-KAÇ ÇEŞİT BAĞLAMA TİPİ VARDIR?

a. Proje taşkın debisinin büyüklüğüne göre (Q100; 100 yıl tekerrürlü taşkın debisi):

Büyük bağlama : Q100>500 m3/s

Orta büyüklükte bağlama : 100<Q100<500 m3/s,

Küçük bağlama : Q100<100 m3/s.

b. Yapı ve İşletme Özelliklerine Göre:

• Sabit (Dolu Gövdeli) Bağlamalar: Suyun kabartılmasının dolu gövde ile sağlandığı ve tepe noktası
sabit bağlamalardır.

• Hareketli Bağlamalar: Kabartma, ayaklar arasındaki kapaklar aracılığı ile sağlanır. Debi
değişimlerinde kabartma seviyesi kapaklar ile daha hassas olarak ayarlanabilir.

• Karma Bağlamalar: Sabit ve hareketli bağlamanın bir arada uygulandığı bu yapılarda özellikle taşkın
esnasındaki büyük kabarma seviyelerini önlemek için bu tür bir bağlama planlanır.

Su geçirme özelliklerine göre:

Geçirimsiz

Geçirimli

Yarı geçirimli

-BAĞLAMLARIN DEBİLERE GÖRE SINIFLANDIRILMASI?

a. Proje taşkın debisinin büyüklüğüne göre (Q100; 100 yıl tekerrürlü taşkın debisi):

Büyük bağlama : Q100>500 m3/s

Orta büyüklükte bağlama : 100<Q100<500 m3/s,

Küçük bağlama : Q100<100 m3/s.

-HANGİ BAĞLAMALAR NEREDE İNŞA EDİLİR?

Kumlu-çakıllı zeminler üzerinde sabit bağlamalar başarı ile uygulanmıştır.

Hareketli bağlamalarda yalnız orta ayakların taşıma gücü yüksek zeminler üzerinde oturması yeterli
olduğundan derin temel isteyen yerlerde hareketli bağlama yapımı daha uygun olur.

katı madde taşınımı fazla olan akarsularda hareketli bağlama seçimi uygun olur.

Düz ve ovalık bölge akarsularında hareketli bağlama

Geniş vadilerde sabit, dar vadilerde hareketli bağlama planlamak taşkın debisinin geçişi bakımından
uygun olur.

-BAĞLAMA GÖVDESİ HİDROLİK PROFİLİN BELİRLENMESİ ŞEKİL 5.4.

Suyun üzerinden serbestçe aktığı (savaklandığı) sabit bağlama kretine savak denir. Gövde üzerinde
aşırı gerilmeler olmaması için savağın alt ve üst nap değerleri belirlenmelidir. Hidrolik profilin
belirlenmesinde iki farklı yöntem kullanılmaktadır: Creager Profili ve Ogee Profili.
a. Creager Profili: Savağın başlangıç noktasından itibaren çeşitli x yatay mesafelerine karşılık gelen alt
ve üst nap kotları, birim savak yükü (h0 =1 m) için Tablo 5.1 ve Şekil 5.4’te verilmiştir. Diğer savak
yükleri için koordinatlar savak yükü ile çarpılır.

-TABAN DÜŞÜSÜ—TABAN EĞİMİ NE KADAR DÜŞÜRÜLMELİDİR?

Eğim düşerse hız düşer,oyulma ve erozyan azalır.

Taban Düşüsü: Bir akarsuda dik eğim büyük hızlara, taban oyulmalarına ve şev kaymalarına sebep
olur. Taban düşüsü ile yataktaki su düzeyi kısa bir mesafede alçaltılarak, akarsuyun enerji fazlası yok
edilir ve yukarıda belirtilen zararlar önlenir. Taban düşüsünün yeri, büyük toprak hareketlerini
önlemek ve yeraltı su düzeyini arzu edilen seviyede tutmak için, arazi şartlarına göre belirlenir. Bir
taban düşüşü; temel, savak duvarı, düşü yatağı ve kanat duvarlarından oluşur. Taban düşüsü kesitleri
genellikle akarsu kesitinden daha dar olup, dikdörtgen, trapez, üçgen ve parabol şeklinde
planlanabilir. Planlamada mansap su seviyesinin memba su seviyesine oranının 0.8’den küçük olması
gerektiğine de dikkat edilmelidir. Şekil 4.1.’de bir taban düşüsü görülmektedir. Taban düşüsünün
taşkın sırasında da etkili olabilmesi için aşağıdaki eşitliklerin kullanılması önerilmektedir:

-Hk=f(………. Bulamadım.

-AKARSU DÜZENLEMESİ HANGİ NEDENLERLE AMAÇLARLA YAPILIR

Kendi haline bırakılan akarsu, dar vadilerde yamaç kaymaları, geniş ve birikintili vadilerde ise kollara
ayrılarak morfolojik değişikliklere uğrar. Yerleşim alanları, tarım, ulaşım ve enerji üretimi bu
durumdan etkilenir ve zarar görür. Bu zararları azaltmak maksadıyla inşa edilen yapılara da
düzenleme yapıları denir. Akarsu düzenlemesi ile aşağıdaki hedeflerden biri veya birkaçı
gerçekleştirilmek istenir:

• Taşkın zararlarını önlemek veya azaltmak,

• Suyun enerjisinden yararlanmak, • Yeni tarım ve yerleşim alanları kazanmak,

• Akarsu yatağındaki kenar ve taban oyulmalarını önlemek,

• Akarsu ulaşımını sağlamak,

• Akarsuyun doğa ile uyumunu sağlamak,

• Balıkçılığı ve diğer su canlılarının üretimini geliştirmek

-DÜZENLEME YAPISI NEDİR? KAÇ ÇEŞİTTİR?

