .. - J- ---3 ,, = - -· 3 . (x•+ n+zk)
r3 r3 r r
X O)' OZ

= c(!!_ox .__ oy1 J+ iJ;°1 k )

t I
0 _
= Cgrad/
Wektor xi+ yj+ zlcjcst wektorem wodząc)•m r punktu /';jego zaś wersorem jest r = .'- gdy

o iJ r #- O. Ostatecznie
grad(f+g) == ---
ox (f+g)i+-
iJy ([+ C'J o r -1-g)k
)'+ dz( = 1 (VII.23)
grad - = -
r
= ( :~ +-::)i+ (:yif +~g)j+ (elf_ ~"~~-)k =
• uy iJz iJz
Pow.yższe zadanie można także· rozwiązać obliczając moduł gradientu i jego kosinusy kierun-
kowe; 1nianowicic
(!!!.. ·+ ;;--J+--k
= ( of i-1- __:.l!._ l-1- of
OX oy

= grad/+ gradg
oz
k) +
.>.I
u.t
iJg • clg )
uy = OZ
\
grad _:_ =
r I „2I
(.V. grad-~-) =
)'

Zachodzi także tożsamość cos (x, grad -~) =

X
„ cos r
grad(fg) = (grad/)g+ f gradg (VII.21) 1 (Vll.24)
cos (z, grad -- -)
„ = - !_r
Dowodzimy J·e;, w spos·ób następujący: .
iJ iJ Uwag a. Zauważ;ny, że pole wektorowe (dla A > O)
grad(fg) = -:- (fg)i + -
ox c)y
(fg)J+ _'~ (fi,)k
oz &
-
-

=(of c+/~-)i+(!!.I_ ag)· ('l/

.. cl);;+ ag)
-[-(~~·i+ _);\-.;;)'12·- i+ -(X'2'::j~:;.~~i-zi)311-j+ -(.~~-~~\--;i)>i2 k]
iJx ox oy g lf ·cl;,·c+/ oz k = (Vll.25)
=
= ( ą(_ i+ Dl j + !Y k) .':' --I f ( Dg~- t. -I Dg .
+ 7
Dx Dy Dz
cl.\
-- J
Dy
'g
clz jest polem sil skierowanych do środka pola O, których wielkość jest odwrotnie proporcjonalna do
kwadratu odległości punktu od środka pola O.
= (gradf)g+/gradg
W celu uproszczenia rachunków wprowadziliśmy symbol grad, nazywając go
Szczególnym przYP•,1dk'iem .
tozsamości (VII.21) jest operatorem. W dalszej części tego podręcznika wprowadziliśmy jeszcze nowe symbole
grad/ 2 = 2/grad/ dzialai'i nad wektorami, oznaczaj<1c je przez div i rot. Okazuje się, że zapisy pewnych
(VII.22) dzialai'i naci polami skalarów lub wektorów ulegają skróceniu i nabierają dużej elegancji,
Przykład. Znaleźć gradient funkcji skalarnej I= _.1._ I· . . . • . .
gdy w miejsce tych operatorów grad, div i rot przyj<16 jeden nowy symbol, który utożsamia
P(x' y, z). r 'gc zie' Jcstpro1111e111e111 wodzący111 punktu się z jednym z wyżej wymienionych operatorów w wyniku przyjęcia odpowiedniej reguły
mnożenia. Jest to, jak mówimy, wektorowy operator różniczkowy pierwszego rzędu, gdyż
W tym celu obliczamy zależy on od operacji jednokrotnego różniczkowania. W operacjach algebraicznych
zachowuje się jak wektor. Ma on postać „symbolicznego wektora", którego współrzęd­
:~ = o: c~) = „2
c)r

iJx nymi s<! symbole różniczkowania kolejno względem zmiennych x, y i z prostokątnego

Ale układu kartczjai'tskiego.
Operator ten oznaczamy symbolem
r (VIl.26)
wobec czego
iJf X nazywamy operatorem Hami/1011a. Operator Hamiltona nazywarny także nablą
ox r' ze względu na kształt tego symbolu, przypominającego staroegipską harfę o tej
i analogicznie
nazwie.
iJf y tlf z
Wynikiem mnożenia operatora V przez funkcję skalarną f jest pole gradientu
oy „3 , c)z r' tej funkcji, tzn. grad/ Jest tak istotnie, gdyi.
'fJl""'"''I

VII. Analiza wektorów 3 289

j Pole skalarne i pole wektorowe w R
. \
M(3, 4, 5) funkcja ta rośnie nnjszybcicj, oraz jej pochodną normalną w punkcie (I, I, 2) w przy-
Vf = (·, d_ · iJ {) ) f=;.S)/. iJ/ .
óx+.1--+k---
~ dy c)z
___ . iJ.f
dx + J -dy +k =grad/ -JJ:- n
padku, gdy kąt wersora z osią ox jest rozwarty.
11. Znaleźć gradient oraz powierzchnie izoskalarnc pola skalarnego/= r · 11, gdzie r jest
wektorem wodzącym punktu P(x, y, z), zaś 11 = [ax; a,.; a,] jest stałym wektorem niezerowym.
Pewnym uogólnieniem nabli Sil operatory: 12. Wykazać, :i.c pochodna funkcji f w punkcie krzywej x = x(s), y = y(s), z = z(s) w kie-
runku stycznym do tej krzywej jest równa zwyczajnej pochodnej tej funkcji /[x(s), y(s), z(~·)] wzglę-
10 (l.n. c) c) iJ
v .= cos IX iJx. + cos f1 „iJ.·;·,··· + cosy -·-·- dem łuku s. . o
iJz
gdzie a [cos IX; cos fJ; cos I'], oraz
13. Wykazać, że operator różniczkowania kierunkowego -ds = s· V jest liniowy.
14. Jak należy rozumieć wyra:i.cnie (11 • V)b zwane gradientem pola b wzgiędem pola 11 ozna-
20 a. V:= a.,-~- +a _<~--+a -~) • tl/1
iJx y dy r c)z (VII.28) czane tak:i.c przez ·----- ?
Óll
15. Rozpisać (a. V)b WC wspólrz<;dnych, gdy a = [cosa; cos{J; cosy].
.- a)''. ,1%,J•
gdzie a = [a.l;, \j

. Analogicznie jak pochodną kierunkow· ol· ot1 mwicdzi 2. -1.rr = [-h; -1.y; -I.z], I.> O. 3. Gdy jest klasy C 1 • 6. Krzywe
kierunkową pola wektorowegro J. ·1ko gr·1 . '.li p a skalarnego, definiuje się pochodną przenikania każdych dwóch spośród trzech rodzin powierzchni: </> 1 = =
2
1
x+y+z = C,</'2 x +
· · ' ' mcę 1 o razu różn · +yz + z 2 = C, </>, "' xy-1- yz+ zx = C, przy czym pmniędzy całkami pierwszymi zachodzi związek:
na miejscu przyrostu funkcJ·1· skala . . . icowego, w którego liczn1"ku
Prosty rachunek prowadzi do wzoru
rneJ znaJdu ·
Je się przyrost funkcji wektorowej. 2</J, = <f1i-<fi,. 9. grad/·gradg 10. [2x
-; Zv
„ . .:.....;
x+y
2

- - - --
2
2
]
; skierowanie wektora [6; 8;
gra dg z z z
~- = _da"'._ i-- _day • 1)a, - 5]; - 3/2. 11. gra~l(r ·a) = 11; plaszc7.yzny a_,x + a„y Należy wykazać, że
+ a, z = C. 13.
iJs ó1·
•
I -)--;-J+----k
<S ds (VII.29) gdy/ i g są różniczkowalnymi polami skalarnymi, li i li zaś-- różniczlcowalnymi polami wektorowy-
mi ora7. }. i /L dowolnymi liczbami, to
w którym po lewe1·. ·st rome
. zm1JdUJe
. . się
wersora s, a po prawej..:_ pochodne ·e ~ochod~a pola wektorowego w kierunku <·'. v)<t.f+ 1•i:> = A<s. v>f+ "<·' ·v)c
kqtnych w tym samym kierunku. J go wspołrzędnych kartezjai'1skich prosto- (s. V)(All+ /t/1) = A(s. V)11+ 11($- V)b
1)b clb 1)/J
14. (a· V)/1 = a, - --
<lx
+ 11, -oy- +a, -c)z- =
ĆWICZENIA

1. Co n:1zywa1ny polem skalarnym wektorow = (ax ~-+a,

ox
!_~x_ +a, ~)i+
oz
2. Znalezć pole wektorowe kt. cly
wi lk 'ć ·
' ym„ pseudoskalarnym pseudow kt
• orego wektory s·i ski d ' · e orowym 7
e os Jes~ proporcjonalna do odległości punktu.~' er~~;~.ne o wspólnego punktu O, a których ob, clb, ob, )
~- Jakie pole skalarne lub wektorow• . . . aczep1e111,1 wektora od punktu O. + ( a,---\-a,--+a,-- j+
<lx oy oz
funkCJI gladkiej)'I· e n.i:r.yw,uny polem gładkim ( przez
. . analogię
. do pojęcia
ob, clb, ob, ) (VII.30)
4. c~ _nazy~amy wektorem pola, kierunkiem
rmrę.. lub . . . . + ( a,---+a,„-+a,-- k
hmę sk1erowarn1 pola wcktorow ? pol,1, a co sk1erowa111em pola 1 Jak określa ox cly oz
5. Jak okr ·1·111 · ego · my
. . _es _' ~Y. powierzchnię izoskalarną?
..
6. Wyzn,1czyc hmc pola wektoro • ~ ~ ~) i+
15. (11·V)b= cosa--+cos{l---+cosy--
ft . (

7. C t . . wego " = [z-y; x-z· ,_ ·] ox oy dz

o o znaczy, ze operacja d" . . . . 1 •J x .
8. w k · „gra Jest li111ow· ?
y azac nastt;pujqce własności gradientu. ' ob, ob, ob, ) .
+ cosa---+cos[J--+cosy-- J+
a) U= const) ~(grad/= o) · ( iJx oy oz
b) grad(/+ C) = grad/ (VII.31)
ob, clb, ob, )
c) gradF(/) =
dF
··,if grad/ l
+ cosa.--- +cos {l---··- +cosy--· k
<lx oy oz
d) grad !_ = -~gra<l,t:Jc_-/gradg
g g,-~ ..
OPERACJE RÓŻNICZKOWE NA POLACH SKALARNYCH I WEKTOROWYCH
e) gradF(f, g) = !f._ . --- <lF gradg
2
li/ gr.id/+
( <><:
Rotacja pola
Def. Polem rotacji (wirowo.fri) lub krótko rotacją różniczkowaln'ego pola
f) grad/(r) = /'(r)r •
9. Obliczyć pochodnq funkcji I w kierunku gradientu funkcji g
wektorowego Il, oznaczaną przez rota, nazywamy pole pseudowektorowe określone
10. Wyznaczyć gradient funkcji I= _:.:_-i:~~ . . . .
[z I sk1erowa111e, w którym wychodz.1c z punktu
w układzie ortokarte:zjailskim OXYZ równością

19 Matematyka c·L. Ili

 291
Vf.I. Analiza wektorów z. Operacje różniczkowe na f>olac/1 skalarnych i wektorowych
Posługując się symbolem wyznacznika, którego pierwszy wiersz jest zbu-
rota:= ( oa, -
oy
oay)
oz
i+( clax -
iJz
iJa,) ·--( iJay
iJ\'.
•
J I -)-,
<X
iJa.,)
--_-, k
uy dowany z wqrsorów układu ortokartezjańskiego i, j, k, drugi zaś z operatorów
Nazwa.. rotacja
W . pochodzi
. od laci1\skiego
. s·ł ow.i. rotare - obracac. li' kolo rożmcz . cząst kowego -_,--„,
' . k owama cl · ) cl rotaC,Ję
cl -- , -:>, . po1a a zap1su1emy
. · następująco
ykazemy, ze. rotac~a pola wektoroweg_o jest istotnie polem .
uX cy uZ

tzn. polem wektorow osiowych, a więc zależnym od przyjętej orient·1c1'i j k

( por. str. 146). ' c) c) c) (VII.33)
. W tym celu, analogicznie jak to robiliśmy do\V 0 d . l. . . rota = ox i)y clz
( t 284) · z4c J1egunowosc1
. s r. „ . ' w:ra~tmy wspólrzę~nc rotacji w nowym układzie przez . . a:, Oy .a,
rotac11 w ukł.idz1e starym pamiętając, że WSflÓirzędne a Zgodnie ż definicją iloczynu wektorowego wektorów oraz operatora Hamiltona
w a.«; ay., a,., zgodnie z reguh1 (VII.12). Mamy np. dl;t a,'
operator „rot" można zapisać jako
oa,: _ !ay: = oa,. - ox + iJa,. cly c)z
cla,. (VII.34)
c)y oz ox cly' c)y <ly' + ~ cly' + rot= V x
gdzie symbol x oznacza mnożenie wektorowe.
- ( <la Y' _!!_:_:_ + i)a" () y iJa Y' eh ) Operator „rot" jest liniowy, tzn., że jeżeli a(r) i /J(r) są różniczkowalnymi polami
clx clz' cly ()z' +~ clz' =
wektorowymi, zaś C - stalą dowolną, to
<la" , 1la l -1 rot( Cll) = Crotll (VII.35)
[ <lx · ' x)-ł- ilxY cos (z'
= . --cos(z ' ca,
Y ) + --;):;_:- cos(z', z) cos(y', x) +

+
I óa, cos(z' x) I 1)11 Y
__--·
cly · • · ---<JY cos ( z', Y ) + 'a.
)
il);
-l
cos(z', z) cos(y', y)+
rot(a+b) = rota+rot/J
Dla różniczkowaln<'.go pola skalarnego f(r) różniczkowalnego pola wekto-
(VII.36)

rowego a(r) zachodzi także tożsamość

<la, · 1la ) -,· rot(fa) = (grad/) x a+ frota (VII.37)
-/-
[
-i)·
- · COS(7
"
1
1
... , .\ : ) .- Y
-}- ( '
<z cos z , y
) + -·--
l
dz cos(z'
(Jr.
· ' z) cos, (y ', z) -t~ I
Przykład. Znaleźć rotacjc<. pola wektorowego /, = --- r, dla r i'- O, bc;:dącego (por. (VII.23))
Oa X
- · COS(J'' '.~) -1- ~
- [ -ox
()(/ ) • J r2
u.i: cos y 'y +--.-ens(!''
Y ( ' )
. , z) cos
. ·( z ,, ,1:·) +
(at
,)X I
gradientem pola skalarnego f = --- .
r
oa, <la l .
- [_-cly
- · cos(y' '·x)-! Y
--;;y <a, cos(y', z)_ cos(z', y)+
cos ( Y ' • Y) +-;)_Y Mamy

- [ -oa,
- · cos(p'
()z · ' ·
<la
~)+--Y ·( , ) <) az- cos( J"
)· cos Y • Y + -
l"" dz . ,
1
·1'
z) cos(·'
,(, , z ) --
rot(-:,;) = -{rot
przy czym poslu;.yliśmy się równościami
[e-r r]} = -{+[grad~]x; + :, rotr} =o
(Vll.37), (VII.22) oraz równością rotr = o, ponieważ:
c)a, c)a 1 ) ·
= ( dY--;)z [cos(y',y)cos(z', z)-cos(y', z)cos(z',y)]+ rot; = rot ( +r) = (grad +) x r+ + rot r = o

I
óa, ) gdyż grad _.„ jest kolinearny z r zaś rot r = o.
+ ( -oa"
oz- - -
itx- [cos(J,zcosz,x-cos(y',x)cos(z',z)]+
•' ) (' ) r
Tw. Jeżeli pole wektorowe klasy C 1 jest gradientem pola skalarnego, to jego
+ ( oay
ox - c)a")
<)y [cos(Ji ' , ·'·) cos ( z , , y)-cos(y', y)cos(z', .x)] rotacja jest polem zerowym
(VII.38)
rot grad/= o
Zauważmy, że wyrażenia trygonometryczne \ .. .
dratowych S<! kole1'nymi WSJJÓ!rz•"l11y . . . v osl,1l 111ch trzech nawiasach. kwa- DOWÓD
1111 wersora .1 ' = je ·( " ·)· . . ,
w stare.1 bazie, pko iloczynu wekto!·owe •o u JOi". lk o~ .\ ·. -' ' cos(x' y); cos(x', z)]
• • • • · -yc
iJf • iJf • <lf )
rotgradf =rot ----1+-„--1+„„·-I< =
Wobec tego wektor rot·icJ'i JJO'lleg· . g· I . z,1t ow,rnq pary wektorów (j', k'). ( <lx iJy iJz
,1 1egu 1e przckszl'll. · I ·
a więc jest wektorem z tym z·istr·ze'
• ' c 0
cema ana og1cznej do (VII. l 2)
,, · , zc111e111, ze w regul . l „ 11 ·r·
• : • • '
.. '
s k rętnosc układu wersorów i' ;" '"
„ . '
. . . . c r .1 s ormac.11 1slolna jest
· · · • ' " ·---- d w1<;c onenl·1cri 1 „ "t 1„ · •·
ze Iloczyn wektorowy jest !JseudO\v kl . , . ' ·.' Jl zcs zc111. Ze wzglvdu na to,
. . .. . c o1em 1ol'lc1·1 Jl 0 I· I , .
Jest polem wektorów osiowych. ' ·' <l we <lorow biegunowych

190
 i:·
d
2. Operacje różniczkowe na polach skalarnych I wektorowych ·. 293 (I'
•I
VII. Analiza wektorów
Zróżniczkowanie (Yil.44) względem z i skorzystanie z drugiego z warunków (Vll.42) dopro- I.\
zeru. Dcf. Polem 11iewirowym nazywamy pole wektorow e, kt orego
, . jest
rotacja . ,
rowna wadza nas do analogicznej równości
aa (VII.46)
-i)';·= a,(x 0 , y, z)
Potencjał skalarny
Z (Yil.45) w wyniku całkowania otrzymamy
Def. Polem potencjalnym (polem o pote1njale skalarnym) w obsz·irze ..
warny pole wektorowe będąc t b , nazy- y (VII.47)
przy czym to ole sl~ala ' e \~. ym o szarze gradientem pewnego pola skalar·nego, a=\ {1
1
(Xo,)',z)dy+{J(z)
ot „ I . IP . rne nazywamy wtedy pote11cjalem skalarnym lub krótko Yo
P enc;a em po a potencjalnego. gdzie {J(z) jest d~w~lną funkcją klasy C2 zależną tylko od z.
Obustronne zróżniczkowanie (VJl.47) względem z, skorzystanie z (Vll.46) oraz z pierwszego
. Przykład. Zgodnie z prawem Coulomba po 1e •elektrostatyczne E wywołane ładunkiem e
warunku (Vll.42) i całkowanie doprowadza nas z kolei do równości
0

umieszczonym
. w początku układu współrz·dn
ę yc'I Jest e r. Posługując się równością (Yil.23).
· . równe-:;;: A

tf{J
stwierdzamy, że poza początkiem układu jest ono polem pot~ncjalnym; mianowicie --;/~- = {l.(Xo, Yo, z)

E = -grad_e- skąd
r z (VII.48)
z (VII.38) wynika, że pole pote11cial11e
~ . t 111ew1rowe
klasy C 1 ;es . . fi= \ (l.(Xo, y 0 , z)dz+ C
•o
. (a = grad/)
. (rota = o) = (VII.40) gdzie C jest stalą dowolną.
Łącząc (VII.44), · (VIl.47) i (Vll.48) otrzymujemy szukaną funkcję
Obec111e wykażemy
· ' że i odw ro trne.
· · ;eze
· · 1·1 pole wektorowe (klasy C) Je t · ·
X Y r
rowe, to w otoczeniu ustalonego punktu jest 0110 pote11cjalne s 111ew1-
~ ",(x, y, z)tlx+ ~
i
f(x, y, z)= C+ \ a,(x 0 , y, z)dy+ ".(xo, Yo. z)dz
(rota = o) = V (a =·grad/)
I (VIl.41)
Xo Yo •o

Stałą C interpretujemy jako wartość szukanej funkcji f w punkcie Po

DOWÓD. Mamy wykazać, że jeżeli
C = f(Xo, Yo• Zo)
0(1,oa, Oax 0(1~ aa, Wynik rozważań zapisujemy następująco
.a;= a;·· oz-~· ox oy (YII.42)
X y Z
(VJI.49)
''-0' y OJ z o )
to ·w pewnym otoczeniu punktu p O(" f(x, y, z)-f(x 0 , y 0 , z 0 ) = ~ llx(x, y, z)dx+ \ a,(x 0 , y, z)dy+ ~ (l,(xo, Yo. z)dz
xo Yo ro
0! <lf <lf
llx = -,
ox
lly = -·~,
oy
llr. = _
<)z
(VII.43) Uwag a. Ze wzoru (VIl.49) wynika następujący wniosek: pote11cj(l/ pola niewirowego jest
okreś/011y przez to pole z dokladtwścią do stałej {lc{t/ytyw11ej.
Zalecamy Czytelnikowi sprawdzenie, że funkcja f określona wzorem (VII.49) jest istotnie
Dowód będzie konstruktywny. znajdziem .
zachodzić będą równości (VII.4 ). . y w otoczenm Po taką funkcje,; /klasy C„ dla której
3
Z pierwszego z równań (YII.43) wynika, że potencjałem skalarnym niewirowego pola a.
X

f(x,y,z) = ~ ax(x,y,z)dx+a(y,z) (YII.44) Dywergencja pola

Def. Polem dywergencji (rozbieżności} lub krótko dywergencją różniczko-·
gdzie;~·:> Jk·cs~ dowolną funkcją klasy C 2 niezależną od x. walnego pola wektorowego a, oznaczaną przez div a, nazywamy pole skalarne okreś­
zmcz Ujemy obustronnie (VIl.44) wzgl·d. k _ .. .
i całkujemy; otrzymamy wtedy kolejno ę cm y, mzyst.imy z trzeciego z warunków (Vll.42) lone w układzie ortokartezjańskim OXYZ równością

of = i·" _aa„ dx+ ~':_ iJax oay oa,

diva:=--+--+·---
(VII.50)
<ly .l
Xo
<ly dy ox iJy oz
Nazwa dywergencja pochodzi od łacińskiego słowa divertere - rozejść się.
Wykażemy, że istotnie dywergencja pola wektorów biegunowych jest polem
skalarnym.
skąd W tym celu, analogicznie jak to robiliśmy dowodząc biegunowości gradientu
(str. 284) czy osiowości rotacji (str. 290), wyrażamy dywergencję w nowym układzie
,„,
oy = a,(x0 , y, z) (VIJ.45)
VII. Analiza wektorów

współrzędnych w zależności od pochodnych cząstkowych współrzędnych pola wek-

294r . roz
2. OperaCJe "n1'czkowe na f>olach skalarnych I wektorowyc/1

DOWÓD
295

torowego w starym układzie, mianowicie ) ) ,)a ) (<la, <la„)

:,('~i;:--'~;;)- 1 --;i; ( ';~'--7J::- ii~--<ly =
1)
divrota= +-,);
Oax' Oay' oa,, c)aX' ox c)ax' c)y 1)a.,, <)z day, ox .
- - + ----
c)x' c)y'
+ -·---
()z'
= -·-·- --„. + „ ____
eh: ox' 1)y ox'
„ ----··. + .. . --..
c)z 1)x'
„ + ·--·----
c)x c)y'
+„ .. „ .„
2 )'2 iJa <l a, 2
c)2ax a1a1 () a.~ c liz + ---'-- ~---.:____· = O
aar, oy oay, oz da,. 1h 1la„ 1)J1 aa,, clz <lx<ly (·).x<h- + <l;•<lz <l;_'<lx iJziJx <lziJy
+·'dy--c57 +-'dz--<ly' +-ox 1)z' +-aJ~ d~' + ,)z -,)z' nazywamy pole wektorowe, którego dywergencja
Def. Polem bezźródlowym
· dax 2 2
1)a
= ;;----(cos (x', x)+cos (y', x)+cos (z',x)]+ ). L[cos 2 (x',y)+ 2 jest równa zeru..
~ • •Y
Pot~ncjal ,~ektorowy
-1- COS 2 ( y , , y ) -1- COS 2 ( Z , , y )] -1- ···da=
)„. - (COS 2 ( X , , Z) -1- cos 2 ( )' , , Z ) -1- cos 2 ( Z , , Z )] -1-
otenc ·ate wektorowym) w obszarze na-
1 Z
Def. Polem sofe11oidal11ym (polem o p .I taci» pewnego pola wektoro-
b lące w tym obszarze ro , J'<
oa, clay) ( . ( , ) zywamy pole wektorowe, ęL' tedy JWlencjalem wektorowym
-I- ( oy--1-dz- cos X ,y cos ( X,, z) -1-cos(y ,,y)cos(y,, z ) -!- wego, przy czym to po le wektorowe nazywamy w .
P ola solenoidalnego. .
-f- COS (Z , , )') COS (Z , , Z )] -f- ( -';)z-
aa., -1- - <)a%
).~- ) [ ĆOS ( X , , Z ) COS ( X , , X ) -1-
7 . ·
, . . )rzez nicskol1czony prosto I1111owy p rzewodmk walcowy
.
Pu.yklad. Prąd I płyną~y \~ p.roz111 1„ . ;Z układu walcowego wytwarza w przcstrzc111 pole
-j- COS(y', z)cos(y', x)-1-cos(z', z)cos(;', x))+ o promieniu (1 i osi pokrywa.iąceJ się z os14 ( ,
magnetyczne Il ( rys. VII · I) 0 współrzędnych
·
+ ( -day dax) ( ( , ) , ) ( , ) ( , )

\
3x + ·-zsj;-- cos x, x cos(x, y -1-cos y, x cos y, y + -:;~;· gdy r < (1

(VII.56a)
o,
-2~;..
lf, =o, Jl,=
-f- COS (Z ,, ,'\:') COS (Z ,, )' )] = -
da., . c)a>' . da, ,
- I 2 -1- ---- J 2 -f- - - - 11 2 -1- n„ =
dx 1)y dz gdy r > a

+ ( da„ + }_a_J'_) j. le+ {-~!1._x_ + aa,) k . i -1- (· 1)ay + _clax) i. j =

cly oz oz dx <lx dy
<lax day oa, z
= ---+---+---
dx oy 1)z
Wyrażenie (VII.50) na dywergencję pola wektorowego jest zatem niezmiennicze
względem przekształce11 ortonormalnych, a stąd wynika skalarność dywergencji.
Na podstawie definicji iloczynu skalarnego wektorów oraz operatora Hamil-
tona operator „div" można zapisać jako
div= V·
(VII.51)
gdzie symbol „ "' oznacza mnożenie skalarne.
Operator „div" jest liniowy, tzn„ że jeżeli a(1·) i b(r) są różniczkowalnymi po- Yll.1
lami wektorowymi, zaś C - stałą dowolną, to
div(Ca) = Cdiva Potencjałem wektorowym pola Il Jest np. l
... 'ole wektorowe A o współrzędnych
(VII.52)
div(a-1-b) = diva-1-div/J

\
(VIJ.53)
Dla różniczkowalnego pola skalarnego .f(r) i różniczkowalnego pola wektoro-
--',~:' (~)'. gdyr «I
(VII.56b)
wego a(r) zachodzi także tożsamość A, = O, A,r = O, A, = I I
_l'o - In a __l'o " gdy r >
„
(1

div(/a) = (grad/)· a-1-/diva (VII.54) 2 7t' 4rr

Tw. Jeżeli pole wektorowe klasy C 1 jest rota1ją pola wektoroll'ego, Io jego •dzic /I o jest przenikalnością magnetyczną pr.ó7.ni. '
dywergen<ja jest polem zeroll'ym g
Z (VII.55) wynika, że pole sole11oida/11e /, /
c asy C i jel"I
•
bezzródlowe
divrota = O (VII.57)
(VII.55) (a= rotb) =>(diva= O)
VII. Analiza wektorów 2. Operacje różniczkowe na polach s/rn/arnyc/1 i wektorowych 297
296

Obecnie wykażemy, że i odwrotnie: jeżeli pole wektorowe (klasy C 1 ) jest bez- Wtedy, oczywiście

źródlowe, to w otoczeniu ustalonego punktu jest 0110 solenoidalne rot(c-b) =o

(diva = O)=> y (a = rotb) (VII.58)

a więc pole c·-b jest niewirowe
c-b =grad/
DOWÓD. Mamy wykazać, że jeżeli Ostatc.cznie więc, jeżeli diva = O, to
oax aa, aa, X X Y
-+-+-=O
c)x . i)y i)z
(VII.59) a = rot [grad/+ j ~ a,dx+k(- \ a,dx+ ~ a.(xo, y, z)dy)] (VII.65)
Xo Xo Yo
to
ob, ob„ ob, ob, • ob, clb, gdzie f jest dowolną funkcją klasy· Cz.
llx =-·----, {11 = -----, ll;i = -----·- (VII.60)
oy ilz ilz ilx clx ily
Przykład. Znaleźć potencjał wektorowy c pola solenoidalnego
W tym celu znajdziemy w·otoczeniu P 0 pole wektorowe b klasy C„ dla którego zachodzić
a= (z 2-y 2)i+(x 2 -z2)j+(y 2 -x 2)k
będą równości (VII.60).
Rozpoczniemy od wyznaczenia takiego pola b, dla którego b, = O. Wobec tego równości Zastosowanie wzoru (VII.65) prowadzi do rozwiązania ogólnego o postaci
(VII.60) uproszczą się
c= i-~-+j(· clf_+xyz---~-x>)+k (cl/+ yzz-~ yJ+xz2 __3l xJ)
ob, ob, ob, <lx oy 3 · iJz 3
llx =-----, ll: = --- (VIl.61)
ily oz ox gdzie f jest dowolnym polem skalarnym klasy Cz .
Z drugiego i trzeciego z równań (VII. 61) mamy
X Laplasjan
· · b, = - } a,(x, y, z)dx+11.(y, z) (VIl.62)
Dcf. Laplasja'iiem jimkcji f(r), mającej drugie pochodne cząstkowe ciągłe,
Xo

X
oznaczanym symbolem ''l2f lub Llf, nazywamy funkcję określoną w układzie orto-
b, = } a,(x, y, z)dx (VIl.63) kartezjailskim OXYZ równością
Xo

gdzie 11.(y, z) jest dowolną funkcją klasy C 2 niezależru1 od x; w (VII.63) przyjęliśmy funkcję dowol- (VII.66)
n'l równą zeru.
W celu wyznaczenia cx(y, z) wstawmy (VII.62) i (VII.63) do pierwszego z równań (VIl.61)
i skorzystajmy z (VII.59). Mamy wówczas Dla dwukrotnie różniczkowalnego pola skalarnego f(r) zachodzi tożsamość
(VII.67)
div grad/= V2f

DOWÓD

<)/) = <)x~ + °0Y~ + 0°z~

02 2 2

skąd

<)<X
divgradf=·-·~(~lf-)+~(-°!__)+~(
ox ox c)y 1)y clz oz
dy = a,(xo, y, z)

a więc·
Symbol
y 02 02 02 (VII.68)
<X = ) a,(x 0 , y, z)dy (VII.64)
v2 -- ----
ox +-----+-----
oy oz 2 2 2

Yo

przy czym w (VII.64) przyjęliśmy stalą dowolną równą zeru. zwany operatorem L ap lacc ' a J·est kwadratem operatora Hamiltona, mianowicie
Otrzymaliśmy szczególne pole wektorowe określone równościami b, =
O oraz (VII.62)-
(VII.64), będące potencjałem wektorowym pola a(r). Zalecamy Czytelnikowi sprawdzenie, że jest
to istotnie potencjał wektorowy pola solcnoidalnego mimo przyjęcia przez nas trzech dodatkowych
założeń. Przy sprawdzaniu należy zwrócić' uwagę na to, kiedy stosuje się twierdzenie o pochodnej
całki względem granicy górnej, a kiedy twierdzenie o pochodnej całki względem parametru.
Wykażemy jeszcze, że pote11cjal wektorowy pola solenoida/11ego a jest okre.f/011y przez b z do-
klad11ością do grndie11111 dowolnej f1111kcji skalarnej.
Niech mianowicie oprócz b także i c będzie potencjałem wektorowym pola a, tzn.
a= rotb a= rotc, diva= O
 2. Operacje różniczkowe na polach skalarnych i wektorowych 299
VII. Analiza wektorów 298
Operator Hamiltona dziala na iloczyn tak jak operacja różniczkowania:
Operatorem Laplace'a można działać lak:i.c na pole wektorowe, mianowicie
() dl <)g
Lla =\Pa:= iV 2 a,,+jV 2 a„+kV 2 a, (VII.69) - -(fg) =. '-g+f---
óx dx óx
przy czym dla pola dwukrotnie różniczkowalnego zachodzi tożsamość
mianowicie:
2
'\7 11 = graddiv11-rotrota (VII.70) V(/g) = (Vf)g+fVg
wzór (Vll.21):
Pole quasi-potencjalne wzór (V I I.37): V x (/il)= (Vf) x a+fV X a
wzór (VII.54): V · (fa) = (Vf) · a+ .fV · a
Def. Polem q11asi-pote11cjal11y111 w obszarze nazywamy pole wektorowe, bę­
dące w tym obszarze iloczynem pola skalarnego /i pola potencjalnego gradg. wzór (VIC7 I): V· ((Vg) = (V/)'(V'g) + /V'g
Przedrostek w nazwie tego pola jest pochodzenia łacirlskiego: quasi -Jakoby. Przy posługiwaniu się operatorem Hamiltona należy jednak pamiętać, że for-
·Pole potencjalne jest, oczywiście, polem quasi-potencjalnym. malne jego stosowanie może doprowadzić do paradoksu, na przykład następu-
Dla różniczkowalnego pola quasi-potencjalnego f gradg zachodzi tożsamość jącego: każde pole wektorowe jest quasi-potencjalne

div(/gradg) = /V 2 g-f-grad/· gradg (VII.71) 11· (Vxa) = tl'Vll =O

(gdyż w iloczynie mieszanym dwa wektory są identyczne), co jest oczywistym bez-
Uwagi końcowe. Utworzyliśmy trzy opercu:ie różniczkowe pierwszego rzędu,
mianowicie grad/, rota i diva, które od pola skalarów czy pola wektorów pro- sensem.
wadzą do pola wektorów biegunowych, pola wektorów osiowych lub pola skalarów;
inaczej mówiąc: operacje le od obiektów geometrycznych (jakimi są wymienione I ĆWICZENIA

t. Co nazywamy polem rotacji (wirowości), a co polem dywergencji (rozbieżności) pola

pola) prowadzą do obiektów geometrycznych. Operacje le zdefiniowaliśmy w ukła­
dzie ortokartezjańskim, a więc ni'e geometrycznie. Mimo to mają one, jak tego do-
I wektorowego?
wiedliśmy stosując przekształcenia orlonormalne, charakter niezmienniczy, a więc
I
i
2. Co to znaczy, Z-
·e ope 1-,·1tory ,,rot i ,,div" s~1 liniowy1ni operatoran1i różniczkowymi
0

