შოთა ზაქარაია

სოციოლოგიის ფაკულტეტი, მე-2 კურსო

1. რელიგიის როლი თანამედროვე საზოგადოებაში

რელიგიის სოციოლოგიის ცნობილი თანამედროვე წარმომადგენელია კალიფორნიის
ბერკლის უნივერსიტეტის სოციოლოგიის პროფესორი, რობერტ ნილ ბელა (დ. 1927 წ.). იგი
რელიგიისადმი ევოლუციონისტური და ფუნქციონალისტური მიდგომითაა ცნობილი.
რელიგიის სოციოლოგიის სფეროში მისი მთავარი შრომებია `რელიგიური ევოლუცია~ (1964)
და `სამოქალაქო რელიგია ამერიკაში (1967), ხოლო ბოლოდრონდელი შრომები ეძღვნება
ამერიკულ საზოგადოებაზე რელიგიის ზემოქმედების შესწავლას. პარსონსის მიმდევარი
ბელა რელიგიურ ცვლილებებს საზოგადოების სტრუქტურული დიფერენციაციის პროცესებს
უკავშირებდა. მან რელიგიური ევოლუციის თეორია შეიმუშავა. ამ კონცეფციის თანახმად,
სოციალური ევოლუციის გზაზე რელიგია მრავალმხრივ იცვლება, რაც სოციალურ
ინსტიტუტებს ამყარებს და, საბოლოოდ, საზოგადოების განვითარებას უწყობს ხელს.
რობერტ ნისბეტის (ამერიკელი სოციოლოგი) დარად, ბელაც მიიჩნევდა, რომ რელიგია
საზოგადოებისა და კულტურის ფუნქციონალურად აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.
ბელას მიხედვით, `რელიგია იმ სიმბოლური ფორმებისა და მოქმედებების ერთობლიობაა,
რომლებიც ადამიანს მისი არსებობის ზღვრულ პირობებს აკუთვნებენ~. ბელამ კაცობრიობის
რელიგიური ევოლუციის ტიპოლოგია ავაშეიმუშ.

თანამედროვე რელიგიის სოციოლოგიის ერთ-ერთი გამოჩენილი წარმომადგენელია

ამერიკელი სოციოლოგი, პიტერ ბერგერი (დაიბადა 1929 წ.). იგი ჯერ კიდევ ფილადელფიის
ლუთერანულ სემინარიაში სწავლისას შეაეჭვა ქრისტიანული რელიგიის ლუთერანული
ინტერპრეტაციის ჭეშმარიტებამ. დღეს იგი ბოსტონის უნივერსიტეტში ეკონომიკური
კულტურის შემსწავლელი ინსტიტუტის დირექტორია. ბერგერმა თომას ლუკმანთან ერთად
შეიმუშავა ცოდნის ფენომენოლოგიური სოციოლოგია, როგორც სოციალური შემეცნების
მეთოდოლოგია. მისი სოციოლოგიური ნააზრევი და შეხედულებები განპირობებულია
შუტცის ფენომენოლოგიური სოციოლოგიით, მიდის ინტერაქციონიზმითა და ვებერისა და
დიურკემის სოციოლოგიური ტრადიციებით. მთელ მსოფლიოში ცნობილია მისი წიგნი
`მიპატიჟება სოციოლოგიაში~ (1963), რომელშიც ამ მეცნიერების მიზნები, ამოცანები,
ეთიკური პრინციპები და ძირითადი პრობლემებია გადმოცემული. ბერგერმა ბოლო ოთხი
ათეული წლის განმავლობაში დიდი წვლილი შეიტანა რელიგიის სოციოლოგიის
განვითარებაში. მან განიხილა რელიგიის განვითარების მნიშვნელოვანი პრინციპები,
სიღრმისეულად შეისწავლა სეკულარიზაციის საკითხები და ერთგვარი `უხილავი
რელიგიის~ წარმოშობა თანამედროვე საზოგადოებაში. მისი რელიგიის სოციოლოგიური
თეორია ჩამოყალიბებულია წიგნში `წმინდა საფარი~ (1967), რომელშიც იგი ისწრაფვის,
წარმოაჩინოს რელიგიისა და ადამიანის მიერ კონსტრუირებული სოციალური რეალობის
ურთიერთკავშირი.

