¯ÖÏ£Ö´Ö †¬µÖÖµÖ

¾ÖÖßqú¸üÖ ÃÖê ŸÖÖŸ¯ÖµÖÔ

1.1 ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö

1.2 ¾ÖÖßeú¸ühÖ ŸÖ£ÖÖ ³Öæ´Öh›»Ößeú¸ühÖ eúÖê ¯Ö׸³ÖÖÂÖÖ
1.3 ¾ÖÖßeú¸ühÖ †Öî¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê †ÖÙ£Öeú, ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ÃÖߤü³ÖÔ
1.4 ¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ´ÖãfµÖ †ÓgÖ
1.4.1 ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ
1.4.2 †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ
1.4.3 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü
1.4.4 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü, ÃÖÓÃeéú×ŸÖ †Öî¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö
ÃÖߤü³ÖÔ ÃÖæ“Öß

8

 ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ †£ÖÔ Æîü ×¾Ö¿¾Ö eúÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üßeú¸ühÖ ¾ÖÖßeú¸ühÖ ´Öë †ÖÙ£Öeú, ÃÖÖ´ÖÖוÖeú
†Ö¤üÖßÖ-¯ÖϤüÖßÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¸üÖ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ²Ö¤ü»ÖŸÖß Æîü •ÖîÃÖê
¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, µÖã¸üÖê×¯ÖµÖ ¯ÖæÑ•Öß ×ßÖ¾Öê¿Ö, ¯ÖæÑ•Öß Ã¡ÖÖêŸÖ †Öî¸ü ŸÖeúßÖßeúß…
×¾Ö¿¾Ö eúß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖ ´Öæ»Ö Æîü- ×ßÖ´ÖÖÔhÖ ˆ¤üµÖÖêgÖ… ‡ÃÖ dÖê¡Ö ´Öë µÖã¸üÖê×¯ÖµÖ ¤êü¿ÖÖë eêú
ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ‹×¿ÖµÖÖ‡Ô ¤êü¿Ö †¯ÖßÖß ²ÖœÍüŸÖ ²ÖßÖÖßÖê eúß eúÖê×¿Ö¿Ö eú¸ü ¸üÆêü Æîü †Öî¸ü ‡ÃÖ´Öë ¾ÖÆü ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ
³Öß ¯ÖÖ ¸üÆêü Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ‡ÃÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖê ³Ö»Öß³ÖÖÑ×ŸÖ ÃÖ´Ö—ÖßÖê eêú ×»Ö‹ Æü´Öë ˆÃÖeêú ˆ¤Ëü³Ö¾Ö eúß
¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖê •ÖÖßÖßÖÖ •Öºþ¸üß Æîü…
1.1 ¾ÖÖßqú¸üÖ qúÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö :
"²ÖßÃÖ¾Öß ÃÖ¤üß eêú ÃÖÖŸÖ¾Öë ¤¿Öeú eêú ¤üÖî¸üÖßÖ ×¾Ö¿¾Ößָü ¯Ö¸ü ‹eú ²Ö›ÍüÖ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö †ÖµÖÖ…
¤æüÃÖ¸üß ²Ö›Íüß »Ö›ÍüÖ‡Ô eêú ²ÖÖ¤ü eêú ¤üÖê ¤ü¿ÖeúÖë ÃÖê •µÖÖ¤üÖ ÃÖ´ÖµÖ eúÖê ÃÖÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ ´Öë ¯ÖæÓ•Öß¾ÖÖ¤üß
†ÖîªÖê×gÖeú ×¾ÖeúÖÃÖ eúÖ Ã¾ÖÙhÖ´Ö eúÖ»Ö eúÆüÖ •ÖÖ ÃÖeúŸÖÖ Æîü… µÖÆü ÃÖÆüß Æîü ×eú ‡ÃÖß †¾Ö×¬Ö ´Öë
×¾Ö¿¾Ößָü ¯Ö¸ü ‹eú ¾ÖîeúÛ»¯Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖë eúÖ fÖê´ÖÖ ³Öß ŸÖê•Öß ÃÖê
†ÖgÖê ²ÖœüÍ ¸üÆüÖ £ÖÖ… ‡ÃÖ ¿ÖߟֵÖã¨ü eúÖ»Ö ´Öë †ÖîªÖêgÖßeú¸ühÖ eúß †gÖ»Öß eúŸÖÖ¸ü ¾ÖÖ»Öê ¬ÖßÖß †Öî¸ü
³ÖæŸÖ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖë ´Öë ŸÖê•Öß ÃÖê †ÖÙ£Öeú ²ÖœÍüŸÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´Öéרü »ÖgÖ³ÖgÖ ¯ÖæhÖÔ ¸üÖê•ÖgÖÖ¸ü eêú
ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö †ÖµÖß… ‡ÃÖß ¤üÖî¸üÖßÖ ßÖ¾ÖÖêפüŸÖ þ֟Öß¡Ö ¤êü¿ÖÖëßÖê †ÖîªÖêgÖßeú¸ühÖ †Öî¸ü †ÖÙ£Öeú ×¾ÖeúÖÃÖ
eêú ¸üÖßÖê ¯Ö¸ü ŸÖê•Öß ÃÖê eãú»ÖÖß“Öê ³Ö¸üß… ×¾Ö¿¾Ö ²Öïeú, †ßŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ´Öã¦üÖ eúÖêÂÖ ŸÖ£ÖÖ gÖî™ü eêú
†ßŸÖgÖÔŸÖ ‹eú ßÖµÖß Ã£ÖÖ×µÖŸ¾Ö ¾ÖÖ»Öß ×¾Ö¿¾Ö †ÖÙ£Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú ¯ÖϲÖ߬ÖßÖ ³Öß ¯ÖãfŸÖÖ ×eúµÖê gÖµÖê…
¯ÖÆü»Öê ¤üÖê ×¾Ö¿¾ÖµÖã¨üÖë eêú ÃÖ´ÖµÖ eúß ŸÖß¾ÖÎ gÖ»ÖÖeúÖ™ü †ßŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Öeú ¯ÖÏןÖï֬ÖÖÔ eêú eúÖ¸ühÖ
×¾Ö¿¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ˆ£Ö»Ö-¯Öã£Ö»Ö Æãü‡Ô £Öß… ‡ÃÖ eú™ãü †ßÖã³Ö¾Ö eêú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ×¾Ö¿¾Ö
†ÖÙ£Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ÃÖ´Öã×“ÖŸÖ œÓügÖ ÃÖê “Ö»ÖÖßÖê eêú ×»Ö‹ ‡ßÖ ŸÖßßÖÖë ÃÖÓãÖÖ†Öë eêú ŸÖÆüŸÖ
†ßŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ãÖÖ×µÖŸ¾ÖµÖãŒŸÖ ×¾ÖeúÖÃÖ eêú ¸üÖßÖê ¯Ö¸ü “Ö»ÖÖßÖê ´Öë µÖÆü ßÖµÖß ×¾Ö¿¾Ö

9

†ÖÙ£Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖ±úß †¸üÃÖê ŸÖeú †¯ÖßÖê ˆ§êü¿µÖÖë ´Öë ÃÖ±ú»Ö Æãü‡Ô… ŸÖßÃÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ¤êü¿ÖÖë ßÖê
¬ÖßÖß ¤êü¿ÖÖë eúß ŸÖ•ÖÔ ¯Ö¸ü ˆßÖeêú ÃÖ´ÖeúdÖ †ÖÙ£Öeú †Öî¸ü †ÖîªÖê×gÖeú ×¾ÖeúÖÃÖ ÆüÖ×ÃÖ»Ö eú¸üßÖê eêú
´ÖeúÃÖ¤ü ÃÖê ‡ßÖ ¬ÖßÖß ¤êü¿ÖÖë eêú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»Öeú¸ü, ¸üÖ•µÖ eúÖê ²Ö›üß ³Öæ×´ÖeúÖ ¤êüeú¸ü, ŸÖê•Öß ÃÖê ×¾ÖeúÖÃÖ
eú¸üßÖê eêú ¯ÖϵÖÖÃÖ eúÖ±úß •ÖÖê¸ü-¿ÖÖê¸ü ÃÖê ¿Öã¹ý ×eú‹… ˆßÆëü ‡ßÖ ¯ÖϵÖÖÃÖÖë ´Öë †³ÖæŸÖ¯Öæ¾ÖÔ †Öî¸ü
ˆ»»ÖêfÖßÖßµÖ ¯Ö¸üߟÖã ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë †ÖÓ׿Öeú ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ ×´Ö»Öß…"1 †Öî¸ü µÖÆü ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ ×´Ö»ÖßÖê eúÖ
‹eú´ÖÖ¡Ö eúÖ¸ühÖ £ÖÖ ŸÖê•Öß ÃÖê †ÖÙ£Öeú ×¾ÖeúÖÃÖ eú¸üßÖê eúß †¤ü´µÖ ‡“”ûÖ¿ÖÖÛŒŸÖ…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ˆ¤Ëü³Ö¾Ö eúÖ ´ÖãfµÖ eúÖ¸ühÖ £ÖÖ - ×¾Ö¿¾Ö †ÖÙ£Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúß
¯Ö׸üeú»¯ÖßÖÖ… ¤æüÃÖ¸êü ´ÖÆüÖµÖã¨ü eêú ²ÖÖ¤ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ•µÖ †´Öê׸üeúÖ ¤ãü×ßÖµÖÖ eúß ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›Íüß †ÖÙ£Öeú
†Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ŸÖÖeúŸÖ ²ÖßÖ “ÖãeúÖ £ÖÖ…
''¯Ö¸üߟÖã ÃÖ¢Ö¸ü eêú ¤ü¿Öeú eêú ¤üÖî¸üÖßÖ ˆÃÖê •Ö´ÖÔßÖß †Öî¸ü •ÖÖ¯ÖÖßÖ ‡ßÖ ¤êü¿ÖÖë eúß †£ÖÔ †Öî¸ü
¸üÖ•ÖßÖß×ŸÖ eúÖ eú›ÍüÖ ´ÖãeúÖ²Ö»ÖÖ eú¸üßÖÖ ¯Ö›üÍÖ… ‡ßÖ “ÖãßÖÖîŸÖß ´Öë †´Öê׸üeúÖ †ÖÙ£Öeú ºþ¯Ö ÃÖê
›ügÖ´ÖgÖÖßÖê »ÖgÖß ¯Ö׸ühÖÖ´Öþֺþ¯Ö ˆÃÖeúß †ÖÙ£Öeú ¿ÖÛŒŸÖ, †Öî¸ü ³ÖãgÖŸÖÖßÖ ÃÖߟÖã»ÖßÖ †ßŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ
²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë †¯ÖßÖÖ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö eúÖµÖ´Ö ¸üfÖßÖê eêú ×»Ö‹ †Öî¸ü ³ÖãgÖŸÖÖßÖ ÃÖÓŸÖã»ÖßÖ eêú ‘ÖÖ™êü eúÖê eú´Ö eú¸üßÖê
eêú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖÖÃÖ ¿Öãºþ ×eú‹… ˆÃÖß ¤üÖî¸üÖßÖ '†Öê¯Öêeú' ßÖê ŸÖê»Ö eúß eúß´ÖŸÖÖë eúÖê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ
‰Ñú“Öê ßָü ŸÖeú ²ÖœüÍÖ ×¤üµÖÖ… †´Öê׸üeúÖ ŸÖ£ÖÖ µÖã¸üÖê¯Ö eúß ²ÖœÍüŸÖß ŸÖÖeúŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¬ÖßÖß ¤êü¿ÖÖë eêú
†ÖÓŸÖ׸üeú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë ²ÖœÍüŸÖê ãÖÖßÖ †Öî¸ü ×ßÖ¾Öê¿Ö eúÖê ¤êüfÖeú¸ü ŸÖßÃÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ¤êü¿ÖÖë ´Öë
†ÖŸ´Ö×ßÖ³ÖÔ¸ü ×¾ÖeúÖÃÖ eú¸üßÖê eúß ¯Öϸê ühÖÖ •ÖÖgÖ ˆšüß… ‡ÃÖeêú ×»Ö‹ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™ÒüÃÖÓ‘Ö ŸÖ£ÖÖ †Óeú™üÖ›ü •ÖîÃÖß
ÃÖÓãÖÖ†Öë eúß ´Ö¤ü¤ü ÃÖê ×¾Ö¿¾Ö †ÖÙ£Öeú ¯Ö׸üeú»¯ÖßÖÖ eúÖê ÃÖÖeúÖ¸ü eú¸üßÖê eêú ¯ÖϵÖÖÃÖ ´Öë eú¤ü´Ö ²ÖœÍüÖ‹…
1.2 ¾ÖÖßqú¸üÖ ŸÖ£ÖÖ ³Öæ´Ö›»Ößqú¸üÖ qúß ¯Ö׸³ÖÖÂÖÖ :
‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü 1970 eêú ¤ü¿Öeú eêú ´Ö¬µÖ ÃÖê ¤ãü×ßÖµÖÖ ´Öë ‹eú ßÖµÖß ×eúÃ´Ö eúß, ¬ÖßÖß ¤êü¿ÖÖë eêú
¾Ö“ÖÔÃ¾Ö eúÖê ²Ö¸üeú¸üÖ¸ü †Öî¸ü ´Ö•Ö²ÖæŸÖ ¸üfÖßÖê¾ÖÖ»Öß †ßŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúß ¿Öã¹ý†ÖŸÖ Æãü‡Ô…
‡ÃÖ ßÖµÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú ´ÖãfµÖ ײÖߤæü £Öê ´Ö㌟Ö, ×ßÖµÖÓ¡ÖhÖÆüßßÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ´Öã¦üÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖæÑ•Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖë ¯Ö¸ü