I pierwszego rzędu?
geometryczny. Interesuj11ce jest, że inne operacie 11iez111ien11icze w tym zbiorze obiek- 3. Wykazać tożsamości (VII.37), (Vll.54) i (VII.71).
tów dają się wyrazić przez niektóre z tych trzech operacji, np. operacja rol grad 4. Jakie pole wektorowe nazywamy niewirowym, a jakie bczźródłowym? .
(Vll.38), div rot (VIl.55) czy leż div grad (VI!.67). s. Podać definicję potencjału skalarnego i potencjału wektorowego pola wektorowego: Z Jaką
Nic należy jednak wyciągać wniosków ogólnych o nieistnieniu innych obiektów dokładnością jest określony potencjał skalarny, a z jaką potencjał wektorowy, gdy dane Jest pole
czy też innych operacji geometrycznych. Istnieją np. pola gęstości, pseudogęslości, wektorowe mające taki potencjał?
6. Jakie pole nazywamy polem solenoidalnym i jaka jest geneza jego nazwy'!
tensorów, pscudotensorów czy leż gęstości tensorowych lub pscudogęslości tenso- 7. Znaleźć potencjał skalarny pola:
rowych. W algebrze wprowadza się oprócz iloczynu skalarnego, pseudoskalarnego 2
a) 11 = [-2xz-y 2 ; 2yz-2xy; y -x ]
2

i wektorowego także np. iloczyn tensorowy, a wśród obiektów np. poliwektory,

w analizie zaś wprowadza się podstawowe jej pojęcie: pochodną kowariantną pola
1>> 11 =
7
[!L; -~~ ; - _:_'~-'.''__)
7 z
8. Wyk:m;ć, że -jeżeli v jest prędkości'\ liniową punktu ciala obracającego się z prędkością
obiektu geometrycznego. Zagadnienia te należą do działu matematyki noszącego . 1
nazwę kątow, co dokoła osi przechodzącej przez początek układu, to w = --2 rot v.
rac/11111ku tensoroll'ego.
1
Operacja grad/ została przez nas wprowadzona zarówno analitycznie wzorem
9. Wykazać, że rot[f(r)r] = o. . . 'd 1
(VII. IO) jak i geometrycznie wzorem (VI!.9) przez geomctrycwą definicję pochodnej 10. Wykazać, że pole gradfx gradg, gdzie fig są polami skalarnymi, Jest polem so1eno1 a·
kierunkowej pola skalarnego. Geometrycznie, bez wprowadzania układu współ­ nym.
rzędnych i grupowości transformacji, można określić pojęcia rotacji i dywergencji. n. Znaleźć potencjał pola niewirowego:
Uczynimy to w punkcie 5 tego rozdzialu poświęconym operacjom wektorowym a)"= r
w krzywoliniowych układach ortogonalnych. b) 11 = yzi+z.,j+xyk
1
c) 11 = (x 1 -yz)i+(y 2 -zx)j-l-(z -xy)k
Na zakoi'1czenie podamy w zapisie operatorowym niektóre wyprowadzone 12. Znaleźć pole rotacji pola wektorowego:
wcześniej twierdzenia. Mianowicie:
a) 11 = „ = xi + yj + z/1
wzór (V!I.38): V x (V/) = (V x V)/ = o b) 11 = zxi+xyj-1-yzk
c) 11 = -- (xyi-1- yzj-1- zxk)
wzór (VIl.55): V· (Vxa) = VVa =O d) 11 = yzi + z_,j + xyk
e) 11 = (x 2 --yz)i+ (y 2 -zx)j+ (z 1 -xy)lc
wzór (VI !.67): V · (V/) = (V · V)/ = V~l
 VII. Analiza wektorów 300 3. Klika twierdzeń ca/kowyc/1 w postaci skalarnej 301
li
11'
iI
13. Wykazać, że pole e"'(xi-yj-xyk) jest solenoidalne.
14. Sprawdzić, czy pole wektorowe
prawej całka, liczona po tym obszarze V, przy czym funkcje P(M), Q(M) i R(M) \,
X .'t y
są klasy C 1 w VvS. i'\1l\~"'­
b = j ~ a, dx+k (- ~ a,dx+ ~ a,(x 0 , y, z)dy) DOWÓD. W celu uproszczenia dowodu załóżmy, że obszar V jest normalny względ'?m każdej i~
xo Xo Yo z płaszczyzn ukladu wspólrzędnych. Wystarczy wówczas przeprowadzić dowód tożsamości i,;
jest potencjałemwektorowym solenoidalnego pola a(r} klasy C 1 • <lR l\).lI''~i:,
IS. Znaleźć potencja! wektorowy pola solenoidalnego: ff Rdxdy = ~~~ -d~- dxd.vdz (VIJ.77)
a) " = zi+x.i+ yk S V l'S
b) a= yi+z.i-1-xk
16 •. Wykazać, że pole quasi-potencjalne t1(r) klasy C, spełnia równanie a· rota = O.
17. Podać definicję laplasjanu pola skalarnego i jego po".~tać wektorową oraz definicję laplasja-
gdyż funkcje P, .Q i R można przyjmować niezależnie.
Podzielmy P.owierzchnię S na dwie części: górną S 2 o równaniu z = z,(x, y) oraz dolną S,
o równaniu z = z 1 (x, y}, gdzie (x, y) E D (rys. VIJ.2). Kąt między wektorem normalnym do n„
(
nu pola wektorowego. n
S„ a osią OZ jest ostry, kąt między 1 a osią OZ jest rozwarty. Wobec tego kosinus tych kątów \i
18. Wykazać tożsamość jest odpowiednio dodatni lub ujemny. . . . .. . •i
I
V'(/g) =./V 2g + gV 2/+ 2(V/')(Vg) (Vll.72} l'rzcksztalcimy teraz prawi1 stronę tożsamości (VII. 77), sprowadzając Ją do JCJ strony lcweJ, !

19. Wykazać następujące tożsamości: n1ianowicic

a) grad(a · b) = b x rott1+t1 x rotb+ (b · grad)a+ (a· grad}b '2(x, )') 'JR 1 •,(x, y)

b) div(t1 x b) = b ·rota-a· rotb

c) rot(t1 x b) = tHlivb:.._/Hliva+ (b · grad)a-(a · grad)b
(VII.73)
(VII.74)
(VIl.75)
m DR
tlz
dV =SS
„
drr S -- Dz
:1 (.t, y)
1
-- dz= Jl"·
/)
R •
=1<x. y)
drr=

gdzie t1(r) i b(r) są różniczkowalnymi polami wektorowymi.

20. Wykazać tożsamość div(V 2 a) = V2 (diva). =JJ R [x,y,z (x,y)]drr-SJ R [x,y,z (x,y)]drr
2
()
1

of <lf of ()

21. Niech f(x, y, z) będzie polem skalarnym. Czy ---+-·---+-jest obiektem gcometrycz-
. <lx dy dz
nym: skalarem lub pseudoskalarem? ' = ~~ Rdxdy-1- ~~ Rt/xdy = '.fJ Rdxdy
s. s, s
xi+yi
Odpowiedzi. 7. a) z(y 2 -x2)-xy 2 +C, b} C------. 8. Obliczyć rotację v = wxr. Tożsamości
z

2
I
11. a) - r 2 +C, b) xyz+C, c) --{x 3 +y 3 +z3}-xyz+C.
3
12. a) o, b) [z;x;y], c) [y;z;x], ff Pdydz
s
= m~~ I'
dV, {fi Qdzdx =
s I'
i
~~J °i>y dV
,JQ (VII.78)

cl) o, c) o. lS. a) Np. XJ'.i+ (yz- -~- x 2

) k lub . [(zx-y2)i + (xy-z')j+ (yz-x')k), możemy otrzymać, dokonując w (VII.77) przemian cyklicznych: x--> Y--> z--> x oraz P -->.Q--> R-->
3 __. P. Przy zmianach tych orientacja przestrzeni nic ulega zmianie. Dodając stronami (VII.77)
b) np. -~- x 2j+ (~ y 2 -xz) k, lub ~--[(z 2 -xy)i + (x 2 -yz}j+ (y 2 -zx)kJ. 18. V2 (fg)= V[V(fg})= i (Vll.78) otrzymujemy tezę (Vll.76).
2 2 3
.. <l/ il/ il/ .
= V[(Vf)g+fVg]. 21. Nic, gdyż wyrazemc - + - + - m e podlega regule przcksztalccnia
z n"
<lx dy dz
skalara ani pseudoskalara; nic jest ono także innym niezmiennikiem funkcji skalarnej przy z
przekształceniach ortonormalnych.
I
I I
;;,I I
KILKA TWIERDZEŃ CAŁKOWYCH W POSTACI SKALARNEJ I
] I I
I I~
I X
1 I X
Twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego. 1 > Twierdzeniem Gaussa-Ostrogradskiego nazy- y

~
y

~
wamy tożsamość przybierającą w układzie ortokartezjańskim OXYZ postać

{j Pdydz+Qdulx+Rdxdy = ll\' {_~P

s JJ.J\ X
+~Q +~R)
Y Z
dV (VII.76) Vll.2 Vll.3
I'
Twierdzenie Stokesa-Ampera. 1 > Twierdzeniem Stokesa-Ampera nazywamy toż­
w której po lewej stronie występuje całka, liczona po zamkniętej, gladkief i zew- samość przybierającą w układzie ortokartezjańskim OXYZ postać
nętrznie żorientowanej powierzchni S ograniczającej obszar V, zaś po stronie
I) GEORGE GABRIEL STOKES, fizyk i matematyk angielski (1819-1903); ANDRE MARII! AMPERE,
I) MICllAL OSTROGRADSKI, matematyk rosyjski (1801-1862). fizyk i matematyk francuski (1775-1836).
 303
3. Kilka twierdzeń całkowych w postaci skalarnej
VII. Analiza wektorów 302
a te; z kolei w postaci całki kn:ywoliniowcj po /,

f Pdx+Qdy+Rdz
I.
= f f'(x, y, z)dx
/,
co koitczy dowód to7.samości (VII.80).
= fr ( ~_f!:_ - -~g_) dy dz+(!_!__- }R ) dz dx + ( c)Q_ - __oP_) dx dy (Vll.79) Pozostałe tożsamości
JJ oy oz oz o;< ox c)y (VII.84)
s \I ilQ · li ,)~- ~lydz = ,r, Qdy
w której po lewej stronic występuje całka, liczona po zamkniętej, gładkiej i skiero- J) -cl :- dxdy- J) ilz lJ,
S X S
wanej krzywej L, będącej brzegiem powierzchni S mającej zewnętrzną orientację (VIl.85)
zgodną z orieritacją przestrzeni, zaś po prawej stronic - całka powierzchniowa
('('
))
-~R
i)y
dydz:· \I_,)~~- dzdx
)) <lx
= yRdz
l
zorientowana, przy czym funkcjeP(M), Q(M) i R(M) [>ą klasy C 1 na Su L (rys. VII.3). •5 · · s , . kl' ych. x _, y -• z _, x oraz l' - • Q -• R -• I'.
· (VII 80) przen11an cy iczn · · · (VII 80) (VII 84)
otrzymamy, dokonuiąc w · · . . . zmhnic Dodając stronami · • ·
DOWÓD. W celu uproszczenia dowodu załóżmy, że krzywa L jest tak położona w prze- " • t· . " przestrzcm me u 1cg.i ' .
Przy zmianach tych m 1en ,1cJa ..
strzeni; że jej rzuty na płaszczyzhy układu są krzywymi gładkimi nic mającymi punktów osobliwych (VII.85) otrzymujemy tezę (VII.79).
· i są dodatnio skierowane oraz że powierzchnia S ma jednoznaczne rzuty na płaszczyzny układu.
· Wówczas wystarczy przeprowadzić dowód tożsamości
ĆWICZENIA . . ,
)) -~~ dzdx-~) ~~- dxdy = f l'dx (VII.80) . .
1. Posługując sit; tw1crdzemem-
. . Gaussa-Ostrogradsk1ego obhczyc
s s 'I.

gdyż funkcje P, Q i R można przyjmować nic7A~lcżnie.

fł x'dydz+y'dzdx+z'dxdy
Niech równaniem powierzchni S u L będzie S f·r x'+J»+z'=a'-
z= z(x, y), (x,y) E D (VIl.81)
przyjmując S za zew1~ętrz1:ą scltrm:: s eS;o~csa-Ampere'a obliczyć
2. Posługując się tw1cr zcn1cm .
niech wektorem normalnym ;, = [cosa; cos{I; COSJ'] będzie jeden z wersorów wektora N=
f x'y'dx+dy+ u/z
= [!..:_;-~~-;
iJx iJy
-1J. Wtedy
I.
. ·
gdzie L jest dodatmo skierowanym o.
. " ,„ l'ółsfcrc; S
. 1... • -
kri;g1em x .,. Y -
,,• z = O na płaszczyźnie OXY; na okri;gu

.i·1--(-:1+ ,1)
o równanm z = ł' " - "
•
) .
•

tym „rozp1.\c
iJz iJz
- : --: (-1) = cosa:cos{l:cos)' (VII.82)
iJx iJy
a więc związki między elementem dS powierzchni i elementami jej rzutów na ściany układu da„
i da, 1 mają postać
CAŁKOWYCH W POSTACI WEKTOROWEJ
da„ = dScos{I, da„ = dSCOSJ' KILKA TWIERDZEŃ
4 · w przestrzeni gładki łuk
skierowany (AB)
i prowadzą cło zależności
Całki liniowe wektora 11ola. Rozwa:r.my , , (VII.86)
iJz
tfau = - - dan
iJy
r = r(u), 11,,t ~ "~ 1111

oraz określone na nim gładkie pole wektorowe (VII.87)

Wobec tego lewa strona dowodzonej tożsamości (VII.80) jest równa

ff ( iJP
a = a[r(u)] = [a„(u); Gy(u); a,(ll)] . · nc' do krzywej
-JJ
iJP iJz)
dy-+dz~ dxdy , l· (Vll 87) względem skierowanej stycz J
Współrzędna
wektor,1 po ,1 ·
s
i równa calce podwójnej po obszarze D
(VII.86) 0 wersorze stycznym
(VII.88)
ff iJp• ;. (11)
t - -- ·····-
- JJ -;Jy drr,1 (VII.83)
- 11:(11)\ ' ' .
D l·1 v•ektorowego) dana jest rownosc1ą
(zwana ll'Spólrzędną styczną po ' ' (VII.89)
gdzie
P*(x, y) = P[x, y, z(x, y)] a, =a· t
em /11/c11 krzywej jest
Stosując twierdzenie Greena możemy (VII.83) zapisać w postaci całki krzywoliniowej Ska Iarnym elelllellt (VII.90)

) P•(x,y)dx ds= \r(11)\d11

c
 305
. d , całkowych w postaci wektorowej
VII. Analiza wektorów 304 4. Klika tw1er zen
. w··wnętrznym tej części niezależnie od podziału tego łuku,
pola (VII.87) w pun kCIC "
Wektorowym elementem /11k11 nazywamy iloczyn tds i oznaczamy go przez ds; . d· · alu łuku dąży do zera. .
jest przy tym gdy średmca po z1 bolem ~ ads lub ~ ads, przy czym jeżeli
Całkę wek.torową oznaczamy sym .rn L
ds= dr (VIl.91)
a= [ax; Gy; a.], to
Opierając się
na znanej z analizy matematycznej definicji całki krzywoliniowej (VII.97)
skierowanej w przestrzeni (por. część II tego podręcznika), przyjmujemy nastę­ ~ ads =i~ axds+ j ~ ayds+k )a,ds
pującą definicję.
L 1. L •

Dcf. Ca/ką liniową wektora pola a = [ax; ay; a.] po łuku skierowanym AB
Cyrkulacja
nazywamy całkę krzywoliniową skierowaną trc)jki współrzędnych tego pola po . la a po zamkniętej skierowanej krzy-
tym juku. Dcf. Cyrk11lm:ją (krążemem) wektora po · r ·· od dowolnego jej
. " • 1· niow~ wektora tego pola po tej 1~1~ .
Jest to definicja w posfaci analitycznej, we współrzędnych. Równoważna jej wcj C nazywamy c.tłkę I l d k . j·cdnokrotncgo jej przebiegu.
definicja o charakterze geometrycznym jest następująca. punktu po o onamu
punktu do tego samego ,r. a. ds; nazwa cyrkulacja pochodzi od
Def. Ca/ką liniową wektora pola (VII.87) po łuku skierowanym (VII.86) na- Cyrkulację oznaczamy symbolem t
zywamy granicę sumy iloczynów względnej długości części tego luku i współrzędnej
łacińskiego słowa circulus - kolo'. o~~~g.
ole o otcncjalc skalarnym: a = grad/.
stycznej (VII.89) wektora pola (VII.87) w punkcie wewnętrznym jej części, nieza- Wśród pól wektorowych wyroż~ihsn:y P p f kcJ·ą w pewnym obszarze
leżnie od podziału tego łuku, gdy średnica podziału łuku di1ży do zera. . ł f t ola jest jednoznaczną un . . .
Załó:i'.my, że potencJ_a . ego p . . . - .cż, ce· w tym obszarze, m1anow1c1e
Całkę tę oznac~amy symbolem \ a,ds lub ~ a,ds. i obliczmy całkę liiuową pola po krzywej AB J ą J \B
All L
(' \ df (' df - I = f(B)- /(A) (Vll.98)
Na podstawie równości (VII.89) i (VII.91) możemy napisać \ grad/· ds = ) grad/· tds = .) J; ds= )B - A
d/
~ ~
.) AB AB •
) a,ds ) a· ds= a;dx+aydy+a.dz (VII.92) AB • o ·est równa przyrostowi potenc;a/11 wz ut
AB AB All Ca/ka liniowa wektora pola potenc~a/neg J . . oczątk11; nie zalety natomiast
Zależność całki liniowej od skierowania łuku wyraża się następująco:
luku, trn. różnicy potencja/u iw konc11 luku z na 1ego p
od drogi całkowania.
~ a · ds = - ~ a · ds (VII.93) enc ·afne o w obszarze, w którym potencjał
AB BA
Tw. CJ1rk11/acja wektora pola pot :J g
· . . l l 1·est równa zeru.
Obiiczanie całki liniowej jest operacją liniową, bowiem jeżeli a i b są całkowal­ ten jest f1111kąą ;ec noznacznc' . .. · A i B na dwa
. . kni tą Podz1elmY Ją punktami
nymi polami wektorowymi na łuku AB, a C jest stałą dowolną, to D(>WÓD · Niech
. .
c będzie skierowaną hmą ~ . c;' •
.. _ AB i c,
= BA, Jak na rys.
VII 4
· ·
z
(Vll.98) mamy wtedy
luki zgodnie z mą skierowane. C, -
~ (Ca)· ds = C ~a· ds (VIl.94) ~ grad/· ds = f(B}-f(A)
AB AB
c,
~ (a+b)·ds = ~a·ds+ ~b·ds (VII.95) J grad/" ds = f(A) - f(JJ)
('
AB AB AB l
. otrzymujemy tezę: cf grad/· ds= O,
Ponadto, jeżeli punkt P leży na łuku AB, to Dodając stronami powyższe równości

~a·ds= ~a·ds+ ~a·ds

All AP

Przykład. Obliczyć całkę liniową

PlJ

wektora pola a= [y; -x; z] po luku linii śrubowej x =

= cosrp, y = sinrp, z = rp od punktu A, odpowiadającego wartości O parametru, do punktu B,
(VII.96)

-,/ B
a

0
odpowiadającego wartości 2rr.

~ ~

~ a· ds= ~ [sinrp(-sinrp)-cosrpcosrp+rp · l]drp = ~ (rp- l)drp = 27"(7"-1)

AB O O ~Ci
A
Def. Wektorową ca/ką wektora pola (VII.87) po łuku skierowanym (VIl.86) Yll.5
YllA
nazywamy granicę sumy iloczynów względnej długości części tego luku i wektora
20 Mat~nwtyk1' cz. Ul
 wektorów
1.,
306
4. Kilka twierdze1i całkowych w postaci wektorowej 307
Dowiedziemy twierdzenia w pewnym . I
sensie O( wrotnego d ż
Tw. Jeżeli. IV danym obszarze cyrku/ac ·a . o powy szego. Jednoznaczność 11otencjalu. W założeniach twierdzct\. żądaliśmy kilkakrotnie
zamkniętej jest równa zem t I, . .I wektora ciąg/ego pola po każdej linii
jednoznaczności potencjału. Jest to istotne, gdyż np. z faktu, że płaskie pole wek-
' o po <. to Jest w tym obszarze pote1uJalne.
DOWÓD. Z założenia •f. a. l _ . torowe
AIJi>c:.1 '" -
0 wynika bezpośrednio, że
-y X
S a·<lr= S a·ds a= -·-- - i+---
x2+y2 x2+y2·
i= grad/(x, y) (VII.100)
AIJP AC/'

ma (w początku układu nieokreślony) potencjał

P~zyjmi~n~y punkt A za ustalony. Wtedy (r
mmnow1c1e ys. VII.5) powyższe calk' t · ·
• „ . ' I s HJ'l się funkcją punktu P, f = Arg(x, y) (VII.101)
f(P) = S 11 · ds wynika, ze cyrkltlacja wzdłuż konturu C, przedstawionego na rys. VII.6, jest równa
Al'
zeru (bowiem argument punktu P powraca do wartości początkowej), zaś wzdłuż
Obierzmy Q jako punkt bliski punktu p M· konturu obejmujqcego początek układu ulega zwiększeniu o 211:. O tym ostatnim
• • 0 lmy Wtedy
można się przekonać, przyjmując np. za kontur okrqg K:x = 12cosrp, y = 12sinrp,
f(Q)= J11·ds+ f 11 .ds=r(P). r
Al' J J' I- J li • ds 'PE (O; 211:). Wtedy •
l'Q l'Q
2rt
Przyrost funkcji f po dowolnym o I . k
L1f = f(Q)-f(P) = i a· ds
t cm u od P do Q wyniesie f
K
11 • ds = ~ d<p
o
= 211:
l'Q W przypadku dwuwymiarowym pole (VII.100) i jego potencjał (VII.IO!) nie
Z ciągłości pola 11, wynika, że są określonew całej płaszczyźnie. Są one jednak określone w jednospójnym obszarze,
11 = 11(P)+e będącym wnętrzem, np. krzywej C na rys. VII.6, zaś wnętrze okręgu ]( nic jest
ze względu na ich określoność jcdnospójne 1 >. Zagadnieniem tym zajmiemy się jeszcze
gdzie "jest polem dąż:1cym do zera, gdy Q dąży do w związku z twierdzeniem Stokesa-Ampcrc'a.
P. Wobec tego
Llf = 11(P) ·ds+ se . <li·
PQ

. <?zęści~ główną lewej strony tej równości jest ró:i:niczk· . .. c

zna3duJąca się tam całka jest nicskor\czcni . I . cl . • . ,1 d/, a prawej Jej strony jest a. dr gdyż
e m.i ą rzę u wyzszego niż tli'' stod ' '
' lf = a. tlr ' 't

Ale z (VII.13) i (VlI.91) mamy

df = grad/· dr
wobec czego Vll.6

(a-grad/)' ds = o Moi.na wykazać, że jd'.cli w otoczeniu poe7ątku układu pole a(1·) jest solenoi-
dalnc, to
Z dowolności różniczki ds wynika teza I
11 =grad/
" =rot {grad/+ l~All(,\r)d,\] x r} (VII.102)
o
Przykład. Jedną z interprctac ·;fiz •c , I . . .
F~M) = [F,(M); F,(M): F,(M)J w~dlui ::;c r 711/'.1 l111_10wej '.''ektom pola jest praca zmiennej siły gdzie wyrażenie w nawiasie klamrowym jest potencjałem wektorowym tego pola
mianowicie .ywo llllOWeJ drogi będ:1cej skierowanym łukiem AB, (por. VII.65).
LAn = s F· ds = Jr F..«x-1-F,dy+F,dz
l· , Całki powierzchniowe wektora pola. Rozważmy w przestrzeni gładką powierzch-
All All
(VII.99) nię :corientowaną S
Jeżeli pole sil F(P) jest potencjalne o jednoznacz1 . F(x, y, z)= O (VII.103)
praca na dowolnym luku jest równa przyro t . . ' . 1ym potcnCJale w rozważanym obszarze to
po linii zamkniętej jest równa zer~. , s owi potencjału tego pola; praca pola potencj;1ł.nc~; sił oraz określone na niej gładkie pole wektorowe 11 = ll(X, y, z).
1> Definicja obszaru jednospójnego wstała podana w cz~ści II tego podręcznika.

20•
 309
l w postaci wektorowej
4• Klika twierdzeń ca lk owy C 1
VII. Analiza wektorów 308

Współrzędna wektora tego pola względem skierowanej normalnej do powierz-

chni (VII.103) o wersorze normalnym
"
11 =
gradF
+------- =
Fxi+17yj+F:k
+ ---- ... -·····-·····.
- lgradF/ - Jl F; f-7;T+Ff (VII.104}

zwana wspólrzędną normalną pola wektorowego, dana jest równością

(VII.105)
Skalarnym elementem pola powierzchni jesj. dS, zaś wektorowym_ elementem Vll.7
pola powierzchni nazywamy
Wprowadza się także wektorowe całki powierzchniowe
ds:= Tids (VII.106)
a więc )) adS = ;)~ axdS+ j~~ aydS+k )) a,dS
dS = (icosa+jcos{J+kcosy)dS = idydz+jdub:+kdxdy (VII.107) s s s

Zgodnie ze znaną z analizy matematycznej definicją całki powierzchniowej pa. ~Vds = i~~fcosadS+j~fcospds+1c)jfcosydS
powierzchni zorientowanej w przestrzeni (por. część II tego podręcznika), przyjmu- s s

~~ ~Y
jemy następuj11cą definicję. (VII.109)
Def. Całką powierzchniową lub strumieniem wektora pola nazywamy całkę )) a x dS = <:x == \ dS =
powierzchniową zorientowaną, trójki uporządkowanej jego współrzędnych po po- s s cosa costl cosy
wierzchni S.
Jest to definicja w postaci a11alitycz11ej we współrzędnych. Równoważna jej =
. li
1 I
ay
~~\ costl COSJ'
I
a: \ds+
,,,,
definicja o charakterze geometrycznym jest następująca.
ax \ds+k)~\ ax
a~ ay \ dS
ICO~J'
• 1
\
Def. Całką poll'ierzclmiową
lub strumie11iem wektora pola a(x, y, z) przez zo- + j ~J
cosa s cosa cos ti I
.
. .
y odpow1edmo:
rientowaną powierzchnię (VII.103) nazywamy granicę sumy iloczynów pola części i zorientowanej S oznaczam
tej powierzchni i współrzędnej normalnej (VII.105) wektora pola a(x, y, z) w punkcie Całki po powierzchni zamkniętej
(VII.llO)
'.kffdS, ~axdS
wewnętrznym tej części, niezależnie od podziału tej powierzchni, gdy średnica po-
działu powierzchni th!żY do zera.
ffa·dS, :f.f"dS,
s s . (VII 108) możemy twierdzeni!l
Całkę powierzchniową (strumie11) oznaczamy symbolem: Ha.ds. Posługując się równościami (Vll.32~, (VII.92) 1 .
s , , (VII 79) nadać postac wektorową
Na podstawie równości (VII.105) i (VII.107) możemy napisać Stokesa-Ampere a · (VII .111)

~~a.ds=~~ a· dS = ~~ (axcosa+aycos{J+a,cosy)dS =
,( 11 • ds = ~~ rot 11 • dS .
s s s :rr. Y
. o skierowane; krzywe.i zam mę e}
)
k · t · L ;est
. odczytać ją: cyrlc11lacja wektora a(r p . I 111:ę S o brzeg!l L mającą zew-
= ~~ a_,dydz+aydzdx+a,dxdy (VII.108) ! . . . ..
równa strumiemowt rotacji tego po
la przez powierzc z
.
s · t ją przestrzem. L
nętrzną orient(l(:ję zgodną z onen ac , . amknięta i skierowana krzywa .
Zmiana orientacji powierzchni zmie11ia znak strumie11ia na przeciwny. N·1 rysunku VII.8 została przedst,1"."10nal ~ S maJ·ącą zewnętrzną orientację
' . . . , b u pow1erzc m1ą ' '
Przykład. Jedną z interpretacji fizycznych ca/ki powierzchniowej wektora pola jest miara ilości z rozpiętą na mej, jako 11<1 r.zeg ,
cieczy o prędkości przepływaji1cej w określoną stronę przez po-
v(M) = [v.(M); v,(t.f); v,(M)J, zgodną z orientacją pr~estrzent. ·- le . d lad/cą powierzchnię
wierzchnię S. Mianowicie jeżeli fi jest wersorem zorientowanego elementu dS, to ilość cieczy prze- ' „ . l la wektorowego przez az ą g
Tw. Strumicn rotac11 lcazc ego po
pływającej przez ten element w jednostce czasu jest równa v 0 dS = v · lidS, co zostało w postaci
słupka przedstawione na rysunku VIl.7. Przez całą zorientowaną powierzchnię przepływa więc zamkniętą jest róll'll}' zem (VIl.112)
w jednostce czas1r \i v · dS cieczy. Stąd właśnie bierze swój poczi1tck nazwa całki powierzchniowej j} rota· dS = O
s
wektora poła jako strumienia. s
 VII. Analiza wektorów
1)
310 4. Kilka twierdzeń całkowych w postaci wektorowej
DOWÓD. Przetnijmy (rys. Vll. 9 ) gł· lk· . • 311
/: .
rowaną L na dwie części S, i S,. Według ~~1;'. t;';~1kn1ętą powierzchnię S krzywq zamknięt:1 i skic-
Rozważmy w przestrzeni obszar V ograniczony gładką powierzchnią S.
/i SJ rot
s,
11 • dS = p". ds
L
Całkę objętościową funkcji /(r) po tym obszarze oznaczamy
/1
//
I, Hrottt . dS = - l'P" . ds
s,
mfdV
V
(VII.114)
!,/
i'
ii Tezę (VILI 12) otrzymujemy 'k Niech w obszarze V będzie określone pole wektorowe 11 [a .• ; ay; a,]. IYelctorową
S 1 u S 2 __ s. w wym u obustronnego I I
/i ( 0( ania I'owyższycł1
„ •
ró wnosc1,
. . gdyż
ca/ką ol~jętofrioll'ą
pola ll nazywamy
!i
m =im
V
adV:
• V
ax<iV+j m
V
aydV +le m
V
a,dV (Vll.115)

Posługując się równościami (VI 1.50) i (VII. I08) oraz oznaczeniem (VIl.l 14)
możemy twierdze11i11 Gaussa-Ostrogradskiego (VII.76) nadać postać wektorową

'.fy" · dS = mdiv lldV (VII.116)

s
odczytać ją: stru111ie1i pola wektorowego przez z11111k11iętą powierzchnię S zoriento-
------ l waną z.ew11ętrz11iejest równy calce ol(ięto.frio\Vej <(Fwergell(ji tego pola w obszarze
V, którego hrzegiemjest ta powierzcllllia.
Przedstawiona na rys. VII.7 interpretacja fizyczna strumienia wektora pola a
Yll,8 w przypadku gdy a = v jest polem prędkości cieczy, pozwala w myśl (Vll.116) inter-
Yll.9

W sformulowaniu t · d ·
pretować całkę :lJ Il· dS jako różnic<;; ilości cieczy, która wyplynęla z obszaru V
Wier zenia Stokesa-1\m er '•1 . s
1
JCJ brzeg L W obszarze, w którym . t l· p e ' wys!t;;pUJe powierzchnia s zamkniętego powierzchnią S zewnętrznie zorientowaną, i ilości cieczy, która do
obs d 1es t ,tne pole wek to· r
zaru o grywa w analizie wektoro'w 1· ·t t i owe .. ednospójność tego tego obszaru wplynęla. Jeżeli więc całka ta ma wartość dodatnią, to uważamy, że
s o ną rol<;;.
w ograniczonym przez S obszarze V znajdują się źród{a, tzn, punkty, w których
Poniżej fJochmy I ·r· · · (rowno\v·1z·
.
w opa · · · '· ce tntqę ' 11·1' tl e r·1111c11
· ·· zn·1 · . . tworzy sit;; ciecz.
'ICIUO POJęctc homeomorfizmu który hkże Z I f' . '."CJ n.im z analizy) jcdnosp6j11ego obszaru
Der M. . . . ' ' ( e mm1emy. . , Dcf. Źródlem dodatnim pola wektorowego 11(r) nazywamy punkt, w którym
. : . ow1my, ze mu;dzy dwoma obszanmi ·I .
c~1gla, kto.rej d~icdziną jest jeden z obszaró~: z;1ś p1~~c.·10~Iz~ '10'.11eo11101ji'z11t, .icJ.cli istnieje funkcja div 11(r) > O. Zród/em t(jemnym nazywamy punkt, w którym dywergencja pola jest
o wrotna Jest ciągła w tym drugim obszarze a 1· : zec'.\~ z1cdz1ną drugi i taka, że funkcja do nic·; ujemna.
Przykład. Elipsa J"cst ho r·
" • ' CJ wartosc1 wyp ·ł ·. „ .
e llt.!J<I o 1JSZar pierwszy.
' ,
I . I meomor tczna z kol• I .
Mówimy także: źródło o wydqjno.\:ci dodatniej lub źródło o \V)'dqjności t(jem11ej
'c z1 1omeo111orfizm. cm. naczeJ mówiąc: mi„dzy cl1'1,s·1 . k I w zależności od tego, czy w otoczeniu punktu ciecz jest „wytwarzana" czy „znika".
~ · • ' 1 o c111 zacho-