2.რელიგია და გლობაიზაცია
გლობალიზაციის პროცესი საზოგადოებრივ და ადამიანურ ურთიერთობათა
თითქმის ყველა სფეროში აღწევს და ხშირად სრულად მოიცავს სოციალური რეალობის
მთელ სპექტრს. ამდენად, გლობალიზაციის ცნების შინაარსი ძალიან ტევადია. ერთ-ერთი
ძირითადი ფაქტორი, რომელმაც ტერმინ `გლობალიზაციის~ წარმოშობა განაპირობა,
კულტურათა ურთიერთზეგავლენაა, რომელიც, თავის მხრივ, მუდმივად პროგრესირებადი
პროცესია. უკანასკნელი საუკუნეების განმავლობაში ეს პროცესი უფრო გაძლიერდა და ახალ-
ახალი სიღრმეები და ასპექტები შეიძინა, ხოლო ბოლო დროს განვითარებულმა მოვლენებმა
ამ პროცესს ახალი ძალა შემატა და გლობალიზაციის ფაქტის წინაშე დააყენა მთელი
კაცობრიობა. კულტურათა ურთიერთზეგავლენისა და დიალოგის ამ ახალი ხასიათის
ახსნისას ბევრი მკვლევარი კაცობრიობის ერთიანობის ზრდასა და ინფორმაციული
ტექნოლოგიების პროგრესს ეყრდნობა, რაც გამოიხატება ერთიანი მსოფლიო ბაზრის
შექმნით, სერვისის სფეროს ზრდით და სხვა მატერიალური პარამეტრებით. ასეთ ვითარებაში
აუცილებელი ხდება ამ პროცესებში სულიერი ფაქტორების როლის დადგენა. აქედან
გამომდინარე, რელიგიის სოციოლოგიაში აქტუალურდება საკითხი გლობალიზაციისა და
მსოფლიო რელიგიების მიმართების შესახებ. ისმის კითხვა: რა როლს ასრულებს
გლობალიზაციის პროცესში რელიგია და, პირიქით, არის თუ არა რელიგია
დამოუკიდებელი, სუვერენული ფაქტორი, თუ დამოკიდებულია სხვა, მატერიალურ
პარამეტრებზე, რომლებიც, გარკვეულწილად, განსაზღვრავენ გლობალიზაციის პროცესს?
როგორია გლობალიზაციისადმი რელიგიური დამოკიდებულების ხასიათი? მრავალი
მსგავსი საკითხი აუცილებელი მსჯელობის საგანია. გარკვეული აზრით, შეიძლება ითქვას,
რომ გლობალიზაციის პროცესი ინტერნაციონალური ხასიათისაა, თუმცა მისი
ფუნდამენტური ღირებულებითი ორიენტაცია დასავლური მოვლენაა. მაგრამ ეს აზრი
მთლად სწორი ვერ იქნება იმის გათვალისწინებით, რომ, მსოფლიო მასშტაბით,
ისტორიულად ამ საქმეში ევროპის წილი უფრო მოკრძალებულია, ვიდრე – ამერიკისა.
ფაქტია, რომ, გარკვეულად, თვით ევროპა განიცდის ამერიკის გავლენას, ე. წ.
ვესტერნიზაციას. ადამიანის უფლებათა ამერიკული გაგება და პიროვნების თავისუფლება,
ამერიკული დემოკრატიის პრინციპები საგანთა ახალი წესრიგის მიმართ უფრო
ადეკვატურია. იგი მეტად უარყოფს ძველ, ტრადიციულ ავტორიტეტებსა და პრივილეგიებს,
ვიდრე – ევროპული პატერნალისტური და პარტიკულარული წარმოდგენები; რთული და
წინააღმდეგობრივი რეალობის ერთგვარი გაუხეშება ბევრ მკვლევარს ათქმევინებს, რომ
გლობალიზაცია – ეს არის ამერიკანიზაცია. ღირებულებათა ამერიკული სისტემა და
საზოგადოების მოწყობის შესახებ ამერიკული წარმოდგენები დღევანდელი `მსოფლიო
ახალი წესრიგის~ ადეკვატური აღმოჩნდა. რელიგიური თვალსაზრისით, გლობალიზაციის
