ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ

ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

Η παράγραφος είναι μια νοηματική ενότητα γραπτού λόγου που εκφράζει έναν
ολοκληρωμένο συλλογισμό. Είναι ένα αυτοτελές κομμάτι (τμήμα) του λόγου με πλήρες
νόημα που σου δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα του κύριου θέματος (ιδέας) που
αναπτύσσει. Aν ξέρεις να αναπτύσσεις μια παράγραφο, θα είσαι σε θέση να αναπτύξεις
ολόκληρη την έκθεση (που αποτελείται από πολλές παραγράφους), μια και η έκθεση δεν
είναι τίποτε άλλο από μια σειρά παραγράφων που δένονται μεταξύ τους και αναπτύσσουν
ένα θέμα από όλες τις πλευρές (η παράγραφος αποτελεί «μικρογραφία» της έκθεσης).

1.1. Δομή παραγράφου

Κάθε παράγραφος αποτελείται, συνήθως, από τρία μέρη:

1) τη θεματική πρόταση, μια πρόταση, δηλαδή, που εκφράζει την κύρια ιδέα της
παραγράφου, το θέμα της.
2) τις λεπτομέρειες, δηλαδή άλλες μερικότερες ιδέες που διασαφηνίζουν και
αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου, που είναι η θεματική πρόταση.
3) μια πρόταση κατακλείδα (όχι πάντοτε), που ολοκληρώνει τη μορφή της
παραγράφου.

 Ο ρόλος της θεματικής πρότασης: Στο γράψιμο το πρώτο βήμα είναι να

διαλέξεις τι θα περιλάβεις στην παράγραφό σου και τι θα αποκλείσεις. Η δουλειά αυτή
είναι πολύ δύσκολη, αλλά μπορείς να την αντιμετωπίσεις απρόσκοπτα, αν διατυπώσεις με
σαφήνεια τη θεματική σου πρόταση, που θα περιορίζει και θα κάνει πιο συγκεκριμένο το
θέμα σου — αν δηλαδή γράψεις μια θεματική πρόταση που να εκφράζει με σαφήνεια και
συντομία την κύρια ιδέα της παραγράφου. Μια τέτοια πρόταση είναι ασφαλής οδηγός τόσο
για σένα όσο και για τον αναγνώστη σου και δείχνει τι θα περιλάβει η παράγραφός σου.
Θεματική πρόταση είναι, συνήθως, η πρώτη πρόταση της παραγράφου. Υπάρχουν,
όμως, περιπτώσεις που μπορεί να μπει οπουδήποτε — στην αρχή, στη μέση, στο τέλος —
μέσα στην παράγραφο. Μπορεί, ακόμη, να επαναλαμβάνεται μια και δυο φορές για
έμφαση είτε με τις ίδιες λέξεις είτε με διαφορετικές. Η πιο φυσική θέση για μια θεματική
πρόταση είναι στην αρχή της παραγράφου, γιατί σε βοηθάει να οργανώσεις τις επιμέρους
λεπτομέρειες γύρω από την κύρια ιδέα και σε συγκρατεί από οποιαδήποτε εκτροπή. Αλλά
και τον αναγνώστη βοηθάει να παρακολουθήσει ανετότερα τη σκέψη σου.
 Ο ρόλος των λεπτομερειών: Αν εξαιρέσεις τη θεματική πρόταση, κάθε πρόταση
μέσα σε μια καλή παράγραφο μπορεί να ταξινομηθεί σε δυο ομάδες: στις βασικές και τις
βοηθητικές.
 Οι βασικές προτάσεις επιτελούν μια μόνο λειτουργία: αναπτύσσουν την κύρια ιδέα
της παραγράφου, παρουσιάζοντας στον αναγνώστη μια νέα ή διαφορετική άποψη της
κύριας ιδέας. Υποστηρίζουν άμεσα την κύρια ιδέα της παραγράφου καθιστώντας την πιο
κατανοητή.
Οι βοηθητικές προτάσεις έχουν δύο λειτουργίες: α) αναπτύσσουν τη βασική
πρόταση στην οποία ανήκουν, πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό
για την πρόταση αυτή και β) βοηθούν συγχρόνως τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν
να αναπτύξει την κύρια ιδέα της παραγράφου — τη θεματική πρόταση. Δηλαδή άμεσα
υποστηρίζουν τη βασική πρόταση καθιστώντας την πιο κατανοητή, ενώ έμμεσα
υποστηρίζουν την κύρια ιδέα της παραγράφου, βοηθώντας τη βασική πρόταση να
αποσαφηνίσει αυτήν την ιδέα πιο αποτελεσματικά. Συνεπώς, οι βοηθητικές προτάσεις
πρέπει να σχετίζονται στενά και με τις δυο προτάσεις: και με τη βασική πρόταση και με τη
θεματική.

Παράδειγμα:
«Το Κ. είναι ένα καλό κατάστημα. Είναι πολύ μοντέρνο και καθαρό. Διαθέτει
σύστημα κλιματισμού και σύγχρονους ψυκτικούς εξοπλισμούς. Η μητέρα μου ευχαριστιέται
να κάθεται εκεί μετά τα ψώνια, να παίρνει το τσάι ή τον καφέ της και να κουβεντιάζει με τις
άλλες κυρίες, γιατί είναι ήσυχα και οι υπάλληλοι του καταστήματος είναι φιλικοί και
ευγενικοί. Το Κ. είναι ιδεώδες κατάστημα για να αγοράσει κανείς σαπούνια, ξυραφάκια,
κρέμες ξυρίσματος, οδοντόκρεμες και άλλα είδη τουαλέτας. Έχει πάντοτε μεγάλη ποικιλία
ειδών και πολύ λογικές τιμές».

Ο ρόλος των λεπτομερειών είναι να δώσουν στον αναγνώστη σου όλες τις
πληροφορίες που υποσχέθηκες να του δώσεις με τη θεματική σου πρόταση. Π.χ. αν
χρησιμοπο’ιησες τη θεματική πρόταση «Τα πρώτα χρήματά μου τα κέρδισα με σκληρή
δουλειά», οι προτάσεις που θα την αναπτύξουν δεν θα πρέπει να περιλαμβάνουν τι θα
αγοράσεις με αυτά τα χρήματα ή τι σχέδια έκανες για τις θερινές σου διακοπές· θα πρέπει
οι προτάσεις αυτές να διατηρούν στενή και άμεση σχέση με την κύρια ιδέα σου: πώς
κέρδισες τα πρώτα σου χρήματα, θα πρέπει, δηλαδή, να αναπτύξουν την κύρια ιδέα που
εκφράζει η θεματική σου πρόταση και μόνον αυτή.

 Η πρόταση κατακλείδα: Ο ρόλος της πρότασης αυτής είναι να συνοψίζει όσα

έχουν λεχθεί σχετικά με την κύρια ιδέα της παραγράφου και συγχρόνως να δίνει μια
ολοκληρωμένη μορφή στην παράγραφο. Χωρίς την πρόταση αυτή η παράγραφος θα ήταν
μετέωρη.

Παράδειγμα:
«Όταν μου χάρισαν πέρυσι στη γιορτή μου ένα ημερολόγιο, σκέφτηκα πως θα
μπορούσα να γράφω σε αυτό καθημερινά όλα τα περιστατικά της ζωής μου. Αποφάσισα να
κρατήσω το ημερολόγιό μου ως σήμερα. Σ’ αυτό βοήθησαν και οι γονείς μου, που βρήκαν
λαμπρή την ιδέα μου και είπαν ακόμη κάτι για τη βελτίωσή μου στον γραπτό λόγο. Την
πρώτη μέρα γέμισα σχεδόν μια ολόκληρη πυκνογραμμένη σελίδα. Χάρηκα που είχα κάνει
μια πολύ καλή αρχή. Εξακολουθώ και μέχρι σήμερα να γράφω καθημερινά τις εντυπώσεις
μου, αλλά δεν γράφω τόσο πολλά όσο την πρώτη μέρα».

Στην παράγραφο αυτή ο «συγγραφέας» κράτησε την υπόσχεση που μας έδωσε στη
θεματική του πρόταση [= «Θα μπορούσα να γράφω σε αυτό καθημερινά όλα τα
περιστατικά της ζωής μου»], γιατί με την τελευταία πρόταση δηλώνεται ότι πράγματι ο
συγγραφέας πραγματοποίησε το σκοπό του. Έτσι, ολοκληρώνει τη σκέψη του με επιτυχία
και ικανοποιεί τον αναγνώστη.
- Η πρόταση κατακλείδα πρέπει, λοιπόν, να θυμίζει στον αναγνώστη την κύρια
ιδέα της παραγράφου.

Επιγραμματικά μια παράγραφος αποτελείται από τα εξής μέρη:

1. Θεματική πρόταση/περίοδος: εκφράζεται η κύρια ιδέα, το βασικό θέμα της

παραγράφου.
2. Λεπτομέρειες - Σχόλια: Στοιχεία που χρησιμοποιούνται για την τεκμηρίωση ή την
ανάλυση της κύριας ιδέας της παραγράφου που αναφέρεται στη θεματική πρόταση.
3. Κατακλείδα (προαιρετική): Το συμπέρασμα της παραγράφου.

1.2. Η ανάπτυξη των παραγράφων – Οι μέθοδοι ανάπτυξης

Η ανάπτυξη μιας παραγράφου εξαρτάται από τη θεματική σου πρόταση. Αυτή θα

σταθεί ο σίγουρος οδηγός σου, γιατί αυτή εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλεις να
αναπτύξεις.
Μια παράγραφος, λοιπόν, ανάλογα με τη θεματική της πρόταση, μπορεί να
αναπτυχθεί: α) με ειδικές λεπτομέρειες, β) με παραδείγματα, γ) με σύγκριση και αντίθεση,
δ) με αιτιολόγηση, ε) με ορισμό, στ) με διαίρεση, ζ) με αίτια και αποτελέσματα, η) με
αναλογία και θ) με συνδυασμό μεθόδων.
Όλοι αυτοί οι τρόποι — παρά τις ποικίλες ονομασίες τους — έχουν τον ίδιο
αντικειμενικό σκοπό: να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει με ακρίβεια και
πληρότητα την κύρια ιδέα που εκφράζεται ή υπονοείται στη θεματική πρόταση. Επομένως,
το μοναδικό κριτήριο για την επιτυχία μιας παραγράφου είναι η αποτελεσματική μετάδοση
των σκέψεών σου.

α) Ειδικές λεπτομέρειες: Ο καλύτερος ίσως τρόπος, για να αποσαφηνίσεις τη

θεματική σου πρόταση, είναι να παραθέσεις επαρκείς και ουσιώδεις λεπτομέρειες. Κάθε
περιστατικό ή γεγονός, κάθε σκέψη που παραθέτεις βοηθάει στην πληρέστερη ανάπτυξη
και κατανόηση της κύριας ιδέας της παραγράφου.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
«Τα τελευταία χρόνια η αυτοματοποίηση έδειξε πως είναι ικανή να επιτελέσει κάθε
παραγωγικό έργο. Όχι μόνο κάνει σχετικά απλές δουλειές, όπως η κατασκευή τμημάτων
αυτοκινήτων ή ψυγείων, αλλά στοιχειοθετεί εφημερίδες, οδηγεί αυτόματα τα τρένα
σύμφωνα με προκαθορισμένο πρόγραμμα και εξορύσσει το κάρβουνο που μας χρειάζεται.
Άρχισε μάλιστα τελευταία να μας οργώνει τα χωράφια και να θερίζει τις σοδειές. Μπορεί να
μην απέχει πολύ η μέρα που ουσιαστικά όλα τα αγαθά που χρειαζόμαστε θα
κατασκευάζονται σε αυτόματα εργοστάσια χωρίς βοήθεια χειριστών μηχανημάτων και που
οι άνθρωποι θα είναι αναγκαίοι — όσον αφορά την παραγωγή — μόνο για τη λήψη
διευθυντικών αποφάσεων και για το σχεδιασμό και τη συντήρηση των αυτόματων
μηχανών».

* Τα στάδια στην ανάπτυξη μιας παραγράφου με τη χρησιμοποίηση λεπτομερειών:

1. Σημειώνεις όλα τα γεγονότα, τις λεπτομέρειες και τα αποδεικτικά στοιχεία που

υπάγονται στην κύρια ιδέα. Κρατάς μόνο τα ουσιώδη.
 2. Εξετάζεις τον κατάλογο και διαγράφεις μερικές λεπτομέρειες που δεν
προσθέτουν τίποτε στην κύρια ιδέα.
3. Βάζεις τις λεπτομέρειες που πρόκειται να χρησιμοποιήσεις σε μια λογική σειρά.
4. Γράφεις μια θεματική πρόταση που να εκφράζει καθαρά την ιδέα σου.
5. Γράφεις τις απαραίτητες προτάσεις για κάθε λεπτομέρεια και τις τοποθετείς στη
σειρά που διάλεξες.
6. Προσθέτεις μια πρόταση κατακλείδα που να δείχνει, χωρίς να το λέει καθαρά,
πως η παράγραφός σου έχει αναπτύξει πλήρως την κύρια ιδέα σου.

β) Συγκεκριμένα παραδείγματα: Συχνά η θεματική πρόταση διασαφηνίζεται και

αναπτύσσεται καλύτερα με συγκεκριμένα παραδείγματα. Μια παράγραφος αναπτύσσεται
με παραδείγματα, όταν στη θεματική περίοδο διατυπώνεται μια άποψη-θέση και στις
λεπτομέρειες παρατίθενται στοιχεία-παραδείγματα, τα οποία διασαφηνίζουν ή
τεκμηριώνουν τη θέση αυτή.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Αναμφισβήτητα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια ιδιαίτερα ανησυχητική
κλιμάκωση του φαινομένου της παραβατικότητας και εγκληματικότητας. Αρκεί κάποιος να
παρακολουθήσει την επικαιρότητα για να διαπιστώσει πως στα δελτία ειδήσεων το
αστυνομικό ρεπορτάζ ασφυκτιά από ληστείες, κλοπές, επιθέσεις εις βάρος ανύποπτων
πολιτών, εγκλήματα…Το έγκλημα αποκτά άρτια οργάνωση…, δρουν μαφίες της νύχτας…,
βιαστές καροδοκούν…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο:
«Το προστατευτικό χρώμα είναι ένα ακόμη από τα γνωστά θαύματα του φυσικού
κόσμου. Αυτό καθιστά το κατάστικτο ελαφάκι αόρατο στο ηλιόλουστο δάσος· αυτό κάνει και
τον γραμμωτό τράχηλο της πέρδικας δυσδιάκριτο μέσα στα καλάμια. Σε μερικά από τα
πλάσματά της η Φύση χάρισε ακόμη πιο καταπληκτικούς προστατευτικούς χρωματισμούς,
που μπορούν να μεταβάλλονται σύμφωνα με τις μεταλλαγές του περιβάλλοντος, δίνοντας
τη δυνατότητα π.χ. στα διάφορα έντομα και τις σαύρες να μετακινούνται άφοβα από τα
πράσινα φύλλα στα καστανόχρωμα κλαδιά και στολίζοντας τα κουνάβια και τους λαγούς με
τρίχωμα στο χρώμα της γης το καλοκαίρι και χιονόλευκο το χειμώνα. Αλλά εκεί που η Φύση
επιδεικνύει τον θρίαμβο όλων της των οπτικών απατών είναι η θάλασσα. Είναι τόσο
γρήγορη η μεταλλαγή, που δύσκολα μπορεί να πιστέψει κανείς στα μάτια του. Ο
“επαγγελματίας δικηγόρος” της είναι η σουπιά. Καθώς κολυμπά, το σώμα της σχηματίζει
κυματιστές ραβδώσεις από οριζόντιο φως και σκιά έτσι, που να ταυτίζεται με τις ραβδώσεις
του νερού που κινείται. Όταν πάλι αναπαύεται, οι οριζόντιες αυτές ραβδώσεις
εξαφανίζονται. Σ’ ένα κάθετο κύμα παίρνει θέση κατακόρυφου ραβδιού τρεμοσβήνοντας
και σαλεύοντας ανάλογα με τη ροή του κύματος. Έτσι γίνεται, θαρρείς, κρεβάτι από απαλά
υδάτινα κρέπια, που δύσκολα μπορεί να τα διακρίνει κανείς».

γ) Σύγκριση και αντίθεση: Μια παράγραφος αναπτύσσεται με σύγκριση-αντίθεση,

όταν συγκρίνονται δύο ή περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους διαφορές.
Όταν έχεις να συγκρίνεις δυο πρόσωπα, πράγματα ή ιδέες, σημειώνεις τις
ομοιότητες και διαφορές τους. Αντίθετα, όταν αντιθέτεις το ένα στο άλλο, τονίζεις τις
διαφορές τους.
Στην περίπτωση αυτή υπάρχουν τα εξής συστατικά στοιχεία:
 οι συγκρινόμενες έννοιες / συγκρινόμενα μέλη, π.χ. «πρόοδος» και
«συντηρητισμός»
 οι λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αντίθεση, π.χ.
«αντίθετα…»
 οι μεταξύ τους διαφορές
 η κάθετη δόμηση (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του
ενός μέλους και κατόπιν, κατά αντιπαράθεση, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ.
«η πρόοδος οδηγεί στο α, β, γ… Αντίθετα, η συντήρηση οδηγεί στο χ, ψ, ω…») ή η οριζόντια
(παρατίθενται ένα προς ένα τα αντίθετα χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «από τη μια η
πρόοδος οδηγεί στο α, ενώ η συντήρηση στο χ. Επίσης, η πρόοδος οδηγεί στο β, εν
αντιθέσει η συντήρηση στο ψ…»).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (αντίθεσης) 1ο:

«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό
στόχο την πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο
μόνος δρόμος που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη…, που
διαμορφώνει συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς… Αντίθετα, ο
συντηρητισμός δημιουργεί συνθήκες στασιμότητας και οπισθοδρόμησης…, βαλτώνει κάθε
προσπάθεια για βελτίωση και αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να
ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (αντίθεσης) 2ο:

«Μια καλύβα Εσκιμώων δεν έχει καμιά απολύτως ομοιότητα με μια καλύβα
Ινδιάνων. Οι τελευταίοι φτιάχνουν την καλύβα τους γύρω από ένα πλαίσιο από κοντάρια.
Τα μπήγουν στο χώμα πλάγια έτσι, που να ενώνονται σ’ ένα σημείο στην κορυφή
σχηματίζοντας ένα είδος πυραμίδας. Την απόσταση ανάμεσα στα κοντάρια την καλύπτουν
με φλούδες ή ψάθες ή και με ακατέργαστες προβιές. Μπαίνουν στην καλύβα τους
σηκώνοντας ένα πτερύγιο του εξωτερικού καλύμματος. Οι Εσκιμώοι αντίθετα φτιάχνουν
ημιυπόγεια την καλύβα τους. Τη χτίζουν με πέτρες, που τις σκεπάζουν κατόπιν με βρύα.
Γεμίζουν έπειτα τις ρωγμές με περισσότερα βρύα και τέλος συσσωρεύουν χιόνι στα πλάγια
και πάνω. Για να μπουν στην καλύβα τους, στηρίζονται στα χέρια και στα γόνατα και
σέρνονται μέσα σ’ ένα μακρύ διάδρομο, που έχουν σκάψει κάτω από το χιόνι. Ούτε η
ινδιάνικη καλύβα ούτε η καλύβα των Εσκιμώων φαίνεται να είναι μια κατοικία, όπου θα
μπορούσε να ζήσει ένας πολιτισμένος άνθρωπος».

* Πώς να κάνεις πετυχημένες συγκρίσεις και αντιθέσεις:

1. Στη θεματική σου πρόταση αναφέρεις τους ανθρώπους, τα αντικείμενα ή τις

ιδέες που σκοπεύεις να συγκρίνεις ή να αντιθέσεις.
2. Διαλέγεις τις χαρακτηριστικές ομοιότητες και διαφορές τους.
3. Τις αριθμείς και τις τοποθετείς στη σειρά που θέλεις. Την πιο χτυπητή ομοιότητα
ή διαφορά, αν θέλεις, την εκθέτεις τελευταία.
4. Σύμφωνα με τη σειρά που σχεδίασες, απαριθμείς τις λεπτομέρειες στο μεσαίο
τμήμα της παραγράφου.
5. Στην πρόταση κατακλείδα διατυπώνεις το συμπέρασμά σου από τη σύγκριση και
αντίθεση που έχεις κάνει.

δ) Αιτιολογήσεις: Πολλές φορές οι θεματικές προτάσεις των παραγράφων σου είναι

κρίσεις που χρειάζεται να αποδειχθεί η ισχύς τους με αιτιολογήσεις. Π.χ. αν διατυπώσεις ως
εξής τη θεματική σου πρόταση: «Η ζωή μέσα στις μεγάλες πόλεις έχει καταντήσει πια
αφόρητη», ο αναγνώστης θα περιμένει να του πεις γιατί συμβαίνει αυτό· θα θελήσει,
δηλαδή, να αιτιολογήσεις τη γνώμη σου με λογικά επιχειρήματα.
 Έτσι, μια παράγραφος αναπτύσσεται με αιτιολόγηση, όταν στη θεματική περίοδο
διατυπώνεται μια θέση-άποψη και στις λεπτομέρειες αιτιολογείται, δηλαδή αποδεικνύεται
με βάση συγκεκριμένα επιχειρήματα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες το φαινόμενο της φτώχειας λαμβάνει όλο
και πιο δραματικές διαστάσεις. Και αυτό συμβαίνει διότι αναπτύσσεται ένας άμετρος
ανταγωνισμός για τη νομή του πλούτου με βάση τα κριτήρια που θέτει η ελεύθερη αγορά…,
οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί περισσότεροι και φτωχότεροι… Επίσης,
αυξάνεται συνεχώς το κόστος ζωής…, πολλοί δεν μπορούν να ανταποκριθούν ούτε στις
βασικές ανάγκες… Ενώ το κράτος πρόνοιας χωλαίνει, αφού το σύστημα θεωρεί όσους δεν
μπορούν να αποδώσουν τα μέγιστα ως περιττά σώματα και τα αποβάλλει…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο:
«Είναι, νομίζω, από τα πιο ευχάριστα κι ωφέλιμα πράγματα να περνά κανείς λίγες
ώρες κάθε μέρα μέσα σ’ ένα περιβόλι. Στο ελεύθερο κι ανοιχτό αυτό κομμάτι του φυτικού
και ζωικού κόσμου, κάτω απ’ τον απέραντο ουρανό, βρίσκεται έτσι μέσα στην ίδια ενέργεια
της φύσης, βλέπει καθαρά και πιάνει το έργο της, αναπνέει την πνοή, κατανοεί τις δυνάμεις
της, αισθάνεται την κίνηση της άπειρης, της θαυμαστής και μεγάλης αυτής ζωής και
θυμάται πως ένα μικρό της μόριο είναι κι αυτός, ο μεγάλος και περήφανος» [Γρηγόριος
Ξενόπουλος].

* Γράφοντας μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολογήσεις, βάζεις ως στόχο

σου να δείξεις στους άλλους ότι η ιδέα που διατυπώνεις είναι λογική. Πρέπει, επομένως, να
την αιτιολογήσεις με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα έχοντας υπόψη σου τα ακόλουθα:
1. Διατυπώνεις με τέτοιο τρόπο τη θεματική σου πρόταση, ώστε κάθε λογικός
άνθρωπος να ζητήσει να μάθει «γιατί;».
2. Φέρνεις πειστικές αιτιολογήσεις, για να αποδείξεις τη θέση που διατύπωσες στη
θεματική σου πρόταση.
3. Εκφράζεις κάθε αιτιολογία σου με μια καλή πρόταση.
4. Γράφεις, αν χρειαστεί‚ μια πρόταση κατακλείδα, που να ολοκληρώνει την ιδέα
που υποστηρίχθηκε στην παράγραφο.

ε) Ορισμός: Αναπτύσσεις τη θεματική σου πρόταση με ορισμό, όταν πρέπει να

απαντήσεις στην υποτιθέμενη ερώτηση του αναγνώστη: «Τι εννοείτε με αυτό;». Για να γίνει
πιο σαφής η παράγραφος, πρέπει να διασαφηνίσεις περισσότερο τον ορισμό που έδωσες,
ακολουθώντας τους γνωστούς τρόπους στην ανάπτυξη μιας παραγράφου· πρέπει να
χρησιμοποιήσεις, δηλαδή, λεπτομέρειες, παραδείγματα, σύγκριση και αντίθεση, κλπ.
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με ορισμό, όταν σε αυτή δίνεται ο ορισμός μιας
έννοιας, επιχειρείται, δηλαδή, η σημασιολογική της προσέγγιση, π.χ. «ρατσισμός είναι το
δόγμα το οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και
κατώτερους…».
Στην παράγραφο αυτή υπάρχουν και τα εξής συστατικά στοιχεία:
 η οριστέα έννοια, π.χ. «ρατσισμός»
 το γένος, δηλαδή η ευρύτερη έννοια μέσα στην οποία εντάσσεται αυτή, π.χ.
«δόγμα»
 η ειδοποιός διαφορά, τα ιδιαίτερα, δηλαδή, χαρακτηριστικά γνωρίσματα της
έννοιας που την κάνουν να διακρίνεται από τις άλλες έννοιες, π.χ. «πρεσβεύει τη διάκριση
των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους…».
 Τα είδη του ορισμού είναι:
- Αναλυτικός (αναφέρεται στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της έννοιας, στην ουσία
της) ή συνθετικός/γενετικός (περιγράφει τη διαδικασία γένεσης-δημιουργίας της έννοιας).
- Σύντομος (συνοπτική-λεξικογραφική παρουσίαση της σημασίας της έννοιας) ή
εκτεταμένος (εκτενής ανάπτυξη σε μία ή περισσότερες παραγράφους).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Ρατσισμός είναι το δόγμα το οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε
φύσει ανώτερους και κατώτερους. Ισχυρίζεται δηλαδή πως υπάρχουν άνθρωποι που είναι
από τη φύση τους κατώτεροι, αφού ανήκουν σε φυλές, έθνη ή κοινωνικές ομάδες που
μειονεκτούν έναντι των άλλων ανθρώπων…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο (ανάπτυξης παραγράφου με ορισμό του όρου κατανάλωση και

στη συνέχεια με χρησιμοποίηση μερικών συγκεκριμένων λεπτομερειών, που καθιστούν την
έννοια αυτή σαφέστερη):
«Κατανάλωση είναι η χρήση αγαθών ή υπηρεσιών για την ικανοποίηση των
αναγκών μας. Δεν είναι μόνο η λήψη τροφής ή το κάψιμο των ξύλων, που η εξαφάνισή τους
συντελείται μπροστά στα μάτια μας, είναι και το ντύσιμό μας, η κίνηση των μηχανών, η
μετάβαση στο σχολείο, η κόμμωσή μας, η επίσκεψη του γιατρού, το ταξίδι μας με
αυτοκίνητο ή αεροπλάνο, το διάβασμα βιβλίων ή περιοδικών, η μετάβασή μας στον
κινηματογράφο, η παρακολούθηση ενός προγράμματος στην τηλεόραση, η ταχυδρόμηση
γράμματος ή οποιοδήποτε πράγμα που απαιτεί εργασία από άλλους ή χρησιμοποιεί, έστω
και ανεπαίσθητα, τα συσσωρευμένα “καπιταλιστικά αγαθά”. Αλλά το αγαθό που η
κατανάλωσή του φτάνει σε ποσοστό 100 % είναι ο χρόνος. Ο καθένας μας από τότε που
γεννιέται έως να πεθάνει είναι ένας καταναλωτής του χρόνου. Μπορεί να είμαστε ή να μην
είμαστε παραγωγικά στοιχεία, γιατί όπως οι μέλισσες έχουμε βασίλισσες, εργάτες και
κηφήνες· είμαστε όμως όλοι μας καταναλωτές. Και επειδή αυτή είναι η αλήθεια, ο καθένας
μας είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα ενδιαφέρεται για το τι αγοράζει και τι χρησιμοποιεί
και ακόμη για τον τρόπο που αυτό του προσφέρεται».

* Οι περισσότεροι αφηρημένοι όροι χρειάζονται αναλυτικότερους ορισμούς (με

τους οποίους δίνεις τα χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν από άλλους όρους),
προκειμένου ο αναγνώστης να κατανοήσει σε ποια έκταση εκδηλώνεται η «οριστέα
έννοια».

στ) Διαίρεση: Είναι το κομμάτιασμα ενός όλου στα μέρη του. Ο τρόπος αυτός
ανάπτυξης των παραγράφων αποκαλύπτει τα συστατικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται
ένα αντικείμενο ή μια έννοια και σε βοηθά στην πληρέστερη κατανόησή τους, γιατί
διασαφηνίζει συγχρόνως και τα κύρια χαρακτηριστικά τους.
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση, όταν σε αυτή διαιρείται-χωρίζεται μια
έννοια στα διάφορα μέλη της, π.χ. η «εκπαίδευση» διαιρείται σε «πρωτοβάθμια,
δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια».
Στην περίπτωση αυτή τα συστατικά στοιχεία είναι:
 η διαιρετέα έννοια, π.χ. «εκπαίδευση»
 η διαιρετική βάση (το κριτήριο βάσει του οποίου γίνεται η διαίρεση, δηλαδή ο
διαιρέτης), π.χ. ανάλογα με την ηλικιακή και γνωσιολογική βαθμίδα της παρεχόμενης
εκπαίδευσης
 Το πηλίκο ή τα μέλη της διαίρεσης, π.χ. «πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και
τριτοβάθμια».
 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Η εκπαίδευση ανάλογα με την ηλικία των ανθρώπων που την ακολουθούν και το
γνωσιολογικό επίπεδο που παρέχει διακρίνεται σε τρεις βαθμίδες, στην πρωτοβάθμια,
δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια. Στην πρωτοβάθμια φοιτούν μαθητές… και λαμβάνουν
κυρίως γνώσεις… Στη δευτεροβάθμια… Ενώ στην τριτοβάθμια…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο:
«Η ποίηση μπορεί να διαιρεθεί σε τρία μέρη: στην επική, στη λυρική και στη
δραματική. Οι μορφές αυτές αντανακλούν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις
οποίες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν. Έτσι, η επική ποίηση εκφράζει το πνεύμα και τα
ιδανικά κατά την εποχή της βασιλείας, όπου η αγωνιστική διάθεση και η παλικαριά
θεωρούνταν οι. μεγαλύτερες αρετές του ανθρώπου. Αντίθετα, την ταραγμένη εποχή που
στα πράγματα βρίσκονταν οι ευπατρίδες αριστοκρατικοί και κάτω από την απειλή των
ναυτικών και των βιοτεχνών, που με τον πλούτο τους κατακτούσαν όλο και περισσότερα
πολιτικά δικαιώματα, αναπτύχθηκε η λυρική ποίηση. Αργότερα, την εποχή της δημοκρατίας,
δημιουργείται μια νέα μορφή ποίησης που αγκαλιάζει τις λαχτάρες και. τους πόθους
ολόκληρου του λαού, η δραματική ποίηση».

[Η παράγραφος αυτή διαιρεί την ποίηση σε τρία είδη — την επική, τη λυρική και τη
δραματική — και εξετάζει τα κύρια χαρακτηριστικά της καθεμιάς. Η εξέταση γίνεται κατά τη
χρονολογική σειρά που εμφανίστηκαν οι τρεις αυτές μορφές της ποίησης, σειρά
ενδεδειγμένη για το υλικό του θέματος. Αν, όμως, ξαναδιαβάσεις την παράγραφο, θα δεις
πως υπάρχει κι άλλη μια σειρά — εκείνη που βασίζεται πάνω στην πρόταση «αντανακλούν
τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες». Δείχνοντας ένα κοινό και ουσιώδες χαρακτηριστικό
των τριών μορφών ενοποιεί το υλικό του θέματος].

ζ) Αίτια και αποτελέσματα: Η αιτία που οδηγεί τα πράγματα σε μια ορισμένη

κατάσταση, σ’ ένα αποτέλεσμα, είναι συνηθισμένη μέθοδος για την ανάπτυξη
παραγράφων.
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με αίτιο/α-αποτέλεσμα/τα, όταν σε αυτή:
 δίνονται το αίτιο ή τα αίτια που οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα (αίτιο ή αίτια –
αποτέλεσμα)…
ή
 δίνονται τα αποτελέσματα-συνέπειες ενός αιτίου (αίτιο – αποτελέσματα).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Η κλιμάκωση της φτώχειας διασπά τον κοινωνικό ιστό διευρύνοντας το χάσμα και
τις διαφορές μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων… Κατόπιν, πυροδοτεί οξείες
αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις… Τρέφει αντικοινωνικές μορφές συμπεριφοράς… Όσο
αυξάνονται οι φτωχοί αυξάνεται και η δυσαρέσκεια προς το κράτος… Οι πολίτες χάνουν την
εμπιστοσύνη τους προς τους πολιτικούς και αυτό εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη
δημοκρατία…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο:
Η παρακάτω παράγραφος αρχίζει με την αιτία, «την κάθοδο των Δωριέων», και
παραθέτει τα αποτελέσματα που είχε η εισβολή αυτή για την αρχαία Ελλάδα. Μπορεί να
ακολουθήσει κανείς και την αντίστροφη φορά: να δώσει τα αποτελέσματα και κατόπιν να
αναφέρει την αιτία ή τις αιτίες.
«Τα αποτελέσματα της δωρικής εισβολής δεν άργησαν να φανούν. Όπου
εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς σταμάτησε κάθε πρόοδος, η τέχνη οπισθοδρόμησε και οι
άνθρωποι ξαναγύρισαν στις πρωτόγονες συνήθειες. Τα αγγεία τώρα είναι χοντροειδή και
μεγάλα με άτεχνες παραστάσεις ή απλά γεωμετρικά σχήματα σε αντίθεση με τα κομψά
κρητομυκηναϊκά με τις φυσικότατες παραστάσεις. Η θαλασσοκρατία πέρασε στα χέρια των
Φοινίκων. Ακολούθησαν κύματα μεταναστεύσεων προς τα νησιά του Αιγαίου πελάγους και
τα μικρασιατικά παράλια».

η) Αναλογία: Σε μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αναλογία βεβαιώνεις μια

ομοιότητα ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πράγματα ανόμοια εντελώς από μια άποψη. Η
μέθοδος αυτή είναι πολύ χρήσιμη, όταν έχεις να διασαφηνίσεις ιδέες ή να τονίσεις τα κύρια
σημεία ενός εγχειρήματος.
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με αναλογία, όταν συγκρίνονται δύο ή
περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους ομοιότητες (μορφή παρομοίωσης:
το α είναι όπως το β).
Στην περίπτωση αυτή υπάρχουν τα εξής συστατικά στοιχεία:
 τα αναλογικά μέλη, π.χ. «ψυχή» και «θάλασσα»
 οι λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αναλογία,
π.χ. «όπως, ομοίως, σαν…»
 οι μεταξύ τους αναλογίες-ομοιότητες
 η κάθετη δόμηση (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του
ενός μέλους και κατόπιν, κατά αναλογία, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ. «όπως
η θάλασσα … α, β, γ…, έτσι και η ψυχή… χ, ψ, ω…») ή η οριζόντια (παρατίθενται ένα προς
ένα τα αναλογικά χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «όπως η θάλασσα… α, έτσι και η ψυχή…
χ… Επίσης, η θάλασσα… β, ομοίως και η ψυχή … ψ…»).
 η κυριολεκτική αναλογία (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες είναι ομοειδείς π.χ.
«σκύλος και γάτα») ή η μεταφορική (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες δεν ανήκουν στην ίδια
ευρύτερη οικογένεια-ομάδα π.χ. «ψυχή και θάλασσα»).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Άραγε με τι μοιάζει η ψυχή μας; Μα είναι απλό, με τη θάλασσα! Όπως αυτή είναι
απέραντη και δεν μπορεί το μάτι σου να την προσεγγίσει έτσι και η ψυχή χάνεται στα μήκη
και πλάτη ενός κόσμου δυσθεώρητου. Και είναι εξίσου βαθιά που πρέπει να κάνεις πολλές
καταδύσεις για να βρεις τους θησαυρούς που κρύβει μέσα της. Άλλοτε πάλι είναι ήρεμη και
γαλήνια σαν τη θάλασσα και ξαφνικά πάλι ξεσπάει φουρτούνα, ανακατεύεται, θολώνει…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο: Στην επόμενη παράγραφο συγκρίνεται μια ανθρώπινη ψυχή που
της λείπει η παιδεία με ένα μάρμαρο λατομείου. Σ’ αυτή την παράγραφο βλέπεις πως η
αναλογία μπορεί να έχει κάποιες ομοιότητες με μια εκτεταμένη παρομοίωση ή μεταφορά.
«Μια ανθρώπινη ψυχή χωρίς την πρέπουσα παιδεία μοιάζει με ένα μάρμαρο
λατομείου, που δεν αποκαλύπτει καμιά από τις ομορφιές του, ως τη στιγμή που η τέχνη του
μαρμαρά αποκαλύψει τα χρώματα και φέρει στο φως κάθε απόχρωση, κηλίδα και φλέβα
που περνά μέσα από τον κορμό του. Με τον ίδιο τρόπο και η παιδεία, όταν επενεργήσει
πάνω σ’ ένα έξοχο πνεύμα, μας αποκαλύπτει όλες τις κρυφές αρετές και τα προτερήματά
του, που χωρίς μια τέτοια βοήθεια δεν θα μπορούσαν ποτέ να βγουν στο φως».

θ) Συνδυασμός μεθόδων: Αν και οι παράγραφοι, συνήθως, αναπτύσσονται με μια

απλή μέθοδο, ωστόσο πολλές φορές οι συγγραφείς χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό δύο ή
και περισσότερων μεθόδων. Ο λόγος που επιβάλλει τον συνδυασμό είναι ότι ο συγγραφέας
γράφοντας την παράγραφό του δεν έχει συγκεντρωμένη όσο πρέπει την προσοχή του πάνω
στη μέθοδο· τον ενδιαφέρει πιο πολύ τι θέλει να πει και πώς μπορεί να το πει καλύτερα
στους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Συγκεντρώνεται, επομένως, στη μετάδοση
των ιδεών του. Χρησιμοποιεί τη μέθοδο που το πετυχαίνει καλύτερα.
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων, όταν σε αυτή
εντοπίζονται περισσότερες της μιας μέθοδοι, π.χ. σύγκριση-αντίθεση και παραδείγματα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο:
«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό
στόχο την πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο
μόνος δρόμος που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη, μέσα δηλαδή από
αυτή θα μπορέσουμε ως άτομα να καλλιεργήσουμε ένα ελεύθερο πνεύμα, χωρίς
προσκόλληση σε πεπερασμένες αντιλήψεις…, που διαμορφώνει συνθήκες ευνοϊκές για την
ανάπτυξη σε όλους τους τομείς, για παράδειγμα συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη…,
στην εξέλιξη του πολιτισμού, αφού εισάγει νέες ιδέες… Αντίθετα, ο συντηρητισμός
δημιουργεί συνθήκες στασιμότητας και οπισθοδρόμησης, όπως για παράδειγμα η
πολιτισμική στασιμότητα, αφού αφορίζει κάθε νέο και ξένο στοιχείο…, βαλτώνει κάθε
προσπάθεια για βελτίωση και αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να
ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες, όπως είναι…».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 2ο: Η ακόλουθη παράγραφος αναπτύσσεται με λεπτομέρειες,

παράδειγμα, σύγκριση, αντίθεση, ακόμη και με επανάληψη:
«Άλλο ουσιώδες συστατικό που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες ανέσεις — η επαρκής
θέρμανση των σπιτιών — πραγματοποιήθηκε, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, εξαιτίας της
πολιτικής δομής των αρχαίων κοινωνιών. Οι απλοί άνθρωποι ήταν πιο τυχεροί στο ζήτημα
αυτό απ’ ό,τι οι ευγενείς. Ζώντας μέσα σε μικρά σπίτια μπορούσαν πιο εύκολα να
ζεσταθούν. Οι ευγενείς, πρίγκιπες, βασιλιάδες και κλήρος κατοικούσαν σε μεγαλοπρεπή
παλάτια που ταίριαζαν στην κοινωνική τους θέση. Για να αποδείξουν την ανωτερότητά τους,
έπρεπε να ζουν σε περιβάλλον που να δίνει την αίσθηση του υπερφυσικού. Δέχονταν τους
καλεσμένους τους σε μεγάλα σαλόνια σαν γήπεδα πατινάζ· βάδιζαν σε ιεροπρεπείς πομπές
κατά μήκος των διαδρόμων που ήταν μακριοί και δροσεροί σαν σήραγγες των Άλπεων,
ανεβοκατέβαιναν μεγαλοπρεπείς σκάλες που έμοιαζαν καταρράχτες του Νείλου
αποκρυσταλλωμένοι σε μάρμαρο. Για να ικανοποιήσει όλα του τα κέφια ένα σπουδαίο
πρόσωπο την εποχή εκείνη, έπρεπε να σπαταλάει χρόνο και χρήμα για μεγαλοπρεπείς
παραστάσεις, συμβολικούς συλλαβόγριφους και πομπώδη μπαλέτα — παραστάσεις που
χρειάζονταν πολλά δωμάτια, για να μπορούν να στεγάσουν τους πολυάριθμους καλλιτέχνες
και θεατές. Αυτό εξηγεί τις απέραντες διαστάσεις των βασιλικών και πριγκιπικών παλατιών,
ακόμη και των επαύλεων των μέσων γαιοκτημόνων. Αυτό οφειλόταν στην αντίληψή τους να
ζουν, σαν να ήταν γίγαντες, σε δωμάτια 35 μέτρων μήκους και 10 ύψους. Τι λαμπρότητα
αλήθεια! Τι μεγαλοπρέπεια! Αλλά και τι παγωνιά! Στις μέρες μας οι μεγιστάνες του πλούτου
δεν περιμένουν να πάρουν τη θέση τους στο λαμπρό στιλ των “ελέω Θεού” ευγενών της
παλιάς εποχής. Θυσιάζοντας τη μεγαλοπρέπεια στον βωμό των ανέσεων ζουν σε δωμάτια
σχετικώς μικρά αλλά με την απαραίτητη ζεστασιά».

Με προτάσεις (δεοντολογικά σκεπτικά)1
Στην παράγραφο αυτήν παρατίθενται οι προτάσεις-προϋποθέσεις για την επίτευξη
ενός στόχου (οι τρόποι αντιμετώπισης ενός αρνητικού φαινομένου ή οι τρόποι
περιφρούρησης ενός θετικού φαινομένου).

1
Δυνητικά βέβαια οι προτάσεις αποτελούν μια σχέση αιτιών-αποτελέσματος, διότι στην περίπτωση που θα
υλοποιηθούν θα έχουν ως αποτέλεσμα την επίτευξη ενός στόχου. Ωστόσο είναι προτιμότερο να δίνονται ως
αυτοτελής τρόπος ανάπτυξης, δεδομένης της δυνητικής-πιθανολογικής τους διάστασης.
 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
«Η ανεργία μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί με συντονισμένες ενέργειες από
την πλευρά κυρίως της πολιτείας… Η πολιτεία οφείλει να δημιουργήσει νέες θέσεις
εργασίας, ενισχύοντας την επιχειρηματικότητα…, να διασφαλίσει τις υπάρχουσες θέσεις…,
να…».

Τρόποι ανάπτυξης της παραγράφου επιγραμματικά

1. Ορισμός: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση την έννοια που θα οριστεί και στις
λεπτομέρειες διασαφηνίζεις τον ορισμό που διατύπωσες στη θεματική πρόταση,
καταγράφοντας τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής της έννοιας που τη διαφοροποιούν
από τις υπόλοιπες, οι οποίες ανήκουν στο ίδιο γένος.
2. Σύγκριση – αντίθεση: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση δύο έννοιες ή
καταστάσεις, πρόσωπα που συγκρίνονται – αντιτίθενται και στις λεπτομέρειες παραθέτεις
τις ομοιότητες και τις διαφορές τους είτε όλες μαζί είτε μία προς μία.
3. Αιτιολόγηση: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση μια θέση και στις λεπτομέρειες
αιτιολογείς και υποστηρίζεις το νόημα της θέσης. Ιδιαίτερα, διαβάζοντας τη θεματική
πρόταση σού γεννάται το ερώτημα «γιατί;», το οποίο απαντάται στη συνέχεια, στις
λεπτομέρειες.
4. Αίτιο και αποτέλεσμα: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση μια αιτία και το
αποτέλεσμά της και στις λεπτομέρειες αναπτύσσεις αυτά τα αποτελέσματα.
5. Διαίρεση: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση μια έννοια και τα υποσύνολά της και
στις λεπτομέρειες παρουσιάζεις τα κύρια χαρακτηριστικά των υποσυνόλων.
6. Παραδείγματα: Διατυπώνεις στη θεματική πρόταση μια θέση που θα
διασαφηνιστεί και στις λεπτομέρειες, όπου χρησιμοποιείς συγκεκριμένα παραδείγματα είτε
από την καθημερινότητα είτε από την ιστορία, για να επεξηγήσεις με τον καλύτερο τρόπο
τη θεματική πρόταση.
7. Αναλογία: Διατυπώνεις δύο έννοιες στη θεματική πρόταση που μοιάζουν μεταξύ
τους σε κάποια σημεία και στις λεπτομέρειες εξηγείς την παραλληλισμό που υπάρχει
ανάμεσά τους. Πρόκειται, δηλαδή, για μια παρομοίωση που δίνεται, συνήθως, μεταφορικά
αλλά πιθανόν και κυριολεκτικά.
8. Συνδυασμός μεθόδων: Μπορείς να αναπτύξεις μια παράγραφο συνδυάζοντας
κάποιους από τους παραπάνω τρόπους.

1.2.1. Ασκήσεις στους τρόπους ανάπτυξης παραγράφου

Βρες με ποιον ή ποιους τρόπους έχουν αναπτυχθεί οι επόμενες παράγραφοι:

(ορισμός, διαίρεση, παραδείγματα, σύγκριση – αντίθεση, αιτιολόγηση, συνδυασμός
τρόπων):

1. Ολο και περισσότερα μας υπενθυμίζουν ότι το καλοκαίρι τελείωσε και οι

συνήθεις ρυθμοί ξαναγυρνούν. Οι παραθεριστές επέστρεψαν, οι δρόμοι έχουν αρχίσει να
μποτιλιάρουν και οι οδηγοί ξέχασαν πολύ σύντομα τους χαλαρούς ρυθμούς των διακοπών,
τα σχολεία αρχίζουν (με προβλήματα), τα πανεπιστήμια καταλαμβάνονται, και
ξανακλείνουν (συνήθης ρυθμός είναι κι αυτός), τα δελτία απεργιών και πορειών
πυκνώνουν...
Ό. Σελλά, Μικρές ανατροπές - Καθημερινή

2. Η βιβλιοθήκη του πατέρα μου υπήρξε το κορυφαίο γεγονός της ζωής μου. Εκεί
μου αποκαλύφθηκε, μέσα από τη φωνή του πατέρα μου, αυτό το μυστηριώδες πράγμα, η
ποίηση, οι χάρτες και οι εικόνες, για μένα πιο πολύτιμες τότε από τις τυπωμένες λέξεις. Εκεί
ανακάλυψα τους Γκριμ, το Λιούις Κάρολ, τις ατελείωτες στην κυριολεξία Χίλιες και μια
νύχτες.
Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Η μνήμη της ανθρωπότητας

3. Με τον όρο «θρύλος» εννοούμε τη μυθική διήγηση για κάποιο εκπληκτικό

πρόσωπο, πράγμα ή γεγονός που συγκινεί όλο το λαό και αποτελεί αστείρευτη πηγή
έμπνευσης τόσο στη δημοτική μούσα, όσο και στη λόγια ποίηση. Ο θρύλος διαφέρει από το
παραμύθι που βρίσκεται στα όρια του απίθανου, καθώς και από την απλή παράδοση που
είναι σύντομη και απλοϊκή αφήγηση και στερείται της ελκυστικότητας και του θαυμαστού
στοιχείου του θρύλου. Στη λογοτεχνία η σύνθεση μεγάλων έργων στηρίχτηκε πολλές φορές
σ’ ένα θρύλο, όπως, για παράδειγμα, ο Φάουστ του Γκαίτε, ή η Φλογέρα του βασιλιά του
Παλαμά.
Γ. Μαρκαντωνάτου, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων

4. Από ευρεία έρευνα που έγινε σε επτά ευρωπαϊκά κράτη για την εργασία του
άνδρα και της γυναίκας μέσα και έξω από το σπίτι (πληρωμένη και μη πληρωμένη εργασία)
διαπιστώνεται ότι οι παραδοσιακοί ρόλοι παραμένουν ισχυροί. Οι άνδρες συνεχίζουν να
είναι οι «κουβαλητές» του σπιτιού που αφιερώνουν λίγο χρόνο στην ανατροφή των
παιδιών τους και ελάχιστο στο νοικοκυριό. Οι γυναίκες συνεχίζουν να είναι υπεύθυνες για
τη διατήρηση και συντήρηση της οικογενειακής εστίας και των μελών της.
Μ. Δεληθανάση, Καθημερινή

5. ...Σήμερα και τα παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το
«κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει. Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί
αποκλειστικά και μόνο από το Δάσκαλό του. Σήμερα οι πηγές των πληροφοριών έχουν
πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους (η εφημερίδα, το περιοδικό, το
ραδιόφωνο, η τηλεόραση) ρέουν μέσα στο σπίτι. Μπορεί, λοιπόν, ο μαθητής, ανάλογα με
τη δύναμη και την όρεξή του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόριστα «ειδήσεις» από
όλες τις περιοχές της ανθρώπινης περιέργειας: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογικές,
ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής «τεχνικής».
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2004 – Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

6. Μια καλύβα Εσκιμώων δεν έχει καμιά απολύτως ομοιότητα με μια καλύβα
Ινδιάνων. Οι τελευταίοι φτιάχνουν την καλύβα τους γύρω από ένα πλαίσιο από κοντάρια.Τα
μπήγουν στο χώμα πλάγια, έτσι ώστε να ενώνονται σ’ ένα σημείο στην κορυφή,
σχηματίζοντας ένα είδος πυραμίδας, και καλύπτουν την απόσταση ανάμεσα στα κοντάρια
με φλούδες, ψάθες ή ακατέργαστες προβιές. Μπαίνουν στην καλύβα τους σηκώνοντας ένα
πτερύγιο του εξωτερικού καλύμματος. Οι Εσκιμώοι, αντίθετα, φτιάχνουν ημιυπόγεια την
καλύβα τους. Τη χτίζουν με πέτρες που τις σκεπάζουν κατόπιν με βρύα. Γεμίζουν έπειτα τις
ρωγμές με περισσότερα βρύα και τέλος συσσωρεύουν χιόνι στα πλάγια κι επάνω. Για να
μπουν στην καλύβα τους, στηρίζονται στα χέρια και στα γόνατα και σέρνονται μέσα σ’ έναν
μακρύ διάδρομο που έχουν σκάψει κάτω από το χιόνι. Ούτε η ινδιάνικη καλύβα ούτε η
καλύβα των Εσκιμώων φαίνεται να είναι μια κατοικία όπου θα μπορούσε να ζήσει ένας
πολιτισμένος άνθρωπος.
Ν . Γρηγοριάδη, Το δημιουργικό γράψιμο, Η Παράγραφος

7. Η τέχνη του να χειρίζεται κανείς τη γλώσσα και για να πείθει ή να εντυπωσιάζει

τους άλλους ονομάζεται ρητορική. Στην αρχαία Ελλάδα αναπτύχθηκαν 3 είδη ρητορικών
λόγων: οι δικανικοί που εκφωνούνταν στα δικαστήρια, οι συμβουλευτικοί που
εκφωνούνταν στην εκκλησία του δήμου και οι επιδεικτικοί που εκφωνούνταν σε διάφορες
εκδηλώσεις: γιορτές, κηδείες κ.λ.π. Περίφημα θεωρητικά έργα για τη ρητορική τέχνη που
σώθηκαν από την αρχαιότητα είναι η Ρητορική του Αριστοτέλη, το De Optimo του
Κικέρωνα, Περί Ύψους του Λογγίνου κ.α.
Γ. Μαρκαντωνάτου, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων

8. Η ιδέα της τόνωσης της απόδοσης του ανθρώπινου σώματος με διάφορες ουσίες
είναι τόσο αρχαία όσο και η ίδια η ανθρωπότητα. Οι Ίνκας μασούσαν φύλλα κόκας, για να
ενισχυθούν πριν από κάποιες βαριές εργασίες. Οι Βορειοευρωπαίοι πολεμιστές έτρωγαν
μανιτάρια, πριν πάνε στη μάχη, για να αντιμετωπίσουν τον αναπόφευκτο πόνο. Οι αθλητές
στους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας ντοπάρονταν με διάφορες φυσικές ουσίες,
ώστε να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Έπρεπε να φτάσουμε στα 1950, για να
καταδικαστούν οι πρακτικές αυτές.
The Economist, Το ντόπινγκ από τους Ίνκας μέχρι το Λονδίνο

1.3. Γνωρίσματα μιας καλής παραγράφου – αρετές

- Για να είναι καλή μια παράγραφος πρέπει να έχει:

1. Έναν σαφή σκοπό
2. Επαρκή ανάπτυξη-πληρότητα
3. Ενότητα
4. Αλληλουχία νοημάτων
5. Συνοχή
6. Έμφαση

1. Σαφής σκοπός

- Ο ρόλος της θεματικής πρότασης είναι να εκθέτει με ακρίβεια, συντομία και

σαφήνεια την κύρια ιδέα της παραγράφου. Εκτός από την κύρια ιδέα η θεματική πρόταση
εκφράζει και τη στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του, την οπτική γωνία από την
οποία βλέπει τα πράγματα.
Η παράγραφος θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη στο σκοπό της και ελέγξιμη ως προς
την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. Ο σκοπός της παραγράφου καταγράφεται από τη
θεματική πρόταση και δηλώνει άμεσα αυτό που θα απασχολήσει την παράγραφο και
έμμεσα τη σχέση της παραγράφου με την κυρίαρχη έννοια ή προβληματική. Ασαφείς και
συγκεχυμένες παράγραφοι δημιουργούνται, όταν ο συγγραφέας της παραγράφου δεν έχει
ξεκαθαρίσει στο μυαλό του αυτό το οποίο θέλει να αναπτύξει.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ :
«Ο άνθρωπος απέτυχε εντελώς στον προορισμό του. Μέσα στους αιώνες
κατόρθωσε οπωσδήποτε να δημιουργήσει θαύματα, όπως είναι ο τροχός, το τουφέκι, η
τυπογραφία και η ατομική βόμβα. Έδειξε πως τα χέρια του και το μυαλό του μπορούν να
συνεργαστούν, για να πετύχουν εκπληκτικά, θαμπωτικά πράγματα. Τυπικά είναι πολύ
καλλιεργημένος — το ευφυέστερο από όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου — αλλά έχει
αποτύχει οικτρά στον πιο βασικό τομέα: να δημιουργήσει στον κόσμο μια διαρκή ειρήνη.
Στην ανάπτυξη της ανθρώπινης αλληλοκατανόησης και στην αγάπη του προς τον πλησίον ο
άνθρωπος παραμένει πρωτόγονος».

- Η παράγραφος μας μιλάει για τον άνθρωπο. Η θεματική, όμως, πρόταση «Ο

άνθρωπος απέτυχε εντελώς στον προορισμό του» μας δίνει συγχρόνως και τη σκοπιά από
την οποία κοιτάζει ο συγγραφέας τον άνθρωπο και επομένως κι έναν σκοπό στην
παράγραφο — να μεταδώσει την ιδέα του αυτή στον αναγνώστη. Στο ίδιο θέμα «Ο
άνθρωπος» θα μπορούσε φυσικά να βάλει άλλη θεματική πρόταση, αν έπαιρνε μια στάση
θαυμασμού απέναντι στον άνθρωπο και να αναπτύξει μόνο τις καλές του πλευρές. Η
ανάπτυξη δηλαδή της παραγράφου καθορίζεται από τη θεματική πρόταση, που
διαμορφώνεται ανάλογα με τον σκοπό που βάζει ο συγγραφέας.
- Έτσι, αν θέλεις οι παράγραφοί σου να μεταβιβάζουν καθαρά τις σκέψεις και τα
συναισθήματά σου. Πρέπει λοιπόν:
α) να σκέφτεσαι τι θέλεις να πεις πάνω στο θέμα σου, δηλαδή πρώτα να εξετάσεις
ποιος είναι ακριβώς ο σκοπός σου.
β) να τον διατυπώσεις σε μορφή πρότασης. Να βεβαιωθείς πως η πρόταση
εκφράζει τη στάση σου απέναντι στο θέμα.
γ) να εντάξεις την πρόταση που εκφράζει το σκοπό σου σε μια καλή θεματική
πρόταση.

