İçindekiler iii

İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. viii

Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm................ 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 3
GÖRGÜL SİYASAL GERÇEK VE KAVRAM .......................................................... 3
KAVRAM VE TANIMLAMA..................................................................................... 5
Bilimsel Kavramların Çok Boyutluluğu Sorunu....................................................... 7
KAVRAMLAR VE DEĞİŞKENLER .......................................................................... 8
Ölçme ve Ölçüm Düzeyleri ......................................................................................... 10
ÖLÇÜMDE GEÇERLİLİK .......................................................................................... 14
ÖLÇÜMÜN GÜVENİLİRLİĞİ .................................................................................. 16
SONUÇ........................................................................................................................... 18
Özet................................................................................................................................. 20
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 22
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 23
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 23
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 25

Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel 2. ÜNİTE

Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler............................................. 26
GİRİŞ.............................................................................................................................. 27
BİLİMSEL ÇIKARIM................................................................................................... 28
NEDENSELLİK VE ARAŞTIRMA KURGULARI .................................................. 29
Nedensel Veya Sahte (Spurious) İlişkiler................................................................... 30
Araştırma Kurguları...................................................................................................... 32
Küçük-n Kurguları (Small-n Designs)....................................................................... 33
Kısımlar-Arası Analiz (Cross-Sectional Analysis): Anket ve
Kümeli (Aggregate) Veri Analizi................................................................................. 34
DENEYSEL YAKLAŞIMLAR VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER........................... 36
Rastgele Atama (Random Assignment)..................................................................... 39
Aydınlatılmış Onay (Ethical Consent)....................................................................... 39
Değişkenlik (Variation) ve Kontrol............................................................................. 40
Gruplar-Arası Sistemli Değişkenlik............................................................................ 41
Gruplar-İçi Sistemli Olmayan Değişkenlik................................................................ 41
Deney Yeri: Laboratuvar, Saha ya da Internet?.......................................................... 42
Internet Üzerinde Deney.............................................................................................. 42
DENEYSEL KURGU ÇEŞİTLERİ............................................................................... 43
Deney Öncesi Test (Pretest)- Deney Sonrası Test
(Posttest) - Kontrol Grubu Kurgusu........................................................................... 43
Deney Sonrası Test - Kontrol Grubu Kurgusu.......................................................... 44
Solomon Dörtlü Grup Kurgusu.................................................................................. 45
DÂHİLÎ GEÇERLİK .................................................................................................... 46
HARİCÎ GEÇERLİK..................................................................................................... 47
Katılımcı Popülasyonu Sınırlaması............................................................................. 47
Katılımcı Farkındalığı................................................................................................... 47
Araştırmacının Beklentileri ve Yanlı Tutumu........................................................... 48
Beklenti Etkisi Çözümleri............................................................................................ 49
iv İçindekiler

Haricî Geçerlik Nasıl Belirlenir?................................................................................. 49

Sağlamlık (Robustness): Deney Tekrarlanabilir mi?................................................ 49
Ekolojik Geçerlik: Bulunan Etki Tipik Eğilimleri Yansıtıyor mu?.................... 50
İlgi (Relevance): Deney Sonucu Öğrenilen Bilgi Gerçek
Yaşamla İlgili mi?.................................................................................................... 50
SİMÜLASYON (SIMULATION)................................................................................ 50
DOĞAL DENEYLER................................................................................................... 53
SONUÇ........................................................................................................................... 56
Özet................................................................................................................................. 57
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 58
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 59
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 60
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 60
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 61

3. ÜNİTE Örnekleme Yöntemleri.................................................................. 64

GİRİŞ.............................................................................................................................. 65
Örneklem Seçim Sürecinde Temel Terimler.............................................................. 67
SIK KULLANILAN HEDEF KİTLELER VE BUNLARIN ÖRNEK LİSTELERİ. 68
Haneler ve Bireyler........................................................................................................ 68
Müşteri, Çalışan ya da Dernek, Kulüp vs. Üyelikleri................................................ 69
Kurumlar........................................................................................................................ 69
Olaylar............................................................................................................................ 70
Nadir Hedef Kitleler...................................................................................................... 70
NEDEN ÖRNEKLEM SEÇELİM Kİ?........................................................................ 71
ÖRNEKLEMİ NASIL SEÇELİM?............................................................................... 72
Rastsal Olmayan Örneklem Seçimi............................................................................ 73
Rastsal Örneklemin Mantığı........................................................................................ 74
Birkaç İstatistiki Kavram.............................................................................................. 76
Örneklem Büyüklüğü................................................................................................... 78
Basit Rastsal Örnekleme (Simple Random Sampling)............................................. 81
Katmanlı Örnekleme (Stratified Sampling)............................................................... 82
Küme Örneklemesi (Cluster Sampling) .................................................................... 83
Büyüklüğe Orantılı Olasılıklı Örnekleme (BOOÖ) (Probability
Proportionate to Size Sampling)................................................................................. 84
Ağırlıklandırma............................................................................................................. 86
Özet ................................................................................................................................ 89
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 90
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 91
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 91

4. ÜNİTE Vaka Analizi.................................................................................... 92

GİRİŞ.............................................................................................................................. 93
NEDEN VE NASIL VAKA ANALİZİ?....................................................................... 93
VAKA ANALİZİ ÇEŞİTLERİ: EN BENZER VE EN FARKLI SİSTEM
TASARIMI..................................................................................................................... 94
En Benzer Sistem Tasarımı.......................................................................................... 94
En Farklı Sistem Tasarımı............................................................................................ 97
En Benzer ve En Farklı Sistem Tasarımlarının Birlikte Kullanımı......................... 98
 İçindekiler v
TEK VAKALI ANALİZLER: EN OLASI VE EN AZ OLASI VAKALAR ............. 100
En Olası Vaka Analizi................................................................................................... 100
En Az Olası Vaka Analizi............................................................................................. 101
TEK VAKALI ANALİZLER: KRİTİK VE SAPKIN VAKALARIN ÖNEMİ......... 102
VAKA İÇİ ANALİZLER............................................................................................... 105
SÜREÇ TAKİBİ YÖNTEMİ........................................................................................ 106
DOĞAL DENEYLER .................................................................................................. 108
KARŞI OLGUSAL AKIL YÜRÜTME DENEYLERİ ............................................... 109
UYGUNLUK YÖNTEMİ ............................................................................................ 111
TİPOLOJİK KURAMLAR .......................................................................................... 112
VAKA ANALİZLERİNİN ZAMAN BOYUTU ....................................................... 113
SONUÇ .......................................................................................................................... 115
Özet ................................................................................................................................ 116
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 117
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 118
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 118
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 120

Nitel Yaklaşım ile Görüşme, Gözlem ve Odak Grup 5. ÜNİTE

Yöntemleri, İçerik Analizi.............................................................. 122
GİRİŞ.............................................................................................................................. 123
GÖRÜŞME VE KATILIMCI GÖZLEM.................................................................... 126
ODAK GRUPLARI....................................................................................................... 130
İÇERİK ANALİZİ......................................................................................................... 133
Özet................................................................................................................................. 138
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 139
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 140
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 140
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 141

Nicel Yaklaşım ile Görüşme Temelli Saha Çalışmaları: 6. ÜNİTE

Anket Çalışmalarına Giriş.............................................................. 142
GİRİŞ.............................................................................................................................. 143
Kamuoyu ve Akademik Çevrelerin Türkiye’de Anket Çalışmalarına
Bakışı............................................................................................................................... 144
Bilimsel Araştırma Alanı olarak Kamuoyu/Anket Çalışmaları.............................. 144
Kamuoyu/Anket Araştırmalarının Amaçları............................................................ 145
Soru Sorma Tekniklerindeki Gelişmeler.................................................................... 146
Örneklem Teknolojisindeki Gelişmeler..................................................................... 147
Veri Toplama Tekniklerindeki Gelişmeler................................................................. 148
Veri Çözümlemesi ve Deneysel Çalışmalar............................................................... 149
Anket Çalışmasının Kurgulanması............................................................................. 150
Açık ve Kapalı Uçlu Sorular......................................................................................... 152
Kapalı Uçlu Sorularda Bazı Sorunlu Alanlar............................................................. 154
Soruların Dillendirilmesinde İzlenecek Ana Prensipler.......................................... 159
Soru Cetvelinin Ön Testleri (Pre-Tests) ve Bilişsel (Cognitive)
Görüşmeler.................................................................................................................... 160
Açık Olmayan ve Çok Anlamlı Sorular...................................................................... 161
Yönlendirici Sorular...................................................................................................... 165
SAHADA GÖRÜŞMELER YOLUYLA VERİ TOPLANMASI............................... 165
vi İçindekiler

Kişilerin Kendi Kendilerine Cevapladıkları Anketler.............................................. 165

Telefonla Yürütülen Çalışmalar................................................................................... 166
Yüz Yüze Görüşmelerle Yürütülen Çalışmalar.......................................................... 167
KAMUOYU/ANKET ÇALIŞMALARININ SINIRLARI VE GÜÇLÜ
YÖNLERİ....................................................................................................................... 168
Özet ................................................................................................................................ 169
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 170
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 171
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 171
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 172

7. ÜNİTE Nicel Veri Analizi ve Raporlama.................................................... 174

GİRİŞ.............................................................................................................................. 175
BETİMSEL NİCEL VERİ ANALİZİ........................................................................... 178
MERKEZÎ EĞİLİM ÖLÇÜTLERİ.............................................................................. 184
DAĞILIM ÖLÇÜTLERİ............................................................................................... 188
Standart Sapma ve Varyans.......................................................................................... 190
TABLO VERİLERİNİN ÇÖZÜMLEMESİ................................................................ 195
REGRESYON MODELİ............................................................................................... 199
SONUÇ........................................................................................................................... 204
Özet................................................................................................................................. 205
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 206
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 207
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 208
EK 1................................................................................................................................. 209
EK 2................................................................................................................................. 210

8. ÜNİTE Çoklu Yöntem Yaklaşımları........................................................... 212

GİRİŞ.............................................................................................................................. 213
YÖNTEMSEL ÇOĞULCULUK ................................................................................. 214
Formel Modelleme Yaklaşımı...................................................................................... 214
Nicel Yöntemler............................................................................................................. 214
Nitel Yöntemler.............................................................................................................. 215
ÇOKLU YÖNTEM KARIŞIM ÇEŞİTLERİ............................................................... 215
Dört ve Üzeri Yöntemin Karışımı............................................................................... 217
Üçleme (Tripartite) Yöntemi........................................................................................ 217
İKİLİ KARIŞIM ÇEŞİTLERİ....................................................................................... 219
Nicel ve Nitel Yaklaşım Karışımları............................................................................ 219
İstatistiksel Analiz ve Derinlemesine Mülakat.................................................... 219
Nicel Analiz, Nitel Doğal Deneyler ve İçerik Analizi......................................... 220
Coğrafi Analiz - İstatistiksel Analiz............................................................................ 221
İstatistiksel Analiz - Saha Çalışması..................................................................... 221
FORMEL MODELLEME VE NİCEL YÖNTEMLERİN KARIŞIMLARI............. 223
Formel Modelleme - Deneysel Yöntem Karışımı...................................................... 223
Formel Modelleme.................................................................................................. 223
Deneysel Yöntem..................................................................................................... 225
Formel Modelleme - İstatistiksel Analiz Karışımı -Disiplinli
Yapılandırıcı................................................................................................................... 227
Formel Modelleme - İstatistiksel Analiz Karışımı - Kuram Testi........................... 228
FORMEL MODELLEME VE NİTEL YÖNTEMLERİN KARIŞIMLARI ............ 230
 İçindekiler vii
Formel Modelleme, Etnografi, Söylem Analizi ve Derinlemesine
Mülakat........................................................................................................................... 230
Formel Modelleme, Yoğun Tasvir ve Vaka Analizleri ............................................. 230
NİCEL YÖNTEMLERİN DEĞİŞİK TÜRLERİNİ KARIŞTIRAN YAKLAŞIM.... 231
Sosyal Ağ (Network) Analizi - İstatistiksel Analiz.................................................... 231
Anket Çalışması - Mülakat - İstatistiksel Analiz....................................................... 233
NİTEL YÖNTEMLERİN DEĞİŞİK TÜRLERİNİ KARIŞTIRAN YAKLAŞIM.... 235
SONUÇ........................................................................................................................... 236
Özet ................................................................................................................................ 238
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 239
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 240
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 240
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 241
1
ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Kav­ra­mın an­la­mı, si­ya­set bi­li­min­de­ki ko­nu­mu ve iş­le­vi­ni kav­ra­ya­bi­le­cek,
 Kav­ram­laş­tır­ma­nın si­ya­set bi­li­mi ku­ram­sal­laş­tır­ma­sın­da­ki ve man­tık yü­rü­tü­
me ve si­ya­set hak­kın­da dü­şün­me için oy­na­dı­ğı ro­lü açıklayabilecek,
 Kav­ram­la­rın na­sıl de­ğiş­ken­le­re dö­nüş­tü­rül­dü­ğü­nü ve bu yol­la sos­yo-eko­no­
mik, kül­tü­rel ve si­ya­sal ol­gu­lar hak­kın­da na­sıl ni­cel be­tim­le­me­ler ya­pı­la­bi­le­ce­
ği­ni gö­re­bi­le­cek,
 Kav­ram­la­rın öl­çül­me­sin­de ya­pı­la­cak ha­ta­la­rın ge­çer­li ve gü­ve­ni­lir öl­çü­le­re ula­
şıl­ma­sın­da na­sıl ri­zi­ko­lar oluş­tur­du­ğu­nu gö­re­cek ve bu ko­nu­da­ki zor­luk­la­rı
kav­ra­ya­bi­le­cek­bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.bilgi ve becerilere sahip
olacaksınız.

Anahtar Kavramlar
• Kavram • İşlemselleştirme
• Kavramsallaştırma • Bağımsız ve Bağımlı Değişken
• Görgül Gerçek • Ölçüm Düzeyleri
• Gözlem • Ölçümün Geçerliliği
• Denence • Ölçümün Güvenilirliği

İçindekiler

• GİRİŞ
• GÖRGÜL SİYASAL GERÇEK VE KAVRAM
• KAVRAM VE TANIMLAMA
Uluslararası İlişkilerde Siyaset Biliminde Bilimsel • KAVRAMLAR VE DEĞİŞKENLER
Araştırma Yöntemleri Kavramlaştırma ve Ölçüm • ÖLÇÜMDE GEÇERLİLİK
• ÖLÇÜMÜN GÜVENİLİRLİĞİ
• SONUÇ
 Siyaset Biliminde Bilimsel
Kavramlaştırma ve Ölçüm

Gİ­RİŞ
Kav­ram­laş­tır­ma ve öl­çüm si­ya­set hak­kın­da ge­liş­ti­ri­len ku­ram­sal (teo­rik) öner­me­
le­ri gör­gül (am­pi­rik) göz­le­me da­ya­lı sis­te­ma­tik sı­na­ma yo­luy­la yan­lış­la­ma et­kin­
li­ği­nin te­mel mer­ha­le­le­rin­den bi­ri­si, hat­ta il­ki­dir. Kav­ram­laş­tır­ma göz­lem yo­luy­la
var­lı­ğı­nı sap­ta­dı­ğı­mız gör­gül dün­ya hak­kın­da dü­şün­me­ye baş­la­dı­ğı­mız nok­ta­da
olu­şur. Kav­ram­laş­tır­ma göz­lem­le­di­ği­miz ya da ile­ri­de bir za­man­da göz­lem­le­me­yi
ha­yal et­ti­ği­miz bir ol­gu­nun (fe­no­me­nin) ve­ya ola­yın (event) an­lam­lan­dı­rıl­ma­sı
için zih­ni­miz­de yap­tı­ğı­mız bir can­lan­dır­ma­dır. Göz­lem yo­luy­la ula­şa­bi­le­ce­ği­
miz bir si­ya­sal ol­gu ve­ya ola­yın an­la­mı­nı, ka­rak­te­ris­tik özel­lik­le­ri­ni ta­nım­la­ma ve
zih­ni­miz­de bi­çim­len­di­re­rek ad­lan­dır­ma yo­luy­la ya­pı­lan kav­ram­sal­laş­tır­ma, si­ya­
set hak­kın­da so­ru sor­mak ve öner­me­ler­de bu­lun­mak için atı­lan bir ilk adım­dır.
Kav­ram­lar si­ya­sal ol­gu ve­ya olay­la­ra ve­ri­len ad­lar ve­ya ya­pış­tı­rı­lan eti­ket­ler­dir.
Ör­ne­ğin, bir top­lu­mu bağ­la­ya­cak ka­rar­la­rı al­mak için oluş­tu­ru­lan mev­ki­le­re ge­
le­bil­mek için seç­men­le­rin des­te­ği­ni al­mak üze­re ör­güt­le­nen top­lu­luk­la­ra “si­ya­sal
par­ti” adı­nı uy­gun gör­dü­ğü­müz­de üze­rin­de bu ad ya­zan bir eti­ke­ti zih­ni­miz­de bu
ma­hi­yet­te­ki tüm ör­güt­len­me­le­rin üze­ri­ne ası­yo­ruz de­mek­tir.
Bi­lim­de gör­gül ger­çek­le il­gi­li bir kav­ram oluş­tur­du­ğu­muz­da bu­nu baş­ka­la­rı­nın
kul­la­nı­mı­na su­na­rız. Bu yol­la bu kav­ra­mın sa­de­ce bi­zim ha­ya­li­mi­zin ürü­nü olan
bir dü­şün­ce olup ol­ma­dı­ğı­nı, baş­ka­la­rı­nın da bu kav­ra­mı ay­nen bi­zim ka­fa­mız­da
kur­gu­la­dı­ğı­mız gi­bi dü­şü­ne­bil­me­le­rin­den an­la­rız. O za­man öz­nel aşı­rı (in­ter-sub­
jec­ti­ve) an­la­şa­bi­lir­li­ğe bu kav­ram ara­cı­lı­ğıy­la ula­şa­rak be­lir­li bir ol­gu hak­kın­da
dü­şün­me­ye, onun olu­şum, ge­li­şim ve yok oluş ko­şul­la­rı­nı dü­şün­me­ye, an­la­ma­ya
ve ni­ha­yet açık­la­ma­ya ça­lı­şa­bi­li­riz. Bu bö­lüm­de kav­ram­la­rın ta­nım­lan­ma­sı, bu
ta­nım­la­rın gör­gül (am­pi­rik) ol­gu­lar­la olan bağ­la­rı­nın ku­rul­ma­sı, kav­ram­la­rın de­
ğiş­ken ola­rak ifa­de­len­di­ril­me­si, öl­çül­me­si ve bu aşa­ma­lar sı­ra­sın­da kar­şı­la­şı­la­cak
zor­luk­lar, so­run­lar, ya­pı­la­cak ha­ta­lar gi­bi özel­lik­le­ri in­ce­le­ye­ce­ğiz.

GÖR­GÜL Sİ­YA­SAL GER­ÇEK VE KAV­RAM

Beş du­yu­muz­la var­lı­ğı­nı sap­ta­dı­ğı­mız dün­ya­ya gör­gül (am­pi­rik / em­pi­ri­cal) dün­
ya adı­nı ve­ri­yo­ruz. An­tik Çağ­’dan gü­nü­mü­ze ka­lan ya­zı­lı ya­pıt­lar­dan an­la­dı­ğı­mız
ka­da­rıy­la gör­gül dün­ya­nın öte­sin­de, du­yu­la­rı­mız­la var­lı­ğı­na işa­ret ede­me­di­ği­miz
aş­kın (tran­san­dan­tal / trans­cen­den­tal) bir dün­ya­nın mev­cu­di­ye­ti ka­dar bu­nun
mü­kem­me­li­ye­ti de Sok­rat ve öğ­ren­ci­si Pla­ton ve on­la­rı iz­le­yen­ler ta­ra­fın­dan öne
sü­rül­müş­tür. An­cak, bi­lim sa­de­ce gör­gül ola­nı göz­le­mek­le ger­çe­ğin sap­ta­na­bi­le­
4 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ce­ği­ni var­sa­yar ve gör­gül ola­rak doğ­ru­dan ve­ya do­lay­lı ola­rak sap­ta­na­ma­ya­nı bi­
li­ne­bi­lir ger­çek ola­rak ka­bul et­mez. Top­lum ­bi­lim­le­rin­den olan si­ya­set bi­li­mi de
Si­ya­sal Fel­se­fe ve­ya Dü­şün­ce ala­nı dı­şın­da ka­lan Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler dâ­hil tüm alt
dal­la­rı da bu var­sa­yı­ma da­ya­lı olan bi­lim­sel öne­ri­le­ri içe­rir ve bu çer­çe­ve­de ya­pı­lan
göz­le­me da­ya­lı gör­gül çö­züm­le­me­le­rin (em­pi­ri­cal analy­sis) sap­ta­dı­ğı bul­gu­la­ra da­
ya­na­rak bu öner­me­le­ri sı­na­ma­ya ta­bi tu­tar ve bun­la­rın ger­çek olup ol­ma­dık­la­rı­na
da­ir hü­küm ve­rir. Onun için bu üni­te­de de gör­gül dün­ya ve onun için­de­ki si­ya­set
ol­gu­su (fe­no­me­ni / phe­no­me­non) ile il­gi­li ola­rak or­ta­ya ko­nan id­di­ala­rın kav­ram­
sal­laş­tı­rıl­ma­la­rı, kav­ram­la­rın gör­gül si­ya­sal ha­yat­ta­ki var­lık­lar­la ilin­ti­le­ri­nin ku­rul­
ma­sı, sık­lık, çok­luk, da­ğı­lım gi­bi özel­lik­le­ri­nin öl­çü­le­bil­me­si­ni in­ce­le­ye­ce­ğiz.

Bu­ra­da si­ya­sal ha­yat­ta­ki ger­çek­ler der­ken ol­gu­lar, olay­lar, beş du­yu­muz­la sap­ta­na­bi­
len ka­nıt­lar­dan bah­se­di­yo­ruz. Si­ya­set bi­li­min­de bu ko­nu­da si­ya­sal dü­şün­ce (si­ya­sal
fel­se­fe) ile si­ya­se­tin bi­lim­sel araş­tı­rıl­ma­sı olan gör­gül si­ya­sal ku­ram (teo­ri) ara­sın­da
önem­li bir ay­rım söz ko­nu­su­dur. Si­ya­sal dü­şün­ce kim ki­mi, na­sıl, ni­çin yö­net­me­li­
dir? Er­dem­li yö­ne­tim, mut­lu bir ya­şan­tı te­min eden dev­let bi­çi­mi ne­dir? vb. so­ru­lar­la
il­gi­li­dir. Oy­sa gör­gül si­ya­set kur­am­la­rı her gün için­de ya­şa­dı­ğı­mız, beş du­yu­mu­zu
kul­la­na­rak var­lı­ğı hak­kın­da ka­nıt bu­la­bi­le­ce­ği­miz si­ya­sal ol­gu ve olay­la­rın ne­den
ve na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı, na­sıl ve ni­çin de­ğiş­ti­ği hak­kın­da yan­lış­la­na­bi­lir id­dia­lar (de­
nen­ce­ler / hi­po­tez­ler) ge­liş­ti­rir. Si­ya­sal dü­şün­ce gör­gül si­ya­sal ger­çek ile sı­nır­lı ol­
ma­dı­ğın­dan, gör­gül ol­gu ve olay­lar si­ya­sal dü­şün­ce için ger­çek ol­gu­la­rın sı­nı­rı­nı
oluş­tur­maz. Si­ya­sal dü­şün­ce sa­de­ce olan bi­te­ni açık­la­mak ama­cın­da ol­ma­yıp ay­nı
za­man­da ol­ma­sı ge­re­ke­ni de üret­mek id­di­asın­da­dır. Bu yüz­den si­ya­sal dü­şün­ce­de
ger­çek beş du­yu­muz­la sap­ta­nan göz­lem­le sı­nır­lı ol­mak zo­run­da de­ğil­dir. O yüz­den
Sok­rat ve Pla­ton (Arap dün­ya­sın­da Ef­la­tun di­ye de anıl­mak­ta, ül­ke­miz­de de ba­zen bu
bi­çim­de atıf­ta bu­lu­nul­mak­ta­dır), gi­bi öğ­ren­ci­le­rin­den bir kıs­mı ger­çe­ğin göz­lem­le
sı­nır­lı ol­ma­dı­ğı­nı, hat­ta beş du­yu­muz­la var­lı­ğı­nı sap­ta­dı­ğı­mız gör­gül ger­çe­ğin sa­
de­ce mü­kem­mel ve de­ğiş­mez ol­du­ğu­nu ka­bul et­tik­le­ri Idea­lar âle­min­de­ki ger­çe­ğin
yan­sı­ma­sın­dan (göl­ge­sin­den) iba­ret ol­du­ğu­nu id­di­a et­miş­ler­dir. On­la­ra gö­re de­ği­şen
ve bo­zu­lan şey­ler ger­çek ola­maz, çün­kü ger­çek mü­kem­mel, de­ğiş­mez olup Idea­lar
âle­min­de mev­cut­tur. Bu ger­çek ise yan­sı­ma­la­rı­nı göz­le­ye­rek bu­lu­na­maz, de­ğiş­me­
di­ği için mü­kem­mel olan ger­çe­ği ise an­cak Fi­lo­zof­lar be­lir­li bir eği­ti­mi al­dık­la­rın­da
ve ke­ma­le er­dik­le­rin­de (yaş­la­rı 35’i geç­ti­ğin­de) “gö­re­bi­lir” ve­ya “göz­lem­le­ye­bi­lir­ler.”
Onun için he­pi­mi­zi mut­lu­luk için­de ya­şa­ta­cak mü­kem­mel dev­le­ti de Fi­lo­zof olan bi­
ri­si “Idea­lar âle­min­de göz­lem­le­ye­bi­lir!” Onun göz­lem­le­yip bi­ze ak­tar­dık­la­rı­nı biz bu
de­ğiş­me zo­run­da olan, ya­ni en­tro­pi ya­sa­la­rı­na ta­bi olan ve hiç­bir za­man mü­kem­
mel ola­ma­ya­cak olan dün­ya­ya uy­gu­lar­sak hiç ol­ma­za bir müd­det mü­kem­mel dev­
le­tin mut­lu­luk or­ta­mın­da ya­şa­ya­bi­li­riz. Bu ne­den­le in­san­lı­ğın Fi­lo­zof Kral­lar eliy­le
yö­ne­til­me­si­ni öne­ren Pla­ton, bu fik­ri­ni ka­bul eden Si­cil­ya’nın Si­ra­cu­sa (Syra­cu­se)
kent dev­le­ti­ni bir sü­re yö­net­miş, an­cak mut­lu­luk­tan çok dün­ya­da bir ce­hen­ne­me çe­
vir­di­ği bu kent­ten fi­lo­zof­ça ön­se­zi­siy­le ayak­lan­ma­dan ön­ce ka­ça­rak kur­tul­muş­tur
(Corn­ford, Fran­cis Mac­Do­nald, The Re­pub­lic of Pla­to, (1973): ta­ma­mı). Bu fe­la­ket
Pla­ton’un fi­kir­le­ri­nin yan­lış ola­bi­le­ce­ği­ne ik­na et­me­miş (sa­de­ce Si­ra­cu­sa­lı­la­rın ye­te­
nek­siz­li­ği­ne inan­dır­mış­tır), pek çok dü­şü­nür ve si­ya­set­çi­nin onun izin­den git­me­si­ni
de en­gel­le­ye­me­miş­tir. İn­san­lık ta­ri­hi­nin, dün­ya olay­la­rı­nın ne­re­ye git­ti­ği­ni bil­di­ği­ni
id­di­a eden­ler eliy­le in­san­lık bü­yük tra­je­di­ler ya­şa­mış­tır. On al­tın­cı yüz­yıl­da or­ta­ya
çı­kan Nic­co­lo Mac­hi­avel­li’nin Prens ad­lı ya­pı­tın­dan iti­ba­ren gi­de­rek ar­tan öl­çü­de
gör­gül si­ya­sal ger­çe­ğe da­ya­lı si­ya­set ku­ra­mı ara­yı­şı Si­ya­set Bi­li­mi’nde ağ­rı­lık ka­zan­
dı. Ni­ha­yet yir­min­ci yüz­yı­lın ikin­ci ya­rı­sın­da ön­ce Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde
son­ra da baş­ta Av­ru­pa ol­mak üze­re tüm dün­ya­da bü­yük ağır­lık ka­zan­mış­tır (gör­gül
ve aş­kın ger­çek esas­lı bil­gi üre­ti­mi­ne il­gi du­yan­la­ra Pop­per, Karl, Open So­ci­ety and
Its Ene­mi­es: Vol. I The Spell of Pla­to (Açık Top­lum ve Düş­man­la­rı, İs­tan­bul: Li­ber­te
Ya­yın­la­rı, 2008, Cilt 1. Pla­ton) ad­lı ya­pı­tı­nı oku­ma­la­rı­nı öne­ri­riz.)
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 5

Kav­ram­lar bi­zim dü­şün­ce ya­pı taş­la­rı­mız­dır. On­lar ol­ma­dan han­gi nes­ne­den

(ob­ject) ve­ya öz­ne­den (sub­ject) bah­set­ti­ği­mi­zi an­la­mak, bil­mek ve do­la­yı­sıy­la bir
ko­nu­yu an­lat­mak ve onun­la il­gi­li top­lum­sal bir ile­ti­şim­de bu­lun­mak ola­nak­sız­dır.
Kav­ram­lar zih­ni­miz­de, et­ra­fı­mız­da gör­dü­ğü­müz, duy­du­ğu­muz, kok­la­dı­ğı­mız,
tat­tı­ğı­mız ve do­kun­du­ğu­muz, hat­ta sa­de­ce düş ola­rak gör­dü­ğü­müz ve­ya sa­de­ce
ha­yal et­ti­ği­miz her şe­ye ya­pış­tır­dı­ğı­mız eti­ket­ler­dir. Zih­ni­miz­de göz­lem­le ve­ya
sa­de­ce dü­şün­sel ola­rak (ta­sav­vur ve­ya ha­yal ede­rek) so­yut ola­rak can­lan­dır­dı­ğı­
mız nes­ne ve­ya öz­ne­le­re bi­rer eti­ket ya­pış­tı­rıp on­la­rı bir­bi­rin­den ayır­mak ve o
eti­ket­le­re bi­rer ad ya­zıp on­la­rı ad­lan­dır­mak su­re­tiy­le ken­di dün­ya­mı­zı ta­nı­mak,
an­la­mak ve an­lam­lan­dır­mak­ta­yız. Kü­çük yaş­ta bu zi­hin­sel iş­lem­ler an­ne, ba­ba,
kar­deş, ye­mek, su vb. az sa­yı­da öz­ne ve nes­ne­yi içer­mek­te­dir. Za­man­la zih­ni­miz­
de çok da­ha kap­sam­lı bir söz­lük ge­liş­ti­ri­yo­ruz. Ebe­veyn­le­ri­miz, yu­va, okul ön­ce­si
eği­tim ku­rum­la­rı ve ni­ha­yet okul bu zi­hin­sel ge­liş­me­miz­de bi­ze yar­dım et­tik­le­ri
gi­bi biz­le­rin dü­şün­me­si­ni de bi­çim­len­di­ren et­ki­ler­de bu­lu­nu­yor­lar. Do­ğuş­ta sa­hip
ol­du­ğu­muz düş­mek­ten, çok sı­cak ve so­ğuk­tan ve yük­sek ses­ten ir­kil­me, ürk­me ve
hat­ta kork­ma da­ha son­ra­la­rı çok da­ha fark­lı hoş, iyi, kö­tü, çir­kin, sev­gi, nef­ret gi­bi
duy­gu­la­ra dö­ner­ken, bun­lar ara­sın­da­ki an­lam fark­la­rı­nı kav­rı­yor ve öğ­re­ni­yo­ruz.
Do­la­yı­sıy­la sa­de­ce nes­ne ve öz­ne­le­ri de­ğil ay­nı za­man­da duy­gu, dü­şün­ce, sez­gi,
ta­sav­vur ürün­le­ri­ni eti­ket­li­yor, ta­nım­lı­yor ve ad­lan­dı­rı­yo­ruz. Bun­la­rı ya­par­ken
ebe­veyn­le­ri­miz­den ve okul­dan öğ­ren­di­ği­miz dil ve­ya dil­le­ri kul­la­nı­yo­ruz. So­yut,
zi­hin­sel eti­ket­ler ola­rak kav­ram­lar öğ­ren­di­ği­miz dil­le et­ki­le­şim için­de ge­li­şi­yor,
ebe­veyn­le­ri­miz, ai­le çev­re­miz, okul ve ar­ka­daş­la­rı­mız ara­cı­lı­ğıy­la bi­çim­le­ni­yor.
An­cak, kav­ram­la­rın so­yut ve zi­hin­sel içe­rik­le­ri yer edip ka­nık­sa­nır­ken bu so­yut ve
zi­hin­sel ol­ma key­fi­yet­le­ri­ni hiç yi­tir­mi­yor­lar. Kav­ram­lar sa­de­ce bi­zim zih­ni­miz­de
var­lar; gör­gül ol­gu ve olay­lar ise bi­zim zih­ni­miz­den ba­ğım­sız ola­rak et­ra­fı­mız­da
ya ken­di­lik­le­rin­den ya da öz­nel aşı­rı (in­ter-sub­jec­ti­ve) et­ki­le­şim­ler hâ­lin­de, ya­ni
bi­rey­le­rin bir ara­da ve bir­bir­le­riy­le et­ki­le­şi­mi için­de dav­ran­ma­sıy­la or­ta­ya çı­kı­
yor­lar. Kav­ram­lar zi­hin­sel kur­gu­la­rı­mız olup so­yut ta­nım­la­ma­lar, be­tim­le­me­ler
(tas­vir / des­crip­ti­on) ve­ya ta­sav­vur ve ha­yal­ler­den iba­ret­tir. Et­ra­fı­mız­da gör­dü­ğü­
müz bit­ki, hay­van ve­ya eş­ya­la­rın üze­rin­de her­han­gi bir dil­de on­la­rın tür­le­ri­ne ait
ad­la­rı yaz­mı­yor. Biz on­la­ra be­lir­li ad­la­rı ya­kış­tı­rıp ve­ri­yo­ruz. Be­lir­li nes­ne, öz­ne ve
ol­gu­la­rı be­lir­li bir bi­çim­de ta­nım­lı­yo­ruz. Bu ta­nım­lar ge­nel ka­bul gö­rür­ler­se o di­le
yer­le­şi­yor ve on­dan son­ra da bir ku­şak­tan di­ğe­ri­ne ak­ta­rı­la­rak sü­rü­yor.

Kav­ram­lar ol­ma­dan si­ya­set hak­kın­da dü­şün­me müm­kün ola­bi­lir mi?

1
KAV­RAM VE TA­NIM­LA­MA
Bir kav­ra­mın ta­nım­lan­ma­sı onun eti­ket­len­me­si ile ay­nı an­la­mı ta­şır. Ta­nım­la­mak
su­re­tiy­le bir kav­ra­mın ne an­la­ma gel­di­ği ifa­de edil­miş olur. Bu iş­lem bir an­lam­da
kar­ma­şık top­lum­sal ger­çek için­den bir un­su­ru öne çı­kart­mak, onu göz­lem için
be­lir­gin hâ­le ge­tir­mek an­la­mın­da­dır. Bu iş­lem ay­nı za­man­da bi­lim­sel araş­tır­ma­
da han­gi gör­gül top­lum­sal ol­gu­ya ba­kı­la­ca­ğı­nı, onun sı­nır­la­rı­nı ve araş­tır­ma­nın
ev­re­ni­ni (kap­sa­mı­nı) be­lir­ler. Bu ama­ca hiz­met ede­cek bi­çim­de bi­lim­sel kav­ram­
la­rın ta­nım­la­ma­la­rın­da araş­tır­ma­cı­lar uy­gun gör­dük­le­ri bir ta­nı­mı yap­mak­ta ta­
ma­men ser­best­tir­ler. Bu ser­bes­tî on­la­ra bir gör­gül ol­gu­ya ha­yal et­tik­le­ri bi­çim­de
yak­laş­ma ola­na­ğı su­nar. Do­la­yı­sıy­la bi­lim­sel araş­tır­ma­da “doğ­ru” ve­ya “yan­lış”
ola­rak ka­bul ede­bi­le­ce­ği­miz ta­nım­lar yok­tur. Kav­ram so­yut bir zi­hin­sel ta­sav­vur
ol­du­ğun­dan, onun ta­nı­mı da zih­nin­de o kav­ra­mı can­lan­dı­ran araş­tır­ma­cı­nın dü­
şün­dü­ğü ve hat­ta düş­le­di­ği gi­bi­dir.
6 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

An­cak, bu­ra­da iki hu­su­sa dik­kat et­mek ge­re­kir. Bi­rin­ci­si, bu zi­hin­sel ta­sav­
vu­run ne an­la­ma gel­di­ği ta­nım­lan­ma­dan ve böy­le­ce an­lam­lan­dı­rıl­ma­dan baş­ka
araş­tır­ma­cı­ların ve bi­lim top­lu­lu­ğu­nun an­la­ma­sı ola­nak­sız­dır. Oy­sa bi­lim­sel et­
kin­lik­ler top­lum­sal bir içe­rik­te­dir, bi­lim ca­mia­sı ola­rak ta­nım­la­nan o bi­lim di­
sip­li­ni­nin say­gın üye­le­ri ki, bu­nun en so­mut gör­gül ifa­de­si o dal­da alın­mış olan
dok­to­ra de­re­ce­si­dir, ta­ra­fın­dan an­la­şı­lır ve baş­ka­la­rı­na ile­ti­le­bi­lir içe­rik­te­dir. Bi­
lim­de kul­la­nı­lan kav­ram­lar, on­la­rın iliş­ki­le­rin­den olu­şan de­nen­ce­ler (hi­po­tez­ler)
ve on­la­rı ba­rın­dı­ran ku­ram­lar (te­ori­ler) öz­nel ta­sav­vur­lar de­ğil­ler­dir. Tam ter­si­
ne, göz­lem­len­me­ye ve yan­lış­lan­ma­ya el­ve­re­bil­mek için bu ta­sav­vur­la­rın mü­kem­
me­len ve tek bir bi­çim­de an­la­şı­la­bi­le­cek bi­çim­de bir bi­lim top­lu­lu­ğu için­de araş­
tır­ma­cı­dan araş­tır­ma­cı­ya ile­ti­le­bil­me­si ge­rek­li­dir. (Bilimsel araştırmada önerilen
kavramlardan türetilen önermelerin yanlış olup olmadıkları araştırılır. Eğer bir
önermenin yanlış olduğu matematiksel olarak ve gözlemlerle saptanamıyorsa o za-
man doğru olduğuna dair inanç sağlamlaşır. Varlığı çeşitli yer ve zamanda saptansa
dahi bir önermenin doğru olmadığının bir kez ispatlanması onun bilimsel bilgi olma
değerini ya tamamen ya da büyük ölçüde azaltır. Bilimsel kuramlar yanlışlıkları
gösterilebilen ama henüz yapılan tüm deney, gözlem veya matematik hesaplamaya
karşın yanlışlıkları gösterilememiş önermelerden oluşur (Popper, Karl, Conjectures
and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, ( New York and Evanston:
Harper and Row, 1965): 36. Popper’ın bilim felsefesi üzerine Türkçe orijinal me-
tin için bakınız Karl Popper, Bilimsel Araştırmanın Mantığı, (İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları, 2010). Do­la­yı­sıy­la so­yut zi­hin­sel ta­sav­vur­lar olan bi­lim­sel kav­ram­lar
onu her du­yan araş­tır­ma­cı­nın on­dan ay­nı şe­yi an­la­ya­bi­le­ce­ği bir öz­nel-aşı­rı­lık­ta
(in­ter-sub­jec­ti­vity) var ol­mak du­ru­mun­da­dır. Ör­ne­ğin, bir si­ya­set bi­lim­ci “si­ya­sal
ka­tıl­ma” de­di­ğin­de di­ğer si­ya­set bi­lim­ci­ler si­ya­sal yet­ke­le­ri (oto­ri­te­le­ri) et­ki­le­mek
ama­cıy­la ya­pı­lan ey­lem (ac­ti­on) bi­çim­le­ri­ni an­lar­lar.
İkin­ci ola­rak, bi­lim­sel araş­tır­ma­nın kav­ram­la­rı araş­tır­ma­cı­la­rın zi­hin­le­rin­de
ya­ra­tı­lan so­yut ta­sav­vur­lar olup, ori­ji­nal ola­rak üre­til­di­ğin­de an­la­şıl­dı­ğı bi­çim­de
öz­nel-aşı­rı ola­rak bi­lim top­lu­lu­ğun­ca kul­la­nı­la­bi­lir içe­rik­te­dir. An­cak, bu key­fi­yet
ori­ji­nal ola­rak olu­şan bir kav­ra­mın so­yut zi­hin­sel bir ta­sav­vur ola­rak dü­şü­nül­
me­si­ni sı­nır­lan­dır­maz. Za­ten bu tür bir sı­nır­la­ma ol­ma­ma­sı için aka­de­mik öz­
gür­lük bi­lim­sel or­ta­mın vaz­ge­çil­me­zi ma­hi­ye­tin­de­dir. Bi­lim­sel araş­tır­ma mut­lak
bir aka­de­mik öz­gür­lük için­de ya­pı­lır ve araş­tır­ma­cı araş­tı­ra­ca­ğı gör­gül ger­çe­ği
na­sıl gör­mek is­ti­yor­sa o şek­li­de ta­nım­la­mak­ta ta­ma­mıy­la ser­best­tir. Bu hem es­ki
bi­lim­sel araş­tır­ma ko­nu­la­rı­na ye­ni kav­ram­sal an­la­yış, ba­kış açı­sı ve yak­la­şım­lar
ge­ti­ril­me­si­ni sağ­lar, hem de gör­gül ol­gu­la­rın da­ha fark­lı, da­ha dar ve­ya ge­niş, da­
ha de­rin­lik­li ve­ya yü­zey­sel ola­rak araş­tı­rıl­ma­sı­na ola­nak ve­rir. Bu ne­den­le bi­lim
top­lu­lu­ğu­nun her üye­si yap­mak is­te­di­ği araş­tır­ma­nın kav­ram­la­rı­nı is­te­di­ği gi­bi
ta­nım­lar, es­ki ta­nım­la­rı is­te­di­ği gi­bi de­ğiş­ti­re­bi­lir, ye­ni kav­ram ve­ya ta­nım­lar öne­
re­bi­lir. (Burada dikkat edilmesi gereken husus bu yetkinin sadece o bilim dalının
yetkin ve meşru (bona fide) bir üyesine verilmiş olduğudur. Buradaki temel kabul bu
durumdaki bilimsel araştırmacıların bilim dilini iyice bildiği ve onu kullanma ma-
haretine sahip olduğu, dolayısıyla o dili geliştirme veya değiştirme yeteneğine sahip
olduğudur. Ancak, bu özelliklere sahip olmayan, örneğin bu dili yeni öğrenen birisi
için bu tür bir özgürlük yoktur. Tıpkı ana dilini öğrenen bir bebek için olduğu gibi,
bir bilim dalında eğitim gören birisi için de kavramları ve onların tanımlarını “doğ-
ru” anlama, öğrenme ve kullanma zorunluluğu olmakla birlikte bunları değiştirme
yetkisi söz konusu değildir. Eğer bir bebek hemen başının üzerinde uçmakta olan
bir kelebeğe bakıp “kuş” derse, ebeveynlerinin bu tanımlamaya hemen müdahale
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 7

ederek, “kelebek” diye düzelttiklerine tanık olabilirsiniz. Bu olayda yadırganacak bir

yan yoktur, çünkü yeni öğrenilen bir dilin kavramsal öğelerinin öğrenilmesi süreci
yaşanmaktadır. Onun için öğrencilerin de ilk kez öğrenmekte oldukları bir alanda
bir kavramı tanımlamaları istendiğinde, onu o bilim disiplininde geçerli olduğu bi-
çimiyle tanımlamalarının istenmesi doğaldır. Ancak doktora derecesi aldıktan sonra
bu tanımları değiştirmek mümkün olmakla birlikte, tıpkı “kelebeğe” “kuş” dedirtme-
ye çalışacak olan bir genç neyle karşılaşacak olursa, doktora sahibi araştırmacılar
da bu tür önerilerde bulunduklarında aynı sorunlarla karşılaşacaklarını bilmek du-
rumundadırlar). Bu ye­ni öne­ri­le­rin bi­lim top­lu­lu­ğu ta­ra­fın­dan doğ­ru ve­ya yan­lış
di­ye ka­bul edi­le­bil­me­le­ri müm­kün de­ğil­dir, çün­kü ta­nım­lar ta­nım ica­bı doğ­ru
ve­ya yan­lış ola­maz­lar, ama baş­ka açı­lar­dan de­ğer­len­di­ri­lir­ler ve eleş­ti­ri­le­bi­lir­ler.
Ta­nım­lar an­la­şıl­ma­sı zor ol­duk­la­rı, bir­den faz­la an­lam ta­şı­dık­la­rı, za­ten var olan
bir ta­nı­ma çok ben­ze­dik­le­ri, baş­ka bir kav­ram­la ifa­de edi­len bir ol­gu­ya ye­ni bir
kav­ram öner­me­nin an­lam­sız­lı­ğı vb. eleş­ti­ri­le­re uğ­ra­ya­bi­lir­ler. Unu­tul­ma­ma­lı­dır ki
kav­ram­la­rı ta­nım­lar­ken bu­ra­da bir bi­lim­sel amaç gü­dül­mek­te­dir. Bu ta­nım­lar ol­
guları an­lam­lan­dır­ma­mı­za, an­la­ma­mı­za ve gör­gül ola­rak on­la­rı göz­lem­le­me­mi­ze
yar­dım­cı ol­mak için ya­pı­lır­lar. Bu amaç­la­ra hiz­met et­me­yen ta­nım­lar bi­lim top­lu­
lu­ğu­nun kul­la­nı­mı­na yol aç­maz­lar. Tıp­kı ye­ni öne­ri­len ba­zı kav­ram­la­rın dil­de yer
et­me­me­si gi­bi, bu ta­nım­lar da si­ya­set bi­li­min­de kul­la­nım ala­nı bul­ma­ya­cak­lar­dır.

Bi­lim­sel kav­ram­lar ger­çek mi­dir?

2
Bi­lim­sel Kav­ram­la­rın Çok Bo­yut­lu­lu­ğu So­ru­nu
Bi­lim­sel kav­ram­lar ola­bil­di­ğin­ce muğ­lak­lı­ğa, an­la­şıl­maz­lık ve­ya zi­hin­sel bu­la­nık­
lı­ğa yol aç­ma­ya­cak bir sa­de­lik­te ifa­de edi­le­bil­me­li­dir­ler ki on­la­rı her du­yan araş­
tır­ma­cı on­lar­dan ay­nı ve de­ğiş­mez tek bir şe­yi an­la­ya­bil­sin. Bi­lim­sel kav­ram­la­rın
bu özel­li­ği­ne Si­ya­set Bi­lim­ci Phi­lip Shi­vely kav­ram­la­rın tek bo­yut­lu ol­ma­sı (uni­
di­men­si­ona­lity) key­fi­ye­ti adı­nı ver­miş­tir (1990: 30 - 43). Ör­ne­ğin “gö­re­ce yok­sun­
luk” kav­ra­mı ve­ya “atıf gru­bu” kav­ra­mı sa­de­ce be­lir­gin bir ol­gu­yu ta­nım­la­yan ve
gün­lük ya­şam­da pek kul­la­nıl­ma­yan top­lum­bi­li­mi kav­ra­mı­dır­lar. Be­lir­li bir or­tam­
da ya­şa­yan bi­rey et­ra­fın­da­ki top­lu­luk­la­ra at­fen ken­di­si­ni top­lum­da bir mev­kiy­e
ko­yar. Bu top­lu­luk­lar ai­le, k­lan, ka­bi­le, aşi­ret ola­bi­le­ce­ği gi­bi okul, sı­nıf, ça­lış­ma
me­kâ­nı da ola­bi­lir. Bir sı­nıf­ta her öğ­ren­ci ken­di gö­zün­de baş­ka­la­rı­na gö­re ken­di­si­
ne bir mev­ki, ko­num ve­ya sı­ra se­çer. Bu top­lu­luk­lar onun “atıf grup­la­rı” dır. Onun
gö­zün­de ba­zı­la­rı ken­di­si­ne gö­re da­ha ça­lış­kan, ba­zı­la­rı da­ha tem­bel­dir, ba­zı­la­rı
da­ha sport­men, ba­zı­la­rı da­ha az spor­tif ba­şa­rı­ya sa­hip­tir. Bu­na gö­re bir sı­nav­da
al­dı­ğı not ken­di­si­ne gö­re da­ha tem­bel ola­rak ka­bul et­ti­ği bir ve­ya bir­kaç öğ­ren­ci­
nin no­tun­dan da­ha dü­şük­se bu du­rum­da on­la­ra gö­re bir ödül­den da­ha az al­dı­ğı­
nı, öğ­ret­me­nin ken­di­si­ni ge­ri­de bı­rak­tı­ğı­nı, hak­sız­lı­ğa uğ­ra­dı­ğı­nı dü­şü­nür. İş­te bu
duy­gu­ya “gö­re­ce yok­sun­luk duy­gu­su” adı ve­ril­miş­tir (Sto­uf­fer, 1949). Ge­rek atıf
gru­bu ge­rek gö­re­ce yok­sun­luk duy­gu­su tek bir an­la­mı olan ve top­lum­bi­lim­le­ri
çö­züm­le­me­le­rin­de kul­la­nı­lan kav­ram­lar­dır. Oy­sa “de­mok­ra­si” si­ya­sal ha­yat­ta da
si­ya­set bi­li­min­de de çok kul­la­nı­lan bir kav­ram­dır. Ro­bert Dahl 1956 yı­lın­da yaz­
dı­ğı Pol­yarchy ad­lı ki­ta­bın­da de­mok­ra­si­nin ol­duk­ça fark­lı an­lam­lar çağ­rış­tı­ran bir
içe­ri­ği ol­du­ğu­na, ba­zı­la­rı için bi­rey­sel öz­gür­lük, ba­zı­la­rı için re­ka­bet­çi, ser­best ve
hak­ça se­çim, ba­zı­la­rı için bi­rey­le­r a­ra­sı eşit­lik gi­bi an­lam­lar ka­zan­dı­ğı­nı be­lir­te­rek
de­mok­ra­si kav­ra­mı­nın si­ya­set bi­li­mi araş­tır­ma­la­rın­da kul­la­nıl­ma­ma­sı­nı öner­
miş­tir. Dahl’ın bu eleş­ti­ri­le­ri­nin de­mok­ra­si­yi tek bo­yut­lu ol­ma­yan, çok bo­yu­ta sa­
hip olan muğ­lak, an­lam­lan­dı­rıl­ma­sı ki­şi­den ki­şi­ye, ba­kış açı­sı­na gö­re de­ğiş­ken bir
8 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

kav­ram ola­rak ifa­de et­ti­ği gö­rül­mek­te­dir. Onun ye­ri­ne “çok ki­şi­nin or­tak yö­ne­ti­
mi” an­la­mı­na po­li­ar­şi (pol­yarchy) kav­ra­mı­nı öner­miş­tir. An­cak, Ro­bert Dahl’ın
bi­lim­sel açı­dan hak­lı olan eleş­ti­ri­le­ri­ne rağ­men de­mok­ra­si kav­ra­mı bi­lim­sel araş­
tır­ma­lar­da kul­la­nıl­ma­ya de­vam et­miş ve Dahl’ın öner­di­ği po­li­ar­şi kav­ra­mı ge­nel
ka­bul gör­me­miş­tir. Her za­man ma­kul öne­ri­le­rin de top­lum­bi­lim­le­ri top­lu­luk­la­rı
ta­ra­fın­dan ka­bul gör­me şan­sı ol­ma­dı­ğı­nı da gör­mek­te­yiz. Özel­lik­le es­ki ve yer­le­
şik kul­la­nı­mı olan kav­ram­la­rı de­ğiş­tir­mek ko­lay bir uğ­raş de­ğil­dir. Onun için Inis
L. Clau­de Jr. “ulu­sal çı­kar” kav­ra­mı­nın on dört ay­rı an­la­ma gel­di­ği­ni sap­ta­ma­sı­na
kar­şın, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler da­lın­da bu kav­ram kul­la­nıl­ma­ya de­vam et­mek­te­dir
(1966). Bu kav­ram­la­rın bir­den faz­la an­la­mı ol­ma­sı ve bun­la­rı her du­ya­nın baş­ka
bir an­lam çı­kar­ma­sı, kul­la­nım­da han­gi an­la­mı ta­şı­ya­cak­la­rı açık ola­rak ta­nım­lan­
ma­dı­ğı ve bu ta­nı­ma uy­gun çö­züm­le­me­ler ya­pı­la­ma­dı­ğı za­man bi­lim­sel araş­tır­ma
için cid­di bir so­run oluş­tu­rur­lar.
As­lın­da bir­kaç an­la­ma ge­len kav­ram­lar, özel­lik­le bir di­lin ede­bî de­ğe­ri­ni yük­
sel­tir­ler. Bir­çok şa­ir, öy­kü ve ro­man ya­za­rı ve­ya ha­tip bu tür çok an­lam­lı­lık­la­rı
kul­la­na­rak ken­di­le­ri­ne yö­nel­ti­len eleş­ti­ri, yer­gi, hat­ta ha­ka­re­te ya­nıt üret­miş­ler­dir.
Ör­ne­ğin, “Ta­hir” adın­da bir ki­şi­nin ken­di­si­ne “kö­pek” di­ye ha­ka­ret et­ti­ği­ni du­yan
şa­ir Nef ’i’nin ya­nı­tı­nı anım­sa­yı­nız: “Ta­hir efen­di ba­na kelp (kö­pek) de­miş, il­ti­fa­
tı bu söz­de za­hir­dir (öv­gü­sü çok­ça­dır); Ma­li­ki be­nim mez­he­bim zi­ra iti­ka­dım­ca
(inan­cı­ma gö­re) kelp ta­hir­dir (kö­pek te­miz­dir).” Bu­ra­da Nef ’i hem İs­lam’ın dört
te­mel hu­kuk eko­lün­den (mez­hep) bi­ri­si olan Ma­li­ki­lik­te kö­pe­ğin te­miz ol­du­ğu­na
atıf­ta bu­lu­nu­yor ve bu tür bir ka­ra­la­ma­nın ken­di­si için as­lın­da yer­gi ola­rak ka­bul
edi­le­me­ye­ce­ği­ni ima edi­yor, hem de ay­nı za­man­da Ta­hir’e kö­pek de­miş ola­rak
onun ha­ka­re­ti­ni ona ia­de edi­yor. Bir di­lin zen­gin­li­ği onun kul­la­nı­mın­da­ki bu es­
nek­lik­ler, me­caz­lar, kav­ram­sal oyun­lar­la art­mak­ta­dır. An­cak, bu tür kav­ram­sal
es­nek­lik­ler ve ke­li­me­le­rin fark­lı an­lam­la­ra çe­ki­le­bil­me key­fi­ye­ti o di­lin ede­bî gü­
cü­nü ar­tı­rır­ken bi­lim­de kul­la­nı­mı­nı kı­sıt­lar ve­ya ta­ma­men or­ta­dan kal­dı­rır.

Bi­lim­de kul­la­nı­lan di­lin ya­van­lı­ğı ni­ye bir zo­run­lu­luk­tur?

3
KAV­RAM­LAR VE DE­ĞİŞ­KEN­LER
Bi­lim­de kul­la­nı­lan kav­ram­lar ede­bi­yat­ta ve hi­ta­bet­te ol­du­ğu­nun tam ter­si­ne ola­
bil­di­ğin­ce ya­lın ve te­kil an­la­ma sa­hip ol­mak zo­run­da­dır. Ak­si hâl­de, bu kav­ram­
la­rı kul­la­na­rak bil­gi ile­ti­şi­mi ola­nak­sız hâ­le ge­lir. Bi­lim­de te­mel amaç kav­ram­la­rın
atıf­ta bu­lun­du­ğu gör­gül ol­gu­nun var­lı­ğı­nı beş du­yu­mu­zu kul­la­na­rak sap­ta­mak,
bu gör­gül ger­çe­ğin baş­ka gör­gül ol­gu­lar­la olan iliş­ki­si­ni an­la­ya­bil­mek, be­tim­le­
ye­bil­mek ve en önem­li­si ön­gö­re­bil­mek­tir. Bu amaç­la bi­lim­de gör­gül göz­lem­ler­
le kav­ram­lar ara­sın­da­ki var­sa­yı­lan iliş­ki­le­rin ni­te­li­ği, bi­çi­mi, gü­cü vb. hak­kın­da
öner­me­ler­de bu­lun­mak he­def­le­nir. Bu tür öner­me­le­re de­nen­ce (hi­po­tez) adı­nı ve­
ri­yo­ruz. Bir ve­ya bir­kaç de­nen­ce yar­dı­mıy­la bir gör­gül ol­gu­nun or­ta­ya çı­kış, de­ği­
şim ve yok oluş ne­den­le­ri­ni or­ta­ya ko­yan öner­me­ler sis­te­mi­ne ise bi­lim­sel ku­ram
(teo­ri) adı­nı ve­ri­yo­ruz. Bi­lim­de ama­cı­mız gör­gül ger­çek­li­ği açık­la­yan ku­ram­lar
oluş­tur­mak ve bun­la­rın göz­lem­le­ri­miz­le yan­lış olup ol­ma­dı­ğı­nı sı­na­mak­tır. Onun
için de­nen­ce­le­rin ya­pı taş­la­rı olan kav­ram­la­rın son de­re­ce ber­rak ola­rak an­la­şı­
la­bi­lir, her du­yan bi­lim ada­mı için hem ay­nı hem tek bir an­la­ma ge­le­bi­le­cek bir
içe­rik­te ol­ma­sı zo­run­lu­dur. Onun için bi­lim­de kul­lan­mak üze­re ve sa­de­ce bi­lim
adam­la­rı için an­lam ifa­de eden bi­lim­sel kav­ram­lar üret­mek zo­run­lu­lu­ğu var­dır.
Bu bir yan­dan bi­lim­sel ile­ti­şi­mi ko­lay­laş­tı­rır, hat­ta müm­kün kı­lar­ken di­ğer yan­
dan da bu kav­ram­la­rın gör­gül ola­rak göz­lem­len­me­si ko­nu­sun­da atı­lan adım­lar­
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 9

da or­ta­ya çı­ka­bi­le­cek olan tar­tış­ma­la­rı iza­le et­mek­te bi­lim­sel de­nen­ce­le­rin gör­

gül sı­na­ma­la­rı­nın ya­pıl­ma­sı­nı ko­lay­laş­tır­ma, hat­ta müm­kün kı­la­bil­mek­te­dir. Bu
ne­den­le si­ya­set bi­li­minde de çok bo­yut­lu kav­ram­lar­dan ol­duk­ça uzak dur­ma­ya
yö­ne­lik bir gay­ret sür­mek­te­dir. Bu amaç­la bi­lim adam­la­rı tek­nik kav­ram­lar üret­
miş­ler ve üret­mek­te­dir­ler. Ör­ne­ğin, “ikin­cil grup”, “bi­liş­sel uyum­suz­luk”, “ano­mi­e
(ku­ral yok­sun­lu­ğu)”, “di­key top­lum­sal akış­kan­lık”, “si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma”, “si­ya­sal
et­kin­lik duy­gu­su”, “bi­rin­cil grup”, “au­to­gol­pe”, “sı­fır top­lam­lı oyun” vb. kav­ram­
lar top­lum­bi­lim­le­ri­nin çe­şit­li dal­la­rın­da kul­la­nı­lan, gün­lük ya­şam­da an­la­şıl­ma­sı
ve kul­la­nı­mı son de­re­ce­de kı­sıt­lı olan kav­ram­lar­dır. Bu ve ben­ze­ri kav­ram­la­rın
kul­la­nıl­ma­sı top­lum­bi­lim­le­rin­de­ki ile­ti­şi­mi et­ki­li kı­lar, bir­çok söz ve­ya ke­li­me ile
an­la­tı­la­bi­le­cek ol­gu­la­rı ko­lay­ca araş­tır­ma­cı­la­rın an­la­ma­sı­nı sağ­lar. Bu ve ben­ze­ri
kav­ram­lar kul­la­nı­la­rak ya­pı­lan öner­me­le­rin ne an­la­ma gel­di­ği ko­lay­ca an­la­şı­la­bi­
lir hâ­le gel­mek­te, bu kav­ram­la­rın gör­gül atıf­la­rı­nı sap­ta­mak ve on­la­rı göz­lem­le­
mek de ay­nı ko­lay­lık­la müm­kün ol­mak­ta­dır.
Ör­ne­ğin, baş­kan­lık re­jim­le­ri­nin de­mok­ra­si­ler­de sı­fır top­lam­lı oyu­na yol açan
so­nuç­la­rı ol­du­ğu­nu id­di­a eden bir öner­me­nin an­la­şıl­ma­sı si­ya­set bi­lim­ci­ler için
ol­duk­ça ko­lay­dır. Bu öner­me­nin sı­nan­ma­sı için iki şey yap­mak ye­ter­li­dir. Baş­kan­
lık re­jim­le­rin­de ya­pı­lan se­çim­le­rin göz­lem­len­me­si, bu se­çim­ler so­nun­da baş­kan­lık
ya­rı­şı­nı ka­za­nan si­ya­set­çi ve onun si­ya­sal par­ti­si­nin o ül­ke­de­ki eko­no­mik ve si­ya­sal
kay­nak­la­rı ne öl­çü­de de­ne­tim al­tı­na al­dı­ğı­nın sap­tan­ma­sı yo­lu­na gi­di­lir. Bu bul­gu­
la­ra baş­kan­lık re­ji­mi ol­ma­yan ül­ke­ler­de­ki se­çim­le­ri ka­za­nan si­ya­sal par­ti­ler ve li­
der­le­ri­nin han­gi kay­nak­la­rı ne ka­dar de­ne­tim al­tı­na al­dık­la­rı hak­kın­da­ki bul­gu­lar
ek­le­ne­rek kar­şı­laş­tı­rı­lır ve söz ko­nu­su öner­me­nin yan­lış olup ol­ma­dı­ğı be­lir­le­nir.
Bu ör­nek­te kav­ram­lar ar­tık sa­de­ce so­yut zi­hin­sel var­lık­lar ol­mak du­ru­mun­dan
çık­mış, gör­gül ol­gu ve­ya olay­la­rın bi­rer eti­ke­ti hâ­li­ne dö­nüş­müş­tür. Bu dö­nü­şüm
bi­ze kav­ram­la­rı so­yut sim­ge­ler­le ifa­de et­me ola­na­ğı ver­di­ği gi­bi on­la­rın ne za­
man, han­gi sık­lık­ta or­ta­ya çık­tı­ğı­nı gör­gül ola­rak sap­ta­mak ve ay­nı za­man­da da ne
za­man or­ta­dan kalk­tık­la­rı­nı be­lir­le­mek ola­na­ğı da ta­nır. Böy­le­ce on­la­rın gör­gül
var­lık ve­ya yok­lu­la­rı­na hük­me­de­bi­le­ce­ği­miz gi­bi on­la­rın or­ta­ya çı­kış sık­lık­la­rı­
nı sa­ya­bil­me­miz de söz ko­nu­su ol­mak­ta­dır. Ar­tık kav­ram­lar de­ği­şen sık­lık­lar­da
or­ta­ya çı­kan ol­gu­lar ola­rak an­la­şı­la­bi­le­cek­le­rin­den on­la­ra bi­rer de­ğiş­ken ola­rak
yak­la­şa­bi­li­riz. Bir ön­ce­ki pa­rag­raf­ta­ki ör­nek­te ‘de­mok­ra­tik re­jim’ (baş­kan­lık ve­ya
par­la­men­ter ve ya­rı-baş­kan­lık) bir de­ğiş­ken ‘si­ya­sal oyun’ (sı­fır top­lam­lı ve­ya de­
ğil) bir baş­ka de­ğiş­ken bi­çi­min­de ifa­de edi­le­bi­lir. Bun­lar­dan de­mok­ra­tik re­ji­me
(X) ba­ğım­sız de­ğiş­ken, si­ya­sal oyu­na da (Y) ba­ğım­lı de­ğiş­ken adı­nı ve­re­bi­li­riz.
Si­ya­se­ti bir ti­yat­ro oyu­nu, si­ya­sal re­ji­mi de o sis­tem­de­ki oy­na­nan si­ya­sal oyu­nun
ku­ral­la­rı ola­rak ta­nım­lar­sak si­ya­sal re­jim o za­man o si­ya­sal ti­yat­ro­nun ade­ta se­
nar­yo­su ol­mak­ta­dır. Be­lir­li ku­ral­la­ra sa­hip olan bir oyu­nun, o ku­ral­lar ge­re­ği be­
lir­li so­nuç­la­ra yol aça­ca­ğı­nı bek­le­mek ma­kul ola­cak­tır. Bu­ra­da­ki öner­me­de eğer
baş­kan­lık re­ji­mi ku­ral­la­rı­na gö­re si­ya­set sah­ne­sin­de bir oyun ser­gi­le­ne­cek­se bu
oyu­nun so­nu­cu ka­za­na­nın her kay­na­ğı kon­trol et­ti­ği, kay­be­de­nin de tüm kay­nak­
la­rın kon­tro­lün­den uzak­laş­tı­ğı bir du­rum­da ola­ca­ğı öne­ril­mek­te­dir. O za­man sı­fır
top­lam­lı oyu­nun or­ta­ya çık­ma­sı re­ji­min ku­ral­la­rı­na ba­ğım­lı ol­mak­ta­dır. Böy­le­ce
sı­fır top­lam­lı oyun ‘so­nuç’, si­ya­sal re­jim ise ‘ne­den’ ol­mak­ta­dır. So­nuç du­ru­mun­
da­ki de­ğiş­ken­le­re ba­ğım­lı de­ğiş­ken, ne­den ko­nu­mun­da­ki de­ğiş­ken­le­re ise ba­
ğım­sız de­ğiş­ken adı­nı ve­ri­yo­ruz. Bu iki de­ğiş­ken tü­rü ara­sın­da­ki iliş­ki­ye ise ne­
den - so­nuç iliş­ki­si ve­ya ne­den­sel­lik iliş­ki­si (il­li­yet ra­bı­ta­sı / cau­sal re­la­ti­ons­hip)
adı­nı ve­ri­yo­ruz ve ma­te­ma­tik­sel ola­rak Y = f (X) ola­rak gös­te­ri­yo­ruz.
10 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Bir bi­lim­sel de­nen­ce­yi bu ya­lın­lık için­de ifa­de ede­bil­me­miz müm­kün ol­du­

ğun­da çok te­mel bir bu­lu­şa yak­laş­mış olu­ruz. Bu tür bir iliş­ki­nin her za­man ve
her yer­de mev­cut ol­du­ğu­na inan­ma­mı­zı sağ­la­yan ve­ri­le­re ulaş­ma­mız du­ru­mun­da
or­ta­ya de­ter­mi­nizm (de­ğiş­mez mut­lak­lık, ge­re­kir­ci­lik) te­me­lin­de bir iliş­ki öne­ri­
si çık­mış olur. Bu tür bir iliş­ki­nin yan­lış ol­du­ğu­nu gös­ter­mek için tek bir za­man
ve me­kân­da bu iliş­ki­nin böy­le ol­ma­dı­ğı­nı gör­gül ola­rak sap­ta­mak ye­ter­li­dir. Bir
ön­ce­ki pa­rag­raf­ta gös­te­ri­len sa­de­lik­le il­gi­li göz­lem­ler­de or­ta­ya çı­ka­bi­le­cek olan
her tür­lü ha­ta, ya­nıl­gı, yan­lış­lık et­ki­li ola­ca­ğın­dan, top­lum­bi­lim­le­rin­de ya­pı­lan
öl­çüm­le­rin hep­sin­de bir ha­ta pa­yı (er­ror) ol­du­ğu var­sa­yıl­mak­ta­dır. Onun için bu
iliş­ki ol­sa ol­sa Y = f (X) + e (ha­ta pa­yı) ola­rak ifa­de edi­le­bi­lir ve ge­nel­lik­le bir
ola­sı­lık ifa­de­si ve­ya eği­lim bi­çi­min­de öne­ri­lir. ‘Baş­kan­lık re­jim­le­ri sı­fır top­lam­lı
oyu­na ne­den olur­lar’ bi­çi­min­de bir ifa­de ye­ri­ne, ‘baş­kan­lık re­jim­le­ri sı­fır top­lam­lı
oyu­na ne­den ol­ma eği­li­min­de­dir­ler’ di­ye bir öner­me ter­cih edi­lir. Bu öner­me­nin
yan­lış ol­ma­dı­ğı­nı gös­ter­mek için her za­man ve yer­de baş­kan­lık re­jim­le­ri­nin sı­fır
top­lam­lı oyu­na yol aç­tı­ğı­nı sap­ta­mak ge­rek­li de­ğil­dir. Baş­kan­lık re­jim­le­ri­nin ço­
ğun­lu­ğun­da bu tür bir so­nu­cun ol­du­ğu­nu göz­lem­le­mek öner­me­nin de­ğiş­ti­ril­miş
bi­çi­miy­le yan­lış ol­ma­dı­ğı­nın ka­bul edil­me­si için ye­ter­li olur.

Ölç­me ve Öl­çüm Dü­zey­le­ri

Kav­ram­la­rı de­ğiş­ken ola­rak al­gı­la­mak ve araş­tır­ma­lar­da kul­la­nıl­mak, on­lar­la bağ­
lan­tı­lı ola­rak gör­dü­ğü­müz si­ya­sal ol­gu­la­rın var olup ol­ma­dı­ğı­nın gör­gül ola­rak
sap­tan­ma­sı­nı sağ­lar. Ay­rı­ca bu tür ol­gu­la­rın or­ta­ya çık­ma sık­lı­ğı­nın sap­tan­ma­sı­na
ola­nak ta­nır. Ölç­me iş­le­mi bir kav­ra­mın gör­gül gös­ter­ge­le­ri­ni sap­ta­ya­bil­di­ği­miz
an­da baş­lar. Ta­nım­la­mak ge­re­kir­se ölç­mek bir ol­gu, olay, eş­ya vb. bir ra­kam ile
eti­ket­le­me iş­le­mi­dir. Ör­ne­ğin, baş­kan­lık re­ji­mi gör­dü­ğü­müz­de “1” ra­ka­mı­nı (nu­
me­ral) ona rap­te­der­sek, baş­kan­lık re­ji­mi dı­şın­da­ki re­jim­ler gör­dü­ğü­müz­de de “2”
ra­ka­mı­nı on­la­ra rap­te­der­sek, o za­man ni­cel içe­rik­ten (mik­tar, ağ­rı­lık, bü­yük­lük
vb.) ba­ğım­sız ola­rak da re­jim­le­ri öl­çü­me ta­bi tut­muş olu­ruz. Bu du­rum­da sa­de­ce
ba­zı ol­gu­la­rı di­ğer­le­rin­den sis­tem­li ola­rak ayır­mış, ad­lan­dır­mış ve göz­lem­le­miş
ol­mak­ta­yız. Bu en ba­sit ölç­me dü­ze­yi­ne no­mi­nal öl­çüm dü­ze­yi adı­nı ve­ri­yo­ruz.
Bu öl­çüm dü­ze­yin­de bir eş­ya­nın, ol­gu­nun, ola­yın, bi­re­yin ve­ya top­lu­lu­ğun var­lı­ğı­
nı be­lir­ten ra­kam­sal bir eti­ket­le­me ya­pı­yo­ruz. Bu­ra­da ya­pı­lan bir ol­gu­yu sı­nıf­la­ra
ayır­mak, her sı­nı­fa bir ra­kam tah­sis et­mek ve o sı­nı­fa gir­me­si ge­re­ken her bi­ri­me
o ra­ka­mı rap­tet­mek­ten iba­ret­tir. Bu­nu ya­par­ken göz­lem­le­nen bi­rim­le­ri sa­de­ce tek
bir sı­nı­fa yer­leş­tir­mek ve her sı­nı­fın di­ğe­rin­den fark­lı ol­ma­sı­nı sağ­la­mak ve böy­
le­ce her sı­nı­fın ken­di­sin­den baş­ka her sı­nı­fı kar­şı­lık­lı ola­rak dış­la­ma­sı ye­ter­li­dir.
Bu yön­tem uy­gu­la­na­rak her göz­lem bi­ri­mi bir sı­nı­fa yer­le­şe­cek bi­çim­de ra­kam­
lan­dı­ğın­da ve eli­miz­de her­han­gi bir göz­lem bi­ri­mi kal­ma­yın­ca­ya ka­dar bu iş­le­
me de­vam edil­di­ğin­de no­mi­nal öl­çüm ger­çek­leş­ti­ril­miş ola­cak­tır. Bu­ra­da ra­kam­
la eti­ket­le­nen her sı­nıf­ta­ki göz­lem bi­rim­le­ri­nin di­ğer sı­nıf­lar­dan kar­şı­lık­lı ola­rak
dış­lan­mış ol­ma­sı (mu­tu­al exc­lu­si­vity) ve el­de­ki tüm göz­lem bi­rim­le­ri­nin bu il­ke­ye
gö­re sa­de­ce tek bir ka­te­go­ri­ye yer­leş­ti­ril­miş (ex­ha­us­ti­ve­ness) ol­ma­sı il­ke­le­ri uy­gu­
la­nır. Bu tür bir eti­ket­le­me pek çok alan­da kul­la­nıl­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin, ta­kım­la­rın
ya­rış­tı­ğı spor mü­sa­ba­ka­la­rın­da her ta­kım­dan bir oyun­cu­ya tek bir ra­kam tah­sis
olu­nur. Bu ra­kam o ta­kım­da sa­de­ce bir ta­ne olur. Bu yol­la bir ta­kım­da­ki “1” nu­
ma­ra­nın ve­ya “10” nu­ma­ra­nın mü­sa­ba­ka sı­ra­sın­da ha­kem, göz­lem­ci­ler, se­yir­ci­
ler ve ta­kım yö­ne­ti­ci­le­ri ta­ra­fın­dan iz­len­me­si ko­lay­la­şır. Bir oyun­cu­nun na­sıl bir
ba­şa­rı gös­ter­di­ği­ni da­ha ko­lay göz­le­ye­bi­lir, de­ğer­len­di­re­bi­lir ve onun da­ha ile­ri­ki
mü­sa­ba­ka­lar­da ta­kım­da yer alıp al­ma­ma­sı­na ka­rar ver­me­miz de ko­lay­la­şa­bi­lir.
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 11

Bu­ra­da “1” ve­ya “10” nu­ma­ra­nın bir ni­cel (kan­ti­ta­tif) içe­ri­ği yok­tur, sa­de­ce bir
eti­ket ola­rak göz­lem bi­rim­le­ri­ni bir­bi­rin­den ayı­ra­rak göz­le­me­mi­ze ola­nak ve­rir.
Eğer göz­lem bi­rim­le­ri­ne ve­ya de­ğiş­ken­le­rin ka­te­go­ri­le­ri­ne rap­tet­ti­ği­miz ra­
kam­la­rın da­ha az ve­ya da­ha faz­la­yı gös­ter­di­ği­ni dü­şün­dü­ğü­müz za­man­lar­da ise
bu göz­lem bi­rim­le­ri­nin kar­şı­laş­tır­ma­la­rı­nı da­ha ay­rın­tı­lı ya­pa­cak bir aşa­ma­ya
ula­şı­rız. Bu­ra­da ra­kam­lar sa­de­ce bi­rim­le­ri ve­ya ka­te­go­ri­le­ri ayır­maz, bi­ze ay­nı za­
man­da her bir bi­rim ve­ya ka­te­go­ri­de bir ni­te­lik­ten da­ha faz­la ve­ya da­ha azı­nın bu­
lun­du­ğun bil­gi­si­ni de ak­ta­rır. O za­man en yük­sek sos­yo eko­no­mik sta­tü­de (SES)
ola­na “10”, da­ha alt SES de ola­na “9” ve böy­le­ce aşa­ğı­ya doğ­ru sı­nıf­lan­dı­ra­rak en
dü­şük SES dü­ze­yin­de­ki­ne de “1” ver­di­ği­miz­de bir ni­tel sı­ra­la­ma yap­mış olu­ruz.
Bu­ra­da 10 ile 1 ara­sın­da bir da­ha çok ve da­ha az ni­te­le­me­si ol­du­ğu­nu bil­mek­le
bir­lik­te 10’un 1’e gö­re 10 kat da­ha faz­la ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­le­cek du­rum­da de­ği­
liz. Sa­de­ce en üst SES du­ru­mun­da bu­lu­nan­la­rın en alt SES kat­ma­nı­na gö­re da­ha
faz­la SES’e sa­hip ol­du­ğu­nu var­sa­ya­bi­li­riz. Bu öl­çüm göz­lem bi­rim­le­ri­nin ve­ya bir
de­ğiş­ke­nin ka­te­go­ri­le­ri­nin sı­ra­lan­ma­sın­dan iba­ret­tir. No­mi­nal öl­çüm­de­ki te­mel
sı­nıf­lan­dır­ma il­ke­le­ri­ne sa­dık kal­ma­mız ko­şu­lu ile ya­pı­lan bu sı­ra­la­ma ile bir sı­
ra­la­ma (or­di­nal) öl­çe­ği­ne ka­vuş­muş olu­ruz. Sı­ra­la­ma öl­çe­ği no­mi­nal öl­çe­ğin tüm
özel­lik­le­ri­ne sa­hip ol­du­ğu gi­bi on­dan fark­lı ola­rak de­ğiş­ken­le­rin ka­te­go­ri­le­ri­ni
da­ha az ve da­ha faz­la ola­rak sıra­la­ma­mı­za el­ver­mek­te­dir. An­cak, yi­ne öl­çe­ği­mi­
zin ka­te­go­ri­le­ri bir­bir­le­rin­den ke­sin hat­lar­la ay­rıl­mış, ke­sik­li (dis­cre­te) ka­te­go­ri­ler
hâ­lin­de olup bir­bir­le­rin­den fark­la­rı­nın ni­te­li­ği be­lir­li bir özel­lik­ten da­ha faz­la­sı­na
ve­ya azı­na sa­hip ol­ma­la­rı dı­şın­da be­lir­siz­dir. Bu du­rum­da de­ğiş­ken ka­te­go­ri­le­ri­ni
top­la­ma ve çı­kart­ma gi­bi arit­me­tik iş­lem­le­ri ya­pa­bil­me ola­na­ğı­na ula­şır, göz­lem­
le­ri­miz hak­kın­da da­ha kap­sam­lı çı­kar­sa­ma­lar­da bu­lu­na­bi­li­riz.
No­mi­nal ve sı­ra­la­ma öl­çek­le­ri­nin arit­me­tik or­ta­la­ma­la­rı­nı he­sap­la­mak, se­ri­
nin de­ğer­le­ri­nin top­la­nıp göz­lem sa­yı­sı­na bö­lün­me­si söz ko­nu­su ol­du­ğun­dan an­
lam­sız­dır. Ör­ne­ğin bir no­mi­nal öl­çek olan top­lum­da­ki cin­si­yet rol­le­ri­nin ka­dın­la­
rın 1 ve er­kek­le­rin 2 ra­ka­mıy­la gös­te­ril­di­ği bir se­ri­de arit­me­tik or­ta­la­ma­sı­nı alıp
1,48 bul­du­ğu­nuz­da bu de­ğe­rin ne­ye te­ka­bül et­ti­ği­ni an­lam­lan­dır­mak müm­kün
de­ğil­dir. An­cak, bu tür bir se­ri­yi tem­sil et­mek üze­re se­ri­nin mo­dal de­ğe­ri (en çok
tek­rar eden) de­ğe­ri bu­lu­na­bi­lir ve bu ye­tiş­kin­ler için ge­nel­lik­le ka­dın­lar ço­ğun­
luk­ta ola­ca­ğı için 1’dir. Bu de­ğe­rin top­lum­sal cin­si­ye­ti ta­nım­la­mak için kul­la­nıl­
ma­sı ma­kul­dür. SES için de arit­me­tik or­ta­la­ma he­sap­la­mak an­lam­lı ol­ma­ya­cak­tır.
Ör­ne­ğin 4, 18 gi­bi bir arit­me­tik or­ta­la­ma­sı olan SES se­ri­sin­de bu or­ta­la­ma­nın ne
an­la­ma ge­le­ce­ği an­la­şı­la­ma­ya­cak­tır. An­cak, se­ri­nin mo­dal de­ğe­ri­nin 3 mü yok­sa
6 mı ol­du­ğu çok önem­li bir bil­gi içe­rir. En faz­la tek­rar eden de­ğer olan mod’un
4 ol­ma­sı o top­lum­da SES’in ge­nel­lik­le dü­şük ol­du­ğu, ay­nı de­ğe­rin 7 ol­ma­sı ise o
top­lum­da SES’in ge­nel­lik­le yük­sek ol­du­ğu­nu gös­te­rir. İlk top­lum­da alt - or­ta sı­
nıf­la­rın, ikin­ci se­ri­dey­se or­ta sı­nıf­la­rın yay­gın ol­du­ğu so­nu­cu­na va­rı­la­bi­lir ki bu
du­rum­da çok fark­lı iki top­lu­mu in­ce­le­mek­te ol­du­ğu­muz an­la­şı­lır.
Sı­ra­la­ma öl­çe­ği­mi­zin ka­te­go­ri­le­ri ve­ya göz­lem bi­rim­le­ri ara­sın­da­ki me­sa­fe­nin
ne ol­du­ğu­nu bil­mek du­ru­mun­da de­ği­liz. An­cak, bu me­sa­fe­nin eşit ol­du­ğu­nu var­
sa­ya­bi­le­cek bir ko­nu­ma ula­şa­bi­lir­sek o za­man öl­çüm­le­ri­mi­zi da­ha ay­rın­tı­lı ve güç­
lü ola­rak yap­ma şan­sı­nı el­de ede­riz. Bu ara­lık­la­rın eşit ol­du­ğu­nu ka­bul et­ti­ği­miz
du­rum­lar­da ar­tık sır­ala­ma öl­çe­ğin­den da­ha baş­ka bir öl­çe­ğe ulaş­mış, ara­lık öl­çe­ği
(in­ter­val sca­le) kul­la­na­rak öl­çüm yap­ma­mız müm­kün hâ­le gel­miş bu­lun­mak­ta­dır.
Bu öl­çek sı­ra­la­ma öl­çe­ği­nin tüm özel­lik­le­ri­ne sa­hip ol­du­ğu gi­bi, ay­rı­ca ka­te­go­ri­ler
ve­ya göz­lem bi­rim­le­ri ara­sın­da­ki me­sa­fe­le­rin de eşit ol­du­ğu var­sa­yı­mı­na da­ya­nır.
Ör­ne­ğin, bir de­ne­ğin ge­li­ri öl­çül­dü­ğün­de bu­nun T1000 ola­rak sap­tan­ma­sı onu
12 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

T1100 ka­za­nan de­nek­ten da­ha az ge­li­re sa­hip kı­lar ama T900 ka­za­nan­dan da da­ha
çok sa­hip ol­du­ğu so­nu­cu­na gö­tü­rür. Her iki yö­ne olan fark T100’dir ve 1000 ile
1100 ara­sın­da­ki T100 de 1000 ile 900 ara­sın­da­ki T100 de ay­nı ve eşit mik­tar­lar­dır.
Üs­te­lik her iki T100’nin de­ğe­ri ay­nı­dır, sa­tın al­ma gü­cü de eşit­tir. Bu du­rum­da
ge­lir öl­çe­ği­nin ka­te­go­ri­le­ri ara­sın­da­ki ni­cel fark­la­rın eşit ol­du­ğu aşi­kâr­dır. Ay­rı­ca
bu­ra­da­ki ara­lık­lar o ka­dar mun­ta­zam bir bi­çim­de dü­zen­len­miş­tir ki da­ha kü­çük
bi­rim­le­re inil­di­ğin­de de de­ğiş­mez­ler. Li­ra ye­ri­ne ku­ruş ve­ya ar­tık kul­la­nıl­ma­yan
pa­ra gi­bi alt bi­rim­le­re de inil­se bu ara­lık­la­rın eşit ol­ma key­fi­ye­ti tüm se­ri için­de
de­ği­şik­lik gös­ter­mez. Bu tür özel­lik gös­te­ren ne­re­dey­se son­suz sa­yı­da eşit ara­lı­ğa
sa­hip öl­çek­le­re, ay­nı za­man­da sü­rek­li­li­ğe sa­hip olan se­ri­ler adı­nı da ver­mek­te­yiz.
Ara­lık öl­çe­ği dü­ze­yin­de öl­çül­müş olan bir de­ğiş­ken ar­tık bir sü­rek­li se­ri özel­li­ği
gös­te­rir. Ör­ne­ğin ge­lir, har­ca­ma, bü­yü­me hı­zı, fa­iz, kâr, üc­ret vb. de­ğiş­ken­ler sü­
rek­li se­ri özel­li­ği gös­te­rir­ler. Bu yol­la oluş­tu­ru­lan ara­lık öl­çe­ği sı­ra­la­ma öl­çe­ği­ne
gö­re bi­ze da­ha faz­la bil­gi ve­rir.
Eğer bir de ara­lık öl­çe­ği­nin özel­lik­le­ri­ne ek ola­rak ger­çek sı­fır “0” ta­nı­mı­nı,
ya­ni bir ka­te­go­ri­de be­lir­li bir ni­te­lik­ten hiç­bir şey bu­lun­ma­ma­sı ta­nı­mı­nı ya­pa­
bi­li­yor­sak, o za­man bir oran­sal öl­çe­ğe (ra­ti­o sca­le) ula­şı­rız ki ar­tık bu dü­zey­de
dört arit­me­tik iş­le­mi de her tür­lü ma­te­ma­tik­sel he­sap­la­ma­yı da yap­ma ola­na­ğı
bu­lu­ruz. No­mi­nal, sı­ra­la­ma ve­ya ara­lık öl­çek­le­rin­de de sı­fır ra­ka­mı kul­la­nı­la­bi­lir,
ama bu ger­çek sı­fır ol­ma­yıp, key­fi ola­rak ta­nım­lan­mış bir ra­kam­sal sim­ge­den iba­
ret­tir. Bu öl­çek­ler­de kul­la­nı­lan sı­fır sa­yı­sı­nın an­lam iti­ba­rıy­la bir ve­ya bin­den bir
far­kı yok­tur. Oy­sa oran öl­çe­ği kul­lan­dı­ğı­mız­da key­fi bir sı­fır­dan söz et­mi­yo­ruz;
bu­ra­da kul­la­nı­lan ger­çek sı­fır­dır. Ör­ne­ğin, Kel­vin ısı de­re­ce­sin­de­ki sı­fır ger­çek
sı­fır olup ısı­nın bu­lun­ma­dı­ğı nok­ta­yı ta­nım­lar, oy­sa Cel­si­us ve­ya Fah­ren­he­it ısı
de­re­ce­le­rin­de sı­fır key­fi ola­rak se­çil­miş bir ka­te­go­ri olup ısı­nın ol­ma­dı­ğı nok­ta­ya
işa­ret et­mez. De­niz hi­za­sın­da su­yun don­ma nok­ta­sı ola­rak Fah­ren­he­it 32 de­re­ce­yi
gös­te­rir, ay­nı ısı Cel­si­us için 0 ola­rak ka­bul edil­miş­tir. Her iki du­rum­da da Kel­vin
de­re­ce­sin­de­kin­den fark­lı bir sı­fır ta­nı­mı söz ko­nu­su­dur. Top­lum­bi­lim­le­rin­den bir
ör­nek ver­mek ge­re­kir­se ya­şan­mış yıl ola­rak ta­nım­la­dı­ğı­mız “yaş” de­ğiş­ke­nin­de
eğer bir ki­şi bir yıl ya­şa­ma­mış­sa onun ya­şı ger­çek an­lam­da (0) sı­fır­dır. Be­bek ola­
rak ta­nım­la­ya­ca­ğı­mız bu ki­şi­le­rin ya­şı­nı ifa­de et­mek için yıl de­ğil, da­ha kü­çük
bir bi­rim ola­rak haf­ta ve­ya ay kul­la­nı­lır. Oran­sal öl­çek­ler ara­lık öl­çe­ği­nin tüm
özel­lik­le­ri­ne ek ola­rak bir de öl­çü­len ni­te­lik­ten hiç bu­lun­ma­ma an­la­mın­da “0”
ta­nı­mı­na sa­hip olan öl­çek­ler­dir. Bu öl­çek dü­ze­yin­de tüm arit­me­tik he­sap­lar ya­
pı­la­bi­lir ve bu de­ğiş­ken­ler ka­te­go­ri­le­ri­nin çok­lu­ğu yü­zün­den ya ço­cuk, er­gen­lik
ça­ğın­da, genç, or­ta yaş­lı, yaş­lı, ile­ri yaş­lı gi­bi ka­te­go­ri­ler­de grup­lan­dı­rı­la­rak gös­
te­ri­lir­ler, ya da tüm arit­me­tik iş­lem­ler ya­pıl­ma­ya uy­gun ol­duk­la­rı için arit­me­tik
or­ta­la­ma alı­na­rak gös­te­ri­lir­ler. Ör­ne­ğin, Tür­ki­ye’de or­ta­la­ma seç­men ya­şı­nın 29,7
yıl ol­ma­sı ga­yet an­lam­lı bir bil­gi ma­hi­ye­tin­de­dir. Bu du­rum­da 2011 se­çim­le­rin­de
oy kul­la­nan seç­men­le­rin ya­rı­sı­nın 1981 yı­lı ve son­ra­sın­da doğ­muş genç­ler ol­du­
ğu, ül­ke­miz­de bü­yük bir genç nü­fu­sun bu­lun­du­ğu ve bu genç nü­fu­sun ül­ke­mi­zin
si­ya­sal ge­le­ce­ğin­de ağ­rı­lık­lı bir rol oy­na­dı­ğı so­nu­cu or­ta­ya çı­kar.
Kav­ram­lar de­ğiş­ken ola­rak al­gı­lan­ma­la­rın­dan ve ta­nım­lan­ma­la­rın­dan iti­ba­ren
ölç­me­ye uy­gun ola­rak ka­bul edi­lir­ler. Öl­çüm dü­ze­yi ola­rak ne ka­dar yük­sek dü­
zey­de olur­sa o ka­dar faz­la bil­gi ta­şır ve o de­re­ce­de güç­lü ma­te­ma­tik ve­ya is­ta­tis­tik
he­sap­la­ma­la­rı­na uy­gun ha­le ge­lir­ler. Onun için öl­çü­le­cek olan kav­ram­la­rın ta­
nım­la­rın­da­ki ber­rak­lık ve sa­de­lik önem­li ol­du­ğu ka­dar, on­la­rı ölç­me­ye ya­ra­ya­cak
olan çe­şit­li gös­ter­ge­le­rin he­sap­lan­ma­sın­da da ay­nı sa­de­lik önem ta­şı­ya­cak­tır.
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 13

Ölç­me iş­le­mi ni­tel ola­rak ne za­man baş­lar?

4
De­ğiş­ken ola­rak araş­tır­ma­ya da­hil edi­le­cek olan kav­ram­lar her za­man ken­
di­lik­le­rin­den öl­çek hâ­li­ne dö­nüş­tü­rü­le­mez­ler. Si­ya­set bi­li­min­de kul­la­nı­lan bir­
çok kav­ram zi­hin­sel ol­gu­la­ra, ör­ne­ğin bi­rey­le­rin bir du­rum­la kar­şı­laş­tık­la­rın­da
baş­vu­ra­cak­la­rı dav­ra­nış­lar hak­kın­da­ki zi­hin­sel ha­zır­lık­lar ola­rak ta­nım­la­dı­ğı­mız
tu­tum­lar­la ve­ya sa­hip ol­du­ğu de­ğer­ler­le, inan­dık­la­rı ide­olo­ji­ler­le il­gi­li­dir. Bu zi­
hin­sel ha­zır­lık­lar doğ­ru­dan al­gı­la­na­maz­lar. Onun için bu zi­hin­sel özel­lik­le­rin var
olup ol­ma­dı­ğı­nı sap­ta­ya­cak gös­ter­ge­le­re ula­şıl­ma­ya ça­lı­şı­lır. Bu amaç­la öl­çüm sü­
re­cin­de bir di­zi, bir­bi­ri­ni man­tı­ken ve sis­tem­li ola­rak iz­le­yen iş­lem ya­pı­la­rak do­
lay­lı göz­lem için ge­rek­li öl­çüm araç­la­rı ge­liş­ti­ri­lir. Bu sü­re­ce kav­ra­mın iş­lem­sel
(ope­ras­yo­nel) ha­le gel­me­si ve­ya kı­sa­ca iş­lem­sel­leş­ti­ril­me­si (ope­ra­ti­ona­li­za­ti­
on) adı ve­ri­lir. İş­lem­sel­leş­tir­me öl­çüm sı­ra­sın­da ya­pı­lan tüm iş­lem­le­rin ta­nım­lan­
ma­sı ve be­tim­len­me­si (tas­vi­ri) ile olu­şur.
Bir ör­nek ver­mek ge­re­kir­se si­ya­set bi­li­mi­nin en te­mel kav­ram­la­rın­dan bi­ri­si
si­ya­sal güç­tür (po­li­ti­cal po­wer). Top­lu­mun te­mel de­ğer­le­rin­den bir ta­ne­si olan güç,
her­ke­sin sa­hip ol­ma­yı (güç­lü ol­ma­yı) ar­zu et­ti­ği, tıp­kı ser­vet, say­gı, esen­lik, eği­tim
vb. bir de­ğer­dir. Onun için de top­lum­da güç sa­hi­bi ol­mak için bir uğ­raş ve za­
man za­man da ça­tış­ma ya­şa­nır. Ulus­la­ra­ra­sı si­ya­set­te de dev­let­ler­den si­vil top­lum
ku­ru­luş­la­rı­na hat­ta bi­rey­le­re ka­dar pek çok ki­şi­nin ça­tış­ma­sı­na, hat­ta ya­şam­la­rı­nı
teh­li­ke­ye at­ma­la­rı­na ne­den olan te­mel de­ğer­ler­den bi­ri­si de güç­tür. Bu ko­nu­da ge­
liş­ti­ril­miş olan ulus­la­ra­ra­sı si­ya­set çö­züm­le­me­le­rin­de de güç ve özel­lik­le dev­let­le­
rin gü­cü esas alın­mış­tır. Bu çö­züm­le­me­le­rin id­di­a ve öner­me­le­ri­nin yan­lış olup
ol­ma­dı­ğı­nı sap­ta­mak için gü­cün iş­lem­sel­leş­ti­ri­le­rek öl­çül­me­si zo­run­lu­dur. Bu ko­
nu­da çok ve fark­lı yak­la­şım­lar or­ta­ya çık­mış­tır. Gü­cü gös­te­ren ol­gu­lar ola­rak ifa­de
ede­bi­le­ce­ği­miz güç gös­ter­ge­le­ri ara­sın­da ül­ke­nin top­lam yur­ti­çi ha­sı­la­sı (GDP),
nü­fus bü­yük­lü­ğü, as­ker­lik ça­ğın­da­ki nü­fu­su, as­ke­rî har­ca­ma­la­rı­nın bü­yük­lü­ğü,
yü­z öl­çü­mü vb. özel­lik­ler dik­ka­te alın­mış­tır. Bun­lar ara­sın­da ulus­la­ra­ra­sı si­ya­set
uz­man­la­rı­nın en faz­la rağ­bet et­tik­le­ri öl­çü­ler­den bi­ri­si Ulu­sal Ye­te­nek­ler Bi­le­şik
In­dek­si (Com­po­si­te In­dex of Na­tio­nal Ca­pa­bi­li­ti­es - CINC) pu­an­la­rı ol­mak­ta­dır.
CINC he­sap­la­ma­la­rın­da si­ya­sal güç “et­ki kul­la­na­bil­me ve et­ki­ye di­ren­me ye­te­ne­ği”
ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. (Bu ifadenin İngilizcesi “the ability to exercise and resist
influence” olarak tanımlanmaktadır. Ba­kı­nız MID Co­de­bo­ok, http://www.cor­re­la­te­
sof­war.org/COW2%20Da­ta/Ca­pa­bi­li­ti­es/NMC Do­cu­men­ta­ti­on.pdf on July 5, 2012.
Bu hu­sus­ta yar­dım­la­rı­nı esir­ge­me­yen Sa­ban­cı Üni­ver­si­te­si’nden Dr. Em­re Ha­ti­poğ­
lu’na bu­ra­da te­şek­kür et­mek is­te­riz.) Bu ta­nım 1816’dan 2008’e ka­dar var olan tüm
dev­let­ler için kul­la­nıl­mak­ta hem fark­lı dev­let­ler ve hem de fark­lı za­man­lar için
bir­den faz­la güç gös­ter­ge­si üze­rin­den dev­let­le­rin pu­an­la­rı he­sap­la­na­bil­mek­te­dir.
CINC pu­an­la­rı al­tı fark­lı öl­çü­mün bir­leş­ti­ril­me­sin­den oluş­mak­ta­dır. Bu al­tı
öl­çü aşa­ğı­da­ki gi­bi­dir: 1. Dev­le­tin kent nü­fu­su top­la­mı (nü­fu­su 100.000’den faz­
la olan ma­hal­leler­de ya­şa­yan bi­rey sa­yı­la­rı top­la­mı), 2. dev­le­tin top­lam nü­fu­su,
3. dev­le­tin kö­mür ve de­mir üre­ti­mi top­la­mı, 4. dev­le­tin top­lam ener­ji tü­ke­ti­mi,
5. dev­le­tin top­lam as­ke­rî per­so­nel sa­yı­sı, 6. dev­le­tin top­lam as­ke­rî har­ca­ma­sı. Bu
yak­la­şım eko­no­mi­yi, de­mog­ra­fi­yi ve as­ke­rî hu­sus­la­rı dik­ka­te alır­ken çev­re, coğ­
raf­ya ve­ya dip­lo­ma­si gi­bi, yu­mu­şak güç (soft po­wer) di­ye de anı­lan ba­zı di­ğer hu­
sus­la­rı göz önü­ne al­ma­mak­ta­dır. Her çok bo­yut­lu ta­nım­da ba­zı hu­sus­la­rın göz ar­
dı edil­me­si ri­zi­ko­su­nun mev­cut ol­du­ğu­nu bir kez da­ha anım­sat­mak is­te­riz. CINC
bu al­tı öl­çü­mü dün­ya top­lam­la­rı­na gö­re ön­ce nor­ma­li­ze et­mek­te ya­ni her dev­le­tin
14 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ne oran­da il­gi­li öl­çüm­de yer al­dı­ğı­ he­sap­la­mak­ta­dır. Her dev­le­tin yu­ka­rı­da sa­yı­lan
al­tı gös­ter­ge­nin her bi­rin­de­ki gö­re­ce yer­le­ri dün­ya­ya gö­re sap­tan­mak­ta­dır. Ör­ne­
ğin Avus­tur­ya’nın dün­ya kö­mür ve de­mir üre­ti­min­de­ki pa­yı, dün­ya nü­fu­sun­da­
ki pa­yı, dün­ya­da­ki top­lam as­ke­rî per­so­nel sa­yı­sı için­de­ki pa­yı he­sap­lan­mak­ta ve
bu her al­tı gös­ter­ge için de ya­pıl­mak­ta­dır. Son­ra bu al­tı öl­çü­mün ba­sit arit­me­tik
or­ta­la­ma­sı alı­na­rak Avus­tur­ya’nın CINC pua­nı he­sap­lan­mış ol­mak­ta­dır. CINC
pu­an­la­rı iti­ba­rıy­la şu an­da dün­ya­nın en güç­lü dev­le­ti 0.17 ile Ame­ri­ka Bir­le­şik
Dev­let­le­ri olup Tür­ki­ye’nin CINC pua­nı da 0.015 mer­te­be­sin­de bu­lun­mak­ta­dır.
Tür­ki­ye’nin CINC pua­nı son otuz yıl­dır 0.015 ci­va­rın­da­dır ve böy­le­ce ga­yet is­
tik­rar­lı bir gö­rü­nüm ka­zan­mış gi­bi de dur­mak­ta­dır. Bu pu­an­la­rın bü­yük öl­çü­de
oy­na­ma­sı an­cak bir dev­le­tin al­tı öl­çü­den her­han­gi bi­rin­de­ki gö­re­ce (re­la­ti­ve) ye­ri
cid­di öl­çü­ler­de de­ği­şir­se müm­kün ola­bil­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la Tür­ki­ye’nin nü­fu­
su­nun son otuz yıl­da hız­la art­ma­sı onun ye­ri­ni bü­yük öl­çü­de de­ğiş­tir­me­ye yet­me­
miş­tir, çün­kü baş­ka dev­let­le­rin nü­fus­la­rı da art­mak­ta ve Tür­ki­ye’nin bu öl­çek­te­ki
gö­re­ce ye­ri onun üze­rin­de yer alan dev­let­le­re gö­re pek faz­la de­ğiş­me­mek­te­dir.
Özel­lik­le doğ­ru­dan göz­lem­len­me­si ola­nak­sız olan duy­gu, de­ğer, tu­tum, inanç
vb. hu­sus­la­rın sap­tan­ma­sı ama­cıy­la ya­pı­lan iş­lem­le­rin or­ta­ya çı­kart­tı­ğı öl­çek­le­rin
ne­yi ve ne ka­dar is­tik­rar­lı bir bi­çim­de ölç­tü­ğü tar­tış­ma ya­rat­ma­ya uy­gun bir içe­
rik­te­dir. Güç gi­bi bir ye­te­nek öl­çü­sü olan CINC’in de tar­tış­ma­dan ari ol­du­ğu­nu
id­di­a ede­me­yiz. Ör­ne­ğin as­ke­rî per­so­nel sa­yı­sı çok, ama eği­ti­mi ve mo­dern si­lah,
araç ve ge­reç sa­yı­sı az olan bir or­du­nun, ken­di­sin­den sa­yı­ca da­ha kü­çük ama mo­
dern araç ve ge­re­ci da­ha faz­la ve onu kul­la­nan ele­man­la­rı da­ha iyi eği­tim gör­müş
bir or­du­ya na­za­ran da­ha güç­süz ol­du­ğu­nu dü­şü­ne­bi­li­riz. As­ke­rin mo­ra­li, lo­jis­tik
des­tek ör­güt­len­me­si, sa­va­şı meş­ru ola­rak gö­rüp gör­me­me­si vb. et­ken­ler or­du­la­rın
sa­vaş­ma gü­cü­ne et­ki et­mek­te­dir. Va­ta­nı­nı sa­vu­nan kü­çük ve güç­süz dev­let­le­rin
or­du­la­rı­nın çok da­ha kuv­vet­li ve do­na­nım­lı or­du­la­rı ye­ne­bil­di­ği ken­di Kur­tu­luş
Sa­va­şı’­mızdan Vi­et­nam’ın ABD or­du­su­na kar­şı di­re­ni­şi­ne, Af­ga­nis­tan’da­ki Rus is­
ti­la­sı­na kar­şı ya­pı­lan di­re­ni­şe ka­dar çe­şit­li sa­vaş­lar­da tek­rar ve tek­rar gö­rül­müş­tür.
Üs­te­lik her öl­çü ve­ya öl­çek (sca­le) kul­la­nıl­ma­sı sı­ra­sın­da ha­ta içer­me­ye mü­sa­it­tir.
Do­la­yı­sıy­la bu tür öl­çüm­le­rin hep bir şey­le­ri dı­şa­rı­da bı­rak­tık­la­rı dü­şü­nü­le­bi­lir.
Çok sa­yı­da göz­lem, is­ta­tis­tik ve­ya an­ket so­ru­sun­dan der­len­dik­le­rin­de öl­çek­ler­de­
ki ha­ta ora­nı da yük­sel­me eği­li­mi ta­şır. Top­lum­bi­lim­le­rin­de ya­pı­lan göz­lem­ler­de,
özel­lik­le do­lay­lı göz­lem­ler­de ya­pı­lan öl­çüm­ler­de ha­ta­nın bo­yu­tu­nun tah­min edil­
me­si de­ğiş­ken­le­rin öl­çül­me­si ka­dar de­nen­ce­le­rin sı­nan­ma­sı yo­luy­la gör­gül ger­çe­
ğe ulaş­mak için de kri­tik önem­de­dir. Bu hu­sus öl­çek­le­rin ge­çer­li­li­ği ve gü­ve­ni­lir­
li­ği­nin sap­tan­ma­sı ge­rek­si­ni­mi­ni son de­re­ce­de önem­li ha­le ge­ti­rir.

