A arquitectura do Camiño:

a catedral de Santiago
A arquitectura do Camiño: a Catedral de Santiago p. 1

O desenvolvemento dos camiños de peregrinación durante os ss. XI e XII deu 
lugar   á   construción   en   Francia   e   en   España   dunha   serie   grandes   igrexas   de 
semellantes   características.   Entre   elas   cómpre   destacar   as   de  Saint   Sernin   de  
Toulouse,  Sainte Foy de Conques  e  Santiago de Compostela. As semellanzas 
entre   elas   respondían,   por   unha   banda,   a   unha   función   común   (a   recepción   dun 
intenso   tráfico   de   peregrinos)   e,   pola   outra,   á   difusión   de   trazos   arquitectónicos 
comúns   favorecida   pola   mobilidade   das   cuadrillas   de   canteiros,   maiormente 
franceses, que se trasladaban dun lugar a outro na procura de traballo seguindo as 
principais rotas de peregrinación.
Estas  igrexas de peregrinación, representativas do Románico Pleno, ofrecen 
algúns trazos comúns:
● As enormes proporcións eran necesarias para dara acollida ás grandes 
multitudes de peregrinos que acudían a estes templos. Ademáis, a 
grandiosidade convertiuse na época medieval nunha forma de expresar a 
beleza, manifestación da presencia de Deus, e, polo tanto, de provocar a 
emoción relixiosa dos fieis.
● O   emprego   como  material  dunha  sillería   grande,  regular  e  ben 
labrada.
● A  planta   de   cruz   latina  presenta  3   ou   5   naves,   tanto   en   sentido 
lonxitudinal   como   no   transepto,   e   unha  cabeceira   con   xirola   ou 
deambulatorio que permite a circulación dos fieis arredor do presbiterio 
e prestar culto ás reliquias veneradas no templo, ubicadas polo xeral baixo 
o altar maior. A esta xirola ábrense unha serie de  capelas radiais  que 
poden continuarse ó longo do transepto.
● O alzado presenta unha serie de elementos peculiares:
• a  bóveda   de   canón  con   arcos   faixóns   sobre   a   nave   central 
acompañada bóvedas de arista sobre as laterais;
• os pilares crucíformes separando as naves;
• as  amplas tribunas  sobre as naves laterais, destinadas a acoller  ós 
pereginos, que se abren á nave central a través de arcos xemelgos;
• un  sentido   ascensional  moito   máis   acusado   que   nas   igrexas 
románicas comúns.
● O exterior caracterízase por:
• o  tratamento   monumental   da   fachada,   flanqueada   por  grandes 
torres e cunha elaborada decoración escultórica nas portadas,
A arquitectura do Camiño: a Catedral de Santiago p. 2

• o  esquisito   coidado   na   articulación   dos   muros   exteriores, 

especialmente visible na cabeceira: contrafortes, vanos  decorados con 
columniñas e arquivoltas...
Na Península Ibérica, o Camiño de Santiago convertírase a partir do século XI 
nunha   importante  rota   de   peregrinación,   pero   tamén   nunha   destacada  vía 
comercial  e   na   gran  liña   de   difusión   da   arquitectura   románica  nos   reinos 
hispanos.   Aínda   que   o   culto   ós   restos   do   do   Apóstolo   Santiago   e   os   seus   dous 
discípulos se remonta ó s. IX, o desenvolvemento dos camiños de peregrinación a 
Compostela produciríase sobre todo a partir do s. XI. Este feito veuse favorecido polo 
avance da Reconquista  cristiá, que durante os ss. XI e XII levou a fronteira co 
Islam ó Sur dos ríos Texo e Ebro proporcionando maior segurindade  ás terras do 
Norte   peninsular.   Paralelamente,   os   monarcas   cristiáns   (Sancho   O   Maior   de 
Navarra, Alfonso VI de Castela) favorecerían a  implantación  nos seus reinos  da 
Orde de Cluny contribuíndo poderosamente á difusións das formas románicas.
Numerosos edificios xalonan as diferentes etapas do camiño xacobeo dende a súa 
entrada na Península polos pasos pirenaicos ata a chegada a Compostela despois de 
pasar por terras castelás e leonesas. A súa arquitectura reflectirá o influxo decisivo 
do Románico francés (Cluny) e o peso das tradicións autóctonas (visigótica, astur, 
mozárabe).
A  catedral   de   Jaca  (finais   do   s.   XI­
comezos do s. XIII) é a obra máis representativa 
do Románico aragonés. Presenta unha planta de 
3   naves   rematadas   en   3   absides   cun   cruceiro 
destacado   en   alzado   pero   non   en   planta.   As 
naves estan separadas por arcos de medio punto 
apoiados   alternativamente   en   pilares   e 
columnas.   Esta   alternancia   pilar­columna 
habería   ter   unha   gran   difusión   no   Románico 
peninsular.
A   igrexa   de  San   Martín   de   Fromista 
(finais   do   século   XI)   é   unha   das   máis 
sobranceiras   realizacións   da   arquitectura 
románica en Castela. A planta recorda a Jaca: 3 
naves   rematadas   nun   triple   ábside,   transepto 
destacado   en   alzado   pero   non   en   planta.   No 
interior   chama   a   atención   o   cruceiro   cuberto 
cunha   cúpula   sobre   trompas   con   dous   arcos  Planta e exterior da igrexa de San Martín
de Fromista
lobulados   de   clara   influencia   musulmana.   Os 
A arquitectura do Camiño: a Catedral de Santiago p. 3

volumes   exteriores   do   edificio   reflicten   claramente   a   súa   estructura   interna, 

destacando o cimborrio octogonal que recobre a cúpula e as 2 torres cilíndricas que 
flanquean a portada, de probable influencia xermánica.
A  colexiata   de   San   Isidoro   de   León 
corresponde   tamén   ó   Románico   Pleno.   A   súa 
construción foi iniciada no 1059 por orde do rei 
castelán­leonés   Fernando   I.   As   obras   foron 
continuadas   pola   súa   filla   Dª.   Urraca,   quen   lle 
engadiu no lado occidental un nártex (o Panteón 
Real), e rematadas no 1137 durante o reinado de 
Alfonso   I   baixo   a   dirección   do   mestre  Petrus 
Deustamben.
A planta presenta tamén 3 naves rematada 
nun ábside triple e un transepto non acusado en 
planta   pero   si   en   alzado.   O   cruceiro   aparece 
cuberto cunha bóveda de canón.
Adosado   á   fachada   occidental,   ubícase   o 
Panteón   Real,   un   espazo   rectangular   con   4 
columnas que o dividen en 9 tramos cubertos por 
bóvedas   vaídas.   Nel   aparece   un   dos   mellores 
conxuntos   de  pinturas   murais  do   Románico 
hispano. A presencia do Panteón ós pes do templo 
obriga  a  resaltar  as  portadas  laterais  (Puerta  
del   Cordero  e  Puerta   del   Perdón),   onde   se  Planta e exterior de San Isidoro de
León
concentra a decoración escultórica.
A  catedral de Santiago de Compostela  é 
a   obra   culminante   do   Románico   Pleno.   Emparentada   coas   obras   do   Románico 
francés (especialmente con Saint Sernin de Toulouse) e con outras realizacións do 
Románico hispano, recolle algúns elementos da tradición prerrománica (sobre todo, 
astur) e musulmana e presenta tamén aportacións novidosas.
Xa a comezos do s. IX, o culto ós restos apostólicos impulsara a construción dun 
primeiro templo  realizado en pobres materiais. Dada a crecente importancia do 
sepulcro   xacobeo   e   o   seu   culto   para   a   monarquía   astur,   a   finais   do   s.   IX,   o   rei 
Alfonso   III  promoveu   a   construción   dunha  basílica  máis   sólida.   Saqueada   por 
Almanzor a finais do s. X foi reconstruída a comezos so s. XI.
Sería,   sen   embargo   a   finais   deste   século   cando   principiarían   as   obras   da 
catedral románica. Na súa construción podemos distinguir 3 fases:
A arquitectura do Camiño: a Catedral de Santiago p. 4

