Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի Յովհաննէս Վարդապետ Շահխաթունեանց

Ð ð ²Ø ²Ü² ô
Ü à ð ÆÜ ê à ô ð ´ úÌ à ô Â Æ ôÜ
î . î . ¶ ²ðº ¶Ü Æ ´
ê ð ´ ²¼Ü ²¶ à ÚÜ º ô ìº Ð ²ö ² è
Î²ÂàÔÆÎàêÆ ²ØºÜ²ÚÜ Ð²Úàò
ÚàìÐ²ÜÜ¾ê ºäÆêÎàäàê Þ²ÐÊ²ÂàôÜº²Üò
êîàð²¶ðàôÂÆôÜ
Î²ÂàôÔÆÎ¾ ¾æØÆ²ÌÜÆ
ºô ÐÆÜ¶ ¶²ô²è²òÜ
²ð²ð²î²Ú
ê àô ð ´ ¾
è
à
æØ
Ø ²Ú ² Â
Æ²ÌÜÆ
ð
Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ
Ø²Úð ²Âàè êàôð´ ¾æØÆ²ÌÆÜ

2014
ՀՏԴ 23/28
ԳՄԴ 86.37
Յ 630
Տպագրվում է երաշխավորությամբ
Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի
Հրատարակչական խորհրդի
Աշխատասիրությամբ
Արմեն Տեր-Ստեփանյանի
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

Յ 630 ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ
ԱՐԱՐԱՏԱՅ/ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ; Աշխատա-
սիրությամբ Ա. Տեր-Ստեփանյանի.- Ս. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Ս.
Էջմիածնի հրատարակչություն, 2014.- 560 էջ:
Ներկա հրատարակությունը ընդգրկում է Հովհաննես եպս. Շահ-

խաթունյանցի [20.5.1799, գ. Շահրիար (Շարուր գավառ) – 1.3.1849,
գ. Շահրիար] «Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջﬕածնի եւ հինգ գա-
ւառացն Արարատայե (հ. 1–2, 1842) աշխատությունը, որը փաստական
նյութեր է պարունակում քաղաքամայր Վաղարշապատի սրբավայրերի
ու հուշարձանների, Այրարատի հինգ գավառների վերաբերյալ:
ՀՏԴ 23/28
ԳՄԴ 86.37
Տպագրվում է մեկենասությամբ
ՍԱՐԳԻՍ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԻ
ISBN 978-9939-59-131-5 © Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2014

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 5
ºðÎàô Êàêø
ÐáíÑ³ÝÝ»ë »åë. Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÇ §êïáñ³·ñáõÃիւնք¦-ը ï³ñÇÝ»ñ

շարունակ û·ï³·áñÍí»É ¿ μ³½Ù³ÃÇí å³ïÙ³μ³ÝÝ»ñÇ, Ñ³ïÏ³å»ëª íÇ-
Ù³·ñ»ñ Ññ³ï³ñ³Ï³Í ·ÇïÝ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó:
êáõÛÝ í»ñ³Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç áõÕÕáõÙ »Ýù ³éÏ³ íñÇå³ÏÝ»ñÁ
Ø³ï»Ý³¹³ñ³ÝáõÙ å³ÑíáÕ Շահխաթունյանցի ÇÝùÝ³·ñ»ñáí (ՄՄ 4535.
Մատենադարանի արխիվ, ½³Ý³½³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ ýáÝ¹, ÃÕÃ. 41, í³í. 1,
2, Ý³¨` ³Ý¹, ÃÕÃ 42, í³í. 1, ÃÕÃ. 55, í³í. 161): ²Ûë ÝÛáõÃ»ñÇ Ù»ç Ï³Ý íÇ-
Ù³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áõñ Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÁ ÝÏ³ñ»É ¿ ãÁÝÃ»ñóíáÕ
μ³éÁ, ÇëÏ ïå³·ñáõÙ ¹ñ»É ¿ Ï»ï»ñ: ²ÛÝ μ³é»ñÁ, áñáÝù Ù»Ýù Ï³ñáÕ³ó»É
»Ýù վերծանել և ÁÝÃ»ñó»É, μ»ñáõÙ »Ýù Çμñ¨ Í³ÝáÃ³·ñáõÃÛáõÝ:
ØÇûñÇÝ³Ï »Ýù ¹³ñÓրել ï³ñμ»ñ ·ñáõÃÛ³Ùμ Ý»ñÏ³Û³óíáÕ μ³é»ñÁ
(Ð³Û³ëï³Ý»³ó - Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, Úáíë»÷ - Úáíë¿÷, Ü»ñë»ë - Ü»ñë¿ë,
¶»Õ³ñùáõÝÇ - ¶»Õ³ùáõÝÇ, ¸³¹Ç í³Ýù - ¸³ïÇ í³Ýù, Ï³ñÙñ³Ë³Ûï -Ï³Ù-
ñ³Ë³Ûï, ¹áõù³Ý - ïáõù³Ý ¨ ³ÛÉÝ):
ÆÝãå»ë Ó»é³·ñ»ñáõÙ, ³Ûë Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ë μ³½Ù³ÃÇí »Ý
Ñ³å³íáõÙÝ»ñÁ, áñáÝù μ³ó»É »Ýù: Բառաբաժանուﬓերը, ﬔծատառերի
և փոքրատառերի գործածությունն անկանոն են: Մենք áõÕÕ»É »Ýù ÇÝãå»ë
áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÝå»ë ¿É Ï»ï³¹ñáõÃÛáõÝÁª å³Ñ»Éով Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ á×³ÛÇÝ
³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
Ð³ÛÏ³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏáÕùÇÝ áã ﬕշտ ¿ ïñí³Í öñÏã³Ï³ÝÁ.
Ù»Ýù ³Ù»Ýáõñ Éñ³óñ»É »Ýù: ºÃ» íÇÙ³·ñ»ñÁ Ññ³ï³ñ³Ïí»É »Ý §¸Ç-
1
[ºÃ» Ý³Ëáñ¹ »ñÏáõëÁ ëáõÛÝ §êïáñ³·ñáõÃ»³Ý¦ ³é³çÇÝ ¨ »ñÏñáñ¹ Ñ³ïáñÝ»ñÇ
μÝ³·ñ»ñÝ »Ý, ³å³ »ññáñ¹Á å³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹ Ñ³ïáñÇ ÝÛáõÃ»ñÁ: ÂÕÃ.
55-ÇÝÁ ÙÇ ³ÙμáÕç³Ï³Ý ·áñÍ ¿, որի խորագիրն է` §êïáñ³·ñáõÃÇõÝ »ñÏáõó
ù³Õ³ù³óÝ ²ñÙ³õÇñ³Û ¨ ì³Õ³ñß³å³ïáõ ¨ Ñ³Ý·³Ù³Ýù ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ ëñμáÛ
Կ³ÃáÕÇÏ¿ ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Ø³Ûñ ²ÃáéáÛÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ ãáñÇó Ù»Ý³ëï³-
Ý³óÝ ³éÁÝÃ»ñ ÝÙÇÝ »Õ»Éáó Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ùμ ÝáóÇÝ: ²ßË³ï³-
ëÇñ»³É ÚáíÑ³ÝÝáõ ³μ»Õ³ÛÇ ¶¿áñù»³Ý Þ³ÑË³ÃáõÝ»³Ýó Þ³ÑñÇ³ñóõáÛ, ÙÇ³-
μ³ÝÇ ëñμáÛ ¨ Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ: èØÐÀ.1829¦: Ð³í³Ý³μ³ñ Þ³ÑË³ÃáõÝ-
Û³ÝóÁ Ý³Ë³å»ë Íñ³·ñ»É ¿ ë³ áñå»ë առանձին ·áñÍ Ññ³ï³ñ³Ï»É, սակայն
հետագայում Íñ³·ÇñÁ ÷áË»É ¿ ¨ ³Ûëï»ÕÇ ÝÛáõÃ»ñÝ ¨ë û·ïë·áñÍ»É է
§êïáñ³·ñáõÃ»³Ýó¦-Ç Ù»ç]:
6 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ
í³Ý Ñ³Û íÇÙ³·ñáõÃÛ³Ý¦ Ï³Ù ³ÛÉ ÅáÕáí³ÍáõÝ»ñáõÙ, Ñ³Ù»Ù³ï»É »Ýù

¨ Í³ÝáÃ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É կարևոր ï³ñμ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
Մեր բոլոր ﬕջամտությունները և ծանոթագրությունները տվել ենք ուղիղ
([]) փակագծերում: Մյուս բոլոր ծանոթագրությունները և հավելուﬓերը
Շահխաթունյանցինն են:
ä³ïÙÇãÝ»ñÇó Ï³Ù íÇÙ³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó μ»ñí³Í Ù»çμ»-
ñáõÙÝ»ñáõÙ Ï³ï³ñí³Í կրճատուﬓերը և Ñ³í»ÉáõÙÝ»ñÁ ևս Þ³ÑË³ÃáõÝ-
Û³ÝóÇÝÝ »Ý: Մեր բոլոր դիտարկուﬓերը բերված են իբրև ծանոթագրություն՝
ուղիղ փակագծերում:
Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³Ýóն իր ինքնագրում Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÇ ÏáÕùÇÝ
÷³Ï³·ÍáõÙ ¹րել ¿ Ý³¨ ÷ñÏã³Ï³ÝÁ` հաճախ Û³ÙÇ μ³éáí (ûñÇÝ³Ï` Û³ÙÇ
1221): ÆÝã-áñ å³ÑÇ áñáß»É է Û³ÙÇ μ³éÁ çÝç»É: Սï³óí»É է այնպես, áñ ÙÇ
Ù³ëáõÙ Û³ÙÇ μ³éÁ Ï³, ÙÛáõë Ù³ëáõÙ` áã: Ø»Ýù ³Ù»Ýáõñ Û³ÙÇ-Ý Ñ³Ý»É
»Ýù ¨ ¹³ñÓñ»É ÙÇûñÇÝ³Ï, ÇÝãå»ë, Ñ³í³Ý³μ³ñ, ցանկաց»É ¿ñ Ï³ï³ñ»É
Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ:
ºñÏñáñ¹ Ñ³ïáñáõÙ Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÝ û·ï³·áñÍ»É ¿ Ý³¨ ²Õí³ÝÇó
Ï³ÃáÕÇÏáë ºë³ÛÇ Ð³ë³Ý-æ³É³ÉÛ³ÝóÇ ÁÝ¹ûñÇÝ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñը (ØØ 4337,
7821 և 9923): ¸ñ³Ýù ¨ë Ñ³Ù»Ù³ïí³Í ¨ ëñμ³·ñí³Í »Ý:
Շահխաթունյանցի §Ստորագրութեան¦ երկու հատորների ընդհանուր
անվանացանկերը կազմված են ﬔր կողﬕց: Ոչ թավ տրված են Շահխա-
թունյանցի համարակալուﬓերը, իսկ թավ՝ սույն հրատարակության էջերը:
Վերջում իբրև հավելված բերված են երկու բնագրեր: Առաջինը Շուշիում
տպագրված ﬕ Ժամագրքի վերջում Շահխաթունյանցի հրատարակած
կաթողիկոսացանկերն է, իսկ երկրորդը՝ 1840 թ. երկրաշարժի մասին
Շահխաթունյանցի գրած և դեռևս անտիպ ﬕ նյութը:
Ú²è²æ²´²Ü
âÇ°ù áù ÍÝ»³É Ç μ³Ý³õáñë, »Ã¿ áã Ç Ñ³Ûñ»ÝÇë áõñ»ù: âÇ°ù

áù ×³Ý³ãáÕ ³ÝÓÇÝ ÍÝ»³É ³é³Ýó û·ïÇ ³ÝÓÇÝ »õ Ñ³Ûñ»Ý»³ó: ²ÛÉ
³é³õ»É ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ ¹³ï»ëóÇ û·áõïÝ Ñ³Ûñ»Ý»³ó, ù³Ý ³ÝÓÇÝ. ù³Ý-
½Ç Ûû·ïÇÉ Ñ³Ûñ»Ý»³óÝ ³Ýï³ñ³Ïá°Ûë Ñ³ßáõ»ëóÇ »õ ÇÝùÝ Ç ÃÇõë
Ñ³Ù³½·»³ó, áñù ÙÇ³Ñ³ÕáÛÝ μ³ÕÏ³óáõó³Ý»Ý ½ÛÇß»³É Ñ³Ûñ»ÝÇëÝ.
³é áñ Ç ¹¿å ·³Û μ³ñáÛ³Ï³Ý Ëñ³ïÝ êáÕáÙáÝ»³Ý. àñ¹»³°Ï ÇÙ,
Ã¿ ÇÙ³ëïáõÝ ÉÇÝÇóÇë, ³ÝÓÇÝ ùáõÙ ÇÙ³ëïáõÝ Çó»ë »õ ÁÝÏ»ñ³ó
(²é³Ï³ó Â ·ÉáõË, 12 Ñ³Ù³ñ). ³ÛÉ û·Ý»É Ñ³Ù³½·»³óª ³°ÛÝ ¿ Ñ³Û-
ñ»Ý»³ó, μ³½Ùûù ³é»³É ÉÇÝÇ Áëï ÏáãÙ³Ý »õ Û³ïÏáõÃ»³Ý ³ÝÓÇÝ:
âÇ°ù áù ³ÝÓÝ Å³é³Ý· Ñ³Ûñ»Ý»³ó, áñ ãÇó¿ Áëï ÇÙÇù åÇï³-
ÝÇ Ï³Ù û·ï³μ»ñ Çõñáó Ñ³Ûñ»Ý»³ó. Ñ³Ûñ»Ý»³ó ³ë»Ù, ÇõñáõÙ ÇëÏ
ï³Ý »õ ·»ñ¹³ëï³ÝÇ: ºõ ³Ñ³ ÙÇáí μ³ÝÇõ ³é³ù»ÉáÛÝ äûÕáëÇ μ³-
ó³ïñÇ ÇÙ³ëï ³ë³ó»Éáóëª ³é»³É ½³ÛÝ Ûû·ï³μ»ñ å¿ïë »õ»Ã. ²ÛÉ
Ç ï³Ý Ù»ÍÇ á°ã ÙÇ³ÛÝ »Ý ³ÝûÃù áëÏ»Õ¿Ýù »õ ³ñÍ³Ã»Õ¿Ýù, ³ÛÉ»õ
÷³Ûï»Õ¿Ýù »õ Ë»ó»Õ¿Ýù (Û´ îÇÙ¿Ã¿, ´ ·ÉáõË, 20 Ñ³Ù³ñ):
Ú³Ûë Ýå³ï³Ï ·áí³ÝÇ ÙÇßï ËáñÑñ¹³Í»Éáí Ù»ñ Áëï å³ñ-
ï³õáñáõÃ»³Ý ÏáãÙ³Ý Ù»ñáÛ ³é Ñ³Ûñ»ÝÇë, Ñ³Ý¹Çå»ó³Û »ñμ»ÙÝ
Ûºñ»õ³Ý ù³Õ³ùÇ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ùμ ëÇñáÛ Ã³ÝÏ³·ÇÝ μ³ñ»Ï³ÙÇ Ù»-
ñáõÙ ³½·³ë¿ñ »õ Ñ³Ûñ»Ý³ë¿ñ ÇßË³ÝÇ ·»ñ³½ÝÇõ ÂáíÙ³ÛÇ Úáíë¿-
÷»³Ý ÔûñÕ³Ý»³Ýó î÷ËÇë»óõáÛ »õ ³ëå»ïÇ1: ºõ ï»ë»³É ³é ÝÙ³
½êïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇª ½³ñ¹ÇõÝ³õáñ í³ëï³ÏÝ Ñ³Ûñ
ÔáõÏ³ëáõ ÆÝ×Ç×»³Ý2: ºõ ½ÏÝÇ ÇÝã ÇÝã ³é³ñÏáõÃ»³Ýó å³ñáõÝ³-
Ï»Éáó Û³ÛÝ Ù³ï»³Ýª ï»ëÇ Ç í³Ë×³ÝÇ ³ÛÝñ Û³õ»Éáñ¹ Ã»ñÃÇ ³Ý¹ Ç
ÙÇ »ñ»ë μáí³Ý¹³Ï»³É ½³Ûë μ³Ý ·ñáõ³ÍáÛ Ç ÝáñáõÝ ·»ñ³½Ýáõáõ-
Ã»Ý¿.
§´³½á°õÙ »Ý ÛáÛÅ ëË³ÉÙáõÝù Ç êïáñ³·ñáõÃ»³Ý Û³ÛëÙÇÏ ÑÇÝ
Ð³Û³ëï³ÝÇ. ·áÉáí »ë Ý»ñÏ³Û »õ ï»ë»³É ½μ³½áõÙ ï»ÕÇë ³ÛÅÙ»³Ý
Ð³Û³ëï³Ý Ý³Ñ³Ý·ÇÝ èáõë³ó, áñ ßñç³÷³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ½·³õ³éëÝ
1
ê³ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ ³Ù³óª ³°ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 1836, Ç 21 û·áëïáëÇ, Áëï μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ù³óª
Ññ³Ù³Ý³õ Ï³é³í³ñÇã êÇÝÏÕÇïáëÇ Ñ½ûñ ï¿ñáõÃ»³ÝÝ èáõë³ó Ï³ñ·»ó³õ ²
åñûÏáõñûñ Èáõë³õáñã»³Ý Ð³Ûáó ՍÇõÝÑá¹áëÇ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ÛáñáõÙ
å³ßï³Ù³Ý »õ ÁÝÏ³É»³É ¿ ½³ëïÇ×³Ý ÏáÉÉ¿ÅëÏÇ ëáí»ïÝÇÏÇ »õ ½³Ý³½³Ý
Ýß³Ýë ³ëå»ïáõÃ»³Ýó ï¿ñáõÃ»³ÝÝ:
2
[î»°ë êïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, ï»³éÝ Ñ. ÔáõÏ³ë í³ñ¹³å»ïÇ ÆÝ-
×Ç×»³Ý. Ø»Í Ð³Ûù, ì»Ý»ïÇÏ, 1822]:
²Ûñ³ñ³ï, ÞÇñ³Ï, êÇõÝÇù, î³Ûù, ²ñó³Ë, ¶áõ·³ñù, ö³Ûï³Ï³-

ñ³Ý, àõïÇ »õ ³ÛÉÝ, ÛáÉáí ½³Ý³½³ÝáõÃÇõÝë ·ïÇ Û³ÛëÙ Ù³ï»ÝÇ:
´³Ûó ·áí»Ù ½³ßË³ï³Ýë ²μμ³Û»óõáó, ù³Ý½Ç ëáù³ Ç å³ïÙ³·-
ñ³ó »õ Ç ÑÇÝ Ù³ï»ÝÇó Ù»ñáó Ñ³Ý»³É »Ý ½³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ »õ á°ã
Ã¿ Ý»ñÏ³Û ·áÉáí ëïáõ·»³É: àõñ»ÙÝ Ù³ïáõó³Ý»Éáí ëáó³ ½ÉÇáíÇÝ
ßÝáñÑ³Ï³ÉáõÃÇõÝë, Ññ³õÇñ»Ù ½ÙÇ³μ³Ýë êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Ù³Ý³-
õ³Ý¹ ½Í³ÝûÃÝ ÇÙ ½ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ïÝ Þ³ÑË³ÃáõÝ»³Ýó
½³ÛñÝ ·ÇïÝ³Ï³Ý, ÷áÛÃ ï³Ý»É »õ ç³Ý³¹Çñ ÉÇÝ»Éª áõÕÕ»É ½³ÛÝ
³Ù»Ý³ÛÝ »õ ½ç³Ýë ²μμ³Û»óõáó åë³Ï»É »õ Ç Ï³ï³ñ Ñ³ëáõó³Ý»É:
à¯Ñ Ã¿ ù³ÝÇ »ñç³ÝÏáõÃÇõÝ ÉÇÝ¿ñ ³ßË³ñÑÇÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, »Ã¿
ÛÇß»³É ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝÝ ²μμ³Û»³Ý ÃáÕ»³É ½ûï³ñ »õ ½³ÛÉ³ë»é
»ñÏÇñ »õ ½ëÝáïÇ Ùï»ñÙáõÃÇõÝë Çõñ»³Ýó ³é Ýáë³, ·³ÛÇÝ Ç Ñ³Û-
ñ»ÝÇë Çõñ»³Ýó »õ ³ëï¿Ý ¹Ý¿ÇÝ ½ç³Ýë »õ ½³ßË³ï³Ýë Çõñ»³Ýó Ç
Íáó Ñ³Ûñ»Ý»³ó »õ ë»åÑ³Ï³Ý Ù³Ûñ »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûóª ÁÝ¹
Ñ½ûñ Ñáí³Ý³õáñáõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇ Ï³Ûë»ñ èáõë³ó »õ ³ñù³ÛÇÝ Ð³Ûáó
ÜÇÏáÕ³ÛáëÇ ²é³çÝáÛ:
²Ý¹³Ù Ý³Ñ³Ý·³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃ»³ÝÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ý³ï-
íáñÝÇÛ ëáí»ïÝÇÏ »õ ³ëå»ï Â. Ô.: Æ 5 ÛáõÝÇëÇ 1832:
Æ Ì³ÕÏáó³Óáñ, ³é ù³Ûù³Û»³É, μ³Ûó »ñμ»ÙÝ Ñéã³Ï³õáñ í³Ýë
Î»ã³éáõ³ó¦:
²å³ù¿Ý Ç ·ñáõ³Íáó ³ëïÇ »õ Ç Ï»Ý¹³Ý³μ³ñμ³é Ûáñ¹áñ³Ý³ó
ÝáñÇÝ ·»ñ³½ÝáõáõÃ»³Ý »õ Ù³Ý³õ³Ý¹ »ë ÇÝùÝë ·áÉáí Ñ³ñ³½³ï
ÍÝáõÝ¹ Լáõë³õáñã»³Ý »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Ûáó »õ ÝáÛÝ ÇëÏ »Ï»Õ»óÇÝ ÇÝÓ
Ñ³Ûñ»ÝÇù, å³ñï³õáñ ¿Ç Áëï ÇÙÇù ÉÇÝ»É åÇï³ÝÇ. í³ëÝ áñáÛ Áëï
ÇÙáíë³ÝÝ Ç Ñ³Ý¹ÇåÙáõÝë ÇÝÓ Û³é³ç »É»³É ÙÇçáó³ó å³ñ³å»ó³Û
Ûû·áõï Ñ³Ù³½·»³óª ³°ÛÝ ¿ ³Ý¹³Ùáó Ñ³Ûñ»ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ, áñù³Ý
Ï³ñ»ÉÇÝ ¿ñ Ñ³õ³ù»É Ç ÙÇ ½ÑÇÝ »õ ½Ýáñ Í³ÝûÃáõÃÇõÝë ëïáñ³·-
ñáõÃ»³Ýó Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë ÞáÕ³Ï³Ã ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿
Ø³Ûñ »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûóª Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéáÛ êñμáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ, μ³Å³Ý»Éáí ½³ÛÝ Û»ûÃÝ Ñ³ïáõ³Íë, áñù μáí³Ý¹³ÏÇÝ
Û³é³çÇÝ Ñ³ïáñ ³Ûëñ Ù³ï»ÝÇ:
Ú³é³çÝáõÙÝ Ñ³ïáõ³ÍÇª ßÇÝáõÃÇõÝù, ù³Ý¹ÙáõÝù »õ Ýáñá·áõ-
ÃÇõÝù Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ ëñμáÛ Ç Èáõë³õáñã¿ ³ÝïÇ ó³Ûëñ:
Ú»ñÏñáñ¹áõÙÝª ÇÝã ÇÝã Ýß³Ý³õáñ ·áñÍù ×³ñï³ñ ³ñÑ»ëï³õá-
ñ³ó, áñù ³ñ¹¿Ý ·ï³ÝÇÝ Û³ÛëÙÇÏ Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë ²ëïáõÍáÛ:
Ú»ññáñ¹áõÙÝª å³ßï»ÉÇ ÑÝáõÃÇõÝùª ³ÛÝ ¿ Ýß³Ýù ëñμáõÃ»³Ýó
»õ Ù³ëáõÝù ÝßË³ñ³ó ëñμáó, áñù ·ï³ÝÇÝ ³ÛÅÙ ³ëï Ç ·³ÝÓ³ñ³-
ÝÇ ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë:
Æ ãáññáñ¹áõÙÝª ßÇÝáõ³Íù ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ »õ Ù»Ý³ë-

ï³ÝÇ ó³ñ¹ »Õ»³É ÷á÷áËáõÃ»³ÙμùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ, ÛáñáõÙ »õ ·ñ³-
Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃÇõÝÝ »õ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ ÇëÏ:
Æ ÑÇÝ·»ñáñ¹áõÙÝª Ï³Éáõ³Íù ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ »õ Ù»-
Ý³ëï³ÝÇÝ:
Æ í»ó»ñáñ¹áõÙÝª ÑÇÙÝ³¹Çñù ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáÛ Ð³Û³ë-
ï³ÝÇ »õ å³Ñå³ÝáÕù ½³ÛÝ óëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ä³ñÃ»õ, »õ ³ÝïÇ Û³-
çáñ¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ÙÇÝã»õ óÀ-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Î³ñμ»óÇ:
ºõ Û»ûÃÝ»ñáñ¹áõÙÝª ÙÇõë ãáñù »Ï»Õ»óÇù ì³Õ³ñß³å³ïáõ,
³ÛÝ ¿ ëñμáõÑ»³óÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û, ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, ÞáÕ³Ï³ÃÇ »õ êáõñμ
¶ñÇ·áñÇ:
ÆëÏ Û»ñÏñáñ¹áõÙÝ Ñ³ïáñÇ Ç Ù³ëÝ³õáñÇ Ñ³õ³ù»³É Í³ÝûÃáõ-
ÃÇõÝù ëïáñ³·ñáõÃ»³Ýó ßÇÝáõó »õ ¹³ëï³Ï»ñï³ó »õ Ç ÝáëÇÝ
³Ï³Ý³õáñ Ù»Ý³ëï³Ý³ó »õ »Ï»Õ»ó»³ó ·³õ³é³óÝ ²ñ³·³Íá-
ï³Ý, Îáï³ÛÇó, Ü·³Û, ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó »õ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ: Úáñë ÙÇ-
çáó ³é ÙÇçáó ßñç»ó³Ûª Ã¿° Áëï ¹Çå³ó »õ Ã¿° Áëï ï³ëÝ»õáõÃÝ³Ù-
ë»³Û Å³Ù³Ý³ÏÇ å³ñï³õáñáõÃ»³ÝÝ ÇÝÓ Û³ÝÓÝ »Õ»ÉáÛ Ç Í³Ûñ³-
·áÛÝ Ñá·»õáñ ÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ Û³Ù÷á÷»³É íÇ×³ÏÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Ñá-
·»õáñ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ùμ Áëï ³é³çÇÝ ¹ñáõÃ»³ÝÝ Û³ÙëÝ 1834, 1835:
ÆëÏ »õ Ç í»ñçáÛ Çμñ Û³õ»Éáõ³Í »¹³ù »õ ½ëïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÇÝã ÇÝã
³Ï³Ý³õáñ Ù»Ý³ëï³Ý³ó, áñù ·ï³ÝÇÝ Ç Ý³Ñ³Ý·Ç ³ëï ºñ»õ³Ý³Û
³ñï³ùáÛ í»ñáÛ·ñ»³É ·³õ³é³óÝ: ºõë »õ ½ß³ñ³Ï³ñ·áõÃÇõÝë Ï³-
ÃáõÕÇÏáë³óÝ ²Õáõ³ÝÇóª Ñ³Ý»³É Ç å³ïÙ³·ñ³ó »õ Ç Ñ³ïáõ³Í³-
Ï³Ý ÃÕÃáó ·ï»Éáó ³é áÙ³Ýë »õ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýó, áñáíÑ»ï»õ
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝùÝ ³ÛÝáùÇÏ Áëï í³Õ»ÙÝÇ ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃ»³Ýó
Ï³ÛÇÝ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ Ð³Ûáó êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
»õ ó³ñ¹ ÇëÏ áã ·ï³Ý¿ñ áõñ»ù Ç å³ïÙ³·Çñë ³ÙμáÕçáõÃ»³Ùμ: ºõ
Ã¿å¿ï ïå³·ñ»ó³õ ³ÛÝ Û³ÙñáóÝ ÞáõßÇ Û³ÙÇ 1838 Û³õ³ñï Ä³-
Ù³·Çñù Ù³ï»ÝÇÝ, ³ÛÉ ³é³Ýó Å³Ù³Ý³Ï³·ñ³Ï³Ý ï»Õ»ÏáõÃ»³Ý1:
ºõ áÙ³Ýù å³Ï³ëù Ç Ï³ñ·Ç ³Ý¹ »õ áÙ³Ýù »õë ÏñÏÝáõÃ»³Ùμù
»¹»³É, ½áñë Û³Ûï ³éÝ»Ý »Ã¿ Ý³Ë³¹³ë Í³ÝûÃáõÃÇõÝÝ »õ »Ã¿
1
[§Î³ñ· »õ ÃÇõù ³Ýáõ³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ Ð³Ûáó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ Â³¹¹¿áë¿
³é³ù»ÉáÛÝ »õ Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿Ý ÙÇÝã»õ ³Ûë í³Ûñª Ç ï¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë
ëñμ³½Ý³ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ, Ñ³õ³ùÙ³Ùμ áõñáõÙÝ μ³Ý³ëÇñÇ, Ç ÷³éë Ù»ÍÇÝ
²ëïáõÍáÛ¦, Ä³Ù³·Çñù, ÞáõßÇ, 1838, ¿ç 579-584. §²Ýáõ³Ýù »õ ÃÇõù Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³óÝ ²Õáõ³ÝÇó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ ºÕÇß¿¿ ³é³ù»ÉáÛÝ Û³ß³Ï»ñï¿ ëñμáÛ
³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ ÙÇÝã»õ Ç ï¿ñ ê³ñ·Çë í»ñçÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ, áñ ¿ñ Ç ïáÑÙ¿
Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó¦, ³Ý¹, ¿ç 585-590. μÝ³·ñ»ñÁ ï»°ë երկրորդ հատորի
վերջում՝ Ñ³í»Éí³ÍáõÙ]:
Ç ß³ñ³Ï³ñ·Ç ³Ý¹ Û³é³ç μ»ñ»³É ï»Õ»ÏáõÃÇõÝùÝ ³å³óáõóáõ-

Ã»³Ùμù Ñ³Ý¹»ñÓ. »õë »õ ½Ç°Ýã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë »Ï»Õ»-
ó»³óÝ ²Õáõ³ÝÇó:
²Ûë ¹áõ½Ý³ù»³Û »ñÏ³ëÇñáõÃÇõÝ Ù»ñ Û»ñÏáõë Ñ³ÛÇ Ýå³ï³Ïë.
Ý³Ëª Ç Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³Ý¹³Ùáó Ñ³Ûñ»ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ
½³ÛÝñ ·»ñ³Û³ñ· ï»ÕõáÛ, áñ ÁÝ¹áõÝ³ñ³Ý ¿ ³é³çÇÝ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ
Éáõë³õáñáõÃ»³Ý ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáó Ð³Û³ëï³ÝÇ »õ ÁÝ¹-
Ñ³Ýáõñ ·ñ³Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ»ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ, »õ »ñÏñáñ¹ª
Ç Ññ³ï³ñ³ÏáõÙÝ ·áí³ÝÇ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ýó Ñ³Ûñ»Ý³ë¿ñ áñ¹-
õáó Ð³Û³ëï³ÝÇ Áëï ³ñ¹ÇõÝ³ß³ï ÝáõÇñ³ïáõáõÃ»³ÝóÝ Û³Ûëá-
ëÇÏ ßÇÝ³ñ³ñáõÃÇõÝë, áñáó ëïáõ·áõÃ»³ÝóÝ ³ÝË³ñ¹³Ë íÏ³Ûù »Ý
³ñÓ³Ý³·Çñ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝùÝ Û»Ï»Õ»óÇë »õ Ç Ù»Ý³ëï³Ýë »õ
Û³ÛÉë, ½áñë »õ áõÝÇù ÁÝÃ»éÝáõÉ Û³ÛëÙ Ù³ï»ÝÇ:
Æ í³Ë×³ÝÇ Ù³ÕÃ»Ù Ç μ³ñ»ÙÇï í»ñÍ³ÝáÕ³óÝ ³Ýμ³ëÇñ ³é-
Ý»É ½Ù»ñë ã³÷³õáñáõÃÇõÝ Û³Õ³·ë Ã»ñáõÃ»³Ý ·áñÍáÛë ³ÛëáñÇÏ,
ù³Ý½Ç ¹Çï³õáñáõÃÇõÝ Ù»ñ ÇëÏ ¿ñ ·ÉË³õáñ»É ½³Ûë í³ëï³Ï Éñáõ-
Ã»³Ùμù ÑÇÝ »õ Ýáñ Í³ÝûÃáõÃ»³Ýó Ã³·³õáñ³μÝ³Ï ù³Õ³ù³ó,
·ÇõÕ³ù³Õ³ù³ó, ¹³ëï³Ï»ñï³ó »õ μáí³Ý¹³Ï ·ÇõÕáñ¿Çó, Ù»Í³-
Ï³éáÛó »Ï»Õ»ó»³ó, Ù»Ý³ëï³Ý³ó, Ù³ïñ³Ýó, å³Ý¹áÏ³ó, Ï³Ùñ-
ç³ó ³ÛÉáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓª ·¿°Ã »Õ»ÉáóÝ Û³Ûë ³Ù÷á÷»³É ²ñ³ñ³ï
³ßË³ñÑ, áñ Ç ïÇñ³å»ïáõÃ»³Ý û·áëï³÷³é ³Ù»ÝáÕáñÙ³Í Ï³Û-
ë»ñ ÜÇÏáÕ³ÛáëÇ ² ³Ýáõ³Ý»ó³õ Ü³Ñ³Ý· Ð³Ûáó, ÇëÏ Áëï Ï³ñ-
·³¹ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Û³Ýó»³É 1840 ³ÙÇª ·³õ³é, Û»ñÏáõë μ³Å³-
Ý»Éáí ½³ÛÝª Ûºñ»õ³Ý »õ Ç Ü³ËÇç»õ³Ý ÇÝù»³Ýó Û³ïÏ³ó»³É ë³Ñ-
Ù³ÝûùÝ, áñù å³ñáõÝ³Ï»Ý ÛÇÝù»³Ýë ºñ»õ³Ýª ½Ù³ëÝ ºñ³ëË³Óáñ
·³õ³éÇ, ½Ö³Ï³ïù, ½Ø³ë»³óáïÝ, ½²ñ³·³ÍáïÝ, ½ÜÇ·, ½Îá-
ï³Ûë, ½ì³ñ³ÅÝáõÝÇë, ½¶»Õ³ñùáõÝÇ ßáõñç ½Íáí³Ï³õÝ, ½Þ³ñáõñ,
½ì»ïÇ, ½¹³ßïÝ ¸áõÝ³Û »õ ½³é³ÝÓÇÝÝ ²ñ³ñ³ï, áõñ ·ï³ÝÇ ì³-
Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù, ÛáñáõÙ »õ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ Մ³Ûñ »Ï»Õ»óÇÝ Ð³Û³ë-
ï³Ý»³Ûó: Ü³ËÇç»õ³Ýª ½ºÕ»·Ý³Óáñ, ³ÛëÇÝùÝ ì³Ûáó Óáñ, ½ºñÝ-
ç³Ï, ½¶áÕÃÝ »õ ½æ³ÑáõÏ:
´³Ûó ÇÝã ÇÝã μ³Ý³õáñ å³ï×³éù ³ñ·»Éù »Õ»Ý ³é ³ÛÅÙ ³ÛÝ-
åÇëÇ ¹Çï³õáñáõÃ»³Ý Ù»ñáõÙ, ÇëÏ Ã¿ ¹¿åù ÇÝã ÉÇÝÇóÇÝ Ù»½ μ³-
ñ»Û³ñÙ³ñ ÙÇçáó³ó, á°ã ¹³Ý¹³Õ»ëóáõù ³é³çÇ ³éÝ»É Ñ»ï³ùÝÇÝ
ÑÝ³ëÇñ³ó »õ ½³ÛÝó ÙÝ³ó»³É ·³õ³é³óÝ ²ñ³ñ³ï³Û ½ëïáñ³·-
ñáõÃÇõÝë »õ ½Ù³ëÝ³õáñ ßÇÝáõó ëïáñ³·ñ»³É ³Ûëó ·³õ³é³ó, áñù
Ç Ï³ñ·¿ ëïáñ³·ñáõÃ»³ÝóÝ ÙÝ³óÇÝ Ç μ³ó»³Û:
Ð²îàô²Ì ²
ÞáÕ³Ï³Ã ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿

Ø³Ûñ »Ï»Õ»óÇ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, ³ÛÝ ¿ ï³×³ñ êñμáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç ì³Õ³ñß³å³ï
1. êáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Ø»ÍÝ ä³ñÃ»õ Èáõë³õáñÇã Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó

½ÏÝÇ »ñÏáï³ë³Ý Ãáõáí ³Ýï³Ý»ÉÇ ã³ñã³ñ³Ý³óÝ »õ ÉÇÝ»ÉáÛÝ Ç
Ñ³Ù³ñ í»ñçÇÝ å³ïÅÇ Ç Êáñ ìÇñ³åÇÝ ²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ՝ Ç
ï»ÕõáçÝ Ù³Ñ³å³ñï³ó ½³Ùë ÑÝ·»ï³ë³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ Å³Ù³Ý³-
Ïûù ã³ñã³ñ³Ý³óÝ, »É»³É Ç Ëáñáó ³ÝïÇ ìÇñ³åÇÝ »ñÏÝ³½¹»óÇÏ
Ññ³ßÇõù ï»ëÉ»³Ýó ù»é Ã³·³õáñÇÝª μÅßÏ¿ñ ³ÕûÃÇõù ½Ñ³ñáõ³-
Í»³ÉëÝ Ç ¹Çõ¿ »õ í³ñ¹³å»ï¿ñ μ³½ÙáõÃ»³Ý ³½·Ç Ð³Ûáó »õ Ø»-
ÍÇÝ îñ¹³ï³Û ³ñù³ÛÇ Ýáó³ ½áõëáõÙÝ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáó
Û»ñÏ³Ùë»³Û ³õáõñë: ºõ ³å³ Ç Ñ³ë³ñ³ÏÇÉ ·Çß»ñáÛ ÙÇáÛ ÙÇÝã
Ï³Ûñ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Û³ñÃÝáõÃ»³Ý »õ ëáõ½»³É ¿ñ Ç Ëáñë Ëáñáó
ËáñÑñ¹áóÝ ²ëïáõÍáÛª ëù³Ýã»ÉÇ ïÝï»ëáõÃ»³Ýó Ýáñ³ Ç ÷ñÏáõ-
ÃÇõÝ áñ¹õáó Ù³ñ¹Ï³Ý »õ Ùï³ËáñÑ ÉÇÝ¿ñ Û³ÛÝÙ, ï»ë³Ý¿ ½³ÛÝ
Ññ³ß³ÉÇÝ ï»ëÇÉ, ÛáñáõÙ »õ Ó»õ Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ ³ÛÉáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
³ÛëûñÇÝ³Ï Ï»ñå³Ý³Ûñ Ç ÉáõëáÛ ³ÝïÇ ×³é³·³ÛÃ»ÉáÛ Û»ñÏÝÇó.
áõëïÇ ½ÏÝÇ μ³óÙ³Ý í»ñÇÝ Ñ³ëï³ïáõÃ»³ÝÝ »ñÏÝÇó »õ ÉáõëáÛÝ
Ñáë»ÉáÛ í»ñáõëï Ç í³Ûñ ÙÇÝã»õ Û»ñÏÇñ »õ ³Ýã³÷ ½ûñ³ó Éáõë»ÕÇ-
Ý³ó Çç»Éáó ÁÝ¹ ÉáõëáÛÝ: ¶ñ¿ ²·³Ã³Ý·»Õáë.
§ºõ ÙÇ ï»ëÇÉ ³Ñ³õáñ Ù³ñ¹áÛ μ³ñÓñ »õ ³Ñ»Õ, áñ ½³é³çëÝ áõ-
Ý¿ñ »õ ½¿çëÝ Ç í»ñáõëï ÙÇÝã Ç ËáÝ³ñÑ ³é³ç³å³Ñ Û³é³ç»³É »õ Ç
Ó»éÇÝ ÇõñáõÙ áõéÝ ÙÇ Ù»Í áëÏÇ... »õ ÇÝùÝ ëÉ³ó»³É ·³Ûñ Áëï ³ñ³-
·³Ã»õ ÝÙ³ÝáõÃ»³Ý ³ñÍáõáÛ. »õ »ÏÝ, ¿ç, »Ñ³ë Ùûï Ç Û³ï³Ï »ñÏ-
ñÇë, Ç ßÇÝ³Ù¿ç ù³Õ³ùÇë (ì³Õ³ñß³å³ïáõ). »õ μ³Ë»³ó ½Ã³ÝÓ-
ñáõÃÇõÝ É³ÛÝ³ï³ñ³Í ·»ïÝáÛë, »õ Ù»Í »õ ³Ýã³÷ ÃÝ¹ÇõÝù ÑÝã»óÇÝ
Ç ë³Ý¹³ñ³Ù»ïë ³Ý¹Ý¹áó. »õ ³Ù»Ý³ÛÝ »ñÏÇñ Û»ñ»õ»ÉÇë ³Ï³Ý ï»-
ë³Ý»É»³ó μ³õ³Ï³ÝÇ՝ Ñ³°ñÃ, Ñ³õ³ë³°ñ, ¹³ßï³Ó»õ Û³ï³Ï»ó³õ:
ºõ ï»ë³Ý»Ù Ç Ù¿ç ù³Õ³ùÇë Ùûï Û³å³ñ³Ýë ³ñùáõÝÇª Ë³ñë-

Ë³Ó»õ, ×³Ë³ñ³Ï³Ó»õ Ë³ñÇëË áëÏÇ, Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Çμñ»õ ½Ù»Í ÙÇ
μÉáõñ »õ μ³ñÓñ ÙÇÝã»õ ÛáÛÅ. »õ Ç í»ñ³Û Ýáñ³ ëÇõÝ ÙÇ Ññ»Õ¿Ý. »õ
Ç í»ñ³Û Ýáñ³ Ã³Ï³Õ³Õ ÙÇ ³Ùå»³Û »õ Ë³ã ÉáõëáÛ Ç í»ñ³Û Ýá-
ñ³:... ºõ Ç ãáñ»óáõÝó ë»³ÝóÝ (»ñ»ù ëÇõÝùÝ »õë Ç ï»Õõáç Ý³Ñ³-
ï³ÏáõÃ»³Ý Ïáõë³Ý³óÝ) Ç í»ñ³Û Ë³ãÇóÝ Ï³Ù³ñù ½³ñÙ³Ý³ï»ëù
Ç ÙÇÙ»³Ýë Ï³å»ó³Ý. »õ Ç í»ñ³Û ³ÛÝáñÇÏ ï»ëÇÉ ·Ùμ¿Ã³Ó»õ Ëá-
ñ³Ý³ñ¹ ³Ùå»Õ¿Ýª ßÇÝáõ³Í ³ëïáõ³Í³Ï»ñï ½³ñÙ³Ý³ÉÇ:... ºõ Ç
Ï³ï³ñ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ï»ë³Ý¿Ç ³Ãáé ½³ñÙ³Ý³ÉÇ ³ëïáõ³Í³Ï»ñï
ëù³Ýã»ÉÇ Ññ»Õ¿Ý »õ ½Ë³ãÝ ï¿ñáõÝ³Ï³Ý Ç í»ñ³Û Ýáñ³, ½áñáí
÷³ñ»³É ÉáÛëÝ Ñ³Ù³ï³ñ³Í »õ Ë³éÝ»ó³õ ÁÝ¹ ×³é³·³ÛÃë Ë³-
ãÇÝ: ºõ Ù³Í»³É Ç ÝáÛÝ ÙÇ³ó»³É »õ ëÇõÝ ·áñÍ»³ó ÉáÛëÝ ßáÕ³ó»³É
»õ Í³·»³ó Ç Ù¿ç Ý»ñùÇÝ ë»³ÝóÝ Ë³ñëË³ó: ºõ μÕË»³ó ³ÕμÇõñ
Ûáñ¹³é³ï »õ Ñáë»ó³õ Í³õ³É»ó³õ ÁÝ¹ ¹³ßïÝ ³Ù»Ý³ÛÝ, »õ »ÉÇó
³éÑ³ë³ñ³Ï áñã³÷ ³ÏÝ μ³õ»³ó¦ »õ ³ÛÉÝ:
2. ²å³ Ç μ³ó³ïñáõÃ»³Ý Ññ»ßï³ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ, ·ñ¿
ÝáÛÝ Ñ»ÕÇÝ³Ï.
§ÆëÏ ³Ûñë ³Ñ³õáñ »õ ßù»Õ³õáñ, áñ ½³é³çÝ áõÝÇ ½ÉáõëáÛÝ »õ
½áõéÝ áëÏÇ Ç Ó»éÇÝ ÇõñáõÙ »õ μ³ÕË»³ó ½ë³Ý¹³ñ³Ù»ïë: ²Ûë
ï»ëãáõÃÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ¿:... àëÏÇ Ë³ñÇëËÝª í¿ÙÝ Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý
³Ýß³ñÅáõÃÇõÝÝ ¿, »õ ëÇõÝÝ Ññ»Õ¿Ýª Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ ¿, áñ Åá-
Õáí¿ ½³Ù»Ý³ÛÝ ÅáÕáíáõñ¹ë Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ñ³õ³ïáÛ Ç Ý»ñùáÛ
Ã»õáó Çõñáó:... ÆëÏ Ë³ãÝ Éáõë³õáñ Ç ÝÙ³ª ÇÝùÝ Ù»Í ù³Ñ³Ý³Û³-
å»ïáõÃÇõÝÝ ¿ Ç Ù¿ç ÅáÕáíñ¹áóª ûñÇÝ³Ï øñÇëïáëÇ å³ïÏ»ñÇÝ
Ù³ñÙÝ³ó»ÉáÛ ù³Ñ³Ý³Û³å»ïáõÃ»³Ý ûÍáõÃ»³Ý ²ëïáõ³Íáñ¹õáÛÝ:
ºõ ï»ÕÇÝ ³ÛÝ ÉÇóÇ ï³×³ñ ²ëïáõÍáÛ »õ ïáõÝ ³ÕûÃÇó ËÝ¹ñáõ³Íáó
³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³õ³ï³ó»Éáó »õ ³Ãáé ù³Ñ³Ý³Û³å»ïáõÃ»³Ý:... ÆëÏ ½Ç
μ³ñÓñ ¿ ëÇõÝÝ ³é³çÇÝ, ½Ç Ù»Í »õ μ³ñÓñ ¿ å³ïÇõ Ï³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óõáÛ:... ºõ Ç í»ñ³Û Ï³ï³ñáÛ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ½áñ ï»ë³Ý»ë, ÝáÛÝ
ÇÝùÝ ³Ãáé ³Ù»Ý³½ûñ μÝáõÃ»³Ý ³ëïáõ³ÍáõÃ»³ÝÝ μ³ñÓñáõÃ»³Ý
ÇÝùÝáõÃ»³ÝÝ, ½Ç Ý³ ÇÝùÝ ¿ ·ÉáõË »Ï»Õ»óõáÛ ëñμáÛ »õ Ï³ï³ñÇã
³Ù»Ý³ÛÝ μ³ñáõÃ»³Ýó: ºõ Ç ÝÙ³ ³Ù»Ý³ÛÝ ßÇÝáõ³Í å³ïß³×Ç »õ
³×¿ ½³×áõÙÝ ²ëïáõÍáÛ, ÛáñáõÙ ³Ù»Ý³ÛÝ Ûû¹Çõù »õ Ë³Õ³É»ûù
Ñ³ëï³ï»³É »õ Ï³½Ù»³É ¿:... ºõ ½Ç Í³·»³ó ÉáÛë Ç Ù¿ç ë»³ÝóÝ
ãáñ»óáõÝó »õ μÕË»óáÛó ½³ÕμÇõñÝ Ûáñ¹³é³ï, ½Ç Ç Ï³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óõáÛª ßÝáñÑù Ñá·õáÛÝ Ç Ù¿ç íÏ³Û»ÉáóÝ »õ Ç Ù¿ç ù³Ñ³Ý³Û³-
å»ïáõÃ»³ÝÝ, μÕË»ëó¿ ³ÕμÇõñÝ ÙÏñïáõÃ»³Ý Éáõ³Ý³É ½³Õïë á·-
õáó Ù³ñÙÝáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ: ºõ ³ÛÝ ½Ç Ûáñ¹»³ó, »ÉÇó μ³½áõÙ í³Ûñë,
½Ç ÉÇÝ»Éáó ¿ ÷ñÏáõÃÇõÝ μ³½áõÙ ÅáÕáíñ¹áó ÙÏñïáõÃ»³ÙμÝ:...

²ñ¹, ½·á°Ûß É»ñ ³õ³Ý¹Ç¹, áñ ù»½ Ñ³õ³ï³ó³õ Ç î»³éÝ¿ ÚÇëáõë¿
øñÇëïáë¿. ßÇÝ»ëçÇ°ñ ½ï³×³ñ ³Ýáõ³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ Ç ï»ÕõáçÝ, áõñ
ù»½ óáõó³õ:... ºõ ½³Ûë ³ë³ó»³É (Ññ»ßï³ÏÇÝ) ß³ñÅáõÙÝ »Õ»³É »õ
ÁÝ¹ ³é³õûï³Ý³ÉÝ Í³ÍÏ»ó³õ ï»ëÇÉÝ¦:
²å³ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ½ÏÝÇ ßÇÝáõÃ»³Ý »ñÇó íÏ³Û³ñ³Ý³óÝ
ëñμáõÑ»³ó, ³ë¿.
§ºõ ãáññáñ¹ ëÇõÝÝ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý, áñ ½Ó»½ ³é ²ëïáõ³Í í»-
ñ³óáõó³Ý¿: ºÏ³°Ûù ½ÝÏ³ï»³É ï»ÕÇÝ ï¿ñáõÝ³Ï³Ý ï³ÝÝ »õ Ù»½
Ññ³Ù³Û»³É Ç Ù¿ç ³é»³É Ç å³ïÇõ ÷³Ï»ëóáõù: Â³·³õáñ³õÝ
»õ ³Ù»Ý³ÛÝ ÅáÕáíñ¹áíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ »ñÃ»³É Ñ³ë³Ý¿ñ Ç óáõó»³É
ï»ÕÇÝ Ññ»Õ¿Ý ë»³ÝÝ áëÏÇ³Ï³É Ë³ñëËÇÝ. »õ ³Ý¹¿Ý μ³ñÓñ ù³-
Õ³ùáñÙáí ÷³Ï»³É ½ï»ÕÇÝ Ç å³ïÇõ »õ ¹ñ³Ùμù »õ ¹éÝ³÷³Ïûù
³Ùñ³óáõó»³É »õ Ï³Ý·Ý»³É »õ ³Ý¹ ½Ýß³Ý ï¿ñáõÝ³Ï³Ý Ë³ãÇÝ, ½Ç
³éÑ³ë³ñ³Ï Ñ³ë»³É ³Ù»Ý³ÛÝ áù Û³ÛÝ ï»ÕÇª ³Ù»Ý³½ûñ ²ñ³ñãÇÝ
²ëïáõÍáÛ »ñÏñå³·»³É ÍáõÝñ ÏñÏÝ»ëó»Ý:
3. ºõ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Áëï ³ëïáõ³Í³ïáõñ ßÝáñ-
Ñ³óÝ »Õ»ÉáÛ ÛÇÝù»³Ý ù³ñá½¿ñ, áõëáõó³Ý¿ñ »õ Ë»É³Ùáõï ³éÝ¿ñ
½³Ù»Ý»ëÇÝ ³ëïáõ³Íå³ßïáõÃ»³Ý ËáñÑñ¹áóÝ »õ ×³Ý³å³ñÑÇÝ
÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·õáó Ýáó³: ºõ ³ÛÝáõ »é³Ý¹»³Ùμ Ã³·³õáñÇÝ »õ
μ³½ÙáõÃ»³ÝÝ ½ÏáõéëÝ Ëáñï³Ï¿ñ, ½Ù»Ñ»³ÝëÝ ¹Çó ³õ»ñ¿ñ: ºõ
³ÛÝå¿ë ½³Ù»Ý»ëÇÝ Ù»ñÓ ³é ÇÝùÝ »Õ»³ÉëÝ í³ñÅ»³ó ³õ»ï³ñ³Ý³-
Ï³Ý áõëÙ³ÙμÝ »õ Û³ñ¹³ñ»³ó å³ïñ³ëï ï»ÕÇ ÁÝ¹áõÝ»ÉáõÃ»³Ý
ßÝáñÑ³ó ëñμáÛ ³õ³½³ÝÇÝ: ºõ ³å³ Ñ³ñÏ»³É Ç Ã³·³õáñ¿Ý »õ Ç
ÅáÕáíáÛ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ »õ ï»ëÉ»³Ùμ ÇëÏ Ç Ññ»ßï³Ï¿ ²ëïáõÍáÛª
·Ý³ó»³É Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó Û²é³çÇÝ Ð³Ûù ³é Ô»õáÝ-
¹Çáë ³ñù»åÇëÏáåáë ù³Õ³ùÇÝ, áñ ¿ñ Ç Ó»éÝ³¹ñáõÃ»Ý¿ ³é³-
ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ, Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ Û»åÇëÏáåáëáõÃÇõÝ »õ
í»ñ³¹³ñÓ³õ ³é ³ñù³ÛÝ Ù»Í îñ¹³ï¿ë, ½áñ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñù³Û³½-
ÝáíùÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ μ³½ÙáõÃ»³Ùμ μ³Ý³ÏÇÝ ÙÏñï»³É Ûº÷ñ³ï ·»ï
»õ Ñ³Õáñ¹»óáõó»³É Ù³ñÙÝáÛ »õ ³ñ»³Ý î»³éÝª ·³Ý ³ÛÝåÇëÇ Éáõ-
ë³½·»ëï ßÝáñÑûù ¹¿åÇ Ã³·³õáñ³ÝÇëïÝ ì³Õ³ñß³å³ï Áëï Ýá-
ñáõÝ ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ.
§Ð³ë³Ý¿ñ Û³é³çÇÝ ¹³ëï³Ï»ñïÝ Çõñ ÛÀéáïëï³ÏÝ ²Ûñ³ñ³-
ï»³Ý ·³õ³éÇÝ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ. áõëïÇ Ý³Ë ½³é³çÇÝª
³ëïáõ³Í³ë³ëï Ññ³Ù³Ý³óÝ ÉÇÝ¿ñ ëÏÇ½μÝ, áõñ Ý³Ë ÝßÙ³ñ»³óÝ
ÇëÏ »õ Ýß³Ý³Ï»³ó, Ï³Ý·Ý»³ó ½Ýß³Ý ëñμáÛ Ë³ãÇÝ:... ºõ ½ÝÏ³ï»³É
ï»ÕÇ ï³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ ßÇÝ»³óª ½óáõó»³ÉÝ ÝÙ³ Ç ï»ëÉ»³ÝÝ ½Û³é³-

ç³·áÛÝ ¹ñáßÙ»³ÉÝ Çõñ »õ Ï³Ý·Ý»³ó ³Ý¹ ½»Ï»Õ»óÇÝ ²ëïáõÍáÛ¦:
ºõ ³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ÉÇÝ¿ñ Ç ÑÝ·»ï³ë³Ý»ñáñ¹ ³Ù¿ Ã³·³õáñáõ-
Ã»³ÝÝ îñ¹³ï³Û óï³ëÝ »õ »ûÃÝ»ñáñ¹ ³ÙÝ, ³ÛÝ ¿ª Û³Ù¿ î»³éÝ
301 ó³ÙÝ 303, ÛáñáõÙ ³ÙÇ ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ å³ÛÍ³é ßÇÝáõ³Íáíù
Ï³éáõó»³É Ï³Ý·Ý»ó³õ ëáÛÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ:
4. ²Ûë ÷³é³óÇ ï³×³ñ áñå¿ë »õ ÝÏ³ïÇ Áëï å³ïÙáõÃ»³Ýó
»õ Áëï ³õ³Ý¹áõÃ»³Ýó Ï³Û Û³ÛÝÙ ¹ñáõÃ»³Ý Áëï Ù»ÍáõÃ»³Ý ßÇ-
Ýáõ³ÍáóÝª Ç μ³ñÓñáõÃÇõÝë, Û»ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝë »õ Ç É³ÛÝáõÃÇõÝë,
áñå¿ë »õ Û³é³çÝ ³Ý¹ Ç Ù»Í¿Ý ¶ñÇ·áñ¿: ºõ Ã¿å¿ï ãáõÝÇÝ Ýß³-
Ý³Ï»³É å³ïÙÇãù ³½·Ç Ð³Ûáó ½³é³çÇÝ ¹ñáõÃ»Ý¿ Ù»ÍáõÃ»³Ý
ï³×³ñÇë, ³ÛÉ áñå¿ë ³ë³ó³õÝª ³Ý÷á÷áË Ñ³ë»³É óÙ»½ Ï³Û Ç
ÝáÛÝáõÃ»³Ý ³é³Ýó ÇÝã ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý »õ ÷áùñÏáõÃ»³Ý: ºõ
áñå¿ë ÝßÙ³ñÇª »ñÏÇóë ³Ûë ï³×³ñ ³ÝÏ»³É ¿ Ç Ý»ñùáÛ Ù»ÍÇ ³õ»-
ñ³Ý³ó »õ ³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá·»³É, Û³ÙëÝ 380 »õ 483. ³ÛÉ Ýáñá·áõÃÇõÝù
Ï³Ù Ï³éáõóÙáõÝùÝ ³ÛÝù »Õ»³É »Ý ¹³ñÓ»³É Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ³é³çÇÝ
ÑÇÙ³ÝÝ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝ Ó»õ³Ï»ñåáõÃ»³ÝóÝ:
²é³ù»É å³ïÙÇã ¸³íñÇÅ»óÇ Ç Ýáñá·áõÃ»³Ý ³Ý¹ ëáõñμ ï³-
×³ñÇë »õ Ù»Ý³ëï³ÝÇ Ýáñ³ Ç Øáíë¿ë¿ êÇõÝ»óõáÛ, ·ñ»³ó ÉÇáíÇÝ
½³Ù»Ý³ÛÝ ½Ñ³Ý·³Ù³ÝëÝ. ·ñ»³É ¿ »õ ½ã³÷áÛ Ù»ÍáõÃ»³ÝÝ. 50 Ñ³-
É³åÇ Û»ñÏ³ÛÝáõÃ»³ÝÝ, 48 Ç É³ÛÝáõÃ»³ÝÝ »õ 35 Ç μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ:
ÆëÏ ³ÛÅÙ ã³÷»³É Ù»ñ ã³÷áí å³ñëÏ³ÛÇÝ ·³½Ç ºñ»õ³Ý³Ûª »Õ»õ
»ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ Ýáñ³ Ã»õ¿ Ç Ã»õ, Ç Ý»ñùÇÝ »ñ»ë³ó áñÙáóÝ 32 »õ
Ï¿ë, É³ÛÝáõÃÇõÝÝ ÝáÛÝå¿ë Ã»õ¿ Ç Ã»õ 30 »õ Ï¿ë, ÇëÏ μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ
Ç Û³ï³Ï¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ÙÇÝã»õ ó³é³ëï³Õ Ù»ÍÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝª 21:
5. àõÝ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù ³Ûë ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý ½ÙÇ ÙÇ³ÛÝ ë»Õ³Ý
ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ Û³ñ»õ»É»³Ý Ã»õÇ ÇõñáõÙ Ç ÏÇë³ßñç³Ý³Ï Ù»-
ÍÇ Ï³Ù³ñÇ ³Ý¹ »õ ¿ ÙÇÝã»õ ó³ÛÅÙ. »õ ûÍ³õ ³ÛÝ ûñÑÝáõÃ»³Ùμ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ Û³ÝáõÝ ûñÑÝ³μ³Ý»³É ÏáõëÇÝ Ø³-
ñÇ³Ù³Û Ùûñ î»³éÝ »õ ³Ýáõ³Ý»ó³õ ÞáÕ³Ï³Ã ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ, Ûáñ
³ÝáõÝ »õ »Ï»Õ»óÇÝ ÇëÏ:
ø³ç³Û³Ûï ÇëÏ ¿ ³Ù»Ý»óáõÝ ÉÇÝ»ÉÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμáÛ ï³×³ñÇë
Ù»ÍÇ Û³ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, ½Ç »Ï»Õ»ó³Ï³Ý Ù³ï»³Ýù
³½·Çë Ð³Ûáó μ³ó³ïñ»Ý Áëï ³ÛÝÙ: ÐÇÝ îûÝ³óáÛóÝ Áëï ë³ÑÙ³-
Ý»ÉáÛ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ áõÝÇ ½ïûÝ Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛë Ç ß³μ³Ã ³õáõñ
í»ñ³÷áËÙ³Ý ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Û³Ùë»³ÝÝ û·áëïáëÇ »õ ³ë¿.
§Þ³μ³Ã ÞáÕ³Ï³ÃÇÝ ï»ëÉ»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ¦: êï»÷³ÝÝáë î³-
ñûÝ»óÇ í³ëÝ ²åÉÑ³×³Û ³ÙÇñ³ÛÇ ³ÛÉ³½·õáÛ ³ë¿ Ã¿ª §²ÛÉ Û»ïáÛ
»Ï»³É ½ÐáéáÙáëÇ í³ÝùÝ ³Ûñ»³ó »õ ½÷ñÏ³Ï³Ý Ýß³ÝÝ, áñ Ç í»ñ³Û

ÞáÕ³Ï³ÃÇ ·Ùμ»ÃÇÝ Ï³Ý·Ý»³É ¿ñª ×áå³Ýûù Ç í³Ûñ μ»ñ¿ñ Ç ÜÈ²
(982) Ãáõ³Ï³ÝÇÝ¦. Áëï ³ÛëÙ »õ ³ÛÉù:
6. ²Ýáõ³Ý¿ñ »õ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ »õ ³ÛÝ, Áëï μ³ó³Û³Û-
ïáõÃ»³Ý Ññ»ßï³ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ, áñå¿ë Ç Ñ³Ù³ñÝ 2: ºõ
½Ç ³Ýáõ³Ý»ó³õ Ø³Ûñ »Ï»Õ»ó»³ó Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, Áëï ÚáíÑ³Ýáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. §ÆëÏ... ³å³ Ù»Í Ñ³Ûñ³å»ïÝ Ð³Ûáó ´³μÏ¿Ý ³éÝ¿
ÅáÕáí »åÇëÏáåáë³ó Ð³Ûáó, ìñ³ó »õ ²Õáõ³ÝÇó Ç Նáñ ù³Õ³ùÇ
(ì³Õ³ñß³å³ï) Ç ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿Ç Ç Ø³Ûñ »Ï»Õ»ó»³ó Ð³Ûáó¦:
ºõ Ã¿å¿ï Ý³Ëù³Ý ½ë³ Ï³éáõó³Ý »Ï»Õ»óÇù Ç Ð³Ûáóª áñå¿ë Ûº-
¹»ëÇ³, Û³õ³ÝÝ ²·áõÉÇë »õ Û³ÛÉ ï»ÕÇë, ³ÛÉ ³ÛÝù Ç Ã³·ÝáõÃ»³Ý
»õ Û³é³ÝÓÇÝ Ñ³õ³ï³ó»Éáó: ºõ Ï³éáõó³Ý »õë ÛÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Éáõ-
ë³õáñáõÃ»³ÝÝª áñå¿ë Û²ßïÇß³ï, ÛÆÝÝ³ÏÝ»³Ý ï»ÕÇÝ »õ Û³õ³ÝÝ
´³·áõ³Ý Ç ´³·ñ»õ³Ý¹ ·³õ³é, μ³Ûó Ýß³Ý³¹ñáõÃÇõÝ ³Ûëñ ï»Õ-
õáÛ ÛÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Éáõë³õáñáõÃ»³ÝÝ Ý³Ëù³Ý ½³ÛÝë »õ Ç Ã³·³õá-
ñ³μÝ³ÏÝ ÇëÏ ù³Õ³ùÇ: ºõ Û³ïÏ³å¿ë Ç ï»ÕõáçÝ, áõñ Ýß³Ýù »õ
³ñáõ»ëïù ½ûñáõÃ»³Ýó ËÝ³Ù³Ï³É ²ñ³ñãÇÝ ³é³õ»É³å¿ë ½»Õ³Ý,
Ûáñ¹»ó³Ý Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ. í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏª Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ »õ
Ø³Ûñ »Ï»Õ»ó»³ó Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó:
7. ²Ýáõ³ÝÇ »õ ¾çÙÇ³ÍÇÝ Ç Û»ï³·³ÛÇó, ù³Ý½Ç ½μ³Ý ï»ëÉ»³Ý
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ. §ºõ ÙÇ ï»ëÇÉ ³Ñ³õáñ Ù³ñ¹áÛ μ³ñÓñ »õ ³Ñ»Õ¦,
½áñ Ññ»ßï³ÏÝ μ³ó³ïñ»³ó Û³Õ³·ë ï»ëãáõÃ»³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ (Ç
Ñ³Ù³ñëÝ 1, 2). ³éÇÝ Û»ï³·³Û í³ñ¹³å»ïù ÷áË³Ý³Ï àñ¹õáÛÝ
ØÇ³ÍÝÇª μ³ÝÇÝ Ù³ñÙÝ³ó»ÉáÛ: êï»÷³ÝÝáë 0ñμ¿É, ÛàÕμÝ áñ Ç í»-
ñ³Û Ù»ÍÇ î³×³ñÇë, Û»ñ»ë 8.
§²Ûë »°ë, ³Ûë »°ëª ¾çù ØÇ³ÍÝÇÝ,
ÆÙ Îáõë³ÍÇÝ Â³·³õáñÇÝ¦:
ºõ Þ³ñ³ÏÝáóÝ Ç Ù³ÝÏáõÝùÝ ïûÝÇ ÞáÕ³Ï³ÃÇÝ. §¾ç ØÇ³ÍÇÝÝ
Ç Ðûñ¿ »õ ÉáÛë ÷³é³ó ÁÝ¹ ÝÙ³¦ »õ ³ÛÉÝ:
8. ²Ûë ï³×³ñ Û³ÛÝÙ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý ³½·Ç Ð³Ûáó »Õ»õ Ù³Ûñ
³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»ó»³ó Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑÇ »õ Û³ïÏ³ó»³É ï»ÕÇ
²ÃáéáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ Áëï μ³ó³ïñáõÃ»³Ý
Ññ»ßï³ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ: ºõ Ç ÉñáõÃ»³Ý ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ
»õ ûÍÙ³ÝÝ Ï³ñ·»³ó ïûÝ »Ï»Õ»óõáÛ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ »õ Ï³ÝáÝ»³ó
Ï³ï³ñ»É ½³ÛÝ ³Ù Áëï ³Ù¿, ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý ïûÝ ÞáÕ³Ï³ÃÇ »õ Ï³-
ï³ñ»Ý Ç Ý³õ³Ï³ïÇëÝ í»ñ³÷áËÙ³Ý ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
9. ²å³ Ç ïÏ³ñ³Ý³É ÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ð³Ûáó »õ Ç Ù»ÏÝ»ÉÝ Ø»ÍÇÝ
Ü»ñë¿ëÇ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇ Ç ÚáõÝ³ëï³Ýª Ññ³Ù³Ý³õ Þ³åÑáÛ ´
2 - Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց
³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó, áõñ³ó»³ÉùÝ Ç Ñ³õ³ïáó Ø¿ÑñáõÅ³Ý »õ ì³Ñ³Ý

½ûñûù ÝáóÇÝ ä³ñëÇó Ùï»³É Ç Ð³Û³ëï³Ý Û³ÙÇ 380, ³õ»ñ»óÇÝ »õ
·»ñ»óÇÝ ½μ³½áõÙ ·³õ³éë. ÁÝ¹ áñë »õ ½ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù
ï³å³É»óÇÝ Ç ÑÇÙ³Ýó, ½áñÙ¿ ´áõ½³Ý¹ å³ïÙÇã (Ç ¸ ¹åñáõÃ»³Ý, Ç
·ÉáõË Ìº): àõñ áñå¿ë »ñ»õÇ ³õ»ñ»³É ¿ñ »õ Ù»Í³å¿ë »õ Ù»Í »Ï»Õ»-
óÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿, ½áñ Ã»ñ»õë ½ÏÝÇ Ã³·³õáñ»ÉáÛÝ ä³å³Û Ýáñá·»³É
¿ÇÝ Ý³ËÝÇù Ù»ÍÇÝ ì³Ñ³Ý³Û Ø³ÙÇÏáÝ¿Ç, áñå¿ë ëïáõ·Ç Ç μ³-
ÝÇó ö³ñå»óõáÛÝ (10): ºõ ·áõó¿ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ
»Ï»Õ»óõáÛë Ç Ý³ËÝ»³ó ì³Ñ³Ý³Û Ø³ÙÇÏáÝ¿Ç, ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ
ï³Ï³õÇÝ ã¿ñ ï³é Ñ³Û³óÇ, ÙÝ³ó»³É Çó¿ ÛáõÝ³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÇõÝÝ Ë³ã³Ó»õ, áñ »¹»³É Ï³Û Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ »Ï»Õ»óõáÛë
³ñï³ùáõëï ½ÃÇÏ³Ùμ ëñμáÛ ³õ³½³ÝÇÝ: ºõ ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý
Ç Ýáñá·»ÉÝ ½³Ûë ï³×³ñ ÃáÕ»³É Çó¿ ½³ÛÝ ÛÇõñáõÙÝ ï»Õõáç Ç Ýß³Ý
»õ Ç Û³ñ·³Ýë ÇõñáóÝ Ý³ËÝ»³ó: ÆëÏ ³ÛÝ í¿Ù ÛáõÝ³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃ»³Ý áõÝÇ ½³Ûë Ó»õ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝ Ï³½ÙáõÃ»³Ý »õ ï³éÇóÝ.
ÆëÏ Ç Û³ñ»õÙï³ÏáÕÙÝ ³Ûëñ ÛáõÝ³Ï³Ý ³ñÓ³ÝÇ Ç ÝáÛÝ μ³ñÓ-

ñáõÃ»³Ýª Ù»ñÓ Ç ÏÇë³μáÉáñ³Ï μáõñ·Ý ë»Õ³ÝáÛ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝá-
ëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ ¹ÝÇ ÙÇõë ³ÛÉ í¿Ù ÑÇÝ ³õáõñó, ÛáñáõÙ Ïá÷»³É »Ýª
Û³ñ»õÙïÇó å³ïÏ»ñ äûÕáëÇ ³é³ù»ÉáÛÝ Ýëï»³É Û³Ãáé Í³ÉáíÇ »õ
Û³ñ»õ»ÉÇó å³ïÏ»ñ Â»ÏÕ»³Û ÏáõëÇ Ï³Ý·áõÝ Ç ÛáïÇÝ. »ñÏáóáõÝóÝ
³Ýáõ³Ýù »õë ÛáõÝ³Ï³Ý ï³éÇõù Áëï ³ÛëÙ Ó»õáÛ.
10. ²Ýó»³É Ç í»ñ³Û »ñÏñáñ¹ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ëñμáÛ ï³×³ñÇë

³Ùù 103, ³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ î»³éÝ 483, ÛÇß³ï³Ï»³É¹ ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏá-
Ý»³Ý ½ûñ³í³ñ Ð³Ûáó áñ¹Ç ÐÙ³Û»Ï³Ûª »Õμûñ Ù»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û,
áñáõÙ ëáíáñáõÃÇõÝ ÇëÏ ¿ñ ½ÏÝÇ ù³ç³¹¿å Û³ÕÃáõÃ»³ÝóÝ ÁÝ¹¹¿Ù
ÃßÝ³Ù»³ó ¹³éÝ³É ³Ý¹ñ¿Ý »õ ½Û³ÕÃáõÃ»³ÝÝ ·áÑáõÃÇõÝ Û³ÛëÙÇÏ
»Ï»Õ»óõáç Ù³ïáõó³Ý»É ³é ²ëïáõ³Í: ºõ ³ÛÝ ÇÝã ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ
²Ý¹»Ï³Ý³Û ä³ñëÇÏ Ù³ñ½å³ÝÇ Ë³Õ³Õ³ó³õ Ð³Û³ëï³Ý Ç å³ï»-
ñ³½Ù³ó, Ññáí³ñï³Ï³õ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó ÁÝÏ³É³õ ½ÉÇ³Ï³ï³ñ
ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Ù³ñ½å³ÝáõÃ»³Ý Ç í»ñ³Û Ñ³Ûñ»ÝÇ ³ßË³ñÑÇÝ: ºõ
»ÏÝ Û³Ûë ù³Õ³ù ì³Õ³ñß³å³ï »õ ½Û³çáÕáõ³ÍáóÝ ½·áÑáõÃÇõÝ
Ù³ïáõó»³É ²Ù»Ý³μ³ñÓñ»ÉáÛÝ Ç ëÙÇÝ Û³ÛëÙÇÏ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»ó-
õáç, Ýáñá·»³ó ³å³ »õ ½³ÛÝ Ç ÑÇÙ³Ýó μáÉáñáíÇÝ Áëï ³é³çÝáÛÝ
ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ùμù, Áëï Ô³½³ñ³Û ö³ñå»óõáÛÝ (ÃÕÃ. 273). §ºõ
»Ï»³É ³ÛÝáõÑ»ï»õ Ñ³ë³Ý¿ñ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù Ñ³Ý¹»ñÓ
áÕç³ËáñÑáõñ¹ »õ ³ÝÝ»Ý· áõËï³å³Ñ Ý³Ë³ñ³ñûùÝ Ð³Ûáó, Ï³-
ï³ñ¿ñ ½ëáíáñ³Ï³Ý áõËïë Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óõáçÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿Ç, ½áñ
ÑÇÙÝ ³ñÏ»³É Ýáñá·»³ó Ù»Í³å³ÛÍ³é ßù»ÕáõÃ»³Ùμ ½ÑÝ³ó»³É
·áñÍ Ý³ËÝ»³óÝ Çõñáó ù³ç ½ûñ³í³ñÝ Ð³Ûáó Ø³ÙÇÏáÝ»³ÝÝ ì³-
Ñ³Ý¦: ¼áñÙ¿ »õ å³ïÙÇãÝ ê»μ¿áë »åÇëÏáåáë. §²Ûë ì³Ñ³Ý (Ø³-
ÙÇÏáÝ»³Ý) ÅáÕáí»³ó »õ ½Ñ³ñÏë ³ßË³ñÑÇë Ð³Ûáó (½áñë ï³ÛÇÝ
Û³ñùáõÝÇë ä³ñëÇó) »õ ßÇÝ»³ó ½»Ï»Õ»óÇë Ù»Í³Ù»Íë, ½áñ ³õ»ñ»³É
¿ñ ä³ñëÇó Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù »õ Ç ¸áõÝÇ »õ Ç Ø½ñ³Ûë »õ
Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇë ³ßË³ñÑÇë Ð³Ûáó. »õ ßÇÝ»³É ½»ñÏÇñëª Ýáñá·»³ó
í»ñëïÇÝ¦:
11. ºñ³Ý»ÉÇÝ ÎáõÙÇï³ë Ç Û³çáñ¹»ÉÝ ÇõñáõÙ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³-

å»ïáõÃ»³Ý Ð³Ûáó Ó»éÝ Ç ·áñÍ ³ñ³ñ Ç ßÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»ó»³ó
ì³Õ³ñß³å³ïáõ. áõñ ï»ë»³É »õ ½³Ýí³Û»ÉãáõÃÇõÝ ÷³Ûï»³Û ßÇ-
Ýáõ³Íáó Ù»ÍÇ ·Ùμ»ÃÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë, áñ »ñ»õÇ ÙÝ³-
ó»³É Ã»ñ»õë Ç ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ ì³Ñ³Ý³Û Ø³ÙÇÏáÝ¿Çª ï»õáÕáõ-
Ã»³Ùμ ÙÇçáóÇ 135 ³Ù³ó, ³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ 618, ù³Ï¿ ½³ÛÝ »õ ãùÝ³Õ
Ó»õ³Ï»ñåáõÃ»³Ùμ Ï³Ý·Ý¿ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, ³éÝ¿ »õ ÇÝã ÇÝã
Ýáñá·áõÃÇõÝë ÛáñÙáõÝë Ýáñ³ Û³ÙÇ î»³éÝ 618: ¼áñÙ¿ ³ÛÉáíù Í³-
ÝûÃáõÃ»³Ùμù Ñ³Ý¹»ñÓ ê»μ¿áë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã. §ì»ñ³óáÛó
(ÎáõÙÇï³ë) »õ ½÷³Ûï³Û³ñÏë ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, Ýáñá·»³ó »õ
½Ë³Ëáõï áñÙáÛÝ, ßÇÝ»³ó ½ù³ñ³Û³ñÏëÝ. ³Ûë »Õ»õ Û³Ùë ÚáíÑ³Ý-
Ï³Ý í³Ý³ó »ñÇóáõ ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ¦: ºõë »õ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¼1
Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙ³μ³Ý. §Ú»ï áñáÛ ³å³ ù³Ï»³É ëáñ³ (ÎáõÙÇ-
ï³ë³Û) ½÷³Ûï³Û³ñÏ ·Ùμ¿Ã ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, áñ Ç ì³Õ³ñß³-
å³ï ù³Õ³ùÇ, ßÇÝ¿ ½Ý³ ·»Õ»óÏ³Û³ñÙ³ñ »õ ãùÝ³Õ³ïեë Ïá÷³ÍáÛ
ù³ñ³Ùμù¦:
12. ²ñ³ñ Û³Ûë Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç ÇÝã ÇÝã Ýáñá·áõÃÇõÝë
»õ Ü»ñë¿ë ¶ Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ ÛÇß³ï³ÏÇ Ç êïáñ³·ñáõÃ»³Ý ÑÇÝ
Ð³Û³ëï³ÝÇª ³é»³É Ç å³ïÙáõÃ»³Ýó ÅáÕáíáó Ð³Ûáó. §ºñÏ³ëÇñ³-
μ³ñ Û³ñ¹³ñ»³É ßÇÝ¿ (¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë) ½ëáõñμ ÞáÕ³Ï³ÃÝ
Ç (Üáñ) ù³Õ³ù (³ÛÝ ¿ Ç ì³Õ³ñß³å³ï)¦:
13. ²Ûë ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý áõÝ¿ñ Ç ·³·³Ã Ù»ÍÇ ·Ùμ»ÃÇÝ
½ù³é³Ã»õ Ýß³ÝÝ ï¿ñáõÝ»³Ý Ë³ãÇ, ½áñ Û³ÙÇ î»³éÝ 982 ²åÉÑ³×
å³ñëÇÏ μéÝ³õáñÝ ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ ÇçáÛó Ç í³Ûñ, ³é êï»÷³ÝÝáëÇ
²ëáÕÏ³Û (Ñ³ïáñ ¶, ·ÉáõË 12). §²ÛÉ Û»ïáÛ »Ï»³É (²åÉÑ³× å³ñ-
ëÇÏ ³ÙÇñ³ÛÝ) ½ÐáéáÙáëÇ í³ÝùÝ ³Ûñ»³ó »õ ½÷ñÏ³Ï³Ý Ýß³ÝÝ, áñ
Ç í»ñ³Û ëñμáÛ ÞáÕ³Ï³ÃÇ ·Ùμ»ÃÇÝ Ï³Ý·Ý»³É ¿ñ, ×áå³Ýûù Ç í³Ûñ
μ»ñ¿ñ Ç ÜÈ² [982] Ãáõ³Ï³ÝÇÝ (Ð³Ûáó)¦:
²ñ¹ª ³Ûë ÷³é³óÇ ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ Ø»-
ÉÇï¿ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ÛáñáÛ ³õáõñë Û³ÙÇ î»³éÝ 452 ÷áË³¹ñ»ó³õ
²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ Ç ¸áõÇÝ »õ ³ÝïÇ ÙÇÝã»õ ó³Ù î»³éÝ
1441, ó³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá·áõÃÇõÝ ²ÃáéáÛÝ Ç ì³Õ³ñß³å³ïª Û³Ûë Î³-
ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ ³é ìÇñ³å»óÇ ÎÇñ³Ïáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ2 ·ñ»³°
1
[Շահխաթունյանցի մոտ աﬔնուր Հովհաննես Դրասխանակերտցին նշվում է իբրև
Հովհաննես Զ: Հեղինակը սխալմամբ Հովհաննես Գ չունի և Հովհաննես Բ Գաբեղ-
յանից հետո Հովհան Գ Օձնեցուն համարել է Հովհաննես Դ: Սխալը վերաբերվում
է նաև հաջորդ Հովհաննեսներին]:
2
²Ýï³ñ³Ïá°Ûë »Ùù, Ã¿ ßÇÝáõÃÇõÝÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë »õ Ã¿ Û³çáñ¹áõÃÇõÝÝ í³-
Ý»ñÇóáõÃ»³Ý Ï³Ù ùáñ»åÇëÏáåáëáõÃ»³Ý Ûûñ¿ ³ÝïÇ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛÝ
Ã¿ Ï³Ûñ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý »õ ß³ñáõÝ³Ï¿ñ ³Ý¹ Û³çáñ¹áõÃÇõÝÝ í³Ý»-

ñÇóáõÃ»³Ý Ï³Ù ùáñ»åÇëÏáåáëáõÃ»³Ý Û³ÝáõÝ ²ñ³ñ³ï»³Ý íÇ-
×³ÏÇ: ºõ Ç ìÇñ³å»óõáÛ ³ÝïÇ ÙÇÝã»õ óê³Ñ³Ï ¸, ó³Ù î»³éÝ
1627, áãÇÝã Ýáñá·áõÃ»³Ý Ï³Ù ³õ»ñ³Ý³ó å³ïÙÇÝ í¿åù:
14. ÆëÏ Û³õáõñë Ø»ÉùÇë¿Ã »õ ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáë³óª Ý³Ëáñ-
¹³óÝ ê³Ñ³Ï³Û ¸, ß³Ñ ²å³ë ² ³ñù³Û ä³ñëÇó, áñ ³õ»ñ»³ó ½Ð³-
Û³ëï³Ý »õ ½μ³½ÙáõÃÇõÝ Ñ³Û³½·Ç ÅáÕáíñ¹»³Ý ³Í»³É Ç μ³½áõÙ
Ç ¸áõÇÝ »õ ³ÝïÇ Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û ÙÇÝã»õ ó1064 ÃÇõÝª ó÷áË³¹ñáõÃÇõÝÝ ²ÃáéáÛÝ
»õ ³ÝïÇ Ç Â³õμÉáõñ Áëï Ñ³ñÏ»ÉáÛÝ ÚáõÝ³ó Ï³ÛÇÝ Ç ß³ñáõÝ³ÏáõÃ»³Ý, áñå¿ë
íÏ³Û»Ý å³ïÙÇãù: ø³Ý½Ç Ç ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç ¸áõÇÝ Ç
å³ï×³éë μÝ³Ï»ÉáÛ Û³ÛÝÙ ù³Õ³ùÇ Ý³Ë³ñ³ñ³½áõÝ ÇßË³Ý³óÝ ³é Ç ½¹¿Ù
áõÝ»ÉáÛ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó å³ñëÏ³ÛÇÝ ÑÇÝÇóÝ, Ï³ñ·»ó³õ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ
³ÕûÃ³õáñ ³ÝÓ³Ýó å³ñ¿·ûï³õáñ³ó ³ëï¿Ý Ç Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç Ç ì³Õ³ñ-
ß³å³ï ù³Õ³ùÇ, áñáó »õ Ï³óáõó³õ ·ÉË³õáñ »õ Ï³é³í³ñÇãª Áëï Ó»éÝïáõáõ-
Ã»³ÝÝ Ù»ÍÇÝ ì³Ñ³Ý³Û Ø³ÙÇÏáÝ¿Ç Ô³½³ñ ö³ñå»óÇª Áëï ÝáñáõÝ ÇÝù»³Ý
·ñáõÃ»³ÝÝ ³é ÛÇß»³É¹ ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý (84):
²å³ Û³ÙÇ 565, ´ Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ï³ñ·¿ ½ÎÇõñÇáÝ (áñ ½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ìñ³ó) í³Ý¿ñ¿ó Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ »õ ùáñ»åÇëÏáåáë ²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇÝ, Ûá-
ñáõÙ å³ßï³Ù³Ý »Ï³ó Ý³ ÇÝùÝ ÎÇõñÇáÝ ½³Ùë »ûÃÝ ó³Ù î»³éÝ 572, ½áñÙ¿
àõËï³Ý¿ë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË ²). §ºõ Ý³ (Øáíë¿ë ´) Ï³óáõ-
ó³Ý¿ ½Ý³ (½ÎÇõñÇáÝ) í³Ý³ó ¿ñ¿ó ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, ³ÛÉ »õ ùáñ»åÇëÏáåáëª
ï³Éáí ÝÙ³ ½íÇ×³Ïª ½·³õ³éÝ ²Ûñ³ñ³ï»³Ý, »õ Ï³ó»³É Ç ÝÙÇÝ ³Ùë »ûÃÝ¦:
Àëï ³ÛëÙ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ »õ ì³ñ¹³Ý å³ïÙÇã: Ú³ÙÇ î»³éÝ 596, Ç ÅáÕáíÝ
¸áõÝ³Û ³é ²μñ³Ñ³Ù ² Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ ÛÇß³ï³ÏÇ ²μñ³Ñ³Ù áÙÝ í³Ý³ó ¿ñ¿ó
ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ½áñÙ¿ àõËï³Ý¿ë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã
(Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 37): ºõë Û³ÙÇ 618, Ç Ýáñá·áõÃ»³Ý ³Ý¹ ëñμáÛ ï³×³ñÇë Ç
ÎáõÙÇï³ë³Û Ï³ÃáõÕÇÏáë¿, ·ï³Ý¿ñ ³ëï¿Ý Û³ÛëÙÇÏ »Ï»Õ»óõáç í³Ý»ñÇóáõÃ»³Ý
å³ñï³õáñáõÃ»³Ùμ ÚáíÑ³ÝÇÏ áÙÝ Áëï ê»μ¿áëÇ, áñ Ç í»ñ ³Ý¹ñ: ²Ûë ÚáíÑ³ÝÇÏ
¿, ½áñ ÚáíÑ³Ý ³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³Ï¿ ²ï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ å³ïÙÇã (Ñ³ïáñ ´, ·É.
2): Â»ñ»õë »õ º½ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ÚáíÑ³Ý Ø³Ûñ³í³Ý»óÇ ÁÝ¹ ÷³Ï³Ï³ÉáõÃ»³Ý
å³ßï³Ù³ÝóÝ áõÝ¿ÇÝ »õ ½³Ûë å³ßïûÝ í³Ý»ñÇóáõÃ»³Ý ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿Çë:
²å³ Áëï ³ÛëáóÇÏ ·ñáõ³Íáó ³Ñ³ »ñ»õÇ ß³ñáõÝ³ÏáõÃÇõÝ Û³çáñ¹áõÃ»³Ý
í³Ý³Ñ³ñó »õ ùáñ»åÇëÏáåáë³óª áñã³÷ ï»õ»³ó Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ÇßË³Ýáõ-
ÃÇõÝÝ Ã¿ Ç ¸áõÇÝ »õ Ã¿ Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û »õ ³Ý¹ñ »õë, Ã¿»õ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ºñ»õ³ÝóÇ Ç Ù»ÍÇ Ù³ï»ÝÇÝ æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³Éª ¹Ý¿ ï»õáÕáõÃÇõÝ ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý
Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó Û³Ûë Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ »õ ËÝ³Ù³ñÏáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ
óí³Ë×³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ »õ Û²ÝõáÛ (·ÉáõË ¶, ÃÕÃ. 14). §²ñ¹
Û³ÛÝù³Ý ÙÇçáóáõÙë Ûáñë Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝùÝ Ç ¸áõÇÝ »õ Û²ÝÇ Ýëï³Ý, »ñμ»ÙÝ Ç
Û²Ãáéáçë ¾çÙÇ³ÍÝÇ ·ï³Ý¿ÇÝ í³Ý³Ï³Ýù »õ ÏñûÝ³õáñùª Ã¿»õ Ï³ñÇ ë³Ï³õù »õ
·ÍáõÍù. ÇëÏ Ç ÙÇçáóÇÝ Ç Û³Ùë ÚÆ¸ (324), Ûáñë Ýëï³Ý Ç êÇë, Çëå³é ÙÝ³ó Ç
Û³Ù³ÛáõÃ»³Ý ÙÇÝã»õ Ç äÔ ÃÇõÝ Ù»ñ (1441), ÛáñáõÙ í»ñëïÇÝ ·Ã³ó³õ î¿ñ Ç
ÛÇõñ³Ï»ñï ²ÃáéÝ »õ Ýáñá·»³ó, ÛáñáõÙ ëÏ½μ³ÝÝ Ýëï³õ ÎÇñ³Ïáë ×·Ý³½·»³ó
Ñ³Ûñ³å»ïÝ¦:
ºõ ÛÇñ³õÇ Û³ÛëÙ Ýß³Ý³Ï»³É ÙÇçáóÇë Áëï ³ÛÉáó »õë ÙÝ³Ûñ Û³Ù³ÛáõÃ»³Ý Î³-
ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ³ÛÉ á°ã Çëå³é »õ ß³ñáõÝ³Ï³μ³ñ, ù³Ý½Ç
¿°ñ ½Ç ÙÝ³Ûñ ³ÝμÝ³Ï Ç å³ï×³éë Ñ³É³Í³Ý³ó »õ ·»ñáõÃ»³Ýó, »õ ¿°ñ ½Ç μÝ³Ï¿ÇÝ
³Ý¹¿Ý »åÇëÏáåáëáõÝù ²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇ Û³ÝáõÝ Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿Çë Û³Ý¹ñ¿Ý
Ë³Õ³Õ³Ý³É »ñÏñÇÝ »õ Ñ³Ý¹³ñïÇÉ μÝ³Ïã³óÝ, áñåÇëÇù »Õ»Ý »õ ÉÇÝÇÝ ó³ñ¹
»õ ³ÛÉ ÙÇõë ³Ãáé³ÝÇëï í³Ýáñ³Ûù »õ Ù»Ý³ëï³Ýù: ì³ëÝ ½Ç ³Ñ³° Ç ëÏ½μ³Ý
³Ý¹ Ýáñá·áõÃ»³Ý ²ÃáéáÛ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ³Ý¹ñ¿Ý Ç ì³Õ³ñß³å³ïª Ç Åá-
ÕáíÇ ³Ý¹ ÁÝïñáõÃ»³ÝÝ ÎÇñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ Ýß³Ý³ÏÇ ÁÝ¹ ³ÛÉáó »åÇëÏá-
åáë³ó ÅáÕáíáÛÝ »õ ³ÝáõÝ »åÇëÏáåáëÇÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇª ï¿ñ ¶³μñÇ¿É (»åÇëÏáåáë)
¾çÙÇ³ÍÝÇÝ »õ ³ÛÉÝ. ³é ÂáíÙ³ÛÇ Ø»Íáμ»óõáÛ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó å³ïÙ³·ñÇ:
·³õ³é³ó í³ñ»³ó Ç ä³ñëÏ³ëï³Ý, ËáñÑáõñ¹ Ñ³ëï³ïáõÝ »¹ Ç

ÙïÇ ù³Ï»É ½μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³Í Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë, áñáÛ »õ ½ù³ñ »õ
½ÑáÕ ï³É ï³Ý»É Ç ä³ñëÏ³ëï³Ý »õ Ýáùûù Ï³éáõó³Ý»É ³Ý¹¿Ý Û³-
ÝáõÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ½ï³×³ñ Ýáñá·, áñáÛ »õ ½ï»ÕÇÝ »õë Ýß³Ý³¹ñ»³É
¿ñ ³Ý¹ñ Ç Üáñ æáõÕ³Û ä³ñëÇó, Ù»ñÓ Û³Û·ÇÝ ³ñùáõÝÇª ³é Ç Ñ³Ý-
·áõó³Ý»É ½ÙÇïë ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ Ð³Ûáó ÙÝ³É ³Ý¹¿Ý ³Ý¹³ñÓ Ç ë¿ñ
³ÛÝñ ï³×³ñÇ: ²ÛÉ ½ÏÝÇ Ã¿å¿ï Ï³ë»ó³õ Ç ËáñÑñ¹áó ³ÝïÇ, μ³Ûó
Û»ïáÛª ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ î»³éÝ 1614, ³ÛÝ ÇÝã ÇÝùÝ ß³Ñ ²å³ë ² ¿ñ ½û-
ñûù Çõñáíù Û³ßË³ñÑÇÝ ìñ³ó ³õ»ñáõÃ»³Ùμ »õ ·»ñáõÃ»³Ùμ, »ï
ù³Ï»É Ç ßÇÝáõ³Íáó Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë ½ÑÝ·»ï³ë³Ý Ýß³Ý³-
õáñ ù³ñÇÝë, áñù ¿ÇÝ. ì¿ÙÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ »õ êÇõÝ
Ýáñ³, ì¿ÙÝ ÆçÙ³Ý ï»ÕõáÛÝ, ²õ³½³ÝÝ ÙÏñïáõÃ»³Ý, ²ëïÇ×³Ý³-
í¿Ù ÙÇ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý »õ ²ëïÇ×³Ý³í¿Ù ÙÇ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ù»ÍÇ
μ»ÙÇÝ, ãáñù ù³ñÇÝù ãáñÇó ³ÝÏ»³Ýó »Ï»Õ»óõáÛÝ Û³ñï³ùÇÝ Ïáõë¿,
»ñÏáõ Ù»Í³Ù»Í ÙáÙ³Ï³ÉùÝ ù³ñ»³Û »õ »ñ»ù ù³ñÇÝù Ç ë³É³Û³-
ï³Ï¿ μ»ÙÇÝ Ù»ÍÇ, ½áñë »õ Â³ÑÙ³½ ՂáõÉÇ μ¿Ï, áñ¹ÇÝ ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û
Ë³ÝÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ß³ÑÇÝ Ñ³Ý»³É »õ ³Ùñ³óáõó»³É
Ï³ß»ûùª »ï ï³Ý»É Û²ëå³Ñ³Ý ù³Õ³ù ä³ñëÇó ¹³ñÓ»³É í»ñ³Ï³-
óáõÃ»³Ùμ ÝáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ù³Ñ³Ý³ÛÇÝª ÁÝ¹ áñáÛ Ó»éÝ Û³é³ç³-
·áÛÝ áõÕ³ñÏ»³É ¿ñ ³Ý¹ñ Û²ëå³Ñ³Ý ½²ç Èáõë³õáñãÇÝ, ½²õ»ï³-
ñ³ÝÝ áëÏ»ïáõ÷ »õ ½Ê³ãÝ ³ñÍ³ÃÇ:
²ÛëáùÇÏ í¿Ùù Û»ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ïù Ï³ÛÇÝ ³Ý¹ Ç æáõÕ³Û »¹»³É
Ç Ýß³Ý³õáñ ÇÝã ï»Õõáç: ²ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÝóÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ó í»ñ³é³Ýª
í¿ÙÝ ë»Õ³ÝáÛ »¹³õ Ç ï»ÕÇ í¿Ù ù³ñÇ ë»Õ³ÝáÛ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã í³-
Ý³óÝ, »ñÏáùÇÝ ÙáÙ³Ï³ÉùÝ »¹³Ý Ç í»ñ³Û μ»ÙÇÝ ÝáÛÝ »Ï»Õ»óõáÛ,
»ñ»ù »õë ³ÛÉ ù³ñÇÝù »¹³Ý ³é μ»ÙμÇõ ë»Õ³ÝáÛ ³ÛÝñ í³Ý³ó, áõñ
¿ Í³ÍÏáÛÃ ÇÝã Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ: ÆëÏ ÙÇõë í¿ÙùÝ Ï³Ý »¹»³É Ç ë»-
Ý»³Ï ÇÝã, áñ Ç Ù¿ç å³ñëåÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ Êû×»Ýó ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Û³-
ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û:
15. Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ï êÇõÝ»óÇ, áñ ½ÏÝÇ »Õ»õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Û³-
ÙÇ î»³éÝ 1627, Ç Ï³éáõó³Ý»É ½Ù»Ý³ëï³ÝÝª Ýáñá·»³ó Áëï Ù³ëÇÝ
»õ ½³Ûë Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ Ç ·Ùμ¿ÃÝ, Ç ï³ÝÇëÝ, Û³é³ëï³ÕÝ,
ÛáñÙáõÝëÝ, Ç ÑÇÙáõÝëÝ »õ Ç ë³É³Û³ï³ÏëÝ Ç Ý»ñùë »õ Û³ñï³ùë
»Ï»Õ»óõáÛÝ: ø³Ý½Ç ï³×³ñÝ Ã¿»õ á°ã Áëï Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ, ³ÛÉ Áëï
μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù³ëÇÝ Ë³ñË³É»³É ¿ñ. ½áñÙ¿ ²é³ù»É å³ïÙÇã
¸³íñÇÅ»óÇ Û»ñ»ë 298. §ºõ ë³É³Û³ñÏ Û³ï³Ï »Ï»Õ»óõáÛÝ ù³Ý¹-
ù³Ý¹»³Éª »Õ»³É áñç ½»éÝáó »õ ÃéãÝáó »õ Ù»Í³Ù»Í Éáõë³ÙáõïùÝ,
½áñë áõÝÇ (»Ï»Õ»óÇÝ)ª ³Ù¿ÝÝ Ç μ³ó Ï³Ûñ ³é³Ýó í³Ý¹³ÏÇ...: ÆëÏ
Û³ñï³ùáõëï Ïáõë¿ ·ÉáõË Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ »õ ï³ÝÇùÝ ³Ù»Ý³ÛÝ »õ

»ñ»ëù áñÙáóÝ ù³Ý¹ù³Ý¹»³Éù »õ ù³ñÇÝùÝ Ã³÷»³Éù »õ áñÙáÛ Û³-
ï³Ï³ó í¿ÙùÝ ÷ßñ»³Éù »õ Í³Ïáï»³Éù¦:
16. ²å³ Û³çáñ¹ ëáÛÝ Øáíë¿ëÇ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õ-
μ³Ï»óÇ Û³ÙÇ î»³éÝ 1633 Ýáñá·¿ Ýáñ³å¿ë Áëï μáÉáñÇÝ ½ï³ÝÇë
ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë μ³óÇ Ù»Í ·Ùμ¿Ã¿Ý: ºõ ë³ ÇÝùÝ ¹³ñÓ»³É ½ÏÝÇ
å¿ëå¿ë ³½·û·áõï ·áñÍ³éÝáõÃ»³Ýó Û³½·ë Ð³Ûáó Ç Îáëï³Ý¹Ç-
ÝáõåûÉÇë »õ Ûºñáõë³Õ¿Ù, ëÏÇ½μÝ ³éÝ¿ ³å³ Û³ÙÇ î»³éÝ 1654 ßÇ-
ÝáõÃ»³Ý Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ, áñ Ï³Û Ç í»ñ³Û Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ»õÙ-
ï»³ÝÝª ÏÇó Ç ÑÇÝ ßÇÝáõ³ÍÝ, ³ÛÝå¿ë, ½Ç »ñÏáùÇÝ ëÇõÝù ½³Ý·³-
Ï³ï³ÝÝ ÙÇ³ó»³É »Ý ÁÝ¹ ³é³çÇÝ ßÇÝáõ³Í »Ï»Õ»óõáÛÝ »õ ÙÇõë
»ñÏáõùÝ ³ñ»õÙï³ÏáÕÙ³Ý Ï³Ý áñáß ëÇõÝ³Ó»õª ÁÝ¹ ÙÇçáóë áñáó
Ùï³Ý»Ý Û»Ï»Õ»óÇÝ »õ »É³Ý»Ý: ºõ Ñ³ë»³É ßÇÝáõ³ÍáÛÝ óÑÇÙáõÝëÝ
ÙÇçÝ³Û³ñÏÇÝª í³Ë×³ÝÇ »ñ³Ý»ÉÇÝ öÇÉÇååáë, áñáõÙ Û³çáñ¹»³É
Ú³Ïáμ ¸ æáõÕ³Û»óÇ ·ÉË³õáñ¿ ½³ÛÝ ßÇÝáõ³Í Ññ³ß³Ï»ñï Û³ÙÇ
î»³éÝ 1658: ²Ûë ½³Ý·³Ï³ï³Ý áñå¿ë Ý»ñùÇÝ, ÝÙ³Ý³å¿ë ÙÇçÇÝ
Û³ñÏùÝ Ñ³ëï³ï»³É Ï³Ý Ç í»ñ³Û ãáñ»óáõÝó ë»³Ýó. ÇëÏ »é³Û³ñÏÝ
ëáñÇÝ Ç í»ñ³Û ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó áõÃÝÇó »õ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Í³ÍÏáõ-
ÃÇõÝ í³Û»Éã³Ó»õ ëñ³Í³Ûñ áõÃ³ÝÏÇõÝÇ, áñáÛ »õ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ
ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇ Ç Ý»ñùáõëï ÏáÕÙ³Ý¿ ³Ûëñ Կ³ÃáõÕÇÏ¿Ç ßáõñ-
ç³Ý³ÏÇ ÙÇ³ß³ñª áõñ áõÃ»ùÇÝ ë»³Ýó ·ÉáõËù ÙÇ³Ý³Ý, ³Ûë Ó»õ.
§Æ Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ä³ñëÇó ß³Ñ ²å³ëÇ (´), Ý³»õ Ç Ñ³Ûñ³-
å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ öÇÉÇååáëÇ, ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èÖ¶ [1654] ÑÇÙ-
Ý³ñÏ»ó³õ. ï»³éÝ Ú³Ïáμ³Û æáõÕ³Û»óõáÛ èÖ¼ [1657] ³õ³ñï»-
ó³õ1 ½³Ý·³Ï³ïáõÝë Í³ËÇõù ²ÝïûÝ å³ñáÝ â¿É¿åÇÇ Ç ÷³éë
øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ¦:
ºñÏñáñ¹ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û ÁÝ¹³ñÓ³Ï íÇÙ»³Û
μ³ñ³õáñÇ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ»õÙï»³Ý ³ñï³ùáõëï, ÛáñáÛ í»ñ³Û ¿
Ï³éáõó»³É ëáÛÝ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ, Û»ñÏÏ³ñ·ë, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑÇõ ²ëïáõÍáÛ »õ ûÅ³Ý¹³ÏáõÃ»³Ùμ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë³óÝ öÇÉÇååáëÇ »õ Ú³Ïáμ³Û Ññ³ß³Ï»ñï»ó³õ ½³Ý·³Ï³ïáõÝë
»õ Í³ÕÏ»ó³õ Ç ÃíÇÝ (Ð³Ûáó) èÖÄ¶ (1664)¦2:
1
Â¿å¿ï Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Ýß³Ý³ÏÇ Ï³ï³ñáõÙÝ ½³Ý·³Ï³ï³Ýë Ç èÖ¼
[1657] ÃáõÇÝ Ð³Ûáó, μ³Ûó Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇóÝ ²é³ù»É å³ïÙÇã ¹Ý¿ ÙÇáí ³Ù³õ
³õ»ÉÇ. §ºõ Ï³ï³ñáõÙÝ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ »Õ»õ Ñ³½³ñ Ñ³ñÇõñ »õ »ûÃÝ [1658]
ÃáõÇÝ »õ Ç ïûÝÇ Ê³ãí»ñ³óÇÝ ûñÑÝ»óÇÝ ½Ë³ãÝ áñ Ç ·ÉáõË ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ, »õ
ù³Ï»óÇÝ ½ÇëÏ³É¿Ý: ²ñ¹ª ëïáÛ· å³ïÙáõÃÇõÝ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ ³Ûë ¿. Ã¿å¿ï Ç
í»ñ³Û ÝáñÇÝ ·ñ»³É Ãáõ³Ï³ÝùÝ ³ÛÉ³å¿ë »Ý¦:
2
Âáõ³Ï³ÝÝ »ñÏñáñ¹ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýë ¿ Í³ÕÏ»ÉáÛÝ »õ á°ã ßÇÝáõÃ»³ÝÝ. »õ Í³Õ-
êù³Ýã»ÉÇ »Ý ¹ñáõ³ÏùÝ Û³Ûë ßÇÝáõ³Í »é³Û³ñÏ »õ ù³ç³ÑÙáõï

ù³ñ³Ïá÷Ç ³ñ¹³ñ»õ ·áñÍ, ½Ç Ç í»ñáõëï ÙÇÝã Ç í³Ûñª Ç ëÇõÝëÝ, Ç
Ï³Ù³ñëÝ Ý»ñùáÛ »õ ³ñï³ùáÛ ·ñ»Ã¿ Ñ³õ³ë³ñ ù³Ý¹³Ïù μ³½Ù³-
Ï»ñå »õ Ù³Ýáõ³ÍáÛù: ÆëÏ Ç ÑÇÙáõÝëÝ ³Ý¹ »ññáñ¹ Û³ñÏÇ ·Ùμ»ÃÇÝ
Ç Ï³Ù³ñ³·ÉáõËëÝ ÙÇçÝ³Û³ñÏÇÝª Û»ñÇë ÏáÕÙáõÝë ³ñï³ùáõëï »Ý
»ñ»ùÇÝ å³ïÏ»ñù ù³Ý¹³Ï»³Éù Ç í¿Ù. Û³ñ»õÙï»³Ý ×³Ï³ï³ÝÝ ¿
Î»Ý³ñ³ñÇÝ Ù»ñáÛ »õ öñÏãÇÝ ÚÇëáõëÇª μ³ñÓñ³ó»³É áõÝ»Éáí ½²ç
Çõñ Ñáí³ÝÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ. Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝª Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û ³ñù³-
Û³Ï»ñå ï»ëÉ»³Ùμ. ÇëÏ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝª ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñ-
ãÇ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ½·»ëïáõù:
17. ¼³ù³ñÇ³ í³ñ¹³å»ï ì³Õ³ñß³å³ïóÇ, áñ¹Ç ÚáíÑ³ÝÝáõ
ù³Ñ³Ý³ÛÇ, Ó»éÝ³¹ñ»³É »åÇëÏáåáë Ç öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿,
³é³ùÇ Û³é³çÝáñ¹áõÃÇõÝ í³Ý³ó ëñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»-
ïÇ, áñ Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ Î³ñμÇ: ¶Ý³ó»³É ³å³ Ûºñáõë³Õ¿Ùª
¹³ñÓ ³éÝ¿ ³Ý¹ñ¿Ý Ç í³Ýë Çõñ: ºõ Áëï Ñ³ñÏ»ÉáÛ »õ ËÝ¹ñ³Ý³ó
ÙÇ³μ³ÝÇóÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Û³Õ³·ë ·áñÍáõÝ¿áõÃ»³Ý ÇõñáÛ Û³Ù»Ý³ÛÝ
Çñëª ·³Û Û²Ãáé ³Ûëñ: ºõ ³å³ Çõñáí í»ñ³Ñ³ëáõÃ»³Ùμ »õ Í³-
Ëáõù ï³Û ßÇÝ»É ½ë³É³Û³ï³ÏÝ ßáõñç ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»ó»³õë
»õ ½ÙÇõë ë³É³Û³ï³ÏÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ½³é³ç»³õ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ»õÙ-
ï»³Ýª áõñ ÉÇÝÇ Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝ Û³Ù³éÝ³ÛÇÝ ïûÃ³õáñ »Õ³Ý³ÏëÝ:
ºõ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ³Ûëñ ù³ñ³Û³ï³ÏÇ ï³Û Û³ñ¹³ñ»É ½ï³å³Ý
Ù³ñÙÝáÛ ÇõñáÛ. »õ Ç Éñ³Ý³É ·áñÍáÛÝ ÇëÏ Ñ³ë³Ý¿ ÝÙ³ í³Ë×³Ý Ï»-
Ý³ó: ºõ ¹ÝÇ ³Ý¹¿Ý Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ Û³ÙÇ î»³éÝ 1659, 30-ñ¹ ³õáõñ
ÛáõÝÇëÇ, áñáÛ ³ÙμáÕç ï³å³Ý³ù³ñÝ ³ñ¹ »õë Ï³Û Ç ßÇñÙÇ ³Ý¹
Ýáñ³ (½³ÛëÙ³Ý¿ ²é³ù»É å³ïÙÇã Û»ñ»ë 342, 343 »õ å³ïÙÇãÝ
¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ³ÛÝñ í³Ý³ó):
18. ¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ Ú³Ïáμ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ·³Û ³Ûëñ Û²Ãáé
Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë Û³ÙÇ î»³éÝ 1682 »õ ßÇ-
Ý¿ ½»ñ»ëÇÝ ÙÇ³ÝÙ³Ý ÷áùñÇÏ ½³Ý·³Ï³ïáõÝëÝ Û»ñ»ëÇÝ Ã»õëÝ
ßÇÝáõ³Íáó ëñμáÛ ï³×³ñÇë, ³ÛÝ ¿ª Û³ñ»õ»Éë, Ç Ñ³ñ³õ »õ Ç ÑÇõ-
ëÇë. Û³ñ»õ»Éëª Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ, Ç Ñ³ñ³õª Ç í»ñ³Û ÝáÛÝûñÇÝ³Ï Ï³-
Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ »õ Ç ÑÇõëÇëª
ÝÙ³Ý³å¿ë Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ
Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ: Ú³Ûë »ñÏáùÇÝ Ã»õù ëñμáÛ ï³×³ñÇë ã¿ÇÝ Ï³ÝË³õ
ë»Õ³Ýù ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ »õ á°ã μ»Ùù, ½Ç Û³ï³Ïù Ýáó³ Ñ³-
ÏáõÙÝ ³ÛÝ ¿ ÙÇÙÇ³ÛÝ Ç Ý»ñùÝ³Û³ñÏÇ ³Ý¹ Ç Ý»ñùáõëï ÏáÕÙ³Ý¿ Û³é³ëï³ÕÝ »õ
Ç Ï³Ù³ñëÝ ·áÛÝ½·áÛÝ »ñ³Ý·ûù:
õ³ë³ñ ¿ÇÝ Û³ï³Ï³ó ëñμáÛ ï³×³ñÇë: ÆëÏ ëáÛÝ ³Ûë ºÕÇ³½³ñ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë »ï μ³ñÓñ³óáõó³Ý»É ½Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ »ñ»ù ³ëïÇ×³Ýûù,
áõñ Ï³Ý·Ý»³ó »õ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÷áùñÇÏ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó »õ Ç
ÝÙ³ ë»Õ³Ý å³ï³ñ³·Çª áõÕÕ»³É ¹¿å Û³ñ»õ»Éë »õ áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÇõÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ×³Ï³ï Çõñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý ÷áùñÇÏ Áëï ³ÛëÙ.
§ÚÇß³ï³Ï ëáõñμ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ëáñ³Ýë ºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇÝ, Ç ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èÖÈ¶ (1684)¦:
Æ í»ñ³Û μ»ÙÇ ³Ûëñ ë»Õ³ÝáÛ »õ ½³é³ç»³õÝ å³ïñ³ëïÇÝ íÏ³Ûùª
»åÇëÏáåáëáõÝù »õ ³ÛÉ ·Õ»ñù »õ ÝáñÁÝÍ³Û »åÇëÏáåáë³óáõÝ Û³-
õáõñ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ý »åÇëÏáåáëÇ:
ÆëÏ ½ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³ÝÝ՝ª »ûÃÝ ³ëïÇ×³Ýûù Áëï í»ñÝáÛÝ »õ ë³
áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »õ ë»Õ³Ý Ñ³Ù³ÝÙ³Ý ³é³çÝáÛÝ ³Ù»Ý»õÇÝ, áñáÛ
»õ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ×³Ï³ï Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ ·ï³ÝÇ
³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ëáõñμ êï»÷³ÝÝáëÇ ë»Õ³Ýë ï¿ñ ºÕÇ³½³ñ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇÝ, ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èÖÈ¶ [1684]¦:
Æ í»ñ³Û ³Ûëñ »ûÃÝ³ëïÇ×³Ý³õáñ μ»ÙÇ å³ïñ³ëïÇ ²ÃáéÝ
Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Û³õáõñ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ý »åÇëÏáåáëÇ: àõñ »Ï»³É
Ý³ ÇÝùÝ Ñ³Ûñ³å»ïÝ ÷³é³óÇ ½·»ëïáõù μ³½ÙÇ Û³Ãáé »õ Ïáã¿
½íÏ³ÛëÝ Áëï Çõñ³ù³ÝãÇõñáõÙÝ Ï³ñ·Ç. »õ ³å³ ½ÝáñÁÝÍ³Û »åÇë-
Ïáåáë³óáõÝ, óáñ Ñ³ñó»³É ½¹³õ³ÝáõÃ»Ý¿Ý ³ÛÉáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ, ï³Û
½Ï³ñ·Ý »ÙÇ÷áñáÝÇ »õ ³å³ ½ûÍáõÙÝ Û³õ³· ë»Õ³Ý ³Ý¹ñ ëáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
19. Î³Ý·Ý»³ó ë³ »õ ½÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó
ÝáÛÝå¿ë Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç Û³ï³ÏÇ ëñμáÛ ï³-
×³ñÇë, áñ ³ÝÏ³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ Ç Ý»ñùáÛ Ù»ÍÇ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ. ÛáñáõÙ
ï»Õõáç ³ÛñÝ ³Ñ³õáñ »Ñ³ñ ½áëÏ»áõéÝ Áëï ï»ëÉ»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ-
·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ (1)1: ²Ûë ï»ÕÇ Ýß³Ý³õáñ Áëï ï»ëÉ»³ÝÝ »õ Áëï
³éÙ³Ý Û»ï³·³ÛÇóÝ Û³ÝáõÝ ÇçÙ³Ý ØÇ³ÍÝÇ ´³ÝÇÝ, áõñ μ³ÕË»ó³õ
áõéÝ áëÏÇ »õ ³Ýã³÷ ÃÝ¹ÇõÝù ÑÝã»óÇÝ Ç ë³Ý¹³ñ³Ù»ïë ³Ý¹Ý¹áó:
Â¿å¿ï ãáõÝ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ Áëï ³ÛÅÙ»³Ý ¹ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÅ³Ý³õáñ
ÇÝã ßÇÝáõ³Íë ·Ùμ»ÃÇ »õ ë»Õ³ÝáÛ, ³ÛÉ ã¿°ñ »õ ³ÛÝå¿ë Ñ³ë³ñ³Ï
ï»ÕÇ, áñå¿ë ÙÇõë Û³ï³Ïù »Ï»Õ»óõáÛÝ: ø³Ý½Ç áñå¿ë ï»ë³ÝÇ Ç
·ñáõ³ÍëÝ ²é³ù»ÉÇ ¸³íñÇÅ»óõáÛ, ¿ñ Û³ïÏ³ó»³É ï»ÕÇ Ýß³Ý³-
õáñ íÇÙûùª Áëï ·ñ»ó»ÉáõÙÝ, Û³ÝáõÝ ÇçÙ³Ý ï»ÕõáÛÝ, áñ áõÕÕ³ÏÇ
³ÝÏ³ÝÇ Ç Ï»¹ñáÝ Û³ï³ÏÇ »Ï»Õ»óõáÛÝª Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ÁÝ¹³ñ-
Ó³ÏáõÃ»³Ý ãáñÇó ë»³ÝóÝ, í³ëÝ áñáÛ »õ Û³ïÏ³ó»³É áõËï³Ï³Ý
1
[Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÁ ÷³Ï³·ÍáõÙ ÝßáõÙ ¿ ÑÕí³Í Ñ³Ù³ñÁ]:
ï»ÕÇ: ÀÝÃ»ñóÇ°ñ ½μ³Ýë ÝáñÇÝ ²é³ù»ÉÇ ¸³íñÇÅ»óõáÛ, áõñ Û»ñ»ë

210, ³ë¿. §ºõ ½Ýß³Ý³õáñ ù³ñÇÝëÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ù³Ï»³É Ñ³ÝÇÝ Ç
ï»ÕõáÛÝª áñù »Ý ³ÛëáùÇÏ. ëáõñμ ë»Õ³ÝÝ, ÛáñáÛ í»ñ³Û å³ï³ñ³·Ý
ëáõñμ Ù³ïãÇõñ, »õ ³Ûë ë»Õ³ÝáÛ ëÇõÝÝ, øñÇëïáëÇ ÇçÙ³Ý ï»Õ»³ó
ù³ñÝ¦ »õÝ: Ú»ñ»ë 245. §ÆëÏ Ç Ý»ÕáõÃ»Ý¿ ó³õáÛÝ Û³õáõñ ÙÇáõÙ
³ë³ó ê³Ñ³Ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ μ³éÝ³É ½ÇÝùÝ »õ ï³ÝÇÉ Ç ï³×³ñ
ëñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇÝ: ºõ ³ÝÏ»³É Ç í»ñ³Û ÇçÙ³Ý ï»Õ»³óÝ øñÇëïá-
ëÇ, ÛáñáõÙ ï»ÕÇ øñÇëïáë Çç»³É ¿. »õ μ³½Ùûù Ñ³é³ã³Ýûù...¦ »õ
³ÛÉÝ: Ú»ñ»ë 298. §¼Ç ³Ù»Ý»õÇÙμ áõÝ³ÛÝ³ó»³É ¿ñ Ç ëï³óáõ³Íáó
»õ ÏáÕáåï»³É Ç ½³ñ¹áõó... ÙÇÝã ½Ç øñÇëïáëÇ ÇçÙ³Ý ï»ÕÇÝ »õ
ëáõñμ ë»Õ³ÝÝ »õë á°ã áõÝ¿ÇÝ ½Í³ÍÏáóë, á°ã Ï³ÝÃ»Õù...¦ »õÝ: ²Ñ³°
Û³ÛëÙ ï»Õõáç Ï³Ý·Ý»³ó ½Կ³ÃáõÕÇÏ¿Ý »õ áõÕÕ»³ó Ç ÝÙ³ ½ë»Õ³Ý
ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ: ºõ ½»ñÇë ÙÇçáóë »ñÏáõó ë»³ÝóÝ ³ñ»õÙï»³Ý
»ï Ï³Ý·Ý»É í³Ý¹³Ï ù³ñ»³Û ³é Ç ÉÇÝ»É ï»ÕÇ Ï³ÉáÛ ³ÕûÃÇó ÙÇ³-
μ³ÝáõÃ»³Ý Ñ³Ý¹¿å ë»Õ³ÝáÛ ³Ûëñ ÇçÙ³Ý ï»ÕõáÛ: ì³ëÝ ³ÛëáóÇÏ
·áñÍáó ºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ·ñ¿ ê³ñÏ³õ³·Ý ÚáíÑ³Ý³í³ÝÇó
¼³ù³ñÇ³ (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË Ì´). §²ÛÉ»õ Ï³Ý·Ý»³ó (ºÕÇ³½³ñ)
ù³ñ»³Û Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç í»ñ³Û ÇçÙ³Ý ï»ÕÇÝ »õ Ñ³ëï³ï»³ó ë»Õ³Ýª
³éÝ»É å³ï³ñ³·. »õ »ñÏáõ ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ μ³ñÓñ³óáÛó Û»ñÏñ¿
»õ ³ñ³ñ ³ÙåÇáÝ, »õ Ï³Ý·Ý»³ó ë»Õ³Ý å³ï³ñ³·Ç, »õ ßÇÝ»³ó
áñÙ Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ ¹ñ³Ý¿Ý ÙÇÝã»õ Ç ¹áõéÝ ÑÇõëÇ-
ëáÛ, ½Ç ³Ý¹ Ï³óó»Ý Û³ÕûÃë... »õ Ç ï³ÝÇë »Ï»Õ»óõáÛÝ »ñÇë ï»ÕÇë
Ï³Ý·Ý»³ó Ï³ÃáõÕÇÏ¿¦:
20. ¼³Ûë ÛÇß³ï³Ï»³É¹ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç í»ñ³Û ÇçÙ³Ý ï»ÕõáÛÝ
Ñ³Ý¹»ñÓ ë»³ÙμùÝ »õ ÇÝã ÇÝã ù³ñ³Ùμù Û³ï³ÏÇÝª ²ëïáõ³Í³-
ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ù³ï³ÝóÇ Ýáñ Ç ÝáñáÛ »ï Ï³éáõó³Ý»É Ç
ëåÇï³Ï Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û ù³ñ³Ýó Ï³ñÇ í³Û»Éã³Ó»õ: Ú³ñ¹³ñ»³ó »õ
½×³Ï³ï Ù»ÍÇ μ»ÙÇÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Ç ÝáÛÝ
ûñÇÝ³Ï Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û ù³ñ³Ýó: Üáñá·»É »ï »õ ½ë³É³Û³ï³Ï »Ï»-
Õ»óõáÛÝ »õ ½ãáñ»ëÇÝ Ù»Í³Ù»Í ëÇõÝëÝ »õ ½Ù¿ç ï³×³ñÇÝª ½áñÙáõÝëÝ
»õ ½³é³ëï³ÕÝ »ï ëåÇï³Ï³óáõó³Ý»É μéûù »õ Í³ÕÏ»É Áëï μá-
ÉáñÇÝ, áñáÛ ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ Ï³Û Ç ßñç³å³ï Ù»-
ÍÇ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ Ç Ý»ñùáõëï ÏáÕÙ³Ý¿, áõñ ãáñÇó Ù»Í³Ù»Í ë»³Ýó
·ÉáõËù ÙÇ³Ý³Ý ë»õáñ³Ï ¹»Õáí ÙÇ³Ï³ñ·ª Û³Ûë Ó»õ ûñÇÝ³ÏÇ.
§Æ Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ý Ð³ÛÏ³Ï³Ý èÖÎÂ (1720), »ë՝ ï¿ñ ²ëïáõ³-
Í³ïáõñ Ð³Ù³ï³ÝóÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»ÝÇó Ð³Ûáó, »ïáõ Ýáñá·»É
½ãáñ»ëÇÝ Ë³Ëï»³É ëÇõÝùÝ ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë »õ ½μáÉáñ »Ï»Õ»óÇÝ
Ýáñá·»³É »õ Í³ÕÏ»³É Ñ³Ý¹»ñÓ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û ßÇÝáõ³Íáíù, áñ Ç
Ù¿ç ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë »Ý ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ, Ç í³Û»ÉáõÙÝ ï³-

é³å»³É ³½·Ç Ð³Ûáó »õ ³ëï Ç ëáõñμ ²Ãáéë ½»ï»Õ»³É ÙÇ³μ³-
ÝÇó. »õ áñù ÁÝÃ»éÝáõù ½³ñÓ³Ýë ½³Ûë, ÛÇß»ó¿°ù ½Çë Ç Ù³ùñ³÷³ÛÉ
Û³ÕûÃë Ó»ñ »õ ¹áõù ÛÇß»³É ÉÇçÇù ³é³çÇ øñÇëïáëÇ, ³Ù¿Ý¦:
î»ÕÇÝ ÇçÙ³Ý ØÇ³ÍÝÇ áñ¹õáÛÝ ²ëïáõÍáÛ, áõñ Ï³Ý·Ý»ó³õ
÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý »õ ë»Õ³Ý, ßáõñç³Ý³ÏÇ ÷³Ï»³É ¿ ù³é³ÏáõëÇ
åÕÝÓ»³Û í³Ý¹³Ï³õ, áñ áõÝÇ »õ »ñÏ÷»ÕÏ»³Ý ¹ñáõÝë »ñÏáõë. ÙÇÝ Ç
Ñ³ñ³õ »õ ÙÇõëÝ Û³ñ»õÙáõïë. Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ëáÛÝ ³ñ»õÙï»³Ý
¹ñ³Ý Ç í³Ý¹³ÏÇ ³Ý¹ ·áÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù Ç í»ñ³Û åÕÝÓ»³Û
ï³Ëï³Ï³ó ³Ùñ³ó»Éáó ÁÝ¹ í³Ý¹³ÏÝ ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èÖÒ² (1732), Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ²μñ³-
Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ÝáñÇÝ // ßÇÝ»ó³õ ßñç³-
å³ï ×³Õ»ñë ÇçÙ³Ý ï»ÕõáÛÝ øñÇëïáëÇ ·»Õ»óÇÏ ßÇÝÙ³Ùμ: ÚÇß»-
ó¿°ù Ç î¿ñ¦:
¶áÛ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÙÇ »õë Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ³Ûëñ í³Ý¹³ÏÇ Û³-
ÝáõÝ ¾ñ½áõñáõÙóÇ í³ñå»ï ØÇù³Û¿ÉÇÝª ßÇÝáÕÇÝ ½³Ûë í³Ý¹³Ï
åÕÝÓ»³Û:
21. ê³ ÇÝùÝ ²μñ³Ñ³Ù ´ Ï³ÃáõÕÇÏáë ßÇÝ¿ Ýáñá· ½»ñÏáëÇÝ
ë»Õ³Ýë. ÙÇ Û³çÙ¿ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛÝ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Û³ÝáõÝ
ëñμáó Ú³Ïáμ»³Ýó ³é³ù»Éáó »õ ÙÇõëÝ Û³Ñ»Ï¿ ÝáñÇÝ Û³ÝáõÝ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝª μ³ñÓñ³óáõó»³É ½μ»ÙëÝ ³ÛÝó Ç Û³-
ï³Ï¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½Ï³Ý·áõÝ ÙÇ, áñáó ÙÇçáó ÁÝ¹ μ»Ù
³õ³· ë»Õ³ÝáÛÝ »Ý ¹ñáõÝùÝ »ñÏáõó ³õ³Ý¹³ï³Ýó: ºõ ¹ñáõ³·»³É
÷³ÛïÇõù ³ñ³ñ Ï³Ù³ñ³Ï³å ½Í³ÍÏáÛÃë »ñÏáóáõÝó »õë ÙÇ ûñÇ-
Ý³Ïª áõÕÕ»³É Ç í»ñ ÁÝ¹ áñÙáõÝë ÝáÛÝ ³õ³Ý¹³ï³ÝóÝ. »õ áõÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ÙÇ³ÛÝ ë»Õ³ÝÝ ëñμáó Ú³Ïáμ»³Ýó Ç í»ñ³Û ÷³Û-
ïÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ç ËáÝ³ñÑ, ë»õáñ³Ï ¹»Õáíª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Ðñ³ß³Ï»ñï»³É ï³×³ñ ÷³é³ó,
ì³ëÝ ½»ÝÙ³Ý ¶³éÇÝ Ï»Ý³ó,
Æ ÷ñÏáõÃÇõÝ Ù³ñ¹Ï³Ý Ù»Õ³óª
Ú³ÝáõÝ »ñÏáõóÁÝ Ú³Ïáμ»³Ýó:
ºÕμûñ î»³éÝ »õ àñáïÙ³Ýó,
²μñ³Ñ³Ùáõ í»ÑÇÝ ³ñ¹»³Ýó,
Æ í³Û»ÉáõÙÝ Ð³Ûáó ³½³Ýó,
Æ Ý»ñ Ãáõáç Ù»ñáõÙ ³½³Ýó,
èÖ áõÃëáõÝ õ»ñÏáõóª ÃáõÇÝ Ò´, èÖ [1733]¦:
22. ²å³ êÇÙ¿áÝ ºñ»õ³ÝóÇ μ³½Ù³ñ¹ÇõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ï³Û Ýá-
ñá·»É ½ï³ÝÇë ëñμáÛ ï³×³ñÇÝ μáí³Ý¹³Ï »õ Ç μ³ó ³é»³É ·ÉËá-
íÇÝ ½ï³ÝÇë »ñÏáõó ³õ³Ý¹³ï³ÝóÝ Ýáñá·³å¿ë ï³Û ßÇÝ»É, áñáó

³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ í¿Ù »¹»³É Ï³Û Ç Ý»ñùáÛ ³ñ»õ»É»³Ý ½³Ý·³-
Ï³ï³Ýª Ç í»ñ³Û Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõÑ³ÝÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç ·³·³Ã Ï³Ù³-
ñÇÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ Û³ñï³ùÇÝ Ïáõë¿, »õ áõÝÇ ûñÇÝ³Ï ·ñãáõÃ»³ÝÝ
Áëï ³ÛëÙ.
§²ëïáõÍáí í»ñ³Ýáñá·»ó³õ μáÉáñ ï³ÝÇù ëñμáÛ ï³×³ñÇë »õ
»ñÏáõó Ëáñ³Ý³óÝ ÇëÏ (³õ³Ý¹³ï³Ýó) Ç Ý»ñùáõëï »õ ³ñï³ùáõëï
Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ êÇÙ¿áÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ºñ»-
õ³ÝóõáÛ »õ ³ßË³ï³ëÇñáõÃ»³Ùμ Éáõë³ñ³ñ ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ïÇ
ºÕí³ñ¹»óõáÛ, Ç èØÆ (1771) ÃáõÇÝ Ù»ñáÛ (Ð³Ûáó): ì³ñå»ï ¶³ë-
å³ñ¦:
23. Ú³õáõñë ëáñÇÝ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ Ýáñá-
·»³óÝ »ñÏáùÇÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëÇõÝù ëñμáÛ ï³×³ñÇë, áñáó ÛÇß³ï³-
Ï³·ñáõÃ»³ÝóÝ ³ñÓ³Ýù Û³ÝáõÝ ÝáõÇñáÕ³óÝ ½³ñ¹ÇõÝë Í³Ëáõó
Ýß³Ý³ÏÇÝ Ç ëÇõÝëÝ ³Ý¹ ë»õáñ³Ï ¹»Õáí:
Ú³ñ»õ»É»³Ý ëÇõÝÝª Ç ×³Ï³ïÝ ³ñ»õÙï»³Ý.
§Üáñá·»ó³õ ëÇõÝë ÙÇÝã»õ1 Ç í»ñÇÝ Ï³Ù³ñëÝ Ñá·³μ³ñÓáõ-
Ã»³Ùμ ï»³éÝ êÇÙ¿áÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó,
³ñ¹»³Ùμ ºñ»õ³Ýáõ ´ÉñóÇ Ç øñÇëïáë Ñ³Ý·áõó»³É º³ÕáõμÇ áñ-
¹Ç Ù»ÉÇù ØÇÝ³ëÇÝ, Ç ÛÇß³ï³Ï Çõñ»³Ýó »õ Çõñ³ÛÝáóÝ, Ç èØÆ¼
[1777] Ãáõáçë¦:
Ú³ñ»õÙï»³Ý ëÇõÝÝª Ç ×³Ï³ïÝ ³ñ»õ»É»³Ý.
§Üáñá·»ó³õ ëÇõÝë ÙÇÝã»õ Ç í»ñÇÝ Ï³Ù³ñëÝ Ñá·³μ³ñÓáõ-
Ã»³Ùμ ï»³éÝ êÇÙ¿áÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó,
³ñ¹»³Ùμ æáõÕ³Û»óÇ »õ Ç ì³Ý μÝ³Ï»³É Ç øñÇëïáë Ñ³Ý·áõó»³É
ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ëÇ áñ¹Ç ïÇñ³óáõ êï»÷³ÝÝáëÇÝ Ç ÛÇß³ï³Ï ÇÝ-
ù»³Ýó, Ç èØÆ¼ [1777]¦:
24. Ú³çáñ¹ êÇÙ¿áÝÇ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë Î³ñÝ»óÇ Ýáñá·»É
ï³Û ½ãáñ»ëÇÝ Ï³ñ· ù³ñÇÝë áñÙáóÝ »Ï»Õ»óõáÛë ßáõñç³Ý³ÏÇ, Û³ñ-
ï³ùÇÝ Ïáõë¿ Ù»ñÓ Û³ëïÇ×³ÝëÝ Û³ï³ÏÇ ·»ïÝáÛÝ, áñáÛ »õ ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃÇõÝÝ ¹ÝÇ Û³ñ»õ»É»³Ý ×³Ï³ï Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë Ç ÃÇÏ³Ýó
ÏáÕÙ³Ý¿ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ, Û³Ûë Ó»õ.
§0·Ý³Ï³ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ Ýáñá·»ó³Ý Ý»ñùÝ³ß³ñ»³É
ãáñë Ï³ñ· ù³ñÇÝùë μáÉáñ áñÙáó Éáõë³ÝÏ³ñ ëñμáÛ ï³×³ñÇëª Ñá-
·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»-
Ý³ÛÝ Ð³Ûáó, ³ñ¹»³Ùμ ²ÏÝ³Û ²åáõã»ËóÇ »õ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë
1
[ÆÝùÝ³·ñáõÙ՝ ﬕնչ]:
μÝ³Ï»³É Ç øñÇëïáë Ñ³Ý·áõó»³É Ù³Ñï»ëÇ ²ëïáõ³Í³ïáõñ ³Õ³-

ÛÇ áñ¹Ç μ³ñ»å³ßï Ù³Ñï»ëÇ Ú³ñáõÃÇõÝ ³ÙÇñ³ÛÇն, Ç ÛÇß³ï³Ï
ÇÝù»³Ý »õ ÍÝáÕ³óÝ »õ áñ¹õáÛÝ ÇõñáÛ Ù³Ñï»ëÇ ÚáíÑ³ÝÝ¿ëÇÝ »õ
³ÛÉ ³Ù»Ý³ÛÝ Çõñ³ÛÝáóÝ, ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èØÈ¶ (1784)¦:
Æ í»ñ ù³Ý ½³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ ¹ÝÇ ÷áùñÇÏ í¿Ù Ù³ñ-
Ù³ñáÝ»³Û »õ Ç ÝÙ³ ù³Ý¹³Ï»³É Ýß³ÝÝ ù³é³Ã»õ, ÛáñáÛ Ý»ñùáÛ Ç
ÝáÛÝ í¿Ù ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§èØÈ¶ [1784].
êáõñμ Ë³ãë ³ëï¿Ý ³ñÓ³Ý ¹ÝÇ,
ØÇçÝáñ¹ ³é î¿ñÝ Ñ³Ù³ÛÝÇ,
ì³ëÝ ÔáõÏ³ëáõ Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
êáõñμ ï³×³ñÇë μ³½Ù³ßË³ïÇ,
¼áñ Ç Ý»ñùáõëï »õ ³ñï³ùáõëï
Þù»Õ³ßáõù Ýáñá·áÕÇ¦:
Æ Ýáñá·»ÉÝ ½³Ûë ãáñë Ï³ñ· ù³ñÇÝùë Û³ñ»õ»ÉÇó Ïáõë¿ Ù»ÍÇ
ï³×³ñÇë Ç ÃÇÏ³Ýó ³õ³· ë»Õ³ÝáÛÝ ÛáñÙáÛ ³ÝïÇ, áõñ ½»ï»Õ»³É
¿ Ù»Í í¿ÙÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý, ·ï³Ý»Ý ½»ñÇë μáÉáñ³Ï Ñ³ïáõ³Íë
ÙáÙáÛ »õ ½ÙÇ ·³õ³½³Ý ë»³õ ÷³Ûï»³Ûª ·ÉáõËÝ Ë³ã³Ó»õ Ñ³ë³-
ñ³Ï ·áñÍáõ³Í:
25. ºï Ýáñá·»É ë³ ÇÝùÝ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ½ë³É³Û³-
ï³ÏëÝ ßáõñç³Ý³ÏÇ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛëª ³ñ¹»³Ùμù ÝáõÇñ³-
Ý³ó ÚáíÑ³Ýç³Ý ³Õ³ÛÇÝ ¶»ñ³·»³Ýó, áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ
³ñÓ³Ý ¹ÝÇ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ³ñ»õÙï»³Ý Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ Ç Ý»ñùÝ³-
Û³ñÏÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³Ý, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ Ýáñá·»ó³Ý ëñμáÛ ï³×³ñÇë ßáõñç³Ý³ÏÇ
ë³É³Û³ï³ÏùÝ Ñá·³ÍáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇÝ, Í³ËÇõù »õ Ç êáõñ³Ã μÝ³Ï»³É ¶»ñ³·»³Ýó μ³ñ»-
å³ßï ÚûÑ³Ýç³Ý ³Õ³ÛÇÝ í³ëÝ Ñá·õáÛ ÇõñáÛ »õ Çõñ³ÛáóÝª ÑûñÝ
Ú³ÏáμÇÝ »õ ÙûñÝ Ø¿Ññ³μ³ÝÇÝ »õ ÝáóÇÝ ÍÝáÕ³óÝª ¶»ñ³ù ³Õ³ÛÇÝ
»õ Â³·áõÑõáÛÝ, ²Õ³Ù³ÉÇÝ »õ ì³ÉÇï³ÛÇÝ »õ »Õμ³ñóÝª ²õ»ïÇ-
ùÇÝ, ¶»ñ³ùÇÝ »õ ²μñ³Ñ³ÙÇÝ »õ ù»éóÝª ²½Ç½ÇÝ, Â³·áõÑõáÛÝ »õ
Ê³ÃáõÝÇÝ »õ ÏÝáçÝ ÎÇõÉÇëï³ÝÇÝ »õ ¹ëï»ñ³óÝ ì³ÉÇï³ÛÇÝ »õ
ÂÇñí³Ýï³ÛÇÝ »õ ³ÛÉ Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»ÉáóÝ, áñáó ÛÇß³ï³ÏÝ
ûñÑÝáõÃ»³Ùμ »ÕÇóÇ: èØÈ¸ (1785) ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó)¦:
26. Üáñá·»É »ï Áëï μáÉáñÇÝ »õ ½Ù¿ç ëñμáÛ ï³×³ñÇë ½áñÙáõÝë
»õ ½³é³ëï³ÕÝ μ³½Ù³ï»ë³Ï ·»Õ»óÇÏ ÝÏ³ñáõù »õ ËáñÑñ¹³õáñ
å³ïÏ»ñûùª Ç Ó»éÝ Ñ³Ý×³ñ³õáñ ³ñÑ»ëï³·¿ï ÝÏ³ñãÇÝ ÚáíÝ³-
Ã³Ýáõ, áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ ¹ÝÇ Ç ßñç³å³ï
ÑÇÙ³Ý Ù»ÍÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ Ç Ý»ñùáÛ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ (20) Ð³-

Ù³ï³ÝóÇ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èØÈº (1786), ßÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ï¿ñ Ôáõ-
Ï³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëë í»ñëïÇÝ Ýáñá·»É »ïáõ ½Ë³Ëï»³É ½»ñÏáõë
ëÇõÝë ëñμáÛ ï³×³ñÇë, ³å³ »õ ½μáÉáñ Ù¿çë ëáñÇÝ, áñ ³Ýßù³ó»³É
¿ñ, Ýáñ³å¿ë μé»³É Í³ÕÏ»óáõóÇ Ñ³Ý¹»ñÓ ËáñÑñ¹³õáñ å³ïÏ»-
ñûùª ÇÙë ·áÛÇõù ëï³ó»Éáíù Ç ÛûñÑÝ»³É ÅáÕáíñ¹áó Ù»ñáó Ç ÛÇß³-
ï³Ï ÇÝÓ »õ ÇÙáóÝ Ç í³Û»Éë ³½·Ç Ð³Ûáó »õ ÙÇ³μ³ÝÇó ëñμáÛ ²Ãá-
éáÛë: ²ñ¹ª ËÝ¹ñ»Ù Ç í³Û»ÉáÕ³ó¹ ÛÇß»É ½Çë Û³ñÅ³Ý³Ñ³Ûó Û³ÕûÃë
Ó»ñ ³é ²ëïáõ³Í, ÛáñÙ¿ »õ ¹áõù ÛÇß»³É ÉÇçÇù, ³Ù¿Ý¦:
Üáñá·áõÃÇõÝÝ »ñÏáõó Ë³Ëï»³É ë»³Ýó ÛÇß³ï³Ï»Éáó Û³Û¹Ù
³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý áõÝÇ áñáß ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝë Ç í»ñ³Û
ë»³ÝóÝ Û³ÝáõÝ ÝáõÇñáÕ³óÝ ½³ñ¹ÇõÝë. ³é³çÇÝ ëÇõÝÝ ³ñ»õ»É»³Ý
ÑÇõëÇëáÛ áõÝÇ ½³Ûëª ë»õáñ³Ï ¹»Õáí.
§Üáñá·»ó³õ ëÇõÝë ÙÇÝã Ç í»ñÇÝ Ï³Ù³ñÝ Ñá·³ÍáõÃ»³Ùμ
ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó,
³ñ¹»³Ùμ ²·áõÉ»óÇ ä³å³Û»³Ý Ù³Ñï»ëÇ Î³ñ³å»ïÇÝ, Ç ÛÇß³ï³Ï
Çõñ »õ Ï»Ý³ÏóÇÝ Ù³Ñï»ëÇ ºÕÇë³μ»ÃÇÝ »õ áñ¹õáÛÝ Ù³Ñï»ëÇ Ð³Û-
ñ³å»ïÇÝ »õ Ñ³Ù³ÛÝ Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»ÉáóÝ, Ç èØÈº [1786]
ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó)¦:
ºõ »ñÏñáñ¹ ëÇõÝÝ ³ñ»õÙï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ½³Ûëª ¹³ñÓ»³É ë»õá-
ñ³Ï ¹»Õáí.
§Üáñá·»ó³õ ëÇõÝë ÙÇÝã Ç í»ñÇÝ Ï³Ù³ñÝ Ñá·³ÍáõÃ»³Ùμ
ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ, ³ñ¹»³Ùμ Î»ë³ñ³óÇ
Ù³Ñï»ëÇ ÊÁïÁñÇÝ, Ç ÛÇß³ï³Ï ÇÝù»³Ý »õ ÍÝáÕ³óÝª ²μñ³Ñ³ÙÇÝ
»õ ²ÝÝ³ÛÇÝ »õ »ÕμûñÝ Ù³Ñï»ëÇ ä»ïñáëÇÝ »õ áñ¹õáóÝª äûÕáëÇÝ,
ê»ñûμ¿ÇÝ, Ú³ÏáμÇÝ »õ ²μñ³Ñ³ÙÇÝ »õ ³ÛÉ Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»-
ÉáóÝ. Ç èØÈº [1786] ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó)¦:
27. Üáñá·áõÃÇõÝÝ ï³Ý»³ó ëñμáÛ ï³×³ñÇë Ç êÇÙ¿áÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë¿ ºñ»õ³ÝóõáÛ ÷áõÃáí Ë³Ý·³ñ»ó³õ, ù³Ý½Ç Ç ·³É ½ûñ³óÝ
èáõë³ó Û²ñ³ñ³ï Ç 1804 ³ÙÇ »õ Û³ÛÉ Å³Ù³Ý³Ïë, ½ûñù ä³ñëÇó
»É»³É Ç ï³ÝÇë ëñμáÛ ï³×³ñÇëª ³ñ³ñ»³É ¿ÇÝ Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇë
Ïñ³Ï»ïÕ, ÛáñÙ¿ ³Ûñ»³É »õ ÷ßñ»³É ù³ñ³ÝóÝ, íï³Ý· Ù»Í ÉÇÝ¿ñ Ï³-
Ù³ñ³ó »õ ³é³ëï³ÕÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ Ûáñ¹áõÃ»³Ý çáõñó
³ÝÓñ»õ³ó: ¼³Ûë ï»ë»³É Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ º÷ñ»Ù³Û ², »ï Ýáñá·»É
½μáí³Ý¹³Ï ï³ÝÇëÝ Ç Ýáñ³Ïá÷ ù³ñ³Ýó ³·áõó»Éáó ÁÝ¹ Çñ»³ñë
Ç 1816 ³ÙÇ, ³ñ¹»³Ùμù »ñÏáõó å³ïáõ»ÉÇ Ñ³Û³½·Ç ³ñ³Ýó, áñáó
ÙÇáÛÝ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ¹ÝÇ Û³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õ Ç ÑÇ-

Ù³Ý Ù»ÍÇ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ ³ñï³ùáõëï, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§²Ûë Ý»ñùÇÝ ¹³ëáõÝ ï³Ý»³ó Ýáñá·áõÃÇõÝÝ ¿ ³ñ¹»³Ùμ Ç
Ô½É³ñ μÝ³Ï»³É ³½ÝÇõ ³Õ³Û Ú³Ïáμ³Û ¶³Éëï»³Ý Ç ÛÇß³ï³Ï Ï»Ý-
¹³Ý»³óÝ »õ ÝÝç»ó»Éáó Ç (ÃÇõ Ð³Ûáó) èØÎº [1816]-ÇÝ¦:
ÆëÏ ÙÇõëáÛÝª Û³ñ»õ»É»³Ý ÑÇõëÇë ÝáÛÝå¿ë Ç ÑÇÙ³Ý Ù»ÍÇ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ÇÝ, Û³Ûë Ó»õ.
§²Ûë í»ñÇÝ ¹³ëáõÝ ï³Ý»³ó Ýáñá·áõÃÇõÝÝ ¿ ³ñ¹»³Ùμ ³½ÝÇõ
³Õ³Û Ø³ñÏáëÇÝ Â³éáõÙ»³Ý Ç ÛÇß³ï³Ï Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»-
ÉáóÝ, Ç èØÎº [1816] (ÃáõÇÝ Ð³Ûáó)¦:
28. ²Ûë ÷³é³óÇ ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý, áñ áõÝ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ ½ÙÇ
ÙÇ³ÛÝ ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ, ³ÛÝ ¿ ³õ³· ë»Õ³ÝÝ ëáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ, ³ÛÉ ³ÛÅÙ Ñ³Ý¹»ñÓ Ýáí³õ áõÝÇ ½»ûÃÝ ë»Õ³Ýë ëñμ³½³Ý
ËáñÑñ¹áÛÝ, ½»ñÏáõëÝ Û³çÙ¿ »õ Û³Ñ»Ï¿ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛÝ, ½ÙÇÝ Ç
ï»Õõáç ÇçÙ³Ý ´³ÝÇÝ ²ëïáõÍáÛ, ½»ñÏáõë »õë Û³çÙ¿ »õ Û³Ñ»Ï¿
ëáñÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »õ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Ã»õëÝ ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë.
ÇëÏ ½»ûÃÝ»ñáñ¹Ý Ç ÙÇçÝ³Û³ñÏÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³Ýª ûÍ»³É
Û³ÝáõÝ Ññ»ßï³Ï³å»ï³óÝ ¶³μñÇ¿ÉÇ »õ ØÇù³Û¿ÉÇ, áõñ »ñÏÇóë Ç
ï³ñÇÝ Ù³ïãÇ å³ï³ñ³·. Ç ïûÝÇ Ñ³Ùμ³ñÓÙ³Ý î»³éÝ »õ Ç ïûÝÇ
ÝáóÇÝ Ññ»ßï³Ï³å»ï³óÝ:
29. ´³ó Û»ñÇó ¹ñ³Ýó Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë, áñáó ³õ³· ¹áõéÝ ¿ áõÕ-
Õ³ÏÇ Û³ñ»õÙáõïë ÁÝ¹ Ù»Í ½³Ý·³Ï³ï³ÙμÝ. ÇëÏ »ñÏáõùÝ ÁÝ¹ ÑÇõ-
ëÇë »õ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Û³ñ»õÙï»³Ý μ³ÅÝÇ »Ï»Õ»óõáÛÝª Û³ÝáõÝ Èáõë³-
õáñãÇ »õ ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ, áñáó å³ïÏ»ñù »õë Ï³Ý ÝÏ³ñ»³Éù
Û³ÛÝë. ¿ »õ ï»ÕÇ ¹ñ³Ý ÙÇáÛ Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ Ç Ý»ñùÇÝ ¹³ëáõÝ
Û³ñ»õ»É»³Ý μ³ÅÝÇ Ù»ñÓ Ç ë»Õ³ÝÝ Èáõë³õáñãÇ, áñ ëïáõ·Ç Áëï ÑÇÝ
³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ, Ã¿ ¿ ¹áõéÝ ³ñùáõÝÇ, ÁÝ¹ áñ »õ Ùï³Ý¿ñ »õ »É³Ý¿ñ
³é³ÝÓÇÝ Ç Å³Ù ³ÕûÃÇó Ý³ ÇÝùÝ ³ñù³ÛÝ Ð³Ûáó. μ³Ûó ³ÛÅÙ ³Ûë
¹áõéÝ, áñ ³ñï³ùáõëï »õë áõÝÇ Û³ÛïÝ³å¿ë ½Ýß³Ý ÏÇë³Ï³Ù³ñÇ
¹ñ³Ý ÝáÛÝ ³é³çÇÝ ÑÝ³ó»³É ù³ñ³ÙμùÝ, ÑÇõë»³É ¿ Ýáñ³ï³ß íÇ-
Ùûù »õ Ç Ý»ñùáõëï å³ïáõÑ³Ý³Ó»õ ï»ÕÇ ¹³ï³ñÏ, áõñ Û³é³çÝ
Ï³Ë¿ÇÝ μáõñí³éù ËÝÏáó ë³ñÏ³õ³·³óÝ »õ ³ÛÅÙ å³Ñå³ÝÇÝ ßáõñ-
ç³éù Ñ³ë³ñ³Ï³μ³ñ Ç ·áñÍ ³Í»ÉÇù Û»Ï»Õ»óõáç »õ ³ñï³ùáÛ:
30. àõÝÇ ³Ûë ëáõñμ ï³×³ñ »õ ½Ù»Í³Ù»Í Éáõë³Ùáõïë ù³é³-
ëáõÝª μ³óÇ ãáñÇó ÷áùáõÝó Éáõë³Ùï³óÝ »ñÏáõó ³õ³Ý¹³ï³Ýó (áñáó
»ñÏáõùÝ ÑÇõë»³É »Ý íÇÙûù »õ ÙÇõë »ñÏáõùÝ Éáõë³õáñ»Ý ½»ñÏáëÇÝ
ÛÇß»³É ³õ³Ý¹³ïáõÝëÝ). ½»ñÏáï³ë³Ý Éáõë³Ùáõïë Ç ßñç³å³ïÇ
³Ý¹ Ù»ÍÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, áñ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ, ½ÙÇÝ Û³ñ»õ»ÉÇó
Ïáõë¿ Ç ·³·³Ã Ï³Ù³ñÇÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ, ½ÇÝÝ Ñ³ïë Û³ñ»õÙïÇó,

áñáó ãáñùÝ ÑÇõë»³É »Ý ù³ñ³Ùμù í³ëÝ Ù»ñÓ ÉÇÝ»ÉáÛ ³ÛÝó Û³ï³ÏÇ
·»ïÝáÛÝª Ã»ñ»õë Û»ñÏÇõÕ¿ ·áÕáó »õ ³õ³½³Ï³ó ½ÏÝÇ μ³ñÓÙ³Ý Çß-
Ë³ÝáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó »õ »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ ÙÝ³ÉáÛ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ç Ó»éë
ÇÝùÝ³·ÉáõË μéÝ³õáñ³ó. ½ï³ëÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ, áñáó ÑÇÝ·ùÝ ÝáÛÝå¿ë
ÑÇõë»³É »Ý íÇÙûù, ½áõÃÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ, áñáó »ñ»ùÝ ÑÇõë»³É »Ý. ãáñù
¿ÇÝ Ã¿å¿ï Û³é³ç³·áÛÝ ÑÇõë»³ÉùÝ, ³ÛÉ ½ÙÇÝ, áñ ·ï³ÝÇ Ç ÑÇõëÇ-
ë³ÛÇÝ Ã»õ »Ï»Õ»óõáÛÝ, μ³óÇÝ Û³Ýó»³É ³Ù 1834:
31. Æ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý ï³×³ñÇë ÁÝ¹ ½³Ý·³Ï³-
ï³ÙμÝ ·ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ Û³ÝáõÝ ³ëÝ³ý³ó »õ ¹áõù³Ý¹³ñ³ó
ù³Õ³ùÇÝ î÷ËÇëáÛª Áëï ³ÛëÙ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»ù ÂÇýÉÇ½áõ ³Ù»Ý³ÛÝ ³ëÝ³ý »õ ¹áõ-
ù³Ý¹³ñ, Ëáëï³ó³ù ï³ñ¿ÝÝ ³Ù¿Ý ¹áõù³Ý Ù¿Ï Ù¿Ï ã³ñ¿ù ÙáÙ
ï³É ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝ³Û »õ ÙÇ³μ³Ýù ëáõñμ ²ÃáéáÛë Ëáëï³ó³Ý º
[5] Ý³õ³Ï³ï»³óÝ ½Ù»½ å³ßï³Ù³Ùμ »õ å³ï³ñ³·ûù ÛÇß³ï³-
Ï»É: Æ ÃáõÇÝ èÖÈ² (1682), Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ºÕÇ³½³-
ñáõ¦:
¼³Ûë Ýáõ¿ñ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ý Ñ³Û³½·Ç μÝ³Ïã³ó ù³Õ³ùÇÝ
î÷ËÇëáÛ ëï³Ý³Û ÙÇÝã ó³ñ¹ ëáõñμ ï³×³ñë ³Ûë ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ
³ÙÇ Ç Éáõë³õáñáõÃÇõÝ ÇÝù»³Ý, ÛáñáõÙ »õ Ï³ï³ñÇ »õ ó³ñ¹ ÛÇß³-
ï³ÏáõÃÇõÝÝ Ëáëï³ó»³É Ç ÙÇ³μ³ÝÇó ²ÃáéáÛë:
Ð²îàô²Ì ´
ÆÝã ÇÝã ·áñÍù »õ ÝÏ³ñù ×³ñï³ñ ³ñÑ»ëï³õáñ³ó

ÝáõÇñ»³Éù ÛáÙ³Ýó Û³ÝáõÝ ëñμáõÃ»³Ý ï³×³ñÇë,
ÛáñáõÙ »õ ·ï³ÝÇÝ
32. Ê³ãÏ³ÉÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ ÉÝáõ ½ÁÝ-

¹³ñÓ³Ï ÙÇçáó Ù»ÍÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ, ¿ ù³Ý¹³Ï í³Û»Éáõã ÑÙáõï
³ï³ÕÓ³·áñÍ ÑÇõë³Ýª ù³Ý¹³Ï»³É ³Ý¹ Ç ù³Õ³ùÝ ¼ÙÇõéÝÇ³. Ç
ÙÇçÇÝ ï»Õõáç μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ ¹ñáõ³·»³É ¿ ÇçáõÙÝ ´³ÝÇÝ ØÇ³ÍÝÇ
Áëï ï»ëÉ»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ. áëÏ»½ûÍ ¿ μáÉáñáíÇÝ »õ ¿ ÝáõÇñ»³É
Ç Ù»Í³ó »õ Ç ÷áùáõÝó ³Ý¹ñ Ç ¼ÙÇõéÝÇ³ μÝ³Ï»Éáó Ñ³Û³½³ñÙ
ÅáÕáíñ¹áóª Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ³é³çÝáñ¹Ç Ýáó³ êÇÙ¿áÝ í³ñ¹³-
å»ïÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ, áñáÛ »õ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ·ï³ÝÇ
Ç ·³·³Ã ÙÇçÇÝ Ï³Ù³ñÇ Ýáñ³ª Ûëïáñ»õ ù³Ý ½ù³Ý¹³ÏÝ ÇçÙ³Ý
ØÇ³ÍÝÇ, ÷áñ³·ñ»³É Û»ñÇë Ï³ñ·ë Ç ÷³Ûï ³Ý¹ñª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ÇçÙ³Ý == Æ½ÙÇñóÇ ²μñ³Ñ³Ù
ï»ÕõáÛë ³ÙÇñ³ÛÇÝ¦:
§ÞÝáñÑûù ³Ù»Ý³½ûñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, áñ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
ï»³éÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó Ï³½Ù»ó³õ
»õ Í³ÕÏ»ó³õ Ë³ãÏ³Éë Ç Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÝ Æ½ÙÇñ, ³ñ¹»³Ùμù ù³-
Ñ³Ý³ÛÇó »õ ÅáÕáíñ¹áó Û³ñ»õ»É³Ï³Ý³ó »õ ³ñáõ»ëï³Ï³Ý³ó, Ù»Í
»õ ÷áùñ í³×³é³Ï³Ý³ó. »õ »¹³õ ÛÇß³ï³Ï Ç Ù»Í ë»Õ³ÝÝ êáõñμ
¾çÙÇ³ÍÝÇª Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ Æ½ÙÇñáõ ³é³çÝáñ¹ êÇÙ¿áÝ í³ñ-
¹³å»ïÇÝ ºñ»õ³ÝóõáÛ¦:
¶ï³ÝÇÝ »õ ÇÝã ÇÝã Ù³ëÝ³õáñ ·ñáõ³Íù Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë Û³Ûë
Ë³ãÏ³É Û³ÝáõÝ ÝáõÇñáÕ³óÝ ½³ñ¹ÇõÝë ßÇÝáõÃ»³Ý:
àõÝÇ ³Ûë Ë³ãÏ³É ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ë»Õ³ÝáÛ
ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ, Ûáñáó í»ñ³Û ÝÏ³ñ»³É »Ý å³ïÏ»ñù »ñÏáõó
ëñμ³½³Ý ³é³ù»ÉáóÝ Ð³Û³ëï³ÝÇª ´³ñ¹áõÕÇÙ»³ÛÝ Û³çÙ¿ª áõÝ»Éáí
Ç ·ÇñÏÝ ½å³ïÏ»ñ ûñÑÝ³μ³Ý»³É ÏáõëÇÝ Ø³ñÇ³Ùáõ Ç ÛÇß³ï³Ï μ»-
ñ»ÉáÛ Ýáñ³ ½³é³çÇÝÝ Ç Ð³Ûë, »õ Â³¹¿áëÇÝ Û³Ñ»Ï¿ª áõÝ»Éáí Ç Ó»-
éÇÝ ½ÝÏ³ñ ¶»Õ³ñ¹ÇÝ (39) ÙË»ÉáÛÝ Ç ÏáÕ öñÏãÇÝ Ù»ñáÛ »õ î»³éÝ,
áñ Û³é³ù»ÉáÛ ³ÝïÇ μ»ñ³õ Ç Ð³Û³ëï³Ý:
33. ºñÏáõ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³Ýù »Ý Ç ëÙÇÝ Û³ÛëÙÇÏ å³ïñÇ³ñ·³-

Ï³Ý ï³×³ñÇ, ³ÛÝ ¿ ï»ÕÇù Ï³ÉáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Ç Å³-
Ùáõ ³ÕûÃÇó, áñáó ×³ñï³ñ³ñáõ»ëï ù³Ý¹³Ï»³ÉÝ Ç ÷³Ûï ÁÝÏáõ-
½»ÝÇª Ï³Û ½»ï»Õ»³É ³Ýß³ñÅ ³é Ù»ÍÇ ë»³ÝÝ ³ñ»õÙï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ
Ç ¹³ë³·ÉËÇ ³Ý¹ í»ñÇÝ ¹³ëáõ ÙÇçÝ³μ³ÅÝÇÝ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ Çμ-
ñ»õ ·ÇñÏ »ñÏáõ:
ØÇçáó ãáñÇó ë»³Ýó ëáñ³ Û»ñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³Ýëª Û³çÙ¿, Û³Ñ»Ï¿ »õ
Ç ÃÇÏ³Ýó, Ç ëïáñÇÝ μ³ÅÝÇ μáí³Ý¹³ÏÝ í³ñ¹³ÝÙ³Ý ßáõß³Ý³Ó»õ
ù³Ý¹áõ³Í ÁÝïÇñ. ÇëÏ í»ñÇÝ μ³ÅÇÝùÝ, áñù ÙÇ³óáõó³Ý»Ý ½·ÉáõËë
ë»³ÝóÝ, Ï³Ù³ñ³Ó»õ ³ÛÉ³ï»ë³Ï ¹ñáõ³·»³É. ï³ÝÇù ëáñ³ Ï³½-
Ù»³É ÷áñáõ³Íáõª ½³ñ¹³ñ»³É ÑÝ·»ùÇÝ ëñ³Í³Ûñ ÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇ-
Ï¿Çõù Ñ³Ý·áõÝ³ïÇå Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çó ï³Ý»³ó Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë:
¼ëÙ³Ý¿ Ã¿å¿ï áã ·áÛ ·ñ³õáñ Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã, Ã¿ »ñμ »õ
áõëïÇ, μ³Ûó Áëï ³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ ÃáõÇ ÉÇÝ»É ³°ÛÝ, ½áñÙ¿ ·ñ¿ Ñ³Ûñ
ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý (Ñ³ïáñ ¶-ñ¹, Û»ñ»ë 725). §ºõ
½³Ûë ÃáõÕÃ ÛÕ»³ó (ÆÝÝáíÏ»ÝïÇáë ù³Ñ³Ý³Û³å»ï) Ó»é³Ùμ Ê³-
ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ïÇ Î³ñÝ»óõáÛ ²é³ù»É»³Ý... ÛÕ»³ó ÁÝ¹ ÝÙ³ »õ
³½ÝÇõ ÁÝÍ³Ûë ÇÝã ³é Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ (Ð³Ûáó Ü³Ñ³å»ï) »õ ³Ãáé
ÙÇ ÷³é³½³ñ¹, Û³ÙÇ î»³éÝ 1697 Ï³Ù 1699¦:
Ú³ÛëÙÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ¹ÝÇ ß³ñÅ³Ï³Ý ³Ãáé, áõñ »ñμ»ÙÝ
Ñ³Ý·ãÇ Ý³ ÇÝùÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Û»ñÏ³ñ³ÓÇ· Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝë Ñ³Ý-
¹Çë³õáñ ³õáõñó, »ñμ ¿ å³ßïûÝ³Ï³ï³ñáõÃÇõÝÝ Ç ÙÇçÇÝ ¹³ë
³Ý¹ñ:
34. ÆëÏ ÙÇõë Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÝ ÝáÛÝå¿ë ½»ï»Õ»³É ³Ýß³ñÅ
³é ë»³ÝÝ ³ñ»õ»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ¹³ë³·ÉáõË ³é³çÇÝ ¹³ëáõ ³ñ»-
õ»É»³ÝÝ μ³ÅÝÇ. í»ñÇÝ ßÇÝáõ³ÍùÝ, áñ ¿ ï³ÝÇùÝ, ¿ μáÉáñáíÇÙμ
÷³Ûï»³Û í³Û»Éáõã ÇÙÝ ¹ñáõ³·»³É Ññ³ß³Ï»ñï. áõÝÇ Ç ÙÇçÇÝ
ï»Õõáç ·Ùμ¿Ã ÏÇë³μáÉáñ³Ï. »õ Ç ãáñ»ëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ ½ãáñë ÷áù-
ñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë »õ Ç ßñç³Ý³ÏëÝ ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó ÷áùñ å³ïÏ»ñù
÷áñ³ÍáÛù. ³Ûë í»ñÇÝ ß¿Ýù ¿ μáÉáñáíÇÝ áëÏ»½ûÍ:
Úëïáñ»õ ù³Ý ½ßñç³Ý³ÏëÝ ÛÇß³ï³Ï»³É í»ñÇÝ μ³ÅÝÇ Ç ãá-
ñÇó ÏáÕÙ³Ýó ÛÇÝÝ μ³ÅÇÝë ¿ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ ÝáõÇñáÕ³óÝ
³ñ¹»³Ùμù Çõñ»³Ýó ½³Ûë Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³Ý Áëï ³ÛëÙ. §ÞÇÝ»ó³õ
å³ïñÇ³ñ·³ñ³Ýë Ç ÛÇß³ï³Ï ²ÏÝóÇ Ù³Ñï»ëÇ ØÇÝ³ëÇ áñ¹Ç /
ê»ÕμáëÇÝ »õ Î³ÙñÏ³åóÇ Ü³½³ñÇ áñ¹õáó / Ù³Ñï»ëÇ ²é³ù»ÉÇÝ,
Ø³ñïÇñáëÇÝ »õ Ú³ñáõÃÇõÝÇÝ / »õ ³Ù»Ý³ÛÝ ½³ñÙÇó ÝáóÇÝ, ÃáõÇÝ
èÖÐ [1721], / Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ²ëïáõ³Í³ïñáÛ / ëñμ³-
½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó / »õ Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ï¿ñ

ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »õ ï¿ñ ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï³ó¦:
ÆëÏ ëÇõÝùÝ »õ Ý»ñùÇÝ ßÇÝáõ³ÍùÝ Û³ñÙ³ñ í³Û»ÉãáõÃ»³Ùμù
å³ï»³É Ç Ù³Ýñ³Ñ³ï Í³ÕÏ³Ó»õ »õ ³ÝÏÇõÝ³õáñ ë³ï³÷¿ »õ Ç
ËÕïáÛ (å³Õ³Û):
Æ í»ñÇÝ »½»ñë ³Ûëñ Ý»ñùÇÝ ßÇÝáõ³ÍáÛ, Ç í»ó»ùÇÝ μ³ÅÇÝëÝ ¿
ÝáÛÝ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ »õ ï³éùÝ ·»Õ»óÏ³å¿ë »õ Û³ñÙ³ñ Ó»õ³-
óáõÃ»³Ùμ Ç ë³ï³÷¿ Û³ÝáõÝ ÝáÛÝ í»ñáÛÇß»³É ³ñ³ÝóÝª Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï¿ñ ²ëïáõ³Í³ïáõñ ëñμ³½³ÝÇ / Սáõñμ
¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμù ´³ÕÇß»óÇ / ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »õ
²ëï³å³ïóÇ ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï³óÝ¦:
²Ûë Û³ñ»õ»ÉÇó Ïáõë¿, իëÏ Ç Ñ³ñ³õáÛª
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ²ÏÝóÇ Ù³Ñï»ëÇ ØÇÝ³ëÇ áñ¹Ç Ù³Ñ/ï»ëÇ ê»Õ-
μ»ëïñáëÇÝ »õ Î³ÙñÏ³åóÇ ²½³ñÇ1 áñ/¹õáóÝ Ù³Ñï»ëÇ ²é³ù»-
ÉÇÝ, Ø³ñïÇñáëÇÝ, Ú³ñáõÃÇõÝ/ÇÝ »õ ÍÝáÕ³ó »õ ³Ù»Ý³ÛÝ ³½·³ó »õ
½³õ³Ï³óÝ. èÖÐ [1721] ÃíÇÝ¦:
²Ûë Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³Ý ÷áùñ ÇÝã É³ÛÝ³ÝÇëï ¿ ù³Ý ½ÙÇõëÝ, ÇëÏ
μ³ñÓñáõÃ»³ÙμÝ ·ñ»³° Ã¿ Ñ³õ³ë³ñ³ã³÷:
35. Ú³ÛëáëÇÏ ÝÇõÃáó Ý»ñùÇÝ ßÇÝáõ³Íáó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ »õ
Áëï ³ñÑ»ëïÇ Ó»õ³Ï»ñåáõÃ»³ÝóÝ Ï³½Ù»³É »Ý »õ »ñÏáùÇÝ ¹ñáõÝùÝ
»ñÏáõó ³õ³Ý¹³ï³Ýó, áñù Áëï ³ÛÝó áõÝÇÝ ½ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝë:
¸áõéÝ ëñμáõÃ»³Ý Ù³ë³Ýó, áñ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý, Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ ëñμ³½³ÝÇ, ÛÇ-
ß³ï³Ï ¿ ²åáõã»ÕóÇ ²½³ï»Ýó ë³é³ý Ú³ÏáíμÇÝ »õ Ñá·³μ³ñ-
ÓáõÃ»³Ùμ ²ëï³å³ïóÇ ä»ïñáë í³ñ¹³å»ïÇÝ. èÖÐ (1721) ÃíÇÝ¦:
¸áõéÝ áñ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý, Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ ëñμ³½³ÝÇ. ÛÇ-
ß³ï³Ï ¿ ²åáõã»ÕóÇ ²½³ï»Ýó ë³é³ý Ú³ÏáμÇÝ »õ Ñá·³μ³ñÓáõ-
Ã»³Ùμ ´³ÕÇß»óÇ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ïÇÝ. èÖÐ [1721] ÃíÇÝ¦:
36. ¶ï³ÝÇÝ Û³ÛëÙ ÷³é³óÇ ï³×³ñÇë ù³ç³ñáõ»ëï å³ïÏ»ñù
ï¿ñáõÝ³Ï³Ýù »õ ³Ï³Ý³õáñ ëñμáó, áñåÇëÇ »Ý ù³ç³ÑÙáõï ÝÏ³ñùª
å³ïÏ»ñùÝ ³õ»ïÙ³Ý ßñç³Ý³Ï³õ ³Ùñ³ó»³É Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹
³ñ»õÙï³ÏáÕÙ³Ý »ñÏáõó ë»³ÝóÝ ³ñ»õ»É»³Ý. Ññ»ßï³ÏÇÝª Ç ëÇõÝ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ. ÏáõëÇÝ ëñμáÛª Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ: ºõ å³ïÏ»ñùÝ »ñÏá-
ï³ë³Ý ³é³ù»Éáó, ÛáñáõÙ ¿ ßûß³÷áõÙÝ ÂáíÙ³ÛÇ, ¹³ë³õáñ»³Éù
Ç ÏÇë³ßñç³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ³ñ»õÙï»³Ý Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ Ç
Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿. »õ å³ïÏ»ñùÝ »ñÏáùÇÝª ³ÕûÃ»ÉáÛÝ î»³éÝ Ç å³ñ-
1
[Ð³í³Ý³μ³ñ åÇïÇ ÉÇÝÇ Ü³½³ñ, ù³ÝÇ áñ í»ñ¨áõÙ μ»ñí³Í ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý
Ù»ç ÝáõÛÝ ³ÝÓÝ³íáñáõÃÛáõÝÝ ³Û¹å»ë ¿ ÑÇßíáõÙ]:
ïÇ½ÇÝ, áñ Ï³Û »¹»³É Ç Ý»ñùáõëï Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿ ë»Õ³-

ÝáÛ ëñμáõÑõáÛ ûñÑÝ³μ³Ý»³É ÎáõëÇÝ. »õ Û³ñáõÃ»³ÝÝ Ô³½³ñáõ,
áñ »¹»³É ¿ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ù»ñÓ Ç ë»Õ³Ý áñ¹õáóÝ àñáïÙ³Ý:
ºõ ³ÛÉ å³ïÏ»ñù ï¿ñáõÝ³Ï³Ýù ³é å³ïß·³Ùμ³õ Ù»ÍÇ Ï³ÃáõÕÇ-
Ï¿ÇÝ »õ ½³Ý³½³Ý ëñμáó Ñ³Ûñ³å»ï³ó »õ í³ñ¹³å»ï³ó Ç ëÇõÝë
»õ ÛáñÙáõÝë ï³×³ñÇë ³ÛëáñÇÏ: Æ ÏÇë³ßñç³Ý³ÏÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñ-
ÏÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ ÝÏ³ñ»³É Ï³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý
½·»ëïáõù Ç Ï³Ý·áõÝ å³ïÏ»ñù ëáõñμ ÑûñÝ Ù»ñáÛ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³-
õáñãÇ, áñ¹õáó »õ Ãáé³Ýó Ýáñ³: ÜáÛÝå¿ë Ç Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ë»Õ³-
ÝáÛ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇª å³ïÏ»ñùÝ ëñμáó ³é³ù»Éáó ä»ïñáëÇ
»õ äûÕáëÇ »õ ³ÛÉ ëñμáó Ñ³Ûñ³å»ï³ó: Æ ëáë³ ù³ç³ñáõ»ëï »Ý
å³ïÏ»ñù »ñÏáõó ³é³ù»ÉáóÝ:
Ú³Ù»Ý»ëÇÝ Ç ëáë³ ù³ç³å¿ë ÷³ÛÉÇÝ ßÝáñÑù Ó»é³ó Ù»Í³ÝáõÝ
í³ñ¹³å»ïÇÝ êï»÷³ÝÝáëÇ È»Ñ³óõáÛ »õ ù³ç ÝÏ³ñãÇÝ Ñûñ Úáí-
Ý³Ã³Ýáõ:
37. ¶ï³Ý¿ÇÝ »õ »ñÏáõ ÙÇ³ÝÙ³Ý ÷áùñ³¹Çñ å³ïÏ»ñù ëáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇª áõÝ»Éáí ½ÚÇëáõë Ç ·ÇñÏ, μ»ñ»³É Ûº÷ñ»Ù³Û Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë¿ Ç í»ñ³¹³ñÓÇ Ýáñ³ Û³ßË³ñÑ¿Ý ÐÝ¹Ï³ó. ÝÏ³ñùÝ Ç í»ñ³Û
³å³ÏõáÛ ·»Õ³å³ÝÍ ßù»ÕáõÃ»³Ùμ: ¼ÙÇÝ Û»ñÏáõó ³ëïÇ ¿³é ÁÝ¹
Çõñ ³ñù³Ûáñ¹ÇÝ ä³ñëÇó ²åå³½Ç ØÇñ½³Û Ç ·³Éëï»³Ý ÇõñáõÙ
Û³Ãáé ³Ûëñ Û³ÙÇ î»³éÝ 1810. ÇëÏ ÙÇõëÝ Ï³Û ³ëï¿Ýª »¹»³É Û³õ³·
ë»Õ³Ý ³Ý¹ ÝáñÇÝ ëñμáÛ ÏáõëÇ:
38. Ü³ñ-ðûμ»ñÃ äûñÃ»ñ ³ëïÇ×³Ý³õ åûÉÏáíÝÇÏ ³Ûñ ³Ý·ÕÇ³-
óÇ, ßñç³·³Û»Éáí Ç ½³Ý³½³Ý ï»ÕÇë ²ëÇáÛ, ·³Û »õ Ç ëáõñμ ï»ÕÇë
³Ûëª Ç å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý ²Ãáéë Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó Û³õáõñë º÷ñ»Ù³Û
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Û³ÙÇ 1817. ÛáñÙ¿ »õ å³ïáõ³ëÇñ»³É Û³ñ·³Ýûùª ½ÏÝÇ
í»ñ³¹³ñÓÇÝ Çõñ Ç Ñ³Ûñ»ÝÇë, ³é³ù¿ ³ÝïÇ ½Çõñ Ó»é³ó ÝÏ³ñª ½ÙÇ
Ù»Í³¹Çñ å³ïÏ»ñ ÚÇëáõëÇ Ýáõ¿ñ Û³ÝáõÝ º÷ñ»Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ.
Ï³Û ÚÇëáõë Ç Ï³Ý·áõÝª Ç Û³çÙ¿ ··áõ»³É ³ëïáõ³Í³½·»³ó Ù³-
ÝáõÏÝ Æ·Ý³ïÇáë, »õ Ç Ó³ËÙ¿ Ù³ÝÏáõÝù »ñÏáõ É³Ýç³÷³ñ»³É ½ÙÇ-
Ù»³Ùμùª ûñÑÝÇÝ Û³Ù»Ý³½ûñ ²çáÛÝ. ³Ûë Áëï ËáñÑñ¹³õáñ μ³ÝÇóÝ,
áñ Û²õ»ï³ñ³ÝÇÝ. §ºõ ³é»³É Ù³ÝáõÏ ÙÇ Ï³óáÛó Ç ÙÇçÇ Ýáó³¦ »õ
³ÛÉÝ. »õ Ã¿ª §Âá°ÛÉ ïáõù Ù³ÝÏïõáÛ¹ ·³É ³é Çë¦ »õ ³ÛÉÝ: ²ñ¹³ñ»õ
Ýáõ¿ñ ÛÇß³ï³Ï³ó ³ñÅ³ÝÇ »õ ³ñÅ³Ý³õáñ ·áñÍ ÑÙáõï Ó»éÇÝ. ³Ûë
å³ïÏ»ñ Ï³Ë»³É Ï³Û ³ÛÅÙ Ç Ù¿ç ï³×³ñÇë ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Ù»ñÓ
Ç ë»Õ³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ:
Ð²îàô²Ì ¶
Ú³Õ³·ë ëáõñμ Ù³ë³Ýó »õ ÝßË³ñ³ó ëñμáó »Õ»Éáó ³ëï¿Ý

Ç ·³ÝÓ³ñ³ÝÇ ëñμáÛ Ëáñ³ÝÇ Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë:
¶»Õ³ñ¹ ÔáõÝÏÇ³ÝáëÇ Ñ³ñÇõñ³å»ïÇÝ
²ÛÉ ÙÇ áÙÝ Ç ½ÇÝáõáñ³óÝ ïÇ·³õ Ëáó»³ó ½ÏáÕë Üáñ³

»õ í³Õí³Õ³ÏÇ »É ³ñÇõÝ »õ çáõñ.
Û²õ»ï³ñ³Ý ÚáíÑ., ·ÉáõË ÄÂ, Ñ³Ù³ñ 34:
39. ¼³Ûë ï¿·, áñ »õ ³ëÇ ¶»Õ³ñ¹, ³·áõó»³ÉÝ Ç Í³Ûñ ÝÇ½³ÏÇÝ

ÔáõÝÏÇ³ÝáëÇ Ñ³ñÇõñ³å»ïÇ, áñáí Ëáó»ó³õ ÏáÕ Ï»Ý³·áñÍáÕÇÝ
½Ù»½ ÚÇëáõëÇ, ½ÏÝÇ Ñ³Ùμ³éÝ³ÉáÛ î»³éÝ ³é Ð³Ûñ Ç Û»ñÏÇÝëª Â³-
¹¿áë ³é³ù»³É áõÝ»Éáí ÁÝ¹ Çõñ ·³Û Ûº¹»ëÇ³ ³é ²μ·³ñ ³ñù³Û
Ð³Ûáó Áëï ËáëïÙ³Ý öñÏãÇÝ. »õ Û»ï ù³ñá½áõÃ»³Ý »õ Ý³Ñ³-
ï³ÏáõÃ»³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý, ÙÝ³Û ³ÛÝ ßÝáñÑ ³é Ñ³õ³-
ï³ó»³ÉëÝ Û³½·¿ Ð³Ûáó, áñáó ³é³ÝÓÇÝÝ ÷áùñÇÏ »Ï»Õ»óÇ »Ï³ó,
ÙÝ³ó ÙÇÝã»õ óμáí³Ý¹³Ï Éáõë³õáñáõÃÇõÝ áÕçáÛÝ ³½·ÇÝª Ý³Ñ³-
ï³ÏáõÃ»³Ùμ »õ ù³ñá½áõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ ä³ñÃ»õÇ ³é
îñ¹³ï³õ. »õ ³Ûëå¿ë ÙÝ³ó ³Ûë ³Ý·ÇÝ å³ñ·»õ ¶»Õ³ñ¹ë ëáõñμ
³é Ñ³Û³½Ý»³Ûë, áñ »õ ³ÛÅÙ Ï³Û ³ëï Ç ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»ó-
õáç ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñáÛ ëïáõ·áõÃ»³ÝÝ ÉÇÝ»ÉáÛ Ç Ð³Ûë, íÏ³Û »ÕÇóÇÝ
ù»½ Û»ï³·³Û ·ñáõ³Íù¹:
Æ ÂáõÕÃÝ ¸³ß³Ýó ³é ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ Ç Ýáñá· ëñμ³·Çñ
ïå³·ñ»³ÉÝ Ç Îáëï³Ý¹ÝáõåûÉÇë Û³ÙÇÝ 1824, Û»ñ»ë 347, áõñ Û»ï
ÛÇß³ï³ÏáõÃ»³Ý ÷ñÏã³Ï³Ý å³ïÏ»ñÇÝ »õ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇ »õ ÷³ÛïÇÝ Ï»Ý³ó å³ñ·»õ»ÉáÛÝ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ëñμáõÑõáÛÝ
ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, ·ñÇ »õ í³ëÝ ¶»Õ³ñ¹³Û, Ã¿ª §²Ý¹ (Ç Ð³Û³ëï³Ý)
Ï³Û »õ ¶»Õ³ñ¹Ý ÔáõÝÏÇ³ÝáëÇ Ñ³ñÇõñ³å»ïÇÝ, áñáí Ëáó»ó³õ
ÏáÕ öñÏãÇÝ »õ μÕË»³ó çáõñ »õ ³ñÇõÝ, Ýß³Ý³Ï ÙÏñïáõÃ»³ÝÝ »õ
Ñ³Õáñ¹áõÃ»³ÝÝ¦:
¶ñÇ »õ Ç Ú³ÛëÙ³õáõñë Ç Æ¶ ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ Ç ×³éÇ ³Ý¹ Â³¹¿áëÇ
³é³ù»ÉáÛ Ã¿ª §ÚáñÅ³Ù »ÏÝ ³é Ý³ (³é ê³Ý³ïñáõÏ) ëáõñμ ³é³-
ù»³ÉÝ Â³¹¿áë áõÝ»Éáí ÁÝ¹ ÇÝù»³Ý ½¶»Õ³ñ¹Ý ³ëïáõ³Í³ÙáõË,

áñáí ³éÝ¿ñ Ýß³Ýë Ù»Í³Ù»Íë »õ ÷³ñ³ï¿ñ ½³Ù»Ý³ÛÝ ã³ñ ³Ëï
ÑÇõ³Ý¹áõÃ»³Ýó. í³ëÝ áñáÛ »õ μ³½áõÙù Ñ³õ³ï³óÇÝ Ç øñÇëïáë,
Ý³»õ ¹áõëïñ Ã³·³õáñÇÝ ê³Ý¹áõËï¦:
40. ¶ï³õ Ç ·ñ³ÝáóÇ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç Ù¿ç
Ó»é³·Çñ ß³ñ³ÏÝáó³óª Þ³ñ³ÏÝáó ÙÇ Ï³ñÇ Ñ³ñáõëï »õ ×áË, Ûá-
ñáõÙ ÁÝ¹ ³ÛÉ ³ÝÍ³ÝûÃ ß³ñ³Ï³Ý »ñ·áó, ·ñ»³É Ï³Ûñ »õ ß³ñ³Ï³Ý
ÙÇ Ç í»ñ³Û ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û, ÛûñÇÝ»³É Ç Ù»Í¿Ý ì³ñ¹³Ý³Û ´³ñÓñ-
μ»ñ¹óõáÛ, ½áñ ³ñÅ³°Ý ¿ ÁÝÃ»éÝáõÉ.
§ÆëÏ ¹áõ å³ñÍ³Ýù¹ å³ñÍ³Ý³ó, ¶»Õ³ñ¹Á¹ ëáõñμ »õ ·»ñ³-
½³Ýó, áñ Ó»é³Ùμ Â³¹¿áëÇ ëáõñμ »õ ÁÝïñ»³É ³é³ù»ÉáÛÝ ³é³ù»-
ó³ñ Ù»½ ³å³õ¿Ý ÑÇÙÝ μ³ñ»³ó Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý. ù»õ ½øñÇëïáë
μ³ñ»μ³Ý»Ùù, ÑÇÙÝ μ³ñ»³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
Â»õ³õáñ ëáõñ »ñÏë³ÛñÇ »õ μ³Ý³ÉÇ ³Ý×³é ßÝáñÑ³ó, ½Ç ¹áõ
μ³ó»ñ ½ÏáÕÝ Î»Ý³óª çáõñ »õ ³ñÇõÝ ³ñï³μ»ñ»³É, áñáí ÙÏñïÇÙù
»õ Ñ³Õáñ¹ÇÙù Ç μÝ³ÏáõÃÇõÝ ºññáñ¹áõÃ»³Ý. ù»õ ½øñÇëïáë μ³-
ñ»μ³Ý»Ùù, ÑÇÙÝ μ³ñ»³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
¶»Õ»óÇÏ ·áÛÝ ·áí»ÉÇ Ý»ñÏ»³É ³ñ»³ÙμÝ ÚÇëáõëÇ, Ç ÷³éë ³½-
·Çë Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó ³ñÓ³Ý³ó³ñ Û»ñÏñÇ Ù»ñáõÙ, ³ßï³ñ³Ï μ³ñÓñ
»õ ³Ùáõñ å³ñÇëå Ññ»Õ¿Ý ßáõñç³Ý³ÏÇ, ù»õ ½øñÇëïáë μ³ñ»μ³-
Ý»Ùù, ÑÇÙÝ μ³ñ»³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
²ëïáõ³Í³ÙáõË ëáõë»ñ¹ ëáõñμ ³ëïáõ³Í³Ë³éÝ ½ûñáõÃ»³Ùμ,
áñáí ÏïñÇÝ ³ñÙ³ïù ³ËïÇó »õ ó³õù Ù»Õ³ó »õ Û³Ýó³Ý³ó, ù»õ
÷ñÏ»ëóáõù Ç ÷áñÓáõÃ»³Ýó »õ Û³Ù»Ý³ÛÝ áñá·³ÛÃÇó, ù»õ ½øñÇë-
ïáë μ³ñ»μ³Ý»Ùù, ÑÇÙÝ μ³ñ»³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
¶»Õ³å³×áÛ× ¶»Õ³ñ¹Ý ëáõñμ »õ Ã³ñ·Ù³ÝÇã ³ÝÙ³Ñ áñ¹õáÛÝ,
áñáí óáõó³õ ²ëïáõ³Í »õ Ù³ñ¹ª ÁëïáÛ· Ù»é»³É »õ Ï»Ý¹³ÝÇ, Ûáñ
Ñ³õ³ï³ó Ð³ñÇõñ³å»ïÝ »õ íÏ³Û»³ó ³ëïáõ³ÍáõÃ»³ÝÝ. ù»õ
½øñÇëïáë μ³ñ»μ³ñ»³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
²ëïáõ³Í³Ý»ñÏ ëáõñ ÷³ÛÉ³Íáõ ÝÇ½³Ï Ç Ó»éÝ ÚÇëáõëÇ, áñáí
÷³ËãÇÝ ÷³Õ³Ý· ¹Çõ³ó »õ μÝ³ÏÇÝ ·áõÝ¹ù Ññ»ßï³Ï³ó, ù»õ
ÏÝù»ëóáõù ½·³Û³ñ³Ýë »õ ¹ñáßÙ»ëóáõù ½ÙÇïë »õ ½Ñá·Çë, ï³Éáí
å³ïÇõ ºññáñ¹áõÃ»³ÝÝª Ðûñ »õ àñ¹õáÛ »õ êáõñμ Ðá·õáÛÝ, Ï»Ý¹³-
ÝáõÃ»³Ý »õ Û»ï Ù³Ñáõ »õ Û³Ýëå³é Û³õÇï»ÝÇó¦:
41. ¶ï³ÝÇÝ á°ã ë³Ï³õ ·ñáõ³Íù ½ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û ÛÇÝã ÇÝã
Ó»é³·Çñ Ù³ï»³Ýë ³½·Ç Ð³Ûáó. ·Çñù ÇÙÝ Ç í»ñ³Û μ³½Ù³½³Ý
ÝÇõÃáó, μ³éÇó ³ëïáõ³Í³ßáõÝã ·ñáó »õ ³ÛÉÝ, ·ñ»³É Û²ëå³Ñ³Ýª
Ç ÜáñÝ æáõÕ³Û ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇ Ð³Ûáó, ·ñãáõÃ»³Ùμ ²½³ñÇ³ÛÇ áõ-
ñáõÙÝ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÊ² [1692], áñ áõÝ¿ñ ÛÇÝù»³Ý ½í¿åë

ÇÝã ÇÝã »ñ»õ»ÉÇ Ù³ë³Ýó »Õ»Éáó Ç Ð³Û³ëï³Ý. ÁÝ¹ áñë »õ ½ëáõñμ
¶»Õ³ñ¹³Ûª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ºõ ³ñ¹, ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹Ý øñÇëïáëÇ »ñÏÝ³ÛÇÝ ·³ÝÓÝ ÉáõëáÛ
Ï³Û... Û³ßË³ñÑÇÝ Ð³Ûáó. »õ áñù ï»ë³Ý»Ý ½Ý³, ÙÇ° ï»ëó»Ý ½Ù³Ñ
Û³õÇï»ÝÇó: ºõ ÝÙ³ÝáõÃÇõÝ ³ëïáõ³Í³ÏÇñ ¶»Õ³ñ¹ÇÝ ³Ûëå¿ë ¿.
·Ùμ¿Ã³Ó»õ Ç í»ñ ù³ñß»³É ½·ÉáõË Ýáñ³ áñå¿ë ÝÇ½³ÏÇÝ ëáõñ
Ã³é÷³õáñ »õ Ó»õ»³É áñå¿ë ½Ë³ã. »õ ÷áñ»³É Ñ³ïáõ³ÍÇÝ »ñÏáõ
ÏáÕÙ³Ýó »ñ»ë³ó ëáõñμ Ë³ãÇÝ μ»õ»é»³É. »õ í³Ûñ ÏáÕÙÝ ÝÇ½³ÏÇÝ,
ãáñë Ù³ïÝÇã³÷áí, μ³Ûó áãÇÝã ù³Ý¹³Ï»³É, ³ÛÉ ³Ý³ñ³ï »õ Ñ³-
õ³ë³ñ. ³°Ûë ¿ Ýß³Ý ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹ÇÝ¦: ºõ ½Ç ·ñÇ Ç í»ñ ³Ý¹ñ Ã¿ª
§ºõ Ó»õ»³É áñå¿ë ½Ë³ã »õ ÷áñ»³É Ñ³ïáõ³ÍÇÝ »ñÏáõ ÏáÕÙ³Ýó
»ñ»ë³ó ëáõñμ Ë³ãÇÝ μ»õ»é»³É¦1:
Æ ÙÇç³Ï¿ï μ³ÅÝÇ ³Ý¹ Í³ÛñÇÝ ³ñ³ñ»³É ¿ Ýß³Ý ù³é³Ã»õ Ë³-
ãÇ »õ ½μ³ÅÇÝ ³ÛÝó ù³é³Ã»õÇóÝ Çëå³é Ñ³ïáõ³Í»³É Ç ¶»Õ³ñ-
¹¿Ý: ºõ ³Ý¹ñ¿Ý ½ÝáÛÝ »ñÏ³Ã Ó»õ³óáõó»³É Ë³ã μ»õ»é»³É »Ý Ç
í»ñ³Û Ýáñ³ »õ ½»ñÏáõë »õë ÷áùñ Ñ³ïáõ³Íë Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë
Ýáñ³ Çμñ»õ Ï³å μ»õ»é»³É »Ý Ç í»ñ³Ûª ³é Ç å³Ñå³Ý»É ½Ý³ Ç
Ëáñï³ÏÙ³Ý¿: ºõ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿ Û³½·Ç Ð³Ûáó, Ã¿ ³ÛÝ Ó»õ³óáõ-
ÃÇõÝ Ýß³ÝÇ Ë³ãÇÝ »õ ³ÛÝ μ»õ»é³Ï³å åÝ¹áõÃÇõÝù Ñ³ïáõ³Íáó
»ñÏ³ÃÇóÝ, »Ý ·áñÍù Ó»é³ó ÝáñÇÝ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ, áñ »μ»ñÝ
½³ÛÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑ:
42. ºõ ½Ç Ç ÛáÉáí Å³Ù³Ý³Ïë å³ÑÇõñ ³Ûë ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹
Û²ÛñÇí³ÝëÝ ³Ý¹ ¶³éÝõáÛ, ÛáñÙ¿ »õ ³ÝáõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ³ÛÝá-
ñÇÏ ÷á÷áË³ÏÇ ³é»³É ÏáãÇ »õ ¶»Õ³ñ¹³Û í³Ýùª Ã¿ Ç ·ñáõ³Íë,
»õ Ã¿ Ç Ëûëë Ñ³Û³½·Ç Ù³ï»Ý³·ñ³ó »õ ÅáÕáíñ¹áó, Ù³Ý³õ³Ý¹ª
μáí³Ý¹³Ï μÝ³Ïã³ó ÏáÕÙ³Ýóë. ÙÇÝã ½Ç ·ñ»Ã¿ Ùáé³ó»³É ½³é³-
çÇÝÝ, ½»ñÏñáñ¹Ý ÛÇß»Ýª ¶»Õ³ñ¹³Û í³Ýù, áõñ Û³×³Ë»Ý ï³Ï³õÇÝ
»õ áõËï³õáñù »ñÏÇóë Ç ï³ñÇÝª Ç ÙÇçáóë Ð³Ùμ³ñÓÙ³Ý »õ Û³ßÝ³-
Ý³ÙïÇÝ: ²Ûë ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹ Ç í³Ý³ó ³ÝïÇ áõÝÇ ïáõ÷ ³ñÍ³ÃÇ
Í³Ýñ³ÏßÇé »ñÏ³ÛÝ³Ó»õ, ·ÉáõËÝ áõÕÇÕ Ñ³õ³ù»³É ëñ³Í³Ûñ Áëï
ûñÇÝ³ÏÇÝ ÝáÛÝ ¶»Õ³ñ¹³Û, áñ »õ áõÝÇ ½»ñÏ÷»ÕÏ»³Ý ¹áõéÝ ÝÙ³-
Ý³å¿ë ³ñÍ³ÃÇ, áñáÛ Ç ÃÇÏ³Ýó ÏáÕÙ³Ý¿ ·ï³ÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõ-
ÃÇõÝ ³Ýáõ³Ý ÁÝÍ³ÛáÕÇ ³ÛÝÙ äéûß ÇßË³ÝÇ »õ Ýáñá·áÕÇÝ ¸³õÇÃ
í³ñ¹³å»ïÇ ³é³çÝáñ¹Ç ³ÛÝñ í³Ý³ó, Û³Ûë Ó»õ.
§Æ ÃáõÇÝ âÄ¾ [1268].
1
[ØØ Ó»é. 451]:
²Ûë ³ñ÷Ç³÷³ÛÉ Ýß³Ý ³Ñ³õáñ »õ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ½¿Ý ³Ýå³ñï»-

ÉÇ Ý»ñÏ»³É ³ñ»³Ùμ àñ¹õáÛÝ (²ëïáõÍáÛ) ³ëïáõ³Í³ÙáõË ëáõë»ñë
ëáõñμ Ù»Í »õ Ñ½ûñ ëå³ÝÇãë íÇß³åÇÝ, áñ ½óûÕ ³Ý³å³Ï³Ý ëáõñμ
³ñ»³ÝÝ ¿Ñ»Õ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ ³ßË³ñÑÇ: ²Ûë ¶»Õ³ñ¹ ³ëïáõ³Í³-
ßáõù »õ ÑÇ³½ûñ ³ñÓ³Ý Éáõë³ïáõ Ï³Ý·Ý»³É Ç ÷³éë Ð³Û³ëï³Ý
³ßË³ñÑÇ. Ññ³÷³ÛÉ »õ Í³ÕÏ³ÝÏ³ñ ³ñ»³ÙμÝ øñÇëïáëÇ í³é»³É
»õ í³Û»Éã³ó»³É åë³Ï å³ñÍ³Ý³ó Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ »õ Ã³·
³ñùáõÝ³Ï³Ý Ç ·ÉáõË ùñÇëïáÝ¿Çó. áõëïÇ Ç Ï³Ùë μ³ñÓñ»ÉáÛÝ ûñÑ-
Ý»³É, »ë äéûß ÇßË³Ý, áñ¹Ç ì³ë³Ï³ ³ñÅ³Ý³õáñ»³É ³ëïáõ³Í»-
Õ¿Ý ëáõñμ ÝÇ½³ÏÇëª ½³ñ¹³ñ»óÇ ½ë³ å³ïáõ³Ï³Ý å³Ñ³ñ³Ý³õ,
μ³ñ»Ëûë ÇÝÓ Û³Ñ³õáñ ³ï»ÝÇÝ øñÇëïáëÇ »õ Ù»Í³õ Ûáõëáí ÁÝ-
Í³Û»óÇ ÛÇÙ ·³ÝÓ³·ÇÝ ·»ñ»½Ù³Ý³ïáõÝë Ç ëáõñμ áõËïë ²ÛñÇ-
í³ÝÇó ÛÇß³ï³Ï Û³õÇï»Ý³Ï³Ý ÇÝÓ »õ ½³õ³Ï³ó ÇÙáóª ä³å³ùÇÝ,
²ÙÇñ-Հ³ë³ÝÇÝ »õ ì³ë³Ï³ »õ Ï»Ý³ÏóÇ ÇÙáÛ ÊáõÃÉáõ-Ê³ÃáõÝÇÝ,
áñ ÏÇëûñ»³Û »ÉÇÝ Û³ßË³ñÑ¿, Ûáñáó í»ñ³Û ³Ù»Ý»óáõÝ ëáó³ª Ï»Ý-
¹³Ý»³ó »õ Ù»é»Éáó Í³·¿ ßÝáñÑ áÕáñÙáõÃ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ ÙÇßï
»õ Ñ³Ý³å³½//: ºõ ÷áË³Ý³Ï ³ÛëÙ ÝÇ½³ÏÇ ßÝáñÑ»ëó¿ øñÇëïáë
μ³ñ»å³ßï ÇßË³ÝÇÝ äéûß³Û Ëáñ³Ý ³ñ»·³ÏÝ³÷³ÛÉ »õ ³Ý×³é»ÉÇ
»õ Éáõë³÷³ÛÉ åë³Ï Ï³½Ù»³É Ç Ó»éÝ ²ëïáõÍáÛ¦:
§ÆëÏ Ç ÃíÇÝ èÖÈ »õ ¼-ÇÝ [1687], »ëª ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïë,
³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë ²ÛñÇí³ÝÇó, Û³½·¿Ý Ê³Õμ³Ï³ »õ äéûß³
áñ¹Ç ÆÝ³ÝÏÇÝ, »ïáõ Ýáñá·»É ½å³Ñ³ñ³Ý ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³ ³é³-
õ»É å³ÛÍ³é ù³Ý ½³é³çÇÝÝª ë³Ïë ÛáõëáÛÝ, ½áñ ³é øñÇëïáë, ÛÇ-
ß³ï³Ï ÇÝÓ »õ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó »õ Ñûñ»Õμ³ñó ÇÙáó ¸³õÇÃ »åÇë-
ÏáåáëÇÝ »õ êï»÷³ÝÝáë í³ñ¹³å»ïÇÝª Ñ³Ý·áõó»Éáó Ç øñÇëïáë,
»õ »Õμ³ñóÝ ÇÙáó ´¿ÏáõÙÇÝ, ÎÇñ³ÏáëÇÝ »õ ù»éÝ ÇÙáÛ Ø³ñÇ³Ùáõ,
Ûáñáó ³éÑ³ë³ñ³Ï Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ Ù»é»Éáó ³Ù»Ý»óáõÝ áÕáñÙ»ëóÇ:
ºõ ½Ï³½ÙáÕÇ ëáñÇÝ ¶ñÇ·áñÇ »õ ê³ñ·ëÇ¦:
ØÇË³Û¿É å³ïñÇ³ñ· ²ëáñõáó Ç í³Ë×³ÝÇ ä³ïÙáõÃ»³Ý Çõ-
ñáõÙ ·ñ¿ í³ëÝ ÇëÏ³Ï³Ý ¶»Õ³ñ¹³Û ÉÇÝ»É Ç Ð³Û³ëï³Ýª Áëï ³ÛëÙ.
§ºõ ¶»Õ³ñ¹Ý ³ëïáõ³Í³ÙáõË åë³Ï³õÝ ÷ß»³Û Ç Â³¹¿áë¿ μ»ñ»³É
»õ Ï³Û ³Ý¹¿Ý Ç Ð³Ûë Ç å³ñÍ³Ýë ³½·ÇÝ »õ Ç ÷³éë ²ëïáõÍáÛ¦:
ì³ñ¹³Ý í³ñ¹³å»ï Û²ßË³ñÑ³·ñáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ³ë¿ ½ÏÝÇ
×³é»ÉáÛÝ ½¸áõÇÝ. §ÆëÏ Ç ÏáÕÙÝ ¶³éÝáÛ... ºõ ²ÛñÇí³ÝùÝ, áõñ Ï³Û
ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹Ý ³ëïáõ³Í³ÙáõË Ý»ñÏ»³É ³ñ»³Ùμ Ï»Ý³ñ³ñÇÝ¦1:
1
[²ñ³ñ»³É ¿ ²ßË³ñÑ³óáÛó Ýáñá· Ã³ñ·Ù³ÝãÇÝ »õ »ñÏñáñ¹ Éáõë³õáñãÇÝ ì³ñ¹³-
Ý³Û í³ñ¹³å»ïÇÝ å³ñ½ »õ Ñ³Ù³éûï ï»ëáõÃ»³Ùμ, ï»°ë §´³é·Çñù Ð³Ûáó,
³ñ³ñ»³É Ç êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÇÝ ºñ»ÙÇ³ í³ñ¹³å»ï¿¦, Î. äáÉÇë, 1728, ¿ç 497–
535]:
ºõ ÂáíÙ³ å³ïÙ³·Çñ í³ñ¹³å»ï Ø»Íáμ³Û í³Ý³ó í³ëÝ Ýáñá·áõ-

Ã»³Ý ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ÁÝïñáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ
³½·³ÛÇÝ ÅáÕáíáí Û³ÙÇ 1441, ·³Û ÁÝ¹ ³ÛÉáó ³Ûëñ Ç ì³Õ³ñß³-
å³ï Ç í³Ý³ó ³ÝïÇ Ø»Íáμ³Û »õ ½×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»Ý¿ ÇõñÙ¿
å³ïÙ»Éáí íÏ³Û¿ ³ÛëÙ ³Ûëå¿ë. §ºõ ³å³ áõñ³ËáõÃ»³Ùμ Ù»Í³õ »õ
³Ý»ñÏμ³Û Ûáõë³¹ñáõÃ»³Ùμ »É»³É ·Ý³ó³ù Û³Ù»Ý³ÉÇó »õ ûñÑÝ»³É
·³õ³éÝ Ç ¸³ñûÝ (´³Û³½Çï) »õ ÛáïÝ Ø³ë»³ó Ç Û²ÏáéÇ. »õ ³ÝïÇ
Ùï³ù Ç Ï»Ý¹³Ý³Ã³Õ ·»ñ»½Ù³ÝÝ Èáõë³õáñãÇÝ Ç Êáñ ìÇñ³åÝ
»õ ³ÝïÇ Û»ñÏñå³·áõÃÇõÝ ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹»³ÝÝ (áñ ¿ñ Û²ÛñÇí³ÝëÝ
³Ý¹) »õ ëÏ½μÝ³ïÇå å³ïÏ»ñÇ Ù³ñ¹»ÕáõÃ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ. »õ
å³ï³Ñ»³É ¹Çå»ó³ù Ù»Í í³ñÅ³å»ïÇÝ Ù»ñáÛ »õ ³é»³É »Ï³ù Ç
·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ ºñ»õ³Ý¦: Æ ·³ÝÓ³ñ³ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó
Ç ÛûñÇÝ»³É »ñ·Ý Ç ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï¿ ·ñÇ Áëï ³ÛëÙ.
§Æ ·³É Â³¹¿ÇÝ,
Ðñ³Ù³Ý³õ øáÛÇÝ (öñÏãÇÝ),
Ú³ßË³ñÑë í»ñÇÝ,
¼ÇÝáõ ¶»Õ³ñ¹ÇÝ,
Ü³Ë ³é ²μ·³ñÇÝ,
ÚàõñÑ³Û ù³Õ³ùÇÝ¦:
43. ²ÛÉ ½Ç »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ å³Ñ¿ÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ²Ãá-
éáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ½³Ûë ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹ Ç ï³×³ñÇë ³ÛëÙÇÏ Ù»ÍÇ Î³-
ÃáõÕÇÏ¿Ç ³é ÇÝù»³Ýë. »õ Ã¿ ³é ÇÝã å³ï×³é, ãáõÝÇÙù Ã¿å¿տ
½ï»Õ»ÏáõÃÇõÝ ÇÝã, μ³Ûó áñå¿ë ÇÝÓ ÃáõÇª å³ï×³é ³ÛÝÙ ·ÉË³-
õáñ³å¿ë »Õ»³É »Ý Ë³éÝ³ÏáõÃÇõÝù »õ íñ¹áíÙáõÝù ë³ÑÙ³Ý³óë
³ÛëáóÇÏ Û³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó »õ Ç Ñ»Í»É³ß³ñÅáõÃ»³Ýó Û³éÝ»-
Éáó Ç í»ñ³Û ÙÇÙ»³Ýóª Ã³·³õáñ³ó ³ßË³ñÑ³ó »õ ÇßË³Ý³õáñ³ó
·³õ³é³ó: ø³Ý½Ç ÛÇÝã ÇÝã ÏáÝ¹³Ïë Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ÛÇß³ï³ÏÇ
ÁÝ¹ ³ÛÉ ëñμáõÃ»³Ýó »Õ»Éáó Û²Ãáé ³Ûëñ »õ ¶»Õ³ñ¹Ý ëáõñμ Ý»ñ-
Ï»³ÉÝ ³ñ»³Ùμ ÚÇëáõëÇ: Ú³é³çÇÝ ÏáÝ¹³ÏÇ ·ñ»³É Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó
æ² [1452], Ç ² ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ Ç ¶ñÇ·áñ Ä Ï³ÃáõÕÇÏáë¿: Ú»ñÏñáñ-
¹áõÙÝ ·ñ»³É Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó æÌ¶ [1504], Ç Æ¸ [24] Ý³õ³ë³ñ¹Ç
ÛºÕÇß³Û¿ ´ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿: Ú»ññáñ¹áõÙÝ ·ñ»³É Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó æÔ
[1541], Ç ¶ñÇ·áñ¿ Ä² Ï³ÃáõÕÇÏáë¿: ºõ Ç ãáññáñ¹áõÙÝ ·ñ»³É Ç
ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÄ´ [1563] Ç ØÇù³Û¿É Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ê»μ³ëï³ó-
õáÛ: ÆëÏ³Ï³Ý ûñÇÝ³Ïù ³ÛëáóÇÏ ÏáÝ¹³Ï³ó ·ï³ÝÇÝ ÁÝ¹ ³ÛÉ ÑÝáõ-
Ã»³Ýó Ç í³Ýë êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ áñ Ç ÓáñÝ ÑÇÝ æáõÕ³Ûáõ
³é Ø³Õ³ñÃ³Û É»ñ³Ùμ:
44. Â»ñ»õë íÇ×»ëó»Ý ÁÝ¹ ³Ûë É³ïÇÝùª Ñ³ëï³ï»Éáí ½³é ÛÇÝ-

ù»³Ýë »Õ»³ÉÝ Ñ³ïáõ³Í ïÇ·ÇÝ, áñáí Ññ¿³Ûù ÁÝ¹ Ï³ï³Ïë Ëá-
ó»óÇÝ ½å³ïÏ»ñ ÇÙÝ ÷ñÏã³Ï³Ý Ç ´ÇõñÇïáÝ ù³Õ³ù Ðñ¿³ëï³ÝÇ.
»õ Ç ÉÇÝ»É Ññ³ßÇó Ç å³ïÏ»ñ¿ ³ÝïÇ, å³ïáõ»ó³õ ³é³õ»É³å¿ë
Ç ùñÇëïáÝ¿Çó áñå¿ë å³ïÏ»ñÝ ³ÛÝ, ÝÙ³Ý³å¿ë »õ ³ÛÝ ï¿·. »õ
½»ñÏáë»³Ý ÇëÏ »õë ½ÏÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³ó ï³ñ³Ý Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåû-
ÉÇë. ½å³ïÏ»ñÝª Ï³ÛëñÝ ÚáõÝ³ó âÙßÏÇÏ áñ »õ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë, ³ÛÝ ÇÝã
Û³ÕÃ³Ñ³ñ¿ñ ½ÏáÕÙ³Ýë »ñáõë³Õ¿Ù³óõáó. ½ï¿·Ýª ¼ÝçÇÉ ³ÝáõÝ
ÏáÙëÝ ï³ñ»³É Û²ÝïÇáù ù³Õ³ù¿ª »ï å³ñ·»õ ²É¿ùëÇ Ï³Ûë»ñ Úáõ-
Ý³ó Û³ÙÇ 1099: ²é áñ »ÕÇóÇÝ ù»½ ëÇñáÕÇ¹ ÑÝáõÃ»³Ýó ×ßÙ³ñÇï
íÏ³Û Û»ï³·³Û ·ñáõ³Íù¹:
Æ ·ÇñùÝ Ð³Û»ÉÇ í³ñáõó Ïáã»ó»³É1, áñ ïå³·ñ»³É ¿ Û³ÙÇÝ 1702,
³Ý¹ Ç ÃÕÃ³Ñ³Ù³ñÝ 334 ·ñÇ í³ëÝ å³ïÏ»ñÇÝ ³ÛÝáñÇÏ, Áëï ³ÛëÙ.
§ä³ïÙ»³ó Ù»½ ëáõñμ ²Ã³Ý³ë ²Õ¿ùë³Ý¹ñáõ Ñ³Ûñ³å»ï, Ã¿
Ç ´ÇõñÇïáÝ ù³Õ³ù Ù»ñÓ Ûºñáõë³Õ¿Ù Ç ë³ÑÙ³Ýë îÇõñáëÇ »õ êÇ-
¹áÝÇ μ³½áõÙ Ññ¿³Ûù μÝ³Ï»³É ¿ÇÝ Ë³éÝ ÁÝ¹ ùñÇëïáÝ»³Ûë. »õ ÙÇ
áÙÝ Ç Ññ¿ÇóÝ ËÝ¹ñ¿ñ ïáõÝ Ç í³ñÓáõ: ºõ ³é»³É ÁÝ¹ Çõñ ³ÛÉ ëÇñ»-
ÉÇ Ññ¿³Ûë »õ ·Ý³óÇÝ ·ïÇÝ ïáõÝ ÙÇ ¹³ï³ñÏ, ÛáñÙ¿ ùñÇëïáÝ»³Ûù
»É»³Éù ¿ÇÝ »õ Ùáé³ó»³É ¿ÇÝ ÛáñÙÝ Û³ñ»õ»ÉÇó Ïáõë¿ Ï³Ë»³É ½ï¿-
ñáõÝ³Ï³Ý å³ïÏ»ñÝ: ºõ ÛáñÅ³Ù ÙïÇÝ Ç ïáõÝÝ Ññ¿³ÛùÝ, ï»ëÇÝ
½å³ïÏ»ñÝ »õ ³ë¿ÇÝ óÙÇÙ»³Ýë, Ã¿ª §²Ûë å³ïÏ»ñë ¶³ÉÇÉ»³óõáÛÝ
¿. եõ áñå¿ë ³ñ³ñÇÝ Ñ³ñùÝ Ù»ñ ÁÝ¹ ÝÙ³, ³ñ³ëóáõù »õ Ù»ù ÁÝ¹
å³ïÏ»ñë¦: ºõ ³é»³É »Õ¿·Ý Ñ³ñÏ³Ý¿ÇÝ ½·ÉáõËÝ »Õ»·³Ùμ »õ Í»-
Í¿ÇÝ ½ÍÝáïëÝ »õ Ãù³Ý¿ÇÝ Û»ñ»ëÝ. »õ Í³Ï»óÇÝ ëñáí ½Ó»éëÝ »õ
½áïëÝ: ºõ ÛáñÅ³Ù Ëáó»óÇÝ ½ÏáÕÝ å³ïÏ»ñÇÝ, ³é Å³Ù³ÛÝ »É ³ñÇõÝ
»õ çáõñ: ºõ ½³ÛÝ ï»ë»³É ½³ÑÇ Ñ³ñ³Ý »õ ÁÝÃ³ó»³É å³ïÙ»óÇÝ
ù³Ñ³Ý³Û³å»ïÇóÝ Çõñ»³Ýó »õ ³ÛÉ Ññ¿ÇóÝ: ºõ Ýáù³ ÷áõÃ³Ý³ÏÇ
·Ý³óÇÝ Ç ïáõÝÝ »õ ï»ëÇÝ ½å³ïÏ»ñÝ, áñ Ëáóáõ³ÍáÛÝ μÕË¿ñ çáõñ
»õ ³ñÇõÝ: ºõ ³ë»Ý ù³Ñ³Ý³Û³å»ïùÝ. §öáñÓ»ëóáõù »Ã¿ ×ßÙ³ñÇï
¿ ½áñ ³ë»Ý ùñÇëïáÝ»³ÛùÝ¦: ºõ Ññ³Ù³Û»³ó μ»ñ»É ³Ù³Ý »õ ÅáÕá-
í»³ó ½³ñÇõÝ³Ë³éÝ çáõñÝ: ºõ »ñÃ»³É ûÍ»óÇÝ ½ÑÇõ³Ý¹ë Çõñ»³Ýó,
½ÏáÛñë, ½Ë»Õë, ½Ï³Õë »õ ½³Ý¹³Ù³ÉáÛÍë »õ ³é Å³Ù³ÛÝ μÅßÏ¿ÇÝ:
ºõ ÙÇ³Ñ³Ùáõé ÅáÕáí»ó³Ý »õ ·Ý³óÇÝ ³é »åÇëÏáåáë ù³Õ³ùÇÝ »õ
å³ïÙ»óÇÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ »Õ»³É ½ëù³Ýã»ÉÇë: ºõ Û³ñáõó»³É ·Ý³óÇÝ
½Ñ»ï Ýáó³ Ç ïáõÝÝ »õ ï»ëÇÝ ½å³ïÏ»ñÇ »ñ»ëÝ áñå¿ë ½³ñ»·³ÏÝ
å³ÛÍ³é³ó»³É »õ ¹³¹³ñ»³É μÕËáõÙÝ Ç ÏáÕÇó: ºõ ³é Å³Ù³ÛÝ
1
[¶Çñù Ð³Û»ÉÇ í³ñáõó, áñ ³ëÇ Ð³ñ³Ýó í³ñù, Ø³ñëÇÉÇ³Û, 1702. ÑÙÙï Ð³Û»ÉÇ
í³ñáõó, ³ßË³ï³ëÇñáõÃÛ³Ùμ øÝ³ñÇÏ î»ñ-¸³íÃÛ³ÝÇ, ºñ»õ³Ý, 1997]:
³Ù»Ý³ÛÝ Ññ¿³ÛùÝ Ñ³õ³ï³óÇÝ Ç øñÇëïáë »õ ÙÏñï»ó³Ý. »õ áõ-

ñ³ËáõÃÇõÝ Ù»Í »Õ»õ ù³Õ³ùÇÝ Û³ÛÝÙÇÏ: ºõ ÝáõÇñ»óÇÝ ½ïáõÝÝ
½³ÛÝ ÅáÕáíñ¹»³Ý, ½áñ »õ ßÇÝ»óÇÝ »Ï»Õ»óÇ, ÛáñáõÙ Ï³Ûñ å³ïÏ»ñÝ
ëù³Ýã»ÉÇ: ºõ »¹ÇÝ ½³ÝáõÝÝ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã:... ºõ Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó
Ã³·³õáñÝ âÙßÏÇÏ ·Ý³ó Ç Ð³Ùë »õ ¿³é ½øñÇëïáëÇ å³ïÏ»ñÝ »õ
ÑáÕ³Ã³÷Ý å³ïáõ³Ï³Ý: ºõ »Ï»³É Ç ´ÇõñÇïáÝ ¿³é ½å³ïáõ³-
Ï³Ý å³ïÏ»ñÝ ½³ÛÝ »õ ï³ñ»³É Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ »¹ÇÝ ÁÝ¹
ëñμáõÃÇõÝëÝ Ç ÷³éë øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ, áñ ¿ ûñÑÝ»³É
Û³õÇï»³Ýë, ³Ù¿Ý¦:
Ð³Ù³Ó³ÛÝ ³ÛëÙ ·ñ¿ »õ í³ëÝ ëáÛÝ å³ïÏ»ñÇë Ø³ïÃ¿áë àõñ-
Ñ³Û»óÇ å³ïÙÇã ½ÏÝÇ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³ÝóÝ ÝáñÇÝ âÙßÏÇÏ Ï³Ûë»ñ
Ç ÏáÕÙ³Ýë ä³Õ»ëïÇÝáÛ ÁÝ¹¹¿Ù Ñ³·³ñ³óÇ ï³×Ï³óª Û³é³ç μ»-
ñ»Éáí ½ÃáõÕÃÝ Ýáñ³ áñ ³é ß³Ñ³Ýß³ÑÝ ²ßáï Ã³·³õáñ Ð³Ûáó
Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û՝ Û³ë»ÉÝ.
§¼Ç ³ÛëåÇëÇ Û³ÕÃáõÃÇõÝë »ï ²ëïáõ³Í ùñÇëïáÝ¿Çó, áñ áã
»Õ»õ »ñμ¿ù. »õ ·ï³ù Û³ÛÝÙ ù³Õ³ùÇÝ Ç ¶³μ³õáÝ ½ëáõñμ ÑáÕ³-
Ã³÷Ý øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ, áñáí »õ ßñç»ó³õ ÇëÏ Ç í»ñ³Û
³ßË³ñÑÇ. ÝáÛÝå¿ë »õ ½å³ïÏ»ñÝ öñÏãÇÝ, ½áñ Ññ¿³ÛùÝ Û»ï Å³Ù³-
Ý³ÏÇ Ëáó»³É ¿ÇÝ, áõëïÇ í³Õí³Õ³ÏÇ »É ³ñÇõÝ »õ çáõñ »õ ½Ëáó
ïÇ·ÇÝ áã ·ï³ù¦:
¸³ñÓ»³É ÝáÛÝ àõñÑ³Û»óÇ å³ïÙÇã Ç ÃÇõÝ Ð³Ûáó ÞÊ¾ (1098)
·ñ¿. §ºõ ³Ñ³° »ñ»õ»ó³õ ëáõñμ ³é³ù»³ÉÝ ä»ïñáë (Û³Ýáõñçë)
ýé³ÝÏÇ ÙÇáç μ³ñ»å³ßïÇ (Û²ÝïÇáù) »õ ³ë¿ñ, »Ã¿ Ç Ó³Ë³-
ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛ¹ Ï³Û Ç å³Ñ»ëïÇ ½¿ÝÝ, áñáí øñÇëïáë Ç Ññ¿ÇóÝ
¿³é ½ËáóáõÙÝ Ç Û³Ý³ñ³ï ÏáÕëÝ Çõñ (Ç å³ïÏ»ñ ³Ý¹ñ Áëï í»-
ñáÛÇß»ÉáóÝ)... ³Ñ³ Ï³Û Û³é³çÇ Ëáñ³ÝÇÝ. Ñ³Ý¿ù ½Ý³, »õ Ýáí³õ
»É¿ù Ç å³ï»ñ³½Ù »õ Ýáí³õ Û³ÕÃ»ó¿ù ÃßÝ³Ù»³ó Ó»ñáó¦: ºõë Ç
ÃÇõÝ Ð³Ûáó ÞÊÀ (1099) ÝáÛÝ àõñÑ³Û»óÇ ·ñ¿. §Ú³ÛëÙ ³ÙÇ ¹³ñÓ³õ
¼ÝçÇÉ ÏáÙëÝ »õ ·Ý³ó Ç üé³ÝÏ »õ ï³ñ³õ ½¿ÝÝ øñÇëïáëÇ, ½áñ
·ïÇÝ Û²ÝïÇáù, »õ »ï ²É¿ùëÇÝ (Ï³Ûë»ñ) ÐáéáÙáó Ã³·³õáñÇÝ »õ
ÇÝùÝ ·Ý³ó Ç üé³ÝÏ¦: ºõë »õ Ç ÃÇõÝ Ð³Ûáó ÞÌ [1101]:
Àëï ³ÛëáóÇÏ Ë³éÝ ·ñáõ³Íáó ·ñ¿ »õ ÎÇñ³Ïáë å³ïÙÇã
¶³ÝÓ³Ï»óÇ. §´³Ûó Û³õáõñë Ñ³õáõÝ ëáñ³ (ÎÇé Ø³Ýáõ¿É Ï³Ûë»ñ)
²É¿ùëÇ (Ï³Ûë»ñ ÚáõÝ³ó) ÏáÙë áÙÝ »ÏÝ Ûºñáõë³Õ¿Ù¿ Û²ÝïÇáù »õ
Çμñ»õ »Ùáõï Ç ï³×³ñ ëñμáÛÝ ä»ïñáëÇ ³é³ù»ÉáÛ »õ Ñ³Õáñ¹ »Õ»õ
å³ßï³Ù³ÝÝ, »ñ»õ»ó³õ ÝÙ³ ëáõñμ ³é³ù»³ÉÝ ä»ïñáë »õ ³ë¿.
Æ å³ïáõÑ³Ý »Ï»Õ»óõáÛ¹ Ã³Õ»³É Ï³Û ¶»Õ³ñ¹Ý, áñáí Ëáó»óÇÝ
öñÏÇãÝ Ù»ñ (Ç å³ïÏ»ñÇ ³Ý¹), ³é»³É ï³ñó»ë Û³ßË³ñÑÝ ùá: ºõ
Ýáñ³ ³é»³É ËÝ¹áõÃ»³Ùμ »ÏÝ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë: ºõ Éáõ»³É

²É¿ùëÇ Ï³Ûë»ñ, Ù»Í³ñ³Ýë ³ñ³ñ ÝÙ³ ÛáÛÅ »õ »ï ÝÙ³ ·³ÝÓë μ³-
½áõÙë »õ ËÝ¹ñ»³ó Ç ÝÙ³Ý¿ ½¶»Õ³ñ¹Ý. »õ »ÃáÕ ³é ÝÙ³ ÏáÙëÝ »õ
·Ý³ó ½×³Ý³å³ñÑë Çõñ¦:
45. Ð³Ûñ ØÏñïÇã ²õ·»ñ»³Ý ØËÇÃ³ñ»³Ýó Ç ì³ñë ëñμáó (Ñ³-
ïáñ ¾, Û»ñ»ë 358), Ç Í³ÝûÃáõÃ»³Ý í³ñáõó ÔáõÝÏÇ³ÝáëÇ Ñ³ñÇõ-
ñ³å»ïÇª ã·Çï»Ù ³é ÇÝã í³Ë×³Ý, ½³Ýó ³ñ³ñ»³É ½ëïáõ·áõÃ»Ý¿
Ð³Û³ëï³Ý»³Ûóë Çñ³õ³Ýóª ½È³ïÇÝ³óÇ ´áÉÉ³Ý¹»³ÝóÝ μ»ñ¿ ³Ý-
¹¿Ý ½»ñÏ³ñ³ÓÇ· μ³Ýë, ½áñ ³ñÅ³Ý Ñ³Ù³ñ»ó³ù ¹Ý»É ³ëï Ç ½μû-
ë³Ýë ÁÝÃ»ñó³Ý»É»³óÝ.
§ÆëÏ Û³Õ³·ë ³ëïáõ³Í³ÙáõË ¶»Õ³ñ¹»³ÝÝ, ½áñÙ¿ ³õ³Ý-
¹áõÃÇõÝ ¿ ³½·Çë Ç Ð³Û³ëï³Ý ÉÇÝ»Éª μ»ñ»³É1 Ç ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û
³é³ù»ÉáÛÝ, μ»ñ»Ý ´áÉÉ³Ý¹»³Ýù ½³õ³Ý¹áõÃÇõÝë ³ñ»õÙï»³Ûó,
áñå¿ë Ã¿ ³é Ýáë³ Çó¿, ·ñ»Éáí ³Ûëå¿ë. §Ú³Õ³·ë ¶»Õ³ñ¹»³Ý,
áñáí Ëáó»ó³õ ÏáÕ öñÏãÇÝ, áñ áù Ï³ÙÇ ù³ç Ë»É³Ùáõï ÉÇÝ»É ³Ù»-
Ý³ÛÝÇ, ÁÝÃ»ñóóÇ ½Ú³Ïáμ ´áëÇáë. ·Çñù ². Ú³Õ³·ë Û³ÕÃ³Ï³Ý
Ë³ãÇ. ·É. 17, áõñ ×áË³·áÛÝ μ³ó³ïñ¿, Ã¿ ½Ç³°ñ¹ ÁÝ¹ ëáõñμ Ë³-
ã³÷³ÛïÇ »õ ÁÝ¹ ³ÛÉ ·áñÍ»³ó ã³ñã³ñ³Ý³ó î»³éÝ Û»ñÏÇñ Ã³Õ»-
ó³õ ³ÛÝ Ç Ññ¿Çó »õ ÁÝ¹ ÝáëÇÝ ·ï³õ Ç Ð»ÕÇÝ»³Û ¹ßËáÛ¿ Ç Ùûñ¿Ý
Ù»ÍÇÝ Îáëï³Ý¹Ç³ÝáëÇ: ºõ Ã¿ ëáíáñ ¿ñ å³ÑÇÉ ³ÛÝ Û³ÛÝÙÑ»ï¿ Ç
·³õÃÇ ï³×³ñÇ ëáõñμ ·»ñ»½Ù³ÝÇÝ, áõëáõó³Ý¿ Ñ»ÕÇÝ³Ï ·ñáóÝ՝
áñ Û³Õ³·ë ëáõñμ ï»Õ»³ó, Ñ³Ù³éûï»³É, áñå¿ë Ï³ñÍÇ, Ç å³-
ïáõ³Ï³ÝÝ ´»Ã³Û¿: ²Ý¹³Ýûñ ³é ÝÙÇÝ ´áëÇáëÇ Ù³°ñÃ ¿ í»ñÍ³Ý»É,
Ã¿ áñå¿ë ÝáÛÝ ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹Ý Û³ÙÇ 1118 Ï³Ù 1098, ëù³Ýã»É»ûù
·ï»³É Û²ÝïÇáùª ëù³Ýã»É³å¿ë ³½³ï»³ó ½³ÛÝ ù³Õ³ù Ç ë³ëïÇÏ
å³ß³ñÙ³Ý¿: ºõ Ã¿ áñå¿ë ÝáÛÝÝ ³ÝÏ³õ Ç Ó»éë Ï³Ûë»ñÝ Îáëï³Ý¹-
ÝáõåûÉëáÛ, áñáÛ ½ë³Ûñ Ýáñ³ Ë³ñïáó»³Éª ½³é³çÇÝÝ »ï Ç å³ñ-
·»õÇ Ù³ëÇÝ ì»Ý¿ïÇÏ»óõáó »õ ³å³ ÛÕ»³ó ÁÝÍ³Û ³é ëáõñμÝ Èáõ-
¹áíÇÏáë ³ñù³Û ¶³ÕÕÇ³óõáó2. ÇëÏ ÙÝ³ó»³É »ñÏ³ÃÝ, áñ ÙÝ³ó Ç
Ã³·³õáñ³Ï³Ý ù³Õ³ùÇÝ, Û³éÙ³Ý ³Ý¹ Ýáñ³ ³ÝÏ³õ ÁÝ¹ Ó»é³Ùμ
1
àã Ç ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û ³é³ù»ÉáÛ, ³ÛÉ Ç Â³¹¿áë¿, áñ »ÏÝ ³é ²μ·³ñ ³ñù³Û Ð³Ûáó
Ûº¹»ëÇ³Ûª Áëï í»ñáÛ·ñ»Éáó¹. »õ ½Ç ÑÝ³·áÛÝ »õ Ýáñ å³ïÏ»ñù ³Û¹áóÇù
»ñÏáóáõÝó ëáõñμ ³é³ù»Éáó¹ ÙÇßï ÝÏ³ñÇÝª ´³ñ¹áõÕÇÙ»³ÛÝ Ñ³Ý¹»ñÓ å³ïÏ»-
ñ³õ îÇñ³Ùûñ ÏáõëÇÝ, ½áñ Ý³ ÇÝùÝ »μ»ñ Ç Ð³Û³ëï³Ý »õ Â³¹¿áëÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
ÝÏ³ñ³õ ëñμáÛ ¶»Õ³ñ¹»³ÝÝ:
2
ºõ ³Ûë Ñ³ïáõ³Í ³ÛÝñ ïÇ·Ç, áñ ³é³ù»ó³õ ³é ëáÛÝ Èáõ¹áíÇÏáë ³ñù³Û ¶³Õ-
ÕÇ³óõáó, Ã»ñ»õë Çó¿ ³°ÛÝ ¶»Õ³ñ¹, ½áñÙ¿ ·ñÇ Û³ßË³ñÑ³·ñáõÃ»³Ý ºõñáåÇáÛ
Ñ³ïáñ ¸, Û»ñ»ë 17, áñ »¹»³É Ç Ù¿ç áëÏ»½ûÍ ³ñÍ³ÃÇ ï³å³Ý³ÏÇª Ï³Ë»³É Ï³Û
½³é³ëï³Õ¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ »Õ»ÉáÛ Û³ÝáõÝ Ðá·õáÛÝ êñμáÛ Ç ù³Õ³ùÇ ³Ý¹ ÜûñÇÙ-
å¿ñÏ³Û:
Ï³Ûë»ñÝ Ãáõñù³ó Ø³ÑÙ¿ïÇ ºñÏñáñ¹Ç, Û³ÙÇ î»³éÝ 1453: ºõ ³Ý¹

¿ñ ÙÇÝã»õ áñ¹Ç Ýáñ³ ä³Û³½Çï Ï³Ù»ó»³É áõÕ»ñÓ ÇÝã Ù³ïáõó³-
Ý»É Ù»ÍÇ ½ûñ³í³ñÇ ·Ý¹ÇÝ »ñáõë³Õ¿Ù³óõáó »õ ½·áõß³ó»³É, ½Ç ÙÇ°
ÃáÕ³óáõëó¿ Ý³, Ï³Ù Û³ÝÓÇÝ Ï³Éó¿ ¹³ñÓáõó³Ý»É Û»ïë ½»Õμ³Ûñ
Çõñ ½í³Ý»³ÉÝ ÛÇõñÙ¿ å³ï»ñ³½Ù³õ, ½³ÛÝ ëáõñμ »ñÏ³ÃÝ ÛÕ»³ó
³é å³åÝ ÆÝÝáíÏ»ÝïÇáë À Û³ÙÇ 1492, ½áñ Ù»Í³ßáõù ÷³éûù ÁÝ-
Ï³É»³Éª å³ïáõáí Ù»Í³õ μ»ñÇÝ Ç ï³×³ñÝ ì³ïÇÏ³Ýáõ, áõñ »õ
ó³ñ¹ å³ÑÇ: ¼³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ³ë»Ù, ½áñáó ×áË »õ ³Ýíñ¿å ×³é¿
´áëÇáë, Ù³°ñÃ ¿ ÁÝÃ»éÝáõÉ ³é ÝÙ³¦: ²ÛÉ Û³ÛëåÇëÇ ³õ³Ý¹áõ-
ÃÇõÝë Çõñ³ù³ÝãÇõñ ³½· ½Çõñ ÙÇïë Ñ³×Ç:
46. Æ ï»Õ»ÏáõÃ»³Ýó ³ÛëáóÇÏ ·ñáõ³Íáó μ³ó³Û³Ûï ÝßÙ³ñÇ
ëïáõ·áõÃÇõÝ Çñ³õ³Ýó Ð³Û³ëï³Ý»³ÛóÝ ù³Ý »õñáå³óõáó, ù³Ý½Ç
Ñ³Ûù ½³å³óáõóáõÃÇõÝë Çõñ»³Ýó ß³ñáõÝ³Ï»Ý ëÏë»³É Ç Â³¹¿áë¿
³é³ù»ÉáÛ Çõñ»³Ýó »õ ³Ûëñ, ÛáñáõÙ ãÇ°ù ÇÝã Å³Ù³Ý³Ï ÁÝ¹Ñ³-
ï»³É. ÇëÏ »õñáå³óÇù ³é Ç Ñ³ëï³ï»É ½Çõñ»³ÝóÝª áõÝÇÝ ½Ï³-
ñÇ Ñ»é³õáñ Å³Ù³Ý³ÏÝ, ëÏë»³É Û³Ù¿Ý 1098, ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ ·ï³õ
Û²ÝïÇáù ù³Õ³ùÇ ³é ÛÇÝù»³Ýë »Õ»³ÉÝ ³ÛÝ ï¿·. áõëïÇ ï³-
ñ³õ Ç Îáëï³Ý¹ÝáõåûÉÇë »õ ³ÝïÇ Áëï ·ñáõ³Íáó Çõñ»³Ýó Û³ÙÇ
1492 ï³ñ³õ Ç ÐéáíÙ: ²é ³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ å³ïß³× ÇëÏ ¿ Ñ³Ù³ñ»É,
½Ç ÐéáíÙ »Õ»³ÉÝ ï¿·ª ³ÛÝ, áñáí Ññ¿³Ûù ÁÝ¹ Ï³ï³Ïë Ëáó»óÇÝ
½å³ïÏ»ñÝ ½³ÛÝ ÷ñÏã³Ï³Ý Ç ´ÇõñÇïáÝ ù³Õ³ùÇ, ½áñ »õ Ñ³ë-
ï³ï¿ Ù»ÍÝ ì³ñ¹³Ý í³ñ¹³å»ï ´³ñÓñμ»ñ¹óÇ »ñ·áÕ í»ñáÛ·ñ»³É
ß³ñ³Ï³ÝÇÝ, Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ³Ûëå¿ë.
§²ÛÉ ÞÊ¾ ÃáõÇÝ (Û³ÙÇ î»³éÝ 1098) ä³ÕïáÛÝ ÏáÙëÝ ¿³é
½ÂÉå³ß³ñ »õ ½àõñÑ³ »õ Ç ÙÇõë ³ÙÇÝ ëå³ë³É³ñÝ ´¿ÏÇ³ñáõËÇÝ
»Ï»³É Û²ÝïÇáù Ç í»ñ³Û ÷é³ÝÏÇÝª Ñ³ñ³õ Ç ÝáóáõÝó Çμñ»õ È (»ñ»-
ëáõÝ) μÇõñ. ù³Ý½Ç ·ïÇÝ Ç Ó³Ë³ÏáÕÙÝ (»Ï»Õ»óõáÛ) ëñμáÛÝ ä»ïñá-
ëÇ ½¶»Õ³ñ¹Ý, áñáí Ññ¿³ÛùÝ Ëáó»óÇÝ ÁÝ¹ Ï³ï³Ï³Ýë ½å³ïÏ»ñÝ
÷ñÏã³Ï³Ý. áõëïÇ »É ³ñÇõÝ »õ çáõñ, áñå¿ë Ç î¿ñáõÝÇ ÏáÕ¿Ý. »õ
å³ïáõ»ó³õ ½¿ÝÝ, áñå¿ë ½³ëïáõ³Í³ÙáõËÝ ³ÛÝ, ½áñ Ð³Ûù áõÝÇÝ,
áñáí ½ûñ³ó»³É ÷é³ÝÏùÝ Ñ³ñÇÝ ½ÃßÝ³ÙÇë Çõñ»³Ýó »õ ³å³ ³é³-
ù»óÇÝ ½Ý³ ²É¿ùëÇÝ (Ï³Ûë»ñ ÚáõÝ³ó)¦:
ºõ ³Ñ³ Ç μ³ÝÇó ³ëïÇ Ù»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û ù³ç³Û³Ûï »ñ»õÇ Ã¿ª
³ÛÝ ¶»Õ³ñ¹, áñáí Ññ¿³Ûù Ï³ï³Ï³Ýûù Ëáó»óÇÝ ½å³ïÏ»ñÝ ½³ÛÝ
Ç ´ÇõñÇïáÝ ù³Õ³ùÇ, å³ïáõ»³É μ»ñ³õ Û²ÝïÇáù »õ å³Ñ»³É ³Ý-
¹¿Ý Û»Ï»Õ»óõáçÝ, áñ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ä»ïñáëÇ ³é³ù»ÉáÛ. ³å³ Ç
ÝÙÇÝ Û³ÛÝÙÇÏ Å³Ù³Ý³ÏÇ Û³ÛïÝ»³É »õ óáõó»³É ½Û³çáÕáõ³Íë å³-
ï»ñ³½ÙÇÝ ÁÝ¹¹¿Ù ÃßÝ³Ù»³óÝ å³ïáõ»ó³õ »õ »õë, ½áñ »õ ÁÝÏ³-
É»³É ÏáÙëÝ ¼ÝçÇÉ ³ÝáõÝ ï³ñ³õ ÁÝ¹ Çõñ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ

ÁÝÍ³Û»³ó ²É¿ùëÇ Ï³Ûë»ñ: ºõ Ý³ Ë³ñïáó³õ Ñ³ï»³É ½»ñÏáëÇÝ
½³ÛÝ Ù³ëÝ, ³é³ù»³ó ½ÙÇÝ å³ñ·»õ í»Ý¿ïÏ»óõáó »õ ½ÙÇõëÝ ³é
³ñù³ÛÝ Èáõ¹áíÇÏáë. ÇëÏ Ù³ëÝ Ù»Í³·áÛÝ ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý-
¹ÇÝáõåûÉÇëª ½ÏÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³ó ³é³ù»ó³õ Ç ëáõÉÃ³Ý¿Ý ï³×Ï³ó Ç
ÐéáíÙ, Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛÝ Ñ³Ûñ ØÏñïãÇ ²õ·»ñ»³Ý:
47. ²ÛëáùÇÏ Í³ÝûÃáõÃÇõÝù Ñ³Ý¹»ñÓ íÏ³ÛáõÃ»³Ùμù ÑÝáõ-
Ã»³ÝóÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó Ñ³ëï³ï»Ý Ã¿ ÇëÏ³Ï³Ý ¶»Õ³ñ¹Ý, áñáí
Ëáó»ó³õ ÏáÕ Ï»Ý³ñ³ñÇÝ Ù»ñáÛ ÚÇëáõëÇ, ¿ »Õ»³ÉÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý,
áñ ³ÛÅÙ ·ï³ÝÇ Ç ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý
²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ:
Æñ³õáõÝù Ð³Û³ëï³ÝÇ ·»ñ Ç í»ñáÛ å³ÝÍ³Ûñ ³é³õ»É ù³Ý
½³Ûë, »Ã¿ ã¿°ñ ³ÝÛ³Ûï »Õ»³É Û³ïáõÏ Ù³ï»³ÝÝ å³ïÙáõÃ»³Ý
ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û, áñ Ýß³Ý³ÏÇ Ç Ï³ñ·Ç ³Ý¹ ÑÇÝ óáõó³ÏÇ Ù³ï»-
ÝÇó ·ñ³ÝáóÇ Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛë Î³ÃáõÕÇÏ¿ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ù³Ý½Ç ù³ÝÇóë
³Ý·³Ù Ç Å³Ù³Ý³Ïë å³ï»ñ³½Ù³ó Ç ¹³ßïÇ ³ëï ²ñ³ñ³ï³Û, Ç
Ïáñáõëï ·Ý³óÇÝ ÇÝã ÇÝã Ñ³ñÏ³õáñ Ù³ï»³Ýùª Ã¿ Ç ·ñ³Ýáó¿ ³ë-
ïÇ »õ Ã¿ Û³é³ÝÓÇÝ ½·áõß³õáñ å³Ñå³ÝáõÃ»³ÝóÝ ³ÛÝó Ç ½³Ý³-
½³Ý Û³å³Ñáí Ï³ñÍ»ó»³É ï»ÕÇë, ÁÝ¹ áñë »õ å³ïÙáõÃÇõÝÝ ëáõñμ
¶»Õ³ñ¹³Û:
48. ²Ù»Ý³÷ñÏÇã ³Ýáõ³Ý»³É å³ïÏ»ñ ÚÇëáõëÇ ÇçÙ³ÝÝ Ç Ë³-
ã¿Ýª Ç í»ñ³Û »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ ³Ý÷áõï ÷³Ûï»³Û ï³Ëï³ÏÇ.
»ñÏ³ñáõÃÇõÝ Ýáñ³ ¶ [3] ÃÇ½, ¸ [4] Ù³ïÝ, É³ÛÝáõÃÇõÝ ² [1]
ÃÇ½, ¾ [7] Ù³ïÝ, ÇëÏ Ã³ÝÓñáõÃÇõÝÝ »ñÏÙ³ïÝ³ã³÷. Ç ·³·³Ã
Ë³ãÇÝ Ýß³Ý Ñ³Ûñ³Ï³Ý ³çáÛÝ, Ûëïáñ»õ ù³Ý ½³ÛÝ ³Õ³õÝ³Ï»ñå
Ñá·ÇÝ ÚÇëáõëÇ. Áëï ³õ»ï³ñ³Ý³Ï³Ý μ³ÝÇÝª §Ð³°Ûñ, Ç Ó»éë ùá
³õ³Ý¹»Ù ½Ñá·Ç ÇÙ¦ (ÔáõÏ. ·É 23, Ñ³Ù³ñ 46): Ú»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë
Ë³ãÇÝ »ñÏáõ ³ñù, áñáó ³ç³ÏáÕÙ»³ÝÝ ½»ñÍáõó»³É ½μ³½áõÏ ÚÇ-
ëáõëÇ Ç Ë³ã¿Ýª ³ñÏ»³É ¿ ½áõëáíÝ, »õ áõÝÇ Ó»éûù ½Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³.
ÇëÏ ³Ñ»Ï³ÝÝª ³·ó³Ý Ç Ó»éÇÝ ù³ñß¿ ½μ»õ»éÝ Ç Ó»é³ó »õ Ç Ë³ã¿
³ÝïÇ:
ÚÇëáõë »õ ³ÛëáùÇÏ Ýß³Ý³Ï»³Éùë Ñ³Ý¹»ñÓ Ë³ãÇõÝ »õ ãáñ»ù-
ÏáõëÇ »½»ñûù ï³Ëï³ÏÇÝ »Ý ¹ñáõ³·»³É ÷áñ³ÍáÛù. ÇëÏ ÙÇõë Ù³-
Ï»ñ»õáÛÃ ï³Ëï³ÏÇÝª ³Ù»Ý»õÇÝ Ñ³°ñÃ Ñ³õ³ë³ñ:
²Ûë ²Ù»Ý³÷ñÏÇã ³Ýáõ³Ý»³É å³ïÏ»ñª Ó»é³·áñÍ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ ³õ»ï³ñ³ÝãÇ Áëï ¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ, Û³ñÓ³Ý³·ñáõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ Ð³õáõó Â³é³Ûª μ»ñ»³É Ç ÚáõÝ³ëï³Ý¿ Ç
Ð³Ûë Ûáñ¹õáÛ ²ßáïáÛ ÇßË³ÝÇ ´³·ñ³ïáõÝõáÛ ï»³éÝ ¸³ñáõÝÇó Ç
ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ »ûÃÝ»ñáñ¹ ¹³ñáõ, ½áñ ÛÁÝÏ³ÉÝáõÉ ÇßË³ÝÇÝ Ç Ó»é³ó

áñ¹õáÛ ÇõñáÛ ½³ÛëåÇëÇ ·³ÝÓ ëñμáõÃ»³Ý, ³Ý¹¿Ý ³Ý¹ ï³Û ÑÇÙÝ
³ñÏ³Ý»É »Ï»Õ»óõáÛ ëñμáÛ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Û³ÝáõÝ öñÏã³Ï³Ý
å³ïÏ»ñÇÝª Ç ëïáñáïë ³Ý¹ ù³Õ³ùÇÝ ¸³ñáõÝÇó (ä³Û³½Çï), áõñ
¿ÇÝ ßÇñÇÙù ÛáÉáí ÇßË³Ý³ó Ý³ËÝ»³óÝ Çõñáó, ½áñÙ¿ Ô»õáÝ¹ í³ñ-
¹³å»ï å³ïÙÇãª Ç ãáññáñ¹ Ñ³ïáõ³ÍÝ. §ÆëÏ ³å³ Û»ï Ù³Ñáõ³ÝÝ
¶ñÇ·áñÇ (Ø³ÙÇÏáÝõáÛ) Û³çáñ¹¿ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝ ²ßáï (´Çõñ³-
ï»³Ý), å³ïñÇÏ ³Ûñ »ñ»õ»ÉÇ »õ Ý³Ë³Ù»Í³ñ Ç Ù¿ç Ý³Ë³ñ³ñ³óն
Ð³Ûáó, Ç ïáÑÙ¿ ´³·ñ³ïáõÝ»³ó... ÷áÛÃ ÛáõëáõÙÝ³ëÇñáõÃ»³Ý »õ
½³ñ¹³ñ¿ñ ½»Ï»Õ»óÇë ²ëïáõÍáÛ í³ñ¹³å»ï³Ï³Ý ³ñáõ»ëïÇõù »õ
å³ßïûÝ¿Çó ËÙμ³õáñáõÃ»³Ùμ, å³ïáõ¿ñ »õ »ñ»õ»ÉÇ ëå³ëÇõù ÛÇõ-
ñáó ·³ÝÓáõó »õ ßÇÝ¿ñ ½»Ï»Õ»óÇÝ ¸³ñáõÝÇó ÛÇõñáõÙ áëï³ÝÇÝ »õ
½Ï»Ý¹³Ý³·ñ»³É ½å³ïÏ»ñÝ Ù³ñ¹»ÕáõÃ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ ³Í»³É Ç
ÙïÇóÝ ³ñ»õáõª Ù»Í³ëù³Ýã ½ûñáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·áõó³Ý¿ñ Ç ÝÙ³. »õ
Ýáñ³ ³Ýáõ³Ùμ ½»Ï»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ý»³ó¦:
î»ÕÇ ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ³Ý¹ Ç ëïáñáïë ù³Õ³ùÇÝ
ä³Û³½ÇïáÛ ³ÛÉ ßÇÝáõ³Íù ï³×³ñÇÝ ù³Ûù³Û»³É »õ Ë³Ý·³ñ»³Éª
ßáõñç ½áñáí ³ÛÅÙ ¿ ·»ñ»½Ù³ÝÝáó Ñ³Û³½·Ç μÝ³Ïã³ó ù³Õ³ùÇÝ »õ
ÝáÛÝ ÇëÏ μÝ³ÏÇãù ÙÇÝã»õ ó³ÛÅÙ ÛÇß³ï³Ï»Ý ½³ÝáõÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ
³ÛÝáñÇÏ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛÝª Ç ù³Ûù³Û»³É áñÙáó ³ÝïÇ, ³Ûë-
ù³Ý »õ»Ã ÝßÙ³ñ»³É, μ³ó³Û³Ûï»ó³õ ×ßÙ³ñÇï íÏ³Û μ³ÝÇó å³ï-
ÙáõÃ»³ÝÝ, Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ. §Æ å³ïñÏáõÃ»³Ý... Çß-
Ë³Ý Ð³Ûáó ³½·Ç... ÇÝùÝ³Ï³Ý Ï»Ý³ÏóáõÃ»³Ý... »õ Ç Ñ³Ý¹»ñÓ»³É
ùá ·³Éëï»³Ý¦:
ÚáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ. §Æ Í³·³ó ÙïÇóÝ ³ñ»õáõ ³Í»³É å³ñ·»õ»É
Ù»½ Ñ³×»ó³ñª áñ Û³Ù»Ý³ÛÝÇ...¦:
¼³ÛëÙ³Ý¿ »õ ´³ñÓñμ»ñ¹óÇÝ Ù»ÍÝ ì³ñ¹³Ý í³ñ¹³å»ï
å³ïÙÇã. §¼ÏÝÇ ²ßáïáÛ, áñ ßÇÝ»³ó ½¸³ñûÝÇó »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
öñÏã³Ï³Ý å³ïÏ»ñÇÝ, ½áñ »μ»ñ áñ¹Ç Ýáñ³ Û³ñ»õÙïÇó Ù³ë³Ùμ
»õ Ç Ý³õ³Ï³ïÇëÝ ·ñ»³ó ½áñë Áëï å³ïÏ»ñÇÝ¦: ²ÛÝ ¿ª ß³ñ³Ï³ÝÝ
Ï³ñ·»³É ³é áÕáñÙ»³ ÷áËÝ Ç ÑÇÝ·»ñáñ¹ ³õáõñ Ý³õ³Ï³ï»³ó
ëáõñμ Ê³ãÇÝ:
îáÕ¿ »õ ÷áÕÝ î³ñëáÝ»³Ý Ü»ñë¿ë È³ÙμñáÝ³óÇ ³é ³Ûëª Û»ñÏá-
ëÇÝ Ý³Ù³ÏëÝ Çõñ. ³é ÚáõëÏ³Ý ³ñ·»É³Ï³Ý ×·Ý³õáñÝ ÛáÛÝ. §¼áñ
ÉáõÍ³Ý»Ý Ù»ÏÝÇãù ÁÝ¹³ñÓ³Ï μ³ÝÇõ Ç í»ñ³Û Ã³·³õáñ³Ï³Ý ù³-
Õ³ùÇÝ (Îáëï³Ý¹ÝáõåûÉëÇ), áõñ »¹³õ ÑÇÙÝ Ñ³õ³ïáÛ ÑÇÙ³Ý ëáõñμ
»Ï»Õ»óõáÛ Áëï áõÙ»ÙÝ Ç Ù»ñ í³ñ¹³å»ï³ó¦, áñ ³ÛÝ ÇÝùÝ ¿ »ñ·áÕ
ß³ñ³Ï³ÝÇë: Æ ÃáõÕÃÝ ³é È»õáÝ ³ñù³Û Ð³Ûáó ÎÇÉÇÏÇáÛ. §àñå¿ë

³ëÇ Û»ñ· ÙÇ, áñ ³é Ù»½ »Õ³Ý³ÏÇ, Ï»óá° ½áñ¹Ç Í³é³ÛÇ ùá, ½áñ Ç
ÐéûÙ³Û ·³ÑÇóÝ í»ñ³å³ïáõ»ó»ñª áõñ »¹ÇÝ ½í¿ÙÝ Ñ³õ³ïáÛ ÑÇÙ³Ý
ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛ¦ »õÝ:
49. ²å³ ½ÏÝÇ ³Ýó³Ý»ÉáÛ ÙÇçáó³ó Çμñ»õ »ñÇó Ñ³ñÇõñ ³Ù³ó
Ç Ó»éë μ»ñ¿ ½³Ûë å³ïÏ»ñ öñÏã³Ï³Ý ¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÝ ä³Ñ-
É³õáõÝÇ áñ¹Ç ì³ë³Ï³Û (Ð³ë³Ý³Û` Áëï ³ñÓ³ÝÇÝ »Õ»ÉáÛ Û»Ï»Õ»-
óÇÝ Î»ã³éáõ³ó Ç ÝáÛÝ Ø³·Çëïñáë¿Ý ¶ñÇ·áñ¿). »õ Û³ÝáõÝ ³Ûëñ
å³ïÏ»ñÇ í»ñëïÇÝ Ýáñá· »Ï»Õ»óÇ ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ÛáñÓ³ù³ñ
íÇÙ³ó Ç Ð³õáõó Â³é Ïáã»ó»³É ë³ÑÙ³ÝÇÝ, áñ Ù»ñÓ Ç ¶³éÝÇ, ÏÇó
Û³ñ»õÙï»³Ý ×³Ï³ï ÷áùñÇÏ »õ ³Ýßáõù »Ï»Õ»óõáÛÝ Ï³éáõó»ÉáÛ
Û³é³ç³·áÛÝ Ç ¶¿áñ· ÇßË³Ý¿Ý ø»ÕáÛ Áëï ØËÇÃ³ñ³Û ²ÛñÇí³-
Ý»óõáÛ, »õ Ñ³Ý·áõó³Ý¿ Ç ÝÙ³ ½³Ûë å³ïÏ»ñ, ÛáñáÛ ³ÝáõÝ ÏáãÇ Ç
å³ïÙ³·Çñë »õ Û³ñÓ³Ý³·Çñë »õ ³Ûë »Ï»Õ»óÇª áñáß Û»Ï»Õ»óõáÛÝ
¸³ñáõÝÇó, áñ Ç Îá·áíÇï ·³õ³éÇ ³é Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïáí Ù»ÍÇ
É»ñÇÝÝ Ø³ëë»³ó. ÇëÏ ë³ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ºñ³ëË ·»ïáÛ Ñ³Ý¹¿å
¶³éÝõáÛ Û³ñ»õÙï»³Ý É³Ýçë É»ñÇÝ, áñáÛ ½³é³ç»³õ Ç Ëáñ³Óáñ ÙÇ-
çáóë ÑáëÇ ·»ï³ÏÝ ¶³éÝõáÛ, ²½³ï ·»ï Ïáã»ó»³É Ç ·Çñë:
¼ëáÛÝ å³ïÏ»ñ¿ áñ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ¶ñÇ·áñÇ Ø³-
·ÇëïñáëÇ »õ ½»Ï»Õ»óõáÛª ï»°ë Ç Ð³õáõó Â³é:
50. ²Ûë Ññ³ß³ÉÇ å³ïÏ»ñ ÷ñÏã³Ï³Ý Çõñáí ÑÝáõÃ»³Ùμ, Ù³-
Ý³õ³Ý¹ ÉÇÝ»Éáí Ó»é³·áñÍ ÚáíÑ³ÝÝáõ ³õ»ï³ñ³ÝãÇª å³Ñå³ÝÇõñ
Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³Ý¹ Ð³õáõó Â³é³Û áñã³÷ Ï³Ûñ ³ÛÝ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý.
³ÛÉ ½ÏÝÇ í»ñçÇÝ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó Û³Ûë Ý³Ñ³Ý· Ð³Û³ëï³ÝÇ
Ç ÎáíÏ³ë»³Ý »Éáõ½³Ï³ó »õ Çëå³é ³Ýßù³Ý³ÉáÛ Ù»Ý³ëï³Ý³óÝ,
Ûáñáó Ï³ñ·Ç »õ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Ð³õáõó Â³é³Û, μ»ñ³õ ³Ûë ëáõñμ
å³ïÏ»ñ Ç ëáõñμ ³Ãáé ³Ûëñ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ ՍñμáÛ ¾çÙÇ³Í-
ÝÇ »õ Ï³Û ³ÛÅÙ ÁÝ¹ ³ÛÉ ëñμáõÃ»³Ýó Ç ·³ÝÓ³ñ³ÝÇ ³ëï:
ÆëÏ ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý ãáõÝ»Éáí ½Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã Ç Ù³ëÇÝ
³Ûëñ å³ïÏ»ñÇ, ·ñ¿ Ç ä³ïÙáõÃ»³ÝÝ (Ñ³ïáñ ´, Ñ³Ù³ñ 312). §²-
ëÇª Ã¿ ßÇÝ»³ó ë³ (í»ñáÛÇß»³ÉÝ ²ßáï ´Çõñ³ï»³Ý) Û³ÛÝÅ³Ù ½»Ï»-
Õ»óÇÝ ¸³ñáõÝÇó »õ »μ»ñ ³Ý¹ ½å³ïÏ»ñ öñÏãÇÝ. ³ÛÉ Ã¿ á°ñ Çó¿ª
á°ã ¿ Û³Ûï¦:
51. Ø³ëáõÝù Ë³ã³÷³ÛïÇÝ øñÇëïáëÇ. ² Ù³ëÝ ½»ï»Õ»³É Ï³Û
Ç Ã³ÝÏ³·ÇÝ áëÏ»³Û ³Ï³Ý³Ïáõé »åÇëÏáåáë³Ï³Ý ÷áùñÇÏ Ë³ãÇ
»õ ¿ Û³ÝáõÝ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ, áñáÛ Ç ÃÇ-
Ï³Ýó ÏáÕÙ³Ý¿ ·ï³ÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝª Áëï ³ÛëÙ.
§ê³° ¿ åë³Ï ëáõñμ êÇûÝÇ,
ö³Ûï »õ μ»õ»éÝ øñÇëïáëÇ,

²éÇÃ ÛÇßÙ³Ý öÇÉÇååáëÇ,
Ð³Ýáõñó Ð³Ûáó Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
àñ μ³ñ»Ëûë ¿ Ø³ñïÇñáëÇÝ
ºõ Çõñ áñ¹õáÛ êÇÙ¿ûÝÇÝ¦:
´-ñ¹Ý, ÝáÛÝå¿ë ½»ï»Õ»³É ÛáëÏ»³Û ³Ï³Ý³Ï³å »åÇëÏáåáë³-
Ï³Ý Ë³ãÇ, Ç ÙÇç³Ï¿ïëÝ ³Ý¹ñ »ñÏáõó »ñÏ»ñ»ë³ó »õë ·áÝ ·ñãáõ-
ÃÇõÝù ÛÇß³ï³Ï³ó Û³ÝáõÝ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ æáõÕ³Û»óõáÛ. §ÚÇ-
ß³ï³Ï ¿ ëáõñμ Ýß³Ýë Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë ëñμ³½³ÝÇÝ, ²ëïáõÍáÛ
ÇçÙ³Ý ï»ÕÇ, èÖÆ [1671] ÃíÇÝ (Ð³Ûáó). Ï»Ý³ó ÷³Ûï¿Ý Ï»Ýë³-
ïáõÇÝ »õ Ù³ëÝ ³ÝÏ³ñ å³ïÙáõ×³ÝÇÝ, ³Ù÷á÷»³É Ï³Û Ç ëáõñμ
Ê³ãë ëÙÇÝ¦:
¶-ñ¹Ýª Ç ù³é³ÏáõëÇ ÝáÛÝûñÇÝ³Ï Ë³ã ³ñÍ³ÃÇ Ã»ÉÏ³ï (ãÇý-
ïÇßÇ), áñáÛ Ç ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ Ç Ý»ñùáÛ ³å³ÏõáÛ áõÝÇ ·Çñª Áëï
³ÛëÙ. §êáõñμ Ýß³Ýë ¿ Ç Ï»Ý³ó ÷³Ûï¿Ýª Ï³ñÙÇñÝ »õ ëåÇï³ÏÝ ¿ Ç
ÜáÛ»³Ý ï³å³Ý¿Ý¦:
¸-ñ¹Ýª ÝáÛÝå¿ë ÛáëÏ»³Û ³Ï³Ý³Ïáõé »åÇëÏáåáë³Ï³Ý Ë³-
ãÇ, ÛáñáÛ μÝáÛÝ (μéÝ»ïÕ) í»ñ³Û ·áÛ ·Çñ Áëï ³ÛëÙ. §ÚÇß³ï³Ï ¿
ëáõñμ Ë³ãë Ï»Ý³ó ÷³ÛïÇÝ ØÇÝ³ë í³ñ¹³å»ïÇÝª Սáõñμ ¾çÙÇ³-
ÍÇÝ, èÖÊÂ (1700) թվին¦:
52. î³å³Ý³Ï »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ ³ñÍ³ÃÇ ßÇÝáõ³Í »ñÏ¹-
ñ³Ùμù »õ ³Ýáõ³ÝÇ ëáõñμ Ýß³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Êáï³Ï»ñ³ó: àõÝÇ
Ç ÃÇÏ³Ýó ÁÝ¹³ñÓ³Ï ³ñÓ³Ý³·Çñ Áëï ³ÛëÙ. §Î³Ù³õ Ï³ñáÕÇÝ
²ëïáõÍáÛ »ë ¾³ãÇ áñ¹Ç Ð³ë³Ý³ áñ¹á äéûß³ áñ¹á Ù»ÍÇÝ ì³-
ë³Ï³ Û³½·¿ Ð³Ëå³Ï³ó ïÇñ»óÇ Ñ³Ûñ»ÝÇ »ñÏñÇë ÇÙá Þ³åáõÝ³ó
»õ ³ÛÉ ÛáÉáí ·³õ³é³ó, ½ûñ³íÇ·Ý »õ û·Ý³Ï³Ý áõÝ»Éáí ½øñÇë-
ïáë »õ ½ëáõñμ Ýß³Ýë Êáï³Ï»ñ³ó, áñáí »õ Ý³ËÝÇùÝ ÇÙ ½ûñ³ó³Ý.
»ïáõ Ï³½Ù»É å³Ñ³ñ³Ý ëÙÇÝ ³ÝçÇÝç ÛÇß³ï³Ï. áñù Ñ³Ý¹ÇåÇù
ëÙ³, ½Çë »õ ½ÍÝûÕëÝ ÇÙ ½²ÙÇñ-Ð³ë³Ý »õ ½Â³×»ñÝ »õ ½Ñûñ»Õ-
μ³ÛñÝ ÇÙ ½ä³å³ù Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù. ³ÛÉ»õ ½³Ù»Ý³ÛÝ Ý³ËÝÇëÝ Ù»ñ
»õ ½³½·³ïáÑÙ¦:
Æ ßÇÝáõ³ÍÇ ³ëï Û³é³çÇÝ »ñ»ëÇ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ¿ å³ï-
Ï»ñ öñÏãÇÝ »õ Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë »ñÏáõó Ññ»ßï³Ï³ó, ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ »õ ÚáíÑ³ÝÝáõ, Ç í»ñ³Û »ñÏáõó ¹ñ³ÝóÝ Èáõë³õáñãÇ »õ Úáí-
Ñ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ: Ú»ñÏáëÇÝ ëïáñÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ ä»ïñáëÇ »õ äûÕáëÇ
³é³ù»Éáó »õ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ³Ûëó »ñÏáõó å³ïÏ»ñ³ó ¿ ³ÛÉ å³ï-
Ï»ñ μ³½Ï³ï³ñ³Í, ÛáñáÛ »ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ·ñáõ³Í ³Ûëå¿ë.
§êáõñμ Ýß³Ý ï¿ñáõÝ³Ï³Ý,
Դáõ ¾³ãáõ É»°ñ û·Ý³Ï³Ý:

Âí. âÊÂ [1300]¦:
Ø¿çÝ ï³å³Ý³Ï³Ó»õ ßÇÝáõ³ÍáÛë ³ÛëáñÇÏ ¿ Ñ³ñÃ ß¿Ýù ³ñÍ³-
ÃÇ Í³ÕÏ»³Û áëÏ»½ûÍ, Ûáñ ³·áõó»³É Ï³Û ÷áùñÇÏ Ë³ã ³ñÍ³ÃÇ
áëÏ»½ûÍ Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ùμù »õ Ù³ñ·³ñïûù. ÇëÏ Ç Ý»ñùÇÝ »ñ»ë
»ñÏáõó ¹ñ³ÝóÝ »Ý å³ïÏ»ñù ¶³μñÇ¿ÉÇ »õ ØÇù³Û¿ÉÇ Ññ»ßï³Ï³-
å»ï³óÝ:
53. î³å³Ý³Ï Í³Ýñ³ÏßÇé ß¿Ýù ³ñÍ³ÃÇ, ÛáñáõÙ ³Ù÷á÷»³É
Ï³Û Ñ³ïáõ³Í ï³Ëï³ÏÇ ï³å³ÝÇÝ ÜáÛÇ Ý³Ñ³å»ïÇ »õ ¿ Ã½³õ
»ñÏ³ÛÝ, ùÉ³õ É³ÛÝ »õ Ã³ÝÓñ »ñÏÙ³ïÝ³ã³÷. Ù³Ï»ñ»õáÛÃ Ýáñ³
Ï³ñÇ ÷³ÛÉáõÝ Ñ³ñ»³É Ç ·áÛÝ ¹»ÕÝ³ßáñÃ »õ Ï³ñÇ Ï³ñÍñ, áñáÛ ÙÇ
³ÝÏÇõÝÝ μ»Ï»³É »õ í»ñ³é»³É ÁÝÏ½³ã³÷: Æ ÙÇç³Ï¿ï ï³Ëï³ÏÇÝ
³Ùñ³ó»³É Ï³Û ÷áùñÇÏ Ë³ã ³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ »õ áõÝÇ Ñ³ë³ñ³Ï
ù³ñÇÝë: Þ¿ÝùÝ ³ñÍ³ÃÇ å³ñáõÝ³ÏÇã ï³Ëï³ÏÇÝ áõÝÇ »ñÏ÷»Õ-
Ï»³Ý ¹ñáõÝë, Ûáñáó í»ñ³Û »Ý å³ïÏ»ñù ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û Ñ³Ûñ³-
å»ïÇÝ ï³ñ³Í»³É áõÝ»Éáí ½μ³½áõÏëÝ, »õ Ññ»ßï³ÏÇÝ, áñ Ù³ïáõ-
ó³Ý¿ ½ï³Ëï³ÏÝ:
Æ ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ·áÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ ³ÛëåÇëÇ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ë Ù»Õë³Ù³Í »õ ·ÍáõÝ ¸³õÇÃ ³Ý³ñÅ³Ý Ñ³-
μ»Õ¿ë ³½·³õ äéûß»óÇ, ï»Õ³å³Ñ í³ÝÇóë ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û, ßÇÝ»É
»ïáõ »õ ·áÛÝ½·áÛÝ ûñÇÝí³Íûù ½³ñ¹³ñ»óÇ ½å³Ñ³ñ³Ýë ÜáÛ»³Ý
ï³å³ÝÇë ÷ñÏ³·áñÍ ëáõñμ ï³Ëï³ÏÇë, áñ ³ÛÅÙ ÏáãÇ êáõñμ Ú³-
Ïáμ, ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ »õ ÇÙ ÍÝáÕ³óÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ ³ñ»³Ý³éáõ Ù»ñÓ³-
õáñ³ó. »õ áñ ß³ï »õ áñ ë³Ï³õ ³ñÃáõÝù áõÝÇóÇÝ ³ÛëÙ å³Ñ³ñ³ÝÇë
Տ¿ñÝ øñÇëïáë Ñ³ïáõëó¿ Ç ÙÇõë³Ý·³Ù ·³Éëï»³Ý, ³Ù¿Ý: ºõ áñ áù
Ï³Ù»ëóÇ Ñ³Ý»É í³ÝÇóë ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û Ï³Ù Í³Ë»É Ï³Ù ·ñ³õÝ
¹Ý»É ³½·³ÛÝáóë »õ ³ÛÉáó, Û³Ý¿Íë Î³Û»Ý³Û »õ ¸³¹³Ý³Û »õ Ë³ã³-
Ñ³Ýí³óÝ ³éó¿ »õ ë»õ»ñ»ë ³é ÛÇë ·³ó¿, ³Ù¿Ý: ÞÇÝ»ó³õ Ó»é³Ùμ
ø³Ý³ù»éóÇ Ù»Õë³å³ñï áëÏ»ñÇã ²õ»ïÇÝ, Ãí. èÖÊ¾ (1698)¦:
54. î³å³Ý³Ï ÷áùñÇÏ Ñ³ë³ñ³Ï ³ñÍ³ÃÇ. áõÝÇ ½»ñÏ÷»ÕÏ»³Ý
¹ñáõÝë. Ç Ù¿çÝ ·áÛ å³ïÏ»ñ »õ Ç ëñïÇ Ýáñ³ ³·áõó»³É ¿ Ù»Í ³ÏÝ
¹»ÕÝ³·áÛÝ, ÛáñáÛ Ý»ñùáÛ ÝßÙ³ñÇ Ù³ëÝ:
55. î³å³Ý³Ï ëáëÏ ÷³Ûï»³Û ÷áñ³Íáõ. Ù¿çÝ ëÇõÝ³Ó»õ ù³Ý¹³Ï
»õ Ç í»ñ³Û Ë³ã. »õ Ç ãáñë Ã»õëÝ Ë³ãÇÝ Ù³Ýñ »ñÏ³Ãù ÙË»³Éù.
³Ýáõ³ÝÇ »õ ë³ª Ù³ëÝ Ç ÷ß»³Û åë³Ï¿ öñÏãÇÝ Ù»ñáÛ:
56. î³å³Ý³Ï Ñ³ë³ñ³Ï ³ñÍ³ÃÇ ëïáñÇÝ ßÇÝáõ³Í »ñÏ¹ñ³Ùμù,
áñ å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ½÷áñ³Íáõ Ë³ã ÷³Ûï»³Û, ÛáñáÛ í»ñ³Û »õ
Ë³ã ÷áùñÇÏ ³ñÍ³ÃÇ, áñ áõÝÇ Ç ÙÇç³ÏÇïÇÝ Ï³ñÙÇñ ³ÏÝ μ»Ï»³É:
Æ ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ áõÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·Çñ Áëï ³ÛëÙ. §ºë ¶³μñÇ¿É í³ñ-

¹³å»ïë, ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ ê³ÕÙáë³í³ÝÇó, ßÇÝ»É ïáõÇ ½å³Ñ³-
ñ³Ý ëáõñμ ²ñ³·³Íáõ êáõñμ Üß³ÝÇÝ Áëï³óáõ³Íáíù ³ëïáõ³Í³-
ë¿ñ ºñ»õ³ÝóÇ ¶áõÉáõÙÇÝ í³ëÝ ÛÇß³ï³ÏÇ ³Ù»ÝÇó Çõñáó ÝÝç»ó»-
ÉáóÝ Ëûç³Û ²ÕáõÙμ¿ÏÇÝ »õ Ëû×³Û êÇÙ¿ûÝÇÝ »õ ½³õ³Ï³ó ²Õ³Ù-
ç³Ý, ²Ñ³ñáÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
57. î³å³Ý³Ï ÷áùñ³¹Çñ ³ñÍ³ÃÇ Ñ³ñÃ ßÇÝáõ³Íáí. ë³
³Ýáõ³ÝÇ ²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É êáõñμ Üß³Ý, áñ ·áõó¿ Çó¿ ²ëïáõ³ÍÁÝ-
Ï³É í³Ý³óÝ, áñ Ç ÜÇ· ·³õ³éÇ:
58. î³å³Ý³Ï ÙÇç³Ï ¹ñáõÃ»³Ùμ μáÉáñáíÇÝ Ù³ùáõñ ³ñÍ³-
ÃÇ Ï³ñÇ ÁÝïÇñ ·áñÍáõ³Í ù³ç ³ñÑ»ëï³õáñÇ. ·ÉËáíÇÝ áëÏ»½ûÍ,
³Ýáõ³Ý»³É μ³½Ù³Ù³ëÝ. »õ ¿ Û³ÝáõÝ Úáíë¿÷ ³ñù»åÇëÏáåáëÇ
²ñÕáõÃ»³Ýó. áõÝÇ ½»ñÏ÷»ÕÏ»³Ý ¹ñáõÝë, áñáó Ç Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙÝ
å³ïÏ»ñù ´ª Èáõë³õáñãÇ »õ Ú³Ïáμ³Û ØÍμÝ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ, ÇëÏ
Û³ñï³ùÇÝ »ñ»ëëÝ, Ç í»ñ ³Ý¹ñ ÝÝçáõÙÝ ²ëïáõ³Í³Ùûñ, ÆçáõÙÝ
î»³éÝ Ç Ë³ã¿Ý »õ ³ÛÉ å³ïÏ»ñùª î»³éÝ»Õμûñ, ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç, Â³-
¹¿áëÇ, ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ, ²Ý¹ñ¿³ëÇ, êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ
»õ ²Ý³ÝÇ³ÛÇ:
Æ ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ³·áõó»³É Ï³Û Ë³ã ³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ ³Ý¹³-
Ù³Ý¹, Û³ÏÇÝÃ »õ ½ÙñáõËï ³Ï³Ùμù, ÛáñáõÙ Ù³ëÝ ÷³ÛïÇÝ Ï»Ý³ó.
Ç í»ñ³Û μÝáÛÝ Ë³ãÇ ·ñ»³Éª Ç í³Û»ÉáõÙÝ Úáíë¿÷ í³ñ¹³å»ïÇÝ
ê³Ý³ÑÝ»óõáÛ: Æ ßñç³å³ï ³Ûëñ Ë³ãÇ Ç Ù³Ï»ñ»õáõÃÇ ³Ý¹ ï³-
å³Ý³ÏÇÝ »Ý áñá°ß áñá°ß ï»ÕÇù Ù³ë³Ýó ÝßË³ñ³ó ÛÇß³ï³Ï»³É
ëñμáóÝ »õ ³ÛÉáó:
àõÝÇ Ç ÃÇÏ³Ýó ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝª Áëï ³ÛëÙ. §ÚÇß³ï³Ï ¿
å³Ñ³ñ³Ýë ³Ûë Ð³ßï³ñË³Ýáõ ù³Õ³ùÇ ùñÇëïáë³ë¿ñ »õ μ³ñ»-
å³ßïáõÑÇ ûñÑÝ»³É Ï³Ý³Ýóն ³Ù»ÝÇóª Ûáñ¹áñÙ³Ùμ »õ ³ßË³ïáõ-
Ã»³Ùμ ÂÇýÉÇ½»óÇ ìÇñß»É¿Ýó ö³ñë³¹³ÝÇ ÏáÕ³ÏÇó Ù³Ûñ ²ÝÝ³ÛÇÝ
»õ Ø³ñÇ³ÙÇÝ, Ç í³Û»ÉáõÙÝ ï»³éÝ êÇÙ¿ûÝ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ ³ß³Ï»ñï ëñμáÛ ԱÃáéáÛÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ÝáõÇñ³Ï »õ Ð³ßï³ñË³Ýáõ
³é³çÝáñ¹ ê³Ý³ÑÝ»óÇ Úáíë¿÷ ³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ ²ñÕáõÃ»³Ýó,
½ÏÝÇ Ù³Ñáõ³ÝÝ Ç ¹áõéÝ ëñμáÛ ԱÃáéáÛÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ÃáõÇÝ öñÏãÇÝ
1775, ÇëÏ Ð³Ûáó èØÆ¸¦:
59. ¶³·³Ã ·ÉËáÛ ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û ÏáõëÇ Ç Ù¿ç áõ-
Ã³ÝÏÇõÝÇ ³ñÍ³Ã³ß¿Ý ³ÝûÃáÛ, Ï³½Ù»³É Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ êÇÙ¿áÝ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ, áñáÛ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ÏÝÇùÝ ÷áùñÇÏ
ï»ë³ÝÇ ÏÝù³ÝÇõÃáí Ç í»ñ³Û »õ Ïå»Õμ ³Ùñ³ó»³É ·Ùμ¿ÃÝ »õ
³ÝûÃÝ ·³·³Ã³Ý. áõÝÇ »õ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ Û»ñÏáëÇÝ ³ÝÏÇõÝë

Û»ñÏÏáÕÙ³Ýë ÛÇß»³É Ïå»ÕÝ.
§Ò»é³Ùμ êÇÙ¿ûÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ¦:
Սáõñμ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç ·³·³ÃÝ ¿. §èØÄ¸ (Ñ³Û Ãáõ³Ï³Ý) (1765)¦:
60. ²ç ëñμáÛ ÑûñÝ Ù»ñáÛ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ å³ñáõÝ³Ï»³É
Û³ñÍ³Ã³ß¿Ý Ï³½Ùáõ³ÍÇ Û³ñÙÝÏ³Ý¿ óÍ³Ûñ Ù³ï³ÝóÝ. Ç Í³Ûñ
³ñÙÝÏ³ÝÝ Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹ ¿ å³ïÏ»ñ ëáõñμ ÑûñÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý
½·»ëïáõù. »õ μáí³Ý¹³Ï μ³½áõÏÝ ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ Û»ñÏáõë μ³-
Å³Ý»³É ¿ ù³Ý¹áõ³Íáíù áëÏ»ñãÇÝ. Ç ÙÇ μ³ÅÝÇÝ ù³Ý¹³Ï»³É »Ý
»ñÏáï³ë³Ý ã³ñã³ñ³Ýù ëñμáÛÝ, ÇëÏ Ç ÙÇõë μ³ÅÝÇÝ ¹ñáõ³·ù Í³Õ-
Ï³ù³Ý¹³Ïùª Û»ñÏáëÇÝ ÙÇçáóë ³Ûëó ù³Ý¹³Ï³ó ¿ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõ-
ÃÇõÝÝ, Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³õáõñë Ù»ÍÇ Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
æáõÕ³Û»óÇ ï»³éÝ Ú³ÏáμÇ,
ÂÇõÝ Ð³Ûáó Áëï ïáõÙ³ñÇ
èÖ¼ [1657] ³ÙÇ,
Æ ÛÇß³ï³Ï êï»÷³ÝÝáë ÆÉáí³óÇ í³ñ¹³å»ïÇ,
Üáñ å³Ñ³ñ³Ý ²çáÛ Ó»éÇÝ,
êáõñμ ¶ñÇ·áñÇÝ Èáõë³õáñãÇ,
Î³½Ù»³É »Õ»õ ¾çÙÇ³ÍÝÇ,
²é Ç å³ñÍ³Ýë Ð³ÛÏ³Û ½³ñÙÇ¦:
Æ Í³Ûñ μ³½ÏÇÝ, áõñ ÙÇ³Ý³Û Ã³ÃÝ, ·áÛ ÁÝ¹ ³é³çÇÝ ßÇÝáõ³ÍÝ
³Ùñ³ó»³É ³å³ñ³Ýç³Ý (åÇÉ¿½ÇÏ) ë¿É»³Ý ³Ï³Ùμù »õ ÙÇÝ³Û. ·áÛ »õ
»ñÏñáñ¹ ³å³ñ³Ýç³Ý Ç Ù³ùáõñ áëÏõáÛ, ÛáñáÛ í»ñ³Û »ñ»ù í³ñ¹³-
Ó»õ ß¿Ýù Û³ÏÇÝÃ ³Ï³Ùμù »õ áõÝÇ ·Çñ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ÝáõÝ ïáõáÕÇÝ,
Áëï ³ÛëÙ. §ÚÇß³ï³Ï ¿ ³å³ñ³Ýç³Ý ÂÇýÉÇ½»óÇ Ø³ñÇ³Ù Ù³Ûñ
Þ³ßÇÝÇ Ç Û³ç ëáõñμ Èáõë³õáñãÇÝ, áñ Ç Սáõñμ ¾çÙÇ³ÍÇÝ, Ç 1770¦:
61. ²ç ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ØÍμÝ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ å³ñáõÝ³Ï»³É
Û³ñÍ³ÃÇ ßÇÝáõ³ÍÇ Û³ñÙÝÏ³Ý¿ óÍ³Ûñ Ù³ï³ÝóÝª μáí³Ý¹³ÏÝ Í³Õ-
Ï³ù³Ý¹³Ï. ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ μ³½ÏÇÝ áõÝÇ ½»ñÏÏ³ñ· ·ñãáõÃÇõÝ
»õ Ç Í³Ûñ ³Ý¹ ³ñÙÝÏ³ÝÝ Áëï ³ÛëÙ. §²ñ¹, »ë՝ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë
æáõÕ³Û»óÇ, Û³çáñ¹»³É ÛԱÃáé ëñμáÛÝ Èáõë³õáñãÇ Ç êáõñμ ¾çÙÇ³-
ÍÇÝ, ï»ë»³É ½³ç ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ØÍμÝ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ ÛÇß³ï³Ï
Ç ¹áõéÝ ê³ÕÙáë³í³Ý³ó, μ³Ûó ¿ñ Ï³ñÇ ËñÃÇÝ »õ Ç Ëáñï³Ï»É
å³Ñ³ñ³Ý, ½áñ ³é»³É Ýáñá·»óÇ í³Û»Éáõã ÛûñÇÝáõ³Íáí »õ »¹Ç
ÛÇß³ï³Ï »õë Ç ÝáÛÝáõÙ í³Ýë ê³ÕÙáë³ó ³Ý»ÕÍ³Ý»ÉÇ ³ñÓ³Ý, Ç
ÃíÇë Ð³Ûáó èÖ¾ [1658] ³ÙÇ¦:
Æ Ù³ï³Ýó ³çáÛ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇë ßÕÃ³ÛÇõù Ï³Ë»³É Ï³Û

÷áùñÇÏ ÷³Ûï ù³Ý¹³Ï»³É ï¿ñáõÝ³Ï³Ý »õ ³ÛÉ å³ïÏ»ñûù »õ ³ëÇ
ÉÇÝ»É Ù³ëÝ Ç ÷³Ûï¿ ï³Ëï³ÏÇ ÜáÛ»³Ý ï³å³ÝÇÝ:
62. ²ç Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛÝ ³ñÍ³Ã³ß¿Ý áëÏ»½ûÍ, áõÝÇ »ñ»ù
Ï³ñ· ·ñáõ³Í ÛÇß³ï³ÏÇ ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ μ³½ÏÇÝ, Áëï ³ÛëÙ.
§²çë Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛÝ Ï³½Ù»³É Ï³Ûñ Ç ÃíիÝ âÆ¸ [1275].
í»ñëïÇÝ Ýáñá·»óÇ Ç ÃíÇÝ èÖÆ [1671], Í³ËÇõù æáõÕ³Û»óÇ Ø³ï-
Ã¿áë í³ñ¹³å»ïÇÝ »õ ïáõ³õ Ç ¹áõéÝ ²Ù»Ý³÷ñÏãÇÝ ÛÇß³ï³Ï
Çõñ »õ ÍÝáÕ³ó Çõñáó Ñûñ ¶ñÇ·áñÇÝ »õ Ù³Ûñ¦ »õ ³ÛÉÝ:
63. ²ç Ø³ïÃ¿áë ³õ»ï³ñ³ÝãÇ Û³ÙμáÕç ß¿Ýù ³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ.
ù³Ý¹³ÏÝ ÑÝ³·áÛÝ Ó»õ³óáõÃ»³Ùμ Û³ñÙÝÏ³Ý¿ óÍ³Ûñ Ù³ï³ÝóÝ,
ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ μ³½ÏÇÝ ãáñù Ï³ñ· Ñ³ñÃ ³ñÍÝ»³É, Ûáñë ¿ ÛÇ-
ß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ, Áëï ³ÛëÙ. §êáõñμ Ø³ïÃ¿áë ³õ»ï³ñ³ÝãÇ Աçë
ÛÇß³ï³Ï ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ïÇÝ »õ Ñá·»õáñ »õ Ù³ñÙÝ³õáñ
ÍÝáÕ³óÝ, áñ Ç ¹áõéÝ ÚûÑ³ÝÝáõ í³ÝÇó êáõñμ Î³ñ³å»ïÇÝ. ÃíÇÝ
èÖÆÀ [1679]¦: Æ Í³Ûñ ³ñÙÝÏ³ÝÝ Û³ñÍ³Ã ³Ý¹ñ ¿ å³ïÏ»ñ ²õ»-
ï³ñ³ÝãÇÝ »õ ·Çñ ³Ýáõ³ÝÝª êáõñμ Ø³ïÃ¿áë:
64. ²ç ³é³ù»ÉáÛÝ ÂáíÙ³ÛÇª Ç Ñ³ñÃ ß¿Ýù ³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ.
áõÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ Áëï ³ÛëÙ. §¼Ç ûÍ»³É Ï»Ý³ñ³ñÇÝ Ù»-
ñáÛ ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ ÏáÕÝ ÙË»³É ëáõñμ ³çë ÂáíÙ³ÛÇ ³é³ù»ÉáÛ
³å³õ¿Ý »õ ³õ·Ý³Ï³Ý å³ñáÝ ØÇ³Ûë³ñÇÝ »õ ÏáÕ³ÏóÇÝ Ê³Ýáõ-
ÙÇÝ, áñ ÷³÷³·³Ý³õù »ï å³ïí»É áñ¹õáóÝª ÔáõÏ³ëÇÝ, Ôáõå³-
ë³ñÇÝ. ²ëïáõ³Í áÕáñÙÇ Çõñ»³Ýó Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»Éáó Ñá-
·áóÝ, ³Ù¿Ý. ³ñáõ»ëï³õáñ ëáõñμ ³çÇë ¶³Éáõëï Ýáõ³ëï ³μ»Õ³ë,
áõëï³Û Ú³ÏáμÝ. øñÇëïáë¦:
65. ²ç ²ñÇëï³Ï»³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ áñ¹õáÛ Èáõë³õáñãÇ, Ç ß¿Ýù
³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ. ù³Ý¹³ÏÝ Ñ³Ý·áÛÝ ù³Ý¹³ÏÇ ³çáÛ ÑûñÝ ÇõñáÛª
Û³ñÙÝÏ³Ý¿ óÍ³Ûñ Ù³ï³ÝóÝ. ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ μ³½ÏÇÝ áõÝÇ ·Çñ
Áëï ³ÛëÙ.
§²çë ¿ áñ¹õáÛÝ Èáõë³õáñãÇ,
²ñÇëï³Ï¿ë Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
àñ å³ïáõ»ó³õ ½³ñÙ³Ý³ÉÇ,
àëÏ»ÝÏ³ñ Áëï ù³Ý¹³ÏÇ,
Ì³ËÇõù Ù»ÍÇ ¹Çï³å»ïÇ,
öÇÉÇååáëÇ ëñμ³½³ÝÇ,
Æ ÃÇõ Ð³Ûáóë ïáõÙ³ñÇ,
èÔ áõÃ»ñáñ¹Ç [1649]¦:
Æ Í³Ûñ ³ñÙÝÏ³ÝÝ Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹ª ¿ å³ïÏ»ñ ëñμáÛë Ñ³Ûñ³å»-

ï³Ï³Ý ½·»ëïáõù »õ ·Çñ ³Ýáõ³ÝÝª êáõñμ ²ñÇëï³Ï¿ë (78):
66. ²ç³Ó»õ ³ñÍ³ÃÇ ß¿Ýù áëÏ»½ûÍ, ÛáñáõÙ »Ý ãáñù Ï³ñÇ ÷áù-
ñÇÏ ³ñÍ³ÃÇ ïáõ÷ù Ù³ë³Ýó. Û»ñÏáëÇÝª Ù³ëáõÝù Ç ÷³Ûï¿Ý Ï»Ý³ó,
Ç ÙÇáõÙÝª Ú³Ïáμ³Û î»³éÝ»Õμûñ »õ Ç ÙÇõëáõÙÝ ²Ý¹ñ¿³ë ³é³-
ù»ÉáÛ: Æ í»ñ³Û ³Ûëñ ³ç³Ó»õ ßÇÝáõ³ÍáÛë, áñ Ó»õ³Ý³Û Û³ñÙÝÏ³Ý¿
óÍ³Ûñ Ù³ï³ÝóÝ, ·áÛ Ýûïñ³·Çñ ·ñáõ³Í ³ÛëåÇëÇ. §ÚÇß³ï³Ï ¿
³çë àÑ³Ý í³ñ¹³å»ïÇÝ ³é ¹áõéÝ ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇ-
Ù¿áë³Û. »õ áñ áù ÏáÕ³ëó¿ Ï³Ù Í³Ë»ëó¿ Ï³Ù ·ñ³õ»ëó¿ª Î³Û»ÝÇ,
Úáõ¹³ÛÇ å³ïÇÅÝ ³éó¿, ³Ù¿Ý: ÂíÇÝ èÄ¼ [1567], ßÇÝáÕÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
67. ²ç ³ñÍ³ÃÇ ß¿Ýù ù³Ý¹³Ï»³Éª Ã³ÃÝ »õ»Ã áëÏ»½ûÍ. ÁÝ¹
»ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝÝ áõÝÇ ãáñë Ï³ñ· ·ñáõ³Í, Áëï ³ÛëÙ. §²Ù»Ý³-
½ûñ ëáõñμ Աçë ¿ ÛÇß³ï³Ï Â³ñíÇ½¿óÇ Ô³½³ñ í³ñ¹³å»ïÇÝ,
áõñÝ ÑûñÝ, ÙáñÝ Ç ¹áõéÝ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ³Ù»Ý³Û Ù»ñÓ³õá-
ñ³óÝ. ÛáñáõÙ ³Ù÷á÷»³É Ï³Ý ÝßË³ñù ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ Ú³Ïáμ³Û
²Éý»³Û, ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ »õ ºÕÇß¿Ç Ù³ïáõÝùÝ »õ ëñμáÛÝ ÐéÇ÷ëÇ-
Ù¿Ç, ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û Ù³ëáõÝùÝ Ç μ³ñ»ËûëáõÃÇõÝ »õ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ
Ñ³õ³ï³ó»Éáó, ½áñ î¿ñ ²ëïáõ³Í Çõñ Ù»Õ³óÝ ÃáÕáõÃÇõÝ ßÝáñ-
Ñ»ëó¿, ³Ù¿Ý: Âí. èÖÌ [1701]¦:
68. àëÏñ ÷áùñÇÏ, áñ Áëï ³õ³Ý¹áõÃ»³Ý ¿ ×ÏáÛÃ Ù³ïÇÝ ä»ï-
ñáëÇ ³é³ù»ÉáÛ, »¹»³É Ï³Û Ç Ù¿ç »ñÏáõó ÏáñÝÃ³ñ¹ ³å³Ï»³ó »õ
³ÛÝ ¹³ñÓ»³É Ç Ù¿ç í»ó ³ÝÏ»³Ùμ ³ñÍ³ÃÇ ßÇÝáõ³Íáó Ñ³Ý¹»ñÓ
³å³Ï»ûù »õ í»ñÇÝ Í³ÛñÝ ·Ùμ¿Ã³Ó»õª ÁÝ¹ áñë Ñ³Ù³ñÓ³Ï »ñ»õÇ
ÝáÛÝ Ù³ëÝ áëÏ»ñ:
69. î³å³Ý³Ï ³ñÍ³ÃÇ Ñ³ë³ñ³Ï ß¿Ýù. ³é³çÇÝ »ñ»ëÝ áëÏ»-
½ûÍ, Ç í»ñÇÝ μ³ÅÝÇª öñÏÇãÝ Û³Ãáé μ³½Ù»³É, ÇëÏ Ç ëïáñÇÝ μ³ÅÝÇª
Ï³Ý·áõÝ Ï³Ý å³ïÏ»ñù ÝáÛÝå¿ë Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹ ²Ý¹ñ¿Ç ³é³ù»-
ÉáÛ »õ Ø³ïÃ¿áëÇ ³õ»ï³ñ³ÝãÇ »õ Ç ÙÇçáóÇ »ñÏáõó å³ïÏ»ñ³óë
³·áõó»³É »Ý »ñÏáõ Ù»Í ³å³ÏÇù, Ûáñáó Ý»ñùáÛ »ñ»õÇÝ Ù³ëáõÝù
ÝßË³ñ³ó ³Ûëó ëñμáó: Æ ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ áõÝÇ ·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ.
Æ í»ñÇÝ μ³ÅÝÇ.
§ÞÇÝ»ó³õ Ç Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÝ ´³Õ¿ß, Ãí. èÖÐ¸ [1725]. î¿ñ
áÕáñÙ»³°¦:
Æ ëտáñÇÝ μ³ÅÝÇ.
§Æ å³Ñ³ñ³ÝÇ ³ëï ³Ù÷á÷Ç ³çÝ ëáõñμ ³é³ù»ÉáõÝ ²Ý¹ñ¿Ç,
»Õμ³Ûñ Ù»ÍÇ ä»ïñáëÇ ìÇÙÇ, áñ ¿ ßÝáñÑûùÝ øñÇëïáëÇ. »ë՝ ¶³õ³-
é»óÇ êÇÙ¿ûÝ í³ñ¹³å»ïë Ýáñá·»É ïáõÇ ½³Ûë ëáõñμ Աçë ³ñÍ³Ãáí
³ÏÝáí »õ áëÏ»çñáí ÛÇß³ï³Ï Ñá·áõÝ ÇÙá »õ ÍÝáÕ³óÝ ÇÙáó. Ã¿ áù
Í³Ë¿ Ï³Ù ·ñ³õ ¹Ý¿, å³ïÇÅÝ Úáõ¹³ÛÇ ³éó¿ »õ Ë³ã³Ñ³ÝáÕ³óÝ.

ßÇÝ»ó³õ Ó»é³ÙμÝ áõëï³ äûÕáëÇÝ »õ ´³ñ³Õ³ÙÇÝ¦:
Ú³ç³ÏáÕÙÝ.
§º¹³ù Ç ¹áõéÝ Î³ñ»Ý³í³ÝÇó¦:
70. öáùñÇÏ Ë³ã ù³é³Ã»õ »õ Ç ãáñë Ã»õëÝ ãáñë Ñ³ë³ñ³Ï
³ÏáõÝù. Ç ÙÇç³Ï¿ï ³Ûëñ Ë³ãÇ ³Ù÷á÷»³É Ï³Û í»ñÇÝ Ù³ëÝ ÙÇáÛ
ë»Õ³Ý³ï³Ù³Ý: ²Ûë Ë³ã ³Ûëáõ Ù³ë³Ùμ »¹»³É ¿ Ç Ù¿ç ù³é³Ïáõ-
ëÇ ³ñÍ³ÃÇ ï÷áÛ, áñ áõÝÇ ·Çñ Ç ÃÇÏ³Ýó, Áëï ³ÛëÙ. §ÚÇß³ï³Ï ¿
ëáõñμ Ýß³Ýë, áñ ¿ ³ï³ÙÝ ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛÝ ä»ïñáëÇ. »õ ¿ å³ï-
×³é ëáñÇÝ Ø³ñÇ³Ù ³å³ßË³ñáÕÝ, Ç í³Û»ÉáõÙÝ êáõñμ ºñáõë³Õ¿-
Ù³Û. ÛÇß»ó¿ù ·Í³·ñáÕ ï¿ñ ¶ñÇ·áñÇÝ: ÂíÇÝ èÖÔ´ [1743]¦:
71. î³å³Ý³Ï ÷áùñ Ñ³ñÃ ß¿Ýù ³ñÍ³ÃÇ, ÛáñáõÙ ¿ Ù³ëÝ áë-
Ï»ñ Û³ÝáõÝ Ø³ñÏáëÇ ³õ»ï³ñ³ÝãÇ, áñå¿ë Û³ÛïÝ¿ Ç ÝÙÇÝ »Õ»³É
ÃáõÕÃÝ Ñ³Û³óÇ »õ éáõë ·ñãáõÃ»³Ùμ:
72. Ê³ã Ñ³õ³ë³ñ ù³é³Ã»õ »ñÏμ³ÅÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Ã»õûùÝ »õ
³·áõó»³Éù ÛÇñ»³ñë. »ñ»ëÇ μ³ÅÇÝÝ Ã»ÉÏ³Ã (ãÇõÃÇßÇ) áëÏ»½ûÍ.
ÇëÏ ÙÇõëÝ Ñ³ñÃ ß¿Ýù, ÛáñáõÙ ¿ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝÝ, Áëï ³ÛëÙ.
§êáõñμ Ë³ãë ¿ ÛÇß³ï³ÏÇ
Æ ¹áõéÝ êáõñμ Â³¹¿áëÇ,
Ü³ËÏÇÝ Ù»ñáÛ Èáõë³õáñãÇ,
ÞÇÝ»³É ³ñ¹»³Ùμ ³é³çÝáñ¹Ç
î¿ñ Æë³Ñ³Ï í³ñ¹³å»ïÇ,
ÜßË³ñù ëñμáó μ³½Ù³¹ÇÙÇ,
Èó»³Éù ·áÝ ³ëï ëáõñμ Ýß³ÝÇ,
Ðá·õáÛÝ ³ë»Ùù î¿ñÝ áÕáñÙÇ,
àñ ßÇÝ»óáÛó Ù³ë³Ýó ï»ÕÇ,
ê³ ¿ñ ·ÇõÕ¿Ý ö³é³Ï»óÇ,
àñ¹Ç Ú³Ïáμ³Û »õ Â³Ù³ÙÇ,
îá°õù ½áÕáñÙÇÝ ³Ý³Ýó μ³ñÇ,
Ðá·ÇùÝ Ù»ñ Éáõë³õáñÇ,
Ø»Í »õ ÷áùñÝ Ð³Ûáó ³½·Ç,
ÜÝç»ó»ÉáóÝ áñù Ûáõëáí Ï³Ý ÉÇ.
èØÈ¾ [1788]-ÇÝ.
êáõñμ Ë³ã û·Ý¿ ÇÝÓ ·ñáÕÇë
î¿ñ Ú³ñáõÃÇõÝ ù³Ñ³Ý³ÛÇë¦:
àõÝÇ »õ íÏ³Û³·Çñ Ù³ë³ÝóÝ Ç ÝáÛÝ ³é³çÝáñ¹¿:
73. ´ ï³ï³ëù »õ ´ ù»ñ³Ýù »ñÏ³ÃÇù Ç ·áñÍ»³ó ã³ñã³ñ³Ý³ó

ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó. »ñÏáùÇÝ Í³Ûñù ù»-
ñ³Ý³óÝ ³·áõó»³É »Ý Û³ñÍ³Ã Ç Û»ïÝáó:
74. Ø³Ý»Ï³Ó»õ ß¿Ýù μáÉáñ³Ï ³ñÍ³ÃÇ áëÏ»½ûÍ. Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕ-
Ù³Ýë Ï³ñÙÇñ, Ï³Ý³ã »õ Ï³åáÛï ³ÏáõÝù Û»é»³Éù. Ç ÙÇ »ñ»ëª »ñ»-
õÇÝ Ç Ý»ñùáÛ ÷áùñÇÏ ³å³Ï»³ó Ç ÑÇÝ· μ³ÅÝÇ Ù³ëáõÝù ÑÝ·»ùÇÝ
ëñμáó. »õ Ç ÙÇõëáõÙ »ñ»ëª ÝáÛÝå¿ë Ç Ý»ñùáÛ ³å³Ï»³ó ·ñ»³É »Ý
Ç í»ñ³Û ÃÕÃáó ³Ýáõ³Ýù ÝáóÇÝª ³ÛÝ ¿, Ú³Ïáμ³Û ØÍμÝ³Û Ñ³Ûñ³-
å»ïÇ, Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ, êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ, êïé³ïÇá-
ë»³Ýó »õ ØÇÝ³ë³Û »õ ºñÙá·ÇÝ»³Û:
75. î³å³Ý³Ï ÷áùñÇÏ ù³é³ÏáõëÇ ³ñÍ³Ã³å³ï Ç ÙÇ »ñ»ëÝ
Ë³ã»ÉáõÃÇõÝ î»³éÝ »õ »ñÏáõ Ï³Ý³óÇ å³ïÏ»ñù ³ëïÇ »õ ³ÝïÇ
áëÏ»½ûÍù. »õ Ûëïáñ»õ å³ïÏ»ñ³óÝ »ñÏáõ »ñÏ³ñ μáÉáñ³Ï ³å³ÏÇù
³Ùñ³ó»³Éù Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹, Ûáñáó Ý»ñùáÛ ·ñ»³É »Ýª Ç ÙÇáõÙÝ Ñ³-
Û³óÇ ·Çñ. §Ø³ëÝ ëáõñμ ÏáõëÇÝ Î³ï³ñÇÝ»³Û¦. »õ Ç ÙÇõëáõÙÝª É³-
ïÇÝ ·Çñ: ÆëÏ Ç ÙÇõë »ñ»ë ï³å³Ý³ÏÇÝª ÛÇß³ï³Ï ßÇÝ»óáõó³ÝáÕÇ
³Ûëñ ï³å³Ý³ÏÇ Áëï ³ÛëÙ. §ôÇÙÝ áñ¹Ç Î³ñ³å»ïÇÝ Ç Ý³Ñ³Ý·¿Ý
Â³íñÇ½áõ, Ç ù³Õ³ùë Ø³ñ³Õ³óÇ ï¿ñ Ô»õ³Ý¹Ç áñ¹Ç ï¿ñ 0í³Ý-
Ý¿ëë èÖÒ [1731] ·Ý»óÇ ëáõñμ ºñáõë³Õ¿Ù³Û ûñÑÝ»³É Ù³ëáõÝùë,
áñ ¿ Î³ï³ñÇÝ³ ÏáõëÇÝ, ÇÙ Ñ³É³É ÁÝãÇë. Ýáñá·»óÇ ëáõñμ Ýß³Ýë Ç
ù³Õ³ùÝ ÂÇýÉÇë, í³Û»Éë°°¦:
àõÝÇ Ç í»ñ³Û ßÕÃ³ÛÇõù Ï³Ë»³É ÷áùñÇÏ Ë³ã Ù³ë³Ùμ:
76. Ê³ã ³ñÍ³ÃÇ μáÉáñ³Ï ù³é³Ã»õ. Û»ñ»ëÇ ³Ý¹ ÑÇÝ· ¹»ÕÝ³-
·áÛÝ Ñ³ë³ñ³Ï ³ÏáõÝù. Ç Ù¿ç »ñÏñáñ¹ μ³ÅÝÇ ù³é³Ã»õ Ë³ãÇóÝ »Ý
ÑÇÝ· áñáß ï»ÕÇù. Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáçª Ù³ëÝ Ï»Ý³ó ÷³ÛïÇ, Û»ñÏñáñ-
¹áõÙÝª ³ï³ÙÝ ëñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û, Û»ññáñ¹áõÙÝª Ù³ëÝ áëÏ»ñ
Ù»ÍÇ ²ÝïûÝÇ ³Ý³å³ï³Ï³ÝÇ, Ç ãáññáñ¹áõÙÝª ÜÇÏáÕ³ÛáëÇ ëù³Ý-
ã»É³·áñÍÇ »õ Ç ÑÇÝ·»ñáñ¹áõÙÝª äûÕÇÏ³ñåáëÇ íÏ³ÛÇ, ½áñë ·ñáõ-
Ã»³Ùμ »õ ÏÝùáí Ñ³ëï³ï¿ ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏáåáë ÂÇýÉÇ½»óÇ:
77. Ê³ã ÙÇç³Ï Ñ³õ³ë³ñ ù³é³Ã»õ áëÏ»½ûÍ. Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç
Û»ñÏáõë »ñ»ëëÝ »õë ÷áùñÇÏ ³å³ÏÇù ³·áõó»³Éù Û³ñÍ³Ã ³Ý¹ñ »õ
Ç Ý»ñùáÛ ·Çñ. Ç ÙÇáõÙÝª §Ø³ëÝ Ç Î»Ý³ó ÷³Ûï¿Ý øñÇëïáëÇ¦. »õ
Ç ÙÇõëáõÙÝ »Õ»³É ·Çñª ³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ: ´³Ûó Ç ÝáÛÝ »ñ»ë Ç ãáñ»ëÇÝ
Í³ÛñëÝ Ë³ãÇÝ Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹ ·Çñ, Áëï ³ÛëÙ.
§¾ ë³ ÷³Ûï¿Ý, ½áñ Տ¿ñ Ï³å»³É,
ºõ Ï»Ý³ó ÷³ÛïÝ Ç Ù¿çÝ »Õ»³É,
ä³ïÙáõ×³Ý¿Ý Ù³ëÝ ÷³ÛÉ»³É,
²éÇÃ ÛÇßÙ³Ý ´³ñë»ÕÇë É»³É¦:
78. Î¿ë μ³ÅÇÝ áëÏñ ³çáÛ μ³½ÏÇÝ ²ñÇëï³Ï»³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇª

³ÛÝ ¿ Ù³ëÝ ³ñÙÝÏ³Ý ÏÇëáí »õ»Ã ³ñÍ³Ã³å³ï, »õ áõÝÇ ·Çñ Ç í»-
ñ³Û Áëï ³ÛëÙ. §²Ûë ¿ ԱçÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ áñ¹áõÝ
²ñÇëï³Ï¿ë Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ¦:
79. Â³Ã ³ñÍ³ÃÇ ÑÇÝ· Ù³ï³ÙμùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ áõÕÕ³ÓÇ·ª áëÏ»-
½ûÍ. Ç μ³½Ï³ÏáÕÙ³Ý Í³ÛñÇ ³Ý¹ Ç í»ñ³Û Ï³÷³ñãÇÝ ·ñÇ. §²Ý¹-
ñ¿³ë ³é³ù»ÉáÛ Ù³ëÝ, ¶¿áñ·³Û ½ûñ³í³ñÇÝ, Ø³ñáõÃ³Û ×·Ý³õá-
ñÇÝ, ÐéÇ÷ëÇÙ¿ ÏáõëÇÝ »õ ³ÛÉ μ³½áõÙ Ù³ëáõÝù Ç ï»Õë ³Ù÷á÷»³É
Ï³Û¦: ÆëÏ Û»ñ»ëÇ ³Ý¹ Ó»é³óÝ ·ñÇ. §ÚÇß³ï³Ï ¿ ëáõñμ ³çë Ú³-
Ïáμç³ÝÇÝ, ÑûñÝ ºÕÇÇÝ, ÙûñÝ ì³ñ³ÕÇÝ, Ç í³Û»ÉáõÙÝ Î³ñ³å»ï
ù³Ñ³Ý³ÛÇÝ. ÃíÇÝ èÖÂ [1660] ³ÙÇÝ. ÏáÕ³ÏóáõÝ Ø³ñÇ³ÙÇÝ¦:
80. Ê³ã μáÉáñ³Ï ù³é³Ã»õ áëÏ»½ûÍ. Û»ñ»ëÇ ³Ý¹ ÑÇÝ· ³ÏáõÝù.
ÇëÏ Ç ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ Ç Ã»õëÝ Ë³ãÇÝ ·ñÇ. §ÚÇß³ï³Ï ¿ ëáõñμ Ë³ãë
Ô³μ³ÝóÇ Ù³Ñï»ëÇ Ø³ñáõùÇÝ Ç ¹áõéÝ Èáõë³õáñãÇ ³Ý³å³ïÇÝ.
ÃíÇÝ èÖ² [1652]¦: Ú³ç Ã»õÇ ³Ý¹. §êáõñμ Ù³ëÝª ÂáõÙ³ ³é³ù»ÉÇ
·³·³ÃÝ ¿¦: Æ ÙÇõë Ã»õÇ. §êáõñμ Ù³ëÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ØÏñïãÇÝ ¿¦.
áõÝÇ »õ ÷áùñÇÏ Ë³ã ßÕÃ³ÛÇõù:
81. ´áÉáñ³Ï³Ó»õ ÏáñÝÃ³ñÃ ï³÷³ñ³Ï ß¿Ýù ³ñÍ³ÃÇ. Ç ÙÇçÇÝ
ï»Õõáç Ç Ý»ñùáÛ ³å³ÏõáÛÝ ï»ë³ÝÇ Ù³ëÝ áëÏ»ñ, ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý
·³·³Ã Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ. Ã»ñ»õë Çó¿ ÛÇß³ï³Ï»³ÉÝ Ç ì³ñë
ëñμáó Ñ³ïáñ ¸-ñ¹, Û»ñ»ë 62, Ç Í³ÝûÃáõÃ»³Ý í³ñáõó ëñμáÛ ³é³-
ù»ÉáÛë:
82. Ê³ã ÷áùñÇÏ ù³é³Ã»õ. Ç Ã»õëÝ Ë³ãÇÝª »ñÏáùÇÝ »ñ»ëùÝ
»õë í³ñ¹³Ó»õ Ë³ë ³Ï³Ùμù ½³ñ¹³ñ»³É. Ç ÙÇç³ÏÇïÇÝ Ç Ý»ñùáÛ
³å³ÏõáÛÝ ï»ë³ÝÇ Ù³ëÝ áëÏ»ñ »õ ÃáõÕÃ Ç í»ñ³Û, Ûáñ ·ñÇ. §Ø³ëÝ
ëáõñμ ä³Ý¹³É»õáÝÇ¦: ÆëÏ Ç ÙÇõë »ñ»ëÇª »Õ»³É ¿ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõ-
ÃÇõÝ, μ³Ûó »ÕÍ»³É ¿ »ñÏ³ÃÇ ·ñã³õ »õ ·ñ»³É ÷áË³Ý³Ï §ä»ïñáë
í³ñ¹³å»ï ²ëï³å³ïóÇ¦:
Ð²îàô²Ì ¸
ÞÇÝáõ³Íù ßáõñç ½Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»ó»³õë

êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ³ÛÝ ¿ Ø»Ý³ëï³ÝÇÝ
83. ²Ýï³ñ³ÏáÛë »Ùù, Ã¿ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã Ù»ÍÝ

ä³ñÃ»õ, áñ Éáõë³õáñ»³ó ½Ñ³Ùûñ¿Ý Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó ³½·, »õ Ó»éÝ-
ïáõáõÃ»³Ùμ Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û Ï³Ý·Ý»³ó ½Ù»Í Î³ÃáõÕÇÏ¿ ï³-
×³ñÝ ëñμáõÃ»³Ý »õ Ýëï³õ ³Ý¹¿Ý å³ïñÇ³ñ· ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³½·ÇÝ,
ãÇó¿ ëï³ó»³É Ç Ù»Í¿Ý îñ¹³ï³Û Ç å³ñ·»õÇ Ù³ëÇÝ, Ï³Ù ÇÝùÝÇÝ
Ï³éáõó»³É ½³ñÅ³Ý³õáñ Û³ñÏ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ñá·»õáñ μ³ñÓñ ÇßË³-
ÝáõÃ»³ÝÝ ³é »Ï»Õ»ó»³õë, ½áñ ïáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ1 ³Ýáõ³-
Ý»Ý å³ïÙÇãù ³½·Çë Ð³Ûáó. ³ÛÉ Ã¿ ½Ç³±ñ¹ »õ Ûá±ñ ÏáÕÙÝ ï³×³-
ñÇÝ »õ Ï³Ù ÛáõÙÙ¿ Ó»éÝ³ñÏ»³Éª ãÏ³Û ÇÝã ÝßÙ³ñ³Ýù Û³ÛïÝáõÃ»³Ý:
²Ûë ß¿Ýù »õ ÝÇëï Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Ã»ñ»õë ù³Ï»ó³õ, ï³-
å³É»ó³õ ÁÝ¹ ³ÛÉ ßÇÝáõ³Íë ù³Õ³ùÇÝ Û³ÙÇ ³Ý¹ 380, Ç Û³ñÓ³Ï-
Ù³Ýó å³ñëÏ³Ï³Ý ½ûñ³óÝ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ áõñ³ó»ÉáÛÝ Ø»ñáõ-
Å³Ý³Û. »õ ½ÏÝÇ áñáÛ ÙÇÝã»õ ó÷áË³¹ñáõÃÇõÝ ²ÃáéáÛ Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëáõÃ»³ÝÝ Ç ¸áõÇÝ Û³ÙÇ 452, Ã¿ Ûá°ñ íÇ×³ÏÇ Ï³Ûñ ß¿Ýù Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë³ñ³ÝÇ, ãáõÝÇÙù ¹³ñÓ»³É Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã:
84. Ú³ÛëÙÇÏ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Ç ì³Õ³ñß³å³ï2 Ýëï³Ý
»ñÏáï³ë³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³-
1
²Ûë μ³é ÛáõÝ³Ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ Ç Ñ³Û É»½áõ Ã³ñ·Ù³ÝÇ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³Ï³Ý, Ç
·áñÍ »¹³õ Ç Ñ³ÛáõÙë ³Ý¹ Ç ëÏÇ½μÝ ÑÇÝ·»ñáñ¹ ¹³ñáõÝ, ½áñÙ¿ ³é³çÇÝÝ
Êáñ»Ý³óÇÝ ø»ñÃáÕ³Ñ³Ûñ Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý Ð³Ûáó, Ñ³ïáñ ¶, ·ÉáõË 64. §ՆáÛÝå¿ë
»õ ½Ø»ÍÝ ê³Ñ³Ï »õ ½ïáõÝÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ունիÉ Û³ñùáõÝÇë¦ »õÝ: ºõë ÎáñÇõÝ
í³ñ¹³å»ï Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý Ã³ñ·Ù³Ýã³óÝ. §ºõ å³ï³Ñ»³É (Ø»ëñáå) ê³Ñ³-
Ï³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáóª å³ïÙ¿ñ ÝÙ³¦: àñáÛ ½ÏÝÇ Û³ïáõÏ í»ñï³éáõÃÇõÝ »Õ»õ
Ñ³Ûñ³å»ï³ó Ð³Ûáó ³Ûë μ³é:
2
²Ûë ù³Õ³ù Û²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ·»ïáÛÝ ºñ³ëË³Ûª μ³ó³·áÛÝ Ç
ÝÙ³Ý¿ Çμñ»õ Û»ñÏáõó Å³Ùáõó, Û³ñ»õ»É»³Ý »½»ñ ø³ë³Õ ³Ýáõ³Ý»³É ·»ïáÛÝª ³é
Þñ¿½ μÉñ³õ. Û³ñ»õ»ÉÇó áõÝÇ ½ºñ»õ³Ý ù³Õ³ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ »ñÇó Å³Ùáõó, »õ
Û³ñ»õÙïÇó ½³ÏáõÝë Ø»Í³Ùûñ ·»ïáÛÝª »ñÏáõó Å³Ùáõó. ßÇÝ»³É ³ëÇ Û³é³ç³·áÛÝ
Ûºñáõ³Ý¹³Û ² ³ñù³Û¿ Ð³Ûáó »õ Ïáã¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù ²ñïÇÙ¿ï ë³Ïë Ç ÝÙ³ ÉÇÝ»ÉáÛÝ
Ù»Ñ»ÝÇÝ ¹ÇóÝ ²ñï»Ù»³Û (²Ý³ÑÇï). ³ÛÉ ÷áùñ ÇÝã ½ÏÝÇ Ýáñá·»ó³õ ÛáõÙ»ÙÝ¿
ì³ñ¹·¿ë ³ÝáõÝ ÇßË³Ý¿, áñ áõÝ¿ñ ÏÇÝ ½ùáÛñÝ ÛÇß»³É ºñáõ³Ý¹³Û ² »õ Ïáã¿ó³õ
Û³ÝáõÝ Ýáñá·áÕÇÝ ²õ³Ý ì³ñ¹·¿ëÇ:
îÇ·ñ³Ý ºñáõ³Ý¹»³Ý ½μ³½ÙáõÃÇõÝ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó Ññ¿Çóª ·»ñ»ÉáóÝ Ç ÝÙ³Ý¿

Ûºñáõë³Õ¿Ù³Û, μÝ³Ï»óáÛó Ç ëÙÇÝ Û³ÛëÙÇÏ ³õ³ÝÇ, áñ ÷³ñÃ³Ù³ó»³É μÝ³Ïãûù
»õ Í³ÕÏ»³É ïáõñ»õ³éáõÃ»³Ùμ »õ ßÇÝáõÃ»³Ùμª »Õ»õ ù³Õ³ù³·»ûÕ ³Ýáõ³ÝÇ:
²å³ Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó ì³Õ³ñß ³ñù³Ûáñ¹Ç í»ñçÝáÛÝ îÇ·ñ³Ý³Û ßÇÝ¿ ½³Ûë
²õ³Ý ì³ñ¹·¿ëÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï³·áÛÝ »õë. »õ ³Í¿ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñÇëåª Û³ñ¹³ñ»³É
Ñ½ûñ å³ïáõ³ñ³õ »õ μñ·³Ùμù »õ Ïáã¿ ÛÇõñ ³ÝáõÝ ì³Õ³ñß³å³ï, ³ÛÉ»õ` Üáñ
ù³Õ³ù, áõñ³Ýûñ »õ ÷áË³¹ñ¿ ½³ñùáõÝÇëÝ »õ ³ÛÝáõÑ»ï»õ ÉÇÝÇ ³ÛÝ Û³ïáõÏ
ï»ÕÇ ²ÃáéáÛ ³ñù³ÛáõÃ»³ÝÝ ²ñß³ÏáõÝÇ Ã³·³õáñ³óÝ Ð³Ûáó »õ ÓÙ»ñ³Ýáó ÇëÏ:
²é áñ Êáñ»Ý³óÇÝ, Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 62. §ê³ (ì³Õ³ñß) å³ï»³ó å³ñëå³õ »õ
½Ñ½ûñ ²õ³ÝÝ ì³ñ¹·¿ëÇª áñ Ç í»ñ³Û ø³ë³Õ ·»ïáÛ, ÛáñÙ¿ Û³é³ëå»ÉëÝ ³ë»Ý.
Ñ³ïáõ³Í ·Ý³ó»³É ì³ñ¹·¿ëÝ Ù³ÝáõÏ Ç ØáõñÑ³ó (Ï³Ù îáõÑ»³ó) ·³õ³é¿Ý,
»Ï»³É Ýëï³õ զÞñ¿½ μÉñ³õ, ½²ñïÇÙ¿ï ù³Õ³ù³õ, ½ø³ë³Õ ·»ïáíª Ïé»É, Ïá÷»É
½¹áõéÝÝ ºñáõ³Ý¹³Û ³ñù³ÛÇ... ½áñáÛ ½ùáÛñÝ ÏÇÝ ³é»³É ì³ñ¹·¿ëÇª ßÇÝ»³ó
½³õ³Ýë ½³Ûë, ÛáñáõÙ »õ ÙÇçÇÝ îÇ·ñ³Ý Û²ñß³ÏáõÝ»³ó ÝëïáÛó ½Ñ³ë³ñ³Ï
³é³çÝáÛ ·»ñáõÃ»³ÝÝ Ññ¿Çó, áñ »Õ»õ ù³Õ³ù³·»ûÕ í³×³éûù: ²ÛÅÙ ³Ûë ì³Õ³ñß
å³ï»³ó å³ñëå³õ, Ñ½ûñ å³ïáõ³ñ³õ »õ ³Ýáõ³Ý»³ó ì³Õ³ñß³å³ï, áñ »õ
Üáñ ø³Õ³ù:
ä³ß³ñ»ó³õ ³Ûë ù³Õ³ù Û³ÙÇ 351, Û³õáõñë ÷áùáõÝ Êáëñáíáõ ³ñù³ÛÇ Ç
ÏáíÏ³ë»³Ý ½ûñ³ó Çμñ»õ »ñÇó μÇõñáõóª Ã»É³¹ñáõÃ»³Ùμ Þ³åÑáÛ ³ñù³ÛÇÝ
ä³ñëÇó. ³ÛÉ Û³ÛÝÙ ÙÇçáóÇ ³ñ»õ»É»³Û »õ ³ñ»õÙï»³Û ½ûñ³å»ïù Ð³Ûáó Ñ³Ý¹»ñÓ
½ûñûù Çõñ»³Ýóª ³°ÛÝå¿ë Ñ³ëÇÝ Ç í»ñ³Û »õ ù³çáõÃ»³Ùμ å³ï»ñ³½Ù»³É ³Ý¹ñ¿Ý
¹³ñÓáõóÇÝ Ñ³É³Í³Ï³Ý, ½Ç ³Ù»Ý»õÇÝ ³é³Ýó íÝ³ëáõ ½»ñÍ³õ ù³Õ³ùÝ:
ä³ß³ñ»ó³õ ¹³ñÓ»³É »õ ù³Ý¹»ó³õ Ù»Í íÝ³ëáõù Û³ÙÇÝ 380, ù³Ý½Ç
Ññ³Ù³Ý³õ Þ³åÑáÛ ´ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó áõñ³ó»³ÉÝ Ø»ñáõÅ³Ý ½ûñûù Ýáñ³ ¿³é
å³ï»ñ³½Ù³õ »õ ³õ»ñ»³É ù³Ý¹»³ó ½Ù»Í Ù³ëÝ »õ ½μ³½ÙáõÃÇõÝ μÝ³Ïã³óÝ
í³ñ»³ó Ç ·»ñáõÃÇõÝ Ç ä³ñëÏ³ëï³Ý. ½áñÙ¿ ´Çõ½³Ý¹ å³ïÙÇã, ¹åñáõÃÇõÝ ¸,
·ÉáõË Ìº. §²éÝáõÇÝ »õ ½ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùª ù³Ý¹¿ÇÝ, μñ¿ÇÝ ½ù³Õ³ùÝ »õ Ç
ÑÇÙ³Ýó ï³å³É¿ÇÝ. »õ Ë³Õ³óáõóÇÝ Û³ÛÝÙ »õë ù³Õ³ù¿ ÂÄè [19000] »ñ¹ë¦.
³ÛëÇÝùÝ ï³ëÝ»õÇÝÝ Ñ³½³ñ ·»ñ¹³ëï³Ýë μÝ³ÏÇãë ù³Õ³ùÇÝª Û³½·¿ Ññ¿Çó
Ñ³õ³ï³ó»³Éë Ç øñÇëïáë:
²Ûë ù³Õ³ù ³Ûë ûñÇÝ³Ï »õ ³é³õ»É »õë զÏÝÇ μ³ñÓÙ³Ý ²ñß³ÏáõÝÇ Ã³·³-
õáñáõÃ»³Ý Ð³Ûáó »õ ½ÏÝÇ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç ¸áõÇÝ
³é Ø»ÉÇï¿ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ »õ Ñ»ï½Ñ»ï¿ Û³éÝ»ÉáÛ å³ñëÇÏ »õ Ñ³·³ñ³óÇ
ÃßÝ³Ù»³ó Ç í»ñ³Û, Çëå³é Ë³Ý·³ñ»ó³õ. »õ ï»ÕÇÝ ·áÉáí ¹³ßï³ÛÇÝ, å³ñÇëåÝ
»õ μáÉáñ ßÇÝáõ³ÍùÝ ÑáÕ³ÛÇÝ, ³Ù»Ý»õÇÝ ³ÝÑ»ï³ó³õ »õ á°ã ÙÝ³ó ÝßÙ³ñ³Ýù ÇÝã
³é³çÇÝ ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ. áñáí »õ ßñç³å³ï ï³ñ³ÍáõÃÇõÝ å³ñëåÇ μ»ñ¹ÇÝ Ã¿
á°ñã³÷՝ ³ÝÛ³Ûï. μ³Ûó ÷áùñ ÇÝã ÝßÙ³ñÇÝ ÑÇÙáõÝù å³ñëåÇ Ýáñ³ Û³ñ»õ»É»³Ý
ÏáÕÙÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ ï³×³ñÇÝ ëñμáÛ Ñ»éÇ Û³ÛÅÙ»³Ý ³ñï³ùÇÝ å³ñëå¿ Çμñ»õ
ÁéÙμ³ÓÇ· ÙÇ Ññ³ó³ÝÇó, áñáÛ »õ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ Ç Ñ³ñ³õ ·ï³ÝÇ
Çμñ»õ »ûÃÝ Ñ³ñÇõñ ÛÇëáõÝ ù³ÛÉ. »õ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç »ñÏ³ÛÝáõÃ»³ÝÝ áõÝÇ »õ
½Ýß³Ý ï»ÕõáÛ ¹ñ³ÝÝ ³ñ»õ»É»³Ýª ½áñ ²ñ»· ¹áõéÝ ³Ýáõ³Ý¿ÇÝ. »õ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ
Í³Ûñ ÑÇÙ³Ýë ³ÛëáñÇÏ Ñ³ÛÇ áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ Ù¿ç Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ »õ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û ÏáõëÇª áñáí å³ñÇëåÝ ³éÝáõ Ç Ù¿ç Çõñ ½ï»ÕÇÝ ·áñÍ³ñ³ÝÇ ÃÕÃ³-
ßÇÝáõÃ»³Ý. ÇëÏ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Í³ÛñÝ Û³é³ç³ó»³É Û³ñ»õÙáõïë áõÝÇ ½Ñ³Û»óáõ³Í
Çõñ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñ. áõëïÇ ³Ûë Ó»õ ÑÇÙ³Ýó å³ñëåÇÝ Ï³óáõó³Ý»ÉÝ óáõó³Ý¿
½μ»ñ¹Ý ½ßÇÝ»³ÉÝ Ç ì³Õ³ñß³Ï³Û »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ Û³ñ»õ»ÉÇó Û³ñ»õÙáõïë,
½Ç ï»ÕÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ ëñμáÛ ï³×³ñÇÝ ³ÝÏ³Ý¿ñ Ç ù³Õ³ù³Ù¿ç ³Ý¹ñ, ½áñÙ¿
²·³Ã³Ý·»Õáë. §ºõ »ÏÝ (³ÛñÝ Éáõë³õáñ) ¿ç, »Ñ³ë ÙÇÝã»õ Ùûï Ç Û³ï³Ï »ñÏñÇë
Ç ßÇÝ³Ù¿ç ù³Õ³ùÇë¦ »õ ³ÛÉÝ: ²Ûëáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ Ù»ÍáõÃÇõÝ å³ñëå³å³ï
μ»ñ¹ÇÝ ·ï³ÝÇ í»óÇóë ³õ»ÉÇ ù³Ý ³ÛÅÙ»³Ý ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ ³ñï³ùÇÝ
å³ñëåÇ Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛë:
î»ÕÇÝ ³å³ñ³ÝÇó ²ñß³ÏáõÝÇ Ã³·³õáñ³ó Ð³Ûáó Ç ëáÛÝ Û³Ûë ì³Õ³ñß³å³ï,
³å³óáõó³ÝÇ ÉÇÝ»É Û³ñ»õÙáõïë Ñ³ñ³õáÛ Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ »õ Ù»ñÓ ÝÙÇÝ, Áëï
õáñã¿ ÙÇÝã»õ óØ»ÉÇï¿, ÛáñáÛ ³õáõñë Ç ÷áË³¹ñÇÉ Ñ³Ûñ³å»ï³-

Ï³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç ¸áõÇÝ, Ï³ñ·»ó³õ ³ëï ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ñá·»õáñ³-
Ï³Ý áõËïÇ ÏñûÝ³õáñ³Ï³Ý ¹³ëáõó Ç å³ßïûÝ ÷³é³μ³ÝáõÃ»³ÝÝ
²ëïáõÍáÛ. »õ ÝáùÇÝ ÇëÏ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝùÝ, áñù Ýëï³Ý Ç ¸áõÇÝ
Ç ÙÇçáóë 472 ³Ù³ó, áõÝ¿ÇÝ ½Ï³ï³ñ»³É Ñá·³óáÕáõÃÇõÝ í³ëÝ
Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛë »õ å³Ñå³ÝáõÃÇõÝ Ñá·»õáñ³-
Ï³Ý ¹³ëáõÝ »Õ»ÉáóÝ Ç ëÙÇÝ. ³é áñ êï»÷³ÝÝáë 0ñμ¿É»³Ý ÛàÕμÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç ¹ÇÙ³ó Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ ³ë¿ (ÃÕÃ³°° 15). §´³Ûó ³ÝïÇ
(Ç ¸áõÝ³Û) ³ëï (Ç ì³Õ³ñß³å³ï) ½Çë ËÝ³Ù¿ÇÝ (Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëáõÝù), áñå¿ë ûñ¿Ý ¿ ÍÝáÕÇÝ¦:
85. ´³óÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ½ÝáÛÝ Ñá·³óáÕáõÃÇõÝ áõÝ¿ÇÝ »õ Ñ³-
Û³½·Ç Ù»Í³Ù»Í ÇßË³Ýù, ù³Ý½Ç ëå³ñ³å»ïù Ï³Ù ÇßË³Ýù Ð³-
Û³ëï³ÝÇ ½å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý Û³ÕÃáõÃ»³ÝÝ Çõñ»³Ýó ½·áÑáõÃÇõÝ,
áñ ³é μ³ñÓñ»³ÉÝ, »Ï»³É Û³Ûë ù³Õ³ù ì³Õ³ñß³å³ï Ç ëÙÇÝ Û³Ûë-
Û³ÛïÝÇ ·ñáõ³Íáó ³Ï³Ý³ï»ë íÏ³ÛÇÝ ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ. §Øûï Û³å³ñ³Ýë ³ñ-

ùáõÝÇ¦, áõñ ¿ ³ÛÅÙ å³ñï»½ ÷áùñ »õ çñ³Õ³ó Ç ÝÙ³. Û³Ûë ï»ÕÇ êÇÙ¿áÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë ºñ»õ³ÝóÇ ßÇÝ¿ ½·áñÍ³ñ³ÝÝ ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý. áõñ³Ýûñ Ç å»Õ»ÉÝ ½»ñÏÇñ
·ï³ÝÇÝ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û í¿Ùù ßÇÝáõ³Íáó ¹ñ³Ý »õ Éáõë³ÙïÇó. »õ Ç Û³Ûï ·³Û ë³-
É³Û³ï³Ï ÇÝã ÷áùñ³¹Çñ »é³ÝÏÇõÝÇ Ï»ñï»³É ù³ñ³Ýó Ç ½³Ý³½³Ý ·áÛÝëª
½áñáó å³ïÙ»Ý ³Ï³Ý³ï»ë ³ÝÓÇÝù. »õ Û³õáõñë Ù»ñ ÇëÏ Ç 1825 ³ÙÇª Ç Ù³ùñ»ÉÝ
½çñ³Ýóë ù³Ýù³ÝÇÝ, áñ Ç Ý»ñùáÛ ï³×³ñÇÝ Ù»ÍÇ, Ù»ñÓ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹áõéÝ
Ô³½³ñ³å³ïÇÝ μ³ó³õ Ý»ñùÝ³ïáõÝ Áëï »ñÏñ³õ, ÛáñáõÙ »õ ·ï³Ý ù³ÝÇ Ñ³ï
ÃñÍ»³É ³ÕÇõëù Ë³ã³ÝÇß ¹ñáßÙÇõù Ù³ï³Ýó. »õ »ñμ»ÙÝ »õë Ç ÷áñ»ÉÝ áõñ»ù
áõñ»ù Û³ÛÝ å³ñï¿½ »õ Ç ßñç³Ï³Ûë Ýáñ³, Ù³Ý³õ³Ý¹ª Û³ñ»õ»ÉÇó »õ Ç ÑÇõëÇëáÛ,
Û»ñ»õ³Ý ·³Ý Ïñ³ß³Õ³Õ ÑÇÙáõÝù áñÙáó. á°ã ³ÛëûñÇÝ³Ï »õ Û³ÛÉ ï»ÕÇë Ç
Ýß³Ý³Ï»³É ù³Õ³ù³Ù¿çëÝ:
²Ûëáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõª »õ ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ μÝ³Ïã³óë, Ñ³õ³Ý³Ï³Ý ÁÝÍ³ÛÇ ÉÇÝ»ÉÝ
Û³Ûë ï»ÕÇ å³ñïÇ½Çë ³ñùáõÝÇ ³å³ñ³ÝÇóÝª ÙÇÝã»õ ó¹áõéÝ ³Ýáõ³Ý»³É îñ¹³-
ï³Û ³ñ»õÙï»³Ý Ý»ñùÇÝ ù³é³ÏáõëÇ å³ñëåÇÝ ëñμáÛ ²ÃáéáÛëª áõñ í»ñç³Ý³Û »õ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Í³Ûñ ßÇÝáõ³Íáó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ. ù³Ý½Ç ³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ
³Ûëñ ¹ñ³Ý Û³ÝáõÝ îñ¹³ï³Û, ã¿° Ýáñá· áñå¿ë ³ÛÉáó ¹ñ³ÝóÝ, áñù ³Ýáõ³Ùμ
¹éÝ³å³Ý³óÝ ÏáãÇÝ, ³ÛÉ Ç ÑÝáó ³ÝïÇ ³õ³Ý¹»³É ցÙ»½, áñáí ëïáõ·Ç Ã¿ª ¿ ï»ÕÇ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹ñ³Ý ³å³ñ³ÝÇó Ù»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û. »õ ³Ûëáõª ³å³ñ³ÝÝ ³ñùáõÝÇ Ç
Ù¿ç ÷³Ï¿ áñå¿ë ½å³ñï¿½Ý ï»ÕõáÛ ·áñÍ³ñ³ÝÇ ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý, ÝÙ³Ý³å¿ë »õ
½ï»ÕÇÝ Ô³½³ñ³å³ïÇ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ÇëÏ:
Ú³ÛëÙÇÏ Í³ÝûÃáõÃ»³Ý Ç í»ñ ³Ý¹ñ ÛÇß³ï³Ï»ó³õ Þñ¿½ μÉáõñ, ½áñ ÛÇß³ï³Ï¿
»õ Êáñ»Ý³óÇÝ. ³ÛÉ ³ÛÝåÇëÇ ³Ýáõ³ÝÇ μÉáõñ ã·ï³ÝÇ Ç Ù»ñÓ³Ï³Ûë ì³Õ³ñ-
ß³å³ïáõ. μ³Ûó »Ã¿ ÷áùñ ³ÛÝ μÉáõñ, ½áñ ³ÛÅÙ μÝ³ÏÇãù ÏáÕÙ³Ýóë ³Ýáõ³Ý»Ý
àñ Û³Ý¿Çó ÏáÝ¹, Ñ»éÇ ·ï³ÝÇ ³Ûë Ç ù³Õ³ù¿ ³ëïÇ áõÕÕ³ÏÇ ¹¿å Ç ÑÇõëÇë
Çμñ»õ ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ, »õ Ñ³Ù»Ù³ïÇ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ μÉñáÛÝ ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ. »õ
å³ï×³é Ýáñá· ³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃ»³Ýë ¿. ëáíáñáõÃÇõÝ É»³É »ñμ»ÙÝ μÝ³Ïã³ó
ï»ÕõáÛë »É³Ý»É Ç μÉáõñ ³Ý¹ñ Ç ½μûë³Ýë ½áõ³ñ×áõÃ»³Ý, áñáó Ç í»ñ³¹³ñÓÇ Ç
ÙÇáõÙ Ýáõ³·Çª ½ÙÝ³óáñ¹ ·ÇÝÇÝ ³ÝûÃáíÝ Ñ³Ý¹»ñÓ »õ áõï»É»ûùÝ Ã³·áõó³Ý»Ý
Ç Ý»ñùáÛ Ù³Ýñ ù³ñ³Ýó »õ ÑáÕáÛª Ç Ý³Ë³å³ïñ³ëïáõÃÇõÝ ÙÇõë³Ý·³Ù »É³Ý»ÉáÛ
³Ý¹ñ. ³ÛÉ Ý³Ëù³Ý ½»ñÃ Ýáó³ª ¹Çå»³É ³Ý¹ñ áÙ³Ýó ³μ»Õ³ÛÇó Û³õáõñ ÙÇáõÙ
½μûë³Ý³ó ³Õ³·³õ, ·ï³Ý»Ý ½³ÛÝ, áñáÛ í³ëÝ »õ »ñ·»Ý ³Ý¹¿Ý ½ß³ñ³Ï³ÝÝ àñ
Û³Ý¿Çó, Ûûñ¿ ³ÝïÇ »õ ³Ûëñ ³Ýáõ³ÝÇ ³ÛÝ μÉáõñª àñ Û³Ý¿Çó ÏáÝ¹:
ÙÇÏ ï³×³ñÇ ëñμáõÃ»³Ý Ù³ïáõó³Ý¿ÇÝ ³é ²ëïáõ³Í ÝáõÇñ³Ï³Ý

å³ï³ñ³·ûù Ñ³Ý¹»ñÓ:
ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ½ûñ³í³ñ Ð³Ûáó, ½ÏÝÇ Û³ÕÃ³Ñ³ñ»ÉáÛÝ
½½ûñë ä³ñëÇó ·³Ûñ Çç³Ý¿ñ μ³½ÙáõÃ»³Ùμ Ý³Ë³ñ³ñ³ó ³ëï Ç
ì³Õ³ñß³å³ï »õ Ù³ïáõó³Ý¿ñ ½Û³ÕÃáõÃ»³ÝÝ ·áÑáõÃÇõÝ ³é
²ëïáõ³Í Û³ÛëÙÇÏ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç, áñáÛ Ç ÑÇÙ³Ýó ßÇÝáõ-
Ã»³Ý »õ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ½ÏÝÇ ßÇÝ¿ »õ ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ áñ ³é »Ï»Õ»-
ó»³õë í³ëÝ ÏñûÝ³õáñ³óÝ, Ûáñáó í»ñ³Û í»ñ³Ï³óáõ »õ Ñá·³μ³ñÓáõ
Ï³ñ·¿ ½Ô³½³ñ ö³ñå»óÇ, ½áñÙ¿ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ å³ïÙÇã,
Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 2. §ÆëÏ ì³Ñ³Ý (Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý) ½»Ï»Õ»óÇë ²ëïáõ-
ÍáÛ Éáõë³½³ñ¹»³É Ýáñá·¿ñª ½å³ßïûÝ»³Ûë áõËïÇÝ Ù»Í³ñ»Éáí,
μ³ñ»ß¿Ý ½³ßË³ñÑë ³éÝ»Éáí, ÝáÛÝ »õ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇßË³ÝáõÃ»³Ý
ÇõñáÛ ½Ù»ÍÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇÝª áñ Ç Ð³Ûë, í»ñëïÇÝ Ù»Í³å¿ë
Ýáñá·»³ó ½¹³ëë ÏñûÝ³õáñ³ó μ³½Ù³óáõó³Ý»Éáí, áñ êáõñ»Ý³Û
³Ý³å³ïÝ ³ëÇ1, í»ñ³Ï³óáõ Ýáó³ Ï³ñ·»³É ½Ô³½³ñ ö³ñå»óÇ
×³ñï³ë³Ý »õ å³ïÙ³·Çñ¦: ºõ ½Ç ë³ ÇÝùÝ Ô³½³ñ ö³ñå»óÇ, áñ
Ñá·³μ³ñÓáõÝ ¿ñ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Ññ³Ù³Ý³õ Ø³ÙÇÏáÝ»³ÝÝ ì³Ñ³-
Ý³Û, Ç μ³ó ÉÇÝ»ÉÝ Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý¿ ¹Çåáõ³Íáí ÇõÇùª ·ñ¿ ÃáõÕÃ
»ñÏ³ñ³ÓÇ· μ³ÝÇõù ³é Ý³ ÇÝùÝ ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý, ÛáñáõÙ »õ
³ë¿. §ºõ Ï³Ù³õ »õë ËáñÑÇóÇë ½ÛÇß»É¹ ½ïáõ»³É å³ï·³ÙÝ »ñ³-
Ý»ÉáÛÝ ÚûÑ³ÝÝáõ, ¶Çõï³ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª »Õμûñáñ¹õáÛÝ ù»½ ï»³éÝ
Ç ê»õÏáÛ ¹ñ³ËïÇÝ, ÛáÙ³Ýó ³ñ³Ýóª Çñù Ëáëï³Ý³Éáí ù»½ ï»³éÝ
Ï³ñ³ëÇ, ËÝ¹ñ¿ÇÝ ½ï»ÕÇ¹ (½Ù»Ý³ëï³ÝÝ) »õ ùá ï»³éÝ Ïáã»ó»³É
½ï¿ñ ì³ñ¹ ½ùá »Õμ³Ûñ »õ ½Ð³Û¹ÇÏ »õ ½ÇÙ ³Ý³ñÅ³ÝáõÃÇõÝëª
Ññ³Ù³Û»ó»ñ ÙÇõë³Ý·³Ù »ñÏñáñ¹»É ÚáíÑ³ÝÝáõ ½å³ï·³ÙëÝ… »õ
ÁÝ¹ ï»³éÝ ÚáíÑ³ÝÝ³Û ½³Ûñ³ó³ñª Ã¿ μÝ³õ Çμñ»õ ù»½ ³éÝ á°ã
1
Ú³Ûë ÛÇß³ï³ÏáõÃÇõÝ ³ÝÍ³ÝûÃ êáõñ¿Ý³Û ³Ý³å³ï ï³ñ³ÏáõëÇ Սïáñ³·ñáõ-
ÃÇõÝÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ »õ ÛÇñ³õÇ, ½Ç ãÇ°ù Û³ÛÉ Í³ÝûÃ ·Çñë ³ÛëåÇëÇ ÇÝã, ³ÛÉ
ÙÇ³ÛÝ ë³ ÇÝùÝ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ ½³Ûëù³Ý »õ»Ã Ñ³Ù³éûï³ÏÇ ÛÇß³ï³Ï¿:
Ø»ñÓ ³ÛëÙ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý ·ï³ÝÇ Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã Ç ·ñáõ³Íë ¼³-
ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó. §àñå¿ë »õ μ³½áõÙ
³Ý·³Ù Ñ³ñó»³É »Ùù Û²é³ù¿É í³ñ¹³å»ï¿ (¸³íñÇÅ»óÇ) »õ áõë»³É Ç ÝÙ³Ý¿
Ñ³ñó³ù »õ ½³Ûë, Ã¿ Ù³ñïÇñáÕáù ×³éÁÝïÇñÝ »õ ³ÛÉù Ç êÇõÕÇ í³Ýù ³ë»Ý »õ
Ï³Ù Ç êáíÇ í³Ýù ëÙ³. ÇëÏ ÏáÝ¹³ÏÝ î³Ã»õáõ »õ ÎÇñ³Ïáë »õ ÂáõÙ³ »õ ²Ûë-
Ù³õáõñùÝ »õ ³ÛÉù, ÚûÑ³ÝÝáõ í³Ýù ³ë»Ý. å³ï³ëË³ÝÇ »ï í³ñ¹³å»ïÝ »õ
³ë¿. §ÚáñÅ³Ù ëáõñμ Èáõë³õáñÇãÝ ßÇÝ»³ó, êÇõÕáë áÙÝ í»ñ³Ï³óáõ Ï³ñ·»³ó, »õ
³Ýáõ³Ùμ Ýáñ³ Ïáã»ó³õ êÇõÕÇ í³Ýù. ÇëÏ Û³õáõñë Ã³ñ·Ù³Ýã³óÝ Ô³½³ñ
ö³ñå»óÇ ¿ñ ³é³çÝáñ¹ »õ ·ñ¿ñ ½ä³ïÙáõÃÇõÝÝ: ÚûÑ³Ý áÙÝ Ï³ñ·»óÇÝ ï»ëáõã,
áõëïÇ Ïáã»ó³õ ÚûÑ³ÝÝáõ í³Ýù¦: Æ μ³ÝÇó ³ëïÇ »õ ի ·ñáõ³ÍáóÝ ²ëáÕÏ³Û
»ñ»õÇ Ã¿ í»ñ³Ï³óáõÃÇõÝ Ô³½³ñ³Û ö³ñå»óõáÛ ¿ñ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ç í»ñ³Û
ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë »õ ³Ûëñ ÛÇß³ï³Ï»³É í³Ý³ó. »õ Ã»ñ»õë
Û³ÛÝÅ³Ù Ïáã¿ñ ³ÛÝå¿ë, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ÷á÷áË»³É Ïáã»ó³õ êáõñ»Ý³Û ³Ý³å³ï:
Éë»É... »õ »ë í³ëÝ ½Ç ïÏ³ñ³ÙÇï »õ ³Ý½·áõß³óáÕ ³Ûñ »Ù Û»ñÏñ³-

õáñ ÙÇïë, á°ã ½·³óÇ ³é Å³Ù³ÛÝ ¹³õáÛÝ. ³ÛÉ å³°ñï ¿ñ ÷áõÃáí
»õ »ñ³· »ñ³· ³ÝÏ³Ý»É Ç Ûáïë¹ ³ñï³ëáõûù »õ ³Õ³ã»Éáí Ç μ³ó
÷³Ëã»É Ç Ñá·³μ³ñÓáõÃ»Ý¿ ï»ÕõáÛ¹. »õ ³Ñ³° ÉÇÝ¿Ç åñÍ»³É Ç ã³-
ñ³ÃáÛÝ Å³Ý»³ó ·³½³Ý³óÝ...: ¸³ñÓ»³É ³ë¿ÇÝ, Ã¿ ·³Ù ÙÇ åÇÕÍ »õ
ã³ñ³·áñÍ, Ô³½³ñ³Û í³°Ýù ³Ý¹¿Ý »õ ëÇñ¿ (ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý)
½Ýáë³. »õ ½³ÛëåÇëÇ μ³ÝÇó ³ë³óáÕ³ó ½·áñÍë »ë ³Ñ³° Éé»Ù. ½Ç
áãÇ°Ýã ¿ ÇÝÓ Ñ³ñÏ ³ë»É...: ¸³ñÓ»³É ³ÛÉ ßáùÙáù μ³ÝÇõù ½³Ûñ³-
óáõó³Ý»É ½ù»½, î¿ñ, ÁÝ¹ Çë ÷áõÃ³ÛÇÝª Ã¿ Ù³ÝáõÏ ÙÇ Ñá·³μ³ñÓ
ï»ÕõáÛÝ ãÏ³ñ¿ ³éÝ»É...: ²ë¿ÇÝ (ÃßÝ³ÙÇù Ô³½³ñáõ). à°í ³ÝÙÇï
Ù³ñ¹ÇÏ, ÁÝ¹ ¿±ñ í³ëï³ÏÇù Û³Ýû·áõïë, ÑÇ±Ù É³Ûù Ç½áõñ Ç Ëáñß³-
Ï³Ñ³ñ ï»Õõáç¹ »õ ËûÉáõÃ»³Ùμ ³ÝÓÝ³Ù³Ñ ÉÇÝÇù. ½Ç »Ý Ç Ø³ÙÇ-
ÏáÝ¿Çó ï³Ý¿ ³õ³· Í³é³Ûù áÙ³Ýù »õ ³ÛÉ ù³Ñ³Ý³ÛÝ ³õ³·, áñ ¿
Ç ï³ÝÝ, áñáó ÁÝ¹ Ù»½ μ³Ýù »Ý »ñ¹Ù³Ùμª Ã¿ »°ñμ»õ¿ Ô³½³ñ³ ÇëÏ
ãï³Ùù Ñ³Ý·ã»É ³Û¹ñ »õ ³ÛÉÝ...: ºÃ¿ ë³Ï³õ ÙÇ »ñ»õ¿Ç Ýáõ³½»³É
ù³Ý ½³ÛÝáëÇÏ, áñù Û»ñÏ»ñÇõñ ³Ù¿ ßÇÝ»³É í³Ýáñ³ÛùÝ, ãÑ³Ù³ñ¿Ç
½³ÝÓÝ ³ñÅ³ÝÇ Ï³ÉáÛ. ½Ç Ã¿å¿ï ÙÇ³Ý·³Ù »õ »ñÏÇóë ç³ñ¹»ó³õ
μáÉáñ Ï³ÑÝ Û³ÝÑ³ëï³ïáõÃ»Ý¿ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
86. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ³Ûëáõ ³é³çÇÝ ¹ñáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·³Ù³Ý³ó
Çõñáó ï»õ»³ó ÛÁÝ¹»ñÏ³ñ ÙÇçáóë μ³ñ»½³ñ¹áõÃ»³Ùμ, μ³½Ùáõ-
Ã»³Ùμ Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó »õ Û³çáñ¹áõÃ»³Ùμ í³Ý³Ñ³ñó Ï³Ù ÁÝ¹
å³ßïå³ÝáõÃ»³Ùμ ùáñ»åÇëÏáåáë³ó Û³ÝáõÝ íÇ×³ÏÇÝ ²ñ³ñ³-
ï³Û. ³ÛÉ Ã¿ ³é Û³å³ÛÝ Ûá±ñåÇëÇ ÷á÷áËáõÃ»³Ýó Ý»ñùáÛ ³ÝÏ»³É
Çó¿ »õ Ûá°ñ íÇ×³Ï íßï³ó »õ ï³é³å³Ý³óª ãáõÝÇ ÇÝã Ã¿å¿ï ·ñ³-
õáñ Í³ÝûÃáõÃÇõÝ áñáß³ÏÇ, »õ Ã¿ »Õ»³É »õë Çó¿, ã¿° Ç Û³Ûï »Ï»³É
ï³Ï³õÇÝ »õ Ñ³ë»³É Ç Í³ÝûÃáõÃÇõÝ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý ³½·ÇÝ,
μ³Ûó ë³Ï³ÛÝª ³ÏÝ Û³ÛïÝÇ ï»ë³ÝÇ »õ Çõñ³ù³ÝãÇõñ áù ÛÁÝÃ»ñó³-
Ý»É»³ó Ï³ñá°Õ ¿ ù³ç Ïßé³¹³ï ÉÇÝ»É ½íÇ×³Ï¿ Ñ³Ý·³Ù³Ý³ó Ýá-
ñ³ ÛÁÝ¹Ñ³Ýáõñ å³ïÙáõÃ»³Ýó Ð³Ûáóª Ç Ù³ëÇÝ ³õ»ñ³Ý³ó, ·»ñáõ-
Ã»³Ýó, ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó »õ ³ÛÉ μ³½Ù³¹¿Ù Û³ñÓ³ÏÙ³Ýó ³ÛÉ³½-
·Ç μ³½Ù³½³Ý ÃßÝ³Ù»³ó Û²ñ³ñ³ï »õ Ç ßñç³Ï³Ûë Ýáñ³ ÙÇÝã»õ
ó¹³ñÝ ÑÝ·»ï³ë³Ý»ñáñ¹:
87. ²å³ ³ÛÝ ÇÝã ÎÇñ³Ïáë ìÇñ³å»óÇ ÁÝïñáõÃ»³Ùμ ³½·³-
ÛÇÝ ÅáÕáíáÛ Û³ÙÇ 1441 Ï³óáõó³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³ëï
Ç ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç, Ó»éÝ Ç ·áñÍ ¿³ñÏ »õ »ï Ýáñá·»É
³Ý¹ñ¿Ý ½³õ»ñ»³É ½ß¿ÝëÝ ³é »Ï»Õ»ó»³õë »õ Ñá·³ó³õ ½³ÛÉáó »õë
Ï³ñ»õáñ³ó, áñã³÷ »õ Ó»éÝÑ³ë »Õ»õ Ç ÙÇçáóÇ ³Ý¹ »ñÏáõó ³Ù³ó
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÇõñáÛ:
Æ ÎÇñ³Ïáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ³ëïÇ ÙÇÝã»õ óê³Ñ³Ï ¸, ùë³Ý »õ

»ñÏáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù Û³çáñ¹»óÇÝ ÙÇ ½ÏÝÇ ÙÇáÛ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³-
å»ïáõÃ»³ÝÝ Ç ÙÇçáóë 183 ³Ù³ó, ³ÛÉ ³Ù»Ý»ù»³Ý Ýáù³ ã»Õ»Ý
Ó»éÝÑ³ë Áëï ³ñÅ³ÝÇ ³Ýáõ³Ý å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý ²ÃáéáÛÝ μ³ñ»-
Ï³ñ·»É, Û³ñ¹³ñ»É ½³ÛÝ. Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç ßÇÝáõ³Íëª Ç å³ï×³éë å¿ë-
å¿ë Ñ³É³Í³Ý³ó, íßï³ó »õ ·»ñáõÃ»³Ýó ²ñ³ñ³ï³Û »õ ßñç³Ï³Û
·³õ³é³ó Ýáñ³ ³é³õ»É³å¿ë Ç ä³ñëÇóª ÙÇÝã»õ ó³Ù î»³éÝ 1627:
88. ²å³ Û³ÛëÙ ÙÇçáóÇ Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ï êÇõÝ»óÇ Ç ·³õ³-
é¿Ý ´³Õ³ó, Ç Êáï³ÝáõÝ ·»Õç¿, áñ »é³Ûñ Ñá·õáí í³ëÝ å³ÛÍ³-
éáõÃ»³Ý ³½·ÇÝ »õ Ï³ï³ñ»³É í»ñ³Ýáñá·áõÃ»³Ý ßÇÝáõ³Íáó Î³-
ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë »õ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Ýáñ³, ³Ý»ñ»õáÛÃ ÇÙÝ
Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ ËÝ³Ùáó í»ñÇÝ ³Ûó»ÉáõÃ»³ÝÝª ëÇñ»ÉÇ »Õ»õ Û³ãë
å³ïáõ³õáñ ÇßË³Ý³ó Ñ³Ù³½·»³óÝ Çõñáó »õ Ù»Í³Ù»Í ÇßË³Ý³-
õáñ³óÝ ä³ñëÇóª í³ñ¹³å»ï³Ï³Ý ³ñ¹»³Ùμù »õ Ù³ñ¹³ë¿ñ μ³-
ñáõù. ÙÇÝã»õ »õ Û³ãë ß³Ñ ²å³ë³Û ² ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇóª ÛáñÙ¿ »õ
Ç å³ñ·»õÇ Ù³ëÇÝ ÁÝÏ³É³õ ½ÉÇ³Ï³ï³ñ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ ³õ³· Éáõ-
ë³ñ³ñáõÃ»³Ý (÷³Ï³Ï³ÉáõÃ»³Ý) å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý Î³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óõáÛë, áñ Ç ì³Õ³ñß³å³ïª ÏÝù»³É ³ñùáõÝÇ Ññáí³ñï³Ï³õ
Û³ÙÇ 1627, áñáÛ ³Ñ³° Ñ³Û³óÇ ûñÇÝ³Ï Ã³ñ·Ù³ÝáõÃ»³ÝÝ.
§²é³çÇ ³ñ³ñÇÝ ÇÝÓ, Ã¿ Ç Ë³ã³¹³õ³Ý Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó ÁÝï-
ñ»³É ¿ Éáõë³ñ³ñ ¾çÙÇ³ÍÝ³Û »õ Ï³é³í³ñÇã Ñá·»õáñ³Ï³Ý ·áñÍáó
Ýáñ³ Áëï ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý ³ñ³ñáÕáõÃ»³Ýó, áñ Ù³ÕÃ¿ ³ÛÅÙ ÛÇÝ¿Ý
ßÝáñÑ»É Û³ÛÝ å³ßïûÝ ½ëáÛÝ Ññáí³ñï³Ï, í³ëÝ áñáÛ ³Ûëáõ Ññ³-
Ù³Ý³·ñ»Ù ÁÝ¹Ñ³Ýñ³μ³ñ Ñ³Ù³ÛÝ å»ï³ó »õ ³ÛÉáó ³ÝÓ³Ýó, Çõ-
ñ³ù³ÝãÇõñ áõÙ»ù Ç Ýáó³Ý¿ª ÃáÕÉáí ÝÙ³ ³½³ï³μ³ñ í³ñ»É ½Ýá-
ñÁÝÏ³É å³ßïûÝ Çõñ. ã³ñ·»ÉáõÉ ÇõÇù ÝÙ³, ³ÛÉ Û³ñ·»Éáí »õ û·Ý»-
Éáí å³Ñå³Ý»É ½ÏáÕÙÝ Ýáñ³: ºõ ½Ç áñáíÑ»ï»õ Ñ³ëï³ï»óÇ ½³Ûë
Ññáí³ñï³Ï ¹ñáßÙ³Ùμ ÏÝùáÛ ÇÙáÛ, ³ÛÝñ ³Õ³·³õ Ñ³õ³ï³É ëÙ³:
îáõ³õ Ç ç³Ù³¹Ç³É ³Ùëáç, Û³ÙÇ 1036¦, áñ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý¿
öñÏã³Ï³Ý Ãáõ³Ï³ÝÇÝ 1627: Ú»ïÏáÛë Ññáí³ñï³ÏÇÝ »¹»³É ½ÏÝÇù
ãáñ»ùÇÝ ³ÝÓÇÝù ËáñÑñ¹³Ï³Ýùª íÏ³Û»³É »Ý ëïáõ·áõÃ»³Ý ³ÛÝñ:
89. ²å³ ³Ûëáõ Ññ³Ù³Ý³õ ÷áõÃ³ó»³É Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ ·³Û Û¾çÙÇ³-
ÍÇÝ »õ Ç 24 ³Ùë»³ÝÝ ÛáõÝÇëÇ ³ÛÝñ ³ÙÇ Ý³ ÇÝùÝ Øáíë¿ë í³ñ¹³-
å»ï ëÏÇ½μÝ ³éÝ¿ Ýáñá·áõÃ»³Ý ßÇÝáõ³Íáó Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ »Õ»ÉáÛ
³éÁÝÃ»ñ Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ, ù³Ý½Ç ³ñï³ùÇÝ ßÇÝáõ³Íù Ù»Ý³ëï³-
ÝÇÝ »õ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ·ñ»³° Ã¿ μáÉáñáíÇÝ ù³Ûù³Û»³É »õ
Ë³Ý·³ñ»³É ¿ÇÝ, ½áñÙ¿ ²é³ù»É å³ïÙ³μ³Ý ¸³íñÇÅ»óÇ. ·ÉáõË
Æ¸, ÃÕÃ³°° 299. §ºõ Ç í³Õ»Ù»³ó Å³Ù³Ý³Ï³ó áñ ßáõñç ½»Ï»Õ»-
ó»³õÝ ßÇÝáõÃÇõÝ »Õ»³É ¿ñ »õ ¹³ñÓ»³É ³õ»ñ»³É »õ Ç í»ñ³Û ÙÇ-

Ù»³Ýó ÷Éáõ½»³É ¿ñ, ³ÛÝù³Ý μ³ñÓñ³ó»³É ¿ñ ÑáÕÝ »õ ÙáËÇñÝ, áñ
Û³Ù»ÝÇó ÏáÕÙ³Ýó ßáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õÝ »ûÃÝ Ï³Ý·áõÝ μ³ñÓñ³ó»³É
¿ñ ³ÕμÇõëÝ »õ ÑáÕÝ »Ï»³É »õ Í³ÍÏ»³É ¿ñ ½ÑÇÙáõÝë »õ ½³ëïÇ×³Ýë
»Ï»Õ»óõáÛÝ, áñù Ï³Ý Û³ñï³ùáõëï ÏáÕÙ³Ý¿¦: ²°ÛÝù³Ýª ÙÇÝã ½Ç
³ÝÑÝ³ñÇÝ ÉÇÝ»É ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ý ßÇÝáõ³ÍáóÝ. í³ëÝ áñáÛ ½³éáõë
çáõñó ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ Ëáïáñ»óáõó»³É Ç ßñç³å³ïë ï³×³ñÇÝª
çñáÕáÕ »ï Ù³ùñ»É ½ï»ÕÇÝ ÙÇÝã»õ Ñ³ñÃ, Ñ³õ³ë³ñ ·»ïÝáÛÝ. »õ
³å³ Ï³éáÛó ßáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ù³é³ÏáõëÇ å³ñÇëå
Ç ÑáÕáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ áõÃÝ μñ·³Ùμù. ³ÛÝå¿°ë, ½Ç ï³×³ñÝ ³ÝÏ³Ý¿ñ
áõÕÕ³ÏÇ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç å³ñëåÇÝ. »õ Ç Ý»ñùë Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó
³é å³ñëåûùÝ Ó»õ³óáÛó ½μáí³Ý¹³Ï ß¿Ýë μÝ³ÏáõÃ»³ÝóÝ:
90. Ú³ñ»õÙï»³Ý ÏáÕÙÝ »ï Ï³éáõó³Ý»É ½Ù»Í³Ù»Í ¹³ñå³ëë
»õ ë»Ý»³Ïë Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ç ù³ñ³Ýó, Ç ÏÕÙÝ¹ñ³ó »õ Ç ÏñáÛª áñÇß
í³ëÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ï³Ý »õ áñÇß í³ëÝ ÑÇõñáó, ½áñë ³Ýçñå»ï¿
ÛÇñ»ñ³ó Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ¹áõéÝ Û³ÝáõÝ îñ¹³ï³Û »Õ»³É Ç ÙÇçÇÝ ï»Õ-
õáç ³ÛÝñ μ³ÅÝÇ, áñ Ñ³ÛÇ Ñ³Ý¹¿å ³ñ»õÙï»³Ý ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ:
91. Ú»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ÑÇõëÇëáÛ »õ ³ñ»õ»É»³Ý Áëï ³é³õ»É³-
·áÛÝ Ù³ëÇÝ »ï Ï³Ý·Ý»É ÝÙ³Ý³å¿ë Ç ù³ñ³Ýó »õ Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõ-
ëáÛ ë»Ý»³Ïë ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý Ñá·»õáñ³Ï³Ý³óÝ ³éÑ³ë³ñ³Ï: ÆëÏ
Ç ÙÝ³óáñ¹ ï»ÕõáçÝ ³ñ»õ»É³ÏáÕÙ³Ý Ù»ñÓ Û³ÝÏÇõÝÝ ³ñ»õ»É»³Ý
Ñ³ñ³õáÛ »ï Ï³éáõó³Ý»É ½÷áõéÝ Ñ³ó »÷»ÉáÛ »õ ½³ÛÉ ë»Ý»³Ïë
å³ïÏ³Ý»³Éë ÝÙÇÝ:
92. ÆëÏ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ ßÇÝ»ó³õ ½³Ý³½³Ý ë»Ý»³Ïù ÁÝ¹
Ù»Í »õ ÁÝ¹ ÷áùñ, ³ÛëÇÝùÝ ¿ ËáÑ³Ýáó, ë»Õ³Ý³ïáõÝ ÏñÏÇÝª ³Ùé³Ý
»õ ÓÙé³Ý, Ñ³Ùμ³ñ³Ýáóù óáñ»ÝáÛ, áñÇ½áÛ »õ ³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ ÝÇõ-
Ãáó: ²Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ß¿Ýù μ³ó Û³Ùé³Ý ë»Õ³Ý³ï³Ý¿Ý, ¿ÇÝ ù³ñ³Ùμù
»õ ÏÕÙÝïñûù Ï³éáõó»³É:
Ú³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ Ýáñá·áõÃÇõÝë Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ, áñå¿ë »õ ï³×³-
ñÇÝ ÇëÏ Ó»éÝïáõ ¿ÇÝ ÝÙÇÝ Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ïÇª »ñ»õ»ÉÇ ³ÝÓÇÝù
³½·ÇÝ Ð³Ûáó ÛûÅ³ñ³Ï³Ù ïñûù Çõñ»³Ýó ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ å³-
ïáõ³õáñ Ñá·»õáñ³Ï³Ý³óª »åÇëÏáåáë³ó »õ í³ñ¹³å»ï³ó, Ûáñáó
μ³½áõÙù ÇëÏ ¿ÇÝ Ç Ï³ñ·¿ ³ß³Ï»ñï³ó Ýáñ³:
93. ²Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ßÇÝáõ³Íùª ½ÏÝÇ ÷áùñ ÙÇçáóÇ Ç Ñ»Í»É³ß³ñ-
ÅáõÃ»Ý¿ μ³½ÙáõÃ»³Ý ½ûñ³ó úëÙ³Ý»³Ýó »õ ä³ñëÇó Ç í»ñ³Û ºñ»-
õ³Ý³Û »õ Ù»ñÓ³Ï³Û ë³ÑÙ³Ý³ó Ýáñ³ª Û³ÙëÝ 1635, 1636. ·ñ»³° Ã¿
Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ Ë³Ý·³ñ»ó³Ý. ½áñë Û³çáñ¹ Øáíë¿ëÇ öÇÉÇååáë
Ï³ÃáõÕÇÏáë μ³½áõÙ Í³Ëáõù í»ñëïÇÝ Ýáñá·»³ó Ïá÷³Íáõ ù³-
ñ³Ùμù »õ ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáíù: ¼³ñ»õ»É³ÏáÕÙ³Ý ½ë»Ý»³ÏëÝ ÙÇ³μ³-

ÝÇó Í³Ûñ¿ Ç Í³Ûñ Ç ÑÇÙ³Ýó »ï Ï³éáõó³Ý»É Ñ³ëï³ïáõÝ ßÇÝáõ³-
Íáíù, Ûáñáó í»ñ³Û »õ ½ïáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ýª í³Û»Éã³Ó»õ ÛûñÇ-
Ýáõ³Íáíù ³ñÅ³ÝÇ å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³Ý, áñáÛ »õ ³õ»-
ñ³ÏùÝ Ï³ÛÇÝ ÙÇÝã»õ óÅ³Ù³Ý³Ïë Ù»ñ. ÇëÏ Ý»ñùÝ³Û³ñÏ ë»Ý»³ÏùÝ
ï³Ï³õÇÝ ÝáÛÝ »Ý: ºï ë³É³Û³ï³Ï ³éÝ»É »õ ½³é³çáÛëÝ ë»Ý»Ï³ó
Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó Ç Ïá÷»³É ù³ñ³Ýóª É³ÛÝáõÃ»³Ùμ ãáñÇó Ï³Ý·Ýáó:
94. ºõ ½Ç ï»ë»³É Ã¿ ËáÝ³õáõÃÇõÝ ·»ïÝáÛÝ Ç Ù¿ç å³ñëåÇÝ
íÝ³ë Ù»Í ·áñÍ¿ ßÇÝáõ³ÍáóÝ »õ ï³×³ñÇÝ ÇëÏ, »ï ÷áñ»É çñÑáñ
ÙÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇÝ Ù»ñÓ Ç Ù»Í ¹áõéÝÝ Ý»ñùÇÝ å³ñëåÇ
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ý, ÛáñÙ¿ ÁÝ¹ »ñÏñ³õ ×³Ý³å³ñÑ μ³ó»³É »õ
³Ýóáõó»³É ½³ÛÝ çáõñ ÑáñáÛÝª ½³é³ç»³õ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ëñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û Ñ³ñáõëï ÙÇ Ñ»é³·áÛÝ Ñ³Ý¿ Û»ñ»ë »ñÏñÇ. »õ ¿ çáõñ
μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ ÅáÕáí»³ÉÝ Ç çñÑáñ ³Ý¹ñ Û»ñ³Ï³ó »ñÏñÇÝ »õ Û³-
ï³Ï¿ ï³×³ñÇÝ ÇëÏ: ²ñ³ñ »õ ½³ÛÉ Ù³ëÝ³õáñ ßÇÝáõ³Íë Ç ï»-
ÕÇë ï»ÕÇë Û³Ûë Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Ù»Ý³ëï³Ý, áñå¿ë »õ ½³ÛÝ Ù»Í
Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÝ Û³ÝáõÝ îñ¹³ï³Û ÛÇß³ï³Ï»³É ¹ñ³ÝÝ, áñ Û³ñ»õÙ-
ï»³Ý ÙÇçÝ³å³ñëåÇÝ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáçª ÁÝ¹ áñ ³Ýó³Ý»Ý Ç ÷áùñÇÏ
í³×³é³ÝáóÝ. »õ ½³ÛÝª ÏñÏÝ³Û³ñÏûù »ñÏ»ñ»ë³ÝÇ: ²Ý¹ Û³ñ»õ»-
É»³Ý Û³ñÏÝ ¹ñ³Ý Ç ÙÇç³Ï¿ï ³é³ëï³ÕÇÝ ¹ÝÇ ÷áùñÇÏ í¿Ù Ù³ñ-
Ù³ñáÝ»³Û, ÛáñáÛ í»ñ³Û ·ñ»³É Ï³Û ³ñÓ³Ý ³Ýáõ³Ý áñÙÝ³¹ñÇ ³ÛÝñ
ßÇÝáõÃ»³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ Ãáõ³Ï³Ý³õ Ð³Ûáó, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï. §àõëï³Û
¶ñÇ·áñ Í³é³Û ²ëïáõÍáÛ. Ã°° èÒÀ (1639)¦:
95. Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ ï»ë³Ý»Éáí ½Ï³ñÇ Ñ³ñÏ³-
õáñáõÃÇõÝ Ù³ùáõñ çñáÛ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Û³Ù³éÝ³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏÇ »õ Ç
ë³ëïÇÏ óñïáõÃ»³Ý ÓÙé³Ýª Ã¿ í³ëÝ Ñá·»õáñ³Ï³Ý Å³é³Ý·³õá-
ñ³óÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇ »õ Ã¿ í³ëÝ »ñÃ»õ»Ï³óÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛ ï³×³-
ñÇÝ, ³ßË³ï»óáÛó ½μ³½áõÙ Ùß³Ïë ¹ñ³Ùáíù »õ »ï ÷áñ»É ½ÛáÉáí
çñÑáñë Û³ñ»õÙï»³Ý ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ²ÃáéáÛÝª Ù»ñÓ Ç ·»ïÝ ø³-
ë³Õ »õ ³Ý¹ñ »õë. »õ ×³Ý³å³ñÑ μ³ó»³É ÁÝ¹ »ñÏñ³õ ³é ÙÇÙ»³Ýë,
ÅáÕáí»³ó ½çáõñëÝ ³Ù»Ý³ÛÝÇ Ç ÙÇ: ºõ ³ÛÝå¿ë ÙÇáí ÁÝ¹»ñÏñ»³Û
×³Ý³å³ñÑ³õ Ïñ³ß³Õ³Õ »õ ù³ñ³Ï»ñï ³éáõáí »μ»ñ »ÙáÛÍ Ç Ù¿ç
å³ñëåÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ, áñ »É³Ý¿ Ç å³ñï¿½ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³-
ñ³ÝÇÝ »õ ³ÝïÇ »É»³É ÁÝ¹ Ô³½³ñ³å³ï ÑÇõñ³ÝáóÝª áéá·³Ý¿
½å³ñï¿½ë ³ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ Ñ³ñ³õáÛ »õ ½³ñïûñ³ÛëÝ: ²é³-
çÇÝ ÷áùñ μ³ÅÇÝ Ç çñáÛ ³ëïÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ ·»ÕçÝ Ñ³Ý¹¿å
Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý ßáõÏ³ÛÇÝ (í³×³é³ÝáóÇÝ) »É³Ý¿ Ç íÇÙ³Ï»ñï ³õ³½³Ý
í³ëÝ μÝ³Ïã³ó ·»ÕçÝ »õ ßáõÏ³ÛÇÝ: ºñÏñáñ¹ μ³ÅÇÝÝ ×³Ý³å³ñÑ³õ
ËáÕáí³ÏÇ ·³Û Ùï³Ý¿ Ç մáÙ³ïáõÝ Ïáã»ó»³É ß¿ÝùÝ, áñ ßÇÝ»ó³õ

Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ºñ»õ³ÝóõáÛ Û³Õ³·ë ëåÇï³Ï³óáõó³Ý»-
ÉáÛ ½ÙáÙë. »õ ³Ý¹ Ùï»³É Ç Ñáñ »ñÃ³Û Ë³éÝÇ Ç ù³Ýù³ÝÝ (94),
áñ Ç öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ: ÆëÏ »ññáñ¹ μ³ÅÇÝÝ
ÝÙ³Ý³å¿ë ×³Ý³å³ñÑ³õ ËáÕáí³ÏÇ Ç ßáõÏ³Û¿Ý Ùï³Ý¿ Ç Ý»ñùÇÝ
å³ñÇëåÝ »õ Ã³÷Ç »ñÏáõ åÕÝÓ»³Û μ»ñ³Ýûù Û³õ³½³Ý ù³ñ»³Û.
»õ ³ÝïÇ ³Ýó»³É ½³é³ç»³õ ë»Ý»Ï³ó ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³ÝÝ ù³ñ³Ïá÷
×³Ý³å³ñÑ³õª ·Ý³Û, ³ÝÏ³ÝÇ ½³é³çáÛ Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ý»ñ-
ùÇÝ å³ñëåÇ ³Ý¹ñ¿Ý Ç ·»ïÝ³÷áñ ×³Ý³å³ñÑÝ í»ñáÛÇß»³É:
²Ûë »ññáñ¹ μ³ÅÇÝ çñáÛ ×³Ý³å³ñÑÝ »õ ³õ³½³ÝÝ ·áÉáí ÷áñ³-
Íáõ íÇÙûù »õ ³Ùñ³ó»³É Ïñáíù, ù³Ûù³Û»³É ¿ñ. »õ ¿ñ ßÇÝ»³É Ç Å³-
Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, áñ áõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ
Áëï ³ÛëÙ.
§Üáñá·»ó³õ ù³Ýù³Ýë μáÉáñ ßñç³Ý³ÏûùÝ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ, ³ñ¹»³Ùμ ²·áõÉ»óÇ
Ù³Ñï»ëÇ Î³ñ³å»ïÇÝ »õ ÏÝáçÝ Ù³Ñï»ëÇ ºÕÇë³μ»ÃÇÝ »õ áñ¹õáÛÝ
Ù³Ñï»ëÇ Ð³Ûñ³å»ïÇÝ. Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èØÈ¶ (1784)¦:
àõëïÇ Û³Ýó»³É ³Ù 1835, »ï í»ñ³Ýáñá·»É ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë
À Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ³ñ¹»³Ùμ ³Õ³Û Ú³Ïáμ³Û Ù³Ñï»ëÇ ÚáíÑ³ÝÝ¿-
ë»³Ý Ø³ï³Ï»³Ýó Ô³ñë»óõáÛª í»ñ³μÝ³Ï»ÉáÛÝ Ç Û²É¿ùë³Ý¹ñ³åûÉ
(¶ÇõÙñÇÝ ÞÇñ³Ï³Û), áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝÝ Ç í»ñ³Û »ñÏμ»ñ³Ý
³Õμ»ñÝ Áëï ³ÛëÙ ûñÇÝ³ÏÇ.
§²ÛÅÙ »õë í»ñëïÇÝ Ýáñá·»ó³õ ù³Ýù³Ýë Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
ï»³éÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ Î³ñμ»óõáÛ, ³ñ¹»³Ùμ
Ô³ñë»óÇ Ø³ï³Ï»³Ýó Ù³Ñï»ëÇ 0í¿ëÇ áñ¹Ç Ù³Ñï»ëÇ Ú³Ïáμ
³Õ³ÛÇÝ Û³ÙÇ î»³éÝ 1835¦:
ÆëÏ ¨ ãáññáñ¹ μ³ÅÇÝ Ù³ëÝ³õáñ çáõñÝ μ³Å³Ý»³É ÝáÛÝå¿ë Ëá-
Õáí³Ï³õ Ç å³ñïÇ½¿ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ ·Ý³Û Ç å¿ïë μ³-
Õ³Ý»³óÝ, áñ Û³ÝÏ»³Ý å³ñëåÇ ³ñ»õÙï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ (105):
96. ²Õ¿ùë³Ý¹ñ ² Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ »ï Ýáñá·»É ½ë»Õ³-
Ý³ïáõÝÝ ÓÙé³Ý Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó Ï³Ù³ñ³Ï³å Ï³ñÇ Ñ³ëï³-
ïáõÝ ßÇÝáõ³Íáíù, áñ ó³ñ¹ »õë Ï³Û Ç ÝáÛÝ Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý, áñáÛ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý ¹ÝÇ Ç Ý»ñùáõëï Ç ÑÇõëÇë³-
ÏáÕÙ³Ý Ç ÙÇç³Ï¿ï »ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ý áñÙáÛÝª Ç í¿Ù ëåÇï³Ï Ù³ñÙ³-
ñáÝ»³Û Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èÖÎ´ (1713), »ëª æáõÕ³Û»óÇ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ
Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó, ßÇÝ»óÇ ë»Õ³Ý³ïáõÝë Ç í³Û»ÉáõÙÝ
êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ÙÇ³μ³ÝÇó í³ëÝ ÓÙé³Ý¦:
97. ²μñ³Ñ³Ù ´ Ï³ÃáõÕÇÏáë »ï Ýáñá· ßÇÝáõÃ»³Ùμ Ï³éáõó³-

Ý»É ½÷éÝ³ïáõÝÝ Ñ³ó »÷»ÉáÛª Ç ÝáÛÝ ³é³çÇÝ ï»ÕõáçÝ (91) Ïá÷³-
Íáõ ù³ñ³Ùμù Ï³Ù³ñ³Ï³åª Û³ÛÉ »õ ³ÛÉ ë»Ý»³Ïë Û³ÙÇÝ 1731: ºï
ßÇÝ»É Ýáñ Ç ÝáñáÛ »õ ½»ñÏáëÇÝ μ³½Ù³Ñ³ïáõ³Í Û³ñÏëÝ ³ñï³ù-
Ýáó³ó Û»ñÏáëÇÝ Í³ÛñëÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ý»ñùÇÝ å³ñëåÇ Ç Ë³ñï»³É
ù³ñ³Ýó:
98. Ô³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë æ³ÑÏ»óÇ Ç Û³çáñ¹»É Çõñ Û²Ãáé
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý, Ñá· ï³ñ»³É »ï Ï³éáõó³Ý»É ½μ³½Ù³Û³ñÏ
ÑÇõñ³ÝáóÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝª ÏÇó Ç å³ñÇëåÝ
³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ý, ÁÝ¹³ñÓ³Ï ù³é³ÏáõëÇ ÏñÏÝ³Û³ñÏûù. ÑÇõëÇë³ÏáÕ-
Ù³Ý í»ñÝ³Û³ñÏùÝ ßÇÝ»ó³Ý Ç í»ñ³Û ë»Õ³Ý³ï³ÝÝ ÓÙé³Ýª Ï³éáõ-
ó»ÉáÛÝ Û²Õ¿ùë³Ý¹ñ ² Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ (96), ÇëÏ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³ÝÝª
»é³Û³ñÏ ßÇÝáõ³Íáíù. Í³ÍÏù ëáó³ μáÉáñáíÇÝ »Ý ÷³Ûï »õ ÑáÕ
¨ áñÙáõÝùÝ Û³Ý»÷ ³ÕÇõëáÛ, μ³óÇ Ù³ëÝ³õáñ³ó, áñù ÑÇõë»³É »Ý
Ïñáíù »õ ÏÕÙÝïñáíù. »õ ³ñï³ùÇÝ å³ñÇëå ëáñ³ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ,
áñ Ó·Ç ÙÇÝã»õ óÙ»Í ¹áõéÝÝ ØëñÇ Ïáã»ó»³É, Ï³éáõó»³É ¿ Ç ÃñÍ»³É
³ÕÇõëáÛ »õ Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýóª Û³ñ¹³ñ»³É ³Ùñ³·áÛÝ μñ·³Ùμù.
»õ ³ÝáõÝ μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³ÍáÛë ÏáãÇ Ô³½³ñ³å³ï Û³ÝáõÝ Ï³Ý·-
ÝáÕÇ ëáñ³ Ô³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. »õ áõÝÇ ÏñÏÇÝ ¹ñáõÝëª ³é³çÇÝ
¹áõéÝ Ù»Í ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, ÛáñáÛ í»ñ³Û ¹ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ³Ûë Ó»õ.
§Æ èÖÔÂ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó. 1750):
²ëïáõ³Í³ÛÇÝ ßÝáñÑÇõ Éó»³É,
î¿ñ Ô³½³ñáë ÑáíÇõÝ ÁÝïñ»³É,
ºõ å³ïñÇ³ñ·Ý Ù»ñ ·áí»³É,
ÎñÏÇ°Ý ½³Ãáéë Éáõë³õáñ»³É,
âùÝ³Õ Ó»õáí ³½ÝÇõ Ï³½Ù»³É,
¼áñ ï»ë³ÝáÕùÝ »Õ»Ý ³÷ß»³É,
ø³Õóñ ³Ýáõ³Ùμ ½ë³ åë³Ï»³É,
Ô³½³ñ³å³ï í»ñ³Ó³ÛÝ»³É¦:
99. àñáíÑ»ï»õ ïáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ ßÇÝ»³ÉÝ Ç öÇÉÇÇå-
åáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ÑÝ³ó»³É ¿ñ μ³½Ùûù, ë³ ÇÝùÝ Ô³½³ñ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë ÷áË³¹ñ»³ó ½³ÛÝ Û³ñ»õÙï³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇÝª Ï³éáõó³Ý»-
Éáí ½Ýáñá· ·»Õ³ß¿Ý ßÇÝáõ³Íë, áñ μáí³Ý¹³ÏÇ Ç ï³ëÝ Û³ñÏë ë»-
Ý»Ï³ó ÁÝ¹ Ù»Í »õ ÁÝ¹ ÷áùñª Ç í»ñ³Û Ý»ñùÝ³Û³ñÏ³óÝ Ï³éáõó»Éáó
Ç Øáíë¿ë¿ êÇõÝ»óõáÛ, Ù»Í³Ù»Í ×³Õ»ñÏ³Ã Éáõë³Ùïûù. ÑÇõëÇë³ÛÇÝ
Í³Ûñ ³Ûëñ ßÇÝáõ³ÍáÛ ëÏë³ÝÇ Ç ¹ñ³Ý¿Ý »Õ»ÉáÛ Û³ÝáõÝ îñ¹³ï³Û
»õ ³õ³ñïÇ Û³ÝÏÇõÝÝ ³ñ»õÙï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ý»ñùÇÝ å³ñëåÇª áõñ ¿
Ù»Í Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ù³é³ÝÏÇõÝÇ μ³ó μáÉáñáíÇÝ ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ.
ÇëÏ Û»ñ»ëÇÝ ÏáÕÙáõÝë »ñ»ù ¹ñáõÝù. ³ñ»õ»É»³ÝÝª ¿ ¹áõéÝ ë»Õ³Ý³-

ï³Ý, Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝª »ñÏñáñ¹ ¹áõéÝ Ô³½³ñ³å³ïÇ, ÛáñáÛ í»ñ³Û
¹ÝÇ ³ñÓ³Ý ³ÛëåÇëÇ.
§Ð³ëïÇãÝ Ñ³Ýáõñó Ç Ý»ñÏ³ÛáõÙë ½Ù»½ ëÇñ»³ó,
¼ï¿ñ Ô³½³ñáë ½Çõñ ëÇñ»ÉÇÝ Ù»½ å³ñ·»õ»³ó,
àñ ½ëáõñμ ²Ãáéë ëáíÇÙμ Ó»é³Ùμ Ýáñá·»³ó,
ºõ ÑÇ³Ññ³ß Ï»ñï»ó»Éáíù ÛáÛÅ ½³ñ¹³ñ»³ó,
ºõ Ç å³ïÇõ í³Û»ÉãáõÃ»³Ý Øûñë ÷³é³ó,
ºõ Ç å³ñÍ³Ýë Ù»ñáó ³½·³ó Ð³Ûáó Ù»Í³ó¦:
ÆëÏ ³ñ»õÙï»³ÝÝ, Û³ïÏ³ó»³É í³ëÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³óª ÁÝ¹ áñ
»É³Ý¿ÇÝ Û³é³çÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù Ç ×³ß»É ÁÝ¹ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³ÝÝ
Ç Ñ³Ý¹Çë³õáñ ³õáõñë ³Ý¹ Ç ë»Õ³Ý³ï³Ý. Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñÇ ³Ûëñ
¹ñ³Ý, áõñ í»ñç³ó»³É ¿ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ,
»¹»³É Ï³Û í¿Ù Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û, áñ áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ýë
³ÛëáñÇÏ Áëï ³ÛëÙ.
§ÞÝáñÑûù ²ñ³ñãÇÝ ãùÝ³Õ ÛûñÇÝÙ³Ùμ,
Î³éáõó»³É Ï³Ý·Ý»ó³õ μ³½Ù³Í³Ë ³ñ¹»³Ùμ,
ä³ïñÇ³ñ·³ñ³Ýë ³Ûë ·»Õ»óÇÏ ï»ëÉ»³Ùμ,
Ø»ÍÇÝ Ô³½³ñáõ ëñμ³½³Ý í»ÑÇÝ Ó»é³Ùμ.
1190 (Ð³Ûáó ÃÇõ) (1741)¦:
100. ²ñ³ñ ë³ »õ ½³ÛÉ ßÇÝáõ³Íë Û³ñÏ³ó Û³ñ»õÙï»³Ý ÏáÕÙÝª
ÏÇó Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ, »ñÏ³ÛÝ»³É ½³ÛÝ ÁÝ¹
³ñ»õÙáõïë í³ëÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó Ç ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ »Õ³-
Ý³ÏÇ, áñ áõÝÇ ½Ñ³Ûóáõ³Í Çõñ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ:
101. êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ»õ³ÝóÇ μ³½áõÙ ·áíáõÃ»³Ýó ³ñÅ³-
Ý³õáñ Û³½·³ëÇñáõÃ»³Ý Ù»Í³·áñÍáõÃ»³Ùμ Çõñáí: ê³ Ç Û³çáñ-
¹»É ÇõñáõÙ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Û³ÙÇ 1763, Ñá· Û³ÝÓÇÝ Ï³-
É»³É Ó»éÝ Ç ·áñÍ ¿³ñÏ å³ÛÍ³é³óáõó³Ý»É ½²Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³-
Ï³Ý í³Û»Éã³Ï³Ý μ³ñ»½³ñ¹áõÃ»³ÙμÝ: ºõ Ý³Ë ëÏÇ½μÝ ³ñ³ñ»³É
Ñ»é³óáÛó ½μÝ³ÏáõÃÇõÝë ï³Ýó ·»ÕçÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, áñ Ï³ñÇ
Ù»ñÓ ¿ñ Ç Ù»Ý³ëï³Ý ²ÃáéáÛë »õ ·ñ»³° Ã¿ ßñç³å³ï»³É ½Ýáí³õ,
¹¿å Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ: ºõ Ñ³ñÃ Ñ³õ³ë³ñ ³ñ³ñ ½ßñç³å³ïë
Ù»Ý³ëï³ÝÇÝª ÃáÕÉáí ÁÝ¹³ñÓ³Ï ÙÇçáó ÁÝ¹ ·ÇõÕÝ »õ ÁÝ¹ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÝ: ºõ ³å³ »ï ³Í»É ßáõñç ½Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ Ñ³ëï³ïáõÝ å³-
ñÇëå μ³½áõÙ μñ·³Ùμù »õ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμª Ç Ù¿ç
³é»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ½ß¿ÝëÝ å³ïÏ³Ý»³Éë Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ. ½ÑÇÙáõÝë
ÁÝ¹³ñÓ³Ï å³ñëåÇë ³ÛëáñÇÏ »ï ÑÇõë»É Ç Ïé³Ý³Ïá÷ ù³ñ³Ýó
»õ μ³ñÓñ³óáÛó ½³ÛÝ Û»ñÏñ¿ ·ñÏ³ã³÷ ÙÇ »õ ½ÙÇõë μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ
Û³Ý»÷ ³ÕÇõëáÛ:
²Ûë ³ñï³ùÇÝ å³ñÇëå áõÝÇ ãáñë ¹ñáõÝë, Ûáñáó ÙÇÝ ÷áùñ

·ï³ÝÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñ»õÙáõïë Ù»ñÓ Ç μáõñ·Ý ³ÛÝñ ³ÝÏ»³Ý, ÁÝ¹
áñ Ùï³Ý»Ý »õ »É³Ý»Ý μÝ³ÏÇãù ·»ÕçÝ »õ ³ÛÉ ûï³ñ³Ï³Ýù Ç å³ï-
×³éë μ³Õ³Ý»³óÝ, áñ Ï³Û ³Ý¹¿Ý Ç ÝÙÇÝ ³ÝÏ»³Ý. ÇëÏ ÙÇõë »ñ»ùÝ
Ù»Í³Ù»Íù »õ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏù, áñáó ³é³çÇÝÝ ¿ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ
Ñ³Ý¹¿å ·»ÕçÝ, áñ ³Ýáõ³ÝÇ ¸áõéÝ ßáõÏ³ÛÇ, ½Ç ÁÝ¹ ³ÛÝ Ùï³Ý»Ý
Ç ÷áùñ í³×³é³ÝáóÝ μÝ³ÏÇãù Ù»ñÓ³Ï³Û ·ÇõÕûñ¿ÇóÝ »õ Ï³ï³-
ñ»Ý ½³é»õïáõñ Çõñ»³Ýó, ÛáñáõÙ ·ï³ÝÇÝ Çμñ»õ áõÃëáõÝ Ïñå³Ïù
½³Ý³½³Ý ³ñÑ»ëï³õáñ³ó, áñù ³Ù»Ý»ù»³Ý »Ý Ç μÝ³Ïã³ó ì³Õ³ñ-
ß³å³ï ·»Õç. »õ »ñÏñáñ¹Ýª Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ù»ñÓ Ç μáõñ·Ý ³ñ»-
õ»É»³Ý »õ ÏáãÇ Î³ÉÇ ¹áõéÝ, ÁÝ¹ áñ ÁÝÏ³ÉÝáõÝ Ç Ý»ñùë ½³Ù»Ý³ÛÝ
³ñ¹ÇõÝë ³Ý¹³ëï³Ý³ó »õ Ï³Éáõ³Íáó Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ. ÇëÏ »ññáñ¹Ýª
Ç ÏñÏÝ³ÏÇ ³Ý¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ å³ñëåÇÝ, áñ Ñ³ÛÇ ¹¿å Û³ñ»õÙáõïë.
»õ ³Ûë ³Ýáõ³ÝÇ ¸áõéÝ ØëñÇ Û³ÝáõÝ áõñáõÙÝ ¹éÝ³å³ÝÇ Ýáñ³: ²Ûë
ÛÇß»³Éë ÏñÏÝ³Ïª »Õ»³É ¿ Ç å³ï×³éë ßÇÝáõ³Íáó Ô³½³ñ³å³ï
³Ýáõ³Ý»³É ÑÇõñ³ÝáóÇÝ:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ å³ñëåÇ »դ»³É Ï³Û Ç í»ñ³Û Ï³-
Ù³ñÇ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ, áñ Ù»ñÓ Ç μáõñ·Ý ³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Û³Ûë
ûñÇÝ³Ï.
§ÞÇÝ»ó³õ μáÉáñ ßñç³å³ï å³ñÇëåë ëñμáÛ ²ÃáéáÛë Ç ÑÇÙ³Ý¿
Ç ÷³éë ²ëïáõÍáÛ »õ Ç å³ñÍ³Ýë ³½·Çë Ð³Ûáó Ññ³Ù³Ý³õ ï»³éÝ
êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ Ç èØÄº Ãáõáç Ù»ñáõÙ (1766)¦:
¶ï³ÝÇÝ ÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù Û³ÛëÙ å³ñëåÇ Û³ÝáõÝ
áÙ³Ýó ÝáõÇñ³ïáõ³ó Ûû·ÝáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý ëáñÇÝ:
²ñÓ³Ý³·Çñ, áñ ·ï³ÝÇ Ç í¿Ù ³Ý¹ñ »¹»³ÉÝ Ç Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿
å³ñëåÇÝ Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý μñ·³ÝÝ, áñ »ñÏñáñ¹ ¿ Ç μñ·³Ý¿ ³ÝÏ»³Ý
³ñ»õ»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ μáõñ·ë Ô³÷³Ý»óÇ Ù³Ñï»ëÇ Â³¹¿áëÇ áñ¹Ç Âû-
Õ³Ã»óÇ Ù³Ñï»ëÇ ¶ñÇ·áñÇÝ »õ áñ¹õáóÝ Ú³ñáõÃÇõÝÇÝ »õ ºÕÇ³-
ÛÇÝ. Ãí. èØÄ¸ [1765]¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ, áñ ·ï³ÝÇ Ç å³ñëåÇ ³Ý¹ ³ñï³ùáõëï Ç μ³ÅÝÇ
³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ç ÙÇçáóÇ »ñÏáõó μñ·³ÝóÝ Ç í¿ÙÝ »¹»ÉáÛ Ç í»-
ñ³Û Éáõë³ÙïÇÝ Û³ñ¹³ÝáóÇ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ »ûÃÝ³·³½³ã³÷ ï»Õ Ç å³ñëå¿Ý ²·áõÉ»óÇ àë-
Ï³ÝÇ áñ¹Ç Úáíë»÷ÇÝ »õ Çõñ Ï»Ý³ÏóÇÝ »õ áñ¹õáÛÝ ¸³ÝÇ¿ÉÇÝ »õ
³ÛÉáóÝ. Ãí. èØÄº [1766]¦:
²ñÓ³Ý³·Çñª ÁÝ¹ Ù¿ç Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý Ï³ÉÇ Ïáã»ó»ÉáÛ »õ μñ·³ÝÝ
³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ³Ûë Ó»õ.
§ÞÇÝ»ó³õ Ù»Í μáõñçë ³ñ¹»³Ùμù Ç Û²ïñ³Ý³Û (²ïñÇ³Ý³åû-

ÉÇë) ë³é³ý Ù³Ñï»ëÇ ¼³ù³ñÇ³ÛÇÝ »õ Ñ³Ý·áõó»³É »ÕμûñÝ ÇõñáÛ
Ù³Ñï»ëÇ ¶ñÇ·áñÇÝ Ç ÛÇß³ï³Ï ³Ù»ÝÇó Ï»Ý¹³Ý»³óÝ »õ ÝÝç»ó»-
ÉáóÝ Çõñ»³Ýó: ÂíÇÝ (Ð³Ûáó) èØÄº [1766]-ÇÝ¦:
¶ï³ÝÇ »õ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÙÇ Ç ÙÇçÇÝ μáõñ·Ý ³ñ»õÙï»³Ý å³ñë-
åÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý Ýáñ³ Û³ÝáõÝ Î³ñ³å»ï å³ïñÇ³ñ·ÇÝ
ºñáõë³Õ»ÙÇ, áñ áõÝÇ ûñÇÝ³Ï ½³Ûë.
§ÞÇÝ»ó³õ μáõñ·ë ³Ûë ³ñ¹»³Ùμ ëñμáÛ ê³ÕÇÙ³Û å³ïñÇ³ñ·
ï»³éÝ Î³ñ³å»ïÇ ³ëïáõ³Í³μ³Ý í³ñ¹³å»ïÇÝª Ç ÛÇß³ï³Ï Çõ-
ñ»³Ý »õ Ñá·»õáñ »õ Ù³ñÙÝ³õáñ ÍÝáÕ³ó Çõñáó Ç èØÄ¼ (ÃáõÇÝ
Ð³Ûáó 1767)¦:
102. Î³éáõó³Ý»É »ï ½Ñ³Ùμ³ñ³Ýáó ÙÇ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ
Ñ³ëï³ïáõÝ ßÇÝáõ³Íáíù Ç μáõÝ ÇëÏ Í³ÛñÇ ³Ý¹ Û³ÝÏ»³Ý ³ñ»-
õ»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ. Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏÇó ¿ ÷éÝ³ïáõÝÝ Ñ³óÇ, ¹¿å Ç Ñ³-
ñ³õ ³õ³ñï»³É »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝÝ Û³ñï³ùÇÝ áñÙÝ ÝáÛÝ ÇëÏ Ý»ñùÇÝ
å³ñëåÇ. Û³ñ»õ»É³ÏáÕÙÝ ÏÇó ¿ μáõñ·Ý ÝáÛÝ ³ÝÏ»³Ý, áñ Ç ßÇÝáõ³-
Íáó Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. Û³ñ»õÙïÇó Ù»Í³Ï³éáÛó Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóÝ,
áñ Ç ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿: ²Ûë ß¿Ýù ³ÛÅÙ ³Ýáõ³ÝÇ 0ß³Ï³Ý³Û
³Ùμ³ñ, áñáíÑ»ï»õ ³ñ¹ÇõÝù ³ñÙï»³ó Ï³Éáõ³Íáó ³ÛÝñ ·»Õçª ëá-
íáñ³μ³ñ ÅáÕáíÇÝ Û³Ûë Ñ³Ùμ³ñ³Ýáó. »õ áõÝÇ Ý»ñùÝ³Û³ñÏ »õë,
ÁÝ¹ áñáí Ùï³Ý»Ý Ç Ý»ñùÝ³Û³ñÏ ÛÇß»³É μñ·³Ý:
103. ºï Ýáñá·»É »õ ½ë»Õ³Ý³ïáõÝÝ ³Ùé³Ý Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ï³-
éáõóÙ³Ùμ Ç Ïá÷»³É ù³ñ³Ýó: ÞÇÝ»É »ï Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇÝ
ÁÝ¹ Ù¿ç Ý»ñùÇÝ »õ ³ñï³ùÇÝ å³ñëå³óÝ ½ÙáÙ³ïáõÝ ³Ýáõ³Ý»³É
ï»ÕÇÝ ëñ³Ñûù »õ Û³ñÏûù. áõñ ¿ »õ ÙÇç³Ï ¹ñáõÃ»³Ùμ ù³ñ»³Û
³õ³½³Ý çñáÛ Ç å¿ïë ëåÇï³Ï³óáõó³Ý»ÉáÛ ½ÙáÙë: ²ëï ÝëïÇ
³õ³· Éáõë³ñ³ñÝ (÷³Ï³Ï³É) Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ, áñáÛ »õ ¹áõéÝ Ñ³ÛÇ
Ñ³Ý¹¿å ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ ëñμáÛ, áñ ³Ýáõ³ÝÇ ´ Ïáã-
Ù³Ùμª ¸áõéÝ Éáõë³ñ³ñÇ:
104. ÀÝ¹³ñÓ³Ï»³ó »õ ½ÓÙé³Ý Ï³ó³ñ³ÝÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý,
½áñ ßÇÝ»³É ¿ñ Ô³½³ñáõ æ³ÑÏ»óõáÛ (100). ù³Ý½Ç ù³Ï»³É ½áñÙÝ
Ýáñ³, áñ μ³Å³Ý¿ñ ½³ÛÝ Ï³ó³ñ³Ý »õ ½ßáõÏ³ÛÝ, Ñ»é³óáÛó ³õ»-
ÉÇ ù³Ý ½ï³ëÝ Ï³Ý·áõÝ, ½áñ Ç μ³ÅÝ¿ ßáõÏ³ÛÇÝ Ç Ý»ñùë ¿³é. »õ
Ýáñ³·áÛÝ Ñ³ëï³ï »õ μ³ñÓñ áñÙáí ³Ùñ³÷³Ï»³ó »õ ½Ç Ý»ñùë
³é»³É ½ÙÇçáóÝ, áñ ëÏë³ÝÇ Ç ¹ñ³Ý¿Ý îñ¹³ï³Û óμáõñ·Ý ³ñï³ùÇÝ
å³ñëåÇ ¹¿å Û³ñ»õÙáõïë, »ï Ï³éáõó³Ý»É Ñ³ïáõ³Í»³É Ù»Í »õ
÷áùñ ë»Ý»³Ïë í³ëÝ Ñ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ý ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Ç
ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏÇ, áñ Ï³Û »õ ó³ñ¹:
105. ºï Ï³éáõó³Ý»É »õ μ³Õ³ÝÇë Û³ÝÏ»³Ý ³ñ»õÙï»³Ý Ñ³-

ñ³õáÛ ³ñï³ùÇÝ å³ñëåÇ Ç å¿ïë Ù³ùñáõÃ»³Ý μÝ³Ïã³ó Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇÝ, ·»ÕçÝ »õ »ñÃ»õ»Ï³óÝ Ç Ñ»é³ëï³Ý¿: ºï Ï³éáõó³Ý»É »õ
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ å³ñïÇ½Ç ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ »ñÏ³Û³ñÏ ßÇ-
Ýáõ³Íë μ³½Ù³ë»Ý»³Ï ³é Ç ³ñ·»ÉáõÉ ½ï»ëáõÃÇõÝ ³ÛÉ³½·»³óÝ
ÑÇõñ»Éáó Ç Ô³½³ñ³å³ï ³Ý¹ñ ¹¿å Ç ïáõÝÝ Ñ³Ûñ³å»ï³ÝáóÇ, áñ
ÇÝùÝÇÝ Ë³Ëï»³É ÏáñÍ³Ý»ó³õ Û³ÙÇ 1826:
106. ºï ÷áñ»É ½μ³½áõÙ çñÑáñë ½³é³ç»³õ ë»Ý»Ï³óÝ »õ ßáõñç
½ï³×³ñ³õÝ Ñ»é³·áÛÝª í³ëÝ ³é³õ»É å³Ñå³ÝáõÃ»³Ý ßÇÝáõ³-
ÍáóÝ, áñù Ç ·Ç×áõÃ»Ý¿ íÝ³ë¿ÇÝ »õ í³ëÝ ³éáÕçáõÃ»³Ý Ñá·»õá-
ñ³Ï³Ý³ó Ï³ó»ÉáóÝ Û³ÛÝáëÇÏ ß¿Ýë »õ »ï μ³Ý³É ×³Ý³å³ñÑ ÁÝ¹
»ñÏñ³õ ³é ÙÇÙ»³Ýë: ºõ ³ÛÝå¿ë ï³ñ»³É »ï ÙÇ³óáõó³Ý»É ÁÝ¹
çáõñ çñÑáñáÛÝ ÙÝ³ó»ÉáÛ Ç ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
(94): ²Ûë ÅáÕáí»³É çáõñ Ç çñÑáñáó ³ëïÇ »õ çáõñÝ, áñ Ç Ý»ñùáÛ
ï³×³ñÇÝª ³ÝÏ³ÝÇÝ Ç ÝáÛÝ ³é³çÇÝ ×³Ý³å³ñÑÝ, »õ ³Ýó»³É, áñ-
å¿ë ³ë³ó³õÝ ½³é³ç»³õ í³Ý³ó ¶³ÛÇ³Ý»³Û »õ ÁÝÃ³ó»³É Ñ³-
ñáõëï ÙÇ ³å³ »É³Ý¿ Û»ñ»ë »ñÏñÇÝ »õ û·áõï Ù»Í μ»ñ¿ ³Ý¹³ëï³-
Ý³óÝ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý:
107. Üáñ Ç ÝáñáÛ Ï³Ý·Ý»³ó »õ ½·áñÍ³ñ³Ý ïå³·ñáõÃ»³Ý
³Ù»Ý³ÛÝ å³ñ³·³ÛÇõùÝª ÝáõÇñ³Ï³Ý ³ñ¹»³Ùμù μ³ñ»ÛÇß³ï³Ï
³éÝ ³Õ³Û ¶ñÇ·áñÇ Êûç³ç³Ý»³Ý í»ñ³μÝ³Ï»ÉáÛÝ Ç ÐÝ¹ÇÏë, áñáÛ
ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý »¹»³É Ï³Û Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý ïå³ñ³-
ÝÇÝ, »Õ»ÉáÛ ÏÇó Û³ñ»õÙï»³Ý Í³Ûñ ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ Ï³ó³ñ³ÝÇ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³óª (100) (104) ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§²ëïáõÍáí Ñ³ëï³ï»ó³õ ïå³·ñ³ïáõÝë Ýáñ Ç ÝáñáÛ Ç ëáõñμ
²Ãáéë ¾çÙÇ³ÍÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ å³ñ³·³ÛÇõùÝª Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ
ï»³éÝ êÇÙ¿áÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ºñ»õ³ÝóõáÛª ³ñ¹»³Ùμ
æáõÕ³Û»óÇ Ç ÐÇÝ¹ μÝ³Ï»³É μ³ñ»å³ßïûÝ ¶ñÇ·áñ ³Õ³ÛÇÝ Êûç³-
ç³Ý»³Ý, áñ Ù³Ï³Ýáõ³Ùμ â³ùÇÏ»Ýó, Ç ÛÇß³ï³Ï Çõñ»³Ý »õ Çõñ Ç
øñÇëïáë Ñ³Ý·áõó»³É ÍÝáÕ³óÝª ØÇù³Û¿ÉÇÝ »õ Ø³ÙË³ÃáõÝÇÝ, Çõñ
Ï»Ý³ÏÇó Ø³ïÉÇÝ³ÛÇÝ »õ í³Õ³Ã³é³Ù ØÇù³Û¿É áñ¹õáÛÝ »õ ù»ñóÝ
²Ý³Ù³ñÇ³ÛÇÝ »õ ¼ÇåÇï³ÛÇÝ, Ñûñ»Õμ³ñóÝª ºÕÇ³½³ñÇÝ, ê³ý³-
ñÇÝ »õ ²Õ¿ùë³Ý¹ñÇÝ, å³åáõÝª ¶ñÇ·áñÇÝ »õ Ï»Ý³ÏÇó Â³·áõÑ-
õáÛÝ »õ Ñûñ³ù»éÝ ¼ÇÅ³½³ï³ÛÇÝ »õ Ù»Í å³å Ú³Ïáμç³ÝÇÝ »õ Ñû-
ñ»Õμûñ ¹ëï»ñ³óÝª ä¿Ï½³ï³ÛÇÝ »õ ¶ÇõÉÝ³μ³ÃÇÝ »õ ³ÛÉ ³Ù»Ý³ÛÝ
ÑÇÝ »õ Ýáñ ÝÝç»ó»ÉáóÝ ÝáñÇÝ: ²Ûëáõ å³ÛÙ³Ý³õª ½Ç Ç ï³ñÇÝ ´
³Ý·³Ù Ç ïûÝÇ Èáõë³õáñãÇÝ »õ Ðñ»ßï³Ï³å»ï³óÝ Ç ëáõñμ ²Ãá-
éáçë å³ï³ñ³· Ù³ïãÇóÇ Ñ³Ý¹Çë³õáñáõÃ»³Ùμª ÛÇß»Éáí ½Ýáë³,
áñáó ÛÇß³ï³ÏÝ ûñÑÝáõÃ»³Ùμ »ÕÇóÇ, ³Ù¿Ý: Թ[ուին] (Ð³Ûáó) èØÆ

(1771)¦: ÚáñáõÙ »õ »ï ïå³·ñ»É ½ÇÝã ÇÝã ·ñ»³Ýë:
108. êáÛÝ »ñ³Ý»ÉÇ Ñ³Ûñ³å»ï Çμñ»õ »ï»ë Ã¿ Û³çáÕÇ ³Ûë ·áñÍ
ß³Ñ³ëï³ÝáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛ »õ ³½·Ç Ð³Ûáó, »õ Ã¿ ³é³õ»É Ó»éÝïáõ
ÇëÏ ¿ ³ÛÝÙ ïå³·ñ³ï³Ý »õ ·áñÍ³ñ³Ý ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý, »ï μ»-
ñ»É ÛºõñáåÇáÛ ½ù³ç³ÑÙáõï ³ÝÓÇÝë Û³ÛÝÙ. »õ Ó»éÝ Ç ·áñÍ »¹»³É
á°ã ËÝ³Û»Éáíª á°ã Û³ßË³ï³Ýë »õ á°ã Ç Í³ËëÝ, Ï³Ý·Ý»³ó »õ ½³ÛÝ
·áñÍ³ñ³Ý Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ï³×³ñÇÝª ³ñï³ùáÛ Ù»Í å³ñëåÇÝ
Ñ³Ý¹¿å Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³Ý Ô³½³ñ³å³ïÇÝ, ÛáñÙ¿ »É»³É ÃÕÃáíùÝ
»ï ïå³·ñ»É ½·Çñë: ºõ ³ÛÝ Ýáñ³Ï³½Ù ÃáõÕÃ áõÝ¿ñ Ýß³Ý ÛÇÝù»³Ý
Û³é³çÇÝ Ã»ñÃÝ ½÷³Ï³ï³é ³ÝáõÝ¹ »õ Ç Ý»ñùáÛ Ýáñ³ ½»ñÏáëÇÝ
Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ï³éª
àñù »Ýª ¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë. ÇëÏ Ç Û³çáñ¹ Ã»ñÃÝ

½Ãáõ³Ï³Ý Ð³Ûáó, áñ ¿ Ñ³½³ñ »ñÏáõ Ñ³ñÇõñ ùë³Ý »õ ÑÇÝ· »õ Ñ³-
Ù³å³ï³ëË³Ý ¿ 1776 öñÏã³Ï³Ý Ãáõ³Ï³ÝÇÝ: ºõ Ç Ý»ñùáÛ Ýáñ³ª
½³Ûë »ñÏáõ ï³é.
àñ Ã»ñ»õë Ýß³Ý³Ï»Ý ½¶ñÇ·áñ ØÇù³Û¿É»³Ý ½³ÛñÝ μ³ñ»ÛÇß³-

ï³Ïª áñ ÁÝ¹ Í³Ëáõó ïå³·ñ³ï³Ý, ·áõó¿ í×³ñ»³É Çó¿ »õ ½Í³Ëë
³Ûëñ ·áñÍ³ñ³ÝÇ ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý, ù³Ý½Ç ãáõÝÇÙù ³ÛÉáõëï ½Í³-
ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝãª Ã¿ ³ñ¹»û±ù Í³Ëù ëáñÇÝ Ç ·³ÝÓ³ñ³Ý¿ ²ÃáéáÛÝ
»Õ»³É ¿, Ã¿ Ç ÝáõÇñ³Ý³ó áõñáõÙÝ ç»ñÙ»é³Ý¹Ç: ºõ ½Ç ï³Ï³õÇÝ
í¿ÙÝ ³ñÓ³Ý³·ñÇª áñ Ï³Û Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý ÝáÛÝ ·áñÍ³ñ³ÝÇ, ·ï³ÝÇ
³é³Ýó ÇÝã ·ñáõ³ÍáÛ:
²Ûë »ñÏáõ ·áñÍ³ñ³Ýùª å³ñÍ³Ýù ²ÃáéáÛÝ »õ ³½·ÇÝ, Ï³ÛÇÝ
Ç Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý »õ Ç ß³ñáõÝ³Ï ·áñÍ³¹ñáõÃ»³Ý Ç Å³Ù³Ý³-
ÏÇ ³Ý¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý »õ ÷³÷³·»ÉÇ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý Ýá-
ñÇÝ êÇÙ¿áÝÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ: ²ÛÉ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ Ýáñ³ Ç å³ï×³éë
Û³ñáõóÙ³Ý å³ï»ñ³½Ù³ó Ç ½³Ý³½³Ý Ý³Ñ³Ý·³Ï³É ÇßËáÕ³ó Ç
í»ñ³Û ÙÇÙ»³Ýó Ç ¹³ßïÇ ³ëï ²ñ³ñ³ï»³Ýª ßáõñç ½³Ûëáõ å³ï-
ñÇ³ñ·³Ï³Ý ²Ãáéáí, Ë³Ý·³ñ»ó³Ý Ù»Í Ù³ë³Ùμ »õ ·ÉËáíÇÝ ÇëÏ
·ոñÍ³ñ³ÝÝ ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý, ½Ç ·áÉáí ³ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ, »ñÏ³-
Ã»³Û »õ åÕÝÓ»³Û ·áñÍÇù Ýáñ³ Û³÷ßï³Ï»³É Ç ½ûñ³ó ³ëå³ï³-
ÏáÕ³óÝª ó³Ý »õ óÇñ »Õ»Ý Ç Ñ»é³õáñ ï»ÕÇë: ØÇÝã ½Ç »õ ½ÓáõÉ»³É
ï³éëÝ ïå³ñ³ÝÇÝ Ç Ñ»é³õáñ ù³Õ³ù³ó ·Ý»³É Ç ·»ñã³óÝ Ñ³Û³½-
·Ç ³ÝÓÇÝùª í»ñ³¹³ñÓáõó³Ý¿ÇÝ Û²Ãáé ³Ûëñ ½ÏÝÇ ³ÛÝåÇëÇ å³-
ï»ñ³½Ù³ó: ÆëÏ ïå³·ñ³ïáõÝÝ Ã¿å¿ï »õ ³ÝÏ³õ Û³é³çÇÝ í³-
Û»ÉãáõÃ»³ÝóÝ Çõñáó, ³ÛÉ ³ÛÝáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ ËÝ³Ùûù å³Ñå³Ý»³Éª
ï³Ï³õÇÝ »õë Ç ÉáÛë ÁÝÍ³Û¿ ½Ï³ñÇ Ï³ñ»õáñ Ù³ï»³Ýë »Ï»Õ»ó³-
Ï³Ý »õ ½³ÛÉë:
²Ûë ·áñÍ³ñ³Ý ïå³·ñáõÃ»³Ý, áñ Û³é³çÝ áõÝ¿ñ ï»ÕÇ ³Ý¹ Ç
Ý»ñùë ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ Û³ñ»õÙï»³Ý Í³ÛñÇ ÝáñÇÝ (107),
³ÛÅÙ ÷áË³¹ñ»³É Ï³Û ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÝ ËáÑ³ÝáóÇ (110),
áñ ÏÇó Û³ñ»õÙïÇó Ïáõë¿ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ Ý»ñùÇÝ å³ñëåÇ1:
109. ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë Î³ñÝ»óÇ »õë ³ñ³ñ ½μ³½áõÙ ßÇ-
Ýáõ³Íë Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý: ²é Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Ý»ñùÇÝ å³ñëå³õ »ï Ï³-
éáõó³Ý»É Ñ³Ùμ³ñ³Ýáóë óáñ»ÝáÛ »õ áñÇ½áÛ Ç ÙÇçáóÇ ³Ý¹ ³ÝÏ»³Ý
³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ »õ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ øßáõÏÇ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Û³ÝáõÝ
áõñáõÙÝ ¹éÝ³å³ÝÇ ³ÛÝñ, Ý»ñùÝ³Û³ñÏûù »õ í»ñÝ³Û³ñÏûù Ï³Ù³ñ
³é Ï³Ù³ñ Ó·»³É Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýó Ï³ñÇ Ñ³ëï³ïáõÝª Áëï ÏÇ-
ëáÛÝ ³ñ¹»³Ùμù ÝáõÇñ³Ï³Ý ïñáó æáõÕ³Û»óÇ ¾ÙÝÇ³½»³Ý Ê³ãÇÏ
³Õ³ÛÇ, áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ¹ÝÇ Û³ñ»õ»É³ÏáÕÙ³Ý
áñÙÝ Ù»ÍÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇ ¹ñ³ÝÝ í»ñáÛÇß»³É ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
1
[ÂÕÃÇ ·áñÍ³ñ³ÝÇ Ù³ëÇÝ ï»°ë Ð. ²μñ³Ñ³ÙÛ³Ý, ÂÕÃÇ ·áñÍ³ñ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ,
¶Çï³Ï³Ý ÝÛáõÃ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ (Ø³ï»Ý³¹³ñ³ÝÇ), ÃÇí 1, ¿ç 61-72]:
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ßÇÝ»ó³Ý Ï³Ù³ñ³Ï³å ¹áõéÝë »õ ³ñ»-

õ»É³ÏáÕÙÝ Ý»ñùÝ³Û³ñÏùë, áñù »Ý í»ó Ëáõóù »õ ÙÇ Ñ³Ùμ³ñ³Ýáó
μñÝÓáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ Ïóáñ¹ ßÇÝáõ³ÍáíùÝ Ñá·³ÍáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ Ôáõ-
Ï³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ, ³ñ¹»³Ùμù æáõÕ³Û»óÇ ¾ÙÝÇ³-
½»³Ý Ê³ãÇÏ ³Õ³ÛÇÝ Ç μ³ñÇ ÛÇß³ï³Ï Çõñ »õ Ï»Ý³ÏóÇÝ ÇõñáÛ Ø³-
ñÇ³Ù Ë³ÝáõÙÇÝ »õ áñ¹õáÛÝ Çõñ»³Ýó Øáíë¿ë ³Õ³ÛÇÝ »õ ³ÛÉ ³Ù»-
Ý³ÛÝ Ï»Ý¹³Ý»³ó »õ ÝÝç»ó»Éáó Çõñ»³Ýó, Ç èØÈ¸ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó)
(1785)¦:
110. Æ Ù»Í ¹ñ³Ý¿ ³ëïÇ áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ¨Ùáõïë óÑ³ñ³õ³ÛÇÝ Í³Ûñ
ßÇÝáõ³Íáó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ ·ñ»³ Ã¿ μáÉáñáíÇÝ ÑÇÙÝ³ñÏ»³Éª
»ï Ýáñá·»É ¨ Ï³éáõó³Ý»É μ³ñÓñ³μ»ñÓ ßÇÝáõ³Íáíù ÏñÏÝ³Û³ñÏ³óª
μ³óÇ ÓÙé³Ý ë»Õ³Ý³ï³Ý¿Ý, áñ Û²Õ¿ùë³Ý¹ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ (96).
Ù»ñÓ Ç ÛÇß»³É Ù»Í ¹áõéÝ »ï Û³ñ¹³ñ»É ½ËáÑ³ÝáóÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï
¨ μ³ñÓñ Ï³Ù³ñ³õ, áñáÛ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ÏÇëáí ã³÷ ï³Ï³õÇÝ
¿ Û³é³ç³·áÛÝ ßÇÝ»³ÉÝ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ Ð³Ù³ï³ÝóÇ
²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ, áñ ¨ áõÝÇ ³ñï³ùáõëï ÛáñÙÝ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Áëï ³ÛëÙ.
§èÖÎ¾ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) (1718): ºëª Ð³Ù³ï³ÝóÇ ï¿ñ ²ëïáõ³-
Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë, »ïáõ ßÇÝ»É ïÝï»ë³ïáõÝë Ç í³Û»ÉáõÙÝ
êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇë ÙÇ³μ³ÝÇó¦:
111. ºõ ³ëïÇ ÙÇÝã¨ óÍ³Ûñ ßÇÝáõ³Íáó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ
Û³ñ¹³ñ»³ó ë»Õ³Ý³ïáõÝ Ù»Í ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï í³ëÝ ³Ù³é³Ý ¨
μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³Íù ëáñ³ »Ý Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÃñÍ»³É
³ÕÇõëáÛ. ÝÙ³Ý³å¿ë ¨ Ýëï³ñ³ÝùÝ ¨ ë»Õ³ÝÝ Ñ³óÇª »ñÏáõ Ï³ñ·
Í³Ûñ¿ Ç Í³Ûñ »Ý Ç Ë³ñï»³É Ù»Í³Ñ³ïáñ íÇÙ³ó, áñáÛ Û³ñ¨Ùï»³Ý
Í³ÛñÇ ³Ý¹ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ¿ ù³ñ³Ï»ñï Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÷áùñÇÏ Ç
í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó, ÛáñáõÙ å³ïñ³ëïÇ ë»Õ³Ý ¨ ï»ÕÇ μ³½Ù»ÉáÛ
Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Ç ×³ß»ÉÝ ÁÝ¹ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý. ³ÛÉ ³Ûë Ï³ÃáõÕÇÏ¿
³ÛÅÙ ÷áË³¹ñ»ó³õ Û³ñ¨»É»³Ý Í³Ûñ ë»Õ³Ý³ï³ÝÝ ÝáíÇÝ
¹ñáõÃ»³Ùμª Ç å³ï×³éë ÷áË³ñÏáõÃ»³Ý ËáÑ³ÝáóÇÝ Û³ÛÉ ï»ÕÇ,
½Ç Û³é³çÇÝ ËáÑ³ÝáóÝ, áñå¿ë ·ñ»ó³ù, ÷áË³¹ñ»óÇÝ ½·áñÍ³ñ³ÝÝ
ïå³·ñáõÃ»³Ý: Æ ë»Õ³Ý³ï³Ý¿ ³ëïÇ Ùï³Ý»Ý Ç ë»Õ³Ý³ïáõÝÝ
ÓÙé³Ý ÁÝ¹ »ñÏáõë ¹ñáõÝë. ÇëÏ Ç ÙÇçáóë ³ÛëáóÇÏ »ñÏáõó ßÇÝáõ³Íáóª
ïå³·ñ³ï³Ý ¨ ë»Õ³Ý³ï³Ý, ¿ ëñ³Ñ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ¨ áõÝÇ ¹áõéÝ
Ù»Í Ñ³Ý¹¿å Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ, ÁÝ¹ áñ ³Ýó³Ý»Ý Ç
ïÝï»ë³ïáõÝÝ, Ç Ù³é³ÝÝ, Ç ë³éó³ïáõÝÝ, Ç ·ÇÝ»ïáõÝÝ ¨ Ç
ËáÑ³ÝáóÝ Ýáñá·. Ç í»ñ³Û ³Ûëñ ëñ³ÑÇ ¨ ë»Õ³Ý³ï³ÝÝ Ù»ÍÇ ¿
ßÇÝáõ³Í Ù»Í Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóÇ ÝÙ³Ý³å¿ë Ç ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÏÕÙÝ¹ñ³ó
¨ ¿ Ï³éáõó»³É ³ñ¹»³Ùμù μ³ñ»ÛÇß³ï³Ï ³éÝ ³Õ³Û Ø³ñ·³ñÇ

Ê³É¹³ñ»³Ýó æáõÕ³Û»óõáÛ ·³ÕÃ»ÉáÛÝ Ç ä³Õï³ï, áñáÛ ¨ ³ñÓ³Ý
ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³Ý ç»ñÙ»é³Ý¹ ÝáõÇñ³Ý³óÝ ¨ ³Ýáõ³Ý Ýáñ³ ¨
³½·³ÛÝáóÝ ¹ÝÇ ³ñï³ùáõëï Ç Ï³Ù³ñÇ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ, áñ ÁÝ¹ Ù¿ç
ïå³ñ³ÝÇÝ ¨ ë»Õ³Ý³ï³Ý, ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Ú³çáÕÙ³Ùμ ³Ù»Ý³Ï³ñáÕÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ Ñá·³ÍáõÃ»³Ùμ
ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó
Ýáñá·»ó³õ Ç ÑÇÙ³Ý¿ ë»Õ³Ý³ïáõÝë ¨ ÷áùñ ëñ³Ñë Ñ³Ý¹»ñÓ
³Ù»Ý³ÛÝ í»ñÝ³Û³ñÏûùÝ Í³ËÇõù æáõÕ³Û»óÇ Ê³É¹³ñ»³Ýó Ç
´³Õï³ï μÝ³Ï»³É Ø³ñ·³ñ ³Õ³ÛÇÝ Ç ÛÇß³ï³Ï ÇÝù»³Ý ¨ Ñá·»ÉáÛë
ÍÝáÕ³óÝ Çõñáó ²õ»ïÇÝ ¨ àíë³ÝÝ³ÛÇÝ ¨ ù»éÝ ÇõñáÛ ²ÝÝ³ÛÇÝ
¨ Ï³Ý³ÝóÝ Çõñáó Ñ³Ý·áõó»Éáó ¨ Ï»Ý¹³Ý»³ó ¨ ³ÛÉ ³Ù»Ý³ÛÝ
Çõñ³ÛÝáóÝ. Ç èØÈ¾ Ãáõ³Ï³ÝÇë (Ð³Ûáó) (1788)¦:
112. ÀÝ¹³ñÓ³Ï»³ó ³Ûë ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë ¨ ½ÓÙé³Ý
ë»Õ³Ý³ïáõÝÝ Û»ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ý Ýáñ³ ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë Ýáñá· ÑÝ·»³Ï
Ï³Ù³ñûù, áñáÛ ¨ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ï³Û ÛáñÙÝ ³Ý¹
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ç ëå³éáõ³ÍÇ Ýáñ³ Ç Ý»ñùáõëï Ç ÷áùñ³¹Çñ í¿Ù
Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û, ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó) èØÈÂ (1790), Ññ³Ù³Ý³õ ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ
ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ßÇÝ»ó³õ ÑÇÝ· Ï³Ù³ñ Ïóáñ¹ë ë»Õ³Ý³ï³Ýª
Í³ËÇõù Î»ë³ñ³óÇ μ³ñ»å³ßï Ù³Ñï»ëÇ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ³ÙÇñ³ÛÇÝ Ç
ÛÇß³ï³Ï Çõñ ¨ ÑûñÝ å³ßå³½ñÏ»³Ý Ù³Ñï»ëÇ Ú³ñáõÃÇõÝÇÝ, ÙûñÝ
Ù³Ñï»ëÇ ºõ³ÛÇÝ ¨ ½³õ³Ï³óÝ Î³ñ³å»ïÇÝ ¨ ê³ñ·ëÇÝ, î³ÉÇÃ³ÛÇÝ
¨ Ø³ñÇ³ÙÇÝ ¨ ³ÛÉ Ñ³Ù³ÛÝ Ï»Ý¹³Ý»³ó ¨ ÝÝç»ó»Éáó Çõñáó¦:
113. ¼í»ñÝ³Û³ñÏ Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóÝ, áñ Ç í»ñ³Û ³Ûëñ ë»Õ³Ý³ï³Ý,
¨ë »ï Ï³éáõó³Ý»É ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë ³ñ¹»³Ùμù Ù³Ñï»ëÇ
ÜÇÏáÕ³ÛáëÇÝ ÂûË³ÃóõáÛ, áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³Ý ³ñÓ³Ý »¹»³É
Ï³Û Ç Ù¿ç Éáõë³ÙïÇÝ ³ñ¨»É»³Ý Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇëáÛ, Áëï ³ÛëÙ.
§ÞÇÝ»ó³õ ³Ùμ³ñ³Ýáóë Ññ³Ù³Ý³õ ï»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ ëñμ³½³Ý
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ³ñ¹»³Ùμù ÂûË³ïóÇ Ù³Ñï»ëÇ ÜÇÏáÕ³ÛáëÇÝ Ç
ÛÇß³ï³Ï ÝáñÇÝ ¨ ÑûñÝ Çõñ äûÛ³×Ç½³ï¿ Ñ³Ý·áõó»³É Ù³Ñï»ëÇ
ê³ñ·ëÇÝ ¨ Ñ³Ù³ÛÝ Ï»Ý¹³Ý»³ó ¨ ÝÝç»ó»Éáó Çõñáó. ÃáõÇÝ (Ð³Ûáó)
èØÊ (1791)¦:
114. ÞÇÝáõ³Í ³ÛÝñ Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóÇ, áñ Ç í»ñ³Û ³Ù³éÝ³ÛÇÝ
ë»Õ³Ý³ï³Ý, ÙÝ³ó»³É ¿ñ Ã»ñÇ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ÔáõÏ³ë
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ ¿ñ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ »ñ»ù μ³ÅÇÝ ï»ÕÇ, ³ÛëÇÝùÝª
»ñ»ù ·Ùμ¿Ã³ï»ÕÇ Ï³Ù³ñûùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ, Ûáñáó ½»ñÏáõëÝ ù³ñ³Ùμù
¨ ÏÕÙÝïñûù ¨ ½ÙÇÝ ÷³Ûï»³Û Í³ÍÏûù Éñ³óáÛó ¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇÏáë
¾Ý¿Ï¿Ã»óÇ: ²Ûë ï»ÕÇ ¿ ³ÛÅÙ ·ñ³Ýáó ³Ûëñ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý

Ù»Ý³ëï³ÝÇ, ù³Ý½Ç Áëï Í³ÝûÃáõÃ»³ÝÝ Ñ³ë»ÉáÛ ³é Ù»½ª Û³é³-
ç³·áÛÝ Ù³ï»Ý³¹³ñ³Ý ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ »Õ»³É ¿ ³Ý¹ Ç Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³Ï³Ý ï³Ý, ½áñ Ï³éáÛó öÇÉÇååáë Ð³Õμ³Ï»óÇ (98), ³Ý¹ ¿ñ
ÙÇÝã¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ, ½áñ ë³ ÇÝùÝ
÷áË³¹ñ»³ó ³Ý¹ñ¿Ý Û³Ûë Ý»ñÏ³Û ïáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Ù»ñÓ
Ç ß¿ÝëÝ ïå³·ñ³ï³Ý ¨ ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ Ï³ó³ñ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó,
áñáÛ ï»ÕÇÝ ·áÉáí Ý»ñùÝ³Û³ñÏ ¨ ËáÝ³õáõï, ï»ë»³É º÷ñ»Ù³Û
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, Ã¿ íÝ³ëÇÝ ³Ý¹ Ù³ï»³ÝùÝ, ÷áË³¹ñ»³ó Û³Ûë
Ýáñ³Ï³éáÛó ß¿Ýë Ç ¸³õÃ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáë¿. ¨ Û³ñ¹³ñ»É »ï ½ï»ÕÇ
Ù³ï»ÝÇóÝ ³é »ñ»ëûù áñÙáóÝ ÙÇÝã¨ ó³é³ëï³Õ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ
÷³Ûï»³Û ÑÇõëÝ³ß¿Ý ¹³ñ³Ýûù. ³ÛÉ ·áÉáí ï»ÕÇÝ ï³Ï³õÇÝ ÷áùñ,
·ñ»³ Ã¿ Ç í»ñ³Û ÙÇÙ»³Ýó Ïáõï³Ï»³É Ï³ÛÇÝ Ù³ï»³ÝùÝ. í³ëÝ
áñáÛ Û³Ýó»³É 1837 ³ÙÇ ½»ñÏáõ ·Ùμ¿Ã³μ³ÅÇÝ ï»ÕÇ ¨ë Ç Ñ³Ù-
μ³ñ³Ýáó¿Ý, áñ ÏÇó Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³, μ³Å³Ý»³É ÙÇ³óáõóÇÝ ÁÝ¹
³Ûë ·ñ³Ýáó ¨ »Õ¨ »ñÏáõ Û³ñÏ ·ñ³ÝáóÝ ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï»ó³õ ï»ÕÇ
Ù³ï»ÝÇóÝ. áõëïÇ ¨ Ù³ï»³ÝùÝ Ýáñ Ç ÝáñáÛ Ï³ñ·³¹ñ»ó³Ý Áëï
ÝÇõÃáÛÝ Ç Ù»ï³ë³Ý μ³ÅÇÝë. Û³é³çÇÝ Û³ñÏÇ ³Ý¹ª ². êáõñμ ·Çñù
¨ Ù»ÏÝáõÃÇõÝù ÝáóÇÝ: ´. ²ëïáõ³Í³μ³ÝáõÃ»³Ý í»ñ³μ»ñ»³É Ù³-
ï»³Ýù: ¶. ²ÕûÃÇó Ù³ï»³Ýù: ¸. ºÏ»Õ»ó³Ï³Ý ÁÝÃ»ñóáõ³Íáó
Ù³ï»³Ýù ¨ Ù»ÏÝáõÃÇõÝù ÝáóÇÝ: º. Ðá·¨áñ Ï³ÝáÝù ÅáÕáíáó ¨
í³ñ¹³å»ï³ó: Ú»ñÏñáñ¹ Û³ñÏÇª ¼. ä³ïÙáõÃÇõÝù, Ö³éÁÝïÇñù
¨ ³ßË³ñÑ³·ñáõÃÇõÝù: ¾. â³÷³μ»ñáõÃÇõÝù, ³ÛÝ ¿ª áï³Ý³õáñ
Ù³ï»³Ýù: À. ì³ñ¹³å»ï³Ï³Ý Ù³ï»³Ýù: Â. ²ñÑ»ëï³Ï³Ý Ù³-
ï»³Ýù: Ä. ìÇ×³μ³Ý³Ï³Ýù: Ä². ²ÛÉ³½·³Ï³Ý Ù³ï»³Ýùª È³-
ïÇÝ³ó, ÚáõÝ³ó, èáõë³ó ¨ î³×Ï³ó, ¨ë ¨ ³ÛÉáó:
115. Ú³ÙÇ 1839, Û³Ùë»³ÝÝ Ù³ÛÇëÇ »ÏÝ Û²Ãáé ³Ûëñ μ³ñ»å³ßï
Ñ³Û³½·Ç ÇßË³Ý ³Õ³ êï»÷³ÝÝáëÝ ê³Ñ³Ï»³Ý Ê¿Éý³Û»³Ýó μÝ³-
ÏÇãÝ ³ÛÅÙ º·Çåïáë ù³Õ³ùÇ, áñ ½ÏÝÇ ç»ñÙ»é³Ý¹ áõËï³Ï³ï³-
ñáõÃ»³ÝóÝ »õ ³é³ï ÝáõÇñ³Ý³óÝ Û³ÝáõÝ Ñ³Ûñ»ÝÇ ²ÃáéáÛ ·»ñ³-
·³Ñ ï³×³ñÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ áõËïÇ Ñá·»õáñ³Ï³-
Ý³ó ÝáñÇÝ, Û³õ»É »õ ½Û³ïáõÏ ³ñ¹ÇõÝë Ç Í³Ëë ßÇÝáõÃ»³Ý »ñÇó
ë»Ý»Ï³ó í»ñÝ³Û³ñÏ³óÝ ³ñ»õÙï³ÏáÕÙ³Ý Ô³½³ñ³å³ïÇ, ù³Ý½Ç
Û³ÛÝÙ ÙÇçáóÇ ëáÛÝ ÏáÕÙÝ ³ñ»õÙï»³Ý í»ñÝ³Û³ñÏûù »õ Ý»ñùÝ³-
Û³ñÏûù Ç å³ï×³éë Ï³ñÇ Ë³Ëáõï ·áÉáÛÝ, μáí³Ý¹³Ï³å¿ë ù³-
Ï»³É Ç ÑÇÙ³Ýó Ýáñ Ç ÝáñáÛ Ï³éáõó³õ: ºõ ³ÛÝ Ýáõ¿ñ ³ñ¹»³Ýó
Û³ÝáõÝ ÇßË³Ý³å»ïÇ Ð³Ûáó å»ñ×³ßáõù äûÕáë μ¿ÏÇÝ Úáíë¿÷»³Ý
»õ ·»ñ³å³ïÇõ ³Õ³ ä»ïñáëÇ ÝáñÇÝ Ñ³ñ³½³ïÇ »õ Çõñ ÇÝù»³Ý,
áñáó ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝóÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ Ç í¿Ùëª »¹³Ý Û³ñ»õ»-

É»³Ý ×³Ï³ï ÝáÛÝ »ñÇó ë»Ý»Ï³óÝ Áëï ³Ûëó.
§Ú³ÙÇ 1839, Û³õáõñë 8-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ²Ù»Ý³ÛÝ
Ð³Ûáó ßÇÝ»ó³õ ³Ûë ë»Ý»³Ï ³ñ¹»³Ùμù »õ Í³Ëáõù μ³ñ»å³ßï
ÇßË³Ý³å»ïÇÝ Ð³Ûáó å»ñ×³å³ïÇõ äûÕáë μ¿ÏÇÝ Úáíë¿÷»³Ý
¼ÙÇõéÝ³óõáÛ, μÝ³Ï»ÉáÛ ³ÛÅÙ Û²É¿ùë³Ý¹ñÇ³ º·ÇåïáëÇ¦:
Ð³Ûáó ßÇÝ»ó³õ ³Ûë ë»Ý»³Ï ³ñ¹»³Ùμù »õ Í³Ëáõù μ³ñ»å³ßï Çß-
Ë³ÝÇÝ Ð³Ûáó ·»ñ³å³ïÇõ ³Õ³Û ä»ïñáëÇ Úáíë¿÷»³Ý ¼ÙÇõéÝ³ó-
õáÛ, μÝ³Ï»ÉáÛ ³ÛÅÙ Ç Âñ¿ëï¦:
Ð³Ûáó ßÇÝ»ó³õ ³Ûë ë»Ý»³Ï ³ñ¹»³Ùμù »õ Í³Ëáõù μ³ñ»å³ßï Çß-
Ë³ÝÇÝ Ð³Ûáó Ù»Í³ßáõù ³Õ³Û êï»÷³ÝÇ Ê¿Éý³Û»³Ýó ê³Ñ³Ï»³Ýª
μÝ³Ï»ÉáÛ ³ÛÅÙ Ûº·Çåïáë¦:
116. ¼ÙÇçáóÝ ³Ûëñ í»ñáÛÝß³Ý³Ï»³É ßÇÝáõ³Íáó »õ μ³Õ³Ý»³ó
(105), áõñ ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ ÷áùñ Ô³½³ñ³å³ï Ïáã»ó»³É ÑÇõñ³-
ÝáóÝ, ù³Ï»³É μáÉáñáíÇÝ »õ Ýáñá· ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ Û³ÙÇ 1830,
Ï³éáõóÇÝ ÁÝ¹ Ù»Í »õ ÁÝ¹ ÷áùñ ë»Ý»³Ïë áõÃÝª Ù»Í³Ù»Í ×³Õ»ñ-
Ï³Ã Éáõë³Ùïûù »õ ëÇõÝ³½³ñ¹ ·³õÃûù, áõñ³Ýûñ ¿ ³ÛÅÙ ³ï»³ÝÝ
Èáõë³õáñã»³Ý Ð³Ûáó ëÇõÝÑá¹áëÇ »õ ·ñ³·ñ³Ýáó Ýáñ³:
¶ñ³Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃÇõÝ ³½·Ç Ð³Ûáó »õ áõëáõÙÝ³ñ³Ý

Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
117. ÂáÕÉáí ³é³ÛÅÙ ½ÙÇçáó Å³Ù³Ý³ÏÇ Ñ»Ã³Ýáë Ã³·³õá-

ñ³óÝ Ð³Ûáóª ½ùñÇëïáÝ¿áõÃ»³ÝÝ ½¹³ñáõ Û³é³ç μ»ñóáõùª ³ÛÝ ¿,
Ç ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ ÑÇÝ·»ñáñ¹ ¹³ñáõ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ëñμáóÝ ê³Ñ³Ï³Û
ä³ñÃ»õÇ Ñ³Ûñ³å»ïÇ »õ Ù»Í í³ñ¹³å»ïÇÝ Ø»ëñáíå³Ûª ·ñ³-
Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃÇõÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó »Ï»Õ»óõáÛ Ã¿ Ûáñ ³ëïÇ-
×³Ý μ³ñÓñ³ó³õ, ù³ç³Û³Ûï ÇëÏ ¿ ³Ù»Ý»óáõÝ Ù»ñ³½³Ýó »õ ³ÛÉáó
ûï³ñ³½·»³ó, áñù ½Ñ»ï åÝ¹»³É Çó»Ý ÑÝáõÃ»³Ýó Ð³Û³ëï³ÝÇ. »õ
÷³ÛÉ»óáÛó ½³ÛÝ μáó³÷³ÛÉ Éáõë³õáñáõÃÇõÝ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ Î³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ Ø³Ûñ »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑÇ, áñ á°ã ÙÇ³ÛÝ ½³½· »õ
½»Ï»Õ»óÇ Çõñ Éáõë³õáñ»³ó ·ÇïáõÃ»³Ùμ ·ñ³õáñ ÇÙ³ëïÇó »Ï»-
Õ»ó³Ï³Ý »õ ³ñï³ùÇÝ Ù³ï»ÝÇó, ³ÛÉ»õ ½Ù»ñÓ³õáñ ³½·ëª ½ìÇñë
»õ ½²Õáõ³Ýë, Ñá·»é³Ý¹ »ñÏ³ëÇñáõÃ»³Ùμ ÍÝÝ¹áóª áñ¹õáó Ð³-
Û³ëï³ÝÇ, í³ñÅ»ÉáóÝ ³é áÕç³ÙÇï í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý ëñμáÛÝ ê³-
Ñ³Ï³Û »õ Ø»ëñáíå³Û: ºõ μ³½Ù³ó³Ý ³ÛÝáõ ³é³çÇÝ Éáõë³õáñáõ-

Ã»³Ùμ »ñ»õ»ÉÇ ³Ï³Ý³õáñ ³ÝÓÇÝù Ñ³ñÇõñÇõã³÷ ³õ»ÉÇ Ñ³ñ³½³ï
áñ¹Çù Ð³Û³ëï³ÝÇ, áñù ³Ù»Ý»ù»³Ý Ýáù³ »Õ»Ý ÙÇ ÙÇ ³é³ÝÓÇÝ
Ýß³Ý³õáñ Ñ»ÕÇÝ³Ïù ·ñáó ·ÇïáõÃ»³Ýó, Ã³ñ·Ù³ÝáõÃ»³Ýó »õ
Ù»ÏÝáõÃ»³Ýó: ºõ ³ÛÝù³Ý μ³½Ù³óáõóÇÝ ½³ñ¹ÇõÝë ·ñ³õáñ ÇÙ³ë-
ïÇó, ÙÇÝã ½Ç Û³ÛÝåÇëÇ í»ñçÇÝ ßáõÝã ³ÝÏ»³É Å³Ù³Ý³ÏÇ Ù³ñÙÝ³-
õáñ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý, ½ÏÝÇ å³Ñå³Ý»ÉáÛ ½³½·Ý áÕçáÛÝ Ç Ñ½ûñ³·áÛÝ
μéÝáõÃ»Ý¿ Ññ³å³ßïáõÃ»³ÝÝ ³ñ»õ»ÉÇó, ãÃáÕÇÝ »õ Ç Ù»ñÓ³õáñ
Éáõë³õáñ ³½·ë ½ÇÙ³ëïë ·ÇïáõÃ»³Ýó, ½áñë á°ã Ñ»ÕÇÝ, ³ÍÇÝ Ç
Ñ³Ûñ»ÝÇ É»½áõ Ð³Ûáó, Ù³Ý³õ³Ý¹ ½ÚáõÝ³óÝ, ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ
÷³ÛÉ¿ñ ³é³õ»ÉáõÃÇõÝ ·ÇïáõÃ»³Ýó »õ ³ñÑ»ëïÇó, áñ »õ ³Ýáõ³-
Ý¿ñ Ù³Ûñ ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý: ºõ Ñ³Ù³ñÓ³ÏÇÙ Û³ÛÝÙ ¹³ñáõ ½Ù»ñëÝ
·»ñ³·áÛÝ ¹³ë»É ù³Ý ½Ñ»ÉÉ»Ý³óõáóÝ ½ÇÙ³ëï³ë¿ñë, áñáõÙ μ³ó³-
Û³Ûï íÏ³Û¿ »ñÏñáñ¹Ý Â»ë³õñáë Ø³·ÇëïñáëÝ ¶ñÇ·áñ ì³ë³Ï»³Ý
ä³ÑÉ³õáõÝÇ Û»ñÏñáñ¹ ÃáõÕÃ Çõñ ³é ÎÇñ³Ïáë ÛáÛÝ ¹åÇñª Û³ë»ÉÝ.
§ÆëÏ Ù»ñáóÝ ³ñÇ³Ï³Ý ³ñ³Ýó »õ ³é³ùÇÝ³ë¿ñ ÇÙ³ëïÝáóÝ ÃáõÇ
ÇÝÓ »Ã¿ ÛáÛÅ Û³ÕÃûÕ »Õ»³Éù ³Ù»Ý³ÛÝ ³ñÑ»ëïÇó »õ Ù³Ï³óáõ-
Ã»³Ýó, áñ í»Ñ ÇÝÓ Ýáó³ Ñ³õ³ÝÇÙ1 »ÉáÛ ù³Ý Ûá·áõÝóÝ ß÷áÃ³μ³-
ÝáõÃ»³Ý Ó»ñáó »ÉÉ»Ý³Ï³Ý Ï³ñÍ»ó»ÉáóÝ. Ý³»õ ³ÛÅÙ óáõó³Ý¿ Ç
ÝáóáõÝó (Ûºμñ³Û»óõáó »õ Ç ø³Õ¹¿³óõáó »õ Ûº·Çåï³óõáó »õ Ûº-
ÃÇáíå³óõáó) ¹åñáõÃ»Ý¿ Ù»ñë2 ÷³Ý³ùáõÃÇõÝ ³é Ó»ñÝ í»Ñ³·áÛÝ,
Ûáñ ³ÛÅÙ »Ý Ï³ñ·»ó»³Éù3¦: ºõë Û»ññáñ¹ ÃÕÃÇÝ ³é ê³ñ·Çë í³ñ-
¹³å»ï Ð³Ûáó. §ºõ ¹áõ ³ÛÅÙ ÷áõÃ³ëóÇë Û³ÛëáëÇÏ ùáÛáí ÇÙ³ë-
ï³ëÇñ³Ï³Ý Ù³Ï³óáõÃ»³Ùμù¹ Ññ³ï³ñ³Ï»É. í³ëÝ ½Ç áã »Ùù »ñ-
μ¿ù ¹³¹³ñ»³É Ç Ã³ñ·Ù³ÝáõÃ»Ý¿, »õë μ³½áõÙ Ù³ï»³Ýë, ½áñë á°ã
»Ùù ·ï»³É Ç Ù»ñ É»½áõë. ½»ñÏáõë Ù³ï»³ÝëÝ äÕ³ïáÝÇ. ½îÇÙ¿áëÇ
ïñ³Ù³μ³ÝáõÃÇõÝÝ »õ ½ö»¹áíÝÇ, Ûáñë μáÉáñ ×³éëÝ Ý³Ë³·Çï³-
Ï³ÝÇÝ ³ÛÝ å³ñ÷³Ï»³É Ï³Û, »õ ½³ÛÉë μ³½áõÙë ÛÇÙ³ëï³ëÇñ³óÝ.
Çõñ³ù³ÝãÇõñ Ù³ï»³Ýùë ³Ûë Ù»Í³·áÛÝ ¿ ù³Ý ½ï³ñ»õáñ ï³õÝ³-
Ï³Ýë, μ³Ûó »õ ·ï»³É Ù»ñ ÇëÏ Ç Ñ³Û É»½áõ ·ñ»³É Ã³ñ·Ù³Ýã³óÝ
½·Çñë àÉáÙåÇá¹áñáëÇ, ½áñ ¸³õÇÃ ÛÇß³ï³Ï¿, Ï³ñÇ ÛáÛÅ ëù³Ýã»ÉÇ
»õ Ññ³ß³ÉÇ μ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÇõÝë Ù³Ï³õ³ë³ñ μáÉáñ ÇÙ³ëï³ëÇñ³-
Ï³Ý μ³ÝÇó. ·ï»³É »Ù »õ ½Î³ÉÇÙáùáëÇ »õ ½²Ý¹é³õÝÇÏ»³ÛÝ Ç Ñ³Û
É»½áõ, μ³Ûó »õ ½»ñÏñ³ã³÷³Ï³ÝÝ ½ºõÏÉÇïáëÇÝ ëÏë³Û Ã³ñ·Ù³Ý»É.
1
[ÐÙÙï Î. Îáëï³Ý»³Ýó, ¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÇ ÃÕÃ»ñÁ, ²Õ¿ùë³Ý¹ñ³åûÉ, 1910,
¿ç 115: îå³·ñáõÙª Ñ³Ù³ñÇÙ]:
2
[îåª Ù»ñáÛ]:
3
[îåª Ï³ñÍ»ó»³Éù]:
»õ »Ã¿ ï³Ï³õÇÝ Ï³Ù»ëóÇ î¿ñ »ñÏ³ñ³Ý³É Ù»½ Ç Ï»Ýó³ÕáõÙë, μ³-

½áõÙ Ñá·ë Û³ÝÓÇÝ Ï³É»³É ½ÙÝ³ó»³ÉëÝ μáÉáñ ÚáõÝ³ó »õ Û²ëáñáó
Ã³ñ·Ù³Ý»É á°ã ¹³Ý¹³Õ»ó³Ûó¦1:
118. Ü³ ÇÝùÝ ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë Ç í³Ë×³Ý ÁÝ¹³ñÓ³Ï ã³-
÷³μ»ñáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛª áñ ½³ñ³ñãáõÃ»Ý¿Ý óí»ñçÇÝ Ï³ï³ñ³Í.
§¼áñ¹õáóÝ (¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ) ëù³Ýã»ÉÇª
áñ Çõñ ½ÏÝÇ Ï³ñ· Áëï Ï³ñ·ÇÝ.
½·ÇõïÝ ÇÙ³ëïáõÃ»³Ýª
»õ ½³ñáõ»ëïÇ Ýáñ Ñ³Ý×³ñÇÝ.
½·Çñ Ù»ñáÛ ³½·Çëª
Á½ìñ³óõáó »õ ½²Õáõ³ÝÇÝ.
³é»³É Ýß³Ý»óÇÝª
½³ñÙ³Ý³ÉÇ Ã³ñ·Ù³Ý»óÇÝ.
³é³õ»É Ýáñá·»óÇÝª
»õ Éáõë³õáñ ÛûñÇÝ»óÇÝ¦2:
Ü»ñë¿ë ÞÝáñÑ³ÉÇ Ûáï³Ý³õáñ å³ïÙáõÃÇõÝë Ý³ËÝ»³ó.
§Ú³ÛëÙ í³ÛñÇ »Õ»õ Û³ÛïÝ»³É,
²ÛÝ áñ Ø»ëñáíåÝ Ïáã»ó»³É.
àñ ï»ë³Ï³Ý áõëÙ³Ùμ í³ñÅ»³É,
¶áñÍÝ³Ï³Ý³õ ·»ñ³½³Ýó»³É.
´³ñ»³ó å³ï×³é Ð³Ûáó »Õ»³É,
¼ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý ·³ÝÓÝ ËÝ¹ñ»³É,
¼áñ ³ÕûÃÇó Ù³ë³Ùμ ·ï»³É,
Ðá·õáÛÝ Ù³ï³Ùμ ïå³õáñ»³É.
Àëï ØáíëÇëÇ ³ñÅ³Ý³ó»³É,
¼³ëïáõ³Í³·ÇÍ ï³éë ÁÝÏ³É»³É,
ºñÇõù ï³ë³Ùμù í»óÇõù Û³Ý·»³É,
²ñ»·³Ï³Ý »ÉÇõù ã³÷»³É.
²ÛëÙ ßÝáñÑÇ ëáí³õ ïáõ»³É,
êáõñμÝ ê³Ñ³Ï ûÅ³Ý¹³Ï»³É....
²ñ¹ »ñÏáùÇÝ ëáù³ ÁÝïñ»³É,
ºÏ»Õ»óõáÛ ³ÙáÉù ÉÍ»³É.
¼μ³ÝÇÝ ³ÏáëÝ å³ï³é»³É,
¼ÇÙ³ëïáõÃÇõÝÝ ë»ñÙ³Ý»³É,
Ø³ÝÏáõÝë áõß»Õë ÅáÕáí»³É,
1
[²Ý¹, ¿ç 66]:
2
[ÐÙÙï î³Õ³ë³óáõÃÇõÝù ¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ ä³ÑÉ³õáõÝõáÛ, ì»Ý»ïÇÏ, 1868,
¿ç 72]:
Üáñ ¹åñáõÃ»³Ùμ ³ÛÝáõ í³ñÅ»³É.

àñù Ã³ñ·Ù³ÝÇãù Ñá·õáíÝ »Õ»³É,
Àëï äïÕáÙ»³Û Ç ÝáÛÝ ß³ñÅ»³É,
Ú³Ã»Ý³óõáó ù³Õ³ùÝ »ñÃ»³É,
¼ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý Í³ÕÇÏë ³é»³É.
àñå¿ë Ù»Õáõ Ã»õûù μ³ñÓ»³É,
Ú»Ï»Õ»óÇë Ð³Ûáó μ»ñ»³É.
²Ûë ¿ª Øáíë¿ë ¸³õÃÇõ »Õ»³É,
ºõ Ø³Ùμñ¿Çõ ³ÛÉù Ñ»ï»õ»³É.
²ÛÝù³Ý ßÝáñÑûù í»ñÇÝ Éó»³É,
ØÇÝã ½Ç ÚáõÝ³ó ·»ñ³½³Ýó»³É.
´³Ûó Ø»ëñáíå³Û ßñç³·³Û»³É,
¼³Ù»Ý»ë»³Ý Éáõë³õáñ»³É,
ìñ³ó, ²Õáõ³ÝÇó ·Çñ ëï»ÕÍ»³É,
Ðá·õáÛÝ ßÝáñÑûù ³é³ï³ó»³É¦:
119. êù³Ýã»ÉÇÝ ÎáñÇõÝ í³ñ¹³å»ï ³ß³Ï»ñï ëñμáóÝ ê³Ñ³Ï³Û
»õ Ø»ëñáíå³Û, áñ ³é³çÇÝ ·ñÇã »Õ»õ ½³ÛÝåÇëÇ μ³ñ»¹ÇåáõÃ»³Ýó
³½·ÇÝ, ·áÉáí ³Ï³Ý³ï»ë íÏ³Û »õ ³ß³Ï»ñï ³ÛÝåÇëÇ ¹åñáóÇª
·»Õ»óÇÏë ËûëÇ ½·ñ³Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃ»Ý¿Ý »õ ½áõëáõÙÝ³ñ³Ý¿
ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ.
§àñáó »õ ÇÝù»³Ýù Ç ÏáÕÙ³Ýó »õ Ç ·³õ³é³ó Ð³Û³ëï³Ý
³ßË³ñÑÇÝ Ûáñ¹»³Éù »õ ¹ñ¹»³Éù Ñ³ë³Ý¿ÇÝ Ç μ³ó»³É ³ÕμÇõñÝ
·ÇïáõÃ»³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ. ù³Ý½Ç Û²Ûñ³ñ³ï»³Ý ·³õ³éÇÝ Ç Ï³Ûë
Ã³·³õáñ³óÝ »õ ù³Ñ³Ý³Û³å»ïիóÝª μÕË»óÇÝ Ð³Ûáó ßÝáñÑù å³-
ïáõÇñ³Ý³óÝ ²ëïáõÍáÛ: ... àñ »õ ëÏë³Ý ÇëÏ ëÇõÝù »Ï»Õ»óõáÛ ÙÇ-
ç³ÙáõË Ó»é³Ùμ ½·áñÍ ³õ»ï³ñ³Ýã³óÝ øñÇëïáëÇ ·áñÍ»É, ·áõ-
Ù³ñ»É Ç ÏáÕÙ³Ýë Ç ·³õ³éëª Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë Ð³Û³ëï³Ý ³½·ÇÝ,
¹³ëë ¹³ëë ½³ß³Ï»ñï»³ÉëÝ ×ßÙ³ñïáõÃ»³ÝÝ, ½Ñ³ëáõó»ÉáóÝ Ç Ï³-
ï³ñáõÙÝ ·ÇïáõÃ»³Ý μ³õ³Ï³Ýë »õ ³é Ç ½³ÛÉëÝ ½»Ïáõó³Ý»ÉáÛ...
»õ å³ïáõÇñ»³É Ï³É Ç ÝÙÇÝ Ï³ÝáÝÇ »õ Çõñ»³Ýó ³Ý¹ñ¿Ý ½³éÁÝ-
Ã»ñ³Ï³ó ³ñùáõÝÇëÝ, Ñ³Ý¹»ñÓ ³Ù»Ý³ÛÝ ³½³ï³·áõÝ¹ μ³Ý³ÏÇõÝ
³ëïáõ³Í»Õ¿Ý ÇÙ³ëïáõÃ»³ÙμÝ í³ñ¹³å»ï»³É, ³é³õ»É »ñ³Ý»-
ÉáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û ½Ø³ÙÇÏáÝ»³ÝÝ áñ»³ñÝ Ç í³ñÅë í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý
å³ñ³å»óáõó»³É, áñáó ³é³çÝáÛÝ ì³ñ¹ ³ÝáõÝ ¿ñ, áñ »õ ì³ñ¹³Ý
Ïáã¿ñ, ÝáÛÝå¿ë »õ ½³Ù»Ý³ÛÝ á·Ç ç³Ý³Ûñ Û»ñÇõñ»É, Ñ³ëáõó³Ý»É Ç
·ÇïáõÃÇõÝ ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ý»:
Æ ëáÛÝ áõëáõÙÝ³ñ³Ý¿ ß³é³õÇÕ»ó³Ý ³ÛÉ »õë μ³½áõÙ áõëáõÙ-
Ý³ñ³Ýù Ç ½³Ý³½³Ý Ý³Ñ³Ý·ë Ð³Û³ëï³ÝÇ Û»ñÏáëÇÝ μ³ÅÇÝëÝ »õë
Ç ä³ñëÏ³ÛÇÝ »õ Ç ÚáõÝ³ÛÇÝ »õ Ûûï³ñ ³½·ëª Ç ìÇñë »õ Û²Õáõ³Ýë.

³é áñë ù»½ ³Ï³Ý³ï»ë å³ïÙÇã í»ñáÛÇß³ï³Ï»³ÉÝ ÎáñÇõÝ ëù³Ý-
ã»ÉÇÝ, ÛáñáÛ μ³ÝÇó ·ñáõ³ÍáóÝ ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹³ñÓ³Ïûñ¿Ý ¹Çóáõù
³é³çÇ ÁÝÃ»ñó³Ý»É»³ó.
120. Ú»ï ³ÛÝáñÇÏ ³éÝáÛñ Ñ³õ³ÝáõÃÇõÝ »ñ³Ý»ÉÇÝ Ø³ßÃáó
(Ø»ÍÝ Ø»ëñáíå)... Ññ³Å³ñ»³É Ç Ýáó³Ý¿Ý (Ç Ã³·³õáñ¿Ý »õ Ç Ñ³Û-
ñ³å»ï¿Ý) Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉáíù »õë û·Ý³Ï³ÝûùÝ, áñáó ³é³çÝáõÙÝ îÇ-
ñ³Ûñ ³ÝáõÝ Ç ÊáñÓ»Ý³Ï³Ý ·³õ³é¿Ý »õ »ñÏñáñ¹ÇÝ Øáõß¿ ³ÝáõÝ
Ç Ý³Ñ³Ý·¿ î³ñáÝáÛ, áñù ¿ÇÝ ëáõñμù »õ ½áõ³ñÃ³·áÛÝù, Ñ³Ý¹»ñÓ
³ÛÉáíù »õë ëå³ë³õáñûù ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ, ½áñ ã»Ùù μ³õ³Ï³Ý Áëï
³Ýáõ³ÝóÝ Ýß³Ý³Ï»É... »ñÃ»³É Çç³Ý¿ñ ³é áïë ï³ÝÝ ¶áÕÃ³Ý Û³-
é³çÇÝ ¹³ëï³Ï»ñïÝ Çõñ. »õ ³Ý¹ ÁÝ¹»É³Ï³Ý ëáíáñáõÃ»³ÙμÝ Ç
ÏÇñ ³ñÏ»³É ½í³ñ¹³å»ïáõÃÇõÝÝ Ñ³õ³ë³ñáõÃ»³ÙμÝ μ³ñ»å³ß-
ïÇÝ Þ³μ³Ã³Û (ÇßË³ÝÇÝ ¶áÕÃ³Ý) ÉÇ° ³éÝ¿ñ ½·³õ³éÝ áÕçáõÝÇõ
²õ»ï³ñ³ÝÇÝ øñÇëïáëÇ »õ Ï³ñ·¿ñ Û³Ù»Ý³ÛÝ ·ÇõÕë ·³õ³éÇÝ
¹³ëë ëñμáó í³Ý³Ï³Ý³ó (áõëáõóÇãë Û»Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó):
121. ²å³ Û»ï ³ÛÝáñÇÏ Ç ë³ÑÙ³Ý³ÏÇóë Ç êÇõÝ³Ï³Ý ³ßË³ñÑÝ
»É³Ý¿ñ... ÙÇÝã»õ Ñ³ë³Ý»É ÝÙ³ μáí³Ý¹³Ï Ç í»ñ³Û ë³ÑÙ³Ý³ó
êÇõÝ»³ó »õ ÅáÕáí»³É Ù³ÝÏáõÝë ³é Ç ÝÇõÃ í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ,
³é³õ»É ½·³½³Ý³ÙÇï, ½í³Ûñ»Ý³·áÛÝ, ½×Çõ³Õ³μ³ñáÛ ÏáÕÙ³ÝóÝ.
»õ ³ÛÝã³÷ ÷áÛÃ Ç í»ñ³Û áõÝ»Éáí »õ ¹³Û»Ï³μ³ñ ëÝáõó³Ý»É »õ
Ëñ³ï»É, ÙÇÝã»õ Ç ÝáóáõÝó ÇëÏ Ç í³Ûñ»Ý»³ó »åÇëÏáåáëë ï»ëáõãë
»Ï»Õ»óõáÛÝ êÇõÝ»³ó Ï³ñ·»³É, áñáÛ ³ÝáõÝÝ Ïáã¿ñ ²Ý³ÝÇ³ëª ³Ûñ
ëáõñμ »õ »ñ»õ»ÉÇ Ñ³Ûñ³μ³ñáÛ Å³é³Ý·³õáñ³ó »Ï»Õ»óõáÛ:
122. ¸³ñÓ»³É Û»ï Å³Ù³Ý³ÏÇ ÇÝã ÁÝ¹ Ù¿ç ³Ýó»ÉáÛ, Ñá· Ç ÙïÇ
³ñÏ³Ý¿ñ ëÇñ»ÉÇÝ øñÇëïáëÇ (Ø»ÍÝ Ø»ëñáíå) »õ í³ëÝ μ³ñμ³-
ñáë³Ï³Ý ÏáÕÙ³ÝÝ »õ ³éÝáÛñ Ï³ñ·»³É Ýß³Ý³·Çñë íñ³ó»ñ¿Ý É»-
½áõÇÝ Áëï ßÝáñÑ»ó»ÉáÛÝ ÝÙ³ Ç î»³éÝ¿ ·ñ¿ñ, Ï³ñ·¿ñ »õ ûñÇÝûù
Û³ñ¹³ñ¿ñ »õ ³éÝáÛñ ÁÝ¹ Çõñ ½áÙ³Ýë É³õ³·áÛÝë Û³ß³Ï»ñï³ó Çõ-
ñáóª Û³ñáõó»³É ·Ý³Ûñ Çç³Ý»É Ç ÏáÕÙ³Ýë ìñ³ó. »õ »ñÃ»³É Û³Ý-
¹ÇÙ³Ý ÉÇÝ¿ñ Ã³·³õáñÇÝ, áñáõÙ ³ÝáõÝ ¿ñ ´³Ïáõñ »õ »åÇëÏáåáëÇ
³ßË³ñÑÇÝª Øáíë¿ë... »õ ·ï»³É ½³Ûñ ÙÇ Ã³ñ·Ù³Ý íñ³ó»ñ¿Ý É»-
½áõÇÝ, áñ ³Ýáõ³Ý»³É Ïáã¿ñ æ³Õ³Û, ³Ûñ ·ñ³·¿ï »õ ×ßÙ³ñï³Ñ³-
õ³ï. Ññ³Ù³Ý ï³Ûñ ³ÛÝáõÑ»ï»õ ³ñù³ÛÝ ìñ³ó Ç ÏáÕÙ³Ýó ÏáÕÙ³Ýó
Ç Ë³éÝ³Õ³Ýç ·³õ³é³ó ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛª ÅáÕáí»É Ù³ÝÏáõÝë,
ï³É Ç Ó»éÝ í³ñ¹³å»ïÇÝ, ½áñ ³é»³É ³ñÏ³Ý¿ñ Ç μáíë í³ñ¹³-
å»ïáõÃ»³ÝÝ:... ÆëÏ Çμñ»õ ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ï»ÕÇë ìñ³ó Ï³ñ·»³É
½·áñÍ ³ëïáõ³Íå³ßïáõÃ»³ÝÝ, ³ÛÝáõÑ»ï»õ Ññ³Å³ñ»³É Ç Ýáó³Ý¿
¹³éÝ³Ûñ Û»ñÏÇñÝ Ð³Ûáó »õ å³ï³Ñ»³É ê³Ñ³Ï³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ

Ð³Ûáóª å³ïÙ¿ñ ÝÙ³:
123. ²å³ ¹³ñÓ»³É »É³Ý¿ñ, ßñç¿ñ ½ï»Õ»ûù Ï³ñ·»É»ûù »õ
½·³õ³éûùÝ ³ß³Ï»ñï»Éáíù ³ßË³ñÑÇÝ Ð³Ûáó ½áõ³ñÃ³óáõó³Ý»É,
Ýáñá·»É, Ñ³ëï³ï»É. »õ ÛáñÅ³Ù ³ÛÝå¿ë ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ï»ÕÇë ÉÇ°
³éÝ¿ñ... ËáñÑáõñ¹ ³éÝáÛñ ³ÛÝáõÑ»ï»õ í³ëÝ Ï¿ë ³½·ÇÝ Ð³Ûáó,
áñ ¿ñ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Ã³·³õáñÇÝ ÐáéáÙáó, »õ ÷áõÃ³ó»³É
·Ý³Ûñ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ß³Ï»ñïûù μ³½Ùûù ³Ýó³Ý»É Ç ÏáÕÙ³Ýë ÚáõÝ³ó
»õ í³ëÝ ³é³õ»É³·áÛÝ μ³ñ»·áñÍ Ñ³Ùμ³õáõó Û³é³ç³·áÛÝ ½ÝÙ³Ý¿
³Ý¹ Ç ÑÇõëÇë³Ï³Ý ÏáÕÙ³Ýó Ñéã³Ï»Éáó, ³é³õ»É ÙÇ³ÙïáõÃ»³Ùμ
ÁÝï³Ý»μ³ñ Û»åÇëÏáåáë³ó ³ßË³ñÑÇÝ »õ ÛÇßË³Ý³ó »õ Ç ·³õ³-
é³Ï³Ý³óÝ å³ïáõ»³É ÉÇÝ¿ñ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç ëå³ñ³å»ï¿Ý ³ßË³ñ-
ÑÇÝ, áñ ³Ýáõ³Ý»³É Ïáã¿ñ ²ÝïÇáË, Ç Ùáõï ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ ½Çñë
³é³çÇ »¹»³É ·ñáí óáõó³Ý¿ñ Ï³Ûë»ñÝ áñáõÙ ³ÝáõÝ Â¿á¹áë Ïá-
ã¿ÇÝ, áñ¹Ç ²ñÏ³¹áõ Ï³Ûë»ñ: àõëïÇ »õ Ññ³Ù³Ý »É³Ý¿ñ í³Û»Éáõã
Ù»Í³ñ³Ýûù ½ëáõñμÝ ²ÏáõÙÇï ³ÝáõÝ Ïáã»ÉáÛ: ÆëÏ Ýáñ³ ½μ³½Ùáõ-
ÃÇõÝ ³ß³Ï»ñï³óÝ ï³ñ»³É Ç ù³Õ³ùÝ Ø»ÉÇïÇÝ³óõáó Û³ÝÓÝ ³é-
Ý¿ñ ëñμáÛ »åÇëÏáåáëÇ ù³Õ³ùÇÝ, áñ ²Ï³ÏÇáëÝ Ïáã¿ÇÝ, »õ ·ÉË³-
õáñ ³ß³Ï»ñï³óÝ ÃáÕáÛñ ½³ÛÝ, áñáõÙ Ô»õáÝ¹¿áëÝ Ïáã¿ÇÝ, ³Ûñ Ñ³-
õ³ï³ñÇÙ »õ ×ßÙ³ñï³å³ßï:
ºõ ³é»³É »ñ³Ý»ÉõáÛÝ ½å³ïáõ³Ï³Ý »åÇëÏáåáëÝ ¸»ñç³ÝáÛ,
áñáÛ ³ÝáõÝ Ïáã¿ñ ¶ÇÝÃ, »õ ë³Ï³õë Û³ß³Ï»ñï³ó ³ÝïÇ »õ »É»³É
Û³Ý³ñõáÛÝ ¹ÇÙáë³Ï³Ý, »õ μ³½áõÙ å³ïÇõ ·ï»³É Ñ³ë³Ý¿ÇÝ Ç
Ã³·³õáñ³Ï³ó ù³Õ³ùÝ Îáëï³Ý¹ÇÝ³Ï³Ý, ½áñÙ¿ ÇëÏáÛÝ å³ïÙ¿ÇÝ
Û³ñùáõÝÇëÝ: ºõ Ùï»³É ³é³çÇ å³ïáõ³Ï³Ý ³ÃáéáÛÝ, Û³Ý¹ÇÙ³Ý
ÉÇÝ¿ñ ³ëïáõ³Í³Ï³ñ· Ã³·³õáñ³óÝ »õ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ ëñμáÛ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇÝ ³ßË³ñÑ³Ùáõï ¹ñ³ÝÝ, áñáõÙ ²ïïÇÏáë Ïáã¿ÇÝ, Ûáñáó
»õ ·ï»³É ßÝáñÑëª Ññ³Ù³Û»³É ÉÇÝ¿ñ Å³Ù³Ý³Ïë ÇÝã ³Ý¹¿Ý Ç ïÇ»-
½»ñ³Ï³Ý ù³Õ³ùÇÝ Ù»Í³ñ»É ¹³ñÙ³Ýûù Ï³ñ·»Éáíù Û»Ï»Õ»óõáÛÝ »õ
Û³ñùáõÝ»³ó »õ Ç å³ïáõ³Ï³Ý ÇßË³Ý³ó ù³Õ³ùÇÝ:
ºõ ³å³ Û»ï å³ë»ùÇÝ Ï³ï³ñ»ÉáÛª óáõó»³É Ï³Ûë»ñÝ ½åÇïá-
ÛÇó Ñ³Ý·³Ù³Ýë »õ ³é»³É ½³ÝÁÝ¹¹ÇÙ³Ï³ó Ññ³Ù³ÝÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
ë³Ï»ñûù Ï³Ûë»ñ³·Çñ Ýß³Ý³Ï»Éáíù í³ëÝ մ³ÝÏïõáÛÝ Û³ß³Ï»ñ-
ïáõÃÇõÝÝ ³é Ç Ï¿ë ³½·¿Ý Ð³Ûáó ÅáÕáí»ÉáÛ »õ í³ëÝ Å³Ýï³·áñÍ
³½·ÇÝ μ³ñμ³ñáë³ó »õ »Ï»Õ»ó»³ó Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý »õ Ù»Í³Ù»Í
å³ñ·»õûù å³ïáõ»³É, í³ëÝ áñáÛ Ñ³õ³Ý»óáõó»³É ×ßÙ³ñï³ëÇ-
ñÇÝ ½³ñùáõÝÇëÝ ³Ý³ÏÝÏ³É ÃáÕáÛñ »õ »ñÏñå³·»³É ÍÇñ³Ý³÷³é
û·áëï³Ï³Ý³óÝ »õ ëñμáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ »õ ÁÝÏ³É»³É áÕçáÛÝ Û»Ï»-
Õ»óõáÛÝ »õ Û»ñ»õ»ÉÇ ÇßË³Ý³óÝ ù³Õ³ùÇÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ Çõñ³ÛáíùÝ

Û³çáÕ»³Éùª »É³Ý¿ÇÝ Ç ¹»ëå³Ïë »õ Ç Ï³éë ³ñùáõÝ³ïáõñë: ºõ Ù»-
Í³õ ßùáí »õ μ³½áõÙ í³Û»ÉãáõÃ»³Ùμ áõÝ¿ÇÝ ½×³Ý³å³ñÑë ³ñùáõ-
Ý³Ï³Ýë ... »õ ·³ÛÇÝ Ñ³ë³Ý¿ÇÝ Ç Å³Ù³¹Çñ ÏáÕÙáõÝë »õ ³Ý¹¿Ý
í³Õí³Õ³ÏÇ å³ï³Ñ»³É ëå³ñ³å»ïÇÝ Ð³Ûáó Ñ³Ý¹»ñÓ ë³Ï»ñûù
Ï³Ûë»ñ Û³Ý¹ÇÙ³Ý ÉÇÝ¿ÇÝ: ºõ Ýáñ³ ³é»³É ë³Ï»ñë Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý
Ýß³Ýûù ÷áõÃ³Ûñ í³Õí³Õ³ÏÇ ½Ññ³Ù³ÝÝ Ï³ï³ñ»É. »õ Ññ»ßï³Ïë
³ñÓ³Ï»³É ³ÛÝáõÑ»ï»õ Ç ·³õ³éë Ï¿ë ³½·ÇÝ Ð³Ûáó ÛÇßË³Ýáõ-
Ã»³Ý Ï³Ûë»ñ μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ÝÏïõáÛ ÅáÕáí»É »õ ÝáóÇÝ éá×ÇÏë
Ï³ñ·»É Ç å³ï»Ñ³·áÛÝ ï»ÕÇë, Ûáñ »õ »ñ³Ý»ÉÇÝ ½í³ñ¹³å»ïáõ-
ÃÇõÝÝ Çõñ Ç ·áñÍ ³ñÏ»³É, »õ ÅáÕáí»ÉáóÝ ù³Õóñ³óáõó³Ý¿ñ: ...
ÆëÏ »ñ³Ý»ÉõáÛÝ ½Çõñ í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ å³ÛÙ³Ý ³ñ³ñ»³Éª ë³-
Ï»³É »õ í×³ñ»³É »õ ½μ³½áõÙ ßÝáñÑ³·Çñ Ù³ï»³Ýë ½Ñ³ñóÝ »Ï»-
Õ»óõáÛ ëï³ó»³É Íáí³óáõó³Ý¿ñ ½í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý ½ËáñáõÃÇõÝ
»õ Éó»³É ½»ÕáÛñ ³Ù»Ý³ÛÝ μ³ñáõÃ»³Ùμù:
124. Ú³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »Ï»³É ¹Çå¿ñ ÝÙ³ (Ø»ÍÇÝ Ø»ëñáíå³Û)
³Ûñ ÙÇ ¿ñ¿ó ³Õáõ³Ý ³½·áí ´»ÝÇ³Ù»Ý ³ÝáõÝ, »õ Ýáñ³ Ñ³ñó»³É »õ
ùÝÝ»³É ½μ³ñμ³ñáë ½μ³Ýë ³Õáõ³Ý»ñ¿Ý É»½áõÇÝ, ³éÝ¿ñ ³å³ Ýß³-
Ý³·Çñë Áëï í»ñÝ³å³ñ·»õ ÏáñáíÇ ëáíáñáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ »õ Û³çá-
ÕáõÃ»³Ùμ øñÇëïáëÇ ßÝáñÑ³óÝ Ï³ñ·»³É »õ Ñ³ëï³ï»³É Ïßé¿ñ:
Ú»ï ³ÛÝáñÇÏ Ññ³Å³ñ»³É Û»åÇëÏáåáë³ó »õ ÛÇßË³Ý³ó ³ßË³ñÑÇÝ
»õ Û³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»ó»³ó, ³é áñë ÃáÕ»³É í»ñ³Ï³óáõë Ñ³õ³ï³-
ó»ÉáóÝ ½»ñÏáõë áÙ³Ýë ÛÇõñáó ³ß³Ï»ñï³óÝ, áñáÛ ³é³çÝáÛÝ ºÝáíù
³ÝáõÝ ¿ñ »õ »ñÏñáñ¹ÇÝª ¸³Ý³Ý, ³ñù ÏñûÝ³õáñù »õ Û³é³ç³¹¿Ùù
Û³õ»ï³ñ³Ý³Ï³Ý ëå³ë³õáñáõÃ»³ÝÝ, ½áñë Û³ÝÓÝ ³ñ³ñ»³É ßÝáñ-
Ñ³óÝ ²ëïáõÍáÛ ³Ý¹¿Ý ½»ï»Õ¿ñ »õ ÇÝùÝ μ³½áõÙ ³ß³Ï»ñïûù ·³Ûñ
³Ýó³Ý¿ñ Ç ÏáÕÙ³Ýë Ð³Ûáó Ø»Í³ó, »õ Ñ³ë»³É Ç Üáñ ø³Õ³ùÝ (Ç
ì³Õ³ñß³å³ï)ª Û³Ý¹ÇÙ³Ý ÉÇÝ¿ñ ëñμáÛ »åÇëÏáåáëÇÝ ê³Ñ³Ï³Û
»õ Ã³·³õáñÇÝ Ð³Ûáó, áñáõÙ ³ÝáõÝ ²ñï³ß¿ë Ïáã¿ÇÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ
μ³Ý³ÏÇÝ, »õ å³ïÙ»³É Ýáó³ ½·áñÍë ÏáÕÙ³ÝóÝ ³ÛÝáóÇÏ Áëï Û³-
çáÕáõÃ»³Ýó ßÝáñÑ³óÝ ²ëïáõÍáÛ, ¹³¹³ñ¿ñ ³Ý¹ ³õáõñë ÇÝã. ÙËÇ-
Ã³ñ¿ñ í³ëÝ Ñá·»õáñ ³ÝÓáõÏÝ ë÷é»ÉáÛ:
ºõ ³å³ Û»ï ³ÛÝáñÇÏ Ññ³Å³ñ»³É ·Ý³É Ç ÏáÕÙ³Ýë ²Õáõ³ÝÇó
»õ »ñÃ»³É Çç³Ý¿ñ Û³ßË³ñÑÝ, »õ Ñ³ë»³É Ç Ã³·³õáñ³Ï³Ý ï»-
ÕÇëÝ, ï»ë³Ý¿ñ ½ëáõñμ »åÇëÏáåáëÝ ²Õáõ³ÝÇóª áñáõÙ ³ÝáõÝ ºñ»-
ÙÇ³ Ïáã¿ÇÝ, »õ ½ÝáóÇÝ Ã³·³õáñª áñáõÙ ²ñëí³Õ ¿ñ ³ÝáõÝ, ³Ù»-
Ý³ÛÝ ³½³ïûù Ñ³Ý¹»ñÓª áñáó ³é³õ»É Ñå³ï³ÏáõÃ»³Ùμ ÁÝÏ³É»³É
í³ëÝ ³Ýáõ³ÝÝ øñÇëïáëÇ:
²å³ Ñ³ñó»³É Ç Ýáó³Ý¿ª ³é³çÇ »¹»³É í³ëÝ áñáÛ »Ï»³ÉÝ ¿ñ. »õ

Ýáó³ »ñÏáóáõÝó ½áõ·»ó»Éáó »åÇëÏáåáëÇÝ »õ Ã³·³õáñÇÝª Û³ÝÓÝ
³é»³É ¹åñáõÃ»³ÝÝ ÑÝ³½³Ý¹»ÉáÛ, ï³ÛÇÝ »õë Ññ³Ù³Ý Ç ·³õ³-
é³ó »õ Ç ï»Õ»³ó ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ Çõñ»³Ýó, μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ÝÏ³Ýó
Û³ñáõ»ëï ¹åñáõÃ»³Ý ³Í»É »õ ·áõÙ³ñ»É Áëï ³ñÅ³Ý³õáñ »õ å³-
ï»Ñ ï»Õ»³ó ¹³ëë ¹³ëë ¹åñáó³ó »õ éá×ÇÏë Ï³ñ·»É Ç ¹³ñÙ³Ýë:
ÆëÏ Çμñ»õ Ññ³Ù³ÝÝ ³ÛÝ ³ñ¹»³Ùμù »õ ·áñÍáíù Û³ÝÏ »É³-
Ý¿ñ, ³å³ ³ÛÝáõÑ»ï»õ »ñ³Ý»ÉáÛÝ ºñ»ÙÇ³ÛÇ »åÇëÏáåáëÇÝ Ç Ó»éÝ
³é»³É í³Õí³Õ³ÏÇ ½³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ·ñáó Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÇõÝë Ç
·áñÍ ³ñÏ³Ý¿ñ: ... ¸³ñÓ»³É ³é³õ»É »õë »ñÏÇõÕ³ÍÝ Û²ëïáõÍáÛ
³ñù³ÛÝ ²Õáõ³ÝÇó ÙÇ³ÙÇï ÷áõÃáí Ññ³Ù³Ý ï³Ûñ ë³ï³Ý³Û³-
ÏÇñ »õ ¹Çõ³ÙáÉ ³½·ÇÝ ë³ëïÇõª Ã³÷»É, ½»ñÍ³Ý»É ÛáõÝ³ÛÝ³í³ñ
ÑÝ³ó»ÉáóÝ »õ ÑÝ³½³Ý¹ ÉÇÝ»É ³Ù»Ý³Ñ»ßï ÉÍáÛÝ øñÇëïáëÇ. »õ Ûáñ-
Å³Ù ½³ÛÝ ³ñ³ñ»³É Ñ³õ³ë³ñáõÃ»³Ùμ »õ Éó»³É ½åÇïáÛÝ Çõñ»³Ýó
»õ ½Ï³Ù³óÝ ÛûÅ³ñáõÃÇõÝ, Ó»éÝïáõ »õë »Õ»³É ÝÙ³ ëñμ³Ù³ïáÛó
í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ Ç ´³Õ³ë³Ï³Ý ÏáÕÙ³Ýë ëñμáÛ »åÇëÏáåáëÇÝª
áñáõÙ Øáõß»Õ Ïáã¿ÇÝ. Ññ³Å³ñ¿ñ ³å³ »õ Ç Ã³·³õáñ¿Ý »õ Û»åÇë-
Ïáåáë³óÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ²Õáõ³ÝÇó. »õ ½áÙ³Ýë ÛÇõñáó
³ß³Ï»ñï³óÝ í»ñ³Ïաóáõë Çõñ»³Ýó Ï³óáõó³Ý¿ñ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñ³Ùμ
ù³Ñ³Ý³ÛÇõ ³ñùáõÝ³Ï³Ý ¹ñ³ÝÝª áñáõÙ ³ÝáõÝÝ ÚáíÝ³Ã³Ý Ïá-
ã¿ÇÝ, áñáÛ μ³½áõÙ ÛûÅ³ñáõÃÇõÝë Ç í³ñ¹³å»ïáõÃ»Ý¿ ¿ñ ·ï»³É,
»õ Û³ÝÓÝ ³éÝ»Éáí ½Ýáë³ »õ ½³ÝÓÝ ³Ù»Ý³å³Ñ ßÝáñÑ³óÝ ²ëïáõ-
ÍáÛª Ë³Õ³ó»³É ·³Ûñ Ç ÏáÕÙ³ÝóÝ ²Õáõ³ÝÇó¦ »õ ³ÛÉÝ:
ºõ ³é ³Ûë ³Ñ³° ù»½ íÏ³Û å³ïÙÇãÝ ²Õáõ³ÝÇó Øáíë¿ë Î³-
Õ³ÝÏ³ïáõ³óÇ, ½áñÙ¿ ïáÕ¿ ÛÇõñáõÙÝ å³ïÙ³·ñáõÃ»³Ý (·Çñù
², ·ÉáõË Æ¾). §ºõ »Õ»õ Û»ï íÏ³ÛáõÃ»³ÝÝ ¶ñÇ·áñÇëÇ ²Õáõ³ÝÇó
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, μ³ñμ³ñáë³Ï³Ý ³½· ÏáÕÙ³ÝóÝ ²ñ»õ»ÉÇó í»ñë-
ïÇÝ Ç ¹Çõó³ÙáÉ³ñ Ïé³ÙáÉáõÃÇõÝë ÏáñÍ³Ý»ó³Ý »õ μ³½áõÙ áõËï
³ïñáõß³Ý³ó Ï³ï³ñ»Éáí Û³ñáõóÇÝ Ñ³É³Í³Ýë Ç í»ñ³Û ùñÇëïá-
Ý¿Çó. ÙÇ áÙÝ (»ñ³Ý»ÉÇÝ Ø»ëñáíå) Ç Ý³Ë »Õ»Éáó í³ñ¹³å»ï³ó,
áñ Ç Ðá·õáÛÝ êñμáÛ ËÝ³ÙáóÝ Ýß³Ý³·Çñ »ñÇó ³½·³óÝ ³éÝ¿ñª Ð³-
Ûáó, ²Õáõ³ÝÇó »õ ìñ³ó¦:
ÜáÛÝÝ »õë ·Çñù ´-ñ¹, ·ÉáõË ¶. §ÚáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ Âá¹áë
(Â¿á¹áë) ÚáõÝ³ó ¿ñ Ï³Ûëñ »õ ìé³Ùß³åáõÑ Ð³Ûáó Ã³·³õáñ »õ
Ú³½Ï»ñï ä³ñëÇó ³ñù³Û, ºëáõ³Õ¿Ý ²Õáõ³ÝÇó Ã³·³õáñª »Ï»³É
»ñ³Ý»ÉÇÝ Ø»ëñáμ Û²Õáõ³Ýë, Ù»Í³í³ëï³Ï ÁÝïÇñ ³Ý³õÃ Ñá·-
õáÛÝ ëñμáÛ ³é Ñ³Ûñ³å»ïÝ Ù»ñ ºñ»ÙÇ³ »õ Ã³·³õáñÝ ºëáõ³Õ¿Ý,
áñáó Ï³Ù³õ ³é»³É Û³ÝÓÝ ½í³ñ¹³å»ïáõÃÇõÝÝ Ýáñ³ Áëï ßÝáñ-
Ñ»ÉáÛ ÝÙ³ Û³ëïáõ³Íáõëï å³ñ·»õÇÝ, áñ Ð³Ûáó »õ ìñ³ó »ï Ýß³-

Ý³·Çñ Ç Ó»éÝ Ýáñ³ Ðá·ÇÝ êáõñμ. Ñ³×»ó³Ý »õ »ïáõÝ Ù³ÝÏáõÝë
ÁÝïÇñë ÛáõëáõÙÝ. »õ ½´»ÝÇ³ÙÇÝ Ã³ñ·Ù³Ý Ïáã»³É Ç êÇõÝ»³ó, ½áñ
ì³ë³Ï Ç Ó»éÝ ²Ý³Ý¿Ç »åÇëÏáåáëÇÝ ³ñÓ³Ï»³ó »õ Ýáù³ »Ï»³É
³é Ø»ëñáμ »õ Ýáù³õù ëï»ÕÍ ½Ýß³Ý³·Çñë ÏáÏáñ¹³Ë³õë, ³ÕË³-
½áõñ, ËÅ³Ï³Ý Ë»óμ»Ï³·áõÝÇ É»½áõÇÝ ¶³ñ·³ñ³óõáó: ÂáÕáõ ³ëï
í»ñ³Ï³óáõ ½³ß³Ï»ñïÝ Ú³õÝ³Ã³Ý »õ Ç ï³Ý Ã³·³õáñÇ Ï³ñ·»³É
ù³Ñ³Ý³Ûëª ¹³éÝ³Û Ç Ð³Ûë¦:
125. Ø»ÍÝ ì³ñ¹³Ý í³ñ¹³å»ï ´³ñÓñμ»ñ¹óÇ ³ë¿ Ç ×³éÇ
³Ý¹ í³ñáõó ÚáíÑ³ÝÝáõ àõÓÝ»óõáÛ ÇÙ³ëï³ë¿ñ Ñ³Ûñ³å»ïÇ. §¾ñ
(ÚûÑ³Ý àõÓÝ»óÇ) áñå¿ë ·Çñù å³ïÙ³·ñ³ó óáõó³Ý»Ýª ³ßË³ñ-
Ñ³õ »ñÏáï³ë³Ý»ñáñ¹ Ç ¶áõ·³ñ³ó, ·³õ³é³õ ãáññáñ¹ Ç î³ß-
ñ³Û, μÝ³ÏáõÃ»³Ùμ Ç Ýß³Ý³õáñ ·ÇõÕ³ù³Õ³ù¿Ý ÛàõÓÝ³Û, Ç Û³-
ñ»Ý¿ ÍÝÝ¹»³Ý Û³½³ï ï³Ý¿ª ù³ç³μáÛë ·áÉáí Ù³ÝáõÏ »õ áõßÇÙ
Ç í³ñÅë ÏñÃáõÃ»³Ý Ñé»ïáñ³Ï³Ý áõëÙ³Ý »õ ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý
³ñáõ»ëïÇó å³ñ³å»³É. ½ïÇë ïÕ³ÛáõÃ»³Ý ³Ýóáõó³Ý¿ñ ³é Ñ³Ý-
×³ñ»Õë, ù³Ý½Ç ·áÛñ Û³ÛÝÅ³Ù ³ÛëåÇëÇ áõëÙ³Ýó ¹åñáóù Û³ßË³ñ-
ÑÇë Ð³Ûáó, ÚáõÝ³ó »õ ²ëáñ³ó ×³ñï³ñ³ó: Ú³Õ³·ë áñáÛ ½ÇÙ³ë-
ï³ëÇñ³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ ÏáãÙ³Ùμ »õ ³ñ¹»³Ùμ ½³ñ¹³ñ»³É ³Ù»Ý³ÛÝ
³é³ùÇÝáõÃ»³Ùμ »ñÃ³Ûñ ³ÛÝáõÑ»ï»õ »é³Ý¹Ýáï μÝáõÃ»³ÙμÝ »õ
Ç ß³ñÅÙ³Ý¿ Ñá·õáÛÝ ³é Ù»Í ×·Ý³õáñÝ »õ ³Ýáõ³ÝÇ í³ñ¹³å»ïÝ
øéÃ»Ý³õáñÝ Ïáã»ó»³É¦:
²Ûë øéÃ»Ý³õáñÝ Ïáã»ó»³É Â¿á¹áñáë ³ÝáõÝ í³ñ¹³å»ï ·ï³-
Ý¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù Ï³ñ·»³É í³Ý³Ñ³Ûñ ÙÇ³ÝÓ³ÝóÝ í³Ý³ó ëñμáõÑõáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ ÛáïÇÝ ²ñ³·³Í É»ñÇÝÝ Áëï ØÇù³Û¿ÉÇ â³Ùã»³Ý
(Û´ Ñ³ïáñ, Ñ³Ù³ñ 361): ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Çó¿ Ã»ñ»õë í³ÝùÝ Ð³éÇ-
×áÛ ³Ýáõ³Ý»³É Û³ÝáõÝ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿
ÛÇß³ï³Ï»³É É»ñÇÝ:
126. ºõ ³Ñ³ ³ÛëûñÇÝ³Ï í³ëï³Ï ëñμáó Ã³ñ·Ù³Ýã³óÝ Ù»ñáó
å³ÛÍ³é³óáÛó ½·ñ³Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃÇõÝ ÛáõëáõÙÝ³ñ³ÝÇ ³ëï Î³-
ÃáõÕÇÏ¿ Ø³Ûñ »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó »õ Û³ÛÉ Ý³Ñ³Ý·ë »õ ·³-
õ³éë, Ç ìÇñë »õ Û²Õáõ³Ýë, Ûáñë ÅáÕáí»³É ½Ù³ÝÏáõÝë »õ Ï³ñ·»³É
áõëáõóÇãë ½³ñ¹³ñ»óÇÝ ½Ù³ñ¹ÇÏ Éáõë³õáñáõÃ»³Ùμù ³ëïáõ³Í³-
ÛÇÝ å³ï·³Ù³óÝ »õ ·ÇïáõÃ»³Ùμù í³ñ¹³å»ï³Ï³Ý »õ ³ñï³ùÇÝ
Ù³ï»ÝÇó. »õ ³ÛÝå¿ë ½³ñ·³ó»³É ³×»ó³õ ÇÙ³ëï μ³ÝÇÝ ³é ³Ù»-
Ý»ë»³Ý ³é³õ»É³å¿ë Ç å³Ñå³ÝáõÃÇõÝ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáÛ:
ºõ Ã¿å¿ï ½ÏÝÇ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç
¸áõÇÝ »õ Û²ÝÇ ÞÇñ³Ï³Û Ñ³Ý¹»ñÓ ³ßË³ñÑ³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³ÙμÝ
·ï³Ý¿ñ ¹³ñÓ»³É í³ñÅáõÙÝ ·ñ³Ï³Ý Éáõë³õáñáõÃ»³Ý Ç ëáÛÝ

Û³ÛëÙÇÏ ï»Õõáç Ç Å³Ù³Ý³Ïë ßÇÝáõÃ»³Ý Ýáñ³ μ³½ÙáõÃ»³Ùμ ÙÇ³-
μ³Ý»ÉáóÝ Ç ÝÙÇÝ, ³ÛÉ Ýë»Ù Áëï ½ûñáõÃ»³ÝÝ. ù³Ý½Ç ÁÝ¹ ÇßË³-
ÝáõÃ»³ÝóÝ ÷áË³¹ñ»ó³Ý »õ Ù»Í³ÝÓÝ ³ÝÓÇÝù ·ÇïÝ³Ï³Ýù Û³ÛÉ
»õ ³ÛÉ ë³ÑÙ³Ýë ³ßË³ñÑÇë Ð³Ûáóª Ç ÞÇñ³Ï, Ç ´³·ñ»õ³Ý¹ »õ Ç
î³ñûÝ »õ Û³ÛÉë. »õ ÙÝ³ó ³ÛÝå¿ë áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»-
Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó Ç ï³ñ³μ³Ëï íÇ×³ÏÇ ÙÇÝã»õ ó³Ý¹ñ¿Ý Ýá-
ñá·áõÃÇõÝ ³ÛëÙÇÏ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéáÛ ³ëï Ç ì³Õ³ñß³å³ï
ù³Õ³ù ³é ÎÇñ³Ïáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ Û³ÙÇ 1441. ³å³ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ
í»ñëïÇÝ ëÏë³õ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý ³ëï Ç ëáõñμ
¾çÙÇ³ÍÇÝ. »õ ³é³õ»É »õë Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
êÇõÝ»óõáÛ, áñ Û»ï μ³ñ»Ï³ñ·»ÉáÛ ½³Ù»Ý³ÛÝ ß¿Ýë »õ ½μ³ñ»Ï³ñ·áõ-
ÃÇõÝë Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ í³Û»Éã³å¿ë, Ñá· ï³ñ»³É Ï³éáÛó »õ áõëáõÙ-
Ý³ñ³Ý Ç ëáõñμ áõËïÝ ÚáíÑ³Ý³í³Ýù, áõñ ÅáÕáí»³É ½Ù³ÝÏáõÝëª
Ï³óáÛó »õ í³ñÅ³å»ï Ýáó³ ½Ø»ÉùÇë¿Ã í³ñ¹³å»ï, áñ Û³ÛÝÙ Å³-
Ù³Ý³ÏÇ »Ï»³É ¿ñ Ç ÈÇÙÝ ³Ý³å³ï¿ Û²Ãáé ³Ûëñ, ³é áñ Û³ñ»ó³Ý
»õ áÙ³Ýù Û»ñÇï³ë³ñ¹ í³ñ¹³å»ï³ó ²ÃáéáÛÝ, »õ ûñ Áëï ûñ¿
½³ñ·³ó»³É ÛáõëáõÙÝ ·ÇïáõÃ»³Ý Í³ÕÏ»ó³Ý »õ »Õ»Ý ³Ï³Ý³õáñ
³ÝÓÇÝù, ½áñÙ¿ ³Ï³Ý³ï»ëÝ ²é³ù»É í³ñ¹³å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ, (Ç
Æ¸ ·ÉáõË, Ñ³Ù³ñ ÃÕÃáó 301). §²ÛÉ»õ Ñá·»ÉÇó ëáõñμ í³ñ¹³å»ïë
ï¿ñ Øáíë¿ë Ï³ñ·»³ó ½¹åñ³ïáõÝ Ç Ù»Í³÷³é ëáõñμ áõËïÝ Úû-
Ñ³Ý³í³Ýù, áõñ ÅáÕáí»³ó ½Ù³ÝÏáõÝë ÛáÉáíë »õ ½³Ù»Ý»óáõÝ
½Í³ËëÝ ÇÝùÝ Ñá·³Ûñ »õ Ù³ÝÏáõÝùÝ ³Ý½μ³Õ »õ ³ÝË³÷³Ý áõë³-
Ý¿ÇÝ ½»Ï»Õ»ó³Ï³Ý áõëáõÙÝ »õ ½·Çñë ²ëïáõ³Í³ßáõÝãս »õ ½ÇÙ³ë-
ï³ëÇñ³Ï³Ýë, áñù »Õ»Ý ³Ù»Ý»ù»³Ý ³ñù åÇï³ÝÇù »õ û·ï³Ï³ñù
³ßË³ñÑÇ, í³ñ¹³å»ïù, »åÇëÏáåáëù »õ ³μ»Õ³Ûù »õ »ñÇóáõÝù¦ »õ
³ÛÉÝ: ºõë ³Ý¹ (Ç ·ÉáõË ÆÂ, Ñ³Ù³ñ ÃÕÃáó 390). §²Ûëáõ ³Õ³·³õ
»õ Ø»ÉùÇë¿Ã í³ñ¹³å»ïë »É»³É Ç ÈÙ³Û ³Ý³å³ï¿Ý »ÏÝ Ç μ³ñÓ-
ñ³·³Ñ ²ÃáéÝ Ç êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÇÝ... »õ Ñ³Ý¹Çå»ó³õ ï»ëáõÃ»³Ý
Øáíë¿ëÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ »õ ÝáñÇÝ ³ß³Ï»ñï³óÝ, ÛáñáÛ ·³Éëï»Ý¿
áõñ³ËáõÃÇõÝ ³Ýå³ïáõÙ »Õ»õ ³Ù»Ý»óáõÝ¦: ²Ûë Ø»ÉùÇë¿Ã í³ñ-
Å³å»ï í³ñ¹³å»ï Ç ìÅ³Ý ·»Õç¿ »ñÏñÇÝ ºñ»õ³Ý³Û ¿ñ ³ß³Ï»ñï
Ü»ñë¿ëÇ ØáÏ³óõáÛ, ³é³õ»É ³ÕûÃÇõù »õ ç³ÝÇõù ù³Ý Ã¿ ¹³ë³-
éáõÃ»³Ùμ áõë³õ Ù³Ï³óáõÃÇõÝëÝ »õ áõëáÛó μ³½áõÙ ³ß³Ï»ñï³ó
½ê³ÑÙ³Ý³ó ·ÇñëÝ ½äáñ÷ÇõñÇÝÝ, ½êïáñá·áõÃ»³ÝóÝ, ½ä¿ñÇ³ñ-
Ù¿ÝÇ³ëÝ »õ ½³ÛÉëÝ Áëï Ï³ñ·Ç ÛáõëáõÙÝ³ñ³ÝÇ ³Ý¹ ÚûÑ³Ý³í³-
Ý³ó »õ ëñμáÛ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ:
¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ÛÇß»³É Ø»ÉùÇë¿Ã í³ñÅ³å»ï í³ñ¹³å»ïÇ

Ç í³ÝëÝ ³Ý¹ ²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛª áñ Ûºñ»õ³Ý, Û³ÙÇ 1631, »Ï³ó
¹³ë³ïáõ Û³é³ç³¹¿Ù ³ß³Ï»ñïÝ Ýáñ³ êÇÙ¿áÝ í³ñ¹³å»ï æáõ-
Õ³Û»óÇ, Û»ïáÛ áñáÛ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë ÂÙûù»³Ýó Ï³Ù ê³Ñ³-
Ï»³Ýó Î³ñμ»óÇ, ½áñ í»ñ³Ïáã»³ó Û³Ý³å³ï¿Ý ÈÙ³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ
öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ, Áëï å³ïÙ»ÉáÛ ¼³ù³ñÇ³
ë³ñÏ³õ³·Ç ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó »õ ³ÛÉù ÛáÉáíù ½ÏÝÇ ÙÇÙ»³Ýó:
127. ²Ûë áõëáõÙÝ³ñ³Ý Ç ÚûÑ³Ý³í³Ýù áã ï»õ»³ó Ï³ñÇ ÁÝ¹
»ñÏ³ñ, ù³Ý½Ç áñå¿ë Ï³ñÍÇª Ç å³ï×³éë »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ Ñ³É³Í³-
Ý³ó »õ ·»ñáõÃ»³Ýó »õ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó ÷áË³¹ñ»ó³õ ³Ý¹ñ¿Ý
Û³Ûë å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý Ù»Ý³ëï³Ý. »õ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ß³ñáõÝ³Ï»ó³õ
³ëï áõëáõÙÝ í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý Ç Å³é³Ý·³õáñë ²ÃáéáÛë. μ³Ûó
ßÇÝáõ³Í áõëáõÙÝ³ñ³ÝÇÝª Ã¿ Ûáñ ÏáÕÙ Ù»Ý³ëï³ÝÇë »õ áñåÇëÇ±
ßÇÝáõ³Íáíùª ã¿ Û³Ûï. ³ÛÉ áñå¿ë »ñ»õÇª ÉÇÝ¿ñ ³ÛÝåÇëÇ í³ñÅáõÙÝ,
áõëáõÙÝ Ç ÙÇáõÙ Ç Ù»Í³Ù»Í ë»Ý»Ï³óÝ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ÙÇÝã»õ
óÅ³Ù³Ý³Ïë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ, áñ Ñá· ï³ñ»³É »õ
³ÛÝÙª »ï Ï³éáõó³Ý»É Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇÝ Ç ÙÇçáóë »ñÏáõó
å³ñëå³óÝ Û³ñ»õ»Éë ³Ý¹ ÙáÙ³ï³Ýª μ³Å³Ý»³É Ç ÝÙ³Ý¿ Ñ³ëï³-
ïáõÝ áñÙáí, »õ ÅáÕáí»³É ³Ý¹ñ ½Ù³ÝÏáõÝë Å³é³Ý·³õáñë ï³×³-
ñÇÝª Ï³ñ·»³ó Ýáó³ áõëáõóÇãë. áõñ³Ýûñ ß³ñáõÝ³Ï»ó³õ áõëáõÙÝ
»Ï»Õ»ó³Ï³Ý ÁÝÃ»ñóáõ³Íáó »õ »ñ³ÅßïáõÃ»³Ýó »õ ÇÝã ÇÝã ³ñï³-
ùÇÝ ¹³ë³ë³óáõÃ»³Ýóª ù»ñ³Ï³ÝáõÃ»³Ý, ×³ñï³ë³ÝáõÃ»³Ý »õ
ïñ³Ù³μ³ÝáõÃ»³Ý: ÈÇÝ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù »õ áõëáõÙÝ μ³ñÓñ³·áÛÝ í³ñ-
¹³å»ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃ»³Ýóª ³ÛÝ ¿, ¹ñ³Ï³Ý ³ëïáõ³Í³μ³ÝáõÃ»³Ý
»õ Ù»ÏÝáõÃ»³Ý êáõñμ Գñáó: Ú³ÛëÙÇÏ áõëÙ³Ý í³ñ¹³å»ï³ó »õ
ë³ñÏ³õ³·³ó í³ñÅ³å»ï Û³ïÏ³ó»³É ¿ñ ³Ï³Ý³õáñ Ù»Í³ÝáõÝ
»åÇëÏáåáëÝ ä»ïñáë ´»ñÃáõÙ»³Ýó Ï³Ù ²Õ³Ù³É»³Ýó, ê³Ñ³Ï
»åÇëÏáåáëÝ ¶»Õ³Ù³óÇ, áñ »õ ù³Õóñ³Ýáõ³· »ñ³ÅÇßï: ÆëÏ Ç
ÙÇõëáõÙÝ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÇ ÛÇß³ï³ÏÇÝ í³ñÅ³å»ïù՝ ÚûÑ³Ý »åÇëÏá-
åáë, êï»÷³ÝÝáë »åÇëÏáåáë, Ô³½³ñ í³ñ¹³å»ï ²ëï³å³ïóÇ,
áñ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ßÇñÙ³ó Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷-
ëÇÙ»³Û, Â³¹¿áë »åÇëÏáåáë ³ï»Ý³¹åÇñ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
Î³ñÝ»óõáÛ, ÜÇÏáÕ³Ûáë »õ Ø³ñ·³ñ »åÇëÏáåáëáõÝù »õ ³ÛÉù áÙ³Ýù
Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç í³ñ¹³å»ï³ó, áñù Ýß³Ý³ÏÇÝ Ûûñ³·ñáõÃ»³Ý
Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛë:
128. ²Ûë í»ñáÛÇß»³É ï»ÕÇ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÇÝ ï»õ»³ó ÙÇÝã»õ Ç
Å³Ù³Ý³Ïë Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ¸³õÃÇ ¾Ý¿Ï¿Ã»óõáÛ. ³ÛÉ ½ÏÝÇ
³ÛÝñ Éù»³É ½³ÛÝ ï»ÕÇ í³ëÝ ·Ç×áõÃ»³Ý »õ Ë³Ëáõï ·áÉáÛ ßÇ-
Ýáõ³ÍáóÝ, å³ïñ³ëï»óÇÝ ï»ÕÇ áõëÙ³Ý Ù³ÝÏ³ÝóÝ ½í»ñÝ³Û³ñÏÝ

ëñ³ÑÇ ¹ñ³ÝÝ îñ¹³ï³Û, áñ Û³ñ»õÙï³ÏáÕÙÝ Ù»ÍÇ ï³×³ñÇÝ: ²å³
½ÏÝÇ ù³ÝÇ ÇÝã ³Ù³óª ³ÛÝ ¿, Û³ÙÇ 1813 Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý º÷-
ñ»Ù³Û Ýáñ Ç ÝáñáÛ Ï³éáõóÇÝ áõëáõÙÝ³ñ³Ý μ³½Ù³ë»Ý»³Ï Û³ñ»-
õ»Éë ï³×³ñÇÝ ëñμáÛ Ç í»ñ³Û ë»Ý»Ï³óÝ, áñù ³é Ý»ñùÇÝ å³ñë-
å³õ Ç ï»Õõáç Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ öÇÉÇååáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ, áõñ
ß³ñáõÝ³Ï»³ó áõëáõÙÝ Áëï ³é³çÇÝ Ï³ñ·ÇÝ ÙÇÝã»õ ó³Ù î»³éÝ
1838, óÝáñá· Ï³ñ·³¹ñáõÃÇõÝÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó »Ï»Õ»óõáÛ Ñ³ë-
ï³ïáõÃ»³Ùμ ÇëÏ³Ï³Ý ëïáñ³·ñáõÃ»³Ý Ü.Î.Ø, Ç 11-¿Ý Ù³ñïÇ
1836 ³ÙÇ: ºõ ³Ñ³ Áëï Ý»ñÏ³Û ¹ñáõÃ»³Ý ÙÇçáó³ó Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛë
áõë³ÝÇÝ Ç ÝáÛÝ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÇ ³ß³Ï»ñïù Å³é³Ý·³õáñù »Ï»Õ»ó-
õáÛ Ç Ð³Û »õ Ç èáõë É»½áõëª Áëï Û³ïÏ³ó»³É Å³ÙáõóÝ å³ïß³×
³õáõñó »õ Áëï μ³Å³ÝÙ³Ýó áõë³Ý»ÉÇ ³é³ñÏ³ÛÇóÝ:
Ð²îàô²Ì º
Î³Éáõ³Íù ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ, Ûáñáó »É³Ý¿ñ »õ

»É³Ý¿ Ñ³ñÏ³õáñ åÇïáÛù Í³Ëáõó Ýáñ³ »õ
Ñá·»õáñ³Ï³Ý ÙÇ³μ³Ý»ÉáóÝ Ç ÝÙÇÝ
129. Æ ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý μáí³Ý¹³Ï ³½·Ç Ð³Ûáó

³é Å³Ù³Ý³Ïûù Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û Êáëñáí»³Ý »õ Û»ï Ï³éáõó³Ý»-
ÉáÛ ½Ù»ÍÝ ï³×³ñ Î³ÃáõÕÇÏ¿ ¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ³é ÝÙÇÝ ½ïáõÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³ñ³ÝÇ, ³Ýï³ñ³ÏáÛë »Ùù Ã¿ª å³ñ·»õ»ó³Ý Ç å¿ïë Í³Ëáõó
Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ »õ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ μ³õ³-
Ï³Ý Ï³Éáõ³Íù ·ÇõÕÇó »õ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó Ç Ù»Í¿Ý îñ¹³ï³Û ³ñù³-
Û¿ »õ Ç Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ ÇëÏ. »õ Ã¿å¿ï ã·ï³ÝÇ áñáß³ÏÇ ÅáÕáí»³É
Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã ³é ³Ûë Ýå³ï³Ï Ç Ý³ËÝ»³ó, μ³Ûó Ù³ëÝ³õáñ³-
å¿ë ·ï»³ÉùÝ Ç å³ïÙ³μ³Ýë »õ Ç ¹Çõ³Ý³Ï³Ý ÃáõÕÃë ³ßË³ñÑ³-
Ï³É ÇßË³Ý³ó »õ ¹³ï³õáñ³ó μ³õ³Ï³Ý³ëóÇÝ Ù»½ ³é ³ÛÅÙ Áëï
Û»ï³·³Û ï»Õ»ÏáõÃ»³Ýóë:
Æ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý ÇëÏ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ å³ñ·»-
õ»ó³õ ÝÙ³ Û³ñù³Û¿Ý îñ¹³ï³Û Ç ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ²ñ³ÙûÝë
·ÇõÕ Ç Îáï³Ûë ·³õ³éÇ, áñáÛ »õ Û»ïÏ³ñ í×é³ÝÝ Û³ñù³Û¿ å³ÑÇõñ
Ç ï³Ý ³Ý¹ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ÙÇÝã»õ óÅ³Ù³Ý³Ïë ¼-ñ¹ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ½áñÙ¿ Ý³ ÇÝùÝ å³ïÙ¿ Û³Ûë Ó»õ ûñÇÝ³ÏÇ. §ÆëÏ
½ÏÝÇ ëáñ³ (ÚáíÑ³ÝÝáõ 0ÓÝ»óõáÛ) Ï³óáõó³Ý»Ý Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý ½¸³õÇÃ Ç ·»Õç¿Ý ²ñ³ÙûÝÇó, áñ Ç Îáï³ÛëÝ ·³õ³éÇ:
²Ûë ·ÇõÕ ë»åÑ³Ï³Ý ¿ñ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇª Ý³Ëù³Ý ½ã³ñ-
ã³ñ³Ýë ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Û³ñù³Û¿Ý îñ¹³ï³Û, ÝÙ³ ÇëÏ Ñá·»ó³-
ïáõñ å³ÛÙ³Ý³õ ÁÝÓ»é»³É, áñáÛ »õ Û»ïÏ³ñ í×é³Ý å³ÑÇ ÙÇÝã»õ
ó³Ûëûñ Å³Ù³Ý³ÏÇ¦:
ä³ñ·»õ»³É ¿ñ Ã»ñ»õë Û³ñù³Û¿Ý îñ¹³ï³Û »õ ÂÇÉÝ ³õ³Ý, áñ Ç
·³õ³éÇÝ ºÏ»Õ»³ó, Ç Ï³Éáõ³Í ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Ï³Ù ²ñÇëï³Ï»³Û
áñ¹õáÛ ÝáñÇÝ, ½áñÙ¿ ´áõ½³Ý¹ (¹åñáõÃÇõÝ ¶, ·ÉáõË ´). §ºõ »¹ÇÝ
½Ý³ (½²ñÇëï³Ï¿ë) ½ºÏ»Õ»³ó ·³õ³éÇ Ç ÂÇÉÝ ³õ³ÝÇ Ç Ï³Éáõ³Íë
¶ñÇ·áñÇ ÑûñÝ ÇõñáÛ¦: ²é áñ »õ Êáñ»Ý³óÇÝ (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 88).
§ÆëÏ ½Ù³ñÙÇÝ ëñμáÛÝ (²ñÇëï³Ï»³Û) μ³ñÓ»³É ³ß³Ï»ñï³ó ÝáñÇÝ,

μ»ñÇÝ Ç ¹³õ³éÝ ºÏ»Õ»³ó Ñ³Ý·áõó³Ý»É Ç ÂÇÉë ÇõñáõÙÝ ³õ³ÝÇ¦:
Àëï ³ÛëáóÇÏ »õ μ³½áõÙ Ï³Éáõ³Íù ¿ÇÝ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³-
ÝÇÝ, ½áñáó ÙÇáí μ³ÝÇõ μ³ó³Û³Ûï ïáÕ¿ Êáñ»Ý³óÇÝ, ù³Ý½Ç ìé³Ù
³ñù³Û ä³ñëÇó Áëï ³ÝÇñ³õ μáÕáù³Ý³ó Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ ½²ñï³ß-
ñ¿ª Û»ï áõÝ»ÉáÛ ³Ý¹¿Ý Ç ä³ñëë ½Ý³ ÇÝùÝ ½²ñï³ßÇñ ³ñù³Û Ð³Ûáó
»õ ½³Ù»Ý³ÛÝ ½ïáõÝ Ýáñ³ ·ñ³õ»ÉáÛ Û³ñùáõÝÇë, Ññ³Ù³Û¿ ÝáÛÝå¿ë
»õ í³ëÝ ëñμáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û ä³ñÃ»õÇ. §ÜáÛÝå¿ë »õ ½Ø»ÍÝ ê³Ñ³Ï
»õ ½ïáõÝÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý áõÝ»É Û³ñùáõÝÇë¦ (Ñ³ïáñ ¶, ·ÉáõË
64): ºõë Ç ÝáÛÝ Ñ³ïáñ Ç Û³çáñ¹ ·ÉáõËÝ, Û³ë»ÉÝ. §ºõ ½Ø»ÍÝ ê³-
Ñ³Ï ³ñÓ³Ï»³Éª ÃáÕáõ Ç Ý³ ·»ûÕë ë³Ï³õë Ç ÝáñÇÝ ï³Ý¿, ½Ç
ÝëïóÇ ÙÇ³ÛÝ ÛÇÝù»³Ý¦ »õ ³ÛÉÝ:
130. Æ í³Ë×³Ý áõÃ»ñáñ¹ ¹³ñáõ áëïÇÏ³ÝÝ Êáõ½ÇÙ³ ÁÝã³-
ù³ÕóáõÃ»³Ùμ Ï³Ù¿ñ ÛÇÝùÝ Ïáñ½»É ½Ï³Éáõ³Íë ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³ñ³ÝÇÝ, ³ÛÉ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Úáíë¿÷³Û áãÇÝã ïáõ»³É ï»ÕÇ ³·³-
ÑáõÃ»³Ý Ýáñ³ª ÁÙμéÝÇ Ç ÝÙ³Ý¿ »õ ¹ÝÇ Ç μ³ÝïÇ. »õ ÑáõëÏ ³å³
ï³ñ³å³ñï ½ñÏ³Ýûù ÛÇÝùÝ Ïáñ½¿ áëïÇÏ³ÝÝ ½²ñï³ß³ï »õ»Ã,
½áñÙ¿ ¼-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙÇã. §ºõ ï»ë»³É (Êáõ-
½ÇÙ³) ½·»Õ»óÏáõÃÇõÝ Ù»Í³Ù»Í ¹³ëï³Ï»ñïÇóÝ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³ñ³ÝÇÝª ½²ñï³ß³ïÝ »õ ½Î³õ³Ï»ñïÝ »õ ½ÐáéáÙáó Ù³ñ· Ñ³Ý-
¹»ñÓ ÝáóáõÝó ³·³ñ³Ïûù »õ ¹³õ³×³Ý»³É Ç ã³ñ ó³ÝÏáõÃ»Ý¿Ý
»õ Ç ¹Çõ³ÙáÉ ³·³ÑáõÃ»Ý¿Ý áõÅ·ÇÝ ÇÙÝ ¹Åáõ³ñáõÃ»³Ùμ ÛÇÝùÝ Ç
Ñ³Ûñ³å»ï¿Ý Úáíë¿÷³Û ËÝ¹ñ¿ñ ï³É ÝÙ³ ½Ù»Í ¹³ëï³Ï»ñïë Çμñ
Ç å³ï×³éë ·Ýáó ³ñÍ³ÃáÛ: ÆëÏ Ù»ÍÇ ³éÝÝ ²ëïáõÍáÛ ½Ù³Ñ ÁÝ¹
Ï»³Ýë Ë³éÝ»³Éª ³Ù»Ý»õÇÝ á°ã ï³Ûñ ï»ÕÇ ã³ñ »õ ³åÇñ³ï μ³-
ÝÇó Ýáñ³: ÆëÏ áëïÇÏ³ÝÝ ³é ÙÕÓÏ»³É ëñïÇÝ ¹Ý¿ Ç μ³ÝïÇ ½³ÛñÝ
²ëïáõÍáÛ »õÝ... ºõ ³Ûëå¿ë ï³ñ³å³ñï ½ñÏ»³É ·ï³Ý¿ñ (Úáíë¿÷
Ï³ÃáõÕÇÏáë) Û²ñï³ß³ï¿Ý Û³ÛÝÙ³Ý¿ »õ ³é Û³å³¦:
ä³ïÙ³μ³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¼-ñ¹ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ Ñ³Û-
ñ³å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ·Ý¿ ½´Çõñ³Ï³Ý ·ÇõÕ ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ ²ñ³-
·³Íáõ »õ Ï³éáõó³Ý¿ Ç ÝÙ³ ßÇÝáõ³Íë »õ ½»Ï»Õ»óÇ ÇëÏª ½áñÙ¿ ·ñ¿
ÇÝùÝ ÛÇõñáõÙÝ å³ïÙáõÃ»³Ý. §ºõ ¹³ñÓ»³É ãáõ ÛáõÕÇ ³ÝÏ»³É ãá-
·³ù ÙÇÝã»õ Ç Ó»é³Ï»ñï ³ÙñáóÇÏÝ ÇÙ ´Çõñ³Ï³Ý, ½áñ ëï³ó»³ÉÝ
¿ñ ÇÙ ·³ÝÓÇ ·ÝáÛ, áõñ »õ ßÇÝ»³É Û³ñ¹³ñ»³É ÇëÏ ¿Ç »Ï»Õ»óÇ Ñ³ë-
ï³Ñ»ÕáÛë Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù: ... ¾ÇÝ áÙ³Ýù »õ Ñ»Ã³Ýáëù (Ù³Ñ-
Ù¿ï³Ï³Ýù) Ç μÝ³Ïã³ó ï»ÕõáÛÝ (´Çõñ³Ï³Ý³Û) ÑáÕ³·áñÍ Ùß³Ïáõ-
Ã»³Ý å³ñ³å»³É »õ Ñ³ñÏë Ù»½ Ñ³ñÏ³Ý¿ÇÝ »õ Çμñ»õ ³Ûë »Õ»õ¦
»õ ³ÛÉÝ:
131. ²ÛëáùÇõù Ï³Éáõ³Íáíù »õ ³ÛÉ Ï³Ù³õáñ ÝáõÇñ³Ýûù Ñ³-

õ³ï³ó»ÉáóÝ Ï³é³í³ñ¿ñ ïáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ (Ã¿»õ Û³ÛÉ
»õ ³ÛÉ ï»ÕÇë ÷áË³¹ñ»ó³õ) »õ Ñá·»õáñ³Ï³Ý ÝÙÇÝ å³ïÏ³Ý»³É
ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝÝ ³ëï Û²Ãáé ¿çÙÇ³ÍÝÇ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ,
ù³Ý½Ç ½ÏÝÇ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç ¸áõÇÝ
Û³ÙÇ 452, å¿ïù Í³Ëáõó Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý ÙÇ³μ³Ý³Ï³Ý áõËïÇ
Ñá·»õáñ³Ï³Ý³óÝ Ñ³ëï³ï»Éáó ³ëï¿Ý ³Ýå³Ï³ë ÉÇÝ¿ñ Ç Ù»ñÓ³-
Ï³Û ·³õ³é³óÝ Ñá·»õáñ »õ Ï³Ù³õáñ ÝáõÇñ³Ýûù ÅáÕáíñ¹áóÝ »õ
Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç Ï³Éáõ³Íáó ë»åÑ³Ï³Ý ·³õ³é³ó »õ ·»ûÕÇó ÇëÏ Ý³-
Ë³ñ³ñ³óÝ Ð³Ûáóª ç»ñÙ»é³Ý¹ûñ¿Ý å³ßïå³Ý Ï³ó»ÉáóÝ ³ÛëÙ áõË-
ïÇ, ½áñÙ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ·ñ¿ Ô³½³ñ ö³ñå»óÇ Ç μáÕáù³Ï³Ý ÃáõÕÃë
Çõñ ³é ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ýª ³Ûë ûñÇÝ³Ï. §´³Ûó ëÇñ¿ÇÝ »ñ»ù»³Ý
»Õμ³ñù ½í³ÝëÝ ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿Ç åïÕáíùÝ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ åÇïá-
ÛÇõù, áñáó Çõñ³ù³ÝãÇõñ áõñáõù ïáõñÝ Û³ÛïÝÇ ¿ñ »õ ·ñáí ÙÝ³ó Ç
ï»ÕõáçÝ, áñù ³ñ¹³ñ»õ ùá ï»³éÝ Ï³Ù³ó¹ ¹áù³ »ñ»õ»ó³Ý Ï³Ù³-
Ï³ï³ñù. í³ëÝ ½Ç Ûûñ¿ ÛáñÙ¿ Ñ»ï¿ ¹áõ ï¿°ñ Áëï ùá ³Ý³ñ·³Ù»-
Í³ñ ËÝ³Ùáó¹ Û³ÝÓÝ»ó»ñ ½Çë ùá ÁÝï³Ý»³ó, ¹áù³ »ñ»õ»ó³Ý ÛÇë
Ññ³Ù³Ý³Ï³ï³ñù μ³ÝÇ ùáõÙª áõñáÛÝ Áëï Ï³ÙÇ ½åïÕ³ïñáõÃÇõÝ
ï»ÕõáÛÝ Ñ³ïáõó³Ý»Éáí, ½Ç ïñïáõÙ »Ù ³ÝÙËÇÃ³ñ ÙÇÝã»õ Ç Ù³Ñ,
áñ ÝÙ³Ý ·³ÛÉáó Û³ñÓ³Ï»ó³Ý Û³ñ³ñë ÇÙ »õ ·Çß³ï»óÇÝ Û³ÝË-
Ý³Û, ï»ë»³É ½Çë Ã¿ Ù»ñÅ»ó³Û Û³ã³ó ùáó: ºõ ³ñ¹ª ÇÙáí ÁÝãÇõù
ßñçÇÝ å×Ý»³Éù Í³Õñ ³éÝ»Éáí ½Çë. ³ÛÉ áñ ÇÝã Ç ï»Õõáç¹ ÙÝ³ó
ÇÙ, áõñ³°Ë »Ù »õ óÝÍ³Ù, ½Ç Ç ëáõñμ »õ Ç Ñá·»õáñ ï»Õõáç ÙÝ³ó...:
ê³Ï³ÛÝ »ë ÝÙ³Ý Ù»ÕáõÇ μ»ñ»Éáí Û³Ù»Ý³ÛÝ ÏáÕÙ³Ýó (½ïáõñë Åá-
Õáíñ¹áó) μ³õ³Ï³Ý ÉÇÝ¿Ç »õ Í³ËáÕ³óÝ Ç ÙÃ»ñÇó ï»ÕõáÛÝ (³Ûëñ
Ù»Ý³ëï³ÝÇ), μ³Ûó ¹áõ ï¿°ñª ³Ûñ »ñÏ³ñ³Ûáõß »ë »õ ³ÝÙáé³ó,
Ù³Ý³õ³Ý¹ Ã¿ª Áëï Ç ù»½ Ñá·³ëÇñáõÃ»³Ý¹, ù³Ý½Ç ÛáÉáí Ýáñ³
³ñμ³Ý»Ï»³É ¿ñ ½å¿ïë ï»ÕõáÛ¹. Ñ³ñóóÇª Ã¿ Ï³Û áõñ»ù, »õ ³ë³ë-
óÇ. ³ÛÉ Ï³ñ·»³ÉùÝ ÇÝÓ Áëï ï³ñõáÛ ï»³éÝ Ü»ñë»Ñ¿ »õ Ðñ³Ñ³-
ï³Û Ç å¿ïë ¹³ñÙ³ÝáÛ »õ Ñ³Ý¹»ñÓáÛ »õ ÓÇáÛª Û³ÛïÝÇ ¿. ÝáÛÝå¿ë
»õ Ç ùá ï»³éÝ Û»Õμûñáñ¹»³ó¹ »õ ³ÛÝ ÇëÏ ß³ï ÉÇÝ¿ñ ÇÝÓ ¨ μ³õ³-
Ï³Ý. ³ÛÉ »ñμ¿ù »õ Û³õ»Éáñ¹³óÝ Ç å¿ïë ï»ÕõáÛ¹ Í³ËÇõñ ÛÇÙáóÝ:
´³Ûó μ»ñ»³ÉùÝ ÇÙ Û²Õáõ³ÝÇó »õ Ç ìñ³ó »õ êÇõÝ»³ó »õ Û²ñß³-
ñáõÝ»³ó. »õ áñ Ç ¹áóáõÝó ÇëÏ Ç ùá ï»³éÝ »Õμûñáñ¹»³ó¹, ³Ù»-
Ý³ÛÝ Çõñ³ù³ÝãÇõñ áõñáõù ïáõñÝ áñáßáÕáõÃ»³Ùμ ÙÝ³ó Ç ï»ÕõáçÝ
(Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ) ·ñáí »õ ½Çë Ñ³ÝÇÝ Ù»ñÏ
»õ ÃßÝ³Ù³Ýûù Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ñ³ñ»Éáó, ½áñ Ç Ù³ÝÏáõÃ»Ý¿ ³ñ³ñ»³É
¿Ç. ù³Ý½Ç Ûûñ¿ ÛáñÙ¿ Ñ»ï¿ ï³ñ³ñ ¹áõ ï¿°ñ ½Çë Ç ï»ÕÇ¹, ÙÇÝã»õ
Ûûñ Ñ³É³ÍÙ³Ý ÇÙáÛ Ç ÙïÇó ï»ÕõáÛ¹ »õ Ï³Ù Û»ñ³Ë³Ûñ»³ó ÙÇÝã»õ

ó¹ñ³Ù ÙÇ Û³ÝÓÝ ÇÙ á°ã ¿ñ Û³ñ»³É. »õ ÛÇñë ÇÙáó åÇïáÛÇó áõÙ»ù
á°ã ¿ñ ïáõ»³É »õ ·Çï»Ý ½³Ûë μÝ³Ï»³ÉùÝ ÁÝ¹ Çë, ³ÛÉ ³é³õ»É³-
·áÛÝ ³Ûñ ÙÇ ²ÏÇÃ ³ÝáõÝ, áñ »Ï»³É Ç ï»ÕÇ¹ Ç ¶³ñ¹Ù³Ý³Û í³Ý³ó
Ç ÝÙÇÝ ³õáõñ, ÛáñáõÙ ÑÇÙÝ ³ñÏ³õ ï»ÕõáÛ¹ »õ ÙÇÝã»õ ó·Ý³ÉÝ ÇÙ Ç
ï»Õõáç¹ ¿ñ¦ »õ ³ÛÉÝ:
132. ²ÛÉ ³é³õ»É ù³Ý ½í»ñáÛÇß»³Éë¹ ÁÝÃ»éÝáõÉ ³ñÅ³Ý ¿ ½μ³Ý
àõñÑ³Û»óõáÛÝ Ø³ïÃ¿áëÇ ½Ï³Éáõ³Íáó ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ
ÞÇñ³Ï³Û. §ºõ ³ÛëåÇëÇ ûñÇÝ³Ï³õ ëáõ· áõÝ¿ñ ï¿ñ Ê³ãÇÏ (Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë) Ç ëñïÇ ÇõñáõÙ »õ ÛÇß»³É ½³õ»ñáõÙÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ³Ãá-
éáÛÝ ï³ÝÝ Ð³Ûáó, Ý³»õ ½Ë³÷³Ý»É ²ÃáéáÛ Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ
Û³½·¿Ý ´³·ñ³ïáõÝ»³ó »õ ·³É Í³é³Û»É... »õ ³Õù³ïáõÃ»³Ùμ ïÇ-
ñ³å¿ë »É³Û Û³ÃáéáÛ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ. í³ëÝ ½Ç Ûáñ-
Å³Ù ¿ñ ï¿ñ ä»ïñáë Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ »õ Ç Ð³Û³ëï³Ý
³ßË³ñÑÇÝª áõÝ¿ñ Ï³½ÙáõÃÇõÝ Ñ³Ûñ»Ý»³óª ïáõ»³É Ç Ã³·³õáñ³óÝ
Ð³Ûáó Þ (ÑÇÝ· Ñ³ñÇõñ) ·»Õ ³Ýáõ³ÝÇ »õ Ù»Í³ÝÇëï »õ ß³Ñ³õ¿ï
ÁÝïÇñ ÁÝïÇñ. ÝáÛÝå¿ë »õ »åÇëÏáåáëë ºÖ (ÑÇÝ· Ñ³ñÇõñ) ÷³é³-
õáñù »õ ·³õ³é³å»ïë Ç í»ñ³Û ¾Ö (»ûÃÝ Ñ³ñÇõñ) Ã¿ÙÇ Ä´ [12]
»åÇëÏáåáëë »õ ¸ [4] í³ñ¹³å»ïë. Ç ï³ÝÝ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ ³Ýå³-
Ï³ë ÉÇÝ¿ñ »õ Î (60) ¿ñ¿ó Ç ÏñûÝ³õáñ³ó »õ Û³ßË³ñÑ³Ï³Ý³ó ºÖ
[500]: ºõ ã¿ñ Ýáõ³ëï ²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ù³Ý ½Ã³·³-
õáñáõÃ»³Ý Ð³Ûáó. »õ Ý³»õ ½³ñ¹³ñ³Ýù »Ï»Õ»ó»³óÝ »õ ï³ÝÝ
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý μ³½áõÙ »õ ³ÝÑ³Ù³ñ »õ Ññ³ß³ÉÇ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ
Éó»³É, ½áñë Û³é³çÇÝ Ã³·³õáñ³ó ïáõ»³É Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ùμ
³é³çÇÝ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ, áñ ·³Ûñ Ñ³ë³Ý¿ñ ÙÇÝã»õ Ç ï¿ñ ä»ïñáë
(Ï³ÃáõÕÇÏáë) »õ ³é Ýáí³õ Ë³÷³Ý»³É ÉáõÍ³õ¦ »õ ³ÛÉÝ: ²é ³Ûë
Û³ñ¿ ²ñÇëï³Ï¿ë È³ëïÇí»ñïóÇ Ç Ä¸ ·ÉáõË. §²å³ Ç ½»Õç »Ï»³É
(ÚáõÝ³ó) ³ñÓ³Ï»óÇÝ ½Ý³ (½Ê³ãÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏáë) ³é³Ýó Ñ³ñÏÇª
ïáõ»³É ÝÙ³ ·ñáí »õ áëÏÇ Ù³ï³Ý»³õ ½áñ Ç Ð³Ûëª Çõñ»³Ýó ï»ÕÇù
¿ÇÝ, »õ »ñÏáõ í³Ýë Ç î³ñÁÝï³Û¦:
²å³ù¿Ý ³Ûëáõ ¹ñáõÃ»³Ùμ Ï³é³í³ñ¿ñ Ù»Ý³ëï³ÝÝ Կ³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÝ ÇëÏª Ã¿ Ç
ì³Õ³ñß³å³ï, Ã¿ Ç ¸áõÇÝ »õ Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û. ÇëÏ Ù»Ý³ëï³ÝÝ
ÁÝ¹ ³é³ÝÓÇÝ ËÝ³Ù³ñÏáõÃ»³Ùμ ùáñ»åÇëÏáåáë³óÝ áñ Û³ÝáõÝ
²ñ³ñ³ï»³Ý Ý³Ñ³Ý·Ç ÛÇß³ï³Ï»ÉáóÝ Ç í»ñáÛ Ç Í³ÝûÃáõÃ»³Ý
³Ý¹ Û»ñ»ë 22, ß³ï³ó³õ ³ñ¹»³Ùμù ³é³çÝáñ¹³Ï³Ý Ñ³ëáõÃÇó Ç
ÅáÕáíñ¹áó íÇ×³ÏÇÝ, áñù³Ý ï»õ»³ó »åÇëÏáåáëáõÃÇõÝÝ ²ñ³ñ³-
ï»³Ý Ã¿ÙÇ Û³ÝáõÝ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛ ¿çÙÇ³ÍÝÇ:
133. ÐáõëÏ ³å³ ³Ý¹ñ¿Ý Ç Ýáñá·ÇÉ Áëï ³é³çÇÝ í³Û»ÉãáõÃ»³ÝÝ

Ù»Ý³ëï³ÝÇë ³ÛëáñÇÏª ÷áË³¹ñ»Éáí Ç ÝÙ³ å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý ³Ãá-
éáÛÝ, Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ ³½·ÇÝ ³é ÎÇñ³Ïáë Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëÇõ Û³ÙÇ 1441, ³Õμ»ñ³ó³Ý í»ñëïÇÝ åÇïáÛù Í³Ëáõó Ï³é³-
í³ñáõÃ»³ÝÝ Ç Ï³Ù³õáñ ÝáõÇñ³Ý³ó ÅáÕáíñ¹áó ³½·ÇÝª Ñ»é³õá-
ñ³ó »õ Ù»ñÓ³õáñ³ó, Ûáñáó ëï³Ý³ÛÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ½³ÛÝ Ýáõ¿ñ
³ñ¹»³Ýó ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ í³ñ¹³å»ï³ó Çõñ»³Ýóª ³é³ù»Éáó ³é
ÅáÕáíáõñ¹ëÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ëñμ³½Ý³·áñÍ Ù»éáÝ³õÝ Ç í»ñ³ùÝÝáõÃÇõÝ
Ñá·»õáñ³Ï³Ý ·áñÍáó, »Ï»Õ»ó»³ó »õ ÝáóÇÝ ÅáÕáíñ¹áó, áñå¿ë
óáõó³Ý»Ý å³ïÙÇãù »õ ÏáÝ¹³Ïù Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó:
134. Æ í»ñ³Û ³Ûëñ ³ñ¹»³Ýó ÝáõÇñ³Ý³ó ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ Û³õ»-
ÉÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù »õ ½³ñ¹ÇõÝë ³Ýß³ñÅ Ï³Éáõ³Íáó ·Ý»Éáí
½·»ûÕë, ïÝÏ»Éáí ½³Û·Çë, ëï³Ý³Éáí ½çñ³Õ³óë, ½μñÝÓ³Ñ³Ýë »õ
½³ÛÉë ³ÛëåÇëÇë, áñáí ³é³õ»É ¹Çõñ³ó³õ Ï³é³í³ñáõÃÇõÝ ³Ûëñ
å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇ, ï³×³ñÇÝ ëñμáÛ áõËïÇ Ñá·»õáñ³-
Ï³Ý³óÝ Ç ÝÙÇÝ:
î³ëÝ»ñáñ¹ ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáë æ³É³Éμ¿Ï»³Ýó Ø³Ïáõ»óÇ
1
·Ý¿ ½í»ó ¹³ÝÏ ÙáõÉùÝ ³Ûëñ ì³Õ³ñß³å³ï ·»Õçë Ç ë»åÑ³Ï³-
ÝáõÃÇõÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç ê¿ÛÇ¹ μ¿Ï Ïáã»ó»³É ³ÛÉ³½·õáÛ, áñ
Û³ÛÝÅ³Ù ïÇñ¿ñ ·»Õçë ³ÛëáñÇÏ. »õ ³éÝáõ Ñ³ëï³ïáõÝ ·Çñ ¹³ï³-
õáñ³Ï³Ýª ëïáñ³·ñáõÃ»³Ùμ »õ ÏÝùáí ¼³Ù³Ý³¹ÇÝ ³ÝáõÝ Õ³½Ç-
ÛÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 832:
¼ÏÝÇ ³å³ Ç ÝáÛÝ Ãáõ³Ï³ÝÇ áÙ³Ýù Û³½·³Ï³Ý³ó ÛÇß»³É
ê¿ÛÇ¹ μ¿ÏÇÝ »ñÏÇóë í¿× Û³ñáõó³Ý»Ý ÁÝ¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ í³ëÝ
·»Õçë, ½áñë »õ μ³õ³Ï³Ý³óáõó³Ý¿ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ¹ñ³Ùáíù »õ Ç
ÝáóáõÝó »õë ³éÝáõ ½·Çñ Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý Ó»é³Ùμ ÝáÛÝ ¹³ï³-
õáñÇÝ ºñ»õ³Ý³Û: Ú³Ûë ÃáõÕÃ Ýß³Ý³ÏÇÝ ë³ÑÙ³Ýù ³Ý¹³ëï³Ý³ó
³Ûëñ ·»Õç. Û³ñ»õ»ÉÇóª ÕûéáõÕÝ (Ëáï³ï»ÕÇÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ïª áñ ÝáÛÝ-
å¿ë Ï³Éáõ³Íù ¿ ²ÃáéáÛë), Ç ÑÇõëÇëáÛª ù³ñ³ùÇÃ »õ ØáÉÉ³¹áõñ-
ëáõÝ ·ÇõÕÝª ³ÛÝ ¿, óëïáñáïÝ ËáÝ³ñÑ ³é³å³ñÇÝ, áñ ³Ûëñ ù³Ý
½³é³å³ñÝ 0ß³Ï³Ý³Ûª ³ÛÝå¿ë, ½Ç »õ ÷áùñÇÏ Íáí³ÏÝ áñ Ù»ñÓ ³é
ØáÉÉ³¹áõñëáõÝ ·ÇõÕª Û³ñ»õ»ÉÇó Ýáñ³, ³ÝÏ³ÝÇ Ç μ³ÅÇÝ ³Ý¹³ë-
ï³Ý³ó ì³Õ³ñß³å³ïáõ, Û³ñ»õÙïÇóª ·»ïÝ ø³ë³Õ. ÇëÏ Ç Ñ³ñ³-
õáÛª ÷áùñ μÉñ³ÏÝ áñ Ç é³ÙÏ³ó øÇõÉÃ³÷³Û ÏáãÇ:
1
Àëï Ñ³ë³ñ³Ï»³É Ï³ÝáÝÇ ÏáÕÙ³Ýóëª Çõñ³ù³ÝãÇõñ ·ÇõÕûñ¿Çó ë³ÑÙ³Ý í»ó μ³-
ÅÇÝ áñáßáÕáõÃ»³Ùμ Û³ïÏ³Ý³Û. áõëïÇ Áëï ³ÛëÙ μ³Å³ÝÙ³Ý í³×³é»Ý »õ ·Ý»Ý
½ë³ÑÙ³Ý ·ÇõÕûñ¿Çó, ½áñ ³ÛÉ³½·Çù Ïáã»Ý ß»ßï³ÝÏ Ï³Ù ³ÉÃÁÝ ³Ñ×¿, ³ÛÝ ¿ª
í»ó ëï³Ïª Ù³ëÝ:
¼ÏÝÇ ³ÛÝñ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ ï³×Ï³ó 835, Û³éÝ¿ áÙÝ ³ÛÉ³½·Ç

èáõëï³Ù ³ÝáõÝ áñ¹Ç ²ÙÇñßù»³ÝÇ »õ ÃáéÝ ²ÙÇñ-êÙμ³ï³Û »õ
ïÇñ¿ ·»Õçë ì³Õ³ñß³å³ïáõ μéÝáõÃ»³Ùμ. ¹³ñÓ»³É ÝáÛÝ ¶ñÇ·áñ
Ï³ÃáõÕÇÏáë ·Ý¿ Ç ÝÙ³Ý¿ ¹ñ³Ùáíù ½³Ûë ·ÇõÕ »õ ½í»ó ·ÇõÕûñ³Ûë
»õë ÁÝ¹ ÝÙÇÝª ½²ßï³ñ³Ï, ½´³ÃéÇÝ×, ½Üáñ³·³õÇÃ, ½²Õ³õÝ³-
ïáõÝ, ½øÇñ³ãÉáõ »õ ½ØûÕÝÇ »õ ï³Û Ñ³ëï³ï»É ½ë»÷Ñ³Ï³Ýáõ-
ÃÇõÝÝ ³ÛÝó Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¹³ï³õáñ³Ï³Ý ·ñáí Ç ÝáÛÝ
ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 835:
ºõ ½ÏÝÇ ³Ýó³Ý»ÉáÛ ³Ù³ó μ³½Ù³ó »õ ³Ý¹ñ¿Ý ³õ»ñáõÃ»³Ýó
»ñÏñÇë ²ñ³ñ³ï³Û å¿ëå¿ë ÷á÷áËáõÃ»³Ùμù ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ
ºñ»õ³Ý³Û, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇÝ ß³Ñ ²å³ë³Û ³ñù³ÛÇ ä³ñëÇóª
Ï³ñ·Ç ÇßËáÕ ºñ»õ³Ý³Û ²ÙÇñ·ÇõÝ¿ Ë³ÝÝ »õ ïÇñ¿ ·»Õçë ì³Õ³ñ-
ß³å³ïáõ. áõëïÇ í³ñ¹³å»ïù ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¹ÇÙ»Ý ³é Ý³ »õ
ËÝ¹ñ»Ý ½³Ûë ·ÇõÕª óáõó³Ý»Éáí ÝÙ³ »õ ½ÃáõÕÃëÝ ¹³ï³õáñ³Ï³Ýª
½Ñá·³ó»³ÉëÝ Ç ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ø³Ïáõ»óõáÛ ³é ³Ûë Ýå³-
ï³Ï: Ê³ÝÝ ²ÙÇñ·ÇõÝ¿ Áëï ù³Õóñ »õ Ñ³Û³ë¿ñ μ³ñáõóÝ ¹³ñÓáõ-
ó³Ý¿ ½·ÇõÕÝ ³Ý¹ñ¿Ý ÛÇßË³ÝáõÃÇõÝ ²ÃáéáÛÝ ï³Éáí »õ ½Ñ³ëï³-
ïáõÝ ÃáõÕÃ ÛÇõñÙ¿ ë³ëïÇõù Ñ³Ý¹»ñÓª ãÉÇÝ»É áõñáõù Ó»éÝ³ÙáõË
Û³ÛÝ ·ÇõÕ ³Ù»Ý»õÇÝ, Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1022, Û³ÙÇ 1612:
ÆëÏ Û»ï í³Ë×³ÝÇ ²ÙÇñ·ÇõÝ¿ Ë³ÝÇÝ áñ¹Ç Ýáñ³, áñ Û³çáñ¹»³ó
ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÑûñÝ, ïÇñ»³ó ·»Õçë »õ ÇÝùÝ ëï³Ý³Ûñ ½³ñ¹ÇõÝëÝ:
ºõ Û»ï ëáñ³ ³ÛÉù áÙ³Ýù Ç ë»ñÝ¹áó ³é³çÇÝ ï»³ñó ·»Õçëª ÙÇÝ-
ã»õ óÅ³Ù³Ý³Ïë öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ. áñáÛ Ñá·
Û³ÝÓÇÝ Ï³É»³Éª ËÝ¹ñ³Ù³ïáÛó ÉÇÝÇ ³é ß³Ñ ²å³ë ´-ñ¹ ³ñù³Û
ä³ñëÇó »õ Çñ³õ³μ³Ý íÏ³ÛáõÃ»³Ùμ ÇßËáÕÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Êáëñáí
³Ýáõ³Ý»ÉáÛ, ³Ý¹ñ¿Ý ë»åÑ³Ï³Ý¿ Ç Ï³Éáõ³Í ²ÃáéáÛÝª Ññáí³ñï³-
Ï³õÝ ÝáÛÝ ß³Ñ ²å³ë³Û, áñ Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1060 (1650):
Æ Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ óÚ³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ ³é³Ýó
íÇ×áÛ áõñáõù ïÇñ»³ó ·»Õçë ³ÛëáñÇÏ ²ÃáéÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. »õ Ã¿å¿ï
áÙ³Ýù ³ÛÉ³½·Çù Ç ë»ñÝ¹áó ³é³çÝáóÝ »õ ³ÛÉù Û³ñáõóÇÝ ½í¿×ë
ÁÝ¹ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ »õ ÁÝ¹ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ºñ»õ³ÝóÇ, ³ÛÉ áãÇÝã ½ûñ»ÉáÛÝ ½ÏÝÇ, »Õ»Ý »õ å³ï×³é ³é³õ»É
Ñ³ëï³ïáõÝ ë»åÑ³Ï³ÝáõÃ»³Ý ³ÛÝñª Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
Áëï ³Ù»Ý³ÛÝ å³ñ³·³ÛÇóÝ, áñáÛ ë»åÑ³Ï³ÝáõÃ»³ÝÝ íÏ³Û³·Çñù,
í×é³·Çñù »õ Ññáí³ñï³Ïù ³ñùáõÝÇ ·ï³ÝÇÝ Ç ¹Çõ³Ý³ï³Ý Ù»ÍÇ
²ÃáéáÛë:
0ß³Ï³Ý ·ÇõÕ
135. ²Ûëñ ·»Õç ÑÇÝ· ¹³ÝÏª ³ÛÝ ¿, ½ÑÇÝ·»ñáñ¹ Ù³ëÝ Ç í»óÇó

·Ý¿ ¹ñ³Ùáíù öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ ÛÇÝÝ Ýáõ³·ë
Û³ÛÉ»õ³ÛÉ ï»³ñó ·»ÕçÝ Ç 1050 (1640) Ãáõ³Ï³Ý¿Ý ï³×Ï³ó ó1055
ÃÇõÝª ÇÝÝ Ñ³ïáñ Ñ³ëï³ï»³É ·ñáõÃ»³Ùμù. ÇëÏ ½ÙÝ³ó»³É í»ó»-
ñáñ¹ Ù³ëÝ ·Ý¿ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ Ñ³Ý¹»ñÓ í»ó ¹³ÝÏ
ÙÉùáíÝ ³Ý¹³ëï³ÝÇ Ø³ÝÏ³Ýáó Ïáã»ó»³É ³õ»ñ »Ï»Õ»óõáÛÝª Ù»ñÓ
»Õ»ÉáÛÝ Û0ß³Ï³Ý Û³ñ»õÙïÇó ÑÇõëÇëáÛ, áñáó í³ëÝ ·áÝ Ñ³ëï³ïáõÝ
·ñáõ³Íù ¹³ï³ëï³Ý³Ï³Ý Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1078 (1667):
¼ÏÝÇ ³Ûëñ ³ÛÉ³½·Çù áÙ³Ýù ãáñÇóë ³Ý·³Ù í¿× Û³ñáõó³Ý»Ý,
³ÛÉ ÝáÛÝ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë í³ëÝ Ù³ëÝ³õáñ μ³Å³Ýáñ¹áõÃ»³Ý
Ýáó³ Ç Ù³ëÇÝ ·»Õçë, ïáõ»³É ¹ñ³Ùª ³éÝáõ Ç ÝáóáõÝó »õë ·Çñ
³å³ÑáíáõÃ»³Ý:
ê³ÑÙ³Ý»½»ñù ³Ý¹³ëï³Ý³ó ·»Õçë ³ÛëáñÇÏ Ýß³Ý³ÏÇÝ Ç Ù»Í
ÑÇÝ ÏáÝ¹³Ï³Ó»õ íÏ³Û³·ñÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 894, Ç Ñ³-
ñ³õ³ÏáÕÙÝª ³õեñ³ÏÝ Ô³ñ³ùÇÉÇë¿ Ïáã»ó»³É, áñ Ùûï Ç Ð³×ÇÉ³ñ
·ÇõÕ, Û³ñ»õÙïÇóª ·»ï³ÏÝ Þ³Õí»ñÃáõ, ³ÛÝ ¿ª ö³ñåõáÛ, Ç ÑÇõëÇ-
ëáÛª Â³ù»³Û Ïáã»ó»³É ·ÇõÕÝ »õ ×³Ý³å³ñÑÝ Î³ñμõáÛ »õ ²é³-
å³ñÝ:
Æ Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó èÖÌ² (1702), μáí³Ý¹³Ï μÝ³ÏÇãù ·»Õçë
0ß³Ï³Ý³Û ³ÝÇñ³õ å³Ñ³ÝçáÕáõÃ»³Ùμ ÇßËáÕ³ó »ñÏñÇë ³ÝÏ»³É Ç
Ý»ñùáÛ å³ñïáõóª ËÝ¹ñ»Ý ³Õ»ñë³Ýûù Û²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë¿ Ð³Ù³ï³ÝóõáÛ Ñ³ñÇõñ ÛÇëáõÝ ÃáõÙ³Ý ¹ñ³Ù Ç í×³ñ»É ½å³ñïë
Çõñ»³Ýó »õ Ëáëï³Ý³Ý Ñ³ïáõó³Ý»É ³ÛÝáõÑ»ï»õ Û³Ù»Ý³ÛÝ »Ï³Ù-
ïÇó ë»ñÙ³ÝóÝ ³Ý¹³ëï³Ý³ó Çõñ»³Ýó Ç ï³ëÝ¿Ý ½»ñÏáõë, ½Ç Û³-
é³çÝ í×³ñ¿ÇÝ Ç ï³ëÝ¿Ý ½ÙÇ. ³éÝáõÝ ½¹ñ³ÙÝ »õ ï³Ý ÃáõÕÃ
³ÛÝáõ å³ÛÙ³Ý³õª Ñ³ëï³ï»³É ëïáñ³·ñáõÃ»³Ùμ ¹³ï³õáñ³óÝ
ºñ»õ³Ý³Û Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1134, Û³ÙÇ 1721: ²ÛëáùÇÏ Çñ³õ³Ùμù
½³Ûë ·ÇõÕ »õë ë»åÑ³Ï³Ý¿ ÇÝù»³Ý Ç Ï³Éáõ³Í ²ÃáéÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
»õ áõÝÇ ó³ñ¹ ß³ñáõÝ³Ï³μ³ñ:
Ø³ëï³ñ³ ·ÇõÕ
136. Ø³ëï³ñ³ ³Ýáõ³Ý»³É ·»Õçë ³ÛëáñÇÏ, áñ Ûëïáñáïë ²ñ³-

·³Í É»ñÇÝ Û³ñ»õÙïÇó Ýáñ³, ½»ñÏáõ »õ Ï¿ë ¹³ÝÏÝ ·Ý¿ Â³ñË³Ý
³ÝáõÝ áÙÝ Ñ³Û³½·Ç àëÏ³Ý»³Ý Ç μÝ³Ïã³ó ·»Õçëª Ç ØáõÑ³Ù³ï
³Õ³Û¿ áñ¹õáÛ ØáõÕ³ïï³Ù ´³ïñ Ë³ÝÇ ի 1066 ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó »õ
Ç Û³çáñ¹ ³ÙÇÝ, ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 1656, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ú³Ïáμ Ï³-

ÃáõÕÇÏáëÇ æáõÕ³Û»óõáÛ ÁÝÍ³Û¿ ½³ÛÝ μ³ÅÇÝëÝ ½·Ý»³ÉëÝ ÛÇõñÙ¿
Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ñá·»Ï³Ý Ýáõ¿ñ »õ ï³Û Ñ³ëï³ï»É ½³ÛÝ
Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ³é³çÇÝ å³ÛÙ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ ëïáñ³·ñáõÃ»³Ùμ »õ
ÏÝùáí ß»ËÇëÉ³ÙÇÝ Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1067:
¼ÏÝÇ áõÃÝ ³Ù³ó Àé½³ÕáõÉÇ áÙÝ ³ÛÉ³½·Ç áñ¹Ç ²É÷³õáõï
Æμñ³ÑÇÙ Ë³ÉÇý³ÛÇ í¿× Û³ñáõó³Ý¿ Ç Ù³ëÇÝ ³Ûëñ μ³ÅÝÇª Ã¿ ÇÙ ¿
»õ ³ÛÉÝ. ÁÝ¹ ÝÙ³ ·Ý³ó»³É Ç ¹³ï³ñ³Ý ï³×Ï³óª ï³Ý ÝÙ³ ½ë³-
Ï³õ ÇÝã ¹ñ³Ùë Û²ÃáéáÛÝ »õ ³éÝáõÝ Ç ÝÙ³Ý¿ ¹³ï³õáñ³Ï³Ý ·Çñ
³å³ÑáíáõÃ»³Ý Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1075:
²Õ¿ùë³Ý¹ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë æáõÕ³Û»óÇ Ç 1121 ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó,
Û³ÙÇ 1709ª ·Ý¿ ½»ñÇñ Ù³ëÝ ÙÇáÛ ¹³ÝÏÇ ·»Õçë Ç ØÑ»ñ ³ÝáõÝ Ñ³-
Û³½·õáÛ áõÙ»ÙÝ¿ àëÏ³Ý»³Ý ºñ»õ³ÝóõáÛ Ñ³ëï³ï å³ÛÙ³Ý³·ñáí:
Æ èÖÎ¶ Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó, Û³ÙÇ 1714, ÃáéáõÝù ÛÇß»³É ØÑ»ñÇ
»õ Øáõ½³μ³ñÇ áñ¹Çù ä¿ÏÉ³ñÝ »õ ØÏñïÇãÝ ÁÝÏ³ÉÝáõÝ Û²ÃáéáÛ
½¹ñ³Ù »õ ³Ýáõ³Ùμ ·ñ³õÇ í³×³é»Ý ²ÃáéáÛÝ ½Ï¿ë ¹³ÝÏ ÙáõÉù
·»Õçë. »õ ³ÛÝáõ ÙÝ³Û ³ÛÝ ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ²ÃáéáÛÝ:
êáÛÝ ÛÇß»³É »ñÏáùÇÝ »Õμ³ñù ä¿ÏÉ³ñ »õ ØÏñïÇã Ç èÖÎÀ Ãáõ³-
Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó »õ ï³×Ï³ó 1132, Û³ÙÇ 1719 í³×³é»Ý ½ÙÇ ¹³ÝÏ
ÙáõÉù ·»Õçë ²ÃáéáÛÝª ·ÇïáõÃ»³Ùμ Ëûç³Û Ú³Ïáμç³ÝÇÝ Ç Å³Ù³-
Ý³ÏÇ ³Ý¹ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ù³ï³ÝóõáÛ. ÇëÏ Ý³
ÇÝùÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ½ÙÝ³ó»³É μ³ÅÇÝëÝ ·Ý»³É
¹ñ³Ùáíù ë»åÑ³Ï³Ý¿ Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ: ²Ûëáõ ûñÇÝ³Ï³õ ½μáí³Ý-
¹³Ï »Ï³Ùáõïë ³ñ¹»³Ýó í»ó ¹³ÝÏ ÙÉùÇÝ ·»Õçë ëï³Ý³Û ²ÃáéÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ áõÝÇ ó³ñ¹ Ñ³ëï³ïáõÝ íÏ³Û³·ñáíù »õ å³ÛÙ³Ý³·-
ñáíù ³é³çÇÝ ï»³ñó ³Ûëñ ·»Õç, áñáÛ »õ ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ ë³ÑÙ³-
Ý»½»ñù Ýß³Ý³ÏÇÝ Û³ÛÝ ·ñáõ³ÍëÝ Áëï ³ÛëÙ. Ç ÙÇ ÏáÕÙÝ Ô³ñ³-
Ë³ã ³Ýáõ³Ý»³É ï»ÕÇÝ, Ç ÙÇõë ÏáÕÙÝª ÷³ñ³ËÝ áãË³ñ³ó »õ Ç
ÙÇõëÝª ×³Ý³å³ñÑÝ ²å³ñ³Ýáõ (Ü·³Û), ÇëÏ Ç ãáññáñ¹ ÏáÕÙÝª ÔÁ-
½ÁÉ 0ñ³Ý Ïáã»ó»³ÉÝ:
ºÕÇí³ñ¹ ·ÇõÕ
137. ²Ûëñ ·»Õç ½ãáñë »õ Ï¿ë ¹³ÝÏÝ å³ñáÝ Ú³Ïáμç³ÝÝ ê»-

Ã»³Ý ÁÝ¹ ³ÛÉáó ³ñ¹ÇõÝ³μ»ñ ï»Õ»³ó ÁÝÍ³Û¿ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
Ñá·»Ýáõ¿ñ ÛÇß³ï³Ï Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1069, Û³ÙÇ 1658: ¼³Ûë ·ÇõÕ
Ç μ³½áõÙ Å³Ù³Ý³Ïë å³ñëÇÏ Ë³Ýù ÇßËáÕù ºñ»õ³Ý³Û μéÝ³ó»³É
Û³÷ßï³Ï»Ý »õ ³é Å³Ù³Ý³Ï ÙÇ »õë ³õ»ñ ÙÝ³Û ³é Ç ã·áÛ¿ μÝ³Ï-
ã³ó: ²å³ Ç Å³Ù³Ý³Ïë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ºñ»õ³ÝóõáÛª ³ÛÝ

ÇÝã ÇßËáÕÝ ºñ»õ³Ý³Û ÐÇõë¿ÛÇÝ ²ÉÇ Ë³Ý Ï³Ù¿ñ Ýáñá·»É ½³ÛÝ
·ÇõÕ μÝ³Ïãûù »õ Çõñ³óáõó³Ý»É, Ý³ ÇÝùÝ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
Ñ³ëï³ïáõÝ å³ÛÙ³Ý³·ñáíÝ, áñ Ç Ú³Ïáμç³Ý¿Ý ê¿Ã»³Ý »õ ³ÛÉ
Ñ³ëï³ïáõÝ ÃÕÃáíù Ñ³×»óáõó»³É ½ÐÇõë¿ÛÇÝ ²ÉÇ Ë³ÝÝª ·ñ³õ¿
³Ý¹ñ¿Ý ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ²ÃáéáÛÝ ½ãáñë »õ Ï¿ë ¹³ÝÏÝ Ç ÃáõÇÝ
Ð³Ûáó èØÄ¾, Û³ÙÇ 1768, ½áñ »õ áõÝÇ ó³ñ¹ ²ÃáéÝ »õ ëï³Ý³Û
½Ùáõïë ³ñ¹»³ÝóÝ:
ØûÕÝÇ ·ÇõÕ
138. ²Ûëñ ·»Õç ½í»ó ¹³ÝÏÝ ·Ý¿ ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Ø³-

Ïáõ»óÇ Û³ÙÇñ èáõëï³Ù ³ÛÉ³½·õáÛ áñ¹õáÛ ²ÙÇñßù»³ÝÇ Ç ÃáõÇÝ
ï³×Ï³ó 835. Ñ³ëï³ïáõÝ å³ÛÙ³Ý³·ñáíùª ÏÝùáí »õ ëïáñ³·ñáõ-
Ã»³Ùμ Õ³½ÇÛÇó »õ ß»ËÇëÉ³Ù³ó. »õ ³ÛÝå¿ë ë»åÑ³Ï³Ý¿ ½³Ûë ·ÇõÕ
Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ:
öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ ï»ë³Ý»Éáí ½³ñÇ³-
ç³Ý ³ßË³ïáõÃÇõÝ Ø³ñïÇñáë í³ñ¹³å»ïÇª ³é³çÝáñ¹Ç í³Ý³ó
êñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ½ÇÝ³õáñÇ, áñ Û³Ûë ·ÇõÕ, Ç Ï³éáõóáõÙÝ ÷³é³óÇ
ï³×³ñÇ ëñμáÛÝ, ßÝáñÑ¿ ½³Ûë ·ÇõÕ ³Ù»Ý³ï»ë³Ï »Ï³ÙïáíùÝ ÝÙÇÝ
Ø³ñïÇñáë í³ñ¹³å»ïÇ Û³ÝáõÝ í³Ý³óÝ Ç å¿ïë ßÇÝáõÃ»³Ý ï³-
×³ñÇÝ »õ Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý áõËïÇ ÝáñÇÝ:
ì¿× Û³ñáõó³Ý»Ý í³ëÝ ·»Õçë ²åïÉμ³ÕÇ ï³×ÇÏ áÙÝ áñ¹Ç
²ÉÇïûëïÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ, »õ ÏÇÝÝ ÇëÏ ²åïÉμ³ÕÇÇª Ç ÃÇõëÝ ï³×Ï³ó
1071, 1086, Û³ÙëÝ 1660, 1675. Ã¿ Ù»ñ ¿ ³Ûë ·ÇõÕ. ÙÇÝã»õ μ»ñ»Ý
»õ Ññáí³ñï³Ï Û³ñù³Û¿Ý ä³ñëÇó Û´ ß³Ñ ²å³ë¿, ³ÛÉ Ç ùÝÝáõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ Ûºñ»õ³Ý Ç ¹³ï³ñ³ÝÇ áõÝ³ÛÝ³Ý³Û í¿× í»ñáÛÇß»ÉáóÝ »õ
Ñ³ëï³ïÇ Çñ³õáõÝùÝ ë»åÑ³Ï³Ý»ÉáÛ ½³Ûë ·ÇõÕ Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛ
¹³ñÓ»³Éª ³é æáõÕ³Û»óÇ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ Ñ³Ý¹»ñÓ Ñ³ëï³-
ïáõÃ»³Ý ·ñáí ¹³ï³õáñÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Ç ÝáÛÝ ÃÇõ 1087:
ÆëÏ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó èØÂ, Û³ÙÇ 1760 ²Õ¿ùë³Ý¹ñ í³ñ¹³-
å»ï í³Ý³Ñ³Ûñ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ êñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ·³Õï Ç º Ú³-
Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Þ³Ù³Ë»óõáÛ ï³Û ½μáí³Ý¹³Ï ÙáõÉùª ½»Ï³Ùáõï
·»Õçë ³ÛëáñÇÏ óÆμñ³ÑÇÙ ³Õ³ÛÝ, áñ ¿ñ Ý³½Çñ Ç ¹ñ³Ý ÐÇõë¿ÛÇÝ
²ÉÇ Ë³ÝÇÝ ºñ»õ³Ý³Û, áñå¿ë ½Ç Û³Ù»Ý³ÛÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ç Ñ³ñÏ³õáñ
¹¿åë û·Ý³Ï³Ý »õ å³ßïå³Ý ÉÇÝÇóÇ ÝÙ³. ³Ûëáõ ³ÝÇñ³õ å³ñ·»-
õ³ïáõáõÃ»³Ùμ ÛÇß»³É í³ñ¹³å»ïÇÝ ëï³Ý³Û ½³ñ¹ÇõÝë ³Ûëñ ·»Õç
Æμñ³ÑÇÙ ³Õ³ÛÝ ÛáõÃÝ³Ù»³Û Å³Ù³Ý³Ïëª ÙÇÝã»õ óèØÄ¾ Ãáõ³-
Ï³ÝÝ Ð³Ûáó, ó1768: ²å³ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ»õ³ÝóÇ Çñ³½·³Í

»Õ»³É ³ÛëÙ ³ÝÇñ³õ Û³÷ßï³ÏáõÃ»³Ýª ³Ý¹ñ¿Ý ëï³Ý³Û Ç ë»åÑ³-
Ï³ÝáõÃÇõÝ ²ÃáéáÛÝ. »õ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ó³Ûëñ ÙÝ³Û ³Ûë ·ÇõÕ Û³Ýí¿×
ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý ²ÃáéáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó:
139. Ú³ÛëáëÇÏ í»ñáÛÝß³Ý³Ï»³É ÑÝ·»ëÇÝ ·ÇõÕûñ³ÛëÝ ·ï³ÝÇÝ
·»ñ¹³ëï³Ýù Ñ³ñÏ³ïáõù »õ ßáõÝãù ÏñÏÇÝ ë»éÇ.
³ñ³Ï³Ý 933,
Æ ì³Õ³ñß³å³ï 381
Ç·³Ï³Ý 785.
³ñ³Ï³Ý 408,
Ú0ß³Ï³Ý 118
Ç·³Ï³Ý 302.
³ñ³Ï³Ý 44,
Æ ØûÕÝÇ. 15
Ç·³Ï³Ý 48.
³ñ³Ï³Ý 184,
ÚºÕÇí³ñ¹. 53
Ç·³Ï³Ý 156.
³ñ³Ï³Ý 314,
ºõ Ç Ø³ëï³ñ³. 85
Ç·³Ï³Ý 277
____ _____
652 3451
¶áÝ ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Íù ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ëï³óáõ³Íù

³ÛëáùÇÏ Ç Ý»ñùáÛ Ýß³Ý³Ï»³Éùë:
140. Æ ì³Õ³ñß³å³ï ³Û·Çù ÑÇÝ·.
Ø»Í ³Û·Ç ÔéÇ ³Ýáõ³Ý»³É.
Ø»Í ³Û·Ç ì»ñÇ.
²Û·Ç Èáõë³ñ³ñÇ.
²Û·Ç Ç ÙÇ³ëÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ º÷ñ»Ù »åÇëÏáåáëÇ.
²Û·Ç 0Õáõ½Ç:
141. æñ³Õ³óù ãáñùª ³Ýáõ³Ý»³Éù ì»ñÇ, ØÇçÇ, ¸ÝÏÇ »õ ì³ñ-
¹ÇÏÇ: ØÇ »õë ï»ÕÇ çñ³Õ³óÇ Ç å³ñïÇ½Ç ·áñÍ³ñ³ÝÇ ÃÕÃ³ßÇÝáõ-
Ã»³ÝÝ:
ÒÇÃÇÑ³Ýù »ñÏáõ Ç å³ñëåÇ ²ÃáéáÛëª ÙÇÝ ù³ñ³Û³ñÏ »õ ÙÇõëÝ
÷³Ûï³Í³Íù, ÏÇó Çñ»ñ³ó:
ØÇ ¹³ÑÇÝË³Ý³Û ÷³Ûï³Í³Íù »õë Ç å³ñëåÇ ²ÃáéáÛë:
ØÇ ¹ÇÝÏ μñÝÓáÛ:
ØÇ Ë³Õ³Ëáñ¹³Ýáó:
àõÃÝ ïáõÝù, Ûáñë μÝ³ÏÇÝ Í³é³ÛáÕùÝ Ç ·ÇõÕ³ï³Ý Éáõë³õáñ-

ã»³Ý ëÇõÝÑá¹áëÇ:
ì»ó ï»ÕÇù Í³é³ïÝÏáíù Ñ³Ý¹»ñÓ. ÉÇ×Ý, áñ Ù»ñÓ Ç ØûÉÉ³¹áõñ-
ëáõÝ ·ÇõÕ, ÛáñáõÙ ¿ Ó·»³É ³Ýï³é: ä³ñï¿½Ý ØÇñ½³ÛÇ ³Ýáõ³-
Ý»³É, ÛáñáõÙ ·áÛ »õ áñÃÝ Ë³ÕáÕáÛ: ä³ñï¿½ùÝ ïÝï»ëï³Ý, ·»ñ»½-
Ù³ÝÝáóÇ, ¶ñÇ·áñ »åÇëÏáåáëÇ »õ ·áñÍ³ñ³ÝÇÝ ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý:
142. Æ å¿ïë ³Ý¹³ëï³Ý³ó »õ ³ÛÉ Ï³Éáõ³Íáó ²ÃáéáÛÝ Ã¿å¿ï
Ñá·³ó»³É ¿ÇÝ Û³é³ç³·áÛÝ ½μ³ÅÇÝ çáõñ ÇÝã Ç ø³ë³Õ ·»ïáÛ, ³ÛÉ
Ñ»ï½Ñ»ï¿ Ï³·ù »õ í¿×ù Ç μÝ³Ïã³ó ³ÛÉáó ·ÇõÕûñ¿ÇóÝ, áñ ³é ø³-
ë³Õ ·»ï³õÝ, ÁÝ¹ μÝ³Ïã³ó ì³Õ³ñß³å³ïáõ ³ÝÑ³Ý·Çëï ³ñ³-
ñÇÝ ½Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝë ¾çÙÇ³ÍÝÇ: ²ÛëáñÇÏ ³Õ³·³õ öÇÉÇååáë
Ï³ÃáõÕÇÏáë ³ßË³ï»óáõó»³É ½μ³½áõÙ Ùß³Ïë Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ
²ñ³·³Í É»ñÇÝ Ç μ³ñÓñ ¹Çñë ³Ý¹ ëïáñáïÇ Ýáñ³ »õ ½μ³½Ù³çáõñ
³éáõ³Ï ÇÝã, áñ ·Ý³Ûñ Ç ë³ÑÙ³Ý ÞÇñ³Ï³Û, Ëáïáñ»óáõó»³É Û³Ûë
ÏáÕÙÝª »ï Ë³éÝ»É ÁÝ¹ ø³ë³Õ ·»ï: ºõ ³Ûëñ Í³Ëáõó »õ ³ßË³-
ïáõÃ»³Ýó Çñ³õ³Ùμù ÁÝÏ³É³õ Ç ÷áùñ ß³Ñ ²å³ë ³ñù³Û¿ ä³ñëÇó
½Ññáí³ñï³Ï Ç Ù³ëÇÝ ë»åÑ³Ï³Ý»ÉáÛ Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ, ·ñ»³° Ã¿
½Ï¿ë μ³ÅÇÝ çáõñ ÛÇß»³É ·»ïáÛÝ, áõëïÇ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ »õ ³Ûëñ
í»ñç³ó»³É »Ý ³ÛÝåÇëÇ í¿×ù:
143. Ú0ß³Ï³Ý ·ÇõÕ.
ØÇ ÓÇÃÇÑ³Ýù ÷³Ûï³Í³Íù.
ØÇ Ù»Í ³Û·Ç:
144. Ú²ßï³ñ³Ï ·ÇõÕ.
ºñ»ù ³Û·Çù՝ ÙÇ Û³ÝáõÝ ¶³Éáõëï »åÇëÏáåáëÇ Û»ñÏáõë μ³ÅÇÝë
ÏÇó Çñ»ñ³ó, ÙÇ Û³ÝáõÝ ê³ÕÙáë³í³ÝÇó »õ ÙÇ Òáñ³ÑáñÇÏ Ïáã»-
ó»³É:
145. Æ ö³ñ³ù³ñ ·ÇõÕ.
ØÇ Ù»Í ³Û·Ç.
ØÇ ï»ÕÇ ³Û·õáÛ:
146. Úºñ»õ³Ý ù³Õ³ùÇ.
Երկու այգի՝ մին մեծ ի սահմանի Նորագեղջ եւ միւսն մերձ յեկեղեցին
Անանիա առաքելոյ:
Մի այգւոյ տեղի եւ մի
ի Նորք:
ծառատունկ
Մի ջրաղաց՝ երեք աղորեօք, մի
ի Ձորագեղջ:
խաղախորդանոց եւ մի աւեր տեղի տան
147. ²Ý¹³ëï³ÝÝ í³ÝÇó ¶»ï³ñ·»É³Û »õ Ç ÝÙ³ »Õ»³É ³õ»ñ³Ï

·»ÕçÝ, ½áñ »õ ³ÛÉ³½·Çù Ïáã»Ý â³ÛÕ³ÛÃ³ñ³Ý, ³ÛÝ ¿ª ¶»ï³¹³ñÓ,
½Ç »ñμ»ÙÝ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ÉÇÝ¿ñ êáõñμ Üß³ÝÝ ¶»ï³ñ·»É ³Ýáõ³-
Ý»³É:
î»ÕÇÝ ³Ý³å³ïÇª áõñ ¿ ³ÛÅÙ »åÇëÏáåáë³ñ³ÝÝ, Ñ³Ý¹»ñÓ μá-
Éáñ ßÇÝáõ³ÍáíùÝ. ï»°ë Òáñ³·ÇõÕ:
148. î³ÉÙ³Û Ïáã»ó»³É Ù»Í ³éáõÝ, áñ Ç ëå³éáõ³ÍÇ ³Ý¹
³Û·»ëï³Ý»³ÛóÝ ºñ»õ³Ý³Û Ïáã»ó»ÉáóÝ Û³ÝáõÝ Üáñ³·»Õç Ç Ñ³-
ñ³õ³ÏáÕÙÝ ù³Õ³ùÇÝ Ç ÓáñÇ ³Ý¹ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛª ëÏ½μÝ³õáñÇ
Ç ·»ïáÛÝ »õ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ³õ»ñ³ÏÝ ê³ñí³ÝÉ³ñ ·»Õç »õ ÁÝ¹ Ք³-
ñ³ï³Ï³õÝ ÓáñáÛÝ, ³å³ ÁÝ¹ »ñÏñ³õ ³Ýó»³É Ñ³ñáõëï ÙÇª »É³Ý¿
Û»ñ»ëë »ñÏñÇ Ç ÷áùñ Óáñ³ÏÝ Æõã Â¿÷¿ ³Ýáõ³Ý»³É μÉñáó: ºõ
³ÛÝå¿ë Û³é³ç³ó»³É Ëáïáñ ÁÝÃ³óÇõù ½ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ùμ ö³ñ³-
ù³ñ ·»Õç ³é ëïáñáïáíù ³é³å³ñ³óÝ ·³Û Ùï³Ý¿ Ç ë³ÑÙ³Ýë
ì³Õ³ñß³å³ïáõ »õ Ï³Û ó³ñ¹ áñáß ËáñáõÃ»³Ùμ ï»ÕÇ ³éáõÇÝ:
¼³Ûë Ù»Í³Í³Ë ³éáõ Û³é³çÝ »ï μ³Ý³É ´áõñ×³ÉÇμ¿Ï ³ÝáõÝ
áÙÝ ï³×ÇÏ Ç μÝ³Ïã³óÝ ºñ»õ³Ý³Û í³ëÝ ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ Î³õ³-
Ï»ñï ·»Õç »õ ë³ÑÙ³Ý³ÏÇó í³Ûñ³óÝ. ³ÛÉ Ç Ù»é³ÝÇÉ ï³×ÏÇÝ ³ÛÝá-
ñÇÏ ÙÝ³Û ³éáõÝ ³ÝÏ³ï³ñ: Ä³é³Ý·ù ³ÛÉ³½·õáÛÝ Ê¹Ù³Ã Ôáõ-
ÉÇμ¿Ï, Ø³ÑÙ³ï ÔáõÉÇμ¿Ï »õ Â³Ùáõñ Ô³Û³μ¿Ï í³×³é»Ý ½³Ûë
³éáõ, »õ ·Ý¿ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ ²Ãá-
éáÛÝ Ç ÃáõÇÝ î³×Ï³ó 1110, Û³ÙÇ 1698:
Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë μ³½áõÙ Í³Ëáõù ³ßË³ï»óáõó»³É
½Ùß³Ïë Ç ÛÇß»³É ÷áùñ Óáñ³Ï¿Ý ëÏë»³É μ»ñ¿ ½³éáõÝ ÁÝ¹ »ñ»ëë
»ñÏñÇ ÙÇÝã»õ óë³ÑÙ³Ýë ì³Õ³ñß³å³ïáõ ó÷áùñ μÉáõñëÝª áñù
Ñ³Ý¹¿å ³ñ»õ»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ í³Ý³óÝ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç, ³å³ ³ÝïÇ »õë
ÁÝ¹ »ñÏñ³õ ×³Ý³å³ñÑ ï³Û Ûáñ¹»É: ºõ ³ÛÝå¿ë μ»ñ»³É ½çáõñÝ Ç
·áñÍ ¹Ý»Ý í³ëÝ ³Ý¹³ëï³Ý³ó »õ ³Û·»³ó ²ÃáéáÛÝ: ÆëÏ Ç Å³Ù³-
Ý³Ïë ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ù³ï³ÝóõáÛ áÙ³Ýù Û³½-
·³Ï³Ý³ó ÛÇß»³É í³×³éáÕ³óÝ ½³Ûë ³éáõ, Çμñ Å³é³Ý·³Ïóáõ-
Ã»³Ý Çñ³õ³Ùμù ï³ÝÇÝ Ç çñáÛ ³ëïÇ Ç å¿ïë ³Ý¹³ëï³Ý³ó Çõ-
ñ»³Ýó: ²å³ Ý³ ÇÝùÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ·ñ¿ ³é Ë³ÝÝ
ºñ»õ³Ý³Û í³ëÝ ³Ûëñ »õ Ë³ÝÝ ÛÕ¿ ½³ÛÝ ÇÝã Ç ¹³ï³ñ³ÝÝ, áõñ
ï»ë»³É ½Ñ³ëï³ïáõÝ íÏ³Û³·Çñ Ç í³×³éáÕ³óÝ Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ,
³Ý¹ñ¿Ý Ñ³ëï³ï»Ý ¹³ï³õáñù ½³ÛÝ íÏ³Û³·Çñ í×éáí »õ ëïáñ³·-
ñáõÃ»³Ùμ Çõñ»³Ýó Ç ÝáÛÝ ÇëÏ Û³é³çÇÝ ÃÕÃÇ Ç ÃáõÇÝ î³×Ï³ó
1129, Û³ÙÇ 1716:
²Ûë ³éáõ μ³½Ùû·áõï »õ ³ñ¹ÇõÝ³μ»ñ Ã¿ Ûá°ñ Å³Ù³Ý³Ï¿

ó³Ûëñ »õ ÛÇ±Ýã å³ï×³é¿ ³ÛÝå¿ë Ë³÷³Ý»³É ³õ»ñ Ï³Ûª ãÇ°ù ÇÝã
Í³ÝûÃáõÃÇõÝ. ÇëÏ »Ã¿ ¹¿°åù ÇÝã ÉÇÝÇóÇÝª Ýáñá·»ëóÇ ³Ûë ³éáõ »õ
μ»ñóÇ çáõñÝ Û³é³çÇÝ ë³ÑÙ³Ý Çõñ, á°ã ë³Ï³õ ß³Ñ³ëï³ÝáõÃÇõÝù
ÉÇÝÇóÇÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ù³Ý½Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇù ³Ý¹³ëï³Ý³ó
»õ ³Û·»³ó »õ ³ÛÉ ³ñ¹ÇõÝ³μ»ñ í³Ûñù Ï³Ý ³ÛÝå¿ë ³Ý·áñÍ ë³Ïë
å³Ï³ëáõÃ»³Ý çáõñó:
149. ÚºÉÇë³í¿ï³åûÉ (¶³ÝÓ³Ï).
ØÇ ïáõù³Ý (Ïñå³Ï).
î»ÕÇ ÙÇáÛ ïáõù³ÝÇ.
²õ»ñ ï»ÕÇ å³Ý¹áÏÇ (ù³ñí³Ýë³ñ³ÛÇ):
150. Ú²É¿ùë³Ý¹ñ³åûÉ (¶ÇõÙñÇÝ ÞÇñ³Ï³Û).
î³ëÝ »õ »ñÏáõ ïáõù³Ý.
ØÇ ÷áõéÝ Ñ³ó »÷»ÉáÛ:
151. Æ î÷ËÇë.
î³ëÝ »õ ÇÝÝ Ïñå³Ïù. ï³ëÝ Ñ³ë³ñ³Ïù, ãáñùÝ ãûñëáõÇ ³Ýáõ³-
Ý»³É »õ ÑÇÝ·Ý ¹³ßïÇ Ë¿ãÇ. í³ëÝ ÉÇÝ»ÉáÛ Ç ï»Õõáç ³õ»ñ »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ êáõñμ Ê³ãÇ.
î³ëÝ ïáõÝùª »ñÏáõùÝ Ù»Íù.
î»ÕÇù »ñ»ù ï³Ý:
Ստրուկք ի վիճակին Վրաստանի՝ արականք 532.
կրկին սեռի. իգականք 402:
152. Æ êÕÝ³Ë.
ØÇ ïáõù³Ý.
ØÇ ï»ÕÇ å³Ý¹áÏÇ (ù³ñí³Ýë³ñ³ÛÇ):
153. Æ ÞáõÉ³í»ñ, Ç ë³ÑÙ³ÝÇÝ ´ûñã³Éáõ³Û.
î»ÕÇ ÙÇáÛ ³Û·õáÛ:
154. Æ Ô½É³ñ.
ØÇ ÷áùñ ³Û·Ç.
ØÇ ù³Ûù³Û»³É ïáõÝ ÷³Ûï»³Û:
155. Æ îáõËáõñÕ³Ý, Ç ë³ÑÙ³ÝÇÝ ¸³íñÇÅáÛ ÙÇ Ù»Í ³Û·Ç:
Ð²îàô²Ì ¼
ÐÇÙÝ³¹Çñù ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáó Ð³Û³ëï³ÝÇ »õ

å³Ñå³ÝáÕù ½³ÛÝ óëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ä³ñÃ»õ »õ ³ÝïÇ
Û³çáñ¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ÙÇÝã»õ óáõÃÝ»ñáñ¹
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Î³ñμ»óÇ
156. ²μ·³ñ ³ñù³Û Ð³Ûáó` áñ¹Ç ²ñß³Ù³Û ²ñß³ÏáõÝõáÛ, Éáõ»³É

½ß÷áÃ ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ý Û³ñù³ÛáõÃ»³ÝÝ ä³ñëÇóª Çμñ»õ ³½·³-
ÏÇó ÝáóÇÝ, ·Ý³Û ³Ý¹ñ »õ Ë³Õ³Õ¿ ½³ÛÝ ÇÝã Ç ÙÇçÇ Ýáó³ »õ ³å³
¹³ñÓ ³éÝ¿ ÛÇõñ Ã³·³õáñáõÃÇõÝ:
²ÛëÙÇÏ ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³Ý ²μ·³ñáõ ï»Õ»Ï³ó»³É ÃßÝ³-
Ù»³ó Ýáñ³ª ã³ñ³Ëûë ÉÇÝÇÝ ³é îÇμ»ñ Ï³Ûëñ ÐéáÙ³Û, Çμñ Ã¿ ³é
ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý ·Ý³óù Ýáñ³ ³é Ýáë³ »õ ³åëï³ÙμáõÃ»³Ý Ç
Ï³Ûë»ñ¿: ¼³ÛëÙ³Ý¿ ëïáõ·áõÃ»³Ùμ Ñ³ëáõ »Õ»³É ²μ·³ñáõª ·ñ¿
³é Ý³ ÇÝùÝ Ï³Ûëñ »õ ³é »ñ»õ»ÉÇ ·áñÍ³Ï³Éë ï¿ñáõÃ»³Ý Ï³Û-
ë»ñ ½³ÝÙ»ÕáõÃ»Ý¿ ³ÝÓÇÝ »õ ½ëïáÛ· å³ï×³é¿ ·Ý³ÉáÛÝ ³Ý¹ñ, ³é
áñ ÙÝ³Ý Ýáù³ ¹Åáõ³ñ³Ñ³õ³Ý: ²å³ Ç í»ñçáÛ ·ñ¿ »õ ³é Ø³éÇ-
Ýáë ëïáñá·»³Û Ñ³½³ñ³å»ï ÑéáíÙ³Û»óõáó, áñ Ï³Ûñ Ç ÏáÕÙ³Ýë
ä³Õ»ëïÇÝáÛ, ²ëáñõáó »õ ØÇç³·»ï³ó »õ ³é³ù¿ ½³ÛÝ ÁÝ¹ Ó»éÝ
»ñÏáõó ·ÉË³õáñ ÇßË³Ý³ó Çõñáóª Ø³ñÇÑ³μ μ¹»ßËÇÝ ²ÕÓÝ»³ó »õ
Þ³Ùß³·ñ³Ù Ý³Ñ³å»ïÇÝ ²å³ÑáõÝ»³ó, ÁÝ¹ áñáó »¹ »õ ½²Ý³Ý¿
Ñ³õ³ï³ñÇÙÝ Çõñ:
¶Ý³ó»³É Ýáó³ ³é Ø³éÇÝáë »õ Ï³ï³ñ»³É ½·áñÍ Û³ÝÓÝ³-
ñ³ñáõÃ»³ÝóÝ ²μ·³ñáõ »õ Éáõ»³É ³Ý¹ ½ëù³Ýã»É»³óÝ ÚÇëáõëÇ,
»É³Ý»Ý Ûºñáõë³Õ¿Ù »õ Ñ³õ³ï³ñÙ³óáõó³Ý»Ý Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ùμ »õ
ï»ëáõÃ»³Ùμ Çõñ»³Ýó »õ ³å³ »Ï»³É ³é ²μ·³ñ ³ñù³Û å³ïÙ»Ý
ëïáõ·áõÃ»³Ùμ: ²é áñ ëù³Ýã³ó»³É ³ñù³ÛÇ, ³ë¿. ²ÛÝ ½ûñáõÃÇõÝù
²ëïáõÍáÛ »Ý »õ á°ã Ù³ñ¹áÛ, ½Ç ãÇ°ù áù Ç Ù³ñ¹Ï³Ý¿, áñ Ï³ñÇó¿
Û³ñáõó³Ý»É ½Ù»é»³É, μ³Ûó ÙÇ³ÛÝ ²ëïáõ³Í. áñáó í³ëÝ Ñ³õ³ï³ó
Ç ÚÇëáõë Çμñ»õ ³ñ¹³ñ»õ Ûáñ¹Ç ²ëïáõÍáÛ Çç»³É Û»ñÏÝÇó. »õ ½Ç
Û»ûÃÝ ³Ù³ó Ñ»ï¿ áõÝ¿ñ ²μ·³ñ ³ñù³Û ó³õ Ï»ÕáÛ μáñáïáõÃ»³Ý Ç
Ù³ñÙÝÇ ÇõñáõÙ ³ÝμáõÅ»ÉÇª ·ï»³É ½³ÛÝ Ç ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³ÝÝ
Ç ä³ñëë, áñáí »õ ·ñ»Ã¿ ³å³Ï³Ý»³É ¿ñ μáí³Ý¹³Ï Ù³ñÙÇÝÝ. áÛñ

í³ëÝ Ñ³õ³ï³Éáí Ç Ý³ áñå¿ë Û²ëïáõ³Í ×ßÙ³ñÇï, ·ñ»³ó ÃáõÕÃ
³Õ³ã³Ý³ó ³é ÚÇëáõëª ·³É »õ μÅßÏ»É ½Ý³: ºõ ³é³ù»³ó ½³ÛÝ Ç
Ó»éÝ Ññ»ßï³Ï³ó ÁÝ¹ ²Ý³Ý¿Ç Ñ³õ³ï³ñÇÙ ëáõñÑ³Ý¹³ÏÇÝ ÇõñáÛ,
áñ áõÝ¿ñ ûñÇÝ³Ï ½³Ûë.
157. §²μ·³ñ ²ñß³Ù³Û, ÇßË³Ý ³ßË³ñÑÇ, ³é ÚÇëáõë ÷ñÏÇã »õ
μ³ñ»ñ³ñ, áñ »ñ»õ»ó³ñ Û³ßË³ñÑÇ ºñáõë³Õ¿Ù³óõáó, áÕçáÛÝ:
Èáõ»³É ¿ ÇÙ í³ëÝ ùá »õ í³ëÝ μÅßÏáõÃ»³Ý¹, áñ ÉÇÝÇ Ç Ó»éÝ ùá
³é³Ýó ¹»Õáó »õ ³ñÙ³ïáó, ½Ç áñå¿ë ³ëÇª ï³ë ¹áõ Ïáõñ³ó ï»-
ë³Ý»É »õ Ï³Õ³ó ·Ý³É, ½μáñáïë ëñμ»É »õ ½³Ûëë åÇÕÍë Ñ³Ý»É, »õ
áñù ÙÇ³Ý·³Ù ã³ñã³ñ»³É »Ý ÁÝ¹ »ñÏ³ñ ÑÇõ³Ý¹áõÃ»³Ùμùª μÅßÏ»ë
¹áõ »õ ½Ù»é»³Éë Û³ñáõó³Ý»ë: ºõ Çμñ»õ Éáõ³Û í³ëÝ ùá ½³Ûë ³Ù»-
Ý³ÛÝ, »¹Ç Ç ÙïÇ ÇÙáõÙ ÙÇ Û»ñÏáõó ³ëïÇ. Ï³°Ù ¹áõ ²ëïáõ³Í Çó»ë
Û»ñÏÝÇó Çç»³Éª ·áñÍ»ë ½³Û¹, Ï³°Ù Ã¿ àñ¹Ç ²ëïáõÍáÛª »õ ½³Û¹
³éÝ»ë: ²ñ¹ í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ ·ñ»óÇ »ë ³é ù»½ª ³Õ³ã»É ½ù»½, ½Ç
³ßË³ï ÉÇÝÇóÇë »õ »Ï»ëó»ë ³é Çë »õ μÅßÏ»ëó»ë ½ÑÇõ³Ý¹áõÃÇõÝë,
½áñ áõÝÇÙ »ë:
Ü³»õ Éáõ³Û, ½Ç Ðñ¿³Ûù ïñïÝç»Ý ½ù¿Ý »õ Ï³ÙÇÝ ã³ñã³ñ»É
½ù»½, μ³Ûó ù³Õ³ù ÙÇ ÷áùñÇÏ ¿ ÇÙ »õ μ³õ³Ï³Ý Ù»½ »ñÏáóáõÝóë¦:
²μ·³ñ å³ïáõÇñ»³É »õë ¿ñ Ññ»ßï³Ï³ó Çõñáó, ½Ç »Ã¿ á°ã
³éÝáõóáõ Û³ÝÓÝ ·³É, ³éó»Ý ½Ï»Ý¹³Ý³·ñáõÃÇõÝ Ýáñ³ »õ μ»ñó»Ý
³é Ý³ Ç ÉñáõÙÝ ÷³÷³·³Ý³ó Çõñáó ·¿°Ã ³ÛÝáõ:
¶Ý³óÇÝ Ññ»ßï³ÏùÝ ²μ·³ñáõ Ç Ðñ¿³ëï³Ý »õ Ñ³Ý¹Çå»ó³Ý
Û³õáõñ Ùï³Ý»ÉáÛ î»³éÝ Ûºñáõë³Õ¿Ù: ²ë»Ý óöÇÉÇååáë. §Î³ÙÇÙù
ï»ë³Ý»É ½ÚÇëáõë¦: öÇÉÇååáë ³ë¿ ó²Ý¹ñ¿³ë »õ »ñÏáù»³Ý ³ë»Ý
óÚÇëáõë: Ú³ÛÝÅ³Ù ÁÝÏ³É»³É ÚÇëáõëÇ ½Ýáë³ Ñ³Ý¹»ñÓ ÃÕÃáíÝ
²μ·³ñáõ, »óáÛó áõñ³ËáõÃÇõÝ Û³ÝÓÝ Çõñ1 »õ Ññ³Ù³Û»³ó ÂáíÙ³ÛÇ
·ñ»É ³é ²μ·³ñ ½å³ï³ëË³ÝÇÝ, Áëï ³ÛëÙ.
158. §ºñ³ÝÇ Çó¿ ³ÛÝÙ, áñ Ñ³õ³ï³Û ÛÇë Çμñ»õ á°ã Çó¿ Ýáñ³
ï»ë»³É ½Çë, ½Ç ·ñ»³É ¿ í³ëÝ ÇÙ ³Ûëå¿ë. ԶÇ áñù ï»ë³Ý»Ý ½Çë,
á°ã Ñ³õ³ï³ëó»Ý ÛÇë, »õ áñù á°ã ï»ë³Ý»Ýª Ýáù³ Ñ³õ³ï³ëó»Ý »õ
Ï»óó»Ý: ÆëÏ í³ëÝ ³ÛÝñ, ½Ç ·ñ»ó»ñ ¹áõ ³é Çëª ·³É ÇÝÓ ³é ù»½,
³ñÅ³°Ý ¿ ÇÝÓ Ï³ï³ñ»É ³ëï ½³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã, í³ëÝ áñáÛ ³é³ù»-
ó³Û »ë: ºõ Çμñ»õ Ï³ï³ñ»óÇó ½³Ûë, ³å³ Ñ³Ùμ³ñÓ³Ûó ³é ³ÛÝ, áñ
³é³ù»³óÝ ½Çë. »õ ÛáñÅ³Ù Ñ³Ùμ³ñÓ³Ûó, ³é³ù»óÇó ½ÙÇ Û³ß³Ï»ñ-
ï³ó ³ëïÇ ÇÙáó, ½Ç ½ó³õë ùá μÅßÏ»ëó¿ »õ Ï»³Ýë ù»½ »õ áñáó ÁÝ¹
ù»½ »Ýª ßÝáñÑ»ëó¿¦:
1 Յ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ, ·ÉáõË Ä´, Ñ³Ù³ñ 20:
159. ¼³Ûë ÃáõÕÃ ÚÇëáõëÇ »õ ½Ï»Ý¹³Ý³·ñáõÃÇõÝ ¹³ëï³é³-

1
ÏÇÝ ÁÝÏ³É»³É ²Ý³Ý¿ ëáõñÑ³Ý¹³ÏÇÝ »õ ³ÛÉáó Ññ»ßï³Ï³óÝª μ»-
ñ»Ý ÷áõÃ³Ý³ÏÇ Ûº¹»ëÇ³ ù³Õ³ù ³é ²μ·³ñ ³ñù³Û »õ å³ïÙ»Ý
½³Ù»Ý³ÛÝ ³ÝóëÝ:
Èó»³É ²μ·³ñáõ ³Ýå³ïÙ»ÉÇ ËÝ¹áõÃ»³Ùμ ÁÝ¹ ³ÛëåÇëÇ å³ñ-
·»õëª ³ÝÏ³Ý¿ñ »õ »ñÏñå³·³Ý¿ñ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ å³ïÏ»ñÇÝ, áñ Ç
¸³ëï³é³ÏÇ ³Ý¹. »õ ÇëÏ »õ ÇëÏ Ñ³ëï³ï»³ó Ç ÙÇïë Çõñ ½×ßÙ³-
ñÇï Ñ³õ³ï, ½ë¿ñ »õ ½ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃÇõÝ Çõñ ³é Ý³ ÇÝùÝ àñ¹ÇÝ
²ëïáõÍáÛ Ù³ñ¹³ó»³É öñÏÇãÝ ³ßË³ñÑÇ, áñáí »õ ½·³ó Û³ÝÓÝ Çõñ
½÷á÷áËáõÙÝ ÇÝã ¹ÇõñáõÃ»³Ý Ç ó³õáó ³ÝïÇ ÙÇÝãã»õ »Ï»³É ¿ñ
1 ¼ÃáõÕÃÝ ÚÇëáõëÇ »õ ½Ï»Ý¹³Ý³·ñáõÃÇõÝ Ýáñ³ Ç Դ³ëï³é³ÏÇ ÁÝÏ³É»³É ²μ·³ñ
³ñù³Û Ð³Ûáó »ï ½·áõßáõÃ»³Ùμ å³Ñ»É ½ÃáõÕÃÝ »õ ½Ï»Ý¹³Ý³·ñáõÃÇõÝ å³ïÏ»-
ñÇÝ Ç Éáõë³õáñáõÃ»³ÝÝ Ç Â³¹¿áë¿ »õ Ç Ëáñï³Ï»ÉÝ ½å³ïÏ»ñë ¹ÇóÝ Ç ù³Õ³ùÇ
³Ý¹, »¹ Ï³Ý·Ý»É Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý ù³Õ³ùÇÝ յ»ñÏñå³·áõÃÇõÝ Ùտ»ÉáóÝ Ûº¹»ëÇ³.
ÇëÏ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ »ñç³ÝÇÏ Ã³·³õáñÇÝ ²μ·³ñáõ »õ Û³çáñ¹»ÉáÛ áñ¹õáÛ Ýáñ³
²Ý³Ý¿Ç »õ ÙáÉ»ÉáÛ ³Ý¹ñ¿Ý ½Ñ»ï Ïéáó, ³ÛÝ ÇÝã Ùï³¹ñ»³É ¿ñ μ³éÝ³É ½³ÛÝ Ç Ï³-
Ù³ñ¿ ³ÝïÇ ¹ñ³ÝÝ Û³ÙÇ 35 »õ ÷áË³Ý³Ï ³ÛÝñ ¹Ý»É ½¹ñûßÙáõ³Í ¹Çó, Çñ³½·³Í
»Õ»õ ²¹¹¿ »åÇëÏáåáë ù³Õ³ùÇÝ »õ Ç ÙÇáõÙ ·Çß»ñÇ ³é»³É ½áÙ³Ýë Ç Ñ³õ³ï³-
ó»Éáóª ·Ý³ó ½³ÝËÉ³μ³ñ ³Ý¹ñ Ç ¹áõéÝ ù³Õ³ùÇÝ »õ Ç ï»ÕÇ å³ïÏ»ñÇÝ áñ ¿ñ
Íáó³õáñ ÇÙÝ Ç Ý»ñùë, Ï³Ë»³ó ½Ï³ÝÃ»Õ ÙÇ Éáõó»³É »õ ÏÕÙÝïñ³õ »ï ÑÇõë»É
½³ÛÝ Íáó³õáñ ï»ÕÇ »õ Í»÷»É ³ñï³ùáõëïª áñ »Õ»õ Ñ³ñթ Ñ³õ³ë³ñ áñÙáÛ
å³ñëåÇÝ. »õ ³ÛÝáõÑ»ï»õ ³å³ Û³ÝÛ³Ûï ÉÇÝ»É å³ïÏ»ñÇÝ, Ë³÷³Ý »Õ»õ »õ
ËáñÑáõñ¹ Ùï³ó Ã³·³õáñÇÝ Ç ËÝ³ÙáóÝ ²ëïáõÍáÛ:
ºõ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ÙÝ³ó ³ÛÝå¿ë Ç ï»Õõáç ³Ý¹ ³ÝÓ»é³·áñÍ Ï»Ý¹³Ý³·ñáõÃÇõÝÝ
÷ñÏã³Ï³Ý ÙÇÝã»õ ó³Ù î»³éÝ 539. ÛáñáõÙ ³ÙÇ Ç Û³ñÓ³ÏÙ³Ý Êáëñáíáõ ²
³ñք³ÛÇÝ ä³ñëÇó Ç ÚáõÝ³ëï³Ý »õ Ç í»ñ³Û º¹»ëÇáÛ ù³Õ³ùÇ Û³ïÏ³å¿ë, Û³ÛÝ-
Å³Ù ï»ëÉ»³Ùμ Û³ÛïÝ»ó³õ ï»ÕÇÝª ºõÕ³ղ»³Û »åÇëÏáåáëÇ ù³Õ³ùÇÝ, ÛáñÙ¿ Ñ³-
Ý»³É Ç ï»Õõáç¿Ýª Ññ³ßÇõù ëù³Ýã»É»³ó ³½³ï»³ó ½ù³Õ³ùÝ Ç í»ñ³Ñ³ë
íï³Ý·¿Ý:
èáÙ³Ýáë ì³ßï³Ï»³Ý Ð³ÛÏ³½Ýª Ï³Ûëñ ÚáõÝ³ó ÈեÏ³å¿Ý Ïáã»ó»³É, μ³½áõÙ
÷³÷³·³Ýûù ËÝ¹ñ¿ñ ÷áË³¹ñ»É ½³ÛÝ Դ³ëï³é³Ï »õ ½ÃáõÕÃ ÷ñÏã³Ï³Ý Ç
Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Ç å³ñÍ³Ýë ÇÝùÝ³Ï³ÉáõÃ»³Ý ÚáõÝ³ó. »õ ³Ûëáõ »é³Ý-
¹»³Ùμ Û³ÙÇ 944, ½Ç³ñ¹ »õ ¿ ÙÇçáóûù Ñ³×»óáõó»³É ½³ÛÉ³½·Ç ³ÙÇñ³ÛÝ º¹»ëÇáÛ
ÁÝ¹¹¿Ù կամաց ù³Õ³ù³óõáóÝ, »ï ï³Ý»É ½³ÛÝë Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ Ùáõ-
ÍÇÝ Ç ù³Õ³ùÝ Ã³·³õáñ³Ï³Ý Ç 16 ³õáõñ û·áëïáëÇ »õ Ñ³Ý·áõóÇÝ Ç ï³×³ñÇ
ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ. »õ ÙÝ³óÇÝ ³Ý¹ Ç Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý ù³Õ³ùÇÝ Ç μ³½áõÙ
³Ùë: ²å³ ÃáõÕÃÝ ÷ñÏã³Ï³Ý Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó ¹³ñÓáõó³õ Û³é³çÇÝ ï»ÕÇÝª
Ûº¹»ëÇ³, »õ í»ñëïÇÝ ï³ñ³õ Ç Îáëï³Ý¹իÝáõåûÉÇë Û³ÙÇ 1030, Û³õáõñë èáÙ³-
Ýáë ¶ Ï³Ûë»ñ. »õ ½ÏÝÇ 295 ³Ù³óª ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 1325, ·áÕ³ó»³É ÛáÙ³Ýó ³ÝÛ³Ûï
»Õ»õ »õ Ï³Û Û³ÝÛ³ÛïáõÃ»³Ý ó³ñ¹ Áëï ·ñ»ÉáÛ μ³½Ù³ó Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý Ð³Ûáó
áñ Ç â³Ùã»³Ý¿: ÆëÏ ëáõñμ ¹³ëï³é³ÏÝ ÷ñÏã³Ï³Ý å³ïÏ»ñÇ Û»ï Å³Ù³Ý³-
Ï³ó ÷áË³¹ñ»ó³õ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëáÛ Ç ÐéáíÙ »õ Ï³Û ³Ý¹¿Ý Áëï íÏ³Û»ÉáÛ
Ñ³Ûñ ØÏñïãÇ ²õ·»ñ»³Ý Ç Վ³ñë ëñμáóª Ñ³ïáñ ´, »ñ»ë 560, áõñ Ëûë»Éáí ½·ÉËáÛ
ëñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ ½áÛ· ÁÝ¹ ÝÙÇÝ ÛÇß³ï³Ï¿ »õ ½³ÝÓ»é³·áñÍ
å³ïÏ»ñ¿ ¹³ëï³é³ÏÇÝ. §áñ å³ÑÇ ó³ñ¹ Ç ÐéáíÙ Ç í³Ýë êñμáÛÝ ê»Õμ»ëïñáëÇ
Ç Ø³ñï»³Ý Ï³Ù Û²ñ¿ë ¹³ßïÇ, áñ »õ ³ëÇ ê»Õμ»ëïñáë ·ÉËáÛ, ½áÛ· ÁÝ¹ ³ÝÓ»é³-
·áñÍ Դ³ëï³é³ÏÇ Ï³Ù å³ïÏ»ñÇ ·ÉËáÛ öñÏãÇÝ ³é ²μ·³ñ ÛÕ»ÉáÛ, ½áñë »õ
³ñÅ³ÝÇ »Õ³ù Ñ³Ùμáõñ»ÉáÛ Ç ÙûïáÛª Û³ÙÇ 1810, Ç Ù³ÛÇëÇ, ÁÝ¹ ³Ýó³Ý»ÉÝ Ù»ñ
ÁÝ¹ ÐéáíÙ¦:
³ß³Ï»ñïÝ Ëáëï³ó»³É: ²å³ Ç ·³É ³ß³Ï»ñïÇÝ, áñ ¿ñ Â³¹¿áë

»Õμ³Ûñ ÂáíÙ³ÛÇ, μáÉáñáíÇÝ Éáõë³õáñ»³É ²μ·³ñáõ Ç Ñ³õ³ïëª
μÅßÏ»ó³õ ·ÉËáíÇÝ »õ Û³ÝáÕç³Ý³ÉÇ ³å³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ Ù³ñÙÝáÛÝ:
¼ÏÝÇ ³ÛÝñ »Õ»õ Ý³ Ï»Ý¹³ÝÇ ù³ñá½ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³-
ïáó Ç ù³Õ³ùÇ ³Ý¹ »õ Ç ë³ÑÙ³Ýë ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛ Ç Ð³Û³ë-
ï³Ý. »õë »õ Ç Ñ»é³õáñë ³½¹áõ »õ ³Ý³ã³é ·ñáõÃ»³Ùμ Çõñáí
½³ëïáõ³ÍáõÃ»Ý¿Ý ÚÇëáõëÇ, ³é îÇμ»ñ Ï³Ûëñ ÐéáíÙ³Ûª »ñÏÇóë, ³é
Ü»ñë¿Ñ áñ¹Ç ²ñï³ß¿ëÇ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó, áñ Ýëï¿ñ Ç ´³μ»ÉáÝ
»õ ¿ñ Ã³·³õáñ ²ëáñ»ëï³ÝÇ »õ ³é ³ñù³Û ä³ñëÇó ²ñï³ß¿ë. »õ
³Ûëå¿ë »Õ»õ ëÏ½μÝ³å³ï×³é ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáó Ç Ð³Ûë
»ñç³ÝÇÏ ³ñù³ÛÝ ²μ·³ñ:
160. Â³¹¿áë ³é³ù»³É »Õμ³Ûñ ÂáíÙ³ÛÇ, ÙÇ Û»ûÃ³Ý³ëáõÝ »õ
»ñÏáõ ³ß³Ï»ñï³ó ³ÝïÇ, ³ñÓ³Ï»³É Û»Õμûñ¿ ÇõñÙ¿ Áëï ËáëïÙ³Ý
öñÏãÇÝ ·³Û Ûº¹»ëÇ³ ù³Õ³ù ³é ²μ·³ñ ³ñù³Û Ð³Ûáóª áõÝ»Éáí
ÁÝ¹ Çõñ »õ ½¶»Õ³ñ¹Ý ÔáõÝÏÇ³ÝáëÇª ½ÙË»³ÉÝ Ç ÏáÕ öñÏãÇÝ (39),
»õ ÙÏñï¿ ½²μ·³ñ »õ ½μ³½ÙáõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇÝ: ºõ Û»ï Éáõë³õá-
ñ»ÉáÛ ½ù³Õ³ùÝ áÕçáÛÝª Ó»éÝ³¹ñ¿ Ýáó³ »åÇëÏáåáë ½²¹¹¿ ³Ûñ
Ññ¿³Û Ù»ï³ùë³·áñÍ ½ËáÛñ³ñ³ñÝ ³ñù³ÛÇ: ºõ Û³ÝÓÝ ³ñ³ñ»³É
ÑáíáõáõÃ»³Ý Ýáñ³ ½Ñ³õ³ïաó»³ÉëÝª ·Ý³Û ³ÝïÇ Ç Þ³õ³ñßÝ ·³-
õ³é Ð³Û³ëï³ÝÇ ³é ê³Ý³ïñáõÏ ÃÕÃáí ÝáñáõÙ ²μ·³ñáõ, Ûáñ-
Ù¿ Ï³ñ·»³É ¿ñ Ý³ ÇÝùÝ ê³Ý³ïñáõÏ ÇßË³Ý »õ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ
³ßË³ñÑÇÝ »õ ½ûñ³óÝ »õ ¿ñ ù»éáñ¹Ç ³ñù³ÛÇ. »õ Éáõë³õáñ»³É
½³ÛÝ ·³õ³é »õë ù³ñá½áõÃ»³Ùμ ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ ëñμáÛ, »õ Ó»éÝ³¹-
ñ»³É Ýáó³ ÛÇõñáó ³ß³Ï»ñï³ó ½áÙÝ ¼³ù³ñÇ³ ³ÝáõÝ »åÇëÏáåáëª
³Ýó³Ý¿ Û²Õáõ³Ýë Ç ù³ñá½áõÃÇõÝ: ºõ ¹³ñÓ ³ñ³ñ»³É ³ÝïÇ ·Ý³Û
Û³ßË³ñÑ Î³å³¹áíÏ³óõáó Ç Î»ë³ñÇ³ »õ ³Ý¹ »õë Ñ³ëï³ï»³É
½»Ï»Õ»óÇª Ó»éÝ³¹ñ¿ Ýáó³ »åÇëÏáåáë ½Â¿á÷ÇÉáë áÙÝ »õ ³å³
ÛÇç³Ý»É Ýáñ³ Ç ë³ÑÙ³Ýë ØÇç³·»ï³ó, å³ï³ÑÇÝ ÝÙ³ Ç ×³Ý³-
å³ñÑÇÝ ÐéáíÙ³Û»óÇ ¹»ëå³Ýù ³é³ù»³Éù Ç Ð³Ûë ³é ê³Ý³ï-
ñáõÏ ³ñù³Û Ð³Ûáó. Ç ×³Ý³å³ñÑÇ ³Ý¹ ù³ñá½¿ Ýáó³ ½ÚÇëáõë »õ
³ß³Ï»ñï»³É ÙÏñï¿ ½Ýáë³: ºõ ³Ýó»³É ·Ý³Û Ç Þ³õ³ñßÝ ·³õ³éª
³Ûó ³éÝ»É ³ß³Ï»ñï»ÉáóÝ: ºõ ³Ý¹ ù³ñá½áõÃ»³Ùμ »õ ëù³Ýã»É»ûù
¹³ñÓáõó³Ý¿ñ ½μ³½áõÙë »õ Û³õ»ÉáÛñ Ç ÃÇõë Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ. áõë-
ïÇ ê³Ý³ïñáõÏ Áëï μáÕáù»ÉáÛ ùñÙ³óÝ Ï³É»³É ½³é³ù»³ÉÝª »¹ Ç
μ³ÝïÇ: ºõ ½ÏÝÇ ³õáõñó »ï Ý³Ñ³ï³Ï»É Ç 13-Ý ù³Õáó ³Ùë»³Ý 48
³ÙÇ. ÁÝ¹ ÝÙÇÝ »õ ½¹áõëïñÝ Çõñ ½Ù³ï³Õ³Ñ³ë³Ï Ïáõë³ÝÝ ê³Ý-
¹áõËï í»ó ³õáõñμ Û³é³ç ù³Ý ½³é³ù»³ÉÝ. áñáó Ù³ùáõñ ÝßË³ñù
³Ù÷á÷»ó³Ý Ç Ñ³õ³ï³ó»Éáó Ç ÝÙÇÝ Þ³õ³ñß³Ý ·³õ³éÇ (²ñï³½)
Ç ê³Ý³ïñáõÏÝ Ïáã»ó»³É ¹³ßïÇ Ç í»ñ³Û μÉñáÛ ÙÇáÛ ÁÝ¹ Ù»Í íÇ-

ÙáíÝ Û³ñ»õÙï³ÏáÕÙ³Ý ·³·³Ã³Ý μÉñáÛÝ, Û³ç ÏáÕÙÝ íÇÙÇն Ù»-
ÍÇ Áëï ï»ëÉ»³Ý ×·Ý³õáñÇÝ ÎÇñ³ÏáëÇ, ÛáñáÛ Ó»éÝ »õ Û³ÛïÝ»ó³Ý
ÝßË³ñù ëñμáóë ÛëÏ½μ³Ý ÑÇÝ·»ñáñ¹ ¹³ñáõÝ:
Æ ÝßË³ñ³ó ëñμ³½³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ ë÷é»ó³Ý Û³ÛÉ»õ³ÛÉ ï»ÕÇë
Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑÇ. ÇëÏ ²ç Ýáñ³, áñ å³Ñ¿ñ ³Ý¹ Ç ï³×³ñÇÝ
Ï³éáõó»ÉáÛ Û³ÝáõÝ Ýáñ³, Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó μ»ñ³õ ³ëï Ç ï³×³ñ
Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó (62). ÝáÛÝå¿ë »õ Ù³ëÝ
·ÉËáÛÝ (81):
161. ºñÏñáñ¹ Ñ³Ûñ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó »Ï»Õ»ó-
õáÛ ëáõñμ ³é³ù»³ÉÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë Û»ñÏáï³ë³ÝÇó ³ÝïÇª ³ç³Ï-
ó»³É ÁÝ¹ ÂáíÙ³ÛÇ Ç ù³ñá½áõÃÇõÝ ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ, Ùï³Ý»Ý »õ Ç
Ð³Û³ëï³Ý »õ ³Ýó³Ý»Ý ¹¿å Û³ñ»õ»Éë ÙÇÝã»õ óÐÝ¹Ï³ó ³ßË³ñÑ:
ºõ ³ÝïÇ í»ñ³¹³ñÓ»³É ÙÇ³ÛÝ³Ï ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û ù³ñá½áõÃ»³Ùμ
³õ»ï³ñ³ÝáõÃ»³ÝóÝ ÚÇëáõëÇ ·³Û Å³Ù³Ý¿ Ûºñáõë³Õ¿Ù, áõñ ÁÝ-
Ï³É»³É ½å³ïÏ»ñ îÇñ³ÙûñÝª ¹³éÝ³Û ³Ý¹ñ¿Ý ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ
êáõñμ Ðá·õáÛÝ Ç Ð³Ûë Ç íÇ×³Ï Â³¹¿áëÇª Ñ³ñÏ»³É Ç ÃÕÃáÛ Âáí-
Ù³ÛÇ ³é³ù»ÉáÛ, áõñ³Ýûñ Ñ³ëï³ï¿ ½³ß³Ï»ñï»³ÉëÝ. »õ ï»ë»³É
½Ëëï³ëñïáõÃÇõÝ ê³Ý³ïñÏáÛª ³Ýó³Ý¿ Ç ä³ñëë: ºõ ³Ý¹ »õë
³ÝÉáõñ ·ï»³É ½μÝ³ÏÇãëÝ ÇõñáõÙն ù³ñá½áõÃ»³Ý, í»ñëïÇÝ ¹³é-
Ý³Û Ç Ð³Ûëª Ç ÏáÕÙ³Ýë ²Õμ³Ï³Û, Ü³ËÇç»õ³Ý³Û »õ ¶áÕÃ³Ý Ñ³Ý-
¹»ñÓ áõÃÝ ³ß³Ï»ñïûù, ½áñë ¹³ñÓáõó»³É ¿ñ Ç Ùá·áõó ³ÝïÇ ä³ñ-
ëÇóª Ûáñë Ç ·áñÍ ³ñÏ»³É ³ñûñ ù³ñá½áõÃ»³Ý μ³ÝÇÝ, ·áñÍ¿ ½μÝ³-
ÏÇãëÝ ³ñ·³õ³Ý¹ ÁÝ¹áõÝ»ÉáõÃ»³Ý ßÝáñÑ³ó Ðá·õáÛÝ »õ ÙÏñï»³É
½μ³½áõÙë Éáõë³õáñ¿ Ç ·ÇïáõÃÇõÝ ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ý:
²å³ ÃáÕ»³É ³é³ù»ÉáÛë ³é ³ÛëáëÇÏ Ñ³õ³ï³ó»³Éë Û»ñÇó³Ýó
³ÝïÇ ³ß³Ï»ñï³óª áñ Ç Ùá·áõó, Ûáñáó »õ ÙÇáÛÝ ³ÝáõÝ ÎáÙëÇª Ç
¶áÕÃÝ ·³õ³é Û³õ³ÝÝ ²·áõÉÇë, ·Ý³Û ÇÝùÝ ¹¿åÇ μÉáõñÝ ²ñï³-
ß³ïáõ, áõñ Ñ³Ý¹Çå»³É Ô¿μ¿áë Â³¹¿áëÇ Ú³Ïáμ»³Ý, »õ ÛûÃ»É
Ýáó³ Ç ÙÇ³ëÇÝ ³Ý¹ Ç ÝáÛÝ ·Çß»ñÇ ³é Ù»ÍÇ íÇÙÇÝª Û³é³õûïáõÝ
¹ñáßÙ»Ý Ç í¿Ù ³Ý¹ñ ½Ýß³Ý Ë³ãÇÝª áñ 0Ã»³ó Ë³ã Ïáã»ó³õ, »õ Ï³Û
ó³ñ¹ Ýß³ÝÝ Ç íÇÙÇ ³Ý¹ (ï»°ë Êáñ ìÇñ³å). »õ ³ÛÝå¿ë μ³Å³Ý»³É
Ç ÙÇÙ»³Ýó ãá·³õ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë »õ »Ùáõï Ç Ð»ñ »õ Ç ¼³ñ»õ³Ý¹
·³õ³éëÝ Ð³Ûáó. »õ ³Ý¹ »õë Éáõë³õáñ»³É ½μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ñ¹-
Ï³ÝÝ »õ Û³ÝÓÝ ³ñ³ñ»³É ßÝáñÑ³óÝ ²ëïáõÍáÛ, ¿³Ýó Ç ÏáÕÙ³Ýë
²ÝÓ»õ³ó»³ó. áõñ³Ýûñ Û»ï μ³½áõÙ ù³ñá½áõÃ»³Ýó »õ ëù³Ýã»-
É³·áñÍáõÃ»³Ýó ÑÇÙÝ ³ñÏ³Ý¿ ÷áùñÇÏ ï³×³ñÇ Û³ÝáõÝ îÇñ³Ùûñ
ÏáõëÇ Ç í»ñ³Û îÇ·ñÇë ·»ïáÛÝ Ù»ñÓ Û³Ùáõñ μ»ñ¹Ý Î³Ý·áõ³ñ »õ
¹Ý¿ ³Ý¹ ½å³ïÏ»ñÝ ½³ÛÝ »õ ½ï»ÕÇÝ ³éÝ¿ Ù»Ý³ëï³Ý Ïáõë³Ý³ó

»õ ³Ýáõ³Ý¿ ½ÝáÛÝ Ðá·»³ó í³Ýù:
¸³ñÓ ³ñ³ñ»³É ³ÝïÇª ù³ñá½áõÃ»³Ùμ Ùï³Ý¿ Ûàõñμ³Ýáë ù³-
Õ³ù Ð³Ûáó »õ ³éÝ¿ ½Ù»Í³Ù»Í ëù³Ýã»ÉÇë »õ Éáõë³õáñ¿ ½μ³½áõÙë
ÙÏñïáõÃ»³Ùμ, ÙÇÝã»õ Éáõ»³É à·áÑõáÛ ù»é Ã³·³õáñÇÝ ê³Ý³ïñ-
ÏáÛª ·³Û Ç Í³ÍáõÏ ³é ëáõñμ ³é³ù»³ÉÝ »õ Éáõë³õáñ»³É Ñ³õ³ï³Û
Ç î¿ñ ÚÇëáõë Çõñ³ÛáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ:
î»Õ»Ï³ó»³É Çñ³óë »Õ»Éáó ê³Ý³ïñáõÏ ³ñù³Û Ð³Ûáó Ïáã¿
μ³ñÏáõÃ»³Ùμ ³é ÇÝùÝ Ç Ó»éÝ î»ñïÇÝáë Ñ³½³ñ³å»ïÇÝ ½³é³-
ù»³ÉÝ. ³ÛÉ Ñ³½³ñ³å»ïÇÝ ·Ý³ó»³É ³é Ý³ª Ñ³õ³ï³Û Ç ×ßÙ³ñ-
ïáõÃÇõÝ ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ ÁÝ¹ Çõñ »Õ»Éáíù:
Æ Éë»ÉÝ ½³Ûë ³ñù³ÛÇ ³é³õ»É »õë ½³Ûñ³ó»³Éª ³é³ù¿ ½Ý³Ë³-
ñ³ñ áÙÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ½ûñ³Ï³Ýûù »õ ï³Û ³Í»É ³é ÇÝùÝ ½ëáõñμ ³é³-
ù»³ÉÝ »õ ½Ñ³õ³ï³ó»³ÉëÝ Ýáñá·ª ½áñë »õ å¿ëå¿ë ã³ñã³ñ³Ýûù
Ý³Ñ³ï³Ï¿. ³éÝáõÝ Ñ³õ³ï³ó»³Éù ½Ù³ñÙÇÝë Ï³ï³ñ»ÉáóÝ Ç î¿ñ
»õ ³Ù÷á÷»Ý Ç ï³å³ÝÇ. ÇëÏ ½Ù³ñÙÇÝ ³é³ù»ÉáÛÝ Ç ÝáÛÝ ï»Õõáç
Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý, ÛáñáÛ í»ñ³Û Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó ßÇÝ»ó³õ »Ï»Õ»-
óÇ Ç Ñ³õ³ï³ó»Éáó »õ ï³å³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ Í³ÍÏ»ó³õ ÁÝ¹ μ»ÙÇõ
ë»Õ³ÝáÛÝ »õ ÙÝ³ó ³ÛÝå¿ë ÙÇÝã»õ óÅ³Ù³Ý³Ïë Ú³½Ï»ñïÇ ÷áùáõ
ä³ñëÇó ³ñù³ÛÇ ³ÝÓ»éÝ³ÙáõË ³Ù»Ý»õÇÝ, ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ø³-
ñáõÃ³Û »åÇëÏáåáë ²ëáñÇ ³½·³õ Ñ³õ³ùօÕ ÝßË³ñ³ó ëñμáó Ç
Ü÷ñÏ»ñïª »ÏÝ Ç Ð³Ûë Ûàõñμ³Ýáë ù³Õ³ù. »õ ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Û»ñ-
Ïáï³ë³Ý ³õáõñëª ÁÝÏ³É³õ Ññ³ßÇõù Ç ÝßË³ñ³ó ëñμáÛ ³é³ù»ÉáÛë
»õ ï³ñ³õ ³Ý¹ñ Ç Ü÷ñÏ»ñï ù³Õ³ù Ù³ñïÇñáë³ó, ÛáñÙ¿ ÷áË³¹-
ñ»ó³Ý Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó »õ Û³ÛÉ μ³½áõÙ ï»ÕÇë ÝßË³ñù ³é³ù»-
ÉáÛë (67). ÇëÏ ÙÝ³ó»³ÉÝ Ç Ð³Û³ëï³Ýª Ï³Û Ç ÝáÛÝ ÇëÏ Ç ï»ÕõáçÝ,
áõñ³Ýûñ ¿ í³Ýù Ñéã³Ï³õáñ »õ áõÝÇ íÇ×³Ï ½ßñç³Ï³Û ë³ÑÙ³ÝëÝ:
162. Úáõ¹³ Â³¹¿áë »Õμ³Ûñ î»³éÝ »õ Ú³Ïáμ³Û ²ñ¹³ñáÛª
Û»ñÏáï³ë³ÝÇó ³ÝïÇ, áñ¹Ç ÎÕ¿áíå³Û »Õμûñ Úáíë¿÷³Û ²ëïáõ³-
Í³ÑûñÝ ß³ñÅ»³É Ç Ðá·õáÛÝª ù³ñá½¿ ½²õ»ï³ñ³ÝÝ Ûº¹áíÙ³Û»-
óÇë, Û²ñ³μ³óÇë, Û²ëáñÇë, Ç Ø³ñë »õ Ç ä³ñëë. »õ ³å³ »ÏÝ Ç
Ø»ÍÝ Ð³Û³ëï³Ý »õ Ñ³ëï³ï¿ñ ½³ß³Ï»ñï»³ÉëÝ μ³ÝÇÝ Ï»Ý³ó »õ
¹³ñÓáõó³Ý¿ñ Ç Ñ»Ã³Ýáë³ó ³ÝïÇ »õ Û³õ»ÉáÛñ ½ÃÇõ Ñ³õ³ï³ó»-
ÉáóÝª ßÇÝ¿ñ ½»Ï»Õ»óÇë, Ó»éÝ³¹ñ¿ñ ù³Ñ³Ý³Ûë: ºõ å³ï³Ñ»³É Ç
μÉñÇÝ ²ñï³ß³ïáõ ³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û, áñå¿ë å³ïÙ»ó³õ
(161), ³Ýó³Ý¿ Ç ä³ñëÏ³Ñ³Ûë »õ ù³ñá½¿ ½øñÇëïáë ·áñÍ³Ïóáõ-
Ã»³Ùμ êÇÙáÝÇ Î³Ý³Ý³óõáÛ »õ Éáõë³õáñ»³É ½μ³½áõÙëª Ñ³ëï³ï¿
Ç ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ý. »õ Ïñ»³É ½å¿ëå¿ë íÇßïë »õ ½Ý»ÕáõÃÇõÝ Ï³-
ï³ñÇ ÛàñÙÇ ù³Õ³ùÇ ·³õ³éÇÝ ¼³ñ»õ³Ý¹³Û Û³ÙÇ 69 »õ Ù³ñÙÇÝÝ

³Ù÷á÷Ç ³Ý¹¿Ý Ç Ñ³õ³ï³ó»Éáó, ÛáñáÛ í»ñ³Û ßÇÝ»ó³õ ½ÏÝÇ »Ï»-
Õ»óÇ í³Û»Éáõã, áñ Ï³Û ÙÇÝã»õ ó³ÛÅÙ, áõñ ¿ μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ð³Ûáó »õ
»Ï»Õ»óÇÝ ³ÕûÃ³ï»ÕÇ Ýáó³. »õ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ Ñ»éÇ
Çμñ»õ ù³éáñ¹ Å³Ùáõ ¿ ³ÕμÇõñÝ μÅßÏáõÃ»³Ý:
163. êáõñμÝ ºÕÇß³ ³ß³Ï»ñï Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ Ý³ËÏÇÝ Èáõ-
ë³õáñãÇ Ð³Ûáó »ÏÝ ÁÝ¹ ÝÙ³ Ç Ð³Û³ëï³Ý »õ ½ÏÝÇ Ý³Ñ³ï³Ïáõ-
Ã»³Ý í³ñ¹³å»ïÇÝ ÇõñáÛ ¹³ñÓ ³éÝ¿ Ûºñáõë³Õ¿Ù »õ ³Ý¹ Ó»é-
Ý³¹ñ»³É »åÇëÏáåáë Ç Ú³Ïáμ³Û î»³éÝ»Õμûñ¿1 ª íÇ×³Ï ³éÝáõ
Çõñ ½³ñ»õ»Éë »õ ×³Ý³å³ñÑ ³ñ³ñ»³É Ûºñáõë³Õ¿Ù¿ ÁÝ¹ ä³ñëëª
Ùï³Ý¿ Ç Ø³½ùáõÃë. »õ ëÏÇ½μÝ ³éÝ¿ ù³ñá½áõÃ»³ÝÝ Ç âáÕ³ »õ
Ç ÛáÉáí ï»ÕÇë ½μ³½áõÙë ³ß³Ï»ñï»³Éª Ñ³ëï³ï¿ Ç ·ÇïáõÃÇõÝÝ
í»ñÇÝ. »õ ³ÝïÇ ¹ÇÙ¿ ÛàõïÇ ·³õ³é Ç êáÑ³éÝ ù³Õ³ù »ñÇõù
³ß³Ï»ñï»³É ³ÝÓ³Ùμù, áñáó Ñ³ñ³½³ïù ³Ýûñ¿Ýù áÙ³Ýù ½Ñ»ï
åÝ¹»³É Ñ³ë³Ý»Ý, Ûáñáó ÙÇÝ Û»ñÇó ³ÝïÇ, ÁÝÏ³ÉÝáõ ½í³Ë×³Ý Ý³-
Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ: ÆëÏ »ñÏáõóÝ ÃáÕ»³É ½»ñ³Ý»ÉÇÝ ºÕÇß³ª ·Ý³Ý
ÁÝ¹ ³Ýûñ¿Ý ËáÕËáÕÇã ³ñ³ÝóÝ: ºõ ëáõñμÝ ºÕÇß³ ·³Û Ç ¶Çë »õ
Ï³Ý·Ý¿ ³Ý¹ ½»Ï»Õ»óÇ, áõñ »õ Ï³ï³ñ¿ ½ëñμ³½³Ý ËáñÑáõñ¹ å³-
ï³ñ³·ÇÝ: ²ëïÇ ëÏÇ½μÝ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý ²Õáõ³ÝÇó »õ ë³ Ù³Ûñ
»Ï»Õ»ó»³ó ³ßË³ñÑÇÝ ³ÛÝáñÇÏ:
²Ý¹ Ñ³ëï³ï»³É ½Ýáñá· Ñ³õ³ï³ó»³ÉëÝª ³Ýó³Ý¿ Ç ¸³ßï³ÏÝ
½»ñ·áõÝÇ, áõñ ¿ñ ï»ÕÇ ½áÑ³ñ³Ý³óÝ ¹Çó³ÙáÉ ³ñ³Ýó ³ßË³ñÑÇÝ,
Ûáñáó ³Ý¹¿Ý Ý³Ñ³ï³Ï»³É »ñ³Ý»ÉÇÝ ºÕÇß³ ÁÝ¹áõÝÇ ½åë³ÏÝ
Ù³ñïÇñáëáõÃ»³Ý, áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝÝ ÁÝÏ»ÝáõÝ Ç ·áõμ ÙÇ »õ Í³ÍÏ»Ý.
»õ ï»ÕÇÝ ³ÛÝ ³Ýáõ³Ý»ñ ÐáÙ»Ýù óμ³½áõÙ Å³Ù³Ý³Ïë:
ØÝ³Ý ³ÛÝå¿ë Ù³ùáõñ ÝßË³ñù »ñ³Ý»ÉáÛÝ Ç ·μÇ ³Ý¹ Ç Ñ³-
ñáõëï Å³Ù³Ý³Ïë, ÙÇÝã»õ Û³ÛïÝáõÃ»³Ùμ ï»ëÉ»³Ýó Ñ³ëáõ »Õ»³É
³ñ³Ýó áÙ³Ýó μ³ñ»å³ßïÇó ·Ý³Ý ÙÇ³μ³Ý μ³½ÙáõÃ»³Ùμ Ç ·áõμ
³Ý¹ñ »õ ï»ë³Ý»Ý ½ß»Õç³Ïáõï»³É áëÏ»ñë Ûá·áõÝë, Ûáñáó í»ñ³Û
ï³ñ³ÏáõëÇÝ »õ ½»Éë ÑÝ³ñÇó á°ã ·ï³Ý»Ý ÛáñáßáõÙÝ ÝßË³ñ³ó
ëñμáÛÝ. áõëïÇ ½³Ù»Ý³ÛÝÝ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ý»³É Ç ·μáÛ ³ÝïÇª ¹Ç-
½»Ý ³ñï³ùáÛ »õ ÑëÏ»Ý ½³ÛÝ ·Çß»ñ Û³ÕûÃë »õ Ç å³Õ³ï³Ýë ³é
²ëïáõ³Í, »õ Û³é³õûï³Ý³É ·Çß»ñáÛÝª ß³ñÅáõÙÝ Ù»Í ÉÇÝÇ, ÙÇÝã»õ
1 ì³ëÝ ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³ÝÝ ºÕÇß³Û Ûºñáõë³Õ¿Ù »õ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ »åÇëÏá-
åáë Ç î»³éÝ»Õμûñ¿ ³ÝÑ³õ³Ý ·ï³ÝÇÝ áÙ³Ýùª ³ë»Éáí Ã¿ Ý³ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ
»åÇëÏáåáë Ç í³ñ¹³å»ï¿Ý ÇõñÙ¿ Û³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áë¿ »õ ³ÛÝå¿ë ³é³ù»ó³õ
Û²Õáõ³Ýë. »õ Ù³Ý³õ³Ý¹ ³é³ù»³ÉÝ Â³¹¿áë »õ »Õμ³Ûñ î»³éÝ Ú³Ïáμ Ç ÙÇ»õ-
ÝáÛÝ ³ÙÇ Ï³ï³ñ»ó³Ý Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμª ÙÇÝ Ç Ð³Ûë »õ ÙÇõëÝ Ûºñáõë³Õ¿Ù,
áñå¿ë »õ Úáíë¿÷ ù³Ñ³Ý³Û æáõÕ³Û»óÇ »õë Ñ³ëï³ï¿ »õ ¹Ý¿ ½Ý³Ñ³ï³ÏáõÃÇõÝ
»ñÏáóáõÝóÝ Û³ÙÇ 64:
³Ù»Ý»óáõÝ ³Ý¹ñ »Õ»Éáó ³ÝÏ³ÝÇÉ Û»ñÏÇñ. »õ ³Ñ³ ë³ëïÇÏ ÑáÕÙÝ

Û³Ý³å³ï¿Ý óÇñ »õ ó³Ý ë÷é¿ ½³ÝëñμáóÝ áëÏ»ñë ÁÝ¹ μáí³Ý¹³Ï
¹³ßïÝ »õ ÙÝ³Ý Ç ï»ÕõáçÝ ³é³ù»É³Ï³ÝÝ Ù³ùáõñ ÝßË³ñù, Ûáñáó
½·ÉáõËÝ ÙÇ³ÛÝ Ù»Í³Ñ³õ³ï áÙÝ êï»÷³ÝÝáë ù³Ñ³Ý³Û àõé»Ï³Ý
·»Õç Û³÷ßï³Ï»³É ³×³å³ñÇ Û»ñÇí³ñ Çõñ »õ Ç μ³ó ·Ý³Û, áñáõÙ
½Ñ»ï Ùï»³É μ³½ÙáõÃ»³ÝÝ áõÝ»É ½Ý³, Ù³é³ËáõÕ Ë³õ³ñ³ÛÇÝ ÁÝ¹
Ù¿ç ³Ýó»³É ½³ñÑáõñ»óáõó³Ý¿ ½Ýáë³ »õ Û»ïë ÁÝÏñÏ¿. ³å³ ¹³é-
Ý³Ý Ç ï»ÕÇÝ »õ ï»ëÉ»³Ùμ ëñμáÛÝ ³é»³É ½ÙÇõë ÝßË³ñëÝª ï³-
Ý»Ý Ûàõé»Ï³Ý, áõñ »¹»³ÉÝ ¿ñ å³ïáõ³Ï³Ý ·ÉáõËÝ ÁÝ¹ Ó»éÝ ÛÇ-
ß»³É ù³Ñ³Ý³ÛÇÝ. »õ ³ÝïÇ ³å³ ÷áË»óÇÝ Ç Ý»ñë ØÇñÑ³Û ëáõñμ
áõËïÝ, áñ ³ÛÅÙ ÏáãÇ æñíßïÇÏ:
ºõ ½ÏÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³ó Ç Ù¿ç ³Ý¹ º-ñ¹ ¹³ñáõÝ ì³ã³·³Ý ³ñ-
ù³Û ²Õáõ³ÝÇó Ï³Ý·Ý»³ó Ç í»ñ³Û ·μáÛ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ëñμáÛÝ
ºÕÇß³ÛÇ ëÇõÝ μ³ñÓñ. »õ Ç í»ñ³Û ³ÛÝñ ë»Ý»Ï³å³ÝÝ ³ñù³ÛÇ êÇõ-
Ý³Ï»³ó Ù»Ý³Ï»³ó É»³Éª Ï³ï³ñÇ μ³ñÇ Ù³Ñáõ³Ùμ: ¼áñÙ¿ å³ï-
ÙÇãÝ ²Õáõ³ÝÇóª Ñ³ïáñ ², ·ÉáõË ¼, ¾:
164. ²¹¹¿ ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ï ³é³çÇÝ »åÇëÏáåáë º¹»ëÇáÛ, áñ
¿ñ Ù»ï³ùë³·áñÍ »õ ËáÛñ³ñ³ñ ²μ·³ñáõ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó, Ç ·³É
³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ Ûº¹»ëÇ³ ³é ²μ·³ñª ³ß³Ï»ñï»ó³õ ÝÙ³
»õ Û³é³ç³¹¿Ù Ñ³Ý¹Çë³ó»³É Ç Ñ³õ³ïëª ÙÏñï»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ »õ
³ñÅ³Ý³ó³õ »õë Ó»éÝ³¹ñÇÉ Û»åÇëÏáåáëáõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇÝ »õ ÉÇ-
Ý»É ÷áË³Ýáñ¹ ³é³ù»ÉáÛÝ »õ ï»ëáõã Ç Ñáíáõ»É ½Ñ³õ³ï³ó»³ÉëÝ
³Ý¹ Ç ØÇç³·»ïë: ºõ ³ÛÝáõ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ³é³ù»É³μ³ñ Ñ³ë-
ï³ï¿ñ ½³ß³Ï»ñï»³ÉëÝ »õ ÉÇÝ¿ñ ù³ñá½ ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ý á°ã ÙÇ³ÛÝ
ÛàõñÑ³Û ù³Õ³ùÇ, ³ÛÉ»õ Ç μ³½áõÙ Ù»ñÓ³Ï³Û ë³ÑÙ³Ýë ²ëáñõáó,
Ø³ñ³ó »õ ä³ñëÇó. »õ ûñ ù³Ý ½ûñ ÁÝ¹³ñÓ³Ï¿ñ ½³é³ù»É³Ï³Ý
ù³ñá½áõÃÇõÝÝª Ù³Ý³õ³Ý¹ Û³ñ¹ÇõÝ³ÉÇó Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý ²μ·³ñáõ
³ñù³ÛÇ, áñáÛ ½ÏÝÇ ÷áËÙ³Ý Û³ëï»³óë Ç Ã³·³õáñáõÃÇõÝÝ í»ñÇÝ,
Ïñ»³ó »ñ³Ý»ÉÇÝ ²¹¹¿ ½ï³é³å³Ýë Ñ³É³Í³Ý³ó Ñ³õ³ï³ó»ÉáíùÝ
Ñ³Ý¹»ñÓ. ù³Ý½Ç ²Ý³ÝáõÝ áñ¹Ç ²μ·³ñáõ Ûº¹»ëÇ³ »õ ê³Ý³ï-
ñáõÏ ù»éáñ¹Ç Ýáñ³ Û³ñ»õ»Éëª Û²ñï³½ ·³õ³éÇ, ¹³ñÓ³Ý ³Ý¹ñ¿Ý
Ç Ïé³å³ßïáõÃÇõÝ:
êáÛÝ ²Ý³ÝáõÝ áõñ³óáÕ áñ¹Ç ²μ·³ñáõ ÛÕ¿ å³ïáõ¿ñ ³é »ñ³-
Ý»ÉÇ Ñ³Ûñ³å»ïÝ ²¹¹¿ å³ï×³é³Ýûùª ³éÝ»É ÝÙ³ ËáÛñ μ»Ñ»-
½»³Û ³ÝÏáõ³ÍáÛ ÛáëÏõáÛ, ½áñûñÇÝ³Ï ³éÝ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ Ñûñ Ýá-
ñ³ ²μ·³ñáõ, ³é áñ å³ï³ëË³ÝÇ ï³Û ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÝ. Ո°ã
³ñ³ëó»Ý Ó»éù ÇÙ ËáÛñ ·³·³Ã³Ý ³Ý³ñÅ³ÝÇ, áñ á°ã »ñÏñå³·¿
øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ï»Ý¹³ÝõáÛ: àõëïÇ μ³ñÏ³ó»³É Ã³·³õáñÇÝ
ÁÝ¹ ³ÛÝ, Ññ³Ù³Û¿ ÙÇáõÙ Ç ½ÇÝ³Ïñ³óÝ ·Ý³É Ñ³ï³Ý»É ½áïë ëñμáÛÝ

ëñáí (Ã»ñ»õë Éáõ»³É ¿ñ Û³ÛÝÙ å³Ñáõª Ã¿ Ýëï»³É Û³Ãáé í³ñ¹³å»-
ïáõÃ»³Ý áõëáõó³Ý¿ ½ÅáÕáíáõñ¹Ý, Ï³Ù ·¿°Ã ½Ç á°ã ·Ý³ó ³é Ý³).
·Ý³ó»³É ½ÇÝ³ÏñÇÝ ï»ë³Ý¿ ½Ý³ Û³Ãáé í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ »õ
³Ý¹¿Ý Ï³ï³ñ¿ ½³Ýûñ¿Ý ½Ññ³Ù³ÝÝ. »õ Û³ÛÝÅ³Ù ³õ³Ý¹¿ »ñ³Ý»ÉÇÝ
½Ñá·ÇÝ, áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝÝ μ³ñÓ»³É Ñ³õ³ï³ó»Éáóª ³Ù÷á÷»Ý Ç ßÇñÙÇ:
165. ºõëï³Ã¿áë Ï³Ù êï³Ã¿. ÙÇÝ Û³ß³Ï»ñï³ó ëáõñμ ³é³-
ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ, áñáÛ Ç ·³ÉÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý ¿ñ ÁÝ¹ í³ñ¹³å»ïÇÝ
ÇõñáÛ »õ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ »åÇëÏáåáë: ºõ ÙÝ³ó»³É Ç Ð³-
Û³ëï³Ýª ù³ñá½»³ó Ç êÇõÝÇë »õ ³Ý¹ Ï³ï³ñ»ó³õ: ¶ñÇ Ú³ÛëÙ³-
õáõñë Ç ×³éÇ ³Ý¹ ¶ñÇ·áñÇëÇ ²Õáõ³ÝÇó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ç 6 Ù³ñ-
ïÇ. §ºõ »¹ÇÝ ³Ý¹ ÁÝ¹ ëáõñμ Ù³ñÙÝáÛÝ (¶ñÇ·áñÇëÇ) »õ ßÇß ÙÇ ÉÇ°
³ñ»³Ùμª Û³ñ»Ý¿ ëñμáÛÝ ¼³ù³ñÇ³Û ÑûñÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇÝ,
½áñ μ»ñ»³É ¿ñ ºõëï³Ã¿áë ³é³ù»³ÉÝ, áñ ¿ñ Û³ß³Ï»ñï³ó ëñμáÛÝ
Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ¦: ÚÇß³ï³ÏÇ »õ Ç ù³ÝÇ ï»ÕÇë Ç 27 ³åñÇÉÇª
Ú³ÛëÙ³õáõñë, áñå¿ë »õ Ç å³ïÙáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó Û´ Ñ³ïáñ, 298
Ñ³Ù³ñ. §ºÏÝ Ç Ð³Ûë »õë »õ ëáõñμÝ ºõëï³Ã¿áë ÙÇÝ Û»ûÃ³Ý³ëÝÇó,
»õ Ý³Ñ³ï³Ï»³É Ã³Õ»ó³õ Ç ï»ÕõáçÝ, áñ ³ÛÅÙ Û³ÝáõÝ Ýáñ³ ÏáãÇ
êï³Ã»õ, ³ÛÝ ¿ª î³Ã»õ¦:
166. ¼³ù³ñÇ³ ³ß³Ï»ñï Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ ·³Û ÁÝ¹ ÝÙ³ Ç
Ð³Û³ëï³Ý »õ Ç ÉÇÝ»É ³é³ù»ÉáÛÝ Û²ñï³½ ·³õ³éÇ ³é ê³Ý³ï-
ñáõÏ, Ó»éÝ³¹ñÇ Ç ÝÙ³Ý¿ »åÇëÏáåáë ·³õ³éÇÝ ³ÛÝáñÇÏ. »õ ½ÏÝÇ
Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ Ç ê³Ý³ïñÏáÛª Ñáíáõ¿ ½Ñ³õ³ï³-
ó»³ÉëÝ Çμñ Û³Ùë »ñÏáï³ë³Ý. »õ ³å³ Ï³ï³ñÇ »õ ÇÝùÝ Ý³Ñ³-
ï³ÏáõÃ»³Ùμ Ûºñáõ³Ý¹³Û ´ ³ñù³Û¿ Ð³Ûáóª Çμñ Û³ÙÇ î»³éÝ 76:
167. Â¿á÷ÇÉáë ¿ñ ²ÝïÇáù³óÇ. Ñ³õ³ï³ó»³É Ï³ÝË³õª ßñç¿ñ
³ß³Ï»ñïáõÃ»³Ùμ ÁÝ¹ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ Ç ·³ÉÝ Ýáñ³ Ç Ð³-
Û³ëï³Ý. »õ ³å³ ³ÛÝ ÇÝã »Ùáõï ³é³ù»³ÉÝ Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³-
¹áíÏ³óõáó »õ ù³ñá½áõÃ»³Ùμ ³ß³Ï»ñï»³ó ½μ³½áõÙë Ç μÝ³Ïã³ó
ù³Õ³ùÇÝ, Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ »åÇëÏáåáë ³é Ç Ñáíáõ»É ³Ý¹
½÷áùñÇÏ ÑûïÝ Ñ³õ³ï³ó»³É: ÂáõÇ Ã¿ ³é ë³ ·ñ»³É Çó¿ª Áëï Úáí-
ë¿÷³Û ù³Ñ³Ý³ÛÇ æáõÕ³Û»óõáÛ, »ñ³Ý»ÉÇÝ ÔáõÏ³ë ½²õ»ï³ñ³ÝÝ
»õ ½¶áñÍë ³é³ù»ÉáóÝª ù³ç Ïáã»Éáí ½Ý³ ½ù³Õ³ù³óÇÝ Çõñ ÛÁëÏ½-
μ³Ý ³Ý¹ Ù³ï»ÝÇ ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ »õ ½³ÝáõÝÝ Û»ñÏáëÇÝ »õë. »õ ·áõ-
ó¿ ë³Ïë ³Ýí»Ñ»ñ ù³ñá½áõÃ»³ÝÝ ³é Ñ»Ã³Ýáëë ù³ç Ïáã¿. ë³
ÇÝùÝ Â¿á÷ÇÉáë μ³½Ùûù ×·Ý»ó³õ Ç í»ñ³Û ÑûïÇÝ »õ ·ï³õ ·ÉË³õáñ
Ç ÅáÕáíÇ ³Ý¹ Ç ä³Õ»ëïÇÝ Áëï ºõë»μÇáëÇ ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ï-
ÙáõÃ»³Ý (¹åñ. º, ·É. Æ¶). §´³Ûó »Ý »õ ÙÇÝã»õ ó³Ûëûñ Å³Ù³Ý³ÏÇ
·Çñù ³ÛÝáóÇÏ, áñ ÅáÕáí»ó³ÝÝ Û³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ç ä³Õ»ëïÇÝ, ½Ç

·ÉáõË ¿ñ Ýáó³ Â¿á÷ÇÉáë »åÇëÏáåáë »Ï»Õ»óõáÛÝ Î»ë³ñ³óõáó¦:
Ð³Ý·»³õ Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ùμ Û³ÙÇ î»³éÝ 60:
168. ¼»Ù»Ýïáë. ë³ ¿ñ ³Ûñ Ù³ñ¹³ë¿ñ μ³ñáõù, ËÝ³Ù³Íáõ
ûï³ñ³ó, áñμáó »õ ³Ûñ»³ó »õ ¿ñ Ñ³õ³ï³ñÇÙ Ç ¹ñ³Ý ê³Ý³ïñ-
ÏáÛ ³ñù³ÛÇª Ï³ñ·»³É Ç ÝÙ³Ý¿ Ç í»ñ³Û ³Ù»Ý³ÛÝ ×³Ý³å³ñÑ³óÝ.
Û³õáõñ Ï³ï³ñÙ³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ ³ÛÝ ÇÝã »Õμ³Ûñ Ýáñ³
¹³Ñ×³å»ïÝ Ñ³ñÏ³Ý»É Ï³Ù¿ñ ëñáí ½·ÉáõË ³é³ù»ÉáÛÝ, »Ñ³ï
íñÇå»ó³õ »õ ëå³Ý ½ë³ ½¼»Ù»Ýïáë »Õμ³Ûñ Çõñ, ÇëÏ ³é³ù»³ÉÝ
³ÕûÃÇõù Ó»éÝ ïáõ»³É Û³ñáÛó ½Ý³ áÕç³Ý¹³Ù, áñ Ñ³õ³ï³ó Ç î¿ñ
Ñ³Ý¹»ñձ ³ÛÉáíù μ³½Ùûù: ê³ª Áëï Úáíë¿÷³Û ù³Ñ³Ý³ÛÇ æáõÕ³Û»ó-
õáÛ, ½ÏÝÇ ¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáëÇ »Ï³ó »ñÏñáñ¹ »åÇëÏáåáë ³Ý¹¿Ý
Û²ñï³½ ·³õ³éÇ »õ Ñáíáõ»³ó ½Ñ³õ³ï³ó»³ÉëÝ ½³Ùë áõÃÝ. »õ
³å³ Ï³ï³ñ»ó³õ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ Ûºñáõ³½³Û ùñÙ³å»ï¿ª Û»Õ-
μûñ¿ ºñáõ³Ý¹³Û ³ñù³ÛÇ Çμñ Û³ÙÇ î»³éÝ 79:
169. ÎáÙëÇ1 ¿ñ ¹»ÝÇõ Ùá· å³ßïûÝ³ï³ñ ³ñ»·³Ï³Ý »õ ³½-
·³õ Պ³ñëÇÏ Ç Êáñ³ë³Ý ù³Õ³ù¿ Ýáó³. Ç ·Ý³É ³Ý¹ñ ³é³ù»-
ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û ³ß³Ï»ñï»ó³õ ÝÙ³ »ûÃÝ ÁÝÏ»ñûù Ñ³Ý¹»ñÓ,
áñù ÃáÕ»³É ½»ñÏÇñ »õ ½³½·ª »ÏÇÝ ÁÝ¹ ³é³ù»ÉáÛÝ Ç Ð³Ûë ÙÇÝã
Ç ¶áÕÃÝ ·³õ³é Û³õ³ÝÝ ²·áõÉÇë. ³Ý¹³Ýûñ ³ç³Ïó»³É ³é³ù»-
ÉáÛÝ ù³ñá½¿ÇÝ μÝ³Ïã³ó ·³õ³éÇÝ »õ Ñ³ëï³ï¿ÇÝ ½μ³½áõÙë Ç
Ñ³õ³ïë ÙÏñïáõÃ»³Ùμ ³õ³½³ÝÇÝ. »õ Ç ÷áËÇÉ ³ÝïÇ ³é³ù»ÉáÛÝ
Ç Ð»ñ »õ Ç ¼³ñ»õ³Ý¹ ·³õ³éëÝ, Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ »åÇëÏá-
åáë ÎáõÙëÇ »õ ÙÝ³ó ³Ý¹ áÙ³Ùμù ÁÝÏ»ñûù Ç í»ñ³ï»ëãáõÃÇõÝ Ýá-
ñá· Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ »õ ûñ Áëï ûñ¿ ù³ñá½áõÃ»³Ùμ »õ ëù³Ýã»É»ûù
¹³ñÓáõó³Ý¿ÇÝ »õ ½³ÛÉ μ³½áõÙ Ù³ñ¹ÇÏ Ç ëÝáïÇ å³ßï³Ù³ÝóÝ:
ºÏ³ó ³Ý¹ ÎáõÙëÇ ½³Ùë á°ã ë³Ï³õª ³ñ¹ÇõÝ³õáñ í³ëï³Ïûù »õ
Ñ³Ý·»³õ Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ùμ Û³ÙÇ î»³éÝ Çμñ 88, ³Ý¹ Û³õ³ÝÝ ²·áõ-
ÉÇë. »õ Ï³Û ó³ñ¹ »õë ï»ÕÇ ·»ñ»½Ù³ÝÇ Ýáñ³ Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇ »åÇë-
Ïáåáë³ñ³ÝÇÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ Ýáñ³ »õ å³ïáõÇ áõËï³Ï³Ý ³Ûó»Éáõ-
Ã»³Ùμ Ç μÝ³Ïã³óÝ, ÛáñáÛ í»ñ³Û ¿ »õ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ:
170. îáõμÇ³ë. ë³ Û³½·¿ îáõμÇÃ³Û »õ îáõμÇ³Û áñ¹õáÛ Ýáñ³,
áñ ÃáÕ»³É ½ÜÇÝáõ¿ »ÏÝ »õ μÝ³Ï»ó³õ Û»ñÏñáñ¹Ý ºÏμ³ï³Ý. Û»ïáÛ
áñ¹Çù Ýáñ³ »ÏÇÝ Ûº¹»ëÇ³ »õ ³Ý¹ μÝ³Ï»ó³Ý. áõñ Ç ·³É ³é³ù»-
ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ ÁÝÏ³É³õ ½Ý³ îáõμÇ³ë Ç ïáõÝ Çõñª Áëï ºõë»μÇáëÇ
ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³Ý. ¹åñáõÃÇõÝ ², ·ÉáõË Ä¶: ê³ »Ï³ó
1 [Տպագրում այսպես՝ Կոմսի: Քիչ անց ունի նաեւ Կումսի ձեւը: Աղբյուրում՝ Օր-
բելյանի մոտ, Կումսի է: Քանի որ Շահխաթունյանցի մոտ երկու ձեւն էլ գործածված
են, թողնում ենք անփոփոխ]:
»ññáñ¹ »åÇëÏáåáë º¹»ëÇáÛ »õ Ç Ñ³É³Í³Ýë ¸áÙ»ïÇ³ÝáëÇ Ï³Ûë»ñ

Û»ï μ³½áõÙ ï³Ýç³Ý³ó Ï³ï³ñ»ó³õ Û³ÙÇ î»³éÝ 94, Áëï Úáíë¿-
÷³Û ù³Ñ³Ý³ÛÇ æáõÕ³Û»óõáÛ, Ñ³ïáñ ´, ·É. Ä¼:
171. ´³μ»É³ë »åÇëÏáåáë. Û³çáñ¹ ÎáÙë»³Û, Ã»ñ»õë ÙÇÝ ÛÁÝÏ»-
ñ³ó Ýáñ³ Ç ËáõÅÇÏ ³½·¿ ½áñë Ýáí³õ (ÎáÙë»³õ) Ñ³Ý¹»ñÓ »ÃáÕ
³Ûó»Éáõ Ýáñ³Ñ³õ³ï ùñÇëïáÝ¿Çó íÇ×³ÏÇÝ ³é³ù»³ÉÝ ´³ñ¹áõÕÇ-
Ù¿áë: àñå¿ë Ñ³õ³ï³ó»³Éù, ÝáÛÝå¿ë »õ ÑáíÇõù Ýáó³ Û³çáñ¹ù
´³μ»É³ë³Û á°ã å³Ï³ë»ó³Ý Ç ¶áÕÃÝ ·³õ³é¿, Ã¿»õ Ñ³É³Í³Ýûù
Ñ³Ý¹»ñÓ, ÙÇÝã»õ óμáí³Ý¹³Ï Éáõë³õáñáõÃÇõÝ ³½·ÇÝ ù³ñá½áõ-
Ã»³Ùμ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ, áñå¿ë Û³é³ç μ»ñ¿ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³Ý Ç ëïá-
ñ³·ñáõÃ»³Ý ¶áÕÃ³Ý ·³õ³éÇª ³é»³É Ç å³ïÙáõÃ»Ý¿ êÇõÝ»³ó.
§¼ùñÇëïáÝ¿áõÃÇõÝÝ ÁÝÏ³É³Ý μÝ³ÏÇãù ·³õ³éÇë ù³ñá½áõÃ»³Ùμ
ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û... Ûáñë ÙÝ³ó ÝáÛÝ ÏñûÝ ÙÇÝã Ç
ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ, Ã¿å¿ï »õ Ã³·áõÝ... ëáù³ (ùñÇëïáÝ»³Ûù) Ï³ÛÇÝ
»õ ÙÝ³ÛÇÝ ³Ýï»ñáõÝãù μÝ³Ï»³É ³Ûëñ ³Ý¹ñ »õ áÙ³Ýù ÕûÕ»³Éù
Ç É»ñÇÝÝ ¶³ñáõ³Û ÙÇ³ÛÝ³õáñáõÃ»³Ùμ ½Ï»³Ýë Çõñ»³Ýó í³ñ¿ÇÝª
½μ³½áõÙë áõëáõó³Ý»Éáí ÛáÉáí Å³Ù³Ý³Ïûù ÙÇÝã Ç ·³É Ù»ÍÇ Èáõ-
ë³õáñãÇ Ç Ð³Ûë:... ºõ áñå¿ë Û»ï ù³ñá½áõÃ»³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ á°ã
³ÝÑ»ï »Õ»õ Ç Ýáë³ ùñÇëïáÝ¿áõÃÇõÝÝ, ÝáÛÝå¿ë »õ Û»ï ù³ñá½áõ-
Ã»³Ý Èáõë³õáñãÇÝª á°ã μ³ñÓ³õ Ç Ýáó³Ý¿ Çëå³é ³Õ³Ý¹Ý Ñ»Ã³-
ÝáëáõÃ»³Ý¦: ¼³Ûë ÙÝ³óáñ¹ ³Õ³Ý¹ »õë ³ÝÑ»ï ³ñ³ñ »ñ³Ý»ÉÇÝ
Ø»ëñáíå. »õ ë³ ÇÝùÝ ´³μ»É³ë Çμñ Û³Ùë 90, 120:
172. ´³ñëáõÙ³ Ï³Ù ä³ñë³õÙ³. Ð³ÛÏ³½Ý »åÇëÏáåáë Ûº¹»ëÇ³
ù³Õ³ùÇ Û³Ùë îñ³ÛÇ³ÝáëÇ Ï³Ûë»ñ, Çμñ»õ ÑáíÇõ ù³ç ³é³çÝáñ¹¿ñ
Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ áñ ³Ý¹. ë³ ¹³ñÓáÛó ½»ñ»õ»ÉÇ ½ùáõñÙ ÏéáóÝ ½³Ûñ
Í»ñáõÝÇ ê³ñμÇõÕáë ³ÝáõÝ Ç Ñ³õ³ïë »õ ½ùáÛñ Ýáñ³ ½´³õ¿³, áñáó
å³ï×³é³õ ¹³ñÓ³Ý »õ μ³½áõÙù Ç Ñ»Ã³Ýáë³ó. Ç Ï³ï³ñÇÉ Ý³-
Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ ê³ñμÇõÕáëÇ »õ ù»é Ýáñ³ Ç ÈÇõëÇ³ë ¹³ï³õáñ¿,
ÁÙμéÝ»ó³õ Ç ÝáÛÝ ï³Ýç³Ýë »õ »ñ³Ý»ÉÇ »åÇëÏáåáëë ´³ñëáõÙ³
»õ ù»ñ»ó³õ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ »ñÏ³ÃÇ ù»ñãûù Ç Ï³Ë³Õ³ÝÇ. ³ÛÉ ÷áõ-
Ãáí Ñ³ë»³É ³ñùáõÝÇ Ññ³Ù³ÝÇÝ Û³Õ³·ë ³½³ïáõÃ»³Ý ùñÇëïá-
Ý¿Çó ³éÑ³ë³ñ³Ï ³½³ï»ó³õ Ç ï³Ýç³Ý³óÝ. »õ ³ÛÝáõÑ»ï»õ Ñ³-
Ù³ñÓ³Ï »õë ù³ñá½¿ñ »õ ¹³ñÓáõó³Ý¿ñ ½μ³½áõÙë Û³ÝÑ³õ³ïÇóÝ:
Î³ó»³É ³Ù»Ý³ÛÝ ³é³ùÇÝáõÃ»³Ùμ Ñá·õáÛ »õ Ñ³ë»³É Ç μ³ñõáù
Í»ñáõÃÇõÝª ÷áË»ó³õ Ç Ï»Ý³ó ³ëïÇ Û³ÙÇ î»³éÝ 115:
êÙÇÝ ´³ñëáõÙ³ »åÇëÏáåáëÇ º¹»ëÇáÛ Û³çáñ¹»óÇÝ »õ ³ÛÉù
óμáí³Ý¹³Ï Éáõë³õáñáõÃÇõÝ áÕçáÛÝ ³½·Ç Ð³Ûáó Ç Ñ³õ³ïë ùñÇë-
ïáÝ¿áõÃ»³Ý, áñå¿ë »õ Ñ³Ûñ ØÏñïÇã ²õ·»ñ»³Ý Ç Վ³ñë ëñμáó
(Ñ³ïáñ Ä-ñ¹, Ñ³Ù³ñ 144). §²ÛÉ Û³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ÷á÷áËáõÃÇõÝë á°ã

å³Ï³ë»³ó ùñÇëïáÝ¿áõÃÇõÝ Ûº¹»ëÇáÛ, ³ÛÉ Ñ³Ý¹»ñÓ Ñ³É³Í³Ýûù
ÙÝ³ó ³Ý¹ ÙÇßï ÑûïÝ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý »õ ÑáíÇõ Ýáó³ª ³Ãáé³Ï³É
ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿Ç »õ Û³çáñ¹ ²¹¹¿Ç ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ
ÙÇÝã»õ ó³Ûëûñ¦. Ûáñáó, ³ÛëÇÝùÝ Ç Ñáíáõ³ó ³ÝïÇ, ÙÇÝ՝
173. ÎáÝ, ÎáÝáë Ï³Ù Îá·Ý³ïÇáë »åÇëÏáåáë º¹»ë³óõáó ù³-
Õ³ùÇ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ ï¿ñáõÃ»³ÝÝ ¸ÇáÏÕ»ïÇ³ÝáëÇ »õ Ç ¹³ï³-
õáñáõÃ»³ÝÝ ØáõëÇëÇ³ÝáëÇ Ç ÝáÛÝ º¹»ëÇ³ ù³Õ³ùÇ:
êáÛÝ ³Ûë ÎáÝ »åÇëÏáåáë ÛÇß³ï³ÏÇ Ç ÑÇÝ Ö³éÁÝïñÇ ·ñ³ÝáóÇ
Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛëª Ç ×³éÇ ³Ý¹ ÞÙáÝ³ Ï³Ù ê³ÙáíÝ³Û »õ ¶áñÇ³ Ï³Ù
¶áõñÇ³ë³Û, áñå¿ë Ç ëÏ½μ³Ý ×³éÇÝ, ÝáÛÝå¿ë »õ Ç í³Ë×³ÝÇÝ: ºõ
ëÏëáõ³Í ×³éÇÝ ¿ñ Áëï ³ÛëÙ. §Ú³ÙÇ í»óÑ³ñÇõñ»ñáñ¹Ç ÑÝ·»ï³-
ë³Ý»ñáñ¹Ç ²Õ¿ùë³Ý¹ñÇ Ø³Ï»¹áÝ³óõá, áñ ¿ ³Ù áõÃ»ñáñ¹ Ã³·³-
õáñáõÃ»³ÝÝ ¸ÇáÏÕ»ïÇ³ÝáëÇ, áñ Ã³·³õáñ»³ó ½ÇÝÝ »õ ï³ëÝ ³Ù:...
Ú³Ùë ÎáÝ³ »åÇëÏáåáëÇ àõéÑ³Ç, ³ñ³ñ ¸ÇáÏÕ»ïÇ³Ýáë Ñ³É³ÍáõÙÝ
ùñÇëïáÝ¿Çó Û³Ù»Ý³ÛÝ ï»ÕÇë ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛ¦ »õ ³ÛÉÝ:
²Ûëáõ Ãáõ³Ï³Ýûù ëïáõ·Ç Ã¿ ÎáÝ »åÇëÏáåáë º¹»ëÇáÛ ¿ñ
Û³ÙëÝ Çμñ 291-295. ÛÇß³ï³ÏÇ ëáÛÝ »åÇëÏáåáë »õ Ç í³ñë ²μÇμ³-
ë³Û ë³ñÏ³õ³·Ç (ì³ñù ëñμáó, Ñ³ïáñ À-ñ¹, Ñ³Ù³ñ 444):
174. ØËÇÃ³ñ í³Ý³Ñ³Ûñ (Ã»ñ»õë »åÇëÏáåáë): ê³ »Ï³ó Ç êÇõ-
ÝÇë Û³ÙëÝ Çμñ 150 Ï³Ù 170. Ç ï»ÕõáçÝ, áñ ½ÏÝÇ Â³Ý³Ñ³ïÇ í³Ýù
Ïáã»ó³õ. ½³ÛëÙ³Ý¿ ïáÕ¿ Ç å³ïÙáõÃ»³Ý êÇõÝ»³ó êï»÷³ÝÝáë
0ñå¿É, ½áñ »õ ³éÝáõ Ç ëïáñ³·ñáõÃ»³Ý ÝáÛÝ Â³Ý³Ñ³ïÇ í³Ý³ó
Ù³ï»³ÝÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³Ý Áëï ³ÛëÙ. §´³Ûó ·ï³ù ÛÇõñáó ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃ»³ÝóÝ (ÝáÛÝ í³Ý³ó) »Ã¿ Ü (400) ³Ù³õ Û³é³ç (³ÛÝ ¿ Û³-
ÙÇ î»³éÝ 150) ßÇÝ»ó³õ »Ï»Õ»óÇÝ ù³Ý ½Ñ³Û Ãáõ³Ï³ÝÝ ÛÇßË³Ý³óÝ
êÇõÝ»³ó Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ êï»÷³ÝÝáëÇ: ºõ ¿ñ »Õ»³É
Ñ³Ûñ í³ÝÇóÝ, áñáÛ ³ÝáõÝ ØËÇÃ³ñ, áñ ³Ýó»³É ¿ñ ×·ÝáõÃ»³Ùμ ÁÝ¹
μáÉáñ ÑáÛÉë ³é³ùÇÝáõÃ»³Ýó¦: àñáÛ »õ Ù³ñÙÇÝÝ Ã³Õ»ó³õ ÷³Ûï³-
Ï»ñï ³ñÏ»Õûù Ç ·»ïÝ³÷áñ íÇñ³åÇ Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇÝ Ç ÷áùñ μÉñ³Ï
ÙÇáõÙ, áñ Ï³Ûñ ÙÇÝã»õ Û³õáõñë êï»÷³ÝÝáëÇ 0ñå¿É»³Ý:
175. ¼áÃÇÏáë. ë³ ¿ñ »åÇëÏáåáë Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ, áñ Ç ÎáÙ³Ý³
ù³Õ³ùÇ öáùáõÝ Ð³Ûáó. »õ å³ÛÍ³é³Ý³Ûñ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ø³ñ-
Ïáë 0ñ»ÕÇáë Ï³Ûë»ñ »õ ÁÝ¹¹ÇÙ³Ý³Ûñ μ³ÝÇõù »õ ÃÕÃáíù Ñ»ñ-
Óáõ³ÍáÕÇÝ ØáÝï³Ý³Ûª Áëï ºõë»μ»³Û ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³Ý
(¹åñáõÃÇõÝ º, ·ÉáõË Ä¼): ²å³ ½ÏÝÇ Ø³ñÏáëÇ 0ñ»ÕÇáëÇ »õ áñ¹-
õáÛ Ýáñ³, Ç Ñ³É³Í³Ýë ê»õ»ñáëÇ Ï³Ûë»ñ Ï³ï³ñ»ó³õ Ç î¿ñ Û³ÙëÝ
Çμñ 160=190:
176. ²Õ¿ùë³Ý¹ñáë »åÇëÏáåáë ¶³Ùñ³ó Ç öáùñÝ Ð³Û³ëï³Ý,

½ÏÝÇ á°ã ë³Ï³õ Å³Ù³Ý³Ï Ñáíáõ»ÉáÛ ³Ý¹ ½ÅáÕáíáõñ¹Ýª Áëï Û³Ûï-
ÝáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Ç í»ñáõëï, »É³Ý¿ Ûºñáõë³Õ¿Ù ³é Å³Ù³Ý³Ïûù
Ü³ñÏ»ëáëÇ »åÇëÏáåáëÇ ù³Õ³ùÇÝ, áñ Ñ³ñÇõñ³Ù»ÝÇõù ³õ»ÉÇ
ÇÙÝ μéÝ³¹³ï»³É Û»Õμ³ñó ³ÝïÇ »ñáõë³Õ¿Ù³óõáóª å³ßï¿ ³Ý¹
½»åÇëÏáåáëáõÃÇõÝÝ ÁÝ¹ Ü³ñÏ»ëáëÇ, Áëï ºõë»μ»³Û ÛºÏ»Õ»ó³-
Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³Ý (¹åñáõÃÇõÝ ¼, ·É. Ä²). §Æμñ»õ á°ã Ï³ñ¿ñ
³ÛÝáõÑ»ï»õ Ü³ñÏ¿ëáë... í³ëÝ μ³½áõÙ Í»ñáõÃ»³ÝÝ... Ïáã»³ó ½Ý³
(½²Õ¿ùë³Ý¹ñáë) ï»ëãáõÃÇõÝÝ ²ëïáõÍáÛ Ç Ó»éÝ ï»ëÉ»³Ý, áñ »ñ»-
õ»ó³õ ÝÙ³ Ç ·Çß»ñÇ, å³ßï»É ÝÙ³ ÁÝ¹ Ü³ñÏ¿ëáë¦ »õ ³ÛÉÝ. Û³ÙëÝ
Çμñ 210=230:
177. Ø¿ÑñáõÅ³Ý »åÇëÏáåáë Ð³Ûáó Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³ó-
õáó Ç Å³Ù³Ý³Ïë Êáëñáíáõ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó Ñûñ Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û.
³é ë³ ·ñ»³ó ëáõñμÝ ¸ÇáÝ¿ëÇáë Ñ³Ûñ³å»ï ²Õ¿ùë³Ý¹ñÇáÛª Áëï
ºõë»μ»³Û ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³Ý (¹åñáõÃÇõÝ ¼, ·É. Æº). §ºõ
³é ³ÛÝáëÇÏ (·ñ»³ó ¸ÇáÝ¿ëÇáë) áñ ¿ÇÝ Û²ñÙ¿ÝÇ³. ½Ç ¿ñ Ýáó³
»åÇëÏáåáë Ø¿ÑñáõÅ³Ý¦: ²å³ Ç ÉÇÝ»É Ñ³É³Í³Ý³ó ùñÇëïáÝ¿Çó Ç
¸»Ïáë¿ »õ ½ÏÝÇ Ýáñ³ Ç ì³Õ»ñÇ³Ýáë¿, ÁÝ¹ ³ÛÉáó μ³½Ù³ó íÏ³ÛÇó
Ï³ï³ñ»ó³õ »õ ë³ Ç Êáëñáí³Û ³ñù³Û¿ Ð³Ûáó Û³ÙÇ 257:
178. ²Ï³ÏÇáë »åÇëÏáåáë Ç îÇ·ñ³Ý³Ï»ñï ù³Õ³ùÇ Ð³Ûáóª Ç
Å³Ù³Ý³Ïë ¸»Ïáë Ï³Ûë»ñ Ñ³Ù³ñÓ³Ï ù³ñá½¿ñ ½øñÇëïáë. Ï³É³õ
Û³ÝÑ³õ³ïÇó »õ Ï³óáõó³õ ³é³çÇ Ø³ñÏÇ³Ýáë ÑÇõå³ïáëÇ. »õ ³ÛÝ
ÇÝã Ñ³ñóÇÝ ½í³ñ¹³å»ïáõÃ»Ý¿ Ýáñ³, ×³é»³ó Ý³ Û³ï»ÝÇ ³Ý¹
Ï³ñ·³õ ½Ï³ÙáíÇÝ Ù³ñ¹»ÕáõÃÇõÝ øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ óՀ³Ùμ³ñ-
ÓáõÙÝ »õ óԵñÏñáñ¹ ·³ÉáõëïÝ Ç ¹³ï»É »õ Ç Ñ³ïáõó³Ý»É Áëï ·áñ-
Íáó. ÇëÏ ÑÇõå³ïáëÇÝ ³ÝÉáõñ ·ï»³É μ³ÝÇó ëñμáÛÝª »ï Ñ³ñÏ³Ý»É
½Ý³ áõÅ·ÇÝ »õ ³ñÏ³Ý»É Ç μ³Ýï. »õ ³å³ ·ñ»³ó ³é ¸»Ïáë »õ ÁÝ-
Ï³É»³É ½å³ï³ëË³ÝÇª ³ñÓ³Ï»³ó ½ëáõñμ »åÇëÏáåáëÝ ²Ï³ÏÇáë.
»õ Ý³ ·Ý³ó Ç ï»ÕÇ Çõñ, ù³ñá½¿ñ »õ Éáõë³õáñ¿ñ ½μ³½áõÙë »õ Ï³-
ó»³É Áëï Ñ³×áÛÇóÝ ²ëïáõÍáÛª Ñ³Ý·»³õ Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ùμ: ºõ »Õ»õ
ë³ Çμñ Û³ÙëÝ 250=280. Ú³ÛëÙ³õáõñùÝ Ç 11 ³åñÇÉÇ, ÇëÏ Áëï ï¿ñ
Æëñ³Û¿ÉÇª Ç 22 Ù³ñïÇ:
179. ²ñù»Õ³Ûáë »åÇëÏáåáë Ç ØÇç³·»ïë Ð³Ûáó Û³ÙëÝ Çμñ
260=280. ½áñ Û³é³ç μ»ñ¿ Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿É ê³ÉÉ³Ý¹»³Ý Û³ÛÉ³½·Ç
Ñ»ÕÇÝ³Ï³ó Ç ԿñûÝ³·ÇïáõÃ»³Ý ³Ý¹ Û»ñ»ë 99:
180. öÇñÙÇÉÇ³Ýáë, ä³ñÙ»ÉÇ³Ýáë Ï³Ù ä»ñÙ»Õ»ÕÇáë. ³Ûñ ëù³Ý-
ã»ÉÇ »õ Ñ³õ³ï³ñÇÙ å³ßïûÝ»³Û »Ï»Õ»óõáÛ Û³ß³Ï»ñïáõÃ»Ý¿ ³Ý-
ïÇ àñá·ÇÝ¿ëÇª ÉÇ ßÝáñÑûù í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý, áñáÛ í³ëÝ Ï³óáõ-
ó³õ »åÇëÏáåáë Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó Û³ÙÇ 251, áñå¿ë

ï»ë³ÝÇ Ç í³ñë ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ »õ ²Ã³Ý³·ÇÝ»³Û »åÇë-
ÏáåáëÇ Ç Ñ³Ù³ñ 58, ¶ Ñ³ïáñáÛ ì³ñáõó êñμáó. §ÆëÏ öÇñÙÇÉÇ³-
Ýáë ³ß³Ï»ñï àñá·ÇÝÇ »åÇëÏáåáë »Õ»³É Î»ë³ñ³óõáó Û³õáõñë
Ñ³É³Í³Ý³ó ¸»ÏáëÇ Û³ÙÇ î»³éÝ 251, μ»ñ»³É ¿ñ ½³ÛÝ (½ÝßË³ñë
ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ) Ç Î»ë³ñÇ³ »õ å³ÑÇõñ å³ïáõáí ó³õáõñë
ëñμáÛÝ Ô»õáÝ¹»³Û: ºõ »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ »É³Ý¿ñ ë³ ÇÝùÝ Ç ÏáÕÙ³Ýë
»ñáõë³Õ¿Ù³óõáó Ç ÅáÕáíë Ýáó³ ÁÝ¹¹¿Ù äûÕ³ Þ³Ùßï³óõáÛÝª Áëï
ºõë»μ»³Û ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³Ý (¹åñ. ¾, ·É. Æ¾). §´³Ûó Ç
ëáëÇÝ ÇëÏ Û³ÛëáëÇÏ (Û»åÇëÏáåáëáõÝë ÅáÕáíáÛÝ) ëù³Ýã»ÉÇ ¿ÇÝ
ä³ñÙ»ÕÇáë »åÇëÏáåáë Î³å³¹áíÏ³óõáó »õ ¶ñÇ·áñÇáë »õ ²Ã»-
Ý³¹áñáë, áñ ¿ÇÝ »Õμ³ñù »õ ÑáíÇõù »Ï»Õ»óõáÛÝ äáÝï³óõáó »õ
Ð»ÕÇÝáë »Ï»Õ»óõáÛÝ î³ñëáÝ³óõáó¦ »õ ³ÛÉÝ: ºõë Ç ·É. ÆԸ. §ä»ñÙ»-
ÉÇ³Ýáë »õë »ñÏÇóë ³Ý·³Ù »ÏÝ »õ ³ñÑ³Ù³ñÑ»³É ¹ëñáí»³ó ½³ÛÝ
ÇÝã, ½áñ ÙÇ³Ý·³Ù Ýáñá·»³ó ³Ýûñ¿ÝÝ¦: ¾ñ ë³ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó
ÎÇåñÇ³ÝáëÇ »åÇëÏáåáëÇÝ Î³ñ·»¹áÝ³óõáó »õ Ùï»ñÇÙ Ýáñ³ ÁÝ-
ï³ÝÇ ÃÕÃ³ÏóáõÃ»³Ùμ: ²ÛëåÇëÇ ³ñÃáõÝ ÑëÏáÕáõÃ»³Ùμ Ç í»ñ³Û
ÑûïÇÝª ï³ñ³õ »õ μ³½áõÙ Ñ³É³Í³Ý³ó. »õ ³å³ Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ùμ
Ñ³Ý·»³õ Ç øñÇëïáë Û³ÙÇ 272:
181. ÎÕ»Ý¿áë Ï³Ù ÎÕ¿áÝÇáë »åÇëÏáåáë Ç ÝáÛÝ Î³å³¹áíÏÇ³
Ç Å³Ù³Ý³Ïë 0ñ»ÕÇ³ÝáëÇ Ï³Ûë»ñ, Ïñ»³ó ½μ³½áõÙ Ñ³É³Í³Ýë. Ñ³-
Õáñ¹»³ó Ç Ù³ñÙÇÝ »õ Û³ñÇõÝ î»³éÝ ½äáñ÷Çõñáë ·áõë³ÝÝ. »õ
½ÏÝÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý Ýáñ³ Ñ³Ý·áÛó ½Ù³ñÙÇÝÝ Ç ï³å³ÝÇ. »õ
ÇÝùÝ Û»ïáÛ Ç Ñ³É³Í³Ýë ¸ÇáÏÕ»ïÇ³ÝáëÇ Ç ÈÇõëÇ³ ¹ùë¿Ý Ïñ»³É
½μ³½áõÙ ï³Ýç³Ýëª Ï³ï³ñ»ó³õ Û³ÙÇ î»³éÝ 287:
182. ìÉ³ëÇáë »åÇëÏáåáë ê»μ³ëïÇáÛ ÍÝÝ¹»³Ùμ Û³ßË³ñÑ¿
öáùáõÝ Ð³Ûáó Ç ë³ÑÙ³Ý³óÝ ê»μ³ëïÇáÛ, Áëï ÙÇ³μ³Ý ËÝ¹ñ³Ý³ó
»õ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ý Ñ³õ³ï³ó»Éáó ³ÛÝó ÏáÕÙ³Ýó Û³ÝÓÝ ³é»³É
Ó»éÝ³¹ñÇ »åÇëÏáåáë. »õ »Õ»³É Ñ»ï»õáÕ ×ßÙ³ñÇï ÑáíáõÇÝ Û³Ý-
Ó³ÝÓ¿ñ ·Ãáí ½Ñûï Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ »õ ½ûñ³óáõó³Ý¿ñ ½ù³ç Ý³-
Ñ³ï³ÏëÝ, áñå¿ë »õ ½ºõëïé³ïÇáë»³ÝëÝ. »õ ½ÏÝÇ Ñ³É³Í³Ý³ó
»õ íßï³ó Ù³ïÝ»ó³õ Ç Ó»éë ²·ñÇÏáÕ³ÛáëÇ ¹³ï³õáñÇÝ »õ Ç ÙÇ-
çáóÇ ³Ý¹ ã³ñã³ñ³Ý³óÝ »õ μ³Ýï³ñÏáõÃ»³Ý ÇõñáÛ »Õ»õ å³ï-
×³é ÷ñÏáõÃ»³Ý μ³½Ù³ó: ºõ ³å³ Áëï í×éáÛ ³Ýûñ¿Ý ¹³ï³õáñÇÝ
·ÉË³ï»ó³õ ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÝ ìÉ³ëÇáë ³ñï³ùáÛ ù³Õ³ùÇÝ ê»-
μ³ëïÇáÛ Ç í»ñ³Û íÇÙÇ Ñ³Ý¹»ñÓ »ñÏáõ Ñ³õ³ï³ó»³É Ù³ÝÏ³Ùμù
Û³ÙÇ î»³éÝ Çμñ 315, Û³Ùë»³ÝÝ ÷»ïñí³ñÇ Ä Ï³Ù Ä²:
183. ä»ïñáë »åÇëÏáåáë Û»åÇëÏáåáë³óÝ ê»μ³ëïÇáÛ »õ ÁÝï³-
ÝÇ μ³ñ»Ï³Ù ²Ã³Ý³·ÇÝ¿ »åÇëÏáåáëÇ. »õ Ã»ñ»õë ùáñ»åÇëÏáåáë
³ÛÝñ íÇ×³ÏÇ, áñ í³ëÝ ùñÇëïáë³Ï³Ý Ñ³õ³ïáóÝ Ý³Ñ³ï³Ï»ó³õ Ç

ÝÙÇÝ ù³Õ³ùÇ ê»μ³ëïÇáÛ, ÛáñáõÙ ï»Õõáç ½ÏÝÇ Ý³Ñ³ï³Ï»ó³õ »õ
»ñ³Ý»ÉÇ »åÇëÏáåáëÝ ²Ã³Ý³·ÇÝ¿, áñå¿ë ï»ë³ÝÇ Ç í³ñë ÝáñÇÝ
²Ã³Ý³·ÇÝ»³Û Ç Ñ³Ù³ñ 347, ¸ Ñ³ïáñáÛ ì³ñáõó ëñμáó. §ºõ ÝáÛÝ
Å³Ù³ÛÝ ëå³ë³õáñùÝ ³ï»ÝÇÝ ³ñ³· »õë ù³Ý ½μ³ÝÝ ½·áñÍÝ Ï³-
ï³ñ»³É, ÉáõóÇÝ Ïñ³Ï Ù»Í Ç ï»ÕõáçÝ, ÛáñáõÙ Ï³ï³ñ»³É ¿ñ ëáõñμ
»åÇëÏáåáëÝ ê»μ³ëïÇáÛ ä»ïñáë μ³ñ»Ï³Ù ëñμáÛÝ ²Ã³Ý³·ÇÝ»³Û.
áõñ »õ Û»ïáÛ ßÇÝ»ó³õ ÷áùñ ³ÕûÃ³ïáõÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
184. ²Ã³Ý³·ÇÝ¿. ë³ ¿ñ ½³õ³Ï ùñÇëïáÝ»³Û ÍÝáÕ³ó, »Õμ³Ûñ
Ø³ñÇ³Ùáõ ëñμ³ë¿ñ ³ÙáõëÝáÛ ä³ñÃ»õÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ
Ð³Û³ëï³Ý»³Ûóª Ç ë³ÑÙ³Ý³óÝ ê»μ³ëïÇáÛ. ëÝ³õ Ç Ù³ÝÏáõÃ»Ý¿
Ç ·áí»ÉÇ í³ñë »õ ÛáõëÙáõÝë »õ ¿ñ ½ûñ³õáñ Ç μ³Ýë »õ Ç ·áñÍë.
Éáõ»³É »õ ï»ë»³É »åÇëÏáåáëÇÝ ê»μ³ëïÇáÛ ½μ³ñÇ í³ñë ²Ã³Ý³-
·ÇÝ»³Û, ¿³é ½Ý³ ³é ÇÝùÝ »õ Ó»éÝ³¹ñ»³É Ï³óáÛó ï»ëáõã ÇõñáõÙÝ
íÇ×³ÏÇª ÉÇÝ»É ÇÝù»³Ý ·áñÍ³ÏÇó: ºõ ³ÛÝå¿ë ²Ã³Ý³·ÇÝ¿ë Áëï
³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ßÝáñÑ³óÝ áñ ÛÇÝù»³Ý, ËÝ³Ù³ñÏ¿ñ ½ÅáÕáíáõñ¹Ý
³ñÅ³ÝÇ ÇõñáõÙÝ ÏáãÙ³Ý. »õ í³ëÝ ³½³ïáõÃ»³Ý ·»ñ»ÉáóÝ Ç Åá-
Õáíñ¹»Ý¿ ÇõñÙ¿ Ç μ³ñμ³ñáëë, ·Ý³ó ½ÏÝÇ Ýáó³. »õ Ç ×³Ý³å³ñ-
ÑÇÝ ³ñ³ñ»³É ½ëù³Ýã»ÉÇë Û³½³ïáõÃÇõÝ Ù³ÝÏ³Ý ÙÇáÛ Ç íÇß³å¿ª
Û³ÛïÝ»ó³õ »åÇëÏáåáëÇ ·³õ³éÇÝ »õ μéÝ³¹³ï»³É Ç ÝÙ³Ý¿ Áëï
³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ÏáãÙ³ÝÝ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ »åÇëÏáåáë. »õ ½ÏÝÇ ³½³-
ï»ÉáÛ ½·»ñ»³ÉëÝ ¹³ñÓ³õ Ýáùûù Ñ³Ý¹»ñÓ Ç íÇ×³Ï Çõñ ª áã Ñ³-
Ý»Éáí Ç ÉáÛë ½μ³Ý Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛ Û»åÇëÏáåáë. Ï³ó»³É Ç
ÝÙÇÝ å³ßï³Ù³Ý Çμñ»õ ½³Ùë ùë³Ý, Ñáíáõ¿ñ »õ ÙËÇÃ³ñ¿ñ ½ÑûïÝ
ï¿ñáõÝÇ Ñá·»μáõË í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÙμÝ Çõñáí »õ å¿ëå¿ë Ññ³-
ßÇó Ý»ñ·áñÍáõÃ»³Ùμù. ÙËÇÃ³ñ¿ñ »õ ù³ç³É»ñ¿ñ ½μ³Ýï»³ÉëÝ Ç
Ñ³õ³ï³ó»Éáó í³ëÝ ùñÇëïáë³Ï³Ý ÛáõëáÛÝ »õ ½Ï³ï³ñ»³ÉëÝ Ý³-
Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·áõó³Ý¿ñ Ç Ýß³Ý³õáñ ï»Õõáç:
²ÛëåÇëÇ ³ñÇ³Ï³Ý ÑëÏáÕáõÃÇõÝ ²Ã³Ý³·ÇÝ»³Û Ç í»ñ³Û Ñ³-
õ³ï³ó»ÉáóÝ Ñ³ë»³É Ç Éë»ÉÇë Ã³·³õáñÇÝª áñ Ç ÜÇÏáÙÇ¹³ ´Çõ-
Ã³Ý³óõáó, Ï³É³õ ½Ý³ ²·ñÇÏáÕ³Ûáë ¹³ï³õáñ ê»μ³ëïÇáÛ Áëï
Ññ³Ù³ÝÇ Ã³·³õáñÇÝ. »õ ½ÏÝÇ μ³½ÙûñÇÝ³Ï Ñ³ñó³÷áñÓÇ »õ Ñ³ë-
ï³ïáõÝ ·ï³Ý»ÉáÛ »ñ³Ý»ÉõáÛÝ Ç ×ßÙ³ñïáõÃ»³ÝÝ, í×Çé »Ñ³ï
¹³ï³õáñÝª ³Ûñ»É ½ëáõñμÝ:
²ÛëåÇëÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ íÏ³Û»³ó ëáõñμ »åÇëÏáåáëÝ
²Ã³Ý³·ÇÝ¿ Û³ÙÇ î»³éÝ Çμñ 285=Ï³Ù 290, Û³Ùë»³ÝÝ ÛáõÉÇëÇ:
²å³ ½ÏÝÇ ³Ù³ó ÇÝã å³ïáõ³Ï³Ý ÝßË³ñù Ýáñ³ μ»ñ³õ Ç Ø»ÍÝ
Ð³Ûë Ç Ó»éÝ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇª ÝáõÇñÙ³Ùμ Ç Ô»õáÝ¹»³Û
å³ïñÇ³ñ·¿Ý Î»ë³ñÇáÛ Î³å³¹áíÏ³óõáó:
185. Ô»õáÝ¹¿ë. ë³ »õë »åÇëÏáåáë Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³ó-

õáó, áñ ½ÛáÉáí íÇßïë Ïñ»³ó Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ù»ÍÇ Ñ³É³Í³Ý³óÝ. Ó»é-
Ý³¹ñ»³ó ½ëáõñμ ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇãÝ Û³ÙÇ 302. »õ »Ñ³ë ÙÇÝã»õ
Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÅáÕáíáÛÝ ÜÇÏÇáÛ »õ ¿ñ ÁÝ¹ ·ÉË³õáñëÝ. »õ ³å³ Ë³-
Õ³ÕáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·»³õ Ç î¿ñ:
186. ´³ó Û³ÛëáóÇÏ, áñù Ç í»ñáÛ ÛÇß»ó³Ý, ·ï³ÝÇÝ »õ ³ÛÉ ³ß³-
Ï»ñïù »õ »åÇëÏáåáëáõÝù Ç Ð³Û³ëï³Ý Ý³Ëù³Ý ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ.
»õ ³Ñ³ ØÇË³Û¿É å³ïñÇ³ñ· ²ëáñõáó Ç ß³ñ³Ï³ñ·áõÃ»³Ý ³Ý¹
Ñáíáõ³ó Ð³Û³ëï³ÝÇ, ÛÇß³ï³Ï¿ »õ ½»ñÏáõë ³ß³Ï»ñïë ³é³ù»Éáó
Ð³Û³ëï³ÝÇª ½Ê³Ã »õ ½¸³Ã¿. »õ Û³ÝáõÝ Ýáó³ Ï³éáõó»³É »Ý Ç
í³Õáõó Ù»Ý³ëï³Ýù Ç êÇõÝÇë »õ Û²Õáõ³Ýë »õ ÏáãÇÝ ó³ñ¹ Û³ÝáõÝ
ÝáóÇÝª Ê³Ãñ³Û í³Ýù »õ ¸³Ã¿Ç í³Ýù. ½³ñÓ³Ý³·ÇñëÝ ³ÛÝó ï»°ë
Ç í³Ë×³ÝÇ Û³õ»Éáõ³ÍáÛ ´ Ñ³ïáñáÛ:
Úáíë¿÷ ù³Ñ³Ý³Û æáõÕ³Û»óÇ ÛÇß³ï³Ï¿ ½²ùÇ³ë áÙÝ Û³çáñ¹
²¹¹¿Ç Ûº¹»ëÇ³ª Û³ß³Ï»ñï³ó ³ÝïÇ Â³¹¿áëÇ »õ ¹Ý¿ Ý³Ñ³ï³-
Ï»³É Û³ÙÇ 46 Ç ê³Ý³ïñÏáÛ ³ÛÝ ÇÝã ïÇñ»³ó Ý³ »õ º¹»ëÇáÛ ½ÏÝÇ
Ù³Ñáõ³ÝÝ ²Ý³Ý¿Ç áñ¹õáÛ ëñμáÛÝ ²μ·³ñáõ (´ Ñ³ïáñ, ·ÉáõË 16),
»õ ½³ÛÉ ÑáíÇõë »õë ï»°ë Ç ÏñûÝ³·ÇïáõÃ»³Ý ØÇù³Û¿É Í³Ûñ³·áÛÝ
í³ñ¹³å»ïÇ ê³ÉÉ³Ý¹»³Ý. 120, 121, 122:
187. ì³ëï³Ïù Ùß³ÏáõÃ»³Ý »ñ³Ý»ÉÇ ³é³ù»Éáó î»³éÝ Ù»ñáÛ
ÚÇëáõëÇ Ñ³ë»ÉáóÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑ á°ã ÙÝ³óÇÝ ³é³Ýó μ³-
õ³Ï³Ý³ã³÷ ³ñ¹»³Ýó. Ã¿»õ á°ã ½ûñ»óÇÝ ½³½·Ý áÕçáÛÝ ³Í»É Ç
Ñ³õ³ïë, μ³Ûó »õ ³ÛÝå¿ë å³Ñå³Ý»óÇÝ Ç ÍáóÇ Ð³Ûáó ½»Ï»Õ»-
óÇ Ñ³õ³ï³ó»Éáó Ñ³Ý¹»ñÓ Ñáíáõûù ÝáóÇÝª »åÇëÏáåáëûù Ç ï»-
ÕÇë ï»ÕÇë Ð³Û³ëï³ÝÇ áñå¿ë óáõó³õ Ç í»ñáÛ Û³çáñ¹³μ³ñ óμá-
í³Ý¹³Ï Éáõë³õáñáõÃÇõÝ ³½·ÇÝ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇ ä³ñÃ»õÇÝ
¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ:
²ÛëÙ Û³ÛïÝÇ ëïáõ·áõÃ»³Ýë íÏ³Û»Ý Û³çáñ¹áõÃÇõÝùÝ »åÇë-
Ïáåáë³ó Ûº¹»ëÇ³, Ç Î»ë³ñÇ³ÛÝ Î³å³¹áíÏ³óõáó, Ç ê»μ³ëïÇ³,
Û²ñï³½, Ç êÇõÝÇë »õ Û³ÛÉ Ù³ëÝ³õáñ ë³ÑÙ³Ýë Ð³Û³ëï³ÝÇ, Ûáñë
á°ã ÙÇ³ÛÝ ÑáíÇõùÝ, ³ÛÉ»õ ÑûïùÝ ÝáóÇÝ, Ûáñáó μ³½áõÙù Å³Ù³Ý³Ï
³é Å³Ù³Ý³Ï Ç Ù³ëÝ³õáñ »õ ÛÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ñ³É³Í³ÝëÝ Ý³Ñ³ï³-
Ï»ó³Ý. ¿°ñ ½Ç ³é³ÝÓÇÝ, »õ ¿°ñ ½Ç ÁÝ¹ ÑáíáõÇ Çõñ»³Ýó. »õ ³ÛÝå¿ë
íÏ³Û»Éáí ×ßÙ³ñïáõÃ»³ÝÝ »õ ³õ³Ý¹»Éáí Û»ï³·³ÛÇó ½ùñÇëïá-
Ý¿áõÃÇõÝÝ Ñ³ëáõóÇÝ óí³Ë×³Ý »ññáñ¹ ¹³ñáõ:
²é ³Ûë Ýå³ï³Ï ³ñÅ³Ý ¿ ÁÝÃ»éÝáõÉ ½ÇÝã ÇÝã Ñ³ïáõ³Íë μ³-
ÝÇó áÙ³Ýó »ñ»õ»ÉÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï³ó Ç Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÝáóÇÝ ³½·³ë¿ñ
ÁÝÃ»ñó³Ý»É»³óÝ:
ºõë»μÇ ÛºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ïÙáõÃ»³ÝÝ ´-ñ¹ ¹åñáõÃ»³Ý Ç ·ÉáõË

². §¼Ç ÂáíÙ³ë ½Â³¹¿áë Çμñ»õ Ç ½ûñáõÃ»Ý¿ ²ëïáõÍáÛ ³é³ù»³ó
ÛàõñÑ³ (º¹»ëÇ³) ÉÇÝ»É ÝÙ³ ù³ñá½ »õ ³õ»ï³ñ³ÝÇã í³ñ¹³å»-
ïáõÃ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ, ½Ç Ç ·ñáó ³ÝïÇ (º¹»ëÇáÛ) áñ ·ï³õ ³Ý¹,
óáõó³ù Û³é³ç ù³Ý ½÷áùñ ÙÇ: ÆëÏ Çμñ»õ »Ñ³ë Ý³ Û³ßË³ñÑÝ ³ÛÝ,
½²μ·³ñ μÅßÏ»³ó μ³ÝÇõ øñÇëïáëÇ »õ ½³Ù»Ý³ÛÝ Ù³ñ¹ÇÏ ³ßË³ñ-
ÑÇÝ ½³ñÙ³óáÛó ëù³Ýã»ÉÇ ½ûñáõÃ»³ÙμùÝ, ½áñ ·áñÍ»³ó ÉÇ° Ï³-
ï³ñ»³É: ÆëÏ Ç Ó»éÝ ³é³ù»ÉáóÝ Çõñáó (³ß³Ï»ñï³ó) ³é³ù»³ó
Ý³ (Â³¹¿áë) ½·áñÍë Çõñ »õ Ù»ñÓ»óáÛó ½Ýáë³ Û»ñÏñå³·áõÃÇõÝ
½ûñáõÃ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ. »õ ³ñ³ñ ½Ýáë³ ³ß³Ï»ñïë í³ñ¹³å»ïáõ-
Ã»³Ý Ï»Ý³óÝ ÙÇÝã»õ ó³Ûëûñ Å³Ù³Ý³ÏÇ: Æμñ»õ Ç ÝÙ³Ý¿ ³Ù»Ý³ÛÝ
ù³Õ³ùÝ àõñÑ³Û»óõáó ³Ýáõ³ÝÝ øñÇëïáëÇ ÙßïÝç»Ý³õáñ»³É ¿ »õ
ûñÇÝ³Ï Ù»Í û·ÝáõÃ»³Ý öñÏãÇÝ Ù»ñáÛ Û³ÛïÝÇ ¿ Ç Ýáë³. »õ ëáù³
³ë³ó»³É »Ý Çμñ»õ Ç å³ïÙáõÃ»³Ýó ³é³çÝáó¦:
ºõë ÝáÛÝÝª ÛÀ-ñ¹ ¹åñáõÃ»³Ý Ç ·ÉáõË 12. §¼Ç±Ýã åÇïáÛ ¿
³ÛëáõÑ»ï»õ ³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³Ï»É ½ÙÝ³óáñ¹³óÝ, Ï³Ù Ãáõ»É ½μ³½-
ÙáõÃÇõÝ ³ñ³Ýó Ï³Ù ÝÏ³ï»É ³½·Ç ³½·Ç ï³Ýç³Ýë ëù³Ýã»ÉÇ íÏ³-
ÛÇóÝ, ½Ç Ç Ýáó³Ý¿ ï³å³ñûù Ï³ï³ñ»ó³Ý áñå¿ë ½Ç³ñ¹ »Õ»õ Û²-
ñ³μÇ³ »õ ÏÇëáó μ³ñÓù Ëáñï³Ï»ó³Ý, áñå¿ë »õ ³Ýóù ³ÝóÇÝ ÁÝ¹
³ÛÝáëÇÏ, áñ Ç Î³å³¹áíÏÇ³ÛÝ ¿ÇÝ. »õ ³ÛÉù í»ñëïÇÝ Ç μ³ñÓáõ ½á-
ïÇó Çõñ»³Ýó Ï³Ë»ó³Ý. »õ Ñáõñ ÙË³Ë³éÝ »¹»³É Ç Ý»ñùáÛ Ýáó³
»õ Ç ÍËáÛÝ Ñ»ÕÓÝáõÇÝ, áñå¿ë »Õ»õ Ç ØÇç³·»ïë »õ ½áÙ³Ýó áõÝãë
»õ ½³Ï³Ýçë ¹ñáßÙ»óÇÝ »õ ½Ù³ïáõÝëÝ Í³Ûñ³ù³Õ ³ñ³ñÇÝ:... ´³Ûó
áñ ³Ñ³·ÇÝ ¿ Éë»É»³ó ³Ý·³Ùª Ñ³Ùμ»ñ¿ÇÝ. ³ÛÉù Ç կáղÙ³Ý¿Ý äáÝ-
ï³óõáó, ½Ç »Õ»·áõÝë ëñ»³Éë Ç Í³Ûñë Ù³ï³ÝóÝ Ç Ý»ñùáÛ »ÕÝ·³ó
Ýáó³ óó»³É í³ñ¿ÇÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
Øáíë¿ë Êáñ³Ý³óÇ Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý Ð³Ûáó (Ñ³ïáñ ´-ñ¹, Ç
·ÉáõËÝ 72). §ä»ñÙ»ÉÇ³Ýáë »åÇëÏáåáë Î³å³¹áíÏ³óõáó ¿ñ ³Ûñ
ëù³Ýã»ÉÇ ÛáõëáõÙÝ³ëÇñáõÃÇõÝ... ë³ μ³½áõÙ Ëûëë ³ñ³ñ, Ûáñáó ÙÇ
¿ å³ïÙáõÃÇõÝ Ñ³É³Í³Ý³ó »Ï»Õ»óõáÛ... ·ñ¿ ½μ³½áõÙë íÏ³Û»³É
»õ Êáëñáíáõ (³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó) Ç Ù»ñáõÙ ³ßË³ñÑÇë. Ñ³Ù³ÛÝ »õ Û»ï
Ýáñ³ ûï³ñù Ûûï³ñ³ó, μ³Ûó ½Ç á°ã ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ùμ á×áí å³ïÙ¿
»õ áã ½³Ýáõ³ÝëÝ Ýß³Ý³Ï¿ Ï³Ù ½ï»ÕÇë Ï³ï³ñÙ³ÝóÝ, áãÇÝã Ï³-
ñ»õáñ³·áÛÝë Ñ³Ù³ñ»ó³ù »ñÏñáñ¹»É¦:
ØÇË³Û¿É å³ïñÇ³ñ· ²ëáñõáó Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ³é³çÇ
³éÝ¿ Áëï ³ÛëÙ. §´³Ûó ½Ç ÷áõÃáí í×³ñ»³ó Ý³ËÁÝÃ³óն Ç Ã³·³-
õáñë ²μ·³ñáë ½Ï»³ÝëÝ »õ ³ÝÑá·³ó»³É ê³Ý³ïñáõÏ ÇßË³ÝÝ Ã³-
·³õáñ»³ó ÙÇ³Ñ»Í³Ý. »õ ëå³Ý ½³é³ù»³ÉÝ (Â³¹¿áë) »õ ½¹áõëïñ
Çõñ ëáõñμ ÏáÛë (ê³Ý¹áõËï) ½Ñ³õ³ï³ó»³ÉÝ Ç øñÇëïáë: ºõ »Õ»õ

÷áË³Ýáñ¹ ³é³ù»ÉáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáë. »õ ½ÏÝÇ ³ÛÝáñÇÏ
»ÏÝ Ç ÝáÛÝ íÇ×³ÏÝ ´³ñ¹áõÕ¿ÙÇáë »õ Ç ÝáÛÝ Ã³·³õáñ¿ Ï³ï³ñ»-
ó³õ. »õ μ³ñÓ³õ Ñ³Ù³ñÓ³ÏáõÃÇõÝÝ Ñ³õ³ï³ó»Éáó, μ³Ûó Ñ³õ³ïÝ
Ñ³ëï³ï»³É ³é³ù»É³Ï³Ý ÑÇÙ³Ùμ á°ã å³Ï³ë»³ó ÙÇÝã»õ Ç ·³ÉÝ
³é Ýáë³ ëáõñμ Ý³Ñ³ï³Ï³óÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó »õ Ç å³ï×³éë Ýáó³
Ñ³õ³ï³É Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û Ç ÝÙÇÝ ó»Õ¿ ²μ·³ñáõ Ç Ó»éÝ Ù»Í³-
Ñ³Ý¹¿ë í³ëï³Ï³õáñÇÝ ¶ñÇ·áñÇª áñ »õ Ý³ ó»Õ³ÏÇó ³Ý¹ñ³ÝÇÏ
åë³Ï³õáñÇÝ Ç øñÇëïáë ²μ·³ñáõ »ñ³Ý»ÉáÛÝ Ç î»³éÝ¿¦:
Ð³Ûñ ØÏñïÇã ²õ·»ñ»³Ý Ç í³Ë×³Ý ×³éÇ ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û
³é³ù»ÉáÛ Ç í³ñë ëñμáó Ñ³ïáñ Â-ñ¹, Ñ³Ù³ñ 446, ³Ûëå¿ë ËûëÇ.
§ºõ Áëï ³ÛëÙ Çñ³õ³Ùμ ×³Ý³ãÇ »Ï»Õ»óÇ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó ³ß³-
Ï»ñï Ñ³ñ³½³ï »ñÏáóáõÝó ëáõñμ ³é³ù»Éáóëª ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ, áñ
ÙÇÝ ¿ Û»ñÏáï³ë³ÝÇó, »õ Â³¹¿áëÇ, áñ ¿ñ Û»ûÃ³Ý³ëÝÇó. »õ Ñ³Û-
ñ³å»ïáõÃÇõÝ Ð³Ûáó ÏáãÇ »õ ¿ ³Ãáé³Ï³ÉáõÃÇõÝ, ³ÛëÇÝùÝ Û³çáñ-
¹áõÃÇõÝ ²ÃáéáÛ ëñμáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ »õ Â³¹¿áëÇ, ½Ç Ã¿å¿ï
ëáõñμ Èáõë³õáñÇãÝ Ù»ñ Ç Î»ë³ñÇ³ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ, ³ÛÉ Ýëï³õ Û²-
Ãáé ëáõñμ ³é³ù»Éáóë. ³ÛëÇÝùÝ Ç íÇ×³Ï Ýáó³, áñ ¿ Ð³Û³ëï³Ý
³ßË³ñÑ, áõñ á°ã »ñμ¿ù å³Ï³ë»³ó Û³çáñ¹áõÃÇõÝ ùñÇëïáÝ¿áõ-
Ã»³Ý (»õ »åÇëÏáåáëáõÃ»³Ý) á°ã ÙÇ³ÛÝ Ûº¹»ëÇ³, áñ Û»ï ÙÇ³Ý·³Ù
Éáõë³õáñáõÃ»³Ý ÙÇßï áõÝ¿ñ ½Ñûï Ñ³õ³ï³ó»Éáó Ç ÍáóÇ ÇõñáõÙ,
³ÛÉ»õ Ç Ø»ÍÝ Ð³Ûë, áõñ Ï³ÛÇÝ ùñÇëïáÝ»³Ûù ë÷é»³Éù ³ëï »õ ³Ý¹
Ñ³É³Í³Ýûù Ñ³Ý¹»ñÓ, Ûáñáó »õ ½μ³½áõÙë Ý³Ñ³ï³Ï»³ó Êáëñáí
³ñù³Û Ð³Ûáóª Ñ³ÛñÝ îñ¹³ï³Û, Áëï ·ñ»ÉáÛ Êáñ»Ý³óõáÛÝ. ÇëÏ ³é
îñ¹³ï³õ Û³ñáÛó ²ëïáõ³Í Èáõë³õáñÇã Ñ³Ùûñ¿Ý ï³Ýë Ð³Ûáó ½»-
ñÇóë »ñ³Ý»ÉÇÝ ½¶ñÇ·áñÇáë ä³ñÃ»õª áñå¿ë å³ñÃ»õ³Ï³Ý ½³õ³Ï
Ï»Ý¹³ÝÇ ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ Â³¹¿áëÇ »õ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ »õ ³é³-
ù»É³Ï³Ý Ñá·õáí ³ñÅ³Ý³Å³é³Ý· ²ÃáéáÛ ëáõñμ ³é³ù»Éáóë¦:
Î³ÃáõÕÇÏáëáõÝù
³Ùù
î»³éÝ
188. ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã ä³ñÃ»õª áñ¹Ç ²Ý³Ï³Û ä³Ñ-
257 É³õáõÝõáÛ, ÍÝ³ÝÇ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ³ñù³Û³ÝÇëï ù³Õ³ùÇ
258 Ð³Ûáó, ÁÝ¹ Ó»éÝ ¹³Û»ÏÇÝ ÷³Ëëï»³Ùμ ½»ñÍ³ÝÇ Ç Î»ë³-
ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó »õ ³Ý¹ ëÝ³ÝÇ »õ ³×Ç ÏñÃáõÃ»³Ùμ
ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³ïáó »õ ³ÙáõëÝ³ó»³É ÍÝ³ÝÇ ½»ñÏáõë

áñ¹Çëª ½ìñÃ³Ý¿ë »õ ½²ñÇëï³Ï¿ë: ²å³ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ
³ÙáõëÝáÛÝ ÇõñáÛ Ø³ñÇ³Ù³Û Ññ³Å³ñ»³É Û³ÙáõëÝ³Ï³Ý
280 å³ñï³õáñáõÃ»³Ýóª ·Ý³Û, Ùï³Ý¿ Ç Í³é³ÛáõÃÇõÝ îñ¹³-
ï³Û áñ¹õáÛÝ Êáëñáíáõ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó, áñ ûñ ù³Ý ½ûñ
μ³ñÓñ³Ý³Ûñ Ç å³ïÇõ ³ñÇ³Ï³Ý ù³çáõÃ»³Ùμ Çõñáí Û³ß-
286 Ë³ñÑÇÝ ÚáõÝ³ó: â³ñã³ñÇ Ç îñ¹³ï³Û Ýáñ³åë³Ï ³ñù³-
Û¿ Ð³Ûáó ÛºÏ»Õ»³ó ·³õ³éÇ »õ ³ÝÏ³ÝÇ Ç Êáñ ìÇñ³åÝ
301 ²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ í³ëÝ Ç øñÇëïáë Ñ³õ³ïáóÝ: Æ ìÇ-
ñ³å¿ ³ÝïÇ »É³Ý¿ »õ Éáõë³õáñ¿ ½³½· Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó
Ã³·³õáñ³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ »õ ï»ë³Ý¿ ½³ÛÝ Ññ³ß³ÉÇ »õ Ýá-
ñ³å³ñ·»õ ï»ëÇÉ ï»ëãáõÃ»³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ ³é ³½· Ð³-
Û³ëï³Ý»³Ûó: ºõ ³å³ Ñ³ñÏ»óáõóÇã ËÝ¹ñ³Ýûù ³ñù³ÛÇÝ
302 îñ¹³ï³Û »õ ï»ëÉ»³Ùμ Ññ»ßï³ÏÇ ²ëïáõÍáÛ ·Ý³Û Ç Î»ë³-
ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó »õ Ó»éÝ³¹ñ»³É Û»åÇëÏáåáë Ç Ô»-
õáÝ¹»³Û å³ïñÇ³ñ·¿ ù³Õ³ùÇÝª í»ñ³¹³éÝ³Û »õ ßÇÝ¿
303 ½í³Ýë ÆÝÝ³ÏÝ»³Ý ï»ÕõáÛÝ Ç î³ñûÝ ·³õ³éÇ: ¶³Û Ç ì³-
Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù »õ ßÇÝ¿ ÁÝ¹ ³ñù³ÛÇÝ îñ¹³ï³Û ½Ñá-
Û³Ï³å Ù»Í »Ï»Õ»óÇÝ Ç Ýß³Ý³¹ñ»³É ï»ÕõáçÝ, ½áñ Ç ï»ë-
É»³Ý »ï»ë Éáõë³Ó»õ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ç ù³Õ³ù³Ù¿ç ³Ý¹ñ
318 Ù»ñÓ Û³å³ñ³Ýë ³ñùáõÝÇ: Ò»éÝ³¹ñ¿ ½áñ¹Ç Çõñ ½²ñÇë-
ï³Ï¿ë Û»åÇëÏáåáë ÷áË³Ýáñ¹ ÇÝù»³Ý ËÝ¹ñ³Ýûù ³ñù³-
332 ÛÇÝ îñ¹³ï³Û: Î³ñ·¿ ½²ñÇëï³Ï¿ë ½áñ¹Ç Çõñ Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë ³½·ÇÝ »õ ÇÝùÝ ³é³ÝÓÝ³Ý³Û Ç ·³õ³éÝ ¸³ñ³Ý³-
Õ»³ó, Û³ÛñÝ Ø³Ý»³Û ëñμáÛ ÏáõëÇÝ ÙÇáÛÝ ÛÁÝÏ»ñ³óÝ ÐéÇ÷-
ëÇÙ»³Ýó: Î»³Ûñ ³Ý¹¿Ý Ç Ù³ñ¹Ï³Ý¿ ³Ýï»ë Çμñ»õ ë»ñáíμ¿
»ñÏÝ³õáñ. áõñ³Ýûñ »õ ³õ³Ý¹¿ ½Ñá·ÇÝ Ç ¹³ëë í»ñÇÝ
½ÇÝáõáñáõÃ»³ÝóÝ: ºõ Ù³ùáõñ Ù³ñÙÇÝÝ ÙÝ³Û ³ÝÃ³Õ »õ
³Ý³å³Ï³Ý Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇÝã, ÙÇÝã»õ Ñáíáõ³ó áÙ³Ýó
·ï»³É Ï³ñÏ³é ù³ñ³Ýó ³éÝ»Ý Ç í»ñ³Û: ²å³ Ç ÝáÛÝ ¹³-
ñáõ, ÛáñáõÙ Ñ³Ý·»³õ »õ ³Ù÷á÷»ó³õ ³Ý·Çï»ÉÇ ÛáõÙ»ù¿,
Û³ÛïÝ»ó³õ Ç Ó»éÝ áõñáõÙÝ ×·Ý³õáñÇ ¶³éÝÇÏ ³Ýáõ³Ý»-
ÉáÛ, ½áñ μ³ñÓ»³É ³ÝïÇ ³Ù÷á÷»³ó Ç Âáñ¹³Ý ·ÇõÕ ·³õ³-
éÇÝ ³ÛÝáñÇÏ »õ ÑáõëÏ Û»ïáÛ »μ»ñ ³ÝïÇ Ç ì³Õ³ñß³å³ï
ù³Õ³ù ²ñ³ñ³ï³Û ÇßË³ÝÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ ¶ñÇ·áñ Ø³ÙÇÏá-
Ý»³Ý ³ÙμáÕç ³Ù»Ý³ÛÝ áëÏ»ñûùÝ, áñå¿ë íÏ³Û»Ý ³ÏÝÛ³Ûï-
ÝÇ ëïáõ·áõÃ»³ÝÝ å³ïÙÇãù ³½·Ç Ð³Ûáó, áñå¿ë ½÷áË³¹-
ñáõÃ»Ý¿ ÝßË³ñ³óÝ, ÝÙ³Ý³å¿ë »õ ½ßÇÝáõÃ»Ý¿ »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ Ç å³ï×³éë ³ÛÝñ ÷áË³¹ñáõÃ»³Ýª Û³é³å³ñ ³Ý¹ñ

ì³Õ³ñß³å³ïáõ, áñù »Ý ê»μ»áë »åÇëÏáåáë, êï»÷³Ý-
Ýáë ²ëáÕÇÏ, ¼-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë, ÎÇñ³Ïáë,
ì³ñ¹³Ý »õ Øáíë¿ë Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óÇ ²Õáõ³ÝÇó å³ïÙÇã:
Àëï Ùï³ó ³ÛëáóÇÏ å³ïÙ³·ñ³ó ù³ç³Û³Ûï ëïáõ·Ç,
Ã¿ μ³óÇ ·ÉËáÛÝ »õ Ç å³ïáõ³Ï³Ý ԱçáÛÝ áãÇÝã ³ÛÉ Ù³-
ëáõÝù ÝßË³ñ³ó Ø»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ Ï³Ý ³ñï³-
ùáÛ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ï³Ù ë÷é»³É »õ ï³ñ³Í»³É áõñ»ù:
ÞÝáñÑ³μ³ßË ²çÝ μ³½áõÙ íÏ³ÛÇõù Ñ³ëï³ï»³É Ï³Û
³ñ¹¿Ý ³ëï Û²Ãáé ³Ûëñ Î³ÃáõÕÇÏ¿ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ½ÏÝÇ Ûá-
Éáí ï»Õ³÷áËáõÃ»³Ýó Ç ½³Ý³½³Ý Å³Ù³Ý³Ïë (60): ÆëÏ
å³ïáõ³Ï³Ý ·ÉáõËÝ, áñ å³Ñ¿ñ Ç ÝáÛÝ ÛÇß³ï³Ï»³É »Ï»-
Õ»óõáç ³é³å³ñÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ½áñ ßÇÝ»³É ¿ ¶-ñ¹
Ü»ñë¿ëÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ î³Û»óõáÛ, áñáÛ »õ ÍÝûïÝ ïáõ³õ Æë-
ñ³Û¿É »åÇëÏáåáëÇÝ ²Õáõ³ÝÇó, ½ÏÝÇ ÏáñÍ³ÝÙ³Ý »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ »õ ³õ»ñ³Ý³ó Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³ñ³õ ³ÛÝ Áëï ³Ûó»Éáõ-
Ã»³Ý í»ñçÝáÛÝ ¶³·Ï³Û ³ñù³ÛÇ Ç í³Ýë Â³ÃÉáÛ »õ ì³ñá-
ëÇ Çμñ»õ Û³ÝùáÛÃ ÇÝã ï»ÕÇ: ºõ ³ÝïÇ Ù³ëÝ ÇÝã Ç ·ÉËáÛÝ
ï³ñ³õ êÙμ³ï ¾ÉÇÏáõÙ»³Ý 0ñμ¿É»³Ýó Ç ëáõñμ áõËïÝ
Üáñ³í³ÝÇó ³ßË³ñÑÇÝ êÇõÝ»³óª Áëï íÏ³Û»ÉáÛ å³ïÙáõ-
Ã»³Ý 0ñμ»É»³Ýó, ½áñ Ñ³Ý³ù Ç Ý³Ë³·³Ñ í³ÝÇóÝ êÇõ-
Ý»³ó. §¶Ý³ó (êÙμ³ï ¾ÉÇÏáõÙ»³Ý 0ñμ¿É»³Ýó í³ëÝ Ù³Ûñ
÷³ÛïÇóÝ Ç ´³ë»ÝáÛ Ç å¿ïë ßÇÝáõ³ÍáóÝ ÐáõÉ³õáõ Ë³-
ÝÇÝ) Ç í³ÝëÝ Â³ÃÉáÛ »õ μ³½áõÙ Í³ËÇõù »õ Ù»Í³õ ç³ÝÇõ
¿³é Ù³ëÝ ÇÝã Ç ·ÉËáÛ ëáõñμ Èáõë³õáñãÇÝ ¶ñÇ·áñÇ, ½Ç
Ï³Ûñ ³Ý¹ ÙÇ ÏáÕÙ ·ÉËáÛÝ,... ½áñ μ»ñ»³É »õ ÅáÕáí»³É ¿ñ
³Ý¹ í»ñçÇÝ ¶³·ÇÏ Ã³·³õáñÝ ´³·ñ³ïáõÝÇ »õ »¹»³É Ç
å³Ñ»ëïÇ Ç ÏáñÍ³ÝÙ³Ý Å³Ù³Ý³ÏÇÝ »õ μ»ñ»³É ½³Ýå³ï-
Ù»ÉÇ ·³ÝÓÝ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ, ½³ñ¹³ñ»³ó áëÏõáí »õ ³ñÍ³-
Ãáí »¹»³É Û³ÕÇõë³Ó»õ å³Ñ³ñ³ÝÇ »õ μÝ³Ï»óáÛó Ç ·»ñ³-
Ñéã³Ï áõËïÇÝ Üáñ³í³ÝÇó¦:
189. ²ñÇëï³Ï¿ë Ïñïë»ñ áñ¹Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³-
õáñãÇ. ³ÛÝ ÇÝã ¿ñ ëïÝ¹»³Û Ù³ÝáõÏ, Ï³Ûñ ³é Ùûñ ÇõñáõÙ
Û³Ý³å³ïÇ Կáõë³Ý³ó. »õ Ç ½³ñ·³Ý³É Ñ³ë³ÏÇÝ ãá·³õ
³é ÙÇ³ÛÝ³Ï»³ó áÙÝ ÜÇÏáÙ³ùáë ³ÝáõÝ »õ í³ñÅ»³É ³é
ÝÙ³ í³ñáõù ëñμáõÃ»³Ý »Õ»õ Ñá·»ÉÇó Ù»Ý³õáñ »õ ³é³ÝÓ-
Ý³ó³õ Û³Ý³å³ï áõñ»ù Ññ³Ù³Ý³õ í³ñ¹³å»ïÇÝ ÇõñáÛ.
»õ Ç Éáõë³õáñÇÉ μáí³Ý¹³Ï ³½·Ç Ð³Ûáó Û³ëïáõ³Í·Çïáõ-
ÃÇõÝ, Ç ëïÇåÙ³Ý¿ ËÝ¹ñ³Ï³ó ³é³ù»ÉáóÝ Ç Ø»Í¿Ý îñ¹³-

ï³Û »ÏÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý ³é Ø»ÍÝ îñ¹³ï, ÁÝ¹ áñ áõñ³Ë
318 »Õ»³É ³ñù³ÛÇª ï³Û Ó»éÝ³¹ñ»É ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ½Ý³ ÇÝùÝ
½²ñÇëï³Ï¿ë Û»åÇëÏáåáë:
Ú»ñÏñáñ¹ ³ÙÇ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ Çõñ ·Ý³Û ÁÝ¹ Ñûñ Çõ-
ñáõÙ »õ ÁÝ¹ Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û Ç ÐéáíÙ: ºõ ½ÏÝÇ ¹³ñÓÇÝ
325 ·Ý³Û Ç ÅáÕáíÝ ÜÇÏÇáÛ ÷áË³Ýáñ¹ Ñûñ ÇõñáõÙ ëñμáÛÝ ¶ñÇ-
332 ·áñÇ: Ú³çáñ¹¿ Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÛÇëå³é ³é³ÝÓ-
Ý³Ý³ÉÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Û³Ý³å³ïë: Ðáíáõ»³É ½³½·Ý áÕ-
çáÛÝ áõÕÕáõÃ»³Ùμ Ñ³õ³ïáóª »Õ»õ ûñÇÝ³Ï ëñμáõÃ»³Ý
μ³½Ù³ó: ÞÇÝ»³ó ½»Ï»Õ»óÇë »õ ½Ù»Ý³ëï³Ýë ÏñûÝ³õáñ³ó
»õ ½Ù»Í »Ï»Õ»óÇÝ Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇÝ Êá·³Ý, áñ Û³ßË³ñ-
ÑÇÝ Ìá÷³ó:
Ú³ÙÇ 339, ³ÛÝ ÇÝã ¹¿Ù »¹»³É ·Ý³Ûñ Û³ßË³ñÑÝ Ìá÷³ó
Û³Ûó»ÉáõÃÇõÝ ÑûïÇÝ Û²ñù»Õ³Ûáë ³ÝáõÝ ÇßË³Ý¿ Ï³ÝË³õ
áË³ó»ÉáÛ ÁÝ¹ ëñμáÛÝ »õ Ç ¹³ñ³Ý Ùï»ÉáÛÝ ½×³Ý³å³ñÑ³ÛÝ,
339 ëñáí Ï³ï³ñÇ »ñ³Ý»ÉÇÝ, ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ μ³ñÓ»³É ³ß³Ï»ñ-
ï³óÝª Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý Ç ÂÇÉÝ ³õ³ÝÇ ·³õ³éÇÝ ºÏ»Õ»³ó:
²ç ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇë ·ï³ÝÇ ³ëï Ç Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»-
Õ»óõáç êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ (65, 78):
190. ìñÃ³Ý¿ë »ñ¿ó áñ¹Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ,
áñ Ç Ñ»é³Ý³É ÍÝáÕ³óÝª ÑûñÝ ³é îñ¹³ï »õ ÙûñÝ Û³Ý³-
å³ïë Îáõë³Ý³ó, ÙÝ³ó ³é ¹³Û»³ÏÝ Çõñ. »õ Ç ½³ñ·³Ý³É
Ñ³ë³ÏÇÝ ³ÙáõëÝ³ó³õ ³Ý¹ Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó.
áõñ³Ýûñ »õ ÍÝ³õ ½»ñÏáõë áñ¹Çëª ½¶ñÇ·áñÇë »õ ½ÚáõëÇÏ.
»õ ³å³ ÁÝ¹ »Õμûñ ÇõñáõÙ ²ñÇëï³Ï»³Û »ÏÝ ÁÝï³Ý»ûù Ç
Ïáã ³ñù³ÛÇÝ Û²ñ³ñ³ï:
ºõ Ç Ï³ï³ñÇÉ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ »ÕμûñÝ Û²ñù»Õ³Ûáë
339 ÇßË³Ý¿ª Ñ³ñÏ»óáõóÇã ËÝ¹ñ³Ýûù ³ñù³ÛÇÝ Û³çáñ¹¿ Û²-
Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ½ÏÝÇ Ï³ÝË³õ Ññ³Å³ñ»ÉáÛÝ Û³-
ÙáõëÝ³Ï³Ý å³ñïáõó å³ñÏ»ßï ³ÙáõëÝáÛÝ ÇõñáÛ. »õ ·áñ-
Í³ÏóáõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇ ³ñù³ÛÇÝ Áëï ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý Ñá·õáÛÝ
ßÝáñÑ³ó Ñáíáõ¿ñ ½³½·Ý:
¶ñáõÃ»³Ùμ Çõñáí ³é Ø³Ï³ñÇáë »åÇëÏáåáë³å»ï
340 ºñáõë³Õ¿ÙÇ ÁÝÏ³É³õ ½Ï³ÝáÝë ÍÇëÇó »õ å³ßï³Ù³Ýó
ËáñÑñ¹áó »Ï»Õ»óõáÛ Ç å¿ïë ÑûïÇ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó: ¼ÏÝÇ
³Ûëñ ËÝ¹ñ»³ó ÃÕÃáí ½ÇÝã ÇÝã μ³Ýë í»ñ³μ»ñ»³Éë ³é
μ³Ýë Ñ³õ³ïáÛ »õ ³é í³ñ¹³å»ïáõÃÇõÝë Ç ëñμáÛÝ Ú³Ïá-
μ³Û Ñ³Ûñ³å»ï¿Ý ØÍμÇÝ ù³Õ³ùÇ. »õ ÁÝÏ³É³õ ½³ÛÝ áõ-

Ã»õï³ë³Ý ·ÉËáíù, áñ ³ñ¹ ³Ýáõ³ÝÇ ¼·ûÝ Ù³ï»³Ý, Û³-
ÝáõÝ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ:
¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ³ñù³ÛÇÝ îñ¹³ï³Û ¹ñ¹»³É ÛáÙ³Ýó Çß-
Ë³Ý³ó ³ñù ³ñÇõÝ³Ñ»Õù ³ÛÝ ÇÝã Ï³Ù¿ÇÝ å³ï³ÑÇÉ ëñμáÛ
Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ ëñáí ³Ý¹ Ç Ø³ïñ³í³Ýë, Ï³å»ó³Ý Ó»éù Ýá-
ó³ Û³Ý»ñ»õáÛÃ ½ûñáõÃ»Ý¿ª ÙÇÝã»õ »ñ³Ý»ÉõáÛÝ ³Ýó»³É ³Ýí-
Ý³ë ÁÝ¹ Ù¿ç Ýáó³, ·Ý³ó ÛºÏ»Õ»³ó ·³õ³é Ç ÂÇÉÝ ³õ³Ý:
¶ñáõÃ»³Ùμ Çõñáí ÁÝ¹ Ý³Ë³ñ³ñëÝ ³é Îáëï³Ý¹ Ï³Ûëñ
343 ï³Û Ã³·³õáñ»óáõó³Ý»É Ð³Ûáó ½áñ¹ÇÝ îñ¹³ï³Û ½Êáëñáí
353 ´: ԶÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ëáñÇÝ Êáëñáíáõ ³Ýó³Ý¿ Ç Îáëï³Ý¹Ç-
ÝáõåûÉÇë ÁÝ¹ áÙ³Ýó Ý³Ë³ñ³ñ³ó ³é Ï³Ûëñª áõñ Ã³·³õá-
ñ»óáõó»³É ½îÇñ³Ý Êáëñáí»³Ýª ¹³éÝ³Û Ç Ð³Ûë: ºõ ³å³
355 Éó»³É ½³õáõñë Ï»Ý³ó Çõñáó í³Ë×³ÝÇ, áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ
³Ù÷á÷»Ý Ç Âáñ¹³Ý ·ÇõÕ ·³õ³éÇÝ ¸³ñ³Ý³Õ»³ó:
191. ÚáõëÇÏ áñ¹Ç ìñÃ³ÝÇëÇ áñ¹õáÛ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ
Èáõë³õáñãÇ ÍÝ»³É Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó »õ ½ÏÝÇ
·³Éëï»³Ý Û²ñ³ñ³ï ÁÝ¹ ÍÝûÕ³óÝª ³ÙáõëÝ³ó»³É ÁÝ¹
¹ëï»ñ îÇñ³Ý³Û ³ñù³ÛÇª ÍÝ³ÝÇ ½»ñÏáõë áñ¹Çë ½ä³å »õ
½²Ã³Ý³·ÇÝ¿. »õ Û»ï ³ÛÝñ Ññ³Å³ñ»³É Û³ßË³ñÑ³ÛÇÝ
½μ³ÕÙ³Ýóª ÁÝ¹ Ñá·»õáñëÝ ÏñÃ¿ñ:
356 àõëïÇ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ Ñûñ ÇõñáõÙ ÁÝïñ»ó³õ »õ Ï³ñ·»-
ó³õ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ²Ãáé »õ Ñáíáõ¿ñ ½ÅáÕáíáõñ¹Ý
³ñÃÝáõÃ»³Ùμ »õ ³Ýí»Ñ»ñ Ëñ³ïáõù ³é ³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³ë³Ï:
Êáñï³Ï¿ñ ÁÝ¹ áïÇõù ½å³ïÏ»ñ ÚáõÉÇ³ÝáëÇ Ï³Ûë»ñ,
½áñ ÁÝÏ³É»³É ¿ñ ³ñù³ÛÝ Ð³Ûáó îÇñ³Ý »õ Ï³Ù¿ñ Ï³Ý·Ý»É
ÛÇõñ ³ñù³Û³Ï³Ý »Ï»Õ»óõáç ·³õ³éÇÝ Ìá÷³ó: ²å³ Ç
Ññ³Ù³Ý¿ ÝáñÇÝ îÇñ³Ý³Û í³ëÝ »ñÏÇõÕÇÝ ÚáõÉÇ³ÝáëÇª
362 »ñ³Ý»ÉÇÝ ÚáõëÇÏ ·³Ý»³É ç³ÛÉáïÇõù í³Ë×³ÝÇ Û³Ýûñ¿Ý
Ó»é³ó: ºõ ½Ù³ñÙÇÝÝ μ³ñÓ»³É ë³ñÏ³õ³·³ó Ñ³Ý·áõó³-
Ý»Ý Ç Âáñ¹³Ý ³é Ñûñ ÇõñáõÙ:
192. ö³éÝ»ñë»Ñ Ï³Ù ö³é¿Ý ³ÝáõÝ, áñ Û²ßïÇß³ï
³õ³Ý¿ Ç í³Ý³ó ՍñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ, ë³Ïë ãÉÇ-
Ý»ÉáÛÝ Û³ÛÝÅ³Ù áù ³Ý¹ Ç ó»Õ¿ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ, Ñ³õ³Ýáõ-
362 Ã»³Ùμ ³ñù³ÛÇÝ îÇñ³Ý³Û »õ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ Ï³óáõó³ÝÇ
Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ, áñáÛ Ï³ó»³É Ç ÝÙÇÝ ½³Ùë Çμñ
364 »ñÇëª í³Ë×³ÝÇ:
193. Ü»ñë¿ë Ø»ÍÝª Áëï ßÝáñÑ³ÉÇó ½³õ³Ï μ³ñ»½·»³ó

ß³é³õÇÕ»³É Û³ñÙ³ïáó μ³ñ»³ó ÃáéÝ ÃáéÇÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ-
·áñÇ Èáõë³õáñãÇ, áñ ½ÏÝÇ ÍÝÝ¹»³Ý »õ ³×Ù³Ý Ñ³ë³ÏÇÝ
³é³ù»ó³õ Ç Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáó Ç í³ñÅë Ñ»ÉÉ¿Ý
¹åñáõÃ»³Ý. »õ ³é³õ»É »õë áõëÙ³Ý í³ëÝª ãá·³õ Ç Îáë-
ï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë, áõñ »õ ³ÙáõëÝ³ó³õ ÁÝ¹ ¹ëï»ñ áõñáõÙÝ
Ù»ÍÇ ÇßË³ÝÇ ²ëåÇáÝ¿ë ³ÝáõÝ: ²å³ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ
ö³éÝ»ñë¿Ñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ÁÝïñ»ó³õ Ç Ý³Ë³ñ³ñ³ó »õ
Û³ñù³Û¿ Ð³Ûáó ²ñß³Ï³Û »õ Áëï ËáñÑñ¹áÛ ÝáóÇÝ »Ï»³É Ç
364 Î»ë³ñÇ³ Î³å³¹áíÏ³óõáóª Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ »åÇëÏáåáë³-
å»ï Ð³Ûáó, ÛáñáÛ í»ñ³Û Ç Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ »ñ»õ»ó³õ »õ
ßÝáñÑù Ðá·õáÛÝ êñμáÛ:
ºÏÝ ³ÝïÇ Ç Ð³Û³ëï³Ý Çμñ»õ ³ñ÷Ç ·áõÝ³·»Õ ÇÙ³ë-
ïáõÃ»³Ùμ »õ ëñμáõÃ»³Ùμ. ÁÝ¹ áñ ËÝ¹³ó ³½·Ý áÕçáÛÝ,
½Ç »ï»ë ³Ý¹ñ¿Ý ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½ß³é³õÇÕÝ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ:
Æ Û³çáñ¹ ³ÙÇ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ
356 ²ñß³Ï³Û ³ñù³ÛÇ ·áõÙ³ñ»³ó ÅáÕáí Ù»Í Û²ßïÇß³ï ù³-
Õ³ùÇ Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç Ý³Ë³ñ³ñ³ó »õ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ
³Ù»Ý»óáõÝ »μ³ñÓ ½Ù»ñÓ³õáñ ËÝ³ÙáõÃÇõÝ, ³ñ·»É ½ÏáÍ
¹Ý»ÉÝ Ç í»ñ³Û Ù»é»Éáó Ñ»Ã³Ýáë³μ³ñ, »ï ßÇÝ»É Ññ³Ù³-
Ý³õ ³ñù³ÛÇ áõñÏ³Ýáóë »õ ³ÝÏ»É³Ýáóë ÅáÕáí»Éáí Û³ÛÝë
½áõñáõÏë, ½ÏáÛñë »õ ½³ÝåÇï³Ý³ó»³É ³ÝÓÇÝë Û³åñáõëï
Ï»Ý³ó, áñù Û³é³çÝ ³ÝÛ³ñÏ ³ëï³Ý¹³Ï³Ý ï³é³å¿ÇÝ.
Áëï ³ÛëÙ »õë »ï Ï³éáõó³Ý»É ½áñμ³Ýáóë »õ ½³ÛñÇ³Ýáóë,
Ûáñë »ï ÅáÕáí»É ½³ÛÝåÇëÇëÝ ËÝ³Ùûù. »ï Ï³éáõó³Ý»É »õ
½ûï³ñ³Ýáóë, ÑÇõñ³Ýáóë Áëï ³ÛÉáóÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ Ý³Ñ³Ý·ë
³ßË³ñÑÇë. »õë »õ ½Ù»Ý³ëï³Ýë »õ ½Ïáõë³ëï³Ýë »õ ÅáÕá-
í»³ó Û³ÛÝë ½Ã³÷³éÇÏ ßñçáÕ ÏñûÝ³õáñëÝ »õ ½³ÝËÝ³Ù
Ïáõë³ÝëÝ »õ í³ëÝ ³Ù»Ý»óáõÝ ëáó³ Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý »õ
³åñáõëïÇ Ï»Ý³ó »ï Ï³ñ·»É Û³ñùáõÝáõëï Ñ³ëáÛÃë »õ
¹³ñÙ³Ýë »õ Ñ³ëï³ï»³ó ³ñùáõÝÇ Ññáí³ñï³Ï³õ: Æ í»-
ñ³Û áõñÏ³Ýáó³ó, ÑÇõ³Ý¹³Ýáó³ó »õ ³ÝÏ»É³Ýáó³ó Ï³óáÛó
ï»ëáõã »õ Ñá·³ï³ñ ½ë³ñÏ³õ³·Ý ½Ê³¹, ÇëÏ Ç í»ñ³Û Ïñû-
Ý³ëï³Ý³ó ½³ÛñÝ ëáõñμ ½Þ³ÕÇï³Û, ½ºåÇ÷³Ý, ½º÷ñ»Ù
»õ ½¶ÇÝ¹ êÕÏáõÝÇ: ºõ ³Ûëáõ ûñÇÝ³Ï³õ í³Û»Éã³óáÛó ½Ð³-
Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑ Çμñ»õ ½μ³ñ»Ï³ñ·»³É ·»ñ¹³ëï³Ý ÙÇ:
366 ¶Ý³Û ÁÝ¹³é³ç Â¿á¹áëÇ ëå³ñ³å»ïÇ »õ Ñ³Ý¹³ñï»-

óáõó³Ý¿ ½Ý³ Û»É³Ý»ÉáÛ Ç Ð³Ûë å³ï»ñ³½Ù³õ »õ ³ÝïÇ
³Ýó»³É ³é Ï³Ûëñ, áñáõÙ »õ Ñ³×áÛ ·ï»³É ÇÙ³ëïáõÃ»³Ùμ
»õ ³é³ùÇÝáõÃ»³ÙμÝª Ù»Í³ñÇ Ç Ï³Ûë»ñ¿ »õ ÁÝÏ³É»³É
½³Ù»Ý³ÛÝ ½å³ï³Ý¹ëÝª ½ÁÝï³ÝÇëÝ îñ¹³ï³Û »Õμûñ
²ñß³Ï³Û »õ ½³ÛÝë, ½áñë ï³ñ»³É ¿ñ ÚáõÉÇ³ÝáëÇ, í»ñ³-
¹³éÝ³Û Ç ÉÇ³Ï³ï³ñ ËÝ¹áõÃÇõÝ ³ßË³ñÑÇÝ:
368 ²Ý¿Í ½Ý³ ÇÝùÝ ½²ñß³Ï ³ñù³Û í³ëÝ ëå³Ý³Ý»ÉáÛ Ýáñ³
½³ÝÙ»ÕÝ ½¶Ý¿É Áëï Ëñ³ïáõ ã³ñ³ÛáÛ½ ³ñ³Ýó »õ í³ëÝ
³Ý¹³ñÓ ÙÝ³ÉáÛÝ Ç ã³ñ³ã³ñ í³ñë, »õ ï»ë»³É »õë »Ã¿
369 ³Ý¹³ñÓ ¿ Ý³ Ç ·áñÍë Çõñ, ³é³ÝÓÝ³ó³õ Ç ì³Õ³ñß³-
å³ï ù³Õ³ù¿ Û³Ý³å³ï ï»ÕÇë:
Æ ÷³Ëáõëï ÉÇÝ»ÉÝ ²ñß³Ï³Û Ç ÏáÕÙ³Ýë ìñ³ó »õ Ç Û³é-
Ý»ÉÝ Ý³Ë³ñ³ñ³ó Ç ù³Ï»É ½²ñß³Ï³õ³Ý ÏáïáñÙ³Ùμ
μÝ³Ïã³óÝ »õ ³õ»ñáõÃ»³Ùμ ßÇÝáõ³ÍáóÝ, ÷áõÃ³ó»³É ³é
374 Ý³Ë³ñ³ñëÝ Ã³÷¿ Ç ëñáÛ ½ëïÝ¹»³Û ½Ù³ÝÏáõÝëÝ, áñáó
Ï³ñ·»³É ½ëÝáõóÇãë, Ï³ñ·¿ »õ ¹³ñÙ³Ý åÇïáÛÇó Ï»Ý³ó
Ýáó³:
Ð³ßï»óáõó³Ý¿ ½Ý³Ë³ñ³ñëÝ ÁÝ¹ ²ñß³Ï »õ ³å³ ·Ý³Û
ÙÇõë³Ý·³Ù ÁÝ¹³é³ç Â¿á¹áëÇ ëå³ñ³å»ïÇÝ ÚáõÝ³ó »õ
378 ½Ççáõó³Ý¿ ½Ý³. »õ ÁÝ¹ ÝÙ³ ·Ý³Û Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë
³é ì³Õ¿ë Ï³Ûëñ: ²ÛÉ Ï³ÛëñÝ á°ã Ñ³×»ó³õ ÁÝ¹ ·áñÍ ëå³-
ñ³å»ïÇÝ »õ á°ã ÁÝÏ³É³õ ½ÙÇçÝáñ¹áõÃÇõÝ Ø»ÍÇÝ Ü»ñë¿-
ëÇ »õ ó³ëáõó»³É »õë »ï ³ùëáñ»É ½ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÝ Ç
ÏÕ½Ç ÇÝã ä³ïÙáë Ïáã»ó»³É Áëï ²ëáÕÏ³Û:
379 ¸³éÝ³Û Û³ùëáñ³Ý³óÝ Ç Ø»Í¿Ý Â¿á¹áë¿ »õ ·ï³ÝÇ Ç
381 ÅáÕáíÇ Ñ³ñÇõñ ÛÇëáõÝ Ñ³ñó ·áõÙ³ñ»Éáó Ç Îոëï³Ý¹Ýáõ-
åûÉÇë »õ Ã³·³õáñ»óáõó»³É Ð³Ûáó ½áñ¹ÇÝ ²ñß³Ï³Û
½ä³åª í»ñ³¹³éÝ³Û å³ï³Ý¹ûùÝ »õ Ýáñ³åë³Ï Ã³·³õá-
ñ³õÝ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ ³ßË³ñÑÇÝ ÷áõÃ³Éáí Ç Ó»é³ó ä³ñ-
ëÇó. áñ »õ ÝáùÇÝ ÇëÏ å³ñëÇÏù Ëáñï³Ï»ó³Ý ³é³çÇ
½ûñ³óÝ Ð³Ûáó »õ ÚáõÝ³ó Ç ÒÇñ³õ ¹³ßïÇ Áëï ë³¹ñ»ÉáÛ
³ÕûÃÇó ëñμáÛÝ Ü»ñë¿ëÇ:
¼ÏÝÇ ³ÛëáóÇÏ ³Ù»Ý³ÛÝÇ ³½·û·áõï í³ëï³Ïûù »õ
383 ×·³Ýó Ç μ³ñ»Ï³ñ·áõÃÇõÝ »õ Ç ßÇÝáõÃÇõÝ ³½·ÇÝª ÷áËÇ
Û³Ýó³õáñ³óë Ç Û³õÇï»Ý³Ï³ÝÝ ù³Õ³ù í»ñÇÝ ·³õ³éÇª
¹»Õáíù Ù³Ñáõ Ç ä³å³Û ³ñù³Û¿ Ç 5 ïñ¿ ³ÙëáÛÝ, áñ ¿ ²
ûñ ÛáõÉÇëÇ. áñáÛ ½Ù³ùáõñ Ù³ñÙÇÝÝ Ù»Í³õ áõÕ³ñÏ³õáñáõ-

Ã»³Ùμ Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý Ç ÂÇÉÝ ³õ³ÝÇ Ç Ù»Í »Ï»Õ»óõáçÝ:
¼ÏÝÇ ³Ýó³Ý»ÉáÛ Å³Ù³Ý³Ï³ó ù³Ï»ó³õ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç
ÃßÝ³Ù»³ó »õ ³ÝÛ³Ûï³ó³õ ï»ÕÇ ·»ñ»½Ù³ÝÇ Ø»ÍÇÝ Ü»ñ-
ë¿ëÇ. »õ ÙÝ³ó ³ÛÝå¿ë ³Ý·Çï»ÉÇ ÛáõÙ»ù¿ ÙÇÝã»õ ó³Ù
î»³éÝ 1272. ÛáñáõÙ Û³ÙÇ ï»ëÉ»³Ùμ Û³ÛïÝ»ó³õ Û³é³çÇÝ
³õáõñ ÷»ïñí³ñÇ »õ ½²ç Ýáñ³ å³ïáõ»³ó ê³ñ·Çë »åÇë-
Ïáåáë ·³õ³éÇÝ ºñ½ÝÏ³ÛÇ Û»Ï»Õ»óõáç ÛÇõñÙ¿ Ï³éáõó»ÉáÛ.
ÇëÏ ½ÙÇõë μ³½áõÏÝ »ï Ç îÇñ³ß¿Ý, ½áñ »õë Çõñ ¿ñ ßÇÝ»³É
Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ º÷ñ³ï³Û:
194. Þ³Ñ³Ï Û³½·¿ ²ÉμÇ³ÝáëÇ ³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ Ð³ñ-
ù³Û Ç Ø³Ý³½Ï»ñï ù³Õ³ù¿ ·³õ³éÇÝ ²å³ÑáõÝ»³óª ÁÝï-
ñáõÃ»³Ùμ ä³å³Û ³ñù³ÛÇ »õ Ñ³õ³Ý ËáñÑñ¹áí Ù»Í³Ù»-
384 Í³ó ³½·ÇÝ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë Çμ-
386 ñ»õ »ñÏáõª ÷áËÇ Û³ëïÇ Ï»Ý³ó:
386 195. ¼³õ¿Ý Û³½·³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ ³ÝïÇ ²ÉμÇ³ÝáëÇ Û³-
387 çáñ¹¿ Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ »õ Ï³ó»³É ÛÇßË³Ýáõ-
Ã»³ÝÝ ½³Ù ÙÇ í³Ë×³ÝÇ:
387 196. ²ëåáõñ³Ï¿ë. ë³ »õë Ç ÝáÛÝ ³½·¿ ÝëïÇ Û³ÃáéÝ
Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý »õ Û»ï å³ßï»ÉáÛÝ ½³ÛÝ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ
390 ½³Ùë »ñÇëª í³Ë×³ÝÇ:
197. ê³Ñ³Ï ² ä³ñÃ»õ Ø»Í, Ñ³ñ³½³ï áñ¹Ç Ø»ÍÇÝ
Ü»ñë¿ëÇª áñ¹õáÛ ²Ã³Ý³·ÇÝ»³Û, áñ¹õáÛ ÚáõëÏ³ÝÝ, áñ¹õáÛ
ìñÃ³ÝÇëÇ, áñ¹õáÛ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ, áñ Ç
í³Ë×³ÝÇÉ Ñûñ ÇõñáÛ Ï³Ûñ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ å³-
ñ³å¿ñ Ç Ññ³Ñ³Ý·ë ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý »Ï»Õ»ó³Ï³Ý »õ ³ñï³-
ùÇÝ ·ñáó. ë³ É»³É ³ñÅ³Ý³õáñ Å³é³Ý· Ñ³Ûñ»ÝÇ ³é³ùÇ-
ÝáõÃ»³ÝóÝ í»ñ³Ïáã»ó³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³½-
390 ·ÇÝ »õ Ñ»ï»õ»³É μ³ñ»μ³ËïáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ»Ý»³ó Éáõë³-
392 õáñ¿ ½Ð³Û³ëï³Ý: ¶Ý³Û Ç ä³ñëë ³é ²ñï³ßÇñ Ç ë³Ïë
395 ÇÝã ÇÝã μ³ñ»¹ÇåáõÃ»³ÝóÝ ³½·ÇÝ. Ýáñá·¿ ½ï³×³ñ
ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û ½ÏáñÍ³Ý»³ÉÝ Ç ½ûñ³óÝ Þ³åÑáÛ.
Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ Çõñáí Ç Ï³½Ù»É ëñμáÛÝ Ø»ëñáíå³Û Ù»ÍÇ
í³ñ¹³å»ïÇ ½Ñ³Û»ñ¿Ý ï³éë Áëï í»ñÝ³ïáõñ ßÝáñÑ³óÝ,
411 Éñ³óáõó³Ý¿ñ ½Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÇõÝ Սáõñμ Գñáó: ºñÃ³Û
413 ¹³ñÓ»³É Ç ä³ñëë ³é Ú³½Ï»ñï »õ ¹³ñÓáõó³Ý¿ ½Êáëñáí
418 Ç ï¿ñáõÃÇõÝë Ð³Ûáó. ½Ççáõó³Ý¿ ½Ú³½Ï»ñï ³ñù³Û ä³ñ-
420 ëÇó Ç Ñ³É³Í»ÉáÛ ½ùñÇëïáÝ»³Ûë. ·Ý³Û Ç Ù³ëÝ Ð³Û³ëï³-
ÝÇ, áñ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ÚáõÝ³ó »õ ·ñ»³É ÃáõÕÃ ³é

Ï³ÛëñÝ ÁÝ¹ Ó»éÝ Ù»ÍÇ í³ñ¹³å»ïÇÝ Ø»ëñáíå³Ûª μ³Ý³Û
»õ Û³ÛÝÙ μ³ÅÝÇ ¹åñáóë Ñ³Û»ñ¿Ý ·ñáó. ¹³éÝ³Û Ç Ù³ëÝ
ä³ñëÇó Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù ËáñÑñ¹áí Ý³Ë³ñ³-
ñ³óÝ »õ Ã³·³õáñ»óáõó³Ý¿ ½²ñï³ß¿ë áñ¹Ç ìé³Ùß³å-
ÑáÛ Ñ³×áõÃ»³Ùμ ìé³Ù³Û ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó, áñ ÷áË»³É
425 ½³ÝáõÝÝ »ï Ïáã»É ²ñï³ßÇñ Û³ÝáõÝ Ý³ËÝõáÛÝ ÇõñáÛ: ²-
é³ù¿ ½³ß³Ï»ñïëÝ Û³ÛÉ»õ³ÛÉ ù³Õ³ùë ÚáõÝ³ëï³ÝÇ »õ
426 ²ëáñ»ëï³ÝÇ Ç Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÇõÝë ·ñáó Ù³ï»ÝÇó. μ³ñ»-
Ï³ñ·¿ ½å³ßï³ÙáõÝë »Ï»Õ»ó³Ï³Ý ÁÝÃ»ñóáõ³Íáó »õ ³é-
Ý¿ ÅáÕáí Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ í³ëÝ μ³ñ»Ï³ñ·áõ-
427 Ã»³Ý »Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó: âÙÇ³μ³ÝÇ ÁÝ¹ Ý³Ë³ñ³ñëÝ Ç
ËáñÑáõñ¹ ³ÝÏÙ³Ý ²ñï³ßñÇ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó. áñáÛ í³ëÝ
·Ý³Û Ç ä³ñëë Ç ËÝ¹ñ»ÉÝ ½Ý³ ìé³Ù³Û »õ ³ñ·»É»³É ÉÇÝÇ
432 ³Ý¹ Çμñ Ç μ³ÝïÇ1: ¸³ñÓ ³éÝ¿ ³ÝïÇ Ç Ð³Ûë Û³çáÕáõ-
435 Ã»³Ùμ: ¶ñ¿ ÃáõÕÃ áõÕÇÕ ¹³õ³ÝáõÃ»³Ý Ñ³õ³ïáÛ Ñ³Ý-
¹»ñÓ »åÇëÏáåáëûù Çõñáíù ³é äñáÏÕ ÁÝ¹¹¿Ù ·ñáóÝ Â¿á-
¹áñáëÇ Øáåëáõ»ëï³óõáÛ: Ð³ñÏÇ Ç Ã³Ë³ÝÓ³Ý³ó Ý³Ë³-
ñ³ñ³óÝ í»ñëïÇÝ áõÝ»É ½μáí³Ý¹³Ï ½³é³çÝáñ¹áõÃÇõÝ
³½·ÇÝ. Ã¿å¿ï á°ã ³éÝáõ Û³ÝÓÝ ½³ÛÝ ÇÝã, μ³Ûó »õ ³ÛÝå¿ë
á°ã ¹³¹³ñ¿ñ Û³Ù»Ý³ÛÝ Ï»³Ýë Çõñ ÃáÕáõÉ Ç Ó»é³ó ½û·áõï
ÇÝã Ñ³Ûñ»Ý»³ó »õ »Ï»Õ»óõáÛ. »õ ³ÛëåÇëÇ »ñÏÝ³ßÝáñÑ
440 ³é³ùÇÝáõÃ»³Ùμ ÷³ñÃ³Ù³óáõó»³É ½í³ëï³Ïë Çõñª ÷á-
ËÇ Û³ëï»³óë Û³Ý¹ñ³ÝÏ³óÝ »Ï»Õ»óÇ Ç ´³·ñ»õ³Ý¹ ·³-
õ³éÇ, Ç ·ÇõÕÝ ´Éáõñ, Ç Ñ³ë³ÏÇ ÇÝÝëáõÝ ³Ù³ó Û³ÙÇ î»³éÝ
440, Ç í³Ë×³Ý Ý³õ³ë³ñ¹Ç ³ÙëáÛÝ áñ ¿ ÇÝÝ»ñáñ¹ ûñ
ë»åï»Ùμ»ñÇ, ÛáñáõÙ ³õáõñ »õ ÍÝ»³É ÇëÏ ¿ñ: ²å³ ½ëñμ³ë-
Ý»³É Ù³ñÙÇÝ ·»ñ»ñç³ÝÇÏ ä³ñÃ»õÇ Ñûñë Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó
μ³ñÓ»³É ³ß³Ï»ñï³óÝ »õ ÝáñáõÝ ºñ»ÙÇ³ ë³ñÏ³õ³·Ç
÷³é³óÇ áõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ùμ »õ μ³½Ù³ïËáõñ ë·áíù
ï³ñÇÝ Ç î³ñûÝ, Ç ·ÇõÕÝ ²ßïÇß³ï »õ ³Ý¹ ³Ù÷á÷»óÇÝ,
áñáÛ ½Í³ËëÝ Ñ³Ý¹ÇëÇ áõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³ÝÝ ç»ñÙ»é³Ý-
1 Æ ëáÛÝ ÙÇçáóÇ Ç Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Ù»ÍÇÝ Æë³Ñ³Ï³Û Ï³É³Ý
½³ÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³Ý³ñÅ³Ý ³ÝÓÇÝù »ñ»ù. ³é³çÇÝª êáõñÙ³Ï ³ÝáõÝ Ç
´½ÝáõÝ»³ó, Ç ·»Õç¿ ²ñÍÏ¿áÛ ½³Ù ÙÇ. »ñÏñáñ¹Ýª ´ñùÇßáÛ ³ÝáõÝ ²ëáñÇ ³½·³õ
Çμñ ½³Ùë »ñÇë. »ññáñ¹Ýª ÞÙáõ¿É ³ÝáõÝ Ç ÝáÛÝ ²ëáñÇ ³½·¿ ½³Ùë ÑÇÝ·. ½áñáó
½³ÝûñÇÝ³Ï ÁÝÃ³óսÝ »õ ½í³ïÃ³ñ ·áñÍëÝ ï»ë³Ý»Éáí Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ Ð³Ûáó
ÙÇ ½ÏÝÇ ÙÇáÛ Ï³óáõóÇÝ »õ ³Ý¹ñ¿Ý Ëëï»³É ³Ý³ñ·»óÇÝ. »õ Ç í³Ë×³ÝÇ ëïñç³-
ó»³É Û³ñ³ñë Çõñ»³Ýó ·Ý³óÇÝ ³ÝÏ³Ý Ûáïë »ñ³Ý»ÉáÛÝ Æë³Ñ³Ï³Û »õ ËÝ¹ñ¿ÇÝ
½Ý»ñáõÙÝ:
¹áõÃ»³Ùμ ³ñ³ñ ¸ËïÇÏ ³ÝáõÝ ïÇÏÇÝÝ Ø³ÙÇÏáÝ¿Çóª ÏÇÝÝ

ì³ñ¹³Ý³Û ÃáéÇÝ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇë. »õ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ
ïûÝ Ï³ï³ñ»É ³Ù Áëï ³Ù¿ Ç È [30]-ñ¹ ûñ Ý³õ³ë³ñ¹Ç1:
198. êáõñμ Úáíë¿÷ Ç ÐáÕ³óÇÙ ·»Õç¿ ì³Ûáó ÓáñáÛ
³ßË³ñÑÇÝ êÇõÝ»³ó. Û»ñ»õ»ÉÇ ³ß³Ï»ñï³ó ³ÝïÇ ëñμáóÝ
Æë³Ñ³Ï³Û »õ Ø»ëñáíå³Û, áñáÛ »õ Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³ÙμÝ
441 ÇëÏ Ï³ñ·»ó³õ Ç Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ³½·ÇÝ. í³ëÝ
ÇÝã ÇÝã ³ÝÏ³ñ·áõÃ»³Ýó Ýáñá· Ùï»Éáó Û»Ï»Õ»óÇ Ç ÃáõÉ³-
447 ÙáñÃ ³ÝÓ³Ýó ³ñ³ñ ÅáÕáí Ç Þ³Ñ³åÇí³Ý Ì³ÕÏáïÝ ·³õ³-
450 éÇ. ¹³ñÓ»³É ÅáÕáí ³ñ³ñ Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç Ý³Ë³ñ³-
ñ³ó Û²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ, ÛáñáõÙ »õ å³ï³ëË³ÝÇ ³ñ³ñ
ÃÕÃáÛÝ Ú³½Ï»ñïÇ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó áõÝ³ÛÝ³óáõó³Ý»Éáí
½³é³ëå»É³Ûû¹ μ³ÝëÝ ÝáñÇÝ. Û³ÛëÙ ÅáÕáíÇ ËáñÑñ¹³Ïóáõ-
Ã»³Ùμ ³Ù»Ý»óáõÝ ·ñ¿ ÃáõÕÃ »õ ³é Ï³ÛëñÝ ÚáõÝ³ó Â¿á-
¹áë ÷áùñª û·Ý»É ³½·ÇÝ Ç í³Õ³Ñ³ë íï³Ý·¿Ý Ç ä³ñëÇó
451 ³ÝïÇ: ÀÙμéÝÇ »ñ³Ý»ÉÇÝ Úáíë¿÷ ã³ñ³Ñ³ñ Ë³μ¿áõÃ»³Ùμ
³ÝûñÇÝÇÝ ì³ë³Ï³Û ï»³éÝ êÇõÝ»³ó »õ ¹ÝÇ Ç Ï³å³Ýë. »õ
454 ÝáÛÝ Ï³å³ÝûùÝ ï³ÝÇ Ç ä³ñëë »ñÇõù ÁÝÏ»ñûù: Î³ï³ñÇ
íÏ³Û³Ï³Ý Ù³Ñáõ³Ùμ Ñ³Ý¹»ñÓ ÁÝÏ»ñ³ÏóáíùÝ ³Ý¹ Ç ä³ñë-
Ï³ëï³Ý Û²å³ñ ³ßË³ñÑÇ, Û³ÙÇ 454, Ç ùë³Ý »õ ÑÇÝ·»-
ñáñ¹ ³õáõñ ÑñáïÇó ³ÙëáÛÝ, ³ÛÝ ¿ Ç 31 ÛáõÉÇëÇ:
199. Ø»ÉÇï¿ Û³ñù»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿Ý Ø³Ý³½Ï»ñïáÛ
ÁÝïñáõÃ»³Ùμ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ »õ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ ëñμáÛÝ
453 Úáíë¿÷³Û Ï³óáõó³õ ÛԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý. Ï³ó»³É
457 ëáñ³ Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý Çμñ»õ ½³Ùë ÑÇÝ·, í³Ë×³ÝÇ:
457 200. Øáíë¿ë ², Ç ÝáÛÝ ³½·¿ Ø³Ý³½Ï»ñï»³Ûó Û³çáñ¹¿
ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. »õ Ñáíáõ»³É ½³½·Ý Çμñ»õ
465 ½³Ùë áõÃÝª í³Ë×³ÝÇ:
201. î¿ñ ¶Çõïª ÙÇ Û»ñ»õ»ÉÇ ³ß³Ï»ñï³ó ëñμáó Ã³ñ·-
Ù³Ýã³óÝ Æë³Ñ³Ï³Û »õ Ø»ëñáíå³Û, Ç ·»Õç¿ ²ñ³Ñ»½³Û
·³õ³éÇÝ î³Ûáóª ³Ûñ ÁÝïÇñ »õ ×áË ù³ç³í³ñÅ Ç ·Çïáõ-
465 ÃÇõÝë ÛáõÝ³Ï³Ý ¹åñáõÃ»³Ýª Ï³ñ·Ç Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³Ý: ²é Ç å³ßïå³Ý»É ÇÝù»³Ý Û³ÝÓÝ »Õ»³Éն ½Ñûï Ç
472 Ïñ³Ï³å³ßïáõÃ»Ý¿ª ³é³ùÇ Ç ä³ñëë ³Ùμ³ëï³ÝáõÃ»³Ùμ
1 ¼ÏÝÇ ÷áËÙ³Ý Ù»ÍÇ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Æë³Ñ³Ï³Û ä³ñÃ»õÇ Ù»Í í³ñ¹³å»ïÝ
Ø»ëñáíμ ËÝ³Ù Ï³É»³É Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ԱÃáéáÛÝ »õ Ñá·»õáñ å³Ñå³-
ÝáõÃ»³Ý ³½·ÇÝª Ï³ï³ñ»³ó ½å³ßïûÝ ï»Õ³å³ÑáõÃ»³ÝÝ ½³ÙÇëë í»ó.
»õ ÏÝù»³ó ½³ñ¹ÇõÝ³ÉÇó Ï»³Ýë Çõñ Ç 13 ³ÙëáÛÝ Ù»Ñ»Ï³ÝÇ, ³ÛÝ ¿ Ç 19
÷»ïñí³ñÇ 441 ³ÙÇ:
¶³¹Çß»³Û ÊáñËáéáõÝõáÛ Ø³ÕË³½»³Ýó: Àëï Ññ³Ù³ÝÇ

³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó ä»ñá½³Û ³ÝÏ³ÝÇ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿. »õ ³Ý-
474 ïÇ í»ñ³¹³ñÓ»³É »ñ³Ý»ÉõáÛÝ Ç Ð³Û³ëï³Ýª ³éÝáõ ½í³Ë-
475 ×³Ý Û³ëïÇ Ï»Ý³ó. áñáÛ »õ ½Ù³ñÙÇÝÝ ³Ù÷á÷»Ý Ç ·ÇõÕÝ
àÃÙëáõ ·³õ³éÇÝ ì³Ý³Ý¹³Û Ç ¹Çñë Ñ³Ý·ëï»³Ý Ñ³ñó
Ýáñ³:
202. øñÇëï³÷áñ ², Û²ñÍñáõÝ»³ó ³½·¿ ½ÏÝÇ ³ÝÏÙ³Ý
475 ¶Çõï³Û Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ³ñù³ÛÇÝ ä»ñá½³Û Ï³ñ·Ç Û³ëïÇ-
×³Ý Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ: ä³Ñå³Ý¿ ½³½·Ý ³Ý³ñ³ï Ç
Ñ»ñÓáõ³ÍáóÝ Ý»ëïáñ³Ï³ÝÇÝ ´³ñÍáõÙ³ÛÇ. »õ ³ÛÝå¿ë Ï³-
480 ó»³É ÛÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ ½³Ùë ÑÇÝ·ª í³Ë×³ÝÇ:
203. ÚáíÑ³Ý Ø³Ý¹³ÏáõÝÇ Û³ß³Ï»ñï³ó ³ÝïÇ ëñμáóÝ
Æë³Ñ³Ï³Û »õ Ø»ëñáíå³Û ÁÝïñáõÃ»³Ùμ ì³Ñ³Ý³Û Ø³ÙÇ-
480 ÏáÝ¿Ç ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë: ²½¹áõ Ëñ³ïáõù Ûáñ¹áñ³Ý³ó
482 Ëñ³Ëáõë¿ ½ÙÇ³μ³Ý»³ÉëÝ ÁÝ¹ ì³Ñ³Ý³Û ÁÝ¹¹¿Ù ä³ñëÇó:
Æ å³ï»ñ³½ÙÇÝ áñ ÁÝ¹ ½ûñë ä³ñëÇó Ù»ñÓ Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ù
483 ËáóÇ Ç ½ûñ³ó ³ÝïÇ »õ ½»ñÍ³ÝÇ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ùμ î»³éÝ:
484 ¶Ý³Û ÁÝ¹³é³ç ì³Ñ³Ý³Û Ç ËÝ¹³ÏóáõÃÇõÝ, áñ ·³Ûñ Ç
ä³ñëÇó ³ñù³Û¿ ÁÝ¹ áÙ³Ýó Ý³Ë³ñ³ñ³ó μ³ñ»¹¿å Û³çá-
Õáõ³Íáíù:
485 Æ ·³É Ñ³ë³Ý»É Ññáí³ñï³ÏÇ ³ñù³ÛÇÝ í³ëÝ ÇßË³Ýáõ-
Ã»³Ý ì³Ñ³Ý³Û Ç ¸áõÇÝ, ËûëÇ »ñ³Ý»ÉÇ Ñ³Ûñ³å»ïë Ç
ËÝ¹áõÃ»³Ýó ëñïÇÝ ½³ÛÝ Ûáñ¹áñ³Ï³Ý ×³é ³é áõËï³-
å³Ñ Ý³Ë³ñ³ñëÝ:
487 Ú»ï í³ëï³Ï»ÉáÛ μ³½áõÙë Û»Ï»Õ»óÇ ²ëïáõÍáÛª í³Ë-
×³ÝÇ »õ ¹ÝÇ Ù³ñÙÇÝÝ Ç ï³å³ÝÇ Ç ·ÇõÕÝ ´»éÝáë, áñ Ç
ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇ:
204. î¿ñ ´³μ·¿Ý Û³ß³Ï»ñïáõÃ»Ý¿ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ø³Ý¹³-
487 ÏáõÝõáÛ Ç ·³õ³é¿Ý ì³Ý³Ý¹³Û ÛàÃÙëոÛ ·»Õç¿ Ï³ñ·Ç Ï³-
ÃáõÕÇÏáë: ÄáÕáí ³ñ³ñ»³É Û»åÇëÏáåáë³ó Ð³Ûáó, ìñ³ó
»õ ²Õáõ³ÝÇó Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ Ç ëáõñμ Î³Ãáõ-
491 ÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç ¾çÙÇ³ÍÝÇª Ç μ³ó Ñ»ñù¿ ½ÅáÕáíÝ ø³ÕÏ»-
492 ¹áÝÇ. »õ Ï³ó»³É ½ÏÝÇ ÅáÕáíáÛÝ ½³Ù ÙÇª í³Ë×³ÝÇ:
205. ê³Ùáõ¿É Ç ·»Õç¿ ²ñÍÏ¿áÛ, ·³õ³éÇÝ ´½ÝáõÝ»³ó
492 Û³çáñ¹»³ó Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. »õ Ï³ó»³É Ç ÝÙÇÝ
502 ½³Ùë ï³ëÝª í³Ë×³ÝÇ:
502 206. Øáõß¿ Ç ·»Õç¿ ²ÛÉ³μ»ñÇó ·³õ³éÇÝ Îáï³ÛÇó Ï³ñ-
510 ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë. »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë áõÃÝª í³Ë×³ÝÇ:
510 207. ê³Ñ³Ï ´, Ç Ð³ñù ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ àõÕÏ³Û ÝëïÇ

515 ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý »õ ½ÏÝÇ ÑÇÝ· ³Ù³óª í³Ë×³ÝÇ:
208. øñÇëï³÷áñ ´, Ç ·³õ³é¿Ý ´³·ñ»õ³Ý¹³Û, Ç îÇ-
515 ñ³éÇ× ·»Õç¿ª Ïáã»ó³õ ÛԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. »õ »Ï³ó
521 Û³ÛÝÙ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ½³Ùë í»ó »õ í³Ë×³Ý»ó³õ:
209. Ô»õáÝ¹ Ç ·³õ³é¿Ý ²éμ»ñ³ÝõáÛ, Û²é»ëï ·»Õç¿
521 Û³çáñ¹»³ó Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. »õ »Ï³ó ½³Ùë »ñÇë »õ
524 í³Ë×³Ý»ó³õ:
210. Ü»ñë¿ë ´, Ç ·³õ³é¿Ý ´³·ñ»õ³Ý¹³Û, Ç ·»Õç¿
524, 527 ²ßï³ñ³Ï³ó Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. ³ñ³ñ
ÅáÕáí Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ Ç μ³ñ»Ï³ñ·áõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛ. »õ
533 Ï³ó»³É ½³Ùë Çμñ »ûÃÝª í³Ë×³ÝÇ:
211. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ´, Ç í³Ý³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ í³Ý³óÝ Â³ÃÉáÛ,
533 Ç ·³õ³é¿ ¶³μ»Õ»ÝÇó, Ç ·»Õç¿ êÇõÝÓ»ÕÝáÛ ÝëïÇ Ï³Ãáõ-
542 ÕÇÏáë. ÁÝ¹ Ù¿ç ÚáõÝ³ó »õ ä³ñëÇó å³ï·³Ù³õáñáõÃÇõÝ
Ýáñ³ Û³Õ³·ë Ñ³ßïáõÃ»³Ý. »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý
551 Ù»ÍÇ ½³Ùë ï³ëÝ »õ »ûÃÝ »õ ³ÙÇëë ÇÝãª í³Ë×³ÝÇ:
212. Øáíë¿ë ´, Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ ºÕÇ-
í³ñ¹³Û ëÝ»³É »õ í³ñÅ»³É Ç ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ,
551 ³Ûñ Ù»ÍÇÙ³ëï »õ Ñ³Ý×³ñ³õáñ, Ï³ñ·»ó³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë.
»õ Ç ëÏ½μ³Ý ³é³çÇÝ ³ÙÇ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛ ÅáÕáí
³ñ³ñ Û»åÇëÏáåáë³ó »õ ÛÇÙ³ëïáõÝ ³ñ³Ýó »õ »ï áõÕÕ»É
»õ Ýáñá·»É ½ïáõÙ³ñ Ð³Ûáóª ÛáñÙ¿ ëÏë³ÝÇ Ñ³Û Ãáõ³Ï³Ý »õ
552 ¿ ³ÛÅÙª èØÔ² [1842]: ²é³ù¿ Ññ»ßï³Ïë Ñ³Ý¹»ñÓ ÃÕÃáí
ա ³é Êáëñáí ³ñù³Û ä³ñëÇó, áñáí »õ Ù»ÕÙ¿ ½ËëïáõÃÇõÝ
՟
Ùá·áõóÝ Ç μéÝ³¹³ï»ÉáÛ ½ùñÇëïáÝ»³Ûë í³ëÝ Ñ³õ³ïáÛ:
578 ²Õ³ã¿ ½»ñ»ëë Êáëñáíáõ ä³ñëÇó ³ñù³ÛÇ »õ ½Ççáõó³Ý¿
½Ý³ Ç ó³ëÙ³Ý¿ íÝ³ëáõóÝ ³é Ñ³Û³½áõÝëÝ, áñ Û³ÛÝÙ Å³-
Ù³Ý³ÏÇ »Ï»³É ¿ñ ½ûñûù Ç Ð³Û³ëï³Ý ÁÝ¹¹¿Ù ÚáõÝ³ó: Ð³-
ë»³É Ç Í»ñáõÃÇõÝ »õ ³ÝÏ³ñ³ó»³É Ç Ï³é³í³ñ»É ½³½·Ýª
581 Ï³ñ·¿ ÷áË³Ýáñ¹ ÇÝù»³Ý »õ ·áñÍ³Ï³ï³ñ ½ìñÃ³Ý¿ë
í³ñ¹³å»ïÝ ø»ñÃáÕ ³Ýáõ³Ý»³É: ºõ ³å³ ËáÝ³ñÑ»³É Ç
593 ËáñÇÝ Í»ñáõÃÇõÝ í³Ë×³ÝÇª í³ñ»³É ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝ Ã¿
³é³ÝÓÇÝ »õ Ã¿ ÁÝ¹ ìñÃ³ÝÇëÇ ½³Ùë ù³é³ëáõÝ »õ »ñ»ù:
213. ²μñ³Ñ³Ù ², »åÇëÏáåáë èßïáõÝ»³ó, Ç ·»Õç¿
²Õμ³Ã³ÝÇó. ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ Øáíë¿ëÇ ´, ³Ýó»³É ³ÙÇëë
594 ÇÝãª Ï³ñ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë ÁÝïñáõÃ»³Ùμ êÙμ³ï³Û Ð³Û³½Ý
595 Ù³ñ½å³ÝÇ: ¶ñ¿ ÃáõÕÃ ³é ÎÇõñÇáÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ìñ³ó
í³ëÝ ³ÝÇñ³õ ½ñå³ñï³Ý³óÝ ½Øáíë¿ë »åÇëÏáåáë¿

òñï³õ³Û, áñå¿ë ³é àõËï³ÝէëÇ: ÀÝÏ³É»³É ½å³ï³ëË³-
596 ÝÇ Ç ÎÇõñÇáÝ¿ª ³éÝ¿ ÅáÕáí Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ Û»ñ»õ»ÉÇ
»åÇëÏáåáë³ó »õ Û³ÛÉáó Ýß³Ý³õáñ ³ÝÓ³Ýó, áõñ Ý»ñÏ³Û
·ï³õ »õ êÙμ³ï Ù³ñ½å³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉ »õë Ý³Ë³ñ³-
ñûù áÙ³Ùμù »õ ùÝÝ»³É Û³ÛÝÙ ½³ÝÙÇ³μ³Ý å³é³ÏïáõÙÝ
ìñ³ó ÁÝ¹ Ó»éÝ ÎÇõñÇáÝÇ Û»Ï»Õ»óõáÛ Ð³Ûáóª ½·áõß³óáÛó
½³½·Ý ãË³éÝÇÉ ³Ù»Ý»õÇÝ ÁÝ¹ ìÇñë á°ã ËÝ³ÙáõÃ»³Ùμ »õ
á°ã ³é»õïñáõÃ»³Ùμ í³×³é³ó. »õ Û»ï ³ÛÝñ Ï³ó»³É ³ÛÉ
616 »õë ³Ùë ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ Æ¶ [23]ª í³Ë×³ÝÇ:
214. ÎáõÙÇï³ë Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ ²ÕÓÇó,
617 Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ î³ñûÝáÛ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ýó Û³çáñ¹¿ ÛԱ-
618 Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. Ó»éÝ³ñÏ»³É ï³Û Ýáñá·»É Ç ÑÇ-
Ù³Ýó ½»Ï»Õ»óÇ ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »õ »ñ·¿ ½í³Û»Éáõã
ß³ñ³Ï³ÝÝª ²ÝÓÇÝù ÝáõÇñ»³Éù »õ ³ÛÉÝ. ï³Û ßÇÝ»É »õ ½Ù»Í
Î³ÃáõÕÇÏ¿Ý ï³×³ñÇ ëñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó,
áñ Û³é³çÝ ÷³Ûï»³Û ¿ñ (11). Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
625 ½³Ùë áõÃÝª í³Ë×³ÝÇ, áñáÛ »õ Ù³ñÙÇÝ ³Ù÷á÷Ç Ç Ù¿ç նոյն
»Ï»Õ»óõáÛ ëñμáÛ ÏáõëÇÝ ½³é³ç»³õ μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ áõÕÕ³-
ÏÇ, áõñ Ï³Û ó³ñ¹ ï»ÕÇÝ áñáß³ÏÇ Û³ïÏ³ó»³É Ù»Í íÇÙ³õ
Ñ³õ³ë³ñ ÁÝ¹ ë³É³Û³ï³ÏÇÝ, μ³Ûó ³é³Ýó ·ñáÛ:
215. øñÇëï³÷áñ ¶, Ç ·³õ³é¿ ²å³ÑáõÝ»³ó, Û³½³ï
ï³Ý¿ª Û³½·³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ ²μñ³Ñ³Ùáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª ÁÝï-
625 ñáõÃ»³Ùμ ì³ñ³½ïÇñáó³Û »õ ³ÛÉáó Ý³Ë³ñ³ñ³ó Ï³ñ·Ç
Ï³ÃáõÕÇÏáë: Æ å³ï×³éë ß÷áÃáõÃ»³Ý ÇÝã Í³·»ÉáÛ ÁÝ¹
628 Ù¿ç Ý³Ë³ñ³ñ³ó, áñå¿ë Ã¿ Ý³ Çó¿ å³ï×³é ³ÛÝÙ, Ññ³-
Å³ñÇ ÇÝùÝÇÝ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý »õ ·Ý³-
ó»³É ÛáïÝ Ø³ë»³ó É»ñÇÝ ÛàõÕ»³ó ·ÇõÕª ßÇÝ¿ ³Ý¹¿Ý í³Ýë
ÏñûÝ³õáñ³ó »õ ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Ëëï³ÏñûÝ í³ñáõùª í³Ë-
×³ÝÇ:
216. º½ñ Ç ÜÇ· ·³õ³é¿, Ç ö³é³ÅÝ³Ï»ñï ·»Õç¿, Ç
628 ÷³Ï³Ï³ÉáõÃ»Ý¿ êñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇª áñ Ç ¸áõÇÝ, ÝëïÇ Û³-
Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý: Ðñ³õÇñ»³É Ç Ð»ñ³ÏÉ Ï³Ûë»ñ¿
629 ·Ý³Û Ç Â¿á¹áõåûÉÇë (Î³ñÇÝ) ³é Ý³ »õ Ñ³ñÏ»³É ÁÝ¹áõ-
630 ÝÇ ½ÅáÕáíÝ ø³ÕÏ»¹áÝÇ: î³Û ßÇÝ»É ½»Ï»Õ»óÇ ëñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û. »õ Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ½³Ùë ³õ»ÉÇ
639 ù³Ý ½ï³ëÝª í³Ë×³ÝÇ:
640 217. Ü»ñë¿ë ¶, Ç ·³õ³é¿ î³Ûáó ÛÆßË³Ý ·»Õç¿՝ Ï³ñ·Ç

641 Ï³ÃáõÕÇÏáë ÁÝïñáõÃ»³Ùμ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ. »ï ßÇÝ»É Ç í»-
ñ³Û Êáñ ìÇñ³åÇÝ ²ñï³ß³ïáõ »Ï»Õ»óÇ. Ýáñá· ÑÇÙÝ³-
¹ñáõÃ»³Ùμ »õë ï³Û ßÇÝ»É »Ï»Õ»óÇ Ù»Í »õ ÑáÛ³Ï³å Ù»ñÓ
Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Û³ñ»õ»Éë Ýáñ³ Ï¿ë Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ, Ûá-
ñáõÙ ï»Õõáç ³ë»Ýª îñ¹³ï³Û ³ñù³ÛÇ »É³Ý»É ÁÝ¹³é³ç
642 ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Û»ÉëÝ Ç ìÇñ³å¿Ý. Ñ³ßï»óáõó³Ý¿ ½ëÇñï
Ï³Ûë»ñ Îáëï³Ý¹»³Û ³é ì³ñ³½ïÇñáó ³ëå»ï »õ ï³Û »õë
645 Ï³óáõó³Ý»É ½Ý³ ÏÇõñ³å³Õ³ï Ð³Ûáó. ·áõÙ³ñ¿ Ç ¸áõÇÝ
ù³Õ³ùÇ ÅáÕáí Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç Ý³Ë³ñ³ñ³ó í³ëÝ
μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³ÝÝ »Ï»Õ»óõáÛ: ¶Ý³Û μ³½ÙáõÃ»³Ùμ ÁÝ¹³-
é³ç Îáëï³Ý¹ÇÝ Ï³Ûë»ñ ÚáõÝ³ó »õ ½Ççáõó³Ý¿ ½ó³ëáõÙÝ
647 ëñïÇ Ýáñ³, áñ ³é ³½·Ý. »õ ÁÝÏ³ÉÝáõ ½Ý³ ½Ï³ÛëñÝ Ç Ï³-
648 ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ÇõñáõÙ Ç ¸áõÇÝ: ¶ñ¿ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ
»åÇëÏáåáë³ó »õ ÇßË³Ý³ó å³ï³ëË³ÝÇ ÃÕÃáÛ Ï³Ûë»ñÝ
ÚáõÝ³ó »õ ÇÝùÝ ËáÛë ï³Û Û³ÃáéáÛ ÇõñÙ¿ »õ ·Ý³Û Ç î³Ûë
Û»ñÏÇõÕ¿ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Â¿á¹áñáëÇ èßïáõÝ-
õáÛ: ¼ÏÝÇ í»ó ³Ù³óª Ç í³Ë×³ÝÇÉ ÝáÛÝ Â¿á¹áñáëÇ èßïáõÝ-
654 õáÛ, ¹³éÝ³Û í»ñëïÇÝ Û³Ãáé Çõñ: Æ μ³ó í³ñ¿ Ñ³É³Í³Ï³Ý
655 Û³ßË³ñÑ¿ Ð³Ûáó ½³Õ³Ý¹³õáñë Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ ÇßË³-
Ý³ó ³½·ÇÝ: ºõ Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ùë³Ýª
661 í³Ë×³ÝÇ »õ ¹ÝÇ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ »Ï»-
Õ»óõáÛ ìÇñ³åÇÝ ²ñï³ß³ïáõ, ½áñ Çõñ ¿ñ ßÇÝ»³É:
218. ²Ý³ëï³ë Ç ·»Õç¿ ²ÏáéáÛ, áñ ÛáïÇÝ Ø³ë»³ó Ù»ÍÇ
648 É»ñÇÝ, Ï³ñ·»ó³õ í»ñ³Ï³óáõ ßÇÝáõ³Íáó Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ
ÑÇÙÝ³ñÏ»ÉáÛ Û¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ù»ñÓ Û¾çÙÇ³ÍÇÝª Ç
661 ÷³Ëã»É Ýáñ³ Ç î³Ûë: Ú³çáñ¹»³ó ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³Ý, ÙÏñï»³ó ½êáõñÑ³Ý å³ñëÇÏ, áñ ³Ýáõ³Ý»ó³õ ¸³-
õÇÃ: ÞÇÝ»³ó í³ëÝ ÏñûÝ³õáñ³ó Ç Ñ³Ûñ»ÝÇ ·»Õç ÇõñáõÙ
Û²ÏáéÇ. »õ Ç ÝÙ³ »Ï»Õ»óÇ ÷³é³õáñ »õ ³Õù³ï³Ýáóë
»õ ÑÇõñ³Ýáóë. »õ »ï ³éÝ»É ²Ý³ÝÇ³ í³ñ¹³å»ïÇ ÞÇñ³-
Ï³óõáÛ Ýáñá·áõÃÇõÝë Ð³Ûáó ïáõÙ³ñÇ »õ ³ÛÝ ÇÝã Ï³Ù¿ñ
Ñ³ëï³ï»É ½³ÛÝ ÅáÕáíáíª Ñ³ë»³É Ç Ï¿ï Ï»Ý³ó í³Ë×³ÝÇ,
667 Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë í»ó:
645 219. Æëñ³Û¿É Ç ì³Ý³Ý¹³Û, ÛàÃÙëáÛ ·»Õç¿. ·ï³ÝÇ Ç Åá-
667 ÕáíÝ ¸áõÝ³Û ³é ¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇõ. Û³çáñ¹¿ Û³Ãáé
677 Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë ï³ëÝ í³Ë×³ÝÇ:
220. ê³Ñ³Ï ¶, Ç Òáñ³÷áñáÛ Û²ñùáõÝ³ß¿Ý ·»Õç¿ Û»-

677 åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ èáïÏ³ó Ï³ñ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë: Î³å»³É
693 Û²μ¹ÉÉ³Û áëïÇÏ³Ý¿ ßÕÃ³ÛÇõù ³é³ùÇ Ç ¸³Ù³ëÏáë.
Éáõ»³É ³Ý¹ ½Û³ñÓ³ÏáõÙÝ ØáÑÙ³ï à·μ³Û ½ûñ³í³ñÇ Ñ³-
·³ñ³óõáó Û³ßË³ñÑ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó Ç ëáõñ »õ Ç ·»ñáõ-
ÃÇõÝ, ·Ý³Û ÁÝ¹³é³ç Ýáñ³ ½Ççáõó³Ý»É Ç ó³ëÙ³Ý¿Ý. »õ
³ÛÝ ÇÝã Ùï³Ý¿ Ç Ê³é³Ýª ³ÝÏ³ÝÇ Ç Ù³ÑÇ×ë Ù³Ñáõ. ³ÛÉ
Ý³Ëù³Ý ½³õ³Ý¹áõÙÝ Ñá·õáÛÝ ½·³ëï³ó»³Éª ³½¹áõ μ³-
703 ÝÇõù ·ñ¿ ÃáõÕÃ ³é ÝáÛÝ ½ûñ³í³ñ »õ í³Ë×³ÝÇ, áñáí »õ
í×³ñ¿ ½ÙÇçÝáñ¹áõÃÇõÝÝ, ½áñ Ûáõë³Ûñ ³ÝÓ³Ùμ:
221. ºÕÇ³ Û²ÕÇáíïáÛ, Ç ·»Õç¿ ²ñ×ÇßáÛ Û»åÇëÏáåáëáõ-
703 Ã»Ý¿ ´½ÝáõÝ»³ó Ï³ñ·Ç ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. Áëï
μáÕáù³Ï³Ý ·ñáõÃ»³Ýó »õ ËÝ¹ñáó ÅáÕáíáÛ ²Õáõ³ÝÇó
708 ·Ý³Û ³Ý¹ñ Ç ä³ñï³õ ù³Õ³ù »õ ·áõÙ³ñ¿ ÅáÕáí »åÇë-
Ïáåáë³ó, áõñ ÁÝÏ»Ýáõ Û³ÃáéáÛ ½Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ýá-
ó³ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ ÝáóÇÝ. »õ ³ÛÝ ÇÝã Ï³Ù¿ñ ³éÝ»É
½Ý³ ³ñï³ë³ÑÙ³Ýª ½ÏÝÇ áõÃÝ ³õáõñ í³Ë×³ÝÇ Ç Ï»Ý³ó.
Ï³óáõó³Ý¿ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ýáó³ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ùμ »õ ûÍ-
Ù³Ùμ ½êÇÙ¿áÝ ë³ñÏ³õ³·³å»ïÝ. »õ ë³ÑÙ³Ý³¹ñ»³É Û³ÛÝ
ÅáÕáí ½ÇÝã ÇÝã Ï³ÝáÝë μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ýª ¹³éÝ³Û Û³-
Ãáé Çõñ. »õ Ï³ó»³É ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ½³Ùë ï³ëÝ »õ ãáñë »õ
717 ³ÙÇëë Çμñ í»óª í³Ë×³ÝÇ:
222. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¸ ÆÙ³ëï³ë¿ñ ³Ýáõ³Ý»³É, Ç ·³õ³-
718 é¿ î³ßñ³ó Û0ÓáõÝ ·»Õç¿ Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõ-
Ã»³Ý. »õ ï»ë»³É ½åÕïáñáõÙÝ ÑûïÇÝ Û³Õ³Ý¹³õáñ³óÝ
719 äáÕÇÏ»³Ýó »õ Û³ÛÉáó ã³ñ³·ñ·Çé ³ñ³Ýóª ·áõÙ³ñ»³ó
ÅáÕáí Ù»Í Ç Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ԱÃáéÇ ³Ý¹ ¸áõÇÝ ù³Õ³-
ùÇ »õ Ñ³ëï³ï»³É Ï³ÝáÝë μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛª
Ñ³É³Í³Ï³Ý ³ñ³ñ ½Ýáë³ Û³ßË³ñÑ¿ Ð³Ûáó: Ð³×»³É ÁÝ¹
726 ÃÕÃ³·ñáõÃÇõÝ ²Ã³Ý³ë å³ïñÇ³ñ·Ç ²ëáñõáóª ³ñ³ñ
÷áùñÇÏ ÅáÕáí Û»åÇëÏáåáë³ó Ð³Ûáó »õ ²ëáñõáó. »õ Û³ÛÝÙ
Ñ»ñù»³ó Ý½áíÇõù ½ÚáõÉÇ³Ýáë ²ÕÇÏ³éÝ³óÇ ·ñáõ³Íáíù
ÝáñÇÝ: Àëï Ññ³Ù³Û»ÉáÛ 0Ù³ñ³Û ³ÙÇñ³å»ïÇ Ñ³·³ñ³ó-
727 õáÛ ·Ý³Û ³é Ý³ ÷³é³óÇ ßùáí »õ å³ïáõ»³É Ç ÝÙ³Ý¿
¹³éÝ³Û Û³Ãáé Çõñ. »õ Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë
728 ï³ëÝ »õ ÙÇª ÷áË»ó³õ Ç Ï»Ý³ó ³ëïÇ:
223. ¸³õÇÃ ², Ç ·³õ³é¿ Îáï³ÛÇó, Ç ·»Õç¿ ²ñ³ÙûÝÇó
729 Ï³óáõó³õ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. íßï³ó»³É Ç ·áñÍáó
730 Ø³ÑÙ»ï³Û áëïÇÏ³ÝÇ »õ Ýáñ³ÛáóÝª ·Ý³ó Ç ¸áõÝ³Û »õ μÝ³-

Ï»ó³õ Û²ñ³ÙûÝë ·ÇõÕ, áõñ ßÇÝ»³ó »Ï»Õ»óÇ »õ ïáõÝ μÝ³-
732 ÏáõÃ»³Ý: ÚÕ»³ó ¹»ëå³Ý ³é ³ÙÇñ³å»ïÝ »õ »ï ÷áË»É
½Ø³ÑÙ¿ï »õ Ï³ñ·»É Ç ï»ÕÇ áëïÇÏ³Ý ½²å¹É³½Ç½, áñ ¿ñ
³Ûñ Ë³Õ³Õ³ë¿ñ »õ áõÝ¿ñ ËÝ³Ù Ç í»ñ³Û Ð³Ûáó: ºõ ³å³
740 ÇÝùÝ Û»ï Ï³ÉáÛ Û²ñ³ÙûÝë Çμñ ³Ùë áõÃÝª ¹³ñÓ³õ ³Ý¹ñ¿Ý
741 Ç ¸áõÇÝ ÛԱÃáéÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. »õ Ï³ó»³É ÁÝ¹ ³Ù»-
Ý³ÛÝ ³Ùë Ä´ª í³Ë×³ÝÇ. áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ ï³ñ»³É Ñ³Ý·áõ-
ó³Ý»Ý Û²ñ³ÙûÝë ³é »Ï»Õ»ó»³õÝ, ½áñ Çõñ ¿ñ ßÇÝ»³É:
224. îñ¹³ï ², Ç ïáÑÙ¿ Ý³Ë³ñ³ñ³óÝ ì³Ý³Ý¹ ·³õ³-
741 éÇª ÛàÃÙëáÛ ·»Õç¿, ³Ûñ μ³ñ»ÏñûÝ. í»ñ³ÏáãÇ ÛԱÃáé Ñ³Û-
764 ñ³å»ïáõÃ»³Ý. Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë Æ¶ª í³Ë×³ÝÇ:
225. îñ¹³ï ´, Û³ßË³ñÑ¿ îáõñáõμ»ñ³ÝáÛ, Ç ·³õ³é¿
764 ¸³ëÝ³õáñÇó Ï³ñ·Ç Û³ëïÇ×³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý. »õ
767 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë »ñÇëª í³Ë×³ÝÇ:
226. êÇûÝ Û²ñ³·³ÍáïÝ¿, Ç ·»Õç¿ ´³õáÝ»³ó »õ »åÇë-
765 Ïáåáë ²ÕÓÝ»³ó ³éÝ¿ ½ëù³Ýã»ÉÇë μÕË»óáõó³Ý»Éáí ½ó³-
Ù³ù»³É ³ÕμÇõñ Ûëïáñáïë êÇÙ É»ñÇÝª Áëï ³é³ç³ñÏáõ-
Ã»³Ý ÏáÕÙÝ³Ï³ÉÇ ï»ÕõáÛÝ êÇõÉ¿ÛÙ³Ý³Û Ñ³·³ñ³óõáÛ.
767 Ï³ñ·Ç ÛՍÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Áëï ÏáãÙ³Ý »õ Ñ³ñÏ»ÉáÛ
ÝáÛÝ êÇõÉ¿ÛÙ³Ý³Û, áñ Û³ÛÝáëÇÏ ³õáõñë Ï³ñ·»³É ¿ñ áë-
ïÇÏ³Ý Ð³Ûáó. μ³½ÙáõÃ»³Ùμ »åÇëÏáåáë³ó »õ ÇßË³Ý³ó
768 ·Ý³Û Ç ä³ñï³õ ù³Õ³ù ²Õáõ³ÝÇó »õ ³éÝ¿ ÅáÕáí í³ëÝ
μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛ. Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
775 Ã»³Ý ³Ùë áõÃÝª í³Ë×³ÝÇ:
227. ºë³ÛÇ Ç ÜÇ· ·³õ³é¿, ÛºÕÇå³ïñáõß ·»Õç¿ ëÝ³ÝÇ
Ç Ñ³Ûñ³å»ï³ÝáóÇ »õ Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ¶áÕÃ³Ý ·³-
775 õ³éÇ í»ñ³Ïáã»³Éª Û³çáñ¹Ç ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. »õ
788 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý ½³Ùë ï³ëÝ»ñ»ù, í³Ë×³ÝÇ:
228. êï»÷³ÝÝáë ² ¸áõÝ»óÇ, ¹ñ³Ý »ñ¿ó ï³Ý Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³ñ³ÝÇª Ù³ïáõó»³É ÇÝãë áëïÇÏ³ÝÇÝ »õ Ñ³ñÏ³Ñ³Ý
788 ÆåÝ¹ûÏÉ³Ûª Ï³É³õ ½ԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý. »õ Ï³ó»³É
790 Û³ÛÝÙ ½³Ùë »ñÏáõª Ù»é³ÝÇ:
229. Úáí³μ ÛոëïաÝ¿Ý Û²å³ñ³ÝÇó ÏÇõñ³å³Õ³ïÇÝ,
790 Ï³ñ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ³ÙÇëë í»óª í³Ë×³-
ÝÇ:
230. êáÕáÙáÝ ³Ûñ ÉÇ ³õáõñμù »õ ëñμáõÃ»³Ùμ, Ç ·³õ³é¿
¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ù¿Ý ¶³éÝõáÛ ³ÛÝ ÇÝã ÁÝï-
791 ñ»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃÇõÝª ·Ý³Ûñ Ç ¸áõÇÝ ÛԱÃáé Çõñ Áëï

ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª §Ð³ñó³õ ³å³ ÛáÙ³Ýó ³½³ï³ó
Ã¿ í³ëÝ ½Ç Í»ñ »ë »õ Û³ÝÑÝ³ñÇÝ ×·Ý³Ï³Ý í³ñáõó ÛáÛÅ
³Ý³õ³·»³Éª ÁÝ¹ ¿±ñ ÛûÅ³ñ»³É »ñÃ³ë Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃÇõÝ.
³é áñë å³ï³ëË³Ý»³É Ýáñ³ª ³ë¿ñ. ºñÃ³Ù ½Ç ·»ñ³å³-
×áÛ× ÝÏ³ñáÕ³ó ë»õ»É ½Çë ÁÝ¹ ³ÛÉ Ñ³Ûñ³å»ïëÝ ï³Ù ÛáñÙÝ
»Ï»Õ»óõáÛ. »õ Áëï ëÙÇÝ ³ÛëÙÇÏ ·áñÍÝ Ï³ï³ñ¿ñ. ½Ç á°ã
³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ ³Ù Ï»ó»³Éª ÷áËÇ Û³ßË³ñÑ¿ ³ëïÇ »õ ¹ÝÇ
ÁÝ¹ Ñ³ñë Çõñ »õ Ï»Ý¹³Ý³·ñÇ Ç ù³õ³ñ³ÝÇ ëñμáõÙ¦:
231. ¶¿áñ· ², Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ ²ßï³-
792 ñ³Ï³ó Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. »õ ½»ñÇë ³Ùë
795 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ í³Ë×³ÝÇ:
232. Úáíë¿÷ ´ Î³ñÇ×Ý Ïáã»ó»³É, Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³-
795 é¿, Ç μÝ³Ïã³ó ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇª Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»-
798 ïáõÃ»³Ý. Ý»ÕÇ Ç Êáõ½ÇÙ³Û áëïÇÏ³Ý¿. Ï³É»³É ßÕÃ³ÛÇõù
799 ¹ÝÇ Ç μ³Ý¹Ç Ç å³ï×³éë Ï³Éáõ³Íáó ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³-
ñ³ÝÇ, ½áñ Û³÷ßï³Ï»É ó³ÝÏ³Ûñ áëïÇÏ³ÝÝ ³åûñ¿Ý Ï³Ùûù.
Ï³ó»³É ½³Ùë Ù»ï³ë³Ý Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý »õ ï³ñ»³É
806 íßï³ó »õ Ý»ÕáõÃ»³Ýóª í³Ë×³ÝÇ:
233. ¸³õÇÃ ´, Ç Ø³½³½ ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ Î³Ï³ղáÛ,
806 Ï³ñ·Ç ÛԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. Ùï»³É ÁÝ¹ Ù¿ç Ñ³ßï»-
825 óáõó³Ý¿ ½ÐáÉ áëïÇÏ³Ý »õ ½êÙμ³ï ëå³ñ³å»ï »õ ½³ÛÉ
ÇßË³Ýë ÁÝ¹ Çñ»³ñë. Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý ½³Ùë
833 ùë³Ý »õ »ûÃÝª í³Ë×³ÝÇ:
234. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë º, Ç Îáï³ÛÇó ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ àí³-
833 ÛÇó, ÝëïÇ Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý: ¼ñå³ñïÇ ÛáÙ³Ýó
»Õ»Éáց Ç ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ Û³åÇñ³ï Çñë μ³Ùμ³-
ë³Ý³ó »õ ï»ë»³É Ã¿ Ù»Í³Ù»Íù »õë ¹Çõñ³Éáõñ »Ý ³ÛÝÙ,
840 ËáÛë »ï Û²ÛñÇ í³Ýë ¶³éÝõáÛ »õ »Ï³ó ³Ý¹ ½³ÙÇëë ÇÝã.
Áëï í»ñ³Ñ³ë ùÝÝáõÃ»³Ý ÇßË³Ý³ó »õ »åÇëÏáåáë³ó
841 ³ñ¹³ñ »õ ³ÝÙ»Õ ·ï»³É Û³ÛÝÙª í»ñ³¹³éÝ³Û Û³Ãáé Çõñ
Ññ³õÇñÙ³Ùμ ÝáóÇÝ ÅáÕáí»ÉáóÝ: ºõ å³ßï»³É ½ÑûïÝ Çμñ»õ
854 ½³Ùë ùë³Ý »õ »ñÏáõª í³Ë×³ÝÇ Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ Ç í³ÝëÝ
Ø³ù»Ýáó³ó »õ ³Ù÷á÷Ç Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ ³Ý¹¿Ý:
235. ¼³ù³ñÇ³ ², Ç ·³õ³é¿ Îáï³ÛÇó, Ç ·»Õç¿ Ò³·³Û
854 ÅáÕáíáí »åÇëÏáåáë³ó ÁÝïñÇ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ. »õ Ç
ÙÇáõÙ ³õáõñ ÁÝÏ³ÉÝáõ ½³Ù»Ý³ÛÝ ³ëïÇ×³Ýë Ç ë³ñÏ³õ³-
·áõÃ»Ý¿ ÙÇÝã»õ óÏ³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝª Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ëå³-
ñ³å»ïÇÝ êÙμ³ï³Û Ç ·³õ³éÇÝ ÞÇñ³Ï³Û Ûºñ³½·³õáñÝ

862 ù³Õ³ù³·»ûÕ: ²éÝ¿ ÅáÕáí Û»åÇëÏáåáë³ó »õ ÛÇßË³Ý³ó
Ç ÞÇñ³Ï³í³Ý Ç å³ï×³éë ÃÕÃáÛ öûï å³ïñÇ³ñ·Ç Úáõ-
Ý³ó Ç Ù³ëÇÝ ÅáÕáíáÛÝ ø³ÕÏ»¹áÝÇ. »õ Ï³é³í³ñ»³É
½å³ßïûÝ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ùë³Ý »õ ÙÇ »õ ³ÙÇëë
876 Çμñ áõÃÝª í³Ë×³ÝÇ Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ:
236. ¶¿áñ· ´, Ç ¶³éÝõáÛ, ³Ûñ ½·³ëï »õ ½áõ³ñÃ, ³é³-
876 ùÇÝÇ, ëÝ»³É Ç ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ, Û³çáñ¹¿ ½³Ãáé
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ç 13 ÛáõÝí³ñÇ. ÛÇÝÝ»ñáñ¹ ³ÙÇ Ñ³Ûñ³-
885 å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ, ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 885 ûÍ³Ý¿ Ã³·³õáñ Ð³Ûáó
890 ½Ù»ÍÝ ²ßáï: ²ßË³ï »Õ»õ μ³½Ùûù ½Ççáõó³Ý»É ½Ëéáíáõ-
ÃÇõÝÝ ÁÝ¹ Ù¿ç ³ñù³Ûáñ¹õáÛÝ êÙμ³ï³Û »õ ²μ³ë³Û ÝáñÇÝ
892 Ñûñ»Õμûñ: äë³Ï¿ ½êÙμ³ï ½áñ¹Ç ²ßáïáÛ Ù»ÍÇ Ç Ã³·³-
895 õáñ Ð³Ûáó: ԸÙμéÝÇ ÛáëïÇÏ³Ý¿Ý ²÷ßÝ¿ »õ ¹ÝÇ Ç ßÕÃ³Ûë.
μ³½áõÙ ¹ñ³Ùáíù »õ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ð³Ù³Ù ÇßË³ÝÇÝ
896 ³ñ»õ»ÉÇó ³½³ïÇ »õ í»ñ³¹³éÝ³Û Û³Ãáé Çõñ: î»ë³Ý»-
897 Éáí ½μ³½Ù³¹ÇÙÇ ½³Õ¿ïë ³ßË³ñÑÇÝ »É, ·Ý³ó Ç ÏáÕÙ³Ýë
ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ, áõñ ÑÇõ³Ý¹³ó»³É ½ÏÝÇ ë³Ï³õ ÙÇçáóÇ
í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ. »õ ½Ù³ñÙÇÝÝ ï³ñ»³É Ã³Õ»óÇÝ
Ç ·»ñ³½Ù³ÝÇ ÒáñáÛ í³Ý³óÝ îáëå ·³õ³éÇ Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»-
óÇÝ, áõñ »¹»³É ³ë»Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ½·³õ³½³Ý Çõñ »õ
½ë»Õ³ÝÝ ï¿ñáõÝ³Ï³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ, ½áñ Ý³Ëù³Ý ½Ï³éáõó-
ÙáõÝë »Ï»Õ»ó»³ó Ç Ð³Û³ëï³Ý ßñç»óáõó³Ý¿ñ ÁÝ¹ Çõñ:
237. Ø³ßïáó ²1, Û²ñ³·³ÍáïÝ¿, Ç ·»Õç¿ ºÕÇí³ñ¹³Û,
»ñÃ»³É μÝ³ÏÇ Ç ê»õ³Ý ÏÕ½Ç »õ μ³½Ù³óáõó»³É ½ÙÇ³Ý-
891 ÓáõÝë ÏñûÝ³õáñ³Ï³Ý Ï³ñ·ûù ëñμáÛÝ ´³ñëÕÇª ÷³ÛÉ»-
ó³õ ëñμáõÃ»³Ùμ. ·ñ»³ó ÃáõÕÃ Ù»Õ³¹ñ³Ý³ó ³é ²μ³ë
»Õμ³ÛñÝ ²ßáïáÛ Û»ïë Ï³É Ç ·ñ·éáõÃ»Ý¿, áñ ³é ¶¿áñ· ´
894 Ï³ÃáõÕÇÏáë. ·ñ»³ó »õ ³é μÝ³ÏÇãë ¸áõÝ³Ûª ³é ÙÝ³óáñ¹ë
Ç Ïáïáñ³Í¿Ý »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³Ý ÃáõÕÃ ÙËÇÃ³ñ³Ï³Ý.
897 ÁÝïñÇ »õ Ï³ñ·Ç Û³ñù³Û¿ »õ ÛÇßË³Ý³ó ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý. »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ³ÙÇëë »ûÃÝª ÷áËÇ Û³ëï»³óë.
»õ ½Ù³ñÙÇÝÝ ³Ù÷á÷»Ý Ç ¶³éÝÇ Û³ñ»õÙïÇó ÏÇó Ñáí³Ýá-
óÇÝ îñ¹³ï³Û, áñáÛ í»ñ³Û ßÇÝ»ó³õ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ, áñ
³ÛÅÙ ËáÝ³ñÑ»³É ¹ÝÇ ÁÝ¹ ßÇÝáõ³Íë Ñáí³ÝáóÇÝ:
1
[Տպագրում՝ Բ, որ անշուշտ վրիպակ է, քանի որ Շահխաթունյանցն էլ չունի
Մաշտոց Ա: Նույն վրիպակը առկա է նաեւ քիչ ավելի ուշ]:
238. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¼, Ç ¸ñ³ëË³Ý³Ï»ñï ³õ³Ý¿, ³ß³Ï»ñï

897 »õ ³½·³Ï³Ý Ø³ßïáó³Û ², Û³çáñ¹¿ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
901 Ã»³Ý: ²é³ù»³É Û³ñù³Û¿ êÙμ³ï³Û ÙÇçÝáñ¹¿ ³é ²ßáï
²ñÍñáõÝÇ í³ëÝ Ð³ë³Ý³Û ¶ÝÃáõÝõáÛ: Æ ¹ÇÙ³ó ÇßË³Ý³ó
902 ·Ý³ó ³é ³ñù³Û êÙμ³ï »õ ë÷á÷»³ó ½Ý³ Ç ¹³éÝ ïËñáõ-
Ã»³Ýó, áñ í³ëÝ Ù³ÑáõÝ »Õμûñ Ýáñ³ ¸³õÃ³Û ÇßË³Ý³ó
908 ÇßË³ÝÇ: ¶Ý³ó ³é Úáõëáõ÷ áëïÇÏ³Ý ÁÝÍ³ÛÇõù μ³½Ùûù Ç
¹ÇÙ³ó ³ñù³ÛÇÝ »õ ÇßË³Ý³óÝ Û³ßË³ñÑ ²ïñå³ï³Ï³Ý,
Ñ³ßïáõÃÇõÝ Ëûë»É Ç ÙÇçÇ. ³ÛÉ Ï³å»³É Ç ÝÙ³Ý¿ »¹³õ Ç
910 μ³ÝïÇ. »É³Ý¿ Ç μ³Ýï¿ »õ Å³Ù ¹ÇåáõÏ ·ï»³Éª ½»ñÍ³ÝÇ
÷³Ëëï»³Ùμ Û²Õáõ³Ýë: Ò³ÝÓñ³ó»³É ÁÝ¹ Ï³ï³ÕÇ ß÷á-
ÃáõÃÇõÝ Ûáõ½Ù³Ýó Ç ËéáíáõÃÇõÝë ³½·ÇÝ ·Ý³ó Ç ìÇñë
916 »õ »Ï³ó ÁÝ¹ ËÝ³Ùáíù ²ïñÝ»ñë»ÑÇ ³ñù³ÛÇ. ÁÝÏ³É»³É
920 ½ÃáõÕÃ å³ïñÇ³ñ·Ç ÚáõÝ³ó ÜÇÏáÕ³ÛáëÇª »Ï»³É ³Ýó³Ý¿
Ç î³ñûÝ »õ ·ñ¿ ÃáõÕÃ ³é Îáëï³Ý¹ÇÝ ä»ñ÷»éáõÅ¿Ý Ï³Ûëñ
ÚáõÝ³ó í³ëÝ Ó»éÝïáõ ÉÇÝ»ÉáÛ ³½·ÇÝ ÁÝ¹¹¿Ù ÃßÝ³Ù»³ó:
921 Øï»³É ÁÝ¹ Ù¿ç Ñ³ßï»óáõó³Ý¿ ½»ñÏáëÇÝ Ñ³Ù³ÝáõÝ ²ßáï
923 Ã³·³õáñëÝ: î³é³åÇ ³ëï³Ý¹³Ï³Ý ÷³Ëëï»³Ùμ Ç Ó»-
é³ó áëïÇÏ³ÝÇÝ Üëñ³Û. »õ ï»ë»³É ½å³é³ÏïáõÙÝ ³½-
·ÇÝ »õ ½³ÝÑÝ³ñÇÝ ³õ»ñë ³ßË³ñÑÇÝ ÛáëïÇÏ³Ý³ó ³ÝïÇ
»õ ÛÇßË³Ý³óÝ »õ Ç Ã³·³õáñ³ó Û³ñáõó»Éáó Ç í»ñ³Û ÙÇ-
924 Ù»³Ýóª ·Ý³Û Ç ì³ëåáõñ³Ï³Ý ³é ¶³·ÇÏ ³ñù³Û ²ñÍñáõ-
ÝÇ. áõñ³Ýûñ Ûáñ¹áñ»³É Ç ÝÙ³Ý¿ ³õ³ñï¿ ½å³ïÙáõÃÇõÝ
³½·ÇÝ »õ ÁÝ¹³ñÓ³Ï »õë ½ÇõñáÛ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ í³Û»Éã³ÑÇõë
Ï³½Ùáõ³Íáíù μ³éÇó »õ ß³ñ³·ñáõÃ»³Ýó. »õ Ï³ó»³É Ç
925 å³ßï³Ù³ÝÝ ½³Ùë ùë³Ý »õ »ûÃÝ »õ ³ÙÇëë áõÃÝª í³Ë×³-
ÝÇ ³Ý¹ Ç ì³ëåáõñ³Ï³Ý ³ßË³ñÑÇ:
239. êï»÷³ÝÝáë ´, Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ ²ßáïáÛ ³ñù³ÛÇ
925 »õ ¶³·Ï³Û ²ñÍñáõÝõáÛ Ï³ñ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ÝëïÇ ³Ý¹
926 Û²ÕÃ³Ù³ñ ÏÕ½Ç. »õ Ï³ó»³É Çμñ»õ ³Ù ÙÇ í³Ë×³ÝÇ:
926 240. Â¿á¹áñáë ². Û³çáñ¹¿ ½²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
³Ý¹ Ç ÏÕ½ÇÝ ²ÕÃ³Ù³ñ. »õ Ï³ó»³É ³Ý¹¿Ý ½³Ùë ï³ëÝ »õ
936 ³ÙÇëë Çμñ ãáñëª í³Ë×³ÝÇ. »õ ³Ù÷á÷Ç Ù³ñÙÇÝÝ Ç Å³Ù³-
ï³Ý »Ï»Õ»óõáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ ³Ý¹ Û²ÕÃ³Ù³ñ:
936 241. ºÕÇß¿ ², »Õμ³Ûñ ÝáñÇÝ Â¿á¹áñáëÇ ², »Ï³ó ÛԱ-
Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý »õ ÑÇÝ· ³Ù ï»õ»³É Û³ÛÝÙ ÇßË³-
ÝáõÃ»³Ýª μ³Ýë³ñÏáõÃ»³Ùμ áÙ³Ýó Ëéáí³ÛáÛ½ ³ÝÓ³Ýó
³ÝÏ³ÝÇ. »õ »ñÏáõ ³Ù »õë Ï³ó»³É ³ÛÝå¿ë ³é³Ýó ï»Õ³-

943 Ï³É Û³çáñ¹Ç í³ñ»Éáí ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝª í³Ë×³ÝÇ:
242. ²Ý³ÝÇ³ Ç ØáÏ³ó, Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ áõËïÇÝ ì³-
943 ñ³·³Û Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. Éáõ»³É ½³Õ³Ý¹
Ú³Ïáμ »åÇëÏáåáëÇ êÇõÝ»³ó ¿³ñÏ ÁÝ¹ μ³ÝÇõ, »õë »õ ½ïÇ-
ÏÇÝÝ êÇõÝ»³ó, áñ ÁÝ¹ ÝÙ³ ½ÃáÝ¹ñ³Ï»óõáóÝ ³Ëï³Ý³Ûñ,
»õ Û³ÛÝÅ³Ù Ñ³ë»³É Ù³Ñ Ï»Ý³ó Ú³Ïáμ »åÇëÏáåáëÇª Ù»-
é³ÝÇ. »õ ·Ý³ó»³É ²Ý³ÝÇ³ÛÇ ³Ý¹ñ Ç êÇõÝÇëª ßÇÝ¿ ½ÙÇïë
ÇßË³Ý³óÝ »õ Ó»éÝ³¹ñ¿ Ýáó³ ³ñù»åÇëÏáåáë ½ì³Ñ³Ý
áñ¹Ç æáõ³ÝßÇñÇ ÇßË³ÝÇÝ ´³Õ³ó: ¶ñ·é»ó³õ ÁÝ¹ ÏñÏÇÝ
ÙÏñïáõÃÇõÝ ÚáõÝ³ó: Î³ó»³É Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ½³Ùë
ùë³Ý »õ »ñÏáõª ÑÇÝ· ³Ù Û²ÕÃ³Ù³ñ »õ ï³ëÝ »õ »ûÃÝ ³Ù Ç
965 ì³ñ³· »õ Û²ÝÇª í³Ë×³ÝÇ. áñáÛ Ù³ñÙÇÝÝ ¹ÝÇ Ç ï³å³ÝÇ
Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ ²ñ·ÇÝ³ª Ù»ñÓ Û²ÝÇ:
243. ì³Ñ³Ý áñ¹Ç æáõ³ÝßիñÇ ÇßË³ÝÇÝ ´³Õ³ó, áñ Ç
êÇõÝÇë, Û³ñù»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ³ÛÝñ Ý³Ñ³Ý·Ç êÇõÝ»³óª
965 Áëï Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³Ý ²Ý³ÝÇ³ÛÇ ØáÏ³óõáÛ í»ñ³ÏáãÇ
ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. Ç Ñ³×ÇÉ ëáñ³ ÃÕÃ³ÏóáõÃ»³Ùμ
³é ³ÛÉ »Ï»Õ»óÇë ÁÝ¹¹¿Ù ëáíáñáõÃ»³Ý ³½·ÇÝ »õ Ç Ï³ÙÇÉÝ
ÙáõÍ³Ý»É ½Ýáñ³Ó»õáõÃÇõÝ Û»Ï»Õ»óÇ »õ ½·³ó»³É »õë Ã¿
áõÝÇ Û³½·¿Ý ³ÝÏ³ÝÇÉ Û³ÛÝÙ å³ïáõáÛ, ÷³Ëëï»³Û ·Ý³ó
970 Ç ì³ëåáõñ³Ï³Ý ³ßË³ñÑ ³é ²åáõë³ÑÉ Ã³·³õáñ ²ñÍ-
973 ñáõÝÇ: ¶ñ¿ ÃáõÕÃ ³é âÙßÏÇÏ Ï³Ûëñ Ð³ÛÏ³½Ý Ç Îáëï³Ý-
¹ÇÝáõåûÉÇë ËÝ³Û»É Ç ùñÇëïáÝ»³Ûë. Í³ÝáÛó »õ ½áñåÇ-
ëáõÃÇõÝ ³ÝÓÇÝ ÇõñáÛ: Î³ó»³É ³Ý¹ Ç ÏáÕÙ³Ýë ì³ëåáõ-
ñ³Ï³ÝÇ ³Ùë ï³ëÝ »õ ³ÙÇëë ÇÝã Û»ï ÷³Ëëï»³ÝÝª ÁÝ¹
980 ³Ù»Ý³ÛÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÑÝ·»ï³ë³Ý ³Ù, Ù»é³ÝÇ »õ Ã³ÕÇ Ç
ÒáñáÛ í³Ýë:
244. êï»÷³ÝÝáë ¶, Û³½·³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ Ø³ßïáó³Û »õ
ÚáíÑ³ÝÝáõ å³ïÙ³μ³ÝÇ Ç í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»Ý¿ ê»õ³Ý³Û
970 ÁÝïñÇ ÅáÕáíáí ³Ý¹ Û²ÝÇ »õ ÝëïÇ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³Ý: ¼ÏÝÇ Ý½áí»ÉáÛ ½Çñ»³ñë ÁÝ¹ ì³Ñ³Ý³Û, ·Ý³Û Ç ì³ë-
åáõñ³Ï³Ý ³é ì³Ñ³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ áÙ³Ùμù »ñ»õ»ÉÇ í³ñ¹³-
å»ïûù Ç Û³Ý¹ÇÙ³ÝáõÃÇõÝ ÝÙÇÝ. ³ÛÉ Û²åáõë³ÑÉ³Û ³ñù³Û¿
ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ Ï³É»³É Ç ×³Ý³å³ñÑÇÝª »¹³õ Û³ñ·»É³Ýë
972 Ç μ»ñ¹Ý Îáïáñáó »õ ³Ý¹ ÙÝ³ó»³É ³ÙÇëë ÇÝã Ù»é³ÝÇ:
245. Ê³ãÇÏ ², ù»éáñ¹Ç ²Ý³ÝÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Û»åÇë-
ÏáåáëáõÃ»Ý¿ ²ñß³ñáõÝ»³ó ÁÝïñáõÃ»³Ùμ ÅáÕáíáÛ »åÇë-
972 Ïáåáë³ó Û²ÝÇª Û³çáñ¹¿ ½ԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. Ï³-

éáÛó ½μ³½áõÙ ßÇÝáõ³Íë ÁÝ¹ áñë »õ ½·ñ³ïáõÝ ÷³é³õáñ,
áõñ ÅáÕáí»³ó ½μ³½áõÙ Ù³ï»³Ýë: Î³ó»³É Û³ÛÝÙ å³ßï³-
992 Ù³Ý ½³Ùë ÄÂ [19] »õ ³ÙÇëë Çμñ í»óª í³Ë×³ÝÇ. »õ Ù³ñ-
ÙÇÝ Ýáñ³ ³Ù÷á÷»ó³õ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ
²ñ·ÇÝ³ÛÇ, ½áñ Çõñ ¿ñ ßÇÝ»³É:
246. ê³ñ·Çë ², Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ í³Ý³ó ê»õ³Ý ÏÕ½õáÛ.
ë³ áõÝ¿ñ Ç ¶³·Ï³Û ³ñù³Û¿ ÁÝ¹ ï»ëãáõÃ»³Ùμ Çõñáí Û³-
é³ç³·áÛÝ ½í³ÝëÝ ÞáÕ³·³Û. »õ ½ÏÝÇ Ï³ñ·»³É Ç ÝÙ³Ý¿
Ñ³Ûñ í³Ý³ó ê»õ³Ý³Û í³ëÝ Ù³ñ¹³ë¿ñ »õ ³é³ùÇÝÇ í³-
ñáõóÝ. »õ ³å³ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ Ê³ãÏ³Û ¹³ñÓ»³É Ç ÝÙ³Ý¿
992 Ç ÅáÕáíÇ ³Ý¹ »åÇëÏáåáë³ó Û²ÝÇª í»ñ³Ïáã»ó³õ Ç Ñ³Ûñ³-
å»ï³Ï³Ý ³ÃáéÝ Û³ÙÇ 992, Û»ñÏáõß³μ³ÃÇ ³õáõñ Ù»é»Éáó
ëñμáÛ ¼³ïÏÇÝ: Øï³Ý¿ ÁÝ¹ Ù¿ç ¶³·Ï³Û ³ñù³ÛÇ »õ »Õμû-
ñáñ¹õáÛ Ýáñ³ ¸³õÃÇ »õ Ñ³ßï»óáõó³Ý¿ ½Ýáë³: ¼ÇÝ»ó³õ
ÁÝ¹¹¿Ù ³Õ³Ý¹áÛÝ ÃáÝ¹ñ³Ï»óõáó »õ ½Ú³Ïáμ »åÇëÏáåáë
ë»ñÙ³ÝÇã ã³ñáõÃ»³ÝÝ ³Õáõ¿ë³¹ñáßÙ Ë³ñ³Ýûù Ë³Ûï³-
é³Ï»³É, Û³ÙëÝ Çμñ 1002, 1003: Æ ùë³Ý »õ »ûÃÝ»ñáñ¹
1019 ³ÙÇ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ Ó»éÝ³¹ñ»³ó ½ï¿ñ ä»ïñáë
»Õμ³Ûñ Ê³ãÏ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ ÝëïáÛó ÷áË³Ý³Ï Çõñ
ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. »õ ÇÝùÝ Ï³ó»³É ³ÛÉ»õë ³Ùë ÇÝã
í³Ë×³ÝÇ. áñáÛ »õ Ù³ñÙÇÝ ³Ù÷á÷Ç Ç í³ÝëÝ ÐáéáÙáëÇ:
247. ä»ïñáë ², ¶»ï³¹³ñÓ ³Ýáõ³Ý»³É, »Õμ³Ûñ Ê³ãÇÏ
1019 Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ê³ñ·ë¿ ², ÝëïÇ ÛԱÃáé Ñ³Û-
ñ³å»ïáõÃ»³Ý: Ð³Ý¹»ñÓ ³ÛÉáíù »ñ»õ»ÉÇ ³½³ïûù Ùï»³É
ÁÝ¹ Ù¿ç »ñÏáõó »Õμ³ñóÝª ÚáíÑ³ÝÝáõ »õ ²ßáïáÛ áñ¹õáó
1020 ¶³·Ï³Û ³ñù³ÛÇ Ñ³ßï»óáõó³Ý¿ ½Ýáë³ ³éÝÉáí Û»ñÏá-
óáõÝóÝ »õë Û»ïÏ³ñ »ñ¹Ù³Ý. ÁÝÏ³ÉÝáõ Û»ïÏ³ñ »ñ¹Ù³Ý Ç
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ³ñù³Û¿ ²ÝõáÛ í³ëÝ ï³ÉáÛÝ ½²ÝÇ Ç ÚáÛÝë »õ
1022 å³ïáõ¿ñ, ï³ñ»³É ½³ÛÝ Ù³ïáõëó¿ Ï³Ûë»ñ ì³ëÉÇ: ¶Ý³ó
³é Ï³Ûëñ Ç Ê³ÕïÇë »õ Ù³ïáÛó ½³ÛÝ Ëáëï³·Çñ ëÏ½μ-
Ý³å³ï×³é ³ÝÏÙ³Ý Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ´³·ñ³ïáõÝ»³ó:
ØÝ³ó»³É ³Ý¹ ³é Ï³Ûëñ å³ïáõáíª ³éÝ¿ ½Ñ³Ý¹¿ë ³õáõñ
çñûñÑÝ»³ó Áëï ÍÇëÇ Ð³Ûáó Ç Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ý Ï³Ûë»ñ Ç
·»ïÝ ÖáñáË. áõñ ëù³Ýã»É»ûù ·»ïÝ ½Ï³Û ³éÝáõ »õ ×³é³-
·³ÛÃù ÉáõëáÛ Ñ³ï³Ý¿ÇÝ Ç çáõñó ÛÁÝ¹áõÝ»É ÝÙÇÝ ½ÇõÕÝ
ûÍáõÃ»³Ý. Ù»Í³ñ³Ýûù å³ïáõáÛ μ³Å³Ý»³É Ç Ï³Ûë»ñ¿ í»-
1023 ñ³¹³éÝ³Û Ç ê»μ³ëïÇ³Û ³é ê»Ý»ù¿ñÇÙ ³ñù³Û. »õ ³ÝïÇ
1025 ½ÏÝÇ »ñÏáõó ³Ù³ó í»ñ³¹³ñÓ³õ Û²ÝÇ ù³Õ³ù Ã³·³õáñ³-

1026 Ï³Ý: Èáõ»³É ½ÑÇõ³Ý¹áõÃÇõÝ ³ñù³ÛÇÝ ê»Ý»ù»ñÇÙ³Û ·Ý³ó
¹³ñÓ»³É Ç ê»μ³ëïÇ³ ³é ÝáÛÝ ³ñù³Û. ³Ý¹¿Ý Éë»Éáí ½Ù³Ñ
1029 ²μ³ë³Û »É »õ »ÏÝ Ç Î³ñë ù³Õ³ù »õ ³ÝïÇ Û²ÝÇ: ÚÁÝ¹
³Ï³Ùμ Ñ³Û»ÉÝ Ç Ý³ ³ñù³ÛÇ »õ ³ÛÉáó Ç å³ï×³éë Û³Ù»ÉáÛ
1030 Ýáñ³ Û³ÛÝã³÷ Å³Ù³Ý³Ïë Ç ÏáÕÙ³ÝëÝ ê»μ³ëïÇáÛª ·Ý³ó
½³ÝËáõÉ Ç ì³ëåáõñ³Ï³Ý »õ ³é³ÝÓÝ³ó³õ ³Ý¹ Ç Òá-
1034 ñáÛ í³ÝëÝ: ¸³éÝ³Û ³Ý¹ñ¿Ý Û²ÝÇ ÁÝÏ³É»³É ½·Çñ ÙÇ³Ù-
ïáõÃ»³Ý Û³ñù³Û¿ª ³éÝ»É ÝÙ³ ã³ñ »õ áãÇÝã, μ³Ûó »¹³õ
Û³ñ·»É³Ýë Û³ÙñáóÝ ´çÝõáÛ »õ ÷áË³Ý³Ï ëáñ³ Ï³óáõó³õ
Ï³ÃáõÕÇÏáë ¸»áëÏáñáë Ñ³Ûñ í³Ý³óÝ ê³Ý³ÑÝÇª Û³ñù³Û¿.
áñáÛ í³ëÝ ÅáÕáí Ù»Í »Õ»³É Û²ÝÇ Ñ³Ý¹»ñÓ Úáíë¿÷ Ï³-
1036 ÃáõÕÇÏáëիւÝ ²Õáõ³ÝÇóª ³Ý¹ñ¿Ý Û³çáñ¹»³ó ½³ÃáéÝ:
1042 0Í³Ý¿ ½¶³·ÇÏ ½áñ¹ÇÝ ²ßáïáÛ »Õμûñ ³ñù³ÛÇÝ Úáí-
1044 Ñ³ÝÝáõ í³Ë×³Ý»ÉáÛª Ç Ã³·³õáñ Ð³Ûáó: ¶Åï»ó³Ý ÁÝ¹
ÙÇÙ»³Ýë ë³ »õ ³ñù³ÛÝ ¶³·ÇÏ ùëáõÃ»³Ùμ μ³Ýë³ñÏáõÇÝ
ê³ñ·ëÇ »ñÏñáñ¹ ³õ»ñãÇÝ ³ßË³ñÑÇ Ð³Ûáó ½ÏÝÇ ì³ë³-
1045 Ï³Û êÇõÝõáÛ: ÈÇÝÇ íÏ³Û ÁÝ¹ ¶³·ÇÏ »õ ÁÝ¹ Ý³Ë³ñ³ñëÝ
Ç ·Ý³É ÝáñÇÝ ¶³·Ï³Û ³é Ï³Ûëñ å³Ñ»Éáí ³é ÇÝùÝ »õ
½·Çñ »ñ¹Ù³Ýó ÝáóÇÝ »õ ÇõñÝ: ¼ÏÝÇ ³ÝÏÙ³Ý Ã³·³õáñáõ-
1047 Ã»³Ý í³ñ»ó³õ Ç ·³õ³éÝ Î³ñÝáÛ Û²ñÍÝ ù³Õ³ù ã³ñáõ-
Ã»³Ùμ Î³Ù»Ý³ë³Û ÛáÛÝ ù³Õ³ù³å»ïÇÝ ²ÝõáÛ, áñå¿ë ½Ç
μ³ñÓóÇ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝÝ Û³½·¿ Ð³Ûáó: ºõ ³ÝïÇ
Ï³É»³É Û³ñ³Ýó ³é³ù»Éáó Ç ՅáÛÝ ù³Õ³ù³å»ï¿Ý ²ñÍÝáÛ
1048 Áëï Ññ³Ù³ÝÇ Ï³Ûë»ñ »¹³õ Ç μ»ñ¹Ý Ê³ÕïáÛ ³éÇã: Ðñ³-
õÇñ»³É Ç ØáÝáÙ³Ëáë Ï³Ûë»ñ¿ ·Ý³ó Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë.
1051 ¹³éÝ³Û ³ÝïÇ Ç ê»μ³ëïÇ³ª »ñ³ßË³õáñ ÉÇÝ»Éáí ²ïáíÙ³Û
²ñÍñáõÝõáÛ áñ¹õáÛ ê»Ý»ù»ñÇÙ³Û ³é Ï³Ûëñ. »õ Ï³ó»³É ÁÝ¹
1058 ³Ù»Ý³ÛÝ ³Ùë Çμñ ù³é³ëáõÝª í³Ë×³ÝÇ ³Ý¹ Ç ê»μ³ëïÇ³,
Ç êáõñμ Üß³ÝÇ í³ÝëÝ. áõñ³Ýûñ ³Ù÷á÷Ç »õ Ù³ñÙÇÝÝ:
248. Ê³ãÇÏ ´, áñ »õ Ê³ã³ïáõñ, ù»éáñ¹Ç í»ñáÛÇß»³É
1047 ä»ïñáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ï³ñ·Ç ï»Õ³å³Ñ Û³ÃáéÝ Û²ÝÇ Ç
1048 ù»éõáÛ ÇõñÙ¿ Ç ·Ý³ÉÝ Ýáñ³ Û²ñÍÝ. »¹³õ Çμñ Û³ñ·»É³Ýë Ç
μ»ñ¹Ý ê»³õ ù³ñ Ïáã»ó»³É ã³ñáõÃ»³Ùμ Î³Ù»Ý³ë³Û ù³-
Õ³ù³å»ïÇÝ ²ÝõáÛ: ¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ä»ïñáë Ï³ÃáõÕÇÏá-
1058 ëÇ ÝëïÇ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý: ²Í³õ Ç Îáëï³Ý¹Ç-
1060 ÝáõåûÉÇë Ç îáõÏÇÍ Ï³Ûë»ñ¿ ë³Ïë ÁÝãÇó ä»ïñáë Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ, ù³Ý½Ç Û»ï áõÝ»ÉáÛ ½Û³ÛïÝÇ Ï³Ûë ÝáñÇÝ ½³Ù»-
Ý³ÛÝ, å³Ñ³Ýç¿ñ ½³ÛÉ »õë. »õ ³Ûëáõ Ã¿å¿ï Ç Ý»Õ ³ñÏ³õ

Ç Ï³Ûë»ñ¿, íëï³ÑáõÃ»³Ùμ ³éÝ¿ñ ½å³ï³ëË³ÝÇÝ: ØÇç-
Ýáñ¹áõÃ»³Ùμ ¶³·Ï³Û ³ñù³ÛÇ »õ ²ïáíÙ³Û ²ñÍñáõÝõáÛ
1063 ³ñÓ³Ï»³É ³ÝïÇ ·³Û Ç ë³ÑÙ³Ýë î³ñ³Ý¹³Û Ç Â³õ μÉáõñ
Ïáã»ó»³É ³õ³ÝÝ. áõñ³Ýûñ ÑÇõ³Ý¹³ó»³É Ç ó³õáó ëñïÇÝ
1064 í³ëÝ å¿ëå¿ë ï³é³å³Ý³ó ³ÝÓÇÝÝ »õ ³½·ÇÝª í³Ë×³ÝÇ,
Û»ï Ï³ÉáÛ ³Ý¹¿Ý Ç Â³õ μÉáõñ ³ÙÇëë Çμñ »ûÃÝ:
249. ¶ñÇ·áñ ´, áñ Û³é³çÝ ì³Ññ³Ù ³Ýáõ³Ý¿ñ, áñ¹Ç
¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ, ³ÙáõëÝ³ó»³É Ç Ï³ñ· ³ßË³ñÑÇ
å³Û³½³ï¿ñ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Ñûñ ÇõñáÛª ÁÝÏ³É»³É ½³ÛÝ Ç
Ï³Ûë»ñ¿ ¹áõùë ³Ýáõ³Ùμ. »õ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ÃáÕ»³É ½³ßË³ñÑ
·Ý³ó Û³Ý³å³ï »õ »Ùáõï Ç Ï³ñ· ÏñûÝ³õáñáõÃ»³Ýª Ï³Éáí
Ç ÝÙÇÝ μ³ñ»Ý³Ë³ÝÓ ù³Õ³ù³í³ñáõÃ»³Ùμ: ¼ÏÝÇ ³Ýó³Ý-
»ÉáÛ Çμñ ³ÙÇ ÙÇáÛ Û»ï í³Ë×³ÝÇ Ê³ãÇÏ »ñÏñáñ¹ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ, ëïÇå»³É Ç μ³½áõÙ Ã³Ë³ÝÓ³Ý³ó ³½·³ÛÇÝ ÅáÕá-
1065 íáÛ ·Ý³Û Ç Ì³ÙÝ¹³õ »õ ûÍ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ
1071 Ð³Ûáó ÞÄ¸ [1065], Û³Ùë»³ÝÝ ³åñÇÉÇ: Ò»éÝ³¹ñ¿ ½¶¿áñ·
³ï»Ý³¹åÇñ Çõñ Èûé»óÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ ÇßË³Ý³óÝ Ç
Ï³ÃáõÕÇÏáë. »õ ÇÝùÝ ³é³ÝÓÝ³ó»³É Ùï³Ý¿ Û³Ý³å³ïë
Ç ê»³õ É»ñÇÝ Ç Ê³ñ³Ù³ÝÇ³: î»ë»³É ½ã³ñáõÃÇõÝ ¶¿áñ·
1072 Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ ëïÇå»³É ÛÇßË³Ý³óÝ ÁÝÏ»Ýáõ ½Ý³ Û³ÛÝ
1073 å³ïáõáÛ1: ¶Ý³Û Û³Ï³Ù³ Ï³Ùë ³é ÂáéÝÇÏ ÷»ë³Û Çõñ áñ-
¹ÇÝ Øáõß»Õ³Û Û²ßÙáõß³ï ³õ³Ýª ³Í»É ½Ý³ ³é öÇÉ³ñïáë.
1074 Ï³ëÏ³Í»³É Ç Ý»Ý·áõÃ»³Ýó öÇÉ³ñï»³Û ³Ýó³Ý¿ Û²ÝÇÝ
ÞÇñ³Ï³Û. áõñ Ï³ñ·»³É ï»Õ³å³Ñ ²ÃáéáÛÝ ½ï¿ñ ´³ñë»Õ
ù»éáñ¹Ç Çõñª ¹³éÝ³Û í»ñëïÇÝ Ç ÏáÕÙ³Ýë ê»³õ É»ñÇÝ.
1075 »õ ³ÝïÇ ³Ýó»³É ·Ý³Û Ç ÐéáíÙ, áõñ Ëûë»Éáí ÁÝ¹ ¾-ñ¹
¶ñÇ·áñ å³åÇÝ ½Û³é³ç³·áÛÝ ·ñ»ó»ÉáóÝ Ç ÝÙ³Ý¿ Ç å³-
ï³ëË³ÝÇÝ ³é ÇÝùÝ Ç í»ñ³Û ÍÇëÇó Ð³Ûáóª ßÇÝ»³ó ½ÙÇïë
1 Ú³Ûë ÙÇçáó ê³ñ·Çë áÙÝ ù»éáñ¹Ç ä»ïñáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¶»ï³¹³ñÓ
³Ýáõ³Ý»ÉáÛ ³åûñÇÝáõÃ»³Ùμ Ó»éÝ³¹ñÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ
öÇÉ³ñï»³Û Ñ³ÛÑáéáÙ ÇßË³ÝÇª Ã¿»õ ¶ñÇ·áñ ìÏ³Û³ë¿ñ Û³Ï³Ù³Ûë ³é³-
ù»³ó ³é öÇÉ³ñïáë ½ùûÕ »õ ½·³õ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. Ï³ó»³É Ýá-
ñÇÝ ê³ñ·ëÇ Û³ÛÝÙ å³ïáõÇ ³Ý¹ Ç ÐáÝÇ ù³Õ³ù æ³Ñ³Ý ·³õ³éÇ ½³Ùë
»ñ»ù »õ ³ÙÇëë Çμñ áõÃÝª Ù»é³ÝÇ Û³ÙÇÝ 1077: àñáõÙ Û³çáñ¹»³ó ÷³Ï³Ï³É
»Ï»Õ»óõáÛÝ ÐáÝõáÛ ï¿ñ Â¿á¹áñáë ²É³ËûëÇÏ Ïáã»ó»³É Ù³Ï³Ýáõ³Ùμ, Û³-
ÙÇÝ 1085. Ûáã ·Ý³É ëáñ³ Ç Ïáã öÇÉ³ñï»³Û, »ï Ó»éÝ³¹ñ»É öÇÉ³ñïáë
½äûÕáë Ñ³Ûñ í³Ý³óÝ ì³ñ³·³Û: Ü³ ÇÝùÝ Â¿á¹áñáë ³ÝÏ³ÝÇ ÛÇßË³Ýáõ-
Ã»Ý¿ »õ Ç å³ïáõáÛÝ Ç ´³ñë»Õ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Û³ÙÇÝ 1091. Ù»é³ÝÇ ³Ý¹ Ç
ÐáÝÇ ù³Õ³ùÇ Û³ÙÇÝ 1093: ÆëÏ äûÕáë ½ÏÝÇ ÷áùñ Å³Ù³Ý³Ï³ó Ññ³Å³-
ñ»ó³õ ÇÝùÝÇÝ Ç å³ïõáÛÝ »õ ·Ý³ó ³Ý¹ñ¿Ý Ç í³Ýë Çõñ. »õ ³å³ í³Ë×³-
Ý»ó³õ Ûº¹»ëÇ³ ù³Õ³ùÇ »õ Ã³Õ»ó³õ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ Ç ¹ñ³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ:
1076 Ýáñ³: ì»ñ³¹³ñÓ»³É Ç ÐéáíÙ³Û »ÏÝ Ûºñáõë³Õ¿Ù »õ ³Ý-

ïÇ ãá·³õ Ç ÏáÕÙ³Ýë º·ÇåïáëÇ »õ ßñç»³É ÁÝ¹ ÏñûÝ³ë-
ï³ÝëÝ, »Ùáõï Ç Ø»Ù÷Çë. »õ Ó»éÝ³¹ñ»³É ½¶ñÇ·áñÇáë
1077 ½Çõñ ù»éáñ¹Ç ³é³çÝáñ¹ Ð³Ûáó »Õ»Éáó ³Ý¹ñª ¹³ñÓ³õ
ÇÝùÝ Ç Ð³Ûë »õ μÝ³Ï»ó³õ Û²ñ»·Ç í³ÝëÝ Ç Ս»³õ É»³éÝ:
Æ å³ï×³éë ß÷áÃáõÃ»³Ý ÇñÇù »õ íï³Ý·³õáñ ³ï»-
1082 ÉáõÃ»³Ý ÚáõÝ³ó ÁÝ¹ Ð³Ûë ·Ý³ó Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë
³é ²É¿ùëÇáë Ï³Ûëñ »õ ³ÝóáÛó ½³ÛÝ: ì»ñëïÇÝ ·Ý³ó Ûº-
ñáõë³Õ¿Ù ÛáõËï ïÝûñÇÝ³Ï³Ý ï»Õ»³óÝª áõñ³Ýûñ ·ï³õ
1099 Û³éÙ³Ý ù³Õ³ùÇÝ ³Ý¹ñ¿Ý Ç É³ïÇÝ³ó. »õ í»ñ³¹³ñÓ»³É
³ÝïÇ Ç ëáíáñ³Ï³Ý ¹³¹³ñ Çõñ Ç ê»³õ É»³éÝª å³ñ³åÇ
·ñáó ëñμáó ÁÝÏ»ñ³ÏóáõÃ»³Ùμ áõëáõÙÝ³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó:
1105 ¶Ý³ó Ç è³å³Ý, áñ Ù»ñÓ Ç ø»ëáõÝ ù³Õ³ù, ³é ÇßË³ÝÝ
¶áÕ ì³ëÇÉ Áëï μ³½áõÙë Ã³Ë³ÝÓ»ÉáÛ Ýáñ³ »õ ïÇÏÝáçÝ.
ï³ñ³õ ÁÝ¹ Çõñ »õ ½»ñÏáëÇÝ ù»éáñ¹ÇëÝ Çõñ ½¶ñÇ·áñ »õ
½Ü»ñë¿ë. »õ Ï³ó»³É ³Ý¹ Ç Î³ñÙÇñ í³Ýë ³ÙÇëë ÇÝã, Ïá-
ã»³ó ³é ÇÝùÝ ½´³ñë»Õ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ½ÇßË³ÝÝ ¶áÕ
ì³ëÇÉ »õ Û³ÝÓÝ»³ó Ýáó³ ½ÛÇß»³É ½»ñÏáëÇÝ ù»éáñ¹ÇëÝ
Çõñ »õ å³ïáõÇñ»³ó, ½Ç ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ ´³ñëÕÇ ½¶ñÇ-
·áñ Ï³óáõëó»Ý Û³Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý Ð³Ûáó, »õ ³å³
Ç ïÏ³ñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ³é»³É ½Û»ïÇÝ Ãáß³ÏÝ ÷ñÏáõÃ»³Ýª
í³Ë×³Ý»ó³õ ÉÇ ³õáõñμù »õ ³ñ¹ÇõÝ³õáñ í³ëï³Ïûù Û³ÙÇ
1105, Û³Ùë»³Ý ÝáÛ»Ùμ»ñÇ Ç ß³μ³Ã ³õáõñ. Ï³ó»³É Ç Ï³-
ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ³Ùë Ê [40] »õ ³ÙÇëë Çμñ
áõÃ. »õ ½Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ ³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ÝáÛÝ Î³ñÙÇñ í³ÝëÝ:
250. ´³ñë»Õ ², áñ¹Ç ì³ë³Ï³Ûª áñ¹õáÛ ²åÇñ³ï Çß-
1074 Ë³ÝÇ »õ ù»éáñ¹Ç ¶ñÇ·áñÇ ìÏ³Û³ëÇñÇ Ï³ñ·Ç ï»Õ³å³Ñ
³ÃáéáÛÝ ²ÝõáÛ Ç ÝáÛÝ ìÏ³Û³ëÇñ¿: ¶ñ³õáñ Ññ³Ù³Ý³õ
1082 ìÏ³Û³ëÇñÇ Ó»éÝ³¹ñÇ Ç í³Ýë Ð³Õμ³ï³Û Ç Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë¿Ý ²Õáõ³ÝÇó êï»÷³ÝÝáë¿ »õ Û»åÇëÏáåáë³ó Ð³Ûáó
1090 ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý: ¶Ý³ó Ç ä³ñëë ³é Ø»ÉÇù ß³Ñ
³ñù³ÛÝ μ³½áõÙ ÁÝÍ³ÛÇõùª Ñ³Ý¹»ñÓ »ñ»õ»ÉÇ ³ñ³Ùμùª
»åÇëÏáåáëûù »õ ³½³ïûù. »õ å³ïáõáí ÁÝÏ³É»³É Ç ÝÙ³-
Ý¿ª »ï Ã»Ã»õ³óáõó³Ý»É ½Ñ³ñÏÝ ³ñùáõÝÇ »õ ³½³ï Ï³-
óáÛó ½»Ï»Õ»óÇëÝ. »õ ÇÝùÝ »õë Ññáí³ñï³Ï³õ Ï³ñ·»ó³õ
Ññ³Ù³Ý³ï³ñ ³ÛÉáó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óª ³½³ï Ï³Ùûù Çõñáíù
ïÝûñÇÝ»É ½û·áõïÝ. »õë »õ ÁÝÏ³É³õ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Ïñ»ÉáÛ
1091 ½³é³ç»³õ ½Ë³ã ÓáÕ³μ³ñÓ »õ ³ÛÝå¿ë í»ñ³¹³ñÓ³õ Û²-
ÝÇ: ºõ Ç Û³çáñ¹ ³ÙÇÝ ·Ý³ó Ç ÐáÝÇ ù³Õ³ù æ³Ñ³Ý ·³õ³-

éÇ »õ ¿³é ½·³õ³½³Ý, ½ùûÕ »õ ½ëáõñμ Ýß³ÝÝ ·»ï³ñ·»É
Ç Â¿á¹áñáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ »õ ÁÝÏ¿ó ½Ý³ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿Ýª
Û»ï Ï³ÉáÛ Ýáñ³ Û³ÛÝÙ ³ëïÇ×³ÝÇ ½³Ùë Ä¸ [14]. »õ ³ÝïÇ
·Ý³ó Ûº¹»ëÇ³ ù³Õ³ù »õ »ï μ»ñ»É ³Ý¹ñ ½Ë³ãÝ ì³ñ³-
·³Û »õ ½Ññ³ß³ÉÇ å³ïÏ»ñÝ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ Ï³Ûñ ³Ý¹
1093 Ç ì³ñ³·: ºÉ Ûº¹»ëÇáÛ ·Ý³É Ç ï»ëáõÃÇõÝ ¶áÕ ì³ëÉÇ Çß-
Ë³ÝÇÝ. »õ Û»ñÃ³É ÇõñáõÙ Çç»õ³Ý»ó³õ Ç Î³ñÙÇñ í³ÝëÝ,
áñ Ù»ñÓ ¿ñ Ç ø»ëáõÝ ù³Õ³ù: î»ë»³É ³Ý¹ ½êï»÷³ÝÝáë
ù³Ñ³Ý³Û ½áõëáõóÇãÝ Ü»ñë¿ëÇ ÞÝáñÑ³ÉõáÛ »õ ÁÝÏ»ñ³óÝª
ÁÝïÇñ Ç í³ñë »õ ½ûñ»Õ Ç μ³Ýë í³ñ¹³å»ïáõÃ»³Ý, Ó»é-
Ý³¹ñ»³ó ½Ý³ »åÇëÏáåáë Ý³Ñ³Ý·³óÝ ³ÛÝó »Õ»Éáó ÁÝ¹
ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ¶áÕ ì³ëÉÇ »õ ·Ý³ó Û²ÝÇ: à°ã Ï³ñ³ó»³É
1104 ·ï³Ý»É Ñ³Ý·Çëï ³Ý¹ Û²ÝÇ Û»ñ»ë³ó ä³ñëÇóª »É Ñ³Ý¹»ñÓ
áõËïÇõù »Ï»Õ»óõáÛÝ »õ ·Ý³ó Ûº¹»ëÇ³, áõñ ïÇñ¿ñ É³ïÇÝ
ÇßË³Ý »õ ÁÝÏ³É³õ Û³ñ·³Ýûù Ç ÝÙ³Ý¿: ÀÝÏ³É»³É ½Ññ»ß-
ï³Ïë Û²Õáõ³ÝÇó »õ á°ã ³Ýï»ë ³ñ³ñ»³É ½ËÝ¹Çñ Ýáó³ª
·Ý³Û ³Ý¹ »õ Ó»éÝ³¹ñ¿ Ýáó³ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½»Õμ³ÛñÝ Ýá-
ñá· í³Ë×³Ý»ÉáÛÝ êï»÷³ÝáëÇ. Ïáã»ó»³É Ç ¶ñÇ·áñ ìÏ³-
1105 Û³ëÇñ¿ ·Ý³Û ³é Ý³ »õ ·ï³ÝÇ ³é ÝÙ³ Ç í³Ë×³ÝÇ Ýáñ³:
¼¶ñÇ·áñ »õ ½Ü»ñë¿ë ½ù»éáñ¹ÇëÝ ìÏ³Û³ëÇñÇ »ï Ûáõ-
ëáõÙÝ ³é ÛÇß»³É êï»÷³ÝÝáë »åÇëÏáåáëÝ Î³ñÙÇñ í³-
1106 Ý³ó: Ò»éÝ³¹ñ¿ ½¶ñÇ·áñ ½»Õμ³Ûñ Ü»ñë¿ëÇ Ç ù³Ñ³Ý³Û:
Ú³õáõñ ÙÇáõÙ ³ÛÝ ÇÝã Ï³ï³ñ¿ñ ÙÇ³μ³Ý áõËïÇõù ½»ñ»-
ÏáÛ»³Ý ³ÕûÃëÝ Ç í»ñ³Û ï³Ý»³ó Ûաõ³ÝÇÝ ì³ñ¹³Ñ»ñÇ
Ù»ñÓ Ç ä»Ñ»ëÝÇ, ³ÝÏ³õ ï³ÝÇù ï³ÝÝª ³ÝÏ³õ »õ ÇÝùÝ
´³ñë»Õ Ñ³Ûñ³å»ï »õ ¹Çå»³É áÕÝ Ýáñ³ ½ù³ñÇ μ»Ï³õ:
àõëïÇ ÷áõÃ³óáÛó ï³Ý»É ½ÇÝùÝ Ç ê»³õ É»³éÝ Ç ÞáõÕñ
³Ý³å³ï, áõñ ³Ý¹ Ç ïÏ³ñáõÃ»³ÝÝ ÅáÕáí»³ó ½»åÇëÏá-
åáëáõÝë »õ ½í³ñ¹³å»ïë »õ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ ÝáóÇÝ »ï
½ùûÕ »õ ½·³õ³½³ÝÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Ç ï¿ñ ¶ñÇ·áñ
ù³Ñ³Ý³Ûª å³ïáõ¿ñ ïáõ»³É Ó»éÝ³¹ñ»É ½Ý³ Ï³ÃáõÕÇ-
1113 Ïáë: ºõ ÇÝùÝ Û»ï ³õáõñó ÇÝã í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 13 ³õáõñ
³Ùë»³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ, Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÁÝ¹
³Ù»Ý³ÛÝ ½³Ùë »ñ»ëáõÝ »õ ÙÇ:
251. ¶ñÇ·áñ ¶ ä³ÑÉ³õáõÝÇ, áñ¹Ç ÇßË³ÝÇÝ ²åÇñ³-
ï³Û ÃáéÇÝÝ ¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ »õ ù»éáñ¹Ç ìÏ³Û³-
ëÇñÇ. Û»ï ÏñÃáõÃ»³ÝÝ ³é ìÏ³Û³ë¿ñ »õ ³é êï»÷³ÝÝáë
1106 »åÇëÏáåáë ³é³çÝáñ¹ Î³ñÙÇñ í³Ý³ó Ó»éÝ³¹ñÇ ù³Ñ³-

Ý³Û Ç ÑÝ·»ï³ë³Ý³Ù»³Û Ñ³ë³ÏÇ Ç ´³ñëÕ¿ ², áñáõÙ ¿ñ
Ùûñ³ù»é ÃáéÝ: Àëï Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ ´³ñëÕÇ
1113 Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª ûÍ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Û»åÇëÏáåáë³ó ³Ý¹ Ç
Î³ñÙÇñ í³ÝëÝ, ÁÝÏ³É»³É Û³é³ç³·áÛÝ ½ùûÕ »õ ½·³õ³-
1114 ½³ÝÝ Ç Ó»é³Ý¿ ÝáñÇÝ ´³ñëÕÇ Ý³Ëù³Ý ½í³Ë×³ÝÝ: ²é-
Ý¿ ÅáÕáí Ù»Í Ç ê»³õ É»³éÝ Û»åÇëÏáåáë³ó, Ç í³ñ¹³å»-
ï³ó »õ Ç í³Ý³Ñ³ñó Çμñ»õ Û»ñÏáõ Ñ³½³ñ ÑÇÝ· Ñ³ñÇõñ
³ÝÓ³Ýó »õ ùÝÝ»³É ½·áñÍë Ýáñá· ûÍ»³É ¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëÇ ³ÝÓÝÁÝÍ³ÛáõÃ»³Ùμ Ç Û²ÕÃ³Ù³ñ, ¹Ý¿ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõ-
Ã»³Ùμ ÅáÕáíáÛÝ μ³Ý³¹ñ³Ýë Ç í»ñ³Û »õ áñáó ÁÝ¹áõÝÇÝ
½Ý³: â·ï»³É Áëï Ó³ËáÕ ¹Çåáõ³Íáó Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ½Ñ³Ý-
1125 ·Çëï ï»ÕÇ μÝ³ÏáõÃ»³Ý ·Ý³Û Ç Ìáíù ¹Õ»³Ï Ç Ñ³Ûñ»ÝÇ
Ï³Éáõ³Í Çõñ. ½áñ ³Ùñ³ó»³É Ñ³ëï³ï¿ Ç ÝÙ³ ½ԱÃáé Ñ³Û-
1141 ñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ: Ðñ³õÇñ»³É Ç É³ïÇÝ³ó ·Ý³Û Û²ÝïÇáù
Ç ÅáÕáí Ýáó³ »õ Áëï ³ñÅ³Ý³õáñáõÃ»³ÝÝ å³ïáõ»³É Ç
Ýáó³Ý¿ª ¿³Ýó Ûºñáõë³Õ¿Ù ÛáõËï »õ ³Ý¹ »õë ·ï³õ Ç Åá-
ÕáíÇ ÝáóÇÝ »õ ³å³ ¹³ñÓ³õ ÛԱÃáé Çõñ: î»ë»³É ½³Õ¿ï
ï³é³å³Ý³ó ³½·ÇÝ Û³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó ëÏÇõÃ³óõáó »õ
1147 ³ÛÉáó ³½·³óª ÷áË¿ ½³ÃáéÝ Ç ÐéáÙÏÉ³ÛÝ, áñáõÙ ïÇñ¿ñ
ïÇÏÇÝÝ ÖáëÉÇÝ ÏáÙëÇ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ É³ïÇÝ³óõáó,
½áñ »õ ½ÏÝÇ ³Ù³ó ÇÝã Ûáñ¹õáó ÝáÛÝ ïÇÏÝáçÝ ·Ý¿ ·Ýáó
1165 ¹ñ³Ùáó. ûÍ³Ý¿ ½»Õμ³Ûñ Çõñ ½Ü»ñë¿ë Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë μ³½-
ÙáõÃ»³Ùμ ÅáÕáíáÛ »åÇëÏáåáë³ó »õ í³ñ¹³å»ï³ó. Ï³-
ó»³É Û»ï ³ÛÝñ ³ÙÇëë ÇÝã ÷áËÇ Û³ëï»³óë, ÙÝ³Éáí ÁÝ¹
³Ù»Ý³ÛÝ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ÛÇëáõÝ »õ »ñ»ù. áñáÛ
½Ù³ñÙÇÝÝ ³Ù÷á÷»Ý ³Ý¹¿Ý Ç ÐéáÙÏÉ³ Ç ï³å³ÝÇÝ ÛÇõñÙ¿
å³ïñ³ëï»ÉáÛ Û³é³ç³·áÛÝ:
252. Ü»ñë¿ë ¸, ³Ýáõ³Ý»³É ÎÉ³Û»óÇ »õ Û³ïáõÏ í»ñï³-
éáõÃ»³Ùμ ÞÝáñÑ³ÉÇ, ¿ñ »Õμ³Ûñ ¶ ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ.
1095 ëÝ³Ý¿ñ ³é ìÏ³Û³ë¿ñ ù»éÇ Çõñ ÛáõëáõÙÝ. Û³ÝÓÝ»ó³õ ÁÝ¹
1105 »Õμûñ ÇõñáõÙ ó´³ñë»Õ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ Ç ÝÙ³Ý¿ Û³ÝÓÝ»-
ó³Ý êï»÷³ÝÝáëÇ í³ñ¹³å»ïÇ, áñ ¿ñ í³Ý³Ñ³Ûñ Î³ñÙÇñ
1125 í³Ý³ó, ÛáõëáõÙÝ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ »õ ³ñï³ùÇÝ ·ñáó. Ó»é-
Ý³¹ñÇ Û»Õμûñ¿ ÇõñÙ¿ Û¶ ¶ñÇ·áñ¿ Ç ù³Ñ³Ý³ÛáõÃÇõÝ: ºõ
1135 ³å³ Ç ÝÙ³Ý¿ »õë Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Û»åÇëÏáåáëáõÃÇõÝ. ÁÝ¹
1143 »Õμûñ ÇõñáõÙ ·Ý³ó Ç ÅáÕáíÝ ²ÝïÇáù³Û: ÄáÕáíáí »åÇë-
1165 Ïáåáë³ó »õ í³Ý³Ï³Ý³ó Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Û»Õμûñ¿Ý Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëª ³ñÅ³Ý³õáñ Å³é³Ý· ԱÃáéáÛ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ

»õ »Õ»³É ³ñÃáõÝ ÑáíÇõ å³ÛÍ³é³óáÛó ½»Ï»Õ»óÇÝ å¿ëå¿ë
Ï³ñ·ûù μ³ñ»í³Û»ÉãáõÃ»³Ýó. »õ ÃáÕ»³É Û»ï Çõñ ½³ñÅ³-
Ý³õáñ í³ëï³Ïëª Ï³Éáí Ç Ñ³Ûñ³å³ïáõÃ»³Ý ½³Ùë »ûÃÝ,
1173 ÷áËÇ Û³ëï»³óë Û³Ý¹ñ³ÝÏ³óÝ Ëáñ³Ý Ç 13 û·áëïáëÇ Û³-
õáõñ ÑÇÝ·ß³μ³ÃÇ »õ Ù³ñÙÇÝÝ ³Ù÷á÷»ó³õ Ç ï³å³ÝÇ ³é
»Õμûñ ÇõñáõÙ Ç ÐéáÙÏÉ³:
253. ¶ñÇ·áñ ¸, îÕ³Û ³Ýáõ³Ý»³É, áñ¹Ç ì³ëÉÇ »Õ-
μûñ ÞÝáñÑ³ÉõáÛÝ Ü»ñë¿ëÇ, ëÝ»³É ³é Ñûñ»Õμûñ ÇõñáõÙ Ç
1173 ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ, ûÍ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ñ³ñÏ³¹Çñ
1176 ËÝ¹ñ³Ýûù »åÇëÏáåáë³ó »õ ÅáÕáíñ¹áó, Ó»éÝ³ÙáõË ÉÇÝÇ
Û³ÝÏ³ï³ñ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝÝ ÁÝ¹ ՅáÛÝë Ç ÞÝáñÑ³ÉõáÛÝ. áÛñ
1179 í³ëÝ ³éÝ¿ ÅáÕáí Ù»Í Û»Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó Ç ÐéáÙÏÉ³ÛÝ, ³ÛÉ
Ç í³Ë×³ÝÇÉ ÎÇé Ø³Ýáõ¿É Ï³Ûë»ñ ÙÝ³ó ³ÝÏ³ï³ñ Ëáñ-
1180 Ñáõñ¹ ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³ÝÝ: ¶ñ¿ ÃáõÕÃ ³é îáõï¿áñ¹ÇÝ ¶ñÇ-
·áñ Ç Ð³Õμ³ïª å³ï³ëË³ÝÇ ÃÕÃáÛÝ ·ñ»ó»ÉáÛ Ç ÝÙ³Ý¿:
1184 ¶ñ¿ ³é ÈáõëÇáë º-ñ¹ Ñ³Ûñ³å»ï ÐéáíÙ³Û í³ëÝ ³ï»Éáõ-
Ã»³Ý »õ ³Ùμ³ëï³ÝáõÃ»³ÝÝ ÚáõÝ³ó ½Ð³Ûáóª Ã¿ ëáõï ¿
1190 »õ ³é Ý³Ë³ÝÓáõ. ÃÕÃ³ÏóÇ Ñ³Ý¹»ñÓ È»õáÝ ÇßË³Ý³õÝ
ÁÝ¹ öñÇï»ñÇÏáë Ï³Ûëñ ²É³Ù³Ý³ó, áñ ³ëÇ »õ Ðéáí-
Ù³Û, áñ »õ »Ï»³É ÇëÏ ¿ñ Û³ÛÝáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë ÁÝ¹ Ë³ã³ÏÇñ
½ûñ³óÝ: Î³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý μ³ñ»ÛÇß³ï³Ï ·áñ-
1193 Íáíù ½³Ùë ùë³Ýª í³Ë×³ÝÇ Û³Ùë»³ÝÝ ÛáõÉÇëÇ. »õ Ù³ñ-
ÙÇÝÝ ³Ù÷á÷Ç ³Ý¹¿Ý Ç ÐéáÙÏÉ³ ³é ßÇñÙÇ Ñûñ»Õμ³ñóÝ:
254. ¶ñÇ·áñ º, »Õμûñáñ¹Ç í³Ë×³Ý»ÉáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ¸,
1193 ¶³Ñ³í¿Å Ï³Ù ø³ñ³í¿Å ³Ýáõ³Ý»³É, ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë
Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇ ÇßË³ÝÇÝ È»õáÝÇ. ÁÙμéÝ»³É Ç È»õáÝ
ÇßË³Ý¿ ³Ùμ³ëï³ÝáõÃ»³Ùμ í³ñ¹³å»ï³ó »õ ÇßË³Ý³ó
¹ÝÇ Û³ñ·»É³Ýë. »õ á°ã Ï³ñ³ó»³É ï³Ý»É íßï³óÝª ³ÛÝ ÇÝã
÷³ËãÇÉ Ï³Ù¿ñ ³ÝïÇ ÑÝ³ñÇõù »õ åñ³Ï³õ Ïï³õáÛ Çç³Ý»É
ÁÝ¹ å³ïáõ³ñ å³ñëåÇÝ, ù³Ï»ó³õ åñ³ÏÝ, ³ÝÏ³õ ÇÝùÝ
1194 Ç í³Ûñ »õ Ñ³ñ³õ ½ù³ñÇ »õ ³Ý¹¿Ý í³Ë×³Ý»ó³õ »õ Ã³-
Õ»ó³õ Ç ¸ñ³½³ñÏÝ, Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ³ëïÇ×³ÝÇ ³Ù ÙÇ »õ
³ÙÇëë ÑÇÝ·:
255. ¶ñÇ·áñ ¼, ³ÛÝ ¿ ²åÇñ³ï, áñ¹Ç Þ³Ñ³Ý³Û ½ûñ³-
í³ñÇª »Õμûñ ÞÝáñÑ³ÉõáÛÝ Ü»ñë¿ëÇ, Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ Ù»ÍÇ
1195
ÇßË³ÝÇÝ È»õáÝÇ »õ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ ³Ù»Ý»óáõÝ ûÍ³õ
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó: ì³ëÝ ³ï»ÉáõÃ»³ÝÝ ÚáõÝ³ó ÁÝ¹
1197 Ð³Ûë Ç í»ñ³Û ÍÇëÇó »õ ³ÛÉáó Çñ³ó ·ñ»³ó ÃáõÕÃ Ñ³Ý-

¹»ñÓ È»õáÝ ÇßË³Ý³õÝ Ññ»ßï³ÏáõÃ»³Ùμ Ü»ñë¿ëÇ È³Ùμ-
ñûÝ³óõáÛ ³é ²É¿ùë ²ÝÏ»Õáë Ï³Ûëñ. »õ ß³Ñ»ó³Ý ³ÝïÇ
1198 »õ áãÇÝã. Ù»Í³ßáõù Ñ³Ý¹ÇëÇõ μ³½ÙáõÃ»³Ùμ ÅáÕáíáÛ ¿ûÍ
½Ù»Í ÇßË³ÝÝ ½È»õáÝ Ã³·³õáñ Ð³Ûáó Ç î³ñëûÝ ù³Õ³-
ùÇ Û»Ï»Õ»óõáç êñμáÛÝ êá÷Ç³Û Ç í»ó ÛáõÝí³ñÇ Û³õáõñ
1202 Ú³ÛïÝáõÃ»³ÝÝ î»³éÝ: ØÇçÝáñ¹¿ ³é ³ñù³Û È»õáÝ »õ
ï³Û ³ñÓ³Ï»É Ç Ï³å³Ý³ó ½Ð»ÃáõÙ ÇßË³Ý È³ÙμñáÝ ¹Õ»-
ÏÇ ½»Õμ³ÛñÝ Ü»ñë¿ëÇ È³ÙμñûÝ³óõáÛ »õ ½áñ¹Çë Ýáñ³. »õ
³å³ ¹³¹³ñ»³É Û³ÛÝáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýëª ½ï»ÕÇ ¿³é Ç í³Ýë
²ñù³ÛÏ³ÕÇÝ Ïáã»ó»³É. »õ Ç ÝÙÇÝ ³ÙÇ ÑÇõ³Ý¹³ó»³Éª Û»ï
÷áùñ ÙÇçáóÇ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç êÇë, Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³Ý ³Ùë »ûÃÝ:
256. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¾, Ø»Í³μ³ñáÛ ³Ýáõ³Ý»³É, Û³Õ³·ë
í»Ñ³ÝÓÝáõÃ»³Ý μ³ñáõóÝ Û³ñù»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿Ý êëáÛ
1202 Ñ³×áõÃ»³Ùμ È»õáÝ ³ñù³ÛÇ ÁÝïñ»ó³õ »õ ûÍ³õ ÛԱÃáé
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý1: Ú³ñÑ³Ù³ñÑ»ÉÝ ½Ññ³Ù³Ýë È»õáÝ
1203 ³ñù³ÛÇ »õ Û³ÛÉ³½· í³ñÇÉÝ ÁÝ¹ ÝÙ³ ³Ý³ñ·»ó³õ. áõëïÇ
÷áË³Ý³Ï Çõñ Ï³óáÛó È»õáÝ ½ï¿ñ ¸³õÇÃ »ññáñ¹ Ç í³-
1204 Ý³óÝ ²ñù³ÛÏ³ÕÝáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç êÇë2: ²é³ù»³ó ³é
¼³ù³ñÇ³ ëå³ë³É³ñ Áëï ËÝ¹ñáÛ Ýáñ³ ½ëå³ë »Ï»Õ»-
ó³Ï³Ý »õ ½Å³Ù»ñ·áõë »õ Ññ³Ù³Ý »ï å³ï³ñ³·»É ù³-
Ñ³Ý³ÛÇó Ç μ³Ý³ÏÇ Ýáñ³ ÁÝ¹ íñ³Ýûù: ä³ï×³é³õ ÇõÇù
1206 Ñ³ßï»ó³õ ÁÝ¹ ³ñù³ÛÇÝ È»õáÝÇ »õ ³Ý¹ñ¿Ý Ñ³ëï³ï»ó³õ
ÛԱÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý. »Ï³ó Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ³Ùë
1220 ÄÀ [18] »õ í³Ë×³Ý»ó³õ: ºõ Ã³Õ»ó³õ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ Ç
ÐéáÙÏÉ³:
257. Îáëï³Ý¹ÇÝ ², áñ¹Ç ì³Ññ³Ù³Û áõñáõÙÝ Û³ß-
1220 Ë³ñÑ¿Ý ºññáñ¹ Ð³Ûáó, Ç ù³Õ³ù¿Ý ´³ñÓñμ»ñ¹áÛ, ÝëïÇ
Ï³ÃáõÕÇÏáë: ºõ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ ÇßË³Ý³óÝ
»õ Ñ³×áõÃ»³Ùμ ¼³å¿É³Û Ã³·áõÑõáÛÝ åë³Ï»³ó ½öÇÉÇå-
åáë, Ï³Ù ½üÇÉÇå ½áñ¹Ç ÝáñáÛ ÏáÙëÇÝ ²ÝïÇáù³Û ÁÝ¹ Ý³
1224 ÇÝùÝ ¼³å¿É Ã³·áõÑÇ: 0Í³Ý¿ ½Ð»ÃáõÙ ½áñ¹Ç Îáëï³Ý¹-
1 Անանիա եպիսկոպոս Սեբաստիոյ եւս ձեռնտուութեամբ կուսակցացն իւրոց
ընդդէմ Յովհաննու Է, օծաւ եւ ինքն անձնընծայութեամբ եւ կաշառօք անդ
ի Սեբաստիա. եւ կացեալ զամս Դ, ﬔռաւ [յաﬕն] 1206:
2
î¿ñ ¸³õÇÃ Ç í³Ý³ó ²ñù³ÛÏ³ÕÝáÛ Ç ·ÅïÇÉ È»õáÝ ³ñù³ÛÇ ÁÝ¹ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ Է, Ï³óáõó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç êÇë, ³ñ³ñ ÅáÕáí ÁÝ¹ È»õáÝÇ Ç
å³ï³ëË³ÝÇ ·ñáõÃ»³Ý ¼³ù³ñÇ³ ëå³ë³É³ñÇ. Ù»é³õ Û³ÙÇÝ 1206:
ÝÇ Ù»ÍÇ ÇßË³ÝÇÝ, áñ ³ÙáõëÝ³ó³õÝ ÁÝ¹ ¼³å¿É Ã³·áõ-

1243 ÑÇ Ù»Í³Ñ³Ý¹¿ë ÷³éûù: ²ñ³ñ ÅáÕáí Û»åÇëÏáåáë³ó »õ
Ç í³ñ¹³å»ï³ó Ç êÇë ù³Õ³ùÇ í³ëÝ μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý
1258 »Ï»Õ»óõáÛ, áõñ Ï³ñ·»ó³Ý Ï³ÝáÝù ùë³Ý »õ ÑÇÝ·: ¶Ý³ó
ÁÝ¹ Ð»ÃÙáÛ ³ñù³ÛÇ μ³½áõÙ å³ï³ñ³·ûù ³é ÐáõÉ³õ[áõ]
¿ÉÕ³Ýª Ý³Ë³Ñá·³Ï »Õ»³É íÝ³ëáõó ÏáÕÙ³ÝóÝ ÎÇÉÇÏÇáÛ:
1267 Î³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë Ê¾ [47] ª í³Ë×³ÝÇ Û»Éë
ù³é³ëÝáñ¹³Ï³Ý å³Ñáó Û³õáõñ Ú³ñáõÃ»³ÝÝ Ô³½³ñáõ:
258. Ú³Ïáμ ², Ç î³ñëûÝ³Û Ï³Ù Ç êëáÛ, ³Ýáõ³Ý»³É
1253 ÎÉ³Û»óÇ, í³ñ¹³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ, ³é³ù»ó³õ ³é
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¸áõÏ³ë Ï³Ûëñ ÚáõÝ³ó Ç ÜÇÏÇ³ ´ÇõÃ³Ý³ó-
õáó Û³ñù³Û¿ Ð»ÃÙáÛ »õ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ »õ
»μ³ñÓ ½Ï³ñÍÇë Ñ³Ù³ñÙ³Ý Ùï³ó Ýáñ³ »õ ÅáÕáíáÛ Ýá-
óÇÝ Ç μ³Ýë Ñ³õ³ïáÛ ½Ð³Ûáó: Ú»ï ù³ÝÇ ÇÝã ³Ùëáó ½ÏÝÇ
1268 í³Ë×³ÝÇÝ Îáëï³Ý¹»³Û ÁÝïñ»ó³õ Ç ÅáÕáíáÛ »åÇëÏáåá-
1270 ë³ó »õ Ç Ã³·³õáñ¿Ý »õ ûÍ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë: ¾ûÍ ½È»õáÝ ¶,
áñ¹Ç Ð»ÃÙáÛ Ã³·³õáñ Ð³Ûáó Ç î³ñëûÝ ù³Õ³ùÇ: Î³ó»³É
1287 Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ÄÂ [19], í³Ë×³ÝÇ Û³õáõñë
ù³é³ëÝáñ¹³Ï³Ý å³Ñáó:
259. Îáëï³Ý¹ÇÝ ´, Ç Î³ïáõÏ Ïáã»ó»³É ³õ³Ý¿, ëÝ»³É
1287 Û»Ï»Õ»óõáç êëáÛ, Ù³Ï³Ýáõ³Ùμ äñáÝ³·áñÍ, ûÍ³õ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë Ù»Í³õ Ñ³Ý¹ÇëÇõ Û³õáõñ Ù»ÍÇ ³õ³· ß³μ³Ãáõ:
²ÝÏ»³É ·ÅïáõÃÇõÝ ÁÝ¹ Ù¿ç ëáñ³ »õ ³ñù³ÛÇ, áñáÛ í³ëÝ
1290 »õ ÁÝÏ»ó»³É ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿Ý, ³ùëáñ»ó³õ1: ì»ñëïÇÝ Ñ³-
1307 õ³ÝáõÃ»³Ùμ ³½·³ÛÇÝ ÅáÕáíáÛ Ñ³ëï³ï»ó³õ ÛԱÃáéÝ Ñ³Û-
1322 ñ³å»ïáõÃ»³Ý. ·ñ»³ó ÃáõÕÃ ³é å³åÝ ÐéáíÙ³Û Ñ³Ý-
¹»ñÓ »åÇëÏáåáëûù »õ Ã³·³õáñ³õÝ »õ ËÝ¹ñ»³ó û·Ý»É
ÑûïÇÝ ÇõñáÛ Û³ñß³ñ³õ³ÝëÝ ³Ý¹ Ç Ã³Ã³ñ³ó »õ Û³ÛÉáó
³½·³ó. Ç μ³½áõÙ ó³õáó ëñïÇÝ å³ï×³é»ÉáÛ Ç ï³é³å³-
1 î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ÛºÏ»Õ»³ó ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ Ê³Ë³Û Ï³Ù Ê³Ëï³ó,

ëÝ»³É Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ Ç ÐéáÙÏÉ³ª ë³Ïë ·ÅïáõÃ»³ÝÝ È»õáÝÇ ÁÝ¹
1290 Îáëï³Ý¹ÇÝ ´, Ï³ÃáõÕÇÏáë Ï³óáõó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ ÷áË³Ý³Ï Îáëï³Ý¹ÝÇ
1293 Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. í³ñ»ó³õ ÁÝ¹ ·»ñ»ÉáóÝ Ûº·Çåïáë. »õ Ç Û³-
çáñ¹ ³ÙÇÝ Ù»é³õ Ç ó³õáó ëñïÇÝ ³Ý¹ Ûº·Çåïáë:
¼ÏÝÇ ëáñÇÝ êï»÷³ÝÝáëÇ ³é Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ùμ Îáëï³Ý¹ÝÇ ´, Ï³óáõ-
1294 ó³õ Û³ÃáéÝ ¶ñÇ·áñ ²Ý³õ³ñ½»óÇª îáõñù »ñÇó³Ýó Ïáã»ó»³É. ë³ Ñ³ßï»-
óáÛó ½³ñù³Û ÁÝ¹ ÇßË³ÝëÝ. Ï³Ù³ÏÇó »Õ»õ Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ êÙμ³ï³Û
»õ ¿ûÍ ½Ý³ »õ ³ÛÉÝ. Ï³Ù»ó³õ Ýáñ³Ó»õáõÃÇõÝë ³éÝ»É Û»Ï»Õ»óÇ Ç Ù³ëÇÝ
³ñ³ñáÕáõÃ»³Ýó. áõëïÇ »õ ·ñ»³ó ³é »åÇëÏáåáëë ²ñ»õ»ÉÇó. »õ ³ÛÝ ÇÝã
å³ïñ³ëïÇ ¿ñ Ç ·ÉáõË ï³Ý»É ½³ÛÝ ÅáÕáíáí, Ñ³ë»³É Ûûñ Ù³ÑáõÝª Ù»é³õ
Û³ÙÇ 1306:
1323 Ý³ó »õ Û³Õ¿ïÇó ÑûïÇÝ ÇõñáÛ ÑÇõ³Ý¹³ó»³Éª í³Ë×³Ý»-

ó³õ, Ï³ó»³É ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ Ç ÏáãÙ³ÝÝ ½³Ùë Èº [35]:
1323 260. Îáëï³Ý¹ÇÝ ¶ È³ÙμñáÝ³óÇ, ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë
»õ ·Ý³ó»³É ³é Ü³ëñ ëáõÉÃ³Ý Áëï Ññ³õÇñ³Ý³ó Ýáñ³ª
ÇÙ³ëï³ÉÇó μ³ÝÇõù Ñ³×»óáÛó ½ëáõÉÃ³ÝÝ »õ »ï ¹Ý»É Ç
ÙÇçÇ Ýáó³ ëáõÉÃ³ÝÇÝ »õ È»õáÝ ³ñù³ÛÇ ¹³ßÝ Ë³Õ³Õáõ-
Ã»³Ý óÑÝ·»ï³ë³Ý³Ù»³Û Å³Ù³Ý³Ïë. Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³-
1327 å»ïáõÃ»³ÝÝ ½³Ùë ¸ [4] ª í³Ë×³Ý»ó³õ:
261. Ú³Ïáμ ´ êë»óÇ, ù»éáñ¹Ç ¶ñÇ·áñÇ ²Ý³õ³ñ½»óõáÛ,
1327 Û³çáñ¹»³ó Û³Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ç êÇë: ÚÁÝ¹¹ÇÙ³-
Ý³É Çõñ ³ñù³ÛÇÝ È»õáÝÇ ë³Ïë ã³éÝ»ÉáÛ ½ÃÕÃ³ÏóáõÃÇõÝ
ÁÝ¹ É³ïÇÝë, áñ μ»ñ¿ñ íÝ³ë Ù»Í ³½·ÇÝ Ñ³ë³ñ³Ïûñ¿Ý Ç
1341 ßñç³Ï³Û ³ÛÉ³½·»³ó, ÁÝÏ»ó³õ ÛԱÃáéáÛ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
1354 Û³ñù³Û¿Ý È»õáÝ¿1: ¼ÏÝÇ ³ÝÏÙ³ÝÝ ·Ý³ó ³é å³åÝ Ç ¶³Õ-
ÕÇ³ »õ Ñ³õ³Ý»óáÛó ½Ý³ Ç μ³Ýë Ñ³õ³ïáÛ ³é Ð³Ûë: ºõ
Û»ï í»ñ³¹³ñÓÇÝ Ç í³Ë×³Ý»É ØËÇÃ³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª
í»ñëïÇÝ Ñ³Ù³Ñ³×áõÃ»³Ùμ »åÇëÏáåáë³ó »õ Îáëï³Ý-
1355 ¹»³Û ³ñù³ÛÇ Ï³ñ·»ó³õ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ: ºõ
1359 í³ñ»³É ½³ÛÝ ·»ñ³·áÛÝ å³ßïûÝ ³ÛÉ»õë ³Ùë ¸ [4], í³Ë-
×³Ý»ó³õ:
262. Ø»ëñáå Û²ñï³½ ·³õ³é¿ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ í³-
1355 Ý³ó Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ Û³çáñ¹»³ó ÛԱÃáéÝ Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³Ï³Ý: ì³ëÝ ³½·³ÛÇÝ ËéáíáõÃ»³ÝóÝ Í³·»Éáó Ç å³ï-
1361 ×³éë ³Ý³å³Ï »õ çñ³Ë³éÝ å³ï³ñ³·»ÉáÛª ÅáÕáí ³ñ³ñ
Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç í³ñ¹³å»ï³ó Ç êÇë ù³Õ³ùÇ »õ
³ñ·»É ½çñ³Ë³éÝáõÃÇõÝÝ: ºõ Ññ³ï³ñ³Ï»³ó Áëï Ý³Ë-
ÝÇ ëáíáñáõÃ»³ÝÝ ³Ý³å³Ï å³ï³ñ³·»É: ì³ñ»³É ½³ÛÝ
1372 å³ßïûÝ ½³Ùë Ä¾ [17], í³Ë×³Ý»ó³õ:
1372 263. Îáëï³Ý¹ÇÝ ¸ Ýëï³õ Û³ÃáéÝ »õ Û»ñÏñáñ¹ ³ÙÇÝ
1373 í³Ë×³Ý»ó³õ:
1374 264. äûÕáë ², Û³çáñ¹»³ó ½ԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý:
1378 Î³ó»³É ½³Ùë ¸ [4], í³Ë×³Ý»ó³õ: Ú»ñÏñáñ¹ ³ÙÇ ëáñ³
ÁÙμéÝ»ó³õ ³ñù³Û È»õáÝ ¼-ñ¹, áñáí »õ í³Ë×³Ý Ã³·³õá-
ñáõÃ»³ÝÝ ÎÇÉÇÏÇáÛ »õ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³½·ÇÝ Ð³Ûáó:
1
ØËÇÃ³ñ ÛºñÝç³Ï ·³õ³é¿, Ç ·»Õç¿ øéÝ³Û, áñ »õ ³ëÇ ï¿ñ ØËÇÏª Û³ÝÏ³ÝÇÉ
ÛԱÃáéáÛ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ú³Ïáμ³Û ´, Û³çáñ¹»³ó Û³ÃáéÝ Û³ñù³Û¿Ý È»-
õáÝ¿, áñáÛ »õ Ññ³Ù³Ý³õÝ ³ñ³ñ ÅáÕáí »õ å³ï³ëË³Ý»³ó μ³½Ù³Ñ³-
ïáõ³Í μ³ÝÇóÝ å³åÇÝ ÐéáÙí³Û »õ Ù»é³õ Û³ÙÇÝ 1355:
1378 265. Â¿á¹áñáë ´ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ ·ñ·éáõÃ»³Ùμ

ùñÇëïáÝ¿Çó áÙ³Ýó ÁÙμéÝ»ó³õ ÛáõÙ»ÙÝ¿ Ø»ÉÇù 0Ù³ñ Ïá-
1395 ã»ó»³É ÇßË³Ý¿ ³ÛÉ³½·»³ó »õ ëå³Ý³õ, Û»ï Ï³ÉáÛ Û²ÃáéÝ
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ÄÀ [18]:
1396 266. Î³ñ³å»ï ² ´áկÇÏ ³Ýáõ³Ý»³É Û³çáñ¹¿ Û³ÃáéÝ
»õ »Ï³ó ³Ùë ´ [2]:
1398 267. ¸³õÇÃ ¸ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë. »õ »Ï³ó ³Ùë ¸ [4]:
1402 268. Î³ñ³å»ï ´ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë. Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ
1409 ³Ùë ¾ [7] í³Ë×³Ý»ó³õ:
269. Ú³Ïáμ ¶ ¿³é Ññ³Ù³Ý Û³ÛÉ³½·Ç ³ÙÇñ³Û¿Ý ÎÇÉÇ-
1409 ÏÇáÛ »õ Ýëï³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë. »õ Ï³ó»³É ½³Ùë ´ [2] í³Ë-
1410 ×³Ý»ó³õ ¹»Õáí Ù³Ñáõ ÁÝÏ³É»³É ½³ÛÝ ÛáÙ³Ýó »Õ»ÉáóÝ Ç
Ñ³Ûñ³å»ï³ÝáóÇ ³Ý¹:
1411 270. ¶ñÇ·áñ À Ê³ÝÓáÕ³ï Ïáã»ó»³É ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇ-
1418 Ïáë ÇÝùÝ³Ï³Ù. Û»ï Ï³ÉáÛ ÛԱÃáéÝ ³Ùë »ûÃÝ, ³ùëáñ»ó³õ
Ç êë»óõáó Ç μ»ñ¹ ÙÇ ³Ùáõñ, áõñ »õ Ù»é³õ ÇëÏ:
271. äûÕáë ´, ³é³çÝáñ¹ ºñáõë³Õ¿ÙÇ ³½¹³ñ³ñáõ-
Ã»³Ùμ í³ñ¹³å»ï³ó ²ñ»õ»É»³Ûó »ÏÝ Ç êÇë Ëñ³ï»É
½ÙÇ³μ³Ýë Ñ³Ûñ³å»ï³ÝáóÇÝ ³é Ç Ï³É ÁÝ¹ ÙÇÙ»³Ýë ëÇ-
ñáí »õ ÙÇ³μ³Ý ÁÝïñ»É ½³Ûñ ÇÙ³ëïáõÝ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»-
1418 ïáõÃ»³ÝÝ. Û³ÛÝÅ³Ù Ñ³ñÏ»³É Ç ÝáóáõÝó ³Ù»Ý»óáõÝ ÝëïÇ
ÇÝùÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ μ³ñ»Ï³ñ·¿ ÷áùñ ÇÝã ½ԱÃáéÝ. Ï³-
1430 ó»³É ÛÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ ½³Ùë Ä´ [12] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1430 272. Îáëï³Ý¹ÇÝ º Ç μ»ñ¹³ù³Õ³ù¿Ý ì³ÑÏ³Û ÝëïÇ
1438 Ï³ÃáõÕÇÏáë: ²é³ù¿ ¹»ëå³Ýë Ç ÅáÕáí üÉáñ¿ÝóÇáÛ. ³ÛÉ
1439 Ý³Ëù³Ý ½¹³ñÓ ÝáóÇÝ Ç ÅáÕáíáÛ ³ÝïÇ, í³Ë×³Ý»ó³õª
Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë Â [9]:
1439 273. Úáíë¿÷ ¶ Ï³ñ·Ç Ç êë»óõáó Ï³ÃáõÕÇÏáë. »õ Ï³-
ó»³É ³ÙÇëë ÇÝã í³Ë×³ÝÇ:
1440 274. ¶ñÇ·áñ Â Øáõë³μ¿Ï»³Ýó ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë
³é³Ýó Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ý ²ñ»õ»É»³Ý »åÇëÏáåáë³ó: ê³Ïë
1441 ÇÝã ÇÝã μ³Ý³õáñ å³ï×³é³Ý³ó Ññ³õÇñ»ó³õ Û³ñ»õ»É»³Ý
³é³çÝáñ¹³ó ·³É »õ ÝëïÇÉ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ³ÛÝå¿ë áõÝÇÉ
½³ÛÝ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ. μ³Ûó á°ã ¿³é Û³ÝÓÝ:
275. ÎÇñ³Ïáë, Ç ·³õ³é¿ ø³çμ»ñáõÝõáÛ, Ç ·»Õç¿ Ê³é³-
1397 μ³ëï³Û, Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ ù³Ñ³Ý³Û Ç ä»ïñáë »åÇëÏáåáë¿
³é³çÝáñ¹¿ í³Ý³ó ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ »õ ·Ý³ó»³É Ïñû-
Ý³õáñ»ó³õ Ç í³Ýë Êáñ ìÇñ³åÇ Û³Ùë È´ [32]: ²å³ Ç
ÅáÕáíÇ ³Ý¹ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ÁÝïñ»ó³õ »õ ûÍ³õ Ñ³Ù³Ñ³× Ñ³-

õ³ÝáõÃ»³Ùμ μáí³Ý¹³Ï ³½·ÇÝ »åÇëÏáåáë »õ Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë »õ Ýëï³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. »õ Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
³Ùë ´ [2] »õ »Õ»³É ß÷áÃ ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ý, áñáÛ Ý³ËÏÇÝ
1443 å³ï×³é ¿ñ Ø³ñÏáë áÙÝ, ³ÝÏ³õ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»Ý¿ն:
1443 276. ¶ñÇ·áñ Ä Ø³Ïáõ»óÇ æ³É³Éμ¿Ï»³Ý ÝëïÇ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ½ÏÝÇ ³ÝÏÙ³ÝÝ ÎÇñ³ÏáëÇ Ç Ï»Ý¹³Ýáõ-
Ã»³Ý Ýáñ³: ê³Ïë ½μ³ÕÙ³Ýó ·áñÍáó Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý
1454 Ï³ñ·¿ ·áñÍ³ÏÇó »õ û·Ý³Ï³Ý ½²ñÇëï³Ï¿ë í³ñ¹³å»ï
áÙÝ ³Ãáé³Ï³É ³Ýáõ³Ùμ »õ Û³çáñ¹ ½ÏÝÇ Ù³Ñáõ³ÝÝ1:
êï³ó³õ Ï³Éáõ³Íë ·Ýáó ¹ñ³ÙáÛ Ç ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ (134), (138). »õ Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
1462 Ã»³Ý ½³Ùë ÄÂ [19], í³Ë×³Ý»ó³õ:
1455 277. ²ñÇëï³Ï¿ë ´ Ï³ñ·Ç ·áñÍ³ÏÇó »õ ³Ãáé³Ï³É
1462 ¶ñÇ·áñÇ Ø³Ïáõ»óõáÛ. ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ Ýáñ³ í³ñ¿ ½ÇßË³-
ÝáõÃÇõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³ÝÝ áõÝ»Éáí ÇÝù»³Ý ·áñÍ³ÏÇó
»õ ³Ãáé³Ï³É ½ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ïÝ. Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë
1466 ¸ [4], í³Ë×³ÝÇ:
1466 278. ê³ñ·Çë ´, ³Ãáé³Ï³É ²ñÇëï³Ï»³Û ÝëïÇ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë: Úáñ¹áñ»³É ½ìñÃ³Ý¿ë »åÇëÏáåáë áÙÝ Ç í³Ý³ó
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ ·»Õç 0Íûåáõ »õ Ç Ó»éÝ Ýáñ³ ÑÝ³ñÇõù »ï
1477 ÷³Ëáõó³Ý»É ½²ç Èáõë³õáñãÇÝ Û²ÕÃ³Ù³ñ³Û Û¾çÙÇ³-
ÍÇÝ. »õ ½ÝáÛÝ ½ìñÃ³Ý¿ë »åÇëÏáåáë Ï³ñ·»³ó ÷³Ï³Ï³É
êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ Ù»ÍÇ å³ßï³Ù³Ý ½³Ùë Æ¸
1490 [24] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1490 279. ²ñÇëï³Ï¿ë ¶ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½ÏÝÇ ê³ñ·ëÇ ´
1498 »õ Ï³ó»³É ½³Ùë À [8] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1498 280. Â³¹¿áë ², ÷áË³Ýáñ¹ ²ñÇëï³Ï»³Û ÝëïÇ Ï³Ãáõ-
1503 ÕÇÏáë. Ï³ó»³É ³Ùë º [5] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1503 281. ºÕÇß¿ ´ Ýëï³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½ÏÝÇ Â³¹¿áëÇ ². »õ
1515 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë Ä´ [12] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1515 282. ¼³ù³ñÇ³ ¶ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½ÏÝÇ ºÕÇß¿Ç ´.
1520 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ùë º [5] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1 ¼³ù³ñÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²ÕÃ³Ù³ñ³Û ëÇñ»ó»³É Û³ãë æ³Ñ³Ýß³Ñ³Û »õ
1461 ïÇÏÝáç Ýáñ³ ´¿ÏáõÙ³Û, ³éÝáõ Ç ÝÙ³Ý¿ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõ-
Ã»³Ý ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ññáí³ñï³Ï³õ Û³ÙÇ 1461, ³ÛÉ ½ÙÇ ³Ù »õ»Ã Ï³ó»³É
³ëï Û¾çÙÇ³ÍÇÝª »ï»ë Ã¿ ã¿° Ï³ñáÕ ³ÛÉ»õë ÙÝ³É ³ëï å³ï×³é³õ Ñ³ñ-
Ï³å³Ñ³ÝçáõÃ»³Ý Ð³ë³Ý³ÉÇ áñ¹õáÛ æ³Ñ³Ýß³Ñ³Û, ËáÛë »ï ¹³ñÓ»³É
Û²ÕÃ³Ù³ñ ï³Ý»Éáí ÁÝ¹ Çõñ ½²ç Èáõë³õáñãÇÝ »õ ½³ÛÉ ½»ñ»õ»ÉÇ ½³ñ¹ë
Û¾çÙÇ³ÍÝ¿:
1520 283. ê³ñ·Çë ¶ Û³çáñ¹¿ ½ԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. »õ

1536 Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ³Ùë Ä¼ [16] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1536 284. ¶ñÇ·áñ Ä² Ï³ñ·Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë ½ÏÝÇ ê³ñ·ëÇ ¶.
1541 Ï³ó»³É ½³Ùë º [5] í³Ë×³Ý»ó³õ:
285. êï»÷³ÝÝáë º ê³ÉÙ³ëï»óÇ ³Ûñ ÇÙ³ëïáõÝ »õ
1541 ·ñ³ë¿ñ ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë. íßï³ó»³É Ç ¹³éÝáõÃ»Ý¿
1547 Å³Ù³Ý³Ï³õáñ³óª Ó»éÝ³¹ñ»³ó ½ØÇù³Û¿É ê»μ³ëï³óÇ
1548 »õ Ï³ñ·»³ó ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý. »õ ÇÝùÝ ·Ý³ó Ç
Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ ³ÝïÇ Ç ÐéáíÙ. »õ ßñç»³É Û³ÛÝá-
1550 ëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë ¿³Ýó Ç È»Ñ³ëï³Ý »õ Ç ØáëÏáíëï³Ý »õ »ÏÝ
1551 Û²ñ³ñ³ï »õ »Ùáõï Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ÁÝÏ³É³õ μ³½áõÙ å³-
ïáõáí Ç ØÇù³Û¿É Ï³ÃáõÕÇÏáë¿. »õ ½ÏÝÇ ë³Ï³õ Å³Ù³Ý³-
Ï³ó í³Ë×³Ý»ó³õ:
1347 286. ØÇù³Û¿É ê»μ³ëï³óÇ Ó»éÝ³¹ñÇ Ç êï»÷³ÝÝáë Ï³-
1556 ÃáõÕÇÏáë¿ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. Ï³ñ·¿ ·áñÍ³ÏÇó
1562 ÇÝù»³Ý »õ ³Ãáé³Ï³É ½´³ñë»Õ í³ñ¹³å»ï áÙÝ. ·Ý³ó Ç
ê»μ³ëïÇ³ Ç íñ¹áíÇÉ ³ßË³ñÑÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û Û³ëå³ï³-
Ï³ó »õ ÛÕ»³ó ³ÝïÇ Ç ÐéáíÙ ³é å³åÝ ½å³ï·³Ù³õáñ
1563 áÙÝ ²μ·³ñ ³ÝáõÝ. ¹³ñÓ ³éÝ¿ ³ÝïÇ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. Ï³ó»³É
1569 Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³Ùë Æ´ [22] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1569 287. ¶ñÇ·áñ Ä´ Û³çáñ¹¿ ÛԱÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý.
1573 Ï³ó»³É ½³Ùë ¸ [4] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1573 288. êï»÷³ÝÝáë Զ ÝëïÇ ÛԱÃáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. Ï³-
1575 ó»³É ³Ùë ´ [2] í³Ë×³Ý»ó³õ:
1575 289. Â³¹¿áë ´ Û³çáñ¹¿ ½ԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý.
Ï³ñ·»³ó ·áñÍ³ÏÇó ÇÝù»³Ý ½²é³ù»É í³ñ¹³å»ï. Ñ³-
ë»³É Ç í³Ë×³Ý Ï»Ý³óª Ï³óáÛó Û³ÃáéÝ ÷áË³Ý³Ï Çõñ
1584 ½ÝáÛÝ ²é³ù»³É í³ñ¹³å»ï »õ ÇÝùÝ í³Ë×³Ý»ó³õ:
290. ²é³ù»³É Ç ë³ÑÙ³Ý³óÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ï³ñ·Ç ·áñÍ³-
1583 ÏÇó »õ ³Ãáé³Ï³É Â³¹¿áëÇ ´. »Ùáõï ³é Ֆ³Ññ³ï ÷³ß³Û
0ëÙ³Ýóõáó »õ ÙÇçÝáñ¹»³É á°ã »ï ÷³Ï»É ½»Ï»Õ»óÇÝ ºñÏ»-
1584 ñ»ë Ïáã»ó»³É Ûºñ»õ³Ý: Ø»ñÓ Ç í³Ë×³Ý Â³¹¿áëÇ Ï³óáõ-
ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ ÛԱÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý. ½ÏÝÇ »ñÏáõ ³Ù³ó
1586 Ó»éÝ³¹ñ¿ ÷áË³Ý³Ï ÇÝù»³Ý Û³ÛÝ å³ßïûÝ ½ï¿ñ ¸³õÇÃ »õ
ÇÝùÝ Ññ³Å³ñ»³É ³é³ÝÓÝ³Ý³Û Ç í³Ýë ÇÝã ÙÇÝã»õ óÙ³Ñ:
1586 291. ¸³õÇÃ º ÝëïÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý
²é³ù»ÉÇ, Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ÝÙ³Ý¿: ìßï³ó»³É Ç Ñ³ñÏ³-
1593 å³Ñ³ÝçÇó Ó»éÝ³¹ñ»³ó ³Ãáé³ÏÇó ÇÝù»³Ý »õ û·Ý³Ï³Ý1

½Ø»ÉùÇë¿Ã »åÇëÏáåáë ¶³éÝ»óÇ: ì³ñ»ó³õ ÁÝ¹ ·»ñ»ÉáóÝ
1605 μ³½ÙáõÃ»³Ý ³½·ÇÝ Û²ëå³Ñ³Ý ù³Õ³ù ä³ñëÇó. í»ñ³-
1611 ¹³ñÓ³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ³Ýå³ïáõ»³É Ç Ø»ÉùÇë¿Ã¿ª ·Ý³ó
1612 ³é ß³Ñ ²μ³ë, áñ ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù Ç ìñ³ëï³Ý: ì»ñ³¹³ñÓ³õ
1614 Ññ³Ù³Ý³õ ß³Ñ ²μ³ë³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ: ì»ñëïÇÝ ·Ý³ó ³é
1616 ß³Ñ ²μ³ë, áñ μ³Ý³Ï»³É ¿ñ Ç É»ñÇÝë ¶³éÝõáÛ ·³õ³éÇÝ
ì³Ûáó ÓáñáÛ »õ å³ïÙ»³ó ½³ÝÑÝ³ñÇÝ ï³é³å³Ý³ó Çõ-
ñáó. ÁÝÏ³ÉÝáõ å³ñ·»õ Ç ÝÙ³Ý¿ ½·ÇõÕÝ øé¹ÇÏ³Ý Ç æÕ³-
Ëáé ·³õ³éÇÝ ²ëå³Ñ³Ý³Û Ç ¹³ñÙ³Ý åÇïáÛÇó, áõëïÇ
Áëï ËÝ¹ñ³Ý³óÝ »É ·Ý³ó Û²ëå³Ñ³Ý:
Ð³ñÏ³¹ñáõÃ»³Ùμ Ñ³Û çáõÕ³Û»óõáó μÝ³Ï»Éáó Û²ëå³-
1626 Ñ³Ý ·Ý³ó Ç ´³Õï³ï ³é ß³Ñ ²μ³ë Ñ³ëï³ïÇÉ ³Ý¹ñ¿Ý
1 ê³ ÇÝùÝ Ø»ÉùÇë¿Ã »åÇëÏáåáë ¶³éÝ»óÇ, Ç ·»Õç¿ ²Õçáó í³Ý³ó, Ó»é-
1593 Ý³¹ñ»ó³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ¸³õÃ³Û í³ëÝ ·áñÍ³ÏóáõÃ»³Ý ÝÙ³. Ý»ÕÇ Ç
1598 å³ñï³ï»³ñó »õ ·Ý³Û Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë ·ï³Ý»É ½û·ÝáõÃÇõÝ ÇÝã
Û³½·¿Ý. áõñ Ç å³ï×³éë μ³ñÓÙ³Ý »ñÏáõáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó »¹³õ
Û³½·¿Ý Û³Ãáé å³ïñÇ³ñ·áõÃ»³Ý. »õ ã»õ »õë Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ½³Ù ÙÇ, ³Ý-
Ï³õ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ ³ÝïÇ »õ »ÏÝ ¹³ñÓ»³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. »õ ¹³ñÓ»³É Ù³ï-
1603 Ý»ó³õ Ç Ó»éë å³ñï³ï»³ñó. »õ ËáñÑñ¹³ÏóáõÃ»³Ùμ ¸³õÃ³Û ·Ý³ó Û²ë-
å³Ñ³Ý ³é Ç ·ï³Ý»É Ýå³ëï ÇÝã å³ñïáõóÝª Û³½·¿Ý »õ Ç ß³Ñ ²å³ë³Û.
1605 ÁÙμéÝÇ Ç ä³ñëÇó »õ í³ñÇ ÁÝ¹ ·»ñ»ÉáóÝ, ³ÛÉ Ç Ï¿ë ×³Ý³å³ñÑ¿Ý
÷³Ëáõó»³É ¹³éÝ³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ: Àëï Ññ³Ù³ÝÇÝ ß³Ñ ²μ³ë³Û μéÝáõ-
1612 Ã»³Ùμ Â³ÑÙ³½ÕáõÉÇ Ë³ÝÇÝ ºñ»õ³Ý³Û »ÏáõÉ ½ÙÇë Ù³ñÙÝáÛ ÇõñáÛ
½Ñ³ï»³ÉÝ ³ùó³Ý³õ Ç Í³é³ÛÇó ³ÛÝñ ÇßË³ÝÇ »õ ³å³ Ï³å³Ýûù ³é³-
ùÇ Ç ìñ³óïáõÝ ³é ß³Ñ ²μ³ë: Ú³Õ³·ë ³½³ï»ÉáÛ ½³ÝÓÝ Ç ¹³éÝ³¹³éÝ
1618 Ï³å³Ý³ó ¿³ñÏ ½²ÃáéÝ Ç Ý»ñùáÛ ïáõ·³Ý³ó Ñ³ñÇõñ ÃáõÙ³ÝÇ, ½áñ ³Ù
Áëï ³Ù¿ áõÝ¿ñ Ñ³ëáõó³Ý»É Û³ñùáõÝÇëÝ ä³ñëÇó: Î³ñÇ ï³·Ý³å»³É Ç
1624 Í³ÝñáõÃ»Ý¿ å³ñïáõó »õ Ç Ý»Õ»ÉáÛ Ñ³ñÏ³å³Ñ³ÝçÇóÝª Ó»éÝ³¹ñ»³ó
½»Õμûñáñ¹Ç Çõñ ½ê³Ñ³Ï »åÇëÏáåáë Û²Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý. »õ ÇÝùÝ
ÑÝ³ñÇõù ÇÙÝ ËáÛë »ï Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ ³ÝïÇ Ç È»Ñ³ëï³Ý. áõ-
ñ³Ýûñ Ñ³Ï³é³Ï Ï³Ù³ó ÅáÕáíñ¹»³Ý Ó»éÝ³¹ñ»³ó ½ÜÇÏûÉ »åÇëÏáåáë
»õ »ï å³ï×³é μ³½Ù³íñ¹áí ËéáíáõÃ»³Ýó Ç ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ. »õ Ï³ó»³É
1628 ³Ý¹¿Ý Ç Î³Ù»ÝÇó ù³Õ³ùÇ Ù»é³õ Û³õáõñ ïûÝÇ Û³ñáõÃ»³Ý Ô³½³ñáõ:
êñ³åÇáÝ í³ñ¹³å»ï, ³é³çÝáñ¹ ²ÙÇ¹ ù³Õ³ùÇ, ³Ûñ »ñ»õ»ÉÇ ³Ýáõ³Ùμ
»õ Ñ³ñëïáõÃ»³Ùμ ÁÝÏ³É»³É ½ÃáõÕÃ Ç ¸³õÇÃ »õ Ç Ø»ÉùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏá-
1602 ë³ó Û³Õ³·ë å³ñïáõó ²ÃáéáÛÝ »õ ³ÛÉÝ, ·³Û Û²ñ³ñ³ï. É»³É ß÷áÃ ï³-
ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ý Ç Ù¿ç ëáñ³ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ, ÙÝ³Û ë³ ÇÝùÝ ³é çáõÕ³-
1603 Û»óÇëÝ, Ûáñáó ëïÇå»³É Ýáùûù Ñ³Ý¹»ñÓ ·³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ Ó»éÝ³¹ñÇ
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ÅáÕáíáÛ »åÇëÏáåáë³ó, í³ñ¹³å»ï³ó »õ ÇßË³Ý³ó Ç 14
û·áëïáëÇ »õ ³Ýáõ³ÝÇ ¶ñÇ·áñ: Æ ·³É ½ûñ³óÝ ß³Ñ ²å³ë³Û Û²ñ³ñ³ï
1604 Ý»ÕÇ ÛՕëÙ³Ý»³Ýó Û³Õ³·ë å³ñïáõó ²ÃáéáÛÝ: Ü»ñÏ³Û³Ý³Û ß³Ñ ²å³ë³Û
Ûºñ»õ³Ý ù³Õ³ùÇ, ³ÛÉ ï»ë»³É Ã¿ª ã»Õ»õ ÁÝÏ³É»³É Ç Ñ³×áÛë »õ »ñÏáõó»³É
»õëª ·Ý³ó Ç æáõÕ³Û: Ú³Õ³·ë å³Ñ³Ýç»ÉáÛ ß³Ñ ²å³ë³Û Ç Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³óÝ ½å³ñïë ²ÃáéáÛÝª Ù³ïÝ»ó³õ »õ êñ³åÇáÝ. »õ ½ÏÝÇ μ³½áõÙ ·³ÝÇó
»õ í×³ñÙ³Ý ·áõÙ³ñ³óª Ñ³½Çõ áõñ»ÙÝ ½»ñÍ³õ Ç Ó»é³ó »õ ³Ýó ·Ý³ó Ç
ì³Ý »õ ³ÝïÇ Û²ÙÇ¹ Û³é³çÇÝ ï»ÕÇ Çõñ. áõñ³Ýûñ ë³Ïë ïÏ³ñáõÃ»³Ýó Ç
1606 Ñ³ñáõ³Íáó ³ÝïÇ Ù³ß»³É »õ ïáõ³Ûï»³Éª í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 23 ³åñÇÉÇ:
ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý. ÇëÏ Ñ³ë»³É ³Ý¹ñ »õ

ï»ë»³É »Ã¿ á°ã Û³çáÕÇ ³ÛÝ, ¿³é í»ñëïÇÝ ½³½³ïáõÃÇõÝ
Ñ³ñÏ³ó ³õ³ÝÇÝ, ½áñ Û³é³çÝ áõÝ¿ñ Ç ÝÙ³Ý¿ »õ ¹³ñÓ³õ
³Ý¹ñ¿Ý. »õ Ï³ó»³É ³Ý¹¿Ý Û²ëå³Ñ³Ý Û³½·Ç ³Ý¹ ½³ÛÉ »õë
³Ùëª ÏÝù»³ó ½Ï»³Ýë Çõñ Û³é³çÝáõÙ ³ÙÇ ³Ý¹ Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëáõÃ»³Ý öÇÉÇååáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛª ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 1633,
Û³Ùë»³ÝÝ û·áëïáëÇ, Áëï ²é³ù»ÉÇ ¸³õñÇÅ»óõáÛ (Û»ñ»ë
423):
292. ê³Ñ³Ï ¸, »Õμûñáñ¹Ç Ø»ÉùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
1619 Ó»éÝ³¹ñÇ Ç ÝÙ³Ý¿ »åÇëÏáåáë: Æ ÉÇÝ»É μ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëáõÃ»³Ý Øáíë¿ëÇ êÇõÝ»óõáÛ »õ Ç Ññ³Å»ßï ï³ÉÝ Ýáñ³
1624 Û³ÛÝÙ å³ïáõáÛ, ë³ ÇÝùÝ ³ÝÓÝÁÝÍ³Û »Õ»³É Ó»éÝ³¹ñÇ Ç
Ñûñ»Õμûñ¿ ÇõñÙ¿ Ø»ÉùÇë¿Ã¿ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ Ñ³ëï³ïÇ
³ÛÝ Ç ß³Ñ ²μ³ë³Ûª ¹»·»ñÙ³Ùμ ÝáñÇÝ ê³Ñ³Ï³Û ÙÇÝã Ç
´³Õï³ï: ¸³ñÓ»³É ³ÝïÇ Û²ëå³Ñ³Ý ³é ³½·Ý ³é Ç Åá-
1626 Õáí»É ½¹ñ³Ùë, á°ã ÁÝ¹áõÝÇ Ç Ýáó³Ý¿. »õ ¹³ñÓ»³É ·Ý³Û
³é ß³Ñ ²μ³ë, áñ ¿ñ ³Ý¹ Ç ´³Õï³ï, »õ í»ñëïÇÝ Ñ³ë-
1627 ï³ï»³ó ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Çõñ: ì»ñ³¹³éÝ³Û »õ ·³Û Ûáõ-
ëáí Ûºñ»õ³Ý, ³ÛÉ ÙÝ³Û ³ÝÛáÛë »õ ËáñÑÇ ËáÛë ï³É Ç Ó»-
é³ó å³ñï³ï»³ñó, å³ï×³é³õ ·Ý³ÉáÛ Û¾çÙÇ³ÍÇÝª ËáÛë
1628 ï³Û ÁÝïÇñ »ñÇí³ñ³õÝ »õ ³Ýó³Ý¿ ÁÝ¹ ºñ³ëË »õ ½»ñÍ³-
ÝÇ Ç ì³Ý ù³Õ³ù: Ðá·³Û ½Ññáí³ñï³Ï Û³ñùáõÝÇ ¹ñ³Ý¿.
³ÛÉ ½Ç ³éó¿ »õ ½Ññáí³ñï³Ï Û»å³ñùáë¿, áñ ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù
Û²ÙÇ¹ ù³Õ³ùÇ (îÇ·ñ³Ý³Ï»ñï) ³é Ç í³ñ»É ½Çõñ ÇßË³-
1629 ÝáõÃÇõÝ Ç ë³ÑÙ³ÝÇ ³Ý¹ úëÙ³Ý»³Ýó, ³ñÏ³õ Ç Ý»ñùáÛ
·³ÝÇó. »õ ½»ñÍ»³É Ç Ù³Ñáõ³Ý¿ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ áÙ³Ýó
Ñ³Ù³½·»³ó, í»ñ³¹³éÝ³Û »õ ·Ý³Û Ç ìñ³óïáõÝ »õ ³ÝïÇ
Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. áõñ³Ýûñ Ï³ó»³É μ³½áõÙ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ùμ
1639 »õ ³å³ßË³ñáõÃ»³Ùμ í³Ë×³Ý»ó³õ:
293. Øáíë¿ë ¶, Û³ßË³ñÑ¿Ý êÇõÝ»³ó, Ç ·³õ³é¿ ´³-
Õ³ó, Ç Êáï³Ý³Ý ·»Õç¿ ßñç»³É Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇë ÙÇÝã»õ
1611 óºñáõë³Õ¿Ùª ¹³éÝ³Û ³ÝïÇ Ûºñ»õ³Ý: Æ å³ï×³éë ²Ý¹-
1617 ñ¿³ë ù³Ñ³Ý³ÛÇ Ý³Ñ³ï³Ï»ÉáÛÝ Û²·áõÉÇë ÁÙμéÝ»ó³õ
ÁÝ¹ äûÕáë í³ñ¹³å»ïÇ ·áñÍ³ÏóÇ Ýáñ³ ßÕÃ³ÛÇõù Ç ß³Ñ
1619 ²μ³ë³Û »õ »ñ»ù Ñ³ñÇõñ ÃáõÙ³Ý ïáõ·³Ýûù ½»ñÍ³õ: Ò»é-
Ý³¹ñ»ó³õ Ç Ø»ÉùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Û»åÇëÏáåáë Ç ù³-
Õ³ùÇÝ ºñ»õ³Ý³Û Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛ: ÀÝ-
1626 Í³Û»³ó ß³Ñ ²μ³ë³Û ÙáÙ ëåÇï³Ï³óáõó»³É »õ ëÇñáí ÁÝ-
1627 Ï³É³õ Ç ÝÙ³Ý¿: Î³ï³ñ»³ó ½Ñ³Ý¹¿ë çñûñÑÝ»³ó Ç ì³Ñ-

ñ³å³ï Ç Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ý ß³Ñ ²μ³ë³Û. ÁÝ¹ áñ Ñ³×»³Éª
»ï ëÙ³ Ññáí³ñï³Ï³õ ½÷³Ï³Ï³ÉáõÃÇõÝÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Áëï
ËÝ¹ñáÛ ëáñ³: Ü»Õ»³É Ç å³ñï³ï»³ñóÝ ê³Ñ³Ï³Û Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ »õ Ç ËáÛë ï³ÉÝ Ýáñ³ Û³ÛÉ Ñ»é³õáñ ï»ÕÇ, ï»ë»³É
1628 Ã¿ ûñ ù³Ý ½ûñ ³é³õ»Éáõ å³ñïÝ Û³ÝáõÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ·Ý³ó
³é ß³Ñ ²μ³ë ·ï³Ý»É ½ÑÝ³ñ ³½³ïáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç
å³ñïáõó. ³ÛÉ ³ÝÛ³çáÕáõÃ»³Ùμ í»ñ³¹³ñÓ³õ ³Ý¹ñ¿Ý »õ
½Ñ»ï »Õ»õ Ýáñá·áõÃ»³Ý ²ÃáéáÛÝ: Àëï Ã³Ë³ÝÓ³Ý³ó
1629 ³½·ÇÝ ûÍ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Û»åÇëÏáåáë³ó Ç 13 ÛáõÝí³ñÇ.
·Ý³ó ÁÝ¹ »ñ»õ»ÉÇ ÇßË³Ý³ó Ð³Ûáó Û²ëå³Ñ³Ý ³é Ýáñá·
Ã³·³õáñ»³ÉÝ ÆëÙ³Û¿É ß³Ñ ê¿ýÇ Ïáã»ó»³É Í³Ýñ ÁÝÍ³-
ÛÇõù »õ ³½³ï»³ó ½²ÃáéÝ Ç Í³Ýñ å³ñïáõó »õ Ç Ñ³ñÇõñ
ÃáõÙ³Ý Ñ³ñÏ³óÝ ³ñùáõÝÇ: ºõ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ μáÉáñáíÇÝ ½Ñ»ï
ÉÇÝÇ Ýáñá·áõÃ»³Ýó »õ ßÇÝáõÃ»³Ýó ï³×³ñÇÝ »õ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇÝ »õ μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý Ç ÝÙ³ ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ1. »õ
Ñ³ë»³É Ç Ï¿ï Ï»Ý³ó Çõñáó Çμñ»õ Ç ÛÇëáõÝ »õ ÑÇÝ· ³Ù
Ñ³ë³ÏÇª Ûºñ»õ³Ý ù³Õ³ùÇ, Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ²Ý³ÝÇ³ ³é³-
ù»ÉáÛ, ÛáñáõÙ Å³Ùáõ »õ Ñ³ïÏ³óáõó»³É Û³çáñ¹ ÇÝù»³Ý
1632 ½öÇÉÇååáë »åÇëÏáåáë Ð³Õμ³Ï»óÇª Ñ³Ý·»³õ Ç øñÇë-
ïáë Ç 14 Ù³ÛÇëÇ, Ï³Éáí Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ½³Ùë ¶[3]
»õ ³ÙÇëë 4. »õ ³Ù÷á÷»ó³õ Ù³ñÙÇÝ ÝáñÇÝ Ç Îá½»éÝ Ïáã»-
ó»³É ·»ñ»½Ù³ÝÝáóÇ ³Ý¹ Ûºñ»õ³Ý:
294. öÇÉÇååáë, Ç öáùñ ²Õμ³Ï³Û, Ç ·»Õç¿ ºñÝÏ³Ý,
³ß³Ï»ñï Øáíë¿ëÇ ¶ êÇõÝ»óõáÛ, Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ ³½-
1633 ·ÇÝ ûÍ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç 13-ñ¹ ³õáõñ ÛáõÝí³ñÇ »õ Ó»éÝ
¿³ñÏ Éñ³óáõó³Ý»É ½Ã»ñÇ ÙÝ³ó»³É ßÇÝáõ³ÍëÝ Ç Øáíë¿ë¿
1638 ¶. ·Ý³ó Û²ëå³Ñ³Ý »õ ³ßË³ï »Õ»³É ¿³é ½²ç Èáõë³õáñ-
1651 ãÇÝ »õ »μ»ñ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Ç 20 ë»åï»Ùμ»ñÇ: ¶Ý³ó Ûºñáõ-
1
Æ í»ñ³Û å¿ëå¿ë μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ýó μ³½Ù³ßË³ï Ñ³Ûñ³å»ïÇë, ·ñ¿ »õ
áÙÝ Ç Ýûï³ñ³ó Ç í³Ë×³ÝÇ ù³Õáõ³Íáó ß³ñ³Ï³Ý »ñ·áó Ç Ó»é³·Çñ
³ï»ÝÇ Å³Ù³·Çñë Ã¿ª ë³ÑÙ³Ý»³ó ï³ëÝ ß³ñ³Ï³Ý ³ë»É ûñÑÝáõÃÇõÝ.
í³ëÝ μ³½áõÙ ËáñÑñ¹áÛ ï³ëÝ»³Ï թáõáÛÝ, ³ÛÉ»õ íÏ³Û ³Í»Éáí ½Ù»Í ÷ÇÉÇ-
ëá÷³ÛÝ »õ ½Ñ³õ³ï³ñÇÙ ù³Ñ³Ý³Û³å»ïÝ ½ëáõñμ êï»÷³ÝÝáë, áñ ½³-
õ³· ûñÑÝáõÃÇõÝÝ»ñÝ ï³ëÝ ï³ëÝ ß³ñ³Ï³Ý ³ñ³ñ... Áëï ï³ëÝ ¹³ëáõó
μ³Ý³Ï³Ý³ó:... ºÃ¿ Ñ³×»ëóÇÝ Ï³Ùù »Õμ³ÛñáõÃ»³Ý Ó»ñáÛ, î»³éÝ ·áÑáõ-
ÃÇõÝ. »õ »Ã¿ á°ã ³ËáñÅÇó¿ù, Ï³Ùù Ó»ñ »ÕÇóÇÝ. ÇëÏ ½Ù»½ Ç Ù»Õ³¹ñ³Ý³ó
»õ Ç μ³Ùμ³ë³Ý³ó ³½³ï ÃáÕáõÉ ³Õ³ã»Ùù¦: ²Ûë μ³Ý Û³ÛÝ ë³Ïë Í³Ýáõ-
ó³õ, ½Ç μ³ó³Û³Ûï»ëóÇ Å³Ù³Ý³Ï ë³ÑÙ³Ý»ÉáÛÝ ½³ÛÝ Ï³ñ· »õ ÛáõÙÙ¿,
ù³Ý½Ç Ý³ËÝÇ »ñ·Çãù í³ëÝ ûñÑÝáõÃ»³Ý ½»ñÏáõë ß³ñ³Ï³Ýë ³ë³ó»³É
»Ý:
ë³Õ¿Ù, áõñ Ñ³Ý¹Çå»ó³õ »õ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ êëáÛ Ü»ñë¿ë.

ËáñÑ»ó³Ý Ç ÙÇ³ëÇÝ »õ ³ñ³ñÇÝ ÅáÕáí Û»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç
í³ñ¹³å»ï³ó í³ëÝ μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý »Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó »õ
í³ëÝ ëÇñáí Ï³ÉáÛ »ñÏáõó ³ÃáéáóÝ: ²Ý¹ Ûºñáõë³Õ¿Ù »ï
ßÇÝ»É ½ë³É³Ñ³ï³Ï »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ·áõÝ³·áÛÝ
1652 ù³ñ³Ùμù Ï³ñÇ í³Û»Éáõã: ¸³ñÓ³õ ³ÝïÇ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõ-
åûÉÇë »õ »μ³ñÓ ß÷áÃ å³é³Ïï»ÉáóÝ »õ ë»ñÙ³Ý»³ó ½ë¿ñ
»õ ½Ë³Õ³ÕáõÃÇõÝ. »õ ½»ñÍáõó»³É ½»Ï»Õ»óÇëÝ Ç å³ñ-
ïáõó Ñ³ëï³ï»³ó »õ ½ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ØáõÕÝ»óÇ Ç å³ïñÇ³ñ-
1653 ·áõÃ»³Ý. í»ñ³¹³ñÓ³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ Ó»éÝ³ÙáõË »Õ»³Éª
1654 ÑÇÙÝ ³ñÏ³Ý¿ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ³ÛÉ
ã»õ »õë Ñ³ë»³É ßÇÝáõ³ÍáÛÝ Ç ÙÇçÝ³Û³ñÏÝª ÑÇõ³Ý¹³ó»³É
1655 ÷áËÇ Û³ëï»³óë Ç 25 Ù³ñïÇ Ç Ñ³ë³ÏÇ »ûÃ³Ý³ëáõÝ »õ
»ñ»ù ³Ù³óª Û»ï Ï³ÉáÛ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ½³Ùë Æ´ [22]
»õ ³ÙÇëë Çμñ »ñ»ù. áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ ï³ñ»³É ³Ù÷á÷»óÇÝ Û»-
Ï»Õ»óõáç êñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ:
295. Ú³Ïáμ ¸, Ç Üáñ æáõÕ³Û¿ ä³ñëÇó. ³ß³Ï»ñï»ó³õ
Ê³ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ïÇÝ Î»ë³ñ³óõáÛ, ³é³çÝáñ¹ Ï³ó»-
ÉáÛÝ ³Ý¹ Ç æáõÕ³Û »õ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ Ïáõë³Ï-
ñûÝ ù³Ñ³Ý³Û. ³å³ ½ÏÝÇ ÛÇß»³É Ê³ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ïÇ
í³Ë×³Ý»ÉáÛ Û³ÙÇ 1646 »É»³É Ç í³Ý³ó ³ÝïÇ ²ëå³Ñ³Ý³Û,
»ÏÝ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ: Ú»ï Ï³ÉáÛ Ç êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÇÝ »ñ»õ»ÉÇ Í³-
é³ÛáõÃ»³Ùμù Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿
»åÇëÏáåáë »õ ³é³ù»ó³õ ³é³çÝáñ¹ í³Ý³óÝ Ø³Õ³ñÃ³Û
É»ñÇÝ. Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ÇõñáÛ ù³Ï»³ó
μáÉáñáíÇÝ ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ ÷áùñÇÏ »Ï»Õ»ó»³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ »õ
ÑÇÙÝ³ñÏ»³É Û³ÙÇ 1643, ³õ³ñï »ï ·áñÍáóÝ Û³ÙÇÝ 1655:
1655 ¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ÁÝïñ»ó³õ »õ
ûÍ³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Û8 ³åñÇÉÇ Ç ïûÝÇ Í³Õ-
Ï³½³ñ¹ÇÝ. ÷áÛÃ Ï³É³õ Û³é³ç³óáõó³Ý»ÉáÛ ½ïå³·ñáõ-
ÃÇõÝÝ Ç Ñ³Û É»½áõ. áõëïÇ »õ ³é³ù¿ ÛºõñáåÇ³ ½Ì³ñ»óÇ
Ø³ïÃ¿áë ë³ñÏ³õ³· ½Ýûï³ñÝ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
»õ ½ÏÝÇ ·ÉË³õáñ»ÉáÛÝ »õë ½Ã»ñÇ ßÇÝáõ³Í ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ
1658 ·Ý³ó Û²ëå³Ñ³Ý »õ ¿³é ½Ññáí³ñï³Ï Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³ÝÝ Ç ß³Ñ ³ñù³Û¿ ä³ñëÇó: Èáõ»³É
½ÇÝùÝ³Ï³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ý³ÉÝ ºÕÇ³½³ñáõ í³ñ¹³å»-
ïÇ ²ÝÃ³åóõáÛ Ç ´»ñÇ³ »õ ½å¿ëå¿ë ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃÇõÝë
ß÷áÃÇó Í³·»Éáó å³ï×³é³õ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ,
1665 »É Û²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ »Ñ³ë Ç ¼ÙÇõéÝÇ³. »õ ³ÝïÇ Áëï

Ûáñ¹áñ»ÉáÛ áÙ³Ýó ·Ý³ó Ûºñáõë³Õ¿Ù. í»ñ³¹³ñÓ»³É ³Ý-
1666 ïÇ ·Ý³ó Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë. áõñ ËáÑ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáõ-
Ã»³Ùμ Çõñáí »õ ³é³ùÇÝÇ ù³Õ³ù³í³ñáõÃ»³Ùμ Û³ÝÏáÛó
ÛÇÝùÝ ½ëÇñïë μ³½Ù³óª »õë »õ ½Ï³ó»ÉáóÝ Ç ÏáÕÙÝ ºÕÇ³-
1667 ½³ñáõ »õ ÁÝÏ³É»³É ½ÇÝã ÇÝã ËÝ¹Çñë Û³ñùáõÝáõëïª í»ñ³-
¹³ñÓ³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. áõñ íßï³ó»³É Û³·³ÑáõÃ»Ý¿ Ýáñá·
Ï³ñ·»³É ê³ýÇ Ë³ÝÇÝ ºñ»õ³Ý³Ûª Ñ³½Çõ áõñ»ÙÝ ÷³Ëë-
ï»³Ùμ ·Ý³ó Û²ëå³Ñ³Ý »õ ËÝ¹Çñ Ù³ïáõó»³É ³é Ýáñá·
ß³ÑÝª ÁÝÏ³É³õ ½Ññáí³ñï³Ï Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÇõñáÛ »õ
»ï ÷áË»É »õ ½Ë³ÝÝ ºñ»õ³Ý³Û: ¼ÏÝÇ í»ñ³¹³ñÓÇÝ ÛԱ-
ÃáéÝ, ³å³ Ã¿ Ç å³ï×³éë å³ñïáõó »õ Ã¿ Ç å³ï×³éë
½³Ý³½³Ý ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ýó »õ íñ¹áíÙ³Ýó ³½·Ç Ð³Ûáó
»Õ»Éáó Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Û³Õ³·ë áÙ³Ýó í³ñ¹³å»-
ï³ó »õ ù³Ñ³Ý³ÛÇó ÇëÏ, áñù ½ÙÇÙ»³Ýë í³ñ»Éáí Ç μ³ó
1679 Ï³ß³éûù ÁÝÏ³ÉÝáõÇÝ ½å³ïñÇ³ñ·áõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇÝ, »É
Û¾çÙÇ³ÍÝ¿ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë áãÇÝã Ñ³Û»ó»³É Ç Í»ñáõ-
ÃÇõÝ Çõñ, ·Ý³ó Ý³Ë Ç î÷ËÇë »õ ³ÝïÇ ÁÝ¹ ×³Ý³å³ñÑ
Íáíáõ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë ¹³ñÙ³Ý Ù³ïáõó³Ý»É ï³é³-
å³Ý³ó ³½·ÇÝ. Ñ³ë»³É ³Ý¹ñ Ññ³õÇñ»³ó »õ ½ºÕÇ³½³ñ
Ûºñáõë³Õ¿Ù¿, ½Ç Áëï ÇÙÇù ¿ñ »õ Ý³ å³ï×³é ³ÛÝáóÇÏ
ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ýó, ·³É ³Ý¹ñ »õ Ç ÙÇ³ëÇÝ ËáñÑñ¹³Ï-
ó»³É ·ïó»Ý ½»Éë ÑÝ³ñÇó û·ïÇ ³½·ÇÝ. ³ÛÉ Ç Û³Ù»Ý³É
1680 ºÕÇ³½³ñáõ ïÏ³ñ³ó»³É ÑÇõ³Ý¹³Ý³Û »õ ÷áËÇ Û³ëï»³óë
Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Û»ñÏñáñ¹ ³õáõñ ³Ùë»³ÝÝ û·áëïá-
ëÇ Ç Ñ³ë³ÏÇ áõÃëáõÝ »õ »ñÏáõ ³Ù³óª Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³-
å»ïáõÃ»³Ý ³Ùë Æº [25] »õ ³ÙÇëë ãáñë. ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝÝ
ï³ñ»³É ³Ù÷á÷»Ý Ç Ñ³ë³ñ³Ï³ó ·»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý Ð³Ûáó
Ç ä¿ÛûÕÉáõ, ³ñÏ³Ý»Éáí Ç í»ñ³Û ½í¿Ù ßÇñÙÇ, áñ áõÝÇ ³ñÓ³-
Ý³·Çñ Áëï ³ÛëÙ1.
§Ð³Ý·ëï³ñ³Ýë ³Ûë Ññ³ß³÷³é »õ å³ïáõ»ÉÇ,
ì³Û»Éã³¹Çñ ÛûñÇÝáõ³Íáíù Ç Ñ³Ý¹ÇëÇ,
àõÝÇ ³õ³Ý¹ ½Ù³ùáõñ Ù³ñÙÇÝ2 μ³½Ù»ñç³ÝÏÇ
î»³éÝ Ú³Ïáμ³Û Ð³Ûáó ÁÝïñ»³É Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
àñ ÷áË³Ýáñ¹ Ñûñ Ù»ñ ëñμáÛ Èáõë³õáñãÇ,
Î³ÃáõÕÇÏáë ûÍ»³É ÝáñÇÝ ûñÑÝ»³É ·³ÑÇ,
1 [Տապանագիրը տե՛ս նաեւ ՄՄ 482, էջ 44բ, ՄՄ 737, էջ 180բ]:
2
[ ՄՄ 482-ում` յաւանդ մաքուր զմարﬕն]:
ºõ ³ñ¹ ï³å³Ýë1 μáõÅÇã ³ËïÇó Ù³ñÙÝ³Ï³ÝÇ,

Úáõëáí Ç2 ë³ ¹ÇÙ»ó»Éáó Ññ³ßù Çõñ Û³ÛïÝÇ,
¼Ï³½ÙáÕ ëáñÇÝ ÛÇß»É Ç î¿ñ ½³ñÙÇõù Ñ³ÛóÇ,
¼¼³ù³ñÇ³յն, áñ Ë³ÉÇý³Û ÑÇõëÝ³Ï³ÝÇ3,
Ð³½³ñ Ñ³ñÇõñ ùë³Ý »õ ÇÝÝ Ð³Ûáó ÃáõÇ [1680],
ºñÏñáñ¹ ³õáõñ ³ÙëáÛÝ ÐéáÙ³Û û·áëïáëÇ:
296. ºÕÇ³½³ñ ²ÝÃ³åóÇ ³Ûñ ËñáËï »õ ÷³ñÃ³Ù,
1651 Ï³ÉÝáõ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ å³ïñÇ³ñ·áõÃ»³ÝÝ Îáëï³Ý¹Ç-
1652 ÝáõåûÉëÇ: ²ÝÏ³ÝÇ Ç å³ïáõáÛ ³ÝïÇ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ÉÇÝ»-
ÉáÛ ³Ý¹ öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ: ¼ÏÝÇ μ³½áõÙ Ý»Õáõ-
1659 Ã»³Ýó, ï³é³å³Ý³ó »õ μ³ÝïÇó »ï Ñ³ëï³ï»É ³ñùáõ-
ÝÇ Ññáí³ñï³Ï³õ ÉÇÝ»É ³Ý¹ñ¿Ý í³Ý³ó ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û
Ç Ó»éë Ð³Ûáó, áñå¿ë ¿ñ »õ Û³é³çÝ. Ç í³Õáõó »ñÏÝ¿ñ
Ç ëñïÇ Ýëï»É ³é³ÝÓÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ³Ý¹ Ûºñáõë³Õ¿Ù Ç
í»ñ³Û ³½·ÇÝ »Õ»ÉáÛ ÁÝ¹ ï¿ñáõÃ»³Ùμ úëÙ³Ý»³Ýó, áõë-
1663 ïÇ »Ñ³Ý Ññáí³ñï³Ï í³ëÝ ³ÛÝñ Û»å³ñùáë¿ª ÁÝ¹ ÝÙÇÝ
»õ ½Ññáí³ñï³Ï í³ëÝ å³ïñÇ³ñ·áõÃ»³ÝÝ ºñáõë³Õ¿ÙÇ. Ç
÷áË³ñÏÇÉ å³ïñÇ³ñ·áõÃ»³ÝÝ ³Ý¹ñ¿Ý Û³ÝáõÝ ²ëïáõ³-
Í³ïñáÛª ç³Ý³¹ñáõÃ»³Ùμ Ø³ñïÇñáë í³ñ¹³å»ïÇ Î³ý³-
Û»óõáÛ, í»ñëïÇÝ ¹ÇÙ»³ó ³é »å³ñùáëÝ »õ ËáñÑñ¹³Ïó»³É
1665 ÁÝ¹ ²μñûÛ â¿É¿åÇÇÝ »õ Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ Ýáñ³ ÁÝÏ³É³õ
Û»å³ñùáë¿ ½Ññáí³ñï³Ï Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëáõÃ»³ÝÝ »õ ½Ý³Ù³Ï ËÝ³Ù³Ï³ÉáõÃ»³Ý ºñáõë³Õ¿ÙÇ.
1666 Ç Û³çáñ¹ ³ÙÇ Ç Ó»éë »μ»ñ »õ ½å³ïñÇ³ñ·áõÃÇõÝÝ. »õ
³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë ³ñ³ñ»³É ½Ñ³Ý¹¿ë Ï³ÃáõÕÇ-
1667 ÏáëáõÃ»³Ý »õ Ó»éÝ³¹ñ»³É ½»åÇëÏáåáëë »ûÃÝª »Ùáõï Ç
Ý³õ »õ ·Ý³ó Ûºñáõë³Õ¿Ù, »õ ûñÑÝ»³ó ³Ý¹ ½Ù»éáÝ: ²Ý-
Ï³õ ¹³ñÓ»³É Ç å³ïñÇ³ñ·áõÃ»Ý¿ ºñáõë³Õ¿ÙÇ »õ »Õ»õ
1670 ³ëï³Ý¹³Ï³Ý, áõëïÇ ³Ý¹ñ¿Ý ¹ÇÙ»³ó ³é »å³ñùáëÝ »õ
¿³é ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ ºñáõë³Õ¿ÙÇ: Æ í³Ë×³ÝÇÉ Ú³Ïáμ³Û
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ Ç Ññ³õÇñ»É
ÙÇ³μ³ÝÇó ¾çÙÇ³ÍÝÇ ½Ý³ ÇÝùÝ ½ºÕÇ³½³ñ ¹»ëå³Ýáõ-
1682 Ã»³Ùμ ä»ïñáë »åÇëÏáåáëÇ ¶áÕÃ³Ý ·³õ³éÇ, »É Ûºñáõ-
ë³Õ¿Ù¿ ³ÝïÇ »õ ÁÝ¹ Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë ×³Ý³å³ñÑáñ-
1
[ ՄՄ 482-ում` տապան]:
2
[ ՄՄ 482-ում` է փխ ի]:
3
[ ՄՄ 482-ում եւ 737-ում` զԶաքարիայն նոր խալիֆայն հիւսնականի]:
¹»³É »ÏÝ »Ùáõï Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Ç 14-ñ¹ ³õáõñ û·áëïáëÇ »õ

Ýëï³õ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ³½·Ç Ð³Ûáó »õ ³ñ³ñ ÇÝã
1690 ÇÝã ßÇÝáõ³Íë Û¾çÙÇ³ÍÇÝ (18, 19) »õ Ñ³ë»³É Ç Ï¿ï Ï»Ý³ó
Ù³Ñáõª í³Ë×³Ý»ó³õ Û8-ñ¹ ³õáõñ û·áëïáëÇ, Ï³ó»³É Ç
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ½³Ùë ÇÝÝ, ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ
Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý Ç ·³õÇÃ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û
Ï³éáõó»ÉáÛÝ Ç ÝÙ³Ý¿ª Ç ï³å³ÝÇ ³Ý¹ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ,
½áñ Ýáñ³ ¿ñ å³ïñ³ëï»³É Û³é³ç³·áÛÝ:
297. Ü³Ñ³å»ï º¹»ë³óÇ Ó»éÝ³ëáõÝ ³ß³Ï»ñï ºÕÇ³-
1690 ½³ñáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ûÍ»³É Ñ³ëï³ï»ó³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³-
å»ïáõÃ»³ÝÝ Ç 10-ñ¹ ³õáõñ û·áëïáëÇ. Û³Õ³·ë Ëëïáõ-
Ã»³Ùμ ·Ý³ÉáÛ ÁÝ¹ »Ï»Õ»ó³Ï³ÝëÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ³ÛÉ ï»-
1695 Õ»³óª ³ÝÏ³õ Û³ÛÝÙ å³ïáõáÛ1 »õ »¹³õ Ç ÏÕ½ÇÝ ê»õ³Ý³Û,
áõñ Û»ï Ï³ÉáÛ Çμñ»õ ½³Ù ÙÇª ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ïáõë³Ïó³ó
Çõñáó ¹³ñÓ»³É Ñ³ëï³ï»ó³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ.
»õ Ï³ó»³É Ç ÝÙÇÝ ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ³Ùë Ä¸ [14] »õ ³ÙÇëë
1705 Çμñ 10, í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 13 ÛáõÝÇëÇ »õ Ã³Õ»ó³õ Ç ·³õÃÇ
»Ï»Õ»óõáÛÝ ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý:
298. ²Õ¿ùë³Ý¹ñ ², Ç Üáñ æáõÕ³Û¿, Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿
1695 í³Ý³ó ³ÛÝñ ù³Õ³ùÇ, áõñ ½ÏÝÇ ½³ñ·³óÙ³ÝÝ Ï³ñ·»ó³õ
³é³çÝáñ¹ ÝáÛÝ í³Ý³ó Üáñ æáõÕ³Ûáõ »õ íÇ×³ÏÇ ÝáñÇÝ.
»õ ³å³ ½ÏÝÇ Çμñ í»ó ³Ùëáó í³Ë×³ÝÇÝ Ü³Ñ³å»ï Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ, ³½·³ÛÇÝ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ùμ »Ï»³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ
1706 ûÍ»³É Û»ûÃÝ ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ Ýëï³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³ÝÝ. »õ Ï³ó»³É Û³ÛÝÙ ·»ñ³·áÛÝ ³ëïÇ×³ÝÇ ³Ùë áõÃÝª
1714 í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 22 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ »õ ³Ù÷á÷»ó³õ Ù³ñÙÇÝ Ýá-
ñ³ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³ñ»õÙï»³Ý Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý ¾çÙÇ³ÍÝÇ,
1
ÀÝ¹ ËëïáõÃ»³Ùμ í³ñÇÉ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ç Ï³é³í³ñáõÃ»³ÝÝ
ÙÇ³μ³Ýù ¾çÙÇ³ÍÝÇ ï³Ý μ»ñ»É ½êï»÷³ÝÝáë ³é³çÝáñ¹ Üáñ æáõÕ³Ûáõ
Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ûÍ»³É Ýëïáõó³Ý»Ý Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. μ³Ûó ³ß-
Ë³ï»³É μ³ñ»Ï³Ù³ó »õ ÏáÕÙÝ³Ï³Ý³ó Ü³Ñ³å»ïÇ, Ù³Ý³õ³Ý¹ áõÙ»ÙÝ
²õ»ïÇù ³ÝáõÝ Ñ³Û ÇßË³ÝÇ »õ Ñ³õ³ï³÷áË »Õ»ÉáÛÝ, áñáí »õ ëÇñ»ÉÇ Û³ãë
³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó, ï³Ý μ»ñ»É Ç ê»õ³Ý³Û ½Ü³Ñ³å»ï Û³ÃáéÝ Çõñ »õ
½êï»÷³ÝÝáë Áëï Ññ³Ù³ÝÇ շ³ÑÇÝ ³ñÏ³Ý¿ Ç μ³Ýï Ë³ÝÝ ºñ»õ³Ý³Û »õ
1696 å³Ñ»³É Ï³ñÇ Û³ÝÓÏáõÃ»³Ý ³ÝËÝ³Ù í³Ë×³ÝÇ Û³ÛÝÙ ï³é³å»É Ç ¹ñáõ-
Ã»³Ý Ç 16-»ñáñ¹ ³õáõñ ÷»ïñí³ñÇ »õ Áëï Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ ÇÝ-
ù»³Ý Ñ³Ý·áõó»ÉáÛÝ ï³ñ»³É ½Ù³ñÙÇÝÝ Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ
Êáñ ìÇñ³å³Û:
ÆëÏ Áëï ¼³ù³ñÇ³ Ս³ñÏ³õ³·Ç í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 1698, Ç 4 ÛáõÝí³ñÇ
»õ ³Ù÷á÷Ç Ù³ñÙÇÝÝ Ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ Êáñ ìÇñ³å³Û (´ Ñ³ïáñ,
·ÉáõË Îº):
áñ ³ÝÏ³ÝÇ Ç Ý»ñùáÛ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ »õ áõÝÇ ï³-

å³Ý³í¿Ù Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û, ÛáñáÛ í»ñ³Û »õ ³ñÓ³Ý³·Çñ Áëï
³ÛëÙ. §Ð³½³ñ Ñ³ñÇõñ Î¶ [1714] ÃáõÇÝ í³Ë×³Ý»ó³õ ï¿ñ
²Õ¿ùë³Ý¹ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó »õ »¹³õ Û³ÛëÙ
¹³Ùμ³ñ³ÝÇ. ÙÇáí î¿ñ áÕáñÙ»³ÛÇõ ÛÇß»É ½Ó»½ ³Õ³ã¿ áí
Ñ³Ý¹ÇåûÕù μ³ñÇ¦:
299. ²ëïáõ³Í³ïáõñ ²ÑÙ³ï³ÝóÇ ½ÏÝÇ í»ó ³Ùëáó
1715 í³Ë×³ÝÇÝ ²Õ¿ùë³Ý¹ñÇ ² ûÍ»³É ÛáõÃÝ Ù³ÛÇëÇ Ýëï³õ
Û²Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý:
Àëï ³Õ»ñë³ÉÇñ ËÝ¹ñáÛ ÚáíÑ³ÝÝáõ å³ïñÇ³ñ·ÇÝ »õ
ÇßË³Ý³ó Ð³Ûáó Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëáÛª Ñ³ñÏ»óáõóÇã μ³-
1717 ÝÇõù Ññ³Ù³Û¿ ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ïÇ ³é³çÝáñ¹Ç í³Ý³ó
êñμáÛ Î³ñ³å»ïÇ Û³ÝÓÝ ³éÝáõÉ ½å³ïñÇ³ñ·áõÃÇõÝ
ºñáõë³Õ¿ÙÇ Ûû·áõï ³½·ÇÝ: Îáã»³É Ç ß³Ñ Â³ÑÙ³½³Û Ç
1722 Ü³ËÇç»õ³Ý »õ Ñ³ñÏ»³É ½ÇÝãëª ¹³ñÓ³õ ³Ý¹ñ¿Ý ³ÝíÝ³ë.
³ÛÉ Û³Õ³·ë å¿ëå¿ë íñ¹áíÙ³Ýó ³ßË³ñÑÇÝ á°ã Ñ³Ù³ñ-
Ó³Ï¿ñ ÙÇßï ÙÝ³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ, áõëïÇ »É»³É ßñç¿ñ ³ëï
»õ ³Ý¹. ¹¿å »Õ»õ ÝÙ³ ·Ý³É Ç ·ÇõÕÝ 0ß³Ï³Ý »õ ÙÝ³ó
³Ý¹ ½³õáõñë ÇÝã. »õ Ç ÙÇáõÙ ·Çß»ñÇ å³ï×³é³õ Ë³-
õ³ñÙ³Ý ÉáõëÝáÛ »É ÁÝ¹ ³ÛÉáó »õ ÇÝùÝ Ç ï³ÝÇë ï»ë³Ý»É
½³ÛÝ »õ ·Ý³Éáí Ñ³ë»³É Ç ëå³éáõ³Í ï³Ý»³óÝª ³ÝÏ³õ
1725 Ç í³Ûñ ·ÉËÇí³Ûñ »õ íï³Ý·»³É Ù»Í³å¿ëª í³Ë×³Ý»ó³õ
½ÏÝÇ ãáñÇó Å³Ùáõó Ç 10-ñ¹ ³õáõñ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ, Ï³ó»³É Ç
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³Ùë Ä [10] »õ ³ÙÇëë 5, áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ
μ³ñÓ»³É ³ÝïÇ »õ ï³ñ»³É Ã³Õ»óÇÝ Ç Û³ç³ÏáÕÙÝ ·³õÃÇ
ï³×³ñÇÝ êñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û:
300. Î³ñ³å»ï ¶ àõÉÝ»óÇ, ³ÛÝ ¿ ¼¿ÛÃáõÝóÇ, Û³é³ç-
Ýáñ¹áõÃ»Ý¿ íÇ×³ÏÇÝ ¶³Õ³ïÇáÛ ÁÝïñ»ó³õ Ç Îáëï³Ý-
1726 ¹ÇÝáõåûÉë»óõáó »õ Ïáã»³É ³Ý¹ñ ûÍ³õ Ù»Í Ñ³Ý¹ÇëÇõ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë, Ç 27 ÷»ïñí³ñÇ, Ç å³ïñÇ³ñ·³Ï³Ý »Ï»Õ»ó-
õáç êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ. áõñ ½ÏÝÇ ûÍáõÃ»³ÝÝ Û»ï »ñÇó
³õáõñó Ó»éÝ³¹ñ»³ó ½å³ïñÇ³ñ· ù³Õ³ùÇÝ ½ÚáíÑ³ÝÝ¿ë
ÎáÉáï Ïáã»ó»³ÉÝ Û»åÇëÏáåáë. Ç å³ï×³éë å³ï»ñ³½Ù³ó
ä³ñëÇó »õ 0ëÙ³Ýóõáó Û³ßË³ñÑÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û ÙÝ³ó ³ÛÉ
»õë ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë. μ³Ûó ï»ë»³É Ã¿ »ñÏ³ñÇ
Å³Ù³Ý³ÏÝª »É»³É ³ÝïÇ »ÏÝ Ûºõ¹áÏÇ³ »õ ³ÝïÇ Û²ÃáéÝ
1728 ¾çÙÇ³ÍÝÇ. Ï³ó»³É ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ Û³ÛÝÙ å³ßï³Ù³Ý ³Ùë ¶
1729 [3] »õ ³ÙÇëë »ûÃÝª í³Ë×³Ý»ó³õ Û»ñÏñáñ¹ ³õáõñ ÑáÏï»Ù-
μ»ñÇ »õ Ã³Õ»ó³õ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ Ç ï³å³ÝÇ Ç ·³õÃÇ ï³-

×³ñÇÝ êñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ýáñ³:
301. ²μñ³Ñ³Ù ´ Ç ì³Ý³Û, Ç Êûß³μ ·»Õç¿, Û³é³çÝáñ-
1730 ¹áõÃ»Ý¿ í³Ý³ó êñμáÛ Î³ñ³å»ïÇÝ áñ Ç î³ñáÝ, ÁÝïñ»-
ó³õ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ï³-
1734 Ï³Ý ²Ãáé ½³Ùë ¸ [4] »õ ³ÙÇëë Çμñ ÇÝÝ, í³Ë×³Ý»ó³õ
Ç 11 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ, ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ ³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ·³õÃÇ »Ï»-
Õ»óõáç êñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ýáñ³:
302. ²μñ³Ñ³Ù ¶ Îñ»ï³óÇ, Ç ù³Õ³ù¿Ý ¶³ÝïÇáÛ,
³ñÓ³Ï»³É Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ íÇ×³ÏÇÝ Â¿ùÇñï³Õáõ, »ÏÝ
1734 »Ùáõï Û²Ãáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Û¶-ñ¹ ³õáõñ û·áëïáëÇ »õ ï»-
ë»³É ½²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáë ëÇñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ »õ Ç ÙÇ³-
μ³ÝÇó ³ÃáéáÛÝ. ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ Ýáñ³ ÁÝïñ»ó³õ Ç ÙÇ³-
μ³ÝÇó »õ ûÍ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ, Ç 24 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ:
ê³ Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý Ç ·³É Â³ÑÙ³½ Ë³-
ÝÇÝ »õ Ç ïÇñ»É Ýáñ³ ºñ»õ³Ý ù³Õ³ùÇ, ëÇñ»ÉÇ »Õ»õ Û³ãë
Ýáñ³. Ññ³õÇñ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ Ç î÷ËÇë »õ û·Ý³Ï³Ý »Õ»õ
³Ý¹ Ñ³Ûñ»ÝÇ ³½·ÇÝ. Ññ³õÇñ»ó³õ »õ Ç ØáõÕ³Ý³Û ¹³ßï Ç
μ³Ý³Ï Ýáñ³ Û³Ùë»³ÝÝ ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ »õ Ç ÛáõÝí³ñÇ »ñ»ù
1735 »Ùáõï Ç μ³Ý³ÏÝ. ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Ç μ³Ý³ÏÇÝ, »ï»ë ½Ñ³Ý-
¹¿ë Ã³·³õáñ»ÉáÛÝ Ü³ïñÇ Ç 10-ñ¹ÇÝ Ù³ñïÇ, ÛáñáõÙ ÙÇ-
çáóÇ ÁÝÏ³É³õ ½Ññáí³ñï³Ïë ³å³ÑáíáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛÝ »õ
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ »õ ³½³ï»³ó ½μ³½áõÙ Ñ³Û³½·Ç ·»-
ñÇë. »õ ×³Ý³å³ñÑáñ¹»³É ³Ý¹ñ¿Ý ÁÝ¹ ³ßË³ñÑ êÇõÝ»³ó
»õ ÁÝ¹ Ü³ËÇç»õ³Ýª ³Ûó ³éÝ»Éáí ÅáÕáíñ¹áó »õ Ù»Ý³ë-
ï³Ý³ó »ÏÝ »Ùáõï Û²Ãáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç 12 ³Ùë»³Ý ÛáõÝÇ-
ëÇ. ¹³ñÓ»³É Ññ³õÇñ»ó³õ »õ ÁÝ¹ »ñ»õ»ÉÇ ³ÝÓ³Ýó Ð³Ûáó
»õ î³×Ï³ó »ñ»õ³Ýóõáó, ·Ý³ó Ç ¸³íñ¿Å Û³Ùë»³ÝÝ ë»å-
ï»Ùμ»ñÇ »õ μ³½áõÙ å³ïáõáí ÁÝÏ³É»³É »õ í»ñ³¹³ñÓ»³É
»Ñ³ë Û²Ãáé Çõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Û³Ùë»³ÝÝ ¹»Ïï»Ùμ»-
ñÇ Ç Æ¾ [27]. Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ³Ùë ´ [2] »õ
1737 ³ÙÇëë º [5], í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 18 ³åñÇÉÇ, áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ
³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ·³õÃÇ ï³×³ñÇÝ ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Ç
Ó³Ë³ÏáÕÙ³Ý Ýáñ³:
303. Ô³½³ñ Ç æ³ÑáõÏ ·³õ³é¿, Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿
1738 ù³Õ³ùÇÝ ¼ÙÇõéÝáÛ ÁÝïñ»ó³õ »õ »Ï»³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ûÍ³õ
Ï³ÃáõÕÇÏáë. ½ÏÝÇ áñáÛ ·Ý³ó»³É Ç ä³ñëë ÁÝÏ³É³õ Ç ß³Ñ
Â³ÑÙ³½³Û ½Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÇõñáÛ
»õ í»ñ³¹³ñÓ³õ. í³ëÝ Û³ÝóÙ³Ý ÇõñáÛ ³é Ññ³Ù³Ý ß³Ñ

1745 Â³ÑÙ³½³Û ·³ÝÇõù »õ ïáõ·³Ýûù ÁÝÏ»ó³õ Û²ÃáéáÛÝ »õ
»¹³õ ÷áË³Ýáñ¹ ÝÙÇÝ Û²ÃáéÝ Áëï Ññ³Ù³ÝÇÝ ÚáíÑ³Ý-
Ý¿ë í³ñ¹³å»ï ³é³çÝáñ¹Ý ¶áÕÃ³Ý: ¼ÏÝÇ ³Ùëáó í»óÇó
Þ³ÑñáõÕ ÃáéÝ ß³Ñ Â³ÑÙ³½³Û »Ï»³É Ûºñ»õ³Ý »õ Û²ÃáéÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ, ³Õ»ñë»Ý ³é Ý³ ÝáÛÝ ÛÇß»³É ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ-
¹³å»ï »õ ÙÇ³μ³Ýù ²ÃáéáÛÝ, áñáÛ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ³é
Ñ³õÝ Ýáñ³ª ³Ý¹ñ¿Ý Ñ³ëï³ïÇ Ô³½³ñ Û²ÃáéÝ »õ ½Úáí-
1746 Ñ³ÝÝ¿ëÝ ³é³ù¿ Ç Ý³ËÏÇÝ íÇ×³Ï Çõñ Ç ¶áÕÃÝ. ïáõ·³-
Ý»ó³õ Ç ß³Ñ Â³ÑÙ³½³Û: ²ÛÉ ³ÝÏ³ñ³ó»³É Ç í×³ñ»É ½μá-
í³Ý¹³ÏÝª ½Ù³ëÝ ÇÝã Ñ³ïáõó³Ý¿ ¹ñ³Ù ³é Ñ³ñÏ³Ñ³ÝÝ
»õ í³ëÝ ÙÝ³ó»ÉáÛÝ å³ïñ³ëï¿ Û»Ï»Õ»ó³Ï³Ý ½³ñ¹áõó
í»ó μ»éÝ »õ Û³ÝÓÝէ Ç Ó»éë Ñ³ñÏ³Ñ³ÝÇÝ »õ ÇÝùÝ Ç ·Çß»-
ñÇ ÙÇáí ëå³ë³õáñ³õ ËáÛë »ï Ç Î³ñÇÝ. Ñ³ñÏ³Ñ³ÝÝ Û»ï
Ý»Õ»ÉáÛ ½áÙ³Ýë Ç ÙÇ³μ³ÝÇó ë³Ïë å³Ñ³Ýç»ÉáÛ ½ÙÝ³ó»³É
·áõÙ³ñÝª ³éÝáõ ½μ»éÇÝëÝ »õ ·Ý³Û ³é ß³ÑÝ, áñáõÙ ·ñ»Ý
»õ ÙÇ³μ³Ýù ³Õ»ñë ËÝ³Û»É í³Ý³óÝ »õ ÙÇ³μ³ÝÇó. ï»ë»³É
ß³ÑÇÝ ½»Ï»Õ»ó³Ï³Ý ³ÝûÃëÝ »õ ÁÝÏ³É»³É ½³Õ»ñë ÙÇ³μ³-
ÝÇóÝ μ³ñÏ³ó³õ Ç í»ñ³Û Ñ³ñÏ³Ñ³ÝÇÝ »õ »ï μñ»É ½³ãëÝª
³ë»Éáí. §ºë ½¹ñ³Ùë Ô³½³ñáõ å³Ñ³Ýç»Ù »õ á°ã ½³ÝûÃë
í³Ý³óÝ¦: ºõ ³å³ ÝáÛÝáõÃ»³Ùμ ½³ÛÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ¹³ñÓáÛó
Û²ÃáéÝ »õ Ññ³Ù³Û»³ó ÙÇ³μ³ÝÇó »õë ÃáÕáõÉ ½Ô³½³ñ
»õ Ýëïáõó³Ý»É ½³ÛÉ áù ³ñÅ³Ý³õáñ. Û³ÛëÙÇÏ ÙÇçáóÇ ³Ý-
Ï³õ »õ ·ÅïáõÃÇõÝ Ç Ù¿ç Ô³½³ñáõ »õ ÙÇ³μ³ÝÇóÝ. áõëïÇ
·ñ»óÇÝ Û²ÃáéáÛ ³ëïÇ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ ÙÇ³μ³-
Ý»³É ÁÝ¹ Ýáë³ ÁÝÏ»óÇÝ ½Ô³½³ñ ³é³ù»Éáí ½Ý³ Ç ÏÕ½ÇÝ
1748 ê»õ³Ý³Û »õ »¹ÇÝ ÷áË³Ý³Ï Ýáñ³ ½ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï
øÇõÃÇõñ Ïáã»ó»³É ³é³çÝáñ¹Ý Î³ñÝáÛ. ½ÏÝÇ ï³ëÝ ³Ùëáó
ï¿ñ Úáíë¿÷ ù³Ñ³Ý³Û »Õμ³Ûñ Ô³½³ñáõ ·Ý³ó Ç ¸³õñ¿Å
³é Æμñ³ÑÇÙ ß³ÑÝ »õ ·Çñ »õ Ù³ñ¹ Ñ³Ý»³É Ç ÝÙ³Ý¿ª »ÏÝ
í»ñ³¹³ñÓáÛó ½Ô³½³ñ Û²ÃáéÝ »õ ½ä»ïñáë øÇõÃÇõñ Ïá-
ã»ó»³ÉÝ ³Ý³ñ·³Ýûù ³é³ù»óÇÝ Ç æ³ÑáõÏ »õ »¹ÇÝ Û³ñ-
·»É³Ýë1. »õ Ï³ó»³É Ô³½³ñ ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ »Ã¿ Û²ÃáéÝ »õ
1751 »Ã¿ Û³ñ·»É³Ýë ³Ùë Ä¶ [13] í³Ë×³Ý»ó³õ. »õ ½Ù³ñÙÇÝÝ
³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ·³õÃÇÝ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ ¶³Û»³Ý»³Û
Ç Û³ç³ÏáÕÙ³ÝÝ:
1 ¶ñ¿ Úáíë¿÷ ù³Ñ³Ý³ÛÝ æáõÕ³Û»óÇ, Ã¿ Ñ³Ý»³É ½ä»ïñáë øÇõÃÇõñ Ïáã»-
ó»³ÉÝ առաքացին Ç í³Ýë áõñ»ù. áõñ »Éáõ½³Ïù Ùï»³É ³é Ç ÏáÕáåï»É
½³ÛÝ í³Ýë, Ëáó»³É »Õ»õ Ç Ýáó³Ý¿ »õ Ç ÝáÛÝ íßï³óÝ í³Ë×³Ý»ó³õ:
1749 304. ØÇÝ³ë ²ÏÝ»óÇ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ í³Ý³ó êñμáÛ

Î³ñ³å»ïÇÝ î³ñօÝáÛ Ï³ñ·Ç å³ïñÇ³ñ· Ç Îáëï³Ý¹Ç-
ÝáõåûÉÇë. ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ Ô³½³ñáõ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃ»³Ùμ
1751 ÙÇ³μ³ÝÇó ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ Ïáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉë»óõáó ÁÝïñ»³É
1753 »ÏÝ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ ûÍ³õ յԱթոռ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ. »õ Ï³-
ó»³É Û³ÛÝÙ ³Ù ÙÇ »õ ³ÙÇëë áõÃÝª í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 12-ñ¹
³õáõñ Ù³ÛÇëÇ. ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ ³Ù÷á÷»Ý Ç ·³õÃÇ ï³×³-
ñÇÝ êñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç Ó³Ë³ÏáÕÙ³Ý Ýáñ³:
305. ²Õ¿ùë³Ý¹ñ ´ Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉë»óÇ, ÁÝïñ»³É Ç
ÝáóáõÝó կáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉë»óõáó »õ ÁÝÏ³É»³É Ç ÙÇ³μ³-
1754 ÝÇó ¾çÙÇ³ÍÝÇ »ÏÝ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý »õ ûÍ»³É
Ýëï³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½ÏÝÇ ï³ëÝ ³Ùëáó í³Ë×³ÝÇÝ ØÇÝ³-
1755 ë³Û Ç 6-ñ¹ ³õáõñ Ù³ñïÇ, Ï³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
³Ù ÙÇ »õ ³ÙÇëë ÇÝÝ1ª í³Ë×³Ý»ó³õ Û³Ùë»³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ
Ç ß³μ³Ã ³õáõñ ïûÝÇ Ññ»ßï³Ï³å»ï³ó »õ ³Ù÷á÷»ó³õ
Ù³ñÙÇÝÝ ÁÝ¹ Ù»Í ½³Ý·³Ï³ï³ÙμÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ù»-
ÍÇ ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ÛáñáÛ í»ñ³Û »õ ³ñÏ³õ í¿Ù
Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û, áñ áõÝÇ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ Áëï ³ÛëÙ.
§øñÇëïáë áñ¹Ç Ðûñ ØÇ³ÍÇÝ,
¸³ïáÕ μÝáõÃ»³Ýë Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ,
ÚáñÅ³Ù ÷³éûù ·³Ûó»ë ÏñÏÇÝ,
ÚÇß»³° áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ùáÛÇÝ
¼Ñ³Ûñ³å»ïÝ Ù»ñ ½Ñá·»ÉÇÝ,
¼ï¿ñ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ ´Çõ½³Ý¹³óÇÝ,
²ñÅ³Ý³óá° ëñμáó ·Ý¹ÇÝ,
Ú³ñù³ÛáõÃÇõÝ¹ Ùá°ÛÍ »ñÏÝ³ÛÇÝ,
àñ ³ñ¹ Ñ³Ý·»³õ Áëï ùáõÙ μ³ÝÇÝ,
²ëï¿Ý »¹³õ Ù³ñÙÇÝ ÝáñÇÝ,
Ð³½³ñ »õ »ñÏ»ñÇõñ Û³ÙÇÝ,
âáññáñ¹ »õë ÁÝ¹ ëÙ³ μ³ñ¹ÇÝ [1755],
ÜáÛ»Ùμ»ñÇ Ù»ï³ë³ÝÇÝ¦:
1755
1
ê³Ñ³Ï º, Ç Ý³Ñ³Ý·¿Ý ÊáñÓ»ÝáÛ (Î»ÕÇ) ÁÝïñ»ó³õ Ç ÙÇ³μ³ÝÇó ¾çÙÇ³Í-
ÝÇ »õ Ç կáëï³Ý¹իÝáõåûÉë»óõáó ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹իÝáõåûÉÇë Û³Ùë»³ÝÝ
÷»ïñí³ñÇ. ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇÝã, ³å³ Ñ³ñÏ»³É Ç μ³½áõÙ
³ÝÓ³Ýó »É³Ý¿ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëáÛ »õ ·³Û ¹³¹³ñÇ Ç Î³ñÇÝ, Ç Î³ñ-
1759 ÙÇñ í³ÝëÝ. »õ ï»ë»³É ÙÇ³μ³ÝÇó ²ÃáéáÛÝ »õ ³½·ÇÝ, Ã¿ á°ã ·³Û Ý³ ÛԱ-
ÃáéÝ ÛûÍáõÙÝ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý, ÁÝÏ»óÇÝ ½Ý³ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿Ý »õ Ï³óáõ-
óÇÝ ½Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ï Þ³Ù³Ë»óÇ. ÙÝ³ó»³É ³Ý¹ Ç í³Ýë Èáõë³õáñãÇ
Î³ñÙÇñ Ïáã»ó»³É ½ÏÝÇ ÁÝïñáõÃ»³ÝÝ ³Ùս Çμñ ÑÇÝ· í³Ë×³Ý»ó³õ ïÏ³-
ñáõÃ»³Ùμ Ççáõ³ÍáÛ »õ Ã³Õ»ó³õ ³Ý¹¿Ý Ç ÝáÛÝ í³ÝëÝ:
306. Ú³Ïáμ º Þ³Ù³Ë»óÇ Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ ²ÃáéáÛ

¾çÙÇ³ÍÝÇ, áõñ í³ñ¿ñ ½ï»Õ³å³ÑáõÃÇõÝ ²ÃáéáÛÝ, ÁÝïñ»-
ó³õ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Û³Ùë»³ÝÝ û·áëïáëÇ Ñ³õ³Ýáõ-
1759 Ã»³Ùμ Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó »õ ûÍ³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Ç 24 ÝáÛ»Ù-
μ»ñÇ: Î³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ³Ùë ¶ [3] »õ ³ÙÇëë
1763 »ûÃÝ, í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 21-ñ¹ ³õáõñ Ù³ñïÇ ÛÇÝÝ»ñáñ¹ Å³-
Ùáõ ·Çß»ñÇÝ áõñμ³Ãáõ Ù»ÍÇ ¼³ïÏÇÝ »õ Ç Û³çáñ¹ ³õáõñÝ
Ã³Õ»óÇÝ ½ÝáñáõÝ Ù³ñÙÇÝ Ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç Û³ç³ÏáÕÙ³ÝÝ:
307. êÇÙ¿áÝ ºñ»õ³ÝóÇ, Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ ²ÃáéáÛ
1763 ¾çÙÇ³ÍÝÇ ÅáÕáíáí ÝáÛÝ ÙÇ³μ³ÝÇó ÁÝïñÇ »õ ûÍ³ÝÇ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë Ç 20-ñ¹ ³õáõñ ³åñիÉÇ. Ó»éÝ³¹ñ»³É »ï Ï³éáõ-
ó³Ý»É ½μ³½áõÙ û·ï³Ï³ñ ßÇÝáõ³Íë, Ù³Ý³õ³Ý¹ ½ïå³ñ³Ý
»õ ½·áñÍ³ñ³Ý ÃÕÃ³ßÇÝáõÃ»³Ý, Ûáñë Ç Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý
ÇõñáõÙ »ï Ç ÉáÛë ÁÝÍ³Û»É ½Ýáñ³Ï³½Ù ÃáõÕÃ »õ ïå³·-
ñ»É ³ÛÝáõ ½Ù³ï»³Ýë: Î³ó»³É ³ñ¹ÇõÝ³õáñ í³ëï³Ïûù
Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ³Ùë Ä¾ [17] »õ ³ÙÇëë Çμñ »ñÏáõ,
1780 í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 26 ÛáõÉÇëÇ, Ç ãáññáñ¹ Å³Ùáõ ³õáõñÝ, áñáÛ
»õ ½Ù³ñÙÇÝ ³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý:
308. ÔáõÏ³ë Î³ñÝ»óÇ Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ ²ÃáéáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ êÇÙ¿áÝÇª ÁÝïñ»³É Ç ÙÇ³μ³ÝÇó
²ÃáéáÛÝ »õ Ç å³ïáõ³õáñ ³ÝÓ³Ýó Ð³Ûáó »Õ»Éáó Ûºñ»õ³Ý,
1780 ûÍ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë Û»ñÏñáñ¹ ³õáõñ û·áëïáëÇ. Éáõ»³É
½³ÛëÙ³Ý¿ ¼³ù³ñÇ³ å³ïñÇ³ñ·Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëáÛ »õ
áÙ³Ýó Ï³Ù³Ïó³ó Ýáñ³, íñ¹áíÇÝ »õ ·ÅïÇÝ ÁÝ¹ ³ÛÝ. áõë-
ïÇ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë ³Ûñ ËáÑ³Ï³Ý ¿ç Û²ÃáéáÛÝ »õ
³õ»ÉÇ ù³Ý ½³Ù ÙÇ á°ã Ýëï³õ Û²ÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý.
³ÛÉ Ç Ï³ñ·ë ÙÇ³μ³ÝÇó Û³é³çÇÝ ï»Õõáç Ï³Éáí Ç Ù¿ç »Ï»-
Õ»óõáÛÝ ³ÕûÃ¿ñ ½ÙÇçáó Å³Ù»ñ·áõÃ»³ÝÝ: ²Ûëáõ ßÇÝ»³É
1781 ½ÙÇïë կáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉë»óõáóª ÁÝÏ³ÉÝáõ ½Ññáí³ñï³Ï
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÇõñáÛ Û³ñùáõÝÇ ¹ñ³Ý¿ úëÙ³Ý»³Ýó:
Î³ó»³É Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ½³Ùë ÄÂ [19] »õ ³ÙÇëë
1799 º [5] í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 28 ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ ÛáõÃÝ»ñáñ¹ Å³Ùáõ
·Çß»ñÇÝ, ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ Û³é³ç³Ï³Û ³õáõñ ïûÝÇ àñ¹õáóÝ
áñáïÙ³Ý Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý Ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û ÏáõëÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³ÝÝ:
309. ¸³õÇÃ Û¾Ý¿·¿Ã ³õ³Ý¿ êûÙË¿Ã ·³õ³éÇÝ ìñ³ó.

½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ³é³ùÇ Ç ÙÇ³μ³-
1800 ÝÇó ³ëïÇ í³ëÝ ÁÝïñáõÃ»³ÝÝ ¸³ÝÇ¿ÉÇ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõ-
åûÉÇë. áõñ³Ýûñ Ç ÅáÕáíáÛÝ, áñ Ç 28 ³åñÇÉÇ í³ëÝ ÁÝïñáõ-
Ã»³Ý ¸³ÝÇ¿ÉÇ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ, ÁÝïñ»ó³õ Ç å³ï-
ñÇ³ñ·áõÃÇõÝ Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëÇ. ³ÛÉ »Õ»³É ß÷áÃ ï³-
ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ý ³ÝÏ³ÝÇÝ ÇÝùÝ ÛÁÝïñáõÃ»Ý¿ å³ïñÇ³ñ-
·áõÃ»³Ý »õ ¸³ÝÇ¿É ÛÁÝïñáõÃ»Ý¿ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý »õ
Ç Û³çáÕÇÉ ÁÝïñáõÃ»³ÝÝ Úáíë¿÷³Û1, »É³Ý¿ Ç Îáëï³Ý¹Ç-
ÝáõåûÉëáÛ Û2 û·áëïáëÇ »õ ¹³éÝ³Û ³Ý¹ñ¿Ý Û¾çÙÇ³ÍÇÝ:
¼ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ Úáíë¿÷³Û Ç ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³ÝÝ,
μéÝ³ó»³É Ç í»ñ³Û ÙÇ³μ³ÝÇó Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ Ë³ÝÇÝ
ºñ»õ³Ý³Û ûÍ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç 28 ³åñիÉÇ: ºï μ»ñ»É Ï³-
1801 å³Ýûù ½¸³ÝÇ¿É Ûºñ»ùËáñ³Ý í³Ý³ó ´³·ñ»õ³Ý¹³Û (Æõã-
ùÇÉÇë¿) Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Ç 28 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ »õ »¹ Çμñ Ç μ³ÝïÇ
1802 Ç ÷áùñ Ïáã»ó»³É Ô³½³ñ³å³ïÇ: Æ ·³É ß³Ñ ³ñù³ÛÇÝ
ä³ñëÇó Ûºñ»õ³Ý ÁÝ¹¹¿Ù ½ÇÝáõáñáõÃ»³ÝóÝ èáõë³ó »õ
í»ñ³¹»ñÓÇÝ ÝáÛÝ ½ûñ³óÝ ä³ñëÇó Û³Ùë»³ÝÝ ë»åï»Ùμ»-
ñÇ, ³é³ù¿ ÁÝ¹ Ýáë³ ½ï³é³å»³ÉÝ ¸³ÝÇ¿É Û³ùëáñë Ç
1804 ÏáÕÙ³Ýë ³Ý¹ Ø³ñ³Õ³ÛÇ: ²ÝÏ³ÝÇ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿Ý Ç 14
1807 Ù³ÛÇëÇ Ûºñ»õ³Ý »õ μ»ñ»³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝª ¹ÝÇ Ç ÙÇáõÙ ë»-
Ý»ÏÇ Ç Ï³ñ·ë ÙÇ³μ³ÝÇóÝ. Ï³ó»³É ½ÏÝÇ ³ÝÏÙ³ÝÝ Ç ÝáÛÝ
ë»Ý»ÏÇ Û²Ãáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ μ³½áõÙ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ùμ ³Ùë
Ä [10] »õ ³ÙÇëë º [5], í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 31 ÑáÏï»Ùμ»ñÇ »õ
1817 »¹³õ Ù³ñÙÇÝÝ Ç ï³å³ÝÇ Ç ·³õÇÃ ï³×³ñÇ êñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý:
310. ¸³ÝÇ¿É Ç êáõñÙ³ñÇ ³õ³Ý¿, Ç ·³õ³é¿ ²ñß³ñáõ-
Ý»³ó, »åÇëÏáåáë ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ³é³ù»³É Ç ÔáõÏ³ë
Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ÛºÉÉ³¹³ ·áñÍáí ÝáõÇñ³ÏáõÃ»³Ý. áõñ³Ýûñ
³õ³ñï»³É ½å³ßïûÝÝª ¹³éÝ³Û Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ
1799
³Ý¹ ÁÝïñ»³É Û³½·¿Ý Ï³óáõó³õ Û³Ãáé å³ïñÇ³ñ·áõ-
1
Úáíë¿÷ ê³Ý³ÑÝ»óÇ Ç ïáÑÙ¿ ²ñÕáõÃ»³Ýó, áñ¹Ç ÞÇûßμ¿ÏÇ, áñ ·ï³Ý¿ñ Ç
ÏáÕÙ³Ýë èáõë³ëï³Ý»³Ûó, íÇ×³Ï³õáñ ³ñù»åÇëÏáåáë ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ
Ð³Ûáó, Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ Â³Ù³ñ³Û ¹»ëå³ÝÇÝ èáõë³ó áñ Ç Îáëï³Ý¹Ç-
ÝáõåûÉÇë »õ Ïáõë³ÏóÇÝ ÇõñáÛ ÚáíÑ³ÝÝáõ å³ïñÇ³ñ·Çª ÁÝïñÇ Ç Ï³Ãáõ-
1800 ÕÇÏáëáõÃÇõÝ Ç 31 Ù³ÛÇëÇ »õ ÁÝÏ³ÉÝáõ Ç ¹ñ³Ý¿ ՕëÙ³Ý»³Ýó ½Ññáí³ñ-
ï³Ï Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý Û³ÝáõÝ Çõñ »õ ³ÛÝå¿ë ×³Ý³å³ñÑáñ¹»³É ·³Û
Ùï³Ý¿ Ç î÷ËÇë, áõñ ÑÇõ³Ý¹³ó»³É í³Ë×³ÝÇ յ9 Ù³ñïÇ »õ Áëï Û³ÝÓÝ³-
1801 ñ³ñáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ Ñ³Ý·áõó»ÉõáÛÝ μ»ñ»Ý ½Ù³ñÙÇնÝ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ »õ Ã³Õ¿Ý Ç
·³õÃÇ ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý:
1800 Ã»³Ý Ç 17 Ù³ñïÇ. ÁÝïñ»ó³õ Ç ÙÇ³μ³ÝÇó ²ÃáéáÛÝ »õ Ç

Ïáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉë»óõáó Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ Ç 28 ³åñի-
ÉÇ: ºÕ»³É ß÷áÃ ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃ»³Ý ³ùëáñ»ó³õ Ç î»Ý»ïáë
ÏÕ½Ç (äûÕ×³Û ³ï³Û) Ç 13 Ù³ÛÇëÇ. ½»ñÍ³ÝÇ ½³ùëáñ³Ý³óÝ
³Ý³ñ³ï ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ â¿É¿åÇ ¿ý¿ÝïÇÇÝª ø»ûë¿ ø¿-
Ñ»³Û Ïáã»ó»ÉáÛÝ Ç 17 ë»åï»Ùμ»ñÇ. »õ ³ÛÝå¿ë ×³Ý³å³ñ-
1801 Ñáñ¹»³É »ÏÝ »Ñ³ë Ûºõ¹áÏÇ³ Ç 22 ÛáõÝí³ñÇ: ¼ÏÝÇ í³Ë-
×³ÝÇÝ Úáíë¿÷³Û í»ñëïÇÝ ÅáÕáí»³É ÙÇ³μ³ÝÇó Ç 16 Ù³ñ-
ïÇ ÁÝïñ»Ý ½¸³ÝÇ¿É Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ »õ ·ñáõÃ»³Ùμ
Ññ³õÇñ»Ý ÷áõÃ³É ·³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. »õ ³ÛÝÇÝã Å³Ù³Ý¿
¸³ÝÇ¿É Ç ´³·ñ»õ³Ý¹ ·³õ³é »õ Éë¿ Ã¿ ¸³õÇÃ ûÍ³õ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë μéÝáõÃ»³Ùμ ³ÛÉ³½»³ó »õ ã·ï»³É ÑÝ³ñ ³½³-
ïáõÃ»³Ý Ç ¸³õÃ¿, ûÍ³ÝÇ »õ ÇÝùÝ Ûºñ»ùËáñ³Ý í³ÝëÝ
(ÆõãùÇÉÇë¿ Ïáã»ó»³É) Ç 25 Ù³ÛÇëÇ μéÝ³¹³ï»³É ÛÇõñáó
Ïáõë³Ïó³ó: Ú»ï ÛáÉáí íßï³ó, ³ùëáñ³Ý³ó »õ ï³é³-
1807 å³Ý³óª Û³çáñ¹¿ ½²ÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Ç 14 Ù³ÛÇëÇ
Ç ·³É ½ûñ³óÝ èáõë³ó Û»ñÏÇñ ºñ»õ³Ý³Û, Ñ³ñÏ³¹ñáõ-
Ã»³Ùμ ä³ñëÇó ·Ý³ó»³É ÑÇõ³Ý¹ ³ÝÓ³Ùμ »Ùáõï Ç μ»ñ¹Ý
1808 ºñ»õ³Ý³Û, áõñ Ñ³ë»³É Ûûñ Ù³ÑáõÝ, í³Ë×³Ý»ó³õ Û9 ÑáÏ-
ï»Ùμ»ñÇ. »õ Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ ½ÏÝÇ å³ï»ñ³½ÙÇÝ μ»ñ»³É Ûº-
ñ»õ³Ý³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ, ³Ù÷á÷»ó³õ ³é ÑÇÙ³Ý ë»³ÝÝ Ù»ÍÇ
½³Ý·³Ï³ï³Ý ëñμáÛ ï³×³ñÇë Ç Ñ³ñ³õ Ïáõë¿:
311. º÷ñ»Ù. Ñ³Ûñ»Ý»ûù Ç Ø³ÝÇë³ ·ÇõÕ³ù³Õ³ù¿ íÇ×³-
ÏÇÝ ¼ÙÇõéÝáÛ, ÍÝ»³É Ûºñ»õ³Ý, áñ¹Ç ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝáõ ù³-
Ñ³Ý³ÛÇ, Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñ å³ñ³-
å¿ñ Ç ·áñÍ ÝáõÇñ³ÏáõÃ»³Ý Ç ÏáÕÙ³Ýë èáõë³ëï³Ý»³Ûó,
1800 ÁÝïñ»ó³õ Ï³ÝË³õ ÁÝ¹ ¸³ÝÇ¿É å³ïñÇ³ñ·Ç Ç Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëáõÃÇõÝ Û³Ùë»³ÝÝ ÛáõÝí³ñÇ Ç ÙÇ³μ³ÝÇó ²ÃáéáÛÝ.
½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇÝ ¸³ÝÇ¿ÉÇ í»ñëïÇÝ ÁÝïñ»ó³õ Ç Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëáõÃÇõÝ »õ »Ï»³É Û³ñù»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ²ëïñ³Ë³-
1810 Ý³Û Û²Ãáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ Û³Ùë»³ÝÝ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ, ûÍ³õ Û²Ãáé
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÛÇÝÝ»ñáñ¹ ³õáõñ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ: Ú³Õ³·ë
½³Ý³½³Ý å³ï×³é³ó ¹³ï³ñÏáõÃ»³Ý Û³ÛÝÅ³Ù ²ÃáéáÛÝ
Ç Ý³ËÝÇ Ñ³ñëïáõÃ»³ÝóÝ, Ëáñ³Ù³ÝÏ ÑÝ³ñÇõù ³·³Ñáõ-
Ã»³Ýó å³ñëÏ³ÛÇÝ ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ, »õë »õ ³é³ï³Ó»é-
ÝáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛ, ¿³ñÏ ½²ÃáéÝ Ç Ý»ñùáÛ Í³Ýñ å³ñïáõó.
»õ ï»ë»³É Ã¿ ûñ ù³Ý ½ûñ μ³½Ù³Ý³Û ·áõÙ³ñ å³ñïáõó
å³ñ³Ï³ÝáÝ ïáÏáë»ûù »õ ³ÝÏ³ñ ¿ ³ÛÝáõÑ»ï»õ í×³ñ»É
1821 ½³ÛÝ, ËáÛë »ï Ç ÏáÕÙ³Ýë ²ñó³Ë³Û Ç ë³ÑÙ³Ý ï¿ñáõ-

Ã»³Ýն èáõë³ó ÛëÏ½μ³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ. »õ ·Ý³ó»³É Û³Ùñáó
ÞáõßõáÛ Ïáã»³ó ³é ÇÝùÝ ½Ù»Í³ÝáõÝ Ü»ñë¿ë ³ñù»åÇëÏá-
åáëÝ Ð³Ûáó ìñ³ëï³ÝÇ »õ ËáñÑñ¹³Ïó»³É ÁÝ¹ ÝÙ³ Ûáã
ë³Ï³õ ³õáõñëª ³ñÓ³Ï»³ó ³å³ ÛÇõñÙ¿ ½ÛÇß»³É ³ñù»åÇë-
1822 ÏáåáëÝ. »õ ÇÝùÝ ·Ý³ó»³É Ç í³Ýë êáõñμ Üß³ÝÇ Ç Ð³Õ-
μ³ï Û³Ùë»³ÝÝ ÑáÏï»Ùμ»ñÇª ½ï»ÕÇ ¿³é ³Ý¹¿Ý ÙÇÝã»õ
ó³ÙÝ 1826, ó³ÙÇëÝ ÛáõÉÇë. ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ç å³ï×³éë
»ñÏÇõÕÇ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³ÝóÝ ä³ñëÇó ³½¹³ñ³ñáõÃ»³Ùμ
³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ Ü»ñë¿ëÇ »É»³É ³ÝïÇ Ç í³Ý³óÝ ·Ý³ó Ç
1826 î÷ËÇë »õ ¹³¹³ñ»ó³õ ³Ý¹:
²ÛÝ ÇÝã Ë³ã³ÏÇñ ½ûñù Ï³ÛëñáõÃ»³ÝÝ èáõë³ó ù³ç³-
ñáõÃ»³Ùμ Ýáõ³×»óÇÝ ½å³ñëÇÏë »õ ½²ÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»-
ï³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ ë³ÑÙ³Ýûù ºñ»õ³Ý³Û ³ñÏÇÝ ÁÝ¹ ù³Õóñ
Ñáí³Ý³õáñáõÃ»³Ùμ Ï³Ûë»ñ, »É ³å³ Ç î÷ËÇë³Û »õ »ÏÝ
1828 »Ùáõï Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ Ç Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»-
Õ»óÇë Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, Û»ï Çμñ »ûÃÝ³Ù»³Û ï³ñ³·ñáõ-
Ã»³ÝÝ ÇõñáÛ, Ç 15-ñ¹ ³õáõñ ÛáõÉÇëÇ:
Î³ó»³É ÛÇõñáõÙÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ²ÃáéÇ ³ÛÉ »õë Å³-
Ù³Ý³Ïë »õ ûñ ù³Ý ½ûñ ïÏ³ñ³ó»³É ½·³ÛáõÃ»³Ùμùª ³é³-
1830 õ»É ï»ë³Ý»É»ûù Ç å³ï×³éë μ³½Ù³Ù»³Û Ñ³ë³ÏÇÝ, ï³Û
½·ñ³õáñ Ññ³Å»ßï Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ÏáÕÙ³Ý¿Ý Û8-¿Ý
ÑáÏï»Ùμ»ñÇ Û³ï»³Ý ëÇõÝÑá¹áëÇ ²ÃáéáÛÝ. »õ ï»ë»³É
»õë ½ûÍáõÙÝ Û³çáñ¹Ç ÇõñáÛ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý
»õ ½²ÃáéÝ ÇëÏ Ã»Ã»õ³ó»³É Ç Í³Ýñ å³ñïáõó ³ÝïÇ, »õ
³ÛÝå¿ë Ï³ó»³É »õë ½ÏÝÇ Ññ³Å»ßï ï³ÉáÛÝ Ç μ³ñÓñ³·áÛÝ
³ëïÇ×³Ý¿Ý ½³Ùë 4, ³ÙÇëë ÇÝÝ »õ ½³õáõñë áõÃÝ ³ÙμáÕç
1835 ¹³ïáÕáõÃ»³Ùμª ÏÝù»³ó ½Ï»³Ýë Çõñ Ç 16-»ñáñ¹ ³õáõñ
ÛáõÉÇëÇ Ç ï³ëÝ»ñáñ¹ Å³ÙáõÝ ½ÏÝÇ Ï¿ëûñ¿Ç. »õ ³å³ Ç 18-
ñ¹ ³õáõñ ÝáÛÝ ³ÙëáÛÝ Ñ³Ý¹Çë³õáñ áõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ùμ
³Ù÷á÷»óÇÝ ½Ù³ñÙÇÝÝ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ·»ñ»½Ù³ÝÝáóÇ
ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ýª Áëï Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³Ý ÇõñáÛ, ÛáñáÛ í»-
ñ³Û »õ Ï³éáõó³õ ÷áùñÇÏ ßÇÝáõ³Í íÇÙ³Ï»ñï »õ ³ñÏ³õ Ç
í»ñ³Û ßÇñÙÇÝ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û í¿Ù å³ïñ³ëï»³É Û³é³ç³-
·áÛÝ, áñ áõÝÇ ·ñáõ³Í ÛÇÝù»³Ý Áëï ³ÛëÙ.
§º÷ñ»Ù ³é³ùÇÝáõÃ»³Ùμ ëñμ³ëÝ»³É Ñ³Ûñ³å»ï,
ÍÝ»³É Û³ÙÇ î»³éÝ 1750. Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó³õ Ç 1810 »õ ÁÝ-
Ï³É»³É Ç Ã³·³õáñ Ï³Ûë»ñ¿ ³Ù»Ý³ÛÝ èáõë³ó ½³ëå»ïáõ-
ÃÇõÝ ëñμáÛÝ ²ÝÝ³ÛÇ ², ²Õ¿ùë³Ý¹ñÇ Ü»õ³óõáÛ »õ ²Ý¹ñ¿Ç

³é³ù»ÉáÛ, í»ñ³÷áË»ó³õ Û³ëï»³óë »ñç³ÝÇÏ Ù³Ñáõ³Ùμ
Û³Ý³Ýó Ï»³ÝëÝ Û³õÇï»ÝÇó. »õ »¹³õ Û³Ûë ßÇñÇÙ Ç 1835,
Ç 16 ÛáõÉÇëÇ¦:
312. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë À-ñ¹ Î³ñμ»óÇ Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»Ý¿ ²Ãá-
éáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñ ÁÝïñ»ó³õ ÁÝ¹ ï»Õ³å³Ñ Ø³ñïÇñáë
³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ Ç ÏáãáõÙÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Ç êÇõÝÑá-
¹áë¿Ý ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ Û³ñù»åÇëÏáåáë³ó, Û»åÇëÏá-
åáë³ó, í³ñ¹³å»ï³ó, Ç í³Ý³Ñ³ñó »õ Û³õ³· ù³Ñ³Ý³-
ÛÇóª ÅáÕáí»ÉáóÝ Û³ÛÝÅ³Ù μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ùûù Ç Ù»ñÓ³Ï³Û
íÇ×³Ï³ó Û³Ûë ²Ãáé ²ñ³ñ³ï»³Ýª Áëï Ý»ñ»ÉáÛ ÙÇçáó³óÝ
1831 Ç 16-ñ¹ ³õáõñ Ù³ñïÇ, áñáß»ó³õ ³å³ Ç êÇõÝÑá¹áë¿Ý Ç ÛÇ-
ß»³É Ñá·»õáñ³Ï³Ý³óÝ »õ Ç å³ïáõ³õáñ ³ÝÓ³Ýó ³½·ÇÝ
Û³Ãáé å³ïñÇ³ñ·áõÃ»³Ý. »õ Áëï Ññáí³ñï³ÏÇ μ³ñÓñ³-
·áÛÝ μ³ñ»Ñ³×áõÃ»³Ý ÝáñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý, áñ
Ç 1-¿Ý ÛáõÉÇëÇ 1831 ³ÙÇª »É»³É Ç íÇ×³Ï¿ Ð³Ûáó ìñ³ó-
ï³ÝÇ »õ ×³Ý³å³ñÑáñ¹»³É ÁÝ¹ »ñÏáõó ³ñù»åÇëÏáåá-
ë³óÝ ³é³ù»³É Û²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ññ³õÇñ³Ï³óÝ ¶ñÇ·á-
ñÇ »õ ´³ñëÕÇ »õ ÁÝ¹ ³ÛÉ μ³½ÙáõÃ»³Ý ÁÝ¹³é³ç »É»ÉáóÝ
·³Û, Ùï³Ý¿ ³ëï Ç êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÇÝ: ºõ ³å³ Û8-ñ¹ ³õáõñ
³Ùë»³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ ³ÛÝñ ³ÙÇ Ù»Í³Ñ³Ý¹¿ë ïûÝ³Ï³ï³-
ñáõÃ»³Ùμ μ³½ÙáõÃ»³Ý ÅáÕáí»ÉáóÝª »Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó »õ
ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý³ó ³½·Ç Ð³Ûáó »õ Ù»Í³ñáõ ³ëïÇ×³Ý³-
õáñ³ó μ³ñ»ËÝ³Ù ï¿ñáõÃ»³ÝÝ Ñ³Ý¹»ñÓ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷
½ÇÝáõáñûù Áëï Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Ç ÷³é³õá-
ñáõÃÇõÝ Ñ³Ý¹ÇëÇÝ, ÁÝÏ³É³õ ½ûÍáõÙÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Ç
ï³×³ñÇ ³ëï Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ Ç μ»ÙÇ ³õ³· ë»Õ³-
ÝáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ùμ »ñÏáï³ë³Ý
»åÇëÏáåáë³ó:
ºõ ³ÛÝ ÇÝã Ñ»Õ³õ ÇõÕÝ ëñμáõÃ»³Ý Ç ·³·³ÃÝ ÝáñÇÝ
í»Ñ³÷³éáõÃ»³Ý »õ ³ñÏ³õ áëÏ»Ã»É ùûÕÝ Ç í»ñ³Û, ³ÛÝ
ÇÝã ûÍ»³ÉÝ Ñ³Ûñ³å»ï Ï³Ûñ Ç ÍáõÝÏë ½³é³ç»³õ ëñμáÛ
ë»Õ³ÝáÛÝª »ñ»ë ³é ÅáÕáíáõñ¹Ý »õ 12 »åÇëÏáåáëáõÝùª
6 ³ëïÇ »õ 6 ³ÝïÇ μ³½Ù»³É ÛԱÃáé ½·»ëïáõù Çõñ»³Ýó,
³ë³ó³õ ³Ý¹¿Ý ×³é Áëï å³ïß³×Ç ËáñÑñ¹áÛ Ñ³Ý¹ÇëÇ
³õáõñÝ Ç ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï¿ Þ³ÑË³ÃáõÝ»³Ýó Ñ»-
ÕÇÝ³Ï¿ ·ñáÛë:
ºõ ³ÛÝáõÑ»ï»õ ³Ýó»³É Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ð³-

Û³ëï³Ý»³Ûóª Ç Û³çáñ¹áõÃÇõÝ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ ä³ñÃ»õÇ,
½Ñ»ï »Õ»õ û·ïÇ Ñ³Ûñ»ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ »õ ÅáÕáíñ¹»³Ý, áñáÛ
1835 í³ëÝ Û³Ùë»³ÝÝ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ »É Û²ÃáéáÛ ³ëïÇ »õ ·Ý³ó
Ç î÷ËÇë ù³Õ³ù. »õ ³Ý¹ ÛÇÝÝ ³Ùë»³Û ÙÇçáóÇª μ³ó ÛÇÝã
ÇÝã ßÝáñÑ³ó ûñÑÝ³μ³Ý»³É ï¿ñáõÃ»³ÝÝ, ÁÝÏ³É³õ Ç ÝáñÇÝ
Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»Ý¿ ½Ï³ÝáÝÝ Ï³ñ·³¹ñáõÃ»³Ý Û³-
Õ³·ë Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý Ñá·»õáñ³Ï³Ý ·áñÍáó Éáõë³õáñ-
ã³Ï³Ý »Ï»Õ»óõáÛ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó ½ïáõ»³ÉÝ Ç 11-¿Ý Ù³ñïÇ
1836 ³ÙÇ »õ ½ÉÇáõÉÇ ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ ÑÇÝ· ·ÇõÕûñ¿ÇóÝ
(134, 135, 136, 137 »õ 138) Ñ³Ý¹»ñÓ Ñ³ñÏûù μÝ³Ïã³ó Û³-
ÝáõÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. »õ ³ÛÝå¿ë í»ñ³¹³ñÓ»³É ³ÝïÇ
»Ùáõï Û²Ãáé ³Ûëñ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Ç 1 ÑáÏï»Ùμ»ñÇ:
313. Æ Û³çáñ¹ 1837 ³ÙÇ, Ç 22 ÷»ïñí³ñ ³ÙëáÛÝ »μ³ó
½³ï»³ÝÝ Éáõë³õáñã³Ï³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇ êñμáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇª ½ëÏ½μÝ³å³ï×³éÝ μ³ñûñáõÃ»³Ý Ñ³Ûñ»ÝÇ áñ¹-
õáó Ð³Û³ëï³ÝÇ »õ ³Ûëñ ÑÇÝ ³õáõñó Ý³Ë³·³Ñ ²ÃáéáÛ
êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ù³Ý½Ç Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑ, áñáÛ ·ÉË³-
õáñ »õ ³é³çÇÝ Ù³ëÝ Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó ³ÝïÇ ×³Ý³ãÇ
³Ûë Ý³Ñ³Ý· ²ñ³ñ³ï »õ ³Ûë Ý³Ë³·³Ñ ²Ãáé Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë³Ï³Ý, ³ÝÏ³Ý»Éáí ÁÝ¹ μ³½Ù³Ï»ñå ³Ý³ËáñÅ ÷á÷á-
ËáõÃ»³Ýó Ç ÙÇçáóÇ Çμñ»õ ãáñ»ùï³ë³Ý ¹³ñáõ, ÷áùñ ÙÇõë
»õë ËáÝ³ñÑ¿ñ Û³ÝÏáõÙÝ ³ÝÏ³Ý·Ý»ÉÇ. Ã¿ á°ã Áëï Ý³-
Ë³ËÝ³ÙáÕ ï»ëãáõÃ»³ÝÝ í»ñÇÝ Ç 1827 ³ÙÇ å³Ñå³Ý»³É
¿ñ ½·áÛáõÃÇõÝ Çõñ Ç í»ñ³Û Ñ³ëï³ïáõÝ ëÏ½μ³Ýó ÁÝ¹ Ñá-
í³Ý»³õ μ³ñ»ñ³ñ ï¿ñáõÃ»³Ý Ù»ÍÇÝ èáõëÇáÛ:
Î³ñ·³õáñáõÃÇõÝ Ù»Í³Ñ³Ý¹¿ë μ³óÙ³Ý Éáõë³õáñã³-
Ï³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ: Æ Ýß³Ý³Ï»³É
22-ñ¹ ³õáõñÝ ÷»ïñí³ñÇ, Û9-ñ¹ Å³ÙáõÝ ³é³õûïáõÝ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ÛáõÕ³ñÏ³õáñ»³É
Û³Ý¹³Ùáó êÇõÝÑá¹áëÇ, Ç åñûÏáõñûñ¿Ý ÁÝ¹ ³ï»Ý³¹åñÇÝ,
Ç ·ÉË³õáñ Ï³é³í³ñã¿ ³Ûëñ Ý³Ñ³Ý·Ç Ð³Ûáóª Ç Õ»Ý»ñ³É
Ù³ÛÇûñ ÏÝ»³½ ´³ñëÕ¿ Úáíë¿÷»³Ý ´¿Ñåáõï»³Ýó, ÁÝ¹
³Ù»Ý³ÛÝ ½ÇÝáõáñ³Ï³Ý »õ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ëïÇ×³Ý³õáñ³óª
ÁÝ¹ å³ïáõ³õáñ μÝ³Ïã³ó Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý Ð³Ûáó »õ
î³×Ï³ó »õ ÁÝ¹ ³Ý¹³Ùáó ¹³ï³ñ³ÝÇÝ (ß³ñÇ³Ã) ºñ»õ³-
Ýáõ î³×Ï³ó, Áëï Ý³ËÁÝÃ³ó Ññ³õÇñ³Ý³óÝ »Ï»Éáó Û¾ç-
ÙÇ³ÍÇÝ Ç ÙÇ³ëÇÝ ÁÝ¹ Ý³Ñ³Ý·³å»ïÇÝ »μ³ó ½Ñ³Ý¹Çë³-
õáñ ×³Ý³å³ñÑ Ç ËáñÑñ¹³ñ³Ý¿ ëÇõÝÑá¹áëÇÝ Ç ï³×³ñÝ ¾çÙÇ³Í-

ÝÇ. áõñ³Ýûñ ³é³çÇ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛÝ ³é μ»ÙμÇõ Ç í»ñ³Û Û³ïáõÏ
·ñ³ë»Õ³ÝÇ »¹»³É Ï³ÛÇÝ »ñÏáõ Ñ³ïáñù Ï³ñ·³¹ñáõÃ»³ÝÝ Û³-
Õ³·ë Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý ·áñÍáó Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó »Ï»Õ»óõáÛ Ç èáõë
»õ Ç Հ³Û É»½áõª ßáõñç ½áñáíù Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó ·ñ³ë»Õ³ÝÇÝ Ï³Ý·-
Ý»³É Ï³ÛÇÝ »ñÏáõ »åÇëÏáåáëáõÝù »õ »ñÏáõ í³ñ¹³å»ïù Û³Ý¹³-
Ùáó êÇõÝÑá¹áëÇÝ ÁÝ¹ »ñÏáõó û·Ý³Ï³Ý³óն ³ï»Ý³¹åñÇ ó³õ³ñï
ëñμ³½Ý³·áñÍáõÃ»³ÝÝ:
¼ÏÝÇ í×³ñÙ³Ý ëñμáÛ å³ï³ñ³·ÇÝ Ç Ý³Ë³Ù»Í³ñ ³Ý¹³ÙáÛÝ
êÇõÝÑá¹áëÇ Û³ñù»åÇëÏáåáë¿Ý ´³ñëÕ¿ ÇÝùÝÇÝ å³ïñÇ³ñ·Ý ²Ù»-
Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ñ³Ý¹»ñÓ ³Ù»Ý³ÛÝ ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ùμ Ï³-
ï³ñ»³É ½·áÑ³óáÕ³Ï³Ý Ù³ÕÃ³Ýë í³ëÝ ³éáÕçáõÃ»³Ý »õ ÁÝ¹³ñ-
Ó³ÏáõÃ»³Ý Ï»Ý³ó Ã³·³õáñ Ï³Ûë»ñ ÜÇÏáÕ³ÛáëÇ ² »õ û·áëï³-
÷³é ï³Ý Ýáñ³: Ú³õ³ñï Ù³ÕÃ³Ý³óÝª å³ïñÇ³ñ·Ý ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ
³Ý¹³ÙáóÝ, ³ï»Ý³¹åñÇ »õ ³ëïÇ×³Ý³õáñ³óÝ êÇõÝÑá¹áëÇ Ù»ñ-
Ó»³É Ç ë»Õ³ÝÝ ÇçÙ³Ý àñ¹õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇª Áëï ë³ÑÙ³Ý»³É Ï³ñ·ÇÝ
ÁÝÏ³É³Ý ½»ñ¹áõÙÝ Û³Õ³·ë Ñ³õ³ï³ñÇÙ Í³é³ÛáõÃ»³Ý ³é ÝáñÇÝ
Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÇõÝÝ »õ í³ëÝ ÇëÏáõÃ»³Ùμ Ï³ï³ñ»ÉáÛ ½å³ß-
ï³ÙáõÝë Çõñ»³Ýó:
Æ í³Ë×³Ý »ñ¹Ù³ÝÝ, ³Ý¹³Ùù êÇõÝÑá¹áëÇ ÁÝÏ³É³Ý ½μ³ñÓñ³-
·áÛÝ Ï³ñ·³¹ñáõÃÇõÝÝ, áõÝ»Éáí ½»ñÏáëÇÝ ½³ÛÝ ³é³ÝÓÇÝ ³é³Ý-
ÓÇÝ Ç í»ñ³Û Ã³õß»³Û μ³ñÓÇóª Û³ïÏ³å¿ë í³ëÝ ³ÛÝó å³ïñ³ëï»-
Éáó »õ ³é³çÁÝÃ³ó ÉÇÝ»Éáí å³ïñÇ³ñ·ÇÝ, áñ ·Ý³Ûñ ÁÝ¹ Ù»Í³ßáõù
Ñáí³Ýáó³õ, í»ñ³¹³ñÓ³Ý ³é³çÇÝ Ï³ñ·³õÝ Ç ËáñÑñ¹³ñ³ÝÝ
êÇõÝÑá¹áëÇ, áõñ³Ýûñ å³ïñÇ³ñ·Ý ÁÝÏ³É³õ ½ï»ÕÇ ³ï»Ý³¹åñÇ.
ÇëÏ åñûÏáõñûñÝ êÇõÝÑá¹áëÇ Ý³ïíûñÝÇÛ ëáí»ïÝÇÏ ÔûñÕ³Ý»³ÝÝ
óáõó»³É Çõñ³ù³ÝãÇõñ áõÙ»ù Û³Ý¹³ÙáóÝ Áëï ³õ³·áõÃ»³ÝÝ Çõ-
ñ»³Ýó ½ï»ÕÇª ³ë³ó ½å³ïß³×³õáñ ³ÛëÙ Ñ³Ý¹ÇëÇ ½μ³Ý (áñ ½ÏÝÇ
³ÛëÙ): Ú»ï ³ÛëáñÇÏ å³ïñÇ³ñ·Ý ÁÝÃ»ñó»³É ½í³Û»Éáõã Ù³ÕÃ³Ýë
»õ ½ûñÑÝáõÃÇõÝ, ëïáñ³·ñ»³ó Ç ÙÇ³ëÇÝ ÁÝ¹ ³Ý¹³ÙáóÝ ½³é³çÇÝ
ûñ³·ñáõÃÇõÝ Û³Õ³·ë μ³óÙ³Ý êÇõÝÑá¹áëÇÝ:
Æ í³Ë×³Ý ³Ù»Ý³ÛÝÇ å³ïñÇ³ñ·Ý »É»³É Ç ï»Õõáç¿ ÇõñÙ¿ »õ
μ³ó»³É ½·ÉáõËÝª í»ñ³é³ù»³ó ½ç»ñÙ³ç»ñÙ ³Õ»ñë Û³Õ³·ë μ³ñû-
ñáõÃ»³Ý ³Ù»Ýû·ûëï³÷³é Ï³Ûë»ñ:
Ú»ñÏñáñ¹áõÙ Å³Ùáõ ½ÏÝÇ Ï¿ëûñ¿ÇÝ ³Ý¹³Ùù êÇõÝÑá¹áëÇ, Ý³-
Ñ³Ý·³å»ïÝ Ç ÙÇ³ëÇÝ ÁÝ¹ ½ÇÝáõáñ³Ï³Ý »õ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ëïÇ-
×³Ý³õáñ³ó, ÁÝ¹ å³ïáõ³õáñ μÝ³Ïã³ó Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó
»õ î³×Ï³ó å³ïáõ³ëÇñ³óÝ Ç ¹³ÑÉÇ×Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý å³É³-
ï³Ý Ñ³Ù³¹³Ù »õ Ù»Í³Í³Ë Ñ³óÏ»ñáõÃÇõ, ÛáñáõÙ å³Ñå³Ý»ó³Ý

×ß¹Çõ ³Ù»Ý³ÛÝ í³Õ»ÙÇ ëáíáñáõÃÇõÝù »õ Í¿ëù ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ:
Æ Å³Ù ×³ßáõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ³é³ç³ñÏ»³ó ½μ³Å³Ï í³ëÝ ³éáÕ-
çáõÃ»³Ý »õ »ñÏ³ñáõÃ»³Ý Ï»Ý³ó Ã³·³õáñ Ï³Ûë»ñ »õ û·áëï³÷³é
ï³Ý Ýáñ³, ÁÝÏ³É³Ý »õ ³Ù»Ý»ù»³Ý ½³ÛÝ Ù»Í³õ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ùμ
ÏÇó ÁÝ¹ í³Û»Éáõã ï³Õ»ñ·áõÃ»³Ýó. ½ÏÝÇ ³ÛÝáñÇÏ Ý³Ñ³Ý·³å»ïÝ
³é³ç³ñÏ»³ó ½μ³Å³Ï í³ëÝ ³éáÕçáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ μ³ñ»-
Û³çáÕáõÃ»³Ý Ýáñ³μ³ó êÇõÝÑá¹áëÇÝ: ²Ý¹³Ùù êÇõÝÑá¹áëÇ ³é³-
ç³ñÏ»óÇÝ í³ëÝ ³éáÕçáõÃ»³Ý Ù»Í³ÝáõÝ Ï³é³í³ñãÇÝ Î³íÏ³ë»³Ý
ÏáÕÙ³Ýóë, Õ»Ý»ñ³É ³ïÇõï³ÝïÇ μ³ñáÝ ¶ñÇ·áñ ìÉ³¹ÇÙÇñÇãÇ èû-
½»ÝÇ, áñå¿ë Ý³Ë³å³ï×³éÇ ³Ûëñ ³½·³ß¿Ý Ï³ñ·³¹ñáõÃ»³Ý. ÇëÏ
åñûÏáõñûñÝª í³ëÝ ³éáÕçáõÃ»³Ý Ý³Ñ³Ý·³å»ïÇÝ:
314. ²ë³óáõ³Í Ç Ñ³Ý¹ÇëÇ μ³óÙ³Ý Éáõë³õáñã»³Ý Ð³Ûáó êÇõÝ-
Ñá¹áëÇÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç åñûÏáõñûñ¿ ëáñÇÝ Ç Ý³ïíûñÝÇÛ ëáí»ïÝÇÏ
ÔûñÕ³Ý»³Ý¿.
§Ü»ñÏ³Û Ñ³Ý¹Çë³Ï³ï³ñáõÃÇõÝ μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ùûù Ï³Ûë»ñÝ
μ³óáõÙÝ Éáõë³õáñã³Ï³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇ, ¿ Ý³Ë³ëÏÇ½μÝ Ù»ñ-
Ó³õáñáõÃ»³Ý Ð³Ûáó ÁÝ¹ á·õáÛÝ »õ μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³Ý Éáõë³õá-
ñ»³ÉÝ ºõñáåÇáÛ. ëáÛÝ ³Ûë Ù»ñÓ³õáñáõÃÇõÝ, áñáõÙ í³Õ áõñ»ÙÝ
÷³÷³·¿³ù, áñáõÙ Ç í³Õáõó ³ÝïÇ ³ÏÝ áõÝ¿³ù, áñù³Ý Ëñ³Ë
³éÝ¿ ½Ù»½ ³é³õ»É »ñ»õ»ÉÇ ³ÏÝÏ³ÉáõÃ»³Ùμù »õ ï»Ýã³ÉÇ Ûáõëáíù
³é Û³å³ÛÝª ³ÛÝù³Ý ³é³õ»É ½áõ³ñ×³óáõó³Ý¿ »õ ÙËÇÃ³ñ¿ »õ
½³ÛÝáëÇÏ Ç Ð³ÛÏ³½³Ýó, áñáó íÇ×³Ï»ó³õ ë÷Çõé ï³ñ³Í³ÝÇÉ ÁÝ¹
»ñ»ëë ³ßË³ñÑ³óª ûï³ñ³ó»Éáó Ç Ù»ñáó »õ áñåÇëáõÃ»³Ùμ Ùï³ó
»õ áñåÇëáõÃ»³Ùμ Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý. Ýáù³ »ñ³Ý»Éáí ½÷³é³õá-
ñáõÃÇõÝ Ù»ñ, ½ÑÝ³½³Ý¹áõÃÇõÝ, ½³å³ÑáíáõÃÇõÝ Ù»ñ »õ ½å³ßï-
å³ÝáõÃÇõÝ »õ ½³ÕμÇõñ ³ÛëáóÇÏ ³Ù»Ý³ÛÝ μ³ñ»³óª ½Ñá·³Íáõ-
ÃÇõÝ ½Ù¿Ýç ÇÙ³ëïáõÝ Ï³é³í³ñáõÃ»³ÝÝ, áñ Ñ³Ý·áÛÝ ³ñ»·³Ï³Ý
³ÝÁÝ¹Ñ³ï ç»éáõó³Ý¿ ½Ù»½. »ñ³Ý»Ý »õ ½Å³Ù³Ý³ÏÝ ½³ÛÝ, ÛáñáõÙ
Ý³Ë³ËÝ³ÙáõÃÇõÝÝ í»ñÇÝ Ñ³×»ëóÇ »õ ½Ýáë³, áñå¿ë »ñμ»ÙÝ ½Çë-
ñ³Û¿É³óÇë Ç ÉÍáÛÝ ÷³ñ³õáÝÇ í»ñ³Í»É ÁÝ¹ ³Ý³å³ïë, É»ñÇÝë »õ
ÁÝ¹ Íáíëª Û³Ûë Ýáñ »ñÏÇñë ËáëïÙ³Ýª Ç èáõëÇ³:
²å³ù¿Ý »Ã¿ Ýáù³ Ã»ñ»õë ³ÝÍ³ÝûÃù ù³ÕóñáõÃ»³Ý ³Ý¹áññ
»õ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ ³ÝËéáí Ï»Ý³ó ³ÛÝù³Ý ½áõ³ñ×³Ý³Ý, Ññ×áõÇÝ ÁÝ¹
μ³ñûñáõÃÇõÝ Ù»ñ, áñã³÷ áõñ»ÙÝ ³é³õ»É Ù»½ ³ñÅ³Ý ¿ ³Ûëûñ
Ëñ³Ë³Ý³É »õ ïûÝ³ËÙμ»É. Ù»°½ ³ë»Ùª Ù»ñÓ³õáñ³·áÛÝ íÏ³ÛÇóë
μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ùûù ßÝáñÑ»³É ³ñïûÝáõÃ»³ÝóÝ ³Ýó»Éáó »õ ³Ï³-
Ý³ï»ëÇóë ëáÛÝ Ý»ñÏ³ÛÇó, áñáíù ³Ûëå¿ë ³ë»É. áñ¹»·ñ»ó³ù ³é
Û³õÇï»³Ý μ³½Ù³ËÝ³Ù Ùûñ Ù»ñáõÙ èáõëÇáÛ: Æ ëáÛÝ Û³Ûë ÙÇïë

èáõëÇ³ÛÝ Ñ³Ý¹Çë³Ý³Û Ù»½ ³ñ¹¿Ý Çμñ»õ ³å³Ñáí ÍÝÝ¹³ñ³Ý, áñ
ÁÝÏ³É³õ Ç Íáó Çõñ á°ã ÙÇ³ÛÝ ½Ù»½ ÙÇ³ÛÝ³Ï, ³ÛÉ»õ ½Ñ³Ûñ»ÝÇë Ù»ñ
½³ßË³ñÑÝ ²ñ³ñ³ïª ½ÁÝ¹áõÝ³ñ³ÝÝ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ÇçÙ³Ý áñ¹-
õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇ: êáÛÝûñÇÝ³Ï Ñ³ëï³ïáõÝ »õ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ³Ýù³Ï-
ï»ÉÇ ³½·³ÏóáõÃÇõÝ Ù»ñ ÁÝ¹ èáõëÇáÛª ¿ Ñ³õ³ï³ñÇÙ »ñ³ßË³õá-
ñáõÃÇõÝ ³é Ý»ñÏ³Û »õ ³å³·³Û μ³ñ»μ³Ëï íÇ×³Ï Ù»ñ, áñå¿ë Ç
Ù³ëÇÝ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý, ÝáÛÝå¿ë »õ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ï»Ý³ó Ù»ñáó: ´³Ûó
³ëï³Ýûñ ³é³çÇ Ï³Û Ù»½ª μ³ñ»å³ßïûÝ Ñ³Ý¹Çë³ÏÇóù, Û³Ûë Ñ³-
ë³ñ³Ï³Ï³Ý Ëñ³ËáõÃÇõÝ Ù»ñ Ñ³Ù»Ù³ï»Éáí ½¹³éÝ³Õ¿ï ³Ýó»³É
Å³Ù³Ý³Ïëª ÁÝ¹ ù³Õóñ Ý»ñÏ³ÛÇë, ½³Ýó»³É Ý»ÕáõÃÇõÝë »õ ½Ñ³-
É³Í³Ýëª ÁÝ¹ ³ÛÅÙ»³Ý ßÝáñÑ»³ÉÝ Ù»½ ³½³ïáõÃ»³Ý »õ ³Ý¹áññáõ-
Ã»³Ý, ½³é³çÇÝ ³ï»ÉáõÃÇõÝ ÏñûÝÇª ÁÝ¹ ³ÛÅÙ»³Ý Ñ³Ù³ñÓ³Ï Ï³-
ï³ñÙ³Ý ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ å³ßï³Ù³Ýó. Ñ³Ù»Ù³ï»Éáíª »ñÏñáñ¹»Ù
½³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ. ³é³çÇ° Ï³Û Ù»½ å³ñï³õáñáõÃÇõÝ ëñμ³½³Ýª å³ñ-
ï³õáñáõÃÇõÝ Ï³ñ·»³É Ù»½ Û²ëïáõÍáÛ »õ Ç Ù³ñ¹Ï³Ý¿. ½³Ûë íÇ-
×³Ï Ï³óáõÃ»³Ý Ù»ñáÛ Ý³Ë³Ù»Í³ñ »õë ¹³ë»É ù³Ý ½íÇ×³ÏÝ μ³½-
Ù³Ù»³Û Ï»Ý³ó Ù»ñáó Û³ñù³Û³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý »õ Û³ÝÇß-
Ë³ÝáõÃ»³Ý ÙÇçÇ, ³ÛÉ ë³Ï³ÛÝ ³ÝÙáé³óÝ Ç Å³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³Ý
³ßË³ñÑÇª ³Ûë Ñ³Ý¹¿ë ïûÝ³ËÙμáõÃ»³Ý áñù³Ý ½áõ³ñ×³óáõó³Ý¿
½Ù»½ª ½Ñ³õ³ï³ñÇÙ áñ¹Çë »Ï»Õ»óõáÛ »õ Ñ³Ûñ»Ý»³ó, »õë ù³Ý ½»õë
áõñ³Ë ³éÝ¿ ½ù»½, áí í»Ñ³ëïÇ×³Ý»³É Ñáíáõ³å»ï, ½ç»ñÙ»é³Ý¹
Ï³ï³ñáÕ¹ μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ù³ó Ï³Ûë»ñ, ù³Ý½Ç »Ã¿ Ï»Ý³·áñÍ»-
ó³ù Ù»ù ³Ûëûñ Ç Ýáñ Ï»³Ýë, Ï»Ý³·áñÍ»ó³ù ùáÛÇÝ ÙÇçÝáñ¹áõ-
Ã»³Ùμ. »Ã¿ ç»éÝáõÙù ç»ñÙáõÃ»³Ùμ Ù»ñë ³ñ»·³Ï³Ý, ³Ûë ç»ñÙáõ-
ÃÇõÝ Ý³խ Ç ù»½ μáñμáù»ó³õ »õ ³å³ »É»³É Ç ù¿Ýª ï³ñ³Í³ÝÇ »õ
Ç Ù»½. »Ã¿ ÷³é³õáñ»Ùù ½³ÛÅÙ»³Ý íÇ×³Ï Ù»ñ μ³ñ»μ³ËïáõÃ»³Ý
»õ ÙËÇÃ³ñÇÙù ÁÝ¹ ³å³·³Û É³õ³·áÛÝ Ï»³Ýë, ³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ å³ï-
ñ³ëïÇ Ù»½ ùáÛáí ³ñÃáõÝ Ñá·³óáÕáõÃ»³Ùμ ½Ù¿Ýç:
Æ í³Ë×³ÝÇª »Ã¿ ËÝ¹³ë ¹áõ ÁÝ¹ ³Ûë Ûá·Ý³ËáõÙμ μ³½ÙáõÃÇõÝ
ëñμ³½Ý³·áñÍ Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó »õ ³Ï³Ý³õáñ ³ßË³ñÑ³Ï³Ý³óª
Í³ñ³õ»Éáó Ç Ï³ï³ñ ³Í»ÉáÛÝ Ó»ñ ½ëñμ³½Ý³·áÛÝ Ï³Ùë Ã³·³õá-
ñÇÝ μ³ñ»ñ³ñÇ. ³ñ¹ »õ ëáÛÝ ³Ûë Ï³Ùù ù»õ í³ëï³Ï»ó³õ Ù»½ »õ
³ñÅ³Ý³Å³é³Ý· ·áñÍ³Ïó³õ ùáí Û³Ûë ³½·³ß¿Ý ·áñÍª Ù»Í³Ñéã³Ï
Ï³é³í³ñã³õÝ ÏáíÏ³ë»³Ý ÏáÕÙ³Ýó: ¶Í³·ñ»ëóÇ° ³å³ù¿Ý ÛÇß³-
ï³Ï ³ÛëáñÇÏ ·áñÍ³éÝáõÃ»³Ý ³Ý»ÕÍ³Ý»ÉÇ ï³éÇõù Ç í»ñ³Û í³-
Õ»ÙÇ ù³ñ³Ýó å³ñëåÇëª å³ßïå³ÝáÕÇ ½μÝ³Ï³ñ³Ýë ³Ûë ëáõñμ.
»õ ½ßÝáñÑ³Ï³ÉáõÃÇõÝ Û³Õ³·ë ³é³ï³μáõË ßÝáñÑ³ó ½²ëïáõ³Í
ëÇñ»ó»ÉáÛÝ Ç Ù¿Ýç Ã³·³õáñÇ, áñ Û³õ¿ï ½·³ó»³É ÉÇÝÇ ëñïÇõª ù³Ý

å³ïÙÇ É»½áõ³õ: ¼³Ûë ßÝáñÑ³Ï³ÉáõÃÇõÝ ¹áõù »ñÏáù»³Ýù¹ áõ-
ñ»ÙÝ Û³ÛïÝ»ëçÇù »õ Ñ»ÕçÇù ³é ³Ãáéáí û·áëï³÷³é Ë³Õ³Õ³-
ñ³ñÇ Ù»ñáÛ ÇÝùÝ³Ï³ÉÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ èáõë³ó:
Âá°ÛÉ ïáõù ÇÝÓ ³ëï³Ýûñ, Çμñ»õ »ñç³ÝÏ³ó»ÉáÛ μ³ñ»Ñ³×áõ-
Ã»³Ùμ û·áëï³÷³é Ã³·³õáñÇÝ ÇÙáÛ, Ïñ»É ½ÏáãáõÙÝ åñûÏáõñû-
ñÇ μ³ó»ÉáÛÝ ³Ûëûñ Éáõë³õáñã³Ï³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇÝ ¾çÙÇ³Í-
ÝÇ, ³é³çÇ ³éÝ»É Ó»½ª áÕáñÙ³Í ï»³ñù, Ñá·»é³Ý¹Ý Ëñ³Ë³Ýûù
»õ ½³Ûë, Ã¿ Çñ³õáõÝù »õ ³ñïûÝáõÃÇõÝù ßÝáñÑ»³Éù Ç Ï³Ûë»ñ¿Ý
μ³ñÓñ³·áÛÝ Ï³Ùûù Ñ³ëï³ï»³É Ï³ñ·³¹ñáõÃ»³ÝÝ Ç Ù»ï³ë³Ý»-
ñáñ¹Ý Ù³ñïÇ 1836 ³ÙÇ, Û³Õ³·ë Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý ·áñÍáó Éáõë³-
õáñã³Ï³Ý Ð³Ûáó »Ï»Õ»óõáÛ, »Ý Û³ÛïÝÇ Ýß³Ý³Ïù ³é³ÝÓÇÝ μ³ñÓ-
ñ³·áÛÝ μ³ñ»Ñ³×áõÃ»³Ý Ï³Ûë»ñ ³é ·ÉáõËë »Ï»Õ»óõáÛ Ù»ñáÛ, ³é
³Ûë Ýáñá· μ³ó»³É êÇõÝÑá¹áëë »õ ³é Ñ³õ³ï³ñÇÙ Ñå³ï³Ïë Çõñª
³é ³½·ë Ð³Ûáó:
²Ñ³õ³ëÇÏª áÕáñÙ³Í ï»³ñù, ×³Ý³å³ñÑù μ³ó»³Éù Ù»½ Ç Ñ³-
ë³Ý»É ³å³·³Û ÷³é³óÝ. μ³Ûó áñù³Ý ³é³õ»É ï»ë³Ý»Ùù Ù»ù ½Ñ³-
Ý³å³½ûñ»³Û ³×áõÙÝ Ñá·³óáÕáõÃ»³Ý ½Ù¿Ýç ï¿ñáõÃ»³ÝÝ, ³ÛÝáõ
³é³õ»É å³ñï³õáñÇÙù »õ Ù»ù ç»ñÙ»é³Ý¹ ÁÝÃ³óÇõù Û³ëå³ñÇëÇ
Í³é³ÛáõÃ»³Ý ç³Ý³É ½·áñÍáÕáõÃÇõÝë Ù»ñ Û³ñÙ³ñ»É μ³ñÇ ËáñÑñ-
¹áó ÝáñÇÝ: ºõ áñã³÷ ËëïÇõ ³é³çÇÏ³Û ÏáãÙ³Ùμë å³ñï³õá-
ñÇÙ »ë ×ß¹Çõ ½Ñ»ï ·Ý³É ÇÝÓ ³õ³Ý¹»³É Ï³ÝáÝ³óÝ, ³ÛÝã³÷ »õ
áãÇ°Ýã ÇõÇù Ýáõ³½ ù³Ý ½³ÛÝ Ññ³õÇñÇù »õ ¹áõù ëñμ³½³Ý Ï³ñ-
·³õáñù¹ ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ·áñÍ³ÏÇó ÉÇÝ»É ÇÝÓ Ç ·áñÍ³éÝáõÃÇõÝë »õ
Ç ËáñÑáõñ¹ëª ÛÁÝ¹Ñ³Ýáõñë »õ Ç Ù³ëÝ³õáñë: ø³Ý½Ç Ç°õ ³é³õ»É
Û³é³ç³Ý³Û ³Ù»Ý³ÛÝ μ³½Ù³×ÇõÕÝ Û³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃÇõÝ, »Ã¿ á°ã
Ñ³Ù³ËáÑ ·áñÍ³ÏóáõÃ»³Ùμ ³ÝÓ³Ýó, áñáó Û³ÝÓÝ»³É ¿ ³ÛÝ: ºõ
ÛÇñ³õÇ, »Ã¿ Ñ³Ù³Ï³Ù ·áñÍ³éÝáõÃÇõÝù Ñ³Ý³å³½ áõÕ»ÏÇó ÉÇ-
óÇÝ Ù»½, »Ã¿ Ñ³Ù³Ï³Ù ËáñÑñ¹³ÏóáõÃÇõÝù ÙÇßï ³é³çÝáñ¹»ëó»Ý
Ù»½, Û³ÛÝÅ³Ù Ï³ï³ñ»ëóÇ, ÉóóÇ, åë³Ï»ëóÇ »õ ÝáÛÝ ÇÝùÝ Û³é³-
ç³¹ÇÙáõÃÇõÝÝ Ç ·áñÍë, áñ ÙÇ ÙÇ³ÛÝ Ï³ñ¿ ÉÇÝ»É Ç ÏáÕÙ³Ý¿ Ù»ñÙ¿
Ñ³ïáõóáõÙÝ ³ÏÝÏ³ÉáõÃ»³Ýó ï¿ñáõÃ»³ÝÝ¦:
ºõ ³å³ Áëï ³ÛÝó Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃ»³Ýó ï³Éáí Û³é³ç³ïáõÃÇõÝ
·áñÍ³éÝáõÃ»³Ýó ³ï»ÝÇ êÇõÝÑá¹áëÇÝ »õ Ëñ³ËáÛë ù³ç³É»ñáõ-
Ã»³ÝÝ ³Ý¹³Ùáó ÝáñÇÝ, ï³ñ³Í»³ó ½Éáõë³õáñ ß³é³õÇÕë Û»Ï»Õ»-
óÇë Ð³Ûáó èáõë³ëï³Ý»³Ûó μ³Ý³Éáí ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ Û³ïÏ³ó»³É
³ñù»åÇëÏáåáë³Ï³Ý íÇ×³Ïë ½Ñá·»õáñ ³ï»³Ýë »õ Ýáùûù ½Ñá-
·»õáñ Ï³é³í³ñáõÃÇõÝë ³ÛÉáíù Ñ³Ý¹»ñÓ: ºõ ³ÛÝå¿ë ûñ Áëï ûñ¿
»õ ³Ù Áëï ³Ù¿ ë»ñÙ³Ý»Éáí Û³ÝÓÝÇõñ Ñá·Çë »õ Ç ÙÇïë Ñ³Û³-

½³ñÙ áñ¹õáó Ñ³Ûñ»ÝÇ »Ï»Õ»óõáÛ ½ë»ñÙ³Ýë ÑÇÙÝ³õáñ Ï³ÝáÝ³¹-
ñáõÃ»³ÝóÝ ³ÛÝóª Áëï áõÕÕ³ß³õÇÕ Ñ»ïáó Ý³ËÝÇ ëñμáó Ñ³ñóÝ
Ð³Û³ëï³ÝÇ, »μ³ó ½¹áõéÝ ³Ýëå³é ·³ÝÓáõó μ³ñ»μ³ËïáõÃ»³Ý,
Ï³Ù É³õ »õë ³ë»Éª ½³ÕμÇõñë ½áí³ñ³ñ çáõñó Ûáñ¹áõÃ»³Ý, áñáíù
·³Ù ù³Ý ½·³Ù Û³é³ç³ëóÇ ³½·Ý μ³ñ»ËáÑ Ï³é³í³ñáõÃ»³Ùμ
³ñÅ³Ý³õáñ ·ÉËáÛ »õ ³Ý¹áõÉ ç³Ý³¹ñáõÃ»³Ùμ Ã¿Ù³Ï³É³ó »õ ¹Çõ-
ñ³ëóÇ, ½áí³ëóÇ Û³Ýó»³É ï³å³Ë³éÝ ïáãáñÙ³Ýó:
315. ²å³ù¿Ý Û³ÛëåÇëÇ μ³ñ»¹¿å ëÏ½μ³Ýó ÙÇçÇ, ÁÝÏ³É³õ ³Ûë
í»Ñ³÷³é Ñ³Ûñ³å»ï »õ ½Ý»ñÏ³ÛáõÃÇõÝ ÝáñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»-
ÍáõÃ»³Ý ³ëï Ç ·»ñ³·³Ñ ²Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ýª Áëï Û»ï³·³Û
ëïáñ³·ñáõÃ»³Ýë:
Æ ï³ëÝ»ñáñ¹áõÙ Å³Ùáõ ÑÇÝ·»ñáñ¹ ³õáõñ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ ³Ýó»³É
1837 ³ÙÇ, ûñª Ï³ñÇ Ýß³Ý³õáñ í³ëÝ μ³Ëï³õáñ ³Ûëñ Ð³Û³ëï³ÝÇ,
Ç Ù»ñÓ»Ý³É ÝáñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý Ç í³Ýë ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ÓÇ³õáñ»³É »É ÁÝ¹³é³ç μ³ñÓñ³·áÛÝ
³Ûó»ÉáõÇÝ ÙÇ í¿ñëï (ÙÕáÝ) Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ Ç å³ñëå¿ ³ÃáéáÛë
Û³ñ»õÙáõïë ÁÝ¹ ·»ïÝ ø³ë³Õª ÛáõÕ³ñÏ³õáñ»³É Ç Ý³Ë³å³ïÇõ
»åÇëÏáåáë³ó »õ Ç å³ïáõ³õáñ í³ñ¹³å»ï³óª ÝáÛÝå¿ë ÓÇ³õá-
ñ»Éáó, Û»ñÏáõó ß³Ãñ³ó ³ÛëÇÝùÝ ë»Ý»Ï³å»ï³ó »õ Ç å³ïáõ³õáñ
å³ÑÝáñ¹³ó Ï³½Ù»Éáó Ç ÛÇëáõÝ ½ÇÝáõáñ»³É Ñ³Û³½·Ç ³ÝÓ³Ýó
å³ïÏ³Ý»Éáó ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ Û»ñÏáõó Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó, Ûáñáó ÙÇÝ
Ïñ¿ñ ½·³õ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý »õ ÙÇõëÝ ½Ë³ãí³é Áëï Ý³Ë-
ÝÇ ëáíáñáõÃ»³Ý ²ÃáéáÛë. ÇëÏ ³Ëáé³å»ïù í³ñ¿ÇÝ ³é³çÇ μá-
Éáñ Ñ³Ý¹ÇëÇÝ ½»ñÏáõë ÝÅáÛ· »ñÇí³ñë ½³ñ¹³ñáõÝë í³Û»Éã³å¿ë:
Æ Ù»ñÓ»Ý³É Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ³é Ï³ÛëñÝª ÝáñÇÝ í»Ñ³ëïÇ×³ÝáõÃÇõÝ
»õ Ñá·»õáñ³Ï³ÝùÝ áñ ÁÝ¹ ÝÙ³, Çç»³É Û»ñÇí³ñ³ó Ù³ïáõóÇÝ Ýá-
ñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý ½áÕçáÛÝ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ý. »õ Áëï
Ññ³õÇñÙ³Ý Ýáñ³ í»ñëïÇÝ ÓÇ³õáñ»³Éª ß³ñáõÝ³Ï»óÇÝ ½ÁÝÃ³óë Çõ-
ñ»³Ýó ³é³çÇ Ï³ñ·³õÝ ÛáõÕ³ñÏ³õáñ»Éáí ½Ï³ÛëñÝ Ç í³Ýë ¿çÙÇ³Í-
ÝÇ, áñ ·á·ó»°ë μ³½Ï³ï³ñ³Í ëå³ë¿ñ Ç å³ïñ³ëïÇ ÁÝ¹áõÝ»É Ç
·ÇñÏë ½÷ñÏÇãÝ Çõñ μ³ñÓñ³·áÛÝ: ²ëï ëÏë³Ý Ñ³ñÏ³Ý»É ½½³Ý·³ÏëÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ßñç³Ï³Û í³Ýûñ¿ÇóÝ. áõëïÇ ÃáÕ»³É ½Ï³ÛëñÝ ÝáñÇÝ
í»Ñ³÷³éáõÃÇõÝ ³×³å³ñ»³ó Ç ï³×³ñÝ ³é Ç ½·»ëï³õáñÇÉ:
´áÉáñ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝÝ áõËïÇ ï³×³ñÇÝ ³é³çÝáñ¹»³Éù Ç
μ³ñÓñ ëñμ³½³Ý ³ñù»åÇëÏáåáë¿Ý ´³ñëÕ¿ ³õ³· Éáõë³ñ³ñ¿ ԱÃá-
éáÛë »õ ³ëå»ï¿ ëñμáÛÝ ²ÝÝ³ÛÇ ² ³ëïÇ×³ÝÇª ½·»ëï³õáñ»³Éù
³Ù»Ý³ÛÝ Ñá·»õáñ Ñ³Ý¹Çë³õáñáõÃ»³Ùμ ëå³ë¿ÇÝ μ³ñÓñ³·áÛÝ
³Ûó»ÉáõÇÝ ³ñï³ùáÛ å³ñëåÇ í³Ý³óë Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ ù³éáñ¹

Ù³ëÇÝ ÙÇáÛ í»ñëïÇ. »õ Ç Ù»ñÓ»Ý³É Ï³Ûë»ñÝ ³é Ýáë³ª Å³Ù³ë³óù
ÇëÏáÛÝ ëÏë³Ý ½Ñá·»õáñ »ñ·ë í³Û»Éáõãë ³ÛëÙ Ù»Í³ßáõù »õ ù³ç³-
μ³Ëï Ñ³Ý¹ÇëÇë: ÆëÏ »ñÏáùÇÝ ³ñù»åÇëÏáåáëáõÝù Û»åÇëÏáåá-
ë³Ï³Ý ½·»ëïë Ù³ïáõóÇÝ Ï³Ûë»ñÝ, ÙÇÝ ½Ññ³ß³ÉÇ å³ïÏ»ñ ëñμáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ, ÇëÏ ÙÇõëÝ ½³ÕáõÑ³ó. »õ ³Ûëáõ Ï³ñ·³õ ÁÝÃ³ó³Ý
Ç ï³×³ñÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ: â·Çï»Ù ³ñÅ³Ý Çó¿ ³ñ¹»ûù å³ïÏ»ñ³óáõ-
ó³Ý»É ³ëï³Ýûñ ½å³ÛÍ³éáõÃÇõÝ ¹ÇÙ³ó ³Ù»Ý»óáõÝª Ñá·»õáñ³-
Ï³Ý³ó »õ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý³ó ÁÝ¹ ï»ë³Ý»ÉÝ Ýáó³ Ç ÙÇçÇ Çõñ»³Ýó
½³ÝÓÝ, áñáõÙ å³ñï³Ï³Ý »Ý Ýáù³ »õ μ³ñûñáõÃ»³Ùμ Ï»Ý³ó »õ
³½³ïáõÃ»³ÙμÝ Ñ³õ³ïáó, ³ÛÉ ³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ÃáÕ»³É ÉÇÝÇ ÇÙ³ë-
ï³ëÇñ»É ³Ù»Ý³ÛÝ ½·³ÉÇ Ñá·õáó Ç Ñ³Û³½·»³ó Ù»ñáó:
Æ Ù»ñÓ»Ý³É Ï³Ûë»ñÝ Û»Ï»Õ»óÇÝ ÁÝÃ³Ý³Éáí Ç í»ñ³Û Í³ÕÏ³Ýó
ë÷é»Éáó ÁÝ¹ ×³Ý³å³ñÑÝ áÕçáÛÝª ëÏë»³É Ç ï»Õõáç¿ ¹³ë³õá-
ñáõÃ»³ÝÝ Ñá·»õáñ³Ï³Ý³ó ÙÇÝã»õ ó¹áõéÝ îñ¹³ï³Û »õ ³ÝïÇ
ÙÇÝã»õ óï³×³ñÝ ÁÝ¹ ½³Ý³½³Ý áëÏ»Ã»É, Ï»ñå³ë»³Û ë÷éáóë
(÷Ç³Ý¹³½)ª Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ½·»ëï³õáñ»³É Ñ³Ý¹»ñÓ »ñÏáõ ÝáÛÝå¿ë
½·»ëï³õáñ»³É »åÇëÏáåáëûù Ù³ïáÛó ÝáñÇÝ Ù»ÍáõÃ»³Ý Ç Ñ³ÙμáÛñ
½ëáõñμ Ë³ãÝ »õ óûÕ»³ó ½çáõñÝ ûñÑÝáõÃ»³Ý. ÇëÏ Ç Ùï³Ý»ÉÝ Û»Ï»-
Õ»óÇÝ Ç Ññ³å³ñ³ÏÇ ³Ý¹ Ñ³Ý¹ÇëÇÝ ³é ë»Õ³Ý³õ ÇçÙ³Ý ï»ÕõáÛÝ
³ë³ó ÝáñÇÝ í»Ñ³÷³éáõÃÇõÝÝ ½μ³Ý ÇÝã ³é ßÝáñÑ³μ»ñ ·³ÉáõëïÝ
μ³ñ»Ù³ÕÃáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý¹»ñÓ, Áëï ³ÛëÙ.
316. §ì»ñç³åէë Ï³ï³ñ»ó³õ ³ÏÝÏ³ÉáõÃÇõÝ ù»õ ÷ñÏ»³É Ð³-
Û³ëï³ÝÇ. ½ó³ÝÏáõÃÇõÝ ëñïÇ Ù»ñáÛ »ï Ù»½ î¿ñ1: ²Ñ³° Ï³ë ³ñ-
¹¿Ý ³é ë»Õ³Ý³õ ï³×³ñÇë, ÛáñáõÙ Ç ¹³ñáõó ³ÝïÇ Ñ³Ý¹»ñÓ»³É ¿
ù»½ ûñÑÝáõÃÇõÝÝ »ñÏÝÇó: ²Ñ³° ï»ë³Ý»Ùù ½³Ù»Ý³ëÇñ»ÉÇ ½Ã³·³-
õáñÝ Ù»ñ »Ï»³É Ï³ï³ñ»É³·áñÍ»É ½Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝÝ, ½áñ å³ñ·»-
õ»³É ¿ Ý³ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ï³×³ñÇë: ²å³ù¿Ý ½Ç±Ýã ³ñÅ³Ý ¿ Ù»½
³éÝ»Éª áñ¹Ç°ù ²ñ³Ù»³Ý Ýáñë èáõë³ëï³ÝÇ »õ ½Ç±Ýã μ³ñμ³é»É.
Ù³ïáõó³Ý»É Ý³Ëù³Ý ½³Ù»Ý³ÛÝ ½÷³éë »õ ½·áÑáõÃÇõÝ μ³ñÓñ»-
ÉáÛÝª ³ÛÝù³Ý μ³ñ»ñ³ñáÕÇÝ Ù»½, »õ ³å³ ³é³çÇ ëñμ³½Ý³ó»³É
»ñ»ë³ó ³ñù³ÛÇÝ Ù»ñáÛ ³Õ³Õ³Ï»É »õ ³ë»É. ºÕÇóÇ î¿ñ ²ëïáõ³Í
Ù»ñ ûñÑÝ»³É, áñ Ñ³×»ó³õ ÁÝ¹ ù»½ ï³É ½ù»½ Û³Ãáé Ã³·³õá-
ñáõÃ»³Ý ÇõñáÛ, ½Ç Û³Õ³·ë ëÇñ»ÉáÛ î»³éÝ ²ëïáõÍáÛ ùá ½Ýáñë
Æëñ³Û¿Éª ½Ð³Û³ëï³Ý »õ Ï³óáõó³Ý»ÉáÛ ½Ý³ Û³õÇï»³Ý, »¹ ½ù»½ Ç
í»ñ³Û Ù»ñ Ã³·³õáñ »õ Ï³óáÛó Ç í»ñ³Û Ù»ñ ³éÝ»É ½Çñ³õáõÝë »õ
½³ñ¹³ñáõÃÇõÝ2:
1 ê³ÕÙ. 20-3:
2 ´ ØÝ³óáñ¹. 9-8:
ºõ ³ñ¹³ñ»õ ²ëïáõ³Í, ÝáÛÝ ÇÝùÝ î¿ñ ²ëïáõ³Í ÁÝïñ»³ó »õ

Ï³óáÛó ½ù»½ Ã³·³õáñ Ç í»ñ³Û Ù»ñ. »õ ³Ûëûñ, á¯í ûñÑÝ»³É »ÕÇóÇ
ûñë ³Ûë óÛ³õÇï»³Ý. ³Ûëûñ Û³ÛëÙ ï³×³ñÇë ëñμáõÃ»³Ý, Û³ÛëÙ ï»Õ-
õáç ÷³é³μ³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ³é ë»Õ³Ý³õ ÇçÙ³Ý àñ¹õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇ
Ù»Í³ßáõù ÇÙÝ Ñ³Ý¹ÇëÇõ Ñ³ëï³ï»³ó »õ ëáõñμ ³ñ³ñ ½Ññ×áõ³Ýë
Ù»ñª Ñ³õ³ï³ñÇÙ áñ¹õáó ùáÛ: ²ÛÉ ³Ù»Ý³μ³ñÓñ»³ÉÝ ²ëïáõ³Í
Û³ÛëÙ Ý»ñ·áñÍáõÃ»³Ý Ý³Ë³ËÝ³ÙáõÃ»³Ý ÇõñáÛ »óáÛó ù»½ Ù»ÍÇ
³ñù³ÛÇ¹ ½³é³ÝÓÇÝ ûñÑÝáõÃÇõÝë Çõñ. ½Ç Ý³ áõÝ»Éáí ½³Ù»Ý³ÛÝ
Ã³·³õáñáõÃÇõÝë »ñÏñÇ Ç Ó»éÇÝ ÇõñáõÙ, å³ñ·»õ»³ó ù»½ Û³ñù³-
ÛáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ ½Ã³·³õáñáõÃÇõÝ ½Ù»ÍÇÝ èáõëÇáÛ, áñáÛ ë³ÑÙ³Ýù
ï³ñ³ÍáõÃ»³Ý Í³õ³ÉÇÝ Û³ñ»õ»ÉÇó Û³ñ»õÙáõïë »õ ÇßË»Éáí ³Ù»-
Ý³ÛÝ ³½·³ó Çμñ»õ Ã³·³õáñ Ã³·³õáñ³ó, ·ÉáõË Ï³óáÛó ½ù»½ »õ
Ç í»ñ³Û ³½ÇÝë ²ñ³Ù»³Ýª Ýß³Ý³õáñÇÝ Ñ³Ù³ÛÝ ³ßË³ñÑÇ Ñ³õ³-
ï³ñÙáõÃ»³Ùμ »õ μáÉáñ³åïáõÕ ³ÝÓÝ³õáñáõÃ»³Ùμ ³é ³Ãáé ùá
ëáõñμ. ³Ñ³° Ýß³Ý ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ßÝáñÑ³óÝ áñ ³é ù»½. μ³Ûó ëáÛÝ
ë³ ¿ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ »õ ³é³ÝÓÇÝ ÇÙÝ Ýß³Ý ëÇñáÛ Ýáñ³ ³é ³ßË³ñÑë
Ð³Û³ëï³ÝÇ »õ Ñ³Ûñ»ÝÇ ËÝ³Ùáó Ýáñ³ ½μ³ñûñáõÃ»Ý¿ ³ÛÝáñÇÏ »õ
½áñ¹õáó ÝáñÇÝª ë÷Çõé ï³ñ³Í»Éáó ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ »ñ»ëë »ñÏñÇ: ºÃ¿
ù»õ ³½³ï»³ÉÝ Ð³Û³ëï³Ý ½Ñ³õ³ïÝ, áñ Ç î¿ñ Ù»ñ ÚÇëáõë øñÇë-
ïáë öñÏÇãÝ ³ßË³ñÑÇ, ½áñ ¹³õ³Ý¿ ëáõñμ »Ï»Õ»óÇ Ù»ñ »õ Ëáë-
ïáí³ÝÇ, í³ñÏ³ÝÇ ·ÉË³õáñ ëÏÇ½μÝ »õ ³ÕμÇõñ ³Ù»Ý³ÛÝ ³Ý¹áñ-
ñáõÃ»³Ý, Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ý, ½ûñáõÃ»³Ý »õ ÷³é³ó Çõñáó, áñù³±Ý
áõñ»ÙÝ Ù»Í³·áÛÝ ¿ í³ëÝ Ýáñ³ áÕáñÙáõÃÇõÝë ³Ûë ²ëïáõÍáÛ, ½Ç
î¿ñ ßÝáñÑ»³ó ÝÙ³ Ûû·ûëï³÷³é ³ÝÓÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý
Ó»ñáÛ ½Ñ³õ³ï³ñÇÙ å³ßïå³Ý ³ÛëÙ Ù»Í³·áÛÝ ·³ÝÓáõ Ýáñ³ª ·³Ý-
Óáõ Ñ³õ³ïáÛ. ³ñù³Û å³ßïå³Ý ëñμáõÃ»³Ý Ñ³õ³ïáÛ, ³ñù³Û áõÕ-
Õ³÷³é »õ μ³ñ»å³ßïûÝ. ³Ûë ³ÝáõÝ Çμñ»õ ÇõÕ ³ÝáÛß Ñ»Õ»³É1,
í³ëÝ áõÕÕ³÷³éÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ, »õ Ç Ýáë³ ÙÇ³ÛÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ÛáÛë
Ýáñ³ »õ ³å³õ¿Ý. ù³Ý½Ç ·Çï¿ Ý³ª Ã¿ μ³ñ»å³ßïûÝ Ã³·³õáñù
ÙÇ³ó»³É ÁÝ¹ Çõñ»³Ýó ÅáÕáíñ¹áó ÙÇáí Ñ³õ³ïáí »õ ÙÇáí Ûáõëáí
Ç øñÇëïáë, Ï³é³í³ñ»Ý ½Ýáë³ Çμñ»õ Ñ³ñù Ñ³ñ³½³ïù á·»õá-
ñ»³Éù ÙÇ³ÛÝ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ Ñ³õ³ïáíùë. Ã¿ Ýáù³ Éáõë³õáñ»³Éù
³Ûëáõ ×ßÙ³ñïáõÃ»³Ùμª Ã¿ ³ñ¹³ñáõÃÇõÝÝ ·áñÍ¿ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ,
³ñ¹³ñ³å¿ë »õ ³Ý³ã³é ¹³ïÇÝ ½÷³ñÃ³ÙÝ »õ ½³Õù³ïÝ, ½Ñ½ûñÝ
»õ ½ïÏ³ñÝ. áõëïÇ »õ Ã³·³õáñ»Ý Ýáù³ í³ëÝ ×ßÙ³ñÇï »ñç³ÝÏáõ-
Ã»³Ý Ñ³õ³ï³ñÇÙ Ñå³ï³Ï³óÝ Çõñ»³Ýó »õ ÷³é³óÝ ²ëïáõÍáÛ:
1 ºñ· ºñ·áó, 1-2:

Ð³Ûù Ç å³ï×³éë ½³Ý³½³Ý μ»ñÙ³Ýó Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ï³ñ³Ù»ñÅ

ûï³ñ³ó»³Éù ÁÝ¹ ½³Ý³½³Ý Í³·ë ³ßË³ñÑÇ Ç Ñ³Ûñ»ÝÇ ³ßË³ñÑ¿
Çõñ»³Ýó ù»õ ³½³ï»ÉáÛÝ, ³ÛÅÙ ³ÏÝ Û³Ý¹ÇÙ³Ý ï»ë³Ý»Éáí Ã¿ ¹áõ
³ñù³Û μ³ñ»å³ßïûÝ, ³ñ¹³ñ³óáõó³Ý»ë ½³ÛëáëÇÏ Ù»Í³·áÛÝ ³ÏÝ-
Ï³ÉáõÃÇõÝë Ýáó³. »õ Ëáñ³·áÛÝë ½·³Éáí Ã¿ª ³ñ¹³ñ»õ ëÇñ»³ó
²ëïáõ³Í ½Ð³Û³ëï³Ý »õ Ï³óáÛó ½Ý³ Û³õÇï»³Ý Ã³·³õáñ Ï³óáõ-
ó³Ý»Éáí ½ù»½ Ç í»ñ³Û Ýáñ³, á°ã ³Ý³·³Ý»ëóÇÝ ·³É Ùï³Ý»É Ç Íáó
Ýáñ³, áñ ³ÛÅÙ Ñ³Ùμáõñ¿ ½μ³ñûñáõÃÇõÝ ÁÝ¹ Ñáí³Ý»³õ μ³ñ»ñ³ñ
ï¿ñáõÃ»³Ý ùáÛ:
¼³Ûë áõñ³ËáõÃÇõÝ ËÝ¹áõÃ»³Ý Ù»ñáÛ Ç ù»½ ÏñÏÝ³å³ïÏ»³ó
Ç Ù»½ ²ëïáõ³Í »õ ³ÛÝáõ, ½Ç ³ñÏ Ç ëÇñï ùáÛ ³ñù³Û³Ï³Ý ½ÙÇïë
³ñÅ³Ý³õáñ»ÉáÛ ½»Ï»Õ»óÇÝ Ù»ñ ëáõñμ μ³ñÓñ³·áÛÝ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ý
ùáõÙ, ù³Ý½Ç ³ñ¹³ñ»õ Ñ³õ³ëïÇ »Ùù Ù»ù, ½Ç å³ïÇõë ³Ûë »õ
÷³éù ½áñë ½·»óáõó»ñ ÝÙ³, »ÕÇóÇ í³ëÝ Ýáñ³ Ýáñ å³ñï³õá-
ñáõÃÇõÝ »õ Ýáñ Ëñ³ËáÛë ³Õ³ã»ÉáÛ ½Ã³·³õáñÝ Ã³·³õáñ³ó »õ
½ï¿ñÝ ï»ñ³Ýó ù³Õóñ »õ ³Ý¹áññ ³éÝ»É ½Ã³ÝÏ³·ÇÝ Ï»³Ýë ùáÛ
Í³Ýñ³μ»éÝ»³Éë Ç Ù»Í³Ù»Í »õ Û³ÝÁÝ¹Ñ³ï í³ëï³Ïë ³ßË³ï³-
Ý³ó Ñ»½áõÃ»³Ùμ »õ ËáÝ³ñÑáõÃ»³Ùμ Ç Ï³ï³ñ»³É ³éáÕçáõÃ»³Ý
»õ Û³çáÕáõÃ»³Ý ÙÇçÇ:
Ú³ÛëÙ ÙÇ³μ³Ý³Ï³Ý ïûÝ³ËÙμáõÃ»³Ý Ù»ñáõÙ í³ëÝ Ù³ñ¹³-
ëÇñ³μ³ñ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ý ùáÛ ÑÇÝ ³õáõñó ï³×³ñÇë ³ÛëÙÇÏ ëñμáÛ,
»Ï»Õ»óÇë Ù»ñ ëáõñμ Ù³ïãÇ ³é³çÇ ùáÛ ëËñ³ÉÇñ Û³ñ·áõÃ»³Ùμ. Ç
ï³×³ñÇë Û³ÛëÙÇÏ ÁÝ¹³é³ç »É³Ý¿ ù»½ª Çμñ»õ ³Ý¹ñ³ÝÏÇ ùñÇëïá-
ë»³Ý áñ¹õáó, ÁÝ¹³é³ç »É³Ý¿ ·ñÏ³Ë³éÝ »õ ÇÝùÝÇÝ ÇëÏ ³ÝÏ³ÝÇ
³é ù»½ ³ÝÓÝÁÝÍ³ÛáõÃ»³Ùμ »õ ³Õ»ñë³Ýûù, áñå¿ë ½Ç ÁÝÏ³ÉóÇë
½Ý³ Û³ñù³Û³Ï³Ý ·ÇñÏ ùáÛ, ù³Ý½Ç Ç ù»½ ÙÇ³ÛÝáõÙ Ëáëïáí³ÝÇ
Ý³ ½Ý»óáõÏ »õ Ñáí³ÝÇ »õ ½å³ßïå³Ý ÇÝù»³Ý »õ áõÕÕ³÷³é Ñ³-
õ³ïáÛÝ. í³ëÝ ùáÛ Ïáã¿ Ý³ ½ûñÑÝáõÃÇõÝë »õ ½ßÝáñÑë Հá·õáÛÝ êñμáÛ
»õ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ç ù¿Ý ³ÏÝ áõÝÇ ³ÝÏ³ëÏ³Í åïÕáó ÝáóÇÝ ³é μ³-
ñûñáõÃÇõÝ Çõñ »õ ³Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáóª ùáó Ñ³õ³ï³ñÇÙ Ñå³ï³Ï³ó:
²å³ù¿Ý ë»ñÏ»³Ýë ³Ûë Ñ³Ý¹¿ë ïûÝ³ËÙμáõÃ»³Ý ¿ ïûÝ³ËÙ-
μáõÃÇõÝ μáÉáñ Ñ³Ûñ»Ý»³ó Ù»ñáó, ÁÝ¹ ÝÙÇÝ »õ áÕçáÛÝ »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ øñÇëïáëÇ. ïûÝ³ËÙμáõÃÇõÝ ÛÇñ³õÇ Ù»Í³å³ÛÍ³é »õ ³ñ¹³-
ñ»õ ½áõ³ñ×³ÉÇ. Ù³ïáõëóá°õù áõñ»ÙÝ μ³ñ»ñ³ñáÕÇÝ Ù»½ î»³éÝ
²ëïáõÍáÛ ½áÕç³Ï¿½ ÷³é³μ³ÝáõÃ»³Ý »õ ·áÑáõÃ»³Ý »õ Ñ³Ý¹»ñÓ
ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ùμ Ù»ñáí »õ áõËïÇõù »Ï»Õ»óõáÛ ÙÇ³μ»ñ³Ý ³Õ³-
Õ³Ï»ëóáõù ÁÝ¹ ë³ÕÙáë»ñ·áõ ³ñù³ÛÇÝ. §àõñ³Ë »ÕÇóÇ Ã³·³õûñÝ
Ç î¿ñ. áñ¹Çù êÇáíÝÇ óÝÍ³ëó»Ý Û³ÝáõÝ î»³éÝ¦1. §ºõ ³Ù»Ý»ù»³Ý

÷³é³õáñ»ëó»Ý ½²ëïáõ³Í. ûñÑÝ»³ÉÝ, »Ï»³É ³ñù³Û¹ Û³ÝáõÝ
î»³éÝ¦2: ÆëÏ »ë Çμñ»õ Ñáíáõ³å»ï ùáÛáí μ³ñÓñ³·áÛÝ μ³ñ»Ñ³-
×áõÃ»³Ùμ »¹»³É Ç í»ñ³Û ³½·ÇÝ Ð³Ûáóª ù»½ Ñ³õ³ï³ñÙÇ, Ù»Í³õ
ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ùμ ³é³çÇ »ñ»ë³ó Ã³·³õáñÇÝ ÇÙáÛª ³é³çÇ ³é-
Ý»Ù Û³ÝÓÝ»³É ÇÙáõÙë ÑáíáõáõÃ»³Ý ½ùñÇëïáë»³Ý ÑûïÝ μ³Ý³õáñ
ùáõÙ¹. á°í ³ñù³Û Ù»Í, Ñ³Ûñ³Ï³Ý ·ÃáÛ »õ Ñáí³Ý³õáñáõÃ»³Ý »õ
ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ç Ùáõïë ³ñ»õáõ Ï»Ý³ó ÇÙáó μ³½Ï³ï³ñ³Í ³ÝÏ»³É
³Õ³Õ³Ï»óÇó. §0ñÑÝ»ëó¿ (î¿ñ å³Ñ»ëó¿) î¿ñ ½Ùáõï »õ ½»É ùáÛ
Û³ÛëÙÑ»ï¿ ÙÇÝã»õ Û³õÇï»³Ý¦3:
Ú³õ³ñïÇÉ áñáÛ ÝáñÇÝ Ù»ÍáõÃÇõÝÝ μ³ñ»Ñ³×»ó³õ ½ÝÝ»É ½³Ù»-
Ý³ÛÝ ½·»ëïë, ½ëáõñμ Ù³ëáõÝë »õ ½³ÛÉ ³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý
³ÝûÃëÝ, áñù Ç å³ïñ³ëïÇ Ï³ÛÇÝ Û³ÛÝÅ³Ù Ï³ñ·³õ ¹³ë³õáñ»³Éù
Ç í»ñ³Û ·ñ³ë»Õ³Ý³ó, ½áñë óáõó³Ï³õ Ç éáõë É»½áõ ÙÇ ³é ÙÇ
óáõó³Ý¿ñ ÝÙ³ Ñ³Û³½Ý»³Û Ù»Í³å³ïÇõ åñûÏáõñûñ ëÇõÝÑá¹á-
ëÇÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ³ëå»ï ½³Ý³½³Ý Ýß³Ý³ó ÂáíÙ³ Úáíë¿÷»³Ý
ÔûñÕ³Ý»³Ýóª μ³õ³ñ³ñ»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ½Ñ»ï³ùñùÇñ Ñ³ñóÙáõÝë
ÝáñÇÝ Ù»ÍáõÃ»³Ý Ç Ù³ëÇÝ »Ï»Õ»óõáÛ Ù»ñáÛ ßÇÝáõÃ»³Ý ³ÛÝáñÇÏ
»õ ¹³õ³ÝáõÃ»³Ý Ù»ñáÛ »õÝ: Ú»É³Ý»É ÝáñÇÝ Ù»ÍáõÃ»³Ý Û»Ï»Õ»ó-
õáÛÝ ³ñÅ³Ý³óáÛó ÇõñáõÙÝ μ³ñÓñ³·áÛÝ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ý ½ë»Õ³Ý³-
ïáõÝÝ Ñ³ë³ñ³Ï³ó ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý, ½Ýáñá· ïå³ñ³Ý ²ÃáéáÛë
»õ ½áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ ÝáÛÝå¿ë Ýáñá·»³É »õ Ï³ñ·³õáñ»³ÉÝ Ç Ó»õ
»õñáå³óÇ. ³å³ »õ ½êÇõÝÑá¹áëÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ÝáÛÝå¿ë Ï³ñÇ í³Û»-
Éáõã ½³ñ¹³ñ»³É Áëï ³ñÅ³Ý³õáñáõÃ»³Ý ³Ûëñ ëñμ³½³Ý ³ï»ÝÇ,
áñáí ÛÇñ³õÇ Ï³ÛëñÝ Ï³ñÇ μ³õ³Ï³Ý ·ï³õ ÛáÛÅ »õ μ³ñ»Ñ³×»ó³õ
Û³ÛïÝ»É ½ÇõñÝ ³Ù»ÝáÕáñÙ Ñ³õ³ÝáõÃÇõÝ ³é Ï³ñ·³¹ñáõÃÇõÝë
Ý³Ë³·³Ñ ²ÃáéáÛÝ Ù»ñáÛ. Û³ï»³Ý ëÇõÝÑá¹áëÇÝ ÝáñÇÝ Ï³Ûë»-
ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÇõÝ ½·áÑáõÝ³ÏáõÃÇõÝ Çõñ Û³ÛïÝ»³É Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ÚáíÑ³ÝÝáõ í³ëÝ μ³ñ»Ï³ñ·áõÃ»³ÝÝ, ÛáñáõÙ
»·Çï ½Ý³Ë³·³Ñ ³ÃáéÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ³ÝÁÝ¹ÙÇç³Ï³Ý ï»ëãáõÃ»³Ý
Ýáñ³ Û³ÝÓÝ »Õ»³ÉÝ, μ³ñ»Ñ³×»ó³õ óáõó³Ý»É ³Ù»Ý»óáõÝ, áñù Ç
Ñ³Ý¹ÇëÇ ³Ý¹, ½ÇõñÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý ó³ÝÏáõÃÇõÝ, ½Ç ³Ù»Ý»ù»³Ý Ç
Ù»ñ³½³Ýó Ñ»ï»õ»ëóÇÝ ß³õÕ³ó í»Ñ³÷³é ·ÉËáÛÝ »Ï»Õ»óõáÛ Ù»-
ñáÛ. »õ ³å³ ¹³ñÓ»³É ³é ³Ý¹³ÙëÝ ëÇõÝÑá¹áëÇÝ, Û³ÛïÝ»³ó Ýáó³
ÝáÛÝå¿ë ½Ï³Ùë Çõñ μ³ñÓñ³·áÛÝ, ½Ç Çõñ³ù³ÝãÇõñ áù Ç Ýáó³Ý¿
³ßË³ï»ëóÇ Áëï Ù³ë³ÝóÝ Ýáó³ Û³ÝÓÝ »Õ»Éáó Ç ·áñÍ³éÝáõÃ»³Ý
1 ê³ÕÙ. 149. 2:
2
ê³ÕÙ. 117. 26:
3
ê³ÕÙ. 120. 8.
ëÇõÝÑá¹áëÇÝª ß³ñáõÝ³Ï»É ½å³ßïûÝ Çõñ»³Ýó ³é μ³ñÇÝ Ñ³ë³-

ñ³Ï³ó. Û³ñ»³É Û³ÛÝ »õ ½³é³çÇÝ μ³Ýë Çõñ Ã¿ª »Ã¿ Ýáù³ ç³-
Ý³ëó»Ý ÙÇßï Ñ»ï»õÇÉ ·ÉËáÛÝ Çõñ»³Ýó, ³Ýßáõßï Û³é³ç³ëóÇÝ »õ
Ù»Í³Ù»Í Û³é³ç³¹ÇÙáõÃÇõÝù ³é μ³ñÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï³ó »õ Ûû·áõïÝ
»Ï»Õ»óõáÛ: ¼ÏÝÇ áñáÛ ³é³ÝÓÝ³ó³õ Ç å³ïñ³ëï»³ÉÝ í³ëÝ Ýá-
ñ³ ë»Ý»³ÏÝª Ïáã»ó»³É Ì³ÕÏ»³É ²Ûí³Ý Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ ³Ý¹,
áñ ÝáÛÝå¿ë ³ñÅ³Ý³ó³õ μ³ñÓñ³·áÛÝ Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ Ï³Û-
ë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý. áõñ³Ýûñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó Ù³-
ïáÛó Ã³·³õáñ Ï³Ûë»ñÝ ½Ñ³ñÏ³õáñ³·áÛÝ í³ëÝ ³½·Ç »õ »Ï»Õ»ó-
õáÛ ½Ñ³Ûóáõ³Íëª μ»ñ³Ýáí Ñ³ñ³½³ïÇÝ ³ÃáéáÛë ÛÇß»³É ÂáíÙ³ëáõ
Úáíë¿÷»³Ý ÔûñÕ³Ý»³Ýó Ç Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ý Ïáõë³Ï³ÉÇÝ ÏáÕÙ³Ýó
Õ»Ý»ñ³É ûïÇÝý³Ýï»ñÇ Õ»Ý»ñ³É ³ïÇõï³ÝïÇ μ³ñûÝ èû½»ÝÇ ²,
½áñë ÁÝÏ³É³õ Ï³ÛëñÝ μ³ñ»ÙÇï ÛûÅ³ñáõÃ»³Ùμª Ëáëï³ó»³É Áëï
Ï³ñ»ÉáõÃ»³Ý ï³É ³Ù»Ý³ÛÝÇ ½Ï³ï³ñáõÙÝ: ºõ Û³é³çÇ ³éÝ»É
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ËÝ³Ùáó ÝáñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»-
ÍáõÃ»³Ý ½μáÉáñ ³½· Ù»ñ Ð³Ûáóª Ã³·³õáñ Ï³ÛëñÝ μ³ñ»Ñ³×»ó³õ
Ëáëï³Ý³É ½ËáëïáõÙÝ Ù»Í Áëï ß³õÕ³ó μ³ñ»ÛÇß³ï³Ï Ý³Ëáñ-
¹³óÝ Çõñáó áõÝ»É ½³½· Ù»ñ Ñ³Ù³ÛÝ Ç ßÝáñÑë áÕáñÙáõÃ»³Ý Çõ-
ñáÛ ³Ý½³Ý³½³Ý Û³½·¿ ÇõñÙ¿ èáõë³ó: ´³Ýù ³ñ¹³ñ»õ ó³ÝÏ³ÉÇ
»õ ËáëïáõÙÝ ·»ñ»ñç³ÝÇÏ í³ëÝ ³½·Çë ²ñ³Ù»³Ý: ºõ Ç í³Ë×³Ý
×³éÇë »ÃáÕ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ½Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý ßÝáñÑë Çõñª å³ñ·»õ³ïñ»-
Éáí ½Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ³ëå»ï³Ï³Ý Ýß³Ý³õ ëñμáÛÝ
ìÉ³ïÇÙÇñÇ ² ³ëïÇ×³ÝÇ »õ ßÝáñÑ»Éáí ½1000 áëÏÇë ÐáÉ³ÝïÇáÛ
Çμñ»õ Ë³ãաÑ³ÙμáÛñ ëñμáó Ù³ë³Ýó ³ëï³Ýûñ Ñ³Ý·áõó»Éáó:
´³Ëï³õáñ»³É ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ½Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáóª ÁÝ-
¹áõÝ»Éáí Ç ÝÙ³Ý¿ ³Ù»Ý³Ñå³ï³Ï ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ý Ýáñ³ ³é
ԱÃáéÝ Ýáñ³ Ù»Í »õ Û³å³óáÛó »ñ³Ëï³·¿ï ½·³óáÕáõÃ»³Ýó Çõ-
ñáó ³é ³ÝÑáõÝ μ³ñ»ñ³ñáõÃÇõÝë Ï³Ûë»ñÝ ³é ²Ãáéë ¾çÙÇ³ÍÝÇ
»õ ³é μáÉáñ ³½·Ý Ù»ñ ½÷áùñÇÏ Ë³ã, ÛáñáõÙ Ý»ñ÷³Ï»³É ¿ñ Ù³ëÝ
ëñμáÛ Ï»Ý³ñ³ñ Ë³ã³÷³ÛïÇÝ øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ. ³Ûëáõ
Ù³ÕÃ³Ýûù. §Üß³Ý Û³ÕÃáõÃ»³Ý Ë³ãÝ ÷ñÏ³ñ³ñ ³é³çÝáñ¹»ëó¿
ù»½ »õ μ³ñÓñ³·áÛÝ ïáÑÙÇ ùáõÙ ÁÝ¹¹¿Ù »ñ»õ»ÉÇ »õ ³Ý»ñ»õáÛÃ
ÃßÝ³Ù»³ó Û³ÛëÙÑ»ï¿ ÙÇÝã»õ óÛ³õÇï»³Ý¦: Ú³é³çÇÝ Å³Ù³Ý³Ïë Ç
·³Éëï»³Ý Û³Ûë Ý³Ë³·³Ñ ԱÃáé ¾çÙÇ³ÍÇÝ ³ñù³Û³½ÝÇó ä³ñëÇó,
áñù Ã¿å¿ï »õ ½³ñ¹³ñ»³Éù Çμñ»õ Ñ³ñëáõÝù å×Ý»³Éù Ç ½·»ëï
Ù³ñ·³ñï³Û»é »õ áëÏ»×³×³Ýã, ³ÛÉ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝÝ μáÉáñ ã·Çï¿ñ
½á±ñ Ëáñßë ·ï³Ý»É Ç ËóÇ ÇõñáõÙ ³é Ç Ã³·ã»É Û³Ñ¿ »ñ»ë³ó Ýá-
ó³, μ³Ûó Ï³ÛëñÝ μ³ñ»å³ßï Ã¿å¿ï »õ Ç ëáëÏ³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ñÓë
½ÇÝáõáñÇ, ³ÛÉ ³Ù»Ý»ù»³Ý ³éÑ³ë³ñ³Ï á·»õáñ»³Éù ·áÕïñ³Ï³Ý

ÇÙÝ ½·³óáõÃ»³Ùμ ³é Ý³, áã ÙÇ³ÛÝ Çμñ»õ ³é ³ßË³ñÑ³Ï³É áÙÝ
ïÇñáÕ ÏÇë³·ÝïÇÝ μáÉáñ ïÇ»½»ñ³ó, ³ÛÉ Çμñ»õ ³é Ñ³Ûñ ·Ã³é³ï,
Çμñ»õ ³é ë»åÑ³Ï³Ý ³½³ïÇã Çõñ»³Ýó, ç³Ý³ÛÇÝ Û³é³ç»É ù³Ý
½ÙÇÙ»³Ýë Ç Ñ³ÙμáÛñ ëñμ³½³Ý ³çáÛ ûÍ»ÉáÛÝ ²ëïáõÍáÛ, áñ ÝáÛÝå¿ë
ù³Õóñ ·ÃáõÃ»³Ùμ ÁÝÏ³É»³É ½Ýáë³ ÛÇõñÙ¿ ÏáÕÙ³Ý¿, Ù»ÏÝ»ó³õ Ç
Ý³Ë³·³Ñ ³ÃáéáÛë, ÃáÕ»³É Ç ëÇñïë ³Ù»Ý»óáõÝ ½³Ý»ÕÍ ïå³-
õáñáõÃÇõÝ Ù»Í³ÝÓÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛ, ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý μ³ñ»å³ßïáõ-
Ã»³Ý »õ ·»ñμÝ³Ï³Ý ÇÙÝ ³é³ùÇÝ³½³ñ¹ ËáÝ³ñÑáõÃ»³Ý:
ÚÇß»ëó¿, ÁÝ¹ »ñÏ³ñ ÛÇß»ëó¿ Ð³Û³ëï³Ý ½³Ûë ûñ ó³ÝÏ³ÉÇ. ÁÝ¹
»ñÏ³ñ ïûÝ»ëó»Ý »õ áñ¹Çù Ýáñ³ Ñ³ñ³½³ïù ½³Ûë ûñ ëËñ³ÉÇ, Ûá-
ñáõÙ ³ñÅ³Ý³ó³Ý ï»ë³Ý»É ½÷ñÏÇãÝ Çõñ»³Ýó Ù»Í, áñáõÙ »õ å³ñ-
ï³Ï³Ý »Ý ³½³ïáõÃ»³Ùμ Ñ³õ³ïáÛ Çõñ»³Ýó »õ μ³ñûñáõÃ»³Ùμ Ï»-
Ý³ó, ½áñë ÙÇßï Ñ³Ùμáõñ»Ý ÁÝ¹ Ñáí³Ý»³õ ËÝ³Ùáó Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý
Ù»ÍáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ:
²ÛëûñÇÝ³Ï Û³çáÕáõ³Íù »Õ»Ý Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ëáñÇÝ í»Ñ³-
÷³é ûÍáõÃ»³ÝÝ Ûû·ï³μ»ñ Ýå³ï³Ïë Ñ³Ûñ»ÝÇ ³½·Ç »õ »Ï»Õ»ó-
õáÛ. »õ ÇÝùÝ »õë ½·³Éáí, Ã¿ ³ÛÝ ³Ù»Ý³ÛÝ »Ý Ç ËÝ³Ùáó ³Ý»ñ»õáÛÃ
ßÝáñÑ³ó í»ñÇÝ ³Ûó»ÉáõÃ»³ÝÝ, áñ ½³Ù»Ý³ÛÝ Ï³é³í³ñ¿ Áëï Ý³-
Ë³ËÝ³ÙáõÃ»³ÝÝ »õ Áëï ³é³ÝÓÇÝ ßÝáñÑ³μ³ßËáõÃ»³ÝÝ, Ûáñ¹áñ
»Õ»õ »õ ËáÑ³Ï³Ý ïÝûñ¿ÝáõÃ»³Ùμ Ï³é³í³ñáõÃ»³ÝÝ ³½³ï»³ó
½²ÃáéÝ Ç å³ñïáõó »õ ÛÇõñÙ¿ ë»åÑ³Ï³ÝáõÃ»Ý¿ »õë »¹ ½·áõ-
Ù³ñ ÇÝã Û³×áõÙÝ Ç èáõë³ó Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý ³ï»³ÝÝ ÉáÙ³Û³ß³Ñáõ-
Ã»³Ý Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ. »õ ³ÛÝáõÑ»ï»õ ³å³ ï»ë»³É Ã¿ ûñÁëïûñ¿
Ýáõ³½Ç Ç μÝ³Ï³Ý Ï³ñáÕáõÃ»³Ýó ³ÝÓÇÝÝ, å³ïñ³ëï»³ó ½³ÝÓÝ
³é Ññ³õ¿ñ í»ñÇÝ ÏáãÙ³ÝÝ »õ ³ñ³ñ ³ñÅ³Ý³å¿ë Ïï³Ï³·ñáõ-
ÃÇõÝ μáí³Ý¹³Ï Ï³ÛÇó Çõñáó, ÛáñáõÙ Û³ïÏ³óáÛó Áëï ³½³ï³Ï³Ù
ÛûÅ³ñáõÃ»³Ý ÇõñáÛ áõÙ ½ÇÝã »õ Ï³Ù»ó³õ. Û³ïÏ³óáÛó ³é³ÝÓÇÝ
»õ ·áõÙ³ñ ÇÝã Ç ÉñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý Ã»ñÇ ÙÝ³ó»³É »Ï»Õ»óõáÛ
³ñù»åÇëÏáåáë³ñ³ÝÇÝ Ûºñ»õ³Ý. »õ ³ÛÝå¿ë ³½³ï Ï³óáõó»³É
½³ÝÓÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ »ñÏñ³õáñ ½μ³ÕÙ³Ýó »õ ïÏ³ñ³ó»³Éª ³ÝÏ³õ Ç
Ù³ÑÇ×ë Û³ÙÇ 1841, Û³Ùë»³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ »õ »Ï³ó ³ÛÝå¿ë ïÏ³-
ñáõÃ»³Ùμ ÙÇÝã»õ óÙ³ñï. »õ ³å³ Ëáëïáí³ÝáõÃ»³Ùμ »õ Ñ³Õáñ-
¹áõÃ»³Ùμ Ù³ñÙÝáÛ »õ ³ñ»³Ý î»³éÝ í×³ñ»³ó ½»ñÏñ³õáñ Ï»³Ýë
Ç 26 ³ÛÝñ Ù³ñïÇ Û»ûÃÝ»ñáñ¹ Å³Ùáõ ½ÏÝÇ Ï¿ëûñ¿Ç »õ Û»ï »ñÇó
³õáõñó Ç ÏÇõñ³Ï¿Ç ³Ù÷á÷»ó³õ ÷³é³õáñ áõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ùμ
Ç ¹Çñë Ñ³Ý·ëï»³Ý Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³Ý¹ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ
ëñμáÛ ²ÃáéáÛë:
Ð²îàô²Ì ¾
ØÇõë ãáñù »Ï»Õ»óÇù ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ³ÛÝ ¿ ëñμáõÑ»³óÝ

¶³ÛÇ³Ý»³Û, ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç, ÞáÕ³Ï³ÃÇ »õ ëáõñμ ¶ñÇ·áñÇ1
Ü³Ñ³ï³ÏáõÃÇõÝ սրբոց ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó Ïáõë³Ý³óÝ2
317. Ú»ï Ù»ÏÝ»ÉáÛ ëñμáó ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó Ïáõë³Ý³óÝ Ç ù³Õ³-

ù¿Ý ÐéáíÙ³Û »õ Ñ³ë³Ý»ÉáÛÝ Ñ³ñáõëï ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³Ùμ
Û²ñ³ñ³ï Ý³Ñ³Ý· Ð³Ûáó Ç ÑÝÓ³Ýë ³Û·»ëï³Ý»³Ûó ì³Õ³ñß³-
å³ï ù³Õ³ùÇª áõñ áõÝ¿ÇÝ ûÃ»õ³Ýë Ï³É»³É ï³ñ³ßË³ñÑÇÏ ³ÝÍ³-
ÝûÃ ÛáõÙ»ù¿, »Ñ³ë ³é îñ¹³ï ³ñù³Û Ññáí³ñï³Ï ¸ÇáÏÕ»ïÇ³-
Ýáë Ï³Ûë»ñ í³ëÝ ãùÝ³Õ³·»Õ ÏáõëÇÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, ÛáñáõÙ ½ÏÝÇ
å¿ëå¿ë μ³ñáõñ³Ýë Ûû¹»ÉáÛÝ Ç í»ñ³Û Ñ³õ³ïáó ùñÇëïáÝ¿áõÃ»³Ý
»õ Û³Ýó³Ýë ¹Ý»ÉáÛÝ Ç í»ñ³Û ùñÇëïáÝ¿Çóª ³ë¿. §ÜáñÇÝ ¹³Û»Ï³õÝ
(¶³ÛÇ³Ý»³õ) Ç ÏáÕÙ³Ýë Ó»ñáÛ ï¿ñáõÃ»³Ý¹ ÷³Ëáõó»³É áõÕ³ñ-
Ï»óÇÝ: ²ñ¹ª ÷á°ÛÃ ÉÇóÇ ù»½ »Õμ³°Ûñ Ù»ñ, ½Ç áõñ »õ Çó»Ý ½ÏáÕ-
Ù³Ùμù¹ ½³Û¹áùÇõùª ½Ñ»ïë Ýáó³ ·ï³Ý»É Ù³ñÃ³ëóÇë. »õ áñ ÁÝ¹
ÝÙ³ÛÝ Çó»Ý ¹³Û»Ï³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ íñÇÅáõó Ù³Ñáõ ³ñÅ³ÝÇ ³ñ³ëó»ë.
»õ ½Ññ³åáõñ»³ÉÝ ½ãùÝ³Õ³·»ÕÝª ÇÝÓ Ç ëáÛÝ ³ñÓ³Ï»ëó»ë: ²å³ Ã¿
Ñ³×áÛ Ãáõ»ëóÇ ù»½ ï»ëÇÉ ·»ÕáÛ Ýáñ³ª ³é ù»½ å³Ñ»ëó»ë, ½Ç á°ã
»ñμ¿ù ·ï³õ ÝÙ³Ý ÝÙ³ª Ç Ù¿ç ÚáõÝ³ó ³ßË³ñÑÇë. á°Õç É»ñ¦ (Û²-
·³Ã³Ý·»Õáë):
Æ ËÝ¹Çñ ÉÇÝ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù îñ¹³ï¿ë »õ ï»Õ»Ï³ó»³É »Ã¿ ³Ñ³°
Ù»ñÓ Ç Ã³·³õáñ³ÝÇëï ù³Õ³ù Çõñ »Ý »õ ëïáõ·»³É »õë í³ëÝ
ãùÝ³Õ³å³ÝÍ ÏáõëÇÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ûª Ñ³Ý¹¿ë Ñ³ñë³Ý»³ó Ññ³Ù³Û¿ñ
Û³ñ¹³ñ»É, ·ñ³õ»É ½Ý³ Ç ÏÝáõÃÇõÝ ÇÝù»³Ý. ³ÛÉ Ý³ ÇÝùÝ ³Ý³ñ³ï
Ñ³ñëÝ ÷»ë³ÛÇÝ ÚÇëáõëÇ Ñ³ëï³ïáõÝ ÙÝ³Ûñ Û»ñÏÝ³ÏñûÝ áÕç³-
ËáÑáõÃ»³ÝÝ ëñμáõÃ»³Ý. ÙÇÝã»õ áãÇÝã ³ÛÉ ÑÝ³ñë ·ï»³É ³ñù³-
1
[Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÝ Çñ Ó»é³·ñÇ Éáõë³ÝóùáõÙ ·ñ»É ¿` §Ö³ßáóÇ ·ñáí¦]:
2
[Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÁ Éáõë³ÝóùáõÙ ·ñ»É ¿` §Ýûïñ ·ñáí¦, ÇëÏ Ñ³çáñ¹ å³ñμ»ñáõ-
ÃÛ³Ý ¹ÇÙ³ó` §Ù»Í ·ÉË³·Çñ¦]:
ÛÇÝª μéÝÇ ³Í»É Û³ñùáõÝÇëÝ ëå³éÝ³ó³õ. áõñ³Ýûñ Ç ÙÇáõÙ ë»Ý»ÏÇ

³õ»ÉÇ ù³Ý ½í»ó Å³Ù Ù»Ý³Ù³ñï»³É ÁÝ¹ ëñμáõÑõáÛ ÏáõëÇÝ, Ã»ñ»õë
½ûñ»É μéÝ³μ³ñ»É ½Ý³ Ï³ñ³ëó¿, μ³Ûó ûñÇáñ¹Ý ïÏ³ñ՝ ù³ç³ó»³É
Ç í»ñÇÝ ½ûñáõÃ»³ÝóÝª ½³ñù³ÛÝ ÑëÏ³Û ³éÝ¿ñ Ûáõë³μ»Ï. »õ ³Ý-
¹¿Ý ½·»ïÝ»³É ÃáÕáÛñ ³ÛÝå¿ë Ç å³É³ï³ÝÝ í³ëï³Ï»³É ÙÇÝã Ç
ëå³é: ºõ ÇÝùÝ »É»³É ³ÝïÇ »õ ³Ýó»³É ÁÝ¹ μ³½ÙáõÃÇõÝ ³ÙμáËÇÝ
Ïáõï»ÉáÛ, »É³Ý¿ñ ÁÝ¹ ²ñ»· ¹áõéÝ ù³Õ³ùÇÝ »õ Ëáïáñ»³É ÷áùñ
ÇÝã ÁÝ¹ ÑÇõëÇëª áõñ ¿ñ ÑÝÓ³ÝÝ ï»ÕÇ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ýáó³ »õ Ñ³-
ë»³É ³Ý¹ñ ³õ»ïÇë Ù³ïáõó³Ý¿ñ Çõñáó ï³ñ³Ïáõë»³É ÁÝÏ»ñ³óÝ
½Ù»Í³Ù»Í³óÝ ²ëïáõÍáÛ: ºõ ³ÝïÇ »õë Û³é³ç³ó»³É áõÕÕ³ÏÇ Û³-
ñ»õ»É³ÏáÕÙÝ Çμñ»õ ù³ñÁÝÏ¿óë »ñÏáõë: ºÉ³Ý¿ñ Ç ë³ñ³õ³Ý¹³ÏÇ
Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ³õ³½ÇÝ ï»ÕÇ ÙÇ, Ùûï Ç μáõÝ åáÕáï³ÛÇÝ, áñ
»ñÃ³Ûñ Û²ñï³ß³ï ù³Õ³ù. Çμñ»õ »Ñ³ë Û³ÛÝÙ ï»ÕÇ, ÍáõÝñ »¹»³É
Ï³Ûñ Û³ÕûÃë¦ (Û²·³Ã³Ý·»Õáë, 66 »ñ»ë):
Ð³ëÇÝ ³Ý¹¿Ý Ç í»ñ³Û ÇßË³Ýù ³ñù³ÛÇ ¹³Ñ×³å»ïûù Ñ³Ý¹»ñÓ
Éó»³É ó³ëÙ³Ùμ, áñáó ËÝ¹ñ»³É ½É»½áõÝ Ç Ñ³ï³Ý»É, ÇÝùÝÇÝ Ù³-
ïáõó³Ý¿ñ. »õ ³å³ Ç ÝÙÇÝ ï»Õõáç Ñ³ñ»³É Û»ñÏÇñ ãáñë óÇóë ù³-
é³ÏáõëÇ »õ åñÏ»³É Û³ÛÝë ½»ñ³Ý»ÉÇ ÏáÛëÝ ãùÝ³Õª ³Ýß³ñÅ Û»ñÏáõó
áïÇóÝ »õ Û»ñÏáõó Ó»é³óÝ, Éáõó³Ý¿ÇÝ Ç Ý»ñùáÛ ½μ³½Ù³μáñμáù
ç³Ñë. »õ áÕáñÏ ù³ñÇÝë Ñáë»³É Ç ·á· Ýáñ³ Ç í³Ûñ Ã³÷¿ÇÝ ½³-
ÕÇëÝ: ºõ ¹³Ñ×³óÝ Û³ñÓ³Ï»³É Ç í»ñ³Û ÙÝ³ó»ÉáóÝ, áñù ¿ÇÝ Ù»ñÓ
³Ý¹ñ Çμñ»õ ·³éÇÝù ³Ý³ñ³ïùª áÙÝ Û³ÕûÃë μ³½Ï³ï³ñ³Í, áÙÝ
Û³ñï³ëáõë Ñá·»½áõ³ñ× Ñ³é³ãÙ³Ùμ Ï³ÛÇÝ å³ïñ³ëï Ùï³Ý»É Ç
÷³ñ³Ë »ñÏÝ³õáñ Ñûï³å»ïÇÝ, Û³é³·³ëïÝ ÉáõëáÛ ÙßïÝç»Ý³õáñ
å³ñ»ñ·áõÃ»³Ýó »õ ëáõñ Ç í»ñ³Û »¹»³É ÝáõÇñ»óÇÝ î»³éÝ Û³Ý-
·¿ïë å³ï³ñ³· ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ, ÉÇÝ»É ÷ñÏ³Ýù ³ßË³ñÑÇ Çõñ»³Ýó, Ûá-
ñáó ÙÇÝ ïÏ³ñ ·áÉáí »õ ÑÇõ³Ý¹áï (Áëï ³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ Ø³ñÇ³Ý¿
³ÝáõÝ) Ñ³½Çõ ù³ÛÉ³÷áËë ÇÝã ³ñ³ñ»³É Ç ÑÝÓ³Ý¿ ³ÝïÇ Ç ½ÝÝÇÝ
Çõñáó ÁÝÏ»ñ³ó, ½Ý³ »õë Û»ñ³Ùë ÝáóÇÝ Ë³éÝ¿ÇÝ ÝáÛÝûñÇÝ³Ï Ù³-
Ñáõ³Ùμ:
²Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ÉÇÝ¿ñ, μ³Ûó ï³Ï³õÇÝ ³ÝÍ³ÝûÃ ÙÝ³Ûñ Ç μ³Ý-
ïÇ ëñμáõÑÇÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ Ù³Ûñå»ï »õ ëÝáõóÇã ÝáóÇÝª »ñÏáõ ÁÝÏ»ñûù
Ñ³Ý¹»ñÓ, ½áñ ï³ñ»³É ¿ÇÝ ³Ý¹ñ Û³ñùáõÝÇëÝ Û³é³ç³·áÛÝ Ç Ñ³×»É
½ÙÇïë ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û ³é Ç ÉÇÝ»É Ã³·áõÑÇ Ð³Ûáó Ø»Í³ó, μ³Ûó Ýá-
ñ³ ½ÁÝ¹¹¿ÙÝ ½ûñÇÝ³õáñ μ³Ý Ëñ³ïáõ ³õ³Ý¹»³É ëñμáõÑÇ ë³ÝÇÝ
ÇõñáõÙ, »¹»³ÉÝ ¿ñ Ç μ³ÝïÇ:
²å³ ³ÛÝÇÝã ï³ñ³Ïáõë³Ï³Ý ³÷ßáõÃ»³Ùμ ½·Çß»ñÝ Ç ·ÉáõË
Ñ³Ý¿ñ ³ñù³ÛÝ Ù»Í îñ¹³ï »õ Éë¿ñ »Ã¿ ¹»é»õë Ï»Ý¹³ÝÇ ¿ Ïáñáõ-
ëÇãÝ ³ÛÝåÇëÇ ãùÝ³Õ³·»Õ ÏáõëÇ, Ññ³Ù³Ý ï³Ûñ í³ëÝ ëñμáõÑõáÛÝ

¶³ÛÇ³Ý»³Û ëå³ÝÙ³Ýª Ý³Ë ½É»½áõÝ ÁÝ¹ ÍáÍñ³ÏÝ Ñ³Ý»É »õ ³å³
ëå³Ý³Ý»É. í³ëÝ ½Ç ÇßË»³ó, ³ë¿, íÝ³ë³Ï³ñ Ëñ³ïáõÝ Çõñáí Ïá-
ñáõë³Ý»É ½³ÛÝåÇëÇÝ, áñ ½¹ÇóÝ ·»Õ»óÏáõÃÇõÝ áõÝ¿ñ Ç Ù¿ç Ù³ñ¹-
Ï³Ý:
²ñ¹ª »É»³É ¹³Ñ×³å»ïÇÝ »ï Ñ³Ý»É ½Ýáë³ ½»ñ»ëÇÝ ßÕÃ³ÛÇõù
»ñÏ³ÃÇ Ç ù³Õ³ù¿Ý ÁÝ¹ ¹áõéÝ Ñ³ñ³õáÛ ÁÝ¹ ÏáÕÙÝ åáÕáï³ÛÇÝ,
áñ Ñ³Ý¿ñ Ç Ø»Í³ÙûñÇ Ï³Ùáõñçª Ç ï»ÕÇÝ Û³ÛÝ, áõñ ëáíáñ ¿ÇÝ ëå³-
Ý³Ý»É ½³Ù»Ý³ÛÝ Ù³Ñ³å³ñïëª Ç ×³Ë×³Ëáõï ï»ÕÇ ÙÇ Ùûï Ç
å³ñÏ¿Ý÷áëÝ, áñ ßáõñç ·³Ûñ ½ù³Õ³ù³õÝ. »õ í³ñë»óÇÝ ³Ý¹¿Ý ÁÝ¹
»ñÏÇñ ãáñë ãáñë óÇóë ÙÇáõÙ ÙÇáõÙ Ç Ýáó³Ý¿: ºõ Û»ï ³ÛÝáñÇÏ å³-
ï³é»óÇÝ ½Ñ³Ý¹»ñÓë Ýáó³ »õ åñÏ»óÇÝ ½Ýáë³ Ç óÇóëÝ »õ Í³Ï»óÇÝ
½ÙáñÃë Ç å×ÕáõÝë Ýáó³ »õ »¹ÇÝ ÷áÕë »õ ÷ã»Éáí ³ÛÝå¿ë Ï»Ý-
¹³ÝõáÛÝ ÙáñÃ»óÇÝ ½»ñ»ëÇÝ »õë Ç Ý»ñùáõëï Ç í»ñ ÙÇÝã óëïÇÝëÝ.
»õ Í³Ï»³É ½ÍáÍñ³ÏÝ »õ ½É»½áõÝ ÁÝ¹ ³ÛÝ Ñ³Ý¿ÇÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û: ºõ
í³ñ»óÇÝ ½ù³ñÇÝë ÁÝ¹ ·á·ë Ýáó³ »õ ù³Ý½Ç ¹»é Ï³ÛÇÝ Ï»Ý¹³ÝÇ,
μ³ñÓÇÝ »õ ½·ÉáõËë Ýáó³:
²å³ Û»ï ÙÝ³ÉáÛ ½ÇÝÝ ïÇõ »õ ½ÇÝÝ ·Çß»ñ å³ïáõ³Ï³Ý ÝßË³-
ñ³ó ëñμáó Ïáõë³Ý³óÝ Ç μ³ó»³Û ³Ý³ñ³ï ³Ù»Ý»õÇÝ »õ ³ÝÙ»ñÓ Ç
ÃéãÝáó »õ Ç ·³½³Ý³ó ËÝ³Ùûù î»³éÝ, Û»É³Ý»É ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Ç
ìÇñ³å¿Ý »õ Ç ·³ÉÝ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù, Û³é³çÝáõÙ ³õáõñ
³é³çÇÝ Ñ³ñóáõÙÝ ½Ý³Ñ³ï³Ï³óÝ ³éÝ¿ñ, ³Ý»ñ»õáÛÃ Ñá·õáÛÝ
½ûñáõÃ»³ÙμÝ ï»Õ»Ï³ó»³É. §ÆëÏ ³Ý¹¿Ý ëÏë³õ Ñ³ñó³Ý»É ¶ñÇ·á-
ñÇáëª Ã¿ á±õñ »¹Çù ½Ù³ñÙÇÝù íÏ³ÛÇóÝ ²ëïáõÍáÛ¦ (Û²·³Ã³Ý. 76):
¼áñë ÅáÕáí»³É ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ ï»Õ»³ó »õ ï³-
ñ»³É Ç ÑÝÓ³ÝÝ, áõñ ¿ÇÝ í³Ýù Ýáó³, ³Ù÷á÷¿ñ Ç å³ï³é³ïáõÝ
Ñ³Ý¹»ñÓÇÏë Ýáó³. »õ ÇÝùÝ Ç ÝÙÇÝ ï»Õõáç Ï³ÉÝáÛñ ûÃ»õ³Ýë »õ
í³ñ¹³å»ï¿ñ μ³½ÙáõÃ»³ÝÝ ½³ñ³ñãáõÃ»Ý¿Ý ²ëïáõÍáÛ »õ ½Ù³ñ-
¹³Ý³ÉáÛÝ Íáó³ÍÇÝ μ³ÝÇÝ Ñûñ ½³õáõñë í³ÃëáõÝª ÙÇÝã»õ ï»ë³Ý¿ñ
½ï»ëÇÉ ½³ñÙ³Ý³·áñÍáõÃ»³ÝóÝ ²ëïáõÍáÛ »õ ½óáÛó Ù³ñ¹³ëÇñ³-
Ï³Ý ËÝ³ÙáóÝ ³é Ù³ñ¹ÇÏ, ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ ½ÏÝÇ ï»ë³Ý»ÉáÛ ½Ë³-
ñÇëËÝ áëÏÇ Ç í»ñ³Û Ýáñ³ ëÇõÝÝ Ññ»Õ¿Ý, Ç í»ñ³Û Ýáñ³ Ã³Ï³Õ³ÕÝ
³Ùå»³Û »õ Ë³ã ÉáõëáÛ Ç í»ñ³Û Ýáñ³. ï»ë³Ý¿ñ ½³ÛÉ Ë³ñÇëËë
»ñÇë (Û²·³Ã³Ý·»Õáë 272). §ºõ Ý³Û»ó³Û »õ ï»ë³Ý»Ù ³ÛÉ Ë³-
ñÇëËë »ñÇëª ÙÇ Ç ï»Õõáç áõñ íÏ³Û»³ó ëáõñμÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ »ñÏáõ ÁÝ-
Ï»ñûùÝ, »õ ÙÇ Ç ï»ÕõáçÝ, áõñ íÏ³Û»³ó ÐéÇ÷ëÇÙ¿ »ñ»ëáõÝ »ñÏáõ
ÁÝÏ»ñûùÝ »õ ÙÇ Ç ï»Õõáç ÑÝÓ³ÝÇÝ¦:
¼ÏÝÇ ³ÛëáóÇÏ ³Ù»Ý³ÛÝÇ Ûáñ¹áñ Ù³ïáõó»³É ëáõñμ ¶ñÇ·áñ ³é

Ýáñ»Ï Ñ³õ³ïÁÝÍ³Û ³ñù³ÛÝ »õ μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ñ¹Ï³ÝÝ Ç å³ï-
ñ³ëïáõÃÇõÝ ÝÇõÃáó ßÇÝáõÃ»³Ýó íÏ³Û³ñ³Ý³óÝ ëñμáõÑÇ ûñÇáñ-
¹³ó, Ç ç»ñÙ»é³Ý¹ ë¿ñ ß³ñÅ¿ÇÝ ³Ù»Ý»ù»³Ýª ³ñù³ÛÝ »õ ³ñù³Ûáõ-
ÑÇÝ, ÇßË³Ýù »õ ÇßË³ÝáõÑÇù »õ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÇõÝÝ μáí³Ý¹³Ï: ºõ
÷áõÃ³ó»³É áÙÝ Ç ù³ñ, áÙÝ Ç ÷³Ûï »õ ³ÛÉù áÙ³Ýù Û³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ
ÝÇõÃëª å³ïñ³ëï¿ÇÝ, μ»ñ¿ÇÝ »õ Ïáõï¿ÇÝ Ç Ýß³Ý³¹ñ»³É ï»ÕÇëÝ,
áõñ íÏ³Û»óÇÝÝ »õ ßáÕ ÉáõëáÛÝ Û»ñÏÝÇó ×³é³·³ÛÃ»³É óáõó³õ. ÇëÏ
½×³ñï³ñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ å³ßïûÝ áõÝ¿ñ ÇÝùÝÇÝ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ.
áõëïÇ Û²·³Ã³Ý·»Õáë 279. §Î³Ý·Ý»³É »ñÇë íÏ³Û³ñ³Ýëª ÙÇ Ç
ÑÇõëÇëáÛ Û³ñ»õ»ÉÇó ÏáÕÙ³Ý¿ ù³Õ³ùÇÝ, áõñ íÏ³Û»³ó ë³Ý³Ï³ÝÝ
ÐéÇ÷ëÇÙ¿ »ñ»ëáõÝ »ñÏáõ ÁÝÏ»ñûùÝ, »õ ½ÙÇõëÝ ßÇÝ»óÇÝ Ç Ñ³ñ³õ³-
ÏáÕÙÝ Ïáõë¿ ³ÝïÇª áõñ íÏ³Û»³ó ëáõñμÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ ÝáñÇÝ ëÝáõóÇã
»ñÏáõ ÁÝÏ»ñûù, »õ ÙÇõëÝ Ùûï Ç ÑÝÓ³ÝÝ Ç Ù¿ç ³Û·õáÛÝ, áõñ ¿ÇÝ
í³Ýù Ýáó³¦:
Î³½Ù»ó³Ý »õ μ»õ»é³Ï³å ³ñÏ»Õù Ç Ù³Ûñ ÷³ÛïÇó Áëï Ññ³-
Ù³Û»ÉáÛ ëñμáÛÝ í³ëÝ Çõñ³ù³ÝãÇõñ ëñμáó íÏ³ÛÇóÝ, Ûáñë ³Ù÷á-
÷»³É ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ áõñáÛÝ áõñáÛÝ ÝáóÇÝ ÇëÏ å³ï³é³ïáõÝ
Ñ³Ý¹»ñÓÇõùÝª ÏÝù¿ñ ùñÇëïáë³Ï³Ý ÏÝùáíÝ »õ Ñ³Ý·áõó³Ý¿ñ ÇÝù-
ÝÇÝ ÙÇ³ÛÝ³Ï Ç ¹Çñë Ñ³Ý·ëï»³Ý:
ºÏ»Õ»óÇ »õ ï»ÕÇ ³ñÏ»Õ³ó ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û

»õ ÁÝÏ»ñ³ó Ýáñ³
318. ìÏ³Û³ñ³Ý Ï³Ù ï³×³ñ ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »õ íÏ³-

ÛáÕ³óÝ ÁÝ¹ ÝÙ³ª Ç ÝáÛÝ ï»Õõáç ³ñï³ùáÛ ù³Õ³ùÇÝ ì³Õ³ñß³-
å³ïáõ Û³ñ»õ»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ Ýáñ³ª Áëï íÏ³Û»ÉáÛ ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ
Ç í»ñ ³Ý¹ñ, Ñ»éÇ ·ï³ÝÇ Ç Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý
½ù³éáñ¹ Å³Ù ÙÇ. Û³ÛÝÙ ÇëÏ ï»Õõáç ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Áëï ËÝ¹ñáÛ
³ñù³ÛÇÝ îñ¹³ï³Û ï³Û ÝÙ³ ÇëÏ ³ñù³ÛÇ ½ã³÷ ³ñÏ»Õ³óÝª ÷á-
ñ»É, å»Õ»É ÇÝùÝÇÝ ³ñù³ÛÇ Ñ³Ý¹»ñÓ ²ßË¿Ý ïÇÏÝ³õÝ »õ Êáëñá-
íÇ¹áõËï ù»ñμÝ (Û²·³Ã³Ý. 281). §ºõ Ý³ (ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ) ï³Ûñ
ÝÙ³ (³ñù³ÛÇ) ã³÷ ½³ñÏ»Õ³ó ëñμáóÝ, ½Ç Ñ³ï»³É ½ï»ÕÇëÝ Çõñ³-
ù³ÝãÇõñ μÝ³ÏáõÃ»³Ýª ÛûñÇÝ»ëó¿ Ç Ý»ñùë Ù³ñïÇñáë³Ï³Ý Û³ñÏÇ
Ñ³Ý·ëï»³Ý î»³éÝ¦:
²Ûë ï»ÕÇ, ½áñ ÷áñ»³ó ³ñù³ÛÝ ÇÝùÝÇÝ, áõñ³Ýûñ »õ ëáõñμÝ
¶ñÇ·áñ »¹ ½³ñÏ»ÕëÝ ÝßË³ñ³ó ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »õ ÁÝÏ»-
ñ³ó ÝáñáõÝ, ³ÝÏ³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ Ç Ý»ñùáÛ μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ëñμ³½³Ý
ËáñÑñ¹áÛÝ: ²é³ù»É å³ïÙÇã, Û»ñ»ë 178. §ºõ Ù³ïáõéÝ ·»ñ»½Ù³-

ÝÇÝ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç Ëáñ Ç Ù¿ç ·»ïÝáÛÝ ßÇÝ»³É Ç Ý»ñùáÛ ³õ³· μ»ÙÇÝ
»õ ½μ»ÙÝ Ç í»ñáõëï ÏáÕÙ³Ý¿ Ç í»ñ³Û Ù³ïñ³ÝÝ Ï³éáõó»³É Ï³½-
Ù»³Éù ¿ÇÝ Ç ï»Õõáç ÇõñáõÙ Ç Ù¿ç ³õ³· Ëáñ³ÝÇÝ¦:
êáÛÝûñÇÝ³Ï ï»ë³ÝÇ »õ ³ÛÅÙ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ ï»ÕõáÛ ³ñÏ»-
Õ³ó ëñμáóÝ Ï³Ù³ñ³Ï³å ûñûñáó³Ó»õ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, áñáÛ »õ
μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ã³÷ Ñ³ë³ÏÇ ³éÝ, áõÕÕ³ÏÇ Ç Ý»ñùáÛ
μ»ÙÇÝ »õ Ùáõï ¹ñ³ÝÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý¿Ý Ç Ý»ñùë ³Ý¹ñ
Ç Ù³ïáõéÝ Ç ËáÝ³ñÑ »ñ»ù Ñ³ñáõëï ³ëïÇ×³Ýûù. ³ÛÉ ÇëÏ ï»ÕÇ
³ñÏ»Õ³óÝ Ëáñ³·áÛÝ »õë ù³Ý ³ÛժÙ»³Ý Û³ï³Ï Ù³ïñ³ÝÝ ·ï³ÝÇ:
319. ¼³Ûë ï³×³ñ, ½áñ »ï Ï³Ý·Ý»É ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Û³ÙÇ
î»³éÝ 301, ÏáñÍ³Ý»óÇÝ ½ûñù Þ³åÑáÛ ³ñù³ÛÇ ä³ñëÇó Û³ÙÇ 380:
²ÛÉ í»ñëïÇÝ Ýáñá·»³ó ½³ÛÝ ëáõñμÝ Æë³Ñ³Ï Ñ³Ûñ³å»ï áñ¹Ç Ø»-
ÍÇÝ Ü»ñë¿ëÇª Û³ÙÇ 395, ½áñÙ¿ ·ñ¿ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ (Ñ³ïáñ
´-ñ¹, ·ÉáõË ²). §ê³ (Æë³Ñ³Ï ä³ñÃ»õ) Ýáñá·»³ó ½ï³×³ñ ëñμáó
Ïáõë³Ý³óÝ ½ÏáñÍ³Ý»³ÉÝ Ç Þ³åÑáÛ Ã³·³õáñ¿. »õ ³Ý·¿ï ï»ÕõáÛÝ
áëÏ»ñ³ó ëñμáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, ËÝ¹ñáíù Û²ëïáõÍáÛ ·Çï³Ï »Õ»õ¦:
320. ²å³ ³Ýó»³É Ç í»ñ³Û ³ÛÝñ »ñÏñáñ¹ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ³Ùù
223, ³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ î»³éÝ 618, ÎáÙÇï³ë Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ Û³é³-
ç³·áÛÝ ÇëÏ »é³Ûñ Ñá·õáí áõÝ»É Å³Ù³Ý³Ï ¹ÇåáÕ í»ñëïÇÝ Ýá-
ñá· ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ ßù»Õ³½³ñ¹»É ½ï³×³ñ ëñμáõÑõáÛë, áñáõÙ
»õ ÷³Ï³Ï³É ÇëÏ ¿ñ, Ç ÝëïÇÉ Çõñ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ÇëÏ
»õ ÇëÏ Ó»éÝ Ç ·áñÍ ¿³ñÏ »õ ù³Ï»³É ½³ÛÝ ÙÃÇÝ ßÇÝáõ³Í ÑÇ-
Ù³Ùμù Ñ³Ý¹»ñÓ, »õ ·ï»³É »õë ½ï³å³Ý ãùÝ³Õ ÏáõëÇÝ ÏÝù»³É
ÏñÏÇÝ ÏÝùáí ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ »õ ëñμáÛÝ Æë³Ñ³Ï³Û ÝáñáõÝ ß³é³-
õÇÕÇª ½áñ á°ã Ñ³Ù³ñÓ³Ï»³É μ³Ý³É, Û³õ»Éáõ »õ ½Çõñ ÏÝÇù »õ ¹Ý¿
å³ïáõáí Ç μ³ó»³Û. ³é áñ ¹ÇÙ¿ÇÝ ·áõÝ¹³·áõÝ¹ μ³½ÙáõÃÇõÝù
Ñ³õ³ï³ó»Éáó »õ ·ï³Ý¿ÇÝ ½³éáÕçáõÃÇõÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ó³õáó: ºõ
ÇÝùÝ »ñ³Ý»ÉÇ Ñ³Ûñ³å»ïÝ Û³õ³ñï Ñ³ëáõó»³É ½ßÇÝáõ³Í ÷³é³óÇ
ï³×³ñÇÝ ëñμáõÃ»³Ý, ³Ù÷á÷¿ ³å³ ³Ý¹ñ¿Ý ½³ÛÝ ·³ÝÓ ïÇñ³-
å³ñ·»õ Ç å³ïñ³ëï»³ÉÝ ï»ÕÇ, ½áñÙ¿ Ï³ÝË³õ ù³Ý ½³Ù»Ý³ÛÝ
å³ïÙ³μ³Ýë ê»μ»áë »åÇëÏáåáë, áñ »õ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ÇëÏ ÝÙÇÝ
ÎáÙÇï³ë³Û ·ñ»³ Ã¿ Û³Ûë Ó»õ ûñÇÝ³ÏÇ.
§ºõ »Õ»õ Û³ÙÇ ÆÀ, Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ²åñáõ¿½ Êáëñáíáõ
(ä³ñëÇó) ù³Ï»³ó Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ÎáÙÇï³ë ½Ù³ïáõé ëñμáÛÝ ÐéÇ÷-
ëÇÙ»³Û Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ, ½Ç Ï³ñÇ ó³Í »õ ÙÃÇÝ ¿ñ ßÇ-
Ýáõ³ÍÝ, ½áñ ßÇÝ»³É ¿ñ ëñμáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ Ð³Ûáó Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ, áñ¹õáÛÝ ëñμáÛÝ Ü»ñë¿ëÇ:
²ñ¹, ÙÇÝã ù³Ï¿ÇÝ ½áñÙÝ Ù³ïñ»³ÝÝ, Û³ÝÏ³ñÍ³ÏÇ Éáõë³õáñ

»õ ãùÝ³Õ³·Çõï ³ñùáõÝ³Ï³Ý Ù³ñ·³ñÇïÝ, ³ÛëÇÝùÝ Ïáõë³Ï³Ý
Ù³ñÙÝáÛ ëñμáÛ ïÇÏÝáçÝ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç »õ ù³Ý½Ç ³Ý¹³Ù ³Ý¹³Ù Ûû-
ß»óÇÝ ½Ý³ Ûûß»³É Ç ÙÇÙ»³Ýó »õ »ñ³Ý»ÉÇ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ÏÝù»³É
Ù³ï³Ý»³õ Çõñáí »õ Ù³ï³Ý»³õ »ñ³Ý»ÉáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û Ð³Ûáó Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ ½áñ Ý³ á°ã Ñ³Ù³ñÓ³Ï»ó³õ μ³Ý³É. »õ ÏÝù»³É Çõñáí
»õë Ù³ï³Ý»³õ, áñ ³ñÅ³ÝÇ ÇëÏ ¿ñ ÏÝù»É ½³ÛÝåÇëÇ Ù³ñ·³ñÇï,
áñ á°ã Íáí³ÛÇÝ, ³ÛÉ Ù³ñ·³ñÇï, áñ ÍÝ»³É Ç Ã³·³õáñ³Ï³Ý ³½·¿
»õ ëÝ»³É Ç ·ÇñÏë ëñμáõÃ»³Ý »õ ÝáõÇñ»³É ²ëïáõÍáÛ, áñáõÙ ó³Ý-
Ï³ó»³É ¿ÇÝ ï»ë³Ý»É ½ù»½ ³ñ¹³ñù: ºõ Ë³Ý¹³Ï³Ã ¿ñ Ç ë¿ñ »ñ³-
Ý»ÉÇÝ ÎáõÙÇï³ë. ã³÷ Ñ³ë³ÏÇ »ñ³Ý»ÉáÛÝ (ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û) ÇÝÝ ÃÇ½
»õ ãáñë Ù³ïáõÝë: ºõ ¹Õñ¹»³É ³Ù»Ý³ÛÝ ÏáÕÙÝ ·³Ûñ Û»ñÏñå³·áõ-
ÃÇõÝ »õ μ³½áõÙ ³Ëï³Å»ï³ó ÉÇÝ¿ñ μÅßÏáõÃÇõÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ó³õáó:
ÞÇÝ»³ó ½»Ï»Õ»óÇÝ »õ ½»ñ³Ý»ÉÇÝ »ÃáÕ Ç μ³ó»³Û í³ëÝ ·Ç×áõÃ»³Ý
áñÙáóÝ ÙÇÝã»õ ó³Ù³ùÇÉ ÏñáÛÝ. ³å³ ³Ù÷á÷»ó³õ Ç Ï³Û»³Ýë Çõñ¦:
Æ ëÙ³Ý¿ ³é»³É å³ïÙ³·ñÇÝ ¼-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª
·»Õ»óÇÏ ïáÕ¿ ½ßÇÝáõÃ»Ý¿ ³ëïÇ.
§¼³Ûëáõ Å³Ù³Ý³Ï³õ (Û»É³Ý»É Ù»ÍÇÝ Ð»ñ³ÏÉÇ ÚáõÝ³ó Û²ëá-
ñ»ëï³Ý »õ Ç ·»ñ»ÉÝ Êáé»Ù³Û ½ûñ³í³ñÇ ä³ñëÇó ½ºñáõë³Õ¿Ù) Ù»Í
å³ïñÇ³ñ·Ý ÎáõÙÇï³ë ½íÏ³Û³ñ³ÝÝ ëáõñμ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó, áñ Ý³Ë
ËñÃÇÝ »õ ÷áùñ³ï»ë³Ï ÇÙÝ ¿ñ ßÇÝ»³É, »õë Ññ³ß³å¿ë »õ í³Û»Éáõã
»õ Ý³½»ÉÇ »õ å³ÛÍ³é ßÇÝáõ³Íáí Û³ñ¹³ñ¿ñ. áõñ »õ å³ï³Ñ»³É
ëáõñμ ïÇÏÝáçÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, á°ã ë³Ï³õ ÉÇÝ¿ñ Ñá·»õáñ ÙËÇÃ³-
ñáõÃÇõÝ μÝ³õ ÇëÏ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûóë: ºõ ¿ñ Ý³ ÏÝù»³É Ù³ï³Ý»³õ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ »õ ëñμáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û. ³å³ »õ Ù»ÍÇ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ
»õë ÎáõÙÇï³ë³Û á°ã Ñ³Ù³ñÓ³Ï»³É μ³Ý³É ½Ý³՝ »¹ »õ ½Çõñ »õë ÏÝÇù
Ç í»ñ³Û Ýáñ³: ÆëÏ ã³÷ Ñ³ë³ÏÇ ëáõñμ ïÇÏÝáçÝª ÇÝÝ ÃÇ½ »õ ³é
ãáñë Ù³ïáõÝë. ³å³ ßÇÝ»³É ½»Ï»Õ»óÇÝ ëáõñμ »õ ³Ý¹ ³Ù÷á÷»³É
ÅáÕáí¿ ½ÝßË³ñ ëáõñμ ïÇÏÝáçÝ Ç å³ïñ³ëï»³É Çõñ Ï³Û³ÝëÝ¦:
àõÝÇ ³Ûë ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý ½³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ³Ûëñ ßÇÝáõ-
Ã»³Ý Û³ÝáõÝ ÎáÙÇï³ë³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ç í»ñ³Û ë»³õ íÇÙÇ Ù»ÍÇ
»¹»ÉáÛ Ç ·³·³Ã Ï³Ù³ñÇÝ ³ñ»õÙï»³Ý ¹ñ³Ý ³Ý¹ñ ù³Ý զï³ÝÇù
Ý»ñùÝ³Û³ñÏÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ, μ³Ûó ³é³Ýó Ãáõ³Ï³ÝÇª Û³Ûë ûñÇ-
Ý³Ï1.
1
[Սույն արձանագրությունը հրատարակված է նաև «Շողակաթ» հայագիտական
ժողովածուում (Վաղարշապատ, 1913, էջ 172): Գարեգին վարդապետի (Գարեգին
կաթողիկոս Հովսեփյան) հրատարակությունը կատարված է վիմագրից: Նշում ենք
ﬕայն կարևոր տարբերությունները]:
§ºë ÎáÙÇï³ë »Ï»Õ»ó³å³Ñ1 êñμáÛ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç, Ï³ñ·»ó³Û2 Û²-

Ãáé ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ »õ ßÇÝ»óÇ ½ï³×³ñ ëñμáó íÏ³ÛÇóë øñÇëïá-
ëÇ¦:
321. ²Ýó»³É »õë Ç í»ñ³Û ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ ÎáÙÇï³ë³Û ³Ùù 1035,
³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ î»³éÝ 1653. Ýáñá·áõÃÇõÝë ³éÝ¿ Ç μ³½áõÙ ù³Ûù³-
Û»³É ï»ÕÇë ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛª ÛáñÙáõÝëÝ »õ Ç ï³ÝÇëÝ öÇÉÇååáë
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ »õ ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ·³õÇÃ ÷áùñÇÏ Ç
í»ñ³Û ³ñ»õÙï»³Ý ¹ñ³ÝÝ ãáñë ë»³Ùμù, áñáó »ñÏáõùÝ ÏÇó ÛáñÙÝ
³ëïÇ »õ ³ÝïÇ ¹ñ³ÝÝ, »õ »ñÏáõùÝ Ñ³Ý¹¿å ÝáóÇÝ: ÚÇß³ï³Ï³·-
ñáõÃÇõÝ ³Ûëó ßÇÝáõÃ»³Ýó ¹ÝÇ Ç í»ñ ù³Ý ½³ñÓ³ÝÝ ÎáÙÇï³ë³Û Ç
å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ ù³é³Ã»õ Ë³ãÇÝ »¹»ÉáÛ ³Ý¹¿Ýª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇë èÖ´ (1653) øñÇëïáëÇ Í³é³Û öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó í»ñëïÇÝ Ýáñá·»óÇ ½»Ï»Õ»óÇ ëñμáó Ïáõë³-
Ý³óÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »õ ¶³ÛÇ³Ý»³Û¦:
322. ÆëÏ Ç Û»ïÇÝ Å³Ù³Ý³Ïë Û³ÙÇ 1790, ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë Î³ñÝ»óÇ ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ½³Ý·³Ï³ïáõÝ í³Û»Éáõã Ç í»ñ³Û
³ÛÝñ ÛÇß³ï³Ï»³É ÷áùñÇÏ ·³õÃÇÝ (321) »Õ»ÉáÛ Ç í»ñ³Û ³ñ»õÙ-
ï»³Ý ¹ñ³Ý ï³×³ñÇë, ³ñ¹»³Ùμù Ê³ãÇÏ ³Õ³ÛÇ æÝÃÉáõÙ»³Ý, áñáÛ
³ñÓ³Ý ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ Ï³Û Ç Ý»ñùÝ³Û³ñÏÇ ½³Ý·³Ï³ï³Ýë
ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ¹ñ³ÝÝ, Áëï ³ÛëÙ.
§¼³Ý·³Ï³ïáõÝë ³Ûë ÛÇß³ï³Ï Çõñ Ï³Ý·Ý»³É,
²½ÝÇõ ³Õ³Û Ê³ãÇÏ ÇßË³ÝÝ å»ñ×³ó»³É,
àñ ¿ñ ïáÑÙÇõ ù³ç æÝÃÉáõÙ»³Ý ·áí»ó»³É,
àñ¹Ç å³ñáÝ ²é³ù»ÉÇ Û³ïÏ³ó»³É,
Üáñ-æáõÕ³Ûáõ Ç ÐÝ¹ÇÏë ·Ý³ó»³É,
Æ Î³ÉÏ³Ã³ Ù»Í ù³Õ³ùÇ μÝ³Ï»³É,
àõñ »õ ·áñÍáí å³ñÍ³Ýù ³½·Ç »ñ»õ»³É,
Æ μ³½áõÙ ³½·ë μ³ñÇ ³Ýáõ³Ùμ Ñéã³Ï»³É,
Ú²Ý·ÉÇ³óõáó Ã³·³õáñ¿Ý ûÅï»ó»³É,
àëÏ»³Û Ù³Ý»³Ï »õ å³ïÏ»ñ³õ åë³Ï»³É,
ÆëÏ ½ÏÝÇ í³Ë×³Ý μ³ñÇ ÁÝÏ³É»³É,
è³Û ÁÝ¹ â³ÛÇ, Ô³ïÝ Ç í»ñ³Û Û³õ»É»³É.
²ÛëÇÝùÝ ¿ ÃÇõ öñÏãÇÝ èâÔ (1790)¦:
323. ø³é³ÏáõëÇ å³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³ÙμùÝ
»õ ù³ñ³ß¿Ý Ï³Ù³ñ³õÝ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ßÇÝ»ó³õ Ç ÑÇ-
Ù³Ýó Û³ÙÇ 1776, ³ñ¹»³Ùμù ØÏñïÇã »åÇëÏáåáëÇ՝ ÙÇ³μ³ÝÇ êñμáÛ
1
[«Շողակաթում»՝ եկեղեցապան]:
2
[ «Շողակաթում»՝ կոչեցայ]:
ԷçÙÇ³ÍÝÇ, áñáÛ ³ñÓ³Ý ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ »¹»³É Ï³Û Ç Ã»õ ³ñ»õ»-

É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ï³Ù³ñÇ ¹ñ³Ý å³ñëåÇë Ç Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿, Û³Ûë
ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑÇõ î»³éÝ ²ëïáõÍáÛ ³ñï³ùÇÝ å³ñÇëå ëñμáÛ í³ÝÇóë
Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·áíùë »õ Ï³Ù³ñ³Ï³å ¹ñ³Ùμë, ³ñ¹»³Ùμù ï»³éÝ êÇ-
Ù¿ûÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ëå³ë³õáñ ØÏñïÇã »åÇëÏáåáëÇÝ Ç
ÛÇß³ï³Ï Çõñ »õ ÏñÏÝ³ÏÇ ÍÝáÕ³ó Çõñáó Ñá·»õáñ³ó »õ Ù³ñÙÝ³õá-
ñ³ó. Ç èØÆº [1776], Ç ÛáõÝÇëÇ »ÉÝ¦:
324. ä³ïÙÇ »õ ·Çõï ÝßË³ñ³ó ëñμáõÑõáÛ ÏáõëÇÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û
»õ ÁÝÏ»ñ³ó ÝáñáõÝª μ³óÇ í»ñá·ñ»ÉáóÝ, Ç å³ïÙáõÃ»³Ý ²é³ù»É
í³ñ¹³å»ïÇ ¸³õñÇÅ»óõáÛ, ½áñ Ñ³Ù³éûï³ÏÇ ³é³çÇ ³éÝ»É ÁÝ-
Ã»ñó³Ý»É»³ó á°ã ¹³Ý¹³Õ»ëóáõù:
§Æ Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ø»ÉùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó ³ñù áÙ³Ýù
ÙÇëÇáÝ³ñù ³Ýáõ³Ý»³Éù, áñáó ÙÇáÛÝ ³ÝáõÝ ¶É¿ÉáõÙ (Áëï â³Ùã»³-
ÝÇÝª ¶áõÉÇ»ÉÙáë) »õ ÙÇõëáÛÝ ²ñù³Ý×¿ÉÇ, Ñ³Ý¹»ñÓ ÙÇáí ëå³ë³õá-
ñ³õ ·Ý³ó»³É ßñç³·³ÛáõÃ»³Ùμ »õ Ñ³ë»³É Û²ñ³ñ³ï Ð³Û³ëï³ÝÇ
Û³ÙÇ 1611, Ç ËÝ¹Çñ ÉÇÝ¿ÇÝ ÝßË³ñ³ó ëñμáó »Õ»Éáó Ç Ð³Û³ëï³Ý
»õ Áëï ·ñ³õáñ ï»Õ»ÏáõÃ»³Ýó Çõñ»³Ýó Çç³Ý»Ý ÛԷçÙÇ³ÍÇÝ »õ
Áëï Ë³μáõëÇÏ μ³ñáõó Çõñ»³Ýó ÁÝï»É³Ý³Ý ÁÝ¹ Ñá·»õáñ³Ï³ÝëÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ »õ ÙÝ³Ý ½³õáõñë ÇÝã ³Ý¹:
Ú³ÛÝáëÇÏ ÙÇçáóë »ñÃ»õ»Ï»Ý Ç í³Ýë Îáõë³Ý³óÝ, áñù Ï³ÛÇÝ
Û³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ Û³Ù³ÛáõÃ»³Ý. ³å³ Ñ»ï³ËáÛ½ ùÝÝáõÃ»³Ùμ Ñ³-
ëáõ »Õ»³É, Ã¿ ÝßË³ñù ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û ·ï³ÝÇ Ç Ý»ñùáÛ
μ»ÙÇÝ »õ Ùáõï Ýáñ³ Ç Ù¿ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³ÝÝª Ï³ñÇ Ù»Í
íÇÙ³õ ³Ùñ³ó»³É ³ÝÑÝ³ñÇÝ Ç μ³Ý³É ½³ÛÝ. Û»ñÃ»õ»Ï»ÉÝ Çõñ»³Ýó
³Ý¹ñ, Û³õáõñ ÙÇáõÙ ù³Ï»Ý ½ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý Í³Ûñ ³ëïÇ×³Ý³ó
μ»ÙÇÝ »õ Ù»Í ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ μ³ó»³É ½³ÛÝ, Ùï³Ý»Ý Ç ÷áùñÇÏ
Ù³ïáõéÝ »õ å»Õ»³É Ëáñ³·áÛÝ ½Û³ï³Ï Ýáñ³ª ·ï³Ý»Ý ½³ñÏÕÝ
ÝßË³ñ³ó ÏáõëÇÝ ëñμáÛ »õ Ñ³Ý»³É ½³ÛÝ Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛÝª ³ÛÝÇÝã
ëÏë³ÝÇÝ ÅáÕáí»³É ½ÝßË³ñëÝ Ç ùë³Ï ÇÝã, Ñ³ë³Ý»Ý Ç í»ñ³Û »åÇë-
Ïáåáëù »ñÏáõ ¶ñÇ·áñ »õ ì³ñ¹³Ý ³ÝáõÝ, áñù Ç å³ï×³éë ½μû-
ë³Ý³ó »É»³É ¿ÇÝ ³Ý¹ñ. ½·³ëï³ó»³É Ýáó³ ï»ëáõÃ»³ÙμÝ Ýáñá·
¹Çå»ÉáÛ »õ ï»Õ»Ï³ó»³É Çñ³óÝ »Õ»Éáóª ½³Ûñ³Ý³Ý ³é Ýáë³ »õ Û³-
ñáõó³Ý»Ý Ï³· »õ ÏéÇõª ÙÇÝã»õ Ñ³ñÏ³Ý»É ½ÙÇÙ»³Ýë »õ íÇñ³õáñÇÉ
»õë ·ÉËáÛ »åÇëÏáåáëÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û. »õ ³ÛÝå¿ë »ñÏáùÇÝ »åÇëÏá-
åáëùÝ ½ÝßË³ñëÝ ³ñÏ»Õμ Ñ³Ý¹»ñÓ Ïáñ½»³É Ç Ýáó³Ý¿ª μ³ñÓ»³É
³Í»Ý Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. ·Ý³Ý ½ÏÝÇ å³ïñÇÏùÝ: ÀÝ¹ ³Ûë Ýáñ³Éáõñ Ñ³Ù-
μ³õ ÅáÕáíÇÝ Ç Ññ³å³ñ³Ï ³Ý¹ñ ·ÇõÕ³Ï³Ýù »õ ÙÇ³μ³Ýù »õ Ø»É-
ùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ÇëÏ: Â¿å¿ï Û³ñáõó³Ý¿ÇÝ ³Ý¹ ÙÇ³μ³Ýù í¿×

ÁÝ¹ å³ïñÇ³óÝ, ³ÛÉ ¹³ñÓ»³É Ù»ÕÙ¿ÇÝ ½μ³Ýëª ÙÝ³Éáí íñ¿ÅËÝ¹-
ñáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ. ÇëÏ å³ïñÇÏùÝ ï»ëÇÝ Ã¿ áãÇ°Ýã ÷áÛÃ ¿
ÝÙ³ »õ ½Ç Û³é³ç³·áÛÝ Ñ³×»³É ¿ÇÝ ½»ñ»ëë Ýáñ³, Ñ³Ù³ñÓ³Ï»-
ó³Ý. »õ ³ÛÝ ÇÝã ³éÝáõÇÝ Ç ÝßË³ñ³ó ³ÝïÇ Ç ÙáÙßáñ ùë³Ï Çõ-
ñ»³Ýó ³õ»Éáñ¹áõÃ»³Ùμ, Û³ñ»³Ý »åÇëÏáåáëùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉáíù
»õ Ç μ³ó í³ñ»óÇÝ ½å³ïñÇëÝ »õ ³é»³É »õë ½·ÉáõË ëñμáõÑõáÛÝ Ç
ÝáóáõÝóª »¹ÇÝ Û³ñÏ»Õ ³Ý¹. »õ μ³ñÓ»³É ½³ÛÝ ùñÃÙÝç³Ýûù ½Ï³-
ÃáõÕÇÏáë¿Ýª ï³ñÇÝ ³Ý¹ñ¿Ý »õ ³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ÝáÛÝ ÇëÏ Ç ï»ÕõáçÝ
Ç Ù¿ç Ù³ïñ³Ý ï³×³ñÇÝ Ëáñ³·áÛÝ »õë. »õ Ë×áí »õ Ïñáí ³Ùñ³-
óáõó»³Éª »¹ÇÝ Ç í»ñ³Û ½í¿ÙÝ ï³å³ÝÇÝ: ԽóÇÝ ½³ÛÝ Ùáõï Û³ëïÇ-
×³Ý³ó μ»ÙÇÝ Ç Ù³ïáõéÝ, á°ã ³ÛÝù³Ý Ï³ñ·³õáñ»³É ³ÙñáõÃ»³Ùμ,
½áñ »õ Ù»ù ï»ë³ù. ù³Ý½Ç Ç Ý»ñùáõëï ÏáÕÙ³Ý¿ Û³ñÏ Ï³Ù³ñÇ
Ù³ïñ³ÝÝ Û³ÛÝ ï»ÕÇ ï³Ï³õÇÝ Ï³Û ³Ýß¿Ý, ÇëÏ Ç í»ñáõëï ÏáÕÙ³Ý¿
μ»ÙÇÝ ³Ùñ³ó»³É Ç Û»ïÝáó. ³ÛÉ ½μÝ³Ï³Ý Ùáõï Ýáñ³, áñ Ç ÑÇõëÇ-
ë³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý¿Ý, ÃáÕÇÝ μ³ó. »õ Ï³Û ³ÛÝå¿ë ÙÇÝã»õ ó³Ûëûñ:
²å³ å³ïñÇÏùÝ ½í»ñ³é»³É ÝßË³ñսÝ Ç ùë³ÏÝ ÙáÙßáñ»³Û
³é»³É ·Ý³Ý ÛºñÝç³Ï Ç ·ÇõÕÝ ²å³ñ³Ý»ñ. áõñ³Ýûñ ³ñ³ñ»³É
½³ÛÝ Û»ñÇë μ³ÅÇÝëª ½ÙÇÝ ³Ù÷á÷»Ý Ç É»³éÝ Ù»ñÓ Û³ÛÝ ·ÇõÕ, ½ÙÇÝ
³é³ù»Ý ÁÝ¹ Ñ³õ³ï³ñÙ³ó Û²ëå³Ñ³Ý ù³Õ³ù ä³ñëÇó Ç í³ÝùÝ
É³ïÇÝ³ó Ðáõë¿ÝÇ³ ³Ýáõ³Ý»³É »õ ³Ý¹ ³ñÏ»Õμ ¹Ý»Ý Ç ï³Ý áõ-
ñ»ù. »õ ½ÙÝ³ó»³É ½»ññáñ¹ μ³ÅÇÝÝ å³Ñ»Ý ³Ý¹ ³é ÇÝù»³Ýë:
¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó, áñ ³Ý¹ Û²ëå³Ñ³Ý ù³Õ³ùÇ ·ï³-
Ý¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù, ï»Õ»Ï³ó»³É ½³ÛëÙ³Ý¿ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ¶ñÇ·áñ
³ÝáõÝ ëå³ë³õáñÇ ÇõñáÛ ËáñÑñ¹³Ïó»ó³õ ÁÝ¹ å³ïáõ³õáñ Ñ³-
Û³½·Çë áÙ³Ýë »õ Ýáùûù Ñ³Ý¹»ñÓ Í³ÝáÛó ØÇñ½³Û Ø³Ñ³Ù³ï ù³-
Õ³ù³å»ïÇÝ ²ëå³Ñ³Ý³Û, ÛáñÙ¿ ³é»³É ½ûñ³Ï³Ýëª ·Ý³Ý »õ μ³é-
Ý³Ý Ç ï³Ý¿ ³ÝïÇ ½³ñÏÕÝ ÝßË³ñûù Ñ³Ý¹»ñÓ, ½áñ ÏÝù»³É ÛÇß»³É
ù³Õ³ù³å»ïÇÝª ³õ³Ý¹ ï³Û ցËûç³Û ê³ý³ñ Ñ³Û ÇßË³ÝÝª å³Ñ-
å³Ý»É ó·³Éáõëï ß³ÑÇÝ Ç ¸³íñÇÅáÛ:
Ü³ ÇÝùÝ ¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇÏáë »õ Ëûç³Û ê³ý³ñÝ ·ñ»Ý ½³Ûë-
Ù³Ý¿ »õ ½ÙÝ³ó»³É ÝßË³ñ³óÝ ÛºñÝç³Ï Ç ¸³íñ¿Å ³é æáõÕ³Û»óÇ
Ñ³Û ÇßË³ÝÝ Ü³½³ñª »Õμ³Ûñ í»ñáÛÇß»ÉáÛÝ ê³ý³ñ³Û, áñ ¿ñ ëÇñ»-
ó»³É Û³ãë ß³ÑÇÝ »õ ¿ñ ³é ÝÙ³. »õ Ý³ Û³ÛïÝ¿ ß³ÑÇÝ. »õ ³é»³É
½áÙÝ ³ñùáõÝÇ å³ßïûÝ³ï³ñ Ñ³Û ³½·³õ ²õ»ïÇù ³ÝáõÝ, ³é³ù¿
³ñùáõÝÇ Ññ³Ù³Ý³õ ÛºñÝç³Ï Ç ·ÇõÕÝ ²å³ñ³Ý»ñ: Ð³ë»³É ³Ý¹ñ
²õ»ïÇù³Û, Ï³ÉÝáõ ½å³ïñÇëÝ »õ Ï³ñ»ÉÇ ÙÇçáóûù å³ñëÏ³ÛÇÝ
å³ïÅáó Ç Û³Ûï μ»ñ¿ ½ÝßË³ñëÝ, Ã¿ ½»Õ»³ÉÝ ³Ý¹ Ç ï³Ý »õ Ã¿
½Ã³·áõó»³ÉÝ ³ñï³ùáÛ, ½áñ ³é»³É Ñ³Ý¹»ñÓ å³ïñ»ûùÝª Ñ³ë³-

ÝÇ Û²ëï³å³ï »õ ³Ý¹ Ñ³Ý¹ÇåÇ äûÕáë í³ñ¹³å»ïÇ Ð³Ûáó, ÁÝ¹
áñáõÙ μ³ñ»Ï³Ù³ó»³Éª ï³Û ÝÙ³ Ç ÝßË³ñ³ó ³ÝïÇ ½Ù³ïÝ³ã³÷
áëÏñ ÙÇ. »õ ³ÝïÇ ³Ýó»³Éª Å³Ù³Ý¿ Ç ¸³íñ¿Å ³é í»ñáÛÇß»³É Ñ³Û
ÇßË³ÝÝ Ü³½³ñ: ºõ Ç ï»Õ»Ï³Ý³ÉÝ ½³ÛëÙ³Ý¿ ß³ÑÇÝ, Ññ³Ù³Û¿ áõ-
Õ³ñÏ»É ½ÝßË³ñëÝ Û²ëå³Ñ³Ýª ³é Ëûç³Û ê³ý³ñÝ Û³õ³Ý¹ ÙÝ³É
ó³Ý¹ñ¿Ý ¹³ñÓÇõñ ³Ý¹ñ »õ ½å³ïñÇëÝ ÃáÕáõÉ Û³½³ï:
²å³ Ç í»ñ³¹³éÝ³É ß³ÑÇÝ Û²ëå³Ñ³Ý »õ Û³Ûó »É³Ý»ÉÝ Û³õáõñ
ÙÇáõÙ Ç ïáõÝ Ëûç³Û ê³ý³ñÇÝª ¹Çå»³É »Ý ³Ý¹ »õ áÙ³Ýù å³ï-
ñÇÏù ÛÁÝÏ»ñ³óÝ í»ñáÛÇß»Éáó: ºõ Ç Ù¿ç ³ÛÉáó ³é³ñÏáõÃ»³Ýó, ÛÇ-
ß³ï³Ï»³É »Ý »õ ½ÝßË³ñ³óÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »Õ»ÉáóÝ ³Ý¹ Ç ï³Ý Çß-
Ë³ÝÇÝ. áõëïÇ Ç Ññ³Ù³Û»É ß³ÑÇÝ, μ»ñ»³É »Ý ½³Ù»Ý³ÛÝ ÝßË³ñëÝ Ç
Ý»ñÏ³ÛáõÃÇõÝ Ñ³Ý¹Çë³Ï³Ý³óÝ: ¸ÇåáõÏ Å³Ù ·ï»³É å³ïñ»³óÝ
ËÝ¹ñ»³É »Ý Ç ß³Ñ¿Ýª å³ñ·»õ»É Ýáó³ ½Ù³ëÝ ÇÝã ³ÝïÇ: Յ³ÛÝÅ³Ù
³éÝáõ ½ÙÇ áëÏñ Çõñáí Ó»é³Ùμ »õ μ»Ï»³É ½³ÛÝ ¹³Ý³Ï³õ, ï³Û
½Ù³ëÝ óå³ïñÇëÝ. »õ Ýáó³ ³é»³É ½³ÛÝ ï³ñ³Ý Ç ÐÝ¹ÇÏë Ç ë³Ñ-
Ù³Ýë äáõÙμ³Ûáõ »õ êáõñ³Ãáõ Ç Îáõ³, áñ ÁÝ¹ ï¿ñáõÃ»³Ùμ ÉÇõ-
ëÇï³Ý³óõáó »õ »¹ÇÝ ³Ý¹ Ç í³Ýë Îáõë³Ý³ó, áõñ »õ ³ëÇ ÉÇÝ»É
ó³ÛÅÙ: ÆëÏ ½ÙÇõë Ù³ë³Ýó ëñμáõÑõáÛÝª áñ ³Ý¹ Ç ï³Ý Ëûç³Û ê³-
ý³ñÇÝ æáõÕ³Û»óõáÛ, ï»°ë Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý Ð³Ûáó Ñ³ïáñ ¶, Û»ñ»ë
573: ºõ Û²é³ù»É å³ïÙÇã Ç Ä¼ ·ÉáõË, Û»ñ»ëëÝ 176 ó196:
¸³ñÓ»³É Û³ÙÇ 1653, Ç Ýáñá·áõÃ»³Ý ³Ý¹ ï³×³ñÇ ëñμáõÑ-
õáÛ ÏáõëÇÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û Ç öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ
Û³ÛïÝ»ó³Ý ¹³ñÓ»³É ³ñÏ»Õù ÝßË³ñ³ó ëñμáõÑ»³óÝ, ½áñÙ¿ ·ñ¿
²é³ù»É ¸³íñÇÅ»óÇª Áëï ³ÛëÙ.
§²ëï »õë Û³Ûï »Ï»³É ·ï³õ ÝßË³ñù ëñμáõÑÇ ÏáõëÇÝ ÐéÇ÷-
ëÇÙ»³Û, á°ã ÙÇ³ÛÝ Ç ÙÇáõÙ ï»Õõáç, ³ÛÉ Û»ñÇë ï»ÕÇë, ½áñ μ³ÅÇÝ
μ³ÅÇÝ ¿ÇÝ ³ñ³ñ»³É »õ ³Ù÷á÷»³É Ç ½·áõß³õáñ ï»ÕÇë. ½»ñÏáõ
ï»Õ³ó ÝßË³ñùÝ Ç Ù¿ç íÇÙ³ó »¹»³É ¿ÇÝ »õ ½ÙÇÝ, áñ »õ μ³½áõÙ ¿ñ
ÝßË³ñÝ, »¹»³É ¿ÇÝ Ç Ù¿ç ÷³Ûï»³Û ³ñÏ»Õª áñ ¿ ëÝïáõÏ, ÉÇ° ÝßË³-
ñûù¦. Ç Æº ·ÉáõË, Û»ñ»ë 322:
Æ Û³ÛïÝáõÃ»³Ý ³ÛëáóÇÏ Ç ËáñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ÛáñÙÝ Ù³ïñ³Ý Ç
í»ñ³Û íÇÙÇ ï»ë»³É ²é³ù»É í³ñ¹³å»ïÇ ½·ñáõ³Íë ÇÝãª ³éÝáõ Ç
·Çñ »õ ¹Ý¿ ÛÇõñáõÙÝ å³ïÙáõÃ»³Ý Ç ·ÉáõËÝ º »õ ¿ ³Ûë, Áëï Ñ³-
ñ³½³ï Ó»é³·ñÇÝ.
§+à¯í Ññ³ß³÷³é »õ »ñç³ÝÇÏ íÏ³°Û ³Ýμ³Å³Ý»ÉÇ Íáó³ÍÇÝ Ñûñ
»õ Ñ³Ù³½áÛ· Ñá·õáÛÝ Ï³ÙáÕÇÝ ÁÝ¹ ëïáñÇÝë ³ë»Ù, ³ÝáË³Ï³É
»ñÏÝ³õáñ ÷»ë³ÛÇÝ Ñ³ñëÝ, ½μ³ñ»·áñÍ³Ï ³ñù³ÛÝ áõÝáÕ. ·áÉáí
·ÉáõË ÙÇßï »õ ³ÝÁÝ¹Ñ³ï Û³Õ³·ë Í³ÝûÃ ù»½ ëå³ë³õáñ êáõñμ

Ðá·õáÛÝ: à¯í ëñμáõÑÇ, ³Õ³ã»Ù ÛÇß³ï³ÏáÕ³óë ³Ýáõ³Ý ùá μ³ñ»-
ËûëáõÃ»³Ùμ »õ ³ÝÝáõ³½ ³ÕûÃÇõù É»°ñ å³Ñ³å³Ý »õ ³Ý¹Çë, áñáí
Ñ³Ý¹Çë³ëóÇë ëïáñÝáóë ÉÇÝ»É: êá°õñμ ÏáÛë ³ñ³°· û·Ý³Ï³Ý, áñ »õ
å³ïëå³ñ³Ý »ÕÇóÇë Û³Ù»Ý³ÛÝÇ Û³ÕÃáÕ μ³ñ»μ³Ý:
+ÚÇß»³° »õ ½Çë, ½áñ ÝáõÇñ»ó³Ûó ÇëÏ³å¿ë Áëï ³Ýáõ³Ýë í»ñë-
ïÇÝ ³ëïáõ³Í³·áñÍáÕÇÝ Ï³Ù³Ñ³×áÛ Û³ñÏÇë. ½áÑÝ Ù³ëÝ³ïÇ°åë,
áñáÛ ßÝáñÑûùÝ μ³õ³Ï³Ý³ó³Ûó ³Õ³ã»Ù Û³°ÝÓÝ »õ Û³ñ³ÝáõÝ ù»½
ÐéÇ÷ëÇÙ¿:
+Ú³Ïáμ ù³Ñ³Ý³Û ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ³ñÑÇ »åÇëÏáåáë³ñ³ÝÇÝ:
+ºë ÊáëñáíÇÏ Í³é³Û ëáõñμ ÐéÇ÷ëÇÙ¿Ç:
+êáõñμ àÉá·ÇÝ:
+êï»÷³ÝÝáë¦:
²ñ¹ª ³Ûëù³Ý μ³Ýùë, Ûáñáó ëÏÇ½μÝ ÝÏ³ñ»³É »Ù Ýß³Ý Ë³ãÇ,
áõñáÛÝ ·ñ»³Éù ¿ÇÝ ÛáñÙÝ Ù³ïáõéÇÝ, ÛáñáõÙ »¹»³É ¿ÇÝ ½ëÝ¹áõÏÝ
»õÝ:... ºõ ëÏÇ½μÝ »õ Ï³ï³ñáõÙÝ »ñÏáõó íÏ³Û³ñ³Ý³óëª սñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û »õ ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »Õ»õ Û³Ùë »ñÇë, ½Ç èÖ
[1651] ÃíÇÝ ëÏÇ½μÝ ³ñ³ñÇÝ Ýáñá·áõÃ»³Ý »õ Ç èÖ´ [1653] ÃíÇÝ
½»ñÍ³Ý Ç ·áñÍ»ÉáÛ, μ³½áõÙ Í³ËÇõù »õ ÛáÉáí ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ßÇ-
Ý»³É Ï³ï³ñ»óÇÝ Ç ÷³éë øñÇëïáëÇ »õ ëñμáó íÏ³ÛÇó Ýáñ³:
325. Æ Ù¿ç ³Ûëñ ï³×³ñÇ ½³é³ç»³õ μ»ÙÇÝ ëñμáÛ ë»Õ³ÝáÛ,
áõñ ¹ÝÇ ·ñ³Ï³É ÁÝÃ»ñóáõ³Íáó, ¿ ï³å³Ý »ñ³Ý»ÉáÛÝ ÎáÙÇï³-
ë³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ í³Û»Éã³Ï»ñï Û³ñ¹³ñáÕÇ ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë Áëï
³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ Ñ³ë»ÉáÛ ³é Ù»½ »õ í¿ÙÝ, áñ Ï³Û Ç í»ñ³Û Ñ³ñÃ
Ñ³õ³ë³ñ ë³É³Û³ï³ÏÇÝ, ¿ Ù»Í ¹ñáõÃ»³Ùμ »õ Ó»õáí ï³å³Ý³ù³-
ñÇ, áñáÛ ÝÙ³Ý á°ã ·ï³ÝÇ Ç μáí³Ý¹³Ï ë³É³Û³ï³ÏÇÝ ³Ý¹. »õ Ã¿
É»³É Çó¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ç ÝÙ³ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ³Ýáõ³Ý, ·áõó¿ ÁÝ¹
³ÛÉ ù³Ûù³ÛÉ»³É ë³É³Û³ï³Ï³óÝª Ç ù³ÝÇ Ýáõ³·ë Ýáñá·áõÃ»³ÝóÝ
÷á÷áË»³É »õ ³ÝÑ»ï³ó»³É:
Æ Ù¿ç ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛë Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹³ëáõ ¿ ï³å³Ý öÇÉÇå-
åáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ í»ñçÇÝ Ýáñá·áÕÇ ï³×³ñÇë, áñáÛ
Ù³Ñ³ñÓ³ÝÝ Ç Å³Ù³Ý³Ïë å³ï»ñ³½Ù³ó Ù³Ýñ»³É »õ ³ÝÑ»ï³ó»³É
·áÉáí, Ýáñ Ç ÝáñáÛ »ï Ï³½Ù»É º÷ñ»Ù Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç Ã³÷³ÝóÇÏ
Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û íÇÙ¿, áñ áõÝÇ ûñÇÝ³Ï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ ½³Ûë.
§Ð³½³ñ Ñ³ñÇõñ ãáñë ÃáõÇÝ, Ù³ñïÇ ùë³Ý »õ ÑÝ·ÇÝ í³Ë×³Ý»-
ó³õ Ð³Õμ³Ï»óÇ öÇÉÇååáë ëù³Ýã»É³·áñÍ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ
Ð³Ûáó »õ »¹³õ ëáõñμ ÝßË³ñù Ýáñ³ Û³ÛëÙ ßÇñÙÇ, áñáÛ ÛÇß³ï³ÏÝ
ûñÑÝáõÃ»³Ùμ »ÕÇóÇ¦:
ÞÇñÇÙù »ñÏáõó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ Î³ñ³å»ïÇ àõÉÝ»óõáÛ »õ

²ëïáõ³Í³ïñáÛ Ð³Ù³ï³ÝóõáÛ ·ï³ÝÇÝ ÁÝ¹ ½³Ý·³Ï³ï³Ùμ
³ñ»õÙï»³Ý ¹ñ³Ý ï³×³ñÇë. Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¿ ²ëïáõ³Í³ïáõñ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 1725 ³ÙÇ Ç 10 ÑáÏï»Ùμ»ñÇ. ÇëÏ
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Î³ñ³å»ïÇÝ, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 1729 ³ÙÇ Û2
ÑáÏï»Ùμ»ñÇ: Ð³ë³ñ³Ï í¿Ùù ï³å³Ý³ó ëáó³ ·ï³ÝÇÝ »õ ³ñ¹¿Ý,
ÇëÏ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û ³·áõó»³ÉùÝ Û³ÛÝë ³ÝÑ»ï³ó»³É »Ý Ç Å³Ù³-
Ý³Ïë å³ï»ñ³½Ù³ó, áñáÛ í³ëÝ ã»Õ»õ Ù»½ ³éÝáõÉ ½Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ
ÝáóÇÝ:
Ú³ñ»õ»É³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇë Ç ÃÇÏ³Ýó ë»Õ³ÝáÛ Ç Ù¿ç å³ñëåÇÝ
»Ý ßÇñÇÙù ³é³çÝáñ¹³ó í³Ý³óë »õ áÙ³Ýó í³ñ¹³å»ï³ó, Ûáñáó
ÙÇçÇ ¿ »õ ßÇñÇÙÝ Ù»Í³ÝáõÝ í³ñ¹³å»ïÇÝ êï»÷³ÝÝáëÇ Ñ³Û È»-
Ñ³óõáÛ, áñ Ç ØÇù³Û¿É¿ â³Ùã»³Ýó ÏáãÇ È¿áåûÉë»óÇ (Û¶-ñ¹ Ñ³ïáñ,
Æ¼ ·ÉáõË, Û»ñ»ë 620): ºõ ¿ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ï³å³ÝÇÝ ³Ûë ·ñáõ³Í.
§Ú³ñÏ.............. »¹»³É å³ÑÇ,
Ø³ñÙÇÝ Ù³ùáõñ í³ñ¹³å»ïÇ,
²ëïáõ³Í³μ³Ý êï»÷³ÝÝáëÇ1,
àñ ï»Õ»³õÝ ÇëÏ È»Ñ³óÇ,
²ÝÇõÝ Ç ·áõμë ³Ûë ÁÝÏñÏÇ,
Ð³½³ñ Ñ³ñÇõñ ÁÝ¹ »ñ»ëÝÇ,
ÎñÏÇÝ μ³éÇõ Î՝ ÃÇõ Ñ³ÛÏ³½ÝÇ,
àñù Ñ³Ý¹ÇåÇù ïá°õù ½áÕáñÙÇ,
²ëïáõ³Í »õ Ó»½ áÕáñÙ»ëóÇ¦:
Æ ï³å³Ý¿Ý È»Ñ³óõáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, ÛáõÃ»րáñ¹áõÙÝ ï³å³Ý³-
íÇÙÇ ·ñáõ³Í.
§àÕçáÛÝ ù»½ ßÇñÇÙ,
ÖßÙ³ñÇï ïáõÝ ÇÙ,
ö³Ëáõó»³Éë ÁÝÏ³É
Ú³ßË³ñÑ¿ë ÙáÉ»³É.
¼²ÝïûÝ Á½ïÁÏ³ñë,
øñÇëïáëÇ Í³é³Ûë,
¼³é³çÝáñ¹ áõËïÇë,
ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û ÏáõëÇë.
1 ê³ ÇÝùÝ êï»÷³ÝÝáë í³ñ¹³å»ï ÆÉáí³óÇ Ï³ñ·»ó³õ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ³Ãáé³Ï³É Ç
4-ñ¹ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿. »õ Ç í³Ë×³ÝÇÉ Ýáñ³ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë, í»ñë-
ïÇÝ Ç ÅáÕáíáÛÝ, áñ í³ëÝ Ññ³õÇñ»ÉáÛ ½ºÕÇ³½³ñ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ Û¾ç-
ÙÇ³ÍÇÝ, Ï³ñ·»ó³õ ï»Õ³å³Ñª Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ ³ï»³Ý Å³-
Ù³·ñùÇ ÙÇáÛ ·ñ»ó»ÉáÛ Ç ¼³ù³ñÇ³ Ս³ñÏ³õ³·¿ ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó
èÖÆÂ [1680], ÝáÛ»Ùμ»ñÇ ²:
àñ Ñ³½³ñ ÃÁíÇ,
ºñÏ Ñ³ñÇõñ »ûÃÇ [1758],
Àëï Ñ³ëïãÇÝ μ³ÝÇ,
ÐáÕë Ç ÑáÕ ¹³ñÓóÇ¦:
¼ÏÝÇ ³Ûëñ Û»ñÏñáñ¹áõÙÝ ï³å³ÝÇ.

§î³å³Ýë ³Ûë »õ Û³ñÏ ßÇñÙÇ,
¾ Ô³½³ñáõ í³ñ¹³å»ïÇ,
àñ ¿ñ ï»Õ»³õ ²ëï³å³ïóÇ,
Ø»ÍÇ ·³ÑáÛë ÛáÛÅ åÇï³ÝÇ,
ø³ç »ñ³ÅÇßï »õ Å³Ù³ë³ó,
ÚáÛÅ μ³ÝÇμáõÝ »õ ¹³ë³ë³ó,
ºÏ»Õ»óõáÛÝ Ï³ñ·³õáñûÕ,
ÄÇñ ù³ñá½Çã »õ Å³ÙûñÑÝօÕ,
ÆëÏ ³ëï ³é»³É ½í³Ë×³Ý μ³ñÇ,
âáõ»³ó ³é î¿ñÝ Ñ³Ù³ÛÝÇ.
²ñ¹, áñ ³ë¿ ëÙ³ áÕáñÙÇ,
Æ øñÇëïáë¿ ½ÝáÛÝ ÁÝÏ³ÉóÇ¦:
ê³Ùáõ¿É í³Ý³ó »ñ¿ó Ù»Ý³ëï³ÝÇë, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ¸áõÝ³Û
í³ëÝ ÁÝïñáõÃ»³Ý ² ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ:
ì³Ýù ëñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û »õ ï»ÕÇ å³ïáõ³Ï³Ý

ÝßË³ñ³ó Ýáñ³ »õ »ñÏáõó Ý³Ñ³ï³Ï³ÏÇó ÁÝÏ»ñ³óÝ
326. Æ í»ñ ³Ý¹ñ (317) óáõó³õ ï»ÕÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ëñμáõÑ-

õáÛ ÏáõëÇÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û ÉÇÝ»É Ç Ñ³ñ³õÏáÛë ù³Õ³ùÇÝ ³ñï³ùáÛ Ñ³-
ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³ÝÝª áãÇÝã ³ÛÝù³Ý Ñ»éÇ áñå¿ë ÙÇõë »ñÏáõùÝ. »õ ½Ç
ÙÇÝ Û»ñÇó Éáõë»Õ¿Ý Ë³ñëË³ó ³ÝïÇ ¿ç Ç ëáÛÝ ï»ÕÇ Ý³Ñ³ï³-
ÏáõÃ»³Ý ëñμáõÑõáÛë (Û²·³Ã³Ý. Û»ñ»ë 272). §ØÇ Ç ï»Õõáç, áõñ
íÏ³Û»³ó ëáõñμÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ »ñÏáõ ÁÝÏ»ñûùÝ¦: ºõ í³ëÝ ßÇÝáõÃ»³Ý
ï³×³ñÇëª ³Ý¹ 279. §ºõ ½ÙÇõëÝ ßÇÝ»óÇÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ïáõë¿
³ÝïÇ, áõñ íÏ³Û»³ó ëáõñμÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ ÝáñÇÝ (ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û) ëÝáõ-
óÇã »ñÏáõ ÁÝÏ»ñûù¦:
Ú³ÛëÙ ÇëÏ ï»Õõáç ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Ñ³Ý¹»ñÓ μ³½ÙáõÃ»³Ùμ
Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ ßÇÝ¿ ½íÏ³Û³ñ³ÝÝ »õ Ç ÝÙ³ ³Ù÷á÷¿ ½ÝßË³ñë
ëñμáõÑõáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û »õ »ñÏáõó ÁÝÏ»ñ³ó ÝáñáõÝª Û³ÙÇ 301:
327. ¼ÏÝÇ ³ÛëáñÇÏ ßÇÝáõÃ»³Ý Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿

³Ýó»³É ³Ùù 329ª ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 630, º½ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½³é³çÇÝ ½³ÛÝ
Ýë»Ù »õ ÙÃÇÝ ßÇÝáõ³Í »Ï»Õ»óõáÛë ù³Ï»³Éª Ýáñ Ç ÝáñáÛ ÁÝ¹³ñ-
Ó³Ï ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ ï³Û Ï³éáõó³Ý»É í³Û»Éã³å¿ë, ½áñÙ¿ ¼-ñ¹
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙÇã. §ÆëÏ ³å³ Ñ³Ûñ³å»ïÝ º½ñ
½íÏ³Û³ñ³Ý ëñμáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û, ½áñ »ñμ»ÙÝ ËñÃÇÝ »õ ÙÃÇÝ ¿ñ
½Ý³ ßÇÝ»³É. ù³Ï»³É ½³ÛÝª »õë ÁÝ¹³ñÓ³Ï³·áÛÝ »õ å³ÛÍ³é³·áÛÝ
½Ý³ ßÇÝ»³ó Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù »õ Ïñáí ÓáõÉ»Éáí »õ Û³ñï³ùáõëï
Û³ñ¹³ñ¿ñ Ï³Û³Ýë μÝ³ÏáõÃ»³Ý ù³Ñ³Ý³Û³Ï³Ý ¹³ëáõó Ç å³ßïûÝ
³ëïáõ³Í³ÛÇÝ Ëáñ³ÝÇÝ¦:
328. ²å³ Û»ï ³Ýó³Ý»ÉáÛ Ñ³ñáõëï Å³Ù³Ý³Ï³ó Ç í»ñ³Û ßÇ-
ÝáõÃ»³ÝóÝ º½ñÇ »õ ù³Ûù³Û»ÉáÛ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ, öÇ-
ÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ Û³ÙÇ 1652, Ý³Ëù³Ý ½ßÇÝáõÃÇõÝ
Ýáñá·áõÃ»³Ý í³Ý³ó ëñμáõÑõáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û, Ýáñá·¿ ½ë³ ·ñ»³°
Ã¿ Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ »õ ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý ·ÉËáíÇÝ, áñ Ç í»ñ³Û ãáñÇó
ë»³ÝóÝ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³ó ï³×³ñÇÝ. Û³Ûë Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç μ³ÅÝÇ
³ñ»õÙï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Û³ñï³ùÇÝ Ïáõë¿ ·ñÇ Ãáõ³Ï³Ý ßÇÝáõÃ»³ÝÝ,
Áëï ³ÛëÙ.
§èÖ² [1652] ÃáõÇÝ Ýáñá·»ó³õ »Ï»Õ»óÇë »õ ßÇÝ»ó³õ Î³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ë¦:
¼Ýáñá·áõÃ»Ý¿ ³ëïÇ ³Ûëñ ï³×³ñÇ »õ ½Û³ÛïÝáõÃ»Ý¿ Ù³ùáõñ
ÝßË³ñ³ó »ñÇó ëñμáó Ïáõë³Ý³óë, ³ÛëûñÇÝ³Ï ëïáñ³·ñ¿ ²é³ù»É
í³ñ¹³å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ, ½áñ ³ñÅ³°Ý ¿ ÁÝÃ»éÝáõÉ.
§´³Ûó ëñμáÛÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û ÏáõëÇÝ ï³×³ñÝ ³é³õ»É ³õ»ñ»³É ¿ñ,
½Ç ï³ÝÇùÝ μáí³Ý¹³Ï Çç»³É ¿ñ. ÙÇ³ÛÝ ßáõñç³Ý³ÏÇ áñÙáõÝùÝ »õ ãá-
ñ»ù ëÇõÝùÝ Ï³ÛÇÝ Ï³Ý·áõÝ, ·ÉáõËÝ Ç μ³ó »õ Ûëï³Ï áñÙáóÝ ³ëï »õ
³Ý¹ Í³Ïáï»³É »õ Ëñ³Ù³ï»³É, áñáó ³ñ³ñ Ýáñá·Ù³Ý ëÏÇ½μÝ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÝ ï¿ñ öÇÉÇååáë Ù»Í³ÇÕÓ Ï³ñûïÇõ »õ ç³ÝÇõ »õ ½μ³½áõÙ
·³ÝÓë Í³Ë»Éáí Ýáñá·»³ó ·»Õ»óÏ³ß¿Ý Ç ÑÇÙ³Ýó ÙÇÝã»õ ó·³·³Ã
·Ùμ»ÃÇÝ, ÛáñáÛ í»ñ³Û Ï³éáõóÇÝ ½Ýß³Ý ï¿ñáõÝ³Ï³Ý Ë³ãÇÝ¦:
329. §ºõ Ç Ýáñá·»É ½»Ï»Õ»óÇÝ ëñμáõÑõáÛ ÏáõëÇÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û,
·ï»³É »Õ»õ ëáõñμ ÝßË³ñ ÝáñÇÝ »õ ÝáñÇÝ ÁÝÏ»ñ³óÝ... í³ëÝ ½Ç
³Ù»Ý»ù»³Ý ËáÏ³ÛÇÝ... Çó¿ ³ñ¹»ûù Ç ï»ÕÇÝ, Ã¿ áã. ù³Ý½Ç ³õ³·
Ëáñ³ÝÇ Ý»ñùáÛ ßÇÝ»³É Ù³ïáõéÝ, áñ ¿ ¹Çñ Ñ³Ý·ëï»³Ý ÝßË³ñ³ó
ëñμáóë, ³õ»ñ»³É ¿ñ μÝ³õÇÝª á°ã ÙÇ³ÛÝ Ù³ïáõéÝ, ³ÛÉ»õ Ç í»ñ³Û Ýá-
ñÇÝ Ï³éáõó»³É ³õ³· μ»ÙÝ ³õ»ñ»³É »õ ù³Ý¹»³É ¿ñ ÙÇÝã»õ óÛ³-
ï³ÏÝ...¦:

§ºõ Û³õáõñë Ýáñá·Ù³Ý ëáñÇÝ ³μ»Õ³Û áÙÝ ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë

³Ýáõ³Ùμ, ³Ûñ ³ñ¹ÇõÝ³õáñ »õ ·áñÍûÝ»³Û »õ ËáñÑñ¹³Ï³Ý ËáñÑñ-
¹áí, ½áñ »õ ï»³éÝ öÇÉÇååáëÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ï³ñ·»³É ¿ñ ½ë³ í»-
ñ³Ï³óáõ »õ ·áñÍ³í³ñ Ç í»ñ³Û ·áñÍáÛë ³ÛëáñÇÏ. ë³ Û³õáõñ ÙÇáõÙ
å³ï×³é³Ýûù ÇÙÝ Û³ÛÉáõñ ³é³ù»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ·áñÍáÕ »õ ³é³ÝÓ-
Ý³óáõó»³É ½ï»ÕÇÝ ·Çß»ñ »õ ó»ñ»Ï ÙÇ. »õ ÇÝùÝ ÇõñáíÇ ÙÇ³ÛÝ³Ï
å»Õ»³ó ½ï»ÕÇÝ, áõñ Ï³ñÍÇù Ùï³ó ³½¹»³É Ýß³Ý³Ï¿ñ. »õ ³ÛÝù³Ý
å»Õ»³ó ½ÑáÕÝ ÙÇÝã»õ »Ñ³ë ó³Ýß³ñÅ ÑáÕÝ, ÛáñáÛ í»ñ³Û Ï³éáõ-
ó»³É ¿ñ ÑÇÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ. »õ ³Ý¹¿Ý »·Çï ½»ñÇë ï³å³Ýë Ç Ý»ñùáÛ
ÑÇÙ³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñáó ÙÇÝ ¿ñ Ç ÏáÕÙÝ Ñ³ñ³õáÛ »õ ÙÇÝ Ç ÏáÕÙÝ
ÑÇõëÇëáÛ »õ »ññáñ¹Ý Ç ÏáÕÙÝ ³ñ»õ»ÉÇó: ºõ ÁÝ¹ μ³Ý³É Ï³÷³ñã³ó
íÇÙ³ó ï³å³Ý³óÝ, ÇëÏáÛÝ μáõñ»ó³õ Ñáï ³ÝáõßáõÃ»³Ý Ýáñ³ë-
ù³Ýã »õ ½³ñÙ³Ý³ÉÇ... »õ ï»ë³Ý¿ ½ÝßË³ñë Çõñ³ù³ÝãÇõñáóÝ Ç Ù¿ç
ï³å³Ý³óÝ ëåÇï³Ï ÷³ÛÉáõÝ áñå¿ë ½ÓÇõÝ »õ μáí³Ý¹³Ï ÝßË³ñÝ
³Ýå³Ï³ë Ç Ù¿ç ï³å³Ý³óÝ...¦:
§ºõ ³å³ ³é»³É ½ÝßË³ñ ÙÇ ÛáëÏ»ñ³ó ëñμáóÝ ³é Ç Ýß³Ý
Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý. »õ ³å³ Ë÷»³É ½Ï³÷³ñÇã í¿ÙëÝ Ç í»ñ³Û ï³-
å³Ý³óÝ »õ Ë×áí »õ Ïñáí ³Ùñ³ó»³É ÷³Ï»³ó ßáõñç³Ý³ÏÇ ½ï³-
å³ÝëÝ »õ ³ÝÑ»ï ³ñ³ñ»³É ½Ýß³ÝëÝ »õ Û³ñ³Ýó ·áñÍ³õáñ³ó á°ã
áù ÇÙ³ó³õ ½³ÛÝ: ºõ Û»ï Ï³ï³ñÙ³Ýë ³ÛëáñÇÏ ½³é»³É ÝßË³ñÝ,
μ»ñ»³É »óáÛó í³ñ¹³å»ï³ó »õ »Õμ³ñó ³Ù»Ý»óáõÝ »õ å³ïÙ»³ó
½³Ù»Ý³ÛÝ áñåÇëáõÃÇõÝÝ...¦:
§ºõ »Õ»õ ·Çõï ÝßË³ñ³ó ëñμáõÑõáÛ ÏáõëÇÝ ¶³ÛÇ³Ý»³Û »õ ÁÝ-
Ï»ñ³ó Ýáñ³ »õ Ýáñá·áõÙÝ ÝáñÇÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ, Ñ³½³ñ »õ Ñ³ñÇõñ
»õ Ù¿Ï ÃáõÇÝ »õ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ ³ÙëáÛ ï³ëÝ »õ ÇÝÝ, Û³õáõñ »ñ»ù
ß³μ³ÃÇ¦ (Û³ÙÇ 1652):
330. ²å³ ºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ÐéáÙÏÉ³Û»óÇ Û³ÙÇ 1683 ßÇÝ¿
Ýáñá· ÑÇÙÝ³¹ñáõÃ»³Ùμ ·³õÇÃ í³Û»Éáõã ÏÇó Û³ñ»õÙï»³Ý áñÙÝ
»Ï»Õ»óõáÛÝ ³õ»ÉÇ »ñÏ³ÛÝ»³É ½³ÛÝ ù³Ý ½É³ÛÝáõÃÇõÝ ï³×³ñÇÝ
Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó. »õ Û»ñÏáëÇÝ Í³ÛñëÝ ·³õÃÇë Û³ñ¹³ñ¿ ½»ñÏáõë
÷áùñÇÏ ë»Õ³Ýë ÏÇó ÛáñÙëÝ Û³ÝáõÝ »ñÏáõó ³é³ù»ÉáóÝ ä»ïñáëÇ
»õ äûÕáëÇ »õ Ç í»ñ³Û ³ÛÝó ½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ½³Ý·³Ï³ïáõÝë. ¿³Í
ßáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õë »õ ½å³ñÇëå ù³é³ÏáõëÇ »õ Ï³Ý·Ý»³ó ½³ÛÉ
»õë ßÇÝáõ³Íë Ç ÝÙ³ Ç μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ñá·»õáñ³Ï³Ý ¹³ëáõÝ. ³Ûëó
ßÇÝáõÃ»³Ýóë ³ñÓ³Ý³·Çñ Ï³Û »¹»³É Û³ç³ÏáÕÙÝ ³ñ»õÙï»³Ý
¹ñ³Ý ï³×³ñÇë ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ·³õÃÇÝ, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ºë ï¿ñ ºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ÐéáÙÏÉ³Û»óÇ
·áÉáí, ï»ëÇ ½³Ù³ÛáõÃÇõÝ ëáõñμ í³Ý³óë, áñ Û³ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛÝ
¶³ÛÇ³Ý»³Û, ß³ñÅ»ó³Û Ç ·áõÃ Ñá·»õáñ ëÇñáí »õ å³ñëå»óÇ ½ë³

ëñ³Ñûù, Û³ñÏûù »õ Ëó»ñûù. Ý³»õ ½·³õÇÃ »Ï»Õ»óõáÛë Ï³éáõó»³Éª
Û³çÙ¿ Ëáñ³Ý ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛÝ ä»ïñáëÇ »õ Ç Ó³ËÙ¿ Ëáñ³Ý ëáõñμ
³é³ù»ÉáÛÝ äûÕáëÇ, ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ. »õ Ç Ð³Ûáó Ãáõ³Ï³ÝÇë
èÖÈ¾ (1688), ³Ù¿Ý¦: ¶ñ¿ ³é ³Ûë »õ ¼³ù³ñÇ³ Ս³ñÏ³õ³· ÚûÑ³-
Ý³í³ÝÇó Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ³ÛÝÙ Ç Ñ³ïáñÝ ´, ·ÉáõË Ì´. §ÜáÛÝå¿ë
»õ Ç ëáõñμ Ù³ÛñÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ ßñç³å³ï»³É å³ñëå»³ó. »õ Û³ñ»õÙ-
ï»³Ý ¹ñ³ÝÝ (»Ï»Õ»óõáÛ) ³ñï³ùáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ßÇÝ»³ó Ëáñ³Ýë »õ Ç
ÝáÛÝ ï»ÕÇÝ ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙÝ ßÇÝ»³ó ½·»ñ»½Ù³Ý Çõñ »õ ½ïÝï»ë³-
ïáõÝÝ »õ ½ËáõóëÝ, Ñ³ëï³ï»³ó »õ ÙÇ³μ³Ýë¦ »õ ³ÛÉÝ:
331. Æ ·³õÃÇ ³ëï ³Ù÷á÷»³É Ï³Ý Ù³ñÙÇÝù áÙ³Ýó Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³ó ³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇª å³ïáõ»³É Ã³÷³ÝóÇÏ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û
íÇÙûù. Ç ù³ñ³Ýó ³ëïÇ »ûÃÝ Ñ³ï »õ»Ã ·ï³ÝÇÝ ³ñ¹¿Ý Ç í»ñ³Û
³ÛÝó ßÇñÙ³ó, ÇëÏ ³ÛÉùÝ Ç Å³Ù³Ý³Ïë å³ï»ñ³½Ù³ó ³ÝÑ»ï »Õ»Ýª
ÁÝ¹ ³ÛÝó »õ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝùÝ. áõëïÇ ½áñë »õ ·ï³ù ³ÙμáÕç,
»¹³ù ³ëï¿Ý ³é³çÇ:
Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³Ý¹.
Ô³½³ñáõ æ³ÑÏ»óõáÛ.
§âùÝ³Õ ï³å³Ýë ¿ Ññ³ß³ÉÇ,
²éÝ Ù»ÍÇ ·ÇïÝ³Ï³ÝÇ,
î»³éÝ Ô³½³ñáõ Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
Ð³Ýáõñó Ð³Ûáó å³ïñÇ³ñ·Ç,
àñ Ç Ù³ñÙÝÇ ù³Õóñ³í³ñÇ,
´³ñõáù Ù³Ñáõ³Ùμ í»ñ³÷áËÇ,
¸ÇÙ»³É ³é î¿ñ Ç Ý³ Ñ³Ý·ãÇ,
àñáõÙ μ³ÕÓ³Ý Ñá·Çù μ³ñÇ.
Æ ÙÇÝ Ñ³½³ñ »ñÏ Ñ³ñÇõñÇ [1751],
Ø»ñë Ñ³ÛÏ³½Ý»³Û Ãáõ³Ï³ÝÇ,
Æ Í³ÕÏ³½³ñ¹ Ûûñ í»ñç Ù³ñïÇ,
²ëï ³Ù÷á÷»³É í»ñ³å³ïáõÇ¦:
Ú³Ïáíμ³Û Þ³Ù³Ë»óõáÛ.
§øñÇëïáë àñ¹Ç Ðûñ ØÇ³ÍÇÝ,
¸³ïûÕ ³½·Ç Ù»ñ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ,
ÚáñÅ³Ù ·³Ûó»ë ÷³éûù ÏñÏÇÝ,
²é Ç ¹³ï»É ½³Ù»Ý»ëÇÝ.
àÕáñÙáõÃ»³Ùμ Û³ÛÝÅ³Ù ùáÛÇÝ,
ºõ ·ÃáõÃ»³Ùμ¹ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ,
ÚÇß»³° ½Ñá·Ç ùá Í³é³ÛÇÝ,

àñ ¿ ëñμáÛ ³ñ»³Ý¹ ùá ·ÇÝ.
î»³éÝ Ú³Ïáíμ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ,
Þ³Ù³Ë»óÇ ½áñ Ïáã¿ÇÝ,
Ú³ñù³ÛáõÃÇõÝ¹ ÙáÛÍ »ñÏÝ³ÛÇÝ,
¸³ë»³° ÁÝ¹ ëáõñμë ³Ù»Ý»ëÇÝ:
ºÕ»õ Ãáõ³Ï³Ýë èØÄ´ [1763]
ºõ Û³Ùë»³ÝÝ Ù³ñïÇ 21¦:
Æ ÙÇçáóÇ »ñÏáõó ³ÛëáóÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ³Ù÷á÷»³É ¿ Ù³ñÙÇÝ

ºÕÇ³½³ñáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ÐéáÙÏÉ³Û»óõáÛ Ç èÖÈÂ Ãáõ³Ï³ÝÇ Ð³-
Ûáó, Û³ÙÇ î»³éÝ 1690, Û8-ñ¹ û·áëïáëÇ:
¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¾Ý¿·»Ã»óõáÛ.

§²Ñ³° ¹³Ùμ³ñ³Ý »õ Û³ñÏ μÝ³ÏáõÃ»³Ý,
¸³õÇÃ ÑûñÝ ³ÛÝ ¹ÇáÛ Ñ³Ý·ëï»³Ý,
Î³ÃáõÕÇÏáëÇ ßÝáñÑÇõ ûÍáõÃ»³Ý,
ºõ Ñ³Ûñ³å»ïÇ ·³ÑÇë ëñμáõÃ»³Ý.
àñáÛ ¹³¹³ñ»³É Ç ËéáíáõÃ»Ý¿,
¼ÏÝÇ Ññ³Å³ñÙ³Ý Ç í»ÑáõÃ»Ý¿,
êÇñáí ÙÇßï ··áõ»³É Ç å»ï¿Ý Ù»ñÙ¿,
êñμ³½³Ý ï»³éÝ Ù»Í¿Ý º÷ñ»Ù¿.
Ð³Ý·»³õ ë³ Û³ÙÇ î»³éÝ öñÏã³Ï³Ý
Ð³½³ñ áõÃÝ Ñ³ñÇõñ ï³ëÝ»ûÃ Ãáõ³Ï³Ý,
Æ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ ³õáõñ ÙÇ³Ï³Ý,
Ø»Í³ßáõù ÷³éûù »¹³õ Û³Ûë ï³å³Ý¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ³Ý¹.
êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ»õ³ÝóõáÛ.
§øñÇëïáë ²ëïáõ³Í ÇÙ î¿ñ μ³ñÇ,
Èá°õñ ³Õ¿ïÇó ùáÛë Í³é³ÛÇ,
¸áõ Ï³óáõó»ñ ½Çë Û³Ûë Ï³ñ·Ç,
Æ Ùß³Ï»É Á½ùá ³Û·Ç,
ÆëÏ »ë ³Ýáõ³Ùμ ³Ûë å³ßïûÝÇ,
¶ï³Û Í³é³Û ³Ù»Ý³ÛÝÇ,
ºõ áñå¿ë Ã¿ ½å³ñï³õáñ ÙÇ,
öáË³ïáõ³ó ½Çë Ù³ïÝ»óÇ,
àÛó »ïáõ »õ Í³é³Û»óÇ,
ì³ñÓÝ ÇÙ ½ëáõ· »õ ½ó³õ ³éÇ,

²Ûëáõ Ï»Ýûù áÕáñÙ»ÉÇ,
Ä³Ù³Ý³Ïë ÇÙ í×³ñ»óÇ,
²ÛÅÙ ³ÙûÃáí Ï³Ù ³é³çÇ,
¼Ç Í³é³Û»É ù»½ ãÏ³ñ³óÇ.
²ñ¹ ¹áõ Ý³Û»³°ó ÛÇë ù³ÕóñáõÃ»³Ùμ,
Âá°Õ ½Û³Ýó³Ýë Ý»ñáÕáõÃ»³Ùμ,
àõñ³Ë³óá° ³é ù»½ ÏáãÙ³Ùμ,
ºõ ë÷á÷»³° ùá ëáõñμ ï»ëÉ»³Ùμ,
ì³ëÝ Ë³ãÇ¹ ½áñ å³ßï»óÇ,
ºõ ëáõñμ ³Ýáõ³Ý¹, ½áñ Ïñ»óÇ.
êÇÙ¿ûÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ»õ³ÝóÇ,
Æ èØÆÂ [1780] ÃáõÇ »õ ÛáõÉÇëÇ 26-Ç,
Æ ì³ñ¹³í³é ÏÇõñ³Ï¿Ç¦:
ÎÇó Û³Ûë ï³å³Ý Ç ÑÇõëÇëáÛ ¿ ßÇñÇÙÝ ´ ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ Øß»óõáÛ, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Û³ÙÇ 1734, Ç 11 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ, áñáÛ Ù³ñ-
Ù³ñáÝ»³Û í¿Ù Ù³Ï³·ñáõÃ»³ÙμÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÝÑ»ï³ó»³É ¿. »õ ÏÇó
ëÙÇÝ Áëï ³ÛÝÙ ØÇÝ³ë³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ²ÏÝ»óõáÛ, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ
Û³ÙÇ 1753, Ç 12 Ù³ÛÇëÇ, ³Ûëñ ï³å³ÝÇ í¿Ù ·áÉáí ÏÇë³μ»Ï »õ ³ÛÝ
Ñ³ïáñ íÇÙÇÝ ³ÝÛ³Ûï, ÃáÕ³ù Ç μ³ó ½Ã»ñÇÝ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ:
ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Î³ñÝ»óõáÛ.

§Ú³ñÏ ¹³Ùμ³ñ³ÝÇë ¿ í»ÑÇÝ Ù»ÍÇ,
î»³éÝ ÔáõÏ³ëáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ,
´ÝÇÏ ·³õ³é³õ ¿ñ ë³ Î³ñÝ»óÇ,
Ð³Ý¹³ñï³Ï»Ýó³Õ »õ ç³ÝÇõù μ³ñÇ,
Â¿å¿ï ¹Çå»ó³õ ¹³éÝ [ժ]³Ù³Ý³ÏÇ,
ä³ï»ó»³É íßïûù Áëï ÷áÕáÛÝ Ù»ÍÇ,
²ÛÉ Ûûñ¿ ÏáãÙ³ÝÝ »¹ ÇëÏ Ç ÙïÇ,
Þù»Õ³½³ñ¹»³É ½·³ÑÝ Ññ³ß³ÉÇ,
àñ »õ »ï Í³ÕÏ»É Ï³ñÇ ëËñ³ÉÇ,
¼Ù¿ç ï³×³ñÇÝ ØÇ³ÍÝ³ÇçÇ,
Ü³»õ Ýáñá·»É »ï ßáõñç³Ý³ÏÇ,
ÞÇÝ»³É »õ ½³ÛÉ ß¿Ýë, áñù »Ý ÇëÏ Û³ÛïÝÇ,
²å³ ÁÝÏ³É»³É ½í³Ë×³Ý μ³ñÇ,
¸ÇÙ»³ó ³é øñÇëïáë ÛáÛëÝ ³Ù»Ý³ÛÝÇ,
ÚáñÙ¿ ÁÝÏ³ÉóÇ ½í³ñÓë μ³ñÇ,
ºõ Û³ñù³ÛáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ Ññ×áõ»ëóÇ.
²Ù÷á÷»ó³õ Û³ÙÇ î»³éÝ 1799, Ç ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ 29, Ç ïûÝÇ

áñ¹õáóÝ àñáïÙ³Ý¦:
Úáíë¿÷³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ î÷ËÇë»óõáÛ.

§²ñÕáõÃ»³Ý ù³ç ³ñÑÇÝ,
î¿ñ Úáíë¿÷ å³ÝÍ³ÉÇÝ,
Î³ÛëñÁÝïÇñ ³ñÅ³ÝÇÝ,
Ø»Í ·³ÑÇë ØÇ³ÍÝÇÝ,
²ÛÉ ï³å³ñ Å³Ýï Ù³ÑáõÝ,
Æ ë³ ÇëÏ Ñ³ñ ÇëÏáÛÝ,
àñáÛ Ï³Ùù Ï³É Û³Ãáé,
ºÙáõï ³ëï Ç ïáõÝ Ëáñ,
1801. Û9 Ù³ñïÇ¦:
ì³Ýù ïÏ³ñ ÏáõëÇÝ Ø³ñÇ³Ý¿Ç1 ÙÇáÛ ÛÁÝÏ»ñ³óÝ

ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó »õ ï»ÕÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý Ýáñ³
332. î³×³ñ Ï³Ù »Ï»Õ»óÇ ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ý»³Éª ·Çï»Ùù Áëï

Û³ÛïÝáõÃ»³Ý ·ñáó ïÇñ³å¿ë ½Î³ÃáõÕÇÏ¿ Ù³Ûñ »Ï»Õ»óÇÝ Ð³-
Û³ëï³Ý»³Ûó Ç ì³Õ³ñß³å³ï »õ á°ã ½³ÛÉ ÙÇõë »õë Ç Ð³Ûë. μ³Ûó
³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿ μÝ³Ïã³ó ÏáÕÙ³Ýóë åÇï³Ï³μ³ñ ³Ýáõ³Ý»É ÞáÕ³-
Ï³Ã »õ ½³Ûëñ ëñμáÛ ÏáõëÇ ½íÏ³Û³ñ³Ý ë³Ïë ßáÕ ÉáõëáÛÝ Í³·»ÉáÛ
»õ Ç í»ñ³Û ï»ÕõáÛ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ëñμáÛ ÏáõëÇÝ Ç ï»ëÉ»³Ý ³Ý¹
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ:
²Ûë ï³×³ñ Û³ñ»õ»É»³Ý ÑÇõëÇë ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇª Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Çμñ ù³éáñ¹ Å³Ù³õ »õ áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ»õ-
Ùáõïë ï³×³ñÇ ëñμáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û Çμñ»õ Û»ñÏáõë ù³ñÁÝÏ»óëª
Ù»ñÓ Ç ÑÝÓ³Ý³ï»ÕÇÝ, áõñ ûÃ»õ³Ýë Ï³É»³É ¿ÇÝ ëñμáõÑÇ Ïáõë³ÝùÝ,
ßÇÝ»ó³õ Û³é³çÝ Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿, ½Ç Ç ï»ëÉ»³Ý
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ÛÇç³Ý»É Éáõë»Õ¿Ý Ë³ñëË³óÝª ÙÇÝ Û»ñÇó Ë³ñë-
Ë³ó ³ÝïÇ, ³ë¿ ×³éÝª ¿ç Ç ï»Õõáç ÑÝÓ³ÝÇÝ (Û²·³Ã³Ý·»Õáë,
272). §ºõ ÙÇ Ç ï»Õõáç ÑÝÓ³ÝÇÝ¦. ÇëÏ í³ëÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛս
1
Ø³ñÇ³Ý¿ ³ÝáõÝ ÉÇÝ»É ëñμáÛ ÏáõëÇë Ã¿å¿ï ãáõÝÇÙù ï»Õ»ÏáõÃÇõÝ ÇÝã Ç ·ñáó, ½Ç
ïÏ³ñª ³ÛÝ ¿ ÑÇõ³Ý¹ »õ»Ã ·ñ»Ý Ñ»ÕÇÝ³Ïù å³ïÙáõÃ»³Ýó. ³ÛÉ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ
μÝ³Ïã³ó ÏáÕÙ³Ýóë Ñ³ë»³É ³é Ù»½ª ëïáõ·¿ ÉÇÝ»É ÝáÛÝ, áñå¿ë »õ ³ÝáõÝ ÙÇáÛÝ Ç
ëñμáõÑ»³óÝ, áñ Ç Ù¿ç í»ñÇ ³Û·Ç Ïáã»ó»ÉáÛÝ Ý³Ñ³ï³Ï»³É, ÏáãÇ ÂáõÙÇ³Ý »õ
³ÛÅÙ:
³ë¿ ÉÇÝ»É Ù»ñÓ Ç ÑÝÓ³ÝÝ (Û²·³Ã³Ý·»Õáë, 279). §»õ ÙÇõëÝ Ùûï Ç

ÑÝÓ³ÝÝ Ç Ù¿ç ³Û·õáÛÝ, áõñ ¿ÇÝ í³Ýù Ýáó³¦ (317): ÚáñÙ¿ Û³Ûï ¿
Ã¿ª ã»Õ»õ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃÇõÝ ëñμáÛ ÏáõëÇÝ Ç ÑÝÓ³ÝÇ ³Ý¹ª Ã¿»õ ·ñ¿
²·³Ã³Ý·»Õáë. §ºõ ÙÇÝ³õáñÝ áñ Ç ÑÝÓ³ÝÇÝ ëå³Ý³õ¦. ³ÛÉ ÷áùñ
ÇÝã ³ñï³ùáÛ ù³Ý ½ÑÝÓ³ÝÝ, ½Ç ·áÉáí ÇÝùÝ ÑÇõ³Ý¹áï »õ ïÏ³ñ,
Ñ³½Çõ áõñ»ÙÝ ¹áÕ¹áçáõÝ ³ÝÓ³Ùμ »É Ç ÑÝÓ³Ý¿Ý »õ ³ÛÝ ÇÝã ÷áùñ
ÙÇ Ñ»é³ó»³É ³ÝïÇª Ã»ñ»õë Ç ï»ë³Ý»É ½Ï³ï³ñáõÙÝ ³ÝÙ»Õ ·³-
é³Ýó ÁÝÏ»ñ³ó Çõñáó »õ Ï³Ù Ë³éÝÇÉ Û»ñ³Ùë ÝáóáõÝ, ½Ç »õ ÇÝùÝ
Ñ³Õáñ¹»ëóÇ åë³Ï³óÝ å³ïñ³ëï»Éáó, Ñ³ëÇÝ ³Ý¹¿Ý ¹³ÑÇ×ù »õ
ÛÇõñ í»ñ³Û, Ûáñáó ÁÝÏ³É»³É ½íÏ³Û³Ï³Ý Ï³ï³ñáõÙÝ Û³ëïÇ Ï»-
Ý³ó, »Ñ³ë áñáõÙ ó³ÝÏ³ÛñÝ: ø³Ý½Ç Û³ÛïÝÇ ÇëÏ ï»ë³ÝÇÝ »õ ï»-
ÕÇù »ñÏáóáõÝóÝª ÐÝÓ³ÝÇÝ, áõñ ¿ ³ÛÅÙ ù³Ï»³É ÷áùñÇÏ ï³×³ñ ÙÇ,
áñáÛ áñÙáõÝù Ù³ëÝ³õáñ μ³ñÓñ Û»ñÏñ¿ Ï³Ý ï³Ï³õÇÝ ÏÇó ÑÇõëÇ-
ë³ÏáÕÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ ï³ÝÇ Ûºñ»õ³Ý. »õ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ÇëÏ
μÝ³Ïã³óë ëïáõ·¿ ÉÇÝ»É ÝáÛÝ: ÆëÏ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ÏáõëÇÝ, áõñ
¿ ³ÛÅÙ »Ï»Õ»óÇÝ Ï³éáõó»³É Û³ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛÝ, Ñ»éÇ Ç Ù³ïñ³Ý¿
ÑÝÓ³ÝÇÝ Û³ñ»õ»Éë ÑÇõëÇëáÛ ¹¿å Û³Û·»ëï³ÝëÝ Çμñ»õ ÛÇëáõÝ Ñ³-
ë³ñ³Ï ù³ÛÉ, í³ëÝ ½Ç »õ ÷³Ëáõëï Ïáõë³Ý³óÝ Ç ÑÝÓ³Ý¿Ý ÁÝ¹
Û³Û·»ëï³ÝëÝ »Õ»õ, áñ »Ý Û³ñ»õ»Éë ÑÇõëÇëáÛ Ýáñ³:
333. Ú³Ûë ï»ÕÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ëñμáÛ ÏáõëÇÝ Ç ëÏ½μ³Ý ³Ý¹
ÁÝ¹ »ñÏáõó »Ï»Õ»ó»³óÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û »õ ¶³ÛÇ³Ý»³Û »ï Ï³éáõ-
ó³Ý»É ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ½íÏ³Û³ñ³Ý Û³ÝáõÝ Ýáñ³ª Û³ÙÇ 301, áñå¿ë
³ë³ó³õ, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ÙÇÝã»õ ó³Ù î»³éÝ 1694, Ã¿ á°Ûù áÙ³Ýù
Ó»éÝ³ñÏ»³É Ýáñá·»³É Çó»Ý ½³Ûë »Ï»Õ»óÇ, áñå¿ë ½ÙÇõë »ñÏáõëÝ,
ãáõÝÇÙù ÇÝã Í³ÝûÃáõÃÇõÝ: ºõ ½Ç ãáõÝÇ ÇÝã ÙÝ³óáõ³Í Û³é³çÇÝ
ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ, ½Ç Ã»ñ»õë Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝóÝ ÉÇÝ¿ñ ï»Õ»-
ÏáõÃÇõÝ Áëï ÙÇõëáóÝ. ³ÛÉ ·ÉËáíÇÝ Ýáñá· Ï³éáõó»³É ¿ ï³×³ñÝ
Ç ÑÇÙ³Ýó Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ àõñÑ³Û»óõáÛ,
³ñ¹»³Ùμù ²Õ³Ù³É ÇßË³ÝÇÝ ÞûéûÃ»óõáÛ, Û³ÙÇ 1694, Ç ëñμ³ï³ß
ù³ñ³Ýó μ³ñ»Û³ñÙ³ñ Ó»õ³Ï»ñåáõÃ»³Ùμ, ÙÇç³Ï ¹ñáõÃ»³Ùμ, »õ
¿ ÷áùñ ù³Ý ½ÙÇõë »Ï»Õ»óÇëÝ »õ ³ÝëÇõÝ. áõÝÇ »õ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç
ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ »õ ·³õÇÃ í³Û»Éáõã, ÛáñáÛ í»ñ³Û ¿ »õ ½³Ý·³-
Ï³ïáõÝ ÷áùñÇÏ. áõÝ¿ñ »õ ÏñÏÇÝ ·³õÇÃ íÇÙ³Ï»ñï Áëï ï³×³ñÇÝ,
³ÛÉ ³ÛÝ ³ÝÏ»³É ï³å³É»ó³õ ÇÝùÝÇÝ Û³ÙÇ î»³éÝ 1807:
²Ûë ëáõñμ ï³×³ñ áõÝÇ ³ñÓ³Ý ÛÇß³ï³ÏÇ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ç í»ñ³Û
³ñ»õÙï»³Ý ¹ñ³Ý ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ·³õÃÇÝ, ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑûùÝ ²ëïáõÍáÛ àñ¹õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇ,
ÞáÕ³Ï³Ã ³Ýáõ³Ùμ ï³×³ñë Ï³Ý·ÝÇ,
Æ Ãáõ³Ï³ÝÇë Ù»ñ Ñ³ÛÏ³Ï³ÝÇ,

Ð³½³ñ »õ Ñ³ñÇõñ ù³é³ëÝ»ñ»ùÇ [1694],
Æ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
î»³éÝ Ü³Ñ³å»ïÇ Ñûñ ëñμ³½³ÝÇ,
²ñ¹»³Ùμù ²Õ³Ù³É μ³ñ»å³ßïûÝÇ,
¶áÉáí ù³Õ³ù¿Ý Ü³ËÇç»õ³ÝÇ,
ÞÇÝ»³ó ÛÇß³ï³Ï ÷ñÏ»³É ½Çõñ Ñá·ÇÝ,
ÐûñÝ ²Õ³ç³ÝÇÝ, ÙûñÝ Ü³Ý³ÏáõÉÇÝ.
Ü³»õ Ï»Ý³ÏóÇÝ Çõñ Ø³ñÇ³ÙÇÝ,
ºõ áñ¹õáó Çõñáó ²Éμ»ñ¹ÇáëÇÝ,
²·³Ã³Ý·»ÕáëÇÝ, ²Õ¿ùë³Ý¹ñáëÇÝ
ºõ Ê³ñÇëÇÙáë ÷áùñ »Õμ³Ûñ ëáóÇÝ.
¸ëï»ñ³ó Çõñáó ÜáÛ»Ù½³ñ³ÛÇÝ,
²ÛÉ»õ ½²ë³Ý¿Ã »õ Ü³Ý³ÏáõÉÇÝ,
àñù ½Ù»½ ÛÇß»Ý ³é î¿ñ Ç μ³ñÇÝ,
²ñÅ³ÝÇ ÉÇóÇÝ ï»ëáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ¦:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý áõÝÇ ÇÝã ÇÝã ë»Ý»³Ïë ÙÇ³μ³ÝÇó, Ûáñáó áÙ³Ýù
»Ý ù³ñ³ß¿Ý Ï³éáõó»³Éù ÁÝ¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ »õ áÙ³Ýù Ç ÑáÕáÛ »õ Ç
÷³Ûï¿ ßÇÝ»³Éù Ç Û»ïÝáó. áõÝÇ »õ å³ñÇëåë ³Í»³É ßáõñç³Ý³-
ÏÇ Ý»ñùÇÝ »õ ³ñï³ùÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³Ùμù. »õ Ç μáõñ·Ý ³ÝÏ»³Ý
³ñ»õÙï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ³ñï³ùÇÝ å³ñëåÇ »¹»³É Ï³Û ³ñï³ùáõëï
Ë³ãí¿Ù ÙÇ ÷áùñÇÏ μ³ñÓñ Û»ñÏñ¿ »ñÏÏ³Ý·Ý³ã³÷, áõñ Ç å³-
ïáõ³Ý¹³ÝÇ Ë³ãÇÝ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã. §ÞÇÝ»ó³õ ÑÝÓ³Ý»³ó Ù³ïáõéë
Ç ÃíÇÝ ½Ö »õ ¶¦, áñ »ñ»õÇ ÉÇÝ»É ³ñÓ³ÝÝ ÷áùñÇÏ Ù³ïñ³Ý »Õ»ÉáÛ
Ç ï»Õõáç ÑÝÓ³ÝÇÝ, áñ óáõó³õ Ç í»ñáÛ: Â»ñ»õë Ç Ï³Ý·Ý»É ½³Ûë
μáõñ· å³ñëåûùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³é»³É Û³õ»ñ³Ï³ó ÑÝÓ³Ý³ï»ÕõáÛÝ,
»¹»³É Çó»Ý ³ëï¿Ý, ½Ç »ñÃ»õ»Ïù Û³Û·»ëï³ÝëÝ, áñ ³é μñ·³Ùμë
³Ýó³Ý»Ý, ï³ó»Ý ½³ñÅ³Ý³õáñÝ »ñÏñå³·áõÃÇõÝ ï¿ñáõÝ³Ï³Ý
Ýß³ÝÇë, áñå¿ë »õ ëïáõ·¿ ³ÛÝ å³ïÙáõÃÇõÝ μÝ³Ïã³óë Ã¿ª ÙÇÝ-
ã»õ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÔáõÏ³ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Î³ñÝ»óõáÛ ¹Ý¿ÇÝ ³é ëáÛÝ
μñ·³Ùμë ·ñ³Ï³É »õ ²õ»ï³ñ³Ý Ç í»ñ³Ûª Û»ñÏñå³·áõÃÇõÝ »õ Ç
Ñ³ÙμáõñáõÙÝ μ³ñ»å³ßï ³Ýóáñ¹³óÝ ÁÝ¹ ³ÛÝ. ³ÛÉ ³ÛÅÙ ³Ûë ëáíá-
ñáõÃÇõÝ Ë³÷³Ý»³É Ï³Û:
334. î»ÕÇ ï³å³ÝÇ ëñμáÛ ÏáõëÇë Ø³ñÇ³Ý¿Ç Ç Ù¿ç »Ï»Õ»ó-
õáÛë ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ ëïáõ·Ç ÉÇÝ»É Ç Ù¿ç ³õ³Ý¹³ï³ÝÝ Ñ³ñ³õ³-
ÏáÕÙ³Ý, áõñ áñáß³ÏÇ ·ï³ÝÇ »õ ï³å³Ý³í¿Ù. μ³Ûó ×ßÙ³ñïûñ¿Ý
ã·ï³ÝÇ, Ã¿ ³ñ¹»°ûù ÇëÏ³å¿ë ³ëï ³Ù÷á÷»ó³õ Ù³ñÙÇÝ ëñμáÛ
ÏáõëÇÝ, »Ã¿ Ñ³õ³ù»³É ÁÝ¹ ³ÛÉ Ïáõë³Ý³óÝ ½»ï»Õ»ó³õ Ç íÏ³Û³-
ñ³ÝÇ ëñμáÛÝ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Û: ²ÛÉ ½Ç Áëï Ñ³ßáõÇ Ãáõáó ÝáóÇÝ »ñ»õÇ

ÉÇÝ»É ³ëï, ù³Ý½Ç ³Ù÷á÷»ó³õ Ç ï³å³ÝÇ ëáõñμÝ ÐéÇ÷ëÇÙ¿ »ñ»-
ëáõÝ»ñÏáõ ÁÝÏ»ñûù, ëáõñμÝ ¶³ÛÇ³Ý¿ »ñÏáõ ÁÝÏ»ñûù, ÉÇÝÇÝ 36, ÙÇÝ
»õë ³ëï, ³ÛÝ ¿ª Ø³ñÇ³Ý¿, áñáíù Éñ³Ý³Û ÃÇõ ëñμáõÑ»³óÝ »ñ»ëáõÝ
»õ »ûÃÝª Áëï íÏ³Û»ÉáÛ ß³ñ³ÏÝáóÇÝ Û²ÝÓÇÝù Ïáõë³Ý³óÝ Ç ï³éÝ
ö. §ö³é³ó Ç ÷³éë μ³ñÓñ³ó»³É å³ñÍÇÝ »ñ»ëáõÝ »õ »ûÃ»³ÝùÝ,
ù³Ý½Ç ³Ûë ¿ ÃÇõ »ñ³Ý»³É Ïáõë³Ý³óÝ, áñù ³ÝÃ³é³Ù åë³Ï»ó³Ý
Û³Ýí³Ë×³Ý Û³õÇï»³Ý¦: ²ÛÉ Ã»ñ»õë ³ë³ëó¿ áù ½ÃÇõÝ 37, Éñ³-
óáõó³Ý»Ý ëáõñμ Ïáõë³ÝùÝ ÜáõÝ¿ ³é³ù»ÉáõÑÇÝ ìñ³ó »õ Ø³ÝÇ, áñ
Ç ê»åáõÑ É»³éÝ ¸³ñ³Ý³Õ»³ó: ´³Ûó ·ñáõ³Íù ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ »õ
Þ³ñ³ÏÝáóÇÝ ×ßïûñ¿Ý Ñ³ÛÇÝ ³é Ý³Ñ³ï³Ï»³ÉëÝ ³ëï¿Ý Ç ì³Õ³ñ-
ß³å³ï ù³Õ³ùÇ:
Æ ·³õÃÇ ³ëï í³Ý³óë »õë ³Ù÷á÷»³É Ï³Ý Ù³ñÙÇÝù Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë³ó Ð³Ûáó. Ý³Ë ÝáñáõÝ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ àõñÑ³Û»óõáÛ Ç
ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³Ý¹, áñ áõÝÇ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ï³å³ÝÇ Áëï ³ÛëÙ.
§²Ûë ¿ ï³å³Ý ¹³Ùμ³ñ³ÝÇ,
î»³éÝ Ð³Ûáó Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
ê³ Ü³Ñ³å»ï ³Ýáõ³Ùμ ÏáãÇ,
àñ ¿ ï»Õ»³õ àõñÑ³Û»óÇ,
Æ ÃáõÇÝ èÖÌ¸¦ (1705):
²ëï ³Ù÷á÷»ó³õ »õ Ù³ñÙÇÝ ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Îñ»ï³ó-
õáÛ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³ÝÝ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÒº (1736): ²ÛÉ Ù³ñÙ³ñá-
Ý»³Û í¿Ù ï³å³ÝÇÝ μ³ñÓ»³É ·áÉáí ³ÝïÇ ÁÝ¹ ÝÙ³ ³ÝÑ»ï³ó»³É
¿ »õ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ Ýáñ³:
ºÏ»Õ»óÇ Ïáã»ó»³É êáõñμ ¶ñÇ·áñ ²é³å³ñÇ
335. Ðéã³Ï³õáñ »Ï»Õ»óÇ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñ-

ãÇ Û²é³å³ñÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇëÝ Ýáñ³, ³ÛÝ ¿, áñ
³ÛÅÙ Ç μÝ³Ïã³óë ³éÑ³ë³ñ³Ï Ð³Ý·áõó»³É ÏáãÇ, ³ÛëÇÝùÝª ²ÝÏ»³É,
Ç í³Ûñ ËáÝ³ñÑ»³É, ÷Éáõ½»³É μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³ÍáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ.
»õ ¿ñ ÛÇñ³õÇ Ù»Í³Ñéã³Ï »Ï»Õ»óÇ Áëï É³ÛÝ³¹Çñ »õ ·»Õ»óÏ³Û³ñ-
Ù³ñ ßÇÝáõ³ÍáóÝ, áñå¿ë »õ íÏ³Û»Ý å³ïÙ³μ³Ýù ³½·Çëª ßÇÝ»³É
Û¶-ñ¹ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ÞÇÝáÕ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ:
¼³ÛëÙ³Ý¿ Û³ÛïÝ³·áÛÝë ·ñ¿ å³ïÙ³μ³ÝÝ ê»μ¿áë »åÇëÏáåáë
´³·ñ³ïáõÝ»³ó Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ÝÙÇÝ ¶-ñ¹ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ, ÛáñáÛ ³õáõñë ·ï³õ »õ Ç ÅáÕáíÇ ³Ý¹ Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ »õ
Ïáã¿ ½»Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ »ñÏÝ³õáñ ¼áõ³ñÃÝáóÝ. ÇëÏ Ç å³ï×³éë

³Ù÷á÷»ÉáÛ ³Ý¹¿Ý ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ, Ïáã»-
ó³õ êáõñμ ¶ñÇ·áñ:
§Ú³ÛÝÅ³Ù ³ñÏ Ç ÙÇïë Çõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Ð³Ûáó (¶ Ü»ñë¿ë)
ßÇÝ»É Çõñ μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ù»ñÓ ³é ëáõñμ »Ï»Õ»ó»³óÝ, áñ Ç ì³Õ³ñ-
ß³å³ï ù³Õ³ùÇÝ, Ç í»ñ³Û ×³Ý³å³ñÑÇÝ, ÛáñáõÙ ³ë»Ýª ÁÝ¹³é³ç
»Õ»õ Ã³·³õáñÝ îñ¹³ï ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ1, ßÇÝ»³ó ³Ý¹ »õ »Ï»Õ»óÇ
ÙÇ Û³ÝáõÝ »ñÏÝ³õáñ ½áõ³ñÃÝáóÝ, áñáó »ñ»õ»³É Ç ï»ëÉ»³Ý ëñμáÛÝ
¶ñÇ·áñÇ μ³½ÙáõÃÇõÝ »ñÏÝ³õáñ ½ûñ³óÝ »õ ßÇÝ»³ó »Ï»Õ»óÇÝ
μ³ñÓñ ßÇÝáõ³Íáíù »õ ãùÝ³Õ ½³ñÙ³Ý³É»ûù ³ñÅ³ÝÇ ³ëïáõ³Í³-
ÛÇÝ å³ïáõáÛÝ, áñáõÙ ÝáõÇñ»³óÝ. ³Í çáõñ »õ »μ»ñ ½·»ïáÛÝ (ø³-
ë³Õ) »õ ³ñÏ Ç ·áñÍ ½³Ù»Ý³ÛÝ ½í³Ûñն ³é³å³ñ, ïÝÏ»³ó ³Û·Çë
»õ Í³é³ïáõÝÏë »õ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ïáõÇñ»³ó ½μÝ³ÏáõÃ»³ÙμÝ
·»Õ»óÏ³¹Çñ ÛûñÇÝáõ³Íáíª μ³ñÓñ å³ñëå³õ Ç ÷³éë ²ëïáõÍáÛ¦:
ºõë Ç í³Ë×³Ý å³ïÙáõÃ»³ÝÝ Ý³ ÇÝùÝ ê»μ¿áë »åÇëÏáåáë ·ñ¿
Áëï ³ÛëÙ. §ÆëÏ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Ð³Ûáó Ü»ñë¿ë ·Ý³ó ÁÝ¹ Ã³·³õá-
ñÇÝ (Îáëï³Ý¹ÝÇ) áñå¿ë í»ñ³·áÛÝ ³ë³óÇ »õ ãáõ»³ó ÁÝ¹ ÝÙ³ Ç
Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë:... ºõ ³å³ Û»ï ¼ ³ÙÇ Ñ³É³Í³Ý³óÝ ¹³ñÓ³õ
³Ý¹ñ¿Ý Ç ï»ÕÇ Çõñ »õ Ñ³ëï³ï»ó³õ Û²Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý,
÷áõÃ³Ûñ Ï³ï³ñ»É ½ßÇÝáõ³ÍáÛÝ, ½áñ ßÇÝ»³ó Ç í»ñ³Û åáÕáï³ÛÇÝ
ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ¦:
Æ Å³Ù³Ý³Ïë ÇßË³ÝÇÝ ²Õáõ³ÝÇó ì³ñ³½ïñ¹³ï³Û »õ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ Ýáó³ ºÕÇ³½³ñáõ ³é³ùÇ ¹»ëå³ÝáõÃ»³Ùμ Ç ÝáóáõÝó
³ÝïÇ Ç Ð³Ûë Æëñ³Û¿É »åÇëÏáåáë áÙÝ ³é ÇßË³ÝÝ ²ñ³ñ³ï³Û
¶ñÇ·áñ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý »õ ³é ¶ ê³Ñ³Ï Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó ë³Ïë
ËáñÑñ¹áÛ ÇñÇù, áñáÛ »Ï»³É »õ ï»ë»³É ³ëï¿Ý Ç ì³Õ³ñß³å³ï
ù³Õ³ùÇ ½å³ïáõ³Ï³Ý ÝßË³ñë ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ, Ñ³Ûó¿ ½Ù³ëÝ ÇÝã
ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ð»ÕÇÝ¿ ¹ßËáÛÝ ïÇÏÝáç ÇßË³ÝÇÝ ¶ñÇ·áñÇ, áñ ¿ñ
¹áõëïñ ÇßË³ÝÇÝ ²Õáõ³ÝÇó »õ ³éÝáõ ½Ù³ëÝ Ûûñ¿ÝëáõëáÛó ÍÝû-
ï¿Ý »õ ï³ÝÇ ÁÝ¹ Çõñ Û²Õáõ³Ýë, ½áñÙ¿ ïáÕ¿ »õ ½»Ï»Õ»óõáÛ ³ëïÇ
Øáíë¿ë Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óÇ (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 38). §Æ Å³Ù³Ý³Ïë Û³Û-
1 ²ÛÝÇÝã ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ »É»³É Ç ìÇñ³å¿Ý ²ñï³ß³ïáõ ·³Ûñ Ç ì³Õ³ñß³å³ï
ÁÝ¹ 0ï³Û Ý³Ë³ñ³ñÇÝ »õ ³ÛÝ ÇÝã »Ñ³ë ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃÇõÝÝ Û³Ûë ï»ÕÇ,
îñ¹³ï Ø»Í ³ñù³Û Ñ³ñáõ³Í»³ÉÝ Û³Ý»ñ»õáÛÃ ½ûñáõÃ»³Ýó Ëá½³Ï»ñå ï»ë-
É»³ÙμÝ »Ñ³ë ³Ûëñ. »õ ³ÝÏ»³É Ûáïë »ñ³Ý»ÉáÛÝ, ÷³ñ¿ñ Ý»ñùÇÝ ½Õç³Ï³Ý
½·³óÙ³ÙμÝ. í³ëÝ ³Ûëñ å³ï³ÑÙ³Ý Û³ÛÝ ·Çß»ñ ÙÝ³Û ³Ý¹¿Ý ëáõñμÝ »Õ»ÉáíùÝ
ÁÝ¹ ÇÝù»³Ý »õ ï»ë³Ý¿ Ç ï»ëÉ»³Ý ½»ñÏÝ³õáñ ½ûñë Ññ»ßï³Ï³ó. »õ ³ÛÝ ï»ë-
É»³Ý ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ »Ñ³ë ß³ñáõÝ³Ï»³É ó¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñáÛ í³ëÝ »õ Ç
å³ï×³éë Ñ³ë»ÉáÛ ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ Ç Âáñ¹³Ý³Û Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù,
ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ½³Ûë ÑáÛ³Ï³å »Ï»Õ»óÇ:
ÝáëÇÏ μ»ñ»³É ¿ñ ÇßË³ÝÝ Ù»Í ½³õñ³í³ñÇÝ Ð³Ûáó (Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý

¶ñÇ·áñ) Ç Âáñ¹³Ý³ Ç ¸³ñ³Ý³Õ»³ó ·³õ³é¿Ý ½ÝßË³ñë ëñμáÛÝ
¶ñÇ·áñÇ μáÉáñáíÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ áëÏ»ñ³õùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Û³ßË³ñÑÝ Ð³-
Ûáó Û²Ûñ³ñ³ï»³Ý ·³õ³éÝ Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ù, Ñ³Ý·áõ-
ó»³É Ç Ýáñ³ß¿Ý Û³ñÏë »Ï»Õ»óõáÛÝ, ½áñ Ø»ÍÇÝ Ü»ñë¿ëÇ (¶ Ü»ñ-
ë¿ë) ßÇÝ»³É ¿ñ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ: ²å³ Ù»Í³õ ³Õ³ã³Ý³õù
»Ï»³É Æëñ³Û¿É »åÇëÏáåáëÝ ³é³çÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ »õ ½³õñ³í³-
ñÇÝ¦ »õ ³ÛÉÝ:
ÆëÏ ¼-ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙÇã ½ÏÝÇ ÛÇß³ï³Ï»ÉáÛ
½ßÇÝáõÃÇõÝ »ñÏáõó »Ï»Õ»ó»³óÝ Ç ÝáÛÝ ¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿,
³é³õ»É »õë ï»Õ»ÏáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·³Ù³Ý³ó ÛÇß³ï³Ï¿ ½ÙÇõë ½³Ûë
»Ï»Õ»óÇ »ññáñ¹, Û³ë»ÉÝ.
§¸³ñÓ»³É Ûáõë³ó»³É Ç î¿ñ »õ á°ã ½Ùï³õ ³Í»³É ½ÏñÃ³-
Ï³Ý ³ñß³õ³Ýë ÑÇÝÇóÝ ÃßÝ³Ù»³ó ·»Õ»óÇÏ ÇÙÝ ÙáÉáõÃ»³Ùμ ¹Ý¿
³å³ ÑÇÙÝ Ù»Í »õ Ññ³ß³ÉÇ μ³½Ù³å³ÛÍ³é Û³ñÏÇ ï³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ
Áëï ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ, Û³ÝÓÝ ³éÝ»Éáí ½Ï³-
ï³ñáõÙÝ ÇÙ³ëïáõÃ»³Ý ßÇÝáÕÇÝ øñÇëïáëÇ: ÆëÏ Ç ÑÇÙÝ³ñÏ»É
½³ëïáõ³Í³Ï»ñï ÷³ñ³ËÝ μ³Ý³õáñ ÑûïÇÝ øñÇëïáëÇ, Ç Ý»ñùáÛ
ãáñÇó ë»³ÝóÝ Ñ³ëï³Ñ»ÕáõëÇó μ³Å³Ý»³É ¹Ý¿ ½ÝßË³ñë áëÏ»-
ñ³ó ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ³é Ç ³Ýßáõßï ÙÝ³ó³Ï³ÝáõÃ»³Ùμ å³ÑÇÉ
·³ÝÓáÛÝ »ñÏÝ³õáñÇ Ç ·»ñã³ó ³å³Ï³Ýã³ó »õ Ç å³ñÍ³Ýë Ñ³-
õ³ïáÛ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ï³ñ·³ó: ÆëÏ ½ùñÇëïáë³¹ñáßÙ »õ ½å³-
ïáõ³Ï³Ý ·ÉáõËÝ á°ã Ç Ëáñáç, ³ÛÉ ³ñï³ùáÛ Ç ·½ñáóÇ »¹»³É ¹Ý¿ Ç
·³ÝÓ³ñ³Ýë ³ëïáõ³ÍáõÃ»³ÝÝ Ç ÛáÛë μ³ñ»³ó ÷³÷³·áÕ³óÝ ÝÙ³
»õ Ç μÅßÏáõÃÇõÝ ³Ëï³Ïñ»ÉáóÝ¦:
êï»÷³Ýáë î³ñûÝ»óÇ å³ïÙ³μ³Ý Ù³Ï³ÝáõÝ ²ëáÕÇÏ Ïáã»-
ó»³É, ½μ³ó³Û³Ûï Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ï»ÕõáÛ »Ï»Õ»óõáÛë ³ÛëáñÇÏ ·ñ¿
(Ñ³ïáñ ´, ·É. 2). §ê³ (¶ Ü»ñë¿ë) ßÇÝ»³ó »õ ½ÙÇõë »õë Ññ³ß³-
å³ÛÍ³é »Ï»Õ»óÇÝ ½êáõñμ ¶ñÇ·áñ Ç ì³Õ³ñß³å³ïáõ ²é³å³ñÇÝ
½³Ý³½³Ý ÛûñÇÝáõ³Íáí¦:
Þáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õë »ï Ï³éáõó³Ý»É Ý³ ÇÝùÝ ¶ Ü»ñë¿ë Ï³-
ÃáõÕÇÏáë »õ ½ïáõÝë μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÇÝù»³Ý »õ Ñá·»õáñ³Ï³Ý ¹³-
ëáõó å³ßïûÝ¿Çó »õ ½å³ñÇëåë ßáõñç³Ý³ÏÇ ½μÝ³ÏáõÃ»³ÙμÝ. »õ
Ç Ù»ñÓ³Ï³Û ³õ³½áõï í³ÛñëÝ »ï ïÝÏ»É ³Û·Çë »õ Í³é³ëï³Ýë »õ
³ÛÝå¿ë å³ÛÍ³é³óáõó³Ý¿ñ ½í³ÛñÝ ·»Õ»óÇÏ ³ñ³ñáõ³Íáíù ½ûñ¿Ý
ù³Õ³ù³ó:
Ú»ï å³ïÙ»ÉáÛ ÝáñáõÝ ê»μ¿áë »åÇëÏáåáëÇ ½³ÛëáóÇÏ ßÇÝ³-

ñ³ñáõÃ»³Ýó áñå¿ë ï»ë³õ Ç í»ñ ³Ý¹ñ, å³ïÙ¿ »õ ¼ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë
Ï³ÃáõÕÇÏáë ·»Õ»óÇÏ ÇÙÝ ¹³ë³õáñáõÃ»³Ùμ.
§´³Ûó Ñ³Ûñ³å»ïÝ Ü»ñë¿ë å³ñ³å ³ÝÓÇÝ ·ï»³É ½³ñï³ùáÛë
Ññ³ß³Ï»ñï »Ï»Õ»óõáÛÝ ½áñ Çõñ ÇëÏ ¿ñ ßÇÝ»³É, ßáõñç³Ý³ÏÇ å³-
ïáõ³ñ å³ñëåáí ÷³Ï»³É ³Ùñ³óáõó³Ý¿ñ, ÛûñÇÝ»³É Ç ÝÙ³ Û³ñÏë
μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÇÝù»³Ý Ñ³ëï³Ñ»ÕáÛë Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù: ²ÛÉ»õ
Ï³ñ·»³É Ï³óáõó³Ý¿ñ Ç ÝÙ³ ³ÙμáËáõÃÇõÝë »ñ¹áõ Ù³ñ¹³ó Áëï
å³ÛÙ³ÝÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý³ó »õ ³Í»³É çáõñ Ç ø³ë³Õ ·»ïáÛ ½³Ù»-
Ý³ÛÝ ³õ³½³ËÇñ ¹³ßï³í³ÛñÝ Ç ·áñÍ ³ñÏ³Ý¿ñ. ïÝÏ¿ñ ³Û·Çë »õ
μáõñ³ëï³Ýë Í³ÕÏáó³ó¦:
ºõ áñå¿ë »ñ»õÇ Ç μ³ÝÇó Øáíë¿ëÇ Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ, μáí³Ý-
¹³Ï Í³Ëù ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ ßÝáñÑ»ó³Ý Ç Îáëï³ë Ï³Û-
ë»ñ¿ ÚáõÝ³ó Áëï å³ïÙ»ÉáÛ ÝáñÇÝ Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ (Ñ³ïáñ ¶,
·ÉáõË 15). §ÆëÏ Îáëï³ë ëáñÇÝ (Ð»ñ³ÏÉÇ) áñ¹Ç ³Ùë ÆÂ:... ÜëïÇ
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó ï¿ñ Ü»ñë¿ë ³Ùë Æ:... ê³ ¿ñ Ñ³Ûñ³·Çñ ÝáñÇÝ
Îáëï³Ý¹ÝÇ »õ ·³ÝÓÇõù Ýáñ³ ßÇÝ»³ó ½μ³½Ù³å³ÛÍ³é ÷³ñ³ËÝ
μ³Ý³õáñ ÑûïÇó Ç ù³Õ³ùÇ ¹³ßïÇ ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ: ºõ Ç Ý³õ³-
Ï³ïÇë Ïáã»³ó ½Ã³·³õáñÝ ÐáéáÙáó, ÁÝ¹ áñ Û³õ¿Å ÑÇ³ó»³É ÁÝ¹
ßÇÝáõ³ÍÝª »ï Ññ³Ù³Ý ßÇÝáÕ³óÝ ·Ý³É ½ÏÝÇ Çõñ, ½Ç ½ÝáÛÝ³Ó»õÝ
Û³ñÙ³ñ»ëó¿ Ç å³Õ³ï³ÝÝ. »õ á°ã Å³Ù³Ý»³É ¶³Õ³ïáëÝª Ç ×³Ý³-
å³ñÑÇÝ í³Ë×³ÝÇõñ¦:
Ú³ÛëÙ »Ï»Õ»óõáç Ýëï³õ »ñμ»ÙÝ »õ ¶¿áñ· Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó
Áëï ³é³ç μ»ñ»ÉáÛ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ç ÂáíÙ³Û¿ ²ñÍñáõÝõáÛ. §´³Ûó
»ñ³Ý»ÉÇ Ñ³Ûñ³å»ïÝ ï¿ñ ¶¿áñ·... ÃáÕ»³É ½μÝ³Ï»ÉÝ Ç ¸áõÇÝ,
»É»³É μÝ³Ï»ó³õ Ç Üáñ ø³Õ³ùÇÝ (Ç ì³Õ³ñß³å³ï) Ç Ù»Í »Ï»-
Õ»óõáçÝ, áñ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ßÇÝ»³É ¿ñ »ñ³Ý»ÉáÛÝ ï»³éÝ
Ü»ñëÇëÇ ºñÏñáñ¹Ç (»ññáñ¹Ç) Ð³Ûáó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ¦:
²Ûë Ñéã³Ï³õáñ »Ï»Õ»óÇ »Ï³ó Ï³Ý·áõÝ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý á°ã Ï³-
ñÇ ÁÝ¹ »ñÏ³ñª Áëï ³ÏÝ³ñÏ»ÉáÛ μ³ÝÇóÝ êï»÷³ÝÝáëÇ ²ëáÕÏ³Û »õ
ÎÇñ³ÏáëÇ ¶³ÝÓ³Ï»óõáÛ, ½áñ Û³é³ç μ»ñ»Ý Áëï ³ÛëÙ ²ëáÕÏ³ÛÝ.
§¶³·ÇÏ ³ñù³Û Ð³Ûáó ËáñÑáõñ¹ μ³ñÇ Ç Û³ÝÓÇÝ Ï³É»³Éª ½Ù»Í³-
ß¿Ý »Ï»Õ»óÇÝ áñ Ç ø³Õ³ùáõ¹³ßïÇ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ßÇ-
Ý»³É, áñ ¿ñ ÷É»³É »õ ÏáñÍ³Ý»³É, Ï³Ù»ó³õ ÝáÛÝ³Ó»õ ã³÷áí »õ
ÛûñÇÝáõ³Íáí Û³ñ¹³ñ»É Ç ù³Õ³ùÝ ²ÝõáÛ¦ (¶, 47): ºõ ÎÇñ³ÏáëÇÝª
§ê³ (Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë) ßÇÝ»³ó ½íÏ³Û³ñ³Ý ëñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ Ç
¸áõÇÝ... »õ ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ½³ñÙ³óáõóÇãÝ ï»ëáÕ³ó, áñ Û»ïáÛ
³õ»ñ»ó³õ Ç ï³×Ï³ó¦:
²ñ¹³ñ»õ ï³å³ÉáõÙÝ »Ï»Õ»óõáÛë Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉáíù ßÇÝáõ³-

ÍáíùÝ »ñ»õÇ ÉÇÝ»É Ûûï³ñ³½·Ç ÃßÝ³Ù»³ó, ½Ç μáí³Ý¹³ÏÝ ·ñ»³°
Ã¿ Ç ÑÇÙ³Ýó ù³Ï»³É Ï³Û. μ»Ïáñù áñÙáó »õ ï³Ý»³óÝ, áñ ³ÝÏ»³É
¹ÝÇÝ ³é ï»Õ»³õÝ, ·áõß³Ï»Ý ½Ñ³ëï³åÇÝï ßÇÝáõ³ÍáóÝ, »õ ßñç³-
Ý³Ï ÑÇÙáõÝù Ýáñ³. »õ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ ÙÇçáó³ó ãáñÇó Ù»Í³Ù»Í
ë»³ÝóÝ ½Ù»ÍáõÃ»Ý¿ »õÝ. Û³ÛëáóÇÏ Í³ÝûÃáõÃ»³Ýó μ³õ³Ï³Ý³ã³÷
ëïáõ·ÇÝ ÙÇïù ·ñáõ³Íáó å³ïÙ³·ñ³óÝ ³½·Ç Ð³Ûáó, áñù ËûëÇÝ
½Ù»ÍáõÃ»Ý¿ »õ ½·»Õ»óÏáõÃ»Ý¿ ëáñÇÝ »õ ³Ýáõ³Ý»Ý ¼³ñÙ³óáõóÇã
ï»ëáÕ³ó, Áëï Ñ³Ý·³Ù³Ý³ó ³ÛÝñ ¹³ñáõ:
²õ»ñ³ÏÝ ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ »õ ßáõñç ½Ýáí³õ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ·ï³-
ÝÇ Ù»ñÓ Û²Ãáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½Ï¿ë Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ
áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ»õ»Éë Ýáñ³, Ç ï»ÕÇ ³ñ¹³ñ»õ μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï »õ
³õ³½áõï Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ ï³ÝÇ Ûºñ»õ³Ý ù³-
Õ³ù. Ï³Ý ³ÛÅÙ »õ »ñ»õÇÝ ÇëÏ áñå¿ë ÑÇÙáõÝù »Ï»Õ»óõáÛÝ »õ ³õ»-
ÉÇ ù³Ý ½Ù³ñ¹³ã³÷ μ³ñÓñáõÃÇõÝù ë»³Ýó ½áõñÏ Û³ñï³ùÇÝ Ïá-
÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. ÝÙ³Ý³å¿ë »ñ»õÇÝ »õ ÑÇÙáõÝù å³ñëåÇ Ýáñ³ »õ
μñ·³ÝóÝ »õ ³é Ýáí³õ ë»Ý»Ï³óÝ ÇëÏ, áñ »õ ³ëÇ Ñ³Ý·³Í »Ï»Õ»óÇ
»õ ³ÛÅÙ »õ ³ÝáõÝ Ýáñ³ êáõñμ ¶ñÇ·áñ:
ì³Ë×³Ý ² Ñ³ïáñáÛ
206
207
ÚàìÐ²ÜÜ¾ê ºäÆêÎàäàê
Þ²ÐÊ²ÂàôÜº²Üò
êîàð²¶ðàôÂÆôÜ
Î²ÂàôÔÆÎ¾ ¾æØÆ²ÌÜÆ
ºô ÐÆÜ¶ ¶²ô²è²òÜ
²ð²ð²î²Ú
Ð²îàð ºðÎðàð¸
ÈºðÆÜø, ¶ºîø ºô ºðÎð²Þ²ðÄàôÂÆôÜø

Ú²Úê Ü²Ð²Ü¶ ºðºô²Ü
È»ñÇÝù
336. Ø³ëÇë É»³éÝ ²ñ³ñ³ï»³Ý Ï³Ù ²ñ³ñ³ï ³Ýáõ³Ý»³É Ç

êáõñμ ¶Çñë ¨ Ç Ù³ï»³Ýë ³ÛÉáó ³½·³ó Û³ÝáõÝ ²ñ³ñ³ï ³ßË³ñ-
ÑÇª ÛáñáõÙ ¿. ¨ Áëï ï³×Ï³Ï³ÝÇÝ ²Õñ ï³ÕÁª Í³Ýñ, Ù»Í³Ù³ñÙÇÝ
É»³éÝ. ¨ ²ËÁé ï³ÕÁª Û³ÝáõÝ ·»ÕçÝ ²ÏáéáÛ: ÆëÏ ³ÝáõÝë Ø³-
ëÇë »¹³õ Û²Ù³ëÇ³ Ý³Ñ³å»ï¿ Ð³Ûáó Û³ÝáõÝ ÝáñÇÝ (ÊáñեÝ³óÇ,
Ç Ñ³ïáñÝ ², ·É. ´): ºõ ¿ É»³éÝ μ³ñÓñ³·³·³Ã ³ÝÙ³ïã»ÉÇ áïÇó
Ù³ñ¹áÛ Û³Õ³·ë ¹Åáõ³ñÇÝ »ÉÇó Ýáñ³: ºññáñ¹ Ù³ëÝ μ³ñÓñáõÃ»³Ý
ëáñ³ ·³·³Ã³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Ã³Õ»³É Ï³Û ÁÝ¹ Ã³ÝÓñ Ó»³Ùμ ¨ Ç ïû-
Ã³·ÇÝ ³õáõñë ³Ù³é³Ý:
Æ ÓÇõÝ³å³ï ·³·³Ã³Ý¿ ³ÝïÇ Û³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ ó²ÏáéÇ
·ÇõÕ å³ï³é»³É ¿ Ù³ñÙÇÝ Ù»ÍÇ É»ñÇÝë: ºõ Û³ÛëÙ å³ï³éáõ³ÍÇ
»Ý Ù»Í³Ù»Í Óáñù ¨ ÍáñÍáñù ¨ Ç í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½³ÕμÇõñ ëñμáÛÝ
Ú³Ïáμ³Û ·ï³ÝÇ íÇÑ Ù»Í ³ÝÑÝ³ñÇÝ ËáñáõÃ»³Ùμ, ½áñ é³ÙÇÏù Ïá-
ã»Ý ê³éó³ïáõÝ: ¼³Ûë å³ï³éáõ³ÍáÛ ·ñ¿ Êáñ»Ý³óÇÝ (Ç Ñ³ïáñÝ
², ·ÉáõË 29). §´³Ûó ½Ý³Ë³ë³ó»³É ÏÇÝÝ (²Å¹³Ñ³Ï³Û) ²ÝáÛß
μÝ³Ï»óáõó³Ý¿ (îÇ·ñ³Ý ²) áñ¹õáíù Çõñáíù Û³Ý¹áññáõÃ»³Ý ëå³-
éáõ³ÍÇ ÷É³ÍÇ É»ñÇÝÝ (Ø³ëë»³Û), ½áñÙ¿ É»³É ³ë»Ý Û³Ñ³·ÇÝ ÇÙÝ
ß³ñÅÙ³Ý¿, ½áñ å³ïÙ»Ý, áñù μ³½Ù³ßñçáõÃ»³Ý Ññ³Ù³Ý³õ äïÕá-
Ù»³Û ³ëå³ñÇ½ûù ½μÝ³ÏáõÃÇõÝë Ù³ñ¹Ï³Ý ã³÷»óÇÝ¦: ¼ëáÛÝ ÛÇß³-
ï³Ï¿ ¨ ØËÇÃ³ñ ²Ý»óÇ Ç Ä³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ:
êïáñáïù É»ñÇÝë Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ Ï³ñÇ ËáÝ³ñÑ Çç³Ý¿
ó¹³ßï ³Ý¹ñ ¨ ó·»ïÝ ºñ³ëË: Ø³ëÝ ³ñ¨»É³ÏáÕÙ³Ý ·ñ»³° Ã¿ են
ËÇ×ù ¨ ³õ³½ù Ñáë»³Éù Ç í»ñáõëï ³ÝïÇ É»ñÇÝÝ Áëï Ù»ÍÇ Ù³-
ëÇÝ Ç å³ï³éáõ³Í¿ ³ÝïÇ Ñ³Ý³å³½áñ¹»³ÝÝ ÇçÙ³Ùμ Ñ»Õ»Õ³óÝ,
ÇëÏ Û³Ûë ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ »Ý Ïáõï³Ï Ïáõï³Ï μÉñ³Ïù Ù»Í³Ù»Í ù³-
ñ³Ýóª ëÏë»³É Û³Ï³Ý¿ ê»³õ çñáÛÝ ¨ Ç ø³ñ³ÏÇÃ ³Ýáõ³Ý»³É ·»Õç¿
(î³ßåáõéáõÝ) ó²ñÑ³×Ç ·ÇõÕ ¨ ³Ý¹ñ ó³õ»ñ³ÏÝ ²ñß³Ï³õ³ÝÇ:
²Ûëñ ÏáÕÙ³Ý Ù³ñÙÇÝ É»ñÇÝë áõÝÇ ³é³õ»É Ëáñ³Óáñ ï»ÕÇë ¨ Íáñ-

Íáñë μ³ó»³Éë Ç Ñ»Õ»Õ³ó ¨ Ç ·»ïÝ³ß³ñÅáõÃ»³Ýóª Ûáñáó ù³ñÇÝù
³ÝÏ»³Éù Ç μ³ñÓñáõÃ»³ÝóÝ Ï³Ý ³ÛÝå¿ë Ïáõï³Ï»³Éù. Ç ÏáÕÙ³Ý¿
³ëïÇ ³é³õ»É ÑÝ³ñ³õáñ ¿ ÁÝÃ³óÇó Ù³ñ¹áÛ Ç í»ñ Ç É»³éÝ: ÆëÏ
ëïáñáïùն ³ñ¨»É»³Ý, Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý Ïó»³Éù »Ý ÁÝ¹
»ñÇó ËáÝ³ñÑ É»ñ³Ýó ³ÕË»Éáó ÁÝ¹ ³ÛÉ É»ñÇÝë: î³ñ³ÍáõÃÇõÝ ëïá-
ñáïÇ É»ñÇÝë ¹Ý»Ý ÑÝ·ûñ»³Û ×³Ý³å³ñÑ ÓÇ³õáñ ³éÝ:
Æ μ³ñÓñáõÃ»³Ý ·³·³Ã³Ý ëáñ³ ³Ý¹ñ ù³Ý ½ëå³éáõ³Í å³-
ï³éáõ³ÍÇÝ »Ý »ñ»ù ÓÇõÝ³Ã³Õ μÉñ³Ïù: ÐÇõëÇë³ÛÇÝÝ ËáÝ³ñÑ,
ÇëÏ ÙÇõë »ñÏáõùÝ ³ñ¨»É»³Ý ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý ëñ³Í³Ûñù ¨ ³ÝÙ³ïã»-
ÉÇù Çëå³é, Ûáñë ÇëÏ ÝáùÇÝ å³ñáÝ ´³ññûïÝ ¨ ÁÝÏ»ñù Çõñ ãÏ³-
ñ³óÇÝ Ù³ïãÇÉ Û³ÙÇÝ 1829, Û³Ùë»³ÝÝ ë»åï»Ùμ»ñÇ, ¨ Ç ëïáñáïÇ
³Ý¹ μÉñ³Ï³óÝ, áõñ Ï³ñ³óÇÝ Å³Ù³Ý»É, Ï³éáõóÇÝ ½÷áùñÇÏ Ë³ã
÷³Ûï»³Û, Ûáñ åÝ¹»³ÉÝ ¿ñ ï³Ëï³Ï Ï³å³ñ»³Û ³Ûëáõ ·ñáõ³Íáíù.
§êáÛÝ ë³ »Õ¨ ³å³ëï³ñ³Ý ³Ù»Ý³ÛÝ ùñÇëïáÝ¿Çó Áëï Ññ³-
Ù³ÝÇ ÝáñÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ý ÇÝùÝ³Ï³ÉÇ ³Ù»Ý³ÛÝ èáõë³ó
ÜÇÏáÉ³Û ä³õÉáíÇãÇÝ ù³ç³Û³ÕÃ ëå³é³½¿Ý μ³½Ï³õ ³Ýå³ñï»ÉÇ
ëå³ñ³å»ïÇÝ ä³ëÏ¨ãÇÝ ºñ¨³Ý³Û. 1829, ë»åï»Ùμ»ñÇ 17¦:
²é³õ»É Ç å³ï³éáõ³ÍÇ ³Ý¹ ¿ Ñ»Õ»Õª Ñ³Éáóù Ó»³Ýó, ù³Ý
Û³ÛÉ ÏáÕÙ³Ýë, áñ Ñáë»³É Ñ³ë³ñ³Ïûñ¿Ý ÁÝ¹ ÓáñÝ ¨ ³Ýó»³É ½ÑÇõ-
ëÇë³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ùμ ³õ³½³ÝÇÝ ³Õμ»ñ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ¨ ½Ñ³ñ³õ³-
ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ùμ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ÝáÛÝ ëñμáÛª Ùï³Ý¿ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñ
²ÏáéáÛ ¨ ¹³ñÓáõó»³É ½³ÕûñÇëÝ Çç³Ý¿ Ûáéá·áõÙÝ ³ñïáñ¿Çó ¨
³Û·»ëï³Ý»³Ûó ³ÛÝñ ·»Õç: ºõ »ñμ»ÙÝ Ç ÷Éáõ½³ÝÇÉ ¨ Û³ÝÏ³ÝÇÉ
É»éÝ³ÝÙ³Ý Ù»Í³Ïáõï³Ï Ó»³Ý ÑÇõëáÛ Ç Ï³ï³ñ³Í¿ ³ÝïÇ å³-
ï³éáõ³ÍÇÝ ÁÝ¹ ½³éÇí³ÛñÝ, ÃÝ¹ÇõÝ ¨ ³ñÓ³·³Ýù Ù»Í³ÑÝãÇõÝ
³ñÓ³ÏÇª ÙÇÝã¨ Éë»ÉÇ ÇëÏ ÉÇÝ»É Ç ¹³ßï³Ù¿ç ³Ý¹ñ Ñ³ñáõëï Ñ»é³-
õáñáõÃ»³Ùμ: ºõ ³ÛÝ Ûáñ¹³Ñáë³Ý Ñ»Õ»Õ Çõñáí ëñÁÝÃ³óáõÃ»³Ùμ
»ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ íÝ³ë Ù»Í ·áñÍ¿ñ ·»ÕçÝ ¨ ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ:
Æ ÑáëÇÉ Ó»³ÝÝ Ç í³Ûñ ¨ Ç óñáõÇÉ Ù»Í³Ù»Í ë³éáõó»³É Ñ³-
ïáñáóÝ »É³Ý»Ý Ù»Í³Ù»Í áñ¹ÝáõÏù, ³ÛëÇÝùÝ ½ÇõÉ³É, ½áñ Ëáñ-
ï³Ï»³É ·ï³Ý»Ý Ç ÝÙ³ ³Ù»Ý³Ù³ùáõñ óáõñï çáõñ ³éáÕç³ñ³ñ
¨ ½áí³óáõóÇã. ï³Ûñ μ»ñ»É ³ëïÇ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÐÇõë¿ÛÇÝ
Ë³Ý ë³ñï³ñÝ ºñ¨³Ý³Ûª ³ÛÝ ÇÝã ³å³Ñáí³Ý³Ûñ Ç ç»ñÙ³·ÇÝ
³õáõñëÝ ³Ù³é³Ý ³Ý¹ Û²ÏáéÇ ÛÇõñáõÙ ³é³ÝÓÇÝ å³É³ï³Ý: ²Ûë
·ÇõÕ μ³½Ù³Ù³ñ¹ ¨ ³Ûë å³É³ï Ë³ÝÇÝ ¨ Ù»Ý³ëï³ÝÝ í»ñáÛÇß»³É
ëñμáÛ μÝ³Ïãûù ¨ ³Ý³ëÝûù Ñ³Ý¹»ñÓ Í³ÍÏ»ó³Ý ÁÝ¹ ù³Ý¹áõ³Íáíù
É»ñÇÝÝª ÁÝ¹ Ó»³Ùμù, ÁÝ¹ ë³éáõóûù ¨ ÁÝ¹ Ë×áíù ¨ Ù»Í³Ù»Í ù³-
ñ³Ùμù Ñáë»Éáíù Ç í»ñáõëï ³ÝïÇ ÁÝ¹ ½³éÇí³Ûñ Ñ»Õ»Õ³óÝ Ç ß³ñ-

Å¿Ý »Õ»ÉáÛ Û³Ýó»³É 1840, Ç 20 ÛáõÝÇëÇ:
Æ Üñμ³½ÝÝÇÝ ³Ýáõ³Ý»³É μ³é³ñ³ÝÇ èáõë³ó Ç ï³éÝ ² ¨ Ç
μ³éÝ ²ñ³ñ³ï ¹ÝÇ í³ëÝ É»ñÇÝë Ã¿ª ¿ ÁÝ¹ 39.30 ³ëïÇ×³Ýûù ÑÇõ-
ëÇë³ÛÇÝ É³ÛÝáõÃ»³Ý ¨ ÁÝ¹ 42.15 ³ëïÇ×³Ýûù ³ñ¨»É»³Ý »ñÏ³Û-
ÝáõÃ»³Ý: ÆëÏ í³ëÝ μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝª ³é»³É Ç ·ñáõ³Íáó å³ñáÝ
´³ññûïÇ, ¹Ý¿ Ã¿ μ³ñÓñ ¿ ·³·³Ã É»ñÇÝë Ç í»ñ ù³Ý ½Ù³Ï»ñ¨áÛÃ
ÍáíáõÝ àíÏÇ³ÝáëÇ 16,254 ýáõï ÷³ñ¿Åáõ, áñ ÉÇÝÇ Áëï èáõë³ó
17,284 ýáõï: ºõ Ã¿ª μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ ·³·³Ã³Ý ²ñ³ñ³ï³Û Ç í»-
ñ³Û Ñ³ñÃ³Û³ï³Ï ¹³ßïÇ Çμñ 3 í»ñëï:
¶ñÇ ³Ý¹ ¨ë Ã¿ª §Æ óñáõÇÉÝ Ã³ÝÓñ³Ù³Í ³Ùåáó Ç Ï³ï³ñ¿
³ÝïÇ É»ñÇÝÝ ²ñ³ñ³ï³Ûª μ³ñ»ÏñûÝùÝ Ç Ð³Ûáó ³ÝïÇ ³ÝÏ»³É Û»ñ-
ÏÇñª Ë³ã³ÏÝùեÝ ¨ ³ÕûÃ»Ý¦: ä³ñáÝ ·ñÇãÝ ³ÛëÙ μ³ñ»ÏñûÝáõÃ»³Ý
Ð³Ûáó, áñå¿ë ÇÝÓ ÃáõÇ, ã¿° ÇÝùÝÇÝ É»³É ³Ï³Ý³ï»ë: ºõ ·áõó¿
ÁÝÏ³É»³É Çó¿ ½³ÛÝ Û³ÝËÝ³Û ûï³ñ³ï»³ó ·ñã¿ ÇÙ»ÙÝ¿, ù³Ý½Ç
³Û¹ûñÇÝ³Ï μ³ñ»ÏñûÝáõÃÇõÝ Ç Ð³Ûëª ³é³õ»É å³ñïÇ ÉÇÝ»É Û³Ûë
Ý³Ñ³Ý· ²ñ³ñ³ï³Û, ÛáñáõÙ ÇëÏ ÍÝ»³É ¨ ëÝ»³É »Ù »ë ÇÝùÝ. ¨ Ç
ÙÇçáóë ù³é³ëÝ»ñ»ù³Ù»³Û Ñ³ë³ÏÇ ÇÙáÛ ãÇ°ù ÇÙ ï»ë»³É »ñμ¿ù
½³Û¹ μ³ñ»ÏñûÝáõÃÇõÝ Ç μÝ³ÏÇãë ³Ûëñ Ý³Ñ³Ý·Ç: ²å³ù¿Ý å³ñï
¿ ËáÑ³Ï³Ý Ùï³ó ËÕ×»É Û³ÛëåÇëÇë ½»ñ¨»ÉÇ ³½·¿ Çμñ¨ ½Ð³Ûáó:
337. Ø³ëÇë ÷áùñ: àëï ÇÝã Ù»ÍÇ É»ñÇÝÝ Ñ³õ³ù ëñ³Í³Ûñ Ç
μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ëïáñáïÇ ÝáñÇÝª ÷áùñ ÇÝã Û³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õ.
Ã¿å¿ï ³õ³½áõï ¨ Ë×áï ¿ ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó, ³ÛÉ ¹Çõñ³·Ý³ó ¿ Ç
·³·³ÃÝ: ²Ý¹ Ç ·³·³Ã³Ý áõÝÇ ï³÷³ñ³Ï ï»ÕÇª áõñ³Ýûñ ·ï³-
ÝÇÝ ÇÝã ÇÝã Ïá÷³Íáõ í¿Ùù ¹ñáßÙ»³Éù å³ñëÏ³Ï³Ý ï³éÇõù Áëï
³õ³Ý¹»ÉáÛ áÙ³Ýó ³Ï³Ý³ï»ëÇó ¨ ßÇñÇÙù ÇÝã ³Ý¹¿Ý ³Ù÷á÷»Éáó
Ç í³Õáõó:
338. È»³éÝ Ø³Õ³ñÃ³Ûª ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ï³ëÝ Å³Ù Ñ»é³õáñáõ-
Ã»³Ùμ áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ¨»Éë Ç Ù»Í É»éÝ¿ ³ÝïÇ ²ñ³ñ³ï³Û: ºõ ¿ Ù»ñÓ
Ç ÑÇÝ æáõÕ³Û Û³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³õáÛ նորա ¨ Û³ñ¨»ÉÇó Ñ³ñ³õáÛ ³õ»-
ñ³ÏÇÝ Êñ³Ù ù³Õ³ùÇ, ³é áñáí ¿ Ñéã³Ï³õáñ Ù»Ý³ëï³ÝÝ Û³ÝáõÝ
êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëïáñáïÇ Ýáñ³ª Ï³Éáí
ÇÝù»³Ý Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ ÓáñáÛÝ ºñ³ëË³Û: ºõ ³ÛÝ Ù»Ý³ëï³Ý
³Ýáõ³Ý¿ñ Ç ÑÝáõÙÝ Û³ÝáõÝ É»ñÇÝÝª Ø»Ý³ëï³Ý Ø³Õ³ñÃ³Û É»ñÇÝ:
339. È»³éÝ ¸³ñáõ³Û. ¿ Û³ñ¨»É»³Ý Í³ÛñÇ ¹³ßïÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û,
áñ μ³Å³Ý¿ ½ë³Ñմ³Ýë íÇ×³ÏÇÝ î³Ã¨áÛ ¨ ·³õ³éÇÝ ¶áÕÃ³Ý, áñáÛ
Ç Íáó³õáñ ³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ ¿ ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ ²·áõÉÇë ¨ Ç Ñ³-
ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïÇ àñ¹í³ï, áñ ³ÛÅÙ ³ëÇ úñïáõå³ï:
¶ûïÇ ³Ûëñ É»ñÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý¿ ëÏë»³Éª ³ÛÝ ¿ Û³ñ¨»-

É»³Ý Í³Ûñ¿ Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ ¨ Û³é³ç³ó»³É áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹
Ñ³ñ³õª ³õ³ñïÇ Ç Ù»Í ·»ïÝ ºñ³ëË ³é àñ¹í³ï ·ÇõÕÇõ: Æ ÑÇõ-
ëÇë³ÛÇÝ Í³Ûñ¿ ·ûïõáÛ ³Ûëñ É»ñÇÝ »ñÏáõ ³ÛÉ ¨ë ·ûïÇù É»ñ³Ýó Û³-
é³ç³ó»³É Û³ñ¨Ùáõïë Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛª
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ ·³Û ³õ³ñïÇ Ç ¶³éÝÇ ÑÇÝ ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇÝ ¨ Ç Îá-
ï³Ûë ·³õ³é, ÇëÏ ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝ, áñ ³Ýáõ³ÝÇ ³ÛÅÙ ¶ÇõÝ¿Çù (²ñ»·-
¹¿Ùù) ³õ³ñïÇ Ç Ì³ÕÏáõÝÇë ·³õ³é ¨ ÏóÇ ÁÝ¹ É»ñÇÝë ²å³ñ³Ýáõ,
³ÛÝ ¿ª Û³ñ¨»É»³Ý ëïáñáïë Ù»ÍÇ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ: ²Ûë »ñÏáõ É»ñÇÝù
÷³Ï»Ý ÛÇÝù»³Ýë ½Íáí³ÏÝ ¨ ½ßñç³Ï³Û ·³õ³éëÝ Û³ÝáõÝ ¶»Õ³ñ-
ùáõÝõáÛ:
340. È»³éÝ ¶»Õ³Ù³Û: Â¿å¿ï ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¿ ³Ûë ³ÝáõÝ Ç ë³Ñ-
Ù³ÝÇ ³ëï ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, ³ÛÉ ³ÛÅÙ áñå¿ë ¨ ÝÏ³ïÇ Ç ÑÇÝëÝ, ¿
³ÛÝ É»³éÝ μ³ñÓñ ù³Ý ½³ÛÉëÝ, áñ Ç Ñ³ñ³õáÛ áõÝÇ ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ
²ÛñÇí³Ý³ó ¨ ½ÑÇÝ ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ ¶³éÝÇ: Ú³ñ¨ÙïÇó ½·³-
õ³éÝ Îáï³ÛÇó (ÔñËμáõÉ³Õ) Ç ÑÇõëÇëáÛ ½Ù³ëÝ ÇÝã Ì³ÕÏáõÝ»³ց
(¸³ñ³ãÇã³ù), ½¶³õ³é ³Ýáõ³Ý»³É ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ μÝ³Ï»³É ³ÛÅÙ
Ç ·³ÕÃ³Ï³Ý³óÝ ä³Û³½ÇïáÛ: ÆëÏ Û³ñ¨»ÉÇóª ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ½ºÕ»·-
Ý³Óáñ ¨ ÁÝ¹ ÑÇõëÇëª ½Íáí³ÏÝ ¨ áõÝÇ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ÁÝ¹³ñ-
Ó³Ï í³Ûñë ³ñûïÇó ¨ ½É×³Ïëª ½ÅáÕáíë çáõñó: Æ ï»ÕÇë ï»ÕÇë ³Ûëñ
μ³ñÓñáõÃ»³Ý ·ï³ÝÇÝ ÓÇõÝù ¨ Û³Ù³é³Ý:
341. È»³éÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û: à°ã ³ÛÝù³Ý É»³éÝ, áñù³Ý Ù»Í μÉñ³Ï,
¨ ¿ Ç Îáï³Ûë ·³õ³éÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ É»ñÇÝÝ ¶»Õ³Ù³Û:
Ú³Ûë ³ÝáõÝ ³Ýáõ³Ý»ó³õ Áëï ÑÇÝ ³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ, ù³Ý½Ç Ç ·³É
ïÇÏÝáçÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û å³ï»ñ³½Ù³õ Ç í»ñ³Û ¶»Õ»óÏÇÝ ²ñ³ÛÇ Ð³Û-
Ï³½ÝáÛª ½ëïáñáïÇ ³Ûëñ μÉñ³ÏÇ μ³Ý³Ï»ó³õ Ý³ ½ûñûùÝ ²ëáñõáó:
ºõ »ñ¨Ç ëïáÛ· ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ, ½Ç Ù»ñÓ Û³Ûë μÉñ³Ï Ç ¹³ßïÇ ³Ý¹
Îáï³ÛÇó ·ï³ÝÇÝ ·ÇõÕûñ³ÛùÝª ï»ÕÇ ³ÝÏÙ³ÝÝ ²ñ³ÛÇ, ²ñ½ÝÇ ¨
²ñ³Ùáõë, ³ÛÝ ¿ ²ñ³ÙûÝë ¨ Áëï áÙ³Ýó ²ñ³ËáÛ½:
342. È»³éÝ ²ñ³ÛÇ ¿ Û³ñ¨ÙïÇó É»ñÇÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û Ñ³Ý¹Çå³-
Ñ³Û»³ó Çñ»ñ³ó, Ûáñáó ÙÇçáóÇ ¿ ·³õ³éÝ Îáï³ÛÇó ¨ ³ñ¨»É»³Ý
Ù³ëÝ ·³õ³éÇÝ Ü·³Û: ºõ ë³ ¨ë Áëï í»ñÝáÛÝ Ñ³Ù³ñÇ áëï ÇÝã Ù»-
ÍÇ É»ñÇÝÝ ²ñ³·³Íáõ Û³ñ¨»É»³Ý ëïáñáïÇ Ýáñ³. Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Û³-
ñ¨»ÉÇó ëáñ³ ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¹³ßï ÙÇÝã¨ ó·»ïÝ Ðñ³½¹³Ý: ²Ýáõ³ÝÇ
³Ûë É»³éÝ Áëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝ Ô³ñÝÁ º³éÁÕ, ½Ç áõÝÇ Ç ·³·³-
Ã³Ý¿ óëïáñáïÝ å³ï³éáõ³Í Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿: Ú³ÛëÙ ¹³ßïÇ
¨ ÛëïáñáïÇ É»éÝ³Ó¨ áëïáÛë ³ÛëáñÇÏ ³ë»Ý μÝ³Ï»³É ¶»Õ»óÏÇÝ
²ñ³ÛÇ ½ûñûù Çõñáíù ÁÝ¹¹¿Ù ×³Ï³ïáõ ½ûñ³óÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û, ÛáÛñ

³ÝáõÝ ÏáãÇ ó³ñ¹ É»³éÝ ²ñ³ÛÇ:
343. ²ñ³·³Í É»³éÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ ¹³ßïÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û,
áñ μ³Å³Ý¿ ½ë³ÑÙ³Ýë ³ÛÅÙ»³Ý ²ñ³ñ³ï³Û ¨ ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇ, áõ-
Ý»Éáí ½³ÛÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿. Û³ñ¨ÙïÇó áõÝÇ ½²Ëáõñ»³Ý ·»ï
¨ ½²ÝÇ ù³Õ³ù: Àëï μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ ¿ Ï³ñÇ É³ÛÝ³ÝÇëïª »ñÏ³Û-
Ý»³É ëïáñáïáíù, Ù»Í Ù³ë³Ùμ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë ¨ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë: Æ
·³·³Ã³Ý ³Ûëñ É»ñÇÝ »Ý ë»å³ó»³É áëïù ãáñù ÙÇÙ»³Ýó Ñ³Ý¹Ç-
å³Ñ³Û»³ó, áñáó ÙÇçáó ·áÉáí í³Ûñ ·á·³õáñ áõÝÇ ½ÅáÕáí çáõñó:
Þñç³å³ï ³Ûëñ É×Ç ¨ ÍÙ³Ï³ÛÇÝ ³é³å³ñù ë»å³ó»³É áëïáóÝ »Ý
ÓÇõÝ³Ã³Õ ¨ Û³Ù³ñ³ÛÝÇ. Ç ·³·³Ã³Ý¿ ³ñ¨»É»³Ý áëïáÛ Û³ñ¨»-
É»³Ý ÏáÕÙ³Ý¿ ÍáñÇ ÍÍáõÙμ ³Ù»Ý³Ù³ùáõñ ¨ ë³éáõó»³É Ï³ËÇ Ç
μ³ñÓñáõÃ»Ý¿ ³ÝïÇª ÛáñÙ¿ »ñμ»ÙÝ Ç í³Ûñ ÁÝÏ»ÝáõÝ éÙμáíù Ññ³-
ó³ÝÇó:
Æ μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ÛëïáñáïÇ ³ñ¨Ùï»³Ý áëïáÛÝ ¿ ÙÇõë ÉÇ×
ÁÝ¹³ñÓ³Ïª ÅáÕáí»³É Û³Õμ»ñó ³ÝïÇ áëïáÛÝ ¨ Ç Ñ³Éáó³ó Ó»³ÝóÝ.
Ç É×¿ ³ëïÇ áñå¿ë Ç ÑÝáõÙÝ, ÝáÛÝå¿ë ¨ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »ï
Ñ³Ý»Éª Ï³Ù É³õ ¨ë ³ë»É, Ýáñá·»É ½³éáõ³Ï çñáÛÝ ÐÇõë¿ÛÇÝ Ë³Ý
ë³ñï³ñÝ ºñ¨³Ý³Û í³ëÝ ³Ý¹³ëï³Ý³ó ·»ÕçÝ ´Çõñ³Ï³Ý³Û ¨ ³Û-
Éáó: Ú»ñÏáõó É×³ó ³ëïÇ »Ý μáí³Ý¹³Ï çñ³μ³ßËáõÃÇõÝù É»ñÇÝë
Ç ÏáÕÙ³Ýë Çõñ ãáñ»ëÇÝ, ¨ ³ÏáõÝùÝ ÇëÏ Ù»ÍÇ ß³ÙμÇÝ ê»³õ çñáÛ
(Ô³ñ³ëáõ), áñ ·»ï³ÏÝ³ó»³É ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË:
²Ûë É»³éÝ Áëï çñ³õ¿ïáõÃ»³ÝÝ ¿ ¨ Ëáï³õ¿ï ¨ Í³ÕÏ³μ»ñ ¨
áõÝÇ Ù»Õñ å³ïáõ³Ï³Ý ÛÇÝã ÇÝã ·ÇõÕûñ³Ûë Ù»ñÓ Ç Î³ñμÇ: àõëïÇ
¨ ù³Õ³ù³Ý³Û Û³Ù³é³Ý áÕçáÛÝ μ³½Ù³Ù³ñ¹áõÃ»³Ùμù íñ³Ý³μ-
Ý³Ï³óª ùñÃ³ó, ï³×Ï³ó ¨ ë³Ï³õ³ÃÇõ Ñ³Ûáó, áñù »Ý ³Ù»Ý»ù»³Ý
Ë³ßÝ³¹³ñÙ³Ýù ¨ ï³í³ñ³Íù: ¼³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃ»Ý¿ É»ñÇÝë ã¿°
å³ñï »ñÏ³ñ»É, ½Ç ù³ç³Û³Ûï ¿ ³Ù»Ý»óáõÝ Ã¿ª ÁÝÏ³É³õ ½³ÛÝ Û³-
Ýáõ³Ý¿ ²ñÙ»Ý³Ï³Û Ý³Ñ³å»ïÇ áñ¹õáÛ Ð³ÛÏ³Û:
344. ´³ñ¹áÕ É»³éÝ: Àëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝª Â³ù³ÉÃáõ: ²ÝÏ³ÝÇ
Ç Ö³Ï³ï ·³õ³é Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ ºñ³ëË³Û, Û³ñ¨Ùï»³Ý ë³Ñ-
Ù³ÝÇ Ù»ÍÇ ¹³ßïÇë ³ÛëáñÇÏ: àõÝÇ Û³ñ¨ÙïÇó ½Î³Õ½áõ³Ý ·ÇõÕ³-
ù³Õ³ù ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ½Ñáí³ëáõÝ μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï í³ÛñëÝª êÇÝ³Ï
Ïáã»ó»³É Ç íñ³Ý³μÝ³Ï ùñÃ³ó: ºõ Û³ñ¨»É»³Ý ëïáñáïÇ ÇõñáõÙ
½³Õ³Ñ³ÝëÝ ¨ ½ÎáÕμ ·ÇõÕ: ¶ûïÇ ³Ûëñ ´³ñ¹áÕ É»ñÇÝ Û³é³ç³-
ó»³É ¹¿å Û³ñ¨»Éë ½Ñ³ñ³õ ÏáÕÙ³Ùμ ³Ûëñ ¹³ßïÇ ÙÇ³Ý³Û ÁÝ¹ Ù»ÍÇ
É»ñÇÝ Ø³ëë»³Û: Æ ÙÇáõÃ»³Ý ³ëï ¿ ³Ýóù ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ ÁÝ¹
ºñ¨³Ý ¨ ÁÝ¹ ä³Û³½Çï:
345. È»³éÝ ´³Ùμ³ÏÇ ¿ Ç ÙÇáõÃ»³Ý ³Ý¹ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙ³Ý

×³Ý³å³ñÑÇÝ ä³Û³½ÇïáÛ. Ïáã»ó³õ Û³Ûë ³ÝáõÝ Ç μÝ³Ïã³óë, ù³Ý-
½Ç »ñÏñ³·áñÍù ë»ñÙ³Ý»Ý ½áõÝ¹ μ³Ùμ³ÏÇ ÙÇÝã¨ ¿ ëå³é»³É ÓÇõÝ
Ç ·³·³Ã³Ý¿ ëáñÇÝ, ³ÛÉ Ç ëå³éÇÉÝ á°ã ¨ë ë»ñÙ³Ý»Ý, ½Ç á°ã ·³Û
Ç Ñ³ëáõÝáõÃÇõÝ:
346. ²ÛëáùÇõù É»ñ³Ùμù ¨ ³ÕË³Ë»³É ·ûï»ûù ÝáóÇÝ Ó¨³ó»³É
¿ ³Ûë ¹³ßï ²ñ³ñ³ï»³Ý »ñÏ³ñ³ÓÇ· μáÉáñ³Ï: ºõ μ³Å³ÝÇ Ç í»ó
Ù³ëáõÝë. ¹³ßïÝ êáõñÙ³ñõáÛ Ç ÙÇçáóÇ ºñ³ëË³Û, ´³ñ¹áÕ É»ñÇÝ,
´³Ùμ³ÏÇ É»ñÇÝ, Ù»ÍÇÝ Ø³ëë»³Û ¨ ê»³õ çñáÛÝ ²ÏáéáÛ: ¸³ßïÝ
ê³ñï³ñ³å³ïáõª ³ÛÝ ¿ ²ñÙ³õÇñ³Û ÑÝ³·áÛÝ ù³Õ³ùÇ Ð³Ûáó: ºõ
¿ Ç ÙÇçáóÇ ºñ³ëË³Û áõÝ»Éáí ½Ý³ Ç Ñ³ñ³õáÛ ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáÛ,
Ù»ÍÇ É»ñÇÝ ²ñ³·³Íáõ ¨ Ù»ÍÇ ß³ÙμÇÝ ê»³õ çñáÛ: ¸³ßïÝ ì³Õ³ñ-
ß³å³ïáõ ¿ Ç ÙÇçáóÇ ÛÇß»³É Ù»ÍÇ ß³ÙμÇÝ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ ¨ ²ñ³ÛÇ,
Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛÝ ¨ ºñ³ëË³Û: ¸³ßïÝ ¸áõÝ³Û ¿ Ç ÙÇçáóÇ Ðñ³½¹³Ý
·»ïáÛ, É»ñÇÝ ¶»Õ³Ù³Û, Þ³ñáõñ³Û ¨ ºñ³ëË³Û: ¸³ßïÝ Þ³ñáõñ³Û
μ³Å³Ý»³É Ç ¹³ßï¿Ý ¸áõÝ³Û ËÇï³éËÇï μÉñ³Ïûù »ñÏ³ÛÝ»³É Ç
ÑÇõëÇëáÛ Ç É»ñ³Ýó ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ó·»ïÝ ºñ³ëË: ºõ ³Ûë
³ÕË³Ë μÉñ³Ï³ó ÏáãÇ Ç ï³×Ï³ó ¸³ÑÝ³ ¨ ¿ Ç ÙÇçáóÇ ºñ³ëË³Û,
É»ñ³ÝóÝ ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ ¨ ë³ÑÙ³ÝÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û ¨ ¿ ÷áùñ ù³Ý
½³ÛÉëÝ: ÆëÏ ³ëïÇ ³Ý¹ñ ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë ¿ ¹³ßï Ï³Ù ë³ÑÙ³Ý Ü³-
ËÇç¨³Ý³Û ÁÝ¹³ñÓ³Ïûñ¿Ý ³é»³É ¿ Ç ÙÇçáóÇ ºñ³ëË³Û, É»ñ³ÝóÝ
¶³ñáõ³Û ¨ ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ, áñ å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ¨ ½ë³ÑÙ³Ýë
ºñÝç³Ï³Û ¨ ¶áÕÃ³Ý:
¶»ïù
347. ºñ³ëË, áñ ëÏ½μÝ³õáñÇ Ç É»ñ³ÝóÝ Î³ñÝáÛ (¾ñ½ñáõÙ³Û) ¨

·³Û Ùï³Ý¿ Û³Ûë ¹³ßï Û³ñ¨ÙïÇó ³é ³õ»ñ³Ïûù ºñáõ³Ý¹³ß³ï
ù³Õ³ùÇ, áñ ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ ´³ñ¹áÕ É»ñÇÝ ¨ ÁÝÃ³ó»³É Ç Óáñ³-
ÙÇçÇ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ êáõñÙ³ñÇ ³õ³Ý³õ óºñáõ³Ý¹³Ï»ñïª »É³Ý¿
Ç ¹³ßïÝ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï ÁÝÃ³óë, ½áñ ÁÝ¹ Ù¿ç Ñ³ï»³É, ½Ù»Í Ù³ëÝ
ÃáÕÉáí Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝª ·Ý³Û ÙÇÝã¨ óÜ³ËÇç¨³Ý ¨ óÙ»Ý³ëï³ÝÝ
²ëï³å³ïáõ ¨ ³Ý¹ ¨ë Ùï»³É Ç Ëáñ³Óáñëª »É³Ý¿ ³Ý¹ñ¿Ý Ç ¹³ßï
½³é³ç»³õ ÐÇÝ æáõÕ³Ûáõ ÙÇÝã¨ ցë³ÑÙ³Ýë àñ¹í³ï ·»Õç: ²å³
¨ë Ùï³Ý¿ Ç Ëáñ³Óáñë ¨ ³Ýó»³É ³ÛÝå¿ë ÁÝ¹ ë³ÑÙ³ÝëÝ ³ñ¨»-
É»³Ý êÇõÝ»³ó, Ç í»ñçáÛ »É»³É ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï ¹³ßïª ·Ý³Û, ÙÇ³Ý³Û
ÁÝ¹ Îáõñ ·»ï ¨ ³ÝÏ³ÝÇ Ç ÍáíÝ Î³ëåÇó:
²Ûë ·»ï μ³ßË¿ ½çáõñ ÛÇõñÙ¿ Ù³ëÝ³õáñ³å¿ë Ç ÷áùñÇÏ ·³-

õ³éÝ ê³Ñ³ÃÉáõ Ïáã»ó»³É ³ÛÅÙ, Ç ¹³ßï³í³ÛñëÝ êáõñÙ³ñõáÛ ¨
ê³ñï³ñ³å³ïáõ, áñáó μáí³Ý¹³Ï ·ÇõÕûñ³Ûù í³ëÝ ³Ý¹³ëï³-
Ý³ó Çõñ»³Ýó ³éÝáõÝ áñáß áñáß ³éáõûù ½çáõñë:
ÐÇÝ· Ï³Ùñç³ï»ÕÇù »Ý Ç í»ñ³Û ·»ïáÛë Ç ë³ÑÙ³ÝÇ ¹³ßïÇë
²ñ³ñ³ï³Û ßÇÝ»³Éù Ç ÑÝáõÙÝ ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáíù, ³ÛÉ ³Ýó»³É μ³-
½áõÙ ¹³ñáõó Ç í»ñ³Ûª ù³Ûù³Û»³É »Ý Çëå³é Ã¿ Ç ÛáñÓ³Ý³ó ·»-
ïáÛÝ ¨ Ã¿ Û³ÛÉ å³ï×³é³ó. ²ª Ï³ÙáõñçÝ ºñáõ³Ý¹³ß³ï ù³Õ³ùÇ,
´ª ºñáõ³Ý¹³Ï»ñïÇ, ¶ª ²ñï³ß³ï³Û, ¸ª Ü³ËÇç¨³Ý³Û ¨ ºª ÐÇÝ
æáõÕ³Ûáõ, áñáó Ñ³½Çõ ÝßÙ³ñ³Ýù Ñ»ïáóÝ »ñ¨ÇÝ:
¶»ïù, áñù ³ÝÏ³ÝÇÝ Ûºñ³ëË Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿
348. ²Ëáõñ»³Ý ·»ï ëÏ½μÝ³õáñÇ Û»ñÏáõó ×ÇõÕÇó, ÙÇÝ Û³Ý-

ï³é¿Ý ´³ë»ÝáÛ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ù³Õ³ùÝ Î³ñáõóª ·³Û Û³ñ¨ÙïÇó,
¨ ÙÇõëÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ Ç É×¿Ý ³Ýáõ³Ý»³É ¶³ñõáÛ, ³Ýó»³É
Û²Õ¿ùë³Ý¹ñ³åûÉ ù³Õ³ù (¶ÇõÙñÇ) Ù»ñÓ ÝÙÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³ ¨
³ÛÝå¿ë Û³é³ç³ó»³É ·³Ý, ÙÇ³Ý³Ý Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕáñ³ÛëÝ öÇñí³Éáõ
Û³ñ¨»ÉÇó ¨ ²ëï³Ë³Ý Û³ñ¨ÙïÇó ¨ áõÕÕ»³É ½ÁÝÃ³óë áõÕÕ³ÏÇ
ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª ³Ýó³Ý¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ÁÝ¹ ²ÝÇ ù³Õ³ù, ÁÝ¹ ³ÙñáóÝ
´³·³ñ³Ý ¨ ·³Û Ë³éÝÇ Ûºñ³ëË ½³é³ç»³õ ºñáõ³Ý¹³ß³ïÇ:
349. Ø»Í³ÙûñÇ ·»ï: æáõñ Ù»ÍÇ ß³ÙμÇÝ ÅáÕáí»³É Ç μ³½Ù³ÏÝ
³Õμ»ñó Ñ»éÇ Û¾çÙÇ³ÍÝ¿ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³ ÙÇçáó³õ »ñÏáõó Å³Ùáõó:
²Ûë ·»ï Û»ï μ³ßË»ÉáÛ ÛÇõñÙ¿ ½Ù³ëÝ³õáñ çáõñ ù³ÝÇ ÇÝã ·ÇõÕû-
ñ¿Çó, ÁÝÃ³Ý³Û ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë Ñ³ñ³õáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ ÛÇÝùÝ ÁÝÏ³É»³É
½ø³ë³Õ ·»ïª ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË: Î³Ùáõñç Ø»Í³ÙûñÇ Ïáã»ó»³É Ç
·Çñë, ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û ·»ïáÛë Ûëïáñ¨ ù³Ý ½Ë³éÝáõñ¹Ý ÁÝ¹ ø³-
ë³Õ: Ú³Ûë ß³Ùμ ³ÝÏ³ÝÇ Ëá½³Ï»ñå»³É Ù»Í ³ñù³ÛÝ îñ¹³ï ½ÏÝÇ
Ý³Ñ³ï³Ï»ÉáÛÝ ½Ïáõë³ÝëÝ:
350. ø³ë³Õ ·»ï: ê³ ëÏ½μÝ³õáñÇ Û²ñ³·³Í É»éÝ¿ Ûëïáñáï¿
Ýáñ³ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ Ç Ûáñ¹³μáõË ³Õμ»ñó ³é ä³ß ²å³ñ³Ý
Ïáã»ó»³É ·ÇõÕÇõ: ºõ Ç Ù»ñÓ³Ï³ÛÇó ¨ë ÁÝÏ³É»³É ½çáõñë Ù³ÝáõÝë
Ç É»éÝáï³ó ³ÝïÇ ²å³ñ³Ýáõª ÁÝÃ³Ý³Û ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë ¨
³å³ ÁÝ¹³ñÓ³Ï åïáÛï ³é»³Éª ßñçÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ÏáÛë ¨ Ùï»³É Ç
Ëáñ³Óáñë ÁÝÃ³Ý³Û ³ÛÝå¿ë óí³Ë×³Ý ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ úß³Ï³Ýáõ
¨ »É³Ý¿ Ç ¹³ßï: ºõ ÁÝÏ³É»³É ÛÇÝùÝ ½çáõñëն ö³ñåõáÛ ¨ ²Ýμ»ñ-
¹³Ûª ³Ýó³Ý¿ Û³ñ¨ÙïÇó ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ Ëáïáñ»³É Û³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õª
Ë³éÝÇ Ç Ø»Í³ÙûñÇ ·»ï ¨ ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË:
´³½áõÙ ·ÇõÕûñ³Ûù »Ý ³é ·»ïáíë. áõëïÇ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½»ñÏáõë

³ÙÇëë Û³Ù³éÝ³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏÇ á°ã ·ï³ÝÇ çáõñ ÛÁÝÃ³óë ·»ïáÛÝ
Ûëïáñ¨ ù³Ý ½¾çÙÇ³ÍÇÝ: ´³Ûó Ç ·³ñÝ³Ý μ³½ÙÇóë ½³Ûñ³ó»³É Ûáñ-
¹áõÃ»³Ùμª ù³Ï¿ ½çñ³Õ³óëÝ ²ßï³ñ³Ï ¨ úß³Ï³Ý ·ÇõÕÇó ¨ áÕáÕ¿
½³Ý¹³ëï³Ýë ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ ³ÛÉáó, áñå¿ë Û³ÙÇÝ 1834, ÑÇÙÝáíÇÝ
ËÉ»³É ³ÝÑ»ï ³ñ³ñ ½»Ï»Õ»óÇ ³Ý³å³ïÇÝ ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó Ç Óá-
ñ³ÙÇçÇ ³Ý¹:
æáõñ ëáñ³ Ï³ñÇ ³éáÕç³ñ³ñ ¿ ÛÁÝÃ³óëÝ Çõñ ÙÇÝã¨ óÙ»Ý³ë-
ï³ÝÝ ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó: ²ÛÉ ³Ý¹ Ç Óáñ³ÙÇçÇ μÕËÙáõÝù ³Õμ»ñó í³ï
çáõñó íÝ³ë»Ý Ù³ùñáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ, áõëïÇ ¨ ÙÇÝã ó³Ý¹ñ ·ï³ÝÇÝ
ÛáÉáí Ï³ñÙñ³Ë³Ûï ÓÏáõÝù, ÇëÏ Ûëïáñ¨ ³ÛÉ³ï»ë³Ïù:
351. Ðñ³½¹³Ý ·»ï áõÝÇ ½»ñÏáõë ×ÇõÕëª Ûáñáó ëÏ½μÝ³õáñÇ, ÙÇÝ
¿ Ç ÓáñáÛ ³ÝïÇ åÕÝÓ³Ñ³ÝÇó Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙ³Ý ¨ ÙÇõëÝ Û³ñ¨»ÉÇóª
Û³ñ¨Ùï»³Ý Í³Ûñ¿ Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, áñù Û³é³ç³ó»³É ·³Ý,
ÙÇ³Ý³Ý Ù»ñÓ ÛèÁÝï³Ù³É ·ÇõÕ Ì³ÕÏáõÝ»³ó. ¨ ³ÝïÇ áõÕÕ³ÏÇ
ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª Û³ñ¨ÙïÇó »Ï»Õ»ó»³óÝ Î»ã³éáõ³ó ÁÝ¹ ½³éÇí³Ûñ Ç
Ëáñ³ÓáñÝ ÁÝÃ³ó»³Éª ·³Û, ³Ýó³Ý¿ ÁÝ¹ ºñ¨³Ý ù³Õ³ù Û³ñ¨ÙïÇó
Ýáñ³. ¨ Ù»ñÓ Ç Î»ûùùÇõÙμ¿Ã »É³Ý¿ Ç ¹³ßï ¨ ³ÛÝå¿ë ·Ý³Û ³ÝÏ³-
ÝÇ Ûºñ³ëË: ä³ïáõ³Ï³Ý ÓÏáõÝù »Ý Ç ëÙ³ª Ï³ñÙñ³Ë³Ûï, Ï³åÇï
³ËáñÅ³×³ß³Ï, ë³ñÇÏ»û½, Ùáõñ½Ç ¨ ·á×Ç: ´áÉáñáíÇÝ ³ñ¹ÇõÝ³-
μ»ñ ¿ ³Ûë ·»ï ¨ ¿ Ù»Í ù³Ý ½ø³ë³Õ: àéá·³Ý¿ ½³Û·Çë, ½å³ñ-
ïէ½ë ¨ ½Í³é³ëï³Ýë ºñ¨³Ý³Û ¨ ½³Ý¹³ëï³Ýë ·ÇõÕûñ¿Çóն, áñù
Ûëïáñ¨ ù³Ý ½ºñ¨³Ý:
352. ²½³ï ·»ï: ¾ çáõñ ¶³éÝõáÛ, áñ ëÏ½μÝ³õáñÇ Ç É»éÝ¿Ý
¶»Õ³Ù³Û Ù»ñÓ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝ ²ÛñÇí³Ý³ó ¨ ÁÝ¹áõÝ»Éáí ÛÇÝùÝ ½Ù»-
Í³Ù»Í ³Õμ»ñ³ÏáõÝë Ç Ëáñ³Óáñ ³Ý¹ñ Ù»ñÓ Ç ¶³éÝÇª ·Ý³Û, »É³Ý¿
Ç ¹³ßï Ùûï Ç ¸áõÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³, ¨ ³ÛÝå¿ë ÁÝÃ³ó»³É ³ÝÏ³-
ÝÇ Ûºñ³ëË: Ú³Ù³éÝ³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏÇ á°ã ·ï³ÝÇ ¨ ÛÁÝÃ³óë ëáñ³
çáõñ Ûëïáñ¨ ù³Ý ½³éáõ³·ÉáõËëÝ ·ÇõÕûñ¿Çó ë³Ïë ÛáÉáíáõÃ»³Ý
³Ý¹³ëï³Ý³óÝ. çáõñ ëáñ³ ³é³õ»É ³éáÕç³ñ³ñ ¿ ù³Ý ø³ë³Õ ¨
Ðñ³½¹³Ý ·»ïáó ¨ áõÝÇ ½Ï³ñÙñ³Ë³Ûï ÓÏáõÝë:
353. ¶»ï Þ³ñáõñ³Û. Ã¿ Û³é³çÝ ½Ç±Ýã ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ
³ÛëÙª ãÇ°ù ÇÝã Û³ÛïÝáõÃÇõÝ Ç Í³ÝûÃ Ù³ï»Ý³·Çñë, ³ÛÉ ³ÛÅÙ í»-
ñ³Ó³ÛÝÇ ³éÑ³ë³ñ³Ï Ç μÝ³Ïã³óë ²ñ÷³Û ã³ÛÁ Û³ÝáõÝ ²ñ÷³Û
·»ÕçÝ, áñ ·ï³ÝÇ ÛºÕ»·Ý³Óáñ (ì³Ûáó Óáñ) Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ
³Ûëñ ·»ïáÛ, Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Í³Ûñ¿ ¹³ßïÇÝ Þ³-
ñáõñ³Û Ç Óáñ³Ù¿ç ³Ý¹ñ Çμñ Å³Ùë »ñÏáõë, ÛáñáÛ í»ñ³Û ï»ë³ÝÇ
Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕÝ ¨ ³õ»ñ»³É ï»ÕÇ ù³ñ³ß¿Ý Ï³ÙñçáÛ, áñ Ã»ñ¨ë Çó¿
ßÇÝ»³ÉÝ Ç ê³ñ·Çë »åÇëÏáåáë¿ Üáñ³í³ÝÇó Ññ³Ù³Ý³õ î³ñë³ÛÇ×

ÇßË³ÝÇÝ êÇõÝ»³ó:
²Ûë ·»ï ÅáÕáí»³É Û³ñ¨Ùï»³Ý É»ñ³Ýó ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ ¨ ÁÝ-
Ã³ó»³É Û³ñ¨Ùáõïë ÏáÛë ·³Û ÙÇÝã¨ ó²ñ÷³Û ·ÇõÕ ¨ ÷áùñ ÇÝã ¨ë
³ÛÝå¿ë Û³é³ç³ó»³Éª ³å³ áõÕÕÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ¨ Ùï»³É Ç ¹³ßï
Þ³ñáõñ³Û Ù»ñÓ ³é Üáñ³ß¿Ý ·ÇõÕª μ³Å³ÝÇ Ù³ë³Ùμ ³ñáõ»ëï³õá-
ñ»³É ³éáõ³Ïûù ¨ ³ñμáõó³Ý¿ ½μáí³Ý¹³Ï ³Ý¹³ëï³Ýë ·ÇõÕûñ¿Çó
¹³ßïÇÝ Þ³ñáõñ³Û ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ Ù¿ç ³ÛÝñ ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË: Î³ñÇ
½³Ûñ³Ý³Û ³Ûë ·»ï Ç ·³ñÝ³Ý ¨ μ³½ÙÇóë á°ã ï³Û ³Ýóë ³Ýóáñ-
¹³óÝ Ûáñ¹áõÃ»³Ùμ ¨ ëñÁÝÃ³óáõÃ»³Ùμ Çõñáí, Ã¿¨ Ç ï»ÕÇë ï»-
ÕÇë ÛÁÝ¹³ñÓ³Ïë ï³ñ³ÍÇ. ·ï³ÝÇÝ ¨ Ç ëÙ³ Ï³ñÙñ³Ë³Ûï ÓÏáõÝù:
354. æáõñ Ü³ËÇç¨³Ý³Û ÅáÕáí»³É Ç É»ñ³Ýó ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ ¨
³Ýó»³É ÁÝ¹ æ³ÑáõÏª ·Ý³Û Ç Ü³ËÇç¨³Ý ¨ ³ñμáõó³Ý¿ ½³Ý¹³ë-
ï³ÝëÝ ¨ ½³Û·Çë ¨ ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË:
355. ¶»ï ºñÝç³Ï³Û ÝáÛÝå¿ë ÅáÕáí»³É Û³ñ¨»É»³Ý ë³ÑÙ³Ý³ó
ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ºñÝç³Ï ¨ ÁÝ¹ Ù»Ý³ëï³ÝÝ êñμáÛ Î³-
ñ³å»ïÇ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ª μ³ßËÇ Ç ·ÇõÕûñ³ÛëÝ. ¨ ÁÝÃ³óù Çõñ Û³-
é³ç³ó»³É ³ÝÏ³ÝÇ Ûºñ³ëË Ù»ñÓ Û²ëï³å³ï:
356. æáõñ ²½³ïÝ ¶Çñ³Ý³Û, áñ ÝáÛÝå¿ë Û³ñ¨»É»³Ý Í³Ûñ¿
ºÕ»·Ý³ÓáñáÛ »É»³É ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ²½³ïÝ ¶Çñ³Ý ¨ μ³ßË»³É Ç
·ÇõÕáñ³ÛëÝª Û³Ý·Ç Ñ»Õ»Õ³ï Ýáñ³ Ûºñ³ëË Ûëïáñ¨ ù³Ý ½ÐÇÝ
æáõÕ³Û:
357. ´³ó Û³ÛëáóÇÏ í»ñáÛÇß»³É çáõñóë, áñù Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ
ºñ³ëË³Ûª ëÏë»³É Û³ñ¨Ùï»³Ý Í³Ûñ¿ ¹³ßïÇÝ ³õ³ñï»ó³õ ³ëï
Û³ñ¨»Éë ó¶áÕÃÝ ·³õ³é, »Ý ¨ ³ÛÉ çáõñù Ù³ÝáõÝù Ã¿ Ç ÙÇçáóë
³ÛëáóÇÏ ·»ïáó ¨ Ã¿ Û³É¨³ÛÉ ÏáÕÙ³Ýë ÝáÛÝ Ýß³Ý³Ï»³É É»ñ³ÝóÝ,
áñåÇëÇ »Ý çáõñùÝ Ø³ëï³ñ³Û ·ÇõÕÇ, Â³ÉÝ³Û, ²ñáõ×³Û, Îáõ³ß³Û,
ìÅ³Ý³Û, ²Ýμ»ñ¹աÛ, ö³ñåõáÛ, Î³ñμõáÛ ¨ ÞÇñ³Õ³É³ÛÇ ·»Õç ²å³-
ñ³Ý³Û: ²ÛëáùÇÏ Û²ñ³·³Í É»éÝ¿ ³ÝïÇ. ջáõñùÝ ºÕÇí³ñ¹³Û, Î»ã³-
éáõ³ó, Îáï³ÛÇó (ÔñËåáõÉ³Õ), ì¿ï¿Ç Ï³Ù ì¿Ãáõ, ê³ï³ñ³Ï³Û,
Êûù³Û ¨ ³õ³ÝÇÝ ²·áõÉÇë³Û ¨ ùë³Ý ¨ ãáñù çáõñùÝ, áñù μÕË»³É Ç
ßñç³Ï³Û É»ñ³Ýó Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ ³ÝÏ³ÝÇÝ Û³ÛÝ ¨ μ³½Ùûù
Ýå³ëï»Ý ³Ý¹³ëï³Ý³ó ¨ ³Õûñ»³ó μÝ³Ïã³óÝ:
ÆëÏ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿ Ù»ÍÇ ·»ïáÛÝ ºñ³ëË³Û ëÏë»³É Û³-
ñ¨ÙïÇó ³ÝïÇª çáõñùÝ ÎáÕμ³Û, ·»ÕçÝ âÝã³õ³ïÇó, Ø¿ñÏ¿ÏáõÉ³-
å³Û, àñÏáíáõ (úñÏáí), ²ÏáéáÛ ¨ ·»ïÝ ´ Ø»Í³ÙûñÇª ³ÛÝ ¿ ºÕ»·-
Ýáõï ê»³õ çáõñÝ ²ÏáéáÛ. ³é áñáõÙ »ñ¨Ç ³ÝÛ³Ûï ÉÇÝ»ÉÝ Ç Ëá-
ñ³÷Çïë ÇÝã »ñÇí³ñ³õ Çõñáí ²ñï³õ³½¹ ´ áñ¹Ç ²ñï³ßÇëÇ ´
å³ï×³é³õ áñëáÛ. ·áÝ Ã¿å¿ï Û³ÛëÏáÛë ¨ ³ÛÉ Ñ»Õ»Õ³ï çáõñó, ³ÛÉ

÷áõÃáí ó³Ù³ùÇÝ Ç μ³éÝ³É Ó»³ÝóÝ Ç É»ñ³Ýó ³ÝïÇ:
ºñÏñ³ß³ñÅáõÃÇõÝù
358. ². ¼áñÙ¿ ·ñ¿ Êáñ»Ý³óÇÝ (² Ñ³ïáñ, ·ÉáõË 29), áñáí Áëï

ÝÏ³ï»ÉáÛ μ³ó³õ ³ÛÝ Ëáñ³Óáñ å³ï³éáõ³Í Û³ñ¨»É»³Ý ×³Ï³ïáõ
Ù»ÍÇ É»ñÇÝ Ø³ëë»³Û, ÛáñÙ¿ ³Ýï³ñ³ÏáÛë »ñ¨Ç ÉÇÝ»É ¨ ³ÛÉ Ù»Í³-
Ù»Í ù³Ý¹Ù³Ýó, ³õ»ñ³Ý³ó ¨ Ïáïáñáõ³Íáó μÝ³Ïã³ó ÁÝ¹ ÷É³ï³-
Ïûù, áñù ëïáõ·ÇÝ Ç Û»ï³·³Û ×³é»É»³ó ³ëïÇ: ÚÇß³ï³Ï¿ ½ëÙ³Ý¿
¨ ØËÇÃ³ñ ²Ý»óÇ Ç Ä³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ:
359. ´. Þ³ñÅÝ, áñ »Õ¨ ³é³õ»É³å¿ë ÛºÕ»·Çó Óáñ, ÛáñÙ¿
¹Çåáõ³ÍáÛ ÷áË³ñÏ»³É ³Ýáõ³Ý ·³õ³éÇÝ ÏáãÇ ì³ÛáÛ Óáñ ¨ë:
àÙ³Ýù ¹Ý»Ý ½³Ûë ß³ñÅ Ç å³ï×³éë Ù³Ñáõ³Ý Æ´ »åÇëÏáåáëÇ êÇõ-
Ý»³ó êï»÷³ÝÝáëÇ, áñ ¹Çå³õ Ç ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ áõÃÝ»ñáñ¹ ¹³ñáõ:
360. ¶. ºÕ¨ ß³ñÅ ë³ëïÇÏ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó ÚÄ´ (863), Áëï
²ëáÕÏ³Û. ÇëÏ Áëï å¿ëå¿ë ÑÇÝ ûñÇÝ³Ï³ó ê³Ùáõ¿ÉÇ ÙÇáí ³Ù³õ
Û³é³ç. ¨ ³õ»ñ»³ó ½μ³½áõÙ ß¿Ýë ù³Õ³ù³ó, ·ÇõÕáñ¿Çó, »Ï»Õ»-
ó»³ó ¨ ½μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ñ¹Ï³Ý Ã³Õ»³ó ÁÝ¹ ³õ»ñ³ÍáíùÝª ³é³-
õ»É Ç ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ Áëï ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ: ²ÛÉ ØËÇÃ³ñ
²Ý»óÇ ¹Ý¿ ½ÃÇõ íï³Ý·»³É Ù»é»ÉáóÝ ï³ëÝ»ñÏáõ Ñ³½³ñ (12000):
361. ¸. Þ³ñÅ Ï³ñÇ ë³ëïÏ³·áÛÝ ù³Ý ½³ÛÉëÝ ¹Çå»ó³õ Û»Éë
³Ý¹ Â ¹³ñáõ, Ç ·Çß»ñÇ ÙÇáõÙ ¨ ·ÉËáíÇÝ Û»ÕÍáõÙÝ ¹³ñÓáÛó
½¸áõÇÝ ù³Õ³ù ÷Éáõ½³Ý»Éáí Û³Ï³Ý ÃûÃ³÷»Éª Áëï ÚáíÑ³ÝÝáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ½å³ñÇëåÝ Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³ÙμùÝ, ½ïáõÝë, ½»Ï»Õ»-
óÇëÝ ¨ ½Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÝ. ¨ ½³ÝÑ³Ù³ñ μ³½ÙáõÃÇõÝ Ù³ñ¹Ï³Ý
Ñ»ÕÓ³Ù³Ñ ³ñ³ñ ÁÝ¹ ÷É³ï³Ïûù, ½áñáó ½ÃÇõ ·ñ»Ý ³é³õ»É ù³Ý
½»ûÃ³Ý³ëáõÝ Ñ³½³ñ á·Çë. ¹Çå»ó³õ ³Ûë ß³ñÅ Áëï â³Ùã»³Ý ØÇ-
ù³Û¿ÉÇ Û³ÙÇ 894:
362. º. Ú³ÙÇ 1319 ¨ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó âÎÀ, »Õ¨ ß³ñÅ ë³ëïÇÏ
Û³ßË³ñÑÇ ³ëï ²ñ³ñ³ï³Û ¨ Ç êÇõÝÇë, ÛáñÙ¿ ù³ÝÇ ³õ³Ýù μÝ³Ï-
ãûù Ñ³Ý¹»ñÓ ÁÝÏÕÙ»ó³Ý Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ. ÏáñÍ³Ý»ó³õ ¨ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÝ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ ï³×³ñ³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ, áñ Û²ñï³½ ·³-
õ³éÇ, ÛáñáõÙ Ù»é³Ý ¨ á·Çù 75. ÇëÏ ³õ»ñáõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇÝ ²ÝõáÛ
Ù»Í³å¿ë:
363. ¼. ºñÏñ³ß³ñÅáõÃÇõÝÝ Ç êÇõÝÇë Û³ÙÇ 1622, ½áñ å³ïÙ¿
²é³ù»É ¸³íñÇÅ»óÇ Ç 21 ¨ Ç 22 ·ÉáõËëÝ å³ïÙáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ:
364. ¾. Þ³ñÅ ¹Çå»³É Û³ÙÇ 1679, Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÆÀ, Ç 4

³õáõñ ³Ùë»³Ý ÛáõÝÇëÇ, Û»ûÃÝ»ñáñ¹ Å³Ùáõ ³õáõñÝª ³õ»ñ»³ó ½μ³-
½áõÙ ï»ÕÇë. ÏáñÍ³Ý»³ó ½³ÙñáóÝ ºñ¨³Ý³Û ¨ զÏ³ÙáõñçÝ ·ÉËáíÇÝ,
áñ ³é Ýáí³õ Ç í»ñ³Û Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ, ÏáñÍ³Ý»³ó ½»Ï»Õ»óÇë
¨ Ù½ÏÇÃë ¨ ½μ³½áõÙ ïáõÝë ù³Õ³ùÇÝ ¨ ·ÇõÕûñ¿Çó. ½»Ï»Õ»óÇë
Ù»Ý³ëï³Ý³óÝª ²Õçáó í³Ý³ó, ²ÛñÇí³Ý³ó, Ð³õáõó Â³é³Û, Êáñ-
ՎÇñ³å³ÛÝ, ½»Ï»Õ»óÇÝ æñí¿Å ·»Õç, ½Ò³·³í³ÝÇó, ½Üáñ³·³õÃÇÝ,
½Üáñ³·»ÕçÝ, ½Üáñù³ÛÝ, ½¶»³Ùñ¿½ ·»Õç, ½ë³ñ³õáÛÃÝ îñ¹³ï³Û,
áñ Ç ¶³éÝÇ (Ã»ñ¨ë ½ÙÝ³óáñ¹ë Û³é³çÇÝ ³õ»ñ³Ý³óÝ): ¼³Ûë ³Ù»-
Ý³ÛÝ Û³Ýáõ³Ý¿ Ýß³Ý³Ï¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó (´
Ñ³ïáñ, 51 ·ÉáõË) ¨ Û³ñ¿ ³å³. §²ÛÉ Ç Ñ³Ûñ»ÝÇ ·ÇõÕÝ ÇÙ Ç ø³-
Ý³ù»é Ãáõ»óÇÝ ½Ù»é»³ÉëÝ 1228¦: öÉ³Ý ¨ ßÇÝáõ³Íù Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ
ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó, Ë³Ëï»ó³õ ¨ »Ï»Õ»óÇÝ. ¨ »Õ»Ý ù³Ý¹ÙáõÝù á°ã
ë³Ï³õ Û³ÛÉ ¨ ³ÛÉ ÏáÕÙ³Ýë ¨ íï³ÝÏ Ù³ñ¹Ï³Ý, ½áñáó ½ÃÇõ, ³ë¿
¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·, ãÏ³ñáÕ³ó³Û Ñ³õ³ù»É: ºõ ï¨»³ó ³Ûë ß³ñÅ
·ñ»³ Ã¿ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³õáõñ ÙÇÝã¨ óÑáÏï»Ùμ»ñ ³ÙÇë: ¶ñ»Ý ½³Ûë-
Ù³Ý¿ »ñÏ³ñûñ¿Ý ¨ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ ·ñã³·Çñ Ú³ÛëÙ³õáõñÇ ÙÇáÛ,
áñ Ç ·ñ³Ýáó ²ÃáéáÛë, ÛáñáõÙ ¨ ³ë¿. §Æ Û³õ³· É»³éÝ Ø³ëÇë¿
ÙÇÝã¨ Ç μÉáõñÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û Çëå³é ù³Ï»³ó ¨ Ù»Í ³õ»ñáõÙÝ »Õ¨¦.
¨ ³é³ÝÓÇÝ ·ñáõ³ÍÝ Ç í³Ë×³ÝÇ ³ï»³Ý Ä³Ù³·ñùÇ ÇñÇù, Áëï
³ÛëÙ. §ä³ï³é»ó³Ý í¿Ùù ¨ É»ñÇÝù ¨ Ç å³ï³éÙ³Ý¿ íÇÙ³óÝ μáó
ÍÇñ³Ý³ó»³É »É³Ý¿ñ Ûû¹ë, μ³ñÓñ³ó³õ Ù³é³ËáõÕÝ ¨ Í³ÍÏ»³ó
½»ñÏÇñ Ç ·³õ³é¿Ý ¶³éÝõáÛ ÙÇÝã¨ óÉ»³éÝ ²ñ³·³Í Ñ³Ý¹»ñÓ É»-
ñ³Ùμù ¨ ¹³ßïûù... ºõ ¹³ñÓ»³É ß³ñÅ¿ñ ß³ñÅÝ ¨ ÛÇÝÝ»ñáñ¹áõÙÝ
³õáõñ Ç ÑÇÝ·ß³μ³Ãõáç... ¨ ½áñ ÇÝã Ë³Ëï»³É ÙÝ³ó»³É ¿ñ Û³é³-
çÇÝ ß³ñÅ¿Ý, ë³ Çëå³é ÏáñáÛë ¨ ï³å³É»³ó¦: ²Ûë ·ñáõ³Í ³ë¿,
ï¨»³ó ß³ñÅÝ ÙÇÝã¨ Ç ÉñáõÃÇõÝ ï³ñõáÛÝ ¨ ³ÛÉ ³õ»ÉÇ:
365. À. Ú³ÙÇ 1827, Û³Ùë»³ÝÝ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ »Õ¨ ß³ñÅ áã ³ÛÝ-
ù³Ý ë³ëïÇÏ: ²ÝÏ³Ý ÙÇ³ÛÝ Ë³Ëï»³É »Ï»Õ»óÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ àõß-
õáÛ, áñ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ, Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ Î»-
ã³éáõ³ó ¨ ÛÇÝã ÇÝã ï»ÕÇë Ù³ëÝ³õáñ ÑÝ³ó»³É ß¿Ýù:
366. Â. Æ 1840 ³ÙÇ, Û³Ùë»³ÝÝ ÛáõÝÇëÇ Ç 20, Û»ûÃÝ ¨ Ï¿ë
Å³Ùáõ ³õáõñÝ Áëï »õñáå³óõáóª Ù»ñÓ Ç Ùáõïë ³ñ¨áõ, ß³ñÅ»ó³õ
»ñÏÇñ É»ñ³Ùμù ¨ ¹³ßïûù Ñ³Ý¹»ñÓ ¨ ï¨»³ó ³Ûë ß³ñÅ ÙÇçáó ³é
ÙÇçáó ·ñ»³ Ã¿ ó³ÙμáÕç ³Ù: ²ÛÉ Ï³ñÇ ½·³ÉÇùÝ ¹Õñ¹Ù³Ùμ ßÇ-
Ýáõ³ÍáóÝª ½ÏÝÇ ³é³çÝáÛÝ. ¨ Ç 14 ÛáõÉÇëÇ, Ç Ù¿ç ·Çß»ñÇÝª ÛáñáõÙ
Éáõë³Ý³Ûñ ûñÝ ÏÇõñ³ÏÇ, »ñÇóë ÙÇçáó ³é ÙÇçáó. Ç 28 ë»åï»Ùμ»ñÇ
ÝáÛÝå¿ë Ç Ù¿ç ·Çß»ñÇ Û³é³çÇÝ Å³ÙáõÝ Áëï »õñáå³óõáó. ³ÛÉ áñ
ÇÝã íÝ³ëù Ý»ñ·áñÍ»ó³Ýª ¿ÇÝ Û³é³çÇÝ Ýáõ³·Ç ë³ëïÏáõÃ»³ÝÝ ¨

Ù»Í³å¿ë Ç É»³éÝ Ø³ëÇë »ÃáÕ ½Ñ»ïë ³õ»ñ³Ý³ó. ¨ Áëï å³ïÙ»-
ÉáÛ ³Ï³Ý³ï»ë ³Ïáé»óõáóª Û³é³çÇÝ Ýáõ³·Ç ³Ý¹ Ç ½ÝÇÝ Ï³ó»-
Éáó, ³ÛÝ É»³éÝ ³Ñ³·ÇÝ Çμñ¨ Í³é ÇÝã μ³ÕË»³É Ç ë³ëïÇÏ ÑáÕÙáÛ
¹áÕ³Ûñ ¨ ³Ñ³·Ý³·áã ¹Õñ¹ÙáõÝë å³Ïáõó³ÝáÕë ÑÝã»óáõó³Ý¿ñ:
ºõ Ç ë³ëïÏ³·ÇÝ »ñ»ñÙ³Ý¿ ³ëïÇ, Ç ·³·³Ã³Ý¿ Ù»ÍÇ É»ñÇÝÝ, áõñ
Í³Ûñ³ó»³É ¿ Ù»Í å³ï³éáõ³ÍÝ ¨ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ÝáñÇÝ Ù»-
Í³Ù³ñÙÇÝ Ñ³ïáõ³Í ÇÝãª Ïáã»ó»³É Ç μÝ³Ïã³óÝ Î³ñÙÇñ ù³ñ³÷,
áëï»³É Ç É»éÝ¿ ³ÝïÇ Ñ³Ý¹»ñÓ μ³½Ù³Ù»³Û ³Ù»Ý³Ã³ÝÓñ ÑÇõë-
Ù³Ùμù Ó»³Ýó ¨ ³ÛÉáíù ù³Ý¹áõ³Íáíù ù³ñ³Ýó, Ó»³Ýó ë³éáõóÇó
³Ù»Ý³ë³ëïÇÏ ß³é³ãÙ³Ùμ ³ÝÏ³ÝÇ Ç ê³éó³ïáõÝ Ïáã»ó»³É Ù»Í
·á·³õáñ ÷áëáñ³ÏÝ. ¨ Ç ÝÙ³ ÅáÕáí»³É ÏÇïáõ³ÍáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
Çç³Ý¿ ÁÝ¹ ½³éÇí³Ûñ ÁÝ¹ ÓáñÝ Ñ»Õ»Õ³ïÇ Ù»ÍÇ å³ï³éáõ³ÍÇÝ
Çμñ¨ ³Ñ³·Ý³ï»ëÇÉ ÃËå³·ÇÝ Ïáõï³Ï ÇÝã ³ÙåáÛ. ¨ ³ÛÝ ÇÝã μá-
í³Ý¹³Ï μÝ³ÏÇãù ·»ÕçÝ ²ÏáéáÛ Ç ë³ëïÏáõÃ»Ý¿ ß³ñÅÇÝ ¨ Û³õ»-
ñ³Ý³ó ï³ÝóÝ ½³ÝÓÇÝë Çõñ»³Ýóª ÁÝï³Ý»³ó ¨ áñ¹õáó, ×áÕáåñ»É
÷áõÃ³ÛÇÝ ³ñï³ùáÛ ù³Ý ½ß¿ÝÝ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ï»ÕÇë ¨ ëáë-
Ï³ó»³É ¨ë Ï³ÛÇÝ ÁÝ¹ ÇçáõÙÝ ³ÛÝåÇëÇ ÃËå³·ÇÝ ¨ áñáï³ÉÇó
³ÙåáÛ ÁÝ¹ ½³éÇí³ÛñÝ ÛÇÝù»³Ýó í»ñ³Û ¨ ã¨ ¨ë ½»ñÍ»³É áÙ³Ýó
Û³å³Ñáíë, ³ÛÝ ÷Éáõ³Íù ³Ù»Ý³ñ³· ÇçÙ³Ùμ Í³ÍÏ»³É ½Ù»Ý³ëï³Ý
êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ¨ ½»Ï»Õ»óÇÝ μÝ³Ïãûù Ñ³Ý¹»ñÓª ¿ç, Ï³É³õ ¨ Í³Í-
Ï»³ó ½μáí³Ý¹³Ï ·ÇõÕÝ ²ÏáéÇ ¨ ½μÝ³ÏÇãëÝª μ³ó ÛáÙ³Ýó »Õ»-
Éáó ³ñï³ùáÛ ßÇÝÇÝ Û³Ý¹³ëï³ÝëÝ ¨ Ç Ï³ñÇ ë³Ï³õ ½»ñÍ»ÉáóÝ Ç
·»Õç¿Ý. í»ñçÇÝ Í³Ûñ ³Ûëñ ÷É³ÍÇ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ·ÇõÕÝª »Ñ³ë ÙÇÝã¨
óí»ñçÇÝ ëïáñáïë Ù»ÍÇ É»ñÇÝ óØ»Í³ÙûñÇ ·»ï ¨ óºñ³ëË:
Þ³ñÅÝ Û³é³çÇÝ Ýáõ³·Ç Ï³ñÇ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ïë ï³ñ³Í»ó³õ. ÁÝ¹
Û³ñ¨»Éëª Ç êÇõÝÇë ÙÇÝã¨ Ç í»ñçÇÝ ³ñ¨»É»³Ý ë³ÑÙ³Ýë íÇ×³ÏÇÝ
î³Ã¨áõ, ÁÝ¹ ÑÇõëÇëª ÙÇÝã¨ Ç î÷ËÇë ù³Õ³ù, ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª ÙÇÝã¨ Ç
¸³ñáõÝë (ä³Û³½Çï) ¨ Ç Ø³Ïáõ ¨ ³Ý¹ñ ¨ë. ÁÝ¹ Û³ñ¨Ùáõïëª ÙÇÝã¨
Û³ñ¨Ùï»³Ý Í³Ûñ ë³ÑÙ³ÝÇÝ ºñ³ëË³ÓáñáÛ: ²ÛÉ ³é Ç ÙÇ Áëï ÙÇá-
ç¿ Ýß³Ý³Ï»É ½íÝ³ëëÝ ¨ ½Ý»ñ·áñÍáõÃÇõÝëÝ ÝáñÇÝ, ¹Çóáõù ³ëï¿Ý
½Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÇõÝ ·ñáõ³ÍáóÝ Ûûñ³·ñáõÃÇõÝë ê. ä»ï»ñμáõñ·»³Ýª
½áñ Ç Û³Ûï ¿³Í éáõë ³ëïÇ×³Ý³õáñÝ Ù³Û»ûñ ì³ëÏ³μûÛÝÇÏáíÝ Ç
Ï³ñ·¿ É»éÝ³ÛÇÝ ÇÝÅÇÝ»ñ³óª ³é³ù»³É Ç ëå³ñ³å»ï¿Ý Î³íÏ³ëáõ
Õ»Ý»ñ³É ûïÇÝý³Ýï»ñÇ ¶áÉáíÇÝ¿ ÛÇëÏ³Ï³Ý ï»ÕÇÝ ³é Ç ùÝÝ»É
½³õ»ñáõÃÇõÝëÝ å³ï×³é»³Éë Ç ß³ñÅÙ³Ý¿ ³ëïÇ:
§²Ûë ß³ñÅáõÙÝ å³ï³Ñ»ó³õ Ç 20 ÛáõÝÇëÇ, Ç í³Ë×³ÝÇ »ûÃÝ»-
ñáñ¹áõÙ Å³Ùáõ, áñ ½ÏÝÇ ×³ßáõ. ëïáñ»ñÏñ»³Û áõÅ·ÇÝ áñáïÙáõÝù
¨ ÃÝ¹ÙáõÝù Ñ³Ý¹»ñÓ ¹Õñ¹Ù³Ùμù ¨ »ñ»ñÙ³Ùμù »ñÏñÇ ï¨»óÇÝ

ÙÇÝã ó»ñÏáõë ñáå¿ë. ³é³çÇÝ ãáñ»ùÇÝ áñáïÙáõÝùÝ Ï³ñÇ ë³ë-
ïÇÏùª Ñ³Ý¹»ñÓ ëïáñ»ñÏñ»³Û ÑÝãÙ³Ùμª »ñÃ³ÛÇÝ Û²ñ³ñ³ï É»é-
Ý¿Ý Û³ñ¨»Éë ÏáÛë ¨ Û³ñ¨»Éë ÑÇõëÇëáÛ, áñù Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë ÃáÕÇÝ
½Ñ»ïë ³Ù»Ý³ÏáñÍ³Ý ³õ»ñáõÃ»³Ýó. Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç ·³õ³éë ºñ¨³-
Ý³Û ¨ Ü³ËÇç¨³Ý³Û, Ç Ñ³ñÃ³Û³ï³Ï »½»ñë ºñ³ëË³Û ¨ Ø»Í³-
ÙûñÇ, ëÏë»³É Û³Ï³Ýó í»ñçÇÝ ·»ïáÛë Ç ëïáñáïÇóն ²ñ³ñ³ï³Û
ÙÇÝã óË³éÝáõñ¹ë ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáÛ Ûºñ³ëË. Ï³½Ù»ó³Ý ù³ÝÇ ÙÇ
Ï³ñ·ù å³ï³éáõ³Íáó áõÕÕ³ÏÇ Áëï ÁÝÃ³óÇó ³ÛëáóÇÏ ·»ïáó:
ä³ï³éáõ³Íùë ³ÛëáùÇÏ Û»ñ»ñÙ³Ý¿ ³ÝïÇ »ñÏñÇ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë
μ³ó³Ý ÙÇÝã ó»ñÏáõ ÓáÕ³ã³÷ (ë³Å¿Ý) É³ÛÝáõÃ»³Ùμ, ¨ ³å³ ÙÇ³-
ó³Ý í»ñëïÇÝ: Æ ÝáóáõÝó ¨ Ç ×»Õùáõ³Íáóë å³ï³Ñ»Éáó Û»ñμ»ÙÝ³-
Ï³Ý ³ñï³ÃáñÙ³Ýó ÑáÕáÛ »ñÏñÇ, »ÉÇÝ Ù»Í³Ù»Í ß³ïñáõ³Ýù ÁÝÃ³-
óÇÏ çñáÛ, áñù óÝ¹¿ÇÝ Ç í»ñ ÏáÛë ½ÛáÉáí ·»ï³ÛÇÝ ³õ³½ë ¨ ·³Ûéë Ç
μ³ñÓñáõÃÇõÝ »ñÏáõ ÓáÕáÛ: æáõñÝ ºñ³ëË³Û Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë μ³ñÓ-
ñ³ó»³É ¨ Í³ÍÏ»³É áõÝ»Éáí ½»½»ñë Çõñ, ¹Ç½³ó»³É Ç í»ñ ÏáÛëª
»ñ¨¿ñ μÝ³Ï³Ý Û³ï³Ï ËáñáõÃ»³ÝÝ Çμñ¨ Íáó... ¨ Ç í³ÛñÏ»³ÝëÝ
³Ñ»Õ³·áÛÝ ß³ñÅÙ³Ýª Ëáñ³·áÛÝ ï»ÕÇÝ ºñ³ëË³Û ÙÝ³Ûñ ³Ù»Ý¨ÇÝ
ãáñ, Ï³Ù ÉÝáÛñ ËáËáçÙ³Ùμ ¨ Ï³ñÏ³çÙ³Ùμ ½ûñ¿Ý »é³ó»³É çáõñó
μ³ñÓñ ù³Ý ½ëáíáñ³Ï³Ý ÑáñÇ½áÝÝ: Ü³¨ Û»Éë ³Ý¹ û·áëïáëÇ Ç
Û³ï³ÏÇÝ ºñ³ëË³Û »ñ¨¿ÇÝ μ³½áõÙ å³ï³éáõ³Íù ¨ ³ÛÉ Ù»Í³Ù»Í
íÇÑù, Ûáñáó Ë³Õ³ÛÇÝ çáõñù:
²ëï³Ýûñ ù³ç³Û³Ûï ¿ ÇÝùÝÇÝ, ½Ç ³ÛëåÇëÇ ³Ñ»Õ ë³ë³Ýáõ-
ÃÇõÝ å³ï×³é»Éáó ¿ñ ½Ù»Í ³õ»ñÙáõÝë ¨ ù³Ý¹ÙáõÝë. Ç å³ñëÏ³-
Ï³Ý ù³Õ³ùÇÝ Ø³Ïáõ ÏáñÍ³Ý»ó³õ Ù»Í Ù³ëÝ ßÇÝáõ³Íáó. Ç ä³Û³-
½Çïª ³ÝÏ³Ý ÛáÉáí ïáõÝù, ¹Õ»³ÏÝ ¨ Ù»Í³Ï³éáÛó ³å³ñ³Ý ÷³ß³ÛÇ
ï»ÕõáÛÝ, μ³Ûó ß³ï ù³Ý ½³Ù»Ý»ëÇÝ Ñ³ñáõ³Í»ó³Ý μÝ³ÏÇãù Ý³-
Ñ³Ý·ÇÝ Ð³Ûáó, áõñ³Ýûñ Ç ÷Éáõ³Íáó ·³·³Ã³Ý Ù»ÍÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û
Ç ÑÇõë³Ýó ³ÝïÇ ë³éáõóÇó ¨ Û³ÝÑ»Ã»Ã Ïáïáñáó ù³ñ³Ýó ëïáñ³-
ëáõ½»³É Ïáñ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÝ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ¨ ³õ³ÝÝ ²ÏáéÇ, Ûá-
ñáõÙ ·ï³Ý¿ÇÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½Ñ³½³ñ μÝ³ÏÇãë: Æ μ³ÅÝÇÝ Þ³ñáõñ³Û
ÑÇÙÝ Ç í»ñ ï³å³É»ó³Ý 3135 ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ýó ¨ 75 ³ÕûñÇù: Æ
·³õ³éÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û ÏáñÍ³Ý»ó³Ý 2 »Ï»Õ»óÇù Ð³Ûáó, 5 Ù½ÏÇÃù,
776 ïáõÝù, 25 Ïñå³Ïù: Æ μ³ÅÝÇÝ úñïáõå³ï³Û (àñ¹í³ï) 476
ïáõÝù: ØÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ÃÇõ ³õ»ñ»ÉáóÝ Ç ë³ÑÙ³Ýë մեր Ç μ³ó μ³ñ-
Ó»³É ½Ë³Ëï»³ÉëÝ, áñù Û»ïáÛ ·áõó¿ Áëï ³é³çÝáÛÝ ÏáñÍ³Ý»ëóÇÝ,
»Ý 6119 ïáõÝù, 92 çñ³Õ³óù, 3 »Ï»Õ»óÇù, 7 Ù½ÏÇÃù ¨ 25 Ïñå³Ïù:
ÂÇõ Ù³ñ¹Ï³Ý Ïáñáõë»ÉáóÝ Ç Å³Ù ³ÛëåÇëÇ »ÕÏ»ÉÇ ³ÝóÇó ã¿ ³ÛÝ-
ù³Ý Ù»Í, áñå¿ë å³ñïն ¿ñ, ù³Ý½Ç ³ÛÝ å³ï³Ñ»ó³õ Û»ñ»ÏáÛÇ,

Áëï ëáíáñáõÃ»³Ý Çõñ»³Ýó ßñç»Éáí ÁÝ¹ û¹ ½áí³ñ³ñª ·ï³Ý¿ÇÝ
³ñï³ùáÛ ù³Ý ½ß¿Ýë: Æ ·³õ³é¿Ý Þ³ñáõñ³Û Ïáñ»³Ý ³ñù 33 ¨ Ç
Ü³ËÇç¨³Ý³Ûª 16, Ç ´Çã³Ý³Ï Ïáã»ó»³É ï»ÕõáçÝª 5, áñáó ·áõÙ³ñÝ
¿ 54 ³ñù: ºõë ¨ 12 ³ÝÓÇÝù íÝ³ë»ó³Ý ë³ëïÏ³å¿ë. ë³Ï³ÛÝ »ñÏ-
ñ³ß³ñÅáõÃÇõÝÝ ³Ûëáõ áã μ³õ³Ï³Ý³ó³õ Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇë Ëó³Ý
³Õμ»ñ³ÏáõÝù ¨ áõñ»ù áõñ»ù Û³õ»É³Ý çáõñù: Æ Ù³ëÝÇÝ Þ³ñáõ-
ñ³Û Û»½»ñë ºñ³ëË³Û Ç Å³Ù ß³ñÅÙ³ÝÝ μ³ó³Ý Ç Å³Ûé³õáñ ï»ÕÇë
Ëáéáçù Ù»Í³Ù»Íù ¨ ÷Éáõ³ÍáÛù, ÁÝ¹ áñë Ïáñ»³Ý ïáõÝÏù ÇÝã ¨
ë»ñÙÝ³õáñ ³Ý¹³ëï³Ýù. ÇëÏ ³ÛÉ ³Ý¹³ëï³Ýù ¨ ëÇ½³í³Ûñ ¹³ßïù
³ÛÝå¿ë »ÕÍ»³É ³å³Ï³Ý»ó³Ý, ÙÇÝã¨ áã ÉÇÝ»É ÑÝ³ñ μÝ³Ïã³óÝ ÁÝ¹
»ñÏ³ñ Ñ»ñÏ»ÉáÛ ½³ÛÝë:
Æ å³ï³ÑÇÉÝ ³é³çÇÝ ÁÝ¹ ·»ïÝ»³Û ¹Õñ¹Ù³ÝÝ... μÝ³ÏÇãù Ô³-
ñ³Ñ³ë³ÝÉáõ ·»Õç ³ÛÝ ÇÝã ÁÝ¹³ñÙ³ó»³É ÉÇÝ¿ÇÝ Ç ë³ñë³÷»ÉÇ
Ï³ÛÍ³ÏÝÁÝÏ»óáõÃ»³Ýó, áñ Çç³Ý¿ñ Ç ßñç³ÝÇëï É»ñ³ÝóÝ, ã¨ ¨ë
Ïáñ½»³É ½³ÝÓÇÝë Û³ÝÑ»Ã»Ã Ïáïáñáó ³ÝïÇ ù³ñ³Ýó, áñù Ù³Ñ³ë-
å³é Ç í»ñáõëï Û»ñÏÇñ Û³ñÓ³Ï¿ÇÝ, å³ï³Ñ»ó³õ Ýáց³ ÙÇõë ¨ë
³ÑÁÝÏէó ëïáñ»ñÏñ»³Û áñáïÙáõÝù. ³Ù»Ý³ÛÝ ÑáÕ³Ï»ñï ßÇÝáõ³Íù
Ýáó³ ·áãÙ³Ùμ ¨ ×³ÛÃÙ³Ùμ ¹³ñÓ³Ý Û³õ»ñ ¨ Í³ÍÏ»ó³Ý Û³ã³ó
Ýáó³ Ç Ã³ÝÓñ³·áÛÝ ÷áßÇ³Ï³½Ù ³Ùåë. Ç ëáÛÝ ÇëÏ ÙÇçáóÇ É³ÛÝ³-
μ»ñ³Ý Ñ»ñÓ»³É »ñÏñÇª áõÅ·ÇÝ íÇÅÙ³Ùμ ¨ ÃÝ¹Ù³Ùμ Ç í»ñ ÙÕ¿ñ Ç
Ëáñáó ³ÝïÇ ½íï³Ïë Ûáñ¹³Ñáë çáõñó, ½ÏáÛïë ³õ³½áó ¨ ½ÛáÉáí
Å³Ûéë: ²Ûëáõ ëñï³μ»Ï»³É μÝ³Ïã³ó ï»ÕõáÛÝª ×Çã μ³ñÓ»³É ¨ Ç
¹áõñë í³½»³Éª ×»å¿ÇÝ Ïáñ½»É ½³ÝÓÇÝë Ç Ù»ñÓ³Ï³Û μ³ñÓñ³ÝÇëï
¹³շïë, ë³Ï³ÛÝ ¨ ³Ý¹³Ýûñ ÇëÏ ·á· ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ ù³ÛÉ³÷áËë
Ñ³Ý¹Çå¿ÇÝ ³ÛëåÇëÇ »ñÏ»ÕáõÏ ï»ë³ñ³Ý³ó, í³ëÝ ½Ç ÁÝ¹ ³Ù»-
Ý³ÛÝ ï»ÕÇë áã ³ÛÉ ÇÝã ¿ñ ï»ë³Ý»É, »Ã¿ áã ½ÑÇÙÝ Ç í»ñ ÏáñÍ³-
ÝáõÙÝ ï³Ýó, ½Ëáñ³μ³ó Íáóë »ñÏñÇ, ½μÕËáõÙÝ Ûáñ¹³·Ý³ó çáõñóª
áñù Û³Ý¹ÇÙ³Ý ³ã³ó Ýáó³ª ¿ñ áñ ÏáñÍ³Ý¿ÇÝ ½ÙÝ³ó»³É Ù³ëáõÝë
áñÙáó ï³Ýó ¨ ¿ñ áñ Íáí³ó»³É Ñ»ÕÓáõó³Ý¿ÇÝ զÙ³ñ·³գ»ïÇÝë: ºõ
Û³ÛëÙ ³Ù»Ý³ÛÝ¿ Ï³ñÇ ßáõ³ñ»³É ¨ ³åß»³É ·ï³Ý¿ÇÝ Û³ÝÑÝ³ñÇÝ
ÇÙÝ íï³Ý·Çª ëå³ë»Éáí ³Ý¹³ñÓ í³ÛñÏ»ÝÇ Ï³ï³ñ³ÍÇ áÕçáÛÝ Ñá-
Õ³·Ý¹Çë: Âá°Õ ½³Ûëª ÏáñÍ³ÝáõÙÝ ·»ÕçÝ ²ÏáéáÛ ¨ Ù»Ý³ëï³ÝÇ
Ð³Ûáó êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ÙÇ³Ñ³Ùáõé μÝ³ÏãûùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³é³õ»É ¨ë
ë³ñë³÷»ÉÇ Ù»½ ï»ë³ÝÇ:
²ëï³Ýûñ ÁÝ¹ »ñ¨ÇÉÝ ³é³çÇÝ ëïáñ»ñÏñ»³Û ÃÝ¹Ù³Ýó ¨ áñáï-
Ù³Ýó Ç Ï³ï³ñ¿ ³ÝïÇ Ù»ÍÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û ¨ Û³å³é³Åáõï ÏáÕÇóÝ
å³ï³éáõ³Íáó Ñ³ïáõ³Í»³É Ù»Í³Ù»Í íÇÙ³ó ¨ Ñ³ñÇõñ³Ù»ÝÇ
Ó»³Ýó ¨ Û³ñÓ³Ï»³É Ç íÇÑ ÷Éáõ³ÍáÛÝ ·á· 6000 áïÝ μ³ñÓñáõ-

Ã»³Ùμª ³Ñ³·ÇÝ ×³ÛÃÙ³Ùμ μ»Ï»³É Ù³Ýñ¿ÇÝ Ç Ù³ëáõÝë Ù³ëáõÝë
áñù ¨ Ï³ÛÍ³ÏÝûñ¿Ý Éó»³É ½÷áñ å³ï³éáõ³ÍáÛÝ Û³Ï³Ý ÃûÃ³÷»É
¹³ßï³óáõóÇÝ ½³ÛÝ ËáñËáñ³ï »ûÃÝ ÙÕáÝ »ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ùμª ÁÝ¹
Ù»Í³Ïáïáñ Ñ³ïáõ³Íáó ë³éÇÝ ¨ ù³ñ³Ýó: Ú³ÛÝÅ³Ù Í³ÍÏ»³É
Ï³Ûñ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ù»Ý³ëï³ÝÝ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ¨ ·ÇõÕÝ ²ÏáéÇ,
μ³Ûó ³ÛÝ ÇÝã ë³Ï³õ ³é ë³Ï³õ ÉáõÍ³ÝÇÉ, áñáí ¨ ù³Ïï»ó³õ ÁÝ¹-
Ñ³Ýáõñ ³ÙμáÕçáõÃÇõÝ Ýáó³ Ç 24 ÛáõÉÇëÇ ÛÇÝÝ»ñáñ¹ Å³Ùáõ ½ÏÝÇ
·Çß»ñáÛÝ, ù³Ý½Ç Ù»Í³Ñ³ïáñ ÑÇõëù Ó»³Ýó ¨ ù³ñ³Ýó, áñ Ï³Ë»³É
Ï³Ûñ Ç í»ñ³Û ÑáíïÇÝ, Û³ÝÏ³ñÍáõëï ÷ñÓ»³É ë³ëïÏ³·áÛÝ ëñÁÝ-
Ã³óáõÃ»³Ùμ Û³ñÓ³Ï»ó³õ Ç ËáÝ³ñÑ ÏáÛë Ç ¹³ßïÝ É³ÛÝ³ÝÇëï,
áñ ½³÷³Ùμù ê»³õ çñáÛÝ, ÙÇÝã ½Ç Û»ñÏáõë ñáå¿ë, ¿³Ýó Çμñ ÁÝ¹
ùë³Ý í»ñëï ï³ñ³ÍáõÃÇõÝë: ¼ÏÝÇ áñáÛ Û»ñ¨³Ý »ÏÇÝ Ïáñëï³Ï³Ý
¨ μ³½Ù³íÝ³ë ïÕÙáõï Ñ»Õ»Õù. ³ñ³·³·áÛÝ ëñÁÝÃ³óáõÃÇõÝ ³Ûëñ
ïÕÙ³Ñáë íï³ÏÇ ë³ñë³÷»ÉÇ ÇÙÝ »ñ¨Ç ³Ù»Ý³ÛÝ Ñ»ï³Ëáõ½Çó.
³ÝÑ»Ã»Ã Ñ³ïáñù ք³ñ³ÝÇõÃ ÑáÕáÛ, áñù Û³é³ç ù³Ý ½³Ûë ÏáñÍ³-
Ý¿ÇÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ áñ ÇÝã ¹Çå¿ñ Ç ×³Ý³å³ñÑÇ, ³Ûëûñ ³ÛÝ ÇÝã Ñ³ÉÇÉ
ëÏë³Ý å³ÕÇÝùª ³ÛÝù ³Ù»Ý³ÛÝ óÝ¹»³É ÉáõÍ³Ý Ç ó»Ëáï íï³Ïë,
Ûáñáó ÙÇÝ Çëå³é ï³å³É»³ó ½¹³ñå³ëë Ý³ËÝÇ Ë³ÝÇÝ ºñ¨³-
Ý³Û: Ú³Ýó³Ý»É í³ÛñÏ»ÝÇó ÇÝãª ³ÛëáùÇÏ ³ÝÑáõÝ Ñ»Õ»Õù Í³ÍÏ»-
óÇÝ ½Ù»Í Ù³ëÝ ¹³ßïÇÝ Ç μ»ñ³ÝáÛ ³ÝïÇ ²Ïáé»³Ý ·á·áÛÝ ÙÇÝã¨
ց·»ïÝ Ø»Í³Ùûñ ¨ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë ëå³é»óÇÝ ½ó³Ýë ¨ ½³Û·Çë
Û»ñÏáï³ë³Ý í»ñëï É³ÛÝáõÃ»³Ý, μ³ó Û³ÛëÙ³Ý¿ª ÙÇÝ Ç Ù»Í³·áÛÝ
Ñ»Õ»Õ³ó ³ÝïÇ Çç»³É Ë³éÝ»ó³õ ÁÝ¹ ·»ïÝ Ø»Í³ÙûñÇ, ½áñáÛ ½Ù³-
Ï»ñ¨áÛÃ ³é³çÇÝ ÁÝÃ³óÇó çñáÛÝ ÷áË»³ó. ëÙÇÝ ÇñÇ Ç Ûáñ¹áõÃ»Ý¿
çáõñó Ç μ³½áõÙ ï»ÕÇë íÝ³ëë Ù»Í³Ù»Íë Ïñ»óÇÝ μ³ñÓñ³ÝÇëï ß¿Ýù
¨ ·³ñ¹áÝ»³Ý Ï³óáõñ¹Ý Õ³½³Ë³ó, áñ ·ï³Ý¿ñ ³é êáÉáÝáí»³Ý
Ï³Ùñç³õÝ: îÕÙ³Ñáë Ñ»Õ»Õùë Ç 5 ÛáõÉÇëÇ ëÏë³Ý Ýáõ³½ÇÉ ¨ Ç í»ñ-
çáÛ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ëó³Ýª áñù ¨ Ã³õ³լ·Éáñ ³ÍÇÝ ց»½ñ ê»³õ çñáÛÝ
½³ÛÝåÇëÇ ³Ñ³·ÇÝ ÇÙÝ μ³½ÙáõÃÇõÝ å³ï³éáï»³É ³Ý¹³Ùáó Ñ»Õ-
Ó»³É Ù³ñ¹Ï³Ý ¨ ïÝ³ÛÇÝ ³Ý³ëÝáó ÙÇÝã¨ ÁÝ¹ »ñÏ³ñ ³ÝÑÝ³ñ ÉÇ-
Ý»É ÁÙå»É ½çáõñ ·»ïáÛÝ ³ÛÝáñÇÏ:
Ò¨ ²Ïáé»³Ý ·á·áÛÝ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ³ÛÉ³÷áË»ó³õ: ²ÛÅÙ μ³ñÓ-
ñáõÃÇõÝ Ýáñ³ »ñÏÇóë Ù»Í³ó³õ Ç ï³ñ³ÍáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ¨ ÛáÉáí
¨ë Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ÇõñáõÙª Ù³Ý³õ³Ý¹ Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙ³Ý¿: ºõ
¹³ñ³õáñ ÓÇõÝù, áñù Ý³Ëù³Ý ½³Ûë ß»ßï³ÏÇ ³Ùμ³ñ»³É Ï³ÛÇÝ Ç
·Ùμ¿Ã³Ó¨ ·³·³Ã³Ý Ù»ÍÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û, ³ÝÏ³Ý Ç ËáÝ³ñÑ ÁÝ¹
Ýáñ³Ï³½Ù ½³éÇí³Ûñ É»ñÇÝë: ²ÛÉ¨ Ç μ³ñÓñ³վ³Ý¹³Ï í³Ûñë Ù³ñÃ
¿ óáõó³Ý»É ½ï»ÕÇëÝ, áõñ³Ýûñ Ç μ³ñÓñ³·³·³Ã³Ý ³Ùμ³ñÓ»³É

Ï³ÛÇÝ Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ßÇÝáõ³ÍÝ ³Õμ»ñ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û: ÀÝÃ³Ý³Ý
³ÕμÇõñù »ñÏáùÇÝ, áñù ÙÕ»³É ÁÝ¹ Ã³ÝÓñ³·áÛÝ ÏáÛïë Ë×³Ë³éÝ
ïÕÙÇÝ, áõñ ã¿ ÑÝ³ñ ³Ù»Ý¨ÇÝ ·ï³Ý»É í¿Ù ÇÝã, áñáõÙ Ù³ñÃ ¿ñ ÉÇÝ»É
³å³óáÛó ³ÙμáÕçáõÃ»³Ý Ýáó³: ÞÇÝáõ³Íùë ³ÛëáùÇÏ μáÉáñáíÇÙμ
ÏáñÍ³Ý»ó³Ý, ÝáÛÝå¿ë ¨ë ¹³ßïÝ ³é Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ, áñ ÙÇÝã ó³ÛÅÙ
Í³ÍÏ»³É Ï³Û ïÕÙáí Û³Ñ»ÏակáÕÙÝ Ñ»Õ»Õ³ïÇÝ, áñ ³Ý¹ñ¿Ý Ë³Õ³É
ëÏë³õ, áõñ³Ýûñ կորեան ÙÇÝã ց30 ïáõÝù ùñÃ³ó ³Ý¹³Ýûñ Ã³÷³-
é»ÉáóÝ: Æ ï³ñ³ÍáõÃ»³Ý ³Ý¹ áñ ÁÝ¹ Ù¿ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ¨ ²ÏáéáÛ,
áñù և Û³é³çÝ ¿ÇÝ í³ñ»É³ÑáÕù ¨ ³Û·»ëï³Ýù ï»Õ³μÝ³Ï ÅáÕáíñ-
¹áóÝ, ³ÛÅÙ ÇëÏ ß»Õç»³É Ï³Ý ½³Ý³½³Ý ·ûïÇù ù³ñ³Ýó ¨ ë³éáõ-
óÇó, áñ ¨ ÙÇÝã¨ ó³Ûëûñ ·ï³ÝÇ ÁÝ¹ ÷Éáõ³ÍáíÝ ³Ý»ÕÍ ¨ ³ÙμáÕç: Æ
í»ñ³Û բÉñáóë ³ÛëáóÇÏ Áëï Ù³Ï»ñ¨áõÃÇÝ Ç ÉáõÍÙ³Ý¿ ³ÝïÇ å³Õ³-
Ï³ó ¨ ÷ßñ»ÉáóÝ ó»Ë³ÝÇõÃ ù³ñ³Ýó ¨ Ù³Ýñ»ÉáóÝ Ç Ù³ëáõÝë, μ³-
ó»³É »Ý Ù»Í³Ù»Í å³ï³éáõ³Íù ¨ ËáñËáñ³ïù, Ûáñë áõñ»ù áõñ»ù
³Ùμ³ñÓ»³É ·ï³ÝÇÝ ³ñç³ëå³ÛÇÝ çáõñù ¨ »ñ¨ÇÝ ¹¿½ù μ³½Ù³ÏáÛï
Ïáïáñáó íÇÙ³ó, áñáó í³ëÝ ¨ ³Ý³Ýó³Ý»ÉÇ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ »ñ¨Ç ¨
·áõó¿ Ç ÑåÇÉÝ Ý»ñùÇÝ Ï³Ù³ñ³ó ë³éáõóÇó Û³Ýó³Ý»É Å³Ù³Ý³Ï³ó
μ³½Ù³ëóÇÝ ³Ý¹³Ýûñ Ýáñ³Ýáñ Ëáñá÷ÇÏù ¨ íÇÑù:
Â³÷³é³Ï³Ý ùáõñÃù å»Õ»óÇÝ ½Ù»Í Ù³ëÝ μÝ³Ï³ñ³Ý³ó Åá-
Õáíñ¹áó ·»ÕçÝ ²ÏáéáÛ, áñáÝ»Éáí Û³ÛÝë ½ÙÝ³óáñ¹ë Ñ³ñëïáõÃ»³Ýó
Ç Ëáõ½³ñÏ»ÉÝ ½³ÛÝáëÇÏ íÇÑë, տեսաւ, ½Ç ·»ñ³Ýù áñáí Í³ÍÏ»³É
Ï³ÛÇÝ ïáõÝù, ·ï³ÝÇÝ ÁÝ¹ ÷Éáõ³Íáíù Ýáó³ ¨ Ù³ëáõÝù áñÙáó ÇÝã
ÇÝã ßÇÝáõ³Íáó ·ï³ÝÇÝ ³Ùμáղçª ÛáñÙ¿ Ù³ñÃ ¿ »½ñ³Ï³óáõó³Ý»É
Ã¿ ³õ³ÝÝ ²ÏáéÇ ï³å³É»ó³õ áã Ç ÑáëÙ³Ýó ³ÝïÇ ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ Ç
ß»ßï³ÏÇ Ççáõ³Íáó: ¼ÏÝÇ ³Ñ»Õ »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³Ý áñ Ç 20 ÛáõÝÇëÇ
ÙÇÝã¨ ց28 ÛáõÉÇëÇ, ï¨¿ÇÝ »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ ë³ëïÇÏ ëïáñ»ñÏñ»³Û
áñáïÙáõÝù ¨ ÃÝ¹ÙáõÝù, μ³Ûó Û³ÛëáóÇÏ Å³Ù³Ý³Ï³ó ÙÇÝã ց1 ë»å-
ï»Ùμ»ñÇ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇëª Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç ·³õ³éÇÝ Þ³ñáõñ³Û å³-
ï³Ñ¿ÇÝ Ã»Ã¨³·áÛÝù »ñ»ñù ¨ ëáõÕ ÇÝã ÁÝ¹ ·»ïÝ»³Û μáÙμÇõÝù¦:
æ³Ý³ó»³É Ù³ëÝ³Ïó»É ÁÝÃ»ñó³Ý»É»³ó ½ÇÝã ÇÝã ï»Õ»Ïáõ-
ÃÇõÝëª ½³Ù»Ý³ÛÝ ³ñÅ³Ý³õáñ ³ÝóÇó Ñ³Ûñ»Ý»³ó Ù»ñáó, å³ñï³-
õáñÇÙù Ëáëïáí³Ý»É ½³½ÝáõáõÃÇõÝ ¹ñÇó ³ßË³ñÑÇ Ù»ñáÛ ¨ ëáñÇÝ
í³ëÝ Ï³ñ×»É μ³½Ùûù ½Û³Ûï³ñ³ñáõÃÇõÝë å³ñáÝ ì³ëÏ³բûÛÝÇ-
ÏáíÇÝ: ÊáñÑáõñ¹ ï³Ùù ÁÝÃ»éÝáõÉ ½³Ûë Ñ»ï³½ûï»ÉÇ ³Ýó³·ñáõ-
ÃÇõÝ ÉÇáíÇÝ Û³é³çÝáõÙ Ñ³Ù³ñÇ ê. ä»ï»ñμáõñ·»³Ý ï»Õ»Ïáõ-
Ã»³Ýó ïå»Éáó Û³ÛëÙ ³ÙÇ:
¶²ô²è ê²ðî²ð²ä²îàô
367. ²Ûë ·³õ³é å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý Áëï ³ÛÅÙ»³Ý ·ñáõ³Íáó

Ù»ñ ½ë³ÑÙ³Ý Ã³·³õáñ³ÝÇëï ÑÇÝ ù³Õ³ùÇÝ ²ñÙ³õÇñ³Û, ½÷áùñÇÏ
·³õ³éÝ ³ÛÅÙ êÑ³ÃÉáõ Ïáã»ó»³É, áñ ¿ Ù³ëÝ ÑÇÝ ºñ³ëË³Óáñ ·³-
õ³éÇ Ç ÓáñÇ ³Ý¹ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ·»ïáÛÝ ºñ³ëË³Û ¨ ½²ñ³·³-
ÍáïÝª ëÏë»³É Û²Ëáõñ»³Ý ·»ïáÛª Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáï¿ Ù»ÍÇ ²ñ³-
·³Í É»ñÇÝ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ÁÝ¹ Աñ»·¹¿Ù ÙÇÝã¨ óÓáñ ·»ï³ÏÇÝ
²Ýμ»ñ¹³Û ó³ñ¨»É»³Ý ëå³éáõ³Í μÉñ³Ï³óÝ ³Ï³Ýó ·»ïáÛÝ Ø»Í³-
ÙûñÇ, ³ÛÝ ¿ª ó³ñ¨Ùï»³Ý »½ñ ¹³ßïÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, áñ ¨ μ³-
Å³ÝÇ Û»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ·³õ³éë Û³ÝáõÝ Â³ÉÝ³Û ¨ Â³ÉÇßáÛ (²ñáõ×):
²ñÙ³õÇñ ù³Õ³ù
368. ²ñÙ»Ý³Ï áñ¹Ç Ð³ÛÏ³Û ½ÏÝÇ Ù³Ñáõ³Ý Ñûñ ÇõñáÛ ïÇñ³å»-

ï»³É Ð³ÛÏ³½³Ýó Çμñ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇ Å³é³Ý·áõÃ»³Ýª »É³Ý¿ ³ÝïÇ Ç
Ð³ñù ·³õ³é¿ Û³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ²ñ³ñ³ï³Ûª áõñ í³Ë×³Ý ¿³é
Ð³ÛÏ, ¨ ·³Û ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë ÑÇõëÇëáÛ ¨ Å³Ù³Ý¿ Ç ¹³ßï ÙÇ ÁÝ¹³ñ-
Ó³Ï å³ï»³É μ³ñÓñ³μ»ñÓ É»ñ³Ùμùª ½áñ ÁÝ¹ Ù¿ç Ñ³ï»³É ³Ýó³-
Ý¿ñ ·»ï Û³ñ¨ÙïÇó Û³ñ¨»Éë áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ ¹³ßïÇÝ:
ºõ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ·»ïÝ ÁÝ¹ ³ÛÝ Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ, ³é ëïáñáïáí
É³ÛÝ³ÝÇëï É»ñÇÝ ÙÇáÛª ÛáñÙ¿ μÕË¿ÇÝ Ï³ñÏ³ç³ë³Ñ çáõñù ³Õμ»ñó
áã ë³Ï³õª ÁÝ¹ ½³éÇí³ÛñÝ, ¨ Ï³É»³É ³Ý¹¿Ý í³Ûñ μÝ³ÏáõÃ»³Ýª
³Ýáõ³Ý¿ ½ÝáÛÝ ½³ÛÝ É»³éÝ É³ÛÝ³ÝÇëï՝ ²ñ³·³Í, ³ÛëÇÝùÝª ³·³Í
ï»ÕÇ ²ñÙ»Ý³Ï³Û ¨ ½ëïáñáïë Ýáñ³, áñ Ó·Ç Û³ñ¨»ÉÇó Û³ñ¨Ùáõïë
Աñ»·¹¿Ù ¨ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª ²ñ³·³ÍáïÝ: ºõ ³å³ ½å³Û³½³ïáõÃÇõÝ
³½·ÇÝ Û³ÝÓÝ ³ñ³ñ»³É áñ¹õáÛ ÇõñáõÙ ²ñ³Ù³ÛÇë³Ûª í³Ë×³ÝÇ:
ÆëÏ ²ñ³Ù³ÛÇë Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ïÇñ³å»ïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ÑÇÙÝ³ñ-
Ï»³É Ï³éáõó³Ý¿ ÇÝù»³Ý ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ç í»ñ³Û μÉñ³ÏÇ ÙÇáÛ
Ç ¹³ßïÇ ³Ý¹ ³é »½»ñμ ·»ïáÛÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿, ½áñÙ¿ Êáñ»-
Ý³óÇÝ (Ñ³ïáñ ², ·ÉáõË 11). §ÆëÏ áñ¹Ç Ýáñ³ (²ñÙ»Ý³Ï³Û) ²ñÙ³-
ÛÇë ßÇÝ¿ ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ç í»ñ³Û áëïáÛ ÙÇáÛ ³é »½»ñμ ·»ïáÛÝ,
¨ ³Ýáõ³Ý¿ ½Ý³ ÛÇõñ ³ÝáõÝ ²ñÙ³õÇñ1 ¨ ½³ÝáõÝ ·»ïáÛÝ Û³ÝáõÝ
1
êïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ, Û»ñ»ë 498, Ç Í³ÝûÃáõÃ»³Ý Û»ññáñ¹ Ñ³Ù³ñÝª
Û³Ý·³·áÛÝ ÇÙÝ ëïáõ·³μ³Ý¿ ÁÝ¹ Þñûï»ñ³Û ½³ÝáõÝë ²ñÙ³õÇñª ²ñÙ³ÛÇëÇ Çñ,
³ÛëÇÝùÝ ·áñÍ, ßÇÝáõ³Íù ²ñÙ³ÛÇëÇ, ù³Ý½Ç ¨ ê»μ»áë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã
½ÝáÛÝ Ñ³ëï³ï¿© §¼ÏÝÇ ²ñ³Ù»Ý³Ï³Û áñ¹Ç Ýáñ³ ²ñ³Ù³ÛÇë ßÇÝ¿ Çõñ Ç í»ñ³Û
·»ï»½»ñÝ ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý ¨ ³Ýáõ³Ý¿ ½³ÝáõÝ Ýáñ³ ²ñ³Ù³ÛÇñ, ³ÛëÇÝùÝª
²ñ³Ù³Û Çñ£
ÃáéÇÝ ÇõñáÛ ºñ³ëï³Ûª ºñ³ëË¦: ºõ »Õ¨ ³ÛÝáõÑ»ï¨ ³Ûë ù³Õ³ù

Û³ïÏ³ó»³É ï»ÕÇ μÝ³ÏáõÃ»³Ý Ñ³ÛÏ³½áõÝ Ý³Ñ³å»ï³ó: ºõ ¿ ÙÇ Ç
ÑÝ³·áÛÝ ù³Õ³ù³ó ³ßË³ñÑÇ ½ÏÝÇ çñÑ»Õ»ÕÇÝ ¨ ³é³çÇÝ ßÇÝáõ³Í
Û²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇÝª ½áñ ½ÏÝÇ Çμñ Ñ³րÇõñ ÛÇëáõÝ ³Ù³ó, ³ÛÝ ¿
Û³ÙÇ ³ßË³ñÑÇ 2142 Áëï Å³Ù³Ý³Ï³·ñ³ó, Ú³ñÙ³ áñ¹ÇÝ ¶»Õ³Ù³Û
ãáññáñ¹ ÍÝáõÝ¹ Û²ñ³Ù³ÛÇë³Û, ÏñÏÇÝ Ýáñá·»³É Ù»Í³óáÛóª å³ï»³É
Ïá÷³Íáõ áñÓ³ù³ñ íÇÙûù ¨ Ñ³ëï³ï»³ó ½³ñùáõÝÇë Çõñ Ç ÝÙ³
Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ Ñ³Ûñ Øիù³Û¿ÉÇ â³Ùã»³Ý (Ñ³ïáñ ², Û»ñ»ë 72):
²Ûë ù³Õ³ù, áñå¿ë ¨ ³ë³ó³õ, »Õ¨ μÝÇÏ ï»ÕÇ ³å³ñ³ÝÇó Ñ³Û-
Ï³½Ý Ý³Ñ³å»ï³ó ÙÇÝã¨ óí³Ë×³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÝáÛÝ ó»Õ³å»-
ïáõÃ»³Ý: Üëï³Ý ³ëï¿Ý ¨ ²ñß³ÏáõÝÇ Ã³·³õáñù áÙ³Ýù ÙÇÝã¨
ցºñáõ³Ý¹ ´, áñáÛ ï»ë»³É Ã¿ ·»ïÝ ºñ³ëË ûñ ù³Ý ½ûñ Ñ»é³Ý³Û
Ç ù³Õ³ù¿ ³ÝïÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, ÛáñÙ¿ ¨ ¹Åáõ³ñÇÝ ÉÇÝÇ μÝ³Ïã³óÝ
³éÝáõÉ ½çáõñ Ç ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ ë³éÝ³ë³éáÛó »Õ³Ý³ÏÇ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ã¿
¹ÇõñÇÝ ¿ ³éÝáõÉ ½³ÛÝ ÃßÝ³Ù»³ó, í³ëÝ áñáÛ Éù»³É ½³ÛÝª »ñÃ³Û ÁÝ¹
Û³ñ¨Ùáõïë Çμñ¨ »ûÃÝ Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ ¨ ßÇÝ¿ ³Ý¹ Ç Ë³é-
Ýáõñ¹ë ºñ³ëË ¨ ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáó Ç ù³ñ³Ïïáõñ ÇÝã μÉñÇ ù³Õ³ù
¨ ³Ýáõ³Ý¿ ½³ÛÝ ÛÇõñ ³ÝáõÝ ºñáõ³Ý¹³ß³ï, Û³ÙÇ î»³éÝ Çμñ 77:
ºõ ³å³ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ Éù»³É Ç Ýáñá·áõÃ»³Ýó ¨ ½ñÏ»³É Ç μÝ³Ï-
ã³ó ÙÝ³Û Û³Ù³ÛáõÃ»³Ý: ºõ Ç Û»ï³·³ÛÇó ÇëÏ Èù»³É ³ñùáõÝÇù
³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³ÏÇ Áëï Êáñ»Ý³óõáÛÝ (¶, 31), ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³-
ÏÇ Áëï Ùï³ó å³ïÙáõÃ»³ÝÝ »Õ»³É »Ý ³Ý¹¿Ý ÇÝã ÇÝã ßÇÝáõ³Íù
³ñùáõÝÇ ³å³ñ³ÝÇó, իëÏ ³ÛÅÙ ³Ù»Ý¨ÇÝ ³ÝÑ»ï³ó»³É, μ³Ûó
ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝó ÑÝáõÃ»³Ýó ßÇÝáõ³Íáó ÑÇÙáõÝù Ûëïáñáïë ¨ Û³ÛÉ ï»-
ÕÇë μÉñ³ÏÇÝ »ñ¨ÇÝ: ºõ Ç ·³·³Ã³Ý ÝáñáõÝ ·ï³ÝÇ ¹Çï³Ýáó³Ó¨
μ³ñÓñ ÇÝã ßÇÝáõ³Í ³õ»ÉÇ ù³Ý ½áõÃÝ Ï³Ý·áõÝ áñÓ³ù³ñ íÇÙûù
ÁÝ¹ Çñ»³ñë ³·áõó»Éáíù ¨ Ïրáíù ÓáõÉ»³Éª ÛáñáÛ í»ñ³Û »É»³É Ù³ñ-
¹áÛ Ñ³Ù³ñÓ³Ï ï»ë³Ý¿ ½¹Çñë ¹³ßïÇÝ, Ûáñ ÏáÕÙÝ ¨ Ñ³Û»ëóÇ ¨
½ÑÇÝ ³Ýóë ºñ³ëË³Û áñ ³é Ýáí³õ, Û³ÛïÝ³·áÛÝ ¨ë, áñ Ç μÝ³Ïã³óë
Ôáõéáõ ²ñ³½ª ò³Ù³ù ºñ³ëË ³Ýáõ³ÝÇ: Æ ëáÛÝ Û³Ûë ßÇÝáõ³Íáó Ûáñ-
Ó³ù³ñ Ë³ñï»³É íÇÙ³ó Ç Ù»ñáõÙë Å³Ù³Ý³ÏÇ »ï ù³Ï»É ÐÇõë¿-
ÛÇÝ ÔáõÉÇ Ë³Ý ë³ñï³ñÝ ºñ¨³Ý³Û ¨ ï³Ý»É Ç å¿ïë ßÇÝáõÃ»³Ýó
¹ñ³ÝóÝ ³ÙñáóÇÝ ê³ñï³ñ³å³ï ÛÇõñÙ¿ Ï³éáõó»ÉáÛ:
î»ÕÇ ëáÛÝ ù³Õ³ùÇë ²ñÙ³õÇñ³Û ×ßïûñ¿Ý Ñ³Û»ó»³É Áëï ¹ñáõ-
Ã»³Ý ¹³ßïÇÝ ¨ Áëï ÉÇÝ»ÉáÛÝ ³é »½»ñμ ºñ³սË³Û Ç ÑÇõëÇëáÛ
ÏáÕÙ³Ý¿ª »ñ¨Ç ÉÇÝ»É ³ÛÝ ³å³é³Åáõï μÉáõñª áñ áõÝÇ Û³ñ¨»ÉÇó
½³ÏáõÝë ß³ÙμÇÝ ê»³õ çñáÛ, ³ÛëÇÝùÝ Ø»Í³Ùûñ ·»ïáÛ, Ñ»é³õá-
ñáõÃ»³Ùμ ´ Å³Ùáõó, Û³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇë ½³ÙñáóÝ ê³ñï³ñ³å³ï
ÙÇáí Å³Ù³õ, ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ½ºñ³ëË ·»ï Ñ»é³ó»³É ÛÇõñÙ¿ Çμñ¨ Å³Ù
ÙÇ, ÇëÏ Û³ñ¨ÙïÇó ½¹³ëï³Ï»ñïÝ ºñáõ³Ý¹³Û ´, Çμñ¨ »ñ»ù Å³Ù,
áñ ³ÛÅÙ Ç μÝ³Ïã³ó ³Ýáõ³ÝÇ Ô³ñ³Õ³É³Ûª ê»³õ μ»ñ¹, áñáÛ ¨ ëïáõ-
·áõÃեաÝÝ ³å³óáÛó ¹³ßïÝ, áñ Ï³Û Ç ÑÇõëÇëáÛ μÉñáÛÝ Ó·»³É ¹¿å
Û³ñ¨Ùáõïë óù³ñ³÷ ÓáñáóÝ ºñ³ëË³Û ¨ ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáÛ, ÏáãÇ
ó³ñ¹ Ç Í»ñ³·áõÝÇó ²ñÙ³õáõ ¹Çõ½ª ¸³ßï ²ñÙ³õÇñ³Û:
ì³ëÝ ï»ÕõáÛ ëáñÇÝ ²ñÙ³õÇñ³Û ëïáñ³·ñáõÃÇõÝù ÑÇÝ ¨ Ýáñ
Ð³Û³ëï³ÝÇ óáõó³Ý»Ý ÉÇÝ»É êáõñÙ³ñÇ, áñ ûï³ñ ¿ ³Ù»Ý¨ÇÝ, ½Ç
êáõñÙ³ñÇ ³õ³Ý ·ï³ÝÇ Ç ×³Ï³ï ·³õ³éÇ Áëï ÝáñáõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ë-
ï³ÝÇ: ÆëÏ ²ñÙ³õÇñ Áëï ÇÙÇù Ûëïáñáïë ²ñ³·³Íáõª Ã¿¨ ÷áùñ
ÇÝã Ç μ³ó»³Û Çó¿ ¨ ¹ñáõÃÇõÝ ï»Õ»³ó »ñÏáóáõÝóÝ ÇëÏ μ³ó»³Û
Ç ÙÇÙ»³Ýó Çμñ¨ Û»ñÇó Å³Ùáõó, ù³Ý½Ç êáõñÙ³ñÇ ÝáíÇÝ ÑÝãÙ³Ùμ
³Ýáõ³ÝÝ ÛáñçáñçÇ ÙÇÝã¨ ó³Ûëûñ ¨ ï»ÕÇÝ Í³ÝûÃ ³Ù»Ý»óáõÝ,
ÙÇÝã ½Ç ¨ Ï³é³í³ñáõÃÇõÝ ï¿ñáõÃ»³ÝÝ ä³ñëÇó ½Ù³ëÝ ºñ³ë-
Ë³Óáñ ·³õ³éÇ, áñ ³ÝÏ³Ý¿ñ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Çõñ»³Ýó ÝáíÇÝ
³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³Ï¿ñ Ç ·ñáõ³Íë Çõñ êáõñÙ³ñÇ Ù³Ñ³É (·³õ³é),
½áñ Ç ·áñÍ ¹Ý¿ ¨ ³ÛÅÙ Ï³é³í³ñáõÃÇõÝ ï¿ñáõÃ»³ÝÝ èáõë³ó,
Ã¿¨ Ç í³Õáõó Ñ»ï¿ ³ÛÝ ¿ Ç í»ñçÇÝ ³ëå³ï³ÏáõÃ»Ý¿ ÏáíÏ³ë»³Ý
É¿½Ïե³ó ÙÝ³Û ¹³ï³ñÏ Ç μÝ³Ïã³ó ¨ Û³õ»ñáõÃ»³Ý, Ù³Ý³õ³Ý¹
ï»ÕÇÝ êáõñÙ³ñõáÛ ¿ ¹³ßï ÷áùñÇÏ Û³ñ¨Ùáõïë ¹³ëï³Ï»ñïÇÝ
ºñáõ³Ý¹³Û ´ Ç í»ñ³Û ù³ñ³μ³ßÇ ÓáñáÛն ºñ³ëË³Û Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕ-
Ù³Ý¿: ÆëÏ ²ñÙ³õÇñ Ç í»ñ³Û μÉñ³ÏÇն Áëï ·ñ»ó»ÉáõÙÝ Ç Ù»ÍÇ ¹³ß-
ïÇÝ ³é »½»ñμ ·»ïáÛÝ ºñ³ëË³Û Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿, ¨ Ã¿ª ·»ïÝ
ûñ ù³Ý ½ûñ Ñ»é³Ý³Ûñ Û²ñÙ³õÇñ³Û Áëï Êáñ»Ý³óõáÛÝ (´, 36). ³ÛÉ
³Ýóù ºñ³ëË³Û Ç êáõñÙ³ñÇ ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ¨ Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó ù³-
ñ³Ïïáõñ ³å³é³Åáõïù, áñáÛ í³ëÝ ³Ý¹ Ç êáõñÙ³ñÇ ãÏ³ñ¿ ³Ù»-
Ý¨ÇÝ ËáïáñÇÉ ºñ³ëËª á°ã Û³ç ¨ á°ã Û³Ñ»³Ï:
Ø»ñÓ Û³Ûë ù³Õ³ù ²ñÙ³õÇñ ¿ñ ³Ýï³é Ù»Í ëûë»³ց (ãÝ³ñÇ)
ïÝÏ»³É Û²ñÙ»Ý³Ï³Û Ñûñ¿ ÑÇÙÝ³¹ñÇ ù³Õ³ùÇë ¨ Ç ß³ñÅÇÉ ï»-
ñ¨áó Í³éáó ³Ýï³éÇÝ Ç ßÝãÙ³Ý¿ Ñ»½ÇÏ ÑáÕÙáó ÑÙ³Û¿ÇÝ å¿ëå¿ë
³é³ëå»Éë, áõëïÇ ¨ Ñ³Ù³ñ»³É ¿ñ ³ÛÝ ³Ýï³éª ëñμ³½³Ý ï»ÕÇ
¹ÇóÝ, áñáõÙ ¨ ÓûÝ¿ÇÝ ½áñ¹Çë ¨ ³Ýáõ³Ý¿ñ ³ÛÝáõÑ»ï¨ êûë³Ýáõ¿ñ,
³ÛÝ ¿ª ¸Çõó³½Ý, Áëï Êáñ»Ý³óõáÛÝ (², 19). §ø³Ý½Ç ÓûÝ»³É ¿ñ Áëï
å³ßï³Ù³Ýó Ç ëûëÇëÝ ²ñÙ»Ý³Ï³Û, áñ Û²ñÙ³õÇñ (²Ýáõß³õ³ÝÝ êû-
ë³Ýáõ¿ñ), ½áñáó ½ë³Õ³ñÃáõóÝ ëûë³õÇÝ Ñ³Ý¹³ñï ¨ ë³ëïÇÏ ßÝã»-
ÉáÛ û¹áÛÝ ¨»Ãª áëïáó ß³ñÅáõÙÝ, ëáíáñ»ó³Ý Ç ÑÙ³Ûë Û³ßË³ñÑÇë
Ð³ÛÏ³½³Ýó ¨ ³Ûë óμ³½áõÙ Å³Ù³Ý³Ïë¦:
´³Ûó Ñ³õ³ëï»³õ ãÉÇÝÇ ·ï³Ý»É, Ã¿ Ûáñ ÏáÕÙÝ ù³Õ³ùÇÝ É»³É

Çó¿ ³Ýï³éÝ, ³ÛÉ »Ã¿ ÁÝ¹ Û³ñÙ³ñáõÃÇõÝ ¹ñÇó ù³Õ³ùÇÝ, ¹³ß-
ïÇÝ ¨ ºñ³ëË³Û Ñ³Û»ëցáõù, Ñ³õ³Ý³Ï³Ý »ñ¨Ç ÉÇÝ»É Û³ñ¨Ùï»³Ý
ÏáÕÙÝ ù³Õ³ùÇÝ ÁÝ¹ Ù¿ç ºñ³ëË³Û ¨ »ñÏ³ñ³ÓÇ· ³é³å³ñÇÝ Ù»ñÓ
»Õ»ÉáÛ ³Ý¹ñª å³ïß³×»³É ëûë»³óÝ Û³ñμáõÙÝ Ç çáõñó ³ÝïÇ ºñ³ë-
Ë³Û, Áëï áñáõÙ ¨ Í»ñáõÝÇù ÁÝÏ³É»³É ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ Ç ÙÇÙ»³Ýó,
å³ïÙ»Ý Ã¿ ·ï³Ý¿ÇÝ Ç ëáÛÝ Û³Ûë ³ë³ó»³É ï»Õõáç ëïáõ³ñ
³ñÙ³ïù Í³éáó, áñù Ç Ñ»ñÏ»ÉÝ ³Ý¹ »ñÏñ³·áñÍ³ó Ç Û³Ûï ·³ÛÇÝ:
¶ÇõÕûñ³Ûù ¹³ßïÇÝ ²ñÙ³õÇñ³Û Ï³Ù ·³õ³éÇÝ ê³ñï³ñ³å³ïáõ
369. ê³ñï³ñ³å³ï ³Ùñáó Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹³ßïÇ ²ñÙ³õÇñ³Û,

Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇë Çμñ¨ Å³Ùաõ ÙÇáí, ßÇÝ»³É Ç ÐÇõ-
ë¿ÛÇÝ ÕáõÉÇ Ë³Ý ë³ñï³ñ¿ ºñ¨³Ý³Û, áñáÛ ÑÇÙÝ³ñÏáõÃÇõÝÝ »Õ¨
Û³ÙÇ 1819: î»ÕÇÝ ³Ûëñ ³ÙñáóÇ Ý³Ëù³Ý ½³Ûë ßÇÝáõÃÇõÝ ³Ýáõ³Ý¿ñ
ø»³É³Ï»³ñË Û³ÝáõÝ Ù»ÍÇ ³éáõÇ ÝáñÇÝ, áñ ëÏ½μÝ³õáñ¿ñ Ûºñ³ë-
Ë³Û ³Ý¹ñ ù³Ý ½ºñáõ³Ý¹³Ï»ñï ¨ ¿ñ Û³õ»ñáõÃ»³Ý áñå¿ë ¨ ï»ÕÇ
³ÙñáóÇÝ: ÆëÏ Ã¿ Ç ÑÝáõÙÝ ½ÇÝã ³ÝáõÝ áւÝ¿ñ, ãáõÝÇÙù ÇÝã Í³Ýû-
ÃáõÃÇõÝ Ç ·ñáó ¨ á°ã յ³õ³Ý¹áõÃ»³Ýó: Æ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ ³ÙñáóÇ
¨ ³éáõÇ ÝáñÇÝ, áñáÛ ÁÝÃ³óù ï¨¿ Ûºñ³ëË³Û ó³Ûë ³Ùñáó Çμñ¨
ãáñë Å³Ù, ³ßË³ï»óáÛó Ï³ñÇ ³Ý·ÃáõÃ»³Ùμ ·ñ»³ Ã¿ ½μáí³Ý¹³Ï
μÝ³ÏÇãë ³Ûëñ Ý³Ñ³Ý·Ç: ºõ å³ï»³ó ½³մñáó ÏñÏÇÝ å³ñëå³õ
μ³ñÓñ ¨ Ñ³ëï³ïáõÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Ù»Í³Ù»Í μñ·³Ùμù ¨ ½Ù¿ç ÝáñÇÝ
É³ñ³ã³÷ μ³Å³Ý»³ó ÁÝ¹³ñÓ³Ï ÷áÕáó³õ Ç Ã³Õë Ã³Õë ³ÛÝå¿ë,
½Ç ãáñ»ùÇÝ ¹ñáõÝù ³ÙñáóÇÝ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï ÷áÕáóëÝ Ñ³Ý¹Çå³Ñ³-
Û»³ó ¿ÇÝ ³é ÙÇÙ»³Ýë: ºõ μÝ³Ï»óáÛó Ç Ã³ÕëÝ ½·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûëª
½áñë ³Í»³É ¿ñ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ùμ Ç ë³ÑÙ³Ý³óÝ ä³Û³½ÇïáÛ ¨
²ñ×ÇßáÛ ¨ ½ë³Ï³õ³ÃÇõ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýë, áñáó ·áõÙ³ñ »Ñ³ë ց355
·»ñ¹³ëï³Ý. Ï³éáÛó Ç ÝÙ³ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ³é å³ñսå³õ ¨
ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÇÝù»³Ý. Û³ÛÝ ÏáÕÙÝ ³ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ »ï
Ó·»É ³Û·Ç Ë³ÕáÕáÛ ¨ Í³é³ëï³Ýս Ï³ñÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ï³ñ³Íáõ-
Ã»³Ùμ ¨ Ñ³ëáÛó Ç μ»ñë åïÕáó: êï³Ý³Ûñ ¨ ½Ù»Í ³ñ¹ÇõÝë յ»ñÏ-
ñ³·áñÍ μÝ³Ïã³ó ³ÙñáóÇë, áñù í³ëï³Ï¿ÇÝ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï ³ñ¹ÇõÝ³-
μ»ñ ¹³ßïÝ ãáñ»ùÏáõëÇ ßáõñç ½³Ùñáó³õÝ: ´³Ûó ³Ûëáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ
ï³Ï³õÇÝ Ã»ñÇ ¿ñ ßÇÝáõÃÇõÝ ³ÙñáóÇÝ Ç Ëñ³ÙÝ (Ë³Ý¹³Ï) Ýáñ³
¨ ÛÇÝã ÇÝã Ù³ëÝ³õáñ ï»ÕÇë, ³ÛÝ ÇÝã ½ÇÝáõáñáõÃÇõÝ èáõë³ó å³-
շ³ñ»³ó ½³ÛÝ Û³ÙÇ 1827 ¨ Ç ÙÇçáóÇ í»ó ³õáõñó ·ñ³õ»³ó ½³ÛÝ ÁÝ¹
ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Ç 20 ë»åï»Ùμ»ñ ³ÙëáÛ:
²å³ ½ÏÝÇ ÷áË³ñÏáõÃ»³Ý ³ßË³ñÑ³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ

»ÉÇÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ μÝ³ÏÇãù Û³Ùñáó¿ ³ëïÇª Ã¿ Û³Õ³·ë ³Ï³Ù³Û
μÝ³ÏáõÃ»³ÝÝ ³Ý¹¿Ý ¨ Ã¿ Û³Õ³·ë ³é³Ýó Ýáñá·áõÃ»³Ý ÙÝ³ÉáÛ
Ù»ÍÇ ³éáõÇÝ ³Ù Áëï ³Ù¿ Ç Ù»ñÓ³Ï³Û ·ÇõÕáñ³Ûë ³Ûëñ ·³õ³éÇ:
ÆëÏ áñù ÙÝ³óÇÝÝ »Ý ³ÛÅÙ ïáõÝù 65 Û³½·¿ Ð³Ûáó ¨ áõÝÇÝ »Ï»Õ»óÇ
Û³ÙñáóÇ ³Ý¹ ßÇÝ»³É Û³é³ç³·áÛÝª Û³ÝáõÝ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
370. Þ³հñÇ³ñ, Þ¿ÑñÇ»³ñ Ï³Ù Þ³հÇÝß³Ñ, áñ Ã³ñ·Ù³ÝÇ Â³-
·³õáñ Ù»Í³ßáõù (àõÉáõ ö³ïÇß³Ñ): ²Ûë ·ÇõÕ Ù»ñÓ Û²ñÙ³õÇñ Û³-
ñ¨ÙïÇó Ýáñ³ Ñ»éÇ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù: àõÝ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ ßáõñç³-
Ý³ÏÇ å³ñÇëå Ç ÑáÕáÛ, áñå¿ë ³ÛÉ μ³½áõÙ ·ÇõÕáñ³Ûù Ç ¹³ßïÇ
³ëï ²ñ³ñ³ï³Û Ç å³ï×³éë ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ý É¿½Ï»³ó ¨ ³ÛÉ
Ù»ñÓ³Ï³Û ë³ÑÙ³Ý³ÏÇó ÃßÝ³Ù»³ó: ²ÛÉ Ç Ýáõ³½ÇÉ ÇÝùÝ³·ÉáõË
μéÝ³õáñ³ó ¨ Ç ï³ñ³ÍÇÉ ûñÇÝ³õáñ ÇßË³ÝáõÃ»³Ýª ³ÝËÝ³Ù ÙÝ³-
ó»³É ù³Ïï»ó³Ý Ñ»ï½Ñ»ï¿ ³ÛÝåÇëÇ å³ñÇëåù ·ÇõÕáñ¿ÇóÝ ¨ ÁÝ-
¹³ñÓ³Ï»ó³Ý μÝ³ÏáõÃÇõÝù μÝ³Ïã³óÝ: àõëïÇ μÝ³ÏÇãù ³Ûëñ ·»Õçª
ïáõÝù 83, áñù áõÝ¿ÇÝ Û³é³çն ½»Ï»Õ»óÇ Ç å³ñëåÇ ³Ý¹ Û³Ýáõն
êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, ßÇÝ»³É Ç Å³Ù³Ý³Ïë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
ºñ¨³ÝóõáÛ: ºÉÇÝ Ç ù³Ûù³Û»³É å³ñëå¿ ³ÝïÇ ³ñï³ùáÛ ¨ ßÇÝ»-
óÇÝ ÇÝù»³Ýó μÝ³ÏáõÃÇõÝë ÁÝ¹³ñÓ³Ï: ØÝ³ó »Ï»Õ»óÇÝ Ç μ³ó»³Û
Ç Ýáñá· μÝ³ÏáõÃ»³ÝóÝ: ºõ ·ñ»³ Ã¿ Ë³Ëï»³É ¨ë ¿ñ, í³ëÝ áñáÛ
Û³ÙÇÝ 1836 å³ïáõ³õáñ μÝ³ÏÇã ³Ûëñ ·»Õç ÚûÑ³Ý ՍáõÉÃ³Ý ¶¿áñ-
·»³Ý Þ³ÑË³ÃáõÝ»³Ýó Ñ³ñ³½³ïÝ Ù»ñ »ï Ýáñá· ÑÇÙÝ³ñÏáõ-
Ã»³Ùμ Ï³éáõó³Ý»É »Ï»Õ»óÇ ë»åÑ³Ï³Ý ³ñ¹»³Ùμ Çõñáí Ç Û³ñÙ³ñ
ï»Õõáç Ýáñá· μÝ³ÏáõÃ»³ÝóÝ: ÐÇÙáõÝù áñÙáóÝ ÛáñÓ³ù³ñ íÇÙ³ó
³õ»ñ³Ï³óÝ ²ñÙ³õÇñ³Û ¨ Ç ÏñáÛ μ³ñÓñ³ó³Ý Û»ñÏñ¿ ³õ»ÉÇ ù³Ý
½Ï³Ý·áõÝ ÙÇ ¨ ³ÝïÇ ցÏ³ï³ñ áñÙáÛÝ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ³ÕÇõëáÛ: ÆëÏ
Ï³Ù³ñ ë»Õ³ÝáÛÝ ¨ë Ç ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÏñáÛ ¨ Í³Íù Ýáñ³ ÷³Ûï»³Û
ÑÇõëÝ³ß¿Ý Ï³Ù³ñ³Ó¨ Ñ³Ý¹»ñÓ í»ó ë»³Ùμù ¨ ï³ÝÇù ÝáñÇÝ Í³Í-
Ï»ó³õ ÏÇë³ËáÕáí³Ï ÏÕÙÝï»ñμù: ÆëÏ Ñ³Ý¹¿ë ûÍáõÃ»³ÝÝ Ï³ï³-
ñ»ó³õ Ç Û³çáñ¹ ³ÙÇ 1837, Û³Ùë»³ÝÝ ÑáÏï»Ùμ»ñÇ Ç 24, Ý»ñÏ³-
ÛáõÃ»³Ùμ ÚáíÑ³ÝÝáõ À ëñμ³½Ý³Ï³ï³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ áÙ³Ýó
³ñù»åÇëÏáåáë³ó ¨ í³ñ¹³å»ï³ó: úÍ³õ ë»Õ³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ Û³-
ÝáõÝ ¶Çõï Ë³ãÇ, áñáÛ ÇëÏ ïûÝ ¿ñ Û³õáõñÝ: ºõ »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
ëñμáÛÝ ¶¿áñ·»³Û ½ÇÝ³õáñÇ Û³ïÏ³ó»³É å³ßïå³ÝÇÝ ³Ûëñ ·»Õç:
¶ñ»ó³õ Ç í»ñ³Û íÇÙ»³Û í»ñÇÝ μ³ñ³õáñÇ արևմտեան ¹ñ³Ý
³ñÓ³Ý³·Çñ Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ï³ÛëñáõÃ»³Ý èáõë³ó ÜÇÏáÕ³ÛáëÇ ² ¨ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõ-
Ã»³Ý Ð³Ûáó À–ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñμ»óõáÛ ¨ Ç Ý³Ñ³Ý·³å»ïáõ-
Ã»³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ÏÝ»³½ ì³ëÉÇ ´¿Ñåáõï»³Ýó Ï³éáõó³õ »Ï»Õ»-

óÇë Ç Þ³ÑñÇ³ñ ·ÇõÕ ÇÝùÝ³ÛûÅ³ñ ³ñ¹»³Ùμù ՍáõÉÃ³Ý ÚûÑ³ÝÝáõ
¶¿áñ·»³Ý Þ³ÑË³ÃáõÝ»³Ýó Û³ÙÇ î»³éÝ 1837, ÇëÏ Ð³Ûáó èØÒ¼,
ë»åï»Ùμ»ñÇ Ä¼¦:
Ø»ñÓ Û³Ûë ·ÇõÕ Ç ÑÇõëÇëáÛ ¿ »ñÏ³ñ³ÓÇ· ³é³å³ñÝ ²ñÙ³-
õÇñ ù³Õ³ùÇª áñáÛ Ç μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇÝ ï³Ï³õÇÝ ÑÇÙáõÝù
ßÇÝáõ³Íáó մնացեալ Ç ÑÇÝ ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ ²ñÙ³õÇñ³Û, áõñ³Ýûñ Ç
ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ·áÛ áõËï³ï»ÕÇ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ¸³õÃ³Û, áõñ ·Ý³Ý
Ù»ñÓ³Ï³Û μÝ³ÏÇãù ÛáõËï Û³é³ç³Ï³Û ÏÇõñ³Ï¿Ç ëñμáÛ ¼³ïÏÇÝ:
²Ûë ï»ÕÇ áñå¿ë ÝÏ³ïÇ É»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ç Ñ»Ã³ÝáëáõÃ»³Ý
Û³ÝáõÝ Ïéáó, ³ÛÉ Ç ùñÇëïáÝ¿áõÃ»³Ý í³ñ¹³å»ïù ³é Ç ãÏ³ñáÕ
ÉÇÝ»ÉáÛ ³ñ·»ÉáõÉ ½ÅáÕáíáõñ¹Ý Ç Ý³ËÝÇ ëáíáñáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ Ñ»-
Ã³ÝáëáõÃ»³Ý, ³Ýáõ³Ý³¹ñ»³É »Ý ½ï»ÕÇÝ Û³ÝáõÝ ³ÛÝñ ëñμáÛ, ³ÛÉ
Ã¿ áñ ¸³õÇÃ Çó¿՝ ã·Çï»Ý: ºõ ½Ç ½ï»ÕÇÝ ëáëÏ Ñ³ë³ñ³Ï ù³-
ñ³Ùμù ÑÇõë»³É »Ý ¨ áõÝÇ ÷áùñ ï»ÕÇ ¹ñ³Ý Ï³ñÇ ËáÝ³ñÑ, ÁÝ¹ áñ
Ç ÍáõÝÏë Ùï³Ý»Ý Ç Ý»ñùë ¨ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ³Ùñ³ó»³É Ï³Û ëÇõ-
Ý³Ó¨ í¿Ù ÙÇ Çμñ¨ »ñÏáõ Ï³Ý·áõÝ: ²ÛëûñÇÝ³Ï ï»ÕÇ Ïéáó Ã»ñ¨ë
Çó¿ ¨ ³ÛÝ, áñ ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ ºñáõ³Ý¹³Ï»ñïÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ
»½»ñ ºñ³ëË³Û, ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý àμ³Û êáõñμ Üß³Ý, ÇëÏ é³ÙÇÏùª ö³ë-
ÙÇß³Ý: âÇ°ù ³Ý¹ Ýß³Ý ÇÝã ÑÝáõÃ»³Ý, ³ÛÉ Ñ³ë³ñ³Ï ß³ñ³ù³ñ
·»ñ»½Ù³Ý³Ó¨, áñáõÙ Ù»ñÓ »É³Ý¿ ¨ Ûáñ¹ ³ÕμÇõñ ë³éÝáñ³Ï çñáÛ:
Ú³ÝáõÝ ³ÛÝñ ·Ý³Ý Ù»ñÓ³Ï³Û μÝ³ÏÇãù Ç ì³ñ¹³í³é ÏÇõñ³Ï¿Ç:
371. ø»³É³Ï»³ñխ. ïáõÝù 14, »Ï»Õ»óÇ Ýáó³ Û³ÝáõÝ Սáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ ·»Õçë ³é»³É ¿ Û³Ýáõ³Ý¿ Ù»-
ÍÇ ³éáõÇÝ ê³ñï³ñ³å³ïáõ, áñ ³Ýó³Ý¿ ½ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ùμ
·»Õçë: Ú³ñ¨ÙïÇó ³Ûëñ ·»Õç Ù»ñÓ Û»½»ñë ºñ³ëË³Û ³õ³Ý¹եÝ ÉÇÝ»É
ï»ÕÇ Ù»ÍÇ ßÇÝáõª Ã¿¨ ã»ñ¨ÇÝ ÝßÙ³ñ³Ýù ßÇÝáõ³Íáó ³ñï³ùáõëï
Û³Õ³·ë Ï³ñÇ ÑÝáõÃ»³Ý Å³Ù³Ý³ÏÇÝ: ´³Ûó ³Ý¹ñ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë
Ù»ñÓ ÛÇñ»³ñë »ñ¨¿ÇÝ ÷áùñ ÇÝã μ³ñÓñ ï»ÕÇù Û»ñ»ë³ó »ñÏñÇÝ,
½áñáó ½ÙÇáÛÝ ½ÑáÕÝ å»Õ»³É μÝ³Ïã³ó ·»Õջë, μ³ó³õ Ñ³ëï³ïáõÝ
ß¿Ýù Çμñ¨ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ μá-
ÉáñáíÇÝ ³ÙբáÕçª ³é³Ýó ÙïÇó, ½áñ ù³Ï»³É Ç μ³ó ³éÇÝ Ç ù³ñ³Ýó
³ÝïÇ Ç å¿ïë Çõñ»³Ýó ¨ ·ï³õ ³ÛÝ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ¹³ï³ñÏ: ²ÛÉ
Ã¿ Ç Û³ï³ÏÇ Ýáñ³ ·ï³ÝÇÝ ßÇñÇÙù և Ï³Ù ³ÛÉ ÇÝã, ã»Õ¨ áù Ñ»ï³-
ËáÛ½ ¨ ·áõó¿ Ã¿ ÙÇõë ï»ÕÇùÝ ¨ë Çó»Ý ³ÛëûñÇÝ³Ï:
372. æ³ý³ñ³å³ï. ïáõÝù 35: ºÏ»Õ»óÇ ëáó³ Û³ÝáõÝ Սáõñμ
Ú³ñáõÃ»³Ý: ØûÉÉ³å³Û³½Çï. ïáõÝù 55, »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Â³÷³ïÇåÇ. Û³Õ³·ë ÉÇÝ»ÉáÛ ³Ûëñ ·»Õç Û³ñ¨»-
É»³Ý ëïáñáïÇ μÉñ³ÏÇÝ ²ñÙ³õÇñ³Û. ïáõÝù 20, »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ

Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ÔáõñïáõÕáõÉÇ. ïáõÝù 35. »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Ôáõ½áõÏÇõï³Ý. ïáõÝù 20. »Ï»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ Սáõñμ ¶¿áñ·³Û: Î¿ãÇÉáõ. ïáõÝù 52. »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²ñÙáõïÉáõ. ïáõÝù Ð³Ûáó 16, ï³×Ï³óª 9. »Ï»Õ»óÇÝ
Ð³Ûáó Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û: àõ½áõÝûå³Û. ïáõÝù 22, »Ï»Õ»óÇÝ
Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ¾í×ÇÉ³ñ. ïáõÝù 18. »Ï»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: âÇåáõË×Ç. ïáõÝù 38. »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Ø³ñ·³ñÇ ·ÇõÕ. ïáõÝù 20. »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
ÆëÏ ï³×Ï³μÝ³Ï ·ÇõÕûñ³ÛùÝ ¨ ïáõÝù ÝáóÇÝ. æ³ÝýÇï³Û.
ïáõÝù 52: Êû×³»³ñ³Éáõª 12: ÆÏï³Éáõª 31: ø»³ñÇÙ³ñËª 49: ²Õ×³
³ñËª 26: Øáï¿Ï³Éûª 5: Ô³ñËÇÝª 49: ÂÇõñùÙ³ÝÉáõª 13:
êÑ³ÃÉÁ Ïáã»ó»³É öáùñÇÏ ·³õ³é
373. êÑ³ÃÉÁ Ïáã»ó»³É Áëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝª Ã»ñ¨ë Û³Ýáõ³Ý¿

³ÛÉ³½·Ç ÇßË³ÝÇÝ ³ÛÝáñÇÏ ê³Ñ³Ã Ïáã»ó»ÉáÛ, áñ Û³ÙÇ 1387 Ï³-
É»³É Û³ÝÇñ³õÇ ½»ñ¨»ÉÇ ³ÛñÝ Ø³ñïÇñáë ³ÝáõÝª Û³½·¿ Ð³Ûáó Ç
μÝ³Ïã³óÝ ÎáÕμ ·»Õçª Ý³Ñ³ï³Ï»³ց í³ëÝ Ñ³õ³ïáÛ Ñ»ÕÓáõó»³É Ç
·»ïÝ ºñ³ëË (ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý, Ñ³ïáñ ¶, Ñ³Ù³ñ 422), ù³Ý½Ç
Ç ÑÝáõÙÝ ³ÝÏ³Ý¿ñ ³Ûë ÷áùñÇÏ ·³õ³é Û²ñß³ñáõÝÇë ¨ ³ÛÅÙ ÏáãÇ
êÑ³ÃÉÁ և μ³ÕÏ³Ý³Û ÛáõÃÝ ·ÇõÕûñ¿Çó Ñ³Ý¹»ñÓ μÝ³Ïãûù ³ÛÉ³½-
·Ç Ù³ÑÙ»ï³Ï³Ý³ó, áñå¿ë ³ë³ó³õ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Ç ÑÇõëÇë³-
ÏáÕÙ³Ý ºñ³ëË³Û, ÁÝ¹ Ù¿ç áñáÛ ³Ýó»³É ²Ëáõñ»³Ý ·»ï Ë³éÝÇ
Ûºñ³ëË: àõÝÇ Ç Ñ³Ý¹ÇåáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ½³õ»ñ³ÏÝ ºñáõ³Ý¹³ß³ï
ù³Õ³ùÇ, ½É»³éÝ ´³ñ¹áÕ, ½³Õ³Ñ³ÝëÝ ¨ ½ÎáÕμ ·ÇõÕ, áñáÛ ·ÇõÕû-
ñ³Ûù »Ý. 1. ÖéÁËÉáõª ïáõÝù 5, áõñ ¿ Çç¨³Ý Ñ»Í»³É Õ³½³Ë³ó: 2.
ÐÇõë¿ÇÝ ù»³Ýïª ïáõÝù 3. ³ëï ¨ë Çç¨³Ý Õ³½³Ë³ó: 3. Ð¿ÉÇÙç³Ý,
Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáÛ: 4. Ð³×Çμ³Ûñ³Ù. ïáõÝù 50. Û³-
ñ¨»É»³Ý »½»ñ ÝáÛÝ ·»ïáÛ: ê³ áõÝÇ ³Ùñáó ù³ñ³Ï»ñï ÑÇõë»³É Ç
Û»ïÝáó: ²ÛÉ áñå¿ë »ñ¨Çª ¿ ï»ÕÇ ÑÝ³·áÛÝ ¨ ÙÇ Û³ñáõ³ñÓ³Ý³óÝ
ºñáõ³Ý¹³ß³ï ù³Õ³ùÇ, ù³Ý½Ç Ûëïáñ¨ ù³Ý ½·ÇõÕÝ Ç í»ñ³Û ·»-
ïáÛÝ ¿ ¨ ï»ÕÇ ÑÝ³·áÛÝ ù³ñ³ß¿Ý Ï³ÙñçáÛ. ù³ñÇÝù ³ÙñáóÇÝ ¨ë
óáõó³Ý»Ýª ù³Ï»³É ¨ ³Ý¹ñ¿Ý ÑÇõë»³É: ²ëï ¨ë ·áÛ Çç¨³Ý Õ³½³-
Ë³ó, áõñ ÝëïÇ ¨ Ù³ëÝ³õáñ ³ëïÇ×³Ý³õáñ Ï³é³í³ñÇã ÝáóÇÝ ¨
Ññ³Ù³ÛáÕ:
Æ Ð³×Çμ³Ûñ³Ù³Û ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë Ñ³ñ³õáÛ óÑ³Ý¹¿å ³õ»ñ»³É

³ÙñáóÇÝ êáõñÙ³ñõáÛ Çμñ¨ »ñÏáõ Å³Ù ¨ Ï¿ë ³é ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñμ
Ù»ÍÇ ·»ïáÛÝ, »Ý ¨ ÙÇõë »ñ»ù ·ÇõÕûñ»³ÛùÝª 5. Ê¿ñå¿ùÉÁª ïáõÝù 21:
6. ÐÇë³ñª ïáõÝù 11 ¨ 7. Þ³Ñí³ñÁïª ïáõÝù 4: Æ Óáñ³ÙÇçÇ ³ëï Û³Ý-
¹³ëï³ÝëÝ μÝ³Ïã³ó ÉÇÝÇÝ å³ïáõ³Ï³Ý áñÇ½, μ³Ùμ³Ï ¨ åïÕ³-
ïáõ Í³éù ÍÇñ³ÝÇ ¨ ÁÝÏáõ½»ÝÇ ¨ ³ÛÉÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç Ð³×Çμ³Ûñ³Ù:
Æ Ð³×Çμ³Ûñ³Ù ·»Õç¿ ÁÝ¹ ·»ïÝ Ç í»ñ Çμñ¨ ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ
Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ ¿ ³õ»ñ»³É ï»ÕÇ μ³½áõÙ ï³Ýó, áõñ ¿ ¨ ÷áùñÇÏ
³Ùñáó ³õ»ñ»³É, ³ÛÉ ³ñ¨Ùï»³Ý μáõñ·Ý Ýáñ³ Ù»Í Ù³ë³Ùμ Ï³Û
Ï³Ý·áõÝ ¨ Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ ³ÛÝñ μñ·³Ý ·ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÇõÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ï³éÇõù, ³ÛÉ í³ëÝ μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ ¨ Ç ï»-
ÕÇë ï»ÕÇë »ÕÍ»³É ·áÉáÛÝª ãÏ³ñáÕ³ó³ù ³éÝáõÉ Ç ·Çñ: Ú³ñ¨»ÉÇó
³Ûëñ ³ÙñáóÇ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ ¿ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ Ç Ïá÷³ÍáÛ
Ï³ñÙñ³·áÛÝ ù³ñ³Ýó: ÐÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ Ù³ïñ³Ý Ï³Û ³ÙμáÕç, Ûá-
ñáÛ Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿ ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝª Áëï ³ÛëÙ.
§Âí. àÎ¾ (1218). ßÝáñÑÇõÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ øñÇëïáëÇ... ÛÇß³ï³Ï
¿ í³ëÝ »ñÏ³ñáõÃ»³Ý ¨ Ù»Í å³ñáÝáõÃ»³Ý Ù»ñáÛ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, »ë
ê³ñ·Çë áñ¹Ç ³õ³·»ñ¿ó ¶ñÇ·áñ ù³Ñ³Ý³ÛÇ, ßÇÝ»óÇ ½ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇ
½Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ »Ï»Õ»óÇ...¦ ¨ ³ÛÉÝ:
Ð³Ý¹¿å ³Ûëñ ï»ÕõáÛ Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ »ñ¨ÇÝ μ³½áõÙ ³õ»ñ³Ïù
ï³Ýó ¨ ÷áùñÇÏ ³ÙñáóÇ ÙÇáÛ ¨ Ù³ïñ³Ý:
ÀÝ¹ ·»ïÝ Ç í»ñ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ Å³Ù ¿ ·ÇõÕÝ ²ÛñÇëÁí³ï Ïá-
ã»ó»³É, ïáõÝ 1: ê³Ïë ÏñÏÝ³Ï áõÝ»ÉáÛ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ ¨ ·»ïáÛÝ, ½Ç
Ñáë»³É Ç ÑÇõëÇëáÛª ³ëï ËáïáñÇ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õ ¨ Ç Ð³×Ç-
μ³Ûñ³Ù Ëáïáñ»³É ¨ë ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª Ë³éÝÇ Ûºñ³ëË: ²ëï ¨ë Çç¨³Ý
Õ³½³Ë³ó:
²ëïÇ ¨ë ÁÝ¹ ·»ïÝ Ç í»ñ ¹¿åÇ ÑÇõëÇë Çμñ¨ »ñÏáõë Å³Ùëª ¿
ØÇñ½³Ë³Ý Ïáã»ó»³É ï»ÕÇÝ: ²ëï ¿ ÑáõÝ Î»ãÇï ·»ïáÛÝ, ÁÝ¹ áñ
³Ýó»³É ·Ý³Ý Ç ´³·³ñ³Ý, áñ »ñ¨Ç Ç í»ñ ³Ý¹ñ Ç Óáñ³ÙÇçÇ: ºõ
¿ ÑÝ³·áÛÝ ï»ÕÇÝª áõñ Ýëï¿ñ ºñáõ³½ ùñÙ³å»ï »Õμ³ÛñÝ ºñáõ³Ý-
¹³Û ´ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó: ²ëï Ç ØÇñ½³Ë³Ý ¨ë Çç¨³Ý Õ³½³Ë³ó:
Æ Ð³×Çμ³Ûñ³Ù³Û ÙÇÝã¨ ó³ëï ×³Ý³å³ñÑÝ ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ¨ Ï³-
ñÇ ¹Åáõ³ñ³·Ý³ó ë³Ïë ù³ñ³ÉÇó ·áÉáÛÝ: ²ëï í»ñç³Ý³Û ë³ÑÙ³Ý
êÑ³ÃÉÁ ·³õ³éÇ:
374. Ö³Ý³å³ñÑÝ ãáõÝ»Éáí ½³ÛÉ ¨ë ³Ýóë ÁÝ¹ Óáñ³Ù¿çÝ Ç í»ñ,
»É³Ý¿ ÛÇç¨³Ý¿ ³ëïÇ Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÝ ¨ ·Ý³Û Å³Ù ¨ Ï¿ë ¨ Ñ³ë³ÝÇ
Ç ù³ñí³Ýë³ñ³ÛÝª áõñ ¿ ¨ë Çç¨³Ý Õ³½³Ë³ó: Ú³ÛëÙÇÏ ï»Õõáç ¿
å³Ý¹áÏ Ù»Í ÏÇë³õ»ñ, ½Ç ½Ù»Í³Ù»Í Ë³ñï»³É ù³ñÇÝëÝ ù³Ï»³É Ç
ßÇÝáõ³Íáó ³ÝïÇª ï³ñ»³É »Ý ³ÛÉáõñ Ç å¿ïë ³ÛÉ ßÇÝáõÃ»³Ýó, áñáÛ

¨ Ï³Ù³ñ ¹ñ³ÝÝ Çëå³é ù³Ý¹»³Éª í³ëÝ áñáÛ ¨ ã·ï³õ ÝßÙ³ñ³Ýù
ÇÝã ·ñáõ³Íáó: î³ñ³ÍáõÃÇõÝ ï»ÕõáÛ å³Ý¹áÏÇÝ ³õ»ÉÇ ·ï³Ý¿ñ
ù³Ý ½Ñ³½³ñ ù³é³ÏáõëÇ ·³½ å³ñëÇó, μ³í³Ý¹³ÏÝ ï»ÕÇù ë»Ý»-
Ï³ó ÏÇó ³é ÙÇÙ»³Ýëª Ûáñáó »ñ»ù Ï³Ù ãáñù Ñ³½Çõ Ï³ÛÇÝ ³ÙμáÕç:
Æ å³Ý¹áÏ¿ ³ëïÇ Çμñ¨ ùë³Ý ù³ÛÉ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ »Ý »ñ-
Ïáõ áñáß ï»ÕÇù ³õ»ñ³ÍáÛ Ù»ÍÇ ßÇÝáõ³Íáó Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó,
³ÛÉ áñå¿ë »ñ¨¿ñÝª ¹³ñÓ»³É ß¿Ýù å³Ý¹áÏ³ó, ½Ç ù³Ûù³Û»³É ù³-
ñÇÝù ¨ ÑÇÙáõÝù Ýáó³ ½ÝáÛÝ ëïáõ·¿ÇÝ: ºõ áñå¿ë Ãáõ¿ñ, É»³É ¿
³Ý¹¿Ý ¨ μÝ³ÏáõÃÇõÝ ÑÇÙÝ³õáñ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó, Ã»ñ¨ë ë³Ïë Ýá-
óÇÝ »ñÃ¨»Ïù Ï³ñ³í³Ý³ցÝ Ç ÑÝáõÙÝ, ù³Ý½Ç Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ å³Ý-
¹áÏÇÝ ¿ñ ¨ ·»ñ»½Ù³Ýáõï ¨ Ï³ÛÇÝ ï³Ï³õÇÝ ÛÇÝã ÇÝã ßÇñÇÙë ¨
ï³å³Ý³í¿Ùù, ³ÛÉ ³é³Ýó ·ñãáõÃ»³Ý: ²ëï ¨ë áñå¿ë Ç ØÇñ½³-
Ë³Ýª áõÝÇ ÑáõÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ïª ·»ïÝ ¨ ÓáñÝ:
Ú³ñ¨ÙïակոÕÙÝ Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ Ç μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ ¹³ßï³Ó¨
ï»Õõáç ¿ Ù»Í ³õ»ñ³ÏÝ Øñ»Ý³Û, áõñ »ñ¨ÇÝ Ç Ï³Ý·áõÝ ÇÝã ÇÝã Ë³ã-
ù³ñÇÝù ¨ Ù³ïñáõÝù ¨ Ù»Í Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇÝª զáñÙ¿ ³õ³Ý¹»Ý
å³ïÙÇãù, ßÇÝ»³É Ç ¸³õÃ³Û ê³Ñ³éáõÝõáÛ: ¼³Ûë ï»ÕÇ ³ÛÉ³½·Ç
Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù ³Ýáõ³Ý»Ý Ô³ñ³μ³Õ, ÇëÏ Ñ³Ûùª å³ñ½ ÏáãÙ³Ùμ
Øñ¿Ý, Ù³Ý³õ³Ý¹ μÝ³ÏÇãùÝ ´³·³ñ³Ý³Û, áñ Ç Øñ»Ý³Û ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ
¿ Çμñ¨ ÙÇ Å³Ù Ñ»éÇ:
Æ ù³ñí³Ýë³ñ³Û¿ ³ëïÇ óÙÇõë Çç¨³ÝÝ Õ³½³Ë³ó »ñÏáõ Å³Ù
Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ, áñáÛ ï»ÕÇÝ ÏáãÇ àõ½áõÝ Ք»³Ýï, ù³Ý½Ç Ç Óáñ³-
ÙÇçÇ ³Ý¹ Ç ÙÇçáóë ·»ïáÛÝ ¨ ù³ñ³ï³ÏÇÝ »ñÏ³ÛÝ»³É Ï³ñ·³õ »Ý
ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ μÝ³Ï³ñ³Ýù ùñÃ³ó, áñáÛ í³ëÝ ¨ ÏáãÇ Û³ÛÝ ³ÝáõÝ: âÇù
³ëï ßÇÝáõ³Í ÇÝã Ç ÑÝáó Ï³Ù Ç Ýáñáó μ³ó ÛÇç¨³Ý¿Ý Õ³½³Ë³ó,
áñ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹:
²ëïÇ ¨ë óÙÇõë Çç¨³ÝÝ Õ³½³Ë³ó ÙÇ Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ,
Çç¨³ÝÝ Ç í»ñ³Û ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ÓáñáÛÝ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ ¨ ÏáãÇ ³Ûë
ï»ÕÇ Ç μÝ³Ïã³ó ÏáÕÙ³Ýóë øÇõÙå¿½, ù³Ý½Ç Û³Ýóë ³Ý¹ ×³Ý³-
å³ñÑÇÝ, áñ Ùï³Ý¿ Ç ÓáñÝ, ¿ Ù³ïáõéÝ ÙÇ μáÉáñ³Ï³Ó¨ í»ó³ÝÏÇõ-
ÝÇ Ï³éáõó»³É Ç Ï³ñÙñ³·áÛÝ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó: Þñç³å³ï Ù³ï-
ñ³Ýë ³ñï³ùáõëï áñÙáíÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ¿ »ñ»ëáõÝ ·³½ å³ñëÇó, ÇëÏ
μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ Çμñ¨ »ñ»ù ·ÇñÏ: ì»ñÇÝ μ³ÅÇÝ ß¿ÝùÝ, áñ ¿ ·Ùμ¿ÃÝ,
Í³ÍÏ»³É ¿ ÁÝïÇñ ï»ë³Ï ÇÙÝ ÏÕÙÝï»ñμù: àõÝÇ ½»ñÇë Éáõë³Ùáõïë
Û³ñ¨»ÉÇó, Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ: ÆëÏ ·Ùμ¿ÃÝ Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó
¨ë: â·ï³õ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ÇÝãª Ã»ñ¨ë »Õ»³É Ç í»ñ³Û íÇÙÇÝ
Ç Ï³Ù³ñÇ ³Ý¹ ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý, ÁÝ¹ íÇÙÇÝ ³ÝÑ»ï³ó»³É
¿ ã³ñáõÃ»³Ùμ ³ÛÉ³½·»³ó, ½Ç μ³óÇ Ï³Ù³ñ¿ ¨ Ç ë»Ùáó ¹ñ³ÝóÝ,

³ÙμáÕç »Ý ÙÇõë ÏáÕÙáõÝùÝ ¨ ·Ùμ¿ÃÝ: âÇù ³ëï ³ÛÉ ÝßÙ³ñ³Ýù ÇÝã
ÑÇÝ ßÇÝáõ³Íáó, ³ÛÉ ·áõó¿ »Õ»³É »Ý »ñμ»ÙÝ áÙ³Ýù ÏñûÝ³õáñù:
²ëï ¨ë Ç ÓÙñ³Ý μÝ³ÏÇÝ ùáõñÃù: Ð³Ý¹¿å ³Ûëñ Ù³ïñ³Ý Û³ÛÝÏáÛë
·»ïáÛÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³õáÛ Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ ¿ ÏÇë³õ¿ñ
μñ·³Ó¨ μ³ñÓñ ßÇÝáõ³Í ÇÝã ù³é³ÏáõëÇ:
²ëïÇ ¨ë Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ Ï¿ë Å³Ùáõ Û³ÛսÏáÛë ·»ïáÛÝ Û³-
ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ³ÝÙÇç³å¿ë յ»½»ñ ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ ¿ ÑÇÝ ßÇÝáõ³Í
ÇÝã ù³é³ÏáõëÇ Ç ë¨³·áÛÝ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó: Ð³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ
Çëå³é ù³Ý¹»³É, ÇëÏ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ×³Ï³ïÝ, áñ Û»ñÏáëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ
áõÝÇ ½»ñÏáõë ÏÇë³μáÉáñ³Ï μñ·áõÝë, Ï³Û ³ÙբáÕç ¨ áñå¿ë ÝÏ³ïÇª
¿ ¨ ë³ Ï³éáõó»³É Ç ÑÝáó ë³Ïë »ñÃ¨»Ï³ó ¨ Ï³ñ³í³Ý³ó Ç ÓÙ»é-
Ý³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏëÝ:
375. Î¿ë Å³Ù ¨ë ³ëïÇ Ç í»ñ ÁÝ¹ ë³ñ³Ñ³ñÃÝ ÓáñáÛÝ ¿ í»ñçÇÝ
Çç¨³ÝÝ Õ³½³Ë³ó ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ³ÝÏ»³Ý ³ÛÅÙ»³Ý ë³ÑÙ³ÝÇÝ
ºñ¨³Ý³Û ¨ ÏáãÇ Ç μÝ³Ïã³ó ³Ýáõ³Ùμ Ô½ÁÉÕáõÉ³ÛÇ: ²Ûë Ô½ÁÉÕáõ-
É³Û (Î³ñÙÇñ μáõñ·) »ñ¨Ç ÛÇç¨³Ýէ աստի ղազախաց ի հիւսիսակողմն
անդր ի լանջս ¹Çõñ ³é³å³ñÇ, áõñ Û³ռ³ç³ó»³É Ù»ñ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù
Ç ½ÝÝáõÃÇõÝ ³ÛÝÙ, Ñ³ë³ù ¨ ï»ë³ù ½³ÛÝª ³Ù»Ý³å³ÛÍ³é ÑáÛ³Ï³å
»Ï»Õ»óÇ, Ï³éáõó»³É Ï³ñÙñ»ñ³Ý· ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ùμù: î³ñ³Íáõ-
ÃÇõÝ ³ÙμáÕç ßÇÝáõ³ÍáÛÝª ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ 36 ·³½ å³ñëÇó, ÇëÏ
ÁÝ¹ É³ÛÝáõÃÇõÝ 22 ·³½ ¨ Ï¿ë: Ú³ÛëÙ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý áõÝÇ Û»-
ñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ¨ëª μ³ց Û³ñ¨»ÉÇó, ½·³õÇÃë ëÇõÝ³½³ñ¹ ¨ Ç ãá-
ñ»ëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ Ç ÝáÛÝ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý ë»Ý»³Ïë, Ï³Ù É³õ ¨ë
³ë»É՝ ³õ³Ý¹³ïáõÝë: ØÇçÇÝ Í³Íù ï³×³ñÇÝ ûñáó³Ó¨ ¨ ³ÝëÇõÝ,
³ÛÉ ËáÝ³ñÑ»³É μáÉáñáíÇÝ: È³ÛÝáõÃÇõÝ ï³×³ñÇÝ Çμñ¨ ï³ëÝ ·³½,
ÝáÛÝå¿ë ËáÝ³ñÑ»³É »Ý Í³Íù ·³õÃ³óÝ ¨ ëÇõÝùÝ ³ÝÏ»³Éù ¨ Í³Íù
»ñÏáõó ³ñ¨Ùï»³Ý ³õ³Ý¹³ï³ÝóÝ: ÆëÏ ÙÇõë »ñÏáõùÝ ¨ ÏÇë³μáÉá-
ñ³Ï Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÝ ëñμáÛ ë»Õ³ÝáÛÝ Ï³Ý Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý: Ø»Í³Ù»Í
Éáõë³ÙáõïùÝ Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ï³ëÝ, ½Ç ãÇ°ù Ç ÑÇõëÇë³-
ÏáÕÙÝ Éáõë³Ùáõï՝ Ã»ñ¨ë ë³Ïë ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ Ñáë³Ý³ó Ó»³ÝÝ ¨ μù³-
μ»ñ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÑáÕÙáóÝ: àõÝÇ ¨ »ñ»ù ¹ñáõÝëª »ñÏáõùÝ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ
¨ ÙÇÝ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Ç Ù¿ç ·³õÃ³óÝ: â·ï³õ ³ÛÉ ·ñáõ³Í ÇÝã μ³óÇ
ÙÇáÛ, áñ ÛáñÙÝ ³Ý¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëï Ç Ù¿ç ·³õÃÇÝ Û³ñ¨Ù-
ï³ÏáÕÙÝ ³é³çÇÝ ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õáÛ ¨ ³ÛÝ ÷áùñ ÇÝã ³ÝÑ³ñÃ ·ñãáõ-
Ã»³Ùμ ¨ áõÝ¿ñ ûñÇÝ³Ï Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, Ç Ãí³Ï³ÝÇë ÜÒ¾ (1038) »ë, μ³ñ»å³ßï
Թ³·áõÇë, ¹áõëïñ ²å³ë³, êÙμ³ï Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ ÏÇÝë ¨ Ù³ñë, áñ
³½³ï»óÇ ½ºñ»ñí³ó Ã³ëï³Ï³ë Ûáñ¹»ó Ûáñ¹Çë êÙμ³ï ß³Ñ³Ý-

ß³ÑÇ Ñ½³õñÇ ¨ ³ñù³ÛÇ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý, ¨ ³ÝáõáÛ ÇÙ Ð³Ûáó... ³ë
·ñáóë Ñ³Ï³é Ï³Ù Ç Ù»Í³ó Ï³Ù Ç ÷áùñ³óª ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ
Ý½áí»³É »ÕÇóÇ¦:
ØÇçáó ï³×³ñÇë ¨ ÓáñáÛÝ ·»ïáÛ ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ï»ÕÇ ³õ»ñ³Ï³ó
ï³Ýó μÝ³ÏáõÃ»³Ý. ßÇÝáõÃÇõÝù ï³Ýó »Õ»³É »Ý Ù»Í Ù³ë³Ùμù Ç
Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó: ²ëï ³Ý¹ Û»½»ñë ³õ»ñ³ÏÇÝ »Ý ·»ñ»½Ù³Ýáõïù
¨ Ï³Ý ³ÝÏ»³É Ë³ãù³ñÇÝù ¨ Ç ßÇÝ³Ù¿çëÝ: ²ëï ¨ë μÝ³ÏÇÝ Ç
ÓÙñ³Ý Ç ÝáÛÝ íñ³Ý³μÝ³Ï ùñթ³ó: ºõ áñå¿ë »ñ¨Ç Û³ñÓ³Ý³·ñáõ-
Ã»Ý¿ ³ÝïÇª Ïáã¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ ³ÝáõÝ ï»ÕõáÛë ºñ»ñí³ó ¹³ëï³Ï:
376. Ú»Ï»Õ»óõáÛ ³ëïÇ ÁÝ¹ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇë Çμñ¨ ÑÇÝ· Å³Ù
Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ ¿ Ø³ëï³ñ³ ·ÇõÕÝ μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáó. Ç ÙÇçÇÝ
տ»Õõáç »ñÏ³ñáõÃ»³Ý ³Ûëñ ×³Ý³å³ñÑÇ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ ´áõ-
ÕáõÃÉáõ Ïáã»ó»³É Ù»ÍÇ μÉñáÛÝ, Ç í»ñ³Û Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ Ñ»Õ»Õ³-
ïÇÝ çñáÛ Ø³ëï³ñ³ ·»Õçª ¿ ù³é³ÏáõëÇ μ³ñÓñ ßÇÝáõ³Í ÇÝã ³Ùñá-
óÇ, áõÝÇ ½ãáñë μñ·áõÝë Û³ÝÏÇõÝëÝ ãáñ»ëÇÝ Ç Ï³ñÙñ³·áÛÝ Ïá÷³-
ÍáÛ ù³ñ³Ýó, áñå¿ë ¨ ãáñ»ùÇÝ áñÙáõÝùն: ºõ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ³Ûëñ ßÇÝáõ³ÍáÛ ¿ ³ÛÉ ßÇÝáõ³Í ÇÝã ù³Ûù³Û»³É:
ºõ ·ÇõÕ³ï»ÕÇÝ ³õ»ñ³Ï Û³ñ¨»ÉÇó ³ÙñáóÇÝ: ²ÛÅÙ ³Ûë ³Ùñáó Ïá-
ãÇ ø»³É³ßμ¿ÏÇ ÔáõÉ³Û: ²Ûë ø»³É³ß μ¿Ï, áñå¿ë å³ïÙ»Ý μÝ³ÏÇãù
ÏáÕÙ³Ýóë, É»³É ¿ Çμñ Ñ³ñÇõñ ³Ùûù Û³é³ç ¨ ÇÝùÝ Û³½·¿ ùñÃ³ó,
áñáõÙ Ë³ÝÝ ºñ¨³Ý³Û Û³ÝÓÝ¿ ½»ñ»ëÝÇõ ã³÷ Ñ³Û³½·Ç ·»ñ¹³ë-
ï³Ý ³ռ Ç μÝ³Ï»É ³Ý¹ ÁÝ¹ Ýáë³, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÝóÙ³Ý ÷áùñ ÙÇçáóÇ
ë³Ïë å³Ï³ëáõÃ»³Ý çáõñóÝ »É³Ý¿ ³ÝïÇ ø»³É³ß μ¿Ï ³ÛÉáõñ ¨
Ñ³Ûù ¨ë ·³ÕÃ»³É μÝ³ÏÇÝ ÁÝ¹ μÝÇÏ Ù³ëï³ñ³óÇëÝ:
Ú³Ùñáó¿ ³ëïÇ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¹³ßï³í³Ûñ, ½áñ μÝ³-
ÏÇãù Ïáã»Ý ¶»Ý ÔûåÇ ¨ Ç ëå³éáõ³ÍÇ ¹³ßïÇë ³ÛëáñÇÏ ¨ Û³ñ¨Ù-
ïÇó Ø³ëï³ñ³Û ·»Õç »Ý ù³ÝÇ ÇÝã Ë³Ý·³ñ»³É ù³ñ³ß¿Ý »Ï»Õ»-
óÇù, ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý μÝ³ÏÇãù Ô³ñÁÝ×Ç Ï³Ù Ô½ÉùÇÉÇë³Ûù:
²ÛÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ëáï³õ¿ï ÙÇçáó, ÛáñáõÙ Çμñ Ç Ï»¹ñáÝÇ μ³ñÓ-
ñ³ó»³É Ï³Û Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉáíù ÷áùñ μÉñ³Ïûù ´áõÕáõÃÉáõ Ïáã»ó»³É
Ù»Í μÉñ³ÏÝ, áõÝÇ Û³ñ¨»ÉÇó ½ë³ÑÙ³Ýë Ýáñ³Ï³éáÛó ³ÙñáóÇÝ ê³ñ-
ï³ñ³å³ïáõ ¨ Â³ÉÝ³, Û³ñ¨ÙïÇó ½·»ïÝ ²Ëáõñ»³Ý, Ç Ñ³ñ³õáÛ
·ñ»³ Ã¿ ½ºñ³ëË: ÆëÏ Ç ÑÇõëÇëáÛ ½»ñÏ³ÛÝ³ÓÇ· ³é³å³ñÝ Ø³ë-
ï³ñ³Û ·»Õç, áñ ÏáãÇ ¶ÇõÝ¿Çù (²ñ»·¹¿Ùù) ¨ ½³õ»ñ³Ïë í»ñáÛÇß»³É
»Ï»Õ»ó»³óÝ: ²ëï »Ý ï»ÕÇù íñ³Ý³μÝ³Ï ùñÃ³ó Ç ÙÇçáóë ³õáõñó
³åñÇÉ ¨ Ù³ÛÇë ³Ùëáó, ³ÛÝÇÝã ¹»é Ù³ï³Õ »Ý ·³éÇÝù ÑûïÇó Ýáó³:
²ð²¶²ÌàîÜ ¶²ô²è
377. ²Ûë ë³ÑÙ³Ý å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ¨ ½ëïáñ³·ñáõÃÇõÝëÝ

Ç í»ñáÛª ëÏë»³É Ç ØÇñ½³Ë³Ý Ïáã»ó»³É ï»ÕõáÛ ¨ ³Ûëñ: ÆëÏ ³ëïÇ
ÁÝ¹ աñ»·¹¿Ù É»ñÇÝ ²ñ³·³Íáõ ÙÇÝã¨ ց³ñ¨»É»³Ý ëïáñáï Ýáñ³ª
ցë³ÑÙ³Ýë ·³õ³éÇÝ Ü·³Û. ÇëÏ Áëï ³ÛÅÙ»³Ý áñáßáÕáõÃ»³Ý Û³-
ÝáõÝ ÷áùñÇÏ ë³ÑÙ³Ý³վ³Ûñ³óÝª ½·³õ³éëÝ Â³ÉÝ³Û, Â³ÉÇß³Û (²-
ñáõ×), ´Çõñ³Ï³Ý³Û (²Ýμ»ñ¹áÛ), Î³ñμւáÛ ¨ ²å³ñ³Ýáõ (ÜÇ·):
¶³õ³é Â³ÉÝ³Û »õ ·ÇõÕûñ³ÛùÝ
378. Ø³ëï³ñ³ ·ÇõÕ. μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáó ïáõÝù 85, ÛëïáñáïÇ

³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ²ñ³·³Íáõ Ç í»ñ³Û ³ñùáõÝÇ ×³Ý³å³ñÑÇÝ,
ÛáñáõÙ ¿ ¨ Çç¨³Ý ³ñùáõÝÇ Ç ë³Ïë ³Ýóáñ¹³óÝ ÁÝ¹ ²É¿ùë³Ý¹ñ³-
åûÉ (ÎÇõÙñÇ) ¨ ÁÝ¹ ºñ¨³Ý: àõÝÇ ÑÇÝ »Ï»Õ»óÇ μáÉáñ³Ï³ß¿Ý áõÃÝ
³ÝÏ»³Ùμù ¨ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»Í ³é³Ýó ë»³Ý: àõÝÇ ¨ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³ÛñÇÝ, ½ÙÇ ë»Õ³Ý ¨ ½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ³õ³Ý¹³ïáõÝë
Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ë»Õ³ÝáÛÝ ¨ ¿ Û³ÝáõÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ,
μ³Ûó Û³ñÓ³Ý³·Çñëª ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Þ¿Ýù ëáñ³ Ï³ñÇ ÑÝ³·áÛÝ ¨
áñå¿ë ÝÏ³ïÇª Û»ûÃÝ»ñáñ¹ ¹³ñáõ ³Ý¹, ¨ ³ÛÝª Ã»ñ¨ë Ç ¶ñÇ·áñ¿
Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ÛÇßË³Ý¿Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ, ù³Ý½Ç ³Ûë ³ÝáõÝ ï»ë³ÝÇ
Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ: àõÝÇ ½³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõ-
Ã»³Ý ³é³Ýó Ãáõ³Ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñÇ Éáõë³ÙïÇÝ, áñ Û³ñ¨»ÉÇó
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³ÝÝ Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³Ùë ï»³éÝ Â¿á¹áñáëÇ ¶ÝáõÝ»³ó »åÇëÏáåáëÇ ßÇÝ»ó³õ
²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ïáõÝë ù³õ»É ½¶ñÇ·áñë ³Ý³ñÅ³Ý¦:
¶áÛñ ¨ë ÙÇ Ï³ñ· ·Çñ Ç Ý»ñùáÛ Ï³Ù³ñÇ ÝáÛÝ Éáõë³ÙïÇÝ, ³ÛÉ
Ù»Í Ù³ë³Ùμ »ÕÍ»³É ·áÉáí ÙÝ³ó ³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ: Â»ñ¨ë ëáÛÝ Â¿á-
¹áñáë ¶ÝáõÝ»³ó »åÇëÏáåáëÝ Çó¿, áñ ÛÇß³ï³ÏÇ (Áëï ÁÝïÇñ
Ó»é³·ñ³ó) Ç ÅáÕáíÝ ¸íÝ³Û Ç ÄԵ–ñ¹áõÙ Ï³ñ·Ç »åÇëÏáåáë³ó
ëïáñ³·ñáÕ³ó ½³ÛÝ ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ, áñ ³é ¶ Ü»ñë¿ë Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇõ ¨ Îáëï³Ý¹ÇÝ Ï³Ûë»ñμ ÚáõÝ³ó: ¼ëáÛÝ Â¿á¹áñáë »åÇëÏá-
åáë ¹Ý¿ ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý Û»ñ»ùï³ë³Ý»ñáñ¹ Ï³ñ·Ç ¨ ³Ýáõ³Ý¿
Â³¹¿áë Û345 Ñ³Ù³ñ ´ Ñ³ïáñáÛ:
¶ï³ÝÇÝ ¨ ³ÛÉ ÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ÛáñÙáõÝë »Ï»Õ»ó-
õáÛë ³ÛëáñÇÏ, ³ÛÉ í³ëÝ Ï³ñÇ ÑÝáõÃ»³ÝóÝ ã»Õ¨ ³éÝáõÉ Ç ·Çñ ÉÇá-
íÇÝ, Ûáñáó ÙÇÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ μ³ÅÝÇª Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ Ç μ³ñÓ-
ñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ù³Ý ½Éáõë³ÙáõïÝ Û³ñï³ùÇÝ Ïáõë¿ áñÙáÛÝ, áñ Áëï

ÝÏ³ïáÕáõÃ»³Ý ¿ Û³ÝáõÝ ÝáñÇÝ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ¶ñÇ·áñÇª Áëï Û³Ûï-
ÝáõÃ»³Ý ³ÙμáÕç ë³Ï³õ³ÃÇõ μ³éÇóÝ, áñù »Ý ³ÛëáùÇÏ.
§¶áÑ³Ý³Ù ½²ëïáõÍáÛ, áñ »ï ÇÝÓ ¶ñÇ·áñ... ÁÕÓ³ó»ÉáÛ áñ¹õáÛ
»Õμ³õñ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ... ³é³Û »õ ëáí³õ... ë³ ¿ ³Õ³õ... ³½¹³...
Ù»Õ³õáñ³ó ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý ÇÝÓ »õ... ÛÇß»ó¿ù...¦:
ÆëÏ »ñÏñáñ¹Ýª ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Û³ñ¨Ùáõïë ¹ñ³ÝÝ ³ÛÝñ ÏáÕ-
Ù³Ý, Áëï ³ÛëÙ.
§Æ ÜÎ¸ (1015) Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Âáñ·áÙ»³Ý »ë ²³Ñá³Ù
(Ã»ñ¨ë ì³Ññ³Ù) ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý, áñ¹Ç Ð³Ù³½¿Ç, ÃáÕÇ ½Ø³ë-
ï³ñ³Ç ß³ñÇ³ïëÝ í³ëÝ ¶³·Ï³Û ß³Ñ³Ýß³ÑÇ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý »õ
áñ¹õáó Çõñáó ¨ í³ëÝ Ñá·õáÛ ÇÙáÛ ÷ñÏáõÃ»³Ý: ²ñ¹ ³ÛëÙ ·ñáÛë
ãáõÝÇ áù ÇßË³ÝáõÃÇõÝª áã »ë ë³ Ð³Ù½¿ ¨ áã Ç Ù»ñáó áù ¨ áã ÛÇß-
Ë³Ý³ó... Ñ³Ï³é³ÏÇ¦ ¨ ³ÛÉÝ:
Þáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õë ³ÝÙÇçáó ÁÝ¹ áñÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ù³ñ³Ùμù ¨
Ïñáíù μ³ñÓñ³ó»³É »Ý Û»ïÇÝù ½áñÙÝ Ýáñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½ï³ÝÇù »Ï»-
Õ»óõáÛÝ ¨ ³ñ³ñ»³É »Ý ½»Ï»Õ»óÇÝ Çμñ¨ μáõñ· ¨ ³Ùñáó ÇÙÝ ³é Ç
å³Ñå³ÝáõÃÇõÝ μÝ³Ïã³ó ·»ÕçÝ Ç Å³Ù³Ý³ÏëÝ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó
ÃßÝ³Ù»³ó, ÁÝ¹ áñáí Í³ÍÏ»³É Ï³Û ¨ ³ÛÅÙ ³ñ¨Ùï»³Ý ¹áõéÝ »Ï»-
Õ»óõáÛë: ²Ûë ÏñÏÇÝ ßÇÝáõ³Í Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó »Ï»Õ»óõáÛë ù³Ï»³É
³ÝÏ»³É Ï³Û, μ³Ûó ÙÇ³ÛÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Çμñ¨ ãáñë ·³½ É³ÛÝáõ-
Ã»³Ùμ ÙÇÝã óÏ³ï³ñ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ï³Ï³õÇÝ ³ÙμáÕç ·ï³ÝÇ ¨ ÇÝã
ÇÝã ë³Éù³ñÇÝù ï³Ý»³ó ¨ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ ù³Ûù³Û»³É:
Æ Ù¿ç ·»Õçë Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ ¿
³õ»ñ³Ï ÇÝã ÷áùñÇÏ Ù³ïñ³Ý, ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý μÝ³ÏÇãùÝ ÂáõË Ø³-
ÝáõÏ:
Ú³ñ¨ÙïÇó ÑÇõëÇëáÛ ·»Õçë Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³ÏÇ ¿ ³õ»ñ³Ï ÇÝã
ï»ÕÇ ßÇÝáõ³Íáó, ÛáñáõÙ ï»ë³ÝÇ ¨ ï»ÕÇ ÷áùñÇÏ »Ï»Õ»óõáÛ, ½³Ûëñ
ï»ÕõáÛ ³ë»Ýª μÝ³Ï»³É »ñμ»ÙÝ ³μ»Õ³ÛÇó áÙ³Ýó ¨ ½³ÝáõÝ »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ Ïáã»Ý êáõñμ êï»÷³ÝÝáë Ü³Ë³íÏ³Û:
Ú³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ ¿ ÷áùñÇÏ Óáñ³Ï ¨ Ïáã»Ý ÝÙ³ ³ÝáõÝ äá-
ãÇÏ Óáñ, ½Ç »ñÏ³ñáõÃÇõÝ Ýáñ³ ¿ Ï³ñÇ Ï³ñ×: Æ Ù¿ç ³Ûëñ Óáñ³ÏÇ
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ¿ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ ³õ»ñ»³É ¨ ï»ÕÇ »ñÏáõó
ë»Ý»Ï³ó, áõñ ³ë»Ý μÝ³Ï¿ñ »ñμ»ÙÝ í³ñ¹³å»ï áÙÝ ³½·³ÛÇÝ Ï³Ù
»Õμ³Ûñ ï»³éÝ ·»Õçë, áñáõÙ ïáõ»³É Áëï Ñ³Ûñ»ÝÇ Å³é³Ý·áõ-
Ã»³ÝÝ ½÷áùñÇÏ ë³ÑÙ³Ý ³ñïûñ¿Çó Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ·»Õçë, Ç å¿ïë
ÝßË³ñÇ ëáõñμ ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ³åñáõëïÇ Ýáñ³ª Ïáã»Ý ½Óáñ³ÏÝ ¨
ÜßË³ñ³Óáñ:
Æ ãáñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ³Ûëñ ·»Õç »Ý ÛáÉáí ·»ñ»½Ù³ÝÝáóª Ù³Ý³-

õ³Ý¹ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ, áõñ ·áÛ ¨ Ù³ïáõéÝ ÏÇë³õ»ñ, áñáÛ Û³ñ¨»-
É»³Ý ×³Ï³ïÇ ¹ÝÇ Ñ³Û Ãáõ³Ï³Ý ÜÎ¼ (1017). ·ï³ÝÇÝ ¨ Ë³ãù³-
ñÇÝù Ç ßÇñÇÙëÝ ³Ý¹, Ûáñáó ÙÇçÇ ÙÇÝ áõÝÇ ½·ñáõ³Í ÇÝã ³ÛëåÇëÇ.
§Æ ÃáõÇÝ àÎ´ (1223) »ë... ù³Ñ³Ý³Û ¨ »Õμ³ñù ÇÙ Ï³Ý·Ý»ó³ù
½ëáõñμ Ýß³Ýë μ³ñ»Ë³õë Û³Ñ»Õ ³õáõñÝ Ù»ñ ÍÝáÕÇ¦ ¨ ³ÛÉÝ:
²Ý¹ñ ù³Ý ½³Ûëñ ÏáÕÙ³Ý ½·»ñ»½Ù³ÝÝáóëÝ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³ÏÇ
Ç í»ñ³Û Ù»Í³Ù»Í ë³É³ó»³É ù³ñ³Ýó Ï³éáõó»³É Ï³Û ³Ù»ÝÁÝïÇñ
÷áñ³Íáõ Ë³ãí¿Ùª »ñ»ù ·³½ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ, ·³½ ¨ Ï¿ë Ã³ÝÓñáõ-
Ã»³Ùμ. Ç ·ÉáõË ³Ûëñ Ë³ãíÇÙÇ »¹»³É Ï³Û ÙÇõë ³ÛÉ í¿Ù ù³Ý¹³-
Ï³·áñÍ Çμñ¨ åë³Ï ÝÙÇÝ ¨ ¿ ÙÇ ù³é³ÏáõëÇ ·³½ Ã³ÝÓñáõÃ»³Ùμ.
Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ×³Ï³ïÇ ³Ûëñ íÇÙÇ ¿ ·ñáõ³Í Û³ÝáõÝ Ï³éáõó³ÝáÕÇ
³ÛÝÙ Ê³ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ïÇ í³ëÝ Ñá·õáÛ ÍÝáÕ³ó ¨ »Õμ³ñó Çõ-
ñáó, μ³Ûó áñå¿ë »ñ¨¿ñª Ãáõ³Ï³Ý Ýáñ³ Ç ëÏëáõ³ÍÇ ³Ý¹, »ÕÍ»³É
¿ñ: ²Ûë Ë³ãí¿Ù Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï¿ ³ÝïÇ Ñ³ÛÇ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë
ÁÝ¹ μáí³Ý¹³Ï ë³ÑÙ³Ýë ³Ý¹³ëï³Ý³ó ¨ ³ñïûñ¿Çó ³Ûëñ ·»Õç: ºõ
·áõó¿ ³Ûë í³ñ¹³å»ï Çó¿ μÝ³Ï»³ÉÝ Ç í»ñáÛÇß»³É ÜßË³ñ³ÓáñÇ:
æáõñ ³Ûëñ ·»Õç Çç³Ý¿ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ
ÏÇëáí ã³÷ Û³Õμ»ñ³Ï³Ýó ¨ ÏÇëáí Ç Ñ³Éáó³ó Ó»³Ýó: àõëïÇ ÙÇÝ-
ã¨ óÛáõÝÇë ³ÙÇë ³é³ï ¿, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ë³Ï³õ³ó»³Éª Ñ³½Çõ μ³-
õ³Ï³Ý ÉÇÝÇ ·»Õçë ¨ ³ÛÉ Ù»ñÓ³õáñ ï»Õ»³ó: ÆëÏ Û³é³ïáõÃ»³ÝÝª
³õ»ñ¿ »ñμ»ÙÝ ½ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³ñïûñ³ÛëÝ ë³ÑÙ³ÝÇÝ ê³ñï³-
ñ³å³ïáõ, ÁÝ¹ áñ ³Ýó»³Éª ³ÝÏ³ÝÇ Ç Ø»Í³ÙûñÇ (ê»³õ çáõñ):
379. Â³ÉÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ÏñÏÇÝ ï»ÕÇùª ³é³çÇÝÝ Ñ»é³õáñáõ-
Ã»³Ùμ Ç Ø³ëï³ñ³ ·»Õç¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ýª
Çμñ¨ Å³Ù »ñÏáõ: Æ Û»ïÝáó ³Ýáõ³Ý»ó³õ ÑÇÝ ¨ Ýáñ, ÛáñáßáõÙÝ Ç
ÙÇÙ»³Ýó: ÐÇÝÝ áõÝÇ ½ÇëÏ³Ï³Ý ³ÝáõÝ Çõñ ½Â³ÉÇÝ Û³ñÓ³Ý³·ñáõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ Ç ÑÇÝ ßÇÝáõ³ÍëÝ: ÆëÏ ³ÝáõÝ ÝáñáÛÝ ã·ï³õ áõñ»ù Û³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÇõÝë Çõñ: ºõ ·áõó¿ ¿ ø³Õ»Ý ³Ýáõ³Ý»³É ï»ÕÇÝª ½áñ
ÁÝ¹ Â³ÉÝ³Û ÛÇß³ï³Ï¿ ê³Ùáõ¿É »ñ¿ó Ç 773 ÃÇõ öñÏãÇÝ. §Ú³õáõñë
Û³Ûë »Õ¨ ÏáïáñáõÙÝ ø³ÕÇõÝáÛ (ø³Õ»ÝáÛ), ²ñ»ÝáÛ, Â³ÉÝ³Û, áõñ
ëå³Ý³Ý á·Çù 700 ¨ ·»ñ»ó³Ý 1200¦:
²Ûë ï»ÕÇ ÑÇÝ Â³ÉÇÝ Ïáã»ó»³É Ç É»éÝáïÇ ³Ý¹ Ç ï³÷³ñ³Ï
ï»Õõáç. μÝ³ÏÇãùÝ Ñ³Û³½·Çù Ç ·³ÕÃ³Ï³Ý³ó ë³ÑÙ³ÝÇÝ Ô³ñë³Ûª
ïáõÝù 43: Æ ÑÝáõÙÝ Ï³ñÇ μ³½Ù³Ù³ñ¹ ¿ »Õ»³É ³Ûë ï»ÕÇª áñå¿ë
ցáõց³Ý»Ý ³õ»ñ³ÏùÝ ¨ Ù»Í »Ï»Õ»óÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏ¿: ºõ ³õ³Ý¹áõ-
ÃÇõÝ ÏáÕÙ³Ýóë Ã¿ª Ç ÑÇÝ Â³ÉÇÝ 360 Ýáñ³åë³Ï Ñ³ñëáõÝù Ç Ù»Í
ïûÝÇ ²ëïáõ³Í³Û³ÛïÝáõÃ»³ÝÝ ¨ ¼³ïÏÇ ³ñÍ³Ã³å³Ûï Ùáõ×³-

Ï³õ ·Ý³ÛÇÝ Û»Ï»Õ»óÇ:
Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ·»Õçë ¿ ÷áùñÇÏ ï³×³ñ ³ÝëÇõÝ Ç Ï³ñÙñ³-
·áÛÝ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó Ñ³ëï³ï ßÇÝáõ³Íáíù: àõÝÇ ½ÙÇ ¹áõéÝ Ç
Ñ³ñ³õáÛ ¨ ÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ¨ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»-
ÉáÛ, Ï³éáõó»³É Ç Ü»ñë»Ñ¿ Î³Ùë³ñ³Ï³Ý ÇßË³Ý¿ ²ñß³ñáõÝ»³ó,
áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ÷áñ³·ñ»³É ³ñï³ùáõëï ÛáñÙÝ
³ñ¨Ùï»³Ý Û»ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ù³Ï»³É Éáõë³ÙïÇÝª Áëï ³ÛëÙ.
§ºë Ü»ñë»Ñ ²åáÑÇå³ï å³... ³Ï³Û »õ ²ñß³ñáõÝ»³ó ï¿ñ, ßÇ-
Ý»óÇ ½»Ï»Õ»óÇë Û³ÝáõÝ ëñμ... ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ Ç μ³ñ»Ë³õëáõÃÇõÝ
ÇÝÓ »õ Þáõß³Ý³... Û³ÙáõëÝáÛ ÇÙáÛ »õ Ðñ³Ñ³ï³Û áñ¹õáÛ Ù»ñáÛ¦:
âáõÝ¿ñ Ãáõ³Ï³Ý. ³ÛÉ áñå¿ë Ï³ñÍÇ, ¿ ³Ûë Ü»ñë»Ñ áñ¹Ç Í»-
ñáõÝõáÛÝ ì³Ñ³Ý³Û Î³Ùë³ñ³Ï³ÝÇ, áñ Û³ÙÇ 690 Ï³ñ·»ó³õ Ç ´
ÚáõëïÇ³Ýáë Ï³Ûë»ñ¿ ÏÇõñ³å³Õ³ï Ç í»ñ³Û Ð³Ûáóª ÑÇõå³ïáë ¨
å³ïñÇÏ ³Ýáõ³Ùμ. ³ëï ³ÛÅÙ ³ÕûÃ»Ý μÝ³ÏÇãùÝ:
Î³ñÇ Ù»ñÓ Û³Ûë ï³×³ñ Û³ñ¨ÙïÇóª É»³É ¿ ÙÇõë »Ï»Õ»óÇ Ù»Í,
³ÛÉ μáÉáñáíÇÝ ËáÝ³ñÑ»³É ³ÝÏ»³É ¹ÝÇ ³é ï»Õ»³õÝ:
Ð»éÇ ³ëïÇ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ¿ Ù»Í Ï³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óÇ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó Ñ³ëï³ïáõÝ ë»³Ýó: àõÝÇ Ç
ãáñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ½ÏÇë³μáÉáñ³Ï μñ·³Ó¨ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏë, Áëï ãá-
ñÇó Ã¨áóÝ Ù»ÍÇ Կ³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ: ØÇçÇÝ
ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝÝª Û»ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ý Ã¨¿ Ç Ã¨ 33 ·³½ å³ñëÇó, Ç
É³ÛÝáõÃ»³Ý 23. ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ¨ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ÇÝÝ ÇÝÝ Ù»Í³Ù»Í Éáõë³-
Ùáõïù, 5 ¹ñáõÝùª 2 ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, 2 ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ¨ 1 ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë:
Î³ÃáõÕÇÏ¿Ý áñ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³ÝցÝª Ù»Í Ù³ë³Ùμ ËáÝ³ñÑ»³É ¿.
Ù³ëÝ ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÝñ μ³ÅÝÇ ßÇÝáõ³Íáíù Û³ñ-
ÏÇÝ, Û³ÙÇÝ 1830, ³ÝÏ»³É Í³ÍÏ»³ó ½25 μ»éÝ³ÏÇñ »½ÇÝë Ç Ý»ñùáÛ,
áñáó ï»³ñù Û³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý Û³ÝÓñ¨áï »Õ³Ý³ÏÇ Ëáïá-
ñ»³É Û³ñùáõÝÇ åáÕáï³Û¿Ý ³Ý¹ñ Ç å³ïëå³ñÇÉª å³ï³Ñ»³É »Ý
³Û¹Ù ¹Çåáõ³ÍáÛ, ³ÛÉ ÇÝù»³Ýù ³Ý¹ñ ·áÉáí ù³Ý ½÷Éáõ³ÍÝª ³½³ï
ÙÝ³ó»³É »Ý:
Չ·ï³õ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë, ³ÛÉ Ã¿ ÁÝ¹ ÷É³-
ÍáíùÝ ³ÝÛ³Ûï³ó»³Éª ã·Çï¿ áù: ¶ï³ÝÇÝ ù³ÝÇ ÇÝã ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÇõÝù ÝáõÇñ³Ý³ó. ÙÇÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ ë»³Ý ³ñ¨»É»³Ý
Ñ³ñ³õáÛ, áñáÛ »ÕÍáõ³ÍÝ ß³ï ·áÉáí ã»Õ¨ ³éÝáõÉ Ç ·Çñ: ´³Ûó Ç
ëÏëáõ³Í ³Ý¹ñ áõÝ¿ñ ½Ãáõ³Ï³Ý Ð³Ûáó ³ÙμáÕç ØÈ´. ÝáÛÝå¿ë Ù»ñÓ
Ç ¹áõéÝ ³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ »Õ»³É ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý Ù»Í Ù³ëÝ
íÇÙáíÝ Ñ³Ý¹»ñÓ μ»Ï»³É ³ÝÑ»ï³ó»³É ¿ñ ¨ áõÝ¿ñ ÛëÏëáõ³ÍÇÝ ÃÇõ
Ð³Ûáó Ú (851), ÇëÏ »ññáñ¹Ý Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ×³Ï³ïÇ ë»³ÝÝ ³ñ¨Ù-

ï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ·ï³Ý»Éáí Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý, Û³-
é³ç μ»ñ³ù ³ëï¿Ýª Áëï ³ÛëÙ ûñÇÝ³ÏÇ.
§Æ Ü »õ ÒÂ (1040) Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Ð³Ûáó, Ç Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ Â¿áëÏáñáëÇ Ð³Ûáó Ï³Ã³ÕÇÏáëÇ Ï³Ù »Õ»õ ÇÙ
êÝμ³ï³ ß³Ñ³Ýß³ÑÇ áñ¹á ¶³[գ]Ï³, áñ »ïáõ Ç Սáõñμ Կ³ÃաÕÇÏ¿
Ç Ã³ ³ ÁÝÍ³... Û³õÇï»ÝÇó ½Ïáëï³Ý¹»³Ýó ³Û·ÇÝ Û³é³çÝáñ¹áõ-
Í»³Ý Ñ³õñ êï»÷³ÝÝáëÇ. »ë ³ñ³ñÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ³ÝçÝç»ÉÇ Ç Սáõñμ
Կ³Ã³ÕÇÏ¿ë. »Ã¿ áù ³Ûë ·ñáóë Ñ³Ï³é³Ï ÉÇÝÇ յիմոց Ï³Ù Û³õï³-
ñ³ó, Ç Ù»Í³ó Ï³Ù Ç ÷áù³Ýó å³ñï³Ï³Ý ÉÇóÇ... î»³éÝ...¦:
Ø»ñÓ Û³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ Ç ÷áùñ ï³×³ñÝ »Ý ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó »Õ»-
Éáó Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Ý»ñùÝ³ï³Ùμù Ñ³Ý¹»ñÓ:
Æ ÙÇçáóë ×³Ý³å³ñÑÇÝ ³Ûëñ ï»ÕõáÛ ¨ Նáñ Â³ÉÇÝ Ïáã»ó»ÉáÛ
¿ å³Ý¹áÏ Ù»Í³Ï³éáÛó μ³½Ù³ë»Ý»³Ï, áñáÛ Ù»Í Ù³ëÝ Ï³Û Û³Ù-
μáÕçáõÃ»³Ý: ÆëÏ ÙÇõë Ù³ëÝ áã ³ÛÝù³Ý Ç ÑÝáõÃ»Ý¿ ù³Ûù³Û»³É,
áñã³÷ Ë³ñï»³É ù³ñÇÝù Ýáñ³ Ñ³Ý»³É Û³ÙñáõÃ»Ý¿ áñÙáó Ýá-
ñ³ μ³ñÓ»³É »Ý Û³ÛÉáõñ Ç å¿ïë Ýáñá· ßÇÝáõÃ»³Ýó. ¨ ³Ýáõ³ÝÇ
³éÑ³ë³ñ³Ï Ç μÝ³Ïã³óë ø¿ñí³Ýë³ñ³Û Â³ÉÝ³Û:
380. Â³ÉÇÝ Նáñ Ïáã»ó»³É Ñ»éÇ Ç Ø³ëï³ñ³Û ·»Õç¿, áñå¿ë
·ñ»ó³ù Ç í»ñáÛ, »ñÏáõ Å³Ù³õª áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Ç í»ñ³Û
³ñùáõÝÇ åáÕáï³ÛÇÝ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ï³÷³ñ³Ï ï»Õõáç í»ñçÇÝ
ëպ³éáõ³ÍÇ ëïáñáïÇ Ù»ÍÇ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ. É»³É ¿ ¨ ë³ Ç ÑÝáõÙÝ
Ù»Í ßÇÝ³ÝÇëï, Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ³õ»ñ³Ï³óÝ ¨ ï»ÕõáÛ ³Û·»³ó ¨
Í³é³ëï³Ý³óն: Æ ÑÝáõÃ»³Ýó Ýß³Ýù ·ï³ÝÇÝ ³ÛëáùÇÏ. Ç ÙÇçÇÝ
μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ï»ÕõáçÝ Ï³éáõó»³É Ï³Û Ç ÑÝáó ³ÝïÇ Ïáփ³Íáõ
ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáíù μñ·³Ó¨ ßÇÝáõ³Í ÇÝã É³ÛÝ³ÝÇëï ¨ »é³Û³ñÏ.
Ý»ñùÝ³Û³ñÏ Ýáñ³ ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ë»Ý»³Ï ÙÇ μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñ Ñ³ë-
ï³ïáõÝ ßÇÝáõ³Í Ç Ë³ñï»³É Ù»Í³Ù»Í ù³ñ³Ýó ³é³Ýó ÇÝã Éáõ-
ë³ÙïÇ: ºõ áõÝÇ ï»ÕÇ ¹ñ³Ý ÙÇáÛ Û³ÝÏ»³Ý ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ
¨ ¹áõéÝ Ýáñ³ ÙÇ³ëï³ÝÇ Ïá÷»³É Ç íÇÙ¿ª áñ ³ÝÏ»³É ¹ÝÇ ³Ý¹¿Ý
³ÙբáÕç: âáñù ÏÇë³μáÉáñ³Ï μñ·áõÝù »Ý Ç ãáñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ³ÛÝñ
Ù»ÍÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ³ÝÙÇç³å¿ë ÏÇó ßÇÝ»³Éù ÁÝ¹ ÝÙ³ ¨ ÷áù-
ñÇÏ »É³Ý»ÉÇù Ýáó³ Ç Ý»ñùáõëï Ç Ù»Í Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ¿ ³ÝïÇ, ³ÛÉ
áñáíÑ»ï¨ Í³Íù í»ñÝ³Û³ñÏ³óÝ Ë³Ëï»³É ¨ ù³Ûù³Û»³É »Ý, μ³-
ó»³É ¿ ¨ Éáõë³Ùï³Ó¨ ï»ÕÇ ÇÝã Û³é³ëï³ÕÝ Ù»ÍÇ Ý»ñùÝ³Û³ñ-
ÏÇÝ. Ù»Í Ù³ë³Ùμù Ïñ³ß³Õ³Ë áñÙáõÝù ³Ûëñ ßÇÝáõ³ÍáÛ ցÏ³ï³ñ
³Ý¹ñ Ï³Ý Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý. Ç ÙÇçáóë ãáñÇó μñ·³ÝóÝ ÏÇó ÛáñÙáõÝë
Ù»ÍÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇÝ ßÇÝ»³É »Ý ³ÛÉ ¨ë ãáñù μñ·áõÝù Ç ã³÷ Ù»-
ÍáõÃ»³Ý ¨ μ³ñÓñáõÃ»³Ý ÙÇõëáցÝª Ã»ñ¨ë ÛûëÙ³Ý»³Ýó Ç Å³Ù³Ý³-

ÏÇ ïÇñ³å»ïáõÃ»³Ý ÝáóÇÝ Û³ÛëáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë, ù³Ý½Ç Ç μáõñ·Ý
³ñ¨Ùï»³Ý ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ³ñï³ùáõëï
Ç í¿Ù ÙÇª ·ï³ÝÇ ù³ÝÇ Ï³ñ· ·ñáõ³Í Ù»Í³Ù»Í ï³éÇõù ÝáóÇÝ ¨ Ç
í»ñÝ ³Ý¹ Ç Ñ³õ³ù»³É »é³ÝÏ»³Ý ³ÝáõÝ ÇÝã ÷³Ï³ï³é (Ãáõñ³Û)
³Ýáõ³Ý»³É Ç ÝáóáõÝó ÛûëÙ³Ý»³Ýó, ³ÛÉ Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ »ÕÍ»³É
»Ý ï³éùÝ Ç Ï³ñÏï³μ»ñ ÑáÕÙáó:
Ð³Ý¹¿å ³Ûëñ ³ñÓ³Ý³·ñÇ Ç ÑÇÝ μáõñ·Ý ³ÝÏ»³Ý ³ñ¨Ùï»³Ý
Ñ³ñ³õáÛ ·ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ Ñ³Û³óÇ ï³éÇõùª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÂíÇÝ âÄ¼ (1267):
ÞÝáñÑÇõ áÕáñÙ³ÍÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ³Ûë ÇÙ ·Çñ ¿ å³ñáÝ ²Õåáõ-
Õ³ÛÇë ÃáéÝ Ù»ÍÇÝ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, áñ¹Ç Æí³Ý¿Ç, áñ Ï³Ù »Õ»õ ÇÝÓ
Û²ëïáõÍáÛ »õ ÃáÕÇ ½ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇù ·»ÕÇë ½Â³ÉÝ³Û ·ÇÝáÛ Ë³É¿Ý
í³ëÝ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý ³ÙÇñëå³ë³É³ñ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ »Õμ³õñ ÇÙáÛ ¨
ÇÝÓ ²ÕåáõÕ³ÛÇë, ¨ êÇÃÇ–Ê³ÃáõÝÇë ¨ ½³õ³Ï³ó Ù»րáó ¨ í³ëÝ
Ù»ñ å³ïñáÝ Ý³ËÝ»³óÝ ÛÇß³ï³ÏáõÃ»³Ý: ºÃ¿ áù ³Ûë ·ñÇë Ñ³-
Ï³é³Ï Ï³Û ÛÇÙáó Ï³Ù Û³õï³ñ³ó, Ù³ñ¹Ý ³ÛÝ ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨
Ù»ñ ¨ Ù»ñ... Ý³ËÝ... Û³Ýó³Ý³óÝ å³ñï³Ï³Ý ÉÇóÇÝ ³é³çÇ øñÇë-
ïáëÇ Û³Ñ»Õ ³ï»ÝÇÝ. Ï³ï³ñáÕùÝ ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ »õ Û³Ù»-
Ý³ÛÝ ëñμáó, ³Ù¿Ý¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ áñÙáÛ μñ·³ÝÝ ï»ë³ÝÇ
Ç íÇÙÇ ù³Ý¹³Ï»³É å³É³ñáõÝ ³ñÓ³Ý Ù³ñ¹áÛ ÷áùñ³Ñ³ë³Ï, áñáÛ
½·ÉáõËÝ Ó»éÝ³ÓÇ· ù³ñ³Ùμք Ï³Ù éÙμ³õ Ëáñï³Ï»³É ³ñÏ»³É
»Ý Ç í³Ûñ. ¨ë Ù»ñÓ Û³Ûë ³ñÓ³Ý Ù³ñ¹áÛª ù³Ý¹³Ï»³É Ï³Ý »ñÏáõ
³ñÍáõÇù:
àñå¿ë ·ñ»ó³õ Ç í»ñ ³Ý¹ñª Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ ³ÙμáÕç Ï³Ý áñ-
ÙáõÝù ³Ûëñ μñ·³Ó¨ Ù»ÍÇ ßÇÝáõ³ÍáÛë: ºõ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ ëá-
ñÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³ÙμùÝ »ñÏå³ïÇÏ É³ÛÝ ¿ ù³Ý ½¹Çï³ÝáóÝ (Õáõ-
É³ÛÝ) ä¿ñ³ÛÇ, áñ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë, ³ÛÉ á°ã ÝáíÇÝ ã³÷ μ³ñÓñ.
³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ μáõñ·Ý ¨»Ã ÏÇëáí ³õ»ÉÇ í»ñáõëï Ç í³Ûñ Ëá-
Ý³ñÑ»³É ¿. ÁÝ¹ áñ Ï³ñáÕ ¿ áù ³Ý³ñ·»É »É³Ý»É Ç í»ñ. áõñ »É»³É ¨
Ù»ñ Ç Ï³ï³ñ áñÙáóÝª Ñ³Ù³ñÓ³Ï ï»ë³ù ½Ï¿ë μ³ÅÇÝ Ù»ÍÇ ¹³ßïÇÝ
ÙÇÝã¨ ցë³ÑÙ³Ýë Ø»Í³Ùûñ ·»ïáÛÝ:
²Ûë μáõñ·ª ÙÇçÝ³μ»ñ¹ (ÇãÕ³É³Û) áõÝÇ ßáõñç ½Çõñ¨ ù³é³ÏáõëÇ
å³ñÇëå Ñ³Ý¹»ñÓ áõÃÝ ³ßï³ñ³Ïûù. ãáñùÝ Ç ãáñ»ëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ
¨ ãáñùÝ Ç ÙÇçáóë ÝáóÇÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ Ï³ñÙñ³·áÛÝ ù³ñ³Ýóª áñå¿ë ¨
å³ñÇëåÝ, Çμñ¨ »ñÇó ·ñÏ³ó μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ: ØÇçáó ÙÇçÝ³μ»ñ¹ÇÝ
¨ ³Ûëñ å³ñëåÇ Çμñ¨ ùë³Ý ·³½ å³ñëÇóª ÁÝ¹ ãáñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³ÝëÝ
¨ë: ²Ûë å³ñÇëå áõÝÇ ½ÙÇ ï»ÕÇ ¹ñ³Ý ¨»Ã Ñ³Ý¹¿å ¹ñ³ÝÝ ÙÇçÝ³-
μ»ñ¹ÇÝ ¨ ÏñÏÇÝ Ù»Í ù³Ý ½³ÛÝ. ¹áõéÝ ëáñ³ ¨ë ¿ ÙÇ³å³Õ³Õ í¿Ù
Ïá÷³Íáõª ³ÝÏ»³É ³Ý¹¿Ý ³é ï»Õ»³õÝ ³ÙμáÕç:
Æ Ù¿ç ³Ûëñ å³ñëåÇ Û³ÝÏ»³ÝÝ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ¿ ÷áùñÇÏ
ï³×³ñ Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó, ûñáó³Ó¨. Ï³Ù³ñ Ýáñ³ ËáÝ³ñÑ»³É.
ã·ï³õ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ, áñå¿ë ¨ ³ßï³ñ³ÏÇÝ ¨ å³ñëåÇÝ:
¶áÛ Ç Ù¿ç ³Ûëñ å³ñëåÇ ¨ íÇñ³å ÙÇ Ëáñ³·áÛÝª Û³ï³Ï Ýá-
ñ³ É³ÛÝ ¨ μ»ñ³ÝÝ Ý»Õ, ÷áñ»³É Ç íÇÙÇ. Ã»ñ¨ë ¿ñ Û³é³ç³·áÛÝ Ç
ÑÝáõÙÝ ï»ÕÇ Ù³Ñ³å³ñï³óª áñáÛ ÝÙ³ÝÝ ï»ë³ÝÇ ¨ Ç ÑÇÝ ù³Õ³ùë:
Æ Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ, Û³ÙÇ 1812, ÐÇõë¿ÛÇÝ Ë³Ý ë³ñï³ñÝ
ºñ¨³Ý³Û ³ßË³ï»óáõó»³É ½μÝ³ÏÇãëÝ Ý³Ñ³Ý·Çë »ï Ï³ռáõó³Ý»É
ßáõñç ½ÑÇÝ ßÇÝáõ³ÍáíùÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï³·áÛÝ å³ñÇëå áõÃÝ³ÝÏÇõÝÇ
Ñ³Ý¹»ñÓ áõÃÝ Ù»Í³Ù»Í μñ·³Ùμù Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýóª μ³ñÓñ ¨
ëïáõ³ñ. ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ¹áõéÝ Ù»Í Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ. ³ñ³ñ Ç ëÙ³ ¨
½³ÛÉ ßÇÝáõ³Íë ¨ Ñ³Ùμ³ñ³Ýáóë. ¨ Ï³óáÛó Ç ëÙ³ ´¿Ï ³Ýáõ³Ùμ
½³ÛÉ³½·Ç áÙÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ë³Ï³õ³ÃÇõ ·»ñ¹³ëï³Ýûù Ç å³Ñå³Ýáõ-
ÃÇõÝ »ñÃ¨»Ï³óÝ Ç Ô³ñë ¨ Ç ÞÇñ³Ï ·³õ³é: ÆëÏ Ç ïÇñ³å»ïáõ-
Ã»³Ý èáõë³óª ·³Õթ³Ï³Ýù Ç Ô³ñë³Û Çμñ¨ ÛÇëáõÝ ïáõÝù Û³½·¿
Ð³Ûáó μÝ³Ï»ó³Ý ³ëï¿Ý: ²ÛÉ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ ³Ù³ó ³Ý¹ñ¿Ý »É»³É áÙ³Ýù
³ÝóÇÝ Ç ÞÇñ³Ï ¨ áÙ³Ýù Ç ÑÇÝ Â³ÉÇÝ. ¨ ³ÛÅÙ ¿ Çëå³é ³ÝμÝ³Ï:
Æ Ù¿ç ³Ûëñ í»ñçÇÝ å³ñëåÇ ·ï³ÝÇÝ ï»ÕÇù »ñÏáõó ï³×³ñ³ó
¨ë, ÙÇÝ Ï³ñÇ ÷áùñ ¨ Çëå³é ³õ»ñ³Ï, ÇëÏ ÙÇõëÝ Û³ñ¨»ÉÇó ÙÇçÝ³-
μ»ñ¹ÇÝ ¨ å³ñëåÇ Ýáñ³, ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ç ÑÝ³·áÛÝ ßÇÝáõ³Íáó
³ÝïÇ. áñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨»É»³Ý Ï³Ý ÏÇëáí ã³÷ Ç Ï³Ý·áõÝ ¨
Ç ãáñÇó ÙÇ³÷»ñÃ ë»³Ýóª »ñÏáõù. ÇëÏ ÙÇõë ß¿ÝùÝ ù³Ï»³É Çëå³é.
Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÑÇÙ³Ý Ï³Ù³ñÇ ë»Õ³ÝáÛÝ ï»ë³õ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÜÎ¾ Ãáõ³Ï³ÝÇë (1018) »ëª Ø³ñÇ³Ù, áñ »ïáõ ½ÇÙ ·Çñùë Ç
êáõñμ ê³ñ·Çëë ³ë... ÇÙ Ñá·õáÛÝë å³ñï³Ï³Ý ¿ ï³ñáÛÝ ´ ³õáõñ
Å...¦:
²ñï³ùáÛ Ù»ÍÇ å³ñëåÇÝ ßáõñç³Ý³ÏÇ »Ý ³õ»ñ³Ïù ßÇÝáõ³Íáó.
Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ »Ý ßÇñÇÙù ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó ÛûëÙ³Ý»³Ýó
¨ Ç ÝÙ³ ù³ÝÇ ÃÇõÉå¿ù ·Ùμ»Ã³Ó¨ù Ç í»ñ³Û ßÇñÙ³ó: Ú³ñ¨»ÉÇóª Ç
í»ñ³Û Ñ³ëï³ïáõÝ ë³Éù³ñáõï բարձր տեղւոջ է փոքրիկ մատուռն
ի յղկեալ Ï³ñÙÇñ ù³ñ³Ýó. ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õáÛ ³ñï³ùáõëï ·ï³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·Çñ ³Ýáõ³Ý ßÇÝáÕÇ ³ÛÝñ Ù³ïñ³Ýª æáõñçáõñ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ³ÙñáóÇÝ Çμñ¨ ù³éáñ¹ Å³Ùáõ Ç É³ÝçÇ ³Ý¹
¿ ï³×³ñ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó ë»³Ý Ç Ë³ñï»³É ë¨³·áÛÝ
ù³ñ³Ýó. ³ÝÏ»³É ¿ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý ¨ ÏÇëáí ã³÷ áñÙÝ Ñ³ñ³õáÛ Ëá-
Ý³ñÑ»³É Í³ÍÏ»³É ¿ ³ñï³ùáõëï ½Ý»ñùÇÝ Ù³ëÝ ³ÛÝñ áñÙáÛª áñáí

¨ ½ÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë, áñù ÝßÙ³ñÇÝ Ç ëÏëáõ³ÍëÝ:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ÙÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ áñÙáÛÝ ³ñï³-
ùáõëï Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ýª Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, Ç Ü »õ È Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ý Ð³Ûáó (981), Ç
Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ²Ý³Ý¿Ç ¨ Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ²ßáïáÛª áñ¹...
³ Ï³Ù »Õ»õ Û²ëïáõÍáÛ »ë Êáëñá³... Ð³Ûáó Ã³·áõÑÇ, áñ Ï³ñ·»-
óÇ...¦:
Þáõñç ³Ûëñ ï³×³ñ³õ »Õ»³É »Ý ë»Ý»³Ïù, áñáó ³õ»ñ³Ï³óÝ
ÑÇÙáõÝù Ï³Ý ï³Ï³õÇÝ. »õ áñå¿ë »ñ¨Çª É»³É ¿ ³Ûë ï»ÕÇ Ù»Ý³ë-
ï³Ý Ïáõë³ÏñûÝÇó. ßáõñç ½Ù»Ý³ëï³Ý³õë ÛÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý ³Ý¹
»Ý í³Ûñք ³Û·»ëï³Ý»³Ûó ¨ Í³é³ëï³Ý³ó ÙÇÝã¨ ցëïáñáïÝ ³é³-
å³ñÇÝ ó¹³ßï ³Ý¹ñ. ¨ ·ñ»³° Ã¿ ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ μ³ÅÇÝë ³Û·»³óÝ
·ï³ÝÇÝ ÙÇ ÙÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ù³ñ³Ûñù (Ù³½³ñ³Û) ï»ÕÇù ÑÝÓ³Ý³ó:
ì»ñçÇÝ ³õ»ñáõÃÇõÝ ³Ûëñ ³Û·»³ó ¨ Í³é³ëï³Ý³ó՝ áñå¿ë
պատմեն ³Ï³Ý³ï»ëùÝ, »Õ¨ ÛաÙÇÝ 1804. ù³Ý½Ç Ç ·³É ½ÇÝáõá-
ñáõÃ»³ÝóÝ èáõë³ó å³ï»ñ³½Ù³õ Ç í»ñ³Û ºñ¨³Ý³Û Û³ÛÝÙ ³ÙÇ
¨ Ç ·³ÕÃÇÉ μáí³Ý¹³Ï μÝ³Ïã³ó Ý³Ñ³Ý·Çë Û³ÛÉ¨³ÛÉ ³Ùáõñ ï»-
ÕÇë É»ñ³Ýó ¨ Óáñáó ¨ Ç Ñ»é³õáñ ë³ÑÙ³Ýë, æ³ý³ñ Ë³Ý ³ÝáõÝ
áÙÝ Û³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó Çμñ¨ »ûÃÝ Ñ³ñÇõñ ·»ñ¹³ëï³Ýûù
³Ùñ³ó»³É ·áÉáí Ç É»³éÝ ´³ñ¹áÕ, Çç³Ý¿ ³ÝïÇ ³ÛÝáõ μ³½Ùáõ-
Ã»³Ùμ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ºñ³ëËª ·³Û μÝ³ÏÇ ³ëï Û³Ùë³ã³÷ ÙÇçáóë
¨ Û³å³Ï³ÝáõÃÇõÝ ¹³ñÓáõó³Ý¿ ½³Ù»Ý³ÛÝ: ºõ ½ÏÝÇ ³é³Ýó μÝ³Ï-
ã³ó ÙÝ³ó»³É Çëå³é ãáñ³Ý³Ý ïáõÝÏùÝ ¨ ³ÝÑ»ï³Ý³Ý: ÆëÏ Ý³
ÇÝùÝ æ³ý³ñ Ë³Ý áñáß»³É Ç ä³ñëÇó ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ
ëïáñáïáí ²ñ³·³Í É»ñÇÝ Ç í³ÝëÝ Ð³éÇ×áÛ ¨ ³ÝïÇ ÁÝ¹ ²å³ñ³Ý
¨ ÁÝ¹ ºÕÇí³ñ¹ ·ÇõÕª ·Ý³Û, ÙÇ³Ý³Û ÁÝ¹ ½ûñëÝ èáõë³ó ¨ Ñå³ï³-
ÏÇ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÝáóÇÝ:
381. ²ßÝ³Ïª ³õ³Ý Ç ÑÝáõÙÝ, ³ÛÉ Ç ÝáñáõÙë ·ÇõÕ ÷áùñÇÏ Ýá-
íÇÝ ÑÝãÙ³Ùμ ³Ýáõ³Ý Ç Ð³Ûáó ¨ Û³ÛÉ³½·»³ó. ¨ ¿ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ
Â³ÉÝ³Û Çμñ¨ ÙÇ Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ Ç ï³÷³ñ³Ï, ÁÝ¹³ñÓ³Ï
¹³ßï³í³Ûñ ï»Õõáç, ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ, áõñ μÝ³ÏÇÝ
³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 15: ¶ï³ÝÇ Ç ëÙ³ ³õ»ñ³Ï ÑÇÝ
»Ï»Õ»óõáÛ Ç ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ýó: ²Ûë ³õ³Ý ÛÇß³ï³ÏÇ Ç å³ïÙáõ-
Ã»³Ýë ëáíÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ¨ ¹³ëÇ Ç Ï³ñ·ë ÓÙ»ñáó³ó ½ûñ³óÝ Ð³Ûáó:
¼³Ûë ³õ³Ý ³õ»ñ»³ó Û³é³çÝ Û³ÙÇ 450 áõñ³ó»³ÉÝ ì³ë³Ï êÇõ-
ÝÇ ÁÝ¹ ³ÛÉ »ñ¨»ÉÇ ³õ³Ý³ó ¨ ù³Õ³ù³ó. ¨ Û»ñÏñáñ¹áõÙÝ ³Ûñ»³ó
ã³ñ³·ÉáõËÝ ºÉïÏáõ½, ½áñÙ¿ ê³Ùáõ¿É ²Ý»óÇ Ç ÃÇõÝ öñÏã³Ï³Ý
1163. §¼Ù»Í ³õ³ÝÝ ²ßÝ³Ï ³Ûñ»³ó ã³ñ³·ÉáõË ºÉïÏáõ½, ½áñ ð

(5000) ³Ûñ»ó³ÍëÝ ³ë»Ý¦:
382. ºõ áñáíÑ»ï¨ ÛÇß³ï³Ï»ó³õ ÓÙ»ñáó ½ûñ³ó Ð³Ûáó, Ï³ñ¨áñ
¿ ·Çï»É Ñ³Ûñ»Ý³ë¿ñ ³ÝÓ³Ýó ¨ ½³ÝÙ»é Ùßï³å³ïñ³ëï ½ûñ³óÝ
½ÃÇõª Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ã³·³õáñ³óÝ Ð³Ûáó: ¼³Ûë Í³ÝûÃáõÃÇõÝ
áã áù Ç å³ïÙ³·ñ³ó »ÃáÕ Ç ·ñáõ³Íë Çõñ Û³Õ³·ë ³å³·³ÛÇó, ³ÛÉ
Ç խáõ½³ñÏáõÃ»³Ý Ù»ñáõÙ Ç Ù³ï»³Ýë ÑÝáóª ·ï³ù ½³ÛÝ ³ßË³ï³-
ëÇñ»³É Û²Ý³ÝÇ³Û ÞÇñ³ÏáõÝõáÛ Ç í³խ×³ÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³Ý
ÝáñÇÝ, ½áñ Ó¨³óáõó»³É ¿ñ Ç ù³é³μ³ÅÇÝ μáÉáñ³Ï ³ÕÇõë³ÏÇ ÙÇáõÙ
¨ ½μ³ÅÇÝëÝ áñáß»³É ³Ýáõ³Ùμ ¹ñ³Ýóª ³ÛëÇÝùÝ ¹ñáõÝù ÑÇõëÇë³ÛÇÝ,
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ, ³ñ¨»É»³Ý ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý: ºõ ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ μ³ÅÇÝëÝ
¹³ë³õáñáõÃ»³Ùμ ß³ñ³Ï³ñ·»³É ½Ý³Ë³ñ³ñë Ï³Ù ½³½Ýáõ³Ï³Ýë
¨ ½աßխ³ñÑëÝ ¨ ½ÃÇõ Û³ïÏ³ó»³É ½ûñ³óÝ ÝáóÇÝ, áñáó ³Ù»Ý»óáõÝ
·áõÙ³ñ Ã¿å¿ï áã Ñ³Ù»Ù³ïÇ ³ÙμáÕç ÃáõáյÝ, áñ Ç Éáõë³ÝóÇ ³Ý¹
³ÕÇõë³ÏÇÝ Ýß³Ý³ÏÇ ¨ ³ÛÝ Ã»ñ¨ë Ç ëË³ÉÙ³Ýó ·ñã³ó Ù³ï»ÝÇÝ,
μ³Ûó ³ÛÝáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ ¹³ñÓ»³É Ñ³ñÏ³õáñ ¹³ï»ó³õ Ç Ù¿Ýç ¹Ý»É
³ëï ½ûñÇÝ³ÏÝ ³ÛÝñ ³ÕÇõë³ÏÇ, ½áñ Ñ³½Çõ áõñ»ÙÝ Ç ÑÝáõÃ»³Ýó
³ÝïÇ ÃÕÃáóÝ Ï³ñáÕ³ó³ù Ï»Ý¹³Ý³óáõó³Ý»É:
383. î³ß Ղ³É³Ûª ïáõÝù 38, »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ: Ø³½³ñ×áõÕª ïáõÝù 10, »Ï»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ Սáõñμ ê³ñ·-
ëÇ: ²ïÇ»³Ù³Ýª ïáõÝ 1, »Ï»Õ»óÇÝ ù³ñ³ß¿Ý Ç ÑÝáó: ÔáõÉ¹³ñíÇßª
ïáõÝù 9, »Ï»Õ»óÇ ã¿ ûÍ»³É ï³Ï³õÇÝ: ÔñÙզÉáõª ïáõÝù 11, »Ï»Õ»-
óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: î³ï³Éáõª ïáõÝù 14, »Ï»Õ»óÇÝ
³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ: Î»û½Éáõª ïáõÝù 12, »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
ՍñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ:
î³×Ï³μÝ³Ï ·ÇõÕûñ³ÛùÝ: ²Ñ³Ï×Çª ïáõÝù 9: ÆñÇÝÃª ïáõÝù 8:
Ø¿ÑñÇå³Ýª ïáõÝù 14: Ô³ñÕ³½ûÝÙ³½ª ïáõÝù 11: ²ñ³ÉÁÕª ïáõÝù 4:
ÞËÑ³×Çª ïáõÝù 7: º³ßÇÉª ïáõÝù 5: ä³½×³×áõÕª ïáõÝù 5:
¶²ô²è Â²ÈÆÞ²Ú ºô ¶ÆôÔúð²ÚøÜ
384. ²ñáõ× ³õ³Ý: ø³Õ³ù³·»ûÕ Ï³Ù ¹³ëï³Ï»ñï ³Ýáõ³Ý»³É

Ç å³ïÙ³·Çñë, ÇëÏ ³ÛÅÙ Áëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝª Â³ÉÇß í»ñ³ÏáãÇ ¨
¿ Ñ»éÇ Ç Â³ÉÝ³Û áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë Çμñ ãáñë Å³Ù³õ, Ç É»éÝáïÇ
³Ý¹ ²ñ³·³Íáõ Ç ¹³ßï³í³Ûñ ï»Õõáç: àõÝÇ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ Çõñ
½ÏñÏÇÝ Óáñ³Ïë. ÙÇÝª áñ ÷áùñ ÇÝã Ñ»éÇ ·ï³ÝÇ, սկս³ÝÇ Ç í»ñÇÝ
ëïáñáï¿ μ³ñÓñáõÃ»³Ý É»ñÇÝÝ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ß¿ÝÝ Ñ³ñáõëï ÙÇ-
çáó³õ ³õ³ñïÇ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½ñ ³Ý¹ ¹³ßïÇÝ ²ñÙ³õÇñ³Û: ÆëÏ

ÙÇõëÝª Ï³ñÇ ÷áùñ ¨ Ù»ñÓ Û³õ»ñ³ÏÝ å³É³ï³Ý ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ
Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý: ÐÇÝ ³õ»ñ³ÏÝ ï»ÕõáÛë ÁÝ¹³ñÓ³Ï, ³ÛÉ ³ÛÅÙ μÝ³ÏÇÝ
ë³Ï³õ³ÃÇõ ·»ñ¹³ëï³Ýù Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³óª ïáõÝù 13:
ÐÇÝ »Ï»Õ»óÇ ëáñ³ Ï³éáõó»³ÉÝ Ç ¶ñÇ·áñ ÇßË³Ý¿ Ø³ÙÇÏá-
Ý»³Ý Ç Ù¿ç ³Ý¹ ¾–ñ¹ ¹³ñáõª Ï³ñÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó
ë»³Ý, »ñÏ³ñ ù³é³ÏáõëÇª μáÉáñáíÇÝ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó. Û»ñÏáëÇÝ
ÏáÕÙ³Ýëª ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ¨ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ »Ý »ûÃÝ »ûÃÝ Ù»Í³Ù»Í Éáõë³-
Ùáõïù Ï³ñÇ ó³Í ¹ñáõÃ»³Ùμª ³ÛÝå¿ë, ½Ç ³ÕûÃ³õáñù Ñ³Ù³ñÓ³Ï
ï»ë³Ý»Ý ÁÝ¹ Éáõë³Ùáõïë ½Ñ³Ý¹Çå³Ï³óëÝ ¨ áñå¿ë ÇÝÓ ÃáõÇª
³Ûë ³é³çÇÝ ßÇÝáõ³Í Û²Ûñ³ñ³ï Ý³Ñ³Ý·Ç Ç Ù³ëÇÝ å³ÛÍ³éáõ-
Ã»³Ý ÁÝ¹³ñÓ³Ï Éáõë³ÙïÇó. Í³Íù ëáñ³ ûñáց³Ó¨. Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý
áñ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ, ù³Ï»³É ³ÝÏ»³É ¿ Çëå³é. ë³É³Û³ï³ÏÝ
ï³Ý»³ó ù³Ûù³Û»³É, ³ÛÉ áñÙáõÝùÝ ¨ Ù³ë³Ùμ ÇÝã Í³Íù ³é³ë-
ï³ÕÇÝ Ï³Ý Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý, ոõÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ,
ÛáñáÛ Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³ÝëÝ »Ý »ñÏáõ ³õ³Ý¹³ïáõÝù ÏñÏÝ³Û³ñÏù:
àõÝÇ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ ¨ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ:
²õ»ñ³ÏÝ å³É³ï³Ý μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÝáñáõÝ ¶ñÇ·áñÇ Ø³ÙÇÏá-
Ý»³Ý Û³ñ¨»ÉÇó Ñ³ñ³õáÛ »Ï»Õ»óõáÛÝ Ñ»ռÇ Çμñ¨ ÛÇëáõÝ ù³ÛÉ Û³-
ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ³Ý¹ ÷áùñÇÏ Óáñ³ÏÇÝ: ºÕ»³É ¿ Ñ³Ù³Ï Ç Ïá÷³ÍáÛ
ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ Ñ³Ù³Ï ¨ë ³õ»ñ»³É ³ÝÏ»³Éª ¹ÝÇÝ íէÙù ßÇÝáõ³ÍáÛÝ
³é ï»Õ»³õÝ:
¼»Ï»Õ»óõáÛ ³ëïÇ ¨ ½³å³ñ³ÝÇó ÝáñáõÝ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ ·ñ¿
¼ ՅáíÑ³ÝÝ¿ë կաթուղիկոս å³ïÙÇãª Áëï ³ÛëÙ.
§¼³Ûëáõ Å³Ù³Ý³Ï³õ (Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ²Ý³ëï³ë³Û)
μ³ñ»å³ßï ÇßË³ÝÝ ¶ñÇ·áñ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ³Ûó»-
ÉáõÃ»³Ùμ ÑÇÙÝ³¹ñ»³É ½ãùÝ³Õ³·»Õ »Ï»Õ»óÇÝ, áñ Ç Ù»Í ¹³ëï³-
Ï»ñïÇÝ ²ñáõ×, ßÇÝ¿ ½Ý³ ëïÇåáí »ñÏÝ³ÛÇÝ ÇÙÝ ×»Ù³ñ³Ý Û³ñ-
¹³ñ»³É Ç í»ñ³Û »ñÏñÇ: ºõ Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ¹Ý¿ ½³ñùáõÝÇëÝ
Çõñ Û»½ñ ù³ñ³Å³Ûé Óáñ³ÏÇÝ, ÛáñáõÙ μÕË¿ ³Ï³Ý³ÏÇï1 ³ÕμÇõñ
åÕåç³Ï»³É ÁÝ¹ ù³ñ³Í¿ñåë íÇÙ³ñ¹ ù³ñ³ÝóÝª áñ ½»½»ñë áõÝÇ
Çμñ¨ ½åë³Ï å³ïáõ³ñÇ: ºõ ³å³ Ñ³ëï³Ñ»ÕáÛë ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáí
å³ñëå»³Éª Ï³ñ·¿ ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÇõñáÛ¦:
ì³ëÝ ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ ·ñ¿ ¨ Ô¨áÝ¹ å³ïÙÇã Ç ·ÉáõËÝ ¶–ñ¹.
§ºõ ßÇÝ»³ó Ý³ (¶ñÇ·áñ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý) ïáõÝ ³ÕûÃÇó Ç ·³õ³éÝ
1 ²Ûë ³Ï³Ý³ÏÇï ³ÕμÇõñ á°ã μÕËÇ ½³ÙÝ áÕçáÛÝ, ù³Ý½Ç այնինչ ïÇñ¿ ³Ù³éÝ³ÛÇÝ
»ñ³ßïÝ ¨ ëå³éÇÝ Ñ»Õ»Õù ³ÝÓñ¨³ó ¨ Ñ³Éáóù Ó»³Ýó Ç μ³ñÓ³Ýó ³ÝïÇ,
¹³¹³ñÇ ¨ ³ÕμÇõñÝ, áñå¿ë ¨ ï»ë³ù Û³Ùë»³ÝÝ û·áëïáëÇ ¨ ½ÝáÛÝ å³ïÙ»óÇÝ
μÝ³ÏÇãùÝ:
²ñ³·³ÍáÛ áïÇÝ, Ç Û³õ³ÝÝ ²ñáõ× ï³×³ñ փ³é³ó ³Ýáõ³Ý î»³éÝª

·»Õ»óÇÏ í³Û»ÉãáõÃ»³Ùμ ½³ñ¹³ñ»³É Ç ÛÇß³ï³Ï ³Ýáõ³Ý ÇõñáÛ¦:
ÆëÏ ê³Ùáõ¿É ²Ý»óÇ áñáß¿ ¨ ½Ãáõ³Ï³Ý ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ç 671 ³Ù
î»³éÝ ¨ Ç ÖÄÀ ÃÇõÝ Ð³Ûáóª ÛáñáõÙ ³ë¿. §ÞÇÝáõ³Í Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ
Û²ñáõ×, ÛáñáõÙ ÙÏñïÇ Ý³Ñ³ï³ÏÝ øñÇëïáëÇ ¸³õÇÃ¦ ¨ ³ÛÉÝ:
â·ï³õ Û³ÝáõÝ ÝáñáõÝ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ ·ñáõ³Í ÇÝã ÛáñÙáõÝëÝ:
ºõ Ã¿ ·áÛñ Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý, ã»Õ³ù Ï³ñáÕ ÝÏ³ï»É, ½Ç
ÏÇó ¹ñ³ÝÝ ³ñï³ùáõëï Ñ³õ³ë³ñ áñÙáÛÝ μñ·³Ó¨ ßÇÝáõ³ÍÝ Ç Ñ³-
ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó Û³ñ¹Ç ³ÛÉ³½·»³ó ³ñ·»É ·ï³õ:
¶ï³Ý ÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù Û³ÛÉ ÝÇõÃë Ý»ñùáÛ ¨ ³ñï³-
ùáÛ ÛáñÙáõÝëÝ ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ, Ûáñáó ³é³çÇÝÝ Ç Ý»ñùë ³Ý¹ñ
ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.
§ÚÄÀ (869) Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó, ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ²ßáïáÛ ¨ Ç
ï¿ñáõÃ»³Ý êÙμ³ï³Û Ð³Ûáó ëå³ñ³å»ïÇ ´³·ñ³ïáõÝõáÛ ¨ Ç Ï³-
ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ¼³ù³ñÇ³ÛÇ »Õ»õ ÏéÇõ ÁÝ¹ Û²ñáõ× ¨ ÁÝ¹ Îáß ¨
ÁÝ¹ ¶³õ³éÝ ¿... Ö. ³ñ Աñáõ× ½Îáß ¨ ½¶³õ³ñÇÝ ¨ Ï³Ù³õ ½Îáß³
í³Ý³Ï³ÝÝ ¨ Ç ùñթ³í³ùÇÝ ÁÝ¹ ³ÝÏÇÝ ÙÇÝ Ã³ÝÇí³× ³é»óÇÝ: ºë
¶ñÇ·áñ áñ¹Ç ì³é³Ù³ Í³é³ êÙμ³ï³ »ÏÇ Ññ³Ù³Ý³õ êÙμ³ï³ ¨
»ë Ñ³õ³ë³ñ»óÇ ½çáõñÝ ÁÝ¹ Îáß ¨ ÁÝ¹ Û²ñáõ× ½ÇÝã Çõñ»³Ýó...¦:
ºõë Ç Ý»ñùë ³Ý¹ñ. §Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ Ç... Ãáõ³Ï³ÝÇÝ ÜÈ¼
(987) »ëª êÙμ³ï³Û ß³Ñ³Ý áñ¹Ç ²ßáïáÛ ß³Ñ³Ýß³ÑÇ, ³½³ï»-
óÇ í³ëÝ ÇÙ ÑûñÝ Ñ³õ·áÛÝ ¨ ÇÙ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý ¨ Ù»Õ³ó ÃáÕáõ-
Ã»³Ý ½ß³É³Ï³õáñ μ³ÅÝ¿ ßÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ: ºõ »Ã¿ áù ÇÙ í×éÇë
¹ÇÙ³¹³ñÓ ÉÇÝÇ, Ý½áí»ëóÇ Û²ëïáõÍáÛ, ՅÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ¦:
ºõë Ç Ý»ñùë ³Ý¹ñ.
§Æ ÃáõÇë Ð³Ûáó âÈ¸ (1385), Ç ÷³ß³ÛáõÃ»³Ý ²ñÕáõÝ Ë³ÝÇÝ,
Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ¸»Ù»ïñ¿Ç, å³ñáÝáõÃ»³Ý ëպ³ë³É³ñ Խ³ñÏñ-
Í»³ÉÇÝª »ÕμûñÝ Æí³Ý¿Çª áñ¹õáÛÝ Ù»ÍÇÝ Շ³ÑÝß³Ñի, »ëª Ø³ÏÉÇËáõ-
ë³Ý ³Õ³ÛÇë áñ¹Çë »ÏÇ ²ñáõ×, ÇÙ Ñûñë ·³ÝÓ³·ÇÝ ·»Õë ¨ ÃáÕÇ
½Ñ³óիÝ ß³ñÇ³ïÝ Ñ³ëïÇó...¦:
²ëï Ç ßÇÝ³Ù¿çëÝ ï³Ýó ³ÛÉ³½·»³ó μ³ó³Ï³Û Û»Ï»Õ»óõáÛ ¨
Û³õ»ñ³Ï¿ ÛÇß»³É ³ñùáõÝ»³óÝ Ç Ñ³ñ³õáÛª ¿ ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáí ßÇ-
Ýáõ³Í ÇÝã Çμñ¨ ³Ùñáó, ½áñÙ¿ ³ë»Ý μÝ³ÏÇãùÝª Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ
ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ úëÙ³Ý»³Ýó ÙÝ³ó»³É:
Æ í»ñ ³Ý¹ñ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ï»ë³ÝÇ ³õ»ñ³Ï ßÇÝáõÃ»³Ýó,
½áñÙ¿ ³ë»Ý Û³é³çÝ ÉÇÝ»É å³Ý¹áÏ ¨ ï»ÕÇ í³×³é³ó, ù³Ý½Ç ¿
¨ Û³Ýóë ×³Ý³å³ñÑÇÝª áñ ·Ý³Û Û²ßÝ³Ï, Ç Â³ÉÇÝ ¨ Ç Ø³ëï³ñ³
·ÇõÕ: ¶ï³ÝÇÝ ¨ μ³½áõÙ ï»ÕÇù ³Ý¹³ëï³Ý³ó Ù³ùñ»³Éù Ç ù³-
ñ³Ýó ¨ Ç Ë×áÛ ¨ ³õ»ñ ï»ÕÇù ³Û·»³ó ¨ Í³é³ëï³Ý³óª áñå¿ë

å³ïÙ»Ý ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ Í»ñáõÝÇù, Ã¿ ½ï»ÕõáÛ í³×³éÇÝ ¨ å³Ý-
¹áÏÇÝ ¨ Ã¿ ½³Û·»³ó ¨ ½Í³é³ëï³Ý³óÝ. ë³ÑÙ³Ý ³Ý¹³ëï³Ý³ó
ëáñ³ ÏÇó ¿ ÁÝ¹ ë³ÑÙ³Ýë Îáß³Û Û³ñ¨»ÉÇó ¨ ÑÇõëÇëáÛ:
385. Îáß ·ÇõÕ μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáóª ïáõÝù 15, ¨ Ç ï³×Ï³óª 11:
ºõ ¿ Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ Å³Ù ¨ Ï¿ë: ²ÛÉ μ³ñÓñ³ÝÇëï ¹ñáõÃ»³Ùμ
ù³Ý ½³ÛÝ, ½Ç ¿ Ç É³ÝçÇ ³Ý¹ ²ñ³·³Íáõ Ç í³Û»Éáõã ¹Çñë, áñ áõÕ-
Õ³ÏÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ áõÝÇ ½³ÏáõÝë Ø»Í³ÙûñÇ ·»ïáÛÝ Çμñ¨ ÙÇáí
Å³Ù³õª áñáó ÙÇçáóÝ ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¹³ßï³í³Ûñª ï»ÕÇ ë»ñÙ³Ýó ¨
ó³ÝÇó μÝ³Ïã³ó ·»Õçë: æáõñ ëáñ³ Çç³Ý¿ Ç μ³ñÓ³Ýó É»ñÇÝ Ù»-
ÍÇ, ¨ Ù»ñÓ ·»Õçë Û³ñ¨ÙïÇó ³ÝÏ³ÝÇ ½³éÁÝÃ³÷ ³ñÍ³Ã³÷³ÛÉ ¨
¹³ñÓáõó³Ý¿ ½³ÕûñÇë: ¾ ¨ çáõñ Ûáñ¹ ³Õμ»ñ ÙÇáÛ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ
ï³ÝóÝ Ç փáëáñ³Ï ï»Õõáç, ÛáñáÛ ³Ï³Ý í»ñ³Û ·áÛ ß¿Ýù Ï³Ù³ñ³Ó¨
Ç ÑÝáó Ç Ïá÷³Íáõ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó:
ºÏ»Õ»óÇù ëáñ³. Ù»ÍÝ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó Ç ÑÝáó ³ÝïÇª ÷Éáõ-
½»³É ³ÝÏ»³É Ï³Û Çëå³é ³é ï»Õ»³õÝ: öáùñÝ ù³Ý ½³ÛÝª áõñ ³Õû-
Ã»Ý ³ÛÅÙ Ñ³Û³½·Ç μÝ³ÏÇãùÝ. ս»Õ³Ý Ýáñ³ կ³Ù³ñ³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Ç
Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó ÝáíÇÝ ÑÇÝ ßÇÝáõÃ»³ÙμÝ, ÇëÏ »ñ»ù áñÙáõÝùÝ ¨
÷³Ûï»³Û Í³Íù Ýáñ³ Ç ÝáñáÛ ßÇÝ»ó³Ý: ºõ ³Ýáõ³ÝÇ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ
¶¿áñ·»³Û: Ú³×³Ë»Ý ³ëï áõËï³õáñù. ¨ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿ª Ã¿ Ç
μ»ñ»ÉÝ ½ÝßË³ñë ëñμáÛÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ç Ð³Û³ëï³Ýª ³ëï Ñ³Ý·áõó»³É
»Ý ·Çß»ñ ÙÇ. ¨ ¿ Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛë ½³é³ç»³õ μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ï³-
å³Ý³í¿Ù ÙÇ Û³ÝáõÝ ÝáñÇÝ ëñμáÛ: Ú³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë ¿ ·»ñ»½Ù³-
Ýáõïª ÛáñáõÙ ¿ Ù³ïáõéÝ ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýó
Û³ñ¹³ñ»³É:
Ø»ñÓ ·»Õçë Û³ñ¨ÙïÇó ÑÇõëÇëáÛ ¿ ßÇÝáõ³Í ինչ անկատար ի
քառակուսի դրութեան μ³ñÓñ³¹Çï³Ï ï»Õõáç Ç Ù»Í³Ù»Í Ïá÷³Íáõ
ù³ñ³Ýó. ¨ Ñ³½Çõ μ³ñÓñ³ó»³É ßÇÝáõ³ÍáÛÝ »ñÏÏ³Ý·Ý³ã³÷ Ç Ñ³-
ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿. ¨ ³ÛÝ Ñ³Ù³ñ»³É ÝÙ³ Ç ï»ÕÇ ÑÇÙ³Ýó, Ï³Û ³ÛÝ-
å¿ë. ¨ áñå¿ë »ñ¨Çª ¿ Ç Ýáñáó, Ã»ñ¨ë ÛûëÙ³Ý»³Ýó:
Úëïáñ¨ ï³Ýó ·»Õçë Ç Ñ³ñ³õáÛ ¿ ÷áùñÇÏ ù³ñ³Ûñ, áõñ Ùï»³É
¨ áõÝÏÝ¹Çñ »Õ»³Éª Éë»Ý ½μ³½Ù³ÑÝãÇõÝ ËáËáçë çáõñó Ç Û³ï³Ï¿
ù³ñ³ÛñÇÝ, áõñ Ùï»³É ¨ Ù»ñª ëïáõ·»ó³ù: ²Ý¹ª áõñ ÑÝãÇ Ó³ÛÝÝ,
³ßË³ï»³Éª ÷áùñ ÇÝã ù³Ï»³É ¿ÇÝ μÝ³ÏÇãù ·»Õçë, Ã»ñ¨ë Ï³ñ³ë-
ó»Ý ·ï³Ý»É ½çáõñÝ ¨ Ñ³Ý»É ³ñï³ùë Ûû·áõï ³Ý¹³ëï³Ý³ó Çõ-
ñ»³Ýó: ²Ûë çñ³Ýóù ÁÝ¹ »ñÏñ³õª Ã»ñ¨ë »Ý ëÏ½μÝ³õáñáÕù Ø»Í³-
ÙûñÇ ·»ïáÛÝ: æáõñù ³Ûëñ É»ñÇÝ »Ý Ù³ùáõñ ¨ ³éáÕç³ñ³ñ, ³ÛÉ çáõñ
Ø»Í³ÙûñÇ ·»ïáÛÝ ë»³õ, Í³Ýñ ¨ ³Ý³ËáñÅ Û³ñμáõÙÝª å³ï×³é»³É
Û³Õï³ÕïáõÏ ÑáÕáÛ ¨ Ç Ñ³Ýù³ÛÇÝ ù³ñ³Ýó ¨ Ë×Çó çñ³ÝóÇó Ýáñ³,

áñ Ç ÙÇçáóë ³Ûëñ ·»Õç ¨ ³Ï³Ýó ·»ïáÛÝ:
Â»ñ¨ë ³Ûë ·ÇõÕ Çó¿ Îáõ³ß ³Ýáõ³Ý»³É ³õ³ÝÝ ÛëïáñáïÇ ³ëï
²ñ³·³Í É»ñÇÝëª ½áñÙ¿ ·ñ»Ý å³ïÙÇãù: Øáíëէë Êáñ»Ý³óÇ (Ñ³ïáñ
¶, ·É. 22). §ÆëÏ ¶Ý¿É »Ï»³É Û³õ³ÝÝ Îáõ³ßª áñ ÛáïÇÝ ²ñ³·³ÍÝ
Ïáã»ó»³É É»ñÇÝ, ³é Ïáõñ³ó»³É Ñ³õÝ Çõñ îÇñ³Ý: ... í³ëÝ áñáÛ Ñ»Õ-
Ó³Ù³Ñ »Õ»³É ÛÇõñáó ë»Ý»Ï³å»ï³ó (îÇñ³Ý) Ç Ññ³Ù³Ý¿ ³ñù³ÛÇ
Ç ·³ÕïÝÇ. ¨ Ç ÝÙÇÝ ³õ³ÝÇ Îáõ³ß Ã³Õ»ó³õ¦: Îáã¿ ¨ ½³Ûë ï»ÕÇ
Îáõ³ß ³Ýáõ³Ùμ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó, ÏÇó ³ÛëÙ ¨
½ìÅ³Ýª áñ ¿ Û³ñ¨»ÉÇó ³Ûëñ ·»Õç (², ·É. 34):
´³½áõÙ ³Û·»ëï³Ýù »Õ»³É »Ý Û³é³ç³·áÛÝ ³ëïª Ûáñë ·áÝ ï³-
Ï³õÇÝ ÑÝÓ³Ýù ÷áր»³Éù Ç íÇÙÇÝ ¨ Û³ñ¹³ñ»³Éù Ç μÝ³Ï³Ý ù³-
ñ³ÛñëÝ: ºõ ³ñ¹¿Ý ÇëÏ ï»ë³ÝÇÝ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë áñÃù Ë³ÕáÕáÛ ¨
³ñÙ³ïù Ã½»ÝõáÛ:
386. Ø»Ý³ëï³Ý ³Ûëñ Îáõ³ß ³õ³ÝÇ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ êï»÷³Ý-
ÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ÷áùñÇÏ ÓáñáÛÝ, áñ Ù»ñÓ Û³Ûë
·ÇõÕ Ñ»éÇ Çμñ¨ ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõª Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³. »Ï»Õ»óÇÝ
÷áùñ, Ë³ã³Ó¨, ·Ùμ»Ã³õáñ. ³ÛÉ ë³Ïë Ç í³Õáõó ³ÝμÝ³Ï ·áÉáÛÝ,
ù³Ûù³Û»³É, ³õ»ñ»³É Ï³Û: ¶Ùμ»ÃÝ ³ÝÏ»³É ¨ áñÙáõÝùÝ ÷áùñ Ù³-
ë³Ùμ íÝ³ë»³É ¨ å³ï³é»³É ¨ ½ñÏ»³É ÛÇÝã ÇÝã ù³ñ³ÝóÝ, áõëïÇ
Ëáßáñ³ï³é ³ñÓ³Ý ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý áñÙÝ Ýáñ³ ³ñï³-
ùáõëïª Ç å³ï×³éë ³ÝÏ»³É ù³ñ³ÝóÝ Ç ÙÇçáó³ó Ï³ñ·Ç ·ñáóÝ
չ»Õ¨ Û³ñÙ³ñ ³éÝáõÉ Ç ·Çñë ³Ûë, ³ÛÉ Ç ù³Ûù³Û»³É Ï³ñ·Ç ³Ý¹
·ñáóÝ å³ñ½³å¿ë ï»ë³Ý¿ñª »Ï»Õ»óÇÝ ·áÉ Û³ÝáõÝ ÛÇß»³É ëñμáÛ
Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ: ÜßÙ³ñÇÝ Ñ»ïù ÝÏ³ñáõó ¨ ï¿ñáõÝÇ å³ïÏ»ñ³ó ¨
ëñμáó ÛáñÙáõÝë ³Ûëñ ï³×³ñÇ Ç Ý»ñùáõëï. áñå¿ë Ç Ï³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óÇÝ ÑÇÝ Â³ÉÝ³Û ¨ Û»Ï»Õ»óÇÝ ºñ»ñí³ó ¹³ëï³ÏÇ ¨ Û³ÛÉë:
¶ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ÇÝã ÝáõÇñ³Ý³ó Ù»ñÓ Ç ¹áõéÝ ï³-
×³ñÇë ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õáÛª Áëï ³ÛëÙ.
§ÜÈ (981) Ãáõ³Ï³ÝÇÝ, Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ï»³éÝ Ê³ãÏ³
¨ Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ýն êÙμ³ï³ ¨ Ç Û³ëպ³ñ³å»ïáõÃ»³Ýն ¶ñÇ-
·³õñá, ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ²ßáïáª áñ »ñ»ï ²ßáï Û³õ³Ý¿ ½ç³Õ³óëÝ
¨ ½¿·ÇÝ ¨ ½ÑáÕÝ Ïáí»ÕÓ Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óÇë í³ëÝ ß³Ñ³Ýß³ÑÇ ³ñ¨-
ß³ïáõÃ»³Ý ¨ Ù»Õ³ó ÃáÕáõÃ»³Ý ¨ áñ áù ëå³ë³õáñ»ó³Ý Ç ëáõñμ
»Ï»Õ»óÇë, ²ëïáõ³Í ÛÇõñ Ç ÙÇõë³Ý·³Ù ·³Éëï...¦:
Î³ó³ñ³Ýù Ï³Ù Ëñ×ÇÃù í³Ý³Ï³Ý³óÝ Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇÝ Çëå³é
³õ»ñ»³É ¨ Ë³Ý·³ñ»³É Ï³Ý. ·ï³ÝÇÝ ¨ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Û³ñÏù
Ç É³ÝçÇ ³Ý¹ª ÏÇëáí Ã³Õ»³É Ç ÑáÕ: àñå¿ë ¨ ÙÇÝª Û³ñ¨ÙïÇó ï³-
×³ñÇÝ, Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Í³Íù Ýáñ³ ÏÇëáí ã³÷ Çç»³É ¿, ³ÛÉ ÙÇõë

ß¿ÝùÝ Ï³Û ³ÙμáÕç ³é³Ýó ¹ր³Ý ¨ Éáõë³ÙïÇó ¨ Ã»ñ¨ë »Õ»³É ¿
çñßÇÕç (ë³éÝÇ×). ½Ç á°ã ·áÛ çáõñ Ç Óáñ³ÏÇ ³ëï, ³ÛÉ »Ã¿ Ç Å³Ù³-
Ý³Ïë ³ÝÓñ¨³ց ¨ Ñ³Éáó³ó Ó»³Ýó:
387. ìÅ³Ý ·ÇõÕ. ³ÛÅÙ ³Ýáõ³Ý»³É Û³ÛÉ³½·»³ó àõç³Ý, Ñ»éÇ Ç
Îáß³Û áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ¨»Éë Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ: ¶áÛ Ç ëÙ³ ëñμ³ï³ß ù³-
ñ³Ùμù »կ»Õ»óÇ ù³Ûù³Û»³É: ´Ý³ÏÇÝ ³ëï ³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿-
ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 7: ²Ûë ·ÇõÕ ¿ Ç É³ÝçÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇ É»ñÇÝ. ¨ Ã»ñ¨ë
³ÝáõÝë ìÅ³Ý ÁÝÏ³É³õ Ç Ó³ÛÝ¿ çáõñó ëáñÇÝª áñ Çç³Ý¿ Ç í»ñáõëï
³ÝïÇ ½³éÁÝÃ³÷ ½·ÉËáí íÇÙ³ó ÁÝ¹ ù³ñáõï ³éáõ³Ïë íÅ³Éáí
Ï³ñÇ ëñÁÝÃ³ó:
Սïáñáï ·»Õçë ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ¿ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ ÁÝ¹³ñÓ³Ï
¹³ßï³í³Ûñ ³ñ¹ÇõÝ³μ»ñ ÑáÕáÛ: Æ ¹³ßïÇ ³ëï ÅáÕáí»³É μ³Ý³-
Ï»ó³Ý ½ûñù Ð³Ûáó ³é ³ñù³Û êÙμ³ï Û³ÙÇ 895, Áëï ¼ ÚáíÑ³ÝÝáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª ÁÝ¹¹¿Ù Ñ³·³ñ³óÇ áëïÇÏ³ÝÇÝ ²÷ßÝÇ μ³Ý³Ï»ÉáÛÝ
½ûñûù Ç ¸áÕë ·ÇõÕª áñ Û³ñ¨»ÉÇó ³Ûëñ ·»Õç Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ ³õ»-
ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ Å³Ù Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ ¹³ßïÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõª
áñ ï³Ï³õÇÝ Ï³Û ÝáíÇÝ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ùμ: Æ ·»Õç¿ ³ëïÇ ¿ñ
»ñ¨»ÉÇ í³ñÅ³å»ï í³ñ¹³å»ïÝ Ø»ÉùÇë¿Ã Û³õáõñë Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëáõÃ»³Ý ØáíëÇëÇ êÇõÝ»óõáÛ:
388. ²Õóù ·ÇõÕ: Ð»éÇ Ç ìÅ³Ý³Û Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ áõÕÕ³ÏÇ Û³-
ñ¨»É³ÏáÕÙÝ, Ç í»ñ³Û Û³ñ¨Ùï»³Ý ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ ²Ýμ»ñ¹áÛ,
áõñ μÝ³ÏÇÝ ³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 9 ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý
½³ÝáõÝ ·»Õçë ²Õë:
¼·»Õç¿ ³ëïÇ Øáíë¿ë Êáñ»Ý³óÇ (Ñ³ïáñ ¶, ·ÉáõË 27). §ÆëÏ
ëå³ñ³å»ïÝ ä³ñëÇó »Ï»³É Ç Ð³Ûëª Ç Ó»éÝïáõ ÉÇÝ»ÉáÛ Ý³Ë³-
ñ³ñ³óÝ, ³éÝáõ ½³ÙáõñÝ ²ÝÇ (Î³Ù³Ë) ¨ ·»ñ¿ ½³Ù»Ý³ÛÝ ·³ÝÓë
³ñùáõÝÇ áñ Ç ÝÙ³, ³ÛÉ¨ ½áëÏ»ñë Ã³·³õáñ³óÝ, á°ã ·Çï»Ù Ã¿
í³ëÝ Ý³Ë³ïÇÝë ³éÝ»ÉáÛ ²ñß³Ï³Û ¨ »Ã¿ վասն ÑÙ³ÛÇó ÇÝã Ñ»Ã³-
Ýáë³Ï³Ý³ó, ½áñ ³å³ Ù³ÕÃ»³É Ý³Ë³ñ³ñ³óÝª Ã³÷»³É Ã³Õ»óÇÝ
Û³õ³ÝÇÝ Û²Õóëª áñ ÛáïÇÝ ²ñ³·³Í Ïáã»ó»³É É»ñÇÝÝ. ù³Ý½Ç á°ã
·Çï³óÇÝ ÁÝïñ»É ½áëÏ»ñë Ñ»Ã³Ýáë³ó ¨ Ñ³õ³ï³ó»Éáó, ½Ç ÁÝ¹
ÙÇÙ»³Ýë ¿ñ Ë³éÝ³Ï»³É ·»ñáÕ³óÝ: Ú³Õ³·ë ³ÛÝñ á°ã ³ñÅ³ÝÇ Ñ³-
Ù³ñ»ó³Ý Ç ¹Çñë ëñμáóÝ Ã³Õ»É Ç ì³Õ³ñß³å³ï ù³Õ³ùÇ¦: ¼³Ûë
·Çï»Éáí Ù»ñ ½ÝÝ»ó³ù Ç ßÇÝ³Ù¿ç ·»Õçë ¨ ³å³ Ç í»ñçáÛ ï»ë³ù
½³õ»ñ³Ï Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ·»Õçë Ç í»ñ³Û ù³ñ³÷³Ý
ÓáñáÛÝ, Ç í»ñ³Û ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ Çջ³Ý¿ Ç Ëáñ³Óáñ ³Ý¹ñ. ¨ Ù»ñÓ
³ÛÝÙ Ç ÑÇõëÇëáÛ ³ÝÙÇç³å¿ë Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ù³ñ³÷³Ý ¿ ·»ïÝ³÷áñ
Ù³ïáõéÝ ÙÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ç ÑÇõë³ÍáÛ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó ¨ ï³-

ÝÇù Ù³ïñ³ÝÝ Ñ³ñÃ, Ñ³õ³ë³ñ ·»ïÝáÛÝ ¨ ¹áõéÝ Ýáñ³ ÷áùñÇÏ
Û³ñ¨ÙïÇó Ç ËáÝ³ñÑ ¹Çñë, ÁÝ¹ áñ Ùï»³É Ù»ñª ½ÝÝ»ó³ù. »ñÏ³ÛÝáõ-
ÃÇõÝ Ù³ïñ³ÝÝ 5 ·³½ ¨ Ï¿ë, É³ÛÝáõÃÇõÝÝ 2 ·³½, »ñ»ù ã³ñ¿ù, ÇëÏ
μ³ñÓñáõÃÇõÝÝ 2 ·³½ ¨ Ï¿ë. ß¿ÝùÝ ³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙ³Ý ÏÇë³μáÉá-
ñաÏ ¨ Û³ï³Ï Ýáñ³ μ³ñÓñ ù³Ý ½ÙÇõë Û³ï³ÏÝ ãáñë Ù³ïÝ³ã³÷ ¨
¿ñ Çμñ¨ ï»ÕÇ μ»ÙμÇ ë»Õ³ÝáÛ ¨ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç Ï³Ý·Ý»³É ù³ñ»³Û
ëÇõÝ ÙÇ ½ûñ¿Ý ë»³Ý ë»Õ³ÝáÛ. Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ÛáñÙáõÝëÝ ÑÇõëÇ-
ëáÛ ¨ Ñ³ñ³õáÛ Íáó³õáñ ÏÇë³μáÉáñ³Ï Ï³Ù³ñûù ï»ÕÇù ¨ ½³é³-
ç»³õ Íáó³õáñ ï»Õ»³óÝ í³Ý¹³Ïù ù³ñ»³Ûª Ã½³õ É³ÛÝáõÃ»³Ùμ ¨
3 ã³ñ¿ù μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ Ç Û³ï³Ï¿Ý. ÇëÏ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝùÝ 7 áïÝ ¨
Ï¿ëª Ñ³õ³ë³ñ áñÙáóÝ. Û»ñÏáëÇÝ í³Ý¹³ÏëÝ ³Ý¹ ³ñï³ùáõëï ¿ÇÝ
ù³Ý¹áõ³Íù »ñÏ³ÃÇ ·áñÍ»³ó. Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝª ¿ñ μ³½Ï³ï³ñ³Í
³Ûñ ÙÇ ¨ »ñÏáõ ³éÇõÍù Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó Û³ñÓ³Ï»³É Ç í»ñ³Û ¨
³ÛÉ ·ÇÓù ÇÝã ÷³ÃáÛÃùª »ñÏÏ³ñ·. ÇëÏ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝª Û»ñÇë μ³-
Å³Ý»³É ù³Ý¹³ÏùÝ. ²ª μáÉáñ³ÏÝ μ³Å³Ý»³É ù³é³μ³ÅÇÝ, Ç í»ñÇÝ
»ñÏáõ μ³ÅÝÇª »ñÏáõ ÃéãáõÝù Ïïó³Ñ³ñ»Ý ½Ã»ñÃ Í³ÕÏ³Ýó, ÇëÏ Ç
ëïáñÇÝ μ³ÅÇÝëÝ »Ý ÙÇ ÙÇ í³ñ¹³Ó¨ ù³Ý¹áõ³ÍáÛù. Ç ÙÇçÇÝ μ³Å-
ÝÇ »Ý »ñÏáõ áñÃù Ë³ÕáÕáÛ ÷³ÃáõÃ»³É ÁÝ¹ Çñ»³ñë, ³Õáõ¿ë ÙÇ Ç
ëïáñ¨. ¨ ÃéãáõÝ ÙÇ Ï³ó»³É Ç í»ñ³Û áñÃáÛÝª áõï»Ý ½Ë³ÕáÕÝ. ÇëÏ
Û»ññáñ¹ μ³ÅÝÇ ³ñ¨Ùï»³Ýª áñë³Ï³Ý ³Ûñ ÙÇ Ç Ó»éÇÝ ÝÇ½³Ï Ñ³-
ñ»³É ÁÝ¹ Í³Ù»ÉÇëÝ ·³½³ÝÇ ÇÙÇù ¨ ßáõÝ áñë³Ï³Ý ³é ÝÙÇÝ:
âáõÝ¿ñ μÝ³õÇÝ Éáõë³Ùáõï ÇÝã ³Ûë Ù³ïáõéÝ, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÉ³½-
·Çù Û»ñÏáõë ï»ÕÇë ù³Ï»³É Ùñ×áíù μ³ó»³É ¿ÇÝ ½÷áùñÇÏ Éáõë³Ý-
óáÛóëª Û³ñ¨»ÉÇó ¨ Ç ï³Ý»³óÝ. ¨ Ç Ï³ñ¨áñ Ù³ùñáõÃ»³Ý å³Ñ¿ÇÝ
Ýáùին ³ÛÉ³½·Ç μÝ³ÏÇãùÝ. Ûáñáó Ç Ñ³ñó³Ý»É Ù»ñ ½ï»ÕõáÛë, å³-
ï³ëË³Ý¿ÇÝ. äÇ½ÇÙ ÷ÇñÇÙÇ½ ïÇñ, ½Ç³ñ¿Ã »ñÇ: ºõ »ñμ»ÙÝ ÉáÛë ¨ë
í³é»Ý ³Ý¹ª μ³Ûó ã·Çï»Ý ½ÇÝã ÉÇÝ»ÉÝ: ºõ Ç Ñ³ñó³Ý»É ½Ù»ñÓ³Ï³Û
Ñ³Û μÝ³ÏÇãë, Ã¿å¿ï áãÇÝã ³ë»Ý ½ï»ÕõáÛë, ³ÛÉ ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ
Éáõ»³É Ç ÙÇÙ»³Ýóª å³ïÙ»Ý, Ã¿ »ñμ»ÙÝ 24 áõÕïáõ μ»éÝ Ù³ëáõÝù
μ»ñ»³É ³Ù÷á÷»³É »Ý ³ëï Ç ëÙÇÝ ·»Õç:
ÎÇó ³ÛëÙ Ù³ïñ³Ý »Ý ¨ ³ÛÉ ßÇÝáõ³Íù թ³Õ»³Éù ÁÝ¹ ÑáÕáíù
¨ ÷É³ï³Ïûù. ¨ Ç å»Õ»É ½ÑáÕëÝ Ç Û³Ûï ·³Ý ÁÝïÇñ ï³ß³Íáõ
ù³ñ³Ùμù áñÙáõÝù ßÇÝáõ³Íáó. Û³ÛëáëÇÏ ßÇÝáõ³Íë ¨ Ù»ñÓ ³ÛÝóª
³ÝÏ»³É ¨ ÷ßñ»³Éª ó³Ý¨óÇñ Ï³Ý Ë³ãí¿Ùù ¨ å³ïáõ³Ý¹³Ýù Ýá-
óÇÝ ¨ ë³É³Û³ï³Ï»³É ×³Ý³å³ñÑùª áñù óáõó³Ý»Ý ÉÇÝ»É ï»ÕÇ ÇÝã
Ýß³Ý³õáñ, ¨ Áëï ÝÏ³ïÙ³Ý Ù»ñáõÙª Ñ³õ³Ý³Ï³Ý ÃáõÇ ÉÇÝ»É ³ÛÝÙ
Ù³ïñ³Ý ³Ù÷á÷Çã áëÏ»ñó Ñ³õ³ï³ó»³É ¨ Ñ»Ã³Ýáë Ã³·³õáñ³óÝ
Ð³Ûáó, Ã¿¨ μ³½áõÙë áñáÝ»³Éª ãÏ³ñ³ó³ù ·ï³Ý»É ½ÝßÙ³ր³ñնë ÇÝã

·ñոõ³Íáó Û³õ»ñ³ÝëÝ ³Ý¹:
ÀÝ¹³ñÓ³Ï ·»ñ»½Ù³Ýáõï ³Ûëñ ³õ³ÝÇ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ
μ³ó³Ï³Û Ç ßÇÝ¿ë, áñáó Ë³ãí¿Ùù ½³ñ¹³ñեÝ ½³ÛÝ ï»ÕÇ: Î³Ý ¨
ÛáÉáíù Ç ÝáóáõÝó ï³Ï³õÇÝ Ç Ï³Ý·áõÝ Ç í»ñ³Û å³ïáõ³Ý¹³Ý³ó
Çõñ»³Ýó:
389. î»Õ»ñ. Ïáã»ó»³É Ç μÝ³Ïã³óë ¨ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ³ÛÉ
Ù»Ý³ëï³Ý³ó Û³Ûë ³ÝáõÝ: Ð»éÇ ¿ Ç í»ñáÛÇß»³É ²Õóù ·»Õç¿ ¹¿åÇ
í»ñ Ç É»³éÝ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ¹ñáõÃ»³Ý
Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ÷áùñÇÏ Óáñ³ÏÇª áñ ÷áùñ ÇÝã Ûëïáñ¨ Ë³éÝÇ Ç
Ù»Í ÓáñÝ ²Ýμ»ñ¹³Û: ²Ûë ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ ³ÝÍ³ÝûÃ Ç å³ï-
Ù³·Çñë Ð³Ûáóª ³ÛÉ Ï³ñÇ Û³×³Ë»³É Ç μÝ³ÏÇãë ³Ûëó ÏáÕÙ³Ýó, ½áñ
¨ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù Ûáñçáñç»Ý ¸ÁÕÁñ ³é Ç ãÏ³ñáÕ ÉÇÝ»É
³ñï³μ»ñ»É ½Ñ³Û³óÇ ³ÝáõÝë î»Õ»ñ: ºõ Ã»ñ¨ë ³Ýáõ³ÝÇ ·ï³õ Ç
ëÏÇ½μÝ ³Ý¹ ÄԳ–ñ¹ ¹³ñáõ Ç å³ï×³éë Ù»Í³Ï³éáÛó »Ï»Õ»óõáÛÝ
áñ Ç ÝÙ³ª ½áñ »ï Ï³éáõó³Ý»É μ³ñ»å³ßï ïÇÏÇÝÝ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝª
³ÙáõëÇÝ ì³ã¿ ÇßË³ÝÇ, áñáÛ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ¹ÝÇ Ç í»-
ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý ·³õÃÇ ï³×³ñÇÝ Û³յë ûñÇÝ³Ï.
§àÒ² (1232):
ÞÝáñÑûùÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª Ø³Ù³Ë³ÃáõÝë, ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇùë
½Ù»Í ¨ ½÷áùñ ¨ ½Å³Ù³ïáõÝë ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ ¨ ³éÝ ÇÙáÛ ì³ã¿Ç:
ÆëÏ μÝ³ÏÇãù ëáõñμ áõËïÇë Ñ³ëï³ï»óÇÝ ÙÇÝã Ç ï³ñÇÝ å³-
ï³ñ³· Ç ïûÝÇ ì³ñ³·³Û ëáõñμ Ê³ãÇÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»óÇùë Ù³-
ï³Õáí ¨ ëÇñáí: ÆëÏ áñ ½·ñ»³Éë Ë³÷³Ý¿ª ²ëïáõÍáÛ ï³Û å³-
ï³ëË³ÝÇ ³é³çÇ ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ: ØËÇÃ³ñ ·ñÇã¦:
ØÇçÇÝ ï³×³ñÝ ³é³Ýó ë»³Ý. ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ·³õÇÃ Ýáñ³ Ç í»-
ñ³Û ãáñÇó ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó. Ñ³Ý¹»ñÓ Ù³ïñ³ÙμùÝ »Ý í³Û»Éã³-
ß¿Ýù, μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñù Û³Ùñ³Ïáõé ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó: ºñ»ù ÷áù-
ñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ù »Ý Ç ÝÙ³ ÙÇÝ Ç í»ñ³Û ï³×³ñÇÝ ¨ »ñÏáõùÝ Ç
í»ñ³Û ·³õÃÇÝ: ²Ûë »ñÏáõ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ù Ç Ý»ñùáÛ Çõñ»³Ýó áõÝÇÝ
½»ñÏáõë ÷áùñ ³ÛÉ Ù³ïñáõÝë ի ÙÇçáóÇ ³Ý¹ ³é³ëï³ÕÇ ¨ ï³-
Ý»³óÝ ¨ ÷áùñÇÏ ¹ñáõÝù Ýáó³ Ç í»ñáõëï ³ÝïÇ ï³Ý»³óÝ:
²Ûë Ù»Í³·áñÍ »Ï»Õ»óÇ, áñ Û³Ù»Ý³Ñáí³ëáõÝ í³ÛñÇ, Ç í³Û»Éáõã
μ³ñÓñ³¹Çï³Ï ï»Õõáç, ¹ÇïáÕ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï ¹³ßï ²ñ³ñ³ï³Ûª Ï³Û
³ÛÝå¿ë Éù»³É ¨ ³Ù³ÛÇ ¨ μÝ³ÏÇãù ³Ý¹¿Ý ³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿-
ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 6: ºõ áñå¿ë »ñևÇ ã»Ý »Õ»³É ³ëï Û³é³ç³·áÛÝ
³ÙáõëÝ³õáñ ·»ñ¹³ëï³Ýù, ½Ç Ï³ñÇ ë³Ï³õù »Ý ³Ý¹³ëï³Ýù ë»ñ-
Ù³Ýó: ²ÛÉ ÙÇ³ÛÝ »Õ»³É ¿ Ù»Ý³ëï³Ý Ïáõë³ÏñûÝÇó ¨ Ã¿ »Õ»³É Çó¿
աëï Ý³Ëù³Ý ½ßÇÝáõÃÇõÝÝ ³Ûëñ ï³×³ñÇ μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ïáõë³Ïñû-

ÝÇó ¨ »Ï»Õ»óÇ Ýáó³, Ñ³õ³Ý³Ï³Ý »ñ¨Ç:
Î³ó³ñ³Ýù Ï³Ù ïáõÝù ÝáóÇÝ Ïáõë³ÏñûÝÇóÝ ãáõÝÇÝ ÇÝã Ñ»ïë
ßÇÝáõÃ»³Ýó, ù³Ý½Ç ÙÇßտ ÷á÷áË μÝ³ÏáõÃ»³Ùμ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿-
ï³Ï³Ý³óª ù³Ï»³É ¨ ³ÝÑ»ï³ó»³É »Ý: Ü³Ëù³Ý ½³Ùë Çμñ¨ ÛÇëáõÝ
³ÛÉ³½·Ç μÝ³ÏÇãù ßáõñç ½·»ñ¹³ëï³Ýûù Çõñ»³Ýó ¨ ½»Ï»Õ»ó»³õÝ
³Í»³É Ï³éáõó»³É »Ý å³ñÇëå Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ Ç
å³ï×³éë ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó, ³ÛÉ ³ÛÝ å³ñÇëå ¨ë ù³Ûù³Û»³Éª
Ï³Û Ù³ë³Ùμ ÇÝã Ç Ï³Ý·áõÝ:
ºÏ»Õ»óÇÝ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë áõÝÇ ³õ»ñÙáõÝë ù³ñ³Ýó ¨ å³ï³-
éáõ³Íë Ç ·»ïÝ³ß³ñÅիó, ³ÛÉ Ù»Í Ù³ë³Ùμ Ï³Û Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý: ºõ
³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ Çõñ Û³ÛÉáó Ù»Í Ù³ë³Ùμ »ÕÍ»³É ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
Ã»³Ýóª ÛÇß³ï³ÏÇ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ:
390. Úëïáñ¨ ù³Ý ½³Ûë ï»ÕÇ, Ç É»½áõ³ÏÇ ³Ý¹ »ñÏáõó Óáñáóª
áñ ³ÝÏ³ÝÇ ÁÝ¹ Ù¿ç ³Ûëñ î»Õ»ñáÛ ¨ ´Çõñ³Ï³Ý³Û, ³õ³Ý¹»Ý ÉÇ-
Ý»É êáõñμ Ê³ã í³ÝÇóª ½áñ ì³ñ¹³Ý ³ßË³ñÑ³·Çñ Ãáõ¿ ÁÝ¹ ÙÇõë
»ñ¨»ÉÇ Ù»Ý³ëï³Ýë. ³ÛÉ »Ï»Õ»óÇ Ýáñ³ ¨ Ï³ó³ñ³Ýù ÏñûÝ³õáñ³óÝ
Çëå³é ³õ»ñ»³É Ñ³õ³ë³ñ»³É »Ý »ñÏñի:
391. ØÇõë ï³×Ï³μÝ³Ï ·ÇõÕûñ³ÛùÝ: ¾ñÏáíª ïáõÝù 9: Ø³Õï³Ûª
ïáõÝù 6: ²õ³Ýª ïáõÝù 12: Ô³ñ³×³É³ñª ïáõÝù 8: ¸Ç»³Ýª ïáõÝù 6:
¶²ô²è ²Ü´ºð¸²Ú Î²Ø ´Æôð²Î²Ü²Ú
392. ²Ýμ»ñ¹ ³Ùñáó. Ñ»éÇ Ç ´Çõñ³Ï³Ý³Û ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Ç í»ñ

³Ý¹ñ Ç É»³éÝ Ù»Í Çμñ¨ »ñÏáõó Å³Ùáõóª ÛáñÙ¿ Ç í»ñ ³Ý¹ñ ãÇ°ù ³ÛÉ
ï»ÕÇù ÇÝã ·ÇõÕÇó Ï³Ù ³õ³Ý³ó, ¿ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û Ñ³ï³ÍÇ
ÙÇçáó³ó Ë³éÝáõñ¹Ç »ñÏáõó Óáñáó: Æ Ñ³ñ³õáÛª ÝáÛÝ Ë³éÝáõñ¹
ÓáñáóÝ ¨ çáõñó ÝáóÇÝ, Û³ñ¨»ÉÇó ¨ Û³ñ¨ÙïÇóª ÝáÛÝ Ëáñ³Óáñù:
ºñ»ù»³Ýն ¨ë ½³éÇÃ³÷ù ¨ ³ÝÙ³ïã»ÉÇù: ²Ûë Ñ³ï³Í É»½áõ³Ï Ç
ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ áñáß»³É ¿ Ñ³ëï³ïáõÝ μ³ñÓñ å³ñëå³õª áñ-
Ó³ù³ñ Ù»Í³Ù»Í ï³ß³Íáõ íÇÙûù: ºõ ¿ ÙÇçáóÝ μ³õ³Ï³Ý ÁÝ¹³ñ-
Ó³Ï ï³ñ³ÍáõÃÇõÝ »é³ÝÏÇõÝ³Ó¨, áõñ³Ýûñ ï»ë³ÝÇÝ Ñ»ïù ÏÇë³-
õ»ñ ßÇÝáõÃ»³Ýóª μÝ³Ï³ñ³Ý³ó, ¹Çï³Ýáó³ó ¨ çñßÕçÇ (ë³éÇç): ºõ
Ç ëå³éáõ³ÍÇ ³Ý¹ Ñ³ï³ÍÇ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ¿ ï³×³ñ ·»Õ»óÇÏ
ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμª Ï³éáõó»³É ³é³Ýó ë»³Ý ÛáñÓ³ù³ñ ï³ß³Íáõ
íÇÙ³ó. áõÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ë»Õ³Ý ¨ ½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨
½Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ: Â¿-

å¿ï Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý Ï³Û ï³×³ñÝ, ³ÛÉ ÇÝã ÇÝã ù³ñÇÝù Ç Í³Ûñ¿
áñÙáóÝ, Ç ï³Ý»³óÝ ¨ Ç Ï³ÃáõÕÇÏ¿¿Ý ³ÝÏ»³É Ï³Ý ßáõñç ½»Ï»Õ»-
ó»³õÝ. áõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·Çñª Ã»ñ¨ë ßÇÝáõÃ»³ÝÝ, Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý. ³ÛÉ
Ç Ï³ñÏï³μ»ñ ÑáÕÙáó ¨ Û³ÝÓñ¨³ó Ñ³ñÃ»³É ·ñáóÝª ã»Õ¨ ÑÝ³ñ ÁÝ-
Ã»éÝáõÉ, ù³Ý½Ç Ñ³½Çõ ÝßÙ³ñ¿ÇÝ ëïáõ»ñù ÇÝã ÇÝã ï³éÇó: ¶ï³õ
Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛÝ ÛáñÙÝ Ýáñ³ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ ÝáõÇñ³Ý³ó ³é³Ýó
Ãáõ³Ï³ÝÇª Ã¿¨ Û³Ûï ÇëÏ ¿ Å³Ù³Ý³ÏÝ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç ÝÙÇÝ ÇßË³-
Ý³õáñ³ó:
§Æ Å³Ù³Ý³ÏÇ ï¿ñáõÃ»³Ý Æí³Ý¿Ç ¨ Þ³ÑÝß³ÑÇ, í»ñ³Ï³óáõ-
Ã»³Ý ·³õ³éÇë ì³ã¿Ç Ù»ù ³Ù»Ý... ïáõ³ù... ³éáõÇÝ Ï¿ëÝ î»Õ»-
ñáõ: ºõ ëáù³ Ñ³ëï³ï»óÇÝ ½Ë³ãÇÝ ß³μ³ÃÝ ¨ Ïիñ³Ï¿ å³ï³ñ³·
Ù»ñ ÝÝç»ó»Éáó¦:
²Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ ï»ÕõáÛë Ýß³Ý³ÏÇ Ç å³ïÙ³·Çñë ²Ýμ»ñ¹
¨ ²Ùμ»ñ¹. ³ÛÉ ³é³çÇÝÝ áõÕÕ³·áÛÝ »ñ¨Ç, ù³Ý½Ç μ³ó³ë³Ï³Ý
Ù³ëÝÇÏÝª ³Ý, Ç μ³ó μ³éÝ³Û ½Çñ³Ï³Ý Ýß³Ý³ÏáõÃÇõÝ μ»ñ¹Çª áñ
Ï³Û³Ý³Û ßñç³å³ï å³ñëåûù ¨ ³ßï³ñ³Ïûù: ²ÛÉ ½³ÛÝ ãáõÝÇ ï»-
ÕÇ¹ ³Û¹ μ³óÇ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÙÇ³Ï å³ñëå¿Ýª áñ Ó·Ç áõÕÕ³·ÇÍ μ³ß¿
Ç μ³ß »ñÏáõó ÓáñáÛÝ, í³ëÝ áñáÛ ³Ýáõ³ÝÇÉ å³ñïÇ ²Ýμ»ñ¹, ÇëÏ
²Ùμ»ñ¹Ý Ýß³Ý³Ï¿ ÏÇó ÁÝ¹ ³ÛÉáõÙ. áñå¿ë ³ÙáõëÇÝª ³ÛÝ ¿, Ñ³Ùáõë.
áõë³ÏÇó (ûÙáõ½ï³ß):
393. ´Çõñ³Ï³Ý. ·ÇõÕ ³ÛÅÙ μÝ³Ï»³É Ç Ñ³Ûáó: ¾ Ç í»ñ³Û ³ñ¨»-
É»³Ý »½»ñ Ù»ÍÇ ÓáñáÛÝ ²Ýμ»ñ¹³Û Ç ï³÷³ñ³Ï ¹Çõñ ï»Õõáç áñ
³ÝÏ³ÝÇ Ñ³Ý¹¿å Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ î»Õ»ñ³Û áõÝ»Éáí ½³ÛÝ Û³ñ¨ÙïÇó
Û³ÛÝÏáÛë ÓáñáÛÝ, ½áñÙ¿ ¼ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙÇã. §ºõ
¹³ñÓ»³É ãáõ ÛáõÕÇ ³ÝÏ»³É ãá·³ù ÙÇÝã¨ Ç Ó»é³Ï»ñï ³ÙñáóÇÏÝ
ÇÙ ´Çñ³Ï³Ý, ½áñ ëï³ó»³ÉÝ ¿ñ ÇÙ ·³ÝÓÇ ·ÝáÛ, áõñ ¨ ßÇÝ»³É Û³ñ-
¹³ñ»³É ÇëÏ ¿Ç »Ï»Õ»óÇ Ñ³ëï³Ñ»ÕáÛë Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù, å»ñ-
×³å³×áÛ× å×ÝáÕáõÃ»³Ùμ ¨ ÝÏ³ñ³Ï»ñï ÛûñÇÝáõ³Íáí, ¨ í³Ýë
Ïáõë³ÏñûÝ ÙÇ³ÝÓÝ³ó»Éáó ½Ý³ Ñ³ëï³ï»³É: ... ºõ Ù³ñï³ÙμáË
μ³½ÙáõÃ»³Ý ½ûñ³ó Ñáñ¹³Ý ïáõ»³É, ½Ç ·áÝ»³ Ç ·³ÕïÝÇë ÇÙÝ
Í³ÍÏ³μ³ñ Ç í»ñ³Û ³ÙñáóÏ³ÝÝ ´Çõñ³Ï³Ýáõ Ñ³ë»³É (½ûñù Üë-
ñ³Û áëïÇÏ³ÝÇ) Ç Ï³å³Ýë Ï³É»³É ï³ñóÇÝ ½Çë, ¨ áñ ÁÝ¹ ÇëÝ ¿ÇÝ
ÏÕ»ñÇÏáëù: ... ÆëÏ μÝ³ÏÇãù ´Çõñ³Ï³Ýáõ Í³Ýáõó»³Éù ½³ÝμÅßÏ»ÉÇ
ÙÇïë Ñ»Ã³Ýáë³óÝ... ÷³Ï»óÇÝ ½¹ñáõÝë ³é³çÇ Çõñ»³Ýó: ... ¾ÇÝ
áÙ³Ýù ¨ Ñ»Ã³Ýáëù Ç μÝ³Ïã³ó ï»ÕõáÛÝ ÑáÕ³·áñÍ Ùß³ÏáõÃ»³Ý
å³ñ³å»³É, ¨ Ñ³ñÏë Ù»½ Ñ³ñկ³Ý¿ÇÝ¦:
Æ å³ïÙáõÃ»Ý¿ ³ëïÇ »ñ¨Ç Ã¿ »Õ»³É ¿ ³ëï Û³é³ç³·áÛÝ ¨

³Ùñáó ÷áùñÇÏª áñáÛ ãÇù ÝßÙ³ñ³Ýù ³ÛÅÙ: ºõ ·áõó¿ ÑÝáõÃÇõÝ Å³-
Ù³Ý³ÏÇÝ Í³Ë»³É ½³ÛÝª ³ÝÑ»ï³óáõó»³É ¿: ¶ï³ÝÇ ï³Ï³õÇÝ áñ-
ÙáõÝù »Ï»Õ»óõáÛÝ Ï³éáõó»ÉáÛ Ç ÛÇß»³É Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Û³ÙμáÕçáõ-
Ã»³Ý, ³ÛÉ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Í³ÍÏáÛÃ Ýáñ³ Çëå³é ËáÝ³ñÑ»³É ¿. ¨
É»³É ¿ ³é³Ýó ë»³Ý ¨ μ³õ³Ï³ÝÇÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï: àõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý
ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë Û³çÙ¿ ¨ Û³Ñ»Ï¿ ë»-
Õ³ÝáÛÝ: Þáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õë »Ý μÝ³ÏáõÃÇõÝù ÅáÕáíñ¹áóÝª ïáõÝù
33, ¨ ÅáÕáíáõñ¹ùÝ Ï³ï³ñ¿ÇÝ ½³ÕûÃë Çõñ»³Ýó Ç ëÙÇÝ »Ï»Õ»ó-
õáç: ÆëÏ å³ï³ñ³·Ý ¨ ³ÛÉ ëñμ³½³Ý ËáñÑáõñ¹ù Ù³ïã¿ÇÝ Ç ÙÇáõÙ
Û³õ³Ý¹³ï³ÝóÝ, ÙÇÝã¨ Û³Ýó»³É ÃÇõ 1841, ÷³Ûï³Û³ñÏ ³ñ³ñ»³É
½»Ï»Õ»óÇÝª Û³ñ¹³ñ»óÇÝ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ñ³ñÏ³õáñ åÇïáÛÇõù ¨
ÏáãÇ »Ï»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë:
²Ûë ·ÇõÕ áõÝÇ ½μ³õ³Ï³Ý ³ñïáñ³Ûë ë»ñÙ³Ýó, áñáó çáõñÝ Çç³-
Ý¿ Ç ·³·³Ã³Ý¿ ³ÝïÇ É»ñÇÝÝ Ç Ù»Í É×³Ï¿Ý (343) Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ
Çμñ¨ ÑÝ·Çó Å³Ùáõó: àõÝÇ ¨ ½³Û·Çë Ë³ÕáÕáÛ ¨ Í³é³ëï³Ýë: àõÝÇ
¨ Ï³ñÙñ³Ë³Ûï ÓÏáõÝë Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Ç çáõñÝ ²Ýμ»ñ¹³Û:
Æ í»ñ ³Ý¹ñ ¹¿åÇ É»³éÝ Ç ·»Õç¿ ³ëïÇ ¨ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ
²Ýμ»ñ¹³Û ¨ ÓáñáÛÝ ¿ ó³ÍáõÝ ³Ýï³é Ï³ÕÝÇ ÷³ÛïÇóª áõëïÇ ³Ù
Û³Ù¿ Ñ³ï»³É μÝ³Ïã³ó ³ÛëáóÇÏ ÏáÕÙ³Ýó í×³ñ»Ý ³ÛÝáõ ³ñùáõÝÇ
Ñ³ñÏÝ ÷³ÛïÇó, ¨ Ççáõó»³É ¨ë Ç ¹³ßïª Ç ì³Õ³ñß³å³ï ¨ Û³ÛÉë
í³×³é»Ý Ç å¿ïë í³é»É»³ó. ³éÝ»Ý ³ÝïÇ ¨ ³ÍáõË (ք»ûÙÇõñ):
²éáÕç³ñ³ñ ¿ û¹ ï»ÕõáÛë ¨ çáõñÝ. í³ëÝ áñáÛ Û³Ýó»³É ÃÇõ
1835 ßÇÝ»ó³Ý ³ëï¿Ý Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ·»Õçս ³Ù³éÝ³ÛÇÝ Ï³ó³-
ñ³Ýù Ï³é³í³ñãÇ ÏáÕÙ³Ýóë ¨ å³ñ³·³ÛÇó ÝáñÇÝ. ÇëÏ ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ
Ï³ó³ñ³Ýù »Ý Ç ¼¿Ûí³ ·»Õç Ð³Ûáó:
394. ²ñ¹ ³õ³ëÇÏ. ÏáãÇ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ ëñ³Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇ-
Ï¿Çõ ¨ ¿ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ´Çõñ³Ï³Ý³Û Ç Ù¿ç ÷áùñÇÏ ձáñáÛÝª Û³-
ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ÷áùñ çñáÛ Óáñ³ÏÇÝ: ²Ûë Ù³ïáõéÝ Ï³Ûñ Ç Ï³Ý·áõÝ
ó³ÙÝ 1840, ³ÛÉ Ç ·³ñÝ³Ý ³ÛÝñ ³ÙÇ ³ÝÏ»³É ËáÝ³ñÑ»ó³õ Ç Ñ»Õ»-
Õ³ó çáõñó ձáñáÛÝ: ì³ëÝ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý ¨ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ
Ù³ïñ³Ý ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãù Ã¿ Ç ÑÝáõÙÝ ëñμ³Ï»³ó ³Ûñ áÙÝ Ç
×·ÝáÕ ³ñ³Ýó í³Ë×³Ý»³É ³ëï¿Ýª ÙÝ³Û ³ÝÃ³Õ: ºõ ³å³ Ññ»ßï³Ï
î»³éÝ Ç ï»ëÉ»³Ý »ñ¨»³É ù³Ñ³Ý³ÛÇ áõñáõÙÝ ¨ μ»ñ»³É Ñ³Ý¹¿å
³ÛÝÙ ï»Õõáç Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ÇÝã í³Ûñª áñ ¿ Ç Ù³ïñ³Ý¿Ý Û³ñ¨Ù-
ï»³Ý ÑÇõëÇëª Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ Óáñ³ÏÇÝ, óáõó³Ý¿ ½Ù³ñÙÇÝÝ í³Ë-
×³Ý»³É ×·Ý³õáñÇ, ³ë»Éáí. §²ñ¹ ³õ³ëÇÏ, »°ñÃ ¨ ³Ù÷á÷»³° ½³ÛÝ¦:
¼³ñÃáõó»³É Ýáñ³ Ç ùÝáÛª ·Ý³Û ³Ý¹ñ ¨ áñáÝ»³É ·ï³Ý¿ ½Ù³ñÙÇÝÝ
Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ çñáÛ Óáñ³ÏÇÝ ¨ ³Ý¹ ³Ù÷á÷¿ Ç ßÇñÙÇ: ÚáñáÛ í»-

ñ³Û Ï³éáõó³Ý»Ý ³å³ Ë³ãí¿Ù Ù»Í, áñ Ï³Û ¨ ó³ñ¹: ºõ ½Ù³ïáõéÝ
ëñ³Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çõ Ñ³Ý¹¿å ³ÛÝÙ Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ³ÛÝñ çñáÛ:
Æ ·»Õç¿ ³ëïÇ ´Çõñ³Ï³Ý³Û áõÕÕ³ÏÇ ¹¿å Û³ñ¨»Éë Û³é³ç³-
ó»³É Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù Çç³ÝÇ Ç ËáÝ³ñÑ Ç ·á·³õáñ ¹³ßï³í³Ûñ ÇÝã
ï»ÕÇª å³ï»³É Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó ¹Çõñ³·Ý³ó ³é³å³ñûù Ç ÑÇõëÇ-
ëáÛ, Û³ñ¨»ÉÇó ¨ Û³ñ¨ÙïÇó: àõñ³Ýûñ »Ý ·ÇõÕûñ³Ûù »ñ»ùª È³½ñ»-
í³Ý, Â¿ùù¿ ¨ ö³ñåÇ:
395. È³½ñ»í³Ý: Â»ñ¨ë È³½³ñáõ í³Ý, Ï³Ù É³õ ¨ë ³ë»Éª Ô³-
½³ñáõ í³Ýù: ÐÇÝ »Ï»Õ»óÇ ·»Õçë Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ. Ï³Ý áñÙáõÝùÝ
¨»Ã, ½Ç Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ÝáñÇÝ ËáÝ³ñÑ»³É ¿ μáÉáñáíÇÝ ¨ »Õ»³É ¿
³é³Ýó ë»³Ý: àõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý³ï»ÕÇ, ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨
½ÙÇ ¹áõéÝ: ²õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãù ÏáÕÙ³Ýóë ½³Ûë »Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ
Ô³½³ñ³Û ö³ñå»óõáÛ å³ïÙ³·ñÇ ¨ ½·»ñ»½Ù³Ý ÝáñÇÝ óáõó³Ý»Ý
Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý »Ï»Õ»óõáÛë, áñå¿ë ¨ ³õ»ñ³ÏÝ ï»Õ-
õáÛÝ óáõó³Ý¿ Ç ËáÝ³ñÑ ³Ý¹ ½÷áùñÇÏ ó³ÍáõÝ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ÇÝã:
àñÙáõÝù ³õ»ñ³Ï »Ï»Õ»óõáÛë »ñ¨¿ñ ÏñÏÝ³ß¿Ý, ù³Ý½Ç Û³õ»ñ³Ï¿
³ÝïÇ ³é³çÇÝ ßÇÝáõÃ»³ÝóÝ ³é»³É ½ù³ñÇÝë ³ÛÉ¨³ÛÉ ¹ñáõÃ»³Ùμ
ÑÇõë»³É ¿ÇÝ ÛáñÙáõÝëÝ: ºõë ¨ Û³é³çÇÝ ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ ½Ñ³-
ïáõ³Í»³É í¿ÙëÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýó Ë³éÝ ÁÝ¹ ³ÛÉ ù³ñ³Ýó »¹»³É
¿ÇÝ Ç ß³ñÇ ³Ý¹, áñù Ã»ñÇ ·áÉáí Ç ß³ñ³Ï³ñ·áõÃ»³ÝóÝª Û³ÛïÝ¿ÇÝ
¨ áãÇÝã: ´Ý³ÏÇÝ ³ëï ³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 21:
Ú³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ï³Ýó ·»Õçë ¨ Ûëïáñáï¿ »Ï»Õ»óõáÛë
μÕËÇÝ ³Ï³Ý³ÏÇï ³ÕμÇõñù ³éáÕç³ñ³ñ çáõñó, ¨ ëÏ½μÝ³õáñ»Ý
½÷áùñÇÏ ·»ï³ÏÝ Þ³Õí»ñï Ïáã»ó»³Éª Ï³Ù ³ÛÝ ¿ çáõñ ö³ñåõáÛ, áñ
Û³é³ç³ó»³É Çμñ¨ Å³Ù ÙÇª ³ÝÏ³ÝÇ Ç ·»ïÝ ø³ë³Ë Ûëïáñ¨ ù³Ý
½úß³Ï³Ý. ·áÝ Ç ëÙ³ ³ËáñÅ³Ñ³Ù Ï³ñÙñ³Ë³Ûï ÓÏáõÝù:
Æ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáï¿ ï»ÕõáÛ »Ï»Õ»óõáÛÝ μÕË»³É çáõñÝ Û»ûÃÝ
³Õμ»ñ³Ï³Ýóª ³ÝÏ³ÝÇ Û³éáõ³Ï ÇÝã ¨ ÁÝÃ³ó»³É ÁÝ¹ É³Ýçë ³é³-
å³ñÇÝ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ö³ñåÇ Û³ñ¨»ÉÇóª áéá·³Ý¿ ½³ñïáñ³ÛëÝ և
³Ýáõ³ÝÇ Ç μÝ³Ïã³óÝª úËÝ³Ï³Û çáõñ, ³ÛëÇÝùÝ՝ »ûÃÝ ³Ï³Ýó çáõñ:
396. ö³ñåÇ. ¶ÇõÕ Ñéã³Ï³õáñ Ç å³ïÙ³·Çñë Û³Ýáõ³Ý¿ Ô³-
½³ñ³Û å³ïÙ³·ñÇ, ¨ Û³ÛëáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë Ç ÛÇß³ï³ÏáõÃ»Ý¿ Ù»-
Ý³ëï³ÝÇÝ, áñ Ç ÝÙ³ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ: ²Ûë ·ÇõÕ Ñ»éÇ ¿
Ç È³½ñ»í³Ý³Û ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ù³éáñ¹ ÙÇáÛ Å³Ùáõª Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ
÷áùñÇÏ ·»ï³ÏÇÝ: ´Ý³ÏÇãù ëáñÇÝ Ñ³Û³½·Çùª ïáõÝù 28: ¶áÝ ¨
ù³ÝÇ ÙÇ ·»ñ¹³ëï³Ýù Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó: ÜÇëï ·»Õçë ï³÷³-
ñ³Ï³Ó¨: ºÏ»Õ»óÇÝ Ï³ñÇ ÷áùñ ³ÝÙÇç³μ³ñ Û»½»ñ ³Ý¹ ·»ï³ÏÇÝ
Ç μ³ñÓñ ¹ñáõÃ»³Ýª Ï³éáõó»³É Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó Ç í³Õ Å³Ù³-

Ý³Ï³ó ¨ ¿ ËñÃÇÝ ¨ ÙÃÇÝ: ºõ ½ÏÝÇª Çμñ¨ ÛÄ¶–ñ¹ ¹³ñáõ Ç å³ï-
×³éë »ñÏÇõÕÇ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó Ï³ñÇ ëïáõ³ñ
Ïñ³ß³Õ³Ë Ù»Í³Ù»Í íÇÙûù ÑÇõë»³É »Ý ½³ÛÉ áñÙÝ ÏÇó ÁÝ¹ áñÙáõÝë
»Ï»Õ»óõáÛÝ: ºõ ³ÛÝå¿ë μ³ñÓñ³óáõó»³É ³Ý¹ñ ù³Ý ½ï³ÝÇùÝª ³ñ³-
ñ»³É »Ý Çμñ¨ ³ßï³ñ³Ï Ñ½ûñ ÁÝ¹¹¿Ù ÑÇÝÇó ¨ ³ëå³ï³ÏáÕ³ó: ºõ
³ñ¹¿Ý Ï³Ý ï»ÕÇùÝ Ý»ï³Ó·áõÃ»³Ýó Ï³Ù Ññ³ó³ÝÇó Ç μ³ñÓ³Ýó
³ÝïÇª Ïáã»ó»³É é³ÙÏûñ¿Ý Û³ÛÉ³½·Ç É»½áõë îûÝղáõ½åáõéÝÇ: àõÝÇ
÷áùñÇÏ ³Ýóս ¹ñ³Ý ÙÇáÛ Û³ñ¨ÙïÇó ¨ ¹áõéÝ Ç í»ñ³Û Ýáñ³ ÙÇ³ë-
ï³ÝÇ ³մñ³Ïáõé ë»³õ í¿Ù: Æ ÙÇçáÛ ³Ûñë ¹ñ³Ýª ³ë»Ý, ¿ñ ·»ïÝ³-
÷áñ ×³Ý³å³ñÑ Ç ËáÝ³ñÑ ց·»ï³ÏÝ í³ëÝ ³éÝÉáÛ ³ÝïÇ ½çáõñ Ç
Å³Ù³Ý³ÏÇ å³ß³ñÙ³Ý:
397. Ø»Ý³ëï³Ý. Ú³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ ¿ Ç Ù¿ç
³Û·»ëï³Ý»³óÝ Û³ñ¨»ÉÇó ·»Õçë: Î³ó³ñ³Ýù ¨ å³ñÇëå Ýáñ³
ßáõñç³Ý³ÏÇ Çëå³é ù³Ûù³Û»³É ³õ»ñ Ï³Ý: ÆëÏ ï³×³ñÝ Ë³Ý·³-
ñ»³É Û³é³çÇ ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇª Ï³Ý áñÙáõÝù Ýáñ³ ¨ ¿ Ç ÷áùñ
¹ñáõÃ»³Ý, ½áñ Í³ÍÏ»³É ÷³ÛïÇõù μÝ³Ïã³óÝ ·»Õçëª ï³Ý ³Ý¹¿Ý
Ï³ï³ñ»³É ½ëñμ³½³Ý ËáñÑáõñ¹ å³ï³ñ³·ÇÝ: ÆëÏ ½Ñ³ë³ñ³Ï
Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝÝ Ç ÙÇõëáõÙÝ áñ ³é ·»ï³Ï³õÝ:
¶ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ³ÛëåÇëÇ Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý »Ï»Õ»óõáÛë
³ñï³ùáõëï.
§Ú³ÝáõÝ Ð³õñ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇ, Ï³Ù³õ áñ¹õá ØÇ³ÍÝÇ ¨ ÙÇçÝáñ-
¹áõÃ»³Ùμ êáõñμ Ðá·õáÛÝ »ë ²ÕμáõÕ³Û áñ¹Ç Æí³Ý¿Ç áñ¹õáÛն Ù»-
ÍÇ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ. »ë ²ÕμáõÕ³Û ÃáÕÇ ½ö³ñåáÛ ³Û·»³ó ß³ñÇ³ïÝ ¨
³ñ³ñÇ ÛÇß³ï³Ï ³½·¿ Û³½·: ²ñ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ áù Ç Ù»ñáó Ï³Ù Ûûï³-
ñ³ó Ë³÷³Ý»É Ï³ñ¿ ¨ áñ Ë³÷³Ý¿, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³ó Ý½áí³Í ¨
Û³Ù¿Ý ³½·¿ Ý³É³Ã: âÄ¶ (1264)¦:
Æ ÑÝáõÙÝ ÏñûÝ³õáñ¿ÇÝ ³ëï μ³½ÙáõÃÇõÝù Ïáõë³ÏñûÝ ÙÇ³ÝÓ-
Ý³ó»Éáó, Ûáñáó ÙÇ ¿ñ ¨ Úáíë¿÷ª áñ Ç í³Ë×³Ý áõÃÝ»ñáñ¹ ¹³ñáõ
Ï³óáõó³õ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý:
Ú³ñ¨»ÉÇó ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³ÏÇ ³é³å³ñÇÝ Ç
í³Û»Éáõã ¹Çñëª ¿ ³õ»ñ³Ï ï³Ýó ¨ ÷áùñÇÏ Ë³ã³Ó¨ Ù³ïñ³Ýª ½áñ
μÝ³ÏÇãùÝ ³Ýáõ³Ý»Ý êáõñμ Â³ñ·Ù³ÝÇãù: ºõ Ç Ñ³ñó³Ý»É ½½Ç³ñ¹Ý,
³ë»Ý. §²ëï Ã³ñ·Ù³Ý»óÇÝ ëáõñμ í³ñ¹³å»ïùÝ Ù»ñ ½Ñá·¨áñ
ûñ¿ÝùÝ¦:
ØÇõë ·ÇõÕûñ³Ûù ²Ýμ»ñ¹³Û ï³×Ï³μÝ³Ïù. ²·³ñ³Ïª ïáõÝù 29:
´³թñÇÝ×ª ïáõÝù 11: Â³ù»³Ûª ïáõÝù 26: ö¿ñëÇª ïáõÝù 9: ²Ý½ñ-
ë³Õª ïáõÝù 7: ø»ûÃ³ÏÉáõª ïáõÝù 11: Ôûß³åáõÉ³Õª ïáõÝù 4:
¶ÆôÔúð²Úø Î²ð´ôàÚ ºô ¸²ÞîÆÜ ì²Ô²ðÞ²ä²îàô
398. úß³Ï³Ý ·ÇõÕ Ñ»éÇ Û¾çÙÇ³ÍÝ¿ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ »ñÏáõ

Å³Ù Ç í»ñ³Û ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ Ç ÏñÏÝ³ÏÇ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ ø³ë³Õ
·»ïáÛ, ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ ³ÛÅÙ Ñ³Ý¹»ñÓ
μÝ³Ïãûù (139). ½³Ûë ·ÇõÕ å³ñ·¨»³ó Êáëñáí ³ñù³Û Ð³Ûáó ì³-
Ñ³Ý³Û ²Ù³ïáõÝõáÛª Ç å³ï×³éë ù³çáõÃ»³Ý Ýáñ³ Ç Ëáñï³Ï»ÉÝ
½³ëå³ï³ÏÇã ½ûñëÝ ÑÇõëÇë³Ï³Ý ¨ Ç Ñ³ñÏ³Ý»ÉÝ Ç Ù³Ñ ½½ûñ³·-
ÉáõË ÝáóÇÝ ½ÑëÏ³ÛÝ íÇÃË³ñÇ Û³ÙÇ 351, Áëï Êáñ»Ý³óõáÛÝ (Ñ³-
ïáñ ¶, ·ÉáõË9):
Ú³Ûë ·ÇõÕ ³Ù÷á÷»ó³õ Ù³ñÙÇÝ ³ñ¹ÇõÝ³ß³ï ëáõñμ í³ñ¹³-
å»ïÇÝ Մ»ëñáíå³Û ¨ ¿ ·»ñ»½Ù³Ý Ýáñ³ Ç Ý»ñùáÛ μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ¨
Ùáõï Ýáñ³ ÁÝ¹ ×³Ï³ï μ»ÙÇÝ՝ áõñ ¹ÝÇ ·ñ³Ï³ÉÝ ÁÝÃ»ñóáõ³Íáó:
¼³Ûë »Ï»Õ»óÇ »ï Ï³éáõó³Ý»É Ý³ ÇÝùÝ ì³Ñ³Ý ²Ù³ïáõÝÇ Ñ³½³-
ñ³å»ï Ç å³ïÇõ Ù³ùáõñ Ù³ñÙÝáÛ ëñμáÛ í³ñ¹³å»ïÇÝ, ½áñ ¨ ½ÏÝÇ
Ýáñá·»³ó öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³Ï»óÇ Û³ÙÇ 1639: ²ÛÉ Ï³-
Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³ ËáÝ³ñÑ»³Éª ÷³ÛïÇõù »ïáõÝ Í³ÍÏ»É Ç Å³Ù³Ý³Ïë
Ù»ñ: ºõ »Ý ³ÙμáÕç áñÙáõÝù Ýáñ³ Ï³ñ¨áñ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ, ¨ ÙÇçáó
Ýáñ³ μ³õ³Ï³Ý ÁÝ¹³ñÓ³Ïª É»³É Û³é³ç³·áÛÝ ³é³Ýó ë»³Ý: àõÝÇ
½ÙÇ ¨»Ã ë»Õ³Ý ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë,
ÛáñÙÝ ÑÇõëÇëáÛ ³ñï³ùáõëï ½μñ·áõÝëª áñù ÏÇëáí ã³÷ ËáÝ³ñ-
Ñ»³É »Ý:
â·ï³õ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ¨ ·áõó¿ ÁÝ¹ ³õ»ñ³Ýë Ñ³-
ñ³õ³ÛÇÝ áñÙáÛÝ ³ÝÑ»ï³ó»³É ¿, ù³Ý½Ç ³Ûë áñÙáÛÝ ³ñï³ùÇÝ »ñ»ë
·ñ»³° Ã¿ Ç ÑÇÙ³Ýó Ýáñá·»³É »Ý ¨ Ã»ñ¨ë Ç Ýáñá·áõÃ»³Ýó, áñ
Û³ÙÇ 1639. ³ÛÉ ·ï³ÝÇÝ ·ñáõ³Íù ÇÝã ³é ³ÛÉ Ýå³ï³Ïª áñù »Ý.
ÚáñÙÝ Ñ³ñ³ւ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý Ç Ý»ñùáõëï.
§ºë ÇßË³Ý ÚûÑ³Ý ²Ù³ïáõÝÇ Û³½·¿Ý Ð³Ûáó »¹Ç ë³ÑÙ³Ý
·³õ³éÇë ÇÙáÛ Ûúß³Ï³Ý³Û Ñ³ë³ÝÇ ÙÇÝã Ç μÉáõñÝ1 ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ¨
³ÝïÇ í³Ûñ ÙÇÝã Ç ø³ë³Ë ·»ï. ÑÇõëÇëáÛ Ïáõë¿ ·»ïÝ ö³ñåáõ
ÙÇÝã Ç øëáëåÝ Ñ³Ù³Ï åáÕáï³ÛÝ ¨ ³ÝïÇ í»ñ Î³ñμáõ ¹³ñ»ñÝ
(ëïáñáïù ³é³å³ñ³óÝ): Ú³ñ¨»ÉÇó Ïáõë¿ ×³Ý³å³ñÑÝ ԵÕ¿í³ñ-
¹³Û. ³ëïÇ ÙÇÝã Ç ¾çÙÇ³ÍÇÝ: àí áù ³Ûë ó³ÝÏë å³ï³é¿, ë¨»ñ»ë
ÉÇÝÇ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
1 Æ ÙÇçáóë úß³Ï³Ý³Û ¨ ¾çÙÇ³ÍÝÇª Ç μ³ó ³é»³É ½ù³ñáõï ³é³å³ñÝ áõñ ì³Ñ³Ý

²Ù³ïáõÝÇ í³Ý»³ó ½ÎáíÏ³ë»³Ý ½ûñë, ãÇ°ù ³ÛÉ μÉáõñ Ç ¹³ßïÇ ³Ý¹ μ³óÇ Ç
ÙÇáÛÝ. ï»°ë Ç Í³ÝûÃáõÃ»³Ý 84 Ñ³ïáõ³ÍáÛ:
Æ ÑÇÙ³Ý Ï³Ù³ñÇ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ý»ñùÇÝ ¹³ëáõÝ.

§Æ ÃáõÇÝ âÊ¸ (1295), Ç Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ³ëïáõ³Í³ë¿ñ ³ñ-
ù³Û ø»³Õ³Ãáõ Õ³ÝÇÝ ¨ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ï¿ñ Ð³Ù³½³ëå³Û,
»ëª ´¿ëáõÃ³Ûë, áñ¹Ç å³ñáÝ ²ÙÇñμ¿ÏÇÝª áñ¹áÛ å³ñáÝ ê³ÑÙ³ñÇ-
ÝÇÝ, ÃáÕÇ ½Ûúß³Ï³Ýáõ ½Õ»ë³ñ³Û ½Ñ³ñÏÝ, ½·»ÕÇë ¨ ½í³Ýáñ³յÇó
í³ëÝ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý Ñûñ ÇÙáÛ ¨ ÇÝÓ ´¿ëáõÃ³ÛÇë ¨ Ç ÷ñÏáõÃ»³Ý
Ñá·áÛ ²ÙÇñÇ ÇÙáÛ: ²ñ¹ª Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó Ç Ã³·³õáñ³ó Ï³Ù ÛÇß-
Ë³Ý³ó ½ÁÝÍ³Ûë Ù»ñ Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½á-
í³Í ¿ ¨ í³ñÓ ½àõ¹³ÛÇ ¨ ½Î³Û»ÝÇÝ ³éó¿. ¨ Ç ÉáÛë ÷ñÏã³Ï³Ý ÙÇ°
Ñ³Û»ëóÇ, ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿. Ï³ï³ñÇãù ·ñáյë ûñÑÝÇÝ
Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Æ ÙÇçáóë í»ñáÛ·ñ»³É »ñÏáõó ³ñÓ³Ý³·ñ³óն.

§Æ ÃáõÇÝ âÈ¾ (1288): ÞÝáñÑÇõ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ Û³ÙÇ
Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ³ëïáõ³Í³ë¿ñ ³ñù³Û ²ñÕáõÝ Õ³ÝÇÝ, »ëª å³ñáÝ
ê³ÑÙ³ïÇÝë, áñ¹Ç å³ñáÝ ²õ»ï»³óÝ, ÃáÕÇ ½Ûúß³Ï³Ýá ½Ñ³óÇ ¨
½¹³ñÙ³ÝÇ ½ß³ñÇ³ïÝ, ½í»ñÇ ¨ ½Ý»ñùÇ ½³Ù¿Ý Ñ³Ý¹Ç í³ëÝ ÷ñÏáõ-
Ã»³Ý Ñá·áÛ ÇÙáÛ ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó ¨ Û³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý áñ¹áó ÇÙáó
²ÙÇñμ¿ÏÇÝ, Ð³½³ñμ¿ÏÇÝ ¨ ³ÛÉáóÝ: ²ñ¹ª Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó ¨ Ã¿ Ç
Ã³·³õáñ³ó Ï³Ù յÇßË³Ý³ó ½ÁÝÍ³Ûë Ù»ñ Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ
Ñ³Ûñ³å»ï³óն Ý½áí³Í ¿. í³ñÓ ½àõ¹³ÛÇ ½³ëïáõ³Í³í³×³éÇ ¨
½Î³Û»ÝÇÝ ³éó¿ ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÑÇÙ³Ý Ï³Ù³ñÇÝ ë»Õ³ÝáÛ Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïáõ.

§Æ ÃáõÇÝ »ûÃÝ Ñ³ñÇõñ »ñ»ëáõÝ ¨ ÑÝ·ÇÝ (1286), áÕáñÙáõ-
Ã»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ Ññ³Ù³Ý³õ å³ñáÝ ê³ÑÙ³ñÇÝÇÝ »ëª êï»÷³Ý-
Ýáë Ó»éÝ³õáñë ¨ ì³ñÑ³Ù ø»Ãáμ³ñë... ÃáÕ³ù ½Ûúß³Ï³Ýáõ ù³-
Ñ³Ý³ÛÇó ½ÇÝã áñ Ñ³ñÏ Ï³Ûñ ³Û·õáÛ, μ³Ùμ³ÏÇ... ¨ Å³Ù³Ñ³ñÇÝª
ÛÇß³ï³Ï Ñá·áó Ù»ñáó ¨ ³ÙáõëÝ³ó: ºõ ëáù³ Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñ-
õáçÝ ¶ Å³Ù Û³õáõñ ÍÝÝ¹»³ÝÝ. ´ª êï»÷³ÝÝáë³, ²ª ì³ñÑ³Ù³Û. áí
áñ Å³Ù³Ý³Ï³ó Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨
Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿¦:
Æ ÑÇÙ³Ý Ï³Ù³ñÇ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙáÛ í»ñÇÝ ¹³ëáõ.

§Æ Ãáõ³Ï³ÝÇÝ âԼ¾ (1288), Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ï¿ñ Ð³Ù³½³ë-
å³Û ¨ Ç å³ñáÝáõÃ»³ÝÝ ê³ÑÙ³¹ÝÇÝ ¨ Çõñ áñ¹õáóÝª ²ÙÇñμ¿ÏÇÝ,
Ð³½³ñμ¿ÏÇÝ, »ëª ¶¿ß Ù³ñ¹ë ¿ÛÇ ³ÙÇñ³Û ¨ Ñ³õÇÏë Ó»éÝ³õáñª Ãá-
Õ³ù ½ëáõñμ Î³ñ³å»ïÇÝ ³Û·»³óÝ ½Ûúß³Ï³Ýáõ, ½ØÇñÇÝáõ (Ã»ñ¨ë
Øñ³Ý³Û) ½Ó»éÝ³õáõñÇÝ ½Û³ñÏÝª ½ÇÝã áñ Ï³Ûñ, í³ëÝ ÷ñÏáõÃ»³Ý

Ñá·áó Ù»ñáó ¨ Û³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý å³ñáÝ³óÝ: ²ñ¹ª Û»ï Å³Ù³Ý³-
Ï³ó ½ÁÝÍ³Ûë Ù»ñ Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í
¿ ¨ í³ñÓ ½Úáõ¹³ÛÇ ³éó¿ ¨ ÑáÕ ûñÑÝáõÃ»³Ý ½Ý³ ÙÇ Í³ÍÏ»ëó¿:
Î³ï³ñÇãù ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Ø»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ Çμñ¨ ù³é³ëáõÝ Ï³Ý·áõÝ Ñ»éÇ ¿
μáõñ· ÙÇ ÑÝ³·áÛÝ ßÇÝáõ³Íáíù Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, ¨ ÏÇó ÝÙÇÝ
Û³ñ¨»ÉÇó ÷áùñÇÏ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ï»ÕÇ ó³Í³·áÛÝª Ûáñáó ï³Ý»³ó
í»ñ³Û Ï³Ý·Ý»³É Ë³ãí¿ÙÝ ³ÝÏ»³Éª Ï³Û ÙÇ³ÛÝ ëÇõÝ³Ó¨ å³ïáõ³Ý-
¹³ÝÝ. Û³ÛëÙ ï»Õõáç ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãùÝ ÉÇÝ»É ·»ñ»½Ù³ÝÇ Ù»ÍÇ
ÇßË³ÝÇÝ ì³Ñ³Ý³Û ²Ù³ïáõÝõáÛ:
Æ Ù¿ç ·»Õçë, áñ áõÝÇ ßáõñç ½μÝ³ÏáõÃ»³ÙμÝ å³ñÇëå Ç Ñ³ë³-
ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ Ñá·³ó»³É Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ºñ¨³Ýó-
õáÛ. Û³ñ¨ÙïÇó »Ï»Õ»óõáÛÝ ¿ ëÇõÝ ÙÇ ù³ñ»³Û ÙÇ³ëï³ÝÇ Ï³Ý·Ý»³É
Ç í»ñ³Û μ³½Ù³ëïÇ×³Ý ù³é³ÏáõëÇ å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ, ¨ μ³ñÓñáõ-
ÃÇõÝ ÝáñÇÝ Çμñ¨ ·ÇñÏë »ñÏáõë. »Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ç ·ÉáõË
³Ûëñ ë»³Ý ÛÇõñÙ¿ ¨ Ë³ã³Ó¨ Ï»ñïáõ³Í, ³ÛÉ Ù³ß»³É ¨ ÷ßñ»³É Ç
ÑáÕÙ³ÉÇó ³ÝÓñ¨áÛª ³ÝÑ»ï³ó»³É ¿. ¨ Ã¿ ³é ½Ç±Ýã í³Ë×³Ý ³Ûë
ëÇõÝª ãÇ°ù ÇÝã Í³ÝûÃáõÃÇõÝ. Ã¿¨ ½ÇÝã ÇÝã Ýå³ï³Ï¿ ³õ³Ý¹»Ý
μÝ³ÏÇãùÝ, μ³Ûó ¨ áã ÙÇÝ ï»ë³ÝÇ Û³ñÙ³ñáõÃ»³Ùμ:
Ú³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ ·»Õçë ¿ μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï ù³ñáõï μÉñ³Ï,
ÛáñáõÙ »Ý μ³½áõÙ μÝ³Ï³Ý ¨ ³ñÑ»ëï³Ï³Ý ù³ñ³Ûñù ¨ ·³·³Ã
ÝáñÇÝ ¿ Çμñ¨ ¹Çï³Ýáó, Ûáñ ³ÝáõÝ Ûáñçáñç»Ý ¨ μÝ³ÏÇãùÝ ½³ÛÝ
μÉñ³Ïª ¸ÇïÇ ÎáÝ¹, յëïáñáïë ³Ûëñ μÉñ³ÏÇª Ù³Ý³õ³Ý¹ Û³ñ¨Ù-
ï»³ÝÝ ¨ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ »Ý ÁÝ¹³ñÓ³Ï ßÇñÇÙù Ñ³Û³զ·»³ó, Ûáñë
·áÝ ¨ ¹³Ùμ³ñ³Ýù Ë³ãվÇÙûù ½³ñ¹³ñ»³Éù. Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ
¿ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ ³Ýáõ³Ý»³É Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇª ï»ÕÇ å³-
ï³ñ³·»ÉáÛ Û³õáõñë ÛÇß³ï³ÏáõÃ»³Ý ÝÝç»ó»Éáó. ¨ Ù»ñÓ Û³Ûë Ù³-
ïáõéÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ Ï³Û μ³ñÓñ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ ·ÇñÏ Ë³ãí¿Ù ÷áñ³-
Íáõª ³Ùñ³ó»³É Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó Ç Ïñ³Ù³Í ï³ß»³É ù³ñ³Ýó. Û³ñ¨Ù-
ïÇó ¿ ÷áñáõ³Í Ë³ãÇÝ. Ç å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ ÝáñÇÝ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§Âí. âÄ¸ (1265) »ëª ¶³õ³½³Ýë ¸íÝ³óÇ, Ï³ÝÏÝ»óÇ ëáõñμ
Ýß³Ýë բ³ñ»Ë³õë ¹ëï»ñ ÇÙáÛ Ü³õéáõ½ÇÝ, áñ ÷áË»ó³õ Ç øñÇë-
ïáë¦:
Ú³ñ¨»ÉÇó ·»Õçë Û»½ñ ÓáñáÛÝ ø³ë³Õ ·»ïáÛ Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ
³Ý¹ ¿ ï³÷³ñ³Ï ÇÝã ï»ÕÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ïª ÛáñáõÙ »Ý Ï³ñÇ É³ÛÝ³¹Çñ
ÑÇÙáõÝù áñÙáó Ç Ù»Í³Ù»Í íÇÙ³ó. ¨ ½ëÙ³Ý¿ ³ë»Ý ÉÇÝ»É ï»ÕÇ å³-
É³ï³Ý ÝáñÇÝ ì³Ñ³Ý³Û ²Ù³ïáõÝõáÛ:
öáùñ ÇÝã Ñ»éÇ ³ëïÇ ¹¿å Û³ñ¨»Éë Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ Ç ù³ñÇ

³Ý¹ ձáñáÛÝ ¿ Íáó³õáñ ÇÝã ï»ÕÇª Ýáñ ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ùμù Ï³½-
Ù»³Éª ³ñ³ñ»³É »Ý Ù³ïáõéÝ ÙÇ ÷áùñÇÏª ÛáñáõÙ ·áÛ ¨ ï»ÕÇ ë»Õ³-
ÝáÛ ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý ½³ÛÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ:
Æ ëÏÇ½μÝ ³Ý¹ ³Û·»ëï³Ý»³Ûó Û³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë ¿ ¨ ³ÛÉ Ù³-
ïáõéÝ ·»ñ»½Ù³Ýáó³óª Éù»³É ³ÛÅÙ. ¿ ¨ ¸–ñ¹ Ù³ïáõéÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ
·»Õçս Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ Ç ÏáõñÍë ³Ý¹ Ñ³Ý¹Çå³Ï³ó ù³ñ³÷³Ý
ÓáñáÛÝ ¨ ¹Åáõ³ñ»É³Ý»ÉÇ ÁÝ¹ μÝ³Ï³Ý ë³Ý¹Õ³Ó¨ ù³ñáõïÝ, áõñ
³ë»Ý »ñμ»ÙÝ ×·Ý»³É áÙÝ Ç Ã³ñ·Ù³ÝÇã í³ñ¹³å»ï³óÝ Ù»ñáó ¨
³Ù÷á÷»³É ³Ý¹¿Ý Ç íÇÙÇ. Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ¿ ÝáÛÝ ù³ñÝ
áõÕÕ³μ»ñÓ. ÇëÏ Ç ÑÇõëÇëáÛ ¨ Û³ñ¨»ÉÇó áñÙáõÝùÝ »Ý Ç ï³ß³Íáõ
ù³ñ³Ýó. áõÝÇ ï»ÕÇ ë»Õ³ÝáÛ ¨ ½÷áùñÇÏ ¹éÝ³Ï: ²ñÓ³Ý³·Çñ íÇ-
ÙÇÝª áñ Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ, »ÕÍ»³É ·áÉáí ¨ Ù³Ý³õ³Ý¹ ï»ÕÇÝ íï³Ý-
·³õáñ Ï³ÉáÛ ÁÝ¹ »ñÏ³ñª ÙÝ³ó ³Ýí»րÍ³Ý»ÉÇ. Ç í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý
½³յ¹ ³ñÓ³Ý ·áÛñ ¨ Ñ³Ù³éûïáõÃÇõÝ ÇÝã ·ñáõ³ÍáÛ, ³ÛÉ ³ÛÝ ¨ë
¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó, μ³Ûó áõÝ¿ñ Ãáõ³Ï³Ý Ð³Ûáó èÐ¸. ³Ýáõ³Ý»Ý ½³Ûë
Ù³ïáõéÝ êñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ:
399. Æ Óáñ³ÙÇçÇ ³ëï Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ Ó·»³É ¿ Ï³Ùáõñç μ³½-
Ù³Í³Ë Ç ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ýó. ¨ ¿ ÑÝ·³Ï³Ù³ñª Ï³éáõó»³É Ç Ü³-
Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ԱÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñáÛ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÙÇ¨ÝáÛÝ
í»ñï³éáõÃ»³Ùμ ¨ Ãáõ³Ï³Ý³õ ¹ÝÇ Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë Ï³ÙñçáÛÝª
Áëï ³ÛëÙ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ Ï³Ùáõñçë ï»³éÝ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ
ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. èՃÌº (1706) ÃíÇÝ¦:
Ú³Ûë Ï³Ùáõñç ³ñ³ñ Ýáñá·áõÃÇõÝë ÇÝã ¨ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ºñ¨³ÝóÇª áñáÛ ³ñÓ³Ý³·Çñ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ¹ÝÇ Ç Ñ³ñ³õáÛª Û³ñ¨»-
ÉÇó ³ñÓ³Ý³·ñÇ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, Áëï ³ÛëÙ.
§Üáñá·»ó³õ Ï³Ùáõñçë Ç Ó»éÝ ï»³éÝ êÇÙ¿áÝÇ ëñμ³½³Ý Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇÝ ëñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ºñ¨³ÝóõáÛ, Ç èØÆ¾ (1778) ÃáõÇÝ Ù»-
ñáÛ¦:
400. Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ·»Õçë úß³Ï³Ý³Û Ç Ù¿ç ³Ý¹³ëï³Ý³óÝª
Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙÝ ·»ï³ÏÇÝ ö³ñåõáÛ ¿ ÷áùñÇÏ ï³×³ñ ÙÇ, ßáõñç
½áñáí »Ý ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó, ¨ Ïáã»Ý ½³ÝáõÝ ÝÙ³ Ø³ÝÏ³Ýáó1, ³ÛÉ
³ÝáõÝ ï³×³ñÇÝ Áëï ³ñÓ³Ý³·ñáóÝ ¿ êÇûÝ. ãáõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·Çñ
ßÇÝáõÃ»³ÝÝ, μ³Ûó ·áÝ »ñÏáõù Û³ÝáõÝ ÝáõÇñ³ïáõ³ó áÙ³Ýóª áñù »Ý.
1 ²Ûëñ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý í³ëÝ ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãùÝ Ã¿ »Õ»³É »ñμ»ÙÝ ³ëï
Ûúß³Ï³Ý »Õμ³ñù »ñ»ù ¨ μ³Å³Ý»³Éù Ç ÙÇÙ»³Ýó, ÙÇÝ Ç ÝáóáõÝó áñáÛ ³ÝáõÝ
Ø³ÝáõÏ, »Ï»³É ³ëï ³ñÏ³Ý¿ μÝ³ÏáõÃÇõÝ, ¨ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ó³Ûëñ ³Ýáõ³ÝÇ ï»ÕÇ¹
Û³ÝáõÝ Ýáñ³ Ø³ÝÏ³Ýáó:
§Æ Ã. Ñ³. àÊ »õ Â [1200], »ëª ²å³ë áñ¹Ç ²ñï³ßñÇ ÙÇÝã¹»é

ÑÝ·»ï³ë³Ý ³Ù»³Û, »õ ëñ³ËáÕËáÕ... ëñáíÝ Ç ëÙ³ íñ³óõáó. Ûáñ-
Å³Ù Ñ³ë³õ Ñ³ñáõ³ÍÝ ²õß³Ï³Ýá »ïáõ ½ê»õë ÑáÕÝ Ç ëáõñμ êÇûÝ
Û»Ï»Õ»óÇë ¨ í³Ý³Ï³Ý ³Ù»ÝÇó Ç Ó»éÝ Ñ³õñ ì³ñ¹³Ý³Û ¨ ëå³-
ë³õáñù ëáñ³ Ëáëï³ó³Ý Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ Û³ÝáõÝ ÇÙ å³ï³ñ³·»É
½øñÇëïáë Û»Ï»Õ»óÇë, ½ïûÝ ì³ñ¹³í³éÇÝ, »Ã¿ áù Ë³÷³Ý¿ ¹³-
ïÇ Ç øñÇëïáë¿ Û³õáõñ ·³Éëï»³Ý¦:
§Æ Ãí. àÐ [1221], »ëª ... ß³Ñ... Ñ³Ûñ»ÝÇ ³Û·ÇÝ Û»ñ¨ ... ½ÇÙ Ç
ëáõñμ êÇáÝ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ñ³õñ Ø³ñ·³ñ¿Ç. ¨ ëå³ë³õáñù
ëáñ³ Ñ³ëï³ï»óÇÝ Û³Ù¿Ý ³ÙÇ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë Û³õáõñ
ïûÝÇ ¸³õÃÇ ¨ Ú³Ï. ¶ ³õñ. ´ª ÇÝÓ, ¨ ²...¦:
Ú³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýó ³ëïÇ ù³ç³Û³Ûï »ñ¨Ç Ã¿ ¿ñ ï»ÕÇë ³Ûë
Ù»Ý³ëï³Ý Ïáõë³ÏñûÝ ³ÝÓ³Ýó: ²ÛÉ Ã¿ »ñμ í»ñç³ó»³É Çó¿ ³ÝïÇ
³ÛÝ ÏñûÝ³õáñ³Ï³Ý ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝª ãÇ°ù ÇÝã Í³ÝûÃáõÃÇõÝ: ºõ áñ-
å¿ë »ñ¨¿ñ, Ï³Û ³ÛÝå¿ë ³õ»ñ³Ï Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó, áñå¿ë ¨ ³ÛÉ
³ÛëåÇëÇù ÛáÉáíù:
401. ²ßï³ñ³Ï ·ÇõÕ Û³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ úß³Ï³Ý³Û Ñ»éÇ Ç
ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ ¨ Û³ñ¨»ÉÇó Ñ³ñ³õáÛ ö³ñåõáÛ Ç í»ñ³Û ÑÇõëÇ-
ë³ÛÇÝ »½»ñ ø³ë³Õ ·»ïáÛ Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ Ç ÏñÏÝ³Ï ï»ÕÇ í³Û»Éáõã
¨ ³Û·³õ¿ï, áñáÛ ·ÇÝÇÝ ³é³õ»É û·ï³Ï³ñ ¨ աéáÕç³ñ³ñ ù³Ý ³ÛÉ
ï»Õ»³ó ²ñ³ñ³ï³Û. ³éáÕç³ñ³ñ ¨ çáõñ ëáñ³, ù³Ý½Ç ³éáõ³Ï
ëáñÇÝ ëÏ½μÝ³õáñÇ Ç í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½ØûÕÝÇ ·ÇõÕ, ÛáñÙ¿ Ûëïáñ¨
ս»³õ çáõñù ³Õμ»ñó ¨ Ë³éÝÇÝ Ç ·»ïÝ. ¨ ³ÛÝ ³éáõ³Ï Ûáñ¹ Ùï³Ý¿
Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñ ¨ ³Ýó»³É μ³ßËÇ Û³Û·»ëï³ÝëÝ:
Ú³ñ¨»ÉÇó ·»Õçս Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Ó·»³É ¿ Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ Ï³-
Ùáõñç »é³Ï³Ù³ñ Ç Ïá÷³ÍáÛ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó: ºÕ»³É ¿ ³ñÓ³-
Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ Ç ÙÇçáóÇ »ñÏáõó Ï³Ù³ñ³óÝ,
³ÛÉ »ÕÍ»³É ¿ μáÉáñáíÇÝ: ´³Ûó μÝ³ÏÇãùÝ ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ ³ë»Ýª
ßÇÝ»³É ¿ ³ÛÝ Í³Ëáõù ø³Ý³ù»éóÇ Ëûç³Û öÉ³õ ³Ýáõ³Ý»³É Ñ³-
Û³½·Ç Ù»Í³ï³Ý áõñáõÙÝ:
Æ ÏñÏÝ³ÏÇ ³Ý¹ »ñÏ³ÛÝ»³É ë³ñ³Ñ³ñÃÇ É»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ
³Ùñáó, áñáÛ å³ñÇëåÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ÏÇë³õ»ñ. ÇëÏ ÙÇõë
ÏáÕÙáõÝùÝ »Ý ½³éÁÝÃ³÷ Óáñ ËáñÇÝ ց·»ïÝ. Ç Ù¿ç ³ÙñáóÇë ¨
³ñï³ùáÛ »Ý μÝ³Ï³ñ³Ýù ÅáÕáíñ¹áóª áñù ³Ù»Ý»ù»³Ý »Ý Û³½·¿
Ð³Ûáó: Ú³é³ç³·áÛÝ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ûëÙ³Ý»³Ýó ¿ÇÝ
Ç ëÙ³ ·»ñ¹³ëï³Ýù Çμñ¨ »ûÃÝ Ñ³ñÇõñ: ²ÛÉ ³ÛÅÙ ·ï³ÝÇÝ ïáõÝù
153: Æ ÑÇÝ· »Ï»Õ»ó»³ó ëáñ³ ´ »Ý Û³ÙñáóÇ ³Ý¹: ²ª ÌÇñ³Ý³õáñ
Ïáã»ó»³É Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó: ²ÝÙÇ-
ç³å¿ë ßáõñç ½áñÙáíù ÝáñÇÝ μ³ñÓñ³óáõó»³É ½áñÙÝ ÏñÏÇÝª áñå¿ë

½»Ï»Õ»óÇëÝ Ø³ëï³ñ³Ûի ¨ ö³ñåõáÛ, ³ñ³ñ»³É »Ý ³ñ¹³ñ¨ ³ßï³-
ñ³Ï ³ÝÙ³ïã»ÉÇ Û³ÙñáóÇ ³Ý¹. Ý³Ëù³Ý ½³Ùë ÇÝã ³ëï Ï³ï³-
ñ¿ÇÝ μÝ³ÏÇãùÝ ½Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝë Çõñ»³Ýó, ³ÛÉ Ç ËáÝ³ñÑÇÉ Ï³Ù³-
ñ³Û³ñÏÇ ï³Ý»³ó Ýáñ³ Û³ÙÇ 1815 Ï³ï³ñ»Ý ½³ÛÝ Û²Ù»Ý³÷ñÏÇã
»Ï»Õ»óÇÝ: ´ª Ïáã»ó»³É êåÇï³Ï³õáñ ¨ Ï³Û Û³Ý·áñÍածáõÃ»³Ý:
¶ª Ç ·ÇõÕ³ÙÇçÇ, ²Ù»Ý³÷ñÏÇã ³Ýáõ³Ùμ, áñáÛ ë»Õ³ÝÝ ï»ÕÇ å³-
ï³ñ³·»ÉáÛ ¿ μáÉáñáíÇÝ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó Ç ÑÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³ó:
ÆëÏ ÅáÕáíñ¹³Ýáó Ýáñ³ ½ÏÝÇ Ç Ù»ñÓ Å³Ù³Ý³ÏÇ ßÇÝ»³Éª áñÙáõÝùÝ
Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ ¨ Í³ÍÏáÛÃÝ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ÷³ÛïÇó:
¸ª êáõñμ Ø³ñÇ³Ý¿. ï³×³ñ ÷áùñÇÏ í³Û»Éã³Ó¨ ëñ³Í³Ûñ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏ¿Çõ ¨ ¿ Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ·»Õçë: ºõ áõÝÇ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñÇëå
Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³Ùμù Ç Ù»Í³Ù»Í Ñ³ë³ñ³Ï áñÓ³ù³ñ íÇÙ³ó: ¼»Ï»-
Õ»óõáÛ ³ëïÇ ¨ ½å³ñëå¿ ëáñÇÝ ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãùÝ Ã¿ »ñÇï³-
ë³ñ¹ ù³Ñ³Ý³ÛÇ áõñáõÙÝ í³Ë×³Ý»ó³õ ÏÇÝ. ¨ ³ÛÝ ÇÝã Û³ÛïÝ»ó³õ
Ý³ ÛÁÝÏ³ÉÝáõÉ ½»ñÏñáñ¹ ³ÙáõëÝáõÃÇõÝ, Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ԱÃáéáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ »¹ Ç í»ñ³Û Ýáñ³ ³ÛëûñÇÝ³Ï ³å³ßË³ñáõÃÇõÝ. Ý³Ë
ßÇÝ»É ½»Ï»Õ»óÇ ÙÇ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó ¨ ³ÛÝå¿ë ÁÝÏ³ÉÝáõÉ ½Ññ³-
Ù³Ý ´ ³ÙáõëÝáõÃ»³Ý: ²ßË³ï»³É Ýáñ³ á°ã ë³Ï³õ ³Ùëª »Ñ³Ý Ç
Ï³ï³ñ ½³Ûë ÷áùñÇÏ ï³×³ñ: î»ë»³É Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ½»ñÏ³ñ³ï¨
½³ÝËáÝç ³ßË³ï³Ýë ÝáñÇÝ, Û³õ»É ¨ ½³Ûë, Ã¿ ³Íó»ë ßáõñç ½¹á-
í³õ å³ñÇëå ù³ñ»³Ûª Û³ÛÝÅ³Ù áõÝÇë Ñ³ë³ÝÇÉ μ³ÕÓ³Ý³ó ùáó.
Û³ÝÓÝ ³é»³É ¨ ½³ÛÝª Ï³ï³ñ»³ó Ã¿å¿ï ¨ »Ñ³ë Û³ÙμáÏ ·áñÍáÛÝ,
³ÛÉ »ñÏ³ñ³ï¨ ÙÇçáó ·áñÍ³éÝáõÃ»³ÝóÝ ËáÝ³ñÑ»óáÛó ½Ñ³ë³Ï
Ýáñ³ Û³ÉÇë Í»ñáõÃ»³Ý ¨ ·áñÍÝ μ³½Ù³Í³Ë Ã³÷»³ó Ç ÝÙ³Ý¿
½ÇÝãë ¨ ½Ñ³ñëïáõÃÇõÝë: ²å³ Ç Ññ³Ù³Û»É Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ Ùï³-
Ý»É ÝÙ³ Û´ ³ÙáõëÝáõÃÇõÝ, »ï Ññ³Å»ßï ù³Ñ³Ý³ÛÝ Ç Ññ³Ù³Ý¿
³ÝïÇ ¨ ÃáÕ»³É ½³é³çÇÝ ¹Çï³õáñáõÃÇõÝ Çõñª »Ï³ó μ³ñ»ÏñûÝáõ-
Ã»³Ùμ ցÙ³Ñ Çõñ:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ÛáñÙáõÝë ³Ûëñ ï³×³ñÇ Û³ÝáõÝ ÝáõÇñ³-
ïáõ³óÝ, áñ ·ï³ÝÇÝ Ç Ý»ñùë ¨ Û³ñï³ùë »Ï»Õ»óõáÛÝ.
². Æ í»ñ³Û ¹ñ³Ý Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý.

§Ú³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ¶ñÇ[գոր] í³ñ¹³å»ïÇÝ, Ç ßÇÝáõÃ»³Ý
ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë, »ë՝ Â³·áõÑÇ, ¹áõëïñ ê³Ñ³Ï »ñ»óá, »ïáõ
½ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇ ïáõÝÝ ¨ ½ù³ñ³Ñ³Ý³óÝ ³Û·ÇÝ Ç êáõñμ Ø³ñÇ³Ý¿ë.
¨ Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñÇÝ ¶ å³ï³ñ³· ÇÝÓ ³éÝ»Ý Ç Ýáñ ÏÇñ³Ï¿Ý
³ÝË³÷³Ý. Ç Ãí. âÈ (1281)¦:
´. Ø»ñÓ ³ÛëÙ Ç Ñ³ñ³õáÛ.

§Î³Ù³õ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ²ëÝ³õáñë, ¨ ³ÙáõëÇÝ
ÇÙ Ôáõï³Éã³ù ¨ ½³õ³Ï Ù»ñ ¼³ù³ñÇ³ ÙÇ³μ³Ý»ó³ù êáõñμ Ø³-
ñÇ³Ý¿Çë, ·Ý»óÇ ½ø³ñ·áñÍ»Ýó ÑáÕÝ Ç Ñ³É³É ÁÝãÇó Ù»րáó, áñ Ç
î»³éÝÝ... Æ Ãí. âÐº (1326)¦:
Ի Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛë »Ý ¨ ³ÛÉ »ñÏáõ ³ñÓ³Ý³·Çñùª ÙÇÝ ³Û·õáÛ Ç
âÎ² [1312] ÃáõÇÝ ¨ ÙÇõëÝ çñáÛ Ç âÈ¸ [1285] ÃáõÇÝ:
º. ÚáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëï Û³ñ¨»Éë ¹ñ³ÝÝ.
§Î³Ù³õ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ å³ñáÝ
²ÕμáõÕ³ÛÇÝ ¨ êÇÃÇ–Ê³ÃáõÝÇÝ, »ëª Ú³Ïáμ »ñ¿ó, Ç í³Ýùë ßÇÝ»óÇ
ÑáÛñ³ïáõÝ (ÑÇõñ³ïáõÝ), Գ [3] ¹áõéÝ Ç å³ñëåÇÝ ¨Ý. Ç Ãí. âÎ¼
(1317)¦:
¼. Ú³ñ¨»Éë ³Ûëñ ³ñÓ³ÝÇ.
§Î³Ù³õ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª îÇÏÝ³ó–îÇÏÇÝ, ³ÙáõëÇÝ
²ñçáõÏÇÝ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ êáõñμ Ø³ñÇ³Ý¿Çë ¨ »ïáõ ½ö³ñ³ë³Ýó
³Û·áÛÝ Ï¿ëÝ, Ç Û. ·. áñå¿ë ·Ý»óÇ ¨ ïíÇ. ëå³ë³õáñù ëñμáóë Ëáë-
ï³ó³Ý Ç ï³ñÇÝ ´ å³ï³ñ³· Ç ï³õÝÇն Ô³½³ñáõ. Ï³ï³ñÇãù
³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
²ÛëåÇëÇ ù³Ý¹³Ïù Å³Ù³óáõóÇ ³ñ»-
·³Ï³Ý Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙáõÝë ³ñï³ùáõëï
·ï³ÝÇÝ ¨ ց³ÛÉ μ³½áõÙ »Ï»Õ»óÇë Ù»Ý³ë-
ï³Ý³ó, ù³Õ³ù³ó ¨ ·ÇõÕûñ¿Çó Ç Ð³Û³ë-
ï³Ý, áñå¿ë ¨ ³Ûë Ç ëÙÇÝ »Ï»Õ»óõáç:
¾. ÚáñÙÝ ³ñ¨»É»³Ý ³ñï³ùáõëï.
§Æ ÛáÛëÝ ³Ù»Ý»óáõÝ Ç øñÇëïáë ³å³õÇÝ»³É »ëª êÇÃÇ–Ê³-
ÃáõÝ, ³ÙáõëÇÝ ²ÕåáõÕ³ÛÇÝ, »ïáõ Ç êáõñμ Ø³ñÇ³Ý¿ Ç ÙÇ³μ³Ý³Û-
ïáõÝÝ ½ö³ñåõáÛ ÑáÕÇÝ Ï¿ëÝª áñ ²ÛÍ³Ù³Ýó »ñÏÇñÝ, áñ ½Ï»Ýë³Ïáõ
Աå³Õ³ñÇ öÇñ áñ¹ÇÝ ·Ý»³É ´ Ç Âáõñ³ÝÝ¿ Ç ËáÙáí¿... Ø³ñÇ³Ý¿Çë
ïí»É áñ ½² ¾ÉÏÇ³Ý¿ë ïíÇ áõ ÛØ ³½³ï»óÇ... á°ã ß³ñÇ³ï, áã ¿É
Ù»Í Ï³Ù ÷áùñ Ë³ñ×áÕ ½Ù»ñ հ³õ³ï³ñÙ³ÛÇß³ï³Ï Ë³÷³Ý»É ç³-
Ý³Û Ç Ù»ñáó Ï³Ù ³õï³ñ³ó ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ³Ý¿Íë ³éó¿ ¨ Ù»ñ
Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿. Ç Ãí. âÐ´ [1323]:
Եë Ú³Ïáμ ²åÕ³ñÇ öÇñ áñ¹Ç ³õ»É ïíÇ Ñ»ï ÇÙ ·Ý³Í ö³ñåáÛ
ÑáÕÇÝ ½ÇÙ ·Ý³Í Ëáõå³ÝÝ, áñ ²õß³Ï³Ý³Û Ñ³Ý¹ÇÝ¦ ¨Ý:
²Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç í³Õáõó Ï³Ûñ Éù»³Éª áñáÛ ¨ ÅáÕáíñ¹³ÝáóÝ
Ñ³ë³ñ³Ï ßÇÝáõ³Íáíù ³õ»ñ»³Éª μ³ó ÛáñÙáóÝ, ³ÛÉ Û³ÙÇÝ 1839
½³ñ¹³ñ»³É Ñ³ñÏ³õáñ ëå³ëáõùª ëÏë³Ý ¨ Ç ëÙ³ ³éÝ»É ³ÕûÃë ¨
Ï³ï³ñ»É ½³Ù»Ý³ÛÝ å³ßï³ÙáõÝë, áñáíÑ»ï¨ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã »Ï»Õ»-
óÇÝ ã¿°ñ μ³õ³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹áóÝ. ÷³Ûï³Û³ñÏ ³éÝ»Ý ¨ ³ÛÅÙ ³Ñ³

½ÅáÕáíñ¹³ÝáóÝ: Æ í»ñ³Û տանեաց »Ï»Õ»óõáÛë Ç Ã¨Ç ³Ý¹ ³ñ¨Ù-
ï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ »ï Ï³éáõó³Ý»É ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ÷áùñÇÏ Ç ÛÕÏ»³É
ù³ñ³Ýó μÝ³ÏÇã ·»Õçë ¶¿áñ· ö³ñí³Ý»³Ýó Çõñáí ³ñ¹»³Ùμ:
º. Î³ñÙñ³õáñ Ïáã»ó»³É »Ï»Õ»óÇ Û»½»ñ ·»Õçս Û³ñ¨»É»³Ý ÑÇõ-
ëÇë Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³ÏÇ. ¿ ÷áùñÇÏ ï³×³ñ Ë³ã³Ó¨ ¨ áõÝÇ ÷áùñÇÏ
Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÏÕÙÝï»ñμù Í³ÍÏ»³É. áõÝÇ ¨ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñÇëå. ³ÛÉ
¿ ³ÛÅÙ ³ÝμÝ³Ï ¨ ³ë»Ý »ñμ»ÙÝ μÝ³Ï¿ÇÝ ³ëï Ïáõë³Ýù ¨ Û³ß-
Ë³ñÑ¿ Ññ³Å³ñ»³É Ï³Ý³Ûù: àõëïÇ ¨ Ïáõë³Ýáó: ²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇ-
ÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ëÏë»³É ÙÇ³Ï³ñ· Ç Í³Ûñ¿ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙáÛÝ
¨ ³Ýó»³É ½ÃÇÏ³Ùμ ë»Õ³ÝáÛÝ ³õ³ñïÇ Ç Í³ÛñÝ ³ñ¨Ùï»³Ý áñÙáÛÝ
ÑÇõëÇëáÛ, ³ÛÉ »ÕÍ»³É ÛÇÝã ինչ ï»ÕÇëª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ºë ¸³õÇÃ Ù»Õ³õáñ... ·ÇõÕ³ù³Õ³ù¿ë Û»ñ»óáõÝ»³ó ¶ñÇ·áñÇ
ù³Ñ³Ý³ÛÇ ¨ Ø³Ý³ë ¨ áñ¹Çù ïáõ³ù ßÇÝ»É ½»Ï... ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë
í³ëÝ Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ý ³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³ñÑÇë, շÇÝáõÃ»³Ý ³ßï³ñ³ÏÇ
¨ åïÕ³μ»ñáõÃ»³Ý ë³ÑÙ³ÝÇ¹... ¨ í³ëÝ... Ñá·áó... ³½·Ç Ù»ñáÛ...¦:
Æ Ý»ñùáÛ ëÏëáõ³ÍáÛ ³Û¹ñ ³ñÓ³Ý³·ñÇ ·ï³ÝÇ ¨ ³Ûë ³ñÓ³Ý³-
·Çñ ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ.
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ú³Ïáμ ¿ñ¿óë, Áëï Ï³ñÇ Ù»ñáÛ Ýá-
ñá·»óÇ ½Ù»Í ³éáõ ï»ÕõáÛë μ³½áõÙ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ, áñ Ë³Ëï
¿ñ Ç ÑÇÙ³Ýó ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ ¨ áñù ³õ·Ý³Ï³Ý »Õ»Ý տրաւք
¨ ³õ³Ý¹ ·ñ»óÇ áñ ßÇÝ³Í ïáõÝ ¿Ï¿É ïÝ³Ý·³ó ³õÃ»³Ý (ûÃ¨³Ý)
ÉÇÝÇ: àñ Ç ·ñáó ëáñÇÝ... »ëÝ Ç Ó»éÝ ÛÇß³ï³Ï ÇÙá: ºõ Ç ï³ñÇÝ Ä
³õñ. Ûáñá Û³ÝáõÝ Ç ï³õÝÇ քառասÝÇóÝ. áí Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Û²ë-
ïáõÍáÛ. Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. Ãí. âÊ² (1292)¦:
Æ í»ñ³Û Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³Ý å³ñëåÇÝ ·ñÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.

§Î³Ù³õ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ å³-
ñáÝ ²ÕåáõÕ³ÛÇÝ ¨ êÇÃÇ–Ê³ÃáõÝÇÝ, »ëª ²ëÝ³õáñë ¨ Ôáõï³É-
ã³ùë ÙÇ³μ³Ý»ó³ù êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇë ¨ ßÇÝ»ó³ù ½å³ñÇëåë
½ßñç³Û... ¨ ½¹áõñÝ ÛÇß³ï³Ï Ù»½ ¨ ½³õ³ÏÇ Ù»ñ ¼³ù³ñÇ ¨ ïíÇ
ï³ñ»ÝÝ Ä... Û³Û·áÛÝ: àí áñ ½³Û·ÇÝ áõïÇ, μ³Å³Ï ï³ ¨ ëå³ë³-
õáñù ëñμáցë Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñÇÝ ´ ³õñ å³ï³ñ³·. ²ª ²ëÝ³õá-
ñÇÝ, ²ª Ôáõï³Éã³ùÇÝ. Ç ï³õÝÇ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ Ï³ï³ñ»Ý: Âí. â¸
(1254)¦,
¶áÛ ÙÇõë ¨ë ï»ÕÇ ³õ»ñ»³É »Ï»Õ»óõáÛ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ ·»Õçë
Ç Ù¿ç ³Û·õáÛÝ Ïáã»ó»ÉáÛ Û³ÝáõÝ ÞáõË»³Ýó ¨ Ïáã»Ý ½ï»ÕÇÝ êáõñμ
ÎÇñ³ÏÇ. áõñ ³ÝÏ»³É ¹ÝÇ ¨ åë³Ï ·Ùμ»ÃÇÝ:
Æ Ù¿ç å³ñëåÇ ³Ûëñ ÷áùñÇÏ ï³×³ñÇ Ïáõë³Ý³ó ¨ Ç ßñç³-

Ï³Ûë ëáñÇÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¨ Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙáõÝëÝ »Ý
·»ñ»½Ù³Ýù μ³½áõÙù, Ûáñë ¨ »ñ¨»ÉÇ ßÇñÇÙù Ë³ãíÇÙûù Ñ³Ý¹»ñÓ
å³ïáõ³Ý¹³Ýûù Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³ÏÇ Û³ñ¨»ÉÇó
×³Ý³å³ñÑÇÝ í³Ý³ó êáõñμ ¶¿áñ·³Û ¿ Ë³ãí¿Ù μ³ñÓñ Ññ³ß³ÉÇ
ù³Ý¹áõ³Íáíù. ¨ å³ïáõ³Ý¹³Ý ÝáñÇÝ Ï³½Ù»³É Çμñ¨ Ù³ïáõéÝ Ç
Ù»Í³Ù»Í íÇÙ³ó ³é³Ýó ÏñáÛ. ¨ ·áÛ ï»ÕÇ ëÏÑõáÛ, ½áñ ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý
μÝ³ÏÇãùÝª Ì³· Ë³ã: ºõ Ï³éáõó»³É ¿ ³ÛÝ í³ëÝ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý
ê³¹áõÝ ÇßË³ÝÇ Û³½·¿ ²ñÍñáõÝ»³ó, Ç ÂáíÙ³ë ù³Ñ³Ý³Û¿. ¨ áõÝÇ
³ñÓ³Ý³·Çñ Ç Ï³ï³ñ å³ïáõ³Ý¹³ÝÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ãí. âÄ¾ (1268), Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ý... ñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª
ï¿ñ ÂáõÙ³ë, Ï³Ý·Ý»óÇ ½ëáõñμ Ýß³Ýë í³ëÝ Û»ñÏ³ñ Ï»Ý³ó å³ñáÝ
ê³¹áõÝÇÝ ¨ ½³õ³Ï³ó Çõñáó¦:
Î³éáõó»³É ¿ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý Û³õáõñë Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý ÝáÛÝ ÇßË³-
ÝÇ ¨ Ã»ñ¨ë Ï³éáõó³ÝáÕ ù³Ñ³Ý³ÛÝ Û³½·³Ï³Ý³ó ÝáñÇÝ. Ç ßñç³-
å³ï »½»ñë Ù»ÍÇ Ë³ãíÇÙÇÝ Û³ñ¨ÙïÇóª ¿ñ ÙÇ³Ï³ñ· ·ñãáõÃÇõÝ,
³ÛÉ Áëï ³é³õ»É Ù³ëÇÝ »ÕÍ»³É ·áÉáÛª ã»Õ¨ ÑÝ³ñ ³éÝáõÉ Ç ·Çñ
Ï³Ù Ñ³ëÏ³Ý³É ÇÝã:
²Ûë ·ÇõÕ Áëï Û³ïÏáõÃ»³ÝóÝ ¿ ÙÇ Ç ÑÝ³·áÛÝ ·ÇõÕûñ¿Çó ²ñ³-
·³ÍáïÝ ·³õ³éÇ, ½áñÙ¿ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ Û´ ·ÉáõË.
§ºõ ³å³ ï¿ñ ¶¿áñ· (Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó Ç í³Ë×³Ý Â–ñ¹
¹³ñáõ) Ç Û²ñ³·³ÍáïÝ¿, Ç ·»Õç¿ ²ßï³ñ³Ï³ó ³Ùë ¶¦: ¼³Ûë ·ÇõÕ
ëïáñ³·ñáõÃÇõÝÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ ß÷áÃ»³É ÙÇ³óáõó³Ý¿ ÁÝ¹ ÙÇõë
²ßï³ñ³Ï³ó ·ÇõÕÇ ´³·ñ¨³Ý¹ ·³õ³éÇ (Û»ñ»ë 412):
402. ØûÕÝÇ ³Ýáõ³Ý»³É ·ÇõÕª ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ԱÃáéáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ ³ñ¹¿Ý ¿ Ñ»éÇ Û²ßï³ñ³Ï ·»Õç¿ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Ï¿ë
Å³Ù³õ Ç í»ñ³Û ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ø³ë³Õ ·»ïáÛ: Ú³-
é³ç³·áÛÝ É»³É »Ý ³ëï μ³½ÙáõÃÇõÝ μÝ³Ïã³ó, áñå¿ë óáõó³Ý»Ý
³õ»ñ³ÏùÝ ï³Ýó ¨ »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ç ձáñ³μ³ßÇ ³Ý¹. ³ÛÅÙ ·ï³ÝÇÝ
ë³Ï³õ³ÃÇõ ·»ñ¹³ëï³Ýù Û³½·¿ Ð³Ûáó (139):
403. Ø»Ý³ëï³Ý Û³ÝáõÝ êáõñμ ¶¿áñ·³Û Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ³Ûëñ
ØûÕÝÇ ·»Õç: ¼ëÏ½μÝ³õáñáõÃ»Ý¿ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ×³é¿ ¼³ù³-
ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ÚáíÑ³Ý³í³ÝÇó, ÛáñÙ¿ Ñ³Ù³éûï»ó³õ Áëï ³ÛëÙ:
ºμ»ñ Ç Ð³Ûë Մ»ÍÝ Ü»ñë¿ë ½Ù³ñÙÇÝ ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ¨ »¹ Ç Úáí-
Ñ³ÝÝáõ í³Ýëª áñ Ù»ñÓ Ç Î³ñμÇ ¨ ÅáÕáí»³ó ½áõñáõÏë ¨ ½·áÃÇëÝ
³Ý¹¿Ý: ºõ Ñ»ï½Ñ»ï¿ Ç μ³½Ù³Ý³É áõËï³õáñ³ó Û³ÛÝ í³Ýë Ç
å³ïÇõ ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ, íï³Ý·¿ÇÝ »ñμ»ÙÝ Ýáñ³ïÇ Ù³ÝÏáõÝù
áõËï³õáñ³óÝ ·³Ñ³í¿Å Ëáñï³ÏÙ³Ùμ ÁÝ¹ ½³éÇí³Ûñ Ëáñ³ÓáñÝ
·»ïáÛÝ, áñáÛ í³ëÝ Ï³É»³É ÉÇÝ¿ÇÝ í³Ý³Ï³Ýù í³Ý³óÝ Û³ÛÉ³½·Ç

ÇßË³Ý³õáñ³ó, և á°ã ½»ñÍ³Ý¿ÇÝ ³é³Ýó Ù»ÍÇ ïáõ·³Ý³ó: àõëïÇ
³é³çÝáñ¹ù í³Ý³óÝ ³é Ç ³Ýíï³նգ å³Ñ»É ½ÝáëÇÝ ¨ ½³ÝÓÇÝë,
Û³õáõñë ïûÝÇó ëñμáÛÝ Û³ÙÇ ³ÙÇ ï³Ý¿ÇÝ ½ÝßË³ñëÝ Ç Î³ñμÇ. áõ-
ñ³Ýûñ ÅáÕáí»³É áõËï³Ï³Ý³óÝª Ï³ï³ñ¿ÇÝ ½ç»ñÙ»é³Ý¹³Ï³Ý
å³ßï³ÙáõÝë Çõñ»³Ýó: ²å³ù¿Ý ³Ýï³Ý»ÉÇ É»³É μ³½ÙáõÃ»³Ý Åá-
Õáí»ÉáóÝ ¨ Ï³ñμ»óõáóÝ, ßÇÝ»óÇÝ Ù³ïáõéÝ ÙÇ ÷áùñÇÏ ¨ ÷³Ûï»³Û
·³õÇÃ ³é ÝÙÇÝ Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕÝ ØûÕÝÇ ¨ ³Ý¹ »ïáõÝ ÷áË³¹ñ»É
½ÝßË³ñëÝ յ³õáõñë ïûÝÇó. áõñ Ç ï³Ý»É ¨ Ç í»ñ³¹³ñÓáõó³Ý»É Ç
ÚûÑ³Ý³í³Ýë íßï³Ý³ÛÇÝ í³Ý³Ï³Ýùն. í³ëÝ áñáÛ ËáñÑáõñ¹ ³ñ³-
ñ»³Éª Çëå³é ÃáÕÇÝ ³Ý¹¿Ý ¨ Ï³óáõóÇÝ ëå³ë³õáñ ½áÙÝ í³Ý³-
Ï³Ý. ¨ ½³ñ¹ÇõÝë áõËï³Ï³Ý³óÝ ëï³Ý³ÛÇÝ Ç í³ÝëÝ ÚûÑ³ÝÝáõ
óμ³½áõÙ ³Ùë. ¨ ³ÛÝå¿ë ûñÁëïûñ¿ ³Ýáõ³ÝÇ »Õ¨ ï»ÕÇÝ. ¨ ·áÃÇùÝ
¨ë ÷áË³¹ñ»ó³Ý ³Ý¹ Ç í³Ý³óÝ ÚûÑ³ÝÝáõ. ¨ ³ÛÝáõÑ»ï¨ ³ñ¹ÇõÝù
»Õ¨ »ñÏáõ μ³ÅÇÝ, ÙÇÝª í³Ý³Ï³Ý³óÝ ÚûÑ³ÝÝáõ ¨ ÙÇÝ ³Ý¹ ëå³-
ë³õáñ Ï³ó»ÉáóÝ í»ñ³Ñ³ëáõÃ»³Ùμ ÙÇáõÙÝ Ç í³Ý³Ï³Ý³óÝ ÚûÑ³Ý-
Ýáõ. ³ÛÉ áñáíÑ»ï¨ »ñÃ¨»Ïù Í³Ýñ³Ý³ÛÇÝ Í³Ëáõù ³Ûëñ í³Ý³ó,
տÝûñ¿ÝáõÃ»³Ùμ Ù»Í³Ù»Í³óÝ Ï³ñμ»óõáó ë³ÑÙ³Ý»ó³õ, ½Ç ÙÇ³ÛÝ
½Ï¿ë μ³ÅÇÝ ³ñ¹»³Ýó Û³ïÏ³ó»³É ³ßÝ³Ý³ÛÇÝ áõËïÇÝ ³éó»Ý í³-
Ý³Ï³Ýù ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó ³é³Ýó í×³ր»ÉáÛ ½Ù³ëÝ ÇÝã Í³Ëáõó: ºõ
³ÛëûñÇÝ³Ï ï¨»³ó ÙÇÝã¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÝáñÇÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³-
õ³·Ç: ºõ ³å³ ³ë¿ Ý³ ÇÝùÝ. §ÆëÏ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »åÇëÏá-
åáë áÙÝ Ø³ñïÇñáë ³ÝáõÝ ù³Ï»³ó ½Ù³ïáõéÝ ¨ ½·³õÇÃÝ (½ßÇ-
Ý»³ÉÝ Ç Ï³ñμ»óõáó) ¨ ßÇÝ»³ó ÏáåÇï ù³ñÇւ ÑáÛ³Ï³å »Ï»Õ»óÇ ¨
ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñëå»³ó: ºõ Û»ïáÛ »Õμûñáñ¹Ç Ýáñ³ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë1
í³ñ¹³å»ï ù³Ï»³ó ½³ÛÝ ¨ ßÇÝ»³ó Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ùμù »Ï»Õ»óÇ
½³ñÙ³Ý³ÉÇ: ºõ Û³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³ÝÝ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ¨ ã¨ ¨ë ¿ñ Ï³-
ï³ñ»³É ½ë³Ïù ï³Ý»³óÝª í³Ë×³Ý»ó³õ. ¨ »Õμûñáñ¹ÇÝ Çõñ ¸³-
õÇÃ í³ñ¹³å»ï Ï³ï³ñ»³ó ½³ÛÝ: ºõ ¿ ³ÛÅÙ Ññ³ß³÷³é »Ï»Õ»óÇ
¨ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ï ³é³çÝáñ¹ ÝáñÇÝ¦: ºõ ³õ³ñï¿ ½³Ûë ·ñáõ³Í
Çõñ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇ Ð³Ûáó èÖÈ¼ (1683):
²ÛÅÙ ³Ûë ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý Ï³éáõó»³É Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó
Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ, μ³ñÓñ³Ï³-
Ù³ñ, áõÝÇ ½ÙÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ, ½ÙÇ ë»Õ³Ý ëñμ³-
½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë: Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝ ·ï³ÝÇ
1 ²Ûë ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï Û³é³ç³·áÛÝ Ñá·³ó»³É Ñ³Ý»³É ¿ñ ½Ññáí³ñï³Ï
ßÇÝáõÃ»³Ý ï³×³ñÇë ¨ ³ÛÝå¿ë Ó»éÝ³ñÏ»³É Ç ßÇÝáõÃ»³ÝÝ© ¨ ³ÛÝ Ññáí³ñï³Ï
Ç ß³Ñ êáõÉ¿ÛÙ³Ý ³ñù³Û¿ ä³ñëÇó Ï³Û ÁÝ¹ ³ÛÉ ÑÇÝ Ññáí³ñï³Ï³ó ÛԱÃáé
¾çÙÇ³ÍÝÇ£
Ï³½Ù»³É ¹³Ùμ³ñ³Ý Ñ³Ý¹»ñÓ ï³å³Ý³íÇÙ³õ Û³ÝáõÝ ÙÝ³ó»³É1

ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ½ûñ³í³ñÇ Ý³Ñ³ï³Ï»ÉáÛÝ Ç ÜÇÏáÙÇ¹³
ù³Õ³ùÇ ´ÇõÃ³Ý³óõáó. áõÝÇ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëª ÙÇ Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨
ÙÇõëÝ Ù»Í Û³ñ¨ÙïÇó: ºõ ½·³õÇÃ í³Û»Éáõã Ç í»ñ³Û ³Ûëñ ¹ñ³Ý
ÝáÛÝå¿ë Ç ëñբ³ï³ß ù³ñ³Ýó Ñ³õ³ë³ñ ÁÝ¹ É³ÛÝáõÃÇõÝ ï³×³-
ñÇÝ, ÛáñáõÙ Ç ÙÇçÇÝ μ³ÅÝÇ, áñ ³ÝÏ³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ, ¿
½³Ý·³Ï³ïáõÝ í³Û»Éã³Ï»ñï:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ·ï³ÝÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý áñÙÝ
ï³×³ñÇÝ ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ·³õÃÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ μ³ÅÝÇ Ç Íáó³õáñ
ï»Õõáçª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑûù ԱÙ»Ý³Ï³ÉÇ, Ç ÃíÇÝ èÖÄ¶ (1664), Ç Ã³·³õáñáõ-
Ã»³ÝÝ ä³ñëÇó ÷áùñ ß³Ñ ²å³½ÇÝ ¨ Ç μéÝ³Ï³ÉáõÃ»³Ý »ñÏñÇë
²å³½ ÕáõÉÇ Ë³ÝÇÝ ¨ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ð³Ûáó ï»³éÝ Ú³Ïá-
μ³Û ëñμ³½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñáÛ Ññ³Ù³Ý³õ ¨
ûÅ³Ý¹³ÏáõÃ»³Ùμ, ÃÕÃáí, μ³ÝÇõ ¨ ³ñ¹»³Ùμù, ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ùñÇë-
ïáÝ¿Çó ïñÇõù. ÁÝ¹ ÝÙÇÝ ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝãë ¨ ëï³óáõ³Í Ñá·õáÛë ¨
Ù³ñÙÝáÛë í³ïÝ»ó³ù. »ëª ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ïë ØûÕÝ»óÇ, áñ¹Ç
Ú³Ïáμ³Û, »Õμûñáñ¹Ç Ø³ñïÇñáëÇ »åÇëÏáåáëÇÝ ù³Ï»³É Ç ÑÇÙ³Ýó
êáõñμ ¶¿áñ·³Û »Ï»Õ»óÇë ¨ ßÇÝ»óÇ ½ë³ Ñ³Ý¹»ñÓ ·³íÃáíë Ññ³-
ß³Ï»ñï ÛûñÇÝáõ³Íûù Ý»ñùáõëï ¨ ³ñï³ùáõëï Ïá÷³Íáõ ù³ñûù Ç
ÃíÇÝ èÖÄÀ [1669], Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ä³ñëÇó ß³Ñ êáõÉ¿Ù³ÝÇÝ
¨ Ç μéÝ³Ï³ÉáõÃ»³ÝÝ »ñÏñÇë ê¿ýÇÉÇ Ë³ÝÇÝ ³õ³ñï»óÇ: ºõ »ë
ÁÝ¹ ÝÙ³ ³õ³ñï»ó³Û Ç Ï»Ýó³ÕáÛë ¨ ÷áË»ó³Û ³é î¿ñÝ ³Ù»ÝÇó.
ÙÝ³ó ÙÇ³ÛÝ ·ÉËÇ ë³ÉùÝ ¨ Ý»ñùÇÝ ïûß³Ù¿Ý »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ·³õÃÇëª
½áñë Ïï³Ï³õ Û³ÝÓÝ ³ñ³ñÇ »ղμûñáñ¹õáÛ ÇÙáÛ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»-
ïÇÝ ÷áË³Ýáñ¹ ÉÇÝ»É ÇÝÓ ¨ Ï³ï³ñ»É ½å³Ï³ëáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë
¨ ·³õÃÇë: àñù ï»ë³Ý¿ù ½ÛÇß³ï³Ïë ÇÙ, ²ëïáõ³Í áÕáñÙÇ ³ë³-
ó¿ù ÇÝÓ ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó. î¿ñ ²ëïáõ³ÍÝ Ó»½ áÕáñÙ»ëóÇ, ³Ù¿Ý:
²É¿ùë³Ý ù³ñïáõÕ³ñ Ð³Ûáó ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë¦:
Æ í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïáõ ë»³ÝÝ ³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ç Ù¿ç

»Ï»Õ»óõáÛë ·ï³ÝÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.
1 Æ å³ï×³éë ·áÃáõÃ»³Ý ³ËïÇõù í³ñ³Ï»ÉáÛ áñ¹õáÛ Ã³·³õáñÇÝ ìñ³ó ¸³õÇÃ

³Ýáõ³Ý»ÉáÛ ï³ñ³Ý ÝßË³ñù ëñμáÛÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ³Ý¹ñ Ç î÷ËÇë (áñ »¹³õ Ç
âË³ñ ³Ýáõ³Ý»³É ï»Õõáç Ý³Ñ³Ý·ÇÝ Î³Í³ñ¿ÃáÛ) å³ÛÙ³Ý³õ ³Ý¹ñ¿Ý í»ñ³-
¹³ñÓáõó³Ý»ÉáÛ ½ÝßË³ñëÝ, áñáÛ í³ëÝ ¨ Û³é³ç³·áÛÝ ÛÕ»³É ¿ñ Ã³·³õáñÝ պա-
տանդ ½Ä´ [12] áñ¹Çë Û³½³ï³óÝ ìñ³ó. Ý³Ëù³Ý ½Ùï³Ý»É Ù³ë³ÝóÝ Ç î÷ËÇë
í³Ë×³ÝÇ áñ¹Ç Ã³·³õáñÇÝ, ã¹³ñÓáõó³Ý»Ý ½ÝßË³ñëÝ. ¨ áñ¹Çù ³½³ï³óÝ
ÙÝ³Ý ³é Ð³Ûë ³Ý¹³éÝ³ÉÇ, ½áñÙ¿ ¨ë ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·:
§ÚÇß»ó¿ù Ç øñիëïáë ½å³ñáÝ ì³ñ¹³ÝÝ, áñ ¿ »Õμûñáñ¹ÇÝ

ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ïÇ ßÇÝáÕÇ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ·³õÃÇë ¨
»Õμ³Ûñ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïÇÝ ÷áË³Ýáñ¹Ç ÝáñÇÝª áñ Ç Ñ³É³É ÁÝãÇó
Çõñáó »ï ½խ³ñ×Ý ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûë ë»³Ýë ¨ ² Ï³Ù³ñÇÝ ÛÇß³ï³Ï
Ñá·õáÛ ÇõñáÛ ¨ ÍÝáÕ³óÝ, ÑûñÝ՝ Î³ñ³å»ïÇÝ ¨ ÙûñÝ Âáõñí³ÝïÇÝ,
»Õμ³ñóÝ ¼³ù³ñÇ³ÛÇÝ ¨ Ø³ñ·³ñ¿ÇÝ ¨ Ï»Ý³Ïó³ó ÝáóÇÝ, ½³ñÙÇó
¨ ½³õ³Ï³ó, Ï»Ý¹³Ý»³ó ¨ Ñ³Ý·áõó»Éáó. áñù áÕáñÙÇ ³ë¿ù, î¿ñ
²ëïáõ³Í Ó»½ áÕáñÙ»ëóÇ, ³Ù¿Ý: ¶ñ»ó³õ Ç ÃíÇÝ èÖÄÂ (1670),
Ó»é³Ùμ ²É¿ùë³ÝÇÝ¦:
Æ ÙÇçáóÇ μ³ñ³õáñÇ Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý ¨ ù³Ý¹³Ï³·áñÍ
Ï³Ù³ñÇ ÝáñÇÝ ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÞÝáñÑûùÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï, áñ Û²·áõÉ»³ó,
³ÝÓ³Ùμ ¨ ÅáÕáíñ¹»³Ùμ ÇÙáí ûÅ³Ý¹³Ï »Õ¿ ßÇÝáõÃ»³Ý ëáõñμ »Ï»-
Õ»óõáÛë, ¨ ßÇÝ»óÇ ½¹áõéÝ êñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ½ûñ³í³ñÇ »ñÏÝ³ù³-
ï³Ï Ï³Ù³ñûù ¨ Ï³Ý·Ý»óÇ Ç í»ñ³Û ½ëáõñμ Ë³ãë Ç μ³ñ»Ëûëáõ-
ÃÇõÝ Ñûñ»Õμûñ ÇÙáÛ ï»³éÝ Ê³ã³ïñáÛ ³ñÑÇ »åÇëÏáåáëÇÝ ¶áÕ-
Ã³Ý ·³õ³éÇ ¨ μ»Ùμ³ë³ó í³ñ¹³å»ïÇ. ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë. Ç
ÃáõÇÝ èÖÄÀ (1669), ³Ù¿Ý¦:
Ճ³ñï³ñ³å»ï ¨ ù³ñ³Ñ³ï ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ »Õ»³É
¿ ê³Ñ³Ï ³ÝáõÝ ÐÇ½³ÝեóÇ áÙÝ, áñ Ñ³ëáõó»³É ½ßÇÝáõÃÇõÝÝ մինչև
ցամն 1666, վախճանի և գերեզման ÝáñÇÝ ·ï³ÝÇ Ç ßÇñÇÙëÝ ³Ý¹
Û³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇë »Ï»Õ»óõáÛë ³ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ Ù»Í íÇÙ³õ ¨
³ñÓ³Ý³·ñáí, áñáÛ ÷»ë³Û ¨ ³ß³Ï»ñï Øáõñ³ïÝ ³Ýáõ³Ý»³Éª Û»ï
í³Ë×³ÝÇ ÝáñÇÝ Éñ³óáõó³Ý¿ ½μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³ÍÝ:
Î³Û ³ÛÅÙ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý, å³ïáõ»³É áõËï³Ï³Ý
³Ûó»ÉáõÃ»³Ùμ Ç μÝ³Ïã³ó ²ñ³ñ³ï³Û ¨ Ç Ù»ñÓ³Ï³Û ·³õ³é³ó
ÝáñÇÝ, ³é³õ»É Û»ûÃÝ ÏÇõñ³Ï¿ëÝª ëÏë»³É Ûûñ¿ ³ÝïÇ յատկացեալ
ïûÝÇ ëñμáÛÝ Û³ßÝ³Ý³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ, ¨ Ï³Û Ç ßÇÝáõÃ»³Ý μÝ³Ï»³É
áÙ³Ýó í³ñ¹³å»ï³ó ÁÝ¹ ³ÝÙÇç³Ï³Ý ï»ëãáõÃ»³Ùμ Éáõë³õáñ-
ã»³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇ ՍñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ:
¼ë³É ù³ñÇÝë ï³Ý»³ó ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë ½Ë³Ëï»³ÉëÝ ¨
½÷ßñ»³ÉëÝ »ï Ýáñá·»É ³é³çÝáñ¹ í³Ý³óë Â¿É³õ»óÇ ·ÇïÝ³Ï³Ý
êï»÷³ÝÝáë ³ñù»åÇëÏáåáëÝ ëñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Û³ÙÇ 1830:
¼Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, áñ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ, Û³ÙÇ 1839,
÷ßñ»³É Ëáñï³Ï»³ó Ï³ÛÍ³ÏÝ, ½áñ Ç ÝáÛÝ իսկ ³ÙÇ ³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá-
·»³É Ñ³ëï³ï»óÇÝª åÝ¹»Éáí Ç ÝÙÇÝ ¨ ½»ñÏ³ÃÇ Ë³ãÝ, áñ Ë³Ë-
ï»³É Ï³Ë»³É ¿ñ Û³õ»ñ³ÍáÛ ³ÝïÇ:
Þáõñç ½»Ï»Õ»ó»³õë ³Í»³É ¿ ¨ å³ñÇëå ù³é³ÏáõëÇ μ³õ³Ï³-

Ý³ã³÷ μ³ñÓñ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ ¨ ¹áõéÝ ÙÇ Ù»Í ÁÝ¹
ÑÇõëÇë ¨ ¹áõéÝ ÙÇ ÷áùñ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Ç Í³é³ïáõÝÏ å³ñï¿½Ý,
ÛáñáõÙ ·ï³ÝÇÝ ¨ áñÃù Ë³ÕáÕáÛ Ç Ù¿ç ³é³çÇÝ ù³é³ÝÏ»³Ý å³ñë-
åÇª Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó, Û³ñ¨»ÉÇó, Ç ÑÇõëÇëáÛ ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ. ³é áñÙáíù
å³ñëåÇÝ »Ý ù³ñ³Û³ñÏ ë»Ý»³Ï Ñá·¨áñ³Ï³Ý³ó ¨ ³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ
åÇïáÛÇóª Ï³éáõó»³Éù ÁÝ¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ, Ûáñë ³ñ³ñ ÇÝã ÇÝã Ýáñá-
·áõÃÇõÝë Ø³ñïÇñáë ³ñù»åÇëÏáåáë Î»ë³ñ³óÇ ï»Õ³å³Ñ º÷ñ»-
Ù³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª ÁÝ¹ áñáÛ ï»ëãáõÃ»³Ùμ ¿ñ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý: ²Ûë
Ù»Ý³ëï³Ý ունի Ï³Éáõ³Í ½³Û·Ç ÙÇ Û²ßï³ñ³Ï ·ÇõÕ ¨ ³ñ¹ÇõÝù
Í³Ëáõó Ýáñ³ ·áÛ³Ý³Û Ç ÝáõÇñ³Ý³ó áõËï³õáñ³óÝ, ÛáñÙէ ¨ ³õ»-
Éáñ¹ ¹ñ³ÙÝ Ùï³Ý¿ Ç ·³ÝÓ³ñ³ÝÝ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ: ¼»Ï³Ùáõï
³ñ¹ÇõÝë Û³Ý¹³ëï³Ý³ó ³Ûëñ ·»Õç ØûÕÝւáÛ, áñ Û³ÝáõÝ ²ÃáéáÛÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇª μ³½ÙÇóë ßÝáñÑ»³É ÉÇÝÇ Ï³é³í³ñáõÃ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
ØºÜ²êî²Ü ÚúÐ²Ü²ì²Ü²ò1
404. ²Ûë ï»ÕÇ Ç ØûÕÝõáÛ Ï¿ë Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ áõÕÕ³ÏÇ

ÁÝ¹ ÑÇõëÇë, ³ÝÙÇç³å¿ë Ç í»ñ³Û ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ
ÝáÛÝ ø³ë³Õ ·»ïáÛ ¨ Û³ñ¨»ÉÇó ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇÝ Î³ñμõáÛ Çμñ¨
ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ. ßÇÝ»³É »Ï»Õ»óÇÝ áñ Ç ÝÙ³ Ç ëÏ½μ³ÝÝª Ç ëñμáÛÝ
¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿ ¨ Ç Ø»Í¿Ý îñ¹³ï³Û ³ñù³Û¿ Ð³Ûáóª ³Ù÷á-
÷»Éáí Ç ÝÙÇÝ ¨ ½Ù³ëÝ ÇÝã Ç ÝßË³ñ³ó ÚûÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇª ½áñáÛ
½íÏ³ÛáõÃÇõÝëÝ Û³é³ç μ»ñ»³Éª Ñ³ëï³ï¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ý
ø³Ý³ù»éóÇ Ç Ñá·¨áñ³Ï³Ý³óÝ ³Ûëñ í³Ý³ó Û³é³ÝÓÇÝ ·ñáõ³ÍÇ
ÇõñáõÙª áñ ³Ýáõ³ÝÇ ÎáÝ¹³Ï ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó, áõñ³Ýûñ ß³ñ³Ï³ñ·¿
Ç Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝ ½³õ³Ý¹áõÃÇõÝë ÑÝáó, ½³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ¨
½ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ýë Ù³ï»ÝÇó ¨ ³ÛÉÝ:
1
²éÑ³ë³ñ³Ïª Ã¿ å³ïÙÇãք ¨ Ã¿ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ³½·Ç Ð³Ûáó Ïáã»Ý ½³Ûë »Ï»Õ»óÇ
ÚûÑ³Ý³í³Ýù ÙÇÝã¨ é³ÙÏ³ó Ïñ×³ï»³É Ïáã»Ý Ð³Ý³õ³Ýù, ³ÛÉ Áëï μ³ó³-
ïñáõÃ»³Ý ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Çª Ïáã¿ñ Û³é³çÝ êÇõÕÇ í³Ýù Û³ÝáõÝ
áõñáõÙÝ í³Ý³Ñûñ Ï³ñ·»ÉáÛ ³Ý¹¿Ý Ç Èáõë³õáñã¿© ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ÚûÑ³Ý³í³Ýù
Û³ÝáõÝ ³ÛÉáõÙ í³Ý³Ñûñ£ ²å³ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Մ»ÍÇÝ Ü»ñë¿ëÇ, áñ μÝ³ÏեóáÛó
³Ý¹¿Ý ½³Ýï»ñáõÝç ½áõñáõÏëÝ ¨ ½·áÃÇë, áñù Ç ëáíáÛ ÝùáÕ»³Éù ÉÇÝ¿ÇÝ, Û³ÝáõÝ
Ýáó³ Ïáã¿ñ ¨ »ñμ»ÙÝ êáíÇ í³Ýù, Áëï íÏ³Û»ÉáÛ ¨ í³ñáõó ëñμáó (Ñ³ïáñ ², »ñ»ë
199 ¨ 213)ª Û»ñÏáõë ï»ÕÇë© ³ÛÉ »ñÏñáñ¹Ý ³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ ß³ñáõÝ³Ï»³É ï¨¿
ó³ñ¹, ¨ ³ÛÝ Ã»ñ¨ë Ç å³ï×³éë ³Ù÷á÷»ÉáÛÝ ³Ý¹ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ýն
½ÝßË³ñë ÇÝã ÚûÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ£
¼ÏÝÇ ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ Ø»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇª ³ÛÝ ¿,

Û³ÙÇ 553, Ï³ñ·»³ÉÝ Ç í³Ý³Ñ³ÛñáõÃÇõÝ Û³ÛëÙ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ²ßáï
¸áõÝ»óÇ, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ »Õμ³Ûñ³ÏóáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛ ³ëï¿Ý, »ï Ï³-
ռáõó³Ý»É Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ùμù ½Í³Íù Û³ñÏÇ ³ÛÝñ »Ï»Õ»óõáÛ, ½Ç
Û³é³ç³·áÛÝ ÷³ÛïÇõù ¿ñ Í³ÍÏ»³Éª Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ ÛÇß³ï³-
Ï³ñ³ÝÇ ²ëïáõ³Í³ßáõÝã Ù³ï»ÝÇ ÇñÇù áñ Ç ÎáÝ¹³ÏÇ ³Ý¹:
ì³ã¿ Ï³ñ·»³É Ç ¼³ù³ñÇ³ êå³ë³É³ñ¿ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý Ç
í»ñ³Û ·³õ³é³óÝª áñ ßáõñç ½²ñ³·³Í É»ñ³Ùμ ¨ ºñ³ëË³ÓáñáÛ, »ï
ù³Ï»É ½÷³Ûï»³Û ßÇÝáõ³Í ·³õÃÇÝ, áñ Ç Ñ³ñ³õáÛ »Ï»Õ»óõáÛÝ ¨
Ï³éáõó³Ý»É Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù å¿ëå¿ë ¹ñáõ³·ûù, ½áñáó ÉÇáíÇÝ
×³é¿ ÛÇß»³É ê³ñÏ³õ³·Ý ¨ ³õ³ñïÇ μáí³Ý¹³Ï ßÇÝáõ³ÍÝ Û³ÙÇ
1217. ¨ ÇÝùÝ ì³ã¿ ÇßË³Ý í³Ë×³Ý»³Éª ³Ù÷á÷Ç Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛÝ
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ³é ¹ñ³Ý ³õ³Ý¹³ï³Ý:
øáõñ¹1, áñ¹Ç í»ñáÛÇß»³É ì³ã¿ ÇßË³ÝÇ Ï³ñ·»³É Ç ï»ÕÇ Çß-
Ë³ÝáõÃ»³Ý Ñûñ ÇõñáÛ Ç Þ³ÑÝß³Ñ¿ áñ¹õáÛ ¼³ù³ñÇ³ êå³ë³É³ñÇ
¨ Áëï Ññ³Ù³ÝÇ Ýáñ³ ³é Ç Ï³Ý·Ý»É ½·³õÇÃë »Ï»Õ»ó»³óÝ Ï³-
éáõó»ÉáÛ Ç ì³ã¿¿, ï³Û Ï³Ý·Ý»É ½³ÛÝåÇëÇ ·³õÇÃ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ
Ï³ÃáõÕÇÏ¿ եկեղեցւոյ Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó Ç í»ñ³Û
ãáñÇó ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó ¨ ÷áõÃ³ó»³É ï³Û ·ÉË³õáñ»É ½³ÛÝ Ç ÙÇ-
çáóÇ ÙÇáÛ ³ÙÇ, ³ÛëÇÝùÝ Û³ÙÇ 1251. »ï Ï³éáõó³Ý»É ¨ Ç í»ñ³Û
ï³Ý»³ó ³Ûëñ ·³õÃÇ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ëÇõÝ³½³ñ¹ ¨ Ï³Ë»É Ç ÝÙ³
½³Ý·³Ï ½³ñÃáõóÇã ³Ù»Ý»óáõÝ Ç ÷³é³μ³ÝáõÃÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ Ç
Ñá·¨áñ å³ßïûÝ³Ï³ï³ñáõÃÇõÝ:
¼ÏÝÇ ·»ñ»ÉáÛÝ ß³Ñ ²å³ë³Û ½²ñ³ñ³ï»³Ý ³ßË³ñÑ ¨ ½Ù»ñ-
Ó³Ï³Ûë նորին ¨ Ç ¹³ï³ñÏ³Ý³É ³ÛÝó ·³õ³é³ó Ç μ³½Ù³ÙμáË
μÝ³Ïã³óÝª Û³ñ»³Ý »Éáõ½³Ïù ç³É³ÉÇ Ïáã»ó»³Éù ·áõÝ¹ù ·áõÝ¹ù ¨
Çëå³é ×é³ù³Õ ³ñ³ñÇÝ ½÷³Ëëï»³Û ÙÝ³óáñ¹ μÝ³ÏÇãëÝ. áÙ³Ýù
Û»Éáõ½³Ï³ó ³ÝïÇ Ç ·Ýï¿ ÂûÃ³É úëÙ³ÝÇÝ Ùï»³É Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ýª
·ïÇÝ ½áÙÝ ÑÇõ³Ý¹ ³μ»Õ³յ ¨ ½³ÛÉëÝ ÷³Ëëï»³Ùμ ½»ñÍ»³É: ¼Ý³
Û»ñÇë ³õáõñë ·³Ý³ÉÇó ã³ñã³ñ³Ýûù ï³·Ý³å»óÇÝ óáõó³Ý»É ½¹³-
1
Â¿å¿ï ½ë³ ½øáõñ¹ ³ÝáõÝ ÇßË³Ý ÝáÛÝ³óáõó³Ý¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ÁÝ¹
³ÛÉáõÙ øáõñ¹ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛª áñ ·ï³ÝÇ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ê¨³Ý ÏÕ½õáÛ, ³ÛÉ
áñå¿ë Ù»ù ùÝÝ»ó³ù Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝóÝ, »Ý ³ÛÉ ¨ ³ÛÉ ³ÝÓÇÝù ÝáíÇÝ ³Ýáõ³-
Ý³ÏáãáõÃ»³Ùμ, ù³Ý½Ç Ãáõ³Ï³Ý ßÇÝáõÃ»³Ý ·³õÃÇë Ç ëÙ³Ý¿ á°ã Ñ³Ù»Ù³ïÇ
Ãáõ³Ï³ÝÇÝ »Õ»ÉáÛ ÛÁÝÏáõ½»ÝÇ ¹ñ³ÝÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ëրμáó ³é³ù»ÉáóÝ, áñ Ç ê¨³Ý,
½Ç ëáñ³ÛÝ àÔÂ [1250] ¨ Ýáñ³ÛÝ àÆº [1176], ½³Ý³½³ÝáõÃÇõÝ Ç ÙÇçÇ 74 ³Ù³ó,
³å³ք¿Ý ³ÛÉ áù ë³ áñ¹Ç ì³ã¿Ç ¨ ³ÛÉ áù Ý³, áñå¿ë ³ÛÉ áÙÝ ¨ë øáõñ¹ ³Ýáõ³Ùμ
Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ Î»ã³éáõ³ó, ÛáñáõÙ Ïáã¿ ½ÇÝùÝ áñ¹Ç Î³-
Ë³Ûμ»ñÇ ¨ ÏñûÝ³õáñ»³É ³Ý¹¿Ýª ³Ýáõ³Ý»ó³õ ÚûÑ³ÝÝ¿ë, Ç ÃÇõ Ð³Ûáó àÔ¶
[1247]:
ñ³Ý í³Ý³óÝ, ³ÛÉ Ý³ áãÇÝã Ëáëï³Ý³Ûñ: ²å³ Ï³Ë»³É ½Ý³ Û³Ùáñ-

Ó»³óÝ ¨ Ëáßտ³Ýգ»³É ¹³éÝ³å¿ëª »óáÛó Ýáó³ ½ï»ÕÇÝ. Û³ÛÝÅ³Ù
ëå³Ý»³É ½³μ»Õ³ÛÝª ÏáÕáåï»óÇÝ Ç ¹³ñ³Ý¿ ³ÝïÇ ½μ³½áõÙ ³ñÍ³-
Ã»Õ¿Ýë ¨ ½³ÛÉ ÇÝãë, ÁÝ¹ áñë ¨ ½ÛáÉáí Ù³ï»³Ýë ³Ùμ³ñ»³Éë Û³-
é³çÝáñ¹³ó Ù»Ý³ëï³ÝÇë, ½áñáó ³ë¿ ²é³ù»É ¸³íñÇÅ»óÇ Ç ·ÉáõË
¾–ñ¹. §àñù ¿ÇÝ ³Ù»Ý»ù»³Ý å³ïáõ³Ï³Ý ·ñ»³Ýù í³ñ¹³å»ï³-
Ï³Ýù... ½áñë ³é»³É ½³Ù»Ý»ë»³Ý ç³É³ÉÇùÝ ¨ ï³ñ»³É ÏáñáõëÇÝ¦:
Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ï ³é³çÝáñ¹ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ï»ë³Ý»Éáí
½³õ»ñáõÙÝ ÷áùñÇÏ Ù³ïñ³ÝÝª áñ Ç Èáõë³õáñã¿ ³ÝïÇ Ï³éáõó»³É,
Ñá· ï³ñ»³É Ýáñá·¿ ½³ÛÝ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó èÖÒ¶, ³ÛÝ ¿ª Û³-
ÙÇ 1734 ¨ í³ëÝ ûÍÙ³Ý ³Ûëñ Ù³ïñ³Ý ¨ ë»Õ³ÝáÛ ÝáñÇÝ Ññ³õÇñ¿
½²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáë Øß»óÇ ÛԱÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñáÛ ·Ý³ó»³É
³Ý¹ñ ûÍ³Ý¿ ½³ÛÝ Û³Ùë»³ÝÝ û·áëïáëÇ. ÁÝ¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ¿ñ
Û³ÛÝÅ³Ù ¨ ²μñ³Ñ³Ù ³ñù»åÇëÏáåáë Âñ³ÏÇáÛ Ýáñá· »Ï»³É ÛԱ-
Ãáé ³Ûëñª áñ ¨ å³ïÙ¿ ½³ÛëÙ³Ý¿ Û¶–ñ¹ ·ÉáõË ·ñáõ³ÍáóÝ Çõñáó:
²Ûë »Ï»Õ»óÇ Ñ³Ý¹»ñÓ Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ Ï³Ûñ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý Ç μ³-
½áõÙ Å³Ù³Ý³Ïë ß³ñáõÝ³Ï³μ³ñ ÙÇÝã¨ Ç Ãáõ³Ï³ÝÝ Ð³Ûáó èÖÈ²
[1682], ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ í³ñ¿ñ ½³é³çÝáñ¹áõÃÇõÝÝ í³Ý³Ñ³Û-
ñáõÃ»³Ý ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ïÝª »åÇëÏáåáë³ó»³É ÛºÕÇ³½³ñ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë¿ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ¨ Ý³ ÇÝùÝ ê³ñÏ³õ³·Ý ¼³ù³ñÇ³ í³Ë×³Ý
ï³Û ·ñáõ³ÍáóÝ Çõñáó Ç ëáÛÝ Û³Ûë Ãáõ³Ï³Ý. ¨ ³ÝïÇ ¨ ³Ûëñ áñå¿ë
³õ³Ý¹»Ýª ï¨»ñ ³Ý¹ ÙÇ³բ³ÝáõÃÇõÝ »Õμ³ñó Ñ³Ý¹»ñÓ ³é³çÝáñ-
¹³õ ¨ ÙÇÝã¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ ¨ Û³-
çáñ¹Ç ÝáñÇÝ ÔáõÏ³ëáõ. ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÝáñÇÏ ³ÝμÝ³Ï ÙÝ³ó»³Éª ÷áõ-
Ãáí ³õ»ñ»ó³õ ¨ ù³Ûù³Û»ó³õ áñå¿ë å³ñÇëå Ýáñ³ ¨ ë»Ý»³ÏùÝ,
ÝáÛÝå¿ë ¨ »Ï»Õ»óÇÝ, áñ Ã¿å¿ï Ï³Û Ç Ï³Ý·áõÝ, ³ÛÉ Ë³Ëï»³É ¿
Ù»Í Ù³ë³Ùμ ¨ í¿Ùù ï³Ý»³óÝ ¨ áñÙáóÝ ³ÝÏ»³É ¨ Ëáñï³Ï»³É ¨
ûñÁëïûñ¿ ù³Ûù³ÛÇ և ³ÛÅÙ ·ÇõÕ ³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³ÏÇ, ½Ç Ç ÝÙ³
μÝ³Ï¿ÇÝ Û³é³ç³·áÛÝ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù ¨ ³ÛÅÙ Ñ³Û³½·Çùª
ïáõÝù 25:
405. ¼³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ßÇÝáõÃ»³Ýó ¨ ÝáõÇñ³Ý³ó Û³Ûë Ù»-
Ý³ëï³Ý ·ñ»³É ÛáñÙáõÝë »Ï»Õ»óõáÛÝ Û³é³ç μ»ñóáõù ³ëï¿Ý Áëï
·ñáõ³ÍáóÝ ÝáñÇÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç, áñù »Ý.
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ Ç ·ÉáõË ³õ³Ý¹³ï³ÝÝ.

§àÎº (1216) ÃáõÇÝ:
ÞÝáñÑûù μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ì³Ññ³Ù, áñ¹Ç ºÕμ³Ûñ³-
Ï³Ý ¨ ½áõ·³ÏÇó ÇÙ Â³ÛÇÏ, Ç ëÏÇ½μÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë տուաք
½³Ù»Ý³ÛÝ ½ëï³óáõ³Íë Ù»ñ Ç Í³Ë ëáñ³ ¨ ½¸åñ³í³Ý³ó ³Û·ÇÝ:

ºõ ³é³çÝáñ¹ù ëáõñμ áõËïÇë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ ßñç³-
·³ÛáõÃ»³Ý ¶ ûñ Å³Ù. ½Ýáñ »Ï»Õ»óÇùëª ½Öñ³·³ÉáÛóÝ, ½¼³ïÇÏÝ ¨
½¶³Éáõëï Ðá·õáÛÝ êñμáÛª Û³ÝáõÝ Ù»ñ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáëª ²
ûñ ÇÝÓ, ² ûñ Â³ÛÇÏ³ÝÝ, ² ûñ μáÉáñ ³½·ÇÝ Ù»ñáÛ. Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë
ûñÑÝÇÝ Ç øñÇëïáë¿ ¨ áñù Ë³÷³Ý»Ýª ÁÝ¹ ½ÇÝÝ Û»Ï»Õ»óÇëÝ ¹³ïÇÝ
Û²ëïáõÍáÛ ¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáց Ýáñ³, ³Ù¿Ý¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇëáÛ.

§ՈԿԶ [1217] Æ Í³·Ù³Ý¿ ßÝáñÑ³óÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ ÑÇÙÝ³ñÏ»É ¨
Ç Éáõë³õáñ»É »Ï»Õ»ó»³óë ·³õ³éÇë ²ñ³ñ³ïáõ, Ç Ó»éÝ »ñÏáõó
»Õμ³ñó Ñ³ñ³½³ï³óª ¼³ù³ñÇ³ÛÇ ¨ Æí³Ý¿Ç ¨ ³ñ¹³ñ³ÍÝáõÝ¹
½³õ³Ï³ó Ýáó³ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ ¨ ²õ³·Ç. »ëª ì³ã¿ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý,
áñ¹Ç ê³ñ·ëÇ ì³ãáõï»³Ýó, ëÇñ»ó»³É Ç ëáó³Ý¿ Ù»Í³õ å³ïáõáí
í³ëÝ Ñ³õ³ï³ñÇÙ Í³é³ÛáõÃ»³Ý ÇÙáÛ, Ïáã»ó³Û Ç í»ñ³Ï³óáõÃ»³Ý
·³õ³éÇë, ÙÇ³μ³Ý»ó³Û Ñ³Ý¹»ñÓ ½áõ·³Ïó³õ ÇÙáí Ø³Ù³Ë³Ãáõ-
Ý³õ ëáõñμ áõËïÇë í³Ý³óë ÚûÑ³Ýնáõ, μ³½áõÙ ïñûù ¨ ÁÝÍ³ÛÇõù
û·Ý³Ï³Ý »Õ³ù Ç ßÇÝáõÃ»³Ý Ù»Í³÷³é Ýáñ³Ï»ñïÇë: ºõ ³é³ç-
Ýáñ¹ù ëáõñμ áõËïÇë Ñ³ëï³ï»óÇÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ å³ï³ñ³·»É
½øñÇëïáë Û³ÝáõÝ ÇÙ ½ïûÝ Ô³½³ñáõ ½³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»óÇùëª ½ÑÇÝ
¨ ½Ýáñ ¨ ½ûñ Ê³ã·ÇõïÇÝ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝÇÝ å³ï³ñ³·»É ½øñÇë-
ïáëª ½ÑÇÝ ¨ ½Ýáñ »Ï»Õ»óÇùë ³ÝË³÷³Ý ÙÇÝã¨ Ç ¶³Éáõëï àñ¹õáÛÝ
²ëïáõÍáÛ: ºõ áñù ã³éÝ»Ý, ¹³ïÇÝ Ç øñÇëïáë¿¦:
²ñï³ùáÛ ï³×³ñÇÝ Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý.

§ÞÝáñÑûù μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, ï¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
Ð³Ûáó, Ç ÃáõÇÝ àÔ´ (1243), ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý Þ³Ñ³Ýß³ÑÇª áñ¹õáÛ
¼³ù³ñÇ³ÛÇ, ¨ Ù»ñáõÙ Ý³Ñ³Ý·Çë øñ¹ÇÝª áñ¹õáÛ ì³ã¿Ç, ÙÇ³μ³Ý»-
ó³Û ëáõñμ áõËïÇë ÚûÑ³ÝÝáõ ¨ »ïáõ ²Ýμ»ñ¹áõ »ñÏÇñë ë»åÑ³Ï³Ý
íÇ×³Ï êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë, Ç Û²å³ñ³Ýáõó ÁÝ¹ áñ μ³Å³ÝÇ ·»ïÝ
ø³ë³Ë, ÙÇÝã¨ Û²ßÝ³Ï. ¨ ëå³ë³õáñù ëáñ³ ØÏñïÇã »åÇëÏáåáë ¨
»Õμ³ñùë Ëáëï³ó³Ý Ï³ï³ñ»É ½ÛÇß³ï³Ïë Ù»ñ Û»ï »ÉÇó Ù»ñª ´ ù³-
é³ëáõÝù, ½³Ù»Ý³ÛÝ Ç Ï³ñ·ÇÝ. ¨ ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý Â Ëáñ³Ý³õ
Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáëª Ç ïûÝÇ î»³éÝÁÝ¹³é³çÇÝ:
ºõ Ã¿ áù Û³½³ï³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ½íÇ×³Ïë Ç ëáõñμ
Î³ñ³å»ï¿ë, ³Ý¿Íë ³éó»Ý Û²ëïáõÍáÛ ¨ Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ ¨ Ç
ëáõñμ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ ²ç¿ë, ¨ Ç Ù¿Ýç, ³Ù¿Ý¦:
Æ ·³õÃÇÝª Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇëáÛ.

§Ú³ÙÇ àÔÂ (1250), Ç ï¿ñáõÃ»³Ý Þ³Ñ³Ýß³ÑÇª áñ¹õáÛ Ù»-
ÍÇÝ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ, »ëª øáõñ¹, áñ¹Ç ì³ã¿Ç, ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ÊáñÇ-
ß³Ñª ¹áõëïñ Ø³ñÍå³Ý³Û ¨ Ø³Ùù³Ý³Û, ËÝ³ÙûùÝ ²ëïáõÍáÛ Ñ³×áÛ
»Õ»³É ³ÛÉ³½·Ç ½ûñ³óÝ Ý»ïáÕ³óª ½³ÝÓÝ ÇÙ »¹Ç Ç í»ñ³Û »Ï»Õ»-
ó»³óÝ Ð³Ûáó. ¨ í³ëÝ ³é ²ëïáõ³Í ëիñáÛÝ ÏñÏÇÝ Ñ³ëï³ï»ó³ù
½ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ù»ñ ³é êáõñμ Î³ñ³å»ïë ¨ »Õ³ù ëÏÇ½μÝ Ù»Í³-
÷³é ï³Ýë ¨ μ³½áõÙ ³ñ¹»³Ùμù Ñ³ëáõó³ù Ç Ï³ï³ñ: ºõ ëå³ë³-
õáñù ëñμáÛë Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³ñõáçÝ Æ [20] ûñ Å³Ù. Ä [10] ÇÝÓª
øñïÇë ¨ Ä [10] ÊáñÇß³ÑÇÝ, áñã³÷ Ï»Ý¹³ÝÇ »Ùù. Ä [10]ª ì³ã¿Ç
¨ Ä [10]ª Ø³Ù³Ë³ÃáõÝÇÝ. »õ Û»ï »ÉÇó Ù»ñáóª Ù»½ Ç Ýáñ ÏÇñ³Ï¿ÇÝ
ëÏë³ÝÇÝ ¨ ³Ýå³Ï³ë ³éÝ»Ý: àñ Ë³÷³Ý¿, Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³-
Ï³Ý ¿. Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
²ñï³ùáÛ ·³õÃÇÝ Ç ·ÉáõË ¹ñ³ÝÝ.

§Æ ÃáõÇÝ â¾ (1258):
Æ Ï³Ùë ²ëïáõÍáÛ Ñ½ûñÇÝ. ³Ûë ÇÙ Ññ³Ù³Ý ¨ ³ñÓ³Ý ë³ÑÙ³ÝÇ
Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ Ù³Ý³õ³Ý¹ áñթ³ËáõóէëÇ áñ¹õáÛ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ ²ÙÇñë-
å³ë³É³ñÇ Ð³Ûáó Ø»Í³ó ¨ ìñ³óª ½áñ ·ñ»óÇ ÇÙ ßÇÝ³Í Å³Ù³ï³ÝÝ.
ïáõÇ ½·»ÕÝ Þ³Éáõ³ß¿Ý Ç êáõñμ Î³ñ³å»ïëª ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ
¨ Êáß³ùÇÝ ¨ Û³ñ¨ß³ïáõÃÇõÝ áñ¹õáó Ù»ñáó: ºõ ÏñÏÇÝ Ñ³ëï³ï»-
óÇ ½ÇÙ ÑûñÝ Ññ³Ù³ÝùÝ, ·ÇñÝ áñ ·ñ³Í »ն: ºë Ç Å³Ù³ïáõÝë, áñ
ïáõ»³É ¿ñ ½·»ÕÝ àñ¹Ï³Ý, ¨ ½î³×Ï³Ù³ñ·Ý, ¨ ³½³ï ¿ñ ³ñ³ñ»³É
½³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³Ûñ»ÝÇù ëáó³ª áñ Ç ·³õ³éÇë. »õ Ñ³ëï³ï»óÇª áñ ³Û-
ñûÕ ÉÇÝÇ ¨ ³ÕÙáõÏ ³Ý¿, ·Çß»ñûÃ ãï³Ý ³éÝ»É. ëï³óáõ³ÍÝ ï¿ñáõ-
ÝÇ ÉÇցÇ: ²ñ¹ª »Ã¿ áù Ç Ã³·³õáñ³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó Ñ³Ý»É ç³Ý³Û,
Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý »ÕÇóÇ, ³Ù¿Ý¦:
Æ ·³õÃÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§Æ ÃáõÇÝ âÆÀ (1279):
ÞÝáñÑûù μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, Ç ï¿ñáõÃ»³ÝÝ Ð³ë³Ý³Û, Ù»ùª
ì³ñ¹³Ý í³ñ¹³å»ï ¨ ØËÇÃ³ñÇã Í³é³Ûù øñÇëïáëÇ, ³ñ³ñ³ù
³ñ¹ÇõÝë μ³½áõÙë Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáó Ù»ñáó. ïáõ³ù »Ï»Õ»ó-
õáÛë ½ÎáÝÃ»ÕáõïÝ, áñ ¿ñ Ñ³Ûñ»ÝÇù êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë. ßÇÝ»ó³ù
ÑÝÓ³Ýë Ù»Í³Í³Ëë, ³ñ³ñ³ù ùßáóë ³ñÍ³ÃÇë å³ï»³É áëÏõáí: ºõ
ëå³ë³õáñù ëñμáÛëª ï¿ñ Ð³Ù³½³ëå ¨ ³ÛÉ »Õμ³ñù Ëáëï³ó³Ý Ç
ï³ñÇÝ Ä´ Å³Ù Ç ïûÝÇ ²Ý¹ñ¿Ç ³é³ù»ÉáÛÝ. í»ó ÇÝÓ í³ñ¹³å»-
ïÇë, ¼ ûñ ØËÇÃ³ñãÇÝ: ²ñ¹ »Ã¿ áù Û³é³çÝáñ¹³ó Ï³Ù å³ñáÝ³ó
Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ½ÁÝÍ³Ûë Ù»ñ Û»Ï»Õ»óõáÛë, Ý½áí»ëóÇ Ù³ñ¹Ý ³ÛÝ Û²ë-

ïáõÍáÛ ¨ Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ. ¨ Ù»ñ ¨ μáí³Ý¹³Ï ³½·Ç Ù»ñáÛ
Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý »ÕÇóÇ Û³Ñ»Õ Ññ³å³ñ³ÏÇÝ, Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë
ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. ¨ áñ Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Ç î»³éÝ¿¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§ÂáõÇÝ âÈ´ (1283):
Î³Ù³õ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª Ð³ë³Ý ÇßË³Ýª áñ¹Ç øñ¹ÇÝ
ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇ ¨ Ùûñ ÊáñÇß³ÑÇª Û³½·¿ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ýó, ÃáéÝ
Ù»ÍÇÝ ì³ã¿Ç ¨ բ³ñ»å³ßï ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ²ñáõë–Ê³ÃáõÝª Û³½·¿
àõù³Ý³Ýó, ï³ñ³Å³Ù ¨ Ï¿ë ³õáõñó »É³ù Û³ßË³ñÑ¿, ³õ³Ý¹»-
ó³ù ½Ñá·Çë Ù»ñ ¨ ½³Ù¿Ý Ñ³Ûñ»ÝÇëÝ ¨ ½½³õ³ÏëÝ Ù»ñ ¸³õÃÇ »Õ-
μûñ Ù»ñ Ñ³ñ³½³ïÇ ¨ ³ëïáõ³Í³ëÇñÇ: ì³ëÝ ëÇñáÛÝ ²ëïáõÍáÛ ¨
փñÏáõÃ»³Ý Ñá·õáó Ù»ñ ïáõ³ù Ç êáõñμ Î³ñ³å»ïëª »ë ¨ »Õμ³Ûñ
ÇÙ ¸³õÇÃ ½Ù»ñ ·³ÝÓ³·ÇÝ ·»ÕÝª ½ì³Ññ³Ù³·»Õ ¨ ½Ô³Ù³½³ÝóÝ
Çõñ»³Ýó ³Ù¿Ý ÑáÕ áõ çñáí ¨ μÝáñ¹Ç Ù³ñ¹Ïûù. Î³ñμÇ ½Ù»ñ ·Ý³Í
¨ ½Ù»ñ Ó»é³ïáõÝÏ ³Û·ÇÝ ¨ ½ø³ñÏ»Ýó ÷áëÝ ¨ ½àñ¹Ï³Ý, áñ ë»å-
Ñ³Ï³Ý Ñ³Ûñ»ÝÇù ¿ñ »Ï»Õ»óõáÛë. ¨ Ç ã³ñ ¨ Ç ¹³éÝ μ»ñÙ³Ýó Å³-
Ù³Ý³ÏÇë »É»³É ¿ñ Ç í³Ý³óë, μ³½áõÙ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ¨ ÛáÉáí
Í³ËÇõù ¹³ñÓáõó³ù Ç ëáõñμ áõËïë. ÁÝÍ³Û»ó³ù ¨ å³Ñ³ñ³Ý
½³ñ¹³ñ»³É áëÏõáí ¨ ³ñÍ³Ãáí: ºõ ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë ï¿ñ
Ð³Ù³½³ëå ¨ »Õμ³ñùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ï³ï³ñ»É ½ÛÇß³տ³Ïë Ù»ñª
ÙÇÝ ù³é³ëáõÝ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë, Û³ÝáõÝ Ù»ñ. Æª Ð³ë³Ý³Û,
Æª ²ñáõë–Ê³ÃáõÝÇÝ: ²ñ¹ª »Ã¿ áù Ã³·³õáñ³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó, Ç
Ù»ñáó Ï³Ù Ûûï³ñ³óª ½ÇÝã ¨ Çó¿ å³ï×³é³Ýûù Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ½Ù»ñ
ÛÇß³ï³ÏÝ Ç êáõñμ Î³ñ³å»ï¿ëª ½í»ñáÛ ·ñ»³É μáí³Ý¹³ÏÝ, Ù³ñ¹Ý
³ÛÝ Ý½áí»ëóÇ Û³Ù»Ý³ëáõñμ ºññáñ¹áõÃ»Ý¿Ý, Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ
¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ Ç í»ñ³Û ³õ³½³ÝÇÝ.

§ÂáõÇÝ âÊÂ (1300):
ÞÝáñÑÇõ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ð¿×ուå ¸³õÇÃ, áñ¹Ç Ðá-
Ý³ÛÇÝ, ÃáéÝ ²Éáõ»óõáÛÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ Ü³Ý³ª ¹áõëïñ îáõïÏ³Ý,
í³ëÝ ³ռ ²ëïáõ³Í ëÇñáÛÝ í»ñëïÇÝ Ñ³ëï³ï»ó³ù ½ÙÇ³μ³Ýáõ-
ÃÇõÝ Ñ³ñóÝ Ù»ñ Ç êáõñμ Î³ñ³å»ïë í³ëÝ ÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·õáó
Ù»ñ, ïáõ³ù ßÇÝ³Ï³Ý Ç ßÇÝáõÃÇõÝ Òáñ³·»ÕÇÝ ½²õ»ïÇëª Ù³Ï³-
ÝáõÝ ÎáÝÏÇÏ, ³ñ³ñ³ù ¨ ³ÛÉ ³ñ¹ÇõÝë: ²é³çÝáñ¹ í³Ý³óë ï¿ñ
Ð³Ù³½³ëå ¨ ³ÛÉ »Õμ³ñùë Ëáëï³ó³Ý å³ï³ñ³·»É Û³ÝáõÝ Ù»ñª Ç
ï³ñÇÝ ¼ å³ï³ñ³·, Ç ïûÝÇ Îáëï³Ý¹Ç³ÝáëÇ Ã³·³õáñÇ. ¸ª Ð»-

×áõåÇÝ, ´ª Ü³Ý³ÛÇÝ: àñã³÷ Ï»Ý¹³ÝÇ »Ùù Ù»ñ Ñ³ñóÝ ³éÝ»Ýª Êá-
Ý³ÛÇÝ ¨ ¶¿ÉÇÝ ¨ Û»ï »ÉÇó Ù»ñ Û³ßË³ñÑ¿, Ç Ù»ñ ³ÝáõÝ Ï³ï³ñեÝ
³ÝË³÷³Ý: Î³ï³ñÇãù ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ë³÷³ÝûÕùÝ
¹³ïÇÝ Ç øñÇëïáë¿, ³Ù¿Ý¦:
Æ ·³õÃÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ.

§ÂáõÇÝ äÐ¸ (1425):
Î³Ù³õÝ ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ¼³ù³ñÇ³ թոռն ¶³ÙñÏ¿ÉÇÝ
¨ áñ¹õáÛ å³ñáÝ ²½Ç½μ¿ÏÇÝ, ·Ý»óÇ ½·»ÕÝ ØûÕÝÇ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó
ÇÙáó. êáõñμ ¶¿áñ·³Û ÙáõïùÝ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë ¿ñ, ½ÇÙ μ³ÅÇÝÝ
¿É êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë ïáõÇª ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó. »Ã¿ áù
Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ÉÇÝÇ¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ³õ³· Ëáñ³ÝÇ.

§ÂáõÇÝ äÐ¼ (1427):
ÞÝáñÑûù μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª åÇï³Ï í³ñ¹³å»ï êÇ-
Ù¿áÝ, ÁÝÍ³Û»óÇ ½³Ûë ÝáñÁÝÍ³Û Ú³ÛëÙ³õáõñù êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë
í³ëÝ ÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·õáÛ ÇÙáÛ ¨ ù³õáõÃÇõÝ Û³Ýó³Ý³ó ÇÙáó, áñ-
ù³Ý ÇÙ ·Çñùë Ï³Û, Ñ³Ý³å³½ ½³Ûë Ï³ñ¹³Ý Ç Û³ï»ÝÇë, ½Ù»½ ÛÇ-
ß»Ý Ç øñÇëïáë Ç ÛáÛëÝ ÇÙ Ç ëáõñμ ³ÕûÃë Çõñ»³Ýó¦:
Æ ·³õÃÇն ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§Ú³ÙÇ èÈ¶ (1584) ÃáõÇÝ, »ëª ¸ûÉí³Ãμ¿Ï, ÃáéÝ Ø³ÉËáõÃÇÝ,
·Ý»óÇ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó ÇÙáó êáÏáíÑáÕ, ïáõÇ Ç ¹áõéÝ êáõñμ Î³-
ñ³å»ïÇÝ ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ: ºõ ëå³ë³õáñùÝ Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñÇÝ ²
å³ï³ñ³·ª Î³ñÙÇñ ÏÇñ³ÏÇ ûñÝ¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ³ñ¨Ùï»³Ý.

§ÂáõÇÝ èÒÀ (1639):
¼ûñáõÃ»³Ùμ Ðá·õáÛÝ êñμáÛ, »ëª ºñ¨³ÝóÇ ²õ³·ë, áñ¹Ç ²Õ³-
μ³μÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ¸³ëï³·áõÉ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù ¨ ·Ý»ó³ù ²
ëï³Ï ÙáõÉù Ç ö³ñåÇ, ¨ ïáõ³ù Ç ¹áõéÝ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë, ÛÇ-
ß³ï³Ï Ñá·õáó Ù»ñáó ¨ ÷ñÏáõÃÇõÝ Û³Ýó³Ý³ó ¨ Û³ñ¨ß³ïáõÃÇõÝ
½³õ³Ï³ó Ù»ñáó: ºõ ³é³çÝáñ¹ ëáñ³ ¼³ù³ñÇ³ í³ñ¹³å»ï Ñ³Ý-
¹»ñÓ Î [60] ÙÇ³μ³Ýûù Ëáëï³ó³Ý å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë í³ëÝ
Ù»ñ ½ïûÝ Ø»Í³Ññ³ßÇÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ: ²ñ¹ª »Ã¿ áù Ç Ù»ñáó Ï³Ù
Ûûï³ñ³ó, áñ¹õáó Ï³Ù ¹ëï»ñ³ó Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ½Ù»ñ ïáõ»³É ï³-
ë³Ýáñ¹Ýª ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ÁÝïñ»Éáó Ýáñ³. áñù Ñ³Ï³é³ÏÇÝ Ö

[100] áëÏÇ ïáõ·³Ýë ï³ó»Ý, ÇëÏ Ï³ï³ñûÕùÝ ûñÑÝÇÝ Ç î»³éÝ¿,
³Ù¿Ý¦:
Æ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý¿ ²õ»ï³ñ³ÝÇ.
Ø»ù Ð³Ý³í³ÝóÇù, »ëª Þ³Ñí¿ÉÇë, »ëª ¼³ù³ñ¿ë, ØÇñ½¿ë, »ëª
²ÙñáõÙë, »ëª øÇãÇë, »ëª ¼³ù³ñÇ ïÕ³Û ØÇñ½¿ë, »ëª ²õ»ïÇë,
»ëª Ðáõñáõ ïÕ³Û Ð³Ý¿ë, »ëª Ôûã¿ë, »ëª ØÏñïÇãë, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù,
¸ÇÉ³Ýçáõ ²ÙñáõÙÇ ³Û·ÇÝ ïáõÇÝù ÛÇß³ï³Ï Ç ¹áõéÝ êáõñμ Î³ñ³-
å»ïÇս: ÆÝã Ù³ñ¹ ¿ë μ³ÝÇë ÙÇçáõÙÝ, ³ÛÉ¨³ÛÉ Çñûù, Û»ï ¨ Û³é³ç
μ³Ý ³ë³ áõ Ïïñ³Ûª ëáõñμ Î³ñ³å»ïÝ Çõñ ÛÇß³ï³ÏÝ Ïïñ³Û: Ø»ù
ëå³ë³õáñù Ëáëï³ó³ù Ç ï³ñõáçÝ ´ Å³Ù Ç ïûÝÇ ì³ñ¹³í³éÇÝ,
êáõñμ Ê³ãÇÝ. Ï³ï³ñáÕù ³Õ³ã³Ý³ó ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Ç Û²ëïáõÍáÛ
¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó, Û³õÇï»³Ýë Û³õÇï»ÝÇó, ³Ù¿Ý: Ð³Ûñ Ù»ñ áñ: Æ
ÃáõÇÝ èÌÀ (1609)¦:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ³é³Ýó Ãáõ³Ï³Ý³ó.

Æ ·³õÃÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ.
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ, Ç ï¿ñáõÃ»³Ý å³ñáÝ ¸¹û÷³É Â³Ù³ñÇ,
Çñ Ã³·³õáñ³ó áñ¹Ç Ù»ÍÇÝ Ø»ÉùÇë»¹»ÏÇ ¶ûñ·¿, »ëª ²Ùë³ç³Ý, áñ-
¹Ç ¶ñÇ·áñÇÝ, ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ´¿ëáõ×, Ñ¿Ýó ¿É³õ å³ñáÝ³ó Ó»éÝ¿
½»ñÏÇñë ³éÇÝ. »ë ãμ³ÅÝ»ó³Û Ç Í³é³ÛáõÃ»ն¿: ²ëïáõ³Í å³ñáÝ³ó
³çáÕáõÙÝ »ñ»ï »ñÏÇñë »ñ»Ï, àÑ³Ý³í³Ýù ÇÝÓ ïíÇÝ Ñ¿ñ¿ÝÇù, Ñ³-
ë³ñ³Ï³ó ïáõÝë ËÉ³Í ¿ñ. ¿·áó, ÑáÕÇ ß³ñ³ï ¿ñ ·ñ³Í, Ù»ù ¿É Ñ³ë³-
ñ³Ï Ç ëáõñμ Î³ñ³å»ïë ³åëå³ñ»ó³ք, í³Ý³ó ¿·áÛ ÑáÕÇ ß³ñÇÝ³ï
í»ñÏ³É³ù, í³ëÝ ³ñ¨ß³ïáõÃ»³Ý å³ñáÝ³ó Ù»ñáó. ¨ å³ñáÝ աÃ³-
μ³Ï Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ ¨ Þñí³Ýß³ÑÇ Ñá·õáÛÝ Ñ³Ù³ñ, ¨ ³ñÓ³Ý ·ñ»ó³ù
Û³õÇï»Ý³Ï³Ý: ºë ²Ùë³ç³Ýë í»ñÏ³É³Û ¨ Ñ³ëï³ï»óÇ å³ñáÝ³óÝ
Ññ³Ù³Ý³õ. áí áñ ½³Ûë ³ñÓ³Ýë Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û, å³ñáÝ³ó ¨ Ù»ñ
Ù»Õ³ó å³ñï³Ï³Ý ¿ÉÝÇ, ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ. í³ñÓë Úáõ¹³ÛÇ ¨ Î³-
Û»ÝÇ ³éó¿, ¨ »ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ Ý½áí³Í »ÕÇóÇ: ºõ ëå³ë³õáñù
ëáõñμ áõËïÇë Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñõáçÝ Ä´ å³ï³ñ³· Ç ïûÝÇ Ðá·õáÛ
¶³Éëï»³ÝÝ. ¶ª Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, ¶ª Þñí³Ýß³ÑÇ, ´ª æ³Ý¿, ´ª ²Ùë³ç³ÝÇ,
´ª ´¿ëáõ×¿. Ï³ï³ñáÕù ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Æ í»ñ³Û Ù³ïáõéÇ Ë³ãÇÝ.

§Զաëïáõ³Í³μÝ³Ïë ½³Ûë Ëáñ³Ýë ¨ ½Ë³ãë ï¿ñáõÝ³Ï³Ý, »ë՝
Ü³Ý³Ûë, ¹áõëïñ Ù»Í Ñ³½³ñ³å»ïÇÝ ê³ñ·ëÇª áñ¹õáÛ ¼³ù³ñ¿Çª
áñ¹õáÛ ³õ³· ê³ñ·ëÇ, Ï³Ý·Ý»óÇ Ç í»ñ³Û Ýáñ³Ï»ñï í³ñ¹³å»ïÇë

Ø³ñ·³ñ¿Ç, áñ ëÏÇ½μÝ Û³ß³Ï»ñïáõÃ»³Ý ÇõñáÛ áñ¹Ç³ó³õ ÇÝÓ ¨
³ռ³õ»É »Õ¨ ù³Ý ½ÍÝáõÝ¹ Ûáñáí³ÛÝÇ: ºõ Ñá·³Ûñ ½û·áõïÝ Ñá·õáÛ
ÇÙáÛ. »õ ÇÙ ï»ë»³É ½ÛûÅ³ñáõÃÇõÝ ëñïÇ Ýáñ³, ³ÝÏ³Û Ç ßÇÝáõ-
ÃÇõÝ å³ñëåÇÝª Ýáñ³ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ: ºõ ÙÇÝã Ý³ Û³Ûë μ³ñ-
õáÛ ·áñÍáÛë í»ñ³Ï³óáõÃ»³Ý ¿ñ, Ù»ñÓ»ó³õ Ï³ï³ñ³Í Ï»Ý³ó Ýáñ³
¨ Ç ÑáÕ ¿ç Ù³ÝÏ³Ñ³ë³Ï: ºõ Ù»½ ëáõ· ³ÝÙËÇÃ³ñ »Õ¨ ÷áËáõÙÝ
Ýáñ³: ºõ »ëª Ü³Ý³Ûë ³Õ¿Ë³ñß»³É Ç ·ÃáÛ Ýáñ³, ½³Ûë ·ïÇ ÑÝ³ñ
ë÷á÷³Ý³ó ³ÝÓÇÝ ÇÙáÛª ½÷áùñ ÛÇß³ï³Ïë ½³Ûë Ç ¹Çñë Ýáñ³ Ñ³ë-
ï³ï»É, ½Ç ³ÝÙáé³Ý³ÉÇ ÉÇóÇ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ ÛÇß³ï³Ï Ýáñ³ ¨
³Ýí³Ë×³Ý ³é Ç ë¿ñ áñ¹ÇáõÃ»³Ý Ýáñ³: ²ñ¹, áí Ù³ÝÏáõÝù Üáñ
êÇûÝÇ, ëÇñáí ց³õ³ÏցáõÃ»³Ùμ ÛÇß»ëçÇù ½ï³ñ³Å³Ù ÷áË»ó»աÉն
½³Ù»Ý³ßÝáñÑն ½Ø³ñ·³ñ¿, ½Ç å³ÛÍ³é ¨ ½áõ³ñÃ »ñ»ëûù ï»ëó¿
½øñÇëïáë ¨ Ù»ñë ³Ýß³ñÅ ÙÝ³ëó¿ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ç ¹áõéÝ êáõñμ
Î³ñ³å»ïÇ ¨ ի Ñ³Ý¹»ñÓ»³ÉÝ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹, ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§Î³Ù³õ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛª Ðûñ ¨ àñ¹õáÛ ¨ êáõñμ Ðá·õáÛÝ,
»ëª Â¿á¹áë, Ù³Ï³ÝáõÝ âñùÇÝ, ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý, áñ¹Ç ²Ýμ»ñ¹»óÇ
øñ¹ÇÝª ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇÝª áñ¹õáÛ î³ÛÇñÇÝª ÃáéÝ Ù»Í øñïÇÝ, áñ-
¹Ç ³ñÇ ¨ ù³çÇÝ ì³ã¿Ç. ½³Ûë Ñ³ëï³ï ³ñÓ³Ý ·ñ»ó³ù ¨ ïáõ³ù
Ç Ù»ñ å³å³Ýó Ñ³É³É ·³ÝÓ³·ÇÝ Ñ³Ûñ»ÝÇùª Ç Ñ³Ý¹¿Ý ê»ñÏ¨ÇÉõáÛ
Ç êáõñμ Î³ñ³å»ïս ¨ Ç ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý, áñ »¹»³É ¿ ßÇñÇÙ å³-
ñáÝ Ñ³ÛñÝ ÇÙ, ³Ûñ ²Ù³ïáõÝÇª ï¿ñÝ. ËáéÝ Ï³ÛÍ³Ýáí¿Ý ·áõÃ³Ý³-
õÇ ·ÉËáíÝ, áñ ×³Ý³å³ñÑÝ ¶áõμÃ³ÛÇë ê»ñÏ¨ÉõáÛ ÍáíÝ, àõãÝ³ÛÇ
ÁÕ»Õ ¨ Î³õ³ÝáóÝ Ñ³Ûñ»ÝÇù ¿ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë: ²Ûë ÇÙ ïáõ³Í
Ñ³Ý¹ë Ç ê»ñÏ¨ÉõáÛ Ñ³Ý¹»Ý ¿É Ñ¿Ýó Ñ³ëï³ï Ñ³Ûñ»ÝÇù ¿ êáõñμ
Î³ñ³å»ïÇë: ºõ »ë Êáõ³Ý¹-Ê³ÃáõÝ, ³ÙáõëÇÝ ²Ýμ»ñ¹եóÇ øñ¹ÇÝ,
Ù³Ûñ âñùÝÇÝ ¨ Â³ÛÇÏÇÝ ÏñÏÇÝ Ñ³ëï³ï»óÇ ½í»ñáÛ ·ñ»³Éë: ºõ
»Õμ³ñùë Ëáëï³ó³Ý. ²ª Ê [40] å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë ³Ù¿Ý
³ÙÇ: ²ñ¹ª »Ã¿ áù ÛÇÙáó Ï³Ù Ûûï³ñ³ó Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ½Ù»ñ ÁÝÍ³ÛÝ
Ç êáõñμ Î³ñ³å»ï¿ë, Ù³ñ¹Ý Ý½áí»ëóÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ »ñÇó ëáõñμ
ÅáÕáíáÛÝ, Ù³ëÝ Úáõ¹³ÛÇ ¨ Î³Û»ÝÇ ³éó¿ ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³-
Ï³Ý »ÕÇóÇ. Ï³ï³ñáÕù ·ñáÛë ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ç ëñμáց¦:
Æ ·³õÃÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ³ñ¨»É»³Ý.

§àÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ¼³ù³ñÇ³, áñ¹Ç ì³ÕÃ³ÝÏ³Û,
»Õμ³Ûñ æ³É³լÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ÊáñÇß³Ñª ¹áõëïñ ì³ս³Ï³Û, ÙÇ³-
μ³Ý»ó³ù ëáõñμ áõËïÇë ¨ ·Ý»ó³ù ½²ßï³ñ³ÏáÛ ÝáñùÝ ¨ ïáõ³ù Ç

ëáõñμùë. ¨ ëáù³ Ëáëï³ó³Ý ¼ ûñ Å³Ù Ç ïûÝÇ Â¿á¹áëÇ Ã³·³õá-
ñÇÝ. áí Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Ç î»³éÝ¿¦:
Æ ·³õÃÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ³ñ¨Ùï»³Ý.

§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ï¿ñ ÚáõëÇÏ ºñ¨³Ý³Û ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ
êûÉÃ³Ý–Ê³ÝáõÙ ÙÇ³μ³Ý»ó³ù ïáõÇÝù Ù»ñ Ñ³É³É ·³ÝÓ³·ÇÝ Ñ³Û-
ñ»ÝÇ ³Û·ÇÝ Ç ¹áõéÝ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇÝ. ¨ ëå³ë³õáñùÝ Ëáëï³-
ó³Ý Ç ï³ñõáçÝ ¸ [4] å³ï³ñ³·, ´ [2]ª ÇÝÓ, ´ [2]ª ÏáÕ³ÏóÇÝ ÇÙáÛ.
áí Ë³÷³Ý¿, í³ñÓë Î³Û»ÝÇ ³éó¿, ³Ù¿Ý¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ.

§ú·ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ØËÇÃ³ñ ù³Ñ³Ý³Û, ³ß³Ï»ñï
Ù»ÍÇÝ èáõ÷ÇÝ³Û ù³Ñ³Ý³ÛÇ, »ïáõ ½ÇÙ ³Û·ÇÝ Ç ëáõñμ áõËïë, áñ
¿ î³ÝÓáõï ¨ ëå³ë³õáñù ëáó³ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ¸ [4] ûñ
Å³Ù, Ç ïûÝÇ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û. ²ª ÇÝÓ, ²ª Ê³ãÏ³Û, ²ª èաïÇÝÏ³Û, ²ª
¶ÇÝ¿í³ñ¹ÇÝ. áñ ã³éÝ¿, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áíÇ¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§Úáõëáí ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª æ³ÝË³ÃáõÝë, ¹áõëïñ ²õ³·
å³ñáÝÇÝ ¨ Â³ù³Ý-Խ³ÃáõÝÇÝ, ÙÇ³μ³Ý»ó³Û êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë,
»ïáõ ½ÇÙ Ï¿ë ³Û·ÇÝ, áñ ÊուÃáõËÃ ¿ ·Ý»É Ç Զáõë÷³Ýó ÷áË: ºõ
ï¿ñ Ð³Ù³½³ëå ¨ »Õμ³ñùë Ëáëï³ó³Ý ï³ñÇÝ ¸ ûñ Å³Ù, Ç ïûÝÇ
Â»ÏÕÇ: àñã³÷ Ï»Ý¹³ÝÇ »Ýù, ÇÙ ÙûñÝ ³éÝ»Ý ¨ Û»ï »ÉÇó ÇÙª ÇÝÓ:
àñ Ë³÷³Ý¿ª ¹³ïÇ Ç î»³éÝ¿¦:
Æ ï³×³ñÇ ³Ý¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÛáñÙÝ.

§Î³Ù³õÝ ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ØËÇÃ³ñ ¨ ä»ïñáë ù³Ñ³-
Ý³Ûùë, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù ëáõñμ áõËïÇë ¨ ïáõ³ù ÏáñÝÏ³ÝÇÝ Ù»ñ μ³-
ÅÇÝ ¨ ³ÛÉ ³ñ¹ÇõÝù Ç ßÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë: ºõ ëáù³ Ñ³ëï³ï»-
óÇÝ ¶ ûñ Å³Ù. ´ª Ù»½, ¨ ²ª Úáí³ÝÝ¿ë ë³ñÏ³õ³·ÇÝ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý
Ç ïûÝÇ ¸³õÃÇ ¨ Ú³Ïáμ³Û. áí ã³éÝ¿, Ý½áíÇ Ç øñÇëïáë¿¦:
Æ ï³å³Ý³ï³Ý ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§ºëª ²ßáï, áñ¹Ç ºñÏ³Ã³Û, ï³ñ³Å³Ù »É³Û Û³ßË³ñÑ¿, ïáõÇ
½ÇÙ ³Û·ÇÝ Ç êáõñμ Î³ñ³å»ïë: ºõ ëáù³ Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñÇÝ ¸
å³ï³ñ³·. ´ª ÇÝÓ, Ù¿Ïª ÇÙ ÑûñÝ, Ù¿Ïª ÇÙ ÙûñÝ. ¨ »ë èáõ½áõù³Ý
Ù³Ûñ ²ßáïáÛ, ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇù, Ã¿ ÇÝãù ïáõÇ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇë Û»ï

»ÉÇó ÇÙáó: Î³ï³ñáÕùÝ ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ¦:
²ñï³ùáÛ ï³×³ñÇÝ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§ÞÝáñÑûùÝ øñÇëïáëÇ, »ëª ²Õ³¹áÝ ¿ñ¿ó Û²ñ»ÝõáÛ, áñ¹Ç ØÝ¹³-
ñ³Û, ÙÇ³μ³Ý»ó³Û ëáõñμ áõËïÇë, ·Ý»óÇ ½³Û·ÇÝ Ê³é³μ¿É³Ýó ¨
»ïáõ Ç ëáõñμùë. ¨ ëå³ë³õáñù ëáó³ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ¸
Å³Ù, Ç ïûÝÇ ÎÇõñÕÇ: àí ã³éÝ¿, Ý½áí»ëóÇ Ç øñÇëïáë¿¦:
´³ó Û³ÛëáóÇÏ Ýß³Ý³Ï»³É Ï³Éáõ³Íáó í³Ý³óë Û³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÇõÝëÝ ³Ý¹, ¿ÇÝ ¨ ³ÛÉ ÛáÉáí ³Ýß³ñÅ Ï³Éáõ³Íù ÝáõÇñ»³Éù Ç μ³ñ»-
å³ßï ÅáÕáíñ¹áó, áñù Ýß³Ý³ÏÇÝ ÙÇ ³é ÙÇ Ç ÏáÝ¹³ÏÇ ·ñ»ó»ÉáÛ Ç
¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·¿, ³ÛÉ Û³Õ³·ë ãÓ³ÝÓñ³óáõó³Ý»ÉáÛ ½ÁÝÃ»ñ-
óáÕëÝ ÃáÕ³ù Ç μ³ó ½³ÛÝ ³Ù»Ý³ÛÝ:
405 [ա]. ì³Ý³Ñ³ñù Ï³Ù ³é³çÝáñ¹ù í³Ý³óë Áëï óáõó³-
Ý»ÉáÛ ÝáÛÝ ÏáÝ¹³ÏÇ ¨ ³ÛÉ ·ñáõ³Íáó. μ³Ûó áñáó ·áÝ Ãáõ³Ï³Ýùª
³ÛÝù áã »Ý ëÏ½μÝ³õáñáõÃ»³Ý å³ßï³Ù³Ý նոցին, ³ÛÉ ÛáñáõÙ ³ÙÇ
¨ ¹ÇåáÕáõÃÇõÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ »Õ»³É ¿ Áëï μ³ó³Û³ÛïáõÃ»³Ý ³ñÓ³-
Ý³·ñ³ó, ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý³ó Ù³ï»ÝÇó ¨ ³ÛÉáó Í³ÝûÃáõÃ»³Ýó Ýá-
ñáõÝ ê³ñÏ³õ³·Ç ¨ Ù»ñ:
². ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã Ø»ÍÝ ä³ñÃ¨ Ý³ËÏÇÝ ÑÇÙÝ³¹Çñ ¨
Ï³éáõóáÕ Ù»Ý³ëï³ÝÇë, ¨ áñå¿ë ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ³½·Ç
Ð³Ûáó, Ñ³Ù³ñÇ ¨ ï»ëáõã Ï³Ù Ý³ËÏÇÝ í³Ý³Ñ³Ûñ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³-
ÝÇ, áñå¿ë ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ÏñûÝ³ëï³Ý³ó Ç ÝÙ³Ý¿ Ï³éáõó»Éáó, ù³Ý½Ç
¨ Û³Ûë ï»ÕÇ »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ Û³Ù³éÝ³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ å³ñ³å¿ñ
Û»ñÏÝ³ëÉ³ó ³ÕûÃë ¨ Ëñ³ËáÛë Ù³ïáõó³Ý¿ñ ù³ç³É»ñáõÃ»³Ý, áñ-
å¿ë Ç ëÙ³ Ï³ó»ÉáóÝ μáÉáñáíÇÙμ Ññ³Å³ñ»ÉáóÝ Û³ßË³ñÑ¿, ÝáÛÝå¿ë
¨ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý³ó ÇÝù»³Ý Û³ÝÓÝ»ó»ÉáÛ ÑûïÇÝ:
´. êÇõÕáë áÙÝ Ï³ñ·»³É Ç Èáõë³õáñã¿ ³ÝïÇ ï»ëáõã ¨ í³Ý³-
Ñ³Ûñ Û³ÛëÙ. áõëïÇ ¨ Ïáã»ó³õ »ñμ»ÙÝ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý êÇõÕÇ í³Ýù,
áñå¿ë ÛÇß³ï³ÏÇ Ç Ø³ñïÇñáÕáù Ö³éÁÝïñÇ:
¶. Ô³½³ñ ö³ñå»óÇª Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³ÝÝ
ÚáíÑ³ÝÝáõ Ø³Ý¹³ÏáõÝõáÛ, ½Ç áñå¿ë ¿ñ í³Ý³Ñ³Ûñ ¨ ï»ëáõã Î³-
ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ Áëï ²ëáÕÏ³Û å³ïÙ³·ñÇ,
ÝáÛÝå¿ë ¨ ³Ûëñ í³Ý³ó:
¸. ÚáíÑ³Ý ³ÝáõÝ áÙÝ Ç Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý Ô³½³ñ³Û ö³ñå»óõáÛ,
Ûáñ ³ÝáõÝ ¨ Ù»Ý³ëï³ÝÝ Ïáã»ó³õ ՅûÑ³Ýáõ í³Ýù ¨ ÏáãÇ ó³ñ¹ ¨ë:
º. ²ßáï ¸áõÝ»óÇ Û»ñÏñáñ¹áõÙ ³ÙÇ Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó.
³ÛÝ ¿, Û³ÙÇ î»³éÝ 553. ¨ ë³ ÇÝùÝ ù³Ï»³É ½÷³Ûï³Û³ñÏ »Ï»-
Õ»óõáÛ Ù»Ý³ëï³ÝÇëª »ï Ï³éáõó³Ý»É Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù, ³ÛÝ ÇÝã

ï³Ï³õÇÝ ãáõÝ¿ñ ½å³ßïûÝ í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»³Ý:
¼. ´³μ»Õ³ë, áñ Ù³ñ¹³ëÇñáõÃ»³Ùμ ÑÇõñÁÝÏ³É»³ó ½Øáíë¿ë
»åÇëÏáåáë òáõñï³õ³Û ¨ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ¸íÝ³Û í³ëÝ ÁÝïñáõ-
Ã»³Ý ² ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ ÛÇÝã ÇÝã ·ÉáõËë ´
Ñ³ïáñáÛ ä³ïÙáõÃ»³Ý àõËï³Ý¿ë »åÇëÏáåáëÇ:
¾. ÚûÑ³Ý Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó ÖÌ´, ³ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 703. ¨ Áëï í³-
ñáõó ëñμáóª ÚáíÑ³ÝÝ¿ë, Ç ÖÒ¼ Ï³Ù ÖÒ¾ ÃáõÇÝ (Ã¿ ãÇó¿ ³ÛÉ áù) áñ
ÁÝÏ³É³õ ëÇñáí ½ì³Ñ³Ý ¶áղÃÝ³óÇ ¨ ÛáõÕÇ ¿³ñÏ ÁÝ¹ ÝÙ³ ¹Ý»Éáí
¨ ½áÙ³Ýë Ç ÏñûÝ³õáñ³óÝ Çõñáó í³Ý³ó (ì³ñù ëñμáó, Ñ³ïáñ ²,
»ñ»ë 199 ¨ 213):
À. ØËÇÃ³ñ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó ÜÒ´, Û³ÙÇ 1033. Û³õáõñë ëáñ³ »ÏÝ
ºñ»ÙÇ³ Ñ³ÛñÝ Ø³ñÙ³ßÇÝáõ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ³ëï í³Ë×³Ý»ó³õ.
¨ Ï³Û ·»ñ»½Ù³Ý Ýáñ³ ³Ý¹ª áñáÛ ¨ ½³ñÓ³Ý³·Çñë ßÇñÙÇ ¨ ½³ÝóëÝ
ÝáñÇÝ Ç ÑÝ³·áÛÝ Ù³ï»Ý¿ »Õ»ÉáÛ Ç í³Ýë ê³Ý³ÑÝÇª Û³é³ç μ»ñ¿
ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·:
Â. Ê³ãÇÏ Ç ÃáõÇÝ àÆ, Û³ÙÇ 1171. ëïáõ·¿ ½³Ûë ³ñÓ³Ý³·ñûù
Ë³ãÇ »Õ»ÉáÛ Ç ·»ñ»½Ù³ÝáóÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
Ä. ØÏñïÇã Ç ÃáõÇÝ àÔ´, Û³ÙÇ 1243. Û³õáõñë Îáëï³Ý¹ÇÝ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Áëï Û³Ûï³ñ³ñáõÃ»³Ý ³ñÓ³Ý³·ñÇ ÝáñáõÝ ÇëÏ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇª áñ Ç í»ñ ³Ý¹ñ (406):
Ä². Ð³Ù³½³ëå Ç ÃáõÇÝ âÆÀ, Û³ÙÇ 1279. Û³½·Ç Ø³ÙÇÏáÝ¿Çóª
³Ûñ ÷³é³Ñ»Õ ¨ ³Ñ³ñÏáõ, áñ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Çõ-
ñáÛ ÷³ñÃ³Ù³óáÛó ½Ù»Ý³ëï³Ýն ¨ ëï³ó³õ ½μ³½áõÙ ·ñ»³Ýë ¨
Û³õ»É Ç ·ñ³Ýáó Ù»Ý³ëï³ÝÇëª Ûáñáó ³ñ¹¿Ý ù³ÝÇù ·ï³ÝÇÝ ³ëï
Ç ·ñ³Ýáó ԱÃáéáÛë ¾çÙÇ³ÍÝÇ, áñåÇëÇ »Ý ÙÇ Ñ³ï Ö³éÁÝïÇñ Ù»Í
¹ñáõÃ»³Ùμ ¨ ä³ïÙáõÃÇõÝ ²Õáõ³ÝÇó Ñ³Ý¹»ñÓ ä³ïÙáõÃ»³ÙμÝ
êáÏñ³ï³Û ÛáõÝÇ ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï å³ïÙáõÃ»³ÙμÝ ê»Õμ»ëïñáëÇ Ñ³Û-
ñ³å»ïÇª Ã³ñ·Ù³Ý»³É Ç ¶ñÇ·áñ¿ Òáñ³÷áñ»óõáÛ: ²ÝáõÝ ëáñÇÝ
ÛÇß³ï³ÏÇ Ç í»ñ ³Ý¹ñ ¨ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝëÝ »կ»Õ»óõáÛ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇë:
Ä´. ì³ëÇÉ Ç ÃáõÇÝ âÎ, Û³ÙÇ 1311. ½³Ûս áõë³ùª ³ë¿ ê³ñ-
Ï³õ³·Ý, Û³ñÓ³Ý³ó Ë³ãÇÝ, ÛáñáõÙ ·ñ»³É ¿ñ. §¼Ñ³Ûñ ÚûÑ³ÝÝáõ
í³ÝÇó, ³é³çÝáñ¹ ÞÇñ³Ï³Û ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ²Ýμ»ñ¹áõ ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇë-
ïáë. ÃáõÇÝ âÎ¦:
Ä¶. Ü»ñë¿ë Ç ÃáõÇÝ âÎ¾, Û³ÙÇ 1318. Û³½·³Ï³Ý³ó í»ñáÛÇ-
ß»³É Ð³Ù³½³ëå³Û, ½áñ Û³é³ç μ»ñ¿ ê³ñÏ³õ³·Ý Ç ÛÇß³ï³Ï³-
ñ³Ý³ó ·ñáó. ÛÇß³ï³ÏÇ ¨ Ç Û»ïÝ³·ñáõÃ»³Ý ²õ»ï³ñ³ÝÇ Ç âÌÂ

[1310] ÃáõÇ:
Ä¸. ²μñ³Ñ³Ù, Ç ÃáõÇÝ ä², Û³ÙÇ 1352. ½áñ ëïáõ·¿ Û³ñÓ³-
Ý³·ñ³ó »Ï»Õ»óõáÛ ¨ ³ë¿. §Ú³õáõñë ëáñ³ ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã Ñ³ë³ñ³-
Ï³ó ¿ñ ¨ á°ã áù ëï³Ý³Ûñ ³é³ÝÓÇÝ ÇÝã¦:
Äº. Î³ñ³å»ï, Ç ÃáõÇÝ äÔ, Û³ÙÇ 1441. Û³õáõñë Ýáñá·áõÃ»³Ý
²ÃáéáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý Û¾çÙÇ³ÍÇÝ. ¨ ¿ñ ë³ ÙÇ Û³Ý¹³Ù³Ï-
ó³ó ÅáÕáíáÛÝ, áñ í³ëÝ ÎÇñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ ¨ ¿ñ ÇÝùÝ »åÇë-
Ïáåáë:
Ä¼. ¶³μñÇ¿É »åÇëÏáåáë. ë³ ¿ñ, ³ë¿ ê³ñÏ³õ³·Ý ¼³ù³ñÇ³,
³Ãáé³Ï³É Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Û³õáõñë ÎÇñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ, áñ Ç í³Ë-
×³ÝÇ å³ïÙáõÃ»³Ý Ø»Íáμ»óõáÛÝ ÛÇß³ï³ÏÇ ÁÝ¹ ÎÇñ³ÏáëÇ í³ñ-
¹³å»ïÇ áõñáõÙÝ. ¨ ³å³ »Õ¨ ³é³çÝáñ¹ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ. ¨
·áÉáí ³ßË³ï³ë¿ñ Ç ·ñãáõÃ»³Ý, ·ñ»³ó ½μ³½áõÙ ·ñ»³Ýë, áñ Ç
նախնեաց, Ûáñáó ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý³ó ëïáõ·Ç ³é³çÝáñ¹áõÃÇõÝ ëá-
ñÇÝ Áëï ÝáñáõÝ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ:
Ä¾. ¶ñÇ·áñ, ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ¨ ³é³çÝáñ¹ í³Ý³ó ´çÝõáÛ. ¨ ÇÝùÝ
Ç μÝ³Ïã³ó ÝáÛÝ ´çÝÇ ·»Õç. ë³ Û³õ»Éáõ ½μ³½áõÙ ·ñ»³Ýë Ç ·ñ³-
Ýáó Ù»Ý³ëï³ÝÇë, áñáó ¨ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ýù Û³ÛïÝ»Ý ½ëÙ³Ý¿, ³ë¿
¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ý:
ÄÀ. Ê³ã³ïáõñª Ù³Ï³ÝáõÝ ²ÉÃÇÕûÉ³×, áñ »ï ßÇÝ»É í³ëÝ í³-
Ý³óÝ ½ÙÇ ÓÇթÇÑ³Ýù ¨ ½ÙÇ çñ³Õ³ó:
ÄÂ. Ü³Ñ³å»ï, ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ¨ ³é³çÝáñ¹ í³Ý³ó êñμáÛÝ
ê³ñ·ëÇ, áñ ÛàõßÇ ·ÇõÕ: ºõ ë³ Û³õ»É ½μ³½áõÙ ·ñ»³Ýë Ç ê³ÕÙá-
ë³í³Ýù:
Æ. ØÇù³Û¿É, ½áñ ëïáõ·¿ ê³ñÏ³õ³·Ý ¼³ù³ñÇ³ Ç μ³Ý³¹ñ³-
Ý³ó ÃÕÃáÛ ÙÇáÛ:
Æ². ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï Î³ñμ»óÇ, Ç ÃáõÇÝ èÄÂ, Û³ÙÇ 1570,
½áñ ëïáõ·¿ ÝáÛÝ ê³ñÏ³õ³· å³ïÙáõÃ»³Ùμ Í»ñáõÝ»³ó:
Æ´. Ø³ïÃ¿áë, ³Ûñ ËáÑ»Ù ¨ »ñÏÇõÕ³Í, Ç ÃáõÇÝ èÊ´, Û³ÙÇ
1593, Áëï μ³ó³Û³Ûï»ÉáÛ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ Աõ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛ:
Æ¶. ÔáõÏ³ë, Ç ÃáõÇÝ èÊÀ, Û³ÙÇ 1599. ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ¨ ³é³ç-
Ýáñ¹ î»Õ»ñáÛ í³Ý³ó. ë³ ï³Û ·ñ»É ½²õ»ï³ñ³Ý ÙÇ:
Æ¸. Úáí³ë³÷ Ç ÝáÛÝ ·»Õç¿ í³Ý³óë, Û³½·¿ ê¿Ã»³Ýó, Ç ÃáõÇÝ
èԿԷ, Û³ÙÇ 1618. ëïáõ·Ç Ç Ï³½Ù»É ï³ÉáÛÝ Ýáñ³ ½Ö³ßáó ÙÇ:
Æº. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Î³ñբ»óÇ, Ç ÃáõÇÝ èÐÀ, Û³ÙÇ 1629. Û³õáõñë
ëáñ³ Û³õ³ñ ³é³õ Ù»Ý³ëï³ÝÝ ¨ ¹³ñ³Ý Ýáñ³ Û»Éáõ½³Ï³óª ç³É³-
ÉÇ Ïáã»ó»Éáó (404):
Æ¼. ÔáõÏ³ë μ³½Ù³Ñ³Ý×³ñ í³ñ¹³å»ï, ³é³çÝáñ¹ ¨ ¹åñ³-

å»ï, Ç ÃáõÇÝ èÒ, Û³ÙÇ 1631. Ï³ñ·»³É Ç Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿
êÇõÝ»óõáÛ, ÛáñáÛ ³ß³Ï»ñï³ó ï»Õ»Ï³Ý³Û ÝáÛÝ ê³ñÏ³õ³·:
Æ¾. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë Î³ñμ»óÇ, ³Ûñ ëáõñμ ¨ ·ÇïáõÝ, Ç
èÒ¶, Û³ÙÇ 1634:
ÆÀ. ²é³ù»É í³ñ¹³å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ å³ïÙ³·Çñ, Ç ÃáõÇÝ
èÒº, Û³ÙÇ 1636. Ï³ó»³É ³Ù ÙÇ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ýª Ññ³Å³ñÇ ¨
·³Û Û¾çÙÇ³ÍÇÝ:
ÆÂ. ¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáë ì³Õ³ñß³å³ïեóÇ, Ç ÃáõÇÝ èÒ¼,
Û³ÙÇ 1637. ³Ûñ ÅÇñ ¨ Ñ³Ý×³ñ»Õ: ê³ ¿ áñ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÇõÝë ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç Ñ³Ù³ñÝ 17, զáñÙ¿ ¨ â³Ùã»³Ý ØÇù³Û¿É (Û¶
Ñ³ïáñ, »ñ»ë 648):
È. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï Î³ñμ»óÇ Ç ÃáõÇÝ èÖ, Û³ÙÇ 1651,
ÛáñáõÙ ³ÙÇ í³Ë×³Ý»³Éª ³Ù÷á÷»ó³õ Ù³ñÙÇÝÝ Ç ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ
³Ý¹ ³é áñÙáí ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹³ëáõÝª Ù»ñÓ Ç ¹áõéÝ Ù³ïñ³Ý, áñ Ç
Èáõë³õáñã¿, ¨ ï³Ï³õÇÝ ·ï³ÝÇ ï³å³Ý³í¿ÙÝ Ç í»ñ³Û ¨ ³ÙμáÕç
·ñáõ³ó ÝáñÇÝ ըëï ³ÛëÙ.
§²Ûë ¿ ï³å³Ý ·»ñ»½Ù³ÝÇ,
Î³ñμ»óÇ úí³ë ëáõñμ í³ñ¹³å»ïÇÝ,
àñ í³Ë×³Ý»ó³õ èÖ ÃáõÇÝ¦:
È². ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ï Î³ñμ»óÇ, Ç ÃáõÇÝ èÖÆÀ, Û³ÙÇ 1679.
Ç ëáñ³ Å³Ù³Ý³ÏÇ ¿ñ Ý³ ÇÝùÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· ³Ûëñ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇ ¨ ·ñÇã ëïáñ³·ñáõÃ»³Ýë ³ÛëáñÇÏ, áñ ¨ ·ñ»³ó ½ä³ïÙáõ-
ÃÇõÝ Û»ñÏáõë Ñ³ïáñëª ³é»³É ÇÝã ÇÝã Ç ÑÝáó ¨ Ç ÙÝ³óáñ¹³óÝ
Û²é³ù»É¿ ¸³վñÇÅ»óõáÛ ¨ Ç ·áñÍ»ÉáóÝ ÛÇõñáõÙÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ. ¨
³õ³ñï¿ ½³ÛÝ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÊÀ [1699]:
È´. Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ï, Ç èÖÒ¶ ÃáõÇÝ, Û³ÙÇ 1734. Ýáñá·áÕ
ÑÝ³ó»³É Ù³ïñ³ÝÝ, áñ Ç Èáõë³õáñã¿ ³ÝïÇ (404):
406. ê»ñÏ¨ÉÇ. ÑÇÝ ·ÇõÕ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç å³ïÙ³·Çñë í³ëÝ Ù³-
ÑáõÝ ì³ë³Ï³Û ä³ÑÉ³õáõÝõáÛª Ñûñ ¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ: ºõ ¿
Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ÓáñáÛÝ ø³ë³Õ ·»ïáÛ Ù»ñÓ Ç ÚûÑ³Ý³í³Ýù Ç ÑÇõ-
ëÇëáÛ Ýáñ³ Çμñ¨ ù³éáñ¹ Å³Ùáõ ¨ ¿ ³ÝμÝ³Ï ³ÛÅÙ. ½Ç Ç Ù³ëÝ³-
õáñ ³Ý¹³ëï³Ýë ëáñÇÝ ë»ñÙ³Ý»Ý μÝ³ÏÇãùն Ç ÚûÑ³Ý³í³Ýù: Æ
·ñáõ³Íë Ï³Éáõ³Íáó ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó ÛÇß³ï³ÏÇ í³ëÝ ³Ý¹³ëï³ÝÇ
ÙÇáÛ Ç ս³ÑÙ³Ýë ³Ûëñ ·»Õç Û³ÝáõÝ ì³ë³Ï³Û ä³ÑÉ³õáõÝõáÛª ì³-
ë³Ï³Ùáõï, Ç ÛÇß³ï³Ï Ù³Ñáõ³Ý Ýáñ³ Û³Ý·¿ïë:
ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçë Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ÷áùñ ¹ñáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó
ë»³Ý. ë³É ù³ñÇÝù ï³Ý»³óÝ ³ÝÏ»³É »Ý Çëå³é, ³ÛÉ áñÙáõÝù Ýá-
ñ³ ¨ Ý»ñùÇÝ ³é³ëï³Õ Ï³Ù³ñÇÝ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý կան. ã·ï³õ ÇÝã

·ñáõ³Í ÛáñÙáõÝëÝ. áõëïÇ ¨ ³ÝáõÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ³ÝÛ³Ûï:
407. Î³ñμÇ. ·ÇõÕ³ù³Õ³ù Û³ñ¨ÙïÇó í»ñáÛÇß»³É í³Ý³ó Úû-
Ñ³ÝÝáõª Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ. ³õ»ñ³Ï Ýáñ³
ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ç ¹Çõñ ï»Õõáç, Û³é³ç ù³Ý ½ïÇñ»É »ñÏñÇë Ù»ÍÇ Ï³Û-
ë»ñáõÃ»³ÝÝ èáõë³ó á°ã ·áÛñ Ç ëÙ³ μÝ³ÏÇã, ³ÛÉ Ç ·³ÕÃÇÉ å³Û³-
½Çïóõáó ÛúëÙ³Ý»³Ý ÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ Û³Ûë »ñÏÇñ Û³ÙÇÝ 1829, μÝ³-
Ï»ó³Ý ¨ μÝ³ÏÇÝ Ç ÝáóáõÝó ³ÝïÇ Ç Ñ³Û³½·»³ó ¨ »Ý ïáõÝù 84:
Þ¿Ýù ï³Ýó ³é³çÇÝ μÝ³Ïã³óÝ Ã¿å¿ï μáÉáñáíÇÙμ ù³Ûù³Û»³É
¿ÇÝ, μ³Ûó Û³ñ¹»³Ý Ýáñá·áõÃ»³Ý ·ï³Ý ÛáÉáí Ý»ñùÝ³Û³ñÏù Ç Ïá-
÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ÁÝ¹ ÷É³ï³Ïûù, áñå¿ë ¨ Û³ÛÉ μ³½áõÙ ï»ÕÇë ³Ûëñ
Ý³Ñ³Ý·Ç:
¶ï³ÝÇÝ Û³ÛëÙ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ï³ñ³ÍáõÃ»³Ý ³õ»ñ³Ï³ó ï³Ýó
·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇë ÑÇÝգ »Ï»Õ»óÇù ·ÉËáíÇÝ ³õ»ñ»³Éù, μ³Ûó í»ó»-
ñáñ¹Ý Ù»Í ¹ñáõÃ»³Ùμ Ï³Û Ç Ï³Ý·áõÝ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý Ç ÙÇç³-
í³Ûñ ï»Õõáç ·»ñ¹³ëï³Ý³óÝ Ï³éáõó»³É ûñáó³Ó¨ Ç í»ñ³Û ãáñÇó
ë»³Ýó Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó. áõÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ë»Õ³Ý ï»ÕÇ å³ï³-
ñ³·»ÉáÛ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë Û³çÙ¿ ¨ Û³Ñ»Ï¿ ë»Õ³ÝáÛÝ ¨
½»ñÏáõë ¹ñáõÝë. ³ñ¨Ùï»³ÝÝ Ï³Û ÑÇõë»³É ù³ñ³Ùμù:
¼³Ûë »Ï»Õ»óÇ »ï Ï³éáõó³Ý»É ³ñ¹»³Ùμù Çõñáí Ëûç³Û å³ñáÝ
²Ûí³½Ý μÝ³ÏÇã ï»ÕõáÛë Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÊ (1691). ¨ ³ñÓ³Ý³-
·Çñ ÛÇß³ï³ÏÇ ÝáñÇÝ ·ï³ÝÇ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëïª Û³-
ñ¨ÙïÇó ¹ñ³Ý ³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ýª Áëï ³ÛëÙ ûñÇÝ³ÏÇ.
§Î³ÙûùÝ Ù³ñ¹³ó»³É μ³ÝÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ μ³ñ»ËûëáõÃ»³Ùμ ¨
ûÅ³Ý¹³ÏáõÃ»³Ùμ Ù³ùáõñ ÍÝûÕÇ ÇõñáÛ ÏáõëÇÝ Ø³ñÇ³Ùáõ, ëÏÇ½μÝ
»Õ¨ ßÇÝáõÃ»³Ý ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë, áñ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ,
Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇÝ ի Î³ñμÇ, ³ñ¹»³Ùμù ¨ ·áÛÇõù Ëûç³½³ï³Û å³-
ñáÝ ²Ûí³½Ç, Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó èÖÊ [1691] ³ÙÇÝ, Ç Ã³·³õá-
ñáõÃ»³ÝÝ ä³ñëÇó ß³Ñ ²õïáõÉÉ³ÛÇÝ ¨ Ç μéÝ³Ï³ÉáõÃ»³Ý »ñÏñÇë
²ñ³ñ³ï»³Ý ¼ûÑñ³Û Ë³ÝÇÝ ¨ Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ëñμáÛ ԱÃáéáÛÝ
¾çÙÇ³ÍÝÇ ï»³éÝ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ¨ ËñáËïÇ ¨ å»ñ×Ç,
Û³é³çÇÝ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ëñμáÛ áõËïÇÝ Ù»ñáÛ ÚûÑ³ÝÝáõ í³Ýù
ï»³éÝ ê³ñ·ëÇ Ñ»½³Ñá·Ç í³ñ¹³å»ïÇÝ: ÆëÏ Ï³ï³ñáõÙÝ ëáñÇÝ
»Õ¨ èÖÊ´ [1693] ÃáõÇÝ, Û³õáõñë ÝáÛÝ Ñ³Ûñ³å»ïÇ ¨ ÝáÛÝ ³é³ç-
Ýáñ¹Ç, μ³Ûó á°ã ÝáÛÝ Ã³·³õáñÇÝ ¨ ÇßË³ÝÇÝ: àñù å³ï³ÑÇù ³ÛëÙ
³ñÓ³ÝÇ Ï³ñ¹³Éáí Ï³Ù Éë»Éáí, ÛÇß»ëçÇù ÙÇáí áÕáñÙ»³ÛÇõ ½å³ñáÝ
²Ûí³½Ý Ñ³Ý¹»ñÓ ÍÝáÕûù Çõñáíù ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ³ñ»³Ý³éáõ Ù»ñÓ³-
õáñûù, ½Ç ¨ ¹áõù ÛÇß»³É ÉÇçÇù Û³é³çÇ ³ÝÙ³Ñ ·³éÇÝÝ ²ëïáõÍáÛ:

¼Ø³ñÏáë ÛÇß»ëçÇù¦:
¼ßÇÝáÕ¿ »Ï»Õ»óõáÛë ½å³ñáÝ ²Ûí³½¿ ·ñ¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñ-
Ï³õ³· ½μ³½áõÙ ·áíáõÃÇõÝë. ¨ ½ÏÝÇ μ³½Ù³å³ïÇÏ ç»ñÙ»é³Ý¹áõ-
Ã»³Ýó ¨ μ³ñ»å³ßïáõÃ»³ÝóÝ Û³ñ¿ ¨ ½ßÇÝáõÃ»Ý¿ ëáñÇÝ, ÛáñáõÙ
Å³Ù³Ý³ÏÇ ¿ñ ¨ ÇÝùÝ ¼³ù³ñÇ³. §ºõ Ç í»ñ³Û ³Ûëñ ³Ù»Ý³ÛÝÇ Û³-
õ»É ¨ë Ù»Í μ³ñáõÃÇõÝ, ½Ç ßÇÝ»³ó Ç Ù¿ç ·»ÕçÇÝ (Î³ñբõáÛ) »Ï»Õ»óÇ
Ù»Í, ÑáÛ³Ï³å Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ùμù, ãáñÇõù ë»³Ùμù, Ï³ÃáõÕÇÏ¿. ¨
μ³½Ù³óáÛó ½³ÝûÃÝ ¨ ½·»ëïÝ ¨ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñëå»³ó ³å³é³Å
ù³ñ³Ùμù. ³ÛÉ¨ »μ»ñ çáõñ Ûàñ¹Ï³Ý ·»Õç¿ ÷áÕñ³Ï³õ ¨ ùÝÏ³õ
ÙÇÝã¨ Ç ¹áõéÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ, ½Ç Ç ÓÙé³Ý »Õ³Ý³ÏÇ ÙÇ° å³Ï³ë»ëóÇ
çáõñ Ç ·»Õç¿Ý¦ (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË Î¶):
ä³ñÇëå »Ï»Õ»óõáÛë Çëå³é ù³Ûù³Û»³É ¨ ³ÝÑ»ï³ó»³É ¿,
ÙÇ³ÛÝ ÝßÙ³ñÇÝ ÑÇÙáõÝùն. çáõñÝ áñ Ûàñ¹Ï³Ý ·»Õç¿, Û³Õ³·ë ³õ»ñ-
Ù³Ý çñ³ÝóÇóÝ ãÇ°ù Ç ÙÇçÇ, Ç í»ñ³Û ï³Ý»³ó »Ï»Õ»óõáÛÝ á°ã ·áÛ
³ÛÅÙ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ¨ á°ã Û³é³ç³·áÛÝ »Õ»³É ¿. ³ÛÉ μ³Å³Ý Û»Ï»Õ»ó-
õáÛÝ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ ·áÛ ÏñÏÝ³Û³ñÏ ù³é³ÏáõëÇ ßÇÝáõ³Í Ç Ë³ñ-
ï»³É ù³ñ³Ýó. Ý»ñùÝ³Û³ñÏÝ Ýáñ³ ù³é³ÏáõëÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ, ÇëÏ
í»ñÝ³Û³ñÏÝ ëÇõÝ³½³ñ¹ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ. Ã»ñ¨ë ½ë³ ÛÇß¿ ¼³ù³-
ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· (Î³ÃáõÕÇÏ¿):
ØºÜ²êî²Ü àôÞÆ ¶ºÔæ
408. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ñ¨ÙïÇó ·»ÕçÝ àõßõáÛ Çμñ¨ ù³éáñ¹ ÙÇ

Å³Ùáõ Ç í»ñ³Û μ³րÓñ³õ³Ý¹³Ï μÉñ³Ï³Ó¨ í³ÛñÇª ÛëïáñáïÇ ³Ý¹
²ñ³·³Í É»ñÇÝ Ñ»éÇ Ç Î³ñμõáÛ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½Ï¿ë
Å³Ù: Î³éáõó³õ ë³ Û³é³çÝ Ç ëñμáÛÝ Ø»ëñáíå³Û Ù»Í í³ñ¹³å»ï¿
Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ ½ûñ³í³ñÇ, ½áñáÛ ½ÝßË³ñëÝ μ»ñ»³É Ýá-
ñÇÝ Ù»Í í³ñ¹³å»ïÇ Ç ä³ñëÇó Ç Ð³Û³ëï³Ýª ³Ù÷á÷»³ó ³ëï¿Ý:
ºõ ³ñ³ñ ½ï»ÕÇÝ í³Ýù ÙÇ³μ³Ý³Ï»ó³ó Ç ëÏ½μ³Ý º–ñ¹ ¹³ñáõ,
áñå¿ë ³õ³Ý¹Ç Ú³ÛëÙ³õáõñë Û31 ÛáõÝí³ñÇ ¨ ÏáãÇ àõßõáÛ êáõñμ
ê³ñ·Çë:
ä³ñëå³å³ï ¿ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ¿ å³ñÇëå Ýáñ³ »ñÏ³ñ ù³-
é³ÝÏÇõÝÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª Ï³éáõó»³É Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó:
Æ ÙÇçÇÝ ï»Õõáç å³ñëåÇ »Ý ï³×³ñùÝª »Ï»Õ»óÇù »ñ»ù ÏÇóù Çñ»-
ñ³ó: ÐÇõëÇë³ÛÇÝÝ ÷áùñ Ç ÑÇÝ ³õáõñó ¨ áõÝÇ ÷áùñÇÏ ¹áõéÝ ÙÇ
Û³ñ¨ÙïÇó: ºõ ·ï³õ Ã¿å¿ï ³ñÓ³Ý³·Çñ ÇÝã Ç íÇÙÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç í»-
ñ³Û ¹ñ³ÝÝ, ³ÛÉ ·áÉáí Ï³ñÇ ÑÝ³ó»³Éª ÙÝ³ó ³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ: ØÇçÇÝ

ï³×³ñÝ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó ë»³Ýª áõÝ¿ñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ í³-
Û»Éã³Ó¨, ³ÛÉ Û³ÙÇÝ 1827 ³ÝÏ³õ ÏáñÍ³Ý»ó³õ Û»ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿,
áñå¿ë Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý, ÝáÛÝå¿ë ¨ ï³ÝÇùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñ¨Ùï»³Ý áñ-
ÙáíÝ μáÉáñáíÇÙμ: ºõ ³õ³Ý¹»Ý ³Ï³Ý³ï»ëùÝ, Ã¿ ·»ñ»½Ù³Ý ëñμáÛÝ
ê³ñ·ëÇ ¿ñ Û³ÛëÙÇÏ ï³×³ñÇ ¨ ³ÛÅÙ Í³ÍÏ»³É ÁÝ¹ ÷Éáõ³Íáíùն
Ï³Û Û³ÝÛ³ÛïáõÃ»³Ý: Î³Ù³ñ³Û³ñÏÝ ÙÇ³Ï ë»Õ³ÝáÛ ³Ûëñ ï³×³ñÇ
Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñ¨»É»³Ý áñÙáíÝ ·ï³ÝÇ Ç Ï³Ý·áõÝ: ºññáñ¹ ï³×³ñÝª
³ÛÝ ¿ ·³õÇÃÝ ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ Ï³éáõó»³É Ç Ñ³ñ³õáÛ Ýáñ³ ³ÝÙÇ-
ç³å¿ë ÏÇó ÁÝ¹ ³ÛÝ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó í³Û»Éã³Ó¨
Ï³Ù³ñ³Ï³å: Æ Ï³Ù³ñ³ó ëáñÇÝ ¨ Ç ï³Ý»³óÝ Ë³Ëï»³É ³õ»ñ»³É
Ï³Ý ÏÇëáí ã³÷: Æ í»ñ³Û Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³Ý ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ, áñ ÁÝ¹
·³õÃ³õë, ¹ÝÇ ³Ûë Ã»ñÇ ÙÝ³ó»³É ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§Âí. âÐÀ (1329) Ï³Ù³õ ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ
å³ñáÝ øñ¹ÇÝ, Ëáõ°°¦:
Æ Ý»ñùáõëï ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³Ûëñ ·³õÃÇ ¹ÝÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³-

·Çñ.
§Âí. âÐÀ [1329], Ï³Ù³õ ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ
å³ñáÝ øáõñ¹ÇÝ ¨ Êáõï–Ê³ÃáõÝÇÝ, »ëª ÐáéáÙ ¿ñ¿ó, áñ¹Ç Ø³õñ ¨
Ð³Ù³Û ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ àõÉáõ–Ê³ÃáõÝ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù ëáõñμ ½³õñ³Û-
í³ñÇëª ïáõ³ù Ù»ñ Ñ³½³ñ Ù³ÝÇÝ ³Û·ÇÝ...¦:
ÆëÏ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ ï³×³ñ³Û³ñÏÇ ·ï³ÝÇ Ç í»-
ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ÙÇ³Ï ¹ñ³Ý ëáñÇÝ ³ñï³ùáõëï Ç ÙÇ³Ï í¿ÙÝ Ù»Í
Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§²ëïáõÍáÛ áÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ, ëáõñμ ê³ñ·ëÇ ½³õñ³í³ñÇë ³õ·-
ÝáõÃ»³ÙμÝ, ³ßË³ñÑ³ÛÏ³ÉáõÃ»³ÝÝ ³ÛÉ Õ³Ý³óÝ, ï¿ñáõÃ»³Ý ï»Õ-
õáÛë ³õ³· ê³ñ·ëÇ ßÇÝ»ó³õ Ñ³ï³Í Ù»Í ï³×³ñë ²ëïáõÍáÛ Ç
Ï³Ý·ÝáõÙÝ Ë³Ëï»³É »Ï»Õ»óõáÛë՝ ½áñ ¿ñ ß³ñÅ»³É Ç ÑÇÙ³Ýó, Ç
ï¿ñ ÚáÑ³ÝÇë¿ Ç Ñ³É³É ÁÝãÇó Çõñáó, áñáõÙ áÕáñÙ»ëóÇ ÝÙ³ øñÇë-
ïáë, ï³ó¿ Ç Éáõë»Õ¿Ý Û³ñÏ³óÝ Ñá·áÛ Ýáñ³Û: ºõ ï¿ñ Ð³Ù³½³ë...
áñù ³ßË³ï»³Éù »Ý Ç ëÙ³, ½Ñ³Ù³ÛÝ ÙÇ³Ûμ³Ýù ëáõñμ áõËïÇë ÛÇ-
ß»ց¿°ù Ç î¿ñ: Æ ÃáõÇë âÄ¶ (1264)¦:
Î³ó³ñ³Ýù Ñá·¨áñ³Ï³Ý áõËïÇ ëáñÇÝ Çëå³é Û³õ»ñáõÃ»³Ý
Ï³Ý. ·ï³ÝÇ Ç Ù¿ç å³ñëåÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ç Ñ³ñ³õáÛ ·³õÃÇÝ μÝ³-
Ï³Ý ù³ñ³Ûñ ÙÇ:
ÚÇß³ï³ÏÇÝ Ç ·Çñë ù³ÝÇ ³é³çÝáñ¹ù ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ: àë-
Ï³Ý í³ñ¹³å»ï, áñ ¨ »åÇëÏáåáë, áñ »Ï³ó ³ëï ³ß³Ï»ñïûùÝ Çõ-
ñáíù Û³ÙÇ Çμñ 1654 ¨ å³ñëå»³ó ½³Ûë ï»ÕÇ ¨ ßÇÝ»³ó ½ïáõÝë

μÝ³ÏáõÃ»³Ý: ´³ñë»Õ í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1443, Áëï ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ
²õ»ï³ñ³ÝÇÝ ÝáõÇñ»ÉáÛ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý: ØÇù³Û¿É »åÇëÏáåáë Ç
ø³Ý³ù»é ·»Õç¿ Û³õáõñë öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ:
409. àõßÇ ·ÇõÕ Ù»ñÓ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ñ¨»ÉÇóª μÝ³Ï»³É ³ÛÅÙ
Û³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³óª ïáõÝù 29: ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçë Ç ÑÝáó Ç
ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó Ï³Û ³õ»ñ³Ï ¨ ÙÇ³ÛÝ Ù³ëÝ ÇÝã áñÙáÛ Ýáñ³ Ï³Û
Ç Ï³Ý·áõÝ:
ê²ÔØàê²ì²Üø,
²ÚÜ ¾ êàôð´ êÆúÜ ºÎºÔºòÆ
410. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³éÇ, Û³ñ¨»ÉÇó ÝáÛÝ

²ñ³·³Í É»ñÇÝ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ²ñ³ÛÇª Ç í»ñ³Û μ³ñÓñ³¹Çï³Ï ë³-
ñ³Ñ³ñÃÇ ÓáñáÛÝ ø³ë³Õ ·»ïáÛ Û»½»ñ ÝáñÇÝ ³ñ¨Ùï»³Ý ¨ ÓáñÝ
áñ ³é³çÇª ½³ñÑáõñ»ÉÇ ÇÙÝ ËáñáõÃ»³Ùμ: Ð»éÇ ·ï³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ
ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Ç ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ: ÐÇÙÝ³ñÏáõÃÇõÝ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇë Áëï ³½·³ÛÇÝ ³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ É»³É ¿ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ, áñå¿ë ¨ óáõó³Ý¿ ³é³ÝÓÇÝ ÏáÝ¹³ÏÝ
Û³ÝáõÝ ³Ûëñ í³Ý³óª Ýáñá·»³É Ç Ù³·³Õ³ÃÇ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó
èÐ´, ³ÛëÇÝùÝ յամի 1623, Û³õáõñë í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ Øáíë¿ëÇ
êÇõÝ»óõáÛª áñáÛ ÏÝÇù ï»ë³ÝÇ ¹ñոßÙ»³É ³Ý¹¿Ý Ç ÏáÝ¹³ÏÇ Û»ñÏáõë
ï»ÕÇë ë¨»ñ³Ý· ¹»Õáí: î»ë³Ï ÏÝùáÛÝ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ÏÇëáí Ç í»ñ
å³ïÏ»ñ öñÏãÇÝ, Û»ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ¨ ÏÇëáí Ç í³Ûñ í»ñï³éáõÃÇõÝ
³ÛëåÇëÇ. §ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ Í³é³Û Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ï Ç íÇ×³Ï
êï³Ã¿Ç¦, ÛáñáõÙ Ýß³Ý³ÏÇ μ³ó Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý¿ë ¨ ³Ý³å³ï
³Ýáõ³Ý»³É ï»ÕÇ Ç Ëáñ³ÓáñÇ ³Ý¹: ¶ï³ÝÇÝ Ç Ëáñ³ÓáñÇ ³ëï ÇÝã
ÇÝã Ù³ëÝ³õáñ ï»ÕÇù ³ÕûÃÇó ¨ Ëñ×Ã³óª Ïáã»ó»³É Ç μÝ³Ïã³ó ¨ë
²Ý³å³ïª Û³ÝáõÝ ê³ÕÙáë³í³Ý³ց, ÚáíÑ³Ý³í³Ý³ó ¨ ³ÛÉÝ, Ûáñáó
ÙÇÝ Ñ³Ý¹¿å ØûÕÝÇ ·»Õç Ç ÓáñÇ ³Ý¹ áõÝ¿ñ ï³×³ñ Ç Ë³ñï»³É
ù³ñ³Ýó ¨ å³ñÇëåë ¨ Ëñ×ÇÃë ³ÕûÃ³õáñ³ó, ³ÛÉ Û³ÙÇÝ 1834, Ç
·³ñÝ³ÝÝ Ï³ñÇ ³é³ï³ó»³É çáõñó ·»ïáÛÝ ի հալոցաց Ó»³Ýó Û³-
õáõñë ù³é³ëÝáñ¹³ó å³Ñáó, ÑÇÙÝáíÇÝ ËÉ»³É ½³ÛÝ Çëå³é ³ÝÑ»ï
³ñ³ñ: ú¹ ¨ çáõñ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ³éáÕç³ñ³ñ ¨ ï»ÕÇÝª Ñáí³ëáõÝ:
Ð³Û»óáõ³ÍÝ Ï³ñÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ ·ñ»³ Ã¿ ÁÝ¹ μáí³Ý¹³Ï ¹³ßïÝ
²ñ³ñ³ï»³Ý:
Þ¿Ýù Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨ »Ï»Õ»ցõáÛ Ýáñ³ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ Èáõ-
ë³õáñãÇÝ ÙÇÝã¨ ց³ÙÝ 1215, Ã¿ ÛáñåÇëÇ ¹ñáõÃ»³Ý »Õ»³É ¿ ¨
á°Ûù áÙ³Ýù ßÇÝáõÃÇõÝ ¨ Ýáñá·áõÃÇõÝ ³ñ³ñ»³É Çó»Ýª ãÇ°ù ÇÝã

Í³ÝûÃáõÃÇõÝ: à°ã Ýß³Ý³ÏÇÝ ¨ Ç ÛÇß³ï³Ï»³É ÏáÝ¹³ÏÇÝ: ²å³ Ç
ÝáÛÝ ÛÇß»³É ÃÇõ ì³ã¿ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ï³×³ñ
í³Û»Éáõã Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ ¿ ÏñÏÇÝ: ²é³çÇÝÝª ÷áùñ ¨ ³ÝëÇõÝ
¨ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ËáñÑñ¹áÛ å³ï³ñ³·Ç, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ýª áñ Ñ³Ù³-
ñÇ ·³õÇÃ Ýáñ³, Ù»Í քան ½³ÛÝ Ï³éáõց»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó:
ºñÏáùÇÝ ¨ë áõÝÇÝ զ÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ:
²ÛÉ ß¿Ýù Ýáó³ Ë³Ëï»³Éª ¨ ÛÇÝã ÇÝã ï»Õ»³ó áñÙáó ¨ ï³Ý»³óÝ
³ÝÏ»³É »Ý ù³ñÇÝù ¨ Éù»³É Ï³Û Ç å³Ñå³ÝáõÃ»Ý¿: àõñ³Ýûñ μÝ³-
ÏÇÝ ³ÛÅÙ Û³½·¿ Ð³Ûáóª ïáõÝù 4 ¨ ³ÕûÃ³ï»ÕÇ ¿ Ýáó³ ³Û¹ »Ï»Õ»-
óÇ. ¨ Ç Ù³ÑÙ»ï³Ï³Ý³óª ïáõÝù 6:
Æ í»ñ³Û ¹ñ³Ý ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõ-

Ã»³ÝÝª Áëï ³ÛëÙ.
§Âí. àÎ¸ (1215):
Æ ×ßÙ³ñÇï ëÇñáÛÝ øñÇëïáëÇ Ûáñ¹áñ»³Éù ¨ Ç ë¿ñ ²ñ³ñãÇÝ
íëï³Ñ³ó»³Éùª »ë, ì³ã¿ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý, áñ¹Ç ê³ñ·ëÇ ¨ ³Ùáõ-
ëÇÝ ÇÙ Ø³Ù³խ³ÃáõÝ Í³Ý»³ք ½³õñáõÃÇõÝ î»³éÝ Ù»ñáÛ ¨ ßÇÝ»óÇ
½»Ï»Õ»óÇë êáõñμ êÇûÝ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáó Ù»ñáó ¨ ÛÇß³ï³Ï
³ÙÇñëå³ë³É³ñ ¼³ù³ñ¿Ç ¨ Ç å³Ñå³ÝáõÃÇõÝ Ï»Ý³ó áñ¹á ÝáñÇÝ
Þ³ÑÝß³ÑÇ, áñ ¿ ÉáÛë ³ã³ó ¨ ³å³õ¿Ý Ï»Ý³ó Ù»ñáó: ºõ áÕáñÙáõ-
Ã»³Ùμ å³ïñáÝÇÝ ïí³ù ½·»Õն ²ÕÏáõÝÍ Ç êáõñμ êÇûÝ ê³ÕÙá-
ë³í³Ý³óë ¨ Ñ³ëï³ï»ó³ù ½³õ³· μ»ÙÝ ³Ù¿Ý ß³μ³Ã ³õñ å³-
ï³ñ³· ¼³ù³ñÇ³ÛÇ, áñ Ï³ï³ñÇ ³ÝË³÷³Ý ÙÇÝã¨ Ç Ñ³ëï³ïáõ-
Ã»³Ý ¿ ëáõñμ áõËïë: ºï ½î³ÝÍ³·³õÇÃ ³Û·ÇÝ ÛÇõñ »Ï»Õ»óÇë, Ç
Üáñ³·»Õ ù³ñ³÷³õÝ ¨ ·»ï³õÝ ¨ Ç Ýáñ³ßÇÝÇÏ ½³ÕμáÛñ³ïÝÇëն
¹éÝաμ³ó¿ù »Ï»Õ»óõáÛë¦:
Æ í»ñ ù³Ý ½í»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³Ý³·Çñ Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ÇëÏ ¹ñ³Ý
·ñÇ ¨ ³Ûë ÇÝã.
§ÞÝáñÑ³õù μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ë՝ ì³ã¿, áñ¹Ç øñ¹ÇÝ՝ áñ-
¹á ì³ã¿Ç ¨ î³õñËáõß³ÑÇ՝ ¹ëï»ñ Ø³ñ½å³Ý³ Ø³ÙÇÏáÝ¿Çó, ·Ý»óÇ
½ºñ»ñáõÝë Ç Ù»Í å³ñáÝ¿Ý Þ³ÑÝß³Ñ¿ ¨ »ïáõ Ç í³Ýë ê³ÕÙáëÇ ¨
½Ï¿ëÝ ÇÙ »Õμ³õñÝ Ð³ë³Ý³, áñ ß¿Ý å³Ñ¿ í³ÝÇóë Ñ³Ù³ñ: ºõ Ûáñ-
Å³Ù »Ñ³ë ÇÝÓ ÷áËÇÉ Ç Ï»Ýó³ÕáÛë ï³ñ³Å³Ù ¨ Ï¿ë ³õáõñó, Û³ÝÓ-
Ý»óÇ ½Ñá·Çë ÇÙ ¨ ½·áÛë Ñ³õñ ¨ Ù³õñ ÇÙá ¨ ·Ý»óÇÝ ÛÁÝãÇó ÇÙáó
Äè (10000) ëåÇï³ÏÇ ½²ÕÏáõÝÍ ÛÆõ³Ý¿¿ Ûáñ¹á Þ³ÑÝß³ÑÇ, áñ ¿
ë»åÑ³Ï³Ý ï¿ñ ·³õ³éÇë ²Ýμ»ñ¹á, ½áñ Û³é³ç å³åÝ ÇÙ ì³ã¿
·Ý»É ¿ñ Ç Ù»Í ëå³ñ³å»ï¿Ý ¼³ù³ñ¿¿ ¨ ·ñ»É Ç ¹áõéÝ »Ï»Õ»óõáÛë,
½áñ Ë³÷³Ý»É ¿ñ Ç ã³ñ å³ï³ÑÙ³Ýó »Ï»³É Ç í»ñ³ ³ßË³ñÑÇë:

¸³ñÓ»³É í»ñëïÇÝ ·Ý»ó³ù ¨ ·ñ»ó³ù, ½Ç áñ ·³ÝÓ³Û·ÇÝ Û²õß³-
Ï³Ý ¨ ½ïáõÝÝ îáñá½áÝáÝó Ç Î³ñμÇ Çõñ Ñ³Ûñ»ÝÇùÝ »ïáõÝ ÛÇÙùÝ
³ñÝ³ë»õ ·ñ»óÇÝ ½Ñ³Ùμ³ñÓáõÙÝ ¨ ½·³Éáõëï Ñá·áÛÝ å³ï³ñ³·»É
½øñÇëïáë Û³ÝáõÝ ºõÃ³ÕÇ: àñù Ë³÷³Ý¿ ÛÇÙáó Ï³Ù Û³õï³ñ³ó,
³Ý¿Íë ³éó¿ Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ ¨ å³ï³ëË³ÝÇ ï³Û ³é³çÇ
²ëïáõÍáÛ ¨ Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñհÝÇÝ Ç øñÇëïáë¿, ³Ù¿Ý¦:
ÎÇó ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙÝ ·³õÃÇ ï³×³ñÇÝ ¿ ¨ »Ï»Õ»óÇ ÙÇ
³ÝëÇõÝ ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ë»Õ³Ý ¨ Ï³Ù³ñ ë»Õ³ÝáÛÝ Ó·»³É Ç ËáÝ³ñÑª
áõÝ»Éáí Ç í»ñ³Û ½÷áùñÇÏ ë»Ý»³Ï Çμñ¨ Ù³ïáõéÝ ¨ ¹éÝ³Ï Ýáñ³
ÁÝ¹ ÑÇõëÇëª ÁÝ¹ áñ ÑÝ³ñ ¿ ë³Ý¹Õáíù »É³Ý»É, áõñ Áëï íÏ³Û»ÉáÛ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ, áñ ½ÏÝÇ å³Ñ¿ÇÝ ½Ù³ï»³Ýë ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³-
ÝÇ: ØÇ³Ï ¹áõéÝ ï³×³ñÇë Ç ÑÇõëÇëáÛ Ç Ù¿ç ÛÇß³ï³Ï»³É ·³õÃÇÝ:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ¹ÝÇ Ç Ý»ñùáõëï

ÛáñÙÝ Ý»ñùÇÝ ¹³ëáõÝ Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ Ãí. ... [Ո]Ò¸ [1235], »ë՝ øáõñ¹ë ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ÊáñÇß³Ñ
ßÇÝ»ó³ù ½·ñ³ïáõÝë ¨ Ñ³ëï³ï»ó³ù ½Ù³ïáõéë Û³ÝáõÝ ¹ëï»ñ
Ù»ñá Ø³Ù³Ë³ÃáõÝÇÝ, áñ ï³ñ³Å³Ù ÷áË»ó³õ Ç øñÇëïáë: ºõ Ù»ù
½³ñ¹ÇõÝù Ýáñ³ արարէք Ë³ã áëÏÇ ¨ ²õ»ï³ñ³Ý áëÏ»ïáõ÷, ¾ Ý³-
÷áñï ¨ í³é ¨ ½³ñ¹ù »Ï»Õ»óá ¨ ս³ÑÙ³Ý»ó³ù ½Ú³ÛïÝáõÃÇõÝ ¨
½¼³ïÇÏÝ ×ñ³·³ÉáõóáíÝ, ½²ëïáõ³Í³ÍÇÝÝ ¨ ½ëáõñμ Ê³ãÝ Ý³õ³-
Ï³ïáíÝ Û³ÛëÙ Ëáñ³ÝÇ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë Û³ÝáõÝ Ø³Ù³Ë³-
ÃáõÝÇÝ: Î³ï³ñÇã ·ñáÛë ³õñհÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ: àí Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ
î»³éÝ¿, ³Ù¿Ý¦:
î³ÝÇù »Ï»Õ»óõáÛë Ç ÙÇç³ÏÇïÇÝ áõÝÇ Áëï ÙÇõëáóÝ ½÷áùñÇÏ
Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÛáñáÛ ÙÇçÇÝ կáÕÙÝ ·ï³ÝÇ »ñÏÏ³ñ· ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ
½μáÉáñ³ÏáõÃ»³ÙμÝ Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Âí. èÖÄÀ (1669) Ýáñá·»ó³õ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë... Ñá·³-
μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ¶³μñÇ¿É í³ñ¹³å»ïÇ, ³õÅ³Ý¹³ÏáõÃ»³Ùμ...¦:
Î³ó³ñ³Ýù Ñá·¨áñ³Ï³Ý áõËïÇ í³Ý³óë Çëå³é ³ÝÑ»ï³ó»³Éª
ÙÇÝã¨ ãÝßÙ³ñÇÉ ¨ ï»ÕõáÛ ³ÛÝó: ÚÇß³ï³ÏÇÝ ÛÇÝã ÇÝã ·ñáõ³Íë í³-
Ý³Ñ³ñù ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ: ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï ³Ï³Ý³ï»ë Ïáã»-
ó»³É Û³õáõñë ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë Ç ì³ã¿ ÇßË³Ý¿ª Áëï ³õ³Ý-
¹»ÉáÛ í»ñáÛÇß»³É Ù³·³Õ³Ã»³Û ÏáÝ¹³ÏÇÝ: ê³ñ·Çë »åÇëÏáåáë,
áñ ³Ù÷á÷»³ó Ç ßÇñÙÇ ½³Ý³å³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝ áõñáõÙÝ ÏñûÝ³õáñÇ
í³Ë×³Ý»ÉáÛ Û³ÝÍ³Ýûթë Û³ÛñÇ ÙÇáõÙª Û²ñ³·³Í É»ñÇÝ, Û³ÙÇ 1609:
¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï Ýáñá·áÕ Ù³·³Õ³Ã»³Û ÏáÝ¹³ÏÇÝ Û³ÙÇ 1623:
Ø³Ýáõ¿É »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1636: ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ä³ñáÝï¿ñ Û³ÙÇ 1651:

ê³ ÇÝùÝÇÝ Ññ³Å»ßï ïáõ»³É Ï³ñ·¿ ÷áË³Ý³Ï Çõñ ½¶³μñÇ¿É í³ñ-
¹³å»ï ½»Õμûñáñ¹Ç Çõñ Áëï ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç (Ñ³ïáñ ´,
·ÉáõË 29): àëÏ³Ý í³ñ¹³å»ï ºñ¨³ÝóÇ, ÛÇß³ï³Ï»³É Ç êÇÙ¿áÝ
Ï³ÃáõÕÇÏáë¿, Û³ÙÇ 1661: ¶³բñÇ¿É í³ñ¹³å»ï Ç í»ñ ³Ý¹ñ Û³ñ-
Ó³Ý³·ÇñÝ ÷áùñÇÏ Û³ÙÇ 1669: ²õ»ïÇù í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1736ª
ÛÇß³ï³Ï»³É Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿:
411. àñ¹Ï³Ý ·ÇõÕ: Ø»ñÓ Ç ê³ÕÙáë³í³Ýù Û³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³-
õáÛ Ýáñ³: ÚÇß³ï³ÏÇ ³Ûëáõ ³Ýáõ³Ùμ áõñ»ù áõñ»ù Û³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÇõÝë ¨ Ç ·ñáõ³Íë ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç (409): ²ÛÅÙ ÏáãÇ ³Ûë
·ÇõÕ ÆÉ³Ýã³É³Ý ³Ýáõ³Ùμ Ç μÝ³Ïã³óë, áõñ μÝ³ÏÇÝ ³ñ¹¿Ý Ñ³Û³½-
·Çù՝ ïáõÝù 11:
412. ºÕÇí³ñ¹ ·ÇõÕ: àñå¿ë Ç ÑÇÝëÝ, ÝáíÇÝ ³Ýáõ³Ý³Ïáãáõ-
Ã»³Ùμ ¨ ³ÛÅÙ Û²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³éÇª Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïÇ É»-
ñÇÝÝ ²ñ³ÛÇ Ç ï³÷³ñ³Ï ¹³ßï³í³Ûñ ï»Õõáç, áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ¨»ÉÇó
Î³ñμõáÛ Ç ÙÇçáóÇ ø³ë³Õ ¨ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáó: ´Ý³ÏÇãù Ýáñ³ Ç
í³Õáõó ³ÝïÇ áñå¿ë ¨ ³ÛÅÙ Û³½·¿ Ð³Ûáó: ¸³ßï³í³ÛñÝ ³Ý¹³ë-
ï³Ý³ó ³Ûëñ ·»Õç μ»ñ¿ ëåÇï³Ï³Ñ³ï óáñ»³Ý ÁÝïÇñ: Æ ·»Õç¿
³ëïÇ ¿ñ ´ Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ »Ï³ó ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³å»ïáõ-
Ã»³ÝÝ Û³ÙÇ 551: Ú³é³ç³·áÛÝ μ³½áõÙ μÝ³ÏÇãù »Õ»³É »Ý Ç ëÙ³,
áñå¿ë ցáõց³Ý»Ý ³õ»ñ³Ïùն, ³ÛÉ ³ÛÅÙ ·ï³ÝÇÝ ·»ñ¹³ëï³Ýù (139):
ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçë Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ ¿ ÷áùñ ¹ñáõ-
Ã»³Ùμ Áëï ï³ñ³ÍáõÃ»³Ý, ³ÛÉ եé³Û³ñÏ Ï³ñÇ μ³ñÓñ ÝÙ³Ý Ù»-
ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇª Ñ³Ù³Ï
Ç ëñμ³ï³ß Ï³ñÙñ»ñ³Ý· ù³ñ³Ýó: Ü»ñùÝ³Û³ñÏ Ýáñ³ áõÝÇ ½ÙÇ
ë»Õ³Ý ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ μ³ñÓñ μ»ÙμÇõ: ØÇçÝ³Û³ñÏ
Ýáñ³ ¨ë áõÝÇ ë»Õ³Ý ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ, ÇëÏ »é³Û³ñÏն ¿ ëÇõ-
Ý³½³ñ¹ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ, ³ÛÉ ½Ç áñáíÑ»ï¨ ÷áùñ ¿ ³Ûë
ï»ÕÇ Û³Õ³·ë ³ÕûÃÇó ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ, ßÇÝ»³É »Ý Û³ñ¨ÙïÇó ÏÇó
³ÛÝÙ ÅáÕáíñ¹³Ýáó ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÷³Ûï¿:
â·ï³õ ÛáñÙáõÝë ³Ûëñ ßÇÝáõÃ»³Ý ³ñÓ³Ý³·Çñ Ï³éáõó³ÝáÕÇ
³ÛÝÙ, ³ÛÉ ÙÇ³ÛÝ Ãáõ³Ï³Ý ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇ Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë
ÙÇ³Ï Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý Ýáñ³, áñ ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ÅáÕáíñ¹³ÝáóÇÝ, Ç ·ÉáõËë
»ñÏáõó íÇÙ³ñ¹»³Û ë»ÙáóÝ. §Æ Ãí. âÐ (1321) ßÇÝ»ó³õ »Ï»Õ»óÇë¦:
ºõ Ç í»ñÝ³Û³ñÏÇ Ç Ù¿ç ëÇõÝ³½³ñ¹ Ï³թáõÕÇÏ¿ÇÝ ëåÇï³Ï ¹»Õáí
·ñ»³É »Ý ³Ûë ÇÝã. §Æ ÃíÇÝ âÐ¾ [1328] ßÇÝ»ó³õ¦:
Ú³ñ¨ÙïÇó Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý ÙÇçÝ³Û³ñÏÇÝ ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ
¹ÝÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ºë Ø³Ýáõ¿É »åÇëÏáåáë, áñ¹Ç å³ñáÝ ²õ³·ÇÝ, ÃáéÝ å³ñáÝ

²½μ»ÏÇ, »ïáõ ½ÇÙ ³Û·ÇÝ ²ßï³ñ³Ï, áñ ¿ ²½Ç½»³Ý, ¨ ç³Õ³ó ÇÙ
áñ ¿ ï»ÕÝ μÝ³Ï³Ý í³ÝÇóë, ¨ Ñ³ëï³ï»óÇ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë:
àí áñ ... ÇÙáó Ï³Ù ³õï³ñ³ó, ¶ÖÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³ó ³ÝÇÍ³Í »ÕÇóÇ:
Âí. æÆ (1471)¦:
413. ÀÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙáí »Ï»Õ»óõáÛë ³Ù÷á÷»³É Ï³Û Ù³ñ-
ÙÇÝ Ý³Ñ³ï³Ï ÏáõëÇÝ Â³Ù³Ù ³Ýáõ³Ý»ÉáÛª ¹ëï»ñ Ø³ÉË³ë ³ÝáõÝ
³éÝ Þ³ÕÏ»ñïóւáÛ Ç ¶áÕÃÝ ·³õ³é¿, áñ ã³ñáõÃ»³Ùμ ³Ý½·³Ù Ñûñ
Çõñ ïáõ³õ Ç Ñ³ñëÝáõÃÇõÝ ØáõñÃáõ½³ÕáõլÇ Ë³ÝÇÝ ºñ¨³Ý³Ûª áñ¹-
õáÛ Ø³ÑÙ³ï Àé½³ Ë³ÝÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û, ³ÛÉ ã¨ ¨ë »Õ»³É Ñ³ñ-
ë³Ý»³óÝª ûñÇáñ¹Ý Â³Ù³Ùª ³ÛÝ ¿ Î³ï³ñ»³É, Û³é³ÝÓÇÝ å³Ñáõ
ï»³éÝ³·ñ»³É ½³ÝÓÝª ³ÝÏ³õ Ç å³É³ï¿ Ë³ÝÇÝ Ç ÓáñÝ Ðñ³½-
¹³Ý ·»ïáÛ ¨ ³ÝíÝ³ë ÙÝ³ց»³Éª ÷³Ëáõëï ³éÝ¿ ³ÝïÇ ¨ ³Ýó»³É
ÁÝ¹ ³Û·»ëï³ÝëÝ ·³Û Ñ³ë³Ý¿ Û³Ûë ·ÇõÕ ºÕÇí³ñ¹: ºõ Ç å³ï-
×³éë ³Ûëñ ÷³Ëëï»³Ýª Ù»ñÓ Û³Ûë ·ÇõÕ Ñ»ÕÓ³Ù³Ñ ÉÇÝÇ ÁÝ¹ Ë»Õ¹
³é³ë³Ý³õ Û³Ýûñ¿Ý Ó»é³ó ¨ ³å³ ù³Ñ³Ý³Û³Ï³Ý å³ßï³Ù³Ùμ
³Ù÷á÷Ç ³Ý¹¿Ý Û³ÙÇ 1691 (´, ·É. 62, ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·):
²Ûë ·ÇõÕ áõÝÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ½É»³éÝ ²ñ³ÛÇ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ½ø³-
ë³Õ ·»ï Çμñ¨ ÙÇáí Å³Ù³õ, Û³ñ¨»ÉÇó ½Ðñ³½¹³Ý ·»ï Çμñ¨ »ñÏáõ
Å³Ù Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ, Ç Ñ³ñ³õáÛ ¹³ßï ÁÝ¹³ñÓ³Ï, áñå¿ë ·ñ»-
ó³ù Ç í»ñáÛ: Ú³Ûë ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý ¹³ßտ³í³ÛñÇë »Ñ³ñ Â³Ñ-
Ù³½ ÔáõÉÇ Ë³Ý (Ü³ïñ) ½½ûñë ûëÙ³Ý»³Ýó Û³ÙÇ 1735, Û8–ñáñ¹áõÙ
³õáõñ ÛáõÝÇëÇª ÏñÏÝ³ÏñÏÇÝ Ñ³ïáõó³Ý»Éáí ½íñ¿ÅÝ, ù³Ý½Ç Ç ëáÛÝ
¹³ßï³í³ÛñÇ Äº ³Ù³õ Û³é³ç ù³Ý ½³Ûë å³ï»ñ³½Ù ½Ä´ Ñ³½³ñ
å³ñëÇÏë Ïáïáñ»óÇÝ ûëÙ³Ý»³Ýù: ÆëÏ å³ñëÇÏù Û³Ûë Ýáõ³·ª ½Ê
Ñ³½³ñë ÛûëÙ³Ý»³Ýó:
Æ Û³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õ ¹³ßïÇë »Ý ÇÝã ÇÝã μÉñ³Ïù Ûáñáó Ç ÙÇáÛÝ
í»ñ³Û Ñ³ñ»³É ¿ñ Â³ÑÙ³½ Ë³Ý ½íñ³Ý Çõñ. ¨ ³ÛÝ μÉñ³Ï ³Ýáõ³-
Ý¿ñ Û³é³çն ²ËÇ Ã³÷¿ëÇ, ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÝûñÇÝ³Ï Û³ÕÃáõÃ»³ÝÝ »ï
³Ýáõ³Ý»É Øáõå³ñ¿ù Ã³÷¿ëÇ: ºõ Ññ³Ù³Û»³ó ¶ ²μñ³Ñ³Ù Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ, ½áñ ³é Çõñ áõÝ¿ñ ù³ÕóñáõÃ»³Ùμ, ï³լ ßÇÝ»É Ç μÉñ³ÏÇ
³Ý¹ ÏáÃáÕ ÙÇ Ç Ó¨ íñ³ÝÇÝ ÇõñáÛ, áñ ¨ Ï³ï³ñ»ó³õ ½ÏÝÇ ù³é³-
ëáõÝ ³õáõñ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ ³ÛÅÙ Ï³Û ³õ»ñ»³É ³ÛÝ ÏáÃáÕ:
¼³Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ å³ïÙ¿ Ý³ ÇÝùÝ ¶ ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ·Çñë
Çõñ, Ç ·ÉáõËսÝ 14, 16 ¨ 17:
ØºÜ²êî²Ü ºÔÆì²ð¸²Ú
414. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ñ¨»ÉÇó É»ñÇÝ ²ñ³ÛÇ ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ Ýá-

ñ³, Ñ»éÇ Ç ·»Õç¿Ý Û³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù³õ, ßÇÝ»ó³õ Ç
Ù¿çÝ ³Ý¹ ¾–ñ¹ ¹³ñáõ Ç ¶ñÇ·áñ Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ÇßË³Ý¿ Ð³Û³ëï³-
ÝÇ, ½áñÙ¿ ¼ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë å³ïÙÇã. §ÞÇÝ¿ Ý³¨ (½ÏÝÇ
»Ï»Õ»óõáÛÝ áñ Û²ñáõ×) ÝáõÇñ³Ýáó áõËïÇ ÏñûÝ³õáñ³Ï³Ý ¹³ëáõó,
ÛáñáõÙ ¨ »Ï»Õ»óÇ å³ÛÍ³é³å³×áÛ× Ç ÝÙ³ Û³ñ¹³ñ»³É, Áëï ³ñ¨»-
ÉÇó Ïáõë¿ ¹³ëï³Ï»ñïÇÝ Ù»ÍÇ ºÕÇí³ñ¹³Ûª ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý
Ïáõë³ÏñûÝÇó ½Ý³ Ñ³ëï³ï¿ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáÛ ÇõñáÛ¦:
²Ûë »Ï»Õ»óÇ áñå¿ë ÝÏ³ïÇ Áëï ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ¿ ÝáÛÝ ÇëÏ ³é³-
çÇÝ ß¿ÝùÝ Ç ÛÇß»³É ÇßË³Ý¿Ý ¨ ¿ μáÉáñ³Ï³Ó¨ áõÃÝ ³ÝÏ»³Ùμù
¨ ÝáÛÝ ³ÝÏÇõÝùÝ Ç Ý»ñùáõëï μáÉáñ³Ïù ¨ ÁÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÝª ³ñï³-
ùáõëï ëñ³ÝÏÇõÝ, í³Û»Éáõã ¨ ãùÝ³Õ ¹ñáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó ë»³Ý: àõ-
ÝÇ Ç Ùիջ³í³ÛñÇÝ ·Ùμ¿Ã ÏÇë³õ¿ñ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëª Û³ñ¨ÙïÇó ¨
Ç Ñ³ñ³õáÛ:
²Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ÝáõÇ-
ñ³ïáõ³ó ÏáãÇ ¼ûñ³í³ñ. ã·ï³õ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ, μ³Ûó
½ÙÇ ¨»Ã Û»Õ»ÉáóÝ Û³ÝáõÝ ÝáõÇñ³ïáõ³óª áñ ÛáñÙáõÝë »Ï»Õ»óõáÛë
¹Çóáõù ³ëï¿Ý.
§²Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ ¿ ²ñï³ßñÇ áñ¹Ç ì³ñßñ³³1 áñ¹õáÛ ²åÉ
ì³ñ¹³. Ç Ãí. ՈÊ (1191): Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ë ²ñï³ßÇñ ³Ý³ñ-
Å³Ý Í³é³Û øñÇëïáëÇ »ïáõ ½ÇÙ ·³ÝÓ³·ÇÝ ³Û·ÇÝ Ç ëáõñμ ï³-
×³ñë ½Ù³ïÝÇÏª í³ëÝ ÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·õá ÇÙá ¨ ³ռ³çÝáñ¹ù ëáñ³
Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³ñõáçն Å³Ù Ä¾ [17] ³õñ. ½Ä´ [12] ÇÝÓ ¨ ½º [5]
êëÇÝ: ºÃ¿ áù Ë³÷³Ý¿, ½³Ý¿Íë ½Úáõ¹³ÛÇ ³éó¿¦:
ê»Ý»³Ïù Ïáõë³ÏñûÝÇóն ù³Ûù³Û»³É ³õ»ñ³Ï կանª ë³Ïë ÁÝ¹
»ñÏ³ñ ³ÝμÝ³Ï ÉÇÝ»ÉáÛ ï»ÕõáÛë: ¶ï³ÝÇÝ ÙÝ³óáõ³Íù ÇÝã ÑÇÝ ßÇ-
ÝáõÃ»³ÝóÝ ë»Ý»Ï³ó Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýóª Û³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³õáÛ »Ï»-
Õ»óõáÛÝ Ï³ñÇ Ù»ñÓ ÝÙÇÝ: Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ Ñ»éÇ Çμ-
ñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ ¿ ·»ñ»½Ù³ÝÝáóÝ ¨ ûñáó³Ó¨ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ Ç
ÝÙÇÝ:
¼³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ Ç Ñ³ñó³Ý»É ցμÝ³ÏÇãë ºÕÇí³ñ¹³Û, ï³Ý ½³-
ÝáõÝ ì³ñÅ³¹ñ³Ý, ³ÛÝ ¿ª ì³ñÅ³ïáõÝ, ï»ÕÇ áõëÙ³Ý, ù³Ý½Ç Ç Ð³-
Û³ëï³Ý Ç μ³½áõÙ Å³Ù³Ý³Ïë áñ¹Çù μÝ³Ïã³ó ·³õ³éÇ Ï³Ù ·»Õçª
1
[Իմա՝ Վարշիրա]:
áõñ³Ýûñ ·ï³Ý¿ñ Ù»Ý³ëï³Ý, ³Ý¹ áõë³Ý¿ÇÝ ½áõëáõÙÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹

Ç í»ñçÇÝ Å³Ù³Ý³Ïë ³ÝÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ð³Ûáó, áÛñ í³ëÝ ¨ ·ñ»³
Ã¿ª ã·ï³ÝÇ áõñ»ù ßÇÝáõ³Í ÇÝã ³é³ÝÓÇÝ Û³ÝáõÝ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÇ,
áñáíÑ»ï¨ áõëÙáõÝù Ñ³Û É»½áõÇ ¨ ³ÛÉ μ³ñÓñ³·áÛÝ ·ÇïáõÃÇõÝù Ç
Ñá·¨áñ Ù³ëÇÝ ÉÇÝ¿ÇÝ Ç í³Ýáñ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý³ó, áñå¿ë Ç Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇÝ î³Ã¨áÛ, ²·áõÉ»³ó, Ð³éÇ×áÛ ¨ ³ÛÉÝ: ºõ Û³ÛÝ ë³Ïë Ñ³Û³½-
·Ç ÅáÕáíáõñ¹ù ç»ñÙ³ó»³É ¿ÇÝ Ç ïáõñë ¨ Ç Ýáõ¿ñë Ù»Ý³ëï³Ý³ó
³ռ Ç ëÝáõÝ¹ ¨ ½³õ³Ï³ó Çõñ»³Ýó í³ñÅ»ÉáóÝ ³Ý¹¿Ý:
æáõñ ºÕÇí³ñ¹ ·»Õçë Áëï ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃ»³Ý ³Ý¹³ëï³Ý³óÝ ¿
ë³Ï³õ ¨ ·³Û Ç ÑÇõëÇëáÛª Û³ñ¨»ÉÇó É»ñÇÝÝ ²ñ³ÛÇ Ç ÜÇ· ·³õ³é¿
¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ëïáñáï Ù»Ý³ëï³ÝÇëª Ñ³ë³Ý¿ Û³Ý¹³ëï³ÝëÝ ¨ Ç
·ÇõÕÝ: Æ ÑÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³ó ·ï³ÝÇ ¨ ï»ÕÇ ³éáõÇ ÙÇáÛ ëÏ½μÝ³õá-
ñ»ÉáÛ ¹³ñÓ»³É Ç ÜÇ· ·³õ³é¿ Ç ø³ë³Õ ·»ïáÛ Ù»ñÓ Û²ëïáõ³-
ÍÁÝÏ³É Ù»Ý³ëï³ÝÝ, áñ Û³ñ¨ÙïÇó É»ñÇÝÝ ²ñ³ÛÇ ¨ ³ÛÝå¿ë ÁÝ¹
³é³å³ñ Ëáñ³ÓáñáÛÝ ÛÇß»³É ·»ïáÛ ³Ù»Ý³¹Åáõ³ñ ×³Ý³å³ñ-
Ñ³õ ÙÇÝã¨ óÑ³Ý¹Çå³Ñ³Û»³óëÝ ÚûÑ³Ý³í³ÝÇó, áõñ³Ýûñ »É»³É Ç
¹³ßïª ·³Û Ùï³Ý¿ Ç ë³ÑÙ³Ý ºÕÇí³ñ¹³Û: Æ ëÏÇ½μÝ ÄԴ–ñ¹ ¹³ñáõ
Ýáñá·»³ó ½³Ûë ³éáõ ½ºÕÇí³ñ¹ ¨ ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ ²½Ç½μ¿Ï Ñ³Û³½-
·Ç áÙÝ Û³½³ï ï³Ý¿ Ñ³Ý¹»ñÓ ì³Ë³Ë ³ÝáõÝ ³ÙáõëÝաւ Çõñáí,
½áñÙ¿ Í³Ýáõó³Ý¿ »ñÏ³ñ³ÓÇ· ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý ²õ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛ
եÕ»ÉáÛ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇ Ð³Ûáó âÎ¾, Û³ÙÇ 1318. §²ñ¹ ·ñ»ó³õ ë³ Ç
Ãáõ³μ»ñáõÃ»³Ýë Ð³ÛÏ³½»³Ý ïáõÙ³ñÇë »³õÃÝ Ñ³ñÇõñ í³ÃëáõÝ
¨ »³õÃÝ Ç ËÝ¹ñáÛ Ññ³ß³÷³é ¨ Ñ³õ³ï³ñÇÙ Í³é³ÛÇóÝ øñÇëïá-
ëÇ å³ñáÝ ²½Ç½μ¿ÏÇÝ ¨ ³ÙáõëÝáÛ ÇõñáÛ å³ñáÝ ì³Ë³ËÇÝ: êáù³
¿ÇÝ μ³ñ»å³ßï ÍÝáÕ³ó ½³õ³Ï ¨ Û³½Ýáõ³Ï³Ý ³½·³ó ¨ ïáÑÙÇó...
»Ï»³É ï»ëÇÝ ½μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ýáó³ (Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ) ³õ»ñ»³É ¨ Ïáñ-
Í³Ý»³É ¨ ½³õ³Ýë Çõñ»³Ýó ½ºÕÇí³ñ¹ μÝ³ÏáõÃÇõÝ ³õ³½³Ï³ó ¨
Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáւÍáÛ ½³Ù»Ý³ÛÝ ½å³ñïëÝ Ñ³-
ïáõóÇÝ ¨ í»ñëïÇÝ Ýáñá·»óÇÝ ½ë³ μ³½áõÙ ïùÝáõÃ»³Ùμ ¨ ã³ñ³-
ã³ñ íï³Ý·³õù ÙÇ ÙÇ ÅáÕáí»É ½óñáõ»³ÉëÝ, μ³½áõÙ ¨ ÛáÉáí ³ßË³-
ïáõÃ»³Ùμ Í³é³ÛáõÃÇõÝ Ï³ï³ñ»Éáí Ù»Í³÷³é ï»ñ³Ýó Çõñ»³Ýó
Ù»ÍÇÝ Þ³ÑÇÝß³ÑÇ ¨ ÊáÛ³Ý¹½³ÛÇÝ... ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ¹ÇÙ³õù Ñ³ëï³-
ï»óÇÝ ½Ù»Í Ù»Ý³ëï³Ýë ½ºÕÇí³ñ¹, ßÇÝ»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ù³Ý¹»³Éë:
... ëÏë³Ý ßÇÝ»É í³Ýë Ç Ïáñ¹áÛ ½áõËïÝ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û Û³ÝáõÝ
ëáõñμ ³é³ù»ÉáóÝ1 ¨ ½³ñ¹³ñ»óÇÝ ½Ý³ Ù»Í³Ù»Í í³Û»ÉãáõÃ»³Ùμ.
1 Ø»Ý³ëï³Ý ºÕÇí³ñ¹³Û Ç Ù¿ç ¾¬ñ¹ ¹³ñáõ ¨ ³ÝáõÝ Ýáñ³ ¼ûñ³í³ñ£ ÆëÏ ³ëï
³ë¿ ßÇÝ»É í³Ýë Ç Ïáñ¹áÛ, ³ÛëÇÝùÝ Ýáñ Ç ÝáñáÛ Áëï ï»ÕõáÛÝ, Áëï ÑÇÙÝ³ñÏáõ-
Ã»³ÝÝ ¨ Áëï Ó¨áÛÝª áñå¿ë Ã¿ ã¿ñ É»³É Û³é³ç³·áÛÝ, ³ÛÉ Ç ÝáñáÛ ßÇÝ»ó³õ, ¨ Ã¿ª
½áõËïÝ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û Û³ÝáõÝ ³é³ù»Éáó© Çëå³é ûï³ñ³óáõó³Ý¿ Ç í»ñáÛÇ-
ëï³ó³Ý μ³½áõÙ ³Û·Çë ßáõñç ½μÝ³ÏáõÃ»³ÙμÝ áõËïÇÝ ¨ ½Ý»ñùë

»Ï»Õ»óÇÝ ½³ñ¹³ñ»óÇÝ ù³Ý¹³Ïáí Ý³Õ³ßáõÃ»³Ùμ, Ó¨³óáõóÇÝ
½å³ïÏ»ñ ²Ù»Ý³÷ñÏãÇÝ ¨ ½Ù³õñÝ ÇõñáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ¨ ½³é³-
ù»Éáó ¨ ½Ù³ñ·³ñ¿Çó... ¨ ½Ù»Í³·ÇÝ ·ñ»³Ýë ³½·Ç ³½·Ç. ¨ Ù»-
Í³·ÇÝ ½·»ëïÇõù ½³ñ¹³ñ»óÇÝ ½Ý³ ¨ ³ñ³ñÇÝ μÝ³ÏáõÃÇõÝ Ïáõ-
ë³Ý³ó ¨ »ïáõÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ áõËïë ½·»ëïÇó ¨ Ï»ñ³Ïñáó ¨ áãÇÝã
Ï³ñ³õïù »Õ»Ý Û³Ù»Ý³ÛÝ¿ª ½áñ ÇÝã å¿ïë ¿ñ Ñá·¨áñ ¨ Ù³ñÙÝ³-
õáñ: ºõ ³ëïáõ³Í³ë¿ñ ïÇÏÇÝÝ Ù»ñ áõñ³ËáõÃÇõÝ ¨ óÝÍáõÃÇõÝ Ù»Í
³ñ³ñ μ³½áõÙ ·³õ³é³ó ¨ Ù»Í Ù»Ý³ëï³ÝÇë ºÕÇí³ñ¹³Û: ¶Ý³-
ó»³É Ç ëáõñμ áõËïÝ ²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É ¨ ï»ë»³É ½·Ý³óë çñáÛÝ ºÕÇ-
í³ñ¹³Û ³õ»ñ»³Éë ¨ Ëáå³Ý³ó»³É, áñå¿ë ½Ç Ã»ñ¨ë »ñ¨¿ÇÝ Ñ»ïù
Ýáñ³: ºõ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ Ý³Ë³ËÝ³ÙáõÃ»³ÙμÝ í³é»³É ëÇñï Ýáó³
¨ աçáíÝ ³å¿ÝÇ³½ Ã³·³õáñÇÝ øñÇëïáëÇ ½ûñ³ó³Ý ¨ åÝ¹»óÇÝ
Çμñ ³Ûñ ½Ù¿ç... ³ñÇ³ó³Ýª á°ã Ñ³ßí»Éáí ½Í³ËëÝ áñå¿ë ½áõ³ñ¹áõÝ
Ññ»Õ¿Ý ï³·Ý³å¿ÇÝª á°ã áõÝ»Éáí ½Ñ³Ý·Çëï ¨ ½ùáõÝ Ç ïáõ¿ ¨ Ç
·Çß»ñÇ ¨ ßñç³å³ï»³É ½É»³éÝ ²ñ³ñ³ï»³Ý (²ñ³ÛÇ) Ñ³ëáõóÇÝ
½çáõñÝ Ûáñ¹³é³ï íտ³կ³õù ÷áÛÃÁÝÃ³ó ÛºÕÇí³ñ¹: ºõ ½¹Åí³-
ñáõÃÇõÝ ë³ÑÙ³Ý³óÝ ¨ ½ÛáÉáí ³ßË³ïáõÃÇõÝë ¨ ½ïáõñë ³ñí»ë-
ï³õáñ³óÝ ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ Í³Ëëն á°í Ï³ñ¿ ÁÝ¹ ·ñáí ³ñÏ³Ý»É, ¨
½³ÝÑ³ë³Ý»ÉÇ »ñÏñ³ã³÷ ½Ñ»é³õáñáõÃÇõÝ ï»ÕõáÛ... áñ Ç ù³Õ³-
ù¿Ý ´çÝáÛ ÙÇÝã¨ Î³ñμÇ á°ã ·ï³Ý¿ÇÝ çáõñ Û³ñμáõÙÝ Ù³ñ¹Ï³Ý ¨
å³å³Ï¿ÇÝ ³Ýóáր¹ù ×³Ý³å³ñÑ³ó Ç ï³åáÛª Û³õáõñë ³Ù³ñ³Û-
ÝáÛ¦ ¨ ³ÛÉÝ, ¨ ³ÛÉÝ:
415. ØÇõë ·ÇõÕûñ³ÛùÝ Ñ³Û³μÝ³Ïù. Ô½ÉÃ³ÙÇñª ïáõÝù 46. »Ï»-
Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ ÚáíÑ³ÝÝáõ: üé³ÝÏ³Ýáóª ïáõÝù 17. »Ï»-
Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êñμáÛÝ ÂáíÙ³ÛÇ: ²Õ³õÝ³ïáõÝª ïáõÝù 19. »Ï»Õ»óÇ
Ýáó³ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ¶¿áñ·³Û: Ê½Ý³õáõ½ª ïáõÝù 19. »Ï»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ Սáõñμ êï»÷³ÝÝáëÇ: ²ղç³ղ³É³Ûª Ç Ñ³Ûáó ïáõÝù 11. »Ï»-
Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ Սáõñμ ¶¿áñ·³Û. Ç ï³×Ï³ó ïáõÝù 3: ¸áÕë (387)
ª Ç Ð³Ûáó ïáõÝù 6: ºÏ»Õ»óÇÝ ï³Ï³õÇÝ ã¿° ûÍ»³É: Æ տ³×Ï³óª 15:
ø»ûñ÷³Éáõª ïáõÝù 34: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
ß»³É Ù»Ý³ëï³Ý¿ª Ã¿¨ Ù³ë³Ùμ ÇõÇù Ù»ñÓ»óáõó³Ý¿ ³ÛÝÙ, ù³Ý½Ç ³ë¿ ¨ ½Ý»ñùë
»Ï»Õ»óõáÛÝ ½³ñ¹³ñ»óÇÝ ù³Ý¹³Ïáí Ý³Õ³ßáõÃ»³Ùμ, Ó¨³óáõóÇÝ ½å³ïÏ»ñ
²Ù»Ý³÷ñÏãÇÝ ¨ ³ÛÉÝ£ ºñ¨ÇÝ ³ñ¹¿Ý Ñ»ïù ¹»Õ³ÝÏ³ñ ÛÇß³ï³Ï»³É å³ïÏ»ñ³ó¹
Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³Ý¹ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ ÛáñÙáõÝëÝ ï³×³ñÇÝ Ç Ý»ñùáõëï, ³ÛÉ á°ã
ù³Ý¹³Ïù£ ÆëÏ Ãáõ³Ï³Ý ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇÝ ÷áùñ ÇÝã Ñ³Ù»Ù³ïÇ ÃáõáÛ ßÇÝáõ-
Ã»³Ý »é³Û³ñÏ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ Ï³Ù »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñ ºÕÇí³ñ-
¹³Û£ ºõ ³Ñ³ ³ÛëûñÇÝ³Ï Ë³éÝ ï»ë³ÝÇ ÙÇïù ·ñáõ³Íáó ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇÝ© ³ÛÉ
½Ç³ñ¹ ¨ ¿ Û³Õ³·ë Í³ÝûÃáõÃ»³Ý ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å¿ëª Û³é³ç μ»ñ³ù ½³Ûë μ³Ý յÇß³-
ï³Ï³ñ³ÝÇÝ£
Ð³ÛÃ³Õª ïáõÝù 40: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ê³Ù³-

ղ³ñª ïáõÝù 38: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ Ú³ñáõÃ»³Ý: Øáõ½³Ý-
×áõÕª ïáõÝù 21: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ê³ñ·ëÇ: ¶ñ³Ùμ³Ûª ïáõÝù
18: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Æ տ³×Ï³ó ¨ë 18: Ð³-
×ÇÉ³ñª ïáõÝù 6: ºÏ»Õ»óÇ ï³Ï³õÇÝ á°ã ·áÛ: Æ տ³×Ï³ó՝ 12: ì»-
ñÇÝ ²ÏÉ³ÝÉáõª ïáõÝù 14: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
²ÉÇμ¿ÏÉáõª ïáõÝù 34: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ Èáõë³õáñãÇ: Ü»ñ-
ùÇÝ ²ÏÉ³ÝÉáõª ïáõÝù 30: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ê³ñ·ëÇ: ¼¿Ûí³ª
ïáõÝù 60: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ì»ñÇÝ Ê³Ãáõ-
Ý³ñËª ïáõÝù 21: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ:
Ü»ñùÇÝ Ê³ÃáõÝ³ñËª ïáõÝù 67: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ê³ñ·ëÇ:
Ô³Ù³ñÉáõª ïáõÝù 13: ºÏ»Õ»óÇ ï³Ï³õÇÝ á°ã ·áÛ: Æ տ³×Ï³ó՝ 17:
Ú³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝª ì³Õ³ñß³å³ï, ïáõÝù՝ 139: ºÏ»Õ»óÇÝ
Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Ê³ãÇ ·ÇõÕ (ØûÉÉ³ïáõñëáõÝ)ª ïáõÝù
11: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ Ê³ãÇ: Æ տ³×Ï³ó՝ 13: Ð³×Ç½³ñ³Ûª
ïáõÝù 13: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: Æ տ³×Ï³ó՝ 4:
Տ³×Ï³μÝ³Ïù. øÇãÇÏù»³Ýïª Ñ³ñÏ³ïáõùÝ ¨»Ã, ïáõÝù 2: ²Û»³ñ-
Éáõª ïáõÝù 11: º³ë³ËÉáõª 31: Ð³ñ³ÙÉáõª 3: øÇõñ³ù»³ÝÉáõª 9: ¼¿Ûí³ª
46: ø»ûÉ³ÝÇ ¨ ²ñ³ÉÁղª 47: Սէֆիապատ՝ 12: Ô³ñղ³å³½³ñ, ÞûñÉáõ
¨ Ø¿ÑÙ³Ýï³ñª 290:
416. ´³óÇ í»ñáÛÇß»³É ·»ñ¹³ëï³Ý³ó ·ÇõÕûñ¿ÇóÝ ·ï³ÝÇÝ Ç
ëáÛÝ ²ñ³·³ÍáïÝ ·³õ³éÇ ¨ íñ³Ý³μÝ³Ï ·»ñ¹³ëï³Ýù, áñù ã»Ý
Ç Ñ³ßáõáÛ »ñÏñ³·áñÍ³óÝ, ³ÛÉ »Ý Ë³ßÝ³¹³ñÙ³Ýù ¨ ï³í³ñ³Íù
¨ »Ý Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý î³×Ï³ó ¨ Ç øñÃ³óª áñáó ÏáãÙáõÝù ¨ ÃÇõù
·»ñ¹³ëï³Ý³óÝ Áëï ³Ûëó.
Չûå³Ýù»³ñ³ Ïáã»ó»³É ï³×ÇÏù ïáõÝù ............................170
Æ Ø³ñ³ó (øáõñÃù)
î³íß³ÝÉáõ Ïáã»ó»³É..............................................................18:
¸ñË¿ñÉÇ ..................................................................................70:
ØÇÉ³ÝÉÇ...................................................................................53:
Ռ³ïÁùóÇ.................................................................................22:
Ð³ëÝóÇ ....................................................................................7:
´¿½ÇÏóÇ...................................................................................7:
´áõéáõÏóÇ ...............................................................................3:
Î»³ÉÃáõñóÇ ............................................................................2:
Îàî²Úø ¶²ô²è (ÔðÊäàôÈ²Ê)
417. ²Ûë ·³õ³é ³Ýáõ³ÝÇ է Ç ÑÝáó ³ÝïÇ ¨ ¿ ÙÇ Ç ·³õ³é³óÝ

²ñ³ñ³ï³Û. ³Ýáõ³ÝÇ ·ï³õ ¨ Ç յ»ïÝáó, ù³Ý½Ç »ñ¨»ÉÇ ù³Õ³ù³-
·»ûÕ Ýáñ³ զկնի »Õ¨ ÇßË³Ý³ÝÇëï ï»ÕÇ ¹³ßïÇÝ ²ñ³ñ³ï³Û ¨
ÇÝã ÇÝã Ù»ñÓ³õáñ ·³õ³é³óÝ:
²Ûë ·³õ³é ³ÝÏ³ÝÇ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ù»ÍÇ ¹³ßïÇÝ, áñ áõ-
ÝÇ Û³ñ¨»ÉÇó ½É»³éÝ ¶»Õ³Ù³Û, Ç ÑÇõëÇëáÛ ½É»³éÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û ¨
½ë³ÑÙ³Ý ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó Ï³Ù Ì³ÕÏáõÝ»³ó (¸³ñ³ãÇã³Ï), Û³-
ñ¨ÙïÇó ½Ðñ³½¹³Ý ·»ï ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ½¹³ßïÝ ¸áõÝ³Û: ²Ûë ë³Ñ-
Ù³Ý áõÝÇ »ñÏáõë ÝÇëïë: Ð³ñ³õ³ÛÇÝÝª ù³Õ³ù³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ëïáñ
¿ ù³Ý ½ÙÇõëÝ ù³Ý³ÏáõÃ»³Ùμ ¨ ¹ñÇõù ¨ ë³Ïë Ù»ñÓ ·áÉáÛ ¹³ßïÇÝª
í³ï³Ý³Û û¹Ý Û³Ù³éÝ³ÛÇÝ »Õ³Ý³ÏÇ: ÆëÏ í»ñÇÝ ÝÇëïն ÁÝ¹ ÑÇõ-
ëÇë μ³ÕÏ³ó»³É ÛÇÝã ÇÝã ÷áùñ μÉñ³Ï³ó. ¨ ·áõó¿ Ç μÉñ³Ï³ó ³ë-
ïÇ ÁÝÏ³É»³É Çó¿ ½³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ Çõñ ³Ûë ·³õ³é, ½Ç μÉñ³ÏÝ
Û³ÛëáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë Ñ³ë³ñ³Ïûñ¿Ý ³Ýáõ³ÝÇ ¨ ÎáÝï: ºõ Ç ÎáÝïÇó
³ÛÝó ³Ýáõ³Ý»³É Çó¿ Îáï³Ûù: ú¹ ëáñ³ ÙÇç³Ï ¿ ¨ ³éáÕç, çáõñ
ëáñ³ ³éáÕç³ñ³ñ՝ μÕË»³É Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáï¿ É»ñÇÝ ¶»Õ³Ù³Û
μ³½Ù³ÏÝ ¨ Ûáñ¹³é³ï, áñ ·»ï³կÝ³ó»³É μ³ßËÇ Ç ·ÇõÕûñ³ÛëÝ ¨
Ù³ëÝ ÇÝã ³Ýó»³É ÁÝ¹ ²õ³Ý ·ÇõÕ ¨ Ùï»³É Ç ÷áùñ Óáñ³Ï Çջ³Ý¿
Ûºñ¨³Ý ù³Õ³ù: Æ å³ï×³éë ³Ûëñ ³Õμ»ñó ³Ýáõ³Ý»ó³õ ³Ûë ·³-
õ³é Ç î³×Ï³ó ÔñËåáõÉ³Õ: Ú³Ûë çáõñ ·ï³ÝÇÝ μ³½áõÙ Ï³ñÙñ³-
Ë³Ûï ÓÏáõÝù ³ËáñÅ³×³ß³Ïք:
418. ºñ¨³Ý. Ç ï³÷³ñ³Ï ·á·³õáñ ï»Õõáç, Û³ñ¨»ÉÇó ¨ Ç
ÑÇõëÇëáÛ å³ï»³É ¹Çõñ³é³å³ñûù ¨ Û³ñ¨ÙïÇó Ç Ðñ³½¹³Ý ·»-
ïáÛ: ²Ûë ù³Õ³ù Û³é³ç³·áÛÝ ã¿°ñ ³ÛÝù³Ý ÇÝã Ýß³Ý³õáñ ï»ÕÇ
¨ ³Ýáõ³Ý¿ñ ù³Õ³ù³·»ûÕ ³Ûëñ ·³õ³éÇ Áëï ·ñ»ÉáÛ ¼ ՅáíÑ³Ý-
Ýáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. §Ú³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ (³ÛëÇÝùÝ Û³õáõñë Ñ³õ³-
ï³ÉáÛÝ ¸³õÃÇ ¸áõÝ»óõáÛ ¨ Ý³Ñ³ï³Ï»ÉáÛÝ Ù³ñïÇñáë³Ï³Ý íÏ³-
ÛáõÃ»³Ùμ) ³ë»Ý ÉÇÝ»É ½ÏéÇõÝ, áñ Ç ù³Õ³ù³·ÇõÕÝ ºñ¨³ÝÇ, ½áñ
¨ μ³õ³Ï³Ý ù»½ áõëáõó³Ý»Ý ½³ÛÝñ å³ï»ñ³½ÙÇ ½Ñ³Ý·³Ù³Ýë,
áñ Ý³Ëù³Ý ½Ù»½ ½Ý³ å³ïÙ³·ñ»óÇÝ¦: ²ñ¹ª å³ïÙÇã Ý³Ëù³Ý
½ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë ¨ ù³Ý ½³ÛÉ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇóëÝ Ýáñ³ª ¿
ê»μ¿áë »åÇëÏáåáë ´³·ñ³ïáõÝ»³ó, ÛáñÙ¿ áñå¿ë ³éÝáõ ÚáíÑ³Ý-
Ý¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë, ÝáÛÝå¿ë ¨ Ô¨áÝ¹ ¨ ²ëáÕÇÏ ¨ ê³Ùáõ¿É, ³ÛÉ áã
áù Ç ëáó³Ý¿ μ³ó³Û³Ûï ·ñ»³ó ½ÏéÇõÝ ºñ¨³Ý³Û, áñå¿ë Ý³ ÇÝùÝ
ê»μ¿áë– Ã¿ ã·áõó¿ ³ÛÉ ºñ¨³Ý ³Ýáõ³Ùμ μ»ñ¹ Ï³Ù ³Ùñáó Ç Îá-
·áíÇï ·³õ³éÇ Ï³Ù Ç Ùûï³Ï³Ûë Ýáñ³. ù³Ý½Ç ·ñ¿ Ý³ ÇÝùÝ ê»-

μ¿áë »åÇëÏáåáë í³ëÝ »ñÏñáñ¹ Û³ñÓ³ÏÙ³Ý ÇëÙ³Û»É³óõáó Ç Ð³Ûë
¨ ¹Ý¿ ½»ñÇë μ³Å³Ý»³É ½ûñ³ó Ýáó³ª áñáó ÙÇ Ù³ëÝ Û³ñÓ³Ï»³É Ç
ÏáÕÙ³Ýë ê»åÑ³Ï³Ý ·Ý¹ÇÝ, Ã»ñ¨ë Ç í»ñ³Û զûñ³óÝ ÚáõÝ³ó, áñ Ç
Îá·áíÇï: ²ë¿. §ºõ Ñ³ñ»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ÏáÕÙ³ÝëÝ ½³ÛÝáëÇÏ ëñáí
ëáõë»ñÇª ³éÇÝ ½³õ³ñ ¨ ½·»ñáõÃÇõÝ ¨ »ÏÇÝ ÅáÕáí»ó³Ý Ç Ûºñ¨³Ý:
ºõ Ù³ñï»³Ý ÁÝ¹ μ»ñ¹ÇÝ ¨ á°ã Ï³ñ³óÇÝ ³éÝáõÉ: ºÏÇÝ Ç Úáñ¹ë-
åáõ ¨ áã ÝÙ³ ÇÝã Ï³ñ³óÇÝ ³éÝ»É: ¶Ý³óÇÝ ³ÝïÇ ¨ μÝ³Ï»ó³Ý
Û²ñÍ³÷ë Ñ³Ý¹¿å μ»ñ¹ÇÝ ³é çñáíÝ¦: ºõ Ã¿ª ½ÏÝÇ ³éÙ³Ý ²ñÍ³-
÷³Û ÛÇëÙ³Û»É³óõáóÝ ¨ Û³ÝÑá· ÙÝ³ÉÝ ÝáóÇÝ, Û³ñÓ³Ï»ó³õ Ç í»ñ³Û
Â¿á¹áñáë èßïáõÝÇ í»ó Ñ³ñÇõñ ³ñ³Ùμ ¨ Ïáïáñ»³É ½μ³½áõÙëª
Ã³÷»³ó ½³õ³ñ ¨ ½·»ñáõÃÇõÝÝ: ºõ »Õ¨ ³Ûë Û»ñÏñáñ¹ ³ÙÇ Îáë-
ï³Ý¹ÝÇ Ï³Ûë»ñ ÚáõÝ³ó, Ç 23 ³ÙëáÛÝ ÐáéÇ Û³õáõñ ÏÇõñ³Ï¿Ç, Áëï
ÝáñáõÝ ê»μ¿áëÇ: ¼³Ûë å³ï»ñ³½Ù ¹Ý¿ ê³Ùáõ¿É ¿ñ¿ó Ç Ö¾ Ãáõ³-
Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó (658):
²Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ ³Ûñë ù³Õ³ùÇ ï³Ï³õÇÝ ã·ï³ÝÇ Ã¿
³ñ¹»ûù ÛáõÙÙ¿±, ÛÇ±Ýã å³ï×³éë ¨ »±ñμ »¹³õ: Â¿å¿ï ¨ »ñ¨áÛÃ
ÑÝãÙ³ÝÝ á°ã ³ÛÝù³Ý ³ÝÍ³ÝûÃ, ÛáñÙ¿ Ù³Ï³μ»ñ¿ Ô³½³ñ Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë æ³ÑÏ»óÇ ¨ ¹Ý¿ ßÇÝ»³É Ûºñáõ³Ý¹³Û ² ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó, ³ÛÉ Ã¿
áõëïÇ± Çó¿ ³é»³É ½³Ûë ï»Õ»ÏáõÃÇõÝª ã¿° Û³ÛïÝÇ ¨ á°ã ·ï³ÝÇ ÇëÏ
Û³ÛÅÙ»³Ý Í³ÝûÃ »Õ»³É å³ïÙ³·ñáõÃÇõÝë Ð³Ûáó:
¼³Ûëñ ï»ÕõáÛ ·ñ¿ â³Ùã»³Ý Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿Éª Ã¿ ¿ ï»ÕÇÝ, áõñ í³-
Ý»ó³õ ºñáõ³Ý¹ ´ Û²ñï³ßÇëÇ ¨ Ïáã»ó³õ ºñáõ³Ý¹³í³Ý, ¨ ½ÏÝÇª
ºñ¨³Ý: ´³Ûó ³Ûë μ³Ý Ýáñ³ á°ã սïáõ·Ç, ½Ç å³ï»ñ³½ÙÝ ²ñï³-
ßÇëÇ ÁÝ¹ ºñáõ³Ý¹³Û »Õ¨ Ç ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇª Ç Ù»ñÓ³Ï³ÛëÝ ԱÉ¿ù-
ë³Ý¹ñ³åûÉáÛ (¶ÇõÙñÇ) ¨ ³ÝïÇ í³Ý»³É ½ºñáõ³Ý¹ª ï³ñ»³É »ÙáÛÍ Ç
ù³Õ³ùÝ Ýáñ³ ºñáõ³Ý¹³ß³ïª áñ ¿ñ ßÇÝ»³É Ç ÝÙ³Ý¿ Ç Ë³éÝáõñ¹ë
ºñ³ëË³Û ¨ ²Ëáõñ»³Ý ·»ïáó ¨ ³ÛÅÙ ù³ç³Í³ÝûÃ ï»ÕÇÝ Ç ë³Ñ-
Ù³ÝÇÝ ÎáÕμ ·»Õç ¨ ÏáãÇ Î³ñÙÇñ ù³ñ³÷: ö³ËáõëïÝ ºñáõ³Ý¹³Û
Ç ÎáÕμ Ï³Ù Ç Ë³éÝáõñ¹ë ³Ý¹ ·»ïáóÝª ÁÝ¹ ×³Ý³å³ñÑÝ ³ñ¨Ù-
ïÇó ²ñ³·³Í É»ñÇÝ. ÇëÏ ï»ÕÇÝ ºñ¨³Ý³Û Áëï ÑÇÝ ¨ Áëï ³ÛÅÙ»³Ý
¹ñáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇ Ï³ñÇ μ³ó»³Û Û²ñ³·³Í É»éÝ¿ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë:
ÆëÏ ëïáñ³·ñáõÃÇõÝÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ ³ÝÛáÛë »Õ»³É Ç å³ï-
ÙáõÃ»³Ýóª Û³é³ç μ»ñ¿ ½³õ³Ý¹áõÃÇõÝë μÝ³Ïã³óÝ: ºõ ³ÛÝå¿ë
½³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇë ï³ñ»³É Ñ³ëáõó³Ý¿ óÜáÛ Ý³Ñ³-
å»ïª Çμñ Ç ÝÙ³Ý¿ ³Ýáõ³Ý³¹ñ»³É, ù³Ý½Ç, ³ë¿, ó³Ù³ù ³Ûëñ ÏáÕ-
Ù³Ý Ý³Ë ¨ Û³é³ç »É Û»ñ¨³Ý Ç Ýáõ³½ÇÉ çáõñóÝ Û»ï çñÑ»Õ»ÕÇ,
í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ Ç ÝÙ³Ý¿ Ïáã»ó³õ ºñ¨³Ý:
Àëï ³ÛëáóÇÏª ³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ ù³Õ³ùÇë ï³Ï³õÇÝ ÙÝ³Û

³ÝÍ³ÝûÃ, Ã¿ »՞ñμ Ï³Ù ÛáõÙÙ¿±:
²Ûë ù³Õ³ù, áñå¿ë ·ñ»ó³ù, ã¿°ñ Û³é³ç³·áÛÝ ³ÛÝå¿ë Ñéã³-
Ï»³É ¨ ³Ýáõ³ÝÇ, áñå¿ë ³ÛÅÙ, ù³Ý½Ç ½ÏÝÇ μ³ñÓÙ³Ý Ã³·³õáñáõ-
Ã»³ÝÝ Ð³Ûáó Û²ñ³ñ³ï³Û ¨ ³õ»ñ»ÉáÛ Ã³·³õáñ³μÝ³Ï ù³Õ³ù³óÝ
²ñï³ß³ï³Û, ì³Õ³ñß³å³ï³Û ¨ ¸áõÝ³Û ¨ Ýáõ³½»ÉáÛ Ý³Ë³ñ³-
ñ³½áõÝ ÇßË³Ý³óÝ Ð³Ûáóª ïÇñ»óÇÝ »ñÏñÇë ûï³ñ³½·Ç Ã³·³õáñùª
ä³ñëÇó ¨ Ð³·³ñ³óõáó ¨ Ç ÝáóáõÝó ³é³ù»³É ÇßËáÕù »ñÏñÇë
ï»ë³Ý»Éáí ½Û³ñÙ³ñáõÃÇõÝ դñÇó ëáñÇÝ ¨ ½³ÙñáõÃÇõÝÝ ÁÝ¹¹¿Ù
Û³ñÓ³ÏÙ³Ý ÃßÝ³Ù»³óª ³ëï Ýëï³Ý ¨ Ñ»ï½Ñ»ï¿ ßÇÝáõÃ»³Ùμ ¨
Ýáñá·áõÃ»³Ùμ Ï³óáõóÇÝ ÇßË³Ý³ÝÇëï ù³Õ³ù Ý³Ñ³Ý·Çë ²ñ³-
ñ³ï³Û: ºõ ³ÛÝå¿ë ½³Ûë ù³Õ³ù Ñ³Ý¹»ñÓ Ý³Ñ³Ý·³õÝ ïÇñ»óÇÝ
ä³ñëÇÏù ¨ Ð³·³ñ³óÇù ÷áË³Ý³Ï»Éáí ½ÙÇÙ»³Ýë μáõéÝ ÇßË³Ýáõ-
Ã»³Ùμ ³õ»ñ³Ý³ó ¨ ·»ñáõÃ»³Ýó:
419. ²ñ¹ª ½÷á÷áËáõÃÇõÝëÝ ½³ÛÝáëÇÏ ¨ ½ÇßË³Ý³õáñëÝ Ñ³Ý-
¹»ñÓ Å³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³Ùμù ÝáóÇÝ Û³Ù¿ 1441 ց³ÙÝ 1827 ¨ ³ÝïÇ
ց³յëñ Ñ³õ³ù»³É ÛÇÝã ÇÝã Ñ³õ³ï³ñÇÙ ·ñáõ³Íáóª ¹Çóáõù ³é³çÇ
Ç Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÁÝÃեñó³Ý»É»³ó:
1. ²Õáõå Ï³Ù º³Õáõå μ¿Ï Ññ³Ù³Ý³õ æ³Ñ³Ýß³Ñ³Û Û³- 1441
ÙÇ î»³éÝ.
2. Ð³ë³Ý Ë³Ýª àõ½áõÝ Ïáã»ó»³É. 1471
3. Ð³ë³Ý μ¿Ï ÃáéÝ ´³ÛÁÝïñáÛ. 1475
îÇñ»óÇÝ úëÙ³Ý»³Ýù Û³ñÓ³ÏÙ³Ùμ ëáõÉÃ³Ý ê¿ÉÇÙ³Ûª 1513

º³õáõ½Ý Ïáã»ó»ÉáÛ.
²Ý¹ñ¿Ý ³éÇÝ ä³ñëÇÏù Û³ñÓ³ÏÙ³Ùμ ß³Ñ Â³ÑÙ³½³Û 1521

².
ì»ñëïÇÝ Ó·»óÇÝ ÛÇÝù»³Ýë úëÙ³Ý»³Ýù. 1534
Ú³ÛëáëÇÏ ÙÇçáóë ¹³ñÓ»³É ¿³é ß³Ñ Â³ÑÙ³½, ÛáñÙ¿

ÏñÏÇÝ ÛÇÝùÝ Ïáñ½»³ó ëáõÉÃ³Ý êáõÉ¿ÛÙ³Ý: 1550
ì»ñëïÇÝ ¿³é ß³Ñ Â³ÑÙ³½.
4. Ե³Õáõå μ¿Ï, áñ »Ï³ó Ë³Ý Û³ÙÇ Çμñ 1557, ÛáñáõÙ ³ÙÇ

ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ ×³ñï³ñ³րáõ»ëï ¹ñ³Ý
»Ï»Õ»óõáÛÝ Սñμáó Աé³ù»Éáó, áñ Ç ê¨³Ý:
²Ý¹ñ¿Ý ³éÇÝ úëÙ³Ý»³Ýù Û³õáõñë ëáõÉÃ³Ý Øáõñ³- 1577

ï³Ûª ½ûñáõÃ»³Ùμ È³É³Û ÷³ß³ÛÇ, Ô³ñ³ Øáõëï³ý³Û
Ïáã»ó»ÉáÛ.
ì»ñëïÇÝ ä³ñëÇÏùª Û³õáõñë ß³Ñ Êáõï³μ³Ýï³ÛÇ, Ûá- 1578

ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »Ï³ó ÇßËáÕ
5. Ø³ÑÙ³ï Ë³Ýª ÂáËÙ³Ë Ïáã»ó»³É.

²Ý¹ñ¿Ý ³éÇÝ úëÙ³Ý»³Ýù ½ûñ³í³ñáõÃ»³Ùμ ü³Ñ-
1583
ñ³ï ÷³ß³ÛÇ, áñ ßÇÝ»³ó ½μ»ñ¹Ý ºñ¨³Ý³Û Û³õáõñë
ëáõÉÃ³Ý Øáõñ³ï³Û.
ì»ñëïÇÝ ä³ñëÇÏù, Û³õáõñë ß³Ñ ²å³ë³Û ², ÛáñáõÙ 1605

ÙÇçáóÇ »Ï³ó ÇßËáÕª
6. ²ÙÇñ·ÇõÝ³ Ý³Ë³ñ³ñ.
¼ÏÝÇ ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ý³Ë³ñ³ñÇÝ »Ï³ó ÇßËáÕ áñ¹Ç
Ýáñ³ª
7. Â³ÑÙ³½ ÔáõÉÇ óÃÇõÝ. 1635
²Ý¹ñ¿Ý úëÙ³Ý»³Ýùª Û³ñÓ³ÏÙ³Ùμ ëáõÉÃ³Ý Øáõñ³-

ï³Û ¸, áñ Û³éÙ³Ý ³Ý¹ ù³Õ³ùÇÝ ³é³ù»³ó ½Â³Ñ- 1635
Ù³½ ÔáõÉÇÝ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë ¨ ½ù»é³ÛñÝ Çõñ
8. ¼ØáõñÃáõ½³Û ÷³ß³Û »¹ Ûºñ¨³Ý 15 Ñ³½³ñ ½ûñûù 1635
ì»ñëïÇÝ ¿³é ß³Ñ ÆëÙ³Û¿É ê¿ýÇ ¨ Û³éÝáõÉ μ»ñ¹ÇÝ

ØáõñÃáõ½³Û ÷³ß³Û ÇÝùÝÇÝ ¹»Õ³Ïáõñ »Õ»³Éª Ù»é³ÝÇ
1636
¨ Û³éÙ³Ý μ»ñ¹ÇÝ Ï³óáõó³õ Ç ß³Ñ¿Ý Ë³Ý ºñ¨³Ý³Ûª
9. ø»³Éå³ÉÇ ³ÝáõÝ
10. Ø³ÑÙ³ï Ë³Ýª â³Õ³Ã³Û ø»ûÃÇõÏ Ïáã»ó»³É. 1640
11. ø¿Û Êáëñáí Ë³Ý Û³½·¿ ìñ³ó ³ÝÙÇç³å¿ë ½ÏÝÇ Ý³- 1648
Ëáñ¹ÇÝ.
12. Ø³ÑÙ³ï ÔáõÉÇ Ë³Ý áñ¹Ç È³É³Û μ¿ÏÇ, áñ ³ñ·»É 1654

½ßÇÝáõÃÇõÝ Ù»ÍÇ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ.
13. Ü³ç³ý ÔáõÉÇ Ë³Ý. 1660

14. ²å³ë ÔáõÉÇ Ë³Ý, áñ¹Ç ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ý³Ë³ñ³ñÇ, 1663

³Ûñ Í»ñáõÝÇ.
15. ê³ýÇ Ë³Ý ³½·³õ È»Ï½Ç. 1667
16. ê³ñáõË³Ý μ¿Ïª ï»Õ³Ï³É ´ ³Ùë.
17. ê³ýÇ ÔáõÉÇ Ë³Ý, áñ¹Ç èáõëï³Ù Ë³ÝÇÝ ¸³õñÇÅáÛ, 1670

ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ¸ Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ.
18. ¼³É Ë³Ý Û³½·¿ ìñ³ó, ÛáñáÛ ³õáõñë, ³ÛëÇÝùÝ Û³ÙÇ 1679
1679 »Õ¨ ß³ñÅÝ ë³ëïÏáõÃ»³Ùμ.
19. ØáւñÃáõ½³Û ÔáõÉÇª áñ¹Ç Ø³ÑÙ³ï è½³Û Ë³ÝÇÝ Ü³-

ËÇç¨³Ý³Û. ï»Õ³Ï³É ´ ³Ù ¨ Ï¿ë.
20. Ø³ÑÙ³ï ÔáõÉÇ. տ»Õ³Ï³É »Ï³ó ¶ ³Ù ¨ Ï¿ë ³Ù»Ý³ÛÝ

μ³ñ»É³õáõÃ»³Ùμ.
21. ¼ûÑñ³Û Ë³Ý. 1691
22. ü³ñ½³ÉÇ Ë³Ý Ç Ãáé³Ýó ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ý³Ë³ñ³ñÇÝ. 1699

³Ûñ ·»ñ÷Çã ¨ Ï³ß³é³éáõ.
23. Ø¿Ññ³ÉÇ Ë³Ý. 1709
24. ²ÉÉ³ÑÕáõÉÇ Ë³Ý. 1719
²Ý¹ñ¿Ý ³éÇÝ úëÙ³Ý»³Ýù Û³õáõñë ëáõÉÃ³Ý ²ÑÙ¿- 1722

ï³Û, Û³ÙÇ
25. è³ç³μ ÷³ß³Û. 1725
26. Æμñ³ÑÇÙ ¨ Øáõëï³ý³Û ÷³ß³Ûù. 1728
27. ²ÉÇ ÷³ß³Û. ë³ Ù»é³ÝÇ Ç 12 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ. 1734
28. Ð³×Ç ÐÇõë¿ÛÇÝ ÷³ß³Û ï»Õ³Ï³ÉûÕ ÝÙÇÝ ¨ ¿ñ ï»-

Õ»³õ î¿ñ¿Ýï¿óÇ.
ì»ñëïÇÝ ïÇñ»óÇÝ ä³ñëÇÏù Ç 22–¿Ý ë»åï»Ùμ»ñÇ 1735

Û³ÙÇ
29. Ø³ÑÙ³ï ÔáõÉÇ Ë³Ý Û³½·¿ Øáõë³μ¿Ï»³Ý êÇõÝ»óõáÛ

Ï³óáõó³õ Û³éÙ³Ý ³Ý¹ μ»ñ¹ÇÝ.
30. öÇñÙ³ÑÙ³ï Ë³Ý. 1736
31. Ê³ÉÇÉ Ë³Ý ú½μ¿Ïª Ññ³Ù³Ý³õ ²Õáõ³Ý ²½³ï Ë³ÝÇÝ. 1752
32. Ð³ë³Ý ²ÉÇ Ë³Ý Ô³ç³ñ. 1755
33. ÐÇõë¿ÛÇÝ ²ÉÇ Ë³Ýª »Õμ³Ûñ í»ñÝáÛÝ. 1764
34. ÔáõÉ³Ù³ÉÇ Ë³Ý, áñ¹Ç í»ñÝáÛÝ, áñ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ ëñ³-

1778
ËáÕËáÕ ÉÇÝÇ.
35. Ø³ÑÙ³ï Ë³Ý ÷áùñ Ñ³ë³Ï³õ. »Õμ³Ûñ ÛÇß»³É Ôáõ-

1779
ÉáõÙ³ÉÇ Ë³ÝÇÝ Û³ÛÉÙ¿ Ùûñ¿.
²ÛëáùÇÏ í»ñáÛÇß»³É ãáñ»ùÇÝ Ë³Ýù Ç ß÷áÃÇÉ իßË³-

ÝáõÃ»³Ý ³ÃáéáÛ ä³ñëÇó ¨ ·áÉáí ÇÝù»³Ýù ÇÝùÝ³·-
ÉáõËù, »ñμ»ÙÝ Ýáõ³×»³Éù ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ìñ³óª
Ñ³ñÏë Ýáó³ Ñ³ñÏ³Ý¿ÇÝ.
36. Ø¿ÑïÇ ÔáõÉÇ Ë³Ý. 1805
37. ²ÑÙ³ï Ë³Ý Ø³ñ³Õ³óÇ. 1806
38. ÐÇõë¿ÛÇÝ Ë³Ý Ô³ç³ñ »ÏÝ Ûºñ¨³Ý Û³ÙÇ 1807, Ñ³Ý-

¹»ñÓ »Õμ³ñμ Çõñáí Ð³ë³Ý³õ ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ
ß³ÑÇÝ ä³ñëÇó. ¨ ³å³ Ç ïÇñ»É ½ÇÝáõáñáõÃ»³ÝóÝ
èáõë³óª ³Ýó, ·Ý³ց ³Ý¹ñ¿Ý Ç ä³ñëë.
39. Æ ïÇñ»É ½ÇÝáõáñáõÃ»³ÝóÝ èáõë³ó Û³ÙÇ 1827, Ï³-

óáõó³õ Ý³Ñ³Ý·³å»ï Õ»Ý»ñ³É É¿Ûï»Ý³Ýï Îñ³սáíë- 1827
ÏÇÝ.
40. Ô»Ý»ñ³É Ù³ÛÇûñ ÏÝ»³½ (ÇßË³Ý³½Ý) ²É¿ùë³Ý¹ñ

1828
¶³ñë»í³Ý»³Ý Ö³í×³í³Ó¿.
41. ²ñïÇÉ»ñÇÇ åûÉÏáíÝÇÏ Î³ÝïÇμûª ï»Õ³Ï³É.

42. äûÉÏáíÝÇÏ ÏÝ»³½ Øáíë¿ë ¼³ù³ñ»³Ý ºñÏ³ÛÝ³μ³- 1829
½áõÏ ²ñÕáõÃ»³Ýóª ï»Õ³Ï³É.
43. Ô»Ý»ñ³É ÏÝ»³½ ´³ñë»Õ Úáíë¿÷»³Ý ´¿Ñåáõï»³Ýó. 1830
44. Ô»Ý»ñ³É Ù³ÛÇûñ ä³óáíëÏÇ. 1838

45. äûÉÏáíÝÇÏ ¶¿áñ· êï»÷³ÝÝáë»³Ý êÙμ³ï»³Ýó. Û³-

ÙÇ 1841, ÷áË³ñÏ»ó³õ ³Ýáõ³Ý³¹ñáõÃÇõÝ »ñÏñÇë
1839
²ñ³ñ³ï³Û ¨ Ïáã»ó³õ ·³õ³é ºñ¨³Ý³Û: àõëïÇ ¨ Çß-
ËáÕùնª ·³õ³é³å»ï
46. ÎûÉÉ»ÅëÏÇ ëáí»ïÝÇÏ ¼ÇÝáíÇ Î³Ý¹ñ³ïÇã Îñ³ëÇÉ¨ë-

ÏÇ.
47. ÎûÉÉ»ÅëÏÇ ³ëë»ëûñ äûåáí.
48. êÇÙáÝ ü¿û¹áñáíÇã Î³É³ã¨ëÏÇ, áñ Ï³Û ³ÛÅÙ Ç å³ß-

ï³Ù³ÝÝ:
420. ºñ¨³Ý ù³Õ³ù μ³Å³ÝÇ Ç í»ó Ã³Õë. ²ª ÏáãÇ Áëï ³ÛÉ³½-

·³Ï³ÝÇÝ ÞÑ³ñ, áõñ μÝ³ÏÇÝ Ñ³Ûù ¨ ³ÛÉ³½·Çù Ë³éÝ ¨ μ³½áõÙ
·»ñ¹³ëï³Ýù áõÝÇÝ ½å³ñï¿½ë ½³é³ç»³õ ï³Ýó. »ñÏáõ »Ï»Õ»óÇù
»Ý Ð³Ûáó Ç ëÙ³ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. ÙÇÝ ³Ýáõ³Ý»³É Î³ÃáõÕÇÏ¿
»Ï»Õ»óÇ, Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó ÑÇõë³Íáõ ë»³Ýó ûñáó³Ó¨. áõ-
ÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ë»Õ³Ý Û³ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñáÛ Ï³Ù³-
ñ³Û³ñÏÝ ÷áùñ ÇÝã Ëáñ³·áÛÝ »ñÏ³ÛÝ»³É ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë ¨ ù³ñ³Ï»ñï
Î³ÃáõÕÇÏ¿ ÏñÏÇÝ Ç í»ñ³Û ë»Õ³ÝáÛÝ ¨ Ç í»ñ³Û ï³Ý»³ó ÝáñÇÝ ¨
½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë ¨ ÁÝ¹
Ñ³ñ³õ: ºÝ ¨ »ñÏáõ ÷áùñÇÏ ë»Õ³Ýù Ñ³Ý¹»ñÓ ù³ñ³Ï»ñï Ï³Ãáõ-
ÕÇÏ¿Çõù Ç ÙÇçáóÇ ³ëïÇ×³Ý³ó μ»ÙÇ ë»Õ³ÝáÛÝ ¨ ¹ñ³Ýó ³õ³Ý-
¹³ï³ÝóÝ Û³ÝáõÝ ëñμáóÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ ¨ êï»÷³ÝÝáëÇ
Ü³Ë³íÏ³ÛÇ: àõÝÇ ¨ ßñç³å³ï å³ñÇëå ¨ ցë»Ý»³Ïë ù³Ñ³Ý³-
ÛÇó: ²Ûë »Ï»Õ»óÇ ãáõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ áñå¿ë ¨
ÙÇõë »Ï»Õ»óÇù ù³Õ³ùÇë, ³ÛÉ ·ï³ÝÇ Ç ×³Ï³ï ³ñ¨Ùï»³Ý áñÙáÛÝ
³ñï³ùáõëï Ãáõ³Ï³Ý Ð³Ûáó èÖÊ´ (1693). á°ã ÙÇ³ÛÝ ë³, ³ÛÉ¨
ÙÇõë »Ï»Õ»óÇù ¨ ³ÛÉ ß¿Ýù Ù½ÏÃ³ó ¨ å³Ý¹áÏ³ó ¨ ³ÛÉÝ: ÞÇÝ»ó³Ý
½ÏÝÇ Ù»ÍÇ »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³ÝÝ ¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇ 1679, ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ
áñ ÇÝã ßÇÝáõ³Íù ¿ÇÝ Û³é³çÝáó ÏáñÍ³Ý»ó³Ý Çëå³é: ÆëÏ ÙÇõëÝª
Û³ÝáõÝ ³é³ù»ÉáóÝ ä»ïñáëÇ ¨ äûÕáëÇ, Ù»Í ¹ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý ½Ï³-
ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇÝ ¨ ù³Ý ½ÙÇõëëÝª ÝáÛÝå¿ë Ç í»ñ³Û ãáñÇó ÑÇõë³-
Íáõ ë»³Ýó: àõÝÇ ½»ñÇë ë»Õ³Ýë. ÙÇÝ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç Ç ÏÇë³μáÉá-
ñ³Ï Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇ ¨ »ñÏáõùÝ Ç ÙÇçáóë ¹ñ³Ýó ³õ³Ý¹³ï³Ýó ¨
³ëïÇ×³Ý³ó μ»ÙÇÝª ÝáÛÝå¿ë Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýóª Û³ÝáõÝ êï»-
÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ ¨ ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ: ²ÛëáùÇÏ ´ ë»Õ³Ýù
Ñ³Ý¹»ñÓ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çõùն Ç ÝáñáÛ Ï³éáõó³Ý ³ñ¹»³Ùμù å³ñáÝ
êï»÷³ÝÝáëÇ æ³É³É»³Ýó ¨ ìաñ¹³Ý³Û Î³ñ³å»ï»³Ý μÝ³Ïã³ó

ºñ¨³Ý³Û: àõÝÇ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëª Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ ßñç³-
å³ï å³ñÇëå: Ú³Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç ï³ÝÇëÝ ¨ ÛáñÙáõÝëÝ »Õ»³É »Ý ÇÝã
ÇÝã Ýáñá·áõÃÇõÝùª Ç ÃÇõëÝ Ð³Ûáó èØÆ¾, èØÎÂ ¨ ³ÛÉÝ: ÆëÏ ³ÛÅÙ
É³õ³å¿ë Ýáñá·»³É å³ï»Ñ ³Ñ³ ½ï³ÝÇùÝ ï³Ëï³Ïûù Å»ßïÇó, ¶
Ù½ÏÇÃù »Ý ³ÛÉ³½·ե³ó Û³ÛëÙ Ù³ëÇÝ ù³Õ³ùÇë. ²ª ßÇÝ»³É Ç ¼³É
Ë³Ý¿Ý, ´ª Ç Ñ³×Ç Ü³õñáõ½³ÉÇ μ¿Ï¿, ¶ª Ï³ñÇ ÷áùñ Ç Ø³ÑÙ³ï
Ë³Ý ê³ñÃÇå¿:
421. ´. Üáñ Ã³Õª Ïáã»ó»³É Û³ÝáõÝ Ë³ÝÉÁÕ ³Û·õáÛ, ù³Ý½Ç Ç
ÙÇçáóë ³é³çÇÝ Ã³ÕÇ, ßáõÏ³ÛÇ, ԿáÝ¹Ç ¨ »Ï»Õ»óõáÛÝ Զûñ³í³ñÇ ¿ñ
ÁÝ¹³ñÓ³Ï ï³ñ³ÍáõÃ»³Ùμ Ù»Í ³Û·Ç Ë³ÝÇóÝ ºñ¨³Ý³Û, áñ ³õ»ÉÇ
ù³Ý 30 ³Ù Ï³Ûñ Û³õ»ñáõÃ»³Ý: ²ÛÉ Ç ·³ÕÃÇÉ Ñ³Û³½·»³ó Û²ïñ-
å³ï³Ï³Ý¿ Û³Ûë Ý³Ñ³Ý· ¨ Ç ù³Õ³ùë ºñ¨³Ý Û³ÙÇ 1828, Ï³-
é³í³ñáõÃÇõÝ ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ ½³ÛÝ ï»ÕÇ Ó¨»³É Áëï Û³ñÙ³ñáõ-
Ã»³ÝÝ »ï Ýáñ»Ï ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Û³½·»³óª Ûáñë Ï³éáõó»³É ½ïáõÝë
¨ ïÝÏ»³É ½å³ñï¿½ë μÝ³Ï»ó³Ý Ç ÝáÛÝë. áõëïÇ ¨ ÏáãÇ Üáñ ÃաÕ,
Ç Ó¨³óáõÃ»³Ý ³Ý¹ ·»ñ¹³ëï³Ý³óÝ ÃáÕÇÝ ¨ ½ï»ÕÇ »Ï»Õ»óõáÛ
ÙÇáÛª áñ Ï³Û ó³ñ¹ ³ÝÓ»éÝ³ñÏ»ÉÇ: àõëïÇ Û³Õ³·ë ³ÝÏ³ñáõÃ»³Ý
ÅáÕáíñ¹áóÝ Ç ßÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛ Û³ÛëÙ ï»Õõáç, ëñμ³½Ý³·áÛÝ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í»ñաÏáã»³É ½í³Ý³Ñ³Ûñ í³ñ¹³å»ïÝ
Û³Ý³å³ï¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ ²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛª Û³ÝÓÝ»³ó ½³ÛÝ »Ï»-
Õ»óÇ ÙÇáÛ Ù³ëÇÝ ÅáÕáíñ¹»³Ý Ù³ñ³Õ³óÇ Ýáñ»Ï ·³ÕÃ³Ï³Ý³óÝ
Áëï Û³ñÙ³ñ Ù»ñÓ³õáñáõÃ»³Ý ·»ñ¹³ëï³Ý³ó ÝáóÇÝ Û³ÛÝ »Ï»-
Õ»óÇ, áñ ¿ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ù³Õ³ùÇÝ Ç ëïáñáïë ³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ý
³é³å³ñÇ: Ú³Ûë ï»ÕÇ »Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ
ÙÇ ù³Ûù³Û»³É Û³ÝáõÝ ²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛ ÙÇáÛÝ Û»ûÃ³Ý³ëÝÇó. ¨
³å³ ³ÛÝ ÇÝã Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ï êÇõÝ»óÇ (áñ ½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë)
»É»³É Ç êÇõÝ»³ó ³ÝïÇ Ï³Ù¿ñ ³Ýó³Ý»É ÁÝ¹ ³Ûë ù³Õ³ù ¨ ·Ý³É
Ç Î³ñÇÝ, ³ñ·»É³õ Û²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ë³Ý¿ ¨ Ç Ñ³Û ÅáÕáíñ¹áó ù³Õ³-
ùÇëª Û³Õ³·ë ³Ý³ñ³ï í³ñáõóÝ ¨ Ûáñ¹³é³ï ù³ñá½áõÃ»³ÝÝ, áñáÛ
Ï³É»³É μÝ³ÏáõÃÇõÝ ³ëï¿Ý ¨ Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ Ñ³Û³½·Ç í³×³-
é³Ï³Ý³óÝ Ýáñá·»³É ½³Ûë ï»ÕÇª å³ñëå¿ ßáõñç³Ý³ÏÇ ¨ Ï³éáõ-
ó³Ý¿ μÝ³Ï³ñ³Ýë ¨ ïáõÝ ³ÕûÃÇó ¨ ÅáÕáí»³É ½Ù³ÝÏáõÝë ÏñÃ»³ó
½Ýáë³ Ç Ñá·¨áñ³Ï³Ý Ù³ùáõñ í³ñë ¨ ÛáõëáõÙÝ ¨ ³ñ³ñ ½ï»ÕÇÝ
ÏñûÝ³ëï³Ý, áñå¿ë å³ïÙ¿ ²é³ù»É ¸³íñÇÅ»óÇ (Ç ·É. Æ¸, Û»ñ»ë
289): ²ÛÉ Ç ·³É ½ûñ³ó »ñÏáõó Ã³·³õáñ³óÝª ëáõÉÃ³Ý Øáõñ³ï³Û
úëÙ³Ý»³Ýó ¨ ß³Ñ ê¿ýÇÇ ä³ñëÇó Ç í»ñ³Û ù³Õ³ùÇë, ³õ»ñ»ó³Ý
μáí³Ý¹³Ï ß¿Ýù Ù»Ý³ëï³ÝÇë μ³ó Û»Ï»Õ»óõáÛÝª áñ ¿ñ ù³ñ³ß¿Ý Ù³-
ïáõéÝ ÷áùñÇÏ, ½áñë ³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá·»³ó öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë

Ð³Õμ³Ï»óÇ ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáíª Áëï ÝáñáõÝ ²é³ù»ÉÇ (Û»ñ»ë 312).
ÇëÏ Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ àõñÑ³Û»óõáÛ Ëûç³Û ö³-
Ýáë ³ÝáõÝ áÙÝ Ñ³Û ³½·³õ ù³Ï»³É ½³ÛÝ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝª ï³Û
Ï³éáõó³Ý»É ï³×³ñ ·»Õ»óÇÏ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ç í»ñ³Û ãáñÇó
ë»³Ýó Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó, áñ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý-
¹³ïáõÝë ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë ¨ ·³õÇÃ í³Û»Éáõã Ç í»ñ³Û
³Ûëñ ¹ñ³Ý ÁÝ¹ É³ÛÝáõÃÇõÝ ï³×³ñÇÝ »ñÏ³ÛÝ»³Éª ëÇõÝ³½³ñ¹, áñ
áõÝÇ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ Ç ÙÇçÇÝ μ³ÅÝÇ áñ Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ ¨ ³ÝáõÝ
»Ï»Õ»óõáÛÝ Áëï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ï³×³ñÇë ÛáñÙÝ ³ñ¨Ùï»³Ý ³ñï³-
ùáõëï ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ·³õÃÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ýª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³ÛÏ³½áõÝÇ,
... áñ ³ëï ß³ñ³·ñÇ,
Æ ù³é»³Ï Ä »ñáñ¹Ç
ºñÏ»³Ï Ãáõáí Û³ñ³μ³ñ¹Ç,
Æ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ëñμ³½³ÝÇ
î»³éÝ Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
²ñÇ ¨ ù³ç Ñáíáõ³å»ïÇ,
Èáõë³õáñÇã Ð³Ûáó ³½·Ç,
Ø»Í ¨ ³½ÝÇõ μ³ñ»å³ßïÇ,
²ëïáõ³Í³ë¿ñ »ñÏáõÕ³ÍÇ,
Êáç³Û ö³Ýáë í»ñ³Ó³ÛÝÇ,
Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë ßÇÝáÕÇ,
ÚÇß³ï³Ï áõñÝ ¨ Ý³ËÝÇ,
ÌÝáÕ³ó áõñáó Ñ³ñóÝ ³é³çÇ,
àñ¹áó áõñáóÝ ¾ÉÇ³½Ç,
ºõ Øáíë¿ëÇ ù³Õóñ áÕÏáõ½Ç,
Âáé³Ý áõñáÛ ²Ñ³ñáÝÇ,
¼³Ý·³Ï³ïÝûù ë³ ½³ñ¹³ñÇ,
êáõñμ ³Ý³å³ïë ²Ý³ÝÇ³ÛÇ,
Ø»ëñáμ ³é ëáõñμ Ñ»½³Ñá·Ç,
àñ ¨ Û³çáñ¹ ¿ ëáõñμ ï»ÕÇë,
ì»ñ³Ï³óáõ Ñ³Ù³·áñÓÇ,
¸³õÇÃ ³Ýáõ³Ùμ í»ñ³Ó³ÛÝÇ¦:
²å³ Û³ÙÇ 1793, ¶³μñÇ¿É Ñ³ñÇõñ³å»ï ³Ûñ »ñ¨»ÉÇ Ç μÝ³Ï-
ã³ó ù³Õ³ùÇë »ï Ýáñá·»É ½μáí³Ý¹³Ï ï³ÝÇù ï³×³ñÇë Ç ÝáÛÝ
Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó. ¨ áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ³Ûë Ýáñá·áõÃÇõÝ ÛáñÙÝ
արևմտեան արտաքուստ ընդ յարկաւ գաւթին Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ýª

Áëï ³ÛëÙ.
§ÂÇõ Ù»ñ ¿ Ñ³½³ñ »ñÏ»ñÇõñ Ñ³ë»³É,
Ê´ ÁÝ¹ ÝáÛÝ Ñ³Ù³Ãáõ»³É [1793],
êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ÙÇÝã ¿ñ ·³Ñ³Ï³É,
ÔáõÏ³ë ëñμ³½³Ý Ñ³Ûñ³å»ïÝ ÁÝïñ»³É,
Ú³çáÕÙáõÝù ßÝáñÑ³ó î»³éÝ Å³Ù³Ý»³É,
Տ³ÝÇù ï³×³ñÇë »Õ¨ Ýáñá·»³É,
Ì³ËÇõù μ³ñ»å³ßï ³ÝÓÇÝ ·áí»ÉÇ
ä³ñáÝ ¶³μñÇ¿É Ñ³ñÇõñ³å»ïÇ,
Æ å³ï×³é ³Ý»ÕÍ ÛÇß»óÙ³Ý μ³ñÇ,
ÆõñÝ ¨ Çõñ³ÛÝáóÝ ³é Ñ³ë³ñ³ÏÇ,
ÐûñÝ ²ÉÉ³Ñí»ñ¹Ç Æõ½μ³ßáÛ Ù»ÍÇ,
ºõ ÙûñÝ »ñÏÇõÕ³Í º÷ñáëÇÝ¿Ç.
ºõ »Õμ³ñóÝ Çõñáó å³ñáÝ êï»÷³ÝÇ,
ºõ ÚûÑ³ÝÝÇëÇ ù³ç ½ÇÝ³õáñÇ,
ÆëÏ ¨ Ïñïë»ñÇ å³ñáÝ ¶ñÇ·áñÇ,
êáÛÝ ·áñÍ³éÝáõÃ»³Ý ÅÇñ í»ñ³Ï³óáõÇ.
Ü³¨ áñ¹»Ï³óÝ ³½Ýáõ³Ï³ÝÇ,
ä³ñáÝ ´³ñë»ÕÇ ¨ ²ëïáõ³Í³ïñÇ,
àñáó ÛÇß³ï³ÏÝ ûñÑÝáõÃ»³Ùμ ÉÇóÇ,
²ÛÅÙ ¨ Ç ·³Éáõëï î»³éÝ ÏñÏÝ³ÏÇ¦:
Øáõï ·»ïÝ³÷áñ ¹³Ùμ³ñ³ÝÇ Ñéã³Ï»ÉáÛ Û³ÝáõÝ ²Ý³ÝÇ³
³é³ù»ÉáÛ ¿ Ç Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛÝ Ù»ñÓ Ç ëÇõÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ,
ÁÝ¹ áñ Ùï»³É ¨ Çç»³É ÁÝ¹ ³ëïÇ×³Ýë ÇÝã Û³ñ¨Ùáõïë ÏáÛë. ¨
³å³ Çμñ¨ ù³ÛÉë ÑÇÝ·ª ¿ ÷áùñÇÏ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ¨ Ç ÝÙ³ ¹³Ùμ³-
ñ³ÝÝ ëñμáÛÝ, áñ ³ÝÏ³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ Ç Ý»ñùáÛ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ μ³ÅÝÇ
·³õÃÇÝ. Û³ÝáõÝ ³Ûëñ ëñμáÛ Û³×³Ë»Ý áõËï³õáñù Ç μÝ³Ïã³ó ù³-
Õ³ùÇë Û³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ Û³ÝáõÝ Ññ³ß³·áñÍ ²õ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛª ÛáñáÛ
³ÝáõÝ ÏáãÇ »ñμ»ÙÝ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ ¼ûñ³õáñ: Æ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³ëï
ëÏë»³É Ç Øáíë¿ë¿ êÇõÝ»óõáÛ Ýëï¿ÇÝ Û³çáñ¹³μ³ñ í³Ý³Ñ³Ûñ í³ñ-
¹³å»ïù ÙÇÝã¨ ó³ÙÝ 1835. ¨ Ç ëÝáõÝ¹ ³Ûëó í³Ý³Ñ³ñó ïáõ»³É
¿ñ ³ñ¹ÇõÝù ÛáõËï³õáñ³óÝ Û³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ μ»ñùÝ ³Û·õáÛÝ áñ ³é
Ù»Ý³ëï³Ý³õë ¨ Ñ³ëáÛÃùÝ Áëï Ñá·¨áñ Ù³ëÇÝ Ûáñáß»³É ³é³ÝÓÇÝ
ÇÝã ÅáÕáíñ¹áó Û³ÝáõÝ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇª μÝ³Ï»ÉáóÝ Ç Ã³ÕÝ ÎáÝ-
¹Ç: ²å³ ³ÛÝ ÇÝã Ç ÛÇß»³É 1835 ³ÙÇ Û³ÝÓÝ»ó³õ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ (áñ
áõÝÇ ßñç³å³ï å³ñÇëå ¨ ù³ñ³ß¿Ý ë»Ý»³Ïë) Ñ³Û³½·Ç ·³ÕÃ³-
Ï³Ý³óÝ Ù³ñ³Õ»óõáó, í»ñ³Ïáã»ó³õ í³Ý³Ñ³ÛñÝ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ, ³ÛÝ
áñáß»³É ³é³ÝÓÇÝ ÅáÕáíáõñ¹ Ñ³Ù³Ãáõ»ó³õ ÁÝ¹ ÅáÕáíñ¹»³Ý

íÇ×³ÏÇÝ. ³Û·ÇÝ ÙÝ³ó ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨
³ñ¹ÇõÝù áõËï³õáñ³óÝ Û³ÝáõÝ ÝáÛÝ »Ï»Õ»óõáÛ:
422. ¶ Ã³Õ ù³Õ³ùÇë ¿ ÎáÝ¹ ³Ýáõ³Ý»³ÉÝª ½áñ ³ÛÉ³½·Çù Ïá-
ã»Ý Â¿÷¿å³ßÇ, áñ ¿ Ù»Í ù³ñáõï μÉñ³Ï É³ÛÝ»³É ëïáñáïáíù Û³-
ñ¨»ÉÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ. ÇëÏ Ç ÑÇõëÇëáÛª Îá½»éÝ Ïáã»ó»³É μÉñ³Ï ¨ Û³-
ñ¨ÙïÇó ³ñ¹ÇõÝ³μ»ñ Ëáñ³ÓáñÝ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ: ´Ý³ÏÇãù ³Ûëñ
Ã³ÕÇ ÝáÛÝå¿ë Ñ³Ûù ¨ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù. »Ï»Õ»óÇ Ð³Ûáó Ç ÑÇõëÇë³-
ÏáÕÙÝ μ³ÅÝÇ ³Ûëñ Ã³ÕÇ Ï³éáõó»³É Ç ï³ß³ÍáÛ ù³ñ³Ýó: ºõ Áëï
Ù³ëÇÝ Û³ÝÑ³ñÃ áñÓ³ù³ñ íÇÙ³ó Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÌ¾ (1708) Ç
í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó ûñáó³Ó¨ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ¨ ¿ Û³-
ÝáõÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ. áõÝÇ ½»ñÇë ë»Õ³Ýë, ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³-
ïáõÝë Û³çÙ¿ ¨ Û³Ñ»Ï¿ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ.
áõÝÇ ¨ å³ñÇëåս ßáõñç³Ý³ÏÇ ¨ ë»Ý»³Ïë ù³Ñ³Ý³ÛÇó: ºõ Ç Ñ³ñ³-
õ³ÛÇÝ μ³ÅÝÇ ¿ Ù½ÏÇÃÝ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛª Ù»ñÓ Ç
μ³Õ³ÝÇëÝ áñ ³Ý¹ñ:
423. ¸ թ³ÕÝ Ïáã»ó»³É Òáñ³·ÇõÕ, áñ Ç ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·¿
ÛÇß³ï³ÏÇ ¨ ÊÝÏ»ÉáÛ Óáñ. μÝ³ÏÇãù ëáñ³ ÏÇëáí »Ý Ç ÓáñÇ ³Ý¹
·»ïáÛÝ, ¨ ÏÇëáí Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ÝáñáõÝª ÝáÛÝå¿ë Ë³éÝ Ç Ð³Ûáó ¨
Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó. Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³ëï ¿ Òáñ³·ÇõÕ ²Ý³å³ï Ïá-
ã»ó»³É ï»ÕÇÝª áñ ¿ Çç¨³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. ¨
ï»ÕÇÝ μáí³Ý¹³Ï ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ ÝáÛÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ²Ãá-
éáÛÝ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ áñáß»³É ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï å³ñëå³õ Û³ÛÉáó ·»ñ¹³ë-
ï³Ý³ó. ¨ ÝáÛÝÝ μ³Å³Ý»³É ¿ Ç ãáñë Ù³ëÝ. ² Ù³ëÝ ßÇÝáõ³Íù Ï³-
ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝª ßñç³å³ï»³É Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó ³ÛÉáí å³ñëå³õ
³ÝÙÇç³å¿ë Ç í»ñ³Û ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ, ÛáñáõÙ ¿ñ ¨ ÷áùñÇÏ »Ï»-
Õ»óÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý, ½áñ Ç 1837 ³ÙÇ Û³ñ¹³ñ»óÇÝ ï»ÕÇ Ñá-
·¨áñ ³ï»ÝÇ íÇ×³ÏÇÝ ºñ¨³Ý³Ûª μ³Å³Ý»³É Û»ñÏáõë ë»Ý»³Ïëª ÙÇÝ
ËáñÑñ¹³ñ³Ý ¨ ÙÇõëÝ ·ñ³·ñ³Ýáó (¹Çõ³Ý³ïáõÝ): ²Ûë »Ï»Õ»óÇ
÷áùñÇÏ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û ·áÛñ ßÇÝ»³É Û³é³ç³·áÛÝª Ã»ñ¨ë
ÛºÕÇ³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿, ½áñ ½ÏÝÇ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ¸³õÇÃ
Ï³ÃáõÕÇÏáë ¾Ý¿Ï»Ã»óÇ Ýáñá· ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ »ï Ï³éáõó³Ý»É
Ñ³Ý¹»ñÓ Ý»ñùÝ³ï³Ùμ Ç íÇÙÇ ³Ý¹. ÇëÏ Çç¨³Ý Ï³Ù ïáõÝÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³Ï³Ý Û³é³ç³·áÛÝ ßÇÝ»³É Ç Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë¿, ½ÏÝÇ
³å³ Ýáñá· Ç ÑÇÙ³Ý¿ »ï Ï³éáõó³Ý»É Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáë Þ³-
Ù³Ë»óÇ Û³ÙÇ 1779, Û³Ý»÷ ³ÕÇõëáÛ ¨ Ç ÷³Ûï¿ ¨ ³ÛÝ ßÇÝáõÃÇõÝ
¿ áñ ï¨¿ ó³ñ¹: àõñ³Ýûñ ÝëïÇ ³ÛÅÙ ³ñù»åÇëÏáåáë ÷áË³Ýáñ¹Ý
Ã¿Ù³Ï³ÉÇ. ´ Ù³ëÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ í»ñÝáÛÝª ÝáÛÝå¿ë Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ
ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ, ÛáñáõÙ ¿ »Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û Ñ³Û-

ñ³å»ïÇ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýóª áñÙáõÝùÝ Ç Ñ³ë³ñ³Ï
ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ, ÇëÏ ëÇõÝùÝ ¨ Ï³Ù³ñùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³é³ëï³-
Õûù Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛ. ³ÛÅÙ Ñ³Û³½·Ç μÝ³ÏÇãù ³Ûëñ Òáñ³·»Õç
³ëï ³ÕûÃ»Ý. Û³ÛëÙ μ³ÅÝÇ Ï³ÛÇÝ Û³é³ç³·áÛÝ μ³½áõÙ ë»Ý»³Ïù
¨ ÷áõéÝ Ñ³óÇª áõñ Û³×³Ë¿ÇÝ »ñÃ¨»Ïù Ñ³Û³½·Ç í³×³é³Ï³Ý³ó
Ûáñáó ¨ ßÇÝ»³É ³ëÇ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ Áëï ³õ³Ý¹áõÃ»³ÝÝ. ³ÛÉ ³ÛÝ ë»-
Ý»³Ïù ¨ ÷áõéÝ Ñ³óÇ Û³õ»ñáõÃ»³Ý »Õ»³É, í»ñç³ó»³É »Ý »ñÃ¨»Ïù
í³×³é³Ï³Ý³ó: ¸ Ù³ëÝ Û³ñ¨»ÉÇó ëáñ³ ¿ Í³é³ïáõÝÏ ¨ å³ñï»½
μ³Ýç³ñáÛ: ¸ Ù³ëÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ, ÛáñáõÙ
¿ñ ÇëÏ³Ï³Ý »Ï»Õ»óÇ ÅáÕáíñ¹áóÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ ½ûñ³-
í³ñÇª ßÇÝ»³É Ç Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë¿, ³ÛÉ Û³Õ³·ë Ï³ñÇ ÑÝáõ-
Ã»³ÝÝ ¨ íï³Ý·³õáñ ·áÉáÛÝ ³ÕûÃ³õáñ³óÝ Ç ÝÙ³ ÅáÕáíñ¹áó Áëï
Ë³ñËáõÉ ßÇÝáõ³ÍáÛÝª Û³ÙÇ 1835, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ å³ßï³Ù³Ý Ù»ñáõÙ
Ñá·¨áñ ³Ûó»ÉáõÃ»³Ùμª ïáõ³ù ù³Ï»É ½³ÛÝ μáÉáñáíÇÝ Ç ÑÇÙ³Ýóª
Ññ³Ù³Ý³õ í»Ñ³÷³é Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ¨ Ýáñ Ç ÝáñáÛ Ç ÝáÛÝ ï»Õõáç
ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ë ÑÇÙÝ³¹ñáõÃ»³Ùμ ïáõ³ù Ï³éáõó³Ý»É ½áñÙáõÝëÝ,
áñáÛ ß¿Ýù Ñ³Ý¹»ñÓ ãáñë ë»³Ùμùն Ç ï³ß³ÍáÛ ¨ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³-
ñ³Ýó ¨ Ç ÏñáÛ Ñ³ë³ÝÇ ·ñ»³ Ã¿ Ç Ï³ï³ñ Û³Ûë ³Ù:
Ú³ÛëÙ ³Ý³å³ï ³Ýáõ³Ý»³É ï»Õõáç Ýëï¿ñ ³é³ÝÓÇÝ í³ñ¹³-
å»ï áÙÝ ³é³ù»³É Û²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Û³Õ³·ë å³Ñå³ÝáõÃ»³Ý
ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ ¨ í»ñ³Ñ³ëáõÃ»³ÝÝ ³ÛÉáó կ³Éáõ³-
Íáó ²ÃáéáÛÝª ³Û·»³ó ¨ çñ³Õ³óÇó »Õ»Éáó Û³Ûë ù³Õ³ù ºñ¨³Ý ¨
ïáõ»³É ¿ñ ÝÙ³ ¨ »ñÃ¨»Ï³óÝ Û²թáéáÛÝ Ç ëÝáõÝ¹ª í³ñÓù Û³é³-
ç³·áÛÝ ³ëï¿Ý »Õ»³É Ïñå³Ï³óÝ, ³ñ¹ÇõÝù çñ³Õ³óÇóն áñ Ç Óáñ³-
ÙÇçÇ ³ëï, ¨ Û³ïÏ³ó»³É ³é³ÝÓÇÝ ³Û·õáÛ ÙÇáÛ, ¨ Ýáõ¿ñùն Áëï
Ñá·¨áñ Ù³ëÇÝ Ç ÅáÕáíñ¹áó ³Ûëñ Ã³ÕÇ: ²ÛÉ Ç ÷áË³ñÏáõÃ»³Ý
ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ Ý³Ñ³Ý·Çë Ç 1827 ³ÙÇ í»ñç³ó³õ ¨ ³ÛÝ Û³çáñ¹áõ-
ÃÇõÝ í³ñ¹³å»ï³ó ³ëïÇ:
Ð³Ûñ ÔáõÏ³ë í³ñ¹³å»ï ÆÝ×Ç×»³Ý Û³é³çÇÝ Ñ³ïáñ ²ßË³ñ-
Ñ³·ñáõÃ»³Ý ²ëÇáÛ, Ç ëïáñ³·ñáõÃÇõÝ ºñ¨³Ý³Ûª Û»ñ»ë 254, ³é»³É
Ç Þ³ñïÇÝ¿ª ¹Ý¿ Ù»ñÓ Û³é³çÝáñ¹³ñ³ÝÝ ºñ¨³Ý³Û ²ßï³ñ³Ï ÇÝã
ÑÝ³·áÛÝ ßÇÝáõ³Íáíù ¨ ³ÛÉÝ: Úºñ¨³Ý ù³Õ³ùÇ μ³óÇ Ù»Ý³ëï³Ý¿Ý
²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛ ¨ Û²Ý³å³ï¿Ý Òáñ³·»Õç ãÇ°ù ³ÛÉ ³ÛÝåÇëÇ
³é³çÝáñ¹³ñ³Ý Ï³Ù ³ñù»åÇëÏáåáë³ñ³Ý: ²Ý³å³ïÝ ²Ý³ÝÇ³ÛÇ
ãáõÝÇ Ù»ñÓ Çõñ ³ÛÝåÇëÇ ßÇÝáõ³Í ³ßï³ñ³ÏÇ ¨ á°ã »Õ»³É ¿ Û³é³-
ç³·áÛÝ, ÇëÏ ²Ý³å³ïÝ Òáñ³·»Õç ¨ë ãáõÝÇ ³ÛÅÙ ³é ÇÝùÝ ½³ÛÝåÇ-
ëÇ ÇÝã. ³ÛÉ Ù»ñ ãμ³õ³Ï³Ý³ó»³É ³Ûëáõ ï»ëáõÃ»³Ùμ Ù»ñáí ¨ á°ã
Ñ³õ³Ý»ÉÇ ¹³ï»³É ½Ù³Ï³μ»ñáõÃÇõÝ ÝáñÇÝ ÆÝ×Ç×»³ÝÇ Û³Õ³·ë

å³É³ï³ÝÝ ÊáëñáíÇ¹ËïáÛ Ç ¶³éÝÇ, áñ μ³ó³Ï³Û ¿ Ûºñ¨³Ý³Û
ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë Çμñ¨ »ñÇó Å³Ùáõó: Ð»ï³ùñùÇñ »Õ³ù ¨ սïáõ·»ó³ù
³ÛëåÇëÇ ÇÝã: Ð³Ý¹¿å ²Ý³å³ïÇÝ Òáñ³·»Õç Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ և
ÓáñáÛÝ Ç í»ñ³Û ù³ñ³÷³ÝÝ »Õ»³É ¿ ³ñ¹³ñ¨ ßÇÝáõ³Í ÇÝã ³ÛÝåÇ-
ëÇ, ³ÛÉ Çμñ¨ Ý³Ëù³Ý ½³Ùë 30 ¨ ³õ»ÉÇ ¨ë, ³ÛÉ³½·Ç áÙÝ Ù³ÑÙ¿-
ï³Ï³Ý ·Ý»³É ½³ÛÝ ï»ÕÇ ßñç³Ï³ÛÇõù Ñ³Ý¹»ñÓ ³é Ç ïÝÏ»É ½áñÃë
³Ý¹¿Ýª ½³ÛÝ ßÇÝáõ³Í ÑÇÙÝáíÇÝ ù³Ï»³É ³Ù³ó»³É ¿ Ç ÓáñÝ ³é³-
ç³Ï³Û: ºõ ³õ³Ý¹»Ý ¨ë Ã¿ª ·ï»³É ¿ ³ÝïÇ ¨ ÇÝã ÇÝã ÑÝáõÃÇõÝë
Ç ÑÇÙ³Ýó Ï³Ù Ç Ý»ñùÝ³Û³ñÏ ¹³ñ³Ý³ó Ýáñ³: ¶áÝ ³ñ¹³ñ¨ Ù»ñÓ
ÝÙÇÝ ÷áùñ ÇÝã μ³ñÓñ ù³Ý ½³ÛÝª ³Ý¹ñ ù³Ý ½³Û·ÇÝ ³õ»ñ³Ïù ÇÝã.
¨ ½³é³ç»³õ Ýáñ³ Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ Ó·»³É Û³é³ç³·áÛÝ Ï³Ùáõñç,
áñáÛ Ñ»ïù ³õ»ñ³Ý³óÝ »ñ¨ÇÝ ï³Ï³õÇÝ: ¼³ÛÝ ³Û·Ç ·Ý»³É »Ý ³ÛÅÙ
Ñ³Ûù ¨ Ç ï»ÕÇÝ ³ÛÝñ ³ßï³ñ³ÏÇ ßÇÝ»³É »Ý ÑÝÓ³Ý. ¨ ¿ Ñ³Ý¹¿å
²Ý³å³ïÇÝ Òáñ³·»Õç:
424. º. Â³ÕÝ î¿ÙÇñåáõÉ³ղ. ½Ç »É³Ý»Ý ³ÝïÇ ë¨áñ³Ï ³ÕμÇõñù
çáõñó: ÎáãÇ ¨ Ç Ð³Ûáó ø³ñ³Ñ³ÝùÇ Ã³Õ, ½Ç ·ï³ÝÇ Ù»ñÓ ³Ý¹ñ ¨
Ñ³Ýù Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó: ²Ûë Ã³Õ ¿ Ç ëïáñáïÇ ³Ý¹ ³é³å³ñÇÝ
³Û·»³óÝ Ýáñù»óõáó, Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ² Ã³ÕÇÝ ÞÑ³ñ Ïáã»ó»-
ÉáÛ ¨ Û³ñ¨»ÉÇó ³ÙñáóÇÝ, μÝ³Ï»³É Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó, áñù áõÝÇÝ
Ù½ÏÇÃ ¨ Ç ë³Ï³õ³ÃÇõ ·»ñդ³ëï³Ý³ó Ð³Ûáóª áñù ãáõÝ»Éáí Û³-
ïáõÏ »Ï»Õ»óÇª ·Ý³Ý Û»Ï»Õ»óÇ ëñμáóÝ ä»ïñáëÇ ¨ äûÕáëÇ:
425. ¼. Â³ÕÝ Üáñù Ïáã»ó»³É ·ÇõÕÝ, Áëï ³ÛÅÙ»³Ý Ï³é³í³-
ñáõÃ»³Ý, ù³Ý½Ç Ç Å³Ù³Ý³Ïë ä³ñëÇó ¿ñ Ç Ñ³ßáõÇ ·ÇõÕûñ¿ÇóÝ ¨ ¿
Û³ñ¨»ÉÇó ù³Õ³ùÇë ÁÝ¹ ½³éÇí»ñ Ç μ³ñÓñ³í³Ý¹³ÏÇ, áñáÛ ³Û·Çù
Ë³éÝ »Ý ÁÝ¹ ³Û·»³ó μáõÝ ù³Õ³ù³ó»³óÝª Ç ¹³ñ¿ ³ÝïÇ ÙÇÝã¨
óù³Õ³ùÝ: ºõ ³Ûë ï»ÕÇ ÏáãÇ Û³ÛÉ³½·»³ó â»ûÙշ¿Ï×Ç, ½Ç ·áÝ ³Ý¹
Ï³õ³·áñÍ μñáõïù, áñù Ï³½Ù»Ý ½Ë»ó»Õ¿Ý ³ÝûÃë և »Ý μÝ³ÏÇãùն
Û³½·¿ Ð³Ûáó ¨»Ã. ¨ áõÝÇÝ »Ï»Õ»óÇ ù³ñ³ß¿Ý Ç ÑÇÝ ³õáõñóª Û³ÝáõÝ
êÇÙ¿áÝÇ Í»ñáõÝõáÛ. ³ÛÉ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇ »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³ÝÝ
¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇÝ 1679, ½ñÏ»³É ¿ Ç ·Ùμ»Ã¿Ý ¨ Ë³Ëï»³É Ù»Í Ù³ë³Ùμ,
Ã¿¨ ÙÇÝã¨ ó³ÛÅÙ ï¨¿ ¨ Ï³ñÇ »ñÏÇõÕÇõ ³ÕûÃ»ն Ç ÝÙ³:
426. ì³×³é³Ýáó ù³Õ³ùÇë Ï³Ù ßáõÏ³ÛÝ ³é¨ïñáõÃ»³Ý ¿ Ç
ÙÇçáóÇ Üáñ Ã³ÕÇÝ, ³ñ¨»É»³Ý ëïáñáïÇ ÎáÝ¹Ç, í»ñÇÝ Ã³ÕÇ Òáñ³-
·»Õç ¨ î¿ÙÇñåáõÉ³Õ³Û. Ù»Í Ù³ë³Ùμ Ïñå³ÏùÝ í³×³é³Ï³Ý³ó »Ý
Ç Ý»ñùáÛ »ñÏ³ÛÝ»³É Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ³ó Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛ ¨ Ç ÏñáÛª
áñåÇëÇ ¿ ØëÁñ ã³ñëÁÝ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë: ÆëÏ ÙÇõëùÝ Ñ³ë³-
ñ³Ï ßÇÝáõ³Íáíù, ·áÛ Ç ëÙ³ ¨ å³Ý¹áÏ Ù»Íª Ïáã»ó»³É ¶Çõñ×Ç ù»³ñ-
í³Ýë³ñ³Û ¨ ù³ÝÇ ¨ë ÷áùñ å³Ý¹áÏù: ¾ Ç ëÙ³ ¨ Ù»Í³ß¿Ý Ù½ÏÇÃ

Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó Áëï Ó¨áÛ ä³ñëÇóª Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛ ¨ Ç ÏñáÛ.
·Ùμ¿Ã Ù½ÏÃÇÝ ¨ Í³Ûñ ÙÇÝ³ñ¿ÛÇÝ å³ï»³É »Ý Û³խ×³å³Ïեûù. ¨
áõÝÇ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ μ³Ï ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñëå³å³ï
ûÃ¨³Ýëª Ûáñë áõë³ÝÇÝ Ù³ÝÏáõÝù ÝáóÇÝ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó: ºõ Ç ÙÇ-
çÇÝ ï»Õõáç Ýáñ³ Ù»Í ³õ³½³Ý çñáÛ. áõÝÇ ¨ ½»ñÇë ¹ñáõÝëª ÙÇÝ ÷áùñ
ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë, ÙÇõëÝ Ù»Í Ç ÏáÕÙÝ ßáõÏ³ÛÇ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ¨ »ññáñ¹Ý
ÝáÛÝå¿ë Ù»Íª Û³ñ¨ÙïÇó. ½³Ûë Ù½ÏÇÃ Ñ³Ý¹»ñÓ ³Ûëáõ ßÇÝáõ³Íáíù
»ï Ï³éáõó³Ý»É ÐÇõë¿ÇÝ ²ÉÇ Ë³Ý ù³Õ³ùÇë Ç ÑÇ×ñ¿ÃÇÝ 1186:
Ú³ñ¨»ÉÇó ßáõÏ³ÛÇÝ ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï Ññ³å³ñ³ÏÇ Ç ÝáñáÛ Ï³éáõ-
ó³õ Û³ñùáõÝ»³ó Ý³Ñ³Ý·³Ï³Ý áõëáõÙÝ³ñ³Ý μ³½Ù³ë»Ý»³Ïª áõ-
ñ³Ýûñ áõë³ÝÇÝ Ù³ÝÏáõÝù Ñå³ï³Ï³ó ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ ³½·¿ Û»ñÇë
É»½áõëª Ç éáõë, Ç Ñ³Û ¨ Ç ï³×ÇÏ:
427. ²Ùñáó Ï³Ù μ»ñ¹ ù³Õ³ùÇë Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ μ³Å³-
Ý»³É Ç ÝáÛÝ ÇëÏ Ç ù³Õ³ù¿Ý Ù»Í Ññ³å³ñ³Ï³õ. Ï³éáõó»³É ¿ Ç
ï³÷³ñ³Ï ¹Çñë Ç í»ñ³Û ³ñ¨»É»³Ý ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ù³ñ³Ïïáõñ Óá-
ñáÛÝ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ. Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýóª Û³ñ¨»ÉÇó, Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Ç
ÑÇõëÇëáÛ å³ï»³É ¿ ÏñÏÇÝ å³ñëå³õ Ñ³Ý¹»ñÓ Ñ³ëï³ïáõÝ Ù»-
Í³Ù»Í μñ·³Ùμù, ³ÛÉ Ç ÑáÕáÛ áñå¿ë å³ñÇëåÝ ÝáÛÝå¿ë ¨ ÛÇëáõÝ
μñ·áõÝù ÝáñÇÝ, Ã¿å¿ï ¨ Ç ÑÇÙáõÝë ¨ Û³ÛÉ ÇÝã ï»ÕÇë Ç ·áñÍ
»¹³Ý ¨ ù³ñÇÝù Û³õ»ñ³Ï³ó ³ÝïÇ »Ï»Õ»ó»³ó ¨ μÝ³ÏáõÃ»³Ýó
ù³Õ³ù³ó»³óÝ Ç ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ³ÙñáóÇë, áñ Çëå³é ù³Ûù³Û»³É ¿ñ
Ç í»ñáÛÇß»³É »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿Ý: ÆëÏ Û³ñ¨ÙïÇó Ç í»ñ³Û ù³ñ³-
÷³Ý ÓáñáÛÝ Ï³ñ·³õ Ï³éáõó»³É »Ý ³å³ñ³Ýù ¨ μÝ³Ï³ñ³Ýù Ù»-
Í³Ù»Í ³ÝÓ³Ýó: ²å³ñ³Ýù Ë³ÝÇóÝ ëÏë»³É Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿
¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ Ù»Í³ÝÇëï μ³Å³Ý»³É Ç ½³Ý³½³Ý ¹Çñëª áñáß Ë³-
ÝÇóÝ ¨ áñáß ïÇÏÝ³Ýó ÝáóÇÝ. Ç å³É³ïÇ ³Ý¹ Ë³ÝÇóÝ ³Ýáõ³ÝÇ ¿
³ÛÝ áñáß ßÇÝáõ³Í, áñ ÏáãÇ Áëï ï³×Ï³Ï³ÝÇÝ Þáõß³å³Ýï ³Ûí³Ý,
³ÝÙÇç³å¿ë Ç í»ñ³Û ù³ñ³÷³ÝÝ: ´áí³Ý¹³Ï ³é³ëï³Õ Ýáñ³ ¨
ëÇõÝùÝ, áñ ÷áË³Ý³Ï ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙáÛ, ¨ ÏÇëáí áñÙáõÝùÝ å³-
ï»³É »Ý Ù»Í ¨ Ù³Ýñ ³å³ÏÇ Ñ³Û»É»ûù ¨ ½³ñ¹³ñ»³É ¿ ÝÏ³ñáõù
¨ å³ïÏ»ñûù áÙ³Ýó ß³Ñ ³ñù³ÛÇó ÝáóÇÝ ¨ Ë³ÝÇó. ¨ ½³Ûë »ï
Ï³éáõó³Ý»É Ø³ÑÙ³ï Ë³Ýª áñ¹Ç ÐÇõë¿ÛÇÝ ²ÉÇ Ë³ÝÇÝ Ç ÑÇ×ñ¿-
ÃÇÝ 1208, ÇëÏ å³É³ïÝ ïÇÏÝ³Ýó ÝáÛÝå¿ë Ç í»ñ³Û ù³ñ³÷³Ýª ¿
Ï³ñÇ Ù»Í³ÝÇëï »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ μ³½Ù³ë»Ý»³Ïª ÏñÏÝ³Û³ñÏù
¨ »é³Û³ñÏù, ³Ûë ï»ÕÇ Ýáñá·»³É í³Û»Éã³å¿ë Û³ÛÅÙ»³Ý ÇßË³Ýáõ-
Ã»Ý¿ª å³ïñ³ëï»ó³õ ÑÇõ³Ý¹³Ýáóª μ³Å³Ý»³É ÛÇÝã ÇÝã Ù³ëáõÝë
Áëï ó³õáó ³Ëï³Ïñ³óÝ:
´ Ù½ÏÇÃù ¿ÇÝ Û³ÙñáóÇ ³ëïª ÙÇÝ ßÇÝ»³É ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ³Ý¹

úëÙ³Ý»³Ýó Ç è³ç³μ ÷³ß³Û¿ Ç ÑÇ×ñ¿ÃÇÝ 1135 (1725) ¨ ¿ ù³é³-
ÏáõëÇ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó μ³õ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ï³-
Ù³ñûù. ½³Ûë Ù½ÏÇÃ Û³éÙ³Ý ³Ý¹ ³ÙñáóÇë Û³ÙÇÝ 1827, ÇßË³Ýáõ-
ÃÇõÝÝ »ï Û³ñ¹³ñ»É ¨ ûÍ³Ý»É »Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ Ñáí³Ý³õáñáõÃ»³Ý
îÇñ³Ùûñ ÏáõëÇÝ. ¨ ½³ÕÇõë³Ï»ñï ÙÇÝ³ñ¿ ÝáñÇÝ áñ Ù»ñÓ ÛáñÙÝ
³ñ¨Ùï»³Ý, ËáÝ³ñÑ»óáõóÇÝ óÛ³ï³ÏÝ, ÇëÏ ÙÇõëÝ ßÇÝ»³É Ç Ù»ñáõÙ
Å³Ù³Ý³ÏÇ Ç ÐÇõë¿ÛÇÝ Ë³Ý ë³ñï³ñ¿ Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛª Áëï Ó¨áÛ
ÝáóÇÝ å³ñëÇó Ñ³Ý¹»ñÓ ëñ³Ñûù ¨ ë»Ý»Ïûù. ½·Ùμ¿ÃÝ ¨ ½×³Ï³ïÝ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »ï å³ï»É Ï³åáÛï ¨ Ï³Ý³ã Û³Ë×³å³Ï»ûù. ³Ûë ï»-
ÕÇ ¿ ³ÛÅÙ ½ÇÝ³ñ³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³Ýն:
ÚáÉáí μÝ³ÏáõÃÇõÝù ¿ÇÝ Û³ÙñáóÇ ³ëïª ÝáóÇÝ å³ñëÇó, ³ÛÉ ³ÛÝ
³Ù»Ý³ÛÝ ù³Ý¹»աÉ Ñ³ñÃ»ó³Ý μ³óÇ ë³Ï³õáõó ¨ »Õ»ÉáóÝ Ç í»ñ³Û
ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ÓáñáÛÝ. ÝáÛÝå¿ë Ï³Ý ¨ Ù»Í³Ù»Í Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóքÝ ¨
³ÛÉ ÇÝã ÇÝã Ñ³ñÏ³õáñ ß¿Ýù:
²Í»³É ¿ Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó ßáõñç ½å³ñëåûùÝ ¨ Ëñ³Ù (Ë³Ý¹³Ï)
Ëáñ ¨ É³ÛÝ. áõÝÇ ³Ûë ³Ùñáó ½»ñÇë ¹ñáõÝë, ½Ù»ÍÝ Ç ÑÇõëÇëáÛª Ïáã»-
ó»³É ´³μÇ ßÇñí³Ý ¨ ½»ñÏñáñ¹Ý Ç Ñ³ñ³õáÛª Ïáã»ó»³É Â¿íñÇ½ ·³μáõ-
ëÇ. ÇëÏ ½»ññáñ¹Ý Ç Ã³·ÝáõÃ»³Ý Ç å³É³ïÇ ³Ý¹ Ë³ÝÇÝª áñ ÁÝ¹
»ñÏñ³õ Çç³Ý¿ Ç ·»ïÝ Ðñ³½¹³Ý ¨ Ç ·áñÍ ³ÍÇ Û³õáõñë å³ß³ñÙ³Ý:
²Ûë ³Ùñáó, áñå¿ë å³ïÙ»ó³õ, ·áÛñ Û³é³ç³·áÛÝ Ç Å³Ù³Ý³Ïë
ÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ð³Ûáó ¨ ³Ýáõ³Ý¿ñ ´»ñ¹ ºñ¨³Ý³Û Áëï ê»μ¿áëÇ.
³ÛÉ Ã¿ ÛáõÙÙ¿ Ï³éáõó»³É ¨ ½ÇÝã Ýáñá·áõÃÇõÝ ÁÝÏ³É»³É ÙÇÝã¨
ó³Ù î»³éÝ 1583, ãÇ°ù ÇÝã Û³ÛïÝáõÃÇõÝ Ç ·Çñë. ÇëÏ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ
³ÛÝ ÇÝã ³éÇÝ úëÙ³Ý»³Ýù å³ï»ñ³½Ù³õ Ç Ó»é³ó ä³ñëÇó ¨ Ï³-
óáõó³õ ÇßËáÕ »ñÏñÇë ü³Ññ³ï ÷³ß³ÛÝ, Ýáñá·»³ó μáÉáñáíÇÝ
½å³ñÇëå μ»ñ¹Çë. ¨°½ÏÝÇ ³ÛÝñ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ä³ñ-
ëÇó Û³ÙÇÝ 1679 »Õ»³É Ù»Í »ñÏñ³ß³ñÅáõÃÇõÝª ÏáñÍ³Ý»³ó ½μ³-
½áõÙ ï»ÕÇë ÁÝ¹ áñë ¨ ½å³ñÇëå μ»ñ¹Çë ¨ ½Ï³ÙáõñçÝ áñ ³é Ýá-
í³õ Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ. ÇßËáÕÝ »ñÏñÇë Û³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ¼³É ³ÝáõÝ
Ë³Ý Í³ÝáÛó ß³հ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó ¨ ÁÝÏ³É»³É ½Ññ³Ù³Ý ÁÝ¹ Ó»éÝ
ØÇñ½³Û Æμñ³ÑÇÙ Ð³ïñå¿ç³Ý í¿½ÇñÇ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛª Ï³éáÛó ³Ý¹-
ñ¿Ý ½å³ñÇëåÝ ¨ ½Ï³ÙáõñçÝ. ¨ ½áñ¹áñ »Õ»³É μáí³Ý¹³Ï μÝ³Ïã³ó
»ñÏñÇëª »ï Ýáñá·»É ½³õ»ñ»³É ï»ÕÇëÝ Áëï Ï³ñ»ÉáÛÝª Ù³Ý³õ³Ý¹
½»Ï»Õ»óÇë Ð³Ûáó ¨ ½Ù½ÏÇÃë ÝáóÇÝ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó. ¨ ³Ñ³ ³ÛÝ
Ýáñá·áõÃÇõÝ ¿, áñ ï¨¿ ó³ñ¹:
428. Î³ÙáõñçÝ ù³ñ³ß¿Ý Ó·»³É Ç í»ñ³Û Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ Ù»ñÓ
³é ³ÝÏÇõÝÝ ³ÙñáóÇë ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛª áõñ ¿ å³É³ï Ë³ÝÇÝ,
ßÇÝ»³É Ï³Ûñ Û³é³çÝáó ³ÝïÇ, ³ÛÉ Ç ß³ñÅ¿Ý 1679 ³ÙÇ ù³Ï»³É Çë-
å³éª ßÇÝ»ó³õ ³Ý¹ñ¿Ý ÁÝ¹ ³ÙñáóÇÝ Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó ¨ ¿ ù³-
é³Ï³Ù³ñ, ÙÇÝ Ç ÙÇçÇÝ Ï³Ù³ñ³ó Ï³ñÇ μ³ñÓñ ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ïª ÁÝ¹
áñ ¨»Ã ÑáëÇ ·»ïÝ: ÆëÏ ÙÇõë Ï³Ù³ñùÝ »Ý ÷áùñ, ÁÝ¹ áñë ³Ýó³Ý»Ý
ջուրք ³éáõ³óÝ ëïáñÇÝ ·ÇõÕûñ¿Çó ¨ ³Û·»³ó. ·ï³ÝÇ Ñ»ïù Ï³Ùñ-
çáÛ ÙÇáÛ ÷áùñ ÇÝã Ç í»ñ Ç Ã³ÕÇ ³Ý¹ Òáñ³·»Õç:
429. ²Ûë ù³Õ³ù ³é³ï ¿ Ç Ù³ëÇÝ çñáó, ½Ç áõÝÇ ½»ñÏáõë ³éáõë
ÁÝÏ³É»³É Ç Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ ³ÝïÇ ³Ý¹ñ ù³Ý ½ø³Ý³ù»é ·ÇõÕ.
Ù»ÍÝª áñ ÏáãÇ Ø³ÙéÇ, ¿ Ç ÑÝáó ³ÝïÇ ¨ ¿ Ã»ñ¨ë ³ÛÝª ½áñ »ï Ñ³Ý»É
²åÇñ³ï Ù»Í ÇßË³ÝÝ Ð³Ûáó Áëï ²ÛñÇí³Ý»óõáÛ Ç ÙÇçáóë ÃáõáóÝ
ÜÒ–ÜÔ. §²åÇñ³ï ÇßË³Ý ´Äè Ñ»Í»ÉÇ. ë³ ßÇÝ»³ó զÎ»ã³éáõë ¨
»Ñ³Ý ½³éáõÝ ºñ¨³Ý³Û¦. ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ý Ïáã»ó»³É ²åáõÑ³Û»³Ã, áñ
Ý³Ë Ùï»³É Ç Ã³ÕÝ ÎáÝ¹Ç, Ù³ë³Ùμ ÇÝã ·Ý³Û Ç Ã³ÕÝ Òáñ³·եղջ ¨
³ÝïÇ ¨ë ÷áùñ Ù³ë³Ùμ ·Ý³Û ÁÝ¹ »ñÏñ³õ Û³ÙñáóÝ. ÇëÏ ÙÇõë Ù³-
ë³Ùμ Çç³Ý¿ Ç Üáñ Ã³ÕÝ. áõÝÇ ¨ ½í»ñç³ó»³É ·»ï³ÏÝ ³Ûëñ ·³-
õ³éÇ (çáõñ ÔñËåáõÉ³Õ³Û) ¨ ½ë¨áñ³Ï çáõñÝ áñ »É³Ý¿ Ç Ã³ÕÇ ³Ý¹
î¿ÙÇñåáõÉ³Õ³Û: ²ÛëáùÇÏ çáõñù μ³ßËիÝ Áëï Ù»ÍÇ Ù³ëÇÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ
å³ñï¿½ë ¨ Û³Û·Çë ¨ ³å³ ³õ»Éáñ¹³óÝ Çç»³É ÁÝ¹ Ñ³ñ³õª áéá·¿
½μ³ó³Ï³Û å³ñï¿½ëÝ ¨ ½ÇÝã ÇÝã ³ñïûñ³Ûë ù³Õ³ùÇÝ: ²ÛÉ ¿ ¨
³éáõÝ Üáñù Ïáã»ó»³É ¼ Ã³ÕÇª áñ ÁÝÏ³É»³É Ç ·»ï³Ï¿Ý Ûëïáñ¨
ù³Ý ½²õ³Ý ·ÇõÕª ·³Û Û³ñ¨»ÉÇó ßÇÝÇÝ ¨ μ³ßËÇ Û³Û·»ëï³ÝëÝ:
430. ºÝ ù³Õ³ùÇë ³ÛëáñÇÏ μ³½áõÙ ³Û·Çù Ë³ÕáÕáÛ ¨ Í³é³ë-
ï³Ýù ½³Ý³½³Ý Ùñ·»ÕÇÝ³ó ¨ ÏáãÇն Û³ÝáõÝ í³Ûñ³óÝ ÞÑ³ñÇ, Üáñ-
ù³Û, Òáñ³·»Õç ÁÝ¹ ·»ïÝ Ç í»ñ Ç Óáñ³ÙէçëÝ óø³Ý³ù»é, Üáñ³-
·»Õç1 ¨ î³ÉÙ³ÛÇ. ³Û·Çù ³Ûëñ í»ñçÇÝ ï»ÕõáÛ Ýáñá·»ó³Ý Ç Ù»ñáõÙ
Å³Ù³Ý³ÏÇ, ù³Ý½Ç ³éáõ çñáÛ Ýáñ³ Ï³Ûñ Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó Û³-
õ»ñáõÃ»³Ýª ½áñ »ï Ýáñá·»É ÐÇõë¿ÛÇÝ Ë³Ý ë³ñï³ñÝ ¨ ½ÁÝ¹»ñÏ-
ñ»³Û ×³Ý³å³ñÑ ÝáñÇÝ Ù³ùñ»É ¨ ½çáõñÝ Ûáñ¹áõÃ»³Ùμ Ñ³ëáõó»³É
Ç ï»ÕÇÝ Ç Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ ³ÝïÇ μ³Å³Ý»³ó ¨ ½í³ÛñÝ Ç í»ñ³Û
μÝ³Ïã³ó ù³Õ³ùÇÝ. áõñ³Ýûñ ïÝÏ»³É ³Û·Çëª Ñ³ëáõóÇÝ Ç μ»ñë. ¨
³ÝÏ³ÝÇ ï»ÕÇÝ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ Òáñ³·»ÕÇ:
431. Æ Ù¿ç ³Û·»ëï³Ý»³Ûó ÞÑ³ñÇ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ³Ý¹ñ ¿
³õ»ñ³Ï Ù³ïñ³Ý ÙÇáÛ ¶¿Ãë¿Ù³ÝÇ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ, ßáõñç ½áñáí »Ý μ³½-
ÙáõÃÇõÝù ßÇñÙ³ó: ²Û·ÇÝª ÛáñáõÙ ·ï³ÝÇ ³õ»ñ³ÏÝ Ù³ïñ³Ý, ¿ñ
ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ²ÃáռáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ í³×³é»ó³õ áõÙ»ÙÝ Ñ³-
Û³½·õáÛ μÝ³ÏãÇ ºñ¨³Ý³Û:
1
²õ»ñ³ÏÝ ³Ûëñ ·»Õç ¨ »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ç ÝÙ³Ý¿ Ç Ñ³Ý¹ÇåáÛ ³ÙñáóÇÝ Û³ñ¨Ùï³-
ÏáÕÙÝ Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ ³é μÉñ³Ï³õÝ, áñ ÏáãÇ ´ûñù×Ç Â¿å¿, ßáõñç ½áñáí »Ý
μ³½ÙáõÃÇõÝù ³Û·»³ó, áñáÛ ·ÇÝÇÝ ÁÝïÇñ ù³Ý ³ÛÉ ï»Õ»³óÝ£
Îá½»éÝÏáã»ó»³É μÉñ³Ï Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ù³Õ³ùÇë ¿ ·»ñ»½-

Ù³Ýáõï Ñ³Û³½·Ç μÝ³Ïã³óÝ. áõñ³Ýûñ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç Ç μ³ñÓ-
ñ³õ³Ý¹³ÏÇ ¿ Ù³ïáõéÝ ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ Ç í»ñ³Û ·»ñ»½Ù³ÝÇ
ÚáíÑ³ÝÝáõ í³ñ¹³å»ïÇ Îá½»éÝ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ, Ûáñ ³ÝáõÝ ÏáãÇ ¨
μÉñ³ÏÝ. ³éÁÝÃ»ñ ·»ñ»½Ù³ÝÇ ÛÇß»³É í³ñ¹³å»ïÇÝ ³Ù÷á÷»ó³õ
¨ Ù³ñÙÇÝ Øáíë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ êÇõÝ»óõáÛ, áñáÛ ¨ ï³å³Ý³íÇÙÇÝ
·ñáõ³Í áõÝ¿ñ ûñÇÝ³Ï ½³Ûë.
§²Ûë ¿ ï³å³Ý ¹³Ùμ³ñ³ÝÇ
º¹»³É ßÇñÙÇ1 ×³Ý³å³ñÑÇ,
î»³éÝ Øáíë¿ëÇ í³ñ¹³å»ïÇ,
ÀÝïñ»³É ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÇ,
àñ ¿ ï»Õ»³õ î³Ã¨³óÇ,
Üáñá·áÕ êáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ,
´³óáÕ ¨ ßÇÝáÕ ·Ùμ¿ÃÇ,
ÂáõÇÝ èÒ´ (1633)-ÇÝ¦:
²Ûë Ù³ïáõéÝ Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Ûñ Ç í³Õáõó ³ÝïÇ, ½áñ Ýáñá·
»ï կ³éáõó³Ý»É Ù¿ÉÇù ê³Ñ³Ï Ø¿ÉÇù-²Õ³Ù³É»³Ýó ³ÛñÝ Ù»Í³-
ïáÑÙª ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáí Û³ÙÇÝ 1829: ºõ ÇÝùÝ ¨ë Û³ÙÇÝ 1834 í³Ë-
×³Ý»³Éª »¹³õ Ç ßÇñÙÇ Ç Ù¿ç Ù³ïñ³Ýë: ¶áÛ ¨ Ù³ïáõéÝ ÙÇ Ç Ù¿ç
³Û·»ëï³Ý»³Ûó Ã³ÕÇÝ Üáñù³Û Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áõñ
Û³×³Ë»Ý áõËï³õáñù Ç μÝ³Ïã³ó ù³Õ³ùÇë Ç ÏÇõñ³Ï¿ë ÛÇÝ³Ýóն
½ÏÝÇ ëñμáÛ ¼³ïÏÇÝ:
432. Ð³ßÇõ μáí³Ý¹³Ï ·»ñ¹³ëï³Ý³ó ¨ ßÝãáó ÝáóÇÝ μÝ³Ïã³ó
ºñ¨³Ý ù³Õ³ùÇ.
Æ ÞÑ³ñ ¨ Ç Üáñ Ã³ÕÝ Ç ÙÇ³ëÇÝ.

Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù³ñ ßÝãáó
ï³Ýó
³ñáõ³ó Ç·³ó
742 Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù 1552 1513
191 μÝÇÏ Ñ³Ûù 453 410
352 ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûù 890 794
Æ Ã³ÕÝ î¿ÙÇñåáõÉ³Õ.
409 Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù 868 837
50 ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûù 132 110
1
²ñùáõÝÇ ×³Ý³å³ñÑÝ, ½áñ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ ¹Çõñ »ïáõÝ Ù³ùñ»É Û³ÙÇÝ 1836,
³Ýó³Ý¿ñ ¨ ³Ýó³Ý¿ ÁÝ¹ ³Ûë μÉáõñ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ª ÃáÕÉáí ½÷áùñ Ù³ëÝ ·»ñ»½-
Ù³ÝáóÇÝ Ûëïáñ¨. í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ ³ëÇª §º¹»³É ßÇñÙÇ ×³Ý³å³ñÑÇ¦:
Æ ÎáÝ¹Ý ¨ Ç Òáñ³·ÇõÕÝ.
517 Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù 1179 1111
243 μÝÇÏ Ñ³Ûù 632 522
11 ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûù 23 17
Æ Ã³ÕÝ Üáñù Ïáã»ó»³É.

84 μÝÇÏ Ñ³Ûù 287 241
19 ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûù 58 47
1668 Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ 3599 3461

950 μÝÇÏ ¨ ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Ûù ÙÇ³Ý·³- 2474 2141:
Ù³ÛÝ
¶ÆôÔàð²Úø Æ ¶²ô²èÆÜ Îàî²ÚÆòª Ð²Ú²´Ü²Îø1
433. ø³Ý³ù»é ·ÇõÕª ïáõÝù 57: Ð»éÇ ¿ Ûºñ¨³Ý ù³Õ³ù¿ Çμ-

ñ¨ Å³Ù ÙÇ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Ç μ³ñÓñ³õ³Ý¹³Ï í³Û»Éáõã ï»Õõáç Û³-
ñ¨»É»³Ý »½»ñ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ: ²Ûë ·ÇõÕ Û³é³ç³·áÛÝ »Õ»³É ¿
μ³½Ù³Ù³ñ¹, áñå¿ë óáõó³Ý»Ý ³õ»ñ³ÏùÝ ï³Ýó: ¼³Ýáõ³Ý³¹ñáõ-
Ã»Ý¿ ³Ûëñ ·»Õç ³õ³Ý¹»Ý Í»ñáõÝÇù Ã¿ª »ñμ»ÙÝ ø³Ý³Ý ³ÝáõÝ Ï³Ù
ø³Ý³ÝÇ¹ áÙÝ Ã³·³õáñ (Ã»ñ¨ë ÇßË³Ý³½Ý) μÝ³Ï¿ñ ³ëïª áñáÛ
¨ ½ï»ÕÇ å³É³ï³ÝÝ óáõó³Ý»Ý Ù»ñÓ Û³Ûë ·ÇõÕ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ¨
·ï³ÝÇÝ ÇëÏ ÑÇÙáõÝù ßÇÝáõ³ÍáóÝ: ÆëÏ ùáÛñ Ýáñ³ ³ëï¿Ý Ç μáõÝ
ï»Õõáç ·»Õçë. ¨ Û³×³Ë³ÏÇ Ç ·áñÍ ³Í»ÉáÛ ½³ÝáõÝë ø³Ý³Ý³ùáÛñ
Ï³Ù ø³Ý³Ý³ù»éª Ïáã»ó³õ ø³Ý³ù»é ¨ »Ñ³ë óÙ»½:
ÎñÏÇÝ »Ï»Õ»óÇù »Ý Ç ëÙ³ Ï³éáõó»³Éù Ç Ïá÷³ÍáÛ Ë³ñï»³É
ù³ñ³Ýó: Ø»Í »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ
ØÍμÇÝ ù³Õ³ùÇª ûñáó³Ó¨ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó: àõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý,
½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë ³ñ¨Ùï»³Ý ¨ Ñ³ñ³õ³-
ÛÇÝ: Æ í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³ÝÝ »Õ»³É ¿ ·³õÇÃ ÷áùñÇÏ, áñ ³ÛÅÙ
Ï³Û ËáÝ³ñÑ»³É: ÆëÏ »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý ¿ª áõñ ³ÕûÃ»Ý μÝ³-
ÏÇãù գեղջս: ՉոõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ, ³ÛÉ Ãáõ³Ï³Ý ÙÇ³ÛÝ
·ï³Ý¿ñ Ç ×³Ï³ïÇ ³Ý¹ ³ñ¨Ùï»³Ý áñÙáÛÝ ³ñï³ùáõëï. èÖÊ¸
1
àñáíÑ»ï¨ Û»ñÏáõë ¹Çñë μ³Å³Ý»ó³ù ½·³õ³é Îáï³ÛÇó, ëïáñÇÝ ¹Çñù Ýáñ³,
ÛáñáõÙ ·ï³ÝÇ ¨ ù³Õ³ùÝ, ¿ Ï³ñÇ ÷áùñ. ¨ ³ÛÝ Áëï ÏÇëáÛÝ »Ý ï»ÕÇù ³Ý¹³ë-
ï³Ý³ó ù³Õ³ù³ó»³óÝ և Áëï ÏÇëáÛÝ »Ý Ï³Éáõ³Íù Ù³ëÝ³õáñ ·ÇõÕáñ¿Çó, áñù
³ÛÅÙ å³ïÏ³ÝÇÝ ¹³ßïÇÝ ¸áõÝ³Û, áñ í»ñ³ÏáãÇ ·³õ³é Û³ÝáõÝ ¶³éÝõáÛ:
(1695), ½áñÙ¿ ³ë»Ý ÉÇÝ»É ßÇÝáõÃ»³ÝÝ: ÆëÏ Ýáñá·áõÃÇõÝ ï³Ý»³óÝ

¨ Ë³ãÏ³ÉÇÝ ë»Õ³ÝáÛ Û³ÙÇÝ 1793, áñ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉ ·ñáõ³Íáíù Ç
í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ:
ÆëÏ ÙÇõëÝ ÷áùñ ù³Ý ½³ÛÝ ÝÙ³Ý³å¿ë ûñáó³Ó¨ ¨ ¿ Ñ»éÇ Ç
ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ »ñÏáõë ù³ñÁÝÏ»óս ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ç μ³ñÓñ ï»Õ-
õáç, áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý, ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë
³ñ¨Ùï»³Ý ¨ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ. Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³ÝÝ É»³É ¿ ·³-
õÇÃ, ³ÛÉ ³ÝÏ»³É ËáÝ³ñÑ»³É Ï³Û ³é ï»Õ»³õÝ. áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ
ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý Áëï ³ÛëÙ.
§²ëïáõ³Í³ÇÝ ßÝáñÑ³ó Ñá·õáÛÝ ³ñù³»³ñ³Ý, áñ ¨ ÏáãÇ Աë-
ïáõ³Í³ծÇÝ ÏáÛë Ø³ñÇ³Ù, ·»Õ»óÏ³ß¿Ý ¨ μ³ñÓñ³μ»ñÓ ÛáÛÅ ³ÝÝ-
Ù³Ý. ¨ ³ÝÙ³ñÙÝáó Éáõë»ÕÇÝ³ó ¿ μÝ³Ï³ñ³Ý, ùñÇëïáÝ¿Çó Ù»Õ³ó
ëñμÇã ¨ ù³õ³ñ³Ý, í³×³é³Ï³ÝùÝ ³Ù»Ý»ù»³Ý ÅáÕáí»ó³Ý, Ñ³É³É
ÁÝãÇó ¨ ÙÃ»ñÇó ÛûÅ³ñ տ... í³Ýë, Ï³Ý·Ý»óáõóÇÝ å³ÛÍ³é ¹ÇÙûù
³½Ýí³Ï³Ý, ·ÉáõË Ï³Ý·Ý»³É í»ñ³Ï³óáõ Ëûç³Û ²Õ³ç³Ý, ÃíÇÝ
Ð³Ûáó áñ ¿ è »ñÏ áμ»ÉÇÝ Ê¸ (1695)¦:
àõÝÇ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñÇëå ¨ ë»Ý»³Ïë ³é å³ñëåûùն, áõë-
ïÇ »ñ¨Ç ÉÇÝ»É Ù»Ý³ëï³Ý Ïáõë³ÏñûÝ ³μ»Õ³ÛÇó: ¼³ù³ñÇ³ ê³ñ-
Ï³õ³· ¹Ý¿ Û³Ûë ·ÇõÕ ½Ù»Ý³ëï³Ý ÇÝãª ÛáñáÛ Ç μÝ³Ïã³óÝ ÛÇß³-
ï³Ï¿ ½»ñÏáõëª ½öÇÉÇååáë »åÇëÏáåáë ¨ ÛØÇù³Û¿É ³μ»Õ³Û, Ç Å³-
Ù³Ý³Ïë ³Ý¹ իßË³ÝáõÃ»³Ý ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ë³ÝÇÝ (Ñ³ïáñ ², ·ÉáõË
29): ²å³ù¿Ý μ³ó Û»ñÏáõó »Ï»Õ»ó»³ó ³ëïÇ ãÇ°ù ³ÛÉ »Ï»Õ»óÇ Ï³Ù
ï»ÕÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ûëñ Ï³Ù Ç ßñç³Ï³ÛëÝ. áõëïÇ ÛÇß³-
ï³Ï»³É Ù»Ý³ëï³ÝÝ Ç ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·¿ª ¿ ëáÛÝ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ.
¨ »Õ»³É ÇëÏ ¿ Ý³Ëù³Ý ½³Ûë í»ñçÇÝ ß¿Ýùª ÙÇõë ÑÝ³·áÛÝ ßÇÝáõ³Í
Ù»Ý³ëï³ÝÇ Áëï Ùï³ó ÝáñÇÝ ê³ñÏ³õ³·Ç ·ñáõÃ»³ÝÝ:
Æ Ù»ÍÇ ß³ñÅÇÝ »Õ»ÉáÛ ³ëï Ç Ý³Ñ³Ý·Çë ºñ¨³Ý³Û Û³ÙÇÝ 1679,
Ù»é³Ý Ç μÝ³Ïã³ó ·»Õçë ÁÝ¹ ÷É³ï³Ï³õ ßÇÝáõ³Íáó 1228 ³ÝÓÇÝù,
½áñÙ¿ ÛÇß¿ ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· (Ñ³ïáñ ´, ·ÉáõË 51):
²Ûë ·ÇõÕ áõÝÇ ßáõñç ½³Û·Çë Ë³ÕáÕáÛ ½Í³é³ëï³Ýë å¿ëå¿ë
åïÕáóª Ûáñë ÁÝïÇñ »Ý ï³ÝÓ ¨ ËÝÓáñ ¨ å³Ñå³ÝÇÝ óÝáրÝ: ÜáÛÝ-
å¿ë ¨ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Û»ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ·»ïáÛÝ »Ý Í³é³ëï³Ýù
åïÕáó, Ûáñë ÁÝïÇñ ¿ ëåÇï³Ï ÃáõÃÝ ¨ ï¨¿ ÙÇÝã¨ ց³ÙÇëÝ û·áë-
ïáë:
²ñÓ³Ý ù³é³ÏáõëÇ ÑÇõë»³É Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùբù, Ûáñ ³·áõó»³É
Ï³Û Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ ³Ý¹ Ë³ãí¿Ù Ù»Í ÁÝïÇñ ÷áñ³Íáõ: ºõ ¿
Ù»ñÓ ·»Õçë ø³Ý³ù»é³Û Û³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õª Ç í»ñ³Û ×³Ý³å³ñÑÇÝ
áñ ï³ÝÇ Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ ¨ Ç Ì³ÕÏáõÝÇë, ÏÇó Û³Û·»ëï³ÝëÝ ³ÛÝñ
ÏáÕÙ³Ý ¨ ßáõñç ½áñáí »Ý ßÇñÇÙù. áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ Û³ñ¨Ù-

ï»³Ý ×³Ï³ïÇ ³Ý¹ Ç ßñç³Ý³Ïë ÷áñ³Íáõ Ë³ãíÇÙÇÝ Ç í»ñ³Û ÑÇõ-
ë»³É ù³ñ³ÝóÝª Áëï ³ÛëÙ. §²Ñ³õáñ ³Ýáõ³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ä»-
ï»ÇÝ ¨ Ï»Ý³ÏÇó ÇÙ ²õ³·-îÇÏÇÝ, Ï³Ý·Ý»ó³ù ½Ë³ãë μ³ñ»Ë³õë
Ù»½ ¨ ÛÇß³ï³Ï Ñá·áó Ù»ñáó ¨ ½³õ³Ï³ó Ù»ñáó. ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇù ³Û·Çë
½³õ³Ï³ó Ù»ñáóª î³õÕ³ëÉ³ÝÇÝ ¨ ³ÛÉ ïÕáóÝ. ¨ ë³ÑÙ³Ý»ó³ù ½ï»-
ÕÇë Ñ³Ý·ëï³ñ³Ý Ù»½. ¨ Ë³ãë ·»ñ»½Ù³Ý³ó Ù»ñáó å³Ñ³å³Ý:
¶ñáÕë ½ØËÇÃ³ñÇãë ÛÇß¿ù: Æ ÃÇõ âÄ¸ (1265)¦:
¶ñáõ³Í Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ³Ý¹ñ Ç í»ñ³Û ÑÇõë»³É ù³ñ³Ýó
³ñÓ³ÝÇÝ.
§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ä³ñ³... ·Ç ÇÙ ×³×Ý³ ¨ Ù³Ûñ ÇÙ ¨
ùí»ñù ÇÙ Ø³ÃáõÃë, Ü³ëË³ÃáõÝë, Í³Ë»ó³ù Ù»ñ ëñï³Û³õÅ³ñáõ-
Ã»³Ùμ ½Ù»ñ Ñ³ñ»ÝÇù ³Û·Çë ä»ï»õ³ÝÇÝ: ¶è:´Ö: êä: ²Ýå³Ï³ë
³é³ù: ²ëïáõ³Í ßÝáñÑ³õáñ ³éÝ¿ Ñ³É³É Ñ³Ûñ»ÝÇù Ûáñ¹»ó¿ Ûáñ-
¹Çù. áãáõÙ ¹³õÇ ãÏ³ª á°ã Ù»ñáó, á°ã ³õï³ñ³ó: àí ¹³õÇ ³Ý¿,
ÚÄÀ–Çó Ý½áí³Í. ïáõ·³Ýù ï³Û Ì ¹»Ï. ÃíÇë âÄº (1266): ìÏ³
²ëïáõ³Í ¨ ²Õáõã³÷Ý, ÎáõÉ³ÉÝ, îÇñ»ñÝ, ì³Ññ³Ù, Ø³ÝÃÝ, ¸³-
õÇÃ, ²é³ù»ÉÝ, Î³ñ³å»ïÝ, êï»÷³ÝÝáë, ØËÇÃ³ñ í¹, Êáó³¹»Õ,
¸»Õ Ú³Ïáμ, ²ßñ³÷Ý, Ê³ã»Ý»óÇ ì³Ññ³Ù ·μ·, êÝå³ï, ´³ñë»Õ
¿ñ¿ó, ²ÙÇñ¹³ïÝ ´×Ý»óÇ ¨ ØËÇÃ³ñÇã ¿ñ¿ó, áñ ½·Çñë ·ñ»óÇ:
¸³ÑÇ³ÏÝ ÚÇëáõëÇ å. Ç å³ñïÝ ¨ Ì: ä: Þ³ÑÝ³ÇÝ ¨ Ø»ÕáõÝ³ÇÝ¦:
434. ²éÇÝç. μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáóª ïáõÝù 30: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ¶áÛ Ù³ïáõéÝ ·»ñ»½Ù³Ýáó³ó Ç ï³ß³ÍáÛ
ù³ñ³Ýó Û³ñ¨»ÉÇó ·»ÕçÝª ÏÇë³õ¿ñ. ÛáÉáí ·»ñ»½Ù³Ý³ïáõÝù »Ý Û»-
½»ñë ³Ûëñ ·»Õç ¨ Ë³ãí¿Ùù Ç ßÇñÇÙëÝ ³Ý¹:
435. ²õ³Ý. Ã»ñ¨ë àí³ÛÇó ·ÇõÕª ÛáñÙ¿ ¿ñ º ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ï³-
ÃáõÕÇÏáë: îáõÝùª 18: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ÐÇÝ
»Ï»Õ»óÇ ·»Õçë Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Û, áñáÛ ÛáñÙÝ
³ñï³ùáõëï ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã. §Æ ÃáõÇë âÈ¸
(1285), Û³ßË³ñÑ³Ï³ÉáõÃ»³Ý ³ñù³ÛÇó ³ñù³ÛÇÝ ²ñÕáõÃ»³Ý, Ç
Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ìñ³ó ¨ Ð³Ûáó ¸ÇÙ¿ïñ¿Ç, »ë ¸³õÇÃ, áñ¹Ç ¸¿-
Ù¿ïñ¿ Ã³·³õáñÇÝ, ÃáÕÇ ½²õ³Ý³Û ½³Û·»³ó ß³ñ¿ïÝ í³ëÝ ÙÇ³Ù-
ïáõÃ»³Ý ëáó³ ¨ »ñÏ³ñáõÃ»³Ý Ï»Ý³ó Ù»ñáó ¨ ÃáÕáõÃ»³Ý Ù»-
Õ³ó Ù»ñáó: ²ñ¹ª áրù Ç Ù»ñáó Ï³Ù Ûûï³ñ³ó ï¿ñ ÉÇÝÇ ²õ³Ý³Û ¨
½Ñ³ëï³ï»³É ·Çñë Ù»ñ Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û ¨ ß³ñ¿ï ³éÝáõ Ï³Ù...
Ý½áվ»³É ÉÇóÇ Ç ëñμáó ³é³ք»ÉáóÝ ¨ Ç ëñμáó Ñ³Ûñ³å»ï³ó. ÁÝ¹
Úáõ¹³ÛÇ ¹³ï³å³ñïÇ ¨ ÁÝ¹ ³ÛÉ Ë³ã³Ñ³Ýáõ³óÝ, ³Ù¿Ý¦:
436. æñí¿Å. ·ÇõÕ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ·³õ³éÇë Ç í»ñ³Û μ³ñÓñ

É»éÝ³Ó¨ ³é³å³ñÇ, áñ Ñ³ÛÇ Ñ³Ý¹¿å ¹³ßïÇÝ ¸áõÝ³Û. Ã»ñ¨ë ³Ûë
É»éÝ³Ó¨ ³é³å³ñ Çó¿ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç Ô³½³ñ³Û ö³ñå»óõáÛ Û³-
ÝáõÝ æñí¿Å É»ñÇÝ, ½áñ ¨ ¹Ý¿ êïáñ³·ñáõÃÇõÝÝ ÐÇÝ Ð³Û³ëï³-
ÝÇ (ÃÕÃ. 470) Ç ë³ÑÙ³ÝÇ ¹³ßïÇÝ ¸áõÝ³Û. ÑÇÝ »Ï»Õ»óÇ ëáñ³ Ç
ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ýó ÏáñÍ³Ý»³É Û»ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿Ý ¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇ
1679, Áëï ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç. ¨ Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ³õ»ñ³ÏÝ: ²ÛÅ-
Ù»³Ý »Ï»Õ»óÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï ß¿Ýùª Î³ÃáõÕÇÏ¿ ³Ýáõ³Ùμ ¨ μÝ³ÏÇãùÝ
Û³½·¿ Ð³Ûáóª ïáõÝù 22:
437. î³×³ñ³μ³Ï. ³ÛÅÙª ¸Åñ³μ³Ï. ïáõÝùª 21: ºÏ»Õ»óÇÝ
³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ. ÑÇÝ »Ï»Õ»óÇ ëáó³ ¨ë Ç
Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Û:
438. Î»³ÙñÇë. ïáõÝù՝ 41: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ ØÏñïãÇ: ºõ ¿ Ç Ïá÷³Íáõ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó Ç í»ñ³Û »ñÏáõó
ë»³Ýó ûñáó³Ó¨ ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý å³ï³ñ³·Ç. ã¿° Û³Ûï Ã¿ »°ñμ ¿
Ï³éáõó»³É ¨ ÛáõÙÙ¿. ³ÛÉ áñå¿ë ÝÏ³ïÇª ½ÏÝÇ »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³ÝÝ
»Õ»ÉáÛ Û³ÙÇÝ 1679: ²Ûë ·ÇõÕ áõÝÇ ½Ù»Í ³ÏÝ ³Õμ»ñ ³é³ï çñáÛ Ç
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëïáñáï¿ (ÛáñáõÙ ¨ ÇÝùÝ) Ù»ÍÇ ³é³å³ñÇÝ, áñ μ³-
Å³Ý¿ ½Îáï³Ûë Ç ë³ÑÙ³Ý¿Ý ¶³éÝõáÛ: ¼ÏÝÇ ²É³÷³ñë ·ÇõÕÇª Ñ³-
õ³Ý³Ï³Ý »ñ¨Ç Ã¿ ³Ûë ·ÇõÕ ¿, áñ Ç ÑÝáõÙÝ Ïáã¿ñ ²ÛÉ³μ»ñÇó Ï³Ù
²ÕμÇõñÇó ·ÇõÕ Ç Îáï³Ûë ·³õ³éÇ:
439. Ö³ÃÕé³Ý. ïáõÝùª 39: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êñμáÛÝ ¶¿áñ-
·³Û. ¨ ¿ ³Ûë ·ÇõÕ Û³ñ¨»ÉÇó Î»³ÙñÇë ·»Õç Ç ëïáñáïÇ í»ñáÛÇß»³É
³é³å³ñÇÝ:
440. ²Õ³ëûñ Ï³Ù ²Õ³½ûé: îáõÝùª 7: ´³ß·ÇõÕª ïáõÝù 29: Ø»ñÓ
Û³Ûë ·ÇõÕ μÕËÇÝ ³Õμ»ñ³ÏáõÝùÝ çñáÛ ³Ûëñ ·³õ³éÇ: ºõ ÁÝ¹ ÑÇõ-
ëÇë Çμñ¨ ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïÇ É»ñÇÝ Þ³ÙÇ-
ñ³Ù³Û Ç Íáó³õáñ ÇÝã ï»Õõáç ¿ ·»ñ»½Ù³Ýáõï ¨ ÏÇë³õ»ñ Ù³ï-
ñáõÝù ´ Ç ÝÙ³:
441. ²ñ³Ùáõë. Ç ÑÝáõÙÝª ²ñ³ÙûÝë ¨ Áëï áÙ³Ýó Ã»ñ¨ë ²ñ³ËáÛ½
(341): îáõÝùª 45: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û: ¸³õÇÃ ²
Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ Ç ·»Õç¿ ³ëïÇ ¿ñ, ßÇÝ»³ó ³ëï »Ï»Õ»óÇ ÷³é³-
½³ñ¹ ¨ ïáõÝ μÝ³ÏáõÃ»³Ý ÇÝù»³Ý, áñ ³ñ¹ Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Û: ºõ
·ï³ÝÇÝ Ù³ëÝ³õáñ áñÙáõÝù »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó ¨ Ç
ÏñáÛ ¨ ³ÝÛ³Ûï ·»ñ»½Ù³Ý ÝáñÇÝ ¸³õÃ³Û ², áñ ³é »Ï»Õ»ó»³õë
³Ù÷á÷»ó³õ: êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ Ù³ïáõéÝ ÇÝã ÏÇë³õ»ñ Ç í»ñ³Û
μÉñáÛÝ »Õ»ÉáÛ Ù»ñÓ Û³Ûë ·ÇõÕ ²ñ³Ùáõë, ÛáñáõÙ ·ï³ÝÇ »ÕÍáõ³Í
³ñÓ³Ý³·Çñ ³ÛëåÇëÇ.
§ÚÌ¼ (907) Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Âáñ·áÙ»³Ý, »ëª ¶ñÇ·áñ êÇõ-

Ý»³ó ï¿ñ, áñ¹Ç ì³ë³Ï³Û, ß³ï³Í³Ë ·³ÝÓÇõù ·Ý»óÇ Ç Ð³·³ñ³-
ó»³ó... ÁÝ¹ ÝÙÇÝ ¨ Ýáñá·»óÇ ½ëáñ...¦:
442. Þ³Ñ³å. ïáõÝùª 28: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇ: äïÕÝÇ. ïáõÝùª 13: Ú³Ûë ·ÇõÕ ·ï³ÝÇ ³õ»ñ³Ï Ù»ÍÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï
»Ï»Õ»óõáÛ Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýó: Ø¿Ñáõå. ïáõÝùª 4: ¾É³é. ïáõÝùª
26: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ: ²ëï ¿ ×³Ý³å³ñÑ
³ñùáõÝÇ ³Ýóáñ¹³ó: Üáñ·ÇõÕ. ïáõÝùª 16: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ´³ñó³μÇ. ïáõÝùª 29: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ
ÚáíÑ³ÝÝáõ: Î»ûù ՔÇÉÇë¿. ïáõÝùª 6: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ Úáí-
Ñ³ÝÝáõ: Ø»ñÓ Û³Ûë ·ÇõÕ Û³ñ¨ÙïÇó Ç í»ñ³Û μÉñ³Ï³Ó¨ ³é³å³ñÇª
ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ É»ñÇÝÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û ¿ ÷áùñÇÏ ï³×³ñ ·»Õ»óÏ³-
ß¿Ý ëñ³Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çõù, ³ÛÉ ãáõÝÇ ·ñáõ³Í ÇÝã Ñ³Û³óÇ Ï³Ù
³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ: àõëïÇ Ç ï³×Ï³Ï³Ý É»½áõ í»ñ³Ó³ÛÝÇ Û³ÛÝ
³ÝáõÝ:
443. Ò³·. ·ÇõÕ Ç ÑÝáõÙÝ Ç å³ïÙ³·Çñë. ¨ ¿ Û³ÛëÙ ·³õ³-
éÇ Û³ñ¨»ÉÇó ²éÇÝç ·»Õç: âÇ°ù ³ÛÅÙ ³ëï μÝ³ÏÇã Ñ³ñÏ³ïáõ
·»ñ¹³ëï³Ý³ó. ÛáñáõÙ Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ Ï³éáõóÇÝ
Û³ñùáõÝ»³ó ½Ù»Í³Ù»Í μÝ³Ï³ñ³Ýë ¹³ë³õáñ»³É Ï³ñ·³õ í³ëÝ
½ûñ³ó, áñù ¨ ·ï³ÝÇÝ ³ÛÅÙ ³ëï¿Ý ¨ Áëï Û³ïÏ³ó»³É Å³Ù³Ý³-
ÏÇÝ ÷á÷áËÇÝ ³ÛÉáõñ ¨ ³Ý¹ñ¿Ý ¹³éÝ³Ý: ºõ ¿ ï»ÕÇÝ Ç í³Û»Éáõã
¹Çñë Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ μÉñ³ÏÇ ÙÇáÛ, áõñ ·ï³ÝÇ ¨ ÑÇÝ »Ï»Õ»-
óÇ ·»Õçë Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ Ù»Í Ù³ë³Ùμ Û³õ»ñáõÃ»³Ý:
444. Ò³·³í³Ýù. ¨ëª í³Ýù ¶»ï³ñ·»É êáõñμ Üß³ÝÇ: ¾ Û³ñ¨Ù-
ïÇó Ñ³ñ³õáÛ Ò³·³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïÇ ³ÛÉ μÉñ³ÏÇ, ÛáñáõÙ
»Ý ´ ß¿Ýù ï³×³ñ³ó: ØÇÝ ÷áùñ Çμñ¨ Ù³ïáõéÝ ³ñï³ùáÛ ³õ»-
ñ³Ï³ó ï³ÝóÝ, áñáÛ ¨ ÷áùñÇÏ ·Ùμ¿ÃÝª Ã»ñ¨ë Û»ñÏñ³ß³ñÅáõ-
Ã»³Ýó, ³ÝÏ»³É ¹ÝÇ ³Ý¹¿Ý ³ÙμáÕç: ºõ ë³ ¿ áñ ³Ýáõ³ÝÇ Ù³ïáõéÝ
¶»ï³ñ·»É êáõñμ Üß³ÝÇ, ù³Ý½Ç å³Ñ¿ñ ³ÛÝ ëáõñμ Ýß³Ý »ñμ»ÙÝ
³ëï. ¨ ³ÛÅÙ ÇëÏ Ã¿å¿ï ¨ Û³õ»ñáõÃ»³Ýª ·Ý³Ý ÛáõËտë Ù»ñÓ³Ï³Û
μÝ³ÏÇãù Û³õáõñë ÛÇÝ³Ýó Û³ÝáõÝ ³ÛÝñ ëáõñμ Ýß³ÝÇ:
Ú³ñ¨Ùï»³Ý áñÙÝ Ýáñ³ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³-
Ý³·Çñ.
§Âí. âÐ¸ (1325):
Æ å³ñáÝáõÃ»³Ý ¼³ù³ñÇ³, ÃáéÝ ²õ³·ÇÝ, Ù»ùª ¸³õÇÃ ¨ ì³-
Ñ³å º÷³Ã³ ¨ áñ¹Çù Ù»ñ ´³Ñ³¹ÝÇÝ ¨ áñ¹Çù Ù»ñ ê³ïñÇÏ ¨
´³Ñ³¹ÇÝ ¨ ²õ¹áõÉ³í³Ûáõ ëáÛÝ áñ ³é ²ëïáõ³Í ¨ Ù»ñ ³ñ¨áõս
Ñ³Ù³ñ ÃáÕ³ù ½í³Ý³ó Ïáéëª ½Ù³ñ¹á, »½ÇÝ, Çßá. ½³Ù»Ý³ÛÝ ó»Õ
Ïáé ¨ ½Ñ³ë³ñ³... ùá ÙÇ³óáõó³ù. Ã¿ áù Ç ï»ñ³Ýó Ï³Ù ³õï³ñ³ó

Ï³Ù ³õ³·³ó Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Ûª Ù»ñ ³½·Ç Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿ ¨
Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ Ý½áí³Í. ½Î³Û»ÝÇÝ ¨ ½àõ¹³ÛÇÝ Å³é³Ý·¿ ¨
³Ù»Ý³ÛÝ ³½·³ó Ý³É³Ã ÉÇÝÇ. Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙÝ ³ñï³ùáõëï.
§Âí. ... Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ
Ð³Ûáó, ³Ù»Ý³ÛÝ í³ñ¹³å»ïûù »õ »åÇëÏáåáëûù ßÝáñÑ»ó³ù ½Ò³·
ÁÝÍ³Û ¶»ï³¹³ñÓ êáõñμ Üß³ÝÇë: ØÇ° áù ÇßË»ëó¿ Ñ³Ï³é³ÏÇÉ
Ññ³Ù³Ý³ó Ù»ñáó¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ³ñï³ùáõëï.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ØáÍ³Ï»Ýó ØÏñïÇãë Ò³·³í³Ý³ó
Ñ³Ý¹Ý (ë»ñÙն³ï»ÕÇùÝ) ·Ý»óÇ ¨ »ïáõ í³ËÙ ¶»ï³ñ·»É êáõñμ
Üß³ÝÇë. áí áù »ï ¨ ³é³ç ï³Ý¿ ¶ÖÄԸ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í
ÉÇÝÇ. ÃíÇÝ èØ¾ (1758)¦:
ÆëÏ ÙÇõë ï³×³ñÝ ÝáÛÝå¿ë Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó ¨ Ù»Í ¹ñáõ-
Ã»³Ùμª ÷áùñ ÇÝã Ñ»éÇ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Ñ³ñ³õáÛ Ù³ïñ³ÝÝ Çμñ¨
ï³ëÝ ù³ÛÉ Ñ³Ý¹»ñÓ ï³Ùμù μÝ³ÏáõÃ»³ÝóÝ ¨ å³ñëå³õÝ Çëå³é
Û³õ»ñáõÃ»³Ý ·ï³ÝÇ, áñáÛ ÑÇÙáõÝùÝ ¨»Ã ï»ë³ÝÇÝ: ¼ù³ñÇÝë Û³-
õ»ñ³Ï³ó ³ëïÇ í»ñ³ÍÇÝ Ç Ò³· Û³Õ³·ë Ýáñá· ßÇÝáõÃ»³Ýó ³Ý¹¿Ý:
²Ý¹³ëï³Ýù ³Ûëñ í³Ý³óª Ã¿ çñ³րμÇù ¨ Ã¿ áëïÇÝ ï»ÕÇù
(ï¿ÙÇ) »Ý ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Í ³ÛÅÙ ²ÃáéáÛ êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ (147):
445. ²ñ½ÝÇ, ½áñÙ¿ ÛÇß»ó³ù (341). ³õ»ñ³ÏÝ ³Ûëñ ·ÇõÕ³ù³-
Õ³ùÇ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ Ñ»éÇ Ûºñ¨³Ý³Û
ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Å³Ùë »ñÏáõë, Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ ¨ áõÝÇ
å³ñÇëå Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó. ïáõÝùÝ Çëå³é ¨ å³ñÇëåÝ Ù»Í Ù³-
ë³Ùμ Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Ý. Ç å³ñëåÇ ³Ý¹ ¿ ³õ»ñ³Ï »Ï»Õ»óõáÛ. ·áÝ
³ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ù³ïñáõÝù »ñÏáõ Ç ëñμ³ï³ß
ù³ñ³Ýóª áõñ ¿ ¨ ·»ñ»½Ù³ÝáõïÝ, Ûáñë ·áÝ ¨ Ë³ãíÇÙûù ßÇñÇÙù:
Ü³Ëù³Ý ½³Ùë ÇÝã Çμñ áõÃëáõÝ ·ï³Ý¿ÇÝ ³ëï¿Ý Ñ³Û³½·Ç μÝ³-
ÏÇãù, áñù ·³ÕÃ»³É Û³ÛÉ¨³ÛÉ ï»ÕÇë μÝ³Ï»ó³Ý, Ûáñáó áÙ³Ýù ³ñ¹
¨ë ÏáãÇÝ ³ñ½Ý»óÇù:
446. ¶ï³ÝÇÝ ¨ ï³×Ï³μÝ³Ï ·ÇõÕáñ³Ûù Û³ÛëÙ ·³õ³éÇ.
ø»³Ýù³Ýª ïáõÝù 16: ¼³ñª ïáõÝù 41: Ô³ñ³Õ³É³Ûª ïáõÝù
11: ÂáõÃÇ³ª ïáõÝù 19: ¸³Ù³·ÇñÙ³½ª ïáõÝù 14: ¶ÇõÉÇõ×³Ûª ïáõÝù
19: Â»½Ë³ñ³åª ïáõÝù 2: ²·³ñ³Ïª ïáõÝù 6: àÕç³μ»ñ¹ª ïáõÝù
17: øÇõ½³×Çùª ïáõÝù 3: Ø³Ý·Çõëª ïáõÝù 16: ¸³É³ÏÉáõª ïáõÝù
8: ø»³Ù³Éª ïáõÝù 6:
ÜÆ¶ ¶²ô²è Î²Ø Ü¶²îàôÜ
447. ²Ûë ·³õ³é áõÝÇ Ç Ñ³ñ³õáÛ ½²ñ³·³ÍáïÝ, Û³ñ¨ÙïÇó

½ÝáÛÝ É»³éÝ ²ñ³·³Í, Û³ñ¨»ÉÇó ½ì³ñ³ÅÝáõÝÇë ¨ Ç ÑÇõëÇëáÛ
½´³Ùμ³Ï³Óáñ (Ã»ñ¨ë Çó¿ ÒáñÝ ²ßáó³ó) ¨ ¿ ³ñ·³õ³Ý¹³ÑáÕ ¨
çñ³õ¿ïª Ù»Í Ù³ë³Ùμ Û³Õμ»ñ³Ï³Ýó, áñáÛ û¹Ý ¨ çáõñ ³éáÕç³ñ³ñ.
¨ »Ý ï»ÕÇù Ñáí³ëáõÝ, Ëáï³õ¿ï ¨ Í³ÕÏ³μ»ñ: ºõ áõÝÇ ³Ýï³é
ó³ÍáõÝ Ç É»ñÇÝëÝ ¨ Ç ÍáñÍáñëÝ ³ñ¨»É»³Ý ¨ ÑÇõëÇëáÛ. áõñ³Ýûñ ¨
Ñ³Ýùë åÕÝÓáÛ ¨ Ï³å³ñáÛ. ¨ ÍÍáõÙμ Ç ë³ÑÙ³ÝÇ ÇõñáõÙ Û³ñ¨»É»³Ý
·³·³ÃÇ ³Ý¹ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ (343): ²ñ¨Ùï»³Ý Ù³ëÝ ëáñÇÝ, áñ
³ÝÏ³ÝÇ ³é ëïáñáïáí É»ñÇÝ ²ñ³·³Íáõ, ¿ ¹³ßï³Ó¨. ÇëÏ ³ñ¨»-
É»³ÝÝ ¨ ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝ »Ý ·ñ»³° Ã¿ É»ñÇÝù ¨ Óáñù. ¹Çñù ëáñÇÝ ÁÝ¹-
Ñ³Ýñ³å¿ë ³é»³É μ³ñÓñ ¿ ù³Ý ½ë³ÑÙ³Ýë ßñç³Ï³Û ·³õ³é³ó:
àñáßÙáõÝù ·³õ³é³ó Áëï ÇÙÇù μ³ó³Û³Ûï »Ý ¨ ¿ ¹ÇõñÇÝ áñá-
ß»É ½³ÛÝëª Áëï áñáõÙ Ý³ËÝÇ Ñ³ñù ³õ³Ý¹»óÇÝ Ç ·ñáõ³Íë Çõ-
ñ»³Ýó, ³ÛÉ áñáßáõÙÝ ë³ÑÙ³Ý»½»ñ³ó ÝáóÇÝ ·ÇõÕûñ¿ÇõùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
¿ ÏÝ×Çé ³ÝÉáõÍ³Ý»ÉÇ ·ñ»³ Ã¿. ¨ ãÉÇÝÇ ×ßïûñ¿Ý áñáß»É, ½Ç Ã¿
³éÝáõÙù ½·»ïë áñáßáÕ ³ÛÝó, ·ÇõÕ, áñ Ç ÙÇ ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝ, Áëï
Ùï³ó ·ñáõ³Íáó Ý³ËÝ»³óÝ ³ÝÏ³ÝÇ Ç ÙÇõëÝ. ÇëÏ Ã¿ ³éÝáõÙù
½Ï³ï³ñë É»ñ³Ýó, ¹³ñÓ»³É ÝáÛÝ ¹Åáõ³ñáõÃÇõÝù »É³Ý»Ý ÁÝ¹³-
é³ç, áñåÇëÇ ¿ ÁÝ¹ ³Ûë ë³ÑÙ³Ý ¨ ÁÝ¹ ì³ñ³ÅÝáõÝÇë: ²å³ù¿Ý
Û³ÛëÙ í³ÛñÇ áãÇÝã Ñ³Û»ó»³É ÁÝ¹ ³ÛÅÙ»³Ý áñáßÙáõÝë Ç Û»ïÇÝ ¨
Ç Ý»ñÏ³Û ÇßË³ÝáõÃ»³Ýó, ¹Ý»Ùù å³ñ½³å¿ë ÙÇçáó ³Ûëó »ñÏáõó
·³õ³é³ó ½·»ïÝ Ðñ³½¹³Ýª áñáÛ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ ¨ ëáÛÝ ÜÇ·
·³õ³é:
¶ÇõÕûñ³Ûù, áñù ³ÝÏ³ÝÇÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ ø³ë³Õ ·»ïáÛ
448. ²õ»ñ³ÏÝ æ³ÝÕáõ Ïáã»ó»³É ø³ñí³Ýë³ñ³ÛÇ, áñ ¿ Û»½»ñ

³Ûëñ ·³õ³éÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ Ç í»ñ³Û ×³Ý³å³ñÑÇÝ, áñ ï³-
ÝÇ Ç ÞÇñ³Ï:
449. Ø¿ÉÇùÇ ·ÇõÕ. μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáóª ïáõÝù 41: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ êñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ:
450. î³Ù³ÏÇñÙ³½. ïáõÝùª 7: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êñμáÛÝ ê³Ñ³-
Ï³Û ä³ñÃ¨Ç: ì³ëÝ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý ·»Õçë ³ë»Ý Ã¿ ³ÛÝù³Ý
·Çñ³Ý³Ý ³Ý³ëáõÝù ÙÇÝã¨ ãÏ³ñÇÉ Ùï³Ý»É ÁÝ¹ ¹ñáõÝë ï³ÝóÝ,
í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ ³ë»Ý ¨ë î³Ý³ Տ³Ù³ÏÇñÙ³½:
451. ø³ë³Õ. ·ÇõÕ Ç ·ÉáõË ³Ý¹ ·»ïáÛÝ, áñ Û³ÝáõÝ ·»Õçë

³Ýáõ³ÝÇ ÝáÛÝå¿ë ø³ë³Õ, ½áñ Ç ù³ÝÇ ï»ÕÇë Û³é³ç μ»ñ¿ ¼³-
ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· Ç ä³ïÙáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ¨ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë
ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó. ³ÛÉ ³ÛÅÙ ÏáãÇ ä³ß ²å³ñ³Ý Áëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝ:
îáõÝùª 39: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êñμáÛ Ê³ãÇ ¨ ¿ Ï³éáõó»³É Ç ÑÇÝ Å³-
Ù³Ý³Ï³ó μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ç Ë³ñï»³É Ù»Í³Ù»Í íÇ-
Ù³ó ³é³Ýó ë»³Ý. ¨ ¿ Ã»ñ¨ë ·áñÍ ×³ñï³ñ³å»ïÇÝ, áñ ßÇÝ»³ó
½»Ï»ղ»óÇëÝ Üáñ³ïáõ³ó ¨ ¶³ÝÓ³Ï³Û Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ, ½Ç ¿ Áëï
Ó¨áյ ÝáóÇÝ. ËáÝ³ñÑ»³É ¿ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³ª ½áñ Ç ÝáñáÛ ÷³Ûï³-
Û³ñÏ ³ñ³ñÇÝ μÝ³ÏÇãùÝ:
452. ØáõÉùÇ ·ÇõÕ: îáõÝùª 14: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáõÑõáÛ
453. øÇõÉÉáõ×³Û. ïáõÝùª 33: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ:
454. â³ÙñÉáõ. ïáõÝùª 46: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û:
Ú³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë Ç í»ñ³Û ù³ñáõï μÉñ³ÏÇ ÙÇáÛ ·ï³ÝÇ μáÉáñ³Ï
ß³ñ³ù³ñ ÇÝã ¨ áõÝÇ ï»ÕÇ ÙïÇó. Û³ñ¨ÙïÇó ß³ñ³ù³ñÇÝ ³ñ¨»É»³Ý
»¹»³É Ï³Û Ñ³ïáõ³Í ëÇõÝ³Ó¨ ³ñÓ³ÝÇ, ÛáñáÛ »ñÏáõ ÏáÕÙ³ÝëÝ »Ý
ù³Ý¹³Ïù Ïé³ÝÇ. Ç ÙÇÝ Ó¨³óáõó»³É ¿ Ã¨³ï³ñ³Í ³Ûñ Ù³ÝÏ³Ñ³-
ë³Ï ³ñ¨»É»³Ý Ñ³Ý¹»ñÓÇõù ¨ Ñ³ë³Ï Ýáñ³ »ñÏÃ½³ã³÷. Ç Ý»ñùáÛ
áïÇó ³Ûëñ ³Ûñ³ñÓ³ÝÇ »ñÏáõ ï»ÕÇù ÷áñ³ÍáÛù ¹³ßËáõñ³Ý³Ó»õ,
ÇëÏ Ç ÙÇõëáõÙÝ ÝáÛÝå¿ë »ñÏáõ ¹³ßËáõñ³Ý³Ó¨ ÷áëáñ³Ï»³É ï»-
ÕÇù ¨ Ç ÙÇçáóë ÝáóÇÝ ÷³թáÛÃù ¹ñáõ³·»³É ·ÍÇó. ¨ ÙÇõë »ñÏáùÇÝ
ÏáÕÙ³ÝùÝ ³ÝÑ³ñÃ. »Ã¿ ÉÇÝ¿ñ ³ÙμáÕç ³Ûë ëÇõÝ³Ó¨ ³ñÓ³Ýª áñáÛ
Ù»Í Ù³ëÝ ã·ï³õ ³Ý¹¿Ý, Ï³ñ»ÉÇ ¿ñ ³ë»É ÇÝã. ³ÛÉ ³ÛÝáõ ³Ù»Ý³ÛÝÇõ
»ñ¨Ç ÙÝ³ó»³É Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó ³ÝïÇ Ñ»Ã³ÝáëáõÃ»³Ý:
455. ²ÉÇùáõã³Ï. ïáõÝùª 62: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ Ê³ãÇ: ²Ûë
·ÇõÕ ·ï³ÝÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ëïáñáïÇ ÷áùñÇÏ ³é³å³ñÇÝ, áñ μ³Õ-
Ï³ó»³É ¿ ÛÇÝã ÇÝã ù³ñáõï μÉñ³Ï³ó ³ÕË³Ë»Éáó ÁÝ¹ Çñ»³ñë Ç
í»ñáõëï ³ÝïÇ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë »ñÏ³ÛÝ»³É. Ûëïáñáï¿ ³ÝïÇ μÕËÇÝ
³Ï³Ý³ÏÇï çáõñù Ûáñ¹³Ñáë ë³éÝáñ³Ï ³Õμ»ñó:
456. Â¿ù¿ñÉáõ. ïáõÝùª 18: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáõÑõáÛ
457. Ô³Ý½³ý³ñ. ïáõÝùª 50: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáõÑõáÛ ²ë-
ïáõ³Í³ÍÝÇ: ²ëï μÝ³ÏÇ Ø¿ÉÇù ÏáãÙ³Ùμ å³ïáõ³õáñ μÝ³ÏÇãÝ
³Ûëñ ·³õ³éÇ:
458. ÞÇñ³Õ³É³Û. ïáõÝùª 38: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ Ø»éÏ»-
éÇáëÇ, áñ ¿ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ Ï³ñÇ ³ÝÓáõÏ
í³ëÝ ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ: àõëïÇ Ùï³¹ñ»³É »Ý μÝ³ÏÇãùÝ ßÇÝ»É Ç ÝáñáÛ

³ÕûÃ³ï»ÕÇ Ç Ù¿ç ï³Ýó ·»ÕçÝ: ²Ý¹ñ ¨ë ù³Ý ½³Ûë Ù³ïáõéÝ Ç
μ³ñÓñ ï»Õõáç ¿ ³ÙñáóÇÏ ÇÝã ÛáñÓ³ù³ñ Ïé³Ý³Ïá÷ íÇÙ³ó ¨ Ç
ãáñ»ëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ ãáñù Ñ³ëï³ïáõÝ μñ·áõÝù Ïñ³ÓáÛÉù: ºõ áñå¿ë
ÝÏ³ïÇ, ¿ ·áñÍ ÑÇÝ Ý³ËÝÇ Ð³Ûáó Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ Ñ»Ã³Ýáëáõ-
Ã»³Ý ¨ ï»ÕÇ ³å³ÑáíáõÃ»³Ý Ý³ËÝÇ Ã³·³õáñ³ցÝ Û³Ù³ñ³ÛÝÇ,
½Ç á°ã ³ÛÝù³Ý ³ëÇ ³Ùñáó, áñù³Ý å³É³ï Ï³Ù ³å³ñ³Ý ÇßË³-
Ý³õáñÇ áõñáõÙÝ, ù³Ý½Ç ãáñ»ùÏáõëÇ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ Ýáñ³ ã¿°
³õ»ÉÇ ù³Ý ÇÝÝ Ñ³ñÇõñ ù³é³ÏáõëÇ ·³½ å³ñëÇó ¨ μ³óÇ ãáñÇó
μñ·³ÝóÝª ï³ñ³ÍáõÃÇõÝ ÙÇçÇÝ ï»ÕõáÛ Ýáñ³ É»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ
Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ »ñÏμ³ÅÇÝ: ºõ ·ï³ÝÇÝ ï³Ï³õÇÝ ÑÇÙáõÝù ë³É³-
ÃáéáóÝ Ï³Ù³ñ³ó ÁÝïÇñ ï³ß³Íáõ Ç ÝáÛÝ ÛáñÓ³ù³ñ íÇÙ³óÝ ¨
ս»³ÙμùÝ ÙïÇó ¹ñ³Ý ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë: àõëïÇ ¨ ã¿° ûï³ñ ³ë»Éª ÁÝ-
Ï³É³õ ³Ûë ·³õ³é »ñÏñáñ¹³μ³ñ ½³ÝáõÝ Çõñ Ç ßÇÝáõ³ÍáÛ ³ëïÇ
³å³ñ³ÝÇóª ²å³ñ³Ý:
459. ä³½³ñ×áõÕ. ïáõÝùª 21: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáõÑõáÛ
460. Ô³É³Û×Ç. ïáõÝùª 7: ²ëï ï³Ï³õÇÝ á°ã ·áÛ »Ï»Õ»óÇ: Æ ÙÇ-
çáóë ³Ûëó »ñÏáõó ·ÇõÕûñ¿Çó ¿ ³õ»ñ³Ï Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù å³Ý-
¹áÏÇ, áñáÛ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏùÝ Çëå³é Çç»³É »Ý: Î³Ý Ù»Í Ù³ë³Ùμ
ãáñ»ùÏáõëÇ áñÙáõÝùÝ ¨ յ³ÙμáÕçáõÃ»³Ý: ¸áõéÝ Ýáñ³ Ç Ñ³ñ³õáÛ
Ï³Ù³ñ³Ï³å: Æ í»ñ³Û ¹ñ³Ýë Ç ï³ß³Íáõ ß³ñ³ù³ñÇ ³Ý¹ áõÝ¿ñ
³ñÓ³Ý³·Çñ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ñ³Û³óÇ ï³éÇõù, ³ÛÉ áÙ³Ýù Ç ù³ñ³Ýó
³ÝïÇ ³ÝÏ»³É ¨ ³ÝÑ»ï³ó»³É: ºõ ÙÝ³ó»³É ù³ñ³ÝóÝ ·ñáõ³Í
¨ë »ÕÍ»³É Ç ÃßÝ³Ù»³ó ÑÝáõÃ»³Ý. áõëïÇ μ³óÇ Ãáõ³Ï³Ý¿Ýª áñ
Ç ëÏëáõ³ÍÇ ³Ý¹, ã»Õ¨ ÁÝÃ»éÝáõÉ ½³ÛÉ ÇÝã: ºõ ¿ñª §àÎ´ (1213)¦:
ºõ áñå¿ë óáõó³Ý¿ Ãáõ³Ï³ÝÝª Ï³éáõó»³É ¿ ³Ûë å³Ý¹áÏ Û³õáõñë
ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ³ÛëáóÇÏ ÏáÕÙ³Ýó ì³ã¿Ç ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇª áñ¹õáÛ
ê³ñ·ëÇ, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ ¼³ù³ñÇ³ êå³ë³É³ñÇ ¨ ÏáãÇ ³ÛÅÙ
³Ûë å³Ý¹áÏ Û³ÝáõÝ ·»Õçëª Ô³É³Û×áõ ø»³ñí³Ýë³ñ³Û:
461. äÉË¿ñ. ïáõÝùª 30: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
462. Ô³ñ³ùÇÉÇë³Û. ïáõÝùª 30: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáõÑõáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²ëï »Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ç Ïá÷³Íáõ Ë³ñï»³É
ù³ñ³Ýó »Ï»Õ»óÇª áñ ³ÛÅÙ Çëå³é ³õ»ñ»³É Ï³Û. ¨ ù³ñÇÝù ßÇÝáõ³-
ÍáÛ ÝáñÇÝ ·áÉáí ë»³õª Ïáã»ó»³É ¿ ³Ûë ·ÇõÕ Û³ÛÝ Û³ÝáõÝ, ½Ç Ï³Ý
Ù³ëÝ³õáñ áñÙáõÝù:
463. Ôáõß×Ç. ïáõÝùª 14: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇ:
464. ²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É1. îáõÝùª 22: ²Ûëå¿ë ÏáãÇ Ç í³Õáõó ³Ý-

ïÇ Û³ÝáõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ »Õ»ÉáÛ ³Ý¹¿Ý ¨ ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ Û³ñ¨»É»³Ý
»½»ñ ø³ë³Õ ·»ïáÛ: ´Ý³ÏáõÃÇõÝù ï³ÝóÝ »ñÏ³ÛÝ»³É »Ý ³é ù³-
ñ³ï³Ï³õÝ ¨ »Ï»Õ»óÇÝ Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ հ³Ý¹»ñÓ ³ÝÙÇçáó Û»½»ñ
·»ïáÛÝ Ç μ³ñÓñ ¹ñáõÃ»³Ý ¨ ³ÝÏ³ÝÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇë É»ñÇÝÝ
²ñ³ÛÇ: î³×³ñÝ, áñ ³Ýáõ³ÝÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ Áëï ³ñÓ³Ý³·ñÇÝ, ¿
³ÝëÇõÝ, ÷áùñ ¹ñáõÃ»³Ùμ ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»-
ÉáÛ, ½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ³õ³Ý¹³ïáõÝë, ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëª ³ñ¨Ùï»³ÝÝ
ÁÝ¹ Ù¿ç ·³õÃÇÝ, ÇëÏ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ, áñ í³ëÝ ³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ý ÷áùñÇÏ
Ù³ïñ³Ýó, ÑÇõë»³É ¿ Ç Û»ïÝáó ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ùμù: ²Ûë ï³×³ñ
÷áùñ Î³ÃáõÕÇÏ¿Çõ ßÇÝ»ó³õ Ç øáõñ¹ ³ÝáõÝ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý¿ª
áñ¹õáÛ ì³ã¿Ç, áñáÛ ¨ շÇÝáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ·ï³ÝÇ ÛáñÙÝ Ñ³-
ñ³õ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý ³Ý¹ñ ù³Ý ½μ³ñ³õáñ ¹ñ³ÝÝª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑûù ¨ áÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª øáõñ¹ ÇßË³Ý³ó
ÇßË³Ý, áñ¹Ç Մեծին ì³ã¿Ç ¨ Ï»Ý³ÏÇó ÇÙ ÊáñÇß³Ñ՝ ¹áõëïñ Ø³ñ½-
å³Ý³, ßÇÝ»ó³ù ½ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿ë ÛÇß³ï³Ï Ñá·áó Ù»ñáó, ³Ù»-
Ý³ÛÝ ½³ñ¹áõù ½³ñ¹³ñ»ó³ù. ïáõ³ù ÁÝÍ³Û ½Ù»ñ ·Ý³Í ³Û·ÇÝ Ç
ö³ñåÇ. ²ª Êáõå³Ý ²õß³Ï³Ý, ² ³Û·Ç Ç Î³ñμÇ, ²ª ÞÇÝ³Ï³Ý, ¶ª
àÕç³ïáõÝ... àÔ¶ (1244) ÃáõÇë¦:
¶³õÇÃ ëáñ³՝ ³ÛÝ ¿ ¹ñëÇÝ ï³×³ñÝ, Ï³éáõó»³É ¿ Ç í»ñ³Û ãá-
ñÇó Ù»Ý³ëï³ÝÇ ë»³Ýó ¨ ¿ í³Û»Éã³Ó¨, ³ÛÉ ³ÛÅÙ Ï³Û Çμñ ÏÇë³õ»ñ:
âáõÝÇ ³é³ÝÓÇÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ÇÝã ßÇÝáõÃ»³Ý. ¨ Ã»ñ¨ë ßÇ-
Ý»³ó ½ë³ ÝáÛÝ ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÝ øáõñ¹ ÁÝ¹ Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÇÝ, ½Ç
Û³ÛÝ Å³Ù³Ý³ÏëÝ ³é³õ»É³å¿ë ï»ë³ÝÇ ßÇÝáõÃÇõÝ ·³õÃ³ó Ï³Ù
ï³×³ñ³ó ÏÇó ÁÝ¹ ÇëÏ³Ï³Ý »Ï»Õ»óÇëÝ, áñå¿ë Ç Ù»Ý³ëï³ÝëÝ Úû-
Ñ³Ý³í³Ý³ó, ê³ÕÙáë³í³Ý³ó, Ð³éÇ×áÛ í³Ý³ó ¨ ³ÛÉÝ, áñù Û³ÛÝÙ
¹³ñáõ Ï³éáõó³Ý:
ÎÇó Ç Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ »Ý ÷áùñÇÏ Ù³ïéáõÝù Ï³Ù
Ëñ×ÇÃù Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó. Ç í»ñ³Û ¹ñ³Ý ÙÇáÛ Ç Ýáó³Ý¿ ·ï³ÝÇ
·ñáõ³Í Ýáñá·áõÃ»³ÝÝª Áëï ³ÛëÙ.
1 ²õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿, Ã¿ Ç Ï³éáõó³Ý»É ½³Ûë ï³×³ñ ³Ù÷á÷»óÇÝ Ç ÑÇÙ³Ý ë»Õ³ÝáÛÝ
ëñμáÛ ½ÏáÕ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ³é³ù»ÉáÛ. ¨ë ¨ ½Ù³ëÝ ÇÝã Û²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É Ë³ã¿Ý
øñÇëïáëÇ: ºõ í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ »Ï»Õ»óÇÝª ²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É êáõñμ Üß³Ý, ½áñ ³ÛÅÙ
³Ýáõ³Ý»Ý μÝ³ÏÇãùÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ:
ºõë ³õ³Ý¹Ç, Ã¿ »ñμ»ÙÝ áÙÝ Ç Ñ³Û³½·Ç μÝ³Ïã³ó ï»ÕõáÛë å³ï³Ñ»³É áõÙ»ÙÝ
³ÛÉ³½·õáÛ Ç ×³Ý³å³ñÑÇ, Ñ³ñó»³É »Õ¨ Ã¿ áõëïÇ ·³ë. ï³Û å³ï³ëË³ÝÇª
²ÉÉ³Ñ ïÇõßïÇï¿Ý: ´³ñÏ³Ý³Û ³ÛÉ³½·ÇÝ ÁÝ¹ Ýáñ³Éáõñ å³ï³ëË³ÝÇÝ ¨
Ñ³ñÏ³Ý¿ ½Ý³ ¨ ËáÅáé»³É ¹ÇÙûù ëïÇå¿ ³ë»É ½ëïáÛ·Ý. ³ÛÉ Ýáñ³ ËáñÑñ¹աÍ»³É
ÁÝ¹ ÙÇïë, Ã¿ª ²ëïáõ³ÍÁÝÏ³É, ²ëïáõ³Í ÁÝÏ³õ Ï³Ù ³ÝÏ³õª ÝáÛÝ ¿ ³ë»É. ²ÉÉ³Ñ
ïÇõßïÇõ: ¸³ñÓ»³É ½ÝáÛÝÝ å³ï³ëË³Ý¿. ¨ ³ÛÉ³½·õáÛÝ áã ÇÝã Ñ³ëÏ³ó»³Éª
ÃáÕáõ ½Ý³ Ç μ³ó: ¼Ç áñå¿ë Û³ÛÝÅ³Ù ¨ ³ÛÅÙ ¨ë áÙ³Ýù Ç é³ÙÏ³ó ³ë»Ýª
²ëïáõ³ÍÁÝÏ»É:
§Æ àÌ¼ (1207) ÃíÇë Ýáñá·»ó³õ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë ¨ Ñ³ëï³ï»-

ó³ù ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë ï¿ñ ¶ñÇ·áñ, ºÕÇ³½³ñ, ì³ñ¹³.,
ÚûÑ³Ý, Ð³ñ. Ì»ñÃ³. ²ëïáõ³Í³ï. Àéëï³Ï. ê³ñ·. ö³. ¨ ³ÛÉ
ÙÇ³μ³Ý³óë, áñ Ñ³ëï³ï»ó³ù ½áõËï ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý Ñá·áó Ù»-
ñáó... ëáõñμ »Ï»...¦:
Æ Ãáõ³Ï³Ý¿ ³Ûëñ ·ñáõ³ÍáÛ »ñ¨Ç Ã¿ Ý³Ëù³Ý ½ßÇÝáõÃÇõÝÝ
Ç øáõñ¹ ÇßË³Ý¿ ·áÛñ ³ëï »Ï»Õ»óÇ ¨ ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ïáõë³ÏñûÝ
»Õμ³ñó: àõëïÇ ¨ ³ÛÝ ßÇÝáõ³Í »Õ»³É ¿ ÏñÏÇÝ Ï³éáõóáõÙÝ ¨ á°ã
Ýáñ³å¿ë ¨ ³é³çÇÝ ÑÇÙÝ³ñÏáõÃÇõÝ:
Æ ßñç³Ï³Ûë ³Ûëñ ï³×³ñÇ »Ý ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó ¨ Ù»Í³Ù»Í Ë³ã-
íÇÙûù ßÇñÇÙù, Ûáñáó áÙ³Ýù ³ÝÏ»³Éù ¨ μ»Ï»³Éù ¨ áÙ³Ýù Ï³Ý
ï³Ï³õÇÝ Ç Ï³Ý·áõÝ. ¨ ÙÇáÛÝ ÏÇë³μ»Ï íÇÙÇÝ ·ñáõ³Íª Áëï ³ÛëÙ.
§Æ Ãí. àÎÂ [1220], Ç Ï³Ùë ²ëïáõÍáÛ, »ëª ÚáÑ³Ý¿ë, áñ »ïá
Ï³ÝÏն»É ëáõñμ Ýß³Ýë ²ëïáõ³Í³ïñá ù³Ñ³Ý³...¦:
465. ²÷Ý³·»Õ. Û³Õ³·ë áõÝ»ÉáÛ ëáñ³ Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó ½»ñÏáõë
÷áùñÇÏ Óáñ³Ïë μ³ó»³Éë Ç Ñ»Õ»Õ³ó. ïáõÝùª 44: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ
êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
¶ÇõÕûñ³Ûù, áñù ³ÝÏ³ÝÇÝ Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝ
466. Ô³ñ³ÝÉÁղ ·ÇõÕ. Ñ³Ý¹¿å ø³ë³Õ ·»Õç: îáõÝùª 19: ºÏ»Õ»-

óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ:
467. Ð³×Çå³Õñ. îáõÝùª 10: ºÏ»Õ»óÇ á°ã ·áÛ ï³Ï³õÇÝ:
468. ê³Ù³¹³ñíÇß. îáõÝùª 14: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ êï»-
÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ:
469. ÆÙñÉáõ. îáõÝùª 18: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ Ú³ñáõÃ»³Ý:
470. ¶ÇõÉ³åÉÇ. îáõÝùª 24: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ ÚûÑ³Ý-
Ýáõ:
471. î³Ù×Éáõ. îáõÝùª 29: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇ: ²Ûë ·ÇõÕ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙÝ ³Ûëñ ¹³ßïÇ, Û³ñ¨Ùï»³Ý
ëïáñáïÇ É»ñÇÝ, áñ »ñÏ³ÛÝ»³É Ç ÑÇõëÇëáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, μ³Å³Ý¿
½³Ûë ·³õ³é Û»ñÏáõë Ù³ëáõÝë. ¨ ¿ Ç Íáó³õáñ ï»Õõáç, ½Ç Ç ÑÇõëÇ-
ëáÛ ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ »Ý ¹Çõñ³·Ý³ó ³é³å³ñù:
ºÏ»Õ»óÇ ³Ûëñ ·»Õç Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó ¨ ¿ ÏñÏÇÝ. ÙÇçÇÝ ï³-
×³ñÝ μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñ ¨ ³ÝëÇõÝ. áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ëñμ³½³Ý ËáñÑñ-
¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë Ñ³Ý¹»ñÓ í»ñÝ³Û³ñÏûù, Ñ³Ý¹¿å
áñáó Û³ÝÏÇõÝëÝ ³ñ¨Ùï»³Ý »Ý ÝáÛÝå¿ë ³õ³Ý¹³ïáõÝù Ñ³Ù³Ï Ç
Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó: àõÝÇ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏ¿, μ³Ûó ù³Ûù³Û»³É. ï³×³ñÝ Ç
Ý»ñùáõëï Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý, ³ÛÉ ³ñï³ùáõëï ÛáñÙáó Ýáñ³ ³ÝÏ»³É

Ï³Ý ÇÝã ÇÝã ù³ñÇÝù, ÇëÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý ÷³Ûï³Û³ñÏ ³ñ³ñ³õ Ç Ýá-
ñáÛ. áõÝÇ ¨ ï³×³ñ ³ñï³քÇÝ, ³ÛëÇÝùÝ ·³õÇÃ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ÙÇ³ë-
ï³ÝÇ ë»³Ýó Ù»Í ¹ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý ½ÙÇçÇÝÝ, μ³Ûó Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÝ
áñ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó Çëå³é ËáÝ³ñÑ»³É ¹ÝÇ ³é ï»Õ»³õÝ ¨
ÇÝã ÇÝã ï»ÕÇù áñÙáó Ýáñ³. ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý Ù»Í³-
·áñÍ ï³×³ñÇë É»³É ¿ Ç í»ñ³Û Ù»Í³í¿Ù í»ñÇÝ μ³ñ³õáñÇ ¹ñ³Ý
ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ ³ñï³ùáõëï, ³ÛÉ Û³Õ³·ë ³ÝåÇï³ÝáõÃ»³Ý íÇÙÇÝ
Çëå³é ³ÝÑ»ï³ó»³É »Ý ï³éùÝ μ³½Ù³ïáÕª Û³ÝÓñ¨³ó ¨ Ñ³½Çõ
·ï³ÝÇÝ º Ï³Ù ¼ ï³éù Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý ¨ ÙÇõëùÝ ÑÇÙÝáíÇÝ áãÝ-
ã³ó»³Éù. áõëïÇ ã»Õ¨ ÁÝÏ³ÉÝáõÉ ½Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝãª Ã¿ »°ñμ Ï³Ù
ÛáõÙÙ¿° Ó»éÝ³ñÏ»³É, Ã¿¨ Ó¨Ý Ï³éáõóÙ³Ý óáõó³Ý¿ ÉÇÝ»É Ç ëÏÇ½μÝ
³Ý¹ Ä¶-ñ¹ ¹³ñáõ. ·ï³ÝÇÝ »ñÏáõ ¨»Ã ¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó ³ñÓ³Ý³-
·Çñù Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ³ñï³ùáõëï ÛáñÙÝ ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ, áñù
»Ý.
§Æ ÃáõÇë àÌ¾ (1208): Î³Ù³õ μ³ñ»ñ³րÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ØËÇ-
Ã³ñ Í³é³Û øñÇëïáëÇ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ½ÇÙ Ñá·»å³-
Ñáõëï »ïáõ ëáó³ ¨ ëå³ë³õáñù ëáñ³ Ëáëï³ó³Ý å³ï³ñ³·»É
½øñÇëïոë Ç ï³ñÇÝª »ÕÇ³Ï³ÝÝ ß³μ³Ã ³õñÝ. Ï³ï³ñÇãù Ññ³Ù³-
Ý³ó Ù»ñáó ³õñÑÝ»³É »ÕÇóÇÝ. ¨ Ë³÷³Ý»Ý, Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿
³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Ú³ñ¨»Éë ³ÛÝñ ³ñÓ³Ý³·ñÇ.
§Î³Ù³õ ²ëïáõÍáÛ, »ëª êá½Ï ²ßï³ñ³Ï»óÇ, »ïáõ ½ÇÙ ³Û·Çë
Û²ëïáõ³Í³ÍիÝë. ¨ ëå³ë³õáñù ëáñÇÝ Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³ñ¿ն º
[5] ³õñ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë ½²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ß³μ³Ã ³õñ...¦:
Àëï Ùï³ó ³ñÓ³Ý³·ñ³óë »ñ¨Ç Ã¿ ¿ñ ³Ûë ï»ÕÇ Ñéã³Ï³õáñ
Ù»Ý³ëï³Ý ÇÝã. ½Ç ¨ ßáõñç ½ï³×³ñ³õÝ ·ï³ÝÇÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ÑÇ-
ÙáõÝù å³ñëåÇ Ýáñ³ Ç ÏñáÛ ¨ Ç ù³ñ³Ýó, áñù í³ëÝ í³Õ»ÙÝÇ ³õ»-
ñ³Ý³óÝ ³ÝÏ»³É »Ý ÁÝ¹ ßÇÝáõ³Íáíù ï³ÝóÝ μÝ³Ïã³ó. ÝáÛÝå¿ë
¨ ï»ÕÇù ë»Ý»Ï³óÝ ÏñûÝ³õáñ³ó. ¨ Áëï áñáõÙ μÝ³ÏÇãùÝ Ç Ýáñ
·³ÕÃ³Ï³Ý³óª ãáõÝÇÝ ½³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ÇÝã Ç Ù³ëÇÝ ³Ûëñ ï³×³ñÇ
¨ Û³ïÏ³ó»³É ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ý Ýáñ³ Ï³Ù ·»ÕçÝ:
àõÝÇ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ñ¨»ÉÇó ½·»ñ»½Ù³Ýáõï ÑÇÝ ³õáõñó,
áñáÛ Ù³ïáõéÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ³õ»ñ»³É Ï³Û ¨ ÙÇ³ÛÝ ÑÇõëÇë³-
ÛÇÝ áñÙÝ Ýáñ³ ·ï³ÝÇ Ç Ï³Ý·áõÝ ³é³Ýó ÇÝã ·ñáõ³ÍáÛ, ÝáÛÝå¿ë
¨ ï³å³Ý³í¿ÙùÝ: Ø»ñÓ Û³Ûë áñÙÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ Ï³éáõó»³É Ï³Û Ù»Í
Ë³ãí¿Ù ÁÝïÇñ ÷áñ³Íáõ. ßáõñç ½áñáí ¨ ÑÇõëáõ³Í ï³ß³Íáõ ù³-
ñ³Ýó Ñ³Ý¹»ñÓ Ïñáí. Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ ³Ý¹ª ³Ý¹ñ ù³Ý ½Ï³-

ï³ñ ÷áñ³Íáõ Ë³ãíÇÙÇÝ Ç í»ñ³Û ÑÇõë³Íáõ ù³ñ³ÝóÝ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§¼ØËÇÃ³ñÇãë ²õß³Ï³ÝóÇ áñÃ»í³... Çß»¦:
Ú³ñ¨»ÉÇó Ñ³ñ³õáÛ ·»Õçë ¿ Óáñ³Ï ÇÝã ³Ýï³éáõï, ½áñÙ¿
³ÛÉ³½·Çù ³ë»Ý Ø³Ññ³ë³ ï¿ñ¿ëÇ (ì³ñ¹³å»ïÇ Óáñ):
472. ØûÉÉ³Õ³սÙ. îáõÝùª 24: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáóÝ ä»ïñáëÇ
¨ äûÕáëÇ:
473. Ô³ñ³åáõÉ³Õ. îáõÝùª 23: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáõÑõáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ºõ ¿ ³Ûë ·ÇõÕ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëïáñáïÇ É»ñÇÝÝ ²ñ³-
ÛÇ:
474. ê³ãÉáõ. îáõÝùª 25: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇ:
475. Ô³ñ³ç³í¿ñ³Ý Ï³Ù Ô³ñ³çûñ³Ý. ÛëïáñáïÇ ³ñ¨»É»³Ý
ÑÇõëÇëáÛ É»ñÇÝÝ ²ñ³ÛÇ: îáõÝù Ç Ð³Ûáóª 9: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: îáõÝù Ç ï³×Ï³óª 29:
476. Ð³Ù³ÙÉáõ ¨ ¾Ûí³½ ³ÉÁ: ÎñÏÇÝ ·ÇõÕûñ³Ûù Û³ñ¨Ùï»³Ý
ëïáñáïÇ É»ñÇÝ ²ñ³ÛÇ: Ú³é³çÇÝÝ 9 ïáõÝù ¨ յ»ñկրáñ¹ÇÝª 8: ºñÏá-
óáõÝóÝ μÝ³ÏÇãù ¨ë Ç ï³×Ï³ó:
477. ´³μ³ùÇշÇ. îáõÝùª 9: øÇñ³×Éáõ. îáõÝùª 28: ø»³É³ß ø»³Ýï.
îáõÝùª 11: ÂÕáõï. îáõÝùª 11: ø»³É³շ³Ý Ï³Ù ø³ñ³ß³Ù: Ú³ñ¨Ù-
ï»³Ý »½»ñ Ç ù³ñ³÷³Ý ÓáñáÛÝ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ: îáõÝùª 7:
478. Æ í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½´³μ³ùÇßÇ ·ÇõÕ Ñ»éÇ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù
Ç ÍáñÍáñë É»ñÇÝÝ ¿ ëÇõÝ³½³ñ¹ ÷³é³óÇ ï³×³ñ. ßáõñç ½áñáí ¨
ë»Ý»³Ïù ÏñûÝ³õáñ³ó. ³ÛÉ áñå¿ë ï³×³ñÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ, ÝáÛÝå¿ë
¨ ë»Ý»³ÏùÝ Çëå³é Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Ý. É»³É ¿ ¨ ³Ûë ï»ÕÇ Ù»Ý³ë-
ï³Ý Ñéã³Ï³õáñ ¨ ³Ýáõ³ÝÇ. ¨ Ïáã»Ý ³ÛÅÙ ³ÛÉ³½·Çù ½³ÝáõÝ ï»Õ-
õáÛë ²ëÉÁ-ՔÇÉÇë¿, ¨ëª ²ÛÁÉÁ, ½Ç ·áÉáí ï»ÕõáÛÝ ³Ýï³éáõïª ·ï³ÝÇÝ
¨ ³ñջù:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ï³×³ñÇë ·ï³õ ÛáñÙÝ Ýáñ³ ÑÇõëÇë³-
ÛÇÝ Ç Ý»ñùáõëï Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ¨ ¿ñ μ³½Ù³ïáÕ, ³ÛÉ ·ñ»³°
Ã¿ μáÉáñáíÇÝ »ÕÍ»³É ¿ñ Û³ÛÉ³½·Ç Ó»é³ó ¨ Ñ³½Çõ ÝßÙ³ñ»ó³õ Ç
ëÏëáõ³ÍÇ ³Ý¹ Ãáõ³Ï³ÝÝ ¨ ³ÝáõÝ Ï³éáõó³ÝáÕÇ ³ÛÝñ. §Âí. àÎ
(1211). »ëª Ø³Ù³Ë³ÃáõÝ, ³ÙáõëÇÝ ì³ã¿Ç, ¹áõëïñ...¦: ¶ï³Ý ¨ ÇÝã
ÇÝã ³ñÓ³Ý³·Çñù ÝáõÇñ³ïáõ³ó ÛáñÙáõÝëÝ ¨ Ç Ï³Ù³ñëÝ, áñù á°ã
Û³ÛïÝ¿ÇÝ ½Ñ³ñÏ³õáñ ÇÝã å³ñ³·³Ûë, Ûáñáó ÙÇÝ ³Ñ³ Áëï ³ÛëÙ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ÆÝÏÇÏë, ÙÇ³μ³Ý»ó³ êáõñμ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇë ¨ ïíÇ ëáõñμ Ýß³Ý ¨ ³ÛÉ ³ñ¹ÇõÝ. ¨ ëå³ë³õáñù ëñμáóë Ñ³ë-
ï³ï»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ´ ³õñ Å³Ù...¦:
479. Ø»Ý³ëï³Ý ÙÇ ¨ë ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»É»³Ý É³ÝçÇ ³Ý¹ É»ñÇÝª

ÛáñáÛ ëïáñáïÇ ¿ ·ÇõÕÝ ÂÕáõï ³Ýáõ³Ý»³É ¨ Ëáñ³ÓáñÝ Ðñ³½¹³Ý
·»ïáÛ. ¨ Ñ»ռÇ ¿ Ç ·»Õç¿ ³ÝïÇ Ç í»ñ ÁÝ¹ É»³éÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ù³-
éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ. ï³×³ñÝ ÷áùñÇÏ Ë³ã³Ó¨ Ç Ï³ñÙñ»ñ³Ý· Ï³ÏáõÕ
ù³ñ³Ýóª áñáÛ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ¨»Ã ·ï³ÝÇ Ç Ï³Ý·áõÝ, ù³Ý½Ç
ÙÇõë ÷Éáõ³ÍùÝ ³ë»Ý »Õ»³É Ç ß³ñÅ¿Ý ¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇÝ 1827:
â·ï³õ ³Ù»Ý¨ÇÝ ÝßÙ³ñ³Ýù ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý á°ã Û³Ù-
μáÕç áñÙÝ Ýáñ³ ¨ á°ã Û³õ»ñ³ÍëÝ. ·ï³ÝÇÝ ¨ ù³ÝÇ ÇÝã ³õ»ñ³Ïù
ï³Ýó Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ï³×³ñÇÝ ¨ ³ÝÑ»Ã»Ã í¿Ù ÙÇ Ù»Í Ç
ÑÇõëÇëáÛ Ù»ñÓ Û³ÛÝ: Ð³Û»ó»³É Û³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ ·»ÕçÝ ÂÕáõï
Ï³Ù É³õ ¨ë ³ë»É Áëï å³ïÙ³·ñ³ó Â»Õ»ÝÇë, í³ëÝ áñáÛ Ï³ñ»ÉÇ
¿ ³ë»É í³ëÝ ï»ÕõáÛë Ã¿ ¿ Ù»Ý³ëï³ÝÝ Â»Õ»Ý»³ó, ½áñÙ¿ ÛÇß³-
ï³Ï»Ý å³ïÙÇãù ¨ ¹Ý»Ý Ç ÜÇ· ·³õ³éÇ, ½Ç Û³Ýáõ³Ý¿ ·»ÕçÝ Ïá-
ãÇ ¨ Ù»Ý³ëï³ÝÝ: Æ Ù»Ý³ëï³Ý¿ ³ëïÇ ¿ñ ¨ ÎÇñ³Ïáë ·ÍÍ³Ï»ñå
·ÇïÝ³Ï³ÝÝ, áñ í³ñáõù ³é³õ»É ù³Ý Ã¿ μ³ÝÇõù í³ñ¹³å»ï¿ñ,
áñ μÝ³Ï¿ñ ÛáÉáí³ÏÇ Û³Ý³å³ïÇÝ, áñ Â»Õ»ÝÇëÝ ÏáãÇ Ç ÜÇ· ·³-
õ³éÇ, ³é Ñûñ ºñ»ÙÇ³ÛÇ ×·Ý³õáñÇ øñÇëïáëÇ ¨ ÁÝÏ»ñ³ÏóÇ ÇÙáÛ¦
(²ëáÕÇÏ, ¶, Â ·É., Ç Ä–ñ¹ ¹³ñáõÝ): ì³Ý³Ñ³Ûñ ï»ÕõáÛë îáõñùÇÏ
³ÝáõÝ Áëï ÎÇñ³ÏáëÇ ¶³ÝÓ³Ï»óõáÛ Ç Ä´–ñ¹ ¹³ñáõÝ. §àñ μ³-
ñÇáù Ï³ñ·³õáñ»³ó ½í³ÝùÝ (Â»Õ»ÝÇë)ª ½³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã Ñ³ë³ñ³-
Ï³ó ÉÇÝ»É ¨ ³é³ÝÓÇÝ á°ã ÇÝã ëï³Ý³É¦:
480. ²ñ½³ù³Ý ·ÇõÕ, áñ ·ï³ÝÇ Ç Íáó³õáñ í³ÛñÇ Û³ñ¨»É»³Ý
ëïáñáïÇ É»ñÇÝ μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáó ¨ Ç ï³×Ï³ó. ïáõÝù Ð³Ûáóª 34:
ºÏ»Õ»óÇ Ýáó³ ¿ ÏñÏÇÝª ÙÇÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ ³ñ¨»ÉÇó Û»½»ñ μÝ³Ïáõ-
Ã»³Ýó, áñ É»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ã»ñ¨ë Ù³ïáõéÝ ·»ñ»½Ù³Ýáó³ó,
³ÛÉ ½ÏÝÇ ³õ»ñáõÃ»³Ý Ë³ñï»³É ù³ñ³Ùμ ßÇÝáõ³ÍáÛ ÝáñÇÝª Ñ³-
ë³ñ³Ï ք³ñ³Ùμù ¨ ÷³ÛïÇõù Í³ÍÏ»³É ½³ÛÝ μÝ³Ïã³óÝª ³ÕûÃ¿ÇÝ
Ç ÝÙ³ ¨ ÏáãÇ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û, ßáõñç ½áñáí ¿ ¨ ·»ñ»½Ù³-
Ýáõï. ÇëÏ ÙÇõëÝ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñª ½áñ Ýáñá· ßÇÝ»óÇÝ μÝ³ÏÇãùÝ
ë³Ïë ÷áùñÏáõÃ»³Ý ³é³çÝáÛÝ ¨ ¿ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ
Ü³Ë³íÏ³ÛÇ. ïáõÝù ï³×Ï³ó Û³Ûë ·ÇõÕ 15:
481. ì³Ýù ²ñ½³ù³Ý³Û: ²Ûëå¿ë ³Ýáõ³ÝÇ ³ÛÅÙ, ³ÛÉ ÑÇÝ ³õ³Ý-
¹áõÃÇõÝ μÝ³Ïã³óÝ Ïáã¿ ½³ÛÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ Ü»ÕáõëÇ, ½Ç ÁÝ¹
Ù¿ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ¨ ·»ÕçÝ ·ï³ÝÇÝ ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý
½³ÛÝ Ü»Õáõë. ¨ ³ë»Ýª É»³É ¿ ³Ý¹ Û³é³çÝ μÝ³ÏáõÃÇõÝ ³Ùáõë-
Ý³õáñ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó ¨ ·ÇõÕ ÇëÏ Û³ÛÝ ³ÝáõÝ. Ûáñ ³ÝáõÝ ÏáãÇ
¨ ³ÛÝ Ù»Ý³ëï³Ý. ¨ ¿ Ñ»éÇ Û²ñ½³ù³Ý³Û Ç í»ñ ÁÝ¹ ÍáñÍáñ É»-
ñÇÝÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ, áñáÛ »Ï»Õ»óÇÝ ¿ ÏñÏÇÝª ÙÇ-
çÇÝ ¨ ³ñï³ùÇÝ. ÙÇçÇÝ ï³×³ñÝ ÷áùñ ¨ ³ÝëÇõÝ. áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý

ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ, ½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ
Û³ñ¨ÙïÇó ÁÝ¹ ³ñï³ùÇÝ ï³×³ñ³õÝ ¨ ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ
Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÷áùñÇÏ. ÇëÏ ³ñï³ùÇÝ ï³×³ñÝ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û
ãáñÇó ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó í³Û»Éã³Ó¨ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏª ÁÝ¹³ñÓ³Ï ù³Ý
½ÙÇçÇÝ ï³×³ñÝ: Ú»ñÏáëÇÝ ³ÝÏÇõÝëÝ ³ñ¨»É»³Ýª Û³õ»Éáñ¹ëÝ ³Ý¹
ù³Ý ½ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇÝ ßÇÝáõ³Í »Ý ÏñÏÝ³Û³ñÏ ÷áùñÇÏ Ù³ïñáõÝù
ï»ÕÇù å³ï³ñ³·»ÉáÛ. ÙÇ³Ï ¹áõéÝ ³Ûëñ ³ñï³ùÇÝ ï³×³ñÇ Û³Ý-
Ï»³Ý ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ. ¨ ³ñï³ùÇÝ Ï³Ù³ñ Ýáñ³ ³ÝÏÇõÝ³õáñ
å³É³ñáõÝ ÁÝ¹ áñÙÝ Ç Ý»ñùë Ï³ñÇ ãùÝ³Õ³Ïá÷ Ï»ñïáõ³Í, ÛáñáÛ
í»ñ³Û ÁÝ¹ ³ÝÏÇõÝ³õáñ ÏáñÝÃ³ñÃëÝ ·ï³ÝÇ ù³ÝÇ ÇÝã μ³é ÙÇ³-
ïáÕ ³Ù»Ý³Ù»Í ï³éÇõùª Áëï ³ÛëÙ.
§²ëïáõ³Í³ÛÇÝ ßÝáñÑÇõÝ Ç Û³ßË³... ³Ï³ Ç áñ Ã¿¦. í»ñçÇÝ
»ñÏáõ μ³éùÝ, áñå¿ë ÝÏ³ï¿ñ, íÝ³ë»³É Ç ß³ñÅ¿ª Û³ÛïÝ¿ñ ¨ áãÇÝã:
¶ï³Ý Ã¿å¿ï ÇÝã ÇÝã ·ñáõ³Íù ÛáñÙáõÝëÝ ³ñï³ùÇÝ ï³×³ñÇ,
³ÛÉ ³ÛÝ ³Ù»Ý³ÛÝ Û³ÝáõÝ ÝáõÇñ³ïáõ³ó. ¨ á°ã Û³ÝáõÝ Ï³éáõó³Ýá-
ÕÇ ½³Ûë ¨ ³ÛÝù ¨ë ¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó. Ûáñáó ÙÇÝ Ç í»ñ³Û í»ñÇÝ μ³-
ñ³õáñÇ ¹ñ³Ý ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇª Áëï ³ÛëÙ.
§ÚáõëáíÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ð³Ûñ³å»ï, ÙÇ³μ³Ý»ó³Û ëáõñμ áõË-
ïÇë ¨ եïáõ Ö... ·ÇÝÝ ëáù³ ßÝáñÑ»óÇÝ Æ ³õñ. ² Å³Ù ÇÝÓ ¶áñ·...
Ãí. âÆ (1271)¦:
´Ý³ÏáõÃÇõÝù Ï³Ù Ëñ×ÇÃù ÏñûÝ³õáñ³óÝ Çëå³é ³õ»ñ»³Éù.
Û³ñ¨ÙïÇó ï³×³ñÇë Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ Ç μ³ñÓñ ¹Çñë ¿ ³õ»-
ñ³Ï ·»Õ»óÏ³ß¿Ý Ù³ïñ³Ý ÙÇáÛ, áñáÛ Ç ßñç³Ï³Ûë »Ý ßÇñÇÙù Ç í³Õ
Å³Ù³Ý³Ï³ó, áñáó Ë³ãí¿Ùù ³ÝÏ»³É ¹ÝÇÝ ³é ï»Õ»³õÝ: Æ í»ñ³Û
ÙÇáÛÝ ·ï³õ ·ñáõ³Í ³ÛëåÇëÇ. §Î³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ ëáõñμ ¨ ³ñÅ³-
Ý³õáñ í³ñ¹³å»ïÇ Ø³ñ·³ñ¿Ç Ï³ÝÏÝ»óÇ...¦:
482. î¿ÉÇչ¿ñ: ¶ÇõÕûñ³Ûù ÏñÏÇÝ ÝáíÇÝ ³Ýáõ³Ùμª ì»ñÇÝ ¨ Ü»ñ-
ùÇÝ ³Ýáõ³Ý»³Éù, Ûáñë ïáõÝù μÝ³Ï»³Éù Ç ï³×Ï³ó »Ý 17: ø³Ý½Ç
³Ûë Óáñª áñáÛ ÛëïáñÇÝ ÍáñÍáñÇ ¿ ·ÇõÕÝ ²ñ½³ù³Ý ¨ Ù»Ý³ëï³Ý
Ýáñ³, »ñÏ³ÛÝ»³É ¿ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Å³Ùë »ñÏáõë ¨ »ñÏáùÇÝ ÏáÕ-
Ù³ÝùÝ »Ý ³Ýï³éáõï ³é³å³ñù. Ç í»ñÇÝ Í³ÛñÇ ÓáñáÛÝ Ç μ³ñÓñ³-
õ³Ý¹³ÏÇ »ñ¨Ç Ñ³ÝùÝ Ï³å³ñáÛ, áõñ ³ë»Ý μÝ³ÏÇãùÝ Ã¿ Ç Å³Ù³-
Ý³Ïë խ³ÝáõÃ»³Ý ÐÇõë¿ÛÇÝ ê³ñï³ñÇ ³ßË³ï»ó³Ý áÙ³Ýù ÛáÛÝù Ç
ìñ³óï³Ý¿: Ú³ñ¨ÙïÇó ³Ûëñ Ñ³ÝùÇ Ç ÙÇõë ³Ýï³éáõï ³é³å³ñÇ
³ë»Ý ÉÇÝ»É ÙÇõë ¨ë ï»ÕõáÛ Ù»Ý³ëï³ÝÇ, ³ÛÉ ë³Ïë ¹Åáõ³ñáõÃ»³Ý
×³Ý³å³ñÑÇÝ ãÏ³ñáÕ³ó³ù Ñ³ë³Ý»É ³Ý¹ñ ¨ ëïáñ³·ñ»É:
483. Ú³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ Ü»ñùÇÝ î¿ÉÇչ¿ñ ·»Õç ¿ ÍáñÍáñ ÇÝã, ½áñ

³Ýáõ³Ý»Ý âáñáõï, ÛáñáõÙ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Ç ÏáõñÍë Ñ³ñ³-
õ³ÛÇÝ ³é³å³ñÇ Óáñ³ÏÇÝ ¿ ³õ»ñ³Ï ï»ÕÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇ Ç í³Û»Éáõã
¹ñáõÃ»³Ý ßñç³å³ï»³É ³Ýï³éûù, áñáÛ ¨ çáõñÝ Ç í»ñáõëï ³Ý-
ïÇ Û³Õμ»ñóª Ù³ùáõñ, Ù³ñëáÕ³Ï³Ý ¨ ÁÝÃ³Ý³Û ËáËáç³Ýûù ÁÝ¹
³éáõ³Ï ÇÝã ³é Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ. »Ý ³Ý¹¿Ý ¨ åïÕ³ïáõ Í³éùª Ûá-
ñáó ¨ ù³Õ»ó³ù ½ë³Éáñ Ç í»ñçÇÝ ³õáõñë û·áëïáëÇ ³Ûëñ ³ÙÇ 1842:
ºÏ»Õ»óÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ÏáñÍ³Ý»³É ¿ª ¨ ·áõó¿ Û»ñÏ-
ñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿. ¨ Ï³Û Ç Ï³Ý·áõÝ ÙÇ³ÛÝ áñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ. É»³É ¿
ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ÙÇáí ë»Õ³Ý³õ ¨ »ñÏáõ ÷áùñ ³õ³Ý¹³ï³Ùμù:
ÚáñÙÝ ³ÛÝ Ç Ý»ñùáõëï Ù»ñÓ Ç ¹áõéÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý ³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ý
·ï³Ý ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñù.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ø»ëñáμ »ñ¿ó, ·Ý»óÇ ½Þ³ïÉáÛë»Ýó
³Û·áÛÝ ã³ñ¿ùÝ ½³ÝÓñ»õÇÝ μ³ÅÇÝÝ Ç Ê ¹³Ñ»Ï³Ý ¨ »ïáõ êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇë. ¨ ëå³ë³õáñùë »ïáõÝ ´ å³ï³ñ³· Ç ï³ñõáçÝ.
áí Ë³÷³Ý¿, ÇÙ Ù»Õ³óÝ å³ñï³...¦:
Æ Ý»ñùáÛ ÝáñÇÝ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ø³Ñ³Ý³Û³å»ïë ¨ ¸³ë³å»ïë ÙÇ³-
μ³Ý»ó³ù ëáõñμ áõËïÇë... ²ßï³ñ³... áõ ³ÛáõÝ ¹ñ³õù ½ÝÍ³Ýë ßÇ-
Ý»ó³ù ¨ ³ÛÉ ÇÝãë ïí³ù. ¨ ÙÇ³μ³Ýùë Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ´
å³ï³ñ³· Ù»½. Ç ÃáõÇë àÌ¼ (1207)¦:
Æ Ý»ñùáÛ ÝáñÇÝ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»Õ³õáñë ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ï, áñ ³é³ç-
Ýáñ¹ »Õ¿ ¨ ßÇÝ»óÇ ½êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë ¨ »ïáõ ½¹ñ³Í ³Û·ÇÝ
¨ ÑÝÓ³Ý Ç Þ¿Ý·³õÇÃ ¨ Û¿ñ. ¨ ½ÇÙ μ³ÅÇÝ ³Û·ÇÝ Ç ÓÇÃ¿ÝÇ³ ¨
ÑÝÓ³Ý... ß³É...Ý ½ÇÙ μ³ÅÇÝÝ. Ñ³Ûñë ¨ »Õμ³ñùë Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç
ï³ñÇÝ Ä ³õñ Å³Ù. áí Ë³÷³Ý¿...¦:
Ú³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³ëï Ýß³Ý³ÏÇ Ã¿ª §ÞÇÝ»óÇ ½êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÇÝë¦: ²ÛÝ ßÇÝáõÃÇõÝ á°ã Ýß³Ý³Ï¿ ½³ÛÝ Ç ÑÇÙ³Ý¿, ³ÛÉ
½Ýáñá·áõÃÇõÝ ÇÝã: Æ ÷É»³É ù³ñÇÝëÝ áñÙáó μ³½áõÙë ³ßË³ï»ó³ù
·ï³Ý»É ½³ÛÉ ÇÝã ·ñáõ³Í Û³Ûï³ñ³ñ ³ÝáõաÝ Ï³éáõó³ÝáÕÇ ëáñÇÝ
¨ Ï³Ù Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ, ã»Õ¨ ÑÝ³ñ:
²Ûë Óáñ Çó¿ Ã»ñ¨ë ³Ýáõ³Ý»³ÉÝ Ôûñ³Óáñ Ç Ý³Ñ³Ý·ÇÝ ´çÝáÛ
Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ (ÃÕÃ³. 453). ¨ ÛÇñ³õÇ ·ï³-
ÝÇ Ù»ñÓ Ç ´çÝÇ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³. ¨ áõÝÇ çáõñ ³é³ï ÅáÕáí»³É Û³Õ-
μ»ñ³Ï³Ýó Ç ÍáñÍáñ³ó »Õ»Éáó ÛÇÝù»³Ýë, áñ ÁÝÃ³ó»³É ÁÝ¹ ÓáñÝ
Û³ñ¨»Éë Ñ³ñ³õáÛ ¨ ³Ýó»³É ½³é³ç»³õ ²ñ½³ù³Ý ·»Õçª ³ÝÏ³ÝÇ
Ç Ðñ³½¹³Ý ·»ï. áõñ ¿ Ï³Ùáõñç ÷³Ûï»³Û Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ: Ú³ÛëÙ
ÓáñÇ ·ï³ÝÇÝ û·ï³Ï³ñ μáÛëù ¨ ÁÝïÇñ Í³ÕÇÏù, Ûáñë Ï³ñÇ Ñá-

ï³õ¿ï Í³ÕÇÏÝ μñ³μÇáÝ, ½áñ Ïáã»Ý Ì³ÕÇÏ Ø³ñÇ³Ùáõ: ºõ μáÛëÝ
»ñÏ³ñ³óûÕáõÝ Çμñ¨ »ñÏáõ Ï³Ý·áõÝª áñ ï³Û Ç Í³ÛñëÝ ·Ý¹³Ï³Ó¨
Í³ÕÇÏ: Îáã»Ý ëÙ³ ³ÛÉ³½·³Ï³Ý ³ÝáõÝ Ô³ÝÃ³÷: ºõ ¿ ³ë»Ý ÷áñ-
Ó»³É ¹»Õ ë³ÃÉ×³Ù Ïáã»ó»³É ïÏ³ñáõÃ»³ÝÝ, ½Ç Ç Í³ÕÏ³Ýó ³Ý-
ïÇ ³é»³É ¨ »é³óáõó»³É Ç çáõñª ï³Ý ÁÙå»É ÑÇõ³Ý¹ÇÝ, áñ ½ÏÝÇ
ùñïÝ³μ»ñ ÉÇÝ»ÉáÛÝ Ù³ùñ¿ ¨ ½ÏÇïáõ³Íë Ù»é»³É ³ñ»³ÝÝ ¨ ³éáÕ-
ç³óáõó³Ý¿ ½³Ëï³ÏÇñÝ ÷áõÃáí:
484. ´çÝÇ: Æ í»ñ ³Ý¹ñ ÁÝ¹ ÓáñÝ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ Ñ»éÇ Û²ñ½³-
ù³Ý³Û Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ Ç Ù¿ç ÓáñáÛÝ, Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ·»ïáÛÝ ÑÝ³-
·áÛÝ ³Ùñáó Ýáñ³ Ï³Ù μ»ñ¹Ý ¿ áëï ÇÝã μÝ³Ï³Ý ¹ñáõÃ»³Ùμ, Ç Ñ³-
ñ³õáÛ ¨ Û³ñ¨ելÇó áõÕÕ³μ»ñÓ ù³ñ³Ïïáõñ ³ÝÙ³ïã»ÉÇ: Ú³ñ¨ÙïÇó
¨ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÷áùñ ÇÝã ëïáñáïáíù ¨ ÑÝ³ñ³õáñ ÁÝÃ³óÇó Ù³ñ¹áÛ,
³ÛÉ ³ÛÝù ¨ë ³Ùñ³ó»³É μ³ñÓñ³μ»ñÓ å³ñëåûù ¨ ³ßï³ñ³Ïûù Ûáñ-
Ó³ù³ñ íÇÙ³ó ¨ Ç ÏñáÛ ¨ Ùáõï »ÉÇó Ýáñ³ Û³ñ¨ÙïÇó. ÇÝã ÇÝã ï»-
ÕÇù ³Ûëó å³ñëå³ó ù³Ûù³Û»³É »Ý Û³Õ³·ë ÑÇÝ ³õáõñó ·áÉáÛ ßÇ-
ÝáõÃ»³ÝÝ: ¶ÉáõË Ï³Ù Ï³ï³ñ Ýáñ³ ï³÷³ñ³Ï ¨ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷
ÁÝ¹³ñÓ³Ï. áõñ ï»ë³ÝÇÝ ³õ»ñ³Ïù ÑÇÝ ßÇÝáõ³Íáóª Ûáñáó »ñÏáõù Ç
Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÏñáÛ, Ã»ñ¨ë ï³×³ñùª ï»ÕÇù ³ÕûÃÇó ÷áùñ
¹ñáõÃ»³Ùμ. Û³Õ³·ë ³õ»ñ³Ý³óÝ ã·ï³õ Ç Ýáë³ ·ñáõ³Í ÇÝã:
ø³Õ³ù Áëï ÑÝáó, Ï³Ù ·ÇõÕÝ Áëï ³ñ¹»³Ýë ³ÝÙÇç³å¿ë Û³-
ñ¨ÙïÇó ³ÙñáóÇÝ ¨ Ç ÑÇõëÇëáÛ ·»ïáÛÝª ¿ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ ï³ñ³-
ÍáõÃÇõÝ Ç Ëáñ³ÓáñÇ ³Ý¹ »ñÏ³ÛÝ»³É ÁÝ¹ ·»ïÝ ¨ Íáó³õáր»³É
ÛëïáñáïÇ ³Ý¹ É»ñÇÝÝ. Ç í³Õ»ÙÝÇ ßÇÝáõ³Íáó ëáñ³ ·ï³ÝÇÝ ù³-
ÝÇ ÷áùñÇÏ ï³×³ñù ËáÝ³ñÑ»³Éù. ÇëÏ ³õ³· »Ï»Õ»óÇÝ ³õ»ÉÇ ÁÝ¹
ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ßÇÝáõó ï³Ýó Ï³Û Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý ¨ ¿ Ï³éáõóáõÙÝ
Ýáñ³ Ñ³ëï³ïáõÝ Ç ëñμ³ï³ß Ù»Í³Ù»Í ù³ñ³Ýó. ÙÇçÇÝ »ñÏ³ñáõ-
ÃÇõÝ Ýáñ³ Ç ×³Ï³ï¿ μ»ÙÇÝ ó¹áõéÝ ³ñ¨Ùï»³Ý 21 ù³ÛÉ Ñ³ë³ñ³Ï
¨ É³ÛÝáõÃÇõÝÝ 17. ¨ ¿ ³é³Ýó ë»³Ý. μ³Ûó Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó ÏÇó
ÁÝ¹ áñÙáõÝëÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¨ ÑÇõëÇëáÛª ÃáÕÉáí ½Ù»Í μ³ÅÇÝ ÁÝ¹ ë»-
Õ³ÝÝ, μ³ñÓñ³óáõó»³É »Ý Çμñ¨ ·³½ ¨ Ï¿ë É³ÛÝáõÃ»³Ùμ Ç Ù»Í³-
Ù»Í íÇÙ³ó óë³É³ÃáéëÝª Ûáñáó í»ñ³Û Ó·»³É μ³ñÓñ Ñ³ëï³ïáõÝ
Ï³Ù³ñ, Ï³éáõó»³É »Ý ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³ó ³Ûñë
³ñ¨»É»³Ý μ³ÅÝÇ ¨ ¿ ÁÝïÇñ ï³×³ñ ÷³é³óÇ. ÙÇ³Ï ë»Õ³Ý Ýáñ³
ÁÝ¹³ñÓ³Ï³Ï³Ù³ñ, áõÝÇ ¨ յ»ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³-
ïáõÝë ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë. ³ñ¨Ùï»³ÝÝ ÑÇõë»³É ¿ ³ÛÅÙ Ñ³ë³ñ³Ï
ù³ñ³Ùμù ¨ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ Ùáõï¨»É ³éÝ»Ý: ê³Éù³ñÇÝù ï³-
Ý»³óÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ Ë³Ëï»³É »Ý, μ³Ûó Ñá·ևáñ ³ï»³ÝÝ ºñ¨³Ý³Û

Ùï³¹ñ»³É ¿ ï³É Ýáñá·»É ½³ÛÝ:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ÛáñÙáõÝë ³Ûëñ ï³×³ñÇ »Ý Û»ï³·³Ûù¹.
ÛáñÙÝ հ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëï:
²é³çÇÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ Ñ³Ù³ñ»³É ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»Éë

¹ñ³ÝÝ »ñÏ³ñ³ïáÕª Áëï ³ÛëÙ.
§Â. ÜÒ (1031): ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ³Ûë Ññ³Ù³Ýù ¿ ÇÙ ï»³éÝ
ä»ïñáëÇ Ð³Ûáó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ êÙμ³ï³ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, áñ Ñ³ëï³-
ï»³ó... áåáë³ñ³Ý Ç ´çÝÇ ù³Õ³ù ½êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë. ÑÇÙ-
Ý³ñÏ»É Ï³ï³ñ»³ó ¶ñÇ·áñ ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ýª áñ¹Ç ì³ë³Ï³, ¨
ïáõ³õ íÇ×³Ï Ç ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ç öáß»Ñ³ÝÇó ÙÇÝã¨ Ç ÜÇ·
(·³õ³é) ¨ ¹Çõ³... áõÝ... ½³õ³Ïë ¨ Û²Õëï»õ. ¨ ïí³ù ·³õ³½³Ý
¨ ëáõñμ Ýß³Ý ¨ ³Ãáé: ²ñ¹ª »Ã¿ áù Ë³÷³Ý»É ç³Ý³ ½³Ãáéë Ï³Ù
Û³ÛÉ ï»ÕÇë ÷áË»É Ï³Ù ½ÑáÕÝ Û³åիßï³Ï»É Ï³Ù ½³õ³Ý¹ »Ï»Õ»óáÛë
·áÕ³Ý³Éª Ã¿ յ»åÇëÏáåáë³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó Ï³Ù áí áñ Ñ³Ï³é³ÏÇ
Ý½áí»ëóÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ç Ù¿Ýç ¨ Ç ÚÄÀ Ñ³Ûñ³... ³ï³ùÇ çÝç»ëóÇ
ÛÇß³ï³Ï Ýáñ³ Û»ñÏñ¿ ¨ ³ÝÉáÛÍ Ï³å»ëóÇ: ºõ ³ñ¹ª ³Ûë ¿ μÝ³Ï³Ý
¨ ³é³çÇÝ ë³ÑÙ³Ý³Ñ³ï íÇ×³Ï ¨ ³Ã... Ñ³ëï³ï»ó³ù ³ñÓ³Ý³·-
ñáí ¨ ßñç³μ»ñ³Ï³Ýáí ½ë³ÑÙ³Ý³Ñ³ï íÇ×³ÏÇ ëáñ³Û. áñ ¿ ³ñ»-
õ»ÉÇó Ç Ì³ñ ·»ïá ÙÇÝã¨ Ç ·»ïÝ ²խáõμ³Ý (Ã»ñ¨ë ²Ëáõñ»³Ý),
Û²ÝõáÛ ¨ Ç ÑÇõëÇë³ÇÝë å»ïë Ëá... ¨ Ñ³ï³Ý»É ç³Ý³ Û³ÛëÙ³Ý¿ Ç
Ùիçáó Ï³Ù Û»½»ñ³ó, ³õ»ÉÇ Ï³Ù Ù³ëÝ ÇÝã ½í»ñ³ë³ó»³É ½³Ý¿Íë ¨
½å³ïÇÅë Ïñ»ëó¿ ³ëï ¨ Ç Ñ³Ý¹»ñÓ»ÉáõÙÝ, ³Ù¿Ý¦:
Æ í»ñ³Û Ù»Í³í¿Ù μ³ñ³õáñÇ ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ·ï³ÝÇ ëáÛÝ

³ñÓ³Ý³·Çñ.
§Âí. àÌÀ (1209):
Ú³ßË³ñÑ³Ï³ÉáõÃ»³Ý ù³ç³ó ¨ Û³ÕÃáÕ³ó, Ù»Í ß³Ñ³Ýß³Ñ³ó
¼³ù³ñ¿Ç ¨ Æõ³Ý¿Çª áñ¹õáó ê³ñ·ëÇ, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»³Ý ìñÃ³-
Ý»ëÇ, »ëª Ù»Õáõó»³É Í³é³Û ²ëïáõÍáÛ ì³Ñ³Ýë... ßÇÝ»óÇ ÆßË³-
Ý³í³ÝÇó Ù»Í »Ï»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ: ºõ ½³Ûë
²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ýáñá·»óÇ ë³Éáí, áñ Ç μÝ¿ ã¿ñ ë³É³Í: ºõ Ñ³ë-
ï³ï»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ º ³õñ Å³Ù Ç ï³õÝÇ ëáõñμ ÌÝÝ¹»³ÝÝ í³ëÝ
÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·áÛ ÇÙáÛ. áí Ë³÷³Ý¿ ½å³ï³ñ³·Ý... Ù»Õ³óÝ å³ñ-
ï³Ï³Ý ¿ ³é³çÇ øñÇëïáëÇ¦:
Æ í»ñ ù³Ý ½Ï³Ù³ñ ëáÛÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³Ý ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§ÂíÇë Ð³Ûáó â (1251): ²½¹Ù³Ùμ ¨ Ññ³Ù³Ý³õ Ðá·áÛÝ êñμáÛ

¨ Îáëï³Ý¹»³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ñ³ëï³ï»ó³ù ½Ë³Ëï»³É Ï³ÝáÝùë
»... ëï Í³é³Ûùë øñÇëïáëÇ ï¿ñ ì³Ý³Ï³Ý ¨ ï¿ñ ¶ñÇ·áñ áÕáñ-
ÙáõÃ»³ÙμÝ ëñ... áëù ´çÝáÛ ¨ áëï. ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ù»ÍÇÝ Þ³ÑÝ-
ß³ÑÇ ¨ áñáÛ... ½Ç Û³ÛëÙÑ»ï¿ ÙÇÝã¨ Ç Ï³ï³ñ³Í ãáõÝÇ Ï³ß³é³õù
Ó»éÝ³¹ñ... Çãù Ññ³Ù³Ý³óë ³ւñÑÝÇ Û²ëïáõÍáÛ¦:
Æ í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½í»ñáÛ·ñ»³ÉÝ.

§ÚáõëáíÝ ³ÝÙ³ÑÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ¼³ù³ñ¿ áñ¹Ç ê³ÑÇå ¸Çí³-
ÝÇÝ ¨ å³ñáÝ Êûß³ùÇÝ, ÃáéÝ աÃ³μ³Ï ²í³·ÇÝª áñ¹áÛ աÃ³μ³Ï
Æí³Ý¿Ç í³ëÝ Ù»ñ Û»ñÏ³ñ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý ¨ ÷ñÏáõÃ»³Ý Ñá·áÛ
ÇÙáÛ Ç í»ñ Ï³É³Û áñ Ç ´çÝÇ ³ÛÉ Ù³ñ¹áÛ ïÇñáõÃÇõÝ ã¿ÉÝÇ ¨ Ãá-
ÕÇ ½³Ù¿Ý Ñ³ñÏª ½³ÙÇñ³Û Ñ³ÏÝ, ½Ñ³ñë³Ý¿ Ñ³Ï. ½Ïáí³Û Ñ³Ù³ñÝ,
½Ï³É³Ã³Õ³ñÝ, ½ë³ÛÉÇë³åÝ, ½Ù³ÑÏ³Ý¿Ý ¨ ³õï³ñ³Ï³ÝÝ ù³Ý
½¹³ÕÙ¿Ý ³ÛÉ Çñù ãï³. Û³ÕÙ³Ý ã³Ý»Ý, áñ Û³ÛëÙÑ»ï¿ ÙÇÝã¨ Û³-
õÇï»³Ý Ñ³ëï³ïáõÝ Ï³ó¿ ³ñÓ³Ýë ÇÙ. »Ã¿ áù Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û
ÛÇÙáó Ï³Ù ÛÇÙ ½³õ³Ï³ó Ï³Ù Û³õï³ñ³ó, ÇÙ Ù»ղ³óÝ å³ñï³Ï³Ý
¿ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ¦:
Æ í»ñ ³Ý¹ñ ù³Ý ½¹áÛÝ í»ñá·ñ»³É Ç Ý»ñùáÛ Éáõë³ÝóáÛó å³-

ïáõÑ³ÝÇÝ.
§Âí. ä¾ (1358):
Æ ½³ñÙ¿ »ñÏáõó Ñ³ñ³½³ï³ó ù³ç³ó ¨ Û³ÕÃáÕ³ó ³ÙÇñëå³-
ë³É³ñ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ ¨ ³Ã³μ³Ï Æí³Ý¿Ç, »ëª ³Ã³μ³Ï Þ³ÑÇÝß³Ñ
áñ¹Ç ³Ã³μ³Ï ¼³½³ÛÝ Ç Å³Ù³Ý³Ïë μéÝ³Ï³ÉáõÃ»³Ý Ù¿ÉÇù ²ßñ³-
÷ÇÝ ½Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇùë ½´çÝÇ ù³Õ³ù ÛÇëÝ¿ ÑáõùÙáí ËÉ»ñ ¿ñª ½Çñ
×áñï»ñÇÝ ¿ëÇñ Ï³óáõó»ñ ¨ Ð³×Çμ¿Ï ÝÇ³ղ»ó³í áõ ½ù³Õ³ùë Ç ÑÇ-
Ù³Ýó ù³Ï»ó áõ ß³ï Û³Ýáõ³ÝÇ Ù³ñ¹ Ç ëáõñ ù³ß»ó áõ ½»Ï»Õ»óÇùë
ï³å³É»ó áõ ½»ñÏÇñë Ç ãáñë ¹Ç³ó ³ÝμÝ³Ï ³ñ³ñ áõ ½ùñÇëïáÝ¿ù
³ÝËÝ³Û Ïáïáñ»³ó. Ù»ù Û²ëïáõ³Í ³å³õÇÝ»Éáí ½Ù»ñ ë³É³ÑñÇ...
Ñ»Í»ÉÇÝ ·ÉáõË Ï³óáõó³ù, áñ Ç í»ñ³ Ýëï³õ μ³½áõÙ ³ßË³ïáõ-
Ã»³Ùμ: ¼Çñ ³åñ³ÝùÝ Ý³Ë Ý³ μ³ßË¿ñ, áñ ²ëïáõ³Í ËÕ×³ó Ù»½
áõ Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇùë ½´çÝáõ μ»ñ¹ë Ç Ù»ñ Ó»éë μ»ñ»ó í³ëÝ ÷ñÏáõ-
Ã»³Ý Ñá·õáÛ ¨ Û»ñÏ³ñ Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ýë Ù»ñáÛ ÏñÏÇÝ Ýáñá·»ó³ù
½»Ï»Õ»óÇë ¨ ½μáõÝÇ³Ã (μÝ³Ï³Ý) ³ñÓ³Ýë í»ñëïÇÝ Ñ³ëï³ï»ó³ù
½íÇ×³Ï, ½í³Ýù, ½·»Õ, ½ë³ñÇ, ½¹³ßïÇ Ñ³Ûñ»ÝÇù μ¿ó áõ ßÇÝ³Ï³Ý
áõ ·áñÍ³õáñ ½ÇÝã »Í... ²ëïáõ³Í³ÍÝ³ Í³é... ³½³ï ¨ Ã³ñË³Ý
³ñ³ñÇÝ Ñ³ñÏ¿ ¨ Ç Í³é³ÛáõÃ»Ý¿. ï¿ñ ì³Ý³Ï³Ý ¨ ëå³ë³õáñùë
Ëáëï³ó³Ý Ù»½ Ú³Ïáμ³ ïÇ (ï³õÝÇ) ·Çß»ñ³å³ßï³õÝ ³éÝ»Ý. áí

áù ½Ù»ñ Ñ³ëï³ï³Í ³ñÓ³Ýë Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨
Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý »ÕÇóÇ¦:
Æ Ý»ñùë »Ï»Õ»óõáÛÝ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ Û³ñ¨Ùáõïë ¹ñ³ÝÝ ³ÛÝñ

ÏáÕÙ³Ý.
§ÞÝáñÑ³õù Ý³Ë³ËÝ³ÙáÕ êáõñμ Ðá·áÛÝ, »ëª øáã³ùß»ñ ¨
³ÙáõëÇÝ ÇÙ ÊáñÇß³Ñ ÙÇ³μ³Ý»ó³ù êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇë ¨
ïáõ³ù ³ñ¹ÇõÝù Ç Ñ³É³É ÛÁÝãÇó Ù»րáó. ¨ ëå³ë³õáñù ëáñ³ ï¿ñ
Ûí», ï¿ñ ë·, Ï³ñ·»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ¸ ³õñ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë Ç
ï³õÝÇ ÌÝÝ¹»³ÝÝ. ´ª øáã³ùß»ñÇÝ ³éÝ»Ý ¨ ´ª ÊáñÇß³ÑÇÝ, ³Ù¿Ý:
âÌº (1306)¦:
Ú³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý Ç Ý»ñùë Ï³ñÇ ¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó.

§âÌ´ [1303]:
Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ¶ñÇ·áñ ÇßË³Ý, áñ¹Ç ...
ÃáéÝ ¸áõ÷ÇÝ...¦:
¶ï³ÝÇ ¨ μ³½Ù³ïáÕ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÙÇ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ç
Ý»ñùë Ñ³Ý¹¿å ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ. ³ÛÉ ¿ Áëï ÙÇ¨ÝáÛÝ Ùï³ó Ñ³Ý-
¹»ñÓ ÝáÛÝ Ãáõ³Ï³Ý³õ Ù»ÍÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Ç Ý»ñùáÛ
Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõÑ³ÝÇÝ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëï ½áñ Ç í»ñ
³Ý¹ñ ûñÇÝ³Ï»ó³ù. í³ëÝ áñáÛ »ñÏñáñ¹»É ³ëï¿Ý ½ÝáÛÝ ³õ»Éáñ¹
Ñ³Ù³ñ»ó³ù: ºõ ¿ñ ëÏëáõ³Í Ýáñ³ ըëï ³ÛëÙ. §Î³Ù³õ ³ÝÙ³ÑÇÝ
²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ÇÙ å³ñáÝ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, »ëª ԱÙÇñզ¿ëÇ,
Ç Å³Ù³Ý³ÏÇë μéÝ³Ï³ÉáõÃ»³Ý Ù¿ÉÇù ²ßñ³÷ÇÝ ¨ Ð³×Çå¿ÏÇÝ ¨Ý:
ºñ»ÙÇ³ ·ñÇã¦:
Æ Ñ³ñ³õáÛ ÷³é³óÇ ï³×³ñÇë ÏÇó ÁÝ¹ áñÙÝ Û³ñ¨»Éë ¹ñ³Ý
Ï³éáõó»³լ »Ý Û»ïÇÝù ½Ù³ïáõéÝ ÙÇ ÷áùñÇÏ. áõëïÇ »ññáñ¹ Ù³ëÝ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ßÇÝáõÃ»³Ý Ù»ÍÇ ï³×³ñÇë, ½áñ Ç í»ñáÛ ûñÇ-
Ý³Ï»ó³ù, ÙÝ³ó»³É ¿ ÁÝ¹ ոñÙáí Ù³ïñ³ÝÝ. μ³Ûó Ï³éáõó³ÝáÕÝ
³ÛÝñ Ç í»ñ ³é»³É ½³ÛÝ Ù³ëÝ ³ñÓ³Ý³·ñÇÝª Áëï Û³ñÙ³ñáõÃ»³Ý
ïáÕÇóÝ ÷áñ³·ñ»É ïáõ»³É ¿ñ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý áñÙáÛ Ù³ïñ³ÝÝ,
ÛáñÙ¿ ûñÇÝ³Ï»ó³ù Ù»ù ³ÙμáÕç³å¿ë μ³óÇ Ù³ëÝ³õáñ »ÕÍáõ³ÍáóÝ:
Ð³Ù³éûï ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý Ù³ïñ³Ýë ·áÉáí Ç ùáõ¿ë (ë³-
ã³Ë) ³Ý¹ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ¨ ³ÝÏ»³É ÇÝã ÇÝã ù³ñ³Ýó ¨ ³ÝÑ»ï³ó»³Éª
½Ãáõ³Ï³ÝÝ ¨»Ã áõÝ¿ñ ³ÙμáÕç, áñ ¿ âԻ² (1272):
²Ûë ÷³é³óÇ ï³×³ñ áõÝÇ ßáõñç ½Çõñ¨ å³ñÇëå ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ç
Ñ³ë³ñ³Ï Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. ³ñù»åÇëÏáåáë³ñ³ÝÝ, áñ Ï³Û ³ñ¹¿Ý
Û³õ»ñáõÃ»³Ý, ¿ Û³ñ¨»ÉÇó »Ï»Õ»óõáÛÝ ³é å³ñëå³õÝ, ÇëÏ ËáÑ³-

ÝáóÝ ¨ ßï»Ù³ñ³Ýù Û³ñ¨ÙïÇó »Ï»Õ»óõáÛÝ, áõñ ·ï³ÝÇÝ ï³Ï³õÇÝ
ù³ÝÇ ÇÝã ù³ñ³Û³ñÏ ßÇÝáõ³Íù. ¨ Ù»Í ¹áõéÝ å³ñëåÇÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ
Ñ³Ý¹¿å ³ÛÝñ ÏáÕÙ³Ý ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ, áñáÛ ë»³ÙμùÝ ¨ í»ñÇÝ μ³-
ñ³õáñÝ Ç Ù»Í³Ñ³ïáñ ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó. Û³ñ¨»Éë ï³×³ñÇÝ Ç Ù¿ç
å³ñëåÇÝ »Ý ãáñë Ù»Í³Ù»Í Ë³ãù³ñÇÝù Ñ³Ý¹»ñÓ å³ïáõ³Ý¹³-
Ýûù, Ûáñë Ç å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ ÙÇáÛÝ ·ñáõ³Í ù³ÝÇ ïáÕ, μ³Ûց ³é³çÇÝ
ïáÕÝ ¨»Ã ³ÙμáÕç Áëï ³ÛëÙ. §Æ ÃáõÇë Ç àÎÀ (1219). Ù»ù ³õßÇñ³...
çÇù Ç øñÇëïáë¦: Ú³ÛëÙ ï³×³ñÇ ³ÕûÃ»Ý Ñ³Û³½·Ç μÝ³ÏÇãù ï»Õ-
õáÛë, áñù »Ý ïáõÝù 29. ¨ ïáõÝù ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó 30: ¾ և
³ëï ÷³Ûï»³Û Ï³Ùáõñç Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝ ÁÝ¹ áñ ³Ýó»³É μÝ³Ïã³óÝ
Ñ»ñÏ»Ý ½»ñÏÇñ ¨ ë»ñÙ³Ý»Ý Ç ë³ÑÙ³ÝÇÝ ìաñ³ÅÝáõÝ»³ó, áõñ ÉÇÝÇ
óáñ»³Ý ÁÝïÇñ:
Ú³ñ¨»ÉÇó ³ÙñáóÇÝ ÷áùñ ÇÝã μ³ó³Ï³Û ¿ É»½áõ³Ï ÇÙÝ ³é³-
å³ñÇ, յáñáÛ í»ñ³Û ¿ ·»ñ»½Ù³Ýáõï ¨ Ç Í³Ûñ³ó»³É íÇÙáõï ëå³-
éáõ³ÍÇ Ýáñ³ Ï³éáõó»³É ¿ Ù³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ Ñ³Ý¹»ñÓ Ï³ÃáõÕի-
Ï¿Çõ, ³ÛÉ ã·ï³ÝÇ ·ñáõ³Í ÇÝã áã ÛáñÙáõÝë ¨ áã Ç ï³å³Ý³í¿ÙëÝ:
²ñù»åÇëÏáåáëáõÝù ³é³çÝáñ¹³ñ³ÝÇÝ1 ´çÝáÛ, áñù ·ï³ÝÇÝ

ÛÇÝã ÇÝã ·ñáõ³Íë.
485. º÷ñ»Ù »åÇëÏáåáë. ³é áñ ·ñ»³ó ÃáõÕÃ ¶ñÇ·áñ Ø³-
·Çëïñáë ì³ë³Ï»³Ý μ³Ý³ëÇñ»Éáí í³ëÝ Ýé³նó:
ìñÃ³Ý¿ë »åÇëÏáåáë, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ÈûéõáÛ ³é ¼³ù³-
ñÇ³ êå³ë³É³ñÇõ Û³ÙÇ 1205 ¨ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ Ç í»ñáÛ
Û³ÙÇ 1209:
¶ñÇ·áñ »åÇëÏáåáë, áñ »Õ¨ ÙÇ Û³ÛÝó, áñù ÁÝÏ³É³Ý ½Ï³ÝáÝ³¹-
ñáõÃÇõÝ ¨ ½ÏáÝ¹³Ï Îáëï³Ý¹ÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ êëáÛ, Û³ÙÇ 1246,
Áëï â³Ùã»³Ý Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿ÉÇ (Ñ³ïáñ ¶, Ñ³Ù³ñ 229). ë³ ÛÇß³-
ï³ÏÇ Ç í»ñáÛ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ ÁÝ¹ ï¿ñ ì³Ý³Ï³Ý³Û Û³ÙÇ 1251. ¨
³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ ¿ í³ëÝ Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ ÛÇß»³É Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë, ½áñ ÛÇß³ï³Ï¿ Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿É â³Ù-
ã»³Ý (Ñ³ïáñ ¶, Ñ³Ù³ñ 291):
î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¨ ï¿ñ ê³ñ·Çë. Ç í»ñ ³Ý¹ñ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ Û³-
ÙÇÝ 1306:
1 ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ½ÏÝÇ ÉÇÝ»ÉáÛÝ ³ñù»åÇëÏáåáë³ñ³Ý ÇÝù»³Ý Û³ïÏ³ó»³É íÇ×³-
ÏÇÝ, »Õ¨ ¨ ÙÇ Ç ãáñÇó Ù»Í³Ù»Í ³ÃáéáóÝ. ³é³Ýó áñáó ³ñù»åÇëÏáåáë³óÝ
ãÉÇÝ¿ñ ÁÝïñáõÃÇõÝ Ï³Ù ûÍáõÙÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Áëï Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Û´
ÅáÕáíÝ Ç ê»³õ É»ñÇÝ Û³õáõñë ¶ñÇ·áñÇ ä³ÑÉ³õáõÝõáÛª Û³ÙÇ 1114 (ä³ï. Ð³Ûáó,
Ñ³ïáñ ¶, ÃÕÃ. 37):
î¿ñ ì³Ý³Ï³Ý. ¨ë Ç í»ñáÛ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ Û³ÙÇÝ 1358: ¼ëÙ³-

Ý¿ ³ë¿ Ã»ñ¨ë ÂáíÙ³ Ø»Íá÷»óÇ, Ã¿ Û³éÝáõÉ ´çÝáÛ Ç Ã³·³õáñ¿Ý
²½³Ëáõ Ã³Ã³ր³ó, ëå³Ý³õ »åÇëÏáåáë ·³õ³éÇÝ ï¿ñ ì³Ý³Ï³Ý:
ì³Ý³Ï »åÇëÏáåáë, ½áñ ëå³ÝÇÝ ½ûñù È³ÝÏÃ³Ùáõñ³Û ³éÝÉáí
½´çÝÇ ¨ Ïáïáñ»Éáí ã³ñ³ã³ñ ½μÝ³ÏÇãëÝ Û³ÙÇÝ 1387:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ÁÝïñáõÃ»³Ý ÎÇ-
ñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Û³ÙÇÝ 1441:
öÇÉÇååáë Ç ø³Ý³ù»é ·»Õç¿ Û³ß³Ï»ñï³ó Øáíë¿ëÇ êÇõÝ»ó-
õáÛ, Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ÝÙ³Ý¿ Û»åÇëÏáåáëáõÃÇõÝª ·³Û ³Ûëñ ¨ ³éÝ¿
½μ³½áõÙ Ýáñá·áõÃÇõÝë:
Øáíë¿ë í³ñ¹³å»ï ÷ÇÉÇëá÷³Û Ïáã»ó»³É, ³é³ùÇ Û³é³çÝáñ-
¹áõÃÇõÝ ï»ÕõáÛë Ç öÇÉÇպåáë¿ Ð³Õμ³Ï»óõáÛ. »ñÏáքÇÝ ëáù³ ÛÇß³-
ï³ÏÇÝ Ç ·Çñë ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç:
Ø»ëñáíμ í³ñ¹³å»ï:
¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ï:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï:
êÇÙ¿áÝ í³ñ¹³å»ï:
Î³ñ³å»ï í³ñ¹³å»տ: ÐÝ·»ùÇÝ ³ÛëáùÇÏ ¨ë ÛÇß³ï³Ï»³Éù Ç
êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ºñ¨³ÝóõáÛ Ç æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³É Ù³ï»ÝÇÝ:
486. Æ ´çÝáÛ ³ëïÇ Ç í»ñ ÁÝ¹ ·»ïÝ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ ¿ ·ÇõÕÝ êûÉ³Ï
Ïáã»ó»³É Û³ñ¨»É»³Ý ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ. ¨ Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹
¿ ¨ë Ï³Ùáõñç ÷³Ûï»³Û. Ñ³Ý¹¿å ³Ûëñ ·»Õç Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ
·»ïáÛÝ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Ç ÍáñÍáñë É»ñÇÝÝ Ï³ñÇ ¹Åáõ³ñÇÝ
»ÉÇõù Ç ï³÷³ñ³Ï ¹Çñë ¿ ï³×³ñ ÷áùñÇÏ Ç ëñμ³ï³ß ³Ùñ³Ïáõé
ù³ñ³Ýó ¨ ßáõñç ½Ýáí³õ ³õ»ñ³Ïù ë»Ý»Ï³ó. ã·ï³õ Ãáõ³Ï³Ý ßÇ-
ÝáõÃ»³ÝÝ, ³ÛÉ »ñÏáõ ³ñÓ³Ý³·Çñù Û³ÝáõÝ ÝáõÇñ³ïáõ³ó:
²é³çÇÝ ³ñÓ³ÝÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÑÇÙ³Ý Ï³Ù³ñÇ ÙÇ³Ï ÷áùñÇÏ

ë»Õ³ÝáÛÝ, Áëï ³ÛëÙ.
§Î³Ù³õ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ²ëïáõ³Í³ïáõñ, Ç Ñ³É³É
³ñ¹»³Ýó ëï³ó³Û ½Ù»Ý... ³ïáõéÝ »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ³é³çÝáñ¹ áõËï
μ³Ý... Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ´ å³ï³ñ³· ½ï³õÝ ëáõñμ Ú³Ïá-
μ³Û. áí ã³éÝ¿, ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ¦:
ºñÏñáñ¹ ³ñÓ³ÝÝ ÛáñÙÝ ³ñ¨Ùï»³Ý Ç Ý»ñùáõëï Ç ÑÇõëÇë³-
ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý.
§ºë Úáí³Ý¿ë Í³é³ øñÇëïáëÇ, »ïáõ ½ÇÙ Ñá·áÛ ³ñ¹ÇõÝë ù³Ý
½áñ ëï³... Ç Û³ñ¹³ñ í³ëï³Ïáó Ç êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ç ï³-
÷³Ï Ù³ÛñáÛ ¨ ëå³ë³õáñù ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë Ëáëï³ó³Ý Ç ï³ñ-
õáçÝ ´... ². ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ï³õÝÇÝ ¨ ² ëáõñμ ê³ñ·ëÇÝ: àñ Ë³-

÷³Ý¿ ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ÇÙ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿: ² Ù³ïáõéÝ
ÚáíÑ³ÝÇëÇ ¿: Æ Â. àÐ¶ (1224):
²Ûë ï»ÕÇ ¿ Ø³ÛñáÛ í³Ýù Ïáã»ó»³ÉÝ Ç ·Çñë, ½áñÙ¿ ·ñ»Ý å³ï-
ÙÇãùª Ù»ñÓ Ç ´çÝÇ Ç ÍáñÍáñë É»ñÇÝÝ Áëï ¼ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ, Ûáñ ¨ μÝ³Ï»ó³õ Í»ñáõÝÇÝ ÚáÑ³Ý Û³õáõñë Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³ÝÝ
º½ñÇ. ¨ Ý³ ÇÝùÝ º½ñ Û³Õ³·ë ³ï»ÉáõÃ»³ÝÝ ³é ÚáÑ³Ýª ÷áË»³ó
½³ÝáõÝ ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ¨ Ïáã»³ó Ø³Ûñá·áÙ ¨ ½ÚáÑ³Ý Ø³Ûñո·á-
Ù»óÇ: ²Ûë ÍáñÍáñ և ³é³å³ñùÝ ßñç³å³ï»³É ½Ù»Ý³ëï³Ý³õÝ »Ý
³Ýï³éáõï. ã·ï³õ çáõñ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³ëï, ½Ç Ñ»Õ»Õ³ïÝ ó³Ù³-
ù»³É ¿ñ ¨ ¿ÇÝ ³õáõñù û·áëïáëÇ ³ÛÝÇÝã »Õ³ù ³Ý¹ñ ¨ ã¿°ñ ³ÕμÇõñ
³Ý¹¿Ý. ¨ ·áõó¿ Û³é³ç³·áÛÝ »Õ»³É ¨ å³ï×³é³õ ÇõÇù ó³Ù³ù»³É.
¨ ¿ñ ï»ÕÇÝ Ã¿å¿ï ¹Åáõ³ñ³»Éù, μ³Ûó Û³Õ³·ë μ³ñÓñáõÃ»³ÝÝ áõ-
Ý¿ñ ½í³Û»Éã³ÝÏ³ï Ñ³Û»óáõ³Íë ÁÝ¹ É»ñÇÝëÝ ¶»Õ³Ù³Û, ÁÝ¹ μáí³Ý-
¹³Ï ·³õ³éÝ Îáï³ÛÇó ¨ ÏÇëáí ³õ»ÉÇ ÁÝ¹ ì³ñ³ÅÝáõÝÇëÝ:
â·ï³õ Û³ïÏ³ó»³É ÇÝã Ýß³Ýûù Ù»Ý³ëï³ÝÝ Û³ÝáõÝ ·»ÕçÝ Ïá-
ã»ó»³É ºÕÇå³ïñáõß. ¨ Ã»ñ¨ë Çó¿ ÙÇÝ Ç Ù»Ý³ëï³Ý³óÝ í»ñáÛÇß»-
Éáó »Õ»ÉáóÝ Ç ·ÇõÕûñ³Ûë (471, 478, 483):
487. ø³ÕëÇ ·ÇõÕª ïáõÝù 51: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ: Ð»éÇ ¿ Ç Ø³ÛñáÛ í³Ý³ó ÁÝ¹ ·»ïÝ Ç í»ñ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇª Ç
Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ ·»ïáÛÝ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ Ýáñ³. »Ï»Õ»óÇÝ ßÇÝ»³É Ç
í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó Ç ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ ï³ÝÇù նորա ¨ Ù³ëÝ³-
õáñ³å¿ë áñÙáõÝùÝ ³õ»ñ»³É ·áÉáíª Í³ÍÏ»³É »Ý ÷³ÛïÇõù: öáùñ
ÇÝã Ç í»ñ ù³Ý ½·ÇõÕÝ ¿ Ï³Ùáõñç ÷³Ûï»³Û Ç í»ñ³Û ·»ïáÛÝª ÁÝ¹ áñ
³Ýó ¨ ¹³ñÓ ³éÝ»Ý μÝ³ÏÇãùÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ³Ù³é³Ýª
ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ ·ï³ÝÇ Ý³Ñ³Ý·³Ï³Ý ³ï»³ÝÝ Ç Î»ã³éáõë:
488. ²Õ÷³ñ³Û ·ÇõÕª ïáõÝù 29: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ êï»-
÷³ÝÝáëÇ: ²ÝÏ³ÝÇ ³Ûë ·ÇõÕ Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝ Û³ñ¨»É»³Ý
É³ÝçÇ ³Ý¹ É»ñÇÝª Ñ»éÇ Ç ø³ÕëÇ ·»Õç¿ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ:
489. Ø³ùñ³í³Ýù. ·ÇõÕ, ÛáñáõÙ μÝ³ÏÇÝ Û³½·¿ Ð³Ûáóª ïáõÝù
28: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ÎáãáõÙÝ ·»Õçë ¿ Û³-
Ýáõ³Ý¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ï³éáõó»³É ¿ ÛáñÓ³ù³ñ íÇÙ³ó μ³ñÓñ³Ï³-
Ù³ñ ¨ ³ÝëÇõÝ, áñáÛ ¨ ½ï»ÕÇ ÏáñÍ³Ý»³É Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ Í³ÍÏ»³É
»Ý ÷³ÛïÇõù: ÆëÏ ³ÛÉ³½·Çù ï³Ý ½³ÝáõÝ ·»Õçë ¨ »Ï»Õ»óõáÛÝ ¾ßէù
Ôáõïáõñ³Ý, ù³Ý½Ç ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿ Ã¿ »ñμ»ÙÝ ¹Çå»³É ³ëï áõ-
ñáõÙÝ ß³Ñ ³ñù³ÛÇ ä³ñëÇó ¨ ³ÛÝ ÇÝã Ï³Ù»ó»³É Ýáñ³ ï³É ù³Ï»É
½³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ ù³ñ³Ùμù Ýáñ³ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û Ðñ³½¹³Ý ·»-
ïáÛÝ ½Ï³Ùáõñç, å³ï³ÑÇ Ï³ï³ÕáõÃ»³Ý ÇÙÇù ¨ ³ÛÝáõ ³ñ·»É»³É
ÉÇÝÇ ù³ÏïáõÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñáÛ ³Õ³·³õ ³Ýáõ³ÝÇ Û³ÛÝÅ³Ù Þ³Ñ

Ôáõïáõñ³Ý. ÇëÏ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýù í³ëÝ μ³éÝ³ÉáÛ ÛÇÝù»³Ýց ½³Ûë
Ý³Ë³ïÇÝëª ÷áË»Ý ½³ÛÝ ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý ÙÇÝã¨ ó³ÛÅÙ ¾ß¿ù Ôáõïáõ-
ñ³Ý, áñ Áëï ÇÙÇù ³õ»ÉÇ ¨ë Ý³Ë³ïÇÝù ¿: î»ÕÇ »Ï»Õ»óõáÛë ¨
·»Õçë Ñ»éÇ Û»Ï»Õ»ó»³óÝ Î»ã³éáõ³ó ³õ»ÉÇ ù³Ý ½Ï¿ë Å³Ù ÁÝ¹
Ñ³ñ³õ Ç í³Û»Éáõã í³ÛñÇ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝ:
ºÏ»Õ»óÇù Ï³Ù Ù»Ý³ëï³Ý Î»ã³éáõ³ó
490. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Ïáã»ó»³É Î»ã³éáõë Ï³Ù Î»ã³éáõ³óª Ñ»éÇ

Ç Ø³ùñ³í³Ýù³Û ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ùª μ³Å³Ý»³É ÛÇñ»ñ³ó
Û³é³å³ñ¿ ³ÝïÇ »Õ»ÉáÛ Ç Ù¿ç »ñÏáóáõÝóÝ. ¨ ¿ Ñ³Ý¹¿å èÝï³-
Ù³É ·»ÕçÝ ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ ·»ïáÛÝ Ñ»éÇ Çμñ¨
ù³éáñ¹ Å³Ùáõª áõÝ»Éáí ½ê¨³Ý ÏÕ½Ç áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë Ñ»é³-
õáñáõÃ»³Ùμ ãáñÇó Å³Ùáõó ¨ ½ºñ¨³Ý ù³Õ³ù áõÃÝ Å³Ùáõóª ÁÝ¹
Ñ³ñ³õ: ºõ ¿ í³Û»Éáõã í³ÛñÇ ßñç³å³ï»³É ³Ýï³é³ËÇï É»ñ³Ùμù
Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó Ç ÑÇõëÇëáÛ, Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó. ï»ÕÇÝ Ï³Ù
í³ÛñÝª áõñ Ï³Ý Ï³éáõó»³É ï³×³ñùÝ ãáñ»ùÇÝ, ï»ë³ÝÇ ³ñ¹³ñ¨
Çμñ¨ É³Ýç Ï³Ù ÏáõñÍù ³éÝ ¨ É»ñÇÝùÝ Û»ñÏáõó ÏáÕÙ³Ýó ½ûñ¿Ý
μ³½Ï³ó Ç í»ñáõëï ³ÝïÇ ËáÝ³ñÑ»³É ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éëª ³õ³ñïÇÝ Ç
·»ïÝ Ðñ³½¹³Ý:
²ëï ßÇÝ»³É ³ëÇ Û³é³ç³·áÛÝ »Ï»Õ»óÇ Û²åÇñ³ï³Û Ù»Í Çß-
Ë³Ý¿ Ð³Ûáó Áëï ØËÇÃ³ñ³Û ²ÛñÇí³Ý»óõáÛ Ç ÃÇõÝ ÜÒ (1031). ¨
Áëï ØÇù³Û¿ÉÇ â³Ùã»³Ý (Ñ³ïáñ ´, ÃÕÃ³. 897):
¼ÏÝÇ Ýáñ³ ³å³ »ï Ï³éáõó³Ý»É Ç ëÙ³ ½³õ³· »Ï»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇª ¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÝ ì³ë³-
Ï»³Ý ä³ÑÉ³õáõÝÇ. ³é ØËÇÃ³ñ³Û ²ÛñÇí³Ý»óõáÛ Ç ÃÇõÝ ÜÔ¶
(1044). §ÆëÏ Ø³õÝ³Ù³ËÝ (Ï³Ûëñ ÚáõÝ³ó), áñ Ï³É³õ ½¶³·ÇÏ
Ã³·³õáñÝ, »ï ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ »ñÏñÇë ¶ñÇ·áñáÛ Ø³·ÇëïñáëÇ,
áñ ßÇÝ»³ó ½»Ï»Õ»óÇÝ Î»ã³éáõ³ó. ë³ ¿ áñ¹ÇÝ ՀáÉáõÙ ì³ë³Ï³Û
ßÇÝáÕÇÝ ´çÝáÛ ¨ Î³Û»ÝáÛ ¨ Î³ÛÍáÝáÛ, ½áñ Û³Ý·¿ïë ëå³ÝÇÝ Ç
ê»ñÏ¨É¿¦: Ò¨ Ï³éáõóÙ³Ý ³Ûëñ ï³×³ñÇ ¿ ³ñ¹³ñ¨ ·áñÍ Ùï³ó
³ÛÝåÇëÇ ËáÑ³Ï³Ý ¨ áõëáõÙÝ³Ï³Ý ³éÝ, áñ ëù³Ýãաóáõó³Ý¿ ½ï»-
ëáÕë. ³ÝëÇõÝ ¿ ¨ Ï³Ù³ñ³Ï³åª Ñ³õ³ù ·áñÍ»³É. áõÝ¿ñ Ç ÙÇçÇÝ
ï»Õõáç ï³Ý»³óÝ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ í³Û»Éã³Ó¨, ³ÛÉ Ç ß³ñÅ¿Ý ¹Çå»ÉáÛ
Û³ÙÇ 1827, ³ÝÏ»³É ÏáñÍ³Ý»ó³õ: àõÝÇ ¨ ·³õÇÃ í³Û»Éáõã Ç í»ñ³Û
ãáñÇó ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³Ýó Ñ³Ý·áÛÝ ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ ²ÛñÇí³Ý³ó,
¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëÝª ³ñ¨Ùï»³Ý ¨ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ:
Æ í»ñ³Û Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¹ñ³ÝÝ ³ñï³ùáõëï ¹ÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇ-

ÝáõÃ»³Ý Áëï ³ÛëÙ.
§ÜÒ´ (1033) Ã. Ñ., Ç Ã³·³õáñáõÃ»³Ý ¶³·Ï³Û ¨ Ç Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ê³ñ·ëÇ, »ëª ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïéáë, áñ¹Ç Ð³ë³-
Ý³Û, ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇë ÇÝÓ Ç μ³ñ»Ë³õëáõÃÇõÝ ¨ ÇÙ å³ïñáÝÇÝ
¨ ÇÙ áñ¹»³óÝ. áñù ÁÝÃ»éÝáÛù ½Çë Û³Õ³õÃë ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë,
³Õ³ã»Ù¦:
Æ í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý ·³õÃÇÝ ³ñï³ùáõëï ¹ÝÇ ëáÛÝ

³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝª ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ Ãáõ. àÔ¶ (1244):
Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª øáõñ¹ë, áñ¹Ç Î³Ë³Ûμ»ñÇÝ, ½Ùï³õ
³ÍÇ Ç ë¿ñÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ »ÏÇ Ç ëáõñμ áõËïë Ç Î»ã³éáõë ¨ Ïñ³õ-
Ý³õáñ»ó³Û Ç ¹ñ³Ý êáõñμ Èáõë³õáñãÇë ¨ ³Ýáõ³Ý»ó³Û ÚûÑ³ÝÝ¿ë
¨ ³ñ³ñÇ å³Ñ³ñ³Ý ëáõñμ ÚûÑ³ÝÝÇëÇ... ³ÝÇë. áñù ÁÝÃ»éÝáÛù, ÛÇ-
ß»ó¿ù Û³Õ³õÃë¦:
Æ Ý»ñùáÛ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ¹ÝÇ ¨ ³Ûë.

§²õ·ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»ù [Ա]մ³ñ³ë³Û »åÇëÏáåáëÝ»ñëª
ï¿ñ ê³ñ·Çë ¨ ï¿ñ ìñÃ³Ý¿ë, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù Î»ã³éáõ³ó êáõñμ
Èáõë³õáñãÇë ¨ ïí³ù Ç Ù»ñ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó Ø [200] ¹³Ñ»Ï³Ý Û³-
é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ՄË[իթար], վ[ար]¹[ապետին]. í[ար]¹[ապետ]»ñë
¨ ÙÇ³μ³Ýùë ÁÝÏ³É³ù ÖÆ [120] ç³Õ³óÝ ³Ýóáõó³ù. Ö [100] Å³Ù³-
ïáõÝ. ë³ÑÙ³Ý»ó³ù ³Ù¿Ý ³ÙÇ ¼ [6] ³õñ å³ï³ñ³· Ç ï³õÝÇ èÁë-
ï³ÏÇëÇ ¨ íÃÇ ·á·· íÃ. áñ Ë³÷³Ý¿ Ýáó³ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿.
Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ ·³õÃÇë ³ñï³ùáõëï Ç í»ñ ù³Ý ½Éáõë³Ý-

óáÛó å³ïáõÑ³Ýն ·ñÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§Æ àÎ´ (1213) Ãáõ[ին], Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ì³ã¿ áñ¹Ç
ê³ñ·ëÇª áñ¹õá ì³ãáõïÇ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝ ¨ áñ¹Çù
ÇÙ øá[ւ]ñ¹ë ¨ ì³ãáõï ÙÇ³μ³Ý»ó³ù Ç ëáõñμ áõËïë Î»ã³éáõë
¨ ïáõ³ù Ç ·³ÝÓ³·ÇÝ ·»ÕÝ Ù»ñ Þ¿Ý·³õÇÃ ³Û·Ç... ëå³ëù »Ï»Õ»-
óá ¨ ï¿ñ ¶ñÇ·áñÇÝ. ¨ ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ïë ½Ì³é½³ñ¹³ñÝ ÇÝÓ
ì³ã¿Ç. ¨ ½Ô³½³ñáÛÝ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝÇÝ ¨ ½Üáñ ÎÇõñ³Ï¿Ý øñ¹ÇÝ,
³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë. ¨ áí ³é³çÝáñ¹ ³ÝÇ ½ë¿ñÝ, ³éÝ¿ Üáñ ÎÇñ³Ï¿ÇÝ
³ÝË³÷³Ý¦:
Æ Ý»ñùáÛ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ·ñÇ ¨ ³Ûë.

§ÂáõÇë Ù»ñáÛ âÆ² (1272), Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ìÇñ³åß³Ñ
ÙÇ³μ³Ý»ó³Û ëñμáÛ Ýß³ÝÇë Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ï»³éÝ ²Ã³Ý³ëÇ.
¨ ïíÇ ÇÙ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó ÇÙáó. ¨ »ïáõÝ ÇÝÓ ¸ ³õñ Å³Ù Ç ï³õÝÇ
²ïáÙ»³Ýó. Ï³ï³ñÇã ³õñÑÝÇÝ Ç øñÇëïáë¿¦:
àõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ ³ր¨»Éë ³Ûëñ ³ñÓ³ÝÇ Ç í»ñ³Û áñÙáÛ Ù»ÍÇ ï³×³-

ñÇÝ ¹ÝÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñª áñáÛ Ãáõ³Ï³Ý Ç ëÏëáõ³ÍÇ ³Ý¹ »ÕÍ»³É
¿ñ.
§... Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Ð³Ûáó, Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ
¶ñÇ·áñÇëÇ ¨ Ç Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ìñ³ó ¶»áñ·¿ ¨ Ù»ñáÛ ÇßË³-
ÝÇÝ, »ëª Ñ³Ûñ ä»ïñáë ¨ »Õμ³Ûñ ÇÙ ï¿ñ Úáíë¿÷ ¨ ê³ñ·Çë Ïñû-
Ý³õáñ ¨ ÙÇ³μ³Ý áõËïÇë Ñ³ëï³ï»ó³ù êï»÷³ÝÝáëÇ ²Õáõ³ÝÇó
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ç ï³ñÇÝ ½øñÇëïáë Ç ïûÝÇ ³é³ù»ÉáóÝ, ¸³õÃÇ,
ä»ïñáëÇ, ÚáíÑ³ÝÝáõ ³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë. »Ã¿ áù Ë³÷³Ý¿ ÚÄÀ–óÝ
Ý½áí»³É »ÕիóÇ: ºë êÇÙ¿ûÝ ù³Ñ³Ý³Û ·Ý»óÇ Û»Ï»Õ»óÇë, áñ ³éÝ»Ý
ÇÝÓ Ç ï³ñÇÝ ´ ³õáõñ Å³Ù. áñ Ë³÷³Ý¿ ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ¦:
Æ í»ñ ù³Ý ½í»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³ÝÝ Ç Ý»ñùáÛ Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõ-

Ñ³Ý³óÝ Ç ÝáÛÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙÝ ³ñï³ùáõëï Í³Ûñ¿ Ç Í³Ûñ ÁÝ¹
»ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ ·ñÇ ëáÛÝ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ.
§Æ ÑÇÝ· Ñ³ñÇõñ »ñáñ¹Ç (1051) ³ÙÇ Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Âáñ-
·áÙ»³Ý, Ç Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ëáõñμ ¨ ÇÝùÝ³Ï³É Ã³·³õáñÇÝ Îáë-
ï³Ý¹»³ Ø³õÝáõÙ³ËÇÝ, μ»ñ³õ áëÏÇ Ù³ï³ÝÇë, ½áñ Ñ½³õñÇÝ ¨
³é³ùÇÝáÛÝ μ³ñ»å³ßïÇÝ ¶ñÇ·áñá Ø³·ÇëïéáëÇÝ ÎÇï³õÝïÇÝ, և
ՏáõÏÇÝ ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ ¨ î³ñ³õÝá ²ñß³ÏáõÝõáÛÝ ¨ Ð³ÛÏ³½ÝáÛÝ.
Ù»Í³õ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ³½³ï»³É ¿ñ ½Ù»Í ¨ Ñéã³Ï³õáñ »Ï»Õ»-
óÇùë Çõñ. ¨ á°ã ³ÛÉ ÇÝã Ñ³Ûó¿, μ³Ûó ÙÇ³ÛÝ ³Õ³õÃë ³éÝ»É ëáõñμ
¨ ÇÝùÝ³Ï³É Ã³·³õáñÇÝ Îáëï³Ý¹»³Û. ÁÝ¹ ÝÙÇÝ Í³é³ÛÇÝ øñÇë-
ïáëÇ ¶ñÇ·áñáÛ ¨ áñ¹õáó Çõñáó ¨ ÛÇß³ï³Ï Ï³ñ·»³É Û»Ï»Õ»óÇùë
Î»ã³éáõ³óª áõñ Ø³·Çëïéáë Ï»Ý¹³ÝÇ ¿. ³Ù»Ý³ÛÝ ß³μ³Ã ³õñ
½Å³ÙÝ Ð³ë³Ý³Û ³ñ³ëó¿ ³ÝË³÷³Ý. ¨ Û»ï »ÉÇóÝ Ø³·ÇëïéáëÇÝ
³ñ³ëó»Ý ³ÝË³÷³Ý: ²ñ¹ª áñ áù ³ÛëÙ í×éÇ Ñ³ëï³ïÝá Ë³÷³Ý»É
ç³Ý³ª Ã¿ Û³é³çÝáñ¹³ó áù Çó¿ Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó Ï³Ù Ç ù³Ñ³Ý³ÛÇó,
³ÛÝåÇëÇÝ Ú ¨ ÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí»³É »ÕÇóÇ ¨ μ³ÅÇÝÝ ÁÝ¹
Úáõ¹³ÛÇ »ÕÇóÇ ¨ ÁÝ¹ ïÇñ³ëå³Ý ù³Ñ³Ý³ÛÇóÝ. ¨ ³Ûë ·Çñ Ù»ñ ¿
Úáí³ÝÇëÇ ßÝáրÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ´çÝá »åÇëÏáåáëÇë ¨ ëáõñμ ¨ Ù»-
ÍÇ Ñ³õñ ´³ñëÕÇë ¿. Ã¿ áù ³Ûë ·ñáÛë Ë³÷³Ý»É ç³Ý³, ³ÛÝåÇëÇÝ
Ý½áíë ã³ñ³ã³ñë ÁÝÏ³ÉóÇ Ç ëñμá Èáõë³õáñã¿Ý ¶ñÇ·áñá ¨ Û³Ù»-

Ý³ÛÝ ëñμáó ¨ Ç Ù¿Ýç. Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë ³õñÑÝ»³É »ÕÇóÇ¦:
Æ Ù¿ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛë Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ×³Ï³ï ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ï³-

Ù³ñÇ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§²õ·ÝáõÃ»³ÙμÝ ³Ù»Ý³ëáõñμ ºññáñ¹áõÃ»³Ý... Ð³ë³Ý áñ¹Ç
ì³ËÃ³Ý·³Ûª áñ¹õáÛ Ù»ÍÇÝ Ð³ë³Ý³Û, ï¿ñ ÊáÛ³Ë³Ýμ»ñ¹áÛ, Ê³-
ã»ÝáÛ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ê³Ùý³Ý... [դու]ëտñ ´³Õ³ó Ã³·³õáñÇÝ, ÙÇ³-
μ³Ý»ó³ù Ù»Í ¨ Ñéã³Ï³õáñ ëáõñμ áõËïÇë Î»ã³éáõ³ó ¨... Û³õ»ñ-
Ù³Ý Ý»ïáÕ³ó μ³½áõÙ ·³ÝÓÇõù... Ýáñá·»ó³ù¦ ¨ ³ÛÉÝ:
Æ Ý»ñùáÛ ³ÛÝñ Ç ÝáÛÝ ÇëÏ Ï³Ù³ñÇ.

§ÂíÇÝ àÔ¾ (1248), Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ØËÇÃ³ñ Վ[ա]ñ¹[ան],
Գ¿[որգ] í³ñ¹³å»ï»ñë ¨ ³ÛÉ ÙÇ³μ³Ýùë ÁÝÏ³É³Ý ¨ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ
Ù»½ ´ [2] ³õñ å³ï³ñ³· ³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùëª ½³õ³· ¼³ïÇÏÝ ÇÝÓ, ¨
¶ [3] ß³μ³Ã ³õñÝ Ø³Ù³ù³Ý³Û. Ï³ï³ñÇãù ·ñáÛë ³õñÑÝÇÝ Û²ë-
ïáõÍáÛ. ÇëÏ áñ Ë³÷³Ý¿ Ç Ù»ñáó Ï³Ù Û³õï³ñ³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó
¨ Û³é³çÝáñ¹³óª Ù»ñ Ù»Õ³óս å³ñï³Ï³Ý ¿ ¨ ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³-
å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿. Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñÑ.¦:
Æ í»ñ³Û ë»³Ý ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ·ñÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ Û³ÝáõÝ
ê³ñ·ëÇ áõñáõÙÝ ¨ ÛÇß³ï³ÏÇ ³Ý¹¿Ý Ü»ñë¿ë ³ÝáõÝ ³é³çÝáñ¹
Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨Ý: ԵÝ ¨ ³ÛÉ ÛáÉáí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù »ñÏ³ñ³ÓÇ·
Ç Ý»ñùë ³Ý¹ ·³õÃÇÝ ÛáñÙáõÝë Ýáñ³, ³ÛÉ ·áÉáí ¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó ¨
»ÕÍáõ³Í Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë ¨ Ï³ñûï ÁÝ¹³ñÓ³Ï ÙÇçáó³óª í³ëÝ áñáÛ
ÙÝ³óÇÝ ³ÝÓ»éÝ³ñÏ»ÉÇ Ç Ù¿Ýç:
Î³ñÇ Ù»ñÓ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛë

¿ ï³×³ñ ÷áùñÇÏ ·Ùμ¿Ã³õáñ, ÛáñáÛ ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý í»ñ³Û ·ñÇ
ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ.
§ÚÇß»ëçÇù Û³Õ³õÃë ½³ëïáõ³Í³ë¿ñ å³ïñáÝ ½ì³ã¿ª áñ Ýá-
ñá·»³ó í»ñëïÇÝ ½»Ï»Õ»óÇë, ÃÇõÝ àÐ´ (1223) ¿ñ¦: ÎÇó ³ÛëÙ. §Î³-
Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª å³ïñáÝ ì³ñ¹ ºñ¨³Ýá »ïáõ ½ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇ
³Û·ÇÝ, áñ âÙßÏ³ ÏáãÇ Ç Ñ³Ûñ ä»ïñáë, ¨ ³ñ³ñÇ ÇÝÓ áñ¹Ç: ºõ »ë
Ñ³Ûñ ä»ïñáë »ïáõ Ç ëáõñμ Èáõë³õáñÇãë, áñ ³éÝ»Ý Ç ï³ñÇÝ À
Å³Ù. ¸ ì³ñ¹ÇÝ, ¸ ²ÝÇ³ñÇÝ, áñ Ñ³Ï³é Ï³ Ï³Ù ³Û·áÛÝ Ï³Ù Å³-
ÙÇÝ ÚÄÀ–ÇóÝ ¨ Û³Ûë ëñμáóë Ý½áí»³É »ÕÇóÇ¦:
Æ í»ñ ù³Ý ½ëáÛÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõÑ³ÝÇÝ

·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ØËÇÃ³ñÇã áñդÇ ¶ñÇ·áñÇ, »ïáõ ½ÇÙ
³Ë... ³Û·ÇÝ Û»ñ³Ý»ÉÇ ëáõñμ áõËïë Î»ã³éáõë Ññ³Ù³Ý³õ ï»³éÝ
¶ñÇ·áñÇëÇ ¨ ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï³ó ¨ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Ð³Ù³-
½³ëå³Û ·ñ»ó³õÝ Å³Ù³Ý³ÏÝ ¨ ÇÝÓ ØËÇÃ³ñãÇë, ¶՝ îÇÏÝ³ÏáÏáñÇÝ
¨ ï»³éÝ ¶ñÇ·áñáÛ, Ø³ÙÏ³Û. Ñ³ëï³ï ¿ ·Çñë Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ.
áí Ë³÷³Ý¿ ¿ Ù»ó³Õë ï¿ñ ³é³çÇ øñÇëïáëÇ¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ëáÛÝ ÷áùñÇÏ ï³×³ñÇë ¹ÝÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.

§Æ àÌ¶ (1204). Ï³Ù³õ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ì³ñ¹ÁÙμ»É,
áñ Ýáñá·»óÇ Ç Ûºñ¨³Ý ½Ø»ÕÇïáÝáÛ ¿·áÛÝ ã³ñ¿ùÝ ¨ »ïáõ Ç ëáõñμ
¶ñÇ·áñë. ëå³ë³õáñù ëáñ³ ³õ³Ý¹»óÇÝ ï³ñÇÝ ´ Å³Ù. áñ Ë³-
÷³Ý¿ ÇÙ Ù»Õ³óë ï¿ñ ¿ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Æ Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ³Ûëñ ÷áùñÇÏ ï³×³ñÇ Çμñ¨ ù³ÛÉë ï³ëÝ

¿ »ññáñ¹ »Ï»Õ»óÇÝ. ¨ ¿ ·Ùμ¿թ³õáñ ¨ ³ÝëÇõÝª ãùÝ³Õ ï»ëÉ»³Ùμ
½ûñ¿Ý å×Ý³½³ñ¹ Ñ³ñëÇ. ßÇÝ»³É Ç ì³ë³Ï³Û áñ¹õáÛ Ê³Õμ³Ï³Û,
áñ áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³ÝÝ Áëï
³ÛëÙ.
§ºë ì³ë³Ï áñ¹Ç Ê³Õμ³Ï³ ßÇÝ»óÇ ½ëáõñμ Î³ÃáõÕÇÏ¿ë Û³õ·-
ÝáõÃÇõÝ Ï»Ý³ó ÇÙ å³ïñáÝ³óÝª Æõ³Ý¿ ²Ã³μ³ÏÇ ¨ ³ñ»³Ý Ñ³ñ³-
½³ïÇ ÇõñáÛ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ ¨ ²õ³·ÇÝ ¨ Çõñ Ù³õñÝ å³ïñáÝ Êáß³ùÇÝ
¨ ÇÙ »Õμ³ñóÝ ¨ áñ¹»³óÝ Û³ñ¨ß³ïáõÃÇõÝ. ÇÝÓ ¨ ³ÙáõëÝáÛ ÇÙáÛ
Ø³Ù³ÛÇÝ Ù»Õ³ó ÃáÕáõÃÇõÝ. áñù »ñÏñå³·¿ù ÛÇß»ëçÇù Ç øñÇëïáë
³Õ³ã»Ù: ¶ñÇë ÁÝÍ³ ² É³õ ßÇÝ³ÏÝ. ² ïáõÝ Ç Üáñ³ß¿ÝùÝ. »ñ»ï ¨
² Ç Î³ñ»ÝÇëÝ¦:
àõÝ¿ñ ëáÛÝ ³Ûë Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ÛáñÙÝ
³Ý¹ñ ³ñï³ùáõëï ½³ÛÉ ÙÇõë ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ »ñÏ³ñ³ÓÇ· μ³-
ÝÇõù, ³ÛÉ ÇÝã ÇÝã ù³ñÇÝù Ç ß³ñ³Ï³ñ·¿ ³ÝïÇ ·ñáõ³ÍáóÝ ³ÝÏ»³É
¨ ³ÝÑ»ï³ó»³É ·áÉáíª ÃáÕ³ù Ç μ³ó ¨ ½ÙÝ³óáñ¹Ý:
Ú³ñ¨Ùáõïë ³ÛëáóÇÏ »ñÇó »Ï»Õ»ó»³ó Ñ»éÇ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ
¿ ï³×³ñ ÷áùñÇÏª áñ áõÝÇ ·³õÇÃ ¨ ·Ùμ¿Ã ëñ³Í³Ûñ. Ï³éáõó»³É
·áÉáí ë³ Û³ÝáõÝ ëñμáÛ Ú³ñáõÃ»³Ý ¿ Çμñ¨ Ù³ïáõéÝ ·»ñ»½Ù³ÝÝá-
óÇ, ½Ç Ç ßñç³å³ïսÝ »Ý ßÇñÇÙù Áëï Ï³ñ·Ç. ßÇÝáõ³Íù ï³×³ñÇë
Áëï ÷áùñÏáõÃ»³ÝÝ ¿ Ï³ñÇ Ñ³ëï³ïáõÝ ¨ ³ÛÅÙ ¨ ¿ ³ÙμáÕç μá-
ÉáñáíÇÙμ:
²ñÓ³Ý ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ·ï³ÝÇ Ç Ý»ñùë Ç Ù¿ç ·³õÃÇÝ Ç

í»ñ³Û ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝ Áëï ³ÛëÙ.
§ÂÇõ àÎÂ (1220). ßÇÝ»ó³õ êáõñμ Ú³ñáõÃÇõÝë ³é Ç ÛÇß³-
ï³Ï Ñ³Ù³õñ¿Ý ÝÝç»ó»Éáó Ç øñÇëïáë ¨ ÍÝáÕ³ó Çõñáó Ð³ë³Ý³Û ¨
èáõ½áõù³Ý³Û ¨ ½³õ³Ï³ó... ³ñÓ³Ýë ³õñÑÝáõÃ»³Ý ëÇñáÛÝ áñ ³é
²ëïáõ³Í ¨ ³é ëáõñμë Ýáñ³, ³Ù¿Ý¦:
´³óÇ ßÇÝáõÃ»³Ýó »Ï»Õ»ó»³ó ³ëïÇ ·ï³ÝÇÝ ¨ ³õ»ñ³Ïù ¨

ï»ÕÇù å¿ëå¿ë ÛáÉáí ßÇÝáõ³Íáóª ¿ ½Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù ¨ ¿ ½Ç
Ñ³ë³ñ³Ïûù. ¨ áñå¿ë ï»ë³ÝÇÝ Áëï ¹ñáõÃ»³ÝÝª »Ý Ï³ó³ñ³Ýù
³é³çÝáñ¹³ó ¨ ÏñûÝ³õáñ³ó. ÝÏ³ïÇÝ ¨ ÑÇÙáõÝù å³ñëåÇ Ï³Ù
³ñï³ùÇÝ áñÙáÛ Ï³ó³ñ³Ý³óÝ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ëïáñ³·ñ»³É »ñÇó
»Ï»Õ»ó»³ó ¨ »ñÏáùÇÝ Í³ÛñùÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¨ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ, áñù áõÝÇÝ
½Ýß³Ý ÑÇÙ³Ýó ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë, »ñ¨ÇÝ Û³ÛïÝ³å¿ë ¨ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³-
å¿ë ÝÏ³ï»³Éª »Õ»³É ¿ ³ñ¹³ñ¨ Ù»Í³Ñéã³Ï Ù»Ý³ëï³Ý ×áË³ó»³É
μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ ÏñûÝ³õáñûù. ßÇñÇÙù ßáõñç ½ï³×³ñûùÝ óáõó³Ý»Ý
½μ³½Ù³Ù³ñ¹áõÃ»Ý¿ μÝ³Ïã³óÝ: àñå¿ë ³ë³ó³õÝª ·ï³ÝÇÝ ÛáÉáí
ßÇñÇÙù ¨ ¹³Ùμ³ñ³Ýù, Ûáñáó áÙ³Ýù å³ïáõ»³É »Ý Ù»Í³Ù»Í Ë³ã-
íÇÙûù, ³ÛÉ ë³Ïë Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó ³ÝμÝ³Ï ÉÇÝ»ÉáÛ Ù»Ý³ëï³-
ÝÇëª »Ý áñ ³ÝÏ»³É Û»ñÏÇñ ÁÝ¹ ÑáÕáí ¨ ÁÝ¹ ÷É³ï³Ï³õ Í³ÍÏ»³É
Ï³Ý ¨ »Ý áñ μ»Ï»³Éª ³Ûëñ ³Ý¹ñ ó³Ý¨óÇñ Ó·»³É Ï³Ý ù³ñÇÝùÝ
³ñÓ³ÝáõÝ³Ï. ¨ »Ý ¨ë áñ å³ï»³É ·áÉáí Ç Ï³ñÍñ³ó»³É Ù³ÙéáÛª
ÙÝ³Ý ³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ: Ú³ñ¨»Éë Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛ êñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇª Ç
ÃÇÏ³Ýó ÏáÕÙ³Ý¿ ë»Õ³ÝáÛÝ ·ï³ÝÇÝ ¹³Ùμ³ñ³Ýù »ñ¨»ÉÇ ³ÝÓ³Ýóª
Ûáñáó ÙÇÝ Û³ÝáõÝ ì»óÇÏ í³ñ¹³å»ïÇ. Ï³Ý·áõÝ Ï³Û ë»Õ³Ý ù³-
é³ÏáõëÇ ¨ Ç ÝÙ³ Ñ³ëï³ï»³É Ë³ãí¿Ù μ³ñÓñ ¨ ï³å³Ý ³é³çÇ
Ýáñ³ ³é³Ýó ·ñãáõÃ»³Ý. ÇëÏ Ç ÑÇÙ³Ý ³Ý¹ Ë³ãíÇÙÇÝ ·ñÇ ³Ûë.
§¼ì»óÇÏ í³ñ¹³å»ï Û³Õ³õÃë ÛÇß»ëçÇù Ç øñÇëïáë ³Õ³ã»Ùù¦:
ºõ Û³ñ¨»Éë Ë³ãíÇÙÇÝ ·áÛ »ñÏ³ñ³ÓÇ· ·ñáõ³Í, ³ÛÉ ³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ
ë³Ïë Ù³Ùé³å³ï ÉÇÝ»ÉáÛÝ: Æ Ñ³ñ³õáÛ ÝáñÇÝ ¿ ¨ ÙÇõë ¹³Ùμ³ñ³Ý
ÝÙ³Ý ÝÙÇÝ μ³ñÓñ³ó»³É Ë³ãíÇÙ³õª áñáÛ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝÝ ¨ë ·á-
Éáí ¹Åáõ³ñÁÝթ»ñó, ÃÇõ Ýáր³ ¹ÝÇ Ç ×³Ï³ïÝ ³ñ¨Ùï»³Ýª áñ ¿ ³Ûë.
§ÂÇõ àÎÂ (1220)¦:
Ú³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý μ»ñ»³É Ù»Í³Ñ³Ý¹¿ë áõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ùμ
Û»ñÏñ¿ ¶³μեÕ»³Ýó Ù³ñÙÇÝ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ, »Õμûñ ´³ñëÕÇ Ï³-
ÃáõÕ¿ÇÏáëÇª ³Ù÷á÷»ó³õ Û³ÙÇ 1099:
Ջáõñ Ù»Ý³ëï³ÝÇë Çç³Ý¿ Ç μ³ñÓ³Ýó ³ÝïÇ É»ñÇÝÝª áñ Û³ñ¨»-
É»³Ý ÑÇõëÇë ³Ûëñ ·³õ³éÇ, ¨ ·Ý³Û ÁÝ¹ ÷áùñ Óáñ³ÏÝ áñ Ç ÑÇõ-
ëÇëáÛ ¨ ¿ Ù³ùáõñ ¨ ³éáÕç³ñ³ñ. Û³é³ç³·áÛÝ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý Ù»-

Ý³ëï³ÝÇë μ»ñ»³É »Ý Ç í»ñáõëï ³ÛÉáí ×³Ý³å³ñÑ³õ ½³ÛÝ çáõñ Ç
Ù¿ç å³ñëåÇÝª áõñ Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ÏÇë³õ»ñ ³õ³½³ÝÝ Ï³Ù ³ÕμÇõñÝ.
³ÛÅÙ ¨ë ÝáÛÝ çáõñ ·³Û ³Ýó³Ý¿ ÁÝ¹ ÝáÛÝ ×³Ý³å³ñÑ Ç å¿ïë μ³½-
ÙáõÃ»³Ý μÝ³Ïã³óÝ ³ñùáõÝÇ ·áñÍ³Ï³ï³ñ³ó, áñù Û³Ù³é³Ý
»É»³É Ûºñ¨³Ý³Û ·³Ý ³Ûëñ ¨ ³Ýóáõó³Ý»Ý ³ëï ½³Ù³éÝ³ÛÇÝ ïû-
Ã³õáñ ³õáõñëÝª ëÏë»³É Ç 10–¿Ý ÛáõÝÇëÇ ó10 ë»åï»Ùμ»ñÇ:
491. Ø»ñÓ³Ï³Û í³ÛñùÝª É»ñÇÝù ¨ ³é³å³ñù, ½³ñ¹³ñÇÝ Ç ·³ñ-
Ý³Ý ¨ Û³Ù³éÝ μ³½Ù³ï»ë³Ï ·áÛÝ½·áÛÝ Í³ÕÏ³Ùμù. Ûáñë ·ï³ÝÇ
æ³ïí³ñ Ïáã»ó»³É ³ñÙ³ïÝ. ¨ ï»ë³Ï ÇÙÝ ËáïáÛ, áñ μ³ñÓñ³Ý³Û
Çμñ¨ Ï³Ý·áõÝ ÙÇª ÙÇ³óûÕáõÝ. ¨ ¿ ßÇÏ³·áÛÝ, Ã³õ³Ù³½ ¨ Ç Í³ÛñÝ
μ³Ý³Û Í³ÕÇÏ ¹»ÕÝ³·áÛÝ áÕÏáõ½³Ó¨. ï»ñ¨ù Ýáñ³ ß³ñ³Ï³ñ·ÇÝ
ÁÝ¹ óûÕáõÝÝ Ç Ý»ñùáõëï ÙÇÝã¨ óí»ñ ¨ ÝÙ³Ý »Ý ï»ñ¨áÛ áõé»ÝõáÛ
Ï³Ù ÓÇթ»ÝõáÛ (½¿ÛÃáõÝÇ), ½áñ ¨ Ç ·áñÍ ¹Ý»Ý ½ûñ¿Ý Ã¿ÛÇ (ã³Û),
ù³Ý½Ç »Ã¿ ³ñÏóÇ Áëï ³ÛÝÙ Ç çáõñ »é³ó»³É ¨ ÁÙå»ëóÇ ß³ù³ñ³õ,
ÉÇÝÇ ¹»Õ ùñïÝ³μ»ñ ¨ û·ï³Ï³ñ, áñå¿ë ³ï³ã³ÛÇÝ: ¶ï³ÝÇ ¨ Ùá-
ñÇ ³Ýáõ³Ý»³É åïáõÕ ÙÇ Û³Ýï³éëÝ ³Ý¹. μáÛë Ýáñ³ Ñ³½Çõ μ³ñÓ-
ñ³Ý³Û Û»ñÏñ¿ óùÇÉ ÙÇ ¨ ï³Û ½åïáõÕ ù³Õóñ³Ñ³Ù Çμñ¨ ÃáõÃª ÙÇ
ÏáÕÙÝ Ï³ñÙÇñ ¨ ÙÇõëÝ ëåÇï³Ï. Ñ³Ù»Õáõթ»³ÙμÝ, ·áõÝáíÝ ¨ ³ÛÉ
Û³ïÏáõÃ»³ÙμÝ ÝÙ³ÝÇ ãÇÉ¿Ï ³Ýáõ³Ý»³É åïÕáÛÝª áñ Û³×³Ë ·ï³-
ÝÇ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåáÉÇë. Ç Ù»ñÓ³Ï³Û ³Ýï³éë ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ
μ³½áõÙ »Ý ¨ åïÕ³ïáõ Í³éùª ÁÝÏáõ½»ÝÇ, ï³ÝÓ»ÝÇ ¨ ³ÛÉÝ, áñù
áñå¿ë ÝÏ³ïÇÝª ëÏ½μÝ³õáñ»³É »Ý Ï³Ù å³ïáõ³ëï»³É Ç Å³Ù³-
Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ßÇÝáõÃ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
âÇ°ù Ýß³Ý Ù»ñÓ³õáñáõÃ»³Ý Î»ãñáñ ³Ýáõ³Ý»³É ù³Õ³ùÇÝ ÁÝ¹
³Ûë ï»ÕÇ, ù³Ý½Ç Áëï Û³é³ç μ»ñ»³É μ³ÝÇó ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇÝ
(ÃÕÃ³. 504) Î»ãñáñ ³ÝÏ³ÝÇ Ç ë³ÑÙ³Ýë ºñ³ëË³Óáñ ·³õ³éÇ.
ÇëÏ ï»ÕÇ »Ï»Õ»ó»³óë Î»ã³éáõ³ó Ç ë³ÑÙ³Ý¿ ³ÝïÇ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë
ÑÇõëÇëáÛ Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ »ñÏáõó ³õáõñó ×³Ý³å³ñÑÇ ¨ ³õ»ÉÇ
¨ë. áñáó ÁÝ¹ Ù¿ç ³ÝÏ³ÝÇ É³ÛÝ³ÝÇëï É»³éÝ ²ñ³·³Í:
²é³çÝáñ¹ù Ù»Ý³ëï³ÝÇë
492. ´³ñë»Õ, áñ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ³Ûëñ í³Ý³ó

Û³ÙÇ 1051:
ØáÝáÝÇÏ ¶ñÇ·áñ. Ã»ñ¨ë Ç ÙÇ³μ³ÝÇó Ï³Ù í³Ý³Ñ³Ûñ í³Ý³óë,
áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ÈûéõáÛ ³é ¼³ù³ñÇ³ êå³ë³É³ñÇõ Û³ÙÇ 1205:
¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï, áñ ³ëï Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ì³ã¿ ÇßË³-

ÝÇ Û³ÙÇ 1213:
ä»ïñáë, áñ ÛÇß³ï³ÏÇ Ç í»ñáÛ Û»ñÏáõë ³ñÓ³Ý³·Çñë Û³ÙÇ 1223:
²Ã³Ý³ë, áñ ³ëï Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ìÇñ³åß³ÑÇ Û³ÙÇ 1272:
ØËÇÃ³ñ. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ Ç í»ñáÛ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý:
Ü»ñë¿ë. ÛÇß³ï³ÏÇ ¨ ë³ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
Ð³Ù³½³ëå, áñ Ç í»ñáÛ Û³ñÓ³Ý³·Çñն ØËÇÃ³ñãÇ:
öÇÉÇååáë ä³ñáÝï¿ñ Ïáã»ó»³É, áñ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ Ø³ßïáó
·ñáó Û³õáõñë Â³¹¿áë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ³ÛÉ Û³é³çÝáÛÝ Ã¿ »ñÏñáñ-
¹ÇÝª ã¿ Û³Ûï: àõëïÇ ³ë»É Çμñ Û³ÙëÝ 1498. 1575:
493. Ø»Ý³ëï³Ý. Ñ»éÇ Û»Ï»Õ»ó»³óÝ Î»ã³éáõ³ó ÁÝ¹ ³ñ¨Ù-
ï»³Ý ÑÇõëÇë ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ Å³Ùª Ñ³Ý¹¿å Â³Ûã³ñáõË ·»Õç Ç
Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ·»ï³ÏÇÝª Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ É³ÝçÇ ³Ý¹ ³Ýï³é³ËÇï
³é³å³ñÇÝ Ç ï³÷³ñ³Ï ¹Çñë. ¿ »Ï»Õ»óÇ μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñ ¨ ³ÝëÇõÝ
ûñáó³Ó¨ Ï³éáõó»³Éª ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ, áõñ Ñ»ï³ËáÛ½ »Õ»³É
Ù»ñ ã·ï³ù ½³ñÅ³Ý³õáñ ·ñáõ³Í ÇÝã Ñ³Û³óÇ, ³ÛÉ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý
³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ ³ñï³ùáõëï Ûëïáñ¨ ù³Ý ½ùáõ¿ëÝ ï³Ý»³ó ï»-
ë³Ý¿ñ ÙÇ³Ï³ñ· ·ñáõ³Í ßñç³å³ï»³É ½»Ï»Õ»ó»³õÝ íñ³óÇ ï³-
éÇõù. áõÝ¿ñ ï³×³ñÝ ßáõñç ½Çõñ¨ ½³õ»ñ³Ïë ù³é³ÏáõëÇ å³ñëåÇ
¨ ³é Ýáí³õ ë»Ý»Ï³ó Ã³Õ»³É Ç Ù³ó³éáõïë ¨ Ç Ãáõ÷ë: àõëïÇ ¨
»Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ù»Ý³ëï³Ýª Ã»ñ¨ë ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ìñ³ó Ç
Å³Ù³Ý³Ïë ¼³ù³ñÇ³ Ù»Í³ÝáõÝ êå³ë³É³ñÇ Ñ³Û³½·õáÛ: ²ëïÇ Ç
í»ñ ³Ý¹ñ Ç Óáñ³ÙÇçÇ, áõñ ÷áùñ ÇÝã Ñ»éÇ Û³ñ¨Ùáõïë, ¿ äÕÝÓ³-
Ñ³ÝùÝ, áñ ³ÛÅÙ Ï³Û ³Ý·áñÍ ¨ ³é Ýáí³õ ³õ»ñ³Ïù ßÇÝáõ³Íáóª Ã»-
ñ¨ë ·áñÍ³õáñ³ó ÝáñÇÝ: Æ Óáñ³ÙÇçÇ ³ëï ÁÝÃ³Ý³Û çáõñ ÷áùñ ¨
ÙÇÝã¨ óèÝï³Ù³É ·ÇõÕ (507) ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó ³×Ç μ³õ³Ï³Ý³ã³÷
¨ ¿ ³é³çÇÝ ×ÇõÕ ëÏ½μÝ³õáñáÕ ½Ðñ³½¹³Ý ·»ï:
ì³ñ³ÅÝáõÝÇùª ³ÛÅÙ Ì³ÕÏáõÝÇù
494. ¶³õ³é ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó. ³Ûëå¿ë ³Ýáõ³Ý»³É Ç ÑÝáõÙÝª

Û³õáõñë ² ²րï³ßէëÇ ³ñù³ÛÇ Ð³Ûáó Û³Ýáõ³Ý¿ ì³ñ³Å ³ÝáõÝ
³éÝ ÙÇáÛ ù³çÇª áñ Ç ÍÝÝ¹áóն ¶»Õ³Ù³Û. ½ë³ Ï³ñ·»³É ÝáÛÝ ²ñï³-
ßէëÇ í³ñÅÇã áñդõáÛ ÇõñáõÙ îÇ·ñ³Ý³Û Ç Ý»ï³Ó·áõÃÇõÝëª å³ñ-
·¨¿ ÝÙ³ ½ß¿ÝëÝ ³é »½»ñμ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛÝ (Êáñ»Ý³óÇ, ² 11,
´ 10): ÆëÏ Ç Û»ï³·³ÛÇó ³Ýáõ³Ý»ó³õ Ì³ÕÏáõÝÇù ¨ Û³ÛÉ³½·»³óª
¸³ñ³ãÇã³Ï. ÁÝÏ³É»³É ½³Ûë ÏáãáõÙÝ Ç Ñ³Ù³ÝáõÝ ·»Õç¿, áñ ³ñ¹
¨ë ÏáãÇ Ì³ÕÏáõÝù (501): Ð³ë³ñ³Ïûñ¿Ý ½³Ûë Û»ïÇÝ ³Ýáõ³Ý³Ïá-
ãáõÃÇõÝ ¿³é Ç ·áñÍë Ï³é³í³ñáõÃÇõÝ ÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ ¨ ³éÝáõ.

¨ áõÝÇ ë³ÑÙ³Ý Áëï ³ÛÅÙ»³Ý ³éÙ³ÝÝ, Û³ñ¨»ÉÇóª ½³ñ¨Ùï»³Ý »½ñ
Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, Ç ÑÇõëÇëáÛª ½Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÇÝã É»ñÇÝë ¶áõ-
·³ñ³ó, Û³ñ¨ÙïÇóª ½³ñ¨»É»³Ý »½ñ Ü·³Û ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛª ½Îáï³Ûë,
ոñáÛ ·ÇõÕûñ³Ûù »Ý Û»ï³·³Ûù¹.
495. âÇåáõËÉáõ. Û»½ñ Íáí³ÏÇÝ Û³ñ¨Ùï»³ÝÝ ÑÇõëÇëª Û³ñ»·-
¹¿Ù É³Ýçë É»ñÇÝÝ Ç í»ñ³Û ³ñùáõÝÇ åáÕոï³ÛÇÝ, ÛáñáõÙ ¿ ¨ Çç¨³Ý
³Ýóáñ¹³ó. μÝ³ÏÇãùÝ ·³ÕÃ³Ï³Ýù ÛԱñÍ³÷ ·»Õç¿ ä³Û³½ÇïáÛª
ïáõÝù 63: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
496. ò³Ù³ù³μ»ñ¹. ³ÝÙÇçáó Û»½ñ Íáí³ÏÇÝ Ñ³Ý¹¿å ê¨³Ý
ÏÕ½õáÛª ïáõÝù 15: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û: ¶ÇõÕÝ ¿
Ç ï³÷³ñ³Ï ï»Õõáç, ÇëÏ ò³Ù³ù³μ»ñ¹ Ïáã»ó»³ÉÝ ¿ μÉñ³Ï ÇÝã Ç
Ñ³ñ³õáÛ ·»ÕçÝª Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó å³ï»³É çáõñμù Íáí³ÏÇÝ:
497. ¶áÙ³Óáñ. Ñ»éÇ Ç ò³Ù³ù³μ»ñ¹¿ Û³ñ¨Ùáõïë Çμñ¨ Ï¿ë
Å³Ùª Û³ñ·³õ³Ý¹³ÑáÕ Óáñ³ÏÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ É³ÝçÇ ÷áùñ É»ñÇÝª
áñ Û³ñ¨ÙïÇó Û³é³ç³ó»³É Û³Ý·Ç Ç Íáí³ÏÝ: îáõÝùª 15: ºÏ»Õ»óÇÝ
Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Ú³Ïáμ³Û ØÍμÝ³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇ:
498. äáñï³Ï. ³ÛÅÙª úñ¹³ÏÉáõ: Ð»éÇ Ç ò³Ù³ù³μ»ñ¹¿Ý ÁÝ¹ Ñ³-
ñ³õ ³ÝÙÇçáó Û»½»ñ Íáí³ÏÇÝ: îáõÝùª 44: ºÏ»Õ»óÇÝ ßÇÝ»³É Ç Ý³Ë-
Ý»³ó Ã¿å¿ï, ³ÛÉ ·áÉáí ù³Ûù³Û»³Éª ÙÝ³Ý Ñ»ïù Ç ÑÇÝ ßÇÝáõ³ÍáóÝ
áñÙáõÝù ÇÝã ë»Õ³ÝáÛÝ, áñáÛ ½÷É»³ÉëÝ ÑÇõë»³É Ç Ã³÷»³É ù³ñ³Ýó
³ÝïÇª Í³ÍÏ»³É »Ý ÷³ÛïÇõù ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý êáõñμ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë:
499. ì³ñë»ñ. ³ÛÅÙ âéãÁé Ïáã»ó»³É: ÚÇß³ï³ÏÇ ³Ûë ·ÇõÕ Ý³-
Ë³¹³ë ³Ýáõ³ÙμÝ ÛÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë Ù»Ý³ëï³Ý³ó ¨ »Ý
μÝ³ÏÇãùÝª ïáõÝù 27: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ:
500. Þ³ÑñÇ½. ïáõÝùª 45: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ:
501. Ì³ÕÏáõÝù. Û³ÝáõÝ ëáñ³ ÏáãÇ ¨ ·³õ³éÝª Ì³ÕÏáõÝÇù:
îáõÝùª 42: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ Ú³ñáõÃ»³Ý:
502. ¸ÃÙ³ß¿Ý. ïáõÝùª 61: Æ ëÙ³ ÑÇÝ ßÇÝáõ³Í »Ï»Õ»óõáÛ Ç Ë³ñ-
ï»³É ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ÝáñÇÝ Ç í³Õáõó Çç»³Éª Í³ÍÏ»óÇÝ
Ç ÝáñáÛ ÷³ÛïÇõù ¨ ³Ýáõ³Ý»ó³õ Û³ÝáõÝ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ:
503. º³Û×Ç. ïáõÝùª 29: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝá-
ëÇ:
504. ´³μ³ùÇßÇ. ïáõÝùª 18: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ:
505. ü³ñáõË. ïáõÝùª 27: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ êï»÷³Ý-
ÝáëÇ:
506. Â³Ûã³ñáõË. Ç Óáñ³ÙÇçÇ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ. ïáõÝùª

44: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ´Ý³ÏÇãù ëáñÇÝ ¨ë
·³ÕÃ»³Éù Û²ñÍ³÷ ·»Õç¿ ä³Û³½ÇïáÛ:
507. èÝï³Ù³É. ïáõÝùª 115: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛ Î³ñ³å»-
ïÇ: ¼³é³ç»³õ ³Ûëñ ·»Õç ÙÇõë »ñÏñáñ¹ ×ÇõÕ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ, áñ
Ç Íáí³Ï¿Ý, Ë³éÝÇ ÁÝ¹ çáõñ äÕÝÓ³Ñ³ÝùÇ (493) ¨ »ñÏáùÇÝ Ç ÙÇ³-
ëÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ÛÉ ³é³ï ջուրբք ³Õμ»ñó Ûëïáñ¨ ù³Ý ½Ë³éÝáõñ¹Ýª
ëÏ½μÝ³õáñ»Ý ½Ðñ³½¹³Ý ·»ï:
508. ²Ûë »ñÏñáñ¹ ×ÇõÕ áñ Ç Íáí³Ï¿ª áõÝÇ »Éù Çõñ Ç ÙÇçáóÇ
³Ý¹ »ñÏáõó ·ÇõÕûñ¿ÇóÝª ò³Ù³ù³μ»ñ¹³Û ¨ úñ¹³ÏÉáõ³Û: Æ ï»Õ-
õáçÝ ³Ý¹ »ÉÇó çñáÛÝ ï»ë³ÝÇÝ Ïáõï³Ï Ïáõï³Ï μÉñ³Ïù ³õ³½áó
¨ Ë×Çó ù³ñ³Ýó, ù³Ý½Ç Ç Ýáõ³½ÇÉ çáõñó Íáí³ÏÇÝ Ýáõ³½Ç ¨ ·»-
ï³ÏÝ ¨ í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ Ç å¿ïë ³Ý¹³ëï³Ý³ó ·ÇõÕûñ¿Çó ³Ûëñ ·³-
õ³éÇ ¨ ³Û·»ëï³Ý»³óÝ ºñ¨³Ý³Ûª ÇßËáÕù ³Ûëñ Ý³Ñ³Ý·Ç ³ßË³-
ï»óáõó»³É ½Ùß³Ïëª ÁÝ¹³ñÓ³Ï»³É »Ý ½³Ýóë çñáÛÝ, ½Ç áñå»ë Çß-
ËáÕù ºñ¨³Ý³Û, ÝÙ³Ý³å¿ë ¨ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝù ²ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
»ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ Í³Ëáõù Çõñ»³Ýó ÁÝ¹É³ÛÝ»Éáí ¨ Ëáñ³óáõó³Ý»-
Éáí ½μ»ñ³Ý »ÉÇó çñáÛÝª ³é³ï³óáõó»³É »Ý ½³ÛÝ í³ëÝ Ï³Éáõ³Íáó
²ÃáéáÛÝ, áñ ³é ·»ïáíë, áñå¿ë öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Õμ³-
Ï»óÇª Áëï ÛÇß³ï³ÏáõÃ»³ÝÝ Ç æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³É ·Çñë Ï³Éáõ³-
ÍáóÝ Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ºñ¨³ÝóõáÛ. ¨ Û³ÛÝ ë³Ïë »Õ»³É »Ý
³ÛÝ Ïáõï³Ïù ³õ³½áó ¨ Ë×Çó: ºõ ÁÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÝª »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ Ç
Ûáր¹»É ¨ Û³é³ï³Ý³É çáõñó Íáí³ÏÇÝ ³é³ï³Ý³Û ¨ ·»ïÝ ¨ íÝաս
Ù»Í ·áñÍ¿ ³Ý¹³ëï³Ý³ó ·³õ³éÇë ¨ Ï³Éáõ³ÍáóÝ áñ Ç Óáñ³ÙÇçÇ
³Ý¹ ºñ¨³Ý³Û, áñå¿ë Û³Ûë Ý»ñÏ³Û ³Ù Ç í»ñçÇÝ ³õáõñë ÛáõÉÇëÇ,
í³ëÝ áñáÛ ³Ý¹ñ¿Ý ³ßË³ï»óáõó³Ý»Éáí ½Ùß³Ïë ³éÝáõÝ ½³é³çë
Ýáñ³ ¹Åáõ³ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý ½³é³çÇÝÝ:
509. ø³ñí³Ýë³ñ³Û. ïáõÝùª 50: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ºõ ¿ Ñ³Ý¹¿å Ø³ùñ³í³Ýù ·»Õçª Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ
·»ïáÛÝ Ç ï³÷³ñ³Ï ¹Çñë: ä³Ý¹áÏÝª Û³ÝáõÝ áñáÛ ÏáãÇ ³Ûë ·ÇõÕ, է
Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Ï³éáõó»³É ¿ í³ëÝ »ñÃ¨»Ï³óÝ Ûºñ¨³Ý³Û ¨ Ç î÷ËÇ-
ëáÛ, ³ÛÉ Ã¿ »ñμ ¨ ÛáõÙÙ¿, ã¿° Û³Ûï:
510. êáõï¿Ï¿Ý. çñ³é Ï³Ù çáõñ Ñ³ñÏ³ÝáÕ: ¾ ³é³å³ñ ÇÝã
³ÝÙÇçáó Û»½»ñ ·»ïáÛÝ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ª Ù»ñÓ ·»ÕçÝ ø³ñí³Ýë³-
ñ³ÛÇ Ç Ñ³ñ³õáÛ. ½×³Ý³å³ñÑÝ áñ ÁÝ¹ Ù¿ç ·»ïáÛÝ ¨ ³é³å³ñÇÝ,
Í³ÍÏ¿ »ñμ»ÙÝ Ûáñ¹áõÃÇõÝÝ çáõñó ·»ïáÛÝ ¨ ³ñ·»Éáõ ½³Ýóáր¹ëÝ:
ì³ëÝ áñáÛ Ïáã»ó³õ Ç μ³ñμ³é ³ÛÉ³½·»³ó Û³ÛÝ ³ÝáõÝ:
Ú³ñ¨»ÉÇó ³é³å³ñÇÝ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó äáñï³Ï ·»Õç »ñÏáõ Ñ³-

Ù³ÝáõÝ ·ÇõÕáñ³Ûù:
511. Ü»ñùÇÝ ²Ëï³Û. ïáõÝùª 65: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ Ê³ãÇ:
²ëï ¿ Çç¨³Ý ³Ýóáñ¹³ó Û³ñùáõÝÇ ×³Ý³å³ñÑÇÝ:
512. ì»ñÇÝ ²Ëï³Û. ïáõÝùª 58: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ êáõñμ
513. êûÉ³Ï ·ÇõÕ. ïáõÝùª 44: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ: Ð»éÇ ¿ ³Ûë ·ÇõÕ Ç ø³ñí³Ýë³ñ³Û ·»Õç¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Çμñ¨
Å³Ù ¨ Ï¿ëª Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ·»ïáÛÝ Ç ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ³Ý¹ ÓáñáÛÝ:
´Ý³ÏÇãùն ÁÙå»Ý զçáõñ Ç ·»ïáÛ ³ÝïÇ Ý»ÕáõÃ»³Ùμ, ½Ç ¿ Ëáñ³Óáñ:
514. ²ÛÉ³μ»ñÇó ·ÇõÕ Ï³Ù ²Õμ»ñÇó: ²ÛÉ ³ÛÅÙ Ç ï³×Ï³ó μ³ñ-
μ³é ÏáãÇ ²É³÷³ñë: ´Ý³ÏÇãùÝ Ç ·³ÕÃ»Éáó ³ÝïÇ Ø³Ïáõ³Ûª ïáõÝù
79: ºÏ»Õ»óÇÝ, ½áñ Ýáñá· Ï³éáõóÇÝ ¨ ½×³Ï³ï μ»ÙÇÝ ¨ ½Ï³Ù³ñ
ë»Õ³ÝáÛÝ Ç ï³ß³ÍáÛ ù³ñ³Ýó, áñáÛ ½Í³ËëÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ »ï Ù¿-
ÉÇù ²õ»ïÇù ´³ï³É»³Ý å³ïáõ³õáñ μÝ³ÏÇãÝ ï»ÕõáÛë: ¾ Û³ÝáõÝ
ëñμáÛ Ù»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý: ²Ûë ·ÇõÕ áñå¿ë ÇÝÓ ÃáõÇ
¿ ÝáÛÝ ÇëÏ ·ÇõÕÝ ²ÛÉ³μ»ñÇó, ½Ç ï³×ÇÏù á°ã Ï³ñ»Éáí áõÕÕ³ÏÇ
³ñï³μ»ñ»É ½³ÛÝ ÑÝãáõÙÝ, ëáíáñ»ó³Ý Û»ñÏñáñ¹Ý. ¨ ½Ç ÏáãÇ ·ÇõÕ
²Õμ»ñÇó Ï³Ù ²ÕμÇõñÇó. áõÝÇ ³ñ¹³ñ¨ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ Çõñ Ûëïáñá-
ïÇ ³Ý¹ ³é³å³ñÇÝ »ñÏ³ÏÝ ³ÕμÇõñ Ûáñ¹ ³Ï³Ý³ÏÇï Ù³ùáõñ ջրոյ,
áñ »É»³É Ç ù³ñáõïÇ ³Ý¹ª Ù»ñÓ ÛÇÝùÝ ¹³ñÓáõó³Ý¿ ½çñ³Õ³ó ÙÇ ¨
³ñμáõó³Ý¿ ½çñ³ñμÇ ³ñïáñ³ÛëÝ. ³ÛëáùÇõù Û³ïÏáõÃ»³Ùμù ¨ Áëï
·ñáõ³Íáó å³ïÙ³μ³ÝÇóÝª ½áñë Û³é³ç μ»ñ¿ êïáñ³·ñáõÃÇõÝÝ
ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ, ãÇ°ù ³ÛÝåÇëÇ ·ÇõÕ Ç Îáï³Ûë ·³õ³éÇ μ³óÇ Ç
Î»³ÙñÇë ·»Õç¿ (438): ²Ûë ·ÇõÕ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ Ðñ³½¹³Ý
·»ïáÛª Ñ»éÇ Ç êûÉ³Ï³Û ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ ¨ ·ñ»³ Ã¿
Ù»ñÓ Ç ë³ÑÙ³Ý³ÏóáõÃ»³Ý Îáï³ÛÇó: Æ Ù¿ç ·»Õçë ·ï³ÝÇ ³õ»ñ³Ï
ÑÇÝ »Ï»Õ»óõáÛ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýóª ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ë³ã³Ó¨.
É»³É ¿ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ »ñÏïáÕ Ç í»ñ³Û ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñ-
ÙáÛÝ ³ñï³ùáõëï ÁÝ¹ »ñÏ³ñáõÃÇõÝ áñÙáÛÝ, ³ÛÉ Û³Õ³·ë ³õ»ñ³-
Ý³óÝ ³ÝÏ»³É »Ý ù³ñÇÝùÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýó. Ç ëÏëáõ³ÍÇÝ ³Ý¹
ïեë³õ ÃÇõ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý §ÚÌ (901)¦. ¨ Ù»ñÓ Ç ¹áõéÝ ³ñ¨Ùï»³Ý
ÛáñÙÝ ³Ý¹ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ç Ï³ñ·Ç ³Ý¹ »ñÏïáÕ ·ñãáõÃ»³Ýª ³ÝáõÝë
¶ñÇ·áñ Ñ³Ý¹»ñÓ ù³ÝÇ ÇÝã ³ÛÉ μ³éÇõù. Áëï ³ÙμáÕç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ
Ñ³ëï³ïÇ Ã¿ ßÇÝ»ó³õ ¨ ³Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç Ññ³Ù³Ý¿ ¶ñÇ·áñ ÇßË³ÝÇ
êÇõÝ»³óª áñ¹õáÛ ¶³μáõéÝ ì³ë³Ï³Û:
515. ø»ûÃ³Ý ï³ÕÁ. ¿ É³ÛÝ³ÝÇëï ëïáñáïáíù μÉñ³Ï ÇÝã Û³-
ñ¨»ÉÇó ²É³÷³ñë ·»Õç ¨ Û³ñ¨ÙïÇó É»ñÇÝ Þ³ÙÇñ³Ù³Û (341)ª ÷áùñ
ù³Ý ½³ÛÝ. ¨ »ñÏáùÇÝ ¨ë Ëáï³õ¿ï ï»ÕÇù, μ³Ûó ³é³Ýó ·Ý³-

óÇÏ çñáÛ. ¨ Ç ÙÇ³ëÇÝ μ³Å³Ý»Ý ëïáñáïáíù Çõñ»³Ýó ½ë³ÑÙ³ÝëÝ
»ñÏáõó ·³õ³é³óª ½Îáï³ÛÇóÝ ÃáÕÉáí ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ¨ ½ì³ñ³ÅÝáõ-
Ý»³óÝ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë: Ú³ñ¨ÙïÇó ÑÇõëÇëáÛ ÛÇß»³É μÉñ³ÏÇ¹ Ç í»ñ³Û
³ñùáõÝÇ åáÕáï³ÛÇÝ ¿ î³Ù×Éáõ Ïáã»ó»³É ï»ÕÇÝ ¨ ¿ ÷áëáñ³Ï ÇÝã
í³Ûñ μ³ó»³É Ç çáõñó Ñ»Õ»Õ³ó. Û³ñ¨»ÉÇó ÷áëáñ³ÏÇÝ ¿ Íáó³õáñ
ÇÝã íÇÙáõï ï»ÕÇª áõñ Ï³ÃÇÉ Ï³ÃÇÉ ÅáÕáí»³É çñáÛÝª μ³õ³Ï³Ý³-
Ý³Û Û³ñμáõÙÝ ³Ýóáñ¹³óª Ù³ñ¹áó ¨ ³Ý³ëÝáó:
516. Î³ñ»ÝÇë. ·ÇõÕ ÛÇß³ï³Ï»³É Û²é³ù»É í³ñ¹³å»ï¿ ¸³í-
ñÇÅ»óõáÛ (·É. Ä¼, ÃÕÃ³. 176, 177), Û³Õ³·ë ÝßË³ñ³ó ²Ý¹ñ¿Ç
³é³ù»ÉáÛ ¨ Ø³ïÃ¿áëÇ ²õ»ï³ñ³ÝãÇ: ²Ûë ·ÇõÕ ¨ë Ç í»ñ³Û Ðñ³½-
¹³Ý ·»ïáÛ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ÝáñÇÝª Ç Ñ³ñ³õáÛ ²É³÷³ñë ·»Õç.
»Ï»Õ»óÇ ·»Õçë Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Û ¨ É»³É ¿ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó.
μÝ³ÏÇÝ ³ÛÅÙ ³ëï ï³×ÇÏù Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ýùª ïáõÝù 14: àõëïÇ ¨ Ïá-
ãÇ ³ÝáõÝ ·»Õçë Ç ï³×Ï³ó ÎÇõÙÇõß:
Ø»Ý³ëï³ÝÝ Û³ÝáõÝ í»ñáÛÇß»³É ³é³ù»Éáó ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹
¨ ×³Ý³å³ñÑÝ Ç ·»Õç¿ ³ÝïÇ. Ï³ó³ñ³Ýù ÙÇ³μ³ÝÇó Çëå³é Ïáñ-
Í³Ý»³É. ï³×³ñÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý Ï³Û ¨ ¿ ûñáó³Ó¨
ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ. ¹³ñ³Ý ï³×³ñÇëª áõëïÇ Ñ³ÝÇÝ å³ïñÇùÝ
½ÝßË³ñëÝ, »Õ»³É ¿ ½³é³ç»³õ μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ¨ ¿ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷
ÁÝ¹³ñÓ³Ï: ì»ñÇÝ Í³ÍÏù Ýáñ³ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýóª Ã»ñ¨ë Ç Å³-
Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ³ÛÝå¿ë ³õ»ñ Ï³Û:
ÀÝ¹ ³Û¹ñ ï³×Ï³μÝ³Ï ·»Õç ·ï³ÝÇÝ ¨ ³ÛëáùÇÏ.

517. ú½³ÝÉ³ñ. ïáõÝùª 14: ÔûéáõÕ ·ÇõÝ¿Çª ïáõÝù 7: àõÉ³ßÇÏª
ïáõÝù 10: Ô³ñ³Õ³É³Ûª ïáõÝù 4: Â³ù»³ñÉáõª ïáõÝù 20: ¸³ï³-
ÕÁշÉ³Õª ïáõÝù 15: Ôûñã³Éáõª ïáõÝù 10: ²ÉÇãû÷áõñª ïáõÝù 8: Üáõñ-
Ýáõëª ïáõÝù 15: ²Ëí¿ñ³Ýª ïáõÝù 15: ö³ß³ù»³Ýïª ïáõÝù 17:
Ìàì²Î ¶ºÔ²ðøàôÜôàÚ
518. ²Ûë Íáí³Ï ßñç³å³ï»³É Ç É»ñ³Ýóª »ñÏ³ÛÝ»³É ¿ Û³ñ¨»ÉÇó

Û³ñ¨Ùáõïë. ¨ ßñç³å³ï Ýáñ³ Çμñ¨ ãáñÇó ³õáõñó ×³Ý³å³ñÑÇ
Ñ»ï¨³Ï ³éÝ. ÁÝ¹áõÝÇ ÛÇÝùÝ Ç ßñç³å³ï É»ñ³Ýóª Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó
½ùë³Ý ¨ ãáñë ÁÝ¹ Ù»Í ¨ ÁÝ¹ ÷áùñ ·»ï³Ïë çáõñó, ¨ ·ñ»³ Ã¿ Ù»Í
Ù³ë³Ùμ Ç Ûáñ¹³Ûáñ¹ ³Õμ»ñ³Ï³Ýó ¨ Ù³ëÝ³õáñ³å¿ë Ç Ñ³Éáó³ó
Ó»³Ýó É»ñ³ÝóÝ ¨ ³ñÓ³Ï¿ ÛÇõñÙ¿ ½ÙÇ ¨»Ã ½³ÛÝ çáõñ (507)ª áñ Ñ³-
Ù³ñÇ »ñÏñáñ¹ ×ÇõÕ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ, ¨ Ñ³½Çõ Ñ³Ù»Ù³ïÇ ùë³Ý»-

ñáñ¹ μ³ÅÝÇ çáõñóÝ Ùï»Éáó Ç Íáí³Ï ³Ý¹ñ. ÇëÏ ½ÙÇõë ½³õ»Éáñ¹ëÝ
ÁÝ¹ »ñÏñ³õ ÁÝ¹ Ý»ñùáÛë ßñç³å³ï É»ñ³Ýó ¨ ·ñ»³ Ã¿ ÁÝ¹ ãáñ»ëÇÝ
ÏáÕÙ³ÝëÝ Ãáñ¿ ½Ù»Í ¨ ½÷áùñ ³Õμ»ñ³ÏáõÝëª ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Ç
Óáñ³Ù¿çëÝ Ðñ³½¹³Ý ·»ïáÛ ¨ Ç ë³ÑÙ³ÝëÝ Îáï³ÛÇó, ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³-
ÛÇÝÝ Ç Óáñ³Ù¿çëÝ ²½³ï ·»ïáÛ, ì¿ïáÛ ¨ ·»ïáÛÝ Þ³ñáõñ³Û, ÁÝ¹
³ñ¨»Éë Ç ë³ÑÙ³ÝÝ ²ñÓ³Ë³Û, ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Û³ßË³ñÑÝ ¶áõ·³ñ³ó-
õáó, ½Ç Ã¿å¿ï Íáí³ÏÝ áõÝÇ Ç ßñç³å³ïë Çõñ ½μ³ñÓñ É»ñÇÝë, ³ÛÉ
½¹ñáõÃÇõÝ Çõñ ¨ë áõÝÇ Ï³ñÇ μ³ñÓñ Ç ÛÇß³ï³Ï»³É ë³ÑÙ³Ý³óÝ:
Ð³Ù»Õ ¿ çáõñ Íáí³ÏÇë ¨ Ù³ñëáÕ³Ï³Ý ¨ ëÝáõó³Ý¿ ÛÇÝù»³Ý ½»ñÏá-
ï³ë³Ý ï»ë³Ï Ñ³Ù»Õ³×³ß³Ï ÓÏáõÝë, áñù »Ýª 1. ÇßË³Ý, 2. ³Ù³ñ,
3. ·»Õ³ùáõÝÇ, 4. Ï³ñÙñ³Ë³Ûï, 5. ÏáÕ³Ï, 6. μ³Ëï³Ï, 7. μûÅ³Ï,
8. Íáõ³ñ, 9. μ»ÕÉáõ, 10. Ïé³Ïïáõó, 11. ã³ÉÇ, 12. ³ÕÝç³Ý: ²ÛëáùÇÏ
ÓÏáõÝù ³é³ïáõÃ»³Ùμ Çõñ»³Ýó Éիաóáõó³Ý»Ý ½Ù»ñÓ³õáñ ¨ ½Ñ»é³-
õáñ μÝ³ÏÇãë ßñç³Ï³Û ë³ÑÙ³Ý³óª Ù³Ý³õ³Ý¹ ºñ¨³Ý³Û ¨ î÷Ë»³ó,
ù³Ý½Ç Ç ë³ÑÙ³Ý»³É Å³Ù³Ý³ÏëÝ »ñÃ¨»Ï»ÉÝ ÓÏ³Ýó »ñ³ÙáíÇÝ Ç
ßñç³Ï³Û ·»ï³ÏëÝª Ï³ÉÝáõÝ ½³ÛÝë ¹ÇõñÇÝ »Õ³Ý³Ï³õ ¨ ¹Çõñ³·ÇÝ
í³×³é»³É μ»éÝª ³ñÓ³Ï»Ý ½Ù»Í³Ù»Í Ï³ñ³í³Ýë Ç î÷ËÇë ¨ Ûº-
ñ¨³Ý. Ç Ýáë³ ÙÇ³ÛÝ ½ÏáÕ³Ï ³Ýáõ³Ý»³É ÓáõÏÝ ¹Ý»Ý Û³Õ³çáõñ, ½Ç
³é³Ýó ³ÛÝñ á°ã áõïÇ ÝÙ³Ý ÷³ß³Ùáõï ÓÏ³Ý Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉëáÛ:
519. ê¨³Ý ÏÕ½Ç Ç Ù¿ç Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ Û³ñ¨Ùï»³Ý
ëå³éáõ³ÍÇ Ýáñ³ª Ñ»éÇ Ç ó³Ù³ù¿Ý ³ÛÝù³Ý, ÙÇÝã¨ Ç Ó³ÛÝ»É áõ-
ñáõù Ç É³ëï³¹³¹³ñ ï»Õõáç¿ Éë»Ý μÝ³ÏÇãù ÏÕ½õáÛÝ. ó³Ù³ù Ýá-
ñÇÝ »ñÏ³ÛÝ»³É Û³ñ¨ելÇó Û³ñ¨Ùáõïë ÝÙ³Ý Íáí³ÏÇÝ, ÇëÏ ëïáñáïÝ
³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ÁÝ¹³ñÓ³Ï»³É ÷áùñ ÇÝã ¹Çõñ ¹ñáõÃ»³Ùμª
Ï³óáõó³Ý¿ ½ÏÕ½»³ÏÝ Áëï ÇÙÇù »é³ÝÏÇõÝÇ. Û³ñ¨»ÉÇó ¨ Ç Ñ³-
ñ³õáÛ ¿ íÇÙáõï ¨ Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë ½³éÁÝÃ³÷ ³é³Ýó ëïáñáïÇ.
ßñç³å³ï ï³ñ³ÍáõÃÇõÝ ÏÕ½õáÛս Áëï ·ñáõ³Íáí ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»-
åÇëÏáåáëÇ ¶áõÉ³ëå»³Ýó î÷ËÇë»óõáÛ ³õ»ÉÇ ¿ ù³Ý ½»ñÏáõ Ñ³-
½³ñ Ï³Ý·áõÝ Ï³Ù ·³½ å³ñëÏ³ÛÇÝ ¨ Ï³Ù ½»ñÏáõ í»ñëï éáõë³ó:
Êáï³õ¿ï ¨ Í³ÕÏ³õ¿ï ¿ ³Ûë ÏÕ½»³Ï áñå¿ë ¨ ßñç³Ï³Û í³Ûñù
¨ É»ñÇÝù ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ ¨ Ç ·³ñÝ³Ý í³Û»Éã³Ý³Û μáõëáíք ¨ Ñá-
ï³ñձ³Ï Í³ÕÏ³Ùμùª Ûáñë ·ï³ÝÇ Í³ÕÇÏÝ Ù»Ë³Ï ³Ýáõ³Ý»³É ¨
í³ñ¹ í³Ûñ»ÝÇ. ·ï³ÝÇÝ Ç ëÙ³ ¨ ë³Ï³õ Í³éù åïÕ³ïáõùª ßÉáñ»-
ÝÇ, ³Éá×Ç ¨ áõé»ÝÇ. ¨ë ¨ å³ñï¿½ μ³Ýç³ñáÛ:
520. ²õ³Ý¹áõÃÇõÝ μÝ³Ïã³óÝ ¨ ÙÇïù ·ñáõ³Íáó Ñ³Û Ñ»ÕÇÝ³-
Ï³ó ¨ Ñ»ïù ³õ»ñ³Ý³óÝ Ã³Õ»Éáó Ç çáõñë Ñ³ëï³ï»Ý ÉÇÝ»É ³ëï
ßÇÝáõ³Íáó ³ÙñáóÇª ¨ Ã»ñ¨ë ëÏ½μÝ³õáñ»³É Ç ¶»Õ³Ù³Û ³ÝïÇ. ¨
Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó Ï³Ý·Ý»³É ¨ μ³·ÇÝ, ÛáñáõÙ ï»Õõáç Ç μ³ñÓñáõ-

Ã»³Ý ³Ý¹ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³-
ïáíù áÕçáÛÝ ³½·Ç Ð³Ûáó Ï³éáÛó Ù»ÍÝ ¶ñÇ·áñ ä³ñÃ¨ ï³×³ñ
÷áùñÇÏ Û³ÝáõÝ ëñμáÛ Ú³ñáõÃ»³Ý Û³ÙÇ 305ª ½áñ ÛÇß³ï³Ï¿ ÏáÝ-
¹³Ï í³Ý³óë ¨ ½³ÛëáëÇÏ. Ç Ï³éáõó³Ý»É Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ ½³Ûë »Ï»-
Õ»óÇª Ïáã»³ó ¨ ³ÝáõÝ ï»ÕõáÛë ²Ûë ¿ í³Ý, áñ ÑáÉáí»աÉ ³Õ³õ³Õ³-
Ýûù Ç É»½áõëª »Ñ³ë ³é Û»ï³·³ÛëÝ ¨ ³é Ù»½ ³Ýáõ³Ùμë ê¨³Ý. ¨
»ÃáÕ ³ëï ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ä³ñÃ¨ ¨ ½áÙ³Ýë Ç ÏñûÝ³õáñ³óÝ »Õ»-
Éáó ÁÝ¹ ÇÝù»³Ý Ç ÷³é³μ³ÝáõÃÇõÝ ³Ýáõ³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ Ç ï³×³ñÇ
³Ý¹. ³Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç μ³½áõÙ ¹³ñáõó ³Ýó»Éáó Ç í»ñ³Û ÷É»³É Ï³Û
Çëå³é, áñáÛ Ù³ëÝ³õáñ áñÙáõÝù ó³ñ¹ ¨ë »ñ¨ÇÝ. ¨ Ï³Û ï³Ï³õÇÝ
íÇÙ»³Û Ë³ãÝ Ù»Í ³éÁÝÃ»ñ ³õ»ñ³ÏÇ »Ï»Õ»óõáÛë Û³ñ¨ÙïÇó, ½áñ
³ë»Ý ûÍ»³É Çõñáí Ó»é³Ùμ ÝáñáõÝ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ:
ºñÏÇóë ³é³õ ³Ûë ³Ùñáó Ç Ñ³·³ñ³óÇ ÃßÝ³Ù»³ó. Û³é³çÝáõÙÝª
Ç Ø³ÑÙ¿ï³Û. Áëï ØËÇÃ³ñ³Û ²ÛñÇí³Ý»óõáÛª Ç ÙÇçáóë ÃáõáóÝ ÖÌ-
ÖÎ ¿³é Ø³ÑÙ¿ï ½ê¨³Ý, ³ÛëÇÝùÝ Û³ÙÇ Çμñ 706, Û»ñÏñáñ¹áõÙÝª
Ç Øñáõ³Ý³Û áëïÇÏ³Ý¿ Ç Ù¿çÝ ³Ý¹ À ¹³ñáõÝª Áëï ¼ ÚáíÑ³ÝÝáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ. §ÆëÏ ê¨³Ý ÏÕ½Ç áñ Ç Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³Ù³Ûª Ã¿å¿ï ¨
ÛÇëÏ½μ³Ý Ýáõ³·Ç ³Ý¹ á°ã ÁÙμéÝ»ó³õ Ç Ó»éë Ýáñ³, ë³Ï³ÛÝ ½ÏÝÇ
»ñÏ»³Ù ÙÇ ³Ù³ó Ù³ïÝ»ó³õ Ç Ó»éë Ýáñ³. ¨ áñù ÙÇ³Ý·³Ù μÝ³-
Ï»³Éù Ï³ÛÇÝ Û³ÙñáóÇ ³Ý¹ª ·»ñÇ ³é»³É ï³Ý¿ñ. ¨ ½Ï³åáõï Ïá-
ÕáåáõïÝ Û³õ³ñÇ ³é»³Éª ëå³éëåáõé ù³Ý¹¿ñ, ³õ»ñ¿ñ ½³ÙñáóÝ¦:
²ëï ³Ùñ³ó³õ ¨ ²ßáï Ã³·³õáñ ´³·ñ³ïáõÝÇ Ñ³ñÇõñ
³ñ³Ùμù ¨»Ã, Û³ÙÇ 923. ³ÛÉ Ç Û³ñÓ³ÏÇÉ Ç í»ñ³Ûª ÃßÝ³ÙõáÛÝ ÇõñáÛ
´ßñ³Û í»ñ³Ï³óáõÇÝ ¸áõÝ³Û μ³½ÙáõÃ»³Ùμ ½ûñ³ó, »É ³ñù³Û ÇÝù-
ÝÇÝ Ç ÏÕ½õáÛ ³ëïÇ »ûÃ³Ý³ëáõÝ ³ñ³Ùμù Ïáñáí»ûù Ç ï³ëÝ É³ëïë
¨ ³ÛÝå¿ë Û³ñÓ³Ï»³É Û»½ñ ÏáÛë Ç í»ñ³Û ÃßÝ³Ù»³óÝª Ñ³É³Í³Ï³Ý
³ñ³ñ ³ÝïÇª Áëï ÝáñáõÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ:
521. ¼ÏÝÇ Ú³ñáõÃ»³Ý ï³×³ñÇÝ Ï³éáõó»ÉáÛ Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ-
·áñ¿ Èáõë³õáñã¿ Ï³éáõó³Ý ¨ ³ÛÉ »ñ»ùÇÝ ï³×³ñù Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³-
ñ³Ýó Ç ëáÛÝ ÏÕ½»³Ï. Û»ñÇó ³ÝïÇ »ñÏáõùÝ Ï³éáõó³Ý ç»ñÙ»é³Ý¹
³ñ¹»³Ùμù Ç Ø³ñÇ³Ù Ã³·áõÑõáÛ ¹ëï»ñ¿ ²ßáïáÛ Ã³·³õáñÇ Ð³-
Ûáóª áñ ¿ñ ÏÇÝ ¶³μáõéÝ ì³ë³Ï³Û êÇõÝõáÛ, Ç ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ³éÝ
ÇõñáÛ Û³ÙÇ 874, Û³õáõñë í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»³Ý Ø³ßïáó³Û ´, Ý³Ëù³Ý
½Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ý³ÉÝ. ¨ å³ïÙÇ Áëï ³ÛëÙª Ç ·ñáõ³Íë Ñ»ÕÇÝ³Ï³ó
¨ Û³õ³Ý¹áõÃÇõÝë ÏñûÝ³õáñ³ó ÏÕ½õáÛë:
ì»ñáÛÇß»³É¹ Ø³ñÇ³Ù Ã³·áõÑÇ ÁÝÏ³ÉÝáõ å³ïáõ¿ñ Û³éÝ¿
ÇõñÙ¿ Ç ¶³μáõéÝ ì³ë³Ï³Û Ç í³Ë×³ÝÇ ÝáñáõÝª ï³É Ï³éáõó³-
Ý»É ½»Ï»Õ»óÇ Ãáõáí ù³é³ëáõÝ. ½ÏÝÇ ßÇÝáõÃ»³Ý ÙÇõëáóÝ Û³ÛÉ¨³ÛÉ

ï»ÕÇë Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇª ·³Û Ç í»ñçáÛ ¨ Ç ÏÕ½Çë ³Ûë Û³Ûó»ÉáõÃÇõÝ
ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ ³Ý¹¿Ý ¨ Ç ÛÇß³ï³ÏáõÃÇõÝ Ñá·õáÛ ³éÝ ÇõñáÛ Û³-
ÕûÃë ÝáóÇÝ ¨ Ç ÉñáõÙÝ Ïï³ÏÇ ³éÝ í³ëÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛ ¨
³ëï. ³ÛÉ ³ñ·»É»³É ÉÇÝÇ Ùï³Ý»É Ç ÏÕ½ÇÝ Ç Ø³ßïáó³Û ëñμáÛ Ñûñ¿ª
Ã¿ á°ã »ñμ¿ù Ùï»³É ¿ ³Ûëñ ÏÇÝ ÙÇÝã¨ ó³ÛÅÙ, ¨ ³ñ¹ ¨ë ã¿° Ï³-
ñ»ÉÇ: ´³Ûó Ç Ã³Ë³ÝÓ³Ý³ó ç»ñÙ»é³Ý¹ ïÇÏÝáçÝ ëïÇå»³Éª ÛÕ¿
å³ï·³Ù ³é Ý³, Ã¿ ¹áõ ³Û¹ñ Ç ò³Ù³ù³μ»ñ¹ ï»Õõáç¹ ³ÕûÃ»³°
³é ²ëïáõ³Í ¨ ÁÝÏ³ÉçÇñ ½Ñ³Ûóáõ³Íë ùá. ¨ ÇÝùÝ ¨ë »ñ³Ý»ÉÇÝ
Ø³ßïáó ÛáïÝÏ³óáõÃ»³Ý ³ÕûÃ»Éáí ³é î¿ñ ³Ýóáõó³Ý¿ ½³ÛÝ ·Ç-
ß»ñ ¨ ËÝ¹ñ¿ Û²ëïáõÍáÛ, ½Ç Ã¿ Ñ³×áÛ Çó¿ ÇÝù»³Ýª ·³É, Ùï³Ý»É
ïիÏÝáçÝª Û³ÛïÝ»³É óáõóó¿ í»ñÝ³Ï³Ý ï»ëÉ»³Ùμ. ¨ ³ÛÝÇÝã »ñÏá-
ù»³Ýª ëáõñμÝ Ø³ßïáó Ç ÏÕ½õáç ¨ Ø³ñÇ³Ù Ã³·áõÑÇÝ Ç ò³Ù³ù³-
μ»ñ¹ ç»ñÙ»é³Ý¹ ËÝ¹ñáõ³Íáíù Û³ÕûÃë Ï³ÛÇÝ Û³ÛÝ ·Çß»ñ, Ç Ù»ñ-
ÓÇÉ Í³·Ù³Ý ÉáõëáÛª ï»ë³Ý¿ÇÝ ½ï»ëÇÉ ÙÇûñÇÝ³Ï. ½Ç ³Ñ³° μ³ó»³É
Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝ »ñÏÝÇó ¨ óáÉ³ó»³É ÉáÛë Çç³Ý¿ñ Ç í»ñ³Û ÍáíáõÝ. ¨
ÁÝ¹ ÉáõëáÛÝ Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó ³é³ù»³ÉùÝ »ñÏáï³ë³Ý ÁÝÃ³Ý³Éáí
Ç í»ñ³Û çñáÛÝ »É³Ý¿ÇÝ Ç ó³Ù³ù ³Ý¹ñ ÏÕ½õáÛÝ ¨ Ù»ñÓ Ç ï³×³ñÝ
ëñμáÛ Ú³ñáõÃ»³Ý Ç Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ Ç ï»ÕÇ ÇÝã ï³÷³ñ³Ï Ã³-
÷ûñ ³ñ³ñ»³Éª ûñÑÝ¿ÇÝ ½ï»ÕÇÝ ¨ óëáõñμÝ Ø³ßïáó ³ë¿ÇÝ. ²ëï
Ï³éáõó¿°ù ½»Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ Ù»ñ: ºõ ³å³ í»ñ³Ý³ÛÇÝ Û»ñÏÇÝë,
áñáÛ í³ëÝ Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ëñμáÛ ÑûñÝ Ç ÏÕ½ÇÝ Ùï³Ý¿ñ ïÇÏÇÝÝ ç»ñ-
Ù»é³Ý¹ ¨ å³ïÙ»Éáí Çñ»ñ³ó զóáÛó Û³ÛïÝáõÃ»³ÝÝ ¨ ÝÏ³ï»Éáí
ÇëÏ Ç ï»ÕõáçÝ ½Ñ»ïë áïÇó ³é³ù»ÉáóÝ ¨ ½óûÕ Éáõë³÷³ÛÉ Ç ¹³É³-
ñÇëÝ ³Ý¹ª ÑÇÙÝ³ñÏ»³É ï³ÛÇÝ Ï³ï³ñ»É ½ßÇÝáõ³Í ï³×³ñÇÝ Ç ÃÇõ
Ð³Ûáó ÚÆÂ (880), Áëï ÏáÝ¹³ÏÇÝ. ÇëÏ Áëï ·ñáõ³Íáó êï»÷³ÝÝá-
ëÇ úñμ¿É»³Ý Ç Ñ³Û ÃÇõ ÚÆ¶ (874), ³é Ñ³Ûñ ÔáõÏ³ëáõ ÆÝ×Ç×»³Ý
Ç ÐÇÝ Ð³Û³ëï³Ý (ÃÕÃ. 276): ºÏ»Õ»óÇÝ ¿ Ï³ï³ñ»³É Ë³ã³Ó¨
³é³Ýó ë»³Ý. áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ, ½ÙÇ ë»Õ³Ý
ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë Û³çÙ¿ ¨ Û³Ñ»Ï¿.
¹áõéÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³ï³Ý ¿ ³ñï³ùáõëï ¨ Ç Ý»ñùë »Ï»-
Õ»óõáÛÝ ÁÝ¹ ¹³ëÝ áõÝÇ Éáõë³Ùï³Ó¨ å³ïáõÑ³Ý ÙÇª ½áñÙ¿ áõÝÇÝ
³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ ÏñûÝ³õáñùÝ Ã¿ª ·ÇïáõÃ»³Ùμ »ï ³ÛÝå¿ë ³éÝ»É
ïÇÏÇÝÝ1 Ø³ñÇ³Ù Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ë³Ïë ÇÝù»³Ý
³é³ÝÓÇÝ ³ÕûÃ»ÉáÛ ³Ý¹¿Ý Ç å³Ñáõ Å³Ù»ñ·áõÃ»³Ý:
1 ²õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãù ÏÕ½õáÛë Ã¿ª ëáÛÝ Ø³ñÇ³Ù ïÇÏÇÝ Çëå³é ³é³ÝÓÝ³ó»³É Û³ß-
Ë³ñÑ¿ »Ï³ó μ³ñ»ÏñûÝáõÃ»³Ùμ í³ñáõó ÙÇÝã¨ óÙ³Ñ իւր ³ëï¿Ý ¨ Ã³Õ»ó³õ Ç
ëñμáÛÝ Ø³ßïáó³Û Û³Ûë ÏÕ½Çª Û³ñ¨»ÉÇó ÑÇõëÇëáÛ ï³×³ñÇ ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ,
áõñ ¨ óáõó³Ý»Ý ßÇñÇÙ Û³ÝáõÝ ÝáñÇÝª ÛáñáÛ í»ñ³Û ¨ ·ï³ÝÇ ï³å³Ý³í¿Ù
²Ûë ï³×³ñ áõÝÇ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝëª ³ñ¨Ùï»³Ýն ÁÝ¹ ÷áùñ

÷³Ûï³ß¿Ý ·³õÃ³õ ¨ է ÙÇ³÷»ñï ÷³Ûï ÁÝÏáõ½»ÝÇ Ï³ñÇ Ï³ñÍ-
ñ³ó»³É Ç ÑÝáõÃ»³Ýó Å³Ù³Ý³ÏÇÝ (½áñ ÁÝ¹ ÙÇõë ¹ñ³ÝÝ ¹Ý¿ Û³-
μ³Ýá½ ÷³Ûï¿ ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏáåáë î÷ËÇë»óÇ). ÛáñáõÙ ·áÛ
Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ Û³ÝáõÝ ÁÝÍ³ÛáÕÇ ½³ÛÝª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï. §Æ Ãí. Ð³Ûáó
àÆº (1176) Ýáñá·»ó³õ ¹áõéÝ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë Ññ³Ù³Ý³õ ÇßË³-
Ý³ó ÇßË³Ý øñ¹ÇÝ ¨ Ó»é³Ùμ ÚáÑ³ÝÝÇëÇ ÑÇõë³Ý, áñù ÁÝÃ»éÝáÛù
ÛÇß»ëçÇù¦: Ð³ñ³õ³ÛÇÝ ¹áõéÝ ¨ë ÙÇ³÷»ñÃ Ç ÝáÛÝ ÷³Ûï¿, ³ÛÉ Û³-
õ¿ï ÁÝïÇñ ×³ñï³ñ³ñáõ»ëï ·áñÍáõ³Íª ÷áñու³ÍáÛ μáÉáñáíÇÝ ¨
å¿ëå¿ë ¹ñáõ³Ïù å³ïÏ»ñ³ó ¨ Í³ÕÏ³Ýó ÝÙ³Ý ³ñ¹³ñ¨ ßÝáñÑ³ó
»õñáåեաÝ Ó»éÇÝ. áõÝÇ ¨ ë³ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ ¨ Ãáõ³Ï³Ýի
μ³Å³ÝÙáõÝëÝ ³Ý¹ ù³Ý¹³Ï³óÝ ¨ Ç ßñç³å³ïëÝª Áëï ³ÛëÙ.
§æÐ² Ãáõ³Ï³ÝÇ, Èº ÃÇõ ³õ»ÉÇ (1557), Û³Ãáé³Ï³ÉáõÃ»³Ý
ï»³éÝ ê³ñ·ëÇ, Ç Ë³ÝáõÃ»³Ý Ú³Õáõå μ¿ÏÇ Í³ÕÏ»ó³õ (ù³Ý¹³-
Ï»ó³õ) ¹áõéÝ ï³×³ñÇë ³é³ù»ÉáóÝ øñÇëïáëÇ, Ññ³Ù³Ý³õ í³ñ-
¹³å»ïÇ »é³Ù»ÍÇë ¸³ÝÇ¿ÉÇ ¨ ëÇñ»ÉÇ áñ¹õáÛ ëáñÇÝ »åÇëÏáåáëÇë
ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇ, Ó»é³Ùμ ëáñÇÝ ³ß³Ï»ñïÇ ³Ý³ñÅ³ÝÇë ²μñ³Ñ³ÙÇ:
Ü³¨ »Õμ³õñ Ù»ñ ëÇñ»ÉÇ ßÝáñÑ³õù Ç ÉÇ ¶ñÇ·áñÇëÇ: àïë ³ÝÏ³ÝÇ
Û³Ù»Ý³ÛÝÇ, Ñ³Ûó»É î»³éÝ¿ å³ñ·¨ ÓñÇ, ñ³μáõÝ³å»ïÇë Ñ³Ù³ÛÝ
³½·Ç ¨ ÍÝáÕ³óÝ Çñáó μ³ñÇ Î³ñ³å»ï ù³Ñ³Ý³ÛÇ ¨ Ù³õñÝ...¦:
âáõÝÇ ³Ûë ï³×³ñ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ ³é³çÝáÛ. ¨ ·áõó¿
É»³É ¨ Ç Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ³ÝÑ»ï³ó»³É. μ³Ûó Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ·ï³-
ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ³ñï³ùáõëï ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³-
ï³Ýª Áëï ³ÛëÙ.
§ÞÝáñÑûù ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ³Ù»Ý³½ûñÇÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»ùª »ñ»ù
Ñ³ñ³½³ï »Õμ³ñùëª êáõÉË³Ý, ¼³É ¨ ¼ûñ³å, ïí³ù Ýáñá·»É ëáõñμ
»Ï»Õ»óÇë ÛÇß³ï³Ï Ù»½ ¨ Ù»ñ ÝÝç»ó»ÉáցÝª Ñûñ Â³ÕÇÝ ¨ ÙûñÝ ´¿-
ÏÇ–êáõÉÃ³ÝÇÝ, Ñ³Ý·áõó»³É »ÕμûñÝ ä³åÇÝ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ³½·³ÛÝáó:
²ÛÉ¨ Ëáëï³ó³ù ß³Ñ ëï³óáõ³Íáó ÁÝ¹ ëÙ³Û ï³ë³Ýáñ¹»ëóáõù.
¨ ÙÇ³μ³Ý սուրբ áõËïÇë Ëáëï³ó³Ý Û»ï áõÃûñ¿ÇóÝ ³õáõñ ïûÝÇ
ëáõñμ Î³ñ³å»ïÇÝ å³ï³ñ³· Ù³ïáõó³Ý»É í³ëÝ Ù»ñ: Üáñá·»ó³õ
Ç Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó èÖ¶ (1654), Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ ï»³éÝ
öÇÉÇååáëÇ, ³é³çÝáñ¹Ç ØËÇÃ³ñ¦:
Ñ³ë³ñ³Ï, ³ÛÉ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ÝáñÇÝ Û³ÝÓñ¨³ó ¨ Ç Ù³ÙéáÛ Ë³Ý·³ñ»³Éª ÙÝ³ó

³Ýí»ñÍ³Ý»ÉÇ: ²Ûë ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ÁÝ¹¹¿Ù »É³Ý¿ ·ñáõ³Íáó ¼ ÚáíÑ³ÝÝáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª áñ ½Ã³ÕáõÙÝ ÛÇß»³É ïÇÏÝáç¹ ¹Ý¿ Ç í³ÝëÝ ÞáÕ³·³Û. §î³ñ»³É
Ñ³Ý·áõó³Ý»Ý ½Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ (Ø³ñÇ³Ù Ã³·áõÑõáÛ) Ç ùÝ³ñ³ÝÇ ÇõñáõÙª Ù»ñÓ Ç
Ó»é³Ï»ñï »Ï»Õ»óÇÝ Çõñ Ç ÞáÕ³·³Û¦:
¼ÏÝÇ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ ï³×³ñÇ Û³ÝáõÝ ³é³ù»ÉáóÝ »ñÏáï³-

ë³ÝÇó ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ÝáÛÝ ïÇÏÇÝÝ Ø³ñÇ³Ù ¨ ½»ñÏñáñ¹ »Ï»Õ»-
óÇ Ç É³ÛÝ»³É ëïáñáïÇ ³Ý¹ ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ Û³ÝáõÝ Ø³ñÇ³-
Ù³Û Ùûñ î»³éÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýóª áñ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý
å³ï³ñ³·Ç, ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë, ½»ñÏáõë ëÇõÝë ¨ ½»ñÏáõë
¹ñáõÝë. ¨ ¿ ûñáó³Ó¨ ³é³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ç, Ù»Í ¹ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý
½ÙÇõëÝ. ãáõÝÇ ¨ ë³ Ãáõ³Ï³Ý Ï³Ù ³ñÓ³Ý³·Çñ ÝáÛÝ ³é³çÇÝ ßÇ-
ÝáõÃ»³Ý, ³ÛÉ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ÙÇ³ÛÝ ¹³ñÓ»³É Ç ÝáÛÝ ³ñ³Ýó »ñÇó
»Õμ³ñóÝ ï÷ËÇë»óõáó ·ñ»³É Ç Ù¿ç ï³×³ñÇÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³-
ïÇ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ë»³ÝÝ ըëï ³ÛëÙ.
§Ú³ÙÇ è-»ñáñ¹Ç Ö¶Ä-³Ý»ñáñ¹Ç [1664] ßÝáñÑûù ²ëïáõ-
ÍáÛ Ù»ùª Ñ³ñ³½³ï »Õμ³ñù Ëû×³Û êáõÉË³Ýë ¨ ¼³Éë Ç ù³Õ³ù¿Ý
î÷Ë»³ó, ³սù¿Ý âÇÃÕ»Ýó, áñ¹Çù Â³Õ³ÛÇ, »Ï»³É Ç ëáõñμ ³Ý³-
å³ïë Ç ê¨³Ý Íáí³å³ï, ½áñ Ç μ³½áõÙ Å³Ù³Ý³Ï³ó Ù»ñ Ï³-
Ù³õ Ëáëï³ó³... Ù»ñ ³åñ³Ý³ó ß³ÑÝ ï³ë³Ýáñ¹Ç ï³Ýù ê¨³Ý³Û,
³Ù¿Ý: ¼áñ ßÇÝ»ó³ù êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë »Ï»Õ»óÇë ÛÇß³ï³Ïª ÙÇ
³ñÍ³ÃÇ Ï³ÝÃ»Õ, Ë³ã, μáõñí³é, ëÏÇ Ñá·áóÝ Ñûñ Ù»ñáÛ Â³Õ³ÛÇÝ,
Ùûñª ´¿ÏÇ–êáõÉÃ³ÝÇÝ, »Õμ³õñÝ ä³åÇÝ, ¼ûñ³åÇÝ, ùí»ñ³Ýó áñ-
¹áó μ³ÅÇÝÇÝ. Ý³¨ ÙÇ³μ³Ýùë Ëáëï³ó³ù ï³ñÇÝ ¶ [3] Å³Ù Ù³-
ïáõó³Ý»É. Ï³ï³ñáÕù í³ñÓë ³éó»Ý. Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ
Ú³Ïáμ³Û¦:
Àëï Ùï³ó ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýë ·ï³ÝÇ ¨ ³ÛÉ ·ñáõ³Í Û³-
ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ï »Ï»Õ»óõáÛë ³ñï³ùáõëï Ç Ý»ñùáÛ Éáõë³ÙïÇª
Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³ÙÇ èÖ¶Ä-³ÝÇ»ñáñ¹Ç [1664], ßÝáñÑûù ²ëïáõÍáÛ Ù»ù Ñ³-
ñ³½³ï »Õμ³ñù êáõÉË³Ý, ¼³Éë Ç ù³Õ³ù¿Ý î÷խ³ó, ³ëùÝ âÃ³-
Õ»Ýó, áñ¹Ç Â³Õ³ÛÇª áñ¹õáÛ ØÇñí¿Éáõ, »Ï»³É Ç ëáõñμ ³Ý³å³ï
ê¨³Ýª ï»ë»³É êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ »Ï»Õ»óÇë ßÇÝ»³É ÛÇß³ï³Ï Ù»ñ
³åñ³Ý³ó ß³ÑÇ Ä–ë³Ý»ñáñ¹ ï³É ½ï»ÕÇ μÝ³ÏáÕ³ó. ¨ ÙÇ³μ³Ýùë
Ëáëï³ó³ù ï³ñÇÝ ¶ Å³Ù Ù³ïáõó³Ý»É ëáõñμ ¼³ïÏÇÝ, ìաñ¹³-
í³éÇÝ, æñûñÑÝ»³ó ïûÝÇó: ²Ûë »Õ¨ Ñ³Ûñ³å»ïáõÃÇõÝ ï»³éÝ Ú³-
Ïáμ³Û. ³é³çÝáñ¹ ØËÇÃ³ñ »åÇëÏáåáë, ´³ñë»Õ í³ñ¹³å»ï Ñ³Ý-
·áõó»ÉáÛ¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ëáÛÝ í»ñáÛÇß»³É ³ñÓ³ÝÇë ·ñÇ ¨ ³Ûë.

§ÞÝáñÑ[օքն] øñÇëïáëÇ ¨ áÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ Ýáñá·»-
ó³õ »Ï»Õ»óÇë Çõñ ÏÝ³ÍáíÝ Ç ÃáõÇÝ èÖÒÂ (1740), Ç Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ Ô³½³ñÇ ¨ ³é³çÝáñ¹ Ø³ñïÇñáë í³ñ¹³å»ïÇ.
²ëïáõ³Í áÕáñÙÇ ³ë³ó¿ù ïáõñù ¨ áÕáñÙáõÃÇõÝ ïíáÕ³óÝ ëáõñμ

ï³Ýë ¨ ³ßË³ïáÕ³ó. ¨ë Ø³ñïÇñáë í³ñ¹³å»ïÇ՝ áñ¹Ç ²Ã³μ¿ÏÇ,
áñ ïí³õ ´ ÃáõÙ³Ý áÕáñÙáõÃÇõÝ¦:
Æ í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ¿ ÷³Ûï³ß¿Ý ·³õÇÃ, Ûá-
ñáõÙ Ï³Ý Ñ³Ý·áõó»³É Ù³ñÙÇÝù áÙ³Ýó í³Ý³Ñ³ñó Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨
ÏñûÝ³õáñ³ó, áñáó ï³å³Ý³í¿Ùù Ï³Ý ³é³Ýó ·ñáõ³ÍáÛ:
Ú³Ûë »Ï»Õ»óÇ ³ÕûÃ»Ý ëáíáñ³μ³ñ ÏñûÝ³õáñù Ù»Ý³ëï³ÝÇë.
¨ ß¿Ýù Ï³ó³ñ³Ý³ó Ýáó³ ¨ë ÏÇó »Ý ÁÝ¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ Û³ñ¨»ÉÇó
¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ, ³ÛÝå¿ë, ½Ç Ç Ùï³Ý»ÉÝ Û»Ï»Õ»óÇ ¨ Û»É³Ý»ÉÝ ÁÝ¹
Û³ñÏ³õ ×³Ý³å³ñÑÇ ë»Ý»Ï³óÝ »ñÃ¨»Ï»Ý. ³ÛëÙ ³Ýí³Û»ÉãáõÃ»³Ý
å³ï×³é ¿ ³ñ¹³ñ¨ ë³ëïÏ³ë³éáÛó óñïáõÃÇõÝÝ ÓÙ»éÝ³ÛÇÝ, áñ
ïÇñ¿ ³Ý¹ Çμñ¨ ³ÙÇëë í»ó. ßÇÝáõ³Íù Ï³ó³ñ³Ý³óÝ »Ý Ç Ñ³ë³-
ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÑáÕáÛ ¨ Ç ÷³Ûï¿. ¨ Ï³ñÇ ÷áùñ »Ý ë»Ý»³ÏùÝ,
ÛáñáõÙ Ñ³½Çõ ³ñÏ³ÝÇÝ Ù³ÑÇ×ù ÙÇáÛ ³ÝÓÇÝ. ¨ »Ý Áëï ³é³õ»É
Ù³ëÇÝ ÏñÏÇÝª Ç Ù¿ç Çñ»ñ³ó: ²Ûë ³ÝÓÏáõÃÇõÝ ë»Ý»Ï³óÝ ¨ ËáÝ³-
õáõÃÇõÝ ÝáóÇÝª Ù³Ý³õ³Ý¹ ÍáõË ×ñ³·³óÝ Ç ·Çß»ñ³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ
íßï³óáõó³Ý¿ÇÝ ½ÏñûÝ³õáñëÝ. áõëïÇ ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý¹»ñÓ
ËÝ¹ñ³Ù³ïáÛó »Õ¨ վ³Ý³հ³ÛñÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï ³é ï¿ñ
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ý»ñÏ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáë Û³ÙÇ 1834, Ï³Ù ù³Ï»É ½³ÛÝáëÇÏ
Ï³ó³ñ³ÝëÝ ¨ Ýáñ Ç ÝáñáÛ ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹³ñÓ³Ï»É ¨ Ï³Ù ³é³Ýó
Ó»éÝ³ÙáõË ÉÇÝ»ÉáÛ Û³ÛÝë, Ï³éáõó³Ý»É Ýáñá· ë»Ý»³Ïë Áëï Û³ñ-
Ù³ñáõÃ»³ÝÝ. ÁÝÏ³É»³É í³Ý³ÑûñÝ ½Ññ³Ù³Ý í³ëÝ í»ñçÝáÛëª Ñá-
·³ó³õ, »ï Ï³éáõó³Ý»É Û³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ¨ ³é³çÇÝ
ë»Ý»Ï³óÝ ½Ýáñ ë»Ý»³Ïë ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¨ μ³ñÓñ ¹ñáõÃ»³Ùμª Ãáõáí
ùë³Ý ¨ ÑÇÝ·. áñáó ÙÇçÇÝ ×³Ý³å³ñÑ ¹³ñÓ»³É ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ Ùï³-
Ý¿ Û³é³çÇÝ ×³Ý³å³ñÑ ³é³çÇÝ ë»Ý»Ï³óÝ ¨ ³ÛÝå¿ë Û»Ï»Õ»óÇÝ
ó³Ù³ù áïÇõù:
Ø³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ØÇÝ³ë³Û ¿ Ù»ñÓ Û³Ûë »Ï»Õ»-
óÇ ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³Ùûñ ÏáõëÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿. ¨ ¿ Ë³ñ-
ËáõÉ ¨ ËáÝ³ñÑ»³É Û³õ»ñ: ²ÛÉ Ã¿ »ñμ ¨ ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇª ãÇ°ù
ÇÝã ·ñáõ³Í Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ¨ áã ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ:
ºÏ»Õ»óÇ ÑÇÝ·»ñáñ¹ Û³Ûë ÏÕ½Ç ê¨³Ý Ù»ñÓ Û³ñ¨ÙïÇó »Ï»Õ»ó-
õáÛ ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹. ¨ ¿ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ
ÚáíÑ³ÝÝáõ ØÏñïãÇ, ½áñÙ¿ ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãù ÏÕ½õáÛëª Ï³éáõó»³É
³ñ¹»³Ùμù ï³Ýáõï»³ñó ·ÇõÕûñ¿Çó ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ. ¨ ¿ ÷áùñ
¹ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý ½»Ï»Õ»óÇ ³é³ù»ÉáóÝ, ÝáÛÝå¿ë ³é³Ýó ë»³Ý ¨
áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÷áùñÇÏ, ÛáñáÛ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ý ¹ÝÇ Ãáõ³Ï³Ý
Áëï ³ÛëÙ. §ÂíÇÝ èÖÎԳ (1714). Ýáñá·»ó³õ êáõñμ Î³ñ³å»ï¦:
àõÝÇ ¨ ë³ ·³õÇÃ ÷áùñÇÏ ÷³Ûï³ß¿Ý ¨ ÇÝã ÇÝã ËáõÕë ÏñûÝ³-

õáñ³ó, ³ÛÉ Ë³ñËáõÉ ¨ Ïիë³õ¿ñ, áñå¿ë ¨ »Ï»Õ»óÇÝ ëñμáó ³é³Ý-
ù»Éáó:
522. ÎñûÝ³õáñ³Ï³Ý ÙÇ³μ³ÝáõÃÇõÝ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³ëïª Áëï
Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ ÏáÝ¹³ÏÇÝ ¨ ³õ³Ý¹áõÃ»³Ý ÙÇ³μ³ÝÇóÝ, ëÏë»³É ¿
Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇª ³ÛÝÇÝã »Ï»³É
³ëï Ï³éáÛó ½ï³×³ñÝ ëñμáÛ Ú³ñáõÃ»³Ý ¨ »ÃáÕ Û»Õ»ÉáóÝ ³é
Çõñ ½áÙ³Ýë Ç փ³é³μ³ÝáõÃÇõÝ ³Ù»Ý³μ³ñÓñ»ÉáÛÝ Û³ÛÝÙÇÏ ï³×³-
ñÇ. ÇëÏ å³ïÙÇãù ¹Ý»Ý Ç Ù¿çÝ Â ¹³ñáõÝ ³é Å³Ù³Ý³Ïûù ëñμáÛÝ
Ø³ßïáó³Ûª ÛáñáÛ ³õáõñë ßÇÝ»ó³Ý í»ñáÛÇß»³É »ñÏáõ »Ï»Õ»óÇùÝ ¨
μ³½Ù³ó³Ý ÏñûÝ³õáñ ³ÝÓÇÝù աÝդէն Áëï Ï³ÝáÝÇ ëñμáÛÝ ´³ñëÕÇ1
1 Î³ÝáÝ ëñμáÛÝ ´³ñëÕÇ Ù»ÍÇ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ Î»ë³ñáõ Î³å³¹áíÏ³óõáó Û³Õ³·ë
ÏñûÝ³õáñ³ó ·ï³ÝÇ Ã¿å¿ï ¨ Û³½·Ç Ð³Ûáó Ã³ñ·Ù³Ý»³É Û»ñ³Ý»ÉÇ Ý³ËÝ»³óն
³é³çÝáó, ³ÛÉ áñå¿ë Ï³ñÍÇ ³ÝÍ³ÝûÃ ¿ ³ÛÝ Ç μ³½Ù³óª ¨ë ¨ å³ï×³éÝ ³ÛÝÙ,
Ù³Ý³õ³Ý¹ ÛáõëáõÙÝ³Ï³Ý³ó ¨ë© ÛáñÙ¿ »ñ»ù ÉÇ³Ï³ï³ñ ûñÇÝ³Ïù ·ï³ÝÇÝ Ç
·ñ³ÝáóÇ ²ÃáéáÛë ¿çÙÇ³ÍÝÇ, áñ å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ½»ñ»ù Ñ³ñÇõñ ¨ ½í³ÃëáõÝ
¨ ÙÇ å³ï³ëË³ÝÇë Ñ³ñóÙ³ÝóÝ© ¨ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ Ù³ï»ÝÇÝ ÇëÏ ¿© §Ú³Õ³·ë
Ñ³ñóáÕ³ó ëñμáÛÝ ´³ñëÕÇ¦£ àõëïÇ ½å³ï×³éÝ ³ÛÝÙ ³ñÅ³Ý ¹³ï»ó³ù Û³é³ç
μ»ñ»É ³ëï¿Ý ³ÙμáÕç³å¿ëª ½³ñ³ñ»³ÉÝ Ç ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ï¿ áõÙ»ÙÝէ, áñáÛ
í³ëï³Ïáóն Ù³ï»³Ý ÁÝ¹ ³ÛÉ ³ñ¹»³Ýó áÙ³Ýó »ñ¨»ÉÇ í³ñ¹³å»ï³ó Ð³Ûáó
í»ñ³ÏáãÇ ä³ï×³é ×³éÇó© §²Ûëå¿ë Éáõ³ù Ç ·ñáó ¨ Ûáõëáõóã³óÝ Ù»ñáó, Ã¿ ի
Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ÛáñáõÙ ¿ñ ¶ñÇ·áñ ²ëïáõ³Í³μ³Ý í»ñ³¹ÇïáÕ »Ï»Õ»óõáÛ øñÇëïá-
ëÇ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë, »ÏÇÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³Ý³å³ï³Ï³Ý í³ÝáñաóÝ º·Çåïá-
ëÇ ³éÝáõÉ Ï³ñ·ë áñå¿ë ¨ í³Û»É ¿ñ ÝáóÇÝ© ÇëÏ Ý³ ³Ýå³ñ³å É»³É í³ëÝ Ñ»ñ-
Óáõ³ÍáյÝ, áñ Û³ñÇ³Ýáë³óÝ ¨ Û³ÛÉáóÝª ³é³ù»³ó ½ÝáëÇÝ Ç Î»ë³ñի³ ³é Ù»Íն
´³ëÇÉÇáë© ¨ Ýáñ³ ï»ë»³É ½Ýáë³ ¨ ½ÃÕÃáí Û³ÝÓÝ»ÉÝ ²ëïáõ³Í³μ³ÝÇ Éáõ»³Éª
áõñ³ËáõÃ»³Ùμ Ù»Í³õ ÁÝÏ³É³õ ½Ýáë³ ¨ å³Ñ»³ó ³é Çõñ ÙÇÝã¨ Û³õáõñë ³Õáõ-
Ñ³óÇóÝ© ¨ Ç Ùáõïë ù³é³ëÝáñ¹ÇÝ ³é»³É ½ÝáëÇÝ ·Ý³ó Û³Ý³å³ï, ½Ç ³Ý½μ³Õ
ÉÇóÇ Û³Ù»Ý³ÛÝ Ñá·õáó ¨ ³ÛÝå¿ë Ï³ñ³ëó¿ Ñ³ïáõó³Ý»É ½ËÝ¹Çñë Ýáó³ Û³õÅ³-
ñ³Ï³Ý ëñïÇõ£ ´³Ûó Ý³Ë å³ñï ¿ ·Çï»É Ã¿ áí ¨ áõëïÇ ¿ÇÝ ³ÛÝáùÇÏ áñ Û³Ý³-
å³ïÝ »·Çåï³óõáó£ î¿ñ Ù»ñ áñ »ÏÝ ËÝ¹ñ»É ½Ïáñáõë»³É ³½· Ù³ñ¹Ï³Ý, ³Ûë-
å¿ë ³ë¿ñ ³é Çëր³Û¿É³óÇëÝ© à°ã »ÏÇ ½³ÛÉ áù ËÝ¹ñ»É, μ³Ûó ÙÇ³ÛÝ ½áãË³ñë Ïá-
ñáõë»³Éë ï³ÝÝ Æëñ³Û¿ÉÇ£ ºõ Çμñ¨ Ï³Ù»ó³Ý ×³Ý³ã»É ½Ý³ª »É³ó Ç í»ñ³Û ºñáõ-
ë³Õ¿ÙÇ ³ë»Éáí© ºÏ»ëó»Ý ³õáõñù Ûáñë »ñ³ÝÇ ï³Ûó¿ù á°ã ÍÝÇó»Éáóն£ ºõ í³ëÝ
ï³×³ñÇÝ Ã¿ª à°ã ÙÝ³ëó¿ ³Û¹ñ ù³ñ Ç ù³ñÇ í»ñ³Ûª áñ á°ã ù³Ïï»ëóÇ£ ÆëÏ Û»ï
Ñ³Ùμ³éÝ³ÉáÛ î»³éÝ Ù»ñáÛ ¨ ÛÇç³Ý»É Ðá·õáÛÝ êñμáÛ Ç ¹³ëë ³é³ù»ÉáóÝ μ³-
½áõÙù Ñ³õ³ï³óÇÝ Ç î¿ñ, áñå¿ë ·ñ»³É ¿ Ç ¶áñÍë ²é³ù»ÉáóÝ, Ã¿ áñå¿ë Ñ³ñó³-
Ý¿ÇÝ ½³é³ù»³ÉëÝ Û³ë»ÉÝ© ²°ñù »Õμ³ñù ½ÇÝã ·áñÍ»ëóáõù£ ºõ Ýáù³ Ññ³Ù³Ý
»ïáõÝ ÙÏñïÇÉ ¨ ³å³ß³õ»É£ ºõ ³Ñ³ ³ÛÝå¿ë μ³½Ù³Ý³Ûñ ÃÇõ ³ß³Ï»ñï»ÉáóÝ Ç
Ñ³õ³ïëÝ© ¨ ½³ÛÝåÇëÇëÝ ³½·³Ï³ÝùÝ Ñ³É³Í¿ÇÝ Ç ï³Ýó ¨ Ç Ñ³Ûñ»Ý»³ó, μ³Ûó
³é³ù»³ÉùÝ ËÝ³Ù ³Í¿ÇÝ ³Ù»Ý»óáõÝ Ýáó³, áñáí ¨ ½êï»÷³ÝÝáë, áñ լÇ ¿ñ Ðá·-
õáí êñμáíª í»ó»ëÇÝ ÁÝÏ»ñûùÝ ÝáóÇÝ ï»ëáõã »¹ÇÝ ³é³ք»³ÉքÝ£ ºõ ³ÛÝå¿ë ÙÇ³-
μ³Ý ¿ÇÝ, ½Ç ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã Ýáó³ Ñ³ë³ñ³Ï³ó ¿ñ£ ºõ ä³õÕáë ½ÝáëÇÝ ëáõñμë
³Ýáõ³Ý¿ Û³ë»ÉÝ© ºñÃ³Ù å³ßï³õÝ ï³Ý»É ëñμáóÝ, áñ Ûºñáõë³Õ¿Ù£ ÆëÏ áñù áãÝ
Ñ³õ³ï³óÇÝ, Ýáù³ ½³é³ù»³ÉëÝ Ñ³É³Í»óÇÝ ¨ ½êï»÷³ÝÝáë ù³ñÏáÍ»óÇÝ ¨
½Ú³Ïáμáë Ç í³Ûñ ³ñÏÇÝ Û³ßï³ñ³Ï¿ ï³×³ñÇÝ£ ²ñ¹ª Çμñ¨ Éó³õ ù³é³ëÝ³Ù»³Û
Å³Ù³Ý³Ï Û»ï Ñ³Ùμ³ñÓÙ³Ý î»³éÝ Ù»ñáÛ ¨ Ù»ñÓ»ó³Ý ³õáõñùÝª ½áñ ³ë³ó î¿ñÝ
Ç í»ñ³Û ºñáõë³Õ¿ÙÇ, Û³ÛÝÅ³Ù Ññ»ßï³ÏÇ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ·Ý³óÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ

Ñ³õ³ï³ó»³ÉùÝ, áñù ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ¨ Ï³Ý³Ûù Ûº·ÇåïáëÇ ³Ý³å³ïëÝ ¨ ßÇÝ»-
óÇÝ í³Ýáñ³Ûë Ïñ³õÝ³õáñ³ó ¨ Ïáõë³Ý³ó ¨ μáõéÝ Ñ³ñÇÝ ½Ññ»ßï³Ï³Ï³Ý í³-
ñáõó£ ºõ Û»ï »É³Ý»ÉáÛÝ ëáó³ Ûºñáõë³Õ¿Ùէ, »ÏÇÝ îÇïáë ¨ ì»ëåÇ³Ýáë ¨ Ï³ï³-
ñ»óÇÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ Ðñ¿³ëï³Ý ¨ ½ºñáõë³Õ¿Ù Ç ¼³ïÏÇ ï³õÝÇÝ£ ²ñ¹ª ³ÛÝáùÇÏ ¿ÇÝ
áñ ÙÇÝã Ç Å³Ù³Ý³Ïë ëñμáó Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ ¶ñÇ·áñÇ ¨ ´³ñëÕÇ Ï³ó»³Éù, Ç
Ýáó³Ý¿ ½Ï³ñ·³ó Çñ³õáõÝë ËÝ¹ñ¿ÇÝ, ½Ç ÏñÏÇÝ í³ñë áõÝÇóÇÝ Û³ÝÓÇÝë Çõ-
ñ»³Ýó¦, ½áñáó ¨ ½ëÏÇ½μÝ í³ñáõó ³ÛÝåÇë»³óÝ ·áí¿ ëù³Ýã»ÉÇÝ öÇÉáÝª աÝ-
Ù³ñÙÝáóÝ ÝÙ³Ý»óáõó³Ý»Éáí ¨ Ñ»ë»³Ûù ½Ýáë³, ³ë¿, áñ ¿ ³ÝÙ³ñÙÇÝù£ ´³Ûó
³ëÇ Ã¿ª Ú³ÛÝÅ³Ù »ÏÇÝ ÙÇ³ÝÓáõÝù ÛáñÅ³Ù ¨ ³ÛÉ Ñ³ñùÝ Ñ³Ûñ³å»ïù ÁÝ¹ óáñ»-
Ý³ï³ñëÝ »ñÃ³ÛÇÝ Ñ³Ý»É ½³ëïáõ³Í³μ³Ý Û³ÃáéáÛÝª ½áñ ³ë¿ ÛÇõñáõÙ ï»ÕõáçÝ,
Ã¿ áñù Ûº·Çåïáë¿ »ÏÇÝª áÕçáõÝ»Ù£ ´³Ûó ½»Ï³õáñáõÃÇõÝ ÙÇ³ÝÓ³ÝóÝ ³Ûëå¿ë
¹Ý»Ý© í³ëÝ ½Ç Ñ³ñóáõ³ÍùÝª »ñ»ù Ñ³ñÇõñ í³ÃëáõÝ ¨ ÙÇ, Û³ÛÝù³Ý ¨ ½ÃÇõ »Ï»-
ÉáóÝ ¹Ý»Ý© áñå¿ë Ã¿ Çõñ³ù³ÝãÇõñ áù ÙÇ Ñ³ñóáõÙÝ áõÝ¿ñ í³ëÝ Ï³ñ·Ç ÇñÇù,
ë³Ï³ÛÝ ³ÝÝÙ³Ý ¿ ³Ûë ¨ ³Ý¹¿åª »ñ»ù Ñ³ñÇõñ í³ÃëáõÝ ¨ ÙÇ ³éÝ ³ÛÝù³Ý Å³Ù³-
Ý³Ï ³é ´³ëÇÉÇáë ·áÉ Û³Ý³å³ïÇ© ¨ Ï³Ù áõñ ³ÛÝù³Ý ·áÛñ μ³½ÙáõÃÇõÝ, ½Ç³±ñ¹
Çó¿ ³Ý³å³ï© ¨ ¹³ñÓ»³É ³ÝÝÙ³Ý ¿ ³ë»É Ã¿ª ²é³Ýó ·ñáÛ ³éÝ¿ÇÝ ի ÙÇïë Ç Ñ³-
ñ³ÝóÝ ½Ñ³ñóáõ³ÍëÝ, ½Ç áñå¿ë Ï³ñ¿ÇÝ ³éÝ»É ½³Ûëª Ù³ñ¹ÇÏù ·áÉáí Ùáé³ó³-
ÙÇïù, áñå¿ë Û³Ù»Ý³ÛÝ Ù³ñ¹Ï³Ý¿ Û³Ûï ¿£ ²ÛÉ ¿ ³Ûëå¿ë© ºÏÇÝ »Ï»³ÉùÝ Ãáõáí
»ñ»ëáõÝ ¨ ·ÉË³õáñù Ýáó³ ¨ Ï³ï³ñ»É³·áÛÝù »ñ»ùª áñáó ³Ýáõ³Ýù »Ý ä»ïñáë,
ê³Ñ³Ï ¨ Úáíë¿÷ ¨ μ»ñÇÝ ½Ñ³ñóáõ³ÍëÝ ³Ûëå¿ë£ ÄáÕáí»ó³Ý Ý³Ë Û³Ù»Ý³ÛÝ
Ù»Ý³ëï³Ý³óÝ Ç ÙÇ í³Ûñ ³ñù ³é³ùÇÝÇù ¨ Ï³ï³ñ»³Éù ¨ ËáñÑ»Éáí Ç μ³½áõÙ
³õáõñë Û³Õ³õÃë Ñ³Ý³å³½áñ¹»³Éù© ¨ Áëï ïáõ»ÉáÛ Ýáó³ Ç Ðá·õáÛÝ êñμáÛ ½Ñ³ñ-
óáõ³ÍëÝ áñ ÇÝã å³ïß³× ¿ñ ÙÇ³μ³Ý³Ï»ó³óÝ ¨ ³é³ÝÓÝ»³óÝ, ·ñ»óÇÝ ¨ μ»ñÇÝ
³é ¶ñÇ·áñ ²ëïáõ³Í³μ³Ý ¨ Ç ÝÙ³Ý¿ ³é Ø»ÍÝ ´³ëÇÉÇáë© ÇëÏ Ýáñ³ ³é³ÝÓÝ³-
ó»³É ½ÝáëÇÝ ÁÝ¹ Çõñ áõÝ»Éáí© ¨ ³Ñ³ ³ÛÝå¿ë նոքա՝ ¿ñ áñ Ç ·ñ»ÉáóÝ ¨ ¿ñ áñ ÛÇÝ-
ù»³Ýóª Ñ³ñó³Ý¿ÇÝ© ¨ Ý³ Áëï ³é³ï³μáõË Ñá·õáÛÝ ßÝáñÑ³ó áñ Ç ÝÙ³, ÉÝáÛñ
½Ñ³ñóáõ³Íë Ýáó³ Û²õ»ï³ñ³Ý¿Ý, Û³é³ù»Éáó, Û²õñÇÝ³óÝ, Ç ê³ÕÙáë¿Ý, Û²ñ³-
ñ³ÍáóÝ ¨ Û³ÛÉáó Ù³ñ·³ñ¿ÇóÝ Ù³ñ·³ñ¿áõÃ»³ÝóÝ© Ûáñë ëÏë³ÝÇ Ç Ý³Ë³ß³õÇÕ
ÇõñáÛ í³ñ¹³å»ïáõÃ»³ÝÝ ³Ûëå¿ë© ºÃ¿ ½·áõß³Ï³Ý Ï»Ýó³Õë ùñÇëïáÝ¿Çó ÙÇ
¹Çï³õáñáõÃÇõÝ áõÝÇ ½á·õáóÝ ÷ñÏáõÃÇõÝ ¨ ³ÛÉÝ, áñáó ³é»³É ½³ÛëåÇëÇ Ï³Ýá-
Ý³Ï³Ý ê³ÑÙ³Ýë ¹³ñÓ³Ý ³Ý¹ñ¿Ý Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Û³õáõñ ä»Ýï³Ïáë-
ï¿ÇÝ ³é ¶ñÇ·áñ ²ëïáõ³Í³μ³Ý, ½Ç ³ÛÝå¿ë å³ïáõÇñ»³ó Ýáó³ ²ëïáõ³Í³-
μ³Ýª Ã¿ ½áñ ÇÝã ³éÝ¿ Ù»ÏÝáõÃÇõÝ Ñ³ñóáõ³Íáó¹, ³é Çë μ»ñէù© ½áñ ³é»³É ÁÝÃ»ñ-
ó³õ ¨ ÉÇ »Õ¨ áõñ³ËáõÃ»³Ùμ© ¨ ³å³ ëÇñ³Ï³Ý Ñ³ÙμáõñÇõ ÛáõÕ³ñÏ»³ó ½Ýáë³
÷³é³õáñ»Éáí ½³Ù»Ý³ëáõñμ ½»ññáñ¹áõÃÇõÝÝ Û³õÇï»³Ýë£
öáùñ Ç ß³ï¿ μ³ó»ñ¨ Û³ÛïÝ»ó³õ Ã¿ª ëÏ½μÝ³õáñáõÃÇõÝ ÙÇ³Ï»ó³Ï³Ý í³ñáõó,
Ï³Ù Ïáõë³ÏñûÝ Ñá·¨áñ³Ï³ÝáõÃ»³Ý Û³Ý³å³ïս å³ï×³é ¿³é Ç ëÏ½μ³ÝÝ Ç
Ñ³É³Í³Ý³ó, ½áñ μ³ó³Û³Ûï Ýß³Ý³Ï»³ó Ç í»ñ ³Ý¹ñ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ï© ³ÛÉ
á°ã ³Ý¹¿å Ñ³Ù³ñÇÙ ³Í»É Ç Ù¿ç ¨ ½ÙÇõë ·ñáõ³Í ÝáÛÝ í³ñ¹³å»ïÇª ³ÛÝ ¿, ½å³ï-
×³é ×³éÇÝ öÇÉáÝÇ ºμñ³Û»óõáÛ Ù»ÍÇ ÇÙ³ëï³ëÇñÇ, áñ ¹³ñÓ»³É Û³Õ³·ë ùñÇë-
ïáÝ»³Û ÏñûÝ³õáñ³ó ³é Ç ¹Çõñ»É ½ÇÕÓ Ñ»ï³ËáÛ½ ùÝÝã³ó Ç ÑÝáõÃÇõÝë Û³Ûë
ÝÇõÃ£
§î»ëáõÃÇõÝ ·ñáóÝ öÇÉáÝÇ, áñ ï»ë³Ï³Ý ³Ýáõ³ÝÇ, ³ÛëÇÝùÝ ÙÇ³Ï»ó³ó£
²ñ¹ª ³Ûë »ûÃÝ»ñáñ¹ ß³ñ³·ñáõÃÇõÝ Ç öÇÉáÝ¿ ³ñ³ñ³õ, áñ ¿ í»ñçÇÝ Áëï Ï³ñ·Ç
³ÛÉáóÝ, á°ã ³éÝáõ ½ë³ Ç ÑÇÝ å³ïÙáõÃ»³ÝóÝ Øáíë¿ëÇ Ï³Ù Û³ÛÉáóÝ, ³ÛÉ Û³ñ³ÝóÝ
³ÝÙ³ñÙÝ³å¿ë í³ñáõóÝ ³éÝáõ å³ï×³éë ·áí»ÉáÛ ½í³ñáõó Ù³ùñáõÃÇõÝ ¨ μÝ³-
Ë³õëáõÃÇõÝ ³éÝ¿ ÛáÉáí Û³ñÅ³Ý³õáñ Ï»³Ýë ÝáóÇÝ© μ³Ûó ·Çï»ÉÇ ¿ Ã¿ª áÛù ¿ÇÝ
ëáù³ Ï³Ù á°õñ »ï»ë ½Ýáë³ ëù³Ýã»ÉÇÝ öÇÉáÝ£ ¼ÏÝÇ Ñ³Ùμ³éÝ³ÉáÛ î»³éÝ Ù»ñáÛ
ÛáñÅ³Ù ëÏë³Ý ³é³ù»³ÉùÝ ù³ñá½»É ½μ³ÝÝ Ï»Ý³ó, ëÏë³Ý μ³½áõÙù Ç Ññ¿ÇóÝ
³å³ß³õ»É ¨ ÙÏñïÇÉ Û³é³ù»ÉáóÝ© ¨ í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ »É³Ý¿ÇÝ Ç ï³Ýó ¨ Ç Ñ³Ûñ»-
ÙÇ³ÏñûÝù Ç ï³Ý ²ëïáõÍáÛ »Õ»³É Û³Ù»Ý³ÛÝ ¹¿åë ÁÝÏ»ñáõÃ»³Ý.

¨ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ¨ ³Ûëñ ï¨»³ó ³ÛÝ Ñ³õ³ë³ñáõÃÇõÝ áõËïÇ ÏñûÝ³-
õáñ³Ï³Ý Ï»Ý³ó Û³Ûë ÏÕ½Ç ¨ Û³ÛÉ ÇÝã ÇÝã Ù»Ý³ëï³Ýë Ð³Û³ëï³Ý
³ßË³ñÑÇ, Ûáñ ÙÇï ·ñ¿ ²é³ù»É í³ñ¹³å»ï êÇõÝ»óÇ Ç ÈáõÍÙáõÝë
ë³ÑÙ³Ý³óÝª Û³ë»ÉÝ. §Ð³ñó. ¼Ç±Ýã ¿ ³ñ¹³ñáõÃÇõÝ... ä³ï³ëË³-
ÝÇ. ²ñ¹³ñáõÃÇõÝ ÏñÏÇÝ ¿ª ³ÛëÇÝùÝ ÏßéáÕ³å¿ë ¨ ³ñÅ³Ý³å¿ë.
³ñ¹ ÏßéáÕ³å¿ë ³ñ¹³ñáõÃÇõÝ Ç í³Ýáñ³Ûë ÉÇÝÇ Ç ÙÇ³μ³Ý³ï³ÝÝª
áñù Áëï ´³ñëÕÇ Ï³ÝáÝ³óÝ ÙÇ³μ³Ý ÉÇÝÇÝ, ½Ç ³Ý¹ ÏßéáÕ³å¿ë ¨
Ñ³õ³ë³ñ³å¿ë ÉÇÝÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã. ³ÛëÇÝùÝª Ï»ñ³Ïáõñ ¨ Ñ³Ý¹»ñÓ
Ý»³ó Ñ³É³Í»³Éù Û³½·³Ï³Ý³ó Çõñ»³Ýó, áñå¿ë ¨ ¶áñÍ ²é³ù»ÉáóÝ óáõó³Ý¿£
Üáó³ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝãùÝ Ñ³ë³ñ³Ï³ó ¿ñª á°õÙ ½Ç³°ñ¹ åÇïáÛ ÇÝã ÉÇÝ¿ñ£ êáó³
զëï»÷³ÝÝáë»³ÝùÝ ëå³ë³õáñë Ï³óáõóÇÝ ³é³ù»³ÉùÝ© ½ëáë³ ëáõñμë Ïáã¿ñ
ä³õÕáë Û³ë»ÉÝ© ºñÃ³Ù å³ßï³õÝ ï³Ý»É ëñμáóÝ áñ Ûºñáõë³Õ¿Ù, ½Ç ÛáñÅ³Ù
·Ý³óÇÝ ³é³ù»³ÉùÝ Ç Í³·ë ïÇ»½»ñ³ó Ññ³Ù³Ý³õ î»³éÝª áõñ ¨ Ñá·ÇÝ ³é³ç-
Ýáñ¹¿ñ£ ¼ÏÝÇ ³ÛÝáñÇÏ Ç í»ñ³Û Û³ñáõó»³É Ññ¿ÇóÝª ½³ñ¹³ñÝ Ú³Ïáμ Û³Ýáõ³Ý»³É
ºÕμ³Ûñ î»³éÝ ¨ ³é³çÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñáõë³Õ¿ÙÇ ëå³ÝÇÝ, ¨ ½êï»÷³ÝÝáë
ù³ñÏáÍ»óÇÝ© ¨ áñ ³ÛÉ Ñ³õ³ï³ó»³Éù ¨ ÙÏñï»³Éù էին Û³é³ù»ÉáóÝª Ñ³É³Í³-
Ï³Ýս ³ñ³ñÇÝ ½ÝáëÇÝ Ç Ðñ¿³ëï³Ý¿£ ºõ ÝáùÇÝ ·Ý³ó»³É Ç ÏáÕÙ³Ýë »·Çåï³ó-
õáóª μÝ³Ï»ó³Ý Ç êÇÝ¿³ É»³éÝ ¨ Û³Ý³å³ïÝ ¨ Ï¿ëù Ç Â»μ³ÛÇÃ É»ñÇÝÝ© ¨ ³Ý¹
Ï³ÛÇÝ ³ÛÝåÇëÇ í³ñáõùª ½áñ å³ïÙ¿ ëù³Ýã»ÉÇÝ öÇÉáÝ, ½áñë ¨ Ññ»ßï³Ï³ó Ñ³-
Ù»Ù³ï óáõó³Ý¿ Ç Ù³ùñáõÃ»³ÝÝ Û³ë»ÉÝ© îáõÝ ¿ñ Ýáó³ »ñÏÇñë ¨ Ó»ÕáõÝù
»ñÏÇÝùն ¨ ç³Ñ ¨ ×ñ³·ª ³ñ»·³ÏÝ, ÉáõëÇÝ ¨ ³ëï»Õù ¨ Ï³ÏáõÕ ³ÝÏáÕÇÝùª »ñÏÇñë©
ùÝáÛ Å³Ù³Ý³Ï ¨ á°ã »ñμ¿ù, ³ÛÉ ³Ý¹³¹³ñ Ï³ÛÇÝ ½ïÇõ ¨ ½·Çß»ñ Ç ÑëÏáõÙÝ
÷³é³μ³ÝáõÃ»³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ ³ÛëåÇëÇë Ñ³Ùμ³õ»É ³ÝáõÝ Ýáó³ Û³Ù»Ý³ÛÝ
²Õ¿ùë³Ý¹ñÇ³£ ºõ Û³Õ³·ë ³ÛÝáñÇÏ ãá·³õ Ù»ÍÝ öÇÉáÝ ï»ë³Ý»É ½Ýáë³© ³ÛÉ¨ á°ã
μÝ³õÇÝ ³ñ·»É»³Éù ¿ÇÝ Ýáó³ Û³õñÇÝ³óÝ, ½Ç ÙÇ° ËñïÝáõóáõÝ© Ý³¨ ½Ç ½³õñÇ-
Ý³óÝ áõëáõÙÝ ÑÙïáõÃ»³Ùμ ·Çï¿ÇÝ© ¿ñ áñ ÃáÕ»³É ¿ÇÝ ¨ ¿ñ áñ ¹»é Ïñ¿ÇÝ ½á°ã
íÝ³ë³ñ³ñëն Ç Ñ³õ³ï³ñÙáõÃÇõÝ ²õ»ï³ñ³ÝÇÝ£ ÆëÏ Çμñ¨ »ï»ë ½Ýáë³ Û³ÛÝ-
åÇëÇ Ëëï³Ùμ»ñáõÃ»³Ý Ù»ÍÝ öÇÉáÝ, Ð»ë»³Ûù »¹ ³ÝáõÝ Ýáó³© ³ÛëÇÝùÝ áñá-
ß»³Éù Û³ßË³ñÑ¿£ ºõ ¹³ñÓ»³É ³ëÇ μ³Ýª ºÃ¿ Ç ·Ý³ÉÝ ä»ïñáëÇ ìÇÙÇ ù³ñá½»É
½μ³ÝÝ Ï»Ý³ó ÑéáÙ³Û»óõáóÝ ³ßË³ñÑÇ, »Ùáõï Ý³ Û²Õ¿ùë³Ý¹ñ ù³Õ³ù© »ï»ë
զöÇÉáÝ, Ë³õë»ó³õ ÁÝ¹ ÝÙ³ ¨ ³ë³ó ÙÏñïÇÉ Û³ÝáõÝ Ð³õñ ¨ àñ¹õáÛ ¨ Ðá·õáÛÝ
êñμáÛ© ¨ á°ã ³é Û³ÝÓÝ ³ë»Éáíª Ç Í»ñáõÃÇõÝ Ñ³ë»³É Ï³Ù, áõÝ»Éáí Å³Ù³Ý³Ï ½áõÃ-
ëáõÝ ³Ù© ã¿° Ç ¹¿å ³ÛÅÙ ÇÝÓ ³õñÇÝ³÷á÷áË ÉÇÝ»É© ³ÛÉ ½áñ ÇÝã ³éÝ¿ ²ëïáõ³Í
Øáíë¿ëÇ ³õñÇÝ³¹ñÇ, ³ñ³ëó¿ ¨ ÇÝÓ ³ß³Ï»ñïÇ Ýáñ³ Áëï ÇÙáõÙ ã³÷áõ© ÇëÏ
ä»ïñáë í³ëÝ ½Ç ßÇÝ³Ï³Ý³·áÛÝ ¿ñ μ³ÝÇõùª á°ã Ñá·³ó»³É ½ßñç³Ýë ÷ÇÉÇëá÷³-
Û³Ï³Ý áõëÙ³Ýó© ¨ Û³Õ³·ë ³ÛëáñÇÏ ³ë³ó ³é Ý³ öÇÉáÝ՝ աÛ¹å¿ë ßÇÝ³Ï³Ý³-
·áÛÝ »Ý ¨ ³ÛÉ ³ß³Ï»ñïùÝ Ý³½³ւñ³óáÛÝ© ¨ Éáõ³õ å³ï³ëË³ÝÇª սù³Ýã»ÉÇë ·áñ-
Í»É áõë³ù ¨ á°ã å³×áõ×»³É μ³Ýë ³Ý³õ·áõïë£ ºõ ·Ý³ó Ç ÐéáÙ£ ÆëÏ ÛáñÅ³Ù
ßñç¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ²õ»ï³ñ³ÝÇã Û²ëÇ³Ï³Ý ³ßË³ñÑÇÝ, »ÏÝ Û²Õ¿ùë³Ý¹ñ ¨
ÙÏñï»³ó ½öÇÉáÝª ³ñ³ñ»³É ³é³çÇ Ýáñ³ ëù³Ýã»ÉÇë£ ºõ Û»ï ³ÛÝáñÇÏ ·Ý³ó öÇ-
ÉáÝ ³é ÙÇ³ÝÓáõÝëÝ í³ëÝ ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ý Ýáñá· Ñ³õ³ïáÛÝ Çõñ ³é Ýáë³ ¨
·áí»³ó ½Ýáë³ Áëï í³ñáõó ÝáóÇÝ ³ñÅ³Ý³õáñáõÃ»³Ý£ ²ÛÉ Ã¿ ÙÏñï»ó³õ Ý³
Û³é³ù»ÉáóÝ ¨ Ï³Ù áã, ãáõÝÇÙù ³ë»É Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ùμ£ ê³Ï³ÛÝ Û³Õ³·ë ÙÇ³Ï»-
ó³ó ·րáóÝ ½³Û¹ ·Çï³ó³ù å³ï×³é ¨ ëÏÇ½μÝ£ Îáã¿ ë³ ½Ý³Ñ³å»ïëÝª ï»ë³-
Ï³Ýë, áñå¿ë Ã¿ μÝáõÃ»³Ùμ ï»ëáÕù »Õ»Ý ²ëïáõÍáÛ© նáÛÝå¿ë ¨ ½Ð»ë»³Ûùսª ï»-
ë³Ï³Ýë ¨ Ý³Ñ³å»ïë Ñ³õ³ïáÛ ³Ýáõ³Ý¿ª í³ëÝ ëïáÛ· ï»ëáÕ ÉÇÝ»ÉáÛÝ ²ëïáõ-
ÍáÛ, áñ ¿ ³õñÑÝ»³É Û³õÇï»³Ý¦£
ÙÇ³å¿ë ï³Ý ³Ù»Ý»óáõÝ. ÏßéոÕ³å¿ë, ÙÇ³ã³÷ Ù»ÍÇ ¨ ÷áùáõª

Ñ³Ý¹»ñÓ ¨ Ï»ñ³Ïáõñ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã: ÆëÏ ³ñÅ³Ý³å¿ë ¨ ³ÛլÝ¦:
Æ μáõÝ ³ñ¨»É»³Ý Í³ÛñÇ ÏÕ½õáÛë ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ
Û»½»ñ ³Ý¹ ÍáíáõÝ »Ý »ñÏáõ ÷áùñÇÏ Ëñ×ÇÃùª ï»ÕÇ ×·ÝáõÃ»³Ý ëÇ-
ñáÕÇ ½³é³ÝÓÝáõÃÇõÝ Çëå³é. áõÝÇÝ ÙÇ ÙÇ Ï³ñÇ ÷áùñÇÏ ¹ñáõÝë ¨
Éáõë³Ùáõïë ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë. Ã¿å¿ï ß¿Ýù ëáó³ Ç ÝáñáÛ »Ýª Ç Ñ³ë³ñ³Ï
ù³ñ³Ýó, Ç ÑáÕáÛ ¨ Ç ÷³Ûï¿, μ³Ûó ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ ³ë»Ýª ÉÇÝ»É
ï»ÕõáÛÝ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿ ³ÝïÇ ëñμáÛÝ Ø³ßïáó³Û ¨ ï»ÕÇ ³é³ÝÓÇÝ
×·ÝáõÃ»³Ý Ýáñ³. áõñ »ñμ»ÙÝ ³é³ÝÓÝ³ó»³É Ç ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ýó
³ÝïÇª ³ÕûÃÇó ¨ ËÝ¹ñáõ³Íáó å³ñ³å¿ñ ¨ Ñ³½Çõ áõñ»ÙÝ »ñ¨¿ñ
Û»ï ù³ÝÇ ÇÝã ³õáõñó. ¨ Ëñ×ÇÃքÝ ³ÛÝù ÇëÏ ³Ýáõ³ÝÇÝ ó³ñ¹ Ø³ß-
ïáóÝ»ñ: Ö³Ý³å³ñÑ ëáñÇÝ Ï³ñÇ ¹Åáõ³ñÇÝ ¿ª ·áÉáí ÁÝ¹ ½³éÇ-
í³Ûñ, Ã¿¨ ¹Çõñ. áõëïÇ μ³½áõÙù Çç³Ý»Ý ¨ »É³Ý»Ý Û³÷ëÇÃ»ñë:
523. ¶ï³Ý¿ÇÝ ³ñ¹³ñ¨ Û³ÛëÙÇÏ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ¨ ³ñù ·ñ³·¿ïù
»Ï»Õ»ó³Ï³Ý ¨ í³ñ¹³å»ï³Ï³Ý Ù³ï»ÝÇóª Ã»ñ¨ë ¨ Ç Å³Ù³Ý³Ï¿
ÇëÏ ³ÝïÇ ëñμáÛÝ Ø³շïáó³Û. áÛñ í³ëÝ ¨ ÛáÉáí Ù³ï»³Ýù êáõñμ
¶ñáó Ñ³õ³ù»ó³Ý ³Ý¹¿Ý Áëï å³ïÙ»ÉáÛ ²ëáÕÏ³Û: ø³ç³Û³°Ûï
¿ Ã¿ ³ÝÓÇÝùÝ ³ÛÝáքÇÏ ãÏ³ñ¿ÇÝ Ñ³ë³Ý»É óÙ»½, ³ÛÉ Ñ»ÕÇÝ³Ïáõ-
ÃÇõÝù ÝáóÇÝ ¨ ³ÛÉ ½³Ý³½³Ý Ñ³½áõ³·Çõï Ù³ï»³Ýù Ñá·³ó»³Éù
Ç ÝáóáõÝó ÙÝ³ÛÇÝ ¨ ó³ñ¹ ¨ Û³õÇï»³Ýë Å³Ù³Ý³Ï³ó Ç Ó»éë Û³ñ-
·áÕ³ó ½³ÛÝåÇëÇë, ³ÛÉ ãÇ°ù ÇÝã ÝßÙ³ñ³Ýù ³ÛÝûñÇÝ³Ï Ã³ÝÏ³·ÇÝ
ÑÝáõÃ»³Ýó ³ÛÅÙ ³Ý¹¿Ý. ù³Ý½Ç áñå¿ë Éë»Ùù, Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý êÇÙ¿áÝÇ ºñ¨³ÝóõáÛª ³ÛÝ ÇÝã Û³õáõñ ÙÇáõÙ
Éë»Ý ÏñûÝ³õáñù ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ Ã¿ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ áõÝÇ Û³Ûó
»É³Ý»É Û³ÛÝáëÇÏ ÏáÕÙ³Ýë ¨ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝ ÇëÏ, ³×³å³ñ»Ý, փáõ-
Ã³Ý Ù³ùñ»É ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ í³Û»Éáõã ¹ñáõÃ»³Ùμ ¨ ½ÏÝÇ ³õ³ñï»-
ÉáÛ ½³Ù»Ý³ÛÝÝª ÷áõÃ³Ý Çμñ¨ Ç Û»ïÇÝ ·áñÍ ¨ Ç Ù³ï»Ý³¹³ñ³Ý
í³Ý³óÝ ¨ ï»ë»³É Ã¿ ãÇ°ù ÑÝ³ñ Ù³ùñ»ÉáÛ ½³ÛÝ Ç ÷ïáõÃ»³ÝցÝ
¨ Ç ÙÏÝ³Ï»ñ ¨ Ç ó»ó³Ï»ñ Ë»ß»ñ³Ý³ó ÃÕÃáó Ù³ï»ÝÇóÝ Û³ÛÝÙÇÏ
Ñ³Ù³éûï ÙÇçáóÇ, ¨ ½Ç çáõñù ³ÝÓñ¨³ó ¨ë Çç»³É Ç Í³Ïï»³ó ï³-
Ý»³óÝ ÙÇçáó ³é ÙÇçáó Çëå³é ÷ã³óáõó»³É »Ý ½Ù³ï»³ÝëÝ ¨ Ã¿ª
»Ï»³É Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ï»ë³Ý¿ Û³ÛÝåÇëÇ ¹ñáõÃ»³Ý ½·ñ³ÝáóÝ, áõÝÇ
³Ýå³ïáõ»³É ½Ýáë³ ¨ å³ïÅ»É Ëëï³å¿ë, ÙÇ³μ³ÝáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý-
¹»ñÓ ÅáÕáí»³É Ç ÙÇ ¨ ½³ßË³ïáõÃÇõÝ Ù»Í ëï³ÝÓÝ»³É Ç μ³Ëï³-
õáñáõÃÇõÝ ÇÝù»³Ýó ¨ Û³Ýμ³ËïáõÃÇõÝ ³½·Çª ½³Ù»Ý³ÛÝ Ç ÙÇ³-
ëÇÝ ½áãÝã³ó»³ÉëÝ ¨ ½³ÙμáÕçëÝ զբովանդակ Ù³ï»Ý³¹³ñ³ÝÇÝ
½å³Ñ»ëïÝ ÑÝáõÃ»³Ý ï³Ý Ï»ñ³Ïáõñ ³É»³ó ÍáíáõÝ. ³õ³Õ Û»ïÇÝ
Ãßáõ³é ï·ÇïáõÃ»³ÝÝ »ñ³ÝÇ Ã¿ ÝáùÇÝ ÇëÏ ³Ýáå³ÛùÝ էÇÝ É»³É
Ëáñ³ëáÛ½ Ç Íáí ³Ý¹ñ, ù³Ý ³ÛÝåÇëÇ ³ÝÓÝ³Ù³ß ×·³Ùμù բ³½Ù³-

Å³Ù³Ý³Ï»³Û ¹³ñáõó ÅáÕáí»³É å³Ñ»ëïÝ Ý³ËÝ»³óª Ûáñáó ÙÇçÇ
³Ýï³ñ³ÏáÛë »Ùù Ã¿ ¿ÇÝ ³ÛÝåÇëÇ Ù³ï»³Ýù, áñù ï³Ï³õÇÝ ³ÝÍ³-
ÝûÃ »Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý ³½·Ç:
²é³çÝáñ¹ù Ï³Ù í³Ý³Ñ³ñù Ù»Ý³ëï³ÝÇë
524. Ø³ßïáó ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÝ Û³ÙÇ 874. ³ÛÉ Ã¿ áñã³÷ Å³-

Ù³Ý³Ï »Ï³ó ³ëï¿Ý Ý³Ëù³Ý ½Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ý³ÉÝ, ã¿ Û³Ûï:
êï»÷³ÝÝáë. áñ ¨ ½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëª Çμñ Û³ÙÇ 965:
ê³ñ·Çë. áñ ¨ ½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëª Çμñ Û³ÙÇ 985:
ê³ñ·Çë ´, ³Ûñ ·ÇïÝ³Ï³Ý ¨ É»½áõ³·¿ï, áñ ¨ Ã³ñ·Ù³Ý»³ó
½ÇÝã ÇÝã ·Çñë ¨ ³ñ³ñ ×³éë ¨ Ù»ÏÝáõÃÇõÝë. ¨ ¿ñ ³Ý¹ Ç Ù¿ç Ä²–
ñ¹ ¹³ñáõ, ³é áñ ·ñ»³ó ¨ ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë ½ÂáõÕÃ:
ê³ñ·Çë ¶, Ã»ñ¨ë í³Ý³Ñ³Ûñ, áñ ·ï³õ Ç ÈáռÇ Ç ÅáÕáíÝ ³é
¼³ù³ñÇ³ êå³ë³É³ñÇõ Û³ÙÇ 1205:
¸³ÝÇ¿É, áñ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ Ç í»ñ³Û
÷áñ³ÍáÛ ¹ñ³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ Սñμáó Աé³ù»Éáó Û³ÙÇ 1557:
Î³ր³պ»ï »åÇëÏáåáë êñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ½áñ ²é³ù»É í³ñ¹³-
å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ ÛÇß³ï³Ï¿ (ÃÕÃ. 250): ê³ Ã»ñ¨ë ½ÏÝÇ ³õ»ñ³-
Ý³óÝ ß³Ñ ²å³ëÇ »Ï»³É ³ëï ³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá·»³ó ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ:
ØËÇÃ³ñ »åÇëÏáåáë. ë³ ¿ñ Û³é³çÝ ù³Ñ³Ý³Û Ç ¸³ÉÇÕ³ñï³ß
·ÇõÕ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ³ÙáõëÝáÛÝ Ùï³Ý¿ Ç ê¨³Ý. ¨
³å³ Ç öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ó»éÝ³¹ñ»³É »åÇëÏáåáë Ï³ñ·Ç
í³Ý³Ñ³Ûñ, Ûáñ å³ßï³Ù³Ý ¨ ³éÝáõ ½í³Ë×³Ý Ï»Ý³ó Û³ÙÇ 1662
Áëï ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Ç (Ñ³ïáñ ², ·É. 45):
úÝá÷ñÇáë Û³õáõñë Ú³Ïáμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ æáõÕ³Û»óõáÛ ³é Å³-
Ù³Ý³Ï ÇÝã. ½áñÙ¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³· (´ ·É. 38):
´³ñë»Õ í³ñ¹³å»ï, áñ íï³Ý·»³É Ç ë³éáõó¿ Íáí³ÏÇÝ ëáõ-
½³õ Ç çáõñ ³Ý¹ñ ÁÝ¹ Çõñ »Õ»ÉáíùÝ, Ûáñáó ´ ³ÝÓÇÝù ¨»Ã ½»ñÍ³Ý
Û³ÙÇ 1660 (Û²é³ù»É í³ñ¹³å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ, ÃÕÃ. 619):
ØËÇÃ³ñ »åÇëÏáåáë, ÛáñáÛ ³õáõñë Ýáñá·»ó³Ý »ñÏáõ »Ï»Õ»-
óÇù í³Ý³óë Û»ñÇó »Õμ³ñó ³ÝïÇ î÷ËÇë»óõáó Û³ÙÇ 1664, Áëï
³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝóÝ. í³Ë×³Ý»ó³õ Áëï ·ñ»ÉáÛ ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»-
åÇëÏáåáëÇ Û³ÙÇ 1695:
Ø³ñïÇñáë »åÇëÏáåáë â¿ñù¿½»³Ýó Ç Þ³ÑñÇ½ ·»Õç¿ Ì³ÕÏáõ-
Ý»³ó. Û³õáõñë ëáñ³ ¨ë Ýáñá·»ó³õ ï³ÝÇù »Ï»Õ»óõáÛ ëñμáõÑõáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Áëï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ »Õ»ÉáÛ ³Ý¹¿Ýª Û³ÙÇ 1740:
ÚáíÑ³Ý í³ñ¹³å»ï Ç Üáñ³ïáõ³ó ·»Õç¿ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ. Û³-

õáõñë ëáñ³ Û»ñÏñáñ¹ Û³ñÓ³ÏÙ³Ý É¿½Ïե³ó Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ, ÅáÕá-
íÇÝ ßñç³Ï³Û μÝ³ÏÇãù Íáí³ÏÇë Û³Ûë ÏÕ½Ç Çμñ Û³ÝùáÛÃ ï»ÕÇª Ûáñë
¿ÇÝ Û»ñ¨»É»³ó ³ÝïÇ Ù¿ÉÇù ê³ñ·Çëç³ÝÝ ¨ ²ÉÉ³Ñí¿ñ¹Ç Çõ½μ³ßÇÝ
(421) Ç 5 ÛáõÝí³ñÇ Çμñ ³ÙÇ 1755, ³ÛÝÇÝã ï»ë³Ý»Ý É¿½ÏÇù Ã³-
÷áõñ ½¶»Õ³ñùáõÝÇ ¨ ÉÇ ÅáÕáíñ¹»³Ùμ ½ÏÕ½ÇÝª ³×³å³ñ»Ý ÁÝ¹
ë³éáõó»³É Íáí³ÏÝ Ç ÏÕ½Ç ³Ý¹ñ. ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ ëáÛÝ í³Ý³Ñ³Ûñ
í³ñ¹³å»ï Ï³ï³ñ¿ñ ½ëñμ³½³Ý ËáñÑáõñ¹ å³ï³ñ³·ÇÝ Û³ÛÝÙ
»ñ»ÏáÛÇ ×ñ³·³ÉáõóÇÝ Û»Ï»Õ»óõáç Սñμáó Աé³ù»Éáó. ¨ ³ÛÝ ÇÝã ³½-
¹»Ý ëñμ³½³Ý å³ï³ñ³·ãÇÝª ³ë¿ óÝáë³. Ú³ÕûÃë Ï³ó¿ù ¨ å³ï-
ñ³ëï»ó¿ù ½³ÝÓÇÝë Ç Ñ³Õáñ¹áõÃÇõÝ ëáõñμ ËáñÑñ¹áÛÝ. ¨ ³Ñ³ Ýáñ
Ñ³Ý¹¿ë å³ïÅáÛÝ ÷³ñ³õáÝÇ, ½Ç ³ÛÝ ÇÝã ëáõñ Ç Ó»éÇÝ Ù»ñÓ ¿ÇÝ
լ¿½ÏÇù Ùï³Ý»É Ç կÕ½ÇÝ Ç ëå³ÝáõÙÝ ¨ Ç ·»ñáõÃÇõÝ, ³Ñ³·Ý³·áã
¹Õñ¹Ù³Ùμ μ»Ï»³É ë³éÇÝª ÁÝÏÕÙ»³ó ½μ³½ÙáõÃÇõÝ ÝáóÇÝ Ç Ëáñë
çñáÛÝ, áñáó ë³Ï³õù ½»ñÍ»³É ÷³Ë»³Ý áõëïÇ »ÏիÝÝ: ²å³ ½ÏÝÇ
³Ù³ó ÇÝã í³Ë×³Ý»ó³õ ÛÇß»³É¹ ÚáíÑ³Ý í³ñ¹³å»ï Ç ¹áÛÝ å³ß-
ï³Ù³Ý:
²Ã³Ý³ë í³ñ¹³å»ï Ø³Ïáõ»óÇ Û²ñï³½ ·³õ³é¿, áñáÛ Ï³-
ó»³É Ç í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»³ÝÝ ³Ùë 5, í³Ë×³Ý»ó³õ:
²½³ñÇ³ ¶³ÝÓ³Ï»óÇ »åÇëÏáåáë Û²Õáõ³ÝÇó ³ÝïÇ ³ÙÇëë ÇÝÝ:
Ú³õáõñë ëáñÇÝ ·³Û Ç ÈÇÙÝ ³Ý³å³ï¿ ³Ûëñ ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï
áÙÝ ³Ûñ ×·Ý³ë¿ñ ¨ Û³õáõñ ÙÇáõÙ ³é»³É ÁÝ¹ Çõñ ½ÙÇ ë³ñÏ³õ³·
¨ ½»ñÏáõë ÏñûÝ³õáñë Ù³Ñï»ëÇëª ·Ý³Û É³ëïÇõÝ Û³Õ³·ë Ñ³ñÏ³õáñ
ÇÝã ·áñÍáÛ ³ñï³ùáÛ Íáí³ÏÇÝ. ¨ ½Ç Ýáñá· ë³éÇÉ ëÏë³Ý¿ñ çáõñ Íá-
í³ÏÇÝª Ïáïáñ»Éáí ½ë³éÝ ÁÝÃ³Ý³ÛÇÝ ¹Åáõ³ñáõÃ»³Ùμ: ²å³ Í³Ý-
ñ³ó»³É լ³ëïÇÝ Ç ë³éáõóÇó ³ÝïÇª ÁÝÏÕÙÇ ÛÇß»³É í³ñ¹³å»ïÝ ¨
ÙÇÝ Ç Ù³Ñï»ë»³ó ¨ ÙÇõë »ñÏáõùÝ ½»ñÍ³ÝÇÝ ÏÇë³Ñ»ÕÓ:
ºÕÇ³½³ñ »åÇëÏáåáë Ç ¶³ÝÓ³ë³ñ³Ûª Û»ñÇë ³Ùë Ï³ó»³É
í³Ë×³ÝÇ Ç Ï»Ý³ó ³ëïÇ:
¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ï ¶³ÝÓ³Ï»óÇ, ³Ùë 8: ê³ ·Ý³ó»³É Ç Ô½É³ñ
ë³Ïë ÅáÕáí³ñ³ñáõÃ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇÝª ³Ý¹ ³éÝáõ ½í³Ë×³Ý Ï»-
Ý³ó:
ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ï ÛàëÏ³Ý³å³ï ·»Õç¿ ¶³ÝÓ³Ï³Û. ë³ í³Ë-
×³Ý»ó³õ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï Ç ·³õ³é¿ ¶áõ·³ñ³ó ³é Ï»Ý¹³Ýáõ-
Ã»³Ùμ ÝáñÇÝ ê³ñ·ëÇ: ê³ ¨ë Ï³ó»³É ³Ùë ÇÝã ¨ ½ÏÝÇ Ï³éáõó³-
Ý»ÉáÛÝ ½Ýáñá· Ï³ó³ñ³Ýëն ÏñûÝ³õáñ³óª »ï Ññ³Å»ßï Ç í³Ý³Ñ³Û-
ñáõÃ»Ý¿ ¨ ·Ý³ó Ûºñáõë³Õ¿Ù Û»ñÏñå³·áõÃÇõÝ ëáõñμ ï»Õ»³óÝ.
¨ ³ÝïÇ í»ñ³¹³ñÓ»³É Ç Ï³ñ³ÝÃÇÝ ²É¿ùë³Ý¹ñ³åûÉëáÛ ¨ ³Ý¹

ÑÇõ³Ý¹³ó»³Éª í³Ë×³ÝÇ ½Ù³ÑÏ³Ý³óáõ Ï»³Ýë Û³ÙÇ 1840, Û³Ù-
ë»³ÝÝ ÛáõÝÇëÇ:
ØÇÝ³ë í³ñ¹³å»ï Ç Ö³ÃÕé³Ý ·»Õç¿ Îáï³ÛÇó Çμñ ³Ù ÙÇ:
Ú³ñáõÃÇõÝ »åÇëÏáåáë ¶³ÝÓ³Ï»óÇ Û¾çÙÇ³ÍÇÝ Ó»éÝ³¹ñ»³É.
ÛáñáõÙ å³ßï³Ù³Ý Ï³ó»³É ³ÙÇëë ÇÝãª ³é³ùÇ Ç Û³çáñ¹áõÃÇõÝ
íÇ×³ÏÇÝ ÑÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û ¨ Ï³Û ³ÛÅÙ ³Ý¹¿Ý:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï î÷ËÇë»óÇ ²ÝïûÝ»³Ý, áñ í³ñ¿ ³ÛÅÙ
½å³ßïûÝ í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»³ÝÝ:
²åñáõëï Ï»Ý³ó ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý
525. Ú³é³ç Å³Ù³Ý³Ï³õ Û³õáõñë ÇßË³Ý³õáñáõÃ»³Ý Ð³Ûáó

»É³Ý¿ñ ³åñáõëï Ï»Ý³ó Ç ëÝáõÝ¹ ¨ Ç ½·»ëï ÏñûÝ³õáñ³ó Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇë Ç ë»åÑ³Ï³Ý Ï³Éáõ³Íáó ·ÇõÕáñ¿ÇóÝª ÁÝÍ³Û»Éáó ÛÇßË³Ý³-
õáñ³ó ³ÝïÇ Ñá·»Ï³Ý ÝáõÇñÙ³Ùμ, ½áñë ¨ Û³é³ç μ»ñ¿ Ñ³Ûñ Ôáõ-
Ï³ë ÆÝ×Ç×»³Ý Ç ·ñáõ³Íáó Ûúñμ¿É»³Ý êï»÷³ÝÝáë¿. ¨ Û³ÛÉáó ¨ë
·ÇõÕáñ¿Çó å³ïÏ³Ý»Éáó Ù»Ý³ëï³ÝÇëª ½áñë ³õ³Ý¹»Ý ÏñûÝ³õáñùÝ
ÉÇÝ»É ùë³Ý ¨ ãáñë: ºõë ¨ Û³õáõñë ØËÇÃ³ñ³Û ´ ³é³çÝáñ¹Ç í³-
Ý³óë å³ñ·¨»ó³Ý Ç ç»ñÙ»é³Ý¹ Ñ³Û³½·»³ó μÝ³Ïã³ó î÷ËÇë ù³-
Õ³ùÇ ÑÇÝ· Ïñå³Ïùª Ûáñáó ÙÇÝ Ç Ëáç³Û ´»Ñպáõï¿ իßË³Ý³å»ï¿
Ð³Ûáó ìñ³ëï³ÝÇ Ñ³Ý¹»ñÓ ÙÇáí Ù»Í ½³Ý·³Ï³õ. ¨ Ñ»ï½Ñ»ï¿
ëï³ó³Ý Û³ÝáõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë çñ³Õ³óù ãáñù. ³Û·Ç ÙÇ Ç Üáñù Ã³-
ÕÇ ³Ý¹ ºñ¨³Ý³Û ¨ Ïñå³Ï ÙÇ Ç ·³õ³éÇ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ:
ºõ ³ÛÝÇÝã ÉÇ ¿ñ μÝ³Ïãûù ¨ ÅáÕáíñ¹»³Ùμ ¶»Õ³ñùáõÝÇ ·³õ³é,
»É³Ý¿ñ Ñ³ñÏ³õáñ åÇïáÛùÝ Ç Ï³Éáõ³Íáó ³ÝïÇ ·ÇõÕáñ¿Çó. ³å³
½ÏÝÇ ³õ³ñ³Ý³ó ÛÇß»³É ·³õ³éÇÝ ¨ ï³ñ³·ñáõÃ»³Ý μÝ³Ïã³óÝ
Û³ÛÉ¨³ÛÉ Ñ»é³õáñ ë³ÑÙ³Ýë ûï³ñ ÇßË³ÝáõÃ»³Ýó, ÙÝ³óÇÝ ÙÇ³ÛÝ
³ñ¹ÇõÝùÝ í»ñáÛ·ñ»³É Ïñå³Ï³ó ¨ Ï³Ù³õáñ Ýáõ¿ñùÝ Ñ³Û³½·»³ó
μÝ³Ïã³óÝ ºñ¨³Ý³Û, ²ñß³ñáõÝ»³ó (êÇõñÙ³ñÇ), ¶áõ·³ñ³ó (Ô³-
½³Ëáõ) ÝáõÇñÙ³Ùμ Û³Õù³ïÇÝ Ó»éë ÙÇáõÙÝ Ç ÏñûÝ³õáñ³ó ³é³-
ù»ÉáóÝ Ç Ù»Ý³ëï³Ý¿Ý Û³ÛÝ ë³Ïë. ÇëÏ Ç í»ñçÇÝ Å³Ù³Ý³Ïë ³ÛÝÇÝã
ë³Ï³õ ³é ë³Ï³õ ëÏë³Ý Ýáñá·ÇÉ ·ÇõÕáñ³Ûù ÇÝã Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ, Ç
ä³ñëÇó ³ÝïÇ í»ñ³¹³ñÓ³Ý Ç ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ »ñ-
Ïáõ ·ÇõÕáñ³ÛùÝ ¨»Ã ò³Ù³ù³μ»ñ¹ ¨ ¶áÙ³Óáñ, ½áñ ¨ áõÝÇÝ ³ÛÅÙ.
¨ Ç Ñá·¨áñ ÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ Û³ïÏ³ó³Ý ÇÝã ÇÝã ·ÇõÕáñ³Ûù Û³ÝáõÝ
Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Û³Õ³·ë ³ñ¹»³ÝóÝ Ç Ñá·¨áñ Ù³ëÇÝ ÙÇÝã¨ óμ³óáõÙÝ
Éáõë³õáñã»³Ý Ð³Ûáó êÇõÝÑá¹áëÇ ¨ Ç Ï³ñ·³õáñáõÙÝ Û³ïÏ³ó»³É
íÇ×³Ï³ó. ³å³ ³ÛÝ ·ÇõÕáñ³Ûù ³Ý¹ñ¿Ý Ñ³ßáõ»ó³Ý ÁÝ¹ íÇ×³Ï³-

õáñ»ÉáóÝ ³ñù»åÇëÏáåáëáõÃ»³ÝÝ ºñ¨աÝ³Û: ºõ Û³ÛÝÅ³Ù ³å³ Ç
Ï³ñ·Ç »¹³õ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Ç Ñá·¨áñ ³ï»Ý¿ íÇ×³ÏÇÝ ºñ¨³Ý³Û
ÁÝ¹ ÙÇõë í³Ýáñ¿ÇóÝ. ¨ ïáõ³õ ÝÙ³ ïáõÙ³ñ, ½Ç ÛÇõñ³ù³ÝãÇõñ ³ÙÇ
½μÝ³Ï³Ý ³ñ¹ÇõÝë Ç Ï³Éáõ³Íáó ³ÝïÇ í»ñáÛÇß³ï³Ï»Éáó óáõóó»Ý
Ç ïáõÙ³ñÇ ³Ý¹, ÝáÛÝå¿ë ¨ ½Ñ³ñÏ³õáñ Í³ËëÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ: ºõ
³ÛÝå¿ë Ç ÉñáõÃÇõÝ ³ÙÇÝ Ý»ñÏ³Û³óáõëó¿ ½³ÛÝ ïáõÙ³ñª áõÙ Ñ³ñÏÝ
¿, Û³ï»³Ý íÇ×³ÏÇÝ ºñ¨³Ý³Û Ç í»ñ³½ÝÝáõÃÇõÝ. ½Ç Ã¿ Ùáõïù
μÝ³Ï³Ý Ï³Éáõ³ÍáóÝ μ³õ³Ï³Ý ÉÇóÇ Í³ËáõóÝ ¨ Û³õ»ÉóÇ ¨ë ÇÝã,
Û³õ»Éáõ³Í ÙÝ³ëó¿ Ç ë»åÑ³Ï³ÝáõÃÇõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ. ÇëÏ Ã¿ áãª
Û³ÛÝÅ³Ù í³ëÝ å³Ï³ëáñ¹ÇÝ տÝûñÇÝ»ëó¿ ³ÛÝ Ñá·¨áñ ³ï»³Ý Áëï
Ï³ÝË³·áÛÝ Û³Ûï³ñ³ñáõÃ»³Ý ÇõñáõÙ ³é Í³Ûñ³·áÛÝ Ñá·¨áñ Çß-
Ë³ÝáõÃÇõÝÝ:
ÆëÏ í³ëÝ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý å³ßï³Ù³ÝóÝ ¨ í³ëÝ μ³ñáõó ¨ í³-
ñáõó ÝáóÇÝ ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ ³ëï¿Ý, ¹Çóáõù ³é³çÇ ½·ñáõ³Íë Ýá-
ñÇÝ ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏáåáëÇ î÷ËÇë»óõáÛª áñ »Ï³ó ³é Ýáë³
Û³ÙÇÝ 1825:
ºÏ»Õ»ó³Ï³Ý å³ßï³ÙáõÝùÝ
526. §¼ûñ Ñ³Ý³å³½ Ç Ù¿ç ·Çß»ñÇ í³Õ³Û³ñáÛó É»³Éª ÑÝã»-

óáõó³Ý»Ý ½½³Ý·³Ïë ¨ »ñ³ÙáíÇÝ ·³Ý ÅáÕáíÇÝ Û»Ï»Õ»óõáç, Çμñ¨
Ó³ÛÝÇõ ÷áÕáÛ Ç Ñá·¨áñ Ù³ñï. ¨ ëÏë³ÝÇÝ ³ë»É ½ÙÇ Ï³ÝáÝ ê³Õ-
Ùáë ¨ ½·Çß»ñ³ÛÇÝ Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝÝ Áëï å³ïß³×ÇÝ, ÙÇÝã¨ óզù¿Ý
·áÑ³Ý³Ùù: ²å³ ½»ñÏáõ Ï³ÝáÝ ¨ë ³ë»Ý Ñ³Ý¹»ñÓ Ï³ÝáÝ³·ÉËáíª
Áëï Ñ³ë³ñ³Ï ³õ³Ý¹áõÃ»³Ý Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛÝ: Ú»ï áñáó ³ÝÁÝ¹-
ÙÇç³μ³ñ ½ÙÝ³ó»³É Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝÝ ³ñ¨³·³ÉÇ »ñ·ûùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ
Ç å³Ñáó ³õáõñë. ¨ Ï³ï³ñ»³É ½³ÛÝáëÇÏª ·Ý³Ý Çõñ³ù³ÝãÇõñùÝ
Ç ë»Ý»³Ïë Çõñ»³Ýó, áõñ ½³é³ÝÓÝ³Ï³ÝÝ ³éÝ»Ý ³ÕûÃë Áëï Ï³-
Ù³ó: ¶áõÙ³ñÇÝ Û»ññáñ¹ Å³ÙáõÝ ¨ ³ë»Ý ½×³ßáõÝ »ñ·ûù ¨ Ù»Í
³ÕûÃÇõù å³Ñáó: ²å³ ·Ý³Ý Ç ×³ß»É, áõñ ÁÝÃ»éÝáõ áÙÝ ½í³ñë
Ñ³ñ³Ýó ëñμáó, áñáõÙ áõÝÏÝ¹Çñ ÉÇÝÇÝ Éé»É»³Ý ×³ß³Ï»Éáí ½å³ñ-
·¨ëÝ ²ëïáõÍáÛ: ºõ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ Å³Ùáõó ³Ýó³Ý»ÉáÛ, ½»ñ»ÏáÛ»³ÝÝ
ëÏë³ÝÇÝ Ý³Ë ½Ç Ý»ÕáõÃ»³ÝÝ ³ë»Éáí, ¨ ½Ñ»ï¨»³ÉëÝ: ø³ÝÇ ÇÝã
ñûå¿ ÙÝ³ó»³É, ½»Ï»ëó»Ý ³ë»Ý, ½áñ ¨ åë³Ï»³Éª ·Ý³Ý Ç ë»Ý»³Ïë
³é³Ýó ÇÝã ×³ß»ÉáÛ: ºÝ áÙ³Ýù Ç Ýáó³Ý¿, áñù ¨ ÇëÏ ÝÝç»Ý ¨ »Ý
áñù Ç í»ñ³Û ³ÛÝáóÇÏ »ñÏ³ñ ³ÕûÃÇó Ç Å³Ùë ÓÇ·ë ³é³ÝÓÝ³Ï³-
Ý³ó å³ñ³åÇÝ Ù³ÕÃ³Ý³ó: ºõ áñ Ù»ÍÝ ¿ª ·ñ»Ã¿ Ç Ù»ÍÇ å³Ñáó
½ë³Ï³õ Å³Ùë ·ï³Ý»Ý ÝÝç»ÉáÛ ³é ³ÕûÃÇó »ñÏ³ñ ÉÇÝ»ÉáÛÝ, ÛáñáõÙ

»Ý áÙ³Ýù, áñ ½ûñ ³Ù»Ý³ÛÝ ½áõÃÝ Ï³ÝáÝÝ Éñ³óáõó³Ý»Ý Ç Í³ÍáõÏ:
Ð³Ý¹»ñÓ»³É Å³Ù³ñ³ñÝ ÝáóÇÝ ÑëÏ¿ ½·Çß»ñÝ áÕçáÛÝ å³ßïûÝ¿Çõù
Ñ³Ý¹»ñÓ»Éáíù Ç ëå³ë³õáñ»É ëñμáÛ å³ï³ñ³·ÇÝ. ÇëÏ Ç ï³ñõáç
ï³ëÝ ·Çß»ñ ËÙμáíÇÝ ÑëÏ»Ý: ÐÇÝ· ³õáõñë Ý³õ³Ï³ï»³ó, ÑÝ·Çùª
î»³éÝÁÝ¹³é³çÇ, Ì³ÕÏ³½³ñ¹Ç, Ø»ÍÇ àõñμ³Ãáõ, Üáñ ÎÇõñ³Ï¿Ç
¨ Ðá·õáÛ ¶³Éëï»³Ý, Ûáñë ³Ù»Ý»ù»³Ý ·ñ»Ã¿ Ç μ»ñ³Ý ë³ÕÙáë»Ý
¨ ³ÛÝå¿ë ½·Çß»ñë ½³ÛÝáëÇÏ ³ÝùáõÝ ³Ýóáõó³Ý»Ý Ç å³ïÇõ ¨ Ç
÷³éë ³ÝùáõÝ ³Ï³Ùμ å³Ñå³ÝáÕÇÝ Æëñ³Û¿ÉÇ ²ëïáõÍáÛ¦:
ì³ñù ¨ μ³ñù ÝáóÇÝ
527. §ÎñÃáõÃ»³Ùμ áõÝÇÝ ½μ³ñë Ñ»½ë ¨ ËáÝ³ñÑë ³Ù»Ý³ÛÝ

ÑÉáõÃ»³Ùμ ¨ Ñå³ï³ÏáõÃ»³Ùμ. á°ã »ñμ¿ù Éë»ÉÇ ÉÇÝÇ Ç ÝáóÇÝ μ»-
ñ³Ýáó μ³Ý ï·»Õ ï³ÕïÏ³óáõóÇã Éë»É»³ó å³ïáõ³Ï³Ý³ó, ½áñë
Í³Ý»³Û ³ñ¹³ñ¨ Ï³ï³ñáÕ μ³ÝÇó ùñÇëïáë»³Ý...: ºõ »Ã¿ Ï³ñÇ
íßï³Ý³Ý ÛÇñ»ñ³ó, ½³Ûë ÙÇ³ÛÝ ³ë»Ýª Ã¿ ùá Ñ³ÛñÝ ûñÑÝ»Ù. μ³Ûó
¹áõ ÙÇ° ½×³ñï³ë³Ý³Ï³ÝÝ ÇÙ³Ý³ñ ½Ñ»·ÝáõÃÇõÝ, ³ÛÝ ½Ç Ýáó³
μ³ÝÝ ¿ ³Ýå³ïñáõ³Ïª ³ÛáÝ ³Ûá, ¨ áãÝª áã: à°ã μÝ³õ ÝÝç»Ý áËë
Ç ëñïÇ áõÝ»Éáíª Áëï ³é³ù»É³Ï³Ý å³ï·³Ù³ó, ³ÛÉ ÝáÛÝ Å³Ù³ÛÝ
÷áùñÝ, »Ã¿ Û³Ý¹·Ý»³É Çó¿ Ù»ÍÇÝ ³ÝÑÝ³½³Ý¹áõÃ»³Ùμ ÇõÇù,
Ñ³ÙμáõñÙ³Ùμ Ó»é³óÝ ³ë¿ ½Ù»Õ³ÛÝ Ï³ï³ñ»³É ½ÕçÙ³Ý. ÛáñÙ¿
½ÃáÕáõÃÇõÝÝ ·ï³Ý¿ ³é³Ýó Ý»Ý·áõÃ»³Ý: ÆëÏ í³ñáõù »Ý ·á·-
ó»ë Ñ³Ý·¿ï Ý³ËÝÇ ëñμáց Ñ³ñó, Ù³ùáõñ Û³ñ³ïáó Ç Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ
μÝáõÃ»³Ýó ¨ Ï³ñ»É»³ó: Ð³ë³ñ³Ï³μ³ñ Û³õáõñÝ ÙÇ³Ý·³Ù áõ-
ï»Ý ½Ï»ñ³Ïáõñª Ï³½Ù»³É Ç Éáμի³Û¿, Ûáëå¿ ¨ Û³ÛÉ ÁÝ¹»ÕÇÝ³ó. ¨
·ñ»Ã¿ ½³ÙÝ áÕçáÛÝ å³Ñ»Ýª μ³óÇ ß³μ³Ã¿ ¨ Ç ÏÇñ³Ï¿¿, Ûáñë Ý³-
õ³Ï³ï»³ó Ï»ñ³Ïñáí ß³ï³Ý³Ý: ºõ Ç í»ñ³Û ³ÛëáóÇÏ ³Ù»Ý³ÛÝÇ,
»Ý áÙ³Ýùª áñ ½ç»ñÙÝ Ï»ñ³Ïáõñ á°ã áõï»Ý, ³ÛÉ ÉáÏ Ñ³óÇõ ¨ çñáí
μ³õ³Ï³Ý³Ý³Ý. »Ý ¨ áÙ³Ýù áñù »ñμ»ÙÝ ½³õáõñë ÑÇÝ· ³Ýëáõ³Õ
³Ýóáõó³Ý»Ý, μ³Ûó áñù³Ý Ï³ñ»ÉÇÝ ¿ ·³Õï³μ³ñ. ë³Ï³ÛÝ Ç Û³Ûï
»É³Ý¿ ·áñÍÝ μ³ñáõÃ»³Ý. á°ã ³å³ք¿Ý ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ¿ Ññ³Ù³ÝÝ,
áñ áã ³Ýó³Ý¿, áãÇÝã ¿ Ç Í³ÍáõÏ, áñ á°ã Û³ÛïÝ»ëó¿ ¨ ³ÛÉÝ: ºõ áñ-
å¿ë ½Ù³ñÙÝ³õáñÝ å³Ñ»Ý å³Ñë Ññ³Å³ñÙ³Ùμ Ç Ï»ñ³Ïñáó, Áëï
³ÛÝÙ ¨ ½Ñá·¨áñÝ å³Ñ»Ýª Ññ³Å³ñÙ³Ùμ Ç Ù»Õ³ó Áëï Ï³ñÇª ½áñ
ï»ë»³É »Ù: ²å³ óáõó³Ý»É ÛûÅ³ñ»ó³Û. Ç ë³ëïÇÏ ÓÙ»é³Ý á°ã í³-
é»Ý ½Ñáõñ Ç ë»Ý»³Ïë Çõñ»³Ýó, ³ÛÉ ³ëïáõ³Í»Õ¿Ý í³é»³É Ññáí
ç»ñÙ³Ý³Ý: ºõ »Ý ÛÇñ³õÇ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ³ÝÏ»ÕÍ Ç í³ñë, ½Ç áñáí
ûñÇÝ³Ï³õ Ï»³Ý Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇë, ÝáíÇÙμ í³ñÇÝ Û³ßË³ñÑÇ: ¼·»ëï

Ù³ñմÝáó ÝáóÇÝ »Ý Ë³ñ³½Ý ÛáÛÅ Ù»ÏÇÝ (³ÛëÇÝùÝ ³Ý½³ñ¹)ª ëÏë»³É
Ç í³Ý³Ñûñ¿Ý ÙÇÝã¨ óÛ»ïÇÝÝ ÙÇûñÇÝ³Ï, áñå¿ë ï»ë³Ý¿ù: ì³Ý³-
Ñ³ÛñÝ á°ã Ï³ñ¿ ³é³ÝÓÇÝ í³ëÝ Çõñ ï³É »÷»É ÇÝã ³é³Ýó Ñ³×áõ-
Ã»³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý. ³Ù»Ý³ÛÝ ÇÝã Ñ³ë³ñ³Ï³ó ¿. á°ã áù Ç Ýá-
ó³Ý¿ áõÝÇ ÙÇÝã óÙÇ ¹ñ³Ù, ³ÛÉ ½áñ ÇÝã áõÝÇÝª å³Ñ¿ ³ñÏ»Õ³å³ÑÝ,
áñ Ñ³ßáõÇõ ½³ÛÝáëÇÏ Í³Ë¿ Ç å¿ïë Ù»Ý³ëï³ÝÇë: ²Ñ³ ù»½ Çë-
Ï³å¿ë ÏñûÝ³õáñáõÃ»³Ý áõÕÇÕ ë³ÑÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÇ, áñù ã»Ý ¨ ³ÛÉÝ:
ÂÇõù ÏñûÝ³õáñ³óÝ
528. ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏáåáë ¹Ý¿ Ñ³Ý¹»ñÓ í³Ý³Ñ³ñμÝ

½³ÝÓÇÝë ùë³Ý ¨ ÙÇ, Ûáñáó »ûÃÝ ³μ»Õ³Ûù, »ûÃÝ ë³ñÏ³õ³·áõÝù,
»ñ»ù ¹åÇñù ¨ ãáñë Ù³Ñï»ëÇù, ³ÛëÇÝùÝª ³é³Ýó ³ëïÇ×³ÝÇ Ïñû-
Ý³õáñù:
²ÛÅÙ ·ï³ÝÇÝ Ñ³Ý¹»ñÓ í³Ý³Ñ³ñμÝ »ñ»ùï³ë³Ý ³ÝÓÇÝù.
ÑÇÝ· ³μ»Õ³Ûù, ÙÇ ë³ñÏ³õ³·, »ñÏáõ ¹åÇñù ¨ ÑÇÝ· Ù³Ñï»ëÇù.
Ã¿å¿ï ³μ»Õ³ÛùÝ Ù»ï³ë³Ý ¿ÇÝ, μ³Ûó ³Ùûù ÇÝã Û³é³ç Áëï ïÝû-
ñ¿ÝáõÃ»³Ý Ñá·¨áñ ³ï»ÝÇÝ ºñ¨³Ý³Û ¶ Ç Ýáó³Ý¿ ÷áË³¹ñ»ó³Ý
Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝ ²ÛñÇí³Ý³ó (êáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Û), ¶ ¨ë ³é³ù»ó³Ýª
ÙÇÝ, ³ÛëÇÝùÝ ²ÝïûÝ î÷ËÇë»óÇ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝ ²·áõÉ»³ó, »ñÏ-
ñáñ¹Ýª Úáíë¿÷, Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ Ç ÝáÛÝ ·³õ³é Û³Õ³·ë íÇ×³Ï³ÛÇÝ
·áñÍ³Ï³ÉáõÃ»³Ý, »ññáñ¹Ýª Â³¹¿áë Û²ïñå³ï³Ï³Ý¿ª Û²ñ³·³-
ÍáïÝ ·³õ³é ÝáÛÝå¿ë յաղագս íÇ×³Ï³ÛÇÝ ·áñÍ³Ï³ÉáõÃ»³Ý. ·ï³-
ÝÇÝ ³ÛÅÙ ³Ý¹¿Ý ¨ í³ñÓ³õáñ Í³é³Ûù í»ó. ¸ Í³é³ÛáÕ É³ëïÇÝ ¨
´ Ç å³ßï³Ù³Ý Ñ³ó ¨ Ï»ñ³Ïáõñ »÷»ÉáÛ:
È³ëï Ù»Ý³ëï³ÝÇë
529. ²Ûë É³ëï Ï³½Ù»³É ¿ Û»ûÃÝ Ù»Í³Ù»Í ·»ñ³Ý³ó Ç Ù³Ûñ

÷³ÛïÇó ¨ ³Ùñ³ó»³É ÁÝ¹ Çñ»³ñë ¹³ñÓ»³É ÷³Ûï»³Û ëïáõ³ñ
·ûï»ûù μ¨»é³Ï³å ¨ ¿ ³é³Ýó ³é³·³ëïÇ. ³ÛÉ í³ñ»Ý ½³ÛÝ »ñ-
Ïáõ Ù»Í³Ù»Í ÃÇ³Ïûùª Ç ÙÇ ÃÇ »ñÏáõ ³ÝÓÇÝù. Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë
Ç í»ñ³Û É³ëïÇÝ »Ý »ñÏáõ ï³Ëï³Ï³Ù³Í ³Ýßáõù í³Ý¹³Ïù, Ûáñáó
í»ñ³Û զÍ³Ýñáóë ¨ ½Ù³ñ¹ÇÏ ³é»³Éª ï³ñáõμ»ñ»Ý ÁÝ¹ ÏÕ½ÇÝ ¨ ÁÝ¹
ó³Ù³ù³ÏáÕÙÝ. ½³Ûë å³ßïûÝ í³ñ¿ÇÝ Û³é³ç³·áÛÝ ÏñûÝ³õáñùÝ,
³ÛÉ ³ÛÅÙ í³ñÓ³õáñ Í³é³Ûù. Ï³ñÇ ï³ñÅ³ÝÙ³Ùμ í³ñ»Ý ½³Ûë É³ëï
Ç Íáí³ÏÇÝ Û³Õ³·ë Í³ÝñáõÃ»³Ý ¨ ³ÝÑ»Ã»Ã ·áÉáÛ ³ÛÝñ ¨ Û³-
Õ³·ë μáõռÝ ÉÇÝ»ÉáÛ »ñμ»ÙÝ ³É»³ó ¨ ÑáÕÙáÛÝ, Ù³Ý³õ³Ý¹ »ñμ ÑÝã¿

³ñ¨»É»³ÝÝ ÑáÕÙª ³Ýáõ³Ý»³É ³é Ýáë³ Û³ÝáõÝ êûÃ³Û. áõëïÇ Ç
¹³¹³ñ»ÉÝ Ç í³ñ»ÉáÛª Ã¿ Ç ÏÕ½Ç ³Ý¹ ¨ Ã¿ Ç Կ»³Ù³¹áõéÝ Ïáã»ó»³É
ï»Õõáç, áñ ¿ Ñ³Ý¹¿å ÏÕ½õáÛÝ Ç ó³Ù³ùÇ, Ñ³ëï³·áÛÝ ßÕÃ³ÛÇõù
åñÏ³·áÛÝ Ï³å»Ý Ç åñÏáóÇ, ½Ç ÙÇ° Ïáñ½»³É Ç μéÝáõÃ»Ý¿ ÑáÕÙáó
í³ñ»ëóÇ ï³ñ³դ¿å: àõÝ¿ÇÝ Ï³ÝË³õ ½Ñ³ñÏ³õáñ å³ñ³·³Ûë ³é
Ç ÝÇõÃ ûñÇÝ³õáñ Ý³õ³ÏÇª å³ïñ³ëï»³É ½³ÛÝ Ç î÷ËÇë³Û, ³ÛÉ
ã·ï³Ý»ÉáÛ í³ëÝ Ý³õ³Ï³ß¿Ý ÑÇõë³Ýª ÙÝ³Ûñ ³ÛÝå¿ë. ¨ ½ÏÝÇ ¨ë ßÇ-
Ý»ó³õ Ã¿å¿ï Ç éáõë ³ñÑ»ëï³õáñÇ, ³ÛÉ Û³Õ³·ë ³ÝÑÙáõï ·áÉáÛ
Í³é³ÛáÕ³óÝ ÙÝ³Û ³ÛÝå¿ë ³Ý·áñÍ. ¨ Ç ·áñÍ ¹Ý»Ý ¹³ñÓ»³É ½ÝáÛÝ
É³ëï ï³ñÅ³Ý³ÏÇñ:
ºõë Ç ·ñáõ³Íáó ¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏáåáëÇ î÷ËÇë»óõáÛ Û³Õ³·ë

áÙ³Ýó Ñ³Ý·áõó»³É í³ñ¹³å»ï³ó ÙÇ³μ³ÝÇó ï»ÕõáÛë
530. §²é ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ïÇ (àëÏ³Ý³-

å³ï»óõáÛ) ÷³ÛÉ¿ÇÝ ³ëïáõ³Í³Ñ³×áÛ í³ñáõù »ñ»ù í³ñ¹³å»ïù,
áñáó ³Ýáõ³ÝùÝ ¿ÇÝ è³÷³Û¿É, ØËÇÃ³ñ ¨ Ø³Ï³ñ. Ý³Ë³ÛÇß³ï³-
Ï»³É è³÷³Û¿É í³ñ¹³å»ïÝ ÍÝ»³É ¿ñ Ç ¶³ÝÓ³Ï, Ç Ãáõ³Ï³ÝÇ
Ð³Ûáó èØÄ (1761), Ç 5 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ, áñáÛ ·Ý³ó»³É Ç Ù»Í ³Ý³å³ïÝ
î³Ã¨áõ ÏñûÝ³õáñ»³É էր ³Ý¹³Ýûñ: ²å³ ï»Ýã³Éáí Ñ³ë³Ý»É ¨ë
·»ñ³½³Ýó ÏñûÝÇó, »Ï»³É ³Ûëñ èØÊ´ (1793), áñ Ç ÝÙÇÝ ³ÙÇ Ó»é-
Ý³¹ñ»³É ³μ»Õ³Û, ³Ýóáõó³Ý¿ñ ½Ï»³Ýë ×ßÙ³ñÇï ¨ ³ÝÏ»ÕÍ ÏñûÝ³-
õáñáõÃ»³Ùμ, áñ ¿ñ Ëáëïáí³Ý³Ñ³Ûñ ¨ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ í³ñÅ³å»ï
ÏñûÝ³õáñ³óÝ: ²ë»Ý ½ÝÙ³Ý¿ Ã¿ ½³Ù»Ý³ÛÝ ³õáõñë Çõñ Ï»Ý³Û Ñ³-
óÇõ ¨ çñáí ß³ï³Ý³Ûñ. ¨ Ã¿ª á°ã í³ÛñÏ»³Ý ÇÝã ³Ýóáõó³Ý¿ñ ³é³Ýó
ÍÝñ³¹ñáõÃ»³Ý ¨ ³ÕûÃÇó, ½Ç ½³õáõñÝ Ñ³½³ñ ÍáõÝñ ÏñÏÝ¿ñ ³ÛÝÙ,
áñáõÙ ÏñÏÝÇ ÍáõÝñ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ñ³ñ³Íáó: ºñ³Ý»ÉÇÝ ³ÛÝ ÷áË»ó³õ
³é î¿ñ èØÎ¼ (1817), ¾ (7) ÑáÏï»Ùμ»ñÇ, ·áÉáí ÛÇëáõÝ ¨ í»ó ³Ù³ó
¨ Ã³Õ»ó³õ ÷³é³õáñ³å¿ë Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇëáÛ »Ï»Õ»óõáÛ êáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñáÛ Ñéã³Ï»³É ³ÝáõÝÝ ëñμáõÃ»³Ý ù³ñá½Ç ßáõñç
½·³õ³é³õë ¨ ³ÛÉáõñ:
à°ã å³Ï³ë ù³Ý ½Ý³ Ñ³Ùμ³õ»³É ¿ñ Û³é³ùÇÝ³Ï³Ý Ý»ñ·áñÍáõ-
ÃÇõÝë ¨ ³ß³Ï»ñï ÝáñÇÝ ØËÇÃ³ñ í³ñ¹³å»ïÝ Þ³ÙùáñóÇ, ÝÙ³ÝûÕ
Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ÉÇÝ»Éáí ÝÙ³, áñå¿ë ¨ Ý³ÛÝ øñÇëïáëÇ, áñ Ñ³Ý·»³õ
å³ïáõ³Ï³Ý Ù³Ñáõ³Ùμ èØÎ¾ (1818), Æ² (21) Ù³ñïÇ ¨ Ã³Õ»ó³õ
Ñ³Ý¹ÇëáõÃ»³Ùμ Ç ·³õÃÇ »Ï»Õ»óõáÛ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
ÆëÏ Ø³Ï³ñ í³ñ¹³å»ïÝ Þ³Ùß³¹ÇÝ»óÇ (Þ³ÙßáÛÉï¿) Ñ³Ù³Ý-

Ù³ÝÝ è³÷³Û¿ÉÇ ¨ ØËÇÃ³ñ³Ûª å³ï³Ñ³Ï³Ý ¹³éÝ Ù³Ñáõ³Ùμ »É
Û³ßË³ñÑ¿, ëáíÇÝ ûñÇÝ³Ï³õ. Ç ëáÛÝ ³ÙÇ (áñ ¿ 1825) Ç 1 Ù³ñïÇª
áñ ¿ñ ÏÇõñ³Ï¿Ý ïÝï»ëÇ, å³ï³ñ³·»³É ¿ñ ½øñÇëïáë. ¨ Ç 2 Û³-
õáõñ »ñÏáõ ß³μ³ÃÇ ÙÇÝã Ï³Ù»ó»³É Ýáñ³ ·Ý³É Û³Ûó»ÉáõÃÇõÝ äû-
Õáë í³ñ¹³å»ïÇÝ, ³ñï³ùë կ³Ý ½ÏÕ½»³Ïë »Õ»ÉáÛ ¨ ³ÛÝ Ç í»ñ³Û
ë³éÇÝ ÃáõÉ³ó»ÉáÛ ¨ Ù»ñÓ ¿ñ Ç ó³Ù³ù ÏáÛë, μ»Ï»³É ë³éÇÝ Ñ»ÕձáÛó
½Ý³. ½áñáÛ ½Ù³ñÙÇÝ áñáÝ»óÇÝ ³Ûëñ ³Ý¹ñ Ã¿å¿ï ÏñûÝ³õáñùÝ Ï³-
ñÇ Ñ»ï³½ûïáõÃ»³Ùμ ½³õáõñë μ³½áõÙë, μ³Ûó á°ã ·ïÇÝ: ºõ ³ÛÝå¿ë
ÙÝ³ó ½³ÙÇëë áõÃÝ Ç Û³ï³Ï Íáí³ÏÇÝ. ³ÛÝ ½Ç ã¨ ¨ë ¿ñ ÷Ã»óáõó»³É
çáõñ ½Ñ³Ý¹»ñÓë, ½áñ ½·»ó»³É áõÝ¿ñ, áñ ·ï³õ ëù³Ýã»É»ûù ³Ûëå¿ë:
ºñ¨»³É »ñÏÇóë Ýáñ³ª í³ñ¹³å»ïÇ áõÙ»ÙÝ ÇÝù»³Ýó ÙÇ³μ³Ý³ÏóÇ
Ç ï»ëÉ»³Ý ùÝոÛ, ³ë³ó»³É ¿ñ, Ã¿ª ¾±ñ ½Çë á°ã μ»ñ»³É Ã³Õ¿ù, ½Ç
»ë »É»³É »Ù ³é »Ï»Õ»óÇÝ, μ³Ûó ³é³Ýó Û³ïÏ³óáõó³Ý»ÉáÛ, Ã¿ áñá°Û
»Ï»Õ»óÇ ¿ ³ÛÝ: ºõ ÏñûÝ³õáñùÝ Ï³ñÍ»Éáí ½ÙÇÝ Û»Ï»Õ»ó»³ó ÏÕ½õáÛë,
Ù³Ý³õ³Ý¹ ½êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ, áñ Ù»ñÓ ¿ ³é Íáí»½ñÝ. ëïÇ-
å³õ áñáÝ»óÇÝ ½Å³Ùë μ³½áõÙë Û»½ñ Íáí³ÏÇÝ Û³ÛëÏáÛë ¨ Û³ÛÝÏáÛë,
ë³Ï³ÛÝ á°ã ·ïÇÝ: ²ÛÝÇÝã ïñïÙ»³É ¿ÇÝ ÏñûÝ³õáñùÝ ÙÇÝչ¨ ÛáÛÅ ³é
áã ·ï³Ý»ÉáÛ ½Ý³, ³Ñ³ »ÏÝ ï³×ÇÏ ÙÇ ¨ å³ïÙ»³ó ÏñûÝ³õáñ³ó
³ñï³ùáÛ ÏÕ½õáÛë »Õ»Éáó, ÁÝ¹ áñë ¿Ç ¨ »ë (¼³ù³ñÇ³ ³ñù»åÇëÏá-
åáë), Ã¿ª ·ïÇ ½Ù³ñÙÇÝ Ø³Ï³ñ í³ñ¹³å»ïÇÝ ³é Íáí³÷Ý Ñ³Ý¹¿å
»Ï»Õ»óõáÛ ¶³ÝÓ³í³ÝÇóª áñ Ç ·ÇõÕÝ äáñï³Ï, ¨ Í³Ý»³Û ½Ý³ Ç
ÏïáñáÛ ·ûïõáÛ ÝáñÇÝ: ¼³Ûë Éáõ»³É ÏñûÝ³õáñ³óÝª ³é ËÝ¹áõÃ»Ý¿Ý
Û³ñï³ëáõë Ñ³ñ»³Éª »ïáõÝ å³ñ·¨ë ï³×ÏÇÝ ¨ ³é³ù»óÇÝ ÁÝ¹ ÝÙ³
½áÙÝ ÛÇÝù»³Ýó μ»ñ»É ½Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³, ½áñ μ»ñ»³É Ã³Õ»óÇÝ Ù»ñÓ Ç
·»ñ»½Ù³Ý è³÷³Û¿É í³ñ¹³å»ïÇÝ Ù»Í³õ ÛáõÕ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ùμ ¨
óûÕáí ³ñï³ëáõ³ó Ç 22 ÝáÛ»Ùμ»ñÇ 1825¦:
¶ºÔ²ðøàôÜÆ ¶²ô²è
531. ²Ûë ·³õ³é Áëï Û³é³ç μ»ñ»³É μ³ÝÇóÝ ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ

å³ñáõÝ³Ï¿ ÛÇÝù»³Ý ½ãáñ»ëÇÝ ÏáÕÙ³ÝëÝ ßáõñç ½Íáí³Ï³õÝ, μ³Ûó
·ï³ÝÇÝ ¹³ñÓ»³É Û³ÛÝÙ Ù³ëÝ³õáñ ·³õ³éùª Ø³½³½, áñ áñå¿ë
ÝÏ³ïÇ Ç ·ñáõ³ÍáóÝ ¼ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, ³ÝÏ³ÝÇ Û³ñ¨Ù-
ï»³Ý »½ñ Íáí³ÏÇÝª Ç ÙÇçáóë ê¨³Ý³Û, ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó ¨ Îáï³-
ÛÇó, ù³Ý½Ç Û³ñÓ³ÏáõÙÝ ´ßñ³Û áëïÇÏ³ÝÇ Ç í»ñ³Û ÏÕ½õáÛÝ ê¨³Ý³Û
³Ýó³Ý»Éáó ¿ ÁÝ¹ Îáï³Ûë ·³õ³é ¨ ÁÝ¹ ³ñ¨»É»³Ý ë³ÑÙ³Ýë ì³-
ñ³ÅÝáõÝ»³ó ¨ ³ÛÝå¿ë Ñ³ë³Ý»É Ç ê¨³Ý, ½Ç ãÇ°ù ³ÛÝåÇëÇ Û³ñÙ³ñ

×³Ý³å³ñÑ ½ûñ³ó Ç ¸áõÝ³Û óÏÕ½ÇÝ ê¨³Ý Û³ÛÉ Ù»ñÓ³Ï³Û ï»ÕÇëÝ.
áõëïÇ ³ÛÅÙ å³ñáõÝ³ÏÇ ³ÛÝ Ç ì³ñ³ÅÝáõÝÇë. ¨ êáÃùª áñ ³ÝÏ³ÝÇ
Û³ñ¨»É»³Ý í³ÛñëÝ Íáí³ÏÇÝ, áõÝÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ ½É»ñÇÝë ¶áõ·³ñ³ó-
õáó, Û³ñ¨»ÉÇó ½É»ñÇÝë ²ñó³Ë³Û ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ½ì³ÛáÛ ÓáñáÛ. ¨ ½Ç
½ÑáÕÙÝ, áñ Û³ñ¨»ÉÇó ³ëïÇ Ç É»ñ³Ýóë ÑÝã¿ Ç Íáí³ÏÝ, ³Ýáõ³Ý»Ý
¨ ³ÛÅÙ Û³ÝáõÝ ³Û¹ñ ·³õ³éÇ. ¨ ³Ûë ·³õ³é ¨ë å³ñáõÝ³ÏÇ ³ÛÅÙ
Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇ. áõëïÇ ¶»Õ³ñùáõÝÇÝ ëÏë»³É Áëï ³ÛÅÙ»³Ý ³éÙ³Ý
Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ »½»ñ¿ Íáí³ÏÇÝ ·Ý³Û ÙÇÝã¨ ó³ñ¨»É»³Ý ë³ÑÙ³ÝëÝ ¨
³ÝïÇ åïáÛï ³é»³É ÁÝ¹ Ï¿ë ë³ÑÙ³Ý ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ ¹³¹³ñÇ
³Ý¹¿Ý. ÇëÏ ÙÇõë Ù³ëÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ³ñ¨Ùï»³Ý ë³ÑÙ³Ý³õÝ Íáí³ÏÇÝ
ÙÇ³ó»³É ¿ ³ÛÅÙ ÁÝ¹ ì³ñ³ժÝáõÝÇëÝ:
²Ûë ·³õ³é ¹³ñÓ»³É Áëï ³ÛÅÙ»³Ý ³éÙ³Ý μ³Å³ÝÇ Ç ãáñë
Ù³ëÝ Áëï ãáñÇó »ñ¨»ÉÇ ·ÇõÕáñ¿ÇóÝ Ç ÝáëÇÝª ¶³õ³é³Û, ÎáÃ³Û
(Ü»ñùÇÝ ²ïÇ»³Ù³Ý), Ô³ñ³ÝÉÁÕ³Û ¨ êáÃ³Û (Ø³½ñ³Û):
² Ù³ëÝ
532. ¶³õ³é. ³Ûëå¿ë ³Ýáõ³Ý»³É Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ·ñáõ³ÍáóÝ Ç

ï³å³Ý³í¿ÙëÝ ßÇñÙ³ó ³Ý¹¿Ý ¨ Ç ÛÇß³ï³Ï³·Çñë Ù³ë³Ýó (69).
ïáõÝùª 500: ºÏ»Õ»óÇÝ, ½áñ Û³é³ç³·áÛÝ ÷³Ûï³Û³ñÏ ³ñ³ñÇÝ,
³Ýáõ³Ý»ó³õ Û³ÝáõÝ êáõñμ Î³ñ³å»ïÇ, Ç ÛÇß³ï³Ï ³Ýáõ³Ý »Ï»-
Õ»óõáÛÝ, áñ Ç ä³Û³½Çï. ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ý ã¿ ûÍ»³É ï³Ï³õÇÝ Ç å³ï-
×³éë Ù³ëÝ³õáñ Ã»ñáõÃ»³ÝóÝ, ÛáñáõÙ ¨ í³ñÓ³õáñ ³ßË³ï³õá-
ñ³óÝ ½Í³ËëÝ í×³ñ¿ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ùμ ³Õ³Û ´³ñë»ÕÝ ²ñÍñáõ-
ÝÇ, Áëï Ùï³¹ñáõÃ»³Ý ÅáÕáíñ¹áóÝ å³ñïÇ ³Ýáõ³ÝÇÉ ÌÇñ³Ý³-
õáñª ³ÛÝ ¿ Û³ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇª ¹³ñÓ»³É Ç ÛÇß³ï³Ï
³Ýáõ³Ý ÙÇõë »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ç ä³Û³½Çï: ºõ ¿ ³Ûë ·ÇõÕ³ù³Õ³ù
Ñ»éÇ Û³ñ¨Ùï»³Ý Í³Ûñ¿ Íáí³ÏÇÝ, ³ÛÝ ¿ Úûñ¹³կÉáõ ·»Õç¿ ÁÝ¹
³ñ¨»Éë Çμñ¨ »ñÏáõó Å³Ùáõó Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ß³ï³çáõñ ·»ï³-
ÏÇÝ Î»ûքã³Û ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ. Û³é³çÝ Ï³ñÇ ç»ñÙ³ç»ñÙ »é³Ý¹»³Ùμ
ք³Õ³ù³óÇ ·³ÕÃ³Ï³Ýù Ç ä³Û³½ÇïáÛ μÝ³Ï»ó³Ý ³ëï¿Ý Ûáõëáí ûñ
ù³Ý ½ûñ μ³½Ù³Ý³ÉáÛ μÝ³Ïã³ó ¨ ÉÇÝ»ÉáÛ ù³Õ³ù³·»ûÕ í³×³éûù,
ßÇÝ»óÇÝ ïáõÝë ¨ Ïñå³Ïë, ³ÛÉ ³Ù Áëï ³Ù¿ ï»ë»³É Ã¿ á°ã ³ÛÝ-
ù³Ý ³×Ç ³é¨ïñáõÃÇõÝ, áñù³Ý Ë³ßÇÝù ¨ ³ñç³éù μ³½Ù³Ý³Ý, Ç
í³×³é³Ï³Ý³ó ³ÝïÇ ÷áË³¹ñ»ó³Ý áÙ³Ýù Ûºñ¨³Ý ¨ áÙ³Ýù Û²-
É¿ùë³Ý¹ñ³åûÉ ÞÇñ³Ï³Û. ÇëÏ ÙÝ³ó»³ÉùÝ Áëï ³é³õ»É Ù³ëÇÝ å³-
ñ³åÇÝ Û»ñÏñ³·áñÍáõÃÇõÝë ¨ »Ý Ç Ñ³ßáõÇ ù³Õ³ùաց»³ó ³é³Ýó
í×³ñ»ÉáÛ ½Ñ³ñÏ ³ÛÝåÇëÇ, ½áñ å³ñï³õáñÇÝ ·ÇõÕ³Ï³Ýù. Ç ëáÛÝ

Ñ³ßáõÇ »Ý ¨ μÝ³ÏÇãùÝ ÔáõÉ³Éáõ³Û ¨ ö³ß³ù»³ÝïÇ:
Ú³ñ¨»ÉÇó ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇë ¿ É»½áõ³Ï ÇÝã ³é³å³ñÇ, ·ÉáõË Ýá-
ñ³ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ï³÷³ñ³Ï. Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó ¿ ÷áùñ ÇÝã ½³éÁÝ¹Ã³÷,
ÇëÏ Ç ÙÇõë ÏáÕÙ³Ý¿ »Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ áñÙÝ Ï³Ù å³ñÇëå. ¨
áñå¿ë ÝÏ³ïÇ »Õ»³É ¿ ³Ûë ï»ÕÇ ÷áË³Ý³Ï ³ÙñáóÇ Ç å³ßïå³-
ÝáõÃÇõÝ μÝ³Ïã³óÝ. ÛáÉáí ßÇñÇÙù »Ý Ç ëÙ³ Ë³ãíÇÙûù ½³ñ¹³ñ»³É:
533. Üáñ³ïáõ³ó ·ÇõÕ Áëï ³ñÓ³Ý³·ñ³óÝ »Õ»Éáó Ç ëÙ³. ÇëÏ
Áëï ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª Üáñ³ïáõնë: ºõ Áëï úñμ¿É»³Ý
êï»÷³ÝÝáëÇª Üáñ³ïáõë ¨ Üáñ³ïáõ, ½áñë Û³é³ç μ»ñ¿ êïáñ³-
·ñáõÃÇõÝÝ ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ. ³ÛÉ ³ÛÅÙ ÏáãÇ Üáñ³ïáõ½. ¨ ¿ Ñ»éÇ
Ç ¶³õ³é³Û Çμñ¨ ÙÇáí Å³Ù³õ ÁÝ¹ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇë Û»½»ñ ³Ý¹
Íáí³ÏÇÝ. áõñ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë ³ÝÏ³ÝÇ ·»ï³ÏÝ Î»ûùã³Û ³Ýáõ³-
Ý»³É Ç Íáí³ÏÝ: ´Ý³ÏÇÝ Ç ëÙ³ ïáõÝù 96: ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçë Û³ÝáõÝ
êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, ½áñ ßÇÝ»³ó ê³Ñ³Ï êÇõÝÇ »Õμ³ÛñÝ ¶ñÇ·áñÇ
êáõ÷³Ý³Û Áëï å³ïÙ»ÉáÛ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ: ºõ Ý³ ÇÝùÝ
ê³Ñ³Ï í³Ë×³Ý»³É Ã³ÕÇ Ç ¹ñ³Ý ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ: ºõ ¿ ³Ûë ï³-
×³ñ Ç Ïá÷³ÍáÛ Ë³ñï»³É Ù»Í³Ù»Í ù³ñ³Ýóª μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»Íáõ-
Ã»³Ùμ ³é³Ýó ë»³Ý: Î³Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³ ûñáó³Ó¨ ËáÝ³ñÑ»³É Ï³Û,
ÇëÏ áñÙáõÝùÝ ³ÙμáÕç: ²õ³Ý¹Ç í³ëÝ ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ Ã¿ »ñμ»ÙÝ Ç
·³É É»½Ï»³ó Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇª ÅáÕáíÇÝ μáí³Ý¹³Ï μÝ³ÏÇãù ·»Õçë
Û³Ûë »Ï»Õ»óÇ Ç Ý»ñùë ¨ Ç ï³ÝÇëÝ, ½áñ å³ß³ñ»Ý լ¿½ÏÇù ¨ Ñáõñ
Ñ³ñ»³Éª ³Ûñ»Ý ½»Ï»Õ»óÇÝ μÝ³ÏãûùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ: ºõ Ç å³ï×³é¿ ³ë-
ïÇ ËáÝ³ñÑ»³É ³ëÇ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³. ù³Ý½Ç Ç ·³É Û³Ûë ·ÇõÕ
Ýáñá· μÝ³Ïã³óë ¨ Ç Ù³ùñ»ÉÝ ½³Ûë »Ï»Õ»óÇ Û³õ»ñ³Ý³ó, ÉÇ ¿ÇÝ Ç
Ù¿çÝ ÑáÕáÛÝ áëÏ»ñù Ù³ñ¹áÛª Ù»Í³ó ¨ ÷áùáõÝó ¨ ³Ûñ³Íք Ï³Ý³óÇ
½³ñ¹áõó Û³ÛïÝÇ ³å³óáÛó å³ï³ÑÙ³ÝÝ ³ÛÝáñÇÏ: ²ñï³ùáÛ »Ï»-
Õ»óõáÛ Ç Ñ³ñ³õáÛ »Ý ù³ÝÇ ÇÝã ßÇñÇÙù Ù»Í³Ù»Í áñÓ³ù³ñ íÇÙûù.
ÙÇÝ Ç Ýáë³ áõÝÇ ½Ï³ñÇ Ù»Í ¨ ëïáõ³ñ ï³å³Ý³í¿Ù ¨ Ã»ñ¨ë Çó¿
ßÇñÇÙÝ ÝáñÇÝ ê³Ñ³Ï³Û êÇõÝõáÛ Ï³éáõó³ÝáÕÇ ï³×³ñÇë:
¶»ñ»½Ù³ÝÝáó ·»Õçë Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ Ï³ñÇ ³ñÓ³Ï ï³ñ³Íáõ-
Ã»³Ùμ ½³ñ¹³ñ»³É Ù»Í³Ù»Í ÷áñ³Íáõ Ë³ãíÇÙûù, ÛáñáõÙ »Ý »ñÏáõ
Ù³ïñáõÝù ï»ÕÇù å³ï³ñ³·»ÉáÛ Û³õáõñë ÛÇß³ï³ÏÇ ÝÝç»ó»Éáó:
Ø³ïáõéÝ ÷áùñÇÏ ÛáñÙÝ Çõñ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ áõÝ¿ñ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇ-
ÝáõÃ»³ÝÝ, ³ÛÉ ëÏëáõ³Í Ýáñ³ »ÕÍ»³Éª Áëï ³ÛëÙ.
§ ................................................... ·³õáñáõÃ»³Ý
............................................... áñ¹Ç ØËÇÃ³ñë1,
1 [¸Ðì–áõÙ (Ñï© ¸, ¿ç 25)ª ØËÇÃ³ñ³]£
áñ »Õ¿ ³é³çÝáñ¹ Ù»Í³Ñéã³Ï ·»ÕÇë Üáñ³¹í³ó1 Ï³Ù »Õ¨ ÇÝÓ

¨ Ï³Ý·Ý»óÇ ½Ëáñ³Ýë ¨ ½Ýß³Ýùë ï¿ñáõÝ³Ï³Ý ÛÇß³ï³Ï Ñá·á ÇÙá
¨ ¼áõ½³ÛÇÝ ¨ Ñ³õñ ÇÙá ØËÇÃ³ñ³ ¨ Ñ³Ù³õñ¿Ý ÝÝç»ó»Éáó2 ÇÙáó:
àñù »ñÏñå³·¿ù ëÙ³ ½Ù»½ Û³Õ³õÃë ÛÇß»ó¿ù¦:
ÎÇó ÑÇõë³ÏáÕÙ³Ý Ù³ïñ³Ýë É³ÛÝ³¹Çñ å³ïáõ³Ý¹³Ý³õ Ï³-
éáõó»³É ¿ñ Ë³ãí¿Ù ÙÇ Ù»Í, áñ ³ÝÏ»³É ¹ÝÇõñ ½³é³ç»³õ å³-
ïáõ³Ý¹³ÝÇÝ. ¨ Ç ×³Ï³ï ³ÛÝñ å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ ¿ñ ³ñÓ³Ý³·Çñ
Áëï ³ÛëÙ.
§Æ àÎ (1211) Ãí., Ç Å³Ù³Ý³Ïë μ³ñ»å³ßï ÇßË³Ý³ó Ù»ñáó
¼³ù¿Ç3 ¨ Æõ³Ý¿Ç4 »ë ØËÇÃ³ñ ö¿×³ñ»Ýó5, áñ¹Ç ¸³õÃÇ, ßÝáñÑÇõÝ
²ëïáõÍáÛ ¨ Ññ³Ù³Ý³õ Ù»ÍÇÝ Æõ³Ý¿Ç »Õ¿ ³é³çÝáñ¹ Ù»Í³Ñéã³Ï
·»³õÕÇë Üáñ³ïáõ³ó, Ï³Ù »Õ¨ ÇÝÓ Ï³Ý·Ý»³É ½Ë³ãë Ç ÷ñÏáõ-
ÃÇõÝ6 ÝÝç»ó»Éáó ÇÙáó: àñù »ñÏñå³·¿ù, ÛÇß»ó¿ù Ç î¿ñ¦:
ÆëÏ ÙÇõë Ù³ïáõéÝ Ç ÑÇõëիս³ÏáÕÙÝ ·»ñ»½Ù³ÝÝáóÇ, áñáÛ ÛáñÙÝ
³ñ¨Ùï»³Ý Û»ñÏáõë ÏáÕÙ³Ýë ¹ñ³ÝÝ ·ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ³Ûë ÇÝã.
§ºë ²É¿ùë³Ýë, áñ »Ï»Õ»óÇë ßÇÝ»óÇ ËÇëï ¹³éÝ ¹Å³ñ Å³Ù³-
Ý³Ï ¿ñ¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý.
§ºë ê³ñ·ëÇ Ãáé ØÇñ½³ïÇ áñ¹Ç ²É¿ùë³Ýë ßÇÝ»óÇ ëáõñμ »Ï»-
Õ»óÇë: Âí. èÖÎ¶ (1714) ¿ñ: ºë ²ïÇë ·ñ»óÇ ³Ý³ñÅ³Ý¦:
534. Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ·»Õçë, Ç Ù¿ç ³Ý¹³ëï³Ý³ó ¿ ÷áùñÇÏ
ï³×³ñ ëñ³Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çõª ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ-
·áñÇ Èáõë³õáñãÇ: Þáõñç ½áñáí »Ý ք³ÝÇ ÇÝã ³õ»ñ³Ï ï³Ýó. ¨
áñå¿ë »ñ¨Çª É»³É ¿ ë³ Û³é³ç³·áÛÝ Ù»Ý³ëï³Ý Ïáõë³Ý Ï³Ý³Ýó:
êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ¨³ÝóÇ Ïáã¿ ½³Ûë ï³×³ñ ¸³÷áõó í³Ýù:
âáõÝ¿ñ ·ñáõ³Í ÇÝã ÛáñÙáõÝëÝ:
535. ÔßÉ³Õ ·ÇõÕª ïáõÝù 46: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ: ºõ ¿ Ç ÙÇçáóÇ ³Ý¹ ¶³õ³é³Û ¨ Üáñ³ïáõ³ó ·»Õç Ç Óáñ³-
ÙÇçÇ ³Ý¹ ·»ï³ÏÇÝ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ Ýáñ³:
536. ²éÝ»Õ. ¨ ³ÛÅÙ Ïáã»ó»³É ö³ß³ù»³Ýï, Ù»ñÓ Ç ¶³õ³é Û³-
ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³õáÛ Ýáñ³ ³é ëïáñáïáí »ñÏ³ñ³ÓÇ· ÇÝã ³é³å³ñÇ,
áõñ μÕËÇÝ ÛáÉáí ³ÕμÇõñùª Ûáñáó ÙÇÝ Ï³ñÇ ëïáõ³ñ Ûáñ¹áõÃ»³Ùμ
1 [¸Ðì–áõÙª Üáñ³ïí³ó]:
2
[¸Ðì–áõÙª ³Ù»Ý³ÛÝ ÝÁÝç»ó»Éáó]:
3
[¸Ðì–áõÙ (Ñï© ¸, ¿ç 25)ª ¼³ù³ñ¿Ç]£
4
[ºñÏáõ ¹»åùáõÙ ¿É Þ³ÑË³ÃáõÝ»³ÝóÇ Ùáï Æí³Ý¿Ç ¿, áñ íñÇå³Ï ¿]:
5
[¸Ðì–áõÙª ö»×áõñ³Ýó]:
6
[¸Ðì–áõÙª ÷ñÏáõÃ»³Ý£ ê³Ï³ÛÝ Áëï Éáõë³ÝÏ³ñÇ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ï³ñ¹³É Ý³¨
÷ñÏáõÃÇõÝ]£
¨ ëÏ½μÝ³õáñ»Ý ½·»ï³ÏÝ Î»ûùã³Û ³Ýáõ³Ý»³É. μÝ³ÏÇãù ëáñ³ Ç

Ñ³ßÇõ μÝ³Ïã³ó ¶³õ³é³Û »Ý ¨ »Ý ïáõÝù 113: ÎñÏÇÝ »Ï»Õ»óÇù »Ý
³ëïª ÙÇÝ Çëå³é ³õ»ñ»³É ¨ ÙÇõëÝ Ï³Û Ç Ï³Ý·áõÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³-
ñ³Ýó ¨ ¿ ÷áùñ ¹ñáõÃ»³Ùμ ¨ ³ÝëÇõÝ ¨ áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÷áùñÇÏ.
Ç ½ÝÝáõÃ»³Ý ÇÙ ³ëï ã·ïÇ ·ñáõ³Í ÇÝã ÛáñÙáõÝëÝ. ¨ ã·Çï¿ÇÝ ¨ë
μÝ³ÏÇãùÝ ½³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛëª Ã¿¨ μ³ñ»å¿ë Ù³ù-
ñ»³É ³ÕûÃ¿ÇÝ Ç ÝÙ³ ¨ Ï³ï³ñ¿ÇÝ ½ËáñÑáõñ¹ ëñμ³½Ý³·áñÍáõ-
Ã»³Ýó. Ñ»ï³ËáÛ½ »Õ»³É Ç ßñç³Ï³Ûë Ýáñ³ª ï»ëÇ ½í¿Ù ÙÇ Ù»Í
Ïá÷³Íáõ ³ÝÏ»³É ³Ý¹ ¨ Í³ÍÏ»³É Ç Ã÷áó: ºõ »ïáõ ßñç»É ½³ÛÝ ÁÝ¹
ÙÇõë ÏáÕÙÝ ¨ ³Ñ³ ·ñáõ³Í Ç ÝÙ³ ³ÛëåÇëÇ.
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ î³ïÉáõÕ³Ýë, ¹áõ[ëïñ]1 å³ñáÝ ¸³õÃÇÝ
Ï»Ý³ó ÏÇó2 öÇñÑ³Ù½³Û ³ÕÇÝ, áñ Ýáñá·»óÇ ßñç³å³ï ëáõñμ ¶ñÇ-
·áñÇë ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ. æÔÀ3 (1549)¦:
537. ÔáõÉ³ÉÇ. ïáõÝù 130: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ: ²Ûë ·ÇõÕ ³ÝÏ³ÝÇ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ¶³õ³é³Û, Ñ³Ý¹¿å
ö³ß³ù»³ÝïÇ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ ³é ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëïáñáïáí ³ÛÉáõÙ
³é³å³ñÇ: ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçëª ½áñ ³Ýáõ³Ý»Ý êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ,
»Õ»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ, ³ÛÉ ³ÛÅÙ ÙÇ³ÛÝ ë»Õ³ÝÝ ¨ Ï³-
Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³ Ï³Û ³é³çÇÝ ßÇÝáõ³ÍáíùÝ. ÇëÏ ÙÇõëÝ Ýáñá·
Í³ÍÏ»ó³õ ÷³ÛïÇõù Ç μÝ³Ïã³ó: Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ Ç ÑÇÙ³Ý ³Ý¹
Ï³Ù³ñÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ¿ñ ·ñáõ³Í ³ÛëåÇëÇ.
§ÞÝáñÑûùÝ øñÇëïáëÇ ßÇÝ»ó³õ ëáõñμ ï³×³ñë ÃíÇÝ èÖÆ ¨ ¶
(1674), »ë ï³Ýáõï¿ñ ¶³ëå³ñë ¨ ù³Ñ³Ý³Ûùë ¨ ÅáÕáíáõñ¹ë ÙÇ³-
μ³Ý ßÇÝ»ó³ù ëáõñμ ï³×³ñë ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáó Ù»ñáó¦:
Ú³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ¿ ·»ñ»½Ù³ÝÝáóª ÛáñáõÙ Ç ßÇñÇÙëÝ
³Ý¹ »Ý Ë³ãí¿Ùù ÷áñ³ÍáÛù, Ûáñáó ÙÇÝ Ï³ñÇ Ýáõñμ ¨ ×³ñï³ñ³-
ñáõ»ëï ù³Ý¹³Ï»³É ¨ áõÝ¿ñ ·Çñ Áëï ³ÛëÙ.
§... Ì¸. öÇñÑ³Ù½»ë, áñ áõËï³ÝÇë áëÏá¹ ï³Ýë ¶»Õ³Ù³Û
»ïáõ Ï³½Ù»É ï³å³Ýë ¨ ÝÏ³ñ»É ½Ë³ãë, áñù Ï³ñ¹³ù ÛÇ°°¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÛë Ë³ãíÇÙÇÝ ³ÝáõÝ ù³Ý¹³Ï³·áñÍÇÝ. §ºë ¶ñÇ-
·áñ »åÇëÏáåáë ÝÏ³ñ»óÇ ½Ë³ãë Ç ËÝ¹ñáÛ öÇñÑ³Ù½ÇÝ Ç ÷ñÏáõ-
ÃÇõÝ Ñá·á áñ¹áÛ ÇõñáÛ ¼³õñÑ³åÇÝ¦:
1
[Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÇ Ùáïª §î³ïÉáõÕ³Ýë¹áõ¦: ¸Ðì–áõÙ (Ñï. ¸, ¿ç 95)ª §»ë î³ï-
ÉáõÕ³Ýë, ¹áõëïñ¦. ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ Ññ³ï³ñ³Ï»É »Ý Ý³¨ ²ÉÇß³ÝÁ, êÙμ³ï-
Û³ÝóÁ, È³É³Û³ÝÁ: ´³ñËáõ¹³ñÛ³ÝÁ ·ñáõÙ ¿. §²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ ï»ë»É ¿ ÙÇ³ÛÝ
Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÁ, áñÇó ³ñï³·ñ»É »Ý ÙÛáõëÝ»ñÁ¦: àõëïÇ ¨° »ë-Á ¨° ¹áõëïñÇ
ëïñ–Á åÇïÇ Ñ³Ù³ñ»É Ñ³í»ÉáõÙ, ù³ÝÇ áñ Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÁ ãáõÝÇ]:
2
[¸ÐìªáõÙª Ï»Ý³ÏÇó]:
3
[¸Ðì–áõÙª Ãí. æÔÀ]:
538. ¶³ÝÓ³Ï ·ÇõÕª Áëï ·ñáõ³ÍáÛ ï³å³Ý³íÇÙÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç Ù¿ç

»Ï»Õ»óõáÛ ·»Õçë: ºõ ³ÛÅÙ ³Ýáõ³ÝÇ ø»ûë³Ù³ÑÙ³ï: Ð»éÇ ¿ Ç ö³-
ß³ï»³Ýï ·»Õç¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ÙÇáí Å³Ù³õ: ´Ý³ÏÇãùÝª ïáõÝù 86:
ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ëáõñμ ¶¿áñ·³Ûª Ï³éáõó»³É Áëï Ó¨áÛ ¨ Áëï
Ù»ÍáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ Üáñ³ïáõ³ó, ¨ ·ñ»³ Ã¿ ÙÇáÛ ×³ñï³ñ³-
å»ïÇ ·áñÍ »ñÏáùÇÝ ¨ë ¨ Ç ÙÇáõÙ ¹³ñáõ: ²ÛÉ Áëï ÝÙ³ÝáõÃ»³Ý
³ÛÝÙ ËáÝ³ñÑ»³É ¿ ¨ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ëáñ³ª ½áñ ÷³Ûï³Í³Íù ³ñ³-
ñÇÝ μÝ³ÏÇãùÝ: Æ Ù¿ç »Ï»Õ»óõáÛë Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ¿ ï³å³Ý Ù»-
Í³¹Çñ ¨ áõÝÇ ·ñãáõÃÇõÝ Ç í»ñ³Ûª ըëï ³ÛëÙ.
§Âí. æÎ´ (1513): ²Ûë ¿ Ñ³Ý·Çëï ²½³ñÇÇÝ1, áñ ¿ñ ³é³çÝáñ¹
¶³ÝÓ³ÏÇë: ÚÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë: ºë ¶áõÝ³½ë2 Ï³Ý·Ý»óÇ ½ï³-
å³Ýë¦:
539. î¿ÉÇÕ³ñï³ß. ïáõÝùª 118: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ Սáõñμ Ê³-
ãÇ: ºõ ¿ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ¶³ÝÓ³Ï ·»Õç Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Çμñ Å³Ù ÙÇ:
´³½áõÙ ³Õμ»ñ³ÏáõÝù են ½³é³ç»³õ ·»Õçë, áñáց çáõñ ÅáÕáí»³É Ç
É×³Ïª ·Ý³Û Ç í³Ûñ ¨ ³Ýó»³É ³é ³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñμ ÔáõÉ³ÕÇ ·»Õçª
խ³éÝÇ Ç Î»ûքã³Û ³Ýáõ³Ý»³É ·»ï³ÏÝ Ù»ñÓ Ç ¶³õ³é:
540. øÇõ½³×Ç. ïáõÝùª 41: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ êáõñμ Ê³ãÇ: Ð»éÇ
¿ ³Ûë ·ÇõÕ Ç î¿ÉÇÕ³ñï³ß ·»Õç¿ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë Çμñ¨ ÙÇáí Å³Ù³õ ¨
¿ Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ ³é³å³ñÇÝ, áñ μ³Å³Ý¿ ½³Ûë Ù³ëÝ Ç ÙÇõë
Ù³ëÝ¿Ý áñ Û³ÝáõÝ ÎáÃ³Û:
541. Ð³Ûñ àÑ³Ý³í³Ýù. ³Ûëå¿ë ³Ýáõ³Ý»³É Ç μÝ³Ïã³óë. ¨
¿ Û³ñ¨ÙïÇó ÑÇõëÇëáÛ ¶³õ³é³Û Ñ»éÇ Ç ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ Å³Ù ¨ Ï¿ë
³é Íáí»½»ñÝ Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û áõÕÕ³μ»ñÓ Å³ÛéÇ: î³×³ñ Ýá-
ñ³ ÷áùñ ¨ ³ÝëÇõÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó: ²ñ¨»É»³Ý ¨ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ
áñÙáõÝùÝ »Ý Ç ք³ñ³μ³ßÇ: ´³ñÓñáõÃÇõÝ Å³ÛéÇÝ Û»ñ»ë³ó çáõñóÝ
Çμñ¨ ·ÇñÏ »ñ»ù. Ç ÑÇõëÇëáÛ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó »Ý ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó: ºÏ»-
Õ»óÇÝ ·ï³ÝÇ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý: ´³½áõÙë Ñ»ï³ËáÛ½ »Õ¿, ³ÛÉ ã·ïÇ
·ñáõ³Í ÇÝã Û³Ûï³ñ³ñ ÑÝáõÃ»³Ý Ï³Ù ÝáñáõÃ»³ÝÝ, ï»ëÇÉ Ýáñ³
áñå¿ë Ï³ñÍÇõñª Ç ÑÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³ó: ºõ ³é ÝÙ³ ÷áùñ ÇÝã Ñ»é³-
·áÛÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¿ ï»ÕÇ Ù»ÍÇ ³õ»ñ³ÏÇ ÙÇÝã¨ Ï³ñÍ»É ÇëÏ
ù³Õ³ùÇ, ½Ç ³õ»ÉÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ¿ñ ï»ÕÇÝª ÙÇÝã¨ μ³õ³Ï³Ý ÉÇÝ»É
³õ»ÉÇ ù³Ý »ñÏáõ Ñ³½³ñ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó: Æ ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ³Ûëñ
³õ»ñ³ÍÇ Ç ÷áùñ ÇÝã μ³ñÓñ ¹Çñë Ï³ÛÇÝ Ï³Ý·áõÝ áõÕÕ³μ»ñÓ áñ-
ÙáõÝù ù³ñ³Ùμù ¨ Ïñáí ÓáõÉ»³Éù. ³ÝÙÇçáó Û»½»ñë çáõñó Íáí³ÏÇÝ
ÑÇÙáõÝù ï³Ýó ¨ Ñáí³Ýáó³ó ¨ ß¿Ýù ÝáóÇÝ μáÉáñáíÇÝ ËáÝ³ñÑ»³É
1
[¸Ðì–áõÙ (Ñï© ¸, ¿ç 84)ª ²½³ñÇÇ³]£
2
[¸Ðì–áõÙª ¶áõÝ¹áõ½ë]:
¨ ù³Ûù³Û»³Éª áñáó ï»ëÇÉ ¨»Ã ·ñ³õ¿ ½áÛß Ù³ñ¹áÛ Ç ½³ñÙ³Ýë ¨

½á·Ç Ñ³Ûñ»Ý³ë¿ñ Ç Ñ³é³ã³Ýë Ñá·õáó Ç Ëáñáó ëñï¿:
´ Ø²êÜ
542. ÎáÃ. ³ÛÅÙ ³Ýáõ³Ý»³É Ç μÝ³Ïã³ó ²ïÇ»³Ù³Ý: îáõÝù՝ 64:

ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ê³ Ç ÑÝáó ·ÇõÕ³ù³Õ³ù
³Ýáõ³Ùμ ¨ë í»ñ³ÏáãÇ »õ ¿ñ Ï³óáõñ¹ ÇßË³Ý³ó Ý³ËÝ»³óÝ ¶ñÇ-
·áñÇ áñ¹õáÛ ¶³μáõéÝ ì³ë³Ï³Ûª êáõ÷³Ý ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ, Áëï Û³é³ç
μ»ñ»ÉáÛ êïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ç ·ñáõ³ÍáóÝ êï»÷³Ý-
ÝáëÇ úñμ¿É»³Ý: ¸Ý¿ ¨ ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë ½ÎáÃ ·³õ³é ³Ýáõ³Ùμ
Ç ¶»Õ³ñùáõÝÇª ³é ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ: Â»ñ¨ë ½³ÛÝ Ù³ëÝ ½áñ Ù»ù
μ³Å³Ý»ó³ù Ç í»ñáÛ (531): ²Ûë ·ÇõÕ Û³ïÏ³ó»³É ÇÝù»³Ý ·ÇõÕá-
ñ¿ÇõùÝ ë³ÑÙ³Ý³ÏÇó ¿ ¶³õ³é³Ûª áõÝ»Éáí ½Ý³ Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ô³-
ñ³ÝÉÁÕ³Ûª Û³ñ¨»ÉÇó: ºõ ¿ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ß³ï³çáõñ ·»ï³ÏÇÝ
³ÛÅÙ ÆßË³Ý³·»ï (544) ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ ¨ ¿ Ù»ñÓ Ç Íáí³ÏÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý
½ù³éáñ¹ ÙÇ Å³Ùáõ:
´³ó Û»Ï»Õ»óõáÛÝ áñ Ç ·ÇõÕ³Ù¿ç ³Ý¹ñ, ¿ ¨ ³õ»ñ³ÏÝ Ù»ÍÇ »Ï»-
Õ»óõáÛÝ Ï³éáõó»ÉáÛ Ç í»ñáÛÇß»³É ¶ñÇ·áñ ÇßË³Ý¿ êáõ÷³Ý ³Ýáõ³-
Ý»ÉáÛ: ºõ »Õ»³É ¿ μáÉáñáíÇÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ ¿ Û³ñ¨ÙïÇó
·»ÕçÝ Ç μ³ñÓñ³վ³Ý¹³ÏÇ Ç í»ñ³Û ë³ñ³Ñ³ñÃÇ ÷áùñ ք³ñ³÷³Ý
ÓáñáÛ ·»ï³ÏÇÝ: Ø»Í Ù³ë³Ùμ Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Û: Î³Ù³ñ³Û³ñÏ Ýá-
ñ³ ·ÉËáíÇÝ ËáÝ³ñÑ»³É ¿ ¨ Ù³ëÝ³õáñ ï»ÕÇù ÛáñÙáõÝë Ýáñ³:
ÜáÛÝå¿ë Û³õ»ñáõÃ»³Ý Ï³Ý ¨ ßáõñç ½Ýáí³õ ß¿Ýù μÝ³ÏáõÃ»³Ýóն
¨ å³ñëåÇÝ:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ³é ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇª Áëï

Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ êï»÷³ÝÝáëÇ úñμ¿É»³Ý, ¿ ³Ûë.
§ÆÝÓ êáõ÷³Ý³Û ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý Ñ³ëï³ï»³É Ñá·¨áñ Ç øñÇë-
ïáë Ç ù³Õ³ù³·ÇõÕë ÎáÃ³Û Ç Ï³óáõ³ÍÇ ÇÙáÛ Ý³ËÝ»³óÝ, ½áñ
Ý³Ëù³Ý ½³Ûë å³ñëå³÷³Ï ßñç³å³ï»³É ¿ÇÝ Ç μ³½Ù³Í³Ë
·³ÝÓáõó ÛáÉáí ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ. Û»ï ³Ûëñ ³å³ ÛÇÙáó ËáñÑñ¹³Ï-
ó»³É Ï³ÙօùÝ ²ëïáõÍáÛª ßÇÝ»óÇ ïáõÝ î»³éÝ ¨ յ³ñÏÝ ²ëïáõÍáÛÝ
Ú³Ïáμ³Û ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ùμ ëñμáõÑõáÛ îÇñ³Ùûñ ²ëïáõ³Í³Í-
ÝÇª íÇÙ³ï³ß Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù ¨ Ç ëÙ³ ë»Ý»³Ïë À Ç í»ñáÛ ¨ Ç
Ý»ñùáÛ. ¨ ³å³ Ç ëÙÇÝ ëáõñμ ù³õ³ñ³ÝÇë Ï³ñ·»óÇ ù³Ñ³Ý³Ûë ¨
½³ñ¹³ñ»óÇ ½³ï»Ý³ù³Ñ³Ý³Û Ç Ý³ËÝ»³ó ÇÙáó, ¨ ³ÛÉ ëå³ë³õáñë
μ³½áõÙë. ¨ ³½³ï ³ñ³ñÇ Û³ñùáõÝ³Ï³Ý Í³ÝñáõÃ»Ý¿ ¨ Ç μ»Ï³ñ¿
¨ ë³ÑÙ³Ý»óÇ ÑáÕë ¨ çáõñë. ¨ »ïáõ ÙÇáÛ ÙÇáÛ ù³Ñ³Ý³ÛÇ Ì ¹ñ³Ù

Ç ï³ñõáç, áñ ÉÇÝÇ ÑÝÏ»óÇÏë ¨ ë³ÑÙ³Ý»óÇ ãáñÇóë ù³é³ëáõÝë ¨
ë³ÕÙáëª ½Ý»ÕáõÃ»³Ý Ï³ÝáÝ ¨ ½³é³õûïáõÝ ë³ÕÙáëÝ: ¼ëáÛÝ »ï
·ñ»É ¨ Ç ÛÇß³ï³Ï³·ñÇÝ áñ Ç Ø³ù»ÝÇë¦:
²ëï Ç ëÙÇÝ »Ï»Õ»óõáç å³ÑÇõñ »ñμ»ÙÝ »ñÏ³Ã»³Û ù³é³Ã¨
ëáõñμ խ³ã ÙÇ, áñ ³Ýáõ³ÝÇ ÎáÃ³Û êáõñμ Üß³Ý, ¨ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿
ÉÇÝ»É ³ÛÝÙ Ó»é³·áñÍ ëñμ³½³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ. ¨ å³Ñå³ÝÇ
³ÛÅÙ ³ÛÝ Ç ê¨³Ý ÏÕ½Ç Û»Ï»Õ»óõáç êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
543. ²ïÇ»³Ù³Ý ì»ñÇÝ. ³Ûëå¿ë ³Ýáõ³Ý»³É ÛáñáßáõÙÝ Ç Ý»ñ-
ùÇÝ ²ïÇ»³Ù³Ý³Ûª ÎáÃ. ïáõÝù՝ 34: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ
¶¿áñ·³Û: ²Ûë ·ÇõÕ Ñ»éÇ Ç ÎáÃ³Û Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù ÁÝ¹ ·»ï³ÏÝ Ç
í»ñª Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ Ýáñ³ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Óáñ³ÏÇÝ:
544. ²Ûë ·»ï μÕË»³É Ç μ³ñÓñáõÃ»Ý¿ ³ÝïÇ É»ñÇÝ ¶»Õ³Ù³Û
Û³ñ¨»É»³Ý Ïáõë¿ Ûáñ¹ ³Õμ»ñ³Ï³Ýó ¨ Çç»³É ³ÛÝå¿ë Çμñ¨ Å³Ùë
»ñÏáõë ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ ³Ûë ·ÇõÕ Û³ñ¨»ÉÇó ¨ ÁÝ¹ ÎáÃ Û³ñ¨ÙïÇóª
³ÝÏ³ÝÇ Ç Íáí³ÏÝ: Æ Íáí³Ï¿Ý ÙÇÝã¨ óÎáÃ »Ý ï»ÕÇù áñë³ÉáÛ ½Ïá-
Õ³Ï ¨ ½³ÛÉ ÓÏáõÝë Áëï Çõñ³ù³ÝãÇõñáóÝ Û³ïÏ³ó»³É Å³Ù³Ý³ÏÇ.
ù³Ý½Ç Ç í»ñçÇÝ ³õáõñë ÛáõÝÇëÇ ¨ ÛÁëÏ½μ³ÝÝ ÛáõÉÇëÇ ¿ Å³Ù³Ý³ÏÝ
áñë³ÉáÛ ½ÏáÕ³Ï ³Ýáõ³Ý»³É ÓáõÏÝª áñå¿ë Û³Ûë ·»ï³Ï, ÝáÛÝå¿ë ¨
Û³ÛÉëÝ: Ú³Ûë ·»ï³Ï Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕÝ μ³Å³Ý»³É »Ý Û»ñÏáõë ½çáõñ
Ýáñ³ ¨ ³ÛÝ ÇÝã »É³Ý¿ ÓáõÏÝ Ç Íáí³Ï¿Ý »ñ³Ù »ñ³Ù μ³½ÙáõÃ»³Ùμ
Ï³ñÇ ÛáÛÅ ¨ ¹ÇÙ¿ Ç ·»ï³ÏÝ, ³éÝáõÝ Û³é³çë ÙÇáÛ μ³ÅÇÝ çñáÛÝ ¨
³ñÏ³Ý»Ý Ç ÙÇõëÝ: ºõ áñù³Ý Ýáõ³½Ç çáõñÝ Û³ÝóëÝ ³Ý¹, ³ÛÝù³Ý
ßï³å³õ ³×³å³ñ»Ý, ÉáõÕ³Ý ÁÝ¹ ³ÝóëÝ Ç í»ñ ³ÛÝù³Ý, ÙÇÝã¨ ÉÇ
ÇëÏ ÉÇÝ»É ÓÏ³Ùμù ³ÝóÇóÝ ³ÛÝáñÇÏ ¨ μ³½áõÙ ³Ý·³Ù ãÏ³ñûïÇÉ
ÇëÏ áõéÏ³ÝÇ ¨ ³ÛÉ ·áñÍ»³ó, ³ÛÉ Ùï»³É ³ñ³ÝóÝ Ï³ÉÝáõÝ Ó»é³Ùμ
¨ ³ñÏ³Ý»Ý ³ñï³ùë ¨ ³ÛÝå¿ë ½»½»ñëÝ ³Ý¹ ·»ï³ÏÇÝ Ç ÷áùñ ÙÇ-
çáóÇ μ³½Ù³Ý³Ý Ïáõï³Ïù ÓÏ³Ýó Çμñ¨ ß»Õçù óáñ»ÝáÛ Ç Ï³ÉÇ, áñáÛ
Ç ½ÝÝÇÝ Ï³ó»ÉáցÝ ¿ ï»ë³ñ³Ý Ù»Í Ç ½³Ý³½³Ý Ýå³ï³Ïë:
²Ûë çáõñ ³Ýáõ³ÝÇ ¨ ÆßË³Ý³·»ï Û³ÝáõÝ ÓÏ³ÝÝ ÇßË³Ý Ïá-
ã»ó»ÉáÛ. ¨ ÓáõÏÝ ³ÛÝ Û³ÝáõÝ ÇßË³ÝÇ áõñáõÙÝ, ù³Ý½Ç ³õ³Ý¹»Ý
Ã¿ ¹¿å ÉÇÝÇ »ñμ»ÙÝ »É³Ý»É ÷áË³Ý³Ï ÓÏ³Ýª μ³½ÙáõÃ»³Ý ûÓÇó
Ç Íáí³Ï¿ ³ÝïÇ ÁÝ¹ ·»ïÝ, ÛáñáÛ ï»ëÉ»Ý¿ ½³ñÑáõñ»³É Ñ³ë³ñ³-
ÏáõÃ»³Ýª ï³ñ³ÏáõëÇÝ, ³ÛÉ ÇßË³Ý áÙÝ μ³ñ»å³ßïûÝ ÅáÕáí»³É
½Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÇõÝÝ ¹ÇÙ¿ ³é ²ëïáõ³Í ³ÕûÃÇõù ¨ ïñáíù ³é
ïÝ³ÝÏë. ¨ Ñ³Ûó¿ ËÝ³Û»É Ç ëÝáõÝ¹ë Ýáó³ª ½áñ ³é³ï³óáõó»³É ¿
Ý³Ë³ËÝ³ÙáõÃ»³ÙμÝ. ³å³ Ã¿ ½³ÛÝ Ï³ÙÇ, »ÕÇóÇÝ Ï³Ùù μ³ñÓñ»-
ÉáÛÝ. Ç ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»Ý¿ ³ëïÇ Áëï խÝ³Ùáó î»³éÝ ¹³éÝ³Ý ûÓù
³Ý¹ñ¿Ý Ç Íáí³ÏÝ ¨ »É³Ý¿ ÓáõÏÝ ³é³ïáõÃ»³Ùμ Áëï ³Ýó»ÉáóÝ.

³å³ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÇõÝÝ Ç ïñÇïáõñ ç»ñÙ»é³Ý¹áõÃ»³Ý ÇßË³ÝÇÝ,
³Ýáõ³Ý¿ ½ÓáõÏÝ ÙÇ Ç ï»ë³Ï³ó ³ÝïÇ ÇßË³Ý³ÓáõÏ Û³ÝáõÝ Ýá-
ñ³. ¨ ¿ ÇõÕ³ÉÇó ¨ Ñ³Ù»Õ³ÙÇë. ¨ ³ÛÝ ÇßË³Ý μ³ñ»å³ßïáõÃ»³Ùμ
í³Ë×³Ý»³Éª ³Ù÷á÷Ç Û»½»ñ ³Ûëñ ·»ï³ÏÇ Ç Óáñ³ÙÇçի ³Ý¹ Û³-
ñ¨»É³ÏáÕÙÝ Ñ³Ý¹¿å í»ñáÛÇß»³É ·»Õçëª ÛáñáÛ ßÇñÙÇ í»ñ³Û ³ñ³-
ñ»³É »Ý ¨ Ù»Í³Ù»Í íÇÙûù Í³ÍÏáÛÃ, ½áñ ¨ ³Ýáõ³Ý»Ý ¶»ñ»½Ù³Ý
ÇßË³ÝÇ: Æ Ñ³Ý¹ÇåÙáõÝë ³ÛÝûñÇÝ³Ï å³ï³ÑÙ³Ýóª Áëï ³Ýó»ÉáÛÝ
¹³ñÓ»³É Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÇõÝÝ ¹ÇÙ¿ ³ÕûÃÇõù ³é ²ëïáõ³Í ¨ ³ÛÉÝ:
545. Üáñ³·ÇõÕ. ï»ÕÇÝ Ã¿å¿ï Ç í³Õáõó Ï³Ûñ ¨ ³ÝáõÝÝ
³ÝÛ³Ûï, ³ÛÉ áñáíÑ»ï¨ Ýáñá·áõÃÇõÝ ëáñÇÝ ½ÏÝÇ »Õ¨ ù³Ý ½ÙÇõë
·ÇõÕáñ¿ÇóÝ, í³ëÝ áñáÛ Û³Ûë ³ÝáõÝ ³Ýáõ³Ý»ó³õ: îáõÝùª 15: ºÏ»-
Õ»óÇ á°ã ·áÛ ï³Ï³õÇÝ:
546. ÞáÕ³·³Û ·ÇõÕ, áñáÛ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ Û»Ï»Õ»óõáÛ ³Ý-
ïÇ ÁÝÏ³É»³É. ¨ »Ï»Õ»óÇÝ Ï³Ù Ù»Ý³ëï³ÝÝ, áñ Ç ÝÙ³, Áëï ²ëáÕ-
Ï³Û (¶ ·É., 32). §ÆëÏ ¶³·ÇÏ Û³õáõñë Ù³ÝÏáõÃ»³ÝÝ ÇõñáÛ Ûáñ-
Å³Ù ßñç¿ñ Ý³ Ç ·³õ³éÇÝ ¶»Õ³Ù³Û, ï³Û ÝÙ³ (² ê³ñ·ëÇ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ, áñ Ç í»ñçÝ ³Ý¹ Ä ¹³ñáõ), ï»ÕÇ ¨ í³Ýë μÝ³ÏáõÃ»³Ý
½í³ÝëÝ, áñ Û³Õ³·ë Í³·Ù³Ý ÇñÇù ÉáõëáÛ ²ëïáõ³Í³ÛÝáÛª ÞáÕ³·³Û
³Ýáõ³ÝÇ¦. ¨ ¿ Ç Íáó³õáñ í³ÛñÇ Ç Ù¿ç »ñÏáõó ³é³å³ñ³óª Û³ñ¨Ù-
ïÇó ÎáÃ³Û ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ÙÇ Å³Ù ¨ Ï¿ë Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ. ¨ ³ÛÅÙ
³Ýáõ³ÝÇ ì³ÉÇ ³ÕÇ ·ÇõÕª ë³Ïë »ñμ»ÙÝ μÝ³Ï»ÉáÛ ³ëï ³ÛÉ³½·õáÛÝ
³ÛÝÙÇÏ. ïáõÝù 46: ºÏ»Õ»óÇÝ áñ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó Û³ÝáõÝ ëáõñμ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ºÏ»Õ»óÇÝ Ï³Ù Ù»Ý³ëï³ÝÝ ÞáÕ³·³Û ³Ýáõ³Ý»³É
Ç å³ïÙ³·Çñë ·ï³ÝÇ Û³Ûë ·ÇõÕ, ù³Ý½Ç Û³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë Ç Ù¿ç
»ñÏáõó ³é³å³ñ³óÝ »ñÏ³ÛÝ»³É ¿ Ñ³ñÃ ¹ñáõÃ»³Ùμ É»½áõ³Ï ÇÝã.
Û³ñ¨»É»³Ý Í³ÛñÇ ³Ý¹ É»½áõ³ÏÇÝª áñ Ñ³ÛÇ Ç í»ñ³Û ·»ÕçÝ, Ï³éáõ-
ó»³É ¿ ï³×³ñÝ Ç ëñμ³ï³ß ù³ñ³Ýó ³é³Ýó ë»³Ý ¨ ·áõó¿ Û»ñÏ-
ñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿ ÏáñÍ³Ý»³É Ï³Û. ¨ Ï³Û Ï³Ý·áõÝ ÙÇ³ÛÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ
áñÙÝ Ýáñ³. »Õ»³É ¿ ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ³Ûëñ »Ï»Õ»óõáÛ ÙÇ³-
Ï³ñ·ª ëÏë»³É Û³ñ¨Ùï»³Ý Í³Ûñ¿ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙáÛÝ. ¨ ³ÛÝå¿ë
ßñç³å³ï»³É ½ÃÇÏ³Ùμ ë»Õ³ÝáÛÝ ¨ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝª ÝÏ³ïÇն
³Ý¹¿Ý ÛáñÙÝ ÑÇõëÇëáÛ ù³ÝÇ ÇÝã μ³éùª Ûáñë ¨ Ç Û³Ûï »ÏÝ ßÇÝáõ-
ÃÇõÝ ï³×³ñÇÝ Û³ÝáõÝ ëñμáÛ ³é³ù»ÉáÛÝ ä»ïñáëÇ. ³ÛÉ áñáíÑ»ï¨
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨»É»³Ý áñÙáõÝùÝ ËáÝ³ñÑ»³É ¿ÇÝ ¨ ÁÝ¹ ÝáëÇÝ
Ù»Í Ù³ëÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ¨ ÙÝ³ó»³ÉÝ ¨ë ÏÇë»ÕÍ, í³ëÝ áñáÛ
ÃáÕ³ù Ç μ³ó:
¼³Ûë »Ï»Õ»óÇ ¨ë »ï Ï³éáõó³Ý»É Ý³ ÇÝùÝ Ø³ñÇ³Ù ïÇÏÇÝ

³ÙáõëÇÝ ¶³ÙμáõéÝ ì³ë³Ï³Û ï»³éÝ êÇõÝ»³ó, ½áñÙ¿ ·ñ¿ êï»-
÷³ÝÝáë úñμ¿É»³Ý՝ ³é ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ. §êáÛÝ Ø³ñÇ³Ù ßÇÝ¿ ½Ù»-
Í³å³ÛÍ³é »Ï»Õ»óÇÝ Ç ÞáÕու³·³Û Û³ÝáõÝ ëñμáÛ ³é³ù»ÉáÛÝ ä»ï-
ñáëÇ ¨ Ï³ñ·¿ Ç ÝÙ³ ÏñûÝ³õáñ³Ýáóë, ¹³ëë μ³½Ù³ÑáÛÉ ù³Ñ³Ý³ÛÇó
í³ëÝ Ñá·»³ó ïե³éÝ ÇõñáÛ ì³ë³Ï³Û ÇßË³ÝÇ êÇõÝ»³ó. ¨ ·Ý»³É Ç
Ñ³·³ñ³óÇ Ù³ñ¹Ï³Ý¿ ½·»ûÕÝ Þ³Õáõ³·³Û ÁÝ¹ Îè [60000] ¹ñ³ÙÇ,
³½³ï Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³ñÑ³Ï³Ý Ñ³ñÏ³ó ÁÝÍ³Û¿ ë»åÑ³Ï³Ý Å³-
é³Ý·áõÃÇõÝ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛÝ. ÝÙ³Ý³å¿ë ¨ ·ÇõÕ ÙÇ Ç Ø³½³½
·³õ³éÇ ÁÝ¹ ¸è [4000] ¹³Ñ»Ï³ÝÇ գÝ¿ ¨ ï³Û Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óÇ,
áñáÛ ³ÝáõÝÝ ·»ÕçÝ ¹Ý¿ñ ¨ Ñ³ëï³ï¿ ³ñÓ³Ý ³ÝçÇÝç ÛÇß³ï³ÏÇ
³é³çÇ ¶¿áñ·³Û Ï³թáõÕÇÏáëÇ (áñ ¿ ¶¿áñ· ´) ¨ Úáí³ÝÇëÇ êÇõ-
Ý»³ó »åÇëÏáåáëÇ ¨ ¶³·Ï³Û êÇõÝ»³ó ï»³éÝ¦:
Ú³ñ¨ÙïÇó ³Ûëñ ï³×³ñÇ »Ý å¿ëå¿ë Ë³ãíÇÙûù ßÇñÇÙù ¨ Ûá-
Éáí ·»ñ»½Ù³Ýù. Ù»ñÓ »Ï»Õ»óÇÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ë Ñ³Ý¹»ñÓ å³ïáõ³Ý-
¹³Ý³õ Ë³ãí¿Ùù. Û³ÛëáëÇÏ ßÇñÇÙë μ³½Ùûù Ñ»ï³ùñùÇñ ¿Õ¿ ãÏ³-
ñ³óÇ ·ï³Ý»É ½ßÇñÇÙ ÛÇß»³É Ø³ñÇ³Ù³Û ïÇÏÝáç. ¨ ·áõó¿ Ï³ñÇ
Ù»ñÓ É»³É »Ï»Õ»óõáÛÝª ÁÝ¹ ÷É³ÍáíùÝ ³ÝÛ³Ûï³ó»³É. ï»°ë 521, Ç
Í³ÝûÃáõÃ»³Ý:
Úëïáñ¨ ù³Ý ½ÞáÕ³·³Û ·ÇõÕ Û³ñ¨»Éë Ñ³ñ³õáÛ Çμñ Ï¿ë Å³Ù ¿
ï³×³ñ ÷áùñÇÏ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ ³õ»ñ³Ïù ï³Ýó ßáõñç ½Ýá-
í³õ. ³ÛÉ Ã¿ Ù»Ý³ëï³Ý Çó¿ É»³É Ï³Ù ·ÇõÕª ãáõÝÇÙù ÇÝã ³ë»É. ½Ç
á°ã ·ï³õ Ç ÝÙ³ ·ñáõ³Í ÇÝã:
547. ²¹³Ù Ë³Ý. ·ÇõÕ Ûëïáñ¨ ù³Ý ½ÞáÕ³·³Û: îáõÝùª 31: ºÏ»-
Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
548. Ò³·. ³ÛÅÙ ³Ýáõ³Ý»³É ºñ³Ýáë: îáõÝù 56: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³-
ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²Ûë ¨ë Ûëïáñ¨ ù³Ý ½²¹³ÙË³Ý Ù»ñÓ
Ç Íáí³ÏÝ:
549. Ì³կù³ñ. ·ÇõÕ Û³ñ¨»ÉÇó Ò³·³Û: îáõÝù 22: ºÏ»Õ»óÇÝ
³Ýáõ³Ùμ Սáõñμ êï»÷³ÝáëÇ: Ú³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë ³Ýó³Ý¿ ·»ï³Ï
¨ Ù»ñÓ ·»ÕçÝ çáõñ ·»ï³ÏÇë ³Ýó³Ý¿ Ç μÝ³Ï³Ý ¹Çñë ÁÝ¹ íÇÙ³õ
ÙÇáí Çμñ ÁÝ¹ Ï³Ùñç³õª μ³ó»³É ³ÛÝ ³Ýóù Ç çñáÛ ³ÝïÇ. Û³ÝáõÝ
³Ûëñ μÝ³Ï³Ý Ï³ÙñçÇ ³Ýáõ³ÝÇ ¨ ·ÇõÕÝ:
550. ¶»ûÉ ·ÇõÕ: îáõÝù 52: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ. ³é ·»Õçë Ç ÑÇõëÇëáÛ »É³Ý»Ý ³Õμ»ñ³ÏáõÝù. ¨ ³ÝïÇ Åá-
Õáí»³É çáõñóÝª ·ï³ÝÇ É×³Ï ÇÝã »Õ»·Ýáõï »½»ñûù ¨ ¿ Ç ÙÇçáóë
Íáí³ÏÇÝ ¨ ·»ÕçÝ: ºÏ»Õ»óÇ ·»Õçë ¿ ³ñï³ùáÛ ù³Ý ½ß¿ÝëÝ Ç μ³ñÓ-
ñ³վ³Ý¹³ÏÇ, áñáÛ ßñç³å³ïÝ ¿ ·»ñ»½Ù³Ýáõï Ë³ãíÇÙûù. ¨ ³Ý¹
Ýß³Ý³õáñ ï»ÕÇ ÇÝãª ÛáñáõÙ ¨ »ñÏáõ Ù»Í ù³ãí¿Ùù Ï³Ý·Ý»³É Ç í»-

ñ³Û å³ïáõ³Ý¹³Ý³ó ¨ áõÝ¿ÇÝ ³ÛëåÇëÇ ·ñáõ³Í ³ÝÑ³ñÃ. §Æ Ãí.
âÈ¶ (1284) Ç Ñ³å. ï¿ñ ¶ñÇ[·áñ] Ù»ù ¨ »Õμ³Ûñ ²μñ³Ñ³Ù ù³Ñ³-
Ý³Û ³Ý³ñÅ³Ý Ð³Ûñ³Ó³ÛÝ ¨ ³ÛÉùë Ï³ÝÏÝ»óÇÝù ½Ë³ã Ñ³õñ»Õμ³õñ
Ù»ñáÛ Ð³Ûñ³å»ïÇÝ Ïáõë³Ïñ³õÝ ù³Ñ³Ý³Û μ³½Ù³ã³ñã³ñ ëÝáõóá-
ÕÇ ¨ ÍÝáÕ³ó Ù»ñáó Ð³ÛñáõïÇÝ ¨ Ê³ÃáõÝÇÝ ¨ ùí»ñ Ù»... Û³Õ³õÃë
ÛÇß[»ó¿ù[: ºõ ¿ñ Ù»ñ ´ ³Ï³ÝÇ ç³Õ³ó³ù³ñ ÇÝË³... ûß¿Ý³Í å³ÑáÕ
¿³ù ¹³ñ³åÇë ·³ÝÓÇÝ ³ñùáõÝ»³ó¦:
551. ÀÝ¹ Ù¿ç í»ñáÛÇß»³É »ñÏáõó ·ÇõÕáñ¿ÇóÝª Ì³կù³ñ³Û ¨
¶»ûÉ³Û ¿ Óáñ³Ï ÇÝã ë³Ï³õ³çáõñ, áõñ áñë³Ý ³é³ïáõÃ»³Ùμ ½Ïá-
Õ³Ï ÓáõÏÝ. áõëïÇ ¨ ³Ýáõ³ÝÇª ÎáÕ³Ï³·»ï:
¶ Ø²êÜ
552. Ô³ñ³ÝÉÁÕ Ü»ñùÇÝ. ïáõÝù՝ 67: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ

²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²Ûë ·ÇõÕ Ñ³Ý¹»ñÓ ÇÝù»³Ý Û³ïÏ³ó»³É ·ÇõÕá-
ñ¿ÇõùÝ ³ÝÏ³ÝÇ Û³ñ¨»Éë ë³ÑÙ³ÝÇÝ ÎáÃ³Û ¨ ÁÝ¹ Ù¿ç ³Ûëñ ·»Õç ¨
ÎáÃ³Û Ñ»é³õáñáõÃÇõÝ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ùáõ:
553. Ô³ñ³ÝÉÁÕ ì»ñÇÝ. ïáõÝù՝ 58: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ՍñμáÛÝ
¶¿áñ·³Û: ²Ûë ·ÇõÕ Ñ»éÇ ¿ Ç í»ñÝáÛÝ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ Ç
Ñ³ï³Íë ÷áùñ³çáõñ ÓáñáÛÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý ëïáñáïÇ É»ñÇÝ Ç ÓáñÇ
³Ý¹ Û³ñ¨ÙïÇó çñáÛÝ:
554. ²õ¹³É ԱÕ³ÉÁ. ·ÇõÕ Û³ñ¨»Éë Ü»ñùÇÝ Ô³ñ³ÝÉÕ³Û: îáõÝùª
22: ºÏ»Õ»óÇÝ í»ñ³ÏáãÇ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ:
555. ²ÉÇ ÔÁéÁË ·ÇõÕ: ÜáÛÝå¿ë Û³ñ¨»Éë ÝáñÇÝ: îáõÝùª 33: ºÏ»-
Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ ëñμáÛÝ ä»ïñáëÇ ¨ äûÕáëÇ:
556. ¼ûñ³Ë³ã ·ÇõÕ: ²Ýáõ³Ý»³É Û³Ýáõ³Ý¿ Ù»ÍÇ Ë³ãíÇÙÇÝ
Ï³éáõó»ÉáÛ Ç Ù¿ç ·»ÕçÝ. ¨ ¿ ·ÇñÏ ¨ Ï¿ë μ³ñÓñ ÙÇ³ëï³ÝÇ ¨ ÝÏ³ñ
ù³é³Ã¨ խ³ãÇÝ Ç ÝÙ³, ½áñ ¨ ³ÛÉ³½·Çù ³Ýáõ³Ý»Ý ¼ûÉ³Ë³ã:
îáõÝùª 61: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó ·»Õçë Ç μ³ñÓñ³վ³Ý¹³ÏÇ Û³ÝáõÝ
ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û, áõñ ¿ ¨ ·»ñ»½Ù³Ýáõï Ç ÑÝáó ³ÝïÇª ÛáñáõÙ ¿
ßÇñÇÙ ÇÝã »ñ¨»ÉÇ, Ó·»³É Ç í»ñ³Û ë»³õ ï³å³Ý³í¿Ù ¨ Ó¨³óáõ-
ó»³É Ç ÝÙ³ Ó¨ ·³õ³½³ÝÇ ¨ ·ñáõ³Í Ã»ñÇª Áëï ³ÛëÙ. §¸³õÇÃ
Û³ÕÃ ÛÇß¿ù Ç øñÇëïáë¦: Ú³ñ¨»ÉÇó ï³å³Ý³íÇÙÇÝ Ï³Ý·Ý»³É Ï³Û
Ë³ãí¿Ù Ù»Í ¨ áõÝÇ ·Çñ μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Áëï ³ÛëÙ. §Ú³ÝáõÝ
²ëïáõÍáÛ, »ë ¸³õÇÃ »ñէó Ï³ÝÏ»óÇ ½Ë³ãë ÛÇß³ï³Ï Ñá·áÛ ÇÙ
ÍÝáÕ³ó ÇÙ1¦:
1 [¸Ðì–áõÙ (Ñï© ¸, ¿ç 190) շարունակվում է՝ Թվ. ՉՂԱ (1342)]£
557. ¶»û½³É¹³ñ³Û: îáõÝùª 108: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáõÑ-

õáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ: ²Ûë ·ÇõÕ ¿ Û³ñ¨Ùï»³Ý ë³ñ³Ñ³ñÃÇ Óáñ³ÏÇ
·»ï³ÏÇÝ ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Û³ÝáõÝ ·»Õçë: Ú³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ·»ï³ÏÇÝ
Ñ³Ý¹¿å ·»Õçë ¿ ·»ñ»½Ù³ÝÝáó Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó ¨ Ç ÝÙ³ ³õ»-
ñ³Ï Ù³ïñ³Ý. Ç Ñ³ñ³õáÛ ·»Õçë ÷áùñ ÇÝã Ñ»éÇ ÛëïáñáïÇ ³Ý¹
³é³å³ñÇÝ »É³Ý¿ ³ÕμÇõñ μ³ñ»Ñ³Ù Û³ñμáõÙÝ μÝ³Ïã³ó ·»Õçëª
Ã¿¨ ÁÙå»Ý ¨ Ç ·»ï³Ï¿Ý:
558. ø»ûÉ³Õé³Ý. ¨ »ñμ»ÙÝ ø»ûÉ³ÝÇ Õé³Ý ë³Ïë ³ÛÝåÇëÇ ÇÝã
³ÝóÇó »ñμ»ÙÝ ³ëï¿Ý. ¨ ¿ Ù»ñÓ Û»½ñ Íáí³ÏÇÝ ³é ÷áùñ ù³ñáõï
μÉñ³Ï³õ: îáõÝùª 28: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û:
559. ²ÉÇã³Éáõ. ·ÇõÕ Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ÷áùñÇÏ ·»ï³ÏÇª áñ ¨
ÏáãÇ Û³ÝáõÝ ·»Õçë: îáõÝùª 34: ºÏ»Õ»óÇÝ ³Ýáõ³Ùμ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ:
560. ì³Ý³í³Ýáõ Ù»Ý³ëï³Ý: ¾ Ñ³Ý¹¿å ÛÇß»³É ²ÉÇã³Éáõ
·»ÕçÝ Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ·»ï³ÏÇÝ Ç Ñ³ï³Íë ³Ý¹ ÓáñáÛ ·»ï³ÏÇÝ
³é ù³ñ³ï³Ï³õÝ Ñ»éÇ Ç Íáí³Ï¿Ý ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ù: ºõ
¿ ï³×³ñ ÷áùñ ³é³Ýó ë»³Ý ¨ áõÝÇ ·Ùμ¿Ã ¨ ù³ñÇÝù ßÇÝáõ³-
ÍáóÝ á°ã ³ÛÝù³Ý Ñ³ñÃ ÛÕÏ»³É. Ï³éáõó»³É ¿ ³Ûë ï³×³ñ Û³ÝáõÝ
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝª Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ ÐÇÝ Ð³Û³ëï³-
ÝÇ Ç ·ñáõ³ÍáóÝ êï»÷³ÝÝáëÇ úñμ¿É»³Ý (ÃÕÃ. 277): ²Ûë ï³×³ñ
áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý³ï»ÕÇ ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ Û³ñ¨Ù-
ïÇó ¨ »ï Ï³éáõó³Ý»É ½ë³ ÛսÏ½μ³Ý ³Ý¹ Ä–ñ¹ ¹³ñáõÝ Þ³åáõÑ
´³·ñ³ïáõÝÇ áñ¹Ç ²ßáïáÛ Ã³·³õáñÇ Ð³Ûáó í»ñ³Ï³óáõÃ»³Ùμ
ù»éÝ ÇõñáÛ Ø³ñÇ³Ù³Û ³ÙáõëÝáÛÝ ¶³μáõéÝ ì³ë³Ï³Û ï»³éÝ êÇõ-
Ý»³ó. ¨ áõÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñï³ùáõëï Ç
·Ùμ¿ÃÇ ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛÝ Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ Ãáõ³-
Ï³Ý³õ, Áëï ³ÛëÙ.
§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Þ³åáõÑ ´³·ñ³ïáõÝÇ Ð³Ûáó ëå³ñ³-
å»ï ï¿ñ³Ýó ï¿ñ, áñ¹Ç ²ßáïÇ Ð³Ûáó Ã³·³õáñÇ, Ç Å³Ù³Ý³Ïë
Ð³Ûáó Ã³·³õáñÇ Ù»ÍÇ êÙå³ï³Û1 Ñ³ñ³½³ï »Õμ³õñ ÇÙáÛ, ¨ í»-
ñ³¹ÇïáÕÇ Ð³Ûáó Ñ³Ûñ³å»ïÇ ï»³éÝ Ú»õ³ÝÇëÇ, ÇÙ³ó³Û ¨ Í³-
Ý»³Û, Ã¿ ³Ù»Ý³ÛÝ ÷³éù ¨ Ù»ÍáõÃÇõÝ ëå³é»Éáó »Ý Ç2 í³ÕÇõÝ
¨ ÏáñÝã»Éáó. ¨ Ù»Í³÷³÷³· ï»Ýã³Ýáíù í»ñ³Ï³óáõ ¨ ï»ëáõã
³éÝ»Éáí ½ùáÛñ ÇÙ Ø³ñÇ³Ù êÇõÝ»³ó ïÇÏÇÝ ÛÇõñáõÙ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý
Ç ì³Ý³í³Ýë3 ïáõÝ ²ëïáõÍáÛ, Ï³Ý·Ý»É íÇÙ³ï³ßë Ïá÷³Íáíù, ß³-
1 [¸Ðì–áõÙ (Ñï© ¸, ¿ç 121)ª êÁÝå³ï³Û]£
2
[¸Ðì–áõÙ »õ ÷Ë Ç]£
3
[¸Ðì–áõÙª ì³Ý»í³ÝÇ í³Ýë]£
ï³Í³Ë ·³ÝÓÇõù ¨ Ù»Í³ç³Ý í³ëï³Ïáíù Ï³ï³ñ»É, Ã»ñ¨ë ÉÇóÇ1

áÕáñÙáõÃÇõÝ Û³ÛÝÙ2 ³õáõñÝª ÛáñÅ³Ù μ³Ýù3 ëå³éÇÝ ¨ ·áñÍù Ã³-
·³õáñ»Ý: ºõ ïáõ³ù Ç ù»½ ì³Ý³í³Ýáõ í³Ý³Ï³Ý Ñ³Ûñ ²μñ³Ñ³Ù
³Õ³õÃ»É ¨ í³Û»É»É, ¨ áñ ³ÛÉ Û»ï ùá ³ÛÉ Û³çáñ¹ÇÝ ¨ å³ßïáÝ»³Ûù
Ëáñ³ÝÇ¹ ÛáñÅ³Ù ÅáÕáíÇù ÙÇ³μ³Ý Û³Õ³õÃë ¨ Ï»ñ³ÏñÇù ³ÝÙ³-
Ñ³Ï³Ý Ï»ñ³ÏñáÛÝ, ÛÇß»ëçÇù ½Çë ¨ ½ÇÙëÝ, ½Ç ³ñ³ëó¿ áÕáñÙáõÃÇõÝ
áÕáñÙ³ÍÝ ²ëïáõ³Í: ¸ ·»Õá ë³ÑÙ³Ý4ª ¹ñ³Ùù5 Ç ÎáÃ³ù³ñ, ÞÈ Ç ´
ï¿É»³óÝ6. àÎ Û²ÕÇμáÕ³Ý³ó. æÔ Ç Î³ñμÇÝ ·»ï»ñ¿Ý ¨ Ý³õ»ñ¿Ý:
î¿ñ ááÕáÙ7. ï¿ñ ²Ã³Ý³ë. êÙå³ï... ²ëïáõÍáí μ»ñ³õ çáõñ ÛáÝ-
×áé... »Ý: Æ ÃáõÇë Ð³Ûáó ÚÌ´ (903)¦:
¼³Ûë ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý »ë ÇÝùÝÇÝ Ý»ñÏ³Û ÉÇÝ»Éáí ³Ý¹¿Ýª í»ñ³éÇ
Ç ·Çñ ³Ù»Ý³ÛÝ ½·áõßáõÃ»³Ùμ, ½áñ Ñ³Ù»Ù³ï»³É ÁÝ¹ ·ñáõ³ÍáÛÝ
Ûúñμ¿É»³Ý êտ»÷³ÝÝáë¿, áñ ³é ÐÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ, ·ï³õ ½³Ý³½³-
ÝáõÃÇõÝ Ç ÙÇçÇ, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç Ï³Éáõ³ÍëÝ ÝáõÇñ³Ý³ó. áõëïÇ ¨ Ù»ù
»¹³ù Áëï í»ñ³Ñ³ëáõÃ»³ÝÝ Ù»ñáõÙ:
561. Ø³ù»Ýáó³ó Ù»Ý³ëï³Ý: Ð»éÇ ·ï³ÝÇ Ç í»ñáÛÇß»³É Ù»-
Ý³ëï³Ý¿Ý ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Ç μ³ñÓñáõÃ»³Ý ³Ý¹ Ç É³Ýçë É»ñÇÝ ³õ»-
ÉÇ ù³Ý ½Å³Ù ¨ Ï¿ë Ç í³Û»Éáõã í³ÛñÇ Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ·»ï³ÏÇÝ.
ï³×³ñÝ Ë³ã³Ó¨ Ï³éáõó»³É Ï³Û Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç å³ñëåÇÝ Û³-
ÝáõÝ ëñμáõÑõáÛ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ ¨ ÏáãÇ êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ
¶»Õ³Ù³Û »õ ¿ ³é³Ýó ë»³Ý ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ, μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñ.
¨ áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ÝáÛÝå¿ë ù³ñ³ß¿Ý, ½ÙÇ ë»Õ³Ý³ï»ÕÇ ëñμ³½³Ý
ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ. ù³ñÇÝù ßÇÝáõ³Íáó ï³×³-
ñÇë Ñ³Ý·áÛÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ ì³Ý³í³Ýáõ á°ã ³ÛÝù³Ý Ñ³ñÃ ÛÕÏ»³É:
â»Õ¨ ÑÝ³ñ Ù»½ ·ï³Ý»É ½³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝÝ Ç ¶ñÇ·áñ êáõ÷³ÝÝ
ÇßË³Ý¿ êÇõÝ»³óª ½áñ Û³é³ç μ»ñ¿ Ñ³Ûñ ÔáõÏ³ë ÆÝ×Ç×»³Ý Ç êïá-
ñ³·ñáõÃ»³Ý ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇª Ã¿¨ ³ÛÝ ¨ë Ã»ñÇ Áëï ·ñáõ³ÍáóÝ
êï»÷³ÝÝáëÇ úñμ¿É»³Ý ¨ ·áõó¿ Í³ÍÏ»³É ¿ñ ³ÛÝ ÁÝ¹ áñÙáíùÝª áñù
ÏÇó »Ý áñÙáó ï³×³ñÇÝ Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó:
´³Ûó ·ï³Ý »ñÏáõ ³ñÓ³Ý³·Çñù ³Ý¹¿Ý, ¨ ³ÛÝù ¨ë ³é³Ýó
Ãáõ³Ï³ÝÇ. ²ª Ç Ñ³ñ³õáÛ ï³×³ñÇÝ Û³ñï³ùÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿ ÛáñÙÝ ÇÝã
1
[¸Ðì–áõÙª ÉÇóÇ ÇÝÓ]£
2
[¸Ðì–áõÙª Û³ÛëÙ© ë³Ï³ÛÝ ÝáõÛÝ ·ñùÇ ·Í³ÝÏ³ñáõÙ ¨ë Û³ÛÝÙ ¿]£
3
[¸Ðì–áõÙª μ³ÝùÝ]£
4
[Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÇ Ùáï μ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ÙÇ ïáÕ© §ÎáÃ³ù³ñ,
Þ³õ³éÇÝåáÉÝ, ¶»ï³Ù¿çÝ, ÏÃ³Ýáó, ¶»ï³í³Ý³ó ÍáíÝ£ ØÎ (260)¦]£
5
[¸Ðì–áõÙª ¹ñ³Ù]£
6
[¸Ðì–áõÙ μáï»É»ÛÝ ÷Ë ´ ï¿É»³óÝ]£
7
[¸Ðì–áõÙª [²μÇ]ëáÕáÙ]£
Ù»ñÓ ³Ý¹ñ, Û³Ûë ûñÇÝ³Ï. §Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, որ êÇõÝ»³ó êáõ-

÷³Ý ÇßË³Ý ßÇÝ»³ó Ø³ù»Ýáõó »Ï»Õ»óÇë Ç ¶Ö [851] ÃíÇÝ (Ð³-
Ûáó), »ë՝ ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë æáõÕ³Û»óÇ Ê³ã³ïáõñ í³ñ¹³-
å»ïë, áñ¹Ç ·áÉáí Ú³Ïáμ³ í»ñëïÇÝ Ýáñá·»óÇ ¨ å³ÛÍ³é³óáõ-
óÇ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ëñμ³½³Ý Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý Ú³Ïáμ³. ¨ ÙÇ³μ³Ý
ëáõñμ í³Ý³óëª ½ï¿ñ ä³ñë³ÙÝ, ½ï¿ñ ¶ñÇ·áñÝ ¨ ½ë³ñÏ³õ³·áõÝëª
½¶ñÇ·áñÝ, Ô³½³ñÝ ¨ êï»÷³ÝÝáëÝ, ïÝï»ë ê³ñáõË³Ý ÛÇß»ó¿ù Ç
øñÇëïáë ²ëïáõ³Í. ¨ áñù ÛÇß³ï³Ï¿ ½Ù»½, ÛÇß³ï³Ï Ýáó³ Ë³-
Õ³ÕáõÃ»³Ùμ å³Ñ»ëóÇ, ³Ù¿Ý: Ð³Ûñ¦: ÆëÏ ´ª Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ïÇ
³Ý¹ ï³×³ñÇÝ. §ÞÝáñÑûùÝ ²ëïáõÍáÛ »ë Ø¿ÉÇù Ø¿ÉÇùμ¿Ï»³Ý, áñ-
¹Ç Ù»ÍÇ å³ñáõÝ ²ëïáõ³Í³åáõÇÝ ¨ ßÇÝáÕ ï³Ýë ¶»Õ³Ù³, í»ñë-
ïÇÝ Ýáñá·»ó³ù ëáõñμ »Ï»Õ»óÇë Çß³ï³Ï ÇÙ ¨ ÇÙáóÝ, ³Ù¿Ý: ÚÇß»-
ó¿ù ÜÇ³½ í»ñ³Ï³óáõ¦:
ä³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë μ³õ³Ï³Ý μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ ÑÇõë»³É Ç
Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó. Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³ÝÝ Ï³éáõó»³É Ï³Û Ç í»ñ³Û ù³-
ñ³÷³Ý ÷áùñ Óáñ³ÏÇ çñáÛÝ. ÇëÏ ÙÇõë »ñ»ù ÏáÕÙ³ÝÝ Ç ¹Çõñ ·»ï-
ÝÇ. ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ¨»Ã ï»ÕÇ ¹ñ³Ý Ù»ñÓ Û³ÝÏÇõÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³-
õáÛ. μ³½áõÙ áñÙáõÝù »Ý Ç å³ñëåÇ ³ëï ßáõñç ½ï³×³ñ³õÝª ï³Ýó,
μÝ³ÏáõÃ»³Ýó ¨ ³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ ßÇÝáõ³Íáó. ¨ »Ý ÑÇõëáõ³Íù Ç Ñ³-
ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ³ÝÑ³ëï³ï. ¨ áñå¿ë »ñ¨Çª ë³Ïë ³ÝμÝ³Ï ÙÝ³-
ÉáÛ Û»Ï»Õ»ó³Ï³Ý³ó Ç ãáõ³Ï³Ý ³ÛÉ³½·»³ó ³ÝïÇ »Ý ÑÇõë»³É ³ÛÝ
áñÙáõÝù ¨ Ïó»³É ÇëÏ ÁÝ¹ ï³×³ñÝ áõëïÇ ¨ ãÏ³ñáÕ³ó³ù ·ï³Ý»É
½»ñ¨»ÉÇ ÇÝã ßÇñÇÙ Ï³Ù ½ÝáÛÝ ÇëÏ ½ßÇñÇÙÝ º–ñ¹ ÚáíÑ³ÝÝáõ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáóª áõñ í³Ë×³Ý»³É Ã³Õ»ó³õ Û³ÙÇ 854. ³ÛÉ ÙÇ³ÛÝ
Ù»ñÓ Û»Ï»Õ»óÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ýáñ³ »Ý »ñÏáõ Ù»Í ß¿Ýù ë»Ý»Ï³ó μ³ñÓ-
ñáñÙÝ Ïñáí ¨ ù³ñ³Ùμù, áñáó Ï³Ù³ñ³Û³ñÏùÝ ËáÝ³ñÑ»³É Ï³Ý:
Æ Ù¿ç ³Ý¹ å³ñëåÇÝ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇÝ Ï³Ûñ ³é³Ý-
ÓÇÝ ßÇÝáõ³Í ÇÝã Ç μ³ñõáù ÛÕÏ»³É ù³ñ³Ýó, áñáÛ áñÙáõÝù ³ÙμáÕç,
Í³ÍÏáÛÃ Ï³Ù³ñÇÝ ÏÇëáí ã³÷ ËáÝ³ñÑ»³É. ¨ ¿ñ Çμñ¨ Ù³ïáõéÝ,
³ÛÉ áñáíÑ»ï¨ μÝ³Ï¿ÇÝ ³Ý¹ ³ÛÉ³½·Ç ·»ñ¹³ëï³Ýù ¨ ·»ñ¹³ëï³Ý
ÙÇ ¨ë Ç ÝÙ³ Ç ÷áùñÏáõÃ»³Ý ³Ý¹ ³Ù»Ý³ÛÝ ³ÕËÇõùÝ, ã»Õ¨ ÑÝ³ñ
É³õ³å¿ë ½ÝÝ»É ¨ ½Ý»ñùÇÝ ÏáÕÙÝ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ ³é Ç ·ï³Ý»É Ã»ñ¨ë
½·ñáõ³Í ÇÝã:
ÀÝ¹ Ù¿ç ³Ûëñ Ù³ïñ³Ý ¨ ï³×³ñÇÝ ·ï³Ý¿ñ ×³Ý³å³ñÑ çñáÛ
Û³ñ¹³ñ»³É Ç Ïá÷³ÍáÛ Ù»Í³Ù»Í ù³ñ³Ýóª ½ûñ¿Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ çñáÛ
Ç å³ñïÇ½Ç ³Ý¹ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇÝ ³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ. Ã»ñ¨ë
»ñμ»ÙÝ ÁÝ¹ ³Ûë ×³Ý³å³ñÑ Ëáïáñ»óáõó»³É ½çáõñ ·»ï³ÏÇÝ ÷áù-
ñÇÏ, ¨ ³Ý¹ñ¿Ý Ñ³Ý»³É ÁÝ¹ å³ñÇëåÝª í»ëñïÇÝ ³ñÏ»³É »Ý Ç Óáñ³Ï

³Ý¹ñ, áñå¿ë ï»ë³ÝÇ ¨ ³Ýóù çñáÛ Ç å³ñëåÇ ³Ý¹ ¨ ³ñï³ùáÛ:
ÆëÏ ½ÙÇõë Í³ÝûÃáõÃÇõÝë ³õ»ñáõÃ»³Ýó ¨ Ýáñá·áõÃ»³Ýó ¨
³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ å³ñ³·³ÛÇó Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ýª ï»ëó»ë Ç ÐÇÝ Ð³Û³ë-
ï³Ý (ÃÕÃ. 270 ó273): ²Ûë ï»ÕÇ ³ÛÅÙ Áëï ³ÛÉ³½·³Ï³ÝÇÝ ÏáãÇ
ÔÁ½ÁÉùÇÉÇë³:
¸ Ø²êÜ
562. ²Ûë Ù³ëÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, áñ ¨ գ³õ³é êûÃÇó Ï³Ù êûïÇó

Ïáã»ó»³É ³é Êáñ»Ý³óõáÛÝ ¨ ³é êï»÷³ÝÝáëÇ úñμ¿É»³Ý, ³ÝÏ³ÝÇ
Û³ñ¨»É»³Ý ÏáÕÙÝ Íáí³ÏÇÝª Û»ñÇó ÏáÕÙ³Ýó å³ï»³É ¹Çõñ³·Ý³ó
É»ñ³Ùμù. ¨ ¿ ¹³ßï³í³Ûñ Ýáñ³ ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹³ñÓ³Ï ³ñ·³õ³Ý¹³-
ÑáÕ ¨ Ëáï³õ¿ï, ÛáñáõÙ »Ý »ñÏáõ ·Çõղù μÝ³Ï»³Éù Ç Ð³Ûáó:
563. ì³ս³Ï³ß¿Ý ·ÇõÕª Ïáã»ó»³É ³ÛÅÙ ä³ë³ñÏ¿ã³ñ. ¨ ¿ Ç Ù¿ç
¹³ßïÇÝ. μÝ³ÏÇãùÝª ïáõÝù 63: ºÏ»Õ»óÇÝ Û³ÝáõÝ Սáõñμ ²ëïáõ³-
Í³ÍÝÇ ¨ ¿ Ç ÝáÛÝ ³é³çÇÝ ï»ÕõáçÝª ½áñÙ¿ ·ñ¿ ²é³ù»É í³ñ¹³-
å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ í³ëÝ Ù³Ñáõ³Ý ÚáíÑ³ÝÝáõ í³ñ¹³å»ïÇ Ì³ñ»ó-
õáÛ Ã¿ª §áñáÛ å³ïáõ³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ »¹»³É Ï³Û Ç Û»ñÏÇñÝ ¶»Õ³Ù³Û
Ç ·ÇõÕÝ ì³ë³Ï³ß¿Ý Ñáõå ¹³Ùμ³ñ³ÝÇ í³ñ¹³å»ïÇÝ ê³ñ·ëÇ¦
(ÃÕÃ. 581): ºñÏáóáõÝóÝ ¨ë ßÇñÇÙù ³é ÙÇÙ»³Ýë »Ý Ç Ù¿ç ³Ûëñ
»Ï»Õ»óõáÛ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ½³é³ç»³õ ÙÇçÇÝ ¹³ëáõÝª áõñ Ç å³ï³-
ñ³·Ç ¹³ë³õáñÇÝ ¹åÇñù. ¨ ³Ýáõ³Ýù ÝáóÇÝ ¨ë ·ñ»³Éù Ç ï³å³-
Ý³í¿ÙëÝ ³Ý¹. ÏÇëáí ã³÷ ³õ»ÉÇ áñÙáõÝù »Ï»Õ»óõáÛë ¿ÇÝ Ç í³Õáõó
³ÝïÇ, ÇëÏ ÙÇõë Ù³ëÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ÷³Ûï»³Û Í³ÍÏáíùÝ Ç ÝáñáÛ ßÇÝ»-
ó³Ý Û³ÛÅÙ»³Ý μÝ³Ïã³ó:
564. Ô³ñ³åáõÉ³Õ Ï³Ù ÔñËåáõÉ³Õ. ·ÇõÕ μ³½Ù³ÕμÇõñ. Ñ»éÇ
Ç ì³ë³Ï³ß¿Ý ·»Õç¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Çμñ¨ Å³Ù ¨ Ï¿ëª Û³ñ¨Ùï»³Ý
ëïáñáïÇ ³é³å³ñÇÝ. ïáõÝù 34: ¾ñ Ç ëÙ³ »Ï»Õ»óÇ ÑÇÙÝ³ñÏ»³É
Ç í³Õ Å³Ù³Ý³Ï³ó, ½áñ Ù³ùñ»³É μÝ³Ïã³óÝ Û³õ»ñ³Ý³ó ³ÝïÇª
³ñ³ñÇÝ ÷³Ûï³Í³Íù, áñ ¨ ûÍ³õ Ç Ù¿Ýç Û³ÙÇÝ 1834 ¨ ³Ýáõ³Ý»-
ó³õ Û³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ ¶¿áñ·»³Û. μ³½áõÙ ³Õμ»ñ³ÏáõÝù »Ý Ûëïáñáïë
³Ûëñ ³é³å³ñÇ Ù»ñÓ Ç ß¿Ýë ï³ÝóÝ, ³ÛÉ ÙÇÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ ·»Õçë
Ï³ñÇ Ù»ñÓ Û³ÛÝª »É³Ý¿ ³é³ïáõÃ»³Ùμ ÛáÛÅ ÙÇÝã¨ μ³õ³Ï³Ý ÉÇÝ»É
»ñÏáõó çñ³Õ³ó³ó, áñáó ³Ù»Ý»óáõÝ ÅáÕáí»³É Ç ÙÇ ¨ ·»ï³ÏÝ³-
ó»³É ·Ý³Û, ³ÝÏ³ÝÇ Ç Íáí³ÏÝ:
565. ¼ÏÝÇ ³ÛëáóÇÏ Ñ³Û³μÝ³Ï ·ÇõÕáñ¿Çó å³ñáõÝ³Ï»Éáó Ç ãá-
ñ»ëÇÝ Ù³ëáõÝëÝ μ³Å³ÝÙ³Ý ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, ·ï³ÝÇÝ á°ã ë³Ï³õ ¨
·ÇõÕáñ³Ûù μÝ³Ï»³É Û³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý³ó ¨ Û³Ù»Ý»ëÇÝ Ç Ýá-

ë³ ·ñ»³ Ã¿ ·ï³ÝÇÝ ³õ»ñ³Ïù ï³×³ñ³ó ¨ »Ï»Õ»ó»³ó ¨ ·»ñ»½-
Ù³Ýáõïù ½³ñ¹³ñ»³É Ë³ãíÇÙûù ¨ Ù³ïñ³Ùμùª ÙÝ³ó»³Éù Ç í³Õ
Å³Ù³Ý³Ï³ó ³ÝïÇ Ð³Ûáó, áñå¿ë ¨ Ç í»ñáÛ ëïáñ³·ñ»³É ·³õ³éսÝ.
¨ »Ý Ç Ý»ñùáÛ ·ñ»³Éù¹:
ê³ñ³ãÉáõ, áñ ¨ ³ëÇ ´»ÕÉÇ ÐÇõë¿ÛÇÝ ù»³Ý¹. ïáõÝùª 6: ê³ñ³ã-
Éáõ. ³ëÇ ¨ ¼¿ÛÇÝ³É ÛáñáßáõÙÝ Ç í»ñÝáÛÝ. ïáõÝùª 5: ð³ÑÙ³Ý ù»³Ý¹.
ïáõÝùª 2: Ð³×Ç ÙáõÕ³Ý. ïáõÝùª 14: ²Ë×Çμ»ñ. ïáõÝùª 18: ²Õ Õ³É³Û.
ïáõÝùª 6: Ð³Ûñáõ³Ýù Ï³Ù Հայր àÑ³Ý³í³Ýù, ½áñÙ¿ (541) ïáõÝùª
15: ´³ßù»³Ý¹. ïáõÝùª 17: â³ËñÉáõ. ïáõÝùª 16: Ú³Ûë ·ÇõÕ ·ï³-
ÝÇ ÑÇÝ »Ï»Õ»óÇ ÷áùñÇÏ, ¨ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³ ËáÝ³ñÑ»³É. Û³ñ-
Ó³Ý³·ñ³ó ³ÝïÇ áñáß»ó³õ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ êáõñμ
´»ÃÕ¿Ñ¿Ù, áñáÛ Ç Ý»ñùáÛ μ»ÙÇÝ »É³Ý¿ ³ÕμÇõñ Ûáñ¹³é³ï Çμñ¨ çáõñ
ÙÇáÛ çñ³Õ³óÇ: Î»ûï³Ï åáõÉ³Õ. ïáõÝùª 12: ÔÁ½ÁÉ í³Ýù Ï³Ù ÔÁ½ÁÉ-
ùÇÉÇë³ª Ø³ù»ÝÇë (561). ïáõÝùª 8: º³ñ÷áõ½Éáõ. ïáõÝù 12: ¼³Õ³-
Éáõ. ïáõÝùª 26: ø»³ñùÇμ³ß. ïáõÝùª 7: Ô³ÝÉÁ ԱÉÉ³Ñí¿ñïÇ. ïáõÝùª
18: ÔÁ½ըÉ ՊáõÉ³Õ. ïáõÝùª 48: Ôûß³åáõÉ³Õ. ïáõÝùª 19: î³շù¿ÃÇ,
áñ ¨ ³ëÇ ÐÇõë¿ÛÇÝ ÔáõÉÇ ³Õ³Û. ïáõÝùª 22: î³ßù¿ÃÇ, áñ ¨ ³ëÇ ê³-
ñÇ»³Õáõå ÛáñáßáõÙÝ Ç í»ñÝáÛÝ. ïáõÝùª 24: â³ñãÇμÇÉ.ïáõÝùª 20:
¼û¹, êáïù ·ÇõÕ³ù³Õ³ù ï»ÕÇ Ñ³Ù³ÝáõÝ ·³õ³éÇÝ (562). ¨ ¿ Ç
ì³ë³Ï³ß¿Ý ·»Õç¿ ÁÝ¹ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇë Ñ»éÇ Çμñ¨ Å³Ù ÙÇ Ç
ËáÝ³ñÑ ëïáñáïÇ É»ñÇÝ. ¨ ¿ ³ñ¹³ñ¨ í³Ûñ Ù»ÍÇ ³õ»ñ³ÏÇ ¨ ·ï³-
ÝÇ Ç ÝÙ³ »Ï»Õ»óÇ Ù»Í³Ï³éáÛó »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ ûñáó³Ó¨ Ç
Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. ¨ áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý³ï»ÕÇ ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ
¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë. Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý Ï³Û »Ï»Õ»óÇÝ, ³ÛÉ ë³É-
ù³ñÇÝù ï³Ý»³óÝ ù³Ûù³Û»³É ¨ Ù³ëÝ³õáñ³å¿ë Ë³Ëï»³É Ï³-
Ù³ñ³Û³ñÏ Ýáñ³. ã·ï³õ ³Ù»Ý¨ÇÝ ·ñáõ³Í ÇÝã á°ã Ç Ý»ñùë ¨ á°ã
³ñï³ùëª ÛáñÙáõÝë Ýáñ³. ¨ áñå¿ë ï»ë³Ý¿ñ Ç ¹³ë³õáñáõÃ»Ý¿
ù³ñ³Ýó ßÇÝáõ³ÍáÛÝ, ¿ñ ³ÛÝ ÏñÏÇÝ ßÇÝáõÃÇõÝ Û³é³çÇÝ ³õ»ñ³-
Ý³óÝ ¨ ÏáãÇ ó³ñ¹ ³Ûë ï³×³ñ »Ï»Õ»óÇ êûÃ³Û ¨ »ñμ»ÙÝ Ø³½ñ³ÛÇ:
Â»ñ¨ë μÝ³Ï»ÉáÛÝ ³ëï¿Ý ãáõ³Ï³Ý ³ÛÉ³½·»³ó (ø»ûã³ñ¿íÉÇ), Ûáñáó
μÝ³ÏÇÝ ³ÛÅÙ ³ëï ïáõÝù 44: Æ ÓÙé³Ý ¨ Û³Ù³é³ÝÝ É»ñÝ³Ý³Ý:
¶áõó¿ í³ëÝ ³Ûëñ ·»Õç Çó¿ ·ñ»³ÉÝ Û²é³ù»É í³ñ¹³å»ï¿ ¸³íñÇ-
Å»óõáÛ (ÃÕÃ. 94), ÛáñáõÙ Ç í»ñ³¹³ñÓÇÝ ÇõñáõÙ Ç ìñ³ó ³ßË³ñÑ¿
Ý³ ÇÝùÝ ß³Ñ ²å³ë ³ñù³Û ä³ñëÇó Çç¨³Ý»ó³õ Ç ï³Ý Ñ³Û³½·Ç
Ù¿ÉÇù Þ³ÑÝ³½³ñÇÝ. ¨ ³Ý¹¿Ý ÏáãÇ ³ÝáõÝ ·»Õçë Ø³½ñ³Û:
Ú³ñ¨ÙïÇó ·»ÕçÝ ¿ ·»ñ»½Ù³Ýáõï ÁÝ¹³ñÓ³Ï, ÛáñáõÙ ¿ ¨ Ù³-
ïáõéÝ ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»ÉáÛ Ç Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó, ³ÛÉ ÏÇë³õ»ñ.
Ç Ù¿ç խ³ãù³ñ³Ýó ßÇñÇÙ³óÝ »ñÏáùÇÝ »Ý ³Ï³Ý³õáñ, áñù ·áÉáí

ÙÇ³ëï³ÝÇª Ï³Ý·Ý»³É Ï³Ý Ç í»ñ³Û å³ïáõ³Ý¹³Ý³ó ù³é³ÏáõëÇ
Ó¨³óáõÃ»³Ùμ. μ³ñÓñáõÃÇõÝ Ýáó³ Çμñ¨ ·ÇñÏ »ñÏáõ ¨ Ã³ÝÓñáõ-
ÃÇõÝÝ ÙÇ ù³é³ÏáõëÇ ·³½ ä³ñëÇó. ¨ »Ý ÁÝïÇñ ÷áñ³ÍáÛù ·ÉËá-
íÇÝ ¨ ÷áùñÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ù ù³Ý¹áõ³ÍáÛù Ç Í³ÛñëÝ Ç ÝáÛÝ íÇÙ³óÝ.
³ÛÉ ·ñáõ³Íù ÝáóÇÝ ¹Åáõ³ñÁÝÃ»ñó ã»Õ¨ ³éÝáõÉ Ç ·Çñ:
Ú³ñ¨»É»³Ý É»ñ³Ýó Çç³Ý¿ çáõñ ÷áùñÇÏ ¨ ³Ýó»³É ½³é³ç»³õ
³Ûëñ ßÇÝáõª ³ÝÏ³ÝÇ Ç É×³ÏÝ »Õ»·Ýáõï, áñ ¿ ÁÝ¹ Ù¿ç Íáí³ÏÇÝ ¨
ë³ÑÙ³ÝÇ ³Ûëñ ·»Õç:
Ú³ñ¨»ÉÇó ¨ Ç Ñ³ñ³õáÛ ³Ûëñ ·»Õç »ñ¨ÇÝ »ñÏáõ ï³×³ñù Ï³-
ÃáõÕÇÏ¿Çõù Ñ³Ý¹»ñÓ ³Ý¹ Ç ëïáñáïë É»ñ³ÝóÝ, ½áñáó ³ë»Ý ÉÇÝ»É
»Ï»Õ»óÇù ³ÛÝó ·ÇõÕ³ï»Õ»³ó:
566. Ø»Í Ø³½ñ³Û. ïáõÝùª 37: öáùñ Ø³½ñ³Û. ïáõÝùª 25: êáõÉÃ³Ý
²ÉÇÕշÉ³Õ. ïáõÝùª 11: ú½ñáõճ³Û. ïáõÝùª 17: ÞÇß½³Û»³Û. ïáõÝùª 46:
æÇÉ. ïáõÝùª 18: úñ¹³ÝÇã. ïáõÝùª 19: Þûñç³ÉÇ. ïáõÝùª 25: ²ղåáõ-
É³Õ. ïáõÝùª 20: ¸ñ³ËïÇÏ. áñ ³ÛÅÙ ³ëÇ ÂûËÉáõ×³Û. ïáõÝùª 41: º³-
ÛÇçÇ. Ô³ñ³ÕûÛáõÝÉáõ ÏáãÇÝ μÝ³ÏÇãùÝ. ïáõÝùª 4: Ø³¹ÇÝ³Û. ïáõÝùª
11: î³ßù¿ÃÇ. ïáõÝùª 6: ²ÉÇã³Éáõ ì»ñÇÝª Ù»ñÓ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝ ì³-
Ý³í³Ýáõ. ïáõÝùª 18:
567. Æ í³Ë×³Ý êïáñ³·ñáõÃ»³Ý ·³õ³éÇë ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ ³ñ-
Å³Ý Ñ³Ù³ñ»ó³ù ÛÇß³ï³Ï»É ³ëï¿Ý ½·ñáõ³Íë Ç ø»ûÃáõÏ ³Ýáõ³-
Ý»³É Ù³ï»ÝÇÝ êÇõÝ»³ó ³ñù»åÇëÏáåáë³ñ³ÝÇ Ç ï³Ýáõï»³ñó
³ÝïÇ ·ÇõÕáñ¿ÇóÝ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ Ç ÃÇõ Ð³Ûáó æÎ´ (1513) Û³Õ³·ë
Í³ÝûÃáõÃ»³Ý ³Ýáõ³Ýó ·ÇõÕáñ¿ÇóÝ Û³ÛÝÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ, ½áñ ³Ý³-
·³Ý áõñ»ÙÝ Ç Ó»éë μ»ñ³ù: ²å³ Ã¿ áãª Ñ³ñóÙ³Ùμ óáÙ³Ýë Ç ÑÇÝ
μÝ³Ïã³ó, μ³ó³Û³Ûï¿ÇÝ ³ñ¹»ûù Ã¿ á±ñ ·ÇõÕ ³ÛÝ, áñ ³ÛÅÙ ³ÛÝáõ
³ÛÉ³½·³Ï³Ý ³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ï³ÏÇ.
§Æ ÃáõÇÝ Ð³Ûáó æÎ´ [1513]-ÇÝ, Ù»ù՝ ¶ÇõÕ³ñùáõÝáõ Ù»ÉÇù áõ
ï³Ýáõï»³ñùë »Ï³ù Ç ëáõñμ ³Ãáéë êï³Ã¨áõ êÇõÝ»³óª »ñÏáï³-
ë³Ý ·³õ³é, ¨ë ³é³í»É »ñÏÇñÝ Ù»ñ ¶»Õ³Ù³Û, áñ ×ßÙ³ñÇï »ñÏÇñÝ
Ù»ñ ¶»Õ³ñùáõÝÇ Ã»Ù ¨ íÇ×³Ï ¿ ëáõñμ ³é³ù»Éáóë êï³Ã¿Ç ëáõñμ
³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ Ñ³ëï³ï³Í ÙÇÝã¨ Èáõë³õáñÇãÝ. Èáõ-
ë³õáñã¿Ý ÙÇÝã¨ óÃáéáõÝëÝ ê³Ñ³Ï³Û ¨ Ø»ëñáíå³Û, ÙÇÝã¨ ³Ûë
Å³Ù³Ý³Ïë Ñ³ëï³ï ¨ ³ÝË³Ëï Ù»ù ï»ë»³É Ù»ñ Ñûñ¿ ¨ å³å¿
Éë»³É. ½³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³ë ¨ Çñ³õáõÝù ï³ÛÇÝù ¨ ÑÝ³½³Ý¹ ÅáÕáíáõñ¹ù:
²å³ ·³Éë Ù»ñ ÛáõËï ëáõñμ ³Ãáéë ½ÏáÝ¹³Ïë ï»ë³ù, Ù»ñ μ»ñ³-
Ýáíë Ï³ñÃ³ó³ù ¨ ³Ï³Ýçáí Ù»ñáí Éë»ó³ù. ¨ ÏñÏÇÝ Ñ³ëï³ï»ó³ù
³Ûë μ³Ýëª áñ ×ßÙ³ñÇï ¿ñ. ÛáõËï ¨ ¹³ßÇÝù ¹ñÇÝù ¹ñ³Ýó ëáõñμ
³é³ù»Éáóë ¨ ³é³çÇ »åÇëÏáåáë³óëª ÞÙ³õáÝ »åÇëÏáåáëÇ ¨ ï¿ñ

êï»÷³ÝÝáëÇ, Ø³ñïÇñáë ÷³Ï³Ï³ÉÇ ¨ ï¿ñ ÔáõÏ³ë Ñ³Ûñ³å»ïÇ
¨ ³ÛÉ ÙÇ³μ³ÝÇó Ù»ÍÇ ¨ ÷áùáõ: ºë öÇñÑ³Ù½¿ë áñ¹Ç ºÕÇß¿ÇÝ ¨
ÃáéÝ Ù»ÉÇù ØÇñ½ÇÝ. »ëª Â³Ý·ñÇÕáõÉÇë, áñ¹Ç Ù¿ÉÇù ÔáõÏ³ëÇÝ ¨
ÃáéÝ äáõÕÇÏÇÝ. »ëª ¾ÑÇ¿ë, áñ¹Ç ´áõ¹³ÕÇÝ, ÃáéÝ ¸¿ÉáõÕ³ñ¹³ßÇÝ.
»ëª Â³ñË³Ýë øÇÃ³ßÇÝ»óÇ. »ëª Þ³ÑÕáõμ³Ãë ¶³í³éÝ»óÇ, áñ¹Ç
²ëïáõ³Í³ïáõñÇÝ, ÃáéÝ Ø»ñ³ÝãÇÝ: ºëª ´³ß³ñ³Ãë ÎáÃ»óÇ: ºëª
Ø³Ã¿áëë Î³Í»óÇ: ºëª ¶ÇõÉë ÎÝÓáõï»óÇ: ºëª öÇñÇ áñ¹Ç Ôáõμ³-
ÃÇÝ ÃáéÝ ´¿հñ³ÙÇÝ: ºëª ÎáõÝ½áõïë ¶³ÝÓ³Ï»óÇ ¨ ³Ù¿ÝùÝ ³Ù»-
Ý³ÛÝÇ áõßï»ó³ù, áñ á°ã Ù»ñÙ¿, á°ã Ù»ñ ÁÝï³Ý»³ó, á°ã ½³í³Ï³ó,
á°ã ³ÛÉáó ¶ÇõÕ³ñùáõÝ»ցե³ó, áñ ³Ûë μ³ÝÇë Ñ³Ï³é³Ï ãÉÇÝÇ. Ï³Ù
Ñ»ï Ë³ã»Ý»ó»³ó Ï³Ù »ñÏñÇë »åÇëÏáåáë³óÝ Ï³Ù Ñ»ï Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë³óÝ ÙÇ³μ³ÝÇÝ, Ñ³Ï³é³ÏáõÃÇõÝ ³Ý»Ý Ñ»ï ³ÃáéÇë, ë¨»ñ»ë
ÉÇÝÇÝ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ ¨ Ç Ù³ñ¹Ï³Ý¿ ¨ Ç ëáõñμ ³ÃáéáÛë ³ÝÇ-
Í»³É. Ù»ñ ¨ Ù»ñ Ý³ËÝ»³ó Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ÉÇóÇÝ ¨ Ñ³½³ñ
Ñ³½³ñ Ý³ÑÉ³Ã ÉÇóÇÝ:
Ø»ùª ¶ÇõÕ³րùáõÝáõ ë³ñÏ³õ³·áõÝùë, áñ »ÏÇÝù ëáõñμ ³Ãáéë
Ï³ñ¹³Éáõ, ³Ûë μ³ÝÇë íÏ³Û»Ýù: ºëª Øáõë¿ë ë³ñÏ³õ³·, áñ¹Ç ¨
ÃáéÝ ²õ³·»ñÇóÇ: ºõ øñÇëï³÷áñ ë³ñÏ³õ³· áñ¹Ç ²ÙÇñÇÝ, ÃáéÝ
ØÇñ½ÇÝ Î³ÃÝáõó ·ÇõÕ¿Ý: ºëª ºÕÇß¿ ë³ñÏ³õ³· ¸³ñ³Ý³Ïáõó,
íÏ³Û»Ýù, áñ ¶»Õ³ñùáõÝáõ ï³Ýáõï»ñùÝ áñ ½³Ûë μ³Ýë ·ñ»óÇÝª
×ßÙ³ñÇï ¿ ²ëïáõÍáí¦:
¶ÇõÕ³ñùáõÝÇ Ý³Ñ³Ý· ²ñ¹Çó ·³õ³éÝ, áñ ¿ êáÃù Ç Û³ñ¨»Éë

ÏáÕÙÝ.
1. ÎáÃÇ 1. êáÃù
2. ÎïÏáÛù 2. Ì³÷³Ã³Õù
3. Îá×áÓáñ 3. àõÝçÇ Óáñ
4. ÀëÏ»ñï 4. Ðáíáõ³Ã³÷ù
5. òóÝÇ 5. ²í³½³Ý
6. ÊÝÓÇ Ã³Õù 6. Ð³Ù³Ù³μ³Ïù
7. Úá÷»³ó Óáñ 7. ²ñ³íÇë³μ³Ïù
8. Üáñ³ß¿Ý 8. ¶áõ·³éÇÝç
9. Ú¨Ý³Ï³ó ÑáõÝ 9. ð»ïáõù
10. ÚáÕÝÇ 10. ê³÷ãÇ ³Ý³å³ï
11. ¶³ÝÓ³Õ³Ý 11. ÊáñÃ³·»ï
12. ¶áÕï³é Óáñ 12. ì³ñ¹³Ý³μ³Ï
13. ºñÇëÏáÛÏ 13. Üáñ³μ³Ï
14. ¸³ëï³Ï»ñï 14. ì³ë³Ï³ß¿Ý

15. ì³ë³Ï³ß¿Ý 15. ÎáõÃÝ
16. ¼³é³Ý³·³ñ³Ï 16. ²Ý³å³ï
17. ²Ù³ëñÇ³Û 17. ²ñ÷áõÝçÝ
18. ì³Åáó 18. Þ³ïçñ¿ù
19. Î³ÙμրÇõÝ 19. ÎáõãÏáõÝÇù
20. Ðá·· 20. ´³ñÏáÛù
21. ÊáÏáéÇÝ 21. ì³Õ³í»ñ
22. ÊáñáïÝ 22. àõé³Ï³ñå
23. ²ñ·³×ÇÝ 23. ²Ù»éÝ³÷áñ
24. ÂÙá· 24. Þ³ïí³Ý
25. Ø¿Ñá·³ó 25. ÞÇÝÇù
26. Ðáíáõ³ó ³·³ñ³Ï 26. ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ
27. Ò³· 27. ¾ñ¿½
28. Î³ÍÇÏ 28. ´³Ï³÷áñ
29. àõÃμñáõÝ 29. Ø³·»Ýáó
30. ÚáõÉ³μ»ñ¿ù 30. ºï»óÇù
31. ì³ñ¹»ÝÇÏ 31. ¼»ñÇß³ï
32. Ü»ñùÇÝ ì³ñ¹»ÝÇÏ 32. ²ëËá½
33. Â³Ùμ³ñ³ñù 33. ²Õμ»ñ³Óáñ
34. ºñ»ñáõù 34. ²ñÙÝ³Û
35. ²éÝçáÛÑáõÝ 35. ²Ý³å³ï
36. ¶áÙù 36. Þ³åáõÑ³Ã³Õ
37. ¼³Ñ³í³Ýù 37. Î³ï³Ï
38. Îáõïñ³ÏÇ ·áÙù 38. ì³ã¿Ç μ³Ï
39. ì³Ý³í³Ý 39. æ³Õ³ó³Óáñ
40. ö³é³Ï³Ýù 40. ¼³çáõñ³μ³Ï
41. ´»ñ³Ý 41. ä³ßáõù
42. ÔÇÕù 42. î»éÝ³ï»³Ý
43. ´ñ¹Ç ³Ûñù 43. ´»ñ¹³Óáñ
44. ÞÇÏ³Ï³ñμÝ 44. îñáõÝù
45. ¶»ñ³÷áõ 45. àñ¹ÝÇù
46. Ì³ËÏ³Û 46. ¸³ñ³Ýù
47. ²Ë³ÛÇõÝù 47. ¸³ñ³Ý³Ï
48. ²Ëáé³ïáõÝ
49. àÕÙáõÝù
50. ä³ßáÛ
51. â³ÑáÛ
52. Êáñ³ë³Ý³μ³Ï
53. àñáÏÇù
54. ²Ï³Ýù
55. ¶áÕáó ³·³ñ³Ï
56. ²Ûñù
57. ¶»Õ³Ù³μ³Ï
58. Î³Ë³Ý³ÕμÇõñ
59. ê³Ñ³Ï³μ³Ï
60. ÊáÝÃ³Ýμ³Ï
61. æ³Õ³ó³Óáñ
62. àñμáõó
63. ¸åñ³μ³Ï
64. ¸·áÉ³μ³Ï
65. ²ïñÙÕÇÝ³μ³Ï
66. ÊáñÅ³Û
67. êÝÓ³Óáñ
68. Ì³ñ
69. ¶»ï³μ³Ï
70. ºñ»ñÇ
71. ì³ñÅ³ÝÏ³Û ³ÕμÇõñ
72. ÐáÝç¿Ýù
73. Ú»Õç»ñíÇÝÇÏ
74. ²Ý³å³ï
75. úÓÇ ·»ï
76. øÃ³ß¿Ý
77. ¸¿ÉÇÕ³ñï³ß
78. ¶³í³éÝÇ
79. ÎÝÓáõï
80. ¸³ñ³Ý³Ï
81. Î³ÃáõÝù:
Ú²ôºÈàô²Ì
´³óÇ í»ñáÛ·ñ»³É êïáñ³·ñáõÃ»³Ýó ·³õ³é³óÝ ²ñ³·³Íá-

ï³Ý, Îáï³ÛÇó, Ü·³Û, ì³ñ³ÅÝáõÝ»³ó ¨ ¶»Õ³ñùáõÝõáÛ, ½áñë ÙÇ
ÙÇ Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ùμ Ù»ñáí Ç ï»ÕõáçÝ å³ï³Ñ»³Éª ½ÝÝ»³É ùÝÝ»ó³ù,
¹¿å »Õ¨ Ù»½ ³Ýó³Ý»É ¨ ÛÇÝã ÇÝã Ù»ñÓ³õáñ ï»ÕÇë ³ÛÉáó ·³õ³-
é³ó. ¨ áõñ ÁÝ¹³é³ç »Õ»Ý Ù»½ Ñéã³Ï³õáñ Ù»Ý³ëï³Ýù, ½³ÛÝë
¨ë ÙÇ Áëï ÙÇáç¿ ëïáñ³·ñ»Ùù Û³Ûë Û³õ»Éáõ³Í: ºõë ¨ ¹Çóáõù
½ÏÝÇ ½ß³ñ³Ï³ñ·áõÃÇõÝë Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ ²Õáõ³ÝÇó ¨ ½ÇÝã ÇÝã
³é³ÝÓÇÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë Ù»Ý³ëï³Ý³ó ³ÛÝñ ³ßË³ñÑÇ, ½áñë
¿ñ áñ Ù»ñáí Ý»ñÏ³ÛáõÃ»³Ùμ, ¨ ¿ñ áñ ÙÇçÝáñ¹áõÃ»³Ùμ μ³ñ»Ï³-
Ù³ó Ç Ó»éë μ»ñ³ù:
Ø»Ý³ëï³Ý Ð³éÇ×³Û êáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ Ç ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇ
568. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Ç ëïáñáïÇ ³Ý¹ ²ñ³·³Í É»ñÇÝ Ç ÑÇõ-

ëÇëáÛ Ýáñ³ Ç ë³ÑÙ³ÝÇÝ ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇ Ç ·ÇõÕ ³Ý¹ñª áñ ³ÛÅÙ
Ôμã³Õ ³Ýáõ³ÝÇ. áõÝÇ ½ÝÇëï Çõñ Ç μ³ñÓñ ëïáñáïÇ ³Ý¹ Ç í³Û»-
Éáõã í³ÛñÇ, Ç Ñ³ñ³õáÛ ¨ Û³ñ¨ÙïÇó ¿ ÓáñÝ ÷áùñÇÏ ½³éÁÝÃ³÷ ¨
Ñ³Û»óáõ³Í Çõñ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë ¨ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë ÁÝ¹ μáí³Ý¹³Ï ë³Ñ-
Ù³Ýë ·³õ³éÇÝ. çáõñÝ Ù³ùáõñ ¨ û¹Ý ³éáÕç³ñ³ñ:
ºÏ»Õ»óÇÝ, áñ ½ÏÝÇ ßÇÝ»ó³õ Ç ¼³ù³ñÇ³ ԱÙÇñëå³ë³É³ñ¿, ¿
ÏñÏÇÝ. Ý»ñëÇÝÝ ¨ ·³õÇÃ Ýáñ³ μ³ñÓñ ßÇÝáõ³Íáíù Ç Ù³ùáõñ Ïá-
÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÝ ¿ ³ÝëÇõÝ ¨ Ñ³õ³ù ·áñÍ»³É Ï³-
Ù³ñ³óÝ: àõÝÇ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿ μ³ñÓñ ¨ ëñ³-
Í³Ûñ: ºõ Ç Ý»ñùáõëï Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ýª ³ÛÝ
¿ Û»ñÏáëÇÝ ³ÝÏÇõÝë ï³×³ñÇÝ, »Ý »ñÏáõ ÷áùñÇÏ Ù³ïñáõÝù ¨ Ç
í»ñ³Û Ýáó³ ¨ë áñáß áñáß ëÇõÝ³½³ñ¹ í»ñÝ³ïáõÝù, áñáó ù³ñ»³Û
ë³Ý¹áõÕùÝ í»ñ»ÉÇó ÑÇõë»³Éù ÁÝ¹ áñÙáõÝë Ù³ïñ³ÝóÝ. Ã»ñ¨ë
³ÛÝù ³é³ÝÓÇÝ ï»ÕÇù ³ÕûÃÇó ÇßË³ÝÇÝ ¨ իßË³ÝáõÑõáÛÝ: àõÝÇ
½ÙÇ ë»Õ³Ý ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë:
¸ñëÇÝ ï³×³ñ ³ÛÝ ¿ ·³õÇÃ Ýáñ³, ·áñÍ ½³ñÙ³Ý³ÉÇ, ßÝáñÑ

×³ñï³ñ³րáõ»ëï ù³ñ³Ïá÷Ç Ï³éáõó»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó
ÙÇ³Ñ³ïáñÇó Áëï μ³õ³Ï³ÝÇÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ: ØÇç³í³Ûñ
³é³ëï³ÕÝ Ó·»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó Ï³Ù³ñ³ó ë»³ÝóÝ Ñ³õ³ù ·áñ-
Í»³É ¿ μáÉáñáíÇÝ ÷áñ³Íáõ ÙÇÝã¨ óμáõÝ ÙÇç³Ï¿ïÝ, áõñ ¿ Ù»Í Éáõ-
ë³Ùáõï μáÉáñաÏ³Ó¨ Çμñ¨ »ñÏáõó ·ñÏ³ó:
¶ï³ÝÇÝ ÇÝã ÇÝã ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù Ç ·³õÃÇ ³ëï ÛáñÙáõÝëÝ
Ý»ñùáõëï ¨ ³ñï³ùáõëïª ½áñë Ù»Í Ù³ë³Ùμ ³é»³É ¹Çóáõù ³é³çÇ:
Æ í»ñ³Û ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝª áñ ÁÝ¹ Û³ñÏ³õ ·³õÃÇÝ, Ç ÏÇë³ßñç³-

Ý³Ï Ï³Ù³ñÇ ÝáñáõÝ ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÞÝáñÑÇõն ²ëïáõÍáյ, »ë՝ ¼³ù³ñ¿ ԱÙÇñëå³ë³É³ñ, ßÇÝ»óÇ
½Ï³ÃáõÕÇÏէ¦:
Æ Ý»ñùáÛ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýë Ç í»ñ³Û ÝáÛÝ ¹ñ³ÝÝ ¹ÝÇ ¨

³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§Æ ÃÇõ àÎ¶ (1214):
Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»ù Ñ³éÇ×»óÇù Ñ³Ûñ ä»ïñáë ¨ ³ÛÉ ÙÇ³-
μ³Ý »Õμ³ñùë Ñ³ëï³ï»ó³ù Û³õÇï»ÝÇó Ïï³Ï ³ÝçÝç»ÉÇ ÙÇÝã Ç
·³ÉáõëïÝ øñÇëïáëÇ ¨ »¹³ù ë³ÑÙ³Ý ³ÝË³÷³Ý. »Ã¿ Ñ³Ûñ áù
÷áËÇ ³é øñÇëïáë, ·Çß»ñ³å³ßï³õÝ ¨ ¶ ù³é³ëáõÝù. ¨ Ã¿ ¿ñ¿ó
Ï³Ù Ïáõë³Ïñ³õÝª ¶ ù³é³ëáõÝù, ³å³ßË³ñáÕÇ ´. Ç Ù³ñ¹Ý ² ³õñ
Å³Ùª Ñ³õñ ¨ ³Ù¿Ý »Õμ³ñó: àñù Ñ³ëï³ï å³Ñ»Ý ³õñÑÝÇÝ Ç øñÇë-
ïáë¿: àñù Ñ³Ï³é³ÏÇÝ ¹³ïÇÝ Ç Û²ëïáõÍáÛ¦:
Ú³ç ÏáÕÙÝ ³Ûëñ ³ñÓ³ÝÇ ·ñÇ ¨ ³Ûë.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª äáõïÇÏë, Ù»Í Ûáõëáí ÙÇ³μ³Ý»ó³Û
Ç ëáõñμ áõËïë ¨ Áëï ÇÙ Ï³ñáÕáõÃ»³Ýë »ïáõ ÁÝÍ³Ûù ëñμáÛ
²ëïáõ³Í³ÍÝÇë. Ñ³Ûñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë Ñ³ëï³ï»óÇÝ íÏ³-
ÛáõÃ»³Ùμ ï¿ñ Ð³Ù³½³ëå³Û Ç ï³õÝÇ ì³ñ¹³í³éÇÝ ½³Ù»Ý³ÛÝ
»Ï»Õ»óÇùë ÛÇÙ ³ÝáõÝ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë. áí Ë³÷³Ý¿ ÇÙ Ù»-
Õ³óÝ ï¿ñ ¿. ¨ Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñÑÝ»³É »ÕÇóÇÝ, ³Ù¿Ý¦:
Æ Ý»ñùáÛ í»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³ÝÇÝ.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ Û³ßË³ñÑ³Ï³ÉáõÃ»³Ý ºíÕ³Ý³Û Õ³Ý
Ô³½³ÝÇÝ »ë ºõáÉËáõÃÉáõ áñ¹Ç â³Õ³ÝÇÝ ¨ ÇÙ áñ¹Ç êμ³ß¿ս ¨
ÇÙ Ë³ÃáõÝë Êá¹Éáõ ÙÇ³μ³Ý»ó³ù Ç ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇë ¨ ½Ù»ñ
μ³ÅÇÝ ·³ÝÓáí ßÇÝ³Í ÓÇÃ³Ñ³ÝùÝ ïáõ³ù »Ï»Õ»óáõëª ÉáÛë ÁÉÝÇ. á°ã
ÇÙ áñ¹áõ, á°ã ³Õμ³õñ, á°ã ÇÙ ³½·Ç Ù³ñ¹áÛ ¹³õÇ ãÏ³Û. áí ¹³õÇ

³ñÝ¿, Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ç ÷»Õ³Ùå³ñ³ó Ý³É³Ã ¿. Ï³ï³ñÇãùÝ ³õñÑ-
ÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. Ç Ãí. âÒ¶ (1334)¦:
öáùñ ÇÝã Ñ»éÇ Ç í»ñáÛ·ñ»ÉáÛÝ.
§Æ àÐ (1221).
ºë ì³ã¿ áñ¹Ç ê³ñ·ëÇ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝ ïáõ³ù
»ñÏáõ ³Û·Ç Ç ëáõñμ... Ç ö³ñåÇ ¨ Ç î³×³ñ³·»Õ Ù»Í Ûáõëáí. ¨
Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ïÇ Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ï³Ù³õÝ
²ëïáõÍáÛ. ÁÝÏ³É³ù ¨ ½³Ûë... ½Ì³é½³ñ¹³ñÇ ì³ã¿Ç ¨ Ô³½³ñáõ
ï³õÝÝ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝÇÝª ³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë ³ÝË³÷³Ý. »Ã¿ áù Ë³-
÷³Ý¿ å³ñï³Ï³Ý ¿ Ù»Õ³óÝ...¦:
Æ Ù¿ç ·³õÃÇë ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáյ, »ëª ØËÇÃ³ñ ·Ý»óÇ Ûºñ»õ³Ý ½ºõ³·ñÇ áñ¹-
õáÛÝ ³Û·ÇÝ Û³ñ¹»³Ýó ÇÙáó ¨ »ïáõ Ç Ð³éÇ×³Ûáõ áõËïÇë. ¨ ï¿ñ
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ç ï³ñÇÝ ¶ ³õñ å³ï³ñ³·.
²... ¨ ´ ³õñ ÇÝÓ ³éÝ»Ý ³ÝË³÷³Ý. Ï³ï³ñÇãù ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõ-
ÍáÛ. áñù Ë³÷³Ý»Ý ¹³ïÇÝ Ç øñÇëïáë¿. Ç Ãáõ. àÐ¶ (1224)¦:
Æ Ù¿ç ·³õÃÇë ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ê³Ý³ë³ñ ¨ ä³Õï³ë³ñ áñ¹Çù Êáõ-
å³ë³ñÇÝ Ç Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Ñ³õñ Ð³Ù³½³ëå³Û ÁÝÍ³Û»ó³ù
ëáõñμ áõËïÇë ½Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇ ¹ñ³Ù³·ÇÝ ³Û·ÇÝ áñ Ç Üáñ³ßÇÝ...
áí Ñ³Ï³é³Ï Ï³Û Ï³Ù ËÁëÙÇ Ù»ñáÛ Ï³Ù ³õï³ñ³ó, Ý½áíë ³é-
ó¿ Ç î»³éÝ¿ ÚÇëáõë¿. ¨ Ñ³Ûñë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ áñ Û»ï
²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ Ä ³õñ å³ï³ñ³·. ´–Ý Êáõå³ë³ñÇÝ, ´–Ý ÎÇÙ³Û-
ÃÇÝ, ´–Ý ÚáíÑ³ÝÝ¿ëÇÝ, ¸–Ý ê³Ý³ë³ñÇÝ. á°í ½ÛÇß³ï³Ïë Ë³-
÷³Ý¿ ¹³ïÇ Ç øñÇëïáë¿, ³Ù¿Ý: Ð³ëï³ï»ó³õ Ïï³Ïë Ç Ï³Ùë
²ëïáõÍáÛ. Ç ÃíÇë àÒ¸ (1235)¦:
ÀÝ¹³ñÓ³Ï ³ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý ï³×³ñÇë Û³ÝáõÝ ÝáÛÝ

¼³ù³ñÇ³ ëå³ë³É³ñÇ ¨ ÝáõÇñ³Ý³óÝ Ç ÝÙ³Ý¿ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý,
¹ÝÇ ÛáñÙÝ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëáÛÝ ï³×³ñÇ ³ñï³ùáõëïª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ Ù³ñ¹³ëÇñÇÝ »ë ¼³-
ù³ñ¿ Ù³Ý¹³ïáñÃ³Ëáõó¿ë1 ԱÙÇñëå³ë³É³ñ Ð³Ûáó ¨ ìñ³ó, áñ-
¹Ç Ù»ÍÇÝ ê³ñ·ëÇ, ·³ÝÓ³·ÇÝ ³ñ³ñÇ ½Ñéã³Ï³õáñ ëáõñμ áõËïë
Ð³éÇ×áÛ ÛÇõñ μÝ³Ï³Ý Ñ³Ûñ»Ý³ïÇñ³óÝª Û³Õ³·ë Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý
1 ²Û¹ μ³é ìñ³óª Ù³Ý¹³ïáñÃ³Ëáõó¿ë, Ã³ñ·Ù³ÝÇ Ç Ñ³Û É»½áõª ³ñùáõÝÇ ï³Ï³é³-
å»ï:
ï»³éÝ ÇÙáÛ Â³Ù³ñ Ã³·áõÑáÛ ¨ ÷ñÏáõÃ»³Ý ÇÝÓ ¨ Ñ³ñ³½³ï

»ÕμûñÝ ÇÙáÛ Æõ³Ý¿Ç ¨ ½³õ³Ï³ó Ù»ñáó Þ³ÑÝß³ÑÇ ¨ ²õ³·ÇÝ ¨
ÍÝáÕ³ó Ù»ñáó. ßÇÝ»óÇ ½³Ùñáó ¨ ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë μ³½áõÙ Í³ËÇõù
¨ ½³ñ¹³ñ»óÇ ³Ù»Ý³ÛÝ ëå³ëÇõù ëñμáõÃ»³Ùμ ¨ ½ÇÙ ·»ÕÝª áñ ¿ñ
Ù»ñÓ Ç ëáõñμ áõËïë ØáÕáñÇáÝ՝ ÁÝÍ³Û»óÇ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇë,
áñ μáÉáñ Çõñ ³Ù¿Ý Ñ³Õ³Ñ³ïáí ë³ñáíÝ ¨ çñáíÝ, ½áñ μÝ³Ï³Ý É»³É
¿ ¨ »ïáõ ç³Õ³ó Ç ·»ïáõÏª áñ ¸Çõ³Õ³ó ÏáãÇ. ç³Õ³ó ÙÇ Ç Û²ÝÇ
¶ÉÇÓáñÇÝ ¨ å³ñï¿½ ÙÇ Ç Ì³ÕÏáó³ÓáñÇÝ, Û³Û·Ç ÙÇ Ûºñ¨³Ý ¨
Û³Û·Ç ÙÇ Ç Â³ÉÇÝ. ¨ ½³é³çÇÝ ë³ÑÙ³ÝùÝ áñ μáõÝ É»³É ¿ñ Ñ³ëï³-
ï»óÇ Ç ë³ÑÙ³Ý³խ³ã ¨ Ñ³×áÛ ·»ïÝ ÏáéÙ³ñ·áí ·μ»ñáíÝ, ó³Ù³ù
ÓáñáíÝª ×ÇÝ³ñÇÝ Ñ³ñáí, ·áëó»ó ÓáñáíÝ, ³ñ»³Ý ³Õμ»ñáíÝ, ÑÇÝ
Ð³éÇ×áíÝ. »õ »¹Ç ë³ÑÙ³Ý ½³Ûëª áñ Û³õ³· Ëáñ³ÝÝ å³ï³ñ³·»É
½øñÇëïáë ÛÇÙ ³ÝáõÝ Ñ³Ý³å³½: ²ñ¹, áñù Ñ³ëï³ïáõÝ å³Ñ»Ý
½ÛÇß³ï³Ïë Ù»ñ ³õñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó Ýáñ³. ÇëÏ
áñù Ñ³Ï³é³ÏÇÝ ¨ Ñ³Ý»É ç³Ý³Ý ÷áùñ ÇÝã Ï³Ù Ù»Í, ½³Ý¿Íë Î³Û»-
ÝÇ ¨ ½Úáõ¹³ÛÇ Å³é³Ý·»ëó»Ý ¨ ÏñÏÇÝ Ý½áí»ëóÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. Ã¿
áù μéÝáõÃ»³Ùμ ¨ ÛáõÅáí ï³ÝÇª »ñ»ù Ñ³ñÇõñ ï³ëÝáõÃ Ñ³Ûñա-
åեï³óÝ ¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó »ÕÇóÇ Ý½áí»³É: Ü³¨ ·ñ»ó³õ Ïï³Ïë
Ñ³ëï³ï. ÃÇõ àÌ (1201)¦:
¶ï³ÝÇÝ »ñÏáõ ³éÝ³Ó¨ å³ïÏ»ñù Ïá÷»³Éù Ç íÇÙÇ Û³ñ¨»É»³Ý
×³Ï³ï »Ï»Õ»óõáÛë ³ñï³ùáõëï Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë Éáõë³ÙïÇÝ, áñ
³Ý¹ñ ù³Ý ½ï³ÝÇù ï³×³ñÇÝª áñáÛ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝ »ñ¨Ç Û³ÛïÝ³å¿ë
ÉÇÝ»É ³ñÓ³Ý ¼³ù³ñÇ³Û ëå³ë³É³ñÇ, ½Ç ¨ ³ñÓ³Ý ³éÇõÍáÛ ¹ñáß³ÏÇ
ÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ýáñ³ ·ï³ÝÇ Û»ïáõëï ÏáÕÙ³Ý¿ Ýáñ³ ù³Ý¹³Ï»³É Ç
í¿Ù ³Ý¹ñ. ÇëÏ ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝ å³ïÏ»ñ Æõ³Ý¿Ç ÝáñÇÝ Ñ³ñ³½³ïÇ:
ÞÇÝáõ³Íù ³Ûëñ ï³×³ñÇ μáÉáñáíÇÝ Ñ³Ù»Ù³ï ¿ ßÇÝáõ³Íáó
ÑÇõë³Íáõ ï³×³ñÇÝ ²ÛñÇí³Ý³ó Ï³Ù ¶»Õ³ñ¹³Û. ¨ Áëï áñáõÙ
»ñÏáùÇÝ ¨ë Ç Ññ³Ù³Ý¿ ÝáñÇÝ ¼³ù³ñÇ³ ëå³ë³É³ñÇ Ï³éáõó³Ý,
·áõó¿ ¨ ×³ñï³ñ³å»ï Ýáó³ ¿ñ ÙÇ¨ÝáÛÝ ³Ûñ: Ú³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³-
õáÛ ï³×³ñÇë Ç ÓáñÇ ³Ý¹ ¿ áõÕÕ³μ»ñÓ ëïáõ³ñ í¿Ù ÙÇ Çμñ¨ ëÇõÝ,
Ç ·ÉáõË áñáÛ Ï³éáõó»³É ¿ Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ
¨ ¹éÝ³Ï Ç í»ñ³Û ½áñÙ¿ ³õ³Ý¹»Ý ÉÇÝ»É ï»ÕÇ ßÇñÙÇ ù³ñ³Ïá÷
×³ñï³ñ³å»ïÇ ³Ûëñ ï³×³ñÇ:
ÐÇÝ »Ï»Õ»óÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÷áùñ ¨ ËñÃÇÝ ÏÇó Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ
áñÙÝ ·³õÃÇ ï³×³ñÇÝ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ³é³Ýó ë»³Ý. áõÝÇ
½»ñÏáõë ÷áùñÇÏ ë»Ý»³Ïë Ï³Ù ³õ³Ý¹³ïáõÝëª áñáó ÙÇÝ Û³ÝÏ»³Ý
³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ¨ ÙÇõëÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý ¨ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ¨ ½¹áõéÝ
արտաքոյ ·³õÃÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó:
¾ ¨ ëáñ³ ³ñÓ³Ý³·Çñ ÛÇß³ï³ÏÇ ßÇÝáõÃ»³ÝÝ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ù-

ï»³Ý ÙÇ³Ï ¹ñ³ÝÝ, ³ÛÉ ³é³Ýó Ãáõ³Ï³ÝÇª Áëï ³ÛëÙ.
§ºë ê³ñ·Çë ÖáÝ ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇë ¨ Ç ùñï³Ýó ÇÙ »ïáõ ½³ÛÉ
ÁÝÍ³Û Ç ëáõñμ áõËïë. ¨ Ñ³Ûñ Ð³Ù³½³ëå ë³ÑÙ³Ý»³ó, áñ Ç ê³ñ·-
ëÇ ¨ Ç ´³·áëÇ ïûÝÇÝ ´ ³õñ å³ï³ñ³·»Ý ½øñÇëïáë ÛÇÙ ³ÝáõÝ¦:
Æ ÏáÕÙÝ ³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ñï³ùáõëï.

§ºë ê³ñ·Çë ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë Ð³éÇ×³Û ßÇÝ»óÇ ½ï»-
ÕÇ ëÝÝ¹»³Ý ÇÙáÛ Ç Ñ³ñÇõñ³Ù»³Û ÏáñÍ³ÝÙ³Ý¿Ý. ¨ Ï³ñ·»óÇ Ç ëÙ³
³ñë ÁÝïñ»³Éë ¨ Ëñ³ï»³Éë ³õñÇÝ³õùÝ ²ëïáõÍáÛ. ¨ Ñ³ëï³ï»-
óÇ Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ Ù»ñ »Õμ³ñóª »Ã¿ áù ³é³çÝáñ¹³ó Ç ÁÝÍ³ÛÇó
»Ï»Õ»óõáÛë ËáñÑ¿ ¨ ½í³ëï³Ïë μ³½Ù³ó ¨ ½ïáõñë Ñá·õáó ÇõñÝ
Ñ³Ù³ñÇª áñã³÷ ²ëïáõ³Í ³õñÑÝ³Í, (Ý³) ³ÛÝã³÷ Ý½áí³Í. ¨ áñ
Ï³ß³é³õù Ñ³ÛÇ ÏñÏÇÝ Ý½áí³Í ¿¦:
Æ Ý»ñùáÛ í»ñáÛ ·ñ»ÉáÛÝ.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»ù Ñ³éÇ×»óÇùë Ñ³Ûñ ä»ïñáë ¨ ³ÛÉ
»Õμ³ñùë ë³ÑÙ³Ý»ó³ù Ç ï³õÝÇ ï³å³Ý³ÏÇÝ ÇÙ Ù³ïáõéÝ å³-
ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë Û³ÝáõÝ ¶ñÇ·áñáÛ ÷áË³Ý³Ï ³ñ¹»³Ýó Çõñáó.
áñù Ï³ï³ñ»Ý ³õñÑÝ»³É »ÕÇóÇÝ ¨ áñù áã՝ Ý½á°íë Å³é³Ý·»ëó»Ý.
ÃÇõ àÊ² (1192)¦:
Æ Ý»ñùáÛ í»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³ÝÇÝ.

§Æ ÃáõÇÝ àÊº (1196). ¨ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Ñ³õñ ä»ïñáëÇ,
Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ë ²ëïáõ³Í³ïáõñ »ïáõ ½ÇÙ Ñ³Ûñ³·ÇÝ ëá-
ñ³ ²ñáõ×Ç í»ñÇ ù³ãÏ³Ýó ³Û·Ç ¨ ½ÁÝÍ³Ûë »ïáõ ëáõñμ ¶ñÇ·á-
ñÇë ¨ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇë. ¨ Ñ³Ûñ ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë
Ëáëï³ó³Ý ÇÝÓ Ç ï³ñõáçÝ ´ ³õñ Å³Ù. ² ³õñÝ ÇÙ Ñ³Ûñ ÜßÇÏÇÝ
¨ ï»³éÝ ÇÙ Ù³Ûñ Üí³ñÃÇÝ. ¨ Ã¿ áù ½É³Ý³Û ¨ ã³éÝ»Ý Ç ï³õÝÇ
ëñμáÛÝ ê³ñ·ëÇ, Ý½áí»ëóÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. ¨ áñù Ï³ï³ñ»Ý ³õñÑÝÇÝ
Û²ëïáõÍáÛ¦:
ºõë Û³ÛÝ ÏáÕÙÝ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.

§ºë ¶ñÇ·áñ í³ñ¹³å»ïë՝ áñ¹Ç îáõï³Û, »ïáõ ½ëáõñμ Ýß³Ýë
ÉáõëáÛ ÏñÏÇÝ å³Ñ³ñ³Ýáí »ñÇë Ù³ëÝ ½·ñ³õ³Ï³Ýë á·õáÛ ÇÙáÛ Ç
ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ð³éÇ×³Ûáõ. å³ñï³Ï³Ý »Ý ÇÝÓ ½ÙÇ³μ³-
ÝáõÃ»³Ý ¶ ù³é³ëáõÝ ¨ ½¼³ïÏÇ ×ñ³·³ÉáõóÇÝ ² Å³Ù³ñ³ñª áñ-
ã³÷ áõËïë Ç Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý ¿. ¨ áñ Ñ³Ý¿ ½ë³ Ç ëáõñμ áõË-
ï¿ë ½ÇÝã ¨ Çó¿ å³ï×³é³Ý³õù, Ý½áí³Í ¿ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ

ëñμáó, ³Ù¿Ý:
îáõ³õ Ç Ó»éÝ Ñ³õñ ä»ïñáëÇ. áñù μÝ³Ï¿ù Ç ëáõñμ ï»ÕÇë ¨
Ï³ñ¹³Ûù ½·Çñë, ä»ïñáëÇ ¨ Ñá·õáÛ ¨ Ù³ñÙÝáÛ ÍÝáÕ³ó Çõñáó ¨
»Õμ³ñó ÃáÕáõÃÇõÝ ËÝ¹ñ»ó¿ù Ç øñÇëïáë¿ ³Õ³ã»Ù¦:
Æ ·³õÃÇÝª ÛáñÙÝ ³ñ¨»É»³Ý.

§²ëïáõ³Í³ë¿ñ ¨ ³ñ¹ÇõÝ³õáñ å³ïñáÝÝ ÐÇçáõå ì³Ññ³Ù ßÇ-
Ý»³ó ½í³Û»Éáõã Å³Ù³ïáõÝë ¨ ¿μ»ñ ½ÙÇõë çáõñë ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ
ÇõñáÛ ¨ ½³õ³Ï³ó Çõñáó ¨ ³ÙáõëÝáÛ ÇõñáÛ Â³Ù³ñÇÝ. ¨ ï¿ñ Ð³-
Ù³½³ëå ¨ Ñ³Ûñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ÙÇ³μ³Ý³õùë Ç ËÝ¹ñá ¹ëï»ñÝ Çõ-
ñáÛ Ê³ÃáõÝÇÝ Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ç ï³õÝÇ Â¿áÃáë Ã³·³õáñÇÝ ½ÙÇ³ÛÝ
»Ï»Õ»óÇùë Û³ÝáõÝ Â³Ù³ñÇÝ å³ï³ñ³·»É ½øñÇëïáë ³ÝË³÷³Ý:
Î³ï³ñÇãùÝ ³õñÑÝÇÝ ²ëïáõÍáÛ: Âí...¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛë ÙÇÝã¨ ó½³éÁÝÃ³÷ ÓáñÝ É»³É ¿
Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ùμù ßÇÝáõ³Í ÇÝã Ù»Í³ÝÇëï ¨ ëÇõÝ³½³ñ¹, áñáÛ
³ñ¨Ùï»³Ý ¨ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙáõÝù Ï³Ý Ç Ï³Ý·áõÝ ¨ Ï³Ù³ñù ÇÝã
Ñ³Ý¹»ñÓ ë»³ÙμùÝ. ÇëÏ ³ÛÉÝ ³Ù»Ý³ÛÝ ËáÝ³ñÑ»³É ³ÝÏ»³É ¹ÝÇÝ ³é
ï»Õ»³õÝ, áñ ÃáõÇ ÉÇÝ»É Ï³Ù ³é³çÝáñ¹³ñ³ÝÝ ¨ Ï³Ù áõëáõÙÝ³-
ñ³Ý ÇëÏ: àñáíÑ»ï¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇÝã Ç í³Ýáñ³Ûë ÞÇñ³Ï³Û Í³ÕÏ»-
ó³õ ³ñÑ»ëïÝ áõëáõÙÝ³Ï³ÝáõÃ»³Ý: ºõ áñå¿ë ÝÏ³ïÇ Ç Í³ÝûÃáõ-
Ã»³Ýó ÇÝÓ å³ï³Ñ»Éáóª ³ëï áõëáõó³Ý¿ñ ¨ Ñéã³Ï³õáñ Թէոդորոս
í³ñ¹³å»ïÝ øéÃ»Ý³õáñÝ Ïáã»ó»³É. ³é áñ áõë³õ ëáõñμ Ñ³Ûñ³-
å»ïÝ ÚûÑ³Ý àõÓÝ»óÇ Ç î³ßñ³óª Áëï ì³ñ¹³Ý³Û ´³ñÓñμ»ñ¹óõáÛ
Ç ·áí»ëïÝ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇë:
ÚÁÝ¹³ñÓ³Ï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³Ý¹ ÛÇß³ï³ÏÇ ¨ ³ÝáõÝ ³Ùñá-
óÇ. ³ÛÉ Áëï ûñÇÝÇ ³Ùñáó³ó Ñ³ëï³ïáõÝ å³ñÇëå ßáõñç ½»Ï»Õ»-
ó»³õë áã ï»ë³ÝÇ, μ³Ûó »Ã¿ Ñ³ë³ñ³Ï å³ñÇëå ÇÝã Áëï ³ÛÉáó
Ù»Ý³ëï³Ý³óª áñáó Ñ»ïù »ñ¨ÇÝ ³ñ¹¿Ý. ³ÛÉ ·áõó¿ Ã¿ ½³ÛÝ ³ë¿
½ï³Ý»³ó ï³×³ñÇÝ ¨ ·³õÃÇÝ. ù³Ý½Ç Ï³ï³ñ ãáñ»ùÏáõëÇ áñÙáó
Ýáó³ μ³ñÓñ ¿ É»³É ù³Ý ½ï³ÝÇùÝ Çμñ¨ ·ÇñÏ ÙÇ Ç ÝáÛÝ Ïá÷³ÍáÛ
ù³ñ³ÝóÝ, ³ÛÉ ³ÛÅÙ ³ÛÝ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ù³Ï»³Éª Ï³Û ÙÇ³ÛÝ ³ñ¨»É»³Ý
Ù³ëÝ. áõëïÇ ¨ ÛÇß³ï³Ï»ó³õ Ç í»ñáÛ Éáõë³Ùáõï ÙÇ ³Ý¹ñ ù³Ý
½ï³ÝÇù ï³×³ñÇÝ: ²ÛÅÙ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ¿ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý:
Ø²ðØ²Þ¾Ü ºÎºÔºòÆ Æ ÞÆð²Î ¶²ô²èÆ
569. ²Ûë »Ï»Õ»óÇ Ï³Ù Ù»Ý³ëï³Ýª ÛáñáõÙ ¿ÇÝ ßÇñÇÙù Ñ³Ý·ë-

ï»³Ý Ý³ËÝ»³ó ì³Ññ³Ù³Û ä³ÑÉ³õáõÝõáÛ ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇ Ñû-
ñ»Õμûñ ¶ñÇ·áñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ, ¿ ³ñ¹³ñ¨ Ç ÞÇñ³Ï ·³õ³éÇ, μ³Ûó
á°ã ³é ³÷Ý Î³ñáõó ·»ïáÛª áñå¿ë ÛÇß³ï³ÏÇ Ç ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõ-
Ã»³Ý È»Ñ³ëï³ÝÇ Ñ³Ù³ñ 116, ³ÛÉ Ç í»ñ³Û ÙÇõë íï³ÏÇÝ ²Ëáõ-
ñ»³Ý ·»ïáÛª Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Ç ¹Çõñ ï»Õõáç. ¨
·ÇõÕÝ áñ ³é ëáí³õ, ÏáãÇ ³ÛÅÙ Ç μ³ñμ³é ³ÛÉ³½·»³ó Ô³ÝÉ×³Û.
¨ μÝ³ÏÇãùÝ »Ý Ç Ñ³Û ·³ÕÃ³Ï³Ý³ó Ç ë³ÑÙ³Ý¿Ý Î³ñáõó. Ñ»éÇ
¿ ³Ûë ï»ÕÇ Û³ñ¨Ùáõïë ÑÇõëÇëáÛ Û²É¿ùë³Ý¹ñ³åûÉսáÛ (ÎÇõÙñÇ)
Å³Ù ¨ Ï¿ë: ºÏ»Õ»óÇÝ ¿ Ï³éáõó»³É Ñ³ëï³ï ßÇÝáõ³Íáíù Ç ëñμ³-
ï³ß ù³ñ³Ýóª μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñ ¨ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ ³é³Ýó
ë»³Ý. áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³óÝ í³Û»Éã³ßáõù ¨ ½ÙÇ
ë»Õ³Ý ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë. Ï³Û
»Ï»Õ»óÇÝ Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý, ³ÛÉ ·³õÇÃ Ýáñ³ ËáÝ³ñÑ»³É Çç»³É ¿
μáÉáñáíÇÝ. ³ëï ³ÕûÃ»Ý ·³ÕÃ³Ï³Ý μÝ³ÏÇãùÝ:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ·ï³ÝÇ Ç Ñ³ñ³õ³-

ÛÇÝ áñÙÝ Ýáñ³ ³ñï³ùáõëï Û³Ûë Ó¨ ûñÇÝ³ÏÇ.
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ì³Ññ³Ù ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý ¨ ³ÝÃÇ-
å³ï å³ïñÇÏ áñ¹Ç ¶ñÇ·áñÇ ÇßË³ÝÇ Ð³Ûáó Ø»Í³ó Ç ó»Õ¿Ý ä³Ñ-
É³õáõÝÇ ¨ Ç ½³ñÙÇó ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Ð³Ûáó Èáõë³õáñãÇ, áñ Û³-
Õ³·ë Ç øñÇëïáë ÛáõëáÛÝ ÑÇÙÝ³¹ñ»óÇ ½ëáõñμ ¨ ½ïÇ»½»ñ³Ï³Ý
áõËïë Ø³ñÙ³ß¿Ýª ëÏë»³É Ç ÜÈ¾ (988) Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó, Û³õáõñë
êÙμ³ï³Ûª áñ¹õáÛ ²ßáïáÛ Ð³Ûáó Ã³·³õáñÇ ÙÇÝã¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë Úá-
Ñ³ÝÝÇëÇ áñ¹õáÛ ¶³·Ï³Û Ð³Ûáó ß³Ñ³Ýß³ÑÇ ³éÝ ÇÙ³ëïÝáÛ ßÇÝáÕÇ
¨ Ë³Õ³Õ³ñ³ñÇ. ¨ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó ÜÐÀ [1029]. ¨ Ï³ï³ñ»-
ó³ù Ù»Í³õ ç³ÝÇõ ¨ μ³½áõÙ Í³ËÇõù »ë ¨ Ù³Ûñ ÇÙ ÞáõßÇÏ Ð³Ûáó
ïÇÏÝ³ó ïÇÏÇÝ ¨ »Õμ³ñù ÇÙ ì³ë³Ï ÇßË³Ý³ó ÇßË³Ý, áñ Ý³Ñ³-
ï³Ï»ó³õ Ç Ãáõñù³ó å³ï»ñ³½ÙÇ, ¨ ²åÉË³ñÇå Ð³Ûáó Ù³ñ½å³Ý
¨ Ù³ÝáõÏÝ Ð³Ù½¿: àñù ¿³ù ³Ù»Ý³ÛÝ ï³Ùμ ¨ ïáÑÙÇõ Ñ³õ³ï³-
ñÇÙù ï»ñ³Ýó Ù»ñáó ¨ Ý³Ñ³ï³Ï»³É Ç í»ñ³Û ï³Ýë Ð³Ûáó ³ßË³-
ïáõÃ»³Ùμ ¨ ³ñ»³Ùμ Ù»ñáí ¨ áñ¹õáó Ù»ñáó ¨ ·³ÝÓáõó ³é³ïáõ-
Ã»³Ùμ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ÑÝ³ñÇõù ËÝ¹ñ¿³ù ½Ë³Õ³ÕáõÃÇõÝ ³ßË³ñÑÇë
¨ ½Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝ »Ï»Õ»ó»³ó. ßÇÝ»ó³ù ¨ ³ÛÉ μ³½áõÙ »Ï»Õ»óÇë
¨ í³Ýáñ³Ûë. μ³Ûó ½ï»ÕÇ Ñ³Ý·սï»³Ý Ù»ñáÛ ³é³õ»É պ³ïáõáí Ù»-
Í³óáõó³ù ¨ ÉÇ³óáõó³ù ³Ù»Ý³ÛÝ ·áÛÇõùª É»ñ³Ùμù ¨ ¹³ßï³õù.

³õ³Ý¹»ó³ù Ç ë³ ·»Õë ¨ ³·³ñ³Ïë ·³ÝÓ³·ÇÝëª ½´³·³ñ³ÝÇ ·»Õ
¨ ½Çõñ ³·³ñ³ÏÝ, ½¶á¹ÇëÝ ¨ ½äáñï³Ý·Ý, ½²ñ³·¿× ¨ ½²½³ï³-
½³ëÙ³Ý¿Ý ¨ ½º½ÝÏ³ÛÝ, Ç Û²õß³Ï³ÝÇ ³Û·Çù ¨ ¶ çñ³Õ³ó ¨ ´ çñ³-
Õ³ó Ç ¸áÕë, Ç Û²ßï³ñ³ÏÇ ³Û·Ç, Ç Î³ñμáÛ ¹³ßïÇ ³Û·Ç, Ç ê»ñÏ»õÉÇ
³Û·Ç, Ç ìÅ³Ý ³Û·Ç, Ç Øñ»ÝÇ ³Û·Çù, Ç Û²ÝÇ տÝ»ñ ¨ ÏÕå³Ï³ÝÇ. ¨
½³ñ¹³ñ»ó³ù ½ë³ ³Ù»Ý³ÛÝ Ï³½ÙáõÃ»³Ùμ Ç ÛÇß³ï³Ï Û³õÇï»ÝÇó
Ù»½ ¨ áñ¹õáó Ù»ñáó. ¨ Ï³ñ·»ó³ù Ç Ó»éÝ ëáõñμ Ñ³õñ ºñ»ÙÇ³ÛÇ ¨
áñ ½ÏÝÇ Û³çáñ¹»ó³õ êáëÃ»Ý¿ë ÝáñÇÝ áñ¹Ç³ó»³É, ¨ ÷áË³ñ¿Ý Ñ³-
ïáõóÙ³Ý ÁÝÏ³É»³É Ù»ñ Ç Å³é³Ý·³õáñ³ó ëáõñμ áõËïÇëª ï³ñÇÝ ¼
[6] ù³é³ëáõÝù ³ÝË³÷³Ý ÙÇÝã¨ Ç ·³ÉáõëïÝ øñÇëïáëÇ: ²ñ¹ »Ã¿
áù Ç Ù»ñáó Ï³Ù Û³õï³ñ³ó ³õ³· áñ ½Ù»ñ ïáõñë Ç ëáõñμ áõËï¿ë
å³Ï³ë»óáõó³Ý¿ Ï³Ù Ñ³Ûñ áñ ½Ù»ñ Å³Ùë Ë³÷³Ý¿, ÇÝùÝ áñáß»³É
ÉÇóÇ Ç øñÇëïáë¿ ¨ ¹³ïáÕ Ýáñ³ ë³ï³Ý³Û ¨ ÙÇ ï»ëó¿ ½÷³éë
²ëïáõÍáÛ. ÇëÏ áñù Ñ³ëï³ïáõÝ å³Ñ»Ý ½³õ³Ý¹ë Ù»ñ, ³õñÑÝ»³É
»ÕÇóÇÝ¦:
Æ ëáÛÝ áñÙÝ, Ç ÏáÕÙÝ ³ñ¨Ùï»³Ý í»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³ÝÇÝ ·ñÇ ¨

³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª Ø³ñÇ³Ù ²÷Ë³½³ó ¨ Ð³Ûáó Ã³·áõ-
ÑÇ, ¹áõëïñ Ù»ÍÇÝ ê»Ý»ù»ñÇÙ³Û ¨ ÃáéÝ ¶³·Ï³Û Ð³Ûáó ³ñù³ÛÇ, áñ
»ïáõ ½î³ñáõë Ç ëáõñμ ¨ Ç ïÇ»½»ñ³Ï³Ý áõËïë Ø³ñÙ³ß¿Ý ³é³ç-
Ýáñ¹áõÃ»³Ùμ Ñ³õñ êáëÃ»ÝÇëÇ í³ëÝ ¶³·Ï³Û ÇÙ å³åáÛÝ Ù»Õ³ó
ÃáÕáõÃ»³Ý ¨ Î³ï³ÛÇÝ ÇÙ Ñ³ÝÏ³Ý. ¨ Ñ³ïáõóáõÙÝ μ³ñÇ ÁÝÏ³É³Û
Ç ëñμáóëª ½ë»³ÝÝ »Ï»Õ»óÇÝ ½ëáõñμ ä»ïñáë Ç øñÇëïáë å³ï³-
ñ³·³õ ½ï³ñÇÝ áÕçáÛÝ Î³ï³ÛÇÝ ÇÙ Ñ³ÝÏ³ÝÝ ÙÇÝã¨ Ç ·³ÉáõëïÝ
øñÇëïáëÇ: ²ñ¹, »Ã¿ áã Ç Ù»Í³Ù»Í³ó Ï³Ù Ç ÷áùáõÝó Ç Ð³Ûáó
Ï³Ù Ç ìñ³ó, áñ ³Ûë ·ñáÛë Ñ³Ï³é³Ï³ ¨ ½ÇÙ ·ÇõÕÝ ½î³ñáõë Ç
Û³Ûë áõËï¿ë Ñ³Ý¿, ÇÝùÝ »Éó¿ Ç Ï»Ý³óÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ å³ñï³Ï³Ý
ÉÇóÇ ³ñ»³ÝÝ øñÇëïáëÇ: ºõ ÙÇ° ï»ëó¿ ½÷³éë ²ëïáõÍáÛ. ÇëÏ áñ
Ñ³ëï³ïáõÝ å³Ñ»Ý ½³õ³Ý¹ë Ù»ñª ³õñÑÝ»³É »ÕÇóÇÝ¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ³Ý¹ñ ³ñï³ùáõëï ¹ÝÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ

í»ñ³Ýáñá·áõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë.
§Æ Å³Ù³Ý³Ïë μ³ñ»å³ßïÇó ¨ ³ëïáõ³Í³ëÇñ³ó å³ïñáÝ³ó
Ù»ñáó ³Ã³μ³Ï Æõ³Ý¿Ç ¨ Ù³Ý¹³ïáñÃ³Ëáõó¿ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇ, Ññ³-
Ù³Ý³õ ëáóÇÝ í»ñëïÇÝ Ýáñá·áõÙÝ »Õ¨ Ññ³ß³÷³é ï³×³ñÇë
³ëïáõ³Í³ÝÇëï ëñμáÛ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û ßÇÝáõ³Íáíù Ç
Ó»éÝ ²åáõÕ³ÙñÇ Ø³·ÇëïñáëÇ, ï¿ñ ¶ñÇ·áñáÛ ³ñÑÇ »åÇëÏáåáëÇ

¨ Ñ³ñ³½³ïÇ ØáõË³ñ÷Ç Ãáé³ÝóÝ ì³Ññ³Ù³Û ÇßË³Ý³ó ÇßË³-
ÝÇÝ Ç ½³ñÙÇó ß³é³õÇÕ¿ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ ßÇÝáÕÇ Ç ÑÇÙ³Ýó Ù»-
Í³õ ï»ÝçÙ³Ùμ ¨ Ûáõëáí ¨ μ³½Ù³·áõÙ³ñ Ýáñ³Ýáñ ëï³óáõ³Íáíù.
³ÛëÇÝùÝª ÛáÉáí ·ÇõÕáñ³Ûë, ³Û·»ëï³Ýë, ÏáõÕå³Ïë Ç ù³Õ³ùÝ ²ÝÇ
¨ ç³Õ³óë ¶, áñáó ³ñÓ³Ý³·ÇñÝ óáõó³Ý¿ ÙÇ Áëï ÙÇáç¿. ¨ ÷³ñÃ³-
Ù³óáõó»³É ½í³Ýë ³Ù»Ý³ÛÝ ·áÛÇõ ³é Ç ÉÝáõÉ ¨ ³é³õ»ÉáõÉ ½å¿ïë
Ï³ñ¨áñë ½Çõñ»³Ýó ¨ ½»Ï³ó. ³ÛÉ¨ áõÝ¿ñ ëáõñμÝ Å³Ù³Ý³Ïë áã
ë³Ï³õ. Û»ïáÛ ³õ»ñ»³É Û³Ý³õñÇÝ³ó ¨ ½í³Ýë ·»õÕ ³ñ³ñ»³É ¨
½Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý μ»ñ¹³ÝÙ³Ý ³Ùñáó ¨ Ï³Ûñ Ç Ë³õ³ñÇ Ç ë·³õáñáõÃ-
ե³Ýª ½ñÏ»³É Û³Ù»Ý³ÛÝ ·áÛÇóÝ ÙÇÝã¨ ó³õáõñë Û³ÛëáëÇÏ: ÆëÏ Ç àÐ¸
(1225) Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó ù³ç ¨ ³ñÇ ½³õñ³Ï³ÝÝ øñÇëïáëÇ ëÇ-
ñ»ÉÇ »Õμ³ÛñÝ ÇÙ Ê³ñÇåÝª ÇÙáí Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ ËáñÑáõñ¹ μ³ñÇ
Ç ÙÇï ³ñÏ»³É ³½³ï»É ½ë³ Ç ½³½Çñ ÙÃÝ³½·³ÍáõÃ»Ý¿ Ñ³ëáõó³-
Ý»É Û³é³çÇÝ ÷³é³õáñáõÃÇõÝÝ ¨ Ñ³Ý»³É ³ñï³ùë ½ßÇÝ³Ï³ÝëÝ
¨ »Õ¨ í³Ýù ù³Ñ³Ý³ÛÇó Ïñ³õÝ³õáñ³óÝ Ñ³×áÛ³ó»Éáó ²ëïáõ-
ÍáÛ. ÑáõëÏ Û»ïáÛ ½³ñ¹³ñ»ó³ù ½ë³ ëå³ëÇõù, å³ÛÍ³é³ë·»ëïÇõ
ëñμáõÃ»³Ùμ, áëÏ»Õ¿Ý, ³ñÍ³Ã»Õ¿Ý, ÐÇÝ ¨ Üáñ Îï³Ï³ñ³Ý³õù
»Ï»Õ»ó³Ï³Ý³õù. ¨ ÁÝÍ³Û»ó³ù Ç ëÙ³ Ýáõ¿ñ ½Ù»ñ ³ÛñÝ ¨ ½²½³ï
·ÇõÕÝ ¨ Ýáñ Ç ÝáñáÛ í³ÝÇóë ç³Õ³óë í»ñ³ßÇÝ»ó³ù, áõëïÇ ³Ýáõ³-
ÝÇ îÇñ³ß¿Ý. Û³ÛսÏáÛë ·»ïáÛÝ ¨ Û³ÛÝÏáÛë ·»ïáÛÝ Û²ÝÇª áñ Ï³Ùáõñ-
ç¿Ý Ç í³Ûñ ¨ Ç í»ñ ½Ëáï ¨ ½çáõñÝ ¨ ½ÑáÕÝ. ¨ ½áñ ÇÝã Ç ëÏ½μ³Ý¿
áõÝÇÙù Ç ù³Õ³ùÇ Ç Ù»ñ å³å¿Ý Ñ³Ûñ»ÝÇù ëï³óáõ³Íù Ù»½. Ý³Ë
½ëáõñμ êï»÷³ÝÝáë »Ï»Õ»óÇÝ μáÉáñ ÅáÕáíñ¹»³Ùμ. ¨ »ñÏáõ ³Û-
·Ç Ç Ø³ñÙ¿ïª áñ Ç Ý³ËÝ»³ó Ù»ñáó Ù»½ ¿ñ Ñ³ë»³É, ÙÇ³õáñ»-
ó³ù ½í»ñÇÝ í³ÝùÝ Ù»Í í³ÝÇóë Çõñ ³Ù»Ý³ÛÝ ëï³óáõ³Íáíù ¨ ÉÇóÇ
Ññ³Ù³Ý³õ ÙÇáÛ ³é³çÝáñ¹Ç1. ³Ûëù³Ýë Ï³ï³ñ»ó³õ, ÁÝ¹ ³ÛÝ Å³-
Ù³Ý³Ïë ·»Õ»óÏ³·»Õ »Õμ³ÛñÝ ÇÙ Ô³ñÇåÝ Ø³·ÇëïñáëÝ ·áí»³ÉÝ
Û³Ù»Ý³ÛÝ É»½áõ³ó Ù³ñïÇñáë³ó³õ Ç å³ï»ñ³½ÙÇ ³Ý³õñÇÝ³ó ¨
ÙÇ³ÛÝ ÙÝ³óÇ »ë ¶ñÇ·áñ »ÕÏ»ÉÇë ¨ ½Ù³ñÙÇÝ Ýáñ³ μ»ñ»³É Ã³Õ»-
ó³ù ³é ¹ñ³Ý ëñμáÛ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çë Ù»ñÓ ³éÝ Ù»ñáÛ ì³Ññ³Ù ÇßË³-
ÝÇÝ. ÷áË³ñ¿Ý Ñ³ïáõó³Ý¿ù ëå³ë³õáñù ëáñ³ ÁÝ¹ Ù»ñáÛ ³ñ¹»³Ýª
1 ÆëÏ ·ñáõ³ÍùÝ ï¿ñ ÚûÑ³Ý ¨ Ê³ã³ïáõñ ù³Ñ³Ý³ÛÇóª Áëï ³ÛëÙ© §ØÇÝã ³é ³Ûë
³Ûëã³÷ Ï³ï³ñ»ó³õ ³é Å³Ù³ÛÝ ·»Õ»óÇÏ »Õμ³ÛñÝ ÇÙ Ê³ñÇ÷©©© Ã³Õ»ó³ù ³é
¹ñ³Ý ëñμáÛ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çë Ù»ñÓ ³é ÝßË³ñÑë Ñ³õáÛÝ Ù»ñáÛ ì³Ññ³Ù³Û ÇßË³ÝÇ ¨
÷áË³ñ¿Ý Ñ³ïáõóÇÝ©©© ÁÝ¹ Ù»ñáó ³ñ¹»³Ýóë ½áñ ³ñ³ñ³ù ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çë ½³-
õ³· Ëáñ³ÝÇÝ å³ï³ñ³·Ý Û³ÝáõÝ Ý³Ñ³ï³ÏÇÝ øñÇëïáëÇ Ê³ñÇ÷ÇÝ Ï³ï³ñ»É
³Ù»Ý³ÛÝ ³õáõñ Ç ëÏ½μ³Ý¿©©©¦ ¨ ³ÛÉÝ£ Æ 118 Ñ³Ù³ñ Ö³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³Ý È»-
Ñ³ëï³ÝÇ£
½áñ ³ñ³ñ³ù ½Ï³ÃáÕÇÏ¿Çë ½³õ³· Ëáñ³Ý Û³ÝáõÝ Ý³Ñ³ï³ÏÇë

íÏ³ÛÇÝ øñÇëïáëÇ, ½³õñ Ý³Ñ³ï³ÏÇÝ Ï³ï³ñ»É Û³Ù»Ý³ÛÝ Û³ÙÇ Ç
ëÏ½μ³Ý¿ ï³ñõáÛÝ ÙÇÝã¨ óÏ³ï³ñáõÙÝ ï³ñõáÛÝª Û³ÛëÙ Ñ»ï¿ ÙÇÝã
Ç Í³·áõÙÝ áñ¹õáÛÝ ²ëïáõÍáÛ. áñ áù Ë³÷³Ý¿ Ï³Ù ßáñÃ»É ç³Ý³Û
ÛÁÝãÇó »Ï»Õ»óõáÛë, áñáß»ëóÇ ի ÷³é³óÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ ½ñÏ»ëóÇ Ç
ÙßïÝç»Ý³Ï³Ý Ï»Ý³óÝ. Ï³ï³ñÇã ·ñáÛë ³õñÑÝ»ëóÇ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ç
ëñμáóÝ, Ýáñá·Ç ¨ Ç Ù³ñÙÇÝ, ³Ù¿Ý:
ºñ»ù ÇÝã Ýß³Ý³ÏÇÝ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³ëï. ² Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û
ßÇÝáõ³Íù, áñáó Ñ»ïù ã»ñ¨ÇÝ ³ÛÅÙ μÝ³õÇÝ, ³ÛÉ ·áõó¿ Û³é³ç³-
·áÛÝ É»³É Çó»Ý Ù³ñÙ³ñáÝ»³Ûùª Ë³ãÏ³É ë»Õ³ÝáÛÝ ëñμáÛ ¨ ÇÝã ÇÝã
ß¿Ýù Ç ËáÝ³ñÑ»³É ·³õÃÇ Ýáր³ ¨ Ï³Ù Û»ñÏáëÇÝ ëÇõÝ³Ó¨ ÷áùñÇÏ
ï³×³ñëÝ, áñ ½ÏÝÇ, Ûáñáó ³Ýáõ³Ý»³É Çó¿ Áëï Ñ³õ³Ý³Ï³Ý Ùï³ó
³Ûë ï³×³ñ Ø³ñÙ³ß¿Ý Ï³Ù Áëï áÙ³Ýóª Ø³ñÙ³ñ³ß¿Ý: ´. ì»ñÇÝ
í³Ýù. ï»ÕÇ ëáÛÝ í³ÝÇóë Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ¨ ¿ μ³ñÓñ ù³Ý ½ÛÇß³ï³-
Ï»³ÉÝ Ø³ñÙ³ß¿Ý Ç É³Ýçë ÝáÛÝ ÏáÕÙ³Ý ÓáñáÛÝ Û³ñ¨»Éë ÑÇõëÇëáÛ.
¨ ³ñ¨»É»³Ý áñÙÝ ÇÝã Ýáñ³ Ï³Û Ç Ï³Ý·áõÝ ¨ Ñ»éÇ ¿ Ç Ù»Í »Ï»-
Õ»óõáÛÝ Çμñ¨ ÓÇ³ñß³õ ÙÇ ÁÝ¹ ½³éÇí»ñ: ¶. ²ÛñÝ ¨ ½²½³ï ·ÇõÕÝ,
óáõó³Ý»Ý μÝ³ÏÇãùÝ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ í»ñÇÝ í³Ý³ó ½Ù»Í ³Ûñ
ÙÇ (Ù³½³ñ³Û) Ï³ñÇ Ñ³ñÏ³õáñ Ç å¿ïë μÝ³Ïã³óÝ. ¨ ²½³ï ·ÇõÕÝª
ÝáÛÝ ¿ ÁÝ¹ ²½³ï³½³ëÙ³Ý¿ ·»ÕçÝ, áñ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ³Ý¹
ì³Ññ³Ù³Û ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇ:
Ú»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛë Ø³ñÙ³ßÇÝáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ
¨ ÁÝ¹ ÑÇõëÇë Ï³ñÇ Ù»ñÓ ÝÙÇÝª »Ý »ñÏáõ ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéù ëñ³-
Í³Ûñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çõù, áñáó ³ñï³ùÇÝ ï³ß³Íáõ ù³ñÇÝù μáÉáñáíÇÝ
ù³Ï»³É Û³ÛÉ³½·»³óª μ³ñÓ»³É »Ý ³ÛÉáõñ Ç å¿ïë ³ÛÉ ßÇÝáõÃ»³Ýó
Áëï Ñ³õ³ëïÇ å³ïÙáõÃ»³Ý μÝ³Ïã³óÝ. áõëïÇ »Ã¿ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÇõÝù É»³É Çó»Ý Ç Ýáë³, ÁÝ¹ ³ÛÝó ù³ñ³Ýó ³ÝÑ»ï³ó»³É »Ý Çë-
å³é: ºõ ½Ç ·áõó¿ ë»³Ý »Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Պ»ïñáëÇª áñ Û³ñ-
Ó³Ý³·ÇñÝ Ø³ñÇ³Ù Ã³·áõÑõáÛ, Çó¿ ÙÇÝ Û³Ûëó »ñÏáõó Ù³ïñ³Ýóª
áñù »Ý ³ñ¹³ñ¨ ëÇõÝ³Ó¨ ßÇÝáõ³Íù:
âÇ°ù ÇÝã Ñ»ïù å³ñëåÇ Ï³Ù ë»Ý»Ï³ó Ù»Ý³ëï³ÝÇë, ù³Ý-
½Ç ÛáÉáí³ÏÇ ÷á÷áËáõÃÇõÝù ³ÛÉ³½·Ç μÝ³Ïã³ó ÁÝ¹ Å³Ù³Ý³Ïë
ժամանակս ³ÝÑ»ï³óáõó»³É »Ý ½³ÛÝåÇëÇ ßÇÝáõ³Íë:
²è²æÜàð¸ø Î²Ø ì²Ü²Ð²ðø ØºÜ²êî²ÜÆê
570. ÚÇß³ï³ÏÇ áÙÝ Ý³Ëù³Ý ½ºñ»ÙÇ³ Ç ÏáÝ¹³ÏÇÝ ÚûÑ³Ý³-

í³Ý³ó, áñ Ç ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·¿, áñ á°ã ÛÇß¿ ½³ÝáõÝÝ:
ºñ»ÙÇ³, áñ Ç í»ñ ³Ý¹ñ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý, Ññ³Å³ñ»³É Ç

å³ñï³õáñáõÃ»Ý¿ í³Ý³Ñ³ÛñáõÃ»³Ý ¨ ÷áË³Ý³Ï Çõñ Ï³óáõó»³É
½êáëÃ»Ý¿ëª ·Ý³ó»³É ÏñûÝ³õáñÇ Ç í³ÝëÝ ³Ý¹ ÚûÑ³ÝÝáõ, áñ Ç
Î³ñμÇ: ºõ ³Ý¹ ÁÝÏ³É»³É ½í³Ë×³Ý ³Ù÷á÷Ç ³Ý¹¿Ý, ÛáñáÛ í»ñ³Û
Ï³Ý·Ý»Ý ³ñÓ³Ý Ë³ãÇª áñ áõÝ¿ñ ·Çñ ³ÛëåÇëÇ Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ
ÝáÛÝ ÛÇß»³É ê³ñÏ³õ³·Ç.
§ÜÒ´ (1033) ÃáõÇÝ:
ºëª Ñ³Ûñ ºñ»ÙÇ³, ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇÝ Ø³ñÙ³é³ßÇÝáõ,
ëÇñ»óÇ ½í³ñë ÙÇ³ÛÝáõÃ»³Ý, ³õ³Ý¹»óÇ ½í»ñ³Ï³óáõÃÇõÝ áõËïÇÝ
ÇÙáÛ ³Ý¹ñ³ÝÏÇÝ ÇÙáõÙ êáëÃ»Ý¿ëÇ. ¨ »ë »Ï»³É μÝ³Ï»ó³Û Û³Ý³-
å³ïÇ ³ëï ¨ Ç ï»Õõáçë ÁÝÏ³É³Û ½÷áËáõÙë: ²ñ¹ª ³Õ³ã»Ù ÛÇß»ë-
çÇù Ç øñÇëïáë¦:
¼ÏÝÇª ÝáÛÝ êáëÃ»Ý¿ë. ³é ë³ ·ñ»³ó ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë
½»ñÏáõë ÃáõÕÃë. ³é³çÝáíÝ ËûëÇ ½ÝÙ³Ý¿ Çμñ¨ ½³é³ùÇÝÇ ¨
½ëáõñμ ³éÝ¿. ¨ »ñÏñáñ¹³õÝ ³é³ù¿ ½áëÏÇ Ù³ï³ÝÇ Í³Ýñ³·ÇÝ
Û³ÏÇÝÃ ³Ï³Ùμª å³ñ·¨ ³é ÇÝùÝ Ç ØáÝáÙ³Ë Ï³Ûë»ñ¿: ¶áíáõ-
Ã»³Ùμ ËûëÇÝ ½ëÙ³Ý¿ ¨ ³ÛÉ ³ñÓ³Ý³·Çñù:
ØºÜ²êî²Ü ìÆð²äÆÜ ²ðî²Þ²îàô
571. ²Ûë íÇñ³å Ëáñ³·áÛÝ Û²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ ßÇÝ»³É Ç Ññ³-

Ù³Ý¿ Ã³·³õáñ³ó Ð³Ûáó í³ëÝ ã³ñ³·áñÍ ¨ Ù³Ñ³å³ñï ³ÝÓ³Ýó.
ï»ÕÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »½»ñ ºñ³ëË³Û Ñ»éÇ Ûºñ¨³Ý³Û ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ
Çμñ¨ ãáñÇó Å³Ùáõóª Ç í»ñ³Û ³ñ¨»É»³Ý μÉñáÛ ù³Õ³ùÇÝ, ¿ñ Ï³-
ñÇ Ëáñ³·áÛÝ, áõëïÇ ¨ Û³ï³Ï Ýáñ³ ïÕÙáõï. áõñ ¨ ³ñÏ³õ Ù»ÍÝ
¶ñÇ·áñ ä³ñÃ¨, ½Ç Ù»éóÇ ³Ý¹ ³Ý³ñ¨. ½áñÙ¿ ²·³Ã³Ý·»Õáë Áëï
Ó»é³·ñÇÝ. §²ñ¹ª Çμñ¨ ³ÛÝÙ ¨ë Ñ³ë³Ý¿ñ Ã³·³õáñÝ (îñ¹³ï) Ç
í»ñ³Û Çñ³óÝª Ã¿ ³ñ¹³ñ¨ áñ¹Ç ²Ý³Ï³Û ä³ñÃ¨Ç ¿ª áñ ëå³Ý ÇëÏ
½Êáëñáí Ñ³ÛñÝ Ýáñ³, Ññ³Ù³Ý ï³Ûñ Ï³å»³É áïÇõù ¨ Ï³å»³É
Ó»é³õù ¨ Ï³å»³É å³ñ³Ýáó³õ Ë³Õ³óáõó³Ý»É ½Ý³ Û²Ûñ³ñ³ï
·³õ³é ¨ ï³É ½Ý³ Ç ¹Õ»³Ï μ»ñ¹ÇÝ ²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ ¨ Ççáõó³-
Ý»É ½Ý³ Ç ìÇñ³åÝ Ç Ý»ñùÇÝ áñ ³ÝÑÝ³ñÇÝ ¿ñ ËáñáõÃ»³Ùμ, ÙÇÝã¨
³Ý¹¿Ý Ù»éóÇ:... ºõ ½³ÛÝ Ä¶ ³Ùëª áñ »Õ¨ ¶ñÇ·áñÇáë Ç μ»ñ¹ÇÝ, Ç
μ³ÝïÇÝ ¨ Ç Êáñ ìÇñ³åÇÝ... áõñ ÁÝÏ»óÇÝ ½Ý³, å³Ñ»³É ÉÇÝ¿ñ Ý³
Ï»Ý¹³ÝÇ ßÝáñÑ³õù î»³éÝ ÇõñáÛ. ÇëÏ ½³ÛÉ Ù³ñ¹ÇÏ áñ ÙÇ³Ý·³Ù ¿ñ
Ççáõó»³É ³Ý¹ñ, ³Ù»Ý»ù»³Ý Ù»é»³É ¿ÇÝ í³ëÝ ¹ÅÝ¹³Ï ã³ñ³ßáõù
¹³éÝáõÃ»³Ý ï»ÕõáÛÝª í³ëÝ Ï³ñ³ÏáõÙ ïÕÙáÛÝ ¨ ³õÓ³Ë³éÝ μÝ³-
ÏáõÃ»³Ý ¨ ËáñáõÃ»³ÝÝ. í³ëÝ ã³ñ³·áñÍ³ó ÇëÏ ¿ñ ßÇÝ»³É ½³ÛÝ

ï»ÕÇ ¨ Ç ëå³ÝáõÙÝ Ù³Ñ³å³ñï³ó ³Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó¦:
²Ûë íÇñ³å Ù³Ñ³å³ñï³ó Û²ñï³ß³ï ù³Õ³ùÇ Û³ñ¨»É»³Ý
É³Ýçë μÉñáÛÝ, áñå¿ë ³ÛÅÙ ï»ë³ÝÇ, ã¿° ³ÛÝù³Ý Ëáñ³·áÛÝ áñå¿ë
Û³ÛïÝ»Ý ²·³Ã³Ý·»Õáë ¨ ³ÛÉù. ù³Ý½Ç ³ÛÅÙ»³Ý ËáñáõÃÇõÝ Ýá-
ñ³ Ç Û³ï³Ï¿ »Ï»Õ»óõáÛÝ, áñ Ç í»ñ³Û Ýáñ³, óÛ³ï³Ï ìÇñ³åÇÝ ¿
ùë³Ý ¨ ÑÇÝ· ³ëïÇ×³Ý³ó ë³Ý¹Õáó áõÕÕ³ÏÇ Ç ËáÝ³ñÑ ¨ ÛÇëáõÝ
áïÝ³ã³÷ ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ μáÉáñ³Ó¨ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ Ç Ý»ñùáõëï.
³ÛÉ áñå¿ë »ñ¨Ç ÏÇëáí ã³÷ ¨ ³õ»ÉÇ ¨ë Éó»³É »Ý ½³ÛÝ ÑáÕáí. ½Ç
Û³ï³Ï Ýáñ³ Áëï Ùï³ó å³ïÙáõÃ»³ÝÝª ¿ñ ïÕÙáõï ¨ Ï³ñÇ Ëá-
Ý³õ. ¨ ³Ûë á°ã ÉÇÝ¿ñª Ã¿ ã¿°ñ ìÇñ³åÝ ³ÛÝ Ëáñ³ó»³É ·¿Ã óÑ³õ³-
ë³ñáõÃÇõÝ ëïáñ³Ï³Û ¹³ßïÇÝ. ÇëÏ ³ÛÅÙ»³Ý Û³ï³Ï Ýáñ³ ·ï³ÝÇ
Ç ÏÇë³μ³ÅÝÇ ³Ý¹ É³ÝçÇ μÉñáÛÝ ¨ ¿ μ³ñÓñ Û»ñ»ë³ó ¹³ßïÇÝ Çμñ¨
15 ·³½ å³ñëÏ³ÛÇÝ:
²Ûë ìÇñ³å Ù³Ñ³å³ñï³ó ½ÏÝÇ »É³Ý»ÉáÛ ³ÝïÇ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·á-
ñÇ Èáõë³õáñãÇ ¨ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Éáõë³õáñáõÃ»³Ý Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñ-
ÑÇ, å³ïáõ»ó³õ Ç Ñ³õ³ï³ó»Éáó ÁÝ¹ ³ÛÉ Ýß³Ý³õáñ ¨ ëáõñμ ï»-
Õ»³ó ³é Ç ÙßïÝç»Ý³õáñ»É ½ÛÇß³ï³ÏÝ »ñ»ùï³ë³Ý³Ù»³Û ïùÝáõ-
Ã»³Ý ¨ í³ëï³Ïáó ëñμáÛ ÑûñÝ Ù»ÍÇ. ÛáñáÛ í»ñ³Û Ã»ñ¨ë ßÇÝ»ó³õ
¨ »Ï»Õ»óÇ ÁÝ¹ ³ÛÉ »կ»Õ»ó»³óÝ ²ñï³ß³ïáõ, ½áñë ÏáñÍ³Ý»óÇÝ
ÁÝ¹ ù³Õ³ùÇÝ ½ûñùÝ ´ Þ³åÑáÛ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó: ²ÛÉ ³Ý¹ñ¿Ý
Ýáñá·»³ó ½»Ï»Õ»óÇëÝ ì³Ñ³Ý Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý áñ¹Ç ÐÙ³Û»Ï³Û. áñ-
å¿ë ·ñ¿ ì³ñ¹³Ý. §ÆëÏ ì³Ñ³Ý ßÇÝ»³ó զ»Ï»Õ»óÇëÝ ²ñï³ß³ïáõ
½³õ»ñ»³ÉëÝ Ç ä³ñëÇó¦:
¼ÏÝÇ ³å³ ¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë ÞÇÝáÕ ³Ýáõ³Ý»³Éª Û»ï Û³-
çáñ¹»ÉáÛ Û²Ãáé Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³ÝÝ, ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ½»Ï»Õ»óÇ ¨
Ç í»ñ³Û ³Ûëñ Êáñ ìÇñ³åÇ ²ñï³ß³ïáõ, Áëï ÚáíÑ³ÝÝáõ ¼ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ. §¼ÏÝÇ ³å³ ßÇÝ¿ ï³×³ñ ëñμáõÃ»³Ý ¨ Ç í»ñ³Û ìÇ-
ñ³åÇ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇª áõñ Ç Ù¿ç ÃáõÝ³õáñ³óÝ Ã³Õ»³É ³é³ù»É³-
Ýáõ¿ñ ³ÛñÝ ²ëïáõÍáÛ, ½Ï³Ù³Ïáñ íÇß³åÇÝ ç³Ëç³Ë»³ó զ·ÉáõË¦:
Æ ßÇÝáõÃ»Ý¿ ³ëïÇ, áñ »Õ¨ ³Ý¹ Ç Ù¿ç ¾–ñ¹ ¹³ñáõÝ ÙÇÝã¨ ó³-
õ»ñáõÙÝ Ýáñ³ª Ã¿ áñã³÷ ÙÇçáóù ³ÝóÇÝ, ã¿° Û³Ûï. ³ÛÉ ÙÇ³ÛÝ ³Ûë-
ù³Ý ï»Õ»ÏáõÃÇõÝ ·áÛª Ã¿ ßÇÝáõ³Íù ³Ûëñ ¶ Ü»ñë¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
á°ã ï¨»óÇÝ ÁÝ¹ »ñÏ³ñ:
²ÛÅÙ»³Ý ß¿Ýù Ù»Ý³ëï³ÝÇëª »Ã¿ »ñÏáõó »Ï»Õ»ó»³óÝ ¨ »Ã¿
å³ñëåÇÝ ¨ ë»Ý»Ï³óÝ »Ý ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïÇ
áõñáõÙÝ î÷ËÇë»óõáÛª áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Û³ÙÇ 1695. áñáÛ ³Ñ³ ³ñÓ³-
Ý³·Çñ Ù³Ñáõ³Ý ÷áñ³·ñ»³É Ç íÇÙÇ ÛáñÙÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ áñ Ç í»ñ³Û

ìÇñ³åÇÝ Ù»ÍÇ Ç ÑÇõëÇëáÛ Ýáñ³ ³ñï³ùáõëï, Áëï ³ÛëÙ ûñÇÝ³ÏÇ.
§Æ ï³å³ÝÇ ³ëï ³Ù÷á÷Ç
Ø³ñÙÇÝ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïÇ,
àñ ¿ñ í³ñáõù ³é³ùÇÝÇ,
Î»Ýûù Ù³ùáõñ, μ³ñáõù μ³ñÇ,
Ø»Í³Ñ³õ³ï, ù³ç ¨ ³ñÇ,
ÊáÝ³ñÑ³ÙÇï, Ñ»½³Ñá·Ç,
²½Ýáõ³ïáÑÙ Û³½·¿ ìñ³óÇ,
êÝ»³É Ç ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ,
ÞÇÝáÕ, ÑÇÙÝáÕ ëñμá áõËïÇë,
ºõ Ýáñá·áÕ ëñμáÛ í³ÝÇóë,
ºÏ»Õ»ó»³óë ¨ å³ñëåÇ,
Î»Ý¹³Ý³Ã³Õ ·»ñ»½Ù³ÝÇë,
Èáõë³õáñãÇÝ Ù»ñáÛ ³½·Çë,
Ոñ í×³ñ»³ó ½Ï»³Ýë ³ßË³ñÑÇë,
ì»ñ³÷áË»³É Ç Û»ñÏÝ³ÛÇÝëª
Æ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ãáõ³Ï³ÝÇÝ
èÖÊ »õ ¸ (1695) ³ÙÇÝ,
àñ ½ûñ¿ÝÇ ÏÇõñ³Ï¿ÇÝ,
ö»ïñí³ñÇ Ä »ñáñ¹ÇÝ,
àñù í³Û»É¿ù Û³ñ¹ÇõÝë ëáñÇÝ,
¼ë³ ÛÇß»ëçÇù ³é Ç μ³ñÇÝ,
Æ Å³Ù ëñμáÛ å³ï³ñ³·ÇÝ,
Ú³ÕûÃë ¨ յ»ñ·ë ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ¦:
²é áñÙáí »Ï»Õ»óõáÛë Ç Ý»ñùáÛ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý Û³ñ-
ï³ùÇÝ Ïáõë¿ ³õ³Ý¹»Ý Í»ñáõÝÇù Ã¿ª ¿ñ ·»ñ»½Ù³Ý ëáÛÝ ÛÇß»³É
¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïÇ, áñáÛ ¨ í¿Ù ï³å³ÝÇÝ Çμñ ù³é³ëáõÝ ³Ùûù
Û³é³ç ·ï³Ý¿ñ Ç í»ñ³Û, ³ÛÉ Û³ÝμÝ³Ï ÉÇÝ»ÉÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ç ÙÇ³-
μ³ÝÇóª ³ÛÉ³½·Çù ·»ÕçÝ μ»Ï»³É ¨ ³ÝÑ»ï³óáõó»³É »Ý:
êáÛÝ ³Ûë ÛÇß»³É »Ï»Õ»óÇ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ûñáó³Ó¨, ÷áù-
ñ³¹Çñ ¨ ³ÝëÇõÝ ¨ ¿ ÏÇó ÛáñÙÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ å³ñëåÇ. áõÝÇ ³ñÓ³Ý
ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³Ý ïáõáÕÇ ½³ñ¹ÇõÝë ßÇÝáõÃ»³Ý ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ç í»ñ ù³Ý ½Ï³Ù³ñ ÙÇ³Ï ¹ñ³ÝÝª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇÝ èÖԺ [1661] ¨... Û³õáõñë Ú³Ïáμ Ñ³Ûñ³å»ïÇÝ, Ç Û³-
é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ï¿ñ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ïÇÝ Ýáñá·»óÇÝ ½ëáõñμ
»Ï»Õ»óÇùë Ëû×³Û Þ³ÙûÝÝ ²·áõÉ»óÇ ¨ Ëû×³Û ²õÃ³Ý¹ÇÉÝ ÂÇýÉÇ-
½»óÇ, ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë ²ëïáõ³Í¦:
ìÇñ³åÝ Ù»Í ³ÝÏ³ÝÇ áõÕÕ³ÏÇ Ç Ý»ñùáÛ μ»ÙÇ ë»Õ³ÝáÛ »Ï»Õ»ó-

õáÛë ¨ Ùáõï Ýáñ³ ¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ³ëïÇ×³Ýûù μ»ÙÇÝª ³Ùñ³ó»³É
÷áùñ ¹ñ³Ùμ, ÁÝ¹ áñ Ùï»³É Çç³Ý»Ý Ç ìÇñ³åÝª ÛáñáõÙ ·áÛ ï»ÕÇ
å³ï³ñ³·»ÉáÛ ¨ Ï³Ý·Ý»³É Ç å³ïáõÑ³ÝÇ ³Ý¹ ³ñ¨»É»³Ý í¿Ùù³ñ.
Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ³Ûëñ ÷áùñÇÏ ë»Õ³ÝáÛ ·ñÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÚÇß»³É ÉÇóÇÝ ³é³çÇ øñÇëïáëÇ Ëû×³Û êÇÙáÝ ¨ Çõñ ´ ³Ùáõ-
ëÇÝ ¶áõÉáõÙ–Ê³ÃáõÝÇÝ Çõñ ÝÝç»ó»³ÉùÝ, áñù Ýáñá·»óÇÝ ëáõñμ
ìÇñ³åë. ÃõÇÝ èÖÄ (1661)¦:
¸ÝÇ ³ëï¿Ý Ç Ù¿ç ìÇñ³åÇë ³ÛëáñÇÏ áñÓ³ù³ñ ÷³ÛÉáõÝ í¿Ù
ÙÇ Ç ·áÛÝ ÙáõÃÝ ¹»ÕÝ³ßáñÃ, ÛáñáÛ í»ñ³Û Ù³ßáõ³Íù, ï»ÕÇù Çμñ¨
»ñÏáõó ÍÝ·³ó, ½áñ ³õ³Ý¹áõÃ»³Ùμ Ñ³ëï³ï»Ý ·áñÍ»³É ³ÛÝå¿ë Ç
Û³×³Ë ÍÝñ³¹ñáõÃ»Ý¿ ëáõñμ ÑûñÝ Ù»ñáÛ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Û»ñ»ùï³-
ë³Ý³Ù»³Û Å³Ù³Ý³ÏëÝ:
Æ Ù¿ç ï³×³ñÇë Ç ÅáÕáíñ¹³ÝáóÇ Û³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý ¿
·»ïÝ³÷áñ ï»ÕÇ ÇÝã. ½áñÙ¿ ³õ³Ý¹»Ý ÉÇÝ»É ï»ÕÇ ÝßË³ñ³ó Ù»-
ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û ´³ñÓñμ»ñ¹»óõáÛ ¨ Ü»ñë¿ëÇ áõñáõÙÝ »åÇëÏáåáëÇ
Ç ë³ÑÙ³Ý³óÝ î³ñûÝáÛ, ½áñë Û³é³ç μ»ñ¿ í»ñáÛÇß»³É ¸³õÇÃ í³ñ-
¹³å»ï ³é³çÝáñ¹ í³Ý³óë Ç ßñç³μ»ñ³Ï³Ý ÃáõÕÃë Çõñ, áñ ·ï³ÝÇ
ûñÇÝ³Ï»³É Ç Ó»é³·Çñ Ú³ÛëÙ³õáõñë ÇÝã. ÛáñáõÙ ËûëÇ ¨ ½ÝßË³ñ³ó
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇª áñå¿ë Ã¿ Çó¿ Ç Êáñ ìÇñ³åÇ ³ëï,
áñ Ñ³Ï³é³ÏÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ å³ñ½ ÇÙ³óáõÃ»³Ý ·ñáõ³Íáó å³ïÙáõ-
Ã»³Ýó ³½·Çëª ½áñÙ¿ (335), áñå¿ë í³ëÝ Èáõë³õáñãÇ, ÝáÛÝå¿ë ¨
í³ëÝ í»ñáÛÇß»³É »ñÏáõó ³ÝÓ³ÝóÝ. ³ÛÉ ëïáõ·áõÃ»³Ùμ ³õ³Ý¹»Ý
å³ïÙÇãù ÉÇÝ»É Û³ÛëÙ ï»Õõáç ÝßË³ñ³ó ¶ Ü»ñë¿ëÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª
Áëï å³ïÙ»ÉáÛ â³Ùã»³Ý Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿ÉÇ (Ñ³ïáñ ´, »ñ»ë 360):
ÆëÏ ÙÇõë »Ï»Õ»óÇÝª áõñ Ï³ï³ñÇ ëáíáñ³Ï³Ý Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝ,
¿ Ï³éáõó»³É Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç ù³é³ÏáõëÇ å³ñëåÇÝª ÝáÛÝå¿ë Ç
Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó. ¨ Ù»Í ¿ ¹ñáõÃ»³Ùμ ù³Ý ½³ÛÝ áñ Ç í»ñ³Û ìÇ-
ñ³åÇÝ ¨ áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ (½³Ý·³Ï³ïáõÝ) ¨ ·³õÇÃ í³Û»Éáõã, ½ÙÇ
ë»Õ³Ý, ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ Û³ñ¨ÙïÇó:
ø³é³ÏáõëÇ å³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÑÇõë»³É ¿ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³-
ñ³Ýó ¨ Ç ÏñáÛ ¨ ¿ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñ. ¨ áõÝÇ Ñ³ëï³ïáõÝ
μñ·áõÝë, ½ÙÇ ¹áõéÝ Ù»Í ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë. ³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³ñÏ³õáñ»³É ß¿Ýù
Ù»Ý³ëï³ÝÇë »Ý Ç Ù¿ç å³ñëåÇÝª ¿ ½Ç Ï³Ù³ñ³Û³ñÏ ¨ ¿ ½Ç ÷³Ûï³-
Í³Íù:
²ñï³ùáÛ å³ñëåÇÝ Û³ñ¨Ùáõïë Ýáñ³ Ç É³Ýçë ³ñ¨»É³ÏáÕÙ³Ý
μÉñáÛÝ »Ý ù³ÝÇ Ù»Í ³å³é³Å í¿Ùù ÏÇó ÛÇñ»³ñë, Ç í»ñ³Û ÙÇáÛÝ
»Ý Ýß³Ýù »ñÏáõó ù³é³Ã¨ Ë³ãÇó ¹ñáßÙ»³Éù Ç í¿Ù ³Ý¹ñ ÑÝ·áÛÝ
Ó¨³óáõÃ»³Ùμ. ¨ ³õ³Ý¹»Ý áÙ³Ýù ÉÇÝ»É ³ÛÝÙ úÃ»³ó Ë³ã. ½áñ

´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë ¨ Úáõ¹³ Â³¹¿áë Ç Ñ³Ý¹ÇåáõÙÝ ÙÇÙ»³Ýó Ç μÉñÇÝ
²ñï³ß³ïáõ ¨ ÛûÃ»ÉÝ ³Ý¹¿Ý ½ÙÇ ·Çß»ñ ³é íÇÙ³õÝª ¹ñáßÙ»óÇÝ
½³ÛÝ ¨ ³Ýáõ³Ý»óÇÝ úÃ»³ó Ë³ã: ²ÛÉ å³ïÙáõÃÇõÝÝ ¹Ý¿ ½³ÛÝ
μÉáõñ ²ñï³ßáõ Ï³Ù ²ñï³ß³ïáõ Ù»ñÓ Ç Û²Õμ³Ï, áñ Ï³ñÇ μ³-
ó³Ï³Û ¿ Û³ñ¨»Éë Ñ³ñ³õáÛ Û²ñï³ß³ï ù³Õ³ù¿ ³ëïÇ. Ý³ Ç ë³Ñ-
Ù³ÝÇÝ ä³ñëÏ³Ñ³Ûáó ¨ ë³ Ç ¹³ßïÇÝ ¸áõÇÝ ù³Õ³ùÇ Û²ñ³ñ³ï.
Ã¿å¿ï ¨ ëÙ³ ÉÇÝ»É ³ÛÝ á°ã »ñ¨Ç ³ÛÝù³Ý ï³ñ³դ¿åª Û³Õ³·ë ÑÇÝ
Ó¨³óáõÃ»³Ý Ýß³Ý³óÝ, ÏáãÙ³Ý μÉñáÛÝ, ³Ýáõ³Ý ²ñï³ß³ïáõ ¨
Û³ñÙ³ñ ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃ»³Ý ÝáóÇÝ ³éաù»ÉáóÝ:
572. ²é³çÝáñ¹ù Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÛÇß³ï³Ï»³Éù Ç ·Çñë. ²ÝïûÝ
»åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1441, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ÁÝïñáõÃ»³Ý ÎÇñ³ÏáëÇ
ìÇñ³å»óõáÛ Ç Ýáñá·áõÃ»³Ý ³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ: Ø³Ýáõ¿É »åÇëÏá-
åáë Û³ÙÇ 1603, áñ ÁÝ¹ ¸³õÃ³Û Ï³ÃáõÕÇáëÇ ÙÝ³ó Ç Ð³Û³ëï³Ý:
ºõ ¸³õÇÃ í³ñ¹³å»ï î÷ËÇë»óÇ í»ñçÇÝ Ýáñá·áÕ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨
»Ï»Õ»ó»³óÝª Û³ÙÇ Çμñ 1661: ²ÛÅÙ»³Ý Ý»ñÏ³Û í³Ý³Ñ³Ûñ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇëª ¶³Éáõëï í³ñ¹³å»ï ¸³ñáõÝ»óÇ Ç Îá·áíÇï ·³õ³é¿:
ØºÜ²êî²Ü ²ÚðÆì²Ü²ò Î²Ø êàôð´ ¶ºÔ²ð¸²Ú
573. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Ç ëïáñáïë ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ É»ñÇÝ

¶»Õ³Ù³Û, Ñ»éÇ Ç ·ÇõÕ³ù³Õ³ù¿Ý ¶³éÝõáÛ ÁÝ¹ Û³ñ¨»Éë ÑÇõëÇ-
ëáÛ Çμñ¨ Å³Ù ¨ Ï¿ëª Ç ëÏëáõ³Íë ³Ý¹ ÓáñáÛÝ ¶³éÝõáÛª å³ï»³É
Û³ñ¨»ÉÇó, Û³ñ¨ÙïÇó ¨ Ç ÑÇõëÇëáÛ μ³ñÓñ É»ñ³Ùμù. ¨ Ï³ñÇ Ù»ñÓ
³Ýó³Ý¿ Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ ·»ï³ÏÝ Ï³ñÏ³ã³ë³Ñ ÁÝÃ³óÇõù զ³-
éÁÝÃ³÷ ½·ÉËáíù Ù»Í³Ù»Í íÇÙ³ó ¨ ù³ñ³Ýó: ºñμ»ÙÝ ¼ ÚáíÑ³Ý-
Ý¿ë Ï³ÃáõÕÇÏáë ËáÛë ïáõ»³É Ç μéÝáõÃ»Ý¿ Üëñ³ áëïÇÏ³ÝÇ Ñ³-
·³ñ³óõáÛª ·³Û Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý. ¨ ³ëï ¨ë ãÏ³ñ³ó»³É áõÝ»É ÅáÛÅª
³Ýó³Ý¿ Ç ê¨³Ý ÏÕ½Ç. ½³Ûë ÷³Ëëï»Ý¿ ÇõñÙ¿ ëïáñ³·ñ¿ Ý³ ÇÝùÝ
Û³Ûë ûñÇÝ³Ï. §²Ûëå¿ë ³å³ »É»³É Ç í³Ý³ó ³ÝïÇ ²ÛñÇóª Ç Ï³óñ-
¹Çó ëñμáÛÝ ê³Ñ³Ï³Û, áñ Ç ÍáñÍáñë É»ñÇÝÝ ¶»Õ³Û Ç Óáñ³ÏÇ ÙÇáç,
¹¿å áõÕÇÕ ·Ý³ó³ù ¨ »É³ù Ç í»ñÇÝ í³Ýëª áõñ Ï³Û³ÝùÝ ³Ý³ëÝáóÝ
¿ÇÝ. ¨ ³ÝïÇ ãáõ»³É ·Ý³ó³ù Ç ÙÇ³ÝÓÝ³ó»Éáó Ïáõë³ÏñûÝÇó ÙÇ³Û-
Ý³ñ³Ýë, áñ Ç ê¨³Ý ÏÕ½õáç¦:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý, áñå¿ë ¨ íÏ³Û»Ý å³ïÙÇãù, ¿ ÙÇ Ç ÑÝ³·áÛÝ
í³Ýáñ¿Çó Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑÇ, áõñ áñå¿ë ¨ Ç í»ñ ³Ý¹ñ Áëï
·ñáõ³ÍáóÝ »Ï³ó Ç Å³Ù³Ý³Ïë ÇÝã ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ïÝ Æë³Ñ³Ï
ä³ñÃ¨: ´³Ûó ã»ñ¨ÇÝ ÝßÙ³ñ³Ýù ÇÝã ÑÇÝ ßÇÝáõ³Íáó. ÑÇÙÝ³¹ñáõ-

ÃÇõÝ ¨ ÇÝã ÇÝã ï»ÕÇù ßñç³å³ï å³ñëåÇÝ ¨»Ã ÝÏ³ïÇÝ É»³É Ç
ÑÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ: Ò¨³Ï»ñåáõÃÇõÝ å³ñëåÇÝ ù³é³ÏáõëÇ, ³ÛÉ
³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÝ ÷áùñ ÇÝã ëñ³ó»³É ÏÇó ¿ Ù»ÍÇ ë»å³ó»³É íÇ-
ÙÇª áñ μ³ß³ó»³É μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ Ñ³ÛÇ Ç Ù¿ç ³Ý¹ñ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ.
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ Ýáñ³ ¿ Ç í»ñ³Û μ³ñÓñ íÇÙáõï ³é³å³ñÇ, ÇëÏ
ÙÇõëùÝ Ç ËáÝ³ñÑ. »ñÏáõ ¹ñáõÝù »Ý å³ñëåÇÝª Ù»ÍÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý
ÏáÕÙÝ Ù»ñÓ Ç ë»å³ó»³É í¿ÙÝ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ, ÇëÏ ÷áùñÝ ÁÝ¹ ³ñ¨»-
É³ÏáÕÙÝª áñ Ñ³Ý¿ Ç ·»ï³ÏÝ:
²é³çÇÝ ï³×³ñÝ, áõñ ÉÇÝÇ ëáíáñ³μ³ñ Å³Ù»ñ·áõÃÇõÝ, ¿
ÏñÏÇÝª μáÉáñáíÇÝ ßÇÝ»³É Ç Ïáփ³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. Ý»ñëÇ ï³×³ñÝ ¿
³é³Ýó ë»³Ý μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ բ³ñÓñáõÃ»³Ùμ ¨ áõÝÇ Ç ÙÇç³í³Ûñ
ï³Ý»³óÝ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ ëñ³Í³Ûñ. »ñÏáõ ³õ³Ý¹³ïáõÝù »Ý Ç ÝÙ³
Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ëñμ³½³Ý ë»Õ³ÝáÛÝ Ñ³Ý¹»ñÓ í»ñÝ³ï³Ùμùª ÁÝ¹
áñë Ùï³Ý»Ý Ç μ»Ù¿ ë»Õ³ÝáÛÝ. Ñ³Ý¹¿å ³ÛëáóÇÏ ³õ³Ý¹³ï³Ýó Û³-
ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ Ç Ù¿ç ï³×³ñÇëª Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý
»Ý »ñÏáõ ÷áùñ Ù³ïñáõÝù Ñ³Ý¹»ñÓ ëÇõÝ³½³ñ¹ í»ñÝ³Û³ñÏûù,
Ûáñë áñå¿ë »ñ¨Ç ³ÕûÃ¿ÇÝ ÇßË³ÝáõÑÇù Ï³Ù ÇßË³Ý³½áõÝù Ð³-
Û³ëï³ÝÇ, áõñ »É³Ý»Ý ÁÝ¹ áñÙÝ ÑÇõë»³É ë³Ý¹Õáíù ù³ñ»³Û. Áëï
³ÛëÙ ï»ë³ÝÇ ¨ ÛÇÝã ÇÝã Ù»Ý³ëï³Ýëª áñå¿ë Û»Ï»Õ»óÇÝ Ð³éÇ×áÛ
í³Ý³ó. áõÝÇ ¨ ½»ñÏáõë ¹ñáõÝë ÙÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó ¨ ÙÇõëÝ Ç Ñաñ³õáÛ:
¸ñëÇÝ ï³×³ñª ³ÛÝ ¿ ·³õÇÃ Ýáñ³ ÏÇó ³ÛÝÙ Ç ÙÇ³ëÇÝ Ï³éáõ-
ó»³Éª Ù»Í³¹Çñ ù³Ý ½³ÛÝ ¨ ¿ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ÙÇ³Ñ³ïáñ ë»³Ýó.
ÙÇçáó ãáñÇó Ï³Ù³ñ³óÝ Ó·»Éáó Ç í»ñ³Û ë»³Ýó Ñ³õ³ù ·áñÍ»³Éª ¿
μáÉáñáíÇÝ ù³Ý¹³Ï ÁÝïÇñ ÙÇÝã¨ ó·³·³Ã ÏÇë³μáÉáñ³Ï ·Ùμ»ÃÇÝª
áõñ ¿ μáÉáñ³Ï³Ó¨ Éáõë³Ùáõï Ù»Í. áõÝÇ ë³ ½ÙÇ ¹áõéÝ ÁÝ¹ ³ñ¨-
Ùáõïë. Ç Ù¿ç ·³õÃÇ ³ëï Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ¹ñ³Ý Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÇ
Ï³Ý·Ý»³É Ï³Ý ÁÝ¹ áñÙÝ Ç í»ñ å³ïáõ³Ý¹³Ý³õ ´ ÁÝïÇñ ÷áñ³Íáõ
Ù»Í³Ù»Í Ë³ãù³ñÇÝù: ÞÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë »Õ»³É ¿ Û³ÙÇ 1214,
áñáÛ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñÇ ³ñ¨Ù-
ï»³Ý ¹ñ³Ý Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÇ ³ñï³ùáõëï Ç Ù¿ç ·³õÃÇÝª Û³Ûë ûñÇ-
Ý³Ï.
§Æ Å³Ù³Ý³Ïë Ã³·³õáñ³½ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ ¨ Æõ³Ý¿Ç ÝáñÇÝ
Ñ³ñ³½³ïÇ ¨ áñ¹õáó ÝáóÇÝ Þ³Ñ³Ýß³ÑÇÝ ¨ ²õ³·ÇÝ ¨ Û³é³çÝáñ-
¹áõÃ»³Ý ´³ñëÕÇ ÙÇ³ÛÝ³õáñÇ ¨ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ »Õμ³ñóë ßÇÝ»-
ó³õ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë Ù»Í³÷³é. àÎ¶ (1214)¦:
ÐÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ·³õÃÇ ï³×³ñÇë ¿ μáÉáñáíÇÝ ÙÇ³å³Õ³Õ
í¿Ù ÙÇ ï³ß³Íáõ. ù³Ý½Ç Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Çëå³é ÏÇó »Ï»Õ»óõáÛë
»ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ùμ ÁÝ¹ ³ñ¨»Éë ¨ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë Ç ÙÇçáóë å³ñëåÇÝ

¨ »Ï»Õ»óõáÛÝ ¿ í¿Ù ³Ñ³·ÇÝ ¨ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ ÏñÏÇÝ ù³Ý ½»Ï»-
Õ»óÇÝ. ¨ ï»ë³Ï Ýáñ³ ÝÙ³Ý ï»ë³ÏÇ »ñÏ³Ý³ù³ñÇ. ³Ûë í¿Ù Áëï
³ñï³ùÇÝ ï»ëáõÃ»³ÝÝ ³ÝÑ³ñÃ Çμñ¨ íÇÙ»³Û μÉñ³Ï ÇÝã μÝ³Ï³Ý
¨ ¿ ÇëÏ, ³ÛÉ Ù¿ç Ýáñ³ ¹³ï³ñÏ ·ñ»³ Ã¿ μáÉáñáíÇÝ, ½Ç »Ý Ç ÝÙ³
ãáñù ï³×³ñù. ¶ Ç Ý»ñùáÛª Ñ³õ³ë³ñ ÙÇõë ëïáñ³·ñ»³É »Ï»Õ»óõáÛÝ
¨ ¸–ñ¹Ý Ù»Í Ç í»ñ³Û ³ÛÝó »ñÇóÝ: ²é³çÇÝ Û»ñÇó ³ÝïÇ ÷áñ»³É ¿
³ñ¹»³Ùμ äéûß ÇßË³ÝÇÝ ì³ë³Ï»³Ý ¨ ¹áõéÝ Ýáñ³ ÁÝ¹ Ù¿ç í»ñá-
ÛÇß»³É ·³õÃÇ ï³×³ñÇÝª ÁÝ¹ áñ ëÏë»³É ¿ ÷áñáõ³ÍÝ. ¨ áõÝÇ Éáõ-
ë³Ùáõïë ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Ç μ³ñÓ³Ýó. Ù»ÍáõÃÇõÝ ÷áñ³ÍáÛ ï³×³ñÇë ¿
Çμñ¨ ù³é³ëáõÝ ù³é³ÏáõëÇ ·³½ åաñëÇó. ¨ áõÝÇ μ»Ù ¨ ë»Õ³Ý
¨ ËáñÑñ¹³Ýáó Ç ÙÇ¨ÝáÛÝ íÇÙ¿ ³Ýμ³Å³Ý: Æ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ç Ù¿ç
ï³×³ñÇë ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ Ýáñ³ª Çμñ¨ »ñÏáõ ·³½ É³ÛÝáõÃ»³Ùμ
¿ ÷ոñ³Íáõ ¹³ï³ñÏ ï»ÕÇ ÇÝã Ç Û³ï³ÏÇ ï³×³ñÇÝ: Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ
¹³ë¿ ÏÕ»ñó »É³Ý¿ ë¨áñ³Ï çáõñ ³Ý³ËáñÅ Û³ñμáõÙÝª áñ ³Ýó»³É
ÁÝ¹ Û³ï³Ï³õ »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ·³õÃÇÝ »ñÃ³Û ³ÝÏ³ÝÇ Ç ·»ï³ÏÝ.
ÛáñÙÝ ÑÇõëÇëáÛ ù³Ý¹³Ï»³É Ï³Ý ´ ³éÇõÍù ¹¿Ù ³é ¹¿Ù ßÕÃ³Û³-
Ï³å. ÝáÛÝå¿ë ք³Ý¹³Ï»³É ¨ ³ñÍÇõ ÙÇ Ç í»ñáÛ ë³õ³éÝ»³Éª áõÝ»-
Éáí Ù³·Éûù ¨ Ïïó³õ ½ÃÇÏ³Ýó ÙÇáÛ Û³éÇõÍáõó ³ÝïÇ. ³ÛÉ Ã¿ ½Ç°Ýã
·áõß³Ï¿ª ãÇ°ù ÇÝã Í³ÝûÃáõÃÇõÝ: ÚÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý
÷áñ³Íáõ ï³×³ñÇë Û³ÝáõÝ ÛÇß»³É ÇßË³ÝÇÝ ·ï³ÝÇ ÛáñÙÝ Ñ³ñ³-
õáÛ Ç Ý»ñùáõëï Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ï¿ñáõÃ»³Ý μ³ñ»å³ßï ³ëïáõ³Í³ë¿ñ Ã³·³¹ñÇÝ ìñ³ó
²õ³·ÇÝ ¨ Þ³ÑÝß³ÑÇ ¨ áñ¹õáÛ Ýáñ³ ¼³ù³ñÇ³Ç »ë äéûß áñ¹Ç
ì³ë³Ï³ Û³½·¿Ý Ê³Õμ³Ï³ ·³ÝÓ³·ÇÝ ³ñ³ñÇ Ç ï»ñ³Ýó ³ßË³ñ-
ÑÇë ½Ù»Í³Ñéã³ÏÝ ²ÛñÇí³Ýë É»ñ³Ùμ ¨ ¹³ßï³õ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ Ï³½-
ÙáõÃ»³Ùμª áñ Ï³Ûñ Ç ëÙ³. ÷áñ»óÇ Ç íÇÙ¿ ïáõÝ ²ëïáõÍáÛ ÛÇß³-
ï³Ï ÇÝÓ ¨ áñ¹»³ó ÇÙáó ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙá ÊáõÃÉáõ–Ê³ÃáõÝÇÝ¦.
ÏÇó ³ÛëÙ ³ÛÉ ï»ë³Ï ·ñáí. §ÆÙáíùÝ ½³Ù¿Ý ïíÇ Ç ¹áõéÝ ëáõñμ
¶»Õ³ñ¹ÇÝ í³ËÙ¦:
ÎÇó ³ÛëÙ ï³×³ñÇ Û³ñ¨»ÉÇó »Ý ¨ »ñÏáõ ÷áùñ ï³×³ñù ÝÙ³-
Ý³å¿ë ÷áñ»³Éù Ç ÝáÛÝ íÇÙÇ ·»Õ»óÏ³Ó¨ ¨ í³Û»Éã³½³ñ¹. ¨ Ñ³Ý-
·áÛÝ í»ñÝáÛÝ μ»ÙùÝ, ³ëïÇ×³ÝùÝ, ë»Õ³ÝùÝ ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ,
Éáõë³ÙáõïùÝ ¨ ³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñ å³ñ³·³ÛùÝ μáí³Ý¹³Ï »Ý Ç ÙÇ¨-
ÝáÛÝ ÙÇ³å³Õ³Õ íÇÙ¿ μáÉáñáíÇÝ. ¹ñáõÝù ³ÛëáóÇÏ ï³×³ñ³óë »Ý
Û³é³çÇÝ ¹³ëÇ ³Ý¹ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý Ç Ù¿ç ÑÇõë³Íáõ ·³õÃÇ ï³-
×³ñÇÝ Ñ³Ý¹¿å ë»³ÝÝ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ¨ ãáõÝÇÝ ½³ñÓ³Ý³·Çñ
ßÇÝáõÃ»³ÝÝ. áõëïÇ Ã¿ Ûáñáó ³ßË³ï³ëÇñ»³Éù ¨ ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³-
ÏÇª ã¿° Û³Ûï: ºõ ·áõó¿ ³Ûë »ñÏáõ ï³×³ñù É»³É Çó»Ý Ç í³Õáõó ³Ý-
ïÇ ¨ Û³ÝáõÝ ëáó³ ÇëÏ ³Ýáõ³Ý»³É Çó¿ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ²ÛñÇí³Ýù.
ù³Ý½Ç Ç å³ñëåÇ ³ëï Ù»Ý³ëï³ÝÇë ãÇ°ù ³ÛÉ ³ÛÝåÇëÇ ß¿Ýù μÝ³-
Ï³Ý Ï³Ù ³ñÑ»ëï³Ï³Ýª Ûáñ ³ÝáõÝ ³Ýáõ³Ý»³É Çó¿ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý.
Ã¿¨ Ç μ³ó³Ï³Ûë, Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç Ñ³ñ³õáÛ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ³Ý¹ Û³ñ¨»-
É»³Ý »½»ñë ·»ï³ÏÇÝ ·ï³ÝÇÝ ÇÝã ÇÝã μÝ³Ï³Ý ¨ ³ñÑ»ëï³Ï³Ý
³Ûñù (Ù³Õ³ñ³Û):
Չáññáñ¹ ï³×³ñÝ Ç ÝáÛÝ íÇÙÇ Ù»Í ù³Ý ½»ñÇëÝ ¨ Ç í»ñ³Û ï³-
Ý»³ó Ýáó³ª ÝÙ³Ý³å¿ë ÷áñ³Íáõ. ¹áõéÝ Ýáñ³ ³ñï³ùáÛ Û³ÝÏ»³Ý
³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ Ù»ÍÇ íÇÙÇÝ. ÁÝ¹ áñ Ùï»³É ¨ Û³é³ç³ó»³É
Çμñ¨ ù³ÛÉë ÑÇÝ· Ùï³Ý¿ Ç ï³×³ñÝ: öáñ³Íáõ ß¿Ýù Ýáñ³ μáí³Ý-
¹³Ï¿ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýóª Ý»ñùÝ³Ë³ñëËûù ¨ í»ñÝ³Ë³ñëËûù
Ï³Ù³ñ³½³ñ¹ ÛûñÇÝ»³É μáÉáñáíÇÝ. Ç ÙÇçáóë ãáñÇó ë»³ÝóÝª áõñ
Ï³Ù³ñù Ýáó³ ÙÇ³Ý³Ý, ÷áñ»³É ¿ ëñ³Í³Ûñ Çμñ¨ Ù¿ç Ï³Ù ³é³ë-
ï³Õ ·Ùμ»ÃÇ Ñ³Ý·áÛÝ ³ÛÉáó Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çó ï³×³ñ³ó ¨ áõÝÇ Éáõ-
ë³Ùáõïë. Ó¨ Ýáñ³ Ï³ï³ñ»³É ù³é³ÏáõëÇª ³ÛÉ ãáõÝÇ μ»Ù, ë»Õ³Ý
¨ ½³ÛÉ Ñ³ñÏ³õáñë »Ï»Õ»óõáÛ, ½Ç Û³ï³ÏÝ Û³Ù»Ý³ÛÝ ÏáÕÙ³Ýë áõÝÇ
½ÙÇ¨ÝáÛÝ Ñ³õ³ë³ñáõÃÇõÝ:
öáñ»É »ï ½³Ûë ·áñÍ Ù»Íª áñ¹ÇÝ äéûß ÇßË³ÝÇ ÛÇß³ï³Ï»ÉáÛÝ
Ç í»ñ ³Ý¹ñ ä³å³ք ³ÝáõÝª ÛÇß³ï³Ï ÇÝù»³Ý ¨ ³ÙáõëÝáÛÝ ÇõñáÛ
èáõ½áõù³Ý³Û, áñáó ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³Ý ³ñÓ³Ý ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û
ßñç³Ý³ÏÇ í»ñÇÝ Ë³ñëËÇ ë»³ÝÝ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§²õ·Ý³Ï³ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ »ë... ä³å³ùë, áñ¹Ç äéáß³Û ¨
³ÙáõëÇÝ ÇÙ Àéáõ½áõù³Ý ÷áñ»ó³ù ½Å³Ù³ïáõÝë ÛÇÝùÝ³÷áñ íÇÙ¿
ÛÇß³ï³Ï Ñá·áó Ù»ñáó ¨ ½³õ³Ï Ù»½ ³ÝÙ³Ñ Ç Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó Ù»-
ñáó. ¨ »Õ¨ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ ¶ñÇ·áñÇ. ÃáõÇÝ âÈ¾ (1288)¦:
Æ í»ñ³Û ³Û¹ñ íÇÙ³÷áñ Ù»ÍÇ ßÇÝáõ³ÍáÛÝ Ç Ñ³ñ³õáÛ »Ý ¨ ³ÛÉ
÷áùñ Ù³ïñáõÝù ÷áñ»³Éù Ç ÝáÛÝ íÇÙÇ Û³Õ³·ë ³é³ÝÓÇÝ å³ï³-
ñ³·»ÉáÛ. ÝáÛÝûñÇÝ³Ï ÷áñ³ÍáÛù ¨ Û³ñ¨»ÉÇóª Ñ³Ý¹¿å ³ñ¨»É»³Ý
¹ñ³Ý å³ñëåÇÝ Ç ÝáÛÝ Ù»ÍÇ íÇÙÇÝ:
Ú³ñ¨Ùáõïë ³ÛëáóÇÏ »Ï»Õ»ó»³ó ³ñï³ùáõëï ÏÇó ÁÝ¹ å³-
ñÇëåÝ Ç ·ñÏÇ ³Ý¹ Ù»ÍÇ ë»å³ó»³É íÇÙÇÝ μ³ß³ó»ÉáÛÝ Ç í»ñ³Û
Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ¿ áëï ÇÝã íÇÙÇ Ç ÑÇÙ³Ý Ýáñ³ ³Ýμ³Å³Ý Ç ÝÙ³Ý¿.
³Ûë íÇÙ»³Û áëï ¿ μáÉáñáíÇÝ ÷áñ³Íáõ μ³Å³Ý»³É Ç ÏñÏÇÝ Û³ñÏëª
Ý»ñùÇÝ ¨ í»ñÇÝ. ¨ ¹³ñÓ»³É μ³Å³Ý»³É ³ÛÝù Ç ÷áùñ Ù³ïñáõÝëª
Ûáñë »Ý í¿Ùù³ñÇÝù, ë»Õ³Ýù ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ËáñÑñ¹³Ýáóùª
ï»ÕÇù å³ï³ñ³·»ÉáÛ ÏñûÝ³õáñ³ó Û³é³ÝÓÝáõÃ»³Ý. Ù»ÍáõÃÇõÝ
Çõñ³ù³ÝãÇõñ ³ÛëáóÇÏ Ù³ïñ³Ýó Ñ³½Çõ å³ñáõÝ³Ï¿ ½å³ï³ñ³-
·ÇãÝ ¨ ½³ÛÉ ãáñë ³ÝÓÇÝë. Ç í»ñÝ³Û³ñÏÇ ³Ý¹ Ç Ý»ñùáõëï ÛáñÙÝ

Ñ³ñ³õáÛ ·ï³ÝÇ Ãáõ³Ï³Ýª ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ ÃáõÇë âº (1256) Ýáñá·»ó³õ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë¦:
ê»Ý»³Ïù Ï³Ù μÝ³Ï³ñ³Ýù ÙÇ³μ³Ý ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ »Ý ³é
Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨»É»³Ý å³ñëå³õÝ. μÝ³Ï³ñ³ÝÝ í³Ý³Ñûñ Ï³Ù
³é³çÝáñ¹Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¿ Ñ³Ý¹¿å հարաւային ¹ñ³Ý ÑÇõë³Íáõ
ÙÇçÇÝ ï³×³ñÇ ¨ ¿ ÏñÏÝ³Û³ñÏ. »Ã¿ ³ÛëáùÇÏ ¨ »Ã¿ ³ÛÉ ë»Ý»³Ïù
»Ý μáÉáñáíÇÝ Ç ï³ß³ÍáÛ ¨ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ Ç ÏñáÛª Ñ³ëï³ï
ßÇÝáõ³Íáíù:
Â¿å¿ï Ï³ñÇ Ù»ñÓ ¿ ·»ï³ÏÝ, ³ÛÉ Ñá·³ó»³É »Ý ³é³çÇÝùÝ
¨ μ»ñ»³É çáõñ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÝª ÁÝ¹ »ñÏñ³õ Ï³õ³Ï»ñï ËáÕáí³-
Ï³õ Ç ÑÇõëÇëáÛ ÏáÕÙ³Ý¿: ²Ûë çáõñ Ùï»³É Ç å³ñÇëåÝ ¨ Û³õ³½³Ý
ÇÝã ù³ñ»³Û ÑÇõë³Íáõ ¨ ³ÝïÇ »ñÏμ»ñ³Ý ³ÝóÇõù Û³ÛÉ ³õ³½³Ý ¨
³å³ ³Ýó»³É ½³é³ç»³õ ³é³çÝáñ¹³ñ³ÝÇÝ ¨ ³Ýó»³É ÁÝ¹ å³-
ñÇëåÝ ù³ñ»³Û ËáÕáí³Ï³õª Ùï³Ý¿ Ç ÷áùñÇÏ å³ñï¿½Ý μ³Ýç³-
ñáÛ ¨ áéá·³Ý¿ ½³ÛÝ. ³ÛÉ ³Ûë ×³Ý³å³ñÑ çñáÛ Ë³÷³Ý»³É ·áÉáí
³ÛÅÙ, μ»ñ»Ý ½çáõñÝ Ç ·»ïáÛ ³ÝïÇ ÁÝ¹ »ñ»ëë »ñÏñÇª áñ Ùï»³É ÁÝ¹
³ñ¨»É»³Ý ¹áõéÝ å³ñëåÇÝ ¨ ³ÝÏ»³É Û³é³çÇÝ ×³Ý³å³ñÑÝª ·Ý³Û
»É³Ý¿ Û³ÛÝ í»ñáÛÇß»³É ÷áùñÇÏ å³ñï¿½:
Æ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³ëï å³ÑÇõñ »ñμ»ÙÝ ¶»Õ³ñ¹Ý ëáõñμ ÙË»³Éն
Ç ÏáÕ Î»Ý³ñ³ñÇÝ Ù»ñáÛ ÚÇëáõëÇ Çμñ¨ Ç Û³ïÏ³ó»³É ÇÝã ï»Õõáç,
½áñÙ¿ íÏ³Û»Ý ³ßË³ñÑ³·ñáõÃÇõÝÝ ì³ñ¹³Ý³Û, å³ïÙáõÃÇõÝÝ
ÂáíÙ³ÛÇ Ø»Íáμ»óõáÛ, ÛÇßï³Ï³·ñáõÃÇõÝÝ Í³Ýñ³ÏßÇé ³ñÍ³Ã»³Û
å³Ñ³ñ³ÝÇ ÝáÛÝ ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹³Ûª ÝáõÇñ»³ÉÝ Ç í»ñáÛÇß»³É äéûß
ÇßË³Ý¿ ¨ ³ÛÉ ½³Ý³½³Ý ·ñáõ³Íù, ½áñë ï»°ë Û² Ñ³ïáñ (42). ³ÛÉ
Ã¿ Ûáñá°õÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »¹³õ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ÛáñáõÙ ÙÇçáóÇ μ»-
ñ³õ ³ÝïÇ Ç ëáõñμ ³Ûë Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ãÇ°ù
ÇÝã áñáß Í³ÝûÃáõÃÇõÝ. μ³Ûó Ç ÏáÝ¹³Ï³ó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ï»ë³ÝÇ
ÉÇÝ»É ÝáÛÝ ëñμáõÃ»³Ý ·áñÍ»³ó ¨ »ñμ»ÙÝ ³ëï Ç Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»-
Õ»óõáç: ¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ä–ñ¹ ÛÇß³ï³Ï¿ ½ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹Ý
Ç ÏáÝ¹³ÏÇ ÇõñáõÙª ½áñ ·ñ»³ó ³é ÙÇ³μ³Ýë í³Ý³ó Ø³Õ³ñÃ³Û
É»ñÇÝ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó æ² (1452) Ç Äº–ñ¹ ³ÙÇ, ÙÇáÛ ³ÙëáÛ
¨ ï³ëÝ ³õáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÇõñáÛ. ³å³ù¿Ý Áëï ·ñáõ³-
Íáó å³ïÙáõÃ»³Ýó ¨ ÏáÝ¹³Ï³ó, ¿ ½Ç »ñ¨Ç å³Ñ»³É »ñμ»ÙÝ Û³Ûë
Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ¿ ½Ç Ç Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç ì³-
Õ³ñß³å³ïáõ:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ³õ»ñ»ó³õ ½³é³çÇÝÝ Ç Ñ³·³ñ³óÇ ½ûñ³óÝ
Üëñ³Û áëïÇÏ³ÝÇ ¨ ÏáÕåï»ó³õ Ç ½³ñ¹áõó ¨ Ç ½·»ëïáõóն ¨ Û³ÛÉ
ëï³óáõ³Íáó Û³ÙÇ 923. áõñ ¨ ÏñûÝ³õáñùÝ Ç ë³ëïÇÏ ³ÝáÕáñÙ

Ñ³ñáõ³Íáó ½ûñ³óÝ ë³Ïë ·ÇõïÇ ÁÝãÇóª Ñ»ï½Ñ»ï¿ Ç ÷áùñ ÙÇçáóÇ
í³Ë×³Ý»ó³Ý: ì»ñçÇÝ ³õ»ñáõÃÇõÝÝ ÃáõÇ ÉÇÝ»É Ç ÏáíÏ³ë³Ï³Ý
É»½Ï»³ó Çμñ Ñ³ñÇõñ ³Ùûù ÇÝã Û³é³ç, ù³Ý½Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ºñ¨³ÝóÇ Ç ·ñáõ³Íë Çõñ ÛÇß³ï³Ï¿ Ã¿ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ²Ù»Ý³÷ñÏ-
ãÇÝ Ð³õáõó Â³é³Û áñ Ù»ñÓ ¿ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ²ÛñÇí³ÝÇó, Ýëï¿ÇÝ
ÙÇÝã¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ù»ñ ³é³çÝáñ¹ù Ç ó»Õ¿Ý ¶ñÇ·áñÇ Ø³·Çëïñá-
ëÇ ä³ÑÉ³õáõÝõáÛ. ÛáñÙ¿ áñå¿ë »ñ¨Ç Ç ßÇÝáõÃ»³Ý ¿ñ Û³ÛÝÅ³Ù ¨
³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý:
²Ûë í»ñçÇÝ ³õ»ñáõÃÇõÝ í»ñ³Ýáñá·»ó³õ Û³ÙÇ 1834. ù³Ý½Ç
ëñμ³½Ý³·áÛÝ ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë À–ñ¹ Ï³ÃáõÕÇÏáë »ï ½³Ûë Ù»-
Ý³ëï³Ý ÏáÝ¹³Ï³õ ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝáõ ³ÛñÇ ³õ³· ù³Ñ³Ý³ÛÇ »Ï»-
Õ»óõáÛÝ Ü³ËÇç¨³Ý ù³Õ³ùÇ ²ñ³ñ³ï³Û, áñáÛ ÁÝÏ³É»³É Û³ÛÝ
³õáõñëÝ ½ÏÝÏáõÕ í³ñ¹³å³ï³Ï³Ýª ·Ý³ó ³Ý¹ñ ¨ ëÏë³õ Ýáñá-
·»É, ½áñ ï»ë»³É ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý³ó ÏáÕÙ³Ýóë Û³õ»É³Ý ûñ Û³õáõñ Ç
Ýáõ¿ñë ïñáóª Ù³Ý³õ³Ý¹ ï÷ËÇë»óÇù. ¨ ½Ç Ç Å³Ù³Ý³ÏëÝ ³õ»ñáõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ ÇëÏ Û³×³Ë¿ÇÝ ³ëï ç»ñÙ»é³Ý¹ áõËï³õáñù μÝ³ÏÇãù
ºñ¨³Ý³Û ¨ Ù»ñÓ³Ï³Û ·³õ³é³óÝ »ñÏÇóë Ç ï³ñõáçª Û³ßÝ³Ý ¨ Ç
·³ñÝ³Ý Û³ÝáõÝ ëñμáÛ ¶»Õ³ñ¹³Û. áõëïÇ ¨ Ç μÝ³Ïã³óë Ç Ùáé³-
óûÝë »Õ»³É ³é³çÇÝ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³ÝÝª ²ÛñÇí³Ýù, í»ñ³Ó³ÛÝÇ
¶»Õ³ñ¹³Û í³Ýù: ²Ûë í»ñ³Ýáñá·áõÃÇõÝ ï¨»³ó ó³Ù î»³éÝ 1840,
ÛáñáõÙ Ç 20 ÛáõÝÇëÇ Ç ë³ëïÏáõÃ»Ý¿ »ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³Ý ³ÝÏ³Ý
ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý ë³Éù³ñÇÝùÝ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ç ï³×³ñÇÝ. ¨
ÝáÛÝ ÑÇõë³Íáõ ï³×³ñÇ ³ñ¨»É»³Ý áñÙÝ Ç Éáõë³ÙïէÝ óÏ³ï³ñ ßÇ-
Ýáõ³ÍáÛÝ å³ï³é»ó³õ ¨ ÇÝã ÇÝã ù³Ý¹ÙáõÝù ¨ å³ï³éÙáõÝù Ç
å³ñÇëåÝ, Ç ë»Ý»³ÏëÝ í³Ý³Ñûñ ¨ ÙÇ³μ³ÝÇó, Ç ïÝï»ë³ïáõÝÝ ¨
Û³ÛÉë ¨ Ç Ï³Ù³ñÝ Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý å³ñëåÇÝ. í¿Ù ÙÇ Ù»Í ¨ë Ñáë»³É Ç
¹Åáõ³ñ³·Ý³ó ³é³å³ñ¿Ý ¨ Ã³÷ ³é»³É ÁÝ¹ ½³éÇí³ÛñÝª áëïÝáõ
¨ ³ÝÏ³ÝÇ Ç å³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨ Ã³ÕÇ ³Ý¹¿Ý Û»ñÏÇñ ³Ýß³ñÅ:
Î³Ý ³ÛÅÙ ³ëï¿Ý »ñ»ù ÙÇ³ÝÓáõÝù Ç ÏñûÝ³õáñ³ó ³ÝïÇ ê¨³Ý³Û
Ñ³Ý¹»ñÓ ù³ÝÇ ëå³ë³õáñûù:
²è²æÜàð¸ø ØºÜ²êî²ÜÆê ÚÆÞ²î²Îº²Èø Æ ¶Æðê
574. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç í»ñ ³Ý¹ñ Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ ä³-

å³ù³Û áñ¹õáÛ äéûß³Û Û³ÙÇ 1288:
î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ÛÇß³ï³Ï»³É Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ ²õ»ï³ñ³ÝÇ
ÙÇáÛ Û³ÙÇ 1475:
²ëïáõ³Í³ïáõñ »åÇëÏáåáë, áñ ÁÝ¹ Ø»ÉùÇë¿Ã Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ

·Ý³ó Û²ëå³Ñ³Ý ³é ß³Ñ ²å³ëÝ, Çμñ Û³ÙÇ 1603:
¸³õÇÃ »åÇëÏáåáë Ç ïáÑÙ¿ äéûß ÇßË³ÝÇ »Ï³ó Û³é³çÝáñ¹áõ-
Ã»³Ý Û³Ù¿ 1635 ó1675:
êï»÷³ÝÝáë »åÇëÏáåáë »Õμ³Ûñ í»ñÝáÛÝª ³Ûñ ·ÇïÝ³Ï³Ýª »Ï³ó
Û³Ùë 4. ½Ç Ç Û»ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»³ÝÝ Û³ÙÇ 1679 »Õ¨ ÁÝ¹ ÷É³ï³Ï³õ.
»Ï»Õ»óõáÛÝ ³Ý³å³ïÇÝ ²Ý³ÝÇ³ ³é³ù»ÉáÛ Ûºñ¨³Ý:
¸³õÇÃ »åÇëÏáåáë »Õμûñáñ¹Ç í»ñÝáÛÝ ³ÝÙÇç³å¿ë ½ÏÝÇ Ýá-
ñ³. ëáù³ »ñÏáù»³Ý Ç ÙÇ³ëÇÝ ÛÇß³ï³ÏÇÝ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ Ú³Ûë-
Ù³õáõñÇ ÙÇáÛ »Õ»ÉáÛ Ç ·ñ³ÝáóÇ ²ÃáéáÛ ëñμáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ:
ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï æ³ÑÏ»óÇ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç æ³Ùμé ³Ýáõ³-
Ý»³É Ù³ï»ÝÇ Ç ÃáõÇÝ ï³×Ï³ó 1153. Û³ÙÇ î»³éÝ 1740:
ÔáõÝÏÇ³Ýáë í³ñ¹³å»ï ¨ë Ç ÝáÛÝ æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³É Ù³ï»-
ÝÇ:
î¿ñ ÚոíÑ³Ý Ü³ËÇç¨³ÝóÇ ÛÇß³ï³Ï»³É Ç í»ñ ³Ý¹ñ:
Ø³ñïÇñáë ³μ»Õ³Û ì³Õ³ñß³å³ïóÇ ÙÇÝ Ç ÏñûÝ³õáñ³ó ³ÝïÇ
Û»ñÇó áñù Ç í»ñáÛ ÛÇß³ïաÏ»ó³Ý:
ØºÜ²êî²Ü ²ØºÜ²öðÎâÆÜ Ð²ôàôò Â²è²Ú
575. ºÏ»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã ³Ýáõ³Ý»³É å³ïÏ»ñÇ Ë³-

ã»ÉáõÃ»³Ý î»³éÝ Ù»ñáÛ Ç Ð³õáõó Ã³é1 ³Ýáõ³Ý»³É í³ÛñÇª áñ Û³-
ñ¨»Éë ÑÇõëÇëáÛ ·ÇõÕ³ք³Õ³ùÇÝ ¶³éÝáÛ Ï³Ù ÁÝ¹ Ù¿ç Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ
²ÛñÇí³Ý³ó ¨ ¶³éÝõáÛª Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ·»ï³ÏÇÝ Ç μ³ñÓñ³í³Ý-
¹³Ï í³Û»Éáõã ï»Õõáç Ç É³ÝçÇ ³Ý¹ É»ñÇÝÝ. ßÇÝ»³É Ç ¶ñÇ·áñ Ø³-
1 Ð³õáõó Â³é ¨ Ð³Ûáó Â³é. ½»ñÏáëÇÝ ¨ë ³éÝáõÝ Ç ·ñãáõÃÇõÝë Çõñ»³Ýó Ñ»ÕÇÝ³Ïù,

μ³Ûó Ñ³õ³Ý»ÉÇ ¹³ïÇ Ð³õáõó Â³éÝ ù³Ý ÙÇõëÝ, ù³Ý½Ç Û³Û¹ ³ÝáõÝ ÛÇß³ï³ÏÇ
³Ý¹¿Ý ·ÇõÕ ÇÝã. ¨ Ã¿å¿ï Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÇ ·ñÇª Ð³Ûáó
Â³é, ³ÛÉ ·áõó¿ ûñÇÝ³ÏûÕÝ ³ÛÝñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë ³ÝáõÝ ³Ýí³ñÅ ·áÉáí Û³ÛëåÇëÇëª
½ëáíáñ³Ï³ÝÝ Éë»É»³ó Ç ·áñÍ ¿³é: ØËÇÃ³ñ ²Ý»óÇ Ï³Ù ²ÛñÇí³Ý»óÇ Ç ÙÇçáóë
ÜÌ–ÜÎ ÃáõáóÝ Ð³Ûáó ¹Ý¿ ½ßÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë Ç ¶¿áñ· ÇßË³Ý¿. §ÞÇÝÇ Ð³õáÛ
Â³é Ç ¶¿áñ· ÇßË³Ý¿Ý ø»ÕáÛ¦: ºõ ³ÛÉ å³ïÙÇãù Ð³Ûáó Ïáã»Ý ½ï»ÕÇ »կ»Õ»óõáÛë
å³ñ½³å¿ëª Ð³õáõó Â³é. áñå¿ë Ú³ÛëÙ³õáõñùÝ Ç 19 ÛáõÝÇëÇ. ì³ñ¹³Ý ³ßË³ñ-
Ñ³·Çñª Ã¿¨ ß÷áÃ¿ ½»ñÏáëÇÝ »Ï»Õ»óÇëÝ ÙÇ¨ÝáÛÝ ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ùμ ¨ ¹Ý¿ Ç
ÙÇáõÙ ï»Õõáç, Ûáñ ÙÇï ÁÝÏ³ÉÝáõ ¨ êïáñ³·ñáõÃÇõÝÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ. μ³Ûó »Ý
»ñÏáùÇÝ ¨ë áñáß ï»ÕÇù Ç ÙÇÙ»³Ýó. ÙÇÝ Ç Îá·áíÇï ·³õ³éÇ Ç ¸³ñÇõÝë ¨ ÙÇõëÝ
Ç ¶³éÝÇ (ï»°ë 48, 49). ÇëÏ ³Ùñáó ø»ÕáÛ Ï³Ù ø»Õ³ÛáÛª Áëï ÚáíÑ³ÝÝáõ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ç ä³ïÙáõÃ»³ÝÝ ½ÝáëÝ ¶¿áñ· ÇßË³Ý¿Ý Ø³ñ½å»ïáõÝõáÛ. ¨ Áëï
ä³ïÙáõÃ»³ÝÝ úñμ¿É»³Ýóª Û»ñ»ë 29, áõñ ½»ñÍ»³É ³ÝÏ³õª ³ë¿ ²Ã³μ³ÏÝ Æõ³Ý¿
ï³ëÝ ³ñ³Ùμù:
·Çëïñáë¿ ì³ë³Ï»³Ý ä³ÑÉ³õáõÝõáÛ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇÝ Ð³Ûáó ÜÎ´,

³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ 1013: ø³Ý½Ç Ý³ ÇÝùÝ ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë Ç Ó»éë
μ»ñ»³É ½³ÛÝ å³ïÏ»ñ (½áñ »μ»ñ Ç ÚáõÝ³ëï³Ý¿ áñ¹ÇÝ ²ßáïáÛ Çß-
Ë³ÝÇ ´Çõñ³ï»³Ý Ç ¸³ñÇõÝë (ä³Û³½Çï) Ç Îá·áíÇï ·³õ³é ³é
Ñ³Ûñ Çõñ (ï»°ë 48), Ýáñ Ç ÝáñáÛ »ï Ï³éáõó³Ý»É ï³×³ñ ÷³é³óÇ
³ëï¿Ý Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó ¨ Ñ³Ý·áÛó Ç ÝÙ³ հéã³Ï³õáñ å³ïÏ»ñ.
áõëïÇ ¨ ³ÝáõÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ í»ñ³Ïáã»ó³õ Û³ÝáõÝ ÝáÛÝ ÷ñÏã³Ï³Ý
å³ïÏ»ñÇÝª ²Ù»Ý³÷ñÏÇã: ²ÛÉ Ã¿ ³é³çÇÝ »Ï»Õ»óÇÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë
½ÇÝã ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃÇõÝ áõÝ¿ñª ã¿° Û³Ûï:
âÇ°ù ÇÝã ÝßÙ³ñ³Ýù ³ÛÅÙ Ç ßÇÝáõÃ»³Ýó ³ÝïÇ »Ï»Õ»óõáÛÝ áñ
Ç ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë¿, ù³Ý½Ç Û»ñÏñ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿Ý ¹Çå»ÉáÛ Û³-
ÙÇ 1679, Ù»Í³å¿ë Ë³Ëï»³É ·áÉáíª ¨ Ù³Ý³õ³Ý¹ Ç å³ï×³éë
ÏñÏÇÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç Û»ïÝáóª ½áñÙ¿ ½ÏÝÇ, Çëå³é ³ÝÑ»-
ï³ó»³É: ¶ï³Ý»Éáí Ù»ñ »ñμ»ÙÝ ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë Û³Ù¿Ý
1820 ó1825, Í»ñáõÝÇ ïÇñ³óáõ ²é³ù»³É áÙÝ Ö³åÇ Ù³Ï³Ýáõ³-
Ý»³É »ï ÇÝÓ ½³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ëáÛÝ »Ï»Õ»óõáÛ ³ë»Éáí. §ÊÇ°Õ×
¿ »Õ»³É ³Û¹ ÇÝÓª ÛáñÙ¿ Ñ»ï¿ Ñ³Ý»³É »Ù ½¹³ª Ç ·ñ³Ýáó¿ ԱÃáéáÛ
¾çÙÇ³ÍÝÇ, ½áñ ³Ñ³ í»ñ³¹³ñÓáõց³Ý»Ù ³é Ó»½ ï³Ý»É ¹³ñÓ»³É
³Ý¹ñª áõñ Ã»ñ¨ë ã·ï³ÝÇóÇ ûñÇÝ³ÏÝ¦: ÆëÏ Ù»ñ í»ñ³¹³ñÓ»³É
Û²Ãáéëª ï»ë³ù ½ûñÇÝ³ÏÝ ³ÛÝñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý Ç ·ñáõ³Íë
êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ, μ³Ûó á°ã ½³ÛÝ ·ñáõ³Í Û³Ûï³-
ñ³ñ Ã¿ á°í ½³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ Ç íÇñ ¿³é Ç ·ñáõ³Íáó ³ÝïÇ
»Ï»Õ»óõáÛÝ ¨ »°ñμ, áñ ·ñ»³É Ç Ý»ñùáÛ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝª áõÝ¿ñ
ûñÇÝ³Ï ½³Ûë. §ì»ñáÛ·ñ»³É ³ñÓ³Ýë ·ñ»³É Ï³Ûñ Ç í»ñ³Û ëáõñμ
²Ù»Ý³÷ñÏãÇÝ ³ñù³Û³ß¿Ý ¹³ñå³ëÇÝ ¹áõñë ÏáÛë Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ
Ç í»ñ³Û Ù»Í Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõÑ³ÝÇÝª áñ Ç ß³ñÅÙ³Ý¿Ý Ë³Ëï»³É
Ï³Ûñ: èÖÐ (1721) ÃáõÇÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Ï³Ù»ó³õ
í»ñëïÇÝ Ýáñá·»É Ç ù³Ï»ÉÝ. »ë Ù»Õ³õáñ Í³é³Û ëáõñμ ï³Ýë ùáõñ¹
ÚûÑ³ÝÝ¿ë ÇÙ Ó»é³Ùμë í»ñ ³éÇ ½³ñÓ³Ýë ½³Ûë ¨ ·ñ»óÇ ³ëï¦:
ÆëÏ ûñÇÝ³ÏÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ ¿ñ Áëï ³ÛëÙ.

§ÂáõÇÝ ÜÎ´ (1013), Ç Ã³·³õáñáõÃ»³ÝÝ ¶³·Ï³Û ¨ Ç Ñ³Û-
ñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ê³ñ·ëÇ »ë ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë, í»ñսïÇÝ
ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇë ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáց. Ý³¨ Ç ï»ñ³Ýó
³ßË³ñÑÇë ·³ÝÓ³·ÇÝ ³ñ³ñÇ ½í³Ûñë ëáñ³ É»ñ³ÙμÝ ¨ ¹³ßï³ÙμÝ
¨ ³Ù»Ý³ÛÝ Ï³½ÙáõÃ»³ÙμÝ áñ Ç ëÙ³. ù³é³¹¿Ùμ, ãáñë ³ÝÏ»³Ùμª
Û³ç³Ùμ ¨ ³Ñ»Ï³Ùμ, Ç ¹ÇÙ³ó ¨ Ç ÃÇÏ³Ýó. ¨ ïáõ³ù ÛÇß³ï³Ï
³ÝçÝç»ÉÇ ³ñÓ³Ý³·ñáí ¨ ³ßË³ñÑ³Ï³É Ã³·³õáñÇ ÃÕÃáíÝ ¨ Ï³Û-
ë»ñ³Ï³Ý ÏÝùáíÝ, Ñ³ëï³ï»ó³ù Ó»é³·ñáí ¨ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Ý³-

Ù³Ï³õÝ ¨ Ç Ý³õ³Ï³ïÇ ï³×³ñÇë, ½áñ ßÇÝ»ó³ù, ÁÝÍ³Û»ó³ù ½Ñ³Û-
ñ»ÝÇë Ù»ñ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë, áñ ¿ Ð³Ûáó Â³é, ÑաÝ·ëï³ñ³Ý ¨
ûÃ³ñ³Ý ³ÝÓ»é³·áñÍ ëáõñμ å³ïÏ»ñÇÝ ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ, áñ Ç
÷³ÛïÇÝ, ËÝ¹ñ»ÉÇÝ ÚáÑ³ÝÝáõ ëáõñμ ³õ»ï³ñ³ÝãÇÝ Ññ³Ù³Ý³õ Ùûñ
î»³éÝ Ù»ñáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ: ºõ Ýáñá·»³É í»ñëïÇÝ Ñ³ëï³-
ï»ó³ù ½ëáõñμ áõËïë í»ñçÇÝë ù³Ý ½³é³çÇÝÝ. ³ëï »¹³ù ½í¿ÙÝ
Ñ³õ³ïáÛ ÑÇÙ³Ý ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛ: ¶ñÇ·áñ ì³Ññ³Ù å³ï³ÝÇÝ¦:
ä³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÁÝ¹³ñÓ³Ï ÑÇõë³Íáõ Ç ù³ñ³Ýó. ¨ ë»-
Ý»³Ïù ¨ Ï³ó³ñ³Ýù ÙÇ³μ³ÝÇóÝ ¨ ³ÛÉáó Ñ³ñÏ³õáñáõÃ»³Ýó Ç Ù¿ç
³Ý¹ å³ñëåÇÝ, Ñ³Û»óáõ³Í μáí³Ý¹³Ï Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Ï³ñÇ í³Û»Éáõã
¨ ½áõ³ñ×³ÉÇ ÁÝ¹ Û³ñ¨Ùáõïë ÁÝ¹ ÷áùñÇÏ ë³ÑÙ³Ýë ¹³ßï³í³ÛñÇÝ
¶³éÝõáÛ ¨ ÏÇëáí ³õ»ÉÇ ÁÝ¹ É³ÛÝ³ñÓ³Ï ¹³ßïÝ ²ñ³ñ³ï³Û ó³-
õ»ñ³ÏÝ ²ñÙ³õÇñ³Û ¨ ³Ý¹ñ ó´³ñ¹áÕ É»³éÝª áñ Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ
¹³ßïÇÝ:
Æ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ ³Ý¹ Ç Ù¿ç å³ñëåÇÝ ¿ ù³Ûù³Û»³É Ï³ñÇ ÑÝ³-
·áÛÝ ßÇÝáõ³Í ÇÝã ï³×³ñ³Ó¨, áñ Ã»ñ¨ë Ï³ñÍÇ ÉÇÝ»É »Ï»Õ»óÇÝ áñ
Ç ¶¿áñ· ÇßË³Ý¿Ý ø»ÕáÛ Ï³Ù ø»Õ³ÛáÛ. ÇëÏ Û³ñ¨»Éë Ýáñ³ Ç Ù¿ç
å³ñëåÇÝ É»³É ¿ ï»ÕÇÝ »Ï»Õ»óõáÛ, áñ Ç ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë¿, ½áñ
í³ëÝ Ë³ËïÙ³ÝÝ Ç ß³ñÅ¿Ý ¨ Û³õ»ñ³Ý³óÝ, Û»ïÇÝù Û³é³çÝáñ¹³ó
Ýáñ³ Ó»éÝ³ñÏ»³É Ç Ï³éáõó³Ý»É Û³ÛÝÙ ÇëÏ ï»Õõáç ¨ ½ßÇÝáõ³ÍÝ
Ñ³ëáõó»³É óë³É³ÃáéëÝª ³ÛÝ ¿ óÑÇÙáõÝë Ï³Ù³ñ³óÝ, ÃոÕ»³É »Ý
³ÛÝå¿ë ³ÝÏ³ï³ñ ë³Ïë í»ñçÇÝ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ý ÏáíÏ³ë»³Ý
»Éáõ½³Ï³óÝ. ¨ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ó³ÛÅÙ Ï³Û ³ÛÝå¿ë ³õ»ñ³Ï ³Ûë Ù»Ý³ë-
ï³Ý ¨ ã»ñ¨Ç ¨ë Ýß³Ý ÇÝã ³Ý¹ñ¿Ý Ýáñá·áõÃ»³Ý:
Ú³ñ¨Ùï³ÏáÕÙÝ Ñ³Ý¹¿å Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ç í³Û»Éáõã ¹Çñë ¿
Ñ³Ý·ëï³ñ³Ý, ³ÛëÇÝùÝª ·»ñ»½Ù³Ýáó ÙÇ³μ³Ý ÏñûÝ³õáñ»ÉáóÝ Ç
ÝÙÇÝ. ¨ ³Ý¹¿Ý Ç ÙÇçÇÝ ïեÕõáç ï³×³ñ ÷áùñÇÏ ï»ÕÇ å³ï³ñ³·»-
ÉáÛ, ³ÛÉ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ù³Ûù³Û»³É. áõÝ¿ñ Ã¿å¿ï ·ñáõ³Í ÇÝã, μ³Ûó
μ»Ï»³É ·áÉáí Û³ÛÉ³½·»³ó ¨ Ù³ß»³É Û³ÝÓñ¨³óª ã»Õ¨ ³éÝáõÉ Ç
·Çñ: ¶ï³ÝÇ քան ½³Ûëª ÷áùñÇÏ Ù³ïáõéÝ ÙÇ Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ Ù»-
Ý³ëï³ÝÇëª Ã»ñ¨ë Ç í»ñ³Û ßÇñÙÇ áõñáõÙÝ ÇßË³Ý³õáñ Ï³Ù կñû-
Ý³õáñ »ñ¨»ÉÇ ³ÝÓÇÝ, ³ÛÉ Áëï ³ÛÝÙ ã»Õ¨ Ï³ñ»ÉÇ ³éÝáõÉ Ç ·Çñ
½Í³ÝûÃáõÃÇõÝ ÇÝã Û³Õ³·ë »ÕÍáõ³ÍáóÝ Û³ñÓ³Ý³·Çñ ÝáñÇÝ:
Ջáõñ Ù»Ý³ëï³ÝÇë »Ï»³É ¿ Û³é³ç³·áÛÝ Ç μ³ñÓ³Ýó ³ÝïÇ Û³-
ñ¨»ÉÇó ï»ÕõáÛëª Ã»ñ¨ë Ç ÏáÕÙ³Ýó ²Õçáó í³Ý³ó, μ³Ûó ×³Ý³å³ñÑ
Ýáñ³ ù³Ûù³Û»³É ¨ ³õ»ñ³Ï ·áÉáíª ãÇ°ù ÑÝ³ñ ·ï³Ý»É ³Ý¹ çáõñ
ÁÙå»ÉáÛ:
²è²æÜàð¸ø ØºÜ²êî²ÜÆê ÚÆÞ²î²Îº²Èø Æ ¶Æðê
576. Ú³Õ³·ë ³é³çÝáñ¹³ó ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ÉÇÝ»ÉáÛ Ç ïáÑÙ¿

¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÇ ³Ûëå¿ë ·ñ¿ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ¨³ÝóÇ Ç
æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³É Ù³ï»ÝÇÝ (Û»ñ»ë 1047). §²å³ í»ñáÛÇß»³É ¶ñÇ-
·áñ Ø³·Çëïñáë (ä³ÉÑաõÇÏ) ÙÇÝã í»ñ³Ýáñá·»³ó ½í³Ýùë ½³Ûë ¨
Ñ³ñëï³óáÛó ½ë³ ÑáÕáíù ¨ çñáíù ¨ ½áñ¹ÇÝ Çõñ »ï Ï³óáõó³Ý»É
Ç ëÙ³ ³é³çÝáñ¹ áñå¿ë ³ë³ó³ù. í³ëÝ áñáÛ ¨ Û³ÛÝÙ Ñ»ï¿ áñ-
å¿ë Ã¿ Ñ³ÛñեÝÇ ÙáõÉù ³ñ³ñ»³É ½ë³ áñ¹Çù ¨ ÃáéáõÝù ¨ Û»ï³-
·³Û ³½·³ïáÑÙù ëáñÇÝ, ÙÇ ½ÏÝÇ ÙÇáÛ Û³çáñ¹»óÇÝ ½³é³çÝáñ¹áõ-
ÃÇõÝ ëáñÇÝ, á°ã ÙÇ³ÛÝ Ç ÛÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó, ³ÛÉ¨ Ç Å³Ù³Ý³Ïë
Ã³·³õáñ³óÝ ä³ñëÇó ÙÇÝã¨ ·ñ¿Ã¿ Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ù»ñ. áñù³Ý ß¿Ý
¿ñ í³Ýùë ³Ûë...: Æ Û³½·¿ í»ñáÛ·ñ»³É ¶ñÇ·áñ Ø³·ÇëïñáëÇÝ ÙÇ
½ÏÝÇ ÙÇáÛ Û³çáñ¹»Éáí, ÝëïÇ ³é³çÝáñ¹ Ç í³Ýùë Û³Ûë Ç ÝáÛÝ ·»Õ-
ç¿Ý Ð³Ûáó Â³éáõ ¼³ù³ñÇ³ í³ñ¹³å»ïÝ...: ¼Ç ëáù³ Ç μÝ¿ ³ÝïÇ
³½³ï³½áõÝù ¿ÇÝ ¨ ³Ýáõ³ÝÇù, ß³ï³½· ¨ Ñ³ñáõëïù. Ûáñáó Ã¿-
å¿ï áÙ³Ýù í³Ý³Ï³Ýù ÉÇÝ¿ÇÝª áÙ³Ýù ³ßË³ñÑ³Ï³Ýù, ë³Ï³ÛÝ ÙÇ
¿ÇÝ ï³Ùμù ¨ ÁÝãÇõù...: ²å³ Û»ï ëáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ í³ñ¹աå»ïÇë
Ç ÷á÷áËÇÉ, Ç Ýáõ³½ÇÉ Ï³ñáÕáõÃ»³Ýó ¨ ÇßË³ÝáõÃ»³Ýó ëáó³ ¨
Ç μ³Å³ÝÇÉ ³½·³Ï³Ý³óÝ ÛÇñ»ñ³ó, ëÏë³õ ËïñáõÃÇõÝ ³ÝÏ³ÝÇÉ Ç
Ù¿ç í³Ý³Ï³Ý³óÝ ¨ ³ßË³ñÑ³Ï³Ý³óÝ í³ëÝ ÙÉùÇó ¨ ³ÛÉáó ÁÝãÇó¦
¨ ³ÛÉÝ:
ì³Ññ³Ùª áñ ¨ ¶ñÇ·áñ ìÏ³Û³ë¿ñ, ³é³çÇÝ ³é³çÝáñ¹ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇë Ï³ñ·»³É Ç Ñûñ¿Ý ÇõñÙ¿ Ç ¶ñÇ·áñ Ø³·Çëïñáë¿ Ç Ýáñá·áõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ª ³ÛÉ Ç ë³Ï³õ ÙÇçáóÇ:
ºÕÇ³. Û³ÙÇ 1205, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ÈûéõáÛ Û³õáõñë ¼³ù³-
ñÇ³ êå³ë³É³ñÇ ¨ Ç Ï³ñ·Ç »¹ ½»ñ³ÅßïáõÃÇõÝ »ñ·áó Ç Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇ ³ëï Áëï ÎÇñ³ÏáëÇ ¶³ÝÓ³Ï»óõáÛ:
ØËÇÃ³ñ »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1294:
¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1441, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÇ ÁÝïñáõ-
Ã»³Ý ÎÇñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ:
Ø³Ýáõ¿É »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1602, Û³õáõñë »ñÏáõó Ï³ÃáõÕÇÏá-
ë³óÝ ¸³õÃÇ ¨ Ø»ÉùÇë»ÃÇ. áñ ¨ ëå³Ý³õ Û³ÛñÇ ³Ý¹ Ç ù³ñ³·Ý³ó
½ûñ³óÝ ²ÙÇñ·ÇõÝ³Û Ý³Ë³ñ³ñÇ:
Ð³Ù³½³ëå »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1619, Û³õáõñë ÝáÛÝ Ø»ÉùÇë¿Ã
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, áñ ¨ ¿ñ ³é³çÝáñ¹ ºñ¨³Ý³Û:
ØÏñïÇã »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 1627, Û³õáõñë ê³Ñ³Ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ:
î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Û³ÙÇ 1658, ÛÇß³ï³Ï»³É Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ

²õ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛ:
Ø³ïÃ¿áë í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1658, Ç ·ñáõ³Íë êÇÙ¿áÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ:
êï»÷³ÝÝáë Û³ÙÇ 1696, áñ ·ñÇ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ îûÝ³óáÛó
·ñáó ·ñ»³É Ç ëáÛÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇ:
êÇÙ¿áÝ æáõÕ³Û»óÇ. Û³õáõñë öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Õμ³-
Ï»óõáÛ. Û²é³ù»É å³ïÙÇã, Û»ñ»ë 396, 397:
Ø³ñÏáë í³ñ¹³å»ï. Û³õáõñë Ú³Ïáμ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ æáõÕ³-
Û»óõáÛ. ³é ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·Çª Ñ³ïáñ ², ·ÉáõË È²:
Ø³Õ³ùÇ³ í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1726. Ç ·ñáõ³Íë êÇÙ¿áÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1745. ³Ý¹:
²½³ñÇ³ í³ñ¹³å»ï Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ. ¨ë ³Ý¹:
¼³ù³ñÇ³ í³ñ¹³å»ï ¨ë ³Ý¹ Ç ·ñáõ³Íë êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ:
ØºÜ²êî²Ü Î²Ø ì²Üø ø²ð²î²ÎÆ
577. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ.

ÏáãÇ ¨ Î³ñÙÇñ վանք ë³Ïë Ï³ñÙñ³·áÛÝ ù³ñ³Ýó ßÇÝáõ³ÍáցÝ, ¨ë
¨ ²ëï³å³ïáõ í³Ýùª í³ëÝ Ù»ñÓ ·áÉáÛÝ ³ÛÝÙ ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇ, ½Ç
Ù»Ý³ëï³ÝÝ »Ï»Õ»ó»³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ Ï³éáõó»³É ¿ ·ñ»³ Ã¿ Ç í»ñ³Û
ÙÇ³ëï³ÝÇ íÇÙÇ Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ëïáñáïë ù³ñáõï ÇÝã É»ñÇÝ, Û³-
ñ¨»É»³Ý »½»ñ ºñ³ëË³Û, Ç ëå³éáõ³Íë ¹³ßïÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û ¨
²ëï³å³ïáõ, áñù ³ÝÏ³ÝÇÝ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
î»ÕÇÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¿ ÷áùñ ÇÝã μ³ñÓñ ù³Ý ½¹ñáõÃÇõÝ ¹³ß-
ïÇÝ. »Ï»Õ»óÇÝ Ï³éáõó»³É ¿ Ç ÙÇçÇÝ μ³ñÓñ ï»ÕõáçÝ Ç Ù¿ç å³ñë-
åÇÝ. ß¿Ýù ÑÇÙ³ÝóÝ »Ý Ç Ïá÷³Íáõ ù³ñ³Ýó ¨ ³ÛÉ μáí³Ý¹³Ï ßÇ-
Ýáõ³ÍùÝ Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛª ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ. áõÝÇ ½»ñÏáõë
ëÇõÝë, ½ÙÇ ë»Õ³Ý ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë
¨ ½ÙÇ ¹áõéÝ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùáõïë, áñáÛ í»ñ³Û ¿ ¨ ·³õÇÃ ù³ñ³ß¿Ý Ç í»-
ñ³Û »ñÏáõó ë»³Ýó ¨ áõÝÇ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ÷áùñÇÏ. ÇëÏ Ï³ÃáõÕÇÏ¿
ï³×³ñÇÝ Ç ÙÇç³í³Ûñ ³Ý¹ ï³Ý»³óÝ:
²Ûë ï³×³ñ ãáõÝÇ áñáß ³ñÓ³Ý³·Çñ ÇÝã ßÇÝáõÃ»³Ý Ï³Ù Ýáñá-
·áõÃ»³Ý, ³ÛÉ ¹ÝÇÝ Ãáõ³Ï³Ýù ¨»Ã Û»ñÏáõë Ë³ãí¿Ùë, áñù ³Ùñա-
ó»³É Ï³Ý Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ¹ñ³Ý ï³×³ñÇÝª ³Ûëå¿ë. §Æ Ãí. ÜÆ¼
(977)¦. ÇëÏ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝÝª §Æ Ãí. âÆ¼ (1277)¦. áñù á°ã Û³ÛïÝ»Ý

Ã¿ ³ñ¹»ûù ßÇÝáõÃ»³Ýó Ï³Ù Ýáñá·áõÃ»³Ýó Çó»Ý Ãáõ³Ï³Ýù, Ã¿
³ÛÝå¿ë այլուստ μ»ñ»³É Û³õ»ñ³Ï³ó ÇÝã Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ Ï³éáõóÙ³Ý
»Ï»Õ»óõáÛë ³Ùñ³ó³Ý ³ëï¿Ý:
¶ï³ÝÇÝ Ç Ù¿ç ï³×³ñÇë ¨ ·³õÃÇ ëáñÇÝ ¹³Ùμ³ñ³Ýù áÙ³Ýó
í³ñ¹³å»ï³óª Ã»ñ¨ë ³é³çÝáñ¹³ó Ù»Ý³ëï³ÝÇë, å³ïáõ»³Éù
Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û íÇÙûù, áñáó ³ñÓ³Ý³·Çñù ÁÝ¹ ³Õûï ÇÙÝ óáõó³Ý»Ý
½Ýáñá·áõÃ»Ý¿ Ù»Ý³ëï³ÝÇë:
î³å³ÝÝª áñ Ç Ù¿ç ï³×³ñÇë ³é ¹ñ³Ý ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ³õ³Ý¹³-
ï³Ý, áõÝÇ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ Áëï ³ÛëÙ.
²ëïáõ³Í³ïáõñÇ áñ¹Ç ²í³ù¦:

§²Ûë ¿ ï³å³Ý ¹³Ùμ³ñ³ÝÇ,
î»³éÝ Ú³Ïáμ³Û í³ñ¹³å»ïÇ,
Â»¹áÝÇ áñ¹Ç ÜáõñÇç³Ý:

§ä³ÉáÝÇ Ñ³Ûñ Ð³Ûñ³å»ï:
²Ûëñ ëñμáõÝÛë ÙñÛ íÑÇ.
¾ÇÝ ³½ÇÝù ³ñù »ñ»ùÇ.
²ëïáõ³Í³ïáõñ ¨ ä³ÉáÝ ¨ Â»
¹áÝ áñ¹Ç ëáóÇÝ, Í³ËÇõù í¿Ùë
Ï³½ÙÇ ¨ Ï³÷³ñÇã ¿Ý¿É ßÇñÙÇ:
Âí. èÖÆ´ (1673)¦:
Æ Ù¿ç ·³õÃÇ ï³×³ñÇë Ù»ñÓ Û³ÝÏÇõÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ

·ï³ÝÇ ï³å³Ý³í¿Ù Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û, áñ áõÝÇ Ù³Ï³·ñáõÃÇõÝ ³Ûë-
åÇëÇ.
§Ú³ÛëÙ ï³å³ÝÇ Ï³Û å³Ñ»ëïÇ,
Úáíë¿÷ ù³ç »åÇëÏáåáëն ³ñÑÇ,
àñ ¿ ï»Õ»³õ ²ëï³å³ïóÇ,
Üáñá·áÕ ¨ μ³½Ù³ßË³ï ³ÛëÙ áõËïÇ,
²ßաÏ»ñïÝ Ú³Ïáμ³Û Ù»ÍÇ,
àñ Ï³Û Ç ¹áõéÝ Ëáñ³ÝÇ,
²é î¿ñ Ñ³Ý·»³õ èÖÌº (1706)–Ç,
Ú³õáõñ ëñμáÛ Ù»ÍÇ ¼³ïÏÇ¦:
î³ß³Íáõ ù³ñÇÝù ³ñ¨»É»³Ý ÑÇÙ³Ý ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë ³ñï³-
ùáõëï ù³Ûù³Û»³É ³ÝÏ»³É ¿ÇÝª ½áñ »ï Ýáñá· ³Ùñ³óáõó³Ý»É
³é³çÝáñ¹Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÜÇÏáÕ³Ûáë í³ñ¹³å»ï Û³ÙÇ 1831:
Þñç³å³ï å³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë Ï³éáõó»³É ¿ Ç Ï³ñÙñ³·áÛÝ

Ë³ñï»³É ù³ñ³Ýó μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμª Ù³Ý³õ³Ý¹
ÑÇõëÇë³ÛÇÝÝª ë³Ïë ³é³õ»É ó³ÍáõÝ ¹ñáõÃ»³Ý տ»ÕõáÛÝ. áõÝÇ ¨
μñ·áõÝë ÝÙ³Ý³å¿ë Ç ï³ß³Íáõ ù³ñ³Ýó. ë»Ý»³ÏùÝ ³é ³ñ¨Ù-
ï»³Ý ¨ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ å³ñëåûùÝ »Ý Áëï ³é³õ»É Ù³ëÇÝ ù³ñ³ß¿Ý ¨
Ï³Ù³ñ³Ï³åª ÏñÏÝ³Û³ñÏ ¨ եé³Û³ñÏ. ÇëÏ ÙÇõë ß¿Ýù Ï³ó³ñ³Ý³óÝ
÷³Ûï³Í³Íù, Ûáñáó μ³½áõÙù ù³Ûù³Û»³É, ³õ»ñ»³É Ï³Ý μ³óÇ ë³-
Ï³õáõó Ñ³ñÏ³õáñ »Õ»Éáó:
²Ûë å³ñÇëå ·áÉáí »ñÏ³ñ ù³é³ÝÏÇõÝÇ Û³ñ¨»ÉÇó Û³ñ¨Ùáõïëª
μ³Å³Ý»³É ¿ Û»ñÏáõë. Ç μ³ÅÝÇ ³Ý¹ ³ñ¨Ùï»³Ý ¿ ï³×³ñÝ ¨ Ï³ó³-
ñ³Ýù ÙÇ³μ³ÝÇó ù³ñ³ß¿Ýù Ñ³Ý¹»ñÓ å³ñëåûùÝ. ÇëÏ Û³ñ¨»É»³Ý
μ³ÅÝÇ ï»ÕÇùÝ ³Ý³ëÝáó ¨ í»ñ³μ»ñ»ÉáóÝ ³ÛÝó. ÙÇ³Ï å³ñÇëåÝ, áñ
μ³Å³Ý¿ ½Ù»Ý³ëï³ÝÝ Û»ñÏáõë, ·áÉáí Ç ÑáÕáÛª ù³Ûù³Û»³É ¿ ÇÝùÝÇÝ.
ÇëÏ ù³ñ³ß¿Ý Ï³Ù³ñ ¹ñ³Ý Ýáñ³ Ï³Û Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý. ¨ Ç ÙÇçáóÇ
³Ý¹ Ï³Ù³ñÇÝ ¨ í»ñÇÝ μ³ñ³õáñÇ ¹ñ³ÝÝ »¹»³É Ï³Û Ë³ãí¿Ù, ÛáñáÛ
»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë ¨ ³Ý¹ñ Ç Ý»ñùáյ Ï³Ù³ñÇÝ, Ç ÏÇë³μáÉáñ³Ïին
·ñÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ Ýáñá·áõÃ»³Ý å³ñëå³óÝ Û³Ûë Ó¨ ûñÇÝ³ÏÇ.
[§Æ Å³Ù³Ý³Ïë ä³ñëÇó ³ñù³ÛÇÝ ß³Ñ ²å³ëÇ »ëª äûÕáë í³ñ-

¹³å»ïë1, ÂáõÙ³Û »åÇëÏáåáë, ³é³çÝáñ¹ »...
1 ²Ûë äûÕáë í³ñ¹³å»ï ÛÇß³ï³Ï»³É Û³ÛëÙÇÏ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ¿ ³ÛÝ, ½áñÙ¿

·ñ»Ý ²é³ù»É í³ñ¹³å»ï ¸³íñÇÅ»óÇ Û»ñ»ë 267 ¨ ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý Û¶ Ñ³ïáñ,
Û»ñ»ë 566:
ºõ Ù»ùª ²ëï³å³ï»óÇ ù³Ñ³Ý³Ûù ¨ ÅáÕáíáõñ¹ù Ýáñá·»óÇÝù

½å³ñÇëåë ½³Ûë ¨ ÁÝÏ»ñûùë ÇÙ ßÇÝ»óÇÝù ½å³ñÇëåë Ç ÑÇÙ³Ýó Ï³-
Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ÚÇëáõëÇ... ×áÕ ù³ñ»ñáÛë ½Úáí³Ý¿ë ³ñù...¦]1:
²ñï³ùÇÝ Ù»Í ¹áõéÝ (¹³ñí³½³Û) ³ñ¨»É»³Ý å³ñëåÇ Ù»Ý³ë-
ï³ÝÇë Ù»ñÓ Û³ÝÏÇõÝÝ ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ Ï³Û Û³ÙμáÕçáõÃ»³Ý.
¨ ¿ ÁÝ¹³ñÓ³Ï Ï³Ù³ñ³·áñÍ Ç ï³ß³ÍáÛ ù³ñ³Ýó. ¨ ³Ý¹ Ç Ùի-
çáóë μ³ñ³õáñÇ ¹ñ³ÝÝ ¨ Ï³Ù³ñÇÝ »¹»³É Ï³Û Ë³ãí¿Ù ¨ Ç å³-
ïáõ³Ý¹³ÝÇ Ë³ãÇÝ ¿ ·ñáõ³Í ³ÛëåÇëÇ. §êáõñμ Ë³ãë μ³ñ»Ëûë ¿
¨ ÛÇß³ï³Ï ¿ å³ñëåÇë í»ñ³Ï³óáõ Úáí³Ý¿ë í³ñ¹³å»ïÇÝ ¨ ÍÝá-
Õ³óÝ Ø³ÉË³ëÇÝ, Ô½»Ã³ñÇÝ ¨ ùí»ñÝ Þ³Ñ÷³ñí³ñÇÝ. ÃíÇÝ èÖÌ¼
(1707)–ÇÝ¦:
¼³Ûë ³ñï³ùÇÝ արևելեան պարիսպ և զմասն ինչ ի հարաւային
å³ñëå¿ ÙÇÝã¨ óëáÛÝ í»ñáÛÇß»³É Ù»Í ¹áõéÝÝ Ï³Ù³ñ³Ï³å »ï ù³-
Ï»É Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ³ñù³Ûáñ¹ÇÝ ä³ñëÇó ²åå³½Ç ØÇñ½³Û ¨
ï³Ý»É ÑÇÙÝáíÇÝ ½ù³ñÇÝëÝ Ç å¿ïë ßÇÝáõÃ»³Ýó å³ñÏ¿Ý ÷áëÇÝ
(Ë³Ý¹³Ï) ³ÙñáóÇÝ ÛÇõñÙ¿ Ï³éáõó»ÉáÛ Ç μáõÝ ï»ÕõáçÝ ·ÇõÕ³-
ù³Õ³ùÇÝ ²ëï³å³ïáõ, áñå¿ë ¨ ½»Ï»Õ»óÇ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ Ïáõë³Ý
Ï³Ý³Ýóª áñ ÁÝ¹ Ù¿ç ³Ûëñ Ù»Ý³ëï³ÝÇ ¨ ²ëï³å³ïáõ:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ³ÛÅÙ Ï³Û Ç ßÇÝáõÃ»³Ý ¨ í³Ýù³Ï³Ý Ï³é³-
í³ñáõÃÇõÝÝ, áñ Ç ëÙ³, ·ï³ÝÇ ÁÝ¹ ï»ëãáõÃ»³Ùμ Ñá·¨áñ Ï³é³-
í³ñáõÃ»³ÝÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Ûª Áëï Ýáñá· կարգադրութեանն. ունի ինչ
ինչ կալուածս ³ñ¹»³Ýó:
Æ ·»ïÝ³ß³ñÅáõÃ»Ý¿ ¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇ 1840 ×»Õù»ó³õ Ç ï»ÕÇë
ï»ÕÇë ½³Ý·³Ï³ïáõÝÝ »Ï»Õ»óõáÛ Ù»Ý³ëï³ÝÇëª áñ Ç í»ñ³Û ·³õ-
ÃÇÝ. ¨ ÇÝã ÇÝã Ë³ñË³ÉÙáõÝù Ç ë»Ý»³ÏëÝ ¨ Ç å³ñÇëåÝ ù³Ý¹»-
ó³Ý Çëå³é ÓÇÃÇÑ³Ýù ¨ çñ³Õ³óÝ:
²êî²ä²î ºô ØºÌ²Î²èàÚò ºÎºÔºòÆ ÜàðÆÜ
578. ²Ûë Ñéã³Ï³õáñ ·ÇõÕ³ù³Õ³ù ²ëï³å³ï ³Ýáõ³Ý»³É ¿ Ç

ÑÇõëÇëáÛ í»ñáÛÇß³ï³Ï»³É Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ ø³ñ³ï³ÏÇ Ñ»é³õáñáõ-
Ã»³Ùμ Çμñ¨ Ï¿ë Å³Ùáõ ³é ºñ³ëË ·»ïáí Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³: Ú³-
é³ç³·áÛÝ μ³½Ù³Ù³ñ¹ ¿ñ ³Ûë ï»ÕÇ μÝ³Ï»³É Ç Ð³Ûáó, ³ÛÉ ½ÏÝÇ
½³Ý³½³Ý ³õ»ñáõÃ»³Ýó ¨ ³ëå³ï³ÏáõÃ»³Ýó ä³ñëÇóª ·³ÕÃ»³É
μÝ³Ïã³óÝ Û³ÛÉ ¨ ³ÛÉ ë³ÑÙ³Ýë, »Õ¨ Çμñ¨ ·»ûÕ ÙÇ ÷áùñÇÏ. ¨ ³å³
Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ³ñù³Ûáñ¹ÇÝ ä³ñëÇó ²åå³½Ç ØÇñ½³Û ï»-
1 [Ուղիղ փակագծերի վերծանությունը ﬔրն է]:
412 ՅՈՎՀ. ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ, ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ...
ë»³É ½Û³ñÙ³ñáõÃÇõÝ ï»ÕõáÛÝ ¨ Ù»ñÓ ·áÉáÛÝ Ûºñ³ëË ·»ï, »ï

Ñ³Ý»É ½μÝ³ÏÇãëÝ ³ÝïÇ ¨ μÝ³Ï»óáÛó Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³ Ñ»é³·áÛÝ
ÙÇçáó³õ ¨ ½ï»ÕÇÝ ½³ÛÝ Áëï Û³ñÙ³ñ ¹ñáõÃ»³ÝóÝ »ï Ó¨³óáõó³-
Ý»É ³Ùñáó å³ñëå³å³ïª ³Í»³É ßáõñç³Ý³ÏÇ ¨ Ëñ³Ù Ëáñ³·áÛÝ.
¨ »¹ Ç ÝÙ³ ½½ûñë ¨ ½å³ïñ³ëïáõÃÇõÝë ½ÇÝáõó. »ï ßÇÝ»É Ç ÝÙ³
¨ ½Ñ³Ùբ³ñ³Ýáóëª áõñ ÅáÕáí¿ÇÝ ³ÙÇ ³ÙÇ ½»Ï³Ùáõï ³ñ¹ÇõÝë Ç
ë³ÑÙ³Ý³óÝ Ü³խÇç¨³Ý³Û ¨ ³ÛÉáó:
¼³Ûë ³Ùñáó ½³é³çÇÝÝ ³Ý¹ ·ñ³õ»óÇÝ ½ûñù èáõë³ó Û³ÙÇ
1827. Ç Ù¿ç ³ÙñáóÇë ³ÛëÙÇÏ ·ï³ÝÇ Ù»Í³Ï³éáÛó »Ï»Õ»óÇ ßÇÝ»³É
Ç Ý³ËÝÇ μÝ³Ïã³ó ²ëï³å³ïáõ Û»½»ñ ³Ý¹ ºñ³ëË³Û. ù³Ý½Ç
ÁÝ¹ Ù¿ç ºñ³ëË³Û ¨ »Ï»Õ»óõáÛë ¿ ³ñ¨Ùï»³Ý å³ñÇëå ³ÙñáóÇë
¨ Ëñ³Ù Ýáñ³. ß¿Ýù ëáñÇÝ μáÉáñáíÇÝ ³ÕÇõë³Ï»ñïª áñÙáõÝùÝ, ï³-
ÝÇùÝ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ý. ¨ ¿ ÏñÏÇÝª Ý»ñëÇÝ ï³×³ñ ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ·³-
õÇÃ Ýáñ³:
²Ûë ï³×³ñ Ï³éáõó»³É ¿ Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ Ù»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û
Ø³ÙÇÏáÝ»³Ý ½ûñ³í³ñÇ. ¨ ³õ³Ý¹áõÃÇõÝ ¿ μÝ³Ïã³óÝ í³ëÝ ëïáõ-
·³μ³ÝáõÃ»³Ý ³Ýáõ³Ýëª ²ëï³å³ï. ù³Ý½Ç ³ë»Ý Ã¿ ½ÏÝÇ Ý³Ñ³-
ï³ÏáõÃ»³ÝóÝ Ù»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û ¨ ÁÝÏ»ñ³ó ÝáñáõÝ, μ»ñ»Ý ³Ûëñ
½Ù³ñÙÇÝë ÝáóÇÝ. ¨ ³ÛÝ ÇÝã å³ï³Ý»Ý ½³ÛÝë ³é Ç ³Ù÷á÷»É ³Ý-
¹¿Ý, »ñ¨»ÉÇù Ç μÝ³Ïã³óÝ Ø³Ïáõ³Û ·³Ý ¨ ³éÝáõÝ ½³ÛÝë ¨ ï³Ý»Ý
³Ù÷á÷»Ý ³Ý¹ Ç Ø³Ïáõ. ¨ յûñ¿ ³ÝïÇ ÙÝ³ó ³Ûë ³Ýáõ³Ý³Ïáãáõ-
ÃÇõÝ ²ëï³å³ï. Çμñ ³ëï å³ï»³Éª Ï³Ù ³ëï ï»ÕÇ å³ï³Ý»ÉáÛ
Ù³ñÙÝáó ëñμáó ì³ñ¹³Ý³Ýց. ÝáñÇÝ ³Õ³·³õ ¨ ³Ýáõ³Ý³¹ñáõ-
ÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë êáõñμ ì³ñ¹³Ý:
²Ûë »Ï»Õ»óÇ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ Ù»ÍáõÃ»³Ùμ, μ³ñÓñ³Ï³Ù³ñ Ï³-
éáõó»³É Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýóª áñå¿ë ¨ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ·³õÇÃ ÝáñÇÝ
Áëï »ñÏ³ÛÝáõÃ»³ÝÝ. áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý ÛÁÝ¹³ñÓ³Ï Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÇ ¨
½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½Ï³ÃáõÕÇÏ¿ Ç ÙÇç³í³Ûñ ï³Ý»³ó Ý»ñ-
ëÇÝ ï³×³ñÇ:
²ñÓ³Ý³·Çñ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý Ý»ñëÇÝ ï³×³ñÇª Û³Ûë

ûñÇÝ³Ï.
§Æ Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó èÖ¸ (1655) Ï³Ý·Ý»ó³õ ëáõñμ ¹áõéնë
³Ûë Ññ³ß³½³Ý ÛûñÇÝÙ³Ùμ áñ ³ÝáõÝ êáõñμ ì³ñ¹³Ý ½ûñ³í³ñÇÝ Ç
í³Û»ÉãáõÃÇõÝ ³ëïáõ³Í³å³Ñ ·ÇõÕ³ù³Õ³ùÇë ²ëï³å³ïáõª ½áñ
»ï Ï³½Ù»É Ëûç³Û ê³ý³ñÝ Ç Ñ³É³É ÁÝãÇó Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·á Çõ-
ñáÛ ¨ ÍÝáÕ³ó Çõñáó ØÇñÇç³ÝÇÝ ¨ Ü³ñÇÝÇÝ ¨ ÏáÕ³ÏóÇÝ Ðáéá-
ÙÇÝ (ÐéÇ÷ëÇÙ¿ÇÝ) ¨ áñ¹õáóÝ å³ñáÝ Úáí³ÝÇëÇÝ ¨ Ø³ñ·³ñÇÝ ¨
ùáõ»ñÝ Ê³ÝáõÙÇÝ ¨...¦: ì»ñçÇÝ »ñÏïáÕ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝÝ Ëáñ-

ï³Ï»³É ¿ñ Ç íÝ³ëáÕ Ó»é³ó:
²ñÓ³Ý³·Çñ Ç ×³Ï³ï μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ սրբոյ Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç Ç
å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ Ë³ãíÇÙÇÝ.
§êáõñμ Ë³ãë μ³ñ»Ëûë ¿ Ագուլենց1 ä»ïñáëÇÝ ¨ ÍÝáÕ³óÝ
ÎÇñ³ÏáëÇÝ, Ê³ÃáõÝç³ÝÇÝ ¨ ÏáÕ³ÏóáÛÝ ÜáõÝáõÙÇÝ ¨ ¹ëï»ñóÝ
¶ÑýñÇÝ2, Ô½»Ã³ñÇÝ, Ðñ¿ùÝÇ³½ÇÝ: ÂíÇÝ èÖ ¨ ¾ (1658)¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ Ç ×³Ï³ï ÙÇ³ëï³ÝÇ ë»³õ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û íÇÙÇ

³õ³½³ÝÇÝ ëñμáÛ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ëáõñμ ³õ³½³Ýë ä³ñáÝ»Ýó ²ëïáõ³Í³ïáõñÇÝ ¨
ì¿ÉáõÙ»Ýó Î³ñ³å»ïÇÝª áñ¹Ç ²õ»ïÇùÇÝ: ÂíÇÝ èÖÈ (1681)¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë Ç ·³õÃÇ ³Ý¹ Û³ñ¨»É»³Ý

×³Ï³ïÇ ë»³ÝÝ ³ñ¨»É»³Ý Ñ³ñ³õáÛª Û³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§²ß³Ï»ñï ï»³éÝ Úáíë¿÷³Û Ù»ÍÇ ñ³μáõÝ³å»ïÇ. ëáõñμ խ³ãë
μ³ñ»Ëûë ÉÇóÇ ³Ù»Ý³ÛÝ »Ï»Õ»óõáÛë í»ñ³Ï³óáõ... Ø³ñïÇñáëÇ
í³ñ¹³å»ïÇ, áñ μ³½áõÙ »ñÏ³Ùμù Ç Û³õ³ñï Ñ³ëáÛó. ÛÇß»ó¿ù ¨
²ëïáõ³Í áÕáñÙÇ ³ë³ó¿ù ÇõñÝ ¨ ÍÝáÕ³óÝ ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇÝ ¨ Ø³ñ-
Ã³ÛÇÝ. èÖÌ´ (1703) ÃíÇÝ¦:
²Ûë ·ÇõÕ³ù³Õ³ù ²ëï³å³ï ·ï³ÝÇ Ç ë³ÑÙ³ÝÇÝ Ü³ËÇç¨³Ý
ù³Õ³ùÇ ¨ Ù»ñÓ ÝÙÇÝ Û³ñ¨ÙïÇó Ñ³ñ³õáÛ Ýáñ³ª Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ
³õ»ÉÇ ù³Ý ½Å³Ù ÙÇ ¨ á°ã Ç ¶áÕÃÝ. áñå¿ë ¹Ý¿ ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý
Ç ó³ÝÏÝ í»ñçÇÝ Ñ³ïáñáÛ ä³ïÙáõÃ»³ÝÝ Ç μ³éÝ ²ëï³å³ï:
ØºÜ²êî²Ü Ø²Ô²ðÂ²Ú ÈºðÆÜ Ú²ÜàôÜ

êð´àÚÜ êîºö²ÜÜàêÆ Ü²Ê²ìÎ²ÚÆ
579. Ø»Ý³ëï³Ý Ù»Í³Ñéã³Ï Ç å³ñ·¨³·Çñë ²ßáïáÛ Ã³·³-

õáñÇ ¨ Ç ÏáÝ¹³Ïë Ï³ÃáõÕÇÏáë³óª Ï³éáõó»³É ³Ý¹ Ç Ëáñ³Óáñë
ºñ³ëË³Û Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ÝáñÇÝ ³é ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Íáó³õáñ ëïá-
ñáïáí Ù»ÍÇ É»ñÇÝ Ø³Õ³ñÃ³Û, Ù»ñÓ Ç ·ÇõÕÝ Þ³ÙμÇ (¸³ñ³ß³Ùμ)
Û³ñ¨»ÉÇó Ýáñ³. ¨ ³ÝÏ³ÝÇ ÁÝ¹ Ù¿ç ³õ»ñ³Ï³ó Êñ³Ù ù³Õ³ùÇ ¨
ÑÇÝ æáõÕ³Ûáõ Ñ³õ³ë³ñ³ã³÷ Ñ»é³õáñáõÃ»³Ùμ Û»ñÏáóáõÝóÝ ¨ë
Çμñ¨ ÙÇáվ Å³Ù³õª áõÝ»Éáí ½Êñ³Ù Û³ñ¨ÙïÇó ¨ ½æáõÕ³Û Û³ñ¨»ÉÇó
Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ³Ý¹ ºñ³ëË³Û:
1
[Տպագրում ագլնց՝ պատվով]:
2
[Պատվով]:
êÏ½μÝ³õáñáõÃÇõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë »Õ»³É ¿ Û»ñÏáõó ëñμáó ³é³-

é»ÉáóÝª Â³¹¿áëÇ ¨ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ Áëï íÏ³ÛáõÃ»³Ý å³ñ·¨³·-
ñÇ Ã³·³õáñÇÝ ²ßáïáÛ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ Ê³ãÏ³Û å³ñáõÝ³Ï»³É Ç
ÙÇ ÏáÝ¹³Ï ¨ ·ñ»³É Ç Ãáõ³Ï³ÝÇ Ð³Ûáó ÜÆº, ³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ 976, Û³-
õáõñë ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Ù»Ý³ëï³ÝÇë ³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ ´³μ·»-
ÝÇ, áñáÛ ûñÇÝ³ÏÝ å³Ñ»³É Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇë ÁÝ¹ ³ÛÉ ÑÝáõÃ»³Ýóª ¿
Áëï ³ÛëÙ.
580. §²Ýáõ³Ùμ ³Ý»ÕÇÝ ²ëïáõÍáÛ Ðûñ ¨ Ç ÷³éë ÍÝÇó»ÉáÛÝ Ç
ÝÙ³Ý¿ ³Ý»Õ³å¿ë àñ¹õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇ ¨ Ç ÷³éë μÕխ»ó»ÉáÛÝ Û¿áõ-
Ã»Ý¿ Ðá·õáÛÝ ×ßÙ³ñïÇ: ²Ûë Ù»ñ ·Çñ Ñá·¨áñ³Ï³Ý μ³ñÓñ Ññ³-
Ù³ÝÇ Ñ³ëï³ïáõÃÇõÝ ¿ ¨ ûñÑÝáõÃÇõÝ ¨ Ç Ñá·¨áñ ÑáíáõáõÃ»³Ý
ï»³éÝ Ê³ãÏ³Û Ð³Ûáó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ Áëï Ù»ÍÇ Ù»ñáÛ ï¿ñáõ-
Ã»³Ý ³ñ¨»ÉÇó ¨ Ñ³ñ³ý³ÛÝáÛ Ð³Ûáó Ã³·³õáñÇ ²ßáï Ûáñçáñç»³É
³Ýáõ³Ùμ μ³ñ»å³ßï ¨ Ù»Í ß³Ñ³Ýß³ÑÇ: ºëª ²ßáï Ã³·³õáñ Ã³-
·³õáñ³ó ³Ù»Ý³ÛÝ ïÇ»½»ñ³ó »Ï»³É Ç ëáõñμ áõËïë ³ëïáõ³Í³μ-
Ý³Ï Ü³Ë³íÏ³ÛÇë Ñ³Ý¹»ñÓ ½ûñûù Ã³·³õáñ³Ï³Ýûùë ¨ ÇßË³Ýûù
ï»³éÝ Ê³ãÏ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇª »ñÏñå³·»³É ëáõñμ ï³×³ñÇë ÑÇÝ
Ø³Õ³ñ¹³Û í³ÝÇó: ºñ³Ý»ÉÇ ÏñûÝ³õáñë ³ëïáõÍ³Ù»Í³ñ Ù»Í³ÝáõÝ
ï¿ñ ´³μ·¿Ý Ð³ÛÏ³½Ý Ý³Ë³ß³õÇÕ ¨ Ç øñÇëïáë ÍÝáÕ Ñá·¨áñ
·³é³Ýó Ù³ÝÏ³Ýó »Ï»Õ»óõáÛ... »Õ¨ Ó»éÝ³¹ñ»³É ³ñք»åÇëÏáåá-
ë³å»ï: ÜÆº [976] ïáõÙ³ñÇë ²ñ³Ù»³Ý ÙÝ³óáõ³ÍÇë »Õ¨ Ï³ï³-
ñáõÙÝ ßÇÝáõÃ»³Ý ¨ Ýáñá·Ù³Ý ³ëïáõ³Í³μÝ³Ï êáõñμ Ü³Ë³í-
Ï³ÛÇëª ç³ÝÇõù ¨ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ ´³μ·»ÝÇ, áñ ¿ñ ë³ ßÇ-
Ý»³É ëáõñμ ³é³ù»ÉáóÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ ¨ Â³¹¿áëÇ: ºõ Ç ëáõñμ
ï³×³ñÇë Ï³Û Ñ³Ý·áõó»³É ë¨»é»³É μ¨»éÝ μ³½Ï³óÝ ÚÇëáõëÇ ¨
Û³ñù³Û³Ï³Ý Ã³·Çó ÷áõß åë³Ï¿ն ×áõÕ ÙÇ. ¨ øñիëïáëÇ Ó»é³ó
Գ [3] Ñ³ï Ù³Ý³Ý³ÛÝ1 ¨ μ³½Ù³Ñ³õ³ù ëñμáõÃÇõÝùë, áñù ³ëï
Ï³Ý Ñ³õ³ù»³É: ºõ »ïáõ ÑÝÓ¿ùë ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇùë ¨ ¹³ëï³Ï»ñï ¨
ÁÝÍ³Û³Ý ÑÇÝ Ø³Õ³ñ¹³Û í³ÝÇó Սáõñμ êï»÷³ÝÝáë Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ,
îÇñ³Ù³Ûñ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ¨ êáõñμ ¶¿áñ· ¼ûñ³í³ñÇÝ ³Ý¹³éÝ³-
ÉÇ ¨ μ³ñÓñ Ññ³Ù³Ý³õ Ù»ñáíª Ã¿Ù ¨ íÇ×³Ï, áñ ¨ ë³ÑÙ³Ý»³É ¿ñ
Ç Ý³ËÝ»³ó Ù»ñáó ¨ Ç ëáõñμ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ù»ñáó ï»³éÝ Ü»ñ-
ëÇë¿ ÃáéÇÝ Ù»ñáÛ ëáõñμ Èáõë³õáñãÇÝ. Ý³Ë ¨ ³é³çÇÝ ÑáÛ³Ï³å
¨ Ñéã³Ï³õáñ Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÝ Ü³Ëãáõ³Ý, ÎáÏ (Կá·) ·³õ³éÝ μáÉá-
1
ì³ëÝ ³Ûëñ ¶ Ñ³ï Ù³Ý³Ý³ÛÇÝ ·ñÇ ¨ Ç í³Ë×³ÝÇ å³ïÙáõÃ»³Ý ØÇË³Û¿ÉÇ ²ëáñ-
õáÛª Ç ëÏÇ½μÝ ß³ñ³Ï³ñ·áõÃ»³Ý Ñáíáõ³ó Ð³Û³ëï³ÝÇª Áëï ³ÛëÙ. §ºõ ³ë»Ý
ßÝáñÑ³ó Ýß³Ý ÑÇÝ ¨ Ýáñ μ»ñ»³É Ç Ð³Ûë՝ ¶ [3] Ñ³ï Ù³Ý³Ý³Û Ç ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë¿
¨ »¹»³É ï÷áí Ç ÑÇÙÝ »Ï»ղ»óõáÛÝ, áñ Ñ³Ý¹¿å Ñ³ÛÇ ¶áÕÃ³Ý ·³õ³éÇÝ ³é ºñ³ëË
·»ïáíª Ç ï»ÕõáçÝ, ½áñ Ø³Õ³ñÃÝ Ïáã»Ý¦:
ñáíÇÝ, Êáյª áñ ¿ ¼³ñ¨³Ý¹ ·³õ³éÝ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ íÇ×³Ï Çõñ μáÉá-

ñáíÇÝ ÙÇÝã Ç Üáõ³Ý, Ç Ô³ñ³¹³ñ³Ýª áñ μ³Å³ÝÇ Ç ê³ÉաÙ³ëï³Û.
Ç ºñ³ëË³Û ÙÇÝã Ç Ø³ñաÝ¹³Û ·ñÇõ¿Ý, Ø³ñ³Ý¹ Çõñ íÇ×³ÏáíÝ,
ÞÇñÇÝÃ³ÉÝ Çõñ íÇ×³ÏáíÝ ·Ý³Û ÙÇÝã Ç ¹Õ»³ÏÝ Êáëñáíáõ, Ç յԱ½³ï
¨ Ç ¶Çñ³Ý, Ç æáõÕ³ ¨ Çõñ í³ÝùÝ, Û²ëï³å³ï ¨ Çõñ í³ÝùÝ, Ç
Þ³Ùμ ¨ Çõñ í³ÝùÝ, Ç æ³Õ³ó ï»ÕÝ ¨ Çõñ í³ÝùÝ, Û²ñ³ñù ¨ Çõñ
í³ÝùÝ... ïáõ³ù ÁÝÍ³Û ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇù ³Ý¹³éÝ³ÉÇ ¨ μ³ñÓñ Ññ³Ù³-
Ý³õ ÙÇÝã¨ Ç ·³ÉáõëïÝ øñÇëïáëÇ ¨ ³Ñ»Õ ¹³ï³ëï³ÝÝ. ¨ ÙÇ° áù
ÇßË»ëó¿ Ç Ù»Í³ó ¨ Ç ÷áùáõÝó ³ñ·»É ³éÝáõÉ...: ºõ ³õ³ñïáõÙÝ
»Õ¨ μ³ÝÇë ¨ ·ñÇë Ó»é³Ùμ Ù»Í³ÝáõÝ ï»³éÝ Ê³ãÏ³Û Ï³ÃáõÕÇÏá-
ëÇ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ¨ ï¿ñ ´³μ·»ÝÇ ¨ Ù»Í ÇßË³Ý³óÝª ²åÉÕ³ñÇåÇ
ÇßË³ÝÇÝ... ¨ Ð³Ûáó, ì³ë³Ï ÇßË³ÝÇÝ êÇõÝ»³ó, ¶ñÇ·áñ ÇßË³-
ÝÇÝ ÀéßïáõÝ»³ó, ¶¿áñ· ÇßË³ÝÇÝ ¶ÝáõÝ»³ó, Þ³åáõÑ ÇßË³ÝÇÝ
²ñÍñáõÝ»³ó: Ü³Ù³ÏÇë ¨ ëÇÏÇÉÇë Ï³ï³ñÇãùÝ ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ
¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó, Ë³÷³ÝÇãùÝ ¹³ïÇÝ Ç øñÇëïáë¿ ²ëïáõÍáÛ
Ù»ñáÛ, áñ ¿ ûñÑÝ»³É Û³õÇï»³Ýë, ³Ù¿Ý: î¿ñ Ê³ãÇÏ Ï³ÃáõÕÇÏáë
²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ¨ å³ïñÇ³ñ· ³ñ¨»É»³Ý ï³Ýëª ³é³ù»ó³ù ·ñ³-
õáñ³Ï³Ý ûñÑÝáõÃ»³Ý Ññ³Ù³Ý³õë ½Ù»Í³ÝáõÝ »ñç³ÝÇÏ ï¿ñ ´³μ-
·¿Ý ³ñù»åÇëÏáåáëÝ ·³É ³é Ó»½ ¨ ³é³ù»É³μ³ñ ßñçÇÉ Ç ÙÇçÇ
Ó»ñáõÙª í³ñ¹³å»ï»É, Ëñ³ï»É ¨ áõëáõó³Ý»É Ûûñ¿Ýë ¨ Ç å³ïáõÇ-
ñ³Ýë î»³éÝ... ÉÇÝ»É ³Ûó»Éáõ ëñμáó ³Ûñ»³ó ¨ Ï³ñօտ»Éáó, Ï³ñ»ÏÇó
ëÇñáíÝ øñÇëïáëÇ. Ïáã»ëó¿ ½³ñÅ³Ý³õáñë ¨ ½ÇÙ³ëïáõÝëÝ Ç Ï³ñ·
¨ Û³ëïÇ×³Ý ÏÇë³ë³ñÏ³õ³·áõÃ»³Ý, ë³ñÏ³õ³·áõÃ»³Ý ¨ ù³Ñ³-
Ý³ÛáõÃ»³Ý. Ï³ÉóÇ ¨ Ññ³Ù³Ý³õ Ù»ñáí Ç í»ñ³Û Ó»ñ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ
³é³ù»É³Ï³Ý Ï³å»É ¨ ³ñÓ³Ï»É Û»ñÏÇÝë ¨ Û»ñÏñÇ:... ²ÛÉ¨ Ï³Ýá-
Ý»³É Ñ³ëù ¨ ½Çñ³õáõÝë ½áñ ¨ å³ñïÇù ï³É ²ëïáõÍáÛª μ³ÅÇÝ
²ÃáéáÛ. Տ»³éÝ³Ï³Ýë, ½Ê³ãûñÑÝ»³Ý ¨ ½êÁñμ³Ýáõ¿ñë, ½Çñ³õáõÝë
Ù³ï³Õ³ó, Ï»Ý¹³Ý»³ó ¨ ÝÝç»ó»Éáó μ³½Ù³Ï³ÝëÝ, ½Û³ÝÏ³ñÍ³Ù³Ñ
¨ ½³é³Ï³Ù³Ñ. ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ Çñ³õáõÝë Ï»Ý³ó ¨ Ù³Ñáõ ÉÇáí ³ÝÃ»-
ñÇ ïáõù Ç Ó»éë ¹áñ³ ½áõ³ñÃ ¨ ³é³ï ëñïÇõ...: ÞÝáñÑ»ó³ù Ç
Ó»éë ¹áñ³ Ó»½ å³ñ·¨ë Ñá·¨áñ³Ï³Ý ½ÇõÕÝ ûÍáõÃ»³Ý ëñμ³ÉáÛë ¨
½³ëïáõÍ³·áñÍ³Ï ëáõñμ Ù»éáõÝÝ Ç Éáõë³õáñáõÃÇõÝ Ýáñ³ÍÝ»ÉáóÝ
³õ³½³Ý³õ յáñ¹¿·ñáõÃÇõÝ ÐûñÝ »ñÏÝ³õáñÇ ¨ Ç Å³é³Ý·³Ïóáõ-
ÃÇõÝ øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ ÛáõëáÛÝ Ù»ñáÛ. ½ÝáÛÝ Ç ×³Ï³ïÝ Ýß³Ý
Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý, ÛûÍáõÙÝ ù³Ñ³Ý³ÛáõÃ»³Ý, Ç Ýáñá·áõÃÇõÝ ëáõñμ
»Ï»Õ»óõáÛ øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ, áñ ¿ ûñÑÝ»³É Û³õÇï»³Ýë,
³Ù¿Ý:
Ê³ãÇÏ Í³é³Û ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ, ßÝáñÑûù ¨

áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ÝáñÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó:
¶ñ»ó³õ Ó»é³Ùμ ²·³Ã³Ý·»Õ ¹åñÇ ÜÆº (976) ïáõÙ³ñÇ ²ñ³-
Ù»³Ý ÙÝ³óáõ³ÍÇë¦:
¶ï³ÝÇ Ç Ù»Ý³ëï³ÝÇ ³ëï Ë³ã ÙÇ ³å³Ï»³Û ï³ëÝ¨áõÃÝ
Ñ³ïáõ³Íáíù ³·áõó»Éáíù Û»ñÏ³Ãª ï³ëÝ հաïáõ³Í ³ÝÏÇõÝ³õáñ
³å³ÏÇùÝ Û»ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ý ¨ áõÃÝ ÝáÛÝûñÇÝ³Ï ³ÝÏÇõÝ³õáñ Û»ñÏá-
ëÇÝ Ã¨ëÝ. μ³ñÓñáõÃÇõÝ Ë³ãÇÝ Çμñ¨ Ï³Ý·áõÝ ÙÇ. ÇëÏ å³ïáõ³Ý-
¹³Ý Ï³Ù μáõÝ Ë³ãÇÝª áñ ³·áõó³ÝÇ Ç ÓáÕ, ¿ Çμñ Ã½³ã³÷ ÙÇ
³ñÍ³ÃÇ, ÛáñáÛ í»ñ³Û ·áÛ ÛÇß³ï³ÏáõÃÇõÝ Û³ÝáõÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ã³-
·³õáñÇ Ð³Ûáó ¨ áñ¹õáÛ Ýáñ³ ²ßáïáÛ, áñ áõÝÇ ûñÇÝ³Ï ½³Ûë.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ëáõñμ Ë³ãë Úáí³Ý¿ë Ã³·³õáñÇÝ Ð³Ûáó »õ Ïá-
Õ³ÏÇó Þáõß³Ý ïÇÏÇÝ1 »õ áñ¹Ç ²ßáï Ã³·³õáñë μ³½áõÙ ½օñûù »ÏÇ
Ç ëáõñμ áõËïë. »ïáõ Þ³Ùμ³ ç³Õ³óÝ»ñÝ, ºñ³ëËÇ Ý³õÝ ¨ ²ëï³-
å³ïáõ ÑáÕÝ ëáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝª ÛÇß³ï³Ï Ù»½ ¨ ÍÝáÕ³ó: ÂíÇÝ
ÜԺº (966)¦:
Æ ëïáñÇÝ Í³ÛñÇ å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ ËաãÇë Ç μáÉáñ³Ï ßñç³ÝÇ Ýá-
ñÇÝª Ûáñ ³·áõó³ÝÇ ÓáÕ, ¿ ³Ùñ³ó»³É ÷áùñÇÏ ûÕ ÇÙÝ ³ñÍ³ÃÇª ÁÝ¹
áñ ³Ýóáõó³ÝÇ ¨ Ï³åÇ Å³å³õ¿Ý Û³ÙñáõÃÇõÝ ³Ùμ³ñÓÙ³Ý Ë³ãÇÝ
Ç ·ÉáõË ÓáÕáÛÝ. ¨ ³Ñ³ Û³ÛëÙ³Ý¿ Áëï ÇÙÇù ·áõß³ÏÇ ÉÇÝ»É ÝáÛÝ
³å³Ï»³Û Ë³ãÇÝª Ë³ã ¹ñûß³ÏÇ Ã³·³õáñÇÝ Ð³Ûáó ÚáíÑ³ÝÝáõ:
àñå¿ë áõÝÇ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ½³Ûë Ë³ã ÑÝ³·áÛÝ å³ñ·¨, ÝáÛÝ-
å¿ë áõÝÇ ¨ Ûûñ¿ ³ÝïÇ ½Ï³Éáõ³ÍëÝ ³ñ¹»³Ýóª ½ÛÇß³ï³Ï»³ÉëÝ Ç
ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ Ë³ãÇÝ ë»åÑ³Ï³Ý³μ³ñ ÙÇÝã¨ ó³ñ¹ ³Ý÷á÷áË Ç
μ³½Ù³ÏÇ ÷á÷áËáõÃ»³Ý ÇßË³Ý³õáñáõÃ»³Ýó ³ßË³ñÑÇ ÁÝ¹ ³Ûë-
ã³÷ ÑáÉáí»³É ¹³ñë:
581. ´³óÇ å³ñ·¨³·ñ¿ ³ëïÇ ·ï³ÝÇÝ ¨ ³ÛÉ ½³Ý³½³Ý ÏáÝ-
¹³Ïù Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ԱÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ïáõ»³Éù Û³ÝáõÝ ³ñù»-
åÇëÏáåáë³óª ³é³çÝáñ¹³ó ëáÛÝ í³Ý³ó ¨ íÇ×³ÏÇ ÝáñÇÝ, áñù óáõ-
ó³Ý»Ý ½ÑÝáõÃÇõÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨ ½ÁÝ¹³ñÓ³ÏáõÃÇõÝ íÇ×³ÏÇÝ,
áñáó ½ÙÇոÛÝ ³ÙμáÕç ûñÇÝ³Ï ³é»³É »¹³ù ³ëï»Ý Û³Õ³·ë ³é³õ»É
μ³ó³Û³Ûï Í³ÝûÃáõÃ»³Ýó ÛÇß³ï³Ï»É»³óÝ.
§²Ýáõ³Ùμ ³Ý»ÕÇÝ ²ëïáõÍáÛ Ðûñ ¨ Ç ÷³éë ÍÝ»ó»ÉáÛÝ Ç ÝÙ³Ý¿
³Ý»Õ³å¿ë àñ¹õáÛÝ ØÇ³ÍÝÇ ¨ Ç ·áí»ëï μÕË»ó»ÉáÛÝ Ç Ðûñ¿ Ðá·-
õáÛÝ ×ßÙ³ñïÇ. ³Ûë Ù»ñ ·Çñ Ñá·¨áñ³Ï³Ý μ³ñÓñ Ññ³Ù³ÝÇ Ñ³ëï³-
ïáõÃÇõÝ ¿ ¨ ûñÑÝáõÃÇõÝ:
1 [îå §ïÏÝ (ïÇÏÝáçÝ)¦© ë³Ï³ÛÝ ïÏÝ–Ý å³ïíáí ïÇÏÝáçÝ ãÇ Ï³ñáÕ ÉÇÝ»É, åÇïÇ
Ï³ñ¹³É ïÇÏÇÝ]£
¶ñÇ·áñ Í³é³ÛÇóÝ ²ëïáõÍáÛ Í³é³Û ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ

î»³éÝ Ù»ñáÛª ßÝáñÑûù ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ÝáñÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ÁÝ¹Ñ³-
Ýáõñ ³Ù»Ý³ÛÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó ¨ »åÇëÏáåáë³å»ï Ø»Í³ó Ð³Ûáó
¨ å³ïñÇ³ñ· ³ñ¨»É»³Ý ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ï»Õ³å³Ñ ¨ Ûաçáñ¹,
³Ãáé³Ï³É ¨ ÷áË³Ýáñ¹ ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇ ¨ Â³-
¹¿áëÇ ¨ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ Ù»ñáÛ Èáõë³õáñãÇ. ½áñ ·ñ»Ùù Ç ¹ñ³-
Ý¿ ³ëïáõ³Í³¹Çñ ³ÃáéáÛ ¨ Éáõë³ÏÇñ ï³×³ñ¿ ³ëïáõ³Í³ß¿Ý
Կ³ÃáõÕÇÏ¿ Սáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ μ³½Ù³Ñ³õ³ù ëñμáõÃ»³Ýó ëáñ³.
Ý³Ë Û³ëïáõ³Í³ÙáõË ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹¿ Ý»ñÏ»³É ³ñ»³ÙμÝ ÚÇëáõëÇ
øñÇëïáëÇ ¨ Ç Ã³·Ý ³ñù³Û³Ï³Ý Ç ÷ßáó åë³Ï¿ »¹»³É Ç ·ÉáõËÝ
ÚÇëáõëÇ ¨ ë¨»é»³É μ¨»é³óÝ μ³½Ï³óÝ ÚÇëáõëÇ ¨ Ç Í³ÍÏáÛÃ Û»-
ñ»ë³óÝ ÚÇëáõëÇ Ç ëáõñμ í³ñß³Ù³Ï¿Ý ¨ Ç ï¿ñáõÝ³Ï³Ý ³ëïáõ³-
ÍÁÝÏ³É ëáõñμ Ýß³Ý³óë ¨ Ç ßÝáñÑ³μ³ßË ³çáÛÝ Ù»ñ Èáõë³õáñ-
ãÇÝ ¶ñÇ·áñÇ ¨ Ç ëáõñμ Ïáõë³Ý³ó ·»ñ»½Ù³Ý³óë ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó ¨
¶³ÛÇ³Ý»³Ýó. ¨ ³ÛÉ ßñç³Ï³Û ëñμáõÃ»³Ýóë ³ëïáõ³Í³½³ñ¹ ëáõñμ
³ÃáéáÛë ¾çÙÇ³ÍÝÇ, ½áñ ¨ ³é³ù»Ùù Ý³Ë Ç Սáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ
í³ÝùÝ ¨ ÛÇõñ ë»åÑ³Ï³Ý Ã¿ÙÝ ¨ íÇ×³ÏÝ. Ý³Ë Ç Û³Ù»ÝûñÑÝ»³É
¨ Û³ëïáõ³Í³å³Ñ, Û³Ýáõ³ÝÇ ¨ Û³Ï³Ý³õáñ Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÝ Ç ÊáÛ,
áñ ¿ ¼»ñ¨³Ý¹ (¼³ñ¨³Ý¹) ·³õ³é ¨ Û³Ù»Ý³ÛÝ íÇ×³ÏÝ Çõñ μáÉá-
ñáíÇÝ, Ç Ô³ñ³¹³ñ¿Ý, áñ μ³Å³ÝÇ ³é³ù»Éáó Û»ñÏñ¿Ý ¨ ·Ý³Û ÙÇÝ-
ã¨ Ç Ô³ñ³Ã³÷³Ûն ¨ μ³Å³ÝÇ Ç ê³ÉÙ³ëï³Û, Ûºñ³ëË³Û ÙÇÝã¨ Ç
Ø³ñ³Ý¹³Û ·ñÇõ¿Ý, Ç ÞÇñÇÝÃ³ÉÝ Çõñ »ñÏñáíÝ, Ç Û³ëïáõ³Í³ËÝ³Ù
·ÇõÕ³ù³Õ³ùÝ æáõÕ³ Ç Û²ëï³å³տ, Ç Ù»Í ù³Õ³ùÝ Ü³Ëչáõ³Ý
¨ Ç Þ³Ùμáõ ÓáñÝ μáÉáñáíÇÝ, áñáÛ Û³Û¹áóÇÏ μÝ³Ïã³ó¹ Ç ÙÇ³ëÇÝª
å³ïáõ»ÉÇ ù³Ñ³Ý³ÛÇó, ëñμ³ë¿ñ ÏñûÝ³õáñ³ó, ÇÙ³ëïáõÝ í³×³-
Ï³é³Ý³ó¹, ³ëïáõ³Í³ë¿ñ Ó»é³·áñÍ³ó¹, μ³ñ»å³ßï ï³Ýáõï»-
ñ³ó¹, Ó»éÝ³ÑÙáõï ³ñÑ»ëï³õáñ³ó¹, ³ßË³ï³ë¿ñ ÑáÕ³·áñÍ³ó¹
¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ã³÷áõ Ñ³ë³ÏÇª Ù»ÍÇ ¨ ÷áùáõ, ³ñ³Ýó ¨ Ï³Ý³Ýó, Í»-
ñáó ¨ ïÕ³Ûáó, »ñÇï³ë³ñ¹³ó ¨ ÏáõëÇó, Ñá·¨áñ ½³õ³Ï³ó μ³½-
Ù³ã³ñã³ñ Ý³Ñ³ï³ÏÇÝ ëáõñμ ÑûñÝ Ù»ñáÛ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇÝ,
áñáí ³Ýáõ³Ýù Ó»ñ ·ñ»³É »Ý Ç ·ñÇÝ Ï»Ý³ó Û³ÝÙáé³ó ÛÇß³ï³Ïáõ-
ÃÇõÝÝ ²ëïáõÍáÛ:
¶ÇïáõÃÇõÝ ÉÇóÇ Ó»½ ³Ù»Ý»óáõÝª Ñá·¨áñ áñ¹Ç°ù Ù»ñ Ç øñÇë-
ïáë, ½Ç áñå¿ë ûñ¿Ý ¿ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ¨ ë³ÑÙ³Ý Ù³ÑÏ³Ý³óáõ μÝáõ-
Ã»³Ýëª ³Ù»Ý³ÛÝ áñ¹Ç Ñ³ñ³½³ï Å³é³Ý·»É ½ïáõÝ ¨ ½Ñ³Ûñ»ÝÇë
Çõñ»³Ýó, ³Ûëå¿ë ¨ ³Ûëáõ ûñÇÝ³Ï³õ »ÏÝ ³é Ù»½ Ç Û³½¹Ù³Ý¿ Ðá·-
õáÛÝ êñμáÛ ÁÝïñ»³É¹ ²ëïáõÍáÛ ¨ Ç Ù³ñ¹Ï³Ý¿ª Ñ»½³Ñá·Ç, μ³-
ñ»ÙÇï ¨ ëñμ³ë¿ñ Ïáõë³Ý ¨ ëáõñμ í³ñ¹³å»ï ï¿ñ ²Ã³Ý³ë¹,
áñ ¿ ëÝ»³É ¨ í³ñÅ»³É Ç êáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ í³ÝùÝ. ¨ áõë»³É

¿ñ ½ÇÙ³ëïë ÏñÃ³Ï³Ý Ç Ó»éÝ êï»÷³ÝÝáëÇ ù³ç ñ³μáõÝ³å»ïÇ
ê³ÉÙ³ëï»óõáÛ, áñ »ÏÝ Ç ëáõñμ ³Ãáéë Ó»ñ ³Ù»Ý³ÛÝ ÙÇ³μ³ÝÇó
íÏ³ÛáõÃ»³Ùμ¹, Ù³Ý³õ³Ý¹ μáÉáñեóáõÝó Ó»ñ Ã¿Ùáí¹ íÏ³Û³Íª Ý³¨
Û²ëïáõÍáÛ ÇëÏ. ÇëÏ Ù»ù áñå¿ë ËÝ³Ù³Íáõ ¨ ·Ã³Í Ñ³Ûñ Ç í»ñ³Û
ëÇñ»ÉÇ áñ¹õáÛ ÇõñáÛª å³ïß³× ¨ Çñ³õáõÝù Ñ³Ù³ñ»ó³ù ½²Ã³Ý³ë
í³ñ¹³å»ï¹ ÉÇÝ»É »åÇëÏáåáë êáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ¹ ¨ Çõñ ë»å-
Ñ³Ï³Ý íÇ×³ÏÇÝ ¨ ½áã ³ÛÉ áù ûï³ñ, ½Ç ûï³ñÝ í³ñÓÏ³Ý ¿ ¨ á°ã
×ßÙ³ñÇï ÑáíÇõ. í³ëÝ áñáÛ Ïáã»ó³ù ½¹³ Ç Ï³ñ· ¨ Û³ëïÇ×³Ý
»åÇëÏáåáëáõÃ»³Ý ËáñÑñ¹áí Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ý ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ Çß-
Ë³ÝáõÃ»³Ùμ: ºõ ½²Ã³Ý³ë í³ñ¹³å»ï¹ª »åÇëÏáåáë ³ëïáõ³Í³-
ÙáõË ëáõñμ ¶»Õ³ñ¹»³Ùμë ¨ ³ëïáõ³Í³Ëûë ëáõñμ ²õ»ï³ñ³Ý³õë
¨ ßÝáñÑ³μ³ßË ëáõñμ ²çáíë Ù»ñ Èáõë³õáñãÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Ç Ù¿ç »ñÏ-
Ý³ÝÙ³Ý ëáõñμ ï³×³ñÇë ¾çÙÇ³ÍÝÇ: ºõ å³ñ·¨»ó³ù ¹Ù³ Û³Ï³-
Ý³õáñ ëáõñμ áõËïÝ Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝª μáÉáñáíÇÝ μÝ³Ï³Ý ¨ ë³ÑÙ³-
Ý»³É íÇ×³Ï Çõñª ½áñ í»ñ³·ñ»ó³ù ¹Ù³ Ã¿Ù, ³Ãáé ¨ Ñ³Ý·ëï»³Ý
ï»ÕÇ. í³ëÝ áñáÛ ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ØÇ³ÍÝÇ àñ¹õáÛÝ ²ëïáõÍáÛ
³é³ù»ó³ù ½²Ã³Ý³ë í³ñ¹³å»ï¹ª ëñμ³½³Ý »պÇëÏáåáë ³é Ó»½
Ù»ñáí ³é³ù»É³Ï³Ý ¨ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμª Ñáíáõ»É
½Ó»½ ¨ áõëáõó³Ý»É, ·Ý³É Ûûñ¿Ýë ¨ Ç å³ïáõÇñ³Ýë ³Ý³ñ³ïáõ-
Ã»³Ùμ ¨ ëñμáõÃ»³Ùμª ï³Éáí ½³ÝÓÝ ûñÇÝ³Ï μ³ñ»³ó ³Ù»Ý»óáõÝ.
Ù³Ý³õ³Ý¹ å³Ñ»ëó¿ ½³ÝÓÝ Çõñ ëñμáõÃ»³Ùμ, ³ñ¹³ñáõÃ»³Ùμ ¨
ËáÝ³ñÑáõÃ»³Ùμª ³éÝ»Éáí ÇÝùÝ ¨ ³å³ áõëáõó³Ý»Éáí Ó»½. å³Ñ»-
Éáí ½³ÝÓÝ Çõñ Ç μ³Ùμ³ë³Ý³ó ³é Ù³ñ¹ÇÏù ¨ ³Ý¹³ï³å³ñï ³é
²ëïáõ³Í: Îáã»ëó¿ ½ÇÙ³ëïáõÝëÝ ¨ ½³ñÅ³Ý³õáñëÝ ¨ ½íÏ³Û»³ÉëÝ
Ç Ï³ñ· ¨ Û³ëïÇ×³Ý ÏÇë³ë³ñÏ³õ³·áõÃ»³Ý, ë³ñÏ³õ³·áõÃ»³Ý ¨
ù³Ñ³Ý³ÛáõÃ»³Ý. Ï³ÉóÇ ¨ Ññ³Ù³Ý³õë Ù»ñáí Ç í»ñ³Û Ó»ñ ³é³ù»-
É³μ³ñ ÇßË³ÝáõÃÇõÝ Ï³å»ÉáÛ ¨ ³ñÓ³Ï»ÉáÛ:
²ÛÉ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ Ï³ÝáÝ»³É Ñ³ë ¨ Çñ³õáõÝë Ó»ñª ½áñ Û³Ù»Ý³ÛÝ
ï³ñÇ å³ñïÇù ï³É ³ÃáéáÛ μ³ÅÇÝ, ïá°õù Ç êáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ
í³ÝùÝ Ç Ó»ñ Ñá·õáÛ ïáõÝÝ. ¨ »Ã¿ ½Ç°Ýã ¿ Ñ³ë ¨ Çñ³õÝáõÝùª ³°Ûë
¿ Ñ³ë ¨ Çñ³õáõնùÝ. ½ÇÝã ¿ñ¿ó áñ Ç Ã¿Ùë Ï³Ûª Ýáó³ ï³Ý¿Ý ½ÇÝã
Ñ³ëù áñ ÉÇÝÇ, ÙáõïùÝ Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ ¿. ï»³éÝ³Ï³Ý Ù³ï³ÕÝ áñ
ÉÇÝÇª »ñÇÝ, ÙáñÃÇÝ Çõñ ³ÃáéáÛÝ ¿. Û³ÝÏ³ñÍ³Ù³Ñ áñ ÉÇÝÇª Ê–ÇóÝ
áõ Ù³ï³ÕÝ »åÇëÏáåáëÇÝ ¿. ¨ ÏáÕáåáõïùÝª É³õ Ë³ÉÇ ÙÇ, Ï³Ù
É³õ ßáõñç³é ï³Ý Û³ÃáéÝ. ½»ñ³խ³ÛñÇë Ï³Éáó ¨ ÑÝÓ³Ý³ó. »ñ³-
Ë³ÛñÇùÝ ³°ÛÝ ¿ª Û»½Ý³·ÉáõËÝ Ï¿ë Ù³ñ½³Ý Ñ³ó, Û³Ù¿Ý ÑÝÓ³Ý¿
Ù¿Ï ¹áñ³Ï ·ÇÝÇ ï³Ý. ½ëñμ³Ýáõ¿ñÝª áñ ¿ ëñμ³¹ñ³Ù, ³Û¹ »Ï»-
Õ»óõáÛ ¨ Ë³ãÇ Éáõë·ÇÝ ¿. ³Ûëª Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³ñÑ Ûáñ ï»Õ áñ

ùñÇëïáÝ¿áõÃÇõÝ Ï³Û, ½³Û¹ Ïáõï³Ý Çõñ»³Ýó ³ÃáéáÛÝ. ¨ë ³é³õ»É
½ëñμ³Ýáõ¿ñÝ, áñ »Ï»Õ»óõáÛ ¨ Ë³ãÇ Éáõë³·ÇÝ ¿, áñ Ç ß³ï¿Ý ß³ï,
¨ Ç ÷áùñ¿Ý ÷áùñ, áñå¿ë ³ë¿ î¿ñÝ Û²õ»ï³ñ³ÝÝ Ã¿ª ՈñáõÙ ß³ï
ïáõ³õª ß³ï ËÝ¹ñ»ëóÇ Ç ÝÙ³Ý¿, ¨ áñáõÙ ë³Ï³õª ë³Ï³õ, áñ Û³Ù¿Ý
ï³ñÇ ÙÇ ³Ý·³Ù ëñμ³Ýáõ¿ñ ÅáÕáí»Ý, áñ ëñμáÛÝ ¿ μ³ÅÇÝ. ¨ ³ÛÉ
½ÇÝã Ñ³ñÏ áñ ÉÇÝÇ, ³é³Ýó ³ÃáéáÛ Ññ³Ù³ÝÇÝ ãáõÝÇù ÇßË³Ýáõ-
ÃÇõÝ Ï³ï³ñ»Éª Ã¿ Ù³ï³Õ, Ã¿ Ë³ãûñÑÝ¿ù, Ã¿ ³ÛÉ ÇÝã å³ï»ÑÝª
³ÃáéáÛÝ, áñå¿ë Û³Ù»Ý³ÛÝ ï»ÕÇ. ³°Ûë ¿ Ñ³ë áõ Çñ³õáõÝù ³ÃáéáÛÝ
¨ μ³ÅÇÝª áñå¿ë ³ë³ó³ù ½³Ù»Ý³ÛÝ:
ºõ ÙÇ° áù ÇßË»ëó¿ Ñ³Ï³é³ÏÇÉ ¹Ù³ ¨ Ï³Ù ËáñÑÇó¿ Çñ³õ³Ýó
¹áñ³ ¨ Ï³Ù ãÇ ÑÝ³½³Ý¹Ç ¹Ù³, ¨ Ñ³Ï³é³Ï ÉÇÝÇ Ññ³Ù³Ý³ó Ù»-
ñáó ¨ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇë. ³ÛÝåÇëÇùÝ »ÕÇóÇÝ Ç Ý»ñùáÛ å³ïÅáÛ ¨
¹³ï³å³ñïáõÃ»³Ý. ÇëÏ ÑÝ³½³Ý¹»³ÉùÝ ¹áñ³ ¨ Ññ³Ù³ÝÇ ëáõñμ
³ÃáéáÛëª ûñÑÝ»³É ÉÇóÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáց ¨ Ç Ù¿Ýç,
³Ù¿Ý:
ºõ ¹áõù ëå³ë³õáñù êáõñμ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ¹ª ÚáíÑ³ÝÝ¿ë í³ñ-
¹³å»ï ¨ ØÏñïÇã »åÇëÏáåáë ¨ ï¿ñ Ð»ñ³å»ï »åÇëÏáåáë ¨ ³ÛÉ
Ù»Í ¨ ÷áùñ ÙÇ³μ³Ýù ëáõñμ áõËïÇ¹, ëÇñáí ÁÝÏ³É³ñáõù ½²Ã³-
Ý³ë í³ñ¹³å»ïÇ¹ª Ó»½ »åÇëÏáåáë, áñå¿ë ³ñÅ³Ý³Å³é³Ý· ³Û¹Ù
³ÃáéÇ ¨ ·³ÑÇ: ÞÝáñÑ»ó³ù ¨ Ç Ó»éÝ ¹áñ³ Ó»½ ½å³ïáõ³Ï³Ý
å³ñ·¨ë ½ÇõղÝ ëáõñμ ûÍáõÃ»³Ý ½ëñμ³ÉáÛë Ù»éáõÝÝ ëáõñμª ½áñ Ðá-
·ÇÝ êáõñμ ³ñ³ëó¿ Ç Éáõë³õáñáõÃÇõÝ Ýáñ³ÍÝ»ÉáóÝ ³õ³½³Ý³õÝ
Ûáñ¹»·ñáõÃÇõÝ Հօրն երկնաւորի և ի ժառանգակցութիւն øñÇëïáëÇ.
ÝáÛÝ ¨ Ç ×³Ï³ïÝ Ýß³Ý Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý Ç ÛûÍáõÙÝ ù³հ³Ý³ÛÇó ¨
Ç Ýáñá·áõÃÇõÝ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛ. μ³Ûó Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ Ýáñ ³éóÇ Ç
Ù¿Ýç ¨ ½ÑÇÝÝ Ç ÝáñÝ Ë³éÝ»ëó¿, Ç ÷³éë øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»-
ñáÛª áñ ¿ ûñÑÝ»³É Û³õÇï»³Ýë, ³Ù¿Ý:
¶ñ»ó³õ ·Çñ ûñÑÝáõÃ»³Ý μ³ñÓñ Ññ³Ù³ÝÇ Ù»ÍÇ ëáõñμ ³Ãá-
éáÛë ¾çÙÇ³ÍÝÇ, Ç Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Ð³Ûáó Ø»Í³ó æÔ (1541). ¨ë
³é³õ»É Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ýª Ó»éÝ³·ñ»ó³ù Ù»ñáí ëáíáñ³Ï³Ý Ï³ñ-
ÙÇñ Ó»éÝ³·ñ³õ¹ Ç ÷³éë øñÇëïáëÇ:
¶ñÇ·áñ Í³é³Û ծ³ռ³յÇóÝ ²ëïáõÍáÛ ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ ßÝáñ-
ÑûùÝ ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ÝáñÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ¨ å³ï-
ñÇ³ñ· ì³Õ³ñß³å³ïáõ ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ¦:
582. ²å³ Û»ï Å³Ù³Ý³Ï³ó Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ï æáõÕաÛ»óÇ (որ
½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë) Ï³ó»³É ³é³çÝáñ¹ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¨ Ù»Í ç³Ý³¹-
ñáõÃ»³Ùμ Ñá· Ï³É»³Éª Ýáñá·¿ Ç ÑÇÙ³Ýó Û³ÙÇ 1643 ½»Ï»Õ»óÇÝ ¨

½μáí³Ý¹³Ï ß¿Ýë Ù»Ý³ëï³նÇն å³ñëå³õÝ Ñ³Ý¹»ñÓ:
ºÏ»Õ»óÇÝ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ï³éáõó»³É Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó
áõÕÇÕ ù³é³ÏáõëÇ Ç í»ñ³Û »ñÏáõó ë»³Ýó. áõÝÇ ½ÙÇ ë»Õ³Ý å³-
ï³ñ³·»ÉáÛ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë ¨ ½í»ñÝ³ïáõÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý
μ³ÅÝÇª Ç ÙÇçáóë ë»³ÝóÝ ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý áñÙáÛÝ Ç Ïá÷»³É ù³ñ³Ýó
¨ Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛ. ³Ûë í»ñÝ³ïáõÝª áñ ¿ ï»ÕÇ ³ÕûÃÇó áõËï³-
õáñ Ï³Ý³Ýó, áõÝÇ ½»ñÏáõë »É³ն»ÉÇë (Ý¿ñïÇí³Ý) Û»ñÏáëÇÝ ³ñ¨Ù-
ï»³Ý ³ÝÏÇõÝë »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç ÝáÛÝ ù³ñ»³Û ßÇÝáõ³Íáó. Ç Ùիçáóë
³Ûëó »É³Ý»É»³ó, ë»³ÝóÝ ¨ áñÙáó »Ý »ñÏáõ ÷áùñÇÏ Ù³ïéáõÝùª áñù
»Ý ÁÝ¹ í»ñÝ³ï³ÙμÝ. Ç Ù¿ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Ù³ïñ³Ý ³Ù÷á÷»³É Ï³Ý
Ù³ëáõÝùª ÝßË³ñù Ñ³½³ñ ëñμáóª ½áñë ³Ý¹¿ն »·Çï Ý³ ÇÝùÝ Ú³-
Ïáμ í³ñ¹³å»ï Ç Ýáñá· ÑÇÙÝ³ñÏ»ÉÝ ½³Ûë ï³×³ñ ¨ ³Ý¹¿Ý Ç ÝáÛÝ
ï»ÕõáçÝ ¹³ñÓ»³É Ñ³Ý·áÛó ¨ »¹ Ç í»ñ³Û ëåÇï³Ï í¿Ù Ù³ñÙ³ñá-
Ý»³Û ï³å³Ý³Ó¨, áñ áõÝÇ ·ñáõ³Í Áëï ³ÛëÙ.
§ÂáõÇÝ èÔ »ñÏÇ,
ÐÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ ³ÛëÙ ï³×³ñÇ,
êáõñμ Ñ³½³ñ³ó ÝßË³ñùë Û³ÛïÝÇª
Ò»é³Ùμ Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ïÇ.
Ոñ Û»ï ÇÝÝ»³Ï »é³Ï ³ÙÇª
Î³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó ÉÇÝÇ,
¸³ñÓ»³É Ç ï»Õõáçë ³Ù÷á÷Ç
ÂíÇÝ èÖ¾ (1658) ³ÙÇ¦:
Ճ³Ï³ï μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ ¨ ÏÇë³ßñç³Ý³ÏÝ Ï³Ù³ñÇ ÝáñÇÝ μ³ñÓñ
Çμñ¨ Ù³ñ¹³ã³÷ Û³ñ¹³ñ»³É »Ý Ã³÷³ÝóÇÏ ëåÇï³Ï ¨ ë»³õ Ù³ñ-
Ù³ñáÝ»³Û íÇÙûù. ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý Û³ï³ÏÇ í¿ÙÝ ¿ Ùի³-
å³Õ³Õ ë»³õ Ù³ñÙ³ñÇáÝ Çμñ¨ ãáñÇó Ï³Ý·Ýáó »ñÏ³ÛÝáõÃ»³Ùμ,
»ñÇó É³ÛÝáõÃ»³Ùμ ¨ »ñÏáõó Ã½³ó Ã³ÝÓñáõÃ»³Ùμ:
Î³ÃáõÕÇÏ¿ ï³×³ñÇëª áñ Ç í»ñ³Û ³ñ¨»É»³Ý μ³ÅÝÇÝ, ¿ Ï³-
ñÇ ·»Õ»óÏ³Ó¨ μ³½Ù³ÝÏÇõÝÇª í³Û»Éã³å¿ë ½³ñ¹³ñ»³É »ñÏáï³-
ë³Ý ³é³ù»Éáó ¨ ãáñÇóÝª îÇñ³Ùûñ ÏáõëÇ, ÚáíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ,
êï»÷³ÝÝáë Ü³Ë³íÏ³ÛÇ ¨ ëáõñμ Èáõë³õáñãÇ å³ïÏ»ñûù »Õ»-
Éáíù ù³Ý¹³Ï»³É Ç í¿Ù Ç í»ßï³ë³Ý ³ÝÏÇõÝëÝ ³ñï³ùáõëï. ¨
ÝáÛÝ³ÃÇõ ³ÛÉáíù å³ïÏ»ñûù ½³Ý³½³Ý Ï»Ý¹³Ý»³ó Ç ·³·³ÃëÝ
³ÝÏ»³Ýóª Ûáñáó Çõñ³ù³ÝãÇõñáó μ»ñ³Ý³ó ÑáëÇÝ çáõñù ³ÝÓñ¨³óÝ
Çç»Éáó Ç ë»å³ó»³É ¨ ëñ³ó»³É ï³Ý»³ó Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ »Ï»Õ»óõáÛë ÏÇó ÁÝ¹ áñÙÝ ³ñï³ùáõëï μ³ñÓñ-
աó»³É »ñÏ Û³ñÏûù ¿ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ í³Û»Éáõãª áñáÛ ÏñÏÇÝ Û³ñÏÝ ¿
·Ùμ¿ÃÝ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó: Â¿å¿ï Ñá·³ó»³É »Ý ï³É Ï³éáõ-

ó³Ý»É ¨ ½³ÛÉ »ñÏáõë ½³Ý·³Ï³ïáõÝë Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³ÝÝ ¨
Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ñ³Ý¹¿å Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ, ³ÛÉ áñå¿ë
»ñ¨Ç å³Ý¹խïáõÃÇõÝ ÝáñÇÝ Ú³Ïáμ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ í³Ë×³ÝÝ
ÇëÏ ³Ý¹ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »ÃáÕ ½³ÛÝë ÏÇë³Ï³ï³ñ, ù³Ý½Ç
»ñÏáóáõÝóÝ ÑÇÙáõÝù ¨ë Éù»³É ¨ Û³ñ¹³ñ»³Éª Ï³Ý ³ÛÝå¿ë Ã»ñÇ:
Âáõ³Ï³Ý ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ý ¨ ³õ³ñïÙ³Ý ï³×³ñÇë ³ÛëáñÇÏ
·ï³ÝÇ Û³ÝÏ»³Ý ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛ ÑÇÙ³Ý Ï³ÃáõÕÇÏ¿Ç ï³-
Ý»³óÝ ³ñï³ùáõëïª ³Ûëå¿ë.
§Âí. èÔ´ (1643) ÑÇÙÝ³ñÏ»ó³õ: Թí. èÖ¸ (1655) ³õ³ñï»-
ó³õ¦:
Æ ·³·³ÃÝ Ï³ñÇ í³Û»Éáõã ³ñáõ»ëï³õáñ ÷áñ³Íáõ Ï³Ù³-

ñÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ýª Ç Ý»ñùáÛ Éáõë³ÝóáÛó å³ïáõÑ³ÝÇÝ Ç å³-
ïáõ³Ý¹³ÝÇ Ù³ñÙ³ñáÝ»³Û Ë³ãíÇÙÇ ¨ Ñ³ë³ñ³Ï íÇÙÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç
Ý»ñùáÛ ÝáñÇÝª ·ñÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·Çñ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ¨ μ³ñ»Ëûë ëáõñμ Ë³ãë Ü³ËÇç¨³ÝóÇ ²Õ³Ù³ÉÇÝ
¨ ÏáÕ³ÏóáÛÝ Ø³ñÇաÙÇÝ ¨ ÍÝáÕ³óÝ ²Õ³ç³ÝÇÝ, Ü³Ý³·áõÉÇÝ. áñ
ë³Û ¿ å³ï×³é ³ñ¨Ùï»³Ý å³ïÇë Ýáñá·áõÃ»³Ý: ÂáõÇÝ èÖÌ¶
(1704)¦:
Æ í»ñ³Û Ù»ÍÇ íÇÙÇÝª áñ »¹»³É Ï³Û Ç í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý,

·ñÇ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·Çñ ÙÇ ¨ ÝáÛÝ Ùïûù Áëï í»ñÝáÛÝ.
§Î³Ùûù ¨ áÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ Ýáñá·»³ó ëñμáÛÝ êï»-
÷³ÝÝáë Ü³Ë³íÏ³ÛÇ »Ï»Õ»óõáÛë ³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙÇë ¹ñëÇ »ñ»ëÝ
Ü³Ëã»õ³ÝóÇ ²Õ³Ù³ÉÝ ÛÇß³ï³Ï ÇõñÝ ¨ ÏáÕ³ÏóáõÝ Ø³ñÇ³ÙÇÝ ¨
ÍÝáÕ³óÝ ²Õ³ç³ÝÇÝ ¨ Ü³Ý³·áõÉÇÝ¦:
Æ í»ñÇÝ Í³Ûñë íÇÙ»³Û »ñÏáõó ë»Ùáó ³Ûëñ ³ñ¨Ùï»³Ý ¹ñ³Ý

·ñÇ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ: Æ Í³Ûñ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ë»ÙáÛÝ.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ¹áõéë ²·áõÉ»óÇ Ëû×³Û ÜÇÏáÕ³ÛáëÇÝ ¨ ÏáÕ³Ï-
ó³óÝ Ø³ñÇ³ÙÇÝ ¨ Ø³ñ·³ñïÇÝ ¨ å³åÇÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áëÇÝ ¨ ÍÝá-
Õ³óÝ Ô³ñï³ßå³ÉáõÝ ¨ âÇã³ÏÇÝ ¨ »ÕμûñÝ Ü³½³ñÇÝ ¨ áñ¹õáó
ëáóÇÝ¦:
Æ Í³Ûñ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ë»ÙáÛÝ.
§î¿ñáõÝÇÝ, Ú³ñáõÃÇõÝÇÝ, ²Ñ³ñáÝÇÝ, ê³Ùáõ¿ÉÇÝ, ºÕÇ³ÛÇÝ,
Ê³ã³ïáõñÇÝ, äûÕáëÇÝ, Øáíë¿ëÇÝ, ºÕÇ³½³ñÇÝ ¨ ÙÇõë Ü³½³ñÇÝ ¨
ùí»ñÝ ºÕÇë³μ»թÇÝ: Âí. èÖÆÂ (1680)¦:
ÎÇó Û³Ûë ï³×³ñ Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¿ ÷áùñÇÏ »Ï»Õ»óÇ ÁÝ¹

»ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝ Ù»ÍÇ »Ï»Õ»óõáÛÝª Û³ÝáõÝ ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ ä»ï-
ñáëÇ ¨ äûÕáëÇ, μ³Ûó ûñáó³Ó¨ Ï³Ù³ñ³Û³ñÏÝ ËáÝ³ñÑ: ¶ï³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·Çñ Ç ×³Ï³ï μ»ÙÇÝ ÙÇ³ïáÕ ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝáõÃÇõÝÝ Ç í¿Ù
ë»³õ Ù³ñÙ³ñÇáÝª Áëï ³ÛëÙ.
§ÚÇß»ó¿°ù Ç øñÇëïáë ²ëï³å³ï»óÇ Ëû×³Û ²ëïáõ³Í³ïáõñÝ
¨ ÍÝûÕ³óÝ (ÍÝáÕëÝ) Ëû×³Û ²ñ½Ù³ÝÝ ¨ ¶ÇõÉÇË³ÝÝ ¨ áñ¹Ç ì³ñ-
¹³ÝÝ ¨ ÏáÕ³ÏÇóùÝ: èÖÐº (1726)¦:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý áõÝÇ ÏñÏÇÝ å³ñÇëåëª ½ÙÇÝ ßáõñç ½ïա×³ñ³õÝ
¨ ½ÙÇõëÝ Ç Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý ÏÇó ÝÙÇÝ: ØÇçáó »ñÏáóáõÝóÝ »Ý ³õ»ÉÇ
áñÙáõÝù ë»Ý»Ï³ó ù³Ý å³ñÇëå, áñáó ßÇÝáõ³Íù ¨ áñÙáõÝù Ï³-
óáõó³Ý»Ý ½å³ñÇëåÝ Û»ñÏáõë μ³ÅÇÝë: Ú³Ûë ÙÇçáóáõÙ »Ý ïÝï»-
ë³ïáõÝù ¨ ÓÇ³Ýáóùª »Ý áñ ù³ñ³Û³ñÏք ¨ »Ý áñ ÷³Ûï³Í³Íù. Ç
Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý å³ñëåÇ »Ý Ù»Í ¨ ÷áùñ ë»Ý»³Ïù ³é³çÝáñ¹ÇÝ
Ï³Ù í³Ý³ÑûñÝ ¨ ÙÇ³μ³ÝÇó, ÝÙ³Ý³å¿ë ù³ñ³Û³ñÏք ¨ ÷³Ûï³-
Í³Íù, ÏñÏÝ³Û³ñÏù ¨ »é³Û³ñÏù. μáí³Ý¹³Ï ßñç³å³ï å³ñÇëåÝ
Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³ÙμùÝ ÑÇõë»³É ¿ Ç Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ýó ¨ ¿ μ³õ³-
Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñ: Ú³ñ¨ÙïÇó ÏáÕÙ³Ý¿ å³ñÇëå ï³×³ñÇÝ áõÝÇ
¹áõéÝ Ù»Í »ñÏ÷»ÕÏ»³Ý »ñÏ³Ã³å³ï:
583. ÐÇõëÇë³ÏáÕÙÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¿ ½³éÇí³Ûñ Çμñ¨ ù³éáñ¹
ÙÇ Å³Ùáõ ó·»ïÝ ºñ³ëË. ÇëÏ ³ñ¨»É»³Ý ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý ÏáÕÙáõÝùÝ
»Ý ¹Çõñ ³é³å³ñù, μ³Ûó Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙÝ ½³éÇí»ñª Ëáïáñ³·Ý³ó
ó·³·³ÃÝ Ù»ÍÇ É»ñÇÝ Ø³Õ³ñÃ³Û: Æ å³ñëå¿ Ù»Ý³ëï³ÝÇë ¹¿å
Û³Ûë ÏáÕÙÝª ³ÛÝ ¿ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ Ñ»éÇ Çμñ¨ ù³ñÁÝÏ»ó ÙÇ »Ý Å³Ûéù
ÇÝã Û³õ³½áõïÇ ³Ý¹ª Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ Ñ»Õ»Õ³ïÇÝ ÷áùáõ. Ç Ý»ñ-
ùáõëï ³ÛÝó Å³ÛéÇÝ ÁÝ¹ »ñÏñ³õ »É³Ý¿ ³ÕμÇõñ Ûáñ¹ª ËáÝ³ñÑ Û»-
ñ»ë³ó ·»ïÝáÛÝ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½»ñÇë Ï³Ý·áõÝë, áñ ÁÝ¹ »ñÏñ»³Û Ï³½-
Ù»³É ×³Ý³å³ñÑ³õ ³Ýó»³É ÁÝ¹ Ñ»Õ»Õ³ïÝ ¨ Ëáïáñ»³É ½É³Ýçûù
³ñ¨Ùï»³Ý ³é³å³ñÇÝª ·³Û »É³Ý¿ Ç ¹áõñë Ñ³Ý¹¿å ³ñ¨Ùï»³Ý
¹ñ³Ý å³ñëåÇÝ ¨ ¹³ñÓáõó³Ý¿ ³Ý¹¿Ý ½÷áùñÇÏ çñաÕ³óÝ: ºõ ³Ý-
ïÇ Çç»³É Ç ËáÝ³ñÑ Û³õ³½³Ý ÙÇ Ù»Íª ³ñμáõó³Ý¿ ½Í³é³ëï³ÝëÝ
¨ ½³Û·Çë í³Ý³óÝª áñù ÁÝ¹ ½³éÇí³ÛñÝ ³Õμ»ñ á°ã ³ÛÝù³Ý ³ËáñÅ
Û³ñμáõÙÝ ¨ áõÝÇ ÷áùñ ÇÝã ½ûñáõÃÇõÝ ÉáõÍáÕ³Ï³Ý ÛëÏ½μ³ÝÝ:
¼³Ûë ³Õμ»ñ¿ ³õ³Ý¹»Ý μÝ³ÏÇãù Ù»Ý³ëï³ÝÇëª μÕË»óáõó»³É
³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û. ÁÝ¹ Ù¿ç ³Ï³Ý ³Õμ»ñë ¨ Ñ»Õ»Õ³ïÇÝ
·áÛ Ùáõï Ù³ñ¹áÛ Ç ×³Ý³å³ñÑÝ çñáÛս. ÁÝ¹ áñ Ùï»³É ¨ ÇÙª ·Ý³óÇ
ÁÝ¹ çñ³ÝóÝ Ç í»ñ ÏÇë³Ñ³ë³Ï ÷áùñ ÇÝã ÁÝ¹ ³çÏáÛë ù³ÛÉë ùë³Ý ¨
Ñ³ëÇ Û³ÏÝ ³Õμ»ñ ÉáÛë Ç Ó»éÇÝ. áõñ³Ýûñ μ³½Ù³μ»ñ³Ý ÑáëÇ çáõñÝ
ÁÝ¹ å³ï³éáõ³Íë Å³ÛéÇÝ. ¨ ³Ý¹ Û³ç ÏáÕÙ³Ý Çμñ Ç å³ïáõÑ³Ý

ÇÝã ¹ÝÇ Ë³ã »ñÏ³Ã»³Û Ï³ñÇ ÑÝ³·áÛÝ Ó¨³óáõÃ»³Ùμª áñáÛ ¨ Í³Ûñ
í»ñÇÝ Ã¨áÛÝ ¨ë μ»Ï»³É. ½áñÙ¿ ³ëեÝ ßÇÝ»³É Ç ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û.
Ùï³Ý»Ý ³ëï áւËï³õáñùÝ Ç ï»ë ³Õμ»ñë ¨ Ç Ñ³ÙμáÛñ Ýß³ÝÇÝ
ëñμáÛ, ³ÛÉ ³ÝÓáõÏ ·áÉáí ×³Ý³å³ñÑÇÝ ãÏ³ñáÕ³Ý³Ý Ù³ñÙÝ»Õ ¨
ëïáõ³ñ ³ÝÓÇÝù Ùáõï ·áñÍ»É:
Æ ëå³éáõ³Íë Í³é³ëï³ÝÇÝ ¨ ³Û·»³óª áñù ³ÝÏ³ÝÇÝ Ç ÑÇõ-
ëÇë³ÏáÕÙÝ Ù»Ý³ëï³ÝÇÝ, Û³ñ¨»É»³Ý »½»ñ ³Ý¹ ×³Ý³å³ñÑÇÝ Ï³Ù
Ñ»Õ»Õ³ïÇÝ »Ý ³å³é³Åù ÇÝã áõÕÕ³μ»ñÓª Ûáñáó ÙÇáÛÝ í»ñ³Û ï»-
ë³ÝÇÝ Ó¨³Ï»ñåáõÃÇõÝù ù³é³Ã¨ Ýß³ÝÇ Ë³ãÇÝ, Ç Ù¿ç ³ÛÝó ½»-
ñÇë ¨»Ã óáõó³Ý»Ý Ó¨³óáõó»³É Ç Ó»é³ó í»ñáÛÇß»³É ³é³ù»ÉáÛÝ
ëñμáÛ ¨ ã¿° ûï³ñ ÇÝã. ù³Ý½Ç Ç ÛáÉáí ï»ÕÇë Ð³Ûաëï³ÝÇª ÁÝ¹ áñ
ÏáËեóÇÝ áïù ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ ¨ ³ß³Ï»ñï³ó ÝáóÇÝ. Ù³Ý³õ³Ý¹
Ç ¹Çõ³μÝ³Ï ï»ÕÇë, »ñ¨ÇÝ ÑÝ³·áÛÝ Ó¨³óáõÃ»³Ùμ Ýß³Ýù ï¿ñáõ-
Ý»³Ý Ë³ãÇ, ½áñáó ×³é»Ý ¨ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý Ù³ï»³Ýù:
²è²æÜàð¸ø ØºÜ²êî²ÜÆê
584. ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë ³é³ù»³É Ý³ËÏÇÝ ÑÇÙÝáÕ Ù»Ý³ëï³ÝÇë:

´³μ·¿Ý »åÇëÏáåáë ÛÇß³ï³Ï»³É Ç ÃáõÕÃÝ ²ßáïáÛ Ã³·³õáñÇ
¨ Ê³ãÏ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ, Û³ÙÇ 976:
²Ã³Ý³ë »åÇëÏáåáë Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ¶ñÇ·áñ Ä² Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë¿ Û³ÙÇ 1541:
Ø³ïÃ¿áë »åÇëÏáåáë Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ØÇù³Û¿É Ï³ÃáõÕÇÏáë¿
Û³ÙÇ 1563:
Ø³ñïÇñáë »åÇëÏáåáë Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç ¸³õÇÃ ¨ Ç Ø»ÉùÇëէÃ
Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó Û³ÙÇ 1587:
ÞÙ³õáÝ »åÇëÏáåáëª áñ ÁÝÏ³É³õ ½ÝßË³ñë Ù³ë³Ýó ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ Î³ñ³å»ïÇ, ½·ï»³ÉÝ Û³õ»ñ³Ïë »Ï»Õ»óõáÛÝ ÑÇÝ æáõÕ³Ûáõ
ÛáõÙ»ÙÝ¿ ³ÛÉ³½·Ç Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý¿. Û²é³ù»É ¸³íñÇÅ»óÇ, ·É. Ê¶,
ÃÕÃ. 498 ó501. Ç Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ýª Ñïñ. ¶, Û»ñ»ë 646, 647:
²ñիëï³Ï¿ë í³ñ¹³å»ï Þ³Ùμ»óÇ ÙÇÝã¨ óí³Ë×³Ý Ï»Ý³ó Çõ-
ñոó Áëï ²é³ù»É í³ñ¹³å»ïÇ ¸³íñÇÅ»óõáÛ (ÃÕÃ. 250):
²ÛÅÙ ¨ë ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ·ï³ÝÇ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý ¨ »Ý Ç ÝÙ³ ù³ÝÇ
ÏñûÝ³õáñ ³ÝÓÇÝù í³Ý³Ñ³ñμ Ñ³Ý¹»ñÓ ¨ Ï³Ý ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ
³ñù»åÇëÏáåáëÇÝ ²ïñå³ï³Ï³ÝÇ:
ìºðæÆÜ ì²Üø ºðÜæ²Î²Ú Ú²ÜàôÜ

ÚàìÐ²ÜÜàô Î²ð²äºîÆ
585. ²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ³ÝÏ³ÝÇ Ç ÙÇçáóë ՆաËÇç¨³Ý ù³Õ³ùÇ ¨

³õ³ÝÇÝ ²·áõÉ»³ó Ç ë³ÑÙ³ÝÇ ³Ý¹ ºñÝç³Ï³Û. ¨ ¿ Û³ñ¨»Éë Ü³-
ËÇç¨³Ý³Û Ñ»éÇ ãáñë Å³Ùûù, Û²·áõÉÇë ³õ³Ý¿ Û³ñ¨Ùáõïë áõÃÝ
Å³Ùûù. ÇëÏ ÛºñÝç³Ï³Û, áñ ·ï³ÝÇ Û³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëª Å³Ù ¨ Ï¿ë
ÙÇçáóûù. ¨ ¿ Ç ¹Çõñ ï»Õõáç Û³ñ¨Ùï»³Ý »½»ñ ·»ï³ÏÇÝ:
²é³çÇÝ Ù»Ý³ëï³Ý ºñÝç³Ï³Û Ù»ñÓ Û³ÙñáóÝ Ýáñ³ª Û³ÝáõÝ
ëñμáÛÝ ¶¿áñ·³Û »Õ¨ Éù»³É Û³é³çÝáñ¹³óÝ ÇÝã ÇÝã μ³Ý³õáñ
å³ï×³é³Ýûù. ³å³ ºë³ÛÇ í³ñ¹³å»ï Çëå³é Éù»³É ½³ÛÝª ·³Û
Û³Ûë ï»ÕÇ ¨ Ýáñá· ÑÇÙÝ³ñÏáõÃ»³Ùμ ï³Û Ï³éáõó³Ý»É ÷³é³óÇ
ï³×³ñ Ç Ïá÷³ÍáÛ ù³ñ³Ýó Û³ÙÇÝ 1551, Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ
Î³ñ³å»ïÇ:
Տ³×³ñÝ ¿ ÙÇç³Ï Ù»ÍáõÃ»³Ùμ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³Ýó. áõÝÇ ½ÙÇ
ë»Õ³Ý ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ ¨ ½»ñÏáõë ³õ³Ý¹³ïáõÝë և ½Ï³Ãáõ-
ÕÇÏ¿ Ç í»ñ³Û ë»³ÝցÝ: àõÝÇ Û»ñÇë ï»ÕÇë ½Ãáõ³Ï³Ý ßÇÝáõÃ»³ÝÝ.
½³é³çÇÝÝª Û³ñ¨Ùï»³Ý ×³Ï³ï áñÙáÛÝ ³ñï³ùáõëï Ç μ³ñÓñ ¹ñáõ-
Ã»³Ý ³Ý¹ñ ù³Ý ½Éáõë³ÙáõïÝ Ç å³ïáõ³Ý¹³ÝÇ Ë³ãíÇÙÇÝª Áëï
³ÛëÙ.
§ºë³ÛÇ ¨ Ô³½³ñ í³ñ¹³å»ï ßÇÝáÕù. Ãí. è (1551)¦:
¼»ñÏñáñ¹Ýª Ç ÙÇçáóë Ã¨áó í»ñáÛÇß»³É Ë³ãÇÝ Áëï ³ÛëÙ.
§Âí. èÖ¾ (1658)¦:
ÆëÏ ½»ññáñ¹Ýª Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý ÛáñÙÝ ³Ý¹ »Ï»Õ»óõáÛëª ÝáÛÝ-
å¿ë բ³ñÓñ ù³Ý ½Éáõë³ÝóáÛóÝ Ç Ë³ãíÇÙÇª Áëï ³ÛëÙ.
§ºë³ÛÇ í³ñ¹³å»ï ßÇÝáÕ: Âí. èÖ¸ (1655)¦:
öáùñÇÏ ·³õÇÃÝ »Ï»Õ»óõáÛë Ñ³ë³ñ³Ï ù³ñ³Ùμք ¨ ÃñÍ»³É
³ÕÇõëáíù, áñáÛ ÑÇÙáõÝքÝ ¨»Ã Ï³Ý, ÇëÏ ÙÇõë ß¿Ýù Ýáñ³ μáí³Ý-
¹³Ï ËáÝ³ñÑ»³É:
ÎÇó Û³Ûë ï³×³ñ Ç Ñ³ñ³õáÛ ¿ ÷áùñÇÏ »ñÏ³ñ³Ó¨ Ù³ïáõéÝ
Û³ÝáõÝ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇ ¨ áõÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõ-
ÃÇõÝ Ï³ñÙÇñ ¹»Õáí Û»ñÏáëÇÝ ·ÉáõËë ëÇõÝ³Ó¨ ÑÇÙ³Ýó Ï³Ù³ñÇÝ
³é³çÝáÛª Áëï ³ÛëÙ.
§Æ ÃáõáÛ ³½ÇÝս Ù»ñ Ð³ÛÏÇ,
Ð³½³ñ Ñ³ñÇõñ í³ÃëáõÝ »ñ»ùÇ [1714],
Êûç³Û ԱÛí³½Ý ·áí»ÉÇ,
ÚáÛÅ μ³ñ»å³ßïÁÝ ó³ÝÏ³ÉÇ,
î»Õ»³õ ·áÉáí ÞûéûÃ»óÇ,

ÞÇÝ»³ó ï³×³ñë ³Ûë Ý³½»ÉÇ,
Ú³ÝáõÝ ëñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ,
Ü³Ë³íÏ³ÛÇÝ Ù³ñïÇñáëÇ,
ÆõñÝ ÛÇßաï³Ï ¿ ÙÇßï Ï»Ý¹³ÝÇ,
Ոñáí øñÇëïáë å³ï³ñ³·Ç,
Ø³ëÝ ¨ μ³ÅÇÝ ÇõñÁÝ ÉÇóÇ,
ºõ ÍÝáÕ³óÝ ØÏñïãÇÝ ¨ Î³ï³ñÇÝ,
ºõ ÏáÕ³ÏóÇÝ Â³éÇÏÇÝ
ºõ ù»éóÝ ²ÝÝ³ÛáõÝ ¨ ö³é³ÝÏáõÝ,
ºõ ¹ëï»ñ³óÝ ¨ Çõñ ï³Ý
²ñμ³Ý»³ÏÝ ¿ Ø³ñ·³ñÇïÝ,
¼áñ î¿ñ ²ëïáõ³ÍÝ ³Ù»Ý³ÛÝÇª
¼ÇÝùÝ Ç ó³ëÙ³Ýց ³Ý÷áñÓ å³ÑÇ,
ºñÏ³ñ Ï»Ýûù Û³Ûë ³ßË³ñÑÇ,
ä³ÛÍ³é ÷³éûù Ç Û³ï»ÝÇ,
²Ãáéë Ù»ÍÇÝ ÚáíÑ³ÝÝÇëÇ,
ÆõñÝ û·Ý³Ï³Ý ÙÇßï ÉÇÝÇóÇ,
Â¿° ³é³çÝáñ¹ Ã¿° ÙÇ³μ³Ýù,
ºÙù Û²Ûí³½¿Ý ßÝáñÑ³Ï³É¦:
²Ûë ÷áùñÇÏ ï³×³ñ áõÝÇ Ç í»ñ³Û ï³Ý»³ó Çõñ ½÷áùñÇÏ í³-
Û»Éáõã ½³Ý·³Ï³ïáõÝ, áñáÛ ³ñ¨Ùï»³Ý Ñ³ñ³õáÛ ëÇõÝÝ ունի Û³ñ¨-
Ùï»³Ý ×³Ï³ï Çõñ ½³ñÓ³Ý ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³Ýª ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§ÚÇß³ï³Ï ¿ ½³Ý·³Ï³ïáõÝë Ü³Ëãáõ³ÝóÇ ²Õ³ç³ÝÇ áñ¹Ç
å³ñáÝ ²Õ³Ù³ÉÇÝ. Ç èÖÌ¸ (1705) ÃáõÇÝ¦:
¶»ñ»½Ù³ÝÝáó ÙÇ³μ³ÝÇó í³Ý³óë Ç ÏáÕÙÝ ÑÇõëÇëáÛ Ù»Ý³ëï³-
ÝÇë, Ç í»ñ³Û ÷áùñÇÏ μÉñ³Ïի, áõñ Ï³Û ³Ù÷á÷»³É Ù³ñÙÇÝ áõñáõÙÝ
ºë³Û»³Û í³ñ¹³å»ïÇ ÙÇ³μ³ÝÇ í³Ý³óë ¨ Ç ï³å³Ý³íÇÙÇ ³Ý¹ Ç
Ñ³ñ³õáÛ ÏáÕÙ³Ý¿ ·ñÇ ³Ûë ÇÝã.
§²Ûë ¿ ï³å³Ý...
ºë³ÛÇ »ñ³Ý³ßÝáñÑ Ñá·»ÁÝÏ³É í³ñ¹³å»ïÇ,
Ð³Ý·»³õ Ç î¿ñÝ ³Ù»ÝÇ
Âáõ³Ï³ÝÇÝ èÖÒ (1731)–ÇÝ¦:
²Ûë Ù»Ý³ëï³Ý áõÝÇ ßáõñç³Ý³ÏÇ å³ñÇëå Ñ³Ý¹»ñÓ μñ·³Ùμù.
μáÉáñáíÇÝ ÝÇõÃ ßÇÝáõ³ÍáóÝ ¿ Ç ÑáÕáյ, μ³óÇ ù³ÝÇ ë»Ý»Ï³ó »Õ»Éáó
Ç Ñ³ñ³õÏáÛë:
àõÝÇ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ¨ ³ñ¹ÇõÝ³ïáõ Ï³Éáõ³Íë Ç ë³ÑÙ³ÝÇ Çõ-

ñáõÙ Ç å¿ïë ëÝÝ¹»³Ý Ç ÝÙ³ »Õ»ÉáóÝ. ¨ ¿ ³ÛÅÙ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý ÁÝ¹
ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Ñá·¨áñ Ï³é³í³ñáõÃ»³ÝÝ Ü³ËÇç¨³Ý³Û:
586. Ð³Ý¹¿å í³Ý³óë Û³ñ¨»Éë ÑÇõëÇëáÛ Çμñ¨ Û»ñÇë ù³éáñ¹ë
Å³Ùáõ ¿ ·ÇõÕÝ øéÝ³ Ïáã»ó»³Éª Û³ñ¨»É»³Ý ëïáñáïÇ áõÕÕ³μ»ñÓ ë»-
å³ó»³É ù³ñաÅ³ÛéÇª ½áñ ³ÛÉ³½·Çù Ïáã»Ý ÆÉ³Ý ï³Õըª úÓ³É»³éÝ:
Ú³Ûë ·»Õç¿ ¿ñ ÚáíÑ³Ý øéÝ»óÇ Ïáã»ó»³ÉÝ íÝ³ëÇã Ñ³Ûñ»Ý»³óª ³Ý¹
Ç ëÏÇ½μÝ Ä¸–ñ¹ ¹³ñáõ, áñáÛ Ù»Ý³ëï³ÝÝ ¨ë Ï³Û ï³Ï³õÇÝ ³éÁÝ-
Ã»ñ ·»ÕçÝ Éù»³É ·ÉËáíÇÝ, áñå¿ë ¨ ÇÝùÝ Ç Ñ³Ù³½·»³ó:
ØºÜ²êî²Ü Ú²ÜàôÜ ÂàìØ²ÚÆ ²è²øºÈàÚ,

²ÚÜ ¾ ²ðøºäÆêÎàäàê²ð²Ü ¶àÔÂÜ ¶²ô²èÆ
587. ²·áõÉÇë ³õ³Ý áõÕÕ³ÏÇ Û³ñ¨»Éë Ü³խÇç¨³Ý³Û Ñ»é³-

õáñáõÃ»³Ùμ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½ï³ëÝ Å³Ù. áñáÛ ÝÇëïÝ ¿ Ç Óáñ³ÙÇçÇ ¨
ÓáñÝ »ñÏ³ÛÝ»³É Ç ÑÇõëÇëáÛ ÁÝ¹ Ñ³ñ³õ ó·»ïÝ ºñ³ëË Å³Ù ¨ Ï¿ë
ÙÇçáóûù. Ç ÑÇõëÇë³ÛÇÝ Í³Ûñ¿ ÓáñáÛÝ, áñ ëÏ½μÝ³õáñÇ Ç Ù»Í É»é-
Ý¿Ý ¶³ñáõ³Û (339), ëÏë³ÝÇÝ ß¿Ýù ï³Ýó μÝ³ÏáõÃ»³Ýó Ë³éÝ ÁÝ¹
³Û·»³ó, å³ñïÇ½³ó ¨ Í³é³ëï³Ý³ó ÙÇÝã¨ ó·ÇõÕÝ ¸³ßï ³Ýáõ³-
Ý»³É: ²Ýó³Ý¿ ÁÝ¹ Ù¿ç ³õ³ÝÇë ·»ï³Ï ÷áùñÇÏ, áñ ÁÝ¹ çáõñó
³Õμ»ñó μÕխ»Éáó Ç ï»ÕÇë ï»ÕÇë, áéá·¿ ½³Û·Çë, ½Í³é³ëï³Ýë ¨
½å³ñï¿½ë:
Ø»Ý³ëï³ÝÝ Ï³Ù »åÇëÏáåáë³ñ³ÝÝ ³Ûëñ ·³õ³éÇ ¿ Ç Ù¿ç ëáÛÝ
²·áõÉÇë ³õ³ÝÇ, áñáÛ »Ï»Õ»óÇÝ Ç ëÏ½μ³Ý¿ ³ÝïÇ ÑÇÙÝ»³É ¿ Û³ÝáõÝ
³é³ù»ÉáÛÝ ÂáíÙ³ÛÇ. ¨ ³ÛÅÙ ÝáÛÝ ï³×³ñ ÷³é³óÇ Ï³éáõó»³É Ç
Û»ïÝáóª ¿ Ç í»ñ³Û ãáñÇó Ù»Í³Ù»Í ë»³Ýó. ß¿Ýù Ýáñ³ Ï³ï³ñ»³É
ù³é³ÏáõëÇ μ³õ³Ï³Ý³ã³÷ μ³ñÓñáõÃ»³Ùμ. áõÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ í³-
Û»Éã³Ó¨ Ç í»ñ³Û ãáñÇó ë»³ÝóÝ ¨ ½»ñÇë ÷áùñÇÏ ½³Ý·³Ï³ïáõÝë Ç
í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý, Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ¨ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¹ñ³ÝóÝ ¨ ½ÙÇ ë»Õ³Ý
ëñμ³½³Ý ËáñÑñ¹áÛÝ, áñáÛ Û»ñÏáëÇÝ ÏáÕÙ³Ýë »Ý »ñÏáõ ³õ³Ý¹³-
ïáõÝù:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û ÑÇõëÇë³-
ÛÇÝ ¹ñ³ÝÝ ÁÝ¹ ½³Ý·³Ï³ï³ÙμÝ ³Ûë ûñÇÝ³Ï.
§Æ Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³ÛÏ³Ï³ÝÇ,
ØÇ Ûáμ»É»³Ý »ñÏßñç³ÝÇ,
ºé³Ï ï³ë³Ýó áñáí í³ñÇ [1695],
ê³ Ï³éáõó³õ ù³é³ÏáõëÇ.
Ò»é³Ùμ ÚáÑ³Ý í³ñ¹³å»ïÇ,

Ոñ ¿ Û³çáñ¹ ÛաÛëÙ ·³ÑÇ
´³½áõÙ Í³ËÇõù ³ÝÃáõ»ÉÇ,
ՉոñÇõù ³Ùûù ë³ Ï³ï³ñÇ,
ºñ»ù ¹ñ³Ùμù Áëï ËáñÑñ¹Ç,
Î³Ù³ñ³Ï³å ½³ñÙ³Ý³ÉÇ,
²Ýáõ³Ùμ Ù»ÍÇÝ ëáõñμ ÂáõÙ³ÛÇ,
ÜÙ³Ý í»ñÝáÛÝÁÝ êÇûÝÇ,
Ս³ Ù»½ ßÝáñÑ»³ó å³ñ·¨ μ³ñÇ,
Զ³ëïáõ³Í³ÙáõË ³çÝ ÓñÇ,
²Ùáõñ å³ïáõ³ñù μáÉáñ Ã»ÙÇ,
Պ³ßïûÝ¿Çó Çõñ Ñáí³ÝÇ,
ä³ñÍ³Ýù ¿ ë³ ¶áÕÃ ·³õ³éÇ,
ºõ óÝÍáõÃÇõÝ Ð³Ûáó ³½·Ç,
Üå³ëïáõÃ»³Ùμ î»³éÝ ÚÇëáõëÇ ÙÇ »é³ÏÇ¦:
ÂÇõ ëáÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý Ñ³õ³ùÇ Ç èÖÊ¸ Ãáõ³Ï³ÝÝ Ð³-
Ûáó, ³ÛÝ ¿ª Û³ÙÇ î»³éÝ 1695:
Æ í»ñ³Û ¹ñ³ÝÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝª ¹³ñÓ»³É ÁÝ¹ ½³Ý·³Ï³ï³ÙμÝ,

·ï³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·Çñ ³Ýáõ³Ýó ÇßËáÕ³óÝ »Õ»Éáó Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ý¹
ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë Áëï ³ÛëÙ.
§ÆßË³ÝáõÃ»³Ùμ ä³ñëÇó ³½·Ç,
Þ³Ñ Ðáõë¿ÇÝ Ã³·³õáñÇ,
¸Çõ³Ýμ¿ÏáõÃ»³Ùμ Øáõë³μ¿ÏÇ,
àñ ¿ñ ï»Õ»³õ ²·áõÉ»óÇ,
ºõ ÚáÑ³ÝÝáõ ³é³çÝáñ¹Ç,
ì»ñ³ßÇÝáÕ Û³ÛëÙ Ã¿ÙÇ.
àñáó Û³õáõñë ë³ Ï³Ý·ÝÇ,
²Ûë í³Û»Éáõã »Ï»Õ»óÇ¦:
Æ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ù»ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ñ¨Ùï»³Ý ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ ·ñÇÝ

³Ýáõ³Ýù ³ßË³ï³õáñ í»ñ³Ï³óáõ³óÝ ¨ ûÅ³Ý¹³Ï »Õ»ÉáցÝ Ç ßÇ-
ÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë, Áëï ³ÛëÙ.
§ÚÇß»ó¿°ù ²·áõÉ»óÇ ø³É³ÝÃ³ñ àí³Ý¿ëÝ, í³ÝùÇë í¿ùÇÉ
Ð³Ûñ³å»ïÝ, Ù¿ÉÇù ²ëÏ³ñË³Ý, ÙÕï»ëÇ Ð³Ûñ³å»ïÝ, ì³ñ¹³ÝÝ,
²é³ù»ÉÝ, ²É¿ùë³ÝÝ, ²Õ³Ùç³ÝÝ, àí³Ý¿ëÝ, Ü³Ñ³å»ïÝ, Ø»ÉùáÝÝ,
Â³ë³ÉÇÝ, ²Õ³ÙÇñ½¿Ý, Ø³Ã¿áëÝ, ²ÙÇñÝ, ÔáõÉÇÝ, ØáõßÏիÝ, ¶áõÉ-
å³ë³ñÝ, áñù ûÅ³Ý¹³Ï »Õ»Ý ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë¦:
ÜáÛÝå¿ë Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ³Ûëñ Ù»ÍÇ ¹ñ³Ý ÛáñÙÝ ³Ý¹ñ

³Ýáõ³Ýù ³ßË³ïáÕ³ó ¨ Ýå³ëï »Õ»ÉáóÝ.
§ՅÇß»ó¿ù è³Ù»óÇ Ëûç³Û ²õ»ïÇùÝ ¨ »Õμ³ñùÝ Çõñ Ü³õ³ë³ñ¹Ý
¨ Ü³éßÝ ¨ »ñ¿ó÷áË³Ý ì³ñ¹³ÝÝ ¨ ¶ñÇ·áñÝ ¨ ä»ïñáëÝ, öÇñÇÝ,
ÜáõñÇÝ, ²ñ½³ÝÇÝ, ì³ñ¹³ÝÝ, ´³ñ³ù»³½Ý, ¶ñÇ·áñÝ ¨ ï¿ñ ¶ñÇ-
·áñÝª áñ μ³½áõÙ ûÅ³Ý¹³Ï »Õ»Ý ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë¦:
´³ñÓñ ù³Ý ½³Ûë ·ñáõ³Íë ³Ýáõ³Ýó Ç Ý»ñùáÛ Éáõë³ÙïÇÝ ¹ÝÇ
Ãáõ³·ñáõÃÇõÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ëáßáñ ï³éÇõù. §Âí. èÖÊ¶ (1694)¦ª
ÙÇáí å³Ï³ë ù³Ý ½ÇëÏ³Ï³Ý ÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý:
²ñÓ³Ý³·Çñ ëÏ½μÝ³õáñáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ³Ýáõ³Ýó ·ÇõÕá-
ñ¿Çó íÇ×³ÏÇ ÝáñÇÝ ¨ Ñ³ëï³ïáõÃ»³Ý ³ÛÝó Û³é³ù»ÉáÛÝ ´³ñ¹áõ-
ÕÇÙ»³Û ¨ Ç ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñã¿ª ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û ³ñ¨Ùï»³Ý Ù»-
ÍÇ ¹ñ³Ý ÁÝ¹ ½³Ý·³Ï³ï³ÙμÝª áõñ ¿ ¨ ßûß³÷áõÙÝ ÂáíÙ³ÛÇ ½ÏáÕ
î»³éÝª ù³Ý¹³Ï»³É Ç í¿Ù.
§´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë Ç Ð³Ûë »Ï»³É,
¼ïáõÝ î»³éÝ Ý³Ë ³ëï ÑÇÙÝ³ñÏ»³É,
êáõñμ ÂáíÙ³ÛÇ ³é³ù»ÉáÛÝ ³ÝáõÝ Ïáã»³É,
ÎáÙëÇ ³ÝáõÝ ½Çõñ ³ß³Ï»ñïÝ ï»ëáõã ï»ÕõáÛë ½Ý³ »¹»³É,
àñ ¨ ½ïáõÝ ¶ոÕÃ ·³õ³éÇë Ç Ý³ Û³ÝÓÝ»³É,
¼ÑûïÝ ÁÝïñ»³Éª Ù»ñÓ ²·áõÉÇë ¨ ¸³ßï ·áí»³É,
òÕÝ³, è³ÙÇë ëÙ³ Û³ÝÓÝ»³É,
´áõëï, ö³é³Ï³ ¨ë ïí»³É,
´áõÑñáõï, î»õÇ ³Ýù³Ï »¹»³É,
ºõ Þñçáõ ÁÝ¹ Ø³ëñ»õ³Ý,
²Õ³Ñ»óÇÏ ó³ÝÏ Ñ³ëï³ï»³É,
¸³ëï³Ï, ì³Ý³Ý¹ Ïóáñ¹ »Õ»³É,
îñáõÝÇë, îÝ³Ï»ñï ÙÇ³μ³Ý»³É,
úμáí³ÝÇë ¨ ø³Õ³ùÇÏ
Եւ ²Ý³å³ïÝ Û³Ý¹³ÙÇç³ó,
ì»éÝ, ¶»ïóÇÏ ¨ ¶»Õ»ñ»óÇÏ,
ÜáõÝÇë, Úáñ¹í³ï μ³ÄÇÝ Ï³ñ·»³ó,
êáõñμÝ ¶ñÇ·áñ ÛáñÅ³Ù »Ï»³É
¿1 ³é³ù»ÉáÛÝ ÝûÙáë ï»ë»³É,
Ò»é³·ñáí ½³ÛÝ Ñ³ëï³ï»³É,
Եւ Ý½áíÇõù ³Ùñ³÷³Ï»³É,
Ú³ÙÇ î»³éÝ ¶Ö ¨ ÑÇÝ· [305] Ñ³ë»³É,
1
[Հավանաբար է-ն վրիպակ է և պիտի լինի և]:
Èáõë³õáñã»Ý å³ï×¿Ý ·ñ»³É,

²ñÓ³Ý ·ñÇë áñ ³ëï »¹»³É¦:
Ð³Ï³é³Ï ³ÛëáóÇÏ í»ñáÛ·ñ»³É Ãáõ³Ï³Ý³ó ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»-
Õ»óõáÛë ·ï³õ ¨ ·ñáõ³Í ÇÝã ³ÛÉáí Ãáõ³Ï³Ý³õ ÛÇëáõÝ ¨ ÇÝÝ ³Ùûù
Û³é³ç ù³Ý ½ÛÇß»³É èÖÆ¸ [1675] ÃÇõÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛëª
³ÛÝ ¿ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý Ù³·³Õ³Ã»³Û Ó»é³·Çñ Þ³ñ³ÏÝáóÇ ÇÙÇùª
áñ ·ï³õ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ³é í³ñ¹³å»ïÇ áõñáõÙÝ. Ñ³Ý·³Ù³Ýù
ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ ÙÇ¨ÝáÛÝ Û»ñÏáëÇÝ ¨ë. ÇëÏ ½ßÇÝáõÃÇõÝ
å³ñëåÇÝ ¨ ë»Ý»Ï³óÝ ³ÛÉáíùÝ Ñ³Ý¹»ñÓ ëïáñ³·ñ¿ ÛÇß³ï³Ï³-
ñ³ÝÝª ½áñë á°ã áõÝÇÝ ³ñÓ³Ý³·Çñùն: Ú»ñÏáëÇÝ ¨ë ³ÛÉ ¨ ³ÛÉ »Ý
³Ýáõ³Ýù ³é³çÝáñ¹³óÝ ¨ Ã³·³õáñ³óÝª Ûáñáó ³õáõñë »ղ»Ý ³Ûë
ßÇÝ³ñ³ñáõÃÇõÝù. áõëïÇ »ñÏáùÇÝ ·ñáõ³Íù ¨ë »ñ¨ÇÝ ³Ý»ñÏμ³Û»ÉÇ
ëïáõ·áõÃÇõÝùª Áëï Û³é³ç μ»ñ»³É ÝáóÇÝ Ñ³Ý·³Ù³Ý³óÝ: ²å³-
ù¿Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ ³ë»Éª Ã¿ »ñÏÇóë ¨ë »Õ»³É ¿ ßÇÝáõÃÇõÝ »Ï»Õ»óõáÛë
Û³ÛÝåÇëÇ Ñ³Ù³éûï ÙÇçáóÇ. ³é³çÇÝÝ Û³ÙÇ 1636, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ýª
1695. ³ÛÉ Ã¿ Ç ëáÛÝ Ñ³Ù³éûï 59 ³Ù³ó ÙÇçáóÇ ÛáñåÇëÇ ³ñ¹»ûù
÷á÷áËáõÃ»³Ýó Ý»ñùáÛ ³ÝÏ»³É Çó¿ Ù»Ý³ëï³ÝÝ, ÙÇÝã¨ Ï³ñûï³-
Ý³É ÏñÏÇÝ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ Ç ÑÇÙ³Ý¿, ãÇ°ù ÇÝã ï»Õ»Ïáõ-
ÃÇõÝ, μ³Ûó Ã¿ ³ÝÏ»³É ÏáñÍ³Ý»³É Çó¿ Ç ß³ñÅ¿Ý ¹Çå»ÉáÛ Û³ÙÇÝ
1679 (364). ¨ ³ÛÝ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý Þ³ñ³ÏÝáóÇÝ áõÝ¿ñ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ
ïáÕÇó ·ñáõ³Íª ûñÇÝ³Ï ½³Ûë.
§²ñ¹ª Ï³½Ù»ó³õ Þ³ñ³ÏÝáóë Ç Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó èÒԵ (1636),
Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ¾çÙÇ³ÍÝ³Û Ë³ñ³½Ý³½·»³ó ×·Ý³õáñ í³ñ-
¹³å»ïÇ (öÇÉÇååáë Ð³Õμ³Ï»óÇÝ), Ç ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ¶áÕÃ³Ý
·³õ³éÇ ëáõñμ áõËïÇë ÂáõÙ³ÛÇ Ç ÝáÛÝ í»ñ³ë³ó»³É ï¿ñ Ê³-
ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ï³ó í³ñ¹³å»ïÇª áñ Û³ÛëÙ ³ÙÇ ßÇÝ»³ó ¨ Ýá-
ñá·»³ó Ç ÑÇÙ³Ýó ½ëáõñμ áõËïë ÂáõÙ³ÛÇ μ³ñÓñ³μ»ñÓ Ï³Ù³-
ñ³Ï³å ¨ ·Ùμ¿Ã³Ó¨ ½ëáõñμ »Ï»Õ»óÇÝ, ¨ μ³ñÓñ å³ñëåáí ¨ ãá-
ñ»ù ³ÝÏÇõÝÇ Ëáõó»ñáí (ë»Ý»Ïûù) ¨ Ùáõ¹μ³Ë»ñáí (ïÝï»ëïáõÝ)
½³ñ¹³ñ»³ó ¨ μ³½áõÙ Ý»ÕáõÃ»³Ùμ ¨ ã³ñã³ñ³Ý³õù ßÇÝ»³ó, ½Ç
Û³ÛëÙ ³ÙÇ »ÏÝ... ËáÝ¹ù³ñÝ ëûÉÃ³Ý Øáõñ³ïÝ Ç í»ñ³Û ä³ñëÇó
³ÝÃÇõ ¨ ³ÝÑ³Ù³ñ ½ûñûù ÀÖè [800000] ³ñ³Ùμ... ¨ ¿³é ½³Ùáõñ
μ»ñ¹Ý ºñ¨³Ý ¨ ¿³Ýó ·Ý³ó Ç ß³Ñ³ëï³Ý ù³Õ³ùÝ Â³ñí¿½... Û»-
ïáÛ ¹³ñÓ³õ ·Ý³ó Ç ï»ÕÇ Çõñ. ¨ Ç Ñ³ë³Ý»É ³ßÝ³Ý Å³Ù³Ý³ÏÇÝ
»ÏÝ ß³Ñ ê¿ýÇ ä³ñëÇó Ã³·³õáñÝ μ³½áõÙ ¨ ³ÝÃÇõ ½ûñûù í³ëÝ
Íáí³ó»³É Ù»Õ³ó Ù»ñáó ¨ ÅáÕáí»³ó μ³½áõÙ ³ñë ùñÇëïáÝ¿Çó ¨
³Ù»Ý³ÛÝ ³½·³ó ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ »ñÏÇñë ï¿ñáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ¨ ¿³é,
·Ý³ó Ç Ûºñ¨³Ý³Û μ»ñ¹ÇÝ í»ñ³Û ³é Ç ³éÝáõÉ ½Ý³. ³ÛÉ á°ã ·Çï»Ù

½ÇÝã ÉÇÝ»ÉáóÝ ¿¦:
ä³ñÇëå Ù»Ý³ëï³ÝÇë է áõÕÇÕ ù³é³ÏáõëÇ ¨ ï³×³ñÝ Ç ÙÇçÇÝ
ï»Õõáç. Ç Ý»ñùáõëï Ç ãáñÇó ÏáÕÙ³Ýó ³é å³ñëåûù »Ý ½³Ý³½³Ý
ß¿Ýù Ï³ó³ñ³Ý³ó. ë»Ý»³ÏùÝ աñù»åÇëÏáåáëÇ Ï³Ù ³é³çÝáñ¹Ç
íÇ×³ÏÇë »Ý Û³ÝÏ»³Ý ³ñ¨Ùï»³Ý ÑÇõëÇëáÛ Ù»Í Ù³ë³Ùμ ù³ñ³ß¿Ý
¨ Ï³Ù³ñ³Ï³åª Ù³Ý³õ³Ý¹ Ý»ñùÝ³Û³ñÏùÝ. ë»Ý»³Ïù ÙÇ³μ³Ý³ó
Ï³Ù ÑÇõñáó »Ý ³é ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ¨ ³ñ¨»É»³Ý å³ñëåûùÝ. ¨ Ë³-
Ñ³ÝáóÝ ÁÝ¹³ñÓ³Ï ·Ùμ¿Ã³õáñ Û³ÝÏ»³Ý ³ñ¨»É»³Ý ÑÇõëÇëáÛª áõñ
μղËÇ ³ÕμÇõñ ³Ï³Ý³ÏÇï çñáÛ. Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ ¨ Ù³ë³Ùμ
Û³ñ¨Ùï»³Ý ³é å³ñëåûùÝ »Ý Ñ³Ùμ³ñ³ÝáóùÝ: ²Ûë ³Ù»Ý³ÛÝ ßÇ-
Ýáõ³Íù »Ý ք³ñ³Ùμù ¨ Ïñáí ¨ Ç ÃñÍ»³É ³ÕÇõëáÛ μ³ó ÛÇÝã ÇÝã
ßÇÝáõ³Íáó í»ñն³Û³ñÏ³ó. ÷³Ûï³Í³Íù í»ñÝ³Û³ñÏÝ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ
ÏáÕÙ³Ý, áñ ³ÝÏ³ÝÇ Ç í»ñ³Û Ñ³Ùμ³ñ³Ýáó³óÝ, ¿ Ï³ñÇ ÁÝ¹³ñÓ³Ï:
ºõ ¿ áõëáõÙÝ³ñ³ÝÝ Ù³ÝÏ³Ýó μÝ³Ïã³ó ³Ûëñ ³õ³ÝÇª áñ å³ñáõ-
Ý³Ï¿ ³õ»ÉÇ ù³Ý ½»ñÏáõ Ñ³ñÇõñ ³ß³Ï»ñïë:
ä³ñÇëåÝ áõÝÇ ½»ñÇë ¹ñáõÝë. ² Ù»Í ¹áõéÝ Û³ñ¨Ùï»³Ý μ³ÅÝÇ
Ç ÙÇçÇÝ ï»Õõáç, áñ Ñ³ÛÇ áõÕÕ³ÏÇ ÁÝ¹ ³ñ¨Ùï»³Ý ¹áõéÝ ï³×³-
ñÇÝ. ÇëÏ ÙÇõë »ñÏáõքÝ ÷áùñª ¨ »Ý ¹ñáõÝù å³ñïÇ½³ó ¨ ³Û·»³ó
í³Ý³óÝª áñù ßáõñç ½Ù»Ý³ëï³Ý³õë, ù³Ý å³ñëåÇÝ:
Ø»ñÓ Û³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý ի ÑÇõëÇëáÛ Ýáñ³ ¿ ÷áùñ Ù³ïáõéÝª ½áñ
³Ýáõ³Ý»Ý ÎոÙëÇ, áñ ¿ñ ³ß³Ï³ñï ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û ³é³ù»ÉáÛ. ß¿Ýù
³Ûëñ Ù³ïñ³Ý ³Ýßáõù, ËáÝ³ñÑ Û³ñÏûù, »ñÏáõ ÷áùñ ë»³Ùμ. áõ-
ÝÇ ¨ ÷áùñÇÏ å³ñÇëå, ÛáñáõÙ »Ý ÇÝã ÇÝã ßÇñÇÙù ÝÝç»ó»Éáó: Ú³Ûë
ï»ÕÇ Ù³ïñ³Ý ³ë»Ý ÉÇÝ»É Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ ÎáÙë»³Û ¨
³Ù÷á÷áõÙÝ Ù³ùáõñ ÝßË³ñ³ó Ýáñ³. ¨ ³õ³Ý¹»Ý ¨ëª Ã¿ »ñμ»ÙÝ
Ç μñ»ÉÝ ³Ý¹¿Ý Ëáñ³·áÛÝ Ù»ñÓ Ç ÑÇÙÝ ³Ûëñ Ù³ïñ³Ý, »ñ¨»ó³Ý Ç
Ïï³õ Íñ³ñ»³É ³ñÇõÝ³Ù³Í ù³ñÇÝù ÇÝãª ½áñë ³Ý¹ñ¿Ý ³Ù÷á÷»³Éª
³Ùñ³óáõóÇÝ. ¨ ·áõó¿ ³ÛÉ áõñáõÙÝ ù³ñÏáÍ»³É ëñμáÛ Çó»Ý ³ÛÝù ¨
áã ÎáÙë»³Û, ù³Ý½Ç Áëï ï¿ñ Úáíë¿÷³Û æáõÕ³Û»óõáÛ Ï³ï³ñ»ó³õ
ÎáÙëÇ Çõñáí Ù³Ñáõ³Ùμ (169): Ú³Ûë Ù³ïáõéÝ μÝ³ÏÇãù ³õ³ÝÇë
·Ý³Ý »ñμ»ÙÝ »ñμ»ÙÝ ÛáõËï ËÝÏáíù ¨ ÙáÙáíù Û³ÝáõÝ ÝáÛÝ ëñμáÛ
³é³çÇÝ Ñûñ Ñ³õ³ïáÛ Çõñ»³Ýó:
²è²æÜàð¸ø ØºÜ²êî²ÜÆê ºô ìÆÖ²ÎÆÜ
588. ´³ñ¹áõÕÇÙ¿áë ³é³ù»³É:

ÎáÙëÇ ³ß³Ï»ñï ´³ñ¹áõÕÇÙ»³Û ³é³ù»ÉáÛ:
´³μ»É³ë »åÇëÏáåáë Û³çáñ¹ ÎáÙë»³Û:

Øáíë¿ë »åÇëÏáåáë Ï³ñ·»³É Ç ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñã¿, áñáõÙ ¨
Û³çáñ¹»óÇÝ:
ê³Ñ³Ï î³ñûÝ³óÇ:
¼ñõ³Ý¹³ï:
êï»÷³ÝÝáë:
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë:
êÇáÝ »åÇëÏáåáë, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ¸íÝ³Û í³ëÝ ÁÝïñáõ-
Ã»³Ý ² ²μñ³Ñ³Ù Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Û³ÙÇ 594:
Ø³ñïÇñáë »åÇëÏáåáë, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ Î³ñÝáÛ ³é º½ñÇõ
Û³ÙÇ 628:
ºë³ÛÇ »åÇëÏáåáë Û³ÙÇ 768, áñ ·ï³õ Ç ÅáÕáíÝ ä³ñï³õ³Û ¨
³å³ ½ÏÝÇ »Ï³ó Ï³ÃáõÕÇÏáë:
Ê³ã³ïáõñ í³ñ¹³å»ï Û³õáõñë Ú³Ïáμ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ æáõ-
Õ³Û»óõáÛ, ½áñÙ¿ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·, Ñïñ ´, ·É. 38. ¨ë Û³ñÓ³-
Ý³·ÇñÝ êáõñμ ¶¿áñ·³Û í³Ý³ó (403):
ä»ïñáë »åÇëÏáåáë, áñ ·Ý³ó Ññ³õÇñ³Ï ³é ºÕÇ³½³ñ ½ÏÝÇ
í³Ë×³ÝÇն Ú³Ïáμ³Û æáõÕ³Û»óõáÛ. ¹³ñÓ»³É ÝáÛÝ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñ-
Ï³õ³· Ñïñ. ´, ·É. 52. ¨ë Û³ñÓ³Ý³·ÇñÝ êáõñμ ¶¿áñ·³Û í³Ý³ó
(403):
ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë, áñ Û³ÝÏÙ³ÝÝ Ô³½³ñáõ æ³ÑÏ»óõáÛ
Áëï Ññ³Ù³ÝÇ ß³ÑÇÝ, Û³ÙÇ 1745, Ï³É³õ ½³ÃáéÝ ï»Õ³å³Ñáõ-
Ã»³Ùμ Çμñ¨ ³ÙÇëë í»ó. ¨ ³å³ ³Ý¹ñ¿Ý Ç ïÇñ³Ý³É Ô³½³ñáõ
·Ý³ó Ç íÇ×³Ï Çõñ Ç ¶áÕÃÝ: ºõ ³Ûëå¿ë Û³çáñ¹»óÇÝ ÙÇ ½ÏÝÇ ÙÇáÛ
»åÇëÏáåáëáõÝù ÙÇÝã¨ óêÇÙ¿áÝ »åÇëÏáåáë, áñ Ç Ù»ñáõÙ Å³Ù³Ý³-
ÏÇ í³Ë×³Ý»ó³õ. ¨ ³å³ ³Ûë Ù»Ý³ëï³Ý Û³ÙÇ 1837 Ãáõ»ó³õ ÁÝ¹
Ù»Ý³ëï³Ýë íÇ×³ÏÇÝ ºñ¨³Ý³Û ¨ ÅáÕáíáõñ¹Ý ÁÝ¹ ÅáÕáíñ¹»³Ýª
ÁÝ¹ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ íÇ×³Ï³ÛÇÝ Ñá·¨áñ ³ï»ÝÇÝ:
Ì²ÜúÂàôÂÆôÜ
589. ²é Ç ß³ñ³Ï³ñ·»É Ù»ñ ½ÃÇõ Û³çáñ¹áõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏá-

ë³ó ²Õáõ³ÝÇó áõÝ¿³ù Ç Ó»éÇÝ ½»ñÏáõë ûñÇÝ³Ïë å³ïÙáõÃ»³ÝÝ
Ç Øáíë¿ë¿ Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ. ² ûñÇÝ³ÏÝ Ï³ñÇ Ù»Í³¹Çñ ¨ Ëáßáñ
·ñáí ·ñ»³É Ç ÚûÑ³Ý³í³Ýë, áñ Ù»ñÓ Ç Î³ñμÇ ·ÇõÕ³ù³Õ³ù, Çμñ
Û³ÙÇ î»³éÝ 12791, Û³õáõñë ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ÝáÛÝ í³Ý³ó Ð³-
Ù³½³ëå³Û »åÇëÏáåáëÇ Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ ·ñáóÝ
¨ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ýó ³ÛÝñ í³Ý³ó, áñ Ç ¼³ù³ñÇ³ ê³ñÏ³õ³·¿:
Ð»ÕÇÝ³ÏÝ ³ÛÝñ å³ïÙáõÃ»³Ý Ç í»ñçÇÝ Æ¶–ñ¹ ·ÉáõËÝ ¶ Ñ³ïáñáÛ
Ù³ï»ÝÇÝ, áñ Û³Õ³·ë ³Ýáõ³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ, ³Ûëå¿ë ËûëÇ Ç
ëÏ½μ³ÝÝ.
§ê³Ïë Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý ³Ýáõ³Ý å³ñï ¨ å³ïß³× í³ñÏ³Ý»ÉÇ
¿ñ ½ëïáÛ·Ý ÛÇß³ï³ÏÇ ¹ñáßÙ»É Ç ·ñÇ, μ³Ûó ½Ç ÛÇëÏ½μ³ÝóÝ ÛáÉá-
í»³É Ý³Ë³ß³õÇÕ ³é³çÝáñ¹³ó ·áñÍù ¨ Å³Ù³Ý³Ïù ¨ ³Ýáõ³Ýù
ÑñÏ¿½ »Õ»³É Û³ÝûñÇÝ³ó ¨ Ïï³Ï³ñ³Ýù ¨ ëå³ëù ¨ ï»ÕÇù Ï³-
ÉáÛ Ýáó³ ³ÝÛ³Ûï Ù»½ á°ã μ»ñ»³É Ç Éáõñ. ³ÛÉ ½³Ûë ÷áùñ Ç ß³-
ï¿ ³ñï³Û³Ûï»³É μ³ó³ïñ»ó³ù ³é Ç ·ÇïáõÃÇõÝ ³ÛÝáóÇÏ, áñù
÷áÛÃ Û³ÝÓÇÝ Ï³É»³É Çó»Ý ³ÛëÙ ËÝ¹ñáÛ¦: ºõ ³å³ ëÏë»³É ÛºÕÇß³Û
³õ³ñï¿ Ç Øáíë¿ë ¸ ¨ Ñ³ßáõ¿ ½Ãáõ³Ï³Ýë ï¨áÕáõÃ»³Ý ÇßË³Ýáõ-
Ã»³Ý Ýáó³ Û²å³ë³Û óÝáÛÝ Øáíë¿ë ¸, áã ÇÝã ÃÇõ Ï³Ù Å³Ù³Ý³Ï
Ýß³Ý³Ï»³É í³ëÝ ³é³çÝáóÝ. ¨ Ç ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ ³ÝÙÇç³å¿ë ½ÏÝÇ
ºÕÇß³Û Ï³ñ·¿ ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë ä³ÑÉ³õÇÏ. ¨ ³å³ ½ÏÝÇ í»ó
»åÇëÏáåáë³ó ÛÇß¿ ½ÙÇõë ¨ë ï¿ñ ¶ñÇ·áñ Ý³Ëù³Ý ½¼³ù³ñÇ³ÛÝ.
¨ Û³ÛëÙ í»ñçÇÝ ï»Õõáç ¹³ë³õáñ¿ ÎÇñ³Ïáë ¶³ÝÓ³Ï»óÇ ½ëáõñμÝ
¶ñÇ·áñÇë ä³ÑÉ³õÇÏª áã ÇÝã ÛÇß³ï³Ï»Éáí Û³é³ç³·áÛÝ ½³ÛÉ áù
¶ñÇ·áñ ³ÝáõÝ: ÆëÏ ´ ûñÇÝ³ÏÝ Ù³Ýñ³·Çñ ¨ ÷áùñ³¹Çñ ³é³Ýó
Ãáõ³Ï³ÝÇ ·ñãáõÃ»³Ý, μ³Ûó ß³ñù ³Ýáõ³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ
1
[1279–Á, Ñ³í³Ý³μ³ñ, íñÇå³Ï ¿: ÊáëùÁ Ø³ï»Ý³¹³ñ³ÝÇ ÃÇí 1531 Ó»é³·րÇ
մասին ¿, áñÝ ÁÝ¹ûñÇÝ³Ïí»É ¿ 1289 Ã.]:
Áëï ³é³çÝáÛÝ ëÏë»³Éª Ñ³ë³ÝÇÝ óä»ïñáë ¶, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç

ÃáõÇÝ èÖÆ¸ (1675). ÛáñáõÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ »ñ¨Ç ÉÇÝ»É ¨ ·ñãáõÃ»³Ý
Ù³ï»ÝÇÝ. Ç ëÙ³ ¨ë ß³ñ³Ï³ñ·áõÃÇõÝ ³Ýáõ³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇ-
ëÇ ¿ ½ÏÝÇ Ô³½³ñáõ ¨ Ý³Ëù³Ý ½¼³ù³ñÇ³ÛÝ. ³ÛÉ ½ÏÝÇ ³ÛÉ ·ñÇã
³Ý »ÕÍ»³É ½³ÛÝª ·ñ»³É ¿ Ý³Ëù³Ý ½Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ ¨ ¿ ÛÇñ³õáõÝë.
½Ç ¨ ß³ñáõÝ³Ï ÇÙ³ëï å³ïÙáõÃ»³Ý Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛÝ ¨ Å³-
Ù³Ý³Ïù Ã³·³õáñ³óÝ ²Õáõ³ÝÇó ½ÝáÛÝ ï³Ý ÁÝÃ»ñóáÕÇÝ ¹³ï»É.
ù³Ý½Ç μ³ó Û»åÇëÏáåáë¿Ý, ½áñ ï³ñ³õ ÁÝ¹ Çõñ àõéÝ³Ûñ ³ñù³Û
Û²Õáõ³Ýë, ãÇ°ù ³ÛÉ áõñ»ù ÛÇß³ï³ÏáõÃÇõÝ ÇÝã ³Ýáõ³Ý áõñáõÙÝ
»åÇëÏáåáëÇ Ý³Ëù³Ý ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë ä³ÑÉ³õÇÏ. ³ÛÉ Ã¿ ÎÇñ³-
Ïáë áõëïÇ ³é»³É ½³ÛÝ ³ÛÝå¿ë ¹³ë³õáñ¿ª ãÛ³ÛïÝ¿ ÇÝã. μ³Ûó ½³Ûë
¨¿Ã ³ë¿ ½Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ¿ §²ÛÉ Ù»ù áñå¿ë ·ï³ù ¨ »¹³ù¦. ÃáÕ»³É
½¹³ë³õáñáõÃ»Ý¿Ý ä³ÑÉ³õÏÇÝ ¶ñÇ·áñÇëÇ ½Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛÇÝ íÇ×¿.
½Ç á°ã ÙÇ³ÛÝ Û³é³ç ¿ Å³Ù³Ý³Ï³õ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë ù³Ý ½Þáõ÷-
Ñ³ÕÇßáÛ, ³ÛÉ Ý³և ù³Ý ½ÑÝ·»ëÇÝ »åÇëÏáåáëëÝ ½³ÛÝáëÇÏ, ½Ç ½ÏÝÇ
»åÇëÏáåáëÇÝ, ½áñ ï³ñ³õ ÁÝ¹ Çõñ Û²Õáõ³Ýë ³ñù³ÛÝ àõéÝ³Ûñ, á°ã
³ÝóÇÝ ³õ»ÉÇ ÇÝã ³Ùù ÙÇÝã¨ ó·Ý³ÉÝ ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇëÇ Û²Õáõ³Ýë,
½áñÙ¿ íÏ³Û»Ý å³ïÙÇãù ÉÇÝ»É 340, ÛáñáõÙ ³ÙÇ îñ¹³ï ³ñù³Û Ð³-
Ûáó Áëï ËÝ¹ñ³Ý³ó Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³Ý Ñ³õ³ï³ó»ÉáóÝ ²Õáõ³ÝÇó
»ï Ó»éÝ³¹ñ»É ½ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë ä³ÑÉ³õÇÏ ¨ ³é³ù»É ³Ý¹ñ Û²-
Õáõ³Ýë. ¨ ÝáÛÝ ÇëÏ å³ïÙÇãÝ ²Õáõ³ÝÇó Øáíë¿ë Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³-
óÇ Ç Ñ³ïáñÝ ², Ç ·ÉáõËÝ Â ³ë¿. §²éÝáõ (àõéÝ³Ûñ) ¨ ½í»ñëïÇÝ
ÍÝáõÝ¹Ý Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Ð³Ûáó Èáõë³õáñã¿ ¨ ·³ Éáõë³½·»ë-
ï»³É Ç êáõñμ Ðá·õáÛÝª ³é³õ»É Éáõë³õáñ¿ ½²Õáõ³Ýë ¨ Ï³Û ÙÝ³Û
áñ¹Ç ÙßïÝç»Ý³Ï³É ÉáõëáÛÝ. í³Ë×³Ý¿ ½Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï»³Ýë. ÇëÏ
½ÏÝÇ ëáñ³ Ù³Ñáõ³ÝÝ ËÝ¹ñ»ó³õ Û²Õáõ³ÝÇó Ù³ÝáõÏÝ ¶ñÇ·áñÇë Ç
Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ Çõñ»³Ýó. ½Ç àõéÝ³Ûñ ³ñù³ÛÝ Ù»ñ ËÝ¹ñ»³ó Ç
ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñաÛ ÝáñÇÝ ëáõñμ Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³ÙμÝ ÉÇÝ»É »åÇëÏá-
åáë ³ßË³ñÑÇÝ ÇõñáÛ, áñù ¨ ³Ûëáõ Ï³ÝáÝÇõ Ï³óÇÝ ³ßË³ñÑë Ð³-
Ûáó ¨ ²Õáõ³ÝÇó¦ ¨ ³ÛÉÝ: Àëï ³ÛëÙ ï»ë³ÝÇ ¨ Ç ÃáõÕÃÝ ¶Çõï³Û
»åÇëÏáåáëÇ, áñ ³é ì³ã¿ ³ñù³Û ²Õáõ³ÝÇó. ¨ Ý³Ëù³Ý ½³Ûë á°ã
áõñáõù »åÇëÏáåáëÇ ³ÝáõÝ Ï³Ù ÛÇß³ï³ÏáõÃÇõÝ ³éÝ¿ å³ïÙÇãÝ,
μ³Ûó »Ã¿ ½ëñμáÛ ºÕÇß³Û ¨ ½»åÇëÏáåáëÇÝ ³ÛÝáñÇÏ, áñ ÁÝ¹ àõé-
Ý³Ûñ ³ñù³Û. ¨ ½³ÛÉ »åÇëÏáåáëáõÝë ½ÏÝÇ ¶ñÇ·áñÇëÇ ¹³ë¿ª áñå¿ë
¨ ØËÇÃ³ñ ²ÛñÇí³Ý»óÇ Ï³Ù ²Ý»óÇ Ç ß³ñ³Ï³ñգáõÃ»³Ý ³Ý¹ Å³-
Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ÛÇß¿ Ý³Ë ½ºÕÇß³, ½ëáõñμ ¶ñÇ·áñÇë ¨
³å³ ½Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ ¨ ½³ÛÉëÝ. ³ÛÉ Ã¿ ÎÇñ³Ïáë áõëïÇ ³éÝáõª ãÇ°ù
ÇÝã Û³ÛïÝáõÃÇõÝ:
¼³Ûë ÏÝ×Çé Û³ñÙ³ñáõÃ»³Ùμ ÉáõÍ³Ý¿ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë

ºñ¨³ÝóÇ Ç æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³É Ù³ï»ÝÇÝ Ç ×³éÝ áñ í³ëÝ »ñÏ-
å³é³ÏáõÃ»³Ýó ²Õáõ³ÝÇó ¨ ³åëï³ÙμáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó
ÝáóÇÝ Û³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç å³ï×³éë ÇÝùÝ³·ÉáõË ÉÇÝ»ÉáÛ Ýá-
ó³ Ç Ï³ÃáÕÇÏáë³ó Ð³Ûáó ¨ ³ë¿, Ã¿ ½ÏÝÇ í³ñ¹³å»ïù ÝáóÇÝ
²Õáõ³ÝÇó ¹³ë³õáñ»óÇÝ ³ÛÝå¿ë Ý³Ëù³Ý ½¶ñÇ·áñÇëÝ ½³ÛÝáëÇÏ
»åÇëÏáåáëáõÝë, áñå¿ë ½Ç áõÝÇóÇÝ Çñ³õáõÝë Ó»éÝ³¹ñáõÃ»³Ý
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Çõñ»³Ýó ÛÇõñ»³Ýó »åÇëÏáåáë³ó. ³å³ Ã¿ áãª ß³-
ñ³Ï³ñ·áÕÝ ³ÛÝñ ·³õ³½³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó å³ñï ¿ñ ÁÝÃ³Ý³É
Áëï ß³ñ³Ï³ñ·áõÃ»³Ý Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛÝª »ñμ ãáõÝ¿ñ ³é³çÇ
½³ÛÉ áù պատմիչ Ý³Ëù³Ý ½Ý³. ¨ ã¿° ó³ñ¹ ¨ë Û³ÛïÝ»³É. ¨ Áëï
·ñáõ³Íáó Ýáñ³ ³ñ¹³ñ¨ ãÇ°ù ³ÛÉ áù. ½Ç »Ã¿ ·ï³Ý¿ñª ³ÝÑÝ³°ñ ¿ñ
Ã¿ á°ã ÛÇß³ï³Ï¿ñ ½³ÝáõÝ Ýáñ³: ºõ ÎÇñ³Ïáë ¨ë ½³Ûë ¹³ë³õá-
ñáõÃÇõÝ ï»ë³Ý»Éáí ³é³Ýó ¹³ïáÕáõÃ»³Ý Ùï³ó å³ïÙáõÃ»³ÝÝ
ß³ñ³Ï³ñ·¿ ½ä³ÑÉ³õÇÏÝ ½ÏÝÇ í»ó »åÇëÏáåáë³ó: ì³ëÝ áñáÛ Ù»ù
Ñ³Û»ó»³É Ç ÙÇïë ·ñáõ³Íáó Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛÝ ¨ Ç ÃáõÕÃÝ ¶Çõ-
ï³Û »åÇëÏáåáëÇ ³é ì³ã¿ ³ñù³Ûª »ññáñ¹ ¹³ë»ó³ù ½Ý³ ÛºÕÇß³Û
³é³ù»ÉáÛ, ÇëÏ ½Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ ÃáÕ³ù Áëï ¹³ë³õáñáõÃ»³Ý ÝáñÇÝ
ÎÇñ³ÏáëÇª Ã¿¨ ·ï³ÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³õ í»ñçÇÝ ¨ ù³Ý ½ºñ»ÙÇ³ ²:
[Þ²ð²Î²ð¶àôÂÆôÜ Î²ÂàôÔÆÎàê²òÜ ²Ôàô²ÜÆò]
590. Þ³ñ³Ï³ñ·áõÃÇõÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³óն ²Õáõ³ÝÇó ëÏë»³É Ç

ëñμáÛÝ ºÕÇß³Û ³ß³Ï»ñï¿ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ Ð³Ûáó ¨ Ñ³ëáõó»³É
óí³Ë×³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ÝáóÇÝª ³ÛÝ ¿ óï¿ñ ê³ñ·Çë í»ñçÇÝª
Ñ³Ý»³É Ç å³ïÙáõÃ»Ý¿ ÝáóÇÝ ²Õáõ³ÝÇó ¨ Ð³Ûáó:
³Ùù ï¨áÕ.
î»³éÝ ÇßË³Ý.
². êáõñμÝ ºÕÇß³Û, áñ ½ÏÝÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ý í³ñ-
¹³å»ïÇÝ ÇõñáÛ Â³¹¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ ãá·³õ Ûºñáõë³-
Õ¿Ù, Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ ³Ý¹ Û»åÇëÏáåáë ¨ í»ñ³¹³ñÓ³õ
Û²Õáõ³Ýë Ç ù³ñá½áõÃÇõÝ ¨ ³Ý¹¿Ý Ï³ï³ñ»ó³õ Ý³-
Ñ³ï³ÏáõÃ»³Ùμ Û³ÙÇ 79ª ½ÏÝÇ ³ß³Ï»ñï»ÉáÛ ½μ³½áõÙë
¨ ßÇÝ»ÉáÛ ½»Ï»Õ»óÇ Ç ¶ÇëÝ ³Ýáõ³Ý»³É ï»Õõáç (163):
´. ²Ûñ áÙÝ »ñ³Ý»ÉÇ »åÇëÏáåáë³Ï³Ý å³ïáõáí
ßÝáñÑ»ó³õ ³é³çÝáñ¹ ²Õáõ³ÝÇóª ³ÛÝÇÝã àõéÝ³Ûñ ³ñ-
ù³Û ÝáóÇÝ ÙÏñï»ó³õ Ç Ø»Í¿Ý ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿
Ð³Ûáó. ½áñÙ¿ ¶Çõï »åÇëÏáåáë Ð³Ûáó Ç ÃáõÕÃ Çõñ ³é
ì³ã³·³Ý ³ñù³Û ²Õáõ³ÝÇó, áñ Ç å³ïÙáõÃ»³Ý Øáí-
ë¿ëÇ Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ (Ñ³ïáñ ², ·É. Ä²) ¨ ÎÇñ³-
Ïáë ¶³ÝÓ³Ï»óÇ:
340 2 ¶. êáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë ä³ÑÉ³õÇÏ áñ¹Ç ëñμáÛÝ ìñÃ³-
ÝÇëÇ áñ¹õáÛ Ù»ÍÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Èáõë³õáñãÇ, áñ ½ÏÝÇ Ù³-
Ñáõ³Ý Ø»ÍÇÝ îñ¹³ï³Û Ý³Ñ³ï³Ï»ó³õ Û²Õáõ³ÝÇó ³Ý-
ïÇª Ï³ó»³É ³Ý¹ ½³Ùë ´:
488 ¸. êáõñμÝ Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ »Ï»³É Ûºñáõë³Õ¿Ù¿, ÛáñáÛ
³õáõñë »Õ¨ ·Çõï ÝßË³ñ³ó ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇëÇª ³ÛÝ ¿
Û³ÙÇ 488. ÇëÏ Áëï ØËÇÃ³ñ³Û ²ÛñÇí³Ý»óõáÛ Ç ÙÇçáóë
500–530 ÃáõáóÝ:
º. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë ²:
¼. î¿ñ ê³Ñ³Ï ²:
¾. î¿ñ Øáíë¿ë ²:
À. î¿ñ ä³Ýï:
Â. î¿ñ Ô³½³ñ:
Ä. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³ ²:
Ä². î¿ñ ¸³õÇÃ ²:
Ä´. êáõñμÝ ÚáíÑ³Ý, áñ ¿ñ »åÇëÏáåáë ÐáÝ³ó:
Ä¶. î¿ñ ºñ»ÙÇ³ ², ÛáñáÛ ³õáõñë ·ÇñÝ ²Õáõ³ÝÇó Ç

ëñμáÛÝ Ø»ëñáíå³Û1:
552 44 Ä¸. î¿ñ ²å³ë Ç ·³õ³é¿Ý Ø»Í³ր³Ýó. ë³ ÷áË³¹-
ñ»³ó ½³ÃáéÝ Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Ç âûÕ³ ù³Õ³ù¿ Ç Ù³Û-
ñ³ù³Õ³ùÝ ä³ñï³õ Û³ÙÇ 552, Ç å³ï×³éë ÑÇÝÇóÝ
ÃßÝ³Ù»³ó:
600 34 Äº. î¿ñ ìÇñáÛ. ë³ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Û²μñ³Ñ³Ù ² Ï³-
ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Ûáó. ·»ñ»ó³õ Ç ä³ñëë ¨ »¹³õ Ç μ³ÝïÇ
Û»ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ïëª ÙÇÝã¨ óùë³Ý ¨ ÑÇÝ· ³Ù Û³õáõñë
Êûëñáíáõ ´ ³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó. áñáÛ ½ÏÝÇ Ù³Ñáõ³ÝÝ
ազատեցաւ և եկն յաշխարհ իւր յԱղուանս և ³½³ï»³ó
½μ³½áõÙ ·»ñÇë Û³½·¿ Ð³Ûáó, ìñ³ó ¨ ²Õáõ³ÝÇó Ç Þ³-
Ã³Ë³½ñ¿ áñ¹õáÛ æ»μáõË³ù³Ý³Û:
610 Ä¼. î¿ñ îÇñ³ÝáõÝ, ½áñÙ¿ ØËÇÃ³ñ ²ÛñÇí³Ý»óÇ Ç
Ժ³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ Ç ÙÇçáóë Ì–Î Ñ³Û Ãáõ³Ï³ÝÇÝ.
áõñ ¨ ³ë¿ª Ã¿ ³ñ³ñ ½ÈáõÍÙáõÝë Þ ¹Åáõ³ñÇÙ³ó μ³ÝÇó:
17 Ä¾. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³ ´, ³Ûñ ëáõñμ. ë³ Û»ñ³ßËÇ ¿³é
½Ù»Í ù³Õ³ùÝ ä³ñï³õ ¨ ³ÕûÃÇõù Çõñáíù ½»ñÍáÛó Ç
·»ñáõÃ»Ý¿ ½μ³½áõÙ ³ÝÓÇÝë. ¨ Ó»éÝ³¹ñ»³ó »åÇëÏá-
åáë êÇõÝ»³ó ½ìñÃ³Ý¿ë ³ÝáõÝ áÙÝ:
25 ÄÀ. î¿ñ ÚáíÑ³Ý ´, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ²Ù³ñ³ë³Û
Ïáã»ó»³É Û³Ãáéն:
12 ÄÂ. î¿ñ àõËï³Ý»ë. ë³ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç ÎáÙÇï³-
ë³Û Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Ûáó. ³Ý¿Í ½Ý³Ë³ր³ñëÝ ²Õáõ³-
ÝÇó í³ëÝ ³½·³ß³Õ³Ë ³åûñ¿Ý ³ÙáõëÝáõÃ»³Ý ÝáóÇÝª
¨ å³ïáõÑ³ë»³É μ³ñÓ³Ý Ç ÙÇçáÛ Û³Ýó³õáñùÝ Ç ÝáëÇÝ:
6 Æ. î¿ñ ºÕÇ³½³ñ Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Þ³ùáõ³Û. ë³
»·Çï ½Ë³ãÝª ½Í³ÍÏ»³ÉÝ Ç Ù»Í¿Ý Ø»ëñáíå³Û Ç ¶Çë
·ÇõÕ. ¨ Ç ÝáÛÝ Ï»Ý³ñ³ñ ÷³Ûï¿Ý Ù³ëÝ ³é»³É »¹ Ç ÖÆ
¹³Ñ»Ï³Ý áëÏõáç ¨ ·ñ»³óª ºÕÇ³½³ñ³Û ¿. ¨ Ï³ñ· »¹
Ûûñ Ë³ãÇÝ ïûÝ»É Ç ¶Çë:
17 Æ². î¿ñ Ü»ñë¿ë ², Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿Ý ¶³ñ¹Ù³-
Ý³Û Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ êåñ³Ù ïÇÏÝáçÝ ²Õáõ³ÝÇó.
1 êáõñμÝ Ø»ëñáíå ³ñ³ñ ½Ýß³Ý³·Çñë ²Õáõ³ÝÇó Û³õáõñë ëáÛÝ ÛÇß»³É

ºñ»ÙÇ³ ² »åÇëÏáåáëÇ ²Õáõ³ÝÇó Çμñ Û³ÙÇ 423© Áëï Ýß³Ý³Ï»ÉáÛ
â³Ùã»³Ý Ñ³Ûñ ØÇù³Û¿ÉÇ© ÇëÏ Ç í»ñ ³Ý¹ñ Ýß³Ý³ÏÇ Þáõ÷Ñ³ÕÇßáÛ Çμñ
Û³ÙÇ 488, ¹³ñÓ»³É Áëï ÝáñáõÝ â³Ùã»³ÝÇ© ¨ Ç ÙÇçáóë »ñÏáóáõÝóÝ ¨ë
ÛÇß³ï³ÏÇÝ áõÃÝ »åÇëÏáåáëù Áëï Û³é³ç μ»ñ»ÉáÛ å³ïÙ³·ñ³óÝ, ½áñë
³é³ÛÅÙ ÃáÕ»³É Ù»ñª Û³ÝÓÝ ³éÝáõÙù ½ÏÝÇ »Ï»³É Û»ï³ËáÛ½ ùÝÝã³ó£
áñù Ç ÙÇ³ëÇÝ ³ÛÝÇÝã Ï³Ù¿ÇÝ ÷á÷áË»É ½»Ï»Õ»ó³Ï³Ý

Ï³ñ·ëÝ, ³Õ³Õ³Ï»³ó Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ»³ÝÝ ³é ºÕÇ³ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó. ¨ Ã¿ª ÙÇïë áõÝÇÝ »ñÏáù»³Ý Ýáù³ ³é
ÛáÛÝë. ²μ¹ÉÙ¿ÉÇù ³ÙÇñ³Û Ñ³·³ñ³óõáó Éáõ»³É ½³ÛÝª
³ñÓ³Ï¿ Ç Ð³Ûë ³é ÝáÛÝ ºÕÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáë ½Ý»ñùÇ-
ÝÇ ÙÇ ÛÇõñáóÝ ¨ Ññ³Ù³Û¿ ·Ý³É Û²Õáõ³Ýë ¨ ÁÝÏ»ÝáõÉ
½Ý³ ÛÇßË³ÝáõÃ»Ý¿ ¨ ÁÝ¹ ïÇÏÝáçÝ áõÕ³ñÏ»É Û³ñùáõÝÇ
¹áõéÝ Ï³å³Ýûù. Ü»ñë¿ë Éáõ»³É ½³ÛÝ ¨ ï»ë»³É ¨ëª
½ÏÝÇ áõÃÝ ³õáõñ Ù»é³ÝÇ. ¨ ÇßË³Ýù ²Õáõ³ÝÇó ï³Ý
Ó»é³·ñáí óºÕÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáóª ÙÇ° ¨ë ÙÇõë³Ý-
·³Ù ¹Ý»É Ï³ÃáõÕÇÏáë ³é³Ýó ·ÇïáõÃ»³Ý ¨ Ññ³Ù³ÝÇ
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó: ê³ ÇÝùÝ Ü»ñë¿ë Ï³É³õ ½³ÃáéÝ
Ç Ë³Õ³ÕáõÃ»³Ý ½³Ùë Ä¸ ¨ Ç ËéáվáõÃ»³ÝÝ ¶ ¨ Ï¿ë:
710 1 Æ´. î¿ñ êÇÙ¿áÝ ². ë³ ë³ñÏ³õ³·³å»ï »Ï»Õ»óõáÛÝ
²Õáõ³ÝÇóª ÁÝïñ»ó³õ ÛÇßË³Ý³óÝ ¨ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ûº-
ÕÇ³ Ï³ÃáõÕիÏáë¿ Ð³Ûáó ¨ »μ³ñÓ ½ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃÇõÝÝ
Ç Ü»ñë¿ë¿ ¨ »¹ Ï³ÝáÝë »ûÃÝ ·ÉËáí:
35 Æ¶. î¿ñ ØÇù³Û¿É, áñ ¿ñ Û³é³çÝ ë³ñÏ³õ³· Ç Þ³-
ùáõ. ë³ Ïáã»³ó ½êáÕáÙáÝ ½Ñ³Ûñ Ø³ù»Ýáó³ó í³Ý³óÝ
¨ Ýáí³õ Ñ³Ý¹»ñÓ Ý½áí»³ó ½ÇßË³Ýë ²Õáõ³ÝÇóª áñù
½»ñÇó ³½·³ó ½ÍÝáõÝ¹ë ³ÙáõëÝ³óáõó³Ý¿ÇÝ ¨ ½Â³ÉÇլ¿
³é³çÝáñ¹ ìñ³óª áñ Ññ³Ù³Ý ï³Ûñ ³ÛÝåÇëÇ ³ÙáõëÝáõ-
Ã»³Ý:
14 Æ¸. î¿ñ ²Ý³ëï³ë:
4 Æº. î¿ñ ²Ý³ÝÇ³:
17 Æ¼. î¿ñ Úáíë¿÷ ², Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ²Ù³ñ³ë³Û. Ç
ëáñ³ ÑÇÝ·»ñáñ¹ ³ÙÇÝ Éó³õ Ãáõ³Ï³ÝÝ Ð³Ûáó ÛØ [751]:
4 Æ¾. î¿ñ ¸³õÇÃ1 ´. ë³ ³½³ï»³ó ½Ï³Éáõ³Í »Ï»Õ»-
ó³Ï³Ý ¨ ½ëå³ë ëñμáõÃ»³ÝóÝ. ¨ ³å³ ¹»Õ Ù³Ñáõ Ç
¹³õáÕ³ó ÁÝÏ³É»³É Û³Ý·¿ïëª í³Ë×³ÝÇ:
768 9 ÆÀ. î¿ñ ¸³õÇÃ2 ¶, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Ø»Í Îáõ-
Ý»ÝÇó. ë³ í³×³é»³ó ²ÛÉ³¹»ÝÇó ½¹³ëï³Ï»ñïëÝ ¨
½ê³ÑÙ³Ý³Ë³ã Ïáã»ó»³É ï»ÕÇÝ:
1
ØÇ Û»ñÏáõó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ³ëïÇ ÛÇß³ï³ÏÇ Ç ØÇù³Û¿Éէ â³Ùã»³Ý,
Ñ³ïáñ ´, Ñ³Ù³ñ 412, Ç ÅáÕáíÝ ä³ñï³õ³Û ³é êÇáÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó
Û³ÙÇ 768£
2
[î»°ë Ý³Ëáñ¹ Í³ÝáÃ³·ñáõÃյուÝÁ]£
1 ÆÂ. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë ´, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Î³å³-

Õ³Ï³. ë³ ¨ë ÃÇõÝûù ÁÝÏ³ÉÝáõ ½í³Ë×³Ý:
2 È. î¿ñ Øáíë¿ë ´:
2 È². î¿ñ ²Ñ³ñáíÝ:
.
È´. î¿ñ êáÕáÙáíÝ ²:
4 È¶. î¿ñ Â¿á¹áñáë Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ¶³ñ¹Ù³Ý³Û:
11 È¸. î¿ñ êáÕáÙáíÝ ´:
25 Èº. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë ¶. ë³ ÷áË³¹ñ»³ó ½Ï³ÃáõÕÇÏá-

ë³ñ³ÝÝ Ç ä³ñï³õ ù³Õ³ù¿ Ç ´»ñ¹³Ïáñ Ç ï»ÕÇ Ñáí³-
. Ýáó³ó Çõñ»³Ýó:
È¼. î¿ñ Øáíë¿ë ¶:
È¾. î¿ñ ¸³õÇÃ ¸, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Î³å³Õ³Ï³.
28 ë³ ûñÑÝ»³ó ½³Ýûñ¿Ý ³ÙáõëÝáõÃÇõÝ ï»³éÝ Þ³ùáõ³Û ¨
ÁÝÏ³É³õ Û»Õμûñ¿ ³ÙáõëÝ³ó»ÉáÛÝ ½Ý³Ë³ïÇÝë:
848 25 ÈÀ. î¿ñ Úáíë¿÷ ´, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Ø»ÍÏáõÝ»ÝÇó.
Ç ëáñ³ »ññáñդ ³ÙÇÝ Éó³õ Ãáõ³Ï³ÝÝ Ð³Ûáó Û¶Ö [851]:
873 17 ÈÂ. î¿ñ ê³Ùáõ¿É Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Ø»ÍÏáõÝ»ÝÇó.
ë³ ³ÝÓ³Ùμ ³é»³É ½å³ïÇõÝª ÉáõÍ³õ Ç ¶¿áñ· ´ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Ûáó. ³ÛÉ ½ÏÝÇ ·Ý³ó»³É Ç ¸áõÇÝ ³é Ý³ª
³Ý¹ñ¿Ý Ñ³ëï³ï»ó³õ Û³ÃáéÝ:
8 Ê. î¿ñ ÚáíÝ³Ý. ë³ ¿ñ ¹ñ³Ý »åÇëÏáåáë Ð³Ûáó. ¨
ÙÇÝã Ç ·»ñáõÃ»³Ý ¿ñ ¶¿áñ· ´ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáóª
·Ý³ó Û²Õáõ³Ýë ¨ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Û³ÃáéÝ ²Õáõ³ÝÇó
³é³Ýó Ï³Ù³ó Ýáñ³. ¨ Çμñ¨ ¹³ñÓ³õ ¶¿áñ· ´, ÙÇç-
Ýáñ¹áõÃ»³Ùμ ÇßË³Ý³óÝ ²Õáõ³ÝÇóª »ÉáÛÍ ½Ý³ Ç å³ï-
õáÛÝ, ³ÛÉ ÙÇçÝáñ¹»³É ÝáÛÝ ÇßË³Ý³óÝª Ñ³ëï³ï¿ ½Ý³
³Ý¹ñ¿Ý Û³ÃáéÝ:
21 Ê². î¿ñ êÇÙ¿áÝ ´. ë³ ¿ñ ¹ñ³Ý »åÇëÏáåáë ²Õáõ³-
ÝÇó ¨ ³é³õ»É ½³ñ¹³ñ»³ó ½ëáõñμ Ë³ãÝ ëå³ëáõù. ¨
·ï³õ Ñ³Ý¹»ñÓ »åÇëÏáåáëûù Çõñáíù Ý»ñÏ³Û Ç Ñ³Ý¹Ç-
ëÇ Ý³õ³Ï³ï»³ó »Ï»Õ»óõáÛÝ î³Ã¨³Ûª áñ ÑÇÙÝ³ñÏ»ó³õ
Û³ÙÇ 895, Ç Ð³Ûáó ÚÊ¸:
5 Ê´. î¿ñ ¸³õÇÃ º, Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ ö³éÇëáë³
í³Ý³ó:
18 Ê¶. î¿ñ ê³Ñ³Ï ´, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Ø»ÍÏáõÝ»ÝÇó:
947 11 Ê¸. î¿ñ ¶³·ÇÏ ², Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ ¶³ñ¹Ù³Ý³Û.

Ç ëáñ³ ãáññáñ¹ ³ÙÇÝ Éó³õ Ãáõ³Ï³ÝÝ Ð³Ûáó Ç ¸Ö ¨
í³Ë×³Ý»ó³õ Ç Ü¾ Û³ÙÇ 958:
Êº. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¸. ½ë³ ÛÇß³ï³Ï¿ ØÇù³Û¿É â³Ù-
ã»³Ý (Ñ³ïáñ ´, »ñ»ë 837, 840). ¨ ³ë¿ Ã¿ ·ï³õ Û²ÝÇ
Ç ÅáÕáíÇ ³Ý¹ áñ í³ëÝ ûÍÙ³Ý ²ßáïáÛ Ã³·³õáñÇ: ºõë
³Ý¹ ÛÁÝïñáõÃ»³ÝÝ ì³Ñ³Ý³Û Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝª
Û³ÙëÝ 961, 965:
7 Ê¼. î¿ñ ¸³õÇÃ ¼, Û»åÇëÏáåáëáõÃ»Ý¿ Î³å³Õ³Ï³:
6 Ê¾. î¿ñ ¸³õÇÃ ¾, Ç Êáï³Ï»ñ³ó í³Ý³óÝ. ë³ ³éÝáõ
Ó»éÝ³¹ñáõÃÇõÝ Û²Ý³ÝÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Ûáó:
16 ÊÀ. î¿ñ ä»ïñáë Ï³Ù ä»Ý»Õ³ë ². Û»åÇëÏáåáëáõ-
Ã»Ý¿ ¶³ñ¹Ù³Ý³Û:
6 ÊÂ. î¿ñ Øáíë¿ë ¸, Û³é³çÝáñ¹áõÃ»Ý¿ ö³éÇëáë³
í³Ý³ó:
ØÇÝã¨ ó³ëï ß³ñ³Ï³ñ·ÇÝ Ç 23–ñ¹ ·ÉáõËÝ ¶ Ñ³-
ïáñáÛ å³ïÙáõÃ»³ÝÝ ²Õáõ³ÝÇó Ç Øáíë¿ë¿ Î³Õ³ÝÏ³-
ïáõ³óõáÛ μ³óÇ ãáñÇóÝª Ç Ý³Ëáñ¹¿Ý ä³ÑÉ³õÏին ¶ñÇ-
·áñÇëÇ, Ç îÇñ³ÝáõÝ³Û, ½áñ ÛÇß³ï³Ï¿ ØËÇÃ³ñ ²ÛñÇ-
í³Ý»óÇ ¨ Û²Ý³ÝÇ³Û¿, ½áñ ÎÇñ³Ïáë ÛÇß³ï³Ï¿ ¨ Ç Úáí-
Ñ³ÝÝÇë¿ ¸ª ½áñ â³Ùã»³ÝÝ Û³é³ç μ»ñ¿:
Ì. î¿ñ Ø³ñÏáë ², ³Ûñ ²ëïáõÍáÛ:
Ì². î¿ñ Úáíë¿÷ ¶. ë³ Ç ÜÔ ÃáõÇÝ Ð³Ûáó ·ï³õ Ç
½ûñë ¸³õÃÇª áñ ÁÝ¹¹¿Ù ²åուëí³ñ³Û. ÇëÏ Áëï ØÇù³-
Û¿ÉÇ â³Ùã»³Ý Ç ÜÒº ÃáõÇÝ, ¨ë ¨ Ïáã»ó³õ Û²ÝÇ ù³Õ³ù
Ç ÅáÕáíÝ áñ í³ëÝ ä»ïñáë ² Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ ³ÝÏÙ³ÝÝ
Â¿áëÏáñáëÇ. ³ÛÉ այս ÃÇõ ÜÒº Û³é³ç μ»ñ»³É Ç â³Ù-
ã»³Ý¿ »ñ¨Ç å³Ï³ë ÑÇÝ· ³Ùûù. ù³Ý½Ç ³ñÓ³Ý³·ÇñÝ
³Û·õáÛ Ç Ù»Í »Ï»Õ»óÇÝ ÑÇÝ Â³ÉÝ³Û (379) ·ñÇ Û³õáõñë
Â¿áëÏáñáëÇ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ ¹ÝÇ Ãáõ³Ï³Ý ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ ÜÒԹ. ·Çï»Ùù ëïáõ·Çõª Ã¿ Â¿áëÏáñáë
Û³ÃáéáÛÝ Û´ ³ÙÇ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáÛ ¨ ³Ý¹ñ¿Ý Û³-
çáñ¹»³ó ä»ïñáë ². ³å³ù¿Ý Úáíë¿÷ ¶, Ï³ÃáõÕÇÏáë
²Õáõ³ÝÇó ·Ý³ó Û²ÝÇ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó ÜÔ ¨ á°ã Ç ÜÒº:
ºõ áñå¿ë »ñ¨Ç Ý³ ÇÝùÝ Úáíë¿÷ ¶, ÁÝ¹ »ñÏ³ñ »Ï³ó
ÛÇßË³ÝáõÃ»³ÝÝ, ù³Ý½Ç ³ë¿ ØËÇÃ³ñ ²ÛñÇí³Ý»óÇ Ç
ÙÇçáóë ÞÈ–ÞÈ¸ Ñ³Û Ãáõ³Ï³ÝÇÝ. §ÎÇõñÇÏ¿ áñ¹Ç ¸³õ-
ÃÇ »ï Ó»éÝ³¹ñ»É Úáíë¿÷³Û ²Õáõ³ÝÇó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ
½ï¿ñ ´³ñë»Õ. ¨ ½¹ñ³Ý ¿ñ¿óÝ ½ê³ñ·Çë »ï Ó»éÝ³¹-

ñ»É »åÇëÏáåáë Ð³Õμ³ï³. ¨ Û³ÛնÙ Ñ»ï¿ »Õ¨ ³Ãáé¦:
´³Ûó ØÇù³Û¿É â³Ùã»³Ý ½Ó»éÝ³¹ñáõÃÇõÝ ´³ñëÕÇ ¹Ý¿
Ç êï»÷³ÝÝáë¿ ²:
Ì´. î¿ñ Ø³ñÏáë ´:
Ì¶. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ². ë³ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ÞÌ´
ÃáõÇÝ Ð³Ûáó (1103) Áëï Ø³ïÃ¿áëի àõñÑ³Û»óõáÛ:
1103 10 Ì¸. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë º, »Õμ³Ûñ êï»÷³ÝÝáëÇ ², Ó»é-
Ý³¹ñ»ó³õ Ç ´³ñë»Õ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ Ð³Ûáó ¨ ³Ý¹ñ¿Ý
ÉáõÍ³õ, Ç Պ³ïÙáõÃ»³Ý â³Ùã»³Ýի (Ñïñ ¶, Ñ³Ù³ñ 25):
1113 1 Ìº. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ´. ë³ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ïÇë å³-
ï³Ý»ÏáõÃ»³Ýª Ï³É»³É ½³ÃáéÝ ³Ù ÙÇ ¨ ³ÙÇëë í»ó:
¼ÏÝÇ êï»÷³ÝÝáëÇ ´ á°ã áõÙ»ù Û³çáñ¹»³Éª ³Ýó³Ý¿
ÙÇçáó å³ñ³åáÛ Æº ³Ù³ó. ³å³.
1140 Ì¼. î¿ñ ¶³·ÇÏ ´, ³Ýáõ³Ý»³É ¨ ¶ñÇ·áñÇë: Ò»é-
Ý³¹ñ»ó³õ Áëï ÙÇçÝáñ¹»ÉáÛ ²Õáõ³ÝÇó ³ßË³ñÑÇÝª
Ññ³Ù³Ý³õ ¶ñÇ·áñ ¶ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó Ç ê³Ñ³Ï³Û
»åÇëÏáåáë¿ Î³ñÝáÛ Ç ÞÒÂ ÃáõÇÝ Ð³Ûáó Û³ÙÇ 1140:
Ì¾. î¿ñ ´Å·¿Ý. ë³ »ÃáÕ ½Ï³ñ·Ý ¨ ¿³Í ÏÇÝ:
ÌÀ. î¿ñ Ü»ñë¿ë ´. ½ë³ ÛÇß³ï³Ï¿ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ
Պ³ïÙáõÃ»³Ý Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ Û»ñÏñáñ¹ ûñÇÝ³ÏÇ Ç
Ñ³Û Ãáõ³Ï³Ý àÆ, Û³ÙÇ 1171:
40 ÌÂ. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ¶. ë³ ·ï³õ Û´ ÅáÕáíÝ ÐéáÙÏ-
É³ÛÇ:
40 Î. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¼. ë³ ßÇÝ»³ó »Ï»Õ»óÇ Ññ³ß³ÉÇ Ç
·³õ³éÝ ØÇ³÷áñ Ç í³ÝùÝ Ïáã»ó»³É Ê³ÙßÇ. ÇëÏ ØËÇ-
Ã³ñ ²ÛñÇí³Ý»óÇ ¹Ý¿ ½ë³ Ç ÙÇçáóë Ñ³Û ÃáõáóÝ §àÊ–
àÎ ½Ê³ÙßÇ í³Ýë ²Õáõ³ÝÇó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ ³Ãáé
Ñ³ëï³ï»óÇÝ¦:
1235 27 Î². î¿ñ Ü»ñë¿ë ¶, ³Ûր Ñ»½ ¨ Ù³ñ¹³ë¿ñ, »Õμ³Ûñ
ÚáíÑ³ÝÝáõ ¼. Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç àÒ¸ Ð³Ûáóª Û³ÙÇ 1235.
ë³ Ïáã»ó³õ Û¾ÉÃÇÝ³Û Ë³ÃáõÝ¿Ý â³ñÙ³Õ³Ý³Û ¨ գÝ³-
ó»³É Ç ï»ë Ýáñ³ å³ïáõ»ó³õ Ç ÝÙ³Ý¿ ¨ å³ïáõáí
í»ñ³¹³ñÓ³õ Ç ï»ÕÇ Çõñ. ûñÑÝ»³ó ¨ ûÍ ½»Ï»Õ»óÇÝ
¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ½Ï³éáõց»³ÉÝ Ç æ³É³É ¸ûÉ Ð³ë³Ý³Û
áñ¹õáÛ ì³ËÃ³ÝÏ³Û áñ¹õáÛ Ù»ÍÇÝ Ð³ë³Ý³Û Ç ÃáõÇÝ
Ð³Ûáó àÒÂ, Û³ÙÇ 1240. áñå¿ë óáõó³Ý¿ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÇõÝ ÝáÛÝ »Ï»Õ»óõáÛÝ: ¼ëÙ³Ý¿ í³Ë×³Ý»³É ³ë¿ ì³ñ-
¹³Ý å³ïÙÇã Ç âÄ² ÃáõÇÝ Ð³Ûáóª Û³ÙÇ 1262, ó³õáí

çñ·áÕáõÃ»³Ý:
ØÇÝã¨ óëáÛÝ Ü»ñë¿ë ¶ ß³ñ³Ï³ñ·¿ ½ÃÇõ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë³óÝ ÎÇñ³Ïáë å³ïÙÇã ¶³ÝÓ³Ï»óÇ μ³óÇ ÑÇÝ·
³ÝÓ³Ýó՝ Ç îÇñ³ÝáõÝ³Û, Ç ï¿ñ ²Ý³ëï³ë³Û, Ç ï¿ñ
ÚáíÑ³ÝÝÇë¿ ¸, Ç ï¿ñ ¸³õÃ³Û ¼ ¨ Ç ï¿ñ Ü»ñë¿ë¿
¶: ºõ ³å³ ³ÝïÇ ¨ ³Ûëñ ³é»³É ÛÇÝã ÇÝã Ñ³ïáõ³-
Í³Ï³Ý ÃÕÃáó ·ï»Éáó ³é ´³Õï³ë³ñ³Û աñù»åÇëÏá-
åáëÇ ¨ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý¿ Ù³ï»ÝÇó ¨ Ûûñ³·ñáõÃ»³Ýó
áÙ³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó Ð³Ûáó. ¨ ëïáõ·»³É ½áÙ³Ýë Ç
Ýáó³Ý¿ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ùμù ßÇñÙ³ó ÝáóÇÝ ¨ »Ï»-
Õ»ó»³ó ³ßË³ñÑÇÝ ³ÛÝáñÇÏª ß³ñ³Ï³ñ·»ëóáõù ÙÇÝã¨
óí³Ë×³ÝÝª ³ÛÝ ¿ óï¿ñ ê³ñ·Çë ´:
1262 61 Î´. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ¸1. ë³ Û³çáñ¹¿ Û³ÃáéÝ Ç
ÃáõÇÝ Ð³Ûáó âÄ² [1262] ¨ í³Ë×³ÝÇ Ç ÃáõÇÝ âÐ´,
Û³ÙÇ 1323. ¨ ÛÇß³ï³ÏÇ Û³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝëÝ »Ï»Õ»ó-
õáÛÝ ¨ ·³õÃÇ ÝáñÇÝ Ç ·ÇõÕÝ àõñ»Ï³Û Ç ÃÇõëÝ Ñ³ÛÏ³-
Ï³Ý âÆÀ [1279], âÈ¶ [1284]. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ ¨ ³é ØÇ-
ù³Û¿ÉÇ â³Ùã»³Ý (Ñïñ ¶, Ñ³Ù³ñ 284):
1323 83 Î¶, Î¸. î¿ñ êáõùÇ³ë, ï¿ñ ä»ïñáë ´. Æ âÐ´ Ãáõ³-
Ï³Ý¿Ý Ð³Ûáó ÙÇÝã¨ óäÌº [1406] ÃÇõÝª »ñÏáõ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëáõÝù ÛÇß³ï³ÏÇÝ Ýëï»³É Û³Ãáé, áñáó ³Ýáõ³Ýù
êáõùÇ³ë ¨ ä»ïñáë. ÇëÏ ³Ùù áñáß ï»Õ»ÏáõÃ»³Ùμ Çß-
Ë³ÝáõÃ»³Ý ÝáóÇÝ ³ÝÛ³Ûï:
1406 Îº. î¿ñ Î³ñ³å»ï Û³çáñ¹»³ó Û³ÃáéÝ Ç äÌº [1406]
ÃáõÇÝ. Ñ³ïáõ³Í³Ï³Ý ÃáõÕÃÝ áñ ³é ´³Õï³ë³ñ ³ñù»-
åÇëÏáåáëÝ և յիշատակարանն ´, Պ³ïÙáõÃ»³Ý Î³Õ³Ý-
Ï³ïáõ³óõáÛÝ Ñ³ëáõó³Ý»Ý ½ÃÇõ ï¨áÕáõÃ»³Ý ÇßË³-
ÝáõÃ»³Ý ëáñ³ óäÐ¶ [1424]. μ³Ûó ï³å³Ý³·ÇñÝ, áñ Ç
í³Ýë Ö³É¿Ãáõ Ç í»ñ³Û »ñÇó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ, óáõó³Ý¿
½í³Ë×³Ý ëáñÇÝ Ç äÎ [1411] ÃáõÇÝ. ¨ ÉñáõÃÇõÝ ßÇÝáõ-
Ã»³Ý »Ï»Õ»óõáÛÝ ¨ë Ç ÝáÛÝ ÃÇõ Áëï ³ñÓ³ÝÇÝ í³Ý³ó:
Î¼. î¿ñ ¸³õÇÃ À. ë³ á°ã áõñ»ù ÛÇշ³ï³ÏÇ Ç ·ñáõ³Íë,
³ÛÉ ï³å³Ý³·Çñ ëáñ³ óáõó³Ý¿ Áëï ³ÛëÙ. §²Ûë ¿ Ñ³Ý-
·Çëï ¸³õÇÃ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ, äÎ ÃáõÇÝ (1411)¦:
1 Ä³Ù³·ÇñùÝ ïå»³É Ç ÞáõßÇ Û³ÙÇ 1838 ÛÇß¿ զայլ »ñÏáõë Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÝëª
Ü»ñë¿ë ¨ êï»÷³ÝÝáë ³ÝáõÝ, áñù á°ã áõñ»ù ·ï³ÝÇÝª á°ã Ç ·Çñë å³ï-
ÙáõÃ»³Ýó ¨ á°ã Ç Ñ³ïáõ³Í³Ï³Ý ÃáõÕÃë. áõëïÇ »ñ¨ÇÝ ÉÇÝ»É ÏñÏÝáõÃÇõÝù
³Ýáõ³ÝóÝ Ü»ñë¿ëÇ ¶ ¨ êï»÷³ÝÝáëÇ ¸, ëË³É³Ýûù ·ñ³ß³ñÇÝ:
1436 Î¾. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë ¶:

1 ÎÀ. î¿ñ ²Ã³Ý³ë:
1441 ÎÂ. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ´ Ð³Ý»óÇ ³Ýáõ³Ý»³É ØÇù³Û¿É¿
â³Ùã»³Ýó. ÛáñáÛ Å³Ù³Ý³Ïë ³ë¿ª ·ñ»³ó Û²ղáõ³Ýë
ÃáõÕÃ ÎÇñ³Ïáë Ï³ÃáõÕÇÏáë ìÇñ³å»óÇ (Ñïñ ¶, Ñ³-
Ù³ñ 488):
Ð. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¾, áñ¹Ç æ³É³լÇÝ. ë³ Áëï ï³å³-
Ý³·ñÇ ßÇñÙÇÝ ÇõñáÛ í³Ë×³Ý»³É ¿ Ç ÃáõÇÝ æÄÂ, Û³ÙÇ
1470:
Ð². î¿ñ Ø³ïÃ¿áë ¸:
Ð´. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë ²:
1478 Ð¶. î¿ñ Ü»ñë¿ë ¸. ë³ Ñ³ëï³ï»ó³õ Û³ÃáéÝ Çõñ Ç
æÆ¾ ÃáõÇÝ, Û³ÙÇ 1478:
1481 Ð¸. î¿ñ ÞÙ³õáÝ ²:
Ðº. î¿ñ ÂáõÙ³ êûÏáõÃÉáõ»óÇ. ë³ í³Ë×³ÝÇ Ç ÃáõÇÝ
æÊ¸, Û³ÙÇ 1495, áñå¿ë óáõó³Ý¿ ï³å³Ý³í¿ÙÝ ëáñÇÝ
³Ý¹ Ç í³Ýë Ö³É¿Ãáõ:
Ð¼. î¿ñ ²é³ù»³Éª ¨ë êûÏáõÃÉáõ»óÇ. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ Ç
ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ ²õ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛ »Õ»ÉáÛ Ç ÃáõÇÝ æÆÀ
[1479], æÌ¶ [1504]. ÇëÏ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ ï³å³ÝÇÝ,
áñ Ç í³Ýë Ö³É¿Ãáõ, Ñ³ëáõó³Ý¿ óæÎ [1511]:
1511 Ð¾. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë ´:
ÐÀ. î¿ñ ê³ñ·Çë ² ÔßÉ³Õ»óÇ. ë³ ·Ý»³ó ·»ûÕë Çõ-
ñáíù ¹ñ³Ùáíù ¨ Û³õ»É Ç Ï³Éáõ³Íë í³Ý³óÝ ¶³ÝÓ³ë³-
ñáõ Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ Ç ÃáõÇÝ æÔº,
Û³ÙÇ 1546. ¨ í³Ë×³Ý»ó³õ Û³ÙÇ 1555, Ç Ù»Ñ»ÏÇ ÄÂ,
Û³õáõñ »ñÏáõß³μ³ÃÇ:
1556 17 ÐÂ. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ¶. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ
Ú³ÛëÙ³õáõñÇ ÙÇáÛ ·ñ»ÉáÛ Ç ÃáõÇÝ èÀ. 1559: ÆëÏ Û³ÙÇ
1573 áõñ³Ý³Û ½Ñ³õ³ï Çõñ:
1 Ò. î¿ñ ¸³õÇÃ Â ²ñç³Óáñ»óÇ. ½ë³ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ Ï³-
Ë»³É Ç ½³Ý·³Ï³ï³Ý¿Ý եկեղեցւոյն ¶³ÝÓ³ë³ñáõ խ»Õ-
¹³Ù³Ñ ³éÝ»Ý Ë³ã»Ý»óÇù:
1563 Ò². î¿ñ öÇÉÇååáë äáõÙ»óÇ:
Ò´. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë À. ÛÇß³ï³ÏÇ ë³ Ç Ó»é³·Çñ Ù³-
·³Õ³Ã»³Û ²õ»ï³ñ³ÝÇ ÙÇáÛ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇª Û»ñÏ-
ñáñ¹áõÙÝ Ï³½ÙÇ Ýáñ³ Ç ÃáõÇÝ èÆ¾ [1578]. ÇëÏ μáõÝ
·ñãáõÃÇõÝ ²õ»ï³ñ³ÝÇ Û³ÙÇ 1337. ÇëÏ í³Ë×³Ý ëáñÇÝ
»Õ¨ Ç ÃáõÇÝ èÈº, 1586: ÚÇß³ï³Ï¿ ½ë³ ¨ ¼³ù³ñÇ³

ê³ñÏ³õ³· ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó (² Ñïñ, ·É. ÆÂ):
Ò¶. î¿ñ ÞÙ³õáÝ ´ øûÉ³ï³Ï»óÇ. ë³ í³Ë×³ÝÇ Ç
ÃáõÇÝ èÎ Û³ÙÇ 1611:
1588 Ò¸. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë ¶ øûÉ³ï³Ï»óÇ:
1593 Òº. î¿ñ Ø»ÉùÇë¿Ã ²ñ³ß»óÇ:
1596 Ò¼. î¿ñ êÇÙ¿áÝ ¶, Ñ³Ûñ»Ý»ûù øûÉ³ï³Ï»óÇª μÝ³-
Ï»³É Ç Þ³ÑÙ³ëáõñ:
1633 Ò¾. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Â. ë³ ßÇÝ»³ó ½»Ï»Õ»óÇÝ ¶³ÝÓ³-
Ï³Ûª ¾ÉÇë³í¿ï³åօÉëáÛ:
1634 19 ÒÀ. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ¸. ë³ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ÃáõÇÝ èÖ´,
1653, áñå¿ë ¨ óáõó³Ý¿ ³ñÓ³Ý³·Çñ ·»ñ»½Ù³ÝÇ Ýáñ³:
ÚÇß³ï³ÏÇ ë³ ¨ Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ Ó»é³·Çñ Þ³ñ³ÏÝá-
óÇ ÙÇáÛ ·ñ»ÉáÛ Ç ÃáõÇÝ èÖ² [1652]:
1653 22 ÒÂ. î¿ñ ä»ïñáë ¶ Ê³ÝÓÏ»óÇ. ½ë³ ÛÇß³ï³Ï¿ ³ñÓ³-
Ý³·ÇñÝ áñ Ç ×³Ï³ï μ»ÙÇ í³Ý³óÝ ê³ÕÇ³Ýáõ Ç ÃÇõÝ
èÖÂ (1660) ¨ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý Ø³ßïáó ·ñùáÛ ÙÇáÛ »Õ»-
ÉáÛ Ç ÃáõÇÝ èÖÄ² [1662]. ÛÇß³ï³Ï¿ ¨ ¼³ù³ñÇ³ ê³ñ-
Ï³õ³· ÚûÑ³Ý³í³Ý³ó (Ñïñ ´, ·É. 38), áñ ¨ í³Ë×³Ý»-
ó³õ Ç èÖÆ¸ ÃáõÇÝ, Û³ÙÇ 1675:
ØÇÝã¨ ó³ëï ¨ë ß³ñ³Ï³ñ·¿ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ »ñÏ-
ñáñ¹ ûñÇÝ³ÏÇ å³ïÙáõÃ»³Ý Î³Õ³ÝÏ³ïáõ³óõáÛ μ³ó
ÛáõÃÝ ³ÝÓ³Ýóª Û»åÇëÏáåáë¿Ý áñ ÁÝ¹ àõéÝ³Ûñ ³ñù³Û
Ç îÇñ³ÝáõÝ³Û Ç ï¿ñ ²Ý³ÝÇ³Û¿, Ç ï¿ñ ÚûÝ³Ý³Û, Ç ï¿ñ
ÚáíÑ³ÝÝÇë¿ ¸, Ç ï¿ñ ¸³õÃ¿ ¼, Ç ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝÇë¿ ¼
¨ Ç ï¿ñ ¸³õÃ³Û À:
1675 26 Ô. î¿ñ êÇÙ¿áÝ ¸ Êáïñ³ßÇÝ»óÇª ÏáãÇ ¨ â³ñ³μ»ñ¹-
óÇ. ë³ ³ÝÓ³Ùμ ³é»³É ½å³ïÇõÝ ³é³Ýó Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ý
Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó ¨ ÅáÕáí»³É ½ÇÝãë Ï³ÃáõÕÇÏáë³-
Ï³Ýª ÃáÕáõ ½³ÃáéÝ ¨ μÝ³ÏÇ Ç ·»Õç ÇõñáõÙ Û»ÝÉáí Û³Û-
É³½·Ç ÇßË³ÝÝ ¨ í³Ë×³ÝÇ Ç ÃáõÇÝ èÖÌ (1701):
1676 24 Ô². î¿ñ ºñ»ÙÇ³ ´ ¶³ÝÓ³ë³ñóÇ æ³É³É»³Ýó. ë³
Ó»éÝ³¹ñ»³É Ç Ú³Ïáμ³Û æáõÕ³Û»óõáÛ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿
Ð³Ûáóª ïÇñ¿ ³ÃáéáÛÝ. ¨ ³ÛÝå¿ë Ñ³Ï³é³ÏáõÃ»³Ùμ
í³ñ»Ý ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ ÇÝùÝ ¨ êÇÙ¿áÝ ¸, ÙÇÝã¨ Ú³Ïáμ
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ïáã»³É ³é ÇÝùÝ ½»ñÏáë»³Ý ¨ëª ³éÝáõ
·Çñ »ñ¹Ù³Ý ¨ Ý½áíÇó Ç êÇÙ¿áÝ¿ª ãÉÇÝ»É ÙÇõë ³Ý·³Ù Ç
ËÝ¹Çñ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý, á°ã ÇÝù»³Ý ¨ á°ã ³½·³ÛÝáó
Ýáñ³. ¨ ³ÛÝå¿ë Û³ÝÓÝ¿ ½å³ïÇõÝ óºñ»ÙÇ³: ¸³ñÓ»³É

Ç èÖÆ¼ [1677] ÃáõÇÝ Ñ³Ï³é³ÏÇÝ ÁÝ¹ Çñ»³ñëª Ûáñáó
ï³ÕïÏ³ÉÇ ·ñáõÃ»³Ýó Ó³ÝÓñ³ó»³É ¨ ºÕÇ³½³ñáõ Ï³-
ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó, ï³Û μ»ñ»É ½»ñÏáë»³Ý ¨ë ³é ÇÝùÝ
Û¾çÙÇ³ÍÇÝ ¨ Ëñ³ïáõù Ñ³ßï»óáõó»³É ÙÇ³õáñ¿ ½Ýáë³ª
í³ñ»É ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝ ÙÇ³μ³Ý ËáñÑñ¹áí Áëï ·ñ³-
õáñ Ï³ÝáÝ³óÝ ïáõ»Éáó ÛÇõñÙ¿. ¨ ¹Ý¿ í×Çé, ½Ç Ç ß»Õ»É
Û³ÛÝó Ï³ÝáÝ³ó՝ ½ñÏ»ëó¿ Çñ³õ³Ýó. Û»ïáÛ ß»Õ»³É êÇ-
Ù¿áÝÇª ½ñÏÇ: ÆëÏ ºñ»ÙÇ³ Ñ³ë»³É Ç èÖÊÂ [1700] ÃÇõÝª
í³Ë×³ÝÇ:
1702 26 Ô´. î¿ñ ºë³ÛÇ ¶³ÝÓ³ë³ñóÇª øáõÉ³Ã³Õ»óÇ ¨ë Ïá-
ãÇ. ë³ Ýëï³õ Û³Ãáé Ç ÃáõÇÝ èÖÌ² (1702), ³é³Ýó
·ÇïáõÃ»³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ Ð³Ûáó. ½áñ Ïáã»³É ³é ÇÝùÝ
Ü³Ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëª Ëñ³ï¿ և ³Ý¹ñ¿Ý ÏáÝ¹³Ï³õ
Ñ³Ý¹»ñÓ ¹³ñÓáõó³Ý¿ Û³Ãáé Çõñ: ê³ Ñá· ï³ñ»³É »ï
Ýáñá·»É ½³ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝë ÇÝã ÇÝã »կ»Õ»ó»³ó, Ù»-
Ý³ëï³Ý³ó »Õ»Éáó Ç ë³ÑÙ³ÝëÝ ³Ý¹ íÇ×³ÏÇÝ ÇõñáÛ
Ç ÃáõÇÝ èÖÎ¾ (1718) ¨ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ÃáõÇÝ èÖÐ¾
(1728), Áëï óáõó³Ý»ÉáÛ ï³å³Ý³·ñÇ ÝáñÇÝ. ½³Ûë
Ãáõ³Ï³Ý »ñÏáõ ³Ù³õ å³Ï³ë ¹Ý¿ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë
ºñ¨³ÝóÇ:
1706 57 Ô¶. î¿ñ Ü»ñë¿ë º, Û³½·³Ï³Ý³ó êÇÙ¿áÝÇ ¶, ûÍ³ÝÇ
Ñ³Ï³é³Ï ºë³Û»³Û Ç èÖÌº ÃáõÇÝ, Û³ÙÇ 1706: Àëï բá-
Õáù»ÉáÛ ÅáÕáíñ¹áóÝ Ïáã¿ ½»ñÏáë»³Ý ¨ë ³é ÇÝùÝ æáõ-
Õ³Û»óÇ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó Ç ÃáõÇÝ èÖÌ¼
¨ ùÝÝ»³É Ç Ù¿ç »ñÏáóáõÝóÝ ·ï³Ý¿ ½Ü»ñë¿ë å³ñï³-
õáñ, ½áñ ÉáõÍ³Ý¿ Ç Ï³ñ·¿Ý ¨ ³ñÓ³Ï¿: Úáã ¹³¹³ñ»ÉÝ
Ýáñ³ Ç Û³ñáõó³Ý»ÉáÛ ½í¿×ë, í»ñëïÇÝ ÏáÝ¹³Ï³õ μ³-
Ý³¹ñ¿ ½Ý³ ÝáÛÝ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç Û³çáñ¹
³ÙÇÝ. ½ÏÝÇ í³Ë×³ÝÇ ºë³Û»³Û ³ÛÝáõ Ï³å³Ýûù μ³-
Ý³¹ñ³Ý³óÝ Û³Ý½ÕçáõÃ»³Ý í³ñ¿ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝ Ï³-
ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý. ¨ ÑáõëÏ áõñ»ÙÝ ³ñÓ³ÏÇ Ç Ï³å³Ý³ó
³ÝïÇ Ç Ô³½³ñ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ æ³ÑÏ»óõáÛ. ¨ Ï³ó»³É
³ÛÉ ¨ë ³Ùëª í³Ë×³Ý»ó³õ Ç ÃáõÇÝ èØÄ´ (1763):
1763 Ô¸. î¿ñ Æëñ³Û¿É ÃáéÝ »Õμûñ Ü»ñë¿ëÇ ¶. ë³ ³Ùëûù
ÇÝã Û³é³ç Ý³Ëù³Ý ½í³Ë×³Ý ÝáñÇÝ Ü»ñë¿ëÇ ûÍ³ÝÇ
Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ ÝáñÇÝ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç ÃáõÇÝ èØÄ´
[1763]. ¨ ³Ù»Ý¨ÇÝ ³ÝÉáõñ »Õ»³É μ³ÝÇó êÇÙ¿áÝ Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ ¨ áã ·Ý³ó»³É ÛԱÃáé ¾çÙÇ³ÍÝÇ Ç Ïáã

Ýáñ³ ³é Ç ïÝûñ¿ÝáõÃÇõÝ »ñÏå³é³ÏáõÃ»³Ý ÅáÕáíñ-
¹áóÝ ²Õáõ³ÝÇó, áñ Ç å³ï×³éë Ï³ÃáõÕÇÏáë³ó ÝáóÇÝ,
ÉáõÍ³ÝÇ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý å³ïõáÛÝ Ç èØÄ¸ [1765]
ÃáõÇÝ ¨ Ï³ó»³É ³ÛÝå¿ëª í³Ë×³ÝÇ:
1763 23 Ôº. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë Ä ¶³ÝÓ³ë³ñóÇ. ë³ ¨ë Ï³Ù³Ï-
óáõÃ»³Ùμ ÙÇõë μ³ÅÝÇ ÅáÕáíñ¹»³ÝÝ ûÍ³ÝÇ Ï³ÃáõÕÇ-
Ïáë ³é³Ýó Ñ³õ³ÝáõÃ»³Ý, Ù³Ý³õ³Ý¹ ÁÝ¹¹¿Ù Ññ³ï³-
ñ³Ï»³É Ï³Ù³ó êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ºñ¨³ÝóõáÛ, ³ÛÉ
Û³åëï³ÙμÇÉ Æëñ³Û¿ÉÇ ¨ Û³ÝÏ³Ý»É Ç å³ïõáÛÝª Ñ³ëï³-
ïÇ ÇÝùÝ Û³Ãáé Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ýª ÁÝÏ³É»³É ½ÏáÝ-
¹³ÏÝ Ç êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë¿ ³ëï Ç ï³×³ñÇ ¾çÙÇ³ÍÝÇ
Ç èØԺ¸ [1765] ÃáõÇÝ ¨ Ç 25 ¹»Ïï»Ùμ»ñÇ. ¨ ³å³ ³ÛÝ-
å¿ë Ï³ó»³É ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý ÇõñáõÙª í³Ë×³ÝÇ Ç ÃáõÇÝ
èØÈº [1786], Áëï ï³å³Ý³·ñÇ ßÇñÙÇ ÝáñÇÝ:
1794 16 Ô¼. î¿ñ êÇÙ¿áÝ º Êáïñ³ßÇÝ»óÇª »Õμ³Ûñ í»ñáÛÇß»³É
Æëñ³Û¿ÉÇª Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝ Û³ÙÇ
1794 ¨ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç 1810:
1794 34 Ô¾. î¿ñ ê³ñ·Çë ´ ¶³ÝÓ³ë³ñóÇ, »Õμ³Ûñ ÚáíÑ³Ý-
Ýáõ Ä, Ó»éÝïáõáõÃ»³Ùμ æ³õ³ï Ë³ÝÇÝ ¨ Ù¿ÉÇù Ø¿ç-
ÉáõÙ³Û Ñ³Û³½·Ç ÇßË³ÝÇÝ Ó»éÝ³¹ñ»ó³õ Ï³ÃáõÕÇÏáë Ç
¶³ÝÓ³Ïª ÛԷÉÇ½³í¿ïåûÉ Ç ÃáõÇÝ èØÊ¸ [1795], ¹»Ïï»Ù-
μ»ñÇ. ¨ ³å³ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ ³õáõñó ·ñ¿ ÃáõÕÃ ³é ÔáõÏ³ë
Ï³ÃáõÕÇÏáë Ð³Ûáó Ñ³Ý¹»ñÓ Û³Ûï³ñ³ñ³Ï³Ý ·ñáíù Åá-
Õáíñ¹»³ÝÝ ëáõï Ñ³Ùμ³õáí Ã¿ Æëñ³Û¿É Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ
í³Ë×³Ý»ó³õ ¨ í³ëÝ ³ÛÝáñÇÏ »ë Ó»éÝ³¹ñ»ó³Ûª ½Ç ÙÇ°
¹³ñÓ»³É »ñÏå³é³ÏáõÃÇõÝ Í³·»ëó¿ Ç Ù¿ç Ñ³ë³ñ³Ïáõ-
Ã»³Ý ÅáÕáíñ¹áó íÇ×³ÏÇë ²Õáõ³ÝÇó ¨ ³ÛÉÝ: Î³ó»³É
ëáñ³ ÙÇÝã¨ ó³ÙÝ 1815 ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõ-
Ã»³Ý, ³å³ Ç ÝáÛÝ ³ÙÇ Ñá·¨áñ ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ ԱÃáéáÛ
ԷçÙÇ³ÍÝÇ Áëï Ó»éÝïáõáõÃ»³Ý ³ßË³ñÑ³Ï³Ý ÇßË³Ýáõ-
Ã»³Ý ûñÑÝ³μ³Ý»³É ï¿ñáõÃ»³ÝÝ èáõë³ó í»ñ ³é³õ
å³ïÇõ ¨ ÏáãáõÙÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý ¨ ïáõ³õ ÙÇ¨ÝáÛÝ
³ÝÓÇÝ ÷áË³Ý ³ÛÝñ ÏáãÙ³Ý å³ïÇõÝ Ù»ïñ³åûÉïáõ-
Ã»³Ý Û³ñù»åÇëÏáåáë³Ï³Ý å³ßï³Ù³Ý. ¨ Ï³ó»³É ³Û-
Ýáõ í»ñï³éáõÃ»³Ùμª í³Ë×³Ý»ó³õ Û³ÙÇ 1828:
²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ÇÝã ÇÝã Ù»Ý³ëï³Ý³ó, »Ï»Õ»ó»³ó »Õ»Éáó

³ñï³ùáÛ ³ÛÅÙ»³Ý Ý³Ñ³Ý·Çë ºñ¨³Ý³Û, ½áñë áÙ³Ýù ÁÝÃ»ñó³ë¿ñ
³ÝÓÇÝù Ñ³Ý¹Çå»³Éù Ç ï»ÕõáçÝ ³é»³É ¿ÇÝ Ç ·Çñ Áëï ûñÇÝ³Ï³óë
³Ûëó:
591. ²ñÓ³Ý³·Çñ »ñÏñáñ¹ ßÇÝáõÃ»³Ý Ññ³ß³ÉÇ ï³×³ñÇ í³-

ÝÇóÝ ëñμáÛÝ ÚոíÑ³ÝÝáõ Î³ñ³å»ïÇ, áñ Ç ´³·ñ¨³Ý¹ ·³õ³éÇ,
Ïáã»ó»³É ³ÛÅÙ ÆõãùÇÉÇë¿ª ³ÛÝ ¿ ºñ»ù Ëáñ³Ý.
§ÂÇõ Ð³Ûáó Ò¶ ùë³Ý ¨ ÙÇ ³ÙëáÛÝ (³ÙÇÝ) ³ëïáõ³Í³å³Ñ
ºñ³ÏÕÇ Ã³·³õáñÇ, ÑñáïÇó ³ÙëáÛ í»ó, ¨ í»ó Ñ³ñÇõñ »ñ»ëáõÝ
¨ ãáñë ³ÙÇ î»³éÝ í»ñëïÇÝ ï»ÕÇùÝ Ëáñ³Ý³ó ºñÇó Ñ³×áÛÇõùÝ
²ëïáõÍáÛ ÑÇÙÝ³ñÏÇÝ ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ի ùë³Ý ¨ í»ó ³ÙÇ ÝáÛÝ
ºñ³ÏÕÇ Ã³·³õáñÇ, Û³Ùë»³ÝÝ Ý³õ³ë³ñ¹Ç ùë³Ý ¨ áõÃÝ »Õ¨ Ï³-
ï³ñáõÙÝ ÝáÛÝ ·áñÍáÛë ï»ÕõáÛë. ë³ ß¿Ý »Ï³õ ³Ù»Ý³ÛÝ Çñûù í³ñ-
¹³å»ïáõÃ»³Ùμ Æëñ³Û¿լի ¶á á ԱÕçնóõáÛ¦:
592. ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝ í³Ý³ó Â³դ¿áëÇ ³é³ù»ÉáÛ, áñ Û²ñ-

ï³½ ·³õ³éÇ, Ñ³Ý»³É Ç ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý¿ ·ñáó ÇÝã. ÁÝ¹ áñ ß³-
ñ³Ï³ñ·»³É ¿ÇÝ ¨ ½í»ßï³ë³Ý »åÇëÏáåáëáõÝëª ³é³çÝáñ¹ë ³ÛÝñ
í³Ý³ó.
§²Ûë ï³×³ñ Éáõë³ÏÇր ¨ »ñÏÝ³ÝÙ³Ý ³é Ï³Û³ó»³É Ñ³ëï³-
ï³·áÛÝ ÑÇÙ³Ùμù Ç í»ñ³Û ³ëïáõ³Í³μÝ³Ï ßÇñÙÇ ëáõñμ ³ռ³ù»ÉáÛÝ
Â³¹¿áëÇ, áñ Áëï μ³½Ù³ï»ë³Ï Û³ÝÓ³Ý³ó Ù»ñ ½ÏáñÍ³ÝáõÙÝ ¿³é
Ç ß³ñÅ¿. ÇëÏ »ë Ýáõ³ëï ëå³ë³õáñ ÝÙÇÝ ¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáë,
áñ¹Ç å³ñáÝ Ø³Ýáõ¿ÉÇն, Ï³ñáÕáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ ëÏÇ½μÝ ³ñ³ñÇ
ÏñÏÇÝ Ýáñá·áõÃ»³Ý ³é³õ»É ù³Ý ½³é³çÇÝÝ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ë³ëïÇÏ
Ý»ÕáõÃ»³Ý ¨ Ñ³É³Í³Ý³ó ùñÇëïáÝ¿Çó, áñ ¨ μ³½áõÙ »Ï»Õ»óÇù
ù³ÏïÇÝ. í³ëÝ áñáÛ ³ñÓ³Ý³·ñ»ó³ù ½ÛÇß³ï³Ïë Ù»ñ ³é Ç ÛÇß³-
ï³Ï»É ½Ù»½ ³é³çÇ Ù»ÍÇÝ ³ÛÝ ¨ ³Ý³ñÇõÝ ½»ÝÙ³Ý ·³éÇÝ ²ëïáõ-
ÍáÛ Ñ³Ý¹»ñÓ ÍÝáÕûù ¨ ½³ñÙÇõù ¨ ½³çáñ¹Ý Ù»ñ ½ï¿ñ îÇñ³óáõÝ.
³ÛÉ¨ ½Ñ³ñ³½³ï »Õμ³Ûñ Ù»ñ զä»ïñáë ¨ ½ê³ñ·Çë, áñù Áëï Ï³ñáõ-
Ã»³Ý Ýå³ëï³õáñù »Õ»Ý ÁÝãÇõù. Ï³ï³ñáõÙÝ ÃíÇÝ âÐÀ (1329)¦:
²è²æÜàð¸ø ì²Ü²òê
1. ¼³ù³ñÇ³ »åÇëÏáåáë ´»ëï³óÇª áñ »Õ¨ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏáë ¨

³ë³ó μ³½áõÙ ×³éë ¨ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç êï³ÙåûÉ:
2. ÚáíÑ³ÝÝ¿ë »åÇëÏáåáë ½ÏÝÇ Ýáñ³:
3. Ú³Ïáμ í³ñ¹³å»ï Û»ï Ýáñ³:

4. ä»ïñáë í³ñ¹³å»ï:
5. Ü»ñë¿ë »åÇëÏáåáë:
6. êñ³åÇáÝ »åÇëÏáåáë:
7. ¶ñÇ·áñ »åÇëÏáåáë:
8. ìñÃ³Ý¿ë »åÇëÏáåáë:
9. ä»ïñáë »åÇëÏáåáë øûë»óÇ:
10. ¸³ÝÇ¿É í³ñ¹³å»ï:
11. ØÏñïÇã »åÇëÏáåáë:
12. êñ³åÇáÝ »åÇëÏáåáë ÷áùñ:
13. Â³¹¿áë »åÇëÏáåáë:
14. Â³¹¿áë »åÇëÏáåáë ÙÇõëª ²ñ³ÛÇß»Ýó:
15. ´³ñë»Õ »åÇëÏáåáë ´»ëï»Ýó:
16. ØÏñïÇã »åÇëÏáåáë, áñ Ýáñá·»³ó ½»Ï»Õ»óÇ ëáõñμ ³é³ù»-
ÉáÛÝ Ç ÑÇÙ³Ý¿ ¨ ßÇÝ»³ó ½¹³ñå³ëÝ ¨ ½Ù³ïáõéÝ Ç ï»ÕÇ Ý³Ñ³ï³-
ÏáõÃ»³Ý ