Kultura i mity – Odyseusz

Odys z Itaki – Bill Gates naszych czasów?

 KulturaAutor
3.0
i mity – Odyseusz
nieznany, „Zniszczenie Troji”, wiek XVII, Muzeum Sztuk Pięknych w Bolis, Francja, na onalgeographic.com.es, CC BY

Ważne daty
1250 r. p.n.e. – wybuch wojny trojańskiej

ok. 1200 r. p.n.e. – zdobycie Troi przez Achajów

1184 r. p.n.e. – zdobycie Troi przez Achajów – według chronologii greckiej

Scenariusz dla nauczyciela

Źródło: online skills, licencja: CC0.

I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:

8. dokonuje następujących transformacji gramatycznych w zakresie morfologii:
q) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
s)dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych
w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej
i rzymskiej:
d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi;
8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy
kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi.
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej,
europejskiej i światowej;
4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
5. dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą
i uczestnikiem.

Nauczysz się

opowiadać o mitycznej postaci Odysa;

porządkować chronologicznie dzieła współczesnej literatury oraz sztuki;

identyfikować we współczesnej literaturze i sztuce inspiracje Odysem.

Pochodzenie i rodzina Odyseusza

Prezentacja 3D - Odyseusz (Odys, Ulisses, gr. Ὀδυσσεύς Odysseús, łac. Ulixes).

Źródło: online skills, licencja: CC0.

Udział Odysa w wojnie trojańskiej

Po porwaniu Heleny Trojańskiej, do wspólnej wyprawy na Troję szykowali się królowie greccy. Dołączył
do nich również Odyseusz, który z żalem opuścił żonę i nowo narodzonego syna Telemacha.
Na wojnie spędził 10 lat, by w końcu podstępem zapewnić greckim najeźdźcom zwycięstwo. Wg innej
wersji mitu, nie wymyślił fortelu sam, a podpowiedziała go Atena. Na polecenie Odyseusza zbudowano
wielkiego drewnianego konia, w środku którego ukryli się najmężniejsi wojownicy. Reszta armii,
pozorując odwrót, odpłynęła na niewielką odległość od miasta.

Trojanie, znajdując spalony obóz i gigantycznego konia, uznali go za dar dla bogów i wciągnęli do miasta.
Tego wieczoru hucznie świętowano. Nocą, gdy większość mieszkańców Ilionu była już nietrzeźwa albo
spała, z konia wyszli żołnierze. Otworzyli bramy miasta i wpuścili resztę wojsk, która w tym czasie
zdążyła powrócić pod Troję. Nastąpił pogrom mieszkańców.
Po złupieniu miast Achiwi, wojownicy achajscy mogli wreszcie wyruszyć w powrotną podróż do domów.

Pod wodzą Odysa wypłynęło 12 statków obładowanych kosztownościami. Król Itaki wzbogacił się jeszcze
bardziej, łupiąc Ismar – miasto Kikonów. Nie dane mu jednak było wrócić szczęśliwie do domu i szybko
zobaczyć rodzinę.

Pomysł Odysa i tragiczny koniec Troi. Fragment Eneidy Wergiliusza De equo Troiano

1. Primus ibi ante omnes magna comitante caterva Laocoon ardens summa decurrit ab arce (30) et
procul: „O miseri, quae tanta insania, cives? Creditis avectos hostes aut ulla putatis dona carere dolis
Danaum? Sic notus Ulixes? Przekład: Wtem pierwszy, z wielką rzeszą mężów, zapalony Laokon
z wysokiego zamczyska zbiegł śmiele I z dala: - „Co za zgubny szał, obywatele! Wierzycie, że złość wroga
nad wami nie zwisa, Że bez zdrady dar Greków? Tak znacie Ulissa?

Fragment obrazu "Procesja z koniem trojańskim do Troi" autorstwa Giovanni Domenico Tiepolo (1727-1804), wikimedia.org, domena publiczna

1. Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, aut haec in nostros fabricata est machina muros, (35)
inspectura domos venturaque desuper urbi, aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri! Quidquid id
est, timeo Danaos, et dona ferentes!” Przekład: Albo siedzą w tym drzewie Achiwi ukryci, Lub mury nam
machina ta" zdradnie podchwyci, Szpiegując z góry domy i gród; zresztą kto wie, Jaki fałsz w niej; koniowi
nie wierzcie, Teukrowie! Ja lękam się Danajów, chociaż niosą dary!"