Dcf. Przestrze1111yn1 obszare111 powier..,.c/111iowo . Dlatego właśnie pole solenoidalne nazywamy także polem bezźródlowym.
krzywa zamknięta bez zawęźle1\ i pu11kto'w •. I k 1ed11osptlj11y111 nazywamy taki obsz·11· ·z·e k „ I
wi l · I wie o rotnycl l · · " ' . az( a Twierdzenie (VILI 12), które dla pola solenoiclalnego ma postać
erze 1111 1omcomorficzncj z kołem i leż·1cc; w t I 1, eząca w tym obszarze, jest brzegiem JJO-
• 'J yn1 o )SZarzc.
PrzyJ~lady. Jednospójnymi powie1zchniowo ., „ . :IJ a· ds= o, gdzie " = rotb (VII.117)
nętrzne kuh, kula z wyjętą z niej mniejsw kulą. o1·l~sz,11'.11111 prz:~trzennymi są: wnętrze kuli zcw- s
kuh · t · ·, " ' • 1 te są JednospoJn
' z WYJ\! ą z lllCJ srcdnicą wnętrze l . „ ·
· b '
ymi 0 szara mi przestrzennymi.
' . oi llScl, zcwm;trzc torusa. . wynika bezpośrednio z równości (VIJ.55) oraz z twierdzenia Gaussa-Ostrograd-
Z twierdzenia Stokesa-Ampcre"1 b „ , . skiego (VII.I J6).
w prze t ' ezposredn10 wynih ,• .. r·
s ~zennym obszarze jednospójnyn I· .. ,, ' ze Jeze I pole a(r) jest Tw. Jeżeli pole a(r) jest w obszarze jed110.1;uijnym polem potencjal11ym, to
po każdej krzywej zamkniętej leż·ice.i w : po cbm potenc1alnym, io jego cyrkulacja

f
gradf- clv = o
' ' " ym o szarze, jest równa zeru: mV
grad/dV = {f.f JS
s
(VII.118)

L
(VII.! 13) DOWÓD. Z oczywistej rów11ości dla każdego stalego wektora c: div(fc) '°' L • grad/i z twier-
dzenia Gaussa-Ostrogradskicgo (YII.116) wynika
 313
. wektorowe w krzywoliniowych ukl. ortogonalnyc/1
Vtl. Analiza wektorów 312 5. OperaC)e
Od11owicdzi. 13. Gdy " = grad/, to (rys. VII.IO) f(P)-f(Po) = PJ~P /1 • tls. . .
c· mV
grad/dV = c · :ff fdS
S
.
14. Obliczyć całkę liniową pola potencjalnego po
odcinku OP wprowadzając wzdłuz mego para-

metr AE (O; I). 15. a'/2. 16. O.

skąd ze względu na dowolność wektora c wynika teza (VII.118).
Przyjmując w (VI 1.118) f = 1 otrzymujemy z P(x,y,z)
fJ<1s =o (VII.119)
s
Ponadto zachodzi tożsamość .
m
/

Po(Xo,l/o.ZoJ
rotadV = - :[f ll X dS (VII.120) X V!l.10
V S
y
DOWÓD. Z równości (VII.74) wynika, że dla każdego stałego wektora c:div(a x c) = c ·rota:
a wit,:.c na podstawie twierdzenia Gaussa-Ostrogradskiego (VII.116) możemy napisać KRZYWOLINIOWYCH UKŁADACH
OPERACJE WEKTOROWE W
c· ~~~ rotadV = :[f (11xc)· dS = -·c· f} axdS 5
ORTOGONALNYCH . .
V S S • ·.· . zkow eh Weźmy pod uwagę jednospójny
skąd ze względu na dowolność wektora c wynika teza (VII.120). Geometryczne definicje 011eratorow ~OZDllC . sy ;rientowaną zewnętrznie. dom- w
. · ghdką pow1erzc m1ą z ' .
obszar V ogramczony ' , f k . kl· y C . skalarną f I wektorową
. . . --;; - Vu S rozpatrzmy un CJe .is i. , , .
ĆWICZENIA kntętym obszarze - . t . wierzchni zachodzą rownosc1:
_ [ . li . a ]. Dla tego obszaru 1 eJ po
. 1 •. Co nazywamy całką liniową wektora pola? a - {IX' Y' Z
2. Co to jest cyrkulacja wektora pola?
:1. Sformułować własność całki liniowej oraz cyrkulacji wektora pola potencjalnego. (VII.118) ~~~ grad.fdV = '.if fdS
4. ·Podać przykład fizycznej interpretacji całki liniowej wektora pola.
5; Co nazywamy całką powierzchniową wektora pola?
6. Podać przykład fizycznej interpretacji całki powierzchniowej wektora pola.
7. Jaki obszar przestrzenny oraz jaki obszar plaski nazywamy jednospójnym?
(VII.120) mV
rotadV = -ff a
S
X dS

8. Zapisać i wysłowić twierdzenie Stokesa-Ampere'a w postaci wektorowej.

9. Zapisać i wysłowić twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego w po~taci wektorowej.
(Vll.116) ~~~divac/V = '.~a·dS
10. Co to jest żródło pola wektorowego· i co to znaczy: pole rotacji jest bezźródlowc? v . . . lkow eh w lewych stronach powyższych
11. Wykazać tożsamość (VII.113). Ze względu na ciągłość wyrazen pode.a y . , ·1 m obiętości V obszaru
12. Wykazać, że dla każdej krzywej zamkniętej zachodzą równości . . 1 całki zastąp1c I oczyne J . • •
równości można występujące w mel '. b rze· ta średnia wartość, dz1ęk1
· · f k „ odcałkoWeJ w tym 0 sza ' ·
fr·ds=O, ~f>c· ds= O v j średniej wartosc1 un „CJI .P łych' Jest
. .
rowna wartosc1
, · funkcJ'i podcałkowej w pew-
·
L L własności Darboux fun k'CJI ciąg ' . · h lek) Stąd
gdzie r jest wektorem wodz<1cym punktu, c -- stałym polem wektorowym. . M* E V (na ogół różnym dla kazdej z tyc ca .
nym pun kcie '
13. ·Podać wektorowy zapis wzoru (VII.49).
14. Wykazać, że jeżeli w otoczeniu punktu 0(0, O, 0) pole wektorowe /1 jest niewirowe, to Vgraclf(M*) = ff>.rds
s
l
a= I
grad C-1-!}11(.łr)d.łj · r) (VII.121)
o Vrota(M*) = - '.ff ll x dS
s
Obliczyć strumieri wektora pola r przez zewnętrznie zorientowaną powierzchnię czwo-
lS.
rościanu ograniczonego powierzchniami x+ y+ z = a, x = O, y = O, z = O, a następnie. sprawdzić
wynik· stosując twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego.
Vcliva(M*) =ff"·
s
dS
16. Obliczyć cyrkulację wektora pola 11'= [y+z; z+x; x+ y] wzdłuż okręgu x 2 + y 2 +z 2 = . . . ·. któr~'~'będ~ietK§ o.zna-
. o przejścia grantcznego, . . . . .,; .. ;.: .·J···. k
= a', x+ y+ z = O, a następnie sprawdzić wynik stosując twierdzenie Stokesa-Ampcre'a. Dokonajmy teraz następująceg , . d . d ·w· oln"m ristal·o·ny. m··.·.·.\\pun -
17. Wykazać, że dla zamkniętej powierzchni Si ograniczonego przez nią obszaru Vzachcidzą I . ,·cie M bę zie o J • ' ł dl
czać symbolem V-> M. Ni~c l mn:~o\\ i , si tak, by pozostając śtal:fg a . ca
równości
tem obszaru V i niech pow1erzcł1111.1. S kurcz~d .ę s·ę punkt M isktóregt? ~redmca
fyr·dS= V, rrf _!_ dV = ff, -~- r · dS . , · trz ktorego znaj Uje 1 ..,· · '<·.:· •···
3 JJJ „1 JJ' „1 ' f}rxdS =o była brzegiem obszaru, WC\\ 11 4 < ,.•.-;· l'l~:
s V s s <';/•'
·!\i;,
::~l
,,,, '"'';::;..;;,,~,~t:. ~·.~„;,~:l:~:~·:\;~~,;>;
 '1

I
315 I
e w krzywoliniowych ukl. ortogonalnych
VII. Analiza wektorów 314
5. Operacje Wel(torow I I 1
I
. Ustalając dwa spośród parametrów, n~. !12 = C2 i l/3 = C3 otrzymamy w prze-
dąży do zera. Przy powyższym przejściu granicznym punkt A1* dąży do punktu M, strzeni linię parametryczną lit 0 równam u R = R(llt, C 2 , : 3), której wektorem
a ostatnie trzy równości dadzi1 się zapisać w postaci ·I · w·mym zgodnie ze wzrostem parametru lit, Jest 11
stycznym, s ocro ' ,
:ffs /dS \>
~1~~ l-~~;:-; ~;i; ; ~~;J
(VlI.127)
gradftM) = lim (VIl.122) Rt : = =
V-i.Al V
Różniczkując (VII.126) względem ll2 łub l/3 otrzymamy

l··~~2t; ·~:; ~:\

{JaxdS
rota(M) = lim s (VH.123) R2 := ())R_
V-•M V ( 112.

:ffs a· dS iJR [ 1)Xt . <)X2 . ~''.]

R3 : = .1)1/,- = -b;,;·, )Jz'3-, -iJt13.
diva(M) = lim ·-----·--·-· ·--·-- (VII.124) . b · · ł1oclz·1 trzy linie 11arametrycz-
V Przez każdy punkt rozpatrywanego o szai u pi zcc ,, . . I
R R i R tworzą bazę wtedy I tylko wtedy, gc y
· Powyższe trzy równości można uważać za de/inh:ie geometryczne operacji wek- nc, których wektory styczne t, 2 3
torowych grad, rot i div, gdyż po ich prawych stronach występują pojęcia zdefinio- VXt <t'l'.2 VX3
wane wyłącznic na drodze geometrycznej, bez użycia układu współrzędnych. .. <h~-t. ·slit- ;)11 t
Weźmy teraz poci uwagę gładką zorientowaną powierzchnię, a na niej jedno-
spójny obszar S ograniczony gładką dodatnio skicrowam1 krzywq L. Niech w prze-
strzennym obszarze zawierającym § = Su L dane będzie pole wektorowe
l 1
R 1 R 2 R3 = det . iJ.x;
S1i.a "".
VXt
ou2
1)X2
-bu2
().\'.3
0112
;60
(VII.128)

a = [a.,; Gy; a,] klasy Ci. Dla tego obszaru i tej krzywej zachodzi znana nam rów- i!xt ÓX2 dx3
ność d!13 Óll3 0113

(VII.Ili) Hrot„adS =fa· ds co obecnie przyjmujemy.

S L Lokalnie jest wtedy t<ikżc odwrotnie, mianowicie
Dokonamy przejścia granicznego, oznaczanego symbolem S -> M, gdzie M ) !13=ll3(Xt,X2,X3)(Vll.l29)
'" x2',x)
fit = 111 (·'t'. 3' u 2 =ll2(Xt,X2,X3,
'
jest dowolnym ustalonym punktem rozważanej powierzchni, nalc:i.qcym do obszaru . p li = C 1 , otrzymamy w przcstrzem
S. Niech mianowicie krzywa L kurczy się tak, by pozostaj;1c stale gladka (i le- Ustala1'<1c jeden spośró d paramc t row, n . t . . .
· · · I · anc·1 rownamc
powierzchnię parametryczną o paramctrac 1 !12 1 ll3 m, ' '
żąc stale na rozważanej powierzchni) była brzegiem obszaru, wcwmitrz którego
znajduje się punkt M i którego średnica ciąży do zera. Przy powyższym przejściu R=R(Ct,11 2 ,11 3) lub llt(Xt,X2,.X3)=C1
granicznym punkt A1*, w którym realizuje się średnia wartość wspólrzędncj normal- powierzchnię jest
której wektorem normalnym, orientującym
nej rot„a, ciąży do punktu P,,f, wobec czego
. ()fit . <~~ t . i)ut·1 (VII.130)
fa· ds grad 111 = · ·„. , • ' ) •

\ . 1)Xt d.x2 <.\'.3

rot„a(M) = lim !-----··· (Vll.!25)
s-M S Analogicznie obliczamy gradient funkcji 112 i 113
Ze wzorów (VII. IO), (VI l.!25), (VII.124) i (VI 1.67) skorzystamy poszukując
g rad11 2 =
. c)u 2 • d11 2 .. du2.
-·~-, ·-·-,
.'l
wzorów na gradient, rotację, dywergencję i laplasjan w krzywoliniowych układach
ortogonalnych.
l . 1)X 1 ÓX2 <)X3

Operatory róźniczkowe w krzywoliniowym układzie ortogonalnym. Niech w trój-

W):'miarowcj przestrzeni euklidesowej E 3 z wprowadzonym w niej układem orto- ·- .1 dzą f P)' po1\'ierzcl111ie
Tw. Przez kat.dy punkt rozpatryll'a11ego obszaru p1„lec 1~ . l- twor-ą bazę
klirtczjat1skim OX1 X 2 X 3 będzie dany punkt 1H(.\' t, x 2 , x 3) nalcżqcy do pewnego r / gnd 11 grac 11 2 I giac l/3 "
parametryczne, których 1re1ćtory norma ne ' t' · . R
przestrzennego obszaru i opisany wektorem wodzącym O 11/ = R, zależnym od
·-"l{'.(ll'.111 haz)1 11t11•orzo11ej przez wektory R1' R1 I 3.
wzajemną \\ -„
trzech parametrów u 1 , 11 2 , 11 3 w sposób następujący
.
DOWOD. .
Dowodzimy . ·, · . k li,
tego tozntcz J"tc ukhd
'
riiwnat1
(VII.126)
u.= u.[x,(111, /Iz, u,), x,(11,, u„ u,), x,,(111, u„ u,)], a= 1, 2, 3
przy czym funkcje x 1(ua) są klasy C t, tzn. mają pierwsze pochodne cz<tstkowe ciągle.
Wit. Analiza wektorów
316 5. Operacje wektorowe w krzywoliniowych ukl. ortogon·a/nych 317
Mianowicie
i zgodnie z (VII.131) zachodzą następujące związki:
ou._ = _ou._ ~:"-'-.+_du.__ ~ + ilu. th·" <lu. clx,
Oup ox, ou11 eh-, ou11 a:,-;;- ou11 =
3
I>~~-
i=I •I
'
Ullp
(VII.131)
I
Iz. = Ii~ C( = J ' 2' 3 (VI..132)
Jest więc
I A

gradu.· Rµ = o.11 grad 11. = "fi~- e. .(VII.133)

co, jak wiemy, jest charakterystyczne dla baz wzajemnych (str. 159). t1R = 111d111e1 +H2du2e2+1i3d113e3 (VII.134)
Współczynniki
I:{., będące funkcjami punktu, są oczywiście długościami wek-
Mówimy, że przy spełnionym warunku (VIU28) zbiór linii
torów R.; na_zywamy je współczynnikami Larnego 0 i obliczamy ze wzoru
R "= R(u1' Cz, C3), R = R(C,' liz, C3), R = R(C 1 , C 2 , u 3 )
oraz zbiór powierzchni (VII.135)

R = R(C1,112,113), R = R(111,C2,113), Utwórzmy „krzywopowierzchniowy prostopadłościan" (rys. VIl.12), którego

przeciwległymi narożami są: pun~t M o wektorze wodzącym R(M) oraz punkt M'
tworzy krzywoli11iowy 11klad WJ]Jó/rzędnych. Linie
tego układu nazywamy liniami o wektorze wodzącym R(M)+dR, krawędziami i ścianami zaś są odpowiednie linie
wsp~lrzęd11ych (łub liniami wspólrzędnymi), zaś
powierzchnie - powierzchniami i powierzchnie parametryczne o długościach krawędzi
wspolrzędnych (łub powierzchniami wspólrzęd11ymi).
dl. = If. du.'· o:=l,2,3
Dcf. Krzywoliniowy układ wspólr d ·f1
d · k· , . . zę nyc nazywamy 11kladem ortogo11al11ym o polach ścian
~z1;. w .izdym punkcie trzy przecmające się linie współrzędnych są ortogonalne:
dS1 = II 2 !13 du 2 d113,
i o objętości
R. · Rp = O, a =;6 fJ
Układ ortogonalny charakteryzuje się dV = ll 1 H 2 JI 3 du 1 du 2 d113
tym, że w każdym punkcie grad u. jest
kolinearny z R., a = 1, 2, 3 (rys. VII.l l). Przyst;ipimy teraz do zapowiedzianego obliczania operacji wektorowych we
współrzędnych ortogonalnych.
N iech w krzywoliniowym ortogonalnym układzie współrzędnych u., a = 1 , 2, 3,
dane będzie pole skalarnef(u 1 , 11 2 , 11 3 ) klasy C 1 • Współrzędne Ila wiążą się ze współ­
rzędnymi ortokartezja11skimi x 1 , i= 1, 2, 3, zależnościami (VII.129), dzięki czemu
funkcja
f = f[111(X 1 , X2 , X3), ll2(X1, X2, X3), ll3(X1, Xi, X3)]
jest też klasy C 1 względem zmiennych x 1 •
Uz Z definicji gradientu (VII.IO), wynika, że
Uz
o j . af . df • of
gradj = --·--1+··-'-1+--k =
ax1 ÓX2 OX3
X1 3 3 3

Vll.11 = "_<~f _011._ i+ 'V of 011. i+" of ou. k ==

Vll.12 L_i ou. oxj
a;;:; 1
L_i ou. ox 2
ci== l
L
a:= 1
011. ox3
3
. Przyjmijmy, że rozważany układ. jest ortogonalny· wtedy
-·
m ozna t ·
u worzyc bazę ortonormaln·1 (e
' '
'k
k 'd
A A
k ·
w ·az ym pun cie
)
= ".JL(~"-
L ou. OX1
i+-i!..1!!... j+ ou.
OX2 OX3
k) =
( R i . Rz, R3) lub bazy (grad11 , graclu
' '' i• e2, C3 w wym u unormowania bazy
, graclu ). Wtedy
a.:::::1

I' = L -- --
1 2 3 3 3

R~ =Jl/ii.,
of 1 of e.
li.> o, o:=l,2,3 ----grad
c)u.
u.
Ha au.
A

grad u. = h. e. ' h. >O, a = I, 2, 3

a:..: 1 a:::: 1

'' GAlllUEL LAMi;, inżynier i matematyk francuski (1795-1870). ;

 319
5. Operacje wektorowe w krzywoliniowych ukl. ortogonalnych
VII. Analiza wektorów 318
stronami przez pole obszaru dS 1 (a właściwie przez jego część główną liniową wzgl«-
Wobec.tego dcm różniczek) i otrzymujemy
1 [c)(a3/f3) <)(aiH2)]
(VII.136) roli a = - · - · ·--·· -·-·· -. -·--·--· - - ··-··-·
llifI 3 011 2 , Ó113
Przez zastosmvariic przemiany cyklicznej można otrzymać pozostałe współ­
IDcf. IYspólrzęd11y111i ·/'izycz11y111i wektora
·· · "o 1·11110wym
w ki·zy"' · układzie orto- rzędne fizyczne rotacji. W zapisie \vyznacznikowym przybiera ona następującą postać
gona nym naz~wamy ~spółrzędnc tego wektora względem bazy unormowane· tz
bazy powstałej
•
w wy111ku
· •
zastąpienia
np • wektorów R • icli \I1crsora1111. e• . J ( ,n. A ), u, ei H2 ei H3 e3
t) c) (VII.138)
'' i . R,) s4 wspołczynn1kan11 Jego rozkładu
· .. U w a g a. Wspólrzędnc wektora 11 w bazic (R R . . . .. . .. c)
w teJ bazie a wi"c liczb·1i11i· ' z . , I
a , a 1 a , gt y " = 0 1R 1 +"fil Jl 2 + a3 /, . , . rota= du~-
l„ n.izywamy JC wspólrzęd11y111i
., ( " , . ()1/2- c)113
ko11trawaria11t11ymi wektOI"l" S'I one id Hi HiH 3
gdy .baza (R R R ) . ' ' '. en 1yczne ze współrzędnymi fizycznymi wtedy i tylko wtedy
. 1, 2, , Jest 01 tonormalna. ' Hi a2 /-[3l13
lf1 a1

Współrzędnymi fizyczny.mi gradientu w b az1e

. ortonormalncj są więc · Dywergencję pola a obliczymy, korzystaj[\C ze wzoru (VII.124) i przyjmując
za obszar V obszar ograniczony ścianami omawianego już „krzywopowierzchnio-
I of wcgo prostopadłościanu", przedstawionego na rys. VII.12. Strumid1 wektora poła
a. = li; ou. ' a I, 2 • 3 (VII.137)
przez powierzchnię będzie sumą trzech ró7,nic strumieni przez powierzchnię wyj-
=

( wektorowe a(u 1 ' 11 2' 1/3 ) kl',1sy C 1 11ędz1c

fizy Niech. pole . dane swoimi współrzędnymi ściową i wejściową. Np. przez ścianę dS, wychodzi w przybliżeniu strumie11
cznymt
. a. u 1 ' 112 , 11 3 ) , a _- I , 2 ' 3 • J> oszu ka.pny
. wzoru na rotację tego pola -a 1Iill duidi1 , a przez ścian« dS; wchod1.i w przybliżeniu strumiet1
1 3 3

a Hi Jf + i)(<!._1 1!i!!3-~ du 1 ] du 2 du 3 , a wi~c część główna, liniowa względem róż­

8
l 1 3
du1

~--'\,
niczki, wynosi

Za po111ocą przemiany cyklicznej, otrzy111ujcmy pozostałe części strumienia -

Vll.13
przez ściany dSi, ds;, dS i dS;. Dodając otrzymane wyniki i dzieląc przez objętość
3

skierowaną linię zamkniętą ~ 1;rzyJmUJąC

w układzie ortogonalnym, posługując się wzorem (V I I.125) i . . obszaru ma111y
MABCM "k za L
rotacji wzg! d . ( ' Jd n<1 rys. VIl.13. Wspołrzędną fizyczną (YII.139)
ę cm OSI 111 tzn. wersora e,) znajdziemy, licząc kolejno
diva=
~ a· dr= a 2 H 2du 2 (VII.137),
J\fA
Na podstawie wzoru (Vll.67) możc111y połączyć wzory (VJJ,139)
co doprowadza nas do wzoru na laplasjan pola. skalarnego
~ a· d1· = [a 3 H 3 + <~(c_r?.Jh}_ du ] du
All . 0112 2 3
(YII.140)
· l l /l3 J <Ili
[a 2 JJ2 + -d(ai V~(=
\,I
J\ a. dr = - --- HJ i ii~HiHJ
/JC t/11 3 •

~ a· dr = -a 3 !{3 d113 (:WICZENIA

CM 1. Przedstawić operacje wektorowe grad, rot, div i V 2 w układzie: a) walcowym, b)sfcrycznym,
stąd przyjmując oznaczenia wprowadzone na str. 193 i 194.
Odpowiedzi.
~r 1 ,
1. a) grat!{= - - t•o+ ---· ___ :..-
ar e,, + __ar: ;;,
tle 11 tl<p Dz
 .321
VII. Analiza wektor6w 6. Funkcje harmoniczne

Tw. Jeżeli w obszarze V ograniczo11ym powierzch11ią za111k11iętą S dwie fimkcje

rot a= (...!..e 00
:. - i)a,,,_) e~ +(-~!~u_ - ~a, ) li + [~ ~ea'I' 2_ - .I O(ly]
harmoniczne są identycz11e mi S, to są identyczne w obszarze V.
A
iJ<p iJz iJz iJ "' - --- e,
e e ile e <l<p
DOWÓD. Niech V''I'• = O i V2 cp 2 = O w V u S, a ponadto f = q1, -<p 2 O na s. Wtedy =
diva= +[!5~a2-+':;;-+ il(~,)-] także V'/ s O w V i zastosowanie trzeciej tożsamości Greena (VII.143) daje

V'/= ~[-~-(e
e ile
lf_)+~(~~lf_)+~('
Of! il<p e ilcp
1
il/)]
iJz ~ iJ~-
mJ'
(grndf) 2 dV = O

skąd grad/"' o w V. Wobec tego f = const na V; skoro zaś jest zerem na S, to i w V, co kończy
. 1)/ 1 il/ 1 il/
b) grad/= -e,+----e
ilr
A

rsinO iJrp "'

+--li
r iJO
0
A

dowód twierdzenia.
z powy:ż.szego twierdzenia wynika że: .fimkcja harmoniczna w VuS jest jedno-
rota = --~-[-'~(a,,s:nl!!._ _ _c)_<1u_]~
· rsmO ,){) iJ<p er+ znacznie okre!;/ona li' V przez swoje wartości na S.
Zastosowanie pierwszej tożsamości Greena do funkcji f =l i g = <p pro-
+~[iJ(mo) _ cla'-]li"'+~[-1- iJa, _ iJ(n~,~~]e0 wadzi do tożsamości
r iJr tlO r sin O tlrp or (VII.144)
•f.f, ,)<p dS = \'li 'V 2 <pdV
diva=-~ iJ(r'a,) ___ .1. iJa,„ I iJ(sinOao) } i)11 J.~
r1 iJr I rsin-0 + o<p-+ rsinO -----dO____ _
a ta z kolei do stwierdzenia, że cal/w powierzchniowa pochod11ej normalnej fimkcji
V.2/=_!__-~-(r2_!f___)------~---'l:!_
,. > 1
r
I 2 2
tlr
·
2I
<lr
il (.
2 +---·--·-'··-- smO
r sin 0 <lrp r sinlJ c)IJ
tlf)
-~i-ii-
harmonicznej po zamkniętej gładkiej powierzchni jest równa zeru

w VuS (VII.145)
<j'f _,)rp dS = O, gdy
6 FUNKCJE HARMOŃICZNE ·;; Óll
Tw. Jeżeli pole wektorowe a klasy C 1 w VuS jest w V bezźródlowe i niewirowe
Zastosujemy
, . . ·,twierdzenie Gaussa-Ostrogradskicgo (VII . 116) co
I po Ia we k torowego oraz jego współrzędna normalna na S jest tożsamościowa rów11a zeru, to w VuS
qt1.1si-potcnCJal_ncgo a =fgradg. Wtedy, biorąc pod uwagę (VII.16), otrzymamy
jest 0110 zerowe.
pod całką pow1crzchniow:1
DOWÓD. Mamy wykazać, że jeżeli pole a klasy C 1 spełnia wnrunki
(VJI.146)
/gradg ·ds= /(n· gradg)dS =/-ag ds div11 s O w VuS
011 (VII.147)
rolli so" w VuS
biorąc ·zaś pod uwagę (VII.69), pod całką objętościową (VII 148)
11 11 ::=O na S
(/V 2 g+ grad/· gradg)dV
to lis o w VuS.
St11d Wynika pierwsza tożsamość Gree11aO
z (Vll.147) wynika istnienie potencjału skalarnego f
ff!-~~ t!S = 2
m/V gdV+mgrad/· gradgdV (VII.141) li= grad/
S V V a z (Vłl.146) że jest to potencjał harmoniczny, bowiem
a z niej druga (symetryczna) tożsamość Gree11 a
V'f= O
f g Warunek (VJl.148) można więc zapisać następująco:
f' / I_q!_ !>..!L
011 011
ds = )~) /~2r v2g Idv
' 1
g
(VII.142)
,lf = ()
<l11
i trzecia tożsmno.fć Greena Z trzeciej tożsamości Greena (Vll.143) wynika

fi-:::
.
dS = mrv~(dV +
V
m
V
(gr·ad/)2dV (VIl.143)
grad/= o
co ko1iczy dowód twierdzenia.

·, ·, Def. Fzmkcją _har111on'.'cz11ą "! obszarze V nazywamy funkcję <p klasy C 2 , speł­ (:WICZENIA
ni.1J4cą w tym obszarze rowna111c Laplace'a: v2<p(M) = o, ME v.
t. Sformułować wszystkie trzy tożsamości Greena.
0
GEORGE GnEEN, matematyk i fizyk angielski (1793-1841). 2. Co to jest funkcja harmoniczna?

21 Ma~cmatyka c1„ Jl[

VII. Analiza wektorów

3. Polem harmonicznym nazywamy pole wektorowe 3·ednoczcs'n"

Uzasadnić nazwę i zbadać, czy pole a = -~ ; jest harmoniczne
· · ·
. . 1e rnew1rowe 1
322

hczźródlowe.
l
.
r

5; Wykazać, że jeżeli funkcja harmoniczna w VuS ma na

c1owo równą zeru, to jest stała w V.
'
s
.
4. Wykazać, że jeżeli funkcja harmoniczna w VuS jest n·t
to jest także tożsamościowo równa zeru w V.
s to:i:sa · · ·
. ' mosc10wo rowna zeru,
pocho I . I .
< n4 norma n4 tożsamoś- „
I
I
!
VIII
ROZMAITOŚCI RÓŻNICZKOWALNE
_,
Odpowiedzi. 3. Tak. 4 i 5. Skorzystać z trzeciej tożsamości Greena. I
I
'i
'
i'

ALGEBRA TENSOROWA

Iloczyn tensorowy przestrzeni wektorowych. Niech X i Y będą dwiema przestrze-

niami liniowymi nad ciałem R. Przez X x Y oznaczamy ich iloczyn kartezjai'!ski
o elementach (.x, y), gdzie .x EX, y E Y. Następnie konstruujemy opierając się na
bazie tego iloczynu kartezjar\skiego liniową przestrzC1'1 funkcyjną, oznaczaną 1 >
przez E(X, Y), której elementami są funkcje przybierające wartość różną od zera
tylko w sko11czonej liczbie punktów należących do Xx Y, a której nieprzeliczalna
baza składa się z funkcji, oznaczanych przez (x, y) i równych zeru w Xx Y wszędzie
poza punktem (x, y), w którym przybierają wartość równą jedności. Z kolei tworzy- ;,
I
my liniową podprzestrze1J. 2 > N(X, Y) przestrzeni E(X, Y) jako przestrze1\. genero-
miną przez wszystkie funkcje o postaci
(Xi +x2, y)-(.'\'.1, y)-(x2, y), (x, Y1 + J'2)-(x, Y1)-(x,
_
Y2)} (VIII. l)
(ax,y)-a(x,y) (x,ay)-a(x,y)
gdzie x, x 1 , x 2 EX, y, y 1 , y 2 E Y, a E R, przy czym N(X, Y) jest zbiorem wszystkich
sk01iczonych kombinacji liniowych swoich generatorów. Ostatnią czynnością jest
utworzenie przestrzeni ilorazowej E/N.
Def. Powyżej określoną przestrzer1 liniową Ef N nazywamy iloczynem tenso-
rmvym przestrzeni liniowych X i Y i oznaczamy przez X@ Y. Przekształcenie
k: Xx Y ""-• X@ y (VIII.2)
k: XxY=i(x,y)r-•x@y=k(x,y)eX@Y (VIIl.3)
nazywamy prHksztalceniem kanonicznym (jest to epimorfizm); x@y nazywamy
tensorem prostym (lub iloczynem tensorowym elementów X EX, y E Y); skoilczoną
kombinację liniową tensorów prostych nazywamy tensorem.
1
> Fr. espace - przcstrzc11.
2
> nazywany jądrem. Fr. noyau - jądro.

11'
 325
'VIII. Rozmaitości różniczkowalne 324 I. Algebra tensorowa

Zauważmy, że wskaźniki dolne (kowariantne) wprowadzają do reguły transformacji

. Tw. ~rzeksztalcenie (VIII.2) jest dll'uliniowym przekształceniem przestrzeni
macierz A, górne zaś (kontrawariantne) -
1
macierz A- •
X I . zloczyn tensoroll'y X® Y (a więc k' E L(X , Y·, X'r.:A
Y na = Y)) , przy czym zacIzoczą
l
następu;ące tożsamo.fri: Tw. Przestrze1i Xt: = (@x}® (®x*) jest izomorficzna z przestrzenią f1111kcjo-
(a1X1 +a2X2)®y = a1(X1®Y)+a2(X2®Y)} 11alóll' wieloliniowych L(X*, .„, X*, X, ... , X; R).
(VIII.4) ~.---"
I' q
x®(a1Y1 +a2Y2) = a1(X®Y1)+a2(X®Yi)
DOWÓD. Niech f będzie funkcjonałem wieloliniowym, określonym na przestrzeni (0x•) x
oraz, jako przypadki szczególne powyższych tożsamości

O®x = x®O =o x (~x) o wartościach t·zeczywistych

(-x)®y = x®(-y) = -(x®y) f=f ·('·:':., „.,~,
• p .„ ... ,.\'."")
.\,
l q
= 1( 1
.\ltc ~
. ,il , ... ,)i.. "e }p ,.x,1, e11 ,
1 I
„.,.\ .iq').:..
q
e. 1" -

W. ' Tw.. Niech X i Y ozna~ząią przestrzenie ll'ektorowe, dim X= 11, dimy= 111 • 111 ... jp i_ 1: ./1 )q
tedy dnn(X® Y) = 11111. Niech (e1)1.:;n będzie bazą 11rzestrzeni X a (j') . b · = i 1-·· i,, .\h ··· ·'Jv -~ .„ ;;
· y "" i . "• 1 '"'"' azą
przestrzem · rr tecy (e1®J1)1.:;11, i<m jest bazą przestrzeni X® Y. przy przyjętym oznaczeniu współczynników
11 e. 1 (VIII.Il}
DOWÓD.
. Pominiemy
. trudny
. dowód d o tycz4cy
· ·
wymmru. ·
Natonuast zauważmy że każdy /•„·
11 ..•11 · - !(1.i•
1,,• .- . ' •.. , e •'•1 ... , e.)
,,,.
tensor prosty mozna ·przedstawić jednoznacznie w postaci kombinacji liniowej ' będących wartościami funkcjonału f przybieranymi na wektorach bazy i kobazy. Należy jeszcze
·· x©y
. = (xle1)©(y 1f,) = •:.;ly 1e1 ©J,I (VIII.5} wykazać, co pozostawiamy Czytelnikowi, że reguła transformacji zbioru współczynników (VIII.I I}
generatorów e1 ©li w liczbie równej 11111. Dotyczy to także, oczywiście, dowolnego tensora. jest identyczna z regułą (VIII.IO).