Kendi haline bırakılan akarsu, dar vadilerde yamaç kaymaları, geniş ve birikintili vadilerde ise kollara
ayrılarak morfolojik değişikliklere uğrar. Yerleşim alanları, tarım, ulaşım ve enerji üretimi bu
durumdan etkilenir ve zarar görür. Bu zararları azaltmak maksadıyla inşa edilen yapılara da
düzenleme yapıları denir.

Düzenleme çalışmaları, akarsuyun debisine göre üç ayrı kategoride yapılabilir:

Büyük Debiye Göre Düzenleme: Maksimum taşkın debisini geçirecek şekilde bir taşkın yatağı enkesiti
sağlamak maksadıyla büyük debi kriter olarak alınır. Baraj ve geciktirme havuzları, taşkın kanalları,
taşkın yatağı oluşturma, taşkın seddeleri inşa etme şeklinde düzenlemeler yapılır.

Ortalama Debiye Göre Düzenleme: Akarsu yatağına kararlı bir enkesit vermek için ortalama debi
kullanılır. Ortalama debilerin yataktan taşmayacağı üniform bir enkesit oluşturulur.

Küçük Debiye Göre Düzenleme: Bu düzenleme tipinde minimum debilerde akarsu yatağında yeterli
bir su derinliğinin sağlanması hedeflenir. Ulaşım için kullanılan akarsularda gemi geçişleri sağlanır,
katı madde yığılması önlenir.

Düzenleme Yapılarının Sınıflandırılması

Akarsu düzenleme yapıları genellikle koruma yapıları, daraltma yapıları ve özel düzenleme yapıları
olmak üzere üç ana grupta toplanabilir.

• Koruma Yapıları: Taban koruma yapıları kıyı koruma yapıları olmak üzere ikiye ayrılır.

• Daraltma Yapıları: Sabit hareketli daraltma yapıları olmak üzere iki grupta toplanabilir.

• Özel Düzenleme Yapıları: Yargınlar, taban eşikleri, akarsu kavşakları ve akarsuyun kollara ayrılması
ile ilgili yapılar olarak dört grupta sınıflandırılabilir.
-BARAJA ETKİYEN KUVVETLER (SAYFA 110 6.3)

Membada; deprem yükü, hidrostatik basınç, dalga yükü, buz basıncı, sedimentten kaynaklanan basınç

Mansapta;

-BARAJIN PLANDA GÖRÜNÜMÜ (SAYFA104 ORTADAKİ)

-REGÜLATÖRLERDE OGEE PROFİLİ,CCREAGER PROFİLİ SAYFA 77-78

Üstte koyulmuş

-OGEE DE DENKLEM 5.4 DENKLEMİ

Üstte koyulmuş

-BİR BARAJIN REGÜLATÖRÜN ALTINDAN GEÇEN SUYUN AKIM ÇİZGİLERİ VE EKİPOTANSİYEL ÇİZGİSİ
NASIL OLMASI GEREKTİĞİNİ AÇIKLAYINIZ (SAYFA 81 5.8) GEÇEN DEBİYİ HESAPLAYINIZ

• Akım çizgilerinin aralıkları öyle seçilir ki, her çizgi arasından eşit debi geçmelidir.

• Eş potansiyel çizgileri her noktada akım çizgilerine dik olmalıdır.

• Her iki çizgideki değişimler birbirine eşit, yani  =  olmalıdır.

• Geçirimsiz yüzeyler bir akım çizgisidir,

• Akarsuyun taban yüzeyi bir eş potansiyel çizgisidir,

• Serbest sızma yüzeyi, su napının atmosfer basıncına sahip olduğu en üst akım çizgisidir.

Sonuçta akım ağı yaklaşık olarak eğrisel karelerden teşekkül eder. Akım ağı yardımıyla, mesela bir
bağlamanın (regülatör) altından akan (sızan) suyun debisi hesaplanabilir. Burada sınır şartı olarak,
bağlamanın temeli, palplanş ve geçirimsiz zemin boyunca akımın hızı bu sınırlara teğet olduğundan bu
sınırların birer akım çizgisi olacağı ve eş potansiyel çizgilerinin bu sınırlara dik olacağı dikkate alınır. Bir
sabit bağlamanın altında oluşan akım ağının grafik yöntemle çizimi Şekil 5.7'de verilmiştir.

-REGÜLATÖR YA DA BARAJ YERİ SEÇİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VE BİRİNİ AÇIKLA.