ÖL­ÇÜM­DE GE­ÇER­Lİ­LİK
Bir öl­çek ge­liş­ti­ril­di­ğin­de, özel­lik­le CINC ör­ne­ğin­de gös­te­ril­di­ği gi­bi bir öl­çek ele
alın­dı­ğın­da fark­lı is­ta­tis­tik­ler­le öl­çü­len şe­yin ger­çek­ten öl­çül­mek is­te­ni­len si­ya­sal
güç duy­gu­su olup ol­ma­dı­ğı­na na­sıl ka­rar ve­re­bi­li­riz? Bir öl­çe­ğin ge­çer­li ola­rak ka­
bul edi­le­bil­me­si için bu so­ru­ya ve­ri­len ya­nı­tın olum­lu ol­ma­sı ge­re­kir; ya­ni öl­çe­ğin
ger­çek­ten öl­çül­mek is­te­ni­len ol­gu, olay ve­ya eş­ya­yı ölç­mek­te ol­du­ğu­nu ka­bul edil­
me­si onun ge­çer­li ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Öl­çüm ge­çer­li de­ğil­se o öl­çek bir de­ğiş­ke­ni
tem­sil ede­cek bi­çim­de bi­lim­sel araş­tır­ma­lar­da kul­la­nı­la­maz. O za­man bir öl­çe­ğin
ge­çer­li­li­ği­ni sap­ta­mak son de­re­ce­de bü­yük önem arz eder.
Öl­çek­le­rin ge­çer­li­li­ği­ni ka­nıt­la­mak­ta kul­la­nı­lan dört yol var­dır. Bun­lar­dan il­ki
yü­zey­de ge­çer­li­lik (fa­ce va­li­dity) ola­rak ifa­de edi­len man­tık yü­rüt­me­ye da­ya­lı­dır.
Man­tık­lı ola­rak dü­şü­nül­dü­ğün­de bir kav­ra­mın var­lı­ğı­nı, özel­lik­le tu­tum, duy­gu,
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 15

inanç gi­bi doğ­ru­dan göz­lem­len­me­si he­men he­men ola­nak­sız olan bir kav­ra­mın
var­lı­ğı­nı han­gi gös­ter­ge­ler­le sap­ta­ya­bi­li­riz? Bu so­ru­nun ya­nı­tı bi­zi yü­zey­de ge­çer­
li­li­ğin sap­tan­ma­sı­na gö­tü­re­cek­tir. Ör­ne­ğin, si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su­nun var olup
ol­ma­dı­ğı­nı na­sıl an­la­ya­bi­li­riz? Bu­nun için bi­re­yin ken­di­si­ni uğ­ra­dı­ğı bir hak­sız­lı­ğı
gi­der­me ko­nu­sun­da ne ka­dar güç­lü his­set­ti­ği­ni doğ­ru­dan dog­ru­ya o bi­re­ye sor­mak
dü­şü­nü­le­bi­lir. Ay­rı­ca, si­ya­sal yet­ke­le­rin (oto­ri­te­le­rin) ne de­re­ce­de ken­di­si gi­bi olan
ki­şi­le­ri kaa­le al­dık­la­rı­nı dü­şün­dük­le­ri­ni sor­gu­la­mak yo­lu­na da gi­di­le­bi­lir. Ni­ha­yet,
ha­ya­tı­nı ken­di­si­nin mi yö­net­ti­ği­ni dü­şün­dü­ğü­nü, yok­sa bir yap­rak mi­sa­li kon­trol
ede­me­di­ği ba­zı güç­ler ta­ra­fın­dan ora­dan ora­ya sü­rük­len­di­ği­ni mi dü­şün­dü­ğü­nü
sap­ta­mak yo­lu­na gi­di­le­bi­lir. Bu so­ru­lar ve on­la­ra bi­re­yin ve­re­ce­ği ya­nıt­ların bi­ze
o bi­rey­de­ki si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su hak­kın­da bil­gi ve­re­ce­ği man­tık­lı ge­li­yor­sa, o
za­man bu so­ru­lar­la si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su­nun yü­zey­de ge­çer­li olan bir öl­çü­mü
ya­pıl­mış olur. Yu­ka­rı­da­ki CINC öl­çe­ğin­de eğer ma­kul ola­rak bir ül­ke­nin et­ki­de
bu­lun­mak ve et­ki­ye di­ren­mek ko­nu­sun­da dün­ya­da­ki ye­ri­nin bü­yük öl­çü­de CINC’i
oluş­tu­ran al­tı öl­çü ta­ra­fın­dan tem­sil edil­di­ği­ni dü­şü­nü­yor­sak, o za­man ge­liş­tir­miş
ol­du­ğu­muz öl­çe­ğin yü­zey­de ge­çer­li ol­du­ğu so­nu­cu­na ula­şa­bi­li­riz.
Bu man­tı­ğı bi­raz da­ha ge­liş­tir­me­miz müm­kün­dür. Ken­di­miz­ce yü­zey­de ge­çer­
li ol­du­ğu­nu dü­şün­dü­ğü­müz bir öl­çe­ğin man­tı­ken ölç­mek is­te­di­ği kav­ra­mı öl­çüp
ölç­me­di­ği­ni bu ko­nu­nun uz­ma­nı olan bi­lim adam­la­rı­na da so­ra­rak yo­lu­mu­za de­
vam ede­bi­li­riz. Bu du­rum­da uz­man bi­lim adam­la­rı­nın ya­pa­ca­ğı man­tı­ki in­ce­le­
me so­nun­da ula­şı­la­cak olan so­nuç eğer olum­lu olur­sa, o za­man da­ha güç­lü bir
bi­çim­de öl­çe­ği­mi­zin içe­ri­ği­nin ge­çer­li ol­du­ğu­na ve­ya öl­çe­ğin içe­rik ge­çer­li­li­ği­ne
(con­tent va­li­dity) sa­hip ol­du­ğu­na hük­me­de­bi­li­riz. Ge­rek bi­rin­ci yü­zey­de ge­çer­li­lik
ge­rek ikin­ci ola­rak baş­vur­du­ğu­muz içe­rik ge­çer­li­li­ği man­tı­ki ge­çer­li­lik yön­tem­
le­ri­dir. Bu­ra­da ya­pı­lan be­lir­li bir dil­de mev­cut olan ke­li­me, dil bil­gi­si ve man­tık
ku­ral­la­rı kul­la­nı­la­rak ta­nım­lan­mış olan bir kav­ra­mın man­tı­ki ola­rak han­gi gör­gül
ol­gu, olay, öz­ne, eş­ya vb. te­ka­bül et­ti­ği­ni zih­nen sap­ta­mak­tan iba­ret­tir. Ge­çer­li­lik
sa­de­ce man­tı­ki ola­rak ile­ri sü­rü­le­bi­len bir özel­lik de­ğil­dir. İki yol­la man­tı­ki ge­çer­
li­lik ol­gu­su da­ha da ge­liş­ti­ri­le­bil­mek­te­dir.
Bu yol­lar­dan il­ki öl­çü­te iliş­kin ge­çer­li­lik (cri­te­ri­on-re­la­ted va­li­dity) adı­nı ver­di­ği­
miz bir ge­çer­li­lik tü­rü­dür. Ye­ni ge­liş­tir­di­ği­miz ve man­tı­ki ola­rak ge­çer­li­li­ğin­den emin
ol­du­ğu­muz bir öl­çek, da­ha ön­ce baş­ka araş­tır­ma­lar­da kul­la­nıl­mış olan ve ge­çer­li ol­
du­ğu ge­nel ka­bul gör­müş olan baş­ka bir öl­çek­le gör­gül ola­rak iliş­ki­len­di­ri­lir. Eğer her
iki öl­çek ara­sın­da is­ta­tis­tik­sel ola­rak ge­çer­li olan (ya­ni sa­de­ce şans ese­ri ol­ma­yan) bir
iliş­ki sap­ta­na­bi­lir­se, o za­man ge­liş­tir­di­ği­miz öl­çe­ğin öl­çüt ge­çer­li­li­ği ol­du­ğu ka­bul
edi­lir. Bu tür bir ge­çer­li­lik sap­ta­ma­sı an­cak hâ­len ge­çer­li ola­rak ka­bul edi­len bir öl­
çe­ğin za­ten var ol­du­ğu du­rum­lar­da ya­pı­la­bi­lir. Ta­bii eğer ge­çer­li­li­ği ka­bul edi­len bir
öl­çek za­ten mev­cut­sa, onun kul­la­nıl­ma­sı da ye­ter­li ola­bi­lir. Bu tür bir öl­çe­ğin kul­la­
nıl­ma­sı ye­ri­ne ye­ni bir öl­çek ge­liş­tir­me yo­lu­na gi­dil­me­si ge­nel­lik­le da­ha et­raf­lı ve­ya
da­ha üst dü­zey bir öl­çüm ya­pıl­ma­sı du­ru­mun­da söz ko­nu­su ol­mak­ta­dır. Da­ha ön­ce
kul­la­nı­lan öl­çe­ğin ba­sit ol­ma­sı, kav­ra­mın an­la­mı­nı ye­te­rin­ce tem­sil ede­me­me­si ya da
ye­ni bir ta­nım­la­ma ile ke­sin­ti­li olan bir öl­çek ye­ri­ne sü­rek­li bir öl­çe­ğin ge­liş­ti­ril­me­si­
nin müm­kün ola­bil­me­si ye­ni bir öl­çe­ğin ge­liş­ti­ril­me­si­ni meş­ru kı­lar.
Ay­nı za­man­da öl­çüt ge­çer­li­li­ği ön­gö­rü­ye ko­nu ola­bi­le­cek du­rum­lar­da ge­liş­ti­
ri­len öl­çek­ler için de kul­la­nı­lır. Ör­ne­ğin, bir par­ti tut­ma öl­çe­ği ge­liş­ti­ril­miş ve bir
ça­lış­ma­da uy­gu­lan­mış­sa, el­de edi­len so­nuç­la­ra gö­re bir par­ti­yi tut­tu­ğu­nu ifa­de
eden ki­şi­le­rin ço­ğun­luk­la o par­ti­ye oy ver­me eği­li­mi için­de ol­duk­la­rı­nı ön­gö­re­
bil­me­li­dir. Eğer böy­le bir tah­min­de kul­la­nıl­mış ama o par­ti­yi tut­tu­ğu­nu söy­le­yen
ki­şi­le­rin di­ğer ki­şi­ler­den fark­lı ol­ma­yan oy ver­me eği­li­min­de ol­duk­la­rı sap­tan­mış­
16 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

sa, o za­man par­ti tut­ma öl­çe­ği­nin ge­çer­li ol­ma­dı­ğı so­nu­cu­na va­rı­lır. Özel­lik­le, eği­
tim psi­ko­lo­ji­sin­de bu ge­çer­li­lik sı­na­ma­sı bir sı­na­vın eği­tim­de ba­şa­rı öl­çü­tü ola­rak
ka­bul edi­le­bi­le­cek olan bir gös­ter­ge­yi ön­ce­den tah­min ede­bil­me­miz için ge­çer­li
ol­ma­sı ge­rek­ti­ği fik­rin­den ha­re­ket­le kul­la­nı­lır. Üni­ver­si­te gi­riş sı­na­vın­dan yük­
sek pu­an alan­lar üni­ver­si­te eği­tim­le­rin­de da­ha ba­şa­rı­lı ol­ma­la­rı bek­le­nen aday­lar
ola­cak­lar­dır. Bu­ra­da üni­ver­si­te­de­ki ders­ler­de­ki ba­şa­rı öl­çüt, üni­ver­si­te gi­riş sı­na­vı
ise ba­şa­rı öl­çe­ği ko­nu­mun­da­dır. Eğer üni­ver­si­te gi­riş sı­na­vı ile üni­ver­si­te­de­ki eği­
tim­de gös­te­ri­len ba­şa­rı ara­sın­da bir iliş­ki bu­lu­na­maz­sa, o za­man üni­ver­si­te gi­riş
sı­nav­la­rı­nın ge­çer­li bir öl­çü­me sa­hip ol­ma­dı­ğı ve­ya öl­çü­te iliş­kin ge­çer­li­li­ğe sa­hip
ol­ma­dı­ğı dü­şü­nü­lür. Bu du­rum­da bu sı­nav­la­rın ölç­me­yi amaç­la­dı­ğı ni­te­lik­ler dı­
şın­da bir şe­yi ölç­tü­ğü şüp­he­si­nin doğ­ma­sı ga­yet ma­kul­dür.
Ni­ha­yet, öl­çüt ge­çer­li­li­ği­nin bi­raz da­ha kap­sam­lı bir tü­rü olan ya­pı­lan­ma ge­
çer­li­li­ği (cons­truct va­li­dity) tü­rün­den de bah­se­de­bi­li­riz. Bu­ra­da hem man­tı­ki ola­
rak bir öl­çe­ğin öl­çül­mek is­te­ni­len kav­ra­mı ölç­tü­ğü ile­ri sü­rü­le­bi­lir hem de ge­liş­
ti­ri­len öl­çe­ği kul­lan­mak su­re­tiy­le onun tem­sil et­ti­ği kav­ra­mın te­mel rol oy­na­dı­ğı
bir ku­ra­mın gör­gül ola­rak sı­nan­ma­sı müm­kün olur. Ün­lü Fran­sız sos­yo­lo­gu Emi­le
Durk­he­im’in in­ti­har ko­nu­sun­da­ki ku­ra­mı top­lum­la bü­tün­leş­me­miş, do­la­yı­sıy­la
onun koy­du­ğu ya­zı­lı ve ya­zı­sız ku­ral­la­rın dı­şın­da ya­şa­yan bi­rey­le­rin da­ha ko­lay
in­ti­har ede­bi­le­cek­le­ri­ni ön­gör­mek­te­dir. Bir araş­tır­ma­da bi­rey­le­re ku­ral­sız­lık eği­
li­mi (ano­mi­e) ko­nu­lu bir öl­çüm uy­gu­lan­mış­sa, bu öl­çüm­de ku­ral­sız­lık dü­ze­yi en
yük­sek çı­kan­la­rın ay­nı za­man­da in­ti­har et­me eği­lim­le­ri­nin de yük­sek dü­zey­de ol­
ma­sı bek­len­me­li­dir. Bu bul­gu­la­ra ula­şı­la­ma­za o za­man bu araş­tır­ma­da kul­la­nı­lan
ano­mi­e öl­çe­ği­nin ge­çer­li­li­ğin­den şüp­he edi­lir. Bu­ra­da sa­de­ce bir de­ğiş­ke­nin öl­çü­
sü­nün bir öl­çüt­le bağ­lan­tı­sı gör­gül ola­rak ku­rul­mak­la ka­lın­ma­mak­ta, ay­nı za­man­
da bu de­ğiş­ke­nin ku­ram­sal ge­rek­çe­le­re da­ya­lı ola­rak baş­ka de­ğiş­ken­ler­le na­sıl bir
iliş­ki için­de bu­lun­ma­sı ge­re­ki­yor­sa, ona da ba­kı­la­rak öl­çü­mün ge­çer­li­li­ği­ne ka­rar
ve­ril­mek­te­dir. Böy­le­ce hem gör­gül hem man­tı­ki bir de­ğer­len­dir­me ya­pıl­mak­ta­dır.
Eğer bir de­ğiş­ke­ni ölç­me­yi ba­şar­mış­sak, o za­man o de­ğiş­ke­nin ku­ram­sal ola­rak ve
man­tı­ken ka­bul edi­le­bi­le­ce­ği gi­bi bir di­zi baş­ka de­ğiş­ken­ler­le be­lir­li iliş­ki­ler için­de
ol­du­ğu da göz­le­ne­bil­me­li­dir. Ör­ne­ğin, eği­tim dü­ze­yi yük­sel­dik­çe man­tı­ken in­san­
la­rın da­ha faz­la ki­tap, der­gi, ga­ze­te, İn­ter­net say­fa­sı vb. oku­ya­ca­ğı bek­le­nir. Eğer ge­
liş­ti­ri­len eği­tim dü­ze­yi öl­çü­sü bu­nun ter­si­ne işa­ret edi­yor­sa, ilk ola­rak ak­la ge­le­cek
olan bu­ra­da kul­la­nı­lan eği­tim dü­ze­yi öl­çü­mün­de bir ge­çer­li­lik so­ru­nu ol­du­ğu­dur.

Okur­ya­zar­lık ora­nı, ki­şi ba­şı­na yıl­lık ge­lir ve halk sağ­lı­ğı har­ca­ma­la­rı is­ta­tis­tik­le­ri kar­
5 şı­laş­tı­ra­rak si­ya­sal güç ko­nu­sun­da ge­çer­li bir öl­çüm ge­liş­tir­me ola­na­ğı­mız var mı­dır?

ÖL­ÇÜ­MÜN GÜ­VE­Nİ­LİR­Lİ­Ğİ
Ge­liş­tir­di­ği­miz öl­çü­nün (me­asu­re) ve­ya öl­çe­ğin (sca­le) ge­çer­li ol­du­ğun­dan emin
ol­sak bi­le, bu öl­çe­ği kul­lan­ma­dan ön­ce onun­la il­gi­li emin ol­ma­mız ge­re­ken ikin­ci
bir hu­sus da­ha var­dır. Öl­çe­ği­miz ölç­mek is­te­di­ği­miz her ney­se onu ola­bil­di­ğin­
de ha­ta­sız ölç­mek­le bir­lik­te, aca­ba bu öl­çek­le yap­tı­ğı­mız öl­çüm­ler is­tik­rar­lı, her
se­fe­rin­de ay­nı ke­sin­lik­te so­nuç ve­ren, gü­ve­ni­lir bir öl­çek mi­dir? Isı öl­çen bir ter­
mo­met­re imal et­ti­ği­mi­zi dü­şü­ne­lim ve bu ter­mo­met­re­nin ısı gös­ter­ge­si için kul­
lan­dı­ğı­mız mal­ze­me­nin ha­va ba­sın­cı­na kar­şı çok du­yar­lı ol­du­ğu­nu var­sa­ya­lım, o
za­man ısı­yı ölç­tü­ğü­müz bu alet ile de­niz hi­za­sın­da bul­du­ğu­muz 15 de­re­ce Cel­si­us
ile Er­ci­yes da­ğı­nın te­pe­sin­de ölç­tü­ğü­müz 15 de­re­ce Cel­ci­us ay­nı de­re­ce­de olan ısı­
lar mı­dır? Ba­sın­cın fark­lı ol­du­ğu bu iki ko­num­da de­re­ce­miz ay­nı so­nu­cu gös­ter­
mek­le bir­lik­te, as­lın­da ba­sınç far­kı ne­de­niy­le ger­çek­te fark­lı olan de­re­ce­le­ri ay­nı
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 17

ola­rak sap­ta­mış olu­ruz. Me­kâ­na gö­re de­ği­şim gös­te­ren bir öl­çü is­tik­rar­lı, ina­nı­lır,
gü­ve­ni­lir so­nuç­lar ver­mez. Tıp­kı de­re­ce gi­bi top­lum­sal ha­yat­ta ya­pı­lan öl­çüm­ler
de özel­lik­le doğ­ru­dan göz­lem­le­ne­me­yen tu­tum, eği­lim, de­ğer gi­bi zi­hin­sel ha­zır­
lık du­rum­la­rı­na iliş­kin özel­lik­le­ri sap­ta­ma­da fark­lı cins, ırk, et­nik kö­ken, sos­yal
sı­nıf, ül­ke vb. or­tam­lar­da fark­lı so­nuç­lar üre­te­bi­lir­ler. O za­man, ge­çer­li öl­çümün
ya­nı sı­ra gü­ve­ni­lir öl­çüm­le­re ulaş­ma­yı da he­def­le­mek du­ru­mun­da­yız.
Gü­ve­ni­lir­lik so­ru­nu şöy­le ifa­de edi­le­bi­lir: Ay­nı öl­çek üst üs­te kul­la­nıl­dı­ğın­da
fark­lı so­nuç­lar el­de et­ti­ği­miz­de bu so­nuç­lar araş­tır­dı­ğı­mız ol­gu­da or­ta­ya çı­kan
fark­la­rı mı ifa­de et­mek­te­dir yok­sa bil­me­di­ği­miz ne­den­ler yü­zün­den de ol­sa, araş­
tır­dı­ğı­mız ol­gu de­ğiş­mez­ken öl­çüm so­nuç­la­rı fark­lı ve­ya ha­ta­lı ola­rak mı sap­tan­
mak­ta­dır? Bir öğ­re­tim üye­si bir ay bo­yun­ca her haf­ta yazı­lı bir sı­nav yap­tı­ğın­da
sı­nıf or­ta­la­ma­sı­nın ve mo­du­nun her haf­ta on üze­rin­den bir pu­an yük­sel­di­ği­ni
sap­ta­sa, aca­ba bu sı­nı­fın da­ha faz­la ça­lış­tı­ğı, ko­nu­la­rı da­ha iyi kav­ra­dı­ğı so­nu­cu­na
mı ulaş­ma­lı­dır? Yok­sa sı­na­vın ni­te­li­ği ge­re­ği, ör­ne­ğin çok­tan seç­me­li so­ru­la­rın ya­
nıt ka­lıp­la­rı­nı öğ­ren­ci­ler da­ha iyi kav­ra­dı­ğın­dan, ya­nı­tı­nı bil­me­me­le­ri­ne rağ­men
so­ru­la­rın ce­vap­la­rı­nı da­ha iyi mi tah­min et­mek­te­dir­ler?
Gü­ve­ni­lir­lik ko­nu­su­nu an­lat­mak için ge­nel­lik­le bir tü­fek ör­ne­ği ve­ri­lir. Di­ye­
lim ki bir tü­fek imal et­tik ve bu­nun­la in­san yi­yen bü­yük bir yır­tı­cı hay­van av­la­
ya­ca­ğız. Tü­fek­le ateş edip böy­le bir yır­tı­cı hay­va­nı vur­du­ğu­mu­zu sap­ta­dı­ğı­mız­da
bu tü­fe­ğin yap­mak is­te­di­ği­mi­zi yap­tı­ğı­nı, yır­tı­cı hay­va­nı öl­dü­re­bil­di­ği­ni (ge­çer­li
bir si­lah ol­du­ğu­nu) sap­ta­mış olu­ruz. An­cak bu si­lah ile in­san yi­yen bir yır­tı­cı­nın
pe­şin­den gi­de­bil­me­miz için bir de her ateş et­mek için te­ti­ği çek­ti­ği­miz­de kur­şu­nu
ateş­le­ye­bil­me­si ve bu kur­şu­nu da bi­zim he­def ola­rak seç­ti­ği­miz nok­ta­ya sevk ede­
bil­me­si la­zım­dır. Eğer bir ke­re ni­şan alıp ateş­le­di­ği­miz­de he­de­fin tam or­ta­sın­dan,
ikin­ci de­fa ay­nı şe­kil­de ni­şan alıp ateş­le­di­ği­miz­de he­de­fin bir met­re sa­ğı­na, üçün­
cü­sün­de bir met­re da­ha yu­ka­rı­da bir nok­ta­yı vur­ma­mız söz ko­nu­suy­sa bu tü­fe­
ğin gü­ve­ni­lir ol­du­ğu dü­şü­nü­le­bi­lir mi? Onun­la ava çık­mak ha­ya­tı­mı­zı teh­li­ke­ye
ata­cak­tır. Ay­nı şe­kil­de ay­nı öl­çü­mü iki, üç ve­ya çok de­fa­lar yap­tı­ğı­mız­da de­ği­
şik so­nuç­lar al­dı­ğı­mız­da, bu so­nuç­lar gü­ve­ni­lir ol­ma­yan bir öl­çek­ten mi kay­nak­
lan­mak­ta­dır yok­sa ölç­tü­ğü­müz ol­gu ni­te­lik de­ğiş­tir­di­ği için mi biz bu so­nuç­la­ra
ulaş­mak­ta­yız so­ru­su­nu ya­nıt­la­mak için öl­çe­ğin gü­ve­ni­lir­li­ği­ni sap­ta­mak ge­re­kir.
Tü­fek için bu­nu, onu sa­bit­le­yip tek bir he­de­fe doğ­ru ateş et­mek­le ya­pa­rız. Eğer
men­ge­ney­le sa­bit­len­miş bir tü­fek ile de­fa­ten ateş edil­di­ğin­de he­de­fin ay­nı nok­ta­sı
et­ra­fı­na kü­me­len­miş isa­bet­ler söz ko­nu­suy­sa tü­fek gü­ve­ni­lir­dir. Ay­nı bi­çim­de bir
yön­tem kul­la­na­rak gü­ve­ni­lir­lik sap­ta­mak için öl­çek­le­rin fark­lı öl­çüm­le­ri­nin ben­
zer­lik ve­ya fark­lı­lık­la­rı­nın sap­tan­ma­sı yo­lu­na gi­di­le­rek top­lum­bi­lim­le­rin­de kul­la­
nı­lan yön­tem­le­rin de gü­ve­ni­lir­li­ği sap­ta­nır.
Gü­ve­ni­lir­li­ğin sap­tan­ma­sı için ilk ya­pı­la­cak olan bir öl­çe­ği ay­nı göz­lem bi­rim­
le­ri­ne iki ke­re tat­bik et­mek­tir. “Sı­na­ma ve ye­ni­den sı­na­ma” (test - re­test) yön­te­mi
adı ve­ri­len bu gü­ve­ni­lir­lik sap­ta­ma­sın­da ay­nı so­ru­lar ay­nı ki­şi­le­re ara­da bu so­ru­la­rı
ta­ma­men anım­sa­ya­ma­ya­cak­la­rı ka­dar bir za­man bı­ra­ka­rak sor­mak­tır. Ör­ne­ğin, bir
gru­ba çe­şit­li tu­tum so­ru­la­rı, bek­len­ti­ler, du­rum de­ğer­len­dir­me­le­ri­ni içe­ren so­ru­lar
ve bun­la­rın ya­nı sı­ra boy, ki­lo, sağ­lık du­ru­mu vb. ki­şi­sel özel­lik­le­ri içe­ren so­ru­lar
yıl­ba­şın­da ve son­ra yi­ne ay­nı so­ru­lar yaz ba­şın­da (al­tı ay ka­dar son­ra) so­ru­lur. Eğer
ilk grup so­ru­la­ra ve­ri­len ya­nıt­lar­la ikin­ci grup so­ru­la­ra ve­ri­len ya­nıt­lar ara­sın­da,
özel­lik­le yan­lış­lık­la­rı aşi­kâr olan tu­tar­sız­lık­lar or­ta­ya çı­kar­sa, bu grup için o so­ru
cet­vel­le­ri so­rul­maz. Ör­ne­ğin, Jeffry Sacks, W. Mark Krus­hat ve Jef­frey New­man
1980 yı­lın­da 207 ki­şi­ye sağ­lık­la­rıy­la il­gi­li so­ru­lar yö­nelt­miş­ler, son­ra üç ay son­ra
ay­nı so­ru­la­rı tek­rar sor­muş­lar­dır. İlk de­fa bu so­ru­la­ra ve­ri­len ya­nıt­lar­da bi­rey­le­rin
18 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

be­lirt­ti­ği boy­la­rı ile ikin­ci de­fa ay­nı ki­şi­le­rin ya­nıt­la­dık­la­rı boy­la­rı ara­sın­da, de­nek­
le­rin yüz­de onu için açık­lan­ma­sı müm­kün ol­ma­yan fark­lar ol­du­ğu­nu sap­ta­mış­lar­
dır. De­nek­le­rin yüz­de bi­ri­nin ilk be­lirt­tik­le­ri yaş­la­rı ile üç ay son­ra be­lirt­tik­le­ri ara­
sın­da or­ta­la­ma 20 yıl­lık bir fark be­lir­miş­tir. Ba­zı ki­şi­ler ilk ya­nıt­la­dık­la­rı so­ru­lar­da
an­ne­le­ri­ni ve­fat et­miş ola­rak işa­ret­le­miş­ken ay­nı so­ru üç ay son­ra so­rul­du­ğun­da
an­ne­le­ri­nin ha­yat­ta ol­du­ğu­nu be­lirt­miş­ler­dir (zik­re­den Bab­bi­e, 2004: 142). Bu du­
rum­da bu ki­şi­le­rin tu­tum­la­rı, de­ğer­le­ri vb. ko­nu­lar­da­ki ya­nıt­la­rı­nın da tu­tar­sız­lık­
lar içer­di­ği ve bu öl­çü­mün gü­ve­ni­lir ol­ma­dı­ğı so­nu­cu­na ula­şıl­ma­sı do­ğal­dır.
Ge­nel­lik­le, top­lum ­bi­lim­le­ri araş­tır­ma­la­rın­da si­ya­sal et­kin­lik, ya­ban­cı­laş­ma,
hoş­gö­rü vb. ko­nu­lar­da so­ru­lan so­ru­la­rın sa­yı­la­rı­nı art­tır­ma­nın ve bun­la­rı so­ru
cet­ve­li­nin fark­lı yer­le­ri­ne yer­leş­tir­me­nin gü­ve­ni­lir­lik öl­çü­mü için iyi bir stra­te­ji
ol­du­ğu ka­bul edi­lir. Bu­nun da­ha ge­liş­miş bir tü­rü or­ta­dan iki­ye ay­rıl­mış gü­ve­
ni­lir­lik sı­na­ma yön­te­mi­dir (split - half met­hod) . Bu yön­tem­de çok sa­yı­da so­ru
ha­zır­la­nır ve bun­lar rast­sal bir yön­tem­le iki­ye ay­rı­lır. Ör­ne­ğin on iki so­ru­luk bir
cet­vel rast­sal ola­rak iki­ye ay­rıl­mış al­tı­şar so­ru­dan olu­şan iki cet­ve­le ay­rı­lır. Son­ra
bu so­ru­lar so­ru cet­ve­li­nin fark­lı nok­ta­la­rı­na yer­leş­ti­ri­le­rek so­ru­lur. Bu du­rum­da
al­tı so­ru­luk set­le­rin ya­nıt­la­rı de­nek­le­ri ay­nı bi­çim­de sı­nıf­lan­dır­mak du­ru­mun­da­
dır. Eğer bu so­ru­la­ra ve­ri­len ya­nıt­lar de­nek­le­rin sı­nıf­lan­dı­rıl­ma­sın­da fark­lı­lık­lar
do­ğu­rur­sa, o za­man bu öl­çü­müm gü­ve­ni­lir­li­ği ol­ma­dı­ğı so­nu­cu­na va­rı­lır. On iki
so­ru­luk bir top­lum­sal hoş­gö­rü öl­çe­ği­nin ilk al­tı so­ru­su­na gö­re pek hoş­gö­rü­lü çı­
kan bi­ri­si, ikin­ci al­tı so­ru­da tam ter­si­ne hoş­gö­rü­süz ola­rak sı­nıf­lan­dı­rı­la­cak olur­
sa, bu so­ru ba­tar­ya­sı­nın gü­ve­ni­lir­li­ği çok şüp­he­li­dir.
Ge­rek ge­çer­li­lik ge­rek gü­ve­ni­lir­lik için önem­li bir öne­ri da­ha ön­ce ge­çer­li­lik ve
gü­ve­ni­lir­li­ği sap­tan­mış olan öl­çü ve­ya öl­çek­le­rin kul­la­nıl­ma­sı­nın ter­cih edil­me­si­
dir. Bu du­rum­da araş­tır­ma­ya yö­nel­ti­le­bi­le­cek olan eleş­ti­ri­le­rin azal­tıl­ma­sı sağ­lan­
mış olur. Ta­bi­i, dik­kat edil­me­si ge­re­ken bir hu­sus özel­lik­le bi­rey­ler­den gö­rüş­me
yo­luy­la top­la­nan alan ta­ra­ma­sı so­nuç­la­rın­da an­ke­tör­le­rin ve ya­nıt­la­rı kod­la­yan
ele­man­la­rın iyi eği­tim­li ol­ma­la­rı ve bu gü­ve­nil­mez ya­nıt­la­rın on­la­rın dik­kat­siz­
lik­le­ri­nin ese­ri ol­ma­ma­sı­dır. Bu tür dik­kat­siz­lik­le ko­lay­ca ha­mi­le er­kek­ler, ay­lık
ge­li­ri yük­sek yok­sul­lar, kent­te ika­met eden gö­çe­be­ler vb. ga­rip bul­gu­la­rın ve­ri se­
tin­de yer al­ma­sı­na yol aça­bi­lir. O ne­den­le bu tür ya­zım ve kod­la­ma ha­ta­la­rı­nı mi­
ni­mu­ma in­dir­ge­mek için de­ne­tim­ler, en az iki ke­re ay­nı for­ma­la­rın kod­lan­ma­sı
gi­bi yön­tem­ler kul­la­nı­lır. Tüm bu ön­lem­le­re kar­şın bir öl­çü­de ha­ta pa­yı, hem de­
nek­ten hem an­ke­tör­den hem de kod­la­ma­dan do­la­yı or­ta­ya çı­kar. Bu tür ha­ta­nın
en aza in­di­ril­me­si sağ­la­na­bi­lir ama ta­ma­men or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sı ola­nak­sız­dır.
Bu du­rum­da öl­çüm­de dik­kat edi­le­cek te­mel hu­sus kav­ram­la­rın ta­nım­la­rı­nın
ola­bil­di­ğin­ce açık, be­lir­gin ol­ma­sı ve her işi­ten için tek ve ay­nı an­la­ma gel­me­si­nin
sağ­lan­ma­sı­dır. Bu du­rum ge­nel­lik­le top­lum b ­ i­lim­le­ri­nin hiç­bir ala­nın­da mü­kem­
me­len yok­tur. Onun için bir kav­ra­mın bir­den faz­la an­la­mı var­sa, hep­si­ni ay­nı
bi­çim­de ölç­me­ye ça­lış­ma­mız ge­rek­li­dir. Öl­çül­me­yen an­lam­lar ge­çer­li­lik so­run­la­rı
ola­rak araş­tır­ma­mı­zı ze­de­le­ye­cek­tir.

Eği­tim bi­lim­ci Fred Ker­lin­ger, “... gü­ve­ni­lir­lik pa­ra gi­bi­dir, yok­lu­ğu cid­di bir so­run­
6 dur ama çok­lu­ğu da tüm so­run­la­rı­mı­zı çöz­mez” de­mek­le ne kas­tet­miş ola­bi­lir?
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 19

SO­NUÇ
Bu üni­te­de kav­ram­la­rın bi­lim­sel dü­şün­ce­nin te­mel taş­la­rı­nı oluş­tur­du­ğu­nu, on­
la­rın zih­ni­miz­de so­yut ola­rak üre­ti­len ta­nım­lar ol­du­ğu­nu ve gör­gül ger­çek­le­ri ve
ol­gu­la­rı eti­ket­le­mek­te kul­la­nıl­dık­la­rı iş­len­di. Bi­lim­de kav­ram­la­rı ta­nım­la­ma­nın
bi­lim top­lu­lu­ğu üye­le­ri için ta­ma­men öz­gür­ce ya­pı­lan bir et­kin­lik ol­du­ğu­nu an­
cak bu du­ru­mun eleş­ti­ri­le­mez ol­ma­dı­ğı da gös­te­ril­di. Zih­ni­mi­zin so­yut ürün­le­ri
olan kav­ram­la­rın bi­lim top­lu­lu­ğun­da an­la­şı­la­bi­lir bir içe­rik­te kul­la­nı­la­bil­me­si için
her­kes ta­ra­fın­dan an­la­şı­la­bi­lir bir ya­lın­lık­ta ifa­de edil­me­le­ri ge­re­ği or­ta­ya ko­nul­
du. Özel­lik­le doğ­ru­dan gör­gül ola­rak göz­lem­le­ne­bil­me­si müm­kün ol­ma­yan top­
lum­sal ol­gu­lar ve özel­lik­ler için so­yut ta­nım­la­ra te­ka­bül eden gör­gül gös­ter­ge­le­rin
ne­ler ol­du­ğu­nun gös­te­ril­me­si­nin öne­mi vur­gu­lan­dı.
İş­lem­sel­leş­ti­ri­len kav­ram­la­rın öl­çül­me­si iş­le­mi­nin göz­lem­le­di­ği­miz ol­gu­la­rı
bir­bi­rin­den ayı­rıp, ka­te­go­ri­ze et­me­ye baş­la­dı­ğı­mız an­dan iti­ba­ren ortaya çıktıgı
gös­te­ril­di. Bu ka­te­go­ri­leş­tir­me iş­le­mi­nin ka­te­go­ri­le­rin sı­ra­lan­ma­sı, sı­ra­la­nan ka­te­
go­ri­le­rin ara­lık­la­rı­nın eşit olup ol­ma­ma­sı ve ni­ha­yet bir ger­çek sı­fı­rın bu ol­gu için
ta­nım­la­na­bil­me­si du­ru­mun­da fark­lı güç­te öl­çek­ler üre­te­bi­le­ce­ği­mi­zi de bu üni­te­de
gör­dük. Her öl­çü­mün ge­çer­li ol­du­ğu­nun ve ge­liş­tir­di­ği­miz öl­çek­le­rin tu­tar­lı, is­tik­
rar­lı ve­ya gü­ven­li bir bi­çim­de kul­la­nı­lıp kul­la­nı­la­ma­ya­ca­ğı­nı sap­ta­ma­mız ge­rek­ti­
ği­ni sap­ta­dık. Ge­çer­li ve gü­ve­ni­lir öl­çek­le­re sa­hip ol­ma­nın yol­la­rı­nın araş­tır­ılma­sı­
nı da bu üni­tey­le iş­le­dik. Böy­le­ce, ne­den - so­nuç iliş­ki­si için­de gör­dü­ğü­müz si­ya­sal
ol­gu­lar ara­sın­da, zih­ni­miz­de kav­ram­sal­laş­tır­dı­ğı­mız iliş­ki­le­rin de­ğiş­ken­ler ola­rak
ifa­de­si­ni, bu de­ğiş­ken­le­rin ge­çer­li ve gü­ve­ni­lir öl­çü­le­ri­ni kul­la­na­rak söz ko­nu­su
iliş­ki­le­rin gör­gül ola­rak yan­lış olup ol­ma­dık­la­rı­nı sap­ta­ma­nın öne­mi­ni de böy­le­ce
be­lir­le­miş ol­duk. Bu ki­ta­bın ile­ri­de­ki üni­te­le­rin­de bu iliş­ki­le­rin sı­nan­ma­sı­nın yol
ve yor­da­mı­nı gör­mek için ge­re­ken alt­ya­pı­ya böy­le­ce bir te­mel in­şa et­miş ol­duk.
20 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Özet
Kav­ra­mın an­la­mı, si­ya­set bi­li­min­de­ki ko­nu­mu ve
1 iş­le­vi­ni kav­ra­mak
Kav­ram bi­lim­de de si­ya­set bi­li­min­de de gör­gül
ola­rak sap­ta­na­bi­lir ol­gu­la­ra zih­ni­miz­de iliş­ti­ril­
miş olan eti­ket­ler­den iba­ret­tir. Kav­ram­lar ara­cı­
lı­ğıy­la so­mut ve­ya so­yut ol­gu, sü­reç, ku­rum vb.
hak­kın­da dü­şü­nür ve ile­ti­şim ku­ra­rız. Ay­rı­ca,
kav­ram­la­rın kar­şı­lık gel­di­ği (te­ka­bül et­ti­ği) ol­
gu­lar ara­sın­da ol­du­ğu­nu dü­şün­dü­ğü­müz ne­den
- so­nuç iliş­ki­le­ri­ni de zih­ni­miz­de kur­gu­la­rız.
Kav­ram­laş­tır­ma­nın si­ya­set bi­li­mi ku­ram­sal­laş­tır­
2 ma­sın­da­ki ve man­tık yü­rü­tü­me ve si­ya­set hak­kın­
da dü­şün­me için oy­na­dı­ğı ro­lü açık­la­ya­bil­mek
Si­ya­sal olay ve ol­gu­la­rı da kav­ram­lar ola­rak ta­
nım­la­rız. Bu ta­nım­la­rın si­ya­sal ha­yat­ta­ki kar­şı­
lık­la­rı­nı göz­lem­le­riz. On­la­rın or­ta­ya çık­ma­sı­nı,
sür­me­si­ni ve so­na er­me­si­ni sağ­la­yan ko­şul­la­rı
araş­tı­rı, bun­lar ara­sın­da­ki ne­den - so­nuç iliş­ki­
le­ri­ni (il­li­yet ra­bı­ta­sı­nı) da­ha ön­ce yan­lış ol­ma­
dı­ğı­nı bil­di­ği­miz öner­me, de­nen­ce ve ku­ram­la­rı
kul­la­na­rak man­tık­sal ola­rak kur­gu­la­rız. Bun­la­rı
da ye­ni de­nen­ce ve­ya ku­ram­lar bi­çi­min­de ifa­de
ede­riz.
Kav­ram­la­rın na­sıl de­ğiş­ken­le­re dö­nüş­tü­rül­dü­ğü­
3 nü ve bu yol­la sos­yo eko­no­mik, kül­tü­rel ve si­ya­sal
ol­gu­lar hak­kın­da na­sıl ni­cel be­tim­le­me­ler ya­pı­la­
bi­le­ce­ği­ni gör­mek
Öner­di­ği­miz de­nen­ce­le­rin bi­lim­sel ola­rak ka­bul
edi­le­bil­me­si için ara­la­rın­da ne­den - so­nuç iliş­
ki­le­ri ol­du­ğu­nu id­di­a et­ti­ği­miz ol­gu­lar, olay­lar,
tu­tum­lar, de­ğer­ler vb. beş du­yu­mu­za da­ya­na­
rak ya­pı­lan göz­lem­ler­le sap­ta­na­bil­me­si ge­rek­li­
dir. Bu­nun için kul­lan­dı­ğı­mız kav­ra­ma­la­rın her
du­yan si­ya­set bi­lim­ci için de­ğiş­mez, tek ve ay­nı
an­la­mı (tek bo­yut­lu kav­ram­lar) ol­ma­la­rı esas­
tır. Bu du­rum­da bu kav­ram­la­rın or­ta­ya çı­kış­la­rı
(var­lı­ğı ve­ya yok­lu­ğu), sık­lı­ğı (za­man­la art­ma­sı
ve­ya azal­ma­sı), yay­gın­lı­ğı vb. gör­gül (am­pi­rik)
özel­lik­le­ri sap­ta­na­bi­lir. Bu gör­gül sap­ta­ma bir
kav­ra­ma kar­şı­lık olan ol­gu­nun fark­lı sık­lık, de­
re­ce ve­ya oluş­ma hâl­le­ri­ni göz­le­me­mi­ze ola­nak
ve­rir. Bu fark­lı­lık­la­rın (va­ri­ati­on) var­lı­ğı bu kav­
ram­la­rın de­ği­şen sık­lık­ta, yay­gın­lık­ta, yo­ğun­luk­
ta vb. or­ta­ya çık­tı­ğı­na işa­ret eder. Bu du­rum­da
kav­ram­la­rı­mı­zın bi­rer de­ğiş­ke­ne işa­ret et­ti­ği­ni
ka­bul ede­riz. Bu de­ğiş­ken­ler ar­tık ya baş­ka ol­gu,
olay, ko­şul, de­ğer vb. be­lir­le­yen ama ken­di­le­ri­
nin na­sıl be­lir­len­di­ği bi­lin­me­yen ve­ya araş­tı­rıl­
ma­sı ge­rek­me­yen ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­dir ya da
bu ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin et­ki­le­ri al­tın­da de­ği­
şen, on­la­ra da­ya­nan ba­ğım­lı de­ğiş­ken­ler­dir. Bu
du­rum­da ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler ara­cı­lı­ğıy­la ba­
ğım­lı de­ğiş­ken­le­ri açık­la­rız. Si­ya­set bi­li­min­de­ki
oy ver­me, si­ya­sal pro­tes­to, sa­vaş, ba­rış, dev­let
bi­çim­le­ri, dev­rim, si­ya­sal par­ti­ler, çı­kar grup­la­
rı, ya­sa­ma or­ga­nı, si­ya­sal ide­olo­ji vb. de­ğiş­ken­ler
ba­ğım­lı de­ğiş­ken­ler olup, ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­le
açık­lan­ma­ya ça­lı­şı­lır.
Ge­rek ba­ğım­lı ge­rek ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler gör­
gül ola­rak var­lık­la­rı ve yok­luk­la­rı sap­ta­na­bi­lir
ni­te­lik­te­dir. Bir de­ğiş­ke­nin var ol­du­ğu­nu sap­ta­
dı­ğı­nız an­dan iti­ba­ren onu ni­tel ola­rak ölç­müş
olur­su­nuz. Var­lık du­ru­mun­da bir sa­yı­sal içe­
ri­ği ol­ma­yan bir ra­kam kul­la­na­rak bu ol­gu­nun
var­lı­ğı­nı be­lirt­mek müm­kün­dür. Ör­ne­ğin, bir
böl­ge­de sa­vaş var­sa “1” yok­sa “2” gi­bi ra­kam­lar
kul­la­na­rak sa­va­şın ol­ma­sı du­ru­muy­la ol­ma­ma
du­ru­mu­nu ayı­ra­rak bir sa­vaş de­ğiş­ke­ni öl­çü­mü
ya­pa­bi­li­riz. Bu ni­tel öl­çüm­de eğer göz­lem­le­ri­mi­
zi bü­yük­ten kü­çü­ğe ve­ya kü­çük­ten bü­yü­ğe doğ­
ru sı­ra­la­ya­bi­lir­sek, o za­man sı­ra­la­ma öl­çe­ğin­de
bir öl­çüm ya­pa­bi­li­riz. Eğer bu sı­ra­la­ma­lar­da­ki
ara­lık­la­rı ni­cel ola­rak eşit ola­rak ka­bul ede­bi­lir­
sek, ör­ne­ğin bir dev­le­tin nü­fu­su, yüz öl­çü­mü, bir
si­ya­sal par­ti­nin üye sa­yı­sı, bir çı­kar gru­bu­nun
var ol­du­ğu za­man di­li­mi­ni bu şe­kil­de öl­çe­bi­li­riz.
O za­man ar­tık ni­cel bir öl­çü olan ara­lık öl­çe­ği­ni
kul­la­na­rak göz­lem ya­pa­bi­li­riz. Ni­ha­yet, gerçek
sı­fır (0) ta­nı­mı­nın ka­bul edil­di­ği ni­cel öl­çek­le­re
ula­şa­cak bir öl­çüm yap­ma dü­ze­yi­ne ula­şır­sak ar­
tık oran­sal öl­çüm dü­ze­yi­ne ula­şı­rız ki bu dü­zey­
de tüm arit­me­tik iş­lem­le­ri kul­lan­ma­mı­za ola­nak
sağ­la­yan öl­çek­ler or­ta­ya çı­kar.
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 21
Kav­ram­la­rın öl­çül­me­sin­de ya­pı­la­cak ha­ta­la­rın
4 ge­çer­li ve gü­ve­ni­lir öl­çü­le­re ula­şıl­ma­sın­da na­sıl
ri­zi­ko­lar oluş­tur­du­ğu­nu gö­re­cek ve bu ko­nu­da­ki
zor­luk­la­rı kav­ra­mak
Ya­pı­lan ölç­me sü­re­ci ki bu­na iş­lem­sel­leş­tir­me
(ope­ra­ti­ona­li­za­ti­on) adı­nı ver­mek­te­yiz, ha­ta­dan
ari de­ğil­dir. Tüm öl­çüm­ler­de ha­ta pa­yı var­dır,
ve­ya ha­ta­sız öl­çüm söz ko­nu­su de­ğil­dir. Ölç­me­
de amaç ha­ta­sız öl­çüm yap­mak ol­ma­yıp öl­çüm
ha­ta­sı­nı ola­bil­di­ğin­ce as­ga­ri dü­zeye in­dir­mek­
tir. Öl­çüm sı­ra­sın­da iki tür ha­ta ile kar­şı­laş­mak
müm­kün­dür. Bun­lar­dan bi­ri­si ölç­mek is­te­di­ği­
miz ol­gu­yu ger­çek­te öl­çüp ölç­me­di­ği­miz­le il­
gi­li­dir. Öl­çüm sı­ra­sın­da kul­lan­dı­ğı­mız iş­lem­
sel­leş­tir­me adım­la­rı so­nu­cun­da or­ta­ya çı­kan
ra­kam­sal so­nuç­lar zih­ni­miz­de can­lan­dır­dı­ğı­mız
kav­ra­mın gör­gül yan­sı­ma­sı mı­dır? Bir ölçünün
geçerliliğini man­tı­ken ve­ya ku­ram­sal ola­rak ya­
hut da­ha ön­ce ya­pıl­mış ve ge­çer­li ol­du­ğu­nu bil­
di­ği­miz ben­zer bir öl­çü­ye at­fen sap­ta­ya­bi­li­riz.
İkin­ci dik­kat ede­ce­ği­miz ha­ta kay­na­ğı ise gü­
ve­ni­lir­lik­tir. Bir öl­çü­yü kul­la­na­rak ar­ka ar­ka­ya
yap­tı­ğı­mız öl­çüm­ler­de fark­lı fark­lı so­nuç­lar bul­
du­ğu­muz­da bu so­nuç­lar ölç­mek­te ol­du­ğu­muz
ol­gu­da­ki de­ğiş­me­le­ri mi gös­ter­mek­te­dir yok­sa
iş­lem­sel adım­lar açık­la­na­ma­ya­cak bi­çim­de dal­
ga­lan­mak­ta olup, ölç­tü­ğü­müz ol­gu ay­nı kal­dı­ğı
hâl­de fark­lı öl­çüm­ler mi or­ta­ya çı­kart­mak­ta­dır?
Vü­cut ısı­mı­zı ölç­tü­ğü­müz­de hep ay­nı so­nu­cu bi­
ze gös­te­ri­yor­sa, bu bi­zim ate­şi­mi­zin nor­mal ol­
du­ğu­nu mu, yoksa ter­mo­met­re­nin bo­zuk ol­du­
ğu­nu mu gös­te­rir, Kı­sa­ca­sı bu ör­nek­te kul­la­nı­lan
ter­mo­met­re ne öl­çü­de gü­ve­ni­lir­dir? Ay­nı so­ru­yu
her bi­lim­sel ölç­me iş­le­min­de sor­gu­la­mak ve bi­
la­ha­re öl­çü­nün gü­ve­ni­lir­li­ği­ni sap­ta­mak du­ru­
mun­da­yız. Hem ge­çer­li hem gü­ve­ni­lir olan bir
öl­çü ile ya­pı­lan ölç­me­ler­de ha­ta­nın hoş gö­rü­le­
bi­lir bir dü­ze­ye in­di­ği ka­bul edi­le­rek gör­gül sı­na­
ma iş­lem­le­ri­ne ge­çil­me­sin­de sa­kın­ca bu­lun­maz.
22 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım
1. Bi­lim­sel öner­me­ler­le bi­lim­sel ol­ma­yan öner­me­le­
rin ara­sın­da­ki en önem­li fark ne­dir?
a. Sa­de­ce bi­lim­sel öner­me­ler so­yut kav­ram­la­ra
da­ya­nır.
b. Bi­lim­sel öner­me­ler gör­gül göz­lem­le yan­lış­la­na­bi­lir.
c. Bi­lim­sel öner­me­ler kav­ram­sal göz­lem­ler­den
tü­re­ti­lir.
d. Bi­lim­s el öner­me­ler de­ney­s el kav­ram­la­r ın
ürü­nü­dür.
e. Bi­lim­sel göz­lem­ler öz­nel aşı­rı­dır.
2. Bi­lim­de gör­gül ger­çek­le il­gi­li bir kav­ram oluş­tur­du­
ğu­muz­da onu na­sıl kul­la­nı­rız?
a. Bu kav­ra­mı ken­di ku­ram­sal de­nen­ce­le­ri­miz­de
kul­lan­mak te­mel ama­cı­mız­dır.
b. Bu kav­ra­mı so­yut zi­hin­sel bir ürün ola­rak be­
tim­le­riz.
c. Bu kav­ra­mı baş­ka bi­lim­sel araş­tır­ma­lar­da kul­la­
nıl­ma­sı­nı sağ­la­mak için ile­ti­riz.
d. Ko­şul­lar ne olur­sa ol­sun, bu kav­ra­mın var ol­du­
ğu­nu gör­gül ola­rak gös­ter­mek için kul­la­nı­rız.
e. Bi­lim­sel sı­nan­ma­ya ta­bi tut­mak için ge­rek­li ku­
ram­sal ge­liş­me­le­ri bek­le­riz.
3. Bi­lim­sel kav­ram­lar
a. ... bi­zim araş­tır­ma­la­rı­mız­da kul­lan­dı­ğı­mız sı­na­
ma­la­rın ya­pı taş­la­rı­dır.
b. ... sa­de­ce dü­şün­sel özel­lik­ler ol­ma­yıp ay­nı za­
man­da gör­gül ol­gu­lar­dır.
c. ... her gün göz­lem­le­di­ği­miz ger­çek­ler­den fark­lı
so­yut­la­ma­lar­dır.
d. ... et­ra­fı­mız­da­ki gör­gül ol­gu­la­ra zih­ni­miz­de uy­
gun gör­dü­ğü­müz ta­nım­la­ma­lar, hat­ta eti­ket­ler­
dir.
e. ... bi­lim­sel araş­tır­ma­nın ta­mam­lan­ma­sı için zo­
run­lu dü­şün­sel ya­pı­lar­dır.
4. Bi­lim­de kav­ram­la­rın ta­nım­la­rı
a. ... ser­best­çe ya­pı­lır ve de­ğiş­ti­ri­lir; bu ko­nu­da bir
sı­nır ol­ma­sı bi­lim­sel dü­şün­ce­nin sı­nır­lan­ma­sı
hat­ta yok ol­ma­sı de­mek­tir.
b. ... gör­gül göz­le­me uy­gun ola­rak ya­pı­lır.
c. ... gör­gül sı­na­ma­nın ilk adı­mı olup iş­lem­sel ola­
rak ya­pı­lır.
d. ... gör­gül ol­maz­sa bi­lim­sel önerm­eler­de kul­la­nı­
la­maz.
e. ... ser­best­çe ya­pıl­ma­sı­na izin ve­ri­lir­se, bi­lim­sel
bir dil ve uy­gu­la­ma ge­liş­tir­mek ola­nak­sız olur.
5. Bi­lim­sel dil
a. ...ya­lın ol­sa da kul­la­nı­lan di­lin zen­gin­li­ği ve es­
nek­li­ği her za­man bi­lim­de ile­ti­şi­mi güç­len­dir­
miş­tir.
b. ...ya­lın ol­ma­sı­na ça­lı­şıl­sa da top­lum­bi­lim­le­rin­
de kul­la­nı­lan de­mok­ra­si gi­bi kav­ram­lar on­la­rın
ha­ya­ta­la olan bağ­lan­tı­sı­nı kur­mak­ta et­ki­li ol­
muş­tur.
c. ...ya­lın ol­ma­sı her za­man ar­zu edil­mez, çün­kü
ba­zı kav­ram­lar dil­de­ki zen­gin­lik­le beslendikle­
rinden onun bu gü­cün­den ya­ra­lan­mak ge­re­kir.
d. ...ya­lın ol­sa da kav­ram­lar de­ğiş­ke­ne dö­nüş­tü­rül­
me­den ön­ce zen­gin ima­la­ra mü­sa­it ola­bi­lir­ler.
e. ...ya­lın ol­mak ve kul­la­nı­lan kav­ram­la­rın tek bir
an­lam içer­me­si ve ima yo­luy­la da ol­sa çok an­
lam­lı bir içe­rik­te ol­ma­ma­sı esas­tır.
6. Bi­lim­de kav­ram­lar
a. ... ge­nel­lik­le sa­de­ce ay­rın­tı­lı ta­nım­la­ma ve be­
tim­le­me su­re­tiy­le bir ol­gu­nun gör­gül ola­rak ta­
nın­ma­sı için kul­la­nı­lır­lar.
b. ... ku­ram­la­rın as­lın­da han­gi ko­şul­lar­da sı­na­na­
bi­le­ce­ği­ni sap­ta­mak için kul­la­nı­lır­lar.
c. ... ge­nel­lik­le ne­den - so­nuç bağ­la­mın­da kul­la­nı­
lan de­ğiş­ken­ler ola­rak ele alın­ma­ya yat­kın­dır­lar.
d. ... ku­ram­la­rın si­ya­sal ha­yat­ta­ki et­ki­le­ri­ni gös­ter­
mek için si­ya­set bi­li­min­de kul­la­nı­lır­lar.
e. ... ku­ram­la­rın ne­den - so­nuç ağ­la­rın­dan örül­me­
sin­den son­ra an­la­şıl­ma­la­rı için oluş­tu­ru­lur­lar.
7. Ölç­me için ilk adım ne­den iba­ret­tir?
a. Ni­te­lik iti­ba­rıy­la ya­lın olan bir ol­gu­nun ni­cel ta­
nı­mın­dan iba­ret­tir.
b. Gör­gül ola­rak göz­le­nen bir ni­te­li­ğin fark­lı ka­te­
go­ri­ler ha­lin­de sı­nıf­lan­dı­rıl­ma­sı­nın ya­pıl­ma­sın­
dan iba­ret­tir.
c. Gör­gül bir ol­gu­nun ni­cel bir içe­ri­ği­nin ol­du­ğu­
nun sap­tan­ma­sın­dan iba­ret­tir.
d Gör­gül bir ol­gu­nun ni­tel ve ni­cel ola­rak ay­rış­tı­
ğı­nı fark et­me­miz­den iba­ret­tir.
e. Gör­gül bir ol­gu­nun tek bo­yut­lu ol­du­ğu­nu sap­
ta­ma­mız­dan iba­ret­tir.
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm 23

Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı

8. Her tür­lü arit­me­tik iş­le­mi ya­pa­bil­di­ği­miz öl­çek dü­ 1. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gör­gül Si­ya­sal Ger­çek ve
ze­yi­ne ne ad ve­ri­lir? Kav­ram­laş­tır­ma” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den
a. Ara­lık öl­çe­ği ge­çi­ri­niz.
b. No­mi­nal öl­çek 2. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gör­gül Si­ya­sal Ger­çek ve
c. Sır­la­ma öl­çe­ği Kav­ram­laş­tır­ma” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den
d. Sü­rek­li ve ke­sik­li öl­çek ge­çi­ri­niz.
e. Oran­sal öl­çek. 3. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Gör­gül Si­ya­sal Ger­çek ve
Kav­ram­laş­tır­ma” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den
9. Bir öl­çek eğer ölç­mek is­te­di­ği­miz şe­yi öl­çü­yor­sa ge­çi­ri­niz.
ona ne ad ve­ri­lir? 4. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kav­ram ve Ta­nım­la­ma” ko­
a. Ba­ğım­lı de­ğiş­ken. nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
b. Ba­ğım­sız de­ğiş­ken. 5. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kav­ram ve Ta­nım­la­ma” ko­
c. Gü­ve­ni­lir­lik. nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
d. Ge­çer­li­lik. 6. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kav­ram ve Ta­nım­la­ma” ko­
e. Sü­rek­li­lik. nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
7. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kav­ram­lar ve De­ğiş­ken­ler”
10. Bir öl­çe­ğin ge­çer­li­li­ği­ni sap­ta­dı­ğı­mız­da, ar­tık onun ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
is­tik­ra­rı ile il­gi­len­mez­sek ne gi­bi bir ölç­me so­ru­nuy­la 8. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kav­ram­lar ve De­ğiş­ken­ler”
kar­şı­la­şa­bi­li­riz? ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
a. Yan­lış­la­na­bi­lir­lik ek­sik­li­ği. 9. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Öl­çüm­de Ge­çer­li­lik” ko­nu­
b. Gü­ve­ni­lir­lik ek­sik­li­ği su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
c. Öl­çüt ge­çer­li­li­ği 10. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Öl­çüm­de Gü­ve­ni­lir­lik” ko­
d. Yü­zey­de ge­çer­li­lik. nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
e. Yu­ka­rı­da­ki­ler­den hiç­bi­ri­si.

Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı

Sı­ra Siz­de 1
Kav­ram­lar bi­zim dü­şün­ce ya­pı taş­la­rı­mız­dır. On­lar ol­
ma­dan han­gi nes­ne­den (ob­ject) ve­ya öz­ne­den (sub­ject)
bah­set­ti­ği­mi­zi an­la­mak, bil­mek ve do­la­yı­sıy­la bir ko­nu­
yu an­lat­mak ve onun­la il­gi­li top­lum­sal bir ile­ti­şim­de bu­
lun­mak ola­nak­sız­dır. Kav­ram­lar zih­ni­miz­de, et­ra­fı­mız­
da gör­dü­ğü­müz, duy­du­ğu­muz, kok­la­dı­ğı­mız, tat­tı­ğı­mız
ve do­kun­du­ğu­muz, hat­ta sa­de­ce düş ola­rak gör­dü­ğü­
müz ve­ya sa­de­ce ha­yal et­ti­ği­miz her şe­ye ya­pış­tır­dı­ğı­mız
eti­ket­ler­dir. Zih­ni­miz­de göz­lem­le ve­ya sa­de­ce dü­şün­sel
ola­rak (ta­sav­vur ve­ya ha­yal ede­rek) so­yut ola­rak can­
lan­dır­dı­ğı­mız nes­ne ve­ya öz­ne­le­re bi­rer eti­ket ya­pış­tı­rıp
on­la­rı bir­bi­rin­den ayır­mak ve o eti­ket­le­re bi­rer ad ya­zıp
on­la­rı ad­lan­dır­mak su­re­tiy­le ken­di dün­ya­mı­zı ta­nı­mak,
an­la­mak ve an­lam­lan­dır­mak­ta­yız.
24 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Sı­ra Siz­de 2
Bi­lim­sel araş­tır­ma­nın kav­ram­la­rı araş­tır­ma­cı­la­rın zi­
hin­le­rin­de ya­ra­tı­lan so­yut ta­sav­vur­lar olup, ori­ji­nal
ola­rak üre­til­di­ğin­de an­la­şıl­dı­ğı bi­çim­de öz­nel-aşı­rı
ola­rak bi­lim top­lu­lu­ğun­ca kul­la­nı­la­bi­lir içe­rik­te­dir.
An­cak bu key­fi­yet ori­ji­nal ola­rak olu­şan bir kav­ra­
mın so­yut zi­hin­sel bir ta­sav­vur ola­rak dü­şü­nül­me­si­ni
sı­nır­lan­dır­maz. Za­ten bu tür bir sı­nır­la­ma ol­ma­ma­sı
için aka­de­mik öz­gür­lük bi­lim­sel or­ta­mın vaz­ge­çil­me­
zi ma­hi­ye­tin­de­dir.
Sı­ra Siz­de 3
Bi­lim­sel kav­ram­lar ola­bil­di­ğin­ce muğ­lak­lı­ğa, an­la­
şıl­maz­lık ve­ya zi­hin­sel bu­la­nık­lı­ğa yol aç­ma­ya­cak bir
sa­de­lik­te ifa­de edi­le­bil­me­li­dir­ler ki on­la­rı her du­yan
araş­tır­ma­cı on­lar­dan ay­nı ve de­ğiş­mez tek bir şe­yi an­
la­ya­bil­sin. Bi­lim­sel kav­ram­la­rın bu özel­li­ği­ne Si­ya­set
Bi­lim­ci Phi­lip Shi­vely kav­ram­la­rın tek bo­yut­lu ol­ma­
sı (uni­di­men­si­ona­lity) key­fi­ye­ti adı­nı ver­miş­tir (1990:
30 - 43). Bir di­lin zen­gin­li­ği onun kul­la­nı­mın­da­ki bu
es­nek­lik­ler, me­caz­lar, kav­ram­sal oyun­lar­la art­mak­ta­
dır. An­cak bu tür kav­ram­sal es­nek­lik­ler ve ke­li­me­le­rin
fark­lı an­lam­la­ra çe­ki­le­bil­me key­fi­ye­ti o di­lin ede­bi gü­
cü­nü ar­tı­rır­ken, bi­lim­de kul­la­nı­mı­nı kıs­tı­lar ve­ya ta­
ma­men or­ta­dan kal­dı­rır.
Sı­ra Siz­de 4
Ölç­me iş­le­mi bir kav­ra­mın gör­gül gös­ter­ge­le­ri­ni sap­
ta­ya­bil­di­ği­miz an­da baş­lar. Ta­nım­la­mak ge­re­kir­se ölç­
mek bir ol­gu, olay, eş­ya vb. bir ra­kam ile eti­ket­le­me iş­
le­mi­dir. Ör­ne­ğin, baş­kan­lık re­ji­mi gör­dü­ğü­müz­de “1”
ra­ka­mı­nı (nu­me­ral) ona rap­te­der­sek, baş­kan­lık re­ji­mi
dı­şın­da­ki re­jim­ler gör­dü­ğü­müz­de de “2” ra­ka­mı­nı on­
la­ra rap­te­der­sek, o za­man ni­cel içe­rik­ten (mik­tar, ağ­rı­
lık, bü­yük­lük vb.) ba­ğım­sız ola­rak da re­jim­le­ri öl­çü­me
ta­bi tut­muş olu­ruz. Bu du­rum­da sa­de­ce ba­zı ol­gu­la­rı
di­ğer­le­rin­den sis­tem­li ola­rak ayır­mış, ad­lan­dır­mış ve
göz­lem­le­miş ol­mak­ta­yız. Kı­sa­ca, göz­lem­le­di­ği­miz gör­
gül ol­gu­la­rı bir­bi­rin­den ayırt edip, her bi­ri bir tek ka­te­
go­ri­ye isa­bet ede­cek bi­çim­de sı­nıf­lan­dı­ra­bil­di­ği­miz ve
her göz­le­mi­mi­zi de sa­de­ce tek bir ka­te­go­ri­ye yer­leş­ti­re­
bil­di­ği­miz nok­ta­da baş­lar.
Sı­ra Siz­de 5
Bu öl­çüm­ler bir top­lu­mun eği­tim ve sağ­lık ko­nu­sun­da
dün­ya­da­ki gö­re­ce ye­ri­ni be­lirt­tik­le­ri gi­bi, be­şe­rî ser­ma­
ye­ye ver­di­ği öne­mi de be­lir­tir. Be­şe­rî kay­nak­la­rı­nın ye­
te­ne­ği­nin yük­sek ol­ma­sı ve eğer yük­sek ki­şi ba­şı­na ge­
lir dü­ze­yin­dey­se eko­no­mik gü­cü­nün yük­sek ol­ma­sı, bu
dev­le­tin ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de özel­lik­le kül­tür, bi­lim,
iş be­ce­ri­si ve ya­tı­rım gi­bi alan­lar­da et­ki­li ola­bi­le­ce­ği­
ni gös­te­rir. Özel­lik­le eko­no­mik kay­nak­la­rı­nın gü­cü de
dik­ka­te alın­dı­ğın­da, bu is­ta­tis­tik­ler bir dev­le­tin ik­ti­sa­di
gü­cü hak­kın­da ve onun si­ya­sal et­ki için kul­la­nıl­ma­sı
hu­su­sun­da bi­ze bil­gi ve­re­bi­lir. Bu yol­la bir “yu­mu­şak
güç” öl­çü­mü ya­pa­bi­li­riz. An­cak si­ya­sal gü­cü ay­nı za­
man­da et­ki­ye di­ren­me ola­rak ka­bul et­ti­ği­miz­den bir
öl­çü­de de ol­sa bir dev­le­tin as­ke­rî gü­cü­nü de he­sa­ba
kat­ma­dan ve­ya “sert gü­cü” de he­sap­la­ma­dan kap­sam­
lı bir güç öl­çü­mü ya­pa­ma­yız. Bu du­rum­da da ölç­mek
is­te­di­ği­miz kav­ra­mı tam an­la­mıy­la ölç­tü­ğü­mü­zü man­
tı­ken sa­vun­mak zor­la­şır. An­cak sa­de­ce yu­mu­şak güç
öl­çü­mü yap­ma­yı amaç­lı­yor­sak, o za­man bu öl­çü­mün
man­tı­ken yu­mu­şak gü­cü ölç­mek­te ol­du­ğu­nu ve do­la­
yı­sıy­la yu­mu­şak güç öl­çü­sü ola­rak ge­çer­li­li­ği ol­du­ğu­nu
sa­vu­na­bi­li­riz ama si­ya­sal gü­cü ta­ma­men kap­sa­yan bir
öl­çüm ol­du­ğu­nu sa­vu­na­ma­yız.
Sı­ra Siz­de 6
Fred Ker­lin­ger bu öner­mey­le gü­ve­ni­lir­li­ğin te­mel
özel­li­ği­nin ko­lay­ca akıl­da kal­ma­sı­nı sağ­la­yan bir de­
yiş üret­miş­tir. Her tek­rar­lan­dı­ğın­da ben­zer so­nuç­lar
üre­ten bir öl­çek ve onun­la sap­ta­nan öl­çü­ler is­tik­rar­lı,
tu­tar­lı ve gü­ven­li ola­rak ka­bul edi­le­bi­lir­ler­se de bu öl­
çüm­ler ölç­mek is­te­di­ği­miz han­gi özel­lik­se onu öl­çüp
ölç­me­di­ği hak­kın­da bir bil­gi ver­mez­ler. Ör­ne­ğin, bir
bi­re­yin bo­yu­nu ölç­mek is­ti­yor­sa­nız, onu on ke­re de
ay­nı bas­kü­le çı­kar­tıp her se­fe­rin­de 79,5 - 80,5 kg. ara­
sın­da bir ağır­lık­ta ol­du­ğu­nu sap­ta­ma­nız, si­zin eli­niz­de
is­tik­rar­la öl­çüm ya­pan bir araç ol­du­ğu­nu gös­te­rir ama
bu araç­la bu ki­şi­nin bo­yu hak­kın­da bir so­nu­ca va­ra­
maz­sı­nız. Do­la­yı­sıy­la gü­ve­ni­lir öl­çüm ge­çer­li­lik ile il­gi­
li so­run­la­rı­mız olup ol­ma­dı­ğı­nı gös­ter­mez. Onun için
gü­ve­ni­lir­lik pa­ra gi­bi­dir. Eğer gü­ve­ni­lir bir öl­çe­ğe sa­
hip de­ğil­se­niz, öl­çüm­le­ri­niz gör­gül ger­çe­ği sap­ta­ma­ya
yet­mez ama gü­ve­ni­lir bir öl­çe­ği­niz ol­du­ğun­da ise tüm
so­run­la­rı­nız bit­me­ye­cek­tir çün­kü o öl­çek öl­çüm­le­ri­
ni­zin ge­çer­li olup ol­ma­dı­ğı­nı, ya­ni ölç­mek is­te­di­ği­niz
şe­yi öl­çüp ölç­me­di­ği­niz hak­kın­da her­han­gi bir ipu­cu
ver­me­ye­cek­tir.
 1. Ünite - Siyaset Biliminde Bilimsel Kavramlaştırma ve Ölçüm
Ya­rar­la­nı­lan Kay­nak­lar
Bab­bi­e, Earl, The Prac­ti­ce of So­ci­al Re­se­arch. (10.
Bas­kı) (Aus­tra­li­a, Ca­na­da, Uni­ted Sta­tes:
Thom­son, Wads­worth, 2004).
Bab­bi­e, Earl, The Prac­ti­ce of So­ci­al Re­se­arch. (12.
Bas­kı) (Aus­tra­li­a, Ca­na­da, Uni­ted Sta­tes:
Wads­worth, Cen­ga­ge Le­ar­ning, 2010).
Ba­loğ­lu, Bur­han, Sos­yal Bi­lim­ler­de Araş­tır­ma Yön­te­
mi. (2. Bas­kı) (İs­tan­bul: Der Ya­yın­la­rı, 2009).
Clau­de Jr., Inis L., Swords in­to Plows­ha­res: The Prob­
lems and Prog­ress of In­ter­na­tio­nal Or­ga­ni­
za­ti­on. (3rd ed.) (New York: Ran­dom Hou­se,
1966).
Corn­ford, Fran­cis Mac­Do­nald, The Re­pub­lic of Pla­
to. (Lon­don, Ox­ford, New York: Ox­ford Univ.
Pres, 1973).
Gök­çe, Bir­sen, Top­lum­sal Bi­lim­ler­de Araş­tır­ma. (5.
Bas­kı) (Ana­ka­ra, Sa­vaş Ya­yu­ın­la­rı, 2007).
Ka­ğıt­çı­ba­şı, Çiğ­dem, “Ölç­me ve Öl­çek­le­me”, Ru­şen Ke­
leş (der.) Top­lum Bi­lim­le­rin­de Araş­tır­ma ve
Yön­tem. (An­ka­ra, TO­DAİ­E, 1976): 79 - 112.
Ka­lay­cı­oğ­lu, Er­sin , “Tür­ki­ye’de De­mok­ra­si’nin Pe­
kiş­me­si: Bir Si­ya­sal Kül­tür So­ru­nu” Prof. Dr.
Er­gun Öz­bu­dun’a Ar­ma­ğan (cilt I), (An­ka­ra:
Yet­kin Pub­li­ca­ti­ons, 2008) için­de: 247 – 277.
Kap­tan, Sa­im Bi­lim­sel Araş­tır­ma ve İs­ta­tis­tik Tek­
nik­le­ri. (10. bas­kı). (An­ka­ra: Te­kı­şık, 1995).
Ka­ra­sar, Ni­ya­zi, Bi­lim­sel Araş­tır­ma Yön­te­mi. (21.
Bas­kı) (İs­tan­bul: No­bel, 2010).
25
Neu­man, W. Law­ren­ce, So­ci­al Re­se­arch Met­hods:
Qu­ali­ta­ti­ve and Qu­ati­ta­ti­ve Ap­pro­ac­hes. (7.
Bas­kı), (Bos­ton, New York, San Fran­cis­co: Pe­
ar­son, 2009).
Pop­per, Karl Con­jec­tu­res and Re­fu­ta­ti­ons: The
Growth of Sci­en­ti­fic Know­led­ge. ( New York
and Evans­ton: Har­per and Row, 1965).
Pop­per, Karl, Open So­ci­ety and Its Ene­mi­es: Vol. I
The Spell of Pla­to. (5. Bas­kı), (Prin­ce­ton, N. J:
Prin­ce­ton Univ. Press, 1966).
Se­yi­doğ­lu, Ha­lil, Bi­lim­sel Araş­tır­ma ve Yaz­ma El Ki­
ta­bı. (8. bas­kı) (İs­tan­bul: Gü­zem, 2000).
Shi­vely, W. Phil­lips, The Craft of Po­li­ti­cal Re­se­arch.
(3. Bas­kı) (En­gel­wo­od Cliffs, New Jer­sey, Pren­
ti­ce-Hall: 1990).
Sto­uf­fer, Sa­mu­el, The Ame­ri­can Sol­di­er. Prin­ce­ton, N.
J.: Prin­ce­ton Univ. Press, 1949).
We­ber, Max, Sos­yal Bi­lim­ler Me­to­do­lo­ji­si. (Is­tan­bul:
Kü­re Ya­yın­la­rı, 2012).
Yıl­dı­rım, Ali ve Ha­san Şim­şek, Sos­yal Bi­lim­ler­de Ni­
tel Araş­tır­ma Yön­tem­le­ri. (2. bas­kı) (An­ka­ra:
Seç­kin, 2000).
Yıl­dı­rım, Ce­mal, Bi­lim Fel­se­fe­si. (8. Ba­sım) (Is­tan­bul:
Rem­zi Ki­ta­be­vi, 2011).
2
ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 İki de­ğiş­ken ara­sın­da ne­den­sel bir iliş­ki na­sıl ku­ru­lur ve test edi­li­ri açık­la­ya­bi­le­cek,
 Araş­tır­ma kur­gu­la­rı­nın te­mel aşa­ma­la­rı ne­ler­dir, te­mel kur­gu­lar ne­ler­dir ve de­
ney­sel yak­la­şım­lar di­ğer yak­la­şım­lar­dan na­sıl fark­lı­lık­lar gös­te­rir so­run­la­rı­nı
ya­nıt­la­ya­bi­le­cek,
 De­ney­sel kur­gu­la­rın çe­şit­le­ri hak­kın­da bil­gi sa­hi­bi ola­bi­le­cek,
 Kon­trol ve ne­den­sel­lik ara­sın­da­ki iliş­ki­yi de­tay­lı ola­rak açık­la­ya­bi­le­cek,
 De­ney­sel yak­la­şım kul­la­na­rak han­gi ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ko­nu­la­rı­nı araş­tı­ra­bi­
le­ce­ği­ni­zi keş­fe­de­bi­le­cek,
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
• Değişkenlik ve Kontrol • Rastgele Atama (Random
• İç ve Dış Geçerlik (Internal and Assignment)
External Validity) • Solomon Dörtlü Grup Kurgusu
• Deneysel Kayıp (Experimental • Öncül Test
Mortality) • Simülasyon
• Doğal Deneyler

İçindekiler

• GİRİŞ
• BİLİMSEL ÇIKARIM
• NEDENSELLİK VE ARAŞTIRMA
KURGULARI
Nedensel İlişkiler, Araştırma • DENEYSEL YAKLAŞIMLAR VE
Uluslararası İlişkilerde ULUSLARARASI İLİŞKİLER
Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve
Araştırma Yöntemleri • DENEYSEL KURGU ÇEŞİTLERİ
Uluslararası İlişkiler
• DÂHİLÎ GEÇERLİK
• HARİCÎ GEÇERLİK
• SİMÜLASYON (SIMULATION)
• DOĞAL DENEYLER
• SONUÇ
 Nedensel İlişkiler, Araştırma
Kurguları, Deneysel
Yaklaşımlar ve Uluslararası
İlişkiler

Gİ­RİŞ
Et­ra­fı­mız­da ce­re­yan eden olay­lar­la il­gi­li bi­zi dü­şün­dü­ren ve ba­zen de şa­şır­tan so­
ru­la­ra ce­vap arar­ken za­man za­man araş­tır­ma yap­mak du­ru­mun­da ka­lı­rız. Araş­
tır­ma de­ni­len ol­gu sis­tem­li ola­rak ger­çek­leş­ti­ri­len, ba­zı fi­kir­ler ve dün­ya gö­rüş­le­ri
ile tek­nik uy­gu­la­ma­la­rın bir­leş­ti­ril­me­si ile or­ta­ya çı­kan ger­çek ha­yat­ta olan bi­te­ni
an­la­mı­mı­za ya da açık­lık ge­tir­me­mi­ze kat­kı­da bu­lu­nan bir bil­gi üret­me sü­re­ci­dir.
Bu sü­reç­te, ne­yin ce­va­bı­nı ara­dı­ğı­mız ve na­sıl ara­dı­ğı­mız çok önem­li­dir. Ce­va­bı­
nı ara­dı­ğı­mız so­ru­ya ku­ram ve yön­tem reh­ber­lik et­me­li­dir. Ge­nel­de ha­ya­tı­mı­zın
er­ken ev­re­le­rin­de öğ­ren­dik­le­ri­miz araş­tır­ma ya­pı­la­rak de­ğil de ai­le­miz­den, ya­
kın çev­re­miz­den, te­le­viz­yon ha­ber­le­rin­den ve di­ğer ile­ti­şim kay­nak­la­rın­dan, ya
da iç­gü­dü ve sağ­du­yu ile ulaş­tı­ğı­mız bil­gi­ler­dir. Bu bil­gi­ler da­ha son­ra bi­lim­sel
araş­tır­ma­lar ile ye­ni­le­nir ve gün­cel­le­nir. Bi­lim­sel ça­lış­ma­la­rın te­me­lin­de tam da
bu an­la­yış ya­tar. Tam an­la­mıy­la hiç­bir za­man et­ra­fı­mız­da olup bi­ten­le­ri an­la­ma
ve açık­la­ma şan­sı­na sa­hip de­ği­liz. Bil­gi ye­ni bu­luş­lar ışı­ğın­da sü­rek­li gün­cel­len­
me­li­dir. Ta­bii ki her olup bi­ten mu­hak­kak açık­la­na­bi­lir bir ne­den-so­nuç iliş­ki­si
dâhilîn­de ger­çek­leş­mez. Te­sa­düf­ler ka­çı­nıl­maz­dır. Bi­lim­sel araş­tır­ma bir olay ger­
çek­le­şir­ken sis­tem­li ola­rak or­ta­ya çı­kan kı­sım­la­rı açık­la­ma­ya yö­ne­lik­tir. Di­ğer bir
de­yiş­le, ola­yın ger­çek­leş­me­si­ni açık­la­ma­ya yar­dım­cı ola­cak ne­den-so­nuç örün­tü­
sü­nü keş­fet­meye çalışır.
Si­ya­set Bi­li­mi ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler alan­la­rın­da dev­let­le­rin si­ya­si sis­tem­le­
ri, seç­men­le­rin oy­lar­la il­gi­li ter­cih­le­ri, sa­vaş­lar, dev­rim­ler, te­rö­rizm ve iç sa­vaş­lar
gi­bi ko­nu­la­rı bir ne­den-so­nuç örün­tü­sü için­de açık­la­ma­yı he­def­li­yo­ruz. Ör­ne­ğin,
dev­let­le­rin yö­ne­tim bi­çim­le­ri sa­vaş­la­rı na­sıl et­ki­ler?, so­ru­su­nu ce­vap­lar­ken bir dev­
le­tin de­mok­ra­si ya da otok­ra­si ile yö­ne­til­me­si­nin o dev­le­tin bir dış teh­dit­le ba­şa
çı­kar­ken ne şe­kil­de ha­re­ket et­ti­ği üzerindeki etkisini inceleriz. Ayrıca, diğer başka
fak­tör­le­rin bah­set­ti­ği­miz ulus­la­ra­ra­sı ol­gu­ya na­sıl se­bep ola­bi­le­ce­ği­ni açık­la­rız.
Dev­let­le­rin yö­ne­tim bi­çim­le­ri ile sa­vaş­la­ra ka­tıl­ma­la­rı ara­sın­da sis­tem­li bir ne­
den-so­nuç iliş­ki­si olup ol­ma­dı­ğı­nı açık­la­ma­ya ça­lı­şı­rız. Ne­den­sel bir iliş­ki ya da
bağ, her­han­gi bir iki olay ya da olu­şum ara­sın­da bir ta­ne­si­nin ön­ce ol­du­ğu­nu ve
di­ğe­ri­nin ön­ce olan olay­dan son­ra gel­di­ği­ni, di­ğer bir de­yiş­le ilk ola­yın bir so­nu­
cu ol­du­ğu­nu be­lir­tir. De­ney­sel yak­la­şım­lar han­gi ola­yın ön­ce gel­di­ği ko­nu­sun­da
araş­tır­ma­cı­ya tam bir kon­trol im­kâ­nı ta­nı­dık­la­rı için, ne­den­sel­li­ğin is­pat­lan­ma­
sın­da en et­kin yön­tem­dir.
28 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Bİ­LİM­SEL ÇI­KA­RIM
Deneysel yaklaşımların Siyaset
Bilimi ve Uluslararası İlişkiler
alanlarında uygulanması
özellikle 1990’lardan bu yana gi­le­nir­ler. Ör­ne­ğin, kim oy kul­la­nır? Han­gi dev­let­ler in­san hak­la­rı­nı çiğ­ne­me­ye
artmıştır. Bu artışın temelinde me­yil­li­dir­ler? Yar­gı­da ba­ğım­sız­lık na­sıl el­de edi­lir? Se­çim pro­po­gan­da­la­rı­nın seç­
ucuzlayan bilgisayar
teknolojisi ve geliştirilen
bilgisayar programlarının
bir çok deneysel kurgunun
oluşturulmasına ve bulguların
analizine yardımcı olmasıdır.
Ge­nel ola­rak araş­tır­ma kur­gu­la­rı­nı de­ney­sel ve de­ney­sel ol­ma­yan­lar üze­re iki­ye
ayır­mak müm­kün. Yön­tem ne olur­sa ol­sun, or­tak amaç araş­tır­ma­ya ko­nu olan
de­ğiş­ken­ler ara­sın­da nedensellikle ilgili açıklayıcı bi­lim­sel bir çı­ka­rım yap­mak­
tır. He­pi­miz Sher­lock Hol­mes’un film­le­rin­de­ki şu sah­ne­yi ha­tır­la­rız: Hol­mes suç
ma­hal­li­ne ge­lir, göz­le­ri­ni kül tab­lo­sun­da tüt­mek­te olan iz­ma­ri­te di­ker, ani bir ha­
re­ket­le ye­rin­den kal­kar ve iz­ma­ri­tin ya­nın­da du­ran ya­rı­ya ka­dar yan­mış ve ucu
kül­len­miş kib­ri­ti in­ce­le­me­ye baş­lar. Son­ra da şüp­he­li­nin 44 ya­şın­da, 174 cm.
bo­yun­da, 83 ki­lo ağır­lı­ğın­da ol­du­ğu­nu söy­ler. De­va­mın­da, şüp­he­li­nin sağ eli­ni
kul­lan­dı­ğı­nı, kı­zıl­de­re­li­ler­le ya­pı­lan sa­vaş­lar­dan kal­ma bir ga­zi ol­du­ğu­nu, ve sağ
avu­cun­da bir kur­şun top küt­le­si ta­şı­dı­ğı­nı an­la­tır. Hat­ta, da­ha da ile­ri gi­de­rek şüp­
he­li­nin say­gı­de­ğer bir in­san ol­du­ğu­nu, suç ma­hal­li­ne gir­di­ğin­de suç iş­le­me ni­ye­
ti­nin bu­lun­ma­dı­ğı­nı, de­dek­tif ve eki­bi­nin gel­di­ği­ni du­yun­ca pen­ce­re­den hız­lı­ca
dı­şa­rı çık­tı­ğı­nı, ama bi­raz­dan içe­ri ge­le­ce­ği­ni söy­ler. Çok geç­me­den, şüp­he­li ka­pı­
yı ça­lar ve içe­ri gi­rer. Hol­mes’un yar­dım­cı­sı Wat­son bu­nu na­sıl bi­le­bil­di­ği­ni sor­
gu­la­dı­ğın­da ise ce­va­bı tüm­den­ge­lim olur. As­lın­da, Hol­mes’un ce­va­bı ek­sik, çün­kü
sa­de­ce tüm­den­ge­lim de­ğil, ay­nı za­man­da tü­me­va­rı­mı da kul­lan­mış­tır.
Tüm­den­ge­lim ve tü­me­va­rım sa­de­ce bi­lim­sel çı­ka­rım yap­mak­ta kul­la­nı­lan iki
yön­tem de­ğil, ay­nı za­man­da gün­lük ya­şa­mı­mız­da da kul­lan­dı­ğı­mız man­tık yü­rüt­
me yön­tem­le­ri­dir. Ak­şam­la­rı iş­ten ya da okul­dan dön­dü­ğü­müz­de, evi­mi­zin ışık­
la­rı­nı ya­nar gör­dü­ğü­müz­de, tü­me­va­rım yön­te­mi ile an­ne­mi­zin ya da eşi­mi­zin eve
biz­den ön­ce gel­di­ği çı­ka­rı­mın­da bu­lu­nu­ruz. An­ne­miz ve eşi­miz hak­kın­da geç­
miş­ten be­ri ge­len tec­rü­be­le­ri­mi­zi dü­şün­dü­ğü­müz­de ise tüm­den­ge­lim yön­te­mi­ni
kul­la­na­rak o an­da mut­fak­ta ye­mek pi­şir­di­ği­ni ve ay­nı za­man­da ma­sa­yı ha­zır­la­dı­
ğı­nı tah­min ede­bi­li­riz. İçe­ri gir­dik­ten son­ra da tah­min­le­ri­mi­zin doğ­ru olup ol­ma­
dı­ğı­nı göz­lem­le­ye­bi­li­riz. Ya­ni, be­lir­li bir du­rum­dan ge­ne­le ulaş­ma­ya tü­me­va­rım
ve ge­nel­den da­ha özel ve be­lir­li bir göz­le­me ulaş­ma­ya tüm­den­ge­lim de­nir. Bu iki
yön­te­min sağ­lık­lı iş­le­ye­bil­me­si için de bi­lim adam­la­rı açık ve tam ola­rak ger­çek
olay­la­rı göz­lem­le­mek ve yan­sıt­mak du­ru­mun­da­dır­lar.
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da ça­lı­şan si­ya­set bi­lim­ci­ler ise, et­ra­fı­mız­da olup
bi­ten si­ya­si içe­rik­li olay­la­rı araş­tır­mak, açık­la­mak ve tah­min­ler yü­rüt­mek­le il­
men­ler üze­rin­de­ki et­ki­si ne­dir? Bu tür so­ru­la­ra ce­vap arar­ken de­ney­sel yak­la­
şım­la­rın avan­ta­jı ger­çek ha­yat­ta olup bi­ten bir ola­yın laboratuvar or­ta­mın­da ba­sit
şek­liy­le de ol­sa araş­tır­ma­cı­nın gö­zü önün­de ye­ni­den ce­re­yan et­me­si­ne imkân ta­
nı­ma­sı­dır. De­ney­sel yak­la­şım­lar şu so­ru­la­rın ce­vap­lan­ma­sın­da sık­lık­la kul­la­nıl­
mış­tır: Han­gi şart­lar al­tın­da dev­let­ler bir­bir­le­ri ile iş­bir­li­ği­ne gi­der? Dev­let­ler ne
za­man ulus­la­ra­ra­sı ku­ral­la­ra ve an­laş­ma­la­ra uyar? Si­lah­lan­ma na­sıl ön­le­nir?

Jan­net But­tolph John­son, H.T. Rey­nolds, ve Ja­son Mycoff.(2008). Po­li­ti­cal Sci­en­ce

Re­se­arch Met­hods. Was­hing­ton, DC: CQ Press.
Re­bec­ca B. Mor­ton ve Ken­neth C. Wil­li­ams. (2008). Ex­pe­ri­men­ta­ti­on in Po­li­ti­cal
Sci­en­ce in the Ox­ford Hand­bo­oks of Po­li­ti­cal Sci­en­ce. Ja­net M. Box-Stef­fen­mei­er,
Henry E. Brady, Da­vid Col­li­er (der.). Ox­ford Uni­ver­sity Press, s. 339-356.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 29

NE­DEN­SEL­LİK VE ARAŞ­TIR­MA KUR­GU­LA­RI

CBS Ha­ber ABD’de 2004 Baş­kan­lık Se­çim­le­ri Ön­ce­si kam­pan­ya slo­gan­la­rın­dan
ba­zı­la­rı­nı şöy­le ta­nım­la­dı:
Bir rek­lam­da, Jon Kerry’nin res­mi gös­te­ri­lir gös­te­ril­mez sa­ni­ye­ler için­de Osa­ma bin
La­den ve Mu­ham­met At­ta’nın re­sim­le­ri hız­lı­ca gös­te­ri­lir­ken, bir er­kek se­si, “bu iki fa­
na­tik ka­til­le baş ede­bi­le­ce­ği­ne da­ir, Kerry’e gü­ve­nir miy­di­niz?” so­ru­su­nu so­rar.
Baş­ka bir ta­ne­sin­de, Baş­kan Bush’un rüş­vet­çi Suu­di kra­li­yet ai­le­siy­le mad­di giz­li bir
or­tak­lık için­de ol­du­ğu ve te­rö­rizm des­tek­çi­le­ri ile bağ­lan­tı­lı ol­du­ğu söy­le­nir.
Üçün­cü bir rek­lam da “Kerry’nin Vi­et­nam sa­va­şı es­na­sın­da düş­man­lar­la giz­li bir top­
lan­tı yap­tı­ğı­nı” söy­ler. Baş­kan Bush’un da Ame­ri­kan as­ker­le­ri­ni bir ba­ta­ğın içe­ri­si­ne
sü­rük­le­di­ği­ni be­lir­tir.