2. Επαρκής ανάπτυξη - πληρότητα

- Για να είναι πετυχημένη μια παράγραφος, δεν αρκεί να έχει μια καλή θεματική
πρόταση και έναν σαφή σκοπό, που να εκφράζεται μέσα στην πρόταση αυτή. Χρειάζεται
ακόμη η ιδέα που εκφράζεται με τη θεματική πρόταση να υποστηρίζεται και να
αναπτύσσεται με αρκετές λεπτομέρειες.
Κάθε παράγραφος θα πρέπει να πληροφορεί επαρκώς τον αναγνώστη για τη
βασική ιδέα που πραγματεύεται. Η πληρότητα έχει να κάνει με την επαρκή ανάπτυξη της
θεματικής πρότασης, με την ικανοποιητική διείσδυση στην προβληματική που αυτή
εισάγει. Η πληρότητα μιας παραγράφου αφορά στη συγκέντρωση αξιόλογου υλικού, έτσι
ώστε να μην υπάρχουν ελλείψεις και απορίες στον αναγνώστη. Παράγραφοι εξειδικευμένες
απαιτούν λεπτές και διεισδυτικές κρίσεις, ενώ παράγραφοι γενικού χαρακτήρα απαιτούν
ισορροπημένη διάταξη γενικών κρίσεων, ώστε να παρέχουν σφαιρική και ολοκληρωμένη
πληροφόρηση. Ακόμη, η πληρότητα της παραγράφου έχει να κάνει με την επάρκεια των
επιχειρημάτων ή των τεκμηρίων, με τα οποία στηρίζεται και αιτιολογείται η θεματική
πρόταση. Η πληρότητα της παραγράφου, λοιπόν, κρίνεται από τη σφαιρική πληροφόρηση,
από τη διεισδυτική ανάλυση και από την τεκμηρίωση της θεματικής περιόδου.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
«Θαυμάζω τον φίλο μου τον Πέτρο, γιατί είναι προικισμένος με καλλιτεχνικό
ταλέντο, ευγένεια και εξυπνάδα. Όχι μόνο ζωγραφίζει με αρκετή άνεση τοπία και πρόσωπα ,
αλλά είναι και πολύ καλός μουσικός και ηθοποιός. Περισσότερα από δέκα έργα του
διακοσμούν τους διαδρόμους του Σχολείου και την αίθουσά μας. Η χορωδία μας χρωστά την
επιτυχία της στη μουσική του ιδιοφυία και οι θεατρικές μας παραστάσεις οφείλουν τη φήμη
τους ιδιαίτερα στη δική του προσφορά ως σκηνοθέτη και ηθοποιού. Οι δραστηριότητές του
αυτές δεν τον εμποδίζουν να έχει άριστη επίδοση στα μαθήματα. Με μια απλή ματιά
αντιλαμβάνεται και ξεδιαλύνει τα πιο δύσκολα και σύνθετα προβλήματα , οι εκθέσεις του
είναι υποδειγματικές και ο πλούτος των γνώσεών του αξιοθαύμαστος. Παρ’ όλες αυτές τις
αρετές ο Πέτρος δεν έχει καθόλου εγωισμό ή έπαρση. Πραγματικά ο φίλος μου είναι από
τους πιο ευγενικούς νέους που γνώρισα. Αν κάποιος αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα, μπορεί
να αποταθεί σ’ αυτόν χωρίς δισταγμό. Αν είναι άρρωστος, αυτός θα είναι ανάμεσα στους
πρώτους που θα τον επισκεφτούν, κι αν είναι λυπημένος, αυτός θα είναι εκείνος που θα τον
κάνει να ευθυμήσει. Νομίζω, λοιπόν, πως, όταν ένας άνθρωπος συγκεντρώνει τέτοια
χαρίσματα, είναι αδύνατο να μην τον θαυμάζει κανένας».
 3. Ενότητα: Μια καλή παράγραφος εκτός από τον σαφή σκοπό και την επαρκή
ανάπτυξή της πρέπει να έχει και ενότητα· πρέπει, δηλαδή, να μην περιέχει λεπτομέρειες
άσχετες προς την κύρια ιδέα, που εκφράζεται ως γνωστόν με τη θεματική πρόταση.
Ειδικότερα, πρόκειται για την ύπαρξη λογικής συνάφειας ανάμεσα στις λεπτομέρειες και τη
θεματική πρόταση. Οι λεπτομέρειες θα πρέπει να σχετίζονται με τη θεματική πρόταση, να
απορρέουν από αυτή ή να οδηγούν σ’ αυτή. Η ιδιοτυπία του ανθρώπινου συνειρμού είναι
ότι οδηγεί σε διαδρομές ή ιδέες, άσχετες πολλές φορές με την αφετηρία απ’ όπου
ξεκίνησαν. Η θεματική περίοδος είναι που καθοδηγεί την εκτύλιξη αυτών των ιδεών και
αποτελεί θεματικό κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται, γι’ αυτό και πρέπει κατά τη
συγγραφή μιας παραγράφου να ελέγχεται συχνά η λογική σχέση των λεπτομερειών με τη
θεματική πρόταση. Για την επίτευξη της ενότητας θα πρέπει η παράγραφος να
αντιμετωπίζεται ως ένα ενιαίο σύνολο, το περιεχόμενο του οποίου έχει εκ των προτέρων
ελεγχθεί.
* Αν θέλεις να πετύχεις ενότητα σε μια παράγραφο, πρέπει να σκεφτείς πάνω στη
θεματική σου πρόταση, προτού αρχίσεις το γράψιμο· ύστερα καταγράφεις τις λεπτομέρειες
που θεωρείς κατάλληλες για την ανάπτυξή της. Ένα προκαταρκτικό σχέδιο θα σε βοηθήσει
να περιλάβεις στην παράγραφό σου μόνο τις λεπτομέρειες εκείνες που έχουν άμεση σχέση
με την κύρια ιδέα και να αποφύγεις όσες δεν έχουν καμιά σχέση μ’ αυτήν.

4. Συνοχή (= λογική σύνδεση των νοημάτων): Το να μην υπάρχουν λογικά χάσματα

ή άλματα κατά τη μετάβαση από τη μία ιδέα στην άλλη. Η μία ιδέα (βασική λεπτομέρεια)
«χτίζεται» πάνω ή δίπλα στην άλλη, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα αρραγές «όλο».
Η συνοχή των επιμέρους ιδεών επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση συγκεκριμένων λέξεων ή
εκφράσεων (π.χ. επιπλέον, επίσης, αντίθετα, ωστόσο, επομένως κ.λπ.). Οι διαρθρωτικές
αυτές λέξεις εκφράζουν προεκτάσεις των νοημάτων, επεξηγήσεις, διασαφήσεις,
αιτιολογήσεις, προσθήκες, αντιθέσεις και αποτελούν αναγκαία, αλλά όχι επαρκή συνθήκη
για την αλληλουχία.
Η κατάταξη των λεπτομερειών στη φυσική και λογική τους σειρά είναι απαραίτητο
στοιχείο μιας καλής παραγράφου, αλλά μόνη της δεν αποτελεί θετική εγγύηση για την
απρόσκοπτη μετάβαση από τη μια στην άλλη. Οι λεπτομέρειες πρέπει όχι μόνο να
κατατάσσονται σε μια λογική σειρά, αλλά και να συνδέονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο,
που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη μας βήμα βήμα, χωρίς να
συναντήσει πουθενά προσκόμματα ή χάσματα. Είναι, επομένως, απαραίτητο να δείξουμε
στον αναγνώστη πώς γίνεται η σύνδεση αυτή των λεπτομερειών μεταξύ τους, ώστε να
μπορεί να αντιληφθεί με την πρώτη ματιά που θα ρίξει πώς μια πρόταση οδηγεί στην
επόμενη.
* Για να πετύχεις τη συνοχή, χρησιμοποιείς διάφορες συνδετικές λέξεις ή
(εκ)φράσεις. Τέτοιες είναι:
α) Οι αντωνυμίες: Ένας από τους πιο φυσικούς τρόπους σύνδεσης των
λεπτομερειών είναι η χρήση αντωνυμιών που αναφέρονται στα προσδιοριζόμενα
ουσιαστικά των προηγούμενων προτάσεων.
β) Μεταβατικές εκφράσεις: Συχνά μπορείς να συνδέσεις τις προτάσεις μεταξύ τους,
χρησιμοποιώντας ειδικές λέξεις που να δείχνουν πώς μια πρόταση σχετίζεται με την άλλη.
Τέτοιες λέξεις διευκολύνουν τη μετάβαση — βοηθούν τον αναγνώστη να προχωρήσει από
τη μια ιδέα στην άλλη. Οι πιο συνηθισμένες μεταβάσεις γίνονται με συνδέσμους
(συμπλεκτικούς, αντιθετικούς, διαζευκτικούς): και, ούτε, αλλά, ή, κλπ.
* Σε άλλες χρησιμοποιούνται λέξεις ή εκφράσεις που:
1. εισάγουν μια επεξήγηση: δηλαδή, με άλλα λόγια, παραδείγματος χάρη
2. προετοιμάζουν μια αντίθεση ή εναλλαγή: αν και, εντούτοις, αντίθετα,
αλλά‚ ακόμα και αν, εκτός απ’ αυτό.
 3. προσθέτουν μια ιδέα ή ένα γεγονός: επίσης, επιπλέον, πρώτο, δεύτερο, τέλος.
4. δηλώνουν ένα συμπέρασμα ή μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος: επομένως,
συνεπώς, συμπερασματικά, σύμφωνα με τα παραπάνω.
5. δηλώνουν χρονική σχέση ή διαδοχή: τώρα, πριν, έπειτα, όταν, αργότερα,
εντωμεταξύ.
6. δείχνουν τοπική σειρά ή σχέση: εδώ, εκεί, επάνω, κάτω, μέσα, έξω, αριστερά,
δεξιά.
γ) Επανάληψη: Ένας άλλος τρόπος, για να πετύχεις συνοχή, είναι να
επαναλαμβάνεις μερικές λέξεις — κλειδιά από πρόταση σε πρόταση. Η επαναλαμβανόμενη
λέξη δεν είναι απαραίτητο να έχει τον ίδιο τύπο με την προηγούμενη· μπορεί να είναι μια
συνώνυμή της.
δ) Νοηματική συγγένεια: Συχνά τα νοήματα ανάμεσα σε δύο προτάσεις σχετίζονται
τόσο στενά μεταξύ τους, ώστε το ίδιο το νόημα δείχνει τη σχέση ανάμεσα στις προτάσεις
και δεν υπάρχει ανάγκη τεχνητής μετάβασης. Παράδειγμα : «Ήρθε, κάθισε στο τραπέζι μας,
έφαγε καλά, ήπιε το κρασάκι του. Έφυγε χωρίς να πει ένα “ευχαριστώ”».
[ = οι προτάσεις εδώ δείχνουν ακολουθία χρόνου. Δεν χρειάζεται η λέξη «έπειτα»,
για να συνδεθεί το νόημα των δύο προτάσεων].

5. Αλληλουχία: Είναι η σύνδεση των ιδεών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η μία να
απορρέει από την άλλη ή να οδηγεί στην άλλη. Οι βασικές λεπτομέρειες συνδέονται μεταξύ
τους με σχέσεις αιτίου – αποτελέσματος, προηγουμένου - επομένου και κατατάσσονται με
μία λογική σειρά. Αποτελεί το λογικό επακόλουθο της συνοχής.
Μια παράγραφος μπορεί να έχει τις απαραίτητες λεπτομέρειες για επαρκή
ανάπτυξη ή να μην περιέχει άσχετες λεπτομέρειες που να καταστρέφουν την ενότητά της.
Αν, όμως, οι καλοδιαλεγμένες λεπτομέρειες δεν μπουν σε μια λογική σειρά, η παράγραφος
μπορεί να μη δώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η ενδεδειγμένη σειρά σύμφωνα με
την οποία πρέπει να κατατάσσονται οι λεπτομέρειες εξαρτάται φυσικά από τη φύση της
παραγράφου και από το είδος των λεπτομερειών που χρησιμοποιείς.

o Σε μια αφηγηματική παράγραφο οι λεπτομέρειες μπαίνουν σχεδόν πάντοτε κατά

χρονολογική σειρά, γιατί ο σκοπός σε μια τέτοια παράγραφο είναι να παρουσιάζει τα
γεγονότα με τη σειρά που συνέβησαν.
o Σε μια περιγραφική παράγραφο οι λεπτομέρειες παρουσιάζονται σύμφωνα με τη
θέση που κατέχουν στο χώρο και τη σχέση που έχουν μεταξύ τους. Επειδή στις
περισσότερες περιγραφικές παραγράφους ο σκοπός του συγγραφέα είναι να βοηθήσει τον
αναγνώστη να δει το αντικείμενο, το πρόσωπο ή τη σκηνή που περιγράφεται, ο πιο φυσικός
τρόπος για το συγγραφέα είναι να καταγράψει τις λεπτομέρειες ακολουθώντας την κίνηση
των ματιών του. Συνήθως, η κίνηση αυτή δεν είναι από τα δεξιά προς τα αριστερά ή από
την κορυφή προς τα κάτω ή και αντίστροφα, αλλά μάλλον από κάποιο σημείο που τράβηξε
περισσότερο την προσοχή του. Από το σημείο όμως αυτό κι έπειτα πρέπει η μετάβαση από
τη μια περιγραφική λεπτομέρεια στην άλλη να ακολουθεί κάποια λογική ή φυσική
διαδικασία.
o Σε μια επεξηγηματική ή ερμηνευτική παράγραφο οι λεπτομέρειες θα πρέπει να
μπουν σε τέτοια σειρά, που ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί τη σκέψη του
συγγραφέα από την αρχή ως το τέλος χωρίς καμιά δυσκολία. Γενικά χρησιμοποιούμε δύο
τρόπους στην κατάταξη των νοημάτων: α) Από τα γνωστά στα άγνωστα, από τα εύκολα στα
δύσκολα, από τα λιγότερο σπουδαία στα περισσότερο σπουδαία ή β) χρονολογική σειρά. Η
πρώτη διάταξη είναι χρήσιμη, όταν έχεις να εξηγήσεις σύνθετο υλικό ή ένα δύσκολο
πείραμα ή όρο. Η δεύτερη χρησιμοποιείται με πολύ φυσικότητα στην εξήγηση μιας
διαδικασίας που αποτελείται από διάφορα στάδια.
o Σε μια αποδεικτική παράγραφο οι λεπτομέρειες κατατάσσονται, συνήθως, κατά
σειρά σπουδαιότητάς τους. Γενικά οι λεπτομέρειες με τη μικρότερη σπουδαιότητα
μπαίνουν στην αρχή, ενώ οι πιο σπουδαίες στο τέλος. Κι αυτό γιατί το τέλος ενός γραπτού
θεωρείται γενικά το σημείο με την πιο μεγάλη έμφαση και συνεπώς ο συγγραφέας ή ο
ομιλητής κλιμακώνοντας τα επιχειρήματά του θέλει σ’ αυτό να τοποθετήσει την πιο ισχυρή
του απόδειξη ή την πιο πειστική του μαρτυρία.
6. Έμφαση: Αν η παράγραφός σου συγκεντρώνει όλες τις αρετές που
προδιαγράφτηκαν, είναι καλή. Θα είναι όμως καλύτερη, αν εκτός από αυτά τα στοιχεία έχει
και έμφαση. Όπως οι ηθοποιοί σ’ ένα έργο, έτσι και οι ιδέες σε μια έκθεση δεν έχουν την
ίδια σπουδαιότητα: μερικοί έχουν κύριους ρόλους· άλλοι παίζουν βοηθητικούς ρόλους κι
άλλοι είναι βουβά πρόσωπα — συμπληρώνουν απαραίτητους αλλά μικρότερους ρόλους.
Ένας καλός συγγραφέας, όπως ένας καλός διευθυντής σκηνής, ξέρει πως οι σπουδαίες ιδέες
πρέπει να έχουν τη μεταχείριση που γίνεται στους ηθοποιούς: όπως οι ασήμαντοι ηθοποιοί
δεν πρέπει να προβάλλονται σε περίοπτη θέση, το ίδιο και οι βοηθητικές ιδέες δεν πρέπει
να επισκιάζουν τις άλλες.

* Αυτό επιτυγχάνεται με δύο κυρίως τρόπους, με τη θέση και με την αναλογία:

α) Έμφαση ανάλογα με τη θέση: Στις επεξηγηματικές παραγράφους την έμφαση την

καθορίζει σε μεγάλο βαθμό η σειρά των ιδεών. Οι πιο εμφατικές θέσεις είναι η αρχή και το
τέλος. Όσο σπουδαίες κι αν είναι οι ιδέες, όταν βρίσκονται μέσα στην παράγραφο, λίγη
έμφαση προκαλούν ή και καθόλου.

Παράδειγμα :
«Εδώ και χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος δεν χρησιμοποιούσε παρά τα γυμνά του
χέρια για εργαλεία. Αυτά ήταν το μαχαίρι και το πιρούνι του, το σφυρί και η τανάλια, το
ξίφος και το δρεπάνι. Αυτά πιάναν την τροφή του, σκότωναν τους εχθρούς του και έχτιζαν
το σπίτι του. Μόνο η φυσική δύναμή του στεκόταν ανάμεσα σ’ αυτόν και στο θάνατο. Έτσι
εκείνος που είχε τα πιο γερά χέρια είχε και τα καλύτερα εργαλεία. Τίποτα δεν μετρούσε πιο
πολύ από τη φυσική του δύναμη».

β) Έμφαση διαμέσου της αναλογίας: Μπορούμε να τονίσουμε τις σπουδαίες ιδέες

όχι μόνο με το να τις τοποθετούμε σε εμφατικές θέσεις, αλλά και με το να δίνουμε σ’ αυτές
μεγαλύτερη αναλογία χώρου. Όσο μεγαλύτερος είναι ο χώρος που διαθέτουμε για μια ιδέα,
τόσο πιο σπουδαία μπορεί να φανεί στον αναγνώστη. Πάντοτε πρέπει να ελέγχουμε αν
έχουμε μοιράσει σωστά τον χώρο. Τον υπολογίζουμε έτσι, ώστε να μην επισκιάζονται οι
σπουδαίες ιδέες από πράγματα ασήμαντα.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ :

* Ξαναδιαβάζεις την παράγραφο που έχεις γράψει. Προσέχεις τα κύρια σημεία.

Έπειτα αναθεωρείς όσα χρειάζονται αναθεώρηση.

α) Θέμα: Είναι έτσι διατυπωμένο, ώστε να χρειάζεται μόνο μια παράγραφος για την
ανάπτυξή του; Είναι αρκετά αναπτυγμένο;
β) Θεματική πρόταση: Περιλαμβάνει τον σκοπό σου; Διατυπώνει την κύρια ιδέα της
παραγράφου σου;
γ) Μεσαίο τμήμα: Οικοδομείται κάθε πρόταση, κάθε λεπτομέρεια που υπάρχει στο
τμήμα αυτό, πάνω στην κύρια ιδέα;
 δ) Τέλος: Τελειώνει η παράγραφός σου με μια καλή πρόταση κατακλείδα, που να
τονίζει ξανά την κύρια ιδέα;
ε) Λεπτομέρειες: Είναι οι λεπτομέρειες αρκετές; Είναι διαλεγμένες καλά; Είναι
σαφής η διάταξή τους και η σχέση της μιας προς την άλλη; Τοποθετήθηκαν οι πιο
σπουδαίες στις εμφατικές θέσεις; Έχουν μεταξύ τους συνοχή;
* Αν η απάντηση σε κάποια από αυτές τις ερωτήσεις είναι «όχι», κάνεις την
απαιτούμενη αναθεώρηση.

1.3.1. Σχόλια πάνω στις αρετές της παραγράφου

1. Αν ο σαφής σκοπός αφορά τη θεματική πρόταση, οι υπόλοιπες αρετές αφορούν

την ανάπτυξη της παραγράφου και τον τρόπο δόμησης των λεπτομερειών. Γενικότερα, οι
λεπτομέρειες – επιχειρήματα πρέπει να σχετίζονται λογικά, τόσο μεταξύ τους όσο και προς
τη θεματική πρόταση, η οποία αποτελεί τον ενοποιητικό παράγοντα για τη δική τους
παρουσία. Ανάλογα με τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου (παραδείγματα,
αιτιολόγηση, αίτιο-αποτέλεσμα κ.λπ.) οι λεπτομέρειες αναφέρονται στη Θ.Π, είτε στο
μεταξύ τους συνδυασμό είτε η καθεμία ξεχωριστά.
2. Μέρος της πληρότητας αποτελεί και η στήριξη - τεκμηρίωση της θεματικής
πρότασης, με το σύνολο των λεπτομερειών. Σε κάθε περίπτωση, ο ισχυρισμός που
διατυπώνεται στη Θ.Π. θα πρέπει να στηρίζεται με αποδεικτικές προτάσεις - επιχειρήματα,
με αιτιολογήσεις, με τεκμήρια και πληροφορίες που θα πείθουν τον αναγνώστη για την
ορθότητα των λεγομένων.

Ασκήσεις παραγωγής μικροκειμένου - παραγράφου

1) Να αναπτύξεις σε μια παράγραφο τις συνέπειες του πολέμου, ξεκινώντας με την

παρακάτω θεματική περίοδο: «Ο πόλεμος είναι συμφορά για τους ανθρώπους».
2) Η γλωσσική πολυμορφία πρέπει να αποτελέσει βασικό στόχο της Ενωμένης
Ευρώπης. Να αναπτύξεις αυτή τη θεματική περίοδο σε μια παράγραφο με τη μέθοδο της
αιτιολόγησης.
3) Σε μια παράγραφο να εκθέσεις τις προσωπικές σου σκέψεις σχετικά με τα
προβλήματα που προκαλεί ο ρατσισμός στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
4) Με τη μέθοδο της σύγκρισης-αντίθεσης να παρουσιάσεις την αβέβαιη ισορροπία
μεταξύ των ισχυρών και των μικρών κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε μια παράγραφο.
5) Υπόθεσε ότι θα ήθελες να συμμετείχες σε κάποια εθελοντική οργάνωση. Αφού
επιλέξεις κάποια (π.χ. Αρκτούρος, Ελληνική Ομάδα Διάσωσης, Διεθνής Αμνηστία, Γιατροί
Χωρίς Σύνορα, Γιατροί του Κόσμου, Ερυθρός Σταυρός), να εξηγήσεις τους λόγους της
προτίμησής σου σε μια παράγραφο.
6) Γιατί ο άνθρωπος αισθάνθηκε από τη στιγμή σχεδόν που εμφανίστηκε στη γη τη
ανάγκη να δημιουργήσει τέχνη; Να αναπτύξεις την απάντησή σου σε μια παράγραφο.
7) Ποιες μορφές έχει η τέχνη; Να απαντήσεις σε μια παράγραφο με τη μέθοδο της
διαίρεσης (και των παραδειγμάτων προαιρετικά).
8) Τι πρόσφερε η πρόοδος στον άνθρωπο στο πέρασμα των αιώνων;
9) Η πρόοδος εγκυμονεί και κινδύνους, ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή. Να
αναπτύξεις αυτή τη θεματική πρόταση σε μια παράγραφο με τη μέθοδο των
παραδειγμάτων.
10) Η προσφορά της επιστήμης στον άνθρωπο και στην κοινωνία.
11) Να αναπτύξεις σε μια παράγραφο την κάθε θεματική πρόταση:
 «Η καταστροφή του περιβάλλοντος θα έχει τρομερές συνέπειες στην
ανθρωπότητα» (αιτιολόγηση).
«Η συχνή παρακολούθηση της τηλεόρασης έχει βλαπτική επίδραση στα παιδιά»
(αιτιολόγηση ή/και παραδείγματα).
«Ο αθλητισμός συνεισφέρει και ωφελεί στην ανάπτυξη των παιδιών»
(αιτιολόγηση).
«Τα αθλήματα διακρίνονται σε δύο είδη, τα ομαδικά και τα ατομικά» (διαίρεση).
«Η τεχνολογία είναι υπεύθυνη για την καταστροφή του περιβάλλοντος» (αίτιο –
αποτέλεσμα).
«Η δημοκρατία επιφέρει την ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους» (αίτιο –
αποτέλεσμα ή αιτιολόγηση).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Η ΠΕΡΙΛΗΨΗ

2.1. Πλαγιότιτλος

Ο πλαγιότιτλος είναι ένας συμπληρωματικός τίτλος ενός τμήματος του κειμένου

(συνήθως μιας παραγράφου) και αποδίδει με λιτό και ελλειπτικό λόγο το θέμα του και
τίθεται δίπλα από αυτό στο περιθώριο της σελίδας. Η σύνταξή του σου επιτρέπει να
παρακολουθήσεις την οργάνωση των σκέψεων του κειμένου, να διακρίνεις τα βασικά
θέματα και να αφαιρέσεις τα επουσιώδη (επεξηγήσεις, λεπτομέρειες, παρεκβάσεις κ.ά.).
Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται σε απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση του
συνολικού κειμένου και επομένως την απόδοση της περίληψής του.

2.1.1. Βήματα για τη δημιουργία πλαγιότιτλων

Ο πλαγιότιτλος έχει ως βάση τη θεματική περίοδο της παραγράφου. Ωστόσο, δεν

αποτελεί μηχανική αναπαραγωγή της, αλλά απόδοση του συνολικού νοήματος της
παραγράφου, το οποίο δεν εξαντλείται πάντοτε στη θεματική περίοδο. Για αυτό:

ΒΗΜΑ 1Ο: Το θέμα Εντοπίζεις τη θεματική περίοδο και με βάση αυτή σημειώνεις το
θέμα της παραγράφου. Αν δεν υπάρχει θεματική περίοδος, τότε προσπαθείς να την
εννοήσεις / αποδώσεις.
ΒΗΜΑ 2Ο: Οι σημαντικές λεπτομέρειες Ανιχνεύεις τη μέθοδο ανάπτυξης και τις
φράσεις-κλειδιά που συμπληρώνουν το θέμα της παραγράφου.
 Αν χρησιμοποιείται μόνο μια μέθοδος ανάπτυξης, ο πλαγιότιτλος προκύπτει από
τη θεματική περίοδο.
 Αν χρησιμοποιούνται περισσότερες από μια μέθοδοι ανάπτυξης (συνδυασμός
μεθόδων), είναι πιθανό να υπάρχουν περισσότερες από μία βασικές ιδέες. Στην περίπτωση
αυτή ο πλαγιότιτλος συνδυάζει πληροφορίες, όχι μόνο από τη θεματική περίοδο αλλά και
από τα σχόλια.
ΒΗΜΑ 3Ο: Ο πλαγιότιτλος Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω (θέμα + σημαντικές
λεπτομέρειες), δημιουργείς έναν τίτλο που αποδίδει το συνολικό νόημα της παραγράφου
με λόγο:
 σύντομο (έως 10 λέξεις)
 λιτό (χωρίς προσδιορισμούς)
 πυκνό ( πολλά νοήματα με λίγες λέξεις)
  ελλειπτικό (απουσία όσων βασικών όρων μπορούν να εννοηθούν, π.χ.
του ρήματος).

Παράδειγμα 1 : Ο πλαγιότιτλος προκύπτει ολοκληρωτικά από τη θεματική περίοδο

Παράγραφος Δημιουργία πλαγιότιτλου

Θεματική
Ως reality shows προσδιορίζονται οι περίοδος
εκπομπές που στηρίζονται σε μια ατομική
αφήγηση κατά προτίμηση “δυστυχισμένης”
ζωής και οι οποίες αποτελούν ένα
σύμπτωμα ή και ένα λογικό επακόλουθο
τηλεοπτικών και κοινωνικών συνθηκών.
Οι εκπομπές αυτές συνδέονται με βασικές
αλλαγές της εποχής μας που έχουν επέλθει
στο τηλεοπτικό τοπίο, από το ‘80 κι έπειτα -
εισβολή της ιδιωτικής τηλεόρασης και
σκληρός ανταγωνισμός ανάμεσα στα
κανάλια, κατίσχυση του καταναγκασμού της
ακροαματικότητας και ακραία επιδίωξη της
υψηλής τηλεθέασης, εξάπλωση του νόμου
της αγοράς - και είναι απότοκες ευρύτερων
κοινωνικοπολιτισμικών αλλαγών:
υποβάθμιση της πολιτικής, κρίση του
κράτους πρόνοιας, ιδεολογία ενός συνεχώς
εντεινόμενου ατομικισμού.
Το θέμα της παραγράφου διακρίνεται
καθαρά στη θεματική πρόταση, αφαιρώντας
τα επουσιώδη. Πιο συγκεκριμένα τα reality
show παρουσιάζονται ως επακόλουθο των
τηλεοπτικών και κοινωνικών συνθηκών.
Στα σχόλια αναλύεται το θέμα με τη μέθοδο
Σχόλια αιτίου – αποτελέσματος και τη χρήση
φράσεων – κλειδιών οι οποίες δεν
προσθέτουν επιπλέον σημαντικές
πληροφορίες, αλλά απλώς εξηγούν τη
θεματική περίοδο. Έτσι, ο πλαγιότιτλος
αυτής της παραγράφου προκύπτει κατά
κύριο λόγο από τη θεματική περίοδο.

Παράδειγμα 2: Ο πλαγιότιτλος προκύπτει από τη θεματική περίοδο και τα σχόλια

 Παράγραφος Δημιουργία πλαγιότιτλου

Θεματική
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η περίοδος Η θεματική πρόταση εμπεριέχει τον
τηλεργασία μπορεί να οριστεί ως η μορφή ορισμό της τηλεργασίας που είναι το
εργασίας που εκτελείται από ένα άτομο θέμα της παραγράφου (μέθοδος
κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε ανάπτυξης: ορισμός).
τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού
εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή
πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση
των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων
τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα
ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της Σχόλια
εργασίας. Στα σχόλια αναλύεται η έννοια της
Οι δύο βασικοί τρόποι τηλεργασίας είναι τηλεργασίας με διαφορετική μέθοδο
είτε κάποιος να είναι υπάλληλος σε έναν ανάπτυξης, τη διαίρεση (δύο βασικοί
εργοδότη είτε ελεύθερος επαγγελματίας. τρόποι, υπάλληλος, ελεύθερος
Στην πρώτη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι επαγγελματίας). Επομένως με βάση
μόνιμα συνδεδεμένος με το δίκτυο των τους δύο διαφορετικούς τρόπους
εργοδοτών, η εργασιακή του ζωή είναι πολύ ανάπτυξης, η παράγραφος
περισσότερο ελεγχόμενη μέσω της συγκροτείται από δύο υποθέματα
τεχνολογίας και έχει πολύ λιγότερη ευελιξία (ορισμός – τρόποι) που πρέπει να
ως προς τον τρόπο που θα οργανώσει τον ενταχθούν στον πλαγιότιτλο.
εργάσιμο χρόνο του. Στη δεύτερη περίπτωση,
ο εργαζόμενος είναι πολύ περισσότερο
ελεύθερος να καθορίσει τον ρυθμό εργασίας
του εκτελώντας την εργασία του στον
προσωπικό του υπολογιστή και συνδεόμενος
μόνο, όταν είναι απαραίτητο, με το δίκτυο της
επιχείρησης, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί
σε πολλά επαγγέλματα.
(απόσπασμα από το κείμενο των
Πανελλαδικών εξετάσεων Β΄Λυκείου, 2000).
Πλαγιότιτλος «Ορισμός και μορφές της τηλεργασίας».

2.1.2. Πλαγιότιτλος και περίληψη

Αν και οι πλαγιότιτλοι αποτελούν σημαντικό εργαλείο για τη σύνθεση της

περίληψης, δεν είναι πάντοτε επαρκείς. Κάποιες φορές αποδίδουν με επάρκεια τις
πληροφορίες της παραγράφου που θα ενσωματωθούν στην περίληψη (παράδειγμα 1).
Άλλοτε πάλι, ιδιαίτερα στην περίπτωση των εκτενών παραγράφων που αναπτύσσονται με
συνδυασμό μεθόδων, δεν είναι δυνατόν να συμπεριλάβει όλες τις απαραίτητες
πληροφορίες που απαιτεί η περιληπτική απόδοση του κειμένου (παράδειγμα 2). Σε αυτή
την περίπτωση - που είναι και η πιο συχνή – για τη σύνθεση της περίληψης πρέπει να
στηριχτείς σε αναλυτικότερες σημειώσεις (δες βήματα για τη σύνθεση της περίληψης).

ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Άσκηση 1 Ο πλαγιότιτλος είναι ο τίτλος ενός τμήματος του κειμένου (π.χ. μιας
παραγράφου) που με ελλειπτικό και λιτό λόγο αποδίδει το νόημα του συγκεκριμένου
αποσπάσματος και τίθεται δίπλα σε αυτό, στο περιθώριο της σελίδας. Για καθεμία από
τις παρακάτω παραγράφους να δώσεις έναν πλαγιότιτλο:

Α. Ποιοι είναι αυτοί οι απλοί κανόνες; Η διασταύρωση των ειδήσεων. Η συνείδηση

της ευθύνης απέναντι στο κοινό και την κοινωνία. Η περίσκεψη. Η μη δημοσίευση ακόμη
και διασταυρωμένων πληροφοριών για πρόσωπα χωρίς και τη δική τους άποψη. Η
αποφυγή κάθε υπερβολής. Η πεποίθηση ότι η συκοφαντία είναι θανάσιμο δημοσιογραφικό
αμάρτημα. Η αντίληψη ότι ο δημοσιογράφος δεν πρέπει να συγχέει το ρόλο του με εκείνον
του αστυνομικού και του δικαστή. Η δημόσια αναγνώριση του λάθους και η αποκατάσταση
κάθε αδικημένου. Πολλά από αυτά περιλαμβάνονται και στα δικά μας κείμενα
δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Προβλέπονται και κυρώσεις. Όμως οι παρεκτροπές είναι
πολλές, καθημερινές, προκλητικές. Και επικίνδυνες.

Β. Όταν μιλάμε για αντικειμενικότητα, υπονοούμε ότι η είδηση μας δίνει την εικόνα
της πραγματικότητας, έτσι όπως είναι, και ότι η εφημερίδα, που είναι γεμάτη ειδήσεις,
είναι η σφαιρική εικόνα της πραγματικότητας στο σύνολό της. Όμως, αν εκείνη την ημέρα
δημοσίευσε την είδηση του ανθρώπου που χτύπησε το σκύλο, αλλά αγνόησε την είδηση
του παιδιού που έπεσε απ' το ποδήλατο - και είναι μοιραίο, γιατί μια εφημερίδα δεν μπορεί
να περιλάβει το σύμπαν-, η εφημερίδα αντικατόπτρισε τον τρόπο επιλογής, μέσα από το
σύμπαν, των πραγμάτων που, κατά τη γνώμη των δημοσιογράφων της, αποτελούν την
πραγματικότητα. Αυτό βέβαια δεν είναι κακό, είναι ανθρώπινο και λογικό. Αρκεί να μην το
κρύβουμε απ’ το κοινό. Ο μύθος της αντικειμενικότητας του το κρύβει, και καμιά φορά το
κρύβει και από το δημοσιογράφο. Από αυτή την άποψη είναι μια εκδήλωση
ψευδοϊδεολογίας.

Γ. Όμως η κρίση του τύπου έχει και εσωτερικές αιτίες, που οφείλονται κυρίως στην
απώλεια της αξιοπιστίας του. Κατ' αρχήν γιατί, όπως είδαμε, ο τύπος ανήκει σε
βιομηχανικούς ομίλους που ελέγχουν την οικονομική εξουσία και είναι συνένοχοι με την
πολιτική εξουσία. Και, επίσης, γιατί η μεροληψία, η έλλειψη αντικειμενικότητας, τα
ψέματα, η χειραγώγηση και ακόμα, πολύ απλά, τα «φτιαγμένα» ρεπορτάζ αυξάνουν
συνεχώς.[…] Οι όλο και πιο στενές σχέσεις με την οικονομική και πολιτική εξουσία, έχουν
προκαλέσει πολύ μεγάλη κάμψη της αξιοπιστίας των μέσων και αποκαλύπτουν ένα
ανησυχητικό δημοκρατικό έλλειμμα. Κυριαρχεί η δημοσιογραφία της ευμένειας, ενώ η
κριτική δημοσιογραφία υποχωρεί. Πρέπει, μάλιστα, να αναρωτηθούμε αν, την ώρα της
παγκοσμιοποίησης και των τεράστιων ομίλων των μέσων ενημέρωσης, η έννοια του
ελεύθερου τύπου δεν κινδυνεύει να εξαφανιστεί.

Δ. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που συμβαίνει να μας ξαφνιάζουν οι ειδικοί με την
παχυλή τους αμάθεια ως προς τα θέματα της γενικής καλλιέργειας. Η ποίηση, η
πεζογραφία, το θέατρο, η ζωγραφική, ολόκληρη μ' ένα λόγο η τέχνη, και η φιλοσοφία, στις
αδρές της τουλάχιστον γραμμές, και η ιστορία, κατά γενικό σχήμα επίσης, δεν ανήκουν
μόνο στην ειδίκευση, αλλά και στη γενική καλλιέργεια. Ένας ειδικός αφιλοσόφητος,
ανιστόρητος, ανίκανος να γευθεί τις εξαίσιες απολαύσεις της υψηλής καλλιτεχνικής
δημιουργίας, ένας επαγγελματίας ειδικός, ακόμη και αν είναι από τη φύση του ο καλύτερος
άνθρωπος του κόσμου, μεταμορφώνεται πολύ εύκολα σε πρόσωπο περιορισμένης
ευθύνης, σε ένα εργαλείο χρήσιμο στη μια περίσταση και βλαβερό, όχι άχρηστο μόνο, σε
όλες τις άλλες περιστάσεις. Η μονομέρεια είναι μια αρρώστια και ένας κίνδυνος και
θανάσιμος κίνδυνος.

Ε. Πέρα απ’ το ότι τα μαθηματικά είναι μια αληθινά δημιουργική δραστηριότητα, τι

είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να ασχολούνται μαζί τους; Το πιο φανερό, αν και όχι
αναγκαστικά το σημαντικότερο, κίνητρο της μαθηματικής έρευνας είναι η αναζήτηση
απαντήσεων στα προβλήματα που θέτουν άμεσα οι κοινωνικές ανάγκες. Το εμπόριο και η
οικονομία, η ναυσιπλοϊα, το χτίσιμο των φραγμάτων, των γεφυριών, ο σχεδιασμός των
οχυρωματικών έργων και των πολεμικών μέσων και πολλές άλλες ανθρώπινες
δραστηριότητες περιλαμβάνουν προβλήματα που η καλύτερη λύση τους βρίσκεται στα
μαθηματικά. Ειδικά για τη δική μας εποχή των μηχανών, τα μαθηματικά είναι ένα
πραγματικά ένα καθολικό εργαλείο.
 Στ. Στη λογοτεχνία οι ανάπηροι απεικονίζονται συνήθως αρνητικά. Η φυσική
αναπηρία, η χρόνια αρρώστια ή οποιοδήποτε άλλο εξωτερικό ελάττωμα έχουν καταντήσει
σύμβολα εσωτερικού μειονεκτήματος. Η χρήση του εξωτερικού παρουσιαστικού ως
καθρέπτη του εσωτερικού κόσμου είναι ένα παμπάλαιο και καθιερωμένο λογοτεχνικό
τέχνασμα. Μερικοί συγγραφείς, τονίζοντας τη σχέση μεταξύ ασχήμιας, αναπηρίας και βίας,
θεωρούν ότι μια τέτοια απεικόνιση είναι αποτέλεσμα βαθιά ριζωμένων ψυχολογικών
φόβων. Συχνά υποστηρίζουν ότι τα πρόσωπα με ειδικές ανάγκες υπενθυμίζουν τη ζωώδη
καταγωγή των ανθρώπων ή τις δικές τους ατέλειες.

Ζ. Όμως, τόσο οι μαθητές όσο και οι εκπαιδευτικοί και των δύο πρώτων βαθμίδων
θεωρούν ότι το ισχύον σύστημα αξιολόγησης δεν αντανακλά την πραγματική εικόνα του
μαθητή. Η πλειοψηφία των δασκάλων και καθηγητών που συμμετείχαν στην έρευνα
δήλωσαν ότι το ισχύον σύστημα αξιολόγησης και βαθμολογίας είναι αναξιόπιστο και
«καλλιεργεί την ψύχωση του καλού βαθμού», η οποία εντοπίζεται στους γονείς και
καλλιεργείται στους μαθητές από το σπίτι. Με αυτόν τον τρόπο το σύστημα βαθμολόγησης
ενισχύει τον ανταγωνισμό στο σχολείο μεταξύ των μαθητών με αποτέλεσμα να ενισχύονται
οι πιέσεις στους μαθητές. Μάλιστα, το άγχος για τον καλό βαθμό δημιουργεί στους
μαθητές και άλλου τύπου –πλην της βαθμοθηρίας– ακραίες καταστάσεις.

Η. Η θεωρία του Μαρξ περί αλλοτρίωσης της εργασίας, όπου όσο δεν ορίζουμε το
αποτέλεσμα της δουλειάς μας τόσο πιο ξένη αισθανόμαστε αυτήν τη δραστηριότητα και
αναζητάμε την ανθρώπινη εκπλήρωση σε ζωώδεις διαδικασίες, μοιάζει να αντιστρέφεται
ειρωνικά από τους σύγχρονους αλκοολικούς της εργασίας, που αισθάνονται
ολοκληρωμένοι άνθρωποι μόνο στο κουβούκλιο του γραφείου τους, μόνο με το λαπ-τοπ και
το κινητό στο χέρι. Επομένως, η επιμήκυνση των εργάσιμων ωρών δεν θεωρείται αβαρία,
αλλά απόδειξη ότι ο εργαζόμενος είναι απαραίτητος και περιζήτητος. Οι εργασιακά
ανασφαλείς πρέπει επίσης να δουλέψουν περισσότερο, για να αποδείξουν ότι τους
χρειάζονται, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται ο φαύλος κύκλος, στο πλαίσιο του οποίου
κανένας δεν τολμάει να πάει σπίτι του πριν συμπληρώσει 12ωρο και ανακαλύψει με τρόμο
ότι τα αφεντικά μπορούν μια χαρά και χωρίς αυτούς.

Θ. Το σχολείο εντατικοποιεί προετοιμάζοντας για την εντατικοποίηση που

περιμένει τους ανθρώπους στην αγορά εργασίας. Το σύστημα αυτό, όμως, είναι
καταδικασμένο να αποτύχει, γιατί προετοιμάζει τα παιδιά μόνο σαν άτομα, τα οποία έχουν
να εργαστούν στη ζωή τους, παραβλέποντας το γεγονός ότι αυτό που ουσιαστικά έχουν να
κάνουν είναι να ζήσουν. Υπάρχουν μαθήματα που δεν σχετίζονται άμεσα με τη μεταφορά
μιας συγκεκριμένης γνώσης, δεν προετοιμάζουν για την αγορά εργασίας, προετοιμάζουν,
όμως, για τη ζωή. Αυτά τα μαθήματα, όμως, είναι στο περιθώριο του σχολικού
προγράμματος. Στα μάτια των παιδιών οι γνώσεις του σχολείου έχουν μεγάλη απόσταση
από την καθημερινή ζωή και αυτό είναι αποτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος.

Ι. Πού είναι οι θεατρικές παραστάσεις που θα έπρεπε να αποτελούν μόνιμο μέλημα

κάθε σχολείου; (εξαιρέσεις που υπάρχουν επιβεβαιώνουν τον κανόνα). Πού είναι οι
μαθητικοί θίασοι; Πόσα σχολεία, και δεν εννοώ εδώ μερικά εξειδικευμένα (μουσικά)
σχολεία, έχουν να επιδείξουν αξιόλογες μαθητικές χορωδίες ή ορχήστρες; Τι εργαστήρια
καλλιτεχνικών διαθέτουν τα σχολεία; Πόσα σχολεία έχουν οργανώσει εκθέσεις με έργα
μαθητών; Πόσο ενθαρρύνονται ή καθοδηγούνται σωστά ταλέντα στη μουσική ή τη
ζωγραφική που θα μπορούσαν να διαπρέψουν με κατάλληλη καθοδήγηση και σωστό
επαγγελματικό προσανατολισμό;
 2.1.3. Τίτλος – τιτλοφόρηση κειμένου

Πρόκειται για τη διαδικασία απόδοσης τίτλου σε ένα κείμενο ή σε μια ενότητα ή σε

μια παράγραφο.

Ο τίτλος για να είναι εύστοχος θα πρέπει:

 Να δηλώνει ή να υποδηλώνει το θέμα και τη θέση του συγγραφέα του κειμένου,

της ενότητας ή της παραγράφου.
 Να κινείται στα ίδια με το κείμενο υφολογικά επίπεδα, π.χ. αν το κείμενο είναι
χιουμοριστικό είναι άστοχος ένας δραματικός τίτλος.
 Να έχει την ίδια με το κείμενο λειτουργία της γλώσσας, π.χ. αν το κείμενο
κινείται στο πλαίσιο της αναφορικής λειτουργίας της γλώσσας είναι προτιμότερο και ο
τίτλος να κινείται στο πλαίσιο αυτό.
 Να είναι σχετικά σύντομος και «εμπνευσμένος», π.χ. μπορεί να μην έχει ρήμα
και πλήρη σύνταξη.

Σημείωση: Αν πρέπει να αποδώσεις κάποιο σχόλιο στον τίτλο με τη χρήση σημείων στίξης,
τότε μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα παρακάτω σημεία στίξης με τις αντίστοιχες
δηλώσεις:
 Ερωτηματικό: μπορεί να δηλώνει απορία... ή ειρωνεία...
 Θαυμαστικό: μπορεί να δηλώνει θαυμασμό..., κατάπληξη..., έκπληξη... ή αμφισβήτηση...
ή ειρωνεία...
 Εισαγωγικά: μπορούν να δηλώνουν έμφαση... ή ειρωνεία... ή μεταφορική χρήση της
λέξης που περικλείουν...
 Αποσιωπητικά: μπορούν να δηλώνουν απορία... ή αγανάκτηση, αποστροφή... ή
δισταγμό, αποθάρρυνση... ή χιούμορ... ή ειρωνεία...

2.2. Η περίληψη

Συνοπτική απόδοση ενός κειμένου.

ΣΧΕΔΙΟ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ

Εκτενής Συνοπτική Σύντομη

Κύρια έννοια Κύρια έννοια Κύρια έννοια

+ + +
Πλαγιότιτλοι παραγράφων Πλαγιότιτλοι παραγράφων Πλαγιότιτλοι θεματικών
+ ενοτήτων
Σημαντικές λεπτομέρειες

ΤΑ «ΝΑΙ» ΚΑΙ ΤΑ «ΟΧΙ» ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ

ΝΑΙ ΟΧΙ
 Κατανόηση νοηματικού κέντρου του κειμένου  Αδυναμία κατανόησης του νοηματικού κέντρου του
 Επιλογή των σπουδαιότερων πληροφοριών του κειμένου
κειμένου
 Πληρότητα κατανόησης του κειμένου
 Σωστή χρήση της γλώσσας (ορθογραφία, σύνταξη,
λεξιλόγιο, στίξη)
 Παρουσίαση με λογική ακολουθία των βασικών
ιδεών
 Σύνταξη του κειμένου με ομαλή ροή και συνοχή
 Σωστή χρήση των διαρθρωτικών λέξεων και
φράσεων
 Χρήση γ΄ προσώπου
 Επιλογή δευτερευουσών ιδεών του κειμένου
 Μερική κατανόηση του κειμένου
 Επαναλήψεις, ασάφειες, έλλειψη ακριβολογίας
 Ανακολουθία στην παρουσίαση των βασικών ιδεών
 Έλλειψη συνοχής μεταξύ των προτάσεων
 Αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισμοί για το αρχικό
κείμενο
 Αυτούσια μεταφορά λέξεων και φράσεων του αρχικού
κειμένου
 Αποφυγή χωρισμού περίληψης σε παραγράφους ή
χωρισμός μόνο σε περίπτωση που το κείμενο διαρθρώνεται σε
ευδιάκριτες νοηματικές ενότητες

 Αναλύοντας το κείμενο στα συστατικά του

Κάθε κείμενο μπορεί να αναλυθεί από τα γενικά στοιχεία του στα ειδικότερα, για να το
κατανοήσουμε καλύτερα. Έτσι, κάθε φορά εντοπίζουμε:
 το θεματικό πεδίο στο οποίο ανήκει,
 το ειδικό θέμα στο οποίο αναφέρεται,
 το επιμέρους ζήτημα που αναπτύσσει η κάθε παράγραφος,
 τις προτάσεις, κύριες ή δευτερεύουσες, που δίνουν τις λεπτομέρειες της κάθε
παραγράφου,
 τις λέξεις με τις οποίες διατυπώνονται οι ιδέες του συγγραφέα.

 Ρήματα και εκφράσεις που μπορούν να χρησιμοποιούνται στην περίληψη :

Ο συγγραφέας / συντάκτης / κειμενογράφος / αρθρογράφος:

 εξετάζει, παρουσιάζει, αναζητά τους λόγους / αιτίες, αναφέρεται, κάνει αναφορά,
σκιαγραφεί, εκθέτει, αναπτύσσει, αναλύει, προσεγγίζει, θίγει, διαγράφει
 πιστεύει, διατυπώνει την άποψη / γνώμη, εκφράζει την άποψη / γνώμη,
υποστηρίζει, θεωρεί
 σχολιάζει, κρίνει, αποφαίνεται, ορίζει, καθορίζει, προσδιορίζει, διευκρινίζει
 επιχειρεί να, προσπαθεί να
 υπερασπίζεται, υπερασπίζει, προασπίζεται, συνηγορεί υπέρ
 αποκρούει / αντικρούει την άποψη / ιδέα / επιχείρημα, απορρίπτει, αντιτάσσεται,
διατυπώνει ενδοιασμούς / επιφυλάξεις / αντιρρήσεις
 καταγγέλλει, κατακρίνει, επικρίνει, επιρρίπτει ευθύνες, θεωρεί υπεύθυνο,
καταλογίζει ευθύνες
 καταλήγει στην απόφαση / θέση / άποψη / στο συμπέρασμα, συμπεραίνει, τονίζει,
επισημαίνει, υπογραμμίζει.

2.3. Συνδετικές – διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις

Είναι οι λέξεις που συνδέουν µικρότερα ή µεγαλύτερα µέρη του λόγου και
δηλώνουν:
 Εισαγωγή ενός επιχειρήματος ή μιας ιδέας: Πρώτο, δεύτερο, καταρχάς, τελικά,
επίσης, το επόμενο θέμα/ επιχείρημα, επιπλέον, πέρα από αυτά, πέρα από τα πιο πάνω,
είναι και ένα άλλο που μπορεί...
 Αίτιο – αποτέλεσµα: επειδή, γιατί, διότι, εξαιτίας, ένας ακόμη λόγος είναι, το
φαινόμενο οφείλεται, αίτια του προβλήματος είναι, τα αίτια εντοπίζονται σε, γι’ αυτό, για
τους πιο πάνω λόγους, λόγω του ότι, ως εκ τούτου, κατά συνέπεια, έτσι, όπως ήταν
αναµενόµενο, ως αποτέλεσµα, ως επακόλουθο, εποµένως, αφού-τότε κ.ά.
 Αντίθεση – εναντίωση: αντίθετα, όµως, εν αντιθέσει, ωστόσο, αλλά, από τη μια
πλευρά, από την άλλη, εξάλλου, αντί τούτου, παρόλο που, παρ’όλα αυτά, παρά,
μολαταύτα, στον αντίποδα, ενώ, εντούτοις, αν και, τουναντίον κ.ά.
 Επεξήγηση: δηλαδή, συγκεκριμένα, ειδικότερα, αναλυτικότερα, µε άλλα λόγια, για
να γίνω πιο σαφής, διευκρινιστικά, με όσα είπα προηγουμένως εννοούσα, για να με
καταλάβετε, θα σας το παρουσιάσω με άλλο τρόπο, για να γίνω πιο κατανοητός κ.ά.
 Χρονική σχέση / ακολουθία: αρχικά, πρωταρχικά, καταρχήν, πρώτα-πρώτα, έπειτα,
ύστερα, στη συνέχεια, συνακόλουθα, στην αρχή, στο τέλος, το επόµενο, προηγουµένως,
ταυτόχρονα, εντωμεταξύ, στο µεταξύ, τελικά, τότε, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα, σε πολύ
σύντομο χρονικό διάστημα, μετά απ’ όλα αυτά κ.ά.
 Όρο – προϋπόθεση: αν, εκτός αν, σε περίπτωση που, µε την προϋπόθεση ότι,
λαµβάνοντας υπόψη πως κ.ά.
 Βεβαιότητα: αναµφισβήτητα, αναντίρρητα, αναµφίβολα, οπωσδήποτε, πράγµατι,
σίγουρα, βέβαια, φυσικά, είναι ολοφάνερο, είναι κοινή διαπίστωση, είναι γενικά
παραδεκτό, γεγονός είναι ότι, είναι κοινός τόπος, δεν αµφισβητεί κανείς κ.ά.
 Οµοιότητα / αναλογία: επίσης, στο ίδιο µοτίβο, παράλληλα, ανάλογα, αναλογικά,
παρόµοια, όπως ακριβώς-έτσι και, κατά τον ίδιο τρόπο, το ίδιο ισχύει, κάτι ανάλογο
συμβαίνει και, σύµφωνα µε τα παραπάνω κ.ά.
 Σύγκριση: συγκριτικά µε, αντιπαραβάλλοντας, αντιδιαστέλλοντας, αν κρίνει κανείς
σε σχέση µε κ.τ.λ.
 Συµπλήρωση: επιπλέον, ακόμα, επίσης, εκτός απ’ αυτό, επιπρόσθετα,
συµπληρωµατικά, ακόµα ένα σηµείο, όλο και περισσότερο, θα µπορούσε να προσθέσει
κανείς, µ’ αυτόν τον τρόπο κ.ά.
 Έµφαση: πρέπει να τονιστεί, είναι αξιοπρόσεκτο, είναι χαρακτηριστικό ότι, ας µην
παραβλέψουµε, ιδιαίτερα σηµαντικό είναι, αξιοσηµείωτο είναι, δεν µπορούµε να
αγνοήσουµε, θα ήθελα να τονίσω το εξής, θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας, είναι
καθοριστικής σημασίας, είναι απαραίτητο, θα ήταν σωστό, δε θα πρέπει να
 Παράδειγµα: για παράδειγµα, χαρακτηριστικό παράδειγµα, λόγου χάρη,
ενδεικτικά, όπως κ.ά.
 Συµπέρασµα: συµπερασµατικά, συνοψίζοντας, ανακεφαλαιώνοντας,
συγκεφαλαιώνοντας, καταλήγοντας, τελικά, επιλογικά, εν κατακλείδι, άρα λοιπόν,
εποµένως, συνεπώς, αβίαστα συµπεραίνει κανείς, σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι
ευλογοφανές, αποδεικνύεται άρα κ.ά.
 Προτροπή: επιβάλλεται, πρέπει, οφείλουµε, είναι υποχρέωση όλων, είναι ευθύνη
µας, είναι χρέος µας, για να θεραπεύσουµε κ.ά.

ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Ή ΦΡΑΣΕΩΝ

Στο επόμενο κείμενο υπάρχουν προβλήματα, καθώς λείπουν οι κατάλληλες

συνδετικές λέξεις ή φράσεις. Να τις προσθέσετε ξαναγράφοντας το κείμενο από την αρχή
και προσπαθώντας όσο μπορείτε περισσότερο να δημιουργήσετε υποταγμένο λόγο:
Το προηγούμενο Σαββατοκύριακο αποφασίσαμε με την παρέα των φίλων μας να
δούμε την ταινία «Στη Ρώμη με αγάπη». Είναι η νέα σκηνοθετική δουλειά του ταλαντούχου
Γούντι Άλλεν. Πρωταγωνιστούν, εκτός από τον ίδιο, μια πλειάδα γνωστών ηθοποιών. Είναι ο
Τζέσε Άιζενμπεργκ, ο Ρομπέρτο Μπενίνι, η Πενέλοπε Κρουζ και άλλοι. Ένα ατυχές γεγονός
ματαίωσε την αρχική μας πρόθεση. Φτάσαμε στο ταμείο του κινηματογράφου. Υπήρχε μια
τεράστια ουρά. Περιμέναμε υπομονετικά. Ξαφνικά δύο από τους φίλους μας ένιωσαν πόνο
στο στομάχι. Είχαν προηγουμένως καταναλώσει γιαούρτι παγωτό. Επέμεναν να δούμε την
ταινία. Οι υπόλοιποι διαφωνούσαμε. Πλησιάζαμε στο ταμείο. Ο πόνος γινόταν εντονότερος
και τελικά ανυπόφορος. Δεν τους εγκαταλείψαμε, εννοείται. Φύγαμε όλοι για το
πλησιέστερο νοσοκομείο. Ήταν φανερό. Είχαν υποστεί τροφική δηλητηρίαση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο: Η ΕΚΘΕΣΗ

3.1. Μαθαίνω να γράφω εκθέσεις γενικά

Η έκθεση είναι η έκφραση (εξωτερίκευση) των σκέψεων, των ιδεών και των
συναισθημάτων μας και είναι προφορική ή γραπτή. Είναι η ολοκλήρωση ενός
οποιουδήποτε θέματος με τρόπο που να δίνεται ένα πλήρες νόημα. Έκθεση, λοιπόν, είναι η
γραπτή έκφραση και παρουσίαση, στους άλλους, των σκέψεων, των ιδεών, των
εντυπώσεων, των επιθυμιών, των προσδοκιών και των συναισθημάτων μας για κάποιο
ορισμένο θέμα.
Η έκθεση αποτελεί τον κυριότερο γραπτό λόγο του μαθητή και έχει κυρίαρχη θέση
στο γλωσσικό μάθημα είτε αναφέρεται με το όνομά της ως «έκθεση» όπως στο γυμνάσιο
και στο λύκειο είτε ως εντολή «Σκέφτομαι και γράφω» στο δημοτικό σχολείο. Η έκθεση
είναι πολύ σπουδαίο μάθημα που κατέχει ξεχωριστή θέση και έξω στην κοινωνική ζωή. Οι
υποψήφιοι, στις εξετάσεις για τις Ανώτερες και Ανώτατες σχολές, για διορισμό στο δημόσιο
ή και σε κάποιες ιδιωτικές θέσεις, εξετάζονται απαραίτητα στην έκθεση. Αλλά και μια
επιστολή, μια αίτηση, μια ομιλία να γράψει κανείς πρέπει να τη γράψει σωστά. Γιατί κι
αυτά, αφού είναι έκφραση σκέψεων και ιδεών του εσωτερικού μας κόσμου, δεν είναι
τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από μια έκθεση. Να λοιπόν, η μεγάλη σημασία της έκθεσης
στη ζωή μας και ο λόγος για τον οποίο ανήκει στα σπουδαιότερα μαθήματα του σχολείου.
Πολλοί ταυτίζουν την έκθεση, λίγο πολύ, με τη λογοτεχνία. Αρκετοί δε έχουν την
εντύπωση ότι, για να γράψει κανείς καλές εκθέσεις, πρέπει να έχει λογοτεχνικό ταλέντο.
Αυτό όμως δεν είναι σωστό. Γιατί η λογοτεχνία μπορεί να είναι έκθεση, η έκθεση όμως δεν
είναι λογοτεχνία. Αν ήταν έτσι, θα έγραφαν καλές εκθέσεις ελάχιστοι μαθητές (όσοι
διέθεταν έμφυτο λογοτεχνικό ταλέντο), ενώ στην πραγματικότητα γράφουν πάρα μα πάρα
πολλοί μαθητές εξαιρετικές εκθέσεις. Γι΄ αυτό πρέπει να ξέρουμε ότι όλοι μπορούμε να
γράφουμε καλές εκθέσεις, φτάνει να έχουμε υπόψη μας όλα όσα θα μάθουμε σχετικά με
την τεχνική της.
Κάποια γενικά στοιχεία όμως καλό θα ήταν να τα έχουμε στο νου μας από την αρχή:
1. Να παρατηρούμε καλά και συστηματικά οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας. Η
παρατήρηση είναι η βάση της καλής και ολοκληρωμένης έκθεσης, γιατί αυτή μας δίνει όλα
τα στοιχεία που θα μας χρειαστούν για την ανάπτυξη του θέματος.
2. Να διαβάζουμε εκθέσεις άλλων παιδιών, βιβλία με υποδείγματα εκθέσεων,
διηγήματα, παιδικά περιοδικά κ.τ.λ. Έτσι εκτός των άλλων θα εμπλουτιστεί το λεξιλόγιό μας
και θα μάθουμε ευκολότερα την ορθογραφία πολλών λέξεων εξαιτίας της συχνής επαφής
που θα έχουμε με αυτές.
3. Να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στις οδηγίες του δασκάλου μας, καθώς και των
γονιών μας.
4. Να είμαστε ιδιαίτερα αυστηροί με τον εαυτό μας, όταν διαπιστώνουμε ότι
κάποια στοιχεία που μας είχαν επισημανθεί κι άλλες φορές δεν τα λάβαμε υπόψη μας, και
να τα εφαρμόζουμε στο εξής το συντομότερο, χωρίς να καταφεύγουμε στις εύκολες
δικαιολογίες.
Tα θέματα των εκθέσεων είναι πάρα πολλά και τα επιλέγουμε:
 - Από την οικογενειακή, τη σχολική και την κοινωνική ζωή.
- Από το φυσικό περιβάλλον και την προστασία του.
- Από την εθνική και θρησκευτική ζωή.
- Από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε.
- Από την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνικής.
- Από καθετί που νιώθουμε μέσα μας και αισθανόμαστε την ανάγκη να το
εκφράσουμε, προφορικά ή γραπτά, με ειλικρίνεια, φυσικότητα και ζωντάνια, έτσι που να
πείθει και να αρέσει στους άλλους.
Λένε πως η έκθεση είναι ζήτημα ταλέντου, έμφυτης ικανότητας που την έχουν οι
λίγοι. Αυτό όμως δε σημαίνει καθόλου πως οι πολλοί δεν μπορούν να αποκτήσουν την
ικανότητα να γράφουν και να διατυπώνουν τις σκέψεις τους με σαφήνεια, ακρίβεια και
παραστατικότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαστικά λογοτεχνία.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχία του σκοπού αυτού είναι κατά πρώτο
λόγο να έχουμε μια διαρκή επαφή με τον κόσμο που ζούμε. Να γνωρίζουμε τι συμβαίνει
γύρω μας, να μην είμαστε παθητικοί θεατές, αλλά να συμμετέχουμε ενεργητικά στη ζωή
(οικογενειακή, σχολική, κοινωνική), στους αγώνες και τις φροντίδες των συνανθρώπων μας.
Να έχουμε «πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας», όπως παραγγέλλει
ο εθνικός μας ποιητής.
Δεύτερη προϋπόθεση είναι η μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων, περιοδικών,
εφημερίδων. Μιλάμε για μελέτη και όχι απλή ανάγνωση, που γίνεται για ευχαρίστηση για
να περάσουμε την ώρα. Είναι μια ανάγκη βέβαια κι αυτή και έχει κάποτε τη θέση της.
Μελέτη όμως και μάλιστα συστηματική είναι κάτι άλλο. Μελετώ σημαίνει επιμένω,
προσέχω, σημειώνω. Σημαίνει προβληματίζομαι, κρίνω το υλικό που πρόκειται να κάνω
κτήμα μου, ώστε να μη δέχομαι το καθετί άκριτα και ανεξέλεγκτα.

3.2. Τα είδη των εκθέσεων

Οι εκθέσεις, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, μπορεί να είναι:

1. Περιγραφικές.

Σ’ αυτές περιγράφουμε:
 Τοπία ή τόπους που κατοικούμε ή επισκεφτήκαμε.
 Υλικά δημιουργήματα του ανθρώπου (κατοικίες, εργοστάσια, έργα).
 Φυσικά φαινόμενα -Μεταβολές στη φύση - Εποχές.
 Φυτά - Ζώα - Σχέσεις και επιδράσεις στη ζωή μας.
 Πράξεις και εκδηλώσεις των ανθρώπων.
 Πολιτιστικές δραστηριότητες.
 Γεγονότα της καθημερινής ζωής.
 Περιγραφή προσώπων, χαρακτήρων.

Πώς θα εργαστούμε: Η σωστή περιγραφή ξεκινά από μια προσεκτική παρατήρηση

και εξέταση του αντικειμένου ή του γεγονότος που περιγράφουμε. Δίνουμε τη γενική του
εικόνα, τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, που το ξεχωρίζουν από τα άλλα, αποφεύγοντας
καθετί το άσχετο και περιττό.
Στην πορεία ακολουθούμε τη φυσική σειρά των εντυπώσεων που δεχόμαστε ή τη
σειρά με την οποία εξελίσσεται ένα γεγονός, φροντίζοντας να υπάρχει ενότητα στην
περιγραφή και όχι διάσπαση.
Συνδέουμε την περιγραφή με κρίσεις, εντυπώσεις, συναισθήματα, δικά μας ή
άλλων, για το περιγραφόμενο.
 Τέλος, φροντίζουμε να είναι η περιγραφή μας κατατοπιστική, ζωντανή και
παραστατική, χωρίς εξεζητημένες εκφράσεις και λογοτεχνικό φόρτο.

2. Διηγηματικές ή αφηγηματικές:

Σε αυτές διηγούμαστε γεγονότα, περιστατικά, ιστορίες και συμβάντα της ζωής μας
(οικογενειακής, σχολικής, ατομικής ή κοινωνικής), εντυπώσεις, αναμνήσεις, μύθους,
παραδόσεις, ιστορίες σε ορισμένο χρόνο, κοντινό ή μακρινό, από κάποια αιτία και κάτω
από ορισμένες συνθήκες και πήραν σε αυτά μέρος ένα ή περισσότερα πρόσωπα.
Στη διήγηση παρεμβάλλουμε συχνά δικές μας κρίσεις, εντυπώσεις και
συναισθήματα, αρκεί αυτά να μην είναι αυθαίρετα, αλλά να βγαίνουν και να
δικαιολογούνται από τα ίδια τα ιστορούμενα.
Η εξιστόρηση των γεγονότων μπορεί να γίνει:
- με αφήγηση, όταν η διήγησή μας ακολουθεί ένα συνεχή λόγο,
- με διάλογο, όταν έχουμε συνομιλία (διάλογο) των προσώπων,
- με τους δυο τρόπους, όταν χρησιμοποιούμε αφήγηση και διάλογο, όπως γίνεται
συνηθέστατα.
Η αφήγησή μας ακολουθεί μια φυσική πορεία από την αρχή ως το τέλος, χωρίς να
αφήνει κενά ή χάσματα. Πρέπει να είναι φυσική και αβίαστη, ώστε να δίνει την εντύπωση
στον αναγνώστη ότι ζει ο ίδιος τα δρώμενα.

3. Απλές πραγματείες.

Απλή πραγματεία μπορούμε να πούμε πως είναι μια μικρή έρευνα, που κάνουμε σε
ένα θέμα που έχει γενικότερο ενδιαφέρον. Μελετούμε και παρουσιάζουμε το συγκεκριμένο
θέμα από όλες τις πλευρές και διατυπώνουμε ορισμένα συμπεράσματα. Μπορούμε να
βοηθηθούμε στην εργασία μας από σχετικές πηγές (βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, μαρτυρίες
κ.τ.λ.).
Η διατύπωση του θέματος θα είναι ακριβής, αποδεικτική, χωρίς φραστικές εξάρσεις
και θα πλησιάζει περισσότερο τον επιστημονικό λόγο.
Πραγματείες-έρευνες με την απλή μορφή τους θα γράψουμε και φέτος όπως: «Τα
αγαθά της συγκοινωνίας», «Η μεγάλη επικοινωνία», «Το νερό στη ζωή μας», «Ο
ηλεκτρονικός υπολογιστής» και άλλα. Θα μάθουμε ακόμη ανάλογα σχεδιαγράμματα και
βοηθητικά μέσα για να αναπτύξουμε παρόμοια θέματα.

4. Χαρακτηρισμοί προσώπων.

Περιγράφουμε και αναλύουμε πρόσωπα, χαρακτήρες, τύπους ανθρώπων,

επαγγέλματα. Τονίζουμε τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του προσώπου που εξετάζουμε, δηλαδή
τι νιώθει, πώς σκέφτεται, πώς αντιμετωπίζει τους άλλους, ώστε να δίνουμε όσο μπορούμε
ολοκληρωμένη την εικόνα του. Το πρόσωπο μπορεί να είναι γνωστό μας (ένας συμμαθητής
μου, ένας φίλος μου, ο δάσκαλός μου) ή να αναφέρεται σε κάποιο επάγγελμα ή ιδιότητα (ο
γιατρός, ο ταχυδρόμος, ο φιλάργυρος κ.ά.).

5. Εκθέσεις Ιδεών.

Σε αυτές αναπτύσσουμε μια σκέψη, γνώμη, ιδέα, έννοια, όπως π.χ. «Η φιλία», «Η
εργασία» κλπ., ένα γνωμικό ή μια παροιμία. Εξηγούμε τη σημασία που έχει και
προσπαθούμε να αποδείξουμε κατά πόσο αληθεύει στη ζωή. Μερικά τέτοια θέματα είναι
«Παν μέτρον άριστον», «Φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι» κ.ά..
 Μας ζητείται να εκφράσουμε τις προσωπικές μας γνώμες και κρίσεις πάνω σε αυτές
τις έννοιες. Το είδος αυτό είναι σαφώς δυσκολότερο από τα προηγούμενα, γιατί πρέπει να
αποδείχνουμε τις απόψεις μας και τις θέσεις μας πάνω στις έννοιες αυτές και να
καταλήγουμε σε σωστά συμπεράσματα.

5. Επιστολές.

Επιστολές που γράφουμε σε προσφιλή μας πρόσωπα ή σε επίσημα πρόσωπα, μέσα

στις οποίες εκφράζουμε σκέψεις, εντυπώσεις, επιθυμίες, συναισθήματα κλπ. Το είδος αυτό
είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στην καθημερινή μας ζωή και ειδικά στις περιπτώσεις που
νιώθουμε την εσωτερική ανάγκη να εκφραστούμε ή να επικοινωνήσουμε με αυτόν τον
τρόπο.
Η επιστολή είναι ένα ιδιαίτερο είδος γραφής και μας υποχρεώνει να είμαστε
σύντομοι, ακριβείς και ευγενικοί. Μια επιστολή μπορεί να απευθύνεται σε γνωστό μας
πρόσωπο, αλλά και σε κάποιον που εκτιμούμε και θαυμάζουμε.

3.3. Τα μέρη της έκθεσης

Σχέδιο έκθεσης

Η έκθεση, κατά κανόνα, αποτελείται από τρία μέρη: τον πρόλογο, το κύριο μέρος
και τον επίλογο.

1. Ο πρόλογος.
Ο πρόλογος είναι η αρχή της έκθεσής σου, η εισαγωγή στο κύριο θέμα. Έχει σκοπό
να προετοιμάσει τον αναγνώστη και να προκαλέσει το ενδιαφέρον του για το θέμα.
Ο πρόλογος μπορεί να είναι 3-4 σειρές ή μια φράση ή ακόμα και μία λέξη μονάχα.
Σε καμία, όμως, περίπτωση δεν πρέπει να υπερβαίνει το 1/8 της έκθεσης. Γι’ αυτό πρέπει:
I. Να είναι σύντομος, παραστατικός, ζωντανός με απλά νοήματα, χωρίς
πλατειασμούς και περιττές λέξεις. Η έκτασή του να είναι ανάλογη με το θέμα και
οπωσδήποτε πολύ μικρότερη από το κύριο μέρος. Ένας μακροσκελής πρόλογος μας
απομακρύνει από το θέμα.
II. Να έχει άμεση, οργανική σχέση με το θέμα της έκθεσης και να οδηγεί αβίαστα,
ομαλά και φυσικά σ’ αυτό χωρίς να δημιουργεί χάσματα.
Ένας πρόλογος μπορεί να περιέχει:
I. κάτι το γενικό που αναφέρεται στο θέμα,
II. τον τόπο, το χρόνο, τις συνθήκες που έγινε κάτι που περιγράφουμε ή
διηγούμαστε,
III. την ερμηνεία ή επεξήγηση μιας λέξης, φράσης ή πράγματος, που πρέπει να
γίνεται στην αρχή, για να το κατανοήσει καλύτερα ο αναγνώστης.

Για πρόλογο μπορείς να χρησιμοποιείς:

α) Κάποια σκέψη σου σχετική με το θέμα.
β) Τους στίχους ενός ποιήματος.
γ) Μία παροιμία ή κάποιο γνωμικό.
δ) Κάτι που είναι αντίθετο με το θέμα.
ε) Τη φυσική κατάσταση της στιγμής που έγινε το γεγονός.
στ) Κάποιο παράδειγμα από την Ιστορία.
 2. Το κύριο μέρος. Είναι ο κορμός της έκθεσης, το μεγαλύτερο μέρος της και
περιλαμβάνει την ανάπτυξη των σκέψεών σου, γι’ αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Το
κύριο θέμα είναι το κυριότερο μέρος της έκθεσης. Μετά από τον πρόλογο προχωράς
ομαλά, αβίαστα και φυσικά στο κύριο θέμα, τοποθετώντας το αντικείμενο του θέματός σου
στο χρόνο αλλά και στον τόπο. Θα καθορίσεις, δηλαδή, από την αρχή το χρόνο και τον τόπο
που συνέβηκε το γεγονός που διηγείσαι ή το χρόνο και τον τόπο που είδες το πράγμα που
περιγράφεις.

Πριν αρχίσεις να γράφεις, εξετάζεις τι σου ζητεί το θέμα. Σχεδιάζεις πώς θα

αρχίσεις, πώς θα προχωρήσεις στην ανάπτυξη, πώς θα το κλείσεις. Κύρια σημεία που
πρέπει εδώ να προσέξεις είναι:
I. Να μην ξεφεύγεις από το θέμα με άσχετα προς αυτό. Να περιορίζεσαι στα
ουσιώδη, στα ζητούμενα του θέματος και να αποφεύγεις τα ασήμαντα, τις
μικρολεπτομέρειες, τις συχνές επαναλήψεις, που κουράζουν τον αναγνώστη.
II. Οι σκέψεις σου πρέπει να έχουν μια λογική σειρά, να συνδέονται μεταξύ τους
σαν αλυσίδα και να περιστρέφονται γύρω από το κύριο νόημα (κεντρική ιδέα) του θέματος.
III. Να αποφεύγεις τις μεγάλες προτάσεις και γενικά το μακροπερίοδο λόγο. Οι
προτάσεις πρέπει να είναι όσο μπορεί σύντομες, απλές, σαφείς και να δίνουν ένα πλήρες
νόημα. Η μια να οδηγεί στην άλλη με φυσικό τρόπο και όλες μαζί να αποτελούν ένα
αρμονικό σύνολο.
IV. Να αφήνεις παραγράφους εκεί που τελειώνει ένα νόημα κι αρχίζει ένα άλλο.

Στο κύριο μέρος καλείσαι να πείσεις για την ορθότητα των απόψεών σου με
πειστικά επιχειρήματα. Για να πείσεις πρέπει να:
1. Αναπτύσσεις τα επιχειρήματά σου (αιτιολογείς ό,τι γράφεις και εξηγείς ακόμα
και αυτό που θεωρείς αυτονόητο, με βάση τη λογική ή και το συναίσθημα).
2. Συνδέεις τις προτάσεις και το κείμενο για να υπάρχει συνοχή (συνδετικές λέξεις
και φράσεις).
3. Χρησιμοποιείς κατάλληλο ύφος (ανάλογα με το δέκτη).

Αν περιγράφεις κάτι, μπορείς στη συνέχεια να αναφέρεις τα σύνορά του, δηλαδή τι

υπάρχει γύρω του και μετά να προχωρήσεις στην αναλυτικότερη περιγραφή του. Να
αναφέρεις, δηλαδή, τις εικόνες με τη σειρά που έπεσαν στα μάτια σου, αρχίζοντας από τα
άψυχα μεγάλα (βουνά, ποτάμια, πλατείες, κτίρια κ.τ.λ.), προχωρώντας ύστερα στα άψυχα
μικρά (λουλούδια, μικρά αντικείμενα κ.τ.λ.), μεταπηδώντας ύστερα στα έμψυχα μικρά
(μέλισσες, μυρμήγκια, σαλιγκάρια κ.τ.λ.) και καταλήγοντας στα έμψυχα μεγάλα (άνθρωποι,
ζώα κ.τ.λ.).
Αν πρόκειται να διηγηθείς κάποιο γεγονός, θα αναφέρεις τις εικόνες του με χρονική
σειρά, με τη σειρά, δηλαδή, που συνέβησαν.
Θα αναφέρεις, ακόμα, στη συνέχεια διάφορα φυσικά φαινόμενα, καθώς και ήχους
που ακούς, για να ζωντανέψεις και να χρωματίσεις καλύτερα την έκθεσή σου.
Ακόμα, αν το θέμα προσφέρεται, θα το συνδέσεις και ιστορικά, δηλαδή πώς είναι
σήμερα, πώς ήταν στο παρελθόν, εδώ, αλλού κ.τ.λ.
Μπορείς, επίσης, να παραθέσεις και επιπλέον στοιχεία, που θα αντλήσεις από τις
εγκυκλοπαιδικές σου γνώσεις, και θα είναι σχετικά με το θέμα σου.
Τέλος, θα κλείσεις το κύριο θέμα, γράφοντας τα προσωπικά σου συναισθήματα και
τις σκέψεις σου για το αντικείμενο του θέματος, αλλά και τα συμπεράσματα που έβγαλες.
Κάποια από τα παραπάνω στοιχεία είναι αυτονόητο ότι δεν θα γραφτούν, αν δεν
ταιριάζουν στο θέμα.
 Όλα αυτά αποτελούν έναν πρακτικό οδηγό, ο οποίος καταπιάνεται με την τεχνική
της έκθεσης.
Ο καθένας θα αποφασίσει για τον εαυτό του αν και πότε θα τον χρησιμοποιήσει.
Δεν πρέπει να ξεχνάς ότι η έκθεση πάνω απ’ όλα είναι ένα ελεύθερο δημιούργημα και δεν
μπαίνει υποχρεωτικά σε καλούπια.
Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, όπως είπαμε και σε προηγούμενη φάση, τα νοήματά
σου πρέπει να διατυπώνονται με μια λογική σειρά και με μια σχέση μεταξύ τους χρονική,
τοπική ή αιτιολογική, ώστε η έκθεση να μην έχει κενά, να έχει συνοχή και συνέχεια και να
αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύνολο.
3. Ο επίλογος. Είναι το κλείσιμο της έκθεσης, το επισφράγισμα της εργασίας σου,
που αφήνει την τελευταία εντύπωση και πρέπει να είναι επιτυχημένος. Είναι ο αντίποδας
του προλόγου. Με τον πρόλογο είδες ότι προετοιμάζεις τον αναγνώστη, για να προχωρήσει
με ευχάριστη διάθεση στο κύριο θέμα. Με τον επίλογο δημιουργείς στον αναγνώστη τις
τελευταίες εντυπώσεις, οι οποίες πρέπει να είναι ζωηρές και ευχάριστες.
Όπως ο πρόλογος, έτσι και ο επίλογος, μπορεί να είναι μια πρόταση ή και
περισσότερες ανάλογα βέβαια με τη φύση του θέματος. Πάντοτε, όμως, πρέπει να είναι
χτυπητός και εντυπωσιακός.

Ι. Δε θα περιλάβεις στον επίλογο πράγματα που ανήκουν κι έπρεπε να αναφερθούν

στο κύριο μέρος και τα ξέχασες.
ΙΙ. Ο πρόλογος μπορεί να είναι μια γενική εντύπωση, μια σκέψη, κρίση, ευχή, ένα
συμπέρασμα.
ΙΙΙ. Και ο επίλογος, όπως και ο πρόλογος, πρέπει να είναι λιτός, σύντομος,
επιγραμματικός και όχι απαισιόδοξος.

Ο επίλογος μπορεί να είναι:

α) Μια σκέψη σου ή ένα συναίσθημα χαράς, λύπης, φόβου, θαυμασμού ή μια
επιθυμία σου ή μια υπόσχεσή σου ή μια εντύπωσή σου για το θέμα που ανέπτυξες.
β) Μια ευχή.
γ) Ένα γνωμικό ή μια παροιμία.
δ) Μια ερώτηση.

Θυμάμαι: Το πρόσωπο που χρησιμοποιούμε για να γράψουμε έκθεση είναι το γ΄.

Κατ’ εξαίρεση, μπορούμε σε κάποια σημεία να χρησιμοποιήσουμε και α΄ πληθυντικό.

3.4. Παραγωγή λόγου σε διαφορετικά κειμενικά είδη

Σχετικά με την παραγωγή λόγου, εκτός από ένα κείμενο σε μορφή έκθεσης, μπορεί
να ζητηθεί άρθρο, εισήγηση/ομιλία ή επιστολή.

Σχέδιο άρθρου

Δημοσιεύεται σε εφημερίδα ή περιοδικό και ασχολείται με θέματα επικαιρότητας.

Χαρακτηριστικά: 1. Τίτλος.
2. Αφόρμηση από ένα γεγονός της επικαιρότητας.
3. Πρόλογος (Δηλώνεται το θέμα και η θέση του ομιλητή – αρθρογράφου).
4. Κύριο θέμα (Αναπτύσσεται η κύρια ιδέα).
5. Επίλογος (Εξάγονται τα συμπεράσματα ή υποβάλλεται μια γενική
πρόταση/κρίση).
6. Αναφορική/κυριολεκτική λειτουργία της γλώσσας.
 7. Γλωσσική ποικιλία (εκφραστικά μέσα, σχήματα λόγου).
8. Αμεσότητα και ζωντάνια.

Σχέδιο εισήγησης – ομιλίας

Εκφωνείται σε κάποια εκδήλωση μπροστά σε κοινό.

Χαρακτηριστικά: 1. Εναρκτήρια προσφώνηση («Αγαπητοί συμμαθητές», «Αξιότιμοι
κύριοι, κυρίες» - πάνω αριστερά).
2. Πρόλογος (Δηλώνεται το θέμα και η θέση του ομιλητή).
3. Κύριο θέμα (Αναπτύσσεται η κύρια ιδέα).
4. Επίλογος (Εξάγονται τα συμπεράσματα ή υποβάλλεται μια γενική
πρόταση/κρίση).
5. Καταληκτική έκφραση ευχαριστίας («Σας ευχαριστώ που με ακούσατε», «Σας
ευχαριστώ για την προσοχή σας» - κάτω δεξιά).
6. Γλωσσική ποικιλία (Απλός ή επίσημος λόγος ανάλογα με το ακροατήριο).
7. Αμεσότητα και ζωντάνια (Εναλλαγή προσώπων, εκφραστικά μέσα, χρήση
ρητορικών ερωτήσεων, χρήση ερωτηματικών ή θαυμαστικών διατυπώσεων).

Σχέδιο επιστολής

Αποστέλλεται είτε σε φιλικό πρόσωπο (φιλική επιστολή) είτε σε ένα επίσημο

πρόσωπο (επίσημη επιστολή) για την επίτευξη ενός στόχου.
Χαρακτηριστικά:
1. Δήλωση τόπου και χρόνου (πάνω δεξιά).
2. Εναρκτήρια προσφώνηση («Αξιότιμε κύριε», «Αγαπημένε μου φίλε» - πάνω
αριστερά).
3. Πρόλογος (Δήλωση του θέματος της επιστολής και του σκοπού της στην α΄
παράγραφο).
4. Κύριο θέμα (Ανάπτυξη του θέματος).
5. Επίλογος (Ευχαριστίες αν πρόκειται για επιστολή που απευθύνεται σε επίσημο
πρόσωπο).
6. Καταληκτικός χαιρετισμός / επιφώνηση («Με τιμή», «Με αγάπη» - κάτω δεξιά).
7. Γλωσσική ποικιλία, ύφος γραφής, είδος προσφώνησης και επιφώνησης
εξαρτώνται από το θέμα της επιστολής και από τη σχέση του αποστολέα και του
παραλήπτη.

3.5. Το σχεδιάγραμμα της έκθεσης

Πολλές φορές, όταν έρχεται η ώρα να γράψουμε έκθεση, αισθανόμαστε μια

αμηχανία και μας βασανίζει το ερώτημα: «Πώς να αρχίσω, πώς να προχωρήσω, πώς να
τελειώσω την έκθεσή μου;». Κι όμως δεν υπάρχουν θέματα δύσκολα, όταν ξέρουμε καλά
τις ενέργειες που πρέπει να κάνουμε, προτού αρχίσουμε την ανάπτυξή τους.
Το πρώτο βήμα που απαιτείται για μια καλή έκθεση είναι η σωστή κατανόηση του
θέματος. Ποτέ δεν αρχίζουμε να γράφουμε, αν δε σκεφτούμε πρώτα καλά τι ακριβώς μας
ζητάει το θέμα. Γράφουμε ό,τι έχει σχέση με αυτό και τίποτε περισσότερο. Κάθε περιττό
υλικό όχι απλώς διαγράφεται, αλλά προστίθεται και στα μειονεκτήματά της. Θα
φανταζόμαστε την έκθεση μας σαν ένα κύκλο. Πρέπει, λοιπόν, να γράφουμε ό,τι είναι μέσα
στον κύκλο και τίποτε έξω απ’ αυτόν.
Το δεύτερο βήμα είναι η κατάστρωση ενός σχεδίου, ενός σχεδιαγράμματος, το
οποίο περιλαμβάνει τα βασικά σημεία του θέματος πάνω στα οποία θα στηριχτεί η
ανάπτυξή του. Κάθε βασικό σημείο του σχεδιαγράμματος θα αποτελεί και μια ξεχωριστή
παράγραφο.
Στη φάση, λοιπόν, αυτή είναι αναγκαίο να συγκεντρώσουμε το υλικό που θα
χρειαστεί. Αυτό θα το πάρουμε από τις παρατηρήσεις μας, τα βιώματά μας κι από όποια
άλλη περιοχή, σχετική με το θέμα, από την Ιστορία, τη Φυσική ή οποιοδήποτε άλλο
μάθημα, τις εγκυκλοπαιδικές μας γνώσεις κλπ.
Το υλικό αυτό έπειτα θα το ταξινομήσουμε και αμέσως μετά θα συντάξουμε στο
πρόχειρό μας το σχεδιάγραμμα, το σκελετό δηλαδή της έκθεσης, χρησιμοποιώντας μικρές
προτάσεις ή και λέξεις ακόμα, που θα αναφέρονται στα κυριότερα σημεία του θέματός μας,
στα κεντρικότερα νοήματα. Σύμφωνα με αυτόν τον οδηγό θα προχωρήσουμε στην
ανάπτυξη των μερικότερων νοημάτων, των λεπτομερειών και οποιουδήποτε στοιχείου
σχετίζεται με το θέμα μας.
Σε καμία βέβαια περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα αυτά πρέπει να
διατυπώνονται με μια λογική σειρά και με μια σχέση μεταξύ τους χρονική, τοπική ή
αιτιολογική, ώστε η έκθεση να μην έχει κενά, να έχει συνοχή και συνέχεια και να αποτελεί
ένα ολοκληρωμένο σύνολο.
Ακολουθώντας, λοιπόν, αυτό το διάγραμμα θα προχωρούμε σταθερά και δε θα
κινδυνέψουμε να βγούμε από το θέμα, αλλά ούτε και να προχειρολογήσουμε όπως όπως,
αυτοσχεδιάζοντας την τελευταία στιγμή, για να ξεφύγουμε απ’ αυτή την υποχρέωση.
Το ίδιο κάνει και ο τεχνίτης, όταν χτίζει ένα σπίτι. Έχει μπροστά του το σχέδιο του
μηχανικού και σύμφωνα μ’ αυτό βαδίζει και προχωρεί στην ολοκλήρωση της οικοδομής
του. Έχει, λοιπόν, και η έκθεση την αρχιτεκτονική της.

Παράδειγμα σχεδιαγράμματος

Θέμα: Το καναρίνι μου

Σχεδιάγραμμα: πρόλογος – περιγραφή του σώματός του – κινήσεις – τροφή –

σύγκρισή του με άλλα πουλιά – λίγα για την κατοικία του – φροντίδες μου γι’ αυτό – το
καναρίνι στις 4 εποχές του έτους – σκέψεις – συναισθήματα – επίλογος

Όλα τα σημεία ανάμεσα στον πρόλογο και στον επίλογο αποτελούν αυτό που λέμε
κύριο θέμα.

3.6. Οι αρετές του γραπτού λόγου

Αυτά που χαρακτηρίζουν τον άρτιο γραπτό λόγο, οι αρετές του θα λέγαμε, είναι
κυρίως:

α. Η κυριολεξία:

Είναι η εκλογή της κατάλληλης λέξης που θα χρησιμοποιήσουμε, για να

αποδώσουμε ακριβώς μια έννοια. Για παράδειγμα, διάβασε το παρακάτω κείμενο και
υπογράμμισε το ρήμα που επαναλαμβάνεται συχνά:
 «Η συζήτηση στην τάξη είχε αρχίσει με θέμα την εκδρομή, που θα έκαναν οι
μαθητές στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Ο δάσκαλος, ανοίγοντας τη συζήτηση, τους είπε να
πει ο καθένας ποιο μέρος βρίσκει το πιο κατάλληλο να πάνε. Ο πρώτος μαθητής που πήρε
το λόγο είπε αρκετά και με πολλή επιμονή είπε τα επιχειρήματά του για να πείσει τους
άλλους. Γνώριζε καλά το μέρος εκείνο και τους το είπε με κάθε λεπτομέρεια. Ύστερα
ζήτησαν και άλλοι την άδεια να πουν για το θέμα αυτό. Ο καθένας είπε τους λόγους που
προτιμά το δικό του. Τελικά συμφώνησαν και ο δάσκαλος τους είπε το πρόγραμμα της
εκδρομής. Φεύγοντας τους είπε να το πουν και σε αυτούς που απουσίαζαν.
Όλοι του είπαν πως θα το πουν και στους απόντες».
Θα συμφωνήσεις ότι το ρήμα «είπε, να πει, να πουν», που επαναλαμβάνεται κάθε
τόσο, κάνει το κείμενο ανιαρό, μονότονο. Για αποφυγή της μονοτονίας και περισσότερη
κυριολεξία αντικατάστησε παρακάτω στο ίδιο κείμενο το ρήμα «είπε» με ένα πιο
κατάλληλο που θα βρεις στην παρένθεση: (καλώ, αναφέρω, μιλώ, αναπτύσσω, περιγράφω,
μιλώ, παρουσιάζω, ανακοινώνω, ζητώ, γνωστοποιώ, υπόσχομαι, λέω).
«Η συζήτηση στην τάξη είχε αρχίσει με θέμα την εκδρομή που θα έκαναν οι
μαθητές στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Ο δάσκαλος ανοίγοντας τη συζήτηση τους
………………………. να …………………. ο καθένας ποιο μέρος θεωρεί πιο κατάλληλο για να πάνε. Ο
πρώτος μαθητής που πήρε το λόγο …………………. αρκετά και με πολλή επιμονή
…………………….. τα επιχειρήματά του για να πείσει τους άλλους. Γνώριζε καλά το μέρος
εκείνο και τους το ………………………………. με κάθε λεπτομέρεια. Ύστερα ζήτησαν και άλλοι την
άδεια να ……………………. για το ίδιο θέμα. Ο καθένας ……………………………τους λόγους που
προτιμά το δικό του τόπο. Τελικά συμφώνησαν και ο δάσκαλος τους …………………………. το
πρόγραμμα της εκδρομής. Φεύγοντας τους …………………………… να το ………………………….. και σ
' αυτούς που απουσίαζαν. Όλοι του …………………………… πως θα το …………………… και στους
απόντες».

2. Η φυσικότητα και ακρίβεια:

Μας υποχρεώνει να διατυπώνουμε τις σκέψεις μας με απλότητα, ακρίβεια και

φυσικότητα. Να περιοριζόμαστε στα σημαντικά, τα ουσιώδη και να αποφεύγουμε το
περιττό, την πολυλογία και τα τετριμμένα σχήματα λόγου.

Το σωστό και το λάθος

Συχνά χρησιμοποιούμε λαθεμένα μερικές λέξεις που παρουσιάζουν κάποια

εκφραστική ή φωνητική ομοιότητα, αλλά έχουν διαφορετική σημασία.

ανακαλύπτω – εφευρίσκω
ανακαλύπτω: βρίσκω, φέρω στο φως, φανερώνω κάτι που υπήρχε πριν. Π.χ. Ο
Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική (που υπήρχε πριν απ' αυτόν).
εφευρίσκω: βρίσκω, επινοώ κάτι που δεν υπήρχε πριν. Π.χ. Ο Ιωάννης
Γουτεμβέργιος εφεύρε την τυπογραφία (που δεν υπήρχε πριν).

νύφη – νύμφη
η νύφη: η γυναίκα την ώρα του γάμου της, συγγενική σχέση με τα πεθερικά και το
σόι του άντρα της. Π.χ. Η νύφη φορούσε στο γάμο ένα απλό νυφικό. Τα λέω στην πεθερά
για να τ ' ακούσει η νύφη (παροιμία).
η νύμφη: προστάδιο στη γέννηση ενός εντόμου (προνύμφη -νύμφη -πεταλούδα) //
Η αρχαία θεότητα των νερών (Π.χ. Οι Νηρηίδες ήταν νύμφες των ποταμών). Μεταφορικά: η
νύμφη του Θερμαϊκού = η Θεσσαλονίκη.
 βρόχος – βρόγχος
ο βρόχος: η θηλιά, το σχοινί, το λάσο. Π.χ. Το σχοινί έγινε βρόχος στο λαιμό του και
κινδύνεψε να πνιγεί.
ο βρόγχος: ο αεραγωγός σωλήνας πνευμόνων. Π.χ. Το κάπνισμα ερεθίζει τους
βρόγχους.

αγγελιαφόρος (αγγελία + φέρω) και όχι αγγελιοφόρος.

ακατονόμαστος (από το στερητικό α + κατονομάζω) και όχι ακατανόμαστος.
απαθανατίζω (από + αθάνατος) και όχι αποθανατίζω.
απογοητεύω (από + γοητεύω) και όχι απαγοητεύω.
παρονομαστής (παρά + όνομα) και όχι παρανομαστής.

κληροδοτώ – κληρονομώ
κληροδοτώ σημαίνει αφήνω με διαθήκη μου σε κάποιον ένα περιουσιακό μου
στοιχείο. Είμαι κληροδότης (διαθέτης) και αυτό που αφήνω είναι η κληροδοσία ή το
κληροδότημα.
κληρονομώ σημαίνει γίνομαι κάτοχος ενός πράγματος που μου άφησε ο
κληροδότης. Είμαι ο κληρονόμος και αυτό που κατέχω είναι η κληρονομιά. Με άλλα λόγια:
Ο διαθέτης κληροδοτεί, ο άλλος κληρονομεί. Οι πρόγονοι κληροδοτούν, οι απόγονοι
κληρονομούν. Θα πούμε λοιπόν: Οι αρχαίοι μας πρόγονοι μας κληροδότησαν (και όχι μας
κληρονόμησαν) αθάνατα έργα τέχνης. Και: κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας
αθάνατα έργα τέχνης. Αυτά αποτελούν την πολύτιμη εθνική μας κληρονομιά. Ο τάδε
κληροδότησε (όχι κληρονόμησε) όλη την περιουσία του στο κράτος, που είναι τώρα ο
μοναδικός του κληρονόμος.

απόμερος – απόμακρος
απόμερος: αυτός που βρίσκεται έξω από το κέντρο ή από κάποιο κεντρικό σημείο.
Π.χ. Κατοικεί σε μια απόμερη συνοικία της πόλης. Έδεσε το σκύλο σε μια απόμερη γωνιά
του κήπου. Τον πήρε απόμερα να του μιλήσει ιδιαιτέρως.
απόμακρος: ο μακρινός, ο απομακρυσμένος. Π.χ. Τώρα που γέρασε πολύ όλα
εκείνα που έζησε του φαίνονταν τόσο απόμακρα. Το ηλεκτρικό ρεύμα έφτασε ως την πιο
απόμακρη γωνιά της χώρας.

εξάρτηση – εξάρτυση
εξάρτηση: η έλλειψη ανεξαρτησίας (από το εξαρτώ, κρεμώ). Π.χ. Η οικονομική
εξάρτηση φέρει και την πολιτική εξάρτηση μιας χώρας.
εξάρτυση: εκείνα που φέρει ο στρατιώτης μαζί του. Π.χ. Οι στρατιώτες βάδιζαν στην
πορεία με όλη τους την εξάρτυση.

υποχθόνιος – καταχθόνιος
υποχθόνιος: ο κάτω από τη γη, ο υπόγειος. Π.χ. Πριν από το σεισμό ακούστηκε μια
υποχθόνια βοή. Ο Πλούτωνας ήταν μια μυθική υποχθόνια θεότητα.
καταχθόνιος: ο ύπουλος, ο πολύ κακός. Π.χ. Κατάστρωνε διαρκώς καταχθόνια (και
όχι υποχθόνια) σχέδια για να εξοντώσει τους αντιπάλους του.

το μνήμα - το μνημείο
το μνήμα: το μέρος όπου είναι κανείς θαμμένος, ο τάφος. Π.χ. Πάνω στο μνήμα του
έστησαν ένα σταυρό με το όνομά του.
 το μνημείο: το κτίσμα για τιμή του νεκρού ή των νεκρών ή για ανάμνηση σπουδαίου
γεγονότος // έργο με αιώνια αξία // το μνημείο του άγνωστου στρατιώτη. Π.χ. Έστησαν το
μνημείο της εθνικής συμφιλίωσης. Ο Παρθενώνας είναι ένα μνημείο τέχνης.

στιγμιαίος – ακαριαίος
στιγμιαίος: αυτός που διαρκεί μια στιγμή. Π.χ. Έπαθε μια στιγμιαία λιποθυμία.
ακαριαίος: ξαφνικός, απότομος. Π.χ. Το χτύπημα του επέφερε ακαριαίο (και όχι
στιγμιαίο) θάνατο.

ψηλός – υψηλός
ψηλός άντρας, ψηλή κορφή, ψηλά σπίτια.
Θα πούμε όμως: υψηλός πυρετός, υψηλά ημερομίσθια, συζήτηση υψηλού
επιπέδου. Διατηρεί υψηλό φρόνημα. Σημειώθηκαν υψηλές θερμοκρασίες. Μας βλέπει αφ'
υψηλού!

δίλημμα – αδιέξοδο
το δίλημμα: η δυσκολία εκλογής. Π.χ. Βρισκόταν σε δίλημμα ποιον από τους δυο ν’
ακολουθήσει.
το αδιέξοδο: η δύσκολη θέση. Π.χ. Τα αλλεπάλληλα σφάλματά του τον οδηγούσαν
σε αδιέξοδο.

τεχνικός – τεχνητός
τεχνικός: ο σχετικός με την τέχνη, ο φτιαγμένος με τέχνη (τεχνικά έργα, τεχνική
μελέτη). Ουσιαστικό: ο τεχνικός: ο ειδικευμένος τεχνίτης (τεχνικός της Δ.Ε.Η.), η τεχνική: το
σύνολο των κανόνων και μεθόδων με τις οποίες εκτελείται ένα έργο. Π.χ. Κατέχει την
τεχνική κατασκευής μικρών ραδιοφωνικών σταθμών. Η τεχνολογία: οι τεχνικές κατακτήσεις
του ανθρώπου. Π.χ. Οι αναπτυγμένες χώρες έχουν πετύχει υψηλή τεχνολογία.
τεχνητός: αυτός που έγινε με την τέχνη, ο όχι φυσικός. (Τεχνητό νεφρό, τεχνητή
γονιμοποίηση) // ο πλαστός, ο προσποιητός. Π.χ. Ο λόγος του δημιούργησε μια τεχνητή
όξυνση στη συζήτηση που κυλούσε ως τότε ήρεμα.

άεργος – άνεργος
άεργος: αυτός που απέχει από κάθε έργο, από κάθε απασχόληση. Π.χ. Στον άεργο η
μέρα φαίνεται χρόνος.
άνεργος: αυτός που δεν έχει εργασία. Π.χ. Αυξήθηκε στα τελευταία χρόνια ο
αριθμός των ανέργων.

το ύπαιθρο - η ύπαιθρος
το ύπαιθρο: είναι ο χώρος έξω από το σπίτι, ο μη στεγασμένος χώρος. Π.χ. Τους
έκαναν έξωση από το σπίτι και η οικογένεια διανυκτέρευσε στο ύπαιθρο (όχι στην
ύπαιθρο).
η ύπαιθρος (χώρα): είναι η εξοχή, τα χωριά, το αντίθετο της πόλης. Π.χ. Οι κάτοικοι
της υπαίθρου δεν έχουν πρόβλημα μόλυνσης της ατμόσφαιρας.

ο στύλος - η στήλη
ο στύλος: η κολόνα που στηρίζει τη στέγη. Θα πούμε: οι στύλοι (και όχι οι στήλες)
του ναού του Ολυμπίου Διός. Στηρίξαμε με στύλους τη σκεπή. Έγινε υποστύλωση της
στέγης. Και μεταφορικά: στάθηκε ο στύλος (ο προστάτης) του σπιτιού.
 η στήλη: πέτρινη πλάκα στημένη όρθια. Π.χ. Στη μέση της πλατείας μας υψώνεται
αναμνηστική στήλη με τα ονόματα των πεσόντων στους πολέμους // Σύστημα ηλεκτρικών
στοιχείων, η μπαταρία. (Αγόρασα μια ηλεκτρική στήλη). Και μεταφορικά: έμεινε (από την
κατάπληξη) στήλη άλατος. Θα γράψουμε επίσης: η αναστήλωση (ανόρθωση) ενός
ερειπωμένου μνημείου. Η αναστήλωση των εικόνων από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα.

ο αστρολόγος - ο αστρονόμος
ο αστρολόγος: αυτός που ισχυρίζεται πως μπορεί να προβλέπει το μέλλον από την
κίνηση των άστρων.
ο αστρονόμος: αυτός που μελετά τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Η
αστρονομία είναι επιστήμη, η αστρολογία δεν είναι επιστήμη.

Άσκηση

Συμπλήρωσε τις παρακάτω φράσεις με την κατάλληλη λέξη από αυτές που
προηγήθηκαν:
Η κατασκήνωση του μετρό θα απαιτήσει πολλά ……………………… έργα.
Έκαναν στον πνιγμένο ………………….. αναπνοή.
Θέλει ν' ασχολείται με κάτι και δεν μπορεί να μείνει ούτε λεπτό………………………..
Έμεινε αρκετούς μήνες ….……………………… πριν να βρει αυτή τη δουλειά.
Οι σεισμόπληκτοι έμειναν πολλές ημέρες στο …..……..……...
Λιγόστεψαν πολύ οι ……………….. κινηματογράφοι.
Το Πάσχα παρατηρείται ομαδική έξοδος των κατοίκων των πόλεων στην
………………………

Το σωστό και το λάθος στο ρήμα άγω

Το ρήμα άγω (= οδηγώ, φέρνω) και τα σύνθετά του (εισάγω, εξάγω, διάγω,
προσάγω, ανάγω, προάγω, ενάγω, παράγω, συνάγω, απάγω, περιάγω, κατάγω) σχηματίζει
τους χρόνους του από δυο θέματα: από το θέμα αγ- τους εξακολουθητικούς χρόνους:
Ενεστώτα, Παρατατικό και Εξακολουθητικό Μέλλοντα και από το θέμα αγαγ- τους
στιγμιαίους χρόνους: Στιγμιαίο Μέλλοντα, Αόριστο, Παρακείμενο και Υπερσυντέλικο.
Θα πούμε λοιπόν:
Ενεστώτας: Η χώρα μας εισάγει και εξάγει διάφορα προϊόντα.
Παρατατικός: » εισήγε και εξήγε (συνέχεια, στο παρελθόν).
Εξακ. Μέλλων: » κάθε χρόνο θα εισάγει και θα εξάγει.
Στιγμ. Μέλλων: » σύντομα θα εξαγάγει ροδάκινα.
Αόριστος: » το 1988 εξήγαγε μεγάλες ποσότητες.
Παρακείμενος: » φέτος έχει ήδη εξαγάγει τη μισή παραγωγή.
Υπερσυντέλ.: » πέρυσι είχε εξαγάγει λιγότερα.
Ενεστ. Υποτ. » πρέπει κάθε χρόνο να εξάγει ροδάκινα.
Αόρ. Υποτ.  » φέτος ελπίζεται να εξαγάγει περισσότερα.
Η Κρήτη εξάγει κάθε χρόνο πολλά πορτοκάλια. Πέρυσι όμως είχε εξαγάγει (και όχι
είχε εξάγει) λιγότερα. Η κυβέρνηση υποσχέθηκε να διεξαγάγει (και όχι να διεξάγει) σύντομα
εκλογές. Από αύριο ο υπουργός θα διεξάγει (και όχι θα διεξαγάγει) διαπραγματεύσεις με
τους εργαζομένους.

Άσκηση
Συμπλήρωσε σωστά τις φράσεις:
 Η χώρα μας κάθε χρόνο (εισάγω)………………………… περισσότερα προϊόντα απ’ όσα
(εξάγω) …………………… Ελπίζεται ότι σύντομα θα μπορέσει να (εξάγω)……………..περισσότερα.
Η συμμορία (απάγω)…………………………… δυο άτομα και τα κρατεί ως ομήρους Το δικαστήριο
διέταξε να (προσάγω) ……………………………. βιαίως τους μάρτυρες. Για τις υπηρεσίες που
πρόσφερε το κράτος τον (προάγω)………………………… ανώτερο βαθμό. Απ' όσα άκουσε,
αμέσως (συνάγω) ………………………..... τα συμπεράσματά του. Ο αθλητής (κατάγω) .......
………………………… στους αγώνες περιφανή νίκη.

3.7. Βασικές αρχές μιας καλής έκθεσης

α) Ωραία έκφραση

Η ανάπτυξη των σκέψεων και των συναισθημάτων σου πρέπει να γίνεται με τον
καλύτερο και ωραιότερο δυνατό τρόπο, ώστε η έκθεσή σου να χαρακτηρίζεται από
απλότητα, φυσικότητα, ακρίβεια, σαφήνεια, ζωντάνια και ομορφιά. Την ομορφιά την
αποκτά με τις κατάλληλες και διαλεγμένες λέξεις και φράσεις, που μπαίνουν τεχνικά η μια
κοντά στην άλλη και δημιουργούν ένα ωραίο σύνολο.

β) Ωραία σύνταξη

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δείξεις και στο σχηματισμό των προτάσεων. Οι

προτάσεις σου πρέπει να είναι συντακτικά σωστές. Να μη λείπει το ρήμα, το υποκείμενο ή
το αντικείμενό τους, εκτός αν εννοούνται εύκολα.
Συνηθισμένος λόγος, που γίνονται συχνά τέτοια λάθη, είναι οι μεγάλες προτάσεις.
Καλό είναι, λοιπόν, να προτιμάς μικρές προτάσεις, που δεν έχουν μέσα τους τον κίνδυνο να
μην είναι συντακτικά σωστές.
Κάθε πρόταση πρέπει να ακούγεται ευχάριστα στο αυτί. Γι’ αυτό πριν γράψεις κάθε
σου πρόταση καλό θα ήταν να τη στριφογυρίζεις στο μυαλό σου, για να δεις πώς μπορείς
να τοποθετήσεις τις λέξεις της στην καλύτερη δυνατή σειρά.

γ) Σαφήνεια

Οι σκέψεις σου πρέπει να εξωτερικεύονται, έτσι ώστε να γίνονται εύκολα

αντιληπτές από τους άλλους. Αυτός που θα διαβάσει ή θα ακούσει την έκθεσή σου πρέπει
να καταλάβει τι γράφεις, για ποιο πράγμα μιλάς, τι θέλουμε να πεις.
Γι’ αυτό, λοιπόν, τα νοήματά σου χρειάζεται να είναι απλά και καθαρά, ώστε να μη
δημιουργούν αμφιβολίες και να είναι κατανοητά.

δ) Κατάλληλη ανάπτυξη

Όλα τα σημεία της έκθεσής σου δεν έχουν την ίδια σημασία και βαρύτητα. Πρέπει
να διακρίνεις τα σημαντικά από τα ασήμαντα και να δίνεις περισσότερο βάρος στα
σημαντικά, ενώ για τα ασήμαντα η αναφορά σου πρέπει να είναι λιτή και σύντομη.

ε) Φυσικότητα

Τέλος, για να είναι ωραία η έκθεσή σου, πρέπει να χαρακτηρίζεται από φυσικότητα
στη διατύπωση των σκέψεών σου. Να αποφεύγεις, δηλαδή, τις πομπώδεις φράσεις και τις
υπερβολικά στολισμένες εκφράσεις. Τα τεχνικά μέσα – θα μιλήσουμε γι’ αυτά στη συνέχεια
– βοηθούν απεριόριστα στο στόλισμα του γραπτού σου. Η κατάχρηση, όμως, βλάπτει την
έκθεσή σου.

3.8. Το στόλισμα της έκθεσης - Τεχνικά μέσα

Για να κάνεις πιο ζωντανή, πιο παραστατική και πιο ευχάριστη την έκθεσή σου,
πρέπει να τη στολίζεις με διάφορα ωραία εκφραστικά στοιχεία.
Τα κυριότερα από τα τεχνικά μέσα, που μπορείς να χρησιμοποιείς είναι:

α) Τα κοσμητικά επίθετα

Τα επίθετα αυτά (απλά ή σύνθετα) ζωηρεύουν περισσότερο τις προτάσεις σου και
δίνουν χρώμα στην έκθεσή σου. Πρέπει, όμως, να κάνεις σωστή χρήση, χωρίς υπερβολές
(π.χ. θεόσταλτος άγγελος, μενεξεδένιο δειλινό, ανυπόταχτη καρδιά).

β) Σύνθετες ωραίες λέξεις

Οι σύνθετες ωραίες λέξεις, που μπορεί να είναι κυρίως ρήματα, επίθετα και
μετοχές (π.χ. γλυκοχαράζει, ανεμοδαρμένος, αργοσαλεύοντας, γοητευμένος), τονίζουν
ιδιαίτερα τα νοήματα των προτάσεων και δίνουν στην έκθεση ζωντάνια και ομορφιά.

γ) Παρομοίωση

Με την παρομοίωση παρομοιάζεις ένα πράγμα, πρόσωπο, ζώο, φαινόμενο, πράξη

κ.τ.λ. με κάποιο άλλο που μοιάζει, για να δώσεις μεγαλύτερη φυσικότητα στο λόγο σου.
Π.χ. Οι δροσοσταλίδες λάμπουν σαν μικρά διαμάντια.

δ) Προσωποποίηση

Με την προσωποποίηση δίνεις ζωή στα άψυχα πράγματα ή στις αφηρημένες

έννοιες, όταν τα κάνεις να μιλούν, να σκέπτονται, να κινούνται, να αισθάνονται και να
δρουν. Π.χ. Οι στοχαστικοί πανσέδες με κοίταζαν, ασάλευτοι.

ε) Μεταφορά

Με τη μεταφορά, που μοιάζει λίγο με την παρομοίωση, μεταφέρεις τη σημασία

μιας λέξης σε άλλα πράγματα, για να δώσεις στο λόγο σου έμφαση, παραστατικότητα και
ακρίβεια. Π.χ. Έκρυψε βαθιά τον πόνο του.

στ) Υπερβολή

Με την υπερβολή μεγαλοποιείς τα πράγματα, για να δείξεις καλύτερα τη σημασία

τους και να προκαλέσεις ζωηρότερη εντύπωση στον αναγνώστη. Π.χ. Έφαγα τη γη για να σε
βρω.

ζ) Περίφραση

Με την περίφραση γράφεις μια έννοια με περισσότερες λέξεις, για να ζωντανέψεις

περισσότερο και να ποικίλεις το λόγο σου. Π.χ. Η όμορφη νύφη του Θερμαϊκού, αντί η
Θεσσαλονίκη.
 η) Αντίθεση

Με την αντίθεση παρουσιάζεις δύο αντίθετες έννοιες, εικόνες, πράξεις ή

καταστάσεις, για να τονίσεις τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους. Π.χ. Έξω κρύο και
παγωνιά, μέσα ζεστασιά και θαλπωρή.

θ) Διάλογος

Γράφεις στην έκθεσή σου ένα διάλογο, αντί να διηγηθείς το γεγονός στο τρίτο
πρόσωπο, για να δώσεις σε αυτό χάρη και προσωπικότητα. Ο διάλογος πρέπει να είναι
σύντομος και περιεκτικός.

ι) Ασύνδετο σχήμα

Γράφεις λέξεις ή φράσεις χωρίς να τις συνδέεις με συμπλεκτικούς συνδέσμους, για

να ζωηρεύεις το λόγο σου και να δίνεις μια γρηγοράδα στην έκφρασή σου. Π.χ. Γυρίζει
πίσω, πάει εμπρός, φουσκώνει, ξεφουσκώνει.

3.9. Η εξωτερική μορφή της έκθεσης

Η έκθεση πρέπει να έλκει τον αναγνώστη σε σχέση με την εξωτερική της μορφή και
όχι να τον απωθεί. Είναι απαραίτητο, επομένως, να έχεις στο νου σου τα εξής:
α) Να γράφεις καθαρά, στρογγυλά και ευανάγνωστα γράμματα. Η κακογραφία
αφαιρεί κάτι από την αξία ενός καλού περιεχομένου.
β) Να κάνεις σωστή χρήση των σημείων στίξης και προπάντων της τελείας, εκεί
που τελειώνει το νόημα της κάθε πρότασης.
γ) Να αποφεύγεις τα σβησίματα και τις μουντζούρες.
δ) Να προσέχεις την ορθογραφία των λέξεων και μάλιστα εκείνων, που είναι
συνηθισμένες στο λόγο. Τα ορθογραφικά λάθη που πρέπει να αποφεύγονται οπωσδήποτε
είναι τα καταληκτικά (ρημάτων, ονομάτων) και τα λάθη τονισμού. Οι ανορθογραφίες, και
μάλιστα οι σοβαρές, ζημιώνουν πολύ την έκθεσή σου.

3.10. Τελευταίες οδηγίες και συμβουλές

α) Ο χρόνος που έχεις στη διάθεσή σου, για να γράψεις, δεν είναι απεριόριστος.
Να τον κατανείμεις, λοιπόν, σωστά.
β) Πριν αρχίσεις να γράφεις την έκθεσή σου, αυτοσυγκεντρώσου, σκέψου 2-3
λεπτά της ώρας, να κατανοήσεις καλά το θέμα (για ποιο πράγμα θα γράψεις;), να κάνεις τον
πρόλογο με το μυαλό σου (πώς θ’ αρχίσεις), ύστερα το σχεδιάγραμμα σε ένα πρόχειρο
χαρτί και μετά να προχωρήσεις στην ανάπτυξή του, έχοντας δίπλα σου το σχεδιάγραμμα.
γ) Όταν γράφεις, να μη διασπάς την προσοχή σου σε άλλα πράγματα. Η έκθεση
θέλει αυτοσυγκέντρωση, προσοχή και ηρεμία.
δ) Μην απογοητεύεσαι, γιατί ο διπλανός άρχισε και προχώρησε γρήγορα στην
ανάπτυξη του θέματος ή γιατί εσύ συναντάς κάποιες δυσκολίες στο ξεκίνημά σου.
Χρειάζεται να έχεις υπομονή και επιμονή.
ε) Να έχεις πάντα μαζί σου, όταν γράφεις έκθεση, ένα μικρό ορθογραφικό
λεξικό και να το συμβουλεύεσαι, όταν έχεις πουθενά αμφιβολία.
στ) Φρόντισε, ώστε κάθε καινούρια σου έκθεση να είναι καλύτερη από τις
προηγούμενες.
 ζ) Μόλις τελειώνεις την έκθεσή σου, να την διαβάζεις από την αρχή ως το τέλος.
Κάτι θα βρεις να διορθώσεις. Μη δίνεις ποτέ το τετράδιό σου, προτού ελέγξεις το
περιεχόμενο του γραπτού σου.
η) Να κάνεις συχνή επανάληψη των οδηγιών που περιλαμβάνονται στα
φυλλάδια, μιας και αυτές αποτελούν τον οδηγό για το γράψιμο μιας καλής έκθεσης.

Λίγα λόγια για τη διόρθωση της έκθεσής σου

Η διόρθωση της έκθεσης γίνεται με βάση τους παρακάτω τέσσερις τομείς:

1. Ορθογραφία
2. Δομή
3. Περιεχόμενο
4. Έκφραση
Επεξηγήσεις:
1. Ορθογραφημένος γραπτός λόγος
2. Εμφάνιση του γραπτού – Παραγραφοποίηση – Τήρηση σχεδιαγράμματος –
Διατύπωση νοημάτων με μια λογική σειρά και με μια σχέση μεταξύ τους χρονική, τοπική
και αιτιολογική – Κατάλληλη και ισορροπημένη ανάπτυξη
3. Πλούσιο, ποικίλο και σχετικό με το θέμα υλικό, διατυπωμένο με σαφή τρόπο, χωρίς
ανακρίβειες ή λανθασμένα στοιχεία
4. Κατανοητός λόγος, χωρίς συντακτικά λάθη – Ωραία έκφραση 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο: Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Τα ρηματικά πρόσωπα

Το πρώτο (α΄) ενικό:

 Χρησιμοποιείται προκειμένου ο πομπός να μιλήσει για γεγονότα που βίωσε ή να

εκθέσει προσωπικές σκέψεις και απόψεις…
 Προσδίδει αμεσότητα, ζωντάνια, ζωηρότητα, ενδιαφέρον... στο λόγο, αφού η
αφήγηση εμπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής μαρτυρίας...
 Ο λόγος ενέχει υποκειμενικότητα..., αφού τα πράγματα προσεγγίζονται μέσα
από μια εσωτερική οπτική γωνία... Η εστίαση είναι εσωτερική και λειτουργεί το προσωπικό
φίλτρο του πομπού...
 Ο τόνος γίνεται εξομολογητικός...
 Προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση στο δέκτη..., αφού παρακολουθεί και βιώνει
προσωπικά βιώματα του πομπού...
 Τονίζεται το «εγώ»... και ενδεχομένως υποδηλώνει ή δηλώνει με σαφήνεια -όταν
γίνεται συνεχής χρήση- εγωκεντρισμό και εγωπάθεια, πιθανόν και στα όρια της
αλαζονείας..., π.χ. στον πολιτικό λόγο που κινείται στα όρια της προπαγάνδας (λόγοι του
Χίτλερ)...

Το πρώτο (α΄) πληθυντικό:

 Ο πομπός εντάσσει τον εαυτό του μέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο ατόμων, π.χ.
στους ακροατές του, γίνεται «ένα με αυτούς», μιλάει «μαζί με αυτούς και γι’ αυτούς» και
έτσι πετυχαίνει να τους ευαισθητοποιήσει κατά τον καλύτερο και πιο αποτελεσματικό
τρόπο..., να τους περάσει άμεσα το μήνυμα... και ενδεχομένως να τους πείσει...
 Ο πομπός μιλάει εκπροσωπώντας κάποια «ομάδα», στην οποία ανήκει, π.χ.
κάποιο πολιτικό κόμμα... και έτσι ο λόγος του αποκτά ευρύτερη διάσταση, καθολικότητα,
μεγαλύτερη αποδοχή... και ίσως και εγκυρότητα...

Το δεύτερο (β΄) ενικό και πληθυντικό:

 Ο πομπός δημιουργεί έναν τεχνητό αγωγό επικοινωνίας με τον ή τους δέκτες

του, απευθύνεται άμεσα σ’ αυτούς, είναι σαν να συνομιλεί μαζί τους και έτσι πετυχαίνει να
τους καταστήσει συμμέτοχους στην προβληματική που αναπτύσσει, περνώντας τους με τον
πιο άμεσο τρόπο το μήνυμά του...
 Προσδίδει διαλογικό χαρακτήρα στο λόγο...
 Ο τόνος γίνεται συνομιλητικός...
 Το ύφος και ο λόγος αποκτούν θεατρικότητα..., παραστατικότητα...,
ενδεχομένως και δραματικότητα...

Το τρίτο (γ΄) ενικό και πληθυντικό:

 Προσδίδει αντικειμενικότητα..., αμεροληψία..., ουδετερότητα..., αφού ο πομπός

προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τα πράγματα και να τα προσεγγίσει στις πραγματικές
τους διαστάσεις..., μέσα από μια εξωτερική οπτική γωνία, από μια μηδενική εστίαση...
 Χρησιμοποιείται για γενικεύσεις σκεπτικών, προκειμένου να προκύψουν
συμπεράσματα με ευρύτερη ισχύ και αποδοχή...

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Χωρίζονται με κόμμα:
Λέξεις ασύνδετες, που ανήκουν στο ίδιο μέρος του λόγου, ασύνδετο σχήμα. Π.χ.
Ήρθε, είδε, έφυγε.
Η κλητική προσφώνηση. Π.χ. Κύριε πρόεδρε, αυτό είναι το αίτημά μου.
Οι δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις από τις κύριες (ιδίως όταν είναι στην
αρχή της περιόδου). Π.χ. Όταν τηλεφώνησες, είχα ήδη φύγει.
Η παράθεση και η επεξήγηση. Π.χ. Ο Σωκράτης, ο σοφός.
Ένα μόριο ή επίρρημα στην αρχή μιας περιόδου. Π.χ. Ναι, έχει κρύο.
Οι παρένθετες προτάσεις που παρεμβάλλονται σε ένα κείμενο, όπως οι αναφορικές
προσθετικές. Π.χ. Το χιόνι, που έπεσε χθες το βράδυ, πάγωσε τους δρόμους της πόλης.
Ο δεύτερος όρος μιας σύγκρισης, όταν εισάγεται με το σύνδεσμο «παρά» και
πρόκεται για μεγάλη πρόταση (εκτός αν αρχίζει με το να). Π.χ. Είναι προτιμότερο να πεις
την αλήθεια τώρα, παρά να περιμένεις την κατάλληλη στιγμή.
Οι μετοχικές προτάσεις, όταν έχουν θέση επεξήγησης ή είναι μεγάλες. Π.χ. Είναι
δύσκολο να ζεις έτσι, μελετώντας συνεχώς τα καιρικά φαινόμενα.

Δε χωρίζονται με κόμμα:
Το υποκείμενο ή το αντικείμενο μιας πρότασης από το ρήμα, ακόμα κι αν είναι
ολόκληρη πρόταση. Π.χ. Η Αφροδίτη ανακοίνωσε ότι θα μετακομίσει στο εξωτερικό.
Υποκείμενο Αντικείμενο πρόταση με το ότι
Οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις (ειδικές, ενδοιαστικές, πλάγιες
ερωτηματικές, βουλητικές) από την κύρια, εφόσον έχουν θέση υποκειμένου ή αντικειμένου
στο λόγο.
 Π.χ. Είναι γενικά παραδεκτό πως η επανάληψη είναι η μητέρα της μάθησης.
Υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «είναι παραδεκτό»
Οι αναφορικές προσδιοριστικές προτάσεις από την κύρια πρόταση. Π.χ. Το βιβλίο
που αγόρασα αφορά στην παγκόσμια ειρήνη.
Οι λέξεις ή οι προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους με συμπλεκτικούς ή
διαχωριστικούς συνδέσμους. Π.χ. Διάβασα πρώτα και μετά πήγα βόλτα.
Ο σύνδεσμος «αλλά», «μα», όταν δεν αντιθέτει προτάσεις αλλά λέξεις. Π.χ. Δεν
είμαι απόλυτος αλλά σταθερός στις απόψεις μου.
Μια σειρά από επιθετικούς προσδιορισμούς, όταν το τελευταίο επίθετο μαζί με το
ουσιαστικό αποτελεί μια έννοια. Π.χ. Το μυθιστόρημα αυτό μεταδίδει ένα υπέροχο
ουσιαστικό διαχρονικό μήνυμα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:
Οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις (ειδικές, ενδοιαστικές, βουλητικές,
πλάγιες ερωτηματικές, αναφορικές προσδιοριστικές) δε χωρίζονται με κόμμα από την
κύρια, εκτός αν έχουν θέση επεξήγησης.
Αντίθετα, οι δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις (χρονικές, αιτιολογικές,
τελικές, συμπερασματικές / αποτελεσματικές, υποθετικές, εναντιωματικές /
παραχωρητικές) συνήθως χωρίζονται με κόμμα από την κύρια, ιδιαίτερα όταν προηγούνται
και είναι μεγάλες.

Το τελικό -ν

α. Σύμφωνα με τη διδασκόμενη νεοελληνική γραμματική του Τριανταφυλλίδη οι

λέξεις-περιπτώσεις στις οποίες το τελικό –ν διατηρείται ή παραλείπεται:
• Στο οριστικό άρθρο «το(ν)»,» τη(ν)» (αιτιατική ενικού αρσενικού και θηλυκού)
• Στο αόριστο άρθρο «ένα(ν)» (αιτιατική ενικού αρσενικού)
• Στο αριθμητικό «ένα(ν)» (αιτιατική ενικού αρσενικού)
• Στην προσωπική αντωνυμία γ΄ προσώπου «αυτή(ν)» και στον αδύνατο τύπο της
«τη(ν)»
• Τα άκλιτα «δε(ν)», «μη(ν)»
Στις λέξεις αυτές το τελικό –ν διατηρείται, όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν
ή από τα σύμφωνα: κ, π, τ / τους διφθόγγους: μπ, ντ, γκ, τσ, τζ / τα διπλά σύμφωνα: ξ, ψ. Σε
όλες τις άλλες περιπτώσεις αποβάλλεται.
Επίσης, διατηρείται πάντοτε στο άρθρο των, στην προσωπική αντωνυμία
αυτόν/τον, καθώς και στο τροπικό επίρρημα σαν.
β. H Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γυμνασίου (2008), η οποία πρόκειται να
αντικαταστήσει τη Γραμματική του Τριανταφυλλίδη, αναφέρει:
«Το τελικό ν της αιτιατικής ενικού του θηλυκού γένους του οριστικού άρθρου
(τη[ν]/στη[ν]) και της προσωπικής αντωνυμίας (αυτή[ν], τη[ν]), καθώς και το τελικό ν των
αρνητικών επιρρημάτων δε(ν) και μη(ν) διατηρείται στον γραπτό λόγο, μόνο όταν η
επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή από ένα από τα παρακάτω: κ, π, τ, γκ, μπ, ντ, τα, τζ, ξ,
ψ.
Το τελικό ν της αιτιατικής ενικού του αρσενικού γένους του οριστικού και του
αόριστου άρθρου (τον/στον, έναν), καθώς και της προσωπικής αντωνυμίας (αυτόν, τον)
διατηρείται στον γραπτό λόγο πάντοτε, στον προφορικό όμως λόγο προφέρεται συνήθως
μόνο στις περιπτώσεις που ακολουθούν φωνήεντα ή τα: κ, π, τ, γκ, μπ, ντ, τσ, τζ, ξ, ψ.»
γ. Διάφοροι γλωσσολόγοι, όπως οι Α. Τσοπανάκης, Χ. Κλαίρης και Γ.
Μπαμπινιώτης, έχουν προτείνει να γράφεται πάντοτε με -ν και:
 1) το αρσενικό άρθρο τον, έτσι ώστε να ξεχωρίζει από το ουδέτερο το, όπως
συμβαίνει με την προσωπική αντωνυμία τον, που γράφεται πάντοτε με ν, για να διακρίνεται
από το ουδέτερο το χωρίς το ν. Για παράδειγμα, να γράφεται τον γραμματέα αντί το
γραμματέα, τον φόβο αντί το φόβο κ.ο.κ. Η παρατήρηση αυτή έχει αυξημένη χρησιμότητα,
όταν ακολουθούν ένα ή περισσότερα επίθετα, π.χ. τον μεγάλο κόλπο ~ το μεγάλο κόλπο
(άλλη σημασία), ή όταν το ουσιαστικό απέχει πολύ και ο αναγνώστης είναι αβέβαιος ως
προς το γένος του μέχρι να φθάσει εκεί, π.χ. παρουσίασε το(ν) νέο, αναλυτικό και
εκσυγχρονισμένο κανονισμό.
2) Το άκλιτο δεν, για να διακρίνεται από τον σύνδεσμο δε, π.χ.: ο ίδιος δεν έκανε
δεκτή την πρόταση, απάντησε δε ότι....
3) Ο Τσοπανάκης, μάλιστα, προτείνει τη διατήρηση του τελικού -ν ακόμη και στο
θηλυκό άρθρο την, καθώς και σε άναρθρα αρσενικά επίθετα, π.χ.: προκάλεσε ισχυρόν
κλυδωνισμό.
δ. Μια τελική πρόταση:
1) Το τελικό –ν υποχρεωτικά διατηρείται ή αποβάλλεται στις εξής λέξεις:
• οριστικό θηλυκό άρθο «τη(ν)/στη(ν)»
• προσωπική αντωνυμία τρίτου προσώπου θηλυκού «αυτή(ν)/τη(ν)»
• στο άκλιτο «μη(ν)»
Και διατηρείται, όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή από τα σύμφωνα: κ, π,
τ / τους διφθόγγους: μπ, ντ, γκ, τς, τζ / τα διπλά σύμφωνα: ξ, ψ. Σε όλες τις άλλες
περιπτώσεις αποβάλλεται.
2) Όσον αφορά στις υπόλοιπες λέξεις που αναφέρθηκαν, ο καθένας μπορεί να
επιλέξει αν θα κάνει χρήση των κανόνων, αρκεί να τους τηρεί σωστά και κυρίως να τηρεί
πιστά τη βασική αρχή της «σαφήνειας και κατανόησης των νοημάτων». Για παράδειγμα, για
το άρθρο «τον» αναγκαίο είναι το τελικό –ν και όταν η επόμενη λέξη είναι κύριο όνομα ή
όνομα αρσενικό χώρας ή πόλης ή μπορεί να προκληθεί σύγχυση ως προς το γένος
(αρσενικό ή ουδέτερο), π.χ. τον νέο (ο νέος) /το νέο (το νέο) ή τον μεγάλο κόλπο (ο
κόλπος) / το μεγάλο κόλπο (το κόλπο) κ.λπ.

Ευθύνη θεσμών – φορέων κοινωνικοποίησης

Το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον ως παράγοντες διαμόρφωσης της

προσωπικότητας του ατόμου και κυρίως του νέου (Gutenberg, Θεωρία και πράξη – Το
δοκίμιο, 1987: 9-19)
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο δέχεται μια πληθώρα
επιδράσεων από το άμεσο οικογενειακό και ευρύτερο συγγενικό αλλά και πολιτιστικό
περιβάλλον. Αυτές οι επιδράσεις αποτυπώνονται άμεσα ή έμμεσα πάνω στον καθένα μας,
είτε συνειδητοποιούμε αυτές τις επιδράσεις είτε γίνονται έμμεσα και ασυνείδητα. Είναι
γενικά παραδεκτό ότι το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μέσα από πολλές
διακλαδώσεις διαμορφώνουν τον άνθρωπο.
Το οικογενειακό περιβάλλον είναι η οικογένεια, ο θεσμός που όλοι λίγο πολύ
γνωρίζουμε νοητικά και βιωματικά.
Η έννοια του κοινωνικού περιβάλλοντος για το κάθε άτομο περικλείει, εκτός από
την οικογένεια, το σχολείο, την εργασία, το πολίτευμα, τις σχέσεις που υπάρχουν μέσα στην
κοινωνία και που υιοθετεί το άτομο, τον πολιτισμό, που δημιουργεί ή «καταναλώνει».
Τέλος, στο κοινωνικό περιβάλλον εντάσσονται και τα πρότυπα συμπεριφοράς που
προτείνει η κοινωνία και που παρεμβαίνουν στις επιλογές του ατόμου, στους στόχους του,
στον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς του.
Αναλυτικότερα, η οικογένεια είναι το πρώτο περιβάλλον που μας περικλείει, είναι
ο κοινωνικός εκείνος θεσμός που έχει ως αποστολή να λύνει προβλήματα κοινωνικά και
συνεπώς των μελών της κοινωνίας. Ο θεσμός της οικογένειας, δηλαδή, υλοποιεί κάποιους
ρόλους. Αυτοί μπορεί να είναι συναισθηματικοί, οικονομικοί, αναπαραγωγικοί,
διαπαιδαγωγητικοί. Τέλος, η οικογένεια έχει επιφορτιστεί με το καθήκον να ελέγχει τον
τρόπο ένταξης των νεαρών μελών της στο κοινωνικό σύνολο. Να ελέγχει, δηλαδή, ποια
μηνύματα θα αφομοιώσει και θα εσωτερικεύσει το άτομο που θα του επιτρέψουν να
αποκτήσει τη δική του ισορροπία μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον.
Οι ρόλοι της οικογένειας που έρχονται σε άμεση επαφή με την προσωπικότητα του
ατόμου είναι ο διαπαιδαγωγητικός και η άσκηση του κοινωνικού ελέγχου. Η οικογένεια
είναι ο χώρος μέσα στον οποίο αναπτύσσεται ο ψυχισμός του ατόμου, τα πρώτα
συναισθήματα. Εκεί νιώθει τη συναισθηματική προστασία και ασφάλεια. Στην οικογένεια
θα μάθει τη γλώσσα, με τη μιμητική ιδιότητα θα ακολουθήσει τα πρώτα πρότυπα που θα
δει στους γονείς του. Θα δεχτεί προτροπές, νουθεσίες, απαγορεύσεις, μέσα από τις οποίες
θα αποδεχτεί ένα σύνολο κανόνων που είναι υποχρεωτικοί για την ανάπτυξη της
κοινωνικότητας. Σταδιακά θα αποδεσμεύεται από το πρώτο αυτό κοινωνικό κύτταρο, την
οικογένεια. Πρώτο βήμα αποτελεί η ένταξή του στο αμέσως επόμενο στάδιο, το σχολείο, το
οποίο μοιράζεται τώρα πια την ευθύνη με την οικογένεια για το άτομο και συνεχίζει την
επίδραση πάνω στην προσωπικότητα του νεαρού ατόμου.
Όταν, όμως, η οικογένεια δυσλειτουργεί, τότε οι συνέπειες μπορούν να είναι οι
ακόλουθες: Ανωριμότητα γονέων – χαμηλό πνευματικό επίπεδο, έλλειψη σεβασμού στην
προσωπικότητα του παιδιού μέσω καταπίεσης, υπερπροστασίας ή και άκριτου
φιλελευθερισμού. Κρίση θεσμού – γονείς με πολλαπλούς και αλληλοσυγκρουόμενους
ρόλους, έλλειψη επαφής και επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη – «χάσμα γενεών»,
εγκλωβισμός των ατόμων – μελών και ιδιαίτερα των γονέων στις απόψεις τους –
ενδοοικογενειακές συγκρούσεις. Το σπίτι σήμερα έχει απωλέσει σε μεγάλο βαθμό το νόημα
της εστίας, η οικία δεν είναι πλέον οικεία και μετατρέπεται σε κέντρο διερχομένων,
ενισχύεται η απομάκρυνση από τις οικογενειακές παραδόσεις. Αλλαγή δομής και ρόλων της
οικογένειας – νέα θέση της γυναίκας στο οικογενειακό περιβάλλον.
Το σχολείο μπορεί να είναι ταυτισμένο με τη γνώση, αλλά ο ρόλος του δεν
εξαντλείται εκεί. Πριν αρχίσει η γνωστική διαδικασία, προηγείται η καθαρά κοινωνική,
αφού και το σχολείο είναι ένα κοινωνικό περιβάλλον, όχι όμως τόσο στενό όσο η
οικογένεια αλλά ευρύτερο. Επιπλέον, στο σχολείο συναντώνται άτομα που προέρχονται
από τις πιο διαφορετικές οικογένειες. Είναι ευνόητο, λοιπόν, πως το σχολείο πρέπει να
πείσει ή να επιβάλλει στα νεαρά άτομα την αλληλοαποδοχή τους, δηλαδή να δεχτούν το
ένα το άλλο, να αναπτύξουν την πειθαρχία, τη συλλογικότητα, τα προσωπικά τους
χαρακτηριστικά, την προσπάθεια και επιμονή, την αλληλεγγύη και την άμιλλα. Παράλληλα,
πρέπει να συνεχίζεται και η καθαρά γνωστική διαδικασία, μιας και η γλώσσα του ανθρώπου
μέχρι τώρα είναι περιορισμένη. Γίνεται προσπάθεια να αφομοιώσει το νεαρό άτομο
κάποιες γνώσεις που η κοινωνία κρίνει απαραίτητο να εσωτερικεύσει. Αυτές οι γνώσεις θα
του επιτρέψουν να αποκτήσει έναν τρόπο σκέψης, να εξηγεί αυτά που συμβαίνουν στο
ευρύτερο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, να αποκτήσει μόρφωση. Τέλος, το σχολείο,
όπως και η οικογένεια, προτείνει κάποια πρότυπα δράσης και συμπεριφοράς που είναι
απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία και συμβίωση των μελών του. Τα πρότυπα αυτά
επιβάλλονται και εξαναγκαστικά, αφού το σχολείο σήμερα δεν είναι αυτοσκοπός αλλά
μέσο. Και είναι μέσο για την επαγγελματική και κοινωνική άνοδο και εξέλιξη, αφού η
επιτυχημένη πορεία του μαθητή μέσα σε αυτό καλλιεργεί την ελπίδα ότι θα συνοδευτεί
από μια ευνοϊκή πορεία μέσα στην κοινωνία.
Ωστόσο, το εκπαιδευτικό σύστημα παρουσιάζει κενά και δεν επιτελεί το καθήκον
του, προκαλώντας πολλαπλά προβλήματα: Απουσία διαμόρφωσης σφαιρικού - ηθικού
ανθρώπου, στείρα αποστήθιση γνώσεων, τυποποίηση διδασκαλίας, άγονος
εγκυκλοπαιδισμός. Η εκπαίδευση αποκτά κάτι από την ψυχρή και υπολογιστική λογική της
τεχνοκρατίας, αδυνατεί να ακολουθήσει τις νέες πνευματικές κατακτήσεις και εξελίξεις, η
εκπαίδευση διδάσκει, αλλά δεν εμπνέει, οδηγεί στην εκμάθηση και όχι στη μάθηση. Η
μηχανική παρακολούθηση μαθημάτων προσφέρει γνώση χρησιμοθηρική και
εμπορευματοποιημένη, που δεν απελευθερώνει, αλλά αντίθετα οδηγεί σε ποικίλες
αρνητικές καταστάσεις. Στόχος-πανάκεια γίνεται το πτυχίο, έλλειψη υποδομής για την
καλλιέργεια ενδιαφερόντων και την ομαλή κοινωνικοποίηση των νέων.
Η εργασία είναι ο σταθμός που αναμφισβήτητα συνδέεται με την προσωπικότητα
του ατόμου. Η εργασία είναι κοινωνικός θεσμός που αποσκοπεί στη συνεχή κάλυψη
αναγκών κοινωνικών έμμεσα και ατομικών άμεσα. Αρχικά, για το άτομο η εργασία
συνδέεται με την οικονομική του ανεξαρτησία από την οικογένεια, την κοινωνική του
χειραφέτηση και τη δυνατότητα αυτοκαθορισμού του. Ακόμη, η εργασία συνδέεται με την
απόκτηση κοινωνικής συνείδησης και υπευθυνότητας, καθώς μέσω της εργασίας το άτομο
απολαμβάνει και προσφέρει, συμμετέχει στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Η
συναίσθηση αυτών των καθηκόντων τού αναπτύσσει την υπευθυνότητα. Επιπλέον, η
εργασία συνδέεται με την προσωπική του ισορροπία, καθώς οι οποιεσδήποτε κλίσεις και
δεξιότητες βρίσκουν διέξοδο μέσα στην εργασία, εφόσον αυτή είχε επιλεγεί από το άτομο
και είχε δοθεί η δυνατότητα για την υλοποίηση αυτής της επιλογής. Τέλος, η εργασία και το
επάγγελμα στις μέρες μας είναι ταυτισμένα με κάποια κοινωνική καταξίωση, εφόσον αυτή
ορίζεται, ελέγχεται και επιβάλλεται από την επικρατούσα κάθε φορά κοινωνική αντίληψη.
Εκτός από τους βασικούς φορείς κοινωνικοποίησης που προηγήθηκαν (οικογένεια, σχολείο,
εργασία), και το πολίτευμα έχει σημασία για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του
ατόμου. Το πολίτευμα είναι ένα σύστημα αρχών και κανόνων που κατανέμει την εξουσία
μέσα σε ένα σύνολο ανθρώπων. Απορρέει από την πολιτική φύση του ανθρώπου να
αυτοοργανώνεται και να αυτοδιοικείται με βάση κάποια αίσθηση δικαίου, η οποία πηγάζει
από την πίστη στη φυσική ισότητα των ανθρώπων. Έτσι, λοιπόν, το πολίτευμα γίνεται ο
κατοχυρωτής της ελευθερίας που έχει το κάθε άτομο/πολίτης, της ελευθερίας, δηλαδή, που
επιτρέπει στο άτομο να μπορεί να ολοκληρώσει την προσωπικότητά του, χωρίς ορατούς
καταναγκασμούς και με τη δυνατότητα υλοποίησης των στόχων και των επιθυμιών του.
Αυτή η κοινωνική και πολιτική ελευθερία που επιτρέπει το πολίτευμα συνηγορεί στην
ολόπλευρη και σύμμετρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Ο σύγχρονος πολίτης έχει τη δυνατότητα να ενεργοποιήσει την πολιτική του φύση
καθημερινά μέσα από τη συμμετοχή στα κοινά, στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Το δημοκρατικό πολίτευμα, το πολίτευμα της ελευθερίας και συμμετοχής δε θα
λειτουργούσε, αν οι πολίτες δεν ήταν σε θέση να λειτουργήσουν πολιτικά, δηλαδή να είναι
άνθρωποι ολοκληρωμένοι και υπεύθυνοι. Η πολιτική, όμως, λειτουργία, σκέψη και πράξη
του σημερινού ατόμου/πολίτη θα είναι αδιανόητη, αν δεν συμβοηθείται από μια επαρκή
πληροφόρηση. Άλλωστε, η σημερινή τεχνολογική ανάπτυξη παγκοσμιοποίησε ιδέες,
γεγονότα, πολιτισμούς, πράγμα που σημαίνει ότι ο σημερινός πολίτης πρέπει να έχει
επίγνωση αυτής της πραγματικότητας, για να αναπτύξει την κριτική του ικανότητα. Η
πληροφόρηση, όμως, και κύρια η ηλεκτρονική – τηλεόραση, ραδιόφωνο, διαδίκτυο – δεν
είναι ανεξάρτητη από το πολίτευμα και από την αντίληψη που διαμορφώνει η πολιτική
εξουσία για το ρόλο της. Οι εξουσίες θεωρούν την πληροφόρηση μέσο για τη διαμόρφωση
ευνοϊκής για αυτές «κοινής γνώμης». Η μη επαρκής ή μη αντικειμενική ή δημοκρατική
πληροφόρηση δεν επιτρέπει στον πολίτη να αναπτύξει την κριτική του ικανότητα. Συνολικά,
λοιπόν, το πολίτευμα συνδέεται άμεσα με την πληροφόρηση κι αυτή επιτρέπει ή
απαγορεύει την ανάδειξη της κριτικής ικανότητας στα άτομα/πολίτες. Έτσι, τα ΜΜΕ, όταν
δε λειτουργούν σωστά, προκαλούν τα εξής προβλήματα: Ανευθυνότητα λειτουργών,
παραπληροφόρηση – προπαγάνδα, τα ΜΜΕ, αντί να είναι κανάλια ιδεολογίας, γίνονται τα
ίδια ιδεολογία. Εμπορευματοποίηση των μέσων με στόχο την αποκλειστικότητα και το
κέρδος – διαβρώνεται ο χαρακτήρας τους ως φορέων κοινωνικοπολιτικής αγωγής.
Καταιγισμός μηνυμάτων-σύγχυση, δημιουργείται μια ιδιότυπη μάζα αμέτοχων –
συμμετεχόντων, που ουσιαστικά δεν αναβαθμίζονται πνευματικά. Προβολή αρνητικών
προτύπων (π.χ. επιτυχημένος άνθρωπος είναι όποιος έχει άφθονα οικονομικά μέσα, η βία
που προβάλλεται μέσω της δραματοποίησης της σχετικής ειδησεογραφίας ή της
ηρωοποίησης αντικοινωνικών τύπων), ώστε αρκετά συχνά εκτοπίζονται θετικά
υποδείγματα ζωής από τα ΜΜΕ. 
Σήμερα στο πλαίσιο του μαζικού βιομηχανικού πολιτισμού έχει αλλάξει ο τρόπος
ζωής, καθώς υπερισχύει το καταναλωτικό πνεύμα και η επιδίωξη της καταξίωσης και της
ανάδειξης με τρόπους θεμιτούς κι αθέμιτους. Συνεπώς, η εμπορευματοποίηση του
πολιτισμού, η παθητικότητα του ατόμου, η μετατροπή του σε καταναλωτή υλικών αγαθών
αλλά και σε καταναλωτή κουλτούρας, η μοναξιά και αλλοτρίωση, η εγκληματικότητα, τα
φαινόμενα βίας, κοινωνικής παθογένειας, είναι γεννήματα αυτού του νέου τρόπου ζωής,
καθώς και της κυρίαρχης ιδεολογίας που θεοποιεί τη μεμονωμένη δραστηριότητα του
ατόμου και αδιαφορεί για την οποιαδήποτε μορφή συλλογικότητας.
Συμπερασματικά, η προσωπικότητα του ατόμου είναι δημιούργημα του άμεσου και
έμμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννήθηκε, ζει και αναπτύσσεται.

ΘΕΜΑΤΑ ΕΚΘΕΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΙΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1η
1. Προσφορά ελληνισμού:
o Θεμελίωση επιστημών (φιλοσοφία, μαθηματικά κ.α.).
o Δημιουργία θαυμαστών έργων τέχνης.
o Σύλληψη ιδέας Δημοκρατίας.
o Ανθρωποκεντρικός πολιτισμός.
o Αθλητικό ιδεώδες και Ολυμπιακοί αγώνες.
o Η ελληνική γλώσσα.
2. Αντιφάσεις της σύγχρονης Ελλάδας: 
o Υπερηφάνεια για το παρελθόν / προγονολατρία.
o Προσκόλληση στην παράδοση / ξενομανία – μιμητισμός.
o Φιλοξενία, ανθρωπιά / προσπάθεια εκμετάλλευσης των τουριστών.
o Υπέροχα τοπία / καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος,
εμπορευματοποίηση, τουριστική ανάπτυξη.
3. Προτερήματα Ελλήνων:
1. Πνευματικά:
 Αγάπη για ελευθερία
 Φιλοπερίεργο πνεύμα
 Φιλομάθεια
 Ευφυΐα, ετοιμότητα πνεύματος
 Καλαισθησία
2. Ηθικά / Ψυχολογικά:
 Ηρωικό φρόνημα (ανδρεία – λεβεντιά)
 Καλοσύνη / γενναιοψυχία
 Πνεύμα δικαιοσύνης
 Αδούλωτο φρόνημα
3. Κοινωνικά:
 Φιλοξενία, εγκαρδιότητα
 Αλτρουισμός / φιλαλληλία
 Πρωτοβουλία / δημιουργικότητα
4. Πολιτικά:
 Φιλοπατρία
 Θεμελίωση Δημοκρατίας
5. Εθνικά:
 Ηρωισμός
 Διατήρηση παράδοσης
6. Άλλα γνωρίσματα:
 Θρησκευτικότητα
 Εργατικότητα
 «Ελληνικό δαιμόνιο»
Ελαττώματα:
o Ξενομανία / συναίσθημα κατωτερότητας
o Επιπολαιότητα / έλλειψη τάξης, συστήματος, προγραμματισμού
o Αρχομανία / εγωισμός / αλαζονεία
o Απειθαρχία
o Πονηριά με τάση προς την απάτη / συμφεροντολόγος – ατομιστής (Ο
Έλληνας)
o Ιστορική αμνησία
o Διχόνοια
Ορθή στάση Ελλήνων:
o Ομόνοια, συνοχή
o Εθνική αυτογνωσία
o Συλλογική προσπάθεια και θέληση
o Σεβασμός στο παρελθόν
o Ενδυνάμωση πολιτιστικών στοιχείων / εθνική συνείδηση
o Συνδυασμός ευρωπαϊκής και εθνικής ιδέας

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

«Ο λαός μας θεωρείται ένας απ’τους ιστορικότερους λαούς του κόσμου. Πέρασε
μέσα από καταστάσεις που απείλησαν τον πολιτισμό του και την εθνική του υπόσταση.
Παρόλα αυτά κατόρθωσε να επιβιώσει και να ακτινοβολήσει σε παγκόσμιο επίπεδο.
Σήμερα πάλι αντιπετωπίζει κινδύνους εξαιτίας των γενικότερων πολιτικών και γεωγραφικών
ανακατατάξεων. Με βάση αυτά τα δεδομένα απαντήστε στα ακόλουθα ερωτήματα:
α. Τι σημαίνει ελληνισμός;
β. Ποια τα χαρακτηριστικά του στοιχεία (θετικά κι αρνητικά);
γ. Ποια νομίζετε πως υπήρξε η πολιτισμική προσφορά του ελληνισμού σε άλλους
πολιτισμούς;
δ. Ποιοι παράγοντες διαμόρφωσαν τα γνωρίσματα των Ελλήνων;
ε. Ποιους κινδύνους αντιμετωπίζει σήμερα;
στ. Ποια στάση νομίζετε πως πρέπει να κρατήσει;

ΟΡΙΣΜΟΣ: Ελληνισμός είναι το σύνολο των Ελλήνων και ο πολιτισμός τους σε όλες
του τις φάσεις (αρχαίος, μέσος, νεότερος).
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΛΛΗΝΩΝ
Θετικά:
Πνευματική ευστροφία: ευφυΐα, δύναμη σκέψης, εφευρετικό, ερευνητικό, δημιουργικό και
πολυμήχανο μυαλό (το γνωστό «ελληνικό δαιμόνιο»), που έθεσε τις βάσεις όλων των
επιστημών και των τεχνών.
Καλλιέργησαν τον ανθρωποκεντρικό πολιτισμό, ενώ οι ίδιοι ήταν γεμάτοι ανθρωπιά και
καλοσύνη.
Λάτρεψαν, θεοποίησαν και υπηρέτησαν την καθημερινότητά τους, αλλά και το ωραίο με
κάθε μορφή τέχνης (λογοτεχνία, γλυπτική). Η ελληνική τέχνη αποτέλεσε τη βάση για κάθε
κατοπινή τέχνη.
Τους χαρακτηρίζει ζωντάνια, ενεργητικότητα, ανιδιοτέλεια, γι’αυτό γίνονται εύκολα
αγαπητοί, ενώ η αισιοδοξία και ο συναισθηματισμός τούς συνοδεύουν κάθε στιγμή. Ο
συναισθηματισμός και η ευαισθησία τους φάνηκαν μέσα από κάθε μορφής έκφραση ή την
προφορική παράδοση (π.χ. δημοτικά τραγούδια).
Η κοινωνικότητά τους εκφράζεται με τη συνεργασία, την άμιλλα, τον αλτρουισμό.
Αναπτύσσουν εύκολα κοινωνικές ή φιλικές σχέσεις.
Η θρησκευτικότητά τους είναι ολοφάνερη, καθώς εκφράστηκε μέσα από τη βαθιά πίστη στο
Θεό και την ανάδειξη της Ορθοδοξίας σε τρόπο ζωής.
Ικανότητα προσαρμογής: οι Έλληνες και στις ξένες χώρες προσαρμόζονται εύκολα και
γίνονται παράγοντας κοινωνικοοικονομικής ανόδου για τη χώρα στην οποία βρίσκονται.
Εμποροναυτικό πνεύμα: οι δεσμοί της θάλασσας και της Ελλάδας είναι στενοί. Η θάλασσα
είναι ανοιχτή οδός, ανεξάντλητη πηγή πλούτου και βασικός συντελεστής της οικονομίας
της. Επιδρά στο συναισθηματισμό των Ελλήνων, καθώς ο λεπτός, ευγενικός, ριψοκίνδυνος,
φιλοτάξιδος και φιλελεύθερος χαρακτήρας έχει τις ρίζες του στη θάλασσα. Αυτή του έδωσε
τον αέρα, το θάρρος, το πολυμήχανο και ερευνητικό πνεύμα, την αγάπη και τη δίψα για
περιπέτεια. Όλα αυτά σε συνδυασμό με την περιέργεια και την ανήσυχη φύση των Ελλήνων
δικαιολογούν το μεταναστευτικό και εποικιστικό πνεύμα.
Δημοκρατικότητα: η πεποίθηση πως, όταν το σύνολο προοδεύει, προοδεύουν και τα μέλη
του, κατέχει κυρίαρχη θέση στα ιδεώδη των Ελλήνων. Κατά συνέπεια, δημιουργήθηκε το
πολίτευμα όπου εξουσιάζει ο λαός.
Καθιέρωσαν το διάλογο ως μέσο για την επίλυση των προσωπικών και πολιτικών θεμάτων.
Έκφραση της πολιτικής τους οντότητας αποτελούν ο συνεχής αγώνας για την ελευθερία, η
θεμελίωση της δημοκρατίας ως πολιτικού συστήματος και τρόπου ζωής (ελευθεροτυπία,
ισηγορία, ισονομία).
Φιλοτιμία: οι Έλληνες διακατέχονται από φιλότιμο. Η αίσθηση της τιμής και της
αξιοπρέπειας αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο των Ελλήνων.
Φιλομάθεια, φιλοπατρία-πατριωτισμός, φιλοξενία.
ΑΡΝΗΤΙΚΑ

ΠΑΡΑΔΟΣΗ - ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ : Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός λαού που τον

διαφοροποιούν από τους άλλους. Η εθνική ταυτότητα καθορίζεται από την παράδοση (ήθη,
έθιμα, γλώσσα, θρησκεία, μύθοι, θρύλοι, αξίες, τέχνη), δηλαδή την πολιτιστική κληρονομιά.

ΡΟΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ στη διαμόρφωση ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

• Με την παράδοση το άτομο συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Καταλαβαίνει τις ρίζες του.

• Αποκτά εθνική συνείδηση.
• Καταδεικνύεται η αδιάσπαστη ενότητα παρελθόντος – παρόντος – μέλλοντος.
• Εξασφαλίζεται η επιβίωση του έθνους.
• Είναι σημείο κοινωνικής σύγκλισης και συνοχής.
• Διδασκόμαστε από τα λάθη μας.
• Τροφοδοτεί καλλιτεχνική έμπνευση.

ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ

• Ανάπτυξη τεχνικού πολιτισμού και υποβάθμιση πνευματικού.

• ΜΜΕ και διαφήμιση οδηγούν σε οικουμενικότητα πολιτισμού.
• Ενοποίηση Ευρώπης.
• Αναβίωση εθνικιστικών κινημάτων.
• Διόγκωση αστικών κέντρων.
• Ξενομανία, έλλειψη παιδείας.

ΤΙ ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ;

• Σωστή μετάδοση της παράδοσης μέσα από την παιδεία.

• Συνειδητοποίηση των αρνητικών μας στοιχείων.
• Η παράδοση να μην αντιμετωπίζεται ως εμπορεύσιμο είδος (τουρισμός) αλλά ως στοιχείο
που καθορίζει την υπόστασή μας.
• Να μη μας παρασέρνει σε εθνικισμό και προγονοπληξία.
ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

ΑΙΤΙΕΣ που οδηγούν στον τουρισμό

• Ανάπτυξη συγκοινωνιακών μέσων.

• Διαφήμιση.
• Προσιτές τιμές.
• Αύξηση ελεύθερου χρόνου.
• Καταπιεστική ζωή στα αστικά κέντρα οδηγεί σε αναζήτηση ανάπαυλας και ψυχαγωγίας.
• Ενοποίηση Ευρώπης.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ – ΘΕΤΙΚΑ

• Οικονομική ανάπτυξη.
• Δημιουργούνται αναπτυξιακά έργα.
• Εκσυγχρονίζονται υπηρεσίες.
• Εμφανίζονται νέα επαγγέλματα.
• Άνοδος βιοτικού επιπέδου.
• Τόνωση κοινωνικότητας και βελτίωση διακρατικών σχέσεων.
• Ικανοποιούνται μορφωτικές ανάγκες (γλωσσομάθεια).
• Ψυχική ισορροπία ατόμου.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ – ΑΡΝΗΤΙΚΑ

• Ενδιαφέρον για εύκολο και γρήγορο χρήμα.

• Παραμελούνται άλλοι παραγωγικοί τομείς.
• Θυσιάζεται το φυσικό περιβάλλον.
• Εμπορευματοποιείται η παράδοση.
• Παραχαράσσεται η γλώσσα.
• Ξενομανία.
• Εγκληματικότητα.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΩΣΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

• Παιδεία.
• Σωστός προγραμματισμός.
• Εκσυγχρονισμός.
• Συνέπεια και σοβαρότητα.
• Έμφαση στον ποιοτικό και όχι στον ποσοτικό τουρισμό.
• Αγάπη και σεβασμός στην παράδοση.
• Προσοχή στο περιβάλλον.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η
1. Αξία γλώσσας:
o Αποτελεί όργανο επικοινωνίας (ανταλλαγή ιδεών, πληροφορίες,
ενημέρωση…).
o Είναι ο κύριος φορέας της ανθρώπινης σκέψης, τις οργανώνει, τις
μετατρέπει σε συγκροτημένο λόγο και τις εκφράζει.
o Αποτελεί μέσο έκφρασης συναισθημάτων.
o Είναι παράγοντας κοινωνικοποίησης.
o Συντελεί στην ανάπτυξη του πολιτισμού, αφού η πνευματική δημιουργία
στηρίζεται σ’ αυτή.
o Συμβάλλει στην επικοινωνία των λαών.
o Παρέχει στο άτομο τη δυνατότητα να καλλιεργήσει και να αναπτύξει τη
φιλομάθειά του.
o Βοηθά στη βίωση και μετάδοση της παράδοσης και αναδεικνύεται σε
φορέα μνήμης και ιστορίας, σε παράμετρο της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης.
o Η γλώσσα είναι μέσο εξατομίκευσης για έναν άνθρωπο. Φανερώνει την
ιδιαιτερότητά του, το προσωπικό του ύφος και τον διαφοροποιεί από τη μάζα.
2.  Το γλωσσικό πρόβλημα:
o Χαμηλή ποιότητα στο λόγο μας.
o Υποβάθμιση της γλώσσας μας.
o Κρίση που μαστίζει τη γλωσσική μας επικοινωνία.
3. Στοιχειοθέτηση γλωσσικής υποβάθμισης (Προβλήματα γλώσσας):
o Λεξιπενία, φτωχό λεξιλόγιο
o Βαρβαρισμοί
o Αδυναμία ακριβούς διατύπωσης, λόγος αποσπασματικός, άχρωμος και
επίπεδος
o Βωμολοχίες, ροπή προς τη χυδαιότητα
o Περιορισμός ζωντανού προφορικού λόγου (κωδικοποιημένη χρήση της
γλώσσας)
o Καταιγισμός ξένων λέξεων
o Γλωσσικός λαϊκισμός (χρήση αργκό)
o Χρήση greeklish
4. Αίτια της κρίσης:
o Η παιδεία έχει χάσει το ανθρωπιστικό της περιεχόμενο. Υπάρχει
περιορισμός γλωσσικών μαθημάτων, ενώ στο σύνολό της αυτή έχει γίνει καθαρά
απομνημονευτική. Κακή οργάνωση γλωσσικής διδασκαλίας.
o Η απομάκρυνση από την παράδοση που οδηγεί σε άκριτη υιοθέτηση ξένων
λέξεων (παγκοσμιοποίηση).
o Ο ρόλος της εικόνας (ΜΜΕ και κυρίως τηλεόραση) που απομακρύνει από το
γραπτό λόγο και τη γνωριμία με τη γλώσσα, ενώ προσφέρει συχνά χαμηλού γλωσσικού
επιπέδου ερεθίσματα.
o Η μαζοποίηση και η συνθηματολογία (οι άνθρωποι μαζεύονται στις πόλεις
και λειτουργούν ομοιόμορφα, χωρίς ταυτότητα. Δεν υπάρχει διάλογος).
o Εκχυδαϊσμός και εκβαρβαρισμός της γλώσσας στην πολιτική και στη
διαφήμιση, η οποία στηρίζει τη λειτουργία της και την αποτελεσματικότητά της στο λόγο –
σλόγκαν και στη μηχανική επανάληψή του.
o Η οικονομία του χρόνου.
5. Μέτρα – Προτάσεις:
o Αναβάθμιση της γλωσσικής διδασκαλίας στα σχολεία και σύνδεση της Νέας
Ελληνικής με την Αρχαία γλώσσα.
o Σωστή χρήση του λόγου των ΜΜΕ και ανάδειξη του Τύπου σε μέσου
σωστής γλωσσικής αγωγής. Σχετικές εκπομπές για τη γλώσσα.
o Δραστηριοποίηση των πνευματικών ανθρώπων αλλά και των ειδικών
φορέων για τη γλωσσική καλλιέργεια.
o Λήψη μέτρων από την Πολιτεία για την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας (π.χ
δημιουργία βιβλιοθηκών).
o Συμβολή της οικογένειας με την παροχή σωστών προτύπων και την
προσπάθειά της να πείσει το παιδί να διαβάζει.
o ΣΤΟΧΟΣ: Η γλωσσική ευαισθητοποίηση όλων μας!
6. Γλωσσομάθεια: Η σπουδή της γλώσσας ξένων λαών.
o Αναγκαιότητα:
 Ανταγωνισμός σε παγκόσμιο επίπεδο.
 Εκμηδένιση των αποστάσεων.
 Ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας .
o Σημασία της:
 Πρακτικοί λόγοι επικοινωνίας.
 Πνευματική καλλιέργεια ατόμου και ανάπτυξη κριτικής ικανότητας.
 Εμβάθυνση σε όλους τους τομείς της γνώσης και στην ξένη
βιβλιογραφία.
 Αναγκαίο επαγγελματικό εφόδιο.
 Γνωριμία με τον τρόπο σκέψης, τη νοοτροπία, την κουλτούρα ενός
λαού.
 Γνωριμία του ανθρώπου με την εθνική του γλώσσα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η
Α. Ρατσισμός:
1. Φυλετικός: Η διάκριση και ο διαχωρισμός των ανθρώπων ανάλογα με το χρώμα ή
την καταγωγή τους. Μία πολιτική ιδεολογία η οποία δέχεται ότι η λευκή κυρίως φυλή είναι
ανώτερη των άλλων.
2. Κοινωνικός: Οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών και των δούλων στην
αρχαιότητα. Επίσης, ο διαχωρισμός σε ανώτερες και κατώτερες κοινωνικές τάξεις
φανερώνει ρατσιστικές αντιλήψεις, οι οποίες διαιωνίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις και
δικαιολογούν την εκμετάλλευση ορισμένων κοινωνικών ομάδων. Είναι, ακόμη, οι
διακρίσεις σε βάρος των μειονοτήτων, των ατόμων με ειδικές ανάγκες, ναρκομανών,
φορέων του AIDS, κ.α.
3. Εθνικός: Η αίσθηση της υπεροχής ενός έθνους έναντι των άλλων (εθνικισμός,
σοβινισμός).
4. Θρησκευτικός: Η αντίληψη ότι μια θρησκεία είναι η μόνη αληθινή και πρέπει να
επικρατήσει έναντι των υπολοίπων.
Τα αίτια:
1. Πνευματικά:
o Η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας.
o Η απλουστευτική τάση των ανθρώπων για κατηγοριοποιήσεις.
o Τα Μ.Μ.Ε.
2. Ψυχολογικά:
o Η τάση του ανθρώπου και κάθε λαού για διάκριση.
o Η εύρεση ελαττωμάτων στους άλλους.
o Υπερτροφικός εγωισμός.
o Η αναζήτηση εξιλαστήριων θυμάτων.
3. Κοινωνικο – Οικονομικά:
o Η κοινωνικο-οικονομική εκμετάλλευση των αδυνάτων
o Η τεχνολογία
o Η ξενοφοβία
o Η κρίση αξιών
4. Εθνικιστικά:
o Περηφάνια / αλαζονεία
o Εθνικός εγωισμός
o Τραυματικές εμπειρίες παρελθόντος
5. Θρησκευτικά:
o Θρησκευτικός προσηλυτισμός / φανατισμός
o Θρησκευτικές προλήψεις
Συνέπειες: (Ο ρατσισμός…)
1. Προσβάλλει την ανθρώπινη προσωπικότητα / περιθωριοποιεί / απομονώνει.
2. Συντελεί στην εκμετάλλευση και την υποδούλωση των ανθρώπων και των λαών.
3. Καλλιεργεί πάθη, μίσος, φανατισμό, αντεκδίκηση, περιφρόνηση.
4. Δηλητηριάζει τις σχέσεις των λαών και των ανθρώπων.
5. Καλλιεργεί το αίσθημα της υπεροχής και την επιθυμία της εκμετάλλευσης του
συνανθρώπου.
6. Εμποδίζει τη συνεργασία και τη φιλία, που είναι παράγοντες προόδου και
δημιουργίας.
7. Προκαλεί κοινωνικές αναταραχές, εξεγέρσεις, αιματοχυσίες.
8. Προκαλεί αδικίες, κοινωνικές ανισότητες.
9. Δημιουργεί άθλιες συνθήκες διαβίωσης.
10. Παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ατομικές ελευθερίες, που υποστήριξαν
όλα τα φωτεινά πνεύματα της ιστορίας.
11. Οδηγεί στην ενεργό αντίδραση και την αντιβία από την πλευρά των αδικούμενων
φυλετικών μειονοτήτων.
Προϋποθέσεις / Τρόποι για την καταπολέμηση του ρατσισμού:
1. Σεβασμός και ανεκτικότητα προς το διαφορετικό (οικογένεια, σχολείο).
2. Ενεργοποίηση των πνευματικών ανθρώπων, ώστε να αγωνιστούν για την
κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, στις χώρες που υπάρχουν.
3. Υλική και ηθική βοήθεια στους λαούς που καταπιέζονται από το ρατσισμό.
4. Επιβολή κυρώσεων (εμπάργκο οικονομικό ή διπλωματικό) στα κράτη που
εφαρμόζουν τις φυλετικές διακρίσεις.
5. Μέσα από την παιδεία να περνούν μηνύματα για την υποστήριξη των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων / υιοθέτηση ανθρωπιστικών αξιών(αγάπη, συνεργασία κ.α).
6. Τα διάφορα κοινωνικά συστήματα να σέβονται και να προωθούν τον ανθρωπισμό.
Β. Άτομα με ειδικές ανάγκες:
1. Προβλήματα που αντιμετωπίζουν:
o Πρακτικής φύσεως προβλήματα (π.χ μετακίνηση)
o Την κοινωνική απομόνωση
o Την ανεργία
o Την κοινωνική αναλγησία
o Τον εγκλεισμό σε προσβλητικά για την ανθρώπινη προσωπικότητα
ιδρύματα
o Την έλλειψη οργανωμένης εκπαίδευσης
2. Τρόποι αντιμετώπισης:
o  Άτομο:
 Ευαισθησία, κατανόηση, αγάπη, ενδιαφέρον
 Παροχή βοήθειας, εκδήλωση ενδιαφέροντος
 Κοινωνική συναναστροφή και διάλογο
 Όχι στον κοινωνικό ρατσισμό και στον αποκλεισμό τους
o Πολιτεία:
 Ράμπες, ειδικοί σηματοδότες, κ.α.
 Ειδικά σχολεία
 Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης (σχολείο,
Μ.Μ.Ε)
 Φροντίδα για επαγγελματική κατάρτιση και αποκατάσταση

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η
1. Στόχοι Ευρωπαϊκής Ένωσης:
o Οικονομική ανάπτυξη και ευημερία όλων των κρατών – μελών
o Διαμόρφωση κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης –> Συνοχή και ενότητα
o Διατήρηση πολιτικής σταθερότητας και ανάδειξη δημοκρατίας
o Εδραίωση της ειρήνης στον ευρωπαϊκό χώρο
o Συνεργασία μεταξύ των κρατών για αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων
2. Λόγοι συνεργασίας μεταξύ των ευρωπαϊκών σχολείων:
o Γνωριμία και επαφή με την ευρωπαϊκή πολυμορφία (γλώσσα, παράδοση,
θρησκεία) και προσπάθεια εντοπισμού και ανάδειξης της κοινής πολιτισμικής
κληρονομιάς (αγώνες για την ελευθερία, δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα, κοινά
ιστορικά βιώματα, κ.α).
o Ανταλλαγή απόψεων και γόνιμη επικοινωνία για τα συστήματα των
ευρωπαϊκών χωρών σε διάφορους τομείς, όπως εκπαίδευση, περιβάλλον, αθλητισμός.
o Συνεργασία και κοινή δράση απέναντι σε προβλήματα που απασχολούν
τους νέους όλης της Ευρώπης (ρατσισμός, ναρκωτικά, ανεργία, κ.α).
o Εκπαιδευτικές ανταλλαγές και συναντήσεις μέσω ευρωπαϊκών
προγραμμάτων (π.χ Comenius).
o Ανάπτυξη φιλίας.
3. Ελπίδες από την Ευρωπαϊκή ενοποίηση:
o Καταπολέμηση κοινωνικών προβλημάτων.
o Ενίσχυση της οικονομίας των ασθενέστερων χωρών.
o Από κοινού αντιμετώπιση των διακρατικών προβλημάτων.
o Ενίσχυση της πίστης σε αρχές όπως ελευθερία, ισοτιμία, δημοκρατία και
διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
o Συνεργασία σε όλους τους τομείς (επιστήμη, τέχνες κ.α).
4. Φόβοι – κίνδυνοι από την Ευρωπαϊκή ενοποίηση:
o Απώλεια εθνικής ταυτότητας και παραποίηση της ξεχωριστής μας
φυσιογνωμίας –> Μη τήρηση ηθών και εθίμων.
o Παραφθορά της γλώσσας (εισροή ξενικών στοιχείων).
o Παραγκωνισμός των αδύναμων χωρών και συνεταιρισμός των ισχυρών.
o Αδράνεια και μη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων –>
Αδιαφορία για την ευρωπαϊκή πορεία.
o Ξενομανία

ΕΝΟΤΗΤΑ 5η
ΕΙΡΗΝΗ – ΠΟΛΕΜΟΣ
1. Η αξία της ειρήνης:
o Ευημερία, πρόοδος ανθρώπων και κοινωνίας.
o Ασφάλεια, αυτοπεποίθηση, πίστη στο μέλλον.
o Σεβασμός ανθρώπινων δικαιωμάτων, ύπαρξη ελευθερίας και δικαιοσύνης.
o Βελτίωση βιοτικού επιπέδου του ανθρώπου, προσπάθεια επίλυσης
κοινωνικών προβλημάτων, δημιουργία δίκαιης και δημοκρατικής κοινωνίας.
o Άνθηση γραμμάτων και τεχνών, η επιστημονική έρευνα στην υπηρεσία του
ανθρώπου.
o Συνεργασία, συναδέλφωση λαών, προώθηση διαλόγου ως μέσου επίλυσης
των διαφορών.
2. Αίτια πολέμου:
o Οικονομικά –> Τα συμφέροντα και ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών / η
ανάγκη πρόσβασης σε πηγές ενέργειας, σε πρώτες ύλες και ο έλεγχος των αγορών.
o Πολιτικά –> α) Η ιμπεριαλιστική (επεκτατική) πολιτική ορισμένων
κρατών, β) η προσπάθεια των υπερδυνάμεων να αποκτήσουν ηγεμονικό ρόλο στη διεθνή
σκηνή.
o Ιδεολογικά –> Ο εθνικισμός, ο θρησκευτικός φανατισμός και ο ρατσισμός.
o Ηθικά –> Η ανθρώπινη απληστία, η έλλειψη ανθρωπιστικής καλλιέργειας, ο
αμοραλισμός.
o Άλλα αίτια –> α) Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού (αναζήτηση ξένων
εδαφών),β) προαιώνιο μίσος μεταξύ χωρών, γ) εμφύλιοι πόλεμοι (σύγκρουση κοινωνικών
τάξεων ή θρησκευτικών ομάδων).
3. Συνέπειες πολέμου:
o Εγκλήματα κατά της ανθρώπινης ζωής και της αξιοπρέπειας του
ατόμου (απώλεια ανθρώπινων ζωών, τραυματισμοί, βασανιστήρια, πείνα κ.α).
o Ψυχολογικές επιπτώσεις στα άτομα που βίωσαν τη φρίκη του πολέμου,
ανασφάλεια, πόνος, οδύνη.
o Υλικές καταστροφές, οπισθοδρόμηση χώρας, οικονομική εξαθλίωση.
o Απώλεια αξιών όπως η αγάπη, η ανθρωπιά, ο σεβασμός.
o Καταστροφή μνημείων και πολιτιστικής κληρονομιάς, αναστολή
καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας.
o Οικολογική καταστροφή.
4. Τρόποι αποφυγής του πολέμου:
o Παραγκωνισμός συμφερόντων, ύπαρξη ανεκτικότητας, διαλόγου και
σεβασμού με σκοπό την πρόοδο και ευτυχία.
o Επικράτηση δικαιοσύνης και δικαιότερη κατανομή των αγαθών.
o Ενεργός συμμετοχή των πνευματικών ανθρώπων και προσπάθεια
υπεράσπισης των ιδανικών της ειρήνης.
o Διεθνείς οργανισμοί –> Προσπάθειες για ειρηνική επίλυση των διαφορών
μεταξύ των λαών και τήρηση του διεθνούς δικαίου.
o Παιδεία –> α) Ανθρωπιστικό χαρακτήρα, β) ανύψωση πνευματικού
επιπέδου, γ) γνωριμία και επαφή με τους άλλους λαούς (πολυπολιτισμική
κοινωνία), δ) καλλιέργεια οικουμενικής συνείδησης, ε) εξάλειψη στερεοτύπων / σεβασμός
προς τον συνάνθρωπο.
o Μ.Μ.Ε. –> Ευαισθητοποίηση κοινής γνώμης.
o Επιστήμη, τέχνη, αθλητισμός.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ
1. Ορισμός: Η οργανωμένη, εκούσια και ανιδιοτελής προσφορά υπηρεσιών στο
κοινωνικό σύνολο.
2. Αξία:
o Καταπολέμηση ατομικισμού και ιδιοτέλειας, ανάπτυξη αλληλεγγύης,
συντροφικότητας, ενότητας.
o Ενεργός συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή και ενίσχυση
δημοκρατίας.
o Έμπρακτη απόδειξη ανιδιοτελούς αγάπης προς τον συνάνθρωπο.
o Ηθική ικανοποίηση και πληρότητα.
o Διοχέτευση δημιουργικών δυνάμεων ανθρώπου με τρόπο ωφέλιμο.
3. Φορείς ευαισθητοποίησης:
o Οικογένεια –> Γαλουχεί (ανατρέφει) τα μέλη της με πνεύμα ανιδιοτελούς
προσφοράς, δίνοντας η ίδια το παράδειγμα.
o Το σχολείο –> Διαμορφώνει προσωπικότητες με ηθικές αξίες και
ανθρωπιστικά ιδεώδη / Αναλαμβάνει πρωτοβουλίες ή συμμετέχει σε δραστηριότητες
εθελοντικής δράσης.
o Τα Μ.Μ.Ε. –> Παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της εθελοντικής προσφοράς
και δράσης / Προβάλλουν ανάλογα πρότυπα.
o Οι πολιτικοί, πνευματικοί και θρησκευτικοί ηγέτες  –> Δίνουν με το έργο
τους απτά παραδείγματα κοινωνικής προσφοράς, ώστε να αποτελέσουν παράδειγμα για
τον κόσμο.
4. Προβλήματα σύγχρονης εποχής που καθιστούν επιτακτική την ανάγκη
ανθρωπιάς και αλληλεγγύης:
o Παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε πολλές χώρες της υφηλίου.
o Πόλεμος και συνέπειές του.
o Φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, όπως βία και εγκληματικότητα.
o Οικολογική καταστροφή.
o Κυριαρχία της μηχανής.
o Απρόσωπες, εφήμερες και ιδιοτελείς διαπροσωπικές σχέσεις.
o Υπονόμευση ανθρώπινων αξιών από τον υλικό ευδαιμονισμό, τη
χρησιμοθηρία, τον ανταγωνισμό.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η

Γλώσσα

Ορισμός – γενικά: Γλώσσα είναι το σύνολο των λέξεων κι εκφράσεων που

διέπονται από ορισμένους κανόνες και το οποίο μεταχειρίζονται όσοι άνθρωποι ανήκουν
στο ίδιο έθνος ή στην ίδια ομάδα για την προφορική ή τη γραπτή τους συνεννόηση. Μοιάζει
με ένα λεξικό που αντίτυπά του, ίδια κι απαράλλαχτα, έχουν μοιραστεί σε κάθε άτομο.
Είναι ένα σύστημα συμβόλων – σημείων με το οποίο τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας
στέλνουν και δέχονται μηνύματα, δηλαδή επικοινωνούν. Η γλώσσα είναι, δηλαδή, όργανο
επικοινωνίας. Λέγοντας επικοινωνία, εννοούμε την ανταλλαγή μηνυμάτων με τα οποία
επιτυγχάνεται η συνεννόηση μεταξύ των μελών της γλωσσικής κοινότητας.
« …Γλώσσα δεν είναι, καθώς φαντάζονται κάποιοι, αράδιασμα από λέξεις, τύπους,
κανόνες, όπως αναγράφονται σε λεξικά και γραμματικές… παρά η έκφραση του εσωτερικού
μας κόσμου, κύμα ζωής, άνοιγμα κι επαφή ψυχών, ανταλλαγή αισθημάτων και σκέψεων
μέσα σε μια συνομιλία, ερώτηση κι απόκριση, άρνηση και κατάφαση, προσταγή,
απαγόρευση και παράκληση, μικροεπεισόδια, πεζότητες και ταπεινότητες της καθημερινής
ζωής κι έξαρση και κατάνυξη, τραγούδι και κλάμα, χαρά και καημός, τρικυμία και γαλήνη,
αγάπη, πάθος, αγωνία και κατάρα, επιστήμη και ζωή, σκέψη, ενατένιση της μοίρας και
φιλοσοφία – όλα αυτά είναι γλώσσα ατομική κι εθνική. Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός,
λέει ένα φλαμανδικό ρητό» (Μανόλης Τριανταφυλλίδης).
Ο όρος γλώσσα των νέων δηλώνει το σύνολο των γλωσσικών φαινομένων που
χαρακτηρίζουν την επικοινωνία των νέων μεταξύ τους. Παρά τον χαρακτηρισμό «γλώσσα»,
η γλώσσα των νέων δεν είναι ένα αυτοτελές γλωσσικό σύστημα, αλλά μια
«κοινωνιόλεκτος» [sociolect], δηλαδή ένας τρόπος ομιλίας με λεξιλογικά, πραγματολογικά
και δομικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες επικοινωνίας και
είναι μέρος της γλωσσικής συνείδησης μιας κοινότητας. Η κοινωνική βάση της γλώσσας των
νέων είναι η «παρέα», το δίκτυο των συνομηλίκων. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει μια ενιαία
γλώσσα των νέων, αλλά ένα σύνολο από επιμέρους τρόπους ομιλίας με κοινές τάσεις
διαμόρφωσης και κοινά γλωσσικά στοιχεία. Καθώς η ελληνική έρευνα είναι ακόμη
περιορισμένη, τα στοιχεία που ακολουθούν συνδυάζουν ευρήματα από διάφορες γλώσσες.
Ομιλία είναι η συγκεκριμένη πραγμάτωση της γλώσσας από τους ομιλητές μιας
γλωσσικής κοινότητας. Έχει ατομικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι ο ομιλητής μπορεί να
επιλέξει τι, πότε, πως, αν θα πει κάτι, ενώ δεν μπορεί να επιλέξει αν θα κινηθεί ή όχι μέσα
στη γλώσσα, στο γλωσσικό σύστημα, το οποίο αποτελεί δεδομένο, απαραβίαστο
«συμβόλαιο». Άρα, κάθε άνθρωπος χρησιμοποιεί το γλωσσικό κώδικα με το δικό του
τρόπο. Την προσωπική αυτή πλευρά της γλώσσας την ονομάζουμε ομιλία και διακρίνεται σε
προφορική και γραπτή.
Γλώσσα – σκέψη: η σύνδεση της γλώσσας με τη σκέψη είναι αναμφισβήτητο
γεγονός. Ο πλουτισμός του λεξιλογίου, η καλλιέργεια της γλώσσας παρέχει τη δυνατότητα
στο άτομο να συλλάβει και να κατακτήσει νέες και πιο πολύπλοκες γνώσεις, ιδέες και
σκέψεις. Από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη του προβληματισμού, η κριτική σκέψη, η
μελέτη, η προσπάθεια, με μια λέξη, του ανθρώπου να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τον
κόσμο που τον περιβάλλει, εμπλουτίζει τη γλώσσα με νέα στοιχεία. Ιδέες που δεν μπόρεσαν
ή δεν μπορούν να διατυπωθούν δεν είναι απλώς θολές ή αβέβαιες, αλλά ανύπαρκτες. Όσο
πιο πολύ βαθαίνει η σκέψη, τόσο καλλιεργείται και τελειοποιείται η γλώσσα.
Ιδιόλεκτος – ύφος με την ευρύτερη έννοια: η ομιλία θα μπορούσαμε να πούμε ότι
είναι ιδιόλεκτος, δηλαδή ο ιδιαίτερος τρόπος, με τον οποίο εκφράζεται κάθε μέλος μιας
γλωσσικής κοινότητας. Είναι ατομική γλώσσα, που συνιστά το ύφος με την ευρύτερη
έννοια.
Έντεχνο ύφος: μια ιδιαίτερη μορφή ιδιολέκτου είναι η ιδιόλεκτος του λογοτέχνη,
που αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή γραπτής πραγμάτωσης του λόγου με αισθητική αξία.
Είναι το ύφος με τη στενότερη έννοια, δηλαδή το λογοτεχνική ή έντεχνο ύφος.
Διάλεκτος – Ιδίωμα: η γλωσσική κοινότητα δε χαρακτηρίζεται από γλωσσική
ομοιομορφία, αλλά αντίθετα από πολυμορφία, η οποία δεν τη διασπά ούτε την
υποβαθμίζει. Ανάλογα με τις γεωγραφικές περιοχές, ομιλούνται διαφορετικές διάλεκτοι. Ο
όρος διάλεκτος χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια τοπική γλωσσική μορφή που ομιλείται
σε μια περιοχή και διαφέρει σημαντικά από την κοινή γλώσσα, ενώ ο όρος ιδίωμα δηλώνει
τη γλωσσική μορφή ενός τόπου που δεν παραλλάσσει πολύ από την κοινή. Σήμερα,
συνήθως ονομάζουν διάλεκτο ένα ιδίωμα με μεγάλη έκταση, π.χ. ποντιακή διάλεκτος,
κυπριακή διάλεκτος…

Μορφές επικοινωνιακής διαδικασίας:

Μονόδρομη: απαιτείται ο πομπός, που εκπέμπει το μήνυμα, κι ο δέκτης, που το
λαμβάνει. Αμφίδρομη (διάλογος): απαιτείται ο πομπός, το μήνυμα, ο δέκτης, ενώ στη
συνέχεια, εναλλάσσονται οι ρόλοι πομπού – δέκτη.

Η ΑΠΕΡΑΝΤΟΣΥΝΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

• Γλώσσα είμαι εγώ: προσωπική πλήρωση μέσα από τη γλώσσα (πνευματική και
ψυχική καλλιέργεια, κοινωνικοποίηση, ολοκλήρωση προσωπικότητας).
• Γλώσσα είσαι εσύ: ανθρώπινη επαφή μέσα από τη γλωσσική πλήρωση.
• Γλώσσα είναι ο κόσμος ό,τι κάνει ο κόσμος: γλώσσα = σκέψη + επικοινωνία (βάση
για κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα).
• Γλώσσα είναι η αγάπη και ο πόνος: έκφραση συναισθημάτων μέσω της γλώσσας.
• Γλώσσα είναι το ντύσιμο, η έκφραση του προσώπου, οι χειρονομίες, η
ανταπόκριση: παραγλωσσικά επικοινωνιακά στοιχεία.
• Γλώσσα είναι να φαντάζεσαι, να σχεδιάζεις, να δημιουργείς, να καταστρέφεις: (α)
σχέση σκέψης και γλώσσας, (β) η γλώσσα ως πηγή προσωπικής πνευματικής και ψυχικής
ενδυνάμωσης, (γ) θετική ή αρνητική χρησιμοποίηση της δύναμης αυτής.
• Γλώσσα είναι ο έλεγχος και η πειθώ: δύναμη επιρροής μέσω της ρητορικής
δεινότητας.
• Γλώσσα είναι η επικοινωνία: επικοινωνιακή σημασία της γλώσσας.
• Γλώσσα είναι το γέλιο: (α) χαρά μέσα από την ευφυή χρήση της γλώσσας ή την
έκφραση ευχάριστων συναισθημάτων, (β) το γέλιο ως παραγλωσσικό επικοινωνιακό
στοιχείο.
• Γλώσσα είναι το μεγάλωμα: (α) Η κατάκτηση της γλώσσας ως βασικό στοιχείο στη
διαμόρφωση της προσωπικότητας, (β) οι βαθμοί ωρίμανσης του ανθρώπου, όπως
φαίνονται από την εξέλιξη της γλωσσικής του ικανότητας.
• Γλώσσα είμαι εγώ: τονισμός της σημασίας της γλώσσας για το (κοινωνικό) άτομο.
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

Βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας είναι η απεραντοσύνη της. Η γλώσσα είναι ο

κόσμος ολόκληρος, είναι η ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις. Αποκρυσταλλώνει την
ιδιοσυγκρασία και την προσωπικότητα κάθε ατόμου. Είναι η συνάρτηση και η αναζήτηση
των άλλων ανθρώπων, είναι η εκπομπή μηνυμάτων προς ολόκληρη την ανθρωπότητα. Είναι
τα αισθήματα, οι ενέργειες και οι σκέψεις μας. Είναι ακόμη η εκφραστική συμπεριφορά
(χειρονομίες – εκφράσεις, ακόμα και το ντύσιμο), η οποία ολοκληρώνει το λόγο και
λειτουργεί εμφαντικά και ισότιμα μ’ αυτόν. Είναι η αναζήτηση του εσωτερικού μας κόσμου,
αλλά και η επικοινωνία που ολοκληρώνει την προσωπικότητά μας. Εκφράζει την πεζή
καθημερινότητα, αλλά και το φιλοσοφικό κι επιστημονικό στοχασμό.
Η γλώσσα είναι πολύμορφη. Έχει απεριόριστες δυνατότητες κι ανταποκρίνεται σ’
όλες τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής.
Η γλώσσα έχει καταλυτική δύναμη, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από πνευματική
καλλιέργεια και κοινωνική καταξίωση. Είναι παντοδύναμη, γι’ αυτό ο λαός λέει ότι «η
γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει».
Άλλη μια δυνατότητα που προσφέρει η γλώσσα είναι το ότι συμβάλλει σε έναν
προσωπικό τρόπο βίωσης κι αξιολόγησης των καταστάσεων. Για παράδειγμα, το κάπνισμα
θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από διαφορετικούς ανθρώπους ως απόλαυση, ενόχληση ή
και αιτία αρρώστιας.
Επίσης, η γλώσσα διαφοροποιεί ίδιες λέξεις και προσδίδει σ’ αυτές διαφορετική
σημασία. Έτσι, ο άγγελος στην τραγωδία σημαίνει αγγελιοφόρος, ενώ στη θρησκεία
εκπρόσωπος του Θεού.
Τέλος, η γλώσσα προσδίδει διαφορετική απόχρωση σε μια έννοια ανάλογα με το
ποιος τη χρησιμοποιεί. Για παράδειγμα, διαφορετική βαρύτητα αποκτά η λέξη «ελευθερία»
για τον Κούρδο, ο οποίος μάχεται για την επιβίωσή του, και διαφορετική για τον Ελβετό, ο
οποίος αναζητά την τελειοποίηση των συνθηκών της ζωής του.

Σημασία – ρόλος – θετικά αποτελέσματα της γλώσσας

Το να μπορεί κανείς να χειρίζεται σωστά τη γλώσσα του, πράγμα σπάνιο σήμερα,

έχει θετικές συνέπειες για τον ίδιο το χειριστή, αλλά συγχρόνως συμβάλλει στη διαφύλαξη
της γλώσσας μας.
Η γλώσσα συμβάλλει στην πνευματική ανάπτυξη / συγκρότηση, καθώς είναι
φορέας ιδεών και πεποιθήσεων, παρέχει τη δυνατότητα ικανοποίησης της φιλομάθειας του
ανθρώπου και διαφυλάσσει την αποκτημένη γνώση και τη μεταλαμπαδεύει (= μεταφέρει)
στους μεταγενεστέρους, συντελώντας στη γρήγορη εξέλιξη κάθε ανθρώπινης
δραστηριότητας. Η επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσας αποτελεί το βασικό στοιχείο για
ην κατανόηση όχι μόνο της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά κι όλων των επιτευγμάτων του
ανθρώπινου πνεύματος. Χωρίς τη γλώσσα, οι διάφορες πολιτιστικές κατακτήσεις κι
εμπειρίες δε θα μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά, αλλά ο άνθρωπος θα ήταν αναγκασμένος
να ξεκινά κάθε φορά από το μηδέν. Συνιστά σημαντικό στοιχείο της πολιτιστικής κι εθνικής
ταυτότητας ενός λαού, διότι μέσω αυτής (γραπτός και προφορικός λόγος) διασώζεται η
πολιτιστική κληρονομιά, τα γράμματα, τα ήθη, έθιμα, η λαϊκή δημιουργία στο σύνολό της
αναζητά στη γλώσσα το μέσο μετάδοσής της από γενιά σε γενιά . Βοηθά, έτσι, ένα λαό να
συνειδητοποιήσει την ιδιοπροσωπία του κι αποτελεί, επομένως, μέσο και πνευματικό
θεσμό συνοχής ενός εθνικού συνόλου. Το γεγονός ότι η γλώσσα δεν είναι στοιχείο στατικό,
αλλά αδιάκοπα εξελίσσεται, μας βεβαιώνει ότι η εξέλιξή της συμβαδίζει με την εξέλιξη του
λαού, εξασφαλίζοντας έτσι την ιστορική συνέχεια. Η γλώσσα δεν καταδεικνύει μόνο την
ιστορική αλλά και την πολιτιστική συνέχεια ενός λαού, εφόσον αποτελεί τον πιο γνήσιο
τρόπο έκφρασης των αντιλήψεων, των εμπειριών, των συναισθηματικών καταστάσεων, τη
πνευματικής του ιδιοσυστασίας. Αποτελεί, επομένως, πυρηνικό στοιχείο της παράδοσης,
που παραδίδεται από τις προηγούμενες γενιές στο παρόν ως ένα από τα πολυτιμότερα
κεφάλαια του παρελθόντος και συγχρόνως ως βάση για το χτίσιμο του μέλλοντος. Σήμερα,
εξάλλου, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αποτελεί όπλο αντίστασης κάθε λαού στην
πολιτισμική ισοπέδωση, καθώς η γλώσσα επιτρέπει σε κάθε λαό να διαμορφώσει αλλά και
να διατηρήσει την εθνική του συνείδηση, αφού η ιστορική του επιβίωση εξαρτάται από τη
διάσωση της γλώσσας, ενώ η παρακμή κι εξαφάνισή του αρχίζει με την απώλειά της. Η
μελέτη του γλωσσικού φαινομένου διευρύνει τους γνωστικούς ορίζοντες του ανθρώπου,
ενώ η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας έχει ως αποτέλεσμα την οξύνοια και την
καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας, αφού η γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το
λόγο (προφορικός – γραπτός λόγος των αρχαίων Ελλήνων, λογική). Έτσι, όσο καλύτερα
χειρίζεται κανείς τη γλώσσα του τόσο περισσότερο σκέφτεται, αλλά κι αποκτά τη
δυνατότητα να εκφράζει λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις μιας έννοιας. Με το σωστό
χειρισμό της γλώσσας ο άνθρωπος επιδίδεται σε μια προσπάθεια επιλογής κατάλληλων
όρων, επιλέγει ή απορρίπτει λέξεις και τελικά αποκτά και πνευματική ευελιξία. Αντίθετα,
όταν το λεξιλόγιο είναι πενιχρό και η γλώσσα χάνει την εκφραστική της δυνατότητα και
τυποποιείται, τότε το άτομο χάνει την ικανότητα να σκέφτεται, με όλες τις αρνητικές
πεοεκτάσεις που αυτό επιφέρει.
Η ανάπτυξη των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Τεχνών βασίστηκε στις λέξεις,
γιατί η αισθητοποίηση των οραμάτων, των ιδεών και των αξιών εκφράζεται με το λόγο. Η
γλώσσα είναι πεδίο δημιουργίας, γόνιμο έδαφος, στο οποίο μπορεί να βλαστήσει τόσο η
τέχνη (λογοτεχνία) όσο κι ο προσωπικός τρόπος έκφρασης. Δίνει τη δυνατότητα στα άτομα
να εκφράσουν τις πιο μύχιες σκέψεις και τα πιο ακριβά βιώματα και συναισθήματά τους. Η
γλώσσα, δηλαδή, δεν είναι κώδικας ομιλίας αλλά και κώδικας, όπως κι όχημα της σκέψης -
πλούσια γλώσσα σημαίνει πλούσια σκέψη. Δεν είναι τυχαίο ότι αξιοθαύμαστους
πολιτισμούς ανέπτυξαν λαοί με υψηλό γλωσσικό υπόβαθρο, όπως οι Αιγύπτιοι, οι Κινέζοι,
οι Έλληνες κ.ά.
Σημαντικός είναι ο ρόλος της γλώσσας και στην πολιτική ζωή, καθώς με αυτή οι
άνθρωποι ανταλλάσσουν πολιτικές απόψεις, επιχειρηματολογούν, συναινούν σε πολιτικά
ζητήματα ή διαφοροποιούνται. Σε ό,τι αφορά στις σχέσεις δημοκρατικής ηγεσίας και
πολιτών, η ποιοτική γλωσσική έκφραση καλλιεργεί το πνεύμα της ειλικρινούς συνεργασίας,
τροφοδοτεί την αμοιβαία αξιοπιστία και το σεβασμό. Η κριτική που ασκείται από τους
πολίτες δεν είναι άγονη, αλλά καλοπροαίρετη και συνοδεύεται από προτάσεις. Από την
άλλη πλευρά, ο λόγος των φορέων της εξουσίας δεν είναι ταυτόσημος της κενής ρητορείας
και της συνθηματολογίας, αλλά είναι μεστός από νοήματα, ειλικρινής, ανιδιοτελής.
Φαινόμενα, όπως ο ξύλινος λόγος κι η κομματικοποίηση αποφεύγονται και προωθείται η
υγιής ανταλλαγή απόψεων, που αποτελεί το στυλοβάτη της δημοκρατίας . Η ποιοτική
γλωσσική έκφραση αποτελεί προϋπόθεση του εποικοδομητικού διαλόγου, που με τη σειρά
του αποτελεί πεμπτουσία της δημοκρατίας. Όταν τα άτομα που διαλέγονται έχουν
ανεπτυγμένο γλωσσικό όργανο κι εκφραστική άνεση, τότε οι απόψεις τους είναι
διατυπωμένες με σαφήνεια, τα επιχειρήματά τους είναι ώριμα, εύστοχα και οι προτάσεις
τους ουσιαστικές. Έτσι, ο διάλογος παίρνει το χαρακτήρα γόνιμης συζήτησης, που οδηγεί
στην επιλογή της καλύτερης λύσης για ένα πρόβλημα και την εύρεση της αλήθειας. Με την
εξασφάλιση της παρρησίας, διατυπώνονται ελεύθερα οι απόψεις και οι ιδέες τόσο των
μεμονωμένων ατόμων όσο και των οργανωμένων φορέων (συνδικαλιστικές οργανώσεις,
κόμματα κτλ.). Οι πολίτες καθίστανται υποκείμενα στις πολιτικές εξελίξεις κι όχι παθητικοί
δέκτες, περιορίζεται η αυθαιρεσία και τα φαινόμενα πολιτικού αμοραλισμού. Η βαθιά
γνώση των λειτουργιών της βοηθά στην αποκάλυψη της δημαγωγικής πολιτικής και της
λαϊκιστικής ρητορείας. Στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής, η διαδικασία κοινωνικοποίησης
των ατόμων στηρίζεται στη γλώσσα. Όσο πιο πλούσια σε περιεχόμενο, έκφραση σκέψεων,
συναισθημάτων είναι μια γλώσσα, ανάλογη είναι και η ποιότητα της κοινωνικοποίησης.
Αποτελεί μέσο επικοινωνίας κι ανταλλαγής πληροφοριών κι απόψεων, ικανοποιεί την
έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία και συνεννόηση μεταξύ των ανθρώπων και
κατ’ επέκταση συντελεί στην επίτευξη της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης. Είναι το μέσο
για την αυτογνωσία και, γενικότερα, την ανθρωπογνωσία κι αποτελεί όργανο τεράστιας
παιδαγωγικής δύναμης, αφού μπορεί να διδάσκει, να επαινεί και να ψέγει. Αναπτύσσεται ο
διάλογος, ανταλλάσσονται απόψεις για την ειρηνική επίλυση των διαφορών. Συντελεί,
επίσης, στην κοινωνικοποίηση με τη διευκόλυνση της συνεργασίας, της συνεννόησης και
του καλύτερου συντονισμού στον εργασιακό χώρο, για ποιοτική βελτίωση του
παραγόμενου έργου, με τη διεύρυνση της ατομικότητας και την απόδοση κοινωνικού
περιεχομένου στα ατομικά επιτεύγματα και τις εμπειρίες, με τη σύναψη διαπροσωπικών
σχέσεων και την ανάπτυξη δεσμών φιλίας κι αγάπης των ανθρώπων.
Η γλώσσα, σίγουρα, συμβάλλει κι ως μέσο εξατομίκευσης, αφού κάθε άνθρωπος τη
χειρίζεται με το δικό του προσωπικό τρόπο, γεγονός που συμβάλλει στην απόκτηση ενός
ιδιαίτερου, εξατομικευμένου ύφους. Αν η γλώσσα είναι ρηχή, τυποποιημένη,
υποβιβασμένη στο να λειτουργεί μόνο ως χρηστικό εργαλείο, τότε οι άνθρωποι χάνουν την
ιδιαιτερότητά τους κι οδηγούνται σε αγελαία γλωσσική συμπεριφορά και μαζοποίηση.
Σε ψυχολογικό επίπεδο, αποτελεί μέσο έκφρασης των συναισθημάτων και του εσωτερικού
κόσμου του ανθρώπου, με την έκφραση των σκέψεων και των προβλημάτων του
καταπολεμά την εσωστρέφεια και τη μοναξιά, με το διάλογο μετριάζονται τα συναισθήματα
κι αποφεύγονται ακραίες εκδηλώσεις, ευαισθητοποιεί τους ανθρώπους και συντελεί στον
ψυχικό συμπλησιασμό τους.
Σημαντική, εξάλλου, είναι η συμβολή της στη διεθνή ζωή. Με τη γλωσσομάθεια
διευκολύνεται η επικοινωνία των λαών και υλοποιείται κάθε μορφή συνεργασίας.
Σε ηθικό επίπεδο, η γλώσσα συνδράμει αποφασιστικά, καθώς με το λόγο
προσεγγίζονται, αναλύονται και διαμορφώνονται ηθικές αξίες, ιδανικά και πρότυπα. Η
ηθική διαπαιδαγώγηση είναι απαραίτητη για τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα.
Συμβάλλει στη δημιουργία μιας παγκόσμιας κοινωνίας, στην οποία εδραιώνονται η
ειρήνη, η φιλία και η συνεργασία των λαών.
Η αξία της ελληνικής γλώσσας: «Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική» (Οδ. Ελύτης).
Βασικό στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητας, αυτό που μας διακρίνει από τους
άλλους λαούς, αυτό που μας ενώνει περισσότερο από κάθε τι άλλο.
Στοιχείο πολιτισμού και παράδοσης, φορέας μνήμης, συνεκτικός κρίκος παρόντος –
παρελθόντος. Είναι μοναδικό φαινόμενο η αδιάκοπη προφορική και γραπτή της παράδοση
επί 3000 και 4000 χρόνια αντίστοιχα. «Η ελληνική γλώσσα, ο άνθρωπος, η θάλασσα… Για
κοιτάξτε πόσο θαυμάσιο πράγμα είναι να λογαριάζει κανείς πως από την εποχή που μίλησε
ο Όμηρος ως τα σήμερα, μιλούμε, ανασαίνουμε και τραγουδούμε με την ίδια γλώσσα…» (Γ.
Σεφέρης, Δοκιμές). Η ελληνική αναδείχθηκε σε κύρια βάση της εννοιολογικής έκφρασης του
δυτικού πολιτισμού. Είναι εμφανής η σημερινή παρουσία της στο λεξιλόγιο όλων των
ευρωπαϊκών γλωσσών και μάλιστα σε σύνθετες κι απαιτητικές μορφές επικοινωνίας, όπως
είναι η επιστήμη κι ο πολιτικός λόγος.
Συμπερασματικά: «Χωρίς να είναι βέβαια η ‘περιούσια’ γλώσσα του κόσμου …
αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση πολιτισμικής κι ευρωπαϊκής γλώσσας, που ως γλώσσα των
αρχαίων κλασικών κειμένων, ως γλώσσα του ευαγγελίου, των Πατέρων της Εκκλησίας και
της βυζαντινής υμνογραφίας, ως γλώσσα εκφράσεως του ανθρώπινου πνεύματος στις πιο
μεγάλες στιγμές και για τα μεγάλα και διαχρονικής εμβέλειας θέματα, τα θέματα που
αφορούν τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες αξίες, είναι πάντα παρούσα κι επίκαιρη». (Γ.
Μπαμπινιώτης από άρθρο στην εφημ. Το Βήμα).
 Γλώσσα και έθνος

«Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να πολεμά κανείς για την πατρίδα του ή για την
εθνική της γλώσσα, ένας είναι ο αγώνας. Πάντα αμύνεται περί πάτρης …» Γ. Ψυχάρης , Το
ταξίδι μου

Η σχέση γλώσσας και πατρίδας – αρχικά, έθνους αργότερα – είναι μια παλιά
ιστορία. Νωρίς, το «ομόγλωσσον» κρίθηκε ως ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά
ενότητας, ταυτότητας ενός λαού και είναι, πλέον, κοινός τόπος ότι η αφύπνιση της εθνικής
συνείδησης, στα νεότερα χρόνια, εκκίνησε από την επίγνωση της γλωσσικής ιδιαιτερότητας.
Πατρίδα και γλώσσα, λοιπόν, αναδεικνύονται έννοιες παράλληλες κι αλληλένδετες,
καθορίζουν την ιστορία και τις συγκρούσεις από τα παλαιότερα έως και τα νεώτερα χρόνια.
Ούτε σήμερα η διαμάχη, η αγωνία δεν έληξε. Αντίθετα, οι σχέσεις των λαών, η διεθνιστική
προοπτική γεννούν νέα προβλήματα σχετικά με την εθνική γλώσσα κι, επομένως, την
εθνική υπόσταση και ιδιαιτερότητα.

Ανάλυση των λεγομένων του Γ. Ψυχάρη:

Η γλώσσα είναι ένα σύστημα αξιών. Μέσα σ’ αυτήν αποτυπώνονται η παράδοση,

τα όνειρα, οι στόχοι, η παιδεία ενός λαού, οπότε και των ανθρώπων που τον αποτελούν.
Πρόκειται για ένα δεσμό εσωτερικό, παράγοντα και προϊόν του πολιτισμού μίας ομάδας. Η
τέχνη, οι κοινωνικές σχέσεις, οι αγώνες, οι ιδέες που καλλιεργούνται σ’ έναν τόπο
εκφράζονται γλωσσικά.
Αυτή η γλωσσική έκφραση είναι μια άλλη σύλληψη, οργάνωση κι ερμηνεία του
κόσμου. Είναι μια διαφορετική ταξινομία του. Έτσι, η ελληνική γλώσσα δεν είναι το ίδιο λ.χ.
με τη γαλλική. Με τις διάφορες γλώσσες δε λέμε απλώς τα ίδια πράγματα με άλλες λέξεις.
Κάθε λαός συλλαμβάνει, οργανώνει κι εκφράζει διαφορετικά τον κόσμο με τη γλώσσα του.
Με τη γλώσσα μας αφηγούμαστε το δεσμό με τον τόπο μας, με αυτήν αναφερόμαστε στο
παρελθόν, το ανακαλούμε. Κατά τον Κ. Γεωργουσόπουλο: «Έθνος είναι η ιστορία μιας
γλώσσας. Γλώσσα είναι η ιστορία ενός έθνους».
Ειδικά η ελληνική γλώσσα έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα: αποτελεί μία από τις λίγες
γλώσσες στον κόσμο που έχει να επιδείξει συνέχεια και παρουσία πάνω από 5000 χρόνια.
Με τη συνέχειά της πλάθεται ο δεσμός που ενώνει τους ανθρώπους σ’ αυτή τη γη, η εθνική
συνείδηση. Οι λέξεις «άνεμος, φως, ήλιος, θάλασσα, γη, άνθρωπος» μας θυμίζουν ότι
είμαστε η συνέχεια ενός λαού που κατοικεί στον ίδιο τόπο αιώνες τώρα.
Η ενότητα της γλώσσας διατηρεί την εθνική ταυτότητα, προφυλάσσει από την
πολιτιστική χειραγώγηση. Η ιδιαιτερότητα ενός λαού προστατεύεται αποτελεσματικά από
τη διατήρηση της γλώσσας του. Αντίθετα, η εθνική και πολιτιστική αλλοίωση επισπεύδεται
από την αλλοίωση της γλώσσας. Πρόκειται για μια αλήθεια που γνώρισαν και γνωρίζουν οι
λογής κατακτητές.
Πρωταρχικό στοιχείο, λοιπόν, εθνικής ταυτότητας είναι, φυσικά, η γλώσσα. Ειδικά
για τη χώρα μας, η διατήρηση και καλλιέργειά της έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού ομιλείται
μόνο στην Ελλάδα, έχει δικό της αλφάβητο, έχει ιδιαιτερότητα και δε μοιάζει με άλλη.
Η γλώσσα, άλλωστε, είναι η ένυλη έκφραση του πολιτισμού μιας χώρας. Όταν,
λοιπόν, αυτή χάνεται ή αλλοιώνεται, τότε αποκόπτεται κάθε δυνατότητα πρόσβασης στο
παρελθόν και στον πολιτισμό μας. Σ’ αυτή ενσαρκώνονται τα ήθη, τα έθιμα, η νοοτροπία
και η παράδοση ενός τόπου. Είναι εύλογο, λοιπόν, πως σε μια εποχή «έμμεσης
αποικιοκρατίας», όπου τα οικονομικά εύρωστα κράτη συρρικνώνουν τον πολιτισμό μιας
χώρας με ασθενέστερη οικονομία, η μόνη ίσως δικλ(ε)ίδα ασφαλείας είναι η διατήρηση της
πολιτιστικής μας ιδιαιτερότητας. Αυτή είναι απόρροια της διάσωσης της εθνικής μας
γλώσσας, του καθρέπτη του πολιτισμού μας, των υψηλότερων διανοημάτων μας.
Έχουν επικαιρότητα αυτές οι απόψεις του Ψυχάρη;
Σήμερα, είναι κοινή πεποίθηση ότι η εθνική γλώσσα αποτελεί την «περιουσία» ενός
λαού και με ορισμένο τρόπο οι διάφορες γλώσσες συνθέτουν τον παγκόσμιο πολιτιστικό
πλούτο. Ωστόσο, και παρά τις επιστημονικές ή κοινωνικές αντιλήψεις, οι διάφορες γλώσσες
πεθαίνουν και η γλωσσική ποικιλομορφία σβήνει. Η πρόβλεψη των ειδικών είναι δυσοίωνη
για τη γλωσσική ποικιλία, καθώς εικάζεται ότι τον επόμενο αιώνα θα επιβιώσει το ένα
δέκατο μόνο των σημερινών γλωσσών.
Με τέτοια πραγματικά περιστατικά φαίνεται ότι ο σεβασμός στη γλωσσική
ιδιαιτερότητα και η υπεράσπιση των εθνικών γλωσσών είναι κινήσεις υποκριτικές παρά
ουσιαστικές. Κατά βάθος η κυρίαρχη τάξη πραγμάτων εξυπηρετείται από την ομοιομορφία
κι επομένως την προάγει έστω κι έμμεσα. Η πολιτική, η οικονομία και η μαζική επικοινωνία
προϋποθέτουν την κυριαρχία μίας διεθνούς γλώσσας.
Ανέκαθεν, τα αποικιακά συμφέροντα επέβαλλαν τη γλώσσα της μητρόπολης σε
βάρος των ιθαγενών γλωσσών. Σήμερα, όμως οι ρυθμοί εξαφάνισης ομιλουμένων γλωσσών
είναι χειρότεροι από ποτέ. Η κυριαρχία του βιομηχανικού, δυτικού μοντέλου ανάπτυξης σε
όλη την υφήλιο προάγει μια νόθο παγκοσμιότητα στη βάση της αγγλικής γλώσσας.
Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και ιδίως η τηλεόραση με τα δορυφορικά κανάλια
και τις παγκοσμίως δημοφιλείς εκπομπές – σειρές ευνοούν την πολιτιστική επιβολή και
συνθλίβουν την πολιτιστική και γλωσσική ιδιαιτερότητα. Δεν είναι μόνο ότι επιβάλλουν την
αγγλική γλώσσα, το κυριότερο είναι ότι προάγουν ένα μονοδιάστατο τρόπο ζωής που
εξυπηρετείται από συρρικνωμένες παραλλαγές της γλώσσας.
Κι όλα αυτά συνδυάζονται με τα οικονομικά συμφέροντα της παραγωγής,
διακίνησης και κατανάλωσης αγαθών.
Ιδιαίτερα, πιέζεται η ελληνική γλώσσα – όπως κι όλες εκείνες που διαθέτουν
ανάλογα με την ελληνική χαρακτηριστικά. Διότι τα ελληνικά μιλιούνται από λίγους
ανθρώπους σε ολόκληρη τη γη και διαφέρουν αρκετά στη γραφή από τις λατινογενείς
γλώσσες. Και είναι βέβαιο, ότι θα απειλούνται ισχυρότερα όσο πιο ανίσχυρος είναι ο
νεοελληνικός πολιτισμός.
Η γλωσσική καταστροφή είναι απείρως μεγαλύτερης έκτασης από την οικολογική
καταστροφή κι αναλόγων, με εκείνη, αποτελεσμάτων. Αν η αλαζονική διαχείριση του
φυσικού πλούτου οδηγεί στη βιολογική καταστροφή, η γλωσσική σιγή οδηγεί στον
πνευματικό όλεθρο. Το τέλος της γλωσσικής πολυμορφίας συνεπάγεται το τέλος της
πολιτιστικής διαφοράς.
Οι άνθρωποι που γνωρίζουν, πλέον, ότι έχουν χρέος να υπερασπίσουν τη φύση
τους, βιολογική και πνευματική. Ένας τέτοιος αγώνας δεν είναι απλώς αγώνας σεβασμού,
αλλά αγώνας ελευθερίας.

ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ

• Οικογένεια: Είναι το πρώτο, και γι’ αυτό καθοριστικό γλωσσικό περιβάλλον με το ποίο
έρχεται ο άνθρωπος σε επαφή. Το παιδί μιμείται ταυτίζεται με τη γλωσσική συμπεριφορά
των γονέων και συγγενών. Το γλωσσικό επίπεδό τους και οι ανάλογες παρεμβάσεις τους (η
επαφή με βιβλία, ο έλεγχος τηλεοπτικών προγραμμάτων που παρακολουθεί το παιδί)
καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη γλωσσική ικανότητα των παιδιών.
• Σχολείο: Παρέχει συστηματική, μεθοδική, από ειδικευμένο προσωπικό, με επιστημονική
και κρατική υποστήριξη, με εποπτικά μέσα (βιβλία κ.ά.) γλωσσική διδασκαλία. Στο σχολείο
το παιδί θα διδαχτείουσιαστικά και το γραπτό λόγο. Παράλληλα θα επηρεαστεί γλωσσικά
και από τους συμμαθητές του.
• ΜΜΕ: ο λόγος των ηρώων παιδικών εκπομπών, των παρουσιαστών και δημοσιογράφων,
ιδίως τηλεοπτικών, καθορίζει γλωσσικά το σύγχρονο άνθρωπο (αν σκεφτούμε μάλιστα ότι
3,30+ ώρες είναι η ημερήσια τηλεθέαση στη χώρα μας)

Η κακοποίηση της γλώσσας μας (άρθρο του Γ. Μπαμπινιώτη από τον ημερήσιο
Τύπο)
… Ως γλωσσολόγος γίνομαι πολύ συχνά αποδέκτης παραπόνων και παρατηρήσεων για την
«κακοποίηση» που υφίσταται η γλώσσα μας. Πρόκειται συνήθως για μορφωμένους
ανθρώπους, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, αλλά και λιγότερο συχνά για λιγότερο
μορφωμένους ανθρώπους, με κάποια φανερή έγνοια για τη γλώσσα που μιλάμε και
γράφουμε. Τα παράπονα είναι για την «κατάντια» της γλώσσας μας, για τα «άθλια»
Ελληνικά που ακούγονται από την τηλεόραση, για την «άγνοια» της Ελληνικής από τους
μαθητές, για το πώς γράφονται σήμερα οι λέξεις της γλώσσας μας, για το πώς μιλούν οι νέοι
κ.λ.π. Στις γραμμές που ακολουθούν θα προσπαθήσω να εξηγήσω τι σημαίνει
γλωσσολογικά η λεγόμενη κακοποίηση της γλώσσας.
Θα ήταν εκτός πραγματικότητας, αν πίστευε κανείς ότι η σημερινή κατάσταση της γλώσσας
μας ( γνώση – χρήση – αξιοποίησή της ) είναι ό,τι πρέπει ή ό,τι θα θέλαμε να είναι. Θα ήταν
εκτός πραγματικότητας, αν δεν αναγνώριζε ότι υπάρχουν ουσιώδη προβλήματα. Θα ήταν
εκτός πραγματικότητας, αν δεχόταν ότι με τη γλωσσική μεταρρύθμιση του ’74 λύθηκαν
αυτομάτως όλα τα προβλήματα της γλώσσας μας, τα ουσιαστικά προβλήματα μιας
ποιοτικής γνώσης και χρήσης της ελληνικής γλώσσας. Άλλο τόσο όμως είναι εκτός
πραγματικότητας, όποιος δεν βλέπει ότι η γλώσσα μας βρίσκεται στο σωστό δρόμο και
βελτιώνεται σταδιακώς. Ένας μέσος μαθητής σήμερα μπορεί να συντάξει ένα κείμενο
γλωσσικά καλύτερο, πιο δηλωτικό, πιο επικοινωνιακό, πιο συγκροτημένο από το κείμενο
που θα συνέτασσε ο αντίστοιχος μαθητής πριν από μερικές δεκαετίες ( συνήθως ένα
κείμενο έντονο βερμπαλιστικό, συχνά κακοδιατυπωμένο, σε μια γλωσσική μορφή που δεν
του ήταν τόσο οικεία, με γλωσσική συνήθως δυσκαμψία και μειωμένη επικοινωνιακή
δύναμη). Πείρα πολλών ετών από κείμενα μαθητών και φοιτητών πριν και μετά από τη
γλωσσική μεταρρύθμιση επιτρέπει στο γράφοντα αυτές τις εκτιμήσεις. Κι επιτρέπει,
γενικότερα, μια συγκρατημένη αισιοδοξία.
Συγκεκριμένα, δεν φταίει η μεταρρύθμιση και η δημοτική ή ακριβέστερα, η νεοελληνική
κοινή γλώσσα για τις όποιες αδυναμίες παρατηρούνται στη χρήση της σύγχρονης γλώσσας
μας. Αντίθετα, το γεγονός ότι γράφουμε την ίδια μορφή γλώσσας που χρησιμοποιούμε κι
όταν μιλάμε είναι λογικό να διευκολύνει και πράγματι διευκολύνει τη γλωσσική μας
επικοινωνία. Άλλο να γράφεις σ’ έναν γλωσσικό κώδικα (την καθαρεύουσα) που πρέπει
επιπροσθέτως κι εκ των υστέρων να κατακτήσεις κι άλλο να γράφεις στη μητροδίδακτη
γλώσσα, σ’ έναν κώδικα που ήδη κατέχεις. Αλλού, λοιπόν, πρέπει να αναζητηθούν οι
πραγματικές δυσκολίες κι αδυναμίες στη χρήση της γλώσσας μας. Πρέπει να καταλάβουμε
ότι το σημερινό παιδί, το «παιδί της τηλεόρασης» δεν μπορεί εξ ορισμού παρά να έχει
μειωμένη ικανότητα στη χρήση της γλώσσας. Αν έχουμε το παιδί μας εκτεθειμένο για πολύ
στη βλαπτική επίδραση κακής τηλεοπτικής γλώσσας, αν έχει περιορισμένα διαβάσματα
καλής χρήσης της γλώσσας, αν η γλώσσα που ακούει στο οικογενειακό και φιλικό του
περιβάλλον είναι υποβαθμισμένη κ.τ.ο., είναι φυσικό να έχει προβλήματα στη γλωσσική του
έκφραση, γραπτή και προφορική. Και γλώσσα, μην το ξεχνάμε, δεν είναι αν θα γράφει
κανείς μια ξενικής προέλευσης λέξη με ε και αι (τρένο ή τραίνο) ή αν θα γράφει να έλθη ή
να έλθει (με ει ή η), αλλά ποια λέξη θα επιλέξει κάθε φορά ανάμεσα στο συνέπεια κι
επίπτωση, ανάμεσα στο επίδραση, επιρροή κι επήρεια ή ανάμεσα στον κόπο, το μόχθο και
την κούραση …
Επομένως, κακοποίηση της γλώσσας, στην πραγματικότητα, αδυναμίες, ελλείψεις και κενά
στην απόκτηση αυτής της πολύ σύνθετης ικανότητας που μόλις περιγράψαμε. Δεν είναι
θέμα κάποιων λέξεων ή κάποιων γραμματικών τύπων ή μερικών κανόνων ορθογραφίας! Αν
ίσχυε αυτό, η κατάκτηση της γλώσσας θα ήταν πολύ απλή υπόθεση, πράγμα που είναι
προφανές ότι δε συμβαίνει.
Συμπέρασμα: Το ξεπέρασμα της κακοποίησης της γλώσσας, η αντιμετώπιση αυτού του
σύνθετου φαινόμενου απαιτεί όχι μόνο κατάλληλη γλωσσική εκπαίδευση στο σχολείο με
βασικό στόχο τη σύνταξη και κατανόηση απαιτητικών κειμένων, αλλά και συνεχή
διαβάσματα κι ακούσματα γλωσσικά, δηλ. συνεχή επαφή με πρότυπα ποιοτικής
αξιοποίησης της γλώσσας, και, βεβαίως, συχνή, σκληρή κι επίμονη εργασία κι άσκηση. Θα
το ξαναπώ και μ’ αυτή την ευκαιρία: η κατάκτηση της γλώσσας είναι έργο ζωής, που αρχίζει
με τις πρώτες λεξούλες του παιδιού και συνεχίζεται επίπονα σε όλα τα στάδια και τα χρόνια
της ζωής του ανθρώπου…

Κακοποίηση της ελληνικής γλώσσας

Η ελληνική γλώσσα θεωρείται από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του κόσμου ως η πιο
κατάλληλη γλώσσα στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Και αυτό γιατί
διαπιστώθηκε πως η ελληνική γλώσσα είναι γλώσσα «νοηματική» και πως είναι η μοναδική
νοηματική γλώσσα που υπάρχει. Όλες τις υπόλοιπες γλώσσες τις χαρακτηρίζουν οι
επιστήμονες ως γλώσσες «σημειολογικές».
Νοηματική είναι η γλώσσα στην οποία το σημαίνον, δηλαδή η ίδια η λέξη, και το
σημαινόμενον, δηλαδή αυτό που η λέξη εκφράζει, έχουν μεταξύ τους πραγματική
πρωτογενή σχέση. Αντίθετα η σημειολογική είναι γλώσσα στην οποία αυθαιρέτως ορίζεται
ότι το α πράγμα εννοείται με το α σημείο.
Με άλλα λόγια η ελληνική είναι η μόνη γλώσσα της οποίας οι λέξεις έχουν πρωτογένεια,
ενώ σε όλες τις άλλες είναι συμβατικές, δηλαδή σημαίνουν κάτι, απλώς επειδή έτσι
συμφωνήθηκε μεταξύ αυτών που τη χρησιμοποιούν.
Συναφής εκδήλωση για τη σπουδαιότητα της ελληνικής γλώσσας είναι πως Άγγλοι
επιχειρηματίες προτρέπουν τα ανώτερα στελέχη τους να μάθουν αρχαία ελληνικά γιατί
αυτά εμπεριέχουν μια φιλοσοφία με ξεχωριστή σημασία για τους τομείς οργανώσεως και
διαχειρίσεως επιχειρήσεων. Σε αυτό το συμπέρασμα βέβαια οδηγήθηκαν μετά από έρευνες
Βρετανών ειδικών ότι η ελληνική γλώσσα ενισχύει τη λογική και τονώνει τις ηγετικές
ικανότητες.
Γι’αυτούς τους λόγους οι Ισπανοί Ευρωβουλευτές ζήτησαν να καθιερωθεί η Ελληνική ως
επίσημη γλώσσα της Ευρωπαϊκής Ένωσης διότι, όπως οι ίδιοι είπαν, το να μιλά κανείς για
Ε.Ε. χωρίς την ελληνική είναι σαν να μιλά σ’ έναν τυφλό για χρώματα.
Δυστυχώς, όμως, η ελληνική γλώσσα αναγνωρίζεται και υποστηρίζεται στον μεγαλύτερο
τουλάχιστον βαθμό μόνο από τους ξένους και όχι από τους ίδιους τους Έλληνες που
υποστηρίζουν με κάθε μέσο τις ξένες γλώσσες και μάλιστα κάνουν λόγο για την κατάργηση
της ελληνικής μέσα στην ίδια την Ελλάδα και την αντικατάστασή της από την Αγγλική τα
στιγμή που οι ίδιοι οι Άγγλοι μιλούν για την ανωτερότητα και τη σπουδαιότητα της
ελληνικής.
Γι’ αυτό, εάν παρατηρήσουμε λίγο προσεκτικά τα μέσα ενημέρωσης, τον Τύπο, διάφορες
ανακοινώσεις και ομιλίες πολιτικών μπορούμε να πούμε πως όλοι αγωνίζονται για το ποιος
θα χαλάσει περισσότερο την ελληνική όμορφη γλώσσα μας. Και όλες αυτές οι κακοποιήσεις
γίνονται στο όνομα της δημοτικής από πολλούς όψιμους δημοτικιστές. Και αν κάποιος
επιχειρήσει να τους πει το σωστό, τότε τον ειρωνεύονται. Βέβαια το κακό δεν θα ήταν τόσο
μεγάλο, εάν περιοριζόταν μόνο σε αυτούς που το διαπράττουν. Όμως, δυστυχώς το
γλωσσικό λάθος επαναλαμβάνεται από τα μέσα ενημέρωσης και εμπεδώνεται στη
συνείδηση του πολλού κόσμου και η διόρθωσή του γίνεται πολύ δύσκολη.
Θα πρέπει, λοιπόν, να προσέχουμε να μην κακοποιούμε την πλούσια γλώσσα μας με
ακρότητες και εκφράσεις που προσκρούουν στο γλωσσικό μας αισθητήριο και στην
αισθητική μας καλλιέργεια. Γιατί πολλοί δημοτικιστές, είτε από άγνοια είτε από υπερβολικό
ζήλο και φανατισμό, δε χρησιμοποιούν σωστά τη γλώσσα και διαστρέφουν το γλωσσικό
μας αισθητήριο. Ωστόσο, για την καταστολή της κακοποίησης της γλώσσας θα ήταν καλό,
στα διάφορα Υπουργεία, οργανισμούς και τις άλλες υπηρεσίες, καθώς επίσης και στη
ραδιοφωνία, την τηλεόραση, τις εφημερίδες και σε όλα τα μέσα ενημέρωσης, να υπάρχουν
υπεύθυνοι για τη γλωσσική επιμέλεια των εγγράφων, εγκυκλίων, αποφάσεων, δελτίων
ειδήσεων, ρεπορτάζ και άλλων που δίνονται στη δημοσιότητα.
Βλέπουμε, επίσης, ότι σήμερα η ελληνική γλώσσα κατακλύζεται από την εισβολή ξένων
λέξεων και εκφραστικών τρόπων σκέψης πράγμα το οποίο συντελεί άμεσα στο πρόβλημα
της κρίσης. Και αυτό γιατί όλα έχουν αρχίσει να γίνονται στη χώρα μας με τη χρήση της
Αγγλικής ή Γαλλικής γλώσσας. Και περισσότερο οι νέες γενιές χρησιμοποιούν στον
καθημερινό τους λόγο πλήθος ξένων λέξεων μεγαλύτερο σε ποσοστό από το ελληνικό
λεξιλόγιο. Με αυτή την τακτική σε μικρό χρονικό διάστημα το ελληνικό λεξιλόγιο θα
περιορισθεί τόσο πολύ στους νέους, που θα είναι πια κατόρθωμα να ακούμε καμμιά
ελληνική λέξη, και θα μας φαίνεται και αξιοπερίεργο. (Εδώ μια και γίνεται λόγος για τη
σχέση των ξένων λέξεων με τις ελληνικές λέξεις μπορεί να σημειωθεί η έρευνα του
πανεπιστημίου του Ιρβάιν της Καλιφόρνιας που κατάφερε να αποθησαυρίσει στον Η/Υ
«Ίβυκο» 6 εκατομμύρια λέξεις και 78 εκατομμύρια λεκτικούς τύπους της γλώσσας μας, όταν
η Αγγλική γλώσσα έχει συνολικώς 490.000 λέξεις και 300.000 τεχνικούς όρους, δηλαδή ως
γλώσσα είναι μόλις το 1/100 της δική μας. Στον Η/Υ «Ίβυκο» έχουν επίσης ταξινομηθεί
8.000 συγγράμματα 4.000 αρχαίων ελλήνων και το έργο ακόμη συνεχίζεται. Μιλώντας γι’
αυτό ο καθηγητής Μπρούνερ είπε: «Σε όποιον απορεί γιατί τόσα εκατομμύρια δολάρια για
την αποθησαύριση των λέξεων της Ελληνικής απαντούμε: Μα πρόκειται για τη γλώσσα των
προγόνων μας και η επαφή μας με αυτούς θα βελτιώσει των πολιτισμό μας». Υπολογίζεται
ότι οι Ελληνικοί λεκτικοί τύποι θα φθάσουν τα 90 εκατομμύρια έναντι των 9 εκατομμυρίων
της Λατινικής).
Ως αιτία της γλωσσικής κρίσης μπορεί να θεωρηθεί επίσης και η αποδυνάμωση της
ελληνικής γλώσσας και του γλωσσικού θησαυρού από την εισδοχή της εικόνας στη
σύγχρονη ζωή. Η εικόνα μέσα στο σπίτι και όλους τους χώρους που συχνάζει ο άνθρωπος
καταδικάζει σε σιωπή. Όλα σε μορφή εικόνας. Εικόνα που καλλιεργεί σύμβολα βουβά,
μεταβιβάζουν μηνύματα χωρίς καμμία δυνατότητα απάντησης, αντιλόγου ή διαλόγου. Ο
άνθρωπος μεταβάλλεται στο τέλος σε παθητικό δέκτη αυτών των μηνυμάτων και ο ίδιος
δεν εκφράζει γνώμη παρά παραμένει ένα άλαλο ζώο.
Πέρα από αυτά η χρησιμοθηρική αντίληψη της παιδείας και ο πολιτικός λαϊκισμός έχουν
αποπροσανατολίσει το λαό. Υπάρχουν πολλοί δυστυχώς που πιστεύουν πως η γλωσσική
απλούστευση και απλοποίηση της γλώσσας, όπως η κατάργηση του πολυτονικού και η
χρήση της φωνητικής γλώσσας θα κάνουν ευκολότερα τη μόρφωση κτήμα του λαού. Και
αυτό γιατί η κοινωνία μας τώρα κατέχεται έντονα από την τάση προς τον ελάσσονα κόπο.
Όμως, πρέπει να ξέρουμε πως η γλώσσα ως όργανο παιδείας και μάθησης απαιτεί
προσεκτική και επιμελημένη εργασία. Απαιτεί πνευματική πειθάρχηση, επιμονή και
υπομονή, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την αντίληψη της εύκολης μόρφωσης.
Χρειάζονται αρετές με τις οποίες λίγη σχέση έχουν πλέον οι σημερινοί άνθρωποι.
Μπορεί, πάντως, ο καθένας μας να κάτσει να σκεφτεί λίγο τις διαπιστώσεις και τις έρευνες
που έκαναν πρώτοι οι ξένοι και να αναρωτηθεί γιατί η ελληνική γλώσσα κίνησε το
ενδιαφέρον όλων αυτών των επιστημόνων και αναγνωρίσθηκε ως η πιο πλούσια , η πιο
ωραία και η πιο εκφραστική γλώσσα που δίνει με τη μελωδία της μία αισθητική απόλαυση.
Είμαι σίγουρος πως κάποτε και οι Έλληνες θα αναγνωρίσουν την αξία της γλώσσας που
κληρονόμησαν από τους προγόνους τους , όμως μπορεί να είναι πια αργά και τότε να
μετανιώσουν. Καλό θα ήταν να μη φτάσουν σε εκείνο το σημείο και να προλάβουν το κακό
πριν φτάσει στα άκρα και αναζητάμε τη γλώσσα μας. Προς το παρόν ας την υποστηρίξουν
οι Ισπανοί Ευρωβουλευτές μέχρι να το κάνουν αυτό και οι Έλληνες.
Ας μην ξεχνάμε πως η γλώσσα μας έχει συνεχή, γραπτή και προφορική παράδοση περίπου
τριών χιλιάδων ετών. Από την αρχή ακόμη του μακρότατου αυτού χρονικού διαστήματος
χρησιμοποιούνται χιλιάδες λέξεις που είναι εντελώς οι ίδιες και σήμερα, ίσως ελάχιστα
αλλαγμένες. Όλες αυτές τις λέξεις εφόσον διατηρούν την ίδια σημασία που είχαν και παλιά
γιατί πρέπει να τις διώξουμε από το λεξιλόγιό μας; Και αν ακόμα έχουμε πιο καινούριες
επιβάλλεται παράλληλα να χρησιμοποιούμε και τις πιο παλιές.
Η γλώσσα μας κερδίζει από αυτό, και το κέρδος της γλώσσας είναι κέρδος για εκείνους που
τη μιλούν και τη γράφουν σωστά.

Σταύρος Μεσσήνης
Βουλή των Εφήβων ( 2001-2002 )
Σύνοδος Ζ ' 

Το γλωσσικό πρόβλημα

Είναι βέβαιο πως υπάρχει σήμερα οξύ γλωσσικό πρόβλημα. Κι εννοούμε μ’ αυτό τη χαμηλή
ποιότητα του λόγου μας, την υποβάθμιση της γλώσσας μας, τη βαθύτερη κρίση που
μαστίζει τη γλωσσική μας επικοινωνία. Μια κρίση που δεν είναι άσχετη με μια γενικότερη
«κρίση επικοινωνίας» του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος επικοινωνεί τεχνικά με το
διάστημα, ενώ αδυνατεί να επικοινωνήσει ανθρώπινα με τους γείτονες του απέναντι
διαμερίσματος…
Στον «αιώνα της επικοινωνίας» ο χείμαρρος της επικοινωνίας ως ποσότητα παρασύρει και
καταπνίγει την ποιότητα. Η γλωσσική επικοινωνία, ο «καίριος λόγος» γίνεται οόλο και πιο
δυσεύρετος.

Ενδείξεις – χαρακτηριστικά του γλωσσικού προβλήματος:

Γλωσσική κακοποίηση: πρόκειται για τα λάθη που διαπράττονται στη χρήση της σύγχρονης
ελληνικής από – κατά τεκμήριο – επαρκείς γνώστες και χρήστες της γλώσσας που κατέχουν
καίριες θέσεις στη διοίκηση, στα ΜΜΕ, στην πολιτική, ακόμη και στην εκπαίδευση.
Συνήθως, υποτιμούμε τη σημασία των λαθών αυτών με το επιχείρημα ότι λάθη γίνονταν και
πριν με την καθαρεύουσα ή ότι τα λάθη αυτά δείχνουν την αγραμματοσύνη εκείνου που
κάνει το λάθος.
Στην πραγματικότητα, όμως, λάθη στη γλώσσα σημαίνουν διαταραγμένο ή ακαλλιέργητο
γλωσσικό αίσθημα, αδυναμία στη δημιουργική χρήση της γλώσσας. Σημαίνουν γλωσσική
σύγχυση κι ανασφάλεια. Αλίμονο αν τα βολικά κατηγορήματα της αγραμματοσύνης και της
αμορφωσιάς χαρακτήριζαν πραγματικά τόσους και τέτοιους Έλληνες. Το ερώτημα είναι :
έχουν οι άνθρωποι αυτοί διδαχτεί σωστά Ελληνικά ; Έχουν καν διδαχτεί τη νεοελληνική ;
Ποια γλωσσικά ακούσματα τους προσφέρει το περιβάλλον τους ; Υπάρχει σωστή γλωσσική
ενημέρωση για τη γλώσσα ;
Γλωσσική ισοπέδωση: η ελληνική γλώσσα από το σμίλευμά της σε ανεπανάληπτα
επιτεύγματα του επιστημονικού και του έντεχνου λόγου κι από τη μακραίωνη διπλή,
παράλληλη παράδοσή της ( γραπτή και προφορική, λόγια και δημώδη ), είχε το προνόμιο
να καλλιεργηθεί σε βάθος, κατά τρόπον που να επιτρέπει λεπτές σημασιολογικές
διακρίσεις, υφολογική ποικιλία και συγχρόνως δυνατότητες μεγαλύτερης σαφήνειας,
ακριβολογίας και κυριολεξίας.
Η γλώσσα έχει χάσει την περιεκτικότητά της – συρρίκνωση του λεξιλογικού πλούτου,
εκτεταμένη χρήση αρκτικόλεξων ( συντομογραφιών ), άγνοια κανόνων σύνταξης και
γραμματικής. Παράλληλα, έχει απολέσει την πλαστικότητά της – ασάφειες, έλλειψη
κυριολεξίας, επαναλήψεις, ταυτολογίες, πλεονασμοί, κακόσχημοι νεολογισμοί . Υφίσταται
προσβολή της ακεραιότητάς της και σταδιακή απώλεια του χαρακτήρα της ( αθρόα κι
αδικαιολόγητη εισροή ξενικών εκφράσεων, στερεότυπες εκφράσεις, συνθηματική γλώσσα,
συνοπτικός λόγος ). Παρατηρείται εξοβελισμός ( = απομάκρυνση ) από το σώμα της
γλώσσας φιλοσοφικών, θεωρητικών, αφηρημένων λέξεων – εννοιών, στα πλαίσια μιας
κακώς εννοούμενης απλοποίησης της και μιας βεβιασμένης προσαρμογής της στο πρακτικό
πνεύμα των καιρών. Η απουσία τους φτωχαίνει τη γλώσσα και καθιστά αδύναμη την
πραγμάτευση θεμάτων που επιβάλλουν τη χρήση τους.
Γλωσσική εξάρτηση: από τις χειρότερες μορφές εξάρτησης αυτού του τόπου –
μακροπρόθεσμα η πιο επικίνδυνη, νομίζω – είναι η γλωσσική μας εξάρτηση από ξένες
γλώσσες, ιδίως δε σήμερα από την αγγλική.
Αυτούσιες, παραλλαγμένες ή μεταφρασμένες, «σμήνη» ξένων λέξεων και φράσεων έχουν
εισαχθεί τα τελευταία χρόνια κι εξακολουθούν να εισάγονται καθημερινά με αυξανόμενο
ρυθμό από τα «ποτάμια» της τεχνολογίας και της διαφήμισης, που κατακλύζουν τη ζωή μας
με έννοιες, εργαλεία και καταναλωτικά αγαθά και φυσικά και με τις λέξεις που τα
δηλώνουν. Έτσι, αφύλακτο το κάστρο της γλωσσικής μας ρωμιοσύνης, χωρίς δική μας
γλωσσική αντίσταση ή βοήθεια και με πρόθυμο και δραστήριο εφιάλτη την ξενομανία μας,
παραδίδεται από μας τους ίδιους στο γλωσσικό οδοστρωτήρα των ξένων γλωσσών.
Γλωσσική κομματικοποίηση, λαϊκισμός κι επίδειξη: ειδικότερα με την κομματικοποίηση της
γλώσσας εννοώ τη σφαλερή αντίληψη πως όσοι είναι εντεταγμένοι σ’ ένα κόμμα – πέρα
από μια φυσική όσο κι αναγκαία κοινωνικοπολιτική ορολογία που χρησιμοποιούν σύμφωνα
με την ιδεολογία τους – θα πρέπει να διαφοροποιηθούν γλωσσικά από τους οπαδούς
άλλων κομμάτων ή από ομιλητές της γλώσσας που δεν είναι κομματικά εντεταγμένοι.
Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται κι ο γλωσσικός λαϊκισμός, εφόσον μ’ αυτόν εννοούμε
μια εξίσου σφαλερή τεχνητή μίμηση της λαϊκής γλώσσας μ’ ένα σταθερό χαρακτηριστικό:
να γινόμαστε λαϊκότεροι του λαού.
Όπως περιορισμένη – συχνά μάλιστα ηθελημένα για να τηρούνται κάποιες αποστάσεις –
είναι και η επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα που χαρακτηρίζει τη γλώσσα μιας μερίδας
διανοουμένων, τη γνωστή ως κουλτουριάρικη γλώσσα. Όπως η κομματική γλώσσα, έτσι και
η κουλτουριάρικη δεν είναι στην πραγματικότητα παρά ορισμένης μορφής κώδικας,
γλώσσα κλειστής ομάδας, δηλαδή που δίνει ιδιαίτερο βάρος ιδίως σ’ ένα διαφοροποιημένο
λεξιλόγιο και σε μια σύνθετη, πολύπλοκη μορφή συντακτικής πλοκής, χρησιμοποιώντας
κατά τ’ άλλα τις γνωστές υπεργενικεύσεις.
Συντόμευση του λόγου: ο ταχύς ρυθμός των εξελίξεων στη σύγχρονη εποχή αλλά κι ο
καταιγιστικός τρόπος με τον οποίο μεταδίδονται οι πληροφορίες, επιβάλλει την οικονομία
χρόνου στη γλωσσική επικοινωνία. Ως αποτέλεσμα, η γλώσσα συντομεύεται, οι φράσεις
περικόπτονται, τα αρκτικόλεξα ( κωδικές λέξεις αποτελούμενες από τα αρχικά γράμματα
περισσότερων λέξεων ) πολλαπλασιάζονται, ο λόγος τελικά κωδικοποιείται, τυποποιείται.
Μια γλώσσα συντομευμένη, όμως, είναι μια γλώσσα φτωχή, χωρίς πλούτο και ποικιλία.
Μια γλώσσα κωδική, στην οποία αφθονούν τα αρκτικόλεξα, είναι απομακρυσμένη από την
αρχική της δομή – γραμματική και συντακτική – ενώ ως άκουσμα αφήνει μια αίσθηση
βαριά, που απέχει από την καλαισθησία και τη χάρη που και ηχητικά διακρίνουν την
ελληνική. Τελικά, η συντομευμένη γλώσσα είναι μια γλώσσα «εκμηχανισμένη», που
ταιριάζει περισσότερο σε μηχανές παρά σε ανθρώπους.
Γλωσσική πενία: εννοούμε την αδυναμία του ανθρώπου να επιλέξει τις καταλληλότερες
λέξεις για την ακριβή απόδοση των σκέψεών του, ή το δανεισμό λέξεων από άλλες
γλώσσες, με κίνδυνο συρρίκνωσης της μητρικής του γλώσσας.

Xαρακτηριστικά της γλώσσας των νέων

Ο όρος γλώσσα των νέων δηλώνει το σύνολο των γλωσσικών φαινομένων που
χαρακτηρίζουν την επικοινωνία των νέων μεταξύ τους. Παρά τον χαρακτηρισμό "γλώσσα",
η γλώσσα των νέων δεν είναι ένα αυτοτελές γλωσσικό σύστημα, αλλά μια "κοινωνιόλεκτος"
[sociolect], δηλαδή ένας τρόπος ομιλίας με λεξιλογικά, πραγματολογικά και δομικά
χαρακτηριστικά που χρησιμοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες επικοινωνίας και είναι μέρος
της γλωσσικής συνείδησης μιας κοινότητας. Η κοινωνική βάση της γλώσσας των νέων είναι
η "παρέα", το δίκτυο των συνομηλίκων. Κατά συνέπεια δεν υπάρχει μια ενιαία γλώσσα των
νέων, αλλά ένα σύνολο από επιμέρους τρόπους ομιλίας με κοινές τάσεις διαμόρφωσης και
κοινά γλωσσικά στοιχεία. Καθώς η ελληνική έρευνα είναι ακόμη περιορισμένη, τα στοιχεία
που ακολουθούν συνδυάζουν ευρήματα από διάφορες γλώσσες.
Το νεανικό λεξιλόγιο περιλαμβάνει τόσο εκφράσεις χωρίς αντίστοιχο στην κοινή γλώσσα
(π.χ. για τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα μιας νεανικής κουλτούρας) όσο και εκφράσεις που
δηλώνουν μια ιδιαίτερη στάση (οικειότητα, αξιολόγηση, ειρωνεία) απέναντι σε ένα γνωστό
αντικείμενο αναφοράς (π.χ. ο χαρακτηρισμός η ώρα του παιδιού για το μάθημα των
αγγλικών). Ιδιαίτερα παραγωγικά σημασιολογικά πεδία είναι οι κοινωνικές κατηγορίες (π.χ.
φλώρος, τύπισσα), οι βιωματικές και κοινωνικές εμπειρίες (π.χ. ξεσαλώνω 'διασκεδάζω'), οι
ψυχολογικές καταστάσεις (π.χ. τα πήρα στο κρανίο 'εκνευρίστηκα'), οι αξιολογικές (π.χ.
αστέρι, σούπερ, τζάμι, χάσιμο 'πολύ καλό') και επιτατικές εκφράσεις (ψιλο-, χοντρο-, καρα-,
με τρέλα). Ειδικά για την έκφραση αξιολόγησης και επίτασης έχουν διαπιστωθεί ιδιαίτερα
συντακτικά σχήματα,στα ελληνικά. Η νεανική επικοινωνία χρησιμοποιεί πολυάριθμες
στερεότυπες εκφράσεις για την οργάνωση του διαλόγου, όπως χαιρετισμούς (έλα ρε, τσα
γεια), προσφωνήσεις (ρε μεγάλε), φιλικές υβριστικές προσφωνήσεις , εκφράσεις
συμφωνίας (Μέσα είσαι!), άρνησης (Ούτε με σφαίρες!), επιδοκιμασίας (Φοβερό! 'Εγραψε!),
έναρξης μιας αφήγησης (π.χ. 'Ακου φάση!).
Η δημιουργία και ανανέωση του νεανικού λεξιλογίου γίνεται με τέσσερις βασικούς
τρόπους: α) αλλαγή σημασίας (π.χ. κόκκαλο 'μεθυσμένος')· β) δανεισμός, κατά κύριο λόγο
από τα αγγλικά (π.χ. χάι 'κεφάτος, φτιαγμένος')· γ) επιλογές προτύπων σχηματισμού
λέξεων, π.χ. το επίθημα -άς για κατηγορίες της νεανικής κουλτούρας με αγγλική βάση
(γκραφιτάς, σκινάς, μεταλλάς, τσοπεράς κ.ά.) και δ) τροποποίηση λέξεων χωρίς αλλαγή της
βασικής τους σημασίας, είτε με επιθήματα (τσιγάρο > τσιγαριά) είτε με σύντμηση
(ματσωμένος > ματσό) είτε με μετάθεση φθόγγων ή συλλαβών, τα λεγόμενα ποδανά
('ανάποδα', π.χ. μεναγκό 'γκόμενα').
Η έρευνα της νεανικής συνομιλίας ασχολείται με φαινόμενα της επικοινωνίας όπως π.χ. η
γλωσσική επιθετικότητα, ο διάλογος νέων-ενηλίκων και η αλλαγή γλωσσικού κώδικα.
Μελέτες σε διάφορες χώρες δείχνουν ότι οι νέοι χρησιμοποιούν στη διαλογική τους
επικοινωνία το σύνολο των γλωσσικών πηγών της κοινότητας όπου ζουν. Εδώ
συγκαταλέγονται καταρχήν οι γλώσσες και οι γλωσσικές ποικιλίες του κοινωνικού
περίγυρου, όπως η τοπική διάλεκτος (έστω και αν οι νέοι δεν τη μιλούν συστηματικά) ή η
γλώσσα μιας εθνικής μειονότητας. Ακόμη, στοιχεία από τα μέσα ενημέρωσης και
ψυχαγωγίας, π.χ. σλόγκαν από διαφημίσεις, ατάκες από ταινίες και τραγούδια κ.ά. Στοιχεία
από τις παραπάνω πηγές συνταιριάζονται δημιουργικά στον νεανικό διάλογο,
συγκροτώντας ένα "μωσαϊκό" που μεταβάλλεται ανάλογα με τις επικοινωνιακές ανάγκες
της στιγμής. Ο τρόπος που γίνεται αυτό, δηλαδή ποια στοιχεία επιλέγουν οι νέοι και πώς τα
χρησιμοποιούν στην επικοινωνία τους, αντανακλά τις πολιτισμικές επιρροές και την
κοινωνική τοποθέτηση της κάθε νεανικής παρέας.
Συστηματικές διαφορές μεταξύ νέων και ενήλικων ομιλητών μιας κοινότητας έχουν
μελετηθεί με τις στατιστικές μεθόδους της κοινωνιογλωσσολογίας. Εξετάζεται η αναλογία
πρότυπης και μη πρότυπης γλώσσας (διαλέκτου, λαϊκής γλώσσας) κυρίως στη φωνολογία
και σε μικρότερο βαθμό στη μορφολογία, τη σύνταξη και τους συνομιλιακούς δείκτες. 'Εχει
διαπιστωθεί ότι οι νέοι ομιλητές χρησιμοποιούν στοιχεία μη πρότυπης γλώσσας συχνότερα
από ό,τι ενήλικοι ομιλητές. Η διαφορά αυτή ερμηνεύεται είτε ως ένδειξη γλωσσικής
αλλαγής, όταν καινοτομικά φαινόμενα εμφανίζονται συχνότερα στην ομιλία των νέων, είτε
ως φαινόμενο "ηλικιακής διαβάθμισης", όταν στιγματισμένα φαινόμενα είναι συχνότερα
στη νεότητα απ' ό,τι στην ενήλικη ζωή.
Η γλώσσα των νέων αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και αξιολόγησης τόσο στην προφορική
επικοινωνία όσο και στα μέσα ενημέρωσης. Νέοι και ενήλικοι ομιλητές αξιολογούν τη
γλώσσα των νέων με διαφορετικό τρόπο. Η στάση των ενηλίκων είναι συχνά επικριτική και
διορθωτική. Γονείς και δάσκαλοι αντιδρούν ιδιαίτερα αρνητικά απέναντι στο υβριστικό και
βωμολοχικό λεξιλόγιο, χωρίς ίσως να αντιλαμβάνονται ότι το λεξιλόγιο αυτό έχει
συγκεκριμένες (διαπροσωπικές, αξιολογικές) λειτουργίες και ότι η συχνότητά του μειώνεται
με την είσοδο στην ενήλικη ζωή. Οι νέοι προσάπτουν στη γλώσσα τους αξίες θετικές όπως
π.χ. ευθύτητα, αλληλεγγύη, ταύτιση με μια νεανική κουλτούρα. Στα μέσα ενημέρωσης, η
στάση απέναντι στη νεανική γλώσσα κυμαίνεται ανάμεσα στην αποδοχή ("γλωσσική
δημιουργικότητα") και τον στιγματισμό ("γλωσσική πενία"). Στην Ελλάδα, ο ημερήσιος και
περιοδικός τύπος προβάλλει κατά κανόνα μια στρεβλωμένη εικόνα του νεανικού
λεξιλογίου, παρουσιάζει τη γλώσσα των νέων ως κάτι "ακατανόητο" και την αξιολογεί με
στερεότυπα (π.χ. συρρίκνωση του νεανικού λεξιλογίου σε "150 λέξεις") που δεν έχουν
επιστημονική βάση. 'Ενα τέτοιο στερεότυπο είναι η μη αναγνώριση του γεγονότος ότι οι
κοινωνικές ομάδες αναπτύσσουν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου που εξυπηρετεί την εσωτερική
επικοινωνία της ομάδας, αλλά ταυτόχρονα ορίζει και την ταυτότητά της.
Προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί μια νεανική γλώσσα είναι α) η κοινωνικά θεσμοποιημένη
κατηγορία της νεότητας και β) κάποια μορφή νεανικής κουλτούρας και "αυτόνομης"
νεανικής επικοινωνίας. Οι περισσότερες έρευνες περιορίζουν την κατηγορία της νεότητας
στην εφηβική ηλικία (12-18 ετών), άλλες συμπεριλαμβάνουν και τη μετεφηβική ηλικία (έως
25 ή 30 ετών). Ιστορικά, μορφές νεανικής γλώσσας υπήρχαν ήδη σε προηγούμενους αιώνες.
Ωστόσο η γλώσσα των νέων έγινε μαζικό φαινόμενο από τα μεταπολεμικά χρόνια και
ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Αυτό ανάγεται στην αυξανόμενη οικονομική
και πολιτισμική ανεξαρτησία των νέων στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά και στην κοινή
επιρροή από νεανικές κουλτούρες αγγλοαμερικανικής προέλευσης.
Γιατί οι νέοι αναπτύσσουν δικούς τους τρόπους έκφρασης; Οι εξηγήσεις της βιβλιογραφίας
συνδυάζουν τρεις παράγοντες. Κοινωνιολογικά, κάθε ηλικία έχει ιδιαίτερα γλωσσικά
χαρακτηριστικά που συναρτώνται με τυπικές συνθήκες επικοινωνίας. Τα κοινωνικά δίκτυα
των νέων είναι στενότερα από αυτά των ενηλίκων, γεγονός που εντείνει την πίεση
γλωσσικής συμμόρφωσης με την παρέα. Ακόμη, οι συμβάσεις γλωσσικής ευγένειας και
απόστασης που απαιτούνται στην ενήλικη ζωή δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη πλήρως κατά
την εφηβεία. 'Ετσι εξηγείται το ότι η συχνότητα μη πρότυπης γλώσσας είναι μεγαλύτερη
στη νεότητα από ό,τι στην ενήλικη ζωή. Ψυχολογικά, κατά τη νεανική ηλικία
διαμορφώνεται η προσωπική και κοινωνική ταυτότητα. Η απόρριψη κατεστημένων τρόπων
συμπεριφοράς και ο πειραματισμός με εναλλακτικά μοντέλα, τάσεις που γενικότερα
χαρακτηρίζουν την εφηβεία, εκφράζονται και γλωσσικά. Με την ιδιαίτερη γλώσσα τους, οι
νέοι συμβολίζουν ότι ανήκουν σε μια ηλικία με δικά της ενδιαφέροντα και αξίες, που
διαφέρει τόσο από τα παιδικά όσο και από τα ενήλικα χρόνια. Επικοινωνιακά, λειτουργίες
της γλώσσας όπως η εκφραστικότητα, η πρωτοτυπία και το γλωσσικό παιχνίδι ίσως είναι
ισχυρότερες στη νεανική ηλικία απ' ό,τι στη μετέπειτα ζωή.
Διαφορές της νεανικής γλώσσας σε σχέση με τον τόπο διαβίωσης, την κοινωνική προέλευση
και το φύλο των νέων έχουν μελετηθεί για τις αναλογίες πρότυπης και μη πρότυπης
γλώσσας (βλ. παραπάνω 2.3). Σε ό,τι αφορά το νεανικό λεξιλόγιο, η μέχρι τώρα έρευνα δεν
επιτρέπει γενικεύσεις. Φαίνεται πάντως ότι η χρήση υβριστικού λεξιλογίου και υβριστικών
προσφωνήσεων είναι συχνότερη ανάμεσα σε αγόρια. Σαφέστερη είναι η σχέση της
γλωσσικής έκφρασης με τη συμμετοχή σε μια νεανική κουλτούρα. Οι νεανικές "σκηνές" που
συγκροτούνται γύρω από μουσικά είδη (π.χ. punk, metal, hip-hop) χαρακτηρίζονται από
ιδιαίτερα λεξιλόγια και τρόπους συνομιλίας που διαμορφώνονται υπό την επιρροή
αγγλόφωνων νεανικών μέσων. Σε ό,τι αφορά τις περιστάσεις επικοινωνίας, τα διάφορα
στοιχεία της νεανικής γλώσσας χρησιμοποιούνται συστηματικά μόνο στo πλαίσιo της
ομάδας συνομηλίκων, τόσο ιδιωτικά όσο και στα διάφορα νεανικά στέκια. Τούτο σημαίνει
ότι η γλωσσική συμπεριφορά των νέων είναι διαφορετική π.χ. στην αυλή του σχολείου από
ό,τι μέσα στην τάξη. Στοιχεία νεανικής γλώσσας εμφανίζονται επίσης στα διάφορα νεανικά
μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας (νεανικά περιοδικά, νεανικό ραδιόφωνο, στίχοι
τραγουδιών κ.λπ.).
Η εξέλιξη της νεανικής γλώσσας δείχνει αντίρροπες τάσεις. Μια τάση προς ανομοιογένεια
οφείλεται στα επικοινωνιακά κίνητρα του γλωσσικού πειραματισμού και της εκφραστικής
πρωτοτυπίας . Οι παραγωγικές κατηγορίες του λεξιλογίου και οι στερεότυπες εκφράσεις
ανανεώνονται με ταχείς ρυθμούς σε κάθε νεανική παρέα ξεχωριστά. Μια αντίρροπη τάση
προς ομοιογένεια δημιουργούν τα πολιτισμικά και γλωσσικά πρότυπα που διαδίδονται από
νεανικά μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. 'Ετσι π.χ. η πολιτισμική ταυτότητα των
νεανικών μουσικών "σκηνών" συμβολίζεται γλωσσικά με τον αγγλόφωνο-διεθνή τους
προσανατολισμό. Ταυτόχρονα, στοιχεία της νεανικής γλώσσας περνούν στην κοινή γλώσσα
ως σύμβολα νεανικότητας. Οι νέοι διατηρούν ορισμένες εκφράσεις τους στην ενήλικη ζωή,
οι γονείς χρησιμοποιούν ένα μέρος από το επίκαιρο λεξιλόγιο των παιδιών τους, ενώ τα
ΜΜΕ προβάλλουν δείγματα νεανικής γλώσσας, π.χ. στη διαφήμιση. Ωστόσο, η διάδοση του
νεανικού λεξιλογίου δεν έχει εξηγηθεί ακόμη ικανοποιητικά.
Η γλώσσα των νέων αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και αξιολόγησης τόσο στην προφορική
επικοινωνία όσο και στα μέσα ενημέρωσης. Νέοι και ενήλικοι ομιλητές αξιολογούν τη
γλώσσα των νέων με διαφορετικό τρόπο. Η στάση των ενηλίκων είναι συχνά επικριτική και
διορθωτική. Γονείς και δάσκαλοι αντιδρούν ιδιαίτερα αρνητικά απέναντι στο υβριστικό και
βωμολοχικό λεξιλόγιο, χωρίς ίσως να αντιλαμβάνονται ότι το λεξιλόγιο αυτό έχει
συγκεκριμένες (διαπροσωπικές, αξιολογικές) λειτουργίες και ότι η συχνότητά του μειώνεται
με την είσοδο στην ενήλικη ζωή. Οι νέοι προσάπτουν στη γλώσσα τους αξίες θετικές όπως
π.χ. ευθύτητα, αλληλεγγύη, ταύτιση με μια νεανική κουλτούρα. Στα μέσα ενημέρωσης, η
στάση απέναντι στη νεανική γλώσσα κυμαίνεται ανάμεσα στην αποδοχή ("γλωσσική
δημιουργικότητα") και τον στιγματισμό ("γλωσσική πενία"). Στην Ελλάδα, ο ημερήσιος και
περιοδικός τύπος προβάλλει κατά κανόνα μια στρεβλωμένη εικόνα του νεανικού
λεξιλογίου, παρουσιάζει τη γλώσσα των νέων ως κάτι "ακατανόητο" και την αξιολογεί με
στερεότυπα (π.χ. συρρίκνωση του νεανικού λεξιλογίου σε "150 λέξεις") που δεν έχουν
επιστημονική βάση. 'Ενα τέτοιο στερεότυπο είναι η μη αναγνώριση του γεγονότος ότι οι
κοινωνικές ομάδες αναπτύσσουν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου που εξυπηρετεί την εσωτερική
επικοινωνία της ομάδας, αλλά ταυτόχρονα ορίζει και την ταυτότητά της.
Στη βιβλιογραφία έχουν προταθεί διδακτικές ενότητες με αντικείμενο τη γλώσσα των νέων
στο μάθημα της γλώσσας σε επίπεδο λυκείου. Ο στόχος της διδακτικής εφαρμογής είναι
διπλός: Οι μαθητές βλέπουν τα χαρακτηριστικά, τις λειτουργίες και τις συνθήκες χρήσης του
λεξιλογίου τους από μια άλλη οπτική γωνία. Ταυτόχρονα, η γλώσσα των νέων χρησιμεύει
ως αφορμή για να συζητηθούν στην τάξη θέματα όπως η γλωσσική ποικιλότητα (κοινωνικές
διαφορές στη χρήση της γλώσσας), η γλωσσική νόρμα (τι θεωρείται "σωστό" και
"κατάλληλο" σε διάφορες περιστάσεις), η γλωσσική εξέλιξη και αλλαγή. 'Οσο για το υλικό, ο
δάσκαλος ζητά από τους μαθητές είτε να γράψουν ένα διάλογο ανάμεσα σε νέους είτε να
συλλέξουν νεανικές λέξεις και εκφράσεις προφορικά (με ένα απλό ερωτηματολόγιο) ή από
γραπτές πηγές. Οι ίδιοι οι μαθητές παρουσιάζουν στην τάξη π.χ. τη σημασία ή ετυμολογία
των λέξεων ή μια σύγκριση του υλικού με λεξικά της κοινής γλώσσας, ενώ ο δάσκαλος
καθοδηγεί τη συζήτηση στα παραπάνω γενικότερα θέματα. Με παρόμοιο τρόπο, η γλώσσα
των νέων μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία της ξένης γλώσσας (σε προχωρημένο
επίπεδο), όπου η περιέργεια των νεαρών μαθητών για την έκφραση των συνομηλίκων τους
στην υπό εκμάθηση γλώσσα είναι μεγάλη. 

ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑ

ΟΡΙΣΜΟΣ: Γλωσσομάθεια ονομάζεται η εκμάθηση από ένα άτομο ξένων γλωσσών

παράλληλα με την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας του. Η εκμάθηση μίας ή περισσότερων
γλωσσών προϋποθέτει τη γνώση της γραμματικής, του συντακτικού, της ορθογραφίας, του
λεξιλογίου, της φωνολογίας και των ιδιωματισμών μίας
ξένης γλώσσας.

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑΣ

Η γνώση ξένων γλωσσών στο παρελθόν ήταν προνόμιο λιγοστών σχετικά ανθρώπων,
κυρίως λογίων ή εμπόρων. Στη σημερινή εποχή, όμως, το προνόμιο αυτό έχει γίνει κτήμα
εκατομμυρίων ατόμων, τόσο λόγω της συνειδητοποίησης της αξίας που έχει η
γλωσσομάθεια, όσο και των κινήτρων που έχουν δοθεί για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Η αξία της γλωσσομάθειας καταδεικνύεται από τα εξής:

• Είναι απαραίτητη για την επικοινωνία και συνεννόηση μεταξύ αλλοεθνών, οι οποίοι είτε
επισκέπτονται μια χώρα της αλλοδαπής (ιδίως όταν οι χώρες αποτελούν τουριστικούς
προορισμούς) είτε θέλουν να ενημερωθούν για τις διεθνείς
εξελίξεις (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, καλλιτεχνικές κ.λπ.) είτε έχουν
διαδικτυακές επαφές είτε διατηρούν αλληλογραφία με κατοίκους της αλλοδαπής.
• Θεωρείται σημαντικό τυπικό εφόδιο σε ένα πλήθος εργασιών και πρωταρχικό προσόν σε
ορισμένα επαγγέλματα (π.χ. ξεναγοί, μεταφραστές, διερμηνείς, υπάλληλοι τουριστικών
επιχειρήσεων κ.ά.)
• Κρίνεται αναγκαία στη διεκπεραίωση οικονομικών και εμπορικών συναλλαγών με
διακρατικό χαρακτήρα (π.χ. εταιρείες εισαγωγών-εξαγωγών, χρηματιστήρια κ.ά.) ή για τη
συμμετοχή επιχειρηματιών και παραγωγών σε διεθνείς εκθέσεις και
συνέδρια.
• Καθίσταται χρήσιμη σε πολιτικές συνδιασκέψεις, συναντήσεις, συνόδους και
διαπραγματεύσεις, όπου ηγέτες κρατών, διπλωμάτες και άλλοι κρατικοί αξιωματούχοι
έχουν άμεσες επαφές για θέματα κοινού ενδιαφέροντος.
• Είναι επιβεβλημένη στο χώρο των επιστημών, ειδικά για όσους πραγματοποιούν
πτυχιακές ή μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, για όσους μελετούν τη διεθνή
βιβλιογραφία, για όσους συμμετέχουν σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια και
σεμινάρια και για όσους επιθυμούν να δημοσιεύσουν σε ξένα επιστημονικά περιοδικά τα
επιστημονικά τους πονήματα.
• Θεωρείται κεφαλαιώδης για τη γνωριμία με την κουλτούρα και τον πολιτισμό άλλων λαών
και τις επιμέρους εκφάνσεις τους (τέχνη, επιστήμη, παραδόσεις, ήθη, έθιμα κ.λπ.), γεγονός
που συμβάλλει στην αλληλοκατανόηση μεταξύ ατόμων και λαών, στη (συγ)κριτική εξέταση
των γνωρισμάτων και των επιτευγμάτων
κάθε έθνους και στην επίτευξη της εθνικής αυτογνωσίας.
• Συντελεί στην όξυνση των πνευματικών δεξιοτήτων και στη διεύρυνση των πνευματικών
οριζόντων του ατόμου μέσα από την τριβή του με τη γραμματική, το συντακτικό και το
λεξιλόγιο ξένων γλωσσών κα στην καλύτερη αντίληψη των ιδιαιτεροτήτων της μητρικής του
γλώσσας.

ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑΣ

Η γλωσσομάθεια έχει αναμφισβήτητα οφέλη για τον άνθρωπο. Ωστόσο, η εκμάθηση ξένων
γλωσσών μπορεί να έχει παρενέργειες, σημαντικότερες των οποίων είναι οι ακόλουθες:
• Ο υπερβάλλων ζήλος για εκμάθηση ξένων γλωσσών μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο
στην αδιαφορία για την πληρέστερη δυνατή εκμάθηση της μητρικής γλώσσας του (στα
επίπεδα του λεξιλογίου, της γραμματικής, του συντακτικού, της φωνολογίας κ.λπ.), ενώ η
καλή γνώση ξένων γλωσσών πρέπει να έπεται της καλής γνώσης της μητρικής γλώσσας.
• Η υπερβολή ή η υπερτίμηση στην αξία της γλωσσομάθειας ενδέχεται να αποτελέσει τον
προθάλαμο για μια γενικότερη απαξίωση του εθνικού πολιτισμού (του οποίου η γλώσσα
αποτελεί θεμελιώδες και διακριτικό συστατικό) και συνακόλουθα να οδηγήσει σε μία
μορφή πολιτιστικής ξενομανίας.
• Η εκμάθηση ξένων γλωσσών από νεαρά άτομα που επιθυμούν να
σπουδάσουν στο εξωτερικό συχνά καταλήγει στην υποτίμηση των
μαθημάτων που διδάσκονται στη μητρική τους γλώσσα και έχει ως
αποτέλεσμα να μη αποκτούν μία σφαιρική παιδεία πάνω σε θέματα
της εθνικής ιστορίας τους.

Θέμα: Γράψτε ένα άρθρο στην εφημερίδα του σχολείου σας, εξηγώντας τους λόγους για
τους οποίους είναι απαραίτητη η γνώση μιας ή και δύο ξένων γλωσσών στο σύγχρονο νέο.
Αξιοποιήστε την προσωπική σας εμπειρία.

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ Η ΓΝΩΣΗ ΞΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

Η εκμάθηση ξένων γλωσσών είναι απαραίτητη για τους σύγχρονους νέους. Αρχικά, από την
ηλικία που σπουδάζουν σε κάποιο πανεπιστήμιο είναι προς όφελός τους να γνωρίζουν μία
τουλάχιστον άλλη γλώσσα που θα τους βοηθήσει στη μελέτη της βιβλιογραφία, την οποία
θα χρειαστούν, ή στη συμμετοχή σε (κοινοτικά) προγράμματα ανταλλαγής φοιτητικού
πληθυσμού.
 Έπειτα, στην επαγγελματική σταδιοδρομία δεν μπορεί κανείς πλέον να βρει μία θέση
εργασίας, αν δε γνωρίζει, όχι μόνο μία, αλλά τουλάχιστον δύο ξένες γλώσσες. Η
γλωσσομάθεια καθιστά δυνατή την παρακολούθηση σεμιναρίων, εισηγήσεων σε
ευρωπαϊκές ή διεθνείς συναντήσεις, άρα τη συνεχή επιμόρφωση του εργαζόμενου. Τού
επιτρέπει να συνεργάζεται με αλλόγλωσσους, διευρύνει το πλαίσιο των συναλλαγών. Αυτό
σε μία κοινωνία παγκοσμιοποιημένη και πολυπολιτισμική, όπως είναι η δική μας, είναι
ιδιαίτερα σημαντικό.
Συμπληρωματικά, μέσα από τη γνώση μιας διαφορετικής από τη δική μας γλώσσα
επικοινωνούμε με αλλόγλωσσους ανθρώπους και αυτό είναι πολύ σημαντικό, αφού, αν
βρεθούμε σε μία ξένη χώρα και δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε με τους κατοίκους εκεί,
νιώθουμε «χαμένοι». Άρα, λοιπόν, τονώνεται παράλληλα και η αυτοπεποίθησή μας.
Εξάλλου, όσες περισσότερες ξένες γλώσσες γνωρίζουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι η
διεύρυνση του πνευματικού μας ορίζοντα, του γνωστικού μας πεδίου, της κριτικής μας
ικανότητας. Οι ξένες γλώσσες άλλωστε μας επιτρέπουν την άμεση πρόσβαση σε πάμπολλες
πηγές πληροφόρησης, κυρίως στην τεράστια δεξαμενή που ονομάζεται Διαδίκτυο.
Επιπλέον, η γλώσσα εκφράζει τις αξίες ενός λαού. Μέσα από αυτήν ερχόμαστε κοντά στον
πολιτισμό αυτού του κόσμου, αφού μαθαίνοντας τη γλώσσα του, γνωρίζουμε τις
παραδόσεις, την παιδεία των ανθρώπων, εφόσον μέσω των λέξεων εκφράζονται και
εκφραζόμαστε. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον να ανακαλύπτουμε τον τρόπο της οργάνωσης
ενός κόσμου διαφορετικού από το δικό μας. Άλλωστε, κάθε έθνος έχει μία διαφορετική
αντίληψη για τον κόσμο. Αυτός είναι ο λόγος που καμία γλώσσα δεν είναι όμοια με καμιά
άλλη. Οι κάτοικοι της κάθε χώρας αντιλαμβάνονται διαφορετικά τον κόσμο και δείχνουν
αυτή τη διαφορά μέσω της γλώσσας τους, το δέσιμο που έχουν με τον τόπο τους. Αυτό
μπορούμε να το κατανοήσουμε από το δικό μας λαό, τους Έλληνες και τον τρόπο με τον
οποίο εκφράζουμε το συναισθηματικό δεσμό με τη χώρα μας. Γνωρίζοντας λοιπόν μία
γλώσσα, εισχωρούμε στη νοοτροπία κάθε λαού, στην καθημερινότητά του.
Υπάρχουν, λοιπόν, πολλοί και σημαντικοί λόγοι που η γνώση ξένων γλωσσών είναι
απαραίτητη στο σύγχρονο νέο. Πολλοί, διαφορετικοί, μα όλοι αρκούντως σοβαροί.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η
ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Ορισμός : Ρατσισμός ονομάζεται η μεροληπτική αντιμετώπιση εις βάρος ατόμων, ομάδων,

φυλών. Είναι σύμφυτος με μισάνθρωπες ιδέες και στο πλαίσιό του άτομα και ομάδες
ανπμετωπίζονται βάσει προκαταλήψεων, τα άτομα εξομοιώνονται και ισοπεδώνονται οι
ιδιαιτερότητες τους. Το φαινόμενο του ρατσισμού άπτεται κοινωνικών προκαταλήψεων και
στερεοτύπων. Έτσι, παρά το γεγονός ότι σήμερα επιστημονικά η θεωρία του ρατσισμού έχει
καταρριφθεί, οι ρατσιστικές θέσεις εξακολουθούν να διακηρύσσονται έντονα. Αν και όλες
οι κοινωνίες και οι φυλές έχουν να επιδείξουν κάποιες ρατσιστικές εκδηλώσεις, ωστόσο
κάποιες, λόγω πολιτιστικού επιπέδου, πρόσκεινται φιλικά σε διαφορετικούς πολιτισμούς
και συνυπάρχουν με αυτούς.

Είδη ρατσισμού

1 Ο φυλετικός ρατσισμός: διακηρύσσει την ανωτερότητα μιας φυλής σε σχέση με κάποια

άλλη ή με το σύνολο των άλλων φυλών. Π.χ. η διακήρυξη της πίστης ότι η Άρεια φυλή που
προσπάθησε να εδραιώσει η ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ, είναι ανώτερη από την
εβραϊκή, τη μαύρη, τη φυλή των Τσιγγάνων κ.λ.π.
2 Ο κοινωνικός ρατσισμός: διακηρύσσει την ανωτερότητα μιας κοινωνικής ομάδας σε
σχέση με κάποια άλλη. Στο στόχαστρο του κοινωνικού ρατσισμού βρίσκονται θρησκευτικές
μειονότητες, ομοφυλόφιλοι, άνθρωποι με ειδικές ανάγκες, φορείς ανίατων ασθενειών,
πολίτες κατώτερων κοινωνικών οικονομικών τάξεων, νέοι με ακραίο τρόπο συμπεριφοράς
ή ένδυσης κ.ά.
Αίτια του φαινομένου
1 Ο έμφυτος ανθρώπινος εγωισμός που οδηγεί πολλούς στην ανάδειξη των στοιχείων
εκείνων που προβάλλουν τη διαφορετικότητά του.
2 Τα οξυμμένα κοινωνικά προβλήματα, όπως είναι η ανεργία, η φτώχεια και η ανέχεια.
3 Τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που τροφοδοτούν τις κοινωνικές ανισότητες.
4 Τα κάθε μορφής συμφέροντα και η επιθυμία ατόμων και λαών να επιβληθούν στους
άλλους, με σκοπό την απόκτηση «εξουσίας» ή την εδραίωση της «εξουσίας» που ήδη
κατέχουν.
5 Ο βαθμός επιρροής των θρησκευτικών δοξασιών στο τρόπο σκέψης των ανθρώπων,
μπορεί να οδηγήσει σε θρησκευτική μισαλλοδοξία και θρησκευτικό πόλεμο.
6 Η έλλειψη παιδείας, που υποβοηθά την προκατάληψη, τη μισαλλοδοξία και το
συντηρητισμό.
7 Η κρίση των αξιών και η απουσία ανθρωπιστικών οραμάτων.
8 Οι γενικευμένες παγκόσμιες ανακατατάξεις που δεν χωνεύονται από τους λαούς με υγιή
τρόπο.
9 Τα Μ.Μ.Ε. που προβάλλουν πρότυπα και στερεότυπα, τα οποία καλλιεργούν τον
εθνικισμό και τη μισαλλοδοξία.
10 Η καλλιέργεια του εθνικισμού μέσα από το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα.
Συνέπειες του ρατσισμού
1 Τα άτομα και οι λαοί αποδέχονται σκοταδιστικές και μισαλλόδοξες απόψεις και
υποδουλώνονται σε προκαταλήψεις και στερεότυπα.
2 Αναπτύσσονται μισάνθρωπα συναισθήματα.
3 Περιθωριοποιούνται άτομα και κοινωνικές ομάδες .
4 Αυξάνεται η βία και η εγκληματικότητα.
5 Οι λαοί οδηγούνται σε πολέμους και χάνουν την κοινωνική ειρήνη και ισορροπία.
6 Περιορίζεται η πολιτιστική ανάπτυξη των λαών.
7 Καταπιέζονται μειονότητες και οικονομικοί μετανάστες και πρόσφυγες.
8 Καταλύεται η έννοια της Δημοκρατίας .
9 Οι λαοί περιχαρακώνονται πολιτιστικά .
Προτάσεις για τον περιορισμό του ρατσισμού
1 Επέμβαση των διεθνών οργανισμών ,με σκοπό την ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας
κοινής γνώμης.
2 Κινητοποίηση της πνευματικής ηγεσίας των λαών για την πάταξη της μισαλλοδοξίας και
των προκαταλήψεων.
3 Ανάπτυξη της ανθρωπιστικής παιδείας και η καθιέρωση ειδικών μαθημάτων για την
ανοχή της διαφορετικότητας όλων των ατόμων και των λαών.
4 Η προβολή από τα Μ.Μ.Ε προγραμμάτων, ντοκυμαντέρ , συζητήσεων κ.ά. που θα
ευαισθητοποιούν τους πολίτες για τα προβλήματα που δημιουργεί στις σχέσεις ανάμεσα
στους ανθρώπους οι ρατσιστικές απόψεις και δοξασίες .
5 Οι κρατικές καμπάνιες για την ενημέρωση των πολιτών και την ανάπτυξη της κριτικής
σκέψης τους.

Ο ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

Η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης, οι σπουδαίες τεχνολογικές εξελίξεις στα μέσα

επικοινωνίας και συγκοινωνίας, η διάδοση της γνώσης και η ορθολογιστική οργάνωση της
σύγχρονης ζωής είναι γεγονότα που προωθούν το σύγχρονο πολιτισμό. Παράλληλα, οι
σχέσεις ανάμεσα στα έθνη που έγιναν πιο στενές και η συγκρότηση υπερεθνικών
κοινοτήτων, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λόγου χάρη, δηλώνουν τη συμφιλίωση των λαών ή
τουλάχιστον, τη συνεργασία τους. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες είναι κάπως παράδοξο να
παρουσιάζεται και να εντείνεται το φαινόμενο του ρατσισμού, που όχι μόνο δεν προωθεί
το πολιτισμό, αλλά αντίθετα τον γυρίζει πολλά χρόνια πίσω.
Ρατσισμός είναι η αντίληψη που υποστηρίζει την ανωτερότητα μιας φυλής και αποβλέπει
στη διατήρηση της «καθαρότητάς» της και στη κυριαρχία της έναντι των υπολοίπων.
Δηλαδή ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή
ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής της καταγωγής.
Ο σύγχρονος ρατσισμός όμως δεν περιορίζεται μόνο στις φυλετικές διακρίσεις. Έτσι, εκτός
από το φυλετικό ρατσισμό υπάρχει:
• Ο κοινωνικός ρατσισμός, δηλαδή η εχθρική συμπεριφορά απέναντι σε ορισμένες
κοινωνικές ομάδες, όπως είναι οι μετανάστες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι πρώην
φυλακισμένοι, οι φορείς τους AIDS, οι ομοφυλόφιλοι, οι ναρκομανείς, και άλλες κοινωνικές
ομάδες.
• Ο εθνικός ρατσισμός, δηλαδή η αντίληψη ότι ένα έθνος είναι ανώτερο από τα άλλα.
• Ο θρησκευτικός ρατσισμός, δηλαδή η αντίληψη ότι μία θρησκεία είναι η μόνη αληθινή
και πρέπει να επικρατήσει έναντι των υπολοίπων.
• Ο ρατσισμός των αναπτυγμένων κρατών σε βάρος υπανάπτυκτων, όπως ο ρατσισμός σε
βάρος των χωρών του τρίτου κόσμου.
• Ο ρατσισμός κατά του γυναικείου φύλου, δηλαδή οι εμφανείς ή άτυπες διακρίσεις κατά
των γυναικών, που είναι γνωστός ως σεξισμός.

ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

Τα αίτια του ρατσισμού είναι ποικίλα και λίγο πολύ γνωστά από το παρελθόν καθώς η
ανθρωπότητα δεν παραδειγματίστηκε από εμπειρίες τους παρελθόντος και ο ρατσισμός
αναβιώνει. Η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας και η πνευματική φτώχεια είναι ένα από τα
σημαντικότερα αίτια του φαινομένου αυτού. Από τη στιγμή που τα άτομα δεν διδάσκονται
την αξία της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ειρήνης, του σεβασμού είναι εύκολο να
παρασυρθούν από ρατσιστικές αντιλήψεις. Παράλληλα, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο
περιορίζει τους ορίζοντες των ανθρώπων και αδρανοποιεί τη σκέψη τους με αποτέλεσμα να
χειραγωγούνται εύκολα και να υιοθετούν άκριτα κάθε είδους στερεότυπα. Η κρίση των
αξιών, όπως η ανηθικότητα, ο ανταγωνισμός, η γενικότερη αμφισβήτηση των
ανθρωπιστικών ιδανικών καλλιεργούν το μίσος στις ψυχές των ανθρώπων που πυροδοτεί
τις μεταξύ τους σχέσεις. Τα συμπλέγματα ανωτερότητας ή κατωτερότητας που φέρουν τα
άτομα ή και ολόκληροι λαοί καλλιεργούν επίσης το φθόνο και το μίσος. Επιπλέον,
δημιουργούν την αίσθηση της υπεροχής και την επιθυμία της κυριαρχίας έναντι των άλλων.
Τα οικονομικά συμφέροντα είναι άλλη μία σημαντική αιτία, όπως για παράδειγμα ο
φυλετικός ρατσισμός κατά των μαύρων είναι ένα ιδεολόγημα που δημιουργήθηκε για να
δικαιολογήσει την εκμετάλλευση των λαών της Αφρικής από τους λευκούς. Οι κάθε είδους
πολιτικές σκοπιμότητες, όπως οι επεκτατικές βλέψεις μιας χώρας σε βάρος άλλης ή η
έντεχνη μετάθεση των ευθυνών για την ύπαρξη σοβαρών οικονομικών και κοινωνικών
προβλημάτων σε συγκεκριμένες ομάδες. Για παράδειγμα, οι μετανάστες κατηγορούνται
συνήθως σε μια χώρα για την όξυνση της ανεργίας ή την έξαρση της βίας, ενώ
αποκρύπτεται η ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να δώσει λύσεις. Ο φανατισμός,
θρησκευτικός ή εθνικός, που υποκινείται επίσης από ποικίλες σκοπιμότητες, οικονομικές ή
πολιτικές. Τέλος, οι τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος που στηρίζονται στις
μακραίωνες διαμάχες ανάμεσα σε κάποιους λαούς.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

Ο ρατσισμός σήμερα εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως και προσβάλει ανεπανόρθωτα σχεδόν

σχέσεις ατόμων, ομάδων, λαών. Προκαλούνται φαινόμενα περιθωριοποίησης, άγονες
αντιπαραθέσεις, και καταργούνται τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Ευδοκιμούν ο
πόλεμος αντί της ειρηνικής συνύπαρξης, η βία αντί της γαλήνης, η ξενοφοβία αντί της
γόνιμης αλληλεπίδρασης των λαών. Ο ρατσισμός εγκυμονεί απρόβλεπτους κινδύνους για
μια κοινωνία, για ένα έθνος, επειδή οι έντονες διακρίσεις μπορεί να οδηγήσουν σε
εκμετάλλευση κοινωνικών ομάδων, σε διχασμό και αναταραχές. Κατά αυτόν τον τρόπο ο
ρατσισμός μεταθέτει τις ευθύνες για την εκμετάλλευση και τις γνωστές συνέπειές της, τη
φτώχεια, την ανεργία, το βιολογικό αφανισμό, τις ανταγωνιστικές ανθρώπινες σχέσεις, την
ανισότητα, τη καταπάτηση των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, από τους κύριους
υπεύθυνους δηλαδή τις λίγες ισχυρές χώρες ή τις ολιγάριθμες ισχυρές κοινωνικές ομάδες,
στα πιο ανίσχυρα θύματά τους, τις χώρες του τρίτου κόσμου, τις φυλετικές και εθνικές
μειονότητες, τις οικονομικά και κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες. Δεν είναι, μάλιστα,
σπάνιο το φαινόμενο άνθρωποι που υφίστανται το ρατσισμό να γίνονται εξιλαστήρια
θύματα, όταν «προκύπτει η ανάγκη» να αποπροσανατολιστεί η κοινή γνώμη και να
εκτονωθεί η δυσαρέσκεια της για άλλα ουσιώδη, υπαρκτά κοινωνικά προβλήματα.
Χειρότερη βέβαια απ’ όλα αυτά είναι η προοπτική να ζήσουν οι άνθρωποι σε έναν κόσμο
όπου κάποιοι από αυτούς θα νιώσουν τον κοινωνικό ρατσισμό να στρέφεται εναντίον τους.
Το πρόβλημα, συνεπώς, τους αφορά όλους άμεσα και πρέπει να συνειδητοποιήσουν τη
σοβαρότητά του και να εναντιωθούν σθεναρά.
Ο ρατσισμός είναι ένα φαινόμενο που υπάρχει και εντείνεται στις μέρες μας, ακόμα και στις
πιο σύγχρονες κοινωνίες. Παρόλο που υπάρχουν άνθρωποι που εκδηλώνουν έντονες τάσεις
ρατσισμού, υπάρχουν και κάποιες χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες του παρελθόντος που
αγωνίστηκαν για την εξάλειψή του και αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση για όλους τους
ανθρώπους. Δύο από αυτές τις φυσιογνωμίες είναι ο Νέλσον Μαντέλα και ο Μάρτιν
Λούθερ Κίνγκ που αξίζει να τους αναφέρουμε για το σημαντικό αγώνα τους στη
καταπολέμηση του ρατσισμού.
Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν ένας μεγάλος πολιτικός ηγέτης που πολέμησε κατά του ρατσισμού
στη χώρα του τη Νότια Αφρική. Γεννήθηκε το 1918 στην Untata της Νοτίου Αφρικής και
σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Fort Hare. Εκεί άρχισε να συμμετέχει στον πολιτικό αγώνα
κατά του ρατσισμού και σε μία μακρά πορεία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και πολυετής
φυλάκιση, συνέχισε τους αγώνες του για την εξάλειψή του μέχρι το 1993 όπου τιμήθηκε με
το Νόμπελ ειρήνης για το σύνολο των πράξεών του.
Ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ ήταν σπουδαίος άνθρωπος και γενναίος αγωνιστής που πρόσφερε
τον εαυτό του πριν από πολλά χρόνια στον αγώνα για την ισότητα και τη δικαιοσύνη
ανάμεσα στους ανθρώπους. Γεννήθηκε στην Ατλάντα των ΗΠΑ στις 15 Ιανουαρίου του
1929. Ο ίδιος ήταν μαύρος και ένιωθε βαθιά μέσα του την αδικία και τις διακρίσεις
εναντίον όσων είχαν άλλο χρώμα, όπως αυτός. Ο αγώνας του ήταν τόσο σκληρός ώστε
τελικά θυσιάστηκε για τις ιδέες του και δολοφονήθηκε στις 4 Απριλίου του 1968. Ωστόσο το
κήρυγμά του έμεινε ζωντανό, και τελικά έγινε πραγματικότητα! Αυτό που κράτησε το
κήρυγμά του ζωντανό ήταν η φλόγα της αγάπης για το συνάνθρωπο, όσο διαφορετικός και
αν είναι. Ο ίδιος το 1963 εκφωνώντας το περίφημο λόγο του “I have a dream” έλεγε: «Έχω
ένα όνειρο ότι κάποια μέρα τα τέσσερα μικρά παιδιά μου θα ζήσουν σε μία χώρα όπου δεν
θα κρίνονται από την απόχρωση του δέρματός τους, αλλά από το περιεχόμενο του
χαρακτήρα τους….. Ότι μια μέρα μικρά μαύρα αγόρια και κορίτσια θα μπορούν να ενώσουν
τα χέρια τους μαζί με τα λευκά παιδιά σαν αδέρφια….. Εκείνο για το οποίο η δικιά μας γενιά
θα μετανιώσει πικρά δεν θα είναι τόσο η σκληρότητα και οι αδικίες των κακών ανθρώπων,
όσο η απαράδεκτη σιωπή των καλών…..».

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ

Με τη θεωρητική και έμπρακτη απόκρουση των ρατσιστικών αντιλήψεων, απ’ όπου κι αν

προέρχονται, όποιον κι αν αφορούν, μπορεί να περιοριστεί η έκταση του φαινομένου.
Ρατσισμός μπορεί να εκδηλωθεί οπουδήποτε, ακόμα και σε χώρους όπου η εκδήλωσή του
είναι απαράδεκτη, στην οικογένεια ή στο σχολείο, για παράδειγμα. Για να μπορούν, όμως,
οι άνθρωποι να κατανοούν πότε υπονομεύονται τα δικαιώματα των συνανθρώπων τους, τις
διακρίσεις σε βάρος τους και τις σκοπιμότητες που κρύβονται, για να είναι σε θέση να
κρίνουν τι είναι ρατσιστικό και τι όχι, πρέπει να έχουν γνώσεις. Με την παιδεία, με τη
μελέτη της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, αλλά και της βιολογίας, όχι μόνο δε θα πέφτουν
θύματα της προπαγάνδας, αλλά και θα είναι σε θέση με επιχειρήματα να αποδεικνύουν
πως οι ρατσιστικές αντιλήψεις είναι επιστημονικά αβάσιμες και πως η ισότητα ανάμεσα
στους ανθρώπους είναι αδιαμφισβήτητη. Με την απόκτηση γνώσεων οι άνθρωποι θα
διαπιστώσουν, ακόμα, πως κάθε λαός έχει τη δική του συνεισφορά στην ανάπτυξη του
πολιτισμού. Θα αποκτήσουν ευαισθησία σε θέματα ελευθερίας, δημοκρατίας και
δικαιοσύνης. Και οι άνθρωποι που πιστεύουν πραγματικά σ’ αυτές τις αξίες, δεν πρόκειται
να γίνουν ποτέ ρατσιστές. Τέλος, οφείλουν να παραμερίσουν τον εγωισμό και να
κατανοήσουν πως κάθε άνθρωπος, κάθε φυλή, κάθε έθνος είναι κάτι ξεχωριστό και κανείς
δεν έχει το δικαίωμα να παραβιάζει την ιδιαιτερότητα αυτή. Μπορεί για την ισότητα των
ανθρώπων να έγιναν πολλοί αγώνες και να κερδήθηκαν αναμφισβήτητες νίκες. Τα
φαινόμενα, όμως, αναβίωσης ρατσισμού στις μέρες μας δείχνουν πως το αίτημα για
ισότιμες σχέσεις ανθρώπων και λαών, για σχέσεις απαλλαγμένες από διακρίσεις και αδικίες
παραμένει πάντα ανοιχτό και επίκαιρο. Γι’ αυτό είναι καιρός να ευαισθητοποιηθούμε και
να δράσουμε γρήγορα όλοι, ώστε να συμβάλλουμε στην αντιμετώπισή του και κατά
συνέπεια στην εξάλειψή του. Ιδιαίτερα η νέα γενιά θα πρέπει να βοηθήσει όσο μπορεί και
όχι να σωπάσει ώστε να γίνει παράδειγμα και για τους άλλους. Να είναι η φωνή μέσω της
οποίας ο λαός θα “ξεσηκωθεί” ενάντια στις ρατσιστικές αντιλήψεις κάποιων. Γιατί είναι
υποχρέωσή μας να βοηθήσουμε ώστε κάθε άνθρωπος να ζει ελεύθερος σε μια κοινωνία
που δεν θα υφίστανται τις διακρίσεις και το ρατσισμό χωρίς λόγο. Γιατί όλοι οι άνθρωποι
έχουν δικαιώματα, γιατί όλοι είναι ΙΣΟΙ.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ
A.ΘΕΤΙΚΑ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε
Οικονομία
 διάθεση προϊόντων σε μια ευρύτερη αγορά
 παροχή τεχνογνωσίας
 εκσυγχρονισμός βιοτεχνίας και βιομηχανίας λόγω ανταγωνισμού
 διαμόρφωση επαγγελματικής συνείδησης
 συνεργασία για καταπολέμηση αρνητικών φαινομένων, όπως τα ναρκωτικά, το
έγκλημα, η τρομοκρατία
 διεύρυνση κοινωνικών δικαιωμάτων με την προσαρμογή τους στα ευρωπαϊκά
δεδομένα
 μεταλαμπάδευση στην Ευρώπη των διαχρονικών αξιών της χώρας μας
 εκπαίδευση: ανταλλαγές σε θέματα οργάνωσης και περιεχομένου, αξιοποίηση
υποτροφιών
Κοινωνικός τομέας
Πολιτιστικός
Πολιτικός
 διεύρυνση δημοκρατικής λειτουργίας του πολιτεύματος
 ενίσχυση πολιτικού κύρους της χώρας μας, ώστε να παρεμβαίνει σε διεθνές
επίπεδο για αποκατάσταση πολιτικών κ.α. δικαιωμάτων
 η κοινή εξωτερική πολιτική ενισχύει το κύρος της χώρας και συμβάλλει στην
επίλυση εθνικών προβλημάτων
Εθνικός
Β. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΕΝΤΑΞΗΣ
Οικονομικός
 δυσχερής η αυτόνομη οικονομική πορεία
 αδυναμία μικρών επιχειρήσεων να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό.
Πολιτικός
 κίνδυνος υπερσυγκεντρωτισμού της εξουσίας ορισμένων ισχυρών χωρών
 αποδυνάμωση πολιτικής αυτονομίας εθνικών κυβερνήσεων.
Πολιτιστικός
 ανεξέλεγκτη εισροή χαμηλής ποιότητας ξενικών πολιτιστικών στοιχείων
 κίνδυνος πολιτιστικής αλλοτρίωσης και ισοπέδωσης της ιδιαιτερότητάς
κάθε χώρας
Τα θετικά από την ένταξη των νέων στην Ε.Ε
Θα μπορούν να ζουν σ’ ένα ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο θα:
 δημιουργούνται ευνοϊκοί όροι για μια πολυεπίπεδη συνεργασία χωρίς εθνικιστικές
προκαταλήψεις και ιστορικά μίση που ταλάνιζαν τις παλαιότερες γενιές
 εδραιωθεί το δημοκρατικό πολίτευμα, απαραίτητος παράγοντας
για τη διασφάλιση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και γενικότερα της κατοχύρωσης των
ανθρώπινων δικαιωμάτων
 μπορούν να συμμετέχουν σε εκπαιδευτικά πανευρωπαϊκά προγράμματα,
αξιοποιώντας το πλαίσιο των σπουδών τους
 επεκτείνουν τους επαγγελματικούς τους ορίζοντες σ’ έναν ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο
με μεγαλύτερες προοπτικές
 προβάλλουν ένα δυναμικό παρόν της χώρας τους στις διεθνείς οικονομικές,
πολιτικές και πολιτιστικές εξελίξεις και αλλαγές.
Γ. Ο χαρακτήρας και οι στόχοι της Ε.Ε.
Να στηρίζεται στις αρχές:
 της αλληλεγγύης, της συνοχής, της κοινωνικής δικαιοσύνης
 της δημοκρατικότητας, του σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και των αρχών
της πολιτισμικής σύνθεσης των κοινωνιών
 της αποκέντρωσης στη λήψη των αποφάσεων (με ενεργό συμμετοχή του
Ευρωπαίου πολίτη).
 Δίχως την αναβίωση του εθνικισμού, την επανεμφάνιση της ξενοφοβίας και του
ρατσισμού.
 Να στοχεύει σε μια ανάπτυξη με ανθρωποκεντρική διάσταση, δίχως τεχνοκρατική
αντίληψη, με σεβασμό στην ποιότητα ζωής, το φυσικό περιβάλλον και την ενίσχυση του
κράτους πρόνοιας.
 Με ισομερή ανάπτυξη όλων των περιοχών της.
 Με ενδυνάμωση των θεσμών μιας ισότιμης (πολιτικής, οικονομικής,πολιτιστικής
κ.α.) συνεργασίας, δίχως ηγεμονισμούς των ισχυρών χωρών.
 Με ειρηνικές πρωτοβουλίες για την κατάπαυση των εστιών πολέμου σ’ όλα τα μέρη
της γης και την παγίωση της ειρήνης.
 Μια Ευρώπη που θα στοχεύει στην ανάπτυξη σχέσεων φιλίας και συνεργασίας με
όλες τις χώρες, ομάδες χωρών και οργανισμούς, με σκοπό την προαγωγή της σταθερότητας,
της ευημερίας, της ειρήνης.
 Μια ενοποιημένη Ευρώπη που δε θα αποκλείει, με στενά οικονομικά κριτήρια, τις
αδύναμες χώρες από τους θεσμούς της.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Η ευρωπαϊκή κοινότητα οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια του Δευτέρου Παγκοσμίου

Πολέμου και έχει ως στόχο να προσφέρει στους πολίτες ειρήνη και ευημερία. Η διαδικασία
της ένωσης είναι σταδιακή και έχει οικονομικές , πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ:

ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ:

- Η Ελλάδα μπορεί να επωφεληθεί από την πολιτική οικονομικής σύγκλισης που εφαρμόζει
η Ευρωπαϊκή Ένωση, με σκοπό την εξασφάλιση ενός σύμμετρου επιπέδου διαβίωσης για
όλες τις χώρες.
- Η οικονομική μας ανάπτυξη θα επιταχυνθεί με τη μεταφορά τεχνογνωσίας και τη
δημιουργία υλικοτεχνικής υποδομής στον τόπο μας, με τη μεταφορά οικονομικών πόρων,
μέσω των διαρθρωτικών ταμείων και τη δημιουργία κοινωνικών προγραμμάτων.
- Η διευρυμένη πανευρωπαϊκή αγορά των τριακοσίων πενήντα εκατομμυρίων
καταναλωτών προσφέρει μια μοναδική προοπτική για την προώθηση των ελληνικών
προϊόντων.

ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ:

- Η Ευρωπαϊκή Ένωση ασφαλώς ενισχύει τους δημοκρατικούς θεσμούς σε κάθε χώρα και
κατοχυρώνει τα πολιτικά δικαιώματα των υπηκόων κάθε κράτους – μέλους.
- Η παρουσία της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση τονίζει το κύρος της διεθνώς και
αναδεικνύει την παρουσία της σε επίπεδο διακρατικών σχέσεων.
- Γενικότερα, η ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ευνοεί και την ειρήνη και την ασφάλεια
της Ελλάδας και εγγυάται για την εδαφική της ακεραιότητα.

ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ:

- Αναμένεται η επιτάχυνση των ρυθμών εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας και η γεφύρωση
της απόστασης που τις χωρίζει από τις περισσότερο αναπτυγμένες κοινωνίες.
- Παρουσιάζονται πολλές ευκαιρίες για τη διάδοση του ελληνικού τρόπου ζωής, των αξιών
του, αλλά και της Ιστορίας μας και του νεοελληνικού λαϊκού πολιτισμού μας.
- Μέσα από τις πολιτιστικές ανταλλαγές εμπλουτίζεται και ενδυναμώνεται η νεοελληνική
πολιτιστική ταυτότητα.

ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ:

ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ:

Είναι πιθανή η εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από ξένα κέντρα, καθώς ο
ανταγωνισμός θα είναι ιδιαίτερα οξύς. Είναι γνωστός ο φόβος για την προοπτική μις
«Ευρώπης δύο ταχυτήτων». Προβλήματα όπως η ανεργία, η καθήλωση της βιομηχανικής
μας ανάπτυξης και η μονόπλευρη εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από τον τουρισμό δεν
είναι άσχετα με την ένταξη της χώρας μας στην Ευρώπη.

ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚO ΤΟΜΕΑ:

Μακροπρόθεσμα, μια υπερσυγκεντρωτική πανευρωπαϊκή εξουσία με έδρα την κεντρική
Ευρώπη θα αφαιρούσε από τα κράτη της περιφέρειας (μεταξύ των οποίων βρίσκεται και η
Ελλάδα) την εθνική κυριαρχία. Ακόμη, η χώρα μας, καθώς έχει χαρακτηριστεί «Πύλη της
Ευρώπης», θα υποστεί την πίεση ενός πιθανού κύματος μετανάστευσης από τα κράτη του
τρίτου κόσμου προς την ευρωπαϊκή ήπειρο.

ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ:

Ελλοχεύει ο κίνδυνος διαμόρφωσης μιας απρόσωπης και μαζικής «πανευρωπαϊκής»
κουλτούρα που θα ισοπεδώσει τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες κάθε ξεχωριστού λαού
(ιδιαίτερα ο ελληνικός πολιτισμός θεωρείται προνομιακός λόγω της ποικιλίας των
πολιτιστικών του στοιχείων).

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ:

- Η χώρα μας κατέχει προνομιακή θέση, αφού μπορεί να λειτουργήσει σα γέφυρα
ενώνοντας τα κράτη της Ευρώπης με του λαούς της ανατολικής Μεσογείου και Αραβικού
κόσμου. Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα των Βαλκανίων που είναι ενταγμένη στην
Ευρωπαϊκή Ένωση.
- Η προσφορά μας στη Ευρώπη πρέπει να αξιολογηθεί, κατά κύριο λόγο, μέσα από όρους
πνευματικούς. Η χώρα μας διαθέτει έναν αξιόλογο πνευματικό πολιτισμό (Γράμματα,
Τέχνες, Επιστήμες), όπως αποδεικνύουν οι βραβεύσεις και οι διακρίσεις των εργατών του
πνεύματος (βραβεία λογοτεχνίας, μουσικής, κινηματογράφου, επιστημονικό δυναμικό που
διαπρέπει στο εξωτερικό κτλ.).
- Ο ελληνικός τρόπος ζωής και οι αξίες του, όπως προκύπτουν από τη μελέτη της
νεοελληνικής ιστορίας, μπορούν να προσφέρουν πολλά στους υπόλοιπους ευρωπαϊκούς
λαούς αντισταθμίζοντας το δυτικοευρωπαϊκό πνεύμα του πιεστικού ορθολογισμού με την
αμεσότητα και τον αυθορμητισμό που προβάλλει η δική μας πολιτιστική ταυτότητα. Ακόμη
η παρουσία της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα λειτουργεί και ως ιδεολογικό
σύμβολο που συνδέει το σύγχρονο ευρωπαϊκό με τον αρχαία ελληνικό πολιτισμό.

Θέμα: «Η θέση της Ελλάδας στη σύγχρονη Ευρώπη.Η προσφορά της Ελλάδας στη σημερινή
Ευρωπαϊκή Ένωση».

Θέση δηλωθείσα: Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σύνολο λαών ,οι οποίοι θα πρέπει να
αναπτυχθούν κάτω από κοινά ιδανικά και αξίες.Πρώτα υπάρχει η πνευματική-φιλοσοφική-
ένωση,η οποία θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και πολιτιστική-και μετέπειτα όλα τα είδη
των άλλων ενώσεων.Είτε μιλάμε για οικονομική είτε για εμπορική είτε για ηλεκτρονική είτε
για άλλη ένωση.Η Ελλάδα με το πλούσιο παρελθόν σίγουρα μπορεί πολλά να συνεισφέρει
στο Ευρωπαϊκό όνειρο.→(παραδίδω φράση σημαντικού προσώπου):όπως είπε ο
πρωθυπουργός τότε της Ελλάδας Κ.Καραμανλής ,στο λόγο του όταν η Ελλάδα γινόταν μέλος
της Ε.Ο.Κ το 1979 : «η Ελλάδα μπορεί να προσφέρει τις πνευματικές της κατακτήσεις στο
νέο και κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό».

Ιστορική κατοχύρωση: Μέσα στην ιστορία έχει αποδειχθεί ότι οι λαοί όταν ανέπτυξαν
πολιτισμό απέκτησαν και ιστορική ύπαρξη.Οι Αρχαίοι Έλληνες επάνω στα ιδανικά του
Σωκρατικού Λόγου άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου.Οι Ρωμαίοι αναπτύσσοντας την έννοια
του δικαίου άφησαν το στίγμα τους ,οι Βυζαντινοί μέσα από τον Ελληνοχριστιανικό στίγμα
τους επιβίωσαν στους αιώνες.Άρα και οι σημερινοί Έλληνες πέρα από αυτό το οποίο έχουν
κληρονομήσει θα πρέπει και αυτοί με τη σειρά τους να παράξουν πολιτισμό ο οποίος θα
βοηθήσει την Ευρώπη να υπάρξει σαν κράτος,με τις δικές του αξίες και ιδανικά.

Ανάπτυξη θέσεων:

1.τομέας πολιτισμού:οι Αρχαίοι φιλόσοφοι έδωσαν τις έννοιες του δικαίου ,της
πολιτείας,του κράτους,της συντεταγμένης κοινωνίας,του νόμου.Οι σημερινοί Έλληνες μέσα
από τη δημιουργία ενός πραγματικά συγχρόνου κράτους θα μπορούσαν να βοηθήσουν
προς την κατεύθυνση ενός ολοκληρωμένου ευρωπαϊκού κράτους.Ενός κράτους με τρείς
εξουσίες(νομοθετική,εκτελεστική και βουλευτική).Ενός κράτους ανθρωπιστικού δικαίου με
κοινωνική δικαιοσύνη και πρόνοια για όλους.

Οι Έλληνες σήμερα μέσα από την επίδραση των μεγάλων Ελλήνων πολιτειολόγων ,από τον
Αριστοτέλη έως τον Πλήθωνα ,θα μπορούσαν να οικοδομήσουν μαζί με τους άλλους
εταίρους ένα ευρωπαϊκό κράτος αξιών και ιδανικών.Η μόρφωση όλων,η αγάπη για την
τέχνη,το δικαίωμα στην εργασία και στην κριτική ανάπτυξη των ανθρώπων θα ήταν στην
πρώτη γραμμή επιτευγμάτων για το σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος.

2.ανθρωπιστικός τομέας:Η σύγχρονη Ευρώπη δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι χωνευτήρι
λαών.Ο Ελληνικός πολιτισμός εκλεκτικός κατά βάση,από τους στωϊκούς έως τον
Επίκουρο,μπορεί να δώσει την κριτική ικανότητα ώστε ο κάθε λαός και το κάθε έθνος να
συνεισφέρει όσα κατέχει προκειμένου να παραχθεί ένας καινούργιος ευρωπαϊκός
πολιτισμός βασιζόμενος σε ό,τι παραδοσιακό θα κληρονομηθεί.Η Γερμανία μπορεί να
παραδώσει το Λόγο ως απόδειξη,η Αγγλία την εμπειρία ως πηγή γνώσης,η Ελλάδα το Λόγο
την έννοια του Κράτους και της συτναγματικής Πολιτειολογίας,η Ιταλία την έννοια της
Τέχνης και του Δικαίου κ.ο.κ..Ο σκοπός είναι η δημιουργία ενός κοινού ευρωπαϊκού
κράτους όπου όλοι οι πολίτες θα γνωρίζουν από πού έρχονται και που πηγαίνουν.

3.τομέας οικονομίας:Ο Ξενοφώντας,ο Ισοκράτης μέσα από σημαντικά έργα

τους(οικονομικός,περί ειρήνης κ.λ.π)ανέπτυξαν οικονομικά μοντέλα που θα μπορούσαν να
βοηθήσουν την οικονομική ανάπτυξη του συγχρόνου ευρωπαϊκού κράτους.Αρκεί να
υπάρχει η θέληση δημιουργίας κράτους.Η ειρηνική συνύπαρξη των λαών και η κοινή
ανάπτυξη των πόρων τους θεωρείται από τα χρόνια των Ελλήνων σοφών ο καλύτερος
τρόπος οικονομικής ανάπτυξης και ευδαιμονίας μέσα από την αυτάρκεια των ανθρώπων
που αποτελούν ένα κράτος.

Η σκοτεινή πραγματικότητα:Η κατάσταση όμως δεν εξελίσσεται σύμφωνα με εκείνη τη

σειρά που μεγάλοι πολιτειολόγοι έχουν σημειώσει.Υπάρχει μία προσπάθεια οικονομικής
ένωσης χωρίς προηγουμένως να υπάρξει πολιτική και πολιτιστική γενικότερα ένωση.Οι
Έλληνες –όπως και οι υπόλοιποι λαοί-θα πρέπει να προτάξουν το σωστό ορισμό και το
σωστό τρόπο δημιουργίας του ευρωπαϊκού κράτους.

-παραγωγή εθνικής κουλτούρας που θα αποτελέσει τη συνθετική βάση της κοινής

ευρωπάϊκής κουλτούρας.

-ανάπτυξη των εθνικών πόρων που θα συναποτελέσουν το κοινό ταμείο της ευρωπαϊκής
ένωσης.

-συνεργασία σε παγκόσμιο βάση του ευρωπαϊκού κράτους με τα υπόλοιπα κράτη.Μέσα

ειδικά από τη σύγχρονη τεχνολογία όλοι οι άνθρωποι μπορούν πραγματικά να
επικοινωνήσουν δίνοντας στην διακρατική επαφή μία άλλη δυναμική μέσα από τις
παραγόμενες πληροφορίες.
ΠΟΛΕΜΟΣ Ή ΕΙΡΗΝΗ

Πρόλογος

Προσδιορισμοί εννοιών

Ειρήνη είναι η κατάσταση φιλίας, αμοιβαίας κατανόησης, αρμονικής συνύπαρξης

ανθρώπων ή λαών, με σκοπό την πορεία προς την πρόοδο και την ευημερία, βασισμένη στο
διάλογο και τις αξίες του ανθρωπισμού.
Σύμφωνα με τον Έριχ Φρομ η λέξη ειρήνη χρησιμοποιείται με διττή σημασία: από τη μία με
την έννοια του μη πολέμου ή της μη χρήσης βίας για την επίτευξη ορισμένων στόχων, αυτό
θα ήταν ο αρνητικός της ορισμός, ενώ, αντίθετα, σύμφωνα με το θετικό της ορισμό, η
ειρήνη είναι η κατάσταση της αδελφικής αρμονίας όλων των ανθρώπων. Όταν σήμερα
γίνεται λόγος για την ειρήνη γενικά, κανείς δε σκέφτεται την αρμονική αλληλεγγύη των
ανθρώπων ούτε την πλήρη εξέλιξη του ανθρώπου από ψυχολογική άποψη, αλλά το μη
πόλεμο.
Πόλεμος είναι η βίαιη και παράλογη επίλυση των διαφορών που δημιουργούνται μεταξύ
ανθρώπων ή λαών, με τη δύναμη των όπλων. Αυτός ο τρόπος επίλυσης των διαφορών
οδηγεί αναπόφευκτα στη φρίκη, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την
αναστολή της προόδου.

Κύριο μέρος

Τι συμβαίνει σήμερα:

Οι αμυντικοί και απελευθερωτικοί πόλεμοι θεωρούνται δίκαιοι, σε αντίθεση με τους

επιθετικούς, και καλλιεργούν την εθνική συνείδηση, την αλληλεγγύη, την αγωνιστικότητα,
τον ηρωισμό.
Οι περισσότεροι άνθρωποι δικαιολογούν αυτές τις μορφές πολέμου και μάχονται ενάντια
σε κάθε επεκτατικό και άδικο πόλεμο.
Από την αρχαία εποχή η συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών και φιλοσόφων, μην
παραβλέποντας το αγαθό της ειρήνης, δικαίωνε και σ’ ένα ποσοστό δικαιολογούσε τον
πόλεμο σαν αναγκαιότητα πολλαπλής μορφής (Ηρόδοτος, Δαρβίνος, Μαρξ, Νίτσε κ.ά.).
Υπάρχουν και φιλοπόλεμοι που εφαρμόζουν τη ρήση των Ρωμαίων «αν θέλεις ειρήνη,
παρασκεύαζε πόλεμο» και θεωρούν τον πόλεμο πηγή έμπνευσης στις τέχνες και τα
γράμματα, πηγή δημιουργίας στις επιστήμες, αναγκαίο συστατικό εκτόνωσης και ψυχικής
ισορροπίας, αναγκαιότητα, μέσο διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας.

Τρόποι εξασφάλισης της ειρήνης:

Ενημέρωση σε πλατιά βάση, συνειδητοποίηση κάθε ανθρώπου ξεχωριστά της μεγάλης

αξίας και σημασίας της ειρήνης. Αφύπνιση κυρίως των νέων.
Ανθρωπιστική παιδεία για την κατανόηση των αγαθών της ειρήνης.
Συμβολή των επιστημόνων και των πνευματικών ανθρώπων που μπορούν να ενημερώσουν
και να προβληματίσουν τους ανθρώπους.
Ενίσχυση των πολιτικών που θα εργαστούν για την ύπαρξη συνεργασίας μεταξύ των
κρατών, εκδημοκρατισμός στην πολιτική ζωή των κρατών.
Χρησιμοποίηση του διαλόγου ως μοναδικού μέσου επίλυσης των διαφορών.
Μείωση των πυρηνικών όπλων και σταδιακή κατάργησή τους (ύφεση, αφοπλισμός).
Ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των κρατών μέσα από πολιτιστικές και αθλητικές
εκδηλώσεις, ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων.
Συμμετοχή σε φιλειρηνικά κινήματα και οργανώσεις που έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν
πίεση στις πολιτικές ηγεσίες.
Διεθνοποίηση, μαζικοποίηση του ειρηνιστικού κινήματος.
Οι διεθνείς οργανισμοί είναι αναγκαίο να αποκτήσουν πραγματική ισχύ, ώστε οι αποφάσεις
τους να μην παραμένουν απλά προσδοκίες.
Ίσες ευκαιρίες για κοινωνική ανάδειξη και ατομική ευημερία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η σημασία και η αξία της ειρήνης τόσο για το άτομο όσο και για την κοινωνία.

ΠΟΛΕΜΟΣ/ΕΙΡΗΝΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σε καιρούς ειρήνης οι άνθρωποι ευημερούν και προοδεύουν. Αντίθετα, σε περιόδους

πολέμου έρχεται η οπισθοδρόμηση, η καταστροφή και η δυστυχία. Οι άνθρωποι πολεμούν
μεταξύ τους από την αρχή της ιστορίας και δεν έχει υπάρξει εποχή που να μη διεξάγεται
κάποιος πόλεμος. Όμως, είναι απαραίτητο να αντιμετωπιστεί αυτό το φαινόμενο και να
επικρατήσει η ειρήνη.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΟΛΕΜΟΥ

 Η εξαθλίωση του ανθρώπου: ο άνθρωπος χάνει κάθε ηθική αξία και φραγμό κατά
τη διάρκεια του πολέμου. Ο καθένας χάνει ακόμη και τον εαυτό του είτε για το συμφέρον
είτε για την επιβίωσή του.
 Η απώλεια της ανθρωπιάς: ο άνθρωπος καταστρέφει μέσα του οποιοδήποτε
στοιχείο εξευγενισμού. Ο πόλεμος εξαγριώνει τον άνθρωπο και τον γυρίζει πίσω στην εποχή
του προγόνου-φονιά.
 Η καταστροφή της ψυχικής ισορροπίας του ανθρώπου: ο πόλεμος δημιουργεί
βαθιά και ανεπούλωτα ψυχικά τραύματα.
 Ο πόλεμος εξασθενεί την οικονομία, αφού τα πάντα υπολειτουργούν: η γεωργία, το
εμπόριο, η αλιεία, η βιομηχανία, ο τουρισμός. Επίσης, γίνονται τεράστιες υλικές ζημιές,
όπως βομβαρδισμοί, ανατινάξεις, λεηλασίες.
 Ο πόλεμος αποδεκατίζει την ανθρωπότητα με βίαιους θανάτους, επιδημίες, λιμούς.
Αφήνει πίσω του σακατεμένα κορμιά, ανήμπορους ανθρώπους, αρρώστους. Σφαγές
αμάχων, καταστροφές κατοικημένων περιοχών.
 Ο πόλεμος εμποδίζει την ομαλή λειτουργία των πολιτειακών και κοινωνικών
θεσμών, αφού δυσλειτουργούν όλες οι κρατικές υπηρεσίες.
 Εμποδίζεται η επαφή και η επικοινωνία των λαών.
 Χωρίζεται η γη σε στρατόπεδα συμμάχων και αντιπάλων.
 Καλλιεργείται κλίμα δυσπιστίας και μίσους ανάμεσα στους λαούς.
 Ο πόλεμος προκαλεί στασιμότητα και οπισθοδρόμηση του πολιτισμού, ενώ η
παιδεία παραμελείται και εμποδίζεται η ανάπτυξη των τεχνών και επιστημών.

ΑΙΤΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ

 Οικονομικοί λόγοι. Έθνη, λαοί, κράτη από την ανάγκη της επιβίωσης διεκδικούν
τους φυσικούς πόρους από χώρες που τους κατέχουν.
 Ενεργειακοί λόγοι. Η οικονομική ανάπτυξη των λαών εξαρτάται από την ύπαρξη του
πετρελαίου. Έτσι κάποιες χώρες προσπαθούν να επιβάλουν τους δικούς τους όρους στις
τιμές και τη διανομή του πετρελαίου. Έτσι είναι αναπόφευκτη η σύγκρουση.
 Εθνικοί λόγοι. Λαοί καταπιεσμένοι ξεσηκώνονται, εξεγείρονται, γιατί δεν έχουν το
δικαίωμα της ύπαρξης και της εθνικής ανεξαρτησίας ή αυτοδιάθεσης.
 Ο ιμπεριαλισμός των Μεγάλων Δυνάμεων. Χρησιμοποιούν μηχανές καταστροφής,
όπλα μαζικής καταστροφής, για να έχουν τις περιοχές στις οποίες έχουν συμφέροντα κάτω
από τον έλεγχό τους.
 Η έξαρση του εθνικισμού. Ο εθνικισμός και ο φυλετισμός προκαλεί πολέμους. Όλοι
θέλουν να επικρατήσουν και με διάφορα προσχήματα ξεκινούν οι πόλεμοι.
 Η ανάπτυξη των εξοπλισμών. Τα περισσότερα κράτη προσπαθούν να αναπτύξουν
την πολεμική τους βιομηχανία. Έτσι οι πολεμικές βιομηχανίες έχουν συμφέροντα, όπως η
αύξηση των πωλήσεών τους, και γι’αυτό πολλές φορές προκαλούνται πόλεμοι.
ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕΙ Η ΕΙΡΗΝΗ

 Σε καιρό ειρήνης προστατεύεται αποτελεσματικά η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η

ατομική ελευθερία, ενώ τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι σεβαστά από όλους. Αντίθετα, ο
πόλεμος που είναι βίαιος δάσκαλος διδάσκει την ωμότητα, την περιφρόνηση προς τις
ηθικές αξίες, την έλλειψη σεβασμού στις ανθρώπινες αξίες γενικότερα.
 Με την ειρηνική συνύπαρξη οι λαοί θα μπορέσουν να συνεχίσουν την πολιτιστική
τους πρόοδο. Η ειρήνη και η ασφάλεια είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξη των τεχνών και των
γραμμάτων.
 Ο άνθρωπος μόνο με την ειρήνη μπορεί να αισθανθεί ασφαλής, για να ονειρευτεί,
να οραματιστεί, να κάνει σχέδια για το μέλλον, να έρθει σε επαφή με την ανθρωπιά του.
 Η ειρήνη εξασφαλίζει τη δικαιοσύνη, γιατί σε καιρό πολέμου επικρατεί το δίκαιο το
ισχυροτέρου, ενώ ο αδύνατος χάνει το δικαίωμα της ύπαρξης σε αξιοπρεπή και ανθρώπινα
πλαίσια.
 Η επικράτηση της ειρήνης θα σημάνει και το τέλος για την παράλογη παραγωγή των
εξοπλισμών. Έτσι θα εξοικονομηθούν τα απαραίτητα χρήματα για την άμεση ανακούφιση
των χωρών του τρίτου κόσμου. Παράλληλα, θα διατεθούν περισσότερα χρήματα στους
τομείς της υγείας, παιδείας και κοινωνικής πρόνοιας.
 Η ειρήνη πρέπει να επικρατήσει μέσα από τη συνειδητοποίηση του παραλογισμού
του πολέμου. Ο πόλεμος οδηγεί την ανθρώπινη κοινωνία με μαθηματική ακρίβεια στην
αυτοκαταστροφή της και στον αφανισμό του ανθρώπου. Προκαλεί την υποδούλωση, τη
δουλεία, την έχθρα, το κυνήγι του κέρδους.
 Τέλος, η ειρήνη αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική
ανάπτυξη των λαών, για την καλλιέργεια των σχέσεων συναδέλφωσης μεταξύ τους, για μια
ποιοτικότερη ανθρώπινη ύπαρξη.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Για την πραγμάτωση της ειρήνης πρέπει να προσπαθήσουν όλοι οι άνθρωποι, όλα
τα κράτη, ώστε η ανθρωπότητα να ευημερεί και να προοδεύει. Με τον πόλεμο δε λύνονται
τα προβλήματα, παρα μόνο διαιωνίζονται, ενώ προκαλούνται και άλλα, ίσως μεγαλύτερα.

ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΙΡΗΝΗ

Στη σημερινή εποχή, σε παγκόσμιο επίπεδο, τα διάφορα κράτη προτιμούν να επιλύουν

τις διαφορές που δημιουργούνται μεταξύ τους με τη δύναμη των όπλων, με αποτέλεσμα
να εμφανίζονται συνεχώς καινούριες εστίες πολέμου. Αυτή η κατάσταση καθιστά
εύθραυστη την παγκόσμια ειρήνη, παρόλο που τα τελευταία χρόνια γίνονται μεγάλες
προσπάθειες για τη μείωση των πολεμικών εξοπλισμών ή την ολοκληρωτική κατάργησή
τους.
Αφού προσεγγίσετε την έννοια της ειρήνης και το ρόλο που αυτή παίζει σε παγκόσμιο
επίπεδο να αναφερθείτε στους λόγους που κάνουν την ειρήνη σήμερα επικεφαλής και να
επισημάνετε τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να παγιωθεί. Πιστεύετε πως θα
μπορούσε να γίνει πραγματικότητα το όραμα μιας παγκόσμιας ειρήνης;

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

ΟΡΙΣΜΟΙ:
Ειρήνη: είναι η κατάσταση φιλίας, αμοιβαίας κατανόησης, αρμονικής συνύπαρξης
ανθρώπων ή λαών, με σκοπό την πορεία προς την πρόοδο και την ευημερία, βασισμένη στο
διάλογο και στις αξίες του ανθρωπισμού.
Πόλεμος: είναι η βίαιη και παράλογη επίλυση των διαφορών, που δημιουργούνται μεταξύ
των ανθρώπων και των κρατών, με τη δύναμη των όπλων. Αυτός ο τρόπος επίλυσης των
διαφορών οδηγεί αναπόφευκτα στη φρίκη, στην καταπάτηση των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων και στην αναστολή της προόδου σε κάθε τομέα της ανθρώπινης
δραστηριότητας.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ:
Αναφορά στη μεγάλη συμβολή της ειρήνης στην εξέλιξη και πρόοδο των ανθρωπίνων
κοινωνιών σε όλα τα χρονικά στάδια από τα οποία πέρασαν. Η ειρήνη αποτέλεσε το
σταθερό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η δημιουργική προσπάθεια όλων των λαών.
Στη σύγχρονη εποχή ο ξέφρενος ανταγωνισμός των εξοπλισμών από όλα σχεδόν τα κράτη
καθιστά εύθραυστη την παγκόσμια ειρήνη και αποτελεί σοβαρή απειλή για την επιβίωση
της ανθρωπότητας.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΓΙΑΤΙ:

1. Αποτελεί το σπουδαιότερο κρίκο συνοχής μεταξύ των ανθρώπων.
2. Παρακινεί τους ανθρώπους σε ειρηνικά έργα που συμβάλλουν στην πρόοδο και
ευημερία της ανθρώπινης παγκόσμιας κοινότητας.
3. Φέρνει σε επαφή τους λαούς όλης της γης και καλλιεργεί το διάλογο ως μοναδικό μέσο
επίλυσης των διαφορών τους.
4. Ολοκληρώνει την ανθρώπινη προσωπικότητα καλλιεργώντας τα ανθρωπιστικά ιδεώδη.
5. Δίνει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του ανθρώπου.
6. Δημιουργεί το απαραίτητο κλίμα αγάπης και ασφάλειας, μέσα στο οποίο ο άνθρωπος
μπορεί να γευτεί τους καρπούς της εργασίας του.

ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΚΑΘΙΣΤΟΥΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΙΡΗΝΗ ΣΗΜΕΡΑ:

1. Η κρίση όλων των αξιών που είναι πολύ έντονη στη σημερινή εποχή.
2. Ο φανατισμός σε οποιαδήποτε μορφή που δυναμιτίζει και δηλητηριάζει τις ανθρώπινες
σχέσεις.
3. Οι ιμπεριαλιστικές και μιλιταριστικές τάσεις πολλών κρατών.
4. Οι στρατιωτικοί ανταγωνισμοί και η τελειοποίηση των όπλων μαζικής καταστροφής, που
απορροφούν μεγάλα χρηματικά κονδύλια.
5. Η εμφάνιση συνεχώς καινούριων εστιών πολέμου σε πολλά μέρη του κόσμου, που
υποσκάπτουν τη διεθνή συνεργασία και την παγκόσμια ισορροπία, μεγαλώνοντας τον
κίνδυνο μιας παγκόσμιας πολεμικής σύρραξης.
6. Η έλλειψη του διαλόγου και η μη αναγνώριση από όλους τους ανθρώπους της μεγάλης
αξίας του ως μοναδικού μέσου επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών.
7. Ο μεγάλος κίνδυνος ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος που θα σημάνει και το τέλος της
ανθρωπότητας.
8. Η μεγάλη διαφορά στην κατανομή του πλούτου μεταξύ των κρατών και των ανθρώπων.
Αυτή η κατάσταση δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες και γενικά πολλά προβλήματα.
9. Η παγκόσμια οικονομική κρίση και ειδικότερα η ενεργειακή κρίση, η οποία μπορεί να
ανατρέψει την παγκόσμια ειρήνη.
10. Η γενικότερη κρίση που εμφανίζεται σε όλους τους τομείς του σύγχρονου πολιτισμού.
11. Οικονομικά συμφέροντα.
ΜΕ ΠΟΙΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΑΓΙΩΘΕΙ Η ΕΙΡΗΝΗ:
1. Με τη συνειδητοποίηση κάθε ανθρώπου ξεχωριστά της μεγάλης αξίας και σημασίας της
ειρήνης για την παγκόσμια ανάπτυξη και πρόοδο.
2. Με τη χρησιμοποίηση του διαλόγου ως μοναδικού μέσου επίλυσης των διαφορών
μεταξύ των ανθρώπων στις καθημερινές τους σχέσεις και των κρατών γενικότερα.
3. Με τη συμμετοχή σε φιλειρηνικά κινήματα και οργανώσεις που έχουν τη δυνατότητα να
ασκήσουν πίεση στις πολιτικές ηγεσίες όλων των κρατών που λαμβάνουν τις σημαντικές
αποφάσεις.
4. Με την ενίσχυση των πολιτικών εκείνων, οι οποίοι θα εργαστούν για να υπάρξει
συνεργασία μεταξύ των κρατών και για να αποτραπεί ο εφιάλτης του πολέμου.
5. Με τη συμβολή των επιστημόνων, των πνευματικών ανθρώπων και γενικά όλων εκείνων
που μπορούν να ενημερώσουν και να προβληματίσουν τους ανθρώπους για τους κινδύνους
που διατρέχει η παγκόσμια ειρήνη.
6. Με την αφύπνιση των νέων που, αποτελώντας το μέλλον της ανθρωπότητας, θα πρέπει
να αγωνιστούν, για να δημιουργηθεί μια κοινωνία στην οποία δε θα υπάρχουν οι σημερινές
ανισότητες που αποτελούν κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
7. Με τη μείωση των πυρηνικών όπλων και τη σταδιακή κατάργησή τους (ύφεση,
αφοπλισμός).
8. Με την παροχή χρημάτων για την επίλυση των προβλημάτων που αποτελούν πληγές του
σύγχρονου πολιτισμού (φτώχεια, πείνα κυρίως στο λεγόμενο τρίτο κόσμο κ.τ.λ.) και όχι για
την κατασκευή όπλων που μπορούν να φέρουν την καταστροφή.
9. Με την ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των κρατών μέσα από πολιτιστικές και αθλητικές
εκδηλώσεις.
10. Με την παιδεία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Στο χέρι των ανθρώπων είναι το όραμα της παγκόσμιας ειρήνης να γίνει πραγματικότητα.
Αν παραμείνει απλώς όραμα και ενδόμυχος πόθος, μπορεί να ξημερώσει κάποτε για την
ανθρωπότητα η «επόμενη μέρα».

ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ:
«Κανείς δεν είναι τόσο ανόητος, ώστε να προτιμά τον πόλεμο από την ειρήνη. Γιατί στην
ειρήνη τα παιδιά θάβουν τους γονείς, ενώ στον πόλεμο οι γονείς τα παιδιά».
Ηρόδοτος

«Ο παιδαγωγός πρέπει να μαθαίνει στο νέο ν’ αγαπά δύο πράγματα, την ειρήνη και την
εργασία, και να μισεί ένα, τον πόλεμο».
Ανατόλ Φρανς

ΕΙΡΗΝΗ

ΟΡΙΣΜΟΣ:
Ειρήνη είναι η κατάσταση φιλίας, αμοιβαίας κατανόησης, αρμονικής συνύπαρξης
ανθρώπων ή λαών, με σκοπό την πορεία προς την πρόοδο και την ευημερία, βασισμένη στο
διάλογο και τις αξίες του ανθρωπισμού.
Σύμφωνα με τον Έριχ Φρομ η λέξη ειρήνη χρησιμοποιείται με διττή σημασία: από τη μία με
την έννοια του μη πολέμου ή της μη χρήσης βίας για την επίτευξη ορισμένων στόχων, αυτό
θα ήταν ο αρνητικός της ορισμός, ενώ, αντίθετα, σύμφωνα με το θετικό της ορισμό, η
ειρήνη είναι η κατάσταση της αδελφικής αρμονίας όλων των ανθρώπων. Όταν σήμερα
γίνεται λόγος για την ειρήνη γενικά, κανείς δε σκέφτεται την αρμονική αλληλεγγύη των
ανθρώπων ούτε την πλήρη εξέλιξη του ανθρώπου από ψυχολογική άποψη, αλλά το μη
πόλεμο.

ΜΟΡΦΕΣ ΕΙΡΗΝΗΣ:
α) Ατομική: ψυχική γαλήνη και ηρεμία.
β) Οικογενειακή: αρμονικές και φιλικές διαπροσωπικές σχέσεις μέσα στην οικογένεια.
γ) Εθνική: ομοψυχία, αλληλεγγύη μεταξύ των ομοεθνών.
δ) Παγκόσμια: φιλία μεταξύ των λαών, πραγματική αρμονία.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ:
Αρχαία Ελλάδα: η ειρήνη επικεντρώνεται τόσο στις σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες μιας
πόλης όσο και στις σχέσεις ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Κίνητρο της φιλειρηνικής
σκέψης είναι η ενδυνάμωση του ελληνικού κόσμου στον αέναο αγώνα του κατά των
βαρβάρων που έρχονταν κυρίως από την ανατολή.
Ρωμαϊκή εποχή: η Pax Romana ταύτιζε την αιώνια ειρήνη με την απεριόριστη, χρονικά και
χωρικά, ρωμαϊκή κυριαρχία στο γνωστό κόσμο.
Μεσαίωνας: η Pax Christi είναι η σύμβαση ανάμεσα στο Θεό και τους χριστιανικούς λαούς.
Ο Θεός παραχωρεί μέσω του ηγεμόνα, την ειρηνική συμβίωση με αντάλλαγμα το σεβασμό
και την υποταγή στο θεϊκό νόμο.
Νεότερη εποχή: την ιδέα της ειρήνης υπό το πρίσμα της εσωτερικής κρατικής πολιτιστικής
ταυτότητας και του εξωτερικού περίγυρου, δέχονται ως δεδομένη οι κυριότεροι πολιτικοί
φιλόσοφοι (Χομπς, Ρουσσώ, Καντ κ.α.).

ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ:

Α. Για το άτομο:
- Ολοκληρώνει την ανθρώπινη προσωπικότητα, καλλιεργώντας τα ανθρωπιστικά ιδεώδη.
- Δίνει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του ανθρώπου.
- Δημιουργεί το απαραίτητο κλίμα αγάπης και ασφάλειας μέσα στο οποίο ο άνθρωπος
μπορεί να γευτεί τους καρπούς της εργασίας του και τα αγαθά του πολιτισμού.
- Οδηγεί τον άνθρωπο στην επιδίωξη της πνευματικής και ηθικής του εξύψωσης.
- Απαλλάσσει το άτομο από το φόβο του βίαιου θανάτου, την ανασφάλεια. Ο άνθρωπος
διακατέχεται από αισθήματα ηρεμίας, ασφάλειας, αισιοδοξίας για το μέλλον.

Β. Για την κοινωνία:

- Αποτελεί τον βασικότερο κρίκο συνοχής των ανθρώπων.
- Παρακινεί σε ειρηνικά έργα που συμβάλλουν στην πρόοδο και την ευημερία της
παγκόσμιας κοινότητας.
- Φέρνει σε επαφή τους λαούς όλης της γης, προωθείται η συνεργασία.
- Καλλιεργεί το διάλογο ως μοναδικό μέσο επίλυσης των διαφορών.
- Αναπτύσσεται η οικονομική ζωή, ανεβαίνει το βιοτικό επίπεδο των λαών.
- Προωθούνται τα γράμματα, οι τέχνες, οι επιστήμες.
- Καλλιεργείται ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα.

ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΚΑΘΙΣΤΟΥΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ:

- Η παγκόσμια οικονομική κρίση και ειδικότερα η ενεργειακή κρίση.
- Οι οικονομικοί ανταγωνισμοί για την προώθηση των προϊόντων στις διεθνείς αγορές.
- Τα συμφέροντα των μεγάλων πολεμικών βιομηχανιών που αναζητούν αγορές και
δημιουργούν τεχνητές κρίσεις.
- Οι ιμπεριαλιστικές και μιλιταριστικές αντιλήψεις και η αρρωστημένη φιλοδοξία κάποιων
ηγετών.
- Οι στρατιωτικοί ανταγωνισμοί και η τελειοποίηση των όπλων μαζικής καταστροφής, ο
κίνδυνος ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος που θα σημάνει το τέλος της ανθρωπότητας.
- Η εμφάνιση συνεχώς καινούριων εστιών πολέμου σε πολλά μέρη του κόσμου που
υποσκάπτουν τη διεθνή συνεργασία και την παγκόσμια ισορροπία.
- Οι πολιτικές σκοπιμότητες, καπηλεία των ειρηνιστικών κινημάτων.
- Οι αποικιοκρατικές τάσεις, τα διπλωματικά παρασκήνια, η διεθνής κατασκοπεία, ο
αποκλεισμός του διαλόγου, η αδιαλλαξία των πολιτικών ηγετών.
- Η κρίση όλων των αξιών, η αμφισβήτηση των ειδώλων, των ιδανικών.
- Ο φανατισμός σε οποιαδήποτε, το τοπικιστικό πνεύμα, ο εθνικισμός, ο ρατσισμός.
- Η μεγάλη διαφορά στην κατανομή του πλούτου μεταξύ των λαών.
- Τα επιθετικά, βίαια ένστικτα του ανθρώπου, η απληστία, η δίψα για κυριαρχία.
- Η μισαλλοδοξία, οι θρησκευτικές έριδες.
- Η έλλειψη κριτικής στάσης, η ευπιστία, η ορμητικότητα.
- Το ατομικό συμφέρον, η πλεονεξία και η φιλοξενία.
- Η αποχή των πνευματικών μας ηγετών που δεν καθοδηγούν και ευαισθητοποιούν τον
άνθρωπο.

ΤΡΟΠΟΙ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ:

- Ενημέρωση σε πλατιά βάση, συνειδητοποίηση κάθε ανθρώπου ξεχωριστά της μεγάλης
αξίας και σημασίας της ειρήνης. Αφύπνιση κυρίως των νέων.
- Ανθρωπιστική παιδεία για την κατανόηση των αγαθών της ειρήνης.
- Συμβολή των επιστημόνων και των πνευματικών ανθρώπων που μπορούν να
ενημερώσουν και να προβληματίσουν τους ανθρώπους.
- Ενίσχυση των πολιτικών που θα εργαστούν για την ύπαρξη συνεργασίας μεταξύ των
κρατών, εκδημοκρατισμός στην πολιτική ζωή των κρατών.
- Χρησιμοποίηση του διαλόγου ως μοναδικού μέσου επίλυσης των διαφορών.
- Μείωση των πυρηνικών όπλων και σταδιακή κατάργησή τους (ύφεση, αφοπλισμός).
- Ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των κρατών μέσα από πολιτιστικές και αθλητικές
εκδηλώσεις, ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων.
- Συμμετοχή σε φιλειρηνικά κινήματα και οργανώσεις που έχουν τη δυνατότητα να
ασκήσουν πίεση στις πολιτικές ηγεσίες.
- Διεθνοποίηση, μαζικοποίηση του ειρηνιστικού κινήματος.
- Οι διεθνείς οργανισμοί είναι αναγκαίο να αποκτήσουν πραγματική ισχύ, ώστε οι
αποφάσεις τους να μην παραμένουν απλά προσδοκίες.
- Ίσες ευκαιρίες για κοινωνική ανάδειξη και ατομική ευημερία.

ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ:

«Αν γίνει τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, ο τέταρτος θα γίνει με πέτρες και με ρόπαλα».
Αϊνστάιν

Σφάλμα! Η αναφορά της υπερ-σύνδεσης δεν είναι έγκυρη.

ΟΡΙΣΜΟΣ:
Πόλεμος είναι η βίαιη και παράλογη επίλυση των διαφορών που δημιουργούνται μεταξύ
ανθρώπων ή λαών, με τη δύναμη των όπλων. Αυτός ο τρόπος επίλυσης των διαφορών
οδηγεί αναπόφευκτα στη φρίκη, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την
αναστολή της προόδου.

ΕΙΔΗ ΠΟΛΕΜΟΥ:
α) Αμυντικοί.
β) Επιθετικοί.
γ) Απελευθερωτικοί.

ΜΕΣΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΠΟΛΕΜΟΥ:

α) Συμβατικά όπλα.
β) Χημικά όπλα.
γ) Πυρηνικά όπλα.

Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος γράφει πως ο πόλεμος άρχισε να χάνει ένα μέρος από την
ομορφιά που είχε σε παλαιότερες εποχές (την ψυχική ευγένεια των αντιπάλων, την
εντιμότητα των ηρώων και των ιπποτών), όταν ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τα εκηβόλα
όπλα. Οι ακήρυχτοι πόλεμοι, οι πόλεμοι της ενέδρας, οι αιφνιδιασμοί, η συντριβή του
ηθικού των αντιπάλων, χτυπώντας τον άμαχο πληθυσμό, είναι έξω από τους κανόνες του
αιματηρού παιχνιδιού που είναι ο πόλεμος.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ:
- Απώλειες σε έμψυχο υλικό, αναρίθμητα θύματα, κυρίως νεαρής ηλικίας, στρατόπεδα
συγκέντρωσης, γενοκτονίες, αναπηρίες, επιδημίες και μείωση του πληθυσμού.
- Καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, μόλυνση της ατμόσφαιρας, του εδάφους, όξινη
βροχή, καταστροφή του όζοντος, ραδιενέργεια, κίνδυνος εξαφάνισης κάποιων φυτών και
ζώων.
- Παράλυση της οικονομίας: αδρανοποιούνται οι διάφοροι τομείς παραγωγής εκτός από
εκείνον της παραγωγής οπλικών συστημάτων, εγκαταλείπεται η καλλιέργεια της γης,
αυξάνεται ο πληθωρισμός, τα αγαθά είναι δυσεύρετα, προωθείται η «μαύρη αγορά» και η
αισχροκέρδεια, μειώνεται το βιοτικό επίπεδο.
- Καταστροφή οικιστικού περιβάλλοντος. Ισοπεδώνονται οικοδομήματα, αρχαιολογικοί
χώροι, μνημεία τέχνης, όλα γενικά τα αγαθά του πολιτισμού που δημιούργησαν οι
άνθρωποι ανά τους αιώνες.
- Πνευματική στασιμότητα, οπισθοδρόμηση των γραμμάτων, των τεχνών και των
επιστημών, αμάθεια, αναλφαβητισμός και ηθική διαφθορά: καταπατούνται οι αξίες, τα
ιδανικά, κλονίζονται οι κοινωνικοί θεσμοί, αυξάνεται η βία και η εγκληματικότητα, οι
άνθρωποι δρουν βασισμένοι στα ένστικτα και τα πάθη.
- Αύξηση ψυχολογικών προβλημάτων, αβεβαιότητα, ανασφάλεια για το αύριο, πληγές που
δε γιατρεύονται ποτέ.
- Επικρατεί σκληρότητα, απανθρωπιά, εκμετάλλευση, έλλειψη αλληλεγγύης προς το
συνάνθρωπο, ατομισμός, μίσος, τρόμος, φρίκη.
- Αν ο πόλεμος είναι πυρηνικός, η εικόνα του δε θα είναι στιγμιαία, γιατί ένας τέτοιος
πόλεμος θα είναι και ο τελευταίος.

ΘΕΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ:

Οι αμυντικοί και απελευθερωτικοί πόλεμοι θεωρούνται δίκαιοι, σε αντίθεση με τους
επιθετικούς, και καλλιεργούν την εθνική συνείδηση, την αλληλεγγύη, την αγωνιστικότητα,
τον ηρωισμό. Οι περισσότεροι άνθρωποι δικαιολογούν αυτές τις μορφές πολέμου και
μάχονται ενάντια σε κάθε επεκτατικό και άδικο πόλεμο. Από την αρχαία εποχή η
συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών και φιλοσόφων, μην παραβλέποντας το αγαθό της
ειρήνης, δικαίωνε και σ’ ένα ποσοστό δικαιολογούσε τον πόλεμο σαν αναγκαιότητα
πολλαπλής μορφής (Ηρόδοτος, Δαρβίνος, Μαρξ, Νίτσε κ.α.).
Υπάρχουν και φιλοπόλεμοι που εφαρμόζουν τη ρήση των Ρωμαίων «αν θέλεις ειρήνη
παρασκεύαζε πόλεμο» και θεωρούν τον πόλεμο πηγή έμπνευσης στις τέχνες και τα
γράμματα, πηγή δημιουργίας στις επιστήμες, αναγκαίο συστατικό εκτόνωσης και ψυχικής
ισορροπίας, αναγκαιότητα, μέσο διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας.

Πώς το σχολείο μπορεί να επηρεάσει τους μαθητές σε θέματα πολέμου και ειρήνης.

Πρόλογος –προσέγγιση.

Το σχολείο πρωτίστως ασχολείται με την κοινωνική ωρίμανση των νέων.Σκοπός του είναι
διαχρονικά να αποκαθιστά τη σειρά των εννοιών και να προβάλλει τις σωστές και τις
πρέπουσες αξίες ,αυτές που θα προοδεύσουν και θα βελτιώσουν την κοινωνία.Από αυτή
την άποψη και την εστίαση το σχολείο πρέπει να ξεκαθαρίσει στο μυαλό των μαθητών
ποιες μορφές πολέμου είναι απεφευκτέες,ποιες μορφές πολέμου προάγουν το άτομο,ποιες
εικόνες ειρήνης είναι καταδικαστέες και ποιες πλευρές της ειρήνης είναι επιθυμητές.

Παράγραφος 1η.

Διαχρονική προσέγγιση του θέματος.

Είθισται στα ολοκληρωτικά καθεστώτα να επαινείται ο πόλεμος που συμφέρει το καθεστώς

αλλά και η ειρήνη όταν και αυτή με τη σειρά της συμφέρει το καθεστώς.Σε αυτές τις
περιπτώσεις η εκπαίδευση ακολουθεί την πολιτική και αναγκαστικά επαινεί ό,τι επαινεί το
πολιτειακό καθεστώς. Από την εποχή, όμως, του Πλάτωνα πιστεύουμε ότι το σχολείο
επιβάλλεται να λέει αλήθειες και κυρίως να αποκαλύπτει αλήθειες όπως αυτή που
διετύπωσε ο μεγάλος Αθηναίος φιλόσοφος όταν ισχυρίσθηκε ότι: «δια την των πραγμάτων
αιτίαν αεί οι πόλεμοι γίγνονται».

Παράγραφος 2η.

Τομείς δράσης του σχολείου σε θέματα πολέμου και ειρήνης.

Πλέον το σχολείο είναι μία σύνθετη εκπαιδευτική δυνατότητα. Διαθέτει παραδοσιακούς

τρόπου διδασκαλίας αλλά και άλλους ακόμη πιο σύγχρονους (νέες τεχνολογίες,
διαδραστικοί πίνακες). Επίσης, το σύνολο των σχολείων συμμετέχουν σε ποικίλα
προγράμματα κινητικότητας, ελληνικά και ευρωπαϊκής σύμπραξης. Μέσα από όλες αυτές
τις εστίες το σύγχρονο σχολείο μπορεί:

1. Σε ώρες διδασκαλίας να θίξει θέματα πολέμου και ειρήνης.

2. Σε αίθουσες νέων τεχνολογιών να προβάλλει ταινίες, ενημερωτικές εκπομπές,

ανταποκρίσεις, διαχρονικά και σύγχρονα ερευνητικά προγράμματα που αφορούν
πολέμους, ειρηνικές περιόδους, γνώμες ανθρώπων και σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες.

3. Το σχολείο μπορεί να συμμετάσχει σε προγράμματα, στα οποία οι μαθητές μέσα από

συνεργασίες θα γνωρίσουν, θα ανταλλάξουν γνώμες και θα κατασταλάξουν σε θέματα
πολέμου και ειρήνης.

4. Στους χώρους της σχολικής μονάδας μπορεί να έλθει κάποιος άνθρωπος των γραμμάτων
ειδικός σε θέματα πολέμου και ειρήνης. Οι μαθητές σίγουρα θα ωφεληθούν μέσα από την
ενημέρωση και τη συζήτηση που ακολουθεί μετά από τέτοιες συναντήσεις.
5. Κατά τη διάρκεια εορτών ή άλλων εκδηλώσεων μπορεί να υπάρξει ειδική αναφορά σε
θέματα πολέμου και ειρήνης.

Παράγραφος 3η.

Τι μπορεί να πεί το σχολείο.

Γνωστή είναι η περίφημη φράση του μεγάλου Έλληνα Ηρακλείτου: «Ο πόλεμος πατήρ
πάντων εστί». Ο Εφέσιος, βέβαια, εννοούσε τον πόλεμο ως διαλεκτική, ως αναζήτηση, ως
ανάπτυξη του εσωτερικού ανθρώπου. Ως προσπάθεια του ανωτέρου εαυτού μας να
καταφέρει τα όνειρά του για ένα κόσμο και για ένα άνθρωπο καλύτερο.

Οι μορφές του πολέμου όπως τις κληρονομήσαμε από το Β΄Παγκόσμιο πόλεμο είναι
κατακριτέες και απορριπτέες. Όμως και η ειρήνη μέσα από τη νωχέλεια και την τεμπελιά
είναι το ίδιο απορριπτέα. Το σχολείο μέσα από τη γνώση μπορεί να τιθασεύσει τα
κατώτερα πάθη και επιδιώξεις των νέων ανθρώπων. Μπορεί να τους εμβολιάσει με τις
σωστές ορμές, αξίες, κινήσεις και σκοπούς. Πέρα από τον πόλεμο και την ειρήνη οι νέοι
άνθρωποι πρέπει να «πολεμήσουν» να γίνουν αυτό που είναι, γι’ αυτούς και την κοινωνία
(Πίνδαρος). Τότε επέρχεται και η πραγματική κοινωνική και αιώνια ειρήνη.

Η προσφορά της δημοκρατίας και η διαμόρφωση δημοκρατικά σκεπτόμενων πολιτών.

Πρόλογος

Στη σύγχρονη εποχή απαραίτητη προϋπόθεση για τη λειτουργία κάθε ανθρώπινης

κοινωνίας είναι η οργάνωσή της σε πολιτικό επίπεδο, εφόσον η συγκρότηση και η εξέλιξή
της απαιτούν την εξεύρεση μεθόδων ρύθμισης των υποθέσεων που αφορούν σε όλους τους
πολίτες. Το ιδανικό πολίτευμα για την εκπροσώπηση όλων των πολιτών και το
καταλληλότερο για τη διακυβέρνηση ενός κράτους είναι η δημοκρατία.

Κυρίως θέμα

Προσφορά δημοκρατικού πολιτεύματος στο άτομο και την κοινωνία:

 ελευθερία λόγου και τύπου

 σεβασμός στη διαφορετικότητα
 ατομικά δικαιώματα και κοινωνικές ελευθερίες
 αξιοκρατία
 δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι
 κοινοβουλευτισμός
 ισότητα απέναντι στους νόμους.

Διαμόρφωση πολιτών με δημοκρατική συνείδηση:

 χρήση διαλόγου στη διδασκαλία και την αντιμετώπιση σχολικών προβλημάτων

 η οικογένεια πρέπει να ασχοληθεί με τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τη
δημιουργία δημοκρατικής αντίληψης
 μόρφωση όλων των πολιτών
 προβολή από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης των αρετών του δημοκρατικού
πολιτεύματος
 συνειδητοποίηση από πλευράς των πολιτών της αναγκαιότητας σεβασμού απέναντι
στους νόμους
 διαμόρφωση ατόμων που θα ασχολούνται με τα κοινά και τα προβλήματα της
χώρας.

Επίλογος

Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι η δημοκρατία προσφέρει πολλά όχι μόνο
σε κάθε άτομο ξεχωριστά αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία και αποτελεί το βασικότερο
παράγοντα για την πρόοδο και την εξέλιξη μιας χώρας, ώστε να καταφέρει να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις της κοινωνίας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Α. ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

Ατομικά
 Προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας
 Ισότητα
 Ελευθερία
 Αξιοκρατία
 Ελευθερία λόγου
 Ανεξιθρησκία
 Το δικαίωμα στη μοναδικότητα (ως απόρροια της ανάπτυξης της Γενετικής)
Πολιτικά
 Το δικαίωμα του “εκλέγειν” και του “εκλέγεσθαι”
 Ισονομία
 Ισηγορία
 Ισοπολιτεία
Οικονομικά
 Δικαίωμα στην εργασία – ικανοποιητικές αποδοχές
 Δικαίωμα περιουσίας
 Ελευθερία στην οικονομική δραστηριότητα
 Ελεύθερη διάθεση της ατομικής περιουσίας για νόμιμους σκοπούς
Κοινωνικά
 Προστασία εργασιακών δικαιωμάτων (συνθήκες εργασίας, ωράριο, ασφάλιση κ.ά)
 Το δικαίωμα του «συνεταιρίζεσθαι»
 Ισοτιμία των δύο φύλων
 Δικαίωμα στη μόρφωση ( δωρεάν εκπαίδευση)
 Δικαίωμα στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη
 Εθνική αυτοδιάθεση
 Σεβασμός της ιδιαιτερότητας κάθε λαού – άρση διακρίσεων σε βάρος μειονοτήτων
 Δικαίωμα του ανθρώπου να ζει σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον
Πολιτιστικά
-Το δικαίωμα της καλλιτεχνικής έκφρασης
-Το δικαίωμα της παρακολούθησης ως θεατής σε μια καλλιτεχνική εκδήλωση
(κινηματογράφος, θέατρο, συναυλίες μουσικής κ.ά)
-Το δικαίωμα συμμετοχής σε αθλητικές εκδηλώσεις
-Το δικαίωμα παρακολούθησης αθλητικών εκδηλώσεων
Β. ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ
 ρατσισμός (φυλετικός και κοινωνικός).
 παραβίαση πολιτικών δικαιωμάτων:
- του εκλέγειν και εκλέγεσθαι
- ελευθερίας διακίνησης ιδεών, έκφρασης πολιτικών πεποιθήσεων
- θρησκευτικής συνείδησης.
 παρακολούθηση επικοινωνιών (κυρίως ηλεκτρονική).
 λογοκρισία, φίμωση τύπου, έλεγχος ΜΜΕ για διοχέτευση κυρίαρχης ιδεολογίας.
 παράνομες, χωρίς ένταλμα, συλλήψεις, κρατήσεις, φυλακίσεις πολιτών.
 βία (σωματική, ψυχολογική) απλές μορφές, τρομοκρατία έως και πόλεμος.
 απουσία:
- ισοπολιτείας, ισότιμης μόρφωσης, κοινωνικής ασφάλισης, περίθαλψης, κατοικίας,
ισονομίας, ίσων ευκαιριών, αξιοκρατίας
 ανεργία.
 πείνα, στερήσεις, εξαθλίωση κυρίως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
 παραβίαση δικαιωμάτων των μειονοτικών πληθυσμών (παραβίαση δικαιώματος
ανεξιθρησκίας, στέρηση δικαιώματος μόρφωσης).
 παραπληροφόρηση.

Γ. ΑΙΤΙΕΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ
 επεκτατική πολιτική ισχυρών κρατών (πόλεμοι, πυρηνική απειλή, παραβίαση
δικαιώματος αυτοδιάθεσης λαών).
 ρατσιστικά κινήματα και ιδεολογίες που κατευθύνονται από πολιτικούς και
οικονομικούς κύκλους.
 αυταρχικές δομές πολιτικών συστημάτων, όπως είναι κυρίως οι δικτατορίες.
 οι προκλητικές οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες.
 χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.
 άγνοια δικαιωμάτων από τον πολίτη.
 το άτομο γίνεται εύκολα θύμα χειραγώγησης.
 έλεγχος από οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα.

Δ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ για τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

 Συνειδητοποίηση της σημασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων μέσω της παιδείας
και των φορέων κοινωνικοποίησης για τη διασφάλιση της προσωπικής αξιοπρέπειας και της
κοινωνικής δικαιοσύνης.
 Ενεργητική παρέμβαση ατόμου σε περιπτώσεις παραβίασής τους στην καθημερινή
ζωή. Η εναπόθεση της ευθύνης στην πολιτεία διαιωνίζει την καταστρατήγησή τους.
 Συμμετοχή σε συλλογικές δραστηριότητες (κινήματα, οργανώσεις) για:
 – έλεγχο αυθαιρεσιών οποιασδήποτε εξουσίας
- προστασία δικαιωμάτων (για ειρήνη, πυρηνικό αφοπλισμό, διατήρηση φυσικού
περιβάλλοντος, κατοχύρωση πολιτικών κ.α. δικαιωμάτων)
- κατάργηση ανισοτήτων, εκμετάλλευσης κλπ.
- επικράτηση υψηλών αξιών (ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης).
- Παιδεία: πνευματική καλλιέργεια, διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων με
ανθρωπιστικές αξίες.
- Δραστηριοποίηση διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Διεθνής Αμνηστία).
- Πνευματικοί άνθρωποι. Οφείλουν να επισημαίνουν τα δείγματα παραβίασής τους και να
ευαισθητοποιούν τους πολίτες για την περιφρούρησή τους.
- Πολιτεία:
. συνταγματική κατοχύρωση δικαιωμάτων
. εκδημοκρατισμός πολιτικής ζωής
. ανθρωποκεντρικός προσανατολισμός θεσμών
. επικράτηση πνεύματος ισοπολιτείας
. μέριμνα για ασθενέστερες τάξεις, άτομα με ειδικές ανάγκες.

ΕΝΟΤΗΤΑ 7η
ΤΕΧΝΗ
Ορισμός : Η ικανότητα αισθητικής συγκίνησης με την εκτέλεση έργων που πραγματεύονται
την ιδέα του ωραίου και του καλού, (Δ. Δημητράκου. Μέγα Λεξικό όλης της ελληνικής
γλώσσης).
Η έκφραση του καλού και του ωραίου μέσα από τα δημιουργήματα του ανθρώπου. (Λεξικό
βασικών εννοιών, Διαμαντόπουλος).
Η εξωτερίκευση των δεδομένων της εμπειρίας με μορφή η οποία βασίζεται στο
συναισθηματικό, ψυχικό και πνευματικό κόσμο του δημιουργού.
Ετυμολογία :Η λέξη παράγεται από τον αόριστο β’ του ρήματος τίκτω » γεννώ, (έτεκον),
μεταφορικά: δημιουργώ, παράγω έργο.
Είδη τέχνης
α) Λογοτεχνία – πεζός λόγος/ ποίηση
β) Κινητικές -μουσική/ κινηματογράφος /θέατρο /χορός
γ) Εικαστικές -» γλυπτική /αρχιτεκτονική /ζωγραφική
Χαρακτηριστικά τέχνης – Προσδιορισμός του όρου
 Για να αποτελέσει μια δημιουργία έργο τέχνης, πρέπει οπωσδήποτε να διεγείρει
αισθητικά τη συνείδηση, να έχει αισθητική αξία. να εκφράζει το ωραίο. Όμως. Λεν πρέπει
να νομίσουμε ότι το ωραίο αυτό έχει να κάνει με τη φυσιογνωμία και μόνο των πραγμάτων.
Η τέχνη δεν «φράζει τα ωραία πράγματα. αλλά ωραία τα πράγματα. Κι όταν λέμε ωραίο
στην τέχνη, εννοούμε ότι αποδίδει την -ψυχή και το πνεύμα, όχι μόνο τη μορφή των όντων.
Μιλάμε λοιπόν για το εσωτερικά όμορφο.
 θα πρέπει ακόμη να αποτελεί πηγαία έκφραση του εσωτερικού κόσμου του
δημιουργού, έκφραση της αγωνίας, της λαχτάρας, του πόθου και του πάθους του. Η τέχνη
είναι μια αστείρευτη προσπάθεια μετάγγισης των συναισθημάτων του καλλιτέχνη στους
άλλους. Όταν απουσιάζει αυτή η έκφραση, τότε λείπει και η τέχνη. Τότε έχουμε τεχνική
ίσως, εμπόριο καμιά φορά, στράτευση σε φθηνά συμφέροντα άλλοτε, όχι όμως και τέχνη.
Ας φανταστούμε κάποιον που με ακρίβεια και μαεστρία κόβει και καρφώνει μερικά
κομμάτια ξύλα για να κατασκευάσει μια καρέκλα προκειμένου να καλύψει μια ανάγκη του.
Αυτός «κάνει» τεχνική. Κι αν την πουλήσει, τότε κάνει εμπόριο. Αν όμως φιλοτεχνήσει το
έργο του, αν για παράδειγμα την σκαλίσει γιατί έτσι ένιωσε, γιατί ήθελε να «απαλλαγεί»
απ’ τα συναισθήματα του, να τα διοχετεύσει και σε άλλους μ’ αυτόν τον τρόπο και
ταυτόχρονα καταφέρνει να προκαλέσει – έστω και σε λίγους – αισθητική συγκίνηση, τότε το
έργο του δικαιούται το χαρακτηρισμό του καλλιτεχνήματος.
 Η τέχνη δεν Είναι μίμηση, πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, αλλά αποκάλυψη·
ερμηνεία της, μέσα απ’ τον υπερευαίσθητο κόσμο του καλλιτέχνη, εκφρασμένη με σύμβολα
πολύσημα που ελεύθερα ο ίδιος επιλέγει (Παπανούτσος). Γι’ αυτό άλλωστε δεν είναι τέχνη
κάθε φωτογραφία, παρότι αντιγράφει τέλεια την πραγματικότητα. Ειδάλλως, όλοι θα
είμαστε καλλιτέχνες (ποιος δεν έχει τραβήξει έστω και μία φωτογραφία:). Και πώς θα
μπορούσε να είναι τέχνη κάθε φωτογραφία, όταν δεν παρεμβαίνει ο ανθρώπινος παράγο-
ντας παρά μόνο η μηχανή; Τέχνη αποτελεί η φωτογραφία που είναι προϊόν επεξεργασίας
στο σκοτεινό θάλαμο, ή διαμόρφωσης του περιβάλλοντος που «τραβήχτηκε», αφού σ’ αυτή
την περίπτωση ο φωτογράφος επεμβαίνει, δίνει το προσωπικό τον στίγμα και ερμηνεύει
την πραγματικότητα μέσα απ’ τις δικές ίου εμπειρίες και οπτικές.
 Η τέχνη είναι ένα είδος γλώσσας, είναι όργανο επικοινωνίας. Πριν ακόμη
ανακαλύψουν το αλφάβητο οι άνθρωποι επικοινωνούσαν με σύμβολα. Το αλφάβητο και η
γραφή δεν είναι παρά απόγονοι αυτών των πρώτων μέσων επικοινωνίας. «Η τέχνη είναι το
υψηλότερο μέσο που βοηθά τους ανθρώπους να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον. Τίποτα δεν
μας ενώνει καλύτερα από μια αισθητική συγκίνηση».(Γ. Σεφέρης, «Μονόλογος πάνω στην
ποίηση»). :
 Η τέχνη είναι εμβάθυνση, ερέθισμα σκέψης · στοχασμού, πνευματική ανάταση.
Παρέχει μύρια ερεθίσματα, γεννά προβληματισμούς, οξύνει τη φαντασία, ενθαρρύνει την
πρωτοβουλία, δημιουργεί φλογερά ενδιαφέροντα και μ’ ένα λόγο ανατείνει το πνεύμα σε
ανώτερες σφαίρες.
 Η τέχνη είναι κάθαρση – λυτρωμός.. Ο καλλιτέχνης παλεύει να αισθητοποιήσει το
πάθος του πάνω σε σύμβολα ικανά να σηκώσουν και να μεταγγίσουν, ακόμη και σε ξένες
ψυχές, τις λαχτάρες και την αγωνία του», (Ευ. Παπανούτσος). Αυτή είναι για τον καλλιτέχνη
η πραγματική λύτρωση, να κατορθώσει να βγάλει από την ευαίσθητη ψυχή του το «βάρος»
που τον ταλάνιζε, να του δώσει ψυχή και πνεύμα, σάρκα και οστά, αλλά και να το
μεταγγίσει έστω και σε λίγους. Αυτό πρεσβεύει και ο ELIΟΤ : «Η παρόρμηση είναι να
απαλλαγεί απ’ αυτό , αλλά πρέπει με τούτον ή εκείνο τον τρόπο να το μεταβιβάσει σε
ελάχιστα έστω άλλα πρόσωπα». Κι ο μεγάλος Κρητικός, ο Καζαντζάκης. δεν θα διαφοροποι-
ηθεί, θα μιλήσει για ένα «δαίμονα» που τον κυνηγούσε και τον άφηνε μονάχα αφού
τέλειωνε το έργο του.
 Λυτρώνεται όμως και το κοινό. Είναι η πλέον δημιουργική φυγή γιο τον απλό
άνθρωπο, το πέρασμα σ’ ένα άλλο κόσμο, όχι απαραίτητα ψεύτικο, αλλά σίγουρα πιο
μαγικό, γεμάτο συγκινήσεις και αποκαλύψεις. Συχνά ο απλός άνθρωπος ταυτίζεται με τον
ήρωα – το μήνυμα, βλέπει τον εαυτό του μέσα στο έργο. νιώθει και βιώνει αυτό που δεν
μπόρεσε στην πραγματικότητα, ολοκληρώνεται και όχι σπάνια δικαιώνεται σαν ύπαρξη.
Είναι λοιπόν η τέχνη εκδήλωση ολόκληρου του ψυχικού και πνευματικού κόσμου του
ανθρώπου, είναι ακόμη διέξοδο υπαρξιακό.
 Η τέχνη είναι ο ασφαλέστερος δείκτης του πολιτισμού μιας εποχής. Τίποτε δεν είναι
τόσο αντιπροσωπευτικό της εποχής του όσο αυτή. Μέσα απ’ αυτή φανερώνεται ανάγλυφα
η κουλτούρα, τα ήθη, τα έθιμα, οι θρησκευτικές παραδόσεις, οι αντιλήψεις και οι
ευαισθησίες ενός λαού αλλά και ο τεχνικός του πολιτισμός.
Η σχέση εποχής -Καλλιτέχνη
Πρόκειται για μια διαλεκτική, δυναμική, αμφίδρομη σχέση, για μια σχέση αλληλεπίδρασης
και αλληλεξάρτησης. «Όπως ο ποταμός με τη ροή του φτιάχνει την κοίτη του, αλλά και η
κοίτη με τη μορφή της δίνει κατεύθυνση και κίνηση στον ποταμό, έτσι και οι μεγάλοι
δημιουργοί επηρεάζουν, καθορίζουν (με το έργο τους) την εποχή τους. αλλά και
επηρεάζονται, καθορίζονται από τα ρεύματα που διασταυρώνονται μέσα σ’ αυτήν καν
συνθέτουν την ιδιομορφία τους (Ευ. Παπανούτσος).
Η εποχή: εμπνέει, φορτίζει, «ντύνει» ηθικά – πνευματικά . αισθητικά τον καλλιτέχνη. Ο
δημιουργός δεν παύει να είναι «παιδί της εποχής του»,
Ο καλλιτέχνης εκφράζει την εποχή του, είναι η ευαίσθητη κεραία, Ο σεισμογράφος –
παλμογράφος της εποχής. Δημιουργεί – πλάθει – αφυπνίζει συνειδήσεις, μεταδίδει τις
ανησυχίες – την προβληματική της εποχής του, ανακαλύπτει νέες εστίες όρασης τη;, νέες
ανεξιχνίαστες μέχρι τώρα πλευρές της.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Ενδεικτική προλογική σκέψη (αίτιο – αποτέλεσμα)
Είναι η τέχνη η υπαρξιακή ανάγκη του ανθρώπου να εξωτερικεύει τις ιδέες, τα συ-
ναισθήματα του και να επικοινωνεί. Αφότου δε η εξωτερίκευση αυτή έγινε με καλαίσθητο
τρόπο, δημιουργήθηκε η Τέχνη.
Ανάλυση της έννοιας Ορισμός και διαίρεση της
Ορισμός : Τέχνη είναι η πνευματική σύλληψη και έκφραση του ωραίου. Το καλλιτέχνημα
είναι σύνθεση ενός περιεχομένου (ιδέας) με μια συγκεκριμένη μορφή. Ο αρμονικός
συνδυασμός περιεχομένου και μορφής εξαρτάται από την ευαισθησία, την πνευματικότητα
(ο πνευματικός άνθρωπος) και την επιδεξιότητα του καλλιτέχνη-δημιουργού (ο τεχνίτης).
Διαίρεση: Ανάλογα με τα μέσα που χρησιμοποιούνται διακρίνουμε και τις μορφές της
Τέχνης:
 τις εικαστικές: αρχιτεκτονική, πλαστική, ζωγραφική,
 τις τονικές: ποίηση, μουσική και
 τις μιμικές: χορός, θέατρο.

Η μορφωτική αξία της Τέχνης
 Καλλιέργεια των αισθητικών κριτηρίων,
 ανάπτυξη της ευαισθησίας και της καλαισθησίας (τάξη, ρυθμός, συμμετρία,
αρμονία, στοιχεία πολύ απαραίτητα για τη βελτίωση της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου).
 Ανάπτυξη της παρατηρητικότητας, της φαντασίας και της πρωτοτυπίας.
 Καλλιέργεια του λόγου (με την ευρεία σημασία της λέξης).
 Ψυχαγωγία με την αισθητική συγκίνηση και απόλαυση που προσφέρει.
 Μόρφωση με τη μετάδοση ιδεών, γνώσεων και προβληματισμών.
 Με το αγαθό, το ιδεώδες και το αληθινό, που μπορεί να πυκνώνονται σε ένα καλό
έργο Τέχνης, διαμορφώνεται το ήθος, η αντίληψη της ζωής και οι αξίες του φιλότεχνου.
 Εξευγενίζει, εκλεπτύνει το χαρακτήρα, καταπραΰνει τα πάθη και λυτρώνει.
 Γνώση της αξίας —άρα και σεβασμός— της πολιτιστικής κληρονομιάς και της
καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Η κοινωνική της σημασία
 Στη μορφωτική της αξία βρίκεται, κυρίως, και η κοινωνική της σημασία:
 Απελευθερώνει. Το καλλιτέχνημα είναι πάντα έργο ενός ελεύθερου ανθρώπου που
με την οξυδέρκεια και τη φαντασία του μπορεί να διακρίνει περιορισμούς και αδικίες. Έτσι,
η καλλιτεχνική δημιουργία μετατρέπεται συχνά σε φωνή διαμαρτυρίας και αντίστασης και
καλεί το φιλότεχνο στην αναζήτηση και της δικής του ελευθερίας.
 Συντροφεύει τον άνθρωπο στη χαρά και στη λύπη (παρηγοριά).
 Τονώνει τη θρησκευτική πίστη.
 Ενισχύει τα φιλειρηνικά αισθήματα.
 Εμπνέει την αγάπη για τη φύση.
 Φέρνει πιο κοντά τους ανθρώπους. «Τίποτε δε μας ενώνει καλύτερα από μια κοινή
καλλιτεχνική συγκίνηση» λέει ο Σεφέρης
Η Τέχνη στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο
«Η αισθητική αγωγή δεν είναι πολυτέλεια· είναι ανάγκη» (Κ. Τσάτσος). Εντούτοις, η
αισθητική αγωγή στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, ιδιαίτερα στο Λύκειο, είναι σχεδόν
ανύπαρκτη.
Παραδείγματα
 Τα καλλιτεχνικά μαθήματα θεωρούνται δευτερεύοντα.
 Η οργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (εκθέσεων ζωγραφικής, συναυλιών, χορού
και θεατρικών παραστάσεων) θεωρούνται απώλεια χρόνου.
 Δεν υπάρχουν οργανωμένες θεατρικές και μουσικοχορευτικές ομάδες μαθητών
ούτε και ενθαρρύνεται η σύσταση τέτοιων ομάδων.
 Τα μέσα καλλιτεχνικής αγωγής, π.χ. μουσικά όργανα, λείπουν παντελώς από το
σχολείο.
 Τα μαθήματα που αναφέρονται στην ιστορία της Τέχνης γίνονται, συνήθως, χωρίς
το απαραίτητο οπτικό υλικό ή, αν πρόκειται για ελληνικά έργα Τέχνης, μακριά από τα
μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους όπου βρίσκονται.
Αίτια υποβάθμισης της τέχνης στο σχολείο
 Η ωφελιμιστική αντίληψη που επικρατεί στην κοινωνία μας έχει διαβρώσει και το
σχολείο μας.
 Ο ανταγωνισμός έχει επιβάλει τους όρους του και στη μάθηση.
 Οι απαιτήσεις για εξειδίκευση.
 Η νοοτροπία που έχουν πολλοί, πως η Τέχνη είναι ανώφελη, αφού δεν έχει τα απτά
αποτελέσματα που έχουν τα εφόδια μιας καλής επαγγελματικής κατάρτισης και
αποκατάστασης.
 Το περιεχόμενο σπουδών, με το οποίο έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στη
διανοητική, και ελάχιστη στη συναισθηματική, καλλιέργεια των μαθητών
Ενδεικτική επιλογική σκέψη (προτάσεις και συνόψιση)
Για να πάρει η Τέχνη τη θέση που της ταιριάζει στο σχολείο μας, χρειάζεται μια άλλη
εκπαιδευτική αντίληψη και φιλοσοφία. Όσο θα παραμένει κυρίαρχη εκπαιδευτική επιλογή
η μετάδοση τυποποιημένων γνώσεων, ο ανταγωνισμός, η επιτυχία στις εξετάσεις, τόσο η
Τέχνη θα βρίσκεται στο περιθώριο της σχολικής ζωής. Γιατί Τέχνη σημαίνει ελεύθερη
έκφραση, φαντασία, πρωτοτυπία, δημιουργία, παιχνίδι, ελεύθερος χρόνος, αγάπη για τη
ζωή και τις ομορφιές της.
Ποια είναι η αποστολή της τέχνης;
 Αποστολή (σκοπός) της τέχνης (στρατευμένης ή αστράτευτης) είναι,:
 να απεικονίσει το ωραίο και να εκφράσει τον εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη ·
 να γεννήσει την αισθητική συγκίνηση ·
 να εξυψώνει τον άνθρωπο και να τον λυτρώνει εσωτερικά ·
 να απομακρύνει τον άνθρωπο από την πεζότητα της καθημερινής ζωής·
 να μορφώνει λυτρώνοντας από τα πάθη και ηθικοποιώντας ·
 να εκφράζει τη ζωή σ’ όλες τις πτυχές της ·
 να καθοδηγεί την κοινωνία ιδεολογικά, πνευματικά, ηθικά ·
 να δίνει παραδείγματα (πρότυπα) για μίμηση ή αποφυγή.
Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη;
Ο αληθινός καλλιτέχνης:
 κινείται ελεύθερα, συλλαμβάνει την ιδέα και μορφοποιεί την ύλη·
 δημιουργεί έργα που προκαλούν αισθητική απόλαυση ·
 παραμερίζει το πρόσκαιρο και συλλαμβάνει το αιώνιο ·
 γεφυρώνει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον ·
 εκφράζει την εποχή του με την οποία άμεσα συνδέεται ·
 επηρεάζεται από την κοινωνία και με τη σειρά του επηρεάζει την κοινωνική ζωή ·
 εμβαθύνει στον τρόπο ζωής μιας εποχής·
 εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου για ελεύθερη δημιουργία ·
 εκφράζει την αντιφατικότητα και προβληματικότητα της εποχής μας-
 περιφρονεί το καθιερωμένο και αρνείται το συμβιβασμό ·
 προβληματίζει, -ενεργοποιεί, κάνει ρεαλιστή το σύγχρονο άνθρωπο ·
 εκφράζει το άγχος, την αγωνία και τον παλμό της εποχής μας ·
 γίνεται πομπός και δέκτης των μηνυμάτων της ανθρώπινης ζωής·
 είναι ο σεισμογράφος κάθε κοινωνικής μεταβολής·
 είναι δημοκράτης και υπεύθυνος πολίτης

Η ΤΕΧΝΗ
«Η ασυνταξία του τραγουδιού εκφράζει την ασυνταξία της ζωής που κάνει (η νεολαία). Μια
ζωή χωρίς ρυθμό και σκοπό.» «Το σύγχρονο αμερικανικό, δηλαδή παγκόσμιο, τραγούδι
εκφράζει τον πολιτισμό της κονσέρβας».
Σ. Καργάκος

Ορισμός:
Η τέχνη είναι η ελεύθερη και δημιουργική έκφραση του ατόμου με έργα και πηγάζει από
την ανάγκη του να εξωτερικεύει τις ιδέες του, τα συναισθήματά του και να επικοινωνήσει.
Ο σκοπός της είναι διττός. Συγκεκριμένα, ο καλλιτέχνης επιδιώκει να εκφράσει/
αποκαλύψει τον εσωτερικό του κόσμο μέσω του ωραίου και να αναβαθμίσει το σύνολο σε
διάφορους τομείς, όπως ο αισθητικός, ο πνευματικός, ο κοινωνικός με την καλλιτεχνική
ευαισθησία που αυτός ειδικά διαθέτει.

Ορισμός: «Τέχνη είναι η αποκάλυψη της κρυμμένης μαγείας των πραγμάτων»

Μορφές τέχνης:

Καλές τέχνες:
εικαστικές ( αρχιτεκτονική, πλαστική, ζωγραφική)
τονικές (ποίηση, μουσική)
κινητικές (χορός, θέατρο, κινηματογράφος)
Εφαρμοσμένες τέχνες: (αγγειοπλαστική, φωτογραφία κλπ)

Η αξία/ ο ρόλος της τέχνης

Πνευματικός τομέας:
-Υποστηρίζεται ότι η τέχνη προάγει το πνευματικό επίπεδο των κοινωνικών ομάδων και
ολόκληρης της ανθρωπότητας. Με αυτή οι τελευταίοι προβληματίζονται και καλλιεργoύν
την πολυπρισματική θέαση των γεγονότων. Με δεδομένη, λοιπόν, την πνευματική
εγρήγορση, το άτομο αναπτύσσει και την κριτική του ικανότητα/ την κρίση του και
προβάλλει αντίσταση σε κάθε είδους προπαγάνδα (ιδεολογική, κομματική κλπ).
- Στο σημείο αυτό, αξίζει να τονίσουμε και την όξυνση της φαντασίας, της περίσκεψης που
φέρνει σε κάποιον η ενασχόλησή του με κάθε μορφή τέχνης. Η ανύψωση του ατόμου πέρα
από το επίγειο/ το φυσικό κόσμο ενισχύει τη φαντασία/την εφευρηματικότητα. Έτσι, το
άτομο δύναται να συνδυάσει την καλαισθησία με την πνευματικότητά που διαθέτει.

Ψυχικός τομέας:
- Παράλληλα, η επαφή με την τέχνη οδηγεί κάποιον στην αυτογνωσία/ στην ολοκλήρωση
της αυτοεικόνας του. Είναι γεγονός ότι όταν κάποιος προσπαθεί να γνωρίσει τον κόσμο
μέσα από τα έργα τέχνης/ από τα μάτια του καλλιτέχνη, τότε συνειδητοποιεί και τη στάση
του προς αυτόν. Έτσι, ο ίδιος κατανοώντας ό,τι τον περιβάλλει αποκτά έναν προσωπικό
τρόπο θεώρησης των πραγμάτων και οδηγείται στην αυτονομία του.

Κοινωνικός τομέας
- Η τέχνη με τους ξεχωριστούς της κώδικες που χρησιμοποιεί μπορεί να βοηθήσει τα άτομα
να αποκτήσουν κοινωνική συνείδηση. Οι καλλιτέχνες προβάλλοντας αντικοινωνικά
φαινόμενα, όπως η εγκληματικότητα, η αδικία, η μοναξιά μέσα από τη λογοτεχνία, τα
θεατρικά έργα, τη μουσική, τους πίνακες ουσιαστικά καταφέρνουν να προβληματίσουν
τους δέκτες παροτρύνοντάς τους να συμμετέχουν στην επίλυσή τους. Επίσης, κοινωνικές
αρετές, όπως η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, η ομόνοια αποτελούν θέματα πολλών
καλλιτεχνικών έργων βοηθώντας έτσι το κοινό να ευαισθητοποιηθεί προκειμένου να
αγωνιστεί για την επικράτηση κοινωνικής αρμονίας/ ευρυθμίας. Συμπεραίνουμε, λοιπόν,
ότι με την καλλιτεχνική δημιουργία είναι δυνατόν να θιχτούν οι κοινωνικές αντινομίες/ να
προβληθούν οι διασπαστικές για την κοινωνία αντιλήψεις και να αναδειχθεί η σημασία της
κοινωνικής ελευθερίας.

Πολιτικός τομέας
- Ελάχιστοι θα μπορούσαν να αρνηθούν ότι η τέχνη πολιτικοποιεί* το άτομο. Οι καλλιτέχνες
στηλιτεύοντας τα τεκταινόμενα της πολιτικής ζωής, εκφράζοντας με έμμεσο τρόπο την
πολιτική τους διαμαρτυρία, προβάλλοντας κάποιες φορές τη δημοκρατία, την ισότητα
αποκαλύπτουν στους πολίτες την πολιτική διάσταση της τέχνης. Έτσι, ωθούν τα άτομα στη
διεκδίκηση των δικαιωμάτων, των υποχρεώσεων τους και τα παροτρύνουν να συμμετέχουν
στις εξελίξεις του πολιτικού γίγνεσθαι.
Γίνεται, επομένως, εύκολα αντιληπτό ότι η τέχνη μπορεί να αφυπνίζει την πολιτική
συνείδηση του συνόλου και να το βοηθήσει να μην παραδοθεί στη δημαγωγία των
λαικιστών πολιτικών/ να μην υιοθετήσει τις στενές κομματικές «ιδεολογίες».

Διακρατικός τομέας
- Εξίσου σημαντική μπορεί να θεωρηθεί η συμβολή της τέχνης στην επικοινωνία των λαών.
Οι «ειδικοί» σε διάφορες τέχνες έχουν διαμορφώσει ένα κοινό, πανανθρώπινο κώδικα
επικοινωνίας που αποκαλύπτεται με τη μουσική τους, τα θέατρικά τους έργα, τις
κινηματογραφικές ταινίες τους. Η κοινή, λοιπόν, γλώσσα της τέχνης μπορεί να
διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στη σύσφιγξη διεθνιστικών σχέσεων, στην ελάττωση
και κατάργηση των παράλογων διαθέσεων των αναπτυγμένων κρατών εις βάρος των
αδυνάτων. Για να γίνουμε πιο σαφείς προβλήματα όπως, η πείνα στον Τρίτο κόσμο,
εκδηλώσεις εθνικισμού, τα ναρκωτικά, η απειλή της τρομοκρατίας αποτελούν πόλο
έμπνευσης των δημιουργών για την διαμόρφωση πανανθρώπινου κλίματος/ την
ευαισθητοποίηση της πολιτικής ηγεσίας. Αναντίρρητα, η τέχνη με γνώμονα το οικουμενικό
καλό μπορεί να εμπνεύσει όλα τα κράτη για την αρμονική συνύπαρξή/ συναδέλφωσή τους.

Aπόψεις σχετικές με την καλλιτεχνική δημιουργία:

Τέχνη για την τέχνη

Σύμφωνα με την άποψη αυτή η τέχνη γίνεται αυτοσκοπός και δεν αναγνωρίζεται καθόλου η
μορφωτική, η κοινωνική και η πολιτική της διάσταση. Σε αυτή την περίπτωση το
δημιούργημα του καλλιτέχνη δεν είναι το αποτέλεσμα του διαλόγου ανάμεσα σε αυτόν και
το κοινό/ την εποχή του. Αντιθέτως, αποτελεί προιόν υψίστου κάλλους/ άριστης
μουσικότητας του λόγου/ τέλειας συμμετρίας/ άψογης εμφάνισης.
Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό ότι ο καλλιτέχνης στοχεύει αποκλειστικά και μόνο στην έκφραση
του ωραίου/ στην πρόκληση της αισθητικής απόλαυσης με την εξωτερίκευση των
προσωπικών συναισθημάτων του. Έτσι, ο ίδιος απομονώνεται προσπαθώντας να
υπηρετήσει με τα έργα του, τους αισθητικούς του σκοπούς, ενώ ταυτόχρονα υποβαθμίζει
και το κοινό στο όνομα μιας υψηλής και δυσνόητης τέχνης που τελικά έχει αποδέκτες μόνο
την «ελίτ» της κοινωνίας.

Στρατευμένη τέχνη
 Η τέχνη στην περίπτωση αυτή είναι φορέας συγκεκριμένων ιδεολογιών της εποχής
τις οποίες προσπαθεί να εκφράσει για την εξυπηρέτηση μικροκομματικών συμφερόντων. Σε
αυτό το πλαίσιο, ο καλλιτέχνης εξαίρει ό,τι τον συμφέρει και αποκρύπτει ό,τι τον ενοχλεί,
χαλκεύοντας* νέα δεσμά για το κοινό. Ο ίδιος, όντας τυφλά προσκολλημένος σε κάποιο
«δόγμα» δε δημιουργεί ελεύθερα/ δεν ενεργεί αυτοβούλως/ δε δικαιώνει την καλλιτεχνική
και κοινωνική διάσταση του έργου του.
Αντιθέτως, η «κατ’επιταγήν» καλλιτεχνική του δημιουργία/ η κατευθυνόμενη τέχνη
εκφυλίζει τη γνήσια σχέση του δημιουργού με το έργο του, απομακρύνοντας παράλληλα
τον κόσμο από την αυθεντική καλλιτεχνική δημιουργία. Είναι ολοφάνερο/ πρόδηλο ότι η
στρατευμένη εξυπηρετεί μόνο ορισμένα κέντρα εξουσίας με τις συγκεκριμένες πολιτικές,
κοινωνικές σκοπιμότητές τους και έτσι μετατρέπεται σε προπαγάνδα.
Προσοχή: Η τέχνη είναι από τη φύση της στρατευμένη σε ιδέες και σκοπούς. Αυτό
που πρέπει να μας προβληματίζει, λοιπόν, είναι το είδος των ιδεών που υπηρετεί. Οι
καλλιτέχνες έχουν αμετάθετο χρέος να μην την ευτελίζουν* / να μην αποδεσμεύουν την
τέχνη από τον προορισμό της, δηλαδή την έκφραση του ωραίου.

Εμπορευματοποίηση της τέχνης

Το περιεχόμενο της ανάλαφρης/ ανούσιας/ λαϊκίζουσας τέχνης με τη βοήθεια του

λεξιλογίου.
- Φθηνά θεάματα, υποβαθμίζει τη γλώσσα, επαγγελματοποίηση της καλλιτεχνικής
δημιουργίας, ισοπεδωτικοί ρυθμοί της βιομηχανίας, εμπορευματοποίηση που προωθεί το
όραμα της καταναλωτικής ευδαιμονίας, δουλική μίμηση ξένων «καλλιτεχνικών» προτύπων,
προώθηση του οράματος της καταναλωτικής κοινωνίας, ψυχική εντροπία, δεν αξιοποιεί την
πολιτιστική φυσιογνωμία ενός λαού.

Προυποθέσεις για την συστηματική επαφή του κόσμου με την ποιοτική τέχνη

Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι μόνο οι δημιουργοί ευθύνονται για την χαμηλής ποιότητας
τέχνη που κυριαρχεί στις ημέρες μας. Τόσο το κοινό όσο και οι φορείς κοινωνικοποίησης
των νέων διαδραματίζουν το δικό τους ρόλο στην επικράτηση της κίβδηλης* τέχνης της
εποχής μας.

Το άτομο - το κοινό

- Δεν είναι δυνατό να πιστεύουμε ότι δεν αποτελεί χρέος του κοινού η επεξεργασία των
μηνυμάτων που έχουν σχέση με την τέχνη. Αν υποθέσουμε ότι ο καθένας ικανοποιείται
μόνο, από την τυποποιημένη τέχνη (θεάματα που προβάλλονται, τραγούδια hits που
ακούγονται) και δεν αναζητά τη γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία, τότε είναι σίγουρο ότι
παθητικοποιείται. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο ο καθενας να αξιοποιεί κατάλληλα τον ελεύθερο
χρόνο του έχοντας συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη έχει ανθρωποπλαστική δύναμη αφού
εξευγενίζει τα πάθη με την αποκάλυψη του ωραίου. Παράλληλα, καλό είναι το κοινό να
γνωρίζει ότι η τέχνη είναι το απαύγασμα του πολιτισμού ενός λαού και να μην την θεωρεί
αποκλειστικά και μόνο μέσο εκτόνωσης. Βέβαια, προκειμένου να συμβούν τα παραπάνω,
(να αναζητά ο σύγχρονος άνθρωπος και τους αισθαντικούς* ήχους και όχι μόνο τα «σουξέ»
του τελευταίου μήνα κλπ) απαιτείται η οικογένεια και το σχολείο να αναλάβουν κάποιες
πρωτοβουλίες.

Η οικογένεια
- Η οικογένεια έχει καθήκον να θωρακίζει την άμυνα των παιδιών, ώστε να μην
ετερορυθμίζονται από τις δήθεν καλλιτεχνικές εκπομπές, τα ελαφρά τραγούδια κλπ. Η
στροφή τους προς το θέατρο, το βιβλίο, την παραδοσιακή μουσική και γενικά προς τις
αυθεντικές πνευματικές ενασχολήσεις επιβάλλεται να γίνει στόχος της οικογένειας.

Το σχολείο

- Το σχολείο έχει αμετάθετο χρέος να απομακρύνει τους νέους από προϊόντα της τέχνης
που τους αφιονίζουν* / τους απευαισθητοποιούν και συμβάλλουν στον εφησυχασμό τους.
- Καλό θα ήταν οι καθηγητές να οργανώνουν επισκέψεις σε μουσεία, αρχαιολογικούς
χώρους και να φέρνουν τα παιδιά σε επαφή με το θέατρο (οι θεατρικές παραστάσεις
διδάσκουν το ήθος και τις παγκόσμιες αξίες).
- Εκτός από αυτό, η πολιτιστική αγωγή των μαθητών μπορεί να επέλθει και με την
προσωπική συμμετοχή τους σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που διενεργούνται στο χώρο των
σχολείων, όπως το στήσιμο μιας θεατρικής παράστασης, η έκθεση συνθέσεων ζωγραφικής,
οι διαγωνισμοί της ποίησης κλπ. Είναι, επομένως σαφές ότι και τα ειδικά μαθήματα
(μουσική, χορός, θεατρολογία) έχουν τη δική τους βαρύτητα στο σχολικό πρόγραμμα, αφού
η μετάγγιση των αξιών της τέχνης μπορεί να γίνει μέσω αυτών.

Το κράτος: η συμβολή του κράτους στην αναβάθμιση της τέχνης

Διασφάλιση αδέσμευτης καλλιτεχνικής δημιουργίας (δημοκρατία που σέβεται την αξία του
ατόμου), οικοδόμηση κέντρων δημιουργίας (βιβλιοθήκες, θέατρα, εργαστήρια,
αγγειοπλαστικής κλπ), στήριξη και ενίσχυση των καλλιτεχνών.

Λεξιλόγιο:

- χαλκεύω = (μτφ) πλάθω σκευωρίες, κατασκευάζω ψεύτικες κατηγορίες. πχ: οι εφημερίδες

της αντιπολίτευσης χαλκευούν συχνά ειδήσεις και πληροφορίες.
- ευτελίζω = υποβιβάζω την αξία κάποιου πχ: ο ευτελισμός της ανθρώπινης ζωής, του
κοινοβουλευτικού ήθους συν: εξευτελίζω, ταπεινώνω.
- πολιτικοποιώ = αποκτώ πολιτικά ενδιαφέροντα ή αναπτύσσω πολιτική δράση. Η σημασία
της λέξης δεν πρέπει να ταυτίζεται με το ρήμα κομματικοποιώ.
- κίβδηλος = όποιος στερείται γνησιότητας, ο παραποιημένος πχ: η κιβδηλεία των κοσμικών
τρόπων συν: ψεύτικος, δόλιος.
- αφιονίζω = χορηγώ σε κάποιον αφιόνι, προκαλώντας τη νάρκωσή του, (μτφ) εμποδίζω
κάποιον να σκεφτεί, να εκδηλώσει την κριτική του ικανότητα. πχ: αφιονίζω το πλήθος με
δημαγωγίες.
- αισθαντικός = αυτός που χαρακτηρίζεται από λεπτότητα, ευαισθησία, αυτός που γίνεται
αντιληπτός από όσους διαθέτουν ευαισθησία, που αποπνέει μια αίσθηση λεπτότητας συν:
ευαίσθητος, τρυφερος πχ: αισθαντική φωνή.

Τέχνη είναι η έμφυτη ανάγκη και ικανότητα του ανθρώπου να εκφράζει και να
αποκρυσταλλώνει τα συναισθήματά του και τον ψυχικό του κόσμο σε καλλιτεχνικές
μορφές. Αυτή η μετάπλαση της πραγματικότητας σε δημιουργίες – έργα τέχνης προκαλούν
αισθητική συγκίνηση, χαρά και ψυχική ικανοποίηση.
Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για την Τέχνη και το έργο τέχνης και μέσα από αυτούς
αντιλαμβάνεται κανείς και την προσφορά της στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ως κοινωνικό
φαινόμενο και ως κώδικας επικοινωνίας, υπήρχε πάντα σε όλους τους λαούς και σε όλες τις
εποχές.
► ειδικά για την τέχνη της εποχής μας:
 είναι πολυσχιδής : υπάρχουν πλήθος σχολές, καλλιτεχνικά ρεύματα, τάσεις. Πολλές
φορές είναι δυσπρόσιτη για το ευρύ κοινό, γιατί εκτός από την αισθητική καλλιέργεια,
συχνά απαιτούνται και εξειδικευμένες γνώσεις για την ανάγνωση των έργων τέχνης.
 Πολλά έργα με πλατιά λαϊκή απήχηση είναι συνήθως χαμηλής στάθμης και για
λόγους εμπορικού κέρδους ανταποκρίνονται στις προτιμήσεις ενός κοινού απαίδευτου που
τρέφεται με υποκατάστατα της Τέχνης (συνηθέστερα στον κινηματογράφο, τη μουσική, το
θέατρο). Γίνεται λόγος για την υποκουλτούρα και τον εκχυδαϊσμό της τέχνης.
 Ειδικότερα η Αφηρημένη Τέχνη επειδή αποφεύγει την αναπαράσταση της
πραγματικότητας εμμένοντας στη βαθύτερες καταστάσεις, προκαλεί το κοινό και σε βίωση
δικών του προεκτάσεων, που είναι ανάλογες με το γνωστικό του επίπεδο, αλλά και με την
φαντασία του και την ευαισθησία του.
 «Η τέχνη για την τέχνη» (δηλ. ότι η τέχνη θα πρέπει να ενδιαφέρεται μόνο για το
ωραίο) ≠ «στρατευμένη τέχνη»(δηλ. προβολή μιας πολιτικής ή κομματικής άποψης μέσω
της τέχνης): η συγκεκριμένη αντιπαράθεση θεωρείται στην εποχή μας ξεπερασμένη καθώς
η τέχνη έχει μελετηθεί και ως κοινωνικό φαινόμενο και μέσα από την επιστήμη της
Αισθητικής.
 Προϋπόθεση της τέχνης αποτελούν η ελευθερία στην έκφραση και διακίνηση
ιδεών.
Προσφορά (αξία της τέχνης):
1. Η τέχνη ως μορφή έκφρασης – διαλόγου αποτελεί σπουδαίο τρόπο επικοινωνίας μεταξύ
των ανθρώπων αλλά και των λαών, πολιτισμών, κλπ.
2. Ως φορέας μηνυμάτων είναι δυνατό να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη για
σημαντικά προβλήματα του της εποχής μας (οικολογία, καταπάτηση ανθρώπινων
δικαιωμάτων, αξία της ελευθερίας )
3. Καλλιεργεί το αισθητικό κριτήριο του ανθρώπου συμβάλλοντας έτσι στην ολοκλήρωση
της προσωπικότητάς του.
4. Συμβάλλει στην πνευματική καλλιέργεια.
5. Προκαλεί χαρά καθώς προσφέρει αισθητική απόλαυση.
6. Αποτελεί σπουδαία μορφή ψυχαγωγίας αλλά και ψυχικής ανάτασης γιατί απομακρύνει
τον άνθρωπο από την καθημερινότητα, τη μονοτονία, την πεζότητα.
7. Ως μέσο έκφρασης παρέχει τη δυνατότητα της προβολής συναισθημάτων, του
εσωτερικού μας κόσμου.
Κρίση – αμφισβήτηση της αξίας της τέχνης (αίτια):

1. πολιτιστική κρίση και έλλειψη αξιών
2. τεχνοκρατική κοινωνία – καταναλωτισμός
3. έλλειψη αισθητικής αγωγής στην παιδεία
4. επικράτηση της υποκουλτούρας
5. ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα του καλλιτέχνη

ΕΝΟΤΗΤΑ 8η
ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Α. ΟΡΙΣΜΟΣ
Επιστήμη είναι:
 η πλήρης, ακριβής και σαφής γνώση των πραγμάτων.
 η συστηματική και μεθοδική έρευνα που αναφέρεται σε ορισμένο τομέα του
επιστητού.
 το σύνολο των ομοειδών γνώσεων, που συνδέονται οργανικά και συντάσσονται με
σκοπό την εξήγηση των φαινομένων στη φύση και την κοινωνία.

Β. ΑΙΤΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

1. Η ερευνητική φύση του ανθρώπου, η ενεργητική του στάση απέναντι στο περιβάλλον.
2.Η επιθυμία του για μάθηση.
3. Η αμφιβολία και η περιέργεια, που έχουν ως αποτέλεσμα την έρευνα και την
επαλήθευση.
4.Η ανάγκη του ανθρώπου να ξεπεράσει πολλά εμπόδια και να βελτιώσει την ποιότητα της
ζωής του.

Γ. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Α. υλικός τομέας:
 Βελτίωση της ποιότητας ζωής.
 Αύξηση της ποσότητας και βελτίωση της ποιότητας των αγαθών.
 Επωφελής εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου και κυριαρχία του ανθρώπου στη
φύση.
 Προσφορά εργασίας με τα νέα επαγγέλματα, περιορισμός του σωματικού μόχθου.
 Οικονομική πρόοδος.
 Πρόληψη και καταπολέμηση των ασθενειών, αύξηση του μέσου όρου ζωής του
ανθρώπου.
Β. ηθικός τομέας:οι ανθρωπιστικές επιστήμες:
 καθιστούν δυνατή την αυτογνωσία. εξευγενίζουν τον συναισθηματικό κόσμο.
 συμβάλλουν στην ηθικοπνευματική τελείωση και στη διαμόρφωση μιας
πολυδιάστατης προσωπικότητας.
Γ. πνευματικός τομέας:η επιστήμη:
Ασκεί το πνεύμα και ικανοποιεί τις πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου.
Αναπτύσσει την κρίση και εξασφαλίζει την πνευματική ελευθερία.
Απαλλάσσει από εξωλογικά στοιχεία (προλήψεις, δεισιδαιμονίες).

Δ. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Α. υλικός τομέας:
 Το φυσικό περιβάλλον μολύνεται και καταστρέφεται με την υπερεκμετάλλευση.
 Η ανθρωπότητα απειλείται με τα όπλα μαζικής καταστροφής.
 Με την εκμηχάνιση της παραγωγής αυξάνεται η ανεργία.
Β. πνευματικός – ψυχολογικός τομέας:
 Η εξειδίκευση των επιστημόνων οδηγεί συχνά στη μονομέρεια.
 Στερεί τη χαρά της δημιουργίας, αλλοτριώνει τον άνθρωπο από την εργασία και τον
εαυτό του, εξαιτίας του υπέρμετρου προγραμματισμού και της αυστηρής μεθοδολογίας.
 Οδηγεί σε υπερβολικές φιλοδοξίες και αίσθηση υπεροχής.
Γ. ηθικός -κοινωνικός τομέας:
 Ο επιστημονισμός εξαφανίζει κάθε αίσθημα ανθρωπιάς.
 Απανθρωποποιεί το άτομο, αμβλύνει τις ηθικές του αντιστάσεις.
 Καλλιεργεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των επιστημόνων στο πλαίσιο της
προσωπικής προβολής και διάκρισης.
 Καταρρακώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, υπονομεύεται η ελευθερία του
ανθρώπου, αφού η επιστήμη μπορεί να γίνει όργανο για την εξαπάτηση, υποδούλωση και
εκμετάλλευση των ανθρώπων.
 Με τα επιστημονικά πειράματα εμφανίζονται νέες ανίατες ασθένειες.

Προϋποθέσεις για την ανθρωποκεντρική αξιοποίηση της επιστήμης:

Ο επιστήμονας πρέπει να διακρίνεται από:

 Παιδεία με ανθρωπιστικές αρχές και πνεύμα ελευθερίας.
 Γενική μόρφωση και ψυχική καλλιέργεια, ώστε να θέτει τις γνώσεις του στην
υπηρεσία του ανθρώπου και να ασκεί το έργο του με υπευθυνότητα και αίσθημα
κοινωνικής συνείδησης.
 Αυτογνωσία, για σωστή επιλογή στόχων, που να ανταποκρίνονται στα προβλήματα
της ζωής.
 Ευσυνειδησία, ηθικές αρχές και αξίες.
 Η ειρήνη επιτρέπει στον επιστήμονα να επιδίδεται απερίσπαστα στο ανθρωπιστικό
του έργο.
 Η επανιεράρχηση των στόχων και αξιών του σύγχρονου ανθρώπου.
Τα εφόδια του επιστήμονα
 Διαμόρφωση ηθικής, αυτόνομης και ελεύθερης προσωπικότητας.
 Αίσθηση ότι επιτελεί κοινωνικό λειτούργημα και όχι μόνο βιοποριστικό επάγγελμα.
 Ενδιαφέρον για την σωστή και επωφελή για τον άνθρωπο μελλοντική χρήση των
επιτευγμάτων του.
 Πίστη στα ανθρωπιστικά ιδανικά.
 Κοινωνικές αρετές ( ανιδιοτέλεια, πνεύμα συνεργασίας, άμιλλα.)
 Ηθικές αρχές ( ταπεινοφροσύνη, ετοιμότητα, ειλικρίνεια)

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

Τεχνολογία: Η μελέτη και η πρακτική εφαρμογή των γνώσεων, των μεθόδων και των
πορισμάτων των θετικών επιστημών, και ιδιαίτερα της μηχανικής, στη βιομηχανία, στην
ιατρική, στις επιχειρήσεις, στο εμπόριο και σε άλλους τομείς της δραστηριότητας και της
ζωής του ανθρώπου γενικότερα.
Τεχνοκρατία: Η κυριαρχία του πνεύματος της τεχνολογίας στην κοινωνική και πολιτική ζωή
– σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. /
Η θεωρία σύμφωνα με την οποία η ευημερία του ανθρώπου στηρίζεται κυρίως στην
τεχνολογική πρόοδο (σε αντίθεση με τη θεωρία που υποστηρίζει ότι η ευημερία εξαρτάται
από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις πνευματικές του αξίες).
Τεχνικός πολιτισμός: η κυριαρχία της «μηχανής» στη ζωή του ανθρώπου η οποία βοηθά και
υποκαθιστά τον άνθρωπο σε κάθε δραστηριότητά του.

Θετικές πλευρές της τεχνικής προόδου:

1. κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση: αξιοποίηση των δυνάμεων της φύσης προς όφελος
του ανθρώπου
2. απαλλαγή από το μόχθο εργασίας
3. παραγωγή περισσότερων αγαθών, σε λιγότερο χρόνο, με βελτιωμένη ποιότητα (=άνοδος
του βιοτικού επιπέδου)
4. ανάπτυξη της επιστήμης: η πρόοδος της έρευνας οδήγησε στη διάγνωση, πρόληψη και
αντιμετώπιση ασθενειών
5. βελτίωση μέσων επικοινωνίας, μεταφοράς, πληροφόρησης
6. αναβάθμιση της ανθρώπινης ζωής: άνοδος γνώσης, ορθολογισμός, κοινωνική ισότητα,
οικουμενική συνείδηση, ανάπτυξη τέχνης

Αρνητικά του μηχανικού πολιτισμού:

καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος
μηχανοποίηση (και επομένως τυποποίηση, αυτοματισμός) της ανθρώπινης εργασίας και
γενικότερα της ανθρώπινης ζωής.
επιβάρυνση της προσωπικότητας: ο άνθρωπος σταδιακά απομακρύνθηκε από τομείς
δραστηριότητας (ανία, αλλοτρίωση, μοναχικότητα)
περιορισμός της ελευθερίας: η μηχανή καθορίζει την ανθρώπινη ενέργεια
σωματική επιβάρυνση: ο άνθρωπος έγινε μαλθακός, απομακρύνθηκε από τη «φυσική»
κίνηση.
ανάπτυξη κοινωνικής παθογένειας: μεγαλουπόλεις / εγκληματικότητα / τρομοκρατία /
όπλα
επιθυμητή στάση / αντιμετώπιση:
Η κατανόηση του φαινομένου, ότι δηλαδή εφόσον ο πολιτισμός αναπτύσσεται μονομερώς,
η κοινωνία δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του ανθρώπου.
1. Να μην υστερεί σε ανάπτυξη ο πνευματικός χαρακτήρας του πολιτισμού (συμβολή
οικογένειας, σχολείου, πολιτείας)
2. Προσανατολισμός του ατόμου στις ανθρωπιστικές αξίες ώστε να μην υφίσταται όλες τις
αρνητικές εκδοχές της τεχνικής προόδου προκειμένου να απολαμβάνει τα αγαθά της.

Ορισμός : Εργασία είναι η συστηματική προσπάθεια του ανθρώπου για ικανοποίηση

ατομικών και κοινωνικών αναγκών. Η εργασία διακρίνεται σε πνευματική και σε σωματική.
Γιατί η εργασία είναι πηγή ευτυχίας και δημιουργίας;
 δίνει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του ανθρώπου.
 είναι πηγή χαράς και αισιοδοξίας.
 τονώνει την αυτοπεποίθηση και την αποφασιστικότητα του ανθρώπου.
 σφυρηλατεί την εργατικότητα και τη θέληση.
 προβάλλει την προσωπικότητα του εργαζόμενου.
 διαιωνίζει τα δημιουργικά έργα και το «Εγώ» του εργαζόμενου.
 κάνει τον εργαζόμενο δραστήριο, αισιόδοξο, υπεύθυνο και αξιοπρεπή.
 γεννά το αίσθημα της ασφάλειας και της σιγουριάς για το μέλλον,
 αποδεσμεύει τις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου.
 χαρίζει τη χαρά της δημιουργίας.
 αναπτύσσει όλες τις κλίσεις, τις ικανότητες και τις δεξιότητες του ατόμου.
 προβάλλει τις κατακτήσεις του εργαζόμενου ανθρώπου σε όλους τους τομείς
δράσης (στον οικονομικό, επιστημονικό, τεχνικό, κοινωνικό και πολιτιστικό τομέα).
 ικανοποιεί την έμφυτη τάση για δημιουργία.
 καλλιεργεί το πνεύμα του εργαζόμενου.
Ποια είναι τα πλεονεκτήματα του καταμερισμού της εργασίας;
 απαλλάσσει τον άνθρωπο από περιττό σωματικό ή πνευματικό μόχθο.
 αυξάνει τον ελεύθερο χρόνο στον εργαζόμενο.
 συντελεί στη μαζική και ποιοτική παραγωγή.
 λυτρώνει τον εργαζόμενο από τη σωματική και ψυχική φθορά.
 ανεβάζει το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων.
 τονώνει το πνεύμα της συνεργασίας και την κοινωνικότητα του ανθρώπου.
 συμβάλλει στην ποιότητα της ζωής.
 πετυχαίνει οικονομία μόχθου, χρόνου, χρημάτων.
 εκμηδενίζει το χρόνο εκμάθησης νέας εργασίας.
 είναι ο κυριότερος συντελεστής της ατομικής και της κοινωνικής προόδου.
 μειώνει το χρόνο και το κόστος της παραγωγής.
 διεκπεραιώνει πιο γρήγορα την εργασία.
 επιτρέπει σης επιχειρήσεις να προσφέρουν στο κοινό καταναλωτικά αγαθά σε
προσιτές τιμές.
Ποια είναι τα μειονεκτήματα του καταμερισμού της εργασίας;
 περιορίζει τη δημιουργική εργασία.
 περιορίζει την πρωτοβουλία και την αυτενέργεια.
 αυτοματοποιεί και μηχανοποιεί την εργασία.
 εισάγει την εξειδικευμένη εργασία.
 κάνει τον εργαζόμενο ρομπότ, εξάρτημα της παραγωγικής μηχανής.
 αυξάνει υπέρμετρα την ανεργία.
 ρυπαίνει και καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον.
 πνίγει τον εργαζόμενο στην ανία και στη μονοτονία, στην πλήξη και στην
απογοήτευση.
 συντελεί στην επαγγελματική εξειδίκευση και στην κατάτμηση της όλης παραγωγής.
 αφαιρεί από τον εργαζόμενο τον ενθουσιασμό και το «μεράκι» για εργασία.
 περιορίζει τον εξειδικευμένο επιστήμονα σ’ ένα μόνο τομέα του επιστητού.
 αφαιρεί από τον εργαζόμενο τη χαρά της δημιουργίας. Ο εργαζόμενος παράγει
εμπορεύματα. Δε βρίσκει κανένα νόημα και καμιά ευχαρίστηση στην εργασία του.
 αλλοτριώνει τον εργαζόμενο, αφού τον αναγκάζει να εργάζεται μονότονα και να
σκέφτεται μηχανικά.
 κουράζει ψυχικά τον εργαζόμενο και του προκαλεί ανία.
Ποιες υλικές, πνευματικές και ηθικές ωφέλειες προέρχονται από την εργασία;
 ικανοποιούνται οι υλικές ανάγκες του ανθρώπου.
 βελτιώνονται οι συνθήκες διαβίωσης του.
 μετατρέπονται οι πρώτες ύλες σε χρήσιμα αγαθά.
 τονώνεται η σωματική υγεία του ανθρώπου.
 εξασφαλίζονται η οικονομική ανεξαρτησία, οι ανέσεις και τα καταναλωτικά αγαθά.
 αξιοποιούνται οι πλουτοπαραγωγικές πηγές κάθε χώρας.
 ανεβαίνει η ποιοτική στάθμη της παραγωγής,
 ακονίζεται και οξύνεται το ανθρώπινο πνεύμα.
 γίνονται ανακαλύψεις και εφευρέσεις.
 προωθείται η επιστημονική έρευνα.
 ανακαλύπτονται οι φυσικοί νόμοι.
 δημιουργούνται τα αθάνατα έργα της επιστήμης και της τέχνης.
 αναζητείται η επιστημονική αλήθεια.
 αξιοποιούνται οι πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου.
 παράγονται πνευματικά προϊόντα.
 διευρύνονται οι γνώσεις και οι έρευνες.
 καλλιεργείται η κρίση και η λογική του ανθρώπου,
Ηθικές ωφέλειες της εργασίας
 προσαρμόζει ο άνθρωπος τη συμπεριφορά του σύμφωνα με τις ηθικές αρχές και
αξίες.
 γίνεται ο άνθρωπος ηθική προσωπικότητα.
 συσφίγγονται οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών.
 γίνεται ο εργατικός άνθρωπος αισιόδοξος, τίμιος, χαρούμενος, κοινωνικός,
ευτυχισμένος.
 διατηρεί ο άνθρωπος την αξιοπρέπεια του και απομακρύνεται από τα πάθη και τα
ένστικτα του.
 νιώθει έντονα τη χαρά της δημιουργίας.
 χαλυβδώνει και σφυρηλατεί τον ανθρώπινο χαρακτήρα.
 κατακτά ο εργαζόμενος την οικονομική, την πνευματική και την ηθική του
ανεξαρτησία.
 θεμελιώνεται η κοινωνία πάνω στη συνεργασία και την αλληλεγγύη.
 επικρατεί η τάξη και η αρμονία, η κοινωνική γαλήνη και η αρμονική κοινωνική
συμβίωση.
 οπλίζεται ο άνθρωπος με υπομονή και επιμονή, με αισιοδοξία και θάρρος.
 κερδίζει την εκτίμηση και την αναγνώριση των άλλων.
 ικανοποιεί τα ενδιαφέροντα του και γίνεται άνθρωπος της πρωτοβουλίας και της
αυτενέργειας.
 πραγματοποιεί τους πόθους και τα όνειρα του.
 γίνεται έντιμος και ηθικός, ειλικρινής, και φιλαλήθης.
Η εργασία απομακρύνει τον άνθρωπο από την ανάγκη. Με την εργασία ο άνθρωπος:
 αντιμετωπίζει όλες τις ανάγκες του.
 γίνεται αυτάρκης και οικονομικά ανεξάρτητος.
 βελτιώνει τους όρους ζωής του.
 δημιουργεί επιχείρηση συνδυάζοντας εργασία και κεφάλαιο
 αποκτά όλα τα αγαθά, ακολουθώντας το αρχαίο γνωμικό «τα αγαθά με κόπους
αποκτιώνται».
 λύνει τα οικονομικά του προβλήματα.
 αποφεύγει την οικονομική εξάρτηση.
 εξασφαλίζει τα υλικά και τα πνευματικά αγαθά.
 υλοποιεί τις υλικές του επιθυμίες και τις πνευματικές του ανάγκες, β) Η εργασία
απομακρύνει τον άνθρωπο από την ανία, Με την εργασία ο άνθρωπος:
 γεμίζει τη ζωή του με ενδιαφέροντα.
 αγωνίζεται με αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.
 γίνεται αποφασιστικός και αισιόδοξος, δραστήριος και αγωνιστής.
 απομακρύνει τη μελαγχολική ανία, τη ματαιοδοξία, την κενοδοξία, την
απαισιοδοξία.
 γεμίζει το ψυχικό κενό που δημιουργεί η απραξία και η αδράνεια του.
 ανοίγει τον ορίζοντα δράσης του.
 ελευθερώνεται από την πλήξη και τη μονοτονία, από την τυποποίηση και τη
ρουτίνα.
 αξιοποιεί τη δημιουργική του φαντασία.
 δημιουργεί πρωτότυπα και ελεύθερα έργα.
 λυτρώνεται από την εξειδικευμένη, μηχανοποιημένη, τυποποιημένη και ανιαρή
εργασία.
Η εργασία απομακρύνει τον άνθρωπο από το ελάττωμα. Με την εργασία ο άνθρωπος:
 απομακρύνεται από την οκνηρία, την αργία, τη φυγοπονία, τη διαφθορά.
 απαλλάσσεται από τα ελαττώματα, τις αδυναμίες και τα πάθη του.
 διατηρεί την αξιοπρέπεια και την εντιμότητα του.
 γίνεται εγκρατής και αυτοκυρίαρχος, συνετός και νομοταγής.
 δε γίνεται παράνομος και απατεώνας, διεφθαρμένος και αλλοτριωμένος.
 δεν πέφτει σε κακίες και ανηθικότητες, σε ψέματα και εγκλήματα.
 απομακρύνεται από τη νωχέλεια και την οκνηρία, τη νωθρότητα και την τεμπελιά.
 αποφεύγει ηθικές παρεκτροπές και λυτρώνεται από τα πάθη του.