• 1075­1088:   o  bispo   Diego   Peláez,   contando   co   apoio   do   rei   Alfonso   VI, 

impulsa a construción dun gran templo para dar acollida ó crecente fluxo de 
peregrinos.   As   obras   foron   dirixidas   polo   mestre  Bernardo   O   Vello.   As 
disputas entre o bispo e o Cabido catedralicio levaría a interrupción das obras 
cando só se construíran as 3 primeiras capelas e tramos da xirola.
• 1100­1125: o bispo Diego Xelmírez, ben relacionado coa raíña Dª. Urraca e coa 
Orde de Cluny, dá un enorme impulso ás obras que permitiu rematar a súa 
construción   baixo  a  dirección  sucesiva  dos   mestres  Esteban,  Bernardo  O 
Novo e Roberto.
• 1168­1188: baixo o patrocinio de Fernando II de León e do bispo Pedro Suárez 
de Deza, o Mestre Mateo desmontou a portada occidental e construiu unha 
nova   (o  Pórtico   da   Gloria)   precedidda   dun   nártex   rectangular.   Este 
levantábase   sobre   unha   cripta   que   permitía   salvar   o   enorme   desnivel   do 
terreo.   Nártex   e   cripta   foron   cubertos   con   bóvedas   de   crucería   con   arcos 
lixeiramente apuntados, as primeiras deste tipo construídas na Península e 
que   anticipan   claramente   as   solucións   constructivas   do   Gótico   (Románico 
Final ou Protogótico).
Dende o punto de vista formal, a catedral compostelá presenta as características 
típicas dunha igrexa de peregrinación do Románico Pleno:
● Grandes   dimensións 
(c. 100 m. de longo e c. 20 
m. de ancho) e coidadas 
proporcións  (a 
lonxitude   do  transepto  é 
igual á distancia entre o 
cruceiro e os pés, a altura 
da nave central é igual a 
3 veces a súa anchura).
● A  planta  é   de  cruz 
latina con 3 naves tanto 
en   sentido   lonxitudinal 
como   no   transepto, 
xirola   con   capelas  Reconstrución da obra románica da catedral de
Santiago
radiais.
● Polo   que   respecta   ó 
alzado:   a   nave   central,   cuberta   con   bóveda   de   canón,   é  o  dobre   de   alta   e 
ancha   cás   laterais,   cubertas   con   bóveda   de   arista;   sobre   estas   ubícase   a 
tribuna.  O  cruceiro   esta  cuberto   por   unha   bóveda   sobre  trompas.  Podemos 
A arquitectura do Camiño: a Catedral de Santiago p. 5

apreciar, non obstante, alguns  elementos novidosos: a) a  altura da nave 

central (=3 veces a anchura), acentuada polo lixeiro peralte dos arcos faixóns, 
que lembra as solucións da arquitectura astur (Santa María do Naranco), b) a 
iluminación indirecta desta a través de ventanas abertas no muro exterior 
da tribunam que acentúa a penumbra da parte inferior.
● No  exterior,   como   é   habitual,   podemos   destacar:   a)   a   perfecta 
correspondencia   dos   volumes   exteriores   co   espazo   interior;   b)   a 
horizontalidade   só   rota   polas   torres   que   flanqueaban   as   3   portadas   e   polo 
cimborrio; c) o tratamento monumental destas (torres, decoración escultórica) 
e da cabeceira (arcos, columniñas); d) a presencia de contrafortes unidos por 
arcos de medio punto  que contrarrestan os empuxes das bóvedas ó tempo que 
rompen   a   monotonía   exterior   dos   muros.   Podemos   atopar   tamén   algúns 
elementos orixinais, caso dos lóbulos decorativos (influencia musulmana) que 
aínda se conservan sobre a porta de Praterías ou na cabeceira.