Bir­ço­ğu­mu­zun dü­şü­ne­ce­ği gi­bi ne­ga­tif pro­po­gan­da seç­me­ni kö­tü yön­de et­ki­

ler ve se­çim aday­la­rın­dan uzak­laş­tı­rır. Fa­kat CBS News tam ter­si­ne inan­mak­tay­
dı. İn­san­la­rın ne­ga­tif bil­gi­ler­den da­ha çok et­ki­len­di­ği­ni sa­vun­mak­tay­dı­lar. Han­gi
gö­rüş doğ­ru­dur? Bu ko­nu si­ya­set bi­li­mi ça­lış­ma­la­rın­da hâ­len tar­tı­şıl­ma­ya de­vam
eden ve sık sık ça­lı­şı­lan bir ko­nu­dur. Böy­le bir ko­nu­ya na­sıl yak­la­şıl­ma­lı? İh­ti­
ya­cı­mız olan, bil­gi top­la­ma­ya ve ana­liz yap­ma­ya yö­ne­lik bir plan ge­liş­tir­mek ve
bul­gu­la­rı­mı­zın sa­de­ce fi­kir­le­re de­ğil de açık ka­nıt­la­ra da­yan­dı­rıl­dı­ğı ko­nu­sun­da­ki
gü­ve­ni­mi­zi art­tır­mak­tır. Bir araş­tır­ma kur­gu­su araş­tır­ma­cı­nın bir so­ru­yu na­sıl
ça­lı­şa­ca­ğı­nı be­lir­ten bir plan ya da ta­sa­rı­dır.
Araş­tır­ma kur­gu­su­nun ni­te­li­ği ne olur­sa ol­sun, amaç iki ya da da­ha faz­la de­
ğiş­ken ara­sın­da bir ne­den-so­nuç iliş­ki­si olup ol­ma­dı­ğı­nı sap­ta­mak­tır. Yu­ka­rı­da­ki
ör­nek­te rek­lam kam­pan­ya­sı­nın ni­te­li­ği ile in­san­la­rın oy ver­me is­tek­le­ri ara­sın­da
bir iliş­ki ku­rul­muş­tur. İki de­ğiş­ke­nin bir­bir­le­ri ile iliş­ki­li ol­du­ğu­nu söy­le­mek için,
bir de­ğiş­ke­nin bel­li de­ğer­le­ri­nin di­ğer de­ğiş­ke­nin bel­li de­ğer­le­riy­le ör­tüş­me­si ge­
rek­mek­te­dir. Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da­ki ör­nek­ler ara­sın­da, ulus­la­ra­ra­sı or­ga­
ni­zas­yon­la­rın dev­let­le­ra­ra­sı iş ­bir­li­ği­ne kat­kı­sı, güç da­ğı­lı­mı­nın sa­va­şın baş­la­ma­sı
üze­rin­de­ki et­ki­si, ve dış mü­da­he­le­nin et­nik sa­vaş ya da de­mok­ra­tik­leş­me üze­rin­
de­ki et­ki­si­ni sa­ya­bi­li­riz. Her araş­tır­ma kur­gu­su bir ku­ram ile baş­lar ve ku­ram ise
bir ba­ğım­sız de­ğiş­ken, açık­la­ma­ya ça­lış­tı­ğı­mız olay, bir ba­ğım­lı de­ğiş­ken, açık­la­
ma­ya yar­dım­cı ola­ca­ğı­nı dü­şün­dü­ğü­müz fak­tör­ler, ve bir de bu iki­si­ni bağ­la­yan ya
da iliş­ki­len­di­ren ne­den­sel bir be­yan­dan olu­şur.
İkin­ci aşa­ma­da, araş­tır­ma kur­gu­su ku­ra­mın han­gi ör­nek­lem (samp­le) kul­la­nı­
la­rak test edi­le­ce­ği­ni be­lir­ler. Bu­ra­da önem­li olan, il­gi­len­di­ği­miz ola­yın hem po­zi­
tif hem de ne­ga­tif tür­le­ri­ni ör­nek­le­mi­mi­ze da­hil et­mek­tir. Ör­ne­ğin, de­mok­ra­si­nin
et­nik sa­vaş üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ne ba­kı­yor­sak, eli­miz­de­ki ör­nek­lem­de de­mok­ra­tik
olan ve ol­ma­yan ve et­nik sa­vaş ya­şa­yan ve ya­şa­ma­yan ül­ke­le­rin bu­lun­ma­sı ge­rek­
mek­te­dir. Bar­ba­ra Ged­des, 1990 ta­rih­li ma­ka­le­sin­de bu so­ru­na işa­ret et­mek­te­dir. O
za­ma­na ka­dar ya­yın­lan­mış bir­çok ça­lış­ma­yı ör­nek gös­te­re­rek, araş­tır­ma­cı­la­rın ye­ni
ge­liş­mek­te olan Tay­van, Gü­ney Ko­re ve Sin­ga­pur gi­bi ül­ke­ler­le il­gi­li yan­lış çı­ka­rım­
la­rı­nı or­ta­ya koy­mak­ta­dır. Bir çok araş­tır­ma­cı, Gü­ney Ko­re (özel­lik­le 1961’den son­
ra), Sin­ga­pur (1968 son­ra­sı), Bre­zil­ya (1964 ile 1981 ara­sın­da) ve Mek­si­ka (1982 ön­
ce­sin­de) ile il­gi­li ça­lış­ma­la­rın­da bu ül­ke­ler­de­ki hız­lı eko­no­mik bü­yü­me ko­nu­su­nu
açık­la­ma­ya ça­lış­mış­lar­dır. Tüm bu ül­ke­le­rin iki or­tak özel­li­ği var­dı. Hız­lı bü­yü­me
es­na­sın­da iş gü­cü­nü bas­kı al­tın­da tu­tup, iş­çi­le­rin mem­nun ol­ma­dık­la­rı du­rum­la­rı
açık­la­ma­la­rı­na izin ver­mi­yor­lar­dı. Bu bul­gu­ya da­ya­na­rak araş­tır­ma­cı­lar, iş gü­cü­nü
bas­kı al­tın­da tut­ma­nın hız­lı bü­yü­me­ye po­zi­tif kat­kı­sı ol­du­ğu­nu sa­vun­muş­lar­dır.
30 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Fa­kat, göz ar­dı edi­len bir ger­çek, dün­ya­da iş gü­cü­nü ben­zer şe­kil­de bas­kı al­tın­
da tu­tan baş­ka ül­ke­le­rin eko­no­mik ge­liş­me ko­nu­sun­da bu ül­ke­ler ka­dar ba­şa­rı­lı
ol­ma­dık­la­rı­dır.
Bu ör­nek­lem­de sa­de­ce hız­lı bü­yü­me­yi ba­şa­ran ül­ke­ler ol­du­ğu için, iş gü­cü üze­
rin­de­ki bas­kı­nın di­ğer ül­ke­ler­de de ben­zer şe­kil­de bü­yü­me­ye kat­kı­sı olup ol­ma­
dı­ğı­nı an­la­mak ol­duk­ça zor­dur. Da­ha sağ­lık­lı bir yön­tem, ör­nek­le­mi be­lir­ler­ken
sa­de­ce hız­lı bü­yü­me­yi ba­şa­ran de­ğil, ba­şar­ma­yan ül­ke­le­ri de ana­li­ze ek­le­mek­tir.
Eğer ana­liz so­nun­da hız­lı bü­yü­me­yi ba­şar­ma­yan ül­ke­le­rin de ben­zer şe­kil­de iş­
gü­cü­nü bas­kı al­tın­da tut­tu­ğu­nu göz­lem­li­yor­sak o za­man iş gü­cü bas­kı­sı ve bü­yü­
me ara­sın­da ne­den­sel bir bağ­dan söz edi­le­mez. So­nuç­ta, bü­yü­me­yi ba­şa­ra­ma­yan
ül­ke­ler­de iş gü­cü­nün bas­tı­rıl­ma­dı­ğı­nı gö­rür­sek o za­man ne­den­sel bir iliş­ki­den
bah­set­mek söz ko­nu­su ola­bi­lir. Fa­kat her za­man ak­lı­mız­da tu­ta­lım ki, ne­den­sel
iliş­ki­ler en baş­ta be­lir­le­di­ği­miz ku­ram­la­rın ürü­nü­dür. Araş­tır­ma kur­gu­la­rı ku­ra­
mın be­lirt­ti­ği ne­den­sel bağ­lan­tı­la­rı is­pat­la­ya­cak ka­nıt bul­ma­ya ya­rar­lar.
Baş­ta­ki ör­ne­ği­mi­ze ge­ri dö­ner­sek ör­nek­le­mi­miz­de hem ne­ga­tif hem de po­
zi­tif pro­po­gan­da içe­ren rek­lam­la­rı gör­müş olan seç­men­le­rin ol­ma­sı ge­rek­mek­
te­dir. Rek­la­mın ma­hi­ye­ti ve seç­men­le­rin se­çim san­dı­ğı­na gi­dip git­me­ye­ce­ği ara­
sın­da ne­den­sel bir bağ ku­rul­ma­ya ça­lı­şıl­mak­ta­dır. Bir son­ra­ki aşa­ma­da, araş­tır­ma
kur­gu­su ör­nek­lem­le il­gi­li test­le­rin ya­pıl­ma­sı için na­sıl bir yön­tem se­çi­le­ce­ği­ni ve
ne­den bel­li bir yön­te­min di­ğer­le­ri­ne ter­cih edil­di­ği­ni açık­la­mak du­ru­mun­da­dır.
İler­le­yen bö­lüm­ler­de de ele alı­na­ca­ğı üze­re, araş­tır­ma yön­tem­le­ri­ni ni­tel veya ni­
cel, de­ney­sel veya de­ney­sel ol­ma­yan ola­rak sı­nıf­lan­dır­mak müm­kün. Han­gi yön­
tem se­çi­lir­se se­çil­sin, bir araş­tır­ma kur­gu­su, her­han­gi bir ku­ra­mı test et­me­ye ça­lı­
şır­ken aşa­ğı­da­ki he­def­le­ri dik­ka­te alır:
1. İki ya da da­ha faz­la de­ğiş­ken ara­sın­da bir bağ kur­ma­ya ça­lış­mak,
2. Bul­gu­la­rın ger­çek ha­yat­ta da ge­nel ola­rak doğ­ru ol­du­ğu­nu gös­ter­mek,
3. Bir ol­gu­nun di­ğer ol­gu­dan da­ha ön­ce ya da son­ra gel­di­ği­ni gös­ter­mek,
4. Müm­kün­se al­ter­na­tif açık­la­ma­la­rı ele­mek.

Bar­ba­ra Ged­des. (1990). “How the Ca­ses Yo­u Choo­se Af­fect the Ans­wers Yo­u Get:
Se­lec­ti­on Bi­as in Com­pa­ra­ti­ve Po­li­tics”, Po­li­ti­cal Analy­sis. Cilt 2, s. 131-150.

Ne­den­sel veya Sah­te (Spu­rio­us) İliş­ki­ler

İn­san­la­rın se­çim­ler­de oy kul­lan­ma­la­rı ve te­le­viz­yon­da sü­rek­li aday­lar­la il­gi­li ne­
ga­tif pro­po­gan­da gör­me­le­ri ve duy­ma­la­rı ara­sın­da ne­ga­tif bir iliş­ki­den söz edi­le­
bi­lir. Sü­rek­li ne­ga­tif pro­pa­gan­da­ya ma­ruz ka­lan seç­men hiç­bir ada­yın oyu­na la­yık
ol­ma­dı­ğı­nı dü­şü­nüp se­çim­de oy kul­lan­mak is­te­me­ye­bi­lir. Böy­le bir hi­po­te­zi na­sıl
is­pat­la­ya­bi­li­riz? Se­çim­ler­den he­men son­ra bir grup seç­men­le rö­pör­taj ya­pı­la­bi­lir.
On­la­ra se­çim­ler­den ön­ce­ki ne­ga­tif pro­po­gan­da­nın ne ka­dar far­kın­da ol­duk­la­rı
ve se­çim­ler­de oy kul­la­nıp kul­lan­ma­dık­la­rı so­ru­la­bi­lir. Ne­ga­tif pro­po­gan­da ve oy
kul­lan­ma ora­nı ara­sın­da bir iliş­ki ol­du­ğu­nu göz­lem­le­ye­bi­li­riz. Tablo 2.1 in­san­la­
rın ne­ga­tif pro­pa­gan­da içe­ren rek­lam­la­r; X, gö­rüp gör­me­dik­le­ri ve se­çim­ler­de oy
kul­la­nıp kul­lan­ma­dık­la­rı; Y, ara­sın­da­ki iliş­ki­yi gös­ter­mek­te­dir.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 31

Y X X Tablo 2.1
Oy Kullanımı ve
Oy Kullandı mı? Negatif Propaganda Evet Negatif Propaganda Hayır Negatif Propaganda
Evet %100 Duyumu
Hayır %100

Yu­ka­rı­da­ki araş­tır­ma kur­gu­su ka­muo­yu araş­tır­ma­sı ya da an­ket ola­rak da ni­

te­len­di­ri­le­bi­lir. İn­san­la­rın si­ya­si dav­ra­nış­la­rı­nı do­lay­lı ola­rak göz­lem­le­me­ye da­ya­
nan bu kur­gu­da, ki­şi­le­re bir ko­nu ile il­gi­li ne dü­şün­dük­le­ri ve na­sıl dav­ra­na­cak­la­rı
so­ru­lur. Ger­çek dav­ra­nış­la­rı göz­lem­le­mek, bu du­rum­da ki­şi­le­rin oy pu­su­la­la­rı­na
ba­kıp ki­me oy ver­dik­le­ri­ni ya da oy ve­rip ver­me­dik­le­ri­ni göz­lem­le­mek, müm­kün
ol­ma­dı­ğı için so­ru­la­ra ver­dik­le­ri ce­vap­la­ra gö­re de­ğer­len­dir­me­mi­zi ya­pa­rız. Tab­lo
2.1 iki de­ğiş­ken ara­sın­da net bir iliş­ki ol­du­ğu­nu gös­te­ri­yor. Ne­ga­tif pro­po­gan­da­ya
ma­ruz kal­ma­mış seç­men­le­rin hep­si oy kul­lan­mış­lar ve ma­ruz ka­lan­la­rın hiç­bi­ri
oy kul­lan­ma­mış­lar. Fa­kat bu so­nuç­la­ra ba­ka­rak, ne­ga­tif pro­po­gan­da­nın oy kul­lan­
ma ora­nı­nın düş­me­si­ne se­bep ol­du­ğu­nu sa­vu­na­bi­lir mi­yiz? Bel­ki de oy kul­lan­ma­
ya gi­den­le­rin hep­si çok güç­lü bir va­tan­daş­lık gö­re­vi iç­gü­dü­sü ile ha­ra­ket et­ti­ler ve
se­çim kam­pan­ya­la­rı ne der­se de­sin her du­rum­da oy kul­la­na­cak­lar­dı. Ay­nı za­man­
da, eği­tim se­vi­ye­si dü­şük olan in­san­lar çok faz­la te­le­viz­yon iz­li­yor ola­bi­lir­ler ve se­
çim­ler­de de oy kul­lan­ma zah­me­tin­de bu­lun­ma­ya­bi­lir­ler. Eğer bu tür fark­lı ne­den­
ler ve ko­şul­lar söz ko­nu­su ise oy kul­lan­ma ve ne­ga­tif se­çim kam­pan­ya­sı ara­sın­da
bir iliş­ki göz­lem­le­ye­bi­li­riz. Ama bu iliş­ki ne­den­sel bir iliş­ki ol­ma­ya­bi­lir. Ne­ga­tif
se­çim kam­pan­ya­la­rı­nı ya­yın­dan kal­dır­mak oy ver­me ora­nı­nı de­ğiş­tir­me­ye­bi­lir.
Bu tür iliş­ki­ler yan­lış ya da sah­te (spu­rio­us) ola­rak ni­te­len­di­ri­lir. Oy ver­me ora­nı
ve ne­ga­tif kam­pan­ya­la­rı içe­ren TV prog­ram­la­rı­nı iz­le­mek as­lın­da ay­nı za­man­da
baş­ka bir üçün­cü fak­tör ta­ra­fın­dan be­lir­le­nir ve bir­bir­le­ri ile ne­den­sel bir iliş­ki
çer­çe­ve­sin­de bağ­lan­tı­lı gi­bi al­gı­la­na­bi­lir. Ge­nel­de üçün­cü fak­tör be­lir­len­di­ğin­de
ara­da­ki iliş­ki za­yıf­lar ya da ta­ma­men kay­bo­lur. Ör­ne­ğin, eği­tim se­vi­ye­si hem oy
ver­me ora­nı­nı hem de te­le­viz­yon iz­le­me ora­nı­nı et­ki­li­yor ola­bi­lir.
Bi­lim­sel ça­lış­ma­lar, ger­çek ve ger­çek ol­ma­yan iliş­ki­le­ri bir­bi­rin­den ayırt et­me­
yi he­def­ler­ler. Üç aşa­ma­da bu he­de­fe ulaş­mak müm­kün­dür:
1. Eş za­man­lı de­ğiş­ken­lik (co­va­ri­ati­on): Ya­pı­lan araş­tır­ma be­lir­ti­len se­be­bin
X, be­lir­ti­len so­nuç­la Y, ay­nı za­man­da de­ğiş­ti­ği­ni gös­ter­me­li­dir. Tab­lo 2.1
as­lın­da se­çim kam­pan­ya­la­rı ve oy kul­lan­ma ara­sın­da böy­le bir eş za­man­
lı de­ği­şik­lik ol­du­ğu­nu sap­ta­mış­tır ama ne­den­sel bir bağ olup ol­ma­dı­ğı­nı
an­la­ya­bil­mek için ka­muo­yu yok­la­ma­sın­dan faz­la­sı ge­rek­mek­te­dir. Bu nok­
ta­da araş­tır­ma­cı­nın ki­şi­sel yo­ru­mu önem ka­zan­mak­ta­dır. İki de­ğiş­ken ara­
sın­da iliş­ki ol­du­ğu ob­jek­tif bir şe­kil­de sap­ta­na­bi­lir fa­kat iliş­ki­nin ne­den­sel
olup ol­ma­dı­ğı araş­tır­ma­cı­nın yo­ru­mu­na ka­lır.
2. Za­man sı­ra­sı: Araş­tır­ma, se­be­bin so­nuç­tan ön­ce gel­di­ği­ni gös­ter­me­li­dir.
Se­be­bin so­nuç­tan son­ra oluş­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. Tab­lo 2.1’de man­tık­lı
ola­rak se­çim kam­pan­ya­sı­nın oy ver­me ola­yın­dan ön­ce ger­çek­leş­ti­ği­ni sa­vu­
na­bi­li­riz. Fa­kat göz­le­me da­ya­lı baş­ka ça­lış­ma­lar­da bu du­ru­mu pra­tik­te gös­
ter­mek bi­raz zor ola­bi­lir. Za­man sı­ra­sı şar­tı kar­şı­lan­mış ol­sa bi­le, ne­den­sel
bir iliş­ki­den tam an­la­mıy­la söz ede­bil­mek için üçün­cü mad­de­de be­lir­ti­len
şar­tın da kar­şı­lan­mış ol­ma­sı ge­re­kir.
3. Al­ter­na­tif açık­la­ma­la­rın elen­me­si: Araş­tır­ma ay­nı za­man­da al­ter­na­tif açık­la­ma­
la­rı ele­me­li ve üçün­cü bir fak­tö­rün iki de­ğiş­ke­ni de et­ki­le­me­di­ği­ni gös­ter­me­li­dir.
32 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

İki de­ğiş­ke­nin bir­bi­ri­ni ta­kip et­ti­ği her du­rum­da ne­den­sel bir çı­ka­rım ya­pı­la­maz.
Ör­ne­ğin, her za­man ba­har kış­tan son­ra gel­me­si­ne rağ­men, kış ba­ha­ra ne­den olur
de­ni­le­mez. Ne­den­sel bir açık­la­ma ge­ti­re­bil­mek için, bir de­ğiş­ke­nin di­ğer bir de­ğiş­
ken üze­rin­de de­ğer de­ği­şik­lik­le­ri­ni mey­da­na ge­tir­di­ği fik­ri­nin oluş­ma­sı ge­re­kir.

Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin çö­küş se­bep­le­ri ara­sın­da bir­çok ne­den sa­yıl­mış­tır. Bir ta­ne­si
1 Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde ar­tan as­ke­rî har­ca­ma­lar­dır. Ame­ri­kan as­ke­rî har­
ca­ma­la­rı ile Sov­yet­ler’in çö­kü­şü ara­sın­da na­sıl bir iliş­ki kur­mak müm­kün­dür? Ne­
den­sel bir açık­la­ma ge­tir­mek ge­re­kir­se bu iliş­ki­yi na­sıl yo­rum­lar­sı­nız? Sov­yet­ler’in
çö­kü­şü ile il­gi­li al­ter­na­tif açık­la­ma­lar ne ola­bi­lir?

J.B. John­son, H.T. Rey­nolds ve Ja­son Mycoff. (2008). Po­li­ti­cal Sci­en­ce Re­se­arch Met­
hods. Was­hing­ton, DC: CQ Press.

Araş­tır­ma Kur­gu­la­rı
Bir araş­tır­ma kur­gu­su, araş­tır­ma­nın na­sıl ya­pı­la­ca­ğı ile il­gi­li man­tık­sal ya­pı­yı su­
nar. Ge­nel­de araş­tır­ma, araş­tır­ma­cı açı­sın­dan il­ginç, o za­ma­na ka­dar ça­lı­şıl­ma­mış
ya da az ça­lı­şıl­mış ve dü­şün­dü­ren bir so­ru ile baş­lar. So­ru­yu iyi bir şe­kil­de ce­
vap­la­ya­bil­mek için ve­ril­me­si ge­re­ken en önem­li ka­rar ne tür bir araş­tır­ma yön­te­
mi ge­liş­ti­ril­me­si ge­rek­ti­ği­dir. Yön­tem­ler ara­sın­da, de­ney­sel yak­la­şım­lar, kı­sım­lar
ara­sı (cross-sec­tio­nal), boy­lam­sal (lon­gi­tu­di­nal), va­ka ana­li­zi ve kar­şı­laş­tır­ma­lı
kur­gu­lar sa­yı­la­bi­lir. Baş­ka bir sık­lık­la ya­pı­lan ay­rım da ni­tel ve ni­cel yön­tem­ler
ara­sın­da­dır. Ni­tel yak­la­şım­la­rın avan­ta­jı, bir olay hak­kın­da de­rin­le­me­si­ne ve de­
tay­lı bil­gi top­la­ma­ya imkân sağlamalarıdır, fa­kat bil­gi top­la­nan va­ka sa­yı­sı kı­sıt­lı
ol­mak du­ru­mun­da­dır. Ör­ne­ğin, si­ya­si li­der­ler­le gö­rüş­me­ler ya­pıl­ma­sı, bir si­ya­si
par­ti­nin de­rin­le­me­si­ne in­ce­len­me­si ya da bir sos­yal ha­re­ke­te ka­tı­lı­mın göz­lem
yo­luy­la in­ce­len­me­si ni­tel yak­la­şım­lar ara­sın­da­dır. Fa­kat ni­tel yak­la­şım­la­rın olay­
la­rı de­tay­lı ve de­rin in­ce­le­me­si, bir olay hak­kın­da ben­zer­le­riy­le il­gi­li ge­nel­le­me
ya­pıl­ma­sı­na en­gel teş­kil et­mek­te­dir. Ni­cel yak­la­şım­lar, çok faz­la sa­yı­da ola­yın ay­nı
an­da in­ce­le­ye­bil­me­le­ri se­be­biy­le, ge­nel­le­me ko­nu­sun­da avan­ta­ja sa­hip ol­ma­la­rı­na
rağ­men ço­ğu za­man bir ve­ri­ ta­ba­nı bul­mak ve ya oluş­tur­mak çok pa­ha­lı, zah­met­li
ve ol­duk­ça da va­kit alan bir ça­ba­dır. Top­la­nan ve­ri­ ta­ba­nı­nın ne de­re­ce ger­çe­ği
yan­sıt­tı­ğı­nı bil­mek zor­dur ve ve­ri­nin ana­li­zi de araş­tır­ma­cı­nın ba­zı is­ta­tis­tik­sel
yön­tem­ler­le il­gi­li bil­gi ve be­ce­ri sa­hi­bi ol­ma­sını ge­rek­tirmektedir. Bu de­za­van­taj­
la­ra rağ­men, laboratuvar ve do­ğal de­ney yap­mak her za­man müm­kün ol­ma­dı­ğı
için araş­tır­ma­cı­lar de­ney dı­şı yön­tem­le­ri da­ha pra­tik bu­lur­lar.
De­ney dı­şı yön­tem­ler ne­den­sel çı­ka­rım yap­mak ve bir ba­ğım­lı de­ğiş­ken ile ba­
ğım­sız de­ğiş­ken ara­sın­da­ki ne­den-so­nuç iliş­ki­si­ni da­ha ke­sin bir şe­kil­de or­ta­ya
çı­kar­ma ko­nu­sun­da de­ney­sel yön­tem­lar ka­dar güç­lü de­ğil­ler­dir. Yu­ka­rı­da bah­se­di­
len ne­den-so­nuç iliş­ki­si­nin tes­pi­ti için ge­re­ken eş­za­man­lı de­ğiş­ken­lik, za­man sı­ra­sı
ve al­ter­na­tif açık­la­ma­la­rın elen­me­si şart­la­rı­nın özel­lik­le kon­trol­lü laboratuvar de­
ney­le­rin­de ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si da­ha ko­lay­dır. Di­ğer yön­tem­ler, de­ney­sel yak­la­şım­
lar ka­dar ne­den­sel­lik ko­nu­sun­da net çı­ka­rım­lar sağ­la­ma­sa­lar da ki­şi­ler dı­şın­da­ki
ak­tör­le­rin de (grup­lar, şe­hir­ler, dev­let­ler, or­ga­ni­zas­yon­lar) araş­tır­ma­ya da­hil edil­
me­si­ni sağ­lar­lar. De­ney dı­şı araş­tır­ma kur­gu­la­rın­da, ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin uy­gu­lan­
ma­sı ve ka­tı­lım­cı­la­rın grup­la­ra atan­ma­sı üze­rin­de araş­tır­ma­cı­nın hiç­bir kon­to­lü
ol­ma­dı­ğı gi­bi ba­zı du­rum­lar­da ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin ba­ğım­sız de­ğiş­ken et­ki­si­ni gös­
ter­me­den ön­ce öl­çül­me­si im­kâ­nı yok­tur. Fa­kat bu yön­tem­ler laboratuvar ça­lış­ma­
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 33

sı müm­kün ol­ma­dı­ğın­da ve­ri top­la­mak ve ne­den­sel çı­ka­rım yap­mak için önem­li

al­ter­na­tif­ler­dir. Bu yön­tem­le­rin ba­zı­la­rın­dan kı­sa­ca bah­set­tik­ten son­ra, üni­te­nin
ge­ri ka­lan kıs­mın­da de­ney­sel yak­la­şım­lar de­tay­lı ola­rak in­ce­le­ne­cek­tir.

Kü­çük-n Kur­gu­la­rı (Small-n De­signs)

Bu tür araş­tır­ma­lar­da, bir veya bir kaç olay ya da va­ka in­ce­le­ne­rek, rö­pör­taj, ar­şiv
ta­ra­ma­sı ve göz­lem yön­tem­le­ri kul­la­nı­la­rak de­tay­lı ve­ri top­lan­ma­ya ça­lı­şı­lır. Sa­
de­ce bir olay in­ce­le­ni­yor­sa, ör­ne­ğin Fran­sız Dev­ri­mi, bu yön­te­me tek va­ka ana­li­zi
de­nir. Bir­den faz­la olay in­ce­le­ni­yor­sa ör­ne­ğin Bol­şe­vik Dev­ri­mi, Ma­o Dev­ri­mi
gi­bi, o yön­te­me kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zi de­nir. Bu yön­tem­le­rin hep­si ve çe­şit­li
tür­le­ri 5. Üni­te­’de de­tay­lı ola­rak an­la­tıl­mak­ta­dır. Bu kı­sım­da amaç, bu yön­te­min
de­ney­sel yön­tem­ler­le bir neb­ze ol­sun kar­şı­laş­tır­ma­sı­nı yap­mak­tır. Araş­tır­ma­ya
ko­nu olan ak­tör­ler, baş­ba­kan­lar ya da di­ğer si­ya­si ki­şi­ler ola­bi­le­ce­ği gi­bi, dev­rim,
sa­vaş, iç sa­vaş gi­bi si­ya­si ni­te­lik ta­şı­yan olay­lar, mec­lis, ba­kan­lık gi­bi si­ya­si ku­
rum­lar, NA­TO, Bir­leş­miş Mil­let­ler gi­bi ulus­la­ra­ra­sı or­ga­ni­zas­yon­lar ya da Irak’ı
ku­şat­mak, er­ken se­çim­le­re git­mek gi­bi si­ya­si ka­rar­lar ola­bi­lir.
Güç­lü va­ka ana­li­zi ça­lış­ma­la­rı net ola­rak ta­nım­lan­mış bir ku­ram ile baş­lar­lar ve
va­ka­la­rı ku­ra­mı test et­mek için kul­la­nır­lar. Ta­bi, va­ka ana­li­zi ça­lış­ma­la­rı­nın ba­zen
ta­nım­la­ma­ya ve keş­fet­me­ye yö­nel­di­ği za­man­lar da olur. Bu tür ça­lış­ma­lar de­ney­sel
yak­la­şım­lar ka­dar ola­yın geç­ti­ği yer ve ak­tör­ler üze­rin­de faz­la kon­trol imkânı sağ­
la­ma­sa da iyi kur­gu­lan­mış va­ka ça­lış­ma­la­rı bir de­ney­sel ça­lış­ma­ya ya­kın bul­gu­lar
üre­te­bi­lir. Ör­ne­ğin, araş­tır­ma­cı­lar seç­tik­le­ri va­ka­la­rı ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­de fark­lı
de­ğer alan­lar ara­sın­dan ama di­ğer kon­trol de­ğiş­ken­le­rin­den ay­nı de­ğer alan­lar ara­
sın­dan se­çe­bi­lir. Bu du­rum­da, ola­yın oluş­tu­ğu or­tam ya da çev­re üze­rin­de bi­raz da
ol­sa kon­trol sağ­lan­mış olur. Ter­rö­rist or­ga­ni­zas­yon­lar ve hükûmet­ler ara­sın­da na­sıl
bir mü­za­ke­re ve ile­ti­şim ku­rul­du­ğu­nu an­la­mak için, Mil­ler (1993) Black Sep­tem­
ber di­ye ad­lan­dı­rı­lan Fi­lis­tin­li silahlı bir grup ta­ra­fın­dan ger­çek­leş­ti­ri­len üç adet
re­hin al­ma ola­yı­nı in­ce­le­miş­tir. Re­hin al­ma olay­la­rı­nın hep­si­nin ay­nı grup ta­ra­fın­
dan iş­len­me­si, gru­bun ya­pı­sı, üye­le­rin sa­yı­sı ve gü­cü ko­nu­sun­da­ki de­ğiş­ken­li­ğin
kon­tro­lü için önem­li­dir. Böy­le­ce, hükûmet ve gru­bun pa­zar­lık sü­reç­le­rin­de çok
faz­la de­ğiş­ke­nin et­ki­si ol­ma­sı kon­trol al­tın­da tu­tul­mak­ta­dır.
Va­ka ana­li­zi ça­lış­ma­la­rı­nın bi­lim­sel ve ne­den­sel çı­ka­rım ko­nu­sun­da en çok
vur­gu­la­nan ek­sik­lik­le­rin­den bi­ri­si, ola­sı­lık­lı ya­nıt­lar içer­me­me­si­dir. Fa­kat bir çok
araş­tır­ma­cı iki de­ğiş­ken ara­sın­dan ne­den­sel­lik­ten bah­se­der­ken, bel­li bir ola­sı­lık
ora­nı ve­rir­ler. Di­ğer bir de­yiş­le ne­den­sel­lik her za­man bir ge­rek­li­lik (de­ter­mi­nism)
so­nu­cu or­ta­ya çık­maz. Va­ka ana­li­zin­de, bek­len­ti­miz X olur­sa, ar­ka­sın­dan Y ge­le­
cek­tir. X bu­ra­da ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ne, Y ise ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne işa­ret et­mek­te­dir.
Ör­ne­ğin, Mill’in en ben­zer sis­tem­ler yön­te­mi­ne gö­re, araş­tır­ma­cı işe her açı­dan
çok ben­ze­yen ama bir açı­dan fark­lı iki va­ka seç­mek­le baş­lar. Ör­ne­ğin, araş­tır­ma
ko­nu­su­nun 19. yüz­yılda Fran­sa’da ve Ame­ri­ka’da sos­ya­liz­min or­ta­ya çı­kı­şı ol­du­
ğu­nu var­sa­ya­lım. Tab­lo 2.2’de gö­rül­dü­ğü üze­re, 19. yüz­yılda Fran­sa ve Ame­ri­ka’yı
kar­şı­laş­tır­dı­ğı­mız­da Ame­ri­ka’da sos­ya­liz­min çok et­ki­si ol­ma­dı­ğı­nı ama Fran­sa’da
ol­du­ğu­nu gö­rü­rüz (John­son ve di­ğer, 2008, pp.152-153).
34 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Tablo 2.2 Bağımsız

Fransa ve Amerika’da Bağımlı değişken
Sosyalizm – En Bağımsız Bağımsız Bağımsız
Değişken (Sosyal Sınıflar
Benzer Sistemler Vaka (Ülke) değişken değişken değişken
(Sosyalist Arasında Derin
Analizi (Sanayileşme) (Şehirleşme) (Ortak Dil)
Hareketler) Ekonomik
Uçurum)
Amerika Evet Evet Evet Evet Hayır
Fransa Hayır Evet Evet Evet Evet

Ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler ara­sın­da, de­ğiş­ken­lik gös­te­ren tek et­ken sos­yal sı­nıf­lar

ara­sın­da­ki eko­no­mik fark­tır. Di­ğer bir de­yiş­le se­hir­leş­me, sa­na­yi­leş­me gi­bi ön­ce­
den oluş­tu­ğu­nu dü­şün­dü­ğü­müz et­ken­ler de­ğiş­ken de­ğil, iki ül­ke­ye ba­kıl­dı­ğın­da
bu et­ken­le­rin de­ğer­le­ri­nin sa­bit ol­du­ğu­nu gö­rü­yo­ruz. Ame­ri­ka’da şe­hir­leş­me da­
ha az, Fran­sa’da da­ha faz­la di­ye­me­yiz. İki ül­ke­nin bu şe­kil­de se­çil­me­si kon­trol sağ­
la­mak ama­cıy­la­dır. İki va­ka in­ce­le­yip bir­den faz­la ne­den-so­nuç iliş­ki­si gös­ter­mek
müm­kün de­ğil­dir. Pe­ki, bir top­lum­da­ki de­rin eko­no­mik uçu­rum­la­rın her an sos­
ya­list ha­re­ket­le­re yol aç­ma­ya­ca­ğı­nı söy­le­ye­bi­lir mi­yiz? Kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zi
ça­lış­ma­la­rı­na gö­re bu so­ru­nun ce­va­bı­nı ver­mek zor. Fa­kat ni­cel ve de­ney­sel yak­la­
şım­lar­da, ba­zı şart­lar al­tın­da bel­li bir yüz­de ola­sı­lık­la sos­ya­list ha­re­ket­le­rin olu­şup
oluş­ma­ya­ca­ğı­nı söy­le­ye­bi­li­riz. Yu­ka­rı­da ör­ne­ği­ni ver­di­ği­miz va­ka ana­li­zi Mill’in
en ben­zer sis­tem­ler kar­şı­laş­tır­ma­sı­dır. Üni­te 5’te de­tay­lı ola­rak an­la­tıl­dı­ğı gi­bi çok
çe­şit­li va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri mev­cut­tur ve hep­si de bi­lim­sel bil­gi­nin oluş­tu­rul­
ma­sı­na kat­kı­da bu­lu­nur. Va­ka ana­li­zi, iki de­ğiş­ken ara­sın­da­ki ne­den-so­nuç iliş­
ki­si­nin na­sıl baş­la­dı­ğı­nı ve ge­liş­ti­ği­ni de­tay­lı ola­rak sun­mak açı­sın­dan önem­li bir
yön­tem­dir. Bu­nun ya­nı­ sı­ra, göz­lem­len­me­si zor olay­lar­la il­gi­li ku­ram ge­liş­ti­ril­me­
si için çok önem­li rol üst­len­miş­tir. Si­ya­set ve si­ya­si sü­reç­ler­le il­gi­li bil­dik­le­ri­miz
ço­ğu, dev­let baş­kan­la­rı, mil­let­ve­kil­le­ri, hâ­kim­ler, si­ya­si kam­pan­ya­lar, an­laş­ma­lar,
sa­vaş­lar, te­rö­rizm, ve iç sa­vaş­lar hak­kın­da­ki va­ka ça­lış­ma­la­rı­nın bir so­nu­cu­dur.
Do­la­yı­sıy­la ne­den­sel­lik ve bi­lim­sel çı­ka­rım ko­nu­sun­da va­ka ça­lış­ma­la­rı de­ney­sel
yön­tem­ler­le re­ka­bet et­mek­ten zi­ya­de ta­mam­la­yı­cı bir rol oy­na­mak­ta­dır. Va­ka ça­
lış­ma­la­rı­nın de­ney­sel yön­tem­le­ri na­sıl ta­mam­la­dı­ğı ve il­gi­li ör­nek­ler 8. Üni­te­’de
çok­lu yön­tem­ler an­la­tı­lır­ken de­tay­lı ola­rak ele alı­na­cak­tır.

R. Reu­ben Mil­ler. (1993). “Ne­go­tia­ting with Ter­ro­rists: A Com­pa­ra­ti­ve Analy­sis of

Thre­e Ca­ses”, Ter­ro­rism and Po­li­ti­cal Vio­len­ce, Cilt 5, Sa­yı 3, s. 78-105.
Jan­net But­tolph John­son, H.T. Rey­nolds, ve Ja­son Mycoff.(2008). Po­li­ti­cal Sci­en­ce
Re­se­arch Met­hods. Was­hing­ton, DC: CQ Press.

Kı­sım­lar-Ara­sı Ana­liz (Cross-Sec­tio­nal Analy­sis): An­ket ve

Kü­me­li (Ag­gre­ga­te) Ve­ri Ana­li­zi
Kı­sım­lar-ara­sı ana­liz­de, araş­tır­ma­cı ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­le il­gi­li öl­
çüm­le­ri ay­nı an­da ya­par ve ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin, araş­tır­ma­ya ko­nu olan ki­şi­le­ri,
ül­ke­le­ri ya da di­ğer kü­me­li ak­tör­le­ri, ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni et­ki­le­di­ği or­ta­mı kon­
trol et­mez. Eğer ana­li­ze ko­nu olan ak­tör­ler ki­şi­ler ise araş­tır­ma­ya an­ket ya da
ka­muo­yu yok­la­ma­sı, dev­let ve mil­let gi­bi coğ­ra­fi var­lık­lar ise ya da par­ti, et­nik
grup gi­bi ak­tör­ler ise kü­me­li ana­liz (ag­gre­ga­te analy­sis) adı ve­ri­lir. Eğer araş­tır­
ma ko­nu­su ki­şi­ler ya da kü­me­ler bel­li bir za­man ara­lı­ğın­da pe­rio­dik ola­rak in­
ce­le­ni­yor­sa, bu ana­li­ze ay­nı za­man­da boy­lam­sal (lon­gi­tu­di­nal) ana­liz adı ve­ri­lir.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 35

Araş­tır­ma­cı­la­rın ba­ğım­sız de­ğiş­ken üze­rin­de her­han­gi­ bir yön­len­dir­me (ma­ni­

pu­la­ti­on) yap­ma imkânı ol­ma­dık­la­rı için, el­de­ki ve­ri­le­ri ana­liz ede­rek ne­den­sel
çı­ka­rım yap­ma­ya ça­lı­şır­lar.
Ge­nel ola­rak ni­cel yak­la­şım­la­rın te­mel çe­şit­le­rin­den olan kı­sım­lar-ara­sı ve boy­
lam­sal ana­liz, ne­den­sel­li­ğin is­pat­lan­ma­sı açı­sın­dan za­yıf yön­tem­ler­dir. Araş­tır­ma­cı
ne­den­sel­li­ği araş­tır­ma­nın en ba­şın­da va­r o­lan ku­ram­la­ra gö­re be­lir­ler. Ba­ğım­sız
de­ğiş­ken üze­rin­den göz­lem­le­nen et­ki­nin ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin ne­den­sel bir so­nu­cu
olup ol­ma­dı­ğı­nı göz­lem­le­mek hem de­ney­sel kur­gu­ya hem de va­ka ana­li­zi­ne gö­re
da­ha zor­dur. Ni­cel yön­tem­le­re iliş­ki­sel (cor­re­la­tio­nal) yön­tem­ler adı da ve­ri­lir. Tüm
de­ğiş­ken­ler ken­di do­ğal or­tam­la­rın­da ser­best­çe de­ğer de­ğiş­ti­rir­ler. Araş­tır­ma­cı
hiç­bir ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni kon­trol et­me­ye ça­lış­maz. Sa­de­ce de­ğiş­ken­ler ara­sın­da
bel­li eği­lim­ler ya da ay­nı an­da olu­şan de­ğer de­ği­şik­lik­le­ri var mı ona ba­kar. Ör­ne­
ğin, il­gi­le­ni­len iki de­ğiş­ken bir ül­ke­nin baş­ka bir ül­ke­ye kar­şı sa­vaş aç­ma ih­ti­ma­li
ve ül­ke­nin re­jim tü­rü (de­mok­ra­si ya da otok­ra­si) ol­sun. İki de­ğiş­ken ay­nı an­da ar­tı­
yor mu? Aza­lı­yor mu? Ya da bi­ri ar­tı­yor di­ğe­ri aza­lı­yor mu? Araş­tır­ma­cı bu iliş­ki­yi
be­lir­le­me­ye ça­lı­şır fa­kat de­ney­sel yak­la­şım­lar­da ol­du­ğu gi­bi ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le
il­gi­li hiç­bir yön­len­dir­me yap­maz. De­ney­sel yak­la­şım­lar­da ol­du­ğu gi­bi ba­ğım­sız de­
ğiş­ke­nin kon­trol edi­lip ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de ne­den­sel bir et­ki oluş­tur­du­ğu­
nun sap­tan­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. Bu­na rağ­men, ni­cel yak­la­şım­lar olay­la­rın da­ha
ger­çek­çi ve do­ğal or­tam­la­rın­da öl­çül­me­si­ne, ör­nek­le­min ge­niş­le­til­me­si­ne ve ge­nel
ola­rak po­pü­las­yon­da­ki eği­lim­le­rin yan­sı­tıl­ma­sı­na ve de­ney­sel kur­gu­lar­la test edil­
me­si müm­kün ol­ma­yan hi­po­tez­le­rin test edil­me­si­ne imkân sağ­lar. Ni­cel yak­la­şım­
la­rın en önem­li avan­ta­jı, bul­gu­la­rın ça­lış­ma­ya ko­nu olan ge­niş bir po­pü­las­yo­na
ge­nel­le­ne­bi­lir ol­ma­sı­dır. Fa­kat ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler üze­rin­de araş­tır­ma­cı­nın bir
kon­tro­lü­nün ol­ma­ma­sı, asıl il­gi­le­ni­len de­ğiş­ken­le­rin et­ki­le­ri­nin ayır­te­di­le­bil­me­si
için bel­li ve­ri ana­li­zi tek­nik­le­ri­nin ge­liş­ti­ril­me­si­ni ge­rek­tir­miş­tir.
Me­rol­la ve di­ğer­le­ri (2012), Tür­ki­ye’de ki­şi­le­rin te­rö­rizm­le mü­ca­de­le uğ­ru­na
bi­rey­sel hak ve öz­gür­lük­le­rin­den ne de­re­ce fe­ra­gat et­me­yi ka­bul et­tik­le­ri­ni an­la­
ma­ya yö­ne­lik bir ça­lış­ma baş­lat­mış­lar­dır. Ça­lış­ma İn­ter­net üze­rin­den bir an­ket
şek­lin­de olup ya­rı de­ney ya­rı kı­sım­lar-ara­sı­dır. Ka­tı­lım­cı­lar­dan yaş, eği­tim, iş ve
ça­lış­ma du­rum­la­rı gi­bi de­mog­ra­fik ba­zı bil­gi­ler top­lan­dık­tan son­ra, ken­di­le­ri­ne
si­ya­si gö­rüş­le­ri­ni an­la­ma­ya yö­ne­lik bir di­zi so­ru so­ru­lur. Da­ha son­ra, ka­tı­lım­cı­la­ra
rast­ge­le ata­ma yön­te­mi ile iki fark­lı ha­ber met­ni oku­tu­lur. Bi­rin­ci me­tin, ka­tı­lım­
cı­la­ra Tür­ki­ye’nin son yıl­lar­da gös­ter­di­ği eko­no­mik ge­liş­me­le­ri po­zi­tif bir se­nar­yo
ola­rak su­nar. İkin­ci me­tin ise son za­man­da ger­çek­leş­ti­ril­miş te­rö­rist bir sal­dı­rı­dan
bah­se­der. Ha­be­ri oku­duk­tan son­ra ken­di­le­ri­ni na­sıl his­se­tik­le­ri ile il­gi­li bir di­zi
so­ru­dan son­ra, ka­tı­lım­cı­la­ra ül­ke­de­ki ba­zı et­nik ve di­ni az­lık­lar­la il­gi­li so­ru­lar so­
ru­lur. Me­rol­la ve di­ğer­le­ri­nin asıl il­gi­len­dik­le­ri ko­nu, ba­ğım­sız de­ğiş­ken, ki­şi­le­rin
te­rö­rizm­le il­gi­li bir ha­ber­den son­ra ki­şi­sel öz­gür­lük­le­ri ko­nu­sun­da­ki ta­vır­la­rı­dır.
Kon­trol gru­bu, eko­no­mi ile il­gi­li ha­ber met­ni­ni oku­yan ki­şi­ler­dir. Araş­tır­ma­cı­lar
an­ket so­nun­da, eko­no­mi ile il­gi­li ha­be­ri oku­yan­la­rın ki­şi­sel hak­la­rı ile il­gi­li da­ha
ti­tiz dav­ra­na­cak­la­rı­nı bek­le­mek­te­dir­ler. Di­ğer yan­dan, te­rö­rizm ile il­gi­li ha­be­ri
oku­yan­la­rın, te­rö­rizm­le mü­ca­de­le uğ­ru­na bu hak­la­rın­dan fe­ra­gat et­me­ye da­ha
yat­kın ola­cak­la­rı bek­len­mek­te­dir. Araş­tır­ma so­nun­da, de­mog­ra­fik bil­gi­l­er ve ka­
tı­lım­cı­la­rın si­ya­si gö­rüş­le­ri ile il­gi­li so­ru­lar kon­trol ola­rak kul­la­nı­la­rak ve­ri­nin de­
tay­lı bir is­ta­tik­sel ana­li­zi ya­pı­la­cak­tır.
Bu ör­nek an­ket ve de­ney­sel ça­lış­ma­yı ay­nı an­da uy­gu­la­mak­ta­dır. 8. Üni­te’de
çok­lu yön­tem­ler ko­nu­su iş­le­nir­ken fark­lı yön­tem­le­rin na­sıl ve han­gi amaç­la ay­
nı ça­lış­ma içe­ri­sin­de kul­la­nı­la­bi­le­ce­ğin­den de­tay­lı ola­rak bah­se­di­le­cek­tir. Me­rol­la
36
Uluslararası İlişkiler alanının
ilk olarak geliştiği Amerika
Birleşik Devletleri’nde bile
deneysel yaklaşımların
kullanılması Amerikan
siyasetini ilgilendiren
konularla sınırlı kalmıştır.
Son yıllarda, Rose
McDermott ve Susan Hyde
gibi siyaset bilimciler,
deneysel yaklaşımların
Uluslararası İlişkiler alanında
da kullanımını artıracak
uygulamalarla ilgili örnekler
sunmuşlardır.
Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
ve di­ğer­le­ri­nin araş­tır­ma­sı tam bir de­ney­sel yak­la­şım ol­ma­mak­la be­ra­ber, uya­ran
ola­rak kul­la­nı­lan ha­ber­le­rin ön­ce ol­du­ğu­nu ve in­san­la­rın fi­kir­le­ri­nin son­ra de­ğiş­
ti­ği­ni is­pat et­mek müm­kün­dür. Ya­ni, ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler ara­sın­da­ki
za­man sı­ra­sı­nı kon­trol et­me imkânı var­dır. Tüm bun­la­ra rağ­men, ki­şi­le­rin öz­gür­
lük­le­riy­le il­gi­li ka­rar­la­rın sa­de­ce an­ket es­na­sın­da oku­tu­lan ha­ber­ler­le il­gi­li ol­du­
ğu­nu id­di­a ede­me­yiz. Bu ne­den­le araş­tır­ma­cı­lar, ki­şi­le­rin ge­nel si­ya­si gö­rüş­le­ri­ni
de an­la­ma­ya yö­ne­lik bir di­zi so­ru sor­muş­lar­dır.
Jen­ni­fer Me­rol­la ve Liz Zech­me­is­ter. (2012). Col­la­bo­ra­ti­ve Re­se­arch: The Ef­fects of
Ter­ro­rist Thre­ats on De­moc­ra­tic Sup­port in Li­be­ral and Il­li­be­ral De­moc­ra­ci­es (Tur­
key Study with Bel­gin San-Ak­ca).
DE­NEY­SEL YAK­LA­ŞIM­LAR VE ULUS­LA­RA­RA­SI
İLİŞ­Kİ­LER
De­ney­sel yak­la­şım­lar, pski­ko­lo­ji ve do­ğal bi­lim­ler­de uzun sü­re­dir ve sık­ça baş­vu­
ru­lan yön­tem­ler ol­ma­la­rı­na rağ­men, eko­no­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler alan­la­rın­
da son on yıl­da kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­mış­lar­dır. De­ney­sel yak­la­şım­lar oy kul­lan­ma
dav­ra­nış­la­rı­nın ça­lı­şıl­ma­sı ve ka­muo­yu yok­la­ma­sı ile hal­kın nab­zı­nın tu­tul­ma­sı
için sık­lık­la kul­la­nıl­ma­la­rı­na rağ­men, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ile il­gi­li ko­nu­lar­da de­
ney­sel yak­la­şım içe­ren bir çok ye­ni­lik­çi ça­lış­ma için önem­li fır­sat­lar va­r ol­ma­ya
de­vam et­mek­te­dir.
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da ya­pıl­mış ba­zı de­ney­sel ça­lış­ma­la­ra bir göz at­
mak, bi­ze ge­le­cek­te ça­lı­şı­la­bi­le­cek ko­nu­lar için ipuç­la­rı sağ­la­ya­cak­tır. De­ney­sel
yak­la­şım­la­rın ön­ce­lik­le uy­gu­lan­dı­ğı araş­tır­ma ko­nu­la­rı, dev­let­ler ara­sı si­lah­lan­ma
ya­rı­şı, mü­za­ke­re­ler, ve ça­tış­ma ve iş ­bir­li­ği­ne yö­ne­lik bek­len­ti­ler­dir. De­utsch ve di­
ğer­le­ri (1967) iki ki­şi­lik la­bo­ra­tu­var de­ney­le­ri ya­pa­rak ki­şi­le­rin ça­tış­ma or­tam­la­
rın­da na­sıl ka­rar ver­dik­le­ri­ni in­ce­le­miş­ler­dir. Da­ha son­ra­ki yıl­lar­da, iki ka­tı­lım­cı­lı
laboratuvar de­ne­yi, ki­şi­le­rin ça­tış­ma hâ­lin­de ka­rar ver­me sü­reç­le­ri­nin in­ce­len­me­
si için sık­lık­la baş­vu­ru­lan bir yön­tem ha­li­ne gel­miş­tir. Bon­ham (1971) ulus­la­ra­
ra­sı si­lah­lan­ma kon­tro­lü­ne da­ir mü­za­ke­re­le­ri, sa­de­ce er­kek ka­tı­lım­cı­la­rın ol­du­ğu
bir de­ney­le laboratuvar or­ta­mın­da can­lan­dır­mış ve ka­tı­lım­cı­lar­dan Bü­yük Bri­tan­
ya, Ame­ri­ka ve Sov­yet­ler Bir­li­ği li­der­le­ri gi­bi dav­ran­ma­la­rı­nı is­te­miş­tir. Pi­li­suk
(1984) De­utch ve di­ğer­le­ri­nin iki ka­tı­lım­cı­lı de­ney­sel yak­la­şım­la­rı­nı kul­la­na­rak,
ka­tı­lım­cı­la­ra Mah­kum­la­rın Aç­ma­zı (Pri­so­ner’s Di­lem­ma) oyu­nu­nu oy­nat­mış­lar­
dır. Ka­tı­lım­cı­lar hem kar­şı ta­ra­fın si­lah­la­rı­nın tef­tiş edil­me­si­ni ta­lep et­me hem de
kar­şı ta­raf­tan böy­le bir ta­lep ge­lir­se re­ddet­me hak­kı­na sa­hip­ti. Ay­rı­ca, ka­tı­lım­cı­
lar ön­le­yi­ci sal­dı­rı (pre­emp­ti­ve stri­ke) yap­ma hak­kı­na sa­hip­ti­ler. De­ney bul­gu­
la­rı ara­sın­da, ta­raf­lar ara­sın­da ile­ti­şi­min çok önem­li ol­du­ğu ve ça­tış­ma­nın ile­ti­
şim art­tık­ça ön­le­ne­bi­le­ce­ği gi­bi da­ha çok li­be­ral gö­rü­şü des­tek­le­yen bul­gu­lar yer
al­mış­tır. 1995’te ile­ti­şi­min ta­raf­lar ara­sın­da iş­ bir­li­ği­ni art­tı­rıp art­tır­ma­ya­ca­ğı­nı
in­ce­le­yen Ma­jes­ki ve Fricks de ben­zer so­nu­ca ulaş­mış­lar­dır. İle­ti­şi­min ta­raf­la­rın
düş­man­la­rı­na kar­şı his­set­tik­le­ri kor­ku­la­rı azalt­tı­ğı bu­lun­muş­tur. Ay­nı za­man­da,
kü­çük bir grup ka­tı­lım­cı­nın da da­ha ben­cil ve hırs­lı ha­re­ket et­tik­le­ri­ni ve ile­ti­şi­
min on­la­rın üze­rin­de faz­la et­ki­si ol­ma­dı­ğı gö­rül­müş­tür. Mü­za­ke­re ile il­gi­li de­ney­
le­rin da­ha so­fis­ti­ke bir ör­ne­ği, Druck­man’ın 1993 yı­lın­da çev­re­sel dü­zen­le­me ile
il­gi­li ulus­la­ra­ra­sı mü­za­ke­re ça­lış­ma­sı­dır. Ka­tı­lım­cı­la­ra se­ra ga­zı (gre­en­hou­se gas)
ile il­gi­li dü­zen­le­me­le­ri mü­za­ke­re et­me­le­ri söy­len­miş­tir. Ka­tı­lım­cı­lar bi­li­m a­dam­
la­rı ve dip­lo­mat­lar ol­mak üze­re iki grub­tan se­çil­miş­tir.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 37

De­utsch, Mor­ton, Ya­kov Eps­te­in, Don­nah Ca­na­van, ve Pe­ter Gum­pert. (1967).

“”Stra­te­gi­es of In­du­cing Co­ope­ra­ti­on: An Ex­pe­ri­men­tal Study”, the Jo­ur­nal of Conf­
lict Re­so­lu­ti­on. Cilt 11, Sa­yı 3, s.345-360.
Bon­ham, Matt­hew. (1971). “Si­mu­la­ting In­ter­na­tio­nal Di­sar­ma­ment Ne­go­ti­ati­ons”,
the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Cilt 15, Sa­yı 3, s.299-315.
Druck­man, Da­ni­el. (1993). “The Si­tu­atio­nal Le­vers of Ne­go­tia­ting Fle­xi­bi­lity”, the
Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Cilt 37, Sa­yı 2, s. 236-276.
Ma­jes­ki, Step­hen, ve Sha­ne Fricks. (1995). “Conf­lict and Co­ope­ra­ti­on in In­ter­na­tio­
nal Re­la­ti­ons”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Cilt 39, Sa­yı 4, s. 622-645.
Pi­li­suk, Marc. (1984). “Ex­pe­ri­men­ting With the Arms Ra­ce”, the Jo­ur­nal of Conf­lict
Re­so­lu­ti­on. Cilt 28, Sa­yı 2, s. 296-315.

De­ney­sel yak­la­şım­la­rın geç­miş­te uy­gu­lan­dı­ğı araş­tır­ma alan­la­rın­dan bir baş­

ka­sı sa­vaş ve kriz ko­nu­la­rı­dır. Ne tür psi­ko­lo­jik sü­reç­le­rin ve eği­lim­le­rin sa­va­şa
ka­rar ver­me aşa­ma­sın­da et­ki­li ol­du­ğu te­mel de­ney ko­nu­su­nu oluş­tur­muş­tur. Be­
er ve di­ğer­le­ri 1987’de yap­tık­la­rı ça­lış­ma­la­rın­da ki­şi­lik özel­lik­le­ri­nin ulus­la­ra­ra­
sı are­na­da­ki ge­liş­me­ler­le na­sıl bağ­lan­tı­lı ol­du­ğu­nu in­ce­le­miş­ler­dir. Ka­tı­lım­cı­la­ra
Bi­rin­ci ve İkin­ci Dün­ya Sa­vaş­la­rından ba­zı se­nar­yo­lar gös­te­ri­le­rek sa­va­şa kar­şı
duy­gu­la­rı güç­len­di­ril­miş­tir. Bul­gu­la­rı, bas­kın ka­rak­ter­le­rin da­ha da ça­tış­ma­cı hâ­
le gel­di­ği­ni, uy­sal ka­rak­ter­le­rin da­ha da ita­at­kâr hâ­le gel­dik­le­ri­ni gös­ter­miş­tir. Son
za­man­lar­da, de­ney­sel yak­la­şım­lar te­rö­rizm ko­nu­su­nun ça­lı­şıl­ma­sın­da da uy­gu­
lan­ma­ya baş­lan­mış­tır (Scha­fer 1997, He­aly ve di­ğer­le­ri 2002, Kra­us ve di­ğer­le­ri
1992). Mı­sır’dan İs­ra­il’e gi­den ve Ame­ri­ka­lı yol­cu­la­rın ol­du­ğu bir uça­ğın ka­çı­rıl­
ma­sı­nı ko­nu alan de­ney­le­rin­de, Kra­us ve di­ğer­le­ri (1992) ka­tı­lım­cı­la­ra bir çö­züm
bul­mak için mü­za­ke­re­ler­de bu­lun­ma­la­rı­nı söy­le­miş­ler­dir. Bul­gu­la­rı so­nu­cun­da
‘ka­zan-ka­zan’ yö­nün­de des­tek alan ka­tı­lım­cı­la­rın iş­bir­li­ği­ne yö­ne­lik ka­rar­la­rı da­
ha faz­la al­dı­k­la­rı göz­lem­len­miş­tir.

Kra­us, Sa­rit, Jo­nat­han Wil­ken­feld, Mic­ha­el Har­ris ve Eli­za­beth Bla­ke. (1992). “The
Hos­ta­ge Cri­sis Si­mu­la­ti­on”, Si­mu­la­ti­on & Ga­ming. Cilt 23, Sa­yı 4, s. 398-416.
Scha­fer, Mark. (1997). “Ima­ges and Po­licy Pre­fe­ren­ces”, Po­li­ti­cal Psycho­logy. Cilt
18, Sa­yı 4, s. 813-829.
Be­er, Fran­cis, Ali­ce He­aly, Grant Sinc­la­ir, ve Lyle Bo­ur­ne. (1987). “War Cu­es and
Fo­re­ign Po­licy Acts”, Ame­ri­can Po­li­ti­cal Sci­en­ce Re­vi­ew. Cilt 81, Sa­yı 3, s. 701-716.
He­aly, Ali­ce, Jos­hu­a Hoff­man, Fran­cis Be­er, ve Lyle Bo­ur­ne. (2002). “Ter­ro­rists and
De­moc­rats: In­di­vi­du­al Re­ac­ti­ons to In­ter­na­tio­nal At­tacks”, Po­li­ti­cal Psycho­logy. Demokratik Barış Paradigmasi,
Cilt 23, Sa­yı 3, s. 439-467. demokratik devletlerin
birbirleri ile savaşmayacağını
savunan bir görüştür. Özellikle
De­ney­sel yak­la­şım­lar dış po­li­ti­ka ile il­gi­li ka­rar ver­me sü­reç­le­ri­nin ana­li­zin­de de nicel yaklaşımlar kullanılarak
kul­la­nıl­mış­lar­dır. Alex Mintz ve Ne­he­mi­ah Ge­va de­ney­sel yak­la­şım­la­rın dış po­li­ti­ araştırılan demokrasi ile
ka ana­li­zi­ne uy­gu­lan­ma­sın­da öne çı­kan isim­ler ara­sın­da­dır. Mintz ve Ge­va 1993’te barış arasındaki ilişki çeşitli
nedensel açıklamalara
yap­tık­la­rı ça­lış­ma­la­rı ile de­mok­ra­tik ba­rış pa­ra­dig­ma­sı­nı test et­miş­ler­dir. Ça­lış­ma­ dayandırılır: demokrasilerin
da, Ame­ri­ka­lı ve İs­ra­il­li öğ­ren­ci­ler ve Ame­ri­ka­lı ye­tiş­kin­ler ka­tı­lım­cı ör­nek­le­mi­ni birbirleri ile aynı normları
oluş­tur­muş­tur. 3 ta­ne de­ney ger­çek­leş­ti­ril­miş ve ka­tı­lım­cı­la­rın bir kriz du­ru­mun­da paylaştıkları, daha iyi iletişim
kurabildikleri, liderlerin bir
de­mok­ra­tik bir ül­ke­ye ve de­mok­ra­tik ol­ma­yan bir ül­ke­ye kar­şı güç kul­lan­mak is­ savaş kararını halklarına
te­yip is­te­me­dik­le­ri in­ce­len­miş­tir. Güç kul­la­nı­mı ko­nu­sun­da, de­mok­ra­tik ol­ma­yan açıklamalarının zor olduğunu
ül­ke­le­re kar­şı da­ha faz­la des­tek or­ta­ya çık­mış­tır. Da­ha son­ra­ki bir ça­lış­ma­da Ge­va ve bir savaşı kaybetmenin
bedelinin ağır olabileceği gibi.
ve Han­son (1999) kül­tü­rel fak­tör­le­rin güç kul­la­nı­mı ile il­gi­li ka­rar­lar üze­rin­de­ki et­
38
Şu aşamaları içeren
çalışmalara, deneysel
kurgu diyoruz: bir araştırma
sorusu geliştirir, konuyla
ilgili öne çıkan kuramları
belirler, bağımlı ve bağımsız
değişkenleri tanımlar ve
nasıl ölçüleceğini belirler,
hipotezleri ortaya koyar,
çalışmanın konusu olan
popülasyonu tanımlar, deney
katılımcılarını seçer ve uygun
olan gruplara yerleştirir, deney kur­gu­la­rı ara­sın­da özel bir ko­nu­ma sa­hip­tir:
esnasındaki gözlemlerle
ilgili prosedürü belirler,
deneyin geçerliliğini (validity)
etkileyebilecek tehditler için
hazırlık yapar, deneyde kontrol
olarak kullanılabilecek şartları
belirler ve deney sonunda elde
edilen verinin analizi için takip
edilecek yöntemleri ortaya
koyar.
Dâhilî geçerlik, bir deneyde
gözlemlenen neden-sonuç
ilişkisinin gerçekten deneye
konu olan uyarandan ya
da bağımsız değişkenden
(treatment) kaynaklandığı
olgusuna denir. Haricî geçerlik, de­ne­ye ko­nu olan ba­ğım­sız de­ğiş­ken ta­ra­fın­dan be­lir­len­di­ği, hem de ha­ri­ci ge­çer­
deney sonucu saptanan
bulguların, farklı ortamlarda
ve farklı örneklemler (sample) la­bi­le­cek so­run­la­ra çö­züm oluş­tu­rur. Ge­le­cek bö­lüm­ler­de, de­ney­sel yak­la­şım­lar­la
için geçerli ve genellenebilir
olmasına denir.
Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
ki­si­ne bak­mış­lar­dır. Dev­let­le­rin, ken­di­le­ri ile ben­zer bir kül­tü­rü pay­la­şan dev­let­le­re
kar­şı güç kul­lan­ma ka­ra­rı ver­dik­le­ri­ne çok sık rast­lan­ma­mış­tır.
Alex Mintz ve Ne­he­mi­ah Ge­va. (1993). “Why Don’t De­moc­ra­ci­es Fight Each Ot­her?
An Ex­pe­ri­men­tal Study”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Cilt 37, Sa­yı 3, s. 484-503.
Ne­he­mi­a Ge­va ve Chris­top­her Han­son. (1999). “Cul­tu­ral Si­mi­la­rity, Fo­re­ign Po­licy
Ac­ti­ons, and Re­gi­me Per­cep­ti­on: An Ex­pe­ri­men­tal Study of In­ter­na­tio­nal Cu­es and
De­moc­ra­tic Pea­ce”, Po­li­ti­cal Psycho­logy. Cilt 20, Sa­yı 4, s. 803-827.
De­ney­sel kur­gu­lar­da, yu­ka­rı­da­ki ör­nek­ler­de gö­rül­dü­ğü üze­re, ba­ğım­sız de­ğiş­
ken ta­ma­men araş­tır­ma­cı ta­ra­fın­dan kon­trol edi­lir. Ba­ğım­lı de­ğiş­ken ser­best bı­ra­
kı­lır. Ka­tı­lım­cı­la­rın de­ney ko­nu­su olan uya­ra­na (tre­at­ment) ma­ruz kal­dı­ğı or­tam
ta­ma­men kon­trol al­tın­da­dır. Bu­nun baş­lı­ca se­be­bi, al­ter­na­tif ya da di­ğer ba­ğım­sız
de­ğiş­ken­le­rin ka­tı­lım­cı­la­rın dav­ra­nış­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si­ni elemektir. Sos­yal Bi­
lim­le­rin birçok ala­nın­da, de­ney­sel kon­trol ba­zen imkân­sız ba­zen etik ku­ral­la­ra
ay­kı­rı ba­zen de pra­tik­te uy­gu­la­ma­sı zor­dur. Bu­na rağ­men, araş­tır­ma ko­nu­sun­da­
ki bi­lim­sel yak­la­şım­lar ara­sın­da de­ney­sel ola­nı en ge­liş­miş ve kap­sam­lı ola­nı­dır.
Ger­çek bir de­ney­sel kur­gu, aşa­ğı­da­ki tüm özel­lik­le­ri ba­rın­dır­dı­ğı için araş­tır­ma
1. Ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin ba­ğım­lı de­ğiş­ken­le­re olan et­ki­si ile il­gi­li bir ya da
bir­kaç ta­ne ku­ram öne­rir.
2. Ba­ğım­sız de­ğiş­ken için en az iki se­vi­ye de öl­çüm be­lir­tir.
3. Ka­tı­lım­cı­la­rı de­ney grup­la­rı­na rast­ge­le ta­yin eder (ran­dom as­sign­ment).
4. Ku­ram­la­rı test ede­bil­mek için de­tay­lı bir pro­se­dür be­lir­tir.
5. Dâ­hi­lî ge­çer­li­ğe (in­ter­nal va­li­dity) teh­dit oluş­tu­ra­bi­le­cek ol­gu­lar için, di­ğer
bir de­yiş­le öl­çüm­de ha­ta ol­ma­ma­sı için, kon­trol me­ka­niz­ma­sı­nı ba­rın­dı­rır.
De­ney­sel yak­la­şım­la­rı içe­ren ça­lış­ma­lar­da önem­li olan kur­gu­nun de­tay­lı bir şe­
kil­de plan­lan­ma­sı­dır. Ka­tı­lım­cı­la­rın göz­lem­len­me­ye baş­la­ma­sın­dan ön­ce araş­tır­
ma­cı şu adım­lar­dan ge­çer: bir araş­tır­ma so­ru­su ge­liş­ti­rir, ko­nuy­la il­gi­li öne çı­kan
ku­ram­ları be­lir­ler, ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­ri ta­nım­lar ve na­sıl öl­çü­le­ce­ği­ni
be­lir­ler, hi­po­tez­le­ri or­ta­ya ko­yar, ça­lış­ma­nın ko­nu­su olan po­pü­las­yo­nu ta­nım­lar,
de­ney ka­tı­lım­cı­la­rı­nı se­çer ve uy­gun olan grup­la­ra yer­leş­ti­rir, de­ney es­na­sın­da­ki
göz­lem­ler­le il­gi­li pro­se­dü­rü be­lir­ler, de­ne­yin ge­çer­li­li­ği­ni (va­li­dity) et­ki­le­ye­bi­le­cek
teh­dit­ler için ha­zır­lık ya­par, de­ney­de kon­trol ola­rak kul­la­nı­la­bi­le­cek şart­la­rı be­lir­ler
ve de­ney so­nun­da el­de edi­len ve­ri­nin ana­li­zi için ta­kip edi­le­cek yön­tem­le­ri or­ta­
ya ko­yar. Tüm bu aşa­ma­la­rı içe­ren ça­lış­ma­la­ra, de­ney­sel kur­gu di­yo­ruz. Bir de­ney
kur­gu­su hem plan­la­ma aşa­ma­sı­nı hem de de­ne­yin ken­di­si­ni kap­sar. De­ne­yin ba­şa­
rı­sı plan­la­ma aşa­ma­sı­nın ne ka­dar de­tay­lı ve net ol­du­ğu ile ya­kın­dan il­gi­li­dir. Ta­bi­i,
bu­nun için önem­li olan araş­tır­ma­cı­nın de­ney­le il­gi­li göz­lem ve ve­ri­le­ri baş­tan so­na
ka­dar ken­di dü­zen­le­di­ği bir kur­gu ile el­de et­me­si­dir. Bu tür ve­ri­ye de­ney­sel ve­ri adı
ve­ri­lir­ken araş­tır­ma­cı­nın kon­tro­lü dı­şın­da ge­li­şen vey a top­la­nan ve­ri­ye de göz­lem­
sel ya da de­ney dı­şı ve­ri adı ve­ri­lir. Göz­lem­sel ve­ri­nin top­lan­ma­sın­da araş­tır­ma­cı,
hiç bir şe­kil­de ve­ri­nin oluş­ma­sı sü­re­ci­ni kon­trol et­mez ya da ka­rı­şa­maz.
De­ney­sel yak­la­şım­la­rı di­ğer yön­tem­ler­den ayı­ran en önem­li iki özel­lik­le­ri,
rast­ge­le ata­ma (ran­dom as­sign­ment) ve kon­trol gru­bu­dur. Bu iki özel­lik de­ney­ler­
de hem dâ­hi­lî ge­çer­lik, de­ney­de göz­lem­le­nen ne­den-so­nuç iliş­ki­si­nin ger­çek­ten
lik, de­ney­sel bul­gu­la­rın da­ha fark­lı or­tam­la­ra ge­nel­le­ne­bi­lir ol­du­ğu, için kar­şı­la­şı­
il­gi­li te­mel ko­nu­lar ele alı­na­cak­tır.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 39

Rast­ge­le Ata­ma (Ran­dom As­sign­ment)

Te­mel­de de­ney­sel bir kur­gu bir de­ney gru­bu ve kon­trol gru­bun­dan olu­şur. Ta­bii
de­ney gru­bu bir­den faz­la ola­bi­lir. İler­le­yen bö­lüm­ler­de fark­lı de­ney kur­gu­la­rı an­
la­tıl­mak­ta­dır. De­ney gru­bun­da­ki ka­tı­lım­cı­lar, de­ne­ye ko­nu olan uya­ra­na ma­ruz
bı­ra­kı­lır­lar. Kon­trol gru­bun­da­ki ka­tı­lım­cı­la­ra ise de­ney­sel hiç­bir yön­len­dir­me ya­
pıl­maz. Grup­la­rın oluş­tu­rul­ma­sın­da­ki en önem­li aşa­ma, ka­tı­lım­cı­la­rın rast­ge­le
bu iki gru­ba atan­ma­sı­dır. Di­ğer bir de­yiş­le de­ne­ye ka­tıl­mak ta­ma­men şans so­nu­
cu­dur. Rast­ge­le ata­ma, ay­nı za­man­da de­ney ve kon­trol grup­la­rı­nın baş­lan­gıç­ta
ay­nı ka­rak­ter­le­re sa­hip ol­du­ğu­nu da ga­ran­ti et­me­ye yar­dım­cı olur. Rast­ge­le ata­ma
ku­ra­lı, de­ney­sel yak­la­şı­mı ne­den­sel çı­ka­rım açı­sın­dan en güç­lü araş­tır­ma kur­gu­
la­rın­dan bi­ri hâ­li­ne ge­ti­rir.
Yu­ka­rı­da bah­se­di­len Ma­jes­ki ve Fricks’in (1995) iletişimin iş birliği üzerin­
deki et­ki­si­ni in­ce­le­yen ça­lış­ma­sın­a 270 ka­dın ve 270 er­kek öğ­ren­ci ka­tıl­mış­lar­
dır. De­ne­yin her tu­ru­na 6 öğ­ren­ci ka­tı­lır. Öğ­ren­ci­ler rast­ge­le 3’er ki­şi­lik iki gru­ba
bö­lü­nür ve sos­yal ile­ti­şim ile il­gi­li bir ça­lış­ma ya­pa­cak­la­rı söy­le­nir. Her gru­bun
bir de tem­sil­ci­si var­dır. Ba­zı grup­la­rın tem­sil­ci­le­ri­ne ay­rı bir oda­da iki­li gö­rüş­me
yap­ma­la­rı­na izin ve­ri­lir. Ba­zı­la­rı­na ve­ril­mez. Gö­rüş­me yap­ma­la­rı­na izin ver­mek
de­ney­de­ki ba­ğım­sız de­ğiş­ken ya da araş­tır­ma­nın ko­nu­su olan uyaran ile­ti­şim­dir.
Tem­sil­ci­le­ri­nin ay­rı gö­rüş­me yap­ma­sı­na izin ve­ril­me­yen grup­lar ise kon­trol gru­
bu­dur­lar. Kon­trol gru­bu, de­ne­yin ko­nu­su uya­ra­na ma­ruz kal­ma­yan grup­tur. De­
ney so­nu­cun­da, tem­sil­ci­le­ri nez­din­de bir­bir­le­ri ile ile­ti­şi­me ge­çen grup­la­rın da­ha
çok iş­ bir­li­ği­ne ya­naş­tık­la­rı göz­lem­len­miş­tir.

Rast­ge­le ata­ma (ran­do­mi­za­ti­on) ve rast­ge­le ör­nek­lem (ran­dom samp­le) ara­sın­da­ki

far­kı unut­ma­ma­lı­yız. Bi­rin­ci­si, bir araş­tır­ma­ya ka­tı­lan ki­şi­le­rin rast­ge­le de­ney­sel ve
kon­trol grup­la­rı­na atan­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. İkin­ci­si ise kü­çük sa­yı­da bir örnekle-
min, ge­niş bir po­pü­las­yon­dan na­sıl se­çil­di­ği­ne da­ir iş­le­mi an­la­tır.

Üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­nin, son dö­nem­de ba­sın­da sık­ça duy­du­ğu­muz Arap Ba­ha­rı ile il­
gi­li gö­rüş­le­ri ile il­gi­li bir ça­lış­ma ya­pa­ca­ğı­nı­zı dü­şü­nün. Ça­lış­ma­nın ama­cı, öğ­ren­ci­le­rin 2
Arap Ba­ha­rı ile il­gi­li po­zi­tif gö­rüş­le­re ma­ruz kal­ma­la­rı­nın, Arap Ba­ha­rı’nın ge­le­ce­ği ile
il­gi­li gö­rüş­le­ri üze­rin­de­ki et­ki­si­ni öğ­ren­mek­tir. Ça­lış­ma­yı ger­çek­leş­tir­mek için öğ­ren­ci­
le­ri na­sıl se­çe­ce­ği­ni­zi ve de­ney­sel ve kon­trol grup­la­rı­nı na­sıl oluş­tu­ra­ca­ğı­nı­zı açık­la­yı­nız.

Ay­dın­la­tıl­mış Onay (Et­hi­cal Con­sent)

Araş­tır­ma­ya baş­la­ma­dan ön­ce etik ku­ral­la­ra uy­gun­luk açı­sın­dan ka­tı­lım­cı­la­ra ya­ Araştırma ile ilgili etik
pı­lan araş­tır­ma ile il­gi­li bil­gi ve­ril­me­li ve ya­zı­lı onay­la­rı alın­ma­lı­dır. Ya­zı­lı onay kaygılar ilk defa 18. yüzyılda
Hammurabi Kanunları ile
alın­ma­sı da­ha son­ra çı­ka­cak prob­lem­ler için hem araş­tır­ma­cı­yı hem de ka­tı­lım­cı­ gündeme gelmiştir. 282
yı ko­rur. Fa­kat ça­lış­ma ile il­gi­li bil­gi ve­ri­lir­ken dik­kat­li olun­ma­lı­dır. Ka­tı­lım­cı­la­ra adet kanunun 3 tanesi,
çok faz­la de­tay ver­mek, bek­len­ti et­ki­si­ni art­tı­ra­bi­le­ce­ği gi­bi, de­ney so­nuç­la­rı­nın doktorların görev esnasında
yaptıkları hataların ve etik
ta­ma­men ge­çer­siz ol­ma­sı­na ve dâhilî ge­çer­li­ğin de azal­ma­sı­na se­bep ola­bi­lir. Ay­ olmayan müdahelelerin
dın­la­tıl­mış onay alın­dı­ğın­da, ör­nek­lem­de yan­lı bir hâ­le ge­lir çün­kü ka­tı­lım­cı­la­rın cezalandırılmasını
hep­si gö­nül­lü­dür. Psi­ko­lo­ji de­ney­le­rin­de bu prob­lem Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler­de’­ki öngörmüştür.
de­ney­le­re gö­re ol­duk­ça faz­la­dır. Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler’de şu ana ka­dar gö­nül­lü­ler
ka­tıl­dı­ğı için, za­rar gör­müş bir ça­lış­ma yok­tur.
Ay­dın­la­tıl­mış onay ko­nu­su, özel­lik­le tıp ala­nın­da ya­pı­lan ilk de­ney­ler­de gün­de­
me gel­miş­tir. Mo­dern za­man­lar­da, etik ku­ral­la­rın gün­de­me gel­me­si ve cid­di adım­
lar atıl­ma­sı, Ame­ri­ka’nın Ala­ba­ma eya­le­ti Tus­ke­ge­e şeh­rin­de 1932 ve 1972 yıl­la­
rın­da, eko­no­mik du­rum­la­rı iyi ol­ma­yan 400 si­yah Ame­ri­kalı üze­rin­de Ame­ri­kan
40
Belmont Raporu, sadece
Tuskegee Frengi Çalışmasının
bir sonucu değil, İkinci
Dünya Savaşı’ndan sonra tıp
alanında artan etik olmayan
çalışmaların bir sonucudur.
Bir deneyde, hamile kadınlara
bulantı ve kusmayı kontrol
edebileceği düşünülen bir ilaç
verilmiş ve yaklaşık 12.000
bebeğin sakat doğmasına
sebep olunmuştu. Yine başka
bir çalışmada, zihinsel engelli
çocuklara hepatis mikrobu
verilerek aşısı üretilmeye
çalışılmıştır. Tüm bu gelişmeler
karşısında, Amerikan
hükûmeti bir komisyon
kurularak çeşitli etik kuralların
belirlenmesi kararına
varmıştır.
Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Sağ­lık Hiz­met­le­ri ta­ra­fın­dan ya­pı­lan de­ney­le ger­çek­leş­miş­tir. Ça­lış­ma­nın ama­cı
he­nüz 1930’lar­da ça­re­si bu­lu­na­ma­yan Fren­gi has­ta­lı­ğı­nı, has­ta­lı­ğın baş­lan­gı­cın­dan
has­ta­nın ölü­mü­ne ka­dar dö­nem dö­nem iz­le­mek, has­ta­lı­ğın sey­ri ko­nu­sun­da ve­ri
top­la­mak­tı. Ka­tı­lım­cı­la­rın dü­zen­li ola­rak kan­la­rı alı­nı­yor ve ka­tı­lım­cı­lar üc­ret­siz te­
da­vi gör­dük­le­ri­ni dü­şü­nü­yor­lar­dı. Daha sonra, has­ta­lı­ğın te­da­vi­si bu­lun­duk­tan son­
ra has­ta­lar bu ko­nu­da bil­gi­len­di­ril­me­miş ve te­da­vi­le­ri için ilaç ve­ril­me­miş­tir. Amaç
has­ta­lı­ğın sey­ri­ni ta­mam­la­ma­sı­nı bek­le­mek ve öl­dük­ten son­ra ka­tı­lım­cı­la­rın vü­cu­
dun­da otop­si ya­pa­rak da­ha faz­la bil­gi edin­mek­tir. Bu olay, Ame­ri­kan top­lu­mun­da
bü­yük yan­kı uyan­dır­mış ve so­nun­da her araş­tır­ma mer­ke­zi ve üni­ver­si­te­nin ken­di
etik ku­rul­la­rı­nı kur­ma­la­rı­nın zo­run­lu ol­ma­sı­na ka­dar etik ko­nu­la­ra ti­tiz­lik­le eği­lin­
me­si­ni sağ­la­mış­tır.
Özel­lik­le 1976 yı­lın­da ku­ru­lan bir ko­mis­yon Bel­mont Ra­po­ru’nu ha­zır­la­mış ve
bi­ome­di­kal ve sos­yal araş­tır­ma­lar­da ka­tı­lım­cı­la­rın hak­la­rı­nın ko­run­ma­sı­na iliş­
kin ba­zı ku­ral­lar ya­yın­la­mış­lar­dır. Bu ku­ral­lar kü­re­sel ola­rak da ka­bul edi­le­gel­
miş­tir. Bel­mont ra­po­ru de­ney ka­tı­lım­cı­la­rı­na say­gı ile yak­la­şıl­ma­sı, hem fi­zik­sel
hem ma­ne­vi ola­rak ko­run­ma­la­rı­nın sağ­lan­ma­sı ve ada­let­li dav­ra­nıl­ma­sı­nın ya­nı
sı­ra, ay­dın­la­tıl­mış onay ko­nu­su­nu da res­mî ola­rak ya­zı­ya ge­çir­miş­tir. Ay­dın­la­tıl­
mış onay, ka­tı­lım­cı­la­rın araş­tır­ma sü­re­ci, amaç­la­rı, risk­ler, ve bek­le­nen fay­da­lar
ko­nu­la­rın­da ye­te­rin­ce bil­gi­len­di­ril­me­le­ri pren­si­bi­ne da­ya­lı­dır.
Pe­ki, ba­zı du­rum­lar­da araş­tır­ma­cı ya­nılt­ma yo­lu­na gi­de­bi­lir mi? Ya­nılt­ma­nın
adil ol­du­ğu du­rum­lar ne­ler­dir? Bel­mont ra­po­ru­nun be­lirt­ti­ği ay­dın­la­tıl­mış onay,
ka­tı­lım­cı­la­ra ye­te­rin­ce bil­gi ve­ril­me­si­ni öner­miş­tir. Di­ğer bir de­yiş­le, ne ka­dar bil­gi
ve­ri­le­ce­ği­ne da­ir, özel­lik­le sos­yal bi­lim­ler­de çok kes­kin çiz­gi­ler mev­cut de­ğil­dir. Si­
ya­set Bi­li­mi de­ney­le­rin­de ka­tı­lım­cı­la­ra önem­li öl­çü­de za­rar ver­me­ye­ce­ği dü­şü­nü­
len kü­çük hi­le­le­re baş­vur­mak­ta bir sa­kın­ca yok­tur. Hi­le yap­mak ya da ya­nılt­mak,
araş­tır­ma onu ge­rek­tir­di­ği ve bo­yut­la­rı bü­yük ol­ma­dı­ğı sü­re­ce etik dı­şı sa­yıl­maz.
Ör­ne­ğin, se­çim kam­pan­ya­la­rı­nın fi­nans­ma­nı ko­nu­sun­da Ame­ri­kan Kon­gre­si’nde
bir ya­sa çı­ka­rıl­ma­sı tar­tı­şı­lır­ken, Druck­man ve Nel­son üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­nin
ka­tı­lım­cı ol­du­ğu de­ney­de med­ya­nın ve ha­ber­le­rin ve­ri­liş şek­li­nin, se­çim kam­pan­
ya­la­rı­nın fi­nans­ma­nı ile il­gi­li gö­rüş­le­ri üze­rin­de­ki et­ki­si­ni in­ce­le­miş­ler­dir. Ha­ber­
le­rin ger­çek gi­bi gö­rün­me­si­ni sağ­la­mak için, bil­gi­sa­yar üze­rin­de New York Ti­mes
ga­ze­te­si­nin amb­lem ve lo­go­la­rı­nı tu­ta­rak, uy­dur­ma ha­ber­ler oluş­tur­muş­lar­dır. Ka­
tı­lım­cı­lar, ha­ber­le­rin ger­çek­ten o ga­za­te­de çık­tı­ğı­nı dü­şün­müş­ler­dir. Bu araş­tır­ma­
da, ha­ber­le­rin ka­tı­lım­cı­lar ta­ra­fın­dan ger­çek­miş gi­bi al­gı­lan­ma­sı önem ta­şı­mak­tay­
dı. Ka­tı­lım­cı­la­rın inan­ma­dı­ğı du­rum­da, med­ya­nın et­ki­si­nin tam ola­rak an­la­şıl­ma­sı
müm­kün de­ğil­di. Etik stan­dart­lar açı­sın­dan, hi­le­ye baş­vur­mak ka­tı­lım­cı­la­ra de­
ney­den ön­ce veya de­ney es­na­sın­da ya­lan söy­le­mek an­la­mı­na gel­di­ği için ger­çek­ten
araş­tır­ma ge­rek­tir­me­dik­çe baş­vu­rul­ma­ma­sı ge­re­ken bir yön­tem­dir.
Ja­mes Druck­man ve Kjers­ten R. Nel­son. (2003). “Fra­ming and De­li­be­ra­ti­on: How
Ci­ti­zens’ Con­ver­sa­ti­ons Li­mit Eli­te Inf­lu­en­ce”, Ame­ri­can Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Sci­en­
ce. Cilt 47, s. 729-45.
De­ğiş­ken­lik (Va­ri­ati­on) ve Kon­trol
De­ney­sel ya da di­ğer yak­la­şım­lar­da araş­tır­ma kur­gu­su­nun ama­cı, ko­nu­su olan po­
pü­las­yon içe­ri­sin­de­ki de­ğiş­ken­li­ği sis­tem­li bir bi­çim­de açık­la­ma­ya ça­lış­mak­tır. De­
ğiş­ken­lik, de­ney­ler­de araş­tır­ma­cı­nın kon­trol ede­bil­di­ği ba­zı fak­tör­ler ya da uya­ran­
lar­la (tre­at­ment) or­ta­ya çı­kar. Di­ğer kur­gu­lar­da ise araş­tır­ma­cı­nın kon­tro­lü dı­şın­da
ge­li­şir. De­ney­ler­de kon­trol de­di­ği­miz ol­gu as­lın­da de­ğiş­ken­li­ğin kon­trol edil­me­si
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 41

an­la­mı­na ge­lir. De­ney­sel kur­gu­lar­da, al­ter­na­ti­ve açık­la­ma­lar ya da ba­ğım­sız de­

ğiş­ke­ni et­ki­le­ye­bi­le­cek al­ter­na­tif fak­tör­ler, de­ney or­ta­mı­nın sağ­la­dı­ğı kon­trol sa­ye­
sin­de aşı­la­bi­lir. Araş­tır­ma­cı­nın de­ney es­na­sın­da ba­ğım­sız de­ğiş­ken üze­rin­de göz­
lem­le­di­ği de­ğiş­ken­li­ğin iki fark­lı kay­na­ğı var­dır: Grup­lar-Ara­sı Sis­tem­li De­ğiş­ken­lik
(syste­ma­tic bet­we­en-gro­ups va­ri­an­ce) ve Grup­lar-İçi Sis­tem­li Ol­ma­yan De­ğiş­ken­lik
(nonsy­ste­ma­tic wit­hin-gro­up va­ri­an­ce) ya da yan­lış de­ğiş­ken­lik.

Grup­lar-Ara­sı Sis­tem­li De­ğiş­ken­lik

Bir de­ney es­na­sın­da, ba­ğım­sız bir de­ğiş­ke­nin ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de­ki et­ki­si­ni
ölç­me­ye ça­lı­şı­rız. Ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin en az iki fark­lı de­ğe­ri­nin ol­ma­sı ve ka­tı­
lım­cı­la­rın ba­ğım­lı de­ğiş­ken için na­sıl tep­ki gös­ter­dik­le­ri­ni ölç­mek ge­re­kir. Eğer
ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin 3 ay­rı se­vi­ye­si be­lir­til­miş­se ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne ba­kıl­dı­ğın­da 3
ay­rı grup göz­lem­le­mek is­te­riz. Bu grup­la­rın ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le il­gi­li tep­ki­le­ri­nin
bir­bi­rin­den önem­li de­re­ce­de fark­lı ol­du­ğu­nu göz­lem­ler­sek baş­lan­gıç­ta dü­şün­dü­
ğü­müz ku­ra­ma ka­nıt bul­muş olu­ruz. Grup­lar ara­sın­da­ki fark­lı­lı­ğın sa­de­ce te­sa­dü­
fi ve do­ğal ola­rak de­ğil de sis­tem­li ola­rak bir­bi­rin­den fark­lı ol­ma­sı bek­le­nir. Eğer,
do­ğal ola­rak bek­le­ne­bi­le­cek fark­lı­lı­ğın öte­si­ne ge­çi­le­mi­yor­sa o za­man ba­ğım­sız
de­ğiş­ke­nin ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de bir et­ki­sin­den bah­se­de­me­yiz. Önem­li de­re­
ce­de fark­lı­lık bul­du­ğu­muz za­man­lar­da da fark­lı­lı­ğın de­ney­de kul­la­nı­lan uya­ran­
dan de­ğil de kon­trol edi­le­me­yen ya da edil­me­yen dış fak­tör­ler­den kay­nak­lan­ma­
dı­ğın­dan emin ol­mak ge­re­kir. Do­la­yı­sıy­la ne­den­sel bir çı­ka­rım yap­ma­dan ön­ce
de­ne­yin tam kon­trol­lü bir or­tam­da ger­çek­leş­ti­ğin­den emin ol­mak ge­re­kir.
Grup­lar-ara­sı de­ğiş­ken­li­ği azalt­mak için en iyi yön­tem rast­ge­le ata­ma­dır. Rast­
ge­le ata­ma de­ney ve kon­trol gru­bun­da­ki ka­tı­lım­cı­la­rın bir­bir­le­rin­den baş­ka fak­
tör­ler açı­sın­dan çok fark­lı ol­ma­ma­la­rı­nı sağ­lar. Di­ğer bir yön­tem, yaş, et­nik kim­lik
ya da cin­si­yet gi­bi fak­tör­le­rin et­ki­si­nin ola­bi­le­ce­ği­ni dü­şün­dü­ğü­müz du­rum­lar­da,
grup­la­rı ho­mo­jen bir şe­kil­de seç­mek­tir. Ör­ne­ğin, cin­si­ye­tin et­ki­li ol­du­ğu­nu dü­şü­
nü­yor­sak, sa­de­ce er­kek­ler ya da sa­de­ce ka­dın­lar­dan olu­şan grup­lar be­lir­le­ye­bi­li­
riz. Ta­bii bu yön­temde bul­gu­la­rın ge­nel­le­ne­bi­lir ol­ma gü­cü­nü azalt­mış olu­yo­ruz.
Araş­tır­ma­cı­nın il­gi­len­di­ği de­ney­sel uya­ran ya da te­mel ba­ğım­sız de­ğiş­ken dı­şın­da
so­nuç­la­rı et­ki­le­ye­bi­le­ce­ği dü­şü­nü­len fak­tör­ler de­ne­yin içi­ne ye­ni bir ba­ğım­sız de­
ğiş­ken ola­rak ek­le­ne­bi­lir. Böy­le­ce, ka­dın ve er­kek­ler­le il­gi­li bul­gu­lar bir­bir­le­ri ile
kar­şı­laş­tı­rı­lır.

Grup­lar-İçi Sis­tem­li Ol­ma­yan De­ğiş­ken­lik

Grup-içi de­ğiş­ken­lik ya da yan­lış de­ğiş­ken­lik grup­ta bir kaç ki­şi­nin fark­lı­lık gös­
ter­me­si ile or­ta­ya çı­kar. Ör­ne­ğin, ba­zı ka­tı­lım­cı­lar de­ney gü­nü ken­di­le­ri­ni iyi
his­set­mi­yor veya te­dir­gin his­se­di­yor ola­bi­lir­ler. Ki­şi­le­rin bi­rey­sel ye­te­nek­le­ri de
ba­zen grup-içi de­ğiş­ken­li­ği et­ki­le­ye­bi­lir. Grup-içi de­ğiş­ken­lik rast­ge­le ve sis­tem­li
ol­ma­yan fak­tör­ler so­nu­cu ge­li­şir ve de­ney bul­gu­la­rı­nı et­ki­le­me­si bek­len­mez. Ör­
ne­ğin, grup­ta ye­te­ne­ği az olan ba­zı ka­tı­lım­cı­lar dü­şük bir skor alı­yor­larsa, grup­ta
ye­te­ne­ği yük­sek olan ve yük­sek skor alan ba­zı ka­tı­lım­cı­la­rın da va­r ol­du­ğu­nu dü­
şün­me­li­yiz. Bu du­rum­da bu iki et­ki bir­bi­ri­ni sı­fır­lar ve de­ney bul­gu­la­rı­nın önem­
li de­re­ce­de et­ki­le­mez­ler. Bir grup­ta­ki ka­tı­lım­cı­la­rın hep­si­nin ay­nı ye­te­nek­le­re ve
özel­lik­le­re sa­hip ol­ma­la­rı­nı bek­le­ye­me­yiz.

Ant­hony M. Gra­zia­no ve Mic­ha­el L. Rau­lin. 1997. Re­se­arch Met­hods: A Pro­cess of

In­qu­iry. (Third Edi­ti­on). New York: Long­man.
42 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Sı­ra Sizde 2’de so­ru­lan so­ru­ya gö­re, de­ney so­nu­cu iki grup öğ­ren­ci ara­sın­da göz­lem­
3 le­nen far­kın, po­zi­tif ha­ber­den kay­nak­lan­dı­ğın­dan ve baş­ka fak­tör­le­rin et­ki­li ol­ma­
dı­ğın­dan emin ol­mak için na­sıl bir yön­tem ta­kip eder­si­niz?

De­ney Ye­ri: Laboratuvar, Sa­ha ya da In­ter­net?

De­ney­sel yak­la­şım­la­rın bir bo­yu­tu da de­ne­yin ne­re­de ya­pıl­dı­ğı ile il­gi­li­dir. Labo­
ratuvar de­ney­le­rin­de, ka­tı­lım­cı­lar ay­nı yer­de top­la­nır ve araş­tır­ma­cı ka­tı­lım­cı­la­
rın dav­ra­nış­la­rı dı­şın­da çev­re ile il­gi­li tüm et­ken­le­ri kon­trol eder. Alan ya da sa­
ha de­ney­le­rin­de ise ka­tı­lım­cı­nın mü­da­ha­le et­me ola­na­ğı da­ha kı­sıt­lı­dır. De­ne­ye
ko­nu olan bi­rey­ler ge­nel­lik­le ken­di or­tam­la­rın­da, ya­ni araş­tır­ma­cı­nın kon­tro­lü
dı­şın­da­ki bir or­tam­da, göz­lem­le­nir. İki­si ara­sın­da­ki ay­rım İnternet üze­rin­den
ya­pı­lan de­ney­le­rin art­ma­sı so­nu­cu da­ha az be­lir­gin hâ­le gel­miş­tir. Da­ha ön­ce
sa­de­ce laboratuvar­da araş­tır­ma­cı­nın tüm uya­ran et­ken­le­ri kon­trol ede­bil­di­ği bir
or­tam­da ya­pı­la­bi­len de­ney­ler ar­tık İnternet va­sı­ta­sı ile sa­nal laboratuvar­lar­da ya­
pı­la­bil­mek­te­dir.
Da­ha ön­ce ve­ri­len ör­nek­ler ara­sın­da Bon­ham (1971) ve De­utsch ve di­ğer­le­ri­nin
(1967) ça­lış­ma­la­rı laboratuvar or­ta­mın­da ger­çek­leş­ti­ril­miş­tir. Mintz ve Ge­va (1993),
Druck­man (1993) ve Ma­jes­ki ve Fricks’in ça­lış­ma­la­rı (1995) sa­ha de­ney­le­ri­nin ör­
nek­le­rin­den­dir. Mintz ve Ge­va’nın ça­lış­ma­sın­da öğ­ren­ci­ler­le il­gi­li de­ney­ler sı­nıf­lar­
da, ye­tiş­kin­ler­le il­gi­li de­ney­ler ise kli­se top­lan­tı­la­rın­da ger­çek­leş­ti­ril­miş­tir. Druck­
man’ın 52 çev­re bi­li­m a­da­mı­nın ve 17 dip­lo­ma­tın ka­tıl­dı­ğı de­ney­le­ri de yi­ne ken­di
do­ğal or­tam­la­rın­da ger­çek­leş­ti­ril­miş­tir. Bi­li­m a­dam­la­rı ulus­la­ra­ra­sı bir çev­re kon­
fe­ran­sın­da dip­lo­mat­lar da eği­ti­me ka­tıl­dık­la­rı yaz oku­lun­da de­ne­ye ka­tıl­mış­lar­dır.

Re­bec­ca B. Mor­ton ve Ken­neth C. Wil­li­ams. (2008). Ex­pe­ri­men­ta­ti­on in Po­li­ti­cal

Sci­en­ce in the Ox­ford Hand­bo­oks of Po­li­ti­cal Sci­en­ce. Ja­net M. Box-Stef­fen­mei­er,
Henry E. Brady, Da­vid Col­li­er (eds.). Ox­ford Uni­ver­sity Press. Pp. 339-356.
McDer­mott, Ro­se. (2002). “Ex­pe­ri­men­tal Met­hods in Po­li­ti­cal Sci­en­ce”, An­nu­al Re­
vi­ew of Po­li­ti­cal Sci­en­ce. Cilt 5, s. 31-61.

In­ter­net Üze­rin­de De­ney

In­ter­net sos­yal araş­tır­ma­lar için ye­ni bir or­tam ve ola­nak sağ­la­mak­ta­dır. In­ter­net
üze­rin­den ya da web or­ta­mın­da de­ney yap­ma­nın çe­şit­li avan­taj­la­rı ara­sın­da, çok
faz­la sa­yı­da ka­tı­lım­cı­ya kı­sa sü­re­de ve dü­şük bir ma­li­yet­le ulaş­ma, araş­tır­ma­cı­
nın bek­len­ti et­ki­si gi­bi yan­lı ol­ma­sı­na se­bep ola­cak du­rum­la­rın önü­ne geç­me ve
so­nuç­la­rın bü­yük kit­le­le­re ula­şıl­dı­ğı için da­ha ge­nel­le­ne­bi­lir ol­ma­sı­nı sa­ya­bi­li­riz.
De­za­van­taj­la­rı ara­sın­da ise ay­nı ka­tı­lım­cı­nın bir­den faz­la de­fa de­ne­yi al­ma­sı­nı,
su­nu­lan ve­ri­le­re ve so­ru­la­ra dik­kat­li­ce ce­vap ve­ril­me­me­si ve vaz­geç­mek is­te­yen­le­
rin de­ne­yi ya­rı yer­de bı­ra­ka­bil­me­le­rin­den do­la­yı faz­la sa­yı­da ek­sik ve­ri el­de edil­
me­si sa­yı­la­bi­lir. Ay­rı­ca, gü­ve­ni­lir­lik ve ge­çer­lik prob­lem­le­ri laboratuvar ve sa­ha
de­ney­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi bur­da da kar­şı­mı­za çı­kar.
Ka­dın­la­rın si­ya­set­te ar­tan ro­lü ba­zı araş­tır­ma­cı­la­rı, cin­si­yet fark­lı­lık­la­rı­nın ulus­
la­ra­ra­sı alan­da­ki so­run­la­rın çö­zü­mü­nü na­sıl et­ki­le­di­ği­ni sor­gu­la­ma­ya yö­nelt­miş­tir.
Bo­yer ve di­ğer­le­ri (2009) İnternet üze­rin­den ger­çek­leş­tir­dik­le­ri bir de­ney­de cin­si­
yet fark­lı­lık­la­rı­nın ulus­la­ra­ra­sı mü­za­ke­re­ler üze­rin­de­ki et­ki­si­ni an­la­ma­ya ça­lış­mış­
lar­dır. Yaş­la­rı 10 ile 14 ara­sı de­ği­şen or­tao­kul ve 14 ile 18 ara­sı de­ği­şen li­se öğ­ren­
ci­le­ri­nin ka­tı­lım­cı ol­du­ğu de­ney­de, genç yaş­ta­ki öğ­ren­ci­le­rin ter­cih edil­me­sin­de­ki
amaç, bu öğ­ren­ci­le­rin fi­kir­le­ri­ni ve tu­tum­la­rı­nı et­ki­le­ye­cek bü­yü­dük­le­ri çev­re­de­ki
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 43

si­ya­si gö­rüş­le­ri he­nüz tam ola­rak be­nim­se­me­miş ol­ma­la­rı ve ulus­la­ra­sı si­ya­si olay­
lar­la il­gi­li faz­la bil­gi sa­hi­bi ol­ma­ma­la­rı­dır. Böy­le­ce de­ney­sel bul­gu­lar üze­rin­de­ki
dış et­ken­le­rin kon­trol edi­le­bil­me­si müm­kün ol­muş­tur. Öğ­ren­ci­ler web üze­rin­den
bir­bir­le­ri ile ile­ti­şim kur­ma ola­na­ğı­na sa­hip­ler ve de­ney­den se­kiz haf­ta ön­ce öğ­ret­
men­ler ta­ra­fın­dan be­lir­le­nen ül­ke grup­la­rı­nı ata­nır­lar. Bu sü­reç­te öğ­ren­ci­ler­den
ta­yin edil­dik­le­ri ül­ke­nin kül­tü­rel ve ge­le­nek­sel de­ğer­le­ri­ni öğ­ren­me­le­ri is­te­nir. Ay­
rı­ca, öğ­ren­ci­ler bel­li te­ma grup­la­rı­na ay­rı­lır. Ge­nel­de her ül­ke için 20 öğ­ren­ci ve
bu grup­la­rın içe­ri­sin­de te­ma­la­ra gö­re ay­rıl­mış 3-4 ki­şi­lik grup­lar var­dır. Te­ma­lar,
in­san hak­la­rı, kü­re­sel çev­re, ça­tış­ma ve iş b ­ ir­li­ği, ulus­la­ra­ra­sı eko­no­mi ve yıl içe­ri­
sin­de po­pü­ler ol­muş bir ko­nu ola­rak beş ko­nu­yu içe­rir. Her ko­nu ile il­gi­li or­ta­la­ma
15 ül­ke gru­bu de­ne­ye da­hil edi­lir. Grup­lar, hep-ka­dın, hep-er­kek ya da ka­rı­şık ola­
rak dü­zen­le­nir. Her de­ney­de, mu­hak­kak her grup tü­rü­nün va­r ol­du­ğun­dan emin
olu­nur. Öğ­ren­ci­ler, di­ğer grup­lar­da­ki öğ­ren­ci­le­rin cin­si­yet­le­ri­nin bil­mez­ler fa­kat
ken­di grup­la­rı­nın­ki­nin far­kın­da­dır­lar. Bir de­ney 5 haf­ta sür­mek­te­dir. Öğ­ren­ci­ler,
İnternet­’te araş­tır­ma ya­pıp, do­kü­man­lar ha­zır­la­ya­bi­lir­ler. Ay­rı­ca, elek­tro­nik pos­ta
va­sı­ta­sı ile di­ğer ül­ke­ gruplarına ula­şa­bi­lir­ler. İsim ve cin­si­yet ko­nu­sun­da bil­gi ver­
me­le­ri ya­sak­tır. Bir­bir­le­ri­ne ge­nel­de ül­ke ve te­ma is­mi ile hi­tap eder­ler. Ör­ne­ğin,
Ni­jer­ya İn­san Hak­la­rı Ko­mi­te­si ya da Ka­na­da İn­san Hak­la­rı Ko­mi­te­si gi­bi.
Öğ­ren­ci­ler, ulus­la­ra­ra­sı si­ya­si ko­nu­la­rı di­ğer okul­lar­dan de­ne­ye ka­tı­lan di­ğer
öğ­ren­ci­ler ile de­ney için ge­liş­ti­ril­miş bir ya­zı­lım ara­cı­lı­ğı ile tar­tı­şır ve mü­za­ke­re
eder­ler. De­ney so­nun­da mü­za­ke­re stil­le­ri­nin öl­çü­mü için iş ­bir­lik­çi (col­la­bo­ra­ti­
ve), ça­tış­ma­cı (conf­lic­tu­al), ya­ra­tı­cı (cre­ati­ve), kar­şı­lık­lı (re­cip­ro­cal), ben­cil (self-
in­te­res­ted) ve id­dia­lı (as­ser­ti­ve) ol­mak üze­re 6 fark­lı mü­za­ke­re bi­çi­mi be­lir­len­
miş­tir. De­ney so­nu­cun­da, tü­mü ka­dın olan grup­la­rın tü­mü er­kek ya da ka­rı­şık
grup­lar­dan da­ha faz­la di­ğer grup­lar­la ile­ti­şi­me geç­tik­le­ri göz­lem­len­miş­tir. Ay­rı­ca,
tü­mü ka­dın grup­la­rın da­ha faz­la sa­yı­da iş ­bir­lik­çi mü­za­ke­re ve da­ha az sa­yı­da kar­
şı­lık­lı ve ben­cil mü­za­ke­re stil­le­ri­ni ter­cih et­tik­le­ri göz­lem­len­miş­tir.