· Def. Niech X oznacza przestrze1'i liniową. p-tą potr;gą tensoroll'ą przestrzeni Działania algebraiczne na tensorach. Wprowadzimy teraz cztery działania na
liniowej X nazywamy przestrzeń tensorach. Pierwsze z nich (dodawanie tensorów) jest dwuelementowym działaniem
p wewnętrznym, drugie (mnożenie tensora przez skalar z ciała R) jest działaniem
®X:= X® ... ®X (VIIJ.6) zewnętrznym pierwszego rodzaju, trzecie (mnożenie tensorów) jest działaniem
p
zewnętrznym drugiego rodzaju 1 >, czwarte (kontrakcja tensora) jest jednoelemento-
~ef. Niech X o.zi~acza przestrze11 liniową nad ciałem R i niech X* będzie prze- wym działaniem zewnętrznym (powyższe działania zostaną zdefiniowane w ustalonej
~trz~111ą względem 111e.1 t:ualną'. Przestrzenią tensorową nad X typu (o walencji) (p, q), bazie; moi.na łatwo wykazać, że są one względem zmiany bazy inwariantne, tzn. że
czyi! P razy ko11trall'anant11ą 1 q razy kowaria11t11ą, nazywamy przestrzeó linioW<i
od bazy nic zależą).
I. doda11•a11ie tensoróll' w przestrzeni tensorowej X,;' definiujemy:
xg := R (VIIl.7) (VIII.12)
b Gdy X jest przestrzenią wektorową 11-wymiarow11 o bazie (e) ~ 11<·1 (ei) l<n 1·est·
Jj .•
+: x,rxx~ -• x,r
azą dualną (kobazą) przestrzeni X*, to bazą przestrzeni X,;' 0 wymiarze 11 P·H1 jest.
(VIII.13)
1 1
<:1,® ··· ®e1"®e •® ··· ®e •1)1•• 1,.:;11 (VIIl.8)
2. m11oże11ie tensora w przestrzeni tensorowej xg przez skalar a ER definiu-
a tensor a o walencji (p, q) przedstawia się w niej następująco:
jemy:
(VIIl.9) (VIII.14)

przy czym, przy ustalonej bazie, dla uproszczenia wysłowienia, zbiór współrzędnych przy czym
{af ::::{:;J tensora a o walencji (p, q) nazywamy tensorem 0 tej samej wa/encii. aa:= (aa{::::~~)eJ.® ... ®e1"®e 1•® ... ®e •
1
(VIII.15)
.. ~badajmy teraz jak. się przekształcają współrzędne tensora przy przejściu od 3. 11111oże11ie tensoroll'e tensora a E xg przez tensor b EX~ definiujemy:
st<11eJ bazy (e1) do nowej bazy (e1.). Otóż zgodnie z (W.80) i (W.83) mamy (VIII.16)
a··. = a) 1 ~ e ,® ... ®e • =a
J'„.j'
i··· ą 11
;' i
,„._,,J;( A liI''e1; ) ® ·· · ®(A'·•i~ e 1:,)
f1„.1ą
przy czym
(VIII.17)
co p~zwala -porównując z (VIII.9) i korzystaj11c z niezależności wektorów bazy a"0b
\Cl
:= ah . .jy !}"
l1 .•• lq
,„.J„„, e· "0 ...
lq .1.„l,11l }1\CJ
1
®e· ®e1•®
Jptr
... ®e 1• 1
"

w XJ otrzymac regułę transformacji współrzędnych tensora a 0 walencji (p, q) 1' z definicji poprzedniego paragrafu wynika już, że X~ jest przestrzenią wektorową, a więc
a'~.„1:, _ 1~„.1:, 1l.„11, 1,„.J„ dodawanie i mnożenie pu.a skalary są już w niej określone.
1:···:, - .11 J.„.Jpi:-„1~a1,„.1. (VIII.IO)
 327
VIII. Rozmaitości różniczkowalne 326- 2. Algebra zewnętrzna

· · ·' ie J'ednoznacznie rozszerzyć do

Tak określone działanie d a1e się, oczyw1sc '
Zauważmy, że
iloczyn tensora o walencji (p, q) przez tensor o walencji (r, s)
.. rozdzielnego względem dodawania mnożenia
jest tensorem o walencji (p + r, q-1-s), będącej sumą walencji jego czynników.
4. zwężanie lub kontrakcję'> tensora w r-tym wskaźniku kontrawariantnym 0: (0X)0(0X)-+ 0X
i w s~tym wskaźniku kowariantnym definiujemy: . k· ~ ·'- mnożenie to nie' jest przemienne, natomiast jest łączne
. Mozna wy ,1zac, = - · . . ·
(VIILl8) ł
oraz ącznc Wzgl "
"dem mnożenia przez skalar. Stąd wymka tw1erdzc111e:
. , .
""'X + ""' R ·)· ;"est algebrą łączną i 11azywamy J<l algebrą ten-
przy czym kontrakcja zapisana na tensorze prostym ma następuj;1cą postać: Tw. Zespó I ( -?Y , , -is, , ' .
,\'Orów ko11trawaria11tnyclz przestrzeni wektoroWi'./ X. t i X* tzn algebrę ten-
.
c:[:x®
1
... ®x®
r
... ®x®~® ... ®~® ... ®~~lJ:= Alialogi<m1ic rożw.aża się algebrę tensorową przcs rzen ' .
X) ( X*) + 0 R ·), zwaną alge rą
b
sorów kowariantnych, a takie algebrę ((0 @ 0x, . ,
p ,,,
' ' ,
S q
tensorową przestrzeni wektorowej X.
A A

:=(.X,
r -
x)x®
1
... :>: ..••-~ ... ®x
---
=

s t/
= xit ... xk ... xk ... x1.eJ. ® ... ® e1,_, ® e1,„ ® ... @e'•-• 0 ... ALGEBRA ZEWNĘTRZNA
I r . 2
... @ e1·•+• 0 „. 0 e1•1 (VIII.19) • 1· ektorów Niech X będzie 11-wymiarową przest:zenią wektorową nad
Przcst rzen po 1w • , .
gdzie „daszek" nad wektorem oznacza brak tego wektora. Analogicznie zapiszemy . v X. xr t
dzie przestrzenią tensorową, ktoreJ
ciałem liczb'rzcczywistych R. N1e~h 0, = o. Ję ó;ności rostc tensory kontrawa-
działanie kontrakcji na tensor a E X~ traktowany jako zbiór współrzędnych tego
elcmcntami są tensory kontraw.anantnc, ; szczcg , wckto~ami (kontrawariantnymi)
tensora względem ustalonej bazy riantnc postaci x@ ... 0X, g<lztc x, le = , · · ·, P • s4 '
I P k
(VIIl.20) .. . ~X oznaczaną
1·eJ· podprzestrzeó,
przes t rzen 1· ,X. DokonaJ·my
' ·surickcJI przestrzcm -lY na -
Zachodzi, zgodnie z konwencją Einsteina, sumowanie po wskaźniku le. Kontra-
p • • •
howany tensor musi spełniać warunek: p, q;:;. I. Zauważmy, że kolejne kontrakcje przez /\ X, 111mnow1c1c
w odniesieniu do tego samego tensora doprowadzają do skalara lub do tensora (VIII.22)
P
@X-.:.-+
na j\P X c
P
0X
czystokontrawariantnego lub czystokowariantnego. { ]:
Gdy a = a{e10e 1 Ex;, to Cl a = ai oznacza się przez tr a i nazywa się .aa-
określonej wzorem
dem (tensora mieszanego drugiego rzędu).
""' ""'x] ·- 1
~
i...J.sgn a ·a(I)
X @ ... 0 o(p)
X
(VIII.23)
Algebra tensorowa 11rzestrzeni wektorowej X. Jak to już było powiedziane,
mnożenie tensora przez tensor jest dzialanicm zewnętrznym. Okazuje się, że można
X/\ ... /\X;=
I p I X-IY ... \l$1.
.1 P
.. 1 b /
•- jJI
"
ac 'i). a jest permutacją
•

je uczynić działaniem wewnętrznym, ale w specjalnie skonstruowanej przestrzeni. gdzie [ ] nazywa się operatorem antysymetryzac.Ji (u a tef!~ .I , t mutacJ·ą
l 1)
1 a ( ··· a(ii) Jest parzys ą per '
. b I · symbol sgna oznacza+ , gty
Niech X oznacza przestrzdt wektorową naci cialem R. Utwórzmy przestrzdt będącą 11cz , ··· • 11 , · . "' dl :va się po wszyst-
. 1· b l z·iś - I gdy nieparzystą. Sumowa111e µ o )Y\
sumą prostą (por. str. 34) wszystkich naturalnych potęg tensorowych tej prze- Ciągu !CZ • · · 11 > ' ' a
strzeni . . 'I ·oną deltą Kroncckera
kich permutacjach, których jest p !. Posługując się uogo ll1 '
o I
0X :=EB @X,
w ( k )
0X:= R, 0X:=X (VIIl.21) (VIII.24)
.J.„.jp. - E.j,„.j,•• E.· i
k=O 0/1 .. . l p · - , 11„.p

symbolami Ricci'ego (spcln'.aj~cymi

o elementach będących nicsko6czonymi ciągami tensorów prawic wszystkich rów- gdzie i)•·„Jp i <:;,„.tp są antysymetrycznymi 83) możemy (VIII.23) zapisac bez
nych zeru. Przcstrzeil ta jest w naturalny sposób wyposażona w strukturę liniową znany warunc k .. ri.„r
' -- c-i. .. r = I' por. str.
w wyniku wprowadzenia w niej dwu dziala6: dodawania, będącego clziałai1iem użycia symbolu sumy
wewnętrznym, i mnożenia przez skalar. Natomiast iloczyn tensorowy tensora
(VIII.25)
n m l d,„.}p X""' 'X'X
X/\ ... /\X= 1-u1 ... p \l$I ••. \Cl
(O, ... , O, x, O, ... ), gdzie x E @X i tensora (O, ... , O, y, O, ... ), gdzie y E @X okrc- J p Jl• li fp
11 m n·!m p

ślamy jako tensor (O, ... , O, z, ... ), gdzie z:= x0y E 0 X. . (VIII 25) będące elementami przestrzeni /\X, nazywamy
Tensory o postaci · • , ·.
11+111 · . . .. , !· . (VIII 23 ) ma następujące własnosc1.
1 > Łac.
p-wektoram1 prostymi. Dzt.i ,mic ·
contnictio - ściągni~cie, skurczenie, zwężenie.
 329
VIII. Rozmaitości różniczkowalne 328 2. Algebra zewnętrzna

Niech teraz a będzie dowolnym p-wektorcm, tzn. niech

1° antysymctryczność: X/\ ... /\X= sgn(i 1 ... iv)XA ••. /\X (VHI.26)
11 lp I p af,„.fp = alf,„.1„1
z czego natychmiast wynika, że jeżeli w p-wcktorzc prostym występują dwa idcntyczn~ (VIII.30)
a = aJ.„.J„e"@ ... ®e1" = af.„.f"eJ. A ••• A e1.
wektory, to ten p-wcktor jest zerem,
2° rozdzielność względem dodawania w każdym z p czynników Sumowanie przebiega po wszystkich indeksach, przy czym gdy ta sarna wartość
3° prawo wyłączania przed iloczyn czynników liczbowych wskaźnika występuje co najmniej dwukrotnie, to składnik jest równy zeru. Dla
4° z liniowej zależności p wektorów wynika znikanie utworzonego przez nic
każdego zbioru różnych indeksów jest p ! możliwych różnych permutacji i wszystkie
p-wcktora (i odwrotnie, czego dowiedziemy na str. 331). odpowiadające im składniki sumy są wtedy równe. Wobec tego tworząc z indeksów
ciągi rosnące otrzymujcmy 0
DOWIEDZIEMY tej ostatniej własności. Mianowi4!:ic z liniowej zależności wektorów x, k =
k
(VIII.31)
a= p!
I , ... , fJ wynika, że co najmniej jeden z nich jest kombinacją liniową pozostałych; niech to będzie
p-1
ż
' ·.e ) 1· 1 < ... < 1"v J. est liniowo niezależny;
np. wektor x, tzn. x = LI a• x.k Wtedy, opiernj<1c się na własnościach 2° i 3", mamy Można wy k·azac, z b'10r
' (eJ.A ... Ae1„,
.

.
p p k~

p-1 p-1 składa się

.' . (n)
on, oczyw1sc1e, z p wyrazow. '
X l /\ .„ /\X
JJ
= X/\
I
„ . /\ X
p-1
/\ ( L
k=I
o:• X
k
) = L o:• ex/\
k~t l
„ . /\ X
p-1
/\ X)
k
Współczynniki aJ,„.J„, 1 ~ J1 < ... < J1, ~ 11, w (VIIl.31) nazywamy .frislymi
wspólrzędnymi p-ll'ektora.
gdzie w każdym składniku ostatniej sumy występują dwa identyczne wektory. Własność I 0 antysy-
metrii pozwala stwierdzić, że każdy składnik tej sumy jest równy zeru, co ko1iczy dowód własności 4°. Tw. Przestrzeii
" X,
I\ gdzie X jest n-wymiarową przestrzemą we aorową, 1est
. t .

(11~)-wymiaro\\'ą przestrzenią wektoro\\'ą. bazą

I'
Gdy (e1)1 .;„ jest przestrzeni X, to
Do przestrzeni I\ X zaliczamy także wszystkie sk01iczone kombinacje linioll'e
fi
p-wektorów prostych; nazywąmy je p-wektormni. Przyjmując z definicji, że anty-
(eJ. A ..• A ei,.)J .;J. < „. <fi•'~" jest bazą przestrzeni I\ X.
symctryzacja tensora jest to suma antysymctryzacji jego składników prostych,
JJ Działania algebraiczne na J>Oliwcktornch. Tak s2mo jak w przypadku działa1~
stwierdzamy: elementami przestrzeni I\ X
p-wektory będące wynikami antysy- są zdefiniowanych na tensorach, działania na poliwektorach zdefiniujemy_ w us~aloncJ.
metryzacji tensorów lub prostych tensorów kontrawariantnych rzędu p. bazie; łatwo można wykazać, że działania te są względem zmiany bazy mwanantne,
Rozważmy obecnie trzy sposoby zapisu p-wektora. Niech będzie dany ten-
tzn. 'i.e od bazy nic zależą.
sor a: Poliwcktory są tensorami, więc dodawać je można tylko w przypadku gdy są
p
® X3 a= al,„.i„e1,® ... ® e1,, elementami tej samej przestrzeni.
I) dodajemy poi iwektory w sposób następujący:
W celu otrzymania p-wcktora poddajemy go antysymctryzacji p „ p
(VIIl.32)
J1 +: j\xx j\x ..... j\x
/ \ X3 [a]= a 1•„· 11·[e1,® ... @e1,.l = a1•„· 1Pe1,A (VIH.27)
przy czym gdy
Zastosowanie wzoru (Vllf.25) do wektorów bazowych
. , - I .J,„.J"
(/
*I:
= al1·· )„ Cj1 /\ /\ Cj,,'

e1,A ... Ae1. - -··1·<l1,„.1„e1,® ... ®eJ,,

. p. b = *I: b"· .j,. Cj. /\ A e1"
pozwah.1, przy oznaczeniu to

au,„.JpJ · = -I- ,5Jo„.

. j a I .„.,"
.
„. (VIII.28) j\
p
X3 a+b = '
• 2: (aJ.„.f„+bJ.„.J„)eJ.A ... Ae1.
r.. (v:...ni.~3)
ś .
,\hil . • '
.
. p! /1.„1,, >'
2) równość dwu p-wektorów zachodzi, gdy oba są zapisani:('.w;.sko nie-
zwanym antysymetryzac:ią współrzędnych tensora łub antysymetryzacją indeksów
symetrycznej reprezentacji:
tensora, zapisać wynik antysymctryzacji następuj11co:
(a = b) = (aJ.„.J„ = bJ.„.f„, .i1 < ··· < .i1.)
(VIII.29)
1 > Zamiast symbolu sumowania po ciągach rosnących stosujemy symbol •.z;
Łatwo zauważyć, że tensor a jest antysymetryczny, tzn. a = [a], wtedy i tylko
tualnic bez czynnika p!, nazywamy skofoie-.1~1•111etrycz11q reprezentacją p-wektora.
wtedy, gdy zbiór jego współrzędnych jest antysymetrycz1~y, tzn. ah„.J" = afJ.„.J,.J.
VI/I. Rozmaitości różniczkowalne
330 3. Rozmaitości różniczkowalne 331

3) poliwektor mnożymy. przez skalar z ciała R mnożąc przez ten skalar każdą wprowadzenia w niej dwu działań: dodawania, będącego działaniem wewnętrznym,
jego współrzc;,dną.
i mnożenia przez skalar. Mnożenie zewnętrzne połiwektorów staje się działaniem
„ q
wewnętrznym, mianowicie A : I\ Xx /\X->/\ X i jest nadal rozdzielne wzglę­
4) mnożenie zewnętrzne p-wektora a EI\ X przez q-wektor b Ej\ X de-
finiujemy następująco: dem dodawania, łączne oraz łączne- względem mnożenia przez skalar. Stąd wynika
p q p+q
twierdzenie:
": /\ Xx /\X -4 /\X (VIII.35) Tw. Zespól (/\X, +, I\ , R, . ) jest algebrą; nazywamy ją algebrą zewnętrzną
. przy czym lub algebrą Grassmanna wektorowej przestrzeni X.
Tw. Alg'eb~a Gr~ssmanna n-wymiarowej przestrzeni wektorowej jest przestrzenią
a Ab:= [a®b] = af,.„fp · bfv„···fP1• e1, /\ ... /\ e "'•
1 (VIII.36) wektor~Jll'ą o 1;1ymiarze 2".
= a [fi„.fp · blv.i„·fp„] eh® . „ .®e1,„. (VIII.37) DOWÓD
lub. gdy oba poliwektory dane są w skośnie-symetrycznej reprezentacji
aAb =
dim j\ X = dim EB
k•O
(,Ą x) = ±, dim
k=O
A ±, (;;} =
X=
k=O
2"

(VIII.38)
Analogicznie rozważa się algebrę zewnętrzną form na przestrzeni X, oznaczaną
Postać (VIII.38) nie jest skośnic-symctryczn:t reprezentacją iloczynu a Ab. przez I\ X*, gdzie X* jest przestrzenią dualną do X. Nazywamy ją także algebn1
Grassmanna przestrzeni X*.
Tw. Mnożenie zewnętrzne poliwektorów, będące dzialaniem zewnętrznym, ma
Można dowieść następujących dwu twierdzeń dotyczących przestrzeni wekto-
następujące wlasno.fri:
rowych wzajemnie dualn~ch:
1° (aa)Ab = af-(ab) = a,(aAb) („łączność")
2° (a+b)Ac = aAc+bAc (rozdzielność) Tw. 1. Jeźeli X jest przestrzenią wektoro1\'(1, X* za.v względem niej przestrzenią
„ q dualną, to
3° aAb = (-l)ąpb/\a,aej\X,bej\X(antysymctryczność)
4° (a/\ b) Ac = a A (b Ac) (łączność)
5° a/\ O= O (VIIl.39)

DOWÓD 3°. Tw. 2. Jeźeli I\ X jest algebrą Grassmamw przestrzeni wektorowej X, za§
/\ (X*) algebrą Grassmanna przestrzeni względem niej dualnej, to
a/\b = (ah·-·ireli" ... Aej,)A(!/1 ... i"'e;1/\ ... Ae;") =

= ah·"hb 11 ·„ 1qe. lt
/\ ..•
/\e.)p /\ e11 i..„ ••• l\e.lq /\ (X*) = (/\ x)* (VIIl.40)
1
b/\a = (t/ 1••• qe11 /\ ••• Ae;q)/\(ah„.iJ,e ,A „. /\eh)~ Dowiedziemy teraz sformułowanego na str. 328 twierdzenia.
1
= afi„.fp. b1,„.1. e. Tw. Jeżeli iloczyn zewnętrzny welctoró1v jest równy zeru, to wektory te są liniowo
'1 I\ .. . I\"·;" I\ elt
I\
. ..
I\ '
')p
zaletne.
Zauważmy, że uzgodnienie porządku w iloczynach zewnętrznych wymaga dokonania pq przesta-
wień zmieniających znak, co kot'lczy dowód własności 3°. DOWÓD. Opierając się na prawic kontrap01.ycji: (p =!>- q) ~ ( ~ q =!>- ~ p) udowodn.imy
1
twierdzenie: jeżeli wektory są liniowo 11iezależ11et to ie/z iloczyn zewnętrzny jest różny od zera. N:cch
Algebra Grassmanna > 11rzestrze11i wektorowej X. Niech dimX = n. Wtedy \VC kl or Y ~'I
· ' l· -- I ' •.. , 1, < "{ ( liniowo niezależne w 11-wymiarowej przestrzeni wektoroweJ X.
--~ 11 ' lv·cl·1
maksymalna liczba wektorów liniowo niezależnych wynosi n. Wobec tego wszystkie Jeżeli p < 11, to uzupclnijmy ich układ takimi wektorami Xv+ 1 , . „, x,, by nowy układ (x,)•= 1, „.'. •
p stal si<; bazą przestrzeni X. Wtedy iloczyn zewnętrzny tych wektorów (x 11\ .•. I\ x,,) I\ (.\'v+ 11\ „ • I\ .x.)
połiwektory przestrzeni /\ X, gdy p > n, są identycznie zerowe.
Utwórzmy, jak to robiliśmy w przypadku potęg tensorowych przestrzeni X, jest różnv od zera, gdyż jest bazą jednowymiarowej pr1cstrzeni AX; a tak by nic mogło .być, .gdyby
x 1I\ „. ~ x" bylo równe zeru. Stąd wynika teza dla fJ < 11. Gdy p = 11, to dowód przebiega Jeszc7.c
iJumę prostą wszystkich potęg zewnętrznych tej przestrzeni
prościej.
()
1
/\X:= R, /\X:= X
3 ROZMAITOŚCI RÓŻNICZKOWALNE
Przestrzc11 ta jest w naturalny sposób wyposaż.ona w strukturę liniową w wyniku
Przestrzeli topologiczna. Niech (X, d) będzie przestrzenią metryczną, tzn. niech
1) HERMANN GONTI(ER GRASSMANN, matematyk i fizyk niemiecki (1809-1877). zbiór X będzie wyposażony w metrykę d (por. str. 48). Niech wskaźnik i przebiega
VIII. Rozmaitości różniczkowalne
332 3. Rozmaitości różniczkowalne 333
w~rtości ~c zbioru /, co. :apisujemy i E /. Przez 0 1 oznaczamy zbiór otwarty w X;
p1zcz !T .= {01}1e1 zb10r wszystkich zbiorów otwartych /izmem, gdy/ i odwrotne do niego odwzorowanief- 1 są ciągle odpowiednio na
(X, d). Wtedy: przestrzeni metrycznej Xi Y.
I a cala przcstrze1\. X oraz zbiór pusty ef> są otwarte Dcf. Dwie przestrzenie topologiczne nazywamy wzajemnie homeomorficznymi,
20 suma; e ~ l O; dowolnie wiciu zbiorów otwarty~h jest zbiorem otwartym, jeżeli
istnieje odwzorowanie homeomorficzne jednej z tych przestrzeni na drugą.
W dalszym ciągu przez R" będziemy oznaczać znaną nam już metrytzną n-wy-
30 iloczyn; e Q sk~i skończonej liczby zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym, miarową przcstrzc1\. kartezjańską, którą wyposażamy w topologię będącą zbiorem
40dla każdych dwu różnych punktów x .x· E X . t . . .. wszystkich otwartych hipcrkul tej przestrzeni. Na tej przestrzeni będziemy „mo-
1• 2 is nicJą rozłączne zbiory
otwart~ . .13X1, 023X2, tzn. 0 1 n0 2 = </> . •
0 delować" poniżej określoną rozmaitość topologiczną a później rozmaitość różnicz­
Pojęcie przestrzeni metrycznej zostało uogólnione przez Hausdorffal). kowalną.

Def. P':~estrzenią topo!ogicz11ą, oznaczaną przez (X, .'T) lub (X {o.}· ) _ Dcf. Przestrzcil Hausdorffa X z przeliczalną bazą nazywamy n-wymiarową
zywamy zb10r X oraz rodzinę .':T : •..o .: o } · , . . . . ' ' '. e ~ ' na rozmaito.frią topologiczną lub n-wymiarową rozmaito.frią klasy C 0 lub krótko C 0 -
.k . 10 .. I Ie! Jego podzb10row 01 s1Jch11·1J"CYCl1
a 'SJomaty - 3° rz c· · · ' ' " -rozmaito.frią, jeżeli dla każdego punktu x tej przestrzeni istnieje otoczenie U ho-
. • P Y zym zb101y 01 nazywamy zbiorami otll'artymi. Rodzinę r
nazywamy topologią prz..:strzeni (X, .':T). · meomorficzne z otwartym zbiorem w R" (rys. VIII.2), tzn. jeżeli

. Def. Przestrzenią !Iausdo~/.la nazywamy przes t rzcn•

U 3 x 1-• <p(s) = (x', .. „ x") e R" (VIH.41)
topologiczną, spe!niającll
a kSJomat 4°, zwany ak.1jomate111 oddziela11ia. ., Parę (tp, U) złożoną z homeomorfizmu <p i otoczenia U ~ X nazywamy mapą
lub lokalnym układem 11•spólrzęd11yclt na U; parę (ip- 1 , <p( U)) złożoną z odwrotnego
, Def. Rodzin~ fY' ;d~iorów otwartych przestrzeni topologicznej
(X, .':T) naz wam
homeomorfizmu ·rp- 1 i otoczenia <p( U) ~ R" nazywamy parametryzacją otoczenia U.
ot11a:ty1~1 1~okryc1em zl~1oru As; X, jeżeli dla ka:ż.dcgo punktu x EA istniej~ zbió~
UE .lJ>, zw,my otocze111e111 punktu x, tzn. taki, że x E u. ·
. . .ner: Rod:i.nę .<JJ' otoczcil nazywamy bazą przestrzeni topologicznej (X .':T)
Jczeh kazdy zb10r otw·1rty R y · ' '
· ' s; , JCSt sumą pewnej liczby otoczc1\. O; rodziny ilJ>.
. . -?ef. (X, :':T) nazywamy pr~estrzenią topologiczną z przeliczalną bazą, jeżeli wX X Vltl.2. Rozmaitość topologiczna
1st111cJe. baza .9' złożona z przehczalnej liczby otoczci\.. (x; .. „x") modelowana na n-wymiarowej
przestrzeni kartezjańskiej
. Rozmaitość top~logiczna i rozmaitość r<lżniczkowalna. Niech/będzie odwz _
Wspólrzędne punktu x E U w mapie (rp, U) są to wartości homeomorfizmu rp
wa111cm z przcstrze111 topologicznej X do przestrzeni topologiczn~j Y. .oro
na x, tzn. wspólrzędnc punktu <p(x) E R", będącego obrazem homeomorficznym
Def. Odwzorowanie ( X-• y . /
. y .. . . . .. · nazyw,uny Ol 1vzorowa11ie111 ciąg/Fm w punkcie punktu .x; pozwala to na utożsamienie
.x E., ' JC~ch dla kazdcg,) otoczenia V punktu ./(x) istnieje otoczeni; U punkt
takie, że Jego obraz./{ U) zawiera się w V (rys VIII I)
.· l · X · . . . ·
I - O .
· · ć wzorowa111c nazywamy
u x X= (X 1 , ••• , x") (VIII.42)
ciąg )'Ili na , JCZC 11 Jest ci<igle w każdym punkcie przestrzeni X. Def. Atlasem klasy Ck na n-wymiarowej rozmaitości topologicznej X nazywamy
zbiór map {(<pi. U1) };e 1' gdzie <p1 są to homeomorfizmy otoczeń U1 na otwarte
. Dcf. Bijckc.!ę /: X·;::,· Y przestrzeni topologicznych X i y nazywamy odu•7oro-
zbiory w R", spełniające następujące warunki:
wame1n topolog1cz11y111, izom01j/z111e111 ltomeomor/icznJ'llt lt!l) kro' tk I
.
~
o 10111eo111or- 1° LJU; =X
IE [ .

2° dla dowolnych i,/ EI takich, że U; n ujI= </J, homeomorfizm fu:=

: = 'PJ o <pi I: R" :::> <pi( U1 n Uj) H <fi1( U; n ~) c R" zapisuje się wzorem
x 1' = x 1'(x 1 , „., x"), I'= I', ... , 11 1 (VIII.43)
jest regularny, tzn. że jakobian [ox 1'/dx 1J jest różny od zera, oraz należy do klasy
Ck, tzn. ma citigle wszystkie pochodne cząstkowe aż do rzędu fe włącznie (rys.
X VIIJ.3).
Ylll.1 Ciągłość
U w a g a. W topologii wprowadza się poji;cie wymiaru przestrzeni topologicz11ef, oraz dowodzi
odwzorowania w punkcie
się, że jest on niezmiennikiem homeomorfizmów. Ponadto dla przestrzeni wektorowych wymiar
•> F1:L1X HAUSDORFF, matematyk niemiecki (1868-1942). topologiczny jest równy jej wymiarowi algebraicznemu. Zatem wymiar topologiczny n-wymiarowej
rozmaitości jest równy 11.
 335
3. Rozmaitości różniczkowalne
Vili. Rozmaitości różniczkowalne 334
Rzęde111 odwzorowania f
w punkcie nazywamy rząd macierzy [of /ox ].
1 1
Def.
Def. Dwa atlasy {('Pi. U1)} i {(<p}, Uj)} klasy Ck na roz1mlitości X nazywamy Można wykazać, że rząd od11·zorowania w punkcie nic zaleźy od przyjętych map
równowaźnymi, jeżeli ich suma mnogościowa jest także atlasem klasy Ck na X.
atlasów tych rozmaito.fri.

-- IJii
---=1
rp i
Def. Jeżeli rziid macierzy, odwzorowania f: M"' -• N" jest stały i równy min
(m, 11) na M'", to odwzorowanie f nazywamy regularnym.

Vlll.3

Można łatwo pokazać, że jest to relacja równoważności.