Koń trojański - fotos z filmu Troja Wolfganga Petersena, www.histurion.pl, domena publiczna

1. Sic fatus validis ingentem viribus hastam in latus inque feri curvam compagibus alvum (40) contorsit.
Stetit illa tremens uterquo recusso insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Laocoon, ductus
Neptuno sorte sacerdos, sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras. Przekład: Rzekł i włócznię
ogromną w bok groźnej poczwary I w pogięty od spojeń brzuch z potężną mocą Ciska - utkwiła, ciężko
drgając; zachrobocą I wydadzą jęk wklęsłe brzuszyska jaskinie. Laokoon, losem wybran kapłan,
Neptunowi Przed ołtarzem wielkiego powalić miał wołu…

Laokoon bezskutecznie próbował powtrzymać współobywateli przed przyjęciem „daru” od Greków…, wikipedia.org, domena publiczna

1. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (45) – horresco referens – immentis orbibus angues
incumbunt pelago partiterque ad litora tendunt. pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. Przekład:
Gdy z Tenedu, przez głębie spokojne, po społu - strach wspomnieć! – dwa wężyska olbrzymimi skręty
Burzą morze i suną na brzeg wysunięty.

„Grupa Laokoona” - Muzea Watykańskie, wikipedia.org, domena publiczna

 1

1. Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone
legit sinuatque immensa volumine terga. Przekład: Wzniesiona ponad nurty pierś i krwawa grzywa Nad
falą świeci, reszta głąb morza przepływa, Kłębami wijącymi ciężki czyniąc wymach.

„Grupa Laokoona”, www.zabytkoznawcy.wordpress.com, domena publiczna

Pablo E. Fabish, Telemach i mentor, ilustracja z książki Fenelona Przygody Telemacha, 1699 r., mentoringreece.com, domena publiczna

Jan Styka , „Scena z Odysei - Odyseusz w krainie Kimeryjczyków”, pierwsza połowa XX wieku, kolekcja prywatna, onebid, CC BY 3.0
 

 
Wojciech Weiss „Odyseusz pod ziemią w Hadesie”, 1895, Fundacja Muzeum Wojciecha Weissa, mitologie.-swiata.cba.pl, CC BY 3.0

Autor nieznany, „Zniszczenie Troji”, wiek XVII, Muzeum Sztuk Pięknych w Bolis, Francja, na onalgeographic.com.es, CC BY 3.0

Ćwiczenie 1

Połącz w pary wyrażenia łacińskie z ich polskim tłumaczeniem.

leżeć na morzu, sunąć po morzu, tak (mało) znany (jest) Ulisses?, Boję się Danaów, nawet gdy przynoszą dary,
w towarzystwie wielkiego orszaku

Quidquid id est,
meo Danaos et
dona ferentes

incumbere pelago

sic notus Ulixes?

legere pontum

magna comitante
caterva
Powrót Odysa do Itaki
Mapa interaktywna - Powrót Odysa do Itaki

Czytając Odyseję Homera poznajemy trasę, którą musiał pokonać Odys, aby wrócić do swojej Itaki.

Źródło: online skills, licencja: CC0.

Ćwiczenie 2

Ułóż w kolejności występowania miejsca, które odwiedził Odys podczas swojego powrotu do domu po
wojnie trojańskiej.

Pobyt w kraju Lotofagów

Jaskinia cyklopa Polifema - podstępne oślepienie cyklopa
Wyspa Kirke. Towarzysze Odyseusza zamienieni w świnie
Opuszczenie Troi na 12 okrętach
Zdobycie miasta Ismaros w kraju Kikonów
Kraj Kimeryjczyków, gdzie panuje wieczna noc
Kraj olbrzymów-ludożerców Lajstrygonów
Zejście Odysa do krainy zmarłych
Wyspa Eola - bóstwa wiatrów. Niepomyślne wiatry Eola

Odyseja Homera

Ćwiczenie 3

Jak zapewne już wiesz Odys stał się źródłem inspiracji dla kompozytorów muzyki klasycznej, nowożytnych
twórców literackich czy filmowych. Przyporządkuj nazwiska autorów do dzieł, które poruszają tematykę mitu
o Odyseuszu.

