H.Ə.Aslanov, M.A.

Vəliyeva

PAMBIQ BİTKİSİ İLƏ APARILAN

TARLA TƏCRÜBƏLƏRİNİN
METODİKASI

Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pambıqçıhq İnstitutunun

Elmi Şurasımn (06.12.2012-ci il protokolMs 6)
qərarı ilə nəşr olunması tövsiyə edilmişdir.

Bakı -2013

1
Elmi redaktor: Q.B.Məmmədov
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin
professoru, texnika elmləri doktoru
Rəyçilər: V.S.Zaytsev
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pambıqçılıq
İnstitutunun Aqrotexnologiya şöbəsinin baş
elmi işçisi, kənd tə-sərrüfatı elmləri doktoru,
professor, əməkdar elm xadimi
N. Y.Scyidəliyev
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin elm
və texnika işləri üzrə prorektoru, kənd
təsərrüfatı elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Z.A.İbrahimov
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin
Ekologiya mühəndisliyi və meşəçilik
kafedrasının dosenti, kənd təsərrüfatı elmləri
doktoru
M.İ.Məmmədov
AMEA-nın Torpaqsünaslıq və Aqrokimya
İnstitu-tunun Mineral gübrələr və
mikroelementlər laboratoriyasının aparıcı elmi
işçisi, kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru
H.Ə.Aslanov, M.A.VəIiycva Pambıq bitkisi ilə aparılan tarla təcrübələrinin
metodikası. Bakı, 310 səh.
Pambıq bitkisi ilə aparılan tarla təcrübələrinin metodikası azərbaycan dilində
tərtib edilmiş ilk vəsaitdir. Pambıqçılıq sahəsində aparılan tədqiqat işlərində
müxtəlif ölkələrin metodiki göstərişlərindən istifadə edilməsi, xüsusilə də gənc
tədqiqatçılar üçün bir sıra çətinliklər törədir. Pambıqçılığa aid metodikaların
müxtəlif mənbələrdə olması, respublikamızın torpaq - iqlim şəraitinə uyğun
gəlməməsi, bu metodikanın yazılması zərurətini meydana gətirmişdir.
Kitabda tarla təcrübələri haqqında ümumi anlayış, onların növləri, təsnifatı
və xüsusiyyətlərindən başlamış, təcrübənin qoyulması üçün sahənin seçilməsi,
hazırlanması, tarla təcrübələrinin planlaşdırılması və təşkili, tədqiqat işlərinin
yerinə yetirilməsi prosesində təsadüf edilən xətalar, onların təsnifatı və aradan
qaldırılması yolları, təcrübələrə qoyulan tələblər, üsul və qaydalar haqqında geniş
məlumatlar verilmişdir.
Metodikadan pambıqçılıq sahəsində (eləcədə cərgəaraları becərilən və
texniki bitkilər) tədqiqat işləri aparan elmi işçilər, tələbələr, magistrlər,
dissertantlar, doktorantlar və digər mütəxəssislər istifadə edə bilərlər.
«ƏSGƏROĞLU» nəşriyyat və poliqrafiya MMC-nin mətbəəsində
çap olunmuşdur.

2
 Giriş
Pambıqçılıq bitkiçiliyin ayrılmaz bir hissəsi olmaqla bərabər,
ölkə iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsində əhəmiyyətli rolu olan,
kənd təsərrüfatının aktual istiqamətlərindən biri hesab edilir.
Pambıq bitkisi çox böyük strateji əhəmiyyəti olan universal
texniki bitkidir və bu bitkinin geniş əhatəli xalq təsərrüfatı
əhəmiyyəti vardır. Pambıq lifi toxuculuq sənayesi üçün əsas xammal
sayılır. Ondan müxtəlif növ parçalar, iplik və geyimlər, eləcə də
müxtəlif texniki təyinatlı məmulatlar istehsal olunur.
Maşınqayırmada, təyyarəqayırmada, kimya sənayesinin və xalq
təsərrüfatının elə bir sahəsi yoxdur ki, pambıq bitkisinin
məhsullarından orada istifadə olunmasın. Bir sözlə pambıqdan 250
addan çox məhsul istehsal olunur.
Məhz bu baxımdan indiki şəraitdə pambıqçılığın elmi əsaslarla
inkişaf etdirilməsinə, vahid sahədən yüksək məhsul alınmasına
böyük tələbat vardır.
Azərbaycanda ictimai iqtisadi quruluşun dəyişməsi, bütün
sahələrdə olduğu kimi, kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatında önəmli
yeri olan pambıqçılıqdan da yan keçməmişdir. Bu proseslər Sovetlər
birliyinin süqutundan başlayaraq, müstəqillik qazandıqdan sonra
qarşılaşdığı keçid dövrünə təsadüf edir. Ölkə əhalisinin ərzaq
təhlükəsizliyini təmin, etmək istiqamətində həyata keçirilən
proqramlarla əlaqədar olaraq pambığın əkin sahələri kəskin surətdə
azalmağa başladı. Yerinə isə dənli taxıl, meyvə, tərəvəz, yem
bitkiləri əkilməyə başladı. Bu azalma aqrar islahatdan sonra daha da
dərinləşdi. Pambıq əkinlərinin və istehsalının kəskin azalmasına
səbəb olan amillərdən biri də kənd təsərrüfatı texnikası və
avadanlığının əmlak payı kimi bölüşdürülməsi olmuşdur.

3
 Bu gün pambıq istehsalının kəskin azalması səbəblərindən biri
də xam pambığın daimi və sabit bazarı sayılan pambıq emalı
müəssisələrinin monopoliyalarda birləşməsi və məhsulun satınalma
qiymətlərinin çox aşağı olmasıdır. Bu amillər isə pambıqçılığın
dayanıqlı inkişafını təmin edə bilmir.
Müasir dövrdə pambıqçılığın elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsi,
olduqca vacib problemlərdən biridir. Vahid sahədən yüksək məhsul
alınması və pambıq-taxıl-yonca növbəli əkin sisteminin inkişafı üçün
pambıqçılıqda istifadə edilən maşınlar sistemini təkmilləşdirmək,
aqrotexniki qaydalara düzgün və vaxtında əməl etmək, makro və
mikroelementlərin səmərəli normalarından istifadə etmək, üzvü
gübrələrin istifadəsinə və növbəli əkin dövriyyəsinə geniş yer
vermək, xəstəlik və zərəvericilərə qarşı mübarizəni elmi əsaslarla
həyata keçirmək, torpaq-iqlim şəraitinə uyğun olaraq sort seçimini
düzgün aparmaq, məhsulun toplanması və tədarükü qaydalarına
vaxtında əməl etməklə nail olmaq olar. Bu şərtlə ki, tədqiqatçılar
elmi metodiki səhvlərə yol verməsinlər.
Elmi müəssisələrin və təcrübə stansiyalarının məqsədi
fermerlərə məhsuldarlığın artırılması istiqamətində aparılmış
tədqiqatları təbliğ etməklə, onlarla tədqiqatçı fermer münasibətlərini
yaratmaqdan ibarətdir.
Pambığın məhsuldarlığını artıra biləcək, yeni aqrotexniki
üsulların, gübrə normalarının və torpağa verilmə müddətlərinin yeni
sortların və texnologiyalarının yaradılması üsullarının öyrəniləmsi
üçün tarla təcrübələrinin aparılması olduqca vacibdir. Tarla
təcrübələri metodiki cəhətdən düzgün aparıldıqda real nəticələr verir.
Yuxarıda qeyd edilən məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün
tədqiqatçı elmi-yeniliyin qəbul edilmiş üsullarından-müşahidə və

4
təcrübədən istifadə edir ki, bu da öz növbəsində qəbul olunmuş
metodika əsasında aparılır.
Bütün elmi tədqiqatların ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri
onun təkrar olunmasıdır. Tədqiqatın metodikasına gəldikdə isə hər
hansı bir təcrübə olursa olsun, əvvəlcə onun metodikası tutulur, sonra
isə metodikada göstərilən məsələlər tarla təcrübəsində ardıcıl olaraq
öyrənilir.
Kitabda pambığın aqrotexnologiyası, suvarılması, seleksiyası,
aqrokimyası sahəsində aparılan tədqiqat işlərinə dair metodika və
riyazi təhlillər verilmişdir.
Fikrimizcə tərtib olunmuş bu vəsaitdə verilmiş materiallar elmi
tədqiqatla məşğul olan tədqiqatçıların, dissertant və doktorantların
tarla təcrübələri aparılmasına, təcrübənin nə dərəcədə etibarlı olub
olmamasını təyin etməyə köməklik edəcəkdir.

5
 FƏSİL I. TARLA TƏCRÜBƏSİNİN APARILMA
ÜSULLARI
1.1. Elmi aqronomiyada istifadə olunan üsullar
Aqronomiya-kompleks elmdir. Bu elmin məqsədi bitkilərin
məhsuldarlığının artırılması və məhsulun keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılmasının nəzəri əsaslarmı, aqrotexniki üsullarını işləyib
hazırlamaqdır.
Bu mühüm vəzifənin həll olunması üçün daimi elmi biliklərin
artırılması, mədəni bitkilərin həyatının dəyişdirilməsi istiqamətinin
yeni üsul, yeni forma və sortların yaradılması, öyrənilməsi, onların
hansı torpaq iqlim şəraitinə uyğunlaşmasını aydınlaşdırmaqdan
ibarətdir. Bu sahədə nəzərdə tutulan tədqiqat işlərinin aparılması
üçün mədəni bitkilərin biologiyası və becərmə üsullarıınn öyrəniləsi
məhsuldarlığın artırılmasının yeni imkanlarmı aşkar edir. Aqro-
nomiyada müxtəlif tədqiqat üsullarından istifadə olunur. Bu tədqiqat
üsullanın kimya, fizika, riyaziyyat, fiziologiya və digər elm sahələri
ilə qarşılıqlı əlaqədədir.
Kənd təsərrüfatı elminin qarşısında duran bir sıra nəzəri və
təcrübi məsələləri həll etmək və tarla təcrübələri qoymaq üçün
laboratoriya, vegetasiya, lizimetrik və s. üsullardan istifadə olunur.
Bitkilərin böyümə və inkişafı üzərində aparılan müşahidələrdə xarici
mühit amilləri vacib amil hesab olunur. Bu üsullar içərisində ən əsası
isə tarla təcrübəsi hesab olunur. Təcrübədən alınmış məhsula
aqrotexniki və iqtisadi səmərəliliyə görə qiymət verdikdən sonra
tədqiqatın icrası ye-kunlaşdırılır və tətbiq olunmaq üçün istehsalata
göndərilir.
Kənd təsərrüfatında əsas obyekt bitki və məhsuldur. Onu
becərib, əmələ gətirmək isə mürəkkəb bir prosesdir. Bu prosesdə bir

6
çox amillər iştirak edir: əl əməyi, texnika, gübrələmə, suvarma,
torpaq, iqlim şəraiti və s. Məhsul kimi kom-pleks bir obyekti
öyrənmək üçün onu əmələ gətirən elementlər ayrı- aynlıqda təhlil
olunmalıdır.
Bizi əhatə edən təbiət müxtəlif hadisələrlə, proseslərlə doludur.
Onlar predmetlər şəklində olduğu üçün mövcud elmlərin məqsədi,
öyrənilən obyektin müxtəlif tərəflərini aşkar etməkdən ibarətdir.
Elmi-tədqiqat işi tək bir təhlildən ibarət deyildir. Əgər təhlildə
predmetlərin, yaxud hadisələrin müxtəlif tərəfləri öyrənilirsə,
sintezdə onun cəmləşdirilmiş formasını öyrənirik. Məhsuldarlıq isə
onların hamısının cəmidir, yəni sintezdir.
Bu baxımdan bitkilərin həyatı və xarici mühit amillərinə olan
tələbatının öyrənilməsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Aqronomiyada istifadə edilən tədqiqatların əsas mənbəyi
müşahidə, təcrübə və təcrübə materialları haqqında məlumatların
işlənilməsidir.
Müşahidə-elmi tədqiqat üsulu olmaqla öyrənilən hadisə, proses
və əşyaların kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin qeydə
alınmasıdır.
Təcrübə-daha mürəkkəb tədqiqat üsulu olmaqla, vəzifəsi
hadisənin mahiyyətini, səbəbini və onların qarşılıqlı əlaqəsini
öyrənməkdir. Hər bir təcrübənin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri
onun təkrar olunmasıdır. Təcrübəni aparmaq üçün əvvəlcə onun
metodikası tərtib olunur, sonra isə metodikada nəzərdə tutulan
məsələlər tarla şəraitində ardıcıl olaraq həyata keçirilir.
Təcrübənin müşahidə və korrelyasiyadan fərqləndirən əsas
cəhəti, müvafiq təcrübə şəraitini yaratmağa yönəldilmiş ilkin məntiqi
təcrübə hesab edilir. Bu ilkin iş demək olar ki, həmişə təcrübənin ən

7
çətin hissəsi olur. O, tədqiqatçıdan böyük yaradıcılıq istedadı tələb
edir. Təcrübənin gedişinə nəzarət etmək, üçün hadisənin
öyrənilməsinə mane olan artıq nə varsa onları aradan götürmək
lazımdır.
Tədqiqatçı bütün diqqətini tədqiq olunan problemə yönəltməyi
bacarmalıdır. O, fıkirləşməyi özünə adət etməli, hər şeyə sual ilə
yanaşmalı, öyrənməyə həvəsi olmalıdır. Bu yalnız onun üçün deyil
ki, hər kimsə çox soruşursa o çox
öyrənir, bu həm də, yaradıcılıq, fərdi düşüncə, hər şeyə tənqidi
yanaşma üçün vacibdir. Bu o demək deyil ki, hər addım başı təsdiq
olunmuş və sınaqla yoxlanılmış hər şeyi şübhə altına almaq lazımdır.
Əksinə, elm əldə olunanları kənara atmaqla deyil, gələcək inkişaf
metodu ilə hərəkət edir. Lakin, tədqiqatçı yeni biliklər axtarışında
olarkən mütləq nəzərə almalıdır ki, ondan əvvəlkilər və müasirləri də
səhv etmiş ola bilərlər. Adətən, mümkün səhvlərin aydınlaşdırılması
elmin inkişafı üçün vacibdir və lazımdır. Hər kəs təcrübələri təkrar
edə bilər və nəticələrin həqiqətə uyğun gəlməsini təyin edə bilər.
Tədqiqatçı hər zaman elmi axtarışlarda olmalı, öz işinə tənqidi
yanaşmalı, iş qabiliyyətinə və dönməzliyə malik olmalıdır. O,
öyrənilən variantların səmərəliliyini rəqəmlərlə qiymətləndirib
müqayisə etməlidir. Müqayisə olunan va-riantlar isə ancaq nəzarət-
standart variantı ilə aparılmalıdır.
Tədqiqatda, nəzarət və digər variantlar bir yerdə təcrübənin
sxemini təşkil edir.
Keyfiyyət variantları şumun aparılması, sahənin səpinə
hazırlanması, səpin üsulları və vegetasiya becərmələri, sələf bitkiləri,
sortlar və onun təmizliyi, bitkilərin inkişafı və s. nəzərdə tutulur.

8
 Kəmiyyət variantlarına səpin normaları, suvarma normaları,
gübrə normaları, ziyanverici və xəstəliklərə qarşı defolyantların və
pestisidlərin istifadəsi, bitkinin kök sisteminin inkişafı və s. aiddir.
Hər variant istər laboratoriya, istərsə də, tarla şəraitində
götürülmüş torpaq və bitki nümunələrində təkrarlar üzrə ətraflı
öyrənilir.
Ümumiyyətlə, düzgün nəticə almaq üçün aqronomik tədqiqatlar
(tarla, laboratoriya, vegetasiya, lizimetrik və s.) 4 təkrarda
aparılmalıdır.
Laboratoriya üsulu. Bu üsul müstəqil tədqiqat üsulu kimi
aqronomiyanın bir çox sahələrində müxtəlif məsələlərin həlli üçün
geniş tətbiq olunur. "Laboratoriya tədqiqatının əsas

məqsədi tədqiqat aparılan sahədə amillərin qarşılıqlı təsirini

öyrənməkdən ibarətdir.
Laboratoriya tədqiqatında fiziki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi və
mikrobioloji üsullardan geniş istifadə edilir. Məsələn, əkinçilikdə və
torpaqşünaslıqda fiziki üsullardan istifadə olunaraq torpağın
strukturu, qranulometrik tərkibi, nəmliyi, su-fiziki xassələri və s.
təyin olunur.
Aqrokimyəvi tədqiqatlarda isə, kimyəvi analiz üsullarından
istifadə edərək torpağın, gübrənin, bitkinin, suyun və s. kimyəvi
tərkibi təyin edilir.
Mikrobioloji tədqiqatlarda isə torpağın havalanması, yəni,
mikrobioloji proseslərin gedişi zamanı torpaqdan ayrılan CO2
qazının, mikroorqanizmlərin, bakteriyaların, virusların, göbələklərin
və s. miqdarı, ümumiyyətlə torpağın potensial gücü müəyyən edilir.

9
 Fiziologiyada-fızioloji proseslərin assimilyasiya və
dissimilyasiya prosesi, bitkilərin tənəffüsü, transpirasiya
(buxarlanma) prosesinin gedişi və s. təyin olunur.
Biokimyada isə biokimyəvi proseslərin; yağların, zülallarının,
sulu karbohidratların, vitaminlərin, alkoloidlərin və s. təyinində
istifadə olunur.
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumçuluğu və seleksiyasında
isə toxumun keyfiyyət xüsusiyyətlərinin şaxtaya, quraqlığa, xəstəlik
və zərərvericilərə qarşı davamlılığının tədqiq edilməsində istifadə
olunur.
Laboratoriya üsulunun üstün cəhəti odur ki, nəzərdə tutulmuş
təhlillər qısa bir zamanda başa gəlir, çatışmayan cəhəti isə son
nəticədə məhsul iştirak etmir.
Vegetasiya iisıılu. Nəzarət olunan sahədə-vegetasiya evciklərində,
istixanalarda, oranjeriyalarda, iqlim kameralarında və digər tikililərdə
müxtəlif variantlar arasındakı fərqi müəyyən etməklə, müxtəlif amillərin
bitkilərin məhsuldarlığına, keyfiyyətinə təsirini və qarşılıqlı təsirini,
kəmiyyətcə miqdarını müəyyən etmək məqsədi ilə aparılan təcrübələrə
vegetasiya təcrübələri deyilir.
Vegetasiya təcrübələrinin aparılması üçün təcrübədə bitkinin iştirakı
əsas şərtdir. Bu üsulla aparılan təqiqatların mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
burada bitkilər vegetasiya qablarında, süni yaradılmış şəraitdə
becərilməsinə baxmayaraq tədqiqatçı bu şəraiti tənzimləyir.
Vegetasiya təcrübələri üçün şüşə, gil, plastik və başqa
materiallardan hazırlanmış qablardan istifadə olunur. Bitkiləri becərmək
üçün qidalandırıcı mühit olaraq torpaqdan, qumdan və sudan istifadə
olunur. Bitki əkilmiş qablar xüsusi tikilmiş evciklərdə, şitillik və ya süni
iqlim laboratoriyalarında yerləşdirilir. Bu ona görə edilir ki, mürəkkəb hava
şəraitində bitkilərin becərilməsi mümkün olan, öyrənilməyən və yaxud
lazımsız amillərdən qorumağı, eyni zamanda bu və ya digər həyat

10
amillərinin imkan daxilində daha dəqiq aşkar edilməsi mümkün olsun. Qida
mühitindən asılı olaraq vegetasiya təcrübələri müxtəlif olur. Qumda,
çınqılda, suda, steril şəraitdə becərilən bitkilər və s. Vegetasiya üsullarının
təkmil-ləşdirilməsi hazırda müasir mürəkkəb mühəndis quraşdırmalarına,
avtomatlaşdırılmış süni hava stansiyalarına fıtotronlara gətirib çıxarmışdır.
Fitotron-laboratoriya korpusundan, oranjeriyadan, isidici və
soyuducu kameradan ibarətdir. Burada, il boyu bitkilərə lazım olan
şəraiti süni sürətdə yaratmaqla tədqiqat aparılır. Bu, tədqiqatın
aparılma vaxtını qısaldır. Məsələn, yeni hibrid və sortun yaradılması,
alınması vaxtını sürətləndirir. Eyni zamanda fiziologiya, seleksiya,
genetika və bitkilərin qidalanmasının nəzəri problemlərinin həllinə
kömək edir.
Lizimetrik üsul. Bitkilərin inkişafı və torpaqda gedən proseslərin
dinamikası xüsusi lizimetrlərdə aparılan tədqiqatlarla müəyyən edilir.
Burada nəmlik balansı və qida maddələrinin torpaqda hərəkəti təbii
olaraq qeydə alınır.
Lizimetrik üsulun vegetasiya üsulundan fərqi ondadır ki,
tədqiqat torpaqdan hər tərəfli təcrid olunmuş xüsusi lizimetrlərdə
aparılır.
Lizimetrlərin konstruksiyasını təyin edən əsas şərtlərdən biri
odur ki, sahədə elə bir qurğu düzəldilir ki, suda və onda həll olunmuş
qida maddələrinin aşağı keçməsi mümkün olsun. Lizimetrlərdə
olan torpaq qatının qalınlığı 30 sm-dən 1-2 metrə qədər ola bilər.
Lizimetrik təcrübələrdən əkinçilikdə, meliorasiyada,
torpaqşünaslıqda, aqrometeorologiyada, fiziologiyada, aqrokimyada
və seleksiyada müxtəlif bitkilər altında su və qida balansını təyin
etməklə qida maddələrinin torpağa daxil olma-sını, aşağı qatlara
keçməsini təyin kimi etməkdə istifadə olunur.
Lizimetrlərin 2 tipi mövcuddur.

11
 1. Təbii torpaq quruluşu;
2. Torpaqla doldurulmuş.
Lizimetrlərin aşağıdakı formalarından istifadə olunur:
a) Həcmi 1-2 m3 olan betondan və kərpicdən hazırlanmış
lizimetrlərdir ki, bunlar uzun müddət istifadə olunur.
b) Radiusu 10 sm-dən 40-50 sm-dək olan metal lizimetrlər.
c) Diametri 25-30 sm olan lizimetrik varonkalar.
Lizimetrlərin başqa quruluşları da ola bilər. Lizimetrlərlə
torpaqda və bitkidə olan nəmlik və qida maddələrinin hesabatını
aparmaq çox asandır. Tarla şəraitindən fərqli olaraq lizimetrlərdə
özünəməxsus qida, torpaq və iqlim şəraiti yaradılır.
Suyun və suda həll olmuş qida maddələrinin lizimetrdə olan
torpaq qatından keçmə qanunauyğunluğunu öyrənmək üçün
lizimetrik tədqiqatlardan geniş istifadə olunur. Tarla şəraitində
aparılan lizimetrik təcrübələr, vegetasiya təcrübələri ilə tarla
təcrübələri arasında aralıq mövqe tutur
1.2. Tarla təcrübəsinin növləri
Tarla təcrübələri 2 qrupa bölünür:
1 .Aqrotexniki tarla təcrübələri;
2. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin sort sınamasına aid aparılan
tarla təcrübələri.
Aqrotexniki təcrübələrin əsas vəzifəsi müxtəlif həyat
amillərinin, becərmə üsullarının və onların birlikdə tətbiqinin
bitkinin məhsuldarlığına və keyfiyyətinə təsirinin müqayisəli və
obyektiv qiymətləndirilməsidir.
Belə təcrübələrə torpağın becərilməsinə sələflərin təsiri,
gübrələrin təsiri, bitkilərin xəstəlik və zərərvericilərinə qarşı

12
mübarizə üsullarının öyrənilməsi, səpin norması və səpin üsullarının
öyrənilməsinə dair aparılan tarla təcrübələrini aid etmək olar.
Sortsınamaya dair aparılan tarla təcrübələrində isə eyni şəraitdə
genetik cəhətdən müxtəlif kənd' təsərrüfatı bitkilərinin sort və
hibridlərinə düzgün qiymət verilir. Bu təcrübələr əsasında daha
məhsuldar və qiymətli keyfiyyətlərə malik davamlı sort və hibridlər
təsərrüfatlara tövsiyə edilir. Göstərilən iki qrup arasında kəskin fərq
yoxdur.
Yeni sortların öyrənilməsi müxtəlif aqrotexniki zəmində ola
bilər. Bəzən də gübrələrin, torpağın becərilməsinə aid aparılan tarla
təcrübələrinə bir neçə perspektiv sortların öyrənilməsi də daxil edilə
bilər. Belə təcrübələrin proqram və sxeminin tərtib edilməsində
məsələn, aqrokimyada tarla təcrübəsi üsulu-gübrələrin təsirinin
öyrəniləsində əsas üsul sayılır. Bu da gübrə sənayesinin inkişaf
etdirilməsi üçün elmi cəhətdən əsaslandırılan və kənd təsərrüfatını
gübrələrlə təmin etməyə və gübrələrin tətbiqi üçün tövsiyyələrin
işlənib hazırlanmasına elmi əsaslar yaradır.
Tarla təcrübə üsulu vegetasiya və laboratoriya üsulları ilə
birlikdə aqronomiyada aparılan bütün tədqiqat üsullarının yeni
mərhələsi olmaqla, kənd təsərrüfatı elmində və istehsalatda əsas üsul
sayılır.
Gübrələrin təsirinə dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış ilk tarla
təcrübələri Rusiyada (1860-1870-ci illərdə) olmuş və məhşur
kimyaçı alim D.İ.Mendeleyevin rəhbərliyi və K.A.Timiryazevin
fəal iştirakı ilə aparılmışdır. Bu təcrübələr vahid proqram üzrə
Rusiyanın dörd: Moskva, Peterburq, Smolensk və Sibir quber-
niyalarında aparılmışdır.

13
 Bu təcrübələrdə gübrə, torpaq, məhsul analizləri aparılmış dünya
tarixində ilk dəfə olaraq alınmış nəticələr riyazi təhlil edilmişdir. Tarla
təcrübələrindən əldə olunmuş nəticələr əsasında ölkənin müxtəlif zonaları
və konkret təsərrüfatları üçün aqrotexniki tədbirlər kompleksi müəyyən
edilmişdir.
1.3.Tarla təcrübəsinin tosnifatı
Tarla təcrübəsi-bitkilərin tarla şəraitində xüsusi ayrılmış sahələrdə
öyrənilməsidir. Əsas vəzifəsi təcrübənin variantları arasındakı fərqi
müəyyən etmək, həyat amillərinin təsirini kəmiyyətcə qiymətləndirmək,
bitkilərin becərilmə şəraiti və üsullarının məhsuldarlığa və onun
keyfiyyətinə təsirini müəyyən etməkdir.
Müşahidələr, laboratoriya, vegetasiya, lizimetrik üsulların nəticələri
nə qədər dəqiq olsa da, istehsalata tövsiyə hazırlayarkən, bunların tarla
şəraitində yoxlanması mütləqdir.
Tarla təcrübəsi aqronomiyada vacib nəzəri tədqiqatları kənd
təsərrüfatı ilə bağlayır və əlaqələndirir.
Tarla təcrübələrinin nəticələri və istehsalat müşahidələrinin
ümumiləşdirilməsi bitkilərin məhsuldarlığının artırılması, yeni vasitələrin,
aqrotexniki tədbirlərin, yeni sortların, gübrələrin və s. geniş təbliği üçün
olduqca etibarlıdır.
Tarla təcrübələrində mövcud üsullarla torpağın aqrofiziki və
aqrokimyəvi xüsusiyyətləri, bitkilərin kimyəvi tərkibi və məhsulun
keyfiyyətinin qiymətləndirlməsi təhlil olunur.
Müasir aqronomiyada statistik metodlarla tədqiqatın
planlaşdırılması və alınmış göstəricilərin riyazi təhlili vacib rol
oynayır.
Aparıldığı yerdən və məqsəddən asılı olaraq tarla təcrübələri
stasionar (daimi ) və istehsalat təcrübələrinə ayrılır.
Stasionar təcrübələr xüsusi uyğuıilaşdırılmış sahələrdə,
təcrübə tarlalarında və təcrübə stansiyalarında aparılır.

14
 Bu təcrübələrin məqsədi müxtəlif torpaq iqlim şəraitlərinin
müqayisəli təsirini, bitkilərin həyat amillərini, becərilmə üsullarını, o
cümlədən gübərələrin tətbiqinin bitkilərin məhsuldarlığına və onun
keyfiyyətinə təsirini öyrənməkdir.
İstehsalat təcrübələri bilavasitə istehsalat şəraitində aparılır.
Məqsədi stasionar təcrübələrdə alınmış nəticələrin yoxlanması və
dəqiqləşdirilməsidir.
Öyrənilən üsulların miqdarından yəni, torpaq-iqlim şəraitinin
əhatə dairəsindən, təcrübənin qoyulduğu yerdən və müddətindən asılı
olaraq tarla təcrübələrinin bir neçə növü olur. Bir və çox amilli, tək
və kütləvi (coğrafi), qısa müddətli, çoxillik və uzun müddətli
tədqiqatlar xüsusi təcrübə tarlalarında və istehsalat şəraitində
qoyulur.
Bir amilli təcrübələr o təcrübələrə deyilir ki, orada bir amilin
təsiri öyrənilir. Məsələn: bir aqrotexniki zəmində gübrələr, torpağın
becərilməsi və s. Belə təcrübələrin sxemi aşağıdakı kimi ola bilər. .
I. Sort II. Toxum səpin norması
III.Gübrənorması
1. A (standart) 1,3
Nəzarətgübrəsiz
2. B 2,4 N60 P60 K60
3. J 3,5 N120P120K120
4. D 4,6
N 180 P 180 K 180
5. E 5,7 N240P240K240
Çoxamilli təcrübələrdə eyni vaxtda iki və daha çox amilin
bitkilərin məhsuldarlığına təsiri öyrənilir. Məsələn: azot gübrələrinin

15
müxtəlif formalarının iki fonda öyrənilməsi, yaxud gübrələrin,
sortların, müxtəlif sələf bitkilərindən asılı olaraq öyrənilməsi və s.
İki və daha çox amilin birgə təsiri nəticəsində əlavə məhsul
artımı alınır. Amillərin qarşılıqlı təsiri müsbət və mənfi ola bilər.
Məsələn: suvarma nəticəsində bir hektar taxıl sahəsindən 10
sentner, gübrənin hesabına 5 sentner, gübrənin və suvarmanın birgə
təsirindən isə 25 sentner məhsul götürülmüşdür. Onda 1 hektar
sahənin səmərəliliyi: 25-(10+5) = 10 sentnerə bərabərdir.
Başqa bir misal: NPK hesabına 1 ha sahədən 120 sentner əlavə
kartof məhsulu alınmışdır. Peyinin hesabına 110 sentner NPK ilə
peyinin birgə tətbiqindən isə əlavə 180 sentner məhsul alınmışdır.
Qarşılıqlı təsir nəticəsində səmərəlilik bərabərdir:
180-(120+110)= -50 sentner.
Bir qayda olaraq müəyyən amillərin birgə təsirindən müşahidə
olunan mənfi qarşılıqlı təsirdir. Amillər bir-birindən asılı olmadan müstəqil
təsir edir. Belə ki, amillərin birgə tətbiqindən alınan artım onların, ayra -
ayrılıqda tətbiqinin riyazi cəminə bərabərdir.
Qarşılıqlı təsirin həcmini və xarakterini yalnız tam faktorlu
eksperiment (T / e) sxeminə görə planlaşdırılmış çox amilli təcrübələrlə
təyin etmək olar. Ona görə də eyni vaxtda bir neçə amilin bitkilərin
məhsuldarlığına təsirinin öyrənil-məsini çox amilli adlandırmaq olmaz.
Tam faktorlu sxemə görə çox amilli təcrübədə iki amil iki dərəcədə
öyrənilir (2 x 2 = 4).Məsələn, torpağın dərin becərilməsi və gübrələmə 4
variantlı olmalıdır.
1. Gübrəsiz adi becərmə- nəzarət, 2. Gübrəsiz dərin becərmə, 3. Adi
becərmə + gübrə ilə, 4. Dərin becərmə+ gübrə ilə.
Aprılma müddətlərindən asılı olaraq təcrübələr qısa müddətli (3-10
illik) və çoxillik olurlar. Təcrübənin aparılma müddətinin müxtəlif
olması, illər üzrə hava şəraitinin eyni olmaması bir sıra aqrotexniki

16
üsulların təsir etmə (və ya sonrakı təsir) müddətində öyrənilən məsələlərin
mahiyyəti bir sıra başqa tələblərdən doğur.
Birillik təcrübələr o təcrübələrə deyilir ki, gübərələrin təsiri həmin il,
yəni, verildiyi il öyrənilir. Orta etibarlı nəticələr əldə etmək üçün həmin
sahədə eyni sxem üzrə, eyni bitki ilə ən azı 3-4 il təcrübə aparılmalıdır.
Qısa müddətli təcrübələr stasionar və qeyri-stasionar sahələrdə aparıla
bilər.
Çoxillik təcrübələrdə gübrələrin təsiri bir neçə illər ərzində bir-
birinin ardınca əkilən bitkilərdə öyrənilir. Belə təcrübələr bir qayda olaraq
növbəli əkinlərdə aparılır (10-15 il müddətinə). Çoxillik tarla təcrübələrinə
bir və çox amilli təcrübələr aiddir.
Uzun müddətli tarla təcrübələri fərdi tarla təcrübələri bir birindən
asılı olmayaraq müxtəlif sxemlər üzrə qoyulur. Buraya əksər stasionar
təcrübələr və eləcə də, uzun müddətli çox faktorlu təcrübələr daxildir.
Obyektlərin əhatə dairəsinə görə tarla təcrübələri fərdi (tək) və
kütləvi (bir çox) ola bilər.
Kütləvi tarla təcriibələri eyni vaxtda bir neçə məntəqədə, eyni
mövzu və eyni sxem üzrə aparılır. Bu da onların nəticələrini
ümumiləşdirməyə imkan verir.
Aqrokimyəvi xidmət üzrə aparılan tədqiqatlar (vahid elmi metodiki
plan üzrə müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində) kütləvi tarla təcrübələrinə aid
olunur.
Çoxillik və uzunmüddətli tarla təcrübələri torpaqda zəif gedən bir
sıra fıziki, kimyəvi və biokimyəvi proseslərin öyrənilməsi, qida
maddələrinin balansının hesaba alınması, qida maddələrinin itirilməsinin
hesabaalınması və s. məsələlərin öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Təcrübələrin çox-illik təkrarlanması bir sıra qanunauyğunluqların aşkar
edilməsinə imkan verir. Belə məlumatları qısa müddətli təcrübələrdə əldə
etmək qeyri mümkündür.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində çoxillik və uzunmüddətli
təcrübələr əkinçiliyin fundamental məsələlərinin həllində, kompleks

17
tədqiqatlar aparılmasında və bitkilərin həyatında bir sıra amillərin rolunun
nümayiş etdirilməsində geniş istifadə olunur.
Rusiyada çoxillik stasionar tədqiqatlar çoxdan aparılır. Onların
içərisində ən uzun müddətli, çoxamilli təcrübə 1912-ci ildə Timiryazev
Akademiyasında qoyulmuşdur. Burada gübrələrin, t ək bitkilərin, daimi
heriyin və vaxtaşırı əhənglənmənin torpağın münbitliyinə təsiri öyrənilir.
Bu tarla təcrübəsi öyrənilən məsələlərin miqdarına, əhatəsinə və
dəqiqliyinə görə nadir təcrübə sayılır.
Xarici ölkələrdə aparılan uzun müddətli tarla təcrübələrindən
aşağıdakıları göstərmək olar.
1) İngiltərədə Rotamsted tarla stansiyasında gübrələrin buğda, arpa
və çoxillik otlara təsirinin öyrənilməsi təcrübəsi (1843-1855).
2) Fransada Qrinon təcrübə stansiyasında (1875) 130 il-dən artıq
növbəli əkin dövriyyəsi (payızlıq buğda və şəkər çuğunduru) təcrübəsi.
3) Amerikanın İllinoys universitetində (1876) 130 ildən artıqdır ki,
qarğıdalı bitkisinin bir tarlada və 2-3 növbəli əkinlərdə becərilib
öyrənilməsi təcrübəsi.
4) Almaniyanın Halle şəhərində (1878) çovdar bitkisi ilə aparılan
təcrübələr.
5) Daniya, Almaniya və Hollandiyada 70-80 ildən artıqdır ki,
peyinin və NPK-nın səmərəliliyinin öyrənilməsi təcrübəsi.
6) Yaponiyada 30 ildən artıqdır ki, NPK, kompost və yaşıl
gübrələrin düyünün məhsuldarlığına təsirinin öyrənilməsi təcrübəsi və s.
7) 1949-cu ildən AzETPİ-də, 1973-cü ildən isə Mil Təcrübə
Stansiyasında «Altı tarlalı pambıq-yonca növbəli əkin dövriyyəsində
pambıq altına veriləcək mineral gübrələrin norma və müddətlərinin
öyrənilməsi» təcrübəsi.
1.4. Tarla təcrübəsinə göstərilən metodiki tələbatlar
Kənd təsərrüfatında təcrübələrin aparılma şəraitinin ən səciyyəvi
xüsusiyyətlərindən biri də güclü variasiya və tədqiqata təsir edən xarici
şərait amillərinin qeyri tipikliyidir.

18
 Tarla təcrübəsindən alınmış informasiyanın mövsümlə əlaqədar ləng
getməsi, meteoroloji şəraitin güclü dəyişməsi, müxtəlif torpaq-iqlim
şəraitində illərlə aparılması, tədqiqat obyekti olan bitkidən ümidverici
nəticələrin alınmasını çətinləşdirir. Bu mürəkkəb qeyri sabit hava şəraitində
aparılan tarla tədqiqatları laborator, mühəndis, kimyəvi-texnoloji və başqa
tədqiqatlardan fərqlənir.
Vegetasiya dövrünün iqlim şəraitindən asılı olaraq eyni torpaq
sahəsində, eyni aqrotexnikada, eyni sortun məhsulu illərə görə kəskin
tərəddüd edir. Kifayət qədər etibarlı nəticə ən aşağı 3 illik tədqiqata görə
qəbul olunur.
Tarla təcrübəsinin başqa tədqiqat üsullarından səciyyəvi xüsusiyyəti
ondan ibarətdir ki, burada mədəni bitki torpaq-iqlim və aqrotexniki amillər
ilə birlikdə istehsalata daha yaxın və ya bilavasitə istehsalat şəraitində
öyrənilir. Tarla təcrübəsi məhsul və ona təsir edən amillərin arasında əlaqə
yaradır. Bundan başqa elə məsələlər vardır ki, onlar tarla təcrübəsi olmadan
öyrənilə bilməz. Məsələn, torpağın becərilmə sistemi və bitkilərə qulluq,
növbəli əkin, gübrələrin növbəli əkində tətbiqi, herbisidlərin öyrənilməsi,
yığımın mexanikləşdirilməsi və s.
Tarla təcrübəsindən alınan nəticələr müəyyən metodiki tələblərin
yerinə yetirilməsindən asılıdır. Onlardan ən başlıcası aşağıdakılardır:
1. Təcrübənin tipikliyi;
2. Tək bir fərq prinsipinə ciddi əməl olunması;
3. Təcrübənin xüsusi ayrılmış sahələrdə aparılması;
4.Məhsulun qeydiyyatı, təcrübənin dəqiqliyi və etibarlılığı.
Təcrübənin tipikliyi onun aparılması şəraitinin həmin rayonun,
bölgənin, təbii torpaq-iqlim və aqrotexniki şəraitinə uyğun olması nəzərdə
tutulur. Belə ki, torpaq münbitliyinin artırılması yolları öyrənilirsə,
təcrübəni qumsal torpaqlarda aparıb nəticəsini gilli torpaqlara tətbiq etmək
olmaz. Aqrotexniki tələbata gəldikdə isə bu tələbat bilavasitə istehsalat
şəraitində aparılan təcrübələrə riayət olunur. Lakin, bəzi hallarda bu
tələbata əməl olunmur. Belə hallarda təcrübənin bu növü istehsalat şəraiti

19
üçün tipik sayılmır. Tarla təcrübəsinin aqrotexniki tipikliyi anlayışına bölgə
üçün tipik sayılan rayonlaşmış və ya perspektiv sortlarla, bu zona üçün
tipik sayılan bitkilərlə aparılmalıdır. Təcrübənin tipikliyi eyni zamanda
onun yüksək aqrotexniki zəmində aparılmasıdır. Zəif aqrotexniki zəmində
aparılan təcrübələr o qədər də böyük itehsalat əhəmiyyəti kəsb etmir.
Tək bir fərq prinsipinə görə tarla təcrübələri qoyulduqda,
öyrənilən amildən başqa, bütün şəraitlərin eyniliyinə nail olmaq lazımdır.
Bu ən mühüm və vacib şərtlərdən biridir. Məsələn: hər hansı bir
aqrokimyəvi təcrübədə gübrələrin (azot, fosfor, kalium) norması
öyrənilirsə, burada variantlar üzrə dəyişkənlik ancaq gübrə normasında
olmalıdır. Qalan şərait təcrübənin bütün ləklərində eyni olmalıdır. Yəni
torpaq şəraiti, becərmə üsulları, səpin, sort, qulluq və s. hamısı bütün ləklər
üçün eyni qaydada aparılmalıdır. Bu tələbata əməl etmədən öyrənilən gübrə
normalarının effektliyini düzgün təyin etmək qeyri mümkündür. Qeyd
etmək lazımdır ki, təcrübə aparılarkən sxem üzrə öyrənilən şəraitdən başqa
digər şəraitin dəyişiksiz qalmasını təyin etmək mümkün olmur. Bu tələbata
formal yanaşılması düzgün olmayan nəticələrə gətirib cıxarır.
Tarla təcrübəsinin xiisusi ayrılmış sahələrdə aparılması tələbatı, tək
bir fərq prinsipinin məntiqi davamıdır, bu hər bir tarla təcrübəsi üçün
mütləq vacibdir. Yəqin etmək lazımdır ki, axırıncı 3-4 il ərzində həmin
sahəyə eyni bitki əkilmiş, vahid aqrotexniki tədbirlər və gübrə normalan
sistemli olaraq verilmişdir. Yaxşı olar ki, tədqiqatçı təcrübəni
qoymamışdan əvvəl gələcəkdə təcrübə qoyacağı sahənin tarixini izləsin,
onun ayrı-ayrı sahələrinə müxtəlif aqrotexniki tədbirlər tətbiq olunmasına
yol verməsin. Bu tələbata əməl etmək istehsalat təcrübələri üçün çox
əhəmiyyətlidir.
Təcrübə üçün sahə seçərkən fikir vermək lazımdır ki, təsədüfi
amillər sahənin eyni cinsli şəraitini pozmasın. Sahə yaşayış
məntəqələrindən 50-100m, heyvandarlıq komplekslərindən, meşəlikdən 25
- 30 m, yollardan isə 10-20 m aralı olmalıdır. Mütləq, təcrübə sahəsinin
təsadüfi qarışığının səbəbləri öyrənilməlidir (keçmiş yollar, köç

20
dayanacaqları, peyin tökülmüş sahələr, keçmiş elektrik quraşdırıcı qalıqları,
köhnə suvarma sistemləri, arxlar və s.). Göstərilən təsadüfi amillər
torpağın həmcinsliyini pozur, uzun müddət torpağın münbitliyinə öz
təsirini göstərir.
Hər hansı bir aqrotexniki üsul və ya sortun sınağına dair təcrübələr
təsadüfi sahələrdə, müqayisə elementləri olmadan aparılarsa belə
təcrübələrə tarla təcrübəsi demək olmaz. Təcrübələrdə öyrənilən variantlar
müqayisə olunarkən ən obyektiv qiymət kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsulu və alınmış məhsulun keyfiyyəti ilə xarakterizə olunur.
Məhsulun qeydiyyatı, təcrübənin dəqiqliyi və etibarlılığı məhsulun
hesabaalınması nəticəsində təcrübədə öyrənilən amillərin miqdarca təsiri
aydınlaşdırılır. Lakin, məhsulun hesabaalınması və onun keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsi haqqında olan məlumatlar yalnız təcrübə dəqiq
aparıldıqda real fıkir yürüdülə bilər. Bundan sonra öyrənilən şəraitə
obyektiv qiymət verilir. Təcrübənin dəqiqliyi dedikdə, tədqiqatçının
qarşıya qoyduğu vəzifələrə müvafıq, sxem və metodikaya əsasən uyğun
olmayan şəraitdə aparılması təc-rübədə öyrənilən variantların səmərəliliyini
azaldır. Metodikanın pozulması mahiyyətcə düzgün olmayan nəticə verir.
Belə təcrübələr çıxdaş olunmalıdır. Dəqiq nəticə almaq üçün metodikada
göstərilənlərə vaxtında və düzgün əməl etmək lazımdır.

21
 FƏSİL II. TARLA TƏCRÜBƏSİNİN APARILMA
ŞƏRAİTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Təcrübələrin aparılma şəraitinin səciyyəvi xüsusiyyətləri güclü
variasiya və nəzarət olunması mümkün olmayan xarici şərait
amillərinin, bitkilərin böyüməsinə və inkişafına təsirinin fərqli
olması hesab edilir.
Tarla təcrübələri haqda məlumatlar mövsümlə bağlı olduğuna
görə ləng gedir. Onların aparılması illərə görə meteoroloji şəraitin
güclü dəyişkənliyi və təcrübə qoyulan sahələrdə torpaq münbitliyinin
fərqli olması, tədqiq olunan obyektlərdən nəticələrin alınmasında çox
ciddi çətinliklər yaradır. Çətin və qeyri - stabil təbiət şəraitində
aparılan tarla təcrübələri laboratoriya, mühəndis, kimyəvi, texnoloji
və digər tədqiqat növlərindən fərqlənir.
Vegetasiya dövründə hava şəraitindən asılı olaraq eyni sahə və
aqrotexnikada öyrənilən sortların məhsulu illərə görə çox dəyişir.
Buna görə də, bir çox hallarda bir ilin yekunlarına görə müəyyən
nəticəyə gəlmək məqsədə uyğun hesab edilmir. Kifayət qədər etibarlı
və məhsuldar nəticələr əldə etmək üçün, xüsusilə öyrənilən
variantların üç illik dəqiq məhsul göstəriciləri olmalıdır. Beləliklə,
tarla təcrübələrində nəzarət olunmayan təbii amillərin güclü
dəyişkənliyi şəraitində təcrübə təkrarən aparılmalıdır.
2.1. Tarla təcrübələrinə olan tələbatlar
Tarla təcrübələri üçün sahə seçilərkən təcrübənin keyfiyyətinə
təsir göstərən bütün tələbatlara cavab verilməlidir. Belə ki, sahənin
tipikliyi dəqiqlik və alınan nəticələrin etibarlılığı tam təmin
edilməlidir.

22
 Təcrübə qoyularkən yuxanda göstərilən tələbata cavab verən
sahə seçilib hazırlanmalıdır. Bundan başqa, seçilmiş sahə özü iki əsas
tələbata cavab verməlidir:
1. Seçilmiş sahə onu əhatə edən bölgə və rayon üçün tipik
olmalıdır.
2. Təcrübə sahəsi üçün qoyulan ikinci tələb seçilmiş sahənin
torpaq örtüyünün münbitliyinin sabit, yekcins olmasıdır.
Tipiklik dedikdə həmin rayon və yaxud zonada yayılmış
müvafiq torpaqların xüsusiyyətləri və relyefi nəzərdə tutulur. Bundan
başqa seçilmiş torpaq sahəsi rayon və bölgənin bitki örtüyünə və
hidrometeoroloji rejiminə uyğun olmalıdır.
Sahənin tipikliyi üç əsas göstərici ilə torpaq, iqlim və relyeflə
xarakterizə olunur. Bu göstəricilər təcrübə sahəsi yerləşən bölgənin
təbii, tarixi və iqtisadi şəraitinə uyğun olmalıdır.
Təcrübə sahəsinin tipikliyi anlayışı heç də yuxarıda
göstərdiyimiz amillərlə tamamlanmır. O, eyni zamanda torpağın
mədəniləşmə dərəcəsindən də asılıdır.
Təcrübə sahəsi üçün qoyulan ikinci tələb sahənin münbitliyinin
sabit yaxud dəyişkən olmasının əsas səbəblərindən biri onun
relyefidir. Təcrübə sahəsinin relyefi ya hamar, yaxud azacıq maili
olmalıdır. Belə tələbatın olması ondan irəli gəlir ki, çox maili
sahələrdə təcrübə qoyarkən ləklər müxtəlif maillikli yerlərə
düşdüyünə görə sahəyə verilən qida maddələri, suvarma suyu
vasitəsilə mailliyi aşağı olan sahələrə axmaqla həmin sahədə
bitkilərin güclü, digər tərəfdə isə zəif inkişaf etməsinə səbəb olur.
Beləliklə də, həm qida maddələrinə, həmdə nəmlik və işıqlanma
dərəcəsinə görə bitkilər eyni şəraitə düşmür. Yəni sahədə eynilik

23
pozulur. Tam üfüqi səthə malik iri sahələri tapmaq həmişə mümkün
olmur. Belə sahələrə yalnız səhra rayonlarında rast gəlinir.
Təcrübə sahələrində relyefin hər 100 metrinə 1-2,5 metr
mailliyə icazə verilir. Təcrübələrdə öz axarı ilə suvarma üçün maillik
0,005- dən 0,01-ə qədər olmalıdır. Dağlıq yerlərdə, dəmyə şəraitində
təcrübə üçün tipik sahələrin seçilməsi bir qədər çətindir. Yəni,
metodiki tələbata cavab verən sahə tapmaq mümkün olmur. Çox az
sahə tapılır ki, həmin tələbata cavab versin. Ona görə də belə yerlərə
xüsusi normativlər işlənib hazırlanmalıdır.
Relyef və iqlimə görə tipik sahə seçdikdən sonra, torpağı
xarakterizə etmək üçün torpaq münbitliyinin tərəddüd dərəcəsi
müəyyən edilir.
Təcrübə sahəsini tədqiq edərkən iki məsələyə xüsusi fikir
verilməlidir. Birincisi bütün sahənin torpağını xarakterizə etmək
lazımdır. Məqsəd, təcrübənin nəticələrini müvafiq torpaqlara tətbiq
etmək mümkün olsun. Belə hallarda 1: 10000 miqyasında torpaq
planı tutulur. Burada torpaq müxtəlifliliyi və onların sərhədləri
müəyyənləşdirilir.
İkincisi daha dəqiq torpaq tədqiqatlarıdır ki, bu da təcrübəni
sahədə daha yaxşı yerləşdirməyə imkan verir.
Torpaqları xarakterizə etmək üçün aşağıdakıları bilmək
lazımdır.
1. Torpağın tipi;
2. Onun qranulometrik tərkibi və aqreqat halı;
3. Qrunt suyunun səviyyəsi;
4. Torpağın hiqroskopikliyi və su tutumu qabiliyyəti;
5. Torpağın həcmi və xüsusi çəkiləri;
6. Şum və şumaltı qatda humusun miqdarı;

24
 7. Karbonatların yerləşmə dərinliyi, turşuluğu, udulmuş
əsasların cəmi;
8. Ümumi azotun, fosforun və kaliumun miqdarı;
Bu göstəriciləri aydınlaşdırmaqla təcrübə sahəsinin tam
xarakteristikası verilir. Bunlardan başqa təcrübə üçün ayrılmış
sahənin tarixi ilə də tanış olmaq lazımdır. Bunun üçün sahələrin
tarixi kitabı, növbəli əkinlərin planları və s. sənəd-lərdən istifadə
etmək lazımdır.
Sahənin tarixi dedikdə, təcrübə qoyulana qədər həmin sahədə
nə əkilibsə onun hamısını diqqətlə öyrənmək lazımdır. Bundan sonra
sahənin təcrübə üçün yararlı olub olmamasını bilmək mümkündür.
Məqsəd, əvvəllər həmin sahədə aparılmış aqrotexniki işləri və digər
tədbirləri müəyyən etməkdir. Daha dəqiq desək, təcrübə üçün elə yer
seçilməlidir ki, orada son üç ildə eyni bitki əkilsin, eyni aqrotexniki
becərmə, eyni gübrələr və s. tətbiq edilmiş olsun.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra aqrotexniki tədbirlər torpağın
münbitliyinə uzun müddət təsir edir. Belə tədbirlərə aiddir: torpağın
əhənglənməsi, sistematik olaraq mineral gübrələrin, xüsusilə fosforlu
gübrələrin tətbiqi, yüksək normada üzvi gübrələrin verilməsi, əkin
qatının qalınlaşdırılması, çoxillik otların əkilməsi və s.
Aqrotexniki tədbirlərin təsir müddəti 2-3 ildən artıq,
əhəngləməninki isə 10 il davam edə bilər. Belə sahələri iki ildən
sonra təcrübə üçün ayırmaq olar. Təcrübə tarlasının tarixini
öyrənərkən arxlara, doldurulmuş çalalara, tikinti qalıq-larına, heyvan
dayanacaqlarına xüsusi fikir vermək lazımdır. Göstərilən amillər çox
kəskin dərəcədə sahənin bircinsliyini pozur, torpaq münbitliyində
yaratdığı alabəzəklik, hər hansı bir təcrübə olursa olsun onun
dəqiqliyini azaldır.

25
 Sahənin qanqal, qiyaqotu, çayır, kalış, qızıl sarmaşıq və s. kimi
çoxillik alaqlarla sirayətlənmə dərəcəsi təcrübənin nəticələrini əsaslı
dərəcədə dəyişdirə bilir. Ona görə də, təcrübə üçün seçilmiş sahə
tədqiq edilərkən onun alaqlanma dərəcəsi, xarakteri və alaqların
botaniki tərkibi müəyyən edilməlidir.
Təcrübənin tipikliyinə və dəqiqliyinə su hövzələrinin,
ağacların, tikintinin, hasarın yaxınlığı və s. xeyli təsir edir. Onlar
işıqlanmanın, temperaturun, torpaq və hava nəmliyinin qeyri -
bərabərliyinə səbəb olur. Odur ki, sahə seçilərkən aşağıda göstərilən
məsafə gözlənilməlidir: 1) 25-30 m tək-tək ağaclardan; 2) 40-50 m
meşə və zolağından; 3) 100 - 200 m meşə massivi, yarğan və su
hövzələrindən; 4) 10 m hasarlardan; 5) 40 - 50 m tikintilərdən; 6) 5 -
10 m işlək yollardan.
Sahənin öyrənilməsi sistemində sonuncu məsələ torpaq
münbitliyinin alabəzəkliyi haqqında tam təsəvvür yaradan yoxlama
səpinləri və yığılmış məhsulun hissə-hissə hesablanmasıdır.Təcrübə
sahəsinin heç bir tədqiqi, əkiləcək bitkinin özü kimi torpaq
münbitliyinin alabəzəkliyini tam xarakterizə edə bilmir.
Sahəni xarakterizə etmək üçün bitki ən yaxşı vasitədir. Lakin,
bitkinin özü də torpaq münbitliyinin alabəzəkliyini tam deyil,
müəyyən dərəcədə, birtərəfli xarakterizə edir. Yəni, bitkilər torpağın
xüsusiyyətlərinə müxtəlif dərəcədə münasibət göstərirlər. Bəzi
bitkilər torpağa çox, bəziləri isə az tələbkar olurlar. Bir sözlə hər bir
bitki torpağın münbitlik dərəcəsinə və qida elementlərinə özünə
məxsus dərəcədə təsir göstərə bilir.
Bütün bu çatışmamazlığa baxmayaraq torpaq münbitliyini
xarakterizə etmək üçün üstünlük yenə də bitkilərə verilir.

26
 Torpaq münbitliyinin vəziyyəti və onun alabəzəkliyi yoxlama
səpinləri aparmaqla öyrənilir. Belə səpinləri kəşfiyyat yaxud da,
təhlili səpinlər adlandırırlar.
Kəşfiyyat səpinləri aşağıdakı kimi aparılır. Öyrənilən sahədə
eyni üsulla bir bərabərdə kənd təsərrüfatı bitkiləri əkilir və eyni
aqrotexnikada becərilir. Daha sonra cücərmədən yetişənə qədər
böyümə və inkişafın xarakterinə, torpağın münbitliyinin vəziyyəti
haqqında gözəyarı mülahizə söylənilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi
kəşfiyyat səpinlərində istifadə oluna bilməz. Bunun üçün elə bitki
götürülməlidir ki, o əlverişsiz şəraitə davamlı və torpaq münbitliyinin
dəyişmələrinə nisbətən həssas olsun. Belə bit-kilərə yazlıq dənli
bitkilər (vələmir, yazlıq buğda və arpa) aiddir. Payızlıq bitkilər kəşfiyyat
səpinlərinə az yararlıdır.
Kəşfiyyat səpinlərində böyümə və inkişafın xarakterini gözəyarı
təyin etmək, buna əsasən də torpaq münbitliyi haqqında fikir söyləmək, o
qədər də dəqiq mənbə hesab edilmir. Odur ki, bütün sahənin torpaq
münbitliyini daha dəqiq xa-rakterizə etmək üçün bütün kəşfiyyat səpinləri
eyni ölçülü ləklərə bölünür. Lək üzrə məhsulun dəqiq hesabaalınması
aparılır. Bu üsula isə, hissə - hissə qeydə alma üsulu deyilir.
Bu üsulla seçilmiş sahədə torpaq münbitliyinin tərəddüd dərəcəsinin
xarakteri müəyyən edilir.
Məhsulun hissə-hissə qeydə alınmasını həyata keçirənə qədər sahə
hazırlanır. Həmin sahədə 2-3 il ərzində bölgə üzrə qəbul olunmuş, növbəli
əkinlərə uyğun olaraq kənd təsərrüfatı bitkiləri əkilir. Beləliklə də, sahənin
eyni vəziyyətə düşməsinə və istehsalat şəraitinə yaxınlaşmasına nail olunur.
Hissə-hissə qeydə alma üsulunda ləklərin iriliyi, təcrübə
müəssisələrinin imkanlarından asılı olaraq götürülür. Ləklər nə qədər kiçik
olsa, sahənin alabəzəkliyi bir o qədər də dəqiq olur. Ləklərin iriliyi sahənin
alabəzəklik dərəcəsindən və bircinsliyindən asılı olaraq 10 m 2 və daha çox

27
(100-200 m2) götürülə bilər. Adətən, təcrübədə 10 m 2-lik ləklərdən istifadə
edilir.
Hissə-hissə qeydə almanın nəticələrini əldə etdikdən sonra onlar
plana köçürülür. Bunun üçün hər ləkin məhsuldarlıq göstəriciləri dənli
bitkilər üçün hektardan 2 sentner intervalla qruplaşdırılır və hər qrup üçün
müəyyən rəng və xətt işarələrindən istifadə olunur. Məsələn, dənli bitkilər
səpilən sahədə hissə-hissə qeydə alınmanın nəticələri 40 sentnerdən 56
sentnerədək olmuşdur. Bu halda qruplar aşağıdakı kimi bölünəcəkdir.
(şəkil 1).
55s yuxarı 50-52 s 44-46 s 41-43s

41 s və aşağı 53-55 s 47-49 s

Şəkil 1. 510 ləkdən yığılmış^ vələmirin dən məhsulunun qruplara

bölünməsi.
Belə plan sahə alabəzəkliyinin xarakterindən yaxşı baş çıxarmaq və
onun içərisində daha bircins sahələri ayırmaq imkanı verir.
Hissə-hissə qeydə almada kəşfiyyat səpini aparılan sahə eyni
ölçülü ləklərə bölünür ki, bunlara da adi elementar ləklər deyilir
( şəkil 2).Bu ləklərdə məhsul gün ərzində dəqiqliklə hər ləkdən
ayrılıqda yığılır.

Dənli bitkilər Cərgəarası becərilən bitki

28
Şəkil 2. Adi elementar ləklər: a ) dənli bitkilər, b ) cərgəarası
becərilən bitkilər.
Bu üsul çox zəhmət tələb etdiyinə görə onu böyük sahələrdə həyata
keçirmək imkanı məhdudlaşır. İri sahələr üçün qabaqcadan hesablamaq -
qeydə almaq üsulu daha sadə olduğu üçün bu üsul tətbiq edilir. Belə
üsullarda ləklərin ölçüsü və formaları əvvəlcədən müəyyənləşdirilir və
kəşfiyyat səpini elə ləklərdə aparılır ki, məhsulun hesabaalınması da həmin
ləklərdə aparılır.

2.2.Bərabərləşdirici səpinlər
Təcrübə üçün ayrılmış tarla sahəsinin hazırlanması üsullarına
bərabərləşdirici səpinlər də aiddir. Onlar, aparılma xarakterinə görə
kəşfiyyat səpinlərindən fərqlənirlər.
Bərabərləşdirici səpinlər elmi təcrübə müəssisələrinin təcrübə
altından çıxmış və yeni təcrübə qoyulacaq sahələrində tətbiq edilir.
Onlar qabaqlar müəyyən təcrübələr nəticəsində yaranmış torpaq
münbitliyinin alabəzəkliyini aradan qaldırmaq, yəni bərabərləşdirmək
məqsədilə aparılırdı. Bərabərləşdirici səpinlər xüsusilə sort sınaq
sahələrində aparılmalıdır. Çünki bu-rada bir sortun üç illik sınağı digəri ilə
əvəz edilir.
FƏSIL III. TARLA TƏCRUBƏSİNİN PLANLAŞDIRILMASI
VƏ TƏŞKİLİ

29
 Aqronomik tədqiqatların işlənməsi və müvəffəqiyyətlə yerinə
yetirilməsi üçün tətbiq olunan metod üç mərhələdən ibarətdir.
1 .Planlaşdırma; müşahidə və hesablamalar (uçot);
2.Tarla təcrübəsinin aparılması;
3.Alınmış nəticələrin ümumiləşdirilərək təkmilləşdirilməsi.

3.1. Təcrübənin planlaşdırılması

Planlaşdırma - qarşıya qoyulmuş məqsədi və tədqiqat
obyektini müəyyən etmək, tədqiqatın aparılma sxemini hazırlamaq,
torpaq sahəsinin seçilməsi və tarla təcrübəsinin optimal quruluşunu
müəyyən etməkdən ibarətdir.
Tədqiqatın planlaşdırılması zamanı buraxılmış səhvlərin
sonrakı mərhələləri nə qədər diqqətlə aparılarsa belə düzəldilməsi
mümkün deyildir. Tədqiqatın planlaşdırılması işin ən çətin və
mühüm hissəsidir. İşə başlamazdan öncə goruləcək işlərə
aşağıdakılar daxildir:
1 .Mövzunun və tədqiqat obyektinin seçilməsi;
2.Məsələnin müasir vəziyyətinin, tarixinin tənqidi, təhlili və
öyrənilməsi;
3.İşçi fərziyyələrin yaxud rəqabət olunan fərziyyələrin
yaradılması;
4.Tədqiqatın proqram və metodikasının tərtib olunması.
Kənd təsərrüfatında öyrənilməsi tələb olunan məsələlər çoxdur.
Tədqiqatçı onlardan ən əhəmiyyətlisini və perspektivlisini
seçməlidir.
Kənd təsərrüfatı üçün torpaq - iqlim şəraitinə və bölgələrə görə
mövzuların

30
seçilməsi, kənd təsərrüfatının tələbatlarını yüksək dərəcədə bilmək,
qarşıya qoyulan məqsədi elmi cəhətdən həll etmək və s. bir - biri
ilə sıx surətdə bağlıdır.
Təcrübənin sxemi və variantların sayı mövzudan asılı olaraq
tərtib olunur. Sxemi tərtib edərkən variantları elə seçmək lazımdır ki,
qarşıya qoyulmuş məsələləri həll etməyə imkan verməklə
variantların sayı minimum olsun. Variant-lardakı işlər yalnız həll
olunan məsələlərdən asılı olaraq fərqlənməli və bütün variantlar
nəzarət variantı ilə müqayisə edilməlidir.
Seçilən mövzu konkret olmalı, dəqiq müəyyənləşdirilməli,
tədqiqatın mahiyyətinə uyğun olmalı, müasir və gələcəyin tələbatına
cavab verməlidir.
Növbəti planlaşdırma mərhələsi qarşıdakı problemin həlli ilə
bağlı ədəbiyyatların öyrənilməsindən ibarətdir. Yəni təkrarçılığa yol
verməmək üçün həmin məsələyə dair ölkə və xarici ədəbiyyatların
öyrənilməsi vacibdir. Ədəbiyyatlarla işləyərkən əsas diqqəti
monoqrafiyalara, dissertasiyalara, av-toreferatlara, jurnal
məqalələrinə, elmi külliyatlara və s. vermək lazımdır.Öyrənilən
məsələyə dair ədəbiyyatla tanışlıq hipotezin yaranmasına, tədqiqatın
proqram və metodikasının tərtib olunmasına kömək edir.
İşçi hipotez hadisənin inkişafının elmi fərziyəsidir. Bunun
əsasında, təcrübədə alınacaq nəticələr aydınlaşdırılır. İşçi hipotez
elmi fərziyyələrə uyğun olmalıdır. O, tərtib olunmuş gələcək
təcrübənin sxeminin və tədqiqat proqramının çıxış nöqtəsi hesab
olunur.
Tədqiqatın proqramı təcrübənin həyata keçirilməsi yollarının
layihəsidir. Burada təcrübənin sxemi, təcrübənin qoyulma
texnikasının əsas elementləri, müşahidələr və tədqiqatların

31
(araşdırılan məsələlərin) siyahısı göstərilir. İş pro-sesində proqrama
əlavələr də daxil edilə bilər. Proqram tərtib olunarkən ən mürəkkəb
məsələ təcrübənin səmərəli sxeminin tərtib olunmasıdır.
Təcrübənin sxeminin tərtib olunması olduqca mühüm və
məsuliyyətli bir işdir. Belə ki, tarla təcrübələrində görüləcək işlər
sxemin tərtibindən asılıdır. Qeyd etmək lazımdır
ki, hazırlanmış hər bir sxem tədqiqatçının yaradıcılıq məhsulu
hesab olunur.
3.2. Təcrübənin metodikasının planlaşdırılması
Planlaşdırma zamanı metodikanın əsas elementlərinin diizgün
uyğunlaşdırılmasına diqqət yetirilməlidir. Tədqiqatın məqsədindən,
təcrübənin sxemindən, torpaq sahəsindən və şeraitindən asılı olaraq ləkin
istiqamətini, formasını, ərazi tekrarlığını, təkrarların yerləşmə sistemini,
ləklərin və variant-ların yerləşdirilməsini müəyyən etməkdir.
Tarla təcrübəsini planlaşdırarkən yadda saxlamaq lazımdırki,
məhsul qısa müddətdə başdan - başa hesabaalınmalıdır.
Təcrübə sahəsində ləklərin istiqamətinin düzgün təyin olunması
vacibdir. Bu, aşağıda göstərilənlərə cavab verməlidir. Ləklərin uzun
tərəfləri o istiqamətdə yerləşdirilməlidir ki, bitkilərin öyrənilməyən
şəraitləri, məsələn, torpaq münbit- liyinin alabəzəkliyi, hakim küləklər,
meşə zolağının təsiri, hasarlar daha çox dəyişən olsun. Bu ümumi tələb hər
zaman nəzərə alınmalıdır. Yalnız torpaq eroziyasının öyrənilməsinə və
müxtəlif ölçülü çökəklərin təsirinə dair olan tədqiqatlar istisna olunmaqla.
Tədqiqatda öyrənilməyən amillərin nəticə əlamətinə çox sahəli
təsirini aşağıdaki 4 tipik hallara (şəkil. 3) aid etmək olar:
1. Torpaq sahəsində nəticə əlamətinə birtərəfli təsir göstərən aydın
ifadə olunmuş şəraitlər yoxdur və ləklər ərazidə daha uyğun istiqamətdə
nizamlana bilər (şəkil. 3 a).
2. Öyrənilməyən becərmə şəraiti bir istiqamətdə aydın dəyişir
(bir hektar boyu yamacın dibi ilə, meşə zolağı, çay istiqamətində və

32
s.). Ləkləri elə nizamlamaq lazımdır ki, öyrənilməyən şəraitlərin
dəyişməsi ilə eyni istiqamətdə olsun (şəkil. 3 b-c).
3. Öyrənilməyən becərmə şəraitləri iki qarşılıqlı perpendikulyar
istiqamətdə dəyişir. İki tərəfli yamac, yamac və meşə zolağı, meşə
zolağı, hasar və s. Ləklərin istiqamətləndirilməsində hər iki təsir
nəzərə alınmahdır. İki istiqamətdə ni-zamlanmış ləklərin qoyulması
nəticəsində latın kvadratı kimi tanınan sxem almır. Hər sırada və hər
sütunda təcrübənin bütün variantları göstərilməlidir. Nəticədə
öyrənilən amillərin bu cür nizamlanmasmın ikitərəfli təsiri
balanslaşdırılmış olur (şəkil 3d).
4. Öyrənilməyən şəraitlər üç istiqamətdə dəyişir. Belə hallarda
müxtəlif becərmə şəraitinin nəticə əlamətinə təsirini nəzərə almağa
və onu əhəmiyyətli dərəcədə balanslaşdırmağa imkan verən daha
mürəkkəb sxemdən istifadə etmək la-zımdır (şəkil 3 e).

a b c
d e

Şəkil 3. Təcrübə öyrənilməyən şəraitin variasiyasının

xarakterindən asılı olaraq ləklərin istiqaməti (xarici
şərait amillərinin kiçik dəyişkənlik istiqaməti oxla
göstərilir).

Şəkil 3. Tocriibədə öyrəııilməyən şəraitin variasiyasının

xarakte-rindən asılı olaraq ləklərin istiqaməti (xarici
şərait amillərinin kiçik dəyişkonlik istiqaməti oxla
33
göstərlir).
 Öyrənilən amillər cərgələrdə, sütunlar isə dörd bölmədə
dioqanala mailli yerləşdirilir. Hər sütun və bölmələrdə öyrənilən
amillərin tam dəsti vardır. Bu isə dispersiya analizi üsulu ilə sıraların,
sütunların və bölmələrin dəyişməsini ay-dınlaşdırmağa imkan verir.
Təyin olunmuş sahədə və lək formasında gələcək təcrübənin
mütləq təkrarlığı əsasən torpaq sahəsinin ərazi dəyişkənliyinin
xarakterini və təcrübənin səhvinin həcmini təyin edir.
Əgər bu göstəricilər yoxdursa onda əvvəlki işin analoji
şəraitlərindən istifadə olunur. Səhvin əhəmiyyətini tədqiqatçı təyin
edir. Bu göstəricilərin həllinin variantlar arasında alınması güman
edilən fərqin miqdarından asılıdır. Öyrənilən əməliyyatların güman
edilən təsiri nə qədər çox olarsa, səhv de bir o qədər çox ola bilər.
Variantlar arasında əhəmiyyətsiz ferqin sübutu üçün daha kiçik
səhv olan təcrübənin olması vacibdir.
Tarla təcrübəsində ən kiçik əhəmiyyətsiz fərq təxmini üçə
vurulmuş səhvə (Ən Aşağı Əsaslı Fərq 0,5≈ 3sx) bərabərdir. Deməli,
təcrübənin səhvi variantların güman edilən mininimal təsirlərindən
üç dəfə az olmalıdır. Əgər tədqiqatçı hesab edirsə, öyrənilən
əlamətlər standartla müqayisədə bir hektar sahədə 6 sentner məhsul
artırmışsa (yaxud başqa nəticə əlaməti) o zaman bir hektara 2 sentner
təcrübə səhvinin olması kifayətdir (6:3=2sentner.) Əgər minimal
effekt bir hektara 4 sentner nəzərdə tutulubsa o zaman bir hektara
−
(4:3=1,3) S x = l,3 s/ha Bir hektarda səmərə sırası 1-1,5 sentner
olduğunu sübut etmək üçün hektara təxminən 0,3-0,5 sentner təcrübə
səhvi olmalıdır.
Təcrübəni planlaşdırarkən tədqiqatçıda, əvvəllər oxşar şəraitdə
və uyğun lək ölçülərində apanlan tədqiqatların nəticələrinə dair

34
məlumatlar olmalıdır. Bunlar statistik təhlil və təkrar olmadan,
təcrübənin səhvini (S - standart tərəddüd) təyin
etməyə imkan verir ki, bu da planlaşdırılan təcrübənin təkrarlığının
hesablanması üçün vacib hesab olunur. Məsələn: oxsar şəraitlərdə
−
aparılmış təcrübədə alınmış 1 ha-ya s=2,2 olduqda, 1 ha-ya s x =l

( ) ( 2,2
1 )
2 2
S
= = 4 , 84=5
S−
senter olması n= üçün x
təkrarın olması mütləqdir.
Sadə bir amilli, az variantlı və çox amilli təcrübələrin böyük
hissəsi 4-6 təkrarda aparılır. 6-8 təkrarlı isə kiçik ləklərdən (2-10m 2)
qoyulan təcrübələrdən istifadə olunur. 8-dən yuxarı təkrarlı digər
hallarda, seleksiya işinin birinci mərhələsində tərəvəz və digər
bitkilərin qiymətləndirilməsində, hər bitki ayrı-ayrı lək tutduqda
istifadə olunur.
Çox varianrlı, faktorial təcrübələri qarışdırma nəzəriyyəsi
əsasında planlaşdırmaqla 2-3 təkrarda, variantları isə bloklarda
quraşdırmaqla aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki təcrübənin
və gələcəkdə qoyulacaq təcrübənin optimal planının tutulması lazım
və gərəklidir. O, tarla təcrübəsinin müxtəlif strukturlarının
istifadəsinin nəticələrini əvvəlcədən təyin etməyə imkan verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, tarla təcrübəsində təkrarın və
təcrübənin ölçüsü elə planlaşdırılmalıdır ki, optimal aqrotexniki
şəraitlər və təcrübə səhvinin minimal olması təmin edilsin.
Torpaq sahəsinin müəyyən hissəsi üçün kifayət qədər davamlı
qanunauyğunluq xarakterikdir. Təkrar nə qədər çox olarsa
qoyuylmuş təcrübənin səhvi bir o qədər az olar. Ləklərin ölçüsünün

35
artırılması, təcrübənin ümumi sahədə təkrarlığının azalmasına və
təcrübə səhvinin böyüməsinə gətirib çıxarır.

36
 FƏSİL IV. TARLA TƏCRÜBƏSİNİN APARILMA
METODİKASININ ƏSAS ELEMENTLƏRİ

Tarla təcrübəsinin metodikası dedikdə onu təşkil edən

elementlərin məcmuu nəzərdə tutulur ki, onlar da aşağıdakılardan
ibarətdir: variantların sayı, ləklərin sahəsi, onların forma və
istiqaməti, təkrarların, ləklərin və variantların (sahədə) ərazidə
yerləşdirilməsi sistemi, məhsulun qeydə alınma metodu və
təcrübənin zaman daxilində təşkili.
4.1. Variantların sayı və sahədə yerləşdirilməsi
İstənilən təcrübə sxemində variantların sayı adətən bütövlükdə öz
tərkibi ilə əvvəlcədən təyin olunur. Variantların sayı şübhəsiz ki, təcrübənin
növünə təsir edə bilməz.
Torpaq münbitliyinin alabəzəkliyi və ya bir təcrübə variantının
sayının 12-16-ya çatdırılması tədqiqatın səhvini artırır. Variantların sayını
artırmaqla təcrübə altında olan sahə də artır. Bununla yanaşı torpaq
münbitliyinin alabəzəkliyi və müqayisə olunan variantlar arasındaki məsafə
də artır. Bu zaman təcrübənin təkrarlarını torpaq münbitliyi eyni olan
sahədə yerləşdirmək mümkün olmur. Bütün bunlar, nəticə etibarı ilə
təcrübənin səhvini artırır.
Bununla bərabər təcrübənin sxemi tərtib edilərkən elə etmək lazımdır
ki, variantların sayı 12-16-dan, ləklərin sayı isə 60-64-dən artıq olmasın.
Variantların sayı çox olan təcrübələrdə bir qayda olaraq təcrübəni
daha mürəkkəb metodika ilə qoymaq, hər təkrar üçün 1-2 əlavə nəzarət
variantı daxil etmək, parçalanmış ləklər metodundan istifadə etmək və s.
tələb olunur.
Əgər variantların sayı azdırsa, məsələn 2-3, onda təkrarların sayım
çoxaltmaq lazımdır ki, təcrübənin səhvini qiymətləndirmək üçün
müşahidələrin sayı kifayət qədər olsun.

37
 Tarla təcrübəsində variantlann ləklər üzrə yerləşdirilməsi
metodlarını üç qrupa bölmək olar: standart, sistematik, təsadüfi
(rendomizasiya).
Standart üsul adətən daha tez-tez yəni, hər 1-2 təcrübə variantından
sonra standart - nəzarət variantının yerləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur.
Sistematik üsul isə variantların bütün təkrarlarda iştirak etməsidir.
Təsadüfi üsulla variantların sırası təsadüfi olaraq müəyyən edilir.
Yəni, onların hər bir təkrar daxilində yerləşməsi təsadüfi xarakter daşıyır,
püşkə görə təyin edilir. Burada hər bir variantın istənilən ləkə düşmək şansı
vardır. Belə imkan, belə şans variantların sistematik yerləşməsində
mümkün olmur.
Standart üsul ona əsaslanır ki, təcrübə sahəsinin münbitliyi tədricən
dəyişir və qonşu ləklərin məhsulu arasında korrelyativ əlaqə yaranır. Bu
üsulda hər bir öyrənilən variant öz nəzarəti ilə müqayisə olunur.
Standart üsulda öyrənilən hər bir variantın yanında qoyulmuş standart -
nəzarətdə aqrotexniki üsullar sortun səmərəliliyinin dəqiq qiymətini verə
bilər. Bu metod sadə metod olmaqla torpaq münbitliyinin alabəzəkliyini
aradan qaldırmaq imkanına malikdir.Lakin, standart üsulun müqayisəli
qiymətləndirilməsi, təcrübənin gedişində çatışmayan cəhətləri aşkar edir.
Əvvəla, yanaşı yerləşdirilmiş ləklərin məhsulları arasında heç də həmişə
korrelyativ əlaqə müşahidə olunmur.
İkincisi, variantların sayı 10-12-dən çox olduqda öyrənilən variantlar
bir-birindən çox aralı düşdüyünə görə onların nəticələrinin bir-biri ilə
müqayisəsi çətinləşir.
Üçüncüsü, təcrübənin həddindən artıq böyüməsinə və bununla da,
torpaq sahəsindən səmərəli istifadə olunma imkanlarmı məhdudlaşdırır.
Belə vəziyyət öyrənilən variantların sayı çox olduqda baş verir. Deməli
hər iki variantdan sonra bir standart yerləşdirdikdə sahənin 40%-i, hər
variantdan sonra
bir standart yerləşdirdikdə isə sahənin 50%-i standart variantlar tutmuş
olur.

38
 Qeyd olunan qüsurlara görə standart üsul tarla təcrübələrində geniş
yayılmamışdır. Standart üsulundan seleksiya tədqiqatlarında istifadə
olunur. Məsələn: fərdi seçmənin ilk mərhələsində toxum materialının
çatışmamazlığından ləklərin sahəsini və təkrarların saymı istənilən qaydada
götürmək mümkün olmur. Bu zaman standart üsulun tətbiq edilməsi səmərə
verir. Burada hər bir və ya iki standartdan keçirilən sortlardan sonra
standart yerləşdirilir. Onları bir-biri ilə mü-qayisə etməklə ən perspektivli
xətt və hibridləri aşkar etmək olur.
Variantların sistematik yerləşdirilməsi təcrübənin elə qoyuluşudur
ki, burada variantların təkrarlar üzrə yerləşdirilməsi müəyyən sistemə tabe
olur. Bu üsulla variantların sahədə yerləşdirilməsinin bir çox formaları
vardır. Bunlardan iki üsul təkrarların ardıcıl olaraq bir yarusda (mərtəbədə),
şahmat qaydasında isə bir neçə yarusda yerləşdirilməsi üsulları yayılmışdır
(şəkil 4). Ən sadə üsul
I II III IV
1 2 3 1 4 5 1 2 3 1 4 5 1 2 3 1 4 5 1 2 3 1 4 5 1
S S S S S S S S S
r r r r r r r r r a
I II III III
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
b

I II III III
3 1 4 2 5 2 4 1 5 3 4 2 5 3 1 3 1 4 2 5
c

Şəkil 4. Beş variantlı dörd təkrarlı təcrübənin sahədə ləklər

üzrə yerləşdirmə üsulları: a) standart; b) sistematik; c) təsadüfi.