Ylll.4. Gładkie
Def. Atlasenl zupełnym (111aksy111amym) klasy Ck lub Ck-strukturą na rozmaitości odwzorowanie rozmaitości
X nazywamy największy spośród atlasów klasy Ck na X wzajemnie parami równo-
ważnych, tzn. zawierający w sobie w sensie mnogościowym wszystkie atlasy klasy Ck
na X. Dyfeomorfizm. Tak jak dla C 0 -rozmaitości wyróżniaj<! się odwz?rowania ho-
Tw. Dla dowolnego atlas:u R klasy Ck na rozmaito.fri X istnieje największy w.fród meomorficzne, tak dla ck-rozmaitości wyróżniają się odwzorowania dyfcomor-
atlasów z nim równowaźnych; nazywamy go atlasem zupelnym klasy ck generowanym ficzne, zdefiniowane następująco:
przez n na X. Dcf. Bijekcję j: X;;;-> Y Ck-rozmaitości X i Y nazywamy od11·z~rowaniem 'dy-
Def. Rozmaitością róźniczkowalną klasy Ck lub Ck-rozmaito.\'cią nazywamy parę jeomorficznym lub krótko dyfeo 111 orfizmcm, .gdy_J i 0tl~~·otne do rnego odwzoro-
(X, A), gdzie X jest przestrzenią Hausdorffa z przeliczalną bazą, A zaś jest atlasem wanie f-1 są gładkie (tzn. klasy Ck) odpow1cdrno na,'\'. 1 Y.
zupełnym klasy Ck na tej przestrzeni. Mapy (<p, U) nalcż.ące do atlasu A na X na- u w a g a. Używamy także nazwy c,-d)feomorfizm w celu zaznaczenia jego klasy regular-
zywamy dopuszczalnymi układami wspólrzędnych na rozmaitości (X, A).
ności.
Uwag a. Zamiast rozmaitość (X, A) mówimy krótko rozmaitość X; zamiast mapa (rp, U) Def. Dwie Ck-rozmaitości nazywamy wzajemnie dy(eomo~(icznymi, jeżeli istnieje
mówimy krótko mapa rp; zamiast atlas zupełny A rozmaitości (X, A) piszemy all X.
odwzorowanie dyfeomorficzne jednej z tych rozmaitości na drugą.
Def. Ck-rozmaitość nazywamy zorientowaną, jeżeli przyjęty został na niej Wniosek 1. Stąd, że dyfcomorfizm jest homeomorfizmem, wynika, że roz-
jeden z dwu możliwych zupełnych atłasów zorientowanych tzn. takich zupełnych
maito.fri t~yfcomorficzne są tego samego wymiaru.
atlasów, dla których zawsze jakobian przekształcenia ('Pi o '1'1 1 )(x) > O (VIIl.44)
Wniosek 2. Rząd djfeomorfizmu jest maksymalny, tzn. gdy odwzor v~nie f:
01

X" o:::+ Y", gdzie X" i Y" są Ck-rozmaito:iciami n-wy111iarowymi, jest dyfeomorf1zmem .
Odwzorowania na rozmaitościach różniczkowalnych. Niech M"' i N" będą roz-
maitościami różniczkowalnymi odpowiednio o wymiarach 111 i 11, tej samej klasy
to j;1lwbian loy 1/o.x11 jest róźny od zera na X".
regularności ck. . · ·C 't "·i X"J'est to gładki<
Dcf. Gladkafimlccja skalarna na n-wynrntrowej k-rozmai osc .
Def. Odwzorowaniem glad/ci111.f z Ck-rozmaitości JH"' do Ck-rozmaitości N"
odwzorowanie f: X"-> R, tzn. takie, że dla dowolnej mapy (<p, U) odwzorowairn
nazywamy odwzorowanie f: M"' -> N", jeżeli dla dowolnych map ft E at! M 111 i 1' E
E at!N" odwzorowanie ]: = f o 'll-1: R" 2 <p( U) 3 (.x1, „ „ x") -ł4 y = }Zx1, „„ ,"I:") E R (VIII.46
f: = 11 of o µ- 1: R"' 2 Codµ 3 (x 1
, ... , x 111
) H (y 1
, ... , y")
jest klasy Ck (rys. VIII.5).
=f<x 1, •.. , x"') E Cod11 ~ R" rozmaitości. Niech X" będzie n-wymiarow
dane wzorem Krzywa i jej wektor stycmy na . lnym otoczeniem zer
rozmaitością różniczkowalną i niech ( - e, e) b ę d zie d owo
i=l„„,n
w R (~ys. VIII.6).
jest także klasy Ck (rys. VIII.4).
VIII. Rozmaitości r6żniczkowa/ne 337
336 3. Rozmaitości różniczkowolm:

9(U) Def. Wektorem stycznym do różniczkoll'alnej krzywej y w punkcie /'(O) E Us; X"
~Rn nazywamy klasę równoważnych jej krzywych
(x, 1 „ xn)
(VIII.SO)

R Przestrze1ł styczna i kostyczna do rozmaitości. Można wykazać, że w punkcie

x
0
wszystkie wektory styczne do krzywych różniczkowalnych rozpinają przestrzeń,
Vlll.5. Funkcja gładka w której można wprowadzić strukturę liniową. Jest to przestrzeń n-wymiarowa.
na rozmaitości Będziemy ją 11azywać przestrzenią styczną do rozmaitości X" w punkcie .Xo i oznaczać
symbolem Tx,',.
IJl(U) Przcstrze11 kartezjai1ska R", modelująca rozmaitość różniczkowalną X", jest
odniesiona do bazy ortonormalnej (fi), zwanej kanoniczną, tzn. takiej, żefj: = (t'i{) =
= (O, „., O, I, O, „., O), gdzie jedynka znajduje się na i-tym miejscu. Wektory
styczne do krzywych przechodzących przez x 0 i będących obrazami odcinków osi
układu w R" tworzą w Tx 0 bazę (eilxo) odpowiadającą mapie (<p, U); oznaczamy
ją symbolem
R
Vlll.6. Krzywa różniczkowalna (VIII.Sł}
-E O I E

Tutaj 1l znajdziemy tylko regułę transformacji wektorów (VIII.Sł) przy przejściu

Dcf. Krzywą różniczkowalhą y przechodzącą przez punkt x · ·
c . , ·t ' ·X" , . o n-wymiarowej od starej mapy do nowej, danym wzorem (VIII.43). Oznaczmy przez Al': = ox ' /ox ,
1 1

k-rozm,u osc1 nazywamy roż111czkowalne włożenie dowolnego odcinb (- . ·) c

natomiast przez Al.: = ox 1I ax 1'' tzn. pochodne cząstkowe transformacji odwrotnej
-c R ' v rozmai't osc
„ X"
, przy czym y(O) = x 0 , mianowicie ' e' e -
x 1 = x 1(x' ', ... , x"'), l = 1 , ... , n. Są to, oczywiście, elementy macierzy wzajemnie
Y := q; 11 : 0
R 2 (-e, e) 3 t 1-> (x 1 , „., x") = y(t) E <p(U) s; R" (VIII.47) odwrotnych, tzn. [Al,] = [An- 1 • Zauważ.my, że
darni wzorem
i=l,„„n
c) (VIII.S2)
(VIII.48) d;, = ) -i„
<X
· Tak określona krzywa różniczkowalna zależy od przyjętej mapy (<p, U) (por.
krzywa w R 3 , str. 231 ). a wit<c otrzymaliśmy znaną regułę transformacji wektorów bazy (por. str. 45).
Bazę dualną wprowadzimy zgodnie z warunkiem: (e 1, e1) = o{.
_De:. W zbi~rz_e .w~~:ystkich krzywych różniczkowalnych przechodząc;ch przez Pokaż.emy, że można przyjąć następujące utożsamienie:
punkt Xo roz1!1mto~Cl A wprowadzamy relację równoważności określoną W mapie (Vlll.S3)
1
(<p, U) E atlX, gdzie Xo E U ei= dx
Rzeczywiście, przy zmianie mapy zachodzi wzór
(VIII.49) eh· i' (VIII.S4)
dx 1' =
(),-.;i
dxi =Ar dxi
,_M~żna. w_Ykazać: że. po~yższa. relacja równoważności nie zależy od mapy,
tzn: z~ J.eżeh zc1chodz1 w Jeth1eJ mapie, to i w każdej innej należącej do atlasu roz- wyrażający regułę transformacji wektorów ko'bazy. Ponadto zachodzi związek
maitosc1. między wektorami bazy i kowektorami kobazy
Wobec tego każda klasa krzywych jest reprezentowana w mapie (<p, U) przez (VIII.SS)
wektor
Na wektorach kobazy rozpinamy przestrzeń T.~~ dualną do przestrzeni stycznej
[ _:_,!_
{I
(<p o y >] <=O T,, , zwaną przestrzenią kostyczną w Xo.
0

Możemy więc przyjąć następującą definicję sformułowaną przy ustalonej mapie, " W dalszym ciiigu będziemy pomijać symbol punktu, w którym brana jest. wartość funkcji;
ale od mapy niezależnq. a więc np. zamiast e , będziemy pisać krótko e,, zamiast Al, 1x 0 napiszemy Al„ itd.
11 0

22 Matcmatykól ci.. III

 339
VII I. Rozmaitości różniczkowalne 338 4. Pochodna kowariantna

Algebra tensorowa na rozmaitościach różniczkowalnych. W znany sposób w punk- Przestrzdi tensorów o walencji (p, q) oznaczamy, jak zwykle, przez (Tx)~ : =
: = T,® ... ® Tx®T;® ... ®T;. Bazą kanoniczną w Tx jest (ei), dualną względem
cie X 0 tworzymy przestrzenie tensorów, np. j)l"Zestrze1\. (T·"o)<J1': = (~T
VY x 0
)'X' (;T*)
\fY vY .Yo -·~-----
p~
~~-~
'/~ •
o elementach bazy · · · t b·iz·i w T* ozn·tczana iJrzez (el), natomiast bazą w (1'.,)~ Jest (e1 1 ® .„ ®e1"®
111CJ JCS ' ' X ' - ' • - i
oJ.® ... ®oj,,®dxi 1 ® ... ®dx 1'1 (VIII.56) ®eli® ... ®ei,1). Wektory,. tzn. elementy przestrzeni Tx, ~znaczan:y przez v = v ei,
której elementami są tensory o walencji (p, q) i wspólczynnikach kowcktory, tzn. elementy przestrzeni. T.~, przez 71 = v1 e , natomiast tensory o wa-
1

}i •.. }p Ie.ncji (p, q) przez

a1, ... 1.
··= ·= e rx- eh® ... ®el• (Vlll.58)
transformują~ych się przy zmianie mapy następująco a -_ 1, ... i" ,
Gji„.J,„Ci 1 \& "· '6'. ivic.:

/ J' A ]1.„} v i.:"'.~I <i.'.„ Wszystko to dzieje się w przyjętej dookoła punktu
1 1
a:'".~=
i j 11 X mapie.
l,1'"''ą J,·„]pl,···lą '1.„lq
(VIII.57)
· Dalsza: konstrukcja doprowadzająca do pojęcia algebry tensorowej ® Tx 0 n i·ozi11,·1 1"tośc1' różniczkowalnej V" jest to odwzoro-
Def. Koneksja liniowa v na
lub ® T.~~ jest powtórzeniem znanej nam już metody. wanie
(VIII.59)
Polem wektorowym klasy C1 na rozmaitości X" klasy Ck (O< / < k-1) nazywamy T(T 1) =i v i-+ Vv E T(Tl)
odwzorowanie V: X" 3 X!-+ v(x) E T_.' które wyrażone lokalnie w dowolnej ma-
przyporządkowujące polu we k ~orowemu ~ . po
- Je tensorów mieszanych 'V v
pie (cp, U) drugiego rzędu, mające następujące własnosc1:
v(x) = v 1(x) 811x
1° jest addytywna
ma współczynniki v 1 : U-• R (zwane wspólrzędnymi pola w mapie), będące funkcjami (VIII.60)
klasy C1 • Piszemy wówczas v = v 1D;. W innej mapie mamy vcv+li") = vv+Viv, v, 1i' e rcr 1
)

v= v 1'Du = v 11 A:,a1 2° ma własność Leibniza

(Vlll.61)
tzn., że v = Ai,v1t. Funkcje Al„ jako pochodne funkcji klasy Ck> są klasy Ck-I•
1
V(fv) = <lf®v+fVv
więc powyższa definicja nie zależy od mapy. gdzie f jest różniczkowalną funkcją na rozmaitości Jl", <//jest jej r~żi~ic~ką'. a więc
Analogicznie definiuje się pola tensorowe dowolnej walencji. kowektorcm. Tensor mieszany V1! nazywamy pochodną absolutną 'uektora v. V",
Zbiór pól wektorowych oznaczamy symbolem I'( T); podobnie T(T~) oznacza Warunek (VIII.61) można rozpisać w lokalnym układzie wspołrzędnych na
zbiór pól tensorowych walencji (p, q).
mianowicie
Struktury na rozmaitościach. Wyposażając rozmaitość różniczkowalną w do- (VIII.62)
Vv = V(v 1e1) = dvk®ek+v 1Ve1
datkową cechę tworzymy struktury na rozmaitościach. Ważny ich przykład zde- ·-tego wektora bazy (e1) przestrzeni T
Przedstawmy pochodną a b so I utną }
finiujemy poniżej.
w bazie (e ®ek) przestrzeni Ti
1

Def. Struktura riema11110l1'ska na rozmaitości różniczkowalnej V" klasy CP (VIII.63)

(p ;;;,, l) elana jest przez wprowadzenie w V" tensora dwukrotnie kowariantnego Ve1 = Tf1 e1®ek
wspólczy1111ikami lub para-
klasy Cl'_ 1, zwanego tensorem metrycznym i oznaczanego przez g, o własnościach: Współczynniki T 1), i,j, k = 1, ... , n, nazywamy
I 0 jest on symetryczny: g1; = m1 metrami konek.1ji liniowej.
2° zbudowana na nim forma dwuliniowa na T"" x T"" jest niezdegenerowana. Wstawiając (VIII.63) do (VIU.62), oznaczając
W szczególności, gdy forma dwuliniowa jest dodatnio określona, to nosi (VIU.64)
w~:= Tbe1
nazwę formy metrycznej a sama struktura - struktury czysto riema111w11•skiej (lub
korzystając ze wzoru df = <\(e otrzymujemy
1
riemannowskiej wlafriwej). W przeciwnym razie jest to struktura pse11doriemanno11•ska. (Vlll.65)
Sama rozmaitość różniczkowalna V" wraz ze struktur:1 riemannowską g nazywa się Vv- = (dv k +wp
k 1.
)®ek = ( 01v
' k
+ J 'kl]vl) ei IV\
-&ek'

przestrzenią Riemanna i oznacza się symbolem (V", g). [ul] nazywamy lokalną fi1rmą kone/c.l:ii liniowej.
M ·ic"ierz
' - J - • •• r . . zosta1y przez
Lok'tlna forma koneksji liniowej i paramelry koneksji nuoWCJ . .
4 POCHODNA KOWARIANTNA ' . '. z· t'
nas zdefiniowane w lokalnym układzie wspołrziednyc11 · ~,tpy 'lJI. '
·ny 1
jakaJest1c1regu
k
1a
( /Ak) 1, +
· · s d ż 71 " - Ak.vk' wymka dv = < J' v
Koneksja liniowa. Niech V" będzie n-wymiarową dostatecznie regularną rozmai- P rzekształcenia
-
przy zmiame mapy. tą • e
.
-
. . d
k ' • •
y 1) zapisze się w no ,
we·i
tością różniczkowalną. W jej punkcie x rozważmy przestrzeil wektorową styczną 1'., +A~.dv'', a więc pochodna absolutna (mezalez1M o map · '
oraz dualną względem niej przestrzei\. wektorową T.~, zwaną kostyczną do Jl" w x. i starej mapie w sposób naslępujący:

22'
 341
4. Pochodna kowariantna
VIII. Rozmaitości różniczkowalne 340
j (V„/i!)kek
Vv = (dvk' +wroj')®ek' = V„/> = \V„ ( 1/ek) = ó~(V;'vk)ek = (Vivk)ek = (V/v)kek . ,
1
= [(dA})vi' +At,dv1' +w~Aj,vi']®Af ek' A więc pochodna pola wektorowego ii względem wektora ~azy je,st rown~ :1
Z niezależności wektorów bazy i dowolności wektora v wynika reguła pochodnej lwwariantnej tego pola wektorowego względem .1-tej wspołrzędnej,
wj: = A}{ wJ +Ar dAj, (VIII.66) co zapisujemy: v,.J == .Vi.
Mamy takż.e
Wstawiając do niej
wj: rrl'e 1',
= wj = nAi,e1', ,-,
YuCj
'k )
= nv;, ( Ujek = 111(V 1 bk1:) ek =
(VIII.75)
dAj, = (o,Aj,)A!,e 1' = (o"Aj,)e 1' = 11'(<);b~+rfi.c5\') = 1/roek

i korzystając z niezależności wektorów kobazv otrzymujemy regułę skąd wynika.

(VlII.76}
r,~j, = Ai,H'T6+ (o,,Aj,)Af (VIII.67) l -,J=
'k (V ,.1ei,e,k)

: W więc ani wj, ani T1~ nie Sl! W ogólnym przypadku tensorami.
Koneksję afiniczną V na rozmaitości V" wprowadzamy określając na niej
zgodnie 1. (Vlll.73). . . , 't , . V" wprowadzoną poprzez przestrzenie
V jest koneksją l1111ową na rozm,u osci • .
w każdej mapie współczynniki wj albo T1~, przy czym w części wspólnej dwu map k,. V n'\ rozmaitości poprzez przestrzeme
między współczynnikami zachodzi związek (VIII.66) albo (VIIl.67). styczne. Podobnie wprowadzamy k.one Sję, d· . ~o wzorów na pochodną absolutną.
kostyczne. Analogiczne rozumowa111~ prow,1 z1
Def. Pochodną kowariantną (11'spólzmienniczą) pola wektoroll'ego v nazywamy będącą tensorem dwukrotnie kowanantnym
zbiór współrzędnych jego pochodnej absolutnej Vv:
• . •
Vll' = (dll'·+wJwk)@el
.
=
(
1
o1 w1+1•,kiJllk, ) e; ®e,i = 1wJ e @ei •
V
· V1vk: = (ViiJ)k: = (Vii)f = <),vk +T1~vi (VIH.68) 1
• · amy pochodną kowariantną
gdzie zbiór współrzędnych pochodnej abso1utnej nazyw
\Vobec tego
pola kowektorowego !\'. i oznaczamy
Vv = V 1vke1®ek (VIII.69)
* •
V11111:= (V1!v)1 := V!!!
(*) iJ = o1w1-I-
l~k,
Funkcji f określonej na rozmaitości V" dotyczy następująca definicja. ifllk
cl wektora 11, ja~o wartość
Def. Pochodną absolutną Vf różniczkowalnej funkcji f nazywamy jej różniczkę
natomiast pochodna pola kowcktorowego !". wzg1ę em

<lf; w konsekwencji pochodna kowariantna V;/ jest równa zbiorowi pochodnych pochodnej Viv na tym wektorze, wyraża się wzorem
cząstkowych o1f oznaczanych przez fi i stanowiących współrzędną kowektora • ( ! ) -
V;, li' : = V11· (11) = li V1 Wje
j*' j

Vf: = df = fie 1
(VIII.70) · • • t nsformacji co wJ (VUI.66)
,I .k. 1' i l'kiJ podlegają tym samym regu 1om ra
Określimy teraz pochodm1 kierunkową funkcji/ i wektora ii. Wspo czynni ·1 wi
i 1'11(YIII.67).
Def. Pochodną .fimkcji f względem ll'ektora kontrawariantnego u nazywamy
Uzgodnimy ter'
'\Z obie koneksie V i
"
V
w wyniku przyjęcia następującej de-
warto.śćpochodnej absolutnej V/ na tym wektorze
finie.ii. 1d
V•f:= (Vf)(u) = (<lf)(u) (VIII.71) * k ·· V jeżeli pochodna wzg ę em
Def. Koneksja V nazywa się dualną do leone Sji , 1 - - . w kontrakcJa
. . ·, t że dla dowolnyc i 11, 'IJ 1 -
Def. Pochodną pola wektoroll'ego v względem wektora u nazywamy wartość wektora u komutuje z kontra 1,cJ<l, zn, -
pochodnej absolutnej Vv na tym wektorze . .- x , -v x
tcnsora mieszanego (V„v)® ~ 1 . -l ® "- j
V-w
'est równa pochodnej względem u zwężo-
v1iv:
., = (Vv)(u) (VJII.72) nego iloczynu tensorowego v® 11'.· •

W lokalnym układzie współrzędnych wzory (VIH.71) (VIII.72) przybieraj<! . . . l . t lk jedna koneksja dualna V, przy
Tw. Dla każdej lwnekJji V istn1e;e .1e< na I y o
następującą postać:
';k -· -I'~ dla wszystkich wartości wskaźników.
czym l li - •1 •
.Vu/ = <u1e1,fie 1) = u1.fi<e1, e!> = 11~/i 15.~ = 11 1.fi (VIII.73) . . .. rz .• ć dowolny wektor bazy, Zwęzamy
Dowód. Ze względu na hmowosc v„ .za -u mozemy
.·
p YH .
V;;iJ = <u1e1 , V,vke 1®ek) = u1V 1vk<ei> e1)ek =
tensor mieszany • )
= u1V 1vkbJek = 1l\11vkek (VIII.74) " (l •+r•11 v1)11•.+vi(,l,w1+1'~1W• =
• ) ( • r• .,
,),(vlw1)+ I'u+ •J v w,
(V 1v•)w,+vlv 1w1 = c,v •
Stąd" pamiętając, że e1 = b~e 1 , oraz korzystając z (VHI.74) mamy
 31!3
4. Pochodna kowariantna
VIII. Rozmaitości różniczkowalne

Różniczkujemy iloczyn skalarny

•
V 1(vl w1) = V 1(vl w1 ) = iJ 1(vl w1)
przy czym skorzystaliśmy 7.. (VIIl.75) i dokonaliśmy zmiany wskaźników. Wzory
Z porównania obu tych równości wynika teza twierdzenia.
(VIIl.73) i (Vlll.78) pozwalają qstatecznie napisać:
z • ·Powyższe
t · twierdzenie
rk , pozwala na wprowadzenie ws1)ólnc·J lrnnc kSJI.. liniowej \! I
0
pochodna kowariantna tensora o walencji (p, q)
oo
pa1am~ 1~1111 ii• \~k ktorcj pochodna kowariantna kowcktora wyraża się wzorem
(Vlll.77)
V;Hj - 0;11'i-l ii11'k
(VIII.85)
Wzorem analogicznym do (VIIl.75) jest
V1;ek = -1/Tbei
(VIII.78)
jest to suma pochodnej cząstkowej
oraz p + q wyrazów, które skon traktowanymi są
iloczynami współczynników koneksji liniowej i współrzędnych tensora, gdzie
Def. Parę (V", 'V), gdzie V" jest rozmaitością różniczkowalną n-wymiarową,
jeden z indeksów został zastąpiony przez indeks sumacyjny. Wyrazy te są poprze-
V zaś jest koneksją liniową na niej, nazywamy przestrzenią o koneksji liniowej
dzane znakiem plus, gdy indeks jest kontrawariantny lub znakiem minus, gdy ko-'
i oznaczamy przez A".
Skręcen.ie koneksji liniowej. Parametry koncksJ"i 11·11"1owcj· można przedstawić wariantny.
2" pochodna absolutna tensora o walencji (p, q), będąca tensorem o wa-
.
JCdnoznacZl11C W postaci sumy składnika symct1·ycz11cgo
- (ii> oraz składnika anty-
.j'k
lencji (p, q+ I), (VIIl.86)
symetrycznego If.~11 =: s;1, mianowicie
(VIII.79)
l ,klj = rk<ii>+sijk
składnika orAJ. = Jej współrzędne tworzą pochodną kowariantną.
W regule
2x• transformacyjnej
· (VIIl.67) dh' rk.11 czy11
• 111.k oug1cgo
1· .
3° pochodna tensora o walencji (p, ą) względem wektora u, będąca wartością
~ tego wynikają reguły
= -ó~:(iiJ):I' jest symetryczny względem wskaźników i' · 1·•. z
0 1
pochodnej absolutnej tego tensora na tym wektorze
transformacji dla T{'IJ> i Sf1, mianowicie (VIII.87)
--) Io j,.„j,,
rk·
(i'j'l =
A iik' J·'k ( _, k
(ij)+ urAJ')Ak'
k (VIII.SO) V o;a = (V a)( 11 "." u v ;</i,„.;,
własność założenia; ją także
i'}'k
(Vlll.81) Pochodna kierunkowa ma Leibniza z ma po-.
st:!' = Aifj:k s;j
tensor skręcenn
Tensor S~1 nazywamy tensorem skręcenia konek.1·i·i liniowe·.
'. jest zer , ,
, _cm, nazywamy /,conek.w1
. bez skręcenia.
. './Parę (V", V) której
nazy- Koneksję, chodna kowariantna, np.
'7 (lj,-·-ii•z ) (\'1V ;IlJi·"}p)lJil'·•lq ,-Il
.I }, „jp'71·b1·, ..• /q
wamy wtedy p1 zestrzemą o koneksji liniowej bez skręcenia i oznaczamy przez Ai. Vi ( J; .„/,
1 1
= V

natomiast nie ma tej własności pochodna absolutna.

w d Pochodna
· k k absolutna
·· . · . tensora. Pochodn·1' absolutm1 i poc I10 d nąI Iwwanantną
.
aneJ one SJI 111110WCJ pola .tensorowego · Koneksja Lcvi-Civity; 11ochodna Christoffcla. Niech para (V", g) będzie gladk: ·
11'·.Jp eh® ... ®e;,,®e'•® ... ®e'·•.
a= a;,„.;. n-wymiarową rozmaitością ricmannowsk:\. Wprowadzimy na niej koneksję zgodni
ł
określimy wprowadzając. najpierw pochodn·1' 'V<r
„ · tego po 1a wzg 1ętlcm wektora u;
. 11

z za ozema pochodna kierunkowa ma następuj:1ce własności:

(VIII.82)
I z następującą definicją.
Dcf. Konek.1:ią
Lei•i-Civity lub koneksją kanoniczną rozmaitofri riemannowskie, -
1° Vu: r:3a1->'Vo;aeT:
2° jest addytywna
której współczynniki oznaczamy przez l'!;\. nazywamy koneksją liniową V spełni;;
(VIII.83)
Vu(a+b) = V1ia+'V;;b jącą następujące dwa warunki:
30 ma własność Leibniza \o jest ona bez skręcenia: \(u11
= o
'lu(a®b) = ('V;;a)®b+a®'V;ib
(VIII.84) 2" pochodna kowariantna tensora metrycznego jest zerem, tzn. że tcns
Stąd metryczny g jest kowariantnie stały:
1
'V;;a = (dd;::::{:;)(li)e"® .„ ®e 1,+a{•::: 1
u }i )'><'e· =
1 1'('V-·e
q VY ')l\CI •·• "" 1 l- ..•
V!:;Cll- -f- (VIIU ·
h·"}p
+ a;, ... ,.e"® ... ®e'•-•®'Vo;e'•
Obliczamy k+ I -wyraz.
 345
\VIII. Rozmaitości różniczkowalne 344 5. Pochodna kowariantna

w którym /jest wskaźnikiem sumacyjnym, przybierającym warlo!ici liczbowe 1, 2, 3.

W celu wyznaczenia parametrów koneksji wprowadźmy oznaczenie symbolu
W celu wyznaczenia wartości christoflanów pomnóżmy (VIIl.92) skalarnie przez
Christojfela I rodzaju (christoj/an pierwszego rodu(ju)
wektor bazy xk lub kobazy xk pamiętając, że: x • xk = bL Xi· Xk =gik> x' · xk = g'\
1

.. 1(, } : = \ijf
Il I gik oraz że delta Kroneckera jest „operatorem zmiany indeksu", tzn. że zmienia nazwę
{IJ ={.iik} (VII l.89)
indeksu w wyraż.eniu, przez które jest pomnożona. Mamy więc ·
.! pozwalające zapisać wzór (VIH.88) w postaci (VlII.93)
{[ij]k} =o
ihgu- {ki.i}- {k.i i}= o
k \ (VIII.94)
Dokonajmy w powyższej równości dwukrotnie.przemiany cyklicznej { WH =o
iJ,gjk - {i .i k }- {i k .i} =o Można wykazać, :ż.e tak określone christoflany spełniają równość (VIII.90),
a,gk,-{.ik i}- Ui k} =o a więc wprowadzają w E 3 koneksję kanoniczną V.
Utwórzmy jeszcze symbol Levi-Civity' > eiik będący pseudotensorem trzykrotnie
Od~jmuj11c ~ierwsze z powyższych trzech równaii od sumy dwu pozostałych otrzy-
kontrawariantnym, tzn. transformującym się przy zmianie układu współrzędnych
mujemy wzor
zgodnie z regułą
(VIII.95)

przedstawiający zależność christoflanu pierwszego rodzaju od współrzędnych ko- a zdcfiniowanyin wzorem

wariantnych tensora metrycznego. "k · · k I iik (VIIl.96)
= x' · (>..J x x ) = - ;~- e
1
Ale ponieważ e' 1 :

{l·.1· k}"km
o
_
-
11} „ gk"' _
1u „,k -
I fl u,,„
WJ -_fm}
li.i gdzie 6 iik jest antysymetrycznym symbolem Ricciego (por. str. 83). .
w dalszym ciągu posłużymy się pochodną Christoffela dla wyznacz~nta w EJ
więc symbol Christof/da II rodzaju (christoJ/an dmgiego rodzaju) wyraża się nastę­ czterech operacji wektorowych: grad, div, !ap i rot. Definicje muszą spełniać dwa
puj11có: warunki: I 0 mieć charakter tensorowy (tzw. kowariantny), tzn. niezależ~y od p~z~­
jętego układu współrzędnych, i 2° sprowadzać się w przypadku przestrzem kartezJan-
{t} = {i j I} g'k = -} g'k(<),gwl- i>1g11- o, gu) (VIII.90)
skicj do znanych sformułowań. .
Niech <p = <p(u', 11 2, 11 3 ) 'będzie polem skalarnym klasy C, lub C2, zależmc
Można łatwo wykazać, że = O dla pochodnej Christoffela, oraz że wtedy 1
od kontekstu, i niech a= ai(u 1 , 112, 1i3)x1 = ai(x', x , xJ)x będzie polem wekto-
"hg 1 1
2

3
V 1vk = O - V 111k = O rowym w pewnym obszarze przestrzeni euklidesowej E •
gdzie q/ i vk są odpowiednio kontrawariantnymi lub kowariantnymi współrzędnymi . 1·
1
gradq>:= Vrp = V 1rp.xi = i>1rpx' = g i>1f[!Xi
wektora. . 1·
1 (VIII.97)
(gradrp)i = i>jrp, (gradrp)' = g i>irp
Można wykazać, że zwężony christoflan drugiego rodzaju wyraża się w sposób
następujący: diva:= V;aj = c);ci+ wra1 = o,a'+
fil · l .r 1.
. r (oH' g)a
I
= V-
( r
Oj I g a
i)

'{UJil = I
o
,;;- 1 jl g (VIIl.91)
I' g g (VllI.98)

I ;-- r1 (VIII.99:
.Analiza wektorów w trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej. W przestrzeni lap<p = divgradrp = .r 01(1 g g i>1rp)
I' g
EJ, w lokalnym układzie współrzędnych (u 1), i= 1, 2, 3 w lokalnej bazie (M; x 1 ,
X2 '.Xi) rozważmy symbole Christoffela pierwszego i drugiego rodzaju (zwane td
·
rota·=e•lkV
• 1 J
1 Vaxk=e i'k(
a·xk=e l'k [IJ]
1 -
aa-
[ij]
[z"']Jak
lj
=eiJkc) 1a1 X k-
- {k\ )
chnstoflanami pierwszego i drugiego rodzaju) określone jako współczynniki roz-
Xi X2 XJ
kładu mieszanych pochodnych cząstkowych wektora wodzącego x w kobazie lub ln !_,_,„ (VIII.lOC
bazie, mianowicie = ,fg e 1 OjajXk = yg Ut U2 UJ

I' a1 a2 aJ

X11: = -)~:.~
<u'uul
· = {ij l}X =
1
{!(/.I( Xi (Vllf.92) •> Tuuo LEvi-CiviTA, włosk:i matematyk i mechanik teoretyk (1873-1942).
 VIII. Rozmaitości różniczkowalne 346 5. Pochodna zewnętrzna

4° dl\ (d/\f) =: d 2 /\/=o (VllL 109)

. Zal!ważmy: ż.c ';Pr~"'.['.dzona antysymctryzacja, z której potem zrezygnowaliśmy,
względem wskazn1kow 1, J JCst dopuszczalna, gdyż ze względu na antysymctryczność Z własności tych wynikają twierdzenia:
symbolu Lel'i-Ci11ity nic zmienia wyrażenia. (VIII.I IO)
5° dA(jin) = (dA/)/\m·l·./(dAw)
6° dl\ (dAw) =O (VIII.Ili)
,/ 5 POCHODNA ZEWNĘTRZNA
Można wykazać, że taka definicja pochodnej zewnętrznej określa ją jedno-
Niech V" będzie 11-wymiarową gładką rozmaitością różniczkowalną. W jej punkcie znacznie, przy czym w lokalnym układzie współrzędnych pochodna zewnętrzna
,i
x _roz"."ażr.ny ~rzestr:c11 wektorową ~os tyczną T.~' z bazą (tfxl, ... , dx"). Nad przc-
1
st1zeniam1 T budujemy przcstrzc111c form zewnętrznych, przy czym p-formy ze-
formy stop,nia p danej przez (VIII.IO!) ma postać
1
'd/\a ='d/\a;,„. 1„(x)Adx11 „. Adx v
:' wnętrzne, nazywane P:f'ormami róż11iczkowymi 0 , -są gladkimi funkcjami punktu x, /\

I np. (Vlll.112)
I /1
,,11 Przykhul. W trójwymiarowe.i przestrzeni kartc1,i:d1skiej pochodna zewnętrzna:
a = a;,„.;,, (x 1 , „., x")dxi, /\ .„ /\ dx 1•· EL) /\ T.~' (VIII.IO!)
I• xi:V I. w przypadku formy f stopnia O jest I-formą
I
I. gdzie U s; V" jest zbiorem otwartym w V" . <)/ <)f 11/ (Vlll.113)
.!' d/\f = ----dx+ ---dy+··- -dz
1: <lx vy. 1lz
11 Przyklml. W trójwymiarowej przestrzeni karle7jańskiej wprowadzamy
I utożsamianą z gradientem poła skalarnego f,
l. formę stopnia O
i f(x,y,z) 2. w przypadku formy w stopnia l jest 2-formą
(VIII.102)
il;
1:1
,,
będącą funkcją gładką zmiennych x, y, z, uważaną za pole skalarne, d/\w = ( ,)~~ - !__(?)dy/\ dz+ ( ,)/' - clR·) dz A dx+ ( vg_ - ~!'_) dx/\ dy (Vlll.114)
2. formę stopnia 1 vy vz 1)z vx <lx <ly
:f1 w= l'(x,y,z)dx+Q(x,y,z)dy+R(x,y,z)dz
,I,, (VIII.103) utożsamian:\ z rotacją pola wektorowego [/'; Q; R],
utożsamianą z polem wektorowym gładkim [/'; Q; R], 3. w przypadku formy a: stopnia 2 jest 3-formą
1;:
I: 3. formę stopnia 2
:r CJ. = A(x, )', z)dy /\dz+ JJ(x, y, z)dz/\ dx+ C(x, y, z)dx/\ dy (VIIl.104) dl\ CJ. = (-V/I_ + !.!._ + -~C) dx /\ 'Ź"" dz (VJII.115)
ji' <lx i>y <lz.
utożsamianą z polem zorientowanych elementów powierzchniowych.
ii utożsamianą z dywergencją poła wektorowego [A; !J; C].
'I' W algebrze Grassmanna w zbiorze U wprowadzamy odwzorowanie d, nazywane
·1 Uwag a. Równość (VIIl.111) opiera się na równości pochodnych ciągłych mieszanych.
pochodną zewnętrzną .formy różniczkoll'ej:
11:
Znacznie trudniej dowodzi się twierdzenia w pewnym sensie odwrotnego, zwanego lematem
·11
,,'I' P p+I
d: f\ T* -> f\ T*
."C X (VIII.105)
Poiucart!go; jest to
Tw. Niech{} będzie gładką p-formą różniczkową. Wówczas, Jeżeli 1'JJest zamknięta
1\:
p+ ł

f\ r: jest zbiorem,, (p + I) -
!I'
i!j gdzie form różniczkowych klasy o jeden niższej (tzn. d /\·i'> = O), to ,i'> lokalnie Jest różniczką, tzn. każdy punkt x E V" ma dosta-
iL tecznie małe otoczenie lj3 x, takie, na którym istnieje (p-1)-forma w taka, że
'li niż p-formy z przestrzeni / \ T.:. Odwzorowanie to ma następujące wlasności2>:
11

i[ 1'flu = c/ /\W.
10 gdy/ jest O-formą, to d A/:= c(f' = iJJdx 1 (VIII.106)
I Ponadto, jeżeli V" jest ściągalna do punktu (np. jest homeomorficzna z R"), to
11
·I 20 gdy <1> i w są p-formami, to d /\
I 2
(w+ ro)
I 2
= d /\ <•1 + d /\<o
I 2
(VIII.107) taka forma w istnieje globalnie.
I' Przyklnd. Zastosowanie do gładkich pól: skalarnego lub wektorowego lematu Poincarćgo
3° gdy <o i w są formami, to daje znane z analizy wektorów twierdzenia:
I 2
l. pole potencjalne jest niewirowe
dl\ (<;J/\~l) = (d/\<1)/\<~+ (- l)'kg•~r;JA(d/\<~) (VIIl.108)
<I A (d /\f) = d A (--<lf_·_ dx-\- · <lf_ dy-I· <lf_ dz) = O
vx <ly <lz
gdzie dcgw jest stopniem 3 > formy w
I I'
2. pole rotacji jest bezźródłowc
11
Zazwyczaj pomijamy symbole mnożenia zewnętrznego pisz;ic tfxl, . „ tfxl• zamiast
c/xi 11) „. /\ dx'•·
1
dl\ (d/\w) = dl\ [(-' 1!.„
~
- __vQ_) dy/\ dz+
~
(-il!~
~
- !_!!...)dz
~
A dx+ (-~g. _
~
!.!...)
~
dx/\ dy] = O
> Zazwyczaj pomijamy symbol /\ występujący po operatorze d, np. pisząc dw zamiast d/\w
2

3
> Fr. dcgrć - stopieil. I) HENRI l'OINCARE, matematyk francuski (!854-1912).
VIII. Rozmaitości różniczkowalne

Odwrotnie, pole niewirowe, określone na całym R', jest zawsze gradientem, pole zaś bez-
348
1
I
żródłowc -- rotacj11 innego pola.

Dcf. Formą zamkniętą na rozmaitości różniczkowalnej nazywamy formę

różniczkową w spełniającą równanie: d /\w = O.

Formą zupelną na rozmaitości różniczkowalnej

Def. nazywamy k-formę róż- UZUPEŁNIENIE WIADOMOŚCI Z ALGEBRY
k . k-1 k k-1
niczkową w, jeżeli istnieje (k- 1) - forma w taka, że w = d /\w.
Dcf. Algebrą Cartana >na rozmaitości różniczko.walnej nazywamy zbiór wszyst-
1

kich form zewnętrznych klasy Cw określonych na tej rozmaitości z mnożeniem

zewnętrznym i różniczkowaniem zewnętrznym.

·Struktura sympłcktyczna. Ważny przykład struktury na rozmaitości (por.

str. 338) dotyczy przestrzeni liniowej R 2 " o wymiarze parzystym.

Def. Liniową strukturą symplektyczną na R 2 " nazywa się niezdegenerowana 2 >

dwuliniowa skośnie symetryczna forma określona w R 2 ". Forma ta nazywa się
iloczynem skofoie skalarnym i oznacza się ją symbolem [x, y] (równym- [y, x]).
Sama przestrzeń R 2 " wraz ze strukturą symplektyczną [ ·, ·] nazywa się liniową 1 PIERŚCIEŃ CAŁKOWITY WIELOMIANÓW
przestrzenią symplektyczną; ozna12za sii,; ją symbolem (R 2 ", [ ., • ]). Niech x oznacza zmienną zespoloną, tzn. zmienną należącą do ciała C lic~b zespo-
lonych, K zaś jedno z ciał liczbowych: C - liczb zespolonych lub R - hczb rze-
czywistych.
Dcf. JYielomianem nad ciałem liczbowym K nazywamy funkcję zmiennej
zespolonej x, określoną wzorem
t(x) = a11 x"+a 11 _ 1 .x 11 - 1
+ ... +a2x 2+a1.x+ao (IX.1)
przy czym liczby lik> k = O, 1, ... , 11 , zwane współczynnikami wie/omimm, należą
do ciała K, a 11 jest liczbą całkowitą nieujemną.
Przyjmując x 0 = 1 możemy wielomian (IX. l) zapisać krótko wzorem

" (IX.2)
.f.(X ) = L..; akx
" k
k~O

Współczynnik a 0 nazywamy także wyrazem wolnym. Jeżeli an i' O, to ~iczbę 11

n~:y:
wamy ·
stopmem · ·
\\'lelomumu. w wie lom"1an będący
" 'l nosct
szczego < •
' • funkcją stałą. rozn,l·
od zera jest stopnia O; dodatkowo przyjmujemy, że wielomian będący funkcją stałą
równą zeru te:/. jest stopnia zero.
Wprowadzamy następujące oznaczenia:
(( = O)=- [ f\x: f(x) = O]
(( = I) <:o> [ f\x:f(x) = l}
Zastrzeżenie, że wielomian /(x) nie jest tożsamościowo
pisa0:/ i' O.
Wartość wielomianu/ w punkcie x, oznaczaną
1
> ELIE CARTAN, matematyk francuski (1869-1951). sób następujący: najpierw obliczamy kolejne potę~i _ .
2
> Dwuforma [ ·, · l w R 2 " jest niezdegenerowana, jeżeli (/\y, [x,y] = O) =o- (x = O). je przez odpowiednie współczynniki a0 , a1, ... ,a. t wreszcie

J
 351
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 350 1 . Pierścień całkowity wielomianów

z powyższych okres·1 en· .stii11 y i iloczynu wielomianów wynikają następujące

mianów. W ogólnym przypadku wielomianu stopnia n takie postępowanie wymaga
własności:
wykonania 211- 1 mnożci1 i /1 dodawa{1 (lub odcjmowai1). Krótszy sposób, wymaga-
jący w ogólnym przypadku tylko /1 mnożc11 i 11 dodawa11 (lub odcjmowail) przedsta-
/+(g+/i) = (f+g)+h, f(gh) = (fg)h
wimy w postaci algorytmu pochodzącego od Williama l!orncra 1 >. Wynika on . f+g = g+f, .lk = gf
z przeksztalcenia wielomianu do postaci
f(x) = { ... [(a„x+a„_1)x-l-a11-2lx+ ... +ai}x+a0
/(g+lz) = fg+Jh
\ (IX.5)

I
(/+g = /1)- (g = h-f)
Oznaczając b„_ 1 = a„ i tworząc ci11g rekurencyjny bk = ak+ 1 +h 1,+ 1 x, k = O jest clcmentc.m. neutralnym dodawania
= ... , 1, O, otrzymujemy Rx) = a 0 + b 0 x. Na stronicy 353 podamy
11- 2, pełniejszą
interpretację tego algorytmu, zwanego sche111ate111 llornera.
.I jest ciementem neutralnym mnożenia J
niż n, 11rzybieraJący li' Il+ l różnych
Wielomiany dodajemy w sposób następujący: jeżeli Lemat. Wielomia11 stopnia nie wyższego
pu11ktach wartofri O, jest tożsamo:iciowo równy zeru.
f(x) = a"x"+ ... +ao (IX.3)
DOWÓD. Niech wielomian
g(x) = bmx"'+ ... +bo (IX.4)
f(x) = a.x"·l·a._,.x"-'+ ··· +ao d r. _,_ { Wtedy układ
oraz p = max(n, nz), to piszemy . 1 . x przy czym X• i' x,, g Y " r ·
przybicn1 wartość zero w punktnc1 Xo,.\1, ... , "' .

f(x) = apxP+ ... +a„x"+ ... +ao, n+l równarl 0 n+l nicwiado1nych tlo,01, ... ,lin
a11+1 = a„.1-2 = ... =ap= O
'g(x) = bpxP+ ... +bmx"'+ ... +b 0 , b 111 + 1 = b 111 + 2 = ... =bp= O "I .•~'+ ···
a.xo··a„_,.\o +a=01
0
(IX.6)
=O
i sumę wielomianów f(x) + g(x) określamy nastęimjąco:
n n-1 '- ·'-(1

<~11„~l. -~-.".11:.1 :~1 .. .-~. ·:~. ~. ~) ... · 1·

f(x)-1-g(x):= (ap+b,,)xr+ ... +(a 0 +b 0 ). t1nx::+a11-1X~-i + ··· +ao =O
• (patrz str. 87) różny od zera. Stąd "• =
Przykład n1a wyznaczm.k , b••d'\CY
" ' wyznacznikiem
, VandermomIe a
(a 3x'+a1x+a 0H·(b2x 2·1·b 0) = = O,k =o, I, ... ,n, awię~/= O.
= (a 3 x 3 +0x 2+a 1 x+a 0 )+(ox.i+b 2 x 2+0x+b 0 ) = Tw. [)wa wielomia11y
= a 3 x 3 +b 2 x 2 +a,x+(ao+bo)
/(x) = anx"+ ... +ao, (1 11 =fa O
Oczywiście, stopieil sumy wielomianów nic jest wyższy od żadnego ze stopni jej
g(x) = bmx"'+ ... +bo, bm i' O,
składników. x przybieraJą rów11e
Sumę
wielomianów J{x) i g(x) oznaczamy także przez f-1-g. dla któr;1ch m ~ i które w n+ I różnych punktach Xo, x i, ... , "
Il
. malj·ą ocljJOwied11ie wspólczyn11iki równe, tz11. są
Wielomiany mnożymy w sposób następujący: każdy składnik jednego wielo- warto.fri, są tego samego stopnia I
mianu mnożymy przez każdy składnik drugiego, i iloczyny dodajemy. identyczne.
Przy oznaczeniach (IX.3) i (IX.4) iloczynem wielomianów jest DOWÓD. Wobec zalo7.cnia 111 ~ n możemy napisać
X =
g () IJn.X" T'-b n-1· x"-'+ ··•
+b,„x"'+ ... +bo
oraz utwor1.yć różnicę
h(x):=/(x)-g(x) = c.x"+ ···+co . /J k =O, I, ... , 11 • W celu
gdzie c1 = L akb1, k =O, I, ... , 11, I= O, I, ... , 111. . . · t mh 11 0 współc1.yn111kach c, =
będącą wielomianem co naiwyzeJ s 01 ' • . _
J, t
lyż wtedy a, = b, 1 111 = 11. es
a,- " .
0
. ' ze .c, - ' gccl .. dowodnionego Iema t u, J'esl
k+l~i . Izem,1
.. ' vys!'lrczy
udowodnienia tezy tw1erc . ' . wykazac
Iloczyn wielomianów f(x) i g(x) oznaczamy także przez .fk. tak istotnie, gdyż wielomian h(x), spełniający założenia poprze mo u
Przykład identycznie równy zeru.
.I . tzn IYl tego samego stopnia
2
(a 1 x+a 0 ) (b2x + b, X·I· b 0 ) = a, bi X.i+ (a 1 b, +a 0 bi)x + (a 1 b 0 + a 0 h,)x·I· a 0 b 0
2 Wniosek. Dwa równe wielomiany są u e11tycz11e, . , .

Oczywiście, stopieil iloczynu niezerowych wielomianów jest równy sumie stopni i mają odpowiednie wspólczy1111iki równe. . tę1JuJ··1cego twierdzenia.
tych wielomianów.
. .
Powyższe rozważama mozna s on ' w postaci nas
f nulować ' . , . .
. i .. 1, liczbowym K jest piersc1emem
. Wniosek. Jeżeli fg = O, to f = O lub g = O i odwrotnie. Tw. Zbiór wszystkich wielomwnów nar era em
callcowitym ze względu na dodawanie i mnożenie.
l) WILLIAM GEORGE HORNER, matematyk angielski (1786-1837).
 353
1. Pierścier\ całkowity wielomianów
IX. Uzupełnienie wiadomości z olgebry 352
Gdy zachodzi (IX.12), to R nazywamy resztą, a J ilorazem częściowym wielo-
Zauważamy, że
zbiór wszystkich wielomianów nic jest ciałem, gdyż na ogól .
mianow -· O, to iloraz, czi;;ściowy
' .1I 1· B·, gcly R -- , jest ilorazem.
odwrotność wielomianu nic jest wielomianem.
Określimy obecnie wielomian podając jego wartości w danych punktach.
DOW()D. Najpierw wyka;).emy, że jeżeli dla wielomianów ~ i B zwi<1zck (IX.12) zachodzi,
to jest on jedyny. Mianowicie niech oprócz (lX.12) zachodzi związek
W tym celu przyjmiemy następując<! definicję.
A= JJJ'+R'
Def. Wielomian stopnia co najwyżej n, przybicrajiicy w różnych punktach
· · k' t ·• - Iz ·nh Wtedy w wyniku odjęcia stronami powyższego związku od (IX.12)
x 0 , x 1 , „., x„ odpowiednio wartości Yo, y 1 , • „, y„ nazywamy wielomianem i11ter- spcłntaJilCY waru n I WICI{. ~C '~ .
otrzy111an1y równ~lŚĆ
pola(,:i:i11y111; liczby Xo, x 1 , ••• , x„ nazywamy węz/ami interpolacji.
Wiemy już, że zagadnienie to jest rozwiązalne jednoznacznie. li( .I .!'). = R -- R' . .
Jedna z metod poszukiwania wielomianu jntcrpołacyjnego pochodzi od La- w której po prn\vej stronic znajduje się wielomian R-:~' ~t~pnia niższe7obn~~~11~~=śopo'<~ew~~~'oj~~~
grange'a. Tworzy się funkcje pomocnicze · wiełon1ian stopnia co najmniej równego m, gdy J-J nic Jest zcr~m,. u . - PR' , g y
T ·· ·
vobee czego
zcrcn1. Pierwsza cwcntualnosc Jest rncn1oz twa, \ ~ -
·
.I - .I or,1z R - .
A - . .J_
Dowiedziemy teraz, że rozkład (IX.12) istnieje w przypadku dwó_ch wielomianów. rz - ~~ku
# • • •

fj(x) = .. ~>::-:-_·~o) (.~:::::-~1)_:_-:<:~:::::'.'~= i)C:>::- ~1:t-~L::_(x~_-:11L (IX.7)

.
(,\1-,-ru) (.\;-x1) ··· (.\1-·'1-1) (xj-Xj+1).„ (x1-X„) „·-x+l+J, li= x2+x---}, przy.czym za.stos.cwana n~~todt~'sl.u~zna 1cst W ogólnym P YP ·
Obniżymy slopict1 wielomianu A (hczntka) tworz4c roznicę
o następującej własności:
Ri = A (jx). JJ = ·-}x 2 -2x+ l +i
I, gdy k = j
Obniżymy stopic1\ wielomianu R1 tworzqc różnicę
fJ(xk) = óik = { O, gdy k # > k,j =O,!, „.,11 (IX.8)
R, = R 1 -(-j)· B = (--2+J)x+2+} ..
Wtedy szukanym wielomianem, stopnia najwyżej 11, będzie wielomian ze względu na to, że R, jtri.jcst stopnia ni:i.szego niż B przyjmujemy R = R2 i piszemy

A= B(jx-j)+ [(-2+j)x+2+j]
(IX.9) , . . . .. , R _ (- 2 -l-})"+2+}resztą. Powyższy rnchunck
przy czym .I= jx-J jest częsc10wyi:1 iloraze;:1, zas - . lk . wielomianów nad ciałem R liczb
zapiszemy w sposób znany Czytclrnkowi z iccum w przyp,1c u
nazywany ll'ielo111ia11em interpolacxiny111 Lagrange'a. rzeczywistych:
Przykład. Wyznaczyć wielomian f(x) możliwie niskiego stopnia, dla którego /(-1) = 6, jx 3 -·-x+l+J
/(0) = 3,/(1) = 2. Wielomianem Lagrange'a będzie tutaj, na podstawie (IX.7) i (IX.9) jx 3 -1- jx 2 + x
-~1 .J-.:..2:\-+ ·r~,:r
/(x)= x(x-l) · 6+ (x:l~ll_<x:-::ll_.3+ (x+ll:':. 2 =x 2 _ 2x+J
(-1)(--2) l·(-1) 2·1 -jx 2 --jx-1
<-2-i-1Jx:1.i~T~-1?·
Dcf. Wielomian !l(x), nie bęch1cy wielomianem zerowym, nazywamy przez dwmnian
W szczególnym przypadku, gdy wielomian f(x) stopnia ~aturaln~go dzielimy
dzielnikiem wielomianu A (x), jeżeli istnieje wielomian .T(x) taki, że · . . ) . " . ·k (IX 12) przybiera post,1ć
x-a (h~dqcy wielomianem stopnia 1 , zw14ze ·
(IX.13)
A= BJ (IX.IO) f(x) = (x-a).l(xH-f(a)
To, że wielomian B (x) jest dzielnikiem wielomianu A (x), ni pisujemy: JJ I.A. Jeżeli ·est to 1m1ktyczny sposób obliczania ilorazu J(x) .
Schemat Hornera (r. 1819) J
BI.A, przy czym zachodzi (fX. IO), to piszemy także i reszty /(a) przy dzieleniu wielomianu
A f(x) = a„x"+a„_1x"-1 + +aix-1-ao
----. = J (IX.I I) .„
B
przez dwumian x-a. Jeśli iloraz J(x) ma postać
przy czym J(x) nazywamy wtedy ilorazem wielomianu A (zwanego licznikiem) i wie-
J (x ) = IJ11 _ 1 X 11-1 - Il"
- „"_ 2,.,x"-2+
lomianu B (zwanego mianownikiem).
Dzielenie wielomianów, tzn. działanie odwrotne do ich mnożenia, nie zawsze to zachodzą wzory:
jest wykonalne w ich zbiorze. Można jednak wykazać następujące twierdzenie:
/1 11 _ = a„, 11
11 _2 = a„_1
+ l 1b11-1• b„_ 3 = a„_2+abn-2• „.
1
Tw. Jeżeli A jest ll'ie/0111iane111 stopnia n, a B jest niezeroll'ym wielomianem bo = a1 +ab1, /(a) = ao+abo
stopnia m nie większego niż 11, to zachodzi ró11·noN
(IX.12) w
celu obliczenia nieznanyc I1 Wsl)o'łczynników bi> i = O, l ,. .. 'n- 1 oraz
A= BJ+R
reszty J(a), buduje siQ tabelki;;:
w której R jest wielomianem stopnia niższego niż m.
23 Matematyka cz. III
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry
354 1. Pierścień całkowity wielomlan6w 355
an Gn-1 lln-2 a1 ao
ab„_ I ab„_ 2 ah 1 ab 0 ~ róż11;1111i
T w. J e""'e 1·1 x 1, ..x 2, ···, x 111 •1·t1 pierll'iastkami wielomianu/ 'I O o krotno-
'---- .. · · / l
sc1ac1ocpou ,1·e,i111'
'"' 0 k··1,tc2,
'c ... ,1c,,,,
'c b1•dt1cych
t- liczbami 11at11ra/11ymi, to
bn-1 =a" b„_2 b„_3 b0 .!(a)
• - x m )k'"
(X-Xi )k ( X-X2 )k 2 ··· (x (IX.15)
w której każdy wyraz pod kreską jest sunHI dwóch stojących
,
nad nim liczb, przy
czym należy pamiętać, że b„_ 1 = a„. jest dzielnikiem tego wielomia1111.
DOWÓD opiera się na definicji krotności pierwiastka i może być przeprowadzony metodą
3
Przyklnd. Niech f(x) = 3x"-2x + 5x 2 + 4.r- I, a = 2. Wtedy schemat Hornera przybierze indukcji.
następującą postać:

3 -2. 5 4 -I Tw. Jeżeli· wielomiaiz ( IX . 15) .1est

· tlz1·el11i/de111 wie/0111ia1111 /'I O stopnia n, to
6 8 26 60 (IX.16)
3 4 13 30 59 DOWÓD opiera się na definicji dzielnika wielomianu.

wobec czego iloraz J(x) = 3x 3 +4.r 2 +13x+30, a reszta/(2) = 59. · k 1.

W mose w·1e/om ian _,_ o •1·t<''fmia
· / -r- , 11 ma co naiwyżei
• . 11 pierwiastków.

Def. Pierwiastkiem niezerowego wielomianu /(x) nazywamy liczbę a, gdy Wniosek 2. Jeżeli liczby x 1 , x 2 , ••• , x„ są pierwiastkami wielomianu
](a) =O. stopnia n, 0 krotno.friach odpowiednio k 1, k2, .. ·, le,.. oraz
Pierwiastek niezerowego wielomianu nazywamy także micj.1'ccm zeroll'ym lub
krótko zerem 111ielo111ia1111.
to
1 7
Tw. (Bezout >). H ielo111ia11 f(x) 11at11ral11ego stopnia jest ll'tcdy i tylko 111tedy /(x) = an(X-X1)k'(X-X2)k2 ... (.x-x„)km (IX.17)
podzielny przez d11•11111ia11 x-a, gdy liczba a jest zerem tego ll'ic/0111ia1111, tzn.J{a) =O.
gdzie an jest różnym od zera wspólczynnikiem przy najwyższej potę<lze zmiennej x w wie-
DOWÓD opiera się na równości (IX.13). lo111ia11ie f(x) = anx"+ ... +ao. 1

Przyklad. Znaleźć wszystkie pierwiastki wielomianu /(.r) = .r' ·/r 2 „ x +j wiedząc, że jed- Pojęcie pochodnej· f un kCJI·· rzeczy\v1·steJ·
- - 1·est nam znane. W algebrze pochoaną
nym z nich jest j.
ll'ielomia1111
Istotnie /(i)= O. Wobec tego dzielqc f(x) przez x-j otrzymujemy /(.r) = (x-j)(x 2 -I),
a stąd wynika, że pozostałymi pierwiastkami sq x, = --l oraz x = 1. f(x) = anX"+an_ 1 x"- 1 + ... +a2X 2 +a1X·l-ao (IX.18)
2

nad ciałem liczbowym definiuje się bez korzystania ~ niealgebraicznego pojęcia

Def. k-krot11y111 pierll'iastkiem niezerowego wiclomianu/(x) nazywamy liczbę a,
granicy. Mianowicie pochodną jest, z definicji, wielomian
gdy ( x-a)k jest dzielnikiem tego wielomianu, zaś (x-a/ 1-1 nic jest jego dzielnikiem;
liczbę le nazy1vamy krotno.ścią tego pierll'iastka. .f'(x): = 1w"x"- 1 +(n- l)an-1 x"- 2 + ··· + 2l12x+a1 . (IX.19)
. .
le-krotny pierwiastek niezerowego wielomianu nazywamy także le-krotnym miej- z definicji tej wynika finioll'o.i:ć operacji różniczkowania wielomianu, mnmow1c1e
scem zeroll'y111 lub krótko k-krotnym zerem 11'ielomia1111.
Cl+KY = f' +g', ()..f)' = J..f' (IX.20)
Z powyższej definicji wynika, że gdy a jest k-krotnym pierwiastkiem wielomianu
f(x), to istnieje wielomian I(x) taki, że oraz wzór na pochodną iloczynu 11'ielo111ia11ów
f(x) = (x-af · I(x), I(a) >6 O (.fg)' = f'g+fg' (IX.21)
(IX.14)
· 1· f #
Gdy krotność pierwiastka jest liczbą naturalnq, to a jest picrwiaslkicnl wielo-
Lemnt 1. Jeżeli a jest k··krotnym pier11•w.1·t1ae111 1vielomianu O, to jest
mianu; gdy k = O, to zwirtzck (IX.14) też jest prawdziwy z tym, 'i.c wtedy a nic jest
(k-1 )-krotnym pierwiastkiem ll'iclomianu / '(x).
pierwiastkiem wielomianu. DOWÓD. Zapiszmy założenie: /(x) = (x-a)k/:(x), g(a) ,p O. w wym'k u różniczkowania
otrzymujemy
Przyklad. Zbadać ilokrotnym zcrcrn wielomianu /(.r) = .r" ··-2jx 3 --2j.\··· I jest j. f'(x) = (x„-a)•- 1 /i(x), h (x) = k · g (x)+ (x-a)g'(x), h (a) ,P O
Stwierdzamy, żej jest co najmniej .icdnokrotnyrn picrwiastkicrn, gdyżf(j) = O. W wyniku dzie-
co ko11czy dowód lematu.
lenia otrzymujemy /(x) = (x-j)g(x), przy czym g(j) = O, wobec czego j jest co 11aj11111icj dwukrot-
nym pierwiastkiem wielomianu f Analogicznie postępujqc otrzymamy g(.r) ~ (x-·j)(x 2 + l) = Lemat 2. Jeżeli a jest piennastk1e111 . . . I01111<11111.
1111e · f # o. i .jego
· pochodnej ·f' 'I O,
= (x-j)'(x+j), stąd f(x) = (x--j)·'(x+j). A więc j jest trzykrotnym pierwiastkiern wielomianu/. . · tl wuk rot11y111 pie· ,,.,.
to ;est co 11q;111111e.1 ' 1·ti1·t'c1·e111
· 11. te"o
,, 111ie/01111anu.

!) ETIENNE BEZOUT, matematyk francuski (1730-1783). · DOWÓD. Założenie:.f(x) = (x - a)g(x),.f., (x) = g (x·) ·1· (x _ a)g'(>:)
• " /'(a)= g(a) =O. St:id

g(x) = (x - a)!t(x), gdzie !t(x) jest wielomianem, skąd /(x) = (x - a)2 !t(x), end.

2.1'
 2. Wielomiany nad ciałem C lub R
IX. Uzupełnienie wiadomości z olgebry 356

WIELOMIANY NAD CIAŁEM C LICZB ZESPOLONYCH LUB NAri)CI

1

Tw. Liczba a jest wtedy tylko li' tedy k-krot11ym .pierwiastkiem'" wie/0111ia11u 2
R LICZB RZECZYWISTYCH ·. , 1 ,

f'F O, gdy ('; '::',~"' <;:;'!/,'.':'. :~,>,''

Wielomian nad ciałem C liczb zesi>olonych. W poprzednim ;punkCie ;mą,wi
/(a) = f'(a) (IX.22)
o własnościach pierwiastków wielomianów, ale nie formułowaliśmy twie~d:Zefi'i'd
DOWÓD. Konieczność warunku wynika z lematu I, a dostatcczność z lematu z. tyczących istnienia tych pierwiastków. To
ostatnie zagadnienie było doXtk.~f\r
Przykład. lic wynosi krotność pierwiastka j wielomianu f(x) = 4
x -2j:(J -2jx- I'! uważane za podstawowy problem algebry. Dlatego też podane niżej, twierd.ieiii~;
Mamy f(j) = O oraz sformułowane w XVIH w. przez francuskiego filozofa, matematyka: i fiz)'ka JAł-IA',
f'(x) = 4x 3 -6jx 1 --2j, f'(j) =O LE RoND D'A1~EMnERTA (1717-1763), a poprawnie udowodnione dopiero prz~:z·;
GA ussA na przełomie XVIII i XIX w., nosi nazwę zasadniczego twierdzeni'a algebry '
(również
f"(x) = 12x2 -l2;'.r, f"(j) = O
f"'(x) = 24x, f"'(j) i' O tll'ierdzenia d'Alemberta). Oto ono: ' ·' S\',f:l
L';}

wobec czego krotność tego pierwiastka wynosi 3. Tw. Każdy !l'ielomian stopnia naturalnego o wspólczynnikach zespolonych ina
li' ciele C liczb zespolonych co 11aj11111iej jeden pierwiastek.
Def. Rów11a11iem algebraicznym stopnia naturalnego /1 o współczynnikach Obecnie znanych jest wiele dowodów tego twierdzenia; wszystkie one są albo
zespo\onych nazywamy równanie długie i trudne, albo wymagają wprowadzenia dodatkowych pojęć matematy<;:znych,
(IX.23) dlatego żadnego z nich nie przytoczymy.
Bezpośrednią konsekwencją twierdzenia cl' Alemberta: jest następujące twier-
w którym po lewej stronic znajduje się wielomian stopnia /1 o współczynnikach zespo- dzenie o rozkladzie ll'ie/omianu li' ciele C liczb zespolonych.
lonych.
· Z ogólnej definicji pierwiastka równania oraz z definicji pierwiastka wielomianu Tw. Każt~J' wielomian stopnia naturalnego /1 o wspólczym1ikach zespolonych jest
"'.yni~a, że jeżeli /(X) jest wielomianem, zaś /(x) = O równaniem algebraicznym, to rozkladalny na czynniki stopnia pierwszego
p1erw1astek tego wielomianu jest pierwiastkiem tego równania i odwrotnie. (IX.24)
Definicje i twicrd1.enia dotyczące pierwiastków wielomianów zachowują swoją przy czym ll'Spólczy1111ik a„ jest ll'Spólczy1111ikiem przy x" w wielomianie, a x 1, X2, ..• , x.
m_oc. w ~d111esi~niu do pierwiastków równań algebraicznych. Modyfikacja wysło­ są ll'szystkimi (11ieko11iecz11ie róź11y111i) pierwiastkami należącymi tfo ciała C, z zaclw-
w1e111a 111e powmna dla Czytelnika stanowić trudności.
ll'aniem ich krot110.fri.
W dalszym ciągu zajmiemy się badaniem pewnych własności wielomianów
DOWÓD. Z twierdzenia d'Alembcrta wynika istnienie pierwiastka zespolonego x, wielo-
nad ciałem C liczb zespolonych oraz nad ciałem R liczb rzeczywistych. mianu /(x). Stąd f(x) = (x-x 1) /1 (x). Ale / 1 (x) jest też podzielne przez czynnik pierwszego stopnia,
bowiem wielomian ten ma pierwiastek; oznaczając go przez x 2 mamy f 1(x) = (x-x2)/2(X). Postę­
ĆWICZENIA pując tak kolejno z otrzymanymi wiclÓmianami otrzymamy równość
1. Podać dc'.inicję widomianu nad ciałem liczbowym oraz stopnia tego wielomianu. /(x) = (x-x 1) (x-xi) ... (x-x„)c
2. Jak dodajemy, a jak mnożymy wielomiany? Wystarczy teraz tylko wykazać, że c = a„. Jest tak istotnie, gdyż c okazuje się współczynni­
3. Co wiemy o stopniu sumy lub iloczynu dwóch wielomianów'/
kiem przy x".
4. Co to znaczy, że w zbiorze wielomianów nie ma dzielników zera'!
. 5. Wykazi'.ć, że istnieje co naj;vyżcj jeden wielomian stopnia nic wyższego niż 11 , przybiera-
Gdyby pierwiastki x 1 , X 2 , • „, x„ nic wszystkie były różne, to zmieniając ozna-.
jący w· /1 + I róznych punktach z gory dane wartości. czenia moglibyśmy się umówić, że x 1 , „., x 111 są to wszystkie różne pierwiastki
6. Wyznaczyć wielomian f(x) możliwie niskiego stopnia, dla którego: f(O) = j.f(l) = 1 + o krotnościach odpowiednio k 1 , „., k,... Wtedy twierdzenie o rozkładzie wielomianu
+j.f(j) = O,f(l -1-j) = -2+ 3j.
w ciele liczb zespolonych przybrałoby postać
7. lic wynosi krotność pierwiastka j wielomianu
(IX.25)
f(x) = x 4 ·1·(1-3j)x"-3(1+j)x 2 -(3-j)x+j
. ~· 1;ldo;vodnić, że. krotność pie1:wiastka a wielomianu fi' O jest równa rzędowi pierwszej przy czym
me zmkaj<JCej w punkcte a pochodnej tci;io wielomianu.
k1 + „ . +k,,. = I l
9:
U~low~dnić, że jeżeli a jest k-krotnym pierwiastkiem wielomianu f ,e O, to jest {le~ !)-krot-
nym p1crwmstk1cm pochodnej f'. Wygodnie jest mówić: wielomian ma k 1 pierwiastków x 1 , zamiast: wielomian
.~O: Wyka7:a.ć, że jeżeli dwa wielomiany stopni nic większych od /1 1pają równe wartości w co mak -krotny pierwiastek X 1 • Ta umowa pozwala jednoznacznie rozumieć wy~łowie­
1
najm~1e! 11+ I roznych punktach, to są równe, tzn. są tego samego stopnia i mają równe wspól- nic: kazdy wielomian stopnia naturalnego /1 nad cialem C liczb zespolonych ma w ciele
czym11k1 przy tych samych potęgach zmiennej.
C dnkladnie n pierll'iastków.
Odpowiedzi. 6. f(x) = x 3 + j, 7. 3.
 359
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 358 z. Wielomiany nad ciałem C lub R

rawci stronie tych wzorów znajdują się funkcje pierwiastków wielomianu,

Wyżej sformułowane twierdzenie o rozkładzie mówi o istnieniu takiego rozkładu, P op , . . ..
;I ale nic daje żadnych informacji o tym, jak można dokonać tego rozkładu. Wiemy jak zwane ich podstawowymi funkcjami symetrycznymi, mtanow1c1e
1: znajdować pierwiastki tównar1 stopnia pierwszego oraz stopnia drugiego: . +x + +xn' x I x 2+x 1,. .:3+ ... +x2xJ+ ... +x.-1x., ... ,x1.>:2 ··· x.
.X 1 l ···

ax+b =O, a#O Przykład. znaleźć wielomian drugi~go stopnia (zwany także trójmianem kwadratowym),
które ierwiastki x 1 i· x 2 spełniają związki: x,+x1 =A, x,x, .= B. .
2
ax +bx+c =O, {/ # o g
0
P_ . · t ( z -A x + B) gdzie
Trójmianem tym JeS a, x · • 02 jest dowolną hczbą zespoloną rózną od zera.