10

ÃÖê ÃÖ²Ö ×ßÖµÖ¡ÖhÖÖë eúß ÃÖ´ÖÖÛ¯ŸÖ, eú¸üÖë ´Öë fÖÖÃÖeú¸ü ¯ÖÏŸµÖdÖ eú¸üÖë ´Öë eú™üÖîŸÖß, ¸üÖ•µÖ eêú fÖ“ÖÔ ´Öë
eú´Öß ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•µÖ «üÖ¸üÖ ×eúµÖê gÖµÖê †ÖÙ£Öeú ×ßÖµÖÓ¡ÖhÖÖêÓ eúß ÃÖ´ÖÖÛ¯ŸÖ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×ßÖeú ˆªÖêgÖÖë eúÖ
×ßÖ•Ößeú¸ühÖ, ²ÖÆãüˆ§êü¿ÖßµÖ eú´¯Ö×ßÖµÖÖë ŸÖ£ÖÖ ×ßÖ•Öß ˆ¤üµÖ´Ö eúß ×¾Ö¿¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú ´ÖÓ“Ö ¯Ö¸ü
¸üÖ™ÒüßµÖ, ¸üÖ•ÖeúßµÖ ×ßÖµÖÓ¡ÖhÖÖë ÃÖê ´ÖãÛŒŸÖ, ‡ßÖeêú ÃÖÖ£Ö Æüß †¸üÃÖê ÃÖê “Ö»Öê †Ö ¸üÆêü ÁÖ×´Öeú ¾ÖgÖÔ ŸÖ£ÖÖ
´Ö¬µÖ ¾ÖgÖÔ eêú eú»µÖÖhÖ ÆêüŸÖã †ÖÓ׿Öeú ÃÖ´ÖŸÖÖ´Öæ»Öeú ºþ—ÖÖßÖÖë eúß ÃÖ´ÖÖÛ¯ŸÖ…
¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖß´ÖÖ†Öë eúÖê †ÖÙ£Öeú ´ÖÖ´Ö»ÖÖë ´Öë fÖŸ´Ö eú¸üßÖê eúÖ ‹eú ßÖµÖÖ ¤üÖî¸ü ¿Öã¹ý Æãü†Ö…
‡ÃÖß ßÖµÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ eúÖ ßÖÖ´Ö ×¤üµÖÖ gÖµÖÖ…"2
‡ÃÖÃÖê µÖÆü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×eú, ¾ÖÖßeú¸ühÖ ´ÖãfµÖ ºþ¯Ö ÃÖê †£ÖÔ¿ÖÖ×áֵÖÖë, ¾µÖÖ¯ÖÖ׸üeú
×ÆüŸÖÖë †Öî¸ü ¸üÖ•ÖßÖßן֖ÖÖë eêú ×ßÖµÖÖê•ÖßÖ eúÖ ¯Ö׸ühÖÖ´Ö Æîü… וÖßÆüÖëßÖê ÃÖÓ¸üdÖhÖ¾ÖÖ¤ü (Protectionism)
†Öî¸ü †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Öeú ‹eúßeú¸ühÖ ´Öë ×gÖ¸üÖ¾Ö™ü eêú ´Öæ»µÖ eúÖê ¯ÖÆü“ÖÖßÖÖ… ˆßÖeêú eúÖ´Ö eúÖ
ßÖêŸÖéŸ¾Ö ‡ÃÖ ¤üÖî¸üÖßÖ Ã£ÖÖ×¯ÖŸÖ Æãü‡Ô eú‡Ô †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ†Öë ßÖê ×eúµÖÖ, וÖßÖeúÖ ˆ§êü¿µÖ
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ßÖ¾ÖßßÖßeéúŸÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖ ×ßÖ¸üßdÖhÖ ‡ÃÖeúÖê ²ÖœÍüÖ¾ÖÖ ¤êüßÖÖ †Öî¸ü ‡ÃÖeêú ×¾Ö¯Ö¸üߟÖ
¯ÖϳÖÖ¾ÖÖë eúÖ ¯ÖϲÖÓ¬ÖßÖ eú¸üßÖÖ £ÖÖ…
´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÃÖê ¯ÖÏןֲÖ᪙ Æü™üÖ ¤êüßÖÖ µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ ²Ö›Íüß ˆ¯Ö»ÖÛ²¬Ö Æîü… ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ
eêú eúÖ¸ühÖ ¤ãü×ßÖµÖÖÓ eêú ÃÖ³Öß ¤êü¿Ö ‹eú ¤æüÃÖ¸êü ÃÖê •Öã›Íü gÖ‹ Æîü… †Öî¸ü †Ö¯ÖÃÖß ×ßÖ³ÖÔ¸üŸÖÖ ²ÖœüÍ ¸üÆüß Æîü…
‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖê †Ö•Ö ‹eú ×¾Öeú»¯ÖÆüßßÖ ×ßÖµÖ×ŸÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú eú‡Ô ºþ¯Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓÃeú¸ühÖ Æü´ÖÖ¸êü ÃÖÖ´ÖßÖê †Ö ¸üÆüê Æîü… ‡ÃÖ´Öë ¾Öî–ÖÖ×ßÖeú, ŸÖ£ÖÖ
ŸÖeúßÖßeúß ×¾ÖeúÖÃÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, †ÖîªÖê×gÖeú¸ühÖ, ¾Öî“ÖÖ׸üeú ¯ÖÏhÖÖ»Öß ´Öë ÆüÖê ¸üÆêü ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ¯ÖÏ´ÖãfÖ Æîü…
ÃÖÆüß †£ÖÖì ´Öë ¤êüfÖÖ •ÖÖµÖ ŸÖÖê ×ßÖ¸üߟָü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ †Öî¸ü ˆÃÖÃÖê •Öß¾ÖßÖ ¯ÖÏhÖÖ»Öß ¯Ö¸ü ÆüÖê ¸üÆêü ¯ÖϳÖÖ¾Ö
¯ÖÏ´ÖãfÖ ºþ¯Ö ÃÖê Æîü… ×¾Ö¿¾Ößָü ¯Ö¸ü †Ö¤üÖßÖ-¯ÖϤüÖßÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ²ÖœÍßÖêü eêú eúÖ¸ühÖ ×¾Ö¿¾Ö¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹eú
×ßÖÛ¿“ÖŸÖ ºþ¯Ö »Öê ¸üÆüÖ Æîü…

11

 ×¾Ö¤êü¿Öß ´Öã¦üÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ›üÖò»Ö¸üÖë ´Öë ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü… †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ µÖÖ¡ÖÖ eêú ×»Ö‹ ¤üüÃÖÖë »ÖÖfÖ »ÖÖêgÖ
¸üÖ™Òü eúß ÃÖß´ÖÖ ¯ÖÖ¸ü eú¸ü ¸üÆêü Æïü… ¾ÖîÛ¿¾Öeú ÃÖ´²Ö᪙ eêú ²ÖÖ¸êü ´Öë eúÆüÖ •ÖÖµÖ ŸÖÖê ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ‹eú
×ÆüÃÃÖê ´Öë ²ÖÖœÍü †ÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ¤æüÃÖ¸êü ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ˆÃÖeúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¯ÖÏŸµÖêeú ¸üÖ™Òü ´Öë
‘Ö™üßÖê¾ÖÖ»Öß Æü¸ü פüßÖ eúß ‘Ö™üßÖÖ †ÓŸÖü¸üÖÔü™ÒüßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö eúÖ ºþ¯Ö »Öê ¸üÆüß Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë ¯ÖÏŸµÖêeú ¸üÖ™Òü ¯ÖÏןֵÖÖê×gÖŸÖÖ eúß ÆÖê›Íü ´Öë •Öã™üÖ Æîü, ¸üÖ™ÒüßµÖ
†Ûß֟¾Ö ×ßÖ´ÖÖÔhÖ eú¸üßÖê eêú ¯ÖϵÖÖÃÖ ´Öë ¸üŸÖ Æîü… ßÖ¾Öˆ¤üÖ¸üŸÖÖ¾ÖÖ¤ü †Öî¸ü †ÖîªÖê×gÖeú ²ÖœüÍŸÖ eêú ×»Ö‹
Æü¸ü ŸÖ¸üÆü eúß eúÖê×¿Ö¿Ö ´Öë »ÖgÖÖ Æîü…
¯ÖÆü»Öß ¤ãü×ßÖµÖÖ eúß ŸÖã»ÖßÖÖ eú¸üßÖê eêú ¯ÖϵÖÖÃÖ ´Öë ŸÖßÃÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ¤êü¿Ö ¯Ö¸ü¤êüÃÖß eú•ÖÔ †Öî¸ü
†ÃÖÓŸÖã»ÖßÖ eêú ÃÖÓeú™ü ´Öë ±ÓúÃÖ ¸üÆêü Æîü µÖÆü ³Öß ÃÖŸµÖ Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ‡ÃÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ÃÖê ¯ÖæÑ•Öß¾ÖÖ¤ü, †ÖÙ£Öeú ¿ÖÛŒŸÖ eúÖ eêúߦüßeú¸ühÖ ²ÖœüÍŸÖÖ •ÖÖ
¸üÆüÖ Æîü… ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ eú´¯Ö×ßÖµÖÖë eúÖ ²ÖœüÍŸÖÖ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ¯Ö׸ühÖÖ´Ö Æîü…
µÖê eú´¯Ö×ßÖµÖÖÑ eú‡Ô ¤êü¿ÖÖë eêú ¾ÖßÖã†Öë †Öî¸ü ÃÖê¾ÖÖ eêú ˆŸ¯ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ ×¾ÖŸÖ¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë
†¯ÖßÖß ³Öæ×´ÖeúÖ ×ßÖ³ÖÖ ¸üÆüß Æîü…
×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃÖÖ¬ÖßÖ eúÖ fÖã»ÖÖ †Ö¾ÖÖgÖ´ÖßÖ ‡ÃÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖ ´Öæ»Ö Æîü, וÖÃÖeêú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü µÖê
eú´¯Ö×ßÖµÖÖ †¯ÖßÖß ßÖßןֵÖÖë eêú ÃÖæ¡Ö ×ßÖµÖÓ×¡ÖŸÖ eú¸ü ¸üÆüß Æïü… ‡ßÖeúÖ eúÖ´Ö ŸÖeúßÖßeúß ×¾ÖeúÖÃÖ, ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ
ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë ¯ÖÑæ•Ößeú¸ühÖ ²ÖœÍüÖßÖÖ Æîü…
"eú´Ö»ÖßÖµÖßÖ eúÖ²Ö¸üÖ•Öß ßÖê †¯ÖßÖê '³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü, ßÖßןֵÖÖÓ †Öî¸ü ×¾Öeú»¯Ö'
‡ÃÖ ¯ÖãßÖeú ´Öë eúÆüÖ Æîü ×eú, ¯Ö¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ eú´¯Ö×ßÖµÖÖë eúÖ ²ÖœüŸÖÖ †×¬ÖeúÖ¸ü †Öî¸ü eúÖµÖÔdÖê¡Ö ŸÖ£ÖÖ
†ÖÑfÖê ´ÖæÓ¤üeú¸ü ×¾Ö¿¾Ö¾µÖÖ¯Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üßeú¸ühÖ Æüß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ eêú ßÖÖ´Ö ÃÖê “ÖÖ»Öæ
×ÃÖŒeêú Æîü… ‹êÃÖê ×ÃÖŒeêú •ÖÖê †ÃÖ»Öß ×ÃÖŒeúÖë eúÖ “Ö»ÖßÖ ‘Ö™üÖ ¤êüŸÖê Æîü…
³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÖßeú¸ühÖ Ã¾ÖµÖÓ †¯ÖßÖê ²ÖÆãü†ÖµÖÖ´Öß ºþ¯ÖÖë ´Öë ÃÖ²Öeêú ×»Ö‹
†»ÖgÖ-†»ÖgÖ ÛãÖןֵÖÖë eúÖ ÃÖÓµÖ㌟Ö, ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ²ÖÆãü¯ÖÏ“ÖÖ׸üŸÖ ßÖÖ´Ö µÖÖ ¯ÖÏŸÖßeú ²ÖßÖ gÖµÖÖ
12

Æîü… ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖê ‹eú ÃÖ¾ÖÔ´ÖÖßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖßÖßÖÖ †¯ÖßÖê-†Ö¯Ö ´Öë ‹eú ŸÖ¸üÆü ÃÖê ‹eú fÖÖÃÖ
×eúÃ´Ö eúß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, ×ßÖ•Ößeú¸ühÖ ŸÖ£ÖÖ †ßŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ÃŸÖ¸ü ¯Ö¸ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ eêú ×»Ö‹ fÖã»Öß ßÖßןÖgÖŸÖ
¾µÖ¾ÖãÖÖ ŸÖ£ÖÖ »ÖdµÖ eúÖ ¤æüÃÖ¸üÖ ßÖÖ´Ö Æîü…"3
†Ö•Ö ×¾Ö¿¾Ö ´Öë †ßÖêeú ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ †Öî¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ‹Ñ ×ßÖÙ´ÖŸÖ ÆüÖê ¸üÆüß Æîü ‡ßÖeúß †¯ÖßÖß
‹eú פü¿ÖÖ ×ßÖÛ¿“ÖŸÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÆü Æîü ¾ÖßÖãgÖŸÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ †Öî¸ü ×¾ÖeúÖÃÖ… ‡ÃÖ ˆ§êü¿µÖ ´Öë ¾ÖÆü Æü¸ü ‹eú
ŸÖ¸üÆü eúÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ eú¸ü ¸üÆüà Æïü וÖÃÖÃÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö eúß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ †Öî¸ü ¾Öî“ÖÖ׸üeú ¯Öéšü³Öæ×´Ö ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ
ÆüÖê ¸üÆüß Æîü… ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ eúß ×¤ü¿ÖÖ †Öî¸ü ¤ü¿ÖÖ †¯ÖßÖÖ ºþ¯Ö þֵÖÓ ×ßÖ¬ÖÖ׸üŸÖ eú¸ü ¸üÆüß Æîü, ‡ÃÖ´Öë ¾ÖÆü
eúÆüÖÓ ŸÖeú ÃÖ±ú»Ö ÆüÖê ¯ÖÖµÖß Æîü µÖÆüß ‡ÃÖ †ßÖãÃÖÓ¬ÖÖßÖ eúÖ ˆ§êü¿µÖ Æîü… ¾ÖÖßeú¸ühÖ ´Öë †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ †Ö¯ÖÃÖ ´Öë •Öã›üŸÖê ³Öß ×¤üfÖÖ‡Ô ¤êü ¸üÆêü Æîü †Öî¸ü ‹eú ¤æüÃÖ¸êü ÃÖê ¤æü¸ü ³Öß •ÖÖŸÖê פüfÖÖ‡Ô ¤êü ¸üÆêü
Æîü… ×¾Ö–ÖÖßÖ †Öî¸ü ŸÖeúßÖßeúß ¯ÖÏgÖ×ŸÖ ßÖê ¤êü¿ÖÖë eêú ²Öß“Ö eúß ¤æü¸üß ‘Ö™üÖµÖß Æîü †Öî¸ü ÃÖæ“ÖßÖÖ ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß
ßÖê ŸÖÖê ×¾Ö¿¾Ö eúÖê '¾ÖÃÖã¬Öî¾Ö eãú™ãÓü²Öeú´Ö' eêú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏßÖãŸÖ ×eúµÖÖ Æîü - ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ µÖÆü ºþ¯Ö
eú‡Ô ÃÖÖ¸êü ¯ÖÏ¿ßÖÖë eúÖê ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ³Öß eú¸üŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¯ÖÏ¿ßÖÖë eúÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖßÖ ³Öß… µÖÆü ¯ÖÏ¿ßÖ eúÖîßÖÃÖê Æîü
†Öî¸ü ˆ¢Ö¸ü ŒµÖÖ Æîü µÖÆüß ‡ÃÖ †ßÖãÃÖÓ¬ÖÖßÖ eêú ˆ§êü¿µÖÖë eúÖ ‹eú ×ÆüÃÃÖÖ Æîü…
"³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ †£Ö¾ÖÖ ¾ÖÖßeú¸ühÖ Æü´Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖÖë eêú ×»Ö‹ eúÖê‡Ô ßÖ‡Ô ²ÖÖŸÖ ßÖÆüà Æîü…
Æü´ÖÖ¸üß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖ ŸÖ£ÖÖ Æü´ÖÖ¸üÖ »ÖdµÖ Æüß †ÖŸ´ÖÖ eúÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü eú¸üßÖÖ †Öî¸ü ²ÖδÆüÖh›ü ´Öë ×¾Ö»ÖßßÖ
ÆüÖê •ÖÖßÖÖ Æîü וÖÃÖê ز֤æü eúÖ ØÃÖ¬Öæ ÆüÖê •ÖÖßÖÖ ³Öß †¬µÖÖŸ´Ö ´Öë eúÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… µÖ•Öã¾Öì¤ü ´Öë Æü´Öë ‡ÃÖß
²ÖÖŸÖ eúß ¯ÖéÛ™ü ×´Ö»ÖŸÖß Æîü "ÃÖÓ‘Öî ¿ÖÛŒŸÖ eú»ÖÖîµÖãgÖê"… eú²Ö߸ü –ÖÖßÖêÀ¾Ö¸ü, ŸÖã»ÖÃÖߤÖÃÖ eêú †Ö¸üÖ¬µÖ
ŸÖ£ÖÖ ˆßÖeúÖ »ÖdµÖ ×¾Ö¿¾ÖÖŸ´Öeú ³ÖÖ¾Ö †£Ö¾ÖÖ »ÖÖêeú´ÖÓgÖ»Ö ³ÖÖ¾Ö µÖÆüß ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü…"4
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ †Ö•Ö †£ÖÔ Æîü ÃÖ¢ÖÖ ¯Ö¸ü eú²•ÖÖ ¯ÖÖßÖÖ… †£ÖÔÃÖ¢ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ eú¸üßÖê eúÖ
‹eú´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¬ÖßÖ '²ÖÖ•ÖÖ¸ü' eúÖ ×ßÖ´ÖÖÔhÖ eú¸üßÖÖ Æîü… †¯ÖßÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü ×¾Ö¿¾Ö eêú ÃÖ³Öß ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ†Öë
«üÖ¸üÖ ¯ÖϵÖÖêgÖ ÆüÖê ‡ÃÖ »ÖdµÖ eúÖê ÆüÖ×ÃÖ»Ö eú¸ßÖüÖ Æüß ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ Æîü… ‡ÃÖeúÖ ¯µÖÖ¸üÖ ßÖÖ´Ö Æîü