Bo­yer, M.A., Ur­lac­her, B., Hud­son, N.B., Niv-So­lo­mon, A., Ja­nik, L., But­ler, M.J., Brown,
S.W., Io­an­no­u, A. (2009). “Gen­der and Ne­go­ti­ati­on: So­me Ex­pe­ri­men­tal Fin­dings from
an In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Si­mu­la­ti­on,” In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Qu­ar­terly, Cilt 53, s.23-47.

DE­NEY­SEL KUR­GU ÇE­ŞİT­LE­Rİ

Bu kı­sım­da bah­se­di­len de­ney­sel kur­gu­lar ge­nel­lik­le laboratuvar ve alan de­ney­le­ri
(fi­eld ex­pe­ri­ment) için ge­çer­li­dir. Do­ğal de­ney­ler ay­rı bir kı­sım­da an­la­tı­la­cak­tır.

Alan de­ney­le­ri do­ğal de­ney­ler­den fark­lı­dır. Alan de­ney­le­rin­de, araş­tır­ma­cı de­ne­ye ko­nu
olan te­mel ba­ğım­sız de­ğiş­ken ya da uya­ran üze­rin­de kon­trol imkânı­na sa­hip­tir, sa­de­ce
de­ne­yi ka­tı­lım­cı­la­rın do­ğal or­ta­mı­na ta­şı­mış­tır. Do­ğal de­ney­ler­de ise araş­tır­ma­cı­nın de­
ney uya­ra­nı üze­rin­de hiç­bir kon­tro­lü yok­tur. Ba­ğım­sız de­ğiş­ken şans ese­ri or­ta­ya çı­kar.

De­ney Ön­ce­si Test (Pre­test)- De­ney Son­ra­sı Test

(Post­test) - Kon­trol Gru­bu Kur­gu­su
En te­mel de­ney­sel yak­la­şım kur­gu­su, Şe­kil 2.1’de gös­te­ril­di­ği üze­re dört aşa­ma­dan
oluş­mak­ta­dır. Ön­cül ya da de­ney ön­ce­si test, de­ne­y ka­tı­lım­cı­la­rının baş­ta fark­lı
ol­ma­dık­la­rı­nı gös­ter­mek için­dir. İkin­ci aşa­ma­da, ka­tı­lım­cı­lar ta­ma­men rast­ge­le
bir pro­se­dü­re gö­re de­ney ve kon­trol grup­la­rı­na ata­nır­lar. De­ney gru­bu­na ata­nan
ka­tı­lım­cı­lar, et­ki­si­ni an­la­ma­ya ça­lış­tı­ğı­mız ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le il­gi­li bir iş­lem­den
ge­çer­ler. İş­lem bir ilaç, bir vi­de­o gös­te­ri­si ya da bir ilan ola­bi­lir. Kon­trol gru­bu
44 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

iş­le­me ta­bi tu­tul­ma­yan ve de­ney so­nun­da, de­ne­yin ba­şın­da­ki gi­bi dav­ran­ma­sı­

nı bek­le­di­ği­miz grup­tur. Üçün­cü aşa­ma­da de­ney gru­bu iş­le­me ta­bi tu­tul­duk­tan
son­ra, son aşa­ma­da, il­gi­len­di­ği­miz ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin et­ki­si­ni an­la­mak üze­re
de­ney son­ra­sı test ya­pı­lır. De­ney gru­bu­nun kon­trol gru­bun­dan fark­lı dav­ran­ma­sı
bek­le­nir.
Ön­cül test içe­ren bu te­mel de­ney kur­gu­su, ka­tı­lım­cı­la­rın tü­mü­nün, is­ter de­ney
is­ter­se kon­trol gru­bu­na atan­mış ol­sun­lar, ay­nı özel­lik­le­re sa­hip ol­du­ğu­nu gös­ter­
me­si açı­sın­dan bir avan­ta­ja sa­hip ol­sa da ön­cül test ka­tı­lım­cı­la­rı far­kın­da ol­ma­dan
de­ney­de uy­gu­la­nan iş­lem ya da ba­ğım­sız de­ğiş­ken ko­nu­sun­da has­sas­laş­tı­ra­bi­lir.
Di­ğer bir de­yiş­le de­ney so­nun­da göz­lem­le­nen et­ki­nin ön­cül test­ten mi yok­sa de­
ney es­na­sın­da uy­gu­la­nan iş­lem­den mi kay­nak­lan­dı­ğı­nı ayır­det­mek­te zor­la­na­bi­li­
riz. Bu prob­le­me ön­cül test has­sa­si­ye­ti de­ni­lir. Bir ör­nek­le bu nok­ta­yı net­leş­ti­re­cek
olur­sak, in­san­la­rın fark­lı ırk­la­ra kar­şı olan fi­kir­le­ri­ni ve ta­vır­la­rı­nı an­la­ma­ya yö­
ne­lik bir de­ney dü­şü­ne­lim. De­ney sı­ra­sın­da ka­tı­lımcıla­rın bir kıs­mı­na fark­lı bir
ır­ka men­sup in­san­lar­la soh­bet et­me­le­ri söy­le­nir. Bu de­ney­de fark­lı ırk­tan in­san­
lar­la ile­ti­şim kur­mak, de­ney gru­bu­nun ta­bi ola­ca­ğı iş­lem­dir. Kon­trol gru­bun­da­ki
ka­tı­lım­cı­la­rın ise ile­ti­şim kur­ma­la­rı­na izin ve­ril­mez. Fa­kat, de­ne­yin ba­şın­da tüm
ka­tı­lım­cı­lar­la, fark­lı ırk­la il­gi­li so­ru­lar so­ru­lup, fi­kir ve ta­vır­la­rı an­la­şıl­ma­ya ça­lı­
şı­lır. De­ney so­nun­da da yi­ne hem de­ney gru­bu hem de kon­trol gru­bu üye­le­ri­ne
ben­zer so­ru­lar so­ru­lur. Eğer de­ney gru­bun­da­ki ka­tı­lım­cı­la­rın kar­şı ırk için da­ha
az yan­lı fi­kir ve ta­vır­lar ser­gi­le­dik­le­ri­ni göz­lem­li­yor­sak bu de­ği­şim­de ön­cül tes­tin
et­ki­si­nin olup ol­ma­dı­ğı­nı ayırt et­mek zor ola­cak­tır. Çün­kü de­ne­ye ka­tı­lan­lar, en
baş­ta so­ru­lan so­ru­lar­dan de­ne­yin ama­cı­nı an­la­mış, de­ne­ye kar­şı da­ha has­sas bir
tu­tum içe­ri­si­ne gir­miş ola­bi­lir­ler. Do­la­yı­sıy­la de­ney­de­ki iş­le­min, ya­ni fark­lı ırk­
lar­dan in­san­lar­la ile­ti­şim kur­ma­nın, ki­şi­le­rin fark­lı ırk­la­ra kar­şı fi­kir ve ta­vır­la­rı­nı
de­ğiş­tir­di­ği­ni sa­vun­mak zor ola­cak­tır.
Şekil 2.1
Öncül Test - Deney Deney
Sonrası Test - Deney ‹fllem
Sonras›
Grubu (Treatment)
Kontrol Grubu Test
Kurgusu Deney
Rastlant›sal
Öncesi Test Atama
(Pretest)
Deney
Kontrol Sonras›
Grubu
Test

Ön­cül test has­sa­si­ye­ti ile ba­şa çık­mak için bu tes­tin de­ney­den uzun­ca bir sü­re
ön­ce ya­pıl­ma­sı yo­lu­na gi­di­le­bi­lir. Ara­da­ki za­man, ka­tı­lım­cı­la­rın ön­cül test ve de­
ney ara­sın­da bağ­lan­tı kur­ma­la­rı­nı en­gel­le­ye­bi­lir. Fa­kat bu da ke­sin çö­züm ol­ma­
ya­bi­lir. Özel­lik­le de so­ru­lar has­sas bir ko­nu ile il­gi­li ise, ka­tı­lım­cı­lar uzun va­de­de
ko­nu ile il­gi­li fi­kir de­ği­şik­li­ği­ne gi­de­bi­lir­ler. Ba­zen de ön­cül tes­ti de­ney­den çok
ön­ce yap­mak mün­kün ol­ma­ya­bi­lir. Bu prob­le­mi çöz­mek için araş­tır­ma­cı­lar ço­ğu
za­man ön­cül test yap­mak­sı­zın de­ne­ye baş­lar­lar. Bir son­ra­ki de­ney kur­gu­su, de­ney
son­ra­sı test - kon­trol gru­bu kur­gu­sunu an­lat­mak­ta­dır.

De­ney Son­ra­sı Test - Kon­trol Gru­bu Kur­gu­su

Bu kur­gu­da de­ney ka­tı­lım­cı­la­rı­nın baş­lan­gıç­ta eşit ol­du­ğu­nu gös­te­re­cek di­rek bir
test ya­pıl­ma­mak­ta­dır. Fa­kat, rast­lan­tı­sal ata­ma (ran­dom as­sign­ment) bir an­lam­
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 45

da hem de­ney hem de kon­trol gru­bu ka­tı­lım­cı­la­rın eşit şart­la­ra sa­hip ol­du­ğu­nu
sağ­la­mak için ye­ter­li­dir. Do­la­yı­sıy­la de­ney­sel iş­lem ön­ce­si ka­tı­lı­mcıla­rın ay­nı şart­
lar­da baş­la­dı­ğı­nı be­lir­le­me­ye ih­ti­yaç du­yul­maz. Ta­bii bu var­sa­yım, de­ney ka­tı­lım­
cı­la­rı­nın sa­yı­sı faz­la ol­duk­ça doğ­ru­lu­ğu­ ar­tan bir var­sa­yım­dır. Ör­ne­ğin 10 ki­şi­nin
ka­tıl­dı­ğı bir de­ney­de eğer ka­tı­lım­cı­lar ba­ğım­lı de­ğiş­ken­le il­gi­li çok fark­lı so­nuç­lar
gös­te­ri­yor­sa de­ney ve kon­trol gru­bu­na ki­şi­le­rin ben­zer şart­lar­la da­ğıl­dı­ğı­nı dü­
şün­mek zor­la­şır. Ge­nel ku­ral, ka­tı­lım­cı sa­yı­sı­nın en az 25-30 ara­sın­da ka­tı­lım­cı­yı
rast­lan­tı­sal ola­rak ata­ma­ya el­ve­riş­li ol­ma­sı­dır. De­ney Son­ra­sı Test- Kon­trol Gru­bu
kur­gu­su hem de­ne­yin ma­li­ye­ti­ni ve sar­fe­di­len ça­ba­yı hem de ön­cül test has­sa­si­ye­
tin­den ka­çın­mak için el­ve­riş­li bir yön­tem­dir.

Şekil 2.2

Deney Deney Sonrası Test

Deney ‹fllem - Kontrol Grubu
Grubu (Treatment) Sonras›
Test Kurgusu
Rastlant›sal
Atama
Deney
Kontrol
Sonras›
Grubu
Test

Bah­set­ti­ği­miz avan­taj­la­rı­nın ya­nı s­ ı­ra bu de­ney kur­gu­su­nun bir de­za­van­ta­jı,

ön­cül tes­tin de­ney iş­le­mi (ex­pe­ri­men­tal tre­at­ment) üze­rin­de­ki et­ki­si­nin an­la­şı­la­
ma­ma­sı­dır. Bu de­za­van­ta­jı aş­mak için öne­ri­len de­ney­sel kur­gu­ya So­lo­mon Dört­lü
Grup Kur­gu­su de­ni­lir. So­lo­mon kur­gu­su ön­cül test-de­ney son­ra­sı test ve de­ney
son­ra­sı test kon­trol gru­bu kur­gu­la­rı­nın bir­le­şi­min­den oluş­mak­ta­dır.

So­lo­mon Dört­lü Grup Kur­gu­su

Bu kur­gu­da de­ney ka­tı­lım­cı­la­rı Şe­kil 2.3’te gös­te­ril­di­ği gi­bi dört fark­lı gru­ba rast­ge­
le ata­nır­lar. Grup­lar­dan iki­sin­de ön­cül test uy­gu­la­nır. Di­ğer iki­sin­de uy­gu­lan­maz.
Ön­cül test uy­gu­la­nan grup­lar­dan bi­ri ve uy­gu­lan­ma­mış olan­lar­dan bi­ri de­ney­sel
iş­le­me ta­bi tu­tu­lur. So­lo­mon kur­gu­su, ka­tı­lım­cı­la­rın ba­ğım­lı de­ğiş­ken­le il­gi­li fi­kir
ve dav­ra­nış­la­rı üze­rin­de bir kaç fark­lı et­ki­nin öl­çül­me­si­ne yar­dım­cı olur. Ön­cül
tes­te ta­bii tu­tulan iki gru­bun baş­lan­gıç­ta ben­zer özel­lik­le­re sa­hip ol­ma­sı rast­ge­le
ata­ma­nın ba­şa­rı­lı ol­du­ğu­na işa­ret eder. Tüm dört gru­bun ka­tı­lım­cı­la­rı ile il­gi­li
de­ney son­ra­sı test­ler hem de­ney­sel iş­le­min hem de ön­cül tes­tin ka­tı­lım­cı­la­rın ba­
ğım­lı de­ğiş­ke­ne ver­dik­le­ri tep­ki üze­rin­de­ki et­ki­si­ni ölç­mek için kul­la­nı­lır.
De­ney­sel iş­le­min her­han­gi bir et­ki­si, grup 1 ve 3’ün so­nuç­la­rı­nın, grup 2 ve 4
ile kar­şı­laş­tı­rıl­ma­sı so­nu­cu öğ­re­ni­le­bi­lir. Ben­zer şe­kil­de, sa­de­ce ön­cül tes­tin et­ki­si
grup 2 ve 4’ün so­nuç­la­rı­nın kar­şı­laş­tı­rıl­ma­sı ile öğ­re­ni­lir. Ön­cül tes­tin her­han­gi
bir et­ki­si ise grup 1 ve 3’ün de­ney son­ra­sı so­nuç­la­rı kar­şı­laş­tı­rı­la­rak öğ­re­ni­lir. Bu
son du­rum­da, her iki grup­ta de­ney­sel iş­lem­den geç­me­le­ri­ne rağ­men, sa­de­ce grup
1 ka­tı­lım­cı­la­rı ön­cül tes­ti al­mış­lar­dır.
46 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Şekil 2.3
So­lo­mon Dört­lü Grup 1: Öncül Deneysel Deney Sonras›
Grup Kur­gu­su Test ‹fllem Test

Grup 2: Öncül Deney Sonras›

Test Test

Deneysel Deney Sonras›

Grup 3: ‹fllem Test

Deney Sonras›
Grup 4: Test

Bir ma­ğa­za­da sa­tış ele­man­la­rı­nın per­for­man­sı­nı et­ki­le­yen fak­tör­le­ri in­ce­le­yen bir

4 araş­tır­ma yap­mak is­te­di­ği­ni­zi dü­şü­nün. Sa­tış­la­rın art­ma­sı için eği­tim ve­ril­me­si ge­
rek­ti­ği­ni dü­şü­nü­yor­su­nuz fa­kat ma­ğa­za yö­ne­ti­mi­ni ik­na et­me­niz ge­re­ki­yor. Bir de­
ney ta­sar­la­ya­rak, eği­tim al­ma­nın sa­tış­la­rı ar­tır­ma­da­ki ro­lü­nü is­pat­la­maya ça­lı­şa­cak
ol­sa­nız, nasıl bir de­ney ta­sar­lar­dı­nız?

D­Hİ­LÎ GE­ÇER­LİK
De­ney­sel bul­gu­la­rın yo­rum­lan­ma­sın­da, dâhilî ge­çer­lik önem­li bir ro­le sa­hip­tir.
Dâhilî ge­çer­lik, de­ney so­nu­cun­da göz­lem­le­nen et­ki­nin sa­de­ce de­ne­yin uya­ra­nı
(tre­at­ment) olan fak­tör­den ya da ba­ğım­sız de­ğiş­ken­den kay­nak­la­dı­ğı an­la­mı­na
ge­lir. De­ney or­ta­mın­da araş­tır­ma­cı, özel­lik­le laboratuvar de­ney­le­rin­de, birçok
çev­re­sel fak­tör­le­ri kon­trol et­me imkânı­na sa­hip ol­du­ğu için, dâhilî ge­çer­li­ğe ulaş­
mak nis­pe­ten da­ha ko­lay­dır. De­ney so­nu­cun­da göz­lem­le­nen ne­den-so­nuç iliş­ki­
si­nin de dâhilî ge­çer­lik sa­ye­sin­de, bu üni­te­nin ba­şın­da an­la­tıl­dı­ğı gi­bi, sah­te ol­ma­
dı­ğı­nı, göz­lem­le­nen et­ki­nin de­ne­yin ba­şın­da dü­şü­nü­len ba­ğım­sız de­ğiş­ken ya da
de­ğiş­ken­ler ta­ra­fın­dan oluş­tu­ğu­nu an­la­mak müm­kün­dür. Di­ğer bir de­yiş­le de­ney
gru­bu ve kon­trol gru­bu ara­sın­da­ki tek fark de­ne­ye ko­nu olan uyaranın bi­rin­ci
gru­ba uy­gu­la­nıp, ikin­ci­sin­de uy­gu­lan­ma­mış ol­ma­sı­dır.
Dâhilî ge­çer­li­ğin sağ­lan­ma­sın­da ba­zı so­run­lar ya­şa­na­bi­lir. O so­run­la­rı şöy­le
özet­le­ye­bi­li­riz:
Ge­çen Za­man -Ta­rih (His­tory): De­ney­sel yak­la­şı­mın üs­tün­lü­ğü, araş­tır­ma­
cı­nın de­ne­yin ya­pıl­dı­ğı or­tam üze­rin­de ol­duk­ça yük­sek kon­trol­lü­nün ol­ma­sı ve
de­ney gru­bu ile kon­trol gru­bu bul­gu­la­rı ara­sın­da göz­le­nen far­kın sa­de­ce ba­ğım­
sız de­ğiş­ken ta­ra­fın­dan oluş­tu­ğun­dan emin ol­ma­sı­dır. Ba­zen, ön­cül test ile de­ney
son­ra­sı test ara­sın­da ge­çen za­man­da, ba­ğım­sız de­ğiş­ken ha­ri­cin­de, de­ne­yin so­
nu­cu­nu et­ki­le­ye­cek ba­zı olay­lar ola­bi­lir. Ör­ne­ğin, te­rö­riz­me ve te­rö­rist sal­dı­rı­la­
ra olan tep­ki­ler­le il­gi­li bir ça­lış­ma ya­pı­lı­yor ol­sun. Ka­tı­lım­cı­lar de­ney ve kon­trol
grup­la­rı­na ay­rıl­dık­tan son­ra bir an­da rad­yo­da ya da te­le­viz­yon­da ye­ni bir sal­dı­rı­
nın ha­be­ri­ni ala­bi­lir­ler. Böy­le bir du­rum­da de­ney bul­gu­la­rı­nın ba­ğım­sız de­ğiş­ken
ola­rak kul­la­nı­lan de­ney­sel iş­lem (tre­at­ment) ve ka­tı­lım­cı­la­rın de­ney ön­ce­si din­le­
dik­le­ri ha­ber ile il­gi­li et­ki­yi bir­bi­rin­den ayır­tet­mek zor­dur.
Ol­gun­laş­ma (Ma­tu­ra­ti­on): De­ney bul­gu­la­rı­nı ba­ğım­sız de­ğiş­ken dı­şın­da et­
ki­le­ye­bi­le­cek di­ğer bir fak­tör­de, za­man içe­ri­sin­de ka­tı­lım­cı­la­rın ken­di­le­rin­de ba­zı
de­ği­şik­lik­le­rin oluş­ma­sı­dır. Ka­tı­lım­cı­lar, de­ney es­na­sın­da yo­ru­la­bi­lir, dik­kat­le­ri
da­ğı­la­bi­lir ya da sı­kı­la­bi­lir­ler.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 47

Öl­çüm (Me­asu­re­ment): Stan­dart bir de­ney­sel kur­gu öl­çüm ya da test de­ni­len

bir aşa­ma­yı kap­sar. De­ney­sel iş­le­min ka­tı­lım­cı­la­ra uy­gu­lan­ma­sın­dan ön­ce ba­ğım­
lı de­ğiş­ken­le il­gi­li öl­çüm ya­pı­la­bi­lir. De­ney­sel kur­gu tür­le­rin­den bah­se­der­ken bu
ko­nu ön­cül test ola­rak de­tay­lı bir şe­kil­de an­la­tıl­dı. Ör­ne­ğin, de­ney­den ön­ce ka­tı­
lım­cı­la­ra gün­cel po­li­tik ko­nu­lar­la il­gi­li fi­kir­le­ri so­ru­lur­sa de­ne­yin ko­nu­su­nu an­la­
yıp, de­ney es­na­sın­da­ki tu­tum ve ta­vır­la­rı­nı ona gö­re dü­zen­le­ye­bi­lir­ler.
Se­çim Yan­lı­lı­ğı (Se­lec­ti­on Bi­as): Se­çim yan­lı­lı­ğı, de­ney ka­tı­lım­cı­la­rı­nın rast­
ge­le bir pro­se­dü­re gö­re de­ğil de baş­ka stan­dart­la­ra gö­re se­çil­me­si du­ru­mun­da or­
ta­ya çı­kar. Ör­ne­ğin, de­ne­ye ka­tı­lan­lar sa­de­ce gö­nül­lü­ler­den olu­şu­yor­sa on­la­rın
de­ne­ye kar­şı al­gı ve dik­kat­le­ri gö­nül­lü ol­ma­yan ka­tı­lım­cı­lar­dan fark­lı ola­cak­tır.
De­ney­sel Ka­yıp (Ex­pe­ri­men­tal Mor­ta­lity): De­ney es­na­sın­da, ka­tı­lım­cı­lar­dan
ba­zı­la­rı de­ne­yi ya­rı­da bı­ra­ka­bi­lir­ler. Bu du­rum­da, baş­lan­gıç­ta eşit di­ye ad­le­di­len
de­ney ve kon­trol grup­la­rı ar­tık eşit özel­lik­le­re sa­hip ol­ma­ya­bi­lir. Ka­tı­lım­cı­la­rın
bir­den faz­la de­fa bir de­ney için ha­zır bu­lun­ma­la­rı is­ten­di­ği du­rum­lar­da ya da
ge­nel­lik­le sa­ha de­ney­le­rin­de in­san­la­rın ad­res de­ğiş­tir­me ih­ti­mal­le­rin­den do­la­yı
sık sık ka­yıp­lar göz­le­ne­bi­lir. Bir de­ney de­vam eder­ken ka­tı­lım­cı­lar sık sık de­ne­yi
bı­rak­mak is­ti­yor­lar­sa o za­man araş­tır­ma­cı ka­tı­lım­cı­la­rı ne­yin ra­hat­sız et­ti­ği­ni ve
etik ku­ral­lar­la il­gi­li bir so­run olup ol­ma­dı­ğı­nı ye­ni­den göz­den ge­çir­me­li­dir.

HA­Rİ­CÎ GE­ÇER­LİK
Ha­ri­cî ge­çer­lik, bir de­ney so­nu­cu ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de et­ki­si ol­du­ğu söy­le­
nen ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin ve bu et­ki­nin na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı­na da­ir ne­den­sel sü­re­
cin, fark­lı bir grup ka­tı­lım­cı ve fark­lı bir or­tam­da yi­ne ay­nı şe­kil­de or­ta­ya çı­kıp
çık­ma­ya­ca­ğı ko­nu­su­nu ta­nım­la­mak için kul­la­nı­lan bir ta­bir­dir. Laboratuvar­da
ya­pı­lan de­ney­le­rin, dâhilî ge­çer­lik uğ­ru­na haricî ge­çer­lik­ten fe­ra­gat et­me­si ve bu­
lu­nan so­nuç­la­rın laboratuvar dı­şı fark­lı or­tam­la­ra ya da top­lum­la­ra ge­nel­le­ne­bi­
lir olup ol­ma­dı­ğı eleş­ti­ri­ye ko­nu ol­mak­ta­dır. De­ney so­nu­cu el­de edi­len bul­gu­lar
ge­ne­le dö­kü­lür­ken hem ka­tı­lım­cı­lar hem de araş­tır­ma­cı ta­ra­fın­dan se­bep olu­nan
prob­lem­le­ri aşa­ğı­da­ki gi­bi sı­ra­la­mak müm­kün­dür:

Ka­tı­lım­cı Po­pü­las­yo­nu Sı­nır­la­ma­sı

De­ney­sel yak­la­şım­lar üze­rin­de­ki eleş­ti­ri­le­rin bü­yük bir ço­ğun­lu­ğu, ka­tı­lım­cı­la­rın
özel­lik­le­ri üze­ri­ne yo­ğun­laş­mak­ta­dır. Ge­nel­de, araş­tır­ma­cı­lar ta­ra­fın­dan üni­ver­
si­te­ler­de ya­pı­lan de­ney­ler­de üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­nin ka­tı­lım­cı ola­rak se­çil­me­si,
prob­le­min te­mel kay­na­ğı ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­nin so­kak­
ta­ki ada­mı yan­sıt­ma­dı­ğı gö­rü­şü, on­lar üze­rin­de ya­pı­lan de­ney­ler­le ula­şı­lan bul­
gu­la­rın da ge­ne­le ya­yıl­ma­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni sa­vun­mak­ta­dır. Fa­kat, üni­ver­si­te öğ­
ren­ci­le­ri­nin so­kak­ta­ki or­ta­la­ma bir ki­şi­den da­ha ze­ki, sos­yal prob­lem­ler­le da­ha
ya­kın­dan il­gi­len­dik­le­ri, si­ya­si me­se­le­le­re kar­şı da­ha has­sas ol­duk­la­rı­nı dü­şü­nür­
sek, on­la­rın ka­tı­lımıy­la ya­pı­lan de­ney­le­rin çok da ger­çek­ten uzak so­nuç­lar do­
ğur­ma­ya­ca­ğı­nı an­la­ya­bi­li­riz. Ta­bii ki, araş­tır­ma­cı­lar her za­man top­lu­mu yan­sı­tan
ka­tı­lım­cı­la­rı bul­ma­ya ve on­lar­la de­ney yap­ma­ya teş­vik edil­me­li­dir. Fa­kat, bu­nun
müm­kün ol­ma­dı­ğı du­rum­lar­da, top­lu­mun nab­zı­nı hiç tut­ma­mak­tan­sa, öğ­ren­ci­
ler üze­rin­de ça­lış­ma yap­mak ve bi­raz ol­sun top­lum­da­ki gö­rüş­le­ri an­la­ma­ya ça­lış­
mak ge­re­kir. Bu gö­rüş Camp­bell ve Stan­ley (1963) ta­ra­fın­dan da sa­vu­nul­muş­tur.

Ka­tı­lım­cı Far­kın­da­lı­ğı
Laboratuvar­da ya­pı­lan de­ney­ler­de ka­tı­lım­cı­lar, de­ney or­ta­mın­da ol­duk­la­rı­nın far­
kın­da ol­duk­la­rı için el­de edi­len so­nuç­la­rın yan­lı ol­ma ih­ti­ma­li yük­sek­tir. Araş­tır­
48 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ma­cı­lar, ka­tı­lım­cı­la­rı ya­nıl­ta­rak ya da dik­kat­le­ri­ni da­ğı­ta­rak on­la­ra bir de­ney­de

ol­duk­la­rı­nı unut­tu­ra­bi­lir­ler. Di­ğer yan­dan, ka­tı­lım­cı­lar de­ne­ye gel­me­den ön­ce za­
ten ken­di­le­ri­ne bir rol biç­miş du­rum­da ola­bi­lir­ler. Ka­tı­lım­cı­la­r, de­ney­le il­gi­li his­
le­ri doğ­rul­tu­sun­da, gö­nül­lü, gö­nül­süz ve ha­ber­siz ola­rak üçe ay­rı­la­bi­lir. Gö­nül­lü
ka­tı­lım­cı­lar bir de­ney­de ol­duk­la­rı­nın far­kın­da­dır­lar. Gö­nül­lü ola­rak bir de­ne­ye
ka­tı­lan ki­şi­ler ge­nel­de ma­li­yet-fay­da he­sap­la­ma­sı yap­mış ve bir şe­kil­de de­ney­den
bir­şey­ler ka­za­na­cak­la­rı­na ina­nı­yor ola­bi­lir­ler. Ka­zanç­la­rı, mad­di veya ma­ne­vi ola­
bi­lir. Do­la­yı­sıy­la bu tür ka­tı­lım­cı­lar­dan dü­rüst ola­rak ce­vap ver­me­le­ri bek­le­ne­bi­
lir. Ba­zı du­rum­lar­da, gö­nül­lü ka­tı­lım­cı­lar de­ne­ye ko­nu olan ku­ramın onay­lan­ma­sı
için çok uğ­ra­şır­lar. Bu du­rum­lar­da de­ney bul­gu­la­rı­nın ge­ne­le ya­yıl­ma­sı zor ola­bi­
lir. Ba­zı ka­tı­lım­cı­lar ise ken­di­le­ri­ni de­ne­ye ka­tıl­mak zo­run­da his­set­miş ve araş­tır­
ma­nın ta­ma­men bir za­man kay­bı ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yor ola­bi­lir­ler. Ör­ne­ğin, ba­zı
psi­ko­lo­ji ders­le­rin­de öğ­ren­ci­ler­den, ders mec­bu­ri­ye­ti ola­rak, bel­li sa­yı­da de­ne­ye
ka­tıl­ma­la­rı bek­le­nir, or­du­da as­ker­le­rin ka­tıl­dı­ğı fa­kat on­la­rın fi­kir ya da onay­la­
rı­nın alın­ma­dı­ğı ba­zı de­ney­ler ya­pı­la­bi­lir, ya da et­nik azın­lık­lar de­vam­lı de­ne­ye
ka­tıl­mak için he­def se­çi­li­yor ola­bi­lir­ler. Ha­ber­siz olan ka­tı­lım­cı­lar ise de­ney­de ol­
duk­la­rın­dan far­kın­da ol­ma­yan an­cak de­ney so­nu­cun­da göz­lem­len­dik­ten son­ra
bir de­ne­yin için­de yer al­dık­la­rı söy­le­nen ka­tı­lım­cı­lar­dır. Bu tür de­ney­ler son za­
man­lar­da po­pü­ler­lik ka­zan­mış­lar­dır. Ka­tı­lım­cı­lar de­ney or­ta­mın­da ol­duk­la­rı­nın
far­kın­da ol­ma­dık­la­rı için haricî ge­çer­li­ği ar­tır­mak da müm­kün ol­mak­ta­dır. Fa­kat
ha­ber­siz ka­tı­lım­cı­lar ge­nel­de do­ğal de­ney or­tam­la­rın­da kul­la­nıl­mak­ta­dır. Do­ğal
de­ney ko­nu­su ile il­gi­li kı­sım­da, da­ha de­tay­lı ola­rak bu tür ka­tı­lım­cı­lar­la ya­pı­lan
de­ney­le­rin etik bo­yu­tu ele alı­na­cak­tır.

Araş­tır­ma­cı­nın Bek­len­ti­le­ri ve Yan­lı Tu­tu­mu

De­ney­sel yak­la­şım­lar­da, araş­tır­ma­cı­nın de­ne­yin en ba­şın­dan so­nu­na ka­dar plan­
lan­ma­sın­da çok önem­li ro­lü ol­du­ğu, özel­lik­le laboratuvar de­ney­le­rin­de or­ta­mı ta­
ma­men kon­trol et­me­si ge­rek­ti­ği vur­gu­lan­dı. Araş­tır­ma­cı­nın de­ney or­ta­mın­da ha­zır
bu­lun­ma­sı bi­le ba­zen so­nuç­la­rı et­ki­le­ye­bi­lir. Araş­tır­ma­yı ya­pan ki­şi­nin bek­len­ti­le­ri
bir şe­kil­de ka­tı­lım­cı­la­ra yan­sı­ya­bi­lir. İlaç­la­rın et­ki­si­ni an­la­ma­ya yö­ne­lik araş­tır­ma­
lar­da, ‘iki ta­raf­lı kör­lük’ (do­ub­le blind) uy­gu­la­ma­sı, dok­to­run da has­ta­nın da bir
ila­cın ve­ri­lip ve­ril­me­di­ği­ni bil­me­me­si, bek­len­ti et­ki­si­ni (ex­pec­tancy ef­fect) kon­trol
et­me­ye yö­ne­lik­tir. Ba­zı du­rum­lar­da ise de­ney ka­tı­lım­cı­sı de­ne­yi ya­pan araş­tır­ma­cı­
dan ba­zı ipuç­la­rı el­de edip araş­tır­ma­cı­yı mem­nun et­me­ye ça­lı­şa­bi­lir. İpuç­la­rı çe­şit­li
şe­kil­ler­de el­de edi­le­bi­lir. Ör­ne­ğin, ka­tı­lım­cı­nın araş­tır­ma­cı­nın bek­len­ti­le­ri­ne gö­re
ce­vap ver­di­ği her an, de­ne­yi ya­pan ki­şi ha­fif­çe ba­şı­nı eğe­bi­lir veya gü­lüm­se­ye­bi­lir.
Ka­tı­lım­cı da araş­tır­ma­cı­nın vü­cut di­li­ne gö­re ce­vap­la­rı­nı ayar­la­ya­bi­lir. Bu du­ru­mu
dü­zelt­mek, bek­len­ti et­ki­si­ni dü­zelt­mek­ten da­ha zor ola­bi­lir.
Ro­sent­hal (1966) bir di­zi tek­rar­lan­mış de­ney son­ra­sın­da bek­len­ti et­ki­si­ni ba­şa­rı
ile is­pat­la­mış­tır. De­ney­sel psi­ko­lo­ji der­si­ni alan bir grup öğ­ren­ci­ ka­tı­lım­cı, di­ğer
bir grup öğ­ren­ci de de­ne­yi ya­pan araş­tır­ma­cı­lar ola­rak yer al­mış­lar­dır. De­ne­yi ya­
pan öğ­ren­ci­le­rin gö­re­vi ka­tı­lım­cı­la­ra 10 ki­şi­nin yüz por­tre­si­ni içe­ren fo­toğ­raf­la­rı
gös­ter­me­le­ri, ka­tı­lım­cı­la­rın gö­re­vi ise fo­toğ­raf­lar­da gö­rü­nen ki­şi­le­rin ba­şa­rı­lı olup
ol­ma­dık­la­rı ko­nu­sun­da fi­kir bil­dir­me­le­ri­dir. De­ney­den he­men ön­ce Ro­sent­hal de­
ne­yi ya­pan öğ­ren­ci­le­rin ya­rı­sı­na, ön­ce­ki araş­tır­ma­lar­da fo­toğ­raf­la­rın ba­şa­rı­lı in­
san­la­rı gös­ter­di­ği­ni ve o an­da ya­pı­la­cak de­ney­de de ka­tı­lım­cı­lar­dan yük­sek skor­lar
bek­le­me­le­ri­ni söy­ler. Di­ğer ya­rı­sı­na da tam ter­si­ni söy­ler. As­lın­da, fo­toğ­raf­lar ön­
ce­den da­ha faz­la sa­yı­da öğ­ren­ci ile ya­pıl­mış ve ge­niş bir fo­toğ­raf gru­bu içe­ri­sin­den
se­çil­miş­ler­di. Ön­ce­ki de­ney­de bu fo­toğ­raf­lar ka­tı­lım­cı­la­rın da­ha ta­raf­sız kal­dık­la­rı
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 49

fo­toğ­raf­lar­dı. Fa­kat ye­ni de­ney­de tüm ka­tı­lım­cı­la­ra eğer ön­ce­ki de­ne­yin so­nuç­la­rı
ile ay­nı şe­kil­de de­ğer­len­dir­me ya­par­sa­lar 2 $ ka­za­na­cak­la­rı söy­len­di. De­ney so­nu­
cun­da, bul­gu­lar bek­len­ti et­ki­si­ni yan­sı­tır şe­kil­de idi. De­ne­yi ya­pan öğ­ren­ci­ler ara­
sın­da, ken­di­le­ri­ne bir ön­ce­ki de­ne­yin so­nuç­la­rı­na gö­re fo­toğ­raf­lar­la il­gi­li, ka­tı­lım­
cı­lar­dan po­zi­tif de­ğer­len­dir­me bek­le­ye­bi­le­cek­le­ri söy­le­nen­ler da­ha yük­sek sa­yı­da
po­zi­tif de­ğer­len­dir­me bil­dir­di­ler.

R. Ro­sent­hal. (1966). Ex­pe­ri­men­ter Ef­fects in Be­ha­vio­ral Re­se­arch. New York: App­

le­ton-Cen­tury-Crofts.

Bek­len­ti Et­ki­si Çö­züm­le­ri

De­ne­yi ya­pan ki­şi­nin göz­lem­le­ri­nin yan­lı ol­ma­ma­sı ve bek­len­ti et­ki­si­nin bul­gu­la­
rı et­ki­le­me­me­si için çe­şit­li öne­ri­ler dü­şü­ne­bi­li­riz. De­ne­yi ya­pan ki­şi­nin ya­kın­dan
ta­ki­bi ve göz­len­me­si çö­züm­ler­den bi­ri­si­dir. De­ne­yi ya­pan ve ka­tı­lım­cı ara­sın­da­ki
gö­rüş­me­ler hem ses­li hem gö­rün­tü­lü ka­yıt edi­le­bi­lir. Da­ha ke­sin bir çö­züm ise
da­ha ön­ce­den bah­se­di­len iki ta­raf­lı kör­lük yön­te­mi­dir. De­ne­yi ya­pan ki­şi­ye de­ney
ko­nu­su ku­ram­dan bah­se­dil­mez­se o da ka­tı­lım­cı­la­ra çe­şit­li ipuç­la­rı ve­re­bi­le­cek du­
rum­da ol­ma­ya­cak­tır. Fa­kat bu du­rum­da bi­le, de­ne­yi ya­pan­lar bir ku­ram tah­min
ede­bi­lir­ler. Özel­lik­le de­ney uzun sü­rer ve za­man içe­ri­sin­de, de­ne­yi ya­pan­lar bul­
gu­lar­da bel­li bir eği­li­min ol­du­ğu­nu keş­fe­der­se­ler, bu yön­tem de bek­len­ti et­ki­si­ne
ke­sin çö­züm de­ğil­dir. Bu du­rum­da, de­ne­yi ya­pan­lar ka­tı­lım­cı­lar­dan han­gi­le­ri­nin
de­nek gru­bun­da han­gi­le­ri­nin kon­trol gru­bun­da ol­du­ğu­nu bil­mez­se­ler, bek­len­ti
et­ki­si önem­li de­re­ce­de mi­ni­mi­ze edil­miş olur. Da­ha ke­sin bir çö­züm, de­ney­le il­gi­
li tüm pro­se­dü­rün ger­çek ki­şi­ler ta­ra­fın­dan de­ney anın­da de­ğil de da­ha ön­ce­den
çe­kil­miş vi­de­o ka­yıt­la­rı veya ya­zı­lı ola­rak su­nul­ma­sı­dır.

Ha­ri­cî Ge­çer­lik Na­sıl Be­lir­le­nir?

Bir de­ne­yin bul­gu­la­rı­nın ne ka­dar ge­nel ola­rak de­ne­ye ko­nu olan ki­şi­le­ri ya da
ak­tör­le­ri yan­sı­tıp yan­sıt­ma­dı­ğı­nı an­la­ya­bil­mek için haricî ge­çer­li­ğin üç bo­yut­ta
in­ce­len­me­si ge­rek­mek­te­dir: sağ­lam­lık (ro­bust­ness), eko­lo­jik ge­çer­lik (eco­lo­gi­cal
va­li­dity) ve il­gi (re­le­van­ce).

Sağ­lam­lık (Ro­bust­ness): De­ney Tek­rar­la­na­bi­lir mi?

Sağ­lam­lık, bir de­ney bul­gu­su­nun fark­lı or­tam­lar­da, fark­lı ki­şi­ler­le ve fark­lı za­man­
lar­da ya­pı­la­cak baş­ka bir de­ney­de ay­nı şe­kil­de tes­pit edi­lip edi­le­me­ye­ce­ği­ni be­lir­tir.
Sı­nır­lı an­la­mıy­la laboratuvar­da ya­pı­lan bir de­ne­yin, baş­ka bir laboratuvar­da fark­lı
araş­tır­ma­cı­lar ta­ra­fın­dan ben­zer şe­kil­de tek­rar­lan­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. Ge­nel an­
la­mıy­la, ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin et­ki­si­nin fark­lı or­tam­lar­da ve ka­tı­lım­cı­lar­la ya­pı­lan
de­ney­ler­de göz­lem­le­ne­bil­me­si de­mek­tir. Ör­ne­ğin, bir üni­ver­si­te­nin psi­ko­lo­ji bö­lü­
mü öğ­ren­ci­le­ri ile ya­pı­lan bir de­ney­de bu­lu­nan et­ki, da­ha son­ra li­se öğ­ren­ci­le­ri­nin
ka­tı­lı­mı ile ya­pı­lan bir de­ney­de tek­rar bu­lu­na­bi­lir. Hab­ya­ri­ma­na ve bir­lik­te ça­lış­tı­ğı
di­ğer araş­tır­ma­cı­lar, 2007 yı­lın­da yap­tık­la­rı ça­lış­ma­da laboratuvar or­ta­mın­da 300
ki­şi­nin ka­tı­lı­mı ile ger­çek­leş­tir­dik­le­ri de­ne­yi, bir de sa­ha­da ya­pa­rak bul­gu­la­rı kar­şı­
laş­tır­mış­lar­dır. Bu bul­gu­la­rın sağ­lam­lı­ğı­nı ve tek­rar edi­le­bi­lir (rep­li­cab­le) ol­du­ğu­nu
gös­ter­mek için ta­kip edi­len bir yol­du. Araş­tır­ma­nın ama­cı, ne­den ba­zı et­nik grup­
la­rın dü­şük suç ora­nı, iyi okul­lar, iyi sağ­lık hiz­met­le­ri ve hij­yen ko­nu­sun­da ba­şa­rı­lı
ol­duk­la­rı­nı, ba­zı­la­rı­nın ise bu ko­nu­lar­da ge­ri kal­dık­la­rı­nı an­la­mak­tı. Ça­lış­ma için
Ugan­da’nın Kam­pa­la şeh­rin­den rast­ge­le ata­ma yön­te­mi ile 300 ki­şi se­çi­lir ve bir­lik­te
ba­zı oyun­lar oy­na­ma­la­rı is­te­nir. Amaç ay­nı et­nik grup­tan ka­tı­lım­cı­la­rın bir­bir­le­ri
50 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ile da­ha faz­la iş­ bir­li­ği ya­pıp yap­ma­dık­la­rı­nı göz­lem­le­mek­ti. De­ne­yi ya­pan ki­şi­ler
ka­tı­lım­cı­la­ra bir­bir­le­ri­nin et­nik kim­li­ği hak­kın­da bil­gi ver­me­yip, bu bil­gi­ye oyun­la­rı
oy­na­mak için ile­ti­şim ku­rar­ken ken­di­le­ri­nin ulaş­ma­la­rı­nı sağ­la­mış­tır. Hab­ya­ri­ma­na
ve di­ğer­le­ri bu ça­lış­ma ile la­boratu­var or­ta­mın­da­ki bir de­ne­yi sa­ha­da tek­rar­la­ya­rak
ilk bul­gu­la­rın sağ­lam­lı­ğı­nı is­pat­la­mış­lar, de­ne­yin fark­lı or­tam­la­ra na­sıl uyar­la­na­bi­
le­ce­ği­ni gös­ter­miş­ler ve bul­gu­la­rın ge­nel­le­ne­bi­lir ol­du­ğu­nu is­pat­la­mış­lar­dır.

Hab­ya­ri­ma­na, J., Hamp­hreys, M., Pos­ner, D. N., We­ins­te­in, J. M. (2007). “Why Do­es
Eth­nic Di­ver­sity Un­der­mi­ne Pub­lic Go­ods Pro­vi­si­on?”, Ame­ri­can Po­li­ti­cal Sci­en­ce
Re­vi­ew, Cilt 101, Sa­yı 4, s. 709-725.

Eko­lo­jik Ge­çer­lik: Bu­lu­nan Et­ki Ti­pik Eği­lim­le­ri Yan­sı­tı­yor mu?

Ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin et­ki­si­nin fark­lı or­tam ve ki­şi­le­re ge­nel­le­ne­bi­lir olup ol­ma­dı­
ğı so­ru­su, o et­ki­nin ger­çek ya­şam­da­ki ti­pik eği­lim­le­ri yan­sı­tıp yan­sıt­ma­dı­ğın­dan
fark­lı bir so­ru­dur. Eko­lo­jik ge­çer­li­ğin te­me­lin­de bu var­dır. Di­ğer bir de­yiş­le eko­
lo­jik ge­çer­lik bir de­ney so­nu­cu göz­le­nen et­ki­nin oluş­tu­ğu şart­la­rın top­lum ge­
ne­lin­de­ki ti­pik şart­la­rı yan­sı­tıp yan­sıt­ma­dı­ğı­na ba­kar. Ti­pik ol­ma ge­nel­le­ne­bi­lir
ol­mak­tan fark­lı­dır. Ba­zı araş­tır­ma­cı­lar, ör­ne­ğin, üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­nin ka­tı­lım­
cı ol­du­ğu ve laboratuvar or­ta­mın­da ya­pı­lan de­ney­le­rin, ki­şi­le­rin ger­çek dün­ya­da
için­de bu­lun­du­ğu şart­la­rı yan­sıt­ma­dı­ğı­nı be­lir­tir­ler. Yu­ka­rı­da bah­se­di­len de­ney­de
Hab­ya­ri­ma­na ve di­ğer­le­ri laboratuvar or­ta­mın­da ger­çek­leş­tir­dik­le­ri de­ne­yi do­ğal
or­ta­ma ta­şı­ya­rak bu so­ru­nu hal­let­miş gö­rü­nü­yor­lar.

İl­gi (Re­le­van­ce): De­ney So­nu­cu Öğ­re­ni­len Bil­gi Ger­çek Ya­şam­la

İl­gi­li mi?
De­ney bul­gu­la­rı­nın ger­çek ya­şam­la il­gi­si olup ol­ma­dı­ğı eko­lo­jik ge­çer­lik ta­ra­fın­
dan da işa­ret edi­len bir ko­nu­dur. Fa­kat da­ha ge­niş an­la­mıy­la il­gi, bul­gu­la­rın ger­
çek ya­şa­ma uy­gu­la­na­bi­lir­li­ği­ni ve so­run­la­ra çö­züm ge­ti­rip ge­ti­re­me­di­ği­ne ba­kar.
De­ney­sel yön­tem­le­rin ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de yay­gın­laş­ma­sı­nı en­gel­le­yen prob­
lem­ler­den bi­ri, dâhilî ve haricî ge­çer­lik ara­sın­da her za­man bi­rin­den fe­ra­gat edil­
di­ği­ne da­ir yay­gın ola­rak ka­bul edi­len ka­nı­dır. Fa­kat do­ğal de­ney­ler ve si­mü­las­
yon­lar iki ge­çer­lik ara­sın­da bir köp­rü oluş­tu­ra­bi­lir. Üni­tenin ge­ri ka­lan kıs­mın­da
bu iki yön­tem de­tay­lı ola­rak in­ce­len­mek­te­dir.

Sİ­MÜ­LAS­YON (SI­MU­LA­TI­ON)
Si­mü­las­yon araş­tır­ma­cı­la­rın dâhilî ve haricî ge­çer­lik­le il­gi­li teh­dit­ler­le ba­şa çık­
mak için kul­lan­dık­la­rı bir yön­tem­dir. Ger­çek ya­şam­da­ki bir or­tam ya da olay
bil­gi­sa­yar üze­rin­de tak­lit edi­lir. Bir­den faz­la de­ney­sel kur­gu­yu tak­lit ede­bil­me
imkânı ol­du­ğu için dâhilî ge­çer­lik ga­ran­ti al­tı­na alın­mış olur. Ay­rı­ca, ger­çek ya­
şam­da o ana ka­dar kar­şı­la­şıl­ma­mış du­rum­la­rın da göz­lem­len­me­si ola­sı­lı­ğı var­dır.
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da ge­nel­de oyun ku­ra­mı di­ye ad­lan­dır­dı­ğı­mız bir çok
ku­ram si­mü­las­yon ile ya­ra­tı­lan de­ney or­ta­mın­da test edil­miş­tir. Si­mü­las­yon ger­
çe­ği­ni ne ka­dar iyi yan­sı­tır­sa, haricî ge­çer­lik prob­le­mi de mi­ni­mi­ze edil­miş olur.
Si­mü­las­yon ve ger­çek ara­sın­da­ki ben­zer­lik­ten emin ol­mak için araş­tır­ma­cı­lar sa­
ha de­ney­le­ri­ne baş­vu­rup, so­nuç­la­rı si­mü­las­yo­nun so­nuç­la­rı ile kar­şı­laş­tı­ra­bi­lir­ler.
Si­mü­las­yo­nun en çok bi­li­nen ör­nek­le­rin­den bi­ri, ay­nı za­man­da Ulus­la­sa­ra­sı
İliş­ki­ler ala­nın­da kla­sik ola­rak ni­te­len­di­ri­len ça­lış­ma­lar­dan bi­ri, Ro­bert Axel­rod’un
1984 yı­lın­da ya­yın­la­dı­ğı Or­tak­lı­ğın Ge­liş­me­si (the Evo­lu­ti­on of Co­ope­ra­ti­on) isim­li
ese­ri­dir. Axel­rod bu ça­lış­ma­sın­da mah­kum­la­rın çık­ma­zı (pri­si­nor’s di­lem­ma) oyu­
nu­nu bil­gi­sa­yar or­ta­mı­na prog­ram­la­mış ve ta­raf­la­rın sa­de­ce bir ke­re de­ğil bir kaç
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 51

ke­re kar­şı­laş­tık­la­rı­nı var­say­mış­tır. Si­mü­las­yo­nun so­nun­da ta­raf­la­rın ilk oyun­da ya Kısasa kısas (tit-for-tat)
da kar­şı­laş­ma­da iş­ bir­lik­çi bir tu­tum iz­le­me­le­ri ve da­ha son­ra­ki kar­şı­laş­ma­lar­da Oyun kuramları arasında
yer alan, karşı taraf eğer
di­ğer ta­ra­fın bir ön­ce­ki tur­da ya da kar­şı­laş­ma­da yap­tı­ğı­nın ay­nı­sı­nı yap­ma­sı du­ düşmanca bir tavra girerse
ru­mun­da (kı­sa­sa kı­sas - tit-for-tat) uzun va­de­de dev­let­le­rin or­tak ça­lış­ma­ya ve iş aynı şekilde karşılık vermek,
bir­li­ği­ne doğ­ru iler­le­ye­cek­le­ri sap­tan­mış­tır. dostça bir tavır sergilerse yine
aynı şekilde karşılık vermek
Be­ri­ker ve Druck­man 1996’da ya­yın­la­nan ça­lış­ma­la­rın­da Bi­rin­ci Dün­ya Sa­ prensibine dayalı bir oyundur.
va­şı so­nun­da top­la­nan ulus­la­ra­ra­sı bir kon­fe­ran­sın si­mü­las­yo­nu­nu yap­mış­lar ve Dünya Ticaret Örgütünün
so­nuç­la­rı Lo­zan’da 1922-23 yıl­la­rın­da top­la­nan kon­fe­rans­la kar­şı­laş­tır­mış­lar­dır. savunduğu karşılıklılık
Kon­fe­ran­sın en dik­kat çe­ken ya­nı ta­raf­lar ara­sın­da­ki den­ge­siz ya da asi­met­rik ilkesinin temelinde bu oyun
kuramı yatar. Eğer bir ülke
güç da­ğı­lı­mı idi. Den­ge­li ve den­ge­siz güç ya­pı­la­rı iki ko­nu üze­rin­de yo­ğun­laş­tı: diğer bir ülkeye karşı ticaretle
Bo­ğaz­lar­dan Ka­ra­de­niz’e geç­mek ve azın­lık hak­la­rı. Kon­fe­rans tu­ta­nak­la­rı­na da­ir ilgili korumacı politikalarını
içe­rik ana­li­zi iki güç ya­pı­sı ara­sın­da ya­pı­lan pa­zar­lık açı­sın­dan fark­lı­lık­la­rı or­ta­ya kaldırıyorsa, diğer ülkenin de
koy­muş­tur. Son­ra­ki aşa­ma­da, bu iki güç ya­pı­sı si­mü­le edil­miş ve bir üçün­cü se­ aynısını yapması gerekir.
nar­yo ile kar­şı­laş­tı­rıl­mış­tır. Üçün­cü se­nar­yo­da eşit gü­ce sa­hip fa­kat di­ğer­le­ri­ne
gö­re da­ha az güç­lü iki dev­let ara­sın­da­ki kar­şı­lık­lı mü­za­ke­re or­ta­mı tak­lit edil­miş­
tir. Bu üçün­cü se­nar­yo, ger­çek kon­fe­rans­ta ya­şan­ma­mış bir du­ru­mu ana­liz et­me
imkânı ta­nı­mış ve iki­li mü­za­ke­re­le­re ka­tı­lan­la­rın kon­fe­ran­sın so­nu­cun­dan da­ha
faz­la mem­nun ol­duk­la­rı, da­ha hız­lı çö­zü­me ulaş­tık­la­rı ve çok par­ti­li mü­za­ke­re­le­re
gö­re da­ha az re­ka­bet hâ­lin­de dav­ran­dık­la­rı göz­len­miş­tir. Bu si­mü­las­yon­da ay­rı­ca
haricî ge­çer­lik ya da ge­nel­le­ne­bi­lir­lik baş­ta­ki iki fark­lı güç da­ğı­lım se­nar­yo­la­rı­nın
fark­lı or­tam­lar­da ana­liz edil­me­si sa­ye­sin­de art­tı­rıl­mış­tır.
Si­mü­las­yon­la­rın di­ğer bir avan­ta­jı da ger­çek ya­şam­da olup bi­ten olay­la­rı tüm
komp­lex ya­pı­sıy­la yan­sı­ta­bil­me ba­şa­rı­sı­dır. Laboratuvar de­ney­le­rin­de olay­la­rın
ger­çek ya­şam­da­ki gi­bi komp­lex hâl­le­riy­le yan­sı­tıl­ma­sı ol­duk­ça zor, sa­ha de­ney­le­
rin­de ise ger­çek ol­du­ğu gi­bi yan­sı­tı­la­bi­lir fa­kat sa­ha de­ney­le­ri­ni yap­mak her ko­nu
için müm­kün ol­ma­ya­bi­lir. Be­ri­ker ve Druck­man (1996) ça­lış­ma­sın­da gö­rül­dü­ğü
gi­bi Lo­zan Kon­fe­ran­sı gi­bi sa­vaş son­ra­sı bir kon­fe­ran­sın ger­çek­leş­me­si için bek­
le­mek çok va­kit ala­bi­lir. Si­mü­las­yo­nun ba­şa­rı­sı iki bo­yut üze­rin­de de­ğer­len­di­ri­
le­bi­lir: ran­ge (çe­şit­li­lik) ve ex­ten­si­on (uzan­tı). Çe­şit­li­lik tak­lit edi­len se­nar­yo­la­rın
sa­yı­sı­na, uzan­tı ise se­nar­yo­la­rın ger­çek olay­la il­gi­li de­tay ve kap­sa­mı­na işa­ret eder.
Tak­lit edi­len se­nar­yo sa­yı­sı­nın kı­sıt­lı ol­du­ğu si­mü­las­yon­la­ra dar kap­sam­lı, faz­la
sa­yı­da ol­du­ğun­da ge­niş kap­sam­lı de­nir. Se­nar­yo­lar ya da mo­del­ler ger­çek olay­la
il­gi­li çok faz­la de­tay içer­di­ğin­de de­rin uzan­tı­lı, az de­tay içer­di­ğin­de ise yü­zey­sel
uzan­tı­lı ola­rak ad­lan­dı­rı­lır­lar.
Oyun ku­ra­mı­nın si­mü­las­yon­lar­la test edil­me­si­ne ge­ri dö­ne­cek olur­sak oyun ku­
ra­mı mo­del­le­ri ba­sit bir var­sa­yım üze­ri­ne in­şa edi­lir: ki­şi­ler bir ko­nu hak­kın­da ka­rar
ve­rir­ken var olan op­si­yon­lar ara­sın­dan ken­di­le­ri için en iyi ola­nı se­çer­ler. Oyun
ku­ram çö­züm­le­rin­den bi­ri­si olan Nash Den­ge­si (Nash equ­ilib­ri­um), ki­şi­ler ka­rar­la­
rı­nı ve­rir­ken sa­de­ce ken­di­le­ri için en iyi ola­nı de­ğil ay­nı za­man­da di­ğer­le­ri­nin ne
dü­şün­dü­ğü­nü de he­sa­ba ka­ta­rak ken­di­le­ri için en iyi op­si­yo­nu se­çe­cek­le­ri­ni ön­gör­
mek­te­dir. Nash den­ge­si, iki ki­şi­nin pa­zar­lık için­de ol­du­ğu du­rum­lar­da her iki ta­raf
için de en fay­da­lı çö­zü­mün bu­lu­na­ca­ğı­nı sa­vu­nur. Nash den­ge­si bu­lun­du­ğun­da, iki
ta­ra­fın da za­rar­la­rı mi­ni­mi­ze edil­miş olur. Nash den­ge­si­nin ger­çek ya­şam­da iki­li
İçerik Analizi yazılı
pa­zar­lık­lar­da sık­lık­la or­ta­ya çı­kan bir so­nuç olup ol­ma­dı­ğı­nı an­la­mak için la­bo­ra­ dokümanların dikkatlice
tu­var or­ta­mın­da ger­çek ki­şi­ler­le de­ney­ler ya­pı­la­bi­lir. Fa­kat, fark­lı bir çok se­nar­yo ve okunarak iletişim dilinin
mo­del­ler­le il­gi­li var­sa­yım­la­rı he­sa­ba ka­ta­rak si­mü­las­yon ça­lış­ma­sı ya­pı­la­bi­lir. ve biçimlerinin detaylı
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da ya­pı­lan si­mü­las­yon ça­lış­ma­la­rı­nın kla­sik ör­nek­ olarak incelenmesidir.
Yazılı dokümanlar arasında
le­rin­den bir ta­ne­si, Ric­hard Stoll’un 1987 yı­lın­da kü­re­sel bir oto­ri­te­nin ol­ma­dı­ğı­nı uluslararası anlaşmalar,
var­sa­ya­rak dev­let­ler ara­sın­da güç den­ge­si­nin (ba­lan­ce of po­wer) na­sıl oto­ma­tik ola­ organizasyonların ve siyasi
rak or­ta­ya çık­tı­ğı­nı in­ce­le­yen ça­lış­ma­sı­dır. Şe­kil 2.4 bu si­mü­las­yo­nun aşa­ma­la­rı­nı partilerin kuruluş sözleşmeleri
yer alabilir.
gös­ter­mek­te­dir. Bu ça­lış­ma için dev­let­ler­le il­gi­li rea­list dün­ya gö­rü­şü var­sa­yıl­mış,
52 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ya­ni dev­let­le­rin sü­rek­li ya­şam mü­ca­de­le­si ver­di­ği dü­şü­nül­müş­tür. Anar­şik bir or­
tam­da (mut­lak bir ulus­la­ra­ra­sı oto­ri­te­nin ol­ma­dı­ğı bir or­tam) dev­let­ler bir­bir­le­
ri­ni yok mu eder­ler yok­sa bir dev­let tüm dev­let­le­re hük­met­me­ye mi baş­lar? Bir
bil­gi­sa­yar prog­ra­mı kul­la­na­rak, si­mü­las­yo­na da­hil edi­le­cek dev­let­ler be­lir­le­nir. Bu
dev­let­le­rin baş­lan­gıç­ta sa­hip ol­duk­la­rı güç için de­ğer­ler be­lir­le­nir. Ay­rı­ca, bil­gi­sa­
yar prog­ra­mı oyu­nun ku­ral­la­rı­nı da net bir şe­kil­de yan­sıt­ma­lı­dır. Ör­ne­ğin, sa­de­
ce coğ­ra­fi açı­dan ya­kın dev­let­ler bir­bir­le­ri­ne sa­vaş aça­bi­lir­ler. Si­mü­las­yon tur­lar
şek­lin­de iler­ler. Her tur­da, bir dev­let rast­ge­le sal­dır­gan ola­rak bil­gi­sa­yar prog­ra­mı
ta­ra­fın­dan ata­nır. Sal­dır­gan dev­le­tin kom­şu dev­let­le­re gö­re gü­cü he­sap­la­nır. Dev­
let­le­ra­ra­sı it­ti­fak­lar ku­ru­lur ve sal­dır­gan dev­le­tin gü­cü ye­ni­den he­sap­la­nır. Son­
ra­ki aşa­ma­da, oyu­nun ku­ral­la­rı­na gö­re sa­vaş aç­ma ka­ra­rı alı­nır. Sa­va­şa ta­raf olan
ül­ke­ler için sa­va­şın se­bep ol­du­ğu za­rar he­sap­la­nır. Bu sü­reç­te ba­zı ül­ke­ler ele­ne­
bi­lir. Prog­ram da­ha son­ra, bir­den faz­la dev­le­tin ka­lıp kal­ma­dı­ğı­nı he­sap­lar. Eğer,
en az iki dev­let ya­şa­ma­yı ba­şar­mış­sa bir son­ra­ki tu­ra ge­çi­lir ve ye­ni he­sap­la­ma­lar
ya­pı­lır. Tur­lar is­te­nil­di­ği ka­dar çok tek­rar­la­na­bi­lir. Fa­kat bir tu­run so­nun­da sa­de­ce
bir dev­let ka­lır­sa, si­mü­las­yon so­na erer. Stoll ça­lış­ma­sı­nı 270 tur­la ta­mam­la­mış­tır.
Şe­kil­de gö­rül­dü­ğü üze­re, si­mü­las­yon, çok de­tay­lı ola­rak dü­şü­nül­müş bir de­
ney­dir. Araş­tır­ma­cı, bir ak­tö­rün bir olay kar­şı­sın­da ne tür tu­tum ve ha­re­ket ser­gi­
le­ye­ce­ği­ni ve bu­na kar­şı­lık di­ğer ak­tör­le­rin ne tür ta­vır­lar­da bu­lu­na­ca­ğı­nı de­tay­lı
ola­rak dü­şün­mek zo­run­da­dır. Do­la­yı­sıy­la si­mü­las­yon­la­rın oluş­tu­rul­ma­sı araş­tır­
ma ko­nu­su ile il­gi­li ol­duk­ça faz­la bil­gi sa­hi­bi ol­ma­yı ge­rek­ti­rir. Si­mü­las­yon­lar du­
ra­ğan ya da ge­le­nek­sel mo­del­ler­le an­la­şıl­ma­sı güç olan ko­nu­la­rı ay­dın­la­ta­bi­lir­ler.
Özel­lik­le, araş­tır­ma­cı il­gi­len­di­ği ko­nu­ya ait te­mel ak­tör­le­ri ve on­la­rın bir­bir­le­ri
ile na­sıl bir et­ki­le­şim için­de ol­du­ğu­nu an­cak ak­tör­ler ha­re­ket et­me­ye baş­la­yın­ca
an­la­ya­bi­le­ceği du­rum­lar­da, si­mü­las­yon çok fay­da­lı bir yön­tem ola­rak öne çı­kar.
Ger­çek ha­yat­ta ak­tör­le­ri bir­den faz­la tur­da bir­bir­le­ri ile et­ki­le­şim hâ­lin­de ya­ka­la­
mak zor ola­ca­ğı için, si­mü­las­yon fark­lı mo­del­le­rin fark­lı tur­lar­da ele alın­ma­sı­nı
sağ­la­ya­rak araş­tır­ma­nın bir ne­vi de­ney or­ta­mın­da ya­pıl­ma­sı­nı sağ­lar.
Şekil 2.4
Güç Dengesi Sald›rgan›n
Seçilmesi
Simülasyonu
Gücü olmayan
Bafllangݍ devletleri eleme

Güç oranlar›n›n
hesaplanmas›
Ülkelerin ve güç
de¤erlerinin Birden daha fazla ülke
programa girilmesi kald› m›?

Gerekiyorsa Hay›r
ittifaklar›n kurulmas› Evet

Bir sonraki tura

Oyunun kurallar›n›n geç
belirlenmesi, ittifaklar›n
kurulmas›, güç üstünlü¤ü Sald›rgan daha m› güçlü?
durumu varsa savafl›n
aç›lmas› Evet
Hay›r ‹mparatorluk
Güç dengesi

Simülasyonun Savafl açmak ve

Bafllang›c›, taraflar için zararlar›
1. Tur hesaplamak Son
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 53

Ni­met Be­ri­ker ve Da­ni­el Druck­man. (1996). “Si­mu­la­ting the Lau­san­ne Pea­ce Ne­go­
ti­ati­ons, 1922-23: Po­wer Asy­mmet­ri­es in Bar­gai­ning”, Si­mu­la­ti­on and Ga­ming, Cilt
27, Sa­yı 2, s. 162-183.
Ric­hard J. Stoll. (1987). “System and Sta­te in In­ter­na­tio­nal Po­li­tics: A Com­pu­ter Si­mu­la­ti­
on of Ba­lan­cing in an Anarc­hic World”, In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Qu­ar­terly, Cilt 31, s. 387-402.
Ro­bert Axel­rod. (1984). The Evo­lu­ti­on of Col­la­bo­ra­ti­on. New York: Ba­sic Bo­oks.

DO­ĞAL DE­NEY­LER
Laboratuvar ve sa­ha ara­sın­da­ki fark te­mel­de araş­tır­ma­nın ya­pıl­dı­ğı or­tam­la­rın
fark­lı ol­ma­sı­dır. Laboratuvar de­ne­yin­de, ka­tı­lım­cı­lar de­ne­yin ya­pı­la­ca­ğı ye­re gi­
der­ler. Do­ğal de­ney­de ve sa­ha de­ne­yin­de ise araş­tır­ma­cı de­ney­le il­gi­li her­şe­yi
ka­tı­lım­cı­la­ra ken­di do­ğal or­tam­la­rın­da su­nar. İn­ter­ne­t’in ge­liş­me­si ile be­ra­ber,
araş­tır­ma­cı­lar ne­re­dey­se ka­tı­lım­cı­la­rın ev­le­ri­nin içi­ne ka­dar gi­re­bil­miş­ler­dir. La­
boratuvar or­ta­mı ve sa­ha ara­sın­da­ki fark İnternet’in ge­li­şi­mi ile be­ra­ber iyi­ce be­
lir­siz bir hâl al­mış­tır. İki­si­nin ara­sın­da­ki ay­rım ise as­lın­da ka­tı­lım­cı­la­rın bir de­ney
or­ta­mın­da ol­duk­la­rı­nın ne ka­dar far­kın­da olup ol­ma­dık­la­rı­dır. Ken­di do­ğal or­
tam­la­rın­da ol­duk­la­rın­da, ka­tı­lım­cı­la­ra ön­ce­den bir ça­lış­ma için­de yer ala­cak­la­rı
söy­len­se bi­le, ça­lış­ma­nın amaç­la­rı­nın da­ha az far­kın­da­dır­lar.
Ge­nel bir araş­tır­ma stra­te­ji­si ola­rak laboratuvar ve sa­ha or­tam­la­rı ara­sın­da gi­
dip gel­me iki yön­lü bir yol üze­rin­de ol­ma­lı­dır. Sos­yal bi­lim­ci­le­rin il­gi­len­di­ği bir
çok ko­nu do­ğal or­tam­la­rın ya da ger­çek ha­ya­tın göz­len­me­si so­nu­cu or­ta­ya çı­kar.
Ger­çek ha­yat çok komp­li­ke ol­du­ğu için, bir de­ğiş­ke­nin di­ğe­ri üze­rin­de­ki et­ki­si­ni
ayır­det­mek zor­dur. Be­lir­li bir ne­den-so­nuç iliş­ki­si­ni test et­mek için ba­ğım­lı de­
ğiş­ke­ni ya da et­ki­si­ne ina­nı­lan de­ğiş­ke­ni do­ğal or­ta­mı­nın dı­şı­na çek­mek, ve di­ğer
de­ğiş­ken­le­rin kon­trol edil­di­ği laboratuvar or­ta­mı­na ta­şı­mak ge­rek­li­dir. Ne­den-
so­nuç iliş­ki­si laboratuvar or­ta­mın­da tes­pit edil­dik­ten son­ra ise tek­rar sa­ha­ya ge­ri
dön­mek ve et­ki­yi ya­ra­tan de­ğiş­ke­nin do­ğal or­tam­da de­ğiş­me­di­ği­ni gör­mek ge­re­
kir. Sa­ha ve laboratuvar ara­sın­da­ki bu iki yön­lü alış­ve­riş yu­ka­rı­da da bah­se­dil­di­ği
gi­bi haricî ge­çer­li­ğin sağ­lan­ma­sı için ge­rek­li­dir. Şe­kil 2.5 ne­den-so­nuç iliş­ki­si­nin
keş­fe­dil­me­sin­de bu kar­şı­lık­lı sü­re­ci gös­ter­mek­te­dir.
Şekil 2.5

Do¤al Kuram Laboratuvar Do­ğal De­ney­le­rin

Gözlem Gelifltirme Deneyi Aşa­ma­la­rı

Saha Kuram Do¤al

Deneyi Gelifltirme Gözlem

Sa­ha ve do­ğal de­ney­ler­de, araş­tır­ma­cı­nın de­ne­yin ya­pıl­dı­ğı or­tam, ka­tı­lım­

cı­la­rın se­çi­mi ve de­ne­yin so­nu­cu­nu et­ki­le­ye­bi­le­cek di­ğer de­ğiş­ken­ler üze­rin­de
laboratuvar de­ney­le­rin­de ol­du­ğu ka­dar kon­trol­le­ri ol­ma­dı­ğı için, do­ğal ve sa­ha
de­ney­le­ri­ne ya­rı de­ney­ler de (qua­si-ex­pe­ri­ments) de­nir. Bu ana ka­dar do­ğal ve sa­
ha de­ney­le­ri hak­kın­da ben­zer şey­ler söy­le­dik. Ön­ce­den de be­lir­til­di­ği üze­re, iki­si
fark­lı­dır. Do­ğal de­ney­ler sa­hada ya­ni ka­tı­lım­cı­la­rın do­ğal or­tam­la­rın­da ya­pıl­ma­
la­rı­na rağ­men, araş­tır­ma­cı­nın ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin ken­di­li­ğin­den oluş­ma­sı­nı bek­
le­mek­ten baş­ka ça­re­si yok­tur. Sa­ha de­ney­le­ri, laboratuvarı sa­ha­ya ta­şı­mak an­la­
54 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

mı­na ge­lir. Ta­bi­i, di­ğer bir çok de­ğiş­ken üze­rin­de kon­tro­lü az ol­sa da araş­tır­ma­cı
hâ­len de­ney ko­nu­su ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni kon­trol et­me imkânı­na sa­hip­tir. Do­ğal
de­ney­ler­de araş­tır­ma­cı ba­ğım­lı de­ğiş­ken ya da uya­ran­la il­gi­li ma­ni­pü­las­yon yap­
ma imkânı­na sa­hip de­ğil­dir. Ara­da­ki far­kı da­ha da net­leş­tir­mek için, do­ğal de­ney­
ler­le il­gi­li üç ko­nu­dan söz edi­le­bi­lir: do­ğal dav­ra­nış, do­ğal yön­len­dir­me ve do­ğal
or­tam (Cra­no ve Bre­wer, 2002, pp.198-202).
Do­ğal dav­ra­nış, göz­lem­le­nen et­ki­le­rin de­ney­de­ki yön­len­dir­me­ler so­nu­cu de­
ğil de do­ğal bir sü­re­cin so­nu­cu ola­rak or­ta­ya çık­ma­sı de­mek­tir. Bu tür bir do­ğal
dav­ra­nış ya da tep­ki çok de­ğer­li­dir, çün­kü araş­tır­ma­cı­nın ya da de­ne­yin ta­lep­le­ri
so­nu­cu or­ta­ya çık­ma­mış­tır. Do­ğal dür­tü­ler so­nu­cu or­ta­ya çı­kan tep­ki­ler ka­tı­lım­
cı­nın bir araş­tır­ma içe­ri­sin­de ol­du­ğu bi­lin­ci­nin dı­şın­da olu­şur. Bu da bul­gu­la­
rın ge­nel­le­ne­bi­lir­li­ği­ni (ge­ne­ra­li­za­bi­lity) art­tı­rır. Do­ğal yön­len­dir­me, araş­tır­ma­cı
ol­sun ya da ol­ma­sın do­ğal ola­rak olu­şan bir du­rum­dur. Ya­ni ba­ğım­sız de­ğiş­ken
araş­tır­ma­cı ta­ra­fın­dan kon­trol edil­mez, do­ğal ola­rak araş­tır­ma­ya ko­nu olan ola­yın
ger­çek­leş­ti­ği sı­ra­da or­ta­ya çı­kar. Ör­neğin, in­san­la­rın te­rö­rist sal­dı­rı­la­ra tep­ki­si­ni
an­la­mak is­ti­yor­sak, bir sal­dı­rı ger­çek­leş­tik­ten son­ra in­san­la­rın fi­kir ve dav­ra­nış­la­
rı­nı göz­lem­le­ye­bi­li­riz. Sal­dı­rı­nın ger­çek­leş­me­sin­de araş­tır­ma­cı­nın hiç­bir et­ki­si ya
da yön­len­dir­me­si yok­tur. De­ney­sel dür­tü ya da uya­ran (tre­at­ment) ken­di­li­ğin­den
or­ta­ya çık­mış­tır. Do­ğal or­tam, laboratuvar dı­şın­da ger­çek­le­şen de­ney­sel göz­lem
de­mek­tir. Or­tam araş­tır­ma­cı ta­ra­fın­dan bir de­ney yap­mak için oluş­tu­rul­ma­mış­tır.
Ka­tı­lım­cı­la­rın da or­tam­la il­gi­li böy­le bir al­gı­la­rı yok­tur. Ör­ne­ğin, sı­nıf öğ­ren­ci­ler
için bir laboratuvar or­ta­mı de­ğil, do­ğal or­tam­dır.
Do­ğal de­ney­ler­de öne çı­kan di­ğer bir ko­nu­da göz­le­mi ya­pan araş­tır­ma­cı­nın,
araş­tır­ma­ya ko­nu olan ki­şi­ler­le na­sıl bir ile­ti­şim ge­liş­ti­re­ce­ği­dir. İle­ti­şi­min se­vi­ye­
si ka­tı­lım­cı göz­le­mi ya da uzak­tan göz­lem ara­sın­da de­ği­şe­bi­lir. Bu se­vi­ye, top­la­nan
ve­ri­nin ka­li­te­si­ni ve ne tür çı­ka­rım­lar ya­pı­la­bi­le­ce­ği­ni de et­ki­ler. Ka­tı­lım­cı göz­le­mi
du­ru­mun­da araş­tır­ma­cı, araş­tır­ma ko­nu­su ki­şi­ler­le yüz yü­ze gö­rü­şür ve araş­tır­ma­
ya ko­nu olan ola­yın do­ğal or­ta­mın­da di­ğer ka­tı­lım­cı­lar­la bir­lik­te yer alır. Di­ğer bir
de­yiş­le, araş­tır­ma­cı ana­liz edi­len or­ta­mın bir par­ça­sı­dır, araş­tır­ma or­ta­mı­nı hem
et­ki­ler hem de on­dan et­ki­le­nir. Ka­tı­lım­cı göz­le­mi yap­mak is­te­yen araş­tır­ma­cı­la­rın
kar­şı­la­şa­cak­la­rı te­mel so­run, araş­tır­ma ko­nu­su olan gru­ba na­sıl da­hil olu­nu­ca­ğı­dır.
Gru­ba da­hil olur­ken araş­tır­ma­cı grup içi di­na­mik­le­ri et­ki­le­ye­cek ve do­ğal or­ta­mı
de­ğiş­ti­re­cek bir şe­kil­de gru­bun bir par­ça­sı ol­ma­ya ça­lış­ma­ma­lı­dır. Do­ğal göz­lem
ça­lış­ma­sı­nın kla­sik ör­nek­le­rin­den bi­ri, Clif­ford Ge­ertz’in 1950’ler­de Ba­li’de­ki ho­
roz dö­ğüş­le­ri­ni in­ce­le­yen ça­lış­ma­sı­dır. Ge­ertz (1973) ho­roz dö­ğüş­le­ri­nin köy­lü­ler
ara­sın­da na­sıl bir or­tak kül­tür ve ge­le­nek oluş­ma­sı­na kat­kı­da bu­lun­du­ğu­nu an­la­
ma­ya ça­lış­mış­tır. O sı­ra­da Ba­li’de ho­roz dö­vüş­le­ri ya­sak ol­du­ğu için köy­lü­ler de­
vam­lı po­li­sin ta­ki­bin­de olup ya­ka­la­nan­lar hap­se atı­lı­yor­du. Yi­ne böy­le bir za­man­
da, iki köy­lü­yü po­lis­ten giz­le­me­yi ba­şa­ran Ge­ertz, köy­lü­le­rin gü­ve­ni­ni ka­zan­mış ve
gru­ba bu şe­kil­de da­hil ola­rak, bir çok göz­lem ve rö­pör­taj yap­ma imkânı bul­muş­tur.
Ge­ertz’in ça­lış­ma­sı ka­tı­lım­cı göz­le­mi ve göz­le­nen gru­ba da­hil ol­ma ko­nu­sun­da gü­
zel bir ör­nek­tir, ama yap­tı­ğı ça­lış­ma do­ğal de­ney de­ğil­dir.
Do­ğal de­ney­le­rin far­kı, de­ne­ye ko­nu olan ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin te­sa­dü­fi bir bi­
çim­de araş­tır­ma­cı­nın et­ki­si ol­ma­dan or­ta­ya çık­ma­sı­dır. Do­la­yı­sıy­la de­ney­sel dür­tü
ya da uya­rı şans so­nu­cu te­sa­dü­fen or­ta­ya çı­kar. Ya­kın za­man­da do­ğal de­ney kul­la­
nı­lan araş­tır­ma­lar­dan bir ör­nek ver­mek ge­re­kir­se, Su­san Hyde’ın (2007) ye­ni ku­
ru­lan de­mok­ra­si­ler­de ulus­la­ra­ra­sı se­çim göz­lem­ci­le­ri­nin et­ki­si ile il­gi­li yap­tı­ğı ça­
lış­ma­sı sa­yı­la­bi­lir. Hyde (2007) ulus­la­ra­ra­sı göz­lem­ci­le­rin se­çim­ler­de iş­le­ne­bi­le­cek
hi­le ve yol­suz­lu­ğu azal­tıp azalt­ma­dı­ğı­nı an­la­mak için, 2003 yı­lın­da Er­me­nis­tan’da
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 55

ya­pı­lan baş­kan­lık se­çim­le­ri es­na­sın­da göz­lem­ci­le­rin ol­du­ğu se­çim san­dık­la­rın­dan

o an­ki Baş­kan için da­ha az sa­yı­da oy çık­tı. O an gö­rev­de olan Baş­ka­nın se­çim­ler­de
hi­le­ye baş­vur­ma­sı bek­le­ni­yor­du. Gözlemciler, se­çim gü­nü rast­ge­le bir pro­se­dü­re
gö­re bel­li se­çim san­dık­la­rı­nın bu­lun­du­ğu yer­le­re ata­nır. Hyde’ın bek­len­ti­si­ne gö­re
eğer gö­re­vi de­vam eden Baş­kan bir hi­le­ye baş­vur­mu­yor­sa göz­lem­ci­le­rin ol­du­ğu
san­dık­lar­da da ol­mad­ık­la­rı san­dık­lar­da­ki ka­dar ba­şa­rı­lı ol­ma­lı­dır. Er­me­nis­tan’da­
ki se­çim­ler­de do­ğal de­ney ya­pıl­ma imkânı, se­çim gü­nü bir çok kay­nak ta­ra­fın­dan
be­lir­len­miş yol­suz­luk ve hi­le­nin ya­pıl­mış ol­ma­sı­dır. Ya­ni ba­ğım­lı de­ğiş­ken ken­di
do­ğal or­ta­mın­da oluş­muş, araş­tır­ma­cı­nın yön­len­dir­di­ği bir ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ne
tep­ki ola­rak or­ta­ya çık­ma­mış­tır. Bul­gu­lar, ulus­la­ra­ra­sı göz­lem­ci­le­rin zi­ya­ret et­ti­ği
yer­ler­de bu­lu­nan se­çim san­dık­la­rın­dan o an gö­rev­de olan Baş­kan, zi­ya­ret edil­me­
yen san­dık yer­le­ri­ne gö­re çok da­ha az oy al­mış­tır.
Do­ğal de­ney­ler, ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin ana­li­zin­de son za­man­lar­da da­ha sık
kul­la­nıl­ma­la­rı­na rağ­men, he­nüz çok yay­gın kul­la­nıl­dık­la­rı söy­le­ne­mez. Araş­tır­
ma­cı­la­rın, de­ney­den ön­ce uzun za­man ayı­rıp her tür­lü de­ta­yı dü­şün­me­le­ri, de­ne­
ye ko­nu ola­bi­le­cek ulus­la­ra­ra­sı or­ga­ni­zas­yon ve ak­tör­ler­le ön­ce­den ile­ti­şim ku­rup,
bağ­lan­tı­la­rı­nı ge­liş­tir­me­le­ri ge­rek­mek­te­dir. So­nun­da ba­şa­rı­lı olup ol­ma­ya­ca­ğın­
dan emin olun­ma­yan bir ça­lış­ma için araş­tır­ma­cı önem­li bir mik­tar­da za­man
har­ca­mak du­ru­mun­da kal­mak­ta­dır. Bu da do­ğal de­ney­le­rin ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler
ku­ram­la­rı­nın test edil­me­sin­de yay­gın ola­rak kul­la­nı­lan bir yön­tem ol­ma­sı­na en­
gel oluş­tur­mak­ta­dır. Ay­rı­ca, do­ğal de­ney­ler­de haricî ge­çer­lik ko­nu­su laboratuvar
de­ney­le­ri­ne gö­re da­ha az so­run ol­sa da bul­gu­la­rın di­ğer or­tam­la­ra ge­nel­le­ne­bil­
me­si ba­zen ko­lay ol­ma­ya­bi­lir.

Tür­ki­ye’de te­rö­rist sal­dı­rı­la­ra olan tep­ki­si­le­ri ölç­mek is­te­di­ği­ni­zi var­sa­ya­lım. Na­sıl

bir do­ğal de­ney ta­sar­lar­sı­nız? 5

Clif­ford Ge­ertz. (1973). The In­ter­pre­ta­ti­on of Cul­tu­res. New York: Ba­sic Bo­oks.
Su­san D. Hyde. (2007). “The ob­ser­ver ef­fect in in­ter­na­tio­nal po­li­tics: Evi­den­ce from
a na­tu­ral ex­pe­ri­ment”, World Po­li­tics, Cilt 60, Sa­yı 1, s. 37-63.
Lyall, Ja­son. (2009). “Do­es in­dis­cri­mi­na­te vio­len­ce in­ci­te in­sur­gent at­tacks? Evi­den­
ce from Chech­nya”, Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 53, Say­fa 3, s. 331-362.
Su­san D. Hyde. (2010). “The Fu­tu­re of Fi­eld Ex­pe­ri­ments in In­ter­na­tio­nal Re­la­ti­
ons”, An­nals AAPSS, Cilt 628, s. 72-84.

Sa­ha de­ney­le­ri de do­ğal de­ney­ler gi­bi, ön­ce­den be­lir­til­di­ği üze­re dâhilî ve haricî
ge­çer­lik ara­sın­da bir köp­rü oluş­tu­rur. Bu­nun ya­kın za­man­da­ki ör­nek­le­rin­den bi­
ri, Find­ley ve Har­ris’in (2012) Gü­ney Af­ri­ka’da ger­çek­leş­tir­dik­le­ri ça­lış­ma­la­rı­dır.
Et­nik kim­li­ğin bir ül­ke­de ya­şa­yan çe­şit­li et­nik grup­lar ara­sın­da çı­kan ça­tış­ma­lar
üzerindeki etkisini in­ce­le­yen araş­tır­ma­cı­lar, ön­ce­lik­le ki­şi­le­rin fark­lı et­nik grup­lar­la
il­gi­li far­kın­da­lık­la­rı­nın an­la­şıl­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni vur­gu­la­mış­lar­dır. Si­ya­set Bi­li­mi araş­
tır­ma­cı­la­rı Mic­ha­el Find­ley ve Adam Har­ris, (2012) Gü­ney Af­ri­ka’nin Do­ğu Kap
böl­ge­sin­de yap­tık­la­rı bir de­ney­de, bir et­nik gru­ba men­sup bi­rey­le­rin, baş­ka bir et­
nik grup men­su­bu di­ğer bi­rey­le­rin et­nik kim­li­ği­ni teş­his et­me ko­nu­sun­da en be­lir­
le­yi­ci fak­tö­rün, ken­di et­nik kim­lik­le­ri­ni ne ka­dar güç­lü sa­hip­len­dik­le­ri ol­du­ğu­nu
sa­vun­mak­ta­dır. Et­nik ça­tış­ma ile il­gi­li bir çok ça­lış­ma ol­ma­sı­na rağ­men, ça­tış­ma­nın
or­ta­ya çık­ma­sı için ön­ce­lik­le fark­lı et­nik grup­lar­dan bi­rey­le­rin kar­şı ta­ra­fın et­nik
kim­li­ği­ni ta­nı­ma­sı ge­rek­ti­ği ko­nu­su göz ar­dı edil­miş, ye­te­rin­ce ça­lı­şıl­ma­mış­tır. Phi­
lip Go­ure­vitch’in 1994’te Ru­an­da’da Hu­tu­la­rın Tut­si­le­re kar­şı iş­le­di­ği soy­kı­rı­mı ko­nu
56 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

alan ki­ta­bı, Hu­tu­la­rın Tut­si­le­ri ta­nı­mak­ta çek­tik­le­ri zor­luk­la­rı, ba­zen ken­di grup­la­
rın­dan in­san­la­rı Tut­si di­ye ta­nım­la­dık­la­rı­nı an­lat­mak­ta­dır. Bir ki­şi di­ğer bir ki­şi­nin
et­nik kim­li­ği­ni na­sıl tah­min eder? Har­ris ve Find­ley, 62 ka­tı­lım­cı ile yap­tık­la­rı de­
ney­de, ka­tı­lım­cı­la­ra top­lam 9 fark­lı et­nik gru­bu tem­sil eden 76 ki­şi­nin fo­toğ­ra­fı­nı ve
vi­de­osu­nu gös­ter­miş­ler­dir. De­ney so­nun­da, her ka­tı­lım­cı top­lam 152 ta­ne tah­min­de
bu­lun­muş ve bu da 62 ka­tı­lım­cı için 9424 göz­lem el­de edil­me­si­ni sağ­la­mış­tır. Ve­ri­
nin ana­li­zi so­nu­cun­da, et­nik kim­li­ği doğ­ru tah­min et­mek için en önem­li fak­tö­rün
ki­şi­le­rin ken­di et­nik kim­lik­le­ri hak­kın­da ne ka­dar güç­lü his­set­ti­ği ol­muş­tur.

Phi­lip Go­ure­vitch. (1998). We Wish to In­form Yo­u That To­mor­row We will Be Kil­led
with Our Fa­mi­li­es: Sto­ri­es from Rwan­da. New York: Pi­ca­dor.
Adam Har­ris ve Mic­ha­el Find­ley. (2012). “Is Eth­ni­city Iden­ti­fi­ab­le? Les­sons from an
Ex­pe­ri­ment in So­uth Af­ri­ca”. Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Fort­hco­ming.

SO­NUÇ
De­ney­sel yön­tem si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­le il­gi­li bir çok ko­nu­nun
araş­tı­rıl­ma­sın­da kul­la­nı­la­bi­le­cek bir­çok yön­tem­den bir ta­ne­si­dir. De­ney­sel yak­
la­şım­lar, fi­zik, bi­yo­lo­ji ve tıp gi­bi do­ğal bi­lim­ler­de; psi­ko­lo­ji ve eko­no­mi gi­bi sos­
yal bi­lim­ler­de et­ki­li ola­rak kul­la­nı­la­gel­miş­ler­dir. Ma­ale­sef Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler
ala­nın­da de­ney­le­rin kul­la­nı­mı, özel­lik­le ge­nel­le­ne­bi­lir­lik­le ya da dış ge­çer­lik ile
il­gi­li kay­gı­lar yü­zün­den, da­ha ya­vaş iler­le­miş­tir. De­ney­sel yön­te­min en önem­li
avan­ta­jı, baş­ka hiç­bir yön­tem­de müm­kün ol­ma­ya­cak şe­kil­de araş­tır­ma ko­nu­su
ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler üze­rin­de kon­trol sağ­la­ma imkânı­dır. Araş­tır­ma­cı, sis­tem­
li ola­rak ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin de­ğer­le­ri­ni yön­len­di­re­bi­lir. Bu ne­den­le de­ney­sel
yön­tem baş­ka yön­tem­ler­den üs­tün dâhilî ge­çer­lik se­vi­ye­si­ne sa­hip­tir. Di­ğer bir
de­yiş­le araş­tır­ma­cı de­ney so­nun­da ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de göz­lem­le­nen et­ki­
nin de­ney es­na­sın­da ma­ni­pü­le edi­len ya da yön­len­di­ri­len ba­ğım­sız de­ğiş­ken­den
kay­nak­lan­dı­ğın­dan ol­duk­ça faz­la emin­dir. Han­gi fak­tö­rün da­ha ön­ce ger­çek­le­şe­
ce­ği­ni araş­tır­ma­cı be­lir­le­di­ği için, iki fak­tör ya da de­ğiş­ken ara­sın­da ne­den-so­nuç
iliş­ki­si kur­mak da ko­lay­dır.
De­ney­sel yön­te­min di­ğer bir avan­ta­jı, araş­tır­ma kur­gu­su­nun çok de­tay­lı ve
ti­tiz ola­rak ta­sar­lan­ma­sın­dan kay­nak­la­nır. De­ney bul­gu­la­rı, ba­ğım­sız de­ğiş­ken
ola­rak dik­kat­li­ce ka­yıt edi­lir ve sos­yal bi­lim­ler­de baş­ka bir yön­te­min izin ver­me­
ye­ce­ği de­re­ce­de ku­sur­suz öl­çü­me ola­nak sağ­lar. Ma­ale­sef, si­ya­set bi­lim­ci­le­rin de­
ney­sel ça­lış­ma­la­rın ken­di baş­la­rı­na ye­ter­li ola­bil­me­si ge­rek­ti­ği vur­gu­su, bu du­rum
ger­çek­leş­me­di­ğin­de, de­ney­sel yön­te­min ge­rek­siz ol­du­ğu ka­nı­sı­na yol aç­mış­tır.
De­ney­sel yön­tem de di­ğer yön­tem­ler gi­bi baş­ka araş­tır­ma yön­tem­le­ri ile bir­lik­te
kul­la­nı­lıp, bi­lim­sel ça­lış­ma­la­ra kat­kı­da bu­lu­na­bi­lir. Ön­ce­den an­la­tıl­dı­ğı gi­bi, de­
ney­ler oyun ku­ra­mı mo­del­le­ri­nin test edil­me­sin­de et­ki­li ola­rak kul­la­nıl­mış ve bu
mo­del­le­rin da­ha da de­tay­lan­dı­rıl­ma­sı­na yar­dım­cı ol­muş­lar­dır. De­ney­sel yön­tem
sa­de­ce ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de olu­şan et­ki­yi de­ğil, bu et­ki olu­şur­ken ge­çen sü­
re­ci de ya­kın­dan ta­kip imkânı ta­nı­mak­ta­dır. Bu da ne­den-so­nuç iliş­ki­si­nin de­tay­lı
bir şe­kil­de na­sıl ger­çek­leş­ti­ği­ni an­la­ma­ya yar­dım­cı ol­mak­ta­dır.
Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler ala­nın­da de­ney­sel yön­te­min kul­la­nı­mı­nın yay­gın­laş­ma­sı
da­ha ön­ce­den ça­lı­şıl­ma­mış ko­nu­lar hak­kın­da bil­gi edin­mek için fır­sat­lar sun­mak­
ta­dır. Bu tür ko­nu­lar ara­sın­da, kül­tü­rel fark­lı­lık­la­rın si­ya­si gö­rüş­ler üze­rin­de­ki et­
ki­si, dev­le­tin yö­ne­tim sis­te­mi­nin ki­şi­le­rin dav­ra­nış ve tu­tum­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si,
kim­lik olu­şu­mu, ve it­ti­fak­la­rın ku­rul­ma­sı, sür­dü­rül­me­si ve bo­zul­ma­sı sa­yı­la­bi­lir.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler 57

Özet
Bu üni­te­de, ön­ce­lik­le ne­den­sel­lik ko­nu­su in­ce­
3
len­di ve han­gi yön­tem­le­rin iki de­ğiş­ken ara­sın­
da ne­den­sel­li­ği is­pat­la­mak için en et­ki­li ol­du­ğu
üze­rin­de du­rul­du. Üni­te­nin te­mel amaç­la­rın­dan
bi­ri­si de­ney­sel yön­tem­le­ri ya­kın­dan in­ce­le­mek
ol­du­ğun­dan, de­ney­sel yön­tem­ler­le il­gi­li çe­şit­
li kur­gu­la­ra yer ve­ril­di, dâhilî ve haricî ge­çer­lik
ve de­ğiş­ken­lik ko­nu­la­rı ya­kın­dan in­ce­len­di. En
önem­li­si, de­ney­sel kur­gu­la­rın ulus­la­ra­ra­sı iliş­
ki­ler ala­nın­da­ki geç­miş­te­ki uy­gu­la­ma­la­rı­na yer
ve­ril­di ve ge­le­cek­te ne gi­bi araş­tır­ma fır­sat­la­rı­na
yol aça­ca­ğı ko­nu­su an­la­tıl­dı. De­ney­sel yön­te­min
yu­mu­şak kar­nı olan haricî ge­çer­li­ğin si­mü­las­
yon ve do­ğal de­ney yön­tem­le­riy­le na­sıl aşı­la­ca­ğı
ko­nu­la­rı üze­rin­de du­rul­du. Baş­ta be­lirt­ti­ği­miz
amaç­lar üze­rin­de du­ra­cak olur­sak,
4 iliş­ki­ler ko­nu­la­rı­nı araş­tı­rı­la­bi­lir
İki de­ğiş­ken ara­sın­da ne­den­sel bir iliş­ki na­sıl ku­
1 ru­lur ve test edi­lir
Ne­den­sel­li­ğin ob­jek­tif bir de­ğer­len­dir­me de­ğil,
as­lın­da ki­şi­sel ya da sub­jek­tif bir de­ğer­len­dir­me
so­nu­cu or­ta­ya çık­tı­ğı gö­rül­dü. İki de­ğiş­ke­nin ay­
nı an­da de­ği­şi­yor ol­ma­sı ya da bi­ri­nin di­ğe­rin­
den ön­ce ya da son­ra ge­li­yor ol­ma­sı, ara­la­rın­da
bir ne­den-so­nuç iliş­ki­si ol­du­ğu an­la­mı­na gel­
mez. De­ney­sel kon­trol, bu ne­den-so­nuç iliş­ki­si­
ni da­ha ob­jek­tif kur­ma­ya yar­dım­cı olur. Ama bu
yön­tem de prob­lem­siz de­ğil­dir. Araş­tır­ma­cı­nın
far­kın­da ol­ma­dı­ğı baş­ka fak­tör­ler ça­lış­ma­ya bir
şe­kil­de da­hil edil­mez­se ne­den­sel­lik ko­nu­sun­da
doğ­ru çı­ka­rım­lar ya­pıl­ma­sı zor­dur. Her araş­
tır­ma bir so­ru ve ona ce­vap oluş­ta­ra­bi­le­cek bir
ku­ram ile baş­lar. Ku­ram de bi­ze ön­gör­dü­ğü­müz
ne­den­sel iliş­ki ko­nu­sun­da ipuç­la­rı sağ­lar.
De­ney­sel kur­gu­la­rın çe­şit­le­ri
Kla­sik de­ney kur­gu­sun­da ol­ma­sı ge­re­ken bi­le­
şen­ler, de­ney gru­bu, kon­trol gru­bu ve uya­ran
(tre­at­ment) dır. De­ney­sel yön­tem­de iler­le­me­ler
kay­de­dil­dik­çe, grup­la­rın sa­yı­sı art­mış ve de­
ğiş­ken­ler ara­sın­da­ki kar­şı­lık­lı ile­ti­şim­de ana­liz
edil­me­ye baş­lan­mış­tır. Ön­cül test ya­pıl­ma­sı, ka­
tı­lım­cı­la­rın rast­ge­le grup­la­ra atan­ma­sı ve ka­tı­
lım­cı­lar­dan ay­dın­la­tıl­mış onay alın­ma­sı de­ne­yin
baş­lan­gı­cın­da ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si ge­re­ken te­mel
şart­lar­dır. Ön­cül test ka­tı­lım­cı­la­rın baş­lan­gıç­ta
eşit özel­lik­le­re sa­hip ol­duk­la­rı­nı gös­ter­mek ve
ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de baş­ka fak­tör­le­rin et­
ki­si­ni kon­trol et­mek açı­sın­dan önem ta­şır.
De­ney­sel yak­la­şım kul­la­na­rak han­gi ulus­la­ra­ra­sı
De­ney­sel yön­te­min ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ala­nın­
da­ki kul­la­nı­mı pek yay­gın ol­ma­ma­sı­na rağ­men,
geç­miş­ten gü­nü­mü­ze bir çok ko­nu üze­rin­de uy­
gu­lan­mış­tır. Sa­vaş, ça­tış­ma, iş ­bir­li­ği, oyun ku­
ramı, dış po­li­ti­ka ana­li­zi, ka­rar ver­me sü­reç­le­
ri gi­bi ko­nu­la­rı de­ney­sel yön­te­min kul­la­nıl­dı­ğı
araş­tır­ma alan­la­rı ara­sın­da sa­ya­bi­li­riz. Ay­rı­ca,
ge­le­cek­te de de­ney­sel yön­tem kul­la­nı­la­rak bir çok
ye­ni araş­tır­ma yo­lu­nun açıl­ma­sı müm­kün­dür.