W obu tych przypadkach j)icrwiastki (jeden - gdy równanie jest stopnia pierw- Wielomian· nad ciałem R liczb rzeczywistych. Niech /(x) będzie_ wi~lomi~nem
szego, dwa.- gdy równanie jest stopnia drugiego) wyrażaj<! się jako wyniki działai1 · topn·ia ·11 0 współczynnikach rzec7,ywistych. Wtedy opierając się na
algebraicznych (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie, potęgowapic i pier- naturaI nego s . · cl · I · I b ·
. · · k cit dotyczących liczby sprzężonej z daną 1 zta an a ge raicz-
znanyc h nam zw1ąz a ·' . . .
wiastkowanie) na współczynnikach równania~ Znane są także wzory, noszące nych na liczbach zespolonych, n11anow1c1e:
nazwę wzorów Cardano 1 >, wyrażająs;e pierwiastki równania trzeciego łub czwar-
z;-±z = z ±z z;-:z; =
az = az (a rzeczywiste)
tego stopnia w wyniku dzialail. algebraicznycl1 na współczynnikach równania. 2 1 2, z1z2,

. W szczególnych przypadkach równali stopnia wyższego niż 4 leż takie wzory stwierdzamy, że zachodzą następujące twierdzenia:
istnieją,
np. dla równai1 symetrycznych, tzn. równa11 Tw. 1. Jeżeli f(x) jest wielomianem o współczynnikach rzeczywistych, to
- (IX.27)
/(x) =/(i)
dla których a„ = a 0 # O, a„_ 1 = a 1 ••• Udowodniono jednak, że w przypadku · · · k· · l 1·a11u Ji:(x)
Tw. :z. Jeżeli a jest k-krotnym pierwwst zem wze om ·
o współczynnikach
• r
ogólnym nic istnieje algebraiczny algorytm, umożliwiający obliczenie pierwiastków rzeczywistych, to liczba a,.sprzężona z pierwiastkiem a, jest także k-krotnym pie -
równania stopnia co najmniej 5 w zależności od jego współczynników. To zdanie wiastkiem tego wielomianu.
należy rozumieć następująco: .dla każdego naturalnego 11 większego niż 4 istnieje
DOWÓD tw. 2 opiera się na twierdzeniu (IX.27) oraz własności (IX.22) pierwiastka wiclo-
taki wielomian stopnia 11 i taki jego pierwiastek, którego nic 11107.na otrzymać w wy-
1nianu i jego krotności. Mianowicie
niku działań algebraicznych na wspólczynnikach tego równania bez użycia liczb
/(a) = f'(a) = ... =/<•-•>(a) = O, /<»(a) "" O
różnych od tych współczynników.
Wyprowadzimy obecnie związki zachodzqcc mir;dzy współczynnikami wielo- !Pociąga za sobą
mianu i pewnymi funkcjami symetrycznymi jego pierwiastków. r,;) /'(-) _ = J<•- l)(ii) = o, /<»(ii) i' o, end.
f '"
= ll - .„ . !
Równość Przykład. Rozłożyć na czynniki pierwszego stopnia wic~omian ~iąt~g.o st~pn1a :~~k:t:y:
-Jx• + x' _ 6x2 + x- 3 0 współczynnikach rzeczywistych wiedząc, ze J Jest Jego
a„x"+a„_ 1 x"- 1 + ... +a0 = a„(x-x 1) (X-Xi) ... (x-x„) 2
1Pierwiastkie~1. . .k . -; - -;· J·est także dwukrotnym pierwiastkiem tego wielomianu, a stąd
dla a„ # O, gdzie x 1 , Xi, ... , x„ S<! wszystkimi pierwiastkami wielomianu znajduj<1- z załozema wym a, zeJ - · ' _ ć · 3
f(x) = (x-j)l(x+j)•(x-a). Różnymi sposobami możemy teraz wykaza , ze a= · .
ccgo się po obu jej stronach, jest tożsamością. Otwierając nawiasy po prawej stronic
tej równości i przyrównując znajduj11ce się po jej przeciwnych stronach współczynniki Tw. JVielomian o wspólczy1111ikach rzeczyll'istyclr stopnia nieparzystego ma co
przy równych potęgach zmiennej, otrzymamy wzory Viete'a 2 > llajmniej jeden pierwiastek rzeczywisty. . .
. . · • ż liczba pierwiastków Jest me-
DOWÓD opiera się na dwóch spostrzeżemac 1l, 1111anow1c1e, e •
On-l =X1+X2-l- ... +x„
a„ parzysta i że pierwiastki zespolone wystc;pują parami. .
Podamy teraz twierdzenie zwane twierdzeniem o rozkładzie wielomianu w czele
(IX.26) R liczb rzeczywistych.
'/ ikach rzeczywistych
Tw. Każdy wielomian stopnia nawrabrego n o w.rpo czynn . . .
na czynniki stopnia pierwszego i nierozkładalne czyn111k1 stopma
jest rozkładalny
drugiego (IX.28)
. f(x) = a.(x-x1) ... (x-xk)(x2+p1x+q1) ... (x2+p,x+q1~ .
1l GEROLAMO CARDANO, włoski matematyk, lekarz i filozof (1501-1576); stworzył
. l . . t zby x xk są wszystkim
przy czym a.Jest współczynnikiem prz~1 x" w wze o'.111a111~,l 1cR z z~~,;~waniem ich krot-
poczqlki
teorii liczb zespolonych.
(11iekoniecznie różnymi) pierwiastkami należącym z do cza a '
2
> FRANCOIS V1l;TE, matematyk francuski (1540-1603).
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 360 3. Ciało funkcji wymiernych i ułamki proste 361

11~.fri, ~aś trójmi~my ~ll'adratowe x +p 1 x+ q 1 , ••• , x 2 + p 1 x+q1 są ll'szystkimi (nieko-

2
DOWÓD. Załóżmy, że ten wymierny pierwiastek jest ułamkiem nieskracalnym p/q. Ozna-
111ecz111e różnymi) 111erozklada/11y111i czynnikami drugiego stopnia 0 ll'Spólczynnikach cza to, że p jest liczbą całkowitą, q - liczbą naturalną i że są to liczby względnie pierwsze. Podsta-
wiając ten pierwiastek do wielomianu i sprowadzając wielomian do wspólnego mianownika, otrzy-
P 1, q i , ... , Pi. q1 rzeczyll'istych, z zachowaniem krot11ości tych trójmial!Óll'. ·
mamy
DOWÓD. Oznaczmy przez x„ x„ ... , xk wszystkie rzeczywiste pierwiastki wielomianu p"+q(a11 _1JJ"- 1+a11-2P"- 2q+ „. +a1JUJ"- 2 +aoq"- 1) =O
f(x) = a„x"+ ... +ao, a„ 7" O, a przez z,, z„ ... , z, wszystkie te zespolone pierwiastki wielo-
m!anu,. których część ur'.'jrn:'_l jest ~odatnia. Wtedy jeszcze nic wymienionymi pierwiastkami tego Wyrażenie w nawiasi<' jest oczywiście.liczbą całkowitą. Jeżeliby q było różne od jedności, to
WIC!omianu będą tylko z 1 , z i , ..• , z,. Korzystając teraz z twierdzenia o rozkładzie wielomianu p musiałoby się dzielić prtt:>'· q, a przecież. z założenia liczby te nic mają wspóinego dzielnika. Wobec
w ciele C możemy napisać ' tego q = 1, co krn\czy dowód twierdzenia.
f(x) = a„(x-x.) ... (x--z,) (x-z,) ... Przykład. Rozłm'.y<' na czynniki rzeczywiste wielomian
przy czym
f\x) = x 4 -x 3 -2x 2 +óx-4
(x-'z,)(x-z,) = x 2 -l-p 1 x-1-t11
Dzielnikami wolnego wyrazu s:i: ± 1, ± 2 i ± 4. Spośród nich I i -2 są pierwiastkami tc\go
gdzie
wielomianu, bowiem /(1) =f(-2) =O. Wobec tego f(x) = (x-l)(x+2)(x 2 -2x+2). Gdybyśmy
p, = --(z 1 +z,)= -2Rez 1 rozkładali ten wielomian w ciele liczb zespolonych, to otrzymalibyśmy
<J1 =z, z1 = (Rez 1 ) 2 + (In1Z 1 ) 2 · f(x) = (x-1) (x+2) [x-(1-1-j)] [x-(1-j)]
,:I, =pf-4q, = -4(Imz 1 )2 <O
co krn\czy dowód istnienia rozkł.adu (IX.28). ĆWICZENIA

Gdyby pierwiastki X1, ... , xk nie wszystkie były różne lub gdyby pierwiastki l. Podać twierdzenie d' Alemberta (zasadnicze twierdzenie algebry).
Z1, ... , z„ nic wszystkie były różne, to zmieniając oznaczenia moglibyśmy się umówić 2. Podać twfordzei1ie o rozkładzie wielomianu w ciele liczb zespolonych oraz w ciele liczb
ż~ x,, ... , x,. są to wszystkie różne pierwiastki rzeczywiste o krotnościach odpowied~ rzeczywistych.
3. Jaki jest logiczny związek mi~dzy twierdzeniami (IX.17) i (IX.25)?
Illo a 1 , ••• , a, oraz że z 1 , ••• , z, są to wszystkie różne pierwiastki zespolone o do- 4. Jakie funkcje naźywamy funkcjami symetrycznymi zmiennych i jaki mają one związek
datn'.ch częściach urojonych i krotnościach odpowiednio fi 1 , .•• , fi,. Wtedy twier- z twierdzeniem Victe'a dla wielomianów?
dzeme o rozkładzie wielomianu w ciele liczb rzeczywistych przybrałoby postać 5. Rozłożyć na czynniki w ciele liczb rzeczywistych wielomian: a) x•+1, b) ·•'-x +x -
4 3

-x2+x-1, c) x 5 --3x"+2x 3 -6x 2 +x-3, cl) x 6 + I.

f(x) = a„(X-Xi)"• ... (x-x,)"'(xz+p1x-l-q1)11, ... (x2+p,x+q,)f1, (IX.29)
przy czym Odpowiedzi. 5. a) (x'- yix+ l)(x 2 + i/2x+ l), b) (x-l)(x'+x+ l)(x'-x+ I),
c) (x-3)(x 2 +1) 2, d) (x 2 +l)(x>-{Jx+l)(x 2+i/3x+l).
IX1 + ··· -ł- rt,+2(fi1 + ··· +fi,) =li (IX.30)
gdzie liczby JJ 1 , t'J1, ... , 11,, r7, są rzeczywiste, a 11- 1 , ••. , 11
. , - tIJ·e 111 ne, przy czym 3 CIAŁO FUNKCJI WYMIERNYCH I UŁAMKI PROSTE
11 1 = p[_.:..4q1 dla i= I, .. „ t.
Dcf. Funkcją wymierną nad ciałem liczbowym K nazywamy funkcję zmiennej
Przykłatł. Wielomian: a) x + 1, b) x 3 +x 2 +x+ l rozłożyć na czynniki: A) w ciele R liczb
3
zespolonej x, określoną wzorem o postaci
rzeczywistych, D) w ciele C liczb zespolonych.
A) {a) 3
x -ł-I = (x+I)(x 2 -x-l-i) (IX.32)

I b) x +x +x-ł-I = x 2 (x+l)+(x+I) = (x+I)(x2+I)

3 2
·
gdzie P i Q sii wielomianami zmiennej zespolonej x nad ciałem liczbowym K.
B) a) x
3
+I = (x-1-1) (x- _l-~J!F.)(x- 1_1Y/3-~-) Funkcja wymierna jest więc określona dla wszystkich liczb zespolonych z wy-
3
.b) x +x'+x+I = (x+l)(x-j)(x+j) jątkiem co najwyżej sko11czonej ich ilości, w których wielomian Q przybiera wartość
zero.
Bardzo pomocne przy poszukiwaniu rzeczywistych pierwiastków wielomianów
o współczynnikach będących liczbami wymiernymi jest znane Czytelnikowi twier- . . Pi P2 . . .
Dcf. Funkcje wymierne --~---­ nazywamy równymr, co zap1su1emy
dzenie, którego brzmienie i dowód przypomnimy. Q1 Qi
Tw. Jeżeli ll'ielomian o ll'Spólczym;ikach calkowityc/1 wspólczy1111ik11 równym P 1 (x) P 2 (X) (IX.33)
jednofri przy najll'yższej potrdze zmiemu~; Q1(x) = -Q~(\}'
.f(x) = x"-l-a"_1x"- 1 + ... +a x 2 +a x-1-a 2 1 0 (IX.31) jeżeli dla wszystkich liczb zespolonych zachodzi równość
ma wymierny pierwiastek, Io ten pierwiastek jest liczbą calkoil'itą. (IX.34)
P 1 (x)Qi(.\:) = Pz(,\:)Qi(X)
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 362 3. Ci a/o funkcji wymiernych i ułamki proste 363

Dodatkowo, niesprzecznie z powyższą definicją, przyjmujemy, ze jeżeli a jest a nad ciałem R liczb rzeczywistych postać
p-krotnym pierwiastkiem wielomianu P(x), zaś q-krotnym wielomianu Q(x), tzn. A
P(x) = (x-a)"P1(x), 1'1(11) #O, Q(,\:) = (x-a)ąQ 1 (x), Q 1(a) #O, orazjeźelip): q, gdzie A, a - liczby rzeczywiste (IX.37)
(x-a)"'
„ f
t o wartosc k .. P(x) k . ·
un CJI Q(x)· w pun cie a uważamy za równą wartości w tym punkcie lub
„ (x-a) 11 -cąp 1 (x) ·Ax+B
gdzie A, B, p, q - liczby rzeczywiste, p 2 -4q < O (IX.38)
f un k CJI Q1(X) ·. ·c.x:r+1;.x:+qt '
Na ogól będziemy funkcje wymierne zapisywać w postaci nieskracal11ef, tzn. przy czym 11 jest liczb~! naturalną.
w postaci ilorazu dwóch wielomianów nie mających wspólnych pierwiastków. Funkcje (IX.37) nazywamy ułamkami prostymi pierll'szego rodzaju, a funkcje
(IX.38) 11/amkami prostymi drugiego rodzaju w ciele liczb rzeczywistych.
x 2 -l x-1
Przykład.Funkcje wymierne·--·- i-··-- są równe, bowiem (x 2 -·ł)· 1 = (x-l)(x+I) Dowodzi się, ze każdą .fimkcję wymierną 11·/a.friwą w ciele C liczb zespolonych
x-1·1 I
dla każdej liczby zespolonej. można przedstawić w postaci sumy 11/amków prostych (IX.36) w tym ciele, przy czym
Ponadto każdemu czynnikowi typu (x-a)" w rozkładzie jej mianownika odpowiada składnik

x'-1
---
I= -2
postaci
x+ I 1 .<~ -I A ···- + ·---··An-1 A1 ··-
--- -- ·-·······1 + „. + -·-·- (IX.39)
(x-a)" (x-a)"- x-a
Definiując w znany sposc)b sumę i iloczyn fimkcfi wymiernych, mianowicie
W przypadku· rozkładu w ciele R liczb rzeczywistych czynnikom (x-a)" odpo-
P1 1'2 P 1 l'i . wiadają analogiczne składniki (IX.39) utworzone z ułamków prostych (IX.37)
.Q;. ·<.x;: = -QI Q;-
pierwszego rodzaju, a każdemu czynnikowi typu (x 2+px+q)", p 2-4q <O z roz-
możemy wykazać, ze zbiór wszystkich funkcji wymiernych nad ciałem liczbowym kładu mianownika odpowiada składnik postaci
K jest ciałem.
A.x+Bn + An::.1X+1Jn::-1 + „. + A1~±JJ.1.. (IX.40)
Dcf. Funkcję wymierną P/Q nazywamy jimkcją ll')'miemą wla.friwą w przypad- (xi+px+q)" (x2+px+q)"-1 x2+px+q
ku, gdy stopień P < stopnia Q. utworzony z ułamków prostych (IX.38) drugiego rodzaju.
Z twierdzenia o dzieleniu wielomianów (IX.12) wnioskujemy, ze każdąfimkcję Rozkładu funkcji wymiernej na ułamki proste dokonuje się stosując metodę
wymierną można przedstawić w postaci sumy wielomianu ijimkq'i wymiernej wla.\:ciwej wspólczynników 11ieoz11aczo11ych. Polega ona na tym, ze w rozkładzie na ułamki
p . R proste oznaczamy współczynniki literami np.: A, B, C, „. a następnie traktując
-- =W+- (IX.35) równość funkcji wymiernej i sumy odpowiadających jej składników (IX.39) i (IX.40)
Q Q
jako tożsamość, wyznaczamy te współczynniki. Można wykazać, że jest to zagadnienie
przy czym wielomian W jest zerem lub stopnia równego różnicy stopnia Pi stopnia Q,
jednoznaczl)ie rozwiązalne, a pokażemy je na kilku przykładach.
gdy P/Q nie jest funkcją wymierną właściwą, a wielomian R jest stopnia niższego
Przykłady będą dotyczyć w zasadzie rozkładu funkcji wymiernej w ciele liczb
niż Q. W szczególności R = O.
rzeczywistych, gdyż rozkład w ciele liczb zespolonych w zagadnieniach technicznych.
x'-1 -(x+l) jest rzadziej stosowany.
Na przykład: - ·2 - - = x+ ·· ········
x +1 x 2 +1
Przykład 1. Rozłożyć na ułamki proste funkcję wymierną

W dalszym ciągu będziemy się zajmować funkcjami wymiernymi właściwymi. 6x 2 -10x+2

/(x) = . ····-·· ··-·-· -
x(x-1) (x-2)
Dcf. Ułamkiem prostym nad ciałem K nazywamy funkcję wymierną -r&-tJj]", Jest to funkcja wymierna właściwa, której mianownik jest iloczynem rzeczywistych czynników
jednokrotnych pierwszego stopnia. Stąd
Q # O, nad tym ciałem, przy czym Q jest wielomianem nierozkładalnym w tym
ciele, stopień P jest niższy niż stopie11 Q oraz 11 jest liczbą naturalną. 6x 2 -IOx+2 A JJ C
= ··--+ ·- .. + ..
Ułamki proste nad ciałem C liczb zespolonych mają postać x(x-1) (x-2) X x-1 X-·2
Sprowadwmy prawą stronę powyższej tożsamości do wspólnego mianownika (identycznego
A z mianownikiem po jej lewej stronic) i przyrównujemy liczniki obu stron otrzymanej toi'-~amości.
gdzie A, a - liczby zespolone (IX.36)
Mamy
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 364 4. Przybliżone metody rozwiązywania równań f/czbowy~h 365

6x2-J0x+2 = A(x-1) (x-2)-1-Bx(x-2)-l-Cx(x-l) = 5. Co to są ułamki proste nad cialem liczb zespolonych lub nad ciałem liczb rzeczywistych 7
= (A+IJ+C)x 2 +(-3A-2B-C)x+2A 6. Rozłożyć na ulamki proste w ciele liczb rzeczywistych funkcję.wymierną:

Tożsamość ta jest równoważna układowi trzech równań 2x 3 +x-!-3 x 3 +1 4

k. ' 1·1mowyc
• I1 w k tó rym niewiadomymi
są poszu 1wa~e przez nas współczynniki, mianowicie A+B+C= 6 -3~1-2B-C- _ ' „ a) {x'+ iV-' b) x(x_:fri ' c) :~(~2+4)"
Stąd otrzymujemy: A = I, /J = 2 • C -_ 3· p oszu
. k. •
iwany rozkład ma zatem postać
- IO, 2A = ~. 2 54 2x-I- 7
, c) _„ ----------- l)
d)
6x 2 -10x-1-2 I 2 3 (x - l) (.\:J. + x + 4) x'-2łx+20 (x' - I) (x" + x + I)
------·---···---- = -- + ----- +
x(x-1) (x-2) x x-1 -:-;.:::2
Przykład 2. Rozłożyć na ułamki proste w ciele liczb rzeczywistych .
Ć
. • . I' P(x) .
, Q(X)
. J I f k . . ł '
7 . W yIrnza , ze 1czc 1 -- -·-:- Jest mes craca ną un CJą wymierną w asciwą i a jest jednokrot-
funkcję
nym pierwiastkicp1 mianownika (tzn. P(a) i' O, Q(a) = O, Q'(a) i' O), to współczynnik A w ułam-
f(x) = -x"+x'-l·-':_4_-_--Jx~+6x -2x-ł-I 2

(x-1)3(x 2 + 1) 2 ----
(IX.41)
ku prostym · x=-,~
A
, występującym w rozkładzie tej funkcji na ułamki proste, można obliczyć ze
Z ogólnej
· teorii o rozkładzie funkcji wymierne
· · w ciele R ot rzymu1cmy
.1 ·
wzoru
f(x) = _ _
A_ +--!~--- + ~. + .Y::._:t:!!_ + Gx+II !'{a) (IX.42)
(x-1) 3 (x--1)2 x-1 {x2+1)2 x2+! A = -Q-0)-
, . Po spro~vadzeniu do wspóh~eg~ mianownika, przyrównaniu liczników, a następnie ws ólcz n- (x-2) {x+3)
mkow przy rownych potęgach mewmdomych, otrzymujemy układ równaii p y Oilpowicdzi. 3. ------------ . 4. Wystarczy wykazać, że:
(x+2) (x-3)
c
B -2C
+ G
-3G + Il
-1
·?-X !:i- _!_t'-, ~ (~')
= = -~/'.
A B +3C +4G -)ff 2x -x+3 2 -I 2 -I
6. a) ----- + ------,
x 2+1 (x 2 +1) 2
b) - - + ----2- + - - -
x-1 (x-1) (x-1) 3
+ -x- ,
2B -4C -3D + E, -4G +4II -3
I x x -1- 2 I 3 2 I
2A -2B +3C +3D -JE +30 -4ll 6 c) -- ------ d) - - - - - - - - - - - - - - , e) - - - + - - + -- ,
B -2C - /) +3E - G
x x' -1- 4 .\" -!- X -1- 4 X - I X - I X - 4 X -1- 5
+3ll -2
A B + c - E - H I I x+2 3x+4
J f) -;_! x 2 -I-;:-;!- (x 2 -~-:;:+1)2 ·
z którego ·wyznaczamy: A= I, B =O,
rozkład ma postać
c= -1, D = I, E =o, 0 =O, Il= -I.
Stąd szukany
l'(x)
7. Najpierw wykazać, że: A= lim (x-a)--.
x-•ll Q (x)
f(x) = _! __ + ...=_I__ + __x __ + __:::l
{x-1) 3 x-1 (x 2+1) 2 x2+_l_
PRZYBLIŻONE METODY ROZWIĄZYWANIA RÓWNAŃ LICZBOWYCH
. Przykład 3. Rozłożyć na ułamki proste w ciel!! liczb zespolonych f k · (IX 41 ) 4
mego przykładu. un C)ę · z poprzed-
Omówimy kilka metod znajdowania przybliżonej wartości rzeczywistego pier-
Z ogólnej teorii o rozkładzie funkcji wymiernej w ciele c otrzymujemy wiastka równania w przypadkach, gdy poznane przez nas metody nie doprowadzają
f(x) = ~:;- + __!1_ -- + ~ +_!!____ -I- __f}_ _ G. II do jego znalezienia. Rozpatrywać będziemy równanie f(x) = O, którego lewa strona
(x-1) (x-1) x--1 x-1·i•
(· x-J· 1-·-·--·-+·--- jest w rozważanym przedziale ciągła i, w zależności od stosowanej metody, ma ciągłą
2
(x+j)2 x+j
o wspólczynniknch: A = I, JJ = O, c = _ 1, f) = -G = -j/4, E = - ] { = -1/2.
pierwszą lub drugą pochodną.
Pierwiastków będziemy poszukiwać w takim przedziale, co do którego mamy
ĆWICZENIA pewność, że się tam znajdują.
l. Co nazywamy funkcją wymierną nad ciałem liczbowym K? Dcf. Przedziałem zmiany znaku funkcji f(x) nazywamy przedział <a; b), w któ-
(skra ~·ł "':'y~aza~, że definicja funkcji ':"ymicrncj właściwej jest niezależna od tego, w jakiej postaci rym funkcja ta jest określona i ciągła oraz na koi'lcach którego przybiera wartości
'c.i neJ _czy 111eskracalne1) rozpatrujemy tę funkcję.
3. Sprowadzić do postaci nieskracalnej Junkcję wymierną o przeciwnych znakach
(IX.43)
f(x) = x
4
+3x3_--::_3x
2
_:::I
lx:-6 .f(a)f(b) < O
. x 4 +x 3 -,7x 2 -13x_:·6- Zastosowanie twierdzenia Darboux 1 ' do ciągłej funkcji w przedziale jej zmiany
. 4. Ui~żsamiając wielomian P
· Z funkcją wymieril'! ' -rp \Vykaz•-'
' "~• · • ' · ca łk owity
z·c p1crsc1en · wielo- znaku pozwala wyciągnąć wniosek, że w przedziale zmiany znaku znajd11je się co
mianów zawiera się w ciele funkcji wymiernych. l) GASTON DAllllOUX, matematyk francuski (1842-1917).
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry
366 4. Przybliżone meto dY rozwiązywania równa1\ liczbowych 367

najmniej jeden pierwiastek rozważanego równania. Jeżeli ponadto w tym przedziale r d 111·e· ·est sprowadz.ić zagadnienie rozwiązania równania do roz-
wyg~J ~ J" . · . _. rdy f(x) g(x)-h(x) = o jest rozwiązywa-
• •
pochodna funkcji zachowuje znak (funkcja jest więc ściśle monotoniczna), to znajduje N1ek1edy
wi· z·mia układu rownan. M1anow1c1e, g . = , .
i.
'.
się w nim dokladnie jeden pierwiastek badanego równania. •l -' rownamcm,
. · t.o równmv·iżnym mu układem rownan _1cst
nym '
Jeżeli równanie ma więcej pierwiastków niż jeden, to poszukiwanie przedziałów,
wewnątrz których znajduje się dokładnie jeden pierwiastek, nazywamy separacją y=g(x), y=h(x) ..
pierwiastków (od słowa łaci11skicgo separare - oddzielać). Krcshmy powy ższc
. . . k rzywc i .szukamy
. ich punktu
. przecięcia. Odcięta tego punktu
Przybliżone rozwiązywanie równania/(x) = O polega na poszukiwaniu przedzia- jest szukanym rozwiązaniem badanego równama.
łu zmiany znaku funkcji/(x), wewnątrz którego znajduje się jeden tylko pierwiastek.
Oczywiśeic, rozwiązanie przybliżone jest tym Jcpszc, im krótszy jest znaleziony
przedział. Żądania co do krótkości przedziału lub, jak mówimy także, dokładności,
z. jaką poszukujemy pierwiastka są zależne od celu, któremu ma służyć uzyskana
informacja. Zazwyczaj zamiast podawać przybliżone rozwi:izanic w postaci: (a; fl>.
podajemy je pisząc: ~o[±/J~], ~ 0 [-;l~] lub ~ 0 [+.-:1~], przy czym ~o jest pewną
liczbą, a ;J~ dopuszczalnym jej jednostronnym błędem. Powyższe zapisy rozumiemy
następująco: dokładna wartość ~ pierwiastka równania znajduje się w przedziale

Wiemy, że gdy /(x) jest funkcją ci<1glą, to pierwiastek równania f(x) = O jest
równy odciętej punktu przecięcia osi OX przez krzywą y = fl.>.:). Ta gcomctryczmt
interpretacja umożliwia graficz:ne znajdowanie przybliżonej wartości pierwiastka.

Graficzne poszukiwanie pierwiastka równania. Najprostszym sposobem przy-

bliżonego rozwiązywania równania f(x) = O jest sporządzenie wykresu funkcji
y = f(x). W tym celu dostatecznie gęsto wybieramy ci<ig odciętych w przedziale
zmiany znaku i obliczamy dla nich wartości funkcji. Następnie zaznaczamy na
rysunku punkty krzywej i kreślimy przez nic linię. Może to być linia łamana; lepiej
jednak, gdy jest ona „płynna". Odciętą punktu przecięcia krzywej z osii1 OX odczytu-
jemy z wykresu, pamiętając oczywiście o dokładności wykonanego wykresu. I
Przyklad. Rozwiązać równanie x 3 + x-- I = O. ·· 1 J .I
Na papierze milimetrowym (rys. IX.I), na którym przyjęliśmy jednostkę odpowiadając:1 czte-
rem centymetrom, szkicujemy krzywą y = x 3 +x-I wyznaczając uprzednio kilka jej punktów IX.1 IX.2
podanych w poniższej tablicy:
Pnyklad. Rozwiązać równanie z poprzedniego prlykładu , ·. go do
sprowa<1z,1J4c układu dwóch

równat\. .. .. dwie krzywe· y = x', Y = -x+ 1. Mają one (rys.

3 Na papierze milimetrowym krcsluny tc1,1z • ·.() 67.5· () 700)
2 · t · t rzy
IX.2) jedyny punk! wspólny o o d cię CJ ,, P . czy111 ~ E <·. ' l , , • ' . •··
4
1·1 n·1 obliczeniu wartosc1 funkcji np.
Metoda dzielenia 1>rzcdzialu. I olcg.i ~1' I '1 I. dz.1clenh tej· J·ego połowy,
• , •
3 li (IX.44) . . . k
w środku przedziału zmiany zn,\ u 1· wybramu <o< a szego '
8 -64z
z -0,734[+0,00I)
która jest przedziałem zmiany znaku. . ., .·
-0,375 :=:; 0,172[-0,00I]
. d .• rzykhdu biorąc za przedział WYJsc1owy
Pr:r.ykłn<I. Rozwiązujemy równam~ z poprz~ mcg'.l _P l ;unkcja przybiera wartości o prze-
"łtl/ 2 ·J/4);naJegohow1emk1.1ncac1
( / ) = l l /G4. Środkiem przedzi.1lu Jest ·' '. 5
-- . .·. . . . = /R=
(patrz IX.44) pt zcdz1.1 , .. • · -
Rozpatrywana krzywa przecina oś OX między 27 a 28 milimetrem na osi; odpowiada to war-· Jego środkiem JCSl x, =
C 'iwnych znakach, mianow1c1ef(l/2) = --J/R.f 3 4 . . <, . >
znaku Jest więc 5 1 8 • 314 •
!ościom liczbowym 0,615i 0,700. Odcięta l; będąca pierwiastkiem równania należy do przedziału
· . . ·
= O 625. /(5/8) < O. Przedziałem zmiany . ' . - . ·. z1nku jest więc <x1; x,>. wo ce
b .
(0,675; 0,700). =Il'I l 6·- ,) • • /(11116) >O. Przedziałem zmiany . '
- ()688[·!-0001]·
czego ~ E <0,625; 0,689).
 ' , '~ 369
· · /a równań liczbowych
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 368 4. Przybliżone metody rozw1qzywon

y
Otrzymaliśmy przybliżenie gorsze od poprzedniego od dołu, ale lepsze od góry; łącząc wyniki y
uzyskane w tym i poprzednim przykładzie piszemy: l; E (0,675'; 0,689). 2
I
Metoda siecznych (nazywamy ją także z łaci11ska regulafalsi od słów: regula - fr'<O], \ ff'< o7 ' I
I
U"<qj =
linia, falsus -falszyll'y). Niech dla funkcji ciągłej f(x) przedział (a; b) będzie prze- [!">qj -v \ b
b,.-----;śi\-..;"--;x
działem zmiany znaku, w którym znajduje się dokładnie jeden poszukiwan'y pier- ----~-··- ś--··--1--·-x

wiastek równania/{x) =O. Przez punkt A(a,f(a)) i B(b,f(b)) prowadzimy sieczn:1, I

która przecina oś OX w punkcie x 1 E (a; b). Punkt x 1 przyjmujemy za pierwsze

y
przybliżenie pierwiastka !; (rys. IX.3). y 4
3
ff'>O 7.~
I
y
ft>o.J~>
/.r"<O I I
Lr'' >Q} -v

.. . ··- --~--~-- -t---;-

1 IX.4
I

. . . omocą indukcji zupełnej w przypadku

J)QWÓD.
·
Powyższe twierdze111c udowod111my z,\ .P
· . .
d . I
f( ) < 0 f(b) > o 1 w prze zm e li,
b) stale!' > O (krzywa <.
przedstawionym na rys. IX.3, tzn. gdy li ' . OY t 1 że jeżeli a < rt. < {J < b, to krzywa
„rośnie"), a["> O (krzywa jest wkl<;sła względem o~t f(rt.)z; ({J,J({J)). Dowód składać się będzie i'
znajduje się pod sieczną przechodzącą przez punkty rt.'
z trzech części. . . H' •. (IX 45 ) jest określony wzorami rekurencyjnymi
IX.3 I. Wykażemy, ze ciąg przy' izen ·
(/;-a) f(a) . _ x __(~::.:-.:„) (_(~)_ (IX.46)
Jeżeli /(x 1 ) =I O, to jeden z przedziałów (a; x 1 ) lub (x 1 ; b) jest przedziałem x, = a·-·-·: ····-·--. • ·'"+ 1 - · " f(b)-f(x„) .
j (b)-f(a) . . . równaniem siecznej przechodzącej
zmiany znaku funkcji f(x), a więc znajduje się w nim poszukiwany pierwiastek .. " . f( . l < O dla każdego naturalnego li. Mmnow1c1c,
17.C Xu < 1" t ~l Xn .
!; równania f(x) = O. Niech tym przedziałem, dla ustalenia uwagi, będzie (x 1 ; b ). pr1.cz punkty A(ll,f(a)) i B(b,f(b)) Jest
Przez punkt A 1 (x 1 ,f(x 1 )) i punkt B prowadzimy sieczną, która przecina oś OX f(/J)-f(a)
w punkcie ,, 2 E (x 1 , b). Przyjmujemy x 2 za drugie przybliżenie pierwiastka !;. y-f(a) = -·-,;~(x-a)
I t 1Jrzccięcia osi OX przez sieczną.
Jeżeli /(x 2 ) =I O, to jeden z przedziałów (X 1 ; x 2 ) lub (x 2 ; b) jest przedziałem . . tym równaniu Y = O otrzymamy odciętą x, punc u
Przy.1muJąc w
zmiany znaku funkcji/(x). Postępując jak poprzednio i powtarzając ten proces wielo-
B~d1.ic nią
krotnie otrzymujemy ciąg przybliże11 pierwiastka !; (b-a) f(a)
x, = a- -f(l>)-f(a).
Xi, X2, ... , .X11, ··· (IX.45)
. kl. ·!ości krzywej· wym"k a, z·c• ",. 1 < "" ' f(x,) < O. •
przy czym z w ~s . !!·1 dowolnej liczby naturalne.i le zachodzi
przy czym spodziewamy się, że graniq tego ciiigu, gdy 11 dąży do nieskończoności, jest Załóżmy teraz, ze c '

właśnie szukane!;. Nie zawsze tak jest. Bywa, że ciiig ten nic jest zbieżny do/;. Można (b-x.lf. (_x •.) " f(xk+ 1) <O
--- Xk·t-1 < s;,
jednak wykazać następujące twierdzenie. hH = X ; - -J(b).::f(x;) '
. · AB powtarzamy obecnie dla
siecznej przecho-
Rozumowanie przeprowadzone dla siecznej . . „
· Tw. Jeżeli . f( . )) i n· stw1erdzanw, ze
dzącej przez punkty Ak+' (-'"+'' xk+' '
1° f(x) =O ma li' (a; b) dokładnie jeden pierwiastek, (b-Xn+1)f(x ... ,) Xk;-2 < l;, f(Xk+z) <o
2° f(x) jest 11• (a; b) klasy C 2 (tzn. f 11 (x) jest ciąg/a w (a; b) ), Xk+Z = Xk+l- f(b)-J(;::.:S-'
3°j'(X) if 11 (x) są w (a;b) .1·talego znaku,
co ko11c,:y pierwszą część dowodu. . . . ·ając się na twierdzeniu o ciągu monotonicz-
to ciąg (IX.45) jest 111011oto11icz11ie zbieżny do !;, przy czym f(t;) = O. II. Wykażemy, że ciąg (IX.45) jest zb1ezny, op1e1, ' .
· · . 1 . . · J·ąc różnicę między
nym I ogra111czonyn . . . .· , .est rosnący, dow1cdz1cmy; ocenia '
Uwag a I. Warunek 1° jest przy spełnionych warunkach 2° i 3° równoważny warunkowi Monotoniczności tego ciągu, zwłaszcza .ze J : (IX 46) mi·mowicie ,, :
f(a)f(b) < O. dwoma kolejnymi wyrazami ciągu i posługując su; . ' ' '
U w a g a 2. Rys. IX.4 przedstawia cztery rodzaje wykresów funkcji y = f(x), spełniającej
b--x„ > l;-x„ > O, f(x„) < O, f(/J)-f(x„) > f(b) > O
w (a; b) wymienione w twierdzeniu trzy warunki.
.IX. Uzupelnfenfe wiadomości z algebry

więc

.
„tn+ 1-.\n
.
= -
(b-x.) f(x.)
~--~----~·---~-
f(b)-f(x.) >
O
'
370

I
.
i
I
4. Przybliżone metody rozwiązywania równa1I liczbowych

zatem
Oszacujmy bląd x„ posługując się wzorem (IX.48). Mamy
/(x 2 ) = --0,029 [+0,0005],
XE(
inf
l; I)
J3x 2 -i-ll = 7/4
371