13

³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ… ÃÖ¿ÖŒŸÖ ¯ÖÑæ•Öß¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏןÖšüÖ †£ÖÖÔŸÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ eÓú¯Ö×ßÖµÖÖë eúÖê †¯ÖßÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü
ײÖßÖÖ ×eúÃÖß ºþeúÖ¾Ö™ü eêú ÃÖ´Öæ“Öê ×¾Ö¿¾Ö ´Öë ±îú»ÖÖßÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü eúÖ ¯ÖϵÖÖê•ÖßÖ Æîü…
†ÖŸ´ÖÖ eúÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü †Öî¸ü ²ÖδÆüÖh›ü ´Öë ×¾Ö»ÖßßÖ ÆüÖê •ÖÖßÖê eúß ‡ÃÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë †ÖÙ£Öeú,
¾Öî“ÖÖ׸üeú, †ÖîªÖê×gÖeú †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ßÖßןֵÖÖë eúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Æîü… µÖÆü ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ÃÖפüµÖÖë ÃÖê “Ö»Öß
†Ö ¸üÆüß Æîü, µÖÆü Æü´ÖÖ¸üß ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ Æîü… ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ ¯ÖÏeéú×ŸÖ ×ßÖµÖ´Ö Æîü †Öî¸ü ¾ÖÆü ¾ÖÖßÖ×¾Öeú ¬Ö¸üÖŸÖ»Ö ¯Ö¸ü
Æü´ÖßÖê þÖßeúÖ¸ü ×eúµÖÖ Æîü… ÃÖÓÃÖÖ¸ü ´Öë •ÖÖê eãú”û ßÖµÖÖ ‘Ö×™üŸÖ ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü ˆÃÖeêú †¬µÖµÖßÖ,
†¾Ö»ÖÖêeúßÖ ´Öë †¯ÖßÖß ³Öß ³Öæ×´ÖeúÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ eú¸üßÖÖ µÖÆü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë †¯ÖßÖß
†Æü´Ö ³Öæ×´ÖeúÖ ×ßÖ³ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ †Öî¸ü ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ×¾Ö“ÖÖ¸ü eúÖ ÃÖ¾ÖÔ´ÖÖßµÖ
ÆüÖêßÖÖ ‡ÃÖß ºþ¯Ö eúÖê ïÖ™ü eú¸ŸÖÖ Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ´ÖãŒŸÖ ºþ¯Ö eúÖê †Öî¸ü †×¬Öeú ïÖ™ü eú¸üßÖê eêú ×»Ö‹ gÖÖÓ¬Öß•Öß eêú ¾ÖŒŸÖ¾µÖ
eúÖ †Ö¬ÖÖ¸ü »Öêeêú ïÖ™ü eú¸üßÖê eúÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ×eúµÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ˆßÖeúÖ eú£ÖßÖ Æîü ×eú ¾Öê †¯ÖßÖê ‘Ö¸ü
eúß “ÖÖ¸üÖë ŸÖ¸ü±ú eúß ×fÖ›ü×eúµÖÖë eúÖê fÖã»ÖÖ ¸üfÖßÖÖ “ÖÖÆëügÖê ŸÖÖ×eú Æü¸ü †Öê¸ü ÃÖê ßÖµÖß Æü¾ÖÖ‹ë ŸÖ£ÖÖ ßÖ‹
×¾Ö“ÖÖ¸ü ˆßÖeêú ¤êü¿Ö ´Öë ×ßÖ²ÖÖÔ¬Öü ¯ÖϾÖê¿Ö ¯ÖÖ ÃÖeëú…
‡ÃÖ eú£ÖßÖ ÃÖê Æü´Öë µÖÆü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×eú, ¾Öî“ÖÖ׸üeú, †ÖÙ£Öeú, ŸÖeúßÖßeúß “ÖµÖßÖ †Öî¸ü
þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ Æü´ÖÖ¸üÖ ¾µÖÖ¯Öeú ßָü ¯Ö¸ü ×¾ÖeúÖÃÖ eú¸üßÖê ´Öë ÃÖÆüÖµÖeú ×ÃÖ¨ü ÆüÖêgÖß †Öî¸ü µÖÆü ŸÖ³Öß ÆüÖê
ÃÖeúŸÖÖ Æîü •Ö²Ö Æü´Ö Æü´ÖÖ¸üß “ÖÖ¸üÖê ŸÖ¸ü±ú eúß ×fÖ›Íü×eúµÖÖÑ fÖã»Öß ¸üfÖê וÖÃÖÃÖê ²Ö¤ü»ÖŸÖß ¤ãü×ßÖµÖÖÓ eêú
×¾Ö“ÖÖ¸ü, ßÖßןֵÖÖÑ ´ÖãŒŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê †Ö‹ †Öî¸ü ÃÖÖÑÃÖ »Öê, †Öî¸ü ˆÃÖê fÖã»Öê¯ÖßÖ ÃÖê Æü´Ö þÖßeúÖ¸ü eú¸êü…
¤ãü×ßÖµÖÖ eêú Æü¸ü eúÖêßÖê ÃÖê ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö Æü´Öë ïÖ™ü ºþ¯Ö ÃÖê פüfÖÖ‡Ô ¤êü †Öî¸ü ˆÃÖeúÖ †¯ÖßÖß ˆ®Ö×ŸÖ eêú
×»Ö‹ ÃÖã“ÖÖºþ ºþ¯Ö ÃÖê Æü´Ö ¯ÖϵÖÖêgÖ eú¸ü ÃÖeêú… ÃÖé•ÖßÖÖŸ´ÖeúŸÖÖ †Öî¸ü ¸üÖ™Òü×ßÖ´ÖÖÔhÖ eêú eúÖµÖÔ ´Öë fÖã»Öß
ÛfÖ›üÍeúß¾ÖÖ»Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ‹eú †ÓgÖ ´ÖÖßÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü…
"³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ / ¾ÖÖßeú¸ühÖ ¯ÖÖÑ“Ö ÃÖÖê¯ÖÖßÖÖë ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

14

1. ¾ÖîÛ¿¾Öeú ¯ÖæÑ•Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü
2. ¸üÖ™Òü eúß ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ †Ö¾Ö¿µÖeúŸÖÖ†Öë eúÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eêú †ßÖãeæú»Ö “ÖêßÖê»ÖÖ‡•Ö eú¸üßÖÖ
3. ßÖ‡Ô ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß eúÖê þÖßeúÖ¸üßÖÖ
4. †×¬ÖeúŸÖ´Ö †ÖîªÖê×gÖeú eúÖ´Ö Ã¾Ö-“Ö×»ÖŸÖ ´Ö׿ÖßÖÖë «üÖ¸üÖ ÃÖ´¯Ö®Ö eú¸üßÖÖ
5. ¾ÖîÛ¿¾Öeú ßָü ¯Ö¸ü fÖã»Öß ¯ÖÏןֵÖÖê×gÖŸÖÖ eúÖ ×ßÖ´ÖÖÔhÖ eú¸üßÖÖ…
‡ÃÖ ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖ †Ö¸Óü³Ö ¯ÖϬÖÖßÖ´ÖÓ¡Öß ßÖ¸üØÃÖÆü¸üÖ¾Ö eêú ¿ÖÖÃÖßÖeúÖ»Ö ´Öë
Æãü†Ö… ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ †Öî¸ü ×ßÖ•Ößeú¸ühÖ eêú «üÖ¸üÖ Æü´Ö ¯ÖÏgÖ×ŸÖ eêú ¯Ö£Ö ¯Ö¸ü †ÖgÖê ²Öœêü…"5
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ¿ÖÖÛ²¤üeú †£ÖÔ Ã£ÖÖßÖßµÖ µÖÖ dÖê¡ÖßµÖ ¾ÖßÖã†Öë µÖÖ ‘Ö™üßÖÖ†Öë eêú ×¾Ö¿¾Ö
ßָü ¯Ö¸ü ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ Æîü… ‡ÃÖê ‹eú ‹êÃÖß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ eúÖ ¾ÖhÖÔßÖ eú¸üßÖê eêú ×»Ö‹ ³Öß ¯ÖϵÖ㌟Ö
×eúµÖÖ •ÖÖ ÃÖeúŸÖÖ Æîü וÖÃÖeêú «üÖ¸üÖ ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö eêú »ÖÖêgÖ ×´Ö»Öeú¸ü ‹eú ÃÖ´ÖÖ•Ö ²ÖßÖÖŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ‹eú
ÃÖÖ£Ö eúÖµÖÔ eú¸üŸÖê Æïü… µÖÆü ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ †ÖÙ£Öeú, ŸÖeúßÖßeúß, ÃÖÖ´ÖÖוÖeú †Öî¸ü ¸üÖ•ÖßÖßןÖeú ŸÖÖeúŸÖÖë
eúÖ ‹eú ÃÖÓµÖÖê•ÖßÖ Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ˆ¯ÖµÖÖêgÖ †ŒÃÖ¸ü †ÖÙ£Öeú ¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ×eúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü,
†£ÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖÏŸµÖdÖ ×ßÖ¾Öê¿Ö, ¯ÖæÓ•Öß ¯ÖϾÖÖÆü, ¯ÖϾÖÖÃÖ †Öî¸ü ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß eêú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü eêú
´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¸üÖ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¾ÖgÖÔ †ÓŸÖ¸üÖÔü™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ†Öë ´Öë ‹eúßeú¸ühÖ…
(™üÖò´Ö •Öß ¯ÖÖ´Ö¸ü) ™üÖò´Ö •Öß eúÖ™üÖê ÃÖÓãÖÖßÖ (Cato Institute eêú ¯ÖÖ´Ö¸ü Tom G.
Palmer)- "¾ÖÖßeú¸ühÖ" eúÖê ×ßÖ´ßÖ ºþ¯Ö ´Öë ¯Ö׸ü³ÖÖ×ÂÖŸÖ eú¸üŸÖê Æîü, "ÃÖß´ÖÖ†Öë eêú ¯ÖÖ¸ü ×¾Ö×ßÖ´ÖµÖ
¯Ö¸ü ¸üÖ•µÖ ¯ÖÏןֲÖÓ¬ÖÖë eúÖ ·ÆÖÃÖ µÖÖ ×¾Ö»ÖÖê¯ÖßÖ †Öî¸ü ‡ÃÖeêú ¯Ö׸ühÖÖ´Ö Ã¾Öºþ¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö Æãü†Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßÖ
†Öî¸ü ×¾Ö×ßÖ´ÖµÖ eúÖ ŸÖß¾ÖÎ ‹eúßeéúŸÖ †Öî¸ü •Ö×™ü»Ö ×¾ÖÀ¾ÖßָüßµÖ ŸÖÓ¡Ö…"6
µÖÆü †£ÖÔ¿ÖÖ×áֵÖÖë eêú «üÖ¸üÖ ¤üß gÖ‡Ô ÃÖÖ´ÖÖßµÖ ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ Æîü, †ŒÃÖ¸ü ÁÖ´Ö ×¾Ö³ÖÖ•ÖßÖ eêú
×¾Ö¿¾ÖßָüßµÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü eêú ºþ¯Ö ´Öë †×¬Öeú ÃÖÖ¬ÖÖ¸ühÖ ºþ¯Ö ÃÖê ¯Ö׸ü³ÖÖ×ÂÖŸÖ eúß •ÖÖŸÖß Æîü…

