Mješovita srednja škola

„Hazim Šabanović“
Visoko

Predmet : Fizika
Predmetni nastavnik : Kolašinac Senad, prof.
Razred : Id, Ie

PRIPREMA
za izvođenje časa

Datum : 1.6.2011.
Čas : 99.
Nastavna jedinica : Kružni procesi
Tip časa : Obrada novog gradiva

Nastavne metode : Monološka, dijaloška, demonstracija

Oblici rada : Frontalni, individualni

Cilj časa: Upoznati pojam adijabatskog procesa

Zadaci časa :
Obrazovni zadatak : Shvatiti da postoje i gasni procesi koji nisu izoprocesi, i da gas može vršiti rad i
pri tim procesima
Odgojni zadatak : Steći novi uvid u različite prirodne procese, poticati radoznalost
Funkcionalni zadatak : Prepoznati primjene gasnih procesa u svakodnevnom životu.

Literatura :
„Fizika za prvi razred srednjih škola“, dr Ahmed Čolić, dr. Hrustem Smailhodžić, Kasim Imamović
TOK ČASA

Uvodni dio (5 min.)

Ponavljam ranije naučeno gradivo bitno za razumijevanje novog gradiva. Učenicima postavljam pitanja
za ponavljanje:

Pitanje: Kako glasi opšta jednačina stanja idealnog gasa?

Odgovor: Opšta jednačina stanja idealnog gasa glasi: , gdje je p pritisak idealnog gasa, V
zapremina gasa, n količina supstance (gasa), R univerzalna gasna konstanta

i T termodinamička temperatura.
Pitanje: Šta su izoprocesi?
Odgovor: Izoprocesi su procesi pri kojima se jedna od tri veličine (pritisak, zapremina ili
termodinamička temperatura) idealnog gasa ne mijenja, dok se ostale dvije veličine
mijenjaju.
Pitanje: Šta je to izotermni proces?
Odgovor: Izotermni proces je proces pri kojem se termodinamička temperatura idealnog gasa ne
mijenja, tj. konstantna je.
Pitanje: Kako glasi Bojl.Mariotov zakon?
Odgovor: Bojl-Mariotov zakon glasi: „Pri stalnoj temperaturi, proizvod pritiska i zapremine idealnog
gasa je konstantan , tj. pritisak i zapremina idealnog gasa pri stalnoj temperaturi
su obrnuto proporcionalne veličine. Koliko se puta poveća pritisak idealnog gasa pri stalnoj
temperaturi, toliko se puta smanji njegova zapremina, i obrnuto.“
Pitanje: Šta je to izobarni proces?
Odgovor: Izobarni proces je proces pri kojem se pritisak idealnog gasa ne mijenja, tj. konstantan je.
Pitanje: Kako glasi Gej-Lisakov zakon?
Odgovor: Gej-Lisakov zakon glasi: „Pri stalnom pritisku, odnos (količnik) zapremine i

termodinamičke temperature idealnog gasa je konstantan , tj. zapremina i

temperatura idealnog gasa su direktno proporcionalne veličine. Koliko se puta poveća
temperatura idealnog gasa, toliko se puta poveća i njegova zapremina, i obrnuto.
Pitanje: Šta je to izohorni proces?
Odgovor: Izohorni proces je proces pri kojem se zapremina idealnog gasa ne mijenja.
Pitanje: Kako glasi Šarlov zakon?
Odgovor: Šarlov zakon glasi: „Pri izohornom procesu, odnos (količnik) pritiska i termodinamičke

temperature idealnog gasa je konstantan , tj. pritisak i temperatura idealnog gasa

su direktno proporcionalne veličine. Koliko se puta poveća temperatura idealnog gasa, toliko
se puta poveća njegov pritisak.“
Pitanje: Kako se računa izvršeni rad pri izobarnom procesu?
Odgovor: Rad pri izobarnom procesu se računa po formuli

Najavljujem cilj časa. Na vrh table pišem naslov:

„Kružni procesi“
Glavni dio (35 min.)
Sistem može povećati unutrašnju energiju primljenom toplotom Q i radom što su ga izvršile vanjske sile
Av

Ako sistem vrši rad onda je predznak minus, te možemo pisati:

To je analitički izraz prvog zakona termodinamike. Dovedena količina toplote sistemu troši se na
povećanje unutrašnje energije sistema vršenja rada na savlađivanje vanjskih sila.
Napomenuli smo da je prvi zakon termodinamike proširenje zakona održanja mehaničke energije na
toplotne pojave. Prema prvom zakonu termodinamike nemoguće je konstruirati mašinu koja bi radila bez
dovođenja energije. Takva mašina se zove perpetum mobile prve vrste.
Procesi koji se odvijaju bez razmjene toplote sa okolinom nazivaju se adijabatski procesi. Zahtjev da
sistem ne razmjenjuje toplotu sa okolinom označavamo izrazom

Uvrštavajuši taj izraz u prvi zakon dobivamo:

Znak minus znači da pri adijabatskom procesu sistem vrši rad na račun smanjenja unutrašnje energije.
Ukoliko se na sistemu vrši rad onda mu se, pri adijabatskom procesu, povećava unutrašnja energija.
S obzirom da nema savršenih toplotnih izolatora nema ni čistih adijabatskih procesa. Procesi koji se
odvijaju brzo mogu se smatrati adijabatskim, jer sistem "nema vremena" da izmijeni toplotu s okolinom.
Takav proces je, naprimjer, naglo širenje gasa koji se nalazi pod velikim pritiskom.
Kod idealnog gasa unutrašnja energija je proporcionalna njegovoj temperaturi. Adijabatsko širenje
komprimiranog zraka dovodi do njegovog hlađenja, jer se rad gasa pri širenju odvija na račun smanjenja
unutrašnje energije. Na tom procesu se zasniva dobij anje niskih temperatura. Prilikom adijabatskog
sabijanja (kompresije) gas se zagrijava.

Slika 1.
Na slici 1. je p – V dijagram, na kojem je prikazan izotermički proces i adijabatski proces

. Pri adijabatskom procesu gas se hladi, brže mu se smanjuje pritisak te je adijabata strmija od
izoterme. Šrafirani dio grafikona označava izvršeni rad adijabatskom promjenom. On je manji nego pri
izotermičkom širenju.
Prema prvom zakonu termodinamike unutrašnja energija tijela na račun rada može se povećati bez
ostatka. Šta je sa dobijanjem mehaničkog rada iz unutrašnje energije ? Znamo da gas može adijabatskom
ekspanzijom vršiti rad na račun smanjenja svoje unutrašnje energije. Pri tome se gasu smanjuje
temperatura. Želimo li da gas ponovo vrši rad trebamo opet dovesti određenu količinu toplote. Međutim
na ovaj način iz toplote dobijamo samo ograničenu količinu mehaničkog rada.
Da li se može sva unutrašnja energija pretvoriti u rad? Pokazalo se da je to nemoguće.
Francuski inženjer Karno, 1824. godine, opisao je način na koji se može toplota stalno pretvarati u
mehanički rad. On je uvidio da toplotni strojevi rade zato što se održava stalna razlika temperatura
između dva rezervoara toplote. Para kao radna supstanca prelazi iz rezervora više temperature u rezervoar
niže temperature. Pri tome se jedan dio toplote pretvara u mehanički rad.

Principijelna šema toplotne mašine

Principijelna šema toplotne mašine prikazana je na slici 1. Zanemaruju se gubici na trenje te imamo
idealnu toplotnu mašinu.

p – V dijagram Karnoovog kružnog procesa

Kružni proces, koji je nazvan Karnoovim, sastoji se od dvije izoterme i dvije adijabate (slika 2.).
S obzirom da je radno tijelo dobilo od toplog rezervoara količinu toplote Qi i predalo hladnom rezervoaru
količinu toplote maksimalan rad koji može izvršiti je:

Odnos između dobijenog rada i toplote koja mu je dovedena je stepen korisnog djelovanja:

Stepen korisnog djelovanja toplotne mašine zavisi samo od razlike temperatura toplog i hladnog
rezervoara a ne i od vrste radne supstance koja sudjeluje u procesu. On bi iznosio 1 (ili 100%) kada bi
temperatura hladnjaka bila 0 K (-273,15°C). To je temperatura apsolutne nule. Međutim ovaj uslov ne
može biti ispunjen. I kod idealne toplotne mašine iskorištenje je manje od 100%.
Prema tome, za pretvaranje toplote u rad potrebna je razlika temperatura. Da li bi se, naprimjer,
unutrašnja energija morske vode mogla koristiti za pokretanje brodova koji plove na njoj? Prema drugom
zakonu termodinamike mogla bi jedino ako postoji razlika temperatura između dva rezervoara. Mašina
koja bi radila bez temperaturne razlike, tj. sama hladila okolinu, naziva se perpetum mobile druge vrste.
Carnotov kružni proces može da radi i u obratnom smjeru. Na račun spoljašnjeg rada A oduzima se
toplota Q2 od hladnog rezervoara i predaje toplom rezervoaru. Hladniji rezervoar se još više hladi, a
topliji zagrijava.

Na tom principu rade mašine za hlađenje. Kod frižidera iz hladanjaka se toplota odvodi na račun
mehaničkog rada kompresora. Lahko isparljiva tečnost, npr. amonijak, u kompresoru se sabija na visoki
pritisak. Tekući amonijak se provodi kroz cijev do prostora koji želimo ohladiti. Tamo amonijak isparava
i širi se na račun toplote okoline te se okolni prostor hladi. Ohlađeni amonijak se ponovo vraća u
kompresor.
 Motori SUS
Dok se kod parnih strojeva kao radno tijelo dobivalo izvan prostora u kome potiskivanjem vrši rad, dotle
u strojevima sa unutrašnjim sagorijevanjem radno tijelo nastaje u prostoru gdje vrši potiskivanje. Prostor
u kome nastaje radno tijelo sagorijevanjem gasne smješe često se zove cilindar.
Za demonstraciju rada motora sa unutrašnjim sagorijevanjem može poslužiti konzerva sa poklopcem. Na
dnu konzerve ekserom se napravi otvor. Ukapaj u konzervu nekoliko kapi benzina i poklopac zatvori.
Blizu otvora na dnu prinesi svijeću. Sve ovo čini uz posebne mjere opreza. Pare benzina će se zapaliti i
poklopac izbaciti. Na isti način eksplodira gasna benzinska smješa za motore.
U tehnici se uspješno koriste benzinski motori. Prema zamisli pronalazača motori nose ime: Oto motori,
Dizel motori, Venkelovi motori. Kod svih ovih motora mehanička energija se dobiva na račun kemijske,
odnosno sagorijevanjem goriva.

Principijelna šema motora sa unutrašnjim sagorijevanjem

Radno tijelo gas prolazi niz stanja: mijenja se pritisak, temperatura i zapremina u kružnom procesu slika
4.
1. Adijabatska kompresija (1-2),
2. Izohorno povećanje pritiska (2-3). Dovodi se toplota sagorijevanjem. Naglo raste temperatura i
pritisak,
3. Adijabatsko širenje (3-4),
4. Izohorno smanjenje pritiska (4-1). Ciklus se ponavlja.
Broj cilindara motora u kojima se odvijaju procesi u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem može biti
od 2 do 24., a najčešće se konstruišu motori sa 4 cilindra. Koeficijenti korisnog djelovanja ovakvih
motora je od 20-30 %, dok je kod Disel motora i do 40 %.

p – V dijagram rada motora sa unutrašnjim sagorijevanjem

Završni dio (5 min.)

Ponavljam pojam rada, adijabatski proces, rad gasa pri adijabatskom širenju, prvi zakon termodinamike i
posljedica: nemogućnost perpetuum mobile-a prve vrste.
Plan table

Adijabatski proces