Bağlama Yerinin Seçiminde Etkin Olan Faktörler:

a. Yapılış Maksadı: Yer seçiminde birinci derecede etkilidir. Mesela, sulama suyu temin maksadıyla

planlanan bir bağlamanın yerinin ve kabartma kotunun belirlenmesinde asıl faktör sulama bölgesinin

konumu ve topografyasıdır.

b. Topoğrafya: Arazinin çok düz ve alçak olduğu akarsu kesimleri, bağlama yeri olarak tercih
edilmezler.

Bir iletim kanalına su alınması durumunda, su alma yapısı için yeterli yer bulunan, fazla kazı
gerektirmeyen

ve su alma ağzı dış kıvrıma gelen bağlama yerleri tercih edilir. Böylece su alma ağzındaki topoğrafik
şartlar

dolaylı olarak bağlama yeri seçimine etki etmektedir.

c.Akarsu Yatağının Durumu: Çok dar yataklı akarsu kesimlerinde yapı hacmi küçük olmasına rağmen
suyun

kabarma etkisi fazla olduğundan yapım, işletme ve bakım masrafları genellikle fazla olur. Bu nedenle
geniş

ve kararlı bir yatağı olan akarsu kesimleri tercih edilir.

d. Diğer Faktörler: Yukarıdakilerin yanı sıra; zemin durumu, katı madde ve buz ile derivasyon da yer

seçiminde önemli faktörlerdir.

Baraj yeri seçimi:

1. Baraj Yerinin Özellikleri: Baraj yerinin topoğrafyası, temelin ve yamaçların jeolojik yapısı, tasıma
gücü, muhtemel faylar, çatlaklar, alüvyon kalınlığı, dolu savak yeri ve kapasitesi, derivasyon şartları,
ulaşım durumu, baraj inşaatında kullanılacak malzemenin baraj yerine uzaklığı, yapının doğa ile
uyumu gibi hususlar incelenir.

2. Göl Bölgesinin Özellikleri: Göl bölgesinin topoğrafyası ve jeolojik yapısı, kayaların cins, kalınlık ve
geçirimsizliği, göl bölgesinin su tutma özellikleri, yamaçların stabilitesi incelenir.

3. Yağış Havzasının Hidrolik ve Hidrolojik Özellikleri: Yağış havzasının hidrolik, hidrolojik, meteorolojik,
morfolojik özellikleri incelenmelidir. Bu çerçevede yağış akış ilişkilerine bağlı olarak, akarsuyun
malzeme taşıma miktarı, sediment birikimi, sızma, buharlaşma, akarsu drenaj sistemi ve bitki örtüsü
incelenir.

4. İskân, İstimlâk ve Yenileme İle İlgili Maliyetler: Baraj gölü nedeni ile bölgede su altında kalacak
yerleşim yerleri, endüstriyel tesisler, tarım arazileri, ulaşım yolları gibi tesislerin iskân, istimlâk ve
yenileme imkânları incelenir.

5. Çevre Etkisi: Baraj nedeni ile bölge ikliminde ve canlı yaşamı dengelerinde oluşacak etkiler, tarım
için yeraltı suyu dengesinin korunması (tuzlanma), tarihi yerlerin su altında kalması, bölgenin doğal
yapısının bozulmasının sosyal hayat üzerindeki etkileri incelenir

-TOPRAK VE KAYA DOLGU BARAJ TÜRLERİ? -KAYA DOLGU BARAJ TÜRLERİ VE EN KESİT(ŞEV EĞİMLERİ)
NELERDİR -TOPRAK DOLGU BARAJ ENKESİTİ ÇİZİLEREK BÖLÜMLERİ GÖSTERİNİZ.

Toprak Dolgu Barajlar

Dolgu malzemesinin %50’den fazlası toprak (çakıl, kum, silt ve kil gibi tabii malzeme) olan bir baraja

toprak dolgu baraj denir. Bunlar toprağın üniform ve ince tabakalar halinde serilip, toprağın su
muhtevasını

istenen seviyeye indirecek şekilde makinelerle sıkıştırılması ile oluşturulan yapılardır. Homojen toprak

dolgu baraj en basit ve en eski baraj türüdür. Bu tür barajlarda kontrol altına alınamayan sızma ile
ilgili

büyük problemler yaşanmıştır. Ancak 19. yüzyıldan sonra dolgu barajlarda iki temel eleman önem

kazanmıştır. Bunlar:

a) Geçirimsiz olan ve su tutan eleman veya çok az geçirimli çekirdek,

b) Yapının stabilitesini sağlamak üzere daha iri malzemeden oluşan yan destek dolgulardır.

Değişik özellikte (geçirimli, yarı geçirimli, geçirimsiz) ve yeterli miktarda malzeme olması halinde
zonlu,

tek tip malzeme olması halinde ise homojen gövdeli barajlar yapılır. Tabii dolgu malzemeler, herhangi
bir

bağlayıcı kullanılmaksızın makine ile sıkıştırılır. Geçirimsiz bölgenin sağlaması gereken önemli şartlar

şunlardır: Gövdeden, kenardan ve temelden sızmalar olmamalı; geçirimsiz bölge suya doygun hale

geldiğinde yumuşamamalı; gövde malzemesinin kayma direnci yüksek ve oturma miktarı çok az
olmalıdır.
Bu özelliklerin sağlanması için; kullanılacak malzemenin iyi seçilmesi ve sıkıştırılması ve nem oranının
iyi

kontrol edilmesi gerekir. Bir zonlu toprak barajın enkesiti Şekil 6.7’de verilmiştir. Şekil 6.8’de ise çeşitli

tipteki toprak dolgu baraj enkesitleri verilmektedir. Homojen barajlar daha çok düşük geçirgenliğe
sahip ince

daneli zeminlerden, geçirimsiz çekirdeksiz olarak teşkil edilir. Kayma dirençleri az olduğundan şev
eğimleri

düşüktür. Uygun miktar ve kalitede malzemenin ekonomik mesafede olması durumunda tercih
edilebilen bu

barajlar; gövdeden sızma ve alttan kaldırma gibi önemli problemlerle karşılaşıldığından pek tercih

edilmemektedir. Zonlu barajlar ise, merkezde kil çekirdek mevcut olup, içten dışa doğru artan çapta
birkaç

çeşit malzeme kullanılır. Böylece, sızma problemi önemli ölçüde azaltılmış olur.

Kaya Dolgu Barajlar

Kaya dolgu barajlarda, dolgunun %50’den fazlası kaya türü malzemedir. Bunlarda geçirimsizliği
sağlamak

için sıkıştırılmış kil, beton veya asfalt türü malzeme de kullanılır. Yaygın kullanılan kaya dolgu baraj
türleri

ve bunların şev eğimi değerleri Şekil 6.9’da verilmiştir.

Merkez çekirdekli ve eğimli çekirdekli kaya dolgu baraj en kesitleri Şekil 6.9 a ve b’de gösterilmiştir.
Şekil

6.9c’de gösterilen memba kaplamalı kaya dolgu baraj beton veya asfalt kaplı olabilir. Merkez
çekirdekli

yapmak için uygun toprak yoksa veya ekonomik değilse, günümüzde yaygın kullanılan 0.15-0.30 m

kalınlığında ince asfalt kaplamalı enkesit seçilebilir. Bir asfalt kaplama, yıkılmaksızın büyük
miktarlardaki
deformasyonlara dayanabilir. Kalınlığı 0.6-1.0 m olan kalın asfalt kaplamalar da Şekil 6.9d’de
görüldüğü

gibi, merkez çekirdekli baraj, daha seyrek rastlanan bir tür olarak kullanılmaktadır. Belli bir baraj yeri
için

en uygun dolgu enkesit türünün seçimi, esas olarak yeterli miktarda farklı dolgu malzemelerinin

özelliklerine ve sağlanabilmelerine bağlıdır.

PAYANDALI VE KEMER BARAJ

Payandalı Barajlar

Bu tip gövdeler, beton ağırlık barajların özel sekli olup, hemen hemen aynı statik prensiplere göre
çalışır.

Yan yana sıralanmış payandaların memba yüzleri genişletilmek sureti ile veya araları plak, kemer vs.
gibi

elemanlarla kapatılarak süreklilik sağlanmıştır. Payandalar gövdenin memba yüzünü kapatan beton
kemer

veya perdelere mesnet görevi yaparlar (Şekil 6.5). Dolu gövdeli ağırlık baraj gövdelerine kıyasla daha
geniş

ve yamaçları yatık vadilerde ekonomik olabilirlerse de yükseklikleri sınırlıdır. Barajın kayma

emniyetini

arttırmak için memba yüzeyi genellikle 1:1 eğimli olarak yapılır. Payandalı barajlar genellikle düz kretli

olarak planlanır.

Payandalı barajların avantajları şunlardır: Beton ağırlık barajlara kıyasla betondan %30-%70 arasında

tasarruf sağlar; baraj yerinde yer yer taşıma gücü yetersiz zeminlerin bulunması durumunda
uygundur; eğik

memba döşemesi üzerindeki suyun ağırlığı stabilite yönünden fayda sağlar; beton ağırlık barajlarına
göre
daha esnek oldukları için oturmalardan etkilenmezler.

Kemer Barajlar

Kemer baraj, haznedeki su basıncı kuvvetini ve barajın kendi ağırlığını kemer etkisi ile büyük oranda

vadideki yamaçlara aktarmak için planda kemer şeklinde yapılan baraj türüdür (Şekil 6.6). Bu baraj
türünde

yükler ve dolayısıyla gerilmeler kesitlerin içinde çok iyi dağıldığı için kullanılan malzeme miktarı ağırlık

barajınkine göre azalır ve böylece baraj maliyeti düşer. Ancak kemer baraj yapılabilmesi için vadinin

oldukça dar, temel ve yamaçlarının tasıma gücünün yüksek olması gerekir. Bu baraj türleri önceleri
tas duvar

veya kesme taştan yapılırken, beton üretiminin başlamasından sonra genellikle beton olarak

planlanmaktadırlar. Kemer barajlarda taban kalınlığının baraj yüksekliğine oranı 0.20 ile 0.60 arasında

değişmektedir. Bir kemer baraj, alternatif bir ağırlık baraj için gerekli olan beton malzemesinin
yaklaşık

%30’u kadarı ile yapılabilmektedir. Kemer barajlar, ağırlık ve payandalı barajlara göre sadece daha

ekonomik olmayıp, aynı zamanda daha da emniyetlidir.