<i>Odys</i>- wiersz z tomu <i>Dziewięć Muz</i> 1958, <i>Odyseja kosmiczna</i>, <i>Powrót Odysa</i>,
<i>Ulisses</i>, 1922, <i>Odys płaczący</i>, 1955, <i>Boska Komedia</i> - Odys jako przewodnik po Piekle
i Czyśćcu, <i>Powrót Odysa</i> opera z 1641

C. M. Verdi

L. Staff

Dante

James Joyce

S. Wyspiański

R. Brandstae er

Stanley Kubrick
 Ćwiczenie 4

Jak miał na imię jednooki cyklop, którego oślepił Odys?

Brontes
Polifem
Arges

Ćwiczenie 5

Zaznacz wszystkie prawidłowe odpowiedzi. Nasz dzisiejszy bohater – Odyseusz, podczas swojej przydługiej
podróży powrotnej na rodzinną wyspę, przebywał przez jakiś czas u pięknych kobiet. Wskaż ich imiona.

Kirke
Kalypso
Kassandra

Ćwiczenie 6

Ćwiczenie 7

Przeciągając opisy sytuacji z prawej kolumny do lewej, połącz je z postaciami:

Popełnił świętokradztwo, żeniąc się i łamiąc tym samym nakaz celibatu, czym ściągnął na siebie gniew
Apollina. Podczas oblężenia Troi Laokoon ostrzegał Trojan o niebezpieczeństwie, jakim był drewniany koń.
Rzucił oszczepem w bok konia, by pokazać Trojanom, że jego boki głucho dźwięczą. Gdy składał ofiarę
Posejdonowi, prosząc go o zesłanie burzy na wrogą flotę, z morza wyszły dwa ogromne węże, zabijając
Laokoona i jego dwóch synów. Niewiedzący nic o świętokradztwie Laokoona Trojanie nie mieli pojęcia, że
była to zemsta Apollona i uznali, że Laokoon zginął z ręki bogów za sprzeciw wobec przyjęcia konia. To
skłoniło ich do przyjęcia podarunku, który spowodował upadek miasta., Przyrzekła wybrać jednego z nich na
męża, gdy tylko ukończy tkać szatę dla swojego teścia. Aby odwlec ukończenie szaty, pruła nocą tkaninę, nad
którą pracowała w dzień., Ponieważ Odyseusz wcześniej przedstawił mu się jako: "Nikt", krzyczał on zatem:
"Nikt mnie oślepił" - co w grece jest równoważne do nikt mnie nie oślepił. Krzyki te więc zostały
zignorowane…, Król Feaków i ojciec Nauzykai. Przyjął gościnnie powracającego spod Troi Odyseusza
i wyprawił go na Itakę, za co został zamieniony w skały wraz z wszystkimi mieszkańcami wyspy przez
nieprzychylnego Odysowi do samego końca Posejdona…

Penelopa

Polifem

Laokoon

Alkinoos

Odys w nowożytnej literaturze i muzyce

1. Powrót Odysa, opera Claudio Monteverdiego z 1641 r.
2. Leopold Staff, Odys, wiersz z tomu Dziewięć Muz 1958 r.
3. Dante Alighieri, Boska Komedia - Odys jako przewodnik po Piekle i Czyśćcu.
4. James Joyce, Ulisses, 1922 r.
5. Stanisław Wyspiański, Powrót Odysa.
6. Roman Brandstaetter, Odys płaczący, 1955 r.
7. Stanley Kubrick, Odyseja kosmiczna .

Okładka pierwszego wydania powieści James'a Joyce'a „Ulysses” z roku 1922, 4.bp.blogspot.com, Domena Publiczna

 

 
Plakat filmu Stanley Kubrick „Odyseja kosmiczna”, i.imgur.cm, CC BY 3.0

Polecenie 1

Napisz krótką rozprawkę na temat:

Z jaką współcześnie żyjącą postacią mógłbyś skojarzyć postać mądrego Ulissesa? Czy według Ciebie jest
ktoś, kto ma szczególny wpływ na współczesny świat?

Po napisaniu rozprawki poproś nauczyciela o ocenę.

Słowniki
Słownik pojęć

Alkinoos

w mitologii greckiej król Feaków mieszkających na wyspie Scherii. Wnuk Posejdona, syn Fajaksa, brat
Lokrosa, małżonek królowej Arete i ojciec Nauzykai. Przyjął gościnnie powracającego spod Troi
Odyseusza i wyprawił go na Itakę, za co został zamieniony (wraz z wszystkimi mieszkańcami wyspy)
przez Posejdona w skały.