პროცესის კრიტიკოსები მას აბრალებენ სეკულარიზაციასა და რელიგიური ღირებულებების
ნგრევას, რაც საფრთხეს უქმნის რელიგიურ იდენტურობას. ამიტომაც გლობალიზაციისადმი
უნდობლობა იჩენს თავს, რაც სავსებით კანონზომიერი მოვლენაა. შესაბამისად, ჩვენ წინაშეა
გლობალიზაციის პროცესისადმი განსხვავებული რელიგიური დამოკიდებულება.
სხვადასხვა დოზით ეს პოზიციები თითქმის ყველა რელიგიაში შეიმჩნევა. მსოფლიში
მრავალი მაგალითი არსებობს იმისა, რომ აშშ-სგან დაშორებული საზოგადოების
წარმომადგენლები ყოველგვარი სერიოზული წინააღმდეგობის გარეშე ეგუებიან გლობალურ
ღირებულებებს, მათ შორის – რელიგიის სფეროშიც. ამ მხრივ, ადაპტაციის მაღალი ხარისხით
გამოირჩევა ბუდიზმი. ამის მიზეზად რელიგიის სოციალური როლის დაწინაურება
სახელდება. თუმცა ადაპტაცია ამ შემთხვევაში გულისხმობს ტრადიციული რელიგიის
შენარჩუნებასა და მის ევოლუციას გლობალური პროცესების მიმართულების
გათვალისწინებით (სამხრეთ კორეა, იაპონია, ინდოეთი, ტაილანდი). თუმცა ბუდიზმის
შიგნითაც არის ამ პროცესისადმი ტოტალური წინააღმდეგობის ნიშნები (მაგალითად, ზოგი
ბუდისტური ქვეყანა ცდილობს, ტრადიციული ღირებულებები შეინარჩუნოს იზოლაციის
პოლიტიკის გზით). გლობალიზაციას სერიოზულ წინააღმდეგობას უწევს ისლამური
ქვეყნების უმრავლესობა (გამონაკლისია მალაიზია, ინდოეთი, რომლებიც იხრებიან
გლობალიზაციისკენ. ამ მხრივ, ბოლომდე გაურკვეველია თურქეთის პოზიციაც). ისლამში,
როგორც რელიგიაში, ძევს ის, რაც პრინციპულად შეუთავსებელია გლობალიზაციასთან,
დემოკრატიაზე გლობალისტურ წარმოდგენასთან. ეს არის ისლამის მიმდევრის ცხოვრების
განსაზღვრული წესი; რაც შეეხება მართლმადიდებლობას, აქ გლობალიზაციის
პროცესისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება შეინიშნება. ამ პროცესისადმი რუსეთის
დამოკიდებულებას ახასიათებს რეალობის იგნორირების ტენდენცია, რომელიც
წინააღმდეგობად გადაზრდილა, და რომელსაც სერიოზული იდეური საფუძველი, გარდა
ბიზანტიზმისა, არ გააჩნია. ყოველივე ამას, ალბათ, რუსეთის ისტორიული გზის
თავისებურება განაპირობებს. კერძოდ, საუკუნეების განმავლობაში ეკლესია ბრმად
ემორჩილებოდა სახელმწიფოს და მასში რეფორმატორული მოძრაობა თითქმის არ
არსებობდა. 80-იანი წლების მიწურულამდე გლობალიზაციის პროცესის მოწინააღმდეგე იყო
კომუნისტური სისტემა და იდეოლოგია. მის წინააღმდეგ ბრძოლისას დასავლეთი მზად იყო,
დაეცვა ნებისმიერი რელიგიური ცნობიერება. ამჯერად, ამ იდეოლოგიის კრახის პირობებში
ასე იქცევა ისლამი. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ არა მარტო ერთი რელიგიის, არამედ
ერთი საზოგადოების შიგნითაც არ არის ცალსახად შემუშავებული პოზიცია
გლობალიზაციის მიმართ. ასეთ შემთხვევაში არაეთიკურია, საზოგადოების ერთი ნაწილი
(ვესტერნიზებული სეგმენტი) ასწავლიდეს