15

 "£ÖÖò´ÖÃÖ ‹»Ö. ±ÏúÖ‡›ü´ÖîßÖ (Thomas L. Friedman) ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú 'ÃÖ¯ÖÖ™ü' ÆüÖêßÖê eêú
¯ÖϳÖÖ¾Ö eúß •ÖÖÓ“Ö eú¸üŸÖê Æïü †Öî¸ü ŸÖeÔú ¤êüŸÖê Æïü ×eú ¾ÖÖßeéúŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü (Globalized trade),
†Ö‰ú™üÃÖÖêÚÃÖgÖ (outsourcing), †Ö¯ÖæÙŸÖ eêú ÁÖÓéfÖ»ÖßÖ (supply chaining), †Öî¸ü
¸üÖ•ÖßÖßןÖeú ²Ö»ÖÖë ßÖê ¤ãü×ßÖµÖÖ eúÖê ²ÖêÆüŸÖ¸ü †Öî¸ü ²Ö¤üŸÖ¸ü, ¤üÖßê ÖÖë ºþ¯ÖÖë ´Öë ãÖÖµÖß ºþ¯Ö ÃÖê ²Ö¤ü»Ö פüµÖÖ
Æîü… ¾Öê µÖÆü ŸÖeÔú ³Öß ¤êüŸÖê Æïü ×eú ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß gÖ×ŸÖ ²ÖœÍü ¸üÆüß Æîü †Öî¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓgÖšüßÖ ŸÖ£ÖÖ
eúÖµÖÔ¯ÖÏhÖÖ»Öß ¯Ö¸ü ‡ÃÖeúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ²ÖœÍüŸÖÖ Æüß •ÖÖ‹gÖÖ…"7
"ßÖÖ‹´Ö “ÖÖê´ÖÃeúß eúÖ ŸÖeÔú Æîü ×eú ÃÖî¨üÖÛߟÖeú ºþ¯Ö ´Öë ¾ÖÖßeú¸ühÖ ¿Ö²¤ü eúÖ ˆ¯ÖµÖÖêgÖ,
†ÖÙ£Öeú ¾ÖÖßeú¸ühÖ (economic globalization) eêú ßÖ¾Ö ˆ¤üÖ¸ü ºþ¯Ö eúÖ ¾ÖhÖÔßÖ eú¸üßÖê
´Öë ×eúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…"8
"Æü´ÖÔßÖ ‡Ô. ›êü»Öß (Herman E.Daly) eúÖ ŸÖeÔú Æîü ×eú eú³Öß eú³Öß †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒßµÖeú¸ühÖ
†Öî¸ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ ¿Ö²¤üÖë eúÖ ˆ¯ÖµÖÖêgÖ ‹eú ¤æüÃÖ¸êü eêú ãÖÖßÖ ¯Ö¸ü ×eúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü »Öê×eúßÖ
†Öî¯Ö“ÖÖ׸üeú ºþ¯Ö ÃÖê ‡ßÖ´Öë ´ÖÖ´Öæ»Öß †ÓŸÖ¸ü Æîü… ¿Ö²¤ü '†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒßµÖeú¸ühÖü' ¿Ö²¤ü eúÖ ˆ¯ÖµÖÖêgÖ
†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Öî¸ü ÃÖÓ׬ֵÖÖë †Öפü eêú ´ÖÆüŸ¾Ö eúÖê ¯ÖϤüÙ¿ÖŸÖ eú¸üßÖê eêú ×»Ö‹ ×eúµÖÖ
•ÖÖŸÖÖ Æîü… †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ eúÖ †£ÖÔ Æîü ¸üÖ™ÒüÖë eêú ²Öß“Ö…"9
†´Öê׸üeúÖ eêú ‹eú ¯Öæ¾ÖÔ ×¾Ö¤êü¿Ö ´ÖÓ¡Öß ›üÖò. ÆêüßÖ¸üß ×eúØÃÖgÖ¸ü ßÖê †¯ÖßÖê ‹eú ¾µÖÖfµÖÖßÖ eêú
ºþ¯Ö ´Öë eúÆüÖ £ÖÖ - "³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ¾ÖßÖãŸÖ: †´Öê׸üeúß ¤ü²Ö¤ü²Öê eúÖ Æüß ¯ÖµÖÖÔµÖ¾ÖÖ“Öß Æîü… µÖÆü
þÖÖ³ÖÖ×¾Öeú Æüß Æîü ×eú ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ¤êü¿Ö †´Öê׸üeúÖ eúß ˆ¯Ö»ÖÛ²¬ÖµÖÖë eúÖê ¤êüfÖŸÖê Æãü‹ ˆÃÖeúÖ
†ßÖãÃÖ¸ühÖ eú¸êü… †´Öê׸üeúÖ ßÖê †eæúŸÖ ¬ÖßÖ †Ù•ÖŸÖ ×eúµÖÖ Æîü, ¯ÖÑæ•Öß eúß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ²ÖœüÖ‡Ô Æîü,
ßÖ¾ÖßßÖ ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß ×¾Öeú×ÃÖŸÖ eúß Æîü †Öî¸ü †ßÖ×gÖßÖŸÖ ¯ÖÏeúÖ¸ü eúß ¾ÖßÖã†Öë ‹¾ÖÓ ÃÖê¾ÖÖ†Öë eêú ×»Ö‹
²ÖÖ•ÖÖ¸ü ²ÖßÖÖµÖÖ Æîü… ±ú»ÖŸÖ: ¯ÖæhÖÔ ¸üÖê•ÖgÖÖ¸ü, »ÖgÖÖŸÖÖ¸ü ²ÖœüŸÖß ¾ÖÖßÖ×¾Öeú ´Ö•Ö¤æü¸üß, ˆ¢Ö¸üÖê¢Ö¸ü
¾Ö¬ÖÔ´ÖÖßÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üeúŸÖÖ ´Öã¦üÖÛñúŸÖß eúß ×ßÖ´ßÖ¤ü¸ü, †×¬ÖeúÖ׬Öeú ÃÖ´Öéרü †Öî¸ü ×ßÖ¸üߟָü †ÖÙ£Öeú
ÃÖÓ¾Öéרü eúß †Öê¸ü ²ÖœÍü ¸üÆüÖ Æîü… וÖÃÖ ¯ÖÏeúÖ¸ü ³Öæ´ÖÓ›ü»Ößeú¸ühÖ eúÖ ×¯Ö”û»ÖÖ ¤üÖî¸ü ײÖÎ×™ü¿Ö ßÖêŸÖéŸ¾Ö ´Öë

16

“Ö»ÖÖ £ÖÖ ˆÃÖß ¯ÖÏeúÖ¸ü ¾ÖŸÖÔ´ÖÖßÖ ¤üÖî¸ü eêú ×»Ö‹ †´Öê׸üeúß ßÖêŸÖéŸ¾Ö †¯Ö׸üÆüÖµÖÔ Æîü… ÃÖÓÃÖÖ¸ü eúÖê
†´Öê׸üeúß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë, ´Ö滵ÖÖë †Öî¸ü •Öß¾ÖßÖ¿Öî»Öß eúÖê †¯ÖßÖÖßÖÖ Æüß ¯Ö›êügÖÖ, ˆÃÖeêú ÃÖÖ´ÖßÖê eúÖê‡Ô †ßµÖ
×¾Öeú»¯Ö ßÖÆüà…"10
‡ÃÖÃÖê †´Öê׸üeúÖ eúÖ †ÖÙ£Öeú ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö †Öî¸ü ¾µÖÖ¯ÖeúŸÖÖ Ã¯Ö™ü ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü פüfÖÖ‡Ô ¤êüŸÖß Æîü…
‹eú †´Öê׸üeúß ¯Ö¡ÖeúÖ¸ü ™üÖò´ÖÃÖ ‹»Ö. ×±Ïú›êü´ÖêßÖ ßÖê eúÆüÖ Æîü - "³Öæ´ÖÓ›ü»Ößeú¸ühÖ eúß †¯ÖßÖß ¯ÖÏ´ÖãfÖ
ÃÖÓÃeéú×ŸÖ Æîü, וÖÃÖ eúÖ¸ühÖ ˆÃÖeúß ¯ÖϾÖé×¢Ö ÃÖ´Öºþ¯Ö ²ÖßÖßÖê eúß Æîü… ÃÖÖÓÃeéúןÖeú ¥üÛ™ü ÃÖê eúÆëü ŸÖÖê,
¯ÖæhÖÔŸÖµÖÖ ßÖ ÃÖÆüß ´ÖãfµÖŸÖ: ³Öæ´ÖÓ›ü»Ößeú¸ühÖ eúÖ †£ÖÔ †´Ö׸üeúßeú¸ühÖ ×²ÖgÖ ´Öî´ÃÖ ÃÖê ×´Öeúß ´ÖÖ‰úÃÖ
ŸÖeú - ×¾Ö¿¾Ößָ ´Öë ¯ÖÏÃÖÖ¸ü eú¸üßÖÖ Æîü…ü"11
‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ †ÃÖ¸ü ÃÖÖÓÃeéúןÖeú, †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ßָü ŸÖeú ¯ÖÆÑüã“ÖÖ Æîü
וÖÃÖÃÖê ßÖµÖß ˆ¯Ö³ÖÖêeúŸÖÖ ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖ •Öß´Ö Æãü†Ö Æîü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ ‹eú ‹êÃÖß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ Æîü •ÖÖê ¤êü¿Ö eúß ÃÖß´ÖÖ†Öë eêú ²ÖÖÆü¸ü ¤êü¿Ö eúß †ÖÙ£Öeú
³Öæ×´ÖeúÖ ´Ö•Ö²ÖæŸÖ eú¸üŸÖß Æîü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Öî¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü dÖê¡ÖÖëeúÖê ´ÖãŒŸÖ eú¸üeúê … ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß µÖÆü
¯ÖÏ×eÎúµÖÖ 20 ¾ÖßÓ ÃÖ¤üß eúß †ÓŸÖ †Öî¸ü 21 ¾Öà ÃÖ¤üß eêú ¿Öã¹ý†ÖŸÖ eêú ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖÏfÖ¸üŸÖÖÃÖê ÃÖÖ´ÖßÖê
†ÖµÖß… µÖãßÖÖê gÖò™ü ×¾Ö¿¾Ö ²Öïeú †Öפü ÃÖÓgÖšüßÖÖë eúÖ ÃÖ²ÖÃÖê ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæhÖÔ ˆ§êü¿µÖ µÖÆü £ÖÖ ×eú ×¾Ö¿¾Ö eêú
ÃÖ³Öß ¤êü¿ÖÖëeêú ²Öß“Ö ÃÖ³Öß ¯ÖÏeúÖ¸ü eêú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ײÖßÖÖ ×eúÃÖß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ÃÖê ÃÖ´¯Ö®Ö ÆüÖê… ‡ÃÖ×»Ö‹
‡ßÖ ÃÖÓgÖšüßÖÖë eúß †Öê¸ü ÃÖê ×ßÖ•Ößeú¸ühÖ (Privatization) ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ (Liberalization)
†Öî¸ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ (Globalization) eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ¿Öã¹ý eúß gÖ‡Ô…
¤æü¸üÃÖÓ“ÖÖ¸ü dÖê¡Ö ´Öë Æãü‡Ô eÎúÖ×ßŸÖ ÃÖê ¤êü¿ÖÖë eêú ²Öß“Ö eúß ¤æü¸üß eú´Ö Æãü‡Ô Æîü… ÃÖ´ÖÖ•Ö eúÖê ÃÖæ“ÖßÖÖ
†Öî¸ü –ÖÖßÖ׬ÖÛšüŸÖ ²ÖßÖÖßÖê ´Öë ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ²ÖÆãüŸÖ ²Ö›Íüß ³Öæ×´ÖeúÖ Æîü… ´ÖãŒŸÖ †Öî¸ü ˆ¤üÖ¸ü
†£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúÖ Ã¾Öºþ¯Ö ¾µÖÖ¯Öeú Æãü†Ö Æîü… ¾µÖÖ¯Öeú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eêú þֺþ¯Ö ßÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü
†¯ÖßÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ›üÖ»ÖÖ Æîü וÖÃÖÃÖê ³ÖÖÂÖÖ, ¸üÆüßÖÃÖÆüßÖ (¾Öê¿Ö³ÖæÂÖÖ) †Öî¸ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ´Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö †Ö ¸üÆêü