Antyklea (także Antykleja, An kleja, gr. Ἀντίκλεια An kleia, łac. An cleia)

w mitologii greckiej matka Odyseusza, córka Autolykosa, wnuczka Hermesa.

Calypso łac., Καλυψώ Kalypsṓ gr.

w mitologii greckiej nimfa żyjąca na wyspie Ogygii na Morzu Śródziemnym. Uchodziła za córkę tytana
Atlasa lub Heliosa. To przez wspieranie ich podczas tytanomachii, została uwięziona na Ogygii
i skazana na przyjmowanie sławnych herosów, w tym Heraklesa czy Herkulesa. Kalipso jest najbardziej
znana z roli, jaką odegrała w Odysei Homera. Przez siedem lat więziła Odyseusza jako zakładnika na
Ogygii chcąc go uczynić swoim nieśmiertelnym mężem. Odys miał jednak odmienne plany – pragnął
wrócić do swojej ukochanej żony, Penelopy. Dopiero na prośbę Ateny, która mu sprzyja, prosi Zeusa
o uwolnienie zakładnika z wyspy. Ten przystaje na prośbę i wysyła Hermesa, by nakazał Kalipso
uwolnić Odyseusza. Zdaniem Hezjoda, greckiego epika, Kalipso urodziła Odyseuszowi dwójkę dzieci,
Nausitusa i Nausinusa.

Circe, Cyrce (gr. Κίρκη Kírkē, łac. Circe)

w mitologii greckiej córka Heliosa i jednej z nimf – Perseis (lub według innych źródeł Hekate), siostra
Ajetesa i Pazyfae. Wróżbitka, jedna z bohaterek Odysei. Prawdopodobnie mieszkała na wyspie Ajai.
Gościła przez rok powracającego spod Troi Odyseusza. Zamieniła towarzyszy Odyseusza w świnie,
a jego jako jedynego odpornego na jej czary, przetrzymywała na swojej wyspie. Urodziła Odyseuszowi
syna Telegonosa.

Eol (także Ajolos; gr. Αἴολος Aíolos, łac. Aeolus)

w mitologii greckiej władca wiatrów oraz wyspy Eoli.

Laertes (gr. Λαέρτης)

ojciec Odysa, syn Arkejsjosa, podczas nieobecności syna na Itace mieszkał samotnie z dala od dworu
Penelopy. Po powrocie syna spod Troi, odmłodzony przez Atenę, pomógł Odyseuszowi w walce
z krewnymi pomordowanych zalotników. Brał udział w wyprawie Argonautów i w polowaniu na dzika
kalidońskiego.

Laokoon, Laokos (gr. Λαοκόων Laokóōn, łac. Laocoon)

w mitologii greckiej kapłan Apollina Tymbrejskiego w Troi. Uchodził za syna Antenora lub Kapysa, lub
Akoitesa. Popełnił świętokradztwo, żeniąc się i łamiąc tym samym nakaz celibatu, czym ściągnął na
siebie gniew Apollina. Z Antiope, która była jego żoną, miał dwóch synów – Etrona i Melantosa (według
innej wersji Antifasa i Tymbrajosa).
Według mitu podczas oblężenia Troi Laokoon ostrzegał Trojan o niebezpieczeństwie, jakim był
drewniany koń. Rzucił oszczepem w bok konia, by pokazać Trojanom, że jego boki głucho dźwięczą.
Gdy składał ofiarę Posejdonowi, prosząc go o zesłanie burzy na wrogą flotę, z morza wyszły dwa
ogromne węże, zabijając Laokoona i jego dwóch synów. Niewiedzący nic o świętokradztwie Laokoona
Trojanie nie mieli pojęcia, że była to zemsta Apollona i uznali, że Laokoon zginął z ręki bogów za
sprzeciw wobec przyjęcia konia. To skłoniło ich do przyjęcia podarunku, który spowodował upadek
miasta.
 Nausikaa, Ναυσικάα

córka Alikoosa – króla Feaków. Udzieliła pomocy Odyseuszowi, wyrzuconemu na brzeg wyspy Scherii
przez fale.