Ciąg (IX.45) jest ograniczony (od góry) bowien . I: • • • •

przy czym a,,:: g ,<; ' k . d ' 1 ·'• < ,, wobec czego istiueJe Inn x = g 0,029
~ ~ "• co onczy rugą część dowodu " '
III. Wykażemy, że granicą ciągu (IX 45 ) · ·t I; ·
l'x,-1;1. ~ ·-·----
1,75
< 0017
'
w (IX.46) i korzystaj:ic z chglości fu k .·· /C ·)
Jes ' przy czym/(/;) = O. Przechodząc do granicy
Ciąg przybliżc11 jest rosnqcy, x 2 < !; = 0,67 l [ + 0,017], więc jeżeli dokładność obliczenia !; uznamy
otrzymujemy . • . n CJI x 'co pozwala zast:1pić lim /(x.) przez/(limx.) = f(g),
za wystarczając<i, to zudanie jest zak011czone. Jeżeli nic - to poszukujemy następnego przybliże­
(b-g)f(g) nia x 3 •
g = g----·--···---
f(b)-f(g) !Vlctoda stycznych; nazywamy ją także metodą Ne1Pto11a .
.Równość ta jest równoważna równości f(g) = o gdyż l > t -. · Niech będą spełnione założenia 1°, 2°, 3°, ze str. 368. Z punktu A lub B prowa-
pierwiastkiem rówmnh/(x) _ ·t · d ' ' " ""g, f(h) > J(g). Wobec tego g jest
kazaliś1 . . : ~ • - 0. l o Je y'.1y1:1 w przedziale (a' b) ze wzglc;du na założenie l o. W - dzimy styczną do krzywej. Aby rzi,xlna krzywej w punkcie o odciętej równej odciętej
. ny więc, ze & - /;, co konczy trzcc1q 1 ostatnh1 czc;ść dowodu. y punktu przecięcia osi OX przez styczną byla tego samego znaku co rzędna punktu
styczności wystarcza, by byla ona tego samego znaku jaki ma druga pochod11a
d .Oszacujmy teraz błąd 11-tego przJ'bliże11ia Xn 111·e1"v1'<1stk:1
' · - · ,/:. Na podstawie twier- w przedziale (a; b). Wobec tego wyjściowym punktem styczności powinien być
zenia Lagrange'a o wartości średniej· funkc1·1· \V prze{lz1ale· .
możemy nawisać
w przypadku l i 3 (patrz rys. lX.4) punkt A, w przypadku 2 i 4 - punkt B.
f(xn)-fW = f'(c) (x.-~), CE(~; Xn) Niech wiQc, .dla ustalenia uwagi, krzywa y = f{x) ma przebieg jak na rys. IX.5.
Pochodna f' (x) jest ciągi a i ma w przedziale (a; b) staly znak (założenie 3"), Ze względu na przyjęte założenie zgodności znaku funkcji i jej drugiej pochodnej
wobec czego jej wartość bezwzględna ma w ( ~; x„) kres dolny dodatni; jest on kreślenie stycznej rozpoczniemy od punktu A. Zauważmy, że styczna w każdym
niemniejszy niż punkcie luku w przedziale (a;;) leży nad krzywą i przecina oś OYw punktach o od-
ciQtych mniejszych od ~-
111 = inf //'(x)/ (IX.47)
.~e(a;b)
y
Ponadto f(~) = O, zatem oszacowanie

B
I
czyli I
I
_ _ _ _ I. -
b --X
(IX.48)

jest słuszne dla każdego z czterech przypa d ków przedstawionych na rys. JX.4.
Przykład. Rozwi:1żemy metodą siecznych rówinni. . ·
przedział zmiany znaku <l / 2 . 1) W ... . ._ ' . e z ~mprzedmch przykladów: Przyjmijmy
t. ·· J _. . . • ' • 1 1etym funkqa f(x) = X 3 -l-x-! spełnia wsz stk'•
pizeczi.t
rzy z.i ozenm, gdyz ma w nim dokladnic jeden pierwhstck (p·it . IX l) . . · .y '"
ma w nim pochodnq I' (x) = 3x2 + 1 > 0 onz /" ( ··) · _ f _ ' r(z rys. · , Jest w mm klasy C 2 , IX.5
/(l) = 1. ' · ·' - '-' > ). Jest przy tym j(l/2) = -3/8,

Przyjmując w równaniu siecznej AB Odciętą punktu przeciQcia stycznej poprowadzonej z punktu A z osią OX ozna-
1+3/8 czamy przez x 1 i przyjmujemy ją za pierwsze przybliżenie pierwiastka ;. NastQpnić
y-1 = - - - -- (x-1)
1-1/2 prowadzimy styczną w punkcie A 1 (.-: 1,f'(x 1 )), zaś odciQtą x 2 jej punktu przecięcia
Y = O, wyznaczamy x 1 = 7 /l l. Stąd /(7/11) = --- J41 j 1311 o - · z osią OX przyjmujemy za drugie przybliżenie pierwiastka~. Kontynuując ten proces
ności funkcji jest (7/11; l). · ·- < • wobec czego przedziałem zmien-
otrzymujemy ci<ig przybli:i.ct'1 pierwiastka ~
Prowadzimy sieczną przez punkty A 1 (7/11 -141/13 31 1· · (IX.49)
·Otrzymujemy ' • l /J(I, l). Post<;pUJ<lC jak poprzednio
X 1, X2, ... , X 11 , •••

X2 = 247/368 = 0,671 [-1-0,0002] Moż.na wykazać, że granicą tego ciągu jest właśnie szukany pierwiastek q.
IX. Uzupełnienie wiadomości z algebry 372 4. Przybliżone metody rozwiązywania równań liczbowyc/J 373

DOWÓD przeprowadzimy dla przypadku przedstawionego na rys. IX.5, a więc przy założe­ Oszacujmy teraz błąd 11-tego przybliżenia Xn pierwiastka ;, opierając. się na
niach dodatkowych: f(a) < O,f" < O; składać się on będzie z trzech części.
\\'zorze Taylora
I. Wykażemy, że ciqg przybliżc11 (IX.49) jest określony wzorami rekurencyjnymi
f(a) f(x„) f(l;)-/(x 0 _ ,) = f'(x„_ ,) (;-x„_ ,)+ }f"(c) (;-Xn-1) 2
x, =a- f'(a}' x„,, = x„-- r(.~S (IX.50)

że x„ < x„, 1 < I; oraz f(x„) < O dla każdego naturalnego n. Równaniem stycznej w pu'nkcie z tego, że/(;) = O oraz ze -wzoru (IX.SO) wynika, że
A (a ,f(a)) jest
f"(c)
y-f(a) = f'(a) (x- -a) ;-x„ =--- --:;---- ---(;-x„_,)2
2 f (x"_ ,)
Przyjmując w tym równa11iu y = O, otrzymamy odciętą,x 1 punktu przecięcia osi OX przez styczną lf'(x 1)I otrzymujemy
oznaczając Al = sup lf"(x)I, d = 0 _
f(a) XE(ll, b)
x, = a- 7'(t;) (IX.51)
!li (IX.52)
Aby wykazać, że a < x, < !;, skorzystamy z rozwinięcia Taylora do drugiej pochodnej wlącznie IXn-;I ~ 2J la-IJl2
f(I;) = f(a)+f'(a) (.$ --a)+ z1 f"(c) (.$-11) 2 Zauważmy, że na ocenę błędu ma wpływ długość przedziału wyjściowego.

Przykład. Rozwil1żmy metod<! stycznych równanie z poprzednich przykładów. Z rys. IX.I

przy czym a < c < !;. Ale /(!;) = O, więc
widać, że punktem styczności powinien być punkt B(l, 1). Równaniem stycznej będzie y-1 =
f(a) l /"(c) = 4(x--I), zatem x 1 = 3/4. Prowadzimy styczną do krzywej w B, (3/4, /(3/4)), przy czy~
I;= a--- ------ - - - (l;-a) 2
f' (a) 2 f' (a) /(3/4) = 11/64,/'(3/4) = 43/16; st:1d równaniem stycznej jest y-11/64 = (43/16)(x-3/4). PrzyJ-
muj:ic w tym równaniu y = O otrzymujemy drugie przybliżenie szukanego pierwiastka: X2 = 59 /86 =
co wobec (IX.51) daje
= 0,686[+0,000I].
I f"(c)
(i-x 1 = ---------------- -(.t--a)' :.- O
i Ocenienie błędu pozostawiamy Czytelnikowi.
2 f'(a) '

gdyż w rozpatrywanym przedziale/" < O oraz f'(a) > O. Zatem x 1 < .;. (:WJCZENIA
Ze wzoru (IX.51) mamy xj-a = --f(a)/f'(a) > O, więc a < x 1 • I. Co nazywamy przeilziałem zmiany znaku funkcji ciągłej?
Aby wykazać, ż,c f(x il < O~ skorzystamy z twierdzenia o przyrostach (Lagrangc'a) 2. Co to jest przybliżone rozwi<1zanic równania f(x) = O?
j(x 1)-/((i) = f (c) (x 1 ---(;), \ x 1 < c < I; 3. Na czym polega metoda siecznych, a na czym metoda stycznych?. . . .
I 4. Stosując metodę siecznych znaleźć z dokładnością do 1o-' dodatm p1crw1astck równama
Alef(/;)= O, więc/(x,) = f'(c)(x, -!;). Czynnikf'(c) występujący po prawej stronic ostatniej
x 3 + 2x"--4x-5 = O.
równości jest dodatni, bo f' > O w (a; b); różnica x 1 -!; jest ujemna, wobec czego f(xi} < O.
Przypuśćmy teraz, że dla dowolnego naturalnego k Odpowiedzi. 4. 1.19128 [± 10-'), gdy za początkowy przedział zmiany znaku przyjąć (I; 2).
f(x.)
Xk·l I = Xk-·---- ,
, f'(x;)

Analogicznie jak wyżej dowodzimy, że

il
f(x,,,
Xk+2 =Xk+1---.----- ,
f'(x,_,_ il
co ko11czy dowód indukcyjny pierwszej części tezy.
II. Wykażemy, że ci<w (IX.49) jest zbieżny, opierając się na twierdzeniu o ciągu monotonicz-
nym i ograniczonym. Ciqg ten jest rosnący (bo x„, 1 > x„) i ograniczony od góry (bo x„ < O.
a więc jest zbieżny. Wobec tego lin1xll = g, a < g ~ /;.
Ili. Wykażemy, że granicą ci<igu jest I;, przy czym f(I;) = O. Z ciqgłości f(x) i f'(x) wynika
limf(x„) = f(limx„) = f(g), lirnf'(x„) = f'(g)
wobec czego przejście graniczne w (IX.50) prowadzi do
f(g)
g = g-f'(g)' czyli f(g) = O

Z założenia I; jest jedynym pierwiastkiem równania f(x) = Ow przedziale (a; b). więc g = .;,
co km1czy dowód całego twierdzenia.

24 Matematyka cI.. III

 .,::

LITERATURA SKOROWIDZ SYMBOLI

I. CHOQUET-BRUHAT Y.: Gćometrie d!/Jerentielle et syste111es 1•xti:rie11rs. Paris 1968. f: X-"• }' odwzorowanie ze zbioru X do zbioru Y 11
2. GELPAND LM.: Wykłady z algebry linioll'ej. Warszawa, PWN 1971. f: X 3 X H y = f(x) E l' 11
3. GLEICHGEWICHT B.: .Algebra. Warszawa, PWN 1975. f: X-• l': xH y =f(x) li
4. JEPIMOW N.W„ RoZENDORN E:R.: Algebra liniowa ll'raz z geometrią ll'iclmvy1niarmvą. War-
x E A, x rf A relacja należenia i jej negacja 11
szawa, PWN 1974.
5. KĄCKI E„ SIEWIERSKI L.: Wy/)rane dzialy matematyki wy±.1·z1'.i z ól'iczeniami. Warszawa, PWN A s; X relacja ~łabcgo zawierania się (slaba inklu7Ja) 11
1975. (\ kwantyfikator duży: „dla .kai.dcgo" 12
6. LEJA F.: Geometria analityczna. Warszawa, PWN 1976. V kwantyfikator szczegółowy: „istnieje" 12
7. MĄCZYŃSKI M. i in.: Matematyka. Warszawa, PWN, l. I 1979, l. li 1981, l. li! 1983. f(x) wartość przekształcenia, obraz punktu 11
8. MOSTOWSKI A„ STARK M.: Algebra liniowa. Warszawa, PWN 1958.
f(A), Im 1 A obraz zbioru w odwzorowa!liu f 12
:;i 9. OPIAL Z.: Algebra wyższa. Warszawa, PWN 1975.
li IO. Poradnik Inżyniera „Matematyka". Warszawa, WNT, l. I 1986, t. II 1987. li c Y silna inkluzja 12

:i: 11. RADZISZEWSKI K.: Wstęp do ll'.lpólczes111'.i geometrii różniczkmV<'.i· Warszawa, PWN 1973. / - 1 (/J) przeciwobraz zbioru lJ 12
12. SIEKLUCKI K.: Geometria z elementami topologii i algebry liniowej. Warszawa, PWN 1974. (f, X, Y) odwzorowanie 12
13. TRAJDOS T.: Aiatematylw dla inży11ieróll'. Warszawa, WNT 1981.
Dom f dziedzina funkcji f 12
,•: 14. TRAJDOS T.: Wstęp do analizy wektorowl'.i. Warszawa, PWN 1959.
Cod / przeciwdziedzina funkcji f ł2
:11 15. ŻAKOWSKI W.: Aiatematylw, ćwiczenia problemowe dla politec/111ik. Warszawa, WNT 199 I.
zbiór 12
!11
111 równość z definicji I 2
·11
1
11 f: X--'~. Y iniekcja 13
:li /: )( -'"'-· J' suriekcja 13
!!i /: X::;" l' bijekcja l J
" go f złożenie, superpozycja, iloczyn pr1.eksztalceń 13
1:1
'i
lx przekształcenie tożsamościowe, identyczność 14
f- 1 przekształcenie odwrotne 14
!:
flA obci~cic przckszlalccnia 15
\i
1
11 A x JJ iloczyn kartczja1\ski zbiorów 16
1 I (A 1) 1 ,; „ układ zbiorów 16
1:1
li
X A1 iloczyn kartez.ia1iski układu zbiorów 16
1·11 i:=t
I'i11I
:
1
li
1\11
 Skorowidz symboli :377
Skorowidz symboli
x1 współrzędna kowcktora w bazie dualnej 44
li
X X, X" potęga kartezja1\ska zbioru 16 x 1xi konwencja Einsteina 44
a.'Jfb relacja dwuargumentowa 16 (:ie, x) iloczyn dualny 44
równoważność 17 E„ przestrzc1\ bidualna przestrzeni E 45
a/~, (a] klasa elementów równoważnych 17 L(E, F; G), L 2 (E; G) zbiór .odwzorowa1\ dwuliniowych 46
V kwantyfikator: „istnieje jedno i tylko jedno" 17 R 1, R/, zbiór liczb dodatnich (i zera) 48
A/~, [A] zbiór ilorazowy względem równoważności I 8 d( · , · ), dist ( · , · ) odległość, metryka 48
(A, ~) zbiór z relacją równoważności 18 (E, d) przcstrzeil · mctry~zna 48
!1 xf2 iloczyn kartezjański przeksztalce1\ 19 li· li norma 49
! 2
kwadrat karte7jański przekształcenia 19 I · I wartość beżwzględna 50
a•b składanie wewnętrzne I9 (K, I · I) ciało unormowane 50
e element neutralny 20 (E, 11 ·li> przestrzeil liniowa unormowana 50
a' element symetryczny do elementu a 20 x0 wersor wektora x 51
(A, ~, *) zbiór z relacją równoważności i działaniem wewnętrznym 22 ( ·I·) iloczyn skalarny 51
(G, •) grupa 24 (E, (·I·)) przcstrze1\ liniowa unitarna (przcdhilbertowska) 51
(G', •) , podgrupa 24 i: (x, y) k11t między elementami 52
J_ ortogonalność, prostopadłość 52
Ker h ji1dro homomorfizmu h 25
(P, +, " ) pierścień 28 g 11 tensor metryczny' kowariantny 53

(K, +; „) ciało 29 E" przestrze1\ euklidesowa 53

Q ciało liczb wymien;ych 30 R" przestrzct\ kartczja1\ska 53

R ciało liczb rzeczywistych 30 gii tensor metryczny kontrawariantny 56

C ciało liczb zespolonych 30 j jedynka urojona 60

a =b(mod m) kongruencja 30
a -1-jb postać kanoniczna Gaussa liczby zespolonej 60
Re, Im część rzeczywista, urojona liczby zespolonej 60
(L, +, K, · ) przestrze1\ liniowa nad ciałem K 32
(A, +, · , K,(:J) algebra nad ciałem K 34 lzl moduł liczby zespolonej 61

X ED Y suma prosta przestrzeni liniowych 34

z liczb;1 zespolona sprzężona z liczbą z 61
Arg, arg argument, argument główny liczby zespolonej 64
"X
ED prosta 11-ta potęga przestrzeni liniowych 35 r(cos rp-1-jsin cp) postać trygonometryczna liczby zespolonej 65
li kolinearność, równoległość 36
j'.I;:; główny pierwiastek algebraiczny 70
tt równoległość zgodna 36
4~> pierwiastek z jedynki 71
tt równoległość przeciwna 36
rei'!' postać wykładnicza liczby zespolonej 74
dim L wymiar przestrzeni liniowej 37
det A, la„I, IAI wyznacznik 82
x 1 współrzędna wektora w bazie 38
c„, c: 11 , symbole Ricciego 83
R 11 przestrzeń arytmetyczna 3 8
[auJ, A, [a11Jmxm A111x11 n1acicrz 94
End E zbiór endomorfizmów przestrzeni E 39
M(m, 11) zbiór macierzy o wymiarze 111 x 11 97
Aut E zbiór automorfizmów przestrzeni E 39
E macierz jednostkowa 101
Horn (E; F) zbiór homomorfizmów z E do F 39
Mn(K), M„(C), M„(R) zbiór macierzy stopnia 11 102
(e,), <;n baza przestrzeni liniowej 40
A" potęga macierzy I 03
[a„],,. x n macierz 41
AD macierz dolączona 107
I AT macierz transponowana macierzy A 43
GL(11, C), GL(11, R) grupa liniowa macierzy I 08
'I A- 1
macierz odwrotna do macierzy A 43
0(11) grupa macierzy ortogonalnych 115
o„, ól delta Kroncckcra 4.1
S0(11) grupa specjalna macierzy ortogonalnych 116
E* przestrze1\ dualna do przestrzeni E 44
(e 1), „„ baza dualna 44
A
A1'
macierz sprzężona z macierzą
macierz transponowana i sprzężona z A 121
A 121

x, :!' wektor, kowektor 44

 Skorowidz symboli 378 Skorowidz symboli 379

U(11) grupa macierzy unitarnych 122 r, s, t oznaczenia Mongc'a 269

P(x, y, z) punkt 124 J' krzywizna nonmilna powierzchni 270
P1 P2 odcinek 124 k" k 2 krzywizny główne powierzchni 273
,,',' P 1 P2 długość odcinka 124 K krzywizna zupełna, Gaussa, powierzcl,mi 274
AB wektor 125 Jl krzywizna średnia powierzchni 274
rzut,, a, a, rzut wektora na oś 128 {fj} symbol Christoffcla drugiego ro<tzaju 275, 343
wsp, 11, a, wspólm;dna wektora względem osi 129 grad gradient 284
a = ( ax; a,; a,] w~ktor 13 l <~fi tl!I pochodna normalna 285
a wersor wektora Il 132
\! operator I-Ia'n:ilt?na „nabla" 287
s(rx, p, )') oś 132
011/cls pochodna kierunkowa 288
i,j, k, wersory układu ortokartezjat1skiego I 32 . rot, V x rotacja 289
a,/J iloczyn skalarny wektorów 142 div, V, dywergencja 294
axb iloczyn wektorowy wektorów 145 LI, V2, !ap laplasjan 297, 345
Momoll moment wektora " względem punktu O 149 ds wektorowy element łuku 304
abc iloczyn mieszany wektorów 149
clik symbol Ricciego 160
~ Il , ds, T cyrk.ulacja 305
J,
An przestrzet1 afiniczna rzeczywista 164
dS wektorowy clemeqt pola powierzchni 308
(O;(e1)1,,;n), (O; ei, „„ en) układ afiniczny 166
A(ll, R) grupa afiniczna 169 ~~ "· dS, {p strumie1\ 308
flP(M0 , LI') płaszczyzna p-wymiarowa 170 s
o wyróżnik formy kwadratowej 20S Ila współczynniki Lamćgo 317
X® Y iloczyn tensorowy przestrzeni 323
trA ślad macierzy formy kwadratowej 205
x®y iloczyn tensorowy elementów 323
LI duży wyróżnik stożkowej 208
F symbolika Newtona 229 ®x tensorowa pot~ga przestrzeni 324
o(h") „o małe względem h"" 231 (p, q)walencja 324
r' symbolika Lagrange'a 233 XJ' przestrzcil tensorowa nad X o walencji (p, q) 324
wersor styczny krzywej 234 af::::{ff tensor '324
11 wersor normalny główny krzywej 234 c; k~ntrakcja, zwężenie tensora 326
b wersor binormalny krzywej 234 x brak wektora 326
u krzywizna krzywej 236 ®X suma prosta pol'g tensorowych przestrzeni 326
r skręcenie, torsja, krzywej 23 6
.~X zewnętrzna pot~ga przestrzeni 327
O(s") „o duże względem s"" 238
xr pochodna cząstkowa 255
[ ] operator anlysymetryzacji, alternacji 327
x /\ y bi wektor prosty 327
x, wektor styczny do i-tej krzywej na powierzchni 258
ru, rv wektory styczne do krzywych siatki Gaussa 258 rl{: :::·\:: uogólniona delta Kroneckcra 327

Al', Al-, Al·L A!' f pochodne przekształcenia 259, 264 0 i 1 . „ 1„ e;, ® . „ (x:i q 1, p-wcklor 328

TJ wektm normalny powierzchni 262 0 i1 .„ i11e 11 ;\ .•. A e;ri p-wcktor 328

a01··· iv]ei @ ... >.~ei„ p-wcktor 328
p, q oznaczenia Monge'a 262 1

111 wersor normalny powierzchni 263 *Lll.i1 ... j„e.; /\ ••• Al'iJ, skośna reprezentacja p~wcktora 329
1

pierwsza forma kwadratowa powierzchni 263 (\X algebra Grassmanna 33 l

(X, :Y) przestrzeli topologiczna 332 !
współczynniki I formy kwadratowej powierzchni 263
2 2
d = (du : du'), p =· du /du' kierunek na powierzchni 265 (rp, U) mapa, lokalny układ wspólrz,dnych 333
rp 1 (d1 , d,) forma dwuliniowa 265 (q,-', rp(U)) paramctryzacja otoczenia U 333
<p„ h 11 druga forma kwadratowa powierzchni 268 { (<r„ U,)1e r atlas 333
Skorowidz symboli 380

at! X atlas zupełny 334

Tx 0 przestrzeń
styczna w Xo 337
a, element bazy w przestrzeni styczne.i 337
T.; 0 przestrzeń kostyczna w x 0 337
dxl element bazy w przestrzeni kostycznej 337 SKOROWIDZ RZECZOWY
J'(T) zbiór pól wektorowych 338
l'(T:> zbiór pól· tensorowych 338
(V",g) przc:strzer1 Riemanna 338
V koneksja liniowa 339
Vv pochodna absolutna 339
1'1~ parametry koneksji li1.iowej 339
[w'] lokalna forma koneksji liniowej 339
v,vk pochodna kowariantna 340
Vuf. v0-v, V1J11' pochodna względem ii 340
V liniowa koneksja. dualna do V 341
(V", V), A" przestrzeń o koneksji liniowej 342
J'<~i» J'[kiJJ symetryzacja i alternacja 342
Abel N. H. 24 binormalna 235
sf1 tensor skręcenia koneksji liniowej 342 aksjomat oddzielania 332 Buniakowski W. J. 51
Ag przestrzeń o koneksji liniowej bez skręcenia 342 Alembert J. le Rond 357
algebra 34 Całka liniowa 304
Vu pochodna kie~unkowa .142
- Cartana 348 Capelli A. 117
v,,/;: :::/:· pochodna kowariantna 342
-· Grassnmnna 331 Cardano G. 358
{ijk} symbol Christoffcla I rodzaju 343 ·--- przemienna 34 Cartan E. 347
elik symbol Levi-Civity 345 tensorowa 327 Cassini G. D. 242
d/\ pochodna zewnętrzna 346 tensorów kontrawariantnych 327 Otuchy A. L. 51
kowariantnych 327 Caylcy A. 28
[ · , · l iloczyn skośnic skalarny 348
t.nitarna .14 charakterystyka ciała 30
(R 2 ", [. , • ]) przcstrze11 symplektyczna 348 Ampćre A. M. 301 Christoffcl E. B. 275
BIA podzielność wielomianu 352 anly~iymclryzacja 328 christoflan 275, 344
Apoloniusz z !'ergi l 96 ciało 29
Archimedes 242 -- przemienne 30
arytmetyczna R" 38 - liczb rzeczywistych 30
asteroida 244 - - wymiernych 30
asymptotyka 271 - - zespolonych 30
atlas klasy ck 333 - unormowane 50
- zupełny 334 Clairaut A. 248
automorfizm grupy 26 Cramcr G. 91
cykloida 244
Banachicwicz T. 96 cyrkula,ja 305
baza dualna 44 Czebyszew P. 49
kanoniczna 38
ortogonalna 53 Darboux G. 365
ortonormalna 53 delta Kroneckera 43
przestrzeni liniowej 37 - - uogólniona 327
Bernoulli J. 242 Descartes R. 162
Bezout E. 354 diagonala 81
biegun i biegunowa 196 długość geograficzna 193 ,
bijekcja 13 dopełnienie algebra.iez1ic' !!8'
1·
: "'
Skorowidz symboli 380

atl X atlas zupelny 334

T,, 0 przestrzeń
styczna w Xo 337
1) 1 element bazy w przestrzeni styczne.i 337
T,; 0 przestrze1i kostyczna w x 0 337
dx' element bazy w przestrzeni kostycznej 337 SKOROWIDZ RZECZOWY
l'(T) zbiór pól wektorowych 338
J'(T;') zbiór pól tensorowych 338
(V",g) przestrzeri Riemanna 338
V koneksja liniowa 339
Vv pochodna absolutna J39
rt parametry koneksji li1oiowcj 339
[w') lokalna forma koneksji liniowej 339
v,vk pochodna kowariantna 340

.
Vuf. Vu·ii, Vu·11•
V
pochodna względem

liniowa koneksja. dualna do V 341

ii 340

(V", V), A" przestrzeń o koneksji liniowej 342

J'~i» I[~il symetryzacja i allcrnacia 342
Abel N. H. 24 binormalna 235
st1 tensor skręcenia koneksji liniowej 342 aksjomat oddzielania 332 Buniakowski W. J. 51
AU przestrzeń o koneksji liniowej bez skręcenia 342 Alembert J. le Rond 357
Vu pochodna kic~unkowa 342 algebra 34 Całka liniowa 304
-- Ca rtana 348 Capelli A. 117
V 1 t~::::{;• pochodna kowariantna 342 Cardano G. 358
- Grassrnanna 331
{ijk} symbol Christoffela I rodzaju 343 ·---- przemienna 34 Cartan E. 347
eiJk symbol Lcvi-Civity 345 tensorowa 327 Cassini G. D. 242
dl\ pochodna zewnętrzna 346 tensorów kontrawariantnych 327 Cauchy A. L. 51
--· kowariantnych 327 Caylcy A. 28
[. , · l iloczyn skośnic skalarny 348
lłnitarna 34 charakterystyka ciała 30
(R 2 ", [. , ·]) przestrze1i symplektyczna 348 Christoffel E. Il. 275
Ampćre A. M. 301
BIA podzielność wielomianu 352 antysymclryzacja 328 christoflan 275, 344
Apoloniusz z !'ergi l 96 ciało 29
Archimedes 242 przemienne 30
arytmetyczna R" 38 liczb rzeczywistych 30
asteroida 244 -- wymiernych 30
asymptotyka 271 - zespolonych 30
alias klasy ck 333 unormowane 50
- zupełny 334 Clairaut A. 248
automorfizm grupy 26 Cramcr G. 91
cykloida 244
Banachiewicz T. 96 cyrkula.:ja 305
baza dualna 44 Czebyszew P. 49
kanoniczna 38
ortogonalna 53 Darboux G. 365
ortonormalna 53 delta Kroneckera 43
przestrzeni liniowej 37 - - uogólniona 327
Bernoulli J. 242 Descartes R. 162
Il.Smut E. 354 diagonala 81
biegun i bicgunov:a 1~6 długość geograficzna. 193
bijekcja 13 dopełnienie algebrniCzrie' !!8'
\ <':\
 384 Skorowidz rzeczowy 385
Skorowidz rzeczowy
parametr naturalny 233 powierzchnia ekwipotencjalna 285 przestrzc1\ unitarna 51
metryk;t Czebyszewa 49 - koneksji liniowej 339 izoskalarna 285 - wektorowa 37
- kartezjańska 49 parametryzacja 333 - klasy ck 254 -- zorientowana 14f1.
- miejska 49 - obrotowa 217 przysla wanie 30
Pascal B. 243
Meusnier J. B. 270 - prostoli.1iowJ 218, 276 pseudosfera 260
Peano G. 231
mimośród liczbowy stożkowej 200 - prostok eślna 218, i76 pseudoskalar 157
pęk płaszczyrn 188
\. Minkowski H. 50 - regularna 256 pseudowektor 146
pierście11 28
i, Moivre A. de 68 - rozwijalna 222, 276 punkt eliptyczny 271
całkowity 29
Monge G. 257 - zwyczajna· 256 -- hiperboliczny 271
- przemienny 29
monoid 24 powinowacl\vo 114 - paraboliczny 271
-- unitarny 29
monomorfizm grup 25 - spłaszczenia 272
pierwia~"tek algebraiczny 69 półgrupa 24
półnorma 50
- wyprostowania 234
- arytmetyczny 69
Nabla 287. półodleglość 48
- zaokrąglenia 272
- główny 70
Newton I. 229 program erlangeliski 28 punkty kolinearne 173
plik płaszczyzn 189
nierówność c'auchy'ego-Buniakowskiego 51 plaszc7.yzna normalna krzywej 235 - krakowski 28 p-wektor 328
- Minkowskiego 50 projekcja kanoniczna 18 -- prosty 327
- oskulacyjna 235
- Schwarza 51 - prostująca 235 promie1! krzywizny krzywej 252
niezmiennik grupy przekształccl1 27 przeciwobraz zbioru 12
-- p-wymiarowa 170 Reguła falsi 368
norma elementu 49 - rektyfikacyjna 235 przekątna główna macierzy kwadratowej 81
relacja l 6
nornmlna główna krzywej 235 - styczna do powierzchni 261 przekrój normalny powierzchni 269 rcprezcnlanl wektora 128
- powierzchni 263 ściśle styczna 235 przekształcenie I i restrykcja przekształcenia 15
- zespolona 63 - afiniczne 114 Ribaucour A. 253
Obcięcie przekształcenia 15 centroafiniczne 114
- zorientowana 133 Ricci-Curbastro G. 83
obraz punktu 11 pochodna absolutna 339 homograficzne 27 rodzina okręgów eliptyczna 198
- zbioru 12 - kierunkowa 342 ilorazowe przekształcenia 18 -- - hiperboliczna 197
obszar elementarny 254 kowariantna 340 - izometryczne 115 rotacja 289
- powierzchniowo jednospójny 31 O - liniowe 113
- n<H"malna 285 rozmaitość różniczkowalna 334
obwiednia 246 - zewnętrzna 346 - odwracalne 14 -- topologiczna 333
odległość 48 podgrupa 24 - odwrotne 14 -- zorientowana 334
odwzorowanie 11 - niewłaściwa 25 - ortonormalne 115 rozszerzenie przekształcenia 15
dwuliniowe 46 -- właściwa 25 - topologiczne 15 rozwarstwienie zbioru 17
dyfcomorficzne 335 podprzestrze1! liniowa 33 - tożsamościowe 14 rozwijająca 279
gładkie 334 podział zbioru na klasy l 7 - unitarne 123 -- okręgu 244
liniowe 39 Poincarć H. 347 - zredukowane 15 rozwinięta 277
regularne 335 pole bez:i.ródłowe 295 przedział zmiany znaku 365 równanie algebraiczne 356
topologiczne 228, 332 niewirowe 292 przestrze1\ arytmetyczna 38 -- Clairnuta 248
okrąg Apoloniusza 196 o potencjale skalarnym 292 - bidualna 45 -- macierzowe Cramera 111
- oskulacyjny 250 -- - wektorowym 295 ··- płaszczyzny Hessego 175
- dualna 44
- ściśle styczny 250 potencjalne 292 normalne 174
- euklidesowa 53
ombilik 272 pseudoskalarne 283 odcinkowe 176
operator Hamiltona 287 - Hausdorffa 332
pseudowcktorowc 283 ogólne 174
- Laplacc'a 297 kostycma 33 7
quasi-potencjalne 298 parametryczne 176
ortogonalizacja 54 - liniowa 32
skalarów 281 - powierzchni charakterystyczne 274
ortogonalność 52 solenoidalne 295 - - rzeczywista 33 - powierzchni w postaci Monge'a 257
ortonormalizacja 54 wektorów 281 - - zespolona 33 - prostej wektorowe 180
oskulacja 251 - biegunowych 283 - metryczna 48 równania wewnętrzne krzywej 265
Ostrogradski M. 300 - osiowych 283 - o koneksji liniowej 342 równoważność 17
oś biegunowa 277 potencjał pola skalarny 292 - przedhilbertowska 51 ruchy euklidesowe 155
- krzywizny 277 -- -- wektorowy 295 rząd macierzy 95
- Riemanna 338
owal Cassiniego 242 potęga kartezja!lska zbioru 16 -- odwzorowania 335
- styczna 337
- macierzy 103 -;- symplektyczna 348 rzut wektora na oś 128
Parabola bezpieczelistwa 247 powierzchnia biegunowa 278 rzutowanie kanoniczne 18
paraboloida eliptyczna 223 - topologiczna 332
·-·- elementarna 254
- hiperboliczna 221