17

Æîü… •Öß¾ÖßÖ¿Öî»Öß †Öî¸ü •Öß¾ÖßÖ´Ö滵ÖÖë ¯Ö¸ü ÆüÖê ¸üÆêü ¯ÖϳÖÖ¾Ö †¯ÖßÖÖ ‹eú †»ÖgÖ †Ûß֟¾Ö ¸üfÖŸÖê Æïü
‡ÃÖ×»Ö‹ ˆßÖeúÖ †¬µÖµÖßÖ, †Öî¸ü ´Ö滵ִÖÖ¯ÖßÖ eú¸üßÖÖ †Ö¾Ö¿µÖeú ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü…
"›üÖò. ´ÖÖ¬Ö¾Ö ÃÖÖêßÖ™üŒeêú •Öß ßÖê ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ Ã£Öæ»Ö †£ÖÔ ²ÖŸÖ»ÖÖŸÖê Æãü‹ eúÆüÖ Æîü,
ÃÖ´¯ÖæhÖÔ ×¾Ö¿¾Ö ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖßÖ¾Ö •ÖÖ×ŸÖ eêú †¯ÖßÖê dÖê¡Ö, •ÖÖןÖ, ¬Ö´ÖÔ, ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ™Òü eêú ÃÖß×´ÖŸÖ
¤üÖµÖ¸êü ÃÖê ×ßÖeú»Öeú¸ü ×¾Ö¿¾Ö´ÖÖßÖ¾Ö eêú ºþ¯Ö ´Öë ×¾ÖßÖÖ¸ü Æüß ¾ÖÖßeú¸ühÖ Æîü…"12
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ²ÖÆãü†ÖµÖÖ´Öß ºþ¯Ö ›üÖò. ´ÖÖ¬Ö¾Ö ÃÖÖêßÖ™üŒeêú•Öß ßÖê ×eúµÖÖ Æïü…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ †Ö¤ü¿ÖÔ ºþ¯Ö •ÖîÃÖÖ Æîü ¾ÖîÃÖÖ †¯Öê×dÖŸÖ ³Öß Æîü… •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü eÎúÖÓ×ŸÖ †Öî¸ü
¾Öî–ÖÖ×ßÖeú ¯ÖÏgÖ×ŸÖ ÃÖê ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö eúÖê ‹eú 'gÖÏÖ´Ö' •ÖîÃÖÖ Ã¾Öºþ¯Ö †ÖµÖÖ Æîü… •ÖîÃÖê gÖÏÖ´Ö ´Öë ‘Ö×™üŸÖ
‘Ö™üßÖÖ ¤æüÃÖ¸êü dÖhÖ ´Öë ¯Öæ¸êü gÖÖÑ¾Ö ´Öë ±îú»ÖŸÖß Æîü ˆÃÖß ¯ÖÏeúÖ¸ü ×¾Ö¿¾Ö eêú ‹eú eúÖêßÖê ´Öë ‘Ö×™ŸÖ eúÖê‡Ô ³Öß
‘Ö™üßÖÖ ¤æüÃÖ¸êü Æüß dÖhÖ ´Öë ¾ÖîÛ¿¾Öeú ºþ¯Ö »ÖêŸÖß Æîü… ¤êü¿Ö eúß ÃÖß´ÖÖ †£ÖÔÆüßßÖ ÆüÖê gÖ‡Ô Æîü… †Öî¸ü ‘Ö¸ü ´Öë
²Öîšêü ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö eúÖ ¤ü¿ÖÔßÖ ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü - –ÖÖßÖ, ÃÖæ“ÖßÖÖ †Öî¸ü ´ÖÖßÖ¾ÖŸÖÖ eúÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü Æãü†Ö Æîü… ¤æüÃÖ¸üß
ŸÖ¸ü±ú ¯ÖæÑ•Öß¾ÖÖ¤ü ³Öß ˆ³Ö¸üeú¸ü ÃÖÖ´ÖßÖê †ÖµÖÖ Æîü…
‡ÃÖÃÖê ×¾ÖeúÃÖßÖ¿Öᯙ ¤êü¿ÖÖë eúß ßÖîÃÖÙgÖeú ÃÖ´¯Ö×¢Ö ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üß ÃÖÓeú™ü †Ö ¯Ö›üÖ Æîü ŒµÖÖë×eú,
¿ÖÛŒŸÖ¿ÖÖ×»Ö ¤êü¿Ö ˆÃÖ ÃÖ´¯Ö×¢Ö ¯Ö¸ü †Ö‘ÖÖŸÖ eú¸ü ¸üÆêü Æîü…
"ŸÖßÃÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ¤êü¿Ö ŸÖÖê gÖ¸üß²Ö Æîü… ŠúhÖ †¤üÖ eú¸üßÖê eúß dÖ´ÖŸÖÖ ˆßÖ´Öë ßÖÆüà Æïü…
ˆßÖÃÖê eúÆüÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ×eú †gÖ¸ü †Ö¯Ö ŠúhÖ †¤üÖ eú¸üßÖê eúß dÖ´ÖŸÖÖ ßÖ ¸üfÖŸÖê ÆüÖê, ŸÖÖê ‡ÃÖeúÖ
†£ÖÔ µÖê Æãü†Ö ×eú †Ö¯Öeúß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÃÖ±ú»Ö ¸üÆüß… †²Ö †Ö¯Öeúßü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü
»ÖÖßÖê eêú ×»Ö‹ †Ö¯ÖeúÖê Æü´ÖÖ¸üß ²ÖÖŸÖ ´ÖÖßÖßÖß ÆüÖêgÖß… Æü´ÖÖ¸üß ²ÖÖŸÖ ´ÖÖßÖßÖÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö †Ö¯Öeúß
†ÖÙ£Öeú, ÃÖÖ´ÖÖוÖeú, ÃÖÖÓÃeéúןÖeú ŸÖ£ÖÖ ¬ÖÖÙ´Öeú ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ²Ö¤ü»ÖßÖê eêú ×»Ö‹ ŸÖîµÖÖ¸ü ÆüÖßê ÖÖ…"13
‡ÃÖeúÖ †£ÖÔ µÖÆü Æãü†Ö eúß, ¿ÖÛŒŸÖ¿ÖÖ»Öß ¤êü¿Ö †¯ÖßÖÖ †ÖÙ£Öeú ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö gÖ¸üß²Ö ¤êü¿ÖÖë ¯Ö¸ü
›üÖ»Ö ¸üÆêü Æîü †Öî¸ü †¯ÖßÖÖ ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü eú¸üßÖê ´Öë ÃÖ±ú»Ö ÆüÖê ¸üÆêü Æïü …

18

1.3 ¾ÖÖßqú¸üÖ †Öî¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê †ÖÙ£Öqú, ÃÖÖ´ÖÖוÖqú Ã֑¤ü³ÖÔ :
"›êü×¾Ö›ü •Öß. ´ÖêµÖÃÖÔ ßÖê †´Ö¸üßeúß ÃÖ´ÖÖ•Ö eúß ×¾Ö›Óü²ÖßÖÖ ¯Ö¸ü †ßÖãÃÖÓ¬ÖÖßÖ eú¸üŸÖê Æãü‹ ×»ÖfÖÖ
Æîü ×eú "†²Ö Æü´Ö †¯ÖßÖß †Ö´Ö¤üßÖß ¤ãügÖãßÖß eú¸ü »ÖëgÖê, ¯ÖîÃÖê ÃÖê ¤ãügÖãßÖß “Öß•Öë fÖ¸üߤü ¯ÖÖ‹ÓgÖê … Æü´ÖÖ¸êü
µÖÆüÖÑ ‹ÃÖ¯ÖÏêÃÖÖê eúÖò±úß ÆüÖêgÖß, ¾Ö»›Ôü¾ÖÖ‡Ô›ü ¾Öê²Ö ÆüÖêgÖÖ, fÖê»ÖÖë eêú ¾ÖÖÆüßÖ ÆüÖëgÖê, •µÖÖ¤üÖ ÃÖê •µÖÖ¤üÖ
ײÖfÖ¸üŸÖê ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖëgÖê… eú´Ö ÃÖê eú´Ö ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖeú ¯ÖÏןֲ֨üŸÖÖ ÆüÖêgÖß… ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸üeú ŸÖÖî¸ü
¯Ö¸ü eú´Ö ÃÖê eú´Ö ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ÃÖã¸üdÖÖ ÆüÖêgÖß… •µÖÖ¤üÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö ÆüÖëgÖê… •µÖÖ¤üÖ ÃÖê •µÖÖ¤üÖ †ßÖîןÖeú
²Ö““Öê ÆüÖëgÖê…"14
‡ÃÖÃÖê µÖÆü ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æïü ×eú, ¯ÖîÃÖÖë ÃÖê Æü´Ö Æü¸ü ŸÖ¸üÆü eúß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯ÖÖ ÃÖeúŸÖê Æî ¯Ö¸ÓüŸÖã
ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖßÖ ßÖÆüß… ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ãÖÖßÖ ³Ö»Öê Æüß ˆÑ“ÖÖ ×¤üfÖÖ‡Ô ¤êü ¯Ö¸üߟÖã ˆÃÖeúÖ fÖÖêfÖ»ÖÖ¯ÖßÖ ˆŸÖßÖÖ
•µÖÖ¤üÖ gÖÆü¸üÖ ÆüÖêgÖÖ… ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸üeú †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ¯ÖÏןִÖÖ ×•ÖŸÖßÖß ²ÖßÖŸÖß ×¤üfÖêgÖß ˆŸÖßÖß Æüß
ײÖgÖ›êügÖß †Öî¸ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eêú ´Ö滵ÖÖë eúÖê šëüÃÖ ¯ÖÆÑüã“ÖêgÖß…
"´ÖêµÖÃÖÔ eêú ¿Ö²¤üÖë ´Öë µÖÆü 'ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ´ÖÓ¤üß' eúÖ ¤üÖî¸ü Æîü µÖÆü ´ÖÖî•Öæ¤üÖ ßÖ¾µÖ-ˆ¤üÖ¸üŸÖÖ¾ÖÖ¤üß
'†ÖÙ£Öeú ×¾ÖeúÖÃÖ' eêú ÃÖÖ£Ö ²ÖßÖß ¸üÆêügÖß… Æü´Öë •µÖÖ¤üÖ ŸÖßÖf¾ÖÖÆëü ×´Ö»ÖëgÖß, ²ÖêÆüŸÖ¸ü ׿ÖdÖÖ ×´Ö»ÖêgÖß,
¯ÖÆü»Öê eúß ŸÖã»ÖßÖÖ ´Öë Æü´Ö þÖÃ£Ö ÆüÖëgÖê… ŸÖê•Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ÆüÖêgÖÖ, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ•ÖßÖeú ¯Ö׸ü¾ÖÆüßÖ ÆüÖêgÖÖ, Æü´ÖÖ¸üß
†Ö´Ö¤üßÖß ¤ãügÖãßÖß ÆüÖê •ÖÖ‹gÖß, ØeúŸÖã ‡ÃÖÃÖê ³Öß Æü´ÖÖ¸üß ‡“”ûÖ‹Ó ¿ÖÖÓŸÖ ßÖÆüà ÆüÖëgÖß…"15
¾ÖÖßeú¸ühÖ ßÖê ´ÖÖßÖ¾Ö eúß ‡“”ûÖ†Öë eúÖê †ÃÖß´Ö eú¸ü פüµÖÖ Æîü ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÆü ²ÖÃÖ ¤üÖî›ü
¸üÆüÖ Æîü- ‡ÃÖ ¤üÖî›üÍ ´Öë ˆÃÖßÖê ¸üÖßÖê ´Öë ŒµÖÖ fÖÖêµÖÖ †Öî¸ü ŒµÖÖ ¯ÖÖµÖÖ Æîü, ˆÃÖßÖê ŒµÖÖ ÃÖßfÖÖ †Öî¸ü ŒµÖÖ
”ûÖê›üÍÖ Æîü ‡ÃÖß eúÖ †¬µÖµÖßÖ ‡ÃÖ †ßÖãÃÖÓ¬ÖÖßÖ eúÖ ´Öæ»Ö ÆêüŸÖã Æîü…
"•ÖgÖ¤üßÀ¾Ö¸ü “ÖŸÖã¾Öì¤üß ßÖê †¯ÖßÖß ×eúŸÖÖ²Ö '³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ: g»ÖÖê²Ö»Ö´Öß×›üµÖÖ †Öî¸ü
´Öß×›üµÖÖ ×ÃÖ¨üÖߟÖeúÖ¸'ü ´Öë g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ eêú ¯Ö׸ühÖÖ´ÖÖë ¯Ö¸ü ¯ÖÏeúÖ¿Ö ›üÖ»ÖÖ Æîü… g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ
eúß “Ö´Öeú †Öî¸ü ™üß¾Öß “ÖîßÖ»ÖÖë eúß †ÖÓ¬Öß ßÖê ÃÖÖê“ÖßÖê eêú ÃÖ³Öß ˆ¯Öeú¸ühÖÖë eúÖê eãÓú¤ü eú¸ü פüµÖÖ Æîü,
eãú”û dÖhÖ eêú ×»Ö‹ µÖפü eúÖê‡Ô †Ö»ÖÖê“ÖßÖÖŸ´Öeú ×¾Ö“ÖÖ¸ü †ÖŸÖÖ ³Öß Æîü ŸÖÖê †gÖ»Öê Æüß dÖhÖ ˆÃÖeêú

19

¯ÖÏ×ŸÖ †ßÖÖãÖÖ ¯Öî¤üÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü… g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ ßÖê ´ÖÖßÖ¾Ö-´ÖÛßÖÂeú eúÖê ÃÖÓ¿ÖµÖ †Öî¸ü
†×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ÃÖê ³Ö¸ü פüµÖÖ Æîü… †²Ö Æü´Öë ×eúÃÖß ¯Ö¸ü ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ßÖÆüà ¸üÆüÖ ÃÖÖ¸êü ×ßÖµÖ´Ö †Öî¸ü eúÖßÖæßÖ
²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü Æü´Öë µÖÆüß ÃÖÓeêúŸÖ ¤êü ¸üÆêü Æïü ×eú †¯ÖßÖê ¯Ö›üÖêÃÖß ¯Ö¸ü ßÖ•Ö¸ü ¸üfÖÖê, ˆÃÖ ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ´ÖŸÖ
eú¸üÖê… †Ö¯Öeêú ¯ÖÖÃÖ •ÖÖê ²ÖîšüÖ Æîü ˆÃÖÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆüÖê, ˆÃÖÃÖê ÃÖÓ¯ÖeÔú, ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü fÖÖßÖ-¯ÖÖßÖ ´ÖŸÖ eú¸üÖê…
×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ †Öî¸ü †ÖãÖÖ ÃÖê ³Ö¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ ´Öë ÃÖÓ¿ÖµÖ †Öî¸ü †×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ eúß †ÖÓ¬Öß ‡ÃÖ eú¤ü¸ü “Ö»Ö
×ßÖeú»Öß Æîü ×eú †²Ö ¯ÖÏŸµÖêeú ¤êü¿Ö ´Öë ¯ÖÏŸµÖêeú ¾µÖÛŒŸÖ ¯Ö¸ü ßÖ•Ö¸ü ¸üfÖß •ÖÖ ¸üÆüß Æîü… ¯ÖÏŸµÖêeú ¤êü¿Ö eúß
´Öã¦üÖ eúÖ ´Öæ»µÖ ‘Ö™üÖ Æîü, †gÖ¸ü ×eúÃÖß ´Öã¦üÖ eúÖ ´Öæ»µÖ ßÖÆüà ‘Ö™üÖ Æîü ŸÖÖê ¾ÖÆü Æîü †´Öê׸üeúß ›üÖò»Ö¸ü…"
"g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ eúÖ ¸üÖ™Òü-¸üÖ•µÖ ¯Ö¸ü´Ö¿Ö¡Öã Æîü…" µÖÆü ßÖ‡Ô ×¾Ö¿¾Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ Æîü… ‡ÃÖeúß
¬Öã¸üß Æîü 500 ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ eÓú¯Ö×ßÖµÖÖÑ ×•ÖßÖeúÖ ÃÖÖ¸üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¯Ö¸ü ×ßÖµÖÓ¡ÖhÖ Æîü… ‡ßÖ eÓú¯Ö×ßÖµÖÖë
eúÖ ÃÖÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ ¯Ö¸ü ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö Æîü… †´Öê׸üeúÖ eúß †ÃÃÖß ±úßÃÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú µÖê ´ÖÖ×»Öeú Æîü…
¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ eúÖ †ßÖãeú¸ühÖ eú¸üßÖê eêú eúÖ¸ühÖ ÃÖÖ¸üß ¤ãü×ßÖµÖÖ ´Öë ²ÖêeúÖ¸üß ´Öë ŸÖê•Öß ÃÖê
²ÖœÍüÖêŸÖ¸üß ÆüÖê ¸üÆüß Æîü… g»ÖÖê²Ö»ÖÖ‡•Öê¿ÖßÖ eêú ºþ¯Ö ´Öë ßÖ¾µÖ-ˆ¤üÖ¸üŸÖÖ¾ÖÖ¤ü ¾ÖßÖãŸÖ: ´ÖßÖÖê¸Óü•ÖßÖ, ÃÖæ“ÖßÖÖ
ŸÖeúßÖßeú eúß †ÖÓ¬Öß »Öêeú¸ü †ÖµÖÖ Æîü…"16
´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Öî¸ü ¯ÖÑæ•Öß¾ÖÖ¤ü ßÖê ¯Öæ¸üê ÃÖ´ÖÖ•Ö eúÖ †ÖÙ£Öeú †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖeú ºþ¯Ö
²Ö¤ü»Öeú¸ü ¸üfÖ ×¤üµÖÖ Æîü… ´ÖßÖÖê¸Óü•ÖßÖ eêú •ÖgÖŸÖ ´Öë ³Öß ¯ÖÑæו֯Ö×ŸÖ ¾ÖgÖÔ †¯ÖßÖÖ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö •Ö´ÖÖ‹ ²ÖîšüÖ
Æîü… Æü´ÖÖ¸üß ÃÖÓÃeéúןÖ, ¸üÆüßÖ-ÃÖÆüßÖ, fÖÖßÖ-¯ÖÖßÖ †Öî¸ü µÖÆüÖÑ ŸÖeú eúß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ×ßÖhÖÔµÖ »ÖêßÖê eúß
¿ÖÛŒŸÖ ¯Ö¸ü ³Öß ™üß.¾Öß. †Öî¸ü ÃÖî™êü»ÖÖ‡Ô™ü “ÖîßÖ»ÖÖë eúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö Æîü… µÖê ÃÖÓ“ÖÖ¸ü´ÖÖ¬µÖ´Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúß
¿ÖÛŒŸÖµÖÖë eêú †ßÖãÃÖÖ¸ü eúÖµÖÔ eú¸üŸÖê Æîü… "ÁÖß. †™ü»ÖײÖÆüÖ¸üß ¾ÖÖ•Ö¯ÖêµÖß•Öß ßÖê ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ eúÖê
†´Öê׸üeúÖ •ÖîÃÖê eãú”û ¤êü¿ÖÖë eêú «üÖ¸üÖ ´ÖãßÖÖ±ê eêú ×»Ö‹ ²ÖßÖÖµÖÖ gÖµÖÖ ‹eú ŸÖÓ¡Ö ²ÖŸÖÖµÖÖ •ÖÖê
¯ÖÑæ•Öß¾ÖÖפüµÖÖë eêú ×»Ö‹ ´ÖãßÖÖ±êú eúÖ ´ÖÖ¬µÖ´Ö Æîü… ˆßÆüÖëßÖê ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ Æüß ˆ¢Ö¸ü †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ eêú
•Öß´Ö eúÖ eúÖ¸ühÖ ²ÖŸÖÖµÖÖ… וÖÃÖßÖê ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ¾ÖÖ¤ü eúÖê •Öß´Ö ×¤üµÖÖ… ˆßÆüÖëßÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ ×eú
³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ˆ¢Ö¸ü †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ eúÖ ‹eú ²ÖÖîרüeú eúdÖ Æïü… ˆßÆüÖëßÖê eú×¾ÖŸÖÖ eúÖê ´ÖÖßÖ¾Ö
ÃÖ´ÖÖ•Ö eúß ¤êüßÖ eúÆüÖ •ÖÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö eúß eúÖêfÖ ÃÖê ¯Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖß Æîü…
20

 ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ eúß •Ö›ëü ˆßÆüÖëßÖê ¯ÖÏÖ“ÖßßÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ´Öë fÖÖê•Öß †Öî¸ü eúÆüÖ eúß
Æü´ÖÖ¸üß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ "¾ÖÃÖã¬Öî¾Ö eãú™ãü´²Öeú´Ö" eúÖê †¯ÖßÖê †ß¤ü¸ü ÃÖ´ÖÖ×ÆüŸÖ eú¸üeêú ÃÖ¤üÖ ÃÖê “Ö»Öß Æîü
‡ÃÖ×»Ö‹ ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë eúÖê‡Ô ßÖ‡Ô ÃÖÓeú»¯ÖßÖÖ ßÖÆüà Æîü, †×¯ÖŸÖã µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ ¯ÖÏÖ“ÖßßÖ
¯Ö¨ü×ŸÖ Æîü…"17
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß µÖÆü ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ÃÖפüµÖÖë ÃÖê “Ö»Öß †Ö ¸üÆüß Æîü… µÖÆü ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸üeú,
ÃÖÖ´ÖÖוÖeú, ÃÖÖÓÃeéúןÖeú ‘Ö™üßÖÖ†Öë eúÖ †Öî¸ü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ eúÖ ßÖŸÖß•ÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê »ÖÖ³Ö †Öî¸ü ÆüÖ×ßÖ
¤üÖêßÖÖÓê ÆüÖêŸÖê Æïü, ¯ÖÏןÖï֬ÖÖÔ eêú eúÖ¸ühÖ ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ eúÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ˆÃÖê ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö eêú Æü¸ü dÖê¡Ö
eúÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü ‘Ö¸ü ²Öîšêü ×´Ö»Ö •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖÖ£Ö ´Öë gÖãhÖ¾Ö¢ÖÖ ³Öß… ¯Ö¸ü µÖÆü ²ÖÖŸÖ Æü¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü ¯Ö¸ü »ÖÖgÖæ
ßÖÆüà ÆüÖêŸÖß…
¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ‡ÃÖ ¤üÖî¸ü ´Öë ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö eúß ßÖ•Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ ¯Ö¸ü Æîü ŒµÖÖë×eú ˆßÖeúß ßÖ•Ö¸ü ´Öë
³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›ÍüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ †¯ÖßÖê ¯ÖÏ“ÖÖ¸üŸÖÓ¡Ö eêú ˆ§êü¿µÖ ÃÖê ÃÖ³Öß eú´¯Ö×ßÖµÖÖÑ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
³ÖÖÂÖÖ†ÖëeúÖ “ÖµÖßÖ eú¸ü ¸üÆüß Æïü… ‡ßÖ ³ÖÖÂÖÖ†Öë ´Öë ¯ÖÏ´ÖãfÖ Æîü ØÆü¤üß… ØÆü¤üß ³ÖÖÂÖÖ eúÖ ¯ÖϵÖÖêgÖ ×¯Ö”»Öê
¤üÖê ¤ü¿ÖeúÖë ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ ²ÖœüÍÖ Æîü…
†Ö•Ö ‡»ÖÒüÖò×ßÖeú ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë ´Öë ØÆü¤üß eúÖ ¯ÖϵÖÖêgÖ ²ÖÆãüŸÖ ¾µÖÖ¯Öeú ßָü ¯Ö¸ü ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü…
‡ÃÖ×»Ö‹ †¯ÖßÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü eúÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü-¯ÖÏÃÖÖ¸ü ²ÖœüÍÖßÖê eêú ×»Ö‹ eú´¯Ö×ßÖµÖÖÓ ØÆü¤üß eúÖ ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ eêú ×»Ö‹
¯ÖϵÖÖêgÖ eú¸ü ¸üÆüß Æîü… ¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ‡ÃÖ ¤üÖî¸ü ´Öë •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö †Öî¸ü ³ÖÖÂÖÖ †¯ÖßÖÖ ŒµÖÖ
¯ÖϳÖÖ¾Ö ”ûÖê›üÍŸÖß Æîü ? •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eúÖ ºþ¯Ö-þֺþ¯Ö eúÆüÖ ŸÖeú †¯ÖßÖÖ †Ûß֟¾Ö ²ÖßÖÖ ¯ÖÖµÖÖ
Æîü, †Öî¸ü ³ÖÖÂÖÖ eúß ³Öæ×´ÖeúÖ †¯ÖßÖÖ ŒµÖÖ Ã£ÖÖßÖ ¸üfÖŸÖß Æîü ‡ßÆüà ¯ÖÏ¿ßÖÖë eêú ˆ¢Ö¸üÖë eúß fÖÖê•Ö †Öî¸ü
†¬µÖµÖßÖ †gÖ»Öê †¬µÖÖµÖ '•ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö †Öî¸ü ³ÖÖÂÖÖ' eúÖ ´Öæ»Ö ˆ§êü¿µÖ Æîü…

21

1.4 ¾ÖÖßqú¸üÖ qêú ´ÖãsµÖ †ÓtÖ :
¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ´ÖãfµÖ eúÖ¸ühÖÖë ´Öë ¯ÖÏ´ÖãfÖ ºþ¯Ö ÃÖê ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ, †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ¾ÖÖ¤ü,
²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü µÖÆü ´Öã§êü †ÖŸÖê Æîü…
1.4.1 ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
¾ÖÖßeú¸ühÖ eúß ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë ÃÖÓ¯ÖæhÖÔ ×¾Ö¿¾Ö ‹eú ´ÖÆüÖeúÖµÖ ´ÖÓ›üß eúß ŸÖ¸üÆü ¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖ Æãü†Ö
Æîü… ³ÖÖ¸üŸÖ eúß ¥üÛ™ü ÃÖê ¤êüfÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ×¾Ö¤êü׿ֵÖÖë eúÖê ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯ÖÏŸµÖdÖ ¯ÖæÓ•Öß »ÖgÖÖßÖê eêú ×»Ö‹
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúÖê ´ÖãŒŸÖ ŸÖ£ÖÖ fÖã»ÖÖ ×eúµÖÖ gÖµÖÖ… ‡ÃÖ´Öë †ÖÙ£Öeú, ÃÖ´ÖÖוÖeú ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÖÓÃeéúןÖeú ÃÖß´ÖÖ†Öë eúÖê Æü™üÖeú¸ü »ÖêßÖ-¤êüßÖ ŸÖ£ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü eêú eãú”û ×ßÖµÖ´Ö ²ÖßÖÖ‹ gÖµÖê… ‡ÃÖ´Öë
¯Ö¸üïָü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ†Öë eêú ²Öß“Ö ÃÖ´Öß¾ÖµÖ ×eúµÖÖ gÖµÖÖ…
‡ÃÖ ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ eêú eúÖ¸ühÖ ×¾Ö¤êü׿ֵÖÖë eúÖê ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †ÖÙ£Öeú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü eú¸üßÖê
ÆêüŸÖã ¯ÖæÓ•Öß »ÖgÖÖßÖê eúß ”æû™ü ×´Ö»Ö gÖ‡Ô… †ÖµÖÖŸÖ-×ßÖµÖÖÔŸÖ eúß ÃÖ³Öß ¯ÖÖ²ÖÓפµÖÖÑ Æü™üÖßÖê ÃÖê ‹eú fÖã»ÖÖ
²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ Æãü†Ö… ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ eÓú¯Ö×ßÖµÖÖë eêú ÃÖÖ£Ö ³ÖÖ¸üŸÖ eúÖê ³Öß ×¾Ö¤êü¿Ö ´Öë ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü eú¸üßÖê
ÆêüŸÖã ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßÖ ×´Ö»Ö gÖµÖÖ…
´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ †Öî¸ü ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ eúß ßÖß×ŸÖ ßÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü †¯ÖßÖÖ †ÃÖ¸ü
פüfÖÖßÖÖ ¿Öãºþ ×eúµÖÖ… ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸üeú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ eú¸üßÖê¾ÖÖ»ÖÖë ¯Ö¸ü ³Öß ‡ÃÖeúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ×¤üfÖÖ‡Ô ×¤üµÖÖ…
†£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ßÖ‹ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖßÖ eúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêßÖê »ÖgÖÖ…
ˆŸ¯ÖÖ¤üßÖ dÖ´ÖŸÖÖ eúß ²Ö›êü ¯Öî´ÖÖßÖê ¯Ö¸ü ×¾ÖeúÖÃÖ ÆüÖêßÖê eúß ÃÖÓ³ÖÖ¾ÖßÖÖ‹Ó ³Öß •ÖÖgÖéŸÖ ÆüÖê ¸üÆüß Æîü…
´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ï֬ÖÖÔŸ´Öeú ÆüÖêßÖê eêú eúÖ¸ühÖ ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ˆŸ¯ÖÖ¤üeú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß †Öî¸ü
¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖeúÖë ´Öë eú´Ö ¤üÖ´Ö ´Öë ×´Ö»ÖßÖê¾ÖÖ»Öß, ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ eúß ¯ÖÓÃÖ¤ü ¯Ö¸ü ˆŸÖ¸üßÖê ¾ÖÖ»Öß ¾ÖßÖã ²ÖßÖÖßÖê
eúß ÆüÖê›üÍ ´Ö“Öß… †Ö•Ö ´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ eúß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ²ÖßÖ gÖ‡Ô Æîü…
×¾Ö»ÖÖ×ÃÖŸÖÖ¯ÖæhÖÔ, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖµÖãŒŸÖ •Öß¾ÖßÖ •ÖßßÖê eúß »ÖÖ»ÖÃÖÖ ßÖê •ÖÖê¸ü ¯Öeú›ÍüÖ… †Öî¸ü ‡ÃÖß´Öë
†Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ¾ÖÖ¤ü eúÖ •Öß´Ö Æãü†Ö…