Telemach (gr. Τηλέμαχος Tēlémachos)

w mitologii greckiej syn Odyseusza i Penelopy. Razem z matką czekał 20 lat na powrót ojca z wojny
trojańskiej. W czasie nieobecności Odyseusza opiekował się nim zaufany przyjaciel ojca Mentor. Kiedy
Telemach dorósł, postanowił wyruszyć w podróż, w poszukiwaniu informacji o ojcu. Zalotnicy jego
matki wysłali okręt, który miał zniszczyć statek Telemacha, na nieszczęście zalotników Telemach kazał
popłynąć inną drogą, dzięki temu uratował siebie i całą załogę. Odwiedził Menelaosa i Nestora. Po
powrocie na Itakę stanął przy ojcu w walce z zalotnikami Penelopy. Po śmierci ojca ożenił się z Kirke,
kochanką Odyseusza. Urodził im się syn Latynus, przodek mieszkańców Italii, Latynów.

Penelopa (gr. Πηνελόπη Penelope lub Πηνελόπεια Penelopeia)

córka Periboi i Ikariosa,żona Odyseusza i matka Telemacha, wzór wiernej żony. Przez dwadzieścia lat
oczekiwała powrotu męża, zwodząc ubiegających się o jej rękę 136 zalotników. Przyrzekła wybrać
jednego z nich na męża, gdy ukończy tkać szatę dla swojego teścia. Aby odwlec ukończenie szaty,
pruła nocą tkaninę, nad którą pracowała w dzień. Po śmierci Odyseusza została żoną Telegonosa.
Zamieszkała z nim, Kirke i Telemachem, na Wyspach Błogosławionych.

Polifemos, Polyfem, Polyfemos; gr. Πολύφημος Polýphēmos, łac. Polyphemus

w mitologii greckiej jeden z cyklopów. Uchodził za syna boga Posejdona i jego kochanki, nimfy Toosy,
zamieszkiwał na Sycylii. Według Odysei Homera, Polifem uwięził w swojej jaskini Odyseusza i jego
towarzyszy, zamykając wejście wielkim głazem. Następnie pożarł kilku z nich. Odyseusz jednak zdołał
upić go winem, a kiedy Polifem zasnął, wypalił mu rozżarzonym drągiem jedyne oko. Ponieważ
Odyseusz wcześniej przedstawił mu się jako: „Nikt”, krzyki Polifema: „Nikt mnie oślepił” (co w grece jest
równoważne do nikt mnie nie oślepił), zostały zignorowane przez innych cyklopów. Oślepiony Polifem
odsunął głaz u wejścia do pieczary i czekał tam na uchodzących Greków. Wówczas Odyseusz
przywiązał siebie i towarzyszy do podbrzuszy baranów. Polifem gładził wychodzące barany jedynie po
grzbietach, i w ten sposób Grecy razem ze stadem, wyszli na wolność. Powodowany dumą Odys, gdy
znalazł się w bezpiecznej odległości, wyjawił cyklopowi swe prawdziwe imię. Ten zaś przeklął go, co
sprowadziło na Odyseusza gniew Posejdona, który następnie pokrzyżował plany jego powrotu do Itaki.

Słownik łacińsko‑polski

Źródło: online skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki

Pablo E. Fabish, Telemach i mentor, ilustracja z książki Fenelona Przygody Telemacha, 1699 r., mentoringreece.com, domena publiczna

Jan Styka , „Scena z Odysei - Odyseusz w krainie Kimeryjczyków”, pierwsza połowa XX wieku, kolekcja prywatna, onebid, CC BY 3.0

Wojciech Weiss „Odyseusz pod ziemią w Hadesie”, 1895, Fundacja Muzeum Wojciecha Weissa, mitologie.-swiata.cba.pl, CC BY 3.0
Autor nieznany, „Zniszczenie Troji”, wiek XVII, Muzeum Sztuk Pięknych w Bolis, Francja, na onalgeographic.com.es, CC BY 3.0

 

 
John William Waterhouse, Odyseusz i syreny, 1891 r., Narodowa Galeria stanu Wiktoria w Melbourne, melessmyths.com

Jacob Jordanens, Odyseusz w jaskini Polifema, XVIII w., Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie, szkolnictwo.pl, CC BY 3.0
 Giovanni Domenico Tiepolo, Fragment obrazu Procesja z koniem trojańskim do Troi, 1727-1804 r., wikimedia.org, domena publiczna

Autor nieznany, „Grupa Laokoona”, Muzea Watykańskie, wikimedia.org, domena publiczna

Bibliografia
P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.

J. Korpanty, Mały słownik łacińsko‑polski, Warszawa 2012.

L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1986.

R. Greaves, Mity greckie, Kraków 2009.

J. Parandowski, Mitologia, Londyn 1992.

Z. Kubiak, Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2014.