-DEVRİLME TAHKİKİ---DEVİRİCİ MOMENTLER

-BARAJIN ÖLÜ HACMİ NEDİR?(SAYFA 121 6.5 6.6. FORMULLERİ İLE YAPILABİLİR)

Ölü Hacim Bütün doğal rezervuarlar akarsuyun taşıdığı katı maddenin birikmesi ile zaman içerisinde
siltlenirler (sedimentle/rüsubatla dolarlar) (Şekil 6.13). Akarsu tarafından taşınan katı madde ne kadar
çoksa rezervuarın ömrü ona bağlı olarak o kadar çabuk azalır. Ölü hacim, baraj haznelerinin zaman
içerisinde (ekonomik ömrü boyunca) katı madde ile dolması beklenen hacimdir. Bu hacmi şu faktörler
etkiler:

• Akarsudan hazneye gelen katı madde miktarı,

• Malzemenin özgül ağırlığı,

• Tuzaklama oranı (hazneye gelen katı maddenin haznede tutulma oranı, 0.6-0.7) ,

• Tutulan katı maddenin haznedeki dağılımı. Hazneye gelen katı madde miktarı havzanın
büyüklüğüne, bitki örtüsüne, zemin cinsine, akarsuyun eğim ve debisine bağlıdır. Bir yılda havzanın
birim alanından belirli bir kontrol noktasına ulaşan katı madde miktarı katı madde verimi olarak
adlandırılır. Birimi genellikle ton/km²/yıl olarak ifade edilir.
-BARAJIN YARDIMCI ELEMANLARI -BARAJ, BARAJGÖLÜ, DERİVASYIN, DİP SAVAK, DOLU SAVAK
KISACA TANIMLARI

Bir barajın kısımları (elemanları) şunlardır:

• Baraj gövdesi: Bütün vadiyi kapatarak yapay bir göl oluşmasını sağlar. Genellikle beton veya dolgu
malzemesinden inşa edilen sabit bir yapıdır.

• Baraj gölü: Baraj gövdesinin arkasında suyun depolandığı vadi kısmıdır. Baraj gölü, ölü hacim, faydalı
hazne hacmi ve taşkın koruma hacminden oluşur.

• Su alma yapısı: Baraj gölünde toplanan suyun alınmasını sağlayan yapıdır.

• Dip savak: Gerektiğinde baraj gölünü tamamen boşaltmak, dolusavak debisini azaltmak, akarsu
mansabına bırakılması gerekli miktarda suyu vermek vb maksatlarla kullanılan tesistir.

• Dolu savak: Taşkın sularının mansaba aktarılarak yapının emniyetini sağlayan tesistir.

• Derivasyon tesisleri: Bir derivasyon sistemi baraj inşaatının kuru bir ortamda yapılmasını sağlar.
Suyun inşaat alanına girmesini önleyen batardolardan ve suyun mansaba aktarılmasını sağlayan açık
veya kapalı iletim tesislerinden oluşur.

• Büro, atölye, laboratuvar, lojman, ambar, garaj, park yerleri gibi barajın özellik ve büyüklüğüne bağlı
olarak ihtiyaçlara cevap verecek şekilde yapılmış yapılardır.

• Diğer tesisler: Barajın hizmet ettiği amaca uygun olarak enerji santralleri, içme suyu arıtma tesisleri,
balık geçidi, tomruk geçidi gibi yapılar öngörülür.

-SAYFA 120 HAZNE CİVARI TOPAĞRAFİK HARİTASI VE BİR HAZNENİN KISIMLARI NELERDİR

Ölü Hacim: Barajın ekonomik ömrü boyunca akarsuyun getirdiği katı maddeyle dolması beklenen
hacimdir.

Aktif Hacim: Barajın kullanım maksadına göre suyun depolandığı hacimdir.

Taşkın Kontrol Hacmi: Taşkın hidrografının baraja ve varsa, barajın mansabındaki yerleşim birimlerine
ve arazilere zarar vermeden ötelenmesi için taşkın olmadığı durumlarda boş tutulan hacimdir.

Surşarj Hacmi: Büyük taşkınların baraja zarar vermeden mansaba aktarılması için bırakılan hacimdir.
-BARAJ TİPLERİ NELERDİR? ZEMİN TAŞIMA GÜCÜ KÜÇÜK OLAN YERDE PAYANDALI BARAJ.PAYANDALI
BARAJI AÇIKLAYINIZ. (Üstte var açıklaması)

-SU GÜCÜ

-BİR SU KUVVETİ TESİSİNİ (HES) BİR ŞEKİL ÜZERİNDE ANLATINIZ.(SAYFA 138-136)

-HESİN AVANTAJLARI DEZAVANTAJLARI?

a. Avantajları:

• Çevreye dost, temiz ve yenilenebilirdirler, enerji üretiminde hava kirliliğine sebep olmazlar. • Ucuz
enerji üretirler. • Bakım ve işletme maliyetleri düşüktür. • Çok az miktarda yabancı kaynağa ihtiyaç
duyarlar. • Biriktirmeli santrallerin rezervuarları fazla miktarda suyu depolayarak hem sulu tarıma
hem de uzun süreli enerji üretimine imkân tanırlar. • Biriktirmeli santrallerin rezervuarları taşkın
kontrolüne yardımcı olurlar. • Santral rezervuarları kuruldukları yerin mansabındaki yerlerin su
kalitesinin yükseltilmesine yardımcı olurlar. • Kısa sürede devreye alınıp devreden
çıkarılabildiklerinden, pik (maksimum) tüketim saatlerindeki (18-22 arası) tüketime büyük katkı
sağlarlar.

b. Dezavantajları:

• İlk yatırım masrafları yüksektir. • Mansap tarafındaki rekreasyon yapıları olumsuz yönde etkilenir. •
Biriktirmesiz santrallerde enerji üretimi kuraklık nedeniyle azalabilir. • Biriktirmeli santrallerde göl
yüzeyinden buharlaşma kayıpları artar. • Biriktirmeli santrallerde depolanma sebebiyle vadinin
orijinal görünümü kaybolur.

-HES YAPI ELEMANLARI NELERDİR

7.3.2.1. Su Alma Yapıları:

Bir hidroelektrik tesiste, enerji maksadıyla kullanılacak suyun kaynağından alınarak iletim kanalı,
kuvvet

tüneli veya cebri boruya geçişini sağlayan yapıya su alma yapısı denir. Su alma yapısının gayesi,
bağlandığı

iletim yapısına suyu kontrollü olarak verebilmek, suyu sedimentten ve yüzer halde türbine kadar
gidebilecek

zararlı maddelerden arıtmaktır. Su alma yapıları, su alınacak yerin akarsu, sulama kanalı veya baraj

(rezervuar) olmasına göre değişik özellikler göstermekle beraber, şu ortak özellikleri sağlamalıdır:

Bir su alma yapısı, bağlandığı iletim yapısına (iletim kanalı, kuvvet tüneli veya cebri boru) gerekli

suyu istenilen miktarlarda kontrollü olarak verebilmelidir.

İstenilen suyu sedimentten ve yüzer haldeki türbine kadar girebilecek zararlı maddelerden (tomruk,

kütük, buz) ayırarak verebilmelidir.

En az yük kaybıyla çalışacak şekilde ve ekonomik olarak projelendirilmiş olmalı ve belirtilen ömrü

süresince işlevlerini yerine getirebilmelidir.

137

7.3.2.2. İletim Yapıları:

Kuvvet santralinin baraj gövdesinde veya hemen eteğinde yer alması halinde kısa bir basınçlı boru ile
su
iletilir. Derleme noktası ile kuvvet santrali arasındaki mesafe büyükse, özel iletim yapılarının (açık
kanal,

galeri, basınçlı tünel) yapılması gerekir. Serbest yüzeyli akıştan basınçlı cebri borudaki akışa emniyetle

geçişi sağlamak için yükleme odası, basınçlı tünelden basınçlı cebri boruya geçişi sağlamak için ise
denge

bacası yapılır. İletim yapıları açık kanal ve tünelden ibarettir. Enerji tesislerine ait iletim kanalları
genellikle

trapez kesitli ve düşük eğimli yapılır. Tüneller ise basınçlı ve basınçsız olmak üzere iki gruba ayrılır;

kaplamalı veya kaplamasız olabilirler. Tünelde kaplamanın fonksiyonu yük taşımak, sızdırmazlığı
sağlamak

ve düzgün bir yüzey sağlayarak sürtünme kayıplarını azaltmaktır. Alçak basınçlı tünellerde (basınç
p<5m)

kaplamaya gerek olmayabilir. Tünel sağlam bir kaya formasyonundan geçiyor ise sadece su
kaçabilecek

çatlakları kapatmak yeterlidir. Orta basınçlı tünellerde (5m<p<100m) su sızdırmazlığını temin için ince

demirsiz bir beton kaplama yeterli olabilir. Zemin sağlam kaya değil ise kaplama yapılmalıdır. Yüksek

basınçlı tünellerde (p>100m), grobeton kaplama ve hatta betonarme kaplama çatlamayı önleyemez.
Bu

takdirde tünelde çelik kaplama uygulanır.

7.3.2.3. Yükleme Odası veya Denge Bacası:

Yükleme odası, tünel veya açık kanal gibi serbest yüzeyli iletim yapıları ile basınçlı cebri borular
arasındaki

bağlantıyı sağlayan yapılardır. Bu yapıların yapılış maksatları şunlardır: Düzenli bir akışı sağlamak,
suyun

cebri borulara düzenli olarak yayılmasını sağlamak, kanaldan gelen sürüntü maddesi ve yüzücü
maddelerin

cebri borulara gelmesini önlemek, türbin kanatçıklarının ani kapanması ile cebri boru membaında
meydana

gelecek su kabarmalarını sönümlemek. Denge bacası, basınçlı boru sistemlerindeki basınç

değişimlerini

düzenleyerek cebri boruların en ekonomik boyutlarda kalmalarını ve verimli çalışmalarını sağlayan

yapılardır. Denge bacası, özel bir basınç düzenleme tesisidir. Türbinlere giden suyun ani kesilmesinde

kuvvet tünelini aşırı basınçlardan korumakta ve tedrici kesilmesinde cebri borudaki aşırı basınç
değerini

azaltmaktadır. Ayrıca, türbinlerin ani yüklenmesinde gerekli suyu temin ederek alt basıncı
önlemektedir.
7.3.2.4. Cebri Borular:

İletim kanalıyla yükleme odasına veya basınçlı tünelle (galeri) denge bacasına getirilen su buradan
basınçlı

cebri borularla santrale verilir. Cebri borular genellikle çelikten yapılmakla beraber iç basınç fazla
değilse

betonarme olarak da yapılabilir. Cebri boru güzergâhı kesinlikle heyelan bölgesinden, yamaç molozu,
kil

veya benzeri zayıf zeminlerden geçirilmemelidir. Yüzeyde sağlam zemin bulunmuyorsa şaft ve tünel
sistemi

seçilmelidir. Cebri borularda fazla kurp yapılmadan en az kazı yapılacak şekilde güzergâh seçilmelidir.

Kurp noktaları kaya veya çok sağlam zeminin oluşturduğu yerlerde seçilmelidir. Cebri borular 100-150
m

aralıklarla ve ayrıca yön değiştirdikleri noktalarda tespit kütlesi adı verilen büyük beton kütlelerle

sabitleştirilir (Şekil 7.2).

7.3.2.5. Türbinler:

Yatay veya düşey bir eksen etrafında dönen ve suyun kinetik enerjisini mekanik enerjiye çeviren
türbinler,

Impuls türbinleri (Pelton Türbini) ve basınçlı türbinler (Francis ve Kaplan türbinleri) olmak üzere iki
ana

gruba ayrılır (Şekil 7.3). Pelton türbinlerinde su, kepçelere veya çarka atmosfer basıncında girip yine

atmosfer basıncında çıkar. Büyük hidroelektrik sistemlerde 150 m brüt düşünün üzerinde Pelton
türbinleri

kullanılır. Francis türbinine yöneltici çarktan dönel çarka dıştan giren su çark kanatları boyunca
aşağıya

doğru giderek çarkı terk eder. Francis tipi türbinleri 600 m düşüye kadar çalışırlar ve bunlarla 500
MW’a

kadar güç elde edilebilmektedir. Bu türbin tipinin Pelton türbinine göre avantajı, daha küçük
boyutlarda

imal edilerek, daha yüksek dönme sayılarında çalışabilmesidir. Kaplan türbinlerinde çarkların hızları
büyük

olup, yüksek debilerde ve buna karşılık küçük düşülerde (H<80 m) çalışırlar.

138

Şekil 7.2. Cebri Boru ve Tespit Kitleleri

a. Pelton b. Francis c. Kaplan

Şekil. 7.3. Türbin Çeşitleri

7.3.2.6. Jeneratörler ve Transformatörler:

Jeneratörler, türbin milindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren makinelerdir.

Jeneratörün

dönen kısmı olan rotoru döndüren mekanik enerji, dış kısımdaki sabit stator sargılarında
elektromotor

kuvvetine dönüşerek elektrik enerjisi elde edilir. Transformatörler, jeneratörden çıkan düşük gerilimli

elektrik akımını uzak mesafelere ekonomik olarak taşımak için yüksek gerilimli elektrik akımına
dönüştüren

makinelerdir.

7.3.2.7. Santral, Kuyruk Suyu Kanalı ve Eşiği:

Santral yapısı genelde betonarme kısmen de çelik yapılabilir. Cebri borulardan gelen su santral
içindeki

jeneratörde elektrik enerjisine dönüştürülür. Boşaltma borusu çıkışı ile kuyruk suyu kontrol eşiği
arasında

kuyruk suyu kanalı, bu kanalın sonunda kuyruk suyu seviyesinin belirlenen düzeyde tutulabilmesi için
de bir

kontrol eşiği yapılır.

-İLETİM YAPILARI?

İletim Yapıları: Kuvvet santralinin baraj gövdesinde veya hemen eteğinde yer alması halinde kısa bir
basınçlı boru ile su iletilir. Derleme noktası ile kuvvet santrali arasındaki mesafe büyükse, özel iletim
yapılarının (açık kanal, galeri, basınçlı tünel) yapılması gerekir. Serbest yüzeyli akıştan basınçlı cebri
borudaki akışa emniyetle geçişi sağlamak için yükleme odası, basınçlı tünelden basınçlı cebri boruya
geçişi sağlamak için ise denge bacası yapılır. İletim yapıları açık kanal ve tünelden ibarettir. Enerji
tesislerine ait iletim kanalları genellikle trapez kesitli ve düşük eğimli yapılır. Tüneller ise basınçlı ve
basınçsız olmak üzere iki gruba ayrılır; kaplamalı veya kaplamasız olabilirler. Tünelde kaplamanın
fonksiyonu yük taşımak, sızdırmazlığı sağlamak ve düzgün bir yüzey sağlayarak sürtünme kayıplarını
azaltmaktır. Alçak basınçlı tünellerde (basınç p<p100m), grobeton kaplama ve hatta betonarme
kaplama çatlamayı önleyemez. Bu takdirde tünelde çelik kaplama uygulanır.