22

1.4.2 †Ö¬ÖãבÖqúŸÖÖ :
†Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ¾ÖÖ¤ü ´Öë ´ÖßÖã嵅 eúÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë †ÖµÖß Æãü‡Ô Æü¸ü ßÖ‡Ô ¾ÖßÖã †¯ÖßÖß •Öºþ¸üŸÖ
»ÖgÖßÖê »ÖgÖŸÖß Æîü… ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ¾ÖÖ¤üß ²ÖÖ•ÖÖ¸üß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ßÖê ´ÖßÖã嵅 eêú ÃÖÖ´ÖßÖê “ÖeúÖ“ÖÖî¬Ö ¾ÖÖ»Öß ¸ÓügÖ-
ײָÓügÖß ¤ãü×ßÖµÖÖ eêú ×“Ö¡Ö ¯ÖÏßÖãŸÖ ×eú‹ Æîü, וÖßÆëü ¯ÖÖßÖê eêú ×»Ö‹ ¾ÖÆü ¾µÖÖeãú»Ö Æîü…
ÃÖÓ“ÖÖ¸üeÎúÖÓ×ŸÖ ßÖê ´ÖßÖã嵅 eêú ÃÖÖ´ÖßÖê ÃÖ³Öß ÃÖãfÖÖë †Öî¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë eúÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü fÖã»Ö ×eúµÖÖ
Æîü… ‡ßÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë eúÖê ¯ÖÖeú¸ü ´ÖßÖã嵅 †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ eúÖ •Öß¾ÖßÖ •Öß ¸üÆüÖ Æîü… ‡ßÖ´Öë ¸êü×›ü†Öê,
™üß.¾Öüß. ÃÖê »Öêeú¸ü ´ÖÖê²ÖÖ‡»Ö, ‡Ó™ü¸üßÖê™ü, ™êî²Ö»Öê™ü ¯Öß.ÃÖß. ŸÖeú eúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö Æîü… ´ÖÖ¬µÖ´Ö †Öî¸ü
×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖÖêÓ ´Öë †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ¾ÖÖ¤ü eúÖê †Öî¸ü †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ¾ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ßÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúÖê
¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ×eúµÖÖ Æîü…
†Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ ²ÖÆãü†ÖµÖÖ´Öß ÆüÖê gÖ‡Ô Æîü… †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö eêú Æü¸ü dÖê¡Ö ´Öë †¯ÖßÖÖ
¾µÖÖ¯Öeú ¯ÖϳÖÖ¾Ö ”ûÖê›Íü ¸üÆüß Æîü… ßÖ‹ ´Ö滵ÖÖë eêú ÃÖÖ£Ö •ÖßßÖê eúß ³Öæ×´ÖeúÖ Æîü †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ… •ÖÆüÖÑ
†Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ Æîü ¾ÖÆüÖÑ †Ö¬Öã×ßÖeú ÃÖ´ÖÖ•Ö, †ÖîªÖê×gÖeú¸ühÖ, ŸÖeúßÖßeúß ŸÖÓ¡Ö Æîü… ‡ßÖ ÃÖ²Öeêú ÃÖÖ£Ö
×¾ÖeúÖÃÖ eêú ´ÖÖgÖÔ ¯Ö¸ü •ÖÖßÖê eúÖ ¸üÖßÖÖ Æîü †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ…
†Ö•Ö וÖÃÖ †Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ ´Öë Æü´Ö •Öß¾ÖßÖµÖÖ¯ÖßÖ eú¸ü ¸üÆêü Æïü ˆÃÖeêú ³Öß ¤üÖê ¯ÖÆü»Öã Æîü… ‹eú Æîü
×¾ÖeúÖÃÖ †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üÖ ×¾ÖßÖÖ¿Ö… ¯Ö¸ÓüŸÖã ‡ßÖ ¤üÖêßÖÖë ¯ÖÆü»Öã†Öë eêú ²Öß“Ö ÃÖ´Öß¾ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖµÖÖê•ÖßÖ
eú¸üeêú †gÖ¸ü •Öß¾ÖßÖ ×•ÖµÖÖ •ÖÖ‹ ŸÖÖê ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ †Öî¸ü ×¾ÖeúÖÃÖ eêú ¸üÖßÖê fÖã»ÖŸÖê Æüß •ÖÖ‹ÓgÖê…
1.4.3 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü :
†Ö¬Öã×ßÖeúŸÖÖ eêú eúÖ¸ühÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ˆ³Ö¸üß Æîü, ±ú»Ö-±æú»Ö ¸üÆüà Æîü… ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü
eêú eúÖ¸ühÖ ¤êü¿ÖÖë eêú ²Öß“Ö ¯Öæ•Ó Öß eúÖ ´ÖãŒŸÖ ¯ÖϾÖÖÆü ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü… ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë ï֬ÖÖÔ ÆüÖêßÖê eêú eúÖ¸ühÖ
ˆÃÖ´Öê ¯ÖÖÓ¾Ö •Ö´ÖÖßÖê eêú ×»Ö‹ gÖãhÖ¾Ö¢ÖÖ eúß ³Öß •Öºþ¸üŸÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖêßÖê »ÖgÖß Æîü…
ÃÖæ“ÖßÖÖ-eÎúÖÓ×ŸÖ ßÖê “ÖÖê²ÖßÃÖÖë ‘ÖÓ™êü ×¾Ö¿¾Ö¾µÖÖ¯Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖë ´Öë †¸ü²ÖÖë-fÖ¸ü²ÖÖê ¸üÖ×¿Ö eúÖ
eúÖ¸üÖê²ÖÖ¸ü ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü… µÖÆü ÃÖ²Ö eú´ÖÖ»Ö eú´¯µÖã™ü¸ü †Öî¸ü ÃÖæ“ÖßÖÖ - ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß ´Öë †Ö‹ eÎúÖÓ×ŸÖ eúÖ
23

Æîü… †Ö•Ö eêú µÖãgÖ ´Öë ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, •ÖÖê †¯ÖßÖê †Ö¯Ö ´Öë ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ eêú ÃÖ´´ÖãfÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ´ÖÖ¬µÖ´Ö ˆÃÖeêú
×»Ö‹ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ´ÖÖ¬µÖ´Ö Æîü…
²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúß ÃÖæ“ÖßÖÖ†Öë eúÖê ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ eêú •Ö׸ü‹ ¯ÖÏê×ÂÖŸÖ ×eúµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡»ÖÒüÖ×ò ßÖeú
´ÖÖ¬µÖ´Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üßeú¸ühÖ eúß ‡ÃÖ ¯ÖÏ×eÎúµÖÖ ´Öë ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæhÖÔ ³Öæ×´ÖeúÖ ×ßÖ³ÖÖ ¸üÆêü Æîü…
"¸üÖ´Ö¿Ö¸ühÖ •ÖÖê¿Öß eúÆüŸÖê Æïü - ¤æü¸üÃÖÓ“ÖÖ¸ü ¯ÖÏÖîªÖê×gÖeúß ´Öæ»ÖŸÖ: ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖê
•Öã›Íüß Æãü‡Ô Æîü, •Ö²Ö ¤êü¿Ö ßÖê ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ eêú ¤ü¿ÖÔßÖ eúÖê þÖßeúÖ¸ü eú¸ü ×»ÖµÖÖ, ŸÖ²Ö ¿¾ÖêŸÖ ˆ¯ÖßµÖÖÃÖÖë ÃÖê
µÖÆü eîúÃÖê ˆ´´Öߤü eúß •ÖÖ ÃÖeúŸÖß Æîü ×eú ¾Öê †¯ÖßÖê ²ÖÆãü †ÖµÖÖ´Öß ´Öß×›üµÖÖ eúÖê Æü´ÖÖ¸üß •Ö´ÖßßÖ ¯Ö¸ü
ßÖÆüà »ÖÖ‹ÑgÖê? ÃÖ“Ö ²ÖÖŸÖ ŸÖÖê µÖÆü Æîü ×eú ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ ×ßÖgÖ´Ö †¯ÖßÖê ´Öß×›üµÖÖ eêú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê †¯ÖßÖÖ
¯ÖŒeúÖ ´ÖÖ»Ö fÖ¯ÖÖßÖê eêú ×»Ö‹ ¾ÖÖÓÛ”ûŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúÖ ×ßÖ´ÖÖÔhÖ eú¸ëügÖê…"19 ú
²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ eúÖ ‹eú †ÓgÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÖßeú¸ühÖ ´Öë ¤ãü×ßÖµÖÖ³Ö¸ü eúß
ÃÖÓÃeéúןֵÖÖë eêú †Ó¿Ö eúÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×¾Ö¿¾ÖÃÖÓÃeéú×ŸÖ ´ÖÖßÖ¾Öß •Öß¾ÖßÖ ¯Ö¸ü †¯ÖßÖÖ †ÃÖ¸ü
”ûÖê›ü ¸üÆüà Æîü… ÃÖÓÃeéú×ŸÖ †Öî¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ‹eú ¤æÃÖ¸êü ÃÖê •Öã›Íêü ¸üÆüŸÖê Æîü… ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü
†Öî¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë †Ö‹ ²Ö¤ü»ÖÖ¾ÖÖë eêú ¯Ö׸ühÖÖ´Ö ³Öß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖê ¸üÆüŸÖê Æîü… ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eêú ÃÖÖ£Ö
ßÖ‡Ô-¯Öã¸üÖßÖß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ‹Ñ •Öã›Íüß ¸üÆüŸÖß Æîü וÖÃÖeúÖ †ÃÖ¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ÃÖÓÃeéúןÖ
¯Ö¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eêú gÖ×hÖŸÖ ŸÖµÖ ÆüÖêŸÖê Æîü… ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö eúÖ ¤ü¯ÖÔhÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´Öë
eúÛ»¯ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü, ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖ ¯Ö׸ühÖÖ´Ö ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×ÃÖßÖê´ÖÖ, gÖߟÖ, ¯Ö™üeú£ÖÖ,
ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü, ˆ¯ÖßµÖÖÃÖ ¯Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ×±ú»´Öê, ¯ÖÏןֲ֨ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖeúÖ¸ü †¯ÖßÖß µÖãgÖßßÖ ×•Ö´´Öê¤üÖ¸üß
eúÖê ÃÖÖ´ÖßÖê ¸üfÖeú¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü eêú ²ÖœÍüŸÖê ¯ÖϳÖÖ¾Ö eêú ²Öß“Ö ³Öß †¯ÖßÖß eéú×ŸÖ «üÖ¸üÖ
¤ãü¯Ö׸ühÖÖ´ÖÖë eêú ÃÖÓeêúŸÖ ¤êüeú¸ü “ÖêŸÖßÖÖ •ÖgÖÖßÖê eúÖ eúÖµÖÔ eú¸ü ¸üÆêü Æîü… ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eúß ³ÖÖÂÖÖ ³Öß
²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü ´Öë †¯ÖßÖß ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæhÖÔ ³Öæ×´ÖeúÖ †¤üÖ eú¸ü ¸üÆüß Æîü… ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †Öî¸ü ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ eêú
²Öß“Ö ÃÖÖ´ÖÖוÖeú, †ÖÙ£Öeú, ÃÖÖÓÃeéúןÖeú ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖ´Öß¾ÖµÖ eú¸üßÖê eúÖ eúÖµÖÔ ´ÖÖ¬µÖ´Ö eú¸ü ¸üÆêü
Æîü… ‡ÃÖß eúÖ¸ühÖ ³ÖÖ×ÂÖeú ¯Ö׸ühÖÖ´Ö ³Öß ÃÖÖ´ÖßÖê †Ö ¸üÆêü Æîü…

24

 ¾ÖîÛ¿¾Öeú ßָü ¯Ö¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Öë ˆŸ¯ÖÖ¤ü eúß ×¾ÖeÎúß ÆêüŸÖã •ÖÖê ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ ÆüÖêŸÖê Æîü ˆßÖeúß ³ÖÖÂÖÖ
´Öë ²ÖÆãüŸÖ ÃÖÖ¸êü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ †Ö ¸üÆêü Æîü… •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö †Öî¸ü ³ÖÖÂÖÖ eúÖ •ÖÖê †Ö¯ÖÃÖ ´Öë ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¾ÖÆü ²ÖÆãüŸÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæhÖÔ eúÆü»ÖÖŸÖÖ Æîü… ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü eêú eúÖ¸ühÖ •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eúß ³ÖÖÂÖÖ
´Öë †Ö‹ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔßÖ, ÛãÖ×ŸÖ †Öî¸ü gÖ×ŸÖ ¯Ö¸ü ¬µÖÖßÖ ¤êüßÖÖ †Öî¸ü ˆÃÖeúß ¾ÖŸÖÔ´ÖÖßÖ ³Öæ×´ÖeúÖ ¯Ö¸ü ³Öß
ßÖ•Ö¸ü ›üÖ»ÖßÖÖ µÖÆüÖÑ eÎú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê gÖµÖÖ Æîü…
1.4.4 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü, ÃÖÓÃqéú×ŸÖ †Öî¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö :
´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾µÖ¾ÖãÖÖ eúß ßÖß×ŸÖ ßÖê µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ †“”ûß ŸÖ¸üÆü ÃÖê ÃÖ´Ö—ÖÖ †Öî¸ü •ÖÖßÖÖ Æîü
×eú, ³ÖÖ¸üŸÖ gÖÖÓ¾Ö ´ÖêÓ ²ÖÃÖŸÖÖ Æîü… ²ÖœÍüŸÖß Æãü‡Ô ¯ÖÏןÖï֬ÖÖÔ †Öî¸ü ‡ÃÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ ´Öë †¯ÖßÖß ²ÖœÍüŸÖ eúÖµÖ´Ö
¸üfÖßÖê eêú ×»Ö‹ ´ÖîßÖê•Ö´Öêß™ü gÖã¹ý†ÖêÓ †Öî¸ü eú´¯Ö×ßÖµÖÖë ßÖê gÖÖÓ¾Ö †Öî¸ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ²Ö›ÍüÖ ÆüßÖdÖê¯Ö
×eúµÖÖ Æîü… ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ »ÖÖêeú•Öß¾ÖßÖ, ×´Ö£Öeú ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖÃÖê •Öã›Íüß ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖê »Öêeú¸ü †Ö•Ö ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖÖë
´Öë ßÖ‹-ßÖ‹ ¯ÖϵÖÖêgÖ ÆüÖê ¸üÆêü Æîü… (¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ ÃÖê •Öã›Íêü ÃÖ´ÖÖ•Ö eêú Æü¸ü ŸµÖÖîÆüÖ¸ü eêú ×»Ö‹ - ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ,
´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eêú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü µÖÆü eÓú¯Ö×ßÖµÖÖÓ eú¸ü ¸üÆüà Æïü )… ¿ÖÆü¸üÖë, eúòÖÖê ÃÖê »Öêeú¸ü gÖÖÓ¾Ö eêú †ÓןִÖ
¾µÖÛŒŸÖ ŸÖeú ¯ÖÆÓüã“ÖßÖê eúÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ‡ßÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eêú ÃÖÆüÖ¸êü ÆÖêü ¸üÆüÖ Æîü… ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ†Öë ÃÖê ³Ö¸üê ¤êü¿Ö ´Öë
eúÖê‡Ô ‹eú ÃÖÓ¤êü¿Ö ³Öß †gÖ¸ü ¯ÖÆÓãü“ÖÖßÖÖ ÆüÖê ŸÖÖê ¾ÖÆü †ÖÃÖÖßÖ eúÖ´Ö ßÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ŒµÖÖë×eú, ³ÖÖ¸üŸÖ eúß
73 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ÃÖÓfµÖÖ gÖÖÓ¾ÖÖë ´Öë ²ÖÃÖŸÖß Æîü †Öî¸ü ²ÖÖê»Öß •ÖÖßÖê¾ÖÖ»Öß ³ÖÖÂÖÖ‹Ó 33 †Öî¸ü 1652 ²ÖÖê×»ÖµÖÖÑ
†»ÖgÖ-†»ÖgÖ ÃÖÓÃeéúןֵÖÖë ´Öë ¾µÖÖ¯ŸÖ Æîü… ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ »ÖÖêeú•Öß¾ÖßÖ eêú ÃÖÖ£Ö ˆÃÖß eêú ´ÖãÆüÖ¾Ö¸üÖêÓ ´Öë
ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ãÖÖ×¯ÖŸÖ eú¸üßÖÖ ÆüÖêgÖÖ µÖÆü ‡ßÖ eúÓ¯Ö×ßÖµÖÖëßÖê ³Ö»Öß-³ÖÖò×ŸÖ •ÖÖßÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
³ÖÖÂÖÖ†ÖêÓ eúÖ ¯ÖϵÖÖêgÖ eú¸üßÖÖ µÖÆüß ‹eú ×¾Öeú»¯Ö ˆßÖeêú ÃÖÖ´ÖßÖê Æîü…
†Ö•Ö ¿ÖÆü¸üß •Öß¾ÖßÖ ´Öë ²ÖÃÖê ´ÖêgÖÖ´ÖÖò»ÃÖ ‡ßÆüßÓ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖë eêú ¯ÖÏŸÖßeú Æïü…
ˆ¤üÖ¸üßeú¸ühÖ eúß ßÖß×ŸÖ ßÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü eúÖê ¾µÖÖ¯ÖeúŸÖÖ ¯ÖϤüÖßÖ eúß Æîü… וÖÃÖeêú eúÖ¸ühÖ
'´ÖÖò»Ö' ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ßÖê •ÖÖê¸ü ¯Öeú›ÍüÖ Æîü… †Ö•Ö ²Ö›êüÍ-²Ö›êüÍ ¿ÖÆü¸üÖë´Öë '´ÖÖò»Ö' dÖê¡Ö ¾µÖÖ¯ÖeúŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ eú¸ü
¸üÆüÖ Æîü… ¸üÖê•ÖgÖÖ¸üÖë eêú eú‡Ô †¾ÖÃÖ¸ü ‡ÃÖ '´ÖÖò»Ö' ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ßÖê ‹eú ŸÖ¸ü±ú ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ×eú‹ Æîü ŸÖÖê ¤æüÃÖ¸üß

25

ŸÖ¸ü±ú ”ûÖê™êü-¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß †Öî¸ü ¤ãüeúÖßÖ¤üÖ¸üÖë eêú ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸üeú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯Ö¸ü ¯ÖÏ¿ßÖÖדÖßÆü ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ Æãü‹ Æîü…
'´ÖÖò»Ö' ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ßÖê ´Ö¬µÖ¾ÖgÖáµÖ ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ eêú '¿ÖÖîeú' eúÖê '•Öºþ¸üŸÖ' ´Öë ²Ö¤ü»Ö פüµÖÖ Æîü…
´Ö¬µÖ¾ÖgÖáµÖ eêú ˆšüßÖê-²ÖîšüßÖê, fÖÖßÖê-¯ÖßßÖê †Öî¸ü ¸üÆüßÖ-ÃÖÆüßÖ eêú ŸÖ¸üßeúÖë ¯Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ³Öß ›üÖ»ÖÖ Æîü…
²ÖÖ•ÖÖ¸ü eúß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖë ßÖê •ÖÆüÖÑ —ÖÖÑeúÖ Æêüî ¾ÖÆüÖÑ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö Æüß †Ö‹ Æïü… ‡ÃÖê ÃÖæ“ÖßÖÖ †Öî¸ü
ÃÖÓ“ÖÖ¸ü eúß ¿Ö׌ŸÖµÖÖÑ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖ×eÎúµÖ ¹ý¯Ö ÃÖê eúÖµÖÔ eú¸ü ¸Æüà Æïü… ŒµÖÖë×eú ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eêú †Ö¬ÖÖ¸ü ÃÖê Æüß
ÃÖÓ¤êü¿Ö »ÖÖêgÖÖë ŸÖeú ¯ÖÆãÑü“ÖŸÖÖ Æîü…
µÖÆüÖÑ ×¾ÖßÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü ßÖ•Ö¸ü †ÖŸÖÖ Æîü ŒµÖÖÓê×eú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü eêú ÃÖÖ£Ö ÃÖæ“ÖßÖÖ†Öë eúÖ †Öî¸ü ׿ÖdÖÖ
eúÖ ³Öß ×¾ÖßÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü…
³ÖÖ¸üŸÖ eêú »ÖÖêeú•Öß¾ÖßÖ ´Öë ˆŸÃÖ¾Ö, ŸµÖÖîÆüÖ¸üÖë eúÖ ‹eú †»ÖgÖ Æüß Ã£ÖÖßÖ Æîü… ‡ßÖ ˆŸÃÖ¾ÖÖë-
ŸµÖÖîÆüÖ¸üÖë ´Öë ²ÖÖ•ÖÖ¤ü¾ÖÖ¤ü eúÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ×¤üfÖÖ‡Ô ¤êüŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü ¯Ö¸ü ‡ßÖ ˆŸÃÖ¾ÖÖë-ŸµÖÖîÆüÖ¸üÖë eúÖ
†ÃÖ¸ü פüfÖÖ‡Ô ¤êüŸÖÖ Æîü… †Ö•Ö ¤üÖêßÖÖë ‹eú ¤æüÃÖ¸êü ¯Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ›üÖ»ÖßÖê¾ÖÖ»Öê ×ÃÖ¨ü ÆüÖê ¸üÆêü Æîü
ˆŸÃÖ¾Ö, ŸµÖÖîÆüÖ¸ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eêú †Æü´Ö †ÓgÖ Æïü †Öêî¸ü •ÖÖ×Æü¸ü Æîü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ ÃÖê ³ÖÖÂÖÖ •Öã›Íüß Æîü…
‡ÃÖß »ÖÖêeú³ÖÖÂÖÖ eúÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´ÖeúŸÖÖ ¤êüeú¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eêú ÃÖÆüÖ¸êü ÃÖÓ¤êü¿Ö ¯ÖÆãÑü“ÖÖßÖê eêú ¯ÖϵÖÖÃÖ †Ö•Öeú»Ö
†×¬ÖeúŸÖ¸ü ÆüÖê ¸üÆêü Æïü… •ÖîÃÖê ¸üÖfÖß eêú ŸµÖÖîÆüÖ¸ü ´Öë ³ÖÖ‡Ô-²ÖÆüßÖ eêú ×»Ö‹ ³Öê™ü¾ÖßÖã eêú ¹ý¯Ö ´Öë ˆŸ¯ÖÖ¤ü
eúÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¹ý¯Ö ÃÖê ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü…
פü¾ÖÖ»Öß eêú ˆŸÃÖ¾Ö ´Öë פüµÖê, ×´ÖšüÖ‡Ô eêú ×»Ö‹ ¯ÖîeêúØ•ÖgÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ, †ÖòßÖ»ÖÖ‡ßÖ
²Ö¬ÖÖ‡µÖÖÑ, ŸÖîµÖÖ¸ü ¯Öæ•ÖÖ ÃÖÖ´ÖgÖÏß, ¤ü¿ÖÆü¸êü eêú ÃÖ´ÖµÖ ³Öß †ÖòßÖ»ÖÖ‡ßÖ ¸üÖ¾ÖhÖ ¤üÆüßÖ, †Öî¸ü ˆÃÖeêú
ÃÖÖ£Ö Æüß eú‡Ô ÃÖÖ¸üß ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖÖë eúß ¾Öê²ÖÃÖÖ‡™ËÃÖ ×¤üfÖÖßÖÖ µÖÆü ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü eêú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ²ÖßÖê Æîü…
¾Ö™ü¯ÖæÙhÖ´ÖÖ eêú ÃÖ´ÖµÖ ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ¯ÖÖî¬Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö eú¸ü¾ÖÖßÖÖ µÖÆüÖÑ ŸÖeú ×eú ™êü»Öß×¾Ö•ÖßÖ
¬ÖÖ¸üÖ¾ÖÖ×Æüeú ‹¾ÖÓ ×±ú»´ÖÖë ´Öë ³Öß »ÖÖêeú•Öß¾ÖßÖ eúÖê †Öî¸ü ÃÖÓÃeéú×ŸÖ eúÖê †“”ûß ŸÖ¸üÆü ÃÖê
ˆ³ÖÖ¸üßÖê eúÖ ´ÖÖîeúÖ ×´Ö»Ö ¸üÆüÖ Æîü… †Ö•Ö »ÖÖêeú•Öß¾ÖßÖ, »ÖÖêeúÃÖÓÃeéú×ŸÖ eêú gÖߟÖ, ÃÖÓgÖßŸÖ ‹¾ÖÓ
eú»ÖÖ‹Ó ‹eú ßÖ‹ ¯ÖîeêúØ•ÖgÖ eêú ¹ý¯Ö ´Öë ÃÖÖ´ÖßÖê †Ö ¸üÆêü Æîü…

26

 •ÖßÖ´ÖÖßÖÃÖ ÃÖê •Öã›Íüß ÁÖ¨üÖ, ³ÖÖ¾ÖßÖÖ †¯ÖßÖê ³Ö×¾Ö嵅 eêú ¯ÖÏ×ŸÖ ŸÖîµÖÖ¸ü ÆüÖê ¸üÆüß ×“Ö×eúŸÃÖeú
¾Öé×¢Ö, þÖÖãµÖ, ÃÖÖï¤üµÖÔ, Æü¸ü ³ÖÖ¾ÖßÖÖ ¯Ö¸ü †Ö•Ö eú´¯Ö×ßÖµÖÖÑ †¯ÖßÖê ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ²ÖœÍüÖßÖê eúÖ eúÖµÖÔ eú¸ü
¸üÆüà Æîü… '†ÖãÖÖ' 'ÁÖ¨üÖ' †Öî¸ü 'ÃÖÓÃeúÖ¸ü' µÖÆü ™êü»Öß×¾Ö•ÖßÖ “ÖîßÖ»Ö ´ÖÖßÖ¾Öß ÁÖ¨üÖ ÃÖê •Öã›Íêü ¯ÖÆü»Öã Æîü…
³Ö×¾Ö嵅 •ÖÖßÖßÖê eêú ×»Ö‹ •µÖÖêןÖÂÖ¿ÖÖÃ¡Ö ¯Ö¸ü eúÖµÖÔeÎú´ÖÖë eúß ³Ö¸ü´ÖÖ¸ü ˆÃÖÃÖê ÃÖ´²Ö׬֟Ö
×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ, †¯ÖßÖê fÖÖßÖ-¯ÖÖßÖ ÃÖê »Öêeú¸ü ÃÖÖï¤üµÖÔ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æü¸ü ´Öã§êü ¯Ö¸ü †Ö•Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü Æîü †Öî¸ü
ˆÃÖeúÖ ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖ ³Öß Æîü… »ÖÃÃÖß, ´Ö÷êü †Öî¸ü ¿Ö¸ü²ÖŸÖ eúß •ÖgÖÆü ¿Öߟ֯ÖêµÖ eêú (eúÖê»›ÒüàŒÃÖ) ²ÖÖêŸÖ»ÖÖë
ßÖê »Öß Æîü…
ŸÖê•Öß ÃÖê ²Ö¤ü»ÖŸÖß ¤ãü×ßÖµÖÖ, ×¾Ö–ÖÖ¯ÖßÖÖë eúß ¿Ö²¤üÖ¾Ö»Öß •Öß¾ÖßÖ ´Öë •ÖÖê eú³Öß ¿ÖÖîeú eêú ¹ý¯Ö
´Öë µÖÖ gÖî¸ü•Öºþ¸üß ÃÖ´Ö—Öß •ÖÖŸÖß £Öß ¾ÖÆü †Ö•Ö ¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú µÖãgÖ ´Öë ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤ü eêú eúÖ¸ühÖ
'•Öºþ¸üŸÖ' ²ÖßÖeú¸ü ¯Öê¿Ö ÆüÖê ¸üÆüß Æîü… '•Öºþ¸üŸÖ' ÆüÖßê Öê eêú eúÖ¸ühÖ '¯ÖÏÖµÖÖê×•ÖŸÖ eúß •ÖÖ ¸üÆüß Æîü…
¯ÖÏÖµÖÖê×•ÖŸÖ eú¸üßÖê eúÖ ÃÖ²ÖÃÖê ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæhÖÔ eúÖµÖÔ •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eúß ³ÖÖÂÖÖ eú¸ü ¸üÆüß Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹
†gÖ»Öê †¬µÖÖµÖ ´Öë •ÖßÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë eúß ³ÖÖÂÖÖ ×¾ÖßÖéŸÖ ¹ý¯Ö ÃÖê ¤êüfÖß gÖ‡Ô Æîü…

27

Ã֑¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß :
1. ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü, ßÖßןֵÖÖÑ †Öî¸ü ×¾Öeú»¯Ö »ÖêfÖeú - eú´Ö»ÖßÖµÖßÖ eúÖ²Ö¸üÖ,
¯Öéšü eÎú. 21
2. ¾ÖÆüß, - ¯Öéšü eÎú. 23
3. ¾ÖÆüß, - ¯Öéšü eÎú. 53
4. ³ÖÖÂÖÖ ŸÖ£ÖÖ ³ÖÖÂÖÖ×¾Ö–ÖÖßÖ eêú †¤üµÖŸÖßÖ †ÖµÖÖ´Ö, ›üÖò. ¤êü¾ÖߤüÖÃÖ ‡ÓgÖôêû, ›üÖò. ¸ühÖ•ÖߟÖ
•ÖÖ¬Ö¾Ö, ›üÖò. ×¾Ö•ÖµÖeãú´ÖÖ¸ü ¸üÖê›êü, ¯Öéšü eÎú. 292
5. ¾ÖÆüà, ¯Öéšü eÎú.293
6. ´Öê¸üšü ×¾Ö¿¾Ö×¾ÖªÖ»ÖµÖ ¾ÖÖÙÂÖeú ÃÖÓgÖÖêšüß
7. ¾ÖÆüà,
8. ¾ÖÆüà,
9. ¾ÖÆüà,
10. †Ö»ÖÖê“ÖßÖÖ •Öã»ÖÖ‡Ô - ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü - 2003, ¯Öéšü eÎú. 165
11. †Ö»ÖÖê“ÖßÖÖ •Öã»ÖÖ‡Ô - ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü - 2003, ¯Öéšü eÎú. 165
12. ³ÖÖÂÖÖ ŸÖ£ÖÖ ³ÖÖÂÖÖ×¾Ö–ÖÖßÖ eêú †¤üµÖŸÖßÖ †ÖµÖÖ´Ö, ¯Öéšü eÎú. 141
13. ¾ÖÆüà, ¯Öéšü eÎú. 143
14. ³Öæ´Öh›ü»Ößeú¸ühÖ †Öî¸ü g»ÖÖê²Ö»Ö ´Öß×›üµÖÖ - •ÖgÖ¤üßÀ¾Ö¸ü “ÖŸÖã¾Öì¤üß, ÃÖã¬ÖÖ ØÃÖgÖ.¯Öé.127
15. ¾ÖÆüà, ¯Öé.129
16. ¾ÖÆüà, ¯Öé.140
17. ×Æüߤü - µÖãg´Ö ¾ÖÖÙÂÖeúÖêŸÃÖ¾Ö 2009
18. ¾ÖÖßeú¸ühÖ eêú ¯Ö׸ü¯ÖÏêdµÖ ´Öë ³ÖÖÂÖÖ †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ - ›üÖò.´ÖÖ¬Ö¾Ö ÃÖÖêßÖ™üŒeêú, ›üÖò.†Ó²ÖÖ¤üÖÃÖ
¤êü¿Ö´ÖãfÖ, ¯Öéšü 64
19. ¾ÖÆüß, ¯Öéšü 150
28