39
variantların ardıcıl olaraq bir yarusda (pillədə) yerləşdirilməsidir. Bütün
variantların təkrarları ləklərdə (tədqiqatçının əvvəlcədən nəzərdə tutduğu
kimi) ardıcıl yerləşdirilirsə, qalan təkrarlar da həmin ardıcıllıqla
yerləşdirilir. Bu iş təcrübə qoyulan təsərrüfatın texniki imkanlarına uyğun
olaraq (torpağın becərilməsi, gübrələrin verilməsi, səpin, qulluq, yığım və
s.) daha tez və asan görülməsi üçün nəzərdə tutulur. Şahmat qaydasında
yerləşdirdikdə isə müxtəlif pillələrin təkrarlarında olan variantların
ardıcıllığı pozulur. Növbəti pillədə ləklərin yerini dəyişdirmək üçün
təcrübədə olan variantların sayını pillələrin sayına bölmək lazımdır.
Məsələn: tutaq ki, təcrübə variantı 8-dir, təkrarlar 2 pillədə yerləşdiril-
məlidir. Onda 8:2=4. İlkin elmi aqronomiyada təcrübələrin sistematik
üsulla yerləşdirilməsi üstünlük təşkil edirdi. Bu üsulun üstünlüyü onun
sadə olmasıdır. Çatışmayan cəhəti isə variantlar üzrə səmərəliliyin daha
tez-tez pozulması və təcrübə səhvinin statistik qiymətləndirilməsinin
etibarsız olmasıdır.
Bu səbəbə görə təcrübələrin sistematik üsulla yerləşdirilməsi ancaq
ilkin tədqiqatlarda, nümayiş əkinlərində və s. alınan nəticələrin statistik
qiymətləndirilməsinə ehtiyac olmayan tədqiqatlarda aparılır. Hal-hazırda
tədqiqat müəssisələrin də təcrübələrin əksəriyyəti, variantların təsadüfi
yerləşməsi üsuluna əsasən qoyulur.
Variantların sistematik və təsadüfi yerləşdirilməsinin effektivliyi, bu
təcrübələrdən alınan məlumatların keyfiyyəti mütəxəssislərin geniş
marağına səbəb olmaqla eksperimental işlərin səviyyəsinin
yüksəldilməsində böyük əhəmiyyəti vardır.
Sistematik və təsadüfi metodların qiymətləndirilməsində
tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur.
V. N. Perequdov hesab edir ki, əgər tədqiqatçı obyektivliyi sevirsə
onda o, mütləq variantları sahədə təsadüfi metodla yerləşdirməlidir.
Statistikanın biologiyada, kimyada və texnikada tətbiqinə dair buraxılan
ədəbiyyatlarda (A.M.Dlin, V.V.Nalimov, N.A.Ploxinski, V.Q.Bolf və s.)
eləcə də, tarla təcrübəsi metodikası və tədqiqatların nəticələrinin statistik

40
qiymətləndirilməsinə dair xarici ölkə alimlərinin R.A. Fişer, C.U.Snedekor,
C. Uişart, Q.Sanders, N.Beyli, D.Deuk və s. rendomizasiya üsuluna müasir
eksperimentin sxeminin tərtibinin əsası kimi baxırlar. Onların fikrincə bu
üsul öyrənilən hadisə haqqında ən obyektiv məlumatın alınmasına imkan
yaradır. Lakin, bir çox tədqiqatçılar aqronomik tarla təcrübələrinin
variantlarının təsadüfi yerləşdirilməsini yersiz və ziyanlı hesab edirlər.
Onların fikrincə bu metodun tətbiq edilməsini tövsiyə etmək olmaz.
Keçmişdə rendomizasiya metoduna uzun müddət düzgün qiymət
verilməmişdir. Lakin, elmin indiki inkişaf səviyyəsində rendomizasiya
metodu nəzəri cəhətdən əsaslandırıldıqdan sonra onun, ətalətdən başqa
bir şey deyildir, deyənlərin tənqidi yersizdir. Onların fikrincə tədqiqatçını
yüksək və aşağı məhsuldarlığın alınması səbəblərini axtarıb tapmaqdan
yayındırmaq, yaxud tədqiqatı təsadüfləşdirməklə biz, bilərəkdən özümüzü
və təcrübələrimizin nəticələrini, qismətə, püşkə, təsadüflərə təslim
edirik.Variantların rendomizasiya üsulu ilə yerləşdirilməsini ilk dəfə
ingilis alimi R.A.Fişer dispersiya analizi yolu ilə işləmişdir. Bu metod hər
bir variantın torpaq münbitliyinin alabəzəkliyini tam əhatə etməyə imkan
verir və təcrübənin nəticələrinə bir tərəfli təsirini aradan qaldırır. Təsadüfi
yerləşdirmə üsullarının tətbiqi tarla tədqiqatlarının metodikasının müasir
inkişafının əsas xüsusiyyətlərindəndir.
Variantların sistemlə yerləşdiyi təcrübələrdə mahiyyət etibarı ilə
nəticələr qiymətləndirilərkən dispersiya analizində istifadə olunan etibarlı,
əsaslı fərqi tapmaqdan məhrum oluruq. Beləliklə, dəqiq müqayisələr və
statistik qiymətləndirmə tələb olunan tarla təcrübələrini planlaşdırarkən,
əsasını təsadüfləşmə təşkil edən varıantların, müasir yerləşdirilməsi
üsullarından istifadə edilməlidir. Təkrarlarda hər varıant üçün ləkin
təsadüfi seçimi aparıldıqda adətən yalnış nəticələr alınır və təcrübənin
seçmə üsulu ideyası etibardan düşür. Təsadüfləşdirmə prinsipini pozmaqla
tədqiqatçı yadda saxlamalıdır ki, o variantlara görə həqiqi fərqi, statistik
cəhətdən dolğun sübut etməkdən məhrum olur. Beləliklə, statistik təhlil
üsulları təsadüfi seçmə prinsipinə əsaslanır.

41
 Variantların təsadüfi yerləşməsi üsulunda bir çox tədqiqatçıların
etirazına baxmayaraq həm xaricdə (İngiltərə, Bolqarıstan, Macarıstan,
Almaniya, İtaliya, Polşa və s.) həm də bizim ölkədə bu üsul geniş
yayılmışdır.
Rendomizasiya üsulu 1960-cı ildən etibarən (TCXA-da) Timiryazev
adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının tarla təcrübələrində tətbiq edilir.
Akademiyanın «Mixaylovski» təcrübə bazasında dəqiq müqayisə və
statistik qiymət tələb edən birillik və çoxillik stasionar təcrübələr
rendomizləşdirmə prinsipləri əsasında qoyulur.
Rendomizasiya üsulu bir sıra MDB ölkələrinin və Pribaltika elmi
tədqiqat müəssisələrinin təcrübə işlərində istifadə olunur.
4.2.Rendomizasiya üsulu ilə variantların yerləşdirilməsi
Tarla təcrübələrində çox geniş yayılmış rendomizasiya (təsadüfi)
üsulu ilə variantların yerləşdirilməsi və texnikası ilə tanış olaq.
Rendomizasiyanın texnikası. Ən sadə rendomizasiya üsulu
aşağıdakılar hesab olunur. Variantlar rəqəmvə ya hərflə işarə olunur və bu
işarələr eyni olan kartlarda yazılır. Kartlar yaxşı qarışdırılır, sonra bir-bir
çıxarılır. Təkrarda varıantlar ləklərdə ardıcıl çıxmış təsadüfi püşklərə
yerləşdirilir. Hər təkrar üçün püşk çıxarılır.
Hazırda rendomizasiyada müasir üsullardan, daha dəqiq desək
təsadüfi rəqəmlər cədvəlindən (əlavə-5) istifadə olunur. Bu da, müxtəlif
təcrübələrdə təsadüfi seçmələrin planlaşdırılmasında texniki kitabça hesab
edilir. Cədvəldə rəqəmlər qoşa qruplaşdırılmışdır. 0, 1, 2 ,3, 4, 5, 6 ,7, 8, 9
saylarından ibarət rəqəmlərin yerləşmə təsadüflüyündə heç bir qayda
yoxdur. Eyni zamanda, bu rəqəmlərin hər birinə 0,1 dəqiqliklə təxminən
eyni qədər rast gəlinir.
Variantların rendomizasiyasında təsadüfi rəqəmlər cədvəlindən
istifadə qaydasnı nəzərdən keçirək. Altı variantlı təcrübənin dörd təkrarda
qoyulması planlaşdırılır. Variantları 1, 2, 3, 4, 5, 6 rəqəmləri ilə
işarələyək. Cədvəl vasitəsi ilə hər təkrarın ləklərinə görə variantların
yerləşməsini müəyyən edək. Bunun üçün təsadüfi saylar cədvəlinin

42
səhifəsində karandaşla texniki olaraq hesablamanın başlanğıc sütununu
qeyd edək. Sonra uyğun istiqamətdə qeyd olunan rəqəmlərin hamısını
alana qədər cədvələ nəzər salaq. Hesab edək ki, onuncu sütunun birinci
sətrində 6 rəqəmini işarə etdik. Bu sütunla aşağıya doğru hərəkət edərək
birinci təkrara görə 6,3, 5, 2, 1,4 təsadüfi yerləşməni alırıq.
Sonuncu ləki (bizdə 4) tutacaq variantın nömrəsi avtomatik olaraq
qoyulur. Təkrarlanan və 6 - dan yuxarı olan rəqəmlər atılır.
İkinci, üçüncü və dördüncü təkrarların variantları analoji üsulla
rendomizasiya edilir. Hər təkrara görə hesablama başlanğıcının və eləcə də
təsadüfi sayların cədvəli üzrə isti-qaməti dəyişmək (aşağı, yuxarı, sağa,
sola, üfüqi) tövsiyə olunur. Nəticədə təkrarlara görə variantların
rendomizasiyası aşağıdakı kimi alınır:
I təkrar II təkrar III təkrar IV təkrar
635214 254613 125364 3 4 2 1 6 5,

Beləliklə birinci təkrarın birinci ləkində variant 6, ikincidə 3,

üçüncüdə 5 və s. yerləşdirilir.
Təşkil olunmamış variantlar üsulu (tam rendomizasiya). Tarla
təcrübəsinin qoyulmasının müasir üsullarından ən sadəsi tam
rendomizasiya hesab edilir. Burada təcrübə sahəsinin ləklərində variantlar
tamamilə təsadüfi olaraq yerləşdirilir. Məsələn: əgər 3 variantlı təcrübənin
4 təkrarda qoyulması planlaşdırılırsa, o zaman müəyyən edilmiş torpaq
sahəsi 12 ləkə (3x4=12) bölünür. Təsadüfi saylar cədvəli üzrə variantlar
ləklərdə elə yerləşdirilir ki, hər
varianta 4 lək daxil I II III IV olsun (şəkil 5).

2 1 3 2

1 3 2 1

3 1 2 3

43
 Şklil 5.Tam rendomizasiya üsulu ilə üç variantın dörd təkrarda
yerləşdirilməsi.
Təşkil olunmamış təkrarlar üsulu, yəni təcrübə şəraitlərinin
məhdudiyyətsizləşdirilmiş rendomizasiyası bir sıra hallarda səmərəli
hesab olunur. Məsələn: öyrənilən variantlann sayı az olduqda (2- 4), bu
zaman torpaq münbitliyinin ərazi üzrə qanunauyğun dəyişməsini nəzərə
almamaq olar. Belə şəraitdə çox güclü fərdi dəyişkənliklə xarakterizə
olunan, çoxillik meyvə bitkiləri ilə işləyərkən, eyni zamanda təcrübə sahəsi
kifayət qədər eyni cinsli (münbitliyə görə) olmadıqda və sahənin ölçüsü az
olduqda çox tez-tez rast gəlinir.
Deməli, təşkil olunmuş təkrarlarda variasiyanın hesablanması
hesabına təcrübənin dəqiqliyini artırmaq mümkün olmur.
Torpaq münbitliyinin mümkün qanunauyğun variasiyasına
nəzarətin olmaması, burada səhvə görə sərbəstlik dərəcəsinin sayının
artması ilə əvəz olunur. Az saylı ləkləri olan təcrübələr qoyularkən səhvlər
sərbəstlik dərəcəsinin sayının artırılması F meyarına görə orta göstəricilərin
fərqinin əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün vacibdir.
Şəkil 6-da təqdim olunmuş təcrübəyə görə səhvlərin
qiymətləndirilməsi üçün sərbəstlik dərəcəsinin sayı 9-a bərabərdir.(N-l=12-
3=9). Rendomizləşdirilmiş təkrarlar metodunda bu rəqəm 6-ya bərabərdir
(l-1) x (n-1)=(3-l) x (4-l)=6 fərqləri əhəmiyyətli hesab etmək üçün birinci
halda F meyarının göstəricisi 4,26, ikinci halda isə 5,14-dən çox olmalıdır.
Əgər təcrübə sahəsinin bir hissəsi digərinə nisbətən daha
münbitdirsə, eləcə də bütün ləkləri bir variantla birlikdə təsadüfi
yerləşdirilməsinin qarşısını almaq istədikdə, bununla belə səhvə görə daha
çox sərbəstlik dərəcəsini saxlamaq məqsədilə sahə bloklaşdırılır.
Misal üçün şəkil 6 - da a və b-də göstərildiyi kimi təcrübənin hər
birində 6 lək olmaqla 2 bloka bölərək, hər blokda öyrənilən 3 variantı

44
yerləşdirmək üçün 2 lək seçilir. Hər blokda ləklərə görə variantlar təsadüfi
yerləşdirilməlidir.
İki blok seçərkən təsadüfləşmə məhdudlaşır. Lakin, burada səhvə
görə yalnız bir sərbəstlik dərəcəsi itir. (b-l=2-1 = 1) və F meyarı
əhəmiyyətsiz olaraq 4,26-dan 4,46-ya qədər artır. Yeni tam
təsadüfləşmə ilə müqayisə o qədər də hiss olunmur.

a b blok 1
1 2 3 1 1 3 2 3
3 1 2
3 2 1 2
3
2 1 2 3 2 1 3 1

blok 1 blok 2 blok 2

Şəkil 6. Üç variantın iki blokda, dörd təkrarda yerləş-məsi

sxemi (təkrarların sayı blokların sayından iki dəfə çoxdıır).

Təcrübə ləkləri böyüdükcə müqayisə olunan variantlar arasında

məsafə artır. Məsafənin artması ilə əlaqədar torpaq münbitliyində də fərq
artır. Bu da təşkil olunmamış təkrarlar metodunun səmərəliliyini azaldır.
Ona görə də, təşkil olun-muş təkrarlar metodundan istifadə etmək
zəruriyyəti yaranır.
Təsadüfi təkrarlar metodu. Dünya təcrübə işinin praktikasında
variantların ləklərdə təsadüfi yerləşdirilməsi ən çox yayılmış üsuldur. Hər
təkrarda variantlar ləklərə görə təsadüfi qayda ilə yerləşdirilir. Hər
təkrarın içərisində torpaq mümkün qədər eynicinsli, təkrarların forması isə
mümkün qədər kvadrata yaxın olmalıdır. Belə olduqda ləklərin necə
yerləşməsindən asılı olmayaraq, onları müqayisə etmək asan olacaq.
Təcrübənin aparılmasının texniki şəraitlərindən asılı olaraq təkrarlar

45
uzunsov, düzbucaq və ya kvadrat formalı ola bilər. Ləklər bir, iki və ya
çox sırada yerləşdirilə bilər. Bir sıra hallarda təkrarlar düzgün
olmayan pilləyə bənzər forma ala bilər (şəkil 7).
Adətən təkrarlar kompakt şəkildə bir, iki və ya daha çox
təbəqələrdə qoyulur. Lakin, torpaq sahəsi kifayət qədər nahamar
olduqda təkrarları tək - tək və ya qruplarla yerləşdirmək olar.
Təsadüfi təkrarlar metodunda öyrənilən variantların sayı torpaq
sahəsinin səthindən və təcrübə ləklərinin ölçüsündən asılıdır.
Tədqiqatçıların əksəriyyəti qeyd edirlər ki, təcrübə qoyularkən
variantların sayının 15-20-dən artıq olması məqsədəuyğun deyildir.
Variantların sayı 8-10-dan çox olduqda hər təkrarda iki və ya daha çox
standart ləkin olması məq-sədəuyğundur. Bu da təcrübə variantlarını
standartla müqayisə edərkən dəqiqliyi artırmağa imkan verir (şəkil 8.b)
Çox vaxt, xüsusilə də uzun sxemlərdə təkrarlar daxilində variantları
(sortları) eyni qrupda morfoloji və başqa əlamətlərə görə (hündürboyluluq,
tez yetişkənlik) birləşdirmək məqsədəuyğun hesab edilir. Hər təkrarda
qrupların yerləşmə qaydası rendomizasiya ilə təyin edilir. Bu zaman hər bir
qrupun öz standartı olur (şəkil.7)
1 2

3 4

5 6

46
 qruppa qruppa
qruppa qruppa qruppa
qruppa Şəkil 7. Bir təkrarda müxtəlifformalı ləklərin yerləşməsi 1-2-
qruppa
uzunsov və düzbucaqlı bir yarusda; 3-düzbucaqlı iki yarusda; 4-
kvadrat dörd yarusda; 5-düzbucaqlı iki yarusda, pilləli; 6-kvadrat
dörd yarusda, pilləli.

I II III IV

2 4 1 5 3 3 5 2 4 1 4 2 3 1 5 2 5 1 3 4 a
St St St St
1 1 1 1

8 6 4 3 7 2 5 9 5 2 7 3 9 4 6 8
St St St St b
9 1 1 1 1
8 6 4 5 3 2 7 4 2 3 7 9 8 5 6
I II
III IV

qruppa qruppa
1 qruppa
3
S
1 t S S
9 1 1 2 1 1 1 1 1 t 1 t
8 5 0 6 7 0 4 1 7 9 2 8 4 1 3 5 6 2 6 2

S S S S
t t t
1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1
t 7
5 7 0 6 9 8 2 4 5 3 6 0 3 8 4 2 1 9 7 9
S S 2
t t
7 1 S S
5 t
1 1 1 1 1 1 1 1 1 47
2
t
0 1 3 2 4 9 8 7 9 6 8 0 3 5 6 4 1 4 1
S S S qruppa qruppa
t t t
1 1 2 1 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1
5 2 6 4 3 5 0 7 6 8 9 4 9 3 2 1 8 0 8 0
 1 2 3 4 5 4 2 5 3 1 5 3 2 1 4 1 2 5 3 4
I II III IV
Şəkil 8. Dörd rendomizasiya olunmuş təkrarlarda variantların
yerləşməsi sxemi:
a) 5 variant bir yarusda;
b) 9 variant iki yarusda;
v) 20 variant dörd yarusda; q) 5variant bir yarusda.
Birinci variantda yaruslar sistematik yerləşdirilir. Bəzən nümayiş və
təlim əkinlərində bir təkrarda variantları sistematik şəkildə yerləşdirmək
məqsədə uyğundur. Ciddi rendomizasiyanın bu cür qismən kənarlaşması
yolveriləndir. Çünki bu çox da kobud pozuntu hesab edilmir (şəkil 8.q).
Latın kvadratı və düzbucaq. Təcrübədə ləklərin latın kvadratı metodu ilə
yerləşdirilməsi təcrübə sahəsində torpaq münbitliyinin sistematik dəyişməsinin,
təcrübə nəticələrinə təsirini iki qarşılıqlı perpendikulyar istiqamətdə məhdudlaş-
dırmağa imkan verir. Bunun üçün kvadrat və ya düzbucaq formalı təcrübə
variantlarında olduğu qədər sıra və sütunlara bölünür. İstənilən sırada və istənilən
sütunda öyrənilən variantların tam dəsti daxildir. Onlar ləklərdə kvadrat yaxud,
düzbucaq formasında yerləşdirilir. Ləklər uzunsov formada olduqda latın kvadratı
metodu təşkil olunmuş təkrarlar metodu qarşısında heç bir üstünlüyə malik
olmur.
Təcrübə latın kvadratı metodu ilə yerləşdirilərkən təkrarların sayı mütləq
variantların sayına bərabər olmalıdır. Buna görə də təcrübədə ləklərin miqdarı
sxemdəki variantların kvadrat sayına bərabər olur. Təcrübə dörd variantlı olduqda
4x4=16 lək olur, beş olduqda 5x5=25, altı olduqda 6x6=36 lək və s. Sahədə onlar
sıra və sütunlarda yerləşdirilir. Hər bir sıra və sütunda bütün varintların tam
dəsti olmalıdır. Variantların heç biri nə sırada, nə də sütunda təkrarlanmır. Bu iki
məhdudiyyətdən başqa, variantlar sütunların və sıraların içərisində təsadüfı saylar
cədvəlinə əsasən təsadüfi yerləşdirilir.

48
 Məsələn 1,2,3,4,5 rəqəmləri ilə işarə olunmuş beş variant üçün
onların sıra və sütunlarda yerləşdirilməsi şəkil 9-da olduğu kimi ola bilər.
Şəkildən göründüyü kimi hər bir sıra və sütun bütün variantlara malikdir.
Nə sırada, nə də sütunda eyni adlı variantlar iki dəfə təkrarlanmır. Bu cür
yerləşmə torpaq münbitliyini iki qarşılıqlı perpendikulyar istiqamətdə
dəyişməsini əhatə edir və riyazi hesablamalar yolu ilə onun təcrübənin
nəticələrini kənarlaşdırmağa, təcrübənin dəqiqliyini artırmağa imkan verir.
Variantların sayının təkrarların sayına bərabər olması latın kvadratlarının
mənfi cəhətidir.
Sütunlar
Sıra I II III IV V

I 5 1 4 2 3
2 5 3 1 4
II
III 1 3 5 4 2

IV 4 2 1 3 5

V 3 4 2 5 1
V
Şəkil 9. Latın
kvadratında 5x5 sxemli təcrübənin yerləşdirilməsi.
Variantların sayının artırılması böyük təcrübələrə gətirib
çıxarır və tələb olunduğu kimi böyük təkrarçılıqla müşahidə edilir.
Təcrübə işlərində 5x5; 6x6; 7x7 kvadratları daha geniş yayılmışdır.
Variantların sayı dörddən az olduqda kvadratları qoymaq
məqsədəuyğun deyildir. Belə halda, standart səhv az saylı
müşahidələrdən asılı olur və variantlar arasında fərqlərin
əhəmiyyətlərinin qiymətləndirilməsində dayanaqsız əsas olur.

49
Şəkil 10-da tarla təcrübələrinin latın kvadratı ilə 4x4; 5x5; 6x6; 6x6;
7x7; 8x8 bəzi yerləşmə sxemləri verilmişdir.
Əgər təcrübənin nəzarət olunmayan şəraitlərinin yalnız iki
perpendikulyar deyil, həm də diaqonal istiqamətdə dəyişməsi haqda
düşünməyə əsas varsa o zaman variantların yalnız sıra və sütunları deyil,
həm də diaqonal yerləşmiş kə-narları da bloklaşdırmaq məqsədə uyğundur.
Təcrübədə 7-8 və ya daha çox variantlar olduqda latın kvadratı
metodunu tətbiq etmək bir qədər çətin olur.
Əlavə təkrarlığa yol verməməklə latın kvadratının üstünlüklərindən
istifadə etmək üçün təcrübələri latın düzbucağı ilə qoymaq
məqsədəuyğundur. Belə olduqda, variantların sayı təkrarların sayı ilə eyni
olmalıdır. Belə ki, bu metodla təcrübə qoyarkən üç təkrarda 10, 15, 20, 25
və s. variant ola bilər.
4 variant (4x4)
1 2 3
3 1 2 4 1 3 4 2 4 2 1 3
1 2 4 3 2 4 3 1 3 1 2 4
2 4 3 1 4 2 1 3 2 3 4 1
4 3 1 2 3 1 2 4 1 4 3 2
5 variant (5x5)
1 2 3
2 3 5 1 4 3 5 1 4 2 5 2 1 4 3
4 2 3 5 1 4 1 2 5 3 2 4 3 1 5
5 1 4 2 3 2 4 5 3 1 4 3 5 2 1
1 4 2 3 5 1 3 4 2 5 3 1 2 5 4
3 5 1 4 2 5 2 3 1 4 1 5 4 3 2
6 variant (6x6)
1 2 3

50
 5 1 4 6 3 2 6 4 1 3 5 2 1 2 6 4 5 3
1 3 5 2 6 4 1 5 4 6 2 3 3 4 5 5 1 6
6 4 2 1 5 3 4 2 6 5 3 1 6 5 1 1 4 2
2 5 3 4 1 6 3 1 5 2 4 6 4 3 6 6 2 1
4 6 1 3 2 5 2 6 3 4 1 5 2 1 3 3 6 5
3 2 6 5 4 1 5 3 2 1 6 4 5 6 2 2 3 4

7 variant (7x7)
1 2 3
3 6 1 2 7 5 4 1 4 3 5 2 6 7 4 7 6 3 5 2 1
1 3 6 5 4 2 7 5 2 7 1 3 4 6 5 1 4 6 7 3 2
7 2 3 4 6 1 5 6 5 1 3 4 7 2 3 6 5 7 2 1 4
2 4 5 6 1 7 3 2 1 4 6 7 5 3 2 3 7 1 4 6 5
5 7 4 1 2 3 6 7 6 2 4 1 3 5 1 5 2 4 6 7 3
6 1 7 3 5 4 2 3 7 6 2 5 1 4 7 4 3 2 1 5 6
4 5 2 7 3 6 1 4 3 5 7 6 2 1 6 2 1 5 3 4 7
8 variant (8x8)
1 2 3
3 4 1 6 5 8 2 7 2 5 6 4 8 7 1 3 4 2 8 7 1 5 3 6
5 2 6 1 8 7 3 4 5 2 6 1 8 7 3 4 1 6 5 4 7 2 8 3
2 1 7 5 4 6 8 3 2 1 7 5 4 6 8 3 3 8 7 3 6 4 2 1
7 5 8 4 3 2 1 6 7 5 8 4 3 2 1 6 7 1 6 8 4 3 5 2
1 8 3 7 6 5 4 2 1 8 3 7 6 5 4 2 2 7 4 6 3 8 1 5
4 6 5 8 2 3 7 1 4 6 5 8 2 3 7 1 8 3 1 5 2 6 7 4
8 3 4 2 7 1 6 5 8 3 4 2 7 1 6 5 6 5 3 2 8 1 4 7
6 7 2 3 1 4 5 8 6 7 2 3 1 4 5 8 3 4 2 1 5 7 6 8

Şəkil 10. Latın kvadratında 4-8 variantlı təcrübənin yerləşmə sxemi.

51
 Variantların sayı təkrarların sayına qalıqsız bölünməlidir.
Bölünmədə qismət ləklərin sayını verir. Bu say qədər də latın kvadratının
sütunu bölünməlidir. Məsələn: dörd təkrarda on iki variantlı təcrübə
qoyarkən latın kvadratının 4x4 hər sütunu şaquli və ya üfüqi istiqamətdə üç
zolağa bölünür (12:4=3). Bu cür təcrübə üsulu latın düzbucağı 4x4x3
adlanır (şəkil 11). Bütün rəqəmlərin hasili (4x4x3=48) təcrübədə olan
ləklərin ümumi sayını verir. İki rəqəmin hasili (4x3=12) isə variantların
sayını göstərir.
Ləklərə görə yariantlar elə nizamlanır ki, hər sırada və hər sütunda
bütün variantlar olsun. Belə yerləşdirmə riyazi hesablama yolu ilə torpaq
münbitliyinin sistemli dəyişməsinin perpendikulyar istiqamətdə təsirini
məhdudlaşdırmağa elə cə də təcrübə səhvini azaltmağa imkan verır.

Sütunlar
I 4 9 11 1 7 2 8 12 10 6 3 5
II 1 5 2 6 10 12 3 4 7 11 9 8
Sıra

III 12 6 8 3 4 9 1 5 11 2 7 10
VI 3 7 10 5 8 11 9 2 6 4 1 12

I II III VI
Şəkil 11. Latın düzbucağında 12 variantlı təcrübənin
yerləşmə sxemi (4x4x3)
Latın düzbucağının 15-20 variantına görə bəzi sxemləri şəkil 12-də
verilmişdir.
15 variant (3x3x5)
I II III
I 1 1 1 1 1 1
3 2 1 5 6 7 9 4 8
I 3 2 4 1 5 0
I 9 1 4 8 7 1 1 3 1 1 5 6 1 1 2

52
 0 3 4 2 1 5
1 1 1 1 1 1
I 1 5 6 2 8 7 4 9 3
5 0 4 2 3 1
II
18 variant (3x3x6)
I II III
1 1 1 1 1 1 1 1 1
I 2 9 5 8 7 6 3 1 4
2 3 5 0 4 7 1 6 8
I
1 1 1 1 1 1 1 1 1
I 4 3 8 2 6 9 1 5 7
4 6 8 0 7 6 2 1 3
I
1 1 1 1 1 1 1 1 1
II 1 6 5 7 4 9 8 3 2
3 7 6 1 4 8 0 2 5
16 variant (4x4x4)
I 1 1 1 1 1 1 1
7 9 3 1 6 2 4 8 5
I 2 5 6 4 3 1 0
II 1 1 1 1 1 1 1
8 6 5 2 4 7 3 1 9
III 4 1 2 0 6 3 5
1 1 1 1 1 1 1
I 2 4 5 9 8 6 7 3 1
1 0 3 5 6 4 2
IV 1 1 1 1 1 1 1
1 3 8 5 9 2 7 4 6
5 6 3 0 2 4 1
I II III
IV
20 variant (5x5x4)
I 1 1 1 1 1 1 1
10 2 1 9 20 3 5 8 19 4 7 6 17
II 4 5 3 6 8 1 2
I 1 1 1 1 1
II 3 20 15 9 8 19 5 7 6 2 1 11 16 18 4
3 7 2 4 0
I 1 1 1 2 1 1 1
II 13 5 19 8 4 9 3 6 7 14 2 10 1
6 1 8 0 5 2 7
V
1 1 1 1 2
1 4 11 16 6 12 7 1 2 10 9 3 13 19 8 5
8 7 4 5 0
V
1 1 1 1 1 1 1
6 12 7 2 1 4 16 8 5 20 15 9 3
7 4 0 8 1 9 3

53
 Şəkil 12. Latın düzbucaqlı metodu ilə 15-20 variantlı təcrübənin
yerləşmə sxemi.
Parçalanmış ləklər iisulu. Parçalanmış ləklər (mürəkkəb) üsulu
əsasən, çoxamilli təcrübələr qoyarkən istifadə edilir. Bu zaman mövcud
faktorlardan biri haqqında dəqiq məlumatın olmağı tələb olunur. Digər
amillərə gəldikdə isə, onlar haqqinda dəqiq məlumatın olması vacib
deyildir.
Bütün əvvəlki variantları saxlamaqla əlavə variantların Stasionar
təcrübəyə daxil edilməsinə ehtiyac olduğu zaman parçalanmiş ləklərdən
istifadə olunur. Texniki şəraitdən asılı olaraq təcrübələr parçalanmış ləklər
metodu ilə qoyulur. Məsələn: gübrə və herbisid dozalarmı sınaqdan
keçirərkən, eləcə də, kiçik ləklərdə sort sınağı apararkən ləklərin bütün
qrupları birləşdirilir. Böyüdülmüş sahələrdə isə, müxtəlif sələf bitkiləri və
torpağın becərilməsi üsulları sınaqdan keçirilə bilər.
Bu cür qoyulmuş təcrübələrə parçalanmış ləkləri olan təcrübələr
deyilir. Parçalanmış ləklərin sxemi elə bir təcrübədir ki, burada bir
təcrübənin ləkləri digərinə görə blok kimi istifadə edilir. Birinci qaydanın
ləkləri (iri ləklər) şaquli və ya üfüqi istiqamətdə ikinci qaydanın ləklərinə
bölünür, ikinci qaydanın ləkləri isə üçüncü qaydanın daha kiçik ləklərinə
bölünür (şəki 13).
1 2 3 4

Şəkil 13. Iki (1-2) və üç (3-4) amilli tədqiqatların qitruluşunda

ləklərin parçalanma sxemi.

54
 Şəkil 14-də iki faktorlu təcrübənin 5x3 sxemində parçalanmiş ləklər
metodu ilə torpağın becərilməsinin beş qradasiyasi A (a 1 , a 2 , a 3 , a 4 , a 5 ) və
gübrələrin üç qradasiyasının B (bı, b2, b3) öyrənilməsi sxemi verilmişdir.
Burada öyrənilən torpağın becərilməsi variantları baş ləklər adlandırılan,
yaxud birinci qaydanın ləkləri, kiçik ləklərə bölünməklə, ikinci qaydanın
ləkləri hesab olunur. İkinci qaydanın ləklərinə gübrə variantları tətbiq
olunmalıdır.
Şəkil 15-də üç amilli 18 variantlı təcrübənin bir təkrarının 3x2x3
parçalanma sxemi verilmişdir.
Əsas və kiçik ləklərə görə variantlar rendomizasiya üsu-lu ilə
yerləşdirilir. Onlarm yerləşmə mahiyyəti ondan iba-rətdir ki, əsas ləklərin
variantları hər təkrara görə müstəqil olaraq rendomizasiya edilir. İkinci və
növbəti variantların ləkləri
isə hər dəfə təzədən rendomizasiya edilir.
b3 b2 b1 b2 b3 b b2 b1 b b2 b1 b b2 b3 b1
I

a3 a4 a1 a5 a2
a1 a5 a4 a2 a3
a2 a1 a4 a5 a3
b1 b3 b2 b3 b1 b2 b1 b2 b3 b2 b1 b3 b1 b3 b2
III

a4 a2 a5 a3 a1

b1 b3 b2 b1 b2 b3 b3 b1 b2 b1 b3 b2 b3 b2 b1
I

55
 b3 b2 b1 b2 b3 b1 b1 b3 b2 b1 b3 b2 b2 b3 b1
IV

Şəkil 14. Parçalanmış ləklər üsulu ilə iki amilli 15 variantlı

təcrübənin dörd təkrarda yerləşdirilməsi sxemi.

a2 a1 a3
Şəkil.15. b2 b2 b2 b1 b2 b1
c c c c c c c c c c c c c c c c c c
2 3 1 1 3 2 1 3 2 2 1 3 1 3 2 3 1 2

Parçalanmış ləklər üsulu ilə üç amilli 18 var-iaııtlı təcrübənin

(3x2x3) bir təkrarda yerləşdirilməsi sxemi.
Qarışdırma. Nəzərdən keçirilən parçalanmış ləklər üsulu ilə sahədə
işləmək çox rahatdır. Lakin onun bir çatışmayan cəhəti vardır. Böyük
ölçülərə malik təkrarları olan çox variantlı təcrübələrdə əsas effektlərin və
qarşılıqlı təsirin mü-qayisəsində qeyri dəqiqlik özünü çox güclü göstərir.
Ona görə də təcrübə işi praktikasında təkrarların və variantların
qarışdırılması üsulundan demək olar ki, istifadə edilmir.
4.3. Ləklərin sahəsi, istiqaməti və forması
Tarla təcrübələri müəyyən ölçü və formaya malik olan ləklərdə
aparılır. Ləklər təcrübədə öyrənilən nəzarət və təcrübə variantlarını
yerləşdirmək üçündür. Ləklərin ölçüsünün yüksək götürülməsi məqsədə
uyğun deyildir. Keçmişdə (ke-çən əsrdə) ləklərin ölçüsünü bir hektar və
daha çox götürürdülər. Bu da təcrübənin dəqiqliyini aşağı saldığından,
təcrübə işlərinin xərclərini artırdığına və digər qüsurlara görə sıradan
çıxmışdır.

56
 Hər bir konkret şəraitdə müxtəlif növ tarla təcrübələrinin ölçüsü
təcrübənin məqsədindən, əkiləcək bitkidən, torpaq örtüyündən, münbitlik
dərəcəsindən, aqrotexnikadan, sahədə tətbiq olunacaq maşın və
mexanizmlərdən və s. amillərdən asılıdır.
Ləklərin ölçüsünü elə götürmək lazımdır ki, orada görüləcək bütün
işləri (səpindən yığıma qədər) mexanikləşdirmək mümkün olsun. Təcrübə
işlərində ən çox qəbul edilmiş və çox işlədilən ləklərin sahəsi 50-200 m2
olur. 10 m2-dən az olan ləklər bitkilərin seleksiyasında, səpin materialı azlıq
edəndə aparılır. Ləkin sahəsini müəyyənləşdirdikdə bitkilərin aqrotexniki
xüsusiyyətlərini, əkin sxemini və s. nəzərə almaq lazımdır. Cərgəarası
becərilən bitkilər üçün ləkin sahəsi elə götürülməlidir ki, bitkilərin
dəyişkənliyinin təcrübənin dəqiqliyinə olan mənfi təsiri aradan qaldırılsın.
Çoxsaylı tədqiqatlarda müəyyən olunmuşdurki, münbitliyi alabəzək
olan sahələrdə ləklərin sahəsinin artırılması təcrübənin dəqiqliyinin
artırılması üçün effektiv üsul sayıla bilməz. Belə hallarda təkrarların
sayının artırılması məqsədə uyğundur.
Bir çox ölkələrin təcrübə müəssisələrinin çoxillik məlumatlarına istinad
etməklə demək olar ki, bütün hallarda ləklərin qeydə alman sahəsini 50-100
m2 böyüklükdə qoymaq daha məqsədəuyğundur. Göstərilən ölçüdən bu və
ya digər
tərəfə kənarlaşmaq becərilən bitkinin qida sxemindən, texniki
şəraitdən, təcrübənin aparılma şəraitindən, onun vəzifəsindən və
aqrotexnikasından asılıdır.
İstisna olaraq, seleksiya tədqiqatlarının ilkin mərhələlərində çox az
miqdarda toxum materialı olduqda 0,5-2 m2, kiçik sort sınama işlərində isə
5-10 m2 sahəsi olan ləklərdən istifadə etməklə təcrübənin yüksək
dəqiqliyinə nail olmaq olar.
Müsabiqəli sort sınağında isə adi qaydada 50-100 m2, nadir hallarda
isə 200 m2 sahəsi olan ləklərdə aparılır. Ləklərin ayrı-ayrılıqda becərilməsi
tələb olunan əksər aqrotexniki təcrübələr isə əsasən sahəsi 50-200 m2 olan
ləklərdə aparılır.

57
 Torpağın becərmə üsulları və digər aqrotexniki üsullar öyrənilərkən
ləklərdə müxtəlif maşın və mexanizmlərin tətbiq edilməsi tələbatı
yarandıqda ləklərin sahəsini 300 m2-dən 1000 m2-ə qədər artırmaq olar.
Tarla təcrübələrini sahəsi böyük olmayan ləklərdə aparmaq lazımdır. Ona
görə ki, bütün aqrotexniki işlərin normal getməsinə və təcrübənin yüksək
dəqiqliyə malik olmasına şərait yaranır. Belə ləklər başqa ləklərə nisbətən
daha münasibdir və az məsrəf tələb olunur. Bu ləklərin kiçik ləklərdən
üstünlüyü yalnız çoxillik təcrübələr apararkən meydana çıxır. Bu da
ondan irəli gəlir ki, iri ləklərdə qoyulmuş təcrübədə əvvəlcədən nəzərdə
tutulmuş y e n i amillər, yeni üsullar öyrənmək tələbatı ortaya çıxır. Belə
hallarda iri ləki bir neçə kiçik ləkə parçalamaq və buraya əlavə
variantların daxil edilməsi və öyrənilməsi mümkün olur. Bununla əlaqədar,
çoxillik təcrübələri sahəsi 200-300 m2 olan ləklərdə aparmaq
məqsədəuyğundur. Yəni, sonradan o ləkləri parçaladıqda hər ləkin sahəsi
50-100 m2 ola bilsin. Ölçüsü 100 m2-dən çox olan ləklərdə aparılan
təcrübələrin etibarlılıq dərəcəsi azalır, maddi və əmək məsarifı artır.
Ləklərin konkret sahədə ölçüsü öyrənilən üsulların, torpaq
alabəzəkliliyinin xüsusiyyətləri, səpin, qulluq, yığım üsulları ilə təyin
olunur. Təcrübə işlərinin geniş mexanikləşdirildiyi müasir şəraitdə
tədqiqatçı təcrübənin metodikasına, maşın və mexanizmlerin hərəkətinə
uyğunlaşdırmaq naminə əksər hallarda əsassız olaraq ləklərin sahəsini
artırmağa məcbur olur. Bu isə çox vaxt elmi işlərin keyfiyyətini və
məhsuldarllğını aşağı salır. Ona görə də tarlada eksperimental işlərin
görülməsi üçün kiçik qabaritli texnikanın
yaradılması kənd təsərrüfatı tədqiqatlarının effektliyini və
məhsuldarlığını yük-səldən amillərdən biri hesab olunur.
Əgər tarlada bütün işlərin mexanikləşməsinə imkan verən iri ləklər,
yaxud böyük zəhmət tələb edən kiçik ləklər seçmək problemi yaranarsa,
uyğun alət və texnika olmazsa o zaman üstünlük iri ləklərə verilir.

58
 Təcrübələri istehsalat şəraitində apardıqda bu hal baş verir. Əl
əməyinin tətbiqi yığım-döyüm işlərində küllü miqdarda məhsul itkisinə
səbəb olur.
Qoruyucu zolaqlar. Qoruyucu zolaqlar yan və son qoruyucu zolaqlar
olmaqla 2 yerə bölünür. Yan qoruyucu zolaq ləklərin uzun tərəfini qonşu
ləklərdə bitən bitkilərin təsirindən qoruyur. Qonşu variantların ləklərinin
təsiri, xüsusilə gübrə ilə aparılan təcrübələrdə, torpağın becərmə
üsullarında, sələf bitkiləri ilə aparılan
təcrübələrdə özünü göstərir. Kənar qoruyucu zolaqların eni 0,5-1,5 metr
arasında dəyişir. Qoruyucu zolaqların məhsulu təcrübə ləkinin
məhsulundan qabaq yığılır. Bəzən (herbisidlərlə, yaxud suvarma
təcrübələrin-də) qoruyucu zolaqları 2-3 metr və daha çox artırmaq lazım
gəlir. Sortsınağı təcrübələrində qonşu ləklərin bitkilərinin təsirini azaltmaq
üçün qoruyucu zolaqlar əvəzinə 20-40 sm enində səpilməmiş sahlər

Şəkil 16. Hesablı ləklərin

sxemi

sxemi.
qoyulur(şəkil 16).

59
hesablı ləklər son qoruyucu zolaqlar (a) və yan qoruyucu zolaqlar (b);
1)hesablı ləklər yan qoruyucu zolaqsız;
a) son qoruyucu zolaqlar; b) lək arası səpilməmiş yollar (cığır).
Son qoruyucu zolaqlar 2 metr enindən az olmayaraq qoyulur. Bunların
vəzifəsi təcrübə ləklərini təsadüfi zədələnmələrdən qorumaqdır. Bundan
başqa, sahədə işləyən maşın və mexanizmlərin dönməsi üçün sahənin hər
iki sonunda 5 metr enində qoruyucu zolaq qoyulur.
Ləklərin istiqaməti: təcrübənin dəqiqliyi əksər hallarda ləklərin
isiiqamətindən, daha dəqiq desək onların təcrübə sahəsində
isliqamətləndirilməsindən asılıdır. Öyrənilən variantların müqayisəsi o
zaman düzgün hesab edilir ki, təcrübə ləklərinin uzun tərəfləri torpaq
münbitliyinin çox dəyişdiyi istiqamətdə yerləşdirilsin. Belə olan halda
müqayisə olunan variantların hamısı eyni şəraitə düşmüş olar və onların
effektliyinin qiymətləndirilməsində səhvə yol
verilməz (şəkil 17).

Şəkil 17. Təcrübədə ləklərin düzgün ( 1 ) və düzgün ol-mayan

(2;3) istiqamətləri, torpaq münbitliyinin dəyişməsi nöqtələr sıxlığı ilə
göstərilmişdir.

60
 Məlumdur ki, torpaq münbitliyi və bitkilərin becərilməsinin digər
şəraitləri yamac boyu kəskin dəyişir. Ona görə də yamaclarda təcrübə
qoyarkən, ləklərin uzun tərəflərini yamac boyu yerləşdirmək daha düzgün
hesab olunur. Belə prin-siplərə, qoruyucu meşə zolaqları ilə əhatə edilmiş
tarlalarda təcrübə apararkən əməl olunmalıdır. Belə ki, ləklərin uzun
tərəflərini meşə zolağına perpendikulyar şəkildə yerləşdirmək lazımdır.
Tarla münbitliyi bərabərləşdirilmiş sahədə təcrübə qoyularkən
ləklərin istiqaməti təcrübənin dəqiqliyinə təisr etmir. Belə hallarda
təcrübənin dəqiqliyi texniki şəraitdən asılıdır.
Ləklərin forması dedikdə adətən onun uzunluğunun eninə
olan nisbəti başa düşülür (şəkil 18).
a) b) c)
__5m____ __5m___ ___25m_____

5m
20m
40m

a) Kvadrat formalı l=5m n=5m 1=1

b) Düzbucaqlı formalı l=20m;n=5m;l:n>l<10
c) Uzadılmış formalı l=40m;n=2,5m; l:n=>10
Şəkil 18. Ləklərin formaları təcrübə variantlarının tam
müqayisə olunmasını təmin edir.
Uzadılmış formalı ləklər- uzunluğun eninə nisbəti 10-dan artıq
olmalıdır (məs: 12,5 m x 40 m yaxud 5 m x 60 m)

61
 Kvadrat ləklər dedikdə onların tərəflərinin bir birinə nisbəti bir olur
(məs: 10 m x 10 m yaxud 5 m x 5 m. və s.)
Düzbucaqlı ləklər dedikdə onun uzunluğunun eninə nisbəti birdən
çox, ondan az olmalıdır (məs. 5m x 20m yaxud 4m x 20m vəs.).
Kəşfiyyat səpinlərinin nəticələrinə əsasən müəyyən olunmuşdur ki,
ensiz uzun ləklər torpaq münbitliyinin ala-bəzəkliyini tam əhatə edə bilir və
ləklərin uzadılmasının ən yaxşı effektli tərəfləri 1:10-1:15 nisbətində olan
sahə daha kəskin nəzərə çarpır. Ləklərin uzunluğunun daha da artırılması
yaxşı nəticə vermir. Yalnız sortsınama işlərində, səpin vaxtı, səpin
üsulları və səpin normalan öyrənilən təcrübələrdə əlverişli sayılır.
Uzadılmış ləklərin düzbucaq və kvadrat ləklərlə müqayisədə
çatışmayan cəhəti onların perimetrinin çox böyük olmasıdır.
Bunların kənar effektinin aradan qaldirılmasi üçün böyük sahənin
ayrılması vacibdir.
Təcrübənin xarakterindən asılı olaraq ləklər arasında qoruyucu
zolaqlar qoyulur. Kvadrat və yaxud düzbucaq ləklərə nisbətən
uzadılmış ləklərdə belə zolaqların qoyulması daha böyük sahəni
əhatə edir. Ləklərin sahəsi 20 m2 -200 m 2 qədər olan əksər stasionar
təcrübələrdə ləklərin uzunu enindən 5-10 dəfə çox olur.
Ləklərin sahəsi böyük olan təcrübələrdə ləklərin uzunu
enindən 10-20 dəfə artıq olur.
Tarla işlərinin görülməsini (torpağın becərilməsi, səpin, qulluq
və S.) asanlaşdırmaq üçün ləkin enini kənd təsərrüfatı maşınlarının
eninə bərabər qoymaq lazımdır.
Uzun ləklərin səmərəsi, ləklərin sahəsi böyük olduqda, eyni
zamanda mürəkkəb sxem öyrənildikdə aşkara çıxır.
Variantların sayı az (8-10) və ləklərin ölçüsü 100 m2 olan hallarda
təcrübənin yüksək dərəcədə etibarlılığı düzbucaq və kvadrat ləklərdə də
alınır. Ancaq, təcrübənin sxemi böyük olduqda və ləklərin sahəsi 100-

62
200 m2-dən artıq olduqda ləklərə uzun forma vermək böyük əhəmiyyət
daşıyır (uzunun eninə nisbəti 10-dan çox olmalıdır).
Kvadrat formalı ləklər o vaxt əhəmiyyət kəsb edir ki, yanaşı
variantlar bir birinə kəskin təsir edə bilir. Məsələn: məhsul və ya
toz halında olan zəhərli kimyəvi maddələri külək bir ləkdən digər
ləklərə aparır. Ona görə də, enli yan
qoruyucu zolaqları ayırmaq lazımdır. Bu da təcrübə sahəsinin
azalmasina və ümumi sahənin artmasına səbəb olur. Belə hallarda
təcrübə ləklərindən səmərəli istifadə etmək üçün kvadrat formalı
ləklərdən istifadə olunmalıdır. Xəstəlik və
zərərvericilərə qarşı kimyəvi vasitələrin təsiri öyrənilərkən nəzərə almaq
lazımdır ki, zərərverici və göbələklərin kvadrat formalı ləklərin
mərkəzindən qonşu variantlara keçməsi (düzbucaqlı və uzun ləklərə
nisbətən) daha çox vaxt tələb edir.
Təcrübə altında olan sahənin formasına gəldikdə isə kvadrat formaya
üstünlük vermək lazımdır. Belə olduqda, ləklərin sahədə istənilən qaydada
yerləşdirilməsi və onların bir-biri ilə müqayisəsi asanlaşır.
4.4. Təkrar və təkraretmə
Tarla təcrübəsinin dəqiqliyi və variantlar üzrə orta rəqəmin
etibarlılığı təcrübənin təkrar olunması ilə müəyyən olunur. Təcrübənin
ərazidə təkrarı dedikdə, hər variant eyni adlı ləklərin miqdarı, təcrübənin
təkrarı dedikdə isə, yeni aqrotexniki üsulların və yeni sortların illər üzrə
sınağı başa düşülür. Ərazi təkrarlığı imkan verir ki, təcrübə sahəsinin
torpaqlarının müxtəlifliyi hər variant tərəfindən tam əhatə edilmiş olsun.
Təkrarlar öyrənilən amillərin qarşılıqlı təsirini müxtəlif iqlim şəraitində
öyrənilməsinə şərait yaradır. Təkrarların sayı artdıqca təcrübənin səhvi hiss
ediləcək dərəcədə azalır. Təcrübənin səhvi təkrarların sayı 4-6-ya çatdıqca
kəskin sürətdə aşağı düşür. Təkrarların sayının sonrakı artırılması
təcrübənin səhvinə az təsir edir.

63
 Təkrarların sayının artırılması daha əhəmiyyətlidir (şəkil 19). Bu cür
yanaşma nəinki münbitliyi bərabər olan sahələrdə, hətta münbitliyi qeyri-
bərabər olan sahələrdə də yüksək olur.
Əksərən bir amilli təcrübələr, bəzən də keyfiyyət variantları olan
çoxamilli təcrübələr əsas etibarı ilə 4-6 təkrarda aparılır (sortlar, sələf
bitkiləri, torpağın becərilmə üsulları, növbəli əkin və s.).
Təcrübə işlərində 6-8 təkrarlı təcrübələr isə sahəsi kiçik (2-10 m 2)
olan və münbitliyi alabəzək olan sahələrdə aparılması məsləhət görülür.
Təkrarların sayı 8-dən artıq olan təcrübələrdə (xüsusi hallarda) yəni,
variantların effektliyi çətin nəzərə çarpan hallarda istifadə edilir (məsələn:
mikrogübrələr, boy tənzimləyicilər və s.).
Çox variantlı, çox amilli və qarşılıqlı təsiri öyrənilən təcrübələr
isə 2-3 təkrarda aparılır.

Şəkil 19. Ləklərin sahəsini dəyişmədən (25 m 2) təkrarların

sayının və ləklərin sahəsinin artırılmasının təkrarsız təcrübənin
səhvinə təsiri (Remerə görə)
Qısa müddətli tarla təcrübələrinin nəticələri tədqiqatın məqsədindən
və meteoroloji şəraitdən asılıdır. Belə tədqiqatları planlaşdırarkən
tədqiqatın eyni yerdə ən azı 3 il aparılması nəzərə alınmalıdır. Yəni,
etibarlı nəticələr almaq üçün təcrübələrin eyni ərazidə təkrar olması tələb
olunur. Bu isə alınan nəticələrin etibarlılığını artırmaqla bərabər, öyrənilən
üsulların ayrı-ayn illər üzrə (quraqlıq, normal, rütubətli və s.) təsirinə dair
əlavə məlumat əldə etməyə imkan verir. Bundan başqa aqrotexniki

64
əməliyyatlar (gübrə, sələf bitkiləri, əkin qatının qalınlaşdırılması və s.)
uzun müddətli sonrakı təsirə m a l i k olurlar ki, onları da nəzərə almaq
üçün təcrübənin illər üzrə təkrar edilməsi zəruriyyəti meydana çıxır.
Növbəli əkinlə bağlı tədqiqatlarda müxtəlif aqrotexniki üsulların
tətbiqi nəticəsində torpaqda humusun miqdarının dəyişməsi, sistemi,
torpağın becərilməsinin işlənib hazırlanması və .s. tədqiqatlar dəqiq
tərtib edilmiş plan əsasında çoxillik stasionar təcrübə müəssisələrində
həyata keçirilə bilər. Bu iş əkinçiliyin qarşısında duran ən vacib, ən
perspektivli məsələlərin həllinə yönəldilməlidir.
Əgər hər hansı çoxillik təcrübədə hava şəraitindən asılı olaraq
hansısa bir amilin təsiri və sonrakı təsirinə dair araşdırma aparılmalıdırsa,
belə təcrübələr on ildən az olmayaraq aparılmalıdır.
Tarla təcrübələri sahədə qabaqcadan nəzərdə tutulmuş ardıcıl
düzülmüş təkrarlar üsulu ilə yerləşdirilməlidir. Bu üsulla sxemin
variantlarını özündə cəmləşdirən ləkləri, məkan nöqteyi nəzərindən bir
qrupda birləşdirməklə, müəyyən dərəcədə təşkil olunmuş təkrar əmələ gəlir
ki, bu da təcrübənin bir hissəsini təşkil edir.
Ayrıca götürülmüş hər bir təkrar mahiyyətcə və həcmcə sanki bir
təcrübə olub və öyrənilən variantları bir-biri ilə müqayisə etməyə imkan
verir. Beləliklə, təşkil olunmuş təkrar, təcrübənin sxeminin variantlar
yığımmı özündə cəmləşdirmiş təcrübə sahəsinin bir hissəsidir.
Tarla təcrübəsi şəraitində təkrar daxilində olan torpaq münbitliyinin
müxtəlifliyi təkrarlar arasındakı müxtəliflikdən azdır. Elə bu səbəbdən də
planlaşdırılmış ləklər metodunun tətbiq edilməsi zəruruəti meydana çıxır.
Hazırda əksəriyyət təcrübələr əvvəldən hazırlanmış təkrarlar metodu
ilə aparılır. Çünkü təcrübə üçün ayrılmış torpaq sahəsində münbitliyin ərazi
boyu eyni səviyyədə, eyni dərəcədə olması qeyri mümkündür. Təcrübələr
ərazidə vari-antların kompakt təkrarlar şəklində deyil, tam təsadüfi də
yerləşdirilə bilər.

65
 Təcrübələrin qeyd olunan qaydada yerləşdirilməsinə planlaşdırılmış
metod, yaxud rendomizasiya və ya təsadüfi yerləşdirmə deyilir. Belə
yerləşdirmə isə nadir hallarda olur.
Təcrübə sahəsində qanunauyğun dəyişkənliyi nəzarət altına almaq
zərurəti olmadıqda məsələn, münbitliyi bərabər yayılmış kiçik təcrübələrdə
istifadə olunur.
Təcrübənin təkrarlarının sahədə yerləşdirilməsinin iki üsulu vardır:
başdan - başa, fasiləsiz. Burada bütün təkrarlar ərazi nöqteyi nəzərdən
birləşdirilir. Səpələnmiş, yaxud dağıntı halında olan üsulda təkrarlar bir və
ya bir neçə sayda tarlanın müxtəlif yerlərində hətta, müxtəlif tarlalarda
yerləşdirilir.
Təkrarların ikinci üsul ilə yerləşdirilməsi o halda baş verir ki, bir
yerdə bütün təkrarların yerləşdirilməsi üçün kifayət qədər böyük ərazi
yoxdur. Bəzən isə təkrarları qəsdən müxtəlif sahələrə səpələyirlər.
Məsələn, torpağın eroziyasını müxtəlif torpaq-iqlim və aqrotexniki şəraitdə,
yeni sortların və üsulların qiymətləndirilməsi zamanı və s.
Bu şəraitdə eyni təcrübələr müxtəlif aqrotexniki şəraitlərdə, müxtəlif
qranulometrik tərkibli torpaqlarda, müxtəlif növbəli əkinlərdə yəni,
münbitliyi qeyri bərabər olan sahələrdə yerləşdirilir. Təcrübə sahəsinin
sayı, təkrarların sayma uyğun olmalıdır. Adətən, tarla təcrübəsinin bütün
təkrarları bir təcrübə tarlasında yerləşdirilir, daha doğrusu onlar bütöv bir
ardıcıllıqla bir, iki, üç və daha çox yarusda yerləşdirilir (şəkil 20).
Təşkil olunmuş tarla təcrübəsinin hər təkrarı bütün variantların
sxemini ifadə edir, eləcə də hər variant bütün təkrarlarda yerləşdirilir. Belə
tədqiqatlar qarşılıqlı düzbucaqlı tədqiqatlar adlandırılır. Həmin tədqiqatlar
dispersiya analizi yolu ilə məhsuldarlığın ümumi dəyişkənliyini-Cy, orta
məhsuldarlıqdan ləklər üzrə tərəddüdlərin kvadratları cəmini başdan ayağa
hesablayaraq, onun tərkibi olan təkrarlar üzrə kvadratlar cəmini-C p,
variantlar üzrə Cv və Cz hissələrinə ayırmağa imkan verir.
Aşağıda göstərilmiş 4.1 saylı cədvəldə təşkil olunmuş təkrarlar
metodu ilə qoyulmuş tarla təcrübəsində buğda bit-kisinin məhsuldarlıq

66
göstəricilərinin yekun dispersiya analizi verilmişdir. Burada təkrarların
variasiyasına, ərazi faktoruna, ümumi variasiyanın əhəmiyyətli hissəsi
(32,6%-i, bu isə ümumi kvadratlar cəminin 42,5%-ni təşkil edir) daxildir.
Təkrarların orta kvadratı qalıq orta kvadratdan (F f > F0,5) əhəmiyyətli
dərəcədə fərqlənir. Bununla da, buğdanın təkrarlar üzrə məhsuldarlığı
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.

Şəkil 20. Beş ləkin dörd təkrarda yerləşdirmə üsulları:

a,b,c-başdan-başa; d-dağınıq
Cədvəl 4.1.

Variasiya Kvadratların Sərbəstlik Orta Ff F0,5

67
 növü cəmi dərəcəsi kvadrat
Ümumi 76,7 15 - - -
Təkrarlar 32,6 3 10,87 51,76 3,86
Variantlar 42,2 3 14,07 67,00 3,86
Qalıq (səhv) 1,9 9 0,21 - -
Deməli, ərazi faktorları mövcud olduqda nəticədə, əlamətin
dəyişkənliyinin böyük bir hissəsi təkrarların variasiyasından asılı olur.
Tarla təcrübəsinin göstəricilərinin kəsr və ümumiləşdirilmiş üsullarla
hesablanması faktını nəzərə almasaq təkrarlar sırasında olan kvadratların
cəmi 32,6-ya bərabər olmaqla, qalıqla birləşərək 34,5-ə yüksəlir.
Aydındır ki, belə halda qalıq orta kvadratı s 2-təcrübə səhvinin
qiymətləndirilməsində əsas olmaqla əhəmiyyəti xüsusi dərəcədə böyüyür.
Bizim misalda orta kvadrat səhvi 2,88-dir.

( 32,6+1,9
3+9
=
34,5
12
=2,88 )

Yəni orta kvadrat səhvi 2,88-ə bərabər olmaqla 14 dəfə böyüyür

(2,88 və 0,21). Artıq aydın olur ki, təşkil olunmuş təkrarlar üsulu təcrübə
sahəsinin ərazisi dəyişkənliyinin böyük hissəsini nəzərdə saxlamağı və
dispersiya analizi prosesində onun təcrübənin səviyyəsinə təsirini xaric
etməyə (kənarlaşdırmağa) imkan verir. Təşkil olunmuş təkrarları olan
təcrübələrdə yəni, tam təsadüfləşdirmədə təcrübənin səhvi bütöv sahənin
münbitliyinin dəyişməsindən asılıdır.
Belə ki, təkrarları təşkil edərkən o yalnız ümumi dəyişkənlikdən az
olan, təkrarın daxilindəki dəyişkənliklə təyin olunur.
Təkrarların sayını artırmaqla ərazi dəyişkənliyinin xaric edilməsinin
səmərəliliyi artır, xüsusilə də torpaq münbitliyinin dəyişkənliyi olan
sahələrdə.
Beləliklə, təşkil olunmuş təkrarlar variantlara görə artımın
dəqiqləşdirilməsi istisna olmaqla, başqa bir əhəmiyyətli işi tamamlayır.
Təcrübə sahəsinin ərazisi dəyişkənliyinin böyük bir hissəsini nəzərdə

68
saxlayır və təcrübə göstəricilərinin dispersiya analizi prosesində təcrübə
səhvinin azalmasını təmin edir.

FƏSİL V. TARLA TƏCRÜBƏSİNİN

QOYULMASI VƏ APARILMASI TEXNİKASI
5.1. Təcrübə tarlasının bölünməsi
Yalnız metodiki tələblərə düzgün riayət edilərək təcrübə
aparıldıqda öyrənilən variantları obyektiv qiymətləndirmək
mümkündür. Təcrübə işinin hər hansı bir mərhələsində (təcrübə
sahəsinin bölünməsi, torpağın hazırlanması, gübrələrin verilməsi,
səpin, qulluq, məhsul yığımı və s.) texniki xarakterli səhvin
buraxılması variantlar arasındakı müqayisəni pozur və effektivliyini
azaldır. Bu səhvlər heç bir riyazi hesablama ilə düzəldilə bilməz.
Buna görə də, təcrübə qoyularkən bütün texniki qaydalara, öyrənilən
aqrotexniki tədbirlərin və sortların obyektiv qiymətləndirilməsi üçün
yararlı olan ən dəqiq göstəricilərin alınması əsas şərtdir.
Torpaq sahəsini öyrəndikdən və hazırladıqdan sonra nəzərdə
tutulmuş sxemi sahədə yerləşdirmək üçün, orada olan təkrarların,
ləklərin və s. ölçülərini dəqiq göstərmək lazımdır. Sxematik planda
göstərilən sahədə həyata keçirilir. Yəni təkrarların və ləklərin
sahələri seçilir, təcrübənin sərhədləri müəyyən olunur. Bu zaman
təcrübənin təkrarlarının və ləklərinin sahəsi planda nəzərdə tutulmuş
ölçülərə uyğun gəlməlidir. Bütün təkrarlarda ləklərin hamısı eyni
uzunluqda, eyni endə və yalnız düz bucaq formasında olmalıdır
(şəkil 21).
Tarlaya çıxmazdan əvvəl düz bucaqların qurulması üçün əvvəlcədən
teodolit, yaxud ekker, poladdan olan ölçülü və yaxud 20 metrlik

69
ruletka, 1,5-2 m uzunluqda 5-10 ədəd möhkəm taxta, 4 künc sütun
(reper), təcrübənin və ləklərin sərhədlərini müəyyən etmək üçün
diametri 3-4 sm, uzunluğu 25-30 sm olan kiçik işçi taxtalar
olmalıdır.
A və D nöqtələrinə perpendikulyar olaraq lazımı məsafə qoyulur.
Təcrübənin sərhədləri taxtalarla işarələnir və s. Əgər yol verilən
həddi keçərsə onda, iş təkrar olunmalıdır.

Şəkil 21 . Tarla təcrübəsinin sxematik planı.

Təcrübənin ümumi konturu (cizgiləri) seçildikdən sonra, o
ruletka ilə ləklərə bölünür. Bu iş texniki olaraq heç də çətin deyil
lakin, olduqca səliqəli aparılmalıdır. Taxtaları ləklərin sərhəddində,
işarələrin yanımda, ölçü lentinin bir kənarından vurmaq lazımdır.
Təkrarların sərhədində iki taxta vurulur və işarələnir. Taxtaların
üzərində ləklərin nömrəsi qeyd olunur. Yazılar müvafiq ləkdə
taxtanın içəri tərəfindən yazılır.
Təcrübəni planlaşdırarkən və apararkən mütləq bütün
təcrübə sahəsini əhatə edən ən azı beş metr eni olan
müdafiə xətləri nəzərdə tutulmalıdır. Eyni zamanda
yaxınlıqdakı variantların təsirini kənarlaşdırmaq üçün
təkrarların arasında və ləkin kənarında müdafiə xətti
qoyulmalıdır. Gübrələrlə aparılan təcrübələrdə müdafiə
xətti ən azı 1-1,5 m, qonşu ləklərin arası 2-3 m, qısa
müddətli təcrübələr üçün isə (səpin üsullarını, səpin

70
normalarını öyrənərkən) müdafiə xətti hər lək üçün 0,5-
0,75 m olmalıdır.
Təcrübə sahəsi bölündükdən sonra onun əsas
sərhədləri qeyd olunmalıdır ki, orada istənilən vaxt
təkrarların və ləklərin sərhədlərini təyin etmək mümkün
olsun. Hər təcrübə üçün mütləq ən azı dörd əsas nöqtə A, B, C, D
iki xətdə bər-kidilməlidir. Məsələn: AB və BC. Bu nöqtələrə daimi
reperlər-sütunlar vurulur. Reperlərdən təcrübənin sərhəddinə qədər
olan məsafə ölçülür və becərmə zamanı itən künc taxtalarını bərpa
etmək üçün qeyd edilir.
Əgər ləklərin sərhədləri tarla yollarına çox yaxındırsa yaxşı
olar ki, qısa müddətli təcrübələrdə də ləklərin sərhədləri bərkidilsin.
Bunu yeraltı işarə adlandırırlar. Bu da, maşın VƏ mexanizmlərin
işləməsinə mane olmur. Yolun orta xətti ilə hər ləkin birləşdiyi yerdə
bur vasitəsilə deşiklər açılır və ora torpağın səthindən 8-10 sm
aşağıya doğru 30-40 sm uzunluğu olan metal, daş, taxta sancaqlar
salmır. Daimi reperləri asanlıqla tapmaq üçün onların üzərinə və
ətrafına əzilmiş kərpic, daş, torpaq və ya əhəng tökülür.

5.2. Təcrübə sahəsində tarla işləri

Tədqiqatın əsası aqrotexniki işlərin eyni vaxtda aparılmasıdır.
Bu tələbata stasionar təcrübə tarlasında və istehsalatda ciddi riayət
edilməlidir. Becərmə müddətində ən kiçik fasilə belə, məsələn yağış
yağsa, gübrələrin verilməsi və ya səpin zamanı 6-8 saatlıq fasilə
bitkilərin böyümə və inkişafında nəzərə çarpan fərqlər yaradır. Əfsus
ki, metodikanın məhz bu vacib tələbi iri ləkli, çox saylı variantları
olan təcrübələri planlaşdırarkən nəzərdən qaçır. Vegetasiya dövründə

71
bu tələbin bir neçə dəfə pozulması, təcrübələrin nəticələrinin
dəqiqliyinə mənfi təsir edir. Ona görə də, təcrübədə bütün işlərin
eyni vaxtda, eyni keyfiyyətdə və eyni müddətdə yerinə yetirilməsi
birinci və ən vacib tələbdir. Digər tələb, görülən bütün işlərin yüksək
keyfiyyətdə aparılmasıdır. Təcrübə sahəsində aqrotexniki fon optimal
olmalıdır ki, öyrənilən məsələlərin effektivliyini təyin etmək
mümkün olsun. Bu işlər istehsalat şəraitində olduğu üçün daha dəqiq
aparılmalıdır.
Burada, bu və ya digər amilin aşkarlanmasına mane olmayan
istənilən aqrotexniki tədbirlər görülə bilər. Məsələn: azot gübərsinin
təsirini öyrənərkən ümumi fon kimi azotla zəngin olan üzvü gübrələr
vermək olar. Təcrübədə aqrotexniki fon öyrənilirsə əsas diqqət
öyrənilən əməliyyatların və ya sortların müqayisəsi üçün optimal
şəraitin yaranmasına və mexanikləşmədən maksimum istifadə
etməyə yönəldilməlidir.
Gübrələrin verilməsi. Üzvü və mineral gübrələr ümumi aqrotexniki
fonda öyrənilir. Belə ki, gübrələrin istənilən üsullarda ləklərə eyni qaydada
verilməsidir. Üzvi gübrələr (peyin, torf, kompostlar) adətən (hektara tonla)
hər ləkin sahəsinə görə verilir. Bu gübərələr (mümkün qədər) öz tərkibinə,
yayılma dərəcəsinə və nəmliyinə görə eyni cinsli olmalıdır. Ləklərə
verilməzdən əvvəl yaxşıca qarışdırılmalıdır.
Böyük ləklər üçün peyin daşman tərəzilərlə çəkilməli və ləklərə
verilməlidir. Ləklər bir-birindən taxtalarla, nazik kəndirlə və ya kiçik
arxlarla ayrılmalı və kiçik ölçüdə kvadratlara 16 (4x4); 25 (5x5); 36
(6x6) bölünməlidir. Hər lək üçün ayrıca çəkilmiş gübrə norması,
kvadratların künclərinə qoyulur. Sonra yava və yaxud dırmıqla ləkin
bütün səthinə yayılaraq şumlanmalıdır. Peyini və başqa üzvü
gübrələri ləklərdə topa şəklində bir gündən artıq saxlamaq olmaz, o
dərhal şumlanmalıdır. Kiçik ləkli təcrübələrdə gübrələr təcrübə

72
sahəsinin kənarında 10 kq-lıq tərəzilərdə çəkilir, xüsusi səbətlər və
daşıyıcılarla sahəyə verilir.
Üzvi gübrələrin maşınlarla verilməsinin çətinliyi ondadır ki,
gübrə səpənləri kiçik ləklərdə nizamlamaq mümkün deyil. Onlar
1000 m2 sahəsi olan ləklərə hesablanır. Buna görə də
mexanikləşdirlmiş texnika ilə üzvi gübrənin verilməsi yalnız iri təcrübə
sahələrində aparılır.
Mineral gübrələr səpin texnikası ilə ləklərə eyni qaydada yayılmalıdır.
Gübrələri bərabər ölçüdə vermək üçün əvvəlcə yaxşı xırdalanmalı, ələkdən
keçirildikdən sonra səpin aparatına yığılmalı və səpin normasına
nizamlanmalıdır. Gübrələrin mexanikləşdirilmiş qaydada verilməsi üçün
sahəsi 500 m-dən artıq olan uzun formalı ləklər olmalıdır. Əgər bir neçə
gübrə növü verilirsə, onlar yaxşı qarışdırılmalıdır.
Gübrələrin mexanikləşdirilmiş qaydada verilməsinin üstünlüklərinə
baxmayaraq, kiçik tutumlu səpicilərin olmaması nəticəsində gübrə yalnız
kiçik ləklərə deyil, həm də sahəsi böyük olan ləklərə əl ilə verilir.
Ləkin sahəsindən asılı olaraq gübrələr kağız paketlərə, polietilen
torbalara və ya xüsusi taxta qutulara çəkilir və sahədə bütün ləklərə
paylanır. Gübrələr hər ləkə iki dəfəyə səpilir. Əgər qalıq qalsa onu hər
zaman bütün ləkə eyni qaydada səpmək lazımdır. Ləkin hansı hissəsinə
gübrə çatmırsa, həmin lək pozulmuş hesab olunur. Toz halında olan
gübrələri mütləq ləkin torpağı ilə qarışdırıb vermək lazımdır. Mineral
gübrələri küləksiz havada vermək məsləhətdir.
Təcrübə sahəsində torpağın becərilməsi öyrənilən amil deyilsə, onda
təcrübənin bütün ləklərində becərmə eyni cinsli, eyni vaxtda və yüksək
keyfiyyətlə yerinə yetirilməlidir. Şum və bütün becərmə əməliyyatları
ləklərin uzun tərəfinə perpendikulyar yerinə yetirilməlidir ki, təsadüfi
amillər bütün təcrübə ləklərinə eyni təsir etsin. Təcrübə ləklərində ayrıcı
arxların və tökülmüş təpəciklərin olması yol verilməzdir. Becərmə alətləri
ləklərin kənarından, müdafiə xətlərindən və tarla yollarından dönməlidirlər.

73
Müdafiə xətləri kifayət qədər geniş və səliqəli olduqda (2 m-dən az
olmamalı) ayırıcı arxlar və tökmə topalar hesablı ləkləri tutmur. Bu tələb
tez-tez xüsusən də, kiçik ləklərdə şum çıxarmağa məcbur edir. Bu cür iş
üçün hər iki tərəfə şumlamağa imkan verən kotanlardan istifadə etmək
məqsədəuyğundur.
Səpin və əkin. Təcrübə sahəsində keyfiyyətli əkin və səpin aparmaq
üçün mütləq səpin və əkin texnikasına və səpin materialının keyfiyyətinə
fikir verilməlidir. Bütün təcrübələrdə səpin norması toxumun çəkisinə görə
deyil cücər-mə faizinə görə təyin edilməlidir.
Təcrübə sahəsində səpin bir qayda olaraq bir gündə aparılmalıdır. Bir
çox tədqiqatçılar qeyd edir ki, səpin müddətlərində 4-6 saatlıq fərq hektarda
1-2 sentner məhsul fərqinə səbəb olur. Buna görə də, başdan-başa səpin
aparılmalı və bütün təkrarların ləkləri səpilməlidir. Bu zaman səpinin
birinci gedişi kəndir (ip) yaxud əvvəlcədən hazırlanmış arx boyu
aparılmalıdır. Toxum səpicilərini ləkin başlanğıcına 1-1,5 metr qalmış işə
salmaq lazımdır. Yalnız sahənin sərhədlərindən çıxdıqdan sonra
dayandırılmalıdır. Gavahınların işləməsinə, qutuda olan toxumun miqdarı-
na və eyni səviyyədə yerləşməsinə fikir verilməlidir.
Toxum səpəni işlək vaxtı dayandırmaq yol verilməzdir. Belə ki,
dayandıqdan sonra 0,5-lm geri sürülməzsə böyük uyğunsuzluq baş verir.
Cərgəvi əkin yaxud səpinlərdə cərgələrin sayı tam, bitkilərin sayı eyni və
tələb olunan sıxlığa malik olmalıdır.
Bitkilərə və təcrübəyə qulluq. Təcrübə sahəsində bitkilərə qulluq
təsərrüfat şəraitinə müvafiq olan qulluqla eynidir. Bütün işlər vaxtında
dəqiq və eyni qaydada görülməlidir. Kətmənləmə, cərgəarası becərmələr,
yemləmə gübrəsinin verilməsi və s. işlər tamamilə eyni qaydada bütün
təcrübə ləklərində vaxtı uzatmadan aparılmalıdır. Alaq otlarına qarşı
mübarizəyə xüsusi fikir verilməlidir. Çünki, alaqlar variantların müqayisə
olunmasını çox pozurlar.

74
 Təcrübə sahəsində görülməli işlərə aiddir: yolların düzəldilməsi və
təmizlənməsi, sahənin, ləklərin eləcədə müdafiə zolağının sonunu kəndir və
ya iplə taxtalama, etiketləmə və s.
Təcrübənin xarakterinə və məhsulun hesabaalınması üsullarına
müvafiq olaraq hər ləkdə hesablı sahə və müdafiə zolağı müəyyən edilir.
Ləklərin sonunda bütün təcrübələrin kənarlarında müdafiə xətlərinin
olmasından asılı olmayaraq (stasionar, laborator təcrübələrində adətən o
heç olmur) uzunluğu 2-5m olan sonluqların müdafiəsi seçilir, qonşu
ləklərin arasında isə 1-2 m enində yan qoruyucu zolaqlar qoyulur.
Məhsul yığımını mexanikləşdirilmiş qaydada aparmaq nəzərdə
tutulursa elə kənar müdafiə xətləri hazırlanır ki, onların ümumi eni iki
yaxın ləklər arasına yığım maşınının əhatə dairəsinə uyğun olsun.
Başdan-başa səpilən sahələrdə bütün müdafiə zolaqları çıxışlara
uyğun ayrılır. Müdafiə zolağı əl toxaları ilə vurulur, yaxud kiçik qabaritli
traktorlardan asılmış kultivatorlarla cığır açilır. Cığırların eni adətən 20-30
sm olur.
Sort sınağı təcrübələrində yaxud qonşu ləklərə çox az təsir göstərən
aqrotexniki tədbirləri öyrənərkən yan müdafiə zolaqları işarələnmir və
onlar 30-40 sm eni olan ləklərin arasında səpilməmiş cığırlarla əvəz
olunur. Səpilməmiş cığırları daha enli götürmək məqsədəuyğun deyildir.
Onlar çox güclü alaqlanmaya məruz qalır və torpağın əlavə becərilməsinə
ehtiyac yaradır. Bundan başqa, enli cığıra yaxın olan ləkin hesablı
hissəsində olan məhsul bütün sahənin məhsulundan kəskin fərqlənir.
Cərgəarası becərilən bitkilərdə son müdafiə zolaqları becərmələr zamanı,
yan müdafiə zolaqları isə adətən yığımdan əvvəl işarə olunur. Yan və son
müdafiə zolaqlarının məhsulu hesablı ləklərdən əvvəl ayrı yığılır.
Cığırlar düzəldikdən və çıxış alındıqdan sonra etiketlər hazırlanır.
Təcrübə sahəsinin əvvəlində təcrübənin adı yazılan etiket yerləşdirilir.
Ləklərdəki etiketlərin yazılan olduqca aydın şəkildə variantların əsas
fərqini göstərməlidir.

75
 Təcrübə tarlasının bütün ərazisi təmiz və səliqəli saxlanılmalıdır. Heç
bir yerdə yığılmış ot topası, saman qalıqları, yığılmamış kütlə və s.
saxlamaq olmaz. Bunların hamısı sahədən kənarlaşdırılmalıdır.

FƏSİL VI. VEGETASİYA DÖVRÜNDƏ PAMBIQ

BİTKİSİNDƏ APARILAN FENOLOJİ MÜŞAHİDƏ,
HESABAALMA VƏ ONLARIN APARILMA
ÜSULLARI

6.1.FenoIoji müşahidə və hesabaalma

Fenoloji müşahidə dedikdə torpaq-iqlim amillərinin bitkilərin
boy və inkişafına təsirini tarla şəraitində öyrənmək nə-zərdə tutulur.
Hər bir tarla təcrübəsi üçün fenoloji müşahidələrin aparılması,
vegetasiyanın sonunda məhsuldarlığın və-ziyyəti haqda fikir
söyləməyə əsas verir.
Fenoloji müşahidələr 2 üsulla aparılır:
1) Dəqiq üsul; 2) Gözəyarı üsul.
Birinci üsulda bir inkişaf fazasından digər inkişaf fazasına
keçmə sayma yolu ilə, ikinci üsulda isə, gözəyarı hə-yata keçirilir.
Dəqiq üsulda sahənin dörd yerində, 10 ədəd bitki sayılır.
Bitkilərin 75%-i gözlənilən inkişaf fazasını keçdikdən sonra
müşahidə dayandırılır.

76
 Tarla təcrübələrində gözəyarı müşahidə üsulundan daha çox
istifadə olunur. Bunun üçün inkişaf fazasının əvvəli və sonu qeydə
alınır. Əvvəlki qeydə alınma o vaxt aparılır ki, hesablı bitkilərin 10-
15%-i növbəti inkişaf fazasına başlamış olsun. İnkişaf fazasının tam
başa çatması üçün göstərilən hesablı bitkilərin 75%-i növbəti inkişaf
fazasını keçmiş olsun.
Təcrübə sahəsində bitkilərin normal böyüyüb inkişaf etməsi üçün
qəbul olunmuş aqrotexniki tədbirlər tətbiq edilir. Bu əməliyyatların
düzgün və vaxtında aparılmasına fikir verilməlidir. Digər tərəfdən
tədqiqatçı işini elə nizamlamalıdır ki, hər bir tədbir gün ərzində başa
çatsın. Lakin, bəzi obyektiv səbəblərdən məsələn: ara vermədən
yağan yağışlar bu işlərin nəzərdə tutulduğu kimi aparılmasına imkan
vermir.
İş proqramında nəzərdə tutulan aqrotexniki tədbirlərin görülmə
vaxtına ara verilərsə, yaxud heç görülməzsə (buraxılışlar) o, öz mənfi
təsirini bitkilərin böyümə, inkişaf və məhsuldarlığına göstərəcəkdir. Bu da
təcrübənin pozulmasına gətirib çıxardacaqdır.
Bütün bitkilərdə olduğu kimi pambıq bitkisinin bioloji
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, onun özünə məxsus inkişaf fazaları vardır.
Buna görə də tədqiqatçı pambıq bitkisinin inkişaf fazalarmı yaxşı bilməli,
tədqiqat zamanı onları müəyyən etməyi bacarmalıdır. Hər şeydən əvvəl
səpinin aparıldığı vaxt və məhsul yığımı qeyd olunmalıdır. Bunun
aparılması seleksiya təcrübələrində daha vacibdir, bununla seleksiyaçı
sortların tez, yaxud gec yetişkənliyini müəyyən edir.
Təcrübə tarlalarında aparılan fenoloji müşahidələr, hesabaalmalar
pambığın becərilməsində aparılan aqrotexniki əməliyyatlar, müxtəlif tədbir
və üsullardan istifadə etməklə daha crkən qönçələmə, çiçəkləmə, yetişmə,
ümumiyyətlə inkişaf mərhələlərini sürətləndirmək olar. Bundan başqa
tədqiqatçılar bar əmələ gəlmə prosesini, yaruslarda yerləşməsini, bitkinin

77
daha məhsuldar yerlərində qozaların maksimal qoyulmasını təmin edən
variantları göstərməlidir və s.
Müşahidələr və hesabaalmalar pambığın normal boylu, vegetativ və
generativ orqanlarının uyğunluğu olan yığcam, sağlam, əyilməyən və s.
kimi tələblərə cavab verən bitkilər üzərində aparılmalıdır.
Hər tarla təcrübəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müvafiq
fenoloji müşahidə və riyazi təhlillər aparılır.
Tədqiqatçı təcrübə sahəsində bir çox müşahidə və hesabaalmalar
aparır. Müşahidə və hesabaalmalar həm bitki üzərində, həm də onu əhatə
edən mühit üzərində aparılır. Öyrənilən bütün aqrotexniki tədbirlərin əsas
məqsədi bitkilərin məhsuldarlığına təsirini aşkar etməkdir. Ona görə də
məhsulun əmələ gəlməsində iştirak edən bütün amilləri izləmək və təhlil
etmək lazımdır. Məhsulu əhatə edən, onu müşayət edən şəraitə hava,
bitkilərin inkişaf fazaları, bitkinin müxtəlif əlverişsiz şəraitə davamlılığı,
torpaqların hər tərəfli xarakteristikası, sahədə aparılan işlərin növü,
aparılma müddəti və üsulları daxildir. Ona görə də, müxtəlif amillərin
müşahidə edilib, öyrənilməsi və hesabaalınması vacibdir.
Təcrübə sahəsində aparılan bütün müşahidə və hesabaalmaları iki
qrupa bölmək olar:
1. Mühit şəraitinin hesabaalınması: buraya meteoroloji
müşahidələr, yəni vegetasiya müddətində sahəyə düşən yağmurların
miqdarı, havanın nisbi rütubəti, buludlu günlərin sayı, küləyin gücü və
istiqaməti, havanın və torpağın tempera-turu, torpaq analizləri, sahənin
alaqlanma dərəcəsi, xəstəlik və zərərvericilərin hesabaalınması və s.
daxildir.
2.Bitkilərin müşahidə və hesabaalınması: bura tədqiqat zamanı
aparılan bütün müşahidə və hesabaalmalar daxildir.
Aparılan hesabaalma və müşahidələr 2 üsulla (kəmiyyət və
keyfiyyət) aparılır. Bunlardan ən vacibi kəmiyyət üsuludur. Bu üsul ya
saymaq yolu ilə, ya da müxtəlif predmet və cihazlarla həyata keçirilir.

78
 Tədqiqatın məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq müşahidə və
hesabaalma vegetasiya müddətində bir neçə dəfə aparılır. Qeyd etmək
lazımdır ki, müşahidə və hesabaalma variantların bütün təkrarlarında
aparılmalıdır.

6.2.Pambığın böyümə və inkişafının müşahidə və hesabaalmaları

Hesablı bitkilər nə qədər çox götürülərsə müşahidə və inkişaf fazalarının

bu və ya digər elementlərini xarakterizə edən göstəricilər də bir o qədər çox
olar. Lakin, çox vaxt müəyyən səbəblərdən asılı olaraq hesablı bitkilərin
sayını azaltmaq lazım gəlir (texniki işçilərin çatışmamazlığından,
təcrübələrin çox olmasından və s.).
Müşahidə və hesabaalmanın çətinliyi, onların aparılmasına tələb
olunan vaxtdan asılı olaraq, müxtəlif sayda bitki götürülməsidir. Hər
variantın bütün təkrarlarından aşağıda göstərilən miqdarda bitki
götürülməlidir. Qönçələmə, çiçəkləmə, yetişmə və bar vermənin ətraflı
hesabaalınması üçün 25 bitki, ümumi bar vermənin hesabaalınması üçün
50 bitki götürülməlidir (şəkil 22).

60x45x3 60x60x2
Şəkil 22. Müşahidə və qeydiyyat üçün götürülən bitkilərin köndələn
sahə kəsimlərində yerləşmə sxemi.

79
Müşahidə və hesabaalmalar tarlada hər variantın hesablı
Cərgələrində təkrar¬lar üzrə aparılmalıdır. Hər ləkin 3-4 yerindən
yuxarı orta və aşağı hissəsindən varı¬ant¬lar üzrə 100 ədəd bitki
götürülməlidir.
Bitki hündürlüyünün ölçülməsi, simpodial budaqların və
yarpaqların sayı, çi¬çək¬ləmə və yetişmə faizinin təyin olunması,
formalaşmış qozaların sayılması və s. Çıxışın hesabaalınması üçün
ən azı 100 bitki qeydə alınmalıdır. Sıx və cərgəvi səpinlərdə hesablı
bitkiləri elə seçmək lazımdır ki, bütün sahə boyu bir-biri ilə
bərabərlik təşkil etsin. Bütün hallarda hesabaalmaları eyni yerdə
aparmaq lazımdır. Bunun üçün ilk hesabaalmada müəyyən (işarə və
ya rəqəmlə) qeydiyyat aparılır.
Bütün müşahidələr və hesabaalmalar bir gündə
aparılmalıdır. Nadir hallar¬da, he-sabaalmaları 2 günədək uzatmaq
olar. Lakin, bu zaman bütün variantların 1-2-ci təkrarında, növbəti
gün isə həmin variantların 3-4-cü təkrarında aparmaq lazımdır.
Qeydiyyat və müşahidələr tarla dəftərində müəyyən edilmiş formada
səliqə ilə yazılmalıdır. Qeydiyyat aparıldıqdan sonra yaxın 1-2 gün
ərzində göstəricilərin üzərində işləməli, orta göstəricilər çıxarılmalı
və tarla təcrübəsinin müvafiq qeydiyyat jurnalına daxil edilməlidir.
Çıxışın hesabaalınması. Tarla təcrübələrinin əksəriyyətində çıxışın
hesaba¬alınması sıx səpinlərdə aparılır. Bu şəraitdə çıxışların
üzərində müşahidə olduqca asandır, çünki yuvaların sayı çıxmış
bitkilərə uyğun olur.

80
Çıxışın hesabaalınması əsasən üç müddətdə, çıxışın başlanğıcında,
kütləvi çıxış zamanı və tamam qurtardığı dövrdə aparmaq
məqsədə uyğundur.
Amma müəyyən təcrübələr vardır ki, onların üzərində tez-tez
müşahidə apar¬maq lazımdır.
Müşahidə aparılan tarix və vahid sahədən alman çıxışın faizlə
ifadəsi tapılıb tarla jurnalında qeyd olunur. Bəzi təcrübələrdə çıxışın
sonuncu hesabaalınması seyrəltmədən əvvəl aparılmalıdır.
Bu müddətdə bitkilər yuvalarda sayılır. Bununla da, variantlar üzrə
toxum¬ların tarla cücərmə qabiliyyəti müəyyən olunur. Çıxışın
hesabaalınması zamanı filqə yarpaqları görünən bitkilər, eləcə də
qabıqdan çıxmamış, lakin torpağın üst səthində görünən bitkilər
hesabaalınmalıdır.
Cərgəvi səpinlərdə çıxışın hesabaalınması xətkeşin köməyi ilə
aparılır. Bunun üçün əkin sxeminə uyğun olaraq bitki arası məsafə
xətkeşlə işarə edilir. (15, 20, 25 sm və s.) və həmin yerlərə taxta
(koluşka) vurulur, işarəyə uyğun gələn yerlər yuva hesab edilir. Bu
yerlərdən hər iki tərəfə 5-7 sm tərəddüdlərlə bitkinin olub olmadığı
qeyd olunur.
Qönçələmənin hesabaalınması. Bu fazanın hesabaalınması iş
proqramında tələb olunan təcrübələrdə aparılır. Tədqiqatçı
müşahidələrin nəticələri olaraq təcrü¬bə variantlarında qönçələmə
fazasının müəyyən tarixində nə qədər bitki olduğunu göstərməlidir.
Qönçələmə fazasının hesabaalınması cənub rayonlarında 25 may 1
iyun, şimal rayonlarında isə 5-10 iyunadək aparılması tövsiyə olunur.
Qönçələmə fazasında müşahidə apararkən bitkilərin üzərində olan

81
qönçənin miqdarı qeyd olu¬nur. Yuvada olan bütün büzüşmüş və
anormal bitkilər istisna olmaqla, əsas göv¬dənin hündürlüyü,
buğum-ların sayı və bar elementlərinin miqdarı hesaba alınır.
Aqrotexniki təcrübələrdə əsas gövdənin hündürlüyünün və həqiqi
yarpaqların ölçülməsi və qeydə alınması birinci dəfə 1 iyunda
aparılır. İkinci ölçmə, simpodial budaqların sayı və tumurcuğun
əmələ gəlməsi zamanı yəni, iyulun 1-ci ongün¬lüyün¬də, üçüncü
müşahidə və qeydə alma isə avqustun 1-ci ongünlüyündə aparılır.
İş planına əsasən hündürlüyün ölçülməsi və qozaların sayının qeydə
alınması sentyabrın əvvəlində aparıla bilər. Ölçmə yer səthindən
başlayaraq əsas gövdənin boy nöqtə-sinədək dəqiq ölçülür.
Çiçəkləmənin hesabaalınması. Təcrübələrin əksəriyyətində
hesabaalınma 95-100%, bəzən də 50-75% çiçəkləmə olduqda
aparılır.
Çiçəkləmə üzərində müşahidə apararkən bitki üzərində olan
çiçəyin sayı deyil, bitkilərin özü hesabaalınır. Bu zaman yalnız açmış
çiçəyi olan bitkilər deyil, həm də çiçəyi açmayan, qönçələri olan
bitkilər də hesabaalınmalıdr. Müşahidə-lərin təkrarlığı iş
proqramından asdı olaraq 4-5 gündən bir, 3-4 dəfə aparılmalıdır.
`Yetişmənin hesabaalınması. Bütün tarla təcrübələrində
görülməli son mərhələ məhsulun yığılmasıdır. Ona görə də,
tədqiqatçı tarla təcrübəsində məhsu¬lun yığılmasına və onun uçota
alınmasına xüsusi fikir verməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, məhsulu
əmələ gətirən hissələr məhsuldarlıq elementləri adlanır. Pambıq
bitkisi üçün məhsuldarlıq elementləri aşağıdakılardır:

82
l).Bir kolda olan qozaların sayı; 2).Kol üzərində olan bir qozanın
çəkisi; 3). Xam pambıq məhsulunun çəkisi; 4).l; 2; 3; 4-cü yığımların
çəkisi; 5).Şaxtadan sonrakı yığımın çəkisi.
Təcrübənin xüsiyyətlərindən asılı olaraq yetişmənin
hesabaalınması 3-4 dəfə aparılır. Hesabaalmalar 10-15% qozalar
açdıqda başlayır, 50-75% və ya 100% olanadək davam et-dirilir (3-5
gündən bir).
Yetişməni hesabaalarkən yetişmiş qoza o dərəcədə aç-malıdır ki,
ondan çı¬xan lif görünsün. Açmış qozaları olan bitkilərin sayından
başqa bəzi təcrübələrdə kol üzərində açmamış qozalar da hesaba
alınmalıdır. Belə olduqda müəyyən tarix üçün hər bitki üzərində olan
açmış qozalar sayılaraq, formalaşmış ümumi qoza sayında onların
faizi hesablanır. Yetişmənin bu cür hesabaalınması üçün bitkilər adi
hesabaalmada olduğundan 2-2,5 dəfə az götürülür.
Təcrübəli texniki işçilər çatışmadıqda çiçəkləmə və yetişmənin tempi
haq¬qında bəzi məlumatlan, çiçəkləmə və yetişmənin hesabaalınmış
faizlərini qozaların sayına əsasən müəyyən etmək olar. Belə hallarda
çiçəkləmənin və yetişmənin 2-ci mərhələsi ilə 1-ci mərhələ, 3-cü
mərhələ ilə 2-ci mərhələ fərqi müəyyən edilir. Məsələn: təcrübə
variantlarının birində 1-ci hesaba almada 10% çiçəkləyən bitki, 2-ci
dəfə 30%, 3-cü də isə 40%, təcrübənin başqa variantlarında isə
müvafiq olaraq 10, 40 və 70% olmuşdur. O, zaman təcrübənin birinci
variantı 20 və 10%-lə (30-10 və 40-30%) ifadə olunur.
İkinci variantda isə 30-20% (40-10 və 60-40%) olmaqla bu
temp xeyli sürətli keçmişdir. İki kənar müddətlər arasında çiçəkləri
olan bitkilərin sayı 50%-dək, birinci isə yalnız 30% olmuşdur.

83
Çiçəkləmə və yetişmə tempi üzərində aparılan müşahidələrin
hesaba¬alın¬ması. Pambıq bitkisinin inkişaf tempini xarakterizə
etmək üçün təyin edilən faktorlardan asılı olaraq çiçəkləmə və
yetişmə tempi üzərində aparılan müşahidələr yaxşı nəticələr verir.
Çiçəkləmə və yetişmə dövrü müəyyən vaxt ərzində keçir.
Çiçəkləmənin yuxarıya (hündürlüyə) doğru təyini 2 dəfə, 20-25
gündən bir apa¬rı¬lır. Təyinlər arasındakı fərq çiçəkləmə tempinin
göstəricisi olur. Məsələn: l-ci tə¬yin etmədə 2-ci simpodial
budaqda, 2-ci təyin etmədə (25 gündən sonra) isə 10-cu simpodial
budaqda çiçək açılmışdır. Onlar arasında fərq 8-ə bərabər
olmuş¬dur. Bu o deməkdir ki, bitki çiçəklənmənin 25 günündə 8 qısa
növbə keçmişdir. Təcrü¬bə¬nin digər variantlarında da həmin
müddətdə iki müşahidə arasındakı fərq tutaq ki, 5-ə bərabər
olmuşdur. Deməli, birinci halda pambığın inkişafı xeyli sürətli
getmişdir.
Yetişmənin təyini də bu qayda ilə aparılır. Çiçəkləmə və yetişmənin
yüksək¬liyi dedikdə, qeydiyyat günü ən yuxarıdakı budağın birinci
yerində olan çiçək, yaxud açmış qozası olan bitki hesabaalınır.
Çiçəkləmənin və yetişmənin hündürlüyünü təyin edərkən, bəzən
qeyd olunan yerdə çiçəyin və qozanın olmaması (tökülməsi) və ya
müşahidə günündə bar buda¬ğının birinci yerində açılmış çiçək və
ya açılmamış qozanın olması ilə rastlaşmaq olur. Bu zaman çiçək və
qozanın ardıcıl açmasının ümumi qanunauyğunluğu nə-zə¬rə
alınır. Burada çiçəkləmə üçün qısa növbə 3 gün, yetişmə üçün 4
gün, çiçək¬lə¬mə üçün uzun növbə 6 gün, yetişmə üçün 8 gün hesab
olunur. Məsələn: 20 avqustda çiçəkləmə tempinin yüksəkliyinin
təyinini ikinci dəfə aparırıq. 18 avqustda müşahidə olunan bitki

84
üzərində sonunucu çiçək doqquzuncu budağın birinci yerində, 10-cu
budaqda isə qönçə yeri olmuşdur. Qeyd olunmuş
qanuna¬uyğunluqlardan istifadə etməklə, təyin edirik ki, 20 avqust
üçün çiçəkləmənin hün¬dürlüyü 9,6 simpodial budaqdadır və ya
başqa halda həmin tarixdə 9-cu bu¬dağın ikinci yerində çiçək açmış,
daha yuxandakı budaqlarda isə (10-12-ci yerə) tökülmə vardır.
Deməli 20 avqust üçün çiçəkləmə hündürlüyü 11-ci simpodial
budaq-dadır.
Çiçəkləmə və yetişmə hündürlüyünün təyinini hesabaalınması üçün
bu faza¬ların başlanmasından 95-100%-dən tez olmayaraq
aparılmalıdır. Yəni, əksər bit¬ki¬lə¬rin çiçəkləri və ya qozaların
açımı başlamış olsun.
Barvermənin, qönçə və tumurcuqların hesabaalınması. Bitki üzərində
bar elementlərinin toplanması və onların tökülməsinə dair
hesabaalmalar müxtəlif olur. Bəzi təcrübələrdə ümumi barvermə
qeydiyyatı ilə kifayətlənmək olar. La¬kin, bir sıra təcrübələrdə
barvermə və tökülməyə dair daha geniş hesabaalma aparmaqla
təcrübənin bu və digər variantlarında məhsulun əmələ gəlmə
strukturasını təyin etmək olar.
Ümumi (cəmi) barvermə və bar orqanlarının tökülməsinə dair
hesaba¬alma¬lar əksər təcrübələrdə 1 avqust və 1sentyabrda
aparılır. Bu zaman hər bir bitkidə ayrı¬ca tam formalaşmış qozalar,
tumurcuqlar (bura 20 qəpiklik sikkədən kiçik olmayan 10 günlük
qozalar daxil edilir), qönçələr-ümumi yer sayı olub və bar orqanları
olmayanlar qeyd edilir.
Bir sıra hallarda barvermənin ümumi hesabaalınmasını daha tez aparmaq
vacibdir. Bu, qozaların formalaşmasını təyin etmək üçündür. Məlumdur ki,

85
qoza¬nın formalaşması və toplanması iyulda və avqustun birinci yarsında
daha intensiv gedir. İyulda nə qədər çox qoza toplanıb formalaşarsa,
xampambıq məhsulu da bir o qədər yüksək olar.
Buna müvafiq olaraq barvermənin birinci dəfə hesabaalınması 1 avqust,
ikin¬ci dəfə isə 15 avqust yaxud 1 sentyabrda aparılmalıdır. Bəzi hallarda
isə təcrübənin şəraitindən asılı olaraq formalaşmış qoza sayı ilə də
kifayətlənmək olar.
Barvermənin və bar orqanlarının tökülməsinin geniş hesabaalınması 1
sentya¬br¬da, birinci yığım başlamazdan qabaq aparılmalıdır. Burada
hesabaalma hər bitki üzərində ayrı-ayrı bar orqanlarına görə aparılır.. Bu
zaman hesabaalmada qoza (q), tumurcuq (t), qönçə (qö), bar orqanlarının
tökülməsi isə (tö) hərfi ilə işarə edilir. Bu hesabaalmalar bütün simpodial
budaqlarda aparılır.
Monopodial budaqlarda isə qoza, tumurcuq, qönçə və tökülmüş bar
orqanları¬mın cəmi qeydiyyatı aparılır. Eyni zamanda barvermə orqanları
üzərində hesabaal¬ma¬lar aparılan bitkilərin hündürlüyü ölçülür.
Barvermənin hesaba¬alınması ləklə¬rin hesablı hissəsinin müxtəlif
yerlərində yerləşmiş ayrı-ayrı cərgə kəsiklərində apar¬maq lazımdır. Hər
kəsik üçün bütün bütöv bitkilər başdan-başa qeydiyyata götü¬rülür.
Kəsiklərin sayı elə olmalıdır ki, hər ləkdə cəmi 50-100 bitki olsun. Bəzən
isə hər ləkdən 25 bitki götürülür. Üçüncü hal da isə hər ləkdən 25 bitki
götürülür.
Qeyd: Əgər təcrübəyə görə müşahidə proqramlarında əvvəlcədən
barver¬mənin hesabaalınmasının dinamikası nəzərdə tutulursa, vegetasiya
dövründə bu qeydlərin eyni bitki üzərində aparılması məqsədəuyğundur.
Bunun üçün hesabaalmada bitkilər etiketləşdirilməlidir.
Bitki sıxlığının hesabaalınması. Bitki sıxlığının hesabaalınması təcrübənin
bütün variantlarında bütün təkrarlarda aparılır. Hesabaalmanın 2 dəfə

86
aparılma¬sı məsləhətdir: birinci dəfə seyrəltmədən sonra, ikinci dəfə isə
vegetasiyanın sonun¬da, yaxşı olar ki, sonuncu məhsulu yığmazdan əvvəl.
Bitkilərin sayılması qeydiyyatı bütün hesablı ləklərin hər cərgəsində
apa¬rıl¬ma¬lıdır. Bu məqsədlə ləkin iki qonşu cərgəsində sahəsi 0,25 m2
olmaqla 4 yerdən taxta (koluşka) vurulur. Taxta vurulan sahənin cəmi 1 m2
olur və burada bitkilərin sayı müəyyən edilir (şəkil 23).
Bir m2 olan bitkilərin sayı cərgənin uzunluğuna (1 cərgə üçün orta rəqəm
çıxarıldıqdan sonra), onu da hektarda olan cərgələrin sayma vurmaqla
hektarda bitki sıxlığı tapılır.

Şəkil 23. Bitkilərin sıxlığının təyini.

Xam pambığın zibillənməsinin qarşısının alunması. Başqa
bitkilərdə olduğu kimi xam pambıq da təcrübə sahələrindən emal
olunmaq üçün zavoda daxil olur. O, zavodda cin maşınından
keçirildikdən sonra, ayrılan lif toxuculuq sənayesinə göndərilir.
Toxuculuq sənayesində lifə müxtəlif qarışıqların əsasən
sapların, kəndirin əskinin qarışması xoşa gəlməz hal hesab edilir.
Əksər hallarda bu qarışıqlar etiket qalıqları saydır. Onlar səpin
zamanı bitkilərin etiketlənməsi üçün istifadə olunur. Toxuculuq
fabriklərində zibilli pambıq məhsuldarlığı aşağı salır. Buna yol
verməmək üçün elə material seçilməlidir ki, o pambığı zibilləməsin.

87
Əgər bu mümkün deyilsə, o zaman yığımdan əvvəl bitkilərdən
etiketlər çıxardılmalıdır (yığım maşınla aparılarsa).
Bir çox hallarda bitkilərin etiketləşdirilməsi üçün xam pambıq
və ya liflərdən istifadə olunur. Bununla yanaşı bir sıra hallarda
bitkiləri etiketləşdirməmək də olar. Məsələn: bəzi təcrübələrdə
çıxışın qeydə alınması, bitkinin boyunun ölçülməsi, çiçəkləmənin və
yetişmənin hesabaalınması və ümumi barvermənin hesabaalınması
üçün etiketləşdirmək lazım deyil. Ən yaxşı halda hesablı bitkilərin
sayını artırmaq lazımdır. Bu zaman onlar ləkin bir çox yerlərindən
götürülür ki, buda torpaq münbitliyinin müxtəlifliyini əks etdirir.
Bununla bərabər çiçəkləmə və yetişmə tempi, bar vermənin
geniş hesabaalınması, o, cümlədən qozalar, tumurcuqlar, çiçəklər,
qönçələr və tökülmüş bar orqanları və bu kimi digər zəhmət tələb
edən hesabaalmalar vegetasiya boyu bir neçə dəfə aparılırsa, onda
bitkilərə etiket vurmaq lazım deyildir. Məhz, bu hallarda bitkilərin
etiketləşdirilməsi üçün uyğun material seçilməlidir.

FƏSİL VII. TORPAĞIN BECƏRİLMƏSİNƏ DAİR

TARLA TƏCRÜBƏLƏRİ
Ləklərin ölçüsü. Tarla təcrübələrində şumlama, şumun
dərinliyi, torpağın səthi becərilməsi, səpin və başqa maşınların,
cərgəarası becərmə alətlərinin öyrənmə üsullarının etibarlı və
dəqiq nəticələri nisbətən iri (8-12 cərgədən ibarət olan) ləklərdə
almır. Belə ləklərdə aparılan təcrübələr müasir maşınların və alətlərin
istifadəsinə geniş imkanlar yaradaraq mexanikləşdirmə dərəcəsini
təcrübi şəraitlərlə yaxınlaşdırır və bu nəticələr bilavasitə istehsalatda
tətbiq edilə bilər.

88
 Ləkin enini təyin edərkən təcrübədə istifadə olunan alət və
maşınların en götürümü nəzərə alınmalıdır. Bu zaman ləkdə hərəkət
edən maşın və alətlərin ləkin eninə, tam sayda gedişinin yerləşməsi
vacibdir. Belə ki, verilən gübrələrin sərhədi, kotanın son şırımı,
kultivatorun kənar işçi orqanları, malanın dişləri və s. ləkin sərhəddi
boyu keçə bilsin. Müxtəlif alət və maşınların en götürümü fərqlidir.
Başdan-başa becərmələrdə istifadə edilən kultivatorlar, gavahınlı və
diskli yumşaldıcılar, mala qoşqulan da öz növbəsində müxtəlif en
götürümünə malikdilər. Cərgəarası 60 sm olan sahələrdə dörd cərgəli
pambıq səpənin en götürümü 2,4 m, cərgəarası 90 sm olan yerlərdə
pambıq səpənin en götürümü 3,6 m-ə bərabərdir. Müasir pambıq
səpən maşınların əksəriyyəti dörd və altı cərgəlidir.
Tarla təcrübələrində torpağın becərilməsi üçün ehtimal edilən
ləkin eni, səpin maşınının iki gedişi qəbul edilir. Səpin aqreqatı 4-6
cərgəli olarsa, ləkin eni 8 və 12 cərgəli olmalıdır. Bu zaman ləkin 4
və ya 6 cərgəsi hesablı, qalan cərgələri isə qoruyucu olmalıdır (ləkin
hər tərəfindən 2-3 cərgə).
Torpağın hazırlanmasına dair tədqiqatlarda cərgəarası 60 sm
olduqda ləklər 12-16 və 20 cərgəli, cərgəaraları 80-90 sm olduqda isə
8 - 12-16 cərgəli ləklərin olması məqsədə uyğundur.
Ləkin ölçüsü yuxarıdakı enə müvafiq olaraq 8-12-16 olduqda
optimal hesab olunur. 40 sm və daha dərin şumun tədqiqatı
aparılarkən, dərin arx yerlərində alınan lək nahamarlıqlarını aradan
qaldırmaq mümkün olmur. Belə tədqiqatlarda qoruyucu cərgələri,
pambıq səpənin tam girişinə qədər 4 və ya 6 cərgəni hər tərəfdən
genişləndirmək lazımdır. Ləkdə hesablı cərgələr isə 2 yaxud 3
pambıq səpənin gedişindən ibarət olmalıdır (yəni 4 ya 6 cərgə).

89
 Ləkin uzunluğu sahənin faktiki uzunluğu ilə təyin edilir. Torpağın
hazırlanmasına dair təcrübələr üçün ən münasib olan sahələr elə
seçilməlidir ki, onun uzun tərəfi eniş boyunca köndələn, qısa tərəfi isə
suvarma aparılan eniş boyu 120-150 m uzanmış olsun. Şırımın uzunluğu bu
cür sahələrdə ləkləri və təkrarları bir sırada yerləşdirmək, hər ləkin enişi
boyu sahənin fərqli münbitliyini əhatə etmək mümkün olsun. Ləkin
uzunluğu suvarma şırımının uzunluğu ilə uyğun gəlməlidir. Ləklərin
ortasında ox-arxlarının açılmasına yol verilməməlidir. Ləkləri yaruslarda
yerləşən təcrübələrdə, ox-arxları tələb olan sahələri nəzərə alaraq yarusların
sərhədində yerləşdirmək lazımdır.
Ləkin yerləşməsi və təkrarlar. Təcrübələrlə sübut olunmuşdur ki, suvarılan
əkinçilik şəraitində ləklərin və təkrarların bir sırada yerləşdirilməsi
məqsədə uyğundur. Torpağın hazırlanmasına dair olan təcrübələrdə
variantların və ləklərin bu cür yerləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir.
Müxtəlif şumlama üsulları və dərinliyin öyrənilməsinə dair
təcrübələrdə qoşa ləkli şumlama aparmaq daha əhəmiyyətlidir. Qoşa ləklər
nizamsız və müvəqqəti suvarma arxlarının sayını azaldır. Ləklərin və
bütövlükdə sahənin hamarlanmasına dair təcrübələrin 4 təkrarda aparılması
tələb olunur.
Torpağın hazırlanmasının bəzi məsələlərini o, cümlədən şumun
dərinliyini və əməliyyatların gübrə ilə birlikdə tətbiqini 1-4 m 2 – lik
ləklərdə aparmaq olar.
Belə ləklərdən (0-10; 10-20; 20-30 sm və s.) qatlar üzrə torpaq
nümunələri götürülür. Hər laydan götürülən torpaq nümunələri torbaya
yığılır, laboratoriya şəraitində qurudulduqdan sonra analiz üçün
hazırlanır. Aparılan işin məqsədindən asılı olaraq təcrübə dörd, beş və daha
çox təkrarda ola bilər. Kiçik ləkli təcrübələr məhsulun mütləq miqdarmı
xarakterizə edə bilmir. Lakin, onlar bu və ya digər əməliyyatların
səmərəliliyini aşkara çıxarmağa imkan verir.

90
 Tarla təcrübəsində torpağın hazırlanması vaxtı. Torpağın
hazırlanmasının əsasında dondurma şumu durur. Dondurma şumu yerli
şəraitə uyğun olan və yüksək məhsul alınmasını təmin edən bir vaxtda
aparılmalıdır. Dondurma şumu xüsusi olaraq öyrənmə predmeti deyil,
lakin, daha tez yaxud gec aparılması düzgün hesab edilmir.
Dondurma şumu erkən aparıldıqda torpaqda kipləşmə gedir, sahə
alaqlar ilə örtülür, üzvi qalıqların parçalanması artır, yazda əlavə
yumşaltma lazım gəlir.
Gec aparılmış dondurma şumu isə keyfiyyətsiz, kəltənli olur.
Dondurma şumu üçün ən yaxşı vaxt pambıq altından çıxmış sahələrdə
Azərbaycanın isti bölgələri üçün oktyabrın II-yarısından dekabrın 10-15-
dək, qərb bölgəsi üçün isə, davamlı soyuqlar düşənə qədər aparılması
məqbul hesab edilir. Pambıqçılıqla məşğul olan ölkələrdə pambıq əkini
üçün torpağın hazırlanması yazda həyata keçirilir. Bunun üçün tələb
olunan maşın və mexanizmlər işlək vəziyyətə gətirilməlidir. İşin əvvəlində
alətlər lazım olan dərinliyə görə nizamlanır. Çoxillik tədqiqatlarla sübut
edilmişdir ki, dondurma şumundan o zaman yüksək səmərə götürülür ki,
həmin şum iki yaruslu kotanla 28-30 sm dərinlikdə aparılsın. Şumun
dərinliyi torpaq-iqlim şəraitinə uyğun aparılmalıdır.
Təcrübə stansiyalarında dondurma şumunun dərinliyini
öyrənərkən nəzarət variantında aşağı dərinlik 24-25 sm və ya daha az,
götürülərək 35-40 sm-lik şumla müqayisə etmək tamamilə səhv hesab
olunur.
Təcrübə sahəsində şum apararkən onun dərinliyinin ölçülməsi
mütləqdir. Ölçmə, şırım ölçənlə traktorun ikinci gedişində aparılır.
Şumun dərinliyi şumun dibindən torpağın üst səthinə qədər olan məsafə
nəzərdə tutulur və santimetrlə ölçülür (şəkil 24).

91
 Şəkil 24. Şumun dərinliyinin şırımölçənlə ölçülməsi.

Şumun dərinliyini ölçmək üçün şırım ölçəni şaquli olaraq elə

yerləşdirmək lazımdır ki, xətkeşin hərəkətsiz küncü torpağın
üzərində şumun divarında yerləşsin, xətkeşin hərəkətli hissəsi isə
əvvəlcədən torpaqdan təmizlənmiş şırımın dibinə salınsın. Hərəkətli
xətkeşin yuxan hissəsi şumun dərinliyini göstərir. Şumun dərinliyi
kotanın hər gedişində eyni qaydada 5-10 yerdən ölçülür və dəftərdə
qeyd edilir. Otlaq sahələrin, yonca, ot qarışıqlı bitkilərin
münbitliyindən düzgün istifadə etmək üçün onların şumlanma
müddətlərinin və üsullarının böyük əhəmiyyəti vardır.Lakin, təcrübə
stansiyalarının hamısında yoncanı vaxtında şumlamırlar.
Otlaq sahələrini şumlamaq üçün münasib vaxt respublikanın qərb
bölgəsi üçün oktyabr-noyabr aylarının ikinci yarısı, cənub-şərq
rayonlarında isə noyabr ayı hesab olunur.
Yoncalıqları adi n-5-35M kotanları ilə şumladıqda böyük
problem yoncanın yenidən cücərməsi hesab olunur. Buna görə də,
yazda cücərmiş yonca ilə mübarizə məqsədilə əlavə əməliyyatların
aparılması tələb edilir.
Yoncaları şumlamazdan əvvəl gavahını çıxarılmış kotanla 5 - 6
sm dərinlikdə yumşaltma aparılmalıdır. Yumşaltmadan 5-10 gün

92
sonra yoncanın kəsilmiş kökləri quruduqdan sonra adi kotanla
şumlanılır. Yoncalıqları şumlayan zaman yazda cücərməni azaltmaq
məqsədi ilə ITM-16 qoşulmuş Ü-5-35M kotanlarından geniş istifadə
edilməlidir. Otlaq və ya yonca sahələrini şumlamaq üçün E151-5-
35M markalı iki yaruslu kotandan istifadə edilməlidir. Onun əsas
korpusunun eninə bərabər olan kotan önlüyü olmalıdır. Kotan önlüyü
nizamlanır. Bu da yoncanın köklərini 5-6 sm dərinlikdə kəsməyə
imkan verir.
Torpağın hazırlanmasının payızda görülməli işləri qurtardıqdan
sonra, ağır dişli mala vasitəsi ilə planirovka aparılaraq şırım açılır.
Payızda şumlanmış sahənin planirovka edilməsi, torpağın
bərkiməsinə bir o qədər də təsir etmir. Ona görə də payızda
planirovka məqsədi ilə qreyderlər, buldozerlər və digər
mexanizmlərdən istifadə edilə bilər. Əgər mexanizmlərlə aparılan
planirovka şum qatının bərkiməsinə səbəb olursa, onda dərhal çizel
vasitəsi ilə yumşaldılma aparılmalıdır.
Yazın əvvəlində malalama və səpinqabağı torpağın
hazırlanması. Müxtəlif şum dərinliyi eləcə də, səpin qabağı
əməliyyatların miqdarının öyrənilməsi təcrübəsində, sahənin
planirovkası ləklər arasındakı müdafiə xetti həddində aparılmalıdır.
Təcrübədə tarla işlərinin vaxtında aparılması torpağın səpinqabağı
hazırlanma keyfiyyətinin, xüsusilə də müxtəlif alət və üsulların,
eləcə də erkən yazda səpin qabağı becərmənin miqdarının
öyrənilməsi, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Erkən yazda aparılan malalamanın vaxtı və səpin, torpaq-iqlim
şəraitindən asılı olaraq təyin edilir. Malalama əsasən torpaq quru
olduqda aparılmalıdır. Belə olduqda traktorlar sahədə dərin izlər
açmırlar. Torpaq mümkün qədər az mala-lanmalıdır. Yazın əvvəlində

93
bu işi bir dəfə aparmaq lazımdır. Belə olduqda rütubəti saxlamaq,
torpaq qatını yumşaltmaq və alaq otlarını məhv etmək mümkündür.
Malalama səpinə qədər xüsusi malalar vasitəsi ilə qoşa
yerləşdirilmiş mala qoşqusu ilə aparılır. Belə olduqda traktorun
bir gedişində iki mala hərəkət etdiyi üçün traktorun təkəri vasitəsilə
torpağın bərkiməsi də azalır.
Torpağın hazırlanması keyfiyyətinə malanın dişlərinin
uzunluğu da təsir edir. Şoran torpaqlar hazırlanarkən malanın
dişlərinin uzunluğu 10 sm olduqda daha yaxşı nəticə verir. Torpağın
qaysağını dağıtmaq üçün 5 sm dişləri olan malaların olması
kifayətdir. Malanın dişləri 20 sm olarsa o dərində olan kəltənləri
çıxarır. Bu isə torpaqda rütubət itkisinə və bütün torpaq qatının
qurumasına səbəb olur.
Şorlaşmamış torpaqlarda səpindən qabaq dırmıqlama və
malalama, dırmığa qoşulmuş çizellə malalama, dırmıqlama, sonra isə
planirovka edilərək şum hamarlanır. Şorlaşmaya məruz qalmış
torpaqlarda isə torpağın vəziyyətini daha çox yaxşılaşdıran və onun
səpinə hazırlığını təyin edən malalama, çizelləmə və başqa növ
hazırlıqlar aparılır.
Torpağın aqrofıziki xüsusiyyətlərinin tədqiqi. Kultivasiyanın
dərinliyi tədqiq edilən torpaq becərilməsinə dair təcrübələrdə
torpağın keyfiyyətinin əsas göstəricisi torpaqların xırdalanma
dərəcəsi hesab edilir. Torpağın xırdalanması torpaq hissəciklərinin
fraksiyalarının faiz nisbəti ilə qiymətləndirilir. Torpaq hazırlandıqdan
sonra aqronomik cəhətdən qiymətli fraksiyaların sayı nə qədər çox
olarsa, torpağın xırdalanması o qədər yaxşı olar.
Xırdalanmanı təyin etmək üçün torpaq nümunələri 100; 50; 30;
5; 3; 1 və 0,25 mm-lik gözləri olan ələk dəstindən keçirilir.

94
Nümunələr beş təkrardan götürülür. Uzununa və eninə olan cərgə
aralarında torpaq xırdalanmasını təyin etmək üçün kiçik ölçülü
sahə götürülür. Sahələrin ölçüsü yumşaldılmış xəttin eni ilə təyin
olunur, dərinliyi isə faktiki yumşaldılmış torpaq qatı hesab olunur.
Xırdalanma üzrə torpaq nümunələri kultivatorun bir gedişinin eni
boyu götürülür. Dörd cərgəli səpinlərdə torpaq nümunələri səpinin
bir gedişinin üç orta cərgəsindən, səkkiz cərgəli səpinlərdə isə orta
cərgəsindən götürülür.
Torpaq becərilməsinə dair təcrübələrdə torpağın horizontlar
üzrə rütubət tutumu haqda məlumatın götürülməsi də çox vacibdir.
Bu 0-5; 5-10; 10-20; 20-30 sm və s. torpaq təbəqələrindən
götürülməlidir. Torpağın belə qaydada nəmlik ehtiyatmı təyin etmək
məqsədilə nümunələr səpinqabağı malalamadan əvvəl, səpindən
dərhal sonra, birinci və axırıncı suvarma qabağı götürülməlidir.
Həcm kütləsinin və məsaməliliyin təyini torpağın becərilmə
şəraitindən və quruluşundan asılı olaraq ayn-ayrı horizontlara görə
xarakterizə edilir.
Torpağın həcm kütləsini təyin etmək üçün nümunələr yazın
əvvəlində malalamadan əvvəl, səpindən sonra, birinci və sonuncu
suvarmalardan qabaq və vegetasiyanın sonunda ləkin 3-5 yerindən
götürülməlidir. Pambıq səpinləri üçün torpaq nümunələri 0-10; 10-
20; 20-30; 30-40; 40-50; 50-60; 60-70; 70-80; 80-90; 90-100 sm
dərinlikdən götürülür.
Növbəli əkinlər yaxud, bitki yerdəyişməsi üçün bu dərinlik,
sələf bitkisinin kökünün işlədiyi dərinlikdən götürülür. Digər
təcrübələrdə əkin qatında gedən dəyişikləri aydınlaşdırmaq üçün
həcm kütləsinin təyini daha tez-tez aparılmalıdır. Çünki, becərmənin
təsirindən, şumun dərinliyindən, ehtiyat və yuyulma suvarmala-

95
rından, payız-qış və yaz aylarında düşən atmosfer çöküntülərindən,
səpin qabağı işlərdən, səpindən, vegetasiya suvarmalarından və
kultivasiyadan asılı olaraq həcm dəyişə bilər.
Pambıq bitkisinin vegetasiyası dövründə və ya səpinə qədər
torpaq becərilməsinin müxtəlif dərinliklərini, yaxud üsullarmı
öyrənərkən variantlar arasında olan fərqi aydınlaşdırmağa imkan
verən əsas göstərici aqreqatların su keçirmə və suya davamlılığının
təyini hesab olunur. Torpağın aqreqat halının analizi yazda, səpindən
sonra və suvarmaların qurtardığı vaxtda aparılır.
Torpaq münbitliyi, bitkilərin və mikroorqanizmlərin normal
həyatı müvafiq miqdarda sudan asılıdır. Bitkilər 1q quru maddə
yaratmaq üçün 200-1000 q su sərf edirlər. Su torpaqda temperaturu
nizamlayır. Təəssüf ki, torpaq səthində və profilində suyun hərəkəti
bir sıra mənfi təsirlərə səbəb olur, eroziya əmələ gətirir, qida
maddələrini alt qatlara yaxud sahənin aşağı hissələrinə yuyub
aparır.
Torpaqda lazımı miqdarda nəmliyin olmaması, azlıq yaxud
çoxluq təşkil etməsi bitkilərin inkişafına və məhsuldarlığına mənfi
təsir göstərir. Buna görə də torpaqda əlverişli su rejiminin
yaradılması aqronomiyanın ən mühüm vəzifələrindən biridir.
Müxtəlif torpaqların suya münasibəti müxtəlifdir. Onlardan bəziləri
suyu özündən asan keçirir və yaxşı saxlayır, digəri isə suyu uzun
müddət saxlaya bilmir, üçüncü növ torpaqlar isə suyu həm pis
keçirir həmdə tez itirir. Torpaqların suya münasibətini xarakterizə
edən əlamətlərin məcmusu torpağın su xassələrini təşkil edir.
Hər bir torpaq bərk, maye və qaz halında olan hissəciklərdən
ibarətdir. Maye hissə sudan ibarətdir və torpaq məsamələrində olur.
Su torpaqla mürəkkəb qarşılıqlı münasibətdə olur. Suyun əsas

96
mənbəyi müxtəlif formalarda torpaq səthinə düşən atmosfer
çöküntülərindən ibarətdir ki, onun da miqdarı iqlimlə əlaqədardır.
Torpağın qranulometrik tərkibindən asılı olaraq suyun torpağa
hopması və özündə saxlaması müxtəlifdir. Torpaq nə qədər yüngül
olarsa ona çox su hopar, nə qədər strukturlu olarsa özündə rütubəti o
qədər çox saxlayar.
Torpağın əsas su xassələri rütubət tutumu, su sızdırma, su
qaldırma və su buraxma qabiliyyətidir. Torpağın özündə saxlaya
bildiyi suyun miqdarına onun rütubət tutumu deyilir. Torpağın bütün
məsamələri su ilə tam doymuş olduqda onun rütubətlilik dərəcəsinə
tam tarla su tutumu (TTST) deyilir. Bütün torpaq və suvarma
tədqiqatlarında tam tarla su tutumundan istifadə olunur.
Torpağın su-fiziki xassələri, həcm çəkisi, xüsusi çəkisi,
məsaməliliyi, nəmliyi, hava tutumu və bərk hissənin miqdarını təyin
etmək və suvarmaların vaxtını müəyyən etmək üçün torpaqda
olan mövcud nəmliyin miqdarı mütəmadi olaraq təyin edilməlidir.
Bunun üçün alüminium stəkanlardan istifadə olunur. Qabaqcadan
stəkanlar boş çəkilərək nömrələnir və tarla dəftərində qeyd olunur.
Sonra suvarma rejiminə əsasən torpağın müəyyən dərinliyindən (hər
10 sm-lik qatdan) torpaq nümunələri götürələrək sahədə çəkilir.
Birinci suvarma qabağı bitkinin kökləri tam dərinliyə
işləmədiyinə görə, nümunələr 0-70 sm dərinlikdən götürülür. Sonrakı
suvarmalarda isə, kök sisteminin inkişafı ilə əlaqədar olaraq
nümunələr 0-100 sm təbəqədən götürülür.
Pambıq bitkisinin suvarma rejimi öyrənildikdə torpaq nəmliyi
TTST-na görə faizlə ifadə olunur. Alınmış nəticələr sonradan mütləq
quru çəkidən TTST-nin aşağı həddinə çevrilir.

97
 Qeyd etmək lazımdır ki, şəraitdən, torpağın qranulometrik
tərkibindən, quruluşundan, bitkilərin kök sisteminin inkişafından
asılı olaraq TTST dəyişir. Belə ki, torpaq kip olduqda su sızdırma
qabiliyyəti zəif, strukturalı olduqda isə su aşağı qatlara süzülərək
TTST-nin səviyyəsini sabit saxlayır. Bunları nəzərə alaraq vegetasiya
dövründə cərgəaralarını becərməklə torpağı optimal vəziyyətdə
saxlamaq mümkündür.
Pambıq əkinlərində hər il səpin qabağı TTST-nin öyrənilməsi
vacib məsələ hesab olunur. Belə ki, TTST-na əsaslanaraq suvarma
normasının və müddətinin təyin olunması mümkündür. Təcrübə
aparılan sahələrdə torpaqların su-fiziki xassələrini təyin etməklə,
tədqiqatçı hər suvarma qabağı nəzərdə tutulan suvarma rejimindən
asılı olaraq torpaqda olan nəmlik ehtiyatını mütləq quru çəkiyə görə
faizlə hesablayır. Bunun üçün 3 təkrardan az olmayan təcrübələrdə
sahənin dioqanal boyunca bir neçə yerindən (ən azı 3 yerdən) 70-100
sm dərinliyə kimi hər 10 sm qatdan nümunə götürülməlidir.
Nümunələr bur vasitəsilə götürülərək alüminium stəkanlara tökülüb
çəkilir. Sonra stəkanlar termostatda 105°C-də sabit çəki alınanadək
qurutmaqla nəmlik təyin olunur.
Aşağıda göstərilən düsturla nəmliyi, mütləq quru çəkiyə görə 0-
70 və 0-100 sm dərinlikdə (hər 10 sm-dən bir) təyin edilir. Sonra,
alınan rəqəmlər toplanıb təbəqələrin sayma bölünərək mütləq çəki
tapılır.
( a−b )⋅100
V=
C
Burada: V - mütləq quru çəkiyə görə nəmlik, %-lə;
a - stəkanm nəm torpaqla birlikdə çəkisi, q-la;
b - stəkanm quru torpaqla birlikdə çəkisi, q-la;

98
 C - quru torpağm çəkisi, q-la.
Məsələn: tutaq ki, 0-10 sm təbəqədən götürülən nəm torpağın
stəkanla birlikdə çəkisi 51,9 q, qurudulduqdan sonra 49,0 q, onda
quru torpağın çəkisi 2,9 q olmuşdur, (Qeyd: torpaq qurudulan
stəkanın çəkisi 22,7 bərabərdir, yəni C=49-22,7=26,3) rəqəmləri
düsturda yerinə qoyduqda alırıq:

( a−b )⋅100 ( 51 , 9−49 , 0 )⋅100

V= = =11 , 0 %
C 26 ,3
Sonrakı təbəqələrdə nəmlik bu qayda ilə hesablanır: 0-10-
11,0%; 10-20-11,9%; 20-30-12,3%; 30-40-13,1%; 40-50-15,4%; 50-
60-16,5%; 60-70-17,7%; 70-80-18,4%; 80-90-18,8%; 90-100-19,8%.
Alınan nəticələr toplanaraq təbəqənin sayma bölünür:
11,0+11,9+12,3+13,1 + 15,4+16,5+17,7+18,4+18,8+19,8=
154,3:10=15,43%

Tənasüb düzəldərək TTSTAH-nə kcçirilir:

15,4 x 100
22,6- 100 x = = 68,1%
22,6
15,4- x

15,4 ∙100
23-100 x= == 66,9%
23
15,4-x

TTSTAH=68,1% TTSTAH=66,9 %

99
 Qeyd: Əgər nümunələr 0-70 sm təbəqədən götürülübsə o zaman
TTSTAH 23,0%, 0-100 sm-də götürülübsə TTSTAH 22,6% olmuşdur.
Nəzərdə tutulan suvarma rejimində 2%-ə qədər fərq ola bilər.
Pambıq bitkisinin sələfindən asılı olaraq tam tarla su tutumunun
qiymətləri dəyişir. Belə ki, açıq şabalıdı torpaqlar üçün 23,5-29,9%, yüksək
nəmlik tutumlu boz torpaqlar üçün isə 29-30% təşkil edir. Hər iki torpaq
tipində sələf pambıq olduqda bu göstərici az olur.
Torpağın həcmi çəkisinin təyini. Torpağın həcm çəkisini təyin
etmək üçün bərk metaldan hazırlanmış silindirdən istifadə olunur. Bu
silindirin hündürlü-
yü 10 sm, həcmi isə 300-400 ml olur. Silindirin hər iki tərəfi açıq olur.
Bir tərəfi (torpağa girəcək hissə) itilənmiş olur. Silindirin həcmi üstünə
dəqiq yazılır.
Təbii quruluşda olan torpağın vahid həcminin havada mütləq quru
çəkisinə torpağın həcm çəkisi deyilir. Torpağın həcmi çəkisi, onun
qranulometrik tərkibindən, onu təşkil edən mineralların
xüsusiyyətlərindən, çürüntünün miqdarından, strukturundan və
məsaməliliyindən asılıdır. Torpaq çürüntü ilə nə qədər zəngin, strukturu
yaxşı, məsaməliliyi yüksəkdirsə onun həcmi çəkisi də o, qədər azdır və ya
əksinə. Bu xüsusiyyətlərə görə həcmi çəki torpağın quruluşunu xarakterizə
edir. Torpaqda rütubət ehtiyatını, qida elementlərinin miqdarmı və torpağa
veriləcək üzvi və qeyri-üzvi gübrələrin miqdarmı hesablamaq lazım
gəldikdə, həcm çəkisini bilmək tələb olunur. Torpağın həcmi çəkisi çox
vaxt, diametri 6-10 sm, hündürlüyü isə 10 sm olan müəyyən həcmə malik
silindirlərin vasitəsi ilə təyin olunur.
Aparılan tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq divan düz kəsilmiş bir
metr dərinliyində çala qazılır və çalanın bir divarından 10 sm-dən bir
nümunələr (məsələn 0-10; 10-20; 20-30; 30-40 və s.) götürülür. Nümunə
götürüləcək divarda bıçaq vasitəsilə 10 sm-dən bir aydın görünən xətt
çəkilir.

100
 Silindirin iti ucu (divara) torpağa üfüqi vəziyyətdə tam geyindirilir.
Silindiri torpağa geyindirmək əllə (torpaq bərkdirsə) mümkün deyilsə, o
zaman silindirin üzərinə bərk ağacdan hamar səthli taxta parçası qoyulur və
çəkic vurmaqla silindir torpağa geyindirilir. Silindir dəqiq, vertikal
vəziyyətdə yeridilməli və yerindən oynamamalıdır. Əks halda torpağın
quruluşu pozular və nəticə düzgün alınmaz. Fikir vermək lazımdır ki,
çəkiclə döyəcləmə, torpaq silindirin üst kənarına qalxana kimi aparılsın.
Silindir torpağa tam geyindirildikdən sonra bir qədər aşağı iri bıçaq
sancmaqla, silindiri torpaqdan çıxarır, hər iki tərəfini bıçaqla hamarlayır
və tərəziyə qoyulub çəkilir. Nümunələr şum qatından 5, digər qatlarda
isə 3 təkrarda götürülməlidir. Qatın dərinliyi və silindirin nömrəsi tarla
dəftərində qeyd olunmalıdır. Götürülmüş nümunələr laboratoriyaya
gətirilir, hər silindirin içərisindəki torpaq ayrıca kağıza boşaldılır və nazik
təbəqə ilə gün altında qurudulur. Silindirin nömrəsi və həcmi həmin kağıza
yazılır.
Qurudulmuş torpaq çəkilir, onun qramlarla çəkisi silindirin (mm-lə)
həcminə bölünüb havada quru torpağın həcmi çəkisi təyin edilir.
Oeyd: bəzən həcmi çəki ilə nəmliyi eyni vaxtda təyin etmək lazım
gəlir.
Bunun üçün horizontlardan torpaq götürüldükdən sonra çəkilir,
silindiri torpaqdan təmizləyərək onun bir hissəsini nəm halda götürüb,
alüminium stəkanlara töküb nəmlik təyin edilir.
Quru torpaq kütləsinin qramlarla çəkisi silindirin həcminə (sm 3)
bölünərək torpağın həcm çəkisi q/sm3-lə tapılır.
Məsələn: 0-10 sm qatda silindirin torpaqla birlikdə çəkisi 195,8 q-dır.
Həmin torpaqda nəmlik mütləq quru çəkiyə görə 11,4% olmuşdur. O,
zaman tənasüb qurulur, yəni:

195,8∙ 11,4
1) 195,8-100 x- 11,4 olarsa, x= = 22,3q
100
2) 195,8-22,3 = 173,5 q

101
 3) 173,5:147,2=1,18 q/sm3

Qeyd: silindirin həcmi 7TR2h= 147,2 sm3. Bu qayda ilə bütün

təbəqələrdə (0-10;10-20; 20-30; 30-40 və s.) hesablama aparılır. Bir metr
dərinlikdə aparılan hesablamanın nəticələri toplanaraq 10-a (təbəqənin
sayına) bölünür. Alınan rəqəm həmin sahənin həcm çəkisi hesab edilir.
0-10=1,18 q/sm3 olmuşdur, sonrakı hesablamalar bu yolla aparılaraq 10-
20sm qatda 1,19 q/sm3, 20-30-da müvafiq olaraq 1,20 q/sm 3, 30-40-1,21
q/sm3, 40-50-1,25 q/sm3, 50-60-1,28 q/sm3, 60-70-1,30 q/sm3, 70-80-1,31
q/sm3, 80-90-1,33 q/sm3, 90-100-1,37q/sm3,0-l00 sm-lik təbəqədən isə
1,18+1,19+1,20 + 1,21 + 1,25+1,28+1,30+1,31 + 1,33+1,37=12,62;
12,62:10=1,26 q/sm3-dir.
Torpağın həcm çəkisi münbit torpaqlarda 0,9-1,9 q/sm 3, torflu
torpaqlarda 0,15-0,40 q/sm3, az humuslu çimli-podzol torpaqların üst
qatında həcm çəkisi 1,2-1,4 q/sm3, alt qatlarında isə 1,6-1,8 q/sm3 arasında
dəyişir.
Gilli və gillicəli torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün optimal
həcm çəkisi 1,0-1,25 q/sm3 arasında dəyişir. Torpağın becərilməsi onun
həcm çəkisinə kəskin təsir göstərir. İlk becərilmiş torpaqların həcm çəkisi
az olur, lakin sonra bərkiyərək yüksəlir. Torpaqların həcm çəkisinə su,
hava, temperatur və bitki amilləri kəskin sürətdə təsir edir.
Torpağın xüsusi çəkisi. Torpağın qranulometrik və struktur
tərkibinin quruluşu, onun fiziki xassələri, torpağın su-hava, istilik rejimi,
bitkilərin inkişafı və qidalanması üçün lazım olan şəraitlə bilavasitə
əlaqədardır.
Torpaq daimi inkişafda olduğuna görə orada arası kəsilmədən
fiziki-kimyəvi və bioloji proseslər gedir. Buna görə də torpağın fiziki
xassələri sabit qalmır. Torpağın fiziki xassələrinə onun həcm çəkisi, xüsusi
çəkisi və məsaməliliyi aiddir.
Torpağın bərk fazası çəkisinin bərabər həcmdə xüsusi çəkisinə olan
nisbətinə torpağın xüsusi çəkisi deyilir. Torpağın xüsusi çəkisi mineralların

102
tərkibindən və çürüntünün miqdarından asılı olaraq 2,4-2,8 arasında
dəyişir. Çürüntünün xüsusi çəkisi orta hesabla 3,8-ə çatır. Eyni torpağın
müxtəlif qatlarında, eləcə də ayrı-ayrı torpaq tiplərində xüsusi çəki eyni
olmur. Müxtəlif horizontlarda (qatlarda) xüsusi çəki müxtəlif olur.
Torpağın xüsusi çəkisini tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə
olunur.
m
α=
M
Burada, m - mütləq quru torpağın çəkisi ,q (105H-də qurudulmuş);
M - n qram torpaq hissələrinin ümumi həcminə bərabər olan suyun
çəkisidir.
Torpağın xüsusi çəkisi adi fiziki üsulla piknometrlə təyin olunur.
Orta hesabla torpaqların xüsusi çəkisi 2,6 ətrafında dəyişir.
Torpağın ümumi məsaməliliyinin hesablanması. Torpağın ümumi
həcminə nisbətən faizlə ifadə olunan bütün məsamələrin ümumi həcminə
məsaməlilik deyilir. Məsamə-lilik torpaq qatının üst hissəsində çox olur,
dərinliyə getdikcə azalır. Torpaq nə qədər çox strukturalı olarsa, ümumi
məsaməlilik də bir o qədər çox olur. Torpaqda təbii amillərin təsirindən,
torpağın pis becərilməsindən asılı olaraq strukturun hər cür dağılması
ümumi məsaməliliyi azaldır. Məsaməlilik torpağın su - hava xassələrini
qiymətləndirmək üçün lazımdır.
Torpağın məsaməliliyi qranulometrik tərkibdən və torpağın
strukturundan asılıdır. Torpağın məsaməliliyini, onun hava keçirməsi,
nəmliyin miqdarı, suyun kapillyarlarla qalxması, buxarlanması və s.
xarakterizə edir.
Ümumi məsaməliliyin təyin edilməsi tarla şəraiti ilə bilavasitə
əlaqədar deyildir. O, torpağın həcm və xüsusi çəkisi məlumatlarına görə
aşağıdakı düsturla hesablanır:

103
 K⋅100 −K ∙ 100
W=100- R R
Burada, W- məsaməlik, % -lə;
R-torpağın xüsusi çəkisi, q/sm3;
K-torpağın həcm çəkisi, q/sm3,
Tutaq ki, torpağın 0-10 sm qatının həcm çəkisi 1,18 q/sm 3-dir, onda
məsaməlilik aşağıdakı düsturla tapılır.

1,18∙ 100
W= 100- =100- 44,5 = 55,5%
2,65
Bu yolla xüsusi çəkinin hər bir qatda dəyişməsini nə-zərə alaraq,
qatlar üzrə məsaməlilik hesablanır, yəni
0-10 sm - da 55,5; 10-20-də 55,3; 20-30-da 55,1; 30-40-da 54,9; 40-
50-də 53,5; 50-60-da 52,6; 60-70-də 52,1; 70-80-da 51,8; 80-90-da 51,3;
90-100-də 50,0 olmuşdursa, onda:
0-100 sm-lik təbəqədə, orta məsaməlilik.
55,5+55,3+55,1+54,9+53,5+52,6+52,1+51,8+51,3+50,0=531,1: 10=53,l%-
dir.
Torpağın hava rejimi. Məlumdur ki, torpaq 3 fazadan ibarətdir:
bərk, maye və qaz. Bunların bir-birinə təsiri nəticəsində torpağın keyfiyyəti
dəyişir. Torpağın qaz fazası havadır. Su olmayan torpaq məsaməliyini
dolduran qazlar qarışığına torpaq havası deyilir.
İlk dəfə 1824-cü ildə tanınmış fransalı alim J.Bussenqo torpaq havası
haqqında məlumat vermişdir. XX yüzilliyin əvvəlindəA.Q. Doyarenko,
B.Kin, E.Rassel və b. torpaq havasının öyrənilməsinə dair tədqiqat işləri
aparmışlar. Torpaq-da gedən bioloji proseslərin istiqaməti və intensivliyi,
məsaməlilik hava tutumundan başqa, torpaq havasının tərkibindən də
asılıdır. Torpağın hava tutumunun miqdarı torpağın məsaməliliyindən və
rütubətindən asılıdır. Torpaq yüngül və strukturlu olarsa, onda su olmayan
qeyri - kapillyarda və iri məsamələrdə çox hava olur. Belə torpaqların hava

104
 tutumu da yüksək olur. Rütubət artdıqca hava tutumu azalır. Torpağın hava
keçirməsi qranulometrik tərkibdən və strukturdan asılıdır. Ümumiyyətlə,
torpaqda havanın miqdarı torpağın həcminin 8-10%-dən 35-40%-dək
dəyişə bilər. Torpaq havasının tərkibi və torpaqda qaz mübadiləsi öz tərkibi
etibarı ilə atmosfer havasından oksigenin az olması və karbon qazının çox
olması ilə fərqlənir. Azotun miqdarı isə torpaq və atmosfer havasında
eynidir (cədvəl 7.1).
Cədvəl 7.1
Atmosfer və torpaq havasının tərkibi
(həcmə görə %-lə, Kauriçyevə görə)
Qazların adı Atmosfer havası Torpaq havası
Azot (N2) 78,08 78,08-80,24
Oksigen (O2) 20,95 20,95-0,0
Arqon (Ar) 0,93 -
Karbon qazı (C02) 0,03 0,03-20,0
Qalanları 0,04 -
Ne, He, Kr, N205, O3, Xe, J, Ra və
s.

Cədvəl 7.1 - dən göründüyü kimi, atmosfer havası ilə torpaq

havasında olan fərq karbon qazının çox olmasıdır. Bunun əsas səbəbi
torpaqda olan mikroorqanizmlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Mikroorqanizmlər üzvü qalıqları parçalayanda bitki köklərində
gedən tənəffüs nəticəsində torpaq havasında karbon qazı və hidrogen
çoxalır, oksigen isə azalır. Qaz mübadiləsi torpaq havasının tərkibini
atmosfer havasına yaxınlaşdırır.
Torpaq havası torpağın, bitkilərin və mikroorqanizmlərin
həyatında böyük rol oynayır. Bu bitkilərdə gedən fotosintez prosesi

105
üçün lazım olan karbon qazının mənbəyidir və tənəffüs zamanı kök
sistemi tərəfindən mənimsənilir. Maye və qaz fazaları arasındakı
nisbət torpaqda müəyyən su hava rejimini yaradır. Rütubət çox
olduqda, hava çatışmayanda anaerob şərait yaranır və torpaq
bataqlaşır. Torpaqda rütubət az olduqda hava tutumu çoxalır. Bu da
bitkilərin inkişafına mənfi təsir göstərir.
Torpaqda gedən proseslər nəticəsində torpaq havası fasiləsiz
olaraq dəyişir. Torpaqdakı mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti
nəticəsində torpaq havasının tərkibində dəyişikliklər baş verir.
Mikroorqanizmlər küllü miqdarda oksigeni alıb karbon qazını
buraxırlar. Buna görə də, atmosferdə karbon qazının miqdarı 0,03%
olduğu halda, torpaqda üzvi maddələrin müntəzəm parçalanması,
mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində torpaq havasında
karbon qazının miqdarı bəzən 2-3%-ə çatır.
Karbon qazının artmasına temperatur, bitki qalığı, atmosfer
təzyiqi kəskin surətdə təsir göstərir. Bu zaman əmələ gələn karbon
qazının təsirindən torpaq məhlulu turşulaşır:
C02+H20 H2C03
H2C03 H +HC03
+

Torpaq məhlulunda karbon qazının çox olması nəticəsində

torpaqda çətin həll olan mineral birləşmələr, bitki tərəfindən
mənimsənilən formaya çevrilir. Lakin, karbon qazının həddən artıq
olması, oksigenin azalmasına gətirib çıxarır ki, bu da
mikroorqanizmlərin fəaliyyətini zəiflədir. Nəticədə bitkilərin kök
sistemi zəif inkişaf edir.
Torpağın hava xassələrinə hava tutumu və hava keçirmə
qabiliyyəti aiddir. Torpağın özündə hər hansı bir miqdarda hava
saxlaması qabiliyyətinə hava tutumu deyilir. Torpağın hava tutumu

106
üzərində tədqiqat aparan bir çox alimlərin fikrincə, bitkilərin normal
böyüyüb inkişaf etməsi üçün, torpağın hava tutumu onun həcminin
15-30%-ni təşkil etdiyini göstərirlər. Məlum olduğu kimi torpaq
məsamələrinin bir hissəsi su ilə dolu olur. Əgər məsaməlilik 50%-sə,
onun sulu hissəsi 18%, hava tutumu hissəsi isə 32% - dir. Bərk
fazada hava ilə suyun nisbəti torpağm vacib xüsusiyyəti hesab edilir.
Torpaqda olan hava tutumunun miqdarım təyin etmək üçün
aşağıdaki düsturdan istifadə edilir:
Paer = P - ab
Burada, Paer - torpağın hava tutumu, %-lə;
P - ümumi məsaməlilik, %-lə;
a - mütləq quru çəkiyə görə nəmlik, %-lə;
b - torpağın həcm çəkisi, q/sm3; Misal: tutaq ki, 40 sm torpaq
qatında ümumi məsaməlilik 49,88%, xüsusi çəki 2,68 q/sm3, həcm
çəkisi 1,25 q/sm3, nəmlik isə mütləq quru çəkiyə görə 15,7%-ə
bərabərdir. Rəqəmləri düsturda yerinə qoyduqda alırıq:
Paer = 49,88 - 1,25 x 15,7 = 49,88 - 19,2 = 30,7%
Bu yolla bütün qatlar da hava tutumunun miqdarı müəyyən
edilir. Torpaqda qida elementləri, su və hava kifayət qədər olduqda
bitkilər yaxşı böyüyüb inkişaf edir. Maye və qaz fazaları arasındakı
nisbət torpaqda müəyyən su-hava rejimini yaradır. Bu nisbətin
dəyişməsi, rütubət çox olduqda hava çatışmadıqda anaerob şərait
yaradır və torpaq bataqlaşır. Beləliklə, torpağın hava rejimi onun su
xassələri ilə bilavasitə bağlıdır. Strukturalı torpaqlarda su rejimi
əlverişli olur.
Torpağın aqreqat halının təyin olunması. Müxtəlif böyüklükdə
olan struktur elementlərinin nisbi miqdarına torpağın aqreqat halı
deyilir. Aqreqat halı bir neçə mexaniki elementlərin bir-biri ilə

107
birləşməsindən əmələ gələn zərrəciklərdir. Bu zərrəciklər torpaqda
müxtəlif ölçüdə və formada olur. Ümumiyyətlə, diametrləri 0,25
mm-dən böyük olan mürrəkəb zərrəciklərə aqreqatlar, kiçik olan
zərrəciklərə isə mikroaqreqatlar deyilir. Aqreqatların əsas xassələri
onların, suyun yuyucu təsirinə qarşı davamlılığıdır. Aqronomik
nöqteyi nəzərindən ən yaxşı aqreqatlar diametri 1-3 mm olan, suyun
yuyucu təsirinə qarşı davamlı aqreqatlardır.
Aqreqatların ümumi miqdarını təyin etmək üçün, təbii yəni
quruluşu pozulmayan döyülüb ələnməyən torpaq nümunələri
üzərində aparılır. Əvvəlcə iri kəltənlər əl ilə ehmalca xırdlanır. Kənar
qarışıqlar olarsa (kök, daş qırıntıları, qeyri qarışıqlar və s.) onları
pinsetlə ehtiyatla ayırıb tullayırlar. Sonra, diametri müxtəlif plan ələk
kompleksindən istifadə edilir. Bunun üçün bir-birinə geyindirilmiş
ələk işlədilir.
Onların diametrləri yuxarıdan aşağıya doğru aşağıdakı kimi dəyişilir:
10;5;3;2;1;0,5 və 0,25 mm. Burada, torpaq kütləsi 8 fraksiyaya
ayrılır:l) 10 mm-dən böyük; 2) 10-5 mm; 3) 5-3 mm; 4) 3-2 mm; 5)
2-1 mm; 6) 1-0,5 mm; 7) 0,5-0,25 mm; 8) 0,25 mm-dən kiçik.
Tədqiqat üçün texniki tərəzidə 0,5 kq-dan az olmamaq şərti ilə
quru torpaq nümunəsi götürülür və hissə-hissə üst ələyə keçirilir və
tədricən ələnir. Bir hissəsi (100-200 q) tam ələnib qurtardıqdan sonra
hər ələkdə qalan fraksiya, ayrı-ayrı çini kasalara tökülür. Ələmə
əməliyyatı qurtardıqdan sonra, hər ələyin fraksiyası ayrıca çəkilir və
havada quru torpaq hesabı ilə faizi müəyyən edilir. Əldə edilən frak-
siyalarda onların suya davamlılığını öyrənməkdə də istifadə olunur.
Torpağın su sızdırma qabiliyyəti və onun hesablanması. Torpağın
suyu üst qatlardan alt qatlara keçirmə qabiliyyətinə onun su
sızdırması deyilir. Torpağın su sızdırması qranulometrik tərkibdən,

108
çürüntünün miqdarından, torpaqların strukturundan aslıdır. Torpağın
su sızdırma və su saxlama qabiliyyəti qeyri amillərin bərabər olması
şəraitində torpaqda su ehtiyyatını müəyyən edən əsas xassələrdən
biridir.
Suvarılan əkinçilikdə bu kəmiyyətlərin təyin olunmasının
böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər suvarmalar şırım üsulu ilə aparılırsa
onda torpağın su sızdırma qabıliyyəti şırımlarda öyrənilməlidir.
Bunun üçün hər metrdən bir 10 sm dərinlikdə dəmir lövhələr
geyindirilmiş 3 şırım parçası götürülməlidir. Orta şırımda suyun sız-
ması üzərində müşahidə aparılır. İki yan şırımlar isə suyun kənara
axmaması üçün nəzarət vəzifəsini daşıyır. Şırımlar 5-7 sm
hündürlüyündə su ilə doldurulur və həmin səviyyə müşahidənin
sonuna kimi sabit saxlanılır.
Suyun sızmasını təyin etmək üçün metaldan qayrılmış xüsusi
cihazdan istifadə olunur ki, cihazın hündürlüyü 80-100 sm, həcmi isə
25-30 litir olur. Suyun sızmasını təyin etdikdə cihazın hava
borusunun aşağı ucu şırımdakı suyun səviyyəsi ilə bərabər
olmalıdır. Bu halda su torpağa sızdıqca şırıma su axacaq və onun
səviyyəsi dəyişməyəcəkdir. Təyin olunmuş zaman daxilində torpağa
hopan suyun miqdarı, uzununa mm-lərə bölünmüş ölçülü boru
vasitəsilə hesablanır. Qabın diametrini və hopan suyun miqdarını
bilməklə 1m uzunluqda şırımın müəyyən zaman vahidi daxilində su
sızdırma həcmini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar.
2
πr h
V=
t
Burada, V-hopan suyun həcmi, ml -lə (dəqiqədə);
3

π -irrasional ədəd;
r-qabın radiusu, sm-lə;

109
 h-t müddətində hopan suyun hündürlüyü, sm-lə;
t-müşahidə müddəti, dəqiqə ilə.
Düsturda alınan rəqəmləri yerinə yazmaqla müxtəlif torpaqları
müqayisə etmək olar. Hər bir müşahidə azı 3 təkrarda aparılmalıdır. Əgər
təkrarlar arasmdakı fərq böyük olarsa yenidən təkrar olunmalıdır. Daha
dəqiq nəticə almaq üçün yaxşı olar ki müşahidələr 3 il müddətində 3 dəfə
aparılsın: yazda, yayda, payızda. Ancaq bu halda torpağın su sızdırma
dinamikası haqqında daha real təsəvvür əldə etmək olar. Müşahidə ən azı 3
saat aparılmalıdır, 5-6 saat aparıldıqda isə daha dəqiq nəticələr alınır.
Torpağın və bitkilərin aqrokimyəvi analizləri. Səpinə qədər və
vegetasiya dövrü ərzində torpaq becərilməsinə dair təcrübələr apararkən
torpağın və bitkilərin aqrokimyəvi analizləri aparılmalıdır. Təcrübənin
məqsədindən asılı olaraq humusun, ümumi azotun, fosforun, kaliumun,
nitratların, ammonyakın və bitki tərəfindən asan mənimsənilən qida
maddələrinin miqdarı təyin edilməlidir. Şoran torpaqlarda isə torpağın
şorlaşma rejiminə nəzarət edilməlidir. Pambıq bitkisinin əsas qida
elementlərindən istifadəsini təyin etmək üçün inkişaf fazalarına görə bitki
və torpaq nümunələri götürülməli, analizlər aparılmalıdır.
Torpaq mikroflorasına dair müşahidələr.Torpağın əsas becərilməsində
müxtəlif dərinlik və texnologiya, pambığın vegetasiyası dövründə aparılan
kultivasiyaların sayı və dərinliyi, mikrofloranın kəmiyyət və keyfiyyət
tərkibinə və onun ayrı-ayrı dərinliklərdə yayılmasına çox böyük təsir
göstərir. Torpağın müxtəlif dərinliklərə görə mikroflorası təcrübənin
variantlarında gedən proseslərin istiqamətini aydınlaşdırmağa və torpaq
münbitliyinin maksimal istifadəsi üçün ən əlverişli şəraitləri aşkara
çıxarmağa imkan verir. Torpağın mikroflorasının müşahidələri aprel-may,
iyun-iyul, oktyabr-noyabr aylarında aparılmalıdır.
Suvarma sularının uçotu (hesabaalınması). Torpaq becərilməsinə
dair tədqiqatlar zamanı suvarılan su mütləq ölçülməlidir. Bunun üçün
müvafiq su ölçən, su keçirən (voda-sliv) və başqa cihazlardan istifadə
edilməlidir.

110
 Pambıq səpini. Səpin havanın optimal temperaturu müşahidə olunan
zaman aparılır. Bu zaman təcrübənin bütün variantlarına görə eyni şəraitdə
səpin normasının, dərinliyin bərabər olmasına nəzarət edilməlidir.
Pambığın becərilməsində və məhsulun yığılmasında
mexanikləşdirmənin geniş tətbiqi ilə əlaqədar olaraq cərgələrin düzxətli
olmasının böyük əhəmiyyəti vardır.
Bunun üçün səpin maşınları olduqca yaxşı hazırlanmalı, markerlər
qoyulmuş yerə görə tam dəqiqliklə yerləşdirilməlidir. Səpin aparan
traktorçu təcrübəli olmalıdır.
Kultivasiyanın, arxların v s. dərinliyinin ölçülməsi. Düzünə və
köndələn kultivasiyanın, arxların müxtəlif dərinliklərini və gübrələrin
verilmə dərinliyini öyrənərkən torpağın faktiki yumşalmış dərinliyinə,
arxların dərinə və eninə, gübrələrin verilmə dərinliyinə və s. göstəricilər
olmalıdır. Belə göstəriciləri dərinlik ölçəndən istifadə etməklə əldə etmək
olar.
Dərinlik ölçən 90 sm uzunluqda taxtadan, 3x5 sm ölçüdə tamasa
kəsiyi və 50 sm uzunluqda lsm2 kəsiyi olan bir neçə dörd künc ensiz
taxtadan ibarətdir. Onlar üfüqi vəziyyətdə tamasanın üzərində bir-birindən
50 sm aralı məsafədə yerlə-şir. Üfüqi tamasa üzərində onun yan ensiz
tərəfində hər 1 sm-dən bir xırda, hər 5sm-dən bir isə böyük bölgülər
işarələnmişdir. Bu işarələr kultivasiyanın faktiki enini, arxların enini
santimetrlə ölçməyə imkan verir.
Tamasalarda (reykalarda) l sm-dən bir bölgülər vardır. Hesablama aşağıdan
yuxarı 1 sm-dən 50 sm-dək aparılır. Tamasalar üzərindəki bölgülər,
məsələn cərgəarasında aparılmış torpaq yumşaldanın bütün eni boyu
kultivasiya dərinliyini ölçməyə imkan verir. Ehtiyac olarsa 50 sm-dən bir
deyil, 10 sm-dən bir ölçmək olar, bu isə adətən kultivasiya dərinliyini
ölçərkən edilir (Şəkil 25).

Şəkil 25. Traktor kultivatorunun

111
gedişindən qabaq 90 sm-lik cərgə
arasında quraşdırümış dərinlik ölçən.
Kultivasiyanın, gübrələrin yaxud arxların dərinliyinə dair rəqəmlər əldə
etmək üçün, dərinlik ölçən cərgəarasında yerləşdirilir, kultivatorların işçi
orqanları cərgəarasına girdikdən sonra müvafiq qeydlər götürülür. Ölçmə,
kultivatorun və ya səpinin bir gedişininin cərgəarasında aparılır.
Cihazlar hər cərgəarasında, soldan sağa doğru düz xəttə yerləşdirilir.
Cihazlar cərgəarasında yerləşdirildikdən və tamasalar torpaq səthinə
toxunduqdan sonra horizontal tamasanın yuxarı hissəsindən görünən taxta
üzərindəki rəqəmlərə görə qeydlər edilir. Qeydlər 0,5 sm dəqiqliklə yazılır.
Taxtalara görə qeydlər soldan sağa edilir. Qeydlər dəftərə yazılır, taxtalarla
cihaz quraşdırılan yer işarə edilir. Bu cür ölçmələr hər ləkin beş yerində
edilməlidir.
Cərgə arasında cihaz quraşdırılan yerdən kultivatorun işçi orqanları
keçdikdən sonra yumşalmış torpaq ehtiyatla götürülür və yenidən cihaz
yerləşdirilir, tamasalar salmır və qeydə almalar başlayır. Sonra
kultivasiyanın faktiki eni təyin edilir. Hər cərgəarası bu cür təyin olunur.
Sonra bütün ölçülərdən ləkə görə orta rəqəm çıxarılır.
Alaqların hesabaalınması. Şumun dərinliyinin öyrənilməsi, torpağın
əsas becərilməsinin alət və texnologiyası, torpağın yaz və səpin qabağı
hazırlıq əməliyyatları və alətlərin miqdarı, kultivasiyanın dərinliyi və
kultivatorun işçi orqanlarının səmərəliliyinin təyini və s. zamanı alaq otları
dəqiq qeydə alınmalıdır.
Torpağın hazırlanmasına dair tədqiqatlarda səpinə qədər və pambığın
vegetasiyası boyu alaq otlarının hesaba alınması sahənin alaqlarla
zibillənməsinin artmasına və ya azalmasına səbəb olan əməliyyatları aşkara
çıxarmağa imkan verir.
Alaq otlarının hesaba alınması təcrübənin hər bir ləkində aşağıdakı
müddətdə aparılır: yazın əvvəlində malalamaya qədər, sahənin səpinqabağı
hazırlanmasından əvvəl, birinci və növbəti kultivasiyalardan əvvəl və
məhsul yığımına qədər.

112
 Əgər alaq otları quru kütlə çəkisini təyin etmək üçün yığılırsa, onda
alaqları hesaba almaq üçün daimi və dəyişkən sahələr götürülməlidir.
Sahələrin ölçüsü 1-2 m2 və ya daha çox ola bilər. Sahələr hər ləkin hesablı
sahəsində 5 yaxud 10 yerdə eyni qaydada aparılır.
Cərgə arasında becərmə başlamazdan əvvəl alaq otları sahə üzrə,
kultivasiyadan sonra isə hər cərgənin müdafiə zolağına görə qeydə alınır.
Hər sahədə 2 cərgə yerləşdirilir. Alaqları hesabaalarkən onları növlərə
görə (birillik və çoxillik, iri köklü və saçaqlı köklü alaqlar) ayırırlar. Bunun
üçün lm2 ölçüdə (60 sm xl67 sm) yəni, cərgə arası 60 sm olan əkinlərdən
istifadə edilir. Cərgəarası 90 sm olan əkinlər üçün isə 90 sm x 111 sm olan
ölçüdə dəmir yaxud alüminium məftildən hazırlanmış düzbucaqlı
çərçivədən istifadə olunur. Müdafiə zonasında olan alaqların sayını
müəyyən etmək üçün isə, hər iki halda 20 sm x 100 sm ölçüdə çərçivə
hazırlanır, bununla da bir metrdə olan alaqlar müəyyən edilir.
Sahənin ümumi alaqlanmasını müəyyən etmək üçün, çərçivə bir
cərgənin ortasından o biri cərgənin ortasına kimi qoyulur. Bu da bitkilərin
qida sahəsini əhatə edir. Bununla da bir hektar sahədə olan alaqların
miqdarı təyin edilir.
Variantlar arasında daha əhəmiyyətli fərqləri aydınlaşdırmaq üçün,
alaq otlarının miqdarından başqa, onların hündürlüyü ölçülür, soluxdurulur
və qurudulur. Sonra quru çəki təyin olunur.

113
FƏSİL VIII. AQROKİMYƏVİ TARLA
TƏCRÜBƏLƏRİ
8.1. Makroelementlərlə aparılan tarla təcrübələri
Alimlər tərəfindən müəyyən olunmuşdur ki, bitkilərin kökdən
qidalanması üçün yeddi element: azot, fosfor, kalium, kalsium,
maqnezium, kükürd və dəmir olduqca vacibdir. Təcrübə üsullarının
təkmilləşdirilməsi ilə XX-əsrdə bu siyahıya bitkilərə az miqdarda lazım
olan yeni elementlər əlavə olundu: bor, mis, sink, molibden, həmçinin
kobalt, yod, flüor və b.
Bitkilər üçün vacib olan qida elementlərinin tərkibi müasir dövrdə də
tamamilə müəyyən edilməyib. Aparılan təcrübələrdə bitkilərin qida
elementlərinə olan tələbatmı bilmək üçün torpaqda mövcud olan qida
maddələrinin miqdarını bilmək vacibdir. Bir sözlə kənd təsərrüfatında
gübrələrdən səmərəli istifadə etməyin ən optimal yolu torpağın
aqrokimyəvi xüsusiyyətlərini və əkiləcək bitkinin qida maddələrinə olan
tələbatını bilməkdən ibarətdir.
Gübrələrin düzgün tətbiqi yüksək məhsulun əsasını qoymaqla,
torpaqda qida maddələrinin ümumi ehtiyatmı, torpağın effektiv
münbitliyini, onun bioloji potensialını artırır.
Gübrələri planlı şəkildə tətbiq etmək üçün, əvvəlcədən torpaqda
olan ümumi və mütəhərrik azot, fosfor, kalium və mikroelementlərin
miqdarnıı bilməli, sonra isə onların vegetasiya dövründə bitki tərəfindən
mənimsənilməsini öyrənmək lazımdır.
Torpaqda olan qida maddələrinin (NPK və s.) miqdarı onun tipindən,
torpaq əmələ gətirən suxurdan, aqrotexnikadan, gübrələrin normalarından
və verilmə müddətindən, iqlim şəraitindən və s. asılı olaraq dəyişir.
Gübrələrin düzgün tətbiqi becərilən bitkilərin məhsulunu və onun
keyfiyyətini dəyişməklə yanaşı torpağın münbitliyini artırır.
Hazırda torpaq münbitliyinin artırılması yollarının öyrənilməsi
müasir aqronomiya elmi qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir.

114
 Gübrələrin tətbiqi ilə bağlı tarla təcrübələri aşağıdakı tələblərə cavab
verməlidir. Təcrübə stansiyaları şəraitində aparılan aqrokimyəvi
təcrübələrdə variantların sayı 8-10-dan çox olması məqsədə uyğun deyildir.
İstehsalat şəraitində isə təcrübələr 2-3 variantda qoyulmalıdır. Ancaq, kiçik
ləkli və kompleks təcrübələrdə variantların sayı artırıla (20-30) bilər. Lakin,
bu zaman nəzərdə tutulmalıdır ki, təcrübə sahəsinin ölçüsü bütün işlərin
eyni vaxtda aparılmasına imkan versin.
Çox variantlı təcrübələrdə nəzarət ləklərinin sayı artırılmalıdır. Hər
səkkiz ləkdən biri nəzarət variantı olmalıdır. Beşdən səkkizə qədər
variantları olan 4 təkrarlı sxemlə aparılan adi tarla təcrübələrində ləklərin
ölçüsü 200-500 m2 ara-sında, istehsalat təcrübələrində isə 0,1 hektardan bir
neçə hektara qədər dəyişə bilər. Lakin, sahənin ümumi ölçüsü 10 hektardan
artıq olmamalıdır.

Kiçik ləkli kompleks təcrübələrdə isə ləklərin ölçüsü 60-100 m 2

olmalıdır. Lakin, bütün işlərin maşın və mexanizmlərin köməyi ilə
aparılması nəzərdə tutulmalıdır.
Kiçik ləkli kompleks təcrübələrdə təkrarların saymı altı və ya daha
çox götürmək olar. Fermer təsərrüfatlarında aparılan təcrübələrdə mütləq
nəzarət variantı (gübrəsiz) nəzərdə tutulmalıdır. Eyni zamanda istehsalat
təcrübələrində də nəzarət variantının olması vacibdir.
Gübrələrlə təcrübələr qoyulmazdan əvvəl, ayrılmış sahədən torpaq
nümunələri götürülür. Nümunələr diaqonal istiqamətdə, sahənin həcmindən
asılı olaraq 15-20 yerindən 0-45 sm əkin qatından (0-15, 15-30, 30-45 sm)
laylar üzrə götürülür. Götürülən ilkin nümunələrdə humus və əsas qida
maddələrinin (NPK) ümumi və mənimsənilən formalarının miqdarı təyin
edilir. Analizin nəticələrindən sonra sahənin aqrokimyəvi səciyyəsi
müəyyən olunur. Beləliklə, həmin sahənin əkin üçün yararlı olub olmaması
aşkar olur və torpaq alabəzəkliyini kənarlaşdırmağa imkan verir. Məlumdur
ki, kəskin torpaq alabəzəkliyi fonunda təcrübə qoymaq olmaz. O, zaman
təcrübə üçün uyğun və yararlı sahə seçilir. Əgər sahə təcrübə üçün

115
yararlıdırsa, o zaman verilən gübrənin torpağa və bitkiyə necə təsir etdiyini
bilmək və proqramda nəzərdə tutulan analizləri aparmaq üçün vegetasiya
dövründə bir neçə dəfə torpaq və bitki nümunələri götürülür.
Şorlaşmış torpaqlarda quru qalıq, ümumi qələvilik, xlor, ammonium
və s. əlavə analizlər aparılmalıdır. Tarla təcrübələrində nitrat, ammonyak və
fosfatların rejiminə aqrokimyəvi nəzarət olmalıdır.
Vegetasiya müddətində, müşahidələr bitkinin müxtəlif inkişaf
fazalarında aparılmalıdır: çıxış zamanı, 2-4 yarpaq əmələ gələn dövr,
qönçələmədə, çiçəkləmənin başlanğıcında, kütləvi çiçəkləmədə, bar əmələ
gəlmə və qozaların açımı başlayanda və s.
Qida maddələrinin rejimi öyrənilən təcrübələrdə qarşıya qoyulan
məqsəddən - öyrənilir. Torpaq nümunələri müxtəlif metodika əsasında
götürülür. Suvarılan pambıqçılıq rayonlarında aqrokimyəvi, aqrofiziki və
mikrobioloji tədqiqat üsullarına diqqət yetirmək lazımdır. Çoxillik
təcrübələrdə, təcrübənin birinci ili iki təkrarın bütün ləklərindən nümunələr
götürülməlidir. Gübrələrin verilmə üsulları və qaydaları öyrənilən
təcrübələrdən başqa, yerdə qalan digər təcrübələrə də gübrələr təlimat
əsasında verilməlidir. Gübrələrin verilmə müddəti müvafiq təlimata uyğun
olaraq aparılmalıdı
r.
Qönçələmə mərhələsində gübrələr cərgənin 22 sm kənarından,
suvarma arxlarının dibindən 3-5 sm dərinliyə, çiçəkləmədə isə cərgə
aralarının ortasına verilməlidir. Bir ləkə verilən gübrələrin digər ləkin
bitkilərinə təsirini aradan qaldırmaq üçün məhsul yığımı (istər əl, istərsə də
maşınla) kənar ləkləri çıxmaqla ancaq hesablı cərgələrdə aparılmalıdır.
Səkkiz cərgəli ləkdə 4 ortadakı cərgələr, 12-cərgəlidə isə 8 cərgə hesablı
cərgələr sayılır. Bundan başqa, ləklərin əvvəlində və sonunda müdafiə
zolağı olmalıdır. Onların eni traktorun ən azı bir gedişinə bərabər qoyul-
malıdır. Adətən bu xətlərin eni təxminən 5 m olur. Təcrübə iki yarusda
qoyulduqda yaruslar arasındakı məsafə 8-9 m təşkil etməlidir. Gübrələr
gübrə səpən maşınla normasına görə verilir. Bu məqsədlə bunkerlər lazım

116
olan gübrələrlə doldurulur və normaya görə nizamlanır. Qurğu, gübrələrin
səpin norması nizamlandıqdan sonra kultivatorun və ülgücün işçi orqanları
lazım olan dərinliyə nizamlanmalıdır. Misal olaraq qoyulmuş səpin
normasına dair hesablamalar aparaq. Bir hektar sahəyə 50 kq azot
verilməlidir (təsir edici məddə hesabı ilə). Təsərrüfatda 34,7%-li
ammonium şorası (azot gübrəsi) vardır. Deməli 1 ha sahəyə
x-100
50-34,7

50 x 100 50×100
x= =144 kq x=34 , 7 =144 kq
34,7 ammonium şorası

verilməlidir.
Tutaq ki, müəyyən gübrənin (ammonium şorasının) miqdarı 144 kq-
dır. Traktor hər hektarda uzunluğu 16667 m olan şırımdan keçməlidir.
Hektara veriləcək gübrə normasını bölürük ümumi uzunluq məsafəsinə,
tapırıq bir metrə düşən gübrə normasının göstəricisini. Traktor çarxının
hərlənmə dairəsi 3,6 m-ə bərabər olduğunu nəzərə alaraq tapırıq ki, hər
tamam çarx dövrü üçün9 q x 3,6 m =32,4 q səpilməlidir. On dövr üçün
(kənardakılardan başqa) 324 qram gübrə səpilməlidir. Kənardakı gəvahın
eyni arxdan iki dəfə keçməklə normanın yarısını, yəni, 162 qram
səpməlidir.
Pambığın vegetasiya dövründə gübrələr köndələn verilərkən kənar
gəvahının (adətən sağdakı) səpin aparatı boru ilə birləşir və ayrıca hərəkət
edir. Xırda ləkli təcrübələrdə əsasən gübrələr (mikro gübrələr, yüksək faizli
kalium gübrələri) xüsusi səpənlər olmadıqda əl ilə səpilir. Belə hallarda bir
ləkə görə nəzərdə tutulmuş gübrənin miqdarı xüsusi torbalarda, paketlərdə,
ayrıca və ya başqa tərəzidə (tarada) çəkilir. Əgər eyni ləkə müxtəlif gübrə
verilirsə, o zaman hər gübrə ayrı-ayrı çəkilir və etiketlənir. Gübrə olan
torbalar və ya paketlər təcrübənin sxeminə müvafiq olaraq ləklərə yaydır.
Bu isə gübrələrin yerləşdirilməsində mümkün olan səhvlərdən qaçmağa
imkan verir.

117
 Gübrələrin əllə səpini zamanı hava şəraitini və verilən gübrənin
keyfiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Küləkli havada gübrə vermək məsləhət
deyil. Belə ki, onu ləkin bütün sahəsinə eyni bərabərdə yaymaq çətin olur.
Külək gübrələri ləkin mərkəzinə apara bilər.
Gübrələrin eyni qaydada səpilməsi üçün, xüsusən də az normalarda
olduqda onların torpaqla qarışdırılması məqsədə uyğundur.
Səpin normasından asılı olaraq quru və toz halında olan gübrələrə
torpaq qatmaq olduqca vacibdir. Torpaq gübrə verilən ləklərdən
götürülməlidir. Bunun üçün nəzərdə tutulmuş norma, gübrə veriləcək cərgə
aralarının sayına bölün-məlidir. Peyinin təsərrüfat norması verilərkən
gübrələnən lək hissələrə bölünür. Ləklərə görə peyin ayrıca çəkilir, yava
yaxud dırmıqla sahəyə yayılır və sonra şumlanır.
8.2.Mikroelementlərlə aparılan tarla təcrübəsi
Torpaqda kimyəvi elementlərin çatışmaması və ya həddindən çox
olması bitki və heyvanlarda funksional və endemik xəstəliklər törədir. Son
illərdə bu sahədə aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki, mikroelementlər kənd
təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif xəstəliklərə, quraqlığa və şaxtaya qarşı
davamlılığını artırmaqla yanaşı, bitkilərin ümumi inkişafına da müsbət təsir
göstərərək, məhsulun artmasına və keyfiyyətinin yüksəlməsinə səbəb olur.
Mikroelementlər oksidləşmə-reduksiya, fotosintez və tənəffüs prosesini
gücləndirir. Buna görə də mikroelementlərdən kənd təsərrüfatında səmərəli
istifadə etmək üçün ilk növbədə mikroelementlərin torpaqda həm ümumi,
həm də mənimsənilə bilən formalarını müəyyən etmək lazımdır.
Pambıq bitkisi altında mikroelementlərin səmərəliliyini öyrənmək
üçün mikrogübrələrdən daha səmərəli istifadə yollarının tapılması üçün
tarla təcrübələri qoyulur.
Mikroelementlərin çatışmamazlığı məhsulun texnoloji göstəricilərini
aşağı salır. Pambıqçılıqda aqrokimyəvi xidmətlərin geniş tətbiq edilməsi,
məhsuldarlığın yüksəlməsi və bütün qida elementlərinin o, cümlədən
makroelementlərlə birlikdə verilməsi daha səmərəli nəticə verir. Pambıq
bitkisinə NPK kimi əhəmiyyətli qida maddələrinin verilməsinə

118
baxmayaraq az miqdarda B, Zn, Cu, Mn, Mo, Co və s. kimi
mikroelementlərin verilməsi lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün tor-
paqlarda mikroelement çatışmamazlığı olur. Buna görə də, belə torpaqlara
mikroelementlərin verilməsi effektli nəticə verir. Pambıq bitkisi üçün
mikroelementlərin effektliyi onun formasından, verilmə normasından,
vaxtından, hansı üsulla verilməsindən və s. asılıdır.
Mikroelementlərlə aparılan bir çox tədqiqatlarda əsas çatışmamazlıq
təcrübə qoyulan sahənin torpaqlarında mikroelementlərin həll olunan
formasına dair göstəricilərin olmamasıdır. Torpaqda olan
mikroelementlərin həll olunan formalarının təyin edilməsi,
mikroelementlərin səmərəliliyinin öyrənilməsi, səmərəliliklə mikroelement
formaları arasındakı korrelyasiya asılılığının təyin edilməsi olduqca va-
cibdir. Mikrogübrələrlə aparılan bütün təcrübələrdə mütləq metodiki
tələblərə əməl olunmalıdır.
Təcrübənin variantları. Təcrübənin sxeminin seçilməsi və onun
araşdırılması nəzərdə tutulan məsələlərdən asılıdır. Hazırda mövcud olan
torpaq müxtəlifliklərində mürəkkəb sxemlərin qoyulması məcburi deyildir.
Pambıq bitkisində mikroelementlərin effektivliyini aşağıdakı sxem üzrə
öyrənmək məqsədəuyğundur:
l.Nəzarət (gübrəsiz); 2.NPK (fon); 3.fon+B; 4.fon+Zn; 5.fon+Cu;
6.fon+Mn; 7.fon+Mo; 8.fon+Co.
Bu variantlar ayrı-ayrı mikroelementlərin effektivliyinin
öyrənilməsinin ən dolğun sxemidir. Məlumdur ki, mikroelementlər
bitkilərə müxtəlif cür təsir edir. Odur ki, onların effektivliyini
aydınlaşdırmaq üçün birlikdə (iki, üç və daha çox) öyrənmək lazımdır.
Belə olduqda təcrübənin variantları mürəkkəbləşir, daha doğrusu sayı
artır. Məsələn:
1.Nəzarət (gübrəsiz); 2. NPK (fon); 3. fon+B; 4. fon+Zn; 5.fon+Cu;6.
fon+Mn; 7.fon+Mo; 8.fon+Co; 9.fon+B+Zn; 10.fon+Zn+Cu;
11.Fon+Zn+Mo; 12. fon+Zn+Cu+Mo; 13.fon+Zn+Cu+Mo+Mn və s.
Tədqiqat apararkən belə variantlar mikroelement və onların
birləşmələri haqqında daha geniş məlumatların alınmasına imkan verir.

119
Əgər torpağın mikroelementlərlə təmin olunması məlumdursa, o zaman
çatışmayan miqdarına mikroelement verilməlidir. Sxemdən göründüyü
kimi, təcrübə variantlarının sayını artırdıqca nəzarət variantlarının
sayı da çoxalır. Bu isə çoxvariantlı təcrübələrin aparılmasında əsas
şərtlərdən biridir.
Əgər mikroelementlərin effektivliyi tək halda deyil, hər hansı
bir gübrənin təsirində öyrənilirsə (məsələn: mikro-elementlərlə
zənginləşdirilmiş ammofos) o zaman təcrübə variantlarına ikinci
nəzarət daxil olunur.
Müxtəlif torpaqlarda mikroelementlərin effektliyinə dair olan
məlumatlara, pambığın məhsuldarlığının yüksəlməsini təmin edən
mikroelementlərin formaları, normaları və verilmə üsulları
öyrənilməlidir. Müəyyən edilmişdir ki, yüksək pam-bıq məhsulu
alınmasında mikroelementlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır.
Mikroelementlərdən əsasən texniki duzlar kimi istifadə olunur.
Lakin, metallurgiya sənayesində, fabriklərin filiz və qeyri filiz
tullantıları kimi kompleks mikroelementlərdən də istifadə olunur.
Mikroelementlər fizioloji proseslərin gedişinə və məhsuldarlığa
etdiyi təsirə görə heç də makroelementlərdən geri qalmırlar. Mik-
roelementlərdən istifadənin pambıq və digər bitkilərin
becərilməsində öyrənilməsi göstərir ki, mikroelementlər yalnız
torpağa verilən 1-ci il deyil, növbəti 2-4 il ərzində öz təsirini saxlayır.
Təcrübə sahəsinin ölçüsü və təkrarlığı Mikroelementlər və
bioloji aktiv maddələrlə aparılan təcrübələrdə öyrənilən variantlar
arasında olan fərqlərin etibarlılığına tələbat əhəmiyyətli dərəcədə
artmışdır. Mikroelementlərlə təcrübə apararkən torpaq səthinin
eynicinsli olması əsas şərtdir. Mikrogübrələrə dair təcrübələri qoy-
mazdan əvvəl (10-30 sm şum qatında) ən azı sahənin 20 yerindən

120
torpaq nümunələri götürülməlidir. Həmin nümunələrdə NPK-nın
birləşmələri ilə yanaşı öyrənilən mikroelementlərin mənimsənilən
birləşmələri təyin olunmalıdır.
Torpaq münbitliyinin səmərəliliyi öyrənilərkən onların optimal
normalan 200-250 m2 ölçülü ləklərdə aparılır. Təcrübə ən azı dörd
təkrarda qoyulmalıdır. Ləklərin ölçülərini 100-150 m2-dək azaltdıqda
təkrarların sayını 6-8-dək artırmaq lazımdır.
Mikrogübrələrin növləri və normaları öyrənilərkən çox
variantlı təcrübələrdə 8 təkrar olmaqla, ləkin ölçüsünü 50-100m2
götürmək olar. Bununla belə bitkinin boy və inkişafının dinamikası
mikroelementlərin vaxta və torpaq profilinə görə dəyişməsini torpaq
və bitki nümunələri çox təkrarda götürülməklə, öyrənilən xüsusi
təcrübələrdə kiçik ləkli təcrübələrin qoyulması qəti yol verilməzdir.
Təcrübənin ləklərini və təkrarlarmı sahədə yerləşdirməyin ən yaxşı
üsulu bir yarusludur. Bu da pambıq məhsulunun maşınla yığılması da
daxil olmaqla bütün tarla işlərinin kompleks mexanikləşmə
aparılmasına imkan verir.
Bununla yanaşı elmi-tədqiqat işlərinin və təcrübə
stansiyalarının stasionar tarlalarında sahə ölçüsünə, torpağın bircinsli
olmasına və digər şəraitlərə görə təcrübəni bir zolaqda aparmaq
mümkün olmur. Belə hallarda təcrübəni iki və daha çox yarusda
aparmaq olar. Lakin, bu zaman təcrübənin hər təbəqəsi üçün ayrıca
müvəqqəti suvarma yolları, həmçinin hər təbəqənin sonunda su
arxlarının olması vacibdir. Təcrübənin yaruslarını yerləşdirdikdən
sonra 40-50 m uzunluğu olan arxların olması kifayətdir. Bu zaman
hər təbəqə üçün daxili və paylayıcı arxlar, təbəqənin sonunda isə su
aşırıcı arxlar açılır.

121
 Ləklərin ölçüsü 200 m2-dən az olduqda və təkrarlar bir neçə
yarusda yerləşdirildikdə, ləklərin uzunluğu 40 m-dən az olduqda çox
vaxt təcrübə sahəsi daxilində müvəqqəti suvarma arxları və su aşırıcı
arxlar çəkmək lazım gəlir. Bundan başqa kiçik qabaritli texnikanın
olmaması, mövcud olan kultivatorlarla makro və mikro gübrələrin
verilməsi cərgəarası becərmələrdə traktorların işləməsi və s.
çətinləşir. Belə hallar kiçik ləkli təcrübələrdən daha geniş istifadə
imkanını məhdudlaşdırılır.
Bununla belə, əgər təcrübə qoymaq lazım gələrsə müvəqqəti
suvarma arxlarının açılması ilə yanaşı mövcud olan suvarma
texnikasından da geniş istifadə etmək lazımdır. O, daxili və paylayıcı
arxların açılmasını istisna edir və bütün təcrübə sahəsinin uzunluğu
boyu suvarmalardan sonra torpağın becərilməsinə imkan verir.
Nəzarət bitkiləri və təcrübə variantları arasında kiçik fərqləri olan
təcrübələrdə suvarma suyunun nəzərə alınması vacibdir.
Mikroelementlərin tətbiqi. Mikroelementlərin effektivliyini
öyrənərkən toxumu səpinqabağı islatmaq yaxud tozla-maqla, üstü
basdırılaraq bir müddət saxlanıldıqdan sonra səpin aparılmalıdır.
Hazırda mikroelementlər şum altına, səpin qabağı becərmədə
səpinlə birlikdə və vegetasiya dövrü yemləmə şəklində verilir.
Mikroelementləri dondurma şumu altına verdikdə, onların
normasını artırmaq lazımdır. Bu gübrələr payızda və qışda atmosfer
yağmurları ilə yuyula bilər, yaxud da torpaqda bərkiyə bilər.
Pambığın bioloji tələbatına görə son vaxtlar mikro-elementləri səpin
qabağı və yemləmə şəklində verilməsi geniş yayılmışdır.
Pambıq toxumları isladılarkən duzların məhlul qarışığı
göstərilməlidir. Tüklü toxumların səpinqabağı isladılması aşağıdakı
duzların məhlulu ilə aparılmalıdır. bor-0,02-0,05%, marqans-0,05%,

122
sink-0,03-0,04%, mis-0,02-0,03%, molibden-0,01-0,005%, kobalt-
0,01-0,16%. Nəmləndirmənin müddəti 12 saat, toxumların məhlula
nisbəti 2:l-ə bərabər olmalıdır.
Pambıqda istifadə olunan mikroelementlər onların verilmə
normalarından, mənimsənilən formalarından asılıdır.
Mikrogübrələrin normalarının səmərəliliyinin öyrənilməsinə dair
xüsusi təcrübələr qoyarkən 3-4 fərqləndirici normaların ol-ması
vacibdir.
Müxtəlif torpaq- iqlim şəraitində mikroelementlərin
səmərəliliyi öyrənilərkən onların optimal normalarının səpinə qədər
və yemləmə şəklində verilməsi aşağıdakı kimidir: bor 1,0-1,5 kq,
sink 2-4 kq, mis 1-3 kq, manqans 4-10 kq, molibden 0,5-1,0 kq,
kobalt 0,3-0,5 kq/ha. Mikroelementlərlə düzgün təcrübə
qoyulmasının vacib şərti onların dəqiq normasını və təcrübə ləki
daxilində eyni qaydada paylanmasının təmin edilməsidir.
Tarla təcrübələrində mikroelementlər sahəyə gübrə səpən
traktorla əsas gübrələrlə birgə verilməlidir. Bu zaman gübrənin səpin
normasına görə, gübrə səpəni nizamlamaq üçün hesablanmış
göstəricilərdən istifadə etmək lazımdır. Kiçik ləkli təcrübələrdə
mikroelementlərin əllə verilməsi mümkündür. Bir şərtlə ki, hər ləkin
norması düzgün bölünsün və eyni qaydada paylansın. Kiçik ləkli
təcrübələrdə mikro-element torpaqla-qumla qarışdırılır və istənilən
normada ləklərə səpilir. Vegetasiya dövründə mikroelement
verilərkən onların bir lək üçün nəzərdə tutulan norması cərgə
aralarının sayına bölünür. Bunlara müvafiq olaraq ayrı-ayrı paket və
ya torbalara ləkin nömrəsi, elementin adı, veriləcək norma yazılmış
etiketlər qoyulur. Ləkə veriləcək mikroelementin miqdarı sxemə
görə, hektara olan normaya əsasən hesablanır. Nəzərdə saxlamaq

123
lazımdır ki, adi texniki duzlarda: bor turşusunda (H3BO3) - 17,5 %
B, Manqan sulfatda (MnSÜ4 x 5H2O) - 22,8 % Mn, ammonium
molibdendə (NH4)2Mo04 -49,0 % Mo, Sink sulfatda (ZnS04 x 7 H20)
22,0 % Zn, Mis sulfatda (C4S04 x 7 H20) 25,5 % Cu və kobalt sulfat
da(CO S04 x 7H20) 21,0 % Co vardır.
Məsələn: bir hektara l kq bor (təsir edici maddə hesabı ilə)
vermək üçün nə qədər bor turşusu lazımdır. Turşunun tərkibində
17,5 % təsir edici maddə hesabı ilə bor olduğunu nəzərə alsaq,
hesablama aşağıdakı şəıkildə aparılmalıdır.
100∙ 1 100⋅1 =5,7
100-17,5 x = 17,5 17 , 5 kq/ha
x-1,0
200 m2 sahəsi olan ləkə isə:
200∙ 5,7
10000-5,7 x¿ =0,114 kq/ha
10000
200-x
Belə təcrübələrdə pambıq bitkisinə qulluq, fenoloji müşahidə,
göstərilən qaydada aparılmalıdır. Əsasən, 1 kq torpaqda bor ən azı l
mq , sink 1,5-2,0 mq, mis 0,5 mq, kobalt 0,2 mq, molibden oksalat
0,15 mq olduqda səmərəli olur. Təcrübə üçün seçilmiş sahədə
torpağın əsas aqro kimyəvi xüsusiyyətlərindən başqa öyrənilən
mikroelementlərin mənimsənilən formalarını təyin etmək üçün
15-20 yerdən qarışıq torpaq nümunələri götürülməlidir. Bu
formaların dinamikası torpağın şum və şumaltı təbəqələrində
öyrənilməlidir. Bitkilərin analizi təcrübənin iki təkrarında
aparılmalıdır. I-II təkrar, yaxud da III-IV təkrarlarda bitki nü-
munələri metodiki göstərişlərə müvafiq olaraq veqetasiyanın

124
sonunda defolyasiyadan qabaq götürülməlidir. Tədqiqat zamanı
mənimsənilən qida elementlərinin torpaqda dinamikası, bitki
tərəfindən mənimsənilməsi, məhsul artımı, ümumi kütlə hesabına
toplanan qida maddələrinin miqdarı, verilən gübrənin səmərəli olub-
olmaması haqda ətraflı fikir söylənilməlidir.

FƏSİL IX. PAMBIĞIN SUVARMA TƏCRÜBƏLƏRİNİN

QOYULMA VƏ APARILMA XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Su bitkilərin həyatında xüsusi əhəmiyyətli bir amil hesab
olunur. O, bitkilərin yerüstü və yeraltı hissəciklərinin əmələ
gəlməsində, maddələr mübadiləsində iştirak edir, bitkilərin
hüceyrələrində yaşayış proseslərini yaxşılaşdırmaq üçün əlverişli
şərait yaradır.
Torpaqda rütubətin çatışmaması mədəni bitkilərin inkişafına,
məhsuldarlığına, qida elementlərini mənimsəməsinə mənfi təsir
göstərir.
Torpaqda əlverişli su rejiminin yaradılması pambıq bitkisinin
sərt, optimal və yüksək suvarma rejimlərini öyrənmək və
dəqiqləşdirmək üçün suvarma ilə bağlı təcrübələrin qoyulması tələb
olunur.
Düzgün suvarma orta boylu pambıq kollarının formalaşmasına,
aşağı simpodial budaqlarda çox qoza toplanmasına şərait yaradır.
Orta boylu kolları olan sortlarda kultivasiyanın aparılması və
məhsulun maşınla yığılması olduqca əlverişlidir.
Suvarma tədqiqatları üçün torpaq seçərkən torpağım
qranulometrik tərkibinin, sahənin relyefinin və meliorativ

125
vəziyyətinin bölgənin əsas torpaq müxtəlifli¬yinə uyğun olmasına
fikir verilməlidir. Təcrübə üçün seçilmiş sahəyə daha düzgün qiymət
vermək üçün 1:10000 miqyasında torpaq xəritələrindən istifadə
etmək lazımdır. Torpaq xəritəsi yoxdursa, onda torpağın genetik
horizontlarına görə torpaq şəraitinin səciyyəsi verilməlidir. Eyni
zamanda şum və şumaltı qatlarda ən azı 5 təkrarda, 100-150 sm
dərinlikdə ümumi azotun, fosforun və humusun miqdarı təyin
edilməlidir.
Torpaqda olan rütubət ehtiyatını müəyyən etmək üçün 1,5-
2,0 m dərinlikdə, yaxud qrunt sularına qədər, erkən yazda (səpinə
qədər), həmçinin yaz yuyulma və ehtiyat suvarmalarından sonra
təyin etmək lazımdır. Bu işlər ümumi fonda aparılır. Bundan başqa
vegetasiyanın sonunda bütün variantlarda eyni dərinlikdə torpaq
nəmliyi nəzərə alınır. Bu isə torpaqda ehtiyat rütubət sərfini nəzərə
almaqla, müxtəlif suvarma rejimləri üçün rütubət balansını
hesablamağa imkan verir.
Suvarma təcrübələri üçün ən münasib maillik 0,003-dən 0,008-
ə kimi olan sahələr hesab olunur. Lakin, qarşıya qoyulması
məqsəddən asılı olaraq, zona üçün xarakterik olan digər mailliklər
də götürülə bilər.
Ləkin ölçüsü. Pambığın əksər suvarma təcrübələri üçün ləkin
eni qrunt sulan dərində olan torpaqlarda pambıq səpənin iki gedişinə,
yəni 4 cərgəli toxum səpənlə 8 cərgəyə, 6 cərgəli toxum səpənlə isə
12 cərgəyə bərabər olmalıdır.
Müşahidələr göstərir ki, ləkdə 4 müdafiə cərgəsi olduqda (hər
tərəfdə 2 cərgə) müxtəlif suvarma rejimi olan ləklərin qarşılıqlı təsiri
istisna edilir. Belə hallarda məhsulun hesabaalınması dörd orta
cərgədə aparılır. Əgər suvarma fonunda digər məsələlər (sıxlıq,

126
gübrələr və s.) öyrənilirsə, eyni suvarma rejimi olan ləkləri
birləşdirmək məqsədə uyğundur. Belə ki, bu suvarmaların və növbəti
əməliy¬yatların aparılmasını asanlaşdırır, çünki suvarmalarda
ləklərin ölçüsü artır.
Hər halda suvarılan ləklərin ölçüsü eninə görə toxum səpənin
bir gedişinə uyğun olmalıdır. Bu, traktorla yemləmələri və sonrakı
əməliyyatların uyğunlaşdırılmasını təmin edir.
Qrunt suları torpaq səthinə yaxın olan yerlərdə ləklərin eni ən
azı iki dəfə artırılmalıdır ki, yaxınlıqdakı ləklər suvarılarkən qrunt
sularının qalxmasının təsirini aradan qaldırmaq mümkün olsun.
Lakin, ləklərin çox da böyüdülməsinə ehtiyac yoxdur. Çünki, ləkin
ölçüsü artdıqca, torpağın münbitlik və meliorativ vəziyyətinə görə
bərabərlilik pozulur.
Təcrübələr göstərir ki, kök ətrafı təbəqənin nəmləndirilməsi
üçün orta suvarma norması verildikdə qrunt sularının qalxması o
qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Qrunt sularının qalxmasına
kanallardan sızan suların böyük təsiri vardır. Bundan qaçmaq üçün
suvarma təcrübələri aparılan sahədə suvarma sistemləri kanallarını
betonlamaq lazımdır.
Suvarma arxlarının uzunluğu yerin mailliyindən, su sızdırma
qabiliyyətindən asılı olaraq 100 metrdən 200-250 metr arasında təyin
edilməlidir. Su sızdırma qabiliyyəti yaxşı olan torpaqlarda su
arxlarının uzunluğu minimum götürülməlidir. Az su sızdırma
qabilliyəti olan torpaqlarda isə maksimum götürülməlidir.
Yuxarıda qeyd olunan ölçülərdə ləklər götürüldükdə pambığın
becərmə prosesini o cümlədən maşınla yığım da daxil olmaqla
kompleks mexanikləşdirmə mümkündür. Ləkləri göstərilən ölçüdən
çox artırmaq məqsədə uyğun deyil, çünki, torpaq alabəzəkliliyi

127
təcrübənin dəqiqliyini aşağı sala bilər. Bundan başqa sahə¬nin
artırılması səpinə nəzarət, arxların qaydaya salınması və suyun
buraxılmasına sərf olunan vaxt da artır. Bu isə ləklərin eyni
səviyyədə nəmləndirilməsini çətinləşdirir. Çoxillik elmi tədqiqat
işləri ilə sübut olunmuşdur ki, suvarmalara dair tarla təcrübələrinin
optimal ölçüsü 2,5-4,0 hektardan artıq olmamalıdır.
İstehsalat təcrübələri şəraitində ləklərin ölçüsünü 0,5-1,0 ha-
ya qədər artırmaq məqsədə uyğundur. Çünki, hər suvarma variantına
bir suçu təyin edilir. Bu zaman təcrübə sahəsinin ümumi ölçüsü,
istehsalat təcrübəsinin bütün variantları və təkrarları daxil olmaqla 5-
10 hektardan çox olmamalıdır.
İstehsalat şəraitində sahə seçərkən əsas diqqət su təminatının
yaxşı olması¬na yönəldilməlidir. Yağış yağdırma üsulu ilə aparılan
təcrübələrdə ləklərin ölçüsü artırılmalıdır. DDA-100 M markalı
yağış yağdırma maşını üçün suvarma zolağının eni 120 m
olduğundan, ləkin ölçüsü ən aşağı 0,25-0,50 ha, istehsalat şəraitində
isə 2-3 hadan az olmamalıdır. Yağış yağdırma üsulu ilə suvarılan
təcrübələr üçün xüsusi təlimat vardır.
Təcrübə variantlarının sayı. Variantların sayı təcrübənin
məqsədindən asılı olaraq müəyyən olunur. Variantların sayı çox
olmamalıdır. Tək amilli suvarma təcrübələrində variantların sayının
5-6-dan çox olması məsləhət görülmür.
Çoxamilli təcrübələrdə variantların sayı 8-10-dan çox
olmamalıdır. Yalnız sahə təcrübələrində (Məsələn: yuvada bitki
sayının öyrənilməsi və ya ucvurmanının müddəti) variantların sayını
bir qədər artırmaq olar.
Variantların sayını həddən çox artırmaq suvarmaların
aparılmasını, cərgə aralarının becərilməsini və s. çətinləşdirir.

128
Çünki, heç bir variant ayrılıqda suvarılır və becərilir. Variantları
həddən çox artırılması suvarma sxemlərinin və normalarının
pozulmasına və təcrübənin keyfiyyətinin aşağı düşməsinə gətirib
çıxara bilər.
Təkrarlar və ləklərin yerləşdirilməsi. Təcrübə stansiyalarında
yaxud elmi tədqiqat müəssisələrində suvarma təcrübələrində bir
qayda olaraq 4 təkrardan istifadə olunur. İstehsalat təcrübələri
şəraitində yalnız iki təkrarla kifayətlənmək olar. Ancaq,
təcrübələri ən azı iki-üç yerdə qoymaq məqsədə daha uyğundur.
Mexanikləşdirmə əməliyyatlarını və məhsul yığımını
asanlaşdırmaq üçün təcrübə variantlarını bir yarusda yerləşdirmək
lazımdır ki, texınika sahənin ortasından dönmək məcburiyyətində
qalmasın. İstehsalat təcrübələrində də ləklərin bir neçə yarusda
yerləşdirilməsinə yol vermək olmaz. Çünki, texnikanın hərəkəti
bitkiləri zədələyir bu da, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur.
Suvarma təcrübələrt ilə yanaşı gedən aqrotexniki əməliyyatların
hesabaalınması. Suvarma təcrübələrində suvarmaların sayına, onların
aparılma müddətinə, suvarma normalarına və s. görə fərqlənən
variantlar ola bilər. Belə olan hallarda bütün aqrotexniki tədbirlərin
paralel aparılmasına və onların suvarmalarla düzgün
uyğunlaşdırılmasına fikir vermək lazımdır.
Hər variantda bitkilərin normal inkişaf etməsi və maksimal
məhsul toplanması üçün, tez yetişkənlik təmin edilməlidir.
Suvarmaların cərgəarası becərmələr və yemləmələrlə uyğun
gəlməsinə xüsusi fikir verilməlidir.
Suvarmaların becərmələrlə uyğunlaşdırılması. Torpaqların
yumşaq və alaqlardan təmiz vəziyyətdə saxlanması, torpaq
nəmliyinin qorunmasını təmin edir. Torpaq nəmliyi suvarma

129
suyunun çox qənaətlə istifadə olunması üçün bir vasitədir. Bu da
cərgəarası əməliyyatların aparılması və alaq otlarından
təmizlənməsinə imkan verir. Lakin, suvarmaların müxtəlif ləklərdə,
fərqli vaxtlarda aparılması ilə əlaqədar bir sıra çətinliklər meydana
çıxır.
Birinci cərgəarası əməliyyatlar adətən çıxışdan sonra
suvarmaya qədər bütün variantlarda eyni vaxtda başlayır. İkinci və
sonrakı cərgəarası əməliyyatlara gəldikdə onları bütün variantlarda
eyni vaxtda aparmaq məsləhət görülür. Bəzi, hallarda kultivasiya
daha çox rütubətli torpaqlarda, bəzən də daha az rütubətli torpaqlarda
aparılır. Belə ki, bütün variantlarda uzununa becərmələr aparmaqla
torpağı yumşaq saxlamaq olur. Məsələn: çiçəkləməyə qədər bir
suvarma olan varıantda, cərgəarası əməliyyatı həmin suvarmadan
sonra aparmaq olar. Belə hallarda iki suvarma nəzərdə tutulan
variantda, ikinci cərgəarası əməliyyat ikinci suvarmadan əvvəl və
sonra aparılacaqdır.
Alaq otlarının vurulması və sayı təcrübənin bütün
variantlarında eyni olmalıdır.
Suvarmaların gübrələrə uyğun verilməsi. Məhsul və onun
toplanmasının formalaşmasına gübrənin verilmə müddəti böyük təsir
göstərir. Buna görə də suvarma təcrübələrində gübrələri mümkün
qədər bütün variantlarda eyni vaxt da vermək lazımdır. Burada
müxtəlif hallar ola bilər: bir variantda gübrələr suvarma qabağı
verilməlidir, digərində isə suvarma başlamazdan bir qədər əvvəl
verilməlidir.
Əgər gübrə suvarmadan əvvəl verilirsə belə hallarda əlavə
yemləmənin verilmə müddəti fərqli olur, bu isə metodiki olaraq
düzgün ola bilməz. Xüsusi təcrübələrdə yemləmə gübrəsinin

130
suvarmalara uyğun verilməsinin öyrənilməsi, gübrələrin müxtəlif
müddətlərdə suvarmalara uyğun verilməsi kimi baxılmalıdır.
Gübrələrin suvarma rejimi kompleksində öyrənilən
təcrübələrdə suvarılan ləkə bir neçə gübrəli lək də daxil edilməlidir.
Bu suvarmaları və sonrakı əməliyyatları asanlaşdırmaq üçün edilir.
Ümumi gübrə normaları öyrənilərkən 45-50 s/ha məhsul
alınmasına hesablanmalıdır. Qida elementlərinin nisbəti mövcud
təlimat əsasında planlaşdırılır.
Pambığın suvarma müddətləri və normaları. Sudan qənaətlə
istifadə etməklə yüksək məhsulun alınmasını təmin edən suvarma
rejimi və texnikasının işlənib hazırlanması üçün suvarmaların sayı və
müddəti vegetasiya dövründə bitkilər suya daha həssas olan bir
vaxtda, bitkilərin suya olan tələbatına uyğun olaraq təyin edilir.
Çoxillik təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,
bitkilərin suya olan tələbatının əsas göstəricisi torpaq nəmliyi, sorma
qüvvəsi, bitkilərin inkişafının xarici görünüşləri və s. hesab edilir.
Bu göstəricilər optimal suvarma rejimlərinin işlənib
hazırlanmasında nəzərə alınmalıdır. Bu iş yüksək məhsul
alınmasında bu və ya digər zonanın potensial imkanlarından istifadə
etməyə həm də suvarmaların nəzəri əsaslarının işlənib
hazırlanmasında və suvarmanın torpaq - iqlim şəraiti ilə qarşılıqlı
əlaqəsini, eyni zamanda bu və ya digər sortların bioloji
xüsusiyyətlərinin və xam pambıq məhsulunun təyin olunmasında
nəzərə alınır.
Elmi işlərin aparılması praktikasında suvarmaların əvvəlcədən
planlaşdırılmış sxem üzrə keçirilməsi metodu növbəti tarla işlərinin
görülməsi işini asanlaşdırır və torpaq nəmliyinə dair aparılan
analizlərin sayını 2-3 dəfə azaldır.

131
 Sxemlərlə suvarmaların aparılması gənc tədqiqatçıların işini asanlaşdırır.
Suvarmaların sxemlərlə aparılmasının çatışmamazlığı odur ki, əvvəlcə nəzərdə
tutulmuş suvarmalar heç də həmişə bitkilərin suya olan tələbatını əks etdirmir,
bəzən pambığın qurumasına, bəzən də həddən artıq suvarılmasına gətirib çıxarır.
Buna görə də sxemlərlə suvarmalar hər şeydən əvvəl kəşfiyyat səpinlərində istifa-
də olunur (xam torpaqlarda). Həmçinin, daha yığcam məsələlərin aydınlaşdırılması
üçün nəzərdə tutulmuş suvarma normalarında mövcud olan suvarmaların səmərəli
istifadəsinə dair məsləhətlərin verilməsində istifadə oluna bilər.
Sxemlə suvarmalar şırımlarla suvarma üsullarını və texnikasını öyrənər-
kən, müxtəlif aqrotexniki fonlarda müxtəlif suvarma rejimləri (gen cərgəli səpin-
lərin suvarılması, herbisidlərin və gübrələrin yeni növlərini və s.) tətbiq edilə bilər.
Sxemlərlə suvarmalarda suvarmaların vaxta görə düzgün bölgüsünün
aparılması, müxtəlif suvarma normalarında su məsarifi əyrisinə müvafiq olması
vacib tələbdir,
Suvarmaların suvarma sxemlərinə görə bölgüsü aşağıdakı kimidir.
Çiçəkləməyə qədər suvarma. Əgər çiçəkləməyə qədər iki suvarma
nəzərdə tutulubsa o zaman 1-ci suvarma qönçə-ləmədən əvvəl, 3-5 yarpaq
fazasında və ya qönçələmənin əvvəlində, təqvimlə isə adətən 25 maydan 5
iyunadək yəni, çıxışın 30-35-ci günü aparılır. İkinci suvarma isə birincidən 20-25
gün sonra aparılır.
Əgər çiçəkləməyə qədər bir su verilməsi nəzərdə tutulmuşsa, onda onu
kütləvi qönçələmə fazasında yəni çıxışdan 40-45 gün sonra aparmaq lazımdır. Bu
isə təqvimlə 10-15 iyuna təsadüf edir.
Əgər çiçəkləməyə qədər üç suvarma aparılması nəzərdə tutulmuşsa (yüngül
və çınqıllı torpaqlarda) onda 1-ci su 2-3 yarpaq fazasında, 2-ci su qönçələmə
başladıqdan 15-20 gün sonra, 3-cü su isə çiçəkləməyə 10-12 gün qalmış aparılır.
Çiçəkləmə və barəmələgəlmə fazasında suvarma. Birinci suvarma
çiçəkləmənin əvvəlində yaxşı olar ki, suvarmalarıın ümumi sayından asılı
olmayaraq müxtəlif variantlarda eyni müddətdə aparılsın. Növbəti suvarmalar
isə bir qədər fasilələrlə aparılmalıdır. Bu isə, çiçəkləmə və barvermə dövrünün
əvvəlindən iyulun sonuna, avqustun əvvəlinə qədər tədricən ixtisar edilir.
Avqustda olan sonuncu suvarma müxtəlif variantlarda eyni vaxtda aparılması
məqsədəuyğundur.

132
 Yetişmə dövründə suvarmalar. Yetişmə dövründə bir suvarma olduqda
o, kütləvi yetişmədə (50%), iki suvarma olduqda isə birincisi yetişmənin əvvəlində,
ikincisi isə birinci yığımdan sonra aparılır. Yetişmə dövründə suvarma 15-20
sentyabrdan gec olmayaraq, cənub rayonlarında isə oktyabrın əvvəlindən gec olma-
yaraq aparılmalıdır.
İstehsalatda istifadə olunan erkən defolyasiya dövründə, suvarmalar defol-
yasiyaya qədər başa çatdırılmalıdır. Çünki, defolyasiyadan sonra suvarma təkrar
çiçəkləməyə səbəb olur. Odur ki, defolyasiya zamanı suvarmalar bəzən heç
aparılmır.
Müxtəlif torpaqlar üçün suvarma vaxtlarının sxemlər üzrə təyini cədvəl 9.1-
də verilmişdir.
Suvarma normalarının ölçüsü qarşıya qoyulmuş məqsəddən asılıdır. Burada
aşağıdakı hallar ola bilər.
1. Eyni suvarma normalarında suvarmaların sayının öyrənilməsi. Suvarma
rejiminin bu yolla öyrənilməsi ilkin tədqiqatlarda (inqilaba qədərki və sonrakı
dövrlərdə) tətbiq edilirdi. Eyni normalar vegetasiyanın əvvəlində artıq ola bilər,
çünki, bu zaman suya tələbat çox deyil. Çox vaxt çiçəkləmə, bar əmələgətirmə
dövründə su kifayət etmir. Hazırda bu cür sxemlər öyrənilmir.
2. Müxtəlif suvarma sxemlərinin eyni suvarma normasında, məsələn 5000
m3/ha öyrənilməsi. Belə hallarda suvarma normasının ölçüsü suvarmaların sayın-
dan asılı olacaq. Suvarmaların sayı nə qədər çox olsa, suvarma normalarının ölçüsü
bir o qədər də az olacaq. Hər variantda suvarma normasının miqdarı nəzərdə
tutulmuş suvarma normasına uyğun gəlməlidir. Suvarma normasının bu cür
təyin olunma metodu əsasən suvarma suyunun məhdud olduğu rayonlarda, suvar-
ma rejimi öyrənilərkən istifadə edilir.
Cədvəl 9.1.
Suvarmaların təxmini bölgüsü və suvarma normalarının öıçüsü

G Suvarmalar Cə
ö mi
s su
t va
ə rm
r a
i
1 2 3 4 5 6 7 8
c
i Qrunt suları dərində olan torpaqlarda

133
l
ə
r
S 2 2 5 1 27- 9 2 1 -
x 5 0 - 7 29/ - 3 5
e / - - VII 1 - -
m V 2 1 0 2 2
- 5 9 / 5 0
1 / / V / /
2 / V V I V I
- V I I I I X
5 I I I I
- I
1
S 2 1 1 1 12 1 2 - -
u 5 4 2 0 5 4
v
a
r
m
a
l
a
r

a
r
a
s
ı

m
ü
d
d
ə
t
,

g
ü
n
l
ə

S 7
0
9
0
1
0
1
0
110
0
1
0
9
0
6
0
72
00
u 0 0 0
0
0
0
0 0

v
a
r

134
m
a

n
o
r
m
a
s
ı

m
3

/
h
a
S 1 5 2 6 20- 1 - - -
x 0 - 3 - 25/ 5
e - 7 8 VII -
m 1 / / I 2
5 V V 0
/ I I /
1 V I I I
- I I X
4
-
1

S 8
0
1
1
1
2
1
2
100
0
7
0
- - -

u 0 0
0
0
0
0

v
a
r
m
a

135
o
r
m
a
s
ı

m
3

/
h
a
S 2 2 1 1 26 - - - -
u 4 0 4 5
v
a
r
m
a
l
a
r

a
r
a
s
ı

m
ü
d
d
ə
t
,

g
ü
n
l
ə

S 8
0
1
1
1
2
1
2
100
0
7
0
- - 60
00

136
u 0 0
0
0
0
0

v
a
r
m
a

n
o
r
m
a
s
ı

m
3

/
h
a
Qrunt suları yaxın olan torpaqlarda
S
x
1 1
0
1
-
2
0
- - - - -

e
m
5 -
1
-
2
- 5 5
/ /
1 2 V V
- I I
3 0 I I
- I
0 /
V
I
S 2 2 2 - - - - - -
u 5 2 1
v
a

137
r
m
a
l
a
r

a
r
a
s
ı

m
ü
d
d
ə
t
,

g
ü
n
l
ə

S 8
0
9
0
9
0
8
0
- - - - 34
00
u 0 0 0

v
a
r
m
a

n
o
r
m
a
s
ı

138
m
3

/
h
a
S 1 1 - - - - - - -
x 0 0
e - -
m 1 1
5 5
/ /
0 V V
- I I
2 I I
- I
0
S 3 - - - - - - - -
u 0
v
a
r
m
a
l
a
r

a
r
a
s
ı

m
ü
d
d
ə
t
,

g
ü
n
l
ə

S 6
0
6
0
- - - - - - 12
00

139
 u 0 0

v
a
r
m
a

n
o
r
m
a
s
ı

m
3

/
h
a

3. Sxem üzrə suvarmaların aparılması, suvarma sxemi və suvarma

normalarının ölçülərini təcrübə aparılan iqlim zonasında, bitkilərin suya
olan bioloji tələbatına uyğun olaraq teyin edilməsi daha düzgün hesab
edilir.
Məsələn: boz torpaqlarda suvarma suyunun sərfi təxminən çiçəkləməyə
qədər ümumi sərfin 20-25%, çiçəkləmə-barvermə dövründə 60-65% və
yetişkənlik dövründə 10-15% təşkil edir. Bu 2-5-1 sxemidir. Çəmən
torpaqlarda suvarma suyunun sərfi çiçəkləməyə qədər 15-20%, çiçəkləmə-
barəmələ gətirmədə 80-85% təşkil edir. Bu isə 1-3-0 sxemidir. Bütün

140
hallarda suvarma normalarının ölçüsü vegetasiya dövrünün
başlanğıcından maksimal su sərfi dövrünə qədər artır (iyulun sonu,
avqustun əvvəli). Vegetasiyanın sonunda isə qozaların yetişmə dövrünü
sürətləndirmək məqsədilə yenidən azaldılır. Suvarma normalarının ölçüsü
orta gilli torpaqlarda vegetasiya dövrünə görə aşağıdakı kimidir:
çiçəkləməyə qədər 700-900 m3/ha, çiçəkləmə və barvermə 900-1200 m3/ha,
yetişmə dövründə 600-700 m3/ha.Ağır gilli torpaqlarda suvarma
normalarının ölçüsünü bir qədər artırmaq, yüngül qumlu və qumluca
torpaqlarda isə əksinə azaltmaq lazımdır.
Qeyd etdiyimiz kimi sxemlərlə suvarmalar kifayət qədər yüksək
məhsul alınmasına imkan verir və istehsalat şəraitində geniş istifadə
olunur. Lakin, nəzərdə tutulmuş müddətlərdə sxem üzrə suvarmalarda cari
ilin şəraitindən, torpağın xüsusiyyətlərindən, bitkilərin inkişafından asılı
olaraq bitkilərin tələbatını dəqiq qeydə almaq mümkün olmur. Buna görə
də torpağın nəmliyinə və bitkilərin öz vəziyyətinə görə suvarma
müddətlərinin təyini daha düzgün hesab edilir.
Torpaq nəmliyinə görə suvarmaların hesablanması.
Suvarma müddətlərinin torpağın nəmliyinə görə təyin edilməsi ən yaxşı
üsul hesab olunur. Məlumdur ki, torpaqdakı su bitkilərə çatan və çatmayan
olur. Torpaqda rütubət nə qədər çox olarsa, onun hərəkət etmə sürəti də çox
olur və bitkilərə tez çatar. Çatmayan su (ölü, ehtiyat su) torpağın çəkisinə
görə faizlə ifadə olunur, bitkilərin solma əmsalını təşkil edir. Torpaq
nəmliyinin solma əmsalına düşməsinə xeyli qalmış pambıq su qıtlığı ilə
üzləşir. Bu isə yarpaqların tündləşməsi, onların gün ərzində soluxması,
qönçə və tumurcuqların tökülməsi və bir sıra fızioloji proseslərin
pozulması ilə nəticələnir. Nəticədə məhsul aşağı düşür. Pambığın
suvarılması soluxma başlamazdan əvvəl aparılmalıdır. Torpaqda rütubətin
olması torpaq nəmliyi ilə təyin olunur. Lakin, torpağın çəkisinə görə faizlə
ifadə olunmuş nəmlik, rütubətin bitkilərə çatmasını xarakterizə edə bilməz.
Torpağın nəmliyi ekvivalent rəqəmlərlə ifadə olunmalıdır. Bu cür
ekvivalent rəqəm tarla rütubət tutumunun faizlə ifadə olunmuş nəmliyi

141
hesab olunur. Torpağın quruluşundan və qranulometrik tərkibindən asılı
olaraq tarla su tutumu kəskin dəyişir. Qumlu torpaqlarda torpağın çəkisinə
görə 10-11%, ağır gilli torpaqlarda 25-27% təşkil edir. Tarla su tutumunun
faizlə ifadə olunmuş optimal torpaq nəmliyinin aşağı həddi müxtəlif
torpaqlarda kiçik kənarlaşmalarla müşayiət olunur. Beləliklə, çiçəkləmə və
bar əmələ gətirmə dövrünə qədər o, adətən 65-75% arasında dəyişir. Yalnız
bitkilərin əsas həyat proseslərinin zəifləməsi zamanı yəni, yetişkənlik
dövründə nəmlik 55-60%-ə qədər aşağı salınmalıdır.
Müxtəlif konkret şəraitlərdə suvarmadan əvvəl torpağın optimal
nəmliyinin aşağı həddini tapmaq, torpaq nəmliyinə görə suvarmaların
müəyyən olunması suvarma təcrübələrinin əsas qayəsi olmalıdır. Bu
təcrübələrdə əvvəlcə müddət və norma deyil, mövcud torpağın su tutumu
faizlə təyin olunur.
Tarla su tutumunun 70-70-60% səviyyəsində torpaq nəmliyini
saxlamaq üçün kök ətrafı təbəqənin nəmliyi qeyd olunmuş həddə qədər
düşəndə suvarmaları başlamaq olar. Nəmliyin sahə nəmliyindən 1-2%
kənarlaşması yol veriləndir.
Torpaq nəmliyinə görə suvarmaların miqdarı təyin olunarkən, yalnız
kökün işlədiyi təbəqə əsas götürülməlidir. Qrunt suları dərində olan
torpaqlarda birinci suvarmanın miqdarı (qönçələməyə qədər) 0-50 sm
torpaq qatının nəmliyinə əsasən təyin edilir. İkinci suvarma
(qönçələmədə) 0-70 sın torpaq qatından götürülən nəmliyə görə,
çiçəkləmənin başlanğıcında isə 0-100 sm torpaq qatından götürülən
nümunəyə görə təyin edilir.
Qrunt suları 1,5-2,0 m dərinlikdə olan çəmən torpaqlarında suvarma
vaxtı çiçəkləməyə qədər 0-50 sm təbəqədən, cicəkləmənin başlanğıcında
isə 0-70 sm təbəqədən götürülən nümunəyə görə təyin edilir.
Qrunt suları lm dərinlikdə olan çəmən və çəmən bataqlıq
torpaqlarında bütün vegetasiya dövrü nümunələr 0-50 sm təbəqədən
götürülür.

142
 Son vaxtlar bir çox tədqiqatçılar suvarmaların vaxtını və suvarma
normalarmı təyin etmək üçün hesablamanı 120-150 sm torpaq qatlarına
görə aparmağı məsləhət bilirlər. Xüsusi təcrübələr göstərir ki, hesablama
üçün torpağın dərinliyini artırmağa ehtiyac yoxdur. Belə ki, əsas nəmliyin
miqdarı 100 sm dərinlikdə olan təbəqədən götürülərək təyin edilir.
Hesablama təbəqəsinin artırılması qida elementlərinin dərinə, bitki
köklərinin çatmadığı təbəqəyə getməsinə və məhsul artımı olmadan
suvarma suyunun artmasına gətirib çıxarır. Buna görə də elmi təcrübələrdə
hesablama qatının verilmiş ölçüləri ilə kifayətlənmək lazımdır. Yalnız
torpağm nəmlik dərinliyi və suvarma normalarının ölçülərinə dair xüsusi
təcrübələrdə hesablama qatmı təcrübə sxemində göstərilən ölcülərə qədər
artırmaq olar.
Suvarmalar zamanı nəmliyə görə suvarma normalarının
ölçüləri. Torpağın nəmliyinə görə suvarmaların aparılmasının əsas
üstünlüyü odur ki, burada eyni zamanda suvarma normalarının ölçüləri də
təyin olunur.
Nəmliyin çatışmamazlığına görə suvarma normalarmı
hesablamaq üçün, hesablama qatında olan su ehtiyatını bilmək
lazımdır.
Suvarma zamanı sahənin ehtiyat su tutumunu və su-varma
zamanı torpaqda olan su ehtiyatmı bilməklə bitkilərin kökü yayılan
təbəqənin su defisitini hesablamaq mümkündür. Suvarma normasını
hesablamaq üçün toplanmış defisit rəqəminə, suvarma prosesində su
səthindən buxarlanma hesabına 10% əlavə edilməlidir. Məsələn: əgər
su çatışmamazlığı 900 m3/ha olarsa, o zaman suvarma norması 990
m3/ha təşkil etməlidir.
Son suvarmalar üçün (avqustun sonu, yetişmə dövrü) suvarma
normasının ölçüsü 600-700 m3/ha-dan çox olmamaqla, torpağın ölçü
qatında olan faktiki su qıtlığından asılı olmayaraq təyin edilir.

143
 Yetişmə dövrünə bir az qalmış və yetişmə dövründə, əsasən
vegetativ hissənin güclü inkişaf etdiyi vaxtda son suvarmaların
normasını artırmaq lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, suvarmaların
həddən artıq kiçik normalarla (400-500 m3/ha) aparılması,
suvarmaların texnikasının dəyişməsini, xüsusilə də yağış
yağdırmadan istifadə olunmasını tələb edir. Bu normalarla şırımlarla
suvarmada torpağı eyni qaydada nəmləndirmək mümkün olmur.
Buna görə də onları bir qədər artırmaq (600-700 m3/ha) lazımdır.
Beləliklə, torpaq nəmliyinə görə suvarma təcrübələri apararkən,
hər şeydən öncə tədqiqat aparılan torpağın tarla su tutumu və
torpağın həcm çəkisi, nəzərdə tutulmuş dərinliyin bütün
təbəqələrində (ən azı 0-150 sm) təyin etmək lazımdır. Buna əsasən 0-
50, 0-70 və 0-100, 0-150 sm təbəqələrdə torpaq nəmliyini və su
ehtiyatını təyin etmək mümkündür.
Pambığın xarici əlamətlərinə görə suvarma müddətlərinin
təyin olunması. Suvarma müddətlərinin pambığın xarici
əlamətlərinə görə təyin olunması çox sadə üsul olması ilə seçilir ki,
bu da V.E.Yeremenko və M.İ.Portnıx tərəfindən işlənib
hazırlanmışdır. Suvarmaların təyin olunması zəruriliyi çiçəkləməyə
qədər yarpaqların yüngül soluxması (turqorun zəifləməsi),
çiçəkləmə və barvermə dövründə çiçək buğum-larının dəyişməsi ilə
təyin olunur.
Yarpaqların yüngül soluxmasının təyini metodikası (turqorun
itməsi).
Sahənin dioqanal boyu 50 bitkisi olan sahə kəsikləri işarələnir
ki, onlar işin yerinə yetirilmə müddətində taxta lövhəciklərlə
bərkidilir. Sahə kəsiklərinin sayı o qədər olmalıdır ki, 5-6 hektar
sahədə ən azı 4-6 sahə kəsiyində minimum 200-300 bitki olsun.

144
Suvarmalara tələbatın olmasını əsas gövdə üzərində üçüncü yarpağın
yüngül soluxması (turqorun itməsi) ilə təyin etmək olar. Bu zaman
birinci yarpaq əsas gövdənin boy nöqtəsində olan yarpaq hesab
olunur. Turqoru itmiş yarpaqların ölçüləri bir qədər kiçilir. Əllə
toxunduqda bu yarpaqlar daha yumşaq olur və əldə qırılmadan
bükülür (sıxlığın olmamasından).
Turqorun itməsini müşahidə etmək üçün günün ən isti vaxtında,
günortadan 2-3 saat sonra aparılır. Əgər 20% bitkilərdə yarpaqların
soluxmasının başlanğıc forması aşkar olunarsa, deməli suvarma
aparılmasına göstərişdir.
Bu göstəricilərə görə suvarmaların vaxtını daha dəqiq təyin
etmək üçün səhər vaxtlarında (saat 7-8-də) yarpaqların turqor
vəziyyəti nəzərə alınmalıdır. Səhər və günorta saatlarında
yarpaqların turqor vəziyyəti tutuşdurulmaqla növbəti suvarmaların
vaxtını asanlıqla təyin etmək olar.
Çiçəkləmə buğumunun dəyişmə hündürlüyünə görə,
suvarmaların vaxtının təyin edilməsi metodikası. Bu metod
gövdənin böyümə sürətinin qanunauyğunluqlarına, yeni simpodial
budaqların əmələ gəlməsi və çiçəkləmənin qısa növbəsinin keçməsi
tempinə əsasən aparılır.
Müəyyən olunmuşdur ki, pambığın barvermə fazasının
başlanğıcı gecikdikcə əsas gövdənin böyümə tempi və yeni
simpodial budaqların əmələ gəlməsi çox güclü zəifləyir.
Çiçəkləmənin başlanması nə qədər uzanırsa, boy nöqtəsindəki
çiçək bir o qədər tez açar. Əsas gövdənin boy nöqtəsindən yuxarıdakı
birinci simpodial budağa qədər olan buğumların sayı çiçəkləmə
buğumunun hündürlüyü sayılır. Beləliklə, çiçəkləmənin buğum
hündürlüyü 9,0 olarsa, bu o deməkdir ki, əsas gövdənin boy

145
nöqtəsindən üzərində çiçək olan simpodial budaqlara qədər 9
buğumarası mövcuddur. Çiçəkləmə fazasında suvarmaların
başlanmasına qədər təcrübənin hər təkrarından iki yerdən, dioqonal
boyu ən azı 100 bitki seçilir və taxtalarla (koluşkalarla) işarələnir.
Çiçəkləmə dövründə birinci suvarma 15-30% çiçəkləmiş bitki
aşkar edilərkən aparılır. Bu zaman çiçəkləmə buğumunun orta
hündürlüyü (çiçəkləmiş bitkilərdən) qeyd edilir və bu başlanğıc
hesab olunur.
Növbəti suvarmaları elə aparmaq lazımdır ki, bitkilərin inkişafında,
əsas gövdənin boyunda, simpodial budaqlann əmələ gəlmə
miqdarında və çiçəkləmənin qısa növbəsinin keçməsində müəyyən
artım yaratmış olsun. Bu göstəricilər Sovet pambıq sortlarının buğum
hündürlüyünün aşağıda göstərilmiş ölçülərə düşməsi nəticəsində
alınmışdır:
a) Çiçəkləmənin başlanğıcından iyul ayının üçüncü
ongünlüyünə qədər hər suvarmada 0,5-0,7 buğum;
b) İyulun üçüncü ongünlüyündən avqustun ikinci
ongünlüyünə qədər 0,8-1,0 buğum;
c) Növbəti dövr avqustun ikinci ongünlüyündən yetişmənin
başlanmasına qədər 1,1-1,3 buğum.
Yarpaqların sorma qüvvəsinə görə suvarmaların təyini.
Yarpaqların sorma qüvvəsi bitkilərin suvarma rejiminin vəziyyət
göstəricisidir. Bu suvarma müddətlərinin təyin olunmasında istifadə
oluna bilər. Bitkilər su ilə yaxşı təmin edildikdə yarpaqların sorma
qüvvəsi az olur və ya əksinə, torpaqda su çatışmamazlığı olduqda
yarpaqların sorma qüvvəsi artır. Torpaq rütubəti ilə yanaşı, sorma
qüvvəsinə başqa amillər də təsir edir. Buna yarpaqların bitki
üzərində yerləşməsi (eyni bitkinin aşağı və yuxarı yaruslarında olan

146
yarpaqlar müxtəlif sorma qüyvəsinə malik olurlar), transpirasiyanı
azaldan yaxud artıran xarici şərait amillərini (buludlu hava, külək,
havanın nəmliyi və s.) göstərmək olar.
Suvarmaya tələbatın göstəricisi sorma qüvvəsinin çiçəkləməyə
qədərki dövrdə 10-12 atmosfer, barəmələ gətirmə dövründə 13-14
atmosfer və yetişmə dövründə 15-16 atmosferə qalxması hesab
olunur. Sorma qüvvəsi atmosferlə ifadə olunur. Yarpaqların sorma
qüvvəsini və sınaq üsulu ilə suvarmaların müddətini təyin etmək
üçün, aşağıda göstərilən ləvazimatlar tələb olunur: qutu, ştativ,
borular, şüşə trubalar, 5-6 mm diametri olan yoxlama burğusu və adi
qida kimi istifadə olunan təmiz qəndi suda (distillə olunmuş və ya
əvvəlcədən qaynadılıb durulaşdırılmış) qarışdırmaqla hazırlanan
məhlul lazımdır. Məhlulun ölçüsü 100 sm3-ə çatdırılır. Bu cür məhlul
qatılığı atmosferin 22,4 sorma qüvvəsinə uyğun gəlir. Bu başlanğıc
material su ilə qarışdırmaqla işçi məhlullar hazırlanır (cədvəl 9.2).
Cədvəl 9.2.
Sorma qüvvəsinin təyini üçün maye sərfi
Pambığın vegetasiya Kütlə sm3 Atmosfer
dövrü İlkin su sorma
məhlul qüvvəsi
Çiçəkləməyə qədər 50 50 11,2
55 45 12,3
Çiçəkləmə-bar 60 40 13,4
əmələgəlmə 65 35 14,6
Yetişmə 70 30 15,7
75 25 16,8
Sorma qüvvəsini təyin etməzdən əvvəl, iki quru boruda (sınaq
şüşələri) hər lək üçün 5-6 sm3 işçi məhlul götürülür. Əgər
çiçəkləməyə qədər suvarma vaxtı təyin olunarsa, onda borunun birinə
11,2, digərinə isə 12,3 atmosferin osmotik təz-yiqinə malik məhlul

147
tökülür. İki başqa boruya isə 0,5 sm3 ölçüdə həmin məhluldan tökülür
və möhkəm tıxacla kip bağlanır. Sahədə 0,5 sm3 məhlul olan borulara
8-10 oyma (xırdalanmış yarpaq) yerləşdirilir. Onlar yoxlama burğusu
və ya iti kənarları olan metal truba ilə pambıq yarpaqlarından alınır.
Oymalar yaxşı inkişaf etmiş, yuxarıdakı üçüncü yarpağın
damarlarının orta hissəsindən götürülür.
Nümunələr lək üçün tipik olan, eyni qaydada yerləşmiş,
kölgələnməmiş yarpaqlardan götürülməlidir. Yarpaq kəsikləri
yerləşdirilən şüşə qablar yalnız qısa vaxt ərzində açıla bilər. Bu da
kəsikləri yerləşdirmək üçün edilir, sonra isə təkrar yaxşı bağlanılır.
Sınaq şüşələr laboratoriyaya gətirilir və 20 dəqiqədən sonra
sorma qüvvəsi təyin olunur. Yarpaq kəsikləri olan şüşə qabdan şüşə
trubkanın (l mm diametri olan) köməyi ilə məhluldan bir qədər
götürülür və ehtiyatla böyük şüşə qabda olan müvafiq məhlula
buraxılır (5-6 sm3-lik qaba).
Bu zaman məhlulun hara axmasına nəzarət edilir. Əgər axın
yuxarı gedirsə bu o deməkdir ki, yarpaqlarda sorucu qüvvə məhlulun
qatılığından azdır. Əgər axın aşağı gedirsə bu o, deməkdir ki,
yarpaqların sorucu qüvvəsi müvafiq məhluldan çoxdur. Nəhayət elə
də ola bilər ki, axın olduğu yerdə qalsın, nə aşağı nə də yuxarı getsin.
Sanki trubkanın ucunda kiçik bir bulud əmələ gəlmişdir. Bu isə o
deməkdir ki, məhlulun orta çəkisi dəyişməyib və yarpaq kəsiklərini
ora əlavə edərkən ol-duğu kimi qalmışdır. Yəni, yarpaqların sorucu
qüvvəsi ilə məhlulun gücü eynidir.
Suvarma texnikası. Tətbiq olunan suvarma texnikası qısa vaxt
ərzində bütün sahəni eyni qaydada lazımı su norması ilə
nəmləndirilməsini təmin etməlidir.

148
 Suvarmalar bir qayda olaraq aydın görünən maillikləri olan
torpaqlarda dərin arxlarla aparılmalıdır. Lakin, şırımların və şırımın
sonlarının su altda qalmasına yol verilməməlidir. Yalnız minimal
maillikləri olan, yaxud heç olmayan torpaqlarda dayaz arxlarla suvarılma
aparılmalıdır. Dərin arxlarla suvarmalar yumşaq qatın kapillyar
nəmlənməsini təmin edir. Bu zaman onun struktur vəziyyətini qoruyub
saxlayır və pambıq bitkisinin su və mineral qida elementlərinin müntəzəm
olaraq təmin olunmasına şərait yaradır.
Şırımların yumşaq və arxların maili olması sayəsində torpaqdan
buxarlanan suyun sərfiyyatı azalır. Buna görə də suvarma suyunun hamısı
yüksək xam-pambıq məhsulunun alınması üçün bitkilər tərəfindən
tamamilə mənimsənilir.
Bununla yanaşı, torpağın yuxarı təbəqəsinin yumşaq vəziyyəti, cərgə
araları əməliyyatlarda əl əməyinə olan tələbatın azalmasına imkan yaradır.
Cərgə aralarının eni 60 sm olan sahələrdə suvarma arxlarının dərinliyi ən
azı 16-18 sm olmalıdır. Arxların bu dərinlikdə açılmasına adi
kultivatorların (HKY-2,4 və s.) köməyi ilə nail olmaq olar.
Bitkilərin torpaqla örtülməsinin qarşısını almaq məqsədilə birinci
vegetasiya suvarması üçün dərin arx açarkən kultivatorun qollarına
məhdudlaşdırıcılar asılmalıdır. Arxlar dəqiq olaraq cərgə aralarının
ortasından və bütün uzunluq boyu eyni dərinlikdə açılmalıdır. Suvarma bir
qayda olaraq maksimal su sərfi ilə aparılmalıdır. Lakin, bu zaman suvarma
arxlarının yuyulmasına imkan verilməməlidir.
Suvarma şırımının ölçüsü torpağın su sızdırma qabiliyyətinə və
səthin maillik ölçüsünə görə təyin olunur. O, su sızdırma zəiflədikcə,
maillik artdıqca azalır və əksinə susızdırma artdıqca və maillik azaldıqca
çoxalır. Orta su sızdırma və orta maillikdə olan torpaqlarda birinci
vegetasiya suvarmaları üçün şırımın su sərfı 0,4-0,6 1/san, növbəti
suvarmalar üçün isə 1,5-2,0 dəfə az olmalıdır. Maillik az olduqda şırımlar
0,8-1,2 1/san, böyük mailliklərdə isə 0,15-0,05 1/san ola bilər.

149
 Suvarma şırımının ölçüsü həm də hər suvarma prosesində dəyişir.
Arxlar doldurularkən şırıma su zəif verilir, sonra o, maksimal ölçülərə
qədər artırılır. Su axımı sona çatdıqda isə su sərfi yenidən elə azaldılır
ki, arxa buraxılan su bütün arx boyu torpağa hopsun və itki az olsun.
Arxlara görə suyun paylanması üçün ən yaxşısı əyilə bilən rezin və
ya polietilen sifonlardan istifadə etməkdir. 15-20 mm diametri olan borular
hər arxa təxmini 0,1-0,2 1/san su verir. Diametri 25-30 mm olduqda şırımın
su sərfi 0,3-0,4 1/san, 35-40 mm diametrdə isə 0,5-0,6 1/san təşkil edir. Bu
zaman şırımın su sərfini müxtəlif diametrli sifonlardan istifadə etməklə və
hər arxa bir və ya iki sifon quraşdırmaqla, ox-arxları da müxtəlif su təzyiqi
ilə nizamlana bilər. Sifonlardan istifadə edərkən suyun arxlara paylanma
keyfiyyəti yaxşılaşır. Suvarma prosesinin özü isə asanlaşır.
Suvarma arxlarının uzunluğu torpağın susızdırma qabiliyyətinə və
mailliyinə görə təyin olunur. Yüksək dərəcədə su sızdırma qabiliyyəti olan
torpaqlarda suvarma arxlarının uzunluğu 100 m-dən 150 m-dək, daha az su
sızdırma qabilliyyəti olan torpaqlarda isə 200-250 m-ə qədər olmalıdır.
Suvarma suyundan səmərəli istifadə etmək üçün cərgə aralarının
şırımaşırı suvarma üsulu və bu üsulun hər cərgə aralarına görə suvarmalarla
tutuşdurulması böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Qrunt suları dərində, orta və zəif susızdırma qabiliyyəti olan boz
torpaqlarda pambığın suya daha çox tələbatı olan dövrdə (çiçəkləmə, bar
əmələ gətirmə) suvarmalar hər cərgəarasında aparılmalıdır. Bu torpaq
səthinin tez və bərabər qaydada nəmləndirilməsini təmin edir.
Cərgə aralarının hamısının suvarılması torpağı həddən artıq
nəmləndirdiyinə görə bitkilərə əks təsir göstərir. Buna görə də,
suvarmaların şınmaşırı aparılması məqsədəuyğundur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Pambıqçılıq İnstitutunun Suvarma
şöbəsinin əməkdaşları Cabbarov Ə.R.,Vəliyeva M. A., Bağırova R.İ.
tərəfindən «Pambığın birinci və axırıncı vegetasiya suvarmalarında
şırımaşırı suvarmaların səmərəliliyi» mövzusunda tədqiqat işləri
aparmışlar.

150
 Tədqiqatın nəticəsinə görə dəyişən cərgələrlə şırımaşırı suvarma
variantında hektardan 43,2 sentner xam pambıq məhsulu götürülmüşdür.
Suvarmaların şırımaşırı aparılması suvarılmayan cərgə aralarında
torpağın su-fiziki xassələrinə müsbət təsir etmişdir. Bu da, bitkilərin
düzgün formalaşıb inkişaf etməsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Bununla
yanaşı torpaqda kök ətrafı təbəqənin az nəmləndirilməsi və havanın
nəmliyinin azalması bitkilərin inkişaf tempini və məhsulun yetişməsini
tezləşdirmişdir.
Şırımaşırı suvarmalar vegetasiyanın əvvəlində (çiçəkləməyə qədər),
eləcə də yetişmə dövründə bütün tip torpaqlarda tətbiq oluna bilər.
Qrunt suları dayazda olan torpaqlarda həmçinin yüksək su tutumu
olan, yaxşı nəmləndirilən boz torpaqlarda, az maillikli sahələrdə
suvarmaları çiçəkləmə-barəmələgətirmə dövriündə belə şırımaşırı aparmaq
olar. Suvarmalar bütün sahənin bərabər qaydada nəmləndirilməsinədək
aparılmalıdır.
Gen cərgəli səpinlərin suvarılması. Son illərdə pambığın gen
cərgəli (cərgə arası 80-90 sm) səpinlərdə əkilib becərilməsindən
geniş istifadə olunur. Onlar 60 sm cərgə araları olan əkinlərdən
fərqli olaraq, daha dərin (22-25 sm dərinlikdə) arxların açılmasına
imkan verir. Bu suvarmaların böyüdülmüş şırımlarla aparılmasına
imkan verir. Dərin arxlar çökək yerlərdə kiçik arxların batmasının
qarşısını alır. Gen cərgəli səpinlər daha çox düzenlik rayonlarda,
xüsusilə, kifayət qədər düzən torpaqlarda səmərəli hesab olunur.
Gen cərgəli səpinlərdə suvarmaları 300-400 m uzunluğu olan
arxlara saniyədə 2-3 litr su şırıma buraxmaqla aparmaq mümkündür.
Gen cərgəli səpinlərin suvarılmasında müxtəlif ölçülü cərgə
aralarının düzgün müqayisəsi üçün suvarmaları eyni normalarla
aparmaq lazımdır. Bunun üçün suyun hesabaalınması ayrı
aparılmalıdır.

151
 Gen cərgəli səpinlərə eyni su norması verildikdə cərgəaraları
60 sm olduğundan daha çox vaxt tələb olunur. Bununla belə gen
cərgəli səpinlərə artırılmış normalarla su buraxdıqda orada daha
möhkəm inkişaf etmiş kollar diqqəti cəlb edir.
Torpağın həcm çəkisinin və ümumi məsaməliliyinin təyin
edilməsi. Həcm çəkisi və məsaməlilik torpağın genetik qatlarından,
onun becərilməsindən və suvarılmasından asılı olaraq ayrı-ayrı
torpaq horizontlarının sıxlığını xarakterizə edir. Bundan başqa,
torpağın hər hansı bir təbəqəsində suyun və qida maddələrinin
mütləq ehtiyatını təyin etmək üçün həcm çəkisi təyin edilməlidir.
Həcm çəkisinin təyin olunması texnikası və ümumi
məsaməliliyinin hesablanması qaydası torpağın becərilməsinə dair
tədqiqatlar fəsilində ətraflı verilmişdir. Şum qatının həcm çəkisi
adətən 1,1-1,45 q/sm3 -dək, şumaltı təbəqədə isə 1,35-1,65 q/sm3-dək
dəyişir.
Torpağın tarla su tutumu həddinin təyini. Torpağın tarla su
tutumu və su saxlamaq qabiliyyəti yüksək torpaq sütunları ilə
hərəkətsiz vəziyyətdə nəzərə çarpmadan aşağı axan maksimal suyun
miqdarı ilə xarakterizə olunur. Bu su tutumunun ən vacib həddidir
ki, o da torpağın güclü nəmlənməsindən sonra onun bütün səthində
suyun yayılmasını xarakterizə edir. Qrunt suları dərində yerləşən
torpaqlarda yuxarıdakı nəmlənmə zonası aşağıdakı kapillyar zona ilə
birləşir. Buna görə də bu su çəkilmiş, bərkidilmiş kapillyar adlanır.
Qrunt suları üzdə olan torpaqlarda isə nəmlənmə aşağı
kapillyar zonaya çata bilir. Bu zaman torpaq suyu sanki qrunt
sularına arxalanır. Bu kapillyarda yerləşən və ya dayaq verilmiş
sudur. Torpağın müxtəlif təbəqələrinin tutub saxlaya biləcəyi
maksimum suyun miqdarı su tutumunun son həddini təyin edir.

152
 Torpağın su tutumu sahə şəraitində aşağıdakı kimi təyin edlilir.
Təcrübə üçün eyni olan hamar sahə seçilir və ətrafı tirəyə alınır.
Tirəyə alınmış səth 3x3 m və ya 5x5 m olmalıdır (yaxud 10x20 m 2
dairəvi sahə də götürmək olar).
Ayrılmış sahəyə hektara 2000-3000 m3 və ya 20-30 sm3 su
tutumu hesabında su tökülür. Nəmliyi çox olan torpaqlarda bu norma
azaldılır, quru torpaqlarda isə çoxaldıla bilər. Suyu birdən-birə deyil,
hissə-hissə tökmək lazımdır. Lakin elə etmək lazımdır ki, suyun bu
və ya başqa hissəsini yuxarıda qeyd olunan sahəyə tökdükdə suyun
əvvəlki hissəsi torpağa tamamilə hopmuş olsun, yəni sahə normanın
son damlasına kimi su altında olsun.
Yaxşı olar ki, sahə su ilə gecə vaxtı doldurulsun, bu şərtlə ki,
səhər onun səthi qurumamış olsun. Su sahəyə hopub qurtardıqdan
sonra onun səthi ot, küləş və s. kimi əşyalarla örtülür (səthdə
buxarlanma getməməsi üçün üzərinə torpaq tökülür).
Ağır qranulometrik tərkibli torpaqlarda 3-5 gündən, yüngül
torpaqlarda isə 2-3 gündən sonra adi qaydada nəmliyi təyin etmək
üçün nümunələr götürülür. Nümunələr 5 təkrarda hər 10 sm-dən bir
1-1,5 m dərinliyə kimi götürülməlidir.
Çəkiyə və ya torpaq həcminə bölünmüş nəmlik hər bir
horizontun su tutumunu xarakterizə edir. 0-100 sm və ya başqa
istənilən təbəqə üçün orta nəmlik faizlə ifadə olunur. Bu isə
təbəqənin orta su tutumunu göstərir. Nəmliyin çəki faizini həcm
çəkisinə çevirmək üçün torpağın hər qatma görə sıxlığı (həcmi
çəkisi) təyin olunmalıdır.
Tarla su tutumunu yazda, torpaq hələ tam qurumamış və
bərkiməmiş təyin etmək lazımdır. Bu isə vegetasiya dövründə yalnız
bir dəfə aparılır.

153
 Torpaqda suvarma normalarının və suyun fizioloji faydalı
ehtiyatlarının hesablanması. Suvarma normalarının hesablanması üçün
suvarmalardan əvvəl torpağın nəmliyini, həcm çəkisini və islanma
dərəcəsini bilmək lazımdır. Tarla su tutumu, onun təyini metodikasından
göründüyü kimi bol suvarmadan və ya güclü yağışdan sonra torpağın üst
qatının nəmlənməsi deməkdir.
Torpağın optimal nəmlənməsinin aşağı həddi torpağın
xüsusiyyətləri və təcrübənin sxemi ilə təyin olunur. Suvarma
normalarının miqdarını, suvarma dərinliyini, tarla su turumunu
(m3/ha) və suvarma anında faktiki nəmlikdə olan su ehtiyatı arasında
olan fərqi Z.N. Rozovun yaxud S.N. Rıjovun düsturuna əsasən təyin
etmək tövsiyə olunur. Alınmış su defisitinə (çatışmamazlığa)
suvarma zamanı torpaq səthindən buxarlanma hesabına 10% əlavə
edilir.
Aşağıda çiçəkləmə və barəmələ gəlmə dövründə tam tarla su
tutumunun aşağı həddi 70%-də olduqda suvarmaların aparılması
üçün suvarma normasının hesablanmasına dair nəticələr cədvəldə
verilmişdir (cədvəl 9.3).
Torpaq nəmliyinin çəkisinə görə suvarma normalarmı aşağıdakı
düstura əsasən hesablamaq olar:
M=(Wn- Wm)∙ 100 ∙d∙ h+K
Burada: M - suvarma norması, m3/ha
Wn-torpağın quru çəkisinə görə tarla su tutumu, %-lə
Wm-suvarmalar qabağı torpaq nəmliyi, %-lə
d-torpağın həcm çəkisi, q/sm3
h- hesablama təbəqəsinin dərinliyi, m-lə;
K-suvarma zamanı buxarlanan su, m3/ ha (hesabaalınan
təbəqənin su çatışmamazhğına 10% əlavə).

154
 Rəqəmləri düsturda yerinə qoyduqda alırıq:
M=(W„-Wm)-100 ∙d∙h+K=(22,9-l 6,2)∙100∙1,4∙1,0+
K=939,0+K=938+93,8=1031 m3/ ha.
Bu düsturdan istifadə etdikdə təbəqələr üzrə həcmə görə torpaq
nəmliyini faizlə hesablamağa ehtiyac qalmır.
Fizioloji faydalı nəmlik ehtiyatını da yuxarıda göstərilən
düsturla hesablamaq olar. Sadəcə olaraq burada Wm həmin torpaq
çəkisinin faizlə ifadə olunmuş soluxma əmsalıdır. Bu həcm
suvarma aparılmayan (dəmyə şərait) yaxud suvarma suyu çatmayan
dövrdə bitkilər tərəfindən istifadə oluna biləcək torpaqda olan su
ehtiyyatını xarakterizə edir.
Cədvəl 9.3.
Torpaqda nəmliyin təyini
Su tutumu, %-lə Suvarmadan əvvəlki nəmlik, %-lə
Təbəqələr Qeyd
Çəkiyə Həcmə Çəkiyə Həcmə Su temperarturuna
görə görə görə görə görə
0-10 25,3 35,4 9,3 13,0 36,7
10-20 24,4 34,2 10,4 13,6 42,6
Həcm çəkisi
20-30 22,6 31,6 13,6 19,0 60,2 bütün
30-40 23,0 32,2 16,9 23,7 70,4 təbəqələr üçün
1,4
40-50 22,3 31,2 17,3 24,2 73,1 götürülmüşdür.
50-60 21,8 30,5 17,8 24,9 81,6
60-70 22,9 32,1 17,9 25,1 78,2
70-80 22,7 31,8 18,8 26,3 82,8
80-90 21,8 30,2 19,9 27,9 91,3
90-100 22,0 30,8 20,0 28,0 90,9

155
 Pambıqdan, dənli bitkilərdən və paxlalı yem bitkilərindən,
xüsusilə də yoncadan sonra pambığın əkilməsi nəzərdə tutulan
sahələrdə bitkilərin optimal suvarılması, qönçələmə, çiçəkləmə,
barəmələgətirmə fazalarında, suvarma rejimi TTST-nun aşağı
həddinə görə 70% olduqda suvarma normalarının hesablanması 9.4.
saylı cədvəldə verilmişdir.
Cədvəldən göründüyü kimi, torpağın 0-100 sm təbəqəsinin hər
10 şm qatında tam tarla su tutumu həm mütləq quru çəkiyə görə, həm
də suyun həcminə görə hesablanmışdır. Suyun həcminin
hesablanmasını sadələşdirmək məqsədi ilə torpağın həcm çəkisi
bütün təbəqələrdə şərti olaraq 1,35 q/sm3 qəbul edilmişdir.
Sonra, yenə də hər 10 sm-dən bir 0-100 sm torpaq qatında
suvarma qabağı nəmlik ehtiyatı mütləq quru çəkiyə görə təyin
edilərək 1,35 q/sm3-o vurmaqla suyun təbəqələr üzrə həcmi
hesablanmışdır. Məsələn: 0-10 sm torpaq qatında suyun həcmini
hesablama qaydası aşağıdakı kimidir:
10,4∙1,35=14,0%

Bu da 0-10 sm torpaq qatında 140 m 3/ha su olması deməkdir.

Bizə lazım olan torpaq qatlarında suvarma qabağı nəmlik ehtiyatı
aşağıda göstərilən misallar əsasında aparılmışdır ki, bu da bir sıra
amillərin təsirindən dəyişə bilər. Lakin, təcrübəmizin faktiki
materialları aşağıdakılara əsaslanır:
0-50 sm- lik qatda(10,4+12,8+13,9+14,6+14,9) :5=13,32%;
0-70sm-lik qatda
(10,4+12,8+13,9+14,6+14,9+15,5+17,2):7=14,9%;
0-100sm-lik qatda
(10,4+12,8+13,9+14,6+14,9+15,5+17,2+18,9+19,2+

156
 20,8) :10=15,82%.
Qeyd edildiyi kimi, pambıqdan sonra pambıq əkilən sahənin 0-
100 sm torpaq qatınm TTST-nu (22,6%) və suvarma qabağı
torpaqda olan su ehtiyatını mütləq quru çəkiyə görə (15,82%)
hesabladıqdan sonra nəmlik ehtiyatını TTST AH-ya görə təyin
edilir.
15,82∙ 100
22,6 — 100% x= =¿ 70 %
22,6
15,82 ⋯ ⋯ x x =70%

Cədvəl 9.4
Pambığın çiçəkləmə-barəmələ gətirmə fazasında suvarma
normasının (suvarma qabağı TTSTAH-a görə nəmlik 70%)
hesablanması
Sələf-pambıq Sələf-dənli bitkilər Sələf-yonca
Su Suvarma Su Suvarma Su Suvarma qabağı
tutumu qabağı tutumu qabağı tutumu nəmlik ehtiyatı,
% nəmlik ehtiyatı, % nəmlik % %
% ehtiyatı,
%
Horizont

Quru çəkiyə görə

Quru çəkiyə görə

Quru çəkiyə görə

Quru çəkiyə görə

Quru çəkiyə görə

Quru çəkiyə görə

Həcmə görə

Həcmə görə

Həcmə görə

Həcmə görə
Həcmə görə

Həcmə görə

0-10 25,3 34,2 10,4 14,0 26,8 36,2 11,7 15,8 27,3 36,9 12,7 17,1
10-20 24,2 32,7 12,8 17,3 26,1 35,2 13,8 18,6 26,5 35,8 13,8 18,6

157
 20-30 22,8 30,8 13,9 18,8 24,6 33,2 13,9 18,8 26,1 35,2 14,9 20,1
30-40 23,1 31,2 14,6 19,7 23,5 31,7 15,6 21,1 25,2 34,0 15,9 21,1
40-50 22,0 29,7 14,9 20,1 22,9 30,9 15,9 21,5 23,8 32,1 16,9 22,8
50-60 21,3 28,8 15,5 20,9 22,8 30,8 16,5 22,3 23,2 32,3 17,5 23,6
60-70 21,4 28,9 17,2 23,2 22,3 30,1 18,2 24,6 22,7 30,6 18,2 24,6
70-80 22,5 30,4 18,9 25,5 22,4 30,2 18,9 25,5 22,1 29,8 18,9 25,5
80-90 21,6 29,2 19,2 25,9 21,7 29,3 19,2 25,9 21,6 29,2 19,0 25,7
90-100 21,8 29,8 20,8 28,1 21,9 29,6 20,8 28,1 21,5 29,0 20,9 28,2
0-50 23,5 31,7 13,32 17,98 24,8 33,5 14,18 19,2 25,8 34,8 14,8 20,0
0-70 22,9 30,92 14,19 19,2 24,1 32,5 15,09 20,4 25,0 33,8 15,7 21,2
0-100 22,6 30,51 15,82 21,36 23,5 31,7 16,45 22,2 24,0 32,4 16,8 22,7
Su ehtiyatı m /ha
3

0-50 1586-809=687 1672-958=714 1740-997=743

0-70 2163-1340=823 2281-1427=854 2359-1479=880
0-100 3051-2136=915 3170-2220=930 3240-2270=970

Bu da suvarmanın əsas və dəqiq göstəricisidir. Son nəticə

olaraq suvarmaya tələb olunan suyun miqdarını hesablamaq tələb
olunur. Təyin olunan nəmlik ehtiyatı əsasən, səpin qabağı olan suyun
həcmindən suvarma qabağı su ehtiyatı həcmini çıxmaqla hesablanır.
3051 m3/ha-2136 m3/ha =915 m3/ha
Suvarma norması suyun arxla gəlmə zamanı torpağa
hopmasına və buxarlanmaya sərf olunan su nəzərə alınaraq tələb
olunan suyun üstünə 10 % su gəlməklə təyn edilir:
915 m3/ha +91,5m3/ha =1006,5 m3/ha
Bunun doğruluğu S.N.Rijovun düsturu əsasında nəmlik ehtiyatının
mütləq quru çəkisinə görə hesablama aparmaqla müəyyən olunur:
M=(Wn-Wm) ∙ 100 ∙ d∙ h+k
M=(22,6-15,82)-100-l,35-1+91, 5=1006,8 m3/ha

158
 Hesablamanın nəticəsi suvarma normasının doğru olduğunu təsdiq
etmişdir. Yəni, hər iki hesablama pambığın qönçələmə, çiçəkləmə,
barəmələgətirmə fazasında suvarma normasının 1006,5-1006,8 m 3/ha
olmasını göstərmişdir.
Yonca və dənli bitkilərdən sonra pambığın əkilməsi nəzərdə tutulan
sahələrdə bütün hesablamalar analoji olaraq aparılmış və bir qədər yüksək
su tutumu ilə fərqlənmişdir. Hesablamaları sadələşdirmək məqsədilə
9.5.saylı cədvəldə TTST AH-nın 60-80% - ə uyğun gələn suvarma qabağı
torpaqda olan nəmlik ehtiyatı mütləq quru çəkiyə görə göstərilmişdir.
Məsələn, pambıqdan sonra pambıq əkilən sahələrdə torpağın 0-100 sm
qatında suvarma qabağı nəmlik ehtiyatı quru çəkiyə görə 16,3 % təşkil
etmişdir, cədvəldə buna yaxın göstərici 16,27 % olmuşdur. Bu da tam tarla
su tutumunun 71%-i
Cədvəl 9.5.
Müxtəlif sələf bitkilərindən asılı olaraq pambıq əkilən sahədə
TTSTA-ə görə torpağın nəmlik ehtiyatı

159
 Pambıqdan sonra Dənli bitkilərdən sonra Yoncadan sonra
0-100-22,6% 0-100-23,5% 0-100-24,0%
60-13,56 60-14,1 60-14,40
61-13,79 61-14,34 61-16,64
62-14,01 62-14,57 62-14,88
63-14,23 63-14,80 63-15,12
64-14,46 64-15,04 64-15,36
65-14,69 65-15,28 65-15,60
66-14,92 66-15,51 66-15,84
67-15-14 67-15,75 67-16,08
68-15,37 68-15,98 68-16,32
69-15,59 69-16,22 69-16,56
70-15,82 70-16,45 70-16,80
71-16,05 71-16,69 71-17,04
72-16,27 72-16,92 72-17,28
73-16,50 73-17,16 73-17,52
74-16,72 74-17,39 74-17,76
75-16,95 75-17,63 75-18,00
76-17,18 76-17,86 76-18,24
77-17,40 77-18,10 77-18,48
78-17,63 78-18,33 78-18,72
79-17,85 79-18,57 79-18,96
80-18,08 80-18,80 80-19,20
göstərməsi deməkdir. Əgər pambıq dənli bitkilərdən sonra əkilən sahə
olarsa, cədvəlin 2- ci sütununa, yoncadan sonra əkilən sahə olarsa, cədvəlin
3-cü sütununa baxmaq lazımdır. Beləliklə, bu göstərilən hesablamalar
suvarma qabağı torpaqda olan nəmlik ehtiyatının təyin edilməsini xeyli
sadələşdirir. Bununla yanaşı, bitkiləriin susuzluqdan solmasını təyin
edən nəmliyi, yəni kök sisteminə suyun daxil olmaması səbəbindən
bitkilərin qurumasını bilmək çox vacibdir. Bunu təyin etmək üçün torpağın

160
maksimal hiqroskopikliyini bilmək lazımdır. Ədəbiyyat mənbələrinə əsasən
açıq - şabalıdı torpaqlarda bu göstərici 0-100 sm torpaq qatında 10,4%
təşkil edir.
Torpağın maksimal hiqroskopikliyi hidrometeroloji xidmətinin
məlumatı olan 1,34 əmsalına vurmaqla bitkilərin susuzluqdan soluxmasını
təyin edən nəmliyin hesablanması: 0-100 sm; 10,4x1,34=13,9%:
22,6-100 23,5-100 24,0-100
13,9-x 13,9-x 13,9-x
x=61,5% x=59,l% X=57,9%

Qeyd olunan göstəricini hidrometeoroloji xidmətin məlumatı olan

1,34 əmsalına vurmaqla bitkilərin susuzluqdan solmasını təyin etmək olar.
Beləliklə müəyyən edirik ki, torpaqda olan nəmlik ehtiyatının torpağın
mütləq quru çəkisinə görə 13,9%-dən aşağı düşməsi yol verilməzdir.
Suvarma suyunun hesabaalınması. Təcrübə ləklərinə daxil olan
sular müxtəlif su ölçənlərin köməyi ilə ölçülür. Onlardan daha geniş
yayılanları:
a) 25, 50, 75, 100 və 125 sm giriş eni olan Çipoletti su qovşağı;
b) 30, 60, 90° bucaqla Tompson su qovşağı;
b) Dairəvi və ya kvadrat kəsikli konus şəkilli 10, 15, 20, 25,
30, 35 və 40 sm çıxış yeri olan su ölçənlərdir.
Bu və ya digər suölçən və onun ölçüsü yerin mailliyindən və su
sərfindən asılı olaraq seçilir. Su ölçənlərin düzgün ölçməsi üçün onları
quraşdırarkən aşağıdakı şərtlərə əməl etmək lazımdır. Su ölçən
quraşdırılan arx kəsimi düz xətli olmalı, quraşdırılan yerdən ən azı 5-6 m
yuxarıda 2-3 m aşağıda olmalıdır.
Su ölçən arxın yanma perpendikulyar yerləşdirilməli, üfüqi girişə
şaquli olaraq iki taxtaya bərkidilir. Su ölçənin tərpənməməsi və möhkəm
olması üçün həmin taxtalar arxadan vurulur. Qurğu ilə işləyərkən suvarma
zamanı şırımla qurğu arasında boşluq olmalıdır, əgər bu boşluq yoxdursa

161
deməli, qurğu düzgün işləmir, dərhal onu qaldırmaq lazımdır. Su qurğudan
minimal tezliklə keçməli və qurğunun qarşısından rahat tökülməlidir.
Bunun üçün qurğudan yuxarıda 1-1,5 m eni, 3-4 m uzunu və 0,6-0,7
m dərinliyi olan sakitləşdirici hovuz hazırlanır. Bu hovuz, qurğuya daxil
olan suyun sürətini azaltmaq üçün hazırlanır. Əgər azalmırsa o zaman
arxda sakitləşdirici hov-uzun qarşısında müdafiə üçün lövhə, odun topası
və ya qamış yerləşdirmək lazımdır. Bu, elə edilməlidir ki, su onların
üstündən deyil altından axsın.
Qurğunun qarşısından axan suyun sürəti (güclü gələn su) qurğunun
eninin (Çipoletti) üçdə bir hissəsindən çox və onda bir hissəsindən az
olmamalıdır. Yəni, su güclü gəldikdə qurğu düzgün işləməyəcəkdir.
Qurğunun giriş ölçüsü fərqli olduqda tamasa (reyka) üzərində suyun axım
xətti aşağıdakı kimidir (cədvəl 9.6)
Cədvəl 9.6.
Su aşıran tamasanın su təzyiqinin həddi
Təzyiq Su aşıranın giriş eni
25 50 75 100 125
Buraxılan maksimum təzyiq 8 17 25 33 42
Buraxılan minimum təzyiq 2,0 4,2 6,0 8,0 10,0
Qurğu vasitəsilə hesabaalma, 10,7 66,5 178,1 360,6 600,0
mümkün olan maksimal su
sərfi, l/san
Qurğu vasitəsilə hesabaalma, 1,3 8,1 20,9 43,0 75,1
mümkün olan minimal su
sərfi, l/san

Qurğunu quraşdırarkən onu ketmənlə vurmaq olmaz. Çünki nəticədə

qurğu yararsız hala düşür. Cipoleti qurğusunun quruluşu çox sadədir. Buna
görə də, istənilən emalatxanada hazırlana bilər. Qurğunun (şəkil 26) əsas
ölçüləri 9.7 saylı cədvəldə təqdim olunmuşdur.

162
Təcrübə sahələri böyük olmadıqda (1-3 ha) və müxtəlif variantlarda istifadə
edilən eyni aqrotexnikada, suyun hesabaalınması adətən sahənin başında
quraşdırılan bir qurğu ilə idarə olunur. Həmçinin axım (sbros) suyu da bir
qurğu ilə qeydə alınır. Belə olduqda su təcrübənin ayrı-ayrı ləklərinə və
təkrarlarına eyni qaydada yayılacaqdır. Təcrabənin müxtəlif variantlarında
fərqli aqrotexnikalar tətbiq edilərkən, müqayisədə olunan variantlarda
torpağın müxtəlif su-fiziki xassələri həmçinin istehsalat təcrübələrində
böyük ləklərdə suyun hesabaalınması hər ləkə görə ayrıca aparılmalıdır. Bu
zaman ötürücü və aşırıcı qurğular quraşdırılır.
Şəkil 26. Çipoletti suaşıranın sxemi.
Cədvəl 9.7.
Suaşıranın ölçüləri
s/ Su aşıranın hissələrinin adı Şəkildə Su aşıranın giriş ölçüsü, sm
s ki
işarələr

25 50 75 100 125
1 Girişin eni v 25 50 75 100 125

2 Suaşıranın yuxarı hissəsinin dəliyinin l 32, 58, 89,8 118,1 148,1

eni 1 7

3 Suaşıranın dəliyinin hündürlüyü h 15 18 30 36 46

4 Dəmir çərçivənin yuxarı kənarının eni c 10 10 10 10 10

5 Su aşıranın dəmir çərçivəsinin m 52, 78, 109,8 138,1 168,1

uzunluğu 1 7

6 Dəmir çərçivənin hündürlüyü H 27 30 42 48 57

7 Taxta şitin uzunluğu z 85 120 155 190 225

163
8 Taxta şitin hündürlüyü H 45 48 65 81 95

9 Girişə qədər taxta şitin aşağı f 30 30 35 45 50

kənarından hündürlüyü

10 Dəmir çərçivənin tilindən taxta şitin k 5 5 5 5 5

lövhələrinin kənarına qədər olan
məsafə

11 Qurğunun girişi və enişi arasında künc d 104 104 104° 104° 104°
° °

Yerləşdirilntiş suölçənlər. Yerləşdirilmiş suölçənlər 10-30 1/san arasında

su sərf olan kanallarda suyun hesabaalınması üçün istifadə edilir. Onlar
əsasən ən az mailliyi olan kanallarda istifadə olunur ki, qurğu
quraşdırılarkən o, çox enib qalx-masın. Suölçənlər yalnız çox az maillik
olduqda (1 sm-dən başlayaraq) düzgün işləyə bilir. Ancaq səhvlərin
olmaması üçün, suyun qalxıb enmə səviyyəsi arasındakı fərqin 4 sm-dən az
olmasına yol verilməməlidir. Qeyd olunan suölçənin üstünlüyü ondadır ki,
o az mailli kanallarda Çipoletti suaşıranın qabağına qoyulur. Qurğunu
yerləşdirmək üçün seçilən ölçü və göstəricilər 9.8 saylı cədvəldə və şəkil
27-də verilmişdir.
Cədvəl 9.8.
Taxma su ölçənlərin quraşdırılması
Çıxış Giriş Taxılmanın Yaradılmış Ən Keçirilmiş
diametri d, uzunluğu qurğunu böyük qurğunun su
sm diametri l, sm n qalxıb buraxma
D, uzunluğu enmə qabiliyyəti a,
sm sm z, sm l/san
Yumru kəsilmiş taxma su ölçənlər
10 20 20 20,6 20 15
15 29 30 30,8 20 35
20 38 40 41,0 25 70

164
 25 48 50 51,4 25 100
30 57 60 61,5 25 150
35 67 70 71,7 25 200
40 76 80 82,5 25 300
Kvadrat kəsilmiş taxma su ölçənlər
10 20 20 20,6 20 20
15 29 30 30,8 20 45
20 38 40 41,0 25 85
25 48 50 51,4 25 130
30 57 60 61,5 25 190
35 67 70 71,7 25 260
40 76 80 82,5 25 330
Qurğu quraşdırılan zaman əsas tələbə riayət olunmalıdır. Çipoletti
suaşıranı ilə eyni qaydada quraşdırılır, yalnız yerləşdirilən suölçənin
həmişə sualtında qalması şərtdir.

Şəkil 27. Yerləşdirilmiş

suölçənlər.
Suyun sürəti böyük olduğu halda (0,6 //san-dən yüksək) qurğunun
qarşısında sakitləşdirici hovuz düzəldilir.
Qurğu quraşdırılan yerdə suvarmanın eni giriş dəliyindən ən azı
dəliyin iki diametri qədər olmalıdır. Əgər o azdırsa qurğu quraşdırılan
yerdən genişləndirilir.

165
 Qurğudan keçən su sərfinin hesabaalınması qurğunun qarşı və arxa
horizontlarının fərqinə görə aparılır. Bunun üçün qurğunun qarşı və arxa
divarlarına taxta tamasalar birləşdirilir ki, onlar da santimetrlə
işarələnməlidir. Hər iki taxtanın sıfırları qurğunun giriş və çıxış yerlərinin
mərkəzinə uyğun nizamlanmalıdır. Müşahidələr zamanı su horizontlarının
bütün dəyişiklikləri qeyd olunur.
Suölçən qurğunun su sərfınin təyini aşağıdakı dusturla aparılır:
Q=nv√ 2 gz
Burada: n-daimi sərfiyyət əmsalıdır. O yumru qurğular üçün 0,95 -ə
kvadrat qurğular üçün 0,925-ə bərabərdir;
w- çıxış yerinin sahəsi;
z-qurğunun qarşı və arxa hissəsində olan su horızontlarının
səviyyəsinin fərqi;
g-ağırlıq qüvvəsi (9,81):
Beləliklə, yumru qurğu üçün düstur aşağıdakı kımıdır:
2
Q =4,2w z=3,3 d z√ √
Burada: d - qurğunun çıxış məsafəsinin diametridir. Dördkünc
qurğular üçün isə:
Q=4,l∙ w √z √ z

166
 FƏSİL X. PAMBIĞIN SELEKSİYA TƏCRÜBƏLƏRİ

Seleksiya təcrübələrinin əsas vəzifəsi və istiqaməti rayonlaşmış

pambıq sortlarından qiymətli təsərrüfat göstəricilərinə görə üstün olan yeni
sortların yaradılması və onların təsərrüfatlarda tətbiqidir. Bu işlər
pambıqçılıq rayonlarının torpaq-iqlim şəraiti ilə və toxuculuq sənayesinin
tələbləri ilə müəyyənləşdirilir.
Sort pambıqçılığın inkişaf etdirilməsinin ən mühüm vasitəsi olmaqla,
eyni xərclə sahədən daha yüksək məhsul alınmasını təmin edir. Pambığın
müasir seleksiya sortları konkret becərmə şəraitində müəyyən qiymətli
təsərrüfat əla-mətləri və bioloji göstəriciləri ilə fərqlənir.
Sortlar adətən uyğunlaşdırılmış və müəyyən aqroekoloji şəraitdə
daha yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirirlər. Becərilmə şəraitinin
dəyişməsi, yeni ekoloji zonalarda sahələrin mənimsənilməsi, pambığın
becərilməsində aqrotexniki təd-birlərin təkmilləşdirilməsi, sortların
fasiləsiz yeniləşməsini tələb edir.
Müasir pambıqçılıq, yaradılan pambıq sortları qarşısında aşağıdakı
tələbləri qoyur: sortlar yüksək məhsuldarlıq potensialına, yüksək lif
çıxımına və lif uzunluğuna malik olmalı, tezyetişən, xəstəlik və
zərərvericilərə, quraqlığa qarşı davamlı olmalı, bccərmə və yığım
mexanikləşdirilməli, keyfiyyətli texnoloji göstəricilərə, çiyidi yüksək
yağlılığa malik olmalıdır. Sortlar ətraf mühit şəraitinə yaxşı uyğunlaşmalı,
aqrotexnikanın və aqrokimyanın tətbiqinə yüksək məhsul verməklə cavab
verməlidir. Yeni sort yaradılarkən seleksiyaçılar yalnız bu günün tələbi ilə
deyil, yaxın on və daha çox illər ərzində kənd təsərrüfatında baş verə

167
biləcək dəyişiklikləri də nəzərə almalıdirlar. Bu halda yaradılan sortlar
uzun müddət istehsalatda qala bilər.
Sortların ən vacib qiymətli təsərrüfat xüsusiyyətləri onların
məhsuldarlığıdır. Pambıq məhsuldarlığının struktur elementlərinə bitki
üzərində olan tam yetişmiş qozaların sayı, onun iriliyi, bir qozadakı xam
pambığın çəkisi aid edilir. Adətən daha çox qoza toplamaq potensialına
malik olan sortlarda, hətta ən optimal şəraitdə belə, bar orqanlarının yarısı
tumurcuq, qönçə, çiçək şəklində tökülür.
Sərt suvarma rejimində, torpağın aşağı münbitliyində və digər
əlverişsiz şəraitlərdə bar elementlərinin tökülmə faizi artır. Pambıq
sortlarında bar orqanlarının əmələ gəlmə və tökülməsi irsidir. Bitki
üzərində qalan qozaların sayı pambığın məhsuldarlığını göstərir. Kol
üzərində olan qozaların kütləsi böyük olduqda qozaların sayı az olur, buna
görə də bir qozanın kütləsi 8,0-8,5 qr olan sortların yaradılması
məqsədəuyğun hesab edilir. İri qozalı sortların yaradılması
əl yığımı üçün əhəmiyyətlidir. Hazırda, bir çox təsərrüfatlarda məhsul
yığımı maşınla aparıldığına görə bir qozada olan pambığın kütləsi 7,0-7,5
qr olması optimal hesab oluna bilər.
Pambıq bitkisi əsas etibarı ilə lif məhsuluna görə becərilir. Lif məhsulu
sortun ümumi məhsuldarlığı, lif çıxımı ilə yəni, lifın xam pambıq kütləsinə
olan nisbəti ilə təyin olunur. Yüksək lif çıxımı olan sortlar daha çox lif
məhsulu verir. Lif çıxımı faizi hər bir sort üçün çox qiymətli təsərrüfat
göstəricisi hesab olunur. Lif çıxımı toxumun kütləsindən və lif
göstəricisindən asılıdır. Yaxşı olar ki, yüksək lif çıxımı aşağı toxum çəkisi
ilə deyil, yüksək göstərici ilə yəni, lifın toxumda sıx yerləşməsi ilə təyin
edilsin.
Pambıq bitkisinin çox vacib göstəricilərindən biri də tez
yetişkənlikdir. Bu göstərici məhsulun yetişməsinin vegetasiya müddətinə
görə xarakterizə olunur.

168
 Məhsulun miqdarı yalnız birinci qönçənin və ya birinci çiçəyin
əmələ gəlmə tarixindən deyil, həm də bar toplama intensivliyindən asılıdır.
İlk dəfə, tanınmış alim Q.S.Zaytsev pambığın hədli və hədsiz tipli
sortlarında çiçəkləmə tempinin sxemini vermişdir. Bu sxemə əsasən
çiçəklər əvvəlcə kolun aşağı yarusda yerləşən, simpodial budaqların meyvə
yerlərində açırlar. Çiçəkləmə tədricən yuxarı yaruslara və kənarlara yayıhr.
Burada simpodial budaqlar üzrə növbəti çiçəyin açmasına sərf olunan
müddətə, yəni birinci bar budağında (simpodial budaqda) birinci çiçək
açdıqdan sonra eyni budaqda növbəti çiçəyin açması üçün sərf olunan
müddətə uzun növbə deyilir. Hədli tipli sortlarda uzun növbə yoxdur. Bar
budaqlarının meyvə əmələ gətirən hissəsinə meyvə yerləri deyilir. Meyvə
yerlərini əsas gövdəyə qonşu meyvə yerindən saymaq şərti ilə meyvə
yerləri 1-2-3 və sairəyə bölünür.
Yuxarıya doğru qonşu simpodial budaqların eyni adlı meyvə
yerlərində çiçəyin açması üçün lazım olan müddətə gödək növbə deyilir.
Məsələn, birinci simpodial budaq ikinci simpodial budağa qonşu sayılır.
Birinci simpodial budağın birinci meyvə yerində çiçək açdıqdan sonra
müəyyən müddət keçdikdən sonra ikinci simpodial budağın eyni yerində
çiçək açacaqdır ki, bu gödək növbə sayılır. Gödək növbənin başa çatması
üçün 2, uzun növbənin başa çatması üçün 6 gün tələb olunur.
Hesablanmışdır ki, bir dəqiqə ərzində hədli tipli budaqları olan sortlarda 15
çiçək, hədsiz tipli budaqlan olan sortlarda isə 11 çiçək əmələ gəlir.
Çiçəkləmənin yuxarıda təsvir edilən sxeminə əsasən əvvəlcə birinci
simpodial budağın, birinci meyvə yerindəki, bundan iki gün sonra ikinci
simpodial budağın, daha iki gün sonra üçüncü simpodial budağın eyni adlı
yerlərindəki çiçəklər açır.
İlk açmış bu üç çiçək çiçəkləmənin birinci konusunu təşkil edir.
Bundan sonra ikinci konusun çiçəkləri bu tərzdə açır. Dördüncü
simpodial budağın birinci çiçəyi ilə birinci simpodial budağın ikinci,
sonra beşinci simpodial budağın birinci çiçəyi ilə ikinci simpodial

169
budağın ikinci və daha sonra altıncı simpodial budağm birinci və
üçüncü simpodial budağın ikinci çiçəkləri eyni vaxtda açır. Həmin
altı çiçəyin açıb qurtarması ilə ikinci konus başa çatır. Bu qayda ilə
sonrakı konuslar yaranmağa başlayır və çiçəklənmə kolun hər
tərəfıni əhatə edir.
Gödək və uzun növbələr boyu çiçəkləmədə növbələrin keçməsi
üçün lazım olan günlərin sayı daimi deyildir. Bu sor tun irsi
xüsusiyyətlərindən və xarici şərait amillərinin təsirindən dəyişir
(şəkil 28). Solda rum rəqəmləri ilə yaruslar, ərəb rəqəmləri ilə
mərtəbələr;sağda qısa və uzun növbədə çiçəkləmə müddəti
göstərilmişdir.
Yetişmə dövrü tez başlayan lakin, qozaların açılma tempi
ləng olan sortları tezyetişən hesab etmək olar. Yetişmə tempi xam
pambığın dekadalar üzrə yığım göstəricilərinə görə qiymətləndirilir.
Bu göstərici sortları qiymətləndirərkən nəzərə alınmalıdır. Fazalar
arası müddət sortdan, torpaq-iqlim şəraitindən və tətbiq olunan
aqrotexnikadan asılı olaraq dəyişir.

Şəkil 28. Çiçəkləmənin sxemi.

170
 Seleksiya işində tezyetişkənlik səpindən birinci qozanın
açmasına qədər olan günlərin sayı ilə birinci və şaxtaya qədər olan
yığım, həmçinin xam pambığın on günlüklər üzrə yığımı ilə təyin
olunur.
Pambığın ən vacib qiymətli təsərrüfat xüsusiyyətlərindən biri
də xəstəliklərə davamlılığıdır. O, sortlarm fızioloji, anotomik-
morfoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Pambığın G. hirsutum L.
növünün vertisilloz soluxmaya qarşı davamlı olmasının böyük
əhəmiyyəti vardır. Ona görə də, mənənəyə, tripsə, pambıq sovkasına
və s. qarşı irsi davamlılığı olan formalann yaradılmasına kifayət
qədər diqqət yetirilməlidir. Hal-hazırda zərərvericilərə qarşı yüksək
toksikliyi olan kimyəvi preparatlardan istifadə olunur. Onlar da ətraf
mühiti çirkləndirməklə yanaşı insan sağlamlığına mənfı təsir göstərir.
Pambıq sortları toxuculuq sənayesinin tələblərinə cavab verməli,
yüksək keyfiyyətli lif çıxımına malik olmalıdır. Lifın keyfıyyəti,
nazikliyi, uzunluğu, yetişkənliyi, möhkəmliyi, metrik nömrəsi,
dartılma, elastiklik, parıltı kimi göstəricilərlə xarakterizə olunur.
Lifın nazikliyi onun divarlarının qalınlığına deyilir və
mikronlarla ölçülür (lmm 1000 mikrona bərabərdir). Pambığın
müxtəlif formalarında lifın diametri 7-10 mikron, ən çox isə 15-25
mikron olur. Lif nə qədər möhkəm və nazik olarsa, o qədər də yaxşı
və keyfiyyətli hesab edilir. Lifın nazikliyi metrik nömrə ilə göstərilir.
Müəyyən çəkidə olan liflərin uzunluq məcmusuna metrik nömrə
deyilir. Misal: lkq lif götürüldükdə buradakı liflərin kilomctrlə olan
ümumi uzunluğu metrik nömrəsidir. Əgər 1qr lif götürülürsə o
zaman metrik nömrə metrlə müəyyən ediləcəkdir. Lif nə qədər yoğun
olarsa, metrik nömrə bir o qədər az olar və əksinə. Ən yoğun qaba
lifın metrik nömrəsi 2500-ə yaxın, ən nazik lifinki isə 1200-dir. Qalın

171
lifli pambıq sortlannın lifınin metrik nömrəsi 4500-6500, çox
hallarda 5000-5500, zəriflifli sortlarda isə 6500-8000, bəzən isə
7000-7500 olur. Ən nazik lif zəriflifli və orta lifli keçmiş sovet
pambıqlarında, daha yoğun və qaba lif isə Afrika-Asiya
pambıqlarında olur.
Lifin möhkəmliyi. Bu lifın öz oxu boyunca qırılma cəhdinə
müqavimət göstərmək qabiliyyətidir. Qırılma gücü və ya möhkəmlik
qram qüvvə ilə ifadə olunur. Müxtəlif növ və sortlard a yetişmiş bir
ədəd lifin möhkəmliyi orta hesabla 4-7 qq, qaba lifli pambıq
sortlarında isə lifin möhkəmliyi orta hesabla 4,2-6,5 qq arasında
dəyişir. Əksər hallarda isə 4,5-5 qq olur. Zəriflifli pambıq sortlarında
lifın möhkəmliyi qaba lifli pambıqlara nisbətən bir qədər artıq olur.
Lifin mökəmliyi onun divarlarının qalınlığından asılıdır. Yəni,
lifın divarların-da sellüloza təbəqəsi nə qədər çox olarsa lifin
möhkəmliyi də bir o qədər artır.
Lifin qırılma uzunluğu. Müəyyən çəkidə mahlıcın lifləri bir-
biri ilə birləşdirilib uzadıldıqda onların hansı məsafədə öz
ağırlığından qırılmasına lifin qırılma uzunluğu deyilir. Qırılma
uzunluğunu müəyyən etmək üçün lifın metrik nömrəsi onun
möhkəmliyinə vurulur və 1000-ə bölünür. Alman rəqəm kilometrlə
göstərilir. Hazırda sənaye sortlarının lifinin qınlma uzulnuğu 24-26
km-ə çatır. Zərif lifli pambıq sortlannın liflərinin qırılma uzunluğunu
orta hesabla 33-35 km, bəzilərininki, isə, 36-37 km ola bilir. Qırılma
uzulnuğu lifın əhəmiyyətli keyfiyyət göstəricisi hesab olunur.
Pambıq lifinin uzunluğu. Ən qiymətli texnoloji əlamətlərdən
biri də pambıq lifinin uzunluğudur. Əyirmək üçün ən qiymətli
xammal uzun lif sayılır. Möhkəm və uzun lifdən möhkəm sap
əyirmək mümkündür. Mədəni pambıq sortlannda lifin uzunluğu 18-

172
20 mm-dən 45-50 mm-ə və hətta 55-60 mm-ə qədər ola bilir. Zərif
lifli pambıq sortları və Misir pambıqları uzun lifli pambıqlar qrupuna
aiddir. Ölkəmizdə becərilən əksər pambıq sortlarının liflərinin
uzunluğu 30-33, bəzilərininki isə 36-37 mm-ə çatır. Zərif lifli pambıq
sortlarında lifın uzunluğu 38-42 mm olur. Lifin uzun olması mahlıcın
keyfıyyətli xüsusiyyətlərindən ən vacibidir. Müxtəlif sort və növlərin
uzunluğu 5-6 mm-dən 55-60 mm-ə hətta, 70 mm-ə qədər olur.
Lifin elastikliyi və qıvrılması. Elastiklik lifin uzanma
qabiliyyətini xarakterizə edir. Elastikli liflər yaylı olur. Elastiklik
lifin möhkəmliyi və nazikliyi ilə sıx əlaqədardır.
Lifin qıvrımlılığı. Lifın qıvrımlılığı onun qıvrılma dərəcəsidir.
Qıvrımlılıq bir 1mm lifdə olan qıvrımlann sayı ilə
ölçülür.Qıvrımlar nazikliklə əlaqədardır. Lif nə qədər nazik olarsa
qıvrımların sayı o, qədər çox olur. Orta və zərif lifli pambıqların
lifinin lmm-də 10-12, quza pambıqlarının lmm-də isə 6-8 ədəd
qıvrım olur.
Lif çıxımı. Çəki ilə 100 hissə xam-pambıqdan alınan təmiz lifın
miqdarına deyilir və faizlə ifadə olunur. Yəni lif çıxımı bir tərəfdən
təmiz mahlıc kütləsindən, lifin miqdarından, onların divarlarının
qalınlığından, digər tərəfdən toxumun kütləsindən asılıdır. Mədəni
pambıq formalarında lif çıxımı 20- 50% arasında dəyişir.
Lifin yetişkənliyi. Lifın yetişkənliyi lifın başlığının sellüloza ilə
dolma dərəcəsindən asılıdır. O, şərti olaraq yetişmə əmsalı ilə
göstərilir. Pambıq lifınin bütün xüsusiyyətləri lifdə toplanmış
sellülozanın kəmiyyət və struktur göstəriciləri ilə təyin olunur. Bu da
pambığm sortundan, növündən və becərmə şəraitindən asılıdır.
Toxuculuq sənayesində pambıq lifı müxtəlif tipli göstəricilərinə
görə sənaye növlərinə ayrılır:

173
 I. Sənaye tipli lifdən yüksək keyfıyyətli kord, xüsusi möhkəm
saplar, yüksək nömrəli iplər (170-dən yuxarı) hazırlanır.
II. Sənaye tipli lifdən avtomobillər üçün kord, xüsusi möhkəm
saplar, yüksək keyfıyyətli markizet tipli parçalar və s. hazırlanır.
III. Sənaye tipli lifdən toxuculuq məmulatları, ayaqqabı kirzi,
zefir tipli parçalar hazırlanır.
IV. Sənaye tipli lifdən adi tikiş sapları, batist, texniki parçalar
hazırlalnır.
V. Sənaye tipli lifdən mutkal parçalar, çit, bez və s. is-
tehsal olunur.
VI.Kobud tipli lifdən çox saylı parçalar, diaqonallar və s.
istehsal olunur.
Yuxarıda qeyd olunan birinci üç tip liflər G. barbadenze L. IV,
V, VI tiplər G. hirzutum L. növlərinə aiddir. G. herbaseum L. və G.
arboreum L. növləri qısa və çox kobud lifə malikdir (metrik □ 4000)
VI və VII tipə aid edilirlər.
Seleksiyada karlik tipli kiçik boylu sortların yaradılması
müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Karliklər və ya yarım karlik-lər də
həmçinin intensiv tipli sortlara aid edilirlər. Belə formaların
yaradılması adətən pambığm sıx səpini (hektarda 200-300 min və
daha çox) ideyası ilə əlaqədardır. Sıx əkinlərdə bitki üzərində
qozalarm (2-3 ədəd) sayı azalır, tez yetişən olur, həmçinin eyni
vaxtda yetişir. Bu isə bir dəfə yığım aparmaq deməkdir.

10.l.Seleksiyada ilkin material

Seleksiya işi ilkin materialın seçimindən və öyrənilməsi ilə
başlayır. İşin uğurlu alınması əsasən material seçimindən, onun
genetik potensialından və ilkin populyasiyalarından asılıdır.

174
 Hal-hazırda keçmiş VİR-də (indiki Sankt-Petcrburq şəhərindəki
Bitkiçilik İnstitutunda), Meksikadan, Cənubi Ame-rikadan,
Əfqanıstandan, Hindistandan, Malaziyadan, Afrikadan gətirilmiş
dünya kolleksiyası vardır ki, ora daima dünya-nın bütün pambıq
becərən dövlətlərinin yeni nümunələri ilə zənginləşdirilir.
Pambıq seleksiyasında ilkin material kimi istifadə olunur:
l.Xalq seleksiyası yolu ilə yaradılmış sort populyasiyaları; 2.Ekoloji
uzaq zonalardan olan xarici seleksiya sortları; 3.Ən yaxşı yerli
seleksiya sortlan; 4.Hibrid populyasiyaları, a) növdaxili hibridləşmə,
b) mədəni, yabanı və yarım yabanı növlər, yarım növlərlə növdaxili
hibridləşmə yolu ilə yaradılmış sortlar; 5.İonlaşdıncı radiasiya və
kimyəvi mutogenlərin tətbiqindən sonra alınmuş populyasiyalar.
Seleksiya tarixində xalq seleksiya sortları böyük rol
oynamışdır. Hal-hazırda ilkin material kimi ən çox inkişaf etmiş
pambıqçılıq ölkələrindən Amerika, Mərkəzi Afrika və Hindistandan
olan ən yaxşı sortlardan istifadə olunur. Bu sortlar ilkin material
kimi həm analitik seleksiyada, həm də sintetik seleksiyada istifadə
oluna bilər.
Amerika seleksiyasının bir çox sortları viltə davamlılığına,
lifın uzunluğuna, keyfiyyətinə və başqa göstəricilərinə görə böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Yeni sortların alınması analitik və sintetik
metodlarla mümkündür. Analitik və sintetik seleksiya üçün ilkin
material kimi, yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşmış yerli seleksiya sortları
hesab olunur. Analitik seleksiya pambığın genetik cəhətdən
heterogen sort populyasiyalarından fərdi seçməyə əsaslanır. Analitik
seleksiya bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Hal-hazırda
pambığın sintetik seleksiya metodu aparıcı metod hesab olunur.
Burada ilkin material sort və növlərin hibridləşməsi (sortarası,

175
növarası hibridləşmə) yolu ilə yaranır. İlkin materialın sintetik selek-
siyada dəyişkənliyi yalnız hibridləşmə ilə deyil, həm də şualanmış
mutagenez və növbəti təbii və ya süni mutant çarpazlaşması
hesabına əldə oluna bilər.
Pambığın sintetik seleksiya metoduna 3 mərhələ daxildir:
1 .İlkin materialın seçilməsi (valideyin cütlüyü); 2. Növdaxili
və ya növarası hibridləşmə yaxud, fıziki, kimyəvi mutagenlərlə təsir
etmə; 3. Çox təkrarlı seçmə və seleksiya materialının mərhələlər üzrə
qiymətləndirilməsi.
Hibridləşmədən əvvəl valideyin cütləri seçilməlidir. O,
seleksiyanın son uğurunu həll edir. Seleksiyaçı əvvəlcədən qarşısına
qoyduğu məqsədi təsəvvür etməlidir. Bu məqsədlə seleksiyaçı elə
ilkin material seçməlidir ki, onu maraqlandıran müəyyən ekoloji
zona üçün əhəmiyyətli əlamətləri olsun.
Çox illik seleksiya təcrübəsi ilə müəyyən edilmişdir ki, irsi
əlamətlərin və hibrid populyasiyalarınm forma yaratmaq prosesi
qanunauyğunluğu hibridləşmə zamanı valideyin cütlərinin aşağıdakı
əsas seçilmə prinsipini işləyib hazırlamağa imkan vermişdir:
l.Valideyin cütlərinin struktur komponent əlamətlərə görə seçilməsi;
2.Ekoloji və coğrafi uzaqlıq prinsipinə görə valideyin cütlüyünün
seçilməsi; 3. Ən azı mənfı əlamətlərə görə valideyin cütlüyünün
seçilməsi; 4. Ana valideyinin seçilməsi; 5. Kombinasiya
qabiliyyətinin effektliyinə görə vlideyin cütlüyünün seçilməsi.
10.2. Seleksiya təcrübələrinin metodikasının əsas elementləri və
onların təcrübənin dəqiqliyiniə təsiri
Seleksiya tədqiqatlarında tarla təcrübəsinin metodikasının əsas
elementləri dedikdə təcrübəni təşkil edən elementlərin forması nəzərdə

176
tutulur. Sortların sayı, ləklərin forması, sahəsi və istiqaməti, standart sortlar
(nəzarət), təkrarlar və ləklərin sahədə yerləşmə qaydası və s.
Sortların sayı. Tədqiqatda öyrənilən sortun sayı qarşıya qoyulan
məqsəddən, ölkə üçün bu bitkinin perspektivliyindən, aparılan seleksiya
işinin həcmindən, işçi qüvvəsindən və səpin materialının miqdarından asılı
olaraq müxtəlif ola bilər. Öyrənilən sortların sayı təcrübənin dəqiqliyinə
təsir göstərə bilər. Sortların sayı çox olduqda onların tutduğu ərazi də
böyüyür, bu da sortun təkrarlarının müxtəlif torpaq sahəsinə düşmə
ehtimalını azaldır. Sortlar çox götürüldükdə vegetasiya dövründə fenoloji
müşahidələrin aparılması çətinləşir. Bu çatışmamazlığı aradan qaldırmaq
üçün təcrübə bir neçə bloka bölünür. Hər bir blok sərbəst götürülmüş bir
təcrübə kimi yüksək dəqiqliklə qoyulur. Bu da ümumi təcrübənin
dəqiqliyinin artmasını təmin edir. Hər bir blokda eyni sayda standart sort
yerləşdirilir.
Standart sort. Seleksiya prosesində öyrənilən sortları
müqayisə etmək üçün götürülən nəzarət sortuna standart sort deyilir.
Standart sort əkini təcrübənin aparıldığı zonada rayonlaşmış ən
yaxşı bir və ya bir neçə sort götürülür. Təcrü-bədə öyrənilən sortlar,
araşdırılan bütün parametrlər üzrə standartla müqayisə edilir və
qiymətləndirilir. Seleksiya prosesində ləkin ölçüsü seleksiya
mərhələlərini, toxumun, öyrənilən bitkinin aqrobioloji
xüsusiyyətlərindən və torpağm quruluşundan asılı olaraq müəyyən
edilir. Hər bir ləkdə üç sahə ayırd edilir: səpin sahəsi; hesablı sahə;
qeyri hesablı sahe. Scleksiya və hibrid pitomniklərində ləkin sahəsi
kimi, cemi bir neçə çiyid səpilmiş sahə götürülə bilər. Səpin
materialının miqdarı az olduqda ləkin sahəsi də kiçik olur. Kiçik
ölcülü ləklərdə isə təcrübənin dəqiqliyi iri ləklərə görə nisbəten az
olur. Təcrübənin dəqiqliyinə təsir edən elementlərdən biri və ən
vacibi təkrarların yerləşdirilməsi və sayıdır. Təkrarların sayı

177
təcrübənin dəqiqliyini artırmaqla bərabər sınaqdan kccirilən
sortların arasında fərqin mövcud olub olmadığını riyazi üsulla sübut
etməyə imkan verir. Dəqiq nəticə almaq üçün təcrübələr mütləq bir
neçə təkrarda qoyulmalıdır. Yüksək dəqiqlik almaq üçün seleksiya
təcrübələri 4-6, kiçik ləkli ləcrübələr isə 6-8 təkrarda qoyulmalıdır.
Seleksiya təcrübələrində təkrarların yerləşdirilməsində iki-tam
(bütov) səpələnmiş (dağıdılmış) üsullardan istifadə olunur.
Sortların yerləşdirilməsi. Sortlar sahədə aşağıdakı kimi
yerləşdirilir: l.standart; 2.dövrü; 3.təsadüfi.
Standart metodla öyrənilən sortlar standart nəzarət sortdan
sonra yerləşdirilir. Yəni, standart sort hər bir öyrənilən 1,2,3,4 və 5
sortdan sonra yerləşdirilir. Bu metod müxtəlif tor-paq tiplərində
tətbiq olunur (şəkil 29).

ab c

Şəkil 29. Standart metodu ilə sortların yerləşdirilməsi sxemi.

a) Hər bir sortdan sonra standartın yerləşdirilməsi;
b) Hər iki sortdan sonra standartın yerləşdirilməsi;
c) Hər üç sortdan sonra standartın yerləşdirilməsi;
st - standart sort;
1,2,3,4,5,6 öyrənilən sortlar.
Bu metodun özünə məxsus çatışmamazlığı vardır. Belə ki,
standart yamb (bir sortdan sonra) metodu ilə yerləşdirildikdə sahənin
50%-ni, daktil (2 sortdan sonra) metodla isə 40%-ni tutur. Buna
baxmayaraq hazırda seleksiya tədqiqatlarında bu metoddan istifadə
olunur. Dövrü metodlarda sortlar təkrarlarda müəyyən ardıcıllıqla

178
yerləşdirilir. Bu ardıcıllıq tədqiqatçı tərəfınndən planlaşdırılır. Bu
metodda sortların yerləşdirilməsi daha çox yayılmış üsul hesab edilir.
Pambıq bitkisində seleksiya prosesinin sxemi. Səpin materialının
miqdarından və tədqiqatının məqsədindən asılı olaraq seleksiya
prosesi üç mərhələyə bölünür: pitomniklər, sortsınağı, perspektiv
sortların artırılması. Pambıqçılıqda seleksiya prosesində növdaxili
hibridləşmə, sonrakı mərhələlərdə isə çoxtəkrarlı fərdi seçmə yolu ilə
nəsillərin qiymətləndirilməsi aparıcı metod hesab olunur.
Seleksiya işləri üçün 8-10 il tələb olunur. Yabani formalarla
növdaxili hibridləşmə, bundan bir neçə il çox vaxt aparır. Aşağıda
göstərilən pitomniklərdə seleksiya işləri başa çatır:
Kolleksiya pitomniki;
Valideyin pitomniki;
Birinci nəsil hibrid pitomniki Fı;
İkinci nəsil hibrid pitomniki F2;
Üçüncü nəsil hibrid pitomniki F3;
Birinci-üçüncü nəsil bioloji pitomnik adlanır;
Seleksiya pitomniki birinci il SPı;
Seleksiya pitomniki ikinci il SP2;
Seleksiya pitomniki üçüncü il SP3;
Nəzarət pitomniki;
İnfeksiya pitomniki;
İlkin sortsınağı (nəzarət) pitomniki;
Müsabiqəli sort sınağı.
Pitomniklər-seleksiya prosesinin ilkin mərhələsi olub, seleksiya
materiahnm xırda ləklərdə öyrənilməsi və qiymətləndirilməsidir.
Pitomniklər 4 növə bölünür.
1. İlkin material (kolleksiya və hibrid).

179
 2.Seleksiya.
Nəzarət.
Xüsusi pitomniklər.
Kolleksiya pitomniki. Bu pitomnikə yerli və xarici sortların
nümunələri dövrü olaraq gətirilir, toplanır, öyrənilir və i|iymətləndirilir.
Kolleksiya sistematik olaraq təzə nümunələrlə artırıhr. Daxil olmuş
material karantin pitomniklərində öyrənilir. İkinci hissə isə orijinal material
kimi saxlanılır. Gətirilmiş seleksiya nümunələri iki adi və süni infeksiya
fonunda səpilir. İlkin materialın öyrənilməsi iki mərhələdə aparılır.
Kolleksiya nümunələrinin səpin keyfıyyətinin bərpa olunması üçün
gətirilmiş toxum materiahnm 1/4 hissəsi səpilir.
Birinci mərhələnin birinci ilində sort nümunələri əsasən botaniki
morfoloji əlamətlərə və bioloji xüsusiyyətlərə görə qiymətləndirilir.
Sonrakı illərdə isə ən yaxşı əlamət və xüsusiyyətlərə görə həmçinin,
kompleks qiymətli təsərrüfat əlamətlərinə malik sortlar müəyyən edilir.
İkinci mərhələdə sort nümunələri 1-2 il öyrənilir. Kolleksiya
pitomniklərində səpin bir təkrarda, 10-12 yuvadan ibarət ləklərdə aparılır.
Kolleksiya materiahnın qorunması məqsəd ilə nümunələr hər 2-3 ildən bir
yenidən səpilməlidir.
Kolleksiya pitomniki təcrübə stansiyasında qəbul olunmuş sahədə
yerləşdirilir, aqrotexniki tədbirlər isə həmin zonada bitkilərin becərilməsi
üçün qəbul olunmuş qaydada aparılır. Nümunələr öz bioloji
xüsusiyyətlərinə görə ayrı-ayrı qruplarda yerləşdirilir. Onlara yaradılan
optimal aqrotexniki şərait bitkilərin normal inkişafına və müəyyən
əlamətlərin üzə çıxmasına imkan yaradır.
Valideyn pitomniki. Burada, əvvəlcədən hibridləşdirmə planına
əsasən nəzərdə tutulmuş sortların toxumları səpilir. Hibridləşmə üçün
istifadə olunacaq valideyin formaların elit toxumları yaxud, eyni cinsli
genetik material səpilməlidir. Bir, iki il öz-özünə tozlanma nəticəsində
alınan toxum eyni cinsli material hesab olunmur. Valideyin pitomnikində
yüksək aqrotexnika tədbiq olunmalıdır ki, tökülmə faizi az olsun. Belə ki,

180
bitkilərin ucu vurulmalıdır (çekanka). Artıq qönçələr ləğv edilməlidir,
xüsusilə simpodial budaqda, çünki, simpodial budaqda hibridləşmə aparılır.
Çiçəkləməyə qədər tarladakı bütün qeyri tipik kollar çıxarılmalıdır.
Hibridləşməyə başlamazdan öncə hibridləşdirmə planı tutulmalıdır.
Hibridləşdirmə 2 - ci və 7 - ci simpodial budağın 1-ci yerində aparılmalıdır.
Axşam, çiçəkləmə ərəfəsində qönçələr axtalanmalı yəni, erkəkcik
borusundakı bütün erkəkciklər ləğv edilir. Sonra axtalanmış qöncələrin
başına yad tozcuqlardan təcrid etmək üçün kağız paket geyindirilib
bağlanır. Paketin üzərində kom-binasiyanın nömrəsi və hibridləşmənin
tarixi yazılır. Ertəsi gün ata valideyindən tozcuq götürülərək bankaya
tökülür. Tozcuq müxtəlif bitkilərdən yığılır. Alınmış toz qarışığını fırça
vasitəsilə axtalanmış ana bitkinin (dişisinin) ağzma tökülür. Tozlanmış
çiçək yenidən həmin kağız paketlə bağlanır və qozalar yetişənədək
saxlanılır. Hər bir kombinasiyadan ən aşağı 150-200 çiçək tozlanmalıdır.
30% tökülmə nəzərə alınmaqla payızda, yetişmiş qozalar kombinasiya üzrə
yığılır. Payız-qış aylarında hibrid qozalarının lifınin rənginə, tiftiyə, lifin
uzunluğuna vo digər əlamətlərinə görə baxış keçirilir. Ahnmış hibridlər
növbəti il sahədə ayrıca səpilir.
Birinci nəsil hibrid pitomniki (Fı). Bu pitomnikə ilkin hibrid nəsli
səpilir. Bu isə hibrid pitomniki yaxud bioloji pitomnik adlanır. Hibrid
pitomniki seleksiyaçı tərəfındən hibridləşmə yolu ilə ilkin materialm
yaradılması məqsədilə təşkil edilir. Bu pitomnikdə hibrid populyasiyalar
öyrənilir, qiymətləndirilir. Pitomnikdə cərgələrin sayı və uzunluğu hibrid
toxıımların sayından asılıdır. Adətən cərgədə 20-40 yuva əkilir. Əgər
hibridləşdirilmiş qozalar nəsillər üzrə səpilirsə onda, cərgədə 5-10 yuva
olur. Standart sort 9-15 cərgədən bir səpilir (1,11,2,31 və s.), yaxud bir
qədər az. Belə yerləşmədə hibridlərin standartla tozlanması mümkündür
ki, bu da materialin bioloji zibillənməsi hesab edilir. Ona görə də birinci
nesil hibridlərin öz-özünə tozlanması vacibdir. Əgər seleksiyaçi sortun
kombinasiya qabiliyyətini qiymətli təsərrüfat əlamətləri və heterozisi
müəyyən etmək istəyirsə, onda onlar 3-4 təkrarda səpilməlidir. Hər iki

181
valideyin standartla yanaşı salınmalıdır. Bu o, halda məğbul olur ki, ilkin
material genetik cəhətdən eynicinslidir. Fı-də hibrid kombinasiyaları
arasında irsi deyil, paratipik dəyişkənlik hesab olunur. Əgər ilkin material
eyni cinsli deyilsə onda, bekkross nəslində çıxdaş edilir.
Birinci hibrid nəslini yüksək aqrofonda becərmək lazımdır ki,
mümkün qədər yüksək səpin keyfıyyətinə malik olan toxum əldə edilsin.
Birinci nəsil pitomnikinə baxış keçirilir, dominant əlamətlərin xarakteri
müəyyən olunur. Fenoloji müşahidələrin nəticələrinə, sınaq nümunələrinə,
xam pambıq məhsuluna görə hibrid kombinasiyaların təsərrüfat əlamətləri
bütünlükdə xarakterizə edilir.
İkinci nəsil hibrid pitomniki (F2). Bu pitomnikdə birinci nəsil hibrid
kombinasiyasından alınan toxumlar səpilir. F2-də standart 9-10 cərgədən
sonra əkilir. Bu pitomnikdə ən vacib tələblərdən biri odur ki, sahədə hər
kombinasiya üzrə ən azı 1000 ədəd bitki olmahdır. Seleksiyaçmm
qarşısında duran əsas məsələ çox sayda hibrid bitkilərdən ən uğurlu genetik
kombinasiya dəyişkənliyinin və valideyin sortlara görə əlamətlərin
uyğunluğunu aydmlaşdırmaqdır. Vegetasiya dövründə 2-3 tarla baxışı
keçirilməlidir. Aşağıdakı əlamətlər nəzərə almmaqla məhsul fərdi seçmə
qaydasmda yığılır: bitkinin məhsuldarlığı, qozaların sayı və böyüklüyü,
dilimin sayı, dilimdə toxumun sayı, tezyetişkənliyi, lifın uzunluğu,
möhkəmliyi, nazikliyi və lif çıxımı, kolun forması, yarpaqlama dərəcəsi,
birinci simpodial budağın yerləşmə hündürlüyü, lifin qərzəyə yapışması,
uçağanların öz aralarında bir - birinə ilişməsi və s.
Fərdi seçmə üçün nəzərdə tutulmuş bitki tamamilə sağlam olmalıdır.
Sahənin kənarında seyrək yerdə bitən bitki fərdi seçməyə götürülə bilməz.
F2-də morfoloji əlamətlərə görə ciddi çıxdaş edilir. Bu o, deməkdir ki, əgər
sıfır tipli budaqlanan sortla, simpodial formalı bitkilərin
çarpazlaşdırılmasında məqsəd sıfır tipli formalar almaqla bərabər, digər
əlamətlərin də uyğunluğu nəzərdə tutulmuşsa, onda F2-də ancaq digər
əlamətlərin uyğunlaşması ilə sıfır tipli formalar seçilməlidir.

182
 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi lifin uzunluğu, lif çıxımı, məhsuldarlıq
və s. kimi göstəricilər xarici şərait amillərinin və becərmə şəraitinin təsiri
ilə güclü dəyişkənliyə uğrayırlar. Ona görə də, bu əlamətlərə görə çıxdaş
edilərkən irsi əlamətləri və korrelyativ əlaqələri nəzərə almaqla çox diqqətli
çıxdaş aparılmalıdır. Fərdi seçmə zamanı F2 pitomnikindən götürülmüş
material əlavə olaraq laboratoriya şəraitində toxumun çəkisinə, lif çıxımına
və lifin uzunluğuna görə təkrar çıxdaş edilir. Laboratoriya analizlərinin
nəticələrinə görə təkrar çıxdaş edildikdən sonra, qalan material səpin
cədvəlinə əsasən 3-cü nəsil hibrid pitomnikində səpilmək üçün hazırlaınr.
3-cü nəsil hibrid pitomniki (F3). Əgər seleksiya işləri sağlam fonda
aparılmışsa onda, F2 pitomnikindən yığılan fərdi seçmədən alınan toxumlar
iki hissəyə bölünür. 1-ci hissə əsas sahəyə, 3-cü hibrid nəsli (F3) səpilir, 2-
ci yarım hissə isə vertsilloz vilti və fuzarioz soluxmaya qarşı davamhlığmın
yoxlanması üçün süni infeksiya fonunda əkilir. Sağlam fonda əkilən 3-cü
hibrid nəsli toxumun miqdarından asılı olaraq 30-35 yuvalıq hər ailə ayrı
cərgələrdə səpilir. Standart, əvvəl-kilər kimi 9-10 cərgədən bir düşür. F3- də
tarla baxışı keçirilir, yaxşı ailələr saxlanıhr, pisləri isə çıxdaş olunur.
Eyni cinsli ailələrdə çiçəkləmə və yetişmə fazalarında fenoloji
müşahidə aparılır. Çiçəkləmənin və yetişmənin başlaııma tarixi, yeni
çiçəyin əmələ gəlməsi və ailələrdə 50% qoza açımı qeyd olunur. Fərdi
seçmənin süni infeksiya fonunda öyrənilməsi, hər ailənin qeyd olunan
xəstəliklərə davamlılığı haqda fıkir söyləməyə əsas verir. Əgər infeksiya
fonunda ailə viltə yoluxsa onda, sağlam fonda olan hissənin diger
müsbət əlamətlərinə baxmayaraq çıxdaş edilməlidir. Payizda yaxşı
ailələrdən fərdi seçmədən əvvəl 25 qoza sınaq nümunələr üçün götürülür.
Nümunələr 2-ci və 3-cü simpodial bııdağın 1-ci yerindən götürülür.
Laboratoriya analizləri vasitəsi ilə seçilmiş nümunələrdə qozanın orta
iriliyi, lif çıxıını, lifın uzunluğu və toxumu təyin olunur.
Lifin uzunluğunu müəyyən etmək üçün müxtəlif dilimlərin
ortasından götürülmüş 22 uçağan texnologiya laboratoriyasına verilir.
Laboratoriyada lifin qırılma yükü, metrik nömrəsi və lifin yetişkənliyi təyin

183
olunur. F3 hibrid pitomnik-indən sınaq nümunələr götürüldükdən sonra ən
yaxşı kollar fərdi seçmə üçün nişanlanır. Eynicinsli F3 ailələrəindən
götürülmüş yüksək kompleks qiymətli təsərrüfat əlamətlərinə görə
yığılmış fərdi seçmə materiah, seleksiya pitomnikində əkmək üçün
hazırlanır.
Seleksiya pitomniki (SPı). Burada hər bir seçilmiş ailəyə
qiymət verilir. Pisləri çıxdaş edilir, yaxşıları isə təkrar öyrənilmək
üçün saxlanılır.
Hibrid pitomniklərində olduğu kimi seleksiya pitomniklərində də
bitkilər sağlam və infeksion fonda əkilir. Aqrotexniki becərmələr
yüksək səviyyədə aparılmalıdır. Hər ailə 30-50 ləklərdə eyni
vəziyyətdə yerləşdirilməlidir. Standart sortun yerləşdirilməsi hibrid
pitomnikində olduğu kimidir. Seleksiya pitomnikində ailələrin eyni
cinsliyi, morfoloji və təsərrüfat qiymətli əlamətlər diqqətlə öyrə-
nilir. Vegetasiya dövründə üç dəfə tarla baxışı keçirilir. İkinci tarla
baxişi ciçəkləməyə qədər aparılmalı və qeyri-tipik bitkilər sahədən
çıxanlmalıdır. Əgər bir ailədə üçdən artıq qeyri tipik bitki olarsa o
ailə bütünlükdə çıxdaş edilir. Seleksiya pitomnikində mütləq
fenoloji müşahidə aparılır. Çıxışın əvvəli və 50% çıxış əmələ
gəlməsi, çiçəkləmə və yetişmə qeyd edilir. Yığım qabağı yenidən
qeyri tipik bitkilər sahədən çıxarılır. Əgər süni infeksiya fonunda
əkilmiş ailələrin yansı viltə qarşı zəif davamlılıq göstərirsə, onda
sağlam fonda əkilən ailələrdə bütünlüklə çıxdaş edilir. Lifin
uzunluğunu, lif çıxımını və qozanın iriliyini analiz etmək üçün
çıxdaş edilməyən ailələrin hamısından 25 yaxud 50 qoza sınaq
nümunələri götürülür.

184
 Lifin texnoloji göstəriciləri üçün nümunə sahədən gözə yarı
götürülür. Fərdi seçmələr çıxdaş edilməmiş ailələrdən kompleks
təsərrüfat əlamətlərinə görə aparılır. Məhsul bir bitkidən hesablanır.
Seleksiya pitomnikindən məhsul yığımı aşağıdakı ardıcıllıqla
aparılır. Birinci növbədə çıxdaş edilmiş bitkilərin məhsulu yığılıb
sahədən çıxararılır, sonra sınaq nümunələri, fərdi seçmələr yığılır,
sonra isə ailəvi yığımlar aparılır. Seleksiya pitomnikinə səpilmiş
ailələrin bütün göstəriciləri standartla birlikdə əsas məlumat kimi
seleksiya pitomnikində yazılır. Əgər əsas məlumata görə ailənin
təsərrüfat qiymətli əlamətlərin cəminin yarısı, qonşu standartdan geri
qalırsa həmin ailə nişanlanır və çıxdaş edilir.
Ən yaxşı ailələrin toxumları II seleksiya pitomnikində (SP2)
əkilir. İkinci ili seleksiya pitomnikində hesabaalmalar birinci
seleksiya pitomnikində olduğu kimidir. Hər bir xətti artırmaq və ya
bioloji təsərrüfat xüsusiyyətlərinə görə, sabit formaları almaq
məqsədilə 2-ci seleksiya pitomnikində öyrənilə bilər. Seleksiya
pitomnikində bir neçə yüzdən, bir neçə minə qədər xətt və ailə
öyrənilə bilər. Ləklərin sahəsi səpin materiahndan asılı olaraq
müxtəlif ola bilər. Müqayisə üçün hər 10-20 nömrədən bir standart
sort yerləşdirilir. Qohum ailələrin toxumları birləşdirilir və geniş sort
sınağına verilir. 2-ci seleksiya pitomnikində məğbul xətlər 2-3 illik
geniş sort sınağının nəticələrinə görə sort sınağına verilir. Üçüncü il
isə seleksiya pitomnikinə və ya nəzarət tarlasma keçirilir. Üçüncü
seleksiya tarlasında da fenoloji müşahidə, tarla baxışları və
hesablamalar əvvəlki tarlada olduğu kimi aparılır.
Nəzarət pitomniki. Bu pitomnikdə seleksiya pitomniklərindən
seçilmiş ən yaxşı nümunələr öyrənilir. Bu pitomnikdə məhsuldarlıq
və digər göstəricilərə görə xətləri daha dəqiq qiymətləndirmək üçün

185
toxum nisbətən böyük ləklərdə, 3-4 təkrarda səpilir. Müşahidə və
hesabaalmalar kolleksiya pitomniklərində olduğu kimidir.
Məhsuldarlıq göstəricilərinin nəticələri bir amilli dispersiya metodu
ilə təhlil edilməlidir. Bundan sonra müsabiqəli sortsınağına və sort
artırma tarlasına verilir. Bütün bü işlər həmin seleksiya
müəssisəsində həyata keçirilir. Paralel olaraq süni infeksiya fonunda
müsabiqəli sort sınağı keçirilir.
Müsabiqəli sort sınağına və ilkin artırma tarlasma verilən material
artıq sort hesab olunur və ona müəyyən nömrə verilir. Həmin nömrə
seleksiya müəssisəsinin özünün kataloquna daxil edilir.
Üçüncü seleksiya pitomnikində ailələr yenidən kompleks təsərrüfat
qiymətli əlamətlərinə görə qiymətləndirilir. Ən yaxşı ailələr növbəti ildə
seleksiyaçının öz nəzarət tarlasmda standart sortla müqayisəli öyrənilir.
İnfeksiya pitomniki. Bu pitomnik təcrübə sahəsindən kənarda, digər
səpinlərdən təcrid olunmuş qaydada aparılmalıdır. Sortlarm viltə
davamlılığı çox qiymətli təsərrüfat əlaməti hesab olunur. Seleksiya
materiallan iki fonda öyrənilir. Yaxşı olar ki, bu prosesə Fı-dən başlanılsın.
Davamsız kombinasiyalar bütünlüklə çıxdaş edilməlidir. İkinci hibrid
nəslini bütünlüklə infeksiya fonunda becərməklə bu əlamət üzrə çox ciddi
çıxdaş edilməlidir. Əksər seleksiyaçılar F2-ni bütünlüklə sağlam fonda
becərirlər. F3-dən başlayaraq səpin hər iki fonda yarıbayarı səpilir. Sağlam
fonda seçmə məhsuldarlıq və digər təsərrüfat qiymətli əlamətlərə görə o
ailələrdə aparılır ki, onlar infeksiya fonunda yüksək davamlılıq nümayiş
etdir-mişlər. Süni infeksiya fonunda münbitlik və yüksək aqrotexnika
tətbiq olunması mütləqdir. Bitkilərin infeksiya fonunda süni surətdə
yoluxdurulması və onların xəstəliklərə davamlılığının yoxlanılması
fitopotoloqlar tərəfindən həyata keçirilir.
Pambığın sortsınağı. Sort sınağı yeni sortların rayonlaşmış sortlara
qarşı hər tərəfli öyrənilməsi və qiymətləndirilməsidir. Seleksiya
müəssisələrində iki tip ilkin və müsabiqəli sort sınağı keçirilir: a) İlkin sort

186
sınağı - çox vaxt onu nəzarət pitomniki də adlandırırlar. Burada böyük
miqdarda xətlər və sortlar (30-40 ədəd) öyrənilir. Onlardan 1/3-i başqa
seleksiya müəssisələrindən təqdim oluna bilər.
Sort sınağı üçün sahə relyefın düzlüyünə və torpağın eyni cinsliliyinə
görə seçilir. Həmin sahədə aparılan aqrotexniki tədbirlər rayon üçün tipik
olmalıdır. Bütün aqrotcxniki tədbirlər eyni müddətdə aparılmalıdır. İlkin
sort sınağında hər bir xətt 2 cərgədə, 15 m uzunluqda ləklərdə, 6 təkrarda
səpilir. Xəttlərin sayından asılı olaraq 1-2 standart sort əkilir. Təkrarlar
adətən 2-3 yarusda yerləşdirilir. Bu zaman cyni xətlərin yan-yana və alt-
alta düşməsinə yol vermək olmaz.
Adətən sort sınağı cüt yaxud standart metodla yerləşdirilir. Hər sort iki
cərgəli ləklərdə 75 yuvada olur. Standart sortu 3-6 ləkdən bir səpirlər.
Tədqiqatçı texniki tuşkilatı işləri nəzərə alıb sortlan bircərgədə ardıcıl
yerləşdirir. O, zaman bütün təkrarlar eyni ardıcılhqla yerləşdirilmolidir
(şəkil 30). İki standart arasında yerləşən sort blok təşkil edir. Bloklar
təkrarların müxtəlif yerlərində ola bilər (Şəkil 30,a).
Ümumiyyətlə, təkrarlar 2-3 sırada ycrləşclirilir. Belə yerləşmədə
fikir vermək lazımdır ki, təkrarlarda eyni adlı blok üfüqi yaxud şaquli
vəziyyətdə yan-yana düşsün (şəkil 30. b). Çox vaxt 2-3 yaruslu
təcrübələrdə blokları şahmat qaydasında yerləşdirirlər (şəkil 30. c). Ən çox
yayılmış metod blokların təkrarlarda təsadüfi yerləşdirilməsidir. Belə
ycrləşmədə torpaq münbitliyinin dəyişməsi sistematik olaraq tarazlanır
(şəkil 30. d).
İlkin sort smağına daxil olmuş sortlan müxtəlif əlamətlərə görə
birləşdirmək olar. Məsələn, tezyetişkənliyə görə, yaxud budaqlanma tipinə
görə və s. birləşdirməkdə əsas məqsəd odur ki, bioloji xüsusiyyətlərə uyğun
sortlan aqrotexniki diferensiallaşdırmaq, məsələn, tezyetişən və orta
tezyetişən sortlara müxtəlif suvarma rejimi tətbiq edilməlidir. Stansiyada
sort sınağmda aşağıda göstərilən müşahidə və hesablamalar aparılmalıdır.
Çıxışm başlanğıcı; 50% çıxış əmələ gəlməsi, çiçəkləmə və yetişmə;

187
1.Bitkilərin vəziyyəti; 1 iyuna, 1 iyula , 1 avqusta kimi; 1 iyuna qədər 10
ədəd tipik bitkidə hər təkrar üzrə bitkinin hündürlüyü, əsas gövdə üzərində
olan yarpaqların sayı, 1-ci bar budağının yerləşmə hündürlüyü, onların
üzərində olan simpodial budaqlarının sayı, bar orqanlarının miqdarı tarla
dəftərində qeyd olunmalıdır.
1 avqusta kimi bitkinin hündürlüyünü, simpodial budaqların və
qozaların sayını hesablamaq, çiçəkləmə qabağı sort təmizliyi, bitkilərin vilt
və hommoza yoluxma faizi, bitki sıxlığı və s. müəyyən edilməlidir.

188
Şəkil 30. Sort sınağında təkrarların və blokların yerləşdirilməsi

189
 Lifın uzunluğu, lif çıxmı, qozanm böyüklüyü, toxumun mütləq
çəkisi, eləcə də lifın texnoloji keyfıyyətini araşdırmaq üçün hər
sortun bütün təkrarlarından 100 qoza sınaq nümunələri kimi
götürülür. Nümunələr 2-4-cü meyvə budağının birinci yerindən
yığılır. Şaxtalar düşənə qədər birinci yığım hesabaalınır,
məhsuldarlıq isə bir hektara görə hesablanır. Məhsuldarlıq boş yerləri
çıxmaqla hesablanır. Hətta iki və daha çox boş yer olduqda o da
hesablanır. Hesabdan çıxarma ancaq təsadüfi səbəblər olduqda
nəzərə alınır.
Təsərrüfat qiyməli əlamətlərin göstəriciləri əsas məlumat kimi
geniş sort sınağında qeyd olunur. Məhsuldarlıq göstəriciləri (şaxtaya
qədər və ümumi məhsul) dispersiya metodu ilə riyazi təhlil edilir.
Sentnerlə ifadə olunan ümumi-ləşdirilmiş orta səhv, təcrübənin
dəqiqliyi və 0,95 yaxud 0,99 səviyyədə ehtimal olunan variantlar
arasındakı ən aşağı əsaslı fərq (ƏAƏF) müəyyən olunur. Yeni sort
iki və daha çox il öyrənildikdən sonra müsabiqəli sort sınağına
verilir.
Müsabiqəli sort sınağı. Nəzarət pitomniklərində daha çox
fərqlənmiş nömrələr və seleksiya müəssələrindən göndərilmiş sortlar
üç il bu pitomnikdə öyrənilir. Son olaraq nömrələr qiymətləndirilir
və sort adını alır. Yeni sortun dövlət sort sınağına verilməsi həll
edilir.
Müsabiqəli sort sınağında öyrənilən sortların sayı digər
pitomniklərdən az olur, (10-40 arasmda dəyişə də bilər). Müsabiqeli
Sort sınağı Dövlət sort sınaq şöbəsinin metodikası əsasında kiçik
ləklərdə aparılır. Ləkin sahəsi 25-50 m2, tək-laıların sayı 4-6
götürülür. Bütün aqrotexniki tədbirlər istehsalatda qəbul olunmuş
qaydada aparılır. Vegetasiya müddətlırində ilkin sort sınağında

190
olduğu kimi müvafıq müşahidələr və hesablamalar aparılır, sınaq
nümunələri götürülür. Məhsuldarlıq göstəriciləri dispersiya metodu
ilə təhlil olunur.
Dövlət sort sınağı. Seleksiyaçılar tərəfındən yaradılmış yeni
sortların daha dəqiq qiymətləndirilməsi, gələcəkdə rayonlaşdırılması
və istehsalatda tətbiq olunmasına icazə verilməsi haqda Dövlət
Reystrində qeydiyata almaq üçün zona və rayonları təyin etmək
məqsədilə onlar seleksiya nailiyyətlərinin sınağı və mühafizəsi üzrə
Dövlət komisiyasına təqdim edilir. Dövlət sort sınağının
göstəricilərinə əsasən yeni sortun müəyyən zona da rayonlaşdırılması
tövsiyə olunur.
Dövlət sort smağına verilən əksər sortların göstərilən
keyfiyyətləri bəzən təsdiq olunmur. Hətta, bir neçə qiymətli
təsərrüfat əlamətlərinə görə standartdan geri qalır. Əsas səbəb, yeni
sortun təsərrüfat qiymətli əlamətlərinə görə birinci növbədə isə
məhsuldarlıq və lifın keyfıyyətinə görə, bərabərləşdirilməsidir
(tarazlaşdırılmasıdır). Sortların eyni cinsli olmamasının əsas səbəbini
onun yaradılması proscsində axtarmaq lazımdır.
Sortların qiymətli təsərrüfat əlamətlərinə görə
bərabərləşdirilməsi metodu işlənib hazırlanmışdır. Bu metodun
seleksiya müəssisələrindən Dövlət sort sınağına qədər tətbiq
olunması məsləhət görülür.
Şəkil 31-da seleksiya mərhələlərinin sxemi verilmişdir. Sxemə
görə sortun Dövlət sort sınağına verilməsinə qədər 8-10 il vaxt tələb
olunması göstərilir, bu şərtlə ki, seleksiyaçı artıq F3 –F4 - də konstant
xətlər almış olsun.
Yeni sortu Dövlət Sort Sınaq Komissiyasına aşağıdakı hallarda
təqdim etmək olar.

191
 Yeni sort rayonlaşdırılmış sortdan ən azı 2 sentner və daha artıq
məhsul verməklə, digər göstəricilərə görə rayonlaşmış sortla eyni
olmasına baxmayaraq keyfiyyətinə və təsərrüfat göstəricilərinə görə
rayonlaşmış sortdan çox üstün olsun.
Dövlət sort sınağı Azərbaycan Rcspublikası Nazirlər Kabineti
yanında yaradılmış Dövlət Komissiyası tərəfındən həyata keçirilir. O,
respublikanın müxtəlif bölgələrində geniş sort sınaq şəbəkələrinə
malikdir.
Dövlət sort sınağı 3 il müddətində müsabiqəli sort sınağında
məhsuldarlığa və başqa təsərrüfat qiymətli əlamətlərinə görə standart
sortdan üstün olan eynicinsli sortlar təqdim edilir. Dövlət sort
sınağına təqdim olunan hər bir sortun ayrılıqda adı, botaniki növü,
mənşəyi, müəllifləri, sınaq illəri qeyd edilən xüsusi sənəd hazırlanır.
Göstərilən sənəddə sortun morfoloji əlamətləri və onu qeyri
sortlardan fərqləndirən xüsusiyyətləri göstərilir. Dövlət sort sınağına
təqdim edilən sort yenidən standart sortla müqayisəli sürətdə
sınaqdan keçirilir.
Sort Dövlət sınağına 2-3 il müsabiqəli, bir illik ekoloji və
istehsalat sınağının göstəricilərinə görə təqdim olunur. Müəllif sortun
aqrotexnikasını və sınaqdan çıxarıldığı rayonu göstərməlidir.
Dövlət sort sınaq məntəqələrini səpin materialı ilə təmin etmək
üçün 20-25 kq hesabı ilə toxum göndərilməlidir.
Növbəti il üçün isə toxum, tarla aprobasiya aktı ilə birlikdə
göndərilməlidir. Bundan başqa həmin sortun toxumu fıtosahə
deyilən bir yerdə xəstəliklərə xüsusilə viltə davamlılığı yoxlanılır.
Sortsınağı sahələri növbəli əkin altından çıxmalıdır. Rayonun torpağı
zona üçün tipik olmalı, relyefinə və məhsuldarlığına görə bərabər
olmalıdır.

192
 Aqrotexniki tədbirlər rayonun qabaqcıl təsərrüfatları üçün tıpik olan fon
olmalıdır. Üç illik sınaqdan sonra Dövlət sortsınağı komisiyası sınağın
dayandırılması haqda qərar qəbul edır. Sortun rayonlaşdırılması qərarı qəbul edilir
və Nazirlər Kabinetində təsdiq olunur.

Kolleksiya pitomniki

Valideyn pitomniki

Birinci nəsil hibrid pitomniki

F1

II nəsil hibrid pitomniki F2

III nəsil hibrid pitomniki F3

I il seleksiya pitomniki SP1

II il seleksiya pitomniki SP2

I I I il seleksiya pitomniki SP3

193
 Nəzarət pitomniki

Xəstəlik İlkin sort sınağı

törədici ilə süni
sirayətlənmiş Elit tarlası
tarla Müsabiqəli sort sınağı
Şəkil 31. Seleksiya prosesinin sxematik təsviri.

ƏSİL XI. PAMBIQ ƏKİNLƏRİNDƏ HERBİSİDLƏRDƏN

İSTİFADƏNİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ TƏTBİQİ
ÜSULLARI
Çox saylı tədqiqatlarla sübut olunmuşdur ki, pambıq əkinlərində
herbisidlərdən istifadə etməklə, alaq otlarını demek olar ki,
tamamilə məhv etmək mümkündür. Bunun üçün lazıım olan
herbisidlər, yaxud onların qarışıqları düzgün seçilmelidir.
Sahənin seçilməsinə olan tələbatlar və təcrübənin aparılması.
Herbisidlərə dair tarla təcrübələrinin qoyulmasında lazım gələn
tələbat, digər tədqiqatlarda olduğu kimidir. Bele ki, təcrübə sahəsi
yaxşı planirovka olmalı, variantlar eyni torpaq müxtəlifliyində
yerləşdirilməli, aqrotexniki tədbirlər eyni vaxtda aparılmalıdır.
Lakin, nəzarət variantı alaq otlarından təmizlənməməli və ora
herbisid tətbiq edilməməlidir. Digər variantlara isə verilən herbisidlər
2-3 müddətdə, 2-3 herbisid dozası daxil etməklə istənilən üsulla
(çiləmə, tozlama) tətbiq oluna bilər.
Herbisidlər tətbiq olunan variantlarda bir qayda olaraq əl alası
və ketmənləmə aparılmır. Verilən herbisidin təsiri olmadıqda, yaxud
zəif olduqda təcrübə sahəsini alaq otlarının basması təhlükəsi
olduqda qeydiyyat etməli və dərhal əl alası və ketmənləmə
aparılmalıdır. Əgər sahə çox illik alaq otları ilə başdan-başa deyil,

194
tala-tala zibillənmişsə onda, talaların ölçüsü və yerləşməsi dəqiq
müəyyən edilməlidir.
Herbisidlər tətbiq olunarkən nəzarət variantlarının 0-5, 5-10,
10-20 sm torpaq qatında torpağın nəmliyi təyin olunmalıdır.
Təcrübənin məqsədindən və herbisidlərin miqdarından asılı olaraq
ləklərin ölçüsü 50m2-dən 200-1000-2000m2ə qədər dəyişə bilər.
İstehsalat şəraitində ləklərin ölçüsü bir hektardan iki və daha artıq
götürülə bilər.
Səpinə qədər herbisidlər traktor vasitəsi ilə verildiyindən,
ləklərin bir yarusda yerləşdirilməsi məqsədəuyğundur.
Ləklərin və təkrarların bu cür yerləşdirilməsi traktora çiləyici
qoşub işlətmək üçün çox uyğundur.
Ləkin enini təyin edərkən təcrübə sahəsində işlənəcək
maşınmexanizmin en götürümünü nəzərə almaq lazımdır. Yəni, ləkin
eni traktorun bir gedişinə bərabər olmalıdır.
Laborator-tarla və tarla təcrübələri 4-5 təkrarda olmalıdır.
Sahəsi 5-100 m2-dən az olan ləklərdə hər variantm təkrarlarının
sayını 4-6 və daha çox artırmaq olar.
Herbisidlərə dair təcrübələrdə ləklərin sahəsi kiçik olduqda onun
eni maşının bir və ya iki gedişini əhatə etməlidir. Hesablı cərgələr iki
yaxud altı ola bilər. Traktor çiləyi-cilərindən istifadə edərkən ləkdə
toxumsəpənin gedişinin sayı dörd və daha çox artırıla bilər. Buna
müvafiq olaraq müdafiə cərgələrinin sayı da artır.
Herbisidlərin verilmə üsulları, müddəti və çiləyici aparatlar.
Təcrübə aparmaq üçün sahə seçərkən alaqlanma dərəcəsinin bərabər (çox
və ya az) olmasına fikir verilməlidir. Herbisidlər və ya yağlar torpağa və
bitkiyə çiləmə yolu ilə verilir. Təcrübə uzun müddət eyni yerdə
aparılmalıdır. İşin icrası zamanı əl yaxud traktorun arxasına qoyulmuş

195
OTH- 4-8 və OYH- 4-6 çiləyicilərindən istifadə edilir. Herbisidləri səpinlə
birlikdə verdikdə isə C-2,4 markalı toxum səpən aparata quraşdırılır.
Herbisidlər su məhlulu, suspenziya və yağlı emulsiya halında istifadə olu-
nur.
Malalamadan əvvəl, şum və şumdan sonra herbisidlərin verilməsi
üçün bütün torpaq səthinə hektara 500-600 litr su sərf olunur (çilənir).
Səpinlə eyni vaxtda və ya səpindən sonra herbisidlər verilərkən ən az su
sərfı hektara 300 litr müəyyən edilmişdir. Məhlulun az sərf olunmasına
səbəb mexanizmin bütün torpaq səthi ilə deyil yalnız səpin zolağı ilə
hərəkət etməsidir.
Pambığın vegetasiyası dövründo herbisid yağlarını verərkən su
norması 800-1000 1/ha qədər artırılır. Bitkinin boyu 15-20 sm olduqda
birinci herbisid verilir. Herbisidlər traktor kultivatorları ilə eyni vaxtda
birgə verilir. Herbisidlər paınbıq kolunun hər iki tərəfmdən cərgənin
müdafiə zolağinda yerləşən alaq otlarına verilir. Maşının işçi orqanlarının
ucları torpaq səthinə yaxm yerləşdirilir ki, pambığa dəyməsin.
Herbisidlərin işçi məhlullarının hazırlanması texnikasi. Su ilə
verilən herbisidlər eləcədə yağlar suspenziya, su məhlulu yaxud emulsiya
kimi istifadə oluna bilər. Onları torpağa və ya alaq otlarına çiləməklə tətbiq
edilir.
Aşağıda herbisidlərin səpinə qədər, səpindən sonra, şumdan əvvəl və
sonra verilməsinə dair hesablamalar verilmişdir.
Misal 1: Bir hektar sahəyə səpinlə eyni vaxtda 0,8 kq təsir edici
maddə hesabı ilə diuron verilməlidir. 1 hektar sahəyə tərkibində 80% təsir
edici maddə olan diurondan nə qədər verilməlidir
Hesablama üçün tənasüb tərtib olunur.
100⋅0,8
100- 80 x= 80 =l,0kq/ha

x -0,8

196
 100 m2 sahəsi olan ləkə isə:
1000⋅100
10000-1000q x= 10000 =10q
100-x
Misal 2: Bir hektar sahəyə 40 kq dalapon verilməlidir. Dalaponun
tərkibində 85%o təsir edici maddə vardır. Hektara nə qədər dalapon
verilməlidir?
Hesablama belə aparılır:
40⋅100
100 - 85% x= 85 = 47 kq/ha
x-40
200 m2 sahəsi olan ləkə isə
47000⋅200
10000-47000 q x = 10000 =940 q
Daha sonra, məhlulun hazırlanması və çiləmənin aparılması
üçün lazım olan suyun miqdarı hesablanır. İşçi məhlulun
hazırlanması üçün preparatın hazırlanmış miqdarı az su ilə (8-10 l)
yaxşıca qarışdırılır və sonra, dayandırılmadan tələb olu-nan xəttə
qədər su ilə doldurulur (500-600 yaxud 250-300 //ha). İşçi məhlul
istifadə olunan gün hazırlanır, əks halda, o yararsız hala düşür.
İşə başlamazdan əvvəl çiləyici yuyulur, nasazlığı yoxlanıhr,
hesablanmış normaya uyğun nizamlanır. Yəni, OTH-4-8 çiləyicisinin
tozlandıran sonluqlarmm miqdarı nizamlanır, artıq qalanları isə
bağlanır və lazım olan atmosfer təzyiqinə çatdırıhr. Sonra isə
traktorun hərəkət sürəti təyin edilir.
Alaq otlarının qeydə alınması və pambıq bitkisi üzə-rində
müşahidələr. Herbisidlərin səmərəliliyini təyin etmək üçün

197
təcrübənin bütün ləklərində və təkrarlarında alaq otları hesabaalınır.
Alaq otlarının hesabaalınması daimi bərkidilmiş, yaxud hərəkətli
hesablı sahələrdə aparılır. Hərəkətli hesablı sahələrdə alaq otlarının
miqdarını və quru çəkisini təyin etmək lazım gəldikdə, herbisidlərin
təsirindən məhv olan alaq otlarının hesabaalınması üçün nümunələr
götürülür. Bu işi, kökümsov köklü alaq bitkiləri yayılmış sahələrdə
aparmaq lazımdır.
Herbisidlərin tətbiqindən sonra, alaq otlarının birinci hesabaalınması,
sahənin zibillənmə dərəcəsindən asılı olaraq hər kultivasiyadan əvvəl, eləcə
də məhsul yığımından əvvəl aparılır.
Birillik alaq otlarının dominantlıq təşkil etdiyi torpaqlarda hesablı
sahələr 1-2 m2 ölçüdə götürülür. Bu zaman hər ləkdə 4 yaxud 8 hesablı
cərgənin əhatə olunması nəzərdə tutulmalıdır. Alaq otlannın
hesabaalınması hər cərgədə eni 25-30 sm olan müdafıə zonasında aparılır.
Bitki olan cərgələr bu xəttin ortasında yerləşir. Çoxillik alaq otları mövcüd
olduqda hesablı sahələr müxtəlif ölçülü ləklərin ölçüsündən asılı olaraq
müxtəlif yerlərdən götürülür. Hesablı sahələr alaq otları ilə zibillənmiş
yerlərdə yerləşdirilir.
Çoxillik alaq otlarım (çayır) hesaba almaq üçün, alaqlarla lutulmuş
tarlaların sahəsini ölçməklə, zibillənmə sahəsindən dəqiqləşdirmək və
bütün ləkdə olan talaları cəmləşdirməklə aparmaq olar. Bu cür hesabaalma,
herbisid tətbiqindən əvvəl payızda aparılmalıdır.
Alaqlara tutulmuş sahəyə görə tətbiq olunmuş herbisidlerin
səmərəliliyi qiymətləndirilir.
Kalış, biyan və s. alaq bitkilərinə ləklərdə az rast gəlinir onlar bütün
təcrübə ləklərində hesablanır.
Hər ləkdə hesablı sahələrin sayı kiçik ləkli təcrübələrdə ən azı iki, üç,
beş istehsalat təcrübələrində isə ən azı 10-15 olmalıdır. Hərəkətli sahələrdə
alaq otlarının qeydiyyatı bir dələ aparılmalıdır. İkinci hesablama üçün
yaxındakı hesablı sahə götürülür. Alaq otları növlərə və bioloji əlamətlərə

198
görə kökümsov, kökləri torpaq səthinə yayılan, dənli ve enli yarpaqlı
olmasına görə qeydə almır və onların ümumi miqdarı təyin olunur.
Herbisidləri verməzdən əvvəl vegetasiya dövründə alaq otlarının növ
tərkibi, miqdarı, onların inkişaf fazası, hündürlüyü, yarpaqlarının sayı
hesabaalınır. Bu zaman ölmüş, zədələnmiş və zədələnməmiş alaqlar nəzərə
alınır. Məhv olmuş alaqlar o bitkilər hesab olunur ki, onların yerüstü hissəsi
qurumuş olsun. Zədələnmiş alaqlar, o bitkilər hesab olunur ki, onların
yerüstü hissəsi bəzən tamamilə məhv olur, kök boğazı və kökü sağlam
vəziyyətdə olur. Çoxillik alaq otları bol olan ləklərdə ikinci və üçüncü
hesabaalmada alaqların kökləri işləyən dərinliyə qədər yer qazılır, köklərin
xarici görünüşünə görə onların vəziyyəti müəyyən edilir. Əgər kəsilmiş
kök sağlamdırsa, o zaman kök zədələnməmiş hesab olunur. Kökün
vəziyyətini üst hissəsini kəsərək baxmaqla təyin etmək olar. Eləcə də,
çoxillik kökümsov gövdəli bitkilər hesabaalınır. Bunun üçün üç hesablı
sahədən kökümsov gövdəli bitkilər olan 0,25 m 2 sahə 0-10, 10-20, 20-30,
30-40 sm qatlar (laylar) üzrə qazılır. Götürülmüş nümunələr havada
qurudularaq variantlar üzrə lm2 sahəyə hesablanır.
Hesablı sahələrdə müşahidə zamanı yığılmış alaqlar yaş və quru halda
çəkilərək quru kütlənin miqdarı təyin edilir.
Pambıq bitkisi üzərində müşahidə və hesabaalmalar. Çıxışın
hesabaalınması, əsas gövdənin hündürlüyünün ölçülməsi, çiçəkləmənin və
yetişmənin eləcə də, pambıq məhsulunun hesabaalınması əvvəlki fəsillərdə
göstərildiyi kimidir.
Əgər pambıq bitkisində herbisidlərdən sonra zədələnmə varsa (fılqə
yarpaqların saralması, birinci cüt yarpaqların və s.) onlar da
hesabaalınmalıdır.
Herbisidlərin qalıq təsirinin və onların işləmə dərinliyinin təyin
edilməsi. Herbisidləri öyrənərkən kimyəvi preparatların ayrı-ayrı növlərinin
başqa kənd təsərrüfatı bitkilərinə sonrakı təsirini aydınlaşdırmaq böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Bu, əsasən yüksək herbisid normaları, simazin,
atrazin tətbiq edilən hallara aiddir.

199
 Herbisidlərin hərəkətini və onların hansı dərinliyə qədər
işləməsini aydınlaşdırmaq üçün yazda səpindən 30 - 40 gün sonra
aşağıda göstərilən torpaq qatlarından 0-3 sm, 3 - 5, 5 -10, 10-15, 15 -
20sm və s. nümunələr götürülüb ayrı - ayn qablara (d=10 sm və h=10
sm) yerləşdirilir və herbisidlərə qarşı həssas olan bitkilərlə (yonca,
vələmir və s.) səpilir.
Bitkilərin vəziyyətinə görə 5-30 və daha çox gündən sonra herbisid
fəallığının müddətini və torpağa işləməsi dərinliyini
qiymətləndirirlər.
Herbisidlərin qalıq təsirini təyin etmək üçün də həmin torpaq
nümunələri götürülür. Lakin, onların götürülmə müddətləri növbəti
ilin yazında səpindən əvvəl aparılır. Torpaq nümunələri cərgənin 4-5
yerindən götürülür.
Herbisidlərin sonrakı təsirini dərmanlanmış ləklərdə, müxtəlif
mədəni bitkilari, müxtəlif müddətlərdə səpməklə də təyin etmək
olar.
İstehsalat təcrübələri. İstehsalat təcrübələri üçün torpaq
səthinin eyni cinsliliyinə və alaqlanma dərəcəsinə görə hamar olan
sahə seçilir. Təcrübənin hər variantının 3 təkrarı olmalıdır. Alaq
otlarının müşahidələri stasionar təcrübələrdə olduğu müddətlərdə
nizamlanmış sahələrdə aparılır. Xam pambıq məhsulunun hesaba-
alınması yığımlar üzrə şaxtaya qədər və şaxtadan sonra yığımlara
ayrılılr.
Mübarizə tədbirləri. Herbisidlərlə işləyərkən, xüsusilə də
zəhərli kimyəvi preparatlardan istifadə edərkən təhlükəsizlik
qaydalarına riayət olunmalıdır.

200
 Herbisidlərdən istifadə edərkən respublikamızda herbisidlərin
saxlanması, daşınması və istifadəsinə dair təlimatı rəhbər tutmaq
lazımdır.

FƏSİL XII. DEFOLYASİYA VƏ DESİKASİYA

Pambığın defolyasiyası və desikasiyası müxtəlif kimyəvi maddələrlə,

xüsusi aparatların köməyi ilə (arxada və əldə gəzdirilən, traktor və təyyarə)
həyata kecırılir.
Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, vegetasiyanın sonunda
məhsulun yetişməsini və yığılmasını sürətləndirmək məqsədi ilə bitkilərin
yarpaqlarını tökmək və gövdəni qurutmaq lazım gəlir. Yarpaqların
tökülməsi üçün istifadə olunan kimyəvi maddələrə defolyantlar, bu
əməliyyata isə defolyasiya deyilir.
Desikasiya isə qurutmaq mənasında işlədilir. Bu proses bitkilərin
gövdə və yarpaqlarının birlikdə tam qurudulmasıdır. Təcrübənin
məqsədindən asılı olaraq aparat seçilir.
Arxada və əldə gəzdirilən aparatlardan istifadə. Pambığın
defolyasiya və desikasiyasına dair təcrübələr, əl və arxada gəzdirilən
aparatlarından istifadə etməklə, adətən yeni preparatlarm ilkin sınağında,
həmçinin fızioloji və biokimyəvi prosesləri tədqiq edərkən aparılır.
Belə hallarda hər variantda bir neçə bitki hazırlamaq kifayətdir. İşi
icra edərkən məhlulun pambıq bitkisinə tam dəqiqliklə və səliqə ilə

201
verilməsinə fikir verilməlidir. Bu, əl və rans aparatlarından istifadə edərkən
böyük çətinlik törədir.
Təcrübənin düzgün və dəqiq alınması üçün pambıq bitkisinin
yarpaqlarının üst hissəsinin məhlulla tam isladılması metodundan istifadə
olunmalıdır. Bu cür təsir etməyə bir hektar sahədə olan pambıq bitkisinin
yarpaqlarına 600-700 litr işçi məhlul nəzərdə tutulmalıdır. Bunu bilməklə
mövcud defolyantın bir hektar sahədə olan bitkinin yarpaqlarına təsir etmək
normasını təyin etmək asandır.
P
⋅100 %−
Bunun üçün sahəyə lazım olan işçi məhlulunun qatılığını U lə
düsturuna əsasən təyin etmək lazımdır.
Burada:
P-1 ha sahəyə lazım olan defolyantın norması q;
U-l ha sahənin yarpağına nəzərdə tutulan işçi məhlulunun qarışığının
miqdarı;
100- işçi məhlulun qarışığı, % - lə
P
U Bir litr işçi məhlulu üçün preparatın miqdarı, q-la

Yarpaqların üst hissəsinin dərmanlanması o, qədər dəqiqliklə

aparılmalıdır ki, işçi məhlulunun yarpaqların əks hissəsinə dəyməməsinə
nail olunmalıdır. Bu şərtə riayət olunmadıqda 1 ha yarpaq sahəsinə verilən
defolyant dozası səmərəliliyini dəyişir.
Bütün bunların qarşısını almaq üçün, çiləmə zamanı adi tarla
ucluqlarmdan istifadə edərkən bitkilərə yuxarıdan aşağıya doğru vintə
oxşar (bitkilərin ətrafında) ucluğun, tozlandırıcı ucundan əsas gövdənin bir
küncündən başlanmalıdır. Yəni, əmələ gələn toz bitkinin əsas gövdəsinə
paralel olaraq aşağıya doğru istiqamətləndirilməlidir. Buna riayət etməklə
məhlulun bitkinin yarpaqlarının əks tərəfinə düşməsinin qarşısını almaq
olar.

202
 Yelpiyəbənzər (düz) ucluqlardan istifadə edərkən də həmçinin bitkjlər
yuxarıdan aşağıya doğru (bitki ətrafında dairəni) tozlanır. Bəzi hallarda
preparatların səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün tarla təcrübələrində
arxada gəzdirilən aparatlardan istifadə olunur. Bu düzgün hesab edilmir.
Çünki bu zaman bitkilər defolyantlarla eyni qaydada örtülmür, Ona görə də
bitkiyə təsir edən deıblyantın faktiki dozasmı qeydə almaq mümkün olmur.
Traktor tozlandırıcı-çiləyicilərdən istifadə. Traktor-tozlayıcı-çiləyicilər
həm adi tarla təcrübələrində həm də, istehsalat şəraitində istifadə oluna
bilər. Çiləmə zamanı təcrübələr 8 cərgəli, tozlamada isə 16 cərgəli ləklərdə
qoyulur. İşləmənin səmərəliliyinin və məhsuldarlığının hesabaalınması
bütün hallarda orta cərgələrdə apanlır. Hesablı ləkin uzunluğu ən azı 50 m,
ümumi uzunluğu isə məhsul əllə yığıldıqda 60 m, maşınla yığıldıqda isə ən
azı 100 m olmalıdır.
Təcrübə üç təkrarda aparıhr (4 təkrarda olması daha yaxşıdır).
Ləklərin və təkrarların sahədə yerləşdirilməsi tarla təcrübəsinin
metodikasına müvafıq olaraq yerləsdirilməlidir.
Traktor aqreqatlarından istifadə olunan istchsalat təcrübələrində
təcrübənin variantlarının sayından, tarlada yerləşməsindən və traktorla
işləmənin uyğun olmasından asılı olaraq ləklərin ölçüsü 0,5-2,0 ha ola
bilər.
Nəzərə almaq lazımıdır ki, istehsalat təcrübəsi qoyarkən traktor
aqreqatının məhsuldarlığı bir gündə 4,5-6,0 ha-dan çox ola bilməz. Buna
görə də istehsalat təcrübəsini 3-4 variantdan artıq olmamaq şərti ilə, ən
vaciblərinin qoyulması tövsiyə olunur. Ləklərin yerləşdirilməsi
variantların ardıcıllığına uyğun olmalıdır (bütün variantların bir təkrarı,
sonra digəri və ilaxır).
Variantların belə ardıcıllıqla yerləşdirilməsi zaman faktorunun,
əməliyyatların səmərəliliyinə təsirini çox böyük dərəcədə aradan qaldırır.
Təcrübəni günün qızmar saatlarında qoymaqdan çəkinmək lazımdır.
Hər lək üçün yarpaqların tökülməsinin, açmış qozaların, onların iriliyinin
təyini, lifin texnoloji göstəricilərini, toxumun səpin keyfiyyəti və s.

203
hesabaalmaq məqsədilə 25 nişanlanmış bitki etiketlənir. Təcrübə sahəsində
seçilmiş bitkilər sahədə böyümə, inkişaf, məhsul vermə və yarpaqlanma
dərəcəsinə görə tipik olmalıdır.
Qeyd etmək lazımıdır ki, müxtəlif defolyantlarla işləmənin
səmərəliliyi və normaları əsasən işçi məhlulun sərfiyat normasına dəqiq
riayət etməkdən asılıdır. Müəyyən konsentrasiyalı işçi məhlulun sərfiyat
norması təcrübənin sxeminə uyğun olmalıdır. Deməli 1 hektar pambıq
sahəsinə sərf olunan işçi məhlul normasını seçməklə, biz təcrübənin bu və
ya digər variantlarına müvafiq olan defolyant normasına çatdırmalıyıq.
İşin icrası zamanı işçi məhlulun sərfiyat norması daimi olmalıdır.
Buna pambıq əkinlərində cərgə aralarında aqreqatın müəyyən olunmuş
təzyiqinə bərabərləşdirməyə riayət etməklə nail olmaq olar.
Hazırda istehsalatda çiləyici-tozlayıcı traktorlar vardır ki, onların 20-
40 ədəd ucluq dəsti olmaqla, dörd və səkkiz cərgəli işçi əhatəsi vardır.
Deməli, bir hektar səpin sahəsi olan pambıq cərgələrində iş müddəti
sahənin enindən asılı olaraq müxtəlif ola bilər.
Traktor aqreqatlarını işə hazırlayarkən dəstləri, onlann işlək yerlərini
və orqanlarmı yoxlamaq lazımdır. Bütün nöqtələrdə eyni tipli çiləyici
ucluqları və müəyyən olunmuş iş əhatəsini təyin etmək tələb olunur.
Boru keçiddə pambığın inkişafının möhkəmliyindən və traktorun işləmə
sürətindən asılı olaraq işçi məhlul üçün müəyyən təzyiq (3,5 yaxud 5
atmosfer) təyin olunur. Sonra aqreqatın hər dəqiqədə sərf etdiyi məhlulun
(suyun) sərfı və bir hektar səpinə sərf olunan işçi məhlulun norması
aşağıdakı düsturla təyin olunur:
10000⋅60 q
Q= b⋅v
Burada: Q-l ha sahəyə sərf olunan məhlul norması 1-lə;
q-aqrcqatın dəqiqədə sərf etdiyi maye, 1-lə;
b-aqrcqatın işçi əhatəsi, m;
v-traktorun işçi sürəti (pambıq cərgələrində saat/km).

204
 Dəqiqədə su sərfıni elə yerindəcə təyin etmək mümkündür. Bunun
üçün traktorun mühərrikinin dirsəkli valının normal sayda hərlənməsi ilə
aqreqat işə salınmalıdır. Boru keçiddə 4 atmosfer təzyiqi yaratmaq üçün
qoruyucu klapandan istifadə olunur. Çiləyicinin işçi ştanqasını işə salmaqla
axan mayenin hərəkətini bir dəqiqə saxlamaqla, hər ucluğa ölçü
silindirindən maye ölçülmüş halda ötürülür. Ölçmə işi 3-5 dəfə aparıhr.
Çiləyicinin ştanqasının bütün ucluqlarından, cəmi maye tutumu aqreqatın
dəqiqədə sərf etdiyi mayeni təş-kil edir.
Başqa bir üsul: düz yol seçilir, sonra qoruyucu qapaq quraşdırılmış
traktor aqreqatının çənlərinə bir qədər su tökülür (3-4 vedrə), işə salınmış
çiləyici ştanqası ilə traktor o vaxta qədər işləyir.ki, çənlərdəki maye
tamamilə qurtarsın. Sorucu boruda, hava qapağında və nasosda su bir az
qalmalıdır. Sonra çiləyici ştanqa söndürülür və çənlərə 120-150 1 su
tökülür. Daha sonra traktor aqreqatı seçilmiş yola gətirilir və nasos işə
salınır. Traktor müəyyən sürətə çatan kimi çiləyici ştanqa işə salınır və
vaxta nəzarət edilir. Sonra yolda onun işə salma vaxtı qeyd olunur.
Aqreqat işləyərkən onun təyin olunmuş iş sürətinə, çiləyicinin ştanqasının
işləməsinə, borudakı işçi təzyiqinə və çəndəki maye sərfinə nəzarət edilir.
Çəndəki maye sorucu boruya qədər işlənib qurtarana kimi vaxta nəzarət
cdilir və yolda maye sərfinin qurtardığı yer qeyd edilir. Çiləyici ştanqasının
işə salındığı yerdən başlayaraq traktor aqreqatının keçdiyi məsafə və
çəndən sərf olunan maye həcmi (ölçü lenti yaxud ruletka ilə) ölçülür.
Bundan sonra aqreqatın dəqiqədə sərf etdiyi maye və bir hektara sərf
olunan məhlul norması hesablanır. Bunun üçün aşağıdakı düsturlardan
istifadə olunur.
A
q= ⋅60
t
Burada: q-traktor aqreqatının bir dəqiqədə sərf etdiyi maye, l-lə; A-
sərf olunmuş maye, l-lə; t-götürülmüş maye həcminin (A) sərfıyat vaxtı,
san. ilə.

205
 A
⋅10000
Q = b⋅l
Burada: Q-lha becərilmiş sahəyə aqreqatın işçi məhlulunun sərfıyat
norması, l- lə;
A-götürülmüş yolda sərf olunmuş məhlulun həcmi, 1-lə;
b-çiləyicinin iş əhatəsinin eni, çiləyici ştanqasınm çilədiyi cərgələrin
miqdarma vurulmuş cərgəaralarının eninə bərabərdir, m; 1-maye həcminin
sərf olunduğu yolun uzunluğu, m-lə.
İşçi məhlulunun sərfiyat normasını cərgələrdə traktor aqreqatının
sürətini və çiləyicinin borusundakı mayenin təzyiqini bilməklə verilmiş
defolyant dozalarını (təcrübə sxeminə görə) saxlamaq olar, əgər bu zaman
işçi məhlulların kosentra-siyası saxlanılırsa.
İşci məhlullann kosentrasiyası aşağıdakı düsturlara əsasən
hcsablanır:
N
K= Q

Burada: K-işçi məhlulun kosentrasiyası, % - lə;

N-preparatın sərfiyyat norması, kq/ha;
Q-işçi məhlulun sərfiyyat norması, 1 /ha
Elə bu sayda (K) istənilən həcmdə hazırlanan işçi məhlulunda defolyantın
(D) miqdarını aşağıdakı düsturla təyin etmək olar:
D = KA2

Müəyyən sərfıyat normasına görə (N) defolyant məhlulunun (A2)

miqdarı aşağıdakı düsturla təyin edilir:
a⋅n⋅Q
A2 = 100000

Burada: A2- dərmanlamaq üçün lazım olan işçi məhlulun miqdarı, 1-lə;

206
 a-təcrübə variantının sahəsi, m 2-lə;
n-təcrübə təkrarlarının sayı, ədədlə;
Q-bir hektar əkin sahəsinə defolyant məhlulunun sərfiyyat
norması, 1-lə;
Məhlulu düsturla hesablanmış miqdardan bir qədər (30-40 1) çox
hazırlamaq lazımdır. Çünki ola bilər ki, müxtəlif yolla itki olsun, həmçinin
məhlulun bir hissəsi çənlərdə, ölü boşluqlarda, tarlanın kələ-kötür
yerlərində itə bilər və s.
Ləkdə işçi məhlulun sərfiyatını təyin etmək üçün, saniyə ölçənin
köməyi ilə cərgəaralarında aqreqatın təmiz işinə sərf olunan vaxt müəyyən
olunmalıdır.
Verilən təzyiqdə işçi məhlulunun bir dəqiqədə sərfini və aqreqatın
təmiz işinə sərf olunan vaxtı bilməklə, bir hektar sahəyə faktiki sərf olunan
mayeni hesablamaq asandır. Hazırlanmış 1 litr məhlulda defolyantın
tərkibini bilməklə onun faktiki dozasını müəyyən etmək olar.
Çiləyici uclarının tutulmasının qarşısını almaq üçün əvvəlcədən hazır
məhlulları filtirdən keçirmək və aqreqat işləyərkən hər ucluğun hərəkətinə
nəzarət etmək lazımdır. Məhlulların hazırlanmasında təmiz axar sudan
(0,5-1,0 mm2 de-şikli ələkdən keçirilmiş) istifadə etmək məqsədəuğundur.
Hər variantın işlənməsi başa çatdıqdan sonra, çən, nasos və bütün paylayıcı
şəbəkə təmiz su ilə yaxşı yuyulmalıdır.
Kənd təsərrüfatı avioasiyasından istifadə. AN-2 təyyarəsi üçün
ləklərin ölçüsü ən azı 4-6 ha, 100-150 m enində və ən azı 350-400 m
uzunluğunda olmalıdır. Bu adi avia gübrələmədə olduğu kimi ləklərin
sahəsinə dərman çiləməyə imkan verir.
Hər ləkin ortasında ən azı 0,6-0,75 hektar sahə işarələnməlidir. Həmin
sahənin uzun hissəsi pambıq cərgələrinə paralel olmalıdır. Ləkdə hesablı
sahəni işarələməkdə məqsəd odur ki, onun eni təyyarənin bir və iki
dalğasının eninə bərabər olmalıdır.

207
 Kənarda isə kifayət qədər etibarlı müdafiə zonası olmalıdır ki,
dalğanın dərmanlama variantından başqasına (ləkin hesablı hissəsinə)
keçməsinin qarşısı alınsın.
Təcrübələr göstərir ki, defolyant məhlulları ilə çiləmə zamanı ləkdə
yan müdafiə zolağı ən azı 35-50 m enində olmalıdır. Yəni, müdafiə
zolağının ümumi eni variantın hesablı sahələri arasında ən azı 70-100 m,
tozlama zamanı isə iki dəfə geniş olmalıdır. Təcrübənin hesablı ləkinin
başdakı müdafiə zonaları isə ən azı 50 m olmalıdır.
Aviogübrələmənin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün, ləkin
hesablı hissəsində 50 yuva seçilir və işarələnir. Oradakı bitkilər boyuna,
inkişafına, yarpaqsızlaşma və barverməyə görə eyni olmalıdır. Ləkdə on
yuva olmaqla təyyarənin uçuş xəttinə doğru, (cərgələrə köndələn)
köndələn zolaqda yerləşdirilir. Zolaqlar uzununa görə bir-birindən eyni
məsafədə yerləşirlər. Zolaqlarda yuvalar eyni cərgə sayından bir yerləşir.
Məsələn: cərgəarası 60 sm, eni 25 m-ə bərabər olan hesablı hissədə,
onlar üç cərgədən bir eni 50 metrə bərabər olan ləklərin hesablı hissəsində
isə səkkiz cərgədən bir olmalıdır. Bu cür yerləşmə, ləklər arasında bitkiləri
defolyantlarla dər-manlamanın səmərəliliyini, təcrübənin ləklərinin
aqrotexniki və torpaq müxtəlifliklərini qoruyub saxlayır.
Pambığın defolyant və desikasiya prosesində mütləq səmərəliliyini
qiymətləndirmək üçün nəzarət varintalarının olması vacibdir.
Yarpaqlar və qozalar üzərində defolyantların səmərəliliyini
qiymətləndirərkən, təcrübənin hər hansı bir variantının ləklərindən nəzarət
kimi istifadə oluna bilər. Nəzarət sahələri (ləkin hesablı hissəsinə çəpəki
yerləşmiş, 2 m eni olan zo-laqlar) ləklərin hesablı hissəsində dərmanlama,
variantın hesablı yuvalarına və onlara yaxın olan yerlərdə paralel
yerləşdirilir. Dərmanlamadan əvvəl nəzarət sahələri dərmanı keçirməyən
plastik və ya polietilen örtüklərlə örtülür. Nəzarət sahələrinin sayı
dərmanlanma aparılan variantlarda hesablı yuvada olan zolaqların sayına
müvafiq olmalıdır.

208
 Dərman məhlulunun damcıları quruduqdan sonra örtüklər götürülür,
bitkilər üzərində hesabaalma və müşahidələr aparılır.
Aviodərmanlama aparılan tarla təcrübələrinə elə variantlar daxil
edilməlidir ki, əllə, rans və traktor aparatları olan yerüstü təcrübələrdə
perspektivlik təyin olunsun və kiçik ləklərdə aviodərmanlamaya dair
növbəti tədqiqatlar aparılsın.
Təcrübəni qoyarkən yığım qabağı yarpaqsızlaşdırma və kökdə
pambığın qurudulmasına dair xüsusi təlimatla tövsiyə olunmuş qaydalara
riayət etmək lazımdır.
Avioçiləməyə dair bütün təcrübələrdə (avioçiləmə texnologiyasının
işlənib hazırlanmasına dair tədqiqatlardan başqa) çiləyicilərin sərfiyyat
norması və işlənilən məhlulun çilənməsi istehsalatda istifadə olunan
becərmələrə uyğundur (50-100 1/ha).
Pambığın defolyasiya və desikasiyasında müşahidə və hesabaalmalar.
Pambığın vegetasiyasının birinci dövründə tarla təcrübələri üçün bitkilərin
inkişafına nəzarət mütləqdir. Defolyasiyadan 1-2 gün əvvəl və ondan sonra
(6-cı və 12-ci günlərdə) təcrübənin bütün təkrarlarında əvvəlki fəsillərdə
qeyd edildiyi kimi torpaq nəmliyi təyin edilir. Dərmanlamaya bir gün
qalmış seçilmiş bitkilərdə əsas gövdənin hündürlüyü ölçülür. Bitki üzərində
olan quru və zədələnmiş yarpaqlar, 10-12 günlük tumurcuqlar, qönçə və
çiçəyin miqdarı hesabaalınır. Qozaların hansı simpodial budaqda açması
təyin olunur. Simpodial budaqların sırası və simpodial budağın birinci
yerində çatlamış qozalar hesabaahnır. Qozaların ümumi miq-darından
başqa qruplara görə də, ayrıca hesabaalınmalıldır. Sahə dərmanlandıqdan
sonra səmərəliliyi təyin etmək üçün bir və ya iki hesabaalma keçirilir.
Dərmanlamadan 2-4 gün sonra defolyantın pambığa təsirinə dair
müşahidələr aparılır.
Dərmanlama müddətlərinin məhsula və lifin texnoloji göstəricilərinə,
mineral qidalanma fonunun səmərəliliyinə, suvarma rejiminə və s. təsirini
öyrənərkən 1-ci və 2-ci hesabaalmalarla kifayətlənmək olar.

209
 Defolyasiyadan sonra 6-cı gündə yarpaqların ümumi miqdarını yaşıl,
quru və yarım quru, qozaların, tumurcuqların və çiçəklərin ümumi sayı
hesabaalınır.
Quru yarpaqlara yarpaq ayası və saplağı qurumuşlar,
yarıınqurumuşlara isə yarpaq ayasının 50%-i qurumuş, lakin saplağı
qurumamışlar aiddir.
Dərmanlamadan sonra, 12-ci gündə bitki üzərində qalmış quru
yarpaqlar, açmış və çatlamış qozalar ayrıca hesaba alınır və qozaların
açılma hündürlüyü müəyyən edilir. Alınan nəticələr variantlar üzrə,
hərləkə görə hesablanıb orta gös-təricilər müəyyən olunur. Tökülmüş
yarpaqların faizi aşağıdakı düsturla təyin edilir:
A−B⋅100
E= A
Burada: E-yarpaqların tökülmə faizi,% -lə
A-dərmanlamaya qədər yarpaqların sayı, ədədlə;
B-dərmanlamadan sonra yarpaqların sayı, ədlə.
Həmçinin quru və yarımquru yarpaqların faizi, qozaların böyüməsi,
açılması (12-ci günün göstəricilərinin nəticələrinin 1-ci hesabaalmanın
göstəricisini çıxmaq yolu ilə) və nəzarətə nisbətən qozanın açım sürəti təyin
olunur.
Bu yolla böyümə və simpodiyalara görə açım sürəti də təyin edilir.
Bir qozanın orta çəkisi ümumi qəbul olunmuş metodikaya əsasən təyin
edilir.
Defolyasiya və desikasiyanın ümumi məhsula və xam pambıq məhsulunun
strukturuna təsirini təyin etmək üçün hər ləkə görə ayrıca yığım aparılır.
Təkrarlar üzrə toplanan ümumi məhsula görə orta məhsuldarlıq
müəyyən edilir. Bundan başqa, variantlar üzrə şaxtaya qədər və şaxtada
sonra yığılan məhsulun strukturu müəyyənləşdirilir.

210
 Məhsul yığımına hazırlıq və onun hesabaalınması, məhsulun əl və
maşınla yığılması, mövcud olan metodikanın ümumi qaydasına əsasən
aparılır.
Məhsuldarlıq göstəricilərinə görə alınmış nəticələr cədvələ yazılır və
yığımlara görə % - lə, variantların təkrarlarına görə isə s/ha ilə ifadə edilir.

FƏSİL XIII. MƏHSUL YIĞIMI

Məhsul yığımı bütün tarla və laborator-tarla təcrübələrinin son

mərhələsidir. Olduqca məsuliyyətli hesab olunan bu dövrdə tədqiqatçının
diqqəti təcrübə sahəsinin lazımi səviyyədə hazırlanmasına, məhsulun
itkisiz, vaxtında yığılmasına və onun hesabaalınmasına yönəldilməlidir.
Hansı üsulla (əl yaxud maşınla) yığılmasından asılı olmayaraq, yığıma eyni

211
vaxtda başlamaq lazımdır. Yığım bütün illərdə eyni üsulla aparılmahdır.
Məhsul yığımma bir neçə gün qalmış hazırlıq işləri qurtarmalı, hesablı
bitkilərin məhsulu 1-2 gün əvvəl yığılmalı və qeydiyyata (uçota)
ahnmalıdır.
Təcrübə sahəsinin məhsul yığımına hazırlanması. Bu iş ləklərin
ölçülərinin yoxlanması, mıxçalar (koluşkalar) olmayan yerlərə onların
sancılması və s. ilə başlayır. Əgər yığım əllə aparılmayacaqsa o, zaman,
müdafiə zolaqlarının işarələnməsinə, ləklərin hesablı hissəsini və müdafiə
cərgələrini seçmək lazımdır.
Müdafiə zolaqları bütün tarla təcrübələrində mütləq seçilməlidir. Bu
zolaqlar, yalnız laborator-tarla təcrübələrində seçilmir. Burada cərgələrin
uzunluğu qısa, sayı isə məhduddur. Onlar adətən təcrübə qoyulduqda işarə
olunur.
Müdafiə zolaqları təcrübə sahəsinin yuxarı və aşağı hissələrində, lazım
gələrsə həm də kənarlarında seçilir. Pambıq sahəsində bu iş aşağıdakı
qaydada yerinə yetirilir: təcrübənin sağ yaxud, sol tərəfindən, sahənin
yuxarı kənarından 2-5 m aralı, sahənin kənarlarında və ortasında mıxçalar
elə sancılır ki, onlar bütün ləklərdən cərgələrə çəpəki olan düz xətt üzərində
olsun.
Mıxçalardan istifadə edərək düz xətt almaq üçün kəndir çəkilir.
Sonra, düz xətlə hərəkət edərək, bitkiləri sahənin yuxarı tərəfinə əyirlər ki,
sahənin yuxarı hissəsindən hesabh sahə arasında cığır sərhəddi əmələ
gəlsin. Sahənin aşağı his-səsi də bu cür edilir. Burada bitkilər sahənin aşağı
hissəsinə doğru əyilir. Hazırlanmış cığırlar sahənin yuxarı və aşağı
hissəsindən ləklərin hesablı sahəsinin sərhəddi hesab olunur. Əgər
təcrübənin təkrarları iki yarusdadırsa o, zaman hesablı sahə və müdafiə
zolaqları arasında cığır sərhədlər hər təbəqə üçün ayrıca hazırlanır.
Əgər təcrübə variantları bir-birindən kəskin fərqlənirsə, məsələn:
müxtəlif şum dərinlikləri, fərqli suvarma norma və müddətləri və s.
öyrənilirsə, müdafiə zolağının sahəsi, müdafiə zolağında cərgələrin sayı
kifayət qədər olmalıdır ki, bir variantın təsiri digərinə keçməsin.

212
 Müdafiə zolaqlarının hesablı sahələrdən aydın seçilməsi üçiin cığıra
çıxan bitkilər, ləklərin yuxarı və aşağı tərəfindən etiketlənir. Hesablı
cərgələrin kənarlarındakı bitkiləri də etiketləmək olar. Lakin, cərgələrin
müdafiə zolağına nisbətən çox olmasına görə daha çox etiket tələb olunur
və buna görə də müdafiə zolağının cərgələrində az olan bitkiləri
etiketləmək sərfəlidir.
Müdafiə zolağının cərgələrində kənar bitkilər başqa üsulla da
işarələnir, məsələn, pambıq kolunun yuxarı uclarının liflə burulması
(mollalama).
Müdafiə zolağı və hesablı cərgələr işarələndikdən sonra, onların
sayını hər ləkin yuxarı və aşağı sərhədlərinin hesablı və müdafiə zolağının
cərgələrinin uyğunluq vəziyyətinin yoxlanılmasına başlanılır. Əgər bitki
sıxlığı və ümumi vəziyyət ləklərdə eynidirsə o, zaman məhsul bütün
hesablı sahələrdən yığılır. Əgər eyni deyilsə o, zaman eyni inkişaflı bitkilər
seçilir və hər işarələnmiş hissədən məhsul ayrıca yığılır və cəmlənir. Tarla
təcrübəsi jurnalında bu cür ayrı-ayrı yığıma dair qeydlər edilməli və ləklər
daxilində qeyri -eyniliyi yaradan səbəblər göstərilməlidir. Bitki sıxlığına və
inkişafa görə təcrübəni çıxdaş etmək ancaq təcrübəli mütəxassislərdən
ibarət olan xüsusi komissiyanın qərarı ilə ləğv edilə bilər.
Əl ilə məhsul yığımı. Yığımdan əvvəl ləklərin hesablı lahələrindən,
hesablı bitkilər üzərində olan açmış qozalar yıgılır. Bir qozanın orta
çəkisini yığımlara və variantlara görə təyin etmək üçün, hesablı bitkilərdən
pambıq yığılır. Bütünlüklə bu işləri təcrübəli laborantlar icra edirlər.
Hesablı bitkilərdən pambığı yığarkən qozaların miqdarı dəqiq sayılmalı
və yığılmış xam pambıq 3-4 kq tutumu olan torbalara yerləşdirilməlidir.
Torbaya təcrübənin adı, yığım tarixi, təkrarın və ləkin nömrəsi,
qozaların miqdarı, pambığın nəm və quru çəkisi, işi icra edənin imzası
yazılmış etiket qoyulur.
Hesablı bitkilərdən pambıq yığılarkən bütün ləklərin və təkrarların
nömrələnmiş ayrıca siyahısı olmalıdır. Ləkdə olan hesablı bitkilərdən
pambıq yığıldıqdan sonra, torbalar elə orada müvafiq ləkin əks tərəfinə

213
qoyulur, bir vərəqdə «bit-kilərdən pambıq yığılıb» cümləsi yazılır. Bu,
ləklərin nömrələnməsində, səhvlərin buraxılmasında və ləklərə görə
qozaların orta çəkisini təyin edərkən dolaşıqlığın əmələ gəlməsinin
qarşısını alır.
Hesablı bitkilərdə açmış qozalar yığıldıqdan sonra ləklərin müdafiə
zonasında olan bitkilərdən pambıq yığılır. Daha sonra isə təşkilati
imkanlardan asılı olaraq hesablı ləklər yığılır.
Yığımı 1-2 günə başa çatdırmaq üçün, ləkin ölçüsündən asılı olaraq
bir neçə pambıq yığan təyin olunur və onlara nömrələnmiş torba və
müəyyən sayda cərgə verilir. Pambıq yığanlara müdafiə cərgələrinin yeri
göstərilir.
Ləklərdən yığılan məhsulu çəkmək üçün sahədə tərəzi quraşdırılır.
Hesablı sahədə pambığın yığılmasına, işi icra edən elmi işçi nəzarət
etməlidir. O, yığılmış məhsulu çəkməli və tarla dəftərinə qeyd etməlidir.
Bunun üçün tarla dəftəri aşağıda göstərilən qaydada əvvəlcədən cədvəl
13.1-də ki, kimi hazırlanmalıdır.
Yığım aparmağın başqa üsullan da mövcuddur. Məsələn: yığıcını
ləkə qoyub əlinə də etiket verilir, ona müdafiə və hesablı cərgələr
göstərilir. Etiketdə isə ləkin və təkrarın nömrəsi, yığım tarixi göstərilir.
Təkrarm nömrəsi

çəkisi, kq (netto)
Təcrübəni
n nömrəsi
Ləkin nömrəsin

Ləkin hesablı

Təcrübənin

pambığın torba

Xam pambığın
Yığanın adı və
sahəsi, m2

nömrəsi
Yığımtarixi

Yığılmıs

torbasız
soyadı

iiə

10 1 1000 Abbasova G. 10
IX
20. 11 2 1000 Sadıxova S. 11
3 1000 Əliyeva A. 12

214
 4 1000 Talıbova C. 13
Cədvəl 13.1
Tarla dəftərində ləkin, təkrarın nömrəsi, yığıcının adı, soyadı, ləkin
hesablı sahəsi, yığılmış pambığın təmiz və torba ilə birlikdə çəkisi,
torbanın təmiz çəkisi qeyd olunur. Yığıcı yığdığı məhsulu tərəziyə
gətirərkən etiketi təhvil verir, icraçı isə torbanı çəkib tarla dəftərinə qeydlər
edir.
Müdafiə cərgələrindən yığılmış pambıqda da məhsulun hesablanması
üçün, tarla dəftərində qeydlər olunur, tarixi və cəkisi göstərilir.
Mövsüm ərzində, açmış qozalar 2-3 dəfə yığılır. Bu iş təxminən
aşağıdakı müddətlərdə aparılır: sentyabırın birinci ongünlüyü, oktyabrın
birinci ongünlüyü və oktyabrın sonunda-noyabrın əvvəlində. Əgər yığım
ərəfəsində yağış yağmışsa və pambıqda yüksək nəmlik varsa o, zaman
yığılmış ümumi məhsuldan 2 kq hesabı ilə nümunə götürülərək nəmlik
təyin edilir və məhsuldan çıxılır. Nəmliyin təyin olunması üçün dolu
torbalar tam quruyana qədər gözlənilir və ya xüsusi cihazlar vasitəsi ilə
nəmlik təyin edilir.
Açmış qozaların yığımı tam başa çatdıqdan sonra, açmamış qozaların
(qıvrılmış) yəni çıxdaş olunmuş məhsulun yığımına başlanılır. Zay
məhsulun yığım qaydası xam pambığın yığımı kimidir. Toplanmış zay
məhsul çəkilir, sonra isə ləkdən yığılmış ümumi məhsul təyin edilir. Bunun
üçün 2-kq-lıq nümunə götürülür. Zay nümunələr təkrarların hər ləkindən
ayrıca yığılır.
Yığılmış nümunələrdə (qozalarda) lif dilimlərdən ayrılır və xam
pambığın faizlə çıxımı təyin edilir. Sonra isə, qeydiyyat sahəsindən
yığılmış zay məhsul sentner hesabı ilə hektara hesablanır.
Hesablı bitkilərdən yığılmış zay məhsul (qozalar) qurudulur və bir
qozanın xam pambığının çəkisi müəyyən edilir. Hesablı bitkilərdən
toplanmış xam pambığın çəkisi hər ləkdən toplanmış pambığın çəkisinə
birləşdirilir.

215
 Məhsuldarlıq göstəricilərinin riyazi təhlili üçün, hər variantın bütün
təkrarlarından yığılan məhsul hər yığıma görə cəmlənir.
Hesablı sahələrdən və müdafiə zolaqlarından toplanmış xam pambıq
məhsulu hektarda orta məhsuldarlığı təyin etmək məqsədi ilə cəmlənir və
bütün göstəricilər tarla dəftərində qeyd olunur.
Əgər iş proqramında lifın texnoloji göstəricilərinin keyfiyyətini yaxud,
ancaq lif çıxımı və 1000 toxumun çəkisini təyin etmək nəzərdə tutulmuşsa,
onda təcrübənin hər ləkində yaxud variantın bir təkrarında hər yığımdan
nümunələr gö-türülür və ya hesablı bitkilərdən götürülmüş pambıq
nümunələrindən istifadə olunur. Lifin texnoloji keyfiyyətlərini təyin etmək
üçün əsas gövdə üzərində olan 3,6,9 və 12-ci budaqların birinci yerində
olan pambıq yığılır. Lif çıxımı və 1000 toxumun çəkisini təyin etmək üçün
yığılan nümünələrin miqdarı 1-2 kq olmalıdır.
Maşınla məhsul yığımı. Məhsulun maşınla yığılması yığımın gedişini
sürətləndirir və əsas şumun vaxtında başlanmasına imkan verir. Təcrübə
stansiyalarında xam pambığın və zay məhsulun (kurakın) maşınla
yığılmasından geniş istifadə olunmalıdır.
Sahəni maşınla yığıma hazırlayarkən əvvəlcə alaq otları vıırulmalı,
yığım qabağı isə yarpaqlar tökülməlidir (defolyasıya olmalıdır).
Yarpaqların tökülməsi üçün istifadə olunan kiınyəvi maddələrdən
(preparatlardan) istifadə edərkən qəbul edilmiş təlimata ciddi riayət
olunmalıdır. Yarpaqlar tökülənə qədər, yəni qozaların yetişmə dövründə
analiz üçün bitki nümunələri götürülməlidir. Yarpaqlar töküldükdən 8-10
gün sonra pambıq yığan maşının hərlənməsi üçün vacib olan dönmə
zolaqları hazırlanmalıdır.
Əgər təkrarlar bir yarusda və bir neçə yerdə yerləşirsə onda, dönmə
zolaqları sahənin iki tərəfındə hazırlanır. Əgər təkrarlar yaruslarda
yerləşirsə onda dönmə zolağı ən azı 5 m olmalıdır.
Yığıma 2-3 gün qalmış dönmə zolaqlarında yerləşən bitkilərdə açmış
qozalar əllə yığılır. Sonra isə, bütün bitkilər kəsilir və maşının işləməsinə
mane olan yerlərdən kənarda yığılır. Bitkilər ləğv edildikdən və yerə

216
tökülmüş pambıq yı-gıldıqdan sonra, dönmə zolağı qreyderlə düzəldilir.
Ardınca ləklər arasındakı hesablı sahə və müdafiə cərgələri ayrılır. Bu
sahələrdə maşınların daha rahat işləməsi üçün yaxşı olar ki, cərgələrin sayı
cüt olsun. Bu, yığılmış pambığın bunkerdən rahat boşalmasına imkan verir.
Yığım başlananadək ən azı 4x4 m ölçülü sahələr hazırlanır və ora tərəzi
gətirilir, yığılmış məhsulu qablaşdırmaq və çəkmək üçün torbalar
hazırlanır.
Yığımın aparılması üçün iki nəfər işçi seçilir. Əgər ləklər
böyükdürsə və maşının bunkeri dolursa o, zaman yığılmış məhsul traktor
qoşqusuna boşaldılır və böyük tərəzidə çəkilir. Sahədə açım 60-70 %
olduqda maşınla yığıma başlamaq olar.
Əvvəlcə bütün ləklərin hesablı sahələrindən, sonra isə müdafiə
cərgələrindən və zolaqlarından məhsul yığılır.
Birinci giriş ləki sağ tərəfdən başlayır, cərgədən çıxar kən sola dönür
və ləkin cərgələrinə maşının gedişi ilə girilir, eləcə
də sağ tərəfdən. Maşınların bu cür iş qaydası məhsulun tökülməsinin
azalmasına kömək edir. Hesablı sahələrdən yığılmış pambıq bunker
dolduqda və ya cərgədən pambıq qurtardıqdan sonra yerə sərilmiş brezentə
yaxud torbalara boşaldılır.
Ləkin hesablı sahəsində yığım qurtardıqdan sonra, bunkerdə
toplanmış pambıq boşaldılır və ayrıca çəkilir.
Maşınla yığdmış pambıq adətən yüksək nəmliyə malik olur və məhsul
çoxlu sayda yaşıl, quru yarpaq və digər zibillərlə qarışır. Buna görə də
təmiz məhsulun çəkisini təyin etmək üçün hər ləkdən yığılmış kütlədən
nümunə götürülməlidir.
Əsas və yığıcı bunkerdən ayrıca nümunə götürülür. Götürülən
nümunələrin həcmi 2 kq olmaqla torbalara doldurulur və yığımdan sonra
çəkilir, nəmliyi və zibilliyi təyin etmək üçün qurudulur. Toplanan
məhsulun zibilliyi Sorkin və b. aparatlarla təyin edilir.

217
 Nəmliyi və zibilliyi təyin edərkən alınmış göstəricilərin faizlə ifadəsi
əsas və yığıcı bunkerlərdə olan, hər ləkdən yığılmış məhsulun çəkisindən
çıxılır.
Maşınla yığılan pambığın (məhsulun) qurudulması üçün təsərrüfatın
ərazisində xırman saxlanması üçün talvarlar düzəldilir.
Əgər birinci yığımdan sonra yerə çox pambıq tökülürsə dərhal o
toplanır, əgər az tökülürsə onu ikinci yığımdan sonra, yaxud da quruduqdan
sonra zay pambıq kimi yığılır.
Hər ləkdən toplanmış kütlədə nəmliyi, zibilliyi və pambıq çıxımını
təyin etmək üçün nümunələr götürülür. İkinci dəfə, maşınla yığımdan əvvəl
hesablı bitkilərin açmış qozaları əl ilə yığılır. Təcrübə sahəsində maşınla
yığım adətən iki dəfə aparılır. Əgər zay məhsul qurudursa, onun yığımına
başlanılır. Yığımdan sonra qalan hissələr isə ya maşınla və ya seçməklə əl
ilə yığılır. Zay məhsul yığılarkən bütün işlər yenə də, xam pambıq yığılan
qaydada yerinə yetirilir.
Hesablı sahədən yığılmış zay məhsuldan 1-2 kq nümunə götürülür və
xam məhsul çıxımı təyin edilir.
Yığımdan sonra yerə tökülmüş pambıq və qozalar daha sonra isə bitki
üzərində qalan pambıq yığılır və çəkisi hər ləkdən alınan məhsul çəkisinə
əlavə edilir.
Məhsulun hesahaalınmasına görə göstəricilərin hesahlanması.
Məhsulun hesabaalınmasına görə göstəricilərin işlənməsinə uyğun olaraq
aşağıdakılar tapılır:
1 .Hər yığıma görə bir qozanın orta çəkisi təyin edilir. Bu
məqsədlə ləkin hesablı bitkilərindən yığılmış xam pambığın çəkisi yığılmış
qozaların sayına bolunür;
2.Bütün yığımlara görə bir qozanın orta çəkisi tapılır. Bunun üçün
bir varıantın hesablı bitkilərindən yığılmış pambığın çəkisi bütün yığımlara
görə toplanır və yığılmış qozaların sayına bölünür;

218
 3. Hər ləkə və hər yığıma görə məhsuldarlıq təyin edilir.
Yəni, bütün yığımlar cəmlənib hektardan sentnerlə göstərilir.
4. Variantlara və təkrarlara görə pambığın orta məhsuldarlığı
təyin olunur;
5. Nəzarətə və hər varianta görə orta məhsuldarlıqdan
kənarlaşmalar hektardan sentnerlə təyin edilir;
6. Variasiya statistikası metodu (üsulu) ilə alınmış
göstəricilərin etibarlılığı təyin edilir.
Bu, vegetasiya dövrü aparılan fenoloji və digər müşahidələrlə
yanaşı varıantlar arasında alınmış fərqlərin etibarlılıq dərəcəsini
aydınlaşdırmağa imkan verir. Tarla təc-rübələrinin aparılmasının spesifik
şərtlərini nəzərə almaqla, ən müasir statistik hesablama üsulu dispersiya
analizi hesab olunur. Bu isə dünya təcrübəsində ümumi qəbul olunmuş üsul
hesab olunur.

FƏSİL XIV. MƏHSULDARLIQ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN

RİYAZİ TƏHLİL ÜSULLARI
Tarla təcrübələrində əsas tələblərdən biri də təcrübənin
dəqiqliyi hesab olunur. Təcrübənin dəqiqliyi dedikdə, qeyd olunan
göstərici və alınan nəticələrin həqiqətə uyğun gəlməsi nəzərdə
tutulur. Tarla təcrübələrində dəqiqliyi gözləmək üçün tədqiqatçıdan
təcrübədə ehtimal və müşahidə olunan xətalar, onların baş vermə
səbəbləri və bu xətaların aradan qaldırılması yaxud, onların
minimuma endirilmə üsullarını bilmək tələb olunur. Tarla
təcrübələrində əmələ gələn xətaların əksəriyyəti, təşkilatı səbəblərdən
meydana çıxır: iş zamanı texnikanın nasaz olması, tədqiqatçının
peşəsini zəif bilməsi, bitkilər üzərində müşahidə apararkən müxtəlif
dərəcədə olan zədələnmələri aşkar edə bilməməsi, torpaq
alabəzəkliyi və s. səbəbləri göstərmək olar. Təcrübənin dəqiqliyi

219
tədqiqat aparılan vaxtda buraxılan xətaların dərəcəsindən və sayından
asılı olaraq dəyişir. Xətanın çoxluğu təcrübənin dəqiqliyini azaldır.
Yaranma səbəblərindən asılı olaraq təsadüfi xətalar dövrü və kobud
olur.
Təsadüfi xətalar müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində yaranır.
Bunları isə ayrı-ayrılıqda nəzərə almamaq mümkün deyildir.
Təsadüfi xətaların əmələ gəlmə səbəbləri torpaq sahəsinin
alabəzəkliyi, bitkilərin fərqli dəyişkənliyi və s - dir . Təsadüfi
xətalar təcrübənin dəqiqliyinə eyni vaxtda, hər iki istiqamətdə təsir
göstərir (artan, azalan). Bu xətalar təcrübənin dəqiqliyinə az təsir
edir. Bu xətaları tamamilə aradan qaldırmaq mümkün deyildir.
Lakin, təkrarların sayını artırmaqla bu xətaların təcrbənin dəqiqliyinə
təsirini azaltmaq olar.
Dövrü xətalar tocrübənin göstəricilərinə bir istiqamətdə təsir
göstərir. Dövrü xətaları üç qrupa bölmək olar:
1 .Təcrübənin bütün variantlarında baş verən dövrü xəta;
2.Bütün variantların bu və ya bir neçə təkrarında baş verən
dövrü xəta;
3.Təcrübənin bəzi variantlarında baş verən dövrü xəta.
Təcrübənin bütün variantlarında baş verən dövrü xəta, ümümi
göstəricilərə təsir etsə də variantların müqayisəsi pozulmur. Belə
xətalan riyazi düzəlişlərlə aradan qaldırmaq mümkündür.
İkinci qrup xətalar da, təcrübənin - variantlarının müqayisəsinə
ciddi təsir göstərə bilmir. Çünki, təkrarlar müxtəlif torpaq
sahələrində yerləşdiyindən məhsuldarlıq göstəriciləri arasında əmələ
gələn fərqi, dispersiya təhlilindən istifadə etməklə itirmək olar və s.
Kobud xətalar əsasən təcrübəyə qoyulan tələblərə əməl
edilmədikdə, tədqiqatçının səhlənkarlığı nəticəsində və s. yaranır.

220
Məsələn: məhsul yığılan zaman sortun yaxud, variantın çəkisini
dəyişik salmaq, yaxud çəkini səhv salmaq (az, çox), eyni ləkə
nəzərdə tutulduğundan artıq yaxud əskik gübrə vermək və s. Bu cür
xətalara yol verilən variantlardan düzgün nəticə çıxarmaq mümkün
olmadığına görə həmin variantlar çıxdaş edilməlidir.
Tarla və ya vegetasiya təcrübələri hətta son dərəcə dəqiqliklə
aparıldıqda hətta, paralel qablarda belə, tamamilə eyni məhsuldarlığı
almaq mümkün olmur. Eyni variantda belə, məhsuldarlıq təkrarlarda
fərqli almır.
Bu tərəddüdlər sahənin məhsuldarlıq həddi, təcrübənin
aparılma metodu, bitkilərin fərdi dəyişkənliyi, onların zədələnməsi
kimi qaçılmaz hallarla izah edilir.
Böyük ləklərdə və ya şuşə qablarda qoyulan təcrübələrdə hər
hansı bir səhvə yol vermədikdə, yüksək dərəcədə məhsuldar
torpaqlarda bütün paralel ləklərin məhsuldarlığının riyazi
göstəriciləri məhsulun həqiqi dəyəri ilə uzlaşır. Belə halda istər
ləklərin, istərsə də şüşə qabların məhsuldarlığı variantın məhsulunun
həqiqi çəkisi ilə uyğunluq təşkil edir. Bu zaman göstəricilərin
normal paylanmasını təmin edən əyri və ya variasiya sırası əyrisi
əmələ gəlir (şəkil 32).
Bizim təcrübələrdə istifadə olunan paralel ləklər məhdud sayda olduğu
zaman (adətən dörd, altı) hər variantdan alınmış məhsulun orta riyazi
göstəriciləri hazırkı variantın həqiqi məhsulunun dəqiq göstəriciləri kimi
qiymətləndirilə bilməz. Lakin, fərqli göstəricilərin real orta göstəricilərlə
uyğunluğunu bilməklə, emprik orta göstəricinin həqiqi qiymətindən
kənarlaşmasını müəyyən yolla təyin etmək mümkündür.
Göstəricilərin normal yayılmasına dair əyridə verilən müstəvidəki
absis oxu üzərindəki M nöqtəsinin (orta riyazi göstəricisi) hər iki tərəfındə
kənarlaşmanın həcmi verilmişdir.

221
 Göstəricilər əsasən orta riyazi göstəricilərin yaxınlığında yerləşir.
Orta məxrəcdən kənarlaşma daha çox artdıqca, göstəricilərin sayı daha da
azalır.
Qabarıq şəkildən çökəlmiş şəklə keçən müstəvisinə əyilmə nöqtəsi
əsas və ya kvadrat kənarlaşma ilə uyğun gəlir ki, bu da yunan hərfı siqma σ
ilə işarə edilir. O, variasiyanın genişlənməsini, sıranın dağılmasını
xarakterizə edir. Sıra nə qədər sıx olarsa σ -bir o qədər az olar və əksinə
sıra nə qədər geniş olarsa σ bir o qədər çox olar. Dəyişkənlik olmadıqda
siqma sıfra bərabər olur.

Şəkil32. Haııs əyrisi.

Bütün göstəricilərin təxminən 2/3-si (68,3%) M±cr məsafəsinin

daxilində, 1/3-i (31,7%) isə xaricində yerləşir.
Deməli, təxmini götürülmüş göstəricinin hansı olursa olsun M ± σ
məsafəsi xaricində 0,317-yə bərabərdir. ±2 σ - dan çox kənarlaşma
bütün göstəricilərin 1/22 hissəsinə (4,5%) aiddir. Məxrəcdən
kənarlaşma ± 3 σ - dan çox olarsa buna yalnız 370 hadisədə bir dəfə
rast gəlinir.
Əsas və ya kvadratik tərəddüdlərin miqdarı, aşağıda göstərilən
düsturla təyin edilir:

222
 σ=± √ ∑ v2
n−1
Burada: σ əsas və ya kvadratik tərəddüdlərin miqdarı;
v- orta riyazi qiymətdən alınan tərəddüd.
∑ v 2 - tərəddüdlərin kvadratları cəmi;
n- təkrarların sayı.
Variasiya sırasının əsas elementlərinin sayına orta riyazi səhv
daxildir. Orta və ya kvadratik səhv «m» hərfi ilə işarə olunur. m əsas
tərəddüdə bərabərdir.
σ
m = √n
n-nə qədər çox olarsa, səhv bir o qədər az olar və ya əksinə.
Təyin etməyin etibarlılığı, təkrarların sayının kök altı ilə
proporsional olaraq artır. Məsələn: əgər təcrübə 4 təkrarda aparılarsa,
o zaman onun dəqiqliyi bir təkrarda aparılan təcrübənin dəqiqliyinə
nisbətən 2 dəfə ( √ 4 ) artır. Bu variantların orta riyazi səhvini σ -
əvəzinə onun qiymətini qoymaqla təyin etmək mümkündür (yuxarıda
qeyd olunan düsturda). o zaman,

√ ∑ v2
m = ± n ( n−1 )
m
Səhvin orta nəticəyə nisbətinin ( M x l00%) faizlə ifadəsi təcrübənin
dəqiqliyi adlanır. Adətən təcrübənin dəqiqliyi m %- lə, yaxud P hərfi ilə
işarə olunur.
Sonda tədqiqatın müxtəlif variantlarına görə, orta riyazi fərqin
doğruluğunu təyin etmək olar.

223
 Əgər orta M ı səhvi ± m1-ə, digər orta M2 səhvi ± m2-yə bərabərdirsə
o, zaman orta M1-M2 fərqinin səhvi bərabərdir:

mD= ± √ m12+m22
Yəni o, bir orta göstəricinin səhvindən çoxdur. Əksər hallarda orta
göstəricilərin səhvi dərhal bütöv təcrübə üçün hesablanır, buna görə də
m1=m2 və orta göstəricilərin fərq səhvi təcrübənin səhvi olur, deməli,

mtəcrübə = mD = ± √ 2m2= √ 2=1,41m

Aralarında müəyyən mütənasiblik olan halları xarakterizə edən iki orta
göstəricinin fərq səhvi aşağıdakı düsturla təyin edilir:

mD =
±√ m 2 +m 2−2m ⋅m r
1 2 1 2
Burada: r-korrelyasiya əmsalıdır və o müqayisə olunan halların uyğunluq
dərəcəsini göstərir, məsələn: relyefdən asılı olaraq torpaq münbitliyinin
dəyişməsi.
σ , m və r həcminin təyin olunması üsulları (cədvəl14.1). Əsas və
yaxud kvadratik həcmlərin hesablanması və kənarlaşmaların aynlıqda
təyini aşağıdakı düsturla aparılır: (P.N. Konstantinova görə)

σ=± √ ∑ v2
n−1
Burda: v-orta riyazi qiymətdən kənarlaşan tərəddüdlər.
∑ v2-tərəddüdlərin kvadtalları cəmi.

Cədvəl 14.1
Əsas tərəddüdlərin (cr) və orta səhvin (m) hesablanması

224
 Qabın Məhsul- Orta qiymətdən 0,1 dəqiqliklə Tərəddülərin
nömrəsi darlıq, q-la kənarläşma V orta qiymətdən kvadratları
kənarlaşma V2
1 10,5 +0,35 +0,4 0,1
5 6
2 10,0 -0,11 -0,1 0,0
9 1
3 10,5 +0,34 +0,3 0,0
4 9
4 9,77 -0,43 -0,4 0,1
6
5 10,0 -0,12 -0,1 0,0
8 1
6 11,2 +1,07 +1,1 1,2
7 1
7 9,02 -1,18 -1,2 1,4
4
8 10,2 +0,08 +0,1 0,0
8 1

M=10,20 +1,84 +1,9 ∑ v=309

-1,84 -1,8

m=
σ
√n
=±
√
∑ v2
n ( n−1 )

σ=
±
√
3 , 09

0 ,66
7
=±√ 0 , 4414=±0 ,66 q
0 ,66 0 ,66
± =± =± =±0 , 28 q
m= √n √8 2, 83
Səhvin hesablanmasının dəqiqliyi onun hesablanması üçün istifadə
olunan göstəricilərin sayından asılıdır.

225
 σ
Hesab edilir ki, kvadratik kənarlaşmanın hesablama səhvi √ 2n -ə
σ
bərabərdir. Yəni 8 göstərici olduqda √16 n =0,25
σ Bizim misalda σ = ± 0,66+0,17.
Əgər hesablamalar 0,1 dəqiqliklə aparılsa, orta göstəricilərdən
kənarlaşma 0,1 q dəqiqliklə, kvadratlar isə 0,01 dəqiqliklə hesablanır.
Korrelyasiya əmsalının hesablanması aşağıdakı düsturla aparılır.
∑ v1 v2
r= √∑ v 21⋅∑ v22
və yaxud
∑ v1 v2
r = ( n−1 ) σ 1 σ 2
Korrelyasiya əmsalının səhvi isə aşağıdakı düsturla hesablanır:
2
1−r √ n
m2 =
Korrelyasiya əmsalının hesablanmasına aid misal. Tutaq ki, təcrübə
stansiyasında aparılan tədqiqatlarda taxıl məhsulu ilə sıxlığı arasında (lsm-
də sünbülün sayı) asılılıq müşahidə edilmişdir. Sortun adı şərti olaraq
götürülmüşdür (cədvəl 14.2).Orta göstəricidən kənarlaşmalar

hesablanır, qoşalar vurulur və cəmlənərək ∑ v1 v2 -ni alırıq.

Kənarlaşmalar kvadrata yüksəldilir və ∑ 2

v2 tapılır (cədvəl 14.3).
Cədvəl 14.2

226
 Sort Sünbülün Məhsuı, s/ha
sıxlığı
Sünbülün sıxlığı 2,46 57,0
Ləyaqətli 2,66 53,9
Əzəmətli 95 2,59 55,3
Qiymətli 2,41 58,5
Azərin 2,46 56,4

Müxtəlif sortlarda taxüın məhsulu və sünbülün sıxhğı

arasında əlaqə
M1 = 2,52 M2 = 56, 2

Beləliklə bü təcrübədə sünbülün sıxhğı ilə məhsuldarhq

arasında güclü tərsinə asılılığm olduğu sübuta yetirilmişdir.
Cədvəl 14.3
Korrelyasiya əmsalının hesablanması
Orta göstəricilərdən Təyin olunmuş tərəddüdlərin
tərəddüdlərin təyini Tərəddüdlərin kavadratları
S/S Sünbülün Məhsul hasili Sünbülün Məhsul
sıxlığı V2 sıxlığı V1 V2
V1
1 -0,06 +0,8 -0,048 0,0036 0,64
2 +0,14 -2,3 -0,322 0,0196 5,29
3 +0,07 -0,9 -0,063 0,0049 0,81
4 -0,11 +2,3 -0,253 0,0121 5,29
5 -0,06 +0,2 -0,012 0,0036 0,05

Cəmi: +0,21 +3,3 ∑v 12 =0,698 ∑v1=0,0438 ∑ V 22

= 12,07

227
 ∑ v1 v2
r= √∑ v 21⋅∑ v22
−0, 698 −0 ,698 −0, 698
= = =−0, 96
r= 0,0438⋅12, 07 0, 529 0 ,727
2 2
1−r 1−0 ,96 1−0 , 9216
= = =0 ,035
mr = √ n √ 5 2 ,23
r = -0,96 ± 0,035
Başqa bir misal: Gəncə - Qazax bölgəsində kartof bitkisi altına
verilmiş müxtəlif növ üzvi və mineral gübrə normalarının təsirindən kartof
bitkisinin inkişaf mərəhələlərində boy ilə məhsuldarlıq elementləri
arasındakı korrelyativ əlaqə öy-rənilmişdir. Müşahidələrin nəticələri cədvəl
14.4-də verilmişdir.
∑ v1 v2
r = √∑ v 21⋅∑ v 22 =
+4783 ,05 +4783 ,05
= =+0 ,788
√228 ,76⋅161009 , 59 6068 ,98
2
1−r 2 1−( 0 ,788 ) 1−0 ,620944
= = =0 , 134
mr = √n √8 2 , 828

r = + 0,788±0,134

Cədvəl 14.4

228
 Qönçələmə fazasında kartof bitkisinin boyu ilə məhsuldarlıq
elemenbtləri arasında korrelyativ əlaqə

S/ Variant Boy Bəli Kö Yu Cə Tərəddüd Tərəddü Tərəddüdlər

S lar ,sm m,q k,q mru, mi lər dlərin in kvadratı
q hasili
V1 V2 V 22
V 21
1 Nəzarə 40,5 68,2 18, 85,0 17 - - +2095,8 75, 5803
t 6 1,8 8, 240 3 69 2,8
(gübrəs 2 ,9
iz)
2 Təsərrü 43,8 100, 20, 125, 24 - - +896,4 29, 2755
fat 5 7 5 5,7 5, 166 16 6
N15P10 7
K10
3 Peyin 45,5 135, 22, 170, 32 - -8,4 +310,8 13, 7056
10 4 5 8 8,7 3, 69
t/ha 7
4 Peyin 50,5 22,8 27, 278, 52 +1 +11 +149,03 1,6 1279
20 0 0 5,8 ,3 3,1 9 1,6
t/ha
5 Peyin 52,0 224, 28, 280, 53 +2 +12 +337,96 7,8 1456
30 5 5 4 3,4 ,8 0,7 4 8,49
t/ha
6 N60P60 48,8 160, 25, 200, 38 - - +10,64 0,1 707,5
K60 3 5 3 6,1 0, 26, 6 6
4 5
7 N90P90 55,5 230, 30, 291, 55 +6 +13 +871,29 39, 1912
K90 0 0 0 1,0 ,3 8,3 69 6,89
8 N120P120 57,0 232, 31, 294, 55, +7 +14 +113,1 60, 2117
K120 5 2 5 82 ,8 5,5 84 0,25
49,2 412,7

∑ v 1 v 2 = +4783,05 ∑ V 21 = 228,76 ∑ V 22 = 161009,39

229
 Korrelyasiya əmsalı iki sırada öyrənilən obyektlərin müxtəlif
əlamətləri arasında baş verən uyğunluqların və ya fərqlənmələrin olmasını
göstərir. Məsələn: sünbülün sıxlığı və onun məhsuldarlığı arasında və ya
fosfor gübrəsinin təsiri ilə torpaqda olan fosfatların miqdarı arasında və s.
Lakin korrelyasiya əmsalı iki sırada olan dəyişkənliklər arasında ədədi
(miqdar) asılılığı göstərmir, yəni sünbülün sıxlığının dəyişməsidən
məhsulunun müəyyən dərəcədə artmasına və ya torpaqda həll olunan
fosfatların nə dərəcədə azalması 1 sentner taxıl məhsuluna fosfor
gübrəsinin təsir etməsini göstərir.
Bir sırada olan göstəricilərin digər sırada olan göstəricilərə müvafıq
olaraq dəyişmə ölçüsünü reqressiya əmsalı göstərir. Sonuncu konstant
(sabit) olmaqla iki hal arasında funksional asılılığı göstərir. Əgər bir sıranın
dəyişkənliklərinə asılı olmayan dəyişkənlik kimi baxsaq, o zaman digər
sıranın dəyişkənlikləri birinci sıranın funksiya dəyişkənliyi kimi və ya
ondan asılı dəyişən kimi qəbul edilə bilər. Funksional asılılığın ən sadə
ifadəsi düz xətli tənlikdir:
y}=[bx,
Burada: x-sərbəst dəyişən; y-funksiya; b isə konstantdır, eyni zamanda
reqressiya əmsalıdır. Əgər M 1 birinci sıraya görə orta göstəricidirsə, M2 isə
ikinci sıraya görə orta göstəricidirsə, o zaman tənlik aşağıdakı kimi olar:
v2 – M2 ] = b[ ( v 1 - M 2 )

b (reqressiya əmsalı) ikinci sıraya görə (v2) orta göstəricidən

kənarlaşmanın ona müvafiq olan birinci sıradakı orta göstəricidən
kənarlaşmadan (v1) nə qədər çox və ya az olmasını göstərir. Təbii ki,
bu əmsal yalnız funksional asılılığın və ya düz xətli reqressiyanın ən
sadə növünə uyğun gəlir:
y]=a]+[bx
Daha mürəkkəb asılılıqlar da mümkündür:
y]=a]+[bx+cx2
yəni eksponensial asılılığın əyri xətti korrelyasiyası;

230
 y=abx
Sonuncu bioloji tədqiqatlarda yayılmışdır, hesablama apararkən
adətən o loqorifmik şəkildə ifadə edilir.

14.1. Məhsuldarlıq göstəricilərinin təhlil üsullarının xarakteristikası.

Məhsuldarlıq göstəricilərinin təhlil üsullarının düzgün seçimi bir sıra
səbəblərə görə təyin edilir: təcrübənin sxemi, səhvlərin xarakteri və s.
Alınan göstəricilərdə dəyişkənlik bütün təcrübələrdə bizə məlum olmayan,
nəzarətsiz buraxdığımız səbəblərlə, yəni təsadüfi səhvlərlə bağlıdır. Bunlar
səpin materiallarının müxtəlifliyindən, torpaqların nahamarlığından,
meteoroloji və digər şəraitlərdən yaranır.
Təsadüfi səhvlərdə müsbətlərlə yanaşı mənfi tərəflərin də əhəmiyyəti
olur. Təsadüfi səhvlərdən başqa, başdan - başa olan və olmayan səhvlər də
və ya sistematik və qeyri-sistematik səhvlər olur.
Başdan -başa olan səhvlər təcrübənin bütün variantlarına toxunur,
məsələn: torpağın münbitliyi sistematik olaraq dəyişir. Bu dəyişmə
ardıcıllıqla birinci variantdan axırıncıya doğru artma və yaxud azalma ilə
müşahidə olunur. Bu cür səhvlərin mövcudluğu variantların
müqayisəsini pozmur. Onu təyin etməklə fərq təhlili metodu ilə təsirini
aradan qaldırmaq olur. Başdan - başa olmayan səhv isə yalnız bir neçə
varianta təsir edir, o isə müqayisə etmə imkanını pozur. Buna görə də
tədqiqatın nəticələri dəyərsizləşir. Tarla tədqiqatlarının nəticələrini
təkmilləşdirmək üçün aşağıda göstərilən metodlardan istifadə olunur. Kəsr,
ümumiləşdirilmiş, ədədi, düzəldilmiş tərəddüdlər və dispersiya analizi
(təhlili).
1. Kəsr metodunda məhsul göstəricilrinə görə nəticələrin
işlənilməsi hər variant üçün ayrılıqda aparılır. Yerdə qalan bütün üsullarda
isə bütün təcrübəyə görə aparılır.
2. Məhsul göstəriciləri arasmda asılılıq olmadıqda kəsr və
ümumiləşdirilmiş üsuldan istifadə olunur. Bu üsuldan, təkrarlar üzrə

231
dəyişkənlik və sistematik səhvdən irəli gələn bağlılıq-əlaqə yoxdursa
istifadə edilir.
Bu şərtlərə vegetasiya tədqiqatları uyğun gəlir. Belə ki, paralel
qablarda olan məhsul göstəriciləri sistematik deyil, təsadüfi səhvlərlə
əlaqədardır.
Kəsr və ümumiləşdirilmiş üsullarda sistematik səhvlər olmadığına
görə, tarla təcrübələrində onların məhsul göstəricilərinin işlənib
hazırlanması və istifadə olunması təhrif olunmuş nəticələr verə bilər.
Bundan başqa çox variantlı tədqiqatlarda məhsul göstəricilərinin kəsr
metodu ilə işlənib hazırlanması olduqca çətindir. Belə ki, bu üsullardan
istifadə zamanı istənilən müqayisəli orta riyazi gösətəricilər və onların
fərqinin doğruluğu ayrı- ayrılıqda təyin edilməlıdir. Bu zaman tutaq ki, 6-
varianflı təcrübədə 6 müxtəlif səhv var. Bir variantla diqər variantlar
arasında müqayisəli cəhətlərin sayı isə 15-ə bərabərdir. Ona görə də əgər
variantların cüt-cüt müqayisələrinə ehtiyac olarsa həmin 6 səhvdən başqa,
D
m
15 dəfə iki orta riyazi fərqin səhvi m D və bu fərqin etibarlılığını t= D
düsturu il təyin etmək olar.
Buna görə də bir qayda olaraq orta göstəricilərin səhvləri üzərində
hər varianta görə ayrı-ayrılıqda deyil bütün təcrübə üçün (ümumiləşdirilmiş
halda) hesablama aparmaq lazımdır.
Əfsuslar olsun ki, çox variantlı tədqiqatların məhsuldarlıq
göstəricilərinin hesablanması kəsr metodu ilə aparılır və hər variant üçün
M ± m tətbiq edilir. Burada M- təcrübənin variantlarından birinin orta riyazi
göstəricisi, m- isə onun səhvidir. Bununla da məhsul göstəricilərinin riyazi
təhlili məhdudlaşır. Aydındır ki, bu göstəricilərlə təcrübə variantlarının orta
riyazi göstəriciləri arasında fərq doğruluğu haqda danışmaq olmaz. Təçrübə
variantlarının hər hansı müqayisə olunan variantlarında olan fərqin səhvi və
fərqin doğruluğunu təyin etmək üçün tamamlayıcı hesablamalar aparmaq
lazım gəlir.

232
 Şərh olunmuş bu iki vəziyyətdən məhsulun kəsr metodu ilə
hesablanması hətta vegetasiya təcrübələrində belə variantlar məhdud sayda
(2-4) olan zaman aparılır.
Lakin kəsr üsulu o, halda yararlı hesab olunur ki, təcrübənin ayrı-ayrı
variantlarında, təkrarlarda kəskin kənarlaşan tam təsadüfi rəqəmlər olsun və
yəqin etmək lazımdır ki, bu kənarlaşmalar orta hesab həddini keçməsin.
Təcrübənin hər hansı bir variantında paralel ləklərdə kobud səhv hesabına
dəqiqlik olmadıqda interpolyasiya (riyazi proses) üsulundan istifadə oluna
bilər. İki-üç paralel ləklərdə bu cür səhvlərin olması zamanı variantlar
bütövlükdə kənarlaşa bilər. Üç və ya dörd variantın eyni təkrarında kəskin
kənarlaşan (tam təsadüfi) göstəricilər olarsa, məsələn 8-10 variantda həmin
təkrarı tamamilə ixtisara salmaq olar. Lakin, belə hallar ehtiyat və
obyektivlik nümayiş etdirməklə çox müstəsna hallarda aparıla bilər.
Ümumiləşdirilmiş metoddan yalnız vegetasiya təcrübəsinin
nəticələrini təkmilləşdirərkən istifadə olunur. O, həm də sistematik səhv və
əhəmiyytli təsadüfi səhvlər olmayan tarla təcrübəsi üçün də yararlı ola
bilər.
Ədədi üsulla başdan-başa olan səhvi aradan qaldırmaq mümkündür.
Bir-biri ilə əlaqəli olan qoşalar müqayisə olunur. Buna görə də ədədi üsulla
nəzarət (standart) variantın sıx yerləşən və adi sıxlığa malik ləklərlə
aparılan nəticələrin göstəricilərinin işlənib hazırlanması məqsədəuyğun
hesab edilir, lakin bu zaman variantların sayı çox olmamalıdır (2-4).
Qarışıq nəticələri olan adi tarla təcrübələrində təsadüfi və başdan-
başa olmayan sistematik səhvlərdən irəli gələn təkrarlarda torpaq
münbitliyində müəyyən qanunauyğunluğu təyin etmək çətin olduqda,
düzəldilmiş kənarlaşmalar ilə hesablama və ya R.A. Fişerin variasiya
(dispersiya) təhlili metodu tətbiq edilir.
A.V. Sokolov (1967) bu üsullara aşağıdakı müqayisəli xarakteristikanı
verir.
Hər iki üsul təsadüfi tərəddüdlərin kvadrat cəminin eyni kəmiyyətini
verir, yalnız düzəldirilmiş kənarlaşmalar üsulu tətbiq edildikdə, onlar

233
bilavasitə variasiya təhlili zamanı fərqə görə təyin edilir. Təcrübənin
təkrarlarına torpaq münbitliyinin dəyişməsinin təsiri istisna olduqda hər iki
halda eyni prinsip əsasında aradan qaldırılır.
Hər iki üsul arasmda əsas fərq ondan ibarətdir ki, düzəldilmiş
kənarlaşmalar zamanı təcrübənin səhvi, yəni iki orta göstərici arasında olan
fərq təyin edilir.
Fişerin meyarlarını xarakterizə edən dispersiya analizində isə variantlar
arasında kənarlaşmaların təsadüfi səhvlərdən neçə dəfə çox olduğu təyin
edilir.
Dispersiya analizi metodu əsasında fərz edilir ki, təcrübə yalnız o,
zaman yarayır ki, təcrübə variantları arasında fərq paralel ləklərin və ya
qabların məhsulları arasında olan fərqdən çox olsun.
Bu metodlarla məhsul göstəricilərinin hesablanması geniş
yayılmışdır. Göstəricilərin düzəldilmiş kənarlaşmalar üsulu ilə
hesablanması asan və rahatdır. Dispersiya analizi metodu ilə hesablama
apararkən, çoxrəqəmli ədədləri olan xeyli sayda cədvəl alınır. Bu isə
hesablamaların hamısını qəlizləşdirir.
Bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, ayrı - ayrı tədqiqatçılar
variasiya əyrisinin fərqli göstəriciləri üçün müxtəlif işarələrdən istifadə
ediblər.
Məsələn: V.N. Perequdova görə bütün təcrübə boyu məhsulun orta
hesab səhvi E, A.V. Sokolova görə m, B.A.
−

Dospexova görə m və ya sx ilə işarə edilir. Bir illik təcrübənin

məhsul göstoriciləriııin burada qeyd olunmuş kəsr, ümumiləşdirilmiş,
ədədi və düzəldilmiş kənarlaşmalar üsulları ilə A.V. Sokolov sxemi (1967),
dispersiya analiz metodu ilə V. N. Perequdovun sxemi (Aqrokimya: V.M.
Kleçkovski və A.V.Peterburqski 1966) və B.A.Dospexov sxemləri ilə
təkmilləşdirilməsini nəzərdən keçirək.
14.2.Məhsuldarhq göstəricilərinin kəsr üsıılıı ilə hesablanması
(A.V. Sokolova görə)

234
 Məhsuldarlıq göstəricilərini ayrı-ayrılıqda (kəsr üsulu) hesablamaq
üçün 2 variantlı təcrübəni nəzərdən keçirək. Təcrübə 4 təkrardan ibarətdir. I
variantın təkrarlarında şüşə qablarda aşağıdakı kimi xam pambıq məhsulu
alınmışdır: 125,7; 124,4; 117,7 və 132,4 qram (cədvəl 14.5 və 14.6). Orta
xam-pambiq məhsulu 125,lq təşkil edir. Ayrı-ayrı qabların məhsuldarlığı
orta məhsuldarlıqdan +0,6; -0,7; -7,4; +7,3 q kənarlaşır. Tərəddüdləri
(kənarlaşmaları) orta riyazi qiymətdən kvadrata çeviririk, alınmış
kvadratları üst-üstə gələrək (∑v 2 =108,90) onların cəmini n-l-ə, yəni 3-ə
bölürük.

σ =±
√ ∑ V 2 =±
n−1
6,02 6,
√ 108 ,9
n−1
=±
√
108 , 9
3
=√ 36 ,3=±6 , 02 q

m1= = =±3 ,01q

√n √ 4
Alınan nəticəni kök altdan çıxarıb əsas kənarlaşmanın həcmini a
=± 6,02 alırıq. Orta kvadrat səhvi (mı) tapmaq üçün əsas
kənarlaşmarın həcmini (a) təkrarların kökaltı sayına bölmək
lazımdır.

σ =±
σ
√ ∑ V 2 =±
n−1 √
1, 46 1,46 1,46
6 , 43
n−1
=±
√6 , 43
3
=√ 2, 14=±1 , 46 q

m2= = = =± =±0,73 q
√n √ n √ 4 2

Səhv də orta hesab kimi mütləq kəmiyyətlə, bu misalda isə bir qabda
qram ilə ifadə olunur. Deməli, birinci varianta görə alınmış orta

235
hesablamanın etibarlılığı M+ a =125,1±6,02 arasında dəyişəcək.
Aşağıdakı düstura əsasən birinci variant üçün təcrübənin dəqiqliyi %
- lə müəyyən cdilir:

m 3,01
M % = M x 100%, alırıq 125,1 x 100% = 2,4%
Cədvəl 14.5
Məhsuldarlıq göstəricilərinin kəsr üsulu ilə hesablanması
(Variant 1)

Təkrarlar Təkrarlar üzrə Orta Tərəddüdlərin

məhsul, q-la məhsuldarlıqdan kvadratları, v2
tərəddüdlər, v

Variant 1

I 125,7 +0,6 0,36

II 124,4 -0,7 0,49

III 117,7 -7,4 54,76

IV 132,4 +7,3 53,29

Mı=125,l +7,9 ∑v2 = 108,9

-8,1

Cədvəl 14.6

236
 Məhsuldarlıq göstəricilərinin kəsr üsulu ilə hesablanması
(Variant 2)
I 114,4 -0,7 0,49

II 114,8 -0,3 0,09

III 117,2 +2,1 4,41

IV 113,9 -1,2 1,44

Göründüyü kimi təcrübənin dəqiqliyi kifayət qədər yüksək alındı.

İkinci variant üçün σ = ±1,46 q; m = ± 0,73q; m % = 0,63 %. Bu
halda təcrübənin dəqiqliyi daha yüksək olmuşdur, iki orta riyazi
göstəricinin M1 və M2-nin fərq (125,1-115,1 = 10) səhvi aşağıdakı
düstura əsasən hesablanır:

Mfərq = ± √ m12+m22 bizim misalda,

mfərq= ± √ 3,012 +0,732=±√ 9,06 +0,53=±√ 9,59=3,1q

İki orta riyazi göstəricinin (t) fərq doğruluğu 3,2 q-a bərabərdir
D 10
= =3,2
t=
M D 3,1

Deməli, məhsulun müxtəlifliyi tamamilə sübuta yetirilmişdir.

14.3.Ümumiləşdirilmiş üsulla məhsudarlıq göstəricilərinin
hesablanması (A.V. Sokolova görə)

237
 Orta səhv bütün təcrübə üçün hcsablanır, buna görə də m 1 = m2. Orta
fərqin səhvi isə təcrübənin səhvinə çevrilir.

Deməli mtəcrübə = D
m =±√ 2 m2 =±m 2=1 , 41m
√ bütöv təcrübəyə
aid olduğundan istənilən iki müqayisə olunan orta riyazi göstəricinin
D
m
(t) fərqinin doğruluğunu t= D düsturuna əsasən təyin etmək olar: burada
t- fərqin doğruluğu, D-orta riyazi göstəricilərin fərqi, D-orta fərqin səhvi
və yaxud təcrübənin səhvidir.
Hesablanmış fərq bürün təcrübə variantlarının bir-biri ilə müqayisə
olunması üçün, fərqin doğruluğunu təyin etməkdə istifadə olunur.
Bu məqsədlə hər variant üçün onun orta göstəricisi tapılır, hər variant üçün
fərqli göstəricilərin orta hesabdan kənarlaşması tapılır, kənarlaşmalar
kvadrata yüksəlir. Hər variant üçün kənarlaşmaların cəmini təyin etməklə
fərqli göstəricilərin orta hesabdan kənarlaşması tapılır, kənarlaşmalar
kvadrata yüksəlir. Hər variant üçün kənarlaşmaların cəmini təyin etməklə
fərqli göstəricilərin orta hesabdan ± kənarlaşmalaraın ümumi kvadrat cəmi
hesablanır, bu isə təcrübənin dəqiqliyini xarakterizə edir. Belə hallarda əsas
tərəddüdlərbərabərdir:

σ =±
√ nl−l √
∑ (∑ v 2 ) =± ∑ ( ∑ v 2)
N −l
Bu düsturdan istifadə olunması asağıdakılara əsaslanır. Göstəricilərin
(səpələnmə cədvəlində ümumi təkrarlar, variantlarından) sayından bir
çıxılarsa (n-1) sərbəstlik dərəcəsinin sayına bərabər olur. Kənarlaşmaların
sayı l olduğu halda, bütöv təcrübə üçün V 2 -nm hamısını cəmləşdirməklə
l(n-l) sərbəstlik dərəcəsini və ya ln-l ahrıq ln-n- ni N ilə əvəz etməklə
N- l alırıq. Orta kvadrat səhv və ya orta riyazi göstəricilərin səhvi
aşağıdakı düstura əsasən təyin olunur:

238
 m=
±
N⋅( n−1 ) √ ∑ (∑ v 2 )

Təcrübənin nəticələri üzərində ümumiləşdirilmiş hesablama

apardıqda bütün variantlar üçün eyni orta fərq səhvi və ya təcrübə
səhvinə bərabər olacaq:

√ 2 2
mD = ± m +m =± 2 m =±m 2=±1,41 m√ 2
√
Vegetasiya təcrübəsinin məhsul göstəricisinə dair təqdim
olunmuş cədvəl 14.7. də olan misalın təhlilində ümumiləşdirilmiş
üsuldan istifadə edək.
Cədvəldəki kənarlaşmaların kvadratlarını təyin edərək onları
cəmləşdirməklə, aşağıdakı nəticələri əldə edirik.
mtəcrübə = ± ∑ (∑v2) = 115,33

±
mtəcrübə = √ ∑ (∑ v 2 )
N⋅( n−1 ) =
±

İki orta fərqin səhvi isə bərabərdir.

√ 115 ,33
2⋅4⋅3
=±√ 4,8=±2 ,19 q

√ 2 2
√
mD = ± 2,19 +2,19 =± 9,58 = ±3,096 = 3,1 və yaxud
mD=2,19- 1,41= 3,087= ±3,1q
Hər iki halda kəsr üsulunda olan nəticələr alınmışdır.

Cədvəl 14.7
Tərəddüdlərin yekun hesablanması

239
 Təcrübənin Təkrarlar Tərəddüdlərin kvadratı
variantları
V ∑V2

I I 0,36

II 0,49

III 54,76

IV 53,29 108,9

II I 0,49

II 0,09

III 4,41

IV 1,44 6,43

14.4. Məhsuldarlıq göstəricilərinin ədədi hesablama üsulu

(A. V. Sokolova görə)
Təcrübə nəticələrinin hesablamalarının iki müxtəlif üsulla
aparılmasının mahiyyəti kəsr və ümumiləşdirilmiş üsullarda olduğu
kimi orta səhv fərqini təyin etməkdən ibarətdir.
İki yaruslu şumdan sonra pambıq bitkisinin məhsuldarlığı 37,5;
39,8; 41,6 və 42,9 s/ha olmuşdur. Adi şumlamadan sonra isə
müvafıq olaraq 36,6; 37,8; 39,2 və 42,4 s/ha olmuşdur. Birinci
varianta görə orta səhv 1,17-yə (cədvəl 14.8) 2-ci varianta görə isə
1,25 s/ha -ya bərabər olmuşdur (cədvəl 14.9).
Cədvəl 14.8
İkiyaruslu şumlamadan alınanməhsulun hesablanması

240
 Təkrarlar Məhsuldarlıq Orta məhsuldan Tərəddüdlərin
s-lə tərəddüdlər, kvadratları,
(V ) (V2)

I 37,5 -3,0 9,00

II 39,8 -0,7 0,49

III 41,6 + 1,1 1,21

IV 42,9 +2,4 5,76

M1= 40,5 +3,5 ∑V2 =

16,46

+3,7

m1 =
±
√ ∑V2
N ( n−1 )
=±
√ 16 , 46
4⋅3
=±√ 1 , 37=1, 17 s/ha

241
 Məhsul göstəricilərin bu cür kəsr üsulu ilə hesablayar-kən təcrübənin
variantları arasında fərq sübut olunmamış qalır. Belə ki, orta fərq səhvi
1,71, fərqin özündən 1,5 çoxdur.

Cədvəl 14.9
Adi şumlamadan sonra alınan məhsuldarlıq göstəriciləri
Təkrarlar Məhsuldarlıq Orta Tərəddüdlərin
s-lə məhsuldan kvadratları,
tərəddüdlər, (V 2 )
(V )
I 36,6 -2,4 5,76
II 37,8 -1,2 1,44
III 39,2 +0,2 0,04
IV 42,4 +3,4 11,56

M2 = 39,0 +3,6 ∑ V 2 = 18,8

-3,6
Orta fərq 1,5-ə, orta fərq səhvi isə 1,71-ə bərabər olacaq yəni

mD= ± √ m12+m22=±√1 , 37+1 , 57 = 1,71 s/ha

m1=
±
√ ∑V2
N ( n−1 )
=±
√ 18 , 8
4⋅3
=±√ 1 ,57=±1 ,25 s/ha

Təcrübədə həmçinin sistematik olaraq birinci təkrardan dördüncü

təkrara qədər məhsulun yüksəlməsi nəzərə çarpır. Təcrübənin hər
təkrarı üçün ayrı-ayrılıqda qoşa hesablama aparsaq aşağıdakı
fərqləri əldə edirik (cədvəl 14.10) 0,9; 2,0; 2,4 və 0,5. Orta fərqin
kvadrat səhvi cəmi 0,45 təşkil edir. Belə halda variantlar arasında

242
 1,50
fərq tamamilə sübut olunur, belə ki öz səhvindən 0,45 =
3,3 dəfə çoxdur. Ədədi hesablama 0,45 həm də çoxillik
təcrübələrin məhsul göstəriciləri üçün tətbiq oluna bilər.
Cədvəl 14.10

Fərq səhvinin ədədi üsulla hesablanması

Təkrarla Fərq Orta Tərəddüdlərin
r fərqdən kvadratı,
Məhsuldarlıq, torəddüdlər V2
s-lə ,
V2
Iri Adi
yaruslu şumlama
şumlam
a

I 37,5 36,6 0,9 -0,6 0,36

II 39,8 37,8 2,0 +0,5 0,25
III 41,6 39,2 2,4 0,9 0,81
IV 42,9 42,4 0,5 -1,0 1,00
M1= 40,5 M2= 39,0 1,5 +1,4 ∑ V 2 =2,42
-1,6

mD=
±
√ ∑V2
N ( n−1 )
=±
√ 2 , 42
4⋅3
=±√ 10 ,20=±0 , 45 s/ha

243
 14.5.Məhsuldarhq göstəricilərini düzəldilmiş kənarlaşmalar üsulu ilə
hesablama (A.V. Sokolova görə)
Təkrarlarda orta məhsuldan kənarlaşma minus (-) işarəsi ilə qeyd
olunur. Əgər təkrarlarda məhsul ümumi təcrübənin məhsulundan azdırsa
onda minus (-) işarəsi qoyulur, əksinə yüksəkdirsə (+) pilyus işarəsi
qoyulur. Minus işarəsi altında olan tərəddüdlərin cəmi eynilik təşkil
etməlidir (cədvəl 14.11).
Variantlara görə ortadan kənarlaşmaları götürək (cədvəl 14.12 sütun-
3). Onlardan təkrarların orta məhsuldan kənarlaşmaları çıxılmalıdır,
nəticədə düzəldilmiş kənarlaşmaları alırıq.
Əgər çıxılan çıxaq işarəsi ilədirsə o, müsbət əhəmiyyətə malik olur.
Məsələn: ikinci təkrarın birinci variantı üçün hesablama bu cür aparılır:
-l,3-(-0,68)=-l,3+0,68=-0,62;
Elə həmin birinci variantın III- təkrarı üçün + 0,5-0,40 = +0,10
Düzəldilmiş kənarlaşmaların kvadrata çevirək, variantlara görə düzəldilmiş
kənarlaşmaların kvadrat cəmini hesablayaq, sonra isə kənarlaşma
kvadratlarının hamısının cə-
mini - ∑ (∑v2) tapırıq.
Variant üçün orta səhv aşağıdakı düsturla hesablanır:

m=
±
√ ∑ (∑ v 2)
N ( n−1 )( l−1 )
Bu düstura müvafıq rəqəmləri daxil etməklə alırıq:

m=
±
√ 1 , 87
4⋅3⋅3
=±
√1 , 87
36
= √0 , 052=±0 ,23 q

mD-isə bərabərdir ± √ 0,23 2+0, 232=0 ,32 və ya bu

hesablamalar aparılmadan - 0,23 -1,41=0,32 sentner alınır.

244
Təcrübənin istənilən iki variantının orta riyazi göstəricisi fərqinin, fərq
D
m
səhvinə nisbəti ( D ) t hərfı ilə işarə olunur, müqayisə olunan 2 variantın
məhsulda olan fərqin doğruluq dərəcəsini göstərir.
Cədvəl 14.11
Təkrarlara görə kənarlaşmaların hesablanması
(təcrübənin orta məhsulu 33,4 s/ha)
Məhsuldarlıq ha/s Təkrarlar Təcrübə
üzrə orta qzrə
Təkrarla Nəzar N120 N120P4 N120P95 məhsul, təkrarların
r ət 5 s/ha orta
gübrə məhsuldan
si kənarlaşma
sı
I 20,5 34,8 36,5 37,8 32,40 -1,00
II 20,2 35,1 37,4 38,2 32,72 -0,68
II 22,0 36,7 37,6 38,9 33,80 +0,40
IV 23,3 37,0 38,1 40,3 34,80 +128

M1 = 21,5 M2 = 35,9 M3 =37,4 M4 =38,8 33,40 +1,68

Bizim misalda, variantlar arasında olan fərq (38,8-37,4) 1,4 s/ha 90
və 45 kq/ha P2O5 verməklə tamamilə etibarlı alınmışdır, belə ki,
D 1,4
= =4,4 s/ha
t=
m D 0 ,32
0,23 x100
Bu zaman təcrübənin dəqiqliyi 33,4 = 0,7 %-ə bərabər olur,
göründüyü kimi yüksək alınmışdır.

245
 -
1,68
Cədvəl 14.12
Düzəldilmiş kənarlaşmaların köməyi ilə səhvlərin hesablanması
Variantlar Təkrarlar Tərəddüdlər Təkrarlar Düzəldilmiş
üzrə tərəddüdlərin
düzəldilmiş kvadratları
tərəddüdlər
V2 ∑V2
I -1,0 0,00 0
Nəzarət II -1,3 -0,62 0,38
gübrəsiz
III +0,5 +0,10 0,01
IV 1,8 +0,52 0,27 0,66
I -1,1 -0,10 0,01
N120 II -0,8 -0,12 0,01
III +0,8 +0,40 0,16
IV +1,1 -0,18 0,03 0,21
I -0,9 +0,10 0,01
N120P45 II 0,0 +0,68 0,46
III +0,2 -0,20 0,04
IV +0,7 -0,58 0,34 0,85
N120P90 I -1,0 0,00 0
II -0,6 +0,008 0,01
III +0,1 -0,30 0,09

246
 IV +1,5 +0,22 0,05 0,15
14.6. Məhsuldarlıq göstəricilərinin dispersiya analiz üsulu
ilə hesablanması (V.N. Perequdova görə)

1 .Məhsuldarlıq göstəricilərinə dair cədvəl (cədvəl 14. 13) tərtib

edilir və hektardan yığılan məhsul hektara görə hesablanır. Əgər
bitkinin məhsulu 100 s/ha-dan çox deyilsə 0,ls, əgər 100 sentnerdən
çoxdursa 1 s - dək dəqiqliklə qeyd olunur. Ümumi prinsip isə belədir:
rəqəmlərin əsas cəmi üç rəqəmli olmalıdır. Əgər məhsul tam iki
rəqəmli sayla ifadə olunursa, o zaman onu yenə də üç rəqəmlə
göstərmək lazımdır. Bunun üçün vergüldən sonra sıfır (0) qoyulur.
Məsələn: 28 deyil 28,0. Bu verilmiş sayın l ha-ya 0,ls-dək dəqiqliklə
hesablandığını göstərmək üçün edilməlidir.
2. Məhsulların cəmi hesablanır: təcrübənin variantlarına görə
cəm (S), təkrarlara görə cəm (P) və ümumi cəm (Q) hesablanır.
Sonuncu, yoxlamaq məqsədi ilə iki dəfə hesablanır, birinci dəfə S
kəmiyyətlərinin məcmusu kimi ikinci dəfə, P kəmiyyətlərinin
məcmusu kimi hesablanır.
3.Variantlara görə orta hesab S-i təkrarların n sayına bölməklə
tapılır. Orta hesab ilkin göstəricilərin işarə sayı ilə qeyd olunur. Bu
zaman bu cür yuvarlaqlaşdırma qaydasmdan istifadə olunur. Yəni,
1,2,3,4 rəqəmləri atılır, 5,6,7,8,9 isə əvvəlki işarənin vahidinə qədər
tamamlanır.
4. Hər hansı bir iradi başlanğıc (a) seçilir, bu zaman hesablanmanın
əlverişli aparılması üçün cədvəldə olan maksimal və minimal saylar
arasından tamamlanmış orta hesab götürülür. Bizim misalda
a=(20,0+40,0):2=30 Daha sonra bir başa başlanğıcdan kənarlaşan
göstəricilərə dair cədvəl 14.14 tərtib olunur.

247
 Əgər məhsul iradi başlanğıcdan aşağıdırsa (-) minus,
yuxarıdırsa pilus işarəsi qoyulur.
Cədvəl 14.13
Xam pambıq məhsulu, (s/ha)

Təcrübənin Təkrarlar S Orta

variantları I II III IV məhsuldarlıq
Nəzarət 20,5 20,5 22, 23,3 86,0 21,5
(gübrəsiz) 0
N120 34,8 35,1 36, 37,0 143,6 35,9
7
N12P45 36,5 37,4 37, 38,1 149,6 37,4
6
N120P90 37,8 38,2 38, 40,3 155,2 38,8
9
P 129,6 130,9 135,2 138,7 Q = 534,4 M = 33,4
5. Cədvəl 14.13-də olduğu kimi S, P ve Q oemleri hesablanır, bu
zaman kənarlaşmaların işarələri nəzərə alınır. Burada yoxlama
aparmaq mütləqdir, əgər S və P (cədvəl14.14) miqdarının üstünə ( n
təkrarlar ve ya m VW variantlar sayı) cəmləşdirilən miqdara
vurulmuş birbaşa başlanğıc gəlinərsə belə halda müvafiq S və P
alınmalıdır. Beleliklə, bizim nəzarət variantmızda 30 x 4-34 = 86
vardır. Əgər bu bərabərlik pozulubsa müvafıq yerdə cədvəl 14.14
yoxlanmalıdır.
6. Cədvəl 14.15 tərtib edilir, bura müvafiq qayda ilə cədvəl
14.14-də olan rəqəmlərin kvadratlari daxil edilir (həm müsbət, həm
də mənfi rəqəmlərin kvadratları müsbət olur.

248
7. Sütunlarda kənarlaşma kvadratları cəmlənir (cədvəl 14.15). Bunlar
da öz növbəsində toplanır və kvadratlarln ümumi cəmi qeyd edilir
∑y2 =971,9). Ele bu cür də S 2-ları toplanır, ∑S2=3828,2 tapılır və P
kəmiyyətləri toplanaraq, ∑p2 =791,7alınır.
Cədvəl 14.14
İradi başlanğıcdan kənara çixmalar.
Təkrarlar
Variantlar I II III IV S
Nəzarət -9,5 -9,8 -8,0 -6,7 -34,0
(gübrəsiz)
N120 4,8 5,1 6,7 7,0 -23,6
N120 P45 6,5 7,4 7,6 8,1 29,6
N120 P90 7,8 8,2 8,9 10,3 35,2
P 9,6 10,9 15,2 18,7 Q=54,4
Alınmış nəticələr aşağıdakı kimi qeyd olunur:
Q2 = 54,42 = 2959,4
mn= 16 ∑y = 971,9
2
Q2: mn= 184,9
n=4 ∑p2 = 791,7 Q2: n =739,8
m=4 ∑S2 = 3828, Q2:m= 739,8

Sonrakı hesablamalar aşağıdakı düsturlarla aparılır:

Kvadratların ümumi cəmi

∑y2 - (Q2: nm)= 971,9-184,9= 787,0 (sərbəstlik dərəcəsi nm-1=

16-1 = 15
Təkrarların kvadratları cəmi:

249
 [ ∑p2-{Q2 : n)]: m= (791,7- 739,8):4 = 13,0 (Sərbəstlik dərəcəsi
n-l= 4-1=3)

Variantların kvadratları cəmi

[∑S2- (Q2 : m)]: n= (3828,2-739,8) :4= 772,0 (sərbəstlik dərəcəsi

n-l= 4-1=3)
Cədvəl 14.15
İradi başlanğıcdan kənara çıxmaların kvadratları
Variantlar Təkrarlar S2
I II III IV
Nəzarət 90,3 96,0 64,0 44,9 1 156,0
(gübrəsiz)
N120 23,0 26,0 44,9 49,0 557,0
N120 P45 42,3 54,8 57,8 65,6 876,2
N120 P90 60,8 67,2 79,2 106,1 1239,0
3828,2
∑p2 92,2 118,8 231,0 791,7
349,7
∑y2 244,0 245,9 971,9
21,64 265,6

9. Dispersiya analizinin cədvəli (14.16) tərtib olunur, buraya

birinci üç sətrin müvafiq qrafalarına yuxarıda hesablanmış rəqəmlər
yazılır, sonuncu sətri isə birinci sətrin rəqəmlərindən iki sonuncu
sətrin rəqəmlərini çıxmaqla dolduru-lur. Orta kvadratı yalnız
«Qalıq» sətrində təyin edirlər və bunu müvafiq kvadratların cəmini
sərbəstlik dərəcələri ədədinə bölməklə tapılır (cədvəl 14.16).

250
10. Alınmış qalıq orta kvadrat kök altdan çıxarılır

σ=√ 0,22 = 0,47 s/ha

11. Təcrübənin dəqiqliyi haqda ümumi xarakteristika verilir. σ -nın
miqdarı (orta kvadrat kənarlaşma) bütün təcrübəyə görə bir ləkin orta

məhsul səhvini göstərir. Daha sonra isə σ : √ n =E düsturu ilə orta

məhsulun səhvi təyin edilir.
σ və E kəmiyyətlərinin bütün təcrübənin orta kəmiyyətinə M-ə nisbətən
100⋅σ 100⋅E
faizlə ifadə edirlər, V = M və təcrübənin dəqiqliyini P = M
verir. Bizim misalımızda σ = 0,47 s/ha olduğu üçün

Cədvəl 14.16

Dispersiya analiz, cədvəli

Dispersiya analiz Kvadratların Sərbəstlik Orta
cədvəli. Dispersiya cəmi dərəcəsi kvadratı
növləri
Ümumi təkrarlar 787,0 15
Təkrarlar 13,0 3
Variantlar 772,0 3
Qalıq 2 9 0,22 = σ
σ = 2 : 9 = 0,22
100⋅σ 0 , 47⋅100 0 , 47⋅100
= = =1,4 %
V= M M 33 , 4

251
 σ 0 , 47 0 , 47
= = =0 , 24 s/ha
E = √n √ 4 2 P =
100⋅E 100⋅0 , 24
= =0 , 72 %
M 33 , 4

12.Variantlarm orta məhsulları arasındakı fərqin doğruluğunu

müəyyən etmək üçün E kəmiyyətini 3 dəfə artırmaq lazımdır. Əgər
fərq 3E-dən çoxdursa o, 0,95 ehtimalı ilə etibarlıdır, 3E-dən azdırsa
təcrübə səhv hesab edilir. Bizim misalda 3E=3-0,72=2,2 s/ha-dır.
Təcrübənin 3 dəfə artırılmış səhvindən 3E çox olacaq. Deməli
istənilən müqayisə olunan iki variantın məhsulları arasında fərq
tamamilə etibarlı alınmışdır.

14.7. Çoxillik təcrübələrin məhsuldarlıq

göstəricilərinin işlənməsi (A.B. Sokolova, P.N.
Konstantinova və B.A. Dospexova görə)
Bir neçə il ərzində bir yerdə yaxud bir il ərzində iqlim şəraitləri
oxşar olan müxtəlif yerlərdən alınmış iki öyrənilən amillərin
göstəriciləri arasındakı fərqlənməni təyin edərkən ədədi hesablama
üsullarından istifadə olunur.
Misal olaraq İ.M.Maltsevin quza-payını doğrayaraq şumaltına
verilməsinin səmərəliliyinə dair çoxillik göstəriciləri götürək.
A.V.Sokolova görə göstəricilərin hesablanması sxemi cədvəl
14.17-də verilmişdir. İllər təkrarlar kimi götürülmüşdür

252
 Quzapayının şum altına verilməsi xam pambıq məhsulunun
aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, orta riyazi göstəricilərin
fərqi (2,4 s/ha) təcrübənin bu fərqin üç mislindən (0,61 x 3=1,83
s/ha) çoxdur.
Bu göstəriciləri P.N.Konstantinovun düsturuna əsasən
hesablayarkən

253
254
 = √( n )
∑ a2 −D2 ÷( n−1 )
burada a2- tərəddüdlərin kvadratları cəmi;
D2-orta fərqin kvadratı;
n-təkrarların sayı.
Rəqəmləri düsturda yerinə qoyduqda

md =
(√ 26 ,936 −5 , 76)÷8=0 , 60 s/ha
A. V. Sokolova görə olan səhvi alırıq. Çoxillik təcrübələrdə
variantların sayı çox olduğu üçün ədədi (qoşa) hesablama üsulu
çətinlik yaradır, mümkün olan qoşa müqayisələrin sayı artır, təbii ki,
hesablama əməliyyatlarının həcmi də artır. Belə hallarda B.A.
Dospexov dispersiya analizi metodunu tövsiyə edir. Belə hesablama
sxemində illər şaquli, variantlar isə üfüqi yerləşdirilir. İllərə görə P
məhsulun cəmi, variantlara görə V, cəmi məhsul üzrə isə X
hesablanır. Alınmış bütün göstəricilər kvadrata yüksəldilir. Belə
olduqda, materialların hesablanmasında birillik göstəricilərdən fərqli
olaraq kvadrata bir başa başlanğıcdan kənarlaşma deyil, bilavasitə
alınmış məhsul göstəriciləri çevrilir. Yerdə qalan bütün əməliyyatlar
B.A.Dospexovun metodu ilə aparılmış yuxarıda göstərilən birillik
təcrübə misalında olduğu kimidir: korrektə edici faktor C, ümumi
dəyişkənlik Cr, illərə görə variasiya Cp, variantlara görə dəyişkənlik
Cv təsadüfi dəyişkənlik və müxtəlif illərin variantlarının qarşılıqlı
təsiri (qalıq), Cz= Cr (Cp +CV) bərabərdir.
Bu cür sxemdə dispersiya analizinin nəticələri göstərilir, çoxillik orta
göstəricilərin səhvi m, çoxillik təcrübənin dəqiqliyi m%, fərqin səhvi m d və

255
nəhayət ən aşağı əhəmiyyətli fərqlər ƏAƏF 0,95 hesablanır. Oxşar sxemdə
çoxillik təcrübələrdə təkrar hesablama aparmamaq üçün tövsiyə edirik ki,
ehtiyac yaranarsa B.A.Dospexovun təqdim etdiyi hesablama sxemini əldə
rəhbər tuta bilərsiniz.

14.8. F meyarına görə disspcrsiya arasında fərqlərin

qiymətləndirilməsi
Əlamətlərin variasiya dərəcəsində fərqlərin əhəmiyyəti F meyarının
köməyi ilə qiymətləndirilir.
Əgər Ffakt ≥ Fnəzəriyyə olarsa, o zaman müqayisə olunan dispersiyalar
arasında əhəmiyyətli fərqlər vardır. Ffakt ≤ Fnəzəriyyə olduqda isə fərqlər
əhəmiyyətsizdir və müqayisə olunan dispersiyaların bərabərliyi haqda sıfır
fərziyyəsi təkzib edilmir. Belə ki, hər zaman sürətdə böyük dispersiyalar
götürüldüyünə görə F meyarı birə bərabər olur və ya ondan çox olur.
Tədqiqatda qəbul olunmuş əhəmiyyət səviyyəsinə görə F meyarının
nəzəri əhəmiyyəti əlavələrdə verilmiş 2-3 saylı cədvəldə tapılır. Bu zaman
müqayisə olunan dispersiyaların sərbəstlik dərəcəsinin sayı nəzərə alınır.
Dispersiyaların müqayisəsi üzərində əhəmiyyətli statistik metod adını
almış dispersiya analizi qurulmuşdur ki, bunun da əsasları aşağıda təsvir
olunmuşdur.
14.9.Dispersiya analizi üsullarının əsasları
Dispersiya analizi ilk dəfə ingilis alimi R.A. Fişer tərəfındən işlənib
hazırlanmış, kənd təsərrüfatı və biologiya tədqiqatlarına daxil edilmişdir.
Bu qanun orta kvadratların (dispersiyaların) nisbətinin bölünmə qanunu
adlandırılmışdır.

2
S1
= 2
=F
Orta nümunələrin orta kvadratı S2
Obyektlərin orta kvadratı

256
Təcrübələrin planlaşdırılması və onun göstəricilərinin statistik təhlili
üçün dispersiya analizindən geniş istifadə olunur. Yaxın keçmişə
qədər riyaziyyatçıların rolu yalnız təcrübə göstəricilərini işləyib
hazırlamaqdan ibarət idisə, R.A. Fişerin işləri bu nəzəriyyəni
kökündən dəyişdi. Hazırda təcrübənin planlaşdırılmasının dispersiya
analizi tələblərinə və riyazi şərhın nəticələrinə müvafıq olaraq
tədqiqatçı onu maraqlandıran suallara cavab ala bilər. Təcrübənin
statistik əsaslandırılmış planı nəticələrin riyazi analizi metodunu da
təyin edir. Elə buna görə də dispersiya analizinin
əsasını bilmədən müasir təcrübənin düzgün planlaşdırılması mümkün
deyildir. Dispersıya analizində vahid statistik kompleks olan bir neçə
seçmələrin (variantların) göstəriciləri eyni vaxtda hesablanır ki, bu da
xüsusi işçi cədvəli formasına salınır.
Dispersiya analizinin mahiyyəti tərəddüdlərin kvadratlarının
ümumi cəmi və sərbəstlik dərəcəsinin ümumi sayından-
komponentlərdən ibarətdir ki, onlar da tədqiqatın strukturuna
müvafiqdir. Eyni zamanda öyrənilən faktorların təsirini və qarşılıqlı
təsirini F-meyarına görə qiymətləndirilməsi dispersiya analizinin
mahiyyətinə daxildir.
Əgər bir neçə müstəqil seçmədən ibarət olan təkamilli statistik
komplekslər hesablanırsa, məsələn, l-variantlı vegetasiya
təcrübələrində kvadratların ümumi cəmi Cy ilə ölçülən nəticə
əlamətinin dəyişkənliyi iki komponentə bölünür: seçmələr
(variantlar) arasında Cv və seçmələrin daxilində Cz dəyişkənliyi.
Deməli əlamətin dəyişkənliyi ümumi formada aşağıdakı kimi
ifadə oluna bilər:
Cy= Cy + Cz

257
 Burada variantlar arasındakı dəyişkənlik ümumi dispesiyanın o
hissəsidir ki, həmin hissə öyrənilən amillərin təsirindən asılıdır.
Variantlar daxilində olan dispersiya isə öyrənilən əlamətin,
yəni təcrübənin sahəsinin təsadüfi dəyişkənliyini xarakterizə edir.
Sərbəstlik dərəcəsinin ümumi sayı (N-l), eləcə də sərbəstlik
dərəcəsi iki yerə ayrılır: variantlar üçün sərbəstlik dərəcəsi (M) və
təsadüfi dəyişkənlik (N-l)-
N-1=(l-1)+(N-l)
Əgər variantlar hər hansı bir ümumi nəzarət olunan şəraitlə
əlaqədərdirsə, məsələn: tarla təcrübəsində təşkil olunmuş təkrarlar n
olduqda təkamilli statistik komplekslər işlənib hazırlanırsa, o zaman
kvadratların ümumi məcmusu üç yerə bölünür: təkrarların C p,
variantların Cv, dəyişkənliyi və təsadüfi Cz dəyişkənliyi. Belə halda
sərbəstlik dərəcəsinin ümumi sayı və ümumi dəyişkənlik aşağıdakı
kimi ifadə olunur:
Cy — Cp + CV + Cz,
(N-l)=(n-l)+(l-1)+(n-l)(l-1)
Tarla təcrübəsi göstəricilərinə görə tərəddüdlərin kvadratlan
cəmi l-variantlı və n təkrarlı statistik kompleks adətən belə
ardıcıllıqla tapılır. Cədvəldə təkrarlara görə cəm P, variantlara görə
V və bütün müşahidələrin ümumi cəmi ∑X he- sablanır. Sonra
isə çıxılır.
1) Müşahidələrin ümumi sayı N= l n;
2) Korrektəedici faktor (düzəliş) C = (∑X)2: N;
3) Kvadratların ümumi cəmi Cy = ∑X2 - C;
4) Təkrarların kvadratları cəmi Cp = ∑P2 : 1-C
5) Variantların kvadratları cəmi CV= ∑ V2 : n-C;
6) Səhv üçün (qalıq) kvadratların cəmi Cv = Cy-Cp-Cv.

258
 Axırıncı iki kvadratlar cəmi Cv və Cz onlara müvafiq olan sərbəstlik
dərəcəsinə bölünür. Bu da dəyişkənliyin bir sərbəstlik dərəcəsi növü ilə
müqayisəyə gətirib çıxarır. Nəticədə iki orta kvadrat alınır
Cv Cz
S 2v =
(dispersiya).Variantların l−1 və səhvin s2 = ( n−1 ) ( l−1 )
Bu orta kvadratlar da dispersiya analizində öyrənilən faktorların
təsiretmə əhəmiyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Variantların
2
dispersiyası S v səhv dispersiya s2 ilə F =
2
Sv
2
S meyarına görə müqayisə edilməklə qiymətləndirilir. Beləliklə,
əsas müqayisə variantı kimi təsadüfi dispersiyanın orta kvadratı götürülür
ki, o da təcrübənin təsadüfi səhvini müəyyən edir. Bu zaman yoxlanılan
sıfır fərziyyəsi belə hesab edilir: bütün seçmə ortalar bir ümumi ortanın
qiymətidir və deməli onlar arasındakı fərq əhəmiyyətsizdir.
2
Sv
2
Əgər Ff = S < Fn, (Ff - F fakt, Fn- nəzəriyyə) o zaman sıfır
fərziyyəsi Ho:d = 0 inkar edilmir. Bütün seçmə orta göstəricilər arasında
əhəmiyyətli fərq yoxdur, bununla da yoxlama başa çatır.
2
Sv
2
Ff = S ≥ Fn belə olduqda sıfır fərziyyəsi inkar edilir.
s
Belə halda əlavə olaraq ƏAƏF-ə (ən aşağı əsaslı fərq) görə fərdi
fərqin əhəmiyyəti qiymətləndirilir, hansı orta göstəricilər arasında
əhəmiyyətli fərqin olması təyin edilir.
Təcrübədə qəbul edilmiş F meyarının nəzəri əhəmiyyəti əlavələrdə
verilmiş cədvəl 2-3 dən tapılır. Bu zaman variantların dispersiyası və
təsadüfi dispersiya üçün sərbəstlik dərəcəsinin sayı nəzərə almır. Əksər

259
hallarda 5-%-li (ehtimal 95%) daha ciddi yaxınlaşmada 1%-li (ehtimal
99%) və hətta 01%-li əhəmiyyət səviyyəsi seçilir.
Ümumi prinsiplər mövcud olduqda dispersiya analizinin fərqli
modelləri və ya konkret sxemləri ola bilər ki, onlar təcrübənin aparılma
şəraitini və metodikasını müəyyən edir.
Tək amilli təcrübələrin dispersiya analizinin ümumi sxemi cədvəl
14.18-də verilmişdir. Burada N-müşahidələrin ümumi sayı, l-variantların
sayı, n-təkrarların, sıraların və sütunların sayı. C v variantlarına və Cz
qalığına görə kvadratların cəminin sərbəstlik dərəcəsinin müvafiq sayına
2
bölməklə F meyarının hesablanması üçün əhəmiyyətli olan orta S v və s2
alınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, variantların bütün cəmləri müsbət
rəqəmlərdir. Cəmin mənfi göstəricisi o deməkdir ki, səhv buraxılmışdır.
Onun tapılıb düzəldilməsi lazımdır. Cədvəl 14.18-dən görünür ki,
təcrübənin hər növü üçün müəyyən riyazi model və ya dispersiya analizinin
sxemi vardır.
Beləliklə təşkil olunmamış təkrarlar metodu ilə aparılmış tarla
təcrübəsinin vahid ləkindən alınan məhsul iki komponentdən ibarət olaraq
baxıla bilər: variantla və səhvlə əlaqəli olan təsadüfi komponent. Təşkil
olunmuş təkrarlar metodu ilə qoyulmuş tarla təcrübəsində məhsulun
variasiya komponentlərinin sayı üç olacaq təkrar, variant və səhv, latın
kvadratında və düzbucağında-dörd olacaq: sıra, sütun, variant və səhv.
Dispersiya analizlərinin riyazi modeli haqda aydın təsəvvür əldə
etmək üçün sadə tək amilli təcrübələrə nisbətən dəyişkənlik mənbəyi çox
olan, çox amilli təcrübələrin göstəricilərini işləyib hazırlayarkən hesablama
əməliyyatlarının anlaşılmasını asanlaşdırır. Məsələn: adi təkrarlar metodu
ilə aparılmış iki amilli təcrübədə C v - variantları üçün kvadratların cəmi
üçə, üç amilli təcrübələrdə isə yeddi hissəyə parçalanır. Bu təcrübələr
üçün kvadratların ümumi cəmi aşağıdakı kimi ifadə olunacaqdır.

260
(Mötərizədə öyrənilən A, B, C amillərinin qarşılıqlı təsirinin kvadrat
cəmi verilmişdir):
CY=( Ca+Cb+Cab)+Cp+Cz;
Cy =(C a +C b +C c +C a b +C a c +C b c +Cabc)+C p +C z
Nəticədə əlamətin göstərilmiş variasiya komponentlərinə
müvafiq olaraq sərbəstlik dərəcəsinin ümumi sayı seçilir.
Adətən çox amilli təcrübələr mürəkkəb yaxud bölünməmiş
ləklər metodu ilə aparılır.
Cədvəl 14.18
Kvadratlar cəmi (sürətdə), sərbəstlik dərəcəsi
(məxrəcdə)
Tədqiqatın növü
Ümu Təkra Süt Var Qalıq
mi rlar un- i- (səhv)
(cərgə lar antl
lər) ar
Vegetasiya və tarla
təcrübəsi, təşkil
olunmamış
təkrarlarmetodu ilə CV - -
Cv CV
aparılmıştəcrübə (tam
N −1 l−1 N −1
rendomizasiya)
Təşkil olunmuş
təkrarlar metodu ilə
aparılmış vegetasiya
CY CP -
CV CZ
və tarla təcrübələri N −1 n−1 l−1 ( n−1 ) ( l−1 )
CY CP CC CV CZ
Latın kvadratı N −1 n−1 n−1 n−1 ( n−1 ) ( n−2 )
Belə hallarda bütün müqayisələri eyni dəqiqliklə aparmaq olmur.
Parçalanmış ləkdə olan variantların yerləşməsindən irəli gələn bütün
müqayisələrin eyni dəqiqlikdə olmaması, təcrübə sahəsinin tərkibi
komponentlərinə müvafiq olaraq səhvin ayırd edilməsini tələb edir.

261
Birinci qaydanın CZ1 ləklərində yerləşmiş variantların səhvinə ikinci
qaydanı CZ2 ləklərin səhvinə və s. aid etmək olar. Elə bu səhvlər də
daha sonra amillərin təsiri və qarşılılqlı təsrini qiymətləndirmək üçün
istifadə edilir. Məsələn: iki və üç amilli tarla təcrübələrində müvafiq olaraq
iki və üç ləkin parçalanması müvafiq olaraq aparlmışdır, onda
kvadratların ümumi cəmi aşağıdakılara bərabər olacaqdır.
CY = ( CA +CB+CAB)+Cp+CZ1+ CZ2;
C Y= ( CA + CB+ CC +CAB+ CAC+ CBC+ CABC)+CP+CZ1+ CZ2+
CZ3
Beləliklə, parçalanmış ləklərdə olan təcrübələrdə fərqlənmənin
əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi və bütün əvvəlki misallarda olduğu kimi
yalnız qalıq kvadratları cəmindən C Z deyil, birinci, ikinci və üçüncü
qaydanın ləkləri üçün nəzərdə tutulmuş kvadratlar cəmindən asılıdır.
Kvadratlar cəmlərinin hesablamalarını sadələşdirmək üçün alınmış
−
rəqəmlər adətən dəyişdirilir (kodlaşdırılır). Bu isə X təcrübəsinə görə
ölçmələrin nəticələrindən orta məhsula yaxın, eyni tam sayı olan şərti
başlanğıcdan A-dan çıxma yolu ilə aparılır. Hesablama başlanğıcının
dəyişdirilməsi kvadratların cəmlərinə təsir göstərmir və az rəqəmlərlə
işləməyə imkan verir.
Dispersiya analizi ümumi dispersiya əlamətində bu və ya digər amilin
təsir dərəcəsi yaxud faizi haqda məlumat verir. O, isə vahid olaraq və ya
100%-lə göstərilir yəni,
CV
η2V =
C Y variantların təsiri;
CP
η2P =
C Y təkrarların təsiri;
CZ
η2Z=
C Y təsadüfi amillərin təsiri;

262
 2 2 2 2
ηY =ηV +η P +η Z =1,0 (yaxud 100%) bütün amillərin təsiri.

Variantların, təkrarların və qalığın kvadrat cəmlərinin ümumi

2 2 2
variasiyaya nisbəti (o isə burada müvafiq olaraq ηV , η P , η Z ilə ifadə
olunur) ayrı-ayrı amillərin ümumi dəyişkənlikdə iştirak etmə faizini
göstərir. Bu zaman

ηV =√ η2V =
√ CV
CY
korrelyasiya əlaqəsinin, nəticə əlamətinin faktor əlaməti ilə qarşılıqlı
2
əlaqəsinin bağlılığını xarakterizə edir, ηV - isə determinasiya indeksidir. O,
öyrənilən amillərin təsiri altında variasiya faizini göstərir.
Dispersiya analizi Styudentin t meyarına görə qoşa müqayisələr
metodu qarşısında aşağıdakı əsas üstünlüklərinə görə təcrübə
göstəricilərinin hesablanmasında çox geniş istifadə olunur.
1) Fərdi səhvlərlə birgə, hər variant üzrə orta əvəzinə dispersion
analizdə ortaların ümumiləşmiş səhvindən istifadə olunur. O isə çox saylı
müşahidələrdən asılıdır, bu da qiymətləndirmə üçün daha etibarlı mənbə
hesab olunur.
2) Dispersiya analizi metodu ilə sadə və mürəkkəb, birillik və çoxillik,
bir amilli və çox amilli təcrübələrin göstəricilərini hesablamaq mümkündür.
3) Dispersiya analizi çox saylı variantları olan təcrübələrdə böyük
hesablamalardan kənar olmağa imkan verir və statistik hesablamaların
nəticələrini kompakt olaraq əhəmiyyətli fərqlər şəklində təqdim etməyə
şərait yaradır.
Təcrübə planlaşdınlmasının müasir nəzəriyyəsi və statistika analizi
rendomizasiya prinsiplərinə əsaslanır. Nəzəriyyə bütün müşahidələrin
müstəqil olmasını tələb edir. Belə halda dispersiya analizi təcrübə səhvinin
qarışıq olmayan, düzgün qiymətləndirilməsini təmin edir. Deməli, əgər

263
təcrübə rendomizə olunmamışsa, o zaman tədqiqatçı təcrübə səhvinin
qiymətləndirilməsində qarışıqlıqla rastlaşacaq. Adətən, dispersiya
analizində istifadə olunan əhəmiyyət meyarları öz qanuni qüvvəsini itirir və
variantların səmərəliliyinin dəqiq statistik subutları arqument kimi istifadə
olunmur. Təkrarsız qoyulmuş sadə vegetasiya və tarla təcrübələrinə
dispersiya analizləri tətbiq etmək mümkün deyil. Ən azı təkrarların sayı iki
olduqda, xüsusən də tarla təcrübələrində böyük səhvlər alınır. Hətta
variantların əhəmiyyətli effekti belə statistik olaraq sübut olunmur. Buna
görə də, tək amilli təcrübələr 4-6 təkrarda aparılır. Təkrarsız qoyulmuş
faktorlu təcrübələr üçün, çox faktorlu dispersiya analizi prinsip etibarı ilə
mümkündür. Belə halda əsas kimi təcrübə səhvini və ƏAƏF05
hesablamaq üçün kvadratlar cəmindən qarşılıqlı təsir üçün istifadə olunur
və bura təsadüfi dispersiya daxil edilir.
Təkrarsız qoyulmuş iki üç amilli təcrübələrdə kvadratların ümumi
cəmi aşağıdakı kimi ifadə olunur:
CY= CA+ CB+CAB+Z;
CY= CA+CB+CC+ CAB+CAC+CBC+CABC+Z

Nəzəri və təcrübi cəhətdən əsaslandırılmış aşağıdakı ümümi

qanunauyğunluğu qeyd etmək vacibdir: qayda artdıqca amillərin qarşılıqlı
təsir effekti azalır (səmərə AB>ABC>ABCD və s).
Bu zaman qoşa qarşılıqlı təsirlər birinci qaydanın qarşılıqlı təsiri adlanır və
adətən əhəmiyyətli olurlar. İki və daha çox amiller yuxarı qaydaların
qarşılıqlı təsiri ilə bir qayda olaraq əhəmiyyətsizdir və statistik cəhətdən az
səmərəyə malikdir (məhsul artımında). Deməli, əgər çox amillərin,
təcrübədə qoşa qarşılıqlı təsirləri təyin etməyə imkan vermirsə tədqiqatçı
çox dəyərli olan informasiyanı itirmiş olur. Əgər təkrarsız təcrübələrdə
daha yüksək qaydalar təsadüfi səhvlərlə qarışarsa, tədqiqatçı o, zaman daha
az informfsiyadan məhrum olur. Yüksək qaydaların qarşılıqlı təsirinin
əhəmiyyətsizliyi mürəkkəb çox faktorlu tarla təcrübələrini qoyarkən

264
variantların xüsusi bloklarda birləşməsi qarşıdurma metodunun
nəzəriyyəsinə daxildir.
Beləliklə, təkrarları olmayan çox amilli təcrübələri dispersiya analizi
metodu ilə işləmək olar. Lakin, bu o demək deyil ki, belə təcrübələr
təkrarsız qoyulmalıdır. Tədqiqatçı aydın şəkildə bilməlidir ki, təkrarları
olmayan iki amilli təcrübələrdə qoşa qarşılıqlı təsir haqda məlumat itir,
qarşılıqlı təsirin səmərəliliyin qalıq dispersiyası ilə birləşməsi səhvin çox
ciddi böyüməsinə və təcrübə imkanlarının aşağı düşməsinə gətirib çıxarır.
Belə təcrübələrdə ƏAƏF05 göstəricisi o qədər böyüyür ki, statistik
olaraq variantlara görə hətta çox əhəmiyyətli fərqlər belə sübut olunmamış
qalır. Çoxamilli təcrübələrin təkrarsız qoyulmasının digər təhlükəli məqamı
isə ondan ibarətdir ki, qeydiyyatdan təsadüfi olaraq bircə ləkin belə kənarda
qalması nəticəsində tədqiqatçı alınmış göstəriciləri statistik olaraq
hesablamadan məhrum olur. Məhz buna görə təkrarları olmayan çoxamilli
təcrübələri yalnız qısa, müvəqqəti təcrübələr üçün tövsiyə etmək olar.

14.10.Orta göstəricilər arasında əhəmiyyətli fərqin qiymətləndirilməsi

F meyarı yalnız orta göstəricilər arasında olan əhəmiyyətli fərqin mövcud
olması faktını təyin edir. Bu fərqin hansı orta göstərici arasında olmasını
göstərmir. Buna görə də əgər F meyarına görə ümumi qiymətləndirmə
digərlərindən (Ff ≥ Fn) xeyli fərqlənən variantların olmasını təyin edirsə və
öyrənilən amillərin parametrlərinin eyni olması haqda sıfır fərziyyəsi inkar
edilirsə, o zaman əhəmiyyətli fərqlərin hansı variantlara aid olması təyin
olunmalıdır. Ff < Fn olduqda və sıfır fərziyyəsi inkar edildikdə fərdi fərqlər
qiymətləndirilir. Belə hallarda istənilən cütlər arasında olan fərqlər təcrübə
səhvi daxilində tapılır. Təcrübə işi praktikasında orta göstə- ricilər arasında
əhəmiyyətli fərqin qiymətləndirilməsində bir neçə üsullardan istifadə edilir.
Onlardan ən geniş yayılanlarını nəzərdən keçirək.
l. Ən aşağı əhəmiyyətli fərqə görə orta göstəricilər arasındakı fərqin
qiymətləndirilməsi (ƏAƏF). Əgər təcrübədə l variantı varsa, onda orta

265
 l ( l−1 )
göstəricilər arasında fərqləri 2 bu düsturla təyin etmək olar. Onların
arasında əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz fərqlər ola bilər. ƏAƏF = tsd meyarı
iki nümunəlik orta göstəricinin fərqinə görə səhvin həddini göstərir. Əgər
faktiki
fərq d ≥ ƏAƏF olarsa, o zaman əhəmiyyətlidir, əgər d < ƏAƏF onda
əhəmiyyətsizdir, mənasızdır. Ən aşağı əsaslı fərqi, dispesiya analizinin
göstəricilərinə əsasən təyin etmək olar.

√
2
S
S−=
Orta ümumiləşdirilmiş səhv X n

Orta fərqin səhvi

Sd=
√ 2 s2
n
Təcrübə işlərində adətən variantlara görə qoşa müqayisələr aparılır və
yuxarıda göstərilən düstura əsasən fərqin səhvi hesablanır. Lakin, bəzi
təcrübələrdə nəzarət variantı olmadıqda təcrübə variantlarının orta
məhsuldarlığını bir - biri ilə müqayisə etmək lazım gəlir. Belə hallarda orta
fərqin səhvini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

√
S d = S2
( l−1 )
ln √
=S −
X
l−1
l
Bəzən müxtəlif ölçülü qrupları, orta göstəriciləri müxtəlif dəqiqliklə
olan amilləri müqayisə etməli olursan. Belə hallarda fərqin səhvi aşağıdakı
düsturla hesablanır:

√ √
n +n
2 2
S S
S d= + = S2 1 2
n 1 n2 n 1 n2
Burada: s 2
dispersiya analizi cədvəlindən götürülən qalıq orta
kvadrat;

266
 n1 n 2 -müqayisə olunan qruplarda təkrarların sayı.

Əgər
n1 n 2 olarsa düstur belə olar;

√ n1 + n2
√ √
2
2n 2S
S d = S2 = S2 2 =
n1 n2 n n
Sd-nin ƏAƏF düsturda yerinə qoyduqda
t 05⋅Sd
−
⋅100
S
ƏAƏF05 = t05· d ƏAƏF05% = x
t 01⋅Sd
−
⋅100
S
ƏAƏF01 = t05· d ƏAƏF01% = x
t meyarının qəbul olunmuş əhəmiyyət səviyyəsinə və qalıq
dispersiyasının sərbəstlik dərəcəsinə görə rəqəm əlavələrdə verilmiş cədvəl
1-dən götürülür.
Əhəmiyyət səviyyəsinin göstəriciləri ƏAƏF və t indeksləri ilə
yazılmışdır (5 və 1%-li). Xatırladaq ki, 5% əhəmiyyət səviyyəsinə 0,95%-
li; 1%-li isə 0,99% ehtimal səviyyəsinə uyğun gəlir.
ƏAƏF0,5-dən çox olan orta göstəricilər arasındakı fərqlər 5%-li
əhəmiyyət dərəcəsi ilə əhəmiyyətli hesab olunur və bir ulduzla işarə (*)
olunur. Daha çox ƏAƏF0,1 1 %-li əhəmiyyət səviyyəsi ilə əhəmiyyətlidir və
iki ullduzla işarə olunur (**).
2.Orta göstəricinin üçə vurulmuş həcminə görə orta göstəricilər arasında
fərqlərin əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi
S−
3 X -yaxud 3 E (V.N. Perequdova görə) göstərilir.
Orta ümumiləşdirilmiş səhvi S- qahq orta kvacjrata əsasən

S−
X = n√
S2

267
 Bu səhvin üçə vurulmuş həcmi elə meyarın əhəiyyəti hesab edilir.
S−
Əgər faktiki fərqlər d ≥ 3 X , o zaman onlar 5% səviyyədə əhəmiyyətlidir
S−
və əgər d < 3 X -dirsə onda əhəmiyyətsizdir.
Təcrübədə 4-6 təkrarh variantlar çox olduqda (məsələn sortsınağında) o,
zaman 3 S- meyarından istifadə olunması məqsədəuyğundur. 2-6 variantlı
təcrübələr, 3-4 təkrarda qoyulduqda bu qiymət əhəmiyyətli fərqlərin
böyüdülmüş qiymətini verir.
S−
3 X yaxud 3E meyarının necə yaranmasına baxsaq deyilənlər aydın
olar. Dispersiya analizi bütün orta səhvlər üçün ümumiləşmiş eyni səhvi
göstərir.
S− S− S − S − S − S−
X = X = X1 = X2
= X 3 ….. X n və deməli orta
göstəricilərin yeganə fərq səhvini aşağıdakı düsturla tapırıq:

√
2

x1
2

x
2
√ 2
S d = S − +S − = 2 S − =1 , 414 S−
x
n
x

V2 >16 qalıq üçün sərbəsflik dərəcəsi t 0,5-2,12 olduqda 5%-li əhəmiyyət

S− S−
səviyyəsində ƏAƏF0,5 = t0,5 sd =2,12·1,414= X =2,99 X yaxud da
yuvarlaşdıraraq 3 S- alırıq.
Beləliklə V2 ≥16 olan təcrübələrdə ƏAƏF üçə vurulmuş səhvə bərabərdir.
Sərbəstlik dərəcəsinin qalıq miqdarı 2-7- dək düşdükdə, V 2<16 olduqda
S−
X - qarşısında əmsal artır. Belə hal az saylı variantları olan təcrübələrdə
−
müşahidə edilir. Belə hallarda səhvin S x həcmi qiymətləndirmə üçün
etibarlı əsas hesab olunmur. Buna görə də, əvvəlki 5%-li səviyyədə
əhəmiyyət meyarını əldə etmək üçün V.N.Perequdov sx qarşısında
aşağıdakı əmsalları qoymağı tövsiyə edir (cədvəl 14.19).

268
 S− S−
Beləliklə, 3 X və ya 3E meyarından istifadə etdikdə, 3 X =ƏAƏF0,5
olduqda, qalıq dispersiyasının sərbəstlik dərəcəsinin V≥16 sayı üçün
əsaslandırılmışdır.
Cədvəl 14.19
Sərbəstlik 16 və
dərə- daha
cəsinin 2 3 4 5 6-7 8-9 0-12 13-15 çox
qalıq
mıqdarı
Sx-əmsalı 6,08 4,50 3,93 3,64 3,40 3,23 3,11 3,04 3,00
Əgər V2<16 olduqda orta göstəricilər arasında fərqin
qiymətləndirilməsi üçün üçə vurulmuş səhv, az saylı variantlan olan
təcrübələrin riyazi təhlillərini apararkən işlətmək qeyri - qanunidir.
Orta göstəricilər arasında bu cür fərqin qiymətləndirilməsi
−
əhəmiyyətli fərqlərin çox şişirdilmiş miqdarını verir. Belə halarda S x -in
qarşısında yuxarıda göstərilmiş əmsallar qoyulmalıdır. Onlar isə 3
rəqəmindən 1,5-2 dəfə çox ola bilər.
Tədqiqat işlərində dispersiya analizlərindən istifadə edildikdə, orta
göstəricilər arasındakı əhəmiyyətli fərqlər adətən ƏAƏF 0,56 görə təyin
−
edilir. İstiqamətləndirilmiş hesablamalar üçün sadələşdirilmiş 3 S x
yaxud 3E meyarından istifadə oluna bilər.
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin dövlət sort sınağı sistemin-də
ƏAƏF05 yaxud 3 E əsasında bütün sortlar üç qrupa bölünür.
I- qrup-orta məhsulların müsbət işarə ilə standartdan (nəzarətdən)
ƏAƏFos-dən çox kənarlaşması.
II- qrup tərəddüdlər ± ƏAƏFos-dan kənara çıxmır.

269
 III- qrup ƏAƏF05 mütləq həcminə görə mənfı işarəli
tərəddüdlər çoxdur.
Əhəmiyyətli fərqin həcminə görə variantların üç qrupa
bölünməsinin aqrotexniki təcrübələrdə istifadə olunması
məqsədəuyğundur. Ən aşağı əhəmiyyətli fərqin düzgün istifadə
edilməsinin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün təcrübə nəticələrini
qiymətləndirərkən aşağıdakı analogiyadan istifadə etmək olar. Əgər
tərəzi ± 1 kq-sa o, zaman ondan istifadə edərkən göstərilən həcmdən
aşağı yaxud yuxarı çəkili kütlə çəkmək olmaz və ya ± 10 q səhvlə
ölçən qurğunun imkanı bunu etməyə yol vermir. Buna bənzər digər
hala nəzər salaq.
Təcrübədə ƏAƏF05-3s/ha olmuşsa o da özünə məxsus bölgü
qiymətidir və variantların orta fərqini qiymətləndirərkən bu
təcrübənin imkanı daxilindədir. Əgər variantlara görə orta
göstəricilər arasmdakı fərqlər təcrübənin imkanından aşağı, yəni 3
s /ha-dan azdırsa bu zaman onları əhəmiyyətli hesab etmək olmaz.
Əfsuslar olsun ki, bu məlum hah tədqiqatçı unudur, statistik cəhətdən
əhəmiyyətsiz fərqləri -«məhsul artımı» kimi göstərir, iqtisadi
səmərəlilik çıxarılır və geniş sahələrə yayırlar.
Tez-tez statistik terminlə «səhv», «fərqin hədli səhvi», «üçə
vurulmuş səhv» yeni işə başlayan tədqiqatçılarda çaşqınlıq yaradır.
Onlar hesab edirlər ki, təcrübə işində səhvlər yol verilməzdir, əgər
onlar mövcuddursa bu ölçülərin kifayət qədər dəqiqliklə
aparılmasının nəticəsidir. Təcrübə işində statistik səhvlər və ya
nümunə səhvləri qaçılmazdır. Belə ki, kiçik nümunələrin öyrənilməsi
əsasında, nəticə çıxararkən tədqiqatçı hər zaman risk edir. Aydındır
ki, bütün hesablamalar və ölçmələr dəqiq, vicdanla, heç bir statistik
və kobud səhvlərə və yanlışlığa yol vermədən aparmaq lazımdır.

270
 Bunun üçün isə müşahidəçidən diqqət, səliqə və dəqiqlik tələb
olunur. Hər növ təcrübələrdə kobud və birtərəfli sistematik
səhvlərdən üzaq olmaq lazımdır.
14.11. Kökün çevrilməsi
Təcrübə materialının hazırlanması üçün dispersiya analizindən
düzgün istifadə olunması, variantlara görə dispersiyaların eyniliyini
normal və ya ona yaxın olan, bir-birindən asılı olmayaraq alınan
variasiya həcminin yayılmasını təmin edir. Aqronomik tədqiqatlarda
müqayisədən asdı olmayaraq təcrübə variantlarını rendomizasiya
üsulu ilə və seçmə nümunələrini, təsadüfi seçmə yolu yerləşdirməklə
nail olmaq mümkündür. Seçmələrdə dispersiyaların müxtəlif cinsli
olmasını güman etməyə əsas olduqda, yəni variantlar üzrə
variasiyada böyük fərqlər olduqda məsələn: alaqların,
entofitofaunalarını hesabaalma zamanı alınmış rəqəmləri dəyişmək
lazımdır. Transformasiya variasiya hədlərini azaltmağa, seçmələrin
dispersiyaların müxtəlif cinsliliyini aradan qaldırmağa və nəticələrin
müqayisəsini daha dəqiq aparmağa imkan verir.
Daha uyğun və ən çox istifadə olunan çevrilmələr
aşağıdakılardır:
1. Loqorifmik, əgər bəzi göstəricilər sıfira bərabərdirsə; bu zaman X-
in hər rəqəmi lgX-ə və ya lg(X+ l)-ə köçürülür,
2.Hesablanmış göstəricilərin X-dən √ X yaxud √ X +1 -i çıxmaq
yolu ilə transformasiyası, bu zaman bəzi müşahidələr sıfir və ya çox
kiçik rəqəmlər verir.

3.X-in bucaq-arksinus √ % (əlavələrdə cədvəl 5)

transformasiyası, bu zaman müşahidə olunan rəqəmlər faizlə ifadə

271
olunarkən, məsələn bitkilərin xəstəlik və zərərvericilərlə
zədələnməsi, və ya zərərli faktorların bioloji obyektlərə təsir
qüvvəsinin bucaqlara keçməsi bütün rəqəmlər 15 ilə 85 arası
olduqda faizləri dəyişmək lazım gəlmir. Lakin, əgər rəqəmlər 0 və
ya 100-ə yaxın olarsa variasiya xeyli azaldıqda, çevrilmələri
aparmaq lazımdır. Bu, nəticələrin müqayisəsini daha dəqiqliklə
aparmağa imkan verir.
Dəyişilmiş rəqəmlər dispersiya analizinin sxeminə görə
nizamlanır və fərdi fərqlərinin əhəmiyyəti qiymətləndiril-dikdən
sonra əvvəlki ölçü vahidinə keçid alırlar.
Dəyişmə prosesində alınmış orta göstəricilər, ilkin
göstəricilərdən alınmış orta göstəricilərdən bir qədər fərqlənəcək,
lakin fərq adətən böyük olmur. Daha dəqiq orta göstəricinin
əhəmiyyəti əks keçiddən alnmış rəqəm olacaq.

14.12. Dispersiya analizi (sopələnmə) üsulu ilə məhsuldarlıq

göstəricilərin işlənməsi.(B.A. Dospexova görə)
İndi isə bir amilli tarla təcrübəsində pambığın məhsuldarlıq
göstəricilərinin B.A. Dospexov metodu ilə riyazi işlənməsini
nəzərdən keçirək.
V.N. Perequdovun göstəricilərinin hesablanmasından fərqli
olaraq C təhsisedici (korrektə edici) faktoruna ən aşağı əsaslı fərq
ƏAƏF0,95 yaxud ƏAƏF0,05 amili verilir. Bu üsulla bir amilli tarla
təcrübəsinin nəticələrinin işlənməsində V.A. Dospexovun V.N.
Perequdovdan o qədər də fərqlənmədiyni söyləmək olar.
Həmçinin təcrübənin variantlara görə V, təkrarlara görə P və
bütövlükdə X məcmusu təyin edilir (Cədvəl 14.20).

272
 Texniki başlanğıc A-şərti olaraq orta tam ədəd, orta məhsula
yaxın ədəd seçilir. Bu misalda A şərti başlanğıc 30-a bərabərdir.

Ləklərə görə məhsulun X təxmini başlanğıcdan (X-A) olan

tərəddüdlərdən alman köməkçi cədvəldə təsis edilir (Cədvəl 14.21).

Sonra ∑V A variantlara görə, A ∑P

təkrarlara
görəkənarlaşmaların miqdarı və kənarlaşmaların cəmi ∑ (X-A)
tapılır. Variantlara və təkrarlara görə kənarlaşmaların miqdarı eyni
rəqəm göstərməlidir.
Xam pambıq məhsulu, s/ha

Variantla Təkrarlar üzrə Variantlara Variantlara

r məhsul görə görə orta
təkrarlann məhsul
cəmi
I IIII IV V X"
I
Nəzarət 20,5 20,2 22,0 23,3 86,0 21,5
gübrəsiz
N120 34,8 35,1 36,7 37,0 143,6 35,9
N120- 45 36,5 37,4 37,6 38,1 149,6 37,4
N120- 90 37,8 38,2 38,9 40,3 155,2 38,8
P 129,6 130,9 135,2 138,7 X=534, X
0− =33,4
4

273
 Əldə olunmuş tərəddüdlərin hamısı və onların cəmi kvadratlara
yüksəldilməlidir. Müxtəlif dəyişkənlik növlərinə görə kənarlaşma
cəmlərinin kvadratı hesablanır.
Dispersiya analizinin cədvəli (cədvəl 14.22) hazırlanır, orta
kvadratların qiyməti hesablamr.
Təsis edici faktor (korrektə edici faktor)
2
[ ∑ ( X− A ) ] =
2959 , 4
=185
C= l⋅n 16
Ümumi dəyişkənlik ( ümumi variasiya)
Cy= ∑ (X-A)2-C=971,9-185=786,9
Təkrarların dəyişkənliyi (təkrarların variasiyası) Cp

Cp= ∑(∑PA)2:l-c=791,7:4-185=12,9
Varinatların dəyişkənliyi (variantların variyasiası) Cv
Cv= ∑ (∑VA)2:n-C=3828,2: 4-185=772,1

Təsadüfı dəyişkənlik (təsadüfı variasiya - qalıq səhv) Cz

Cz= Cy-(Cp+ Cv)=786,9-(12,9+772,1)=1,9

274
 Cədvəl 14.21.
Texniki başlanğıcda (A=30) tərəddüdlər və tərəddüdlərin
kvadaratları

4 7,8 8,2 8,9 10,3 35,2 60,8 67,2 79,2 106,1 1239,0

Variantl Başlanğıc Tərəddüdlərin

ar vəziyyətə görə ∑V Kvadratları (X-A)2 ∑V2A
təkrarlar tərəddüdlər (X-
A)

I II III IV I II III IV

1 - - - - - 90, 96, 64, 44, 1156,

9, 9, 8, 6, 34, 3 0 0 9 0
5 8 0 7 0
2 4, 5, 6, 7, 23, 23, 26, 44, 49, 357,0
8 1 7 0 6 0 0 9 0

3 6, 7, 7, 8, 29, 42, 54, 57, 65, 876,0

5 4 6 1 6 3 8 8 6

∑PA 9,6 10,9 15,2 18,7 ∑(X-A) = 54,4 92,2 118,8 231,0 349,7 [∑
(X-A)2 = 2959,4

275
 Cədvəl 14.22
Dispersiya analizi cədvəli
Səpələnmənin Kvadratların Sərbəstlik Orta kvadrat
növü cəmi dərəcəsinin sayı S2
Ümumi 786,9 15
Təkrarlar 12,9 3 -
Variantlar 772,1 3 257,4
Qalıq (səhvlər) 1,9 9 0,21

Ortanın ümumiləşmiş səhvi

S−=
X √ √
S2z
n
=
0 , 21
4 = 0,23 s/ha

Ortanın nisbi səhvi (təcrübənin dəqiqliyi)

S−
X 0 ,23 0 , 22×100
S − %= ¿ 100= = 33 , 4=0 , 66 %
X X0
33 , 4×100
S−
Fərqin səhvi Sd=l ,41∙ X = 1,41∙ 0,23=0,32s/ha
Ən aşağı əsaslı fərq (ƏAƏF0,95) = t0,05 x Sd = -2,3 x0,32=0,74
s/ha göstəriciləri ilə tam uyğun gəlmişdir. Ən az fərq ƏAƏF 0,05
(ƏAƏF0,95)**)=0,05Sd =2,3 x0,32 =0,74 s/ha.
Qalıq dispersiyanın sərbəstlik dərəcəsinin və qəbul olunmuş
əhəmiyyət səviyyəsinin miqdarı üçün cədvəl 14.23-də t meyarının
əhəmiyyətini tapırlar. Verilmiş nümunədə qalıq dispersiyanın
sərbəstlik dərəcəsi 9, əlavələrdə olan əhə-miyyət dərəcəsi 0,05,
cədvəldə bu 2,3-ə bərabərdir.

276
 Cədvəl 14.23
Styudent meyarlarının t standart göstəriciləri
Sərbə- Etibarlılıq Sərbə- Etibarlılıq
stlik səviyyəsinin stlik səviyyəsinin
dərəcə (əhəmiyyəti) dərəcə (əhəmiyyəti)
- 0,95 0,99 0,999 - 0,95 0,99 0,999
sinin (0,05 (0,01 (0,001 sinin (0,05 (0,01 (0,001
sayı ) ) ) sayı ) ) )
1 12,7 63,7 637,0 13 2,2 3,0 4,1
2 4,3 9,9 31,6 14-15 2,1 3,0 4,1
3 3,2 5,8 12,9 16-17 2,1 2,9 4,0
4 2,8 4,6 8,6 18-20 2,1 2,9 3,9
5 2,6 4,0 6,9 21-24 2,1 2,8 3,8
6 2,4 3,7 6,0 25-28 2,1 2,8 3,7
7 2,4 3,5 5,3 29-30 2,0 2,8 3,7
8 2,3 3,4 5,0 31-34 2,0 2,7 3,7
9 2,3 3,3 4,8 35-42 2,0 2,7 3,6
10 2,2 3,2 4,6+ 43-62 2,0 2,7 3,5
11 2,2 3,1 4,4 63-175 2,0 2,6 3,4
12 2,2 3,1 4,3 176və 2,0 2,6 3,4
dahaço
x
Variantlara görə orta məhsul arasındakı fərq tapılmış ən az
zəruri fərqə bərabər və ya ondan üstün olduqda etibarlı,
məhsuldarlıqda ondan aşağı olduqda isə etibarsız hesab edilir. Bizim
nümunədə bu 0,74 s/ha təşkil etmişdir, təcrübənin iki variantında isə
ən aşağı orta fərq 38,8-37,4=1,4 s/ha olmuşdur. Nəticə etibarı ilə,
təcrübənin qoşa variantlarının orta məhsulu arasındakı fərq A.V.

277
Sokolov və B.N. Perequdovun nəticələrində olduğu kimi tam etibarlı
olmuşdur. Əhəmiy-yətlilik meyarının təcrübə nəticələrinə heç bir
əhəmiyyətli dəyişik təsiri olmamışdır. Buna görə də, düzəldilmiş
tərəddüdlər yolu ilə bu, məhsul göstəricilərinin təkmilləşdirilməsi,
dispersiya analizi ilə hesablamadan daha asandır.
B.N.Perequdovun üsulu ilə göstəricilərin təkminləşdirilməsində
təcrübənin variantlarında fərq etibarlılığı təyin edilir (orta E səhvinə
nisbəti m A.V. Sokolova görə, m və Sx-B.A. Dospexova görə).
A.V. Sokolova və B.A. Dospexova görə isə etibarlılıq fərqin
D D D
səhvə nisbəti ilə təyin edilir ( mD -birinci, mD və ya S d ikinci
halda). Bu isə orta səhvdən 1,41 dəfə çoxdur. Buna görə də V.N.
Perequdov üsulu ilə təkmilləşdirmədə təcrübə variantlarında olan
fərq etibarı bir qədər yüksək olmuşdur.

4.13. Pambıq bitkisinin məhsuldarhq elementləri

arasmda korrelyasiya
Orqanizmin inkişafı və həyat fəaliyyətində təzahür edən
hüceyrə, toxuma, orqan və sistemlərin quruluş və funksiyasınm
qarşılıqlı aslılığı - korelyasiya anlayışını ilk dəfə 1815-ci ildə anatom
İ. Kyuve tərəfindən elmə gətirilmişdir.
Onun fıkrincə bütün canlı orqanizmlər vahid qapalı idarə
olunmaqla onların hər hansı bir orqanında gedən dəyişiklik, başqa bir
orqanın da dəyişməsinə səbəb olur.
Təkamül təlimi korrelyasiyaya dinamik və tarixi xarakter
verərək, onun orqanizminin ayrı - ayrı hissələri arasmda qarşılıqlı
asılılığın ontogenetiq (fərdin) və filogenetiq (növün) inkişafm

278
nəticəsi olduğunu göstərir. Korrelyasiya anlayışını təkamül baxımından
A.N.Severtsov işləmiş, İ.İ.Şmalhauzen isə bitkilərin ayrı-ayrı orqanları
arasında çox mürəkkəb əlaqənin olmasını göstərmişdir. Sonralar
Y.A.Filipçenko korrelyasiya terminini hansı xarakterdə olmasını
açıqlamışdır.
Pambıq bitkisinin məhsuldarlıq elementləri arasındakı qarşılıqlı
əlaqənin olmasını N.P.Krenko, Y.A.Filipçenko, B.P.Ştraumal, A.
Odemamedov, Q.Y. Qurbanov, M.X. Muratov, N.F. Deravitski, A.
Quliyev, Z. Hüseynova, D. Akkujin, P. Papov, M. Sukurov, S.S. Sadıkov,
R.F. Zelenina, R.R. Rahimbəyov, V.S. Zaytsev, B. Kristidis və C.Qarrison,
H.Ə. Aslanov, M.A. Vəliyeva və b. öz elmi tədqiqatları ilə təsdiq etmişlər.
Bütün kənd təsərrüfatı bitkilərində olduğu kimi pambığın da kəmiyyət
əlamətləri arasmda qarşılıqlı irsi əlaqə xüsusiyyətləri mövcuddur.
Korrelyasiyaya genetik baxımdan nəzər salsaq iki məqamı qeyd
etməliyik. Genlərin pleyrotrop təsiri, yəni bir genin dəyişməsi bir sıra
əlamətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Kəmiyyət əlamətlərini müşayət
edən poligen çoxsaylı zəncirvari qrupda ola bilər ki, bu da ən çox tərsinə
əlaqələr yaradır. Ola bilsin ki, bir qrup zəncirdə olan genlər müsbət və ya
mənfı əlamətləri inkişaf etdirir.
Pambıq bitkisinin məhsuldarlığını müəyyən edən komponentlərin
qarşılıqlı asılılığı, onların müxtəlif xarici şərait amillərinin və becərmə
fonları ilə əlaqədar dəyişkənliyi öyrənilmişdir (M. A. Vəliyeva).
Məlumdur ki, pambığın məhsuldarlıq elementləri mürəkkəb
kompleks kəmiyyət əlamətlərinin məcmusudur və onlar mürəkkəb polimer
faktorlarla idarə olunur. Bunlara bir bitkidə qozaların sayı, bir qozanın
kütləsi, qozanın bölümləri ilə dilimlərin sayı, bir dilimdə olan uçağanlarm
sayı və s. aiddir. Yəni bir əlamət özündə olan additiv və qeyri - additiv
genlərin effektilə aşkar olunur (L. Sadıxova).
Pambığın məhsuldarlıq elementlərindən qozanm bölümləri, bir
bitkidə olan qozaların sayı, bir qozanın kütləsi vacib əlamətlərdən
olmaqla, onlarda nəsillər üzrə olan dəyişkənlik vahid hipotetik

279
əlamətlərlə idarə olunur. Buna bax-mayaraq bu əlamətlər müxtəlif xarici
şərait amillərinin təsiri nəticəsində paratipik dəyişkənliyə malik olurlar (R.
Berda-Muradov və başqaları).
Məlumdur ki, bir əlamətin dəyişkənliyi digər əlamətlərin
dəyişkənliyinə səbəb olursa bu sadə asıllıq adlanır. Alınmış nəticə faktorun
təsiri ilə azalırsa buna tərsinə asıllıq deyilir.
Korrelyasiyanın bağlılıq dərəcəsinin göstəricisi korrelyasiya
əmsalı adlanır və «r» hərfı ilə işarə olunur.
Korrelyasiya əmsalı öz əhəmiyyətini müsbət birlə (+1) mənfı bir (-
1) arasmda dəyişə bilər.
Korrelyasiya əmsalmın r = 0,33-ə bərabər olması əlamətlər
arasmda zəif, r = 0,33-0,66-a qədər olması əlamətlər arasında orta
dərəcədə, r = 0,66-da 1-ə qədər güclü əlaqənin olması, r = l olduqda isə
tam korrelyasiyanın mövcud olmasını göstərir.
Tam düz korrelyasiya r = +l, tam tərs korrelyasiya r = -l, korrelyasiya
olmadıqda isə korrelyasiya əmsalı sıfıra yaxmdır.
Nəzəri statistikada sübut olunmuşdur ki, seçmə müşahidələr üçün
korrelyasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır.
∑ ( X−x −)( Y − y− )
r=
n⋅S x S y
Sürətdə X və Y öz orta göstəricisindən X- və Y- tərəddüdləri tapılır.
Məxrəcdə isə Sx və Sy X və Y-in orta tərəddüdlərinin orta kvadratlarmın
cəmi, n isə müqayisə olunan cütlüyün sayıdır.
Korrelyasiya olmadıqda, yəni əgər əlamətlər bir-birindən asılı
olmayaraq dəyişirsə (X-x-) istənilən göstərici həm müsbət həm də mənfı
(Y-y-) ilə eyni tezlikdə müqayisə oluna bilər. Guman etmək olar ki, kifayət
qədər böyük sayda müsbət göstərici (X-x-)(Y-y-) olduqda mənfı göstərici də
bir o qədər olur, alınan cəm eyni və yaxud demək olar ki, sıfıra bərabər
olur.

280
Əgər əlamətlər eyni dərəcədə dəyişirsə o zaman, kənarlaşmalar (X-x -)
istənilən illə deyil, yalnız bir neçə tərəddüdlə (Y-y -) tutuşdurula bilər. Düz
korrelyasiyada müsbət tərəddüdlər (X-x-) əsasən müsbət, mənfı tərəddüdlər
(X-x-) əsasən mənfı (Y-y-) olanlarla müqayisə oluna bilər. Başqa sözlə
desək, tərəddüdlərin göstəricisi əsasən eyni, onların cəmi isə müsbət
olacaq. Əks korrelyasiyada əsasən fərqli işarəli tərəddüdlər uyğun gəlir və
onlarm göstəricilərinin cəmi mənfı olacaq. Hər iki halda müstəqil tərəddüd
birləşmələri nə qədər az olarsa, yəni dəyişən əlamətlər arasında əlaqə nə
qədər çox olarsa göstəricilərin cəmi bir o qədər çox olur. Əlaqə dərəcəsinin
göstəricisini hesablamaq üçün, bilavasitə bu göstəricidən istifadə etmək
olmaz. Belə ki, əlamətlərin hər biri müxtəlif ölçü vahidi ilə ifadə olunur.
Bundan başqa cəm (X-x-)(Y- y-) yalnız əlamətlər arasındakı bağlılıq
dərəcəsindən deyil, həm də korrelyasiya cütlərinin sayından da aslıdır.
Tərəddüdlərin cəmin n- Sx- Sy bölməklə bir tərəfdən r göstəricisinin
müşahidələrinin sayından asılılığını aradan qaldırılır, digər tərəfdən isə
əlaqənin sıxlığını göstərən rəqəmi əldə edirik.
Korrelyasiya əmsalının tərəddüdlərini orta kvadratik göstəricisindən
istifadə etmədən də təyin etmək olar. Belə olduqda düstur dəyişərək
aşağıdakı şəkli alır:

r=
∑ ( X −x− )( Y − y − )
√∑ ( X −x− )2⋅∑ (Y − y − )2
Az saylı müşahidələr üzərində hesablama apararkən, orta
göstəricilərindən kənarlaşmaları və bilavasitə müşahidələrin göstəricilərini
tapmaq olar, onda korrelyasiya əmsalını aşağıdakı düsturla hesablamaq
olar:

281
 ∑ XY
∑ XY − n
r=

√( ) (∑ )
2
(∑ X ) (∑ y 2)
∑X 2
−
n
⋅ 2
y −
n
Korrelyasiya cədvəlinə daxil edilmiş müşahidələr üçün
korrelyasiya əmsalını hesablamaq üçün, xüsusən də X və Y kəsr və
ya çoxrəqəmli sayda təqdim olunduqda birbaşa başlanğıc üsuldan
istifadə etmək məsləhətdir. Belə hallarda yalnız nisbi göstəricilər X
və Y əvəzinə onların birbaşa başlanğıcından tərəddüdlər götürülür,
yəni
∑ fa x⋅∑ fa y
∑ fax a y − n
r=

√( )
2 2
(∑ fax ) ( ∑ fa y )
∑ fa 2x −
n
⋅∑ fa 2y −
n

burada: ax və av - X və 7-in öz başlağıcmdan tərəddüdlərin interval

vahidi, f- müvafıq qrupun tezliyidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, seçmə müşahidələrin korrelyasiya
göstəricisi istənilən statistik rəqəm kimi, təsadüfı dəyişikliklərə
məruz qalır. Bu isə, seçmənin yaranma xüsusiyyətlərindən və
müşahidələrin dəqiqliyindən asılıdır. Buna əsasən seçmə
müşahidələrin göstəricisinə r-ə görə, əlamətlər arasmda tam əlaqənin
olub olmaması haqda rəy vermək olmaz. Xüsusilə də, az saylı
müşahidələrdən belə qənaətə gəlmək olar. Buna görə də, seçmə
müşahidələrə görə hesablanmış korrelyasiya göstəricisini onun
əhəmiyyətinə görə qiymətləndirmək lazımdır.

282
 Əgər seçmə normal məcmudan aparılmışsa o, zaman korrclyasiya
əmsalmm səhvini təxmini olaraq aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:
1−r 2
Sr=
√ n−1
Məsələn bir kolun məhsulu ilə bir qozanın xam pambığının
kütləsi arasındakı düzünə korrelyasiya r-0,94 olursa, korrelyasiya
əmsalının səhvi Sr=0,022 olmuşdur (cədvəl 14.24).
Cədvəl 14.24
İki əlamət arasında olan korrelyativ əlaqələrin riyazi
yolla tapılması
Müşahidələrin

Tərod- Tərəd- Tərəddüdlərin

Tərəddiidlə Tərəddiidlə
sırası

X Y düdlər düdlər hasili

r (X-x-)2 r (Y-y-)2
X-x -
Y-y -
(X-x-)(Y-y-)

∑x ∑y 0 0 ∑(x-x-)2 ∑(y-y-)2 ∑(x-x-)2∙(y-y-)2

Korrelyasiya əmsalının əhəmiyyətini onun səhvi ilə birgə

göstərmək qəbul olunmuşdur. Yəni r± Sr=0,943±0,022. Bizim
misalda isə aşağıda göstərilən düsturların koməyi ilə cədvəl tərtib
olunmuş və korrelyasiya əmsalı tapılmışdır.

X −=
∑x Y −=
∑y
n n

√ ∑ ( x−x )2
√ ∑ ( y − y )2
− −
S x= S y=
n−1 n−1

283
 Korrelyasiya əmsalınm tapılması

r=
∑ ( X−x− )( Y − y− )
n⋅Sx−⋅Sy −
Korrelyasiya əmsalmın kvadratları səhvi
2
1−r
Sr=
√ n−1
Korrelyasiyanın əhəmiyyəti r± Sr göstərilir.

14.14. Korrelyasiya əmsahnın əhəmiyyətinin

qiymətləndirilməsi

Korrelyasiya əmsalı o, zaman əhəmiyyətli hesab olunur ki, əgər

belə korrelyasiyanın yaranma ehtimalı məlum korrelyasiyasiz
yekundan xeyli az olsun. Beləliklə, məqsəd r-in mahiyyətinin
sıfırdan kənarlaşmasını qiymətləndirməkdir.
Kifayət qədər çox saylı müşahidələr olduqda (ən azı 100)
korrelyasiya əmsalını əhəmiyyətli hesab etmək olar, əgər o, öz
r
səhvindən 3 dəfə və daha çox olarsa, yəni S r > 3.
Az saylı müşahidələrdə korrelyasiya əmsalının əhəmiyyəti
ınəlum olan t meyarının köməyi ilə qiymətləndirilir:
r √n−2
t=
√ 1−r 2
Burada n-qoşa müşahidələrin sayı, sərbəstlik dərəcəsinin sayı
V=n-2 olduqda t-nin faktiki qiyməti ilə nəzəri qiymətinin

284
tutuşdurulmasi, korrelyasiya əmsalının əhəmiyyətli olub olmamasını
qiymətləndirməyə imkan verir.
Korrelyasiya əmsalının əhəmiyyətini təyin etmək üçün əlavədə
göstərilmiş 4 saylı cədvəldən istifadə etməklə tapılır.
Burada: müxtəlif sayda cütlər üçün korrelyasiya əmsalının meyar
göstəriciləri verilmişdir. Əgər sərbəstlik dərəcəsinin sayi V=n-2 və t-nin
faktiki sevilmiş əhəmiyyət səviyyəsi cədvəldəki rəqəmə bərabərdirsə yaxud
ondan çoxdursa öy-rənilən əlamətlər arasında əlaqə əhəmiyyətli hesab
olunur.
14.15. Korrelyasiya reqressiya və kovariasiya
Aqronomik tədqiqatlarda bir kəmiyyətin əhəmiyyətinin digər
kəmiyyətin əhəmiyyətinə müvafıq olması kimi dəqiq və müəyyən
funksional əlaqələrlə çox nadir hallarda qarşılaşmaq olur. Buradakı
dəyişkənlik arasında çox tez-tez elə nisbətlərə rast gəlinir ki, X
göstəricisinin hər əlamətinə Y-in bir deyil biir çox əlamətləri müvafıq
olsun. Belə əlaqələr yalnız əlamətlərin cəm şəklində öyrənilməsi zamanı
müşahidə olunmaqla funksionaldan fərqli olaraq stoxostik (həqiqətə uyğun)
və ya korrelyasiya əlaqələri adlanır (B.A.Dospcxova görə).
Korrelyasiya əlaqələrini öyrənərkən əlaqənin sıxlığı və formasına dair iki
əsas sual ortaya çıxır. Əlaqənin sıxlığını və formasım təyin etmək üçün
korrelyasiya vo reqressiya adlı xüsusi metodlardan istifadə olunur.
Korrelyasiya formasına görə düz və əyri xətli, istiqamətinə görə isə
düzünə və tərsinə ola bilər. İki göstərici arasında əlaqə tədqiq olunarsa sadə
əlaqə, yaxud üç və daha çox göstəricilər arasında olan əlaqə tədqiq olunarsa
korrelyasiya, req-ressiya çoxsaylı adlanır. Müasir biologiya və aqronomiya
tədqiqatlarında reqressiya və kovariasiya analizləri daha böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Reqressiya dedikdə bir və ya bir neçə faktorial (arqument)
dəyişkənlik nəticə əlamətinin Y (funksiyanı) dəyişməsi anlamını yaradır.
Funksiya və arqument arasında olan əlaqə reqressiya və korrelyasiya
bərabərliyi adlanır. Sadə reqressiyada bərabərliyi qısa olaraq Y=f (X),

285
çoxsaylı olduqda isə Y=f (X, Z, V...) kimi işarə olunur. Əgər göstəricilər
arasında əlaqə dərəcəsi böyükdürsə, o zaman reqressiya bərabərliyi ilə
faktorial əlamətlərin müəyyən mənası üçün nəticə əlamətlərini əvvəlcədən
bilmək olar.
Əlaqə gücünü qiymətləndirmək üçün korrelyasiya
əmsallarından istifadə olunur.
Təcrübənin dəqiqləşdirilməsi üçün korrelyasiya, reqressiya və
dispersiya analizlərinin bir yerdə işlədilməsi kovariasiya analizi
adlanır.
Kovariasiya sözü korrelyasiya sözünün ilk iki hərfındən və
variasiya sözündən əmələ gəlmişdir. Kovariasiya analizinin
mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir. Əgər nəticə əlaməti arasında Y
və təcrübəni müşayət edən öyrənilməyən X əlaməti arasmda
əhəmiyyətli xətti əlaqə varsa, o zaman kovariasiya metodu ilə X
əlamətinə dair təcrübənin aparılması şəraitlərini statistik olaraq
düzəltmək olar.
Bununla də təcrübə səhvini nəzərə çarpacaq dərəcədə azaltmaq
və öyrənilən vəziyyət haqda daha geniş informasiya əldə etmək
mümkündür.
14.16. Xətti korrelyasiya və reqressiya
İki göstərici X və Y arasında olan xətti (düz xətli) korrelyasiya
asılılığı dedikdə, elə asılılıq anlaşılır ki, o xətti xarakter daşıyır və
düz xətt bərabərliyi Y=a+b∙X ilə ifadə olunur. Bu bərabərlik Y-in X-
ə reqressiyası adlanır və ona müvafıq olan düz xətt isə Y-in X-ə
reqressiyasının seçmə xətti adlanır. Şəkil 33 də göstərilmiş düz xətt
− −
P-nöqtəsindən keçir, bu isə orta x və y kəmiyyətinə müvafıqdir və
bir X-vahidinə Y vahidi ilə təyin olunan əyriyə malikdir. Burada b
reqressiyasının seçmə əmsalıdır. Xətti reqressiya elə asıllılıqdır ki,

286
burada istənilən X-in arqument göstəricisinin eyni artımı Y
funksiyasında, eyni dəyişkənliyə gətirir. Eyni arqument artımında,
funksiya, eyni dəyişkənliklərə malik olmadıqda isə reqressiya əyri
xətli adlanır.
Y-in X-ə xətti reqressiyası onu göstərir ki, X göstəricisi dəyişdikdə Y
göstəricisi orta olaraq necə dəyişir.
Əgər X böyüdükdə, Y həcmi də böyüyürsə, o zaman korrelyasiya
müsbət və düz adlanır, əgər X artdıqca Y göstəricisi azalırsa mənfi və ya
əks adlanır.
X və Y arasında olan xətti korrelyasiyanı təhlil etmək üçün n sayda
müstəqil qoşa müşahidələr aparılır. Onlardan ilkin olaraq qoşa say (X1 Y1);
(X2 Y2)... və s. olur.
Bu göstəricilərlə əmsallar təyin edilir, reqressiya bərabərliyi
hesablanır, reqressiyanın nəzəri xətti qurulur və alınmış nəticələrin
əhəmiyyəti qtymətləndirilir.

Şəkil 33.Uzun lifli kətən küləşi ilə budaqların diametri arasında

olan asılılıq.
X və Y əlaqəsinin sıxlığını və istiqamətini göstərən sadə xətti
korrelyasiyanın say göstəricisi qismində korrelyasiya əmsalından
istifadə olunur. Bu əmsal «r» hərfı ilə işarə olunur. O, ölçüsüzdür

287
mənfi 1-lə +1 arasında dəyişir. Yəni -1< r <+1. Korrelyasiya əmsalı
aşağıdakı düsturla hesablanır:

∑ ( X −x )(Y − y )
− −

r=
√∑ (X −x) ∑ (Y − y )
− 2 − 2

Yaxud, tərəddüdlər və tərəddüdlərin kvadratı hesablanmadan

aşağıdakı düsturla tapılır:

r=
∑ XY −( ∑ X ∑ Y ) + n
√ (∑ X 2−(∑ X )2+ n )(∑ Y 2−(∑ Y ) )2+ n
Əgər X artması Y artmasının təyini ilə müşahidə olunursa, o
zaman korrelyasiya əlaqəsi funksional olur. Bu isə korrelyasiyanın
qeyri-tipik halı hesab olunur. Korrelyasiya əlaqəsinin funksionala
çevrildiyi tam əlaqələrdə korrelyasiya əmsalının göstəricisi müsbət,
yaxud düz əlaqələr üçün +1,0, mənfı və ya əks əlaqələr üçün isə -1,0
bərabərdir. r+l-ə və ya -1-ə nə qədər yaxın olarsa düz xətli
korrelyasiya əlaqəsi bir o qədər sıxdır, r 0-a yaxındırsa əlaqə zəifdir.
r=0 olduqda isə X və Y arasında düz xətli əlaqə yoxdur, lakin əyri
xətli əlaqə mövcud ola bilər.
Belə hesab edilə bilər ki, 0,5-ə yaxın olan korrelyasiya əmsalı
kifayət qədər yüksəkdir. Bu halda iki əlamətin variasiyasının uyğun
gəlməsi bütün halların yarısında ola bilər. Lakin, korrelyasiya
nəzəriyyəsi göstərir ki, iki əlamətin vari-asiyasında bağlılıq dərəcəsi
korrelyasiya əmsalının kvadratı r2 ilə daha dəqiq ölçülə bilər.
Məsələn, r=0,5 olduqda bir əlamətin dəyişkənliyini 50% deyil, yalnız
25% digərinin dəyişkənliyi ilə izah olunur (0,52=0,25 yaxud 25%),
bağlılığın qalan hissəsi (1-0,25=0,75 yaxud 75%) digər amillərdən

288
asılıdır. r=0,6 olduqda 60% deyil, 36%-ə yaxın, r=0,8 olduqda 64%-ə
yaxın, r-0,95 olduqda isə artıq 97% nəticə əlaməti Y-dən asılı olan
dəyişkənlik, X (faktorial əlamət) kəmiyyətindən asılı olmayan
dəyişkənlik ilə bağlıdır.
Korrelyasiya əmsalının kvadratı (r2) determinasiya əmsalı
adlanır və dyx ilə işarə olunur. O, müəyyən vəziyyətlərdə öyrənilən
faktorlardan asılı olan dəyişkənliklərin qədərini % -lə göstərir.
Determinasiya əmsalı bir əlamətin, digərindən asılılığını ifadə
etmək üçün bilavasitə düz üsul hesab olunur. O, halda ki, Y
kəmiyyətindən asılı olan əlaqənin səbəbi X kəmiyyətindən asılı
olmadığı tapılır, r2-nın əhəmiyyəti Y variasiyasında iştirak edən
elementlərin payında X-in təsiri müəyyən edilir. Buna görə də
məsələn «məhsulda 50% aşağı yuxarı dəyişmə yağmurların düşməsi
dəyişkənliyindən irəli gəlir» kimi ifadə işlənərkən burada 50%
determinasiya əmsalıdır.
Korrelyasiyanın seçmə əmsalının etibarlılığını qiymətləndirmək
üçün onun səhvi və əhəmiyyətlilik meyarı hesablanır.
Korrelyasiya əmsalınm standart səhvi aşağıdakı düsturla
hesablanır:

Sr=
√
1−r 2
n−2
Burada: sr-korrelyasiya əmsalının səhvi; r-korrelyasiya əmsalı; n-
nümunələrin sayı, yəni korrelyasiya əmsalının hesablandığı
göstəricilərin qoşa sayı.
Düsturdan aydın olur ki, həmişə birə yaxın olan korrelyasiya
əmsalları sıfıra yaxın olan korrelyasiya əmsallarından daha dəqiq
olur.

289
 Tədqiqat obyektlərinin miqdarı artdıqca Sr həmişə azalır, r
dəqiqliyi təyin olunduqda artır.
Korrelyasiya əmsalının əhəmiyyətlilik meyarı aşağıdakı düsturla
hesablanır.
r
t r=
Sr
Əgər trf ≥ tn (trf- fakt, tn-nəzəriyyə) olduqda korrelyasiya əlaqəsi
əhəmiyyətlidir, trf ≤ tn olduqda isə əhmiyyətsizdir. t meyarının nəzəri
göstəricisi Styudent cədvəlindən tapılır. Bu zaman 5%-li, daha dəqiq
yanaşmada isə 1%-li əhəmiyyət səviyyəsi qəbul edilir. Sərbəstlik
dərəcəsinin sayı isə n-2 qəbul olunur. Korrelyasiya əmsalı əlamətlərin
dəyişkənliyində bağlılığın istiqamətini və dərəcəsini göstərir. Lakin, nəticə
əlamətinin kəmiyyətcə necə dəyişməsi haqda fıkir söyləməyə imkan
vermir, bu isə dərk etmək və praktiki məqsədlər üçün çox vacibdir. Belə
hallarda reqressiya analizindən istifadə olunur, onun əsas işi korrelyasiya
asılılığını təyin etməkdir.
Xətti reqressiyanın X-ə görə Y bərabərliyi aşağıdakı kimidir:

Y=
−
( )
y −b yx X−x y
−
−

− −
Burada: x və y - X və Y sırası üçün orta riyazi göstəricidir; b yx X-ə görə
Y reqressiya əmsalı.
Reqressiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:

∑ ( X −x )(Y − y) ∑ ( X −x )(Y − y )
− − − −

b yx = b yx =
∑ ( X −x ) ∑ (Y − y )
− 2 − 2

və

290
 Reqressiya əmsalı byx X dəyişərkən Y-in necə dəyişdiyini göstərir və Y
vahidləri ilə ifadə olunur. Byx-isə Y-ə görə X reqressiyasını göstərir və X
vahidləri ilə ifadə olunur. Bir tərəfli asılılığı müəyyən edərkən məsələn: Y-
məhsuldarlıqla düşən yağmurların miqdarı X arasındakı korrelyasiya,
faktorial X-ə görə nəticə əlamətinin Y yalnız bir reqressiya əmsalı
hesablanır. Yəni byx Y-ə görə X belə hallarda məntiqli meyara malik deyil.
Beləliklə, X əlaməti (arqument) dəyişərkən Y əlamətinin (funksiya) orta
hesabla ölçü vahidinə görə hansı istiqamətdə və nə qədər dəyişməsini
göstərən miqdar, xətti reqressiya əmsalı adlanır. Reqressiya əm-salları
korrelyasiya əmsalının işarəsinə malikdir. Reqressiya əmsallarının hasili
korrelyasiya əmsalının kvadratına bərabərdir:
byx byx = r2
Reqressiya əmsalını hesablayarkən yoxlama üçün bu düsturdan
istifadə etmək olar.
Reqressiya əmsalının səhvi aşağıdakı düsturla hesablanır:
b
t b=
Sb
Əgər korrelyasiya əmsalmın əhəmiyyət meyarı müəyyən edilirsə o,
həm də reqressiya əmsalının əhəmiyyətlərinin qiymətləndirilməsi kimi
istifadə oluna bilər, yəni tb=tr.
Reqressiya əmsalının əhəmiyyəti əlavələrdə verilmiş 1 saylı cədvəl
ilə qiymətləndirilir; sərbəstlik dərəcəsinin sayı n-2-ə bərabər
götürülmüşdür.
Korrelyasiya qrafik olaraq reqressiya xətti şəklində ifadə oluna bilər.
Qrafıkin qurulması üçün absis oxu üzrə X əlamətinin göstəriciləri, ordinat
oxu üzrə Y əlamətinin göstəriciləri iki kəmiyyət üzrə hər müşahidə
koordinatlarla birgə nöqtə (X1 Y) ilə qeyd olunur, bu cür qrafik «nöqtəli
diaqramm» yaxud «korrelyasiya sahəsi» adlanır.

291
 Nöqtəli qrafıklə belə əlaqəni asanlıqla təyin etmək olur. Bu halda
müşahidə davam etdirilməlidir, yaxud əksinə o, belə materialın
toplanmasının məqsədəuyğun olmadığına işarə edilir.
Nöqtəli diaqram adətən, fərdi müşahidələrin güclü yayılmasını işarə
edir və verilmiş X göstəricisinə görə nəticə əlaməti Y-in hər əhəmiyyətini
kifayət qədər dəqiqliklə təyin etməyə imkan vermir. Buna görə də, təsadüfi
tərəddüdlərin təsirini aradan qaldırmaq və reqressiyanın nəzəri xətti
vəziyyətini yəni, arqumentin eyni qaydada böyüməsi zamanı funksiyanın
orta gedişini tapmaq lazımdır.
Orta funksiyanın gedişinin tapılması prinsipi qaydalarına əsasən
bütün fərdi göstəricilərə daha yaxın olan orta riyazi göstəricinin
təyininə bənzəyir. Orta göstəricidən kənarlaşan kvadratların cəmi ən
az göstəricidir. Emprik sıraları iki üsulla bərabərləşdirmək mümkündür.
Qrafik üsül imkan verir ki, əlavə hesablamalar aparmadan reqressiyanın
nəzəri xəttinə kifayət qədər yaxın tapılsın. Şəffaf xətkeşin köməyi ilə
nöqtəli diaqramın üzərində çəkilmiş xətlə gözəyarı elə çəkilir ki, o, bütün
nöqtələrə mümkün qədər yaxm olsun və bu xəttin emprik nöqtələrindən
məsafə həcmi mümkün qədər az olsun. Bu üsul o hallarda qaneedici
nəticələr verir ki, ümumi ənənəni, təxminən aydınlaşdırmaq lazım gəlir.
Buna görə də, analitik üsuldan istifadə etmək və müvafiq göstəricilər
üçün xəttin ən yaxşı vəziyyəti tapılmalıdır.
Qısa olaraq sadə analitik üsul olan reqressiyanın Y-in X-ə nəzəri xəttin
− −
qurulmasını nəzərdən keçiririk. İlkin müşahidələr görə y və x
byx
hesablanır. Alınmış göstərici xətti reqressiya bərabərliyində yerinə
− −
qoymaqla Y= y + byx (X- x ), düz xəttin bərabərliyi təyin edilir, həmin
bərabərlik belə forma alır:
Y=a+bX

292
 Bərabərlikdə X sırasının iki kənar göstəriciləri üçün yx tapılır. Tapılmış
− −
nöqtələr (Xmin; y min) və (Xmax; y max) qrafikə köçürülür və düz birləşdirilir
ki, bu da Y-in X-ə görə reqressiyanın nəzəri xətti olacaqdır.
Xətti reqressiyanın bərabərliyinin əhəmiyyətini izah etmək üçün şəkil 34-də
Y=7,5+5 X bərabərliyi üçün a və b parametrlərin göstəricisi nümayiş
etdirilmişdir. a=7,5 parametri X=0 olduqda xətlərin ordinatlarıdır, yəni bu
hesablamanın ümumi başlanğıcıdır və adətən a göstəricisi hec bir
məntiqə malik deyil. Reqressiya xətti sıfirdan aşağı Y oxunu keçərsə a
həcmi mənfıdir. Maksimal həcm üçün X=4, əhəmiyyəti isə
Y − =7,5+5⋅4=27 , 5
x =4 -ə bərabərdir b-parametri X-ə görə Y-in
reqressiya əmsalı hər zaman müəyyən əhəmiyyətə malik olur. O orta
hesabla X-dəyişərkən Y-in ölçü vahidinə necə dəyişməsini göstərir,
məsələn 1-dən 2-dək şəkil 33. Bu misalda b=5 həcmi o deməkdir ki, X-
göstəriciləri böyüdükcə Y göstəricisi bir ölçü vahidinə orta hesabla 5 vahid
artır.

Şəkil 34. Y=7,5+5X

293
 14.17. Xüsusi və çoxsaylı korrelyasiya və reqressiya

Nəticə əlamətinin həcminə eyni zamanda bir neçə faktorial

əlaməti təsir edirsə bu çoxsaylı korrelyasiya adlanır. Çoxsaylı
əlaqənin ən sadə forması üç əlamət arasında olan xətti asılılıqdır.
Bu zaman onlardan biri, məsələn: məhsul funksiya (Y) kimi digər
ikisi isə arqument (X və Z) kimi baxılır.
Üç əlamətin xətti əlaqəsinin bağlılığını ölçmək üçün
korrelyasiyanın xüsusi əmsallarından istifadə edilir, bunlar rxy∙z rxz∙y
rzy∙x kimi işarə olunur. Eyni zamanda çoxsaylı korrelyasiya
əmsallarından istifadə olunur ki, bunlar Rx∙yz Ry∙xz Rz∙xy kimi istifadə
olunur.
Xüsusi korellyasiya əmsalı o göstəriciyə deyilir ki, burada iki
əlamət arasındakı bağlılıq dərəcəsinə üçüncü əlamətin daima
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.
Üçüncü daimi əlamətin təsiri ilə iki əlamətin bağlılıq dərəcəsini
ölçən göstəriciyə xüsusi korrelyasiya əmsalı deyilir.
Riyazi statistika xüsusi təcrübə qoymadan yalnız qoşa korrelyasiya
əmsallarından rxy, rx: və ryz istifadə etməklə üçüncünün daimi
əhəmiyyətli təsiri, iki əlamət arasında korrelyasiyanın bağlılıq
dərəcəsini təyin etməyə imkan verir. Xüsusi korrelyasiya əmsalını
aşağıdakı düsturla hesablamaq olar (Qoşa korrelyasiyada olan
düstür):
r xy −r xz⋅r yz
r xy⋅z =
√( 1−r 2
xy )(1−r 2yz )
r xz−r xy −r yz
r xz⋅y=
√ (1−r 2
xy )(1−r 2zy )

294
 r yz −r xy−r xz
r yx⋅x =
√( 1−r 2
xy )( 1−r2xz )
Burada, indeksdəki nöqtədən əvvəlki hərf, hansı əlamətlər
arasındakı asılılığın öyrənildiyini, nöqtədən sonrakı hərf isə hansı
əlamətin ixtisara düşdüyünü (silindiyini) göstərir. Xüsusi
korrelyasiyanın səhvi və əhəmiyyət meyarı qoşa korrelyasiyada
olduğu düsturdan istifadə etməklə təyin edilir.

√
1−r xy⋅z
Srxy∙z = n−2 ;
t=
r
Sr
t-nin nəzəri əhəmiyyəti (qəbul olunmuş əhəmiyyət səviyyəsi
əlavələrdə 1 saylı cədvəl) n-3 sərbəstlik dərəcəsinə görə tapılır. Qoşa
korrelyasiya əmsallarında olduğu kimi xüsusi korrelyasiya əmsalları
-1 və +1 arasında olan göstərici qəbul oluna bilər. Xüsusi
determinasiya əmsalları xüsusi korrelyasiya əmsallarını
kvadrata çevirmək yolu ilə tapılır.
d xy⋅z =r xy⋅z ; d xz⋅y=r xz⋅y ; d yz⋅x=r yz⋅x
2 2

Nəticə əlamətinə ayrılıqda təsir edən dəyişikliklər, digər

əlamətlərlə əlaqəsini istisna edərkən xüsusi təsirin dərəcəsinin təyin
edilməsi adətən çox böyük marağa səbəb olur. Məsələn:
məhsuldarlığın yağmurlarla olan bağlılığınm dərəcəsini temperaturun
dəyişməsi xeyli dəyişə bilər. Buna görə də daimi üçüncü amilin təsiri
ilə birinci iki əlamət arasındakı əlaqənin öyrənilməsi
məqsədəuyğundur.
Sırf xarici tərəfdən (daxildən yox) daimi əhəmiyyəti
kənarlaşdırılmış əlamətləri başqa əlamətlərin dəyişkənliyinə onun
statistik təsiri kimi görünməməlidir. O, daimi eyni səviyyədə durur,
digər əlamətlər isə dəyişir və biri-biri ilə korrelyasiya əlaqələri

295
yaranır. Xüsusi korrelyasiya əmsalının he-sablama texnikasını və
əhəmiyyətini aydınlaşdırmaq üçün qarğıdalı qıçasının dairələri
arasında (X), özəyinin dairəsinin (Y) və dənlərin sıra sayları arasında
olan əlaqəni 9000 qarğıdalı qıçının ölçülərinə əsasən təyin
olunması texnikasını nəzərdən keçirək:
rxy = 0,799; rxz = 0,570; ryz = 0,507.
Yuxandakı rəqəmlərə görə xüsusi korrelyasiya əmsallarını tapırıq.
0 , 799−0 ,570⋅0 ,507
=0 , 720
rxy∙z = √( 1−0 ,799 )( 1−507 )
2 2
;
0 , 570−0 ,799⋅0 ,507
=0 , 550
rxz∙y = √( 1−0 ,799 2)( 1−507 2) ;
0 , 507−0 ,799⋅0 ,570
=0 , 105
ryz∙x = √( 1−0 ,799 2)( 1−0 ,5702 )
Qıçanın dairəsi ilə və qıçada özəyin üzərində olan eyni sayda
dən sırası (rxy∙z = 0,720) arasında olan xüsusi korrelyasiya əmsalı onu
göstərir ki, bu əlamətlər ümumi korrelyasiyanın (r xy =0,799) yalnız
az bir hissəsi üçüncü əlamətin təsirindən asılıdır. Xüsusi
korrelyasiya əmsalına dair qıça dairəsi ilə eyni qıça dairsindəki,
cərgələrdə olan dən sayı arasında mövcud ( (rxz∙y = 0,55 və rxz = 0,57)
əlaqədə də anoloji qənaətə gəlmək olar. Əksinə, qıça dairəsilə eyni
dairəli qıçalarda dən tutan cərgələrin ryz∙x = 0,105 miqdarı arasmda
xüsusi korrelyasiya əmsalı ümumi korrelyasiya əmsalından ryz =
0,507 xeyli fərqlənir. Buradan belə aydın olur ki, eyni dairəli qıçalar
götürülürsə bu əlamətlər arasında əlaqə zəif olacaq, belə ki bu
qarşılıqlı əlaqənin çox böyük hissəsi qıça dairəsinin dəyişməsindən
asılıdır.

296
 Bəzi hallarda xüsusi korrelyasiya əmsalı qoşa işarələrinə görə
zidd təşkil edə bilər. Məsələn, kətan bitkisinin gövdəsinin
morfoloji əlamətləri, kütləsi (X) uzunluğu (Y) və diametri (Z)
arasında qarşılıqlı əlaqəni öyrənərkən aşağıdakı əmsallar alınmışdır
(n=100); kütlə ilə uzunluq arasında ryx = - 0,6; kütlə ilə diametri
arasında rxz = 0,9 uzunluq ilə diametri arasmda r yx = 0,4. Üçüncü
əlamətin təsiri istisna edildikdə xüsusi korrelyasiya əmsalları
aşağıdakı kimi olacaqdır.
0,6−0,9⋅0,4
=0 , 33
rxy∙z = √( 1−0,62 )( 1−0,4 2)
0,9−0,6⋅0,4
=0 , 90
rxz∙y = √( 1−0,6 )( 1−0,4 )
2 2

0,4−0,6⋅0,9
=0 , 40
x = √( 1−0,62 )( 1−0,92 )
Üçüncü əlamətin təsirini statistik istisna edərkən çəki ilə uzunluq və çəki
ilə diametr arasında xüsusi korrelyasiya əmsalları heç bir təəccüb
doğurmur. Gövdə uzunluğunun rxzy təsirini istisna etdikdə kütlə və diametr
arasmda çox yüksək xüsusi korrelyasiya və eyni diametri olan kütlə ilə
uzunluq arasında ryx∙z isə zəif korrelyasiya aşkar edilmişdir.
Gövdənin uzunluğu ilə daimi kütlə göstəricisi arasmda xüsusi
korrelyasiya mənfi alınmışdır. Uzunluq azalarkən gövdənin diametri azalır,
belə ki, ümumi korrelyasiya əmsalı bu əlamətlər arasındakı qarşılıqlı
əlaqənin müsbət olduğunu göstərir. İlk baxışdan bu nəticə həqiqətə uyğun
kimi görünmür. O, bitkilərin boyu haqda adi təsəwürlərə zidd olur. Əgər
hündürlük artırsa o, zaman təbii ki, gövdənin diametri də artır. Lakin,
zənn edilən bu ziddiyyət xüsusi korrelyasiyanın əsas şərti istisna olunan
daimiliyi ilə izah olunur. Əgər eyni çəkili kətan gövdələri götürsək o,
zaman belə gövdələr arasmda uzunluğun artması yalnız diametrin azalması
hesabına ola bilər. Hər iki əlamətin böyüdüyü halda gövdənin çəkisi daimi

297
qala bilməz. Xüsusi korrelyasiyada ikinci qaydanın xüsusi korrelyasiya
əmsalını hesablamağa imkan verir. Bu əmsal üçüncü və dördüncü əlamətin
daimi göstəriciləri olduğu halda birinci və ikinci əlamət arasında qarşılıqlı
əlaqənin olduğunu göstərir. Birinci qaydanın xüsusi əmsallarına əsasən
ikinci qaydanm xüsusi əmsallarının təyini aşağıdakı düsturla yerinə
yetirilir.
r xy⋅v −r xz⋅v⋅r yz⋅v
r xy⋅zv =
√ (1−r 2
xz⋅v )( 1−r 2yz⋅v )
Burada rxy∙v, rxz∙v, ryz∙v - birinci qaydanm xüsusi əmsallarıdır və onların
əhəmiyyəti xüsusi əmsal düsturu ilə təyin edilir, bu zaman qoşa
korrelyasiya əmsallarından rxy, rxz, rxv, ryz, ryv, rzv istifadə edilir.
Üç dəyişən çoxsaylı korrelyasiya əmsah bu əlamətlərdən biri və iki
başqa əlamətin məcmusu arasında xətti əlaqənin bağlılıq dərəcəsinin
göstəricisidir (Nöqtədən sonra indeks hərfi).

R x⋅yz=
√ r 2xy +r 2xz−2 r xy r xz r yz
1−r 2yz

R y⋅xz=
√ r 2xy +r 2yz −2 r xy r xz r yz
1−r 2xz

R z⋅xy =
√ r 2xz +r 2yz−2r xy r xz r yz
1−r 2xy
Bu düsturlar qoşa korrelyasiyanın r x y , r x z və r y z çox saylı
korrelyasiya əmsallarını asanlıqla hesablamağa imkan verir. R-əmsalı
mənfı deyil və həmişə 0-dan 1-dək olur. R birə yaxmlaşdıqda üç əlamətin
xətti əlaqə dərəcəsi artır. Çoxsaylı korrelyasiya əmsalı məsələn R y∙xz və
qoşa korrelyasiyanın iki əlamətləri ryx ; ryz arasında aşağıdakı müsbət əlaqə
vardır: qoşa əmsallardan hər biri nisbi böyüklüyünə görə R y∙xz-dən yuxan
ola bilməz. Çoxsayh korrelyasiyanın kvadrat əmsalı R 2 çox saylı

298
determinasiya əmsalı adlanır. O, öyrənilən amillərin təsiri altmda asılı
dəyişkənlikdə variasiyanın miqdarını göstərir. Çoxsaylı korrelyasiyanın
əhəmiyyəti F-meyarma görə aşağıdakı düsturla hesablanır:

( )
2
R n−k
2 k −1
F= 1−R

Burada: n-müşahidələrin həcmi;

k-əlamətlərin sayı, bizim misalda k=3;
F meyarının nəzəri riyazi qiyməti cədvəl 2-dən v 1= k-l və v2= n-k
sərbəstlik dərəcəsi və qəbul olunmuş əhəmiyyət səviyyəsi götürülür.
Çoxsaylı korrelyasiya əmsalının bərabərliyi haqqında sıfır fərziyyəsi sıfıra
(Ho: R=0) uyğun o, zaman qəbul edilir ki, F f < Fn və əgər Ff ≥ Fn olduqda
təkzib edilir. Üç dəyişən arasında düz xəttli asılılığa görə riyazi bərabərlik
reqressiya səhvinin çox saylı birxətli tənliyi adlanır və aşağıdakı kimi ifadə
olunur.
Y= a + b1x + b2z
Burada: Y-asılı dəyişəndir, a - hesabın ümumi başlanğıcı, b 1 və b 2 - xüsusi
reqressiya əmsallarıdır. B1 əmsalı Z-in daimi təsiri olduqda Y-in hər X
vahidinə görə nə qədər artmasını göstərir, b 2 əmsalı X-in daim
əhəmiyyətli təsiri olduqda Z vahidinə görə Y-in nə qədər artmasmı göstərir.
Buna görə də b1=byx∙z və b 2 =byz∙x işarələrindən çox tez-tez istifadə olunur;
bunlar xüsusi korrelyasiya əmsalları kimi qəbul olunmuşlar. a 1 b1 və b2 =
byz∙x parametrləri ən azı kvadrat üsulu ilə hesablanır ki, bu da, emprik
nöqtələrin tərəddüdlər kvadratlarmm cəmi minimal oluqda fəzada olan
səthi reqressiyanın vəziyyətini tapmağa imkan verir:
∑[Y-(a + b1X + b2Z)]2
Tənliyin parametrlərini təyin etmək üçün aşağıdakı nisbətlərdən
istifadə edilir.

299
 − 2
∑ ( Z −z ) ⋅∑ ( X−x )( Y − y )−∑ ( X−x )( Z −z )⋅∑ (Y − y )( Z−z )
− − − − − −

b=
∑ ( X−x ) ∑ ( Z−z ) −[∑ ( X −x )( Z−z )]
1
− 2 − 2 − − 2

;
− 2
∑ ( X −x ) ⋅∑ (Y − y )( Z−z )−∑ ( X−x )(Z −z )∑ ( X−x )( Y − y )
− − − − − −

b=
∑ ( X −x ) ∑ ( Z −z) −[∑ ( X−x )( Z −z ) ]
2
− 2 − 2 − − 2

;
− − −

a = y −b 1 x −b2 z
Reqressiya bərabərliyi ilə təyin olunmuş korrelyasiya olunan
əlamətlərin asılılıq nisbəti xətli qrafıklə rcqrcssiya üzərində təsvir edilməsi
qəbul edilmişdir.
14.18 .Əyri xətli korrelyasiya və reqressiya
Əgər öyrənilən əlamətlər arasında olan əlaqə düz xətdən
əhəmiyyətli dərəcədə kənarlaşırsa, o zaman korrelyasiya əmsalı
əlaqə ölçmək üçün yararsızdır. Bu kənarlaşmanı isə korrelyasiya
çərçivəsinin görkəmi və ya daha yaxşısı nöqtəli qrafıklə təyin etmək
çox asandır. O, çox böyük əyri xətli asılılıq olan yerdə əlaqənin
olmadığını göstərə bilir. Buna görə də əyri xəttin asılılıq dərəcəsini
düzgün ölçələrək, yeni bir göstərici korrelyasiya nisbətidir ki, bu da yunan
hərfi η (eta) ilə işarə olunur. O, istənilən forma da olan korrelyasiyanı
ölçür. Az saylı müşahidələrdə korrelyasiya nisbəti aşağıdakı düsturla
hesablanır;

√ ∑ (Y − y ) −∑ ( Y − y )
− 2 − 2

∑ (Y − y )
−

ηyx =

300
 Burada: ∑(Y-y)2 –Y-in fərdi qiymətinin ümumi orta riyazi
göstərici y-dən tərəddüdlər kvadratlarının cəmi;
− −
∑(Y- y x)2 ^ariantmxüsusi ortagöstəricisi y x - dən kənarlaşan
kvadratların cəmidir, müvafıq olaraq X aslı olmayan dəyişən qiymətin
cəmi.
Sərbəst X əlamətinin göstəricilərinin korrelyasiya nisbətini
hesablamaq üçün əhəmiyyətinə görə artan yekunla düzülür və
müşahidələrin bütov sırası 4-7 qrupa elə bölünür ki, hər qrupun X
ləkində ən azı iki müşahidə olsun. Sonra hər cəmlənmiş X qrupuna müvafıq
olan ümumi orta y, qrup halında olan y x, ümumi tərəddüdlərin kvadratları
cəmi ∑ (Y-y)2 və Y əlamətinin variasiyasının qrup üzrə ∑(Y-yx)2 tapılır.
Müşahidələrin həcmi böyük olduqda (n>30) korrelya-siya nisbətinin
hesablanması üçün materialların işlənib hazırlanması korrelyasiya cədvəli
ilə aparılır. Tarixlərin qruplaş-dınlmasından sonra qrup variasiyasınm ∑f
−
(yx-y)2, ümumi variasiyanın ∑f (Y- y )2 tərəddüdlərinin kvadratları cəmi
tapılır və aşağıdakı düsturla korrelyasiya nisbəti hesablanır.

√ ∑( )
2
− −
f y x− y

ηyx = ∑ f ( Y − y )
− 2

Ümumi orta y (qrup variasiyası), orta qrup y x-lərin tərəddüdlərin

kvadratı cəmi Y-in X əlamətinin dəyişkənliyi ilə əlaqəli olan hissəsini
xarakterizə edir. Hər tarix və ümumi orta y, yəni ∑f (Y-y) 2 arasmdakı fərq
kvadratlarınm cəmi Y əlamətinin ümumi variasiyasını xarakterizə edir. Y-
in X-dən funksional asılılığı mövcud olduqda korrelyasiya nisbəti birə
bərabərdir; əgər sıfıra bərabərdirsə onda Y-in X-dən asılı olunmadığını
göstərir. Korrelyasiya asılılığı məsafəli xarakter daşıyan zaman
korrelyasiya nisbəti aşağıdakı hüdudlarda olur.

301
 0<ηyx<l
ηyx birə nə qədər yaxın olarsa Y-in X-dən funksional asılılığı bir o qədər
güclü, bir o qədər yaxındır və əksinə, ηyx-sıfıra nə qədər yaxın olursa bir o
qədər zəif olur. Qrup variasiyasının kvadratları cəminin ümumiyə nisbəti
yəni n2yx müstəqil əhəmiyyətə malikdir. O, X əlamətinin dəyişmə də-
rəcəsindən asıh olan Y variasiyasmın miqdarını göstərir. Bu göstərici
determinasiya indeksi adlanır və X-in təsiri ilə Y variasiyasının faizini təyin
edir.
Korrelyasiya nisbətinin səhvi və əhəmiyyət meyarı bu düsturla
hesablamr:

Sη=
1−η2
√
n−2 ;
η
S
t = η
η

t meyarınm nəzəri əhmiyyəti əlavələrdə verilmiş 5%-li və ya 1%-li

əhəmiyyət səviyyəsinə görə olan 1 saylı cədvəldən tapılır. Sərbəstlik
dərəcəsinin sayı n-2 götürülür.
Dispersiya analizi üsulu ilə təcrübə materialı hazırlayarkən
q yx qiyməti variantlara görə Cv tərəddüdlərin kvadratlan cəminin,
2

ümumi kvadratlar cəminə Cy nisbəti kimi təyin edilir:

η2yx =
Sv
Sy , harada ηyx = √ Cv
Cy

14.19. Xətti korrelyasiyanın meyarı

302
 Əyri xətti asılılığın düzxətliyə yaxınlaşma dərəcəsini təyin
etmək üçün F meyarından istifadə olunur və aşağıdakı düsturla
hesablanır.
( η2−r 2 ) ( n−k )
F=
( 1−η2 ) ( k x−2 ) ,
Burada η2- Y-in X-lə münasibətinin korrelyasiya kvadratı
r2-xətti korrelyasiya əmsalının kvadratı
n-seçmələrin həcmi
kx-X sırasında qrupların sayı
Əgər Ft<Fn olarsa asılılıqla əlaqə xətti kimi qəbul oluna bilər, düz
xətli korrelyasiya və reqressiya göstəricilərini təyin etmək olar. F f ≥Fn
olduqda korrelyasiya xətsizdir. F-in nəzəri qiyməti v1=Kx-2 və v2=n-2
sərbəstlik dərəcəsi üçün 2 saylı cədvəldən götülür (əlavələr 2).
Korrelyasiyanm xətliyini yoxlayaraq
r=0,74; ηyx=0,80, n=80 və kx=7.
( 0 , 802−0 ,74 2 ) ( 80−7 )
=3 , 74 ;
F= ( 1−0 , 80 2
) ( 7−2 ) F0,5 = 2,33
və F0,1 = 3,25 v1 = 5, v2 = 78

(Ff>F0,1) olduqda xətlilik haqqında olan fərziyyə təkzib edilir. Ona

görə də, reqressiya istifadə edilə bilməz. Xətsizlik 1%-li səviyyədə olduqda
əhəmiyyətli olur. İki dəyişən kəmiyyət arasında əyri xətli asılılıq əyri
reqressiya xətlərilə və
Onlara müvafıq olan düsturla ifadə oluna bilər. (Şəkil 35). Şəkildə təqdim
olunmuş əyrilər onu göstərir ki, əyri xətli reqressiya elə bir asılılıq ki,
üç sərbəst dəyişən X-in eyni yüksəlməsi zamanı, asılı dəyişən Y eyni
olmayan artımlara malik olur.

303
 Əyri xətli reqressiyada korrelyasiya sahəsinin emprik nöqtələri
müxtəlif növlü əyrilərin yanında (parabola, hiperbola, laqorifmik əyrilər və
s.) yerləşdirilir.
Ümumi halda reqressiyanın bütün xətləri və əvvəlcə baxdığımız
reqressiya iki (və ya hər hansı üçüncü) əlamət arasında olan ən sadə
asılılıqdır ki, bu zaman əyrixətlilik dərəcəsinə görə əhəmiyyətli olan
əlaqələr xətli kimi qəbul edilə bilər.
1.Y = a + bx tiplidüzxətli asılılıq;

Şəkil 35.Müxtəliflipli asılıhqların

izah edici əyriləri.
2.Y = a + b1x + b2 x2 parabola tipli əyri;
3.lgY = a – bx tipli əyri;
4.Y = a + blgx tipli əyri.
Riyazi bərabərliyin qurulmasmın əsas üsulu: düstur nö-vünün
seçilməsi və ona əmsal tapılması. Tipik əyrilərin xətlərindən istifadə
etməklə düsturun seçilməsi daha sadədir, bunun üçün müvafıq tənlik
vardır.
Təcrübə materialmın statistik hesablanması adətən alınan
bərabərlik kvadratik parabolaya yaxındır.
Y=a+b1 X+b2 X2.
Bu bərabərliyə uyğun olan əyrilər bir çox tədqiqatçılar
tərəfındən məhsulun bitki sıxlığından asılılığını təyin etmək üçün
alınmışdır.

304
 Kvadratik parabola üçün bərabərləşdirməni aşağıdakı kimi
aparmaq olar.

∑ ( X − x) Y
[ ∑ ( X−x )
]
− − 2 −

Y=y+
− −
( X − x )+
Y −nC y
× [ ( X − x ) −C ]
− 2

∑ ( X−x ) ∑ ( X−x )
− 2 − 4
− nC 2

Harda
− 2
∑ ( X−x )
C= n
Emprik əyri üçün daha sadə riyazi hesablama seçmək çətin olduqda,
həmçinin tədqiqat nəticələrini dəqiqləşdirmək üçün tutarlı əsas olmadıqda
sıranın düzəldilməsini sadə sürüşən orta göstərici üsulu ilə aparmaq olar.
Bu üsülün mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər sərbəst dəyişən X kəmiyyəti
üçün, bəzi asılı dəyişən Y-in orta riyazi göstəricisi götürülür. Əgər emprik
sıra böyük əyriliyə və zəif dəyişkənliyə malikdirsə o zaman ortalaşmanı üç
nöqtələrlə, əyrilik az və variasiya güclü olduqda isə beş nöqtə ilə götürmək
lazımdır.
−
y i = (Y +Y +Y ) : 3;
i-1 i i+1
−
y i = (Y +Y +Y +Y +Y ) : 5;
i-2 i-1 i i+1 i+2

Üç nöqtələrə görə nizamlama Y həcminin əvəzinə əsas Y i -in orta

riyazi qiyməti kimi baxıla bilər , əvvəlki Yi-1 və növbəti Yi+1 qiymətinin orta
riyazi göstəricisi nəzərdən keçirilir, beş nöqtəyə görə nizamlama, isə -əsas
orta riyazi qiymətin, iki əvvəlki və iki növbəti qiymətlərə görə aparılır.
Başqalarına nisbətən Y-in əhəmiyyətinə daha çox qiymət
vermək olar, məsələn:
− 1
y i = 4 ( Y +2 Y + Y ).
i-1 i i+1

305
Nizamlama düzgünlüyünün göstəricisi kimi əlamətin emprik və
düzəldilmiş qiymətləri arasında korrelyasiya əmsalı istifädə edilir.

√ ∑ (Y − y ) −∑ ( y i−Y )
√ ∑ ( yi− y)
− 2 − 2 − 2

r= = 1−
∑ (Y − y ) ∑ (Y − y )
− 2 − 2

, Əgər r>0,95 olarsa düzəltmə qənaətbəxş hesab edilir. r<0,95

olduqda isə təcrübə və düzəldilmiş göstəricilər arasmda uyğunluq
kifayət qədər deyil. O zaman düzəldilmiş qiymətlər təkrar
düzəldilməyə məruz qahr.
Üç dəyişənlərin korrelyasiyasını öyrənərkən ahnmış
göstəricilər cədvəlləşdirilir, X və Z arqumentinin bəzi düzəldilmiş
qradasiyaları üçün Y funksiyasınnı daha həqiqətə uyğun olan qiyməti
təyin edilir. Almmış nəticələr qrafik olaraq X və Z-lə Y
reqressiysının səhvi kimi təsvir edilir. Bu isə nəticə əlamətinin iki
dəyişəni birgə təsirindən asıhhğmın forması haqqında nəzəri təsəvvür
yaradır. Misal üçün şəkil 35-də kətan bitkisinin məhsulunun iyun
ayında yağan yağmurlardan və havanın temperaturundan asılı olaraq
yaranan çoxsaylı korrelyasiya verilmişdir. Bu diaqramda yağmtıların
miqdarı millimetrlə, yəni X arqumentinin qiymətləri kubun əsasını
sağ tərəfındən oxunur, havanın orta aylıq temperaturu isə Z
termometrlə sol kənar boyu, funksiyanın əhəmiyyəti isə (kətanın
küləş məhsulu Y) şaquli tinə görə oxunur.
Şəkil 36-də təsvir olunmuş X və Z-görə Y reqressiyanın
səthini dəqiqliklə təhlil etmədən aydındır ki, kətan məhsulunun

306
iyunda yağan yağıntılardan və havanın temperaturunun birgə
təsirindən bu əlamətlər arasında əyri xətli asılılıq mövcuddur.
Qaratorpaq olmayan zonanın mərkəzi rayonlarda bu dövrdə adətən
kətan güclü inkişaf fazasında olur və meteoroloji amillərin
dəyişməsinə güclü reaksiyası ilə xarakterizə olunur.
Demək olar ki, temperaturanın və yağmurların birgə təsiri
məhsula müxtəlif cür təsir göstərir, məsələn kifayət qədər nəmlik
olduqda yüksək temperaturların mənfı (nəinki, yağıntı
çatışmamazlığı olduqda) təsiri daha az olur.
Digər tərəfdən məlum olmuşdur ki, kifayət qədər nəmlik
şəraitində orta ayhq temperatur 15-19°C diapozonunda olduqda
iyunda olan yağmurlar daha səmərəli istifadə olunur.

Şəkil 36. İyun ayında uzun lifli kətan küləşinin

məhsuldarlığı ilə havanın temperaturu və yağıntıarın birgə
təsirinin asılılığı.

Əyri xətli korrelyasiya əlaqələrini öyrənərkən və yoxlayarkən

Ho: η=0 seçmə statistik göstəricilərin hesablanması cədvəl 14.23-də
olan düsturlarla edilir.

Cədvəl 14.23
Hesablama düsturları

307
Göstəricilər Az saylı nümunələr Çox saylı
(qruplaşmamış göstəricilər nümunələr
n≤30) (qruplaşdırılmış
göstəricilər n≥30)
Korrelyasiya ηyx = ηyx =

√ √
münasibətləri
∑ (Y − y ) −∑ ( Y − y ) ( )
− 2 − 2 − 2
−

− 2
x
∑fx y x− y
∑ (Y− y)
∑ f (Y − y)
− 2

√
Səhv və 2
1−η yx η yx
əhəmiyyət t η=
n−2 Sη
meyarı Sη =
Etibarlı ηyx ± tTSη; v = n-2
interval və
sərbəstlik
dərəcəsi

Əlavələr
1. 5,1 və 0,1 faizli səviyyədə T meyarının əhəmiyyəti

308
 21 2,08 2,83 3,82

22 2,07 2,82 3,79

23 2,07 2,81 3,77

24 2,06 2,80 3,75

25 2,06 2,79 3,73

26 2,06 2,78 3,71

27 2,05 2,77 3,69

28 2,05 2,76 3,67

29 2,05 2,76 3,66

30 2,04 2,75 3,65

50 2,01 2,68 3,50

100 1,98 2,63 3,39

1,96 2,58 3,29

1. 5 %-li səviyyədə (95 %-li ehtimal) F meyarının əhəmiyyəti

Kiçik dispersiya görə Böyük dispersiyaya (95 %-li ehtimal) F meyarının əhəmiyyəti
(məxrəcdə) sərbəstlik

309
dərəcəsi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 24 50 100
0 2

1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 249 252 253

6 0 1 2 3 3 3 3 4 4 4
1 0 6 5 0 4 7 9 1 2 4
2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 19, 19,47 19,4
8 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9, 9 45 9
, 0 1 2 3 3 3 3 3 3 ,
5 0 6 5 0 3 6 7 8 9 4
1 1
3 1 9, 9, 9, 9, 8, 8, 8, 8, 8, 8 8,6 8,58 8,56
0 5 2 1 0 9 8 8 8 7 , 4
, 5 8 2 1 4 8 4 1 8 7
1 4
3

4 7 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 5, 5 5,7 5,70 5,66

, 9 5 3 2 1 0 0 0 9 , 7
7 4 9 9 6 6 9 4 0 6 9
1 1
5 6 5, 5, 5, 5, 4, 4, 4, 4, 4, 4 4,5 4,44 4,40
, 7 4 1 0 9 8 8 7 7 , 3
6 9 1 9 5 5 8 2 8 4 6
1 8
6 5 5, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4 3,8 3,75 3,71
, 1 7 5 3 2 2 1 1 0 , 4
9 4 6 3 9 7 1 5 0 6 0
9 0

7 5 4, 4, 4, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3 3,4 3,32 3,28

, 7 3 1 9 8 7 7 6 6 , 1
9 4 5 2 7 7 9 3 8 3 5
9 7
8 5 4, 4, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3 3,1 3,03 2,96
, 4 0 8 6 5 5 4 3 3 , 2
3 2

310
 2 6 7 4 9 8 0 4 9 4 8
9 5 4, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3 2,9 2,80 2,76
, 2 6 6 4 3 2 2 1 1 , 0
1 6 6 3 8 7 9 3 8 3 0
2 7

10 4 4, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2 2,7 2,64 2,59

, 1 7 4 3 2 1 0 0 9 , 4
9 0 1 8 3 2 4 7 2 7 9
6 1
11 4 3, 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2 2,6 2,50 2,45
, 9 5 3 2 0 0 9 9 8 , 1
8 8 9 6 0 9 1 5 0 6 7
4 9
12 4 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2 2,5 2,40 2,35
, 8 4 2 1 0 9 8 8 7 , 0
7 8 9 6 1 0 2 5 0 6 6
5 9
13 4 3, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2 2,4 2,32 2,26
, 8 4 1 0 9 8 7 7 6 , 2
6 0 1 8 2 2 4 7 2 7 6
4 0

14 4 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2 2,3 2,24 2,19

, 7 3 1 9 8 7 7 6 6 , 5
6 4 4 1 6 5 7 0 5 0 5
0 3

15 4 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2 2,2 2,15 2,12

, 6 2 0 9 7 7 6 5 5 , 9
5 0 9 6 0 9 0 4 9 5 4
4 8

16 4, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,24 2,1 2,07

49 63 24 01 85 74 66 59 54 4 42 3
9
17 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,19 2,0 0,02
45 59 20 96 81 70 62 55 50 4 38 6
5

311
18 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,15 2,0 1,98
41 55 16 93 77 66 58 51 46 4 34 4
1

19 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,11 2,0 1,94

38 52 13 90 74 63 55 48 43 3 31 0
8
20 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,08 1,9 1,90
35 49 10 87 71 60 52 45 40 3 28 6
5
21 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,05 1,9 1,87
32 47 07 84 68 57 49 42 37 3 25 3
2
22 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,03 1,9 1,84
30 44 05 82 66 55 47 40 35 3 23 1
0
23 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,00 1,8 1,82
28 42 03 80 64 53 45 38 32 2 20 8
8
24 4, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1,98 1,8 1,80
26 40 01 78 62 51 43 36 30 2 18 6
6

25 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1,96 1,8 1,77

24 38 99 76 60 49 41 34 25 2 16 4
4
26 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1,95 1,8 1,76
22 37 98 74 59 47 39 32 27 2 15 2
2
28 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1,91 1,7 1,72
20 34 95 71 56 44 36 29 24 1 12 8
9

30 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,0 1,89 1,7 1,69

17 32 92 69 53 42 34 27 21 12 9 6
40 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,0 1,79 1,6 1,59
08 23 84 61 45 34 25 18 12 07 0 6

312
 50 4, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1,9 1,74 1,6 1,52
03 18 79 56 40 29 20 13 07 02 5 0
100 3, 3, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 1,8 1,63 1,4 1,39
94 09 70 46 30 19 10 03 97 92 5 8

1. 1 % səviyyədə (99%-li ehtimal) F meyarının əhəmiyyəti

Kiçik Böyük depressiyaya görə (surətdə) sərbəstlik dərəcəsi
depressiya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 24 50 1
görə 0
(məxrəcdə 0
sərbəstlik
dərəcəsi)

1 40 49 54 56 57 58 59 59 60 60 61 62 6302 6
52 99 03 25 64 89 28 81 22 56 06 34 3
3
4
2 98, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99, 99,4 9
49 01 17 25 30 33 34 36 38 40 42 46 9
,
4
9
3 34, 30 29, 28, 28, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 26, 26,3 2
12 81 46 71 24 91 67 49 34 23 05 60 6
,
2
3
4 21, 18, 16, 15, 15, 15, 14, 14, 14, 14, 14, 13, 13,9 1
20 00 69 98 52 21 98 80 66 54 37 93 3
,
5
7

5 16, 13, 12, 11, 10, 10, 10, 10, 10, 10, 9,8 9,4 9,24 9
26 27 06 39 97 67 45 27 15 05 9 7 ,
1
3
6 13, 10, 9,7 9,1 8,7 8,4 8,2 8,1 7,9 7,8 7,7 7,3 7,09 6
74 92 8 5 5 7 6 0 8 7 2 1 ,
9

313
 9
7 12, 9,5 8,4 7,8 7,4 7,1 7,0 6,8 6,7 6,6 6,4 6,0 5,85 5
25 5 5 5 6 9 0 4 1 2 7 7 ,
7
5
8 11, 8,6 7,5 7,0 6,6 6,3 6,1 6,0 5,9 5,8 5,6 5,2 5,06 4
26 5 9 1 3 7 9 3 1 2 7 8 ,
9
6
9 10, 8,0 6,9 6,4 6,0 5,8 5,6 5,4 5,3 5,2 5,1 4,7 4,51 4
56 2 9 2 6 0 2 7 5 6 1 3 ,
4
1
10 10, 7,5 6,5 5,9 5,6 5,3 5,2 5,0 4,9 4,8 4,7 4,3 4,12 4
04 6 5 9 4 9 1 6 5 5 1 3 ,
0
1
11 9,8 7,2 6,2 5,6 5,3 5,0 4,8 4,7 4,6 4,5 4,4 4,0 3,80 3
5 0 2 7 2 7 8 4 3 4 0 2 ,
7
0

12 9,3 6,9 5,9 5,4 5,0 4,8 4,6 4,5 4,3 4,3 4,1 3,7 3,56 3
3 3 5 1 6 2 5 0 9 0 6 8 ,
4
6
13 9,0 6,7 5,7 5,2 4,8 4,6 4,4 4,3 4,1 4,1 3,9 3,5 3,37 3
7 0 4 0 6 2 4 0 9 0 6 9 ,
2
7
14 8,8 6,5 5,5 5,0 4,6 4,4 4,2 4,1 4,0 3,9 3,8 3,4 3,21 3
6 1 6 3 9 6 8 4 5 4 0 3 ,
1
1

15 8,6 6,3 5,4 4,8 5,5 4,3 4,1 4,0 3,8 3,8 3,6 3,2 3,07 2
8 6 2 9 6 2 4 0 9 0 7 9 ,
9
7
16 8,5 6,2 5,2 4,7 4,4 4,2 3,8 3,7 3,6 3,6 3,4 3,1 2,96 2
3 3 9 7 4 0 9 8 9 1 5 8 ,
8
6
17 8,4 6,1 5,1 4,6 4,3 4,1 3,9 3,7 3,6 3,5 3,4 3,0 2,86 2
0 1 8 7 4 0 3 9 8 9 5 8 ,

314
 7
6

18 8,2 6,0 5,0 4,5 4,2 4,0 3,8 3,7 3,6 3,5 3,3 3,0 2,7 2,6
8 1 9 8 5 1 5 1 0 1 7 0 8 8
19 8,1 5,9 5,0 4,5 4,1 3,9 3,7 3,6 3,5 2,4 3,3 2,9 2,7 2,6
8 3 1 0 7 4 7 8 2 3 0 2 0 3
20 8,1 5,8 4,9 4,4 4,1 3,8 3,7 3,5 3,4 3,3 3,2 2,8 2,6 2,5
0 5 4 3 0 7 1 6 5 7 3 6 3 3

21 8,0 5,7 4,8 4,3 4,0 3,8 3,6 3,5 3,4 3,3 3,1 2,8 2,5 2,4
2 8 7 7 4 1 5 1 0 1 7 0 8 7
22 7,9 5,7 4,8 4,3 3,9 3,7 3,5 3,4 3,3 3,2 3,1 2,7 2,5 2,4
4 2 2 1 9 6 9 5 5 6 2 5 3 2
23 7,8 5,6 4,7 4,2 3,9 3,7 3,5 3,4 3,3 3,2 3,0 2,7 2,4 2,3
8 6 6 6 4 1 4 1 0 1 7 0 8 7

24 7,8 5,6 4,7 4,2 3,9 3,6 3,5 3,3 3,2 3,1 3,0 2,6 2,4 2,3
2 1 2 2 0 7 0 6 5 7 3 6 4 3
25 7,7 5,5 4,6 4,1 3,8 3,6 3,4 3,3 3,2 3,1 2,9 2,6 2,4 2,2
7 7 8 8 6 3 6 2 1 8 9 2 0 9
26 7,7 5,5 4,6 4,1 3,8 3,5 3,4 3,2 3,1 3,0 2,9 2,5 2,3 2,2
2 3 4 4 2 9 2 9 7 9 6 8 6 5

28 7,6 5,4 4,5 4,0 3,7 3,5 3,3 3,2 3,1 3,0 2,9 2,5 2,3 2,1
4 5 7 7 6 3 6 3 1 3 0 2 0 8
30 7,5 5,3 4,5 4,0 3,7 3,4 3,3 3,1 3,0 2,9 2,8 2,4 2,2 2,1
6 9 1 2 0 7 0 7 6 6 4 7 4 3
40 7,3 5,1 4,3 3,8 3,5 3,2 3,1 2,9 2,8 2,8 2,6 2,2 2,0 1,9
1 8 1 3 1 9 2 9 8 0 6 9 5 4

50 7,1 5,0 4,2 3,7 3,4 3,1 3,0 2,8 2,7 2,7 2,5 2,1 1,9 1,8
7 6 0 2 1 8 2 8 8 0 6 8 4 1

315
10 6,9 4,8 3,9 3,5 3,2 2,9 2,8 2,6 2,5 2,5 2,3 1,9 1,7 1,5
0 0 2 8 1 0 9 2 9 9 1 6 8 3 9

4.Təsadüfü saylar cədvəli

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 1 0 7 2 3 7 5 0 3 8 3 6 3 4 7 8 9 9 9 1
0 9 3 5 3 6 2 1 5 6 4 7 5 8 6 0 5 0 1 7
2 3 5 2 4 0 6 8 4 4 9 2 8 5 4 3 2 6 6 0 0
7 4 0 8 5 4 9 7 2 6 4 0 2 0 7 0 3 1 4 2
3 0 4 2 8 5 1 6 5 9 0 2 2 9 2 6 1 9 3 4 6
8 2 6 9 3 9 4 0 3 3 3 0 0 5 0 5 6 3 7 4
4 9 0 9 2 2 0 3 6 0 1 3 3 1 1 6 8 6 6 4 9
9 1 0 5 9 9 7 7 7 5 8 1 3 1 3 8 7 7 3 7

5 1 8 7 9 7 8 1 7 6 4 6 0 2 6 5 9 9 1 6 7
2 0 9 9 0 0 5 3 1 7 4 3 3 6 3 6 5 1 8 7
6 6 0 5 4 1 3 0 2 6 5 3 6 7 6 7 6 8 3 9 8
6 6 7 7 7 4 7 7 8 0 6 9 3 1 0 5 1 3 8 5
7 3 0 0 0 0 4 5 1 2 0 3 3 3 2 1 8 7 9 7 3
1 6 1 6 5 5 7 8 4 6 5 0 4 6 4 6 9 0 4 9
8 8 2 9 7 0 0 0 1 5 9 6 6 5 4 1 7 0 3 5 4
5 6 7 6 2 2 5 6 6 2 8 6 7 8 8 3 6 8 2 7

9 6 5 3 2 3 0 3 5 7 4 9 5 3 7 4 2 4 8 8 0
3 7 3 1 5 5 2 4 0 8 0 5 5 5 8 8 6 2 7 9
1 7 7 6 4 5 0 5 9 4 7 3 8 8 4 8 6 9 5 0 3
0 3 9 4 7 3 3 2 6 7 8 5 0 3 2 2 0 3 2 3 4
1 9 5 0 7 6 1 9 5 8 0 2 1 9 0 5 6 9 0 3 3
1 8 2 1 7 7 4 0 6 6 7 2 0 4 5 8 0 7 9 4 3
1 1 8 5 5 3 3 8 8 7 3 5 7 5 8 4 2 4 5 4 0
2 1 0 0 4 1 9 0 2 7 2 0 2 6 2 8 9 0 2 2 1

1 8 4 2 9 3 0 2 8 8 8 1 7 6 0 7 1 4 5 0 1

316
3 3 5 9 6 4 6 8 9 0 3 3 4 7 0 8 8 7 4 6 0
1 8 6 5 0 0 6 5 7 8 0 3 7 6 7 5 9 3 4 6 9
4 8 8 4 2 0 6 0 5 4 1 6 6 6 9 1 0 6 7 4 3
1 9 5 4 7 4 8 5 7 4 6 9 8 6 8 2 9 7 5 1 6
5 9 9 6 3 8 7 1 6 9 9 1 2 0 9 8 3 8 6 3 8
1 8 4 1 7 7 1 4 8 0 5 5 0 7 6 7 7 0 9 7 8
6 5 8 1 6 4 7 6 5 9 0 8 4 7 9 4 3 3 5 1 6

1 8 1 4 5 3 1 7 7 8 1 4 3 8 2 7 2 1 5 8 5
7 0 2 3 6 5 7 2 0 0 5 5 1 2 3 4 1 1 7 2 3
1 7 3 9 9 1 7 4 2 7 1 4 2 6 0 1 4 5 1 4 3
8 4 5 9 8 7 7 0 7 2 4 3 3 0 2 0 5 2 6 2 7
1 6 9 6 6 0 6 2 2 9 4 3 9 6 7 0 7 6 1 3 9
9 9 1 2 8 3 6 5 2 1 8 6 3 8 2 3 6 2 1 9 0
2 0 8 3 0 0 1 2 5 8 1 4 4 7 6 8 9 2 7 8 2
0 9 9 2 5 5 4 2 6 5 4 6 2 5 7 8 6 9 7 8 2
2 9 4 9 4 2 6 4 9 7 8 4 1 2 3 5 9 7 0 9 2
1 1 9 1 5 3 8 7 2 6 6 6 6 8 5 4 4 5 8 9 3
2 8 3 6 4 9 2 9 0 6 5 7 2 7 4 3 5 1 0 3 4
2 0 3 9 5 8 6 4 3 8 8 0 9 3 1 5 3 4 3 3 0
2 4 1 4 1 4 8 1 7 7 5 3 9 9 6 7 5 6 0 0 8
3 4 0 8 9 9 5 5 4 9 4 2 7 2 5 5 7 0 4 8 1
2 1 5 0 3 4 1 1 0 2 4 1 8 0 4 9 9 6 4 9 3
4 2 5 7 7 2 1 0 0 0 0 2 6 7 6 7 6 4 8 4 9

2 6 6 6 9 2 1 5 5 4 8 4 2 9 2 6 4 6 1 7 8
5 3 0 4 3 9 6 0 3 4 4 0 1 5 5 3 3 5 7 0 2
2 6 1 6 0 4 2 4 7 7 7 5 9 4 3 2 6 3 4 9 8
6 1 9 9 4 6 6 5 4 7 4 1 2 3 7 9 5 9 5 5 3
2 1 4 4 5 6 9 2 0 9 5 5 3 7 3 4 8 3 6 0 1
7 5 7 4 2 6 5 7 7 9 3 9 6 8 8 8 2 9 1 1 8

2 9 5 7 8 7 6 8 7 4 8 5 6 2 4 3 9 1 0 2 9
8 4 5 2 5 3 7 9 5 3 7 4 2 4 4 1 1 9 4 5 2
2 4 4 1 6 1 9 3 4 8 2 1 8 8 8 6 0 0 1 2 5
9 2 8 1 2 3 7 1 0 7 1 6 6 4 7 7 3 7 1 0 9
3 2 5 3 8 1 7 2 8 9 3 6 9 5 1 1 2 2 2 9 6

317
0 3 2 7 3 7 3 0 8 8 7 8 3 9 4 6 6 5 2 6 3

318
128
128