-YÜKLEME ODASI İLE DENGE BACASI FARKLARI? -YÜKLEME ODASI BULUNDUĞU YER, DENGE
BACASININ BULUNDUĞU YER

Yükleme Odası veya Denge Bacası:

Yükleme odası, tünel veya açık kanal gibi serbest yüzeyli iletim yapıları ile basınçlı cebri borular
arasındaki bağlantıyı sağlayan yapılardır. Bu yapıların yapılış maksatları şunlardır: Düzenli bir akışı
sağlamak, suyun cebri borulara düzenli olarak yayılmasını sağlamak, kanaldan gelen sürüntü maddesi
ve yüzücü maddelerin cebri borulara gelmesini önlemek, türbin kanatçıklarının ani kapanması ile
cebri boru membaında meydana gelecek su kabarmalarını sönümlemek.

Denge bacası, basınçlı boru sistemlerindeki basınç değişimlerini düzenleyerek cebri boruların en
ekonomik boyutlarda kalmalarını ve verimli çalışmalarını sağlayan yapılardır. Denge bacası, özel bir
basınç düzenleme tesisidir. Türbinlere giden suyun ani kesilmesinde kuvvet tünelini aşırı basınçlardan
korumakta ve tedrici kesilmesinde cebri borudaki aşırı basınç değerini azaltmaktadır. Ayrıca,
türbinlerin ani yüklenmesinde gerekli suyu temin ederek alt basıncı önlemektedir.

-CEBRİ BORU NELER -CEBRİ BORU MALZEME CİNSİ NEDİR?

Cebri Borular: İletim kanalıyla yükleme odasına veya basınçlı tünelle (galeri) denge bacasına getirilen
su buradan basınçlı cebri borularla santrale verilir. Cebri borular genellikle çelikten yapılmakla
beraber iç basınç fazla değilse betonarme olarak da yapılabilir. Cebri boru güzergâhı kesinlikle
heyelan bölgesinden, yamaç molozu, kil veya benzeri zayıf zeminlerden geçirilmemelidir. Yüzeyde
sağlam zemin bulunmuyorsa şaft ve tünel sistemi seçilmelidir. Cebri borularda fazla kurp yapılmadan
en az kazı yapılacak şekilde güzergâh seçilmelidir. Kurp noktaları kaya veya çok sağlam zeminin
oluşturduğu yerlerde seçilmelidir. Cebri borular 100-150 m aralıklarla ve ayrıca yön değiştirdikleri
noktalarda tespit kütlesi adı verilen büyük beton kütlelerle sabitleştirilir (Şekil 7.2).

-BİR PLANDA HESİN TANIMI VE YAPI ELEMANLARINI PLAN ÜZERİNDE GÖSTERİNİZ.

Tanımlar

Su kuvveti tesisleri (hidroelektrik santraller, HES), suyun potansiyel enerjisini önce kinetik enerjiye,
sonra da elektrik enerjisine dönüştüren tesislerin genel adıdır. Bu tesislerin çalışma esası, su
kütlesinin düşey bir mesafeden düşürülmesine dayanır. Bir su iletim tesisinin iki ardışık noktası
arasındaki kot farkına brüt (teorik) düşü, bu değerden enerji (yük) kayıpları çıkarıldığında elde edilen
düşüye ise net (faydalı) düşü denir. Net düşü, türbin giriş ve çıkışları arasındaki basınç (yük) farkı
olarak da adlandırılır. Bir HES’da boyutlandırmada esas alınan debi donatım debisi, belirli bir zaman
diliminde kullanılabilecek debi ise faydalı debi olarak adlandırılır. Tesiste 1 saniyede üretilen enerjiye
güç, üretilmesi mümkün olan maksimum güçlerin toplamına kurulu güç, devamlı elde edilebilecek
güce sürekli yük, kısa sürelerde ihtiyaç duyulan ve şebekeye verilmesi gereken maksimum güce pik
yük, belirli bir sürede üretilen ortalama yükün pik yüke oranına ise yük faktörü denir. Bir santralde
belirli bir sürede ideal şartlar altında üretilebilecek en büyük enerjiye üretilebilir enerji, kurak
zamanlarda bile üretilebilen enerjiye güvenilir (firm) enerji, üretim ve kapasitesi önceden tahmin
edilemeyen ve herhangi bir zamanda beklenen talebi karşılamada güvenilemeyen enerjiye güvenilir
olmayan (sekonder) enerji adını alır. Bir santralde bir sürede üretilen enerjinin, tesisin tam kapasite
ile çalışması halinde üretebileceği enerjiye oranına kapasite faktörü denir. Bölgeler arasında iletim
şebekesi kurularak çeşitli enerji üretim kaynaklarının birlikte çalıştırıldığı sistem olan enterkonnekte
sistem sayesinde besleyici sistemin yük faktörü büyük ölçüde artırılabilmektedir.

-HES ELEMANLARI NELERDİR?

-HESİN DİĞER ENERJİ KAYNAKLARINA GÖRE

-HANGİ ŞARTLARDA DENGE BACASI HANGİ ŞARTLARDA DENGE HAVUZU YAPILIR?

-ENERJİ ELDESİ