Araş­tır­ma kur­gu­la­rı­nın te­mel aşa­ma­la­rı ne­ler­dir,

2 te­mel kur­gu­lar ne­ler­dir ve de­ney­sel yak­la­şım­lar
di­ğer yak­la­şım­lar­dan na­sıl fark­lı­lık­lar gös­te­rir
Araş­tır­ma kur­gu­la­rı ge­nel­de ni­tel ve ni­cel ol­mak
üze­re iki­ye ay­rı­lır. De­ney­sel yön­tem­ler de ni­cel
yak­la­şım­lar ara­sın­da sa­yı­la­bi­lir. Fa­kat is­ta­tis­tik­sel
ve va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri­ne gö­re, de­ney­sel yön­
te­min en dik­kat çe­ki­ci özel­li­ği, araş­tır­ma­cı­nın
ba­ğım­sız de­ğiş­ken ya da de­ne­ye ko­nu olan uya­
ran üze­rin­de ma­ni­pü­le et­me gü­cü­nün ol­ma­sı­dır.
58 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım
1. De­ney­sel ve kon­trol grup­la­rı­nı oluş­tu­rur­ken, ka­tı­
lım­cı­la­rı aşa­ğı­da­ki ku­ra­la gö­re da­ğı­tı­rız.
a. Her grup­ta eşit sa­yı­da ka­dın ve er­kek ol­du­ğu­na
dik­kat ede­riz
b. Ka­tı­lım­cı­la­rın yaş­la­rı­nın 30’u geç­me­me­si­ne
dik­kat ede­riz
c. Ka­tı­lım­cı­la­rı iki gru­ba da rast­ge­le ata­ma­ya dik­
kat ede­riz
d. Her grup­ta eği­tim se­vi­ye­si­nin den­ge­li ol­du­ğu­na
dik­kat ede­riz
e. Her grup­ta fark­lı si­ya­si gö­rüş­ten ka­tı­lım­cı ol­
ma­sı­na dik­kat ederiz
2. Yaş­la­rı 2 ile 5 ara­sın­da de­ği­şen ço­cuk­la­rın, an­ne­le­
ri ile na­sıl bir iliş­ki ge­liş­tir­dik­le­ri­ni in­ce­le­mek is­te­yen
bir grup araş­tır­ma­cı, bir ma­hal­le se­çe­rek, yak­la­şık 20
ço­cuk ve an­ne­si­ni dü­zen­li ola­rak her ay zi­ya­ret et­mek­
te­dir­ler. Zi­ya­ret­le­ri sı­ra­sın­da ço­cuk­lar ve an­ne­le­ri­ne
çe­şit­li oyun­lar oy­na­tıp, ara­la­rın­da­ki ile­ti­şi­mi göz­lem­le­
mek­te­dir­ler. Bu de­ney­de araş­tır­ma­cı­la­rın kar­şı­la­şa­ca­ğı
en önem­li zor­luk ai­le­le­rin baş­ka ad­res­le­re ta­şın­ma­la­rı
ve iz­le­ri­nin kay­be­dil­me­si­dir. De­ney­sel ça­lış­ma ile il­gi­li
ta­nım­la­nan bu teh­dit aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir?
a. Seç­me yan­lı­lı­ğı
b. Dış ge­çer­lik
c. Za­man
d. De­ney­sel ka­yıp
e. İç geçerlik
3. Yaz mev­sim­le­rin­de hem don­dur­ma sa­tış­la­rı hem
de bo­ğul­ma va­ka­la­rı art­tı­ğı­na gö­re, çok don­dur­ma ye­
mek bo­ğul­ma­ya se­bep olur. Don­dur­ma sa­tış­la­rı ile bo­
ğul­ma ara­sın­da na­sıl bir iliş­ki var­dır?
a. Ne­den-so­nuç iliş­ki­si
b. Sah­te iliş­ki
c. Ge­nel­le­ne­bi­lir iliş­ki
d. Eş­za­man­lı iliş­ki
e. Deneysel ilişki
4. Ev ha­nım­la­rı ile il­gi­li bir de­ney yap­mak is­te­di­ği­ni­
zi dü­şü­nün. Ama­cı­nız, ev ha­nım­la­rı­nın ça­lış­ma­ya kar­
şı tu­tum­la­rı­nı ölç­mek­tir. Bu­nun için bir an­ket ha­zır­lar,
bir ma­hal­le­de­ki ev­le­ri gez­me­ye baş­lar­sı­nız. Bu ne tür
bir de­ne­ye ör­nek­tir?
a. Do­ğal de­ney
b. So­lo­mon de­ne­yi
c. laboratuvar de­ne­yi
d. Ön­cül test-kon­trol gru­bu de­ne­yi
e. Bu bir de­ney de­ğil­dir
5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si de­ğiş­ken­lik ile il­gi­li yan­lış
bir bil­gi­dir?
a. İki de­ğiş­ken ara­sın­da ne­den-so­nuç iliş­ki­si­ni
gös­te­re­bil­mek için, grup­lar-ara­sı de­ğiş­ken­li­ğe
ih­ti­yaç yok­tur.
b. De­ney so­nu­cun­da, de­ney gru­bu ve kon­trol gru­
bu ara­sın­da sis­tem­li bir fark ol­ma­sı bek­le­nir.
c. De­ğiş­ken­lik, ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin de­ney son­ra­sı
öl­çü­mü sı­ra­sın­da de­ney ve kon­trol gru­bu ara­
sın­da fark­lı de­ğer­ler göz­lem­le­mek de­mek­tir.
d. Grup-içi de­ğiş­ken­lik çok da kay­gı du­yu­la­cak bir
prob­lem de­ğil­dir.
e. De­ğiş­ken­lik de­ney es­na­sın­da araş­tır­ma­cı­nın
kon­tro­lün­de olan ba­ğım­sız de­ğiş­ken ta­ra­fın­dan
be­lir­le­nir.
6. Bel­mont Ra­po­ru ön­ce­lik­le han­gi bi­lim­sel alan­da
ça­lış­ma­la­ra ka­tı­lan ki­şi­le­rin hak­la­rı­nı ko­ru­mak için
ya­zıl­mış­tır?
a. Fi­zik
b. Tıp
c. Eko­no­mi
d. Bi­yo­lo­ji
e. Psi­ko­lo­ji
7. Bon­ham’ın 1971 yı­lın­da ya­yın­la­nan si­lah­lan­ma
mü­za­ke­re­le­ri ile il­gi­li de­ne­yi sa­de­ce er­kek ka­tı­lım­cı­
la­rın ol­du­ğu bir laboratuvar­da ya­pıl­mış­tır. Bu du­rum
aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­ne teh­dit oluş­tu­rur.
a. dâhilî Ge­çer­lik
b. Ha­ri­cî Ge­çer­lik
c. Doğ­ru Öl­çüm
d. Ol­gun­laş­ma
e. Bek­len­ti Et­ki­si
8. Cin­si­yet far­kı­nın, sa­vaş ka­ra­rı üze­rin­de­ki et­ki­si­ni
in­ce­le­yen bir ça­lış­ma ya­pa­ca­ğı­nı­zı dü­şü­nün. Ama­cı­nız,
ka­dın­la­rın ça­tış­ma ye­ri­ne ile­ti­şim ta­raf­lı­sı ol­du­ğu­nu
is­pat­la­mak­tır. Sa­de­ce ka­dın­la­rın ka­tı­lım­cı ol­du­ğu bir
de­ney ya­par­sa­nız, aşa­ğı­da­ki prob­lem­ler­den han­gi­si ile
kar­şı­la­şır­sı­nız?
a. De­ney tek­rar­la­na­maz
b. De­ney­sel ka­yıp ih­ti­ma­li ar­tar
c. Ka­tı­lım­cı­lar, bir de­ney or­ta­mın­da ol­duk­la­rı­nın
da­ha ça­buk far­kı­na va­rır­lar
d. Geç­miş za­ma­nın et­ki­si ar­tar
e. Se­çim yan­lı­lı­ğı ha­ta­sı yap­mış olu­ruz
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler
9. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si do­ğal de­ney­le­ri di­ğer de­
ney­ler­den ayı­ran en önem­li özel­lik­tir?
a. laboratuvar or­ta­mı ye­ri­ne, sa­ha­da ya­pı­lır
b. Araş­tır­ma­cı de­ne­yin bir par­ça­sı­dır
c. Ba­ğım­sız de­ğiş­ken ya da uya­ran şans ese­ri or­ta­
ya çı­kar
d. Ka­tı­lım­cı­lar­dan ay­dın­la­tıl­mış onay alı­nır
e. Araş­tır­ma­cı, de­ney ko­nu­su gru­ba da­hil ol­ma­ya
ya da bağ­lan­tı kur­ma­ya ça­lı­şır.
10. İki ta­raf­lı kör­lük uy­gu­la­ma­sı bir de­ney­de önem ta­
şır, çün­kü
a. Ka­tı­lım­cı­la­rın, araş­tır­ma­cı­yı mem­nun et­mek
için do­ğal bir is­tek­le­ri var­dır
b. Araş­tır­ma­cı, han­gi ka­tı­lım­cı­la­rın de­ney, han­gi­
le­ri­nin kon­trol gru­bun­da ol­du­ğu­nu bi­lir­se de­
ney bul­gu­la­rı­nı et­ki­le­ye­bi­lir
c. Eğer ka­tı­lım­cı­lar han­gi grup­ta ol­duk­la­rı­nı bi­lir­
se­ler, fark­lı tep­ki­ler gös­te­re­bi­lir­ler.
d. a, b ve c
e. a ve b
59
Ya­şa­mın İçin­den
Han­gi dev­let­ler in­san hak­la­rı­nı çiğ­ne­me­ye me­yil­li­dir­
ler? Son yıl­lar­da hem bi­lim adam­la­rı hem de ulus­lar
ara­sı ca­mia­nın çe­şit­li hükûmet­le­rin in­san hak­la­rı­
na olan du­yar­lı­lı­ğı­na olan il­gi­le­ri art­mış­tır. Özel­lik­le,
Ulus­la­ra­ra­sı Af Ör­gü­tü, ABD Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı ve Öz­
gür­lik Evi (Free­dom Hou­se) tüm ül­ke­le­rin in­san hak­
la­rı per­for­man­sı ile il­gi­li gös­ter­ge­le­ri­ni yıl­lık ra­por­lar
ha­lin­de ya­yın­la­mak­ta­dır­lar. Araş­tır­ma­cı Step­hen C.
Po­e ve C. Na­el Ta­te dev­let­le­rin in­san hak­la­rı ih­lal­le­ri
ile il­gi­li se­bep­le­ri araş­tı­rıp, ne­den ba­zı hükûmet­le­rin
in­san hak­la­rı­na da­ha du­yar­lı ol­du­ğu­nu açık­la­ma­ya ça­
lış­mış­lar­dır. Aşa­ğı­da­ki açık­la­ma­lar iki araş­tır­ma­cı­nın
in­ce­le­di­ği se­bep­ler ara­sın­da­dır:
1. De­mok­ra­tik iş­le­yi­şin ve ko­ru­yu­cu ted­bir­le­rin
yer­leş­miş ol­ma­sı. Ge­nel­de de­mok­ra­tik ül­ke­ler­
de in­san hak­la­rı­nı ta­ciz eden li­der­ler ra­hat­lık­la
se­çim­ler­de kol­tuk­la­rı­nı kay­be­de­bi­le­cek­le­ri için,
in­san hak­la­rı ih­la­li­ne da­ha az rast­la­nır.
2. Nü­fus Mik­ta­rı ve Bü­yü­me Hı­zı. Ka­la­ba­lık nü­fü­
sa sa­hip olan ve nü­fus ar­tış hı­zı yük­sek olan ül­
ke­ler­de, dev­le­tin zor­la­yı­cı ted­bir­le­re basş­vur­ma
ih­ti­ma­li de faz­la­dır. Özel­lik­le, hız­lı nü­fus ar­tı­şı,
kay­nak­la­rın pay­la­şıl­ma­sı ko­nu­sun­da da stre­se
se­bep olur. Genç nü­fu­sun faz­la ol­ma­sı, top­lum­
da­ki suç ora­nı­nı da art­tı­rır.
3. Eko­no­mik Ge­liş­me ve Bü­yü­me. Hız­lı eko­no­mik
bü­yü­me, mil­li ge­lir­den is­te­di­ği pa­yı ala­ma­yan
top­lu­mun ba­zı ke­sim­le­rin­de gü­cen­me ve kır­gın­
lı­ğa yol açar. Bu da si­ya­si is­tik­rar­sız­lı­ğa ve bas­kı­
ya ne­den ola­bi­lir. Fa­kat, bi­li­yo­ruz ki, ge­liş­miş­lik
dü­ze­yi yük­sek olan ül­ke­ler bi­rey­le­rin ih­ti­yaç­la­
rı­nı kar­şı­la­ma ye­ti­si­ne sa­hip ol­du­ğun­dan, bu tür
ül­ke­ler­de bas­kı­cı yön­tem­le­re baş­vur­ma­ya ge­rek
kal­ma­mak­ta­dır.
4. Sa­vaş ya da iç sa­vaş tec­rü­be­si. Eğer bir ül­ke ay­nı
za­man­da hem dı­şa­rı­da hem de içer­de sa­va­şı­yor­
sa, va­tan­daş­la­rı­nı kon­trol et­mek için bas­kı­ya ve
do­la­yı­sı ile in­san hak­la­rı­nı ih­lal ede­bi­le­cek yön­
tem­le­re baş­vu­ra­bi­lir.
İn­san Hak­la­rı ih­lal­le­ri ile il­gi­li ve­ri­len yu­ka­rı­da­
ki ör­nek­te, gö­rül­dü­ğü üze­re bir çok fark­lı se­bep­
ler­den bah­set­mek müm­kün. Bu fark­lı se­bep­ler
ara­sın­da han­gi­le­ri­nin en açık­la­yı­cı ol­du­ğu­nu
be­lir­le­mek için fak­lı araş­tır­ma kur­gu­la­rın­dan
ya­rar­la­nı­rız. Eğer ama­cı­mız en et­ki­li fak­tö­rü be­
lir­le­mek ise, çok sa­yı­da ül­ke­de ay­nı fak­tö­rün ge­
60 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
çer­li olup ol­ma­dı­ğı­nı an­la­ma­ya ça­lı­şı­rız. Bu­nun
için bü­yük ve­ri­ta­ban­la­rı içe­ren (lar­ge-N) da­ha
çok ni­cel araş­tır­ma kur­gu­la­rın­dan fay­da­la­nı­rız.
Eğer ama­cı­mız bir fak­tö­rün ta­ma­men na­sıl ne­
den­sel bağ örün­tü­sü içe­ri­sin­de in­san hak­la­rı ih­
lal­le­ri­ne se­bep ol­du­ğu­nu be­lir­le­mek ise o za­man
va­ka ça­lış­ma­la­rı ve di­ğer ni­tel yak­la­şım­lar­dan
is­ti­fa­de ede­riz.
Kay­nak: Jan­net But­tolph John­son, H.T. Rey­nolds ve
Ja­son Mycoff.(2008). Po­li­ti­cal Sci­en­ce Re­se­arch Met­
hods. Was­hing­ton, DC: CQ Press.
Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı
1. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Rast­ge­le Ata­ma” ko­nu­su­nu
ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
2. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Dâhilî Ge­çer­lik ve De­ney­
sel Ka­yıp” ko­nu­la­rı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
3. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ne­den­sel veya Sah­te İliş­ki­
ler” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
4. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “De­ney Ye­ri: laboratuvar,
Sa­ha ya da İn­ter­net” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den
ge­çi­ri­niz.
5. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “De­ğiş­ken­lik ve Kon­trol”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
6. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ay­dın­la­tıl­mış Onay” ko­nu­
su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
7. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ha­ri­cî Ge­çer­lik” ko­nu­su­nu
ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
8. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ne­den­sel­lik ve Araş­tır­ma
Kur­gu­la­rı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
9. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Do­ğal De­ney­ler” ko­nu­su­
nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
10. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Bek­len­ti Et­ki­si” ko­nu­su­nu
ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­tarı
Sı­ra Siz­de 1
Rea­gan’ın baş­kan­lık yap­tı­ğı dö­nem olan 1980 ve 1988
yıl­la­rı ara­sın­da, Ame­ri­kan as­ke­rî har­ca­mal­arı önem­li
de­re­ce­de art­mış­tır. Ta­ki­ben Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin 1991
yı­lın­da çö­kü­şü ise Ame­ri­kan mu­ha­fa­za­kar ke­si­mi ta­
ra­fın­dan Rea­gan’ın si­ya­si ba­şa­rı­sı­nın bir so­nu­cu ola­rak
al­gı­lan­mış­tır. Ne­den­sel iliş­ki: Ame­ri­ka ile as­ke­rî güç ve
har­ca­ma açı­sın­dan eşit­len­mek için ça­ba har­ca­yan Sov­
yet eko­no­mi­si bü­yük bir stres al­tı­na gir­miş­tir ve bu du­
rum So­ğuk Sa­vaş dö­ne­mi­nin so­nu­nu ge­tir­miş­tir.
Fa­kat 1980-1988 ve 1989-1991 dö­nem­le­ri ara­sın­da baş­
ka bir­çok olay ger­çek­leş­miş ola­bi­lir. Ör­ne­ğin, Ko­mu­nist
Çin’de re­form­lar, müs­lü­man azın­lık­la­rın sa­yı­sı­nın art­
ma­sı ve Sov­yet li­der­le­ri ara­sın­da­ki ar­tan re­ka­bet al­ter­
na­tif açık­la­ma­lar ara­sın­da gös­te­ri­le­bi­lir. Eğer analize her
ba­kım­dan ben­zer fa­kat Ame­ri­ka ile si­lah ya­rı­şı­na gir­me­
miş bir dev­le­ti kon­trol gru­bu ola­rak ek­le­mek müm­kün
ol­say­dı, bu açık­la­ma­lar test edi­lip, eli­mi­ne edi­le­bi­lir­di.
Fa­kat bu şe­kil­de baş­ka bir ül­ke mev­cut de­ğil.
Sı­ra Siz­de 2
Ça­lış­ma ile il­gi­li ön­ce­lik­le bir ders se­çi­lir. Bu ders Si­ya­
set Bi­li­mine Gi­riş gi­bi bir ders ola­bi­lir. Sı­nıf­ta­ki öğ­ren­
ci­ler 6’şar ya da da­ha faz­la grup­la­ra rast­ge­le ay­rı­lır. Bu
grup­lar da­ha son­ra ken­di ara­la­rın­da iki­ye bö­lü­nür. De­
ney gru­bu­na Arap Ba­ha­rı ile il­gi­li po­zi­tif ba­zı ha­ber­ler
oku­tu­lur. Kon­trol gru­bu­na hiç­bir­ şey oku­tul­maz. Da­ha
son­ra gö­rüş­le­ri­ni öl­çen bir an­ket dol­dur­tu­lur. Bek­len­
ti­miz po­zi­tif ha­be­ri oku­yan grup­lar­da­ki öğ­ren­ci­le­rin,
kon­trol gru­bun­da­ki­le­re gö­re Arap Ba­ha­rı’nın ge­le­ce­ği
ile il­gi­li da­ha po­zi­tif yön­de gö­rüş bil­dir­me­si­dir.
Sı­ra Siz­de 3
İki grup ara­sın­da­ki fark­lı­lı­ğın ke­sin ola­rak po­zi­tif ha­ber­
den kay­nak­lan­dı­ğı­nı is­pat­la­mak için ön­cül test ya­pa­bi­li­
riz. Ön­cül test­te ki­şi­le­rin Arap Ba­ha­rı ile il­gi­li baş­lan­gıç­
ta­ki fi­kir­le­ri­ni öğ­ren­mek ve de­ney so­nun­da bu fi­kir­le­rin
de­ği­şip de­ğiş­me­di­ği­ni sap­ta­mak uya­ran (po­zi­tif ha­ber)
ve et­ki (Arap Ba­ha­rı hak­kın­da­ki gö­rüş­le­rin po­zi­tif bi­
çim­de de­ğiş­me­si) ara­sın­da­ki se­bep-so­nuç iliş­ki­si­ni da­
ha iyi açık­la­ma­mı­za yar­dım­cı olur. Ay­rı­ca, öğ­ren­ci­le­rin
yaş­la­rı, si­ya­si gö­rüş­le­ri ve gün­dem­le il­gi­li kon­trol amaç­lı
de­ğiş­ken­le­rin ek­len­me­si de çö­züm ola­bi­lir.
 2. Ünite - Nedensel İlişkiler, Araştırma Kurguları, Deneysel Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkiler
Sı­ra Siz­de 4
Ön­ce­lik­le ma­ğa­za ele­man­la­rı­nı rast­ge­le ata­ma yön­te­mi
ile iki gru­ba ayı­rır­dım. Grup­lar­dan bi­ri­si de­ney gru­
bu, ya­ni eği­ti­mi ala­cak grup, di­ğe­ri de kon­trol gru­bu,
ya­ni eği­tim al­ma­ya­cak olan grup, ola­rak be­lir­le­nir. De­
ne­ye baş­la­ma­dan ön­ce, iki gru­bun da eşit ko­şul­lar­da
ça­lış­ma­ya ka­tıl­ma­la­rın­dan emin ol­mak için ön­cül bir
test ya­pa­rım. Ön­cül test, ki­şi­le­rin o an­ki ay­lık or­ta­la­ma
sa­tış mik­tar­la­rı­na ba­kar. Bir de baş­ka fak­tör­le­rin et­ki­
li ol­ma­ma­sın­dan emin ol­mak için, sa­tış per­for­man­
sı­nı et­ki­le­ye­bi­le­ce­ği­ni dü­şün­düğüm ba­zı du­rum­la­rı
ele­man­la­ra bir an­ket va­sı­ta­sı ile so­rar ve bu fak­tör­le­
rin kon­tro­lü­nü sağ­la­rim. Ör­ne­ğin, o an mad­di sı­kın­tı
ya­şa­yıp ya­şa­ma­dık­la­rı, ai­le­de has­ta­lık gi­bi so­run­la­rın
olup ol­ma­dı­ğı­nı, ve ele­man­la­rın iş­le­ri­ni ger­çek­ten se­
vip sev­me­dik­le­ri gi­bi so­ru­lar­la bu dış et­ken­le­ri kon­trol
et­me­ye ça­lı­şı­rım. Eği­tim son­ra­sın­da, ele­man­la­rın sa­tış
per­for­mans­la­rı­nı 2-3 ay­lı­ğı­na ta­kip eder ve eği­tim alan
grup­la al­ma­yan grup ara­sın­da önem­li bir fark­lı­lık olup
ol­ma­dı­ğı­nı tes­pit et­me­ye ça­lı­şı­rım.
Sı­ra Siz­de 5
Do­ğal bir de­ney ya­pa­bil­mek için, bir sal­dı­rı­nın ger­çek­
leş­me­si bek­len­me­li­dir. Ön­ce­den, ça­lış­ma­nın na­sıl bir
grup­la ya­pı­la­ca­ğı ta­sar­lan­ma­lı ve sal­dı­rı ger­çek­leş­me­
den ön­ce bağ­lan­tı­lar ku­rul­ma­ya ça­lı­şıl­ma­lı­dır. Hat­ta,
sal­dı­rı ön­ce­sin­de ön­cül bir test ya­pı­lıp ka­tı­lım­cı­la­rın
baş­lan­gıç­ta­ki fi­kir ve ta­vır­la­rı öl­çü­le­bi­lir. Ka­tı­lım­cı­lar,
öğ­ren­ci­ler ola­bi­lir, bir ca­mi­de ta­nı­şa­ca­ğı­nız bir grup
ola­bi­lir ya da bir ban­ka­nın ça­lı­şan­la­rı ola­bi­lir. Ta­bii
esas olan ön­cül test ve sal­dı­rı ger­çek­le­şin­ce­ye ka­dar ge­
çen sü­re­de ka­yı­ba uğ­ra­ma­mak­tır. Sal­dı­rı son­ra­sı da bir
an­ket va­sı­ta­sı ile in­san­la­rın tep­ki­le­ri öl­çü­le­bi­lir.
61
Ya­rar­la­nı­lan Kay­nak­lar
Axel­rod, R. (1984). The Evo­lu­ti­on of Co­ope­ra­ti­on. New
York: Ba­sic Bo­oks.
Be­er, F., He­aly, A., Sinc­la­ir, G., Bo­ur­ne, L. (1987). “War
Cu­es and Fo­re­ign Po­licy Acts”, Ame­ri­can Po­li­ti­cal
Sci­en­ce Re­vi­ew, Cilt 81, Sa­yı 3, s.701-716.
Be­ri­ker, N., Druck­man, D. (1996). “Si­mu­la­ting the
Lau­san­ne Pea­ce Ne­go­ti­ati­ons, 1922-23: Po­wer Asy­
mmet­ri­es in Bar­gai­ning”. Si­mu­la­ti­on and Ga­ming,
Cilt 27, Sa­yı 2, s. 162-183.
Bon­ham, M. (1971). “Si­mu­la­ting In­ter­na­tio­nal Di­sar­
ma­ment Ne­go­ti­ati­ons”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­
so­lu­ti­on, Cilt 15, Sa­yı 3, s.299-315.
Bo­yer, M.A., Ur­lac­her, B., Hud­son, N.B., Niv-So­lo­mon,
A., Ja­nik, L., But­ler, M.J., Brown, S.W., Io­an­no­u,
A. (2009). “Gen­der and Ne­go­ti­ati­on: So­me Ex­pe­
ri­men­tal Fin­dings from an In­ter­na­tio­nal Stu­di­es
Si­mu­la­ti­on,” In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Qu­ar­terly, Cilt
53, s.23-47.
Camp­bell, D. T., Stan­ley, J. C. (1963). Ex­pe­ri­men­tal and
Qua­si-ex­pe­ri­men­tal De­signs for Re­se­arch. Chi­ca­
go: Rand McNally and Com­pany.
Co­ok, T.D., Camp­bell, D.T. (1979). Qua­si-Ex­pe­ri­men­
ta­ti­on: De­sign and Analy­sis Is­su­es for Fi­eld Set­
tings. Bos­ton: Ho­ugh­ton Miff­lin Com­pany.
Cra­no, W.D., Bre­wer, M.B. (2002). Prin­cip­les and Met­
hods of So­ci­al Re­se­arch. New York: Psycho­logy
Press.
De­utsch, M., Eps­te­in, Y., Ca­na­van, D., Gum­pert, P.
(1967). “Stra­te­gi­es of In­du­cing Co­ope­ra­ti­on: An
Ex­pe­ri­men­tal Study”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­
so­lu­ti­on, Cilt 11, Sa­yı 3, s. 345-360.
Druck­man, D. (1993). “The Si­tu­atio­nal Le­vers of Ne­go­
tia­ting Fle­xi­bi­lity”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­
ti­on, Cilt 37, Sa­yı 2, s. 236-276.
Druck­man, D. (2005). De­sig­ning Ex­pe­ri­ments and
Con­duc­ting Si­mu­la­ti­ons in Do­ing Re­se­arch. Sa­ge
Pub­li­ca­ti­ons.
Druck­man, J., Nel­son, K.R. (2003). “Fra­ming and De­
li­be­ra­ti­on: How Ci­ti­zens’ Con­ver­sa­ti­ons Li­mit Eli­te
Inf­lu­en­ce”, Ame­ri­can Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Sci­en­ce,
Cilt 47, s. 729-45.
Druck­man, J. N., Gre­en, D.P., Ku­lins­ki, J.H., Lu­pi­a, A.
(2006). “The Growth and De­ve­lop­ment of Ex­pe­
ri­men­tal Re­se­arch in Po­li­ti­cal Sci­en­ce”, Ame­ri­can
Po­li­ti­cal Sci­en­ce Re­vi­ew, Cilt100, Sa­yı 4, s.627-35.
62 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Ged­des, B. (1990). “How the Ca­ses Yo­u Choo­se Af­fect
the Ans­wers Yo­u Get: Se­lec­ti­on Bi­as in Com­pa­ra­
ti­ve Po­li­tics”. Po­li­ti­cal Analy­sis, Cilt 2, s.131-150.
Ge­ertz, C. (1973). The In­ter­pre­ta­ti­on of Cul­tu­res.
New York: Ba­sic Bo­oks.
Ge­va, N., Han­son, C. (1999). “Cul­tu­ral Si­mi­la­rity, Fo­
re­ign Po­licy Ac­ti­ons, and Re­gi­me Per­cep­ti­on: An
Ex­pe­ri­men­tal Study of In­ter­na­tio­nal Cu­es and De­
moc­ra­tic Pea­ce”, Po­li­ti­cal Psycho­logy, Cilt 20, Sa­yı
4, s.803-827.
Go­ure­vitch, P. (1998). We Wish to In­form Yo­u That
To­mor­row We will Be Kil­led with Our Fa­mi­li­es:
Sto­ri­es from Rwan­da. New York: Pi­ca­dor.
Gra­zia­no, A.M., Rau­lin, M.L. (1997). Re­se­arch Met­
hods: A Pro­cess of In­qu­iry. New York: Long­man.
Hab­ya­ri­ma­na, J., Hamp­hreys, M., Pos­ner, D. N., We­ins­
te­in, J. M. (2007). “Why Do­es Eth­nic Di­ver­sity Un­
der­mi­ne Pub­lic Go­ods Pro­vi­si­on?”, Ame­ri­can Po­
li­ti­cal Sci­en­ce Re­vi­ew, Cilt 101, Sa­yı 4, s. 709-725.
Har­ris, A., Find­ley, M. (2012). “Is Eth­ni­city Iden­ti­fi­ab­
le? Les­sons from an Ex­pe­ri­ment in So­uth Af­ri­ca”,
Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on. Fort­hco­ming.
He­aly, A., Hoff­man, J., Be­er, F., Bo­ur­ne, L. (2002). “Ter­
ro­rists and De­moc­rats: In­di­vi­du­al Re­ac­ti­ons to In­
ter­na­tio­nal At­tacks”, Po­li­ti­cal Psycho­logy, Cilt 23,
Sa­yı 3, s.439-467.
Hyde, S. D. (2007). “The Ob­ser­ver Ef­fect in In­ter­na­tio­
nal Po­li­tics: Evi­den­ce from a Na­tu­ral Ex­pe­ri­ment”,
World Po­li­tics, Cilt 60, Sa­yı 1, s. 37-63.
Hyde, S. D. (2010). “The Fu­tu­re of Fi­eld Ex­pe­ri­ments in
In­ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons”, An­nals AAPSS, Cilt 628,
s. 72-84.
John­son, J.B., Rey­nolds, H.T., Mycoff, J.(2008). Po­li­ti­
cal Sci­en­ce Re­se­arch Met­hods. Was­hing­ton, DC:
CQ Press.
Kin­der, D., Pal­frey, T.R.. (1993). On Be­half of an Ex­
pe­ri­men­tal Po­li­ti­cal Sci­en­ce, in Ex­pe­ri­men­tal Fo­
un­da­ti­ons of Po­li­ti­cal Sci­en­ce. Ann Ar­bor: Uni­
ver­sity of Mic­hi­gan Press.
Kra­us, S., Wil­ken­feld, J., Har­ris, M., Bla­ke, E. (1992).
“The Hos­ta­ge Cri­sis Si­mu­la­ti­on”, Si­mu­la­ti­on & Ga­
ming, Cilt 23, Sa­yı 4, s.398-416.
Lyall, J. (2009). “Do­es in­dis­cri­mi­na­te vio­len­ce in­ci­te in­
sur­gent at­tacks? Evi­den­ce from Chech­nya”, Jo­ur­nal
of Conf­lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 53, Sa­yı 3, s. 331-362.
Ma­jes­ki, S., Fricks, S. (1995). “Conf­lict and Co­ope­ra­ti­
on in In­ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons”, the Jo­ur­nal of Conf­
lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 39, Sa­yı 4, s.622-645.
McDer­mott, R. (2002). “Ex­pe­ri­men­tal Met­hods in Po­
li­ti­cal Sci­en­ce”, An­nu­al Re­vi­ew of Po­li­ti­cal Sci­en­
ce, Cilt 5, s.31-61.
McDer­mott, R. (2011). “New Di­rec­ti­ons for Ex­pe­ri­
men­tal Work in In­ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons”, In­ter­na­
tio­nal Stu­di­es Qu­ar­terly, Cilt 55, s.503-520.
Me­rol­la, J., Zech­me­is­ter, L. (2012). Col­la­bo­ra­ti­ve Re­
se­arch: The Ef­fects of Ter­ro­rist Thre­ats on De­
moc­ra­tic Sup­port in Li­be­ral and Il­li­be­ral De­moc­
ra­ci­es. (Tur­key Study with Bel­gin San-Ak­ca).
Mil­ler, R.R. (1993). “Ne­go­tia­ting with Ter­ro­rists: A
Com­pa­ra­ti­ve Analy­sis of Thre­e Ca­ses”, Ter­ro­rism
and Po­li­ti­cal Vio­len­ce, Cilt 5, Sa­yı 3, s.78-105.
Mintz, A., Ge­va, N. (1993). “Why Don’t De­moc­ra­ci­es
Fight Each Ot­her? An Ex­pe­ri­men­tal Study”, the Jo­
ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 37, Sa­yı 3, s.484-
503.
Mor­ton, R. B., Wil­li­ams, K. C.. (2008). Ex­pe­ri­men­ta­ti­
on in Po­li­ti­cal Sci­en­ce in the Ox­ford Hand­bo­oks
of Po­li­ti­cal Sci­en­ce. Ja­net M. Box-Stef­fen­mei­er,
Henry E. Brady, Da­vid Col­li­er (eds.). Ox­ford Uni­
ver­sity Press.
Mor­ton, R. B., Wil­li­ams, K. C.. (2010). Ex­pe­ri­men­
tal Po­li­ti­cal Sci­en­ce and the Study of Ca­usa­lity:
From Na­tu­re to the Lab. New York: Cam­brid­ge
Uni­ver­sity Press.
Pi­li­suk, M. (1984). “Ex­pe­ri­men­ting With the Arms Ra­
ce”, the Jo­ur­nal of Conf­lict Re­so­lu­ti­on, Cilt 28, Sa­
yı 2, s.296-315.
Ro­sent­hal, R. (1966). Ex­pe­ri­men­ter Ef­fects in Be­ha­
vio­ral Re­se­arch. New York: App­le­ton-Cen­tury-
Crofts.
Scha­fer, M. (1997). “Ima­ges and Po­licy Pre­fe­ren­ces”,
Po­li­ti­cal Psycho­logy, Cilt 18, Sa­yı 4, s.813-829.
Shi­vely, W.P. (2011). The Craft of Po­li­ti­cal Re­se­arch.
Eighth Edi­ti­on. Pe­ar­son Edu­ca­ti­on, Inc.
Stoll, R. J. (1987). “System and Sta­te in In­ter­na­tio­nal
Po­li­tics: A Com­pu­ter Si­mu­la­ti­on of Ba­lan­cing in an
Anarc­hic World”, In­ter­na­tio­nal Stu­di­es Qu­ar­terly,
Cilt 31, s. 387-402.
3
ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Araş­tır­ma­lar­da kul­la­nı­lan te­mel ör­nek­lem man­tı­ğı­nı kav­ra­ya­bi­le­cek,
 En ba­sit ör­nek­lem yön­tem­le­rin­den da­ha ge­liş­kin ve çet­re­fil yön­tem­le­re ka­dar
fark­lı yak­la­şım­la­rı ör­nek­ler­le açıklayabilecek,
 Ken­di araş­tır­ma­la­rı­nız­da kul­la­na­bi­le­ce­ği­niz ör­nek­lem yön­tem­le­ri­nin avan­taj
ve de­za­van­taj­la­rı­nı kav­ra­ya­bi­le­cek­
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
• Ağırlıklandırma • Katmanlı Örnekleme
• Anahtar Öge Seçimi (Stratified Sampling)
• Basit Rastsal Örnekleme • Kota Örneklemesi
(Simple Random Sampling) • Küme Örneklemesi
• Büyüklüğe Orantılı Olasılıklı (Cluster Sampling)
Örnekleme (BOOÖ) • Öge(ler)
(Probability Proportionate to • Örnek Listesi
Size Sampling) • Örnek Listesinde Kümeleme
• Çalışma Evreni Sorunu
• Elverişlilik Örneklemesi • Örnek Listesinde Yineleme
• Kapsanan/Kapsam Dışı Sorunu
Öge(ler) • Örneklem/Örnek Grubu

• Örnekleme

İçindekiler

• GİRİŞ
Uluslararası İlişkilerde • SIK KULLANILAN HEDEF KİTLELER VE
Örnekleme Yöntemleri BUNLARIN ÖRNEK LİSTELERİ
Araştırma Yöntemleri
• NEDEN ÖRNEKLEM SEÇELİM Kİ?
• ÖRNEKLEMİ NASIL SEÇELİM?
 Örnekleme Yöntemleri

Gİ­RİŞ
Sos­yal bi­lim araş­tır­ma­la­rın­da her­han­gi bir şe­kil­de ve­ri top­la­yan her­ke­sin te­mel iki
kay­gı­sı var­dır. Bi­ri ikin­ci bö­lüm­de tar­tı­şıl­dı­ğı gi­bi kav­ram­sal­laş­tır­ma ve bu bağ­
lam­da öl­çüm so­run­la­rı­dır. Di­ğe­riy­se top­la­nı­lan ve­ri­nin ula­şıl­ma­sı amaç­la­nan he­
def kit­le­yi tem­sil ede­bil­me ye­te­ne­ği­dir. Türk­çe­de ör­nek­le­me (samp­ling) der­ken
as­lın­da tam da bu ikin­ci tür bir kay­gı­yı di­le ge­tir­miş olu­yo­ruz. Ör­nek seç­mek
özün­de da­ha ge­niş bir kit­le­nin tem­sil­ci­si­ni seç­mek­tir. Ya­ni ör­nek se­çim yön­te­mi
üze­ri­ne tar­tış­ma­lar her za­man üze­rin­de ko­nu­şu­la­cak ör­nek­ler te­me­lin­de as­lın­da
da­ha ge­niş bir kit­le hak­kın­da çı­ka­rım yap­ma, o ge­niş kit­le­yi tem­sil et­me so­ru­nu
üze­ri­ne in­şa edil­miş bir tar­tış­ma­dır.
Gün­lük ha­yat ör­nek­lem se­çi­mi üze­ri­ne pek çok tec­rü­be edin­me­mi­zi sağ­lar.
Ör­nek­lem seç­mek­ten pek çok za­man ka­ça­ma­yız ve pek de far­kın­da ol­ma­dan bu
ko­nu üze­ri­ne ge­niş tec­rü­be­ye sa­hip olu­ve­ri­riz. Pa­zar­dan alış­ve­riş ya­pan her­kes
şef­ta­li ala­cak­sa ön­ce bir şef­ta­li­yi el­le yok­lar ve son­ra kok­lar ör­ne­ğin ya da can erik­
ten bir ta­ne­si­nin ta­dı­na ba­kar. De­ği­şik be­yaz pey­nir ka­lıp­la­rın­dan bı­çak ucun­da
bir par­ça alı­nıp ta­dı­na tu­zu­na ba­kı­lır. Pey­nir ka­lı­bı­nın bir o ucun­dan bir bu ucun­
dan ay­rı ay­rı ta­dım­lık alın­maz. Ya da can erik yı­ğı­nı­nın içi­ne eli­ni dal­dı­rıp şöy­le
de­rin­ler­den bir yer­den de bir ikin­ci ta­ne­nin ta­dı­na ba­kıl­maz. Bu sa­de­ce so­kak
ada­bı­na uy­ma­dı­ğı için de­ğil ay­nı za­man­da böy­le bir ör­nek­lem yön­te­mi­nin pek bir
man­tı­ğı­nın da ol­ma­dı­ğı için ya­pıl­maz.
Sos­yal ko­nu­lar­la uğ­ra­şan me­rak­lı ga­ze­te­ci­ler yaz­dık­la­rı ya­zı­lar­da ya da te­le­viz­
yon tar­tış­ma prog­ram­la­rın­da sık sık “hal­kın nab­zı­nı” na­sıl tu­ttuk­la­rın­dan ör­nek
ver­mek­te­dir­ler. Bu ya Ay­şe Ha­nım Tey­ze’nin sor­du­ğu so­ru­lar ya da tak­si şo­för­le­
ri­nin ne­ler dü­şün­dük­le­riy­le il­gi­li hi­kâ­ye­cik­ler­le ak­ta­rıl­mak­ta­dır. Bu ör­nek­ler­de
ga­ze­te­ci İs­tan­bul ya da An­ka­ra’da bir yer­den di­ğe­ri­ne gi­der­ken bin­di­ği tak­si­le­rin
şo­för­le­riy­le mem­le­ke­tin so­run­la­rı hak­kın­da ko­nuş­mak­ta ve on­la­rın gö­rüş­le­ri­ni
ak­tar­mak­ta­dır. Ya da yi­ne bir ma­hal­le pa­za­rın­da gö­rü­şü­len ka­dın­la­rın enf­las­yon­
da ger­çek­ten bir dü­şüş olup ol­ma­dı­ğı hak­kın­da fi­kir­le­ri­ni ya da iş­siz­lik so­ru­nu ni­
ye çö­zü­le­mi­yor gi­bi so­ru­la­rı­nı “hal­kı­mı­zın nab­zı” ola­rak yan­sıt­mak­ta­dır­lar. Hat­ta
ara­da ba­zı­la­rı “sa­de­ce İs­tan­bul ya da An­ka­ra’da de­ğil mem­le­ke­tin her ye­rin­de pek
çok tak­si­ci ile” gö­rüş­tük­le­ri­ni söy­le­ye­rek top­la­dık­la­rı ve­ri­le­rin ya da bir an­lam­da
ör­nek­le­min inan­dı­rı­cı­lı­ğı­nı art­tır­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır­lar.
Gün­lük ya­şa­mı­mız­da vü­cu­du­muz­dan da de­ği­şik amaç­lar­la ve­ri top­lar, ör­nek­lem
alı­rız. Ör­ne­ğin bir şe­ker has­ta­sı dü­zen­li ola­rak kan şe­ke­ri­ni öl­çer. Gün­de bir­kaç de­fa
66 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

par­mak ucun­dan bir dam­la kan alıp şe­ker öl­çü­mü ya­pan has­ta ki­mi za­man me­rak
ede­bi­lir ör­ne­ğin: ye­tiş­kin bir in­sa­nın vü­cut özel­lik­le­ri­ne bağ­lı ola­rak vücudunda
4-8 lit­re ara­sın­da kan bu­lun­ma­sı­na rağ­men bir ufak dam­la ile bu öl­çüm na­sıl ye­
ter­li ol­mak­ta­dır? Da­mar­dan bir şı­rın­ga bo­yu­tun­da bi­le kan ge­rek­me­di­ği gi­bi, ne
sağ el par­ma­ğın­dan bir ör­ne­ğin ya­nı sı­ra bir de sol el par­ma­ğın­dan ör­nek al­ma
yo­lu­na gi­dil­me­mek­te­dir. Her­han­gi bir yer­den bir ufak dam­la işi­mi­zi gör­mek­te­dir.
Ben­zer man­tık­la ken­di­mi­ze bö­rek tep­si­sin­den alı­nan ör­nek­le­rin na­sıl bir man­
tı­ğı yan­sıt­tı­ğı­nı da so­ra­bi­li­riz. Ev­de ör­ne­ğin an­ne­an­ne­mi­zin yap­tı­ğı bö­rek­ten ka­
ça­mak “ör­nek­lem(ler)” al­dı­ğı­mız çok ol­muş­tur. Ge­nel­de tep­si­nin or­ta­sın­dan bir
ufak par­ça ke­nar me­rak­lı­la­rı için ye­ter­li ol­ma­ya­cak­tır ve bir de ke­nar kı­sım­lar­dan
ta­dım­lık al­mak ço­ğu za­man şart (?!) olur. Ya­ni pey­nir ka­lıp­la­rın­dan ya da in­san
vü­cu­dun­dan kan alır­ken ör­nek alı­mı­nı ka­ba­ca pek “da­ğıt­mak­sı­zın” ga­yet ufak tu­
tar­ken bö­rek tep­si­si­nin de­ği­şik yer­le­rin­den ör­nek­ler top­la­mak do­ğal ola­rak en
man­tık­lı yol gi­bi gel­mek­te­dir. Ga­ze­te­ci­le­rin tak­si şo­fö­rü ör­nek­lem­le­rin­de de fark­lı
il­ler­de gö­rüş­me­ler yap­ma­nın ge­re­ği his­se­dil­mek­te­dir san­ki. Ta­bii ay­nı man­tık ile
her ilin fark­lı ma­hal­le­le­ri­nin tak­si şo­för­le­ri­nin de fark­lı gö­rüş­le­ri yan­sıt­ma ola­sı­
lık­la­rı­nın da fark­lı ola­ca­ğı gö­rü­le­bi­lir. İs­tan­bul’u bi­len­ler için Eti­ler’de­ki bir tak­si
du­ra­ğın­dan ko­nu­şu­la­cak bir şo­för ile Bay­ram­pa­şa du­ra­ğın­dan bir şo­fö­rün gö­rüş­
le­ri­nin ör­tüş­me ola­sı­lı­ğı eşit ola­bi­lir mi? Ke­za ben­zer şe­kil­de An­ka­ra’da Çan­ka­ya
ya da İz­mir’de Al­san­cak ma­hal­le­le­rin­den bir du­ra­ğın şo­fö­rü ile bu kent­le­rin bi­raz
da­ha va­roş­la­rın­dan ge­len bir şo­för el­bet­te fark­lı gö­rüş­ler yan­sı­ta­cak­lar­dır.
Bu­ra­da ve­ri­len ör­nek­le­rin fark­lı­laş­ma­sı ör­nek alı­nan he­def kit­le­le­rin do­ğa­
la­rı­nın fark­lı­lı­ğın­dan ile­ri gel­mek­te­dir. Pey­nir ka­lı­bı­nın al­tıy­la üs­tü ya da kö­şe­
le­rin­den bi­ri­nin ta­dı ya da tu­zu­nun fark­lı ol­ma­sı­nı bek­le­me­di­ği­miz­den tek bir
par­çay­la ye­ti­ni­riz. Ben­zer şe­kil­de lit­re­ler­ce ka­nın şe­ker açı­sın­dan ho­mo­jen ol­ma­sı
ne­de­niy­le her­han­gi bir yer­den bir ufak dam­la­nın tüm vü­cut­ta­ki he­def kit­le olan
lit­re­ler­ce ka­nı tem­sil ede­ce­ği­ni dü­şü­nü­rüz. Oy­sa bir tep­si bö­re­ğin için­de­ki pey­nir,
ıs­pa­nak ya da di­ğer mal­ze­me­nin tep­si için­de ho­mo­jen şe­kil­de ya­yıl­ma­mış ola­
ca­ğı­nı bi­li­riz. Pek çok za­man tep­si­nin or­ta­sın­da hem mal­ze­me bol olur hem de
piş­kin­lik de­re­ce­si ke­nar­la­ra gö­re da­ha az­dır. Böy­le olun­ca tep­si bö­re­ğin ta­dı­na tek
bir yer­den ba­kıl­maz ge­nel­de.
Tak­si şo­fö­rü ör­ne­ğin­den ha­re­ket­le sos­yal araş­tır­ma­lar­da he­def kit­le pek çok
fark­lı özel­lik gös­te­ren bi­rey­ler­den olu­şu­yor­sa o za­man bu fark­lı­lık­la­rı yan­sıt­ma
be­ce­ri­si­ne sa­hip ol­mak kul­la­nı­lan ör­nek­lem­ler­de ara­nı­lan en baş­ta ge­len özel­lik
ola­cak­tır. An­cak yu­ka­rı­da ve­ri­len ör­nek­ler­de de vur­gu­lan­dı­ğı gi­bi unut­ma­mak ge­
re­kir ki sos­yal araş­tır­ma­lar­da ör­nek­lem sa­de­ce bi­rey­ler­den olu­şan he­def kit­le­le­ri
tem­sil ama­cıy­la bir ara­ya ge­ti­ril­mez. Her­han­gi bir ar­şiv ça­lış­ma­sın­da ço­ğu za­man
ula­şı­la­bi­lir olan bel­ge­ler ve­ri hâli­ne dö­nüş­tü­rü­le­bi­le­cek sa­yı­dan çok da­ha faz­la­dır.
Bu bel­ge­le­rin göz­lem ve öl­çüm­le­ri­ni yap­mak için he­def kit­le­yi tem­sil eden bir ör­
nek­lem çe­kip az sa­yı­da bel­ge­den olu­şan göz­lem­ler te­me­lin­de he­def kit­le hak­kın­da
çı­ka­rım­lar yap­mak mec­bu­ri­ye­tin­de olu­ruz. Ben­zer şe­kil­de pek çok za­man ga­ze­te­
le­rin içe­rik­le­ri­nin önem­li bil­gi­ler içer­di­ği ve bu bil­gi­le­rin an­lam­lı bir özet çer­çe­ve
için­de çö­züm­le­me­ye ha­zır hâle dö­nüş­tü­rül­me­si he­def­le­nir. Ör­ne­ğin hal­kın ne dü­
şün­dü­ğün­den ön­ce ga­ze­te okur­la­rı­nın kar­şı kar­şı­ya ol­duk­la­rı ha­ber ve yo­rum içe­
ri­ği­ni sap­ta­yıp bu­nun ga­ze­te okur­la­rı­nın gö­rüş ve ter­cih­le­ri üze­rin­de na­sıl et­ki­le­ri
ol­du­ğu­nu test et­mek is­te­riz. Bir ga­ze­te­nin içe­ri­ği­ni tem­sil gü­cü­ne sa­hip bir içe­rik
ör­nek­le­mi na­sıl çe­ki­le­bi­le­cek­tir? Be­lir­li bir za­man içe­ri­sin­de tek bir ga­ze­te­nin içe­
ri­ği üze­ri­ne yo­ğun­laş­mak­tan uzak­la­şır­sak o hâl­de de za­man için­de içe­ri­ğin tem­si­li
gün­lük ga­ze­te­ler­de fark­lı bir kur­guy­la el­de edi­lir­ken 24 sa­at ya­yın ya­pan te­le­viz­yon
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 67

ka­nal­la­rın­da fark­lı kur­gu­lan­ma­sı ge­re­ke­cek­tir. Ben­zer şe­kil­de tem­sil et­mek is­te­

ye­ce­ği­miz kit­le bel­ge­ler ya da med­ya­da­ki içe­rik dı­şın­da tak­si şo­fö­rü ör­ne­ğin­de
ko­nuş­tu­ğu­muz gi­bi fark­lı özel­lik­ler­de bi­rey­ler ola­bi­le­ce­ği gi­bi şir­ket­ler, si­vil top­
lum ku­ru­luş­la­rı gi­bi ku­rum­lar da ola­bi­lir.

Ör­nek­lem Se­çim Sü­re­cin­de Te­mel Te­rim­ler

He­def kit­le ya da ça­lış­ma ev­re­ni (tar­get po­pu­la­ti­on) ça­lış­ma­mız­da üze­ri­ne eğil­di­
ği­miz öge­le­rin (units) top­lam­ıdır. Bu kit­le ço­ğu za­man ol­duk­ça so­yut bir ta­nım­
dır. Ör­ne­ğin Tür­ki­ye se­çim araş­tır­ma­la­rın­da oy ver­me ya­şın­da va­tan­daş­lar he­def
kit­le­si ola­rak alı­nır. An­cak da­ha açık bir ifa­dey­le bu kit­le bel­li bir se­çim ön­ce­si
ör­ne­ğin 12 Ha­zi­ran 2011 ge­nel se­çi­mi ön­ce­si Tür­ki­ye’de ika­met eden va­tan­daş­
lar de­mek da­ha doğ­ru ola­cak­tır. İka­met et­me hâli­nin na­sıl sap­ta­na­ca­ğı da çok
açık de­ğil­dir. Bu tür be­lir­siz­lik­ler ba­zı amaç­lar için çok önem­li ol­maz­ken di­ğer­le­ri
için önem­li fark­lar ya­ra­ta­bil­mek­te­dir. As­ke­rî te­sis­ler­de ya­şa­yan si­la­hal­tın­da­ki as­
ker­ler­le gö­rüş­me ya­pı­la­ma­ya­ca­ğın­dan ha­re­ket­le bu kit­le­nin he­def ev­re­nin dı­şın­da
bı­ra­kıl­ma­sı ka­çı­nıl­maz­dır. Ben­zer şe­kil­de ula­şı­la­ma­yan ha­pis­ha­ne­ler­de­ki nü­fus
ya da has­ta­ne ya da öğ­ren­ci yurt­la­rın­da­ki nü­fus da pra­tik ola­rak he­def kit­le­nin
dı­şın­da­dır. Türk­çe ko­nu­şa­ma­yan an­cak 18 ya­şı­nın üze­rin­de oy ver­me ye­ter­li­li­ği­ne
sa­hip va­tan­daş­lar da ay­nı şe­kil­de he­def kit­le­ye pra­tik ola­rak dahil de­ğil­ler­dir.
Ben­zer şe­kil­de ula­şı­la­ma­ya­cak nü­fus coğ­ra­fi ola­rak da bel­li ola­bi­lir. Bel­li bir
za­man sü­re­cin­de el­ve­riş­siz ha­va şart­la­rı ne­de­niy­le ya da mev­cut top­lum­sal has­sa­
si­yet­ler ne­de­niy­le ba­zı böl­ge­ler­de ça­lış­ma ya­pı­la­ma­ya­cak ise o za­man he­def kit­
le­nin bu ne­den­ler­le ça­lış­ma öze­lin­de kı­sıt­lı ya­pı­sı ola­bi­le­cek­tir. Bel­ki amaç­la­nan
he­def kit­le­ye ula­şı­la­ma­mak­ta­dır ama bu şe­kil­de çer­çe­ve­si iyi be­lir­le­ne­bi­lir­se ça­lış­
ma he­def kit­le­si açık­la­na­rak kı­sıt­la­na­bi­lir.
He­def kit­le için­de yer alan öge­le­rin se­çi­le­cek ör­nek içi­ne da­hil ol­ma ola­sı­lı­ğı
olan­la­rı­nın lis­te­si­ne ör­nek lis­te­si (samp­ling fra­me) di­yo­ruz. En ba­sit şek­liy­le ör­
nek lis­te­si ör­ne­ği­mi­ze da­hil ede­bi­le­ce­ği­miz tüm öge­le­ri içe­ren bir lis­te­dir. Ba­zen
bu do­lay­lı bir lis­te­dir. Ör­ne­ğin he­def kit­le­miz oy ver­me ya­şın­da ha­ne hal­kı üye­le­ri
ol­sun. Bu kit­le­ye ulaş­ma­mı­zı sağ­la­ya­cak olan bir ha­ne te­le­fon­la­rı lis­te­si de ör­nek
lis­te­si ola­rak iş­lev gö­re­bi­lir. Ha­ne hal­kı üye­le­ri­nin her bi­ri için bir te­le­fon nu­ma­
ra­sı ol­ma­sa da her ha­ne­ye ulaş­ma­mı­zı sağ­la­ya­cak bir te­le­fon lis­te­si kul­la­nı­la­rak
ha­ne­le­re ve ora­dan da ha­ne sa­kin­le­ri­nin her bi­ri­ne ula­şı­la­bi­lir. Ben­zer şe­kil­de te­
le­fon lis­te­si gi­bi iş­ ye­ri de­ğil de ha­ne ika­me­ti olan ad­res lis­te­le­ri de ör­nek çer­çe­ve­si
ola­rak kul­la­nı­la­bi­lir. Bu tür lis­te­le­rin de­ği­şik so­run­la­rı­na aşa­ğı­da de­ği­ne­ce­ğiz.
Eğer bir he­def­le­nen ev­ren öge­si ör­nek lis­te­sin­de yer alı­yor­sa bu öge lis­te­miz ta­
ra­fın­dan “kap­sa­nı­yor (co­ve­red)” di­yo­ruz. Ba­zı öge­ler he­def ev­re­ni­miz­de ola­bi­lir­ler
an­cak ör­nek lis­te­mi­ze gi­re­me­ye­bi­lir­ler. Bu du­rum­da­ki öge­le­re “kap­sam dı­şı” ka­lan
öge­ler di­yo­ruz. Ör­nek lis­te­miz­de ol­ma­dık­la­rın­dan bu tür öge­ler hiç­bir şe­kil­de ör­
ne­ği­miz için­de ola­ma­ya­cak­lar­dır. Bir de ör­ne­ği­mi­ze ka­tı­lım hak­kı ol­ma­yan öge­ler
(ine­li­gib­le units) ör­nek lis­te­miz­de ola­bi­lir­ler. Ör­ne­ğin, bu tür du­rum­lar ha­ne hal­
kı ad­res lis­te­miz­de iş­ yer­le­ri­nin bu­lun­ma­sıy­la or­ta­ya çı­ka­bi­lir. Bir di­ğer kap­sa­ma
so­ru­nu da ör­nek lis­te­miz­de bir­den faz­la öge­nin as­lın­da he­def kit­le­de ay­nı öge­ye
kar­şı­lık gel­me­si ola­rak ta­nım­la­na­bi­le­cek yi­ne­len­me (dup­li­ca­ti­on) so­ru­nu­dur. Ha­ne
hal­kı­na te­le­fon lis­te­siy­le ulaş­ma­ya ça­lış­tı­ğı­mız du­rum­da bir­den çok te­le­fon nu­ma­
ra­sı olan ev­ler ya da cep te­le­fo­nu ile nor­mal hat­lı te­le­fon­la­rın bir­lik­te kul­la­nıl­dı­ğı
du­rum­lar­da ay­nı ki­şi­ye bir­kaç nu­ma­ra­dan ulaş­mak müm­kün ola­cak ve bu ne­den­le
de bu ki­şi­le­rin se­çil­me şans­la­rı art­mış ola­cak­tır. Di­ğer yan­dan kü­me­le­me (clus­te­
ring) so­ru­nu di­ye ni­te­le­ne­bi­le­cek bir di­ğer so­run kü­me­si de ba­zı ör­nek lis­te­le­rin­de
68 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

tek bir öge­ye tek bir he­def kit­le öge­si kar­şı­lık ge­lir­ken ba­zı öge­le­rin kü­me­len­miş
öge grup­la­rı­na kar­şı­lık gel­me­si ne­de­niy­le bir­den çok öge­ye ulaş­ma ola­na­ğı ver­me­
si­dir. Eğer yi­ne te­le­fon nu­ma­ra­la­rın­dan olu­şan bir ör­nek lis­te­si ör­ne­ği kul­la­nır­sak,
ba­zı nu­ma­ra­lar tek bir ki­şi­ye bi­zi gö­tü­rür­ken, ba­zı di­ğer nu­ma­ra­lar­da pek çok ki­şi­
ye bir­den ulaş­ma ola­na­ğı ola­bi­lir. Bu du­rum­da tek ki­şi­ye ula­şı­la­bi­len nu­ma­ra­lar­da­
ki öge­le­rin se­çil­me şan­sı ol­ma­sı ge­rek­ti­ğin­den yük­sek tu­tul­muş ola­cak­tır.
He­def kit­le­yi tem­sil ama­cıy­la araş­tır­ma amaç­la­rı­mı­za uy­gun ola­rak se­çil­miş
öge­le­re ör­nek­lem ya da ör­nek gru­bu (samp­le) di­yo­ruz. Ör­nek­lem (samp­le) ör­nek
lis­te­sin­den se­çi­len öge­ler­dir ve sa­de­ce bu öge­ler üze­rin­de göz­lem ve öl­çüm­ler ya­
pı­lır. Pek çok za­man bu ör­nek­lem he­def ev­ren ile kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da çok ufak bir
grup öge­den olu­şa­cak­tır. Üze­rin­de göz­lem ve öl­çüm­le­rin ya­pı­la­ca­ğı ör­nek öge­le­ri­
ni seç­me sü­re­ci­ne ör­nek­le­me (samp­ling) di­yo­ruz. Göz­lem ve öl­çüm­le­rin ba­şa­rıy­la
ya­pıl­dı­ğı öge­ler ör­nek öge­le­ri ya da de­nek­ler olur­lar ve ba­şa­rıy­la se­çi­lip öl­çüm­le­ri
ye­ri­ne ge­ti­ri­le­rek ör­ne­ğe dahil edi­lir­ler. Ki­mi ör­nek­le­mi­mi­ze dahil edi­len öge­ler
ya da de­nek­le­rin ba­zı öl­çüm­le­ri ek­sik ola­bi­le­ce­ği gi­bi ki­mi ör­nek­le­me dahil ol­
mak üze­re se­çi­len öge­ler­den öl­çüm al­mak müm­kün ol­ma­ya­bi­lir. Her iki du­rum­da
da bir tem­sil so­ru­nuy­la kar­şı kar­şı­ya ol­du­ğu­muz açık­tır. Se­çi­len ör­nek öge­sin­den
hiç öl­çüm alı­na­ma­ma­sı tüm de­nek bil­gi­le­ri­nin ek­sik­li­ği­ne yol açar­ken, o öge­nin
tem­sil et­ti­ği bil­gi­nin bü­tü­nüy­le ör­nek dı­şın­da kal­ma­sı­na yol aç­mak­ta­dır. Ben­zer
şe­kil­de ba­zı öl­çüm­le­rin ya­pı­la­bil­di­ği an­cak ba­zı­la­rı­nın ya­pı­la­ma­dı­ğı du­rum­lar­da
söz ko­nu­su öl­çüm­ler için tem­sil gü­cü­müz kı­sıt­lan­mış ola­cak­tır. Ör­ne­ğin aşa­ğı­da
özet­le­ne­ce­ği gi­bi bir şe­kil­de ör­nek­lem için se­çi­len di­ye­lim Ay­şe Ha­nım eğer hiç­bir
so­ru­mu­za ya­nıt ver­me­den ör­nek dı­şın­da ka­lır­sa Ay­şe Ha­nım’ın tem­sil et­ti­ği özel­
lik­ler de ör­ne­ği­miz dı­şın­da bı­ra­kıl­mış ola­cak­tır. An­cak ben­zer şe­kil­de ör­nek­le­me
dahil edil­miş Ah­met Bey so­ru­la­rı­mı­zın bir kıs­mı­na ce­vap ve­rir­ken ba­zı “has­sas”
so­ru­la­ra ce­vap ver­me­yi ret eder­se o za­man da söz ko­nu­su “has­sas” so­ru­lar için
Ah­met Bey’in tem­sil et­ti­ği açı araş­tır­ma­mı­za yan­sı­ma­mış ola­cak­tır.
Göz­lem ya­pa­ma­ma ya da de­nek­ler­den ce­vap ala­ma­ma du­rum­la­rı açık­tır ki
ör­nek­lem se­çi­min­de önem­li bir so­run­dur. Bu so­ru­nu ör­nek­le­me sü­re­cin­de alı­na­
bi­le­cek ön­lem­ler­le en aza in­dir­me gay­re­tin­de ol­mak ge­re­kir. An­cak, bir şe­kil­de bu
so­nu­ca var­ma du­ru­mun­da ör­nek­lem se­çim sü­re­ci er­te­sin­de de ya­pı­la­bi­le­cek olan
ba­zı dü­zelt­me­ler var­dır. Bu dü­zelt­me­ler üze­rin­de ör­nek se­çim sü­re­ci özet­len­dik­
ten son­ra du­ra­ca­ğız.

SIK KUL­LA­NI­LAN HE­DEF KİT­LE­LER VE BUN­LA­RIN

ÖR­NEK LİS­TE­LE­Rİ
Ha­ne­ler ve Bi­rey­ler
Tür­ki­ye’de yay­gın ola­rak kul­la­nı­lan ör­nek lis­te­le­ri ara­sın­da ad­re­se da­ya­lı nü­fus
ka­yıt sis­te­mi (ADNKS) için­den se­çi­len ha­ne ad­res lis­te­le­ri, kent­sel yer­le­şim böl­
ge­le­rin­den so­kak isim­le­ri, kır­sal yer­le­şim böl­ge­le­rin­den köy isim­le­ri ve te­le­fon
lis­te­le­ri­dir. Kent­sel yer­le­şim böl­ge­le­rin­de­ki so­kak lis­te­le­ri için Hazine ve Maliye
Bakanlığı’nın ra­yiç be­del tes­pi­ti için oluş­tu­rul­muş lis­te­le­re baş­vu­ru­la­bi­lir. Em­
lak ver­gi­si­nin tes­pi­ti ama­cıy­la kul­la­nı­lan bu lis­te­ler­de her il ve il­çe için mev­cut
so­kak­lar için ra­yiç be­del lis­te­si bu­lun­mak­ta­dır. Bu lis­te­ler so­kak­lar fark­lı coğ­ra­fi
böl­ge­ler (il ve il­çe te­me­lin­de) için de­ği­şik ra­yiç be­del dü­zey­le­ri­ne gö­re ay­rış­tı­rı­
la­bil­mek­te­dir. Böy­le bir lis­te ki­şi­le­ri seç­mek için kul­la­nıl­dı­ğın­da bir­kaç aşa­ma­lı
ola­rak kul­la­nı­la­bi­lir. Ön­ce­lik­le böl­ge­le­ri tem­si­len il­ler ve ar­dın­dan da il­le­ri tem­si­
len il­çe­ler se­çi­lip ar­dın­dan da her il­çe için bir so­kak lis­te­si oluş­tu­ru­la­bil­mek­te­dir.
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 69

Bu­ra­da ama­cın so­kak­lar­da otu­ran bi­rey­le­re git­mek ol­du­ğu ha­tır­da tu­tu­lur­sa böy­le
bir lis­te­de ka­yıt­lı ol­ma­yan so­kak­lar­da otu­ran­lar­la her­han­gi bir so­kak ol­mak­sı­zın
şe­hir­le­rin uç böl­ge­le­rin­de ge­ce­kon­du­lar­da ya­şa­yan va­tan­daş­la­rın kap­sa­ma dı­şı
kal­ma­la­rı söz ko­nu­su­dur. Bu aşa­ma­da her so­kak­tan gi­di­le­cek ha­ne ad­res­le­ri tes­
pit edil­mek­te ve ar­dın­dan her ha­ne için­den gö­rü­şü­le­cek bi­rey­le­rin tes­pi­ti için bir
yön­tem ta­kip edi­le­rek ha­ne için­den gö­rü­şü­le­cek bi­rey tes­pit edil­mek­te­dir. Bir­den
çok ha­ne sa­hi­bi olan­lar için de bu tür lis­te­ler­de yi­ne­le­me ne­de­niy­le ör­nek içi­ne
dahil ol­ma ola­sı­lık­la­rı da­ha yük­sek­tir. El­bet­te bu tür bir ör­nek­le­me yön­te­min­de
kü­me­le­me so­ru­nu da ya­şan­mak­ta­dır. Açık­tır ki so­kak­lar­dan se­çi­le­cek ha­ne ad­res­
le­rin­de eşit sa­yı­da bi­rey ya­şa­ma­mak­ta­dır. Çok ki­şi­nin ya­şa­dı­ğı ha­ne­ler­de­ki bi­rey­
le­rin ör­nek içi­ne dahil ol­ma şans­la­rı da­ha dü­şük ol­mak­ta­dır.
Te­le­fon lis­te­le­ri de ben­zer ör­nek­lem se­çim so­run­la­rı­na yol aç­mak­ta­dır. Ön­
ce­lik­le her ha­ne­de te­le­fon ol­ma­dı­ğı­nın ha­tır­da tu­tul­ma­sı ge­re­kir. Özel­lik­le kır­sal
böl­ge­ler­de ha­ne­le­re te­le­fon­la ulaş­mak önem­li bir so­run­dur. Res­mî ola­rak bu lis­
te­le­rin tam ve ek­sik­siz ola­rak el­de edil­me­si müm­kün gö­rün­me­mek­te­dir. Ha­ne
te­le­fo­nu ol­ma­yan pek çok kim­se­nin de bu­gün­ler­de cep te­le­fo­nu sa­hi­bi ol­du­ğu
göz­len­mek­te­dir. Cep te­le­fo­nu lis­te­le­ri de doğ­ru­dan fark­lı ser­vis sağ­la­yı­cı fir­ma­la­
rın elin­de ol­du­ğun­dan bun­la­rın da kul­la­nı­mı so­run­lu­dur. El­de kul­la­nım­da ol­du­
ğu de­ği­şik ra­por­lar­la or­ta­ya çı­kan bu lis­te­le­re kim­le­rin da­hil ol­du­ğu, kim­le­rin bu
lis­te­le­rin dı­şın­da kal­dı­ğı gi­bi te­mel so­ru­la­rın ce­va­bı bel­li de­ğil­dir. Hiç ula­şı­la­ma­
yan ba­zı ki­şi­le­rin ya­nı sı­ra ba­zı ki­şi­le­re de hem ev te­le­fon­la­rın­dan, hem de iş için
kul­lan­dık­la­rı­nın ya­nı sı­ra bir de ki­şi­sel cep te­le­fon­la­rın­dan da ula­şı­la­bil­mek­te­dir.
Böy­le­lik­le yi­ne­len­me so­ru­nu da bu mev­cut lis­te­ler­de var­dır di­ye­bi­li­riz. Öte yan­
dan sa­de­ce kır­sal böl­ge­ler­de de­ğil ama kent­sel yer­le­şim böl­ge­le­rin­de de ör­ne­ğin
ge­ce­kon­du ma­hal­le­le­rin­de ya­şa­yan ya da sık sık ev de­ğiş­ti­ren öğ­ren­ci­le­rin de hiç
sa­bit hat­lı ev te­le­fo­nu ol­mak­sı­zın sa­de­ce cep te­le­fo­nu kul­lan­ma­la­rı söz ko­nu­su
ol­mak­ta­dır. Bu tür fark­lı­lık­lar ve be­lir­siz­lik­ler te­le­fon ör­nek­le­mi­nin kul­la­nı­mı­nı
kı­sıt­la­mak­ta­dır.

Müş­te­ri, Ça­lı­şan ya da Der­nek, Ku­lüp vs. Üye­lik­le­ri

Pek çok za­man an­ket ça­lış­ma­la­rın­da müş­te­ri, fir­ma ça­lı­şan­la­rı, ku­lüp ya da der­
nek üye lis­te­le­ri ör­nek lis­te­si ola­rak kul­la­nıl­mak­ta­dır. Bu tür lis­te­le­rin en bü­yük
so­ru­nu gün­cel­le­me so­run­la­rı­dır. Pek çok za­man bu tür lis­te­le­re bir de­fa gi­ren ki­şi­
ler üye­lik­ten ay­rıl­sa­lar, ar­tık müş­te­ri ol­ma­sa­lar bi­le lis­te­den si­lin(e)me­mek­te ve bu
şe­kil­de lis­te­de ol­ma­ma­sı ge­re­ken pek çok ki­şi lis­te­de gö­rün­mek­te­dir. Ben­zer şe­
kil­de lis­te­ye gi­riş de fark­lı yö­ne­tim­sel aşa­ma­lar­dan geç­me­yi ya da onay sü­reç­le­ri­ni
ge­rek­ti­ri­yor­sa lis­te­de ol­ma­sı ge­re­ken ba­zı ki­şi­le­rin lis­te­de gö­rün­me­me­le­ri so­nu­cu
da or­ta­ya çı­ka­bil­mek­te­dir. Bu tür lis­te­ler­de yi­ne­len­me ola­sı­lı­ğı dü­şük gö­rü­le­bi­
lir. An­cak eğer müş­te­ri ile herhan­gi bir ile­ti­şim lis­te­ye dahil ol­ma­nın te­me­li ise o
za­man fir­ma ile ile­ti­şi­me gi­ren ör­ne­ğin so­run­lu ve şi­kâ­yet ama­cıy­la bu­nu ya­pan
müş­te­ri­le­rin yi­ne­le­nen ka­yıt­la­rı lis­te­ye ek­le­ne­bil­mek­te­dir. Bu tür gün­cel­le­me ve
lis­te­ye dahil ol­ma sü­reç­le­ri­nin ya­kın­dan ta­ki­bi sağ­lık­lı bir ör­nek lis­te­si oluş­tur­
ma­nın en te­mel ge­re­ği­dir.

Ku­rum­lar
Ku­rum­lar­dan olu­şan he­def kit­le ve bun­la­rın te­mel ver­di­ği ör­nek lis­te­le­ri fark­lı şe­
kil­ler­de or­ta­ya çı­ka­bil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin okul­lar­da ya­pı­la­cak ça­lış­ma­lar­da Mil­lî
Eği­tim Ba­kan­lı­ğının de­ği­şik coğ­ra­fi te­mel­li ve fark­lı tür okul­la­rın lis­te­le­ri kul­la­
nı­la­bi­lir. Fir­ma isim ya da ad­res­le­ri fark­lı il Ti­ca­ret Oda­la­rından el­de edi­le­bi­lir.
70 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Va­kıf, der­nek lis­te­le­ri de Va­kıf­lar Ge­nel Mü­dür­lü­ğü ya da İçiş­le­ri Ba­kan­lı­ğın­dan

el­de edi­le­bi­lir. Fir­ma lis­te­le­rin­de te­mel so­run if­las eden ya da hâlen fa­ali­ye­ti­ne ara
ver­miş olan fir­ma­la­rın kul­la­nı­lan lis­te­ler­den dü­şül­me­le­ri pek sık rast­la­nan bir ol­gu
de­ğil­dir. Do­la­yı­sıy­la lis­te­ler pek çok ak­tif ol­ma­yan fir­may­la do­lu­dur. Bu tür lis­te­ler­
de fir­ma bü­yük­lük­le­ri­ne ge­nel­de ula­şı­la­ma­mak­ta­dır. Böy­le­lik­le iş hac­mi te­me­lin­de
ayırt et­mek­si­zin her tür ve her bü­yük­lük­te fir­ma bu lis­te­le­re gir­mek­te ve do­la­yı­sıy­la
da kü­çük fir­ma­lar bu lis­te­le­re ha­kim ol­mak­ta­dır. Fir­ma­la­rın mer­kez yö­ne­tim­le­ri
ile şu­be­le­ri­nin ayırt edil­me­si de bir­çok za­man so­run ola­bil­mek­te­dir. Ku­rum lis­te­
le­ri­nin bel­ki de en sık rast­la­nı­lan bir di­ğer so­ru­nu da bu ku­rum­la­ra ula­şı­la­bi­le­cek
ad­res ve te­le­fon nu­ma­ra­la­rı­nın gün­cel ol­ma­ma­sı­dır. Ge­nel­lik­le bu tür ör­nek lis­te­le­
ri önem­li bir ça­ba ile gün­cel­le­ne­rek kul­la­nı­ma ha­zır hâle ge­le­bil­mek­te­dir.

Olay­lar
Pek çok za­man he­def ev­ren ev­li çift­ler­den ya da bir ser­vi­si al­mış müş­te­ri­ler­den,
bir tür has­ta­lı­ğa ya­ka­lan­mış ya da te­da­vi gö­ren­ler­den, tra­fik ce­za­sı al­mış olan­lar
gi­bi bel­li özel­lik­le­ri olan olay­la­ra bağ­lı­dır. Bu­ra­da önem­li olan açık bir “olay” ta­nı­
mı bağ­lan­tı­sıy­la mev­cut ar­şiv­le­re eriş­mek ve lis­te­le­ri oluş­tur­mak­tır. Açık­tır ki bu
tür olay bağ­lan­tı­sı as­lın­da bir tür za­man kı­sı­dı bağ­la­mın­da an­lam­lı ola­cak­tır. Bu
açı­dan han­gi tür olay­la­rın han­gi za­man için­de ger­çek­leş­ti­ği­ne bağ­lı ola­rak ör­nek
lis­te­le­ri­nin oluş­tu­rul­ma­sı ge­re­kir.
Bu tür ör­nek lis­te­le­rin­de de kü­me­len­me ya da yi­ne­len­me gi­bi so­run­lar göz­le­
ne­bi­lir. Ör­ne­ğin, bir ban­ka kre­di­si alın­dı­ğın­da bu kre­di­yi alan ki­şi ile kul­la­nan ki­şi
her za­man ör­tüş­me­ye­bi­lir. Ya da ör­ne­ğin hır­sız­lık mağ­du­ru olan ha­ne­le­rin lis­te­si
çı­ka­rıl­dı­ğın­da ha­ne hal­kın­dan han­gi bi­rey­le­rin doğ­ru­dan bu tür bir ola­yın mağ­
du­ru ol­du­ğu bel­li ol­ma­ya­bil­mek­te­dir.

Na­dir He­def Kit­le­ler

Ki­mi za­man he­def kit­le­le­ri na­dir ya­pan doğ­ru­dan söz ko­nu­su özel­li­ğin az bu­
lu­nur­lu­ğu­dur. Ör­ne­ğin, Tür­ki­ye’de 2,5 mil­yo­nun bi­raz üze­rin­de şe­ker (di­ya­bet)
has­ta­sı ola­bi­lir. An­cak top­lam 74 mil­yon nü­fus içe­ri­sin­de bu kit­le­nin ora­nı an­cak
%3,3 ci­va­rın­da­dır. Ya­ni top­lam şe­ker has­ta­sı sa­yı­sı az de­ğil­dir an­cak bu has­ta­la­ra
ula­şa­bi­li­ne­cek ör­nek lis­te­le­ri içe­ri­sin­de bu has­ta­la­rın bu­lun­ma ola­sı­lı­ğı dü­şük ka­
la­rak bir ör­nek se­çim so­ru­nu oluş­tur­mak­ta­dır.
Di­ğer bir na­dir ol­ma ne­de­ni de ki­şi­le­rin de­ği­şik ne­den­ler­le söz ko­nu­su özel­
lik­le­ri­ni sak­la­ma eği­li­mi­ne gir­me­le­ri­dir. Ör­ne­ğin cin­sel ta­ciz­le kar­şı kar­şı­ya kal­
mak, ya da uyuş­tu­ru­cu kul­la­nı­mı ve­ya ilaç ba­ğım­lı­lı­ğı gi­bi so­run­lar­la kar­şı kar­şı­ya
ol­mak sı­ra­dan bir an­ket ça­lış­ma­sı içe­ri­sin­de ki­şi­ler­le ko­nu­şu­la­rak bu­lu­na­bi­le­cek
ol­gu­lar de­ğil­dir. Ço­ğu za­man ne de­re­ce yay­gın olur­sa ol­sun ki­şi­ler bu tür tec­rü­
be­le­ri­ni araş­tır­ma­cıy­la pay­laş­ma­ya­cak ve ger­çek du­rum­la­rı­nı sak­la­ma eği­li­mi­ne
gi­re­cek­ler­dir. Pek çok za­man cin­sel ter­cih, din ya da sek­ter ter­cih ya da et­nik kö­
ken açı­sın­dan azın­lık grup­la­rın­dan olan­lar da ben­zer şe­kil­de bu kim­lik­le­ri­ni araş­
tır­ma­cı­lar­dan giz­le­me eği­li­min­de ola­cak­lar­dır. Bu du­rum­lar­da ör­nek lis­te­le­ri­nin
araş­tır­ma sü­re­ci­ne iç­sel ola­rak oluş­tu­rul­ma­sı ge­re­kir.
De­nek gü­düm­lü ör­nek­lem (res­pon­dent dri­ven samp­ling) yön­tem­le­ri kı­sıt­lı sa­
yı­da ve rast­sal ola­rak da se­çil­me­miş ola­bi­le­cek bir­kaç de­nek ile ör­nek­le­me baş­lar.
Bu “to­hum” de­nek­ler­den ken­di sos­yal ağ­la­rı için­den yi­ne kı­sıt­lı sa­yı­da bir­kaç ye­ni
de­ne­ği da­ha ör­nek­le­me dahil et­me­le­ri is­te­nir. Ör­nek lis­te­si­ne ka­tı­lan her ye­ni ki­şi
ken­di sos­yal ağ­la­rın­dan ye­ni ka­tı­lım­cı­la­rı bu­lur ve böy­le­lik­le ör­nek lis­te­si ge­niş­
ler. Bu lis­te için­den gö­rü­şü­le­bi­len her ki­şiy­le yü­rü­tü­len ça­lış­ma so­nu­cu ula­şı­lan
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 71

ör­nek­le­min rast­sal şe­kil­de oluş­tu­ru­lan ör­nek­lem­ler­le ben­zeş­ti­ği ve tem­sil gü­cü­ne

sa­hip ol­du­ğu id­dia­sı için ba­kı­nız Hec­kat­horn (1997).

NE­DEN ÖR­NEK­LEM SE­ÇE­LİM Kİ?

Ör­nek­lem se­çi­mi­nin da­ha ilk aşa­ma­la­rın­dan iti­ba­ren ör­nek lis­te­le­ri­nin oluş­tu­
rul­ma­sın­da­ki zor­luk­lar araş­tır­ma­cı­yı ya­vaş ya­vaş “ni­ye ör­nek­lem se­çi­yo­ruz ki?”
nok­ta­sı­na ge­ti­re­bi­lir. El­bet­te bu so­ru­ya ilk ön­ce ve­ri­le­bi­le­cek ya­nıt “za­man ve ma­
li­yet mas­raf­la­rı­nın yük­sek­li­ğin­den kaç­mak için” di­ye ve­ri­le­bi­lir. Pek çok za­man
sos­yal araş­tır­ma­lar­da an­ket so­ru cet­vel­le­ri­nin uy­gu­lan­ma­sı 30 ile 60 da­ki­ka ara­sı
sü­re­bil­mek­te­dir. Ör­nek lis­te­miz­den se­çi­len öge­le­re/de­nek­le­re ula­şa­bil­me­nin ma­
li­ye­ti­nin de önem­siz bir ra­kam ol­ma­dı­ğı­nı ha­tır­da tut­ma­lı­yız. Bir il­çe­de ya­şa­yan
50,000 ki­şi­nin tü­müy­le gö­rüş­mek ya­rım sa­at­lik bir so­ru cet­ve­li ile bi­le 25,000 sa­at
ya­ni 8 sa­at­lik bir ça­lış­ma gü­nü ile 3125 iş­ gü­nü ala­cak­tır. Açık­tır ki hiç­bir an­ke­tör
8 sa­at­lik bir me­sai ya­pa­rak sa­bah 9 dan ak­şam 5’e ha­ne­le­ri do­la­şa­ma­ya­cak­tır. Ço­
ğu za­man ça­lış­ma sa­at­le­ri dı­şın­da ha­ne zi­ya­ret­le­ri ge­re­ke­cek­tir. Bin­ler­ce iş­ gü­nü­ne
kar­şı­lık ge­len bir ça­lış­ma sü­re­si­nin ma­li­yet­le­ri­nin ne ka­dar yük­sek ola­ca­ğı açık­tır.
Oy­sa da­ha kı­sıt­lı bü­yük­lük­te bir ör­nek­lem ile ör­ne­ğin 2000 ki­şi ile gö­rü­şül­dü­ğün­
de ma­li­yet­ler çok da­ha uy­gun fi­yat­lı ol­ma­ya baş­la­mak­ta­dır.
An­cak bir di­ğer akıl­da tu­tul­ma­sı ge­re­ken ko­nu ör­nek­lem ile el­de edi­le­cek ve­
ri­nin tüm he­def kit­le­ye ula­şı­la­rak el­de edi­len­den da­ha doğ­ru ola­ca­ğı yö­nün­de
bek­len­ti­le­ri­miz­dir. Bin­ler­ce iş­gün­lük bir pro­je­de is­tih­dam edil­me­si ge­re­ken an­
ke­tör­le­rin bek­le­ni­len ih­ti­mam ile gö­rüş­me­le­ri ye­ri­ne ge­tir­me ola­sı­lık­la­rı ça­lı­şan
sa­yı­sı art­tık­ça dü­şe­cek­tir. Yi­ne bu yük­sek sa­yı­da sa­ha ça­lı­şa­nı ge­rek­si­ni­mi ça­lış­
ma­nın ger­çek­leş­ti­ril­me sü­re­si­ni uza­ta­cak ve so­nuç ola­rak top­la­nan ve­ri­nin han­
gi za­ma­na ait bir ve­ri ol­du­ğu be­lir­siz hâle ge­le­cek­tir. Ay­lar­ca sü­ren ve­ri top­la­ma
sü­re­ci­nin ba­şı ile so­nu ara­sın­da he­def kit­le­nin özel­lik­le­ri­nin de­ğiş­me­di­ği var­sa­yı­
mı inan­dı­rı­cı ol­mak­tan uzak­la­şa­cak­tır. En son ola­rak dü­şü­nül­me­si ge­re­ken ve­ri
top­la­ma sü­re­ci­nin uzun ve çok sa­yı­da ça­lı­şa­nın bir ara­da ça­lış­ma­sı­nı ge­rek­tir­me­
si­dir. Bu ge­rek­li­lik an­cak önem­li bir yö­ne­tim ça­ba­sı ve bu­nun ya­ra­ta­ca­ğı ek so­run
ve ma­li­yet­le­ri or­ta­ya çı­kar­mak­ta­dır. Kı­sa­ca­sı tüm bu et­men­ler dü­şü­nül­dü­ğün­de
ör­nek­lem ile ça­lış­mak ne ka­dar ufak da gö­rün­se her­han­gi bir nü­fus sa­yı­mı­nın
ge­rek­tir­di­ği ma­li­yet ve oluş­tur­du­ğu ve­ri top­la­ma so­run­la­rı ile kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da
çok da­ha ter­cih edi­lir ol­mak­ta­dır.
Ör­nek­lem ile ça­lı­şır­ken ön­ce­lik­le ça­lış­ma amaç­la­rı­na uy­gun he­def kit­le­nin be­
lir­len­me­si ge­re­ke­cek­tir. Da­ha son­ra­ki aşa­ma­da se­çi­le­cek ör­nek gru­bu­nun he­def
kit­le­yi tem­sil ede­bi­lir özel­lik­le­re sa­hip ola­cak şe­kil­de se­çil­me­si ge­re­kir. En son
ola­rak da se­çil­miş olan ör­nek­le­min sa­de­ce ör­nek­lem­den kay­nak­la­nan ha­ta bo­yut­
la­rı­nın be­lir­len­me­si ge­re­kir. Bu aşa­ma­lar so­nun­da el­de edi­len so­nuç­la­rı­nın tüm
he­def kit­le­ye na­sıl ge­nel­le­ne­bil­di­ği üze­rin­de dü­şün­mek ge­re­kir. Açık­tır ki el­de
edil­miş olu­nan ve­ri­ler he­def kit­le­yi tem­sil et­ti­ği dü­şü­nü­len öge­ler ya da de­nek­ler­
den oluş­mak­ta­dır. Do­la­yı­sıy­la bu öge­ler te­me­lin­de ya­pı­lan göz­lem ve sor­gu­la­ma­
lar bi­ze tem­sil edil­me­ye ça­lı­şı­lan he­def kit­le­ye da­ir ge­nel­le­me­ler yap­ma ola­na­ğı
su­na­bil­mek­te­dir. Ya­ni eğer oy ver­me ya­şın­da Türk­çe ko­nu­şa­bi­len ve top­lu ika­met
alan­la­rı dı­şın­da ha­ne­ler­de ya­şa­yan Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti va­tan­daş­la­rı­nı tem­si­len
ör­nek­le­me dahil edi­len de­nek­ler­le, bu kı­sıt­lar çer­çe­ve­sin­de bir he­def ev­re­ne da­ir
ge­nel­le­me­ler yap­tı­ğı­mız­da ör­nek­le­mi­mi­zin ge­nel­le­ne­bi­lir­li­ği (samp­le ge­ne­ra­li­ze­
abi­lity) üze­ri­ne ko­nuş­muş olu­yo­ruz. Bu çer­çe­ve­de bir di­ğer ge­nel­le­me yap­ma eği­
li­mi araş­tır­ma­cı­la­rın fark­lı he­def kit­le­ler ara­sı çı­ka­rım­lar­da bu­lun­ma­ya ça­lış­tık­la­
rın­da or­ta­ya çı­kan bir so­run­dur. Di­ye­lim ki Tür­ki­ye öze­lin­de bir he­def kit­le­yi tem­
72 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

sil ama­cıy­la top­la­nan bir ve­ri­miz var ya da Tür­ki­ye’nin için­de bir İs­tan­bul, İz­mir,
Trab­zon, Kay­se­ri ve Di­yar­ba­kır’dan top­lan­mış kent­sel yer­le­şim bi­rim­le­ri­ni tem­sil
eden bir baş­ka araş­tır­ma­mız var. Araş­tır­ma­cı­lar ola­rak ilk yap­mak is­te­ye­ce­ği­miz
ge­nel­le­me­ler bel­ki he­def kit­le­le­re da­ir­dir an­cak he­men ar­dın­dan da ör­ne­ğin fark­lı
il­ler te­me­lin­de­ki ve­ri­le­ri­miz­den Tür­ki­ye ge­ne­li­ne ge­nel­le­me­ler yap­mak is­te­ye­bi­
li­riz. Ya da bir adım ile­ri gi­de­rek Tür­ki­ye te­mel­li ör­nek­lem­ler ile Av­ru­pa’ya ya da
fark­lı seç­men kit­le­le­ri­ne da­ir ge­nel­le­me­me­ler yap­ma­nın çe­ki­ci­li­ği­ne ka­pı­la­bi­li­riz.
Bu­ra­da araş­tır­ma ev­ren­le­ri ya da he­def kit­le­le­ri fark­lı ol­ma­sı­na rağ­men gi­ri­şi­len
ge­nel­le­me ça­ba­sı sor­gu­lan­ma­ya açık­tır. Ay­nı bir öl­çü­mün dış­sal ge­çer­li­li­ği (ex­ter­
nal va­li­dity) na­sıl sor­gu­la­na­bi­lir­se bu­ra­da da ev­ren­ler ara­sı ge­nel­le­ne­bi­lir­lik de
(cross po­pu­la­ti­on ge­ne­ra­li­ze­abi­lity) sor­gu­la­na­bi­lir ola­cak­tır.

ÖR­NEK­LE­Mİ NA­SIL SE­ÇE­LİM?

Ör­nek­lem se­çi­min­de iki te­mel fark­lı­laş­ma­nın al­tı­nı çiz­mek­te fay­da var. Bun­lar­
dan en bü­yük ka­bul gö­ren ve is­ta­tis­ti­ki ana­liz için ye­ga­ne uy­gun ör­nek­lem se­çim
yön­te­mi rast­sal ör­nek­lem se­çi­mi­dir. Di­ğer rast­sal ol­ma­yan ör­nek­lem yön­tem­le­ri
tür­lü so­run­lar içe­rir ve is­ta­tis­ti­ki ana­li­ze de ola­nak ta­nı­maz­lar. Bu­ra­da ön­ce­lik­le
rast­sal ör­nek­lem üze­rin­de du­ra­ca­ğız ve di­ğer ör­nek­lem yön­tem­le­ri­ni rast­sal­lık­tan
na­sıl uzak­laş­tık­la­rı­nı vur­gu­la­ya­rak an­lat­ma­ya ça­ba gös­te­re­ce­ğiz. Bu­nun baş­lı­ca
ne­de­ni rast­sal ol­ma­yan yön­tem­le­rin de aka­de­mik ya da ti­ca­ri pek çok araş­tır­ma­da
kı­sıt­la­rı­nın ne ol­du­ğu göz ar­dı edi­le­rek kul­la­nıl­ma­sı­dır.
An­cak unu­tul­ma­ma­lı­dır ki rast­sal olan ör­nek­lem­le­rin avan­taj­la­rı­nın göz­le­ne­
bil­me­si de ba­zı özel şart­la­ra bağ­lı­dır. Bu şart­la­rın ba­şın­da ge­niş ör­nek­lem ile ça­lı­
şa­bil­mek ge­lir. Eğer bir ça­lış­ma kı­sıt­lı sa­yı­da göz­lem ile ya­pıl­mak du­ru­mun­day­sa
rast­sal ör­nek­lem ile ça­lış­ma­nın pek bir an­la­mı yok­tur. Ör­ne­ğin bir et­nog­ra­fik ça­
lış­ma yü­rü­tü­lür­ken ça­lış­ma­nın yü­rü­tü­le­ce­ği kö­yün ya da ma­hal­le­nin se­çi­mi için
il­gi­li böl­ge­de­ki tüm köy ya da ma­hal­le­le­rin tam lis­te­si­nin için­den bir ta­ne rast­sal
köy/ma­hal­le seç­me­nin pek bir man­tı­ğı yok­tur (Fi­şek, 1998, 182). Bu bir tek kö­
yün her­han­gi bir tem­sil gü­cü ola­ca­ğı bek­le­ne­mez. Rast­sal se­çim­de tem­sil ör­nek­
le­min bü­yük­lü­ğü art­tık­ça ve ör­nek­le­min tü­mü için söy­le­ne­bi­lir. Tek bir öge­nin,
bu du­rum­da köy ya da ma­hal­le­nin, he­def kit­le için­den amaç­la­nan de­ğiş­ken­ler
te­me­lin­de bir tem­sil gü­cü ol­ma­sı bek­le­ni­yor­sa o za­man bu se­çi­min rast­sal ola­rak
ya­pıl­mak­tan zi­ya­de ger­çek­ten amaç­la­ra uy­gun özel­lik­ler gös­te­ren bir ye­rin ara­nıp
se­çil­me­siy­le müm­kün ola­bi­le­cek­tir.
Yi­ne ben­zer şe­kil­de ha­tır­da tu­tul­ma­lı­dır ki rast­sal ör­nek­le­min man­tı­ğı he­def
kit­le­nin özel­lik­le­ri­nin bi­lin­me­di­ği sa­de­ce ör­nek­lem te­me­lin­de is­ta­tis­ti­ki ola­rak
çı­kar­sa­ma yön­te­miy­le tah­min edil­me­ye ça­lış­tı­ğı du­rum­lar­da iş­le­ye­cek­tir. Se­çim
araş­tır­ma­la­rı bu tür araş­tır­ma­lar­da özel bir ye­re sa­hip­tir çün­kü bu­ra­da önem­li
ko­nu­lar­dan bi­ri olan par­ti ter­cih­le­ri­nin da­ğı­lı­mı se­çim ön­ce­sin­de el­de edi­len bir
ör­nek­lem te­me­lin­de tah­min edil­dik­ten bir­kaç gün son­ra ger­çek de­ğe­ri de se­çim
so­nu­cu öğ­re­ni­le­bi­lir. Di­ye­lim ki rast­sal ör­nek­lem ile el­de edi­len so­nuç­lar bir par­
ti­nin oyu­nu %45 ola­rak bu­lur­ken di­ğer rast­sal ol­ma­yan bir ör­nek­lem te­me­lin­de
de %47 gi­bi bir oy ora­nı bu­lun­mak­ta­dır. Rast­sal olan ör­nek­lem ile ar­tı ek­si di­ye­
lim 3 pu­an­lık bir bek­le­nen ör­nek­lem ha­ta­sı var­ken di­ğer ör­nek­lem için böy­le bir
ara­lık üre­ti­le­mez. Rast­sal ör­nek­lem­de bu ara­lık as­lın­da ben­zer bü­yük­lük­te bir­çok
rast­sal ben­zer ör­nek­lem­ler çe­kil­miş ol­sa bun­la­rın yük­sek bir ora­nın­da (ge­nel­lik­le
%95) el­de edi­len so­nuç­la­rın ar­tı ek­si be­lir­li bir pu­an ara­lı­ğın­da çı­ka­ca­ğı söy­le­ne­
bi­lir. Bu­ra­da bu ara­lık ör­ne­ğin %42 ile %48 ola­rak be­lir­le­ne­bi­lir.
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 73

Bu­ra­da yi­ne ha­tır­da tu­tul­ma­lı­dır ki rast­sal se­çil­miş bir ör­nek­le­min rast­sal ol­
ma­yan ör­nek­lem­ler­den da­ha doğ­ru so­nuç­lar üre­te­ce­ği de ga­ran­ti de­ğil­dir. Tüm
rast­sal­lık ge­rek­le­ri­nin ye­ri­ne ge­ti­ril­me­si du­ru­mun­da bi­le he­def kit­le hak­kın­da
üre­ti­len bek­len­ti­ler ih­ti­yat­la de­ğer­len­di­ril­mek du­ru­mun­da­dır. An­cak çok sa­yı­da
ben­zer ör­nek­lem­ler­le ça­lı­şıl­mış ol­sa bu ör­nek­lem­le­rin an­cak ufak bir kıs­mın­da,
ki bu ufak kı­sım öz­nel ola­rak ge­nel­de %5 ola­rak be­lir­le­nir, göz­le­nen de­ğer­ler­den
bir mik­tar uzak­la­şa­ca­ğı bek­len­ti­si üre­ti­le­bi­lir. El­de­ki her­han­gi bir ör­nek­le­min bu
%5lik gru­bun için­de olup ol­ma­dı­ğı­nı ise bi­le­bil­mek müm­kün de­ğil­dir. Do­la­yı­sıy­
la rast­sal ol­ma­yan bir ör­nek­lem ile de ol­sa bu­lun­muş olan di­ye­lim ki %47’lik bir
oran bir iki gün son­ra göz­le­ne­cek se­çim so­nu­cun­da or­ta­ya çı­ka­cak so­nuç­tan rast­
sal ör­nek­lem ile bu­lu­nan %45 ora­nın­dan da­ha uzak ola­cak di­ye bir şart yok­tur.
Kal­dı ki se­çim araş­tır­ma­la­rı he­def kit­le­de­ki ger­çek oran­la­rın göz­le­ne­bil­di­ği çok
na­dir bir du­ru­ma kar­şı­lık ge­lir. Bi­lim­sel araş­tır­ma­la­rın he­men tü­mün­de bu tür bir
ger­çek de­ğer göz­le­ne­me­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la bu be­lir­siz­lik kar­şı­sın­da rast­sal ör­
nek­le­min be­lir­siz­lik dü­ze­yi­ni is­ta­tis­ti­ki ola­rak be­lir­le­yen özel man­tı­ğı­nın avan­taj
ve kı­sıt­la­rı akıl­da tu­tul­ma­lı­dır.

Rast­sal Ol­ma­yan Ör­nek­lem Se­çi­mi

Pek çok ders ki­ta­bın­da rast­sal ol­ma­yan ör­nek­le­me yön­tem­le­ri­ni, uz­man ör­nek­
le­me­si, anah­tar öge se­çi­mi, el­ve­riş­li­lik ya da ko­ta ör­nek­le­me­si gi­bi tek tek ay­rı
baş­lık­lar al­tın­da bu­lu­na­bi­lir. Bu tür bir su­num ile bel­ki bu “yön­tem”le­rin ek­sik ve
ku­sur­la­rı­nı ye­te­rin­ce vur­gu­la­mış ol­mu­yo­ruz dü­şün­ce­siy­le bu­ra­da ön­ce­lik­le rast­
sal ol­ma­yan yön­tem­le­rin rast­sal olan­lar­dan ayırt edi­le­bil­me­si­ni sağ­la­ma ama­cı
gü­dü­le­cek­tir. Aşa­ğı­da üze­rin­de ay­rın­tı­lı ola­rak du­ru­la­ca­ğı gi­bi rast­sal ör­nek­lem
se­çi­mi zah­met­li bir iş­tir. Ge­nel­lik­le rast­sal ol­ma­yan yön­tem­le­rin te­mel or­tak özel­
li­ği uy­gu­la­ma ko­lay­lı­ğı­dır ve se­çi­len öge­le­rin tem­sil ye­te­ne­ği ze­de­len­miş­tir.
Bu tür ör­nek­le­me yak­la­şım­la­rı­nı te­le­viz­yon­lar­da sık sık gö­rü­yo­ruz. Bir Ana­
do­lu ken­ti­nin alış­ve­riş yo­ğun­lu­ğu olan bir cad­de­si­ne gi­di­li­yor ve ora­da ge­lip ge­
çen ile de­ği­şik ko­nu­lar­da ko­nu­şu­lu­yor. Ga­ze­te­ler web si­te­le­rin­de an­ke­te çağ­rı ya­
yın­la­yıp bu çağ­rı­ya ce­vap ve­ren­le­rin gö­rüş­le­ri­nin dö­kü­mü­nü ya­pı­yor­lar. Olay­lı
bir fut­bol ma­çı son­ra­sın­da bü­yük ço­ğun­lu­ğu ay­nı tip for­ma giy­miş se­yir­ci­ler­le
olay­la­rın de­ğer­len­dir­me­si ya­pı­lı­yor.
Bu tür ör­nek­lem yön­tem­le­rin­de se­çi­len öge­le­rin her­han­gi bir he­def kit­le­yi yan­
sıt­ma ye­te­ne­ği­nin ol­du­ğu­na ken­di­mi­zi ik­na et­me­miz çok zor­dur. Pek çok za­man
bu yak­la­şım bir el­ve­riş­li­lik ör­nek­lem­si yak­la­şı­mı­dır. Na­sıl ki bir fut­bol ma­çın­da
“hak­sız” pe­nal­tı ka­ra­rı­nı iki ta­kım ta­raf­la­rı ta­ma­men fark­lı de­ğer­len­di­re­bil­mek­te­
dir o hâl­de tek bir ta­ra­fa ağır­lık ve­ren bir de­ğer­len­dir­me­nin ta­raf­lı ol­ma ola­sı­lı­ğı
yük­sek­tir. Her­han­gi bir ga­ze­te­nin okur kit­le­si­nin par­ti­zan, sos­yal sta­tü ve ben­ze­ri
açı­lar­dan ren­gi­nin ül­ke ge­ne­li­ni tem­sil ede­me­ye­ce­ği açık­tır. Bu web si­te­le­ri­ne gi­
rip bu so­ru­la­ra ce­vap ve­ren­le­rin sa­yı­la­rı yüz bin­le­ri de bul­sa bu açık ger­çek de­ğiş­
me­ye­cek­tir. Her­han­gi bir gün alış­ve­riş me­kâ­nı olan bir ye­re ge­len­le­rin her­han­gi
bir ge­nel­le­me­ye te­mel oluş­tu­ra­bi­le­cek bir tem­sil gü­cü­ne sa­hip ol­duk­la­rı­nı dü­şün­
mekde de ben­zer şe­kil­de ya­nıl­tı­cı­dır. Bel­ki bu ko­nu­şu­lan­lar o me­kâ­nın müş­te­ri
kit­le­si­ni tem­sil ama­cıy­la bir ör­nek­le­me dahil edi­le­bi­lir ama bu amaç dı­şın­da bir
ama­ca hiz­met et­me­le­ri bek­len­me­me­li­dir.
“Uz­man”la­ra ge­nel­de kı­sıt­lı sa­yı­da göz­lem ya­pı­la­cak ve yo­ğun bir de­rin­le­me­si­
ne ça­lış­ma yü­rü­tü­le­cek ni­te­lik­sel ça­lış­ma­lar­da baş­vu­ru­lur. Bir ti­pik ma­hal­le ya da
köy se­çi­le­ce­ğin­de he­def­le­nen “ti­pik” özel­lik­le­re sa­hip bir ye­rin se­çi­min­de uz­man
de­ğer­len­dir­me­si­ne baş­vu­ru­la­rak bir se­çim ya­pı­la­bi­lir. Bu se­çim­ler­den el­de edi­len
74 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

so­nuç­la­rın he­def kit­le­yi ne de­re­ce tem­sil ede­ce­ği­ne de an­cak yi­ne uz­man gö­zün­
den ya da öz­nel ola­rak ce­vap ve­ri­le­bi­lir.
Si­ya­si araş­tır­ma­lar­da ki­mi za­man anah­tar ya da ti­pik se­çim böl­ge­le­ri se­çi­le­rek
bu­ra­da­ki so­nuç­la­rın he­def kit­le­ye ya­kın çı­ka­ca­ğı bek­len­ti­si ta­kip edi­lir. Uz­man
se­çi­mi­nin öz­nel­li­ğin­den bi­raz uzak­la­şıp geç­miş se­çim­ler­de ül­ke ge­ne­li so­nuç­la­rı
en ya­kın­dan ta­kip eden “ki­lit” se­çim böl­ge­le­ri ara­sın­dan ül­ke so­nu­cu­na en ya­kın
olan se­çim böl­ge­si se­çi­le­bi­lir. Bu yön­te­min en önem­li avan­ta­jı, se­çi­len kes­tir­me
gü­cü en yük­sek “ki­lit ya da ti­pik” yer­le­şim­de­ki du­ru­mu en iyi şe­kil­de se­ze­rek ya
da öl­çe­rek da­ha ge­niş ve tah­min yap­ma­sı çok da­ha güç bir he­def kit­le için kes­tir­
me­den bir tah­min üret­mek­tir. Bu tür anah­tar böl­ge­le­rin te­mel so­ru­nu geç­miş ve­
ri­ler te­me­lin­de şe­kil­le­nir­ken her­han­gi bir se­çim­de ül­ke ge­ne­lin­den sap­ma gös­ter­
me ola­sı­lı­ğı­nın hiç­bir za­man sı­fır­lan­ma­ma­sı­dır. Her­han­gi bir se­çim­de bu anah­tar
böl­ge özel­li­ği şans so­nu­cu bir baş­ka böl­ge­ye ge­çe­bi­lir. Bu tür se­çim­ler bi­lim­sel
araş­tır­ma­lar­da he­men hiç kul­la­nıl­maz.
Ko­ta ör­nek­le­mi he­def kit­le­de­ki te­mel ba­zı özel­lik­ler te­me­lin­de grup­la­rın ör­nek­
le­me kul­la­nı­lan ko­ta­lar ile yan­sı­tıl­ma­sın­dan iba­ret­tir. Ör­ne­ğin, he­def kit­le­de di­ye­
lim ki %50 ka­dın %50 er­kek var­sa ör­nek­le­me se­çi­le­cek ki­şi­le­rin de %50 ka­dın %50
er­kek ol­ma­sı sağ­la­nır. Bi­raz da­ha çet­re­fil ko­ta ör­nek­lem­le­rin­de cin­si­ye­tin ya­nı sı­ra
yaş ve eği­tim dü­ze­yi de kul­la­nı­la­bi­lir. Bu tür de­tay­lı ko­ta­lar­la ça­lı­şıl­dı­ğın­da el­de edi­
len ör­nek­lem­ler se­çil­miş ko­ta de­ğiş­ken­le­ri­nin özel­lik­le­ri­ni mü­kem­mel ola­rak yan­
sı­ta­bi­lir­ler. An­cak bu ör­nek­lem­le­rin ya­pa­ma­dı­ğı şey el­de edi­len ör­nek­le­min ha­ta
dü­ze­yi­nin tah­mi­ni­dir. Ko­ta ör­nek­lem­le­ri ör­nek­lem ha­ta­sı tah­mi­ni ya­pa­maz­lar.
Ko­ta ör­nek­le­min­de unu­tul­ma­ma­sı ge­re­ken bir pra­tik kı­sıt da ko­ta de­ğiş­ken­le­
ri­nin sa­yı­sı art­tık­ça ko­ta­ya uy­gun ki­şi bul­ma­nın da git gi­de zor­laş­ma­sı­dır. Di­ye­lim
ki kır-kent, cin­si­yet, yaş gru­bu ve eği­tim­den olu­şan bir ko­ta çer­çe­ve­si kul­la­nı­yo­
ruz. O za­man he­def kit­le­nin özel­lik­le­ri­ne gö­re ör­ne­ğin 18-25 yaş­la­rın­da, yük­sek
öğ­re­tim gör­müş kır­da ika­met eden ka­dın bul­mak gi­bi bir ör­nek­lem he­de­fi­miz
ola­bi­lir. Bu tür özel­lik­le­ri gös­te­ren öge­le­rin bu­lun­ma­sı ve ör­nek­le­me dahil edil­
me­si sa­ha ça­lış­ma­sın­da özel zor­luk­lar ya­ra­ta­cak­tır. Ço­ğu za­man gö­rüş­me­ci­ler ko­
ta­sı dol­ma­mış özel­lik­le­re sa­hip öge­ler bul­mak için bir ara­yı­şa gi­re­cek­ler bu da
rast­sal­lık­tan iyi­ce uzak­la­şıl­ma­sı­nı ve sa­de­ce ba­zı tür yan­lı özel­lik­le­re sa­hip öge­le­re
ula­şıl­ma­sı so­nu­cu­nu do­ğu­ra­cak­tır. Do­la­yı­sıy­la bu tür kar­ma­şık ko­ta­lar uy­gu­la­
ma­da ge­nel­lik­le kul­la­nıl­maz. Ör­nek­lem ha­ta­sı hak­kın­da bir çı­ka­rım­da bu­lu­nu­la­
ma­ma­sı ne­de­niy­le de bi­lim­sel ça­lış­ma­lar­da da ko­ta ör­nek­le­mi yi­ne kul­la­nıl­maz.
Aka­de­mik dün­ya­da sık sık kul­la­nı­lan öğ­ren­ci ör­nek­lem­le­ri ya da der­sin ya­pıl­
dı­ğı sı­nıf­lar­da yü­rü­tü­len de­ney­sel araş­tır­ma­la­rın da tem­sil gü­cü­nün son de­re­ce kı­
sıt­lı ol­du­ğu unu­tul­ma­ma­lı­dır. Pek bi­lim­sel inan­dı­rı­cı­lı­ğı yok gi­bi gö­rün­se de bu tür
ör­nek­lem­le­rin kul­la­nıl­ma­sın­da­ki man­tık ça­lı­şı­lan ko­nu te­me­lin­de ör­ne­ğin sı­nıf­ta
bu­lu­nan öğ­ren­ci­le­rin ge­nel eği­lim­ler­den çok da uzak ol­ma­ya­ca­ğı bek­len­ti­si­dir. El­
bet­te bu tür bir bek­len­ti­nin as­lın­da bir hi­po­tez ola­rak alı­nıp test edil­me­si ge­re­kir.

Rast­sal Ör­nek­le­min Man­tı­ğı

Eğer her­han­gi bir he­def kit­le sa­de­ce tek bir özel­lik gös­te­ren öge­ler­den olu­şu­yor ve
tüm öge­ler bir­bi­ri­nin ay­nıy­sa­lar bu he­def kit­le­den ör­nek­lem seç­mek ga­yet ba­sit
bir iş olur­du. Tüm ör­nek lis­te­sin­de­ki öge­ler bir­bi­ri­nin ay­nı özel­lik­le­re sa­hip­se­ler
bu­ra­dan çe­ki­le­cek ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü de tek bir ör­nek­ten olu­şsa da ye­ter­li ola­
cak­tır. Bu şe­kil­de tüm öge­le­rin tür­deş (ho­mo­jen) bir ya­pı­ya sa­hip ol­du­ğu du­rum­
da ne ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nün ne de bu ör­nek­le­min se­çi­liş şek­li­nin bir öne­mi
ka­la­cak­tır. Her­han­gi bir tek ör­nek tüm he­def kit­le­yi tem­sil ede­bi­le­cek­tir. Şe­ker
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 75

tes­ti için kan ör­ne­ği al­mak ya da be­yaz pey­nir kalıbından bir ufak par­ça tat­mak
hep bu tür bir man­tı­ğın par­ça­sı­dır.
He­def kit­le­de tür­deş­lik azal­dı­ğın­da ör­nek­lem çek­mek git gi­de zor­la­şır. Yok­sa
ör­nek seç­mek ko­nu­sun­da pek dik­kat­li de­ğil­sek bu­nu her­ke­sin ya­pa­bi­le­ce­ği­ni dü­
şü­ne­bi­li­riz. Hat­ta pek çok araş­tır­ma­da ben­zer bir ba­si­te in­dir­ge­yen man­tık ta­kip
edil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, ders­le­ri­mi­zin ta­kip edil­di­ği üni­ver­si­te­ler­de öğ­ren­ci­le­rin gö­
rüş­le­ri­ni bir ör­nek­lem çer­çe­ve­sin­de öğ­ren­mek ve çö­züm­le­mek sık sık üst­le­ni­len bir
araş­tır­ma çer­çe­ve­si­dir. Üni­ver­si­te­miz­de­ki öğ­ren­ci­le­ri tem­sil ye­te­ne­ği­ne sa­hip şim­
di­lik di­ye­lim ki 100 öğ­ren­ci ile gö­rüş­mek is­ti­yor­sak ör­ne­ğin üni­ver­si­te kam­pü­sü­ne
gi­dip “rast­ge­le” öğ­ren­ci­ler­le gö­rüş­me­yi se­çe­bi­li­riz. An­cak bu “rast­ge­le” gö­rüş­me­le­
rin as­lın­da ken­di için­de so­nuç­la­rı­nı­zı et­ki­le­yip bir yö­ne doğ­ru ta­raf­lı hâle ge­ti­re­bi­
le­cek iç­sel di­na­mik­le­ri ola­ca­ğı­nı tah­min et­mek zor de­ğil­dir. Bu sü­reç­te en bü­yük
et­ki­ler en baş­ta he­pi­mi­zin sa­hip ol­du­ğu ki­şi­sel ön­ yar­gı­la­rı­mız ve yan­lı­lık­la­rı­mı­zdan
ge­le­cek­tir. Ör­ne­ğin si­ga­ra içen bir araş­tır­ma­cı si­ga­ra iç­me­yen öğ­ren­ci­le­rin da­ha rağ­
bet et­ti­ği açık alan­la­ra de­ğil de da­ha çok du­man al­tı kan­tin­le­re gi­de­bi­le­cek­tir. Ha­di
di­ye­lim kan­tin­ler­de ar­tık si­ga­ra ya­sa­ğı var ama yi­ne her kam­püs­te ba­zı kan­tin­le­rin
bi­raz da­ha ucuz ya da pa­ha­lı ol­ma­sı ya da fark­lı yi­ye­cek ve içe­cek­le­rin bu­lun­ma­sı
ne­de­niy­le fark­lı öğ­ren­ci­ler için çe­kim mer­ke­zi ol­du­ğu sık göz­le­nen bir ol­gu­dur. Bu
tür fark­lı­laş­ma­la­rı di­ye­lim göz önü­ne al­dık ama yi­ne hem ken­di ar­ka­daş çev­re­miz,
kam­püs­te­ki çev­re­miz bi­zi ba­zı grup­lar­la da­ha ra­hat ko­nu­şa­bi­lir kı­lar­ken di­ğer­le­
rin­den de uzak­laş­tı­rı­yor ola­cak­tır. Di­ye­lim ki bu şe­kil or­ta­ya çı­ka­cak ta­raf­gir­li­ğin
önü­ne geç­mek is­te­dik yi­ne zor­la­na­ca­ğı­mız ko­nu ne tür öğ­ren­ci özel­lik­le­ri­nin ne
oran­da he­def kit­le­miz­de yer al­dı­ğı­nı tes­pit et­mek ola­cak­tır. Tüm bu kay­gı­lar­la öğ­
ren­ci se­çi­mi­ni bi­zim ön­ yar­gı ve sos­yal eği­lim­le­ri­miz­den ko­par­mak ama­cıy­la bir
for­mü­le bağ­la­yıp di­ye­lim ki her 10 öğ­ren­ci­den bi­riy­le gö­rüş­me for­mü­lü­ne bağ­la­dık.
Eğer kan­ti­nin ka­pı­sı­na ya­kın bir yer­de her 10 öğ­ren­ci­den bi­riy­le gö­rü­şür­sek ör­nek­
le­mi­miz­de­ki yan­lı­lı­ğı sı­fır­la­ya­bi­lir mi­yiz? Kan­ti­ne ge­le­me­yen öğ­ren­ci­ler açık­tır ki
ör­nek­le­mi­mi­ze gi­re­me­ye­cek­tir. Eğer söz ko­nu­su kan­tin di­ye­lim ile­ti­şim fa­kül­te­si­
ne ya­kın ama mü­hen­dis­lik fa­kül­te­si­ne uzak­tır, o za­man fa­kül­te, pu­an tü­rü ve pu­an
dü­ze­yi fark­lı­lık­la­rı doğ­ru­dan ör­nek­le­mi­mi­ze de yan­sı­mış ola­cak­tır. Bu ve ben­zer
yan­lı­lık­lar ör­nek­le­mi­mi­zin tem­sil gü­cü­nü yok ede­cek­tir.
Rast­sal ör­nek­le­me “rast­ge­le” ör­nek­lem de­mek de­ğil­dir. Rast­sal ör­nek­le­me ga­
yet ba­sit bir te­mel pren­si­be da­ya­nır: rast­sal ör­nek­lem­de he­def kit­le­de­ki tüm öge­le­
rin ör­nek­le­me se­çil­me şans­la­rı eşit­tir.(Burada Moser ve Kalton’daki (1971, 80-82)
tartışmayı referans almamız yerinde olur. Moser ve Kalton sınırlamasız rastsal
örnekleme (unrestricted randon sampling) yöntemini hedef kitledeki tüm ögelerin
örnekleme seçilme şanslarının eşit olduğu yöntem olarak tanımlar. Sınırlamasız
rastsal örnekleme aynı zamanda ikameli bir örneklemedir. İkamesiz örneklemeye
geçildiğinde basit rastsal örnekleme geçilmiş olur ve burada da hedef kitledeki
her ögenin örnekleme seçilme şansı eşitlenmiştir. Prensip olarak hedef kitledeki
ögelerin örnekleme seçilme şanslarının bilinmesi ya da hesaplanabilmesi ve
bunların sıfırdan farklı olması rastsal örneklem için yeterlidir Hansen, Hurwitz ve
Madow (1953). Burada sıfır olasılıktan farklı olmak sadece örnekleme seçilmenin
mümkün olmasıdır. Bu seçilme şanslarının eşit olması gerekmez.) Ya­ni iz­le­ni­len
yön­tem se­çil­me şans­la­rı­nın eşit­li­ği pren­si­bi­ne da­ya­nır (equ­al pro­ba­bi­lity of se­lec­ti­
on met­hod). Bu te­mel pren­si­be uyan rast­sal ör­nek­lem se­çi­mi­nin iki te­mel avan­ta­jı
var­dır. Bi­rin­ci­si, her ne ka­dar hiç­bir za­man tam ola­rak he­def kit­le­yi tem­sil ede­
me­se de di­ğer tüm yön­tem­ler­den da­ha yük­sek tem­sil gü­cü­ne sa­hip­tir­ler ve yu­ka­
rı­da­ki ör­nek­te fark­lı ör­nek­le­ri ve­ri­len sis­te­ma­tik ha­ta­la­rı yok­tur. İkin­ci ve da­ha
76 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

önem­li bir avan­taj rast­sal ör­nek­lem ile se­çil­miş ör­nek­ler­de ola­sı­lık te­ori­si yar­dı­mı
ile ör­ne­ği­mi­zin ne de­re­ce ha­ta pa­yı ol­du­ğu ya da doğ­ru­luk de­re­ce­si he­sap­la­na­bi­lir.
Her ne ka­dar uzak ih­ti­mal de ol­sa her­han­gi bir sı­ra­dan ya da “rast­ge­le” yön­tem
ile se­çil­miş ör­ne­ği­niz he­def kit­le­yi mü­kem­mel tem­sil edi­yor ola­bi­lir. Bu­ra­da ür­
kü­tü­cü olan araş­tır­ma­cı­nın rast­sal ol­ma­yan bir ör­nek­lem yön­te­mi ile el­de edi­len
ör­ne­ğin ne de­re­ce tem­si­li ol­du­ğu­nu tah­min ede­me­me­si­dir.

Bir­kaç İs­ta­tis­ti­ki Kav­ram

Bu­ra­da bi­raz da­ha iler­le­me­den ör­nek­lem da­ğı­lı­mı (samp­ling dis­tri­bu­ti­on) ve stan­
dart ha­ta (stan­dard er­ror) kav­ram­la­rı üze­rin­de dur­mak iyi ola­cak­tır. Her­han­gi bir
is­ta­tis­ti­ğin stan­dart ha­ta­sı o is­ta­tis­ti­ğin ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nın stan­dart sap­ma­sı­
dır. İs­ta­tis­tik­te stan­dart sap­ma bir da­ğı­lı­mın or­ta­la­ma et­ra­fın­da ne de­re­ce ya­yık
bir şe­kil­de da­ğıl­dı­ğı­nın bir öl­çü­tü­dür. Pe­ki­yi ör­nek­lem da­ğı­lı­mı ne­dir?
Bir is­ta­tis­ti­ğin (sta­tis­tic) ör­nek­lem da­ğı­lı­mı o is­ta­tis­ti­ğin ku­ram­sal ola­rak
müm­kün olan tüm de­ğer­le­ri­nin eşit ör­nek­lem bü­yük­lü­ğün­de müm­kün olan tüm
ör­nek­lem­ler için­de­ki da­ğı­lı­mı­dır. Bu kav­ra­mı açık­la­mak en ko­lay bir ör­nek­le ile
ya­pı­la­bi­lir. Eli­miz­de 0, 3, 6 ve 9 dan olu­şan dört göz­lem­li bir he­def kit­le ol­sun. Bu
dört göz­lem­li he­def kit­le­den ika­me ile kaç ta­ne iki­li ör­nek­lem se­çe­bi­li­riz? Aşa­
ğı­da­ki Tab­lo 3.1’de tüm ola­sı­lık­lar (top­lam 16 de­ği­şik ika­me­li ör­nek­lem) ve bu
ola­sı­lık­la­ra kar­şı­lık ge­len ör­nek­lem or­ta­la­ma­la­rı gös­te­ril­miş­tir. Bi­rin­ci se­çi­mi­miz
3 ol­du­ğun­da ve bu de­ğe­ri ika­me et­tik­ten son­ra ikin­ci se­çim ya­pıl­dı­ğın­da da 6 el­de
edil­di­ğin­de ör­nek­le­mi­miz 3 ve 6 dan olu­şa­cak ve or­ta­la­ma­sı da 9/2=4,5 bu­lu­na­
cak­tır. 4,5 or­ta­la­ma (0,9), (3,6), (6,3) ve (9,0) ör­nek­lem­le­rin­de el­de edi­le­cek­tir.
Tablo 3.1 Birinci seçim 0 3 6 9
Ör­nek­lem Da­ğı­lı­mı
Ör­ne­ği-1 0 0 1,5 3 4,5
3 1,5 3 4,5 6
İkinci seçim
6 3 4,5 6 7,5
9 4,5 6 7,5 9

Ben­zer şe­kil­de ay­nı dört göz­lem­li he­def kit­le­den bu se­fer üç­lü tüm ör­nek­
lem­le­rin dö­kü­mü de (top­lam 64 de­ği­şik ika­me­li ör­nek­lem) yi­ne aşa­ğı­da­ki Tab­lo
3.2’de üre­til­miş­tir. Bu­ra­da ör­ne­ğin bi­rin­ci göz­lem 3, ikin­ci göz­lem 6 ve üçün­cü
göz­lem de 3 ol­du­ğu tak­dir­de el­de edi­le­cek ör­nek­lem (3,6,3) or­ta­la­ma 12/3=4 ve­
re­cek­tir. 4 or­ta­la­ma (0,9,3), (0,6,6), (0,3,9), (3,0,9), (3,3,6), (6,3,3), (3,9,0), (6,6,0),
(6,3,3), (6,0,6), (9,3,0) ve (9,0,3) ör­nek­lem­le­rin­den el­de edil­mek­te­dir.

Tablo 3.2 Birinci seçim 0 3 6 9

Ör­nek­lem Da­ğı­lı­mı
Ör­ne­ği-2 İkinci seçim 0 3 6 9 0 3 6 9 0 3 6 9 0 3 6 9
0 0 1 2 3 1 2 3 4 2 3 4 5 3 4 5 6
Üçüncü 3 1 2 3 4 2 3 4 5 3 4 5 6 4 5 6 7
seçim 6 2 3 4 5 3 4 5 6 4 5 6 7 5 6 7 8
9 3 4 5 6 4 5 6 7 5 6 7 8 6 7 8 9

İka­me­li ör­nek­le­me ya­pıl­dı­ğın­da dört göz­lem­li he­def kit­le­den dört­lü ör­nek­

lem­ler de çek­mek müm­kün­dür. Böy­le­lik­le se­çi­len dört göz­le­min dör­dü­nün de ay­
nı öge­den olu­şa­ca­ğı du­rum­lar da müm­kün ol­mak­ta­dır. Bu du­rum­da çe­ki­le­bi­le­cek
top­lam 256 fark­lı ör­nek­lem var­dır. Bun­la­rın hep­si­ni gös­ter­me­ye gi­riş­me­ye­ce­ğiz
bu­ra­da. Aşa­ğı­da­ki Tab­lo 3.3’te ika­me­li ör­nek­le­me ve bu üç ör­nek­le­me uy­gu­la­ma­
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 77

sı­nın oluş­tur­du­ğu ör­nek­lem da­ğı­lım­la­rı ile bu da­ğı­lım­lar­dan el­de edi­len ör­nek­lem

or­ta­la­ma­la­rı ve bun­la­rın stan­dart ha­ta­la­rı ve­ril­miş­tir. Bu­ra­da iki nok­ta­nın al­tı­nı
çiz­mek ge­re­kir. Bi­rin­ci­si her üç uy­gu­la­ma­da da ör­nek­lem da­ğı­lım­la­rı­nın or­ta­la­
ma­sı he­def kit­le­nin or­ta­la­ma­sı­na (0+3+6+9)=18/4=4,5 eşit­tir. Ya­ni he­def kit­le­de
il­gi­len­mek­te ol­du­ğu­muz is­ta­tis­ti­ğin kes­ti­ril­me­sin­de bir yan­sız kes­ti­rim ya­pıl­mak­
ta­dır. Di­ğer il­ginç olan nok­ta or­ta­la­ma­la­rın stan­dart sap­ma­sı­nın ön­ce­lik­le he­def
kit­le­nin stan­dart sap­ma­sın­dan da­ha ufak ol­du­ğu­dur. Bu iki göz­lem mer­ke­zî li­mit
te­ore­mi­nin (cen­tral li­mit theo­rem) so­nu­cu­dur. Mer­ke­zî li­mit te­ore­mi or­ta­la­ma­nın
ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nın nor­mal da­ğı­lım ol­du­ğu­nu ve bu da­ğı­lı­mın or­ta­la­ma­sı­nın
he­def kit­le or­ta­la­ma­sı­na eşit ol­du­ğu­nu söy­ler. Or­ta­la­ma­nın ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nın
stan­dart sap­ma­sı da he­def kit­le­nin stan­dart sap­ma­sı­nın göz­lem sa­yı­sı­nın ka­re kö­
kü­ne bö­lü­mü­dür.
Mer­ke­zî li­mit te­ore­mi he­def kit­le­nin da­ğı­lı­mın­dan ba­ğım­sız ola­rak bu­ra­dan
çe­ki­le­cek bir ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nın bu ör­nek­le­min bü­yük­lü­ğü art­tık­ça nor­mal
da­ğı­lı­ma yak­la­şa­ca­ğı­nı söy­le­mek­te­dir. Bu da ör­nek­lem da­ğı­lım­la­rı­nın is­ta­tis­ti­ki
kes­ti­rim­ler­de bu­lun­mak­ta kul­la­nı­la­bi­le­ce­ği­ni be­lir­tir.(Normal dağılım hakkında
bilgi Ünite 8’de bulunabilir.) Di­ye­lim ki bir he­def kit­le­den bir ör­nek­lem çek­tik ve
or­ta­la­ma­sı­nı da 6 bul­duk. O za­man ken­di­mi­ze bu göz­le­nen or­ta­la­ma­nın ne de­
re­ce en­der gö­rü­len bir de­ğer ol­du­ğu­nu so­ra­bi­li­riz. Kar­şı­laş­tır­ma ya­pa­bi­le­ce­ği­miz
bir re­fe­rans nok­ta­mız ol­ma­dı­ğın­da bu so­ru­yu ce­vap­la­mak müm­kün ol­ma­ya­cak­
tır. Oy­sa eğer biz bu is­ta­tis­ti­ğin ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nı aşa­ğı­da­ki tab­lo­da­ki gös­te­ril­
di­ği gi­bi bi­li­yor­sak o za­man 6 ve üze­ri bir or­ta­la­ma­nın (0,1211+0,0781+0,0391+0
,0156+0,0039=0,2578) %26 ola­sı­lık­la el­de edi­le­bi­le­ce­ği­ni söy­le­ye­bi­li­riz.
Mer­ke­zî li­mit te­ore­mi or­ta­la­ma­nın ör­nek­lem da­ğı­lı­mı­nın he­def kit­le­de­ki or­
ta­la­ma­ya eşit ola­ca­ğı­nı söy­le­di­ği­ne gö­re ör­nek­lem or­ta­la­ma­sı yu­ka­rı­da özet­le­nen
şe­kil­de bir ne de­re­ce en­der bir ör­nek­lem or­ta­la­ma­sı göz­lü­yo­ruz so­ru­su­nun ce­
vap­lan­ma­sın­da kul­la­nı­la­bi­lir. An­cak unu­tul­ma­ma­lı ki he­def kit­le­mi­zin stan­dart
sap­ma­sı­nı as­lın­da hiç­bir za­man göz­le­ye­me­ye­ce­ğiz. Bu stan­dart sap­ma­yı ör­nek­lem
bü­yük­lü­ğü­nün ka­re­kö­kü­ne böl­me­mi­zi ve bu yol­la ör­nek­lem or­ta­la­ma­sı­nın ör­
nek­lem da­ğı­lı­mı­nın stan­dart sap­ma­sı­nı bu­la­ca­ğı­mı­zı söy­le­yen mer­ke­zî li­mit te­
ore­mi­ni iş­let­me­miz için he­def kit­le­nin stan­dart sap­ma­sı­nın bir kes­tir­me­si­ne ih­ti­
ya­cı­mız ola­cak­tır. Bu da bi­ze aşa­ğı­da­ki denk­lem ta­ra­fın­dan ve­ri­le­cek­tir. Aşa­ğı­da­ki
denk­lem­de de­ğiş­ke­nin or­ta­la­ma de­ğe­ri X ve he­def kit­le­nin stan­dart sap­ma­sı da
d ile gös­te­ril­miş­tir.

1
yansız kitle kestirme değeri δ = s = ( ∑( X − X )12
N −1

He­def kit­le­nin stan­dart sap­ma­sı bu denk­le­me (N-1) de­ğil N ola­rak yer­leş­ti­ril­

di­ğin­de el­de edi­len ((1 / 4)((0 − 4, 5)2 + (3 − 4, 5)2 + (6 − 4, 5)2 + (9 − 4, 5)2)) = 3, 35
olur. Bu denk­lem­de dik­kat edi­lir­se N-1=3 de­ğil N=4 kul­la­nıl­mış­tır. Oy­sa (N-1)
de­ğil N kul­la­nıl­dı­ğın­da stan­dart sap­ma­nın yan­lı (bia­sed) bir kes­tir­me­si el­de edi­lir.
N-1 kul­la­nıl­dı­ğın­da ise bu yan­lı kes­tir­me dü­zel­til­miş olur.
Kes­ti­ri­len or­ta­la­ma­nın stan­dart sap­ma­sı dx-

s ∑(X1 − X
kestirilen d x = =
N 2
78 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Bu­ra­da ör­nek­le­min stan­dart sap­ma­sı ve ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­ne bağ­lı bir

denk­lem var­dır. Ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü art­tık­ça or­ta­la­ma­nın kes­ti­ri­len stan­dart
ha­ta­sı düş­mek­te­dir. Ör­nek­lem var­yan­sı s2 (stan­dart sap­ma­nın ka­re­si) art­tık­ça
or­ta­la­ma­nın kes­ti­ri­len stan­dart ha­ta­sı da art­mak­ta­dır. Bu da bek­len­ti­mi­ze ga­yet
uy­gun­dur. Yal­nız bu­ra­da göz­le­nen ay­nı za­man­da ör­nek­le­me­nin stan­dart ha­ta­yı
dü­şür­mek ama­cıy­la bü­yük­lü­ğü­nü art­tır­ma eği­li­mi­nin ne ka­dar ma­li­yet­li ol­du­ğu­
dur da ay­nı za­man­da. Kes­ti­ri­len or­ta­la­ma­nın stan­dart ha­ta­sı­nı ya­rı­ya in­dir­mek
için ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nü dört ka­tı­na çı­kar­mak ge­re­kir ( 4 = 2) . Bir iyi ha­ber
ise bu denk­lem­de he­def kit­le­nin bü­yük­lü­ğü­nün yer al­ma­ma­sı­dır. Bu hiç de bek­le­
nen bir so­nuç de­ğil­dir. He­def kit­le­miz İs­tan­bul seç­men nü­fu­su da ol­sa bir ma­hal­le
ya da okul nü­fu­su da stan­dard ha­ta he­sa­bın­da dik­ka­te alı­nan sa­de­ce ör­nek­lem
bü­yük­lü­ğü­dür. Fişek (1998, 188) buradaki hesapların daha öncede not edildiği
gibi ikameli örneklem varsayımı altında yapıldığına dikkat çekmektedir. Pratikte
sosyal bilimciler hemen hiç ikameli örnekleme yapmazlar. Ancak buna rağmen
hedef kitle yeterince büyük olduğunda bu çok büyük bir fark yaratmamaktadır.
Küçük hedef kitlelerle çalışırken bir düzeltme faktörünü hesaba katmak gerekir.

Tablo 3.3
Ör­nek­lem Da­ğı­lı­mı Ör­ne­ği-3

Gözlem Ortalama Gözlem Ortalama Gözlem Ortalama

Ortalama Ortalama Ortalama
sayısı olasılığı sayısı olasılığı sayısı olasılığı
0,00 1 0,0625 0 1 0,0156 0 1 0,0039
1,50 2 0,1250 1 3 0,0469 0,75 4 0,0156
3,00 3 0,1875 2 6 0,0938 1,5 10 0,0391
4,50 4 0,2500 3 10 0,1563 2,25 20 0,0781
6,00 3 0,1875 4 12 0,1875 3 31 0,1211
7,50 2 0,1250 5 12 0,1875 3,75 40 0,1563
9,00 1 0,0625 6 10 0,1563 4,5 44 0,1719
16 1,0000 7 6 0,0938 5,25 40 0,1563
8 3 0,0469 6 31 0,1211
9 1 0,0156 6,75 20 0,0781
64 1,0000 7,5 10 0,0391
8,25 4 0,0156
9 1 0,0039
256 1,0000
Ortalama 4,5 4,5 4,5
Ortalamaların
standart 2,37 1,94 1,68
sapması
Ortalamaların
standart 2,71 2,03 1,70
hatası

Ör­nek­lem Bü­yük­lü­ğü
Pra­tik ola­rak ka­muo­yu/an­ket ça­lış­ma­la­rın­da ilk so­ru­lar­dan bi­ri ça­lı­şı­la­cak ör­nek­
lem bü­yük­lü­ğü­ne da­ir­dir. Ge­nel­lik­le ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nün ne ka­dar ola­ca­ğı­nı
pra­tik­te pro­je­nin büt­çe­si be­lir­ler. Ana pren­sip ola­rak gö­re­ce bü­yük ör­nek­lem­ler
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 79

kü­çük­le­rin­den da­ha avan­taj­lı­dır­lar. An­cak el­bet­te her za­man so­ru­nun ni­hai ce­va­
bı araş­tır­ma­cı­nın amaç­la­rı­na bağ­lı­dır.
Ço­ğu za­man ör­nek­lem se­çim yön­te­mi ba­sit rast­sal ör­nek­lem ol­ma­sa da san­ki
öy­le ol­du­ğu var­sa­yı­mı al­tın­da ba­sit bir no­mi­nal evet-ha­yır ce­vap­lı de­ğiş­ken ile
ça­lı­şıl­dı­ğı var­sa­yı­mıy­la oran için bir gü­ven ara­lı­ğı denk­le­mi kul­la­nı­la­rak fark­lı
var­sa­yım­lar­da ge­rek­li ör­nek­lem bü­yük­lük­le­ri he­sap­la­nır. Aşa­ğı­da bu amaç­la kul­
la­nı­la­bi­le­cek for­mül ve­ril­miş­tir:

Cp=±Za(sp)

Bu­ra­da Cp=oran için gü­ven ara­lı­ğı

Za=a dü­ze­yi için Z sko­ru
σ p = p(1− p) / n = ör­nek­lem­de­ki oran için stan­dart ha­ta ola­rak ta­nım­lan­mış­tır.
sp yu­ka­rı­da­ki Cp içi­ne ko­yul­du­ğun­da
2
Zα p(1− p)
n=
Cp

Bu­lu­nur. Bu for­mül­de Za %5 için 1.96 %1 için 2.575 ola­rak Z tab­lo­sun­dan

bu­lu­na­bi­lir (Ba­kı­nız EK. Cp araş­tır­ma­cı ta­ra­fın­dan ge­nel­de 0.03 ile 0.05 ara­sın­
da kul­la­nı­lır. Biz bu­ra­da 0,03 dü­ze­yi­ni se­çe­ce­ğiz. p(1− p) oran­sal ola­rak he­def
kit­le­nin ne de­re­ce ho­mo­jen ol­du­ğu­na da­ir bir var­sa­yım­dır. Açık­tır ki bu for­mül
p=0,5 için en yük­sek de­ğe­ri­ni ala­cak di­ğer tüm de­ğer­ler için as­lın­da gö­re­ce da­ha
ho­mo­jen bö­lün­me­ler gös­ter­di­ği için da­ha dü­şük dü­zey­de ka­la­cak­tır. Do­la­yı­sıy­la
ör­nek­lem he­sa­bın­da en mu­ha­fa­za­kâr var­sa­yım ola­rak en he­te­ro­jen du­rum olan
%50-%50 bö­lün­müş­lü­ğe kar­şı­lık ge­len p=0,5 se­çi­lir. Tüm bu de­ğer­ler yu­ka­rı­da­ki
for­mü­le yer­leş­ti­ril­di­ğin­de
2
(1.96) 0.5(1− 0.5)
n= = 1067.1 bu­lu­nur. Za %1 için 2.575 ola­rak de­ğiş­ti­ril­
0.03
di­ğin­de da­ha yük­sek bir n bu­lun­mak­ta­dır:
2
( 2.575) 0.5(1− 0.5)
n= = 1841.8 . Bu­ra­da dik­kat edi­lir­se ör­nek­lem bü­yük­lü­
0.03
ğü ile stan­dart ha­ta ara­sın­da ne­ga­tif bir iliş­ki ol­du­ğu gö­rü­le­cek­tir. Gü­ven ara­lı­ğı­nı
da­ralt­mak için git gi­de bü­yü­yen ör­nek­lem­ler­le ça­lış­mak ge­rek­mek­te­dir.
Yu­ka­rı­da kul­la­nı­lan for­mül he­def kit­le­nin bü­yük ol­du­ğu var­sa­yı­mıy­la şe­kil­len­
miş­tir. Aşa­ğı­da gö­re­ce kü­çük he­def kit­le­ler için kul­la­nı­la­bi­le­cek for­mül ve­ril­miş­tir:
2
Zα p(1− p) N−n
n=
Cp N −1

Bu­ra­dan n için ye­ni­den dü­zen­le­me ya­pı­lır­sa aşa­ğı­da­ki denk­le­me ula­şı­lır:

Zα2 p(1 − p) N
n=
Zα2 P(1 − P ) + ( N − 1)C2p
80 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Yu­ka­rı­da­ki ör­ne­ği bu kez 200 ki­şi­lik bir kü­çük he­def kit­le için kul­la­nır­sak
(1.96)0.5(1- 0.5)(200)
n= = 168.57 bu­lu­nur.
(1.96)0.5(1- 0.5) + (200 -1)00.032
El­de edi­lir. Bu­ra­dan da gö­rü­le­ce­ği gi­bi kü­çük he­def kit­le­ler­de ör­nek­lem ola­rak
ol­duk­ça yük­sek bir oran çe­kil­me­si ge­rek­mek­te­dir. Aşa­ğı­da bu amaç­la kul­la­nı­la­bi­
le­cek bir en ufak ge­rek­li ör­nek­lem bü­yük­lük­le­ri tab­lo­su ve­ril­miş­tir.
%95 güvenilirlik düzeyi %99 güvenilirlik düzeyi
Hedef Kitle (N) ±%3 ±%5 ±%10 ±%3 ±%5 ±%10
500 250a 218 81 250a 250 125
1.000 500a 278 88 500a 399 143
1.500 624 306 91 750a 460 150
3.000 788 341 94 1142 544 158
10.000 965 370 96 1556 622 164
50.000 1.045 382 96 1777 655 166
100.000 1.058 383 96 1809 659 166

a) He­def kit­le bü­yük­lü­ğü nor­mal­lik var­sa­yı­mı­nı des­tek­le­me­di­ğin­den se­çi­le­cek ör­nek­lem bü­

yük­lü­ğü he­def kit­le­de ve­ri­le­nin %50’si ola­rak ve­ril­miş­tir.

Kay­nak: Re­a ve Par­ker (1997) s.121

Ara­lık öl­çek­li de­ğiş­ken­ler için ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü he­sa­bı yi­ne ben­zer şe­kil­de
ya­pı­la­bi­lir. Ye­te­rin­ce ge­niş bir he­def kit­le ol­du­ğu var­sa­yı­mı al­tın­da ön­ce­ki denk­
lem aşa­ğı­da­ki gi­bi de­ğiş­ti­ri­le­bi­lir:
Ci=±Za(sx-)
Bu­ra­da Ci=ara­lık öl­çe­ği için gü­ven ara­lı­ğı
Za=a dü­ze­yi için Z sko­ru
σ x = σ / n = ör­nek­lem­de­ki oran için stan­dart ha­ta ola­rak ta­nım­lan­mış­tır.

sx- yu­ka­rı­da­ki Cp içi­ne ko­yul­du­ğun­da

Zα2 σ2
n=
C2i

s2 ör­nek­lem­den el­de edi­len s2 ile kes­ti­ri­lip ge­rek­li de­ğer­ler yer­le­ri­ne yer­leş­ti­

ri­lin­ce n bu­lu­nur. Oran için ya­pı­lan he­sap­ta %50-%50 bö­lün­müş­lük mu­ha­fa­za­kâr
bir var­sa­yım ola­rak kul­la­na­bi­li­yor­du. Bu­ra­da ise araş­tır­ma­ya gi­riş­me­de s2 de­ğe­
ri­ni bul­ma­mız ge­rek­mek­te­dir ki araş­tır­ma­da kul­la­nı­la­cak ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nü
he­sap­la­ya­bi­le­lim. Bu­nun için ya es­ki ça­lış­ma­lar­da el­de edil­miş de­ğer­ler kul­la­nı­la­
bi­lir ya da bir pi­lot ça­lış­ma ile yak­la­şık bir de­ğer bu­lu­na­bi­lir. Son ola­rak da var­sa­
yı­lan birs2 de­ğe­ri için ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü he­sap­la­na­bi­lir.
Var­sa­ya­lım ki ha­ne ba­şı­na ay­lık ge­lir­de­ki stan­dart sap­ma T1000 ol­sun. Öy­le
bir ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü seç­mek is­ti­yo­ruz ki %95 gü­ve­ni­lir­lik dü­ze­yin­de lik bir
ha­ta pa­yı ile ça­lış­mak is­ti­yo­ruz. O za­man aşa­ğı­da­ki de­ğer­ler el­de edi­lir
1.96 21000 2
n= = 384.2
100 2
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 81

Yi­ne kü­çük he­def kit­le­ler için bir dü­zelt­me ya­pıl­dı­ğın­da aşa­ğı­da­ki for­mül el­de
edi­lir:

Zα2 s2 N−n
n=
Ci2 N −1

Bu­ra­dan n için ye­ni­den dü­zen­le­me ya­pı­lır­sa aşa­ğı­da­ki denk­le­me ula­şı­lır:

Zα2 s2
n=
C2i + Zα2 s2 / ( N − 1)

Yi­ne ay­nı ör­nek­le ça­lış­ma­ya de­vam edip bu se­fer sa­de­ce 5000 ki­şi­lik bir ufak
ma­hal­le­nin ha­ne ge­li­ri­ni he­sap­la­ma­ya gay­ret eder­sek
1.96210002
n= = 356.7 bulunur.
1002 + (1.96210002 / 4999)

Ara­lık öl­çe­ği için yu­ka­rı­da­ki gi­bi bir tab­lo oluş­tur­mak müm­kün de­ğil­dir. Her
de­ğiş­ken için yu­ka­rı­da­ki for­mül­ler tek tek uy­gu­lan­mak du­ru­mun­da­dır.
Şim­di tek­rar ör­nek­le­me yön­tem­le­ri­ne ge­ri dö­nüp rast­sal ör­nek­le­me tar­tış­ma­
sı­nı ta­mam­la­ma­ya ça­lı­şa­ca­ğız.

Ba­sit Rast­sal Ör­nek­le­me (Simp­le Ran­dom Samp­ling)

Ba­sit rast­sal ör­nek­le­me tüm rast­sal ör­nek­le­me yön­tem­le­ri ara­sın­da bir re­fe­rans
nok­ta­sı ola­rak kul­la­nı­lan yön­tem­dir. Ör­nek lis­te­mi­zin el­de edil­me­si­ni ta­ki­ben
yap­ma­mız ge­re­ken bu lis­te­de­ki her öge­ye bir re­fe­rans nu­ma­ra­sı ver­mek­tir. Ör­nek
lis­te­mi­zin yi­ne­len­me ve kü­me­len­me so­run­la­rın­dan arın­dı­rıl­mış ve her öge­nin tek
bir re­fe­rans nu­ma­ra­sı ol­ma­sıy­la her­han­gi bir rast­sal ra­kam tab­lo­su ya da ba­sit bir
ki­şi­sel bil­gi­sa­yar prog­ra­mı kul­la­na­rak is­te­ni­len sa­yı­da rast­sal ola­rak be­lir­len­miş
ra­kam kul­la­nı­la­rak ör­ne­ği­miz se­çi­le­bi­lir.
Ör­ne­ğin di­ye­lim ki ör­nek lis­te­miz­de üni­ver­si­te­mi­ze ka­yıt­lı 3000 öğ­ren­ci var­
dır. Ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­mü­zün de 100 ola­ca­ğı­nı be­lir­le­miş ola­lım. Ba­sit rast­sal
ör­nek­lem ile ih­ti­yaç du­yu­lan 100 öge­nin se­çil­me­si için 1 ile 3000 ara­sın­da 100 ta­
ne rast­sal ra­kam be­lir­len­me­si ge­re­kir. Bu­nu her­han­gi bir rast­sal ra­kam tab­lo­sun­
dan 100 ta­ne 1-3000 ara­sın­da dört ba­sa­mak­lı ra­kam se­çe­rek ya­pa­bi­le­ce­ği­niz gi­bi
her­han­gi bir he­sap tab­lo­su (spre­ads­he­et) prog­ra­mın­dan 1-3000 ara­sı 100 ra­kam
üre­te­rek de ya­pa­bi­lir­si­niz. Böy­le­lik­le bu se­çi­len ra­kam­la­ra kar­şı­lık ge­len öge­ler
ör­ne­ği­miz ola­rak se­çil­miş ola­cak­tır.
Eğer 100 ta­ne rast­sal ra­kam se­çi­mi uzun ve zah­met­li ge­li­yor­sa da­ha ba­sit yön­
tem ba­sit sis­te­ma­tik ör­nek­le­me yön­te­mi­dir. Bu­ra­da 3000 öğ­ren­ci­den 100 öğ­ren­ci
ör­ne­ği­mi­ze se­çi­le­cek­se 3000/100=30 ör­nek­lem ora­nı (samp­ling ra­ti­o) ola­rak be­
lir­le­nir. Da­ha son­ra 1-30 ara­sı bir rast­sal ra­kam be­lir­le­nir. Di­ye­lim bu ra­kam 17
ol­sun. Ör­nek lis­te­miz­de ilk ola­rak 17’nci sı­ra­da­ki öge ör­ne­ği­mi­ze se­çil­miş ola­cak­
tır. İkin­ci se­çi­le­cek öge 17+30=47in­ci öge ola­rak be­lir­le­nir. En son se­çi­len öge­nin
sı­ra nu­ma­ra­sı üze­ri­ne ör­nek­lem ora­nı ek­le­ne­rek ye­ni se­çi­le­cek öge tes­pit edi­lir ve
en son 100’ün­cü se­çi­me ka­dar böy­le de­vam edi­lir.
Ba­sit sis­te­ma­tik ör­nek­lem eğer ör­nek lis­te­miz baş­tan rast­sal bir şe­kil­de oluş­
tu­rul­muş bir lis­tey­se ba­sit rast­sal ör­nek­lem se­çim yön­te­miy­le bir fark­lı­lık gös­ter­
mez. An­cak ba­sit sis­te­ma­tik ör­nek­lem yön­te­mi­nin bir teh­li­ke­si var­dır. Eğer ör­nek
lis­te­sin­de dö­nem­sel­lik (pe­ri­odi­city) var­sa ve bu dö­nem­sel­lik ör­nek lis­te­sin­de ör­
nek­lem ora­nı ile ör­tü­şür­se o za­man ba­sit sis­te­ma­tik ör­nek­lem yön­te­mi sis­te­ma­tik
82 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

yan­lı ör­nek­ler se­çe­bi­lir. Ör­ne­ğin okul­lar­dan öğ­ren­ci se­çi­mi sı­ra­sın­da kul­la­nı­lan

öğ­ren­ci lis­te­le­ri eşit öğ­ren­ci­le­rin ol­du­ğu sı­nıf­lar te­me­lin­de ve bu sı­nıf­lar­da da öğ­
ren­ci­le­rin ba­şa­rı not­la­rı­na gö­re sı­ra­lan­mış olur­sa o za­man ti­pik bir so­run­lu du­
rum­la kar­şı kar­şı­ya ka­lı­rız. Di­ye­lim ki sı­nıf­lar­da 30’ar öğ­ren­ci var ve her sı­nıf­ta
öğ­ren­ci­ler en ba­şa­rı­lı bi­rin­ci öğ­ren­ci­den en son­da­ki 30’un­cu öğ­ren­ci­ye doğ­ru sır­
lan­mış şe­kil­de ör­nek lis­te­mi­ze ko­nul­muş ol­sun. Yi­ne bir ön­ce­ki ör­ne­ği de­vam et­
ti­rir­sek 100 öğ­ren­ci seç­mek için 17’in­ci öğ­ren­ci­den baş­la­yıp 47’in­ci öğ­ren­ci ar­dın­
dan ör­nek­lem ora­nı olan 30 ek­le­ye­rek 100 öğ­ren­ci seç­me­miz ge­re­ke­cek­tir. An­cak
bu şe­kil­de her sı­nıf­tan hep 17’in­ci ba­şa­rı sı­ra­sın­da­ki öğ­ren­ci­yi seç­miş olu­ruz ve bu
da ge­nel öğ­ren­ci kit­le­si­ni hiç tem­sil ye­te­ne­ği­ne sa­hip bir ör­nek ol­maz. Sa­de­ce hep
ay­nı 17’in­ci ba­şa­rı ye­te­ne­ği­ne sa­hip öğ­ren­ci­le­ri ör­nek­le­me dahil et­miş olu­ruz. Ne
bi­rin­ci­ler ne de di­ğer­le­ri hiç­bir şe­kil­de ör­ne­ği­mi­ze dahil ola­maz­lar.

Kat­man­lı Ör­nek­le­me (Stra­ti­fi­ed Samp­ling)

Kat­man­lı ör­nek­le­me yön­te­mi da­ha ön­ce de­ğin­miş ol­du­ğu­muz te­mel bir göz­le­me
da­ya­nır. O göz­lem de he­def kit­le­nin ne de­re­ce tür­deş (ho­mo­jen) ise çe­ki­len ör­nek­
le­min de o de­re­ce da­ha az ör­nek­lem ha­ta­sı üret­ti­ği­dir. Eğer bir he­def kit­le­de var
olan öge­le­rin %99’u bir gö­rüş­te ve sa­de­ce %1’i kar­şıt gö­rüş­te ise o za­man çe­ki­len
ör­nek­le­min bu fark­lı­laş­ma­yı çok ıs­ka­la­ma ola­sı­lı­ğı dü­şük­tür. Oy­sa he­def kit­le­nin
ya­rı­sı bir fi­kir­de di­ğe­riy­se bu­nun kar­şı­sın­da ise o za­man çe­ki­len ör­nek­le­min he­
def­te­ki bu 50-50 bö­lün­müş­lü­ğe uzak so­nuç ver­me ola­sı­lı­ğı da­ha yük­sek ola­cak­tır.
Kat­man­lı ör­nek­le­me yön­te­mi bu göz­lem te­me­lin­de iş­ler ve he­def kit­le­yi tür­
deş alt grup­la­ra ayı­rıp her bi­rin­den ge­rek­li bü­yük­lük­te ör­nek­le­me yo­luy­la top­lam
ör­nek­le­mi oluş­tu­rur. Ör­ne­ğin, üni­ver­si­te öğ­ren­ci­le­ri­ni tek bir top­lam ör­nek lis­te­
sin­den çek­mek ye­ri­ne sı­nıf­la­ra gö­re alt kü­me­le­re ayı­rır­sak sı­nıf­lar ken­di iç­le­rin­
de da­ha tür­deş ola­cak­lar­dır. Her bir sı­nı­fa ih­ti­yaç du­yu­lan oran­da göz­lem ay­rı­lıp
bu göz­lem­le­ri sı­nıf alt kü­me­le­rin­den seç­mek kat­man­lı bir ör­nek­le­me ola­cak­tır.
Böy­le­lik­le sı­nı­fa gö­re kat­man­lan­dır­ma­ya gi­dil­me­di­ğin­de ör­nek­le­mi­mi­zin sı­nıf
de­ğiş­ke­ni­ne gö­re içe­re­ce­ği ör­nek­lem ha­ta­sı, sı­nı­fa gö­re kat­man­la­ma­ya gi­dil­di­ğin­
de sı­fır­lan­mış ola­cak­tır. Ay­nı man­tı­ğı ta­ki­ben he­def kit­le­nin sı­nıf dı­şın­da bi­li­nen,
cin­si­yet, bö­lüm ya da not or­ta­la­ma­sı gi­bi di­ğer özel­lik­le­ri­ne gö­re de kat­man­la­ma
ya­pı­la­bi­lir. Böy­le­lik­le ör­nek­le­mi­miz için­de he­def kit­le­de bu özel­lik­ler açı­sın­dan
ol­ma­sı ge­rek­ti­ği oran­da öğ­ren­ci cin­si­yet, bö­lüm ve not or­ta­la­ma­sı özel­li­ği­ne sa­hip
ola­rak yan­sı­tıl­mış ola­cak­tır.
Bu şe­kil­de kat­man­la­ma ya­pı­lır­ken he­def kit­le­miz ken­di için­de tür­deş ama
kat­man­lar ara­sı tür­deş ol­ma­yan bir ya­pı gös­te­re­cek­tir. Yi­ne ha­tır­la­ma­lı­yız ki de­
ğiş­ken­ler ara­sı ya­kın iliş­ki­ler bu tür bir­kaç de­ğiş­ken te­me­lin­de ya­ra­tı­lan tür­deş
alt grup­lar ile di­ğer baş­ka de­ğiş­ken­ler ara­sı da tür­deş­lik sağ­la­ya­cak­tır. Ör­ne­ğin,
üni­ver­si­te sı­nıf­la­rı­na gö­re tür­deş­leş­ti­ri­ci bir kat­man­la­ma ay­nı za­man da sı­nıf­la
yük­sek de­re­ce iliş­ki­li olan yaş açı­sın­dan da tür­deş kat­man­lar ya­ra­ta­cak­tır ve yaş
açı­sın­dan da tem­sil gü­cü yük­sek bir ör­nek­lem el­de edi­le­cek­tir. Ben­zer şe­kil­de cin­
si­yet ile mes­lek, ya da not or­ta­la­ma­sı ile de aka­de­mik ye­te­nek ara­sın­da yük­sek
iliş­ki ol­ma­sı ne­de­niy­le bu açı­lar­dan da tür­deş ve tem­si­li bir ör­nek­lem el­de edil­miş
olu­na­cak­tır. Bu açı­dan ba­kıl­dı­ğın­da han­gi de­ğiş­ken­le­re gö­re kat­man­la­ma ya­pıl­
ma­sı ge­rek­ti­ği­ne da­ir de ipuç­la­rı el­de edi­le­bi­lir. So­nuç ola­rak kat­man­la­ma el­de
han­gi de­ğiş­ken­le­rin ol­du­ğu­na bağ­lı­dır. An­cak baş­ka pek çok de­ğiş­ken­le de yük­sek
oran­da il­gi­le­şim (cor­re­la­ti­on) gös­te­ren cin­si­yet, eği­tim, yaş, coğ­ra­fi böl­ge gi­bi de­
ğiş­ken­ler sık sık kat­man­la­ma­da kul­la­nı­lan de­ğiş­ken­ler­dir.
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 83

Kat­man­la­ma ya­pı­lır­ken ön­ce­lik­le se­çi­len de­ğiş­ken­ler te­me­lin­de he­def kit­le alt

grup­la­ra bö­lü­nür ve se­çi­le­cek ör­nek­lem içe­ri­sin­de her alt gru­bun sa­hip ol­ma­sı
ge­re­ken pay tes­pit edi­lir. Ör­ne­ğin dör­dün­cü sı­nıf er­kek öğ­ren­ci­ler ara­sın­da 3,5/4
ve üze­ri not or­ta­la­ma­sı olan öğ­ren­ci ora­nı eğer %5 ise ör­nek­le­min %5’i dör­dün­cü
sı­nıf­tan 3,5 üze­ri not or­ta­la­ma­sı olan er­kek­le­re ay­rı­lır. Her bir alt grup için­den de
rast­sal şe­kil­de ge­rek­li sa­yı­da öge se­çi­lir. Bir di­ğer yön­tem de tüm ör­nek­le­mi kul­la­
nı­lan ta­ba­ka­lar te­me­lin­de tek bir uzun lis­te ola­rak dü­zen­le­mek­tir. Bu lis­te üze­rin­
de her kat­ma­nın kap­la­dı­ğı yer top­lam içe­ri­sin­de sa­hip ol­du­ğu pay ka­dar ola­cak­tır.
Da­ha son­ra rast­sal bir baş­lan­gıç nok­ta­sıy­la sis­te­ma­tik ola­rak se­çim ya­pıl­dı­ğın­da
or­ta­ya çı­ka­cak ör­nek­lem­de her kat­man için­den el­de edil­me­si ge­rek­ti­ği ka­dar sa­yı­
da öge oto­ma­tik ola­rak se­çi­le­bi­le­cek­tir.
Bu­ra­da ha­tır­da tu­tul­ma­sı ge­re­ken bir di­ğer nok­ta da as­lın­da ki­mi za­man kul­
la­nı­lan ör­nek lis­te­le­ri­nin ör­tü­lü (imp­li­cit) kat­man­la­ma içer­me­si­dir. Ör­ne­ğin ço­ğu
za­man üni­ver­si­te öğ­ren­ci lis­te­le­ri sı­nıf­lar ve bö­lüm­le­re gö­re kat­man­lan­mış ola­
rak kul­la­nı­lır. Ke­za de­ği­şik ku­rum lis­te­le­ri de il­ler te­me­lin­de üye­lik ya da ik­ti­sa­di
fa­ali­yet bü­yük­lü­ğü­ne gö­re sı­ra­lan­mış şe­kil­de kul­la­nı­lı­yor ola­bi­lir. Bu şe­kil­de bir
dü­zen­le­me­nin var olup ol­ma­dı­ğı­nın açık bir şe­kil­de öğ­re­nil­me­si bu lis­te­ler­den
el­de edi­le­cek rast­sal ör­nek­le­rin bu ör­tü­lü kat­man­la­ma ol­ma­dı­ğı­nı var­say­dı­ğı­mız
du­rum­lar­dan da­ha iyi tem­sil gü­cü­ne sa­hip ör­nek­lem­ler el­de et­me­miz du­ru­mu­nu
do­ğu­rur. Ya­ni bu du­rum­da al­tı çi­zil­me­si ge­re­ken nok­ta rast­sal ör­nek­lem­den el­de
ede­ce­ği­miz­den da­ha tem­si­li bir ör­nek­lem el­de et­me­miz müm­kün­dür.

Kü­me Ör­nek­le­me­si (Clus­ter Samp­ling)

Şim­di­ye ka­dar ve­ri­len ör­nek­le­me yön­tem­le­rin­de so­nuç ola­rak bir lis­te oluş­tu­ru­
lup bu lis­te­den rast­sal bir se­çim ile ör­nek­lem se­çi­li­yor­du. An­cak pek çok sos­yal
araş­tır­ma­da ça­lı­şı­la­cak lis­te­ler ya bu­lu­na­maz ya da pra­tik ola­rak böy­le lis­te­ler­le
ça­lış­mak müm­kün de­ğil­dir. Ör­ne­ğin, ba­şın­dan be­ri kul­lan­dı­ğı­mız üni­ver­si­te öğ­
ren­ci­le­ri ör­ne­ğin­de ço­ğu za­man öğ­ren­ci lis­te­le­ri­ni üni­ver­si­te yö­ne­ti­min­den al­mak
ve ar­dın­dan da bu öğ­ren­ci­le­ri ba­sit ya da sis­te­ma­tik rast­sal bir şe­kil­de ör­nek­le­mi­
mi­ze dahil et­mek müm­kün ol­ma­ya­bi­lir. Oy­sa bi­li­yo­ruz ki öğ­ren­ci­ler de­ği­şik ders­
le­re ka­yıt­lı­dır­lar ve bu ders­le­rin lis­te­si­ni bul­mak el­bet­te öğ­ren­ci lis­te­si­ne eriş­mek­
ten da­ha ko­lay­dır. Üs­te­lik bu ders­le­rin ne­re­de ve ne za­man ya­pıl­dı­ğı­nı da tes­pit
et­mek ko­lay­dır. Do­la­yı­sıy­la ya­pıl­ma­sı ge­re­ken ih­ti­yaç du­yul­du­ğu ka­dar ders se­çip
bu ders­le­re git­mek ve öğ­ren­ci­ler­le gö­rüş­me­le­ri yap­mak­tır. El­bet­te ba­zı öğ­ren­ci­ler
bir­den faz­la se­çil­miş der­si alı­yor ola­bi­lir­ler an­cak bu tür öğ­ren­ci­le­ri uya­ra­rak ikin­
ci kez gö­rüş­me­yi en­gel­le­ye­bi­li­riz.
Ben­zer şe­kil­de il nü­fus lis­te­le­ri­ni el­de et­mek zor ol­ma­nın öte­sin­de çok da
pra­tik de­ğil­dir. Lis­te­nin var ol­du­ğu du­rum­da rast­sal se­çi­le­cek bir ki­şi şeh­rin bir
ucun­da di­ğe­riy­se fark­lı baş­ka bir ucun­da çı­ka­bi­le­cek ve böy­le­lik­le de bu ki­şi­le­re
ulaş­mak pra­tik ola­rak müm­kün ol­ma­ya­bi­le­cek­tir. Oy­sa kent­sel yer­le­şim­ler­de coğ­
ra­fi ola­rak bir­bi­ri­ne ya­kın ad­res blok­la­rın­da otu­ran­lar blok blok lis­te­le­ne­bil­mek­
te­dir. Bu şe­kil­de tüm şe­hir sa­kin­le­ri­ni içe­ren şe­hir blok­la­rı için­den ge­rek­li sa­yı­da
blok çe­kip, her bir blok­ta­ki top­lam ha­ne lis­te­si­ni oluş­tu­rup bu lis­te­den yi­ne rast­sal
ola­rak ha­ne seç­mek ar­dın­dan da her ha­ne için­de ça­lış­ma kap­sa­mın­da gö­rü­şü­le­
bi­le­cek ki­şi­le­rin lis­te­si­ni oluş­tu­rup bu lis­te­den bir ki­şi­yi rast­sal se­çe­rek iler­le­mek
müm­kün­dür.
Bu şe­kil­de özet­le­ne­bi­le­cek bu yön­tem çok aşa­ma­lı kü­me ör­nek­le­me­si iki adım­
dan olu­şur: ön­ce bir lis­te­le­me ya­pı­lır ar­dın­dan da bu lis­te­den bir se­çim ya­pı­lır. Bu
şe­kil­de bi­rin­cil ör­nek­le­me bi­rim­le­ri (pri­mary samp­ling units) oluş­tu­ru­lur ve hat­
84 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ta ge­rek­li şe­kil­de kat­man­la­nır. Son­ra bu bi­rim­ler­den ör­nek­ler se­çi­lir. Bir son­ra­ki

aşa­ma­da da bu bi­rim­ler­den ikin­ci ör­nek­lem bi­rim­le­ri ay­nı şe­kil­de bir lis­te­le­me
son­ra­sın­da ör­nek ikin­cil ör­nek­le­me bi­rim­le­ri se­çi­lir ve bu şe­kil­de bir aşa­ma­dan
di­ğe­ri­ne ge­çi­le­rek ni­hai öl­çüm­le­rin ya­pı­la­ca­ğı bi­ri­me ka­dar iler­le­nir.
Kü­me ör­nek­le­mi et­kin­lik (ef­fi­ci­ency) açı­sın­dan tav­si­ye edi­lir. An­cak bu et­kin­
lik bir baş­ka ma­li­ye­ti de be­ra­be­rin­de ge­tir­mek­te­dir. Tek bir lis­te­den ya­pı­lan ba­sit
rast­sal se­çim tek bir ör­nek­lem ha­ta­sı içe­rir­ken, ör­ne­ğin iki aşa­ma­lı bir kü­me ör­
nek­le­min­de iki ör­nek­lem ha­ta­sı söz ko­nu­su­dur. Bi­rin­ci aşa­ma­da­ki kü­me­ler he­
def kit­le­de­ki kü­me­le­ri an­cak bir ör­nek­lem ha­ta­sıy­la tem­sil ede­bil­mek­te­dir. İkin­ci
aşa­ma­da da be­lir­li bir kü­me­nin için­den ya­pı­lan se­çim de an­cak bir ek ör­nek­lem
ha­ta­sıy­la söz ko­nu­su kü­me­yi tem­sil ede­bil­mek­te­dir. Bu so­ru­nu çöz­me­nin yo­lu ilk
se­çi­len kü­me­le­rin ve bu kü­me­ler­den se­çi­len öge­le­rin sa­yı­sın­da­dır. Ör­nek­lem bü­
yük­lü­ğü­mü­zü ve­ri al­dı­ğı­mız­da eli­miz­de iki uç nok­ta­da ör­nek­lem se­çim se­çe­ne­ği
olur. Di­ye­lim ki top­lam 2000 gö­rüş­me ya­pı­la­cak. Bu ör­nek­le­mi tek bir kü­me­den
2000 ki­şi ile gö­rü­şe­rek de ya­pa­bi­li­riz, 2000 fark­lı kü­me­den bi­rer gö­rüş­me ya­pa­rak
da. Ta­bii ki bu yön­tem­le­rin iki­si de tav­si­ye dil­mez. Ama bir ara yol bu­lur­ken kar­şı
kar­şı­ya olu­nan te­mel so­ru­nu kav­ra­mak­ta bu uç nok­ta­lar yar­dım­cı ola­bi­lir.
Ör­nek­lem ha­ta­sı iki et­men ta­ra­fın­dan azal­tı­lır. Bi­rin­ci­si ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­
nü art­tır­mak ikin­ci­si de ör­nek çe­ki­len kit­le­le­ri da­ha tür­deş hâle ge­tir­mek­tir. Bu iki
et­men çok aşa­ma­lı kü­me ör­nek­le­min­de ay­nı an­da et­ki­li­dir. Bir kü­me ör­nek­le­mi
tüm kü­me­le­ri an­cak çok sa­yı­da kü­me se­çi­lir ve kü­me­ler de bir­bi­ri­ne be­zer ise en
iyi tem­sil ede­cek­tir. Bir öge ör­nek­le­mi de tüm öge­le­ri en iyi ola­rak an­cak kü­me­ler
için­de­ki öge sa­yı­sı yük­sek ve se­çi­len kü­me için­de­ki öge­ler de bir­bi­ri­ne çok ben­zer
ise tem­sil eder.
Eğer ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nü sa­bit tu­tar­sak kü­me sa­yı­sı art­tık­ça kü­me­ler için­
de­ki öge sa­yı­sı do­ğal ola­rak dü­şe­cek­tir. Bu du­rum­da kü­me­le­rin tem­sil ka­bi­li­ye­ti
ar­tar­ken her kü­me için­den ge­len öge­le­rin kü­me­le­ri tem­sil ka­bi­li­yet­le­ri dü­şe­cek­tir.

Bü­yük­lü­ğe Oran­tı­lı Ola­sı­lık­lı Ör­nek­le­me (BOO­Ö)

(Pro­ba­bi­lity Pro­por­ti­ona­te to Si­ze Samp­ling)
Şim­di­ye ka­dar kul­la­nı­lan ör­nek­ler­de lis­te­le­nen kü­me­le­rin bü­yük­lük açı­sın­dan
fark­lı­lık­la­rı dik­ka­te alın­ma­mış­tı. Ya­ni her gi­di­len sı­nıf­ta fark­lı sa­yı­da öğ­ren­ci var­
sa ör­ne­ğin bu sı­nıf­lar­da eşit sa­yı­da öğ­ren­ci çe­kil­me­si du­ru­mun­da her öge­nin se­
çil­me ola­sı­lı­ğı eşit­len­miş ol­ma­ya­cak­tır. Az sa­yı­da öğ­ren­ci­nin ol­du­ğu bir sı­nıf­ta
her­han­gi bir öğ­ren­ci­nin se­çil­me ola­sı­lı­ğı çok sa­yı­da öğ­ren­ci olan bir sı­nıf­ta­kin­den
yük­sek ola­cak­tır. Bu da rast­sal ör­nek­le­me yön­te­mi­nin en önem­li var­sa­yı­mı­nı ih­lal
et­miş ola­cak­tır. Oy­sa ön­ce­lik­le sı­nıf­la­rı se­çer­ken se­çil­me şans­la­rı­nı her sı­nıf­ta­ki
öğ­ren­ci sa­yı­sı­na oran­lı ola­rak he­sap­la­sak ve ar­dın­dan da her sı­nıf­tan eşit sa­yı­da
öğ­ren­ci se­çer­sek o za­man her öğ­ren­ci­nin se­çil­me şan­sı­nı eşit­le­ye­bi­li­riz.
Aşa­ğı­da­ki tab­lo­da 20 de­ği­şik ders için fark­lı ka­yıt­lı öğ­ren­ci sa­yı­la­rı ve­ril­miş­tir.
Bi­ri­kim­li öğ­ren­ci sa­yı­la­rı ko­lo­nun­da her sı­nıf sa­hip ol­du­ğu öğ­ren­ci sa­yı­sı­na oran­
tı­lı bir yer tut­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin ilk Ders 1 150 öğ­ren­ci­lik yer tu­tar­ken Ders 2 25
öğ­ren­ci­lik yer tut­mak­ta­dır. Böy­le­lik­le bi­ri­kim­li öğ­ren­ci sa­yı­sı ko­lon­da­ki en son
gir­di olan tüm ders­ler­de­ki top­lam öğ­ren­ci sa­yı­sı olan 872 öğ­ren­ci için­den 3 ra­kam
rast­sal ola­rak se­çil­di­ğin­de bu öğ­ren­ci­le­rin han­gi der­sin öğ­ren­ci gru­bu­na düş­tü­ğü­
ne ba­kı­la­rak ders­ler bü­yük­lük­le­ri­ne oran­tı­lı ola­rak se­çil­miş olur. 1 ile 872 ara­sın­
da ilk se­çi­len ra­kam 149 Ders 1’e denk ge­lir­ken ikin­ci 302 Ders 6’ya üçün­cü­sü ise
Ders 11’e denk gel­mek­te­dir. Böy­le­lik­le Ders 1, 6 ve 11 se­çil­miş olur.
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 85

Bu ders­ler­den be­şer öğ­ren­ci se­çil­di­ğin­de her bir öğ­ren­ci­nin se­çil­me ola­sı­lı­ğı

şöy­le he­sap­la­na­bi­lir:
Ders 1’in se­çil­me ola­sı­lı­ğı 150/872. Ders 1 den her­han­gi bir öğ­ren­ci­nin se­çil­me
ola­sı­lı­ğı ise 1/150’dir. Bu iki ola­sı­lı­ğın çar­pı­mı bi­ze Ders 1 den bir öğ­ren­ci se­çil­me
ola­sı­lı­ğı olan (150/872)×(1/150)=1/872 ve­re­cek­tir.
Ders 6 için ben­zer şe­kil­de (98/872)×1/98)=1/872
Ders 11 için ben­zer şe­kil­de (51/872)×(1/51)=1/872 bu­lu­na­cak­tır. Bu şe­kil­de
her­han­gi bir ders­ten se­çi­le­cek bir öğ­ren­ci­nin ör­nek­le­mi­mi­ze da­hil edil­me ola­sı­lı­
ğı her za­man 1/872 ola­cak­tır. Bu özel­li­ğin ya­nı sı­ra bü­yük­lü­ğe oran­tı­lı ola­sı­lık ile
se­çim yön­te­mi top­lam he­def ör­nek­lem bü­yük­lü­ğü­nü sa­bit tut­mak­ta­dır. Kü­me ör­
nek­le­mi he­men her za­man bü­yük­lü­ğe oran­tı­lı ola­sı­lık­lı ör­nek­le­me ile yü­rü­tü­lür.
El­bet­te eğer bü­tün kü­me­ler eşit bü­yük­lük­te ise bu yön­te­me ge­rek kal­ma­ya­cak­tır.

Öğrenci sayıları Birikimli öğrenci sayıları

Ders 1 150 150 149
Ders 2 25 175
Ders 3 43 218
Ders 4 12 230
Ders 5 8 238
Ders 6 98 336 302
Ders 7 21 357
Ders 8 34 391
Ders 9 56 447
Ders 10 78 525
Ders 11 51 576 540
Ders 12 44 620
Ders 13 14 634
Ders 14 36 670
Ders 15 54 724
Ders 16 52 776
Ders 17 23 799
Ders 18 29 828
Ders 19 37 865
Ders 20 7 872
872
An­ket ça­lış­ma­la­rı ör­ne­ğin­de öl­çüm ve ör­nek se­çim sü­re­cin­de mev­cut ha­ta­
lar Şe­kil 3.1 de kı­sa­ca özet­len­miş­tir. (Bakınız Groves, Fowler, Couper, Lepkowski,
Singer ve Tourangeau (2004, 48) Bu çer­çe­ve­de an­ket ça­lış­ma­la­rın­da ka­li­te üze­ri­ne
de bi­raz da­ha eğil­me ola­na­ğı bu­la­ca­ğız. Şe­kil­den de ta­kip edi­le­bi­le­ce­ği gi­bi bir­bi­ri­
ni ta­kip eden her aşa­ma ara­sın­da bir baş­ka tür “ha­ta” yap­mak söz ko­nu­su ol­mak­
ta­dır. Açık­tır ki araş­tır­ma­cı­la­rın ana ama­cı bu sü­reç içe­ri­sin­de­ki “top­lam an­ket
ha­ta­sı­nı” en aza in­dir­ge­mek­tir. Bu­ra­da al­tı­nı çiz­mek ge­re­kir ki bir an­ket ça­lış­ma­sı­
nın ka­li­te­sin­den bah­se­der­ken as­lın­da söz ko­nu­su et­ti­ği­miz ör­ne­ğin bir kav­ram­sal
öl­çü­mün or­ta­la­ma­sı ya da bir reg­res­yon iliş­ki­sin­de mev­cut kat­sa­yı­ya da­ir özel­lik­
ler­dir. Biz bu­ra­da ör­nek or­ta­la­ma­sı için ha­ta bi­le­şen­le­rin­den bah­se­de­ce­ğiz.
86 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Şekil 3.1
Anket Çalışması Ölçüm Temsil
örneğinde ölçüm
ve örneklem seçim
sürecinde hatalar Hedef evren (Y)
Geçerlilik Kapsama
hatas›
Ölçüm (Yi) Örnek çerçevesi (Yc)
Örnekleme
Ölçüm hatas›
hatas› Örnek (ys)
Cevaps›zl›k
Yan›t (yi) hatas›
Denekler (yr)
Veri ifllem Düzeltme
hatas› hatas›
Örneklem sonras›
‹fllenmifl yan›t (yip) düzeltmeler
(yrw)

Araflt›rma istatisti¤i (yprw)

Bu şe­kil­de bi­zim için önem­li olan bi­rin­ci nok­ta an­ket/ka­muo­yu ça­lış­ma­la­rın­

da te­mel ola­rak ha­ta­la­rı­mız iki ay­rı kay­nak­tan gel­di­ği­dir. Bi­rin­ci ha­ta kay­na­ğı­
mız öl­çüm so­run­la­rı­mı­za iliş­kin­dir. Bu­ra­da kav­ram­laş­tır­ma­yı ta­ki­ben so­ru­la­rın
dil­len­di­ril­me­si ve sa­ha­da ve­ri top­la­ma­ya ka­dar de­ği­şik kay­nak­lar­da ha­ta ya­pı­la­
bil­mek­te­dir. Ni­hai ola­rak el­de edi­len ve­ri­le­rin iş­le­me so­kul­ma­sı aşa­ma­sın­da da
kod­la­ma, bil­gi­sa­ya­ra ge­çir­me gi­bi sü­reç­ler­de de ha­ta ya­pıl­ma­sı bek­le­nir.
İkin­ci ana ha­ta kay­na­ğı ise ör­nek­le­min tem­sil ye­te­ne­ği­ne da­ir­dir. Ör­nek­le­me
sü­re­cin­de kar­şı­la­şı­lan güç­lük­ler, sa­ha ça­lış­ma­sı sı­ra­sın­da de­nek­le­re ula­şı­la­ma­ma­
sın­dan kay­nak­la­nan ha­ta­lar dik­ka­te alın­ma­lı­dır. An­cak unu­tul­ma­ma­lı­dır ki tüm
ça­ba­la­ra rağ­men ör­nek­le­me sü­re­ci hiç­bir za­man he­def kit­le­de­ki ger­çek de­ğer­le­ri
bi­li­nen de­ğiş­ken­le­rin tam bir yan­sı­ma­sı­nı ve­re­me­ye­cek­tir. İş­te bu fark­lı­lık­la­rın
ve­ri­ler top­lan­dık­tan son­ra gi­de­ril­me­ye ça­lı­şıl­ma­sı aşa­ma­sı üze­rin­de şim­di dur­
mak is­te­di­ği­miz nok­ta­dır.

Ağır­lık­lan­dır­ma
Aşa­ğı­da TU­İK-ADNKS kay­na­ğın­dan Tür­ki­ye nü­fu­su­nun il­le­re ve kır-kent ay­rı­
mı­na gö­re nü­fu­su 2010 yı­lı so­nu iti­ba­rıy­la ve­ril­miş­tir. Bu bil­gi­ler doğ­rul­tu­sun­da
ör­nek­lem se­çi­mi ya­pıl­sa da­hi so­nuç­ta el­de edi­len ör­nek­le­min böl­ge­sel da­ğı­lı­mı
el­de­ki bu ve­ri­ler­den fark­lı­laş­mak­ta­dır. Bu­nun pek çok de­ği­şik ne­de­ni ola­bi­lir. Her
ne ka­dar ADNKS so­nuç­la­rı ve­ri alı­na­rak ör­nek­lem­de bu­lun­ma­sı ge­re­ken gö­rüş­
me sa­yı­la­rı böl­ge­le­re da­ğı­tıl­mış ol­sa da her böl­ge­de yü­rü­tü­len sa­ha ça­lış­ma­sın­da
is­te­ni­len sa­yı­da an­ket be­lir­le­nen sü­re için­de ta­mam­la­na­ma­ya­bil­mek­te­dir. Ya­pı­lan
kon­trol­ler so­nu­cu ba­zı an­ket­le­rin ip­tal edil­me­si de ge­re­ke­bil­mek­te so­nuç ola­rak
böl­ge da­ğı­lı­mı­nı tam yan­sıt­ma­yan bir so­nuç el­de edil­mek­te­dir. Bu so­nuç­la­rı ağır­
lık­lan­dır­ma ile amaç­la­nan da­ğı­lı­ma ben­ze­te­bi­li­riz.
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 87

Tablo 3.4
Toplam Nüfusun Bölgesel Dağılımı, 31.12.2010 itibariyle

Toplam Kent toplam Kır toplam Toplam(%) Kent (%) Kır (%)

1 İstanbul İstanbul 13.255.685 13.120.596 135.089 18,0 23,3 0,8

21 İzmir İzmir 3.948.848 3.606.326 342.522 5,4 6,4 2,0
22 Manisa Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 3.005.558 1.898.830 1.106.728 4,1 3,4 6,3
23 Aydın Aydın, Denizli, Muğla 2.739.188 1.579.695 1.159.493 3,7 2,8 6,6
31 Adana Adana, Mersin 3.733.124 3.117.480 615.644 5,1 5,5 3,5
32 Kahramanmaraş Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 3.004.608 1.726.974 1.277.634 4,1 3,1 7,3
33 Antalya Antalya, Isparta, Burdur 2.685.499 1.863.546 821.953 3,6 3,3 4,7
41 Diyarbakır Şanlıurfa, Diyarbakır 3.192.329 2.012.711 1.179.618 4,3 3,6 6,7
42 Gaziantep Gaziantep, Adıyaman, Kilis 2.414.833 1.934.725 480.108 3,3 3,4 2,7
43 Mardin Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 1.985.610 1.253.191 732.419 2,7 2,2 4,2
51 Ankara Ankara 4.771.716 4.641.256 130.460 6,5 8,3 0,7
52 Konya Konya, Karaman 2.246.478 1.646.487 599.991 3,0 2,9 3,4
61 Bursa Bursa, Eskişehir, Bilecik 3.595.460 3.163.817 431.643 4,9 5,6 2,5
62 Sakarya Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 3.246.147 2.610.149 635.998 4,4 4,6 3,6
71 Samsun Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 2.740.686 1.755.076 985.610 3,7 3,1 5,6
72 Zonguldak Zonguldak, Karabük, Bartın 1.035.071 528.494 506.577 1,4 0,9 2,9
73 Kastamonu Kastamonu, Çankırı, Sinop 743.029 412.556 330.473 1,0 0,7 1,9
81 Sivas Kayseri, Sivas, Yozgat 2.352.971 1.766.445 586.526 3,2 3,1 3,4
Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir,
82 Aksaray 1.496.296 935.204 561.092 2,0 1,7 3,2
Kırşehir
91 Van Van, Muş, Bitlis, Hakkari 2.022.373 988.080 1.034.293 2,7 1,8 5,9
92 Malatya Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 1.625.158 1.066.419 558.739 2,2 1,9 3,2
Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin,
100 Ordu 2.516.167 1.414.065 1.102.102 3,4 2,5 6,3
Gümüşhane
111 Balıkesir Balıkesir, Çanakkale 1.642.720 963.961 678.759 2,2 1,7 3,9
112 Tekirdağ Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 1.521.328 1.026.734 494.594 2,1 1,8 2,8
121 Erzurum Erzurum, Erzincan, Bayburt 1.068.446 661.051 407.395 1,4 1,2 2,3
122 Ağrı Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 1.133.660 528.488 605.172 1,5 0,9 3,5
Toplam Nüfus 73.722.988 56.222.356 17.500.632 100 100 100

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=39

Aşa­ğı­da­ki tab­lo­da ör­nek­le­mi­miz­de göz­le­nen da­ğı­lım 9 böl­ge için gös­te­ril­miş­tir.

Böl­ge grup­la­ma­la­rı da ay­nı tab­lo­da gös­te­ril­miş­tir. Bu­ra­dan gö­rü­yo­ruz ki İs­tan­bul
dı­şın­da ka­lan Mar­ma­ra böl­ge­sin­de, Or­ta Ana­do­lu ve Do­ğu Ana­do­lu böl­ge­le­rin­de
ya­pıl­ma­sı ge­re­ken­den da­ha çok gö­rüş­me ya­pı­lır­ken di­ğer böl­ge­ler­de böl­ge da­ğı­lı­
mı­na gö­re ya­pıl­ma­sı ge­re­ken­den bi­raz faz­la gö­rüş­me ta­mam­lan­mış­tır. A ko­lo­nun­da
ger­çek­leş­miş da­ğı­lı­mı han­gi ağır­lık­la çar­par­sak B ko­lo­nun­da­ki da­ğı­lı­mı el­de ede­
riz? Bu so­ru­ya ve­ri­len ya­nıt bi­ze kul­lan­ma­mız ge­re­ken ağır­lık de­ğer­le­ri­ni ve­re­cek­tir.
Eğer B ko­lo­nu­nu A ko­lo­nu­na bö­ler­sek el­de edi­len ağır­lık­lar­la böl­ge­ler­de bu­lun­ma­sı
ge­re­ken da­ğı­lım el­de edi­le­bi­lir. İs­tan­bul’da ya­pıl­ma­sı ge­rek­ti­ğin­den bi­raz da­ha az
gö­rüş­me ya­pıl­mış ol­du­ğu için bu­ra­da­ki her göz­lem 1.03 ile çağ­rıl­dı­ğın­da nü­fu­su­na
gö­re sa­hip ol­ma­sı ge­rek­ti­ği ka­dar bir pay İs­tan­bul’a ay­rıl­mış ola­cak­tır. Ger­çek­le­şen
ör­nek­lem­de ol­ma­sı ge­rek­ti­ğin­den faz­la pa­ya sa­hip böl­ge­ler­de­ki göz­lem­ler­de 0-1
ara­lı­ğın­da bir ağır­lık­la çar­pı­la­rak ge­rek­li pay ya­ra­tı­la­bi­le­cek­tir.
Ağır­lık he­sap­la­ma­la­rı ço­ğu za­man da bu tür böl­ge­sel sap­ma­la­rı araş­tır­ma­nın
kur­gu­su ge­rek­tir­di­ği için ya­pı­lır. Ör­ne­ğin ki­mi za­man de­ği­şik böl­ge­ler­den eşit sa­
88 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

yı­da göz­lem alı­na­rak da­ha son­ra bu ve­ri­ler top­la­nıp bir ül­ke ge­ne­li so­nuç üre­til­
me­ye ça­lı­şı­lır. Bu­ra­da amaç böl­ge te­me­lin­de ba­zı so­nuç­lar üre­te­bil­mek­tir. Ör­ne­
ğin bu­ra­da ve­ri­len ör­nek­te her böl­ge­den 1000 göz­lem ile böl­ge te­me­lin­de so­nuç­
lar da ve­ri­le­bi­le­cek­tir. An­cak bu şe­kil­de eşit ola­rak her böl­ge­den ay­nı bü­yük­lük­te
ör­nek­lem­ler bir ara­ya ge­ti­ril­di­ğin­de ül­ke ge­ne­lin­de­ki böl­ge da­ğı­lı­mın­dan sa­pıl­mış
olu­na­cak­tır. Bu­nu dü­zelt­mek için ve­ri­le­cek ağır­lık­lar da aşa­ğı­da (B/C) ko­lo­nun­da
he­sap­lan­mış­tır. Bu ko­lon­da­ki ağır­lık­la­rın 1’den olan sap­ma­la­rı ilk ağır­lık he­sa­bı
olan (B/A) ko­lo­nun­dan çok da­ha yük­sek­tir.
Tablo 3.5 Hedef
Ağırlık Hesapları Örneklemde Bölgesel Örneklemde Bölgesel
Kitledeki
gerçekleşen ağırlıklar (1) gerçekleşen ağırlıklar (2)
pay (%)
pay (%) (A) (B/A) pay (%) (C) (B/C)
(B)
Istanbul (1) 17,5 18,0 1,03 11,1 1,62
Ege (21-23) 13,1 13,1 1,01 11,1 1,18
Akdeniz (31-33) 11,3 12,8 1,13 11,1 1,15
Güney Doğu Anadolu (41-43) 9,3 10,3 1,11 11,1 0,93
Batı Anadolu (51-52) 7,9 9,5 1,20 11,1 0,86
Marmara (61-62, 111-112) 16,1 13,6 0,84 11,1 1,22
Karadeniz (71-73, 100) 8,6 9,5 1,11 11,1 0,86
Orta Anadolu (81-82) 8,2 5,2 0,64 11,1 0,47
Doğu Anadolu (91-92, 121-122) 8,0 7,9 0,99 11,1 0,71
100 100 100

İs­ta­tis­tik pa­ket­le­ri ağır­lık de­ğer­le­ri bu şe­kil­de he­sap­lan­dık­tan son­ra tüm iş­

lem­le­ri göz­lem­le­rin fark­lı ağır­lık­la­rı dik­ka­te ala­rak ger­çek­leş­tir­mek­te­dir. Aşa­ğı­da
var­sa­yım­sal bir da­ğı­lı­mın iki ay­rı ağır­lık ve­ril­di­ğin­de na­sıl de­ğiş­ti­ği he­sap­lan­mak­
ta­dır. İlk böl­ge­sel ağır­lık­lar bu tab­lo­da C ko­lo­nun­da­dır. Bu ağır­lık kul­la­nı­la­rak
ve­ri­len “evet” ve “ha­yır” ce­vap­la­rı he­sap­la­nıp ge­nel ül­ke top­la­mın­da­ki da­ğı­lım­lar
bu­lun­du­ğun­da “evet” ora­nı­nın %38.9 dan %39.8’e de­ğiş­ti­ği­ni gö­rü­yo­ruz. Oy­sa D
ko­lo­nun­da­ki ikin­ci ağır­lık uy­gu­lan­dı­ğın­da el­de edi­len “evet” ora­nı %35.5’e düş­
mek­te­dir. Açık­tır ki ağır­lık­la­rın na­sıl şe­kil­len­di­ği­ne gö­re ge­nel top­lam­da­ki so­nuç­
lar­da an­lam­lı şe­kil­de de­ği­şe­bi­le­cek­tir.
Tablo 3.6
Ağırlıklandırılmış sonuçlarda değişim
Evet Hayır Bölgesel Ağırlıklı Evet Ağırlıklı Bölgesel Ağırlıklı Ağırlıklı
(A) (B) ağırlıklar (1) (C) (A*C) Hayır (B*C) ağırlıklar (2) (D) Evet (A*D) Hayır (B*D)
Istanbul 71 300 1,03 73,0 308,4 1,62 114,9 485,5
Ege 77 200 1,01 77,5 201,4 1,18 91,1 236,7
Akdeniz 200 40 1,13 225,9 45,2 1,15 230,1 46,0
GDogu Anadolu 97 100 1,11 107,6 110,9 0,93 89,9 92,7
BAnadolu 68 100 1,20 81,7 120,2 0,86 58,3 85,7
Marmara 42 300 0,84 35,4 252,5 1,22 51,3 366,4
Karadeniz 100 82 1,11 111,2 91,2 0,86 85,9 70,4
OAnadolu 100 74 0,64 63,6 47,1 0,47 47,0 34,8
DAnadolu 70 100 0,99 69,3 99,0 0,71 50,0 71,4
825 1296 845,2 1275,8 818,4 1489,6
Toplamda dağılım (%) 38,9 61,1 39,8 60,2 35,5 64,5
 3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 89

Özet
Araş­tır­ma­lar­da kul­la­nı­lan te­mel ör­nek­lem man­
1
tı­ğı­nı kav­ra­mak
Sos­yal araş­tır­ma­lar­da kul­la­nı­lan bel­li baş­lı rast­
sal ve rast­sal ol­ma­yan ör­nek­lem seç­me yak­la­şı­
mı­nın man­tı­ğı üze­rin­de dur­duk. Bu man­tı­ğın
ba­sit rast­sal ör­nek­lem yön­te­min­den baş­la­ya­rak
na­sıl ge­rek­li de­ği­şik­lik­le­re uğ­ra­dı­ğı­nı ir­de­le­yip
fark­lı ih­ti­yaç­la­ra na­sıl fark­lı ör­nek­lem seç­me
yön­tem­le­riy­le ce­vap ve­ril­di­ği­ni gör­dük. Bu çer­
çe­ve­de rast­sal ol­ma­yan ör­nek­lem se­çim yön­
tem­le­ri­nin ne­den bi­lim­sel kri­ter­le­re uy­ma­dı­ğı­nı
vur­gu­la­yıp rast­sal ör­nek­lem se­çim yön­tem­le­ri­
nin tek­nik ge­rek­le­ri­ni tar­tış­tık.
Ken­di araş­tır­ma­la­rı­nız­da kul­la­na­bi­le­ce­ği­niz ör­
3 nek­lem yön­tem­le­ri­nin avan­taj ve de­za­van­taj­la­rı­
nı kav­ra­mak
Tar­tış­ma­mız­da rast­sal ya da rast­sal ol­ma­yan ör­
nek­lem se­çim yön­tem­le­ri­nin ge­rek bu iki kamp
ara­sın­da­ki kar­şı­laş­tır­ma­sı­nı ge­rek her bir yak­la­
şı­mın ken­di içe­ri­sin­de­ki kar­şı­laş­tır­ma­la­rı yap­tık.
Özel­lik­le rast­sal ör­nek­lem se­çi­min­de fark­lı yön­
tem­le­rin avan­taj ve kı­sıt­la­rı­nın üze­rin­de dur­duk.

En ba­sit ör­nek­lem yön­tem­le­rin­den da­ha ge­liş­kin

2 ve çet­re­fil yön­tem­le­re ka­dar fark­lı yak­la­şım­la­rı
ör­nek­ler­le açıklamak
Ör­nek­lem tar­tış­ma­mı­zı gün­lük ha­yat­tan ör­nek­
ler üze­ri­ne kur­duk. Pa­zar­da ya da bak­kal­da alış­
ve­riş ya­pan ya da ka­muo­yu araş­tır­ma­cı­la­rı­nın
han­gi or­tak kay­gı­la­rı ol­du­ğu­nu ve bu kay­gı­la­ra
ce­vap ve­re­bil­mek için han­gi te­mel pren­sip­ler­den
ha­re­ket et­tik­le­ri­ni vur­gu­la­dık.
90 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Kendimizi Sınayalım
1. Tak­si şo­för­le­ri iyi bir ör­nek­lem oluş­tur­maz çün­kü...
a. Tür­ki­ye’nin her ye­rin­de tak­si bu­lun­maz
b. Tak­si­ci­le­rin hep­si oku­ma yaz­ma bil­mez
c. Yol şart­la­rı tak­si­ci­ler­le ko­nuş­ma­yı en­gel­ler
d. Ül­ke­de­ki her­ke­si­mi tak­si şo­för­le­ri tem­sil ede­mez
e. Ga­ze­te­ci­ler en çok tak­siy­le yol­cu­luk eder
2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ör­nek­lem kul­la­nı­mı için bir
ne­den ola­rak ve­ri­le­mez?
a. He­def kit­le bü­tü­nüy­le göz­le­ne­me­ye­cek ka­dar
bü­yük­tür
b. He­def kit­le­ye ulaş­mak çok ça­ba ge­rek­ti­rir
c. He­def kit­le­nin bir lis­te­si yok­tur
d. Ör­nek­lem pa­ha­lı­dır
e. Da­ha yük­sek tah­min doğ­ru­lu­ğu sağ­lar
3. Rast­sal ör­nek­lem­de...
a. he­def kit­le­de­ki her öge­nin se­çil­me şan­sı eşit­tir
b. se­çi­len­le­rin gö­rüş­me­yi ka­bul ola­sı­lı­ğı da­ha yük­
sek­tir
c. se­çi­len­ler gö­nül­lü ola­rak ça­lış­ma­ya ka­tı­lır
d. il­gi­li tüm grup­lar tam ola­rak tem­sil edi­lir
e. ha­ta pa­yı en dü­şük ör­nek­lem yön­te­mi­dir
4. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si rast­sal ör­nek­le­me sa­yı­la­
bi­lir?
a. Fab­ri­ka çı­kı­şın­da se­çi­len kam­yon­la­rın için­den
bir mal ör­ne­ği al­mak
b. Sı­ra­sel­vi­ler Cad­de­sin­de se­çi­len öğ­ren­ci­ler­le gö­
rüş­mek
c. Tra­fik so­run­la­rıy­la il­gi­li ola­rak Bo­ğa­zi­çi köp­rü­
le­ri gi­şe­le­rin­de se­çi­len va­sı­ta­lar­da gö­rüş­me yap­
mak
d. Öğ­ren­ci kah­ve­le­rin­de öğ­ren­ci so­run­la­rıy­la il­gi­li
gö­rüş­me­ler yap­mak
e. Yak­la­şık 40 ki­şi­lik sı­nıf­la­rın ol­du­ğu okul öğ­ren­
ci lis­te­sin­de be­şin­ci öğ­ren­ci ile baş­la­yıp 15. 25.
35..... öğ­ren­ci­le­ri se­çe­rek iler­le­mek
5. An­ket ve­ri­le­ri­nin çö­züm­le­me­sin­de ne­den ağır­lık
kul­la­nı­lır?
a. So­nuç­lar be­ğe­nil­me­di­ğin­den
b. So­nuç­la­rın bi­li­nen he­def kit­le özel­lik­le­rin­den
olan sap­ma­la­rı­nı dü­zelt­mek için
c. İs­te­ni­len so­nuç­la­ra ula­şı­la­ma­dı­ğın­dan
d. İs­ta­tis­ti­ki çö­züm­le­me ya­pı­la­ma­dı­ğın­dan
e. Çok ve­ri ol­du­ğun­dan
6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ör­nek lis­te­sin­de kar­şı­la­şı­
lan güç­lük­ler­den de­ğil­dir?
a. Lis­te­le­re bir­den çok ne­den­le ka­yıt olu­na­bi­lir
b. Lis­te­ler gün­cel­len­mez
c. Lis­te­ler­de ol­ma­sı ge­re­ken­ler ol­ma­ya­bi­lir
d. Lis­te­ler­de ol­ma­ma­sı ge­re­ken­ler ola­bi­lir
e. Lis­te­le­rin uzun ol­ma­sı
7. Aşa­ğı­da­ki­le­rin han­gi­sin­de =de­nek gü­düm­lü ör­
nek­le­me ih­ti­yaç duy­ma­yız?
a. He­def kit­le giz­li­dir
b. He­def kit­le giz­li de­ğil­dir ama çok na­dir­dir
c. He­def kit­le na­dir de­ğil­dir ama ula­şıl­ma­sı çok
güç­tür
d. He­def kit­le­ye ulaş­mak ka­dar na­sıl bir sos­yal ağ
için­de bu­lun­du­ğu­nu me­rak ede­riz
e. Eli­miz­de he­def kit­le­nin tam bir lis­te­si ol­du­ğun­da
8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ko­ta ör­nek­le­mi­nin kı­sıt­la­
rın­dan de­ğil­dir?
a. Sa­ha­da gö­rüş­me­ci­ler se­çi­lir­ken sis­te­ma­tik ha­ta
eği­li­mi oluş­ma­sı
b. He­def kit­le için­de­ki­le­rin ör­nek­le­me se­çil­me
şan­sı­nın eşit ol­ma­ma­sı
c. İs­ta­tis­ti­ki çö­züm­le­me ola­na­ğı ver­me­me­si
d. Ko­ta­lı ör­nek­le­min yö­ne­til­me­si­nin da­ha zor ol­
ma­sı
e. He­def kit­le­de ba­zı grup­la­rın pay­la­rı­nın tam ola­
rak bi­lin­me­si
9. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si kü­me ör­nek­le­me­si­nin
man­tı­ğı­nı yan­sı­tır?
a. He­def kit­le­nin alt grup­la­rın­dan bir­bi­ri­ne ben­
zer göz­lem­ler ara­sın­dan se­çim ya­par
b. He­def kit­le­yi sı­ra­ya di­zer ve ora­dan se­çim ya­par
c. He­def kit­le­nin uç nok­ta­la­rı­nı atar ve öy­le se­çim
ya­par
d. He­def kit­le­yi coğ­ra­fi alt grup­la­ra ayı­rır ve ora­
dan se­çim ya­par
e. He­def kit­le için­den rast­ge­le se­çim ya­par
10. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si kat­man­lı ör­nek­le­me­si­nin
man­tı­ğı­nı yan­sı­tır?
a. He­def kit­le­nin alt grup­la­rın­dan bir­bi­ri­ne ben­
zer göz­lem­ler ara­sın­dan se­çim ya­par
b. He­def kit­le­yi sı­ra­ya di­zer ve ora­dan se­çim ya­par
c. He­def kit­le­nin uç nok­ta­la­rı­nı atar ve öy­le se­çim
ya­par
d. He­def kit­le­yi coğ­ra­fi alt grup­la­ra ayı­rır ve ora­
dan se­çim ya­par
e. He­def kit­le için­den rast­ge­le se­çim ya­par

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Sık Kul­la­nı­lan He­def Kit­le­
ler ve Bun­la­rın Ör­nek Lis­te­le­ri” ko­nu­su­nu ye­
ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
2. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ne­den Ör­nek­lem Se­çe­lim
ki?” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
3. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ör­nek­lem Na­sıl Se­çe­lim?”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
4. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ör­nek­lem Na­sıl Se­çe­lim?”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
5. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ağır­lık­lan­dır­ma” ko­nu­su­
nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
6. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Sık Kul­la­nı­lan He­def Kit­le­
ler ve Bun­la­rın Ör­nek Lis­te­le­ri” ko­nu­su­nu ye­
ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
7. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Sık Kul­la­nı­lan He­def Kit­le­
ler ve Bun­la­rın Ör­nek Lis­te­le­ri” ko­nu­su­nu ye­
ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
8. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ne­den Ör­nek­lem Se­çe­lim
ki?” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
9. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ör­nek­lem Na­sıl Se­çe­lim?”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ör­nek­lem Na­sıl Se­çe­lim?”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
3. Ünite - Örnekleme Yöntemleri 91
Yararlanılan Kaynaklar
Fişek, H. (1998). Elementary Methods of Research
in the Social / Behavioral Science, volume 1 The
Design of Research. İstanbul: Boğaziçi University
Press.
Frankel, M. (1983). “Sampling Theory” in Rossi, P.H.,
J.D. Wright and A.B. Anderson (eds.) Handbook of
Survey Research. Academic Press. Inc.
Groves, R. M., F.J. Fowler Jr., M.P. Couper, J.M.
Lepkowski, E. Singer ve R. Tourangeau (2004)
Survey Methodology. John Wiley & Sons Inc.
Publication.
Hansen, M.H., hurwitz, W.N. ve W.G. mADW 1953
Sample Surey Methads and Thery Vol. 1 Methods
and Applications vol.2 Theory, Wiley, Wiley, New
york; Chapman and Hall, London.
Heckathorn, D. D. (1997).”Respondent-Driven
Sampling: A New Approach to the Study of Hidden
Populations.” Social Problems vol.44, no.2, 174-
199.
Henry, G.T. (1990). Practical Sampling. Sage
Publications.
Moser, C.A. ve G. Kalton. 1971. Survey Methods in
Social Investigation. Ashgate.
Rae, L.M. ve R.A.Parker. (1997). Designing and
Conducting Survey Research, A Comprehensive
Guide. San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
Sudman, S. (1983). “Applied Sampling” in Rossi, P.H.,
J.D. Wright and A.B. Anderson (eds.) Handbook of
Survey Research. Academic Press. Inc.
Şenesen, Ü. (2004) İstatistik, Sayıların Arkasını
Anlamak. İstanbul: Literatür Yayınları.
4
ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Va­ka ana­liz­le­ri­nin avan­taj­la­rı­nı ve kul­la­nım alan­la­rı­nı açık­la­ya­bi­le­cek,
 En ben­zer ve en fark­lı sis­tem, en ola­sı ve en az ola­sı, kri­tik ve sap­kın va­ka ana­liz­
le­ri­nin far­kı­nı, öne­mi­ni, iş­le­vi­ni ve uy­gu­la­ma­sı­nı açıklayabilecek,
 Va­ka içi ana­liz­le­rin ve sü­reç ta­ki­bi yön­te­mi­nin özel­lik­le­ri­ni, iş­le­vi­ni ve uy­gu­la­
ma­sı­nı açık­la­ya­bi­le­cek,
 Do­ğal de­ney­le­rin ve ti­po­lo­jik ku­ram­la­rın iş­le­vi­ni ve fay­da­sı­nı söyleyebilecek,
 Uy­gun­luk yön­te­mi­ni, kar­şı-ol­gu­sal akıl yü­rüt­me­yi ve va­ka ana­liz­le­rin­de za­man
bo­yu­tu­nun ne­den­sel­lik­le olan kri­tik bağ­lan­tı­sı­nı açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
• Süreç Takibi • J. S. Mill’in Uyuşma ve Farklılık
• Gerekli ve Yeterli Koşullar Yöntemleri
• Seçilim Ön Yargısı
(Selection Bias)

İçindekiler
• GİRİŞ
• NEDEN VE NASIL VAKA ANALİZİ?
• VAKA ANALİZİ ÇEŞİTLERİ: EN BENZER
VE EN FARKLI SİSTEM TASARIMLARI
• TEK VAKALI ANALİZLER: EN OLASI VE
EN AZ OLASI VAKALAR
• TEK VAKALI ANALİZLER: KRİTİK VE
SAPKIN VAKALARIN ÖNEMİ
Uluslararası İlişkilerde • VAKA İÇİ ANALİZLER
Vaka Analizi
Araştırma Yöntemleri • SÜREÇ TAKİBİ YÖNTEMİ
• DOĞAL DENEYLER
• KARŞI-OLGUSAL AKIL YÜRÜTME
DENEYLERİ
• UYGUNLUK YÖNTEMİ
• TİPOLOJİK KURAMLAR
• VAKA ANALİZLERİNİN ZAMAN
BOYUTU
• SONUÇ
 Vaka Analizi

Gİ­RİŞ
Si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de kul­la­nı­lan ni­tel araş­tır­ma yön­tem­le­ri ara­
sın­da en önem­li­le­rin­den ve şüp­he­siz en çok kul­la­nı­lan­lar­dan bi­ri­si ‘va­ka ana­liz­le­ri’
baş­lı­ğı al­tın­da top­la­nan yak­la­şım­lar ve ça­lış­ma­lar bü­tü­nü­dür. Ör­nek­le­mi­ni ge­niş
tu­ta­rak pek çok ül­ke­yi, ba­zen dün­ya­nın tüm ül­ke­le­ri­ni, araş­tır­ma kap­sa­mı­na alan
ni­ce­lik­sel ve is­ta­tis­ti­ki araş­tır­ma yön­tem­le­ri­nin ak­si­ne, va­ka ana­li­zi yön­te­min­de
il­gi ala­nın­da olan so­nu­cun ger­çek­leş­ti­ği ya da ger­çek­leş­me­di­ği bir ya da bir­kaç ül­
ke, böl­ge ya da ola­ya baş­lı­ca va­ka ve­ya va­ka­lar ola­rak yo­ğun­la­şı­lır. Sa­de­ce si­ya­set
bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de de­ğil, ta­rih bo­yun­ca sos­yal bi­lim­le­rin de­ği­şik dal­
la­rın­da ge­nel ola­rak çok yay­gın bi­çim­de kul­la­nı­lan va­ka ana­liz­le­ri, bu­gün sos­yal
bi­lim­le­rin ku­ru­cu­la­rı ara­sın­da ka­bul edi­len Emi­le Durk­he­im, Karl Marx, Ale­xis
de Toc­qu­evil­le ve Max We­ber gi­bi ön­cü bi­lim in­san­la­rı­nın sık­ça baş­vur­du­ğu ve en
önem­li eser­le­rin­de ta­kip et­tik­le­ri bir araş­tır­ma yön­te­mi­dir. Va­ka ana­li­zi yön­te­mi­
nin, bu üni­te­de de­tay­lı ola­rak in­ce­le­ne­ce­ği üze­re, de­ği­şik amaç­la­ra yö­ne­lik ola­rak
kul­la­nı­lan ve de­ği­şik sa­yı ve tür­de va­ka­la­rı ele alan pek çok fark­lı çe­şi­di mev­cut­tur.
Si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin do­ğa­sı ge­re­ği araş­tır­ma alan­la­rı­nın pek­ço­
ğun­da ele alı­nan va­ka­lar ül­ke­le­re kar­şı­lık gel­mek­te­dir. Bu­na rağ­men, bir ül­ke­nin alt
böl­ge­le­ri­ni (coğ­ra­fi böl­ge, eya­let, il, il­çe, köy vs.) in­ce­le­yen va­ka ana­liz­le­ri ol­du­ğu
gi­bi din, dil, eko­no­mik ge­liş­miş­lik gi­bi bir­ta­kım özel­lik­le­ri­ne is­ti­na­den pek çok ül­
ke­den olu­şan böl­ge­ler de va­ka ana­liz­le­ri­nin in­ce­le­me bi­ri­mi ola­rak ele alın­mış­tır.

Al­man sos­yal bi­lim­ci Max We­ber, Pro­tes­tan Ah­la­kı ve Ka­pi­ta­liz­min Ru­hu adl­lı ese­
rin­de ka­pi­ta­liz­min Ku­zey Av­ru­pa’da Gü­ney Av­ru­pa’ya gö­re da­ha ge­liş­miş ol­ma­sı­nı
bir va­ka ola­rak ele alır ve bu­nu ku­ze­yin Pro­tes­tan gü­ne­yin ise Ka­to­lik olu­şuy­la iliş­
ki­len­di­re­rek, Pro­tes­tan­lı­ğın ka­pi­ta­liz­me da­ha me­yil­li bir ah­lak öğ­re­ti­si­ni meş­ru­laş­
tı­ra­rak ser­ma­ye bi­ri­ki­mi­ni teş­vik et­ti­ği­ni sa­vu­nur.

NE­DEN VE NA­SIL VA­KA ANA­Lİ­Zİ?

On­lar­ca ül­ke­yi ve bel­ki de bin­ler­ce ve­ri­yi ör­nek­le­mi ola­rak kul­la­nan ve bü­yük
çap­ta ko­re­las­yon­la­rı or­ta­ya çı­kar­mak­ta ba­şa­rı­lı olan is­ta­tis­ti­ki ana­liz­le­re na­za­ran
va­ka ana­liz­le­ri doğ­ru­dan bir ve­ya bir­kaç va­ka­da­ki ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri­ne odak­
la­nır. Bir ve­ya bir­kaç va­ka­ya odak­la­nıl­ma­sı, pek çok va­ka­da rast­la­nan bir ko­re­las­
yo­nun ar­dın­da ya­tan ne­den-so­nuç iliş­ki­si­ni ve me­ka­niz­ma­sı­nı or­ta­ya çı­kar­ma­ya
yar­dım­cı olur.
94 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Ör­ne­ğin, dün­ya­nın tüm ül­ke­le­ri­ni kap­sa­mı­na alan is­ta­tis­ti­ki araş­tır­ma­lar eko­

no­mik kal­kın­ma ile de­mok­ra­si ara­sın­da po­zi­tif bir ko­re­las­yon tes­pit et­miş­ler­dir.
Fa­kat bu ko­re­las­yon eko­no­mik kal­kın­ma­nın ne­den ve na­sıl de­mok­ra­si­ye se­bep
ol­du­ğu­nu açık­la­ya­maz. Da­ha­sı, eğer bu iki­si ara­sın­da bir ne­den-so­nuç iliş­ki­si
var­sa bi­le, eko­no­mik kal­kın­ma­nın mı de­mok­ra­si­ye yok­sa de­mok­ra­si­nin mi eko­
no­mik kal­kın­ma­ya se­bep ol­du­ğu da açık­lan­ma­ya muh­taç­tır. Va­ka ana­li­zi böy­le
du­rum­lar­da dev­re­ye gi­rer ve şüp­he­le­ni­len de­ğiş­ken­ler ara­sın­da bir ne­den-so­nuç
iliş­ki­si­nin olup ol­ma­dı­ğı­nı, eğer var­sa han­gi doğ­rul­tu­da ol­du­ğu­nu ve en önem­li­si
de ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin tam ola­rak na­sıl bir me­ka­niz­ma­nın ya da ge­li­şim sü­re­ci­
nin so­nu­cu ola­rak ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de­ki ge­liş­me­le­re se­bep ol­du­ğu­nu or­ta­ya çı­kar­
mak için kul­la­nı­lır.
Yu­ka­rı­da­ki ör­ne­ği­miz­le de­vam ede­cek olur­sak, eko­no­mik kal­kın­may­la de­mok­
ra­si ara­sın­da tes­pit edi­len ko­re­las­yon do­la­yı­sıy­la var­sa­yı­lan iliş­ki­nin an­lam­lı olup
ol­ma­dı­ğı­nı, eğer var­sa da eko­no­mik kal­kın­ma­nın tam ola­rak ne­den ve na­sıl de­
mok­ra­si­ye se­bep ol­du­ğu­nu in­ce­le­mek üze­re baş­lı­ca araş­tır­ma yön­te­mi ola­rak va­ka
ana­li­zi­ni kul­la­nan pek çok ça­lış­ma ya­pıl­mış­tır. Bun­la­rın en es­ki ve ün­lü­le­rin­den
bir ta­ne­si de Bar­ring­ton Moo­re’un ka­le­me al­dı­ğı Dik­ta­tör­lü­ğün ve De­mok­ra­si­nin
Top­lum­sal Kö­ken­le­ri ad­lı eser­dir. Bu ese­rin­de Moo­re, İn­gil­te­re, Fran­sa ve ABD’nin
li­be­ral de­mok­ra­tik, Al­man­ya ve Ja­pon­ya’nın fa­şist, Rus­ya’nın ise ko­mü­nist bir re­ji­mi
be­nim­se­me­si­ni, eko­no­mik kal­kın­ma­nın oluş­tur­du­ğu ser­ma­ye­dar sı­nı­fın (bur­ju­va­
zi) di­ğer sı­nıf­lar­la iliş­ki­si üze­rin­den açık­la­mış­tır. Moo­re’a gö­re, bur­ju­va­zi iş­çi sı­nı­
fıy­la it­ti­fak ya­pa­rak soy­lu top­rak sa­hip­le­ri­ne kar­şı bir si­ya­si cep­he oluş­tur­du­ğun­da
de­mok­ra­si yer­le­şe­bil­mek­te, oy­sa soy­lu top­rak sa­hip­le­ri bur­ju­va­ziy­le it­ti­fak ya­pa­rak
iş­çi sı­nı­fı­na kar­şı bir si­ya­si cep­he oluş­tur­duk­la­rın­da ise fa­şizm or­ta­ya çık­mak­ta­dır.
Moo­re’un id­di­ası­na gö­re, köy­lü­le­rin çok bas­kın, soy­lu top­rak sa­hip­le­ri, bur­ju­va­zi ve
iş­çi sı­nı­fı­nın ise çok za­yıf ol­du­ğu bir top­lum­sal ya­pı ise ko­mü­nist dev­ri­me yat­kın­dır.

Bar­ring­ton Moo­re, Jr. (2003). Dik­ta­tör­lü­ğün ve De­mok­ra­si­nin Top­lum­sal Kö­ken­le­ri:

Çağ­daş Dün­ya­nın Ya­ra­tıl­ma­sın­da Soy­lu­nun ve Köy­lü­nün Ro­lü, An­ka­ra: İm­ge Ya­yı­
ne­vi. Moo­re’un ABD’de 1966’da ya­yın­la­nan bu önem­li ese­ri­nin an­cak 37 yıl son­ra
Türk­çe’ye çev­ril­miş ol­ma­sı da Türk­çe si­ya­set bi­li­mi ya­zı­nı açı­sın­dan kay­gı ve­ri­ci ve
dü­şün­dü­rü­cü­dür.

VA­KA ANA­Lİ­Zİ ÇE­ŞİT­LE­Rİ: EN BEN­ZER VE EN FARK­LI SİS­TEM

TA­SA­RI­MI
Va­ka ana­liz­le­ri iş­lev­le­ri­ne gö­re çok de­ği­şik şe­kil­ler­de ta­sar­la­na­bil­mek­te, bir va­
ka ana­li­zi­nin ta­sa­rı­mı­nı, ce­va­bı ara­nan so­ru ya da so­ru­lar be­lir­le­mek­te­dir. Va­ka
ana­li­zi ta­sa­rım­la­rı­nın en yay­gın olan­la­rı ara­sın­da en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı (most
si­mi­lar systems de­sign) ve en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı (most dif­fe­rent systems de­sign)
ola­rak bi­li­nen ta­sa­rım­lar gel­mek­te­dir. Bu ta­sa­rım­lar­da kul­la­nı­lan yön­tem­ler İn­gi­
liz fi­lo­zof John Stu­art Mill’in is­miy­le öz­deş­leş­miş­tir.

En Ben­zer Sis­tem Ta­sa­rı­mı

En ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mın­da, önem­li ol­du­ğu dü­şü­nü­len tüm ba­ğım­sız de­ğiş­
ken­ler­de bir­bi­ri­ne ben­ze­yen ama il­gi­le­ni­len ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de fark­lı­lık gös­te­ren
va­ka­lar bi­r a­ra­da ele alı­nır ve so­nuç­ta­ki fark­lı­lı­ğa se­bep olan et­ke­nin ne ol­du­ğu
ara­nır. Ör­ne­ğin, il­gi ala­nı­mı­zı ne­den ba­zı ül­ke­le­rin de­mok­ra­tik olur­ken ba­zı di­
ğer­le­ri­nin ise de­mok­ra­tik ola­ma­dı­ğı ola­rak be­lir­le­ye­lim. De­mok­ra­si­nin kö­ke­nin­de
de ku­ram­sal ola­rak eko­no­mik ge­liş­miş­lik se­vi­ye­si, ege­men di­nî ge­le­nek, sö­mür­ge
 4. Ünite - Vaka Analizi 95

geç­mi­şi, bir ön­ce­ki re­ji­min ni­te­li­ği ve et­nik çe­şit­li­lik se­vi­ye­si­nin önem­li rol oy­
na­dı­ğı­nın dü­şü­nül­dü­ğü­nü bi­rer ve­ri ola­rak ka­bul ede­lim. Bu du­rum­da, yu­ka­rı­da
say­dı­ğı­mız fak­tör­le­rin hep­sin­de bir­bi­ri­ne ben­ze­yen fa­kat de­mok­ra­si se­vi­ye­sin­de
fark­lı­la­şan bir­kaç ül­ke­yi kar­şı­laş­tı­ra­rak de­mok­ra­si­nin yer­leş­me­sin­de et­ki­si ola­
bi­le­cek fa­kat göz­den kaçan baş­ka et­ken ya da et­ken­ler or­ta­ya çı­ka­rı­la­bi­lir. Ma­
li, Mo­ri­tan­ya ve Ni­jer eko­no­mik kal­kın­mış­lık se­vi­ye­si ola­rak nis­pe­ten bir­bi­ri­ne
ya­kın (az­ ge­liş­miş, ki­şi ba­şı­na dü­şen ge­li­rin 1,000-2,000 ABD do­la­rı se­vi­ye­sin­de
ol­du­ğu) ül­ke­ler­dir. Her üçü de es­ki Fran­sız sö­mür­ge­si ol­du­ğu gi­bi, her üçü­nün
de nü­fu­su­nun ke­sif ço­ğun­lu­ğu Müs­lü­man­dır. Yi­ne bu ül­ke­le­rin üçü de Af­ri­ka’nın
Sah­ra çö­lü böl­ge­sin­de ben­zer ik­lim ve coğ­ra­fi ko­şul­la­ra sa­hip ve her üçü et­nik
ola­rak yük­sek se­vi­ye­de çe­şit­li­li­ğe sa­hip­tir. Yu­ka­rı­da sa­yı­lan tüm bu ben­zer­lik­le­re
rağ­men, Ma­li 2012’ye dek uzun yıl­lar bo­yun­ca çok par­ti­li de­mok­ra­tik bir sis­tem­le
yö­ne­til­di­ği hâl­de, Mo­ri­tan­ya ve Ni­jer son de­re­ce an­ti-de­mok­ra­tik re­jim­le­re sa­
hip ola­gel­miş­ler­dir. Bu ör­nek­te de gö­rül­dü­ğü üze­re en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mın­da,
önem­li ol­du­ğu var­sa­yı­lan pek çok ola­sı ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni (eko­no­mik ge­liş­miş­lik,
et­nik ya­pı, din, coğ­raf­ya, ik­lim, sö­mür­ge geç­mi­şi vs.) ben­zer ol­du­ğu hâl­de ba­ğım­lı
de­ğiş­ken­de (bu ör­nek­te ‘de­mok­ra­si’) fark­lı­lık gös­te­ren va­ka­lar kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­
rak in­ce­le­nir. En ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mın­da kul­la­nı­lan yön­te­me John Stu­art Mill’e
is­ti­na­den “Mill’in fark­lı­lık yön­te­mi” (Mill’s met­hod of dif­fe­ren­ce) de­nil­mek­te­dir.
İn­ce­le­nen va­ka­lar­da pek çok ba­ğım­sız de­ğiş­ken ay­nı ol­du­ğu hâl­de ba­ğım­lı de­ğiş­
ken fark­lı ol­du­ğun­dan, araş­tır­ma­cı ‘fark­lı’ olan ve do­la­yı­sıy­la ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin
de fark­lı­lı­ğı­nın ne­de­ni olan ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni ara­mak­ta­dır.

N-1 N-2 N-3 N-4 N-5 N-6 S Tablo 4.1

En benzer sistem
Vaka-1 5 7 9 1 3 2 1 tasarımında bağımlı
Vaka-2 5 7 9 1 3 2 1 ve bağımsız
değişkenler*
Vaka-3 5 7 9 1 3 8 9
*Ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler N (ne­den), ba­ğım­lı de­ğiş­ken ise S (so­nuç) ola­rak be­lir­til­miş­tir.

Tab­lo 4.1’de gö­rül­dü­ğü gi­bi, kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zi ya­pan bir araş­tır­ma­cı,
ce­vap ara­dı­ğı ko­nu­da si­ya­set bi­li­mi ve ulus­larara­sı iliş­ki­ler ya­zı­nın­da önem­li et­ki­si
ol­du­ğu var­sa­yı­lan beş ba­ğım­sız de­ğiş­ken­de (N-1, N-2, N-3, N-4, N-5) ay­nı de­ğe­re
sa­hip üç va­ka­yı ele al­mış­tır. Ör­ne­ğin N-1 ki­şi ba­şı­na dü­şen ge­lir, N-2 şe­hir­leş­me
ora­nı, N-3 oku­ma yaz­ma ora­nı, N-4 eko­no­mi­de pet­rol ürün­le­ri­nin pa­yı, N-5 de
en bü­yük et­nik azın­lı­ğın nü­fu­sa ora­nı ol­sun. Se­be­bi me­rak edi­len so­nuç (S) ül­ke­
nin de­mok­ra­si se­vi­ye­si ol­sun. Bu araş­tır­ma ta­sa­rı­mı­nı en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı
ya­pan so­nuç­ta or­ta­ya çı­kan ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin de­ğe­ri­nin ilk iki va­ka­da ay­nı (1)
fa­kat üçün­cü va­ka­da fark­lı (9) olu­şu­dur. Ay­nı ör­nek­ten yo­la çı­kar­sak ilk iki va­ka
de­mok­ra­si­nin ol­ma­dı­ğı bir ül­ke­ye işa­ret eder­ken üçün­cü va­ka son de­re­ce de­mok­
ra­tik bir ül­ke­ye işa­ret et­mek­te­dir. Araş­tır­ma­cı, en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı sa­ye­sin­de
ilk beş ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin her üç va­ka­da da de­ğer­le­ri ay­nı ol­du­ğu için, so­nu­cu
et­ki­le­me­ye­ce­ği­ni, ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de or­ta­ya çı­kan fark­lı­lı­ğın se­be­bi­nin şim­di­ye
ka­dar in­ce­len­me­miş bir baş­ka ne­den ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni ön­gör­müş­tür. Yu­ka­rı­da­
ki ör­nek tab­lo­muz­da ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne se­bep olan ba­ğım­sız de­ğiş­ken N-6 ola­rak
ifa­de edil­miş­tir. Çün­kü N-6’nın de­ğer­le­ri ilk iki va­ka­da ay­nı ol­du­ğu hâl­de, üçün­cü
va­ka­da ol­duk­ça fark­lı­dır ve bu fark­lı­lık ay­nı doğ­rul­tu­da ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de­ki fark­
lı­lı­ğa pa­ra­lel­dir. El­bet­te bu ör­nek­te “ay­nı de­ğer­de” ola­rak ifa­de et­ti­ği­miz ba­ğım­sız
de­ğiş­ken de­ğer­le­ri, pra­tik­te ço­ğu en ben­zer sis­tem ana­li­zin­de bir­bi­ri­ne ya­kın ve­ya
96 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ben­zer­dir ama ay­nı de­ğil­dir. Ör­ne­ğin, üç ül­ke­li bir en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mın­da
üç ül­ke­nin de ki­şi ba­şı­na dü­şen ge­li­ri­nin tam ola­rak “ay­nı” ol­ma­sı bek­le­ne­mez.
Fa­kat ör­ne­ğin bu üç ül­ke­nin de ki­şi ba­şı­na dü­şen ge­li­ri ge­nel ola­rak az ­ge­liş­miş
ve­ya Üçün­cü Dün­ya ül­ke­le­ri ola­rak ka­bul edi­len ül­ke­ler se­vi­ye­sin­dey­se (ör­ne­ğin
$1,200, $1,600 ve $1,800), bu üç ül­ke­nin ben­zer­li­ği ka­bul edi­le­bi­lir. Çün­kü ge­liş­
miş ül­ke­le­rin $20,000 ve üze­rin­de­ki ki­şi ba­şı­na dü­şen millî ge­lir­le­ri göz önün­de
bu­lun­du­rul­du­ğun­da, bu üç ül­ke­nin millî ge­lir dü­ze­yin­de ben­zer­li­ği yad­sı­na­maz.
Si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı kul­la­nan ça­
lış­ma­lar pek çok­tur. Mo­uni­ra Char­rad, en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı ör­ne­ği olan ça­
lış­ma­sın­da, eko­no­mik, sos­yal, et­nik, dinî, kül­tü­rel, ve ta­ri­hi ola­rak bir­bi­ri­ne son
de­re­ce ben­ze­yen Ce­za­yir, Fas ve Tu­nus va­ka­la­rı­nı ele al­mış ve tüm bu ben­zer­lik­le­
re rağ­men ne­den ka­dın hak­la­rı­nın Tu­nus’ta göz­le gö­rü­lür şe­kil­de da­ha ile­ri, Fas’ta
nis­pe­ten ge­ri ve Ce­za­yir’de ise iki­si­nin or­ta­sı bir nok­ta­da ol­du­ğu­nu araş­tır­mış­
tır. Araş­tır­ma­sı so­nu­cun­da Char­rad bu fark­lı­lı­ğı, Tu­nus’ta dev­le­tin ka­pa­si­te­si­nin,
özel­lik­le coğ­ra­fi se­bep­ler­den do­la­yı çok da­ha yük­sek, Ce­za­yir’de ve Fas’ta ise çok
da­ha sı­nır­lı ol­ma­sı­na bağ­la­mış­tır. Dev­le­tin ka­pa­si­te­si­nin Tu­nus’ta çok da­ha yük­
sek ol­ma­sı­nı bağ­la­dı­ğı coğ­ra­fi se­bep­ler ara­sın­da, Tu­nus’un nis­pe­ten çok da­ha kü­
çük ve coğ­ra­fi ola­rak ula­şı­mı ko­lay düz­lük ol­ma­sı, Ce­za­yir ve Fas’ın ise da­ha ge­niş
ve çok da­ha dağ­lık ol­ma­sı yer al­mak­ta­dır.

Mo­uni­ra M. Char­rad. (2001). Sta­tes and Wo­men’s Rights: The Ma­king of Post­co­lo­ni­al
Tu­ni­si­a, Al­ge­ri­a and Mo­roc­co, Ber­ke­ley: Uni­ver­sity of Ca­li­for­ni­a Press.

Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ala­nın­da Ian Lus­tick’in Bri­tan­ya ve İr­lan­da, Fran­sa ve

Ce­za­yir, İs­ra­il ve Ba­tı Şe­ri­a iliş­ki­le­ri­nin ben­zer­lik­le­ri üze­rin­den yaz­dı­ğı ki­ta­bı en
ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı ör­ne­ği ola­rak ele alı­na­bi­lir. Bri­tan­ya’nın İr­lan­da’da, Fran­
sa’nın Ce­za­yir’de, İs­ra­il’in Ba­tı Şe­ri­a ve Gaz­ze’de yer­leş­tir­di­ği yüz­ bin­ler­ce yer­le­
şim­ci yo­luy­la bu böl­ge­le­ri ana­va­ta­nın bir par­ça­sı hâli­ne ge­tir­me gi­ri­şim­le­ri­nin
ben­zer­li­ği­ne rağ­men, bu gi­ri­şim­le­rin so­nuç­la­rı (ba­ğım­lı de­ğiş­ken) nis­pe­ten fark­
lı­lık gös­ter­miş­tir. Bu üç va­ka ara­sın­da Fran­sa, ken­di­si­ne kar­şı ger­çek­leş­ti­ri­len
20.yüz­yı­lın en kan­lı ba­ğım­sız­lık sa­va­şın­da (Ce­za­yir ba­ğım­sız­lık sa­va­şı) mağ­lup
ola­rak Ce­za­yir’den ta­ma­men çe­kil­mek zo­run­da kal­mış, sa­va­şın so­nu­cu­nu mü­tea­
kip Ce­za­yir nü­fu­su­nun on­da bi­ri­ni oluş­tu­ran bir mil­yon Fran­sız va­tan­da­şı H­ris­
ti­yan ve Ya­hu­di de bir yıl gi­bi kı­sa bir sü­re­de Ce­za­yir’den Fran­sa ana­ka­ra­sı­na göç
et­miş­tir. Bri­tan­ya ise İr­lan­da Cum­hu­ri­ye­ti’nin ba­ğım­sız­lı­ğı­nı ta­nı­dı­ğı hâl­de mer­
ke­zi Bel­fast ola­cak şe­kil­de Ku­zey İr­lan­da’yı elin­de tut­ma­yı ba­şar­mış­tır. İs­ra­il ise
Ku­düs baş­ta ol­mak üze­re Ba­tı Şe­ri­a’nın ta­ma­mı­nı as­ke­rî, önem­li bir kıs­mı­nı da
kur­du­ğu ye­ni Ya­hu­di yer­le­şim­le­ri yo­luy­la de­mog­ra­fik ola­rak kon­tro­lü al­tın­da tut­
ma­ya de­vam et­mek­te­dir. Sö­mür­ge­ci dev­let açı­sın­dan ba­kı­la­cak olur­sa, Fran­sa’nın
tam ola­rak mağ­lup, Bri­tan­ya’nın kıs­men ba­şa­rı­lı, İs­ra­il’in ise bü­yük öl­çü­de ba­şa­rı­lı
ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Ben­zer üs­tün­lük­le­re ve he­def­le­re rağ­men üç va­ka ara­sın­da­ki
so­nuç fark­lı­lık­la­rı na­sıl açık­la­na­bi­lir? İş­te bu so­ru­ya üç­lü bir va­ka ana­li­ziy­le yak­
la­şan Lus­tick’in ese­ri en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı­na ben­ze­til­mek­te­dir.

Ian Lus­tick. (1993). Un­sett­led Sta­tes, Dis­pu­ted Lands: Bri­ta­in and Ire­land, Fran­ce
and Al­ge­ri­a, Is­ra­el and the West Bank-Ga­za, It­ha­ca: Cor­nell Uni­ver­sity Press.
 4. Ünite - Vaka Analizi 97

En Fark­lı Sis­tem Ta­sa­rı­mı

En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı ise ba­ğım­sız ve ba­ğım­lı de­ğiş­ken­ler ara­sın­da tam ter­si bir
ta­sa­rı­mı ön­gör­mek­te­dir. En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mın­da, bir­bi­rin­den he­men her ko­
nu­da çok fark­lı ol­duk­la­rı hâl­de bel­li bir so­nu­cun ay­nı ol­du­ğu va­ka­lar bir­lik­te in­ce­
le­nir. İl­gi­le­ni­len so­nuç için önem­li ol­du­ğu var­sa­yı­lan pek çok ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin
de­ğe­ri­nin va­ka­lar ara­sın­da bir­bi­rin­den müm­kün ol­duk­ça fark­lı ol­ma­sı­na dik­kat
edi­lir. Ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin ise ay­nı ol­ma­sı ge­rek­li­dir. Bu du­rum­da, bir­bi­rin­den bu
ka­dar fark­lı olan va­ka­lar ara­sın­da ilk ba­kış­ta gö­rün­me­yen or­tak bir ba­ğım­sız de­
ğiş­ke­nin ol­du­ğu var­sa­yıl­mak­ta ve araş­tır­ma­cı iş­te bu ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni ara­mak­
ta­dır. John Stu­art Mill’in müs­ta­kil bir yön­tem ola­rak or­ta­ya koy­du­ğu bu yön­te­me
de ona is­ti­na­den “Mill’in uyuş­ma yön­te­mi” (Mill’s met­hod of ag­ree­ment) de­nil­
mek­te­dir çün­kü bu yön­te­me gö­re he­men her ba­kım­dan fark­lı fa­kat ay­nı so­nu­ca
sa­hip olan va­ka­lar ara­sın­da bir ba­ğım­sız de­ğiş­ken­de or­tak­lık ol­ma­sı, o ba­ğım­sız
de­ğiş­ke­nin, il­gi­le­ni­len so­nu­cun (ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin) se­be­bi ol­du­ğu­na işa­ret sa­
yıl­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin, il­gi­len­di­ği­miz so­nuç soy­kı­rım ol­sun. Al­man­ya, Ru­an­da ve
Yu­gos­lav­ya gi­bi si­ya­sal re­jim, re­fah se­vi­ye­si, nü­fus yo­ğun­lu­ğu, coğ­ra­fi özel­lik­ler,
din, dil ve eko­no­mik eşit­siz­lik ko­nu­la­rın­da aralarında mu­az­zam fark­lı­lık­lar olan
üç vakanın üçün­de de soy­kı­rı­mın ger­çek­leş­miş ol­ma­sı­nı açık­la­ma­ya ça­lış­mak bir
tür en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı­nı ge­rek­tir­mek­te­dir.

N-1 N-2 N-3 N-4 N-5 N-6 S Tablo 4.2

En farklı sistem
Vaka-1 1 7 8 6 18 4 1 tasarımında
Vaka-2 8 2 15 9 1 4 1 bağımlı ve bağımsız
değişkenler*
Vaka-3 4 0 3 14 11 4 1
*Ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler N (ne­den), ba­ğım­lı de­ğiş­ken ise S (so­nuç) ola­rak be­lir­til­miş­tir.

Tab­lo 4.2’de gö­rül­dü­ğü gi­bi, kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zi ya­pan bir araş­tır­ma­cı,
si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ya­zı­nın­da il­gi­len­di­ği so­nuç­la iliş­ki­len­di­ri­len
beş önem­li ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin (N-1, N-2, N-3, N-4 ve N-5) de­ğer­le­ri­nin her üç
va­ka­da fark­lı ol­du­ğu fa­kat il­gi­le­ni­len so­nu­cun (S) de­ğe­ri­nin her üçün­de de ay­nı
ol­du­ğu (1) bir en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı yap­mış­tır. Bu ta­sa­rı­mın do­ğa­sı ge­re­ği, her
üç va­ka­da da de­ğer­le­ri bir­bi­rin­den fark­lı olan ilk beş ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin so­nuç­
ta or­ta­ya çı­kan ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin se­be­bi ol­ma­dı­ğı tah­min edil­mek­te­dir. Bu üç
va­ka pek çok ba­ğım­sız de­ğiş­ken açı­sın­dan bir­bi­rin­den ola­bil­di­ğin­ce fark­lı ol­du­ğu
hâl­de her üçün­de de ay­nı so­nuç göz­len­di­ği­ne gö­re, araş­tır­ma­cı da­ha ön­ce öne­mi
fark edil­me­miş fa­kat so­nu­cun ana se­be­bi olan bir baş­ka ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni (N-
6) ve­ya de­ğiş­ken­le­ri keş­fet­mek zo­run­da­dır. En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı­nın ama­cı,
bir­bi­rin­den çok fark­lı va­ka­la­rı ay­nı so­nu­ca gö­tü­ren or­tak ba­ğım­sız de­ğiş­ken(ler)
i ve ne­den­sel­lik ya­pı­sı­nı or­ta­ya çı­kar­mak­tır. Bu açı­dan en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı
ye­ni ku­ram­la­rın or­ta­ya kon­ma­sın­da ve es­ki ku­ram­la­rın da ge­liş­ti­ril­me­sin­de çok
önem­li rol oy­na­mış­tır.
Si­ya­set bi­li­min­de en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı­nı kul­la­nan ça­lış­ma­lar pek çok­tur.
Har­vard Üni­ver­si­te­si’nden Bar­ring­ton Moo­re’un öğ­ren­ci­si de olan The­da Skoc­pol,
en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı ör­ne­ği olan Dev­let­ler ve Top­lum­sal Dev­rim­ler: Fran­sa, Rus­
ya ve Çin’in Kar­şı­laş­tır­ma­lı Ana­li­zi ad­lı meş­hur ki­ta­bın­da, si­ya­sal, de­mog­ra­fik, eko­
no­mik, sos­yal, et­nik, dinî, kül­tü­rel ve ta­ri­hi ola­rak bir­bi­rin­den çok fark­lı özel­lik­ler
gös­te­ren Fran­sa, Rus­ya ve Çin va­ka­la­rı­nı ele al­mış ve tüm bu fark­lı­lık­la­ra kar­şın
98 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ne­den bu üç ül­ke­de mo­dern ta­ri­hin en önem­li üç bü­yük dev­ri­mi­nin ya­şan­dı­

ğı so­ru­su­na ya­nıt ara­mış­tır. Skoc­pol, tüm fark­lı­lık­la­rı­na rağ­men Fran­sa, Rus­ya,
ve Çin’de iki önem­li ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin eş ­za­man­lı ola­rak var­lı­ğı­nın dev­ri­min
ger­çek­leş­me­sin­de be­lir­le­yi­ci rol oy­na­dı­ğı so­nu­cu­na var­mış­tır. Bu iki ba­ğım­sız de­
ğiş­ken, dev­le­tin askerî gü­cü­nün ra­kip­le­ri kar­şı­sın­da ge­ri­le­me­si ve bü­yük bir köy­
lü ayak­lan­ma­sı­dır. Skoc­pol’a gö­re, Fran­sa, Rus­ya ve Çin dev­let­le­ri as­ke­rî ola­rak
ra­kip­le­ri­ne kar­şı hız­la güç kay­bet­tik­le­ri bir sü­reç­le eş ­za­man­lı ola­rak ge­li­şen çok
bü­yük köy­lü is­yan­la­rıy­la dev­ril­di­ler.

The­da M. Skoc­pol. (2004). Dev­let­ler ve Top­lum­sal Dev­rim­ler: Fran­sa, Rus­ya ve

Çin’in Kar­şı­laş­tır­ma­lı bir Çö­züm­le­me­si, An­ka­ra: İm­ge Ki­ta­be­vi.

Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ala­nın­da da dev­rim­le­re kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­rak yak­la­şan ve

en fark­lı sis­tem ana­li­zi­ni an­dı­ran va­ka ana­li­zi ta­sa­rım­la­rı kul­la­nan ça­lış­ma­lar var­dır.
Step­hen Walt’ın Dev­rim ve Sa­vaş ad­lı ese­ri, adın­dan da an­la­şı­la­ca­ğı üze­re dev­rim­
ler­le sa­vaş ara­sın­da­ki iliş­ki­yi in­ce­le­mek­te­dir. Fran­sız, Rus, İran, Ame­ri­kan, Mek­si­ka,
Türk ve Çin dev­rim­le­ri­ni kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­rak in­ce­le­yen ki­tap, bu dev­rim­le­rin sa­
va­şa yol açıp aç­ma­dı­ğı­nı ve dev­rim­le sa­vaş ara­sın­da­ki ne­den­sel­lik iliş­ki­le­ri­ni in­ce­le­
mek­te­dir. Bir­bi­rin­den çok fark­lı ko­şul­lar­da ve ül­ke­ler­de ger­çek­le­şen dev­rim­le­ri ele
al­dı­ğı için bu ese­rin yak­la­şı­mı en fark­lı sis­tem ana­li­zi­ni an­dır­mak­ta­dır.

Step­hen M. Walt. (1996). Re­vo­lu­ti­on and War, It­ha­ca: Cor­nell Uni­ver­sity Press.

2010 yı­lı Ara­lık ayın­da Tu­nus’ta Mu­ham­med Bo­ua­zi­zi ad­lı bir iş­por­ta­cı­nın ken­di­ni
1 yak­ma­sıy­la baş­la­yan halk ayak­lan­ma­la­rı Tu­nus’ta ik­ti­da­rın dev­ril­me­si­ne yol aç­mış,
iz­le­yen iki yıl içe­ri­sin­de Mı­sır ve Lib­ya’da da ik­ti­dar­lar halk ayak­lan­ma­la­rı so­nu­cu
dev­ri­lir­ken, Ye­men ve Su­ri­ye baş­ta ol­mak üze­re bir­çok baş­ka Arap ül­ke­sin­de de iç
sa­va­şa ka­dar gi­de­bi­len ik­ti­dar kar­şı­tı pro­tes­to­lar ger­çek­leş­miş­tir. ‘Arap Ba­ha­rı’ ya
da ‘Arap dev­rim­le­ri’ ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu ha­re­ket­le­rin kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­rak in­ce­
len­me­si için da­ha uy­gun olan yön­tem en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı mı yok­sa en fark­lı
sis­tem ta­sa­rı­mı mı­dır? Ne­den?

En Ben­zer ve En Fark­lı Sis­tem Ta­sa­rım­la­rı­nın Bir­lik­te

Kul­la­nı­mı
En fark­lı ve en ben­zer sis­tem ta­sa­rım­la­rı­na yö­nel­ti­len or­tak bir eleş­ti­ri, bu yön­
tem­le­rin ay­nı so­nu­ca va­ran fark­lı ne­den-so­nuç zin­cir­le­ri­ni dik­ka­te al­ma­ma­sı­dır.
Dev­rim­le­rin ne­de­ni üze­ri­ne ya­pı­lan ça­lış­ma­lar­dan de­vam ede­cek olur­sak, ben­zer
dev­rim­le­rin ne­den­le­ri de­ği­şik ola­bi­lir. Da­ha ge­nel­leş­ti­re­cek olur­sak, ay­nı ba­ğım­lı
de­ğiş­ke­ne se­bep olan fark­lı ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler ve ne­den-so­nuç ilişkisi zin­cir­le­ri
ola­bi­lir. Bu du­rum eş­so­nuç­lu­luk (equ­ifi­na­lity) ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır.
En ben­zer ve en fark­lı sis­tem ta­sa­rım­la­rı ay­nı araş­tır­ma­nın de­ği­şik saf­ha­la­rın­da
ol­mak üze­re bi­r a­ra­da da kul­la­nı­la­bi­lir. Pek çok araş­tır­ma­cı ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri­ni
da­ha ke­sin bir şe­kil­de or­ta­ya çı­ka­ra­ca­ğı­nı dü­şü­ne­rek en ben­zer ve en fark­lı sis­tem
ta­sa­rım­la­rı­nı bi­r a­ra­da kul­lan­ma­yı de­ne­miş­ler­dir. Ah­met Ku­ru, ABD’de pa­sif, Fran­
sa ve Tür­ki­ye’dey­se dış­la­yı­cı la­ik­lik mo­del­le­ri­nin ha­ki­mi­ye­ti­ni kar­şı­laş­tır­dı­ğı ça­lış­
ma­sın­da, ABD ve Fran­sa’yı kar­şı­laş­tı­rır­ken en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı­nı, Fran­sa ve
Tür­ki­ye’yi kar­şı­laş­tı­rır­ken ise en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı­nı kul­lan­mış­tır. ABD ve Fran­
sa’nın tüm ben­zer­lik­le­ri­ne rağ­men fark­lı bir la­ik­lik mo­de­li­ni, Fran­sa ve Tür­ki­ye’nin
ise tüm fark­lı­lık­la­rı­na rağ­men ben­zer bir la­ik­lik mo­de­li­ni be­nim­se­miş ve uy­gu­la­mış
 4. Ünite - Vaka Analizi 99

ol­ma­la­rı­nı Ku­ru bu iki yön­te­mi kul­la­na­rak ide­olo­jik mü­ca­de­le­ler ek­se­nin­de ay­nı

ne­den-so­nuç iliş­ki­siy­le açık­la­mış­tır. Bu­ra­da üç va­ka, en ben­zer ve en fark­lı sis­tem
ta­sa­rım­la­rı­na mü­sa­it iki çift va­ka ola­rak in­ce­len­miş­tir.

Ah­met T. Ku­ru. (2011). Pa­sif ve Dış­la­yı­cı La­ik­lik: ABD, Fran­sa ve Tür­ki­ye, İs­tan­bul:
Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı.

En ben­zer ve en fark­lı sis­tem ta­sa­rım­la­rı, va­ka­lar­dan bir ya da bir­ka­çı­nın in­

ce­le­nen sü­reç da­hi­lin­de de­ği­şik za­man di­lim­le­ri­ne bö­lün­me­si su­re­tiy­le de ay­nı
va­ka in­ce­le­me­sin­de bir­lik­te kul­la­nı­la­bi­lir. Bu­nun için ön­ce­lik­le en fark­lı sis­tem
ta­sa­rı­mı­na uy­gun va­ka­lar be­lir­le­nir, da­ha son­ra da bu va­ka­lar ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız
de­ğiş­ke­nin fark­lı­lık gös­ter­di­ği za­man di­lim­le­ri­ne bö­lü­nür. Bu du­rum­da her va­ka­
nın ken­di için­de­ki za­man di­lim­le­ri­nin kar­şı­laş­tır­ma­sı en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı,
va­ka­la­rın bir­bir­le­riy­le kar­şı­laş­tı­rıl­ma­sı ise en fark­lı si­tem ta­sa­rı­mı­nı ör­nek­le­miş
olur. Ör­ne­ğin Şe­ner Ak­türk’ün, bir­bi­rin­den çok fark­lı üç ül­ke­de, Al­man­ya, Rus­ya
ve Tür­ki­ye’de, dev­le­tin et­nik si­ya­se­tin­de sek­sen yıl­lık bir sü­rek­li­lik­ten son­ra or­ta­ya
çı­kan en cid­di si­ya­set de­ği­şik­lik­le­ri­nin se­bep­le­ri­ni açık­la­dı­ğı ki­ta­bın­da Al­man­ya,
Rus­ya ve Tür­ki­ye va­ka­la­rı­nın kar­şı­laş­tır­ma­sın­da en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı, her ül­
ke­nin (va­ka­nın) ken­di için­de­ki de­ği­şik dö­nem­le­ri­nin kar­şı­laş­tır­ma­sın­da ise en
ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı kul­la­nıl­mış­tır.

Şener Aktürk (2015). Almanya, Rusya ve Türkiye’de Etnisite Rejimleri ve Milliyet,

İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

En ben­zer ve en fark­lı sis­tem ta­sa­rım­la­rı­nı ge­rek ay­rı ay­rı ve ge­rek­se bir­lik­te

kul­la­nır­ken dik­kat edil­me­si ge­re­ken baş­lı­ca hu­sus kul­la­nı­lan yön­te­min araş­tır­ma­
nın ama­cı­na uy­gun ol­ma­sı­dır. Şa­yet araş­tır­ma­nın ama­cı, şim­di­ye ka­dar se­bep­le­ri
ye­te­rin­ce in­ce­len­me­miş, hak­kın­da faz­la­ca ku­ram­sal ya da am­pi­rik bul­gu­ya da­ya­lı
ça­lış­ma ya­pıl­ma­mış bir ba­ğım­lı ya da ba­ğım­sız de­ğiş­ken üze­ri­ne en ge­niş an­la­
mıy­la de­ği­şik hi­po­tez­ler üret­me, test et­me ve ku­ram­sal in­şa (the­ory bu­il­ding) ise
en fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı böy­le­si bir ke­şif ça­lış­ma­sı­na mü­sa­it bir yön­tem ola­bi­lir.
Oy­sa araş­tır­ma­nın ama­cı hâli­ha­zır­da si­ya­set bi­li­mi ve­ya ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler sa­
ha­sın­da üze­rin­de çok ça­lı­şıl­mış, ku­ram­sal ve am­pi­rik aşa­ma kay­de­dil­miş bir ba­
ğım­lı ve­ya ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin se­bep­le­ri ve­ya so­nuç­la­rı­nı araş­tı­ra­rak test et­mek
ve in­ce­le­mek ise en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı bu ba­ğım­lı ve­ya ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin
izo­le edi­le­rek da­ha yo­ğun ola­rak in­ce­len­me­si­ne ola­nak sağ­lar.

Tu­nus, Mı­sır, Lib­ya, Bah­reyn ve Su­ri­ye’yi de­rin­den et­ki­le­yen ve Arap Ba­ha­rı ve­ya
Arap dev­rim­le­ri ola­rak bi­li­nen halk ayak­lan­ma­la­rı­nı en fark­lı ve en ben­zer sis­tem 2
ana­li­zi­ni ay­nı an­da kul­la­na­rak na­sıl in­ce­le­ye­bi­lir­si­niz? Bu so­ru­yu ce­vap­lar­ken Tu­
nus ve Mı­sır’da dev­ri­min gö­re­ce kan­sız ve ba­rış­çıl yol­lar­dan çok par­ti­li de­mok­ra­tik
se­çim­le­re yol aç­tı­ğı­nı, Lib­ya’da da uzun ve kan­lı bir iç sa­vaş­tan son­ra dik­ta­tör­lü­ğün
dev­ril­di­ği­ni fa­kat Bah­reyn’de mu­ha­lif pro­tes­to­la­rın kı­sa sü­re­de Suu­di Ara­bis­tan’ın
askerî mü­da­ha­le­siy­le bas­tı­rıl­dı­ğı­nı, Su­ri­ye’de ise mu­ha­lif­ler ve ik­ti­dar ara­sın­da sa­
va­şın uzun sü­re sür­dü­ğü­nü göz önü­ne ala­bi­lir­si­niz. Dev­rim sa­ye­sin­de de­mok­ra­si­ye
ulaş­ma ba­şa­rı­la­rı açı­sın­dan ba­şa­rı­lı olan­dan ba­şa­rı­sı­za doğ­ru bir sı­ra­la­ma yap­mak
ge­re­kir­se Tu­nus, Lib­ya, Mı­sır, Su­ri­ye ve Bah­reyn ola­rak sı­ra­la­na­bi­le­cek­ken, iç sa­
vaş ya­şa­mış ol­ma­la­rı açı­sın­dan da Su­ri­ye ve Lib­ya’nın di­ğer­le­rin­den ay­rıl­dı­ğı­nı göz
önü­ne ala­bi­lir­si­niz.
100 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

TEK VA­KA­LI ANA­LİZ­LER: EN OLA­SI VE EN AZ OLA­SI VA­KA­LAR

Her ne ka­dar va­ka ana­liz­le­rin­de da­ha yay­gın olan yön­tem pek çok va­ka­nın kar­şı­
laş­tır­ma­lı ola­rak (ör­ne­ğin, Fran­sız, Rus, ve Çin dev­rim­le­ri) ele alın­ma­sıy­sa da tek
bir özel va­ka­nın de­rin­le­me­si­ne araş­tı­rıl­ma­sı­nın ku­ram­sal ya da kav­ram­sal fay­
da sağ­la­ya­ca­ğı du­rum­lar­da, tek va­ka­lı ana­liz­le­re yö­ne­lin­miş­tir. Fa­kat sos­yal bi­
lim­ler­de­ki va­ka ana­liz­le­rin­de ge­nel ku­ra­lın bir­den faz­la va­ka­nın kar­şı­laş­tır­ma­lı
in­ce­len­me­si ol­du­ğu­nu, tek va­ka­lı ana­liz­le­rin an­cak çok özel şart­lar­da ve an­cak
kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zin­den da­ha faz­la ya­rar sağ­la­ya­ca­ğı is­pat edil­di­ği tak­dir­
de kul­la­nı­la­bi­le­ce­ği­ni vur­gu­la­mak ge­re­kir. Bir si­ya­set bi­lim­ci, hiçbir se­bep gös­ter­
mek­si­zin ve kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zin­den da­ha fay­da­lı ola­ca­ğı­nı is­pat et­mek­
si­zin, sırf da­ha iyi bil­di­ği ya da öy­le­si ho­şu­na git­ti­ği için tek bir va­ka­ya odak­la­nan
bir in­ce­le­me yap­ma­ma­lı­dır.
Tek va­ka­lı ana­liz­le­rin bi­lim­sel açı­dan ter­ci­he şa­yan ve meş­ru sa­yı­la­bil­me­si için
de ön­ce­lik­le ele alın­ma­sı dü­şü­nü­len va­ka­nın, tüm ben­zer va­ka­lar ara­sın­da­ki kar­
şı­laş­tır­ma­lı ye­ri tes­pit edil­me­li­dir. Eğer dün­ya ça­pın­da tüm ben­zer va­ka­lar ara­sın­
da, il­gi­le­ni­len va­ka­nın, tek ba­şı­na in­ce­len­me­si­ni meş­ru­laş­tı­ra­cak bir hu­su­si­ye­ti
var­sa tek va­ka­lı bir ana­liz ger­çek­leş­ti­ri­le­bi­lir. Tek va­ka ana­li­zi­ni meş­ru­laş­tı­ra­cak
olan, bu ana­liz­le­rin ku­ram­sal bir fay­da sağ­la­dı­ğı du­rum­lar var­dır. Bu du­rum­la­rın
ba­şın­da “en ola­sı va­ka” ve “en az ola­sı va­ka” ola­rak ad­lan­dı­rı­lan araş­tır­ma ta­sa­
rım­la­rı gel­mek­te­dir.

En Ola­sı Va­ka Ana­li­zi

En ola­sı va­ka (most li­kely ca­se) bel­li bir ko­nu­da ele alı­nan bir ku­ra­mın tah­min­
le­ri­nin ger­çek­leş­me ih­ti­ma­li­nin en yük­sek ol­du­ğu va­ka­nın in­ce­len­me­si­dir. Eğer
ele alı­nan ku­ra­mın tah­min­le­ri en ola­sı va­ka­da bi­le ger­çek­leş­mi­yor­sa, bu durum
o ku­ram için ger­çek­ten çok bü­yük bir ek­sik­li­ğe işa­ret eder ve ku­ra­mın ina­nı­lır­lı­ğı
cid­di şe­kil­de ze­de­le­nir. Ör­ne­ğin, akıl­cı se­çim (ra­tio­nal choi­ce) ku­ra­mı­nın ka­ba ve
eko­no­mik mad­de­ci bir yo­ru­mu­na gö­re in­san­lar top­lum­sal ha­yat­ta en faz­la eko­
no­mik çı­kar sağ­la­ya­cak­la­rı se­çe­nek­le­ri ter­cih eder­ler. Bu eko­no­mik mad­de­ci ku­
ra­mın tah­min­le­ri­nin en ko­lay ger­çek­le­şe­ce­ği­ni bek­le­di­ği­miz, bir baş­ka de­yiş­le ‘en
ola­sı va­ka’lar ara­sın­da, ki­şi­le­rin mevduatlarını de­ğer­len­dir­mek için he­sap aç­tık­la­
rı ban­ka­lar, ya­ni ki­şi­le­rin ban­ka ter­cih­le­ri gel­mek­te­dir. Çün­kü pa­ra­sal bi­ri­ki­min
de­ğer­len­di­ril­me­si­ne da­ir ter­cih­le­rin, akıl­cı se­çi­min eko­no­mik mad­de­ci var­sa­yım­
la­rı­na en uy­gun or­ta­mı sağ­la­dı­ğı dü­şü­nü­le­bi­lir. Eğer ki­şi­ler, eko­no­mik bi­ri­kim­
le­ri­ni de­ğer­len­dir­mek üze­re yap­tık­la­rı ban­ka­cı­lık ter­cih­le­rin­de bi­le akıl­cı se­çim
ku­ra­mı­nın tah­min­le­ri doğ­rul­tu­sun­da, eko­no­mik mad­de­ci çı­kar de­ğer­len­dir­me­
le­ri­ne gö­re ha­re­ket et­mi­yor­lar­sa, o za­man akıl­cı se­çim ku­ra­mı­nın ina­nı­lır­lı­ğı cid­
di şe­kil­de ze­de­le­nir. Böy­le bir va­ka ana­li­zi­nin bul­gu­la­rı doğ­rul­tu­sun­da ku­ra­mın
var­sa­yım ve tah­min­le­ri­nin de­ğiş­ti­ril­me­si, ör­ne­ğin eko­no­mik mad­de­ci ol­ma­yan
çı­kar­la­rın da var­sa­yım­la­ra ek­le­ne­rek, bun­lar için de ter­cih hi­ye­rar­şi­sin­de de­ğer­ler
tes­pit edil­me­si ya da akıl­cı se­çim ku­ra­mı­nın uy­gu­la­na­bi­lir­li­ği­nin sı­nır­la­rı­nın da­
ral­tıl­ma­sı ge­rek­mek­te­dir.
Yu­ka­rı­da­ki ör­nek­te en ola­sı va­ka­nın tes­pi­tin­de ku­ram­sal ve ni­te­lik­sel bir yol
iz­le­dik. Oy­sa en ola­sı va­ka, bel­li bir ve­ri ­ta­ba­nı içe­ri­sin­de, il­gi­le­ni­len ba­ğım­sız de­
ğiş­ke­ne se­bep ol­du­ğu var­sa­yı­lan ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin en yük­sek ol­du­ğu va­ka da ola­
bi­lir. So­mut bir ör­nek ola­rak 1960’lar­da çok po­pü­ler olan “mo­dern­leş­me ku­ra­mı­nı”
(mo­der­ni­za­ti­on the­ory) ele ala­lım. Bu ku­ra­ma gö­re eko­no­mik kal­kın­ma de­mok­
ra­si­ye ne­den olan en önem­li ve hat­ta ye­ga­ne et­men­dir. Mo­dern­leş­me ku­ra­mı­na
 4. Ünite - Vaka Analizi 101

gö­re, il­gi­len­di­ği­miz ba­ğım­lı de­ğiş­ken de­mok­ra­si, de­mok­ra­si­ye se­bep ol­du­ğu var­

sa­yı­lan ba­ğım­sız de­ğiş­ken ise eko­no­mik kal­kın­mış­lık­tır. Eko­no­mik kal­kın­mış­lı­
ğın öl­çü­mü­nü de yay­gın bir şe­kil­de kul­la­nıl­dı­ğı üze­re, ki­şi ba­şı­na dü­şen or­ta­la­
ma ge­lir (Gay­risa­fi Millî Ha­sı­la [GSMH]/ki­şi) ola­rak be­lir­le­ye­lim. Bu ta­sa­rım­da
dün­ya üze­rin­de ki­şi ba­şı­na dü­şen ge­li­ri en yük­sek olan ül­ke, bu du­rum­da Ka­tar,
böy­le­si bir ku­ram için de­mok­ra­si­nin ger­çek­le­şe­ce­ği ‘en ola­sı va­ka’ ola­rak or­ta­ya
çı­kar. Eğer Ka­tar’da bi­le de­mok­ra­si yok­sa, ku­ra­mın var­sa­yım­la­rı­nın de­ğiş­ti­ril­me­
si ge­re­ke­bi­lir. Ben­zer göz­lem­ler, pet­rol zen­gi­ni olan ül­ke­ler­de eko­no­mik re­fa­hın
de­mok­ra­si­ye yol aç­ma­dı­ğı­nı gös­te­ren ve ‘pet­rol la­ne­ti’ (oil cur­se) ola­rak bi­li­nen
ku­ram­la­rın or­taya çık­ma­sı­na se­bep ol­muş­tur.

Mic­ha­el L. Ross. (2012). Oil Cur­se: How Pet­ro­le­um We­alth Sha­pes the De­ve­lop­ment
of Na­ti­ons, Prin­ce­ton: Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press.

Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de­ki Ye­ni Ger­çek­çi­lik ku­ra­mı­na gö­re it­ti­fak­lar teh­dit­le­rin den­

ge­len­me­si ku­ra­lı­na gö­re in­şa edi­lir. Teh­dit al­gı­sı­nın te­me­lin­de de ül­ke­le­rin eko­no­ 3
mik ve askerî güç­le­rin­de­ki de­ği­şim­ler yat­mak­ta­dır. Bu ku­ra­lı göz önün­de bu­lun­du­
ra­rak ve dün­ya­da son on­yıll­lar­da ül­ke­le­rin eko­no­mik ve askerî güç­le­rin­de­ki de­ği­şi­mi
göz önü­ne ala­rak, Ye­ni Ger­çek­çi­lik ku­ra­mı­nın it­ti­fak­lar­la il­gi­li bu id­di­ası­nı, kü­re­sel
dü­zey­de ve­ya böl­ge­sel dü­zey­de, test ede­cek bir en ola­sı va­ka ta­sa­rı­mı ya­pı­nız.

En Az Ola­sı Va­ka Ana­li­zi

En ola­sı va­ka ana­li­zi­nin tam ter­si­ne ise “en az ola­sı va­ka” (le­ast li­kely ca­se) ana­li­
zi de­nil­mek­te­dir. En az ola­sı va­ka ana­li­zi, bel­li bir ko­nu­da ele alı­nan bir ku­ra­mın
tah­min­le­ri­nin ger­çek­leş­me ih­ti­ma­li­nin en dü­şük ol­du­ğu va­ka­nın in­ce­len­me­si­dir.
Eğer böy­le­si bir va­ka­da bi­le il­gi­le­ni­len ku­ra­mın tah­min­le­ri ger­çek­le­şi­yor­sa, o za­
man o ku­ra­mın ana­li­tik gü­cü ko­nu­sun­da son de­re­ce güç­lü bir des­tek bu­lun­muş
olur. Eğer ku­ram ‘en az ola­sı va­ka’da bi­le doğ­ru­lan­mış­sa, ele alı­na­bi­le­cek tüm va­
ka­lar­da doğ­ru­lan­ma ih­ti­ma­li de yük­sek­tir.
Yu­ka­rı­da ör­nek ver­di­ği­miz akıl­cı se­çim ku­ra­mın­dan de­vam ede­cek olur­sak,
akıl­cı se­çim ku­ra­mı­nın eko­no­mik mad­de­ci var­sa­yım­la­rın­dan do­ğan tah­min­le­ri­
nin ger­çek­leş­me ih­ti­ma­li­nin en az ol­du­ğu alan­lar­dan bi­ri­nin et­nik ve ulu­sal kim­lik
so­run­la­rı ola­ca­ğı söy­le­ne­bi­lir. Çün­kü mil­li­yet­çi­li­ğe da­ir pek çok ku­ram mil­li­yet­
çi­lik­le iliş­ki­li kim­lik so­run­la­rı­nı duy­gu­la­ra, iç­gü­dü­le­re ve her hâlü­kâr­da eko­no­
mi-dı­şı et­men­le­re bağ­la­mak­ta­dır. Eğer et­nik grup­la­rın kim­li­ğe da­ir se­çim­le­rin­de
da­hi akıl­cı se­çim ku­ra­mı­nın eko­no­mik mad­de­ci tah­min­le­ri­ni doğ­ru­la­yan şe­kil­de
ha­re­ket et­tik­le­ri or­ta­ya çı­kar­sa, akıl­cı se­çim ku­ra­mı son de­re­ce güç­lü bir des­tek
bul­muş olur. Da­vid Lai­tin, Sov­yet-son­ra­sı Es­ton­ya, Le­ton­ya, Ka­za­kis­tan ve Uk­
ray­na’da kim­lik olu­şu­mu­nu in­ce­le­di­ği ese­rin­de, bu cum­hu­ri­yet­ler­de­ki Rus azın­lı­
ğın men­sup­la­rı­nın ço­cuk­la­rı­nı han­gi dil­de oku­la gön­de­re­cek­le­ri­ne ka­rar ve­rir­ken
ana hat­la­rıy­la eko­no­mik mad­de­ci bir he­sa­bı göz önü­ne al­dık­la­rı­nı tes­pit et­miş­tir.
Bu se­bep­le, et­nik Rus kim­li­ği­ne ait ol­duk­la­rı ve ana d ­ il­le­ri de Rus­ça ol­du­ğu hâl­de
bir­çok ai­le ço­cuk­la­rı­nı ken­di hür ira­de­le­riy­le Es­ton­ca gi­bi için­de ya­şa­dık­la­rı ül­ke­
le­rin ye­ni res­mî di­lin­de eğit­me­yi ter­cih et­miş­ler­dir. Lai­tin’in en az ola­sı va­ka­lar­da
ulaş­tı­ğı bu so­nuç, akıl­cı se­çim ku­ra­mı­na güç­lü bir des­tek ola­rak ka­bul edi­le­bi­lir.

Da­vid D. Lai­tin. (1998). Iden­tity in For­ma­ti­on: The Rus­si­an-Spea­king Po­pu­la­ti­ons in

the Ne­ar Ab­ro­ad, It­ha­ca: Cor­nell Uni­ver­sity Press.
102 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Ari­e Ka­co­wicz’e gö­re (Sprinz ve Wo­linsky-Nah­mi­as, Met­hods for Stud­ying In­

ter­na­tio­nal Re­la­ti­ons, s.107-28), ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ya­zı­nın­da di­sip­lin­li oluş­tu­
rul­muş (dis­cip­li­ned-con­fi­gu­ra­ti­ve) en iyi tek va­ka­lı ana­liz Gra­ham Al­li­son’ın Ka­ra­
rın Özü: Kü­ba Fü­ze Kri­zi’ni Açık­la­mak (Es­sen­ce of De­ci­si­on: Exp­lai­ning the Cu­ban
Mis­si­le Cri­sis) ad­lı ese­ri­dir. Bu ki­ta­bın­da Al­li­son, Kü­ba fü­ze kri­zi va­ka­sı­na ABD ve
Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin ver­di­ği tep­ki­ler üze­rin­den ka­rar al­ma sü­reç­le­ri­ni açık­la­dı­ğı
id­di­asın­da olan üç kav­ram­sal mo­de­li test et­miş­tir. Da­ha­sı, Al­li­son Kü­ba fü­ze kri­zi
sü­re­cin­de­ki üç ay­rı kri­tik ka­ra­rı ay­rı ay­rı in­ce­le­ye­rek bir an­lam­da tek va­ka ana­
li­zin­den üç ay­rı va­ka çı­kar­mış­tır. Bu ka­rar­lar, Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin Kü­ba’ya fü­ze
yer­leş­tir­me­si, ABD’nin Kü­ba’yı de­niz­den ab­lu­ka­ya al­ma­sı ve son ola­rak Sov­yet­ler
Bir­li­ği’nin fü­ze­le­ri ge­ri çek­me­yi ka­bul et­me­si­dir.

Gra­ham T. Al­li­son. (1971). Es­sen­ce of De­ci­si­on: Exp­lai­ning the Cu­ban Mis­si­le Cri­sis,
Bos­ton: Litt­le, Brown, and Co.

Özet­le­mek ge­re­kir­se, en ola­sı ve en az ola­sı va­ka­lar da baş­lan­gıç­ta be­lir­til­di­ği

gi­bi an­cak kar­şı­laş­tır­ma­lı bir yel­pa­ze­de tes­pit edi­le­bi­lir. Tek va­ka­lı ana­li­ze yö­ne­le­
cek bi­lim in­sa­nı, in­ce­le­di­ği va­ka­nın, ki kar­şı­laş­tır­ma­lı si­ya­set ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­
ki­ler­de en yay­gın va­ka­lar ül­ke­ler­dir, yer­le­şik bir ku­ra­mın bek­len­ti­le­ri­ne is­ti­na­den
en ola­sı ya da en az ola­sı va­ka ol­du­ğu­nu açık­ça is­pat­la­mak zo­run­da­dır. En baş­tan
va­ka­nın böy­le bir sta­tü­sü ol­du­ğu gös­te­ril­mez­se, tek va­ka­lı ana­li­zin meş­rui­yet ze­
mini oluş­maz.
Yu­ka­rı­da­ki ör­nek­ler­de de gö­rül­dü­ğü üze­re, en ola­sı ve en az ola­sı va­ka ana­liz­
le­ri, tek bir va­ka­nın bi­le, bel­li ko­şul­la­rı sağ­la­dı­ğı sü­re­ce, yer­le­şik ku­ram­la­rı sar­sa­
bi­le­ce­ği­ni ve ye­ni ku­ram­la­ra ve kav­ram­sal ke­şif­le­re yol aça­bi­le­ce­ği­ni gös­ter­mek­
te­dir. Fa­kat tek va­ka­lı ana­liz­ler en ola­sı ve en az ola­sı va­ka ta­sa­rım­la­rıy­la sı­nır­lı
de­ğil­dir.

Ta­rih­sel ku­rum­sal­cı­lı­ğa gö­re, ku­rum­la­rın ya­pı­sı, on­la­rı ku­ran grup­la­rın ara­sın­da­ki

4 güç­ler den­ge­si­ne bağ­lı­dır. Ta­rih­sel ku­rum­sal­cı­lı­ğın bu id­di­ası­nı test ede­bi­le­ce­ği­niz
bir en az ola­sı va­ka ta­sa­rı­mı or­ta­ya ko­yu­nuz.

TEK VA­KA­LI ANA­LİZ­LER: KRİ­TİK VE SAP­KIN VA­KA­LA­RIN

ÖNE­Mİ
Tek va­ka­lı ana­liz­le­rin en önem­li tür­le­rin­den bir ta­ne­si de ‘sap­kın va­ka’ (de­vi­ant
ca­se) in­ce­le­me­si­dir. Sap­kın va­ka, bel­li bir ne­den­sel­lik iliş­ki­si­nin iş­le­yi­şi­ne da­ir yer­
leş­miş ku­ram­lar bü­tü­nü­ne, ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler ara­sın­da keş­fe­dil­miş
ko­re­las­yon­la­ra, ters bir du­rum arz eden va­ka­dır. Sap­kın va­ka­lar var olan hiç­bir ku­
ra­mın açık­la­ya­ma­dı­ğı, yer­leş­miş ge­nel­ge­çer ku­ram­la­rın ve var­lı­ğı is­pat­lan­mış am­
pi­rik ka­lıp­la­rın ön­gör­dü­ğü mo­del­den be­lir­gin bir şe­kil­de sap­mış olan va­ka­lar­dır.
Yi­ne de­mok­ra­si­nin se­bep­le­ri üze­ri­ne or­ta­ya kon­muş ku­ram­lar­dan ve keş­fe­dil­miş
ko­re­las­yon­lar­dan yo­la çı­ka­rak bir sap­kın va­ka ör­ne­ği ve­re­bi­li­riz. De­mok­ra­si­nin se­
be­bi­ni eko­no­mik re­fah se­vi­ye­si­ne, bur­ju­va­zi­nin ge­liş­me­si­ne, şe­hir­leş­me­ye, Pro­tes­
tan Hristiyan ge­le­ne­ğe, İn­gi­liz sö­mür­ge geç­mi­şi­ne, geç­miş de­mok­ra­si de­ne­yi­mi­ne
ve de­mok­ra­tik kom­şu­la­rın et­ki­si­ne bağ­la­yan ku­ram­la­rın hiç­bi­ri, ko­mü­nizm son­ra­
sın­da Mo­ğo­lis­tan’da çok par­ti­li de­mok­ra­tik bir re­jim ku­ru­la­ca­ğı­nı tah­min et­mez­di.
Mo­ğo­lis­tan, es­ki ko­mü­nist ül­ke­ler ara­sın­da en yok­sul­lar­dan bi­ri­si, hal­kı­nın önem­li
bir kıs­mı şe­hir­leş­me­miş ol­ma­sı bir ya­na hâlen gö­çe­be ve ya­rı-gö­çe­be ola­rak ya­şa­
yan, hiç geç­miş de­mok­ra­si de­ne­yi­mi­ne ve tek bir de­mok­ra­tik kom­şu­ya bi­le sa­hip
 4. Ünite - Vaka Analizi 103

ol­ma­yan bir ül­ke ola­rak de­mok­ra­si­nin se­bep­le­ri­ne da­ir or­ta­ya ko­nan tüm ya­pı­sal­cı
ku­ram­la­rın bek­len­ti­le­ri­nin ak­si­ne kı­sa sü­re­de çok par­ti­li de­mok­ra­tik bir re­ji­mi te­
sis et­ti­ği için tam bir ‘sap­kın va­ka’ ola­rak in­ce­le­ne­bi­lir. Ste­ven Fish Mo­ğo­lis­tan’ı bu
çer­çe­ve­den in­ce­le­miş ve bu sap­kın va­ka in­ce­le­me­sin­den ha­re­ket­le de­mok­ra­si­nin
hiç­bir ya­pı­sal ön ­ko­şul ol­mak­sı­zın yer­le­şe­bi­le­ce­ği­ni id­di­a et­miş­tir.

M. Ste­ven Fish. (1998). Mon­go­li­a: De­moc­racy Wit­ho­ut Pre­re­qu­isi­tes, Jo­ur­nal of De­

moc­racy, Cilt 9, Sa­yı 3, s.127-41.

Ta­nı­mı ge­re­ği, sap­kın va­ka­la­rın tes­pi­ti de an­cak kar­şı­laş­tır­ma­lı bir yel­pa­ze­de ya­
pı­la­bi­lir. Çün­kü an­cak tüm va­ka­la­rın da­ğı­lı­mı or­ta­ya çı­ka­rıl­dık­tan son­ra eğer var­sa,
her­han­gi bir va­ka­nın sap­kın olup ol­ma­dı­ğı tes­pit edi­le­bi­lir. Tüm va­ka­la­rın da­ğı­lı­mı
bi­lin­me­den sap­kın va­ka­nın olup ol­ma­dı­ğı, var­sa han­gi­si ol­du­ğu tes­pit edi­le­mez. Do­
la­yı­sıy­la bü­yük öl­çek­li is­ta­tis­tik­sel ana­liz­ler sap­kın va­ka­la­rın tes­pi­tin­de çok ya­rar­lı
ve yay­gın bir rol oy­nar. İs­ta­tis­ti­ki ana­liz­de­ki da­ğı­lı­mı göz­lem­le­yen araş­tır­ma­cı, ay­nı
za­man­da mev­cut da­ğı­lı­mın çok dı­şın­da ka­lan va­ka ya da va­ka­la­rı da tes­pit et­me im­
kâ­nı­na sa­hip­tir. Eğer var­sa, mev­cut da­ğı­lı­mın en uza­ğın­da ka­lan va­ka ya da va­ka­lar
sap­kın va­ka in­ce­le­me­si­ne ta­bi tu­tu­la­bi­lir. İn­sa­ni kal­kın­mış­lık en­dek­si ile de­mok­ra­
tik­leş­me en­deks­le­ri ara­sın­da çok güç­lü bir ko­re­las­yon bu­lun­mak­ta­dır. Üs­te­lik pet­rol
zen­gi­ni fa­kat de­mok­ra­tik ol­ma­yan ül­ke­le­rin yük­sek ge­lir­le­ri­ne rağ­men in­sa­ni ge­liş­
miş­lik se­vi­ye­le­ri dü­şük ol­du­ğu için on­la­rın du­ru­mu da bu ko­re­las­yo­na ay­kı­rı de­ğil­
dir. Fa­kat Sin­ga­pur, in­sa­ni ge­liş­miş­lik en­dek­si çok yük­sek ol­du­ğu ve üs­te­lik pet­rol
zen­gi­ni de ol­ma­dı­ğı hâl­de de­mok­ra­tik ol­ma­yan bir ül­ke özel­li­ğiy­le de­mok­ra­tik­leş­me
ku­ram­la­rı­nın test edi­le­rek ge­liş­ti­ril­me­si için tam bir sap­kın va­ka ör­ne­ği sun­mak­ta­dır.

Bir­leş­miş Mil­let­ler Kal­kın­ma Prog­ra­mı (UNDP) ta­ra­fın­dan ül­ke­le­rin sağ­lık, eği­tim

ve ya­şam stan­dar­dı gö­zö­nü­ne alı­na­rak he­sap­la­nan in­sa­ni kal­kın­ma en­dek­si (hu­man 5
de­ve­lop­ment in­dex, HDI) ve de­mok­ra­si ara­sın­da güç­lü bir po­zi­tif iliş­ki ol­du­ğu id­di­a
edil­miş­tir. Ül­ke­le­rin HDI sı­ra­la­ma­la­rı­na ve Öz­gür­lük Evi (Free­dom Hou­se) ta­ra­fın­
dan ve­ri­len de­mok­ra­si no­tu­na (1 en de­mok­ra­tik ve 7 en an­ti-de­mok­ra­tik ol­mak üze­
re) ba­ka­rak bu kal­kın­ma-de­mok­ra­si ara­sın­da var­sa­yı­lan iliş­ki­ye ters dü­şen sap­kın
va­ka ör­nek­le­ri tes­pit edi­niz.

Öz­gür­lük Evi (Free­dom Hou­se) ta­ra­fın­dan ya­yın­la­nan Dün­ya Öz­gür­lük Ha­ri­ta­sı

üze­rin­de ül­ke­le­rin de­mok­ra­si no­tu­nu şu ad­res­ten bu­la­bi­lir­si­niz: http://www.fre­
edom­hou­se.org/re­port-types/free­dom-world Bir­leş­miş Mil­let­ler Kal­kın­ma Prog­ra­
mı ta­ra­fın­dan he­sap­la­nan ül­ke­le­rin in­sa­ni kal­kın­ma en­dek­si (HDI) sı­ra­la­ma­la­rı­na
ulaş­mak için şu in­ter­net kay­na­ğı­nı kul­la­na­bi­lir­si­niz: http://en.wi­ki­pe­di­a.org/wi­ki/
List_of_co­un­tri­es_by_Hu­man_De­ve­lop­ment_In­dex

Sap­kın va­ka ana­liz­le­ri­nin ya­nı­sı­ra, tek va­ka­lı ana­liz­le­rin en önem­li tür­le­rin­den

bir ta­ne­si de ‘kri­tik va­ka’ (cru­ci­al ca­se) in­ce­le­me­si­dir. Kri­tik va­ka, bel­li bir ne­den­
sel­lik iliş­ki­si­nin iş­le­yi­şi­ne da­ir yer­leş­miş ku­ram­la­rın bir­ço­ğu için açık­lan­ma­sı mut­
lak ge­rek­li olan bir va­ka­dır. Her ku­ra­mın, açık­la­ya­ma­dı­ğı ve­ya açık­la­ma id­di­asın­da
ol­ma­dı­ğı, kap­sa­ma ala­nı dı­şın­da ba­zı va­ka­lar ola­bi­lir. Bu du­rum­lar­da te­mel bek­
len­ti, böy­le va­ka­la­rın sa­yı­ca pek az ve­ya ku­ra­mın açık­la­ya­bil­di­ği­ni id­di­a et­ti­ği kap­
sa­ma ko­şul­la­rı­nın (sco­pe con­di­ti­ons) açık­ça dı­şın­da ol­ma­sı­dır. Fa­kat öy­le va­ka­lar
var­dır ki ku­ra­mın açık­la­dı­ğı­nı id­di­a et­ti­ği olay­lar kü­me­sin­de mer­ke­zi bir öne­me
sa­hip­tir. O va­ka­yı do­yu­ru­cu bir şe­kil­de açık­la­ya­bi­len ku­ram bü­yük bi­lim­sel gü­ve­
104 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ni­lir­lik ve iti­bar ka­za­nır, açık­la­ya­ma­yan ku­ra­mın da gü­ve­ni­lir­li­ği ya­ra alır. Ör­ne­

ğin sos­ya­list dev­rim­le­rin se­bep­le­ri­ni açık­la­ya­bil­di­ği­ni id­di­a eden bir ku­ra­mın Rus
ve­ya Çin dev­ri­mi­ni açık­la­ya­ma­ma­sı ka­bul edi­le­mez çün­kü Rus dev­ri­mi ilk bü­yük
sos­ya­list dev­rim olup dün­ya­da­ki ne­re­dey­se tüm di­ğer sos­ya­list dev­rim­le­re ör­nek
ol­muş, Çin dev­ri­miy­se dün­ya­nın en bü­yük nü­fu­sa sa­hip hal­kı­na sos­ya­list bir re­
jim ge­tir­miş­tir. Bir ba­kı­ma ‘sos­ya­list dev­rim’ de­ni­len ha­di­se­nin en pa­ra­dig­ma­tik
ör­nek­le­ri­ni Rus ve Çin dev­rim­le­ri oluş­tur­du­ğu için, bir sos­ya­list dev­rim ku­ra­mı­
nın en baş­ta bu dev­rim­le­ri açık­la­ya­bil­me­si ge­re­kir. Bu­nun gi­bi ge­nel ola­rak dev­
rim­le­ri açık­la­ya­bil­di­ği­ni id­di­a eden bir ku­ra­mın da Fran­sız (1789), İran (1979) ve
Do­ğu Av­ru­pa (1989) dev­rim­le­ri­ni açık­la­ya­ma­ma­sı ka­bul edi­le­mez çün­kü bun­lar
mo­dern ça­ğın ilk ve son bü­yük dev­rim­le­ri­dir. Bu se­bep­le, top­lum­sal dev­rim­ler
üze­ri­ne ya­zı­lan eser­le­rin önem­li kıs­mı bu say­dı­ğı­mız dev­rim­ler üze­ri­ne­dir.

Nik­ki R. Ked­di­e (der.). (1995). De­ba­ting Re­vo­lu­ti­ons, New York: NYU Press.

Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de kri­tik va­ka ör­ne­ği ça­lış­ma­lar ara­sın­da Ric­hard Ned Le­
bow ve Ja­ni­ce Gross Ste­in’ın So­ğuk Sa­va­şı He­pi­miz Kay­bet­tik ad­lı ese­ri ge­lir. Bu
eser­de Le­bow ve Ste­in, nük­le­er si­lah­lar ve cay­dı­rı­cı­lık stra­te­ji­le­ri­ne iliş­kin ku­ram­
lar için bi­rer kri­tik va­ka ola­rak Kü­ba Fü­ze Kri­zi ve Yom Kip­pur Sa­va­şı’nı in­ce­ler­
ler. Ya­zar­lar ABD ve SSCB’nin her iki kriz­de de bir­bir­le­ri­ni nük­le­er si­lah­la­rın des­
te­ğin­de teh­dit et­me­si­nin id­di­a edil­di­ği gi­bi ba­şa­rı­lı bir cay­dı­rı­cı­lık ör­ne­ği ol­ma­
dı­ğı­nı ve hat­ta tam ter­si­ne So­ğuk Sa­va­şı da­ha da uza­ta­rak ve sa­vun­ma har­ca­ma­
la­rı­nı mu­az­zam se­vi­ye­le­re çı­ka­ra­rak her iki ta­ra­fa da bü­yük za­rar ver­di­ği­ni id­di­a
et­miş­ler­dir. Bu yak­la­şım kri­tik va­ka ana­li­zi sa­yı­la­bi­lir çün­kü nük­le­er cay­dı­rı­cı­lık
ku­ram­la­rı­nın iş­ler­li­ği eğer en bü­yük iki nük­le­er güç olan ABD ve SSCB ara­sın­da
bi­le is­pat­la­na­mı­yor­sa, bu ku­ram­lar çok bü­yük bir ya­ra al­mış sa­yı­lır.

Ric­hard Ned Le­bow ve Ja­ni­ce Gross Ste­in. (1995). We All Lost the Cold War, Prin­ce­
ton: Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press.

Kri­tik va­ka­la­ra ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ku­ram­la­rın­dan da­ha bü­yük ve önem­li ör­

nek­ler ver­mek ge­re­kir­se Ger­çek­çi­lik, Li­be­ra­lizm ve İn­şa­cı­lık gi­bi te­mel ulus­la­ra­
ra­sı iliş­ki­ler ku­ram­la­rı­nın ta­ma­mı için Bi­rin­ci ve İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı birer kri­tik
va­ka­dır. Bu iki bü­yük dün­ya sa­va­şı­nın se­bep­le­ri­ne iliş­kin do­yu­ru­cu bir açık­la­ma
or­ta­ya ko­ya­ma­yan bir ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ku­ra­mı­nın ba­şa­rı­sız ol­du­ğu dü­şü­nü­lür
çün­kü ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ku­ram­la­rı en baş­ta sa­vaş ve ba­rı­şın se­bep­le­ri­ni, özel­
lik­le de en bü­yük güç­ler ara­sın­da kü­re­sel an­lam­da sa­vaş ve ba­rı­şın se­bep­le­ri­ni
açık­la­ya­bi­le­cek­le­ri id­di­asın­da­dır­lar. Bu ku­ram­la­rın ör­ne­ğin Lib­ya-Çad ya da Aze­
ri-Er­me­ni sa­va­şı gi­bi sa­vaş­la­rı açık­la­ya­ma­ma­la­rı, kü­çük ül­ke­ler ara­sın­da­ki ça­tış­
ma­la­rın kap­sa­ma alan­la­rı­na gir­me­di­ği ve­ya bu sa­vaş­la­rın bü­yük güç­ler ara­sın­da­ki
ça­tış­ma­la­rın bi­rer tü­re­vi ol­du­ğu (proxy wars) ve ben­ze­ri kap­sa­ma ko­şul­la­rı yo­luy­
la kıs­men gö­zar­dı edi­le­bi­lir. Oy­sa ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin di­na­mik­le­ri­ni açık­la­ma
id­di­asın­da olan ku­ram­la­rın Bi­rin­ci ve İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın se­bep­le­ri­ni açık­la­
ya­ma­ma­la­rı­nın ma­kul bir se­be­bi ola­maz.

John J. Me­ars­hei­mer. (2003). Tra­gedy of Gre­at Po­wer Po­li­tics, New York: W. W. Nor­
ton & Com­pany.
 4. Ünite - Vaka Analizi 105

Kri­tik va­ka ku­ram­sal öne­mi ba­kı­mın­dan en ola­sı ve en az ola­sı va­ka­la­rın top­

la­mı gi­bi­dir çün­kü kri­tik va­ka­yı açık­la­ya­bi­len ku­ra­mın doğ­ru­lu­ğu is­pat­lan­mış,
açık­la­ya­ma­yan ku­ra­mın ise ba­şa­rı­sız­lı­ğı tes­cil edil­miş olur. Oy­sa en ola­sı va­ka­
yı açık­la­ya­ma­yan ku­ra­mın ba­şa­rı­sız­lı­ğı tes­cil edi­lir ama açık­la­ya­bil­di­ği tak­dir­de
doğ­ru­lu­ğu is­pat edil­miş ol­maz çün­kü za­ten bu va­ka o ku­ram için ‘en ola­sı va­ka’dır.
Tam ter­si ola­rak, en az ola­sı va­ka­yı ise açık­la­ya­bi­len ku­ra­mın doğ­ru­lu­ğu is­pat­lan­
mış olur ama açık­la­ya­ma­dı­ğı tak­dir­de ba­şa­rı­sız­lı­ğı­na hük­me­di­le­mez çün­kü ta­nı­
mı ge­re­ği bu va­ka o ku­ram için ‘en az ola­sı va­ka’dır.

Mil­li­yet­çi­li­ğin se­bep­le­ri­ni açık­la­dı­ğı­nı id­di­a eden ku­ram­lar için han­gi va­ka ve­ya va­
ka­lar (han­gi mil­li­yet­çi­lik­ler) kri­tik va­ka ola­bi­lir? 6

VA­KA İÇİ ANA­LİZ­LER

Tek va­ka­lı ana­liz­le­rin de as­lın­da çok­lu va­ka ana­liz­le­riy­le ben­zer bir kar­şı­laş­tır­ma
man­tı­ğı­na da­yan­dı­ğı­nı, en ola­sı ve en az ola­sı, sap­kın ve kri­tik va­ka in­ce­le­me­le­ri
öze­lin­de gör­dük. Va­ka içi (wit­hin ca­se) ana­liz­ler­de de kar­şı­laş­tır­ma man­tı­ğı tek bir
va­ka­nın ken­di için­de uy­gu­la­nır. Kar­şı­laş­tır­ma­lı si­ya­set­te ge­nel­lik­le her bir ül­ke bir
va­ka ola­rak ele alın­dı­ğın­dan, va­ka içi ana­liz­ler ço­ğun­luk­la bir ül­ke­nin ta­rih­te­ki
de­ği­şik dö­nem­le­ri­nin kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­rak in­ce­len­me­si su­re­tiy­le ya­pıl­mak­ta­dır.
Bu özel­li­ğiy­le va­ka içi ana­liz­ler ‘en ben­zer sis­tem’ ta­sa­rı­mı­na ben­ze­mek­te­dir çün­
kü va­ka esa­sen ay­nı va­ka­dır ve öy­le ol­du­ğu için va­ka­nın de­ği­şik dö­nem­le­rin­de­ki
ne­re­dey­se bü­tün özel­lik­le­ri ben­zer­dir. Fa­kat bu­ra­da va­ka içi ana­liz ya­pa­bil­mek
için ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin de­ğe­rin­de önem­li bir de­ği­şik­lik göz­len­miş ol­ma­sı ge­re­kir.
Ör­ne­ğin ce­va­bı­nı ara­dı­ğı­mız so­ru soy­kı­rı­ma se­bep olan ne­den-so­nuç iliş­ki­si ol­
sun. Bu du­rum­da va­ka içi ana­liz için uzun yıl­lar bo­yun­ca kim­lik te­mel­li şid­det­ten
gö­re­ce uzak ya­şa­mış, da­ha son­ray­sa soy­kı­rım ya­şa­mış bir ül­ke­yi, me­se­la 20. yüz­
yıl­da Ru­an­da’yı, va­ka içi ana­liz ko­nu­su ola­rak ele ala­bi­li­riz. Ru­an­da ta­ri­hi, soy­kı­
rı­mın ol­du­ğu 1994 yı­lı­na ge­lin­ce­ye ka­dar de­ği­şik dö­nem­le­re ay­rı­lır ve soy­kı­rı­ma
ge­lin­ce­ye ka­dar in­ce­le­nen her dö­nem­de ne­den soy­kı­rım ol­ma­dı­ğı araş­tı­rı­lır. Bu
araş­tır­ma­dan bek­le­nen odur ki da­ha ön­ce­ki dö­nem­ler­de ol­ma­yıp da 1994 dö­ne­
min­de or­ta­ya çı­kan bir et­men ve­ya et­men­ler soy­kı­rı­ma se­bep ol­muş­tur ve va­ka içi
dö­nem­sel kar­şı­laş­tır­ma bu fak­tör­le­ri or­ta­ya çı­ka­ra­cak­tır.
Va­ka içi ana­liz­de ele alı­nan va­ka, han­gi pren­sip­ler doğ­rul­tu­sun­da dö­nem­le­re
ay­rıl­ma­lı­dır? Bu­ra­da yol gös­te­ri­ci bir pren­sip, ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne se­bep ol­du­ğu­nu
dü­şün­dü­ğü­müz et­men­le­rin da­ğı­lı­mın­da­ki de­ği­şik­lik­le­re gö­re bir dö­nem­sel ayı­rım
yap­mak­tır. Ör­ne­ğin, İran va­ka­sın­da, A, B, C ve D et­men­le­ri­nin il­gi­len­di­ği­miz ba­
ğım­lı de­ğiş­ken (ör­ne­ğin, “dev­rim”) üze­rin­de be­lir­le­yi­ci ro­lü ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yor­
sak, İran ta­ri­hi­ni A, B, C, ve D et­men­le­ri­nin de­ği­şik kom­bi­nas­yon­lar­da var ol­du­ğu
dö­nem­le­re ayı­ra­bi­li­riz. Ör­ne­ğin, hiç­bir et­me­nin var ol­ma­dı­ğı I. dö­nem, A ve C’nin
bir­lik­te var ol­du­ğu II. dö­nem, B ve D’nin bir­lik­te var ol­du­ğu II­I. dö­nem, A ve D’nin
bir­li­ke var ol­du­ğu IV. dö­nem, ve A, B ve D’nin bir­lik­te var ol­du­ğu V. dö­nem. Ve
di­ye­lim ki se­be­bi­ni araş­tır­dı­ğı­mız ba­ğım­lı de­ğiş­ken, “dev­rim”, IV. dö­nem­de ger­çek­
leş­miş ol­sun. Bu du­rum­da dev­ri­min ger­çek­leş­me­si için A ve D’nin bi­r a­ra­da var
ol­ma­sı fa­kat B’nin de ol­ma­ma­sı ge­re­kir, şek­lin­de bir so­nu­ca va­ra­bi­li­riz.
Va­ka içi ana­liz yön­te­miy­le tek bir va­ka­dan yo­la çı­ka­rak va­rı­lan so­nuç­la­rın ge­
nel­le­ne­bi­lir olup ol­ma­dı­ğı ko­nu­sun­da­ki tar­tış­ma ve en­di­şe­ler, bu yön­te­min sos­yal
bi­lim­le­re kat­kı­sı­nı sı­nır­la­yan en önem­li et­ken­dir. Eğer va­ka içi ana­liz ya­pı­lan, en
az ola­sı, en ola­sı, kri­tik ve­ya sap­kın bir va­ka ise en azın­dan bu hu­su­si­ye­tin­den do­
la­yı va­rı­lan so­nu­cun ku­ram­sal de­ğe­ri­nin yük­sek ola­ca­ğı var­sa­yı­la­bi­lir. Fa­kat eğer
106
7 bir araş­tır­ma­cı na­sıl bir va­ka içi ana­liz ta­sar­la­ya­bi­lir?
Duverger’in Yasası: Seçim
sisteminin siyasi parti sayısına
etkisine ilişkin Fransız siyaset
bilimci Maurice Duverger’in
kendi adıyla anılan iddiasına
(Duverger’in yasası) göre
dar bölgeli çoğunluk seçim
sistemi iki partili bir siyasi
düzene, nispi seçim sistemi
ise çok partili (üç veya daha
fazla) bir siyasi düzene sebep
olmaktadır. Nispi temsil seçim
sistemini kullanan ülkelerin
arasında da seçim barajı
uygulamayan ya da çok düşük
seçim barajı olan ülkelerin,
yüksek seçim barajı olanlara
göre, oyların çok daha fazla
sayıda partiye dağıldığı bir
siyasi düzene sahip olmaları
beklenir.
Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
va­ka içi ana­liz, il­gi­le­ni­len ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin (ör­ne­ğin, “dev­rim”) or­ta­ya çık­tı­ğı
her­han­gi bir ale­la­de va­ka üze­ri­ne ya­pı­lı­yor­sa, aca­ba va­rı­lan so­nuç­la­rın bi­lim­sel
kat­kı­sı ne öl­çü­de ola­cak­tır? Bu çer­çe­ve­de tar­tış­ma ve en­di­şe­ler, va­ka ana­liz­le­rin­de
en önem­li hu­sus­lar­dan bi­ri­nin, bel­ki de en baş­ta ge­le­ni­nin, so­ru­lan so­ru­ya uy­gun
ve sa­vu­nu­la­bi­lir va­ka­la­rın se­çil­me­si ol­du­ğu­nu bir kez da­ha ha­tır­lat­mak­ta­dır.
Tür­ki­ye ör­ne­ğin­de se­çim sis­te­mi­nin si­ya­si par­ti sa­yı­sı­na et­ki­si­ni test et­mek is­te­yen
SÜ­REÇ TA­Kİ­Bİ YÖN­TE­Mİ
Ge­nel ola­rak ni­te­lik­sel yön­tem­le­rin, özel­lik­le de va­ka ana­li­zi­nin, ni­ce­lik­sel yön­
tem­le­re üs­tün­lük­le­ri ara­sın­da en ön­de ge­len bir ta­ne­si ne­den-so­nuç iliş­ki­le­ri­ni
gö­rü­nür kı­la­rak açık bir şe­kil­de or­ta­ya koy­ma­sı­dır. Ni­ce­lik­sel ana­liz­ler ço­ğun­luk­la
yüz­ler­ce ve hat­ta bin­ler­ce va­ka­yı ele ala­rak iliş­ki­li ol­duk­la­rı­nı dü­şün­dük­le­ri (ba­
ğım­sız ve ba­ğım­lı) de­ğiş­ken­ler ara­sın­da muh­te­lif önem­de ko­re­las­yon­la­rı tes­pit et­
tik­le­ri hâl­de, bu ko­re­las­yon­lar­dan han­gi­le­ri­nin ya da her­han­gi bi­ri­nin ha­ki­ki bir
ne­den-so­nuç iliş­ki­si­ne işa­ret edip et­me­di­ği­ni ke­sin ola­rak or­ta­ya çı­ka­ra­maz­lar.
Ör­ne­ğin dün­ya­nın bü­tün ül­ke­le­rin­de A, B, C, D ve E et­men­le­ri ara­sın­da­ki iliş­
ki­yi araş­tır­dı­ğı­mı­zı, bun­lar­dan A, B, C ve D’nin ba­ğım­sız, E’nin ise ba­ğım­lı de­ğiş­
ken ol­du­ğu­nu dü­şün­dü­ğü­mü­zü var­sa­ya­lım. İs­ta­tis­ti­ki araş­tır­ma­mız, A’nın ol­du­
ğu ül­ke­le­rin %85’in­de E’nin de ol­du­ğu­nu, oy­sa B, C, ve­ya D’nin ol­du­ğu ül­ke­ler­de
E’nin %50’nin al­tın­da sık­lık­la göz­lem­len­di­ği­ni or­ta­ya koy­muş ol­sun. Bu du­rum­da,
A’nın E’ye se­bep ol­du­ğu­na da­ir cid­di bir şüp­he duy­mak­ta hak­lı­yız­dır. Fa­kat bu­nun
doğ­ru­dan bir ne­den­sel­lik iliş­ki­si ol­du­ğu­nu id­di­a et­mek çok yan­lış olur çün­kü A
ve E ara­sın­da hiç­bir ne­den­sel­lik iliş­ki­si ol­ma­dı­ğı gi­bi eğer var­sa da bu iliş­ki bi­zim
tah­min et­ti­ği­miz­den çok da­ha de­ği­şik bir şe­kil­de iş­li­yor ola­bi­lir. Ör­ne­ğin hem A’ya
hem de E’ye se­bep olan bir üçün­cü et­ken, M ola­bi­lir. Ne­den­sel­lik iliş­ki­si tam ter­si
doğ­rul­tu­da da ola­bi­lir: Bir baş­ka de­yiş­le, E’nin se­be­bi A de­ğil, A’nın se­be­bi E ola­bi­
lir. Ve ni­ha­yet, A ve E ara­sın­da hiç­bir ne­den­sel­lik iliş­ki­si ol­ma­yıp, sık­lık­la bi­ra­ra­da
ol­ma­la­rı ta­ma­miy­le rast­lan­tı­sal da ola­bi­lir. Ör­ne­ğin si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı
iliş­ki­ler araş­tır­ma­la­rı için çok önem­li ve­ri­ler ara­sın­da pet­rol zen­gin­li­ği ve ege­men
dinî ge­le­nek yer al­mak­ta­dır. Fa­kat dün­ya­nın pet­rol zen­gi­ni ül­ke­le­ri­nin bü­yük ço­
ğun­lu­ğu, pet­rol ih­rac eden ül­ke­ler ör­gü­tü OPEC’in bi­ri (Ve­ne­zue­la) ha­riç tüm üye­
le­ri, Müs­lü­man ço­ğun­luk­lu ül­ke­ler­dir. Bu ve­ri­le­re is­ta­tis­tik­sel bir açı­dan ba­kı­la­cak
olur­sa Müs­lü­man­lık ve pet­rol zen­gin­li­ği ara­sın­da çok güç­lü bir ne­den­sel­lik iliş­
ki­si ol­du­ğu dü­şü­nü­le­bi­lir. Oy­sa en ba­sit bir sü­reç ta­ki­bi bi­le, Müs­lü­man­lı­ğın pet­
rol zen­gin­li­ği­ne ve­ya pet­rol zen­gin­li­ği­nin Müs­lü­man­lı­ğa se­bep ol­ma­dı­ğı­nı biz­le­re
gös­te­re­cek­tir. Böy­le­si rast­lan­tı­sal iliş­ki­le­rin üs­te­sin­den ge­le­rek ha­ki­ki ne­den-so­nuç
iliş­ki­le­ri­ni or­ta­ya çı­kar­ma­nın en önem­li yol­la­rın­dan bi­ri­si va­ka ana­liz­le­ri­nin baş­lı­
ca yön­tem­le­rin­den olan ‘sü­reç ta­ki­bi’ (pro­cess tra­cing) yön­te­mi­dir.
Sü­reç ta­ki­bi, il­gi­len­di­ği­miz so­nu­ca (ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne) ne­den ol­du­ğu sa­nı­lan
ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin adım adım na­sıl o so­nu­ca se­bep ol­du­ğu­nun iz­len­me­si­dir.
Sü­reç ta­ki­bi, ne­den­sel­lik sü­re­cin­de­ki ne­den-so­nuç zin­ci­ri­ni ve ne­den-so­nuç me­
ka­niz­ma­sı­nı or­ta­ya çı­kar­mak­ta kul­la­nı­lır. Sü­reç ta­ki­bi, is­ta­tis­ti­ki ola­rak ara­la­rın­da
çok güç­lü bir ko­re­las­yon olan ve do­la­yı­sıy­la ne­den­sel­lik iliş­ki­si ol­du­ğun­dan şüp­
he­le­ni­len de­ğiş­ken­le­rin tam ola­rak na­sıl bir­bi­ri­ni te­tik­le­di­ği­ni keş­fet­me­ye de ya­rar.
Sü­reç ta­ki­bi, ne­den­sel­lik hi­kâ­ye­si (cau­sal story) de de­ni­len iliş­ki­ler zin­ci­ri­ni or­ta­ya
koy­mak için ge­rek­li­dir. Böy­le­si ne­den­sel­lik hi­ka­ye­le­rin­de se­bep ve so­nuç ara­sın­da
pek çok ara de­ğiş­ken­ler ola­bi­lir, hat­ta bü­yük sık­lık­la var­dır ve bun­lar an­cak sü­reç
 4. Ünite - Vaka Analizi 107

ta­ki­bi sa­ye­sin­de or­ta­ya çı­kar­tı­la­bi­lir. Ale­xan­der Ge­or­ge ve An­drew Ben­nett ne­den-

so­nuç iliş­ki­si­ni yan­ya­na di­zil­miş el­li do­mi­no ta­şı­nın yı­kıl­ma­sı­na ben­ze­tir (Ge­or­ge
ve Ben­nett, Ca­se Stu­di­es, s.206). Ba­sit bir ça­lış­ma an­cak bi­rin­ci ve el­lin­ci do­mi­no
ta­şı­nın dü­şü­şü­nü tes­pit ede­bi­lir­ken, ara­da­ki kırk se­kiz ta­şın yer al­dı­ğı sü­re­ci, ne­
den-so­nuç zin­ci­ri­ni ve o zin­ci­ri te­tik­le­yen me­ka­niz­ma­yı or­ta­ya çı­ka­ra­maz. Oy­sa
bi­rin­ci ta­şı el­lin­ci ta­şa bağ­la­yan sü­reç­te ya­pı­lan bir de­ği­şik­lik ne­den­sel­lik iliş­ki­si­
nin akı­şı­nı ve so­nu­cu de­ğiş­ti­re­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la ne­den-so­nuç zin­ci­ri­nin müm­kün
ol­duk­ça ek­sik­siz ve ku­su­ruz bir şe­kil­de or­ta­ya çı­ka­rıl­ma­sı ge­rek­li­dir.
Sü­reç ta­ki­bi­ne yo­ğun­la­şan araş­tır­ma­cı­la­rın sık­lık­la vur­gu­la­dık­la­rı gi­bi, dar
an­lam­da se­be­be ve so­nu­ca odak­lan­mış araş­tır­ma yön­tem­le­ri ha­ki­ki ne­den­sel­lik
zin­ci­ri­ni ve me­ka­niz­ma­sı­nı kav­ra­ya­maz­lar. 1960’lar­da son de­re­ce po­pü­ler olan
Bar­ring­ton Moo­re’un de­mok­ra­si­nin ve dik­ta­tör­lü­ğün kö­ken­le­ri­ne iliş­kin te­ori­si­ni
ha­tır­la­ya­lım. Moo­re, de­mok­ra­si­nin ve dik­ta­tör­lü­ğün se­be­bi­ni, “bur­ju­va­zi yok­sa
de­mok­ra­si de yok­tur” ve­ci­ze­siy­le özet­le­miş, bur­ju­va­zi­nin or­ta­ya çı­kı­şı­nın aşa­ma­lı
ola­rak de­mok­ra­si­yi de ge­tir­di­ği­ni be­lirt­miş­tir. Fa­kat sa­de­ce bu ve­ci­ze­de özet­le­nen
se­bep ve so­nu­ca odak­lan­mak, ne­den­sel­lik me­ka­niz­ma­sı­nın göz­den ka­çı­rıl­ma­sı­na
yol açar. Bur­ju­va­zi ne­den ve na­sıl de­mok­ra­si­ye se­bep olur? Bur­ju­va­zi­nin han­gi
ha­re­ket­le­ri ve iliş­ki­le­ri onu de­mok­ra­si­nin des­tek­çi­si hâli­ne ge­ti­rir? Bu so­ru­la­rın
ce­vap­la­rı sü­reç ta­ki­bi yön­te­miy­le in­ce­le­nir­se, o za­man bur­ju­va­zi­yi de­mok­ra­si­ye
bağ­la­yan ne­den­sel­lik zin­ci­ri keş­fe­dil­miş ve han­gi ko­şul­lar­da, eğer var­sa, bu zin­ci­
rin han­gi hal­ka­sın­da kop­ma­lar ola­bi­le­ce­ği de gö­rül­müş olur.
Si­ya­set bi­li­min­de il­gi­le­ni­len so­ru ve so­run­la­rın pek ­ço­ğu bir ne­den­sel­lik zin­ci­
ri­ni ifa­de et­mek­te­dir. Ge­nel­lik­le, A doğ­ru­dan B’ye se­bep ol­maz; ör­ne­ğin A C’ye, C
E’ye, E ise B’ye se­bep olur. Bir yo­ru­ma gö­re bur­ju­va­zi, mül­ki­yet hak­la­rı­nı ga­ran­ti
al­tı­na al­mak için hu­ku­kun üs­tün­lü­ğü­nü ve şef­faf, re­ka­bet­çi se­çim­ler­le ik­ti­da­ra
ge­len hü­kû­met­le­ri ter­cih eder. Ben­zer bir baş­ka yo­ru­ma gö­re bur­ju­va­zi, si­ya­sal
ik­ti­dar­lar ta­ra­fın­dan mül­kü­nün mü­sa­de­re edil­me­si teh­li­ke­si­ne kar­şı gü­ven­ce­de
ol­mak için özel te­şeb­bü­sün, si­vil top­lu­mun ve fi­kir hür­ri­ye­ti­nin sı­nır­la­rı­nı ola­bil­
di­ğin­ce ge­niş­le­te­rek ya­sal gü­ven­ce al­tı­na alır ve bu sü­reç­te ka­sıt­sız bir yan so­nuç
ola­rak de­mok­ra­si ge­li­şir. De­ği­şik bir baş­ka yo­ru­ma gö­rey­se bur­ju­va­zi ken­di­li­ğin­
den de­ğil, tam ter­si­ne ken­di­si­ne ra­kip ola­rak olu­şan ve ge­li­şen iş­çi sı­nı­fı­nın mü­
ca­de­le­si ne­ti­ce­sin­de ön­ce er­kek­le­rin ve son­ra ka­dın­la­rın eşit oy hak­kı­na ve tem­si­li
de­mok­ra­si­nin yer­leş­me­si­ne se­bep ol­muş­tur. Bu üç de­ği­şik yo­rum­da or­tak olan,
bur­ju­va­zi­nin de­mok­ra­si­ye se­bep ol­du­ğu id­di­ası­dır. Fa­kat her bir yo­rum bur­ju­
va­zi­yi de­mok­ra­si­ye bağ­la­yan ne­den­sel­lik iliş­ki­si­ni çok de­ği­şik şe­kil­ler­de kur­gu­
la­mak­ta­dır. Bun­lar­dan her­han­gi bi­ri­nin doğ­ru olup ol­ma­dı­ğı­nı bu­la­bil­mek ise
an­cak de­tay­lı bir ta­rih­sel sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi yo­luy­la müm­kün­dür. Ör­ne­ğin eğer
bur­ju­va­zi­nin mül­ki­yet hak­la­rı­nı mer­ke­ze alan yo­rum be­nim­se­nir­se, bur­ju­va­zi­nin
za­ten dev­let ta­ra­fın­dan des­tek­len­di­ği ve si­ya­sal bağ­lan­tı­la­rı sa­ye­sin­de zen­gin­leş­
ti­ği ül­ke­ler­de (ör­ne­ğin Rus­ya), muh­te­me­len bur­ju­va­zi­nin ken­di­sin­den bek­le­nen
de­mok­ra­tik­leş­ti­ri­ci iş­le­vi ye­ri­ne ge­ti­re­me­di­ği gö­rü­le­cek­tir. Sü­reç ta­ki­bi, kar­şı­laş­
tır­ma­lı si­ya­set ala­nın­da­ki ni­tel ça­lış­ma­la­rın en faz­la baş­vur­du­ğu yön­tem­dir.

Ruth Be­rins Col­li­er. (1999). Paths to­ward De­moc­racy: The Wor­king Class and Eli­tes
in Wes­tern Eu­ro­pe and So­uth Ame­ri­ca, New York: Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press.

Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi­ne baş­vu­ran ça­lış­ma­lar pek çok­tur.

Da­ha ön­ce­ki bö­lüm­de bah­set­ti­ği­miz Ian Lus­tick’in Bri­tan­ya, Fran­sa ve İs­ra­il kar­şı­
laş­tır­ma­sı sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi­ni içer­mek­te­dir. Su­san Pe­ter­son’un de­mok­ra­tik ba­rış
108 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

ku­ra­mı­nın id­di­ala­rı­nı mer­cek al­tı­na ala­rak İn­gil­te­re ve Fran­sa’yı sa­va­şın eşi­ği­ne

ge­ti­ren Fa­şo­da Kri­zi üze­rin­den in­ce­le­di­ği, “De­mok­ra­si­le­rin Far­kı: Ka­muo­yu, dev­
let ya­pı­sı ve Fa­şo­da kri­zi­nin ders­le­ri”, baş­lık­lı ma­ka­le­si tek va­ka­ya odak­la­nan bir
sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi­dir. Ben­zer şe­kil­de Ja­mes Le­e Ray’in de­mok­ra­tik ba­rış ku­ra­
mı­nın id­di­ala­rı­nı Fa­şo­da kri­zi ve Ame­ri­kan-İs­pan­yol sa­va­şı sü­reç­le­ri üze­rin­den
eleş­ti­rel bir şe­kil­de ele al­dı­ğı ese­ri de sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi­ni kul­lan­mak­ta­dır. Bu ça­
lış­ma­lar­da amaç, il­gi­le­ni­len ku­ram­lar­da id­di­a edi­len ne­den­sel­lik iliş­ki­le­ri­nin yi­ne
bu ku­ram­lar­da ön­gö­rül­dü­ğü şe­kil­de iş­le­yip iş­le­me­di­ği­ni so­mut va­ka­lar üze­rin­den
göz­lem­le­ye­rek is­pat­la­mak ve­ya çü­rüt­mek­tir.

Su­san Pe­ter­son. (1995). “How de­moc­ra­ci­es dif­fer: Pub­lic opi­ni­on, sta­te struc­tu­re,
and the les­sons of the Fas­ho­da cri­sis,” Se­cu­rity Stu­di­es, Cilt 5, Sa­yı 1, s.3-37. Ja­mes
Le­e Ray. (2009). De­moc­racy and In­ter­na­tio­nal Conf­lict: An Evo­lu­ti­on of the De­moc­
ra­tic Pea­ce Pro­po­si­ti­on, Co­lum­bi­a, SC: Uni­ver­sity of So­uth Ca­ro­li­na Press.

Yük­sek pet­rol ge­li­ri­nin an­ti-de­mok­ra­tik re­jim­ler­le iliş­ki­li ol­du­ğu id­di­ası­nı yu­ka­rı­

8 da oku­duk. Bu id­dia­nın bir par­ça­sı ola­rak öne sü­rü­len yük­sek pet­rol ge­li­ri ve (‘po­lis
dev­le­ti’ ola­rak da ad­lan­dı­rı­lan) oran­tı­sız bü­yük­lük­te askerî ve si­vil is­tih­ba­ra­tın var­
lı­ğı­nı sü­reç ta­ki­bi kul­la­na­rak na­sıl ana­liz ede­bi­lir­si­niz?

DO­ĞAL DE­NEY­LER
Do­ğal de­ney (na­tu­ral ex­pe­ri­ment), si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de pek
az rast­la­nı­lan ve en ben­zer sis­tem ana­li­zi­nin uç nok­ta­sı ola­rak ta­rif edi­le­bi­le­cek
bir yön­tem­dir. Do­ğal de­ney, he­men her ba­kım­dan bir­bi­ri­nin ay­nı olan, za­man
ve me­kân da da­hil ol­mak üze­re ay­nı çev­re­sel ve bağ­lam­sal et­men­ler ta­ra­fın­dan
ku­şa­tıl­mış, sa­de­ce de­ğiş­ken et­ki­si araş­tır­ma­nın oda­ğın­da olan et­men söz ko­nu­
su ol­du­ğun­da bir­bi­rin­den fark­lı­la­şan, iki ya da da­ha faz­la va­ka­nın kar­şı­laş­tır­ma­lı
in­ce­len­me­si­dir. Ay­nı yö­re­de yan­ ya­na ya­şa­yan, sos­yo-eko­no­mik, dinî, kül­tü­rel,
dil­sel, coğ­ra­fi ve di­ğer önem­li özel­lik­le­ri ba­kım­dan bir­bi­ri­ne ben­ze­yen ve sa­de­ce
et­ki­si­ni ölç­mek is­te­di­ği­miz et­me­nin fark­lı ol­du­ğu top­lum­sal grup­lar bu­lu­na­bi­lir­
se, bu bi­ze bir do­ğal de­ney fır­sa­tı su­nar. Çün­kü do­ğal de­ney, ne­re­dey­se la­bo­ra­
tu­var or­ta­mın­da­ki­ne ben­zer bir şe­kil­de, tek bir et­me­nin di­ğer tüm et­men­ler­den
ba­ğım­sız et­ki­si­ni izo­le ede­rek ölç­me­mi­ze ola­nak sağ­lar.
Bir do­ğal de­ney ça­lış­ma­sı­nın da yer al­dı­ğı ye­ni ese­rin­de, Ame­ri­ka­lı si­ya­set bi­
lim­ci Ke­ith Dar­den, 1940’lı yıl­lar­da Uk­ray­na’nın ba­tı­sın­da, Kar­pat dağ­la­rı etek­le­
rin­de iki kom­şu il olan Trans­car­pat­hi­a ve Sta­nis­la­viv’i ele alır. Bu iki il ay­nı di­li
(Uk­ray­na­ca) ko­nuş­mak­ta, ay­nı din (Hristiyan) ve mez­he­be (Yu­nan Ka­to­lik) men­
sup, ay­nı se­vi­ye­de sa­na­yi­leş­miş, ay­nı se­vi­ye­de şe­hir­leş­miş, ay­nı oran­da ve se­vi­ye­de
dağ­lık bir ara­zi­ye ve ay­nı tür or­man ör­tü­sü­ne sa­hip, hal­kı­nın ço­ğun­lu­ğu nü­fu­su
2,000’den az yer­le­şim bi­rim­le­rin­de ya­şa­yan ki­şi­ler­den olu­şu­yor­du. Si­ya­set bi­lim­
ci­le­rin is­yan ve ge­ril­la sa­va­şı ko­nu­sun­da önem­li ol­du­ğu­nu dü­şün­dük­le­ri tüm bu
et­men­le­rin ben­zer­li­ği­ne rağ­men, Sov­yet­ler Bir­li­ği ta­ra­fın­dan 1944 yı­lın­da iş­gal ve
il­hak edil­dik­ten son­ra bu iki il­de­ki Sov­yet kar­şı­tı Uk­ray­na mil­li­yet­çi­si ge­ril­la di­re­
ni­şi se­vi­ye­sin­de mu­az­zam bir fark or­ta­ya çık­tı. Sta­nis­la­viv iş­gal al­tın­da­ki ba­tı Uk­
ray­na’da en yo­ğun Sov­yet kar­şı­tı ge­ril­la sa­va­şı­na sah­ne olur­ken, Trans­car­pat­hi­a’da
hiç Sov­yet kar­şı­tı ge­ril­la di­re­ni­şi göz­len­me­di. 1944 so­nun­da Sta­nis­la­viv Sov­yet kon­
tro­lü­ne geç­ti­ğin­de Uk­ray­na Di­re­niş Or­du­su’na men­sup 10,000 ge­ril­la sa­vaş­çı­sı dağ­
lar­da Sov­yet or­du­la­rı­na kar­şı di­re­ni­yor­du. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın tüm Av­ru­pa’da
so­na er­di­ği 1945 yı­lın­da bi­le hâlen 4,500 di­re­niş­çi Sta­nis­la­viv’de Kı­zı­lor­du’ya kar­şı
 4. Ünite - Vaka Analizi 109

sa­va­şı­yor­du. 1946’da di­re­niş­çi sa­yı­sı 2,500’e in­di­ri­le­bil­di­ği hâl­de 1950’le­rin baş­

la­rı­na ka­dar Sta­nis­la­viv dağ­la­rın­da Sov­yet güç­le­ri­ne kar­şı mi­li­tan­la­rın sal­dı­rı­la­rı
de­vam et­ti. Trans­car­pat­hi­a’day­sa Sov­yet kon­tro­lü­ne gir­di­ği 1944 so­nun­dan iti­ba­
ren hiç­bir di­re­niş gö­rül­me­di. Ke­ith Dar­den ara­da­ki bu far­kı Sta­nis­la­viv’de sa­vaş
ön­ce­si dö­nem­de Uk­ray­na mil­li­yet­çi­si bir okul müf­re­da­tı­nın yü­rür­lük­te ol­ma­sı­na,
Trans­car­pat­hi­a’da ise ol­ma­ma­sı­na bağ­lı­yor. Dar­den’ın ça­lış­ma­sı, bi­ri ha­riç bü­tün
di­ğer önem­li özel­lik­le­ri ba­kı­mın­dan bir­bi­ri­ne ben­ze­yen iki va­ka­yı teş­his ve ana­liz
ede­rek, si­ya­set bi­li­min­de na­dir gö­rü­len bir do­ğal de­ney ör­ne­ği su­nu­yor.

Ke­ith Dar­den. (2013). Re­sis­ting Oc­cu­pa­ti­on: Mass Schoo­ling and the Cre­ati­on of
Du­rab­le Na­tio­nal Lo­yal­ti­es, New York: Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press.

Tür­ki­ye’de Cum­hu­ri­yet dö­ne­mi­nin ilk on­ beş yı­lın­da­ki (1923-1938) in­kı­lap­la­rın nü­
fus üze­rin­de­ki et­ki­si­ni ölç­mek için Tür­ki­ye için­de­ki ya da dı­şın­da­ki han­gi il­ler ya da 9
böl­ge­ler ara­sın­da bir do­ğal de­ney ta­sa­rı­mı ya­pı­la­bi­lir?

KAR­ŞI-OL­GU­SAL AKIL YÜ­RÜT­ME DE­NEY­LE­Rİ

Do­ğal de­ney­le­re, si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de pek az rast­lan­dı­ğı göz
önün­de bu­lun­du­ru­la­rak, do­ğal de­ne­yin ku­ram­sal mu­adi­li ola­rak “kar­şı ol­gu­sal
akıl yü­rüt­me de­ney­le­ri” (co­un­ter­fac­tu­al tho­ught ex­pe­ri­ments) di­ye ad­lan­dı­rı­lan bir
yön­te­me baş­vu­rul­mak­ta­dır. “Bir­bi­ri­ne çok ben­ze­yen iki ta­ri­hî va­ka bu­lu­na­maz­sa,
kon­trol­lü bir kar­şı­laş­tır­ma ya­pa­bil­mek için var olan bir va­kay­la icat edi­len bir va­
ka eş­leş­ti­ri­lir” (Ge­or­ge ve Ben­nett, Ca­se Stu­di­es, s.167). Bu yön­tem­de, ger­çek olan
bir va­ka­ya, et­ki­si öl­çül­me­ye ça­lı­şı­lan ba­ğım­sız de­ğiş­ken ek­le­ne­rek ve­ya eğer hâli­
ha­zır­da var­sa, çı­ka­rı­la­rak, kar­şı ol­gu­sal bir va­ka icat edi­lir. Bu ma­ni­pü­las­yon­dan
ha­re­ket­le, icat edi­len bu ye­ni va­ka­da ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin de­ğe­ri­nin na­sıl ve­ya ne
ka­dar de­ği­şe­ce­ği üze­ri­ne akıl yü­rü­tü­lür.
Kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me de­ney­le­ri si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ku­
ram­la­rı­nın ge­li­şi­min­de, özel­lik­le So­ğuk Sa­vaş dö­ne­min­de, bü­yük rol oy­na­mış­tır.
Ör­ne­ğin ABD-Sov­yet­ler Bir­li­ği ara­sın­da çı­ka­bi­le­cek bir nük­le­er sa­va­şın di­na­mik­
le­ri üze­ri­ne ya­zı­lan sa­yı­sız ese­rin ta­ma­mı kar­şı ol­gu­sal ana­li­ze da­yan­mak­ta­dır
çün­kü dün­ya hâlen bir nük­le­er sa­vaş ya­şa­ma­mış­tır. Phi­lip Tet­lock ve Aa­ron Bel­
kin ta­ra­fın­dan der­le­nen, Dün­ya Si­ya­se­tin­de Kar­şı Ol­gu­sal Akıl Yü­rüt­me De­ney­le­ri
ad­lı ki­tap­ta et­raf­lı­ca açık­lan­dı­ğı üze­re, Kü­ba Fü­ze Kri­zi’nden Hit­ler’in yük­se­li­şi­ne,
dev­rim­le­rin se­be­bin­den ABD-İran iliş­ki­le­ri­ne ka­dar pek çok ko­nu­da ya­pı­lan ça­
lış­ma­lar­da kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me de­ney­le­ri kul­la­nıl­mış­tır. Nük­le­er sa­va­şa yol
aça­bi­le­cek sü­reç­ler ve ola­sı­lık­la­rın araş­tı­rıl­ma­sı ör­ne­ğin­de ol­du­ğu gi­bi, ger­çek si­
ya­set­te rast­la­na­ma­ya­cak ka­dar uç olay­la­ra se­bep ola­bi­le­cek ne­den­sel­lik zin­cir­le­ri
üze­ri­ne yo­ğun­la­şan ça­lış­ma­lar do­ğa­sı ge­re­ği kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me de­ney­le­
ri­ne mü­sa­it­tir.

Phi­lip E. Tet­lock ve Aa­ron Bel­kin (1996). Co­un­ter­fac­tu­al Tho­ught Ex­pe­ri­ments in

World Po­li­tics: Lo­gi­cal, Met­ho­do­lo­gi­cal, and Psycho­lo­gi­cal Pers­pec­ti­ves, Prin­ce­ton:
Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press.

Bir ba­kı­ma her cid­di si­ya­sal bi­lim­ler ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ça­lış­ma­sı, en azın­dan
bir bo­yu­tuy­la kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me­yi ge­rek­li kı­lar. Çün­kü her ça­lış­ma­da araş­
tır­ma­cı, sa­vun­du­ğu tez hak­kın­da şu so­ru­nun ce­va­bı­nı açık­ça ver­mek zo­run­da­dır:
110
Eşsonuçluluk (equifinality)
değişik bağımsız değişken
kombinasyonlarının aynı
bağımlı değişkene sebep
olmasıdır ki niteliksel
araştırmaların bazı
taraftarlarına göre niceliksel
araştırmalar böylesi
nedensellik zincirlerini teşhis
etmekten acizdir. Örneğin, A,
B ve C bağımsız değişkenleri
beraberce K bağımlı
değişkenine sebep olsa bile,
M ve N bağımsız değişkenleri
de beraberce K bağımlı
değişkenine sebep olabilir.
Kısacası, aynı sonuca farklı
yollardan varılabilir. Sosyal
bilimlerde sıkça karşılaşılan
işte bu durum eşsonuçluluk
olarak ifade edilir.
Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Araş­tır­dı­ğım va­ka­da, ne ol­muş ol­say­dı be­nim sa­vun­du­ğum te­zin yan­lış­lı­ğı ka­nıt­
la­nır­dı? Şa­yet bu so­ru­ya ‘hiç ­bir­şey’ ce­va­bı ve­ri­lir­se, sa­vu­nu­lan tez ta­ma­men to­to­
lo­jik (ta­uto­lo­gi­cal) ve do­la­yı­sıy­la bi­lim­sel­lik­ten uzak­tır. Bi­lim­sel bir te­zin ken­di­ni
çü­rüt­me yol­la­rı­nı ve ola­sı­lık­la­rı­nı da açık­la­ma­sı ge­re­kir.
Kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me de­ney­le­ri­ne yö­nel­ti­len eleş­ti­ri­le­rin ba­şın­da bu yön­
te­min di­sip­lin­siz kul­la­nı­mı, han­gi hâl­ler­de ve na­sıl kul­la­nı­la­ca­ğı­nın ye­te­rin­ce ke­
sin ola­rak be­lir­til­me­miş ol­ma­sı gel­mek­te­dir. Ge­or­ge ve Ben­nett, bu eleş­ti­ri­le­re
ce­va­ben kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me de­ney­le­ri­ni kul­la­nır­ken uyul­ma­sı ge­re­ken pek
çok ko­şul öne sür­müş­ler­dir (Ge­or­ge ve Ben­nett, Ca­se Stu­di­es, s.168-9). Bi­rin­ci­si,
kar­şı ol­gu­sal akıl yü­rüt­me an­cak ne­den­sel­lik iliş­ki­si­nin ba­ğım­lı ve ba­ğım­sız de­
ğiş­ken­le­riy­le bir­lik­te ke­sin bir şe­kil­de tes­pit edi­le­rek açık­lan­dı­ğı ger­çek bir va­ka­ya
nis­pet­le ya­pı­la­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la ön­ce so­mut ve ger­çek bir va­ka­nın ne­den­sel­lik iliş­
ki­si­nin or­ta­ya kon­ma­sı, ar­dın­dan da bu ger­çek va­ka­nın ne­den­sel­lik iliş­ki­si­ne nis­
pet­le kar­şı ol­gu­sal va­ka­la­rın icat edil­me­si ge­rek­mek­te­dir. İkin­ci ko­şul, icat edi­len
kar­şı ol­gu­sal va­ka­da de­ğiş­ken­ler ara­sın­da­ki iliş­ki­nin ger­çek va­ka­da­ki iliş­ki ör­gü­
sü­ne pa­ra­lel ve güç­lü ku­ram­sal des­te­ğe sa­hip ol­ma­sı­dır. Ör­ne­ğin araş­tır­ma­cı, A, B
ve C ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­ri­nin be­ra­ber­ce K ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni­ne se­bep ol­du­ğu­nu
tes­pit et­tik­ten son­ra, sa­de­ce A ve B’nin mev­cut ol­du­ğu bir va­ka­da K’nin olu­şa­ma­
ya­ca­ğı­nı kar­şı ol­gu­sal bir akıl yü­rüt­me de­ne­yiy­le or­ta­ya ko­ya­bi­lir. Fa­kat dör­dün­
cü ko­şul­da da gö­rü­le­bi­le­ce­ği üze­re, ne­den­sel­li­ğin baş­ka ko­şul­lar­la ika­me edil­di­ği
hâl­ler­de bu yar­gı ge­çer­li de­ğil­dir.
Üçün­cü ko­şul ola­rak Ge­or­ge ve Ben­nett bir­den faz­la de­ğiş­ke­nin et­ken ol­du­ğu
ta­rih­sel va­ka­la­rın açık­lan­ma­sın­da, tüm ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin fark­lı­lı­ğı­nı sağ­la­
ya­cak bir kar­şı ol­gu­sal va­ka üret­me­nin müm­kün ola­ma­ya­bi­le­ce­ği­ne dik­kat çe­ker­
ler. Bu göz­lem­le pa­ra­lel bir dör­dün­cü göz­lem­le­ri de böy­le­si ta­rih­sel açık­la­ma­lar­da
ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­den bi­ri­si ek­sik ol­sa bi­le, ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de yi­ne de de­ği­şim
ola­bi­le­ce­ği çün­kü ek­sik ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin ay­nı so­nu­ca se­bep ola­bi­le­cek baş­ka
bir de­ğiş­ken­le ika­me edi­le­bi­le­ce­ği id­di­ası­dır. Ne­den­sel­li­ğin ika­me­si (cau­sal subs­
ti­tu­ti­on) ola­rak ifa­de edi­len bu du­rum, ne­den­sel­lik ko­nu­sun­da ni­te­lik­sel araş­tır­
ma­la­rın bil­has­sa üze­rin­de dur­du­ğu eş­so­nuç­lu­luk (equ­ifi­na­lity) ol­gu­su­nun kar­şı
ol­gu­sal akıl yü­rüt­me yön­te­min­de­ki iz dü­şü­mü­dür.
Be­şin­ci­si, kar­şı ol­gu­sal bir va­ka icat edi­lir­ken de­ğiş­ti­ri­len ba­ğım­sız de­ğiş­ken,
eğer var­sa di­ğer ba­ğım­sız de­ğiş­ken­ler­den özerk ol­ma­lı­dır. Eğer bir­kaç ba­ğım­sız
de­ğiş­ken bir­bir­le­riy­le ay­rıl­maz bir şe­kil­de bağ­lıy­sa ve kon­jonk­tü­rel ne­den­sel­lik
(con­junc­tu­ral ca­usa­ti­on) ta­bir edi­len du­rum söz ko­nu­suy­sa, böy­le bir ne­den­sel­lik
bağ­la­mın­da fay­da­lı bir kar­şı ol­gu­sal va­ka icat et­mek müm­kün ol­ma­ya­bi­lir. Eğer
A, B ve C’nin K’ye se­bep ol­du­ğu yu­ka­rı­da­ki ör­nek­te, B ve C’nin or­ta­ya çı­kı­şı an­
cak A’nın var­lı­ğıy­la te­tik­le­ni­yor­sa, B ve C özerk de­ğil A’ya ba­ğım­lı­dır. Böy­le bir
du­rum­da A’nın ol­ma­dı­ğı bir kar­şı ol­gu­sal va­ka kur­gu­la­mak fay­da­lı ol­maz çün­kü
bu iliş­ki­ler ağı se­be­biy­le A’nın ol­ma­dı­ğı bir va­ka kur­gu­sun­da B ve­ya C’nin ol­ma­sı
da bek­le­ne­mez. Oy­sa kar­şı ol­gu­sal va­ka­la­rın en önem­li fay­da­sı, ba­ğım­sız de­ğiş­
ken­ler­den sa­de­ce bir ta­ne­si­nin ba­ğım­lı de­ğiş­ken üze­rin­de­ki et­ki­si­ni ölç­mek­tir.
Yi­ne kon­jonk­tü­rel ne­den­sel­li­ğe ben­zer şe­kil­de, ne­den­sel­li­ğin par­ça­sı olan et­
men­le­rin za­man­sal ola­rak bir­bi­ri­ni ta­kip et­ti­ği ve bir­bi­ri üze­rin­de yük­sel­di­ği va­
ka­lar­da da kar­şı ol­gu­sal akıl de­ney­le­ri­nin kul­la­nıl­ma­sı­nın uy­gun ol­ma­ya­bi­le­ce­ği
vur­gu­lan­mış­tır.
 4. Ünite - Vaka Analizi 111

UY­GUN­LUK YÖN­TE­Mİ
Bu üni­te­de ör­nek ve­ri­len va­ka­lar ka­dar bir­bi­ri­ne ben­ze­yen va­ka­lar bul­mak ve kon­
trol­lü kar­şı­laş­tır­ma­lar yap­mak her ko­nu­da ve her araş­tır­ma so­ru­sun­da müm­kün
ol­ma­ya­bi­lir. Do­ğal de­ney­ler bir ya­na, ele alı­nan her id­di­a için en ben­zer sis­tem
ana­li­zi ta­sar­la­ya­bil­mek ve hat­ta kri­tik ve­ya sap­kın va­ka­lar bi­le bu­la­bil­mek çok zor
ya da imkân­sız ola­bi­lir. Bu du­rum­da en azın­dan ne­den­sel­lik zin­ci­rin­de­ki hâl­ka­la­rı
oluş­tu­ran her bir ay­rı ne­den­sel­lik id­di­ası­nın, de­ği­şik va­ka­lar­da­ki ger­çek­li­ğe uy­gun
olup ol­ma­dı­ğı uy­gun­luk yön­te­miy­le (con­gru­en­ce met­hod) test edi­le­bi­lir. Uy­gun­luk
yön­te­min­de sü­reç ta­ki­bi­ne ya da kon­trol­lü kar­şı­laş­tır­ma yön­tem­le­ri­nin ay­rın­tı­lı
ko­şul­la­rı­nın her­bi­ri­ni sağ­la­ma­ya ge­rek yok­tur. Tek bir ne­den­sel­lik id­dia­sı ele alı­
nır ve tek tek va­ka­la­rın bu id­dia­nın tah­mi­niy­le uy­gun­luk için­de olup ol­ma­dı­ğı­na
ba­kı­lır. Da­ha ön­ce de be­lirt­ti­ği­miz el­li do­mi­no ta­şı­nın bir­bi­ri­ne çar­pa­rak düş­tü­ğü
ne­den­sel­lik zin­ci­ri ben­zet­me­si­ni dü­şü­ne­cek olur­sak, uy­gun­luk yön­te­mi ör­ne­ğin
sa­de­ce 27. ve 28. taş ara­sın­da­ki ne­den­sel­lik iliş­ki­si­ne odak­la­nır. Oy­sa da­ha doğ­ru,
bi­lim­sel ve ter­cih edil­me­si ge­re­ken yön­tem el­bet­te eğer müm­kün­se tüm ne­den­sel­
lik zin­ci­ri­ni bir bü­tün ola­rak in­ce­le­me­yi ba­şa­ra­bil­mek­tir. Araş­tır­ma­cı­yı uy­gun­luk
yön­te­mi­ni kul­lan­ma­ya zor­la­yan se­bep, ay­nı ör­nek­ten ha­re­ket­le, el­li do­mi­no ta­şı­
nın da bir­bi­ri­ne çar­pa­rak yı­kıl­dı­ğı bir sü­re­ci tek bir va­ka­da göz­lem­le­me­nin çok
zor ya da imkân­sız olu­şu­dur. Uy­gun­luk yön­te­min­de ne­den­sel­lik sü­re­ci par­ça­la­rı­
na ay­rı­lır ve her bir hal­ka­sı di­ğer­le­rin­den izo­le edi­le­rek in­ce­le­nir.
Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ala­nın­da­ki ku­ram­sal tar­tış­ma­lar­da önem­li bir ye­ri olan
de­mok­ra­tik ba­rış ku­ra­mı­nı ele ala­lım. Bu ku­ra­mın kar­ma­şık ve uzun bir ne­den­
sel­lik zin­ci­ri bu­lun­mak­ta, bu zin­cir pek çok fark­lı fa­kat bir­bi­riy­le iliş­ki­li id­dia­dan
oluş­mak­ta­dır. Eğer araş­tır­ma­cı bu id­di­ala­rın hep­si­ni ay­nı an­da bir ya da bir­kaç
va­ka üze­rin­den sü­reç ta­ki­bi yön­te­miy­le iz­le­ye­rek test et­me imkânı­nı bu­la­mı­yor­
sa, bu id­di­ala­rı te­ker te­ker uy­gun­luk yön­te­miy­le test ede­bi­lir. De­mok­ra­tik ba­rış
ku­ra­mı­na gö­re de­mok­ra­tik ül­ke­le­rin halk­la­rı baş­ka de­mok­ra­tik ül­ke­le­rin halk­
la­rı­na kar­şı sa­va­şa gir­me­ye (de­mok­ra­tik ol­ma­yan ül­ke­ler­le sa­va­şa gir­me­ye gö­re)
da­ha az is­tek­li­dir­ler. Sa­de­ce bu id­dia­nın uy­gun­luk yön­te­miy­le test edi­le­bil­me­si
için araş­tır­ma­cı de­mok­ra­tik ül­ke­ler ara­sın­da ulus­la­ra­ra­sı kriz ve ger­gin­lik­le­rin
ya­şan­dı­ğı dö­nem­ler­de de­mok­ra­tik ül­ke halk­la­rı­nın ger­çek­ten bir­bir­le­riy­le sa­
va­şa da­ha az is­tek­li olup ol­ma­dık­la­rı­nı öl­çe­bi­lir. Üçün­cü Cum­hu­ri­yet Fran­sa’sı
ve Wei­mar Al­man­ya’sı­nın halk­la­rı ger­çek­ten bir­bir­le­riy­le sa­va­şa, ör­ne­ğin Sov­yet
Rus­ya’ya kar­şı sa­va­şa ol­du­ğun­dan da­ha mı az is­tek­liy­di­ler? Fa­şo­da kri­zi sı­ra­sın­
da İn­gi­liz hal­kı Fran­sa’yla sa­va­şa, ör­ne­ğin ben­zer bir kriz dö­ne­min­de Ja­pon­ya’yla
sa­va­şa ol­du­ğun­dan da­ha mı az is­tek­liy­di? Bu ör­nek­ler­de ol­du­ğu gi­bi uy­gun­luk
yön­te­min­de bi­ri ha­riç di­ğer tüm et­men­ler ve sü­reç­ler gö­zar­dı edi­le­rek ve hat­ta
olay­lar me­kân­sal ve za­man­sal bağ­la­mın­dan bi­le ko­pa­rı­la­rak sa­de­ce te­mel ku­ram­
sal id­dia­nın ön­gör­dü­ğü tah­mi­nin so­mut va­ka­nın ger­çe­ği­ne uy­gun­luk arz edip
et­me­di­ği test edil­mek­te­dir.
Pek çok id­dia­nın iç i­çe geç­ti­ği kar­ma­şık bir ne­den­sel­li­ğe sa­hip pet­ro­lün la­ne­
ti (oil cur­se) ola­rak bi­li­nen ku­ra­ma gö­re pet­rol zen­gi­ni ül­ke­ler pek çok se­bep­ten
do­la­yı de­mok­ra­tik­leş­me­de bü­yük zor­luk çe­ker ve bü­yük oran­da de­mok­ra­tik­le­şe­
mez­ler. Bu se­bep­ler­den bir ta­ne­si pet­rol zen­gi­ni ül­ke­ler­de dev­le­tin çok bü­yük bir
is­tih­ba­rat ağı­nı bes­le­ye­rek ken­di hal­kı­nın de­mok­ra­tik­leş­me ta­lep­le­ri­ne kar­şı kul­
la­na­bil­me­si­dir. Tek ba­şı­na bu id­dia­yı test ede­bil­mek için pet­rol zen­gi­ni ül­ke­ler tek
tek ele alı­nıp ki­şi ba­şı­na dü­şen is­tih­ba­rat ele­ma­nı har­ca­ma­sı ve is­tih­ba­rat ele­ma­nı
sa­yı­sı­nın dün­ya or­ta­la­ma­sı­nın üze­rin­de olup ol­ma­dı­ğı test edi­le­bi­lir. Ve­ne­zue­la,
Ka­tar, Rus­ya, Bru­ne­i, Lib­ya, Suu­di Ara­bis­tan gi­bi pet­rol zen­gi­ni ül­ke­ler­de is­tih­ba­
112 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

rat har­ca­ma­la­rı ve per­so­ne­li­nin ger­çek­ten or­ta­la­ma­nın çok üze­rin­de olup ol­ma­

dı­ğı­na ba­kıl­ma­sı uy­gun­luk yön­te­mi­ne kar­şı­lık ge­lir. Eğer bu id­di­a doğ­ru de­ğil­se,
pet­ro­lün de­mok­ra­si­yi en­gel­le­di­ği­ne da­ir ku­ram­lar­da önem­li bir za­yıf­lık or­ta­ya
çık­mış olur. Eğer doğ­ru ise ku­ra­mın da­ya­nak­la­rın­dan olan bir id­di­a, am­pi­rik ola­
rak doğ­ru­lan­mış olur.

Be­ne­dict An­der­son’un mil­li­yet­çi­lik ku­ra­mı­na gö­re mat­baa­nın ica­dı­nı ta­kip eden

10 yüz­yıl­lar­da, An­der­son’un mat­ba­a ka­pi­ta­liz­mi (print ca­pi­ta­lism) ola­rak ifa­de et­ti­ği
kâr amaç­lı ya­yın fa­ali­yet­le­ri so­nu­cu ula­şı­lan yük­sek okur­ya­zar­lık ora­nı mil­li­yet­çi­
li­ğin baş­lı­ca se­be­bi­dir. An­der­son’un ku­ra­mı­nın bu id­di­ası­nı uy­gun­luk yön­te­miy­le
na­sıl test ede­bi­li­riz?

Tİ­PO­LO­JİK KU­RAM­LAR
Ti­po­lo­jik ku­ram­lar (typo­lo­gi­cal the­ori­es) fark­lı ba­ğım­sız de­ğiş­ken kom­bi­nas­yon­
la­rı­nın her bi­ri için bel­li bir ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni ön­gö­ren ku­ram­lar­dır. Ör­ne­ğin bel­li
bir so­nu­cu et­ki­le­yen üç ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin ol­du­ğu bir ko­nu­da, ma­te­ma­tik­sel
ola­rak top­lam al­tı ba­ğım­sız de­ğiş­ken kom­bi­nas­yo­nu ve do­la­yı­sıy­la al­tı so­nuç ola­
bi­lir. El­bet­te bu al­tı ba­ğım­sız de­ğiş­ken kom­bi­nas­yo­nun­dan ba­zı­la­rı, da­ha ön­ce
bah­set­ti­ği­miz “eş­so­nuç­lu­luk” (equ­ifi­na­lity) ola­sı­lı­ğı­na is­ti­na­den ay­nı so­nu­ca se­bep
ola­bi­lir­ler. Her hâlü­kâr­da, araş­tır­ma­cı­nın ti­po­lo­jik ku­ram­da bü­tün ola­sı­lık­la­rı ön­
gör­me­si ge­rek­mek­te­dir.

Tablo 4.3 Bağımsız değişken Bağımsız değişken
Üç bağımsız A B
değişkene yer veren
bir tipolojik kuramın A C
yapısı C A
C B
B A
B C
Bağımsız değişken Bağımlı değişken
C 1
B 2
B 3
A 4
C 5
A 6

Ör­ne­ğin, Tab­lo 4.3’te­ki bi­rin­ci ba­ğım­sız de­ğiş­ken askerî har­ca­ma­lar, ikin­ci ba­
ğım­sız de­ğiş­ken sağ­lık har­ca­ma­la­rı, üçün­cü ba­ğım­sız de­ğiş­ken eği­tim har­ca­ma­
la­rı so­nuç­ta or­ta­ya çı­kan ba­ğım­lı de­ğiş­ken de ver­gi po­li­ti­ka­sı ol­sun. Eğer öy­ley­
se, bu ti­po­lo­jik ku­ra­ma gö­re askerî har­ca­ma­da C, sağ­lık har­ca­ma­sın­da A, eği­tim
har­ca­ma­sın­da B’nin be­nim­sen­di­ği bir va­ka­da (ül­ke­de), so­nuç ola­rak, 3 sa­yı­sı ile
ifa­de edi­len tip­te ver­gi po­li­ti­ka­sı or­ta­ya çı­ka­cak­tır de­nil­mek­te­dir. Ben­nett ve Ge­
or­ge ti­po­lo­jik ku­ram­la­rın işa­ret et­ti­ği ne­den­sel­lik iliş­ki­le­ri­ni pa­to­lo­ji­de­ki has­ta­
lık sen­drom­la­rı­na ben­ze­tir­ler (Ge­or­ge ve Ben­nett, Ca­se Stu­di­es, s.235). Dok­tor­lar
çok­luk­la has­ta­lık sen­drom­la­rı için tek bir se­bep öne sür­mez­ler; bir­ta­kım se­bep­le­
rin bir­ta­kım so­nuç­lar­la iliş­ki­li ol­du­ğu­nu be­lirt­mek­le ye­ti­nir­ler (“Yük­sek tan­si­yon,
ko­les­trol ve si­ga­ra alış­kan­lı­ğı­nın be­ra­ber­ce bu­lun­du­ğu has­ta­la­rı­mız­da şu ra­hat­
sız­lık­la­ra sık­lık­la rast­lan­mak­ta­dır” gi­bi). Bu açı­dan ti­po­lo­jik ku­ram­la­rın or­ta­ya
koy­du­ğu ne­den­sel­lik ve on­dan kay­nak­la­nan tah­min­ler de pa­to­lo­ji­de­ki sen­drom­
la­ra ben­zer. Kuş­ku­suz ti­po­lo­jik ku­ram­la­rın or­ta­ya koy­du­ğu böy­le­si gö­re­ce muğ­lak
ne­den­sel­lik ör­gü­le­ri, da­ha ke­sin ve ba­sit ne­den­sel­lik iliş­ki­le­ri ara­yan sos­yal bi­lim­
ci­ler için pek de tat­min­kâr açık­la­ma­lar or­ta­ya ko­ya­maz. Fa­kat han­gi se­bep­le­rin
üst üs­te ge­li­şi­nin han­gi so­nuç­la­ra (pa­to­lo­ji­nin “sen­drom­la­rı”) se­bep ol­du­ğu­nun
di­sip­lin­li ve muğ­lak­lık­tan uzak bir açık­lık­la be­lir­til­me­si, bi­lim­sel bir araş­tır­ma
için ye­ter­li ola­cak­tır. Ti­po­lo­jik ku­ram­lar da bu ama­ca hiz­met eder.
 4. Ünite - Vaka Analizi 113

Ulus­larara­sı iliş­ki­ler ala­nın­da ti­po­lo­jik ku­ram ör­ne­ği ola­rak Ale­xan­der Ge­or­ge

ve Ric­hard Smo­ke’un De­ter­ren­ce in Ame­ri­can Fo­re­ign Po­licy ad­lı ese­ri gös­te­ri­le­
bi­lir. Ame­ri­kan dış po­li­ti­ka­sın­dan va­ka­la­rı kar­şı­laş­tır­ma­lı ola­rak ele al­dık­la­rı bu
eser­de Ge­or­ge ve Smo­ke, sa­de­ce ba­şa­rı­lı ve ba­şa­rı­sız cay­dı­rı­cı­lık (de­ter­ren­ce) ör­
nek­le­ri sun­mak ye­ri­ne fark­lı ba­ğım­sız de­ğiş­ken kom­bi­nas­yon­la­rı­nın so­nu­cu olan
de­ği­şik çe­şit cay­dı­rı­cı­lık ba­şa­rı­sız­lık­la­rı say­mış­lar­dır. Cay­dı­rı­cı­lık po­li­ti­ka­la­rı­nın
so­nu­cu, sı­fır ve bir ola­rak kod­la­na­bi­le­cek bir ba­şa­rı/ba­şa­rı­sız­lık iki­le­min­den iba­
ret ol­ma­yıp, so­nu­cu ba­şa­rı ve­ya ba­şa­rı­sız­lık­la so­nuç­la­na­bi­le­cek bir­den faz­la ne­
den­sel­lik zin­ci­ri ti­pi ol­du­ğu­na işa­ret et­miş­ler­dir.

Alexander L. George ve Richard Smoke. (1974). Deterrence in American Fo-reign

Policy:The oryandPrac tice, NewYork: Columbia UniversityPress.
Siyaset bilimi ve uluslar
VAKA ANALİZLERİNİN ZAMAN BOYUTU arası ilişkiler yazınında
nedensellik ilişkileri için
Sosyal bilimlerde nedensellik ilişkileri için zaman boyutu son derece önemlidir. sıkça kullanılan bir tabir de
Fizikte bir elma ağaçtan hangi çağda düşerse düşsün aynı yerçekimi kanunlarına “gerekli ve yeterli koşullar”
tabi olarak düşer. Işık hızı veya karadeliklerin ışığı emme gücü hangi yüzyılda (necessary and sufficient
olduğunuzdan bağımsız olarak sabittir ve değişemez. Oysa sosyal bilimlerde in­ conditions) yapısındaki
nedensellik ilişkisidir. Bir
celenen pek çok bağımlı ve bağımsız değişken ancak içinde bulundukları tarihsel sonucun ortaya çıkması için
bağlamda anlam ve değer kazanırlar. Örneğin 5. veya 15. yüzyılda siyasal yapıyı birden fazla sebebin ayrı
temelden etkilemeyecek bir kıtlık, 19. yüzyılda komünist devrime sebep olabi­ ayrı gerekli ve hep beraber
yeterli olduğu nedensellik
lirken, benzer bir kıtlığın 20. yüzyıldaki sonucu ise sadece bir toprak reformuyla ilişkileri bu yapıya sahiptir.
ya da uluslararası yardım paketiyle sınırlı kalabilir. Aynı sebepler benzer koşullar Daha önce kullandığımız
çerçevesinde ve hatta aynı coğrafyada olsalar bile farklı zamanlarda farklı sonuçlar Theda Skocpol’un devrim
kuramından örnek verecek
doğurabilirler. Uluslararası ilişkilerin belirleyici olduğu nedensellik ilişkileri için olursak devletin askerî
“dünya tarihsel” (world historical) bağlamdan söz etmek daha anlamlı olacaktır. kanadının çökmüş olması
Zaman boyutunun bu kadar belirleyici oluşunun en önemli sebeplerinden ve büyük köylü isyanlarının
birisi sosyal bilimlerin incelediği süreçlerin ve o süreçlerin aktörü olan birey ve gerçekleşmesi Fransız, Rus
ve Çin devrimlerinin gerekli
grupların bilen, anlayan, öğrenen ve evrilen varlıklar olmalarıdır. Ağaçtan düşen koşulları arasındaydı. Skocpol’a
elma yer çekimini bilemez ve bilebilmiş olsaydı bile yere düşüşünü engelleyebile­ göre, bu iki koşulun eş zamanlı
cek birşey yapamazdı. Oysa sosyalist kuramlarda bir toplumsal devrim yapacağı olarak ortaya çıkması devrim
için yeterliyse, o zaman bu
iddia edilen işçiler ve onların işverenleri ve siyasal otorite sosyalist kuramlardan iki koşul bağımlı değişkenin
ve onun öngörülerinden haberdar olabilir ve bilinçli olarak öngörülerin tersine (devrim) gerçekleşmesi için
davranışlarda bulunabilirler. Kısacası, sosyal bilimin konusu olan insan, kendisini ayrı ayrı gerekli ve beraberce
yeterli (separately necessary
araştıran, davranışlarını açıklamaya, öngörmeye ve hatta kontrol etmeye çalışan and jointly sufficient)
sosyal bilimlerin de belli oranda farkındadır ve bazen sosyal bilimlerin öngörü­ sebeplerdir denilebilir. Fakat
lerine bilinçli olarak direnebilir. Bu şüphesiz doğa bilimlerinde rastlanmayacak unutulmamalıdır ki ayrı ayrı
türdenb ir olgudur. gerekli ve beraberce yeterli
sebeplerden oluşan bir
Vaka analizlerindeki zaman boyutunun önemi, sosyal bilimlerin geneli için nedensellik örgüsünde, eğer
geçerli olan ve önceki iki paragrafta kısaca özetlenen yargıların çok daha ötesin­ bu gerekli olduğunu iddia
dedir. Paul Pierson’ın Zamanda Siyaset (Politics in Time) adlı kitabında ve benzer ettiğimiz koşulların her biri
mevcutsa, beklenen sonuç
konulu makalelerinde ısrarla bahsettiği gibi, siyaset ve uluslararası ilişkiler ala­ mutlaka gerçekleşmelidir.
nındaki nedensellik ilişkilerinin mahiyeti zaman boyutu açısından dört kategori­ Skocpol’un örneğinden yola
de incelenmeyi gerektirmektedir. Araştırmacı incelediği konuda keşfettiği neden­ çıkarsak, devletin askerî
kanadının çöktüğü ve büyük
selliğin bu dört çeşitten hangisine daha yakın olduğuna dikkat ederek araştırma­ bir köylü isyanının olduğu bir
sını sürdürmelidir. Pierson bu dört çeşit nedensellik örgüsünü, sebep ve sonuçla­ ülkede mutlaka bir toplumsal
rıyla doğal afet çeşitlerinden esinlenerek, “tornado, göktaşı (meteor), deprem ve devrim gerçekleşmelidir. Eğer
küresel ısınma” metaforlarıyla ifade etmektedir (Tablo 4.4). Tornado ile sebebin gerçekleşmez ise bu koşulların
devrim için gerekli ve yeterli
ve sonucun zamansal olarak birbirine çok yakın olduğu olayları kastetmektedir. olduğu iddiası çürütülmüş olur.
114 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri

Tor­na­do tar­zı olay­lar­da ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin or­ta­ya çı­kı­şın­dan çok kı­sa sü­re son­
ra ba­ğım­lı de­ğiş­ken or­ta­ya çı­kar. Öy­le ki iki­si­nin or­ta­ya çı­kı­şı eş zaman­lı (ör­ne­
ğin ay­nı yıl içe­ri­sin­de) bi­le ola­bi­lir. Pi­er­son, gü­nü­müz Ame­ri­kan si­ya­set bi­li­mi­nin
faz­la­sıy­la tor­na­do ben­ze­ri se­bep-so­nuç iliş­ki­le­ri­ne yo­ğun­laş­tı­ğı­nı göz­lem­le­mek­te
ve bu du­ru­mu eleş­tir­mek­te­dir. Eleş­ti­ri­si­nin se­be­bi, sos­yal bi­lim­ler­de kar­şı­la­şı­lan
ço­ğu ola­yın se­bep­le­ri­nin çok uzun za­man di­lim­le­ri­ne ya­yıl­ma­sı, se­bep ve so­nuç
ara­sın­da uzun bir ku­luç­ka dö­ne­mi ol­ma­sı­dır. Sa­de­ce tor­na­do tar­zı se­bep-so­nuç
iliş­ki­le­ri­ne yo­ğun­la­şan ça­lış­ma­lar bu gi­bi olay­la­rın ne­den­sel­lik ör­gü­sü­nü ana­liz
et­mek­ten aciz­dir­ler.

Tablo 4.4 Sebep / Sonuç Kısa (Sonuç) Uzun (Sonuç)

Değişik Nedensellik
Örgülerinin Zaman Kısa (Sebep) Tornado Göktaşı
Boyutu Uzun (Sebep) Deprem Küresel Isınma

Pa­ul Pi­er­son, Po­li­tics in Ti­me: His­tory, Ins­ti­tu­ti­ons, and So­ci­al Analy­sis (Prin­ce­ton:
Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press, 2004), s.81, Tab­lo 3.1.

Gök­ta­şı me­ta­fo­ru ile ifa­de edi­len sü­reç­ler­dey­se, se­bep (ba­ğım­sız de­ğiş­ken) kı­sa
sü­re zar­fın­da ger­çek­le­şir­ken (gök­ta­şı­nın ye­re dü­şüş anın­da ol­du­ğu gi­bi), so­nu­cun
(ba­ğım­lı de­ğiş­ken) ise çok uzun sü­re­ler zar­fın­da ger­çek­leş­ti­ği (gök­ta­şı­nın düş­me­
siy­le ya­şa­nan ik­lim de­ği­şik­le­ri do­la­yı­sıy­la di­na­zor­la­rın nes­li­nin tü­ken­me­si gi­bi) sü­
reç­le­re işa­ret eder. Dep­rem me­ta­fo­ru ile işa­ret edi­len sü­reç­ler­dey­se, fay hat­la­rı­nın
yüz­ler­ce yıl­lık ya­vaş ha­re­ke­tin­de ol­du­ğu gi­bi, se­bep (ba­ğım­sız de­ğiş­ken) çok uzun
sü­re zar­fın­da ger­çek­le­şir­ken, so­nuç (ba­ğım­lı de­ğiş­ken) ise bir dep­rem­de ol­du­ğu
gi­bi çok kı­sa sü­re­de or­ta­ya çık­mak­ta­dır. Po­pü­ler med­ya­da da ba­zen “si­ya­si dep­
rem” ola­rak ad­lan­dı­rı­lan ani ve mu­az­zam ni­te­lik­te­ki olay­la­rın ço­ğu za­man on­yıl­
la­ra ya­yı­lan bir ar­kap­la­nı, ku­luç­ka dö­ne­mi bu­lun­mak­ta­dır. 3 Mart 1924 gü­nü genç
Tür­ki­ye Cum­hu­ri­ye­ti’nin tüm si­ya­sal, top­lum­sal ve kül­tü­rel ya­pı­sı­nı et­ki­le­ye­cek ve
la­ik­li­ği te­mel­len­di­re­cek üç önem­li ya­sa­nın eş zaman­lı ola­rak par­la­men­to­da ka­bu­lü
(Ha­li­fe­li­ğin kal­dı­rıl­ma­sı, Şe­riy­ye ve Ev­kaf Ba­kan­lı­ğı­nın lağ­ve­dil­me­si ve eği­ti­min
la­ik bir te­mel­de bir­leş­ti­ril­me­si [Tev­hid-i Ted­ri­sat]), ne­den­sel­lik ör­gü­sü açı­sın­dan
Pi­er­son’ın ta­rif et­ti­ği şek­liy­le bir dep­rem­dir çün­kü so­nuç (ba­ğım­lı de­ğiş­ken) ay­nı
gün­de ani­den çı­ka­rı­lan ve za­ma­nı için son de­re­ce ra­di­kal sa­yı­lan ka­nun­la­rın uy­gu­
lan­ma­sı ise de bu ra­di­kal re­form­la­rı do­ğu­ran en­te­lek­tü­el ve si­ya­sal alt­ya­pı İt­ti­hat ve
Ter­rak­ki’nin ku­ru­lu­şun­dan baş­la­yıp 2. Meş­ru­ti­yet (1908-1918) dö­ne­mi­ni ve son­
ra­sı­nı da kap­sa­yan en azın­dan çey­rek yüz­yıl­lık bir sü­reç­tir. Şük­rü Ha­ni­oğ­lu, Ata­
türk: En­te­lek­tü­el bir Bi­yog­ra­fi ad­lı ki­ta­bın­da Ata­türk re­form­la­rı­nın çey­rek yüz­yı­la
ya­yı­lan ar­ka p­la­nı­nı in­ce­le­mek­te ve açık­la­mak­ta­dır. Bu ör­nek­te, ba­ğım­lı de­ğiş­ken
bir gün­de te­cel­li eder­ken, onun se­be­bi olan ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni tes­pit ve ana­liz ede­
bil­mek için en az çey­rek yüz­yıl­lık bir dö­ne­min sü­reç ta­ki­bi yön­te­miy­le in­ce­len­me­si
ge­rek­mek­te­dir. Son ola­rak, Pi­er­son’un kü­re­sel ısın­ma me­ta­fo­ruy­la ifa­de et­ti­ği sü­
reç­ler­dey­se, hem se­bep hem de so­nuç çok uzun sü­re­le­re ya­yı­la­rak ken­di­ni gös­ter­
mek­te­dir. Kü­re­sel ısın­ma­nın se­be­bi­nin Sa­na­yi Dev­ri­mi’nden bu ya­na ge­çen yüz­yıl­
lar­da at­mos­fe­re ya­yı­lan en­düs­tri­yel gaz­lar ol­du­ğu, so­nu­cu­nun da on­yıl­lar bo­yun­ca
ka­de­me­li ola­rak ar­tan kü­re­sel ısı ol­du­ğu gö­zö­nü­ne alı­na­cak olur­sa, bu tarz ne­den­
sel­lik ör­gü­le­rin­de hem ba­ğım­lı hem de ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin in­ce­len­me­sin­de ge­niş
za­man di­lim­le­ri­ni ele alan sü­reç ta­ki­bi yön­te­mi­nin ge­re­ke­ce­ği aşi­kâr­dır.
 4. Ünite - Vaka Analizi 115

SO­NUÇ
Bu üni­te­nin sı­nır­la­rı çer­çe­ve­sin­de açık­lan­ma­ya ça­lı­şıl­dı­ğı üze­re ni­te­lik­sel araş­tır­
ma yöntemlerinin en önem­li­le­rin­den sa­yı­lan va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri ken­di için­de
çok çe­şit­li­dir. Bu yön­tem­le­rin pek ço­ğu­nun sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi­ni ge­rek­tir­di­ği dü­
şü­nü­le­cek olur­sa, va­ka ana­liz­le­ri­nin araş­tır­ma­cı­lar için son de­re­ce uzun sü­re­ler­de
ve yo­ğun ça­lış­ma­yı, ya­nı sı­ra va­ka ola­rak in­ce­le­nen ül­ke­le­rin di­li­ne, kül­tü­rü­ne
ve sos­yal bağ­la­mı­na ha­ki­mi­ye­ti ge­rek­tir­di­ği or­ta­ya çı­kar. Bu zor­lu­ğu an­la­ya­bil­
mek için sa­de­ce ye­ni bir dil öğ­ren­me­nin ve­ya sa­de­ce bir ül­ke­nin en çok oku­nan
ga­ze­te­sin­de il­gi­le­ni­len ko­nuy­la il­gi­li bir­kaç yıl bo­yun­ca ya­zıl­mış tüm ya­zı­la­rı tes­
pit ve ana­liz et­me­nin ne ka­dar uzun sü­re ala­ca­ğı­nı dü­şün­mek ye­ter­li­dir. Bun­dan
do­la­yı­dır ki ni­te­lik­sel va­ka ana­li­zi­ne yö­ne­len araş­tır­ma­cı­la­rın di­ğer yön­tem­le­ri
kul­la­nan mes­lek­taş­la­rın­dan da­ha uzun ve zor araş­tır­ma ko­şul­la­rı­nı gö­ze al­ma­la­
rı ge­re­ke­bi­lir. Bu üni­te­de va­ka ana­liz­le­ri­nin ta­sa­rı­mı­na ve uy­gu­lan­ma­sı­na iliş­kin
kı­sa­ca açık­la­dı­ğı­mız te­mel ku­ral­la­rın hiç­bi­ri­ne dik­kat edil­me­den ya­pıl­mış ba­zı
araş­tır­ma­la­rın da “va­ka ana­li­zi” adı al­tın­da tak­dim edil­di­ği­ni hay­ret­le ve üzün­tüy­
le gör­mek müm­kün­dür fa­kat bu gi­bi ça­lış­ma­la­rın ulus­lar ara­sı iliş­ki­ler ve si­ya­set
bi­li­mi­ne kay­da de­ğer bir kat­kı yap­ma­sı bek­le­ne­mez.
Tüm araş­tır­ma yön­tem­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi va­ka ana­li­zin­de de ön­ce ya­nıt ara­
nan so­ru ve­ya so­ru­la­rın be­lir­len­me­si ve an­cak bu so­ru­lar ışı­ğın­da han­gi va­ka
ana­li­zi ta­sa­rı­mı­nın se­çi­le­ce­ği­ne ka­rar ve­ril­me­si ge­rek­mek­te­dir. Mev­cut pek çok
de­ği­şik va­ka ana­li­zi tü­rü­nün ne çe­şit iş­lev­le­ri ol­du­ğu­nu ve ne gi­bi so­ru­la­rı ce­vap­
lan­dır­mak­ta özel­lik­le et­ki­li ol­duk­la­rı­nı bu üni­te bo­yun­ca kı­sa­ca ele al­dık. İs­ter
ni­cel is­ter ni­tel her tür­lü araş­tır­ma yön­te­min­de ol­du­ğu gi­bi va­ka ana­liz­le­rin­de de
son de­re­ce dik­kat edil­me­si ge­re­ken bir ko­nu­nun da araş­tır­ma­cı­nın or­ta­ya koy­
du­ğu id­dia­nın yan­lış­lı­ğı­nın na­sıl ka­nıt­la­na­bi­le­ce­ği­ni açık­ça gös­ter­me­si ol­du­ğu­nu
be­lirt­tik. Çün­kü hiç­bir ka­nı­tın çü­rü­te­me­ye­ce­ği, ter­si­ni is­pat­la­ma­nın imkân­sız ol­
du­ğu bir id­di­a bi­lim­sel ola­maz ve an­cak bir to­to­lo­ji­ye işa­ret eder.
Sos­yal bi­lim­ler­de bil­gi bi­ri­ki­mi ve ku­ram­sal iler­le­me­le­rin önem­li bir kıs­mı
va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri­ni kul­la­nan araş­tır­ma­la­rın so­nu­cu ola­rak ger­çek­leş­miş­
tir. Ge­le­cek­te de va­ka ana­liz­le­ri­nin bi­lim­sel ge­liş­me­ye kat­kı­la­rı­nın ar­ta­rak de­vam
et­me­si muh­te­mel­dir. Bu alan­da­ki araş­tır­ma yön­tem­le­ri­nin gün­den gü­ne da­ha da
di­sip­lin­li ve ku­ram­sal ola­rak tu­tar­lı bir yö­rün­ge­ye otur­ma­sı da bu ka­nı­yı güç­len­
di­rir ma­hi­yet­te­dir. Va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri­nin kul­la­nım alan­la­rı, sı­nır­la­rı, ko­şul­
la­rı ve iş­lev­le­ri­nin açık­ça or­ta­ya kon­ma­sı, bu yön­te­min hız­la iyi­le­şe­rek ge­liş­me­
si­ne kat­kı­da bu­lun­mak­ta­dır. Ku­ram­sal ve tek­nik ola­rak hız­la ge­li­şen ve iyi­le­şen
va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri­nin Tür­ki­ye’de de da­ha yay­gın ve di­sip­lin­li kul­la­nı­mı­nın
teş­vik edil­me­si­nin ül­ke­miz­de si­ya­set bi­li­mi ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler ala­nın­da­ki
araş­tır­ma­la­ra bü­yük kat­kı­da bu­lu­na­ca­ğına ve bu alan­lar­da­ki eği­ti­me de son de­re­
ce olum­lu yan­sı­ma­la­rı ola­ca­ğı­na kuş­ku yok­tur.
116 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Özet
Va­ka ana­liz­le­ri­nin avan­taj­la­rı­nı ve kul­la­nım
1 alan­la­rı­nı açık­la­ya­bil­mek
Va­ka ana­liz­le­ri, doğ­ru­dan bir ve­ya bir­kaç va­ka­ya
odak­la­na­rak ne­den­sel­lik iliş­ki­si­ni ve me­ka­niz­
ma­sı­nı adım adım ta­kip ede­rek or­ta­ya çı­kar­mak­
ta di­ğer araş­tır­ma yön­tem­le­ri­ne (ör­ne­ğin, is­ta­
tis­ti­ki ça­lış­ma­la­ra) na­za­ran da­ha avan­taj­lı­dır­lar.
Ko­re­las­yon­la­rın keş­fi için ni­ce­lik­sel, is­ta­tis­ti­ki
ça­lış­ma­la­ra, de­ği­şik ne­den­sel­lik me­ka­niz­ma­la­rı­
nın or­ta­ya çı­ka­rıl­ma­sın­da ise va­ka ana­liz­le­ri­ne
baş­vu­ru­la­bi­lir.
En ben­zer ve en fark­lı sis­tem, en ola­sı ve en az
2 ola­sı, kri­tik ve sap­kın va­ka ana­liz­le­ri­nin far­kı­nı,
öne­mi­ni, iş­le­vi­ni ve uy­gu­la­ma­sı­nı açık­la­ya­bil­mek
Ne­re­dey­se tüm ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin ben­zer,
ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin ise fark­lı ol­du­ğu araş­tır­ma­la­
ra en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı, ne­re­dey­se tüm ba­
ğım­lı de­ğiş­ken­le­rin fark­lı, ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin
ise ay­nı ol­du­ğu araş­tır­ma­la­ra ise en fark­lı sis­tem
ta­sa­rı­mı de­nil­mek­te­dir. İl­kin­de amaç, di­ğer tüm
ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­ri ay­nı tu­ta­rak so­nuç­ta fark­
lı­lık ya­ra­tan ba­ğım­sız de­ğiş­ke­ni keş­fet­mek­tir.
İkin­ci­sin­de amaç, bir­bi­rin­den son de­re­ce fark­lı
özel­lik­le­re sa­hip va­ka­lar­da ay­nı so­nu­cu do­ğu­ran
se­be­bi keş­fet­mek­tir. Kri­tik va­ka bir ku­ram için
do­yu­ru­cu bir şe­kil­de açık­lan­ma­sı zo­run­lu olan
va­ka­dır. Bel­li­ baş­lı ku­ram­la­rın ina­nı­lır­lı­ğı­nı test
et­mek için kul­la­nı­lır. Sap­kın va­ka ise her­han­gi
bir fak­tö­rün tüm va­ka­lar­da göz­le­nen da­ğı­lı­mın­
dan be­lir­gin bir şe­kil­de sap­tı­ğı bir va­ka­nın in­ce­
len­me­si­dir ki bu­ra­da amaç ku­ram­sal bir iler­le­me
sağ­la­mak­tır.
Va­ka içi ana­liz­le­rin ve sü­reç ta­ki­bi yön­te­mi­nin
3 özel­lik­le­ri­ni, iş­le­vi­ni ve uy­gu­la­ma­sı­nı açık­la­ya­
bil­mek
Va­ka içi ana­liz kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zi­nin tek
bir va­ka­ya uy­gu­lan­mış hâli olup, bir va­ka­nın ta­
ri­hin­de­ki de­ği­şik dö­nem­ler ara­sın­da ve­ya de­ği­
şik alt-böl­ge­le­ri ara­sın­da kar­şı­laş­tır­ma ya­pı­la­rak
uy­gu­la­nır. Amaç tek bir va­ka için­de ta­rih­sel ya
da me­kân­sal ola­rak ger­çek­le­şen kı­rıl­ma­la­rı ve­ya
fark­lı­laş­ma­la­rı kul­la­na­rak ne­den­sel­lik me­ka­niz­
ma­sı­nı or­ta­ya çı­kar­mak­tır. Sü­reç ta­ki­bi yön­te­mi
sa­de­ce bir­ta­kım ba­ğım­sız ve ba­ğım­lı de­ğiş­ken­ler
ara­sın­da iliş­ki ol­du­ğu sap­ta­ma­sı­nın öte­si­ne ge­çer
ve bu ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin tam ola­rak na­sıl
ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ne se­bep ol­duk­la­rı­nı açık­la­ma­yı
amaç­lar. Sü­reç ta­ki­bi yön­te­mi kar­şı­laş­tır­ma­lı si­
ya­set ala­nın­da­ki ni­tel ça­lış­ma­la­rın en faz­la baş­
vur­du­ğu yön­tem­dir.
Do­ğal de­ney­le­rin ve ti­po­lo­jik ku­ram­la­rın iş­le­vi­ni
4 ve fay­da­sı­nı söyleyebilmek
Do­ğal de­ney, he­men her ba­kım­dan bir­bi­ri­nin
ay­nı olan, za­man ve me­kân da da­hil ol­mak üze­re
ay­nı çev­re­sel ve bağ­lam­sal et­men­ler ta­ra­fın­dan
ku­şa­tıl­mış, sa­de­ce de­ğiş­ken et­ki­si araş­tır­ma ko­
nu­su olan et­men­de bir­bi­rin­den fark­lı­la­şan, iki
ya da da­ha faz­la va­ka­nın kar­şı­laş­tır­ma­lı in­ce­len­
me­si­dir. Ti­po­lo­jik ku­ram­lar ise fark­lı ba­ğım­sız
de­ğiş­ken kom­bi­nas­yon­la­rı­nın her bi­ri için bel­li
bir ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni ön­gö­ren ku­ram­lar­dır.
Uy­gun­luk yön­te­mi­ni, kar­şı-ol­gu­sal akıl yü­rüt­me­yi
5 ve va­ka ana­liz­le­rin­de za­man bo­yu­tu­nun ne­den­
sel­lik­le olan kri­tik bağ­lan­tı­sı­nı açık­la­ya­bil­mek
Uy­gun­luk yön­te­min­de tek bir ne­den­sel­lik id­dia­
sı ele alı­nır ve tek tek va­ka­la­rın bu id­dia­nın tah­
mi­niy­le uy­gun­luk için­de olup ol­ma­dı­ğı or­ta­ya
ko­nur. Kon­trol­lü bir kar­şı­laş­tır­ma ya­pa­bil­mek
için bir­bi­ri­ne ben­zer iki so­mut va­ka bu­lu­na­maz­
sa, kar­şı-ol­gu­sal akıl yü­rüt­me­ye baş­vu­ru­la­rak
var olan bir va­kay­la icat edi­len bir va­ka kar­şı­laş­
tı­rı­lır. Va­ka ana­li­zin­de za­man bo­yu­tu çok önem­
li­dir çün­kü ay­nı se­bep­ler ben­zer ko­şul­lar çer­
çe­ve­sin­de ve hat­ta ay­nı coğ­raf­ya­da ol­sa­lar bi­le
fark­lı za­man­lar­da fark­lı so­nuç­lar do­ğu­ra­bi­lir­ler.
Da­ha­sı, se­bep­ler ve so­nuç­lar eş zaman­lı ola­rak
or­ta­ya çık­ma­ya­bi­le­cek­le­ri gi­bi, se­be­bin ve so­nu­
cun tam ola­rak or­ta­ya çık­ma­sı fark­lı uzun­luk­ta
sü­re­le­ri ge­rek­ti­re­bi­lir.
 4. Ünite - Vaka Analizi 117

Kendimizi Sınayalım
1. Bir kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zin­de, ne­re­dey­se tüm 5. Va­ka içi ana­liz­ler­de göz­lem sa­yı­sı­nı art­tır­mak için
ba­ğım­sız de­ğiş­ken de­ğer­le­ri ben­zer fa­kat ba­ğım­lı de­ aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­nin ya­pıl­ma­sı en uy­gun­dur?
ğiş­ken de­ğe­ri fark­lıy­sa bu va­ka ana­li­zi ta­sa­rı­mı ne ad­la a. Ana­liz edi­len va­ka­da test edi­len ku­ram­la­rın sa­
anı­lır? yı­sı art­tı­rı­lır
a. Sap­kın va­ka ana­li­zi b. Ana­liz edi­len va­ka­da atıf ya­pı­lan eser sa­yı­sı
b. Kri­tik va­ka ana­li­zi art­tı­rı­lır
c. En ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı c. Va­ka için mü­la­kat ya­pı­lan her in­san ay­rı bir va­
d. En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı ka sa­yı­lır
e. Va­ka içi ana­li­zi ta­sa­rı­mı d. Ana­liz edi­len va­ka, il­gi­le­ni­len de­ğiş­ken­le­rin da­
ğı­lı­mı­na gö­re dö­nem­le­re ay­rı­lır
2. Bir kar­şı­laş­tır­ma­lı va­ka ana­li­zin­de, ne­re­dey­se tüm e. Sonuçlar başka araş­tır­ma­cı­la­rın so­nuç­la­rıy­la
ba­ğım­sız de­ğiş­ken de­ğer­le­ri fark­lı fa­kat ba­ğım­lı de­ kar­şı­laş­tı­rı­lır.
ğiş­ken de­ğe­ri ay­nıy­sa bu va­ka ana­li­zi ta­sa­rı­mı ne ad­la
anı­lır? 6. Pa­ul Pi­er­son, si­ya­sal olay­lar­da se­be­bin de so­nu­cun
a. Sap­kın va­ka ana­li­zi da kı­sa sü­re için­de ve bir­bi­ri­ne ya­kın ola­rak or­ta­ya çık­
b. Kri­tik va­ka ana­li­zi tı­ğı ne­den­sel­lik ör­gü­sü­ne ne ad ver­mek­te­dir?
c. En ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı a. Tor­na­do
d. En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı b. Gök­ta­şı
e. Va­ka-içi ana­li­zi ta­sa­rı­mı c. Dep­rem
d. Kü­re­sel Isın­ma
3. Bir ku­ra­mın doğ­ru ola­rak açık­la­dı­ğın­da is­pat­lan­ e. Tayfun
dı­ğı, açık­la­ya­ma­dı­ğın­da ise ku­ra­mın çü­rü­tül­dü­ğü bir
va­ka­ya ne ad ve­ri­lir? 7. Bel­li sa­yı­da ba­ğım­sız de­ğiş­ke­nin her tür­lü kom­bi­
a. Sap­kın va­ka nas­yo­nuy­la or­ta­ya çı­kan fark­lı ne­den­sel­lik zin­cir­le­ri­ni
b. Kri­tik va­ka ve so­nuç­ta or­ta­ya çı­ka­cak ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni be­lir­ten
c. Ti­po­lo­jik va­ka ta­sa­rım­la­ra ne ad ve­ri­lir?
d. Kar­şı-ol­gu­sal va­ka a. Ti­po­lo­jik ku­ram­lar
e. Ku­ram­sal­cı va­ka b. Kar­şı-ol­gu­sal dü­şün­ce de­ney­le­ri
c. En ben­zer sis­tem ana­li­zi
4. Aşa­ğı­da­ki du­rum­lar­dan han­gi­sin­de tek va­ka­lı (tek d. Sü­reç ta­ki­bi
ül­ke­li) ana­liz yap­mak bi­lim­sel ola­rak meş­ru ka­bul e. Do­ğal de­ney­ler
edi­le­bi­lir?
a. Araş­tır­ma­cı sa­de­ce bu ül­ke­nin si­ya­se­ti­ne ve ta­ 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si bir­kaç aşa­ma­dan olu­şan
ri­hi­ne ha­kim­se bir ne­den­sel­lik zin­ci­ri­ni ta­ma­men or­ta­ya çı­kar­ma­yı
b. Araş­tır­ma­cı sa­de­ce bu ül­ke­nin di­li­ni bi­li­yor­sa sağ­la­cak yön­tem­ler­den bi­ri­si de­ğil­dir?
c. Ya­kın za­man­da bu ül­ke­nin için­de yer al­dı­ğı bir a. Sü­reç ta­ki­bi
sa­vaş ger­çek­leş­miş­se b. Va­ka-içi ana­liz
d. Bu ül­ke hiç en­düs­tri­si ol­ma­dı­ğı hâl­de de­mok­ra­ c. Do­ğal de­ney
tik olan tek ül­key­se d. Uy­gun­luk tes­ti
e. Bu ül­ke üze­ri­ne ya­pı­la­cak araş­tır­ma­lar için bol­ e. En ben­zer sis­tem ana­li­zi
ca araş­tır­ma teş­vik fo­nu var­sa
118 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
9. “Mill’in uyuş­ma yön­te­mi” han­gi araş­tır­ma ta­sa­rı­
mın­da kul­la­nı­lır?
a. Do­ğal de­ney­ler
b. Ti­po­lo­jik ku­ram­lar
c. Uy­gun­luk tes­ti
d. En ben­zer sis­tem ana­li­zi
e. En fark­lı sis­tem ana­li­zi
10. Aşa­ğı­da­ki so­ru­lar­dan han­gi­si­ni ce­vap­la­mak ko­
nu­sun­da va­ka ana­li­zi yön­tem­le­ri­ni kul­lan­mak uy­gun
de­ğil­dir?
a. Dün­ya­nın bü­tün ül­ke­le­rin­de ci­na­yet oran­la­rı­nı
ve bağ­lan­tı­lı ola­bi­le­cek­le­ri sos­yo-eko­no­mik ve­
ri­le­ri or­ta­ya koy­mak
b. Ge­lir eşit­siz­li­ği ve ci­na­yet oran­la­rı ara­sın­da­ki
ne­den­sel­lik iliş­ki­si­ni in­ce­le­mek
c. Bir­kaç ül­ke­de de­ği­şik dö­nem­ler­de yü­rür­lü­ğe
ko­nan idam ce­za­sı uy­gu­la­ma­sı­nın ci­na­yet oran­
la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si­ni in­ce­le­mek
d. Dinî inanç­la­rın ci­na­yet sü­re­cin­de ka­til­ler üze­
rin­de­ki et­ki­si­ni in­ce­le­mek
e. İdam ce­za­la­rı­nın kal­dı­rıl­ma­sı sü­reç­le­rin­de dinî
inanç­la­rın si­ya­si ka­rar al­ma me­ka­niz­ma­la­rı
üze­rin­de­ki et­ki­si­ni in­ce­le­mek
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “En Ben­zer Sis­tem Ta­sa­rı­
mı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
2. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “En Fark­lı Sis­tem Ta­sa­rı­mı”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
3. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Tek Va­ka­lı Ana­liz­ler: Kri­
tik ve Sap­kın Va­ka­la­rın Öne­mi” ko­nu­su­nu ye­
ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
4. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Tek Va­ka­lı Ana­liz­ler” ko­
nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
5. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Va­ka İçi Ana­liz­ler” ko­nu­
su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
6. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Va­ka Ana­liz­le­ri­nin Za­man
Bo­yu­tu” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
7. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ti­po­lo­jik Ku­ram­lar” ko­nu­
su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
8. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Uy­gun­luk Yön­te­mi” ko­nu­
su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
9. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “En Fark­lı Sis­tem Ta­sa­rı­mı”
ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz.
10. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ne­den ve Na­sıl Va­ka Ana­
li­zi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den geçi­ri­niz.
Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı
Sı­ra Siz­de 1
Bu ör­nek­ler­de ba­ğım­lı de­ğiş­ken­de göz­le gö­rü­lür bir
fark­lı­lık göz­lem­len­mek­te­dir çün­kü Tu­nus kan­sız bir
şe­kil­de de­mok­ra­si­ye geç­ti­ği hâl­de Su­ri­ye’de uzun sü­ren
bir iç sa­vaş de­mok­ra­si­ye ge­çi­şi en­gel­le­miş­tir. Oy­sa (Lib­
ya’nın gö­re­ce zen­gin­li­ği ha­riç) bu ül­ke­ler­de pek çok ben­
zer ba­ğım­sız de­ğiş­ken (Arap di­li, Müs­lü­man ço­ğun­luk­lu
top­lum, es­ki sö­mür­ge, eko­no­mik az ge­liş­miş­lik, yük­sek
iş­siz­lik vs.) mev­cut­tur. Do­la­yı­sıy­la Arap dev­rim­le­ri bu
hâliy­le en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı­na da­ha mü­sa­it­tir.
Sı­ra Siz­de 2
En fark­lı sis­tem ta­sa­rı­mı için va­ka­la­rın ba­ğım­lı de­ğiş­
ken­le­ri­nin de­ğe­ri­nin ben­zer, ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­rin
fark­lı ol­ma­sı ge­rek­mek­te­dir. En ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı
için ise ba­ğım­lı de­ğiş­ke­nin fark­lı, ba­ğım­sız de­ğiş­ken­le­
rin ben­zer ol­ma­sı ge­rek­mek­te­dir. Bu ör­nek­te, her iki­si
de es­ki İn­gi­liz sö­mür­ge­si ve Arap olan Mı­sır ve Bah­reyn,
il­ki de­mok­ra­tik­leş­ti­ği ikin­ci­siy­se de­mok­ra­tik­le­şe­me­di­ği
için en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı­na mü­sa­it­tir. Ay­nı şe­kil­de,
her iki­si de es­ki Fran­sız sö­mür­ge­si ve Arap olan Tu­nus
ve Su­ri­ye de il­ki de­mok­ra­tik­leş­ti­ği ikin­ci­siy­se de­mok­ra­
tik­le­şe­me­di­ği için en ben­zer sis­tem ta­sa­rı­mı­na mü­sa­it­tir.

Öte yan­dan, Lib­ya ve Su­ri­ye Arap dev­ri­mi sü­re­cin­de
kan­lı iç sa­vaş­lar ya­şa­yan iki ül­ke ola­rak ben­zer bir ba­
ğım­lı de­ğiş­ke­ne sa­hip­tir­ler. Oy­sa bu ül­ke­le­rin sö­mür­
ge geç­miş­le­ri (bi­ri İtal­yan di­ğe­ri Fran­sız), eko­no­mik
zen­gin­lik­le­ri (Lib­ya Af­ri­ka’nın en zen­gin ül­ke­le­rin­den,
Su­ri­ye ise gö­re­ce yok­sul), dinî ya­pı­la­rı (Su­ri­ye’nin üç­
te bir Hristiyan, Nu­say­ri ve di­ğer dinî azın­lık­lar­dan
oluş­muş­ken Lib­ya’nın ne­re­dey­se ta­ma­mı Sün­ni Müs­
lü­man), şe­hir­leş­me oran­la­rı ve sos­yal ya­pı­la­rı bir­bi­rin­
den bir hay­li fark­lı­dır. Do­la­yı­sıy­la, Su­ri­ye ve Lib­ya iç
sa­vaş ba­ğım­lı de­ğiş­ke­ni açı­sın­dan ise en fark­lı sis­tem
ta­sa­rı­mı­na mü­sa­it­tir.
Sı­ra Siz­de 3
Çin Halk Cum­hu­ri­ye­ti’nin son otuz yıl­da is­tik­rar­lı bir
şe­kil­de dün­ya­nın en hız­lı bü­yü­yen eko­no­mik ve askerî
gü­cü ol­du­ğu göz önü­ne alı­na­cak olur­sa, Ye­ni Ger­çek­
çi­lik ku­ra­mı­na gö­re, kom­şu­la­rı­nın Çin’i den­ge­le­mek
için Çin-kar­şı­tı bir it­ti­fa­ka yö­nel­miş ol­ma­la­rı ge­re­kir.
Bu­nun gi­bi, dün­ya­nın de­ği­şik böl­ge­le­ri­nin yük­se­len
eko­no­mik ve askerî güç­le­ri­ne kar­şı it­ti­fak ku­ru­la­ca­ğı
bek­len­ti­si üze­ri­ne Ye­ni Ger­çek­çi­lik ku­ra­mı açı­sın­dan
en ola­sı va­ka ana­li­zi ta­sa­rım­la­rı ya­pı­la­bi­lir.
Sı­ra Siz­de 4
Ta­rih­sel ku­rum­sal­cı­lı­ğın ön­gö­rü­sü­ne en ters ol­ma­sı­nı
bek­le­di­ği­miz ku­rum­lar, ta­nı­mı ge­re­ği top­lum­da­ki güç
odak­la­rı­nı de­ğil de güç­süz­le­ri gö­zet­me­si bek­le­nen ku­
rum­lar­dır. Bun­la­rın ba­şın­da da yar­gı ku­rum­la­rı ge­lir.
Ana­ya­sa Mah­ke­me­si, Yar­gı­tay, Da­nış­tay ve di­ğer mah­
ke­me­ler ada­le­ti sağ­la­ya­rak güç­sü­zü gö­zet­mek­le gö­rev­li
ol­duk­la­rı için ta­rih­sel ku­rum­sal­cı­lı­ğın bu id­dia­sı için
en az ola­sı va­ka­lar ola­rak ele alı­na­bi­lir­ler.
Sı­ra Siz­de 5
Ga­na (HDI pua­nı 0.541 ve dün­ya sı­ra­la­ma­sın­da 135. ül­
ke ol­du­ğu hâl­de FH no­tu 1.5 ve öz­gür), Hin­dis­tan (HDI
pua­nı 0.547 ve sı­ra­la­ma­da 134. ül­ke ol­du­ğu hâl­de FH
no­tu 2.5 ve öz­gür) ve Be­nin (HDI pua­nı 0.427 ve sı­ra­la­
ma­da 167. ül­ke ol­du­ğu hâl­de FH no­tu 2.0 ve öz­gür) çok
az ge­liş­miş ol­duk­la­rı hâl­de yük­sek de­mok­ra­si stan­dart­
la­rı­na ulaş­tık­la­rı için olum­lu an­lam­da sap­kın va­ka­lar
ola­rak ele alı­na­bi­lir. Öte yan­dan Sin­ga­pur (HDI pua­nı
0.867 ve sı­ra­la­ma­da 26. ül­ke ol­du­ğu hâl­de FH no­tu 4.0
ve kıs­men öz­gür), Bir­le­şik Arap Emir­lik­le­ri (HDI pua­
nı 0.846 ve sı­ra­la­ma­da 30. ül­ke ol­du­ğu hâl­de FH no­tu
6.0 ve öz­gür de­ğil) ve Bru­nei (HDI pua­nı 0.838 ve sı­
ra­la­ma­da 33. ül­ke ol­du­ğu hâl­de FH no­tu 5.5 ve öz­gür
de­ğil) son de­re­ce kal­kın­mış ol­duk­la­rı hâl­de de­mok­ra­tik
ol­ma­dık­la­rı için kö­tü an­lam­da sap­kın va­ka­lar ola­rak ele
4. Ünite - Vaka Analizi 119
alı­na­bi­lir. Bu­nun gi­bi pek çok baş­ka ör­nek bu­lu­na­bi­le­
cek­se de hep­si bu ce­vap anah­ta­rı­na sığ­ma­ya­cak­tır.
Sı­ra Siz­de 6
Dün­ya ça­pın­da mil­li­yet­çi­li­ğin do­ğu­şu için son de­re­ce
önem­li olan Fran­sız mil­li­yet­çi­li­ği kri­tik va­ka sa­yı­la­bi­lir.
Bu­nun ya­nı­ sı­ra et­nik mil­li­yet­çi­li­ğin ta­rih­sel ola­rak en
önem­li ve yı­kı­cı (Ya­hu­di soy­kı­rı­mı do­la­yı­sıy­la) ör­ne­ği sa­
yı­lan Al­man mil­li­yet­çi­li­ği de kri­tik va­ka sa­yı­la­bi­lir. Fran­
sız ve­ya Al­man mil­li­yet­çi­lik­le­ri­nin do­ğu­şu­nu açık­la­ya­
ma­yan bir mil­li­yet­çi­lik ku­ra­mı bü­yük ya­ra al­mış sa­yı­lır.
Sı­ra Siz­de 7
Tür­ki­ye ör­ne­ğin­de se­çim sis­te­mi­nin par­ti sa­yı­sı­na ve
sis­te­mi­ne et­ki­si­ni ölç­mek üze­re bir va­ka içi in­ce­le­me
ta­sar­la­yan araş­tır­ma­cı, Tür­ki­ye’nin çok par­ti­li de­mok­
ra­si ta­ri­hi­ni uy­gu­la­nan se­çim sis­tem­le­ri­ne gö­re de­ği­
şik dö­nem­le­re ayı­rır. 1946-1960 dö­ne­min­de dar böl­ge­li
ço­ğun­luk sis­te­mi, 1960-1980 dö­ne­min­de ba­raj­sız ya da
dü­şük se­çim ba­raj­la­rı­nın uy­gu­lan­dı­ğı bir nis­pi tem­sil
sis­te­mi ve 1983 yı­lın­dan bu­gü­ne ka­dar yük­sek bir se­
çim ba­ra­jı­nın (%10) kul­la­nıl­dı­ğı nis­pi tem­sil sis­te­mi.
Bu üç dö­nem­den il­kin­de ya­sa­sı­na gö­re par­la­men­to­da
iki par­ti­li bir sis­tem, ikin­ci dö­nem­de iri­li ufak­lı çok sa­
yı­da par­ti­nin par­la­men­to­ya gir­di­ği bir sis­tem ve üçün­
cü dö­nem­dey­se ön­ce­ki iki dö­ne­min ara­sın­da bir sa­yı­da
par­ti­nin par­la­men­to­ya gir­di­ği bir sis­tem ola­ca­ğı tah­
min edil­mek­te­dir.
Sı­ra Siz­de 8
Yük­sek pet­rol ge­li­ri­nin po­lis dev­le­ti­ne se­bep olup ol­
ma­dı­ğı­nı ölç­mek üze­re sü­reç ta­ki­bi ana­li­zi uy­gu­la­ma­sı
için ön­ce­lik­le ele alı­nan ül­ke ve­ya ül­ke­le­rin pet­rol ge­li­ri
ve bun­la­rın dün­ya or­ta­la­ma­sı­nın üze­rin­de olup ol­ma­
dı­ğı tes­pit edi­lir. Da­ha son­ra bu ge­li­rin ne ka­da­rı­nın
doğ­ru­dan ya da do­lay­lı yol­lar­la dev­le­tin kul­la­nı­la­bi­lir
büt­çe­si­ne gir­di­ği tes­pit edi­lir. Eğer pet­rol ge­lir­le­ri her­
han­gi bir de­ne­ti­me ta­bi ol­mak­sı­zın dev­le­ti yö­ne­ten­
le­rin (emir, sul­tan, dik­ta­tör vs.) har­ca­ya­bi­le­cek­le­ri bir
fo­na ak­ta­rı­lı­yor­sa bu gi­bi bir du­rum mut­la­ka tes­pit edi­
lir. Da­ha son­ra bu ül­ke ya da ül­ke­le­rin büt­çe­le­ri­nin ne
ka­dar­lık kıs­mı­nı askerî ve si­vil is­tih­ba­rat, po­lis ve di­ğer
gü­ven­lik har­ca­ma­la­rın­da kul­lan­dı­ğı tes­pit edi­lir. Da­ha
son­ra pet­rol ge­lir­le­rin­de yıl­lık ar­tış ve dü­şüş­ler­den gü­
ven­lik har­ca­ma­la­rı­nın di­ğer har­ca­ma­lar­dan da­ha faz­la
et­ki­le­nip et­ki­len­me­di­ği­ne ba­kı­lır. Kı­sa­ca­sı pet­rol ge­
li­ri­nin or­ta­ya çı­kı­şın­dan har­can­ma­sı­na ka­dar­ki tüm
sü­reç adım adım in­ce­le­nir ve gü­ven­lik har­ca­ma­la­rı­nın
bü­yük­lü­ğüy­le ara­sın­da bir iliş­ki olup ol­ma­dı­ğı bu sü­
reç­te göz­lem­le­nir.
120 Uluslararası İlişkilerde Araştırma Yöntemleri
Sı­ra Siz­de 9
1923-1938 dö­ne­min­de­ki in­kı­lap­la­rın Tür­ki­ye nü­fu­su
üze­rin­de­ki et­ki­si­ni ölç­mek için bu in­kı­lap­la­rın ya­şan­
dı­ğı dö­nem­de Tür­ki­ye’nin il­le­riy­le, bu dö­nem­de Tür­ki­
ye’nin bir par­ça­sı ol­ma­yan fa­kat 1923 ön­ce­si dö­nem­de
Tür­ki­ye’nin ge­ri ka­la­nı­na çok ben­zer özel­lik­ler gös­te­
ren il­ler kar­şı­laş­tı­rı­la­bi­lir. Ör­ne­ğin Ha­tay ili, 1938’de
Tür­ki­ye’ye ka­tıl­dı­ğı için Cum­hu­ri­yet dö­ne­mi­nin ilk
on­beş yı­lın­da­ki in­kı­lap­la­rı ya­şa­ma­mış­tır ama 1923 ön­
ce­si ve 1938 son­ra­sı dö­nem­de Tür­ki­ye’nin di­ğer il­le­riy­
le ay­nı ya­pı­nın bir par­ça­sı­dır. Do­la­yı­sıy­la ör­ne­ğin bir
Ha­tay-Ada­na ya da Ha­tay-Ki­lis kar­şı­laş­tır­ma­sı in­kı­lap­
la­rın et­ki­si ko­nu­sun­da do­ğal de­ney iş­le­vi gö­re­cek­tir.
Sı­ra Siz­de 10
Mil­li­yet­çi­li­ğin or­ta­ya çık­tı­ğı bir di­zi ül­ke, mil­li­yet­çi
akım­la­rın or­ta­ya çık­tı­ğı ta­rih­le­re gö­re sı­ra­la­nır. Da­ha
son­ra o ta­rih sı­ra­sı­na gö­re bu ül­ke­ler­de oku­ma-yaz­ma
oran­la­rı tes­pit edi­lir ve oku­ma-yaz­ma oran­la­rıy­la mil­li­
yet­çi akım­la­rın or­ta­ya çı­kı­şı ara­sın­da bir uy­gun­luk olup
ol­ma­dı­ğı gö­rü­lür. Ör­ne­ğin, Fran­sız ve Al­man mil­li­yet­
çi­li­ği oku­ma-yaz­ma ora­nı­nın %60 ol­du­ğu bir dö­nem­
de or­ta­ya çık­mış­ken, Ta­tar mil­li­yet­çi­li­ği oku­ma-yaz­ma
ora­nı­nın %5 ol­du­ğu bir dö­nem­de or­ta­ya çık­mış­sa, bu
An­der­son’un ku­ra­mı­nın doğ­ru­lu­ğu ko­nu­sun­da şüp­he­
len­me­mi­ze se­bep olur.
Yararlanılan Kaynaklar
Abdelal, R., Herrera, Y., Johnston, A., McDermott, R.
(2009). Measuring Identity: A Guide for Social
Scientists, New York: Cambridge University Press.
Aktürk, Ş. (2015). Almanya, Rusya ve Türkiye’de Et-
nisite Rejimleri ve Milliyet, İstanbul: Bilgi Üniver­
sitesi Yayınları.
Allison, G. T. (1971). Essence of Decision: Explaining
the Cuban Missile Crisis, Boston: Little, Brown,
and Co.
Brady, H. E., Collier, D. (2004). Rethinking Social In-
quiry: Diverse Tools, Shared Standards, Lanham:
Rowman & Littlefield.
Brubaker, R. (1992). Citizenship and Nationhood in
France and Germany, Cambridge: Harvard Uni­
versity Press.
Charrad, M. M. (2001). States and Women’s Rights:
The Making of Postcolonial Tunisia, Algeria and
Morocco, Berkeley: University of California Press.
Collier, D., Levitsky, S. (1997). “Democracy with Ad­
jectives: Conceptual Innovation in Comparative
Research”, World Politics, Cilt 49, s.430-451.
Collier, R. B. (1999). Paths toward Democracy: The
Working Class and Elites in Western Europe and
South America, New York: Cambridge University
Press.
Darden, K. (2013). Resisting Occupation: Mass Scho-
oling and the Creation of Durable National Lo-
yalties, New York: Cambridge University Press.
Fish, M. S. (1998). “Mongolia: Democracy Without
Prerequisites”, Journal of Democracy, Cilt 9, Sayı
3, s.127-41.
George, A. L., Smoke, R. (1974). Deterrence in Ame-
rican Foreign Policy: Theory and Practice, New
York: Columbia University Press.
George, A. L., Bennett, A. (2005). Case Studies and
Theory Development in the Social Sciences,
Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
Goertz, G. (2006). Social Science Concepts: A User’s
Guide, Princeton: Princeton University Press.
Hanioğlu, M. Ş. (2011). Atatürk: An Intellectual Biog-
raphy, Princeton: Princeton University Press.
Hanson, S. E. (2010). Post-Imperial Democracies:
Ideology and Party Formation in Third Republic
France, Weimar Germany, and Post-Soviet Rus-
sia, New York: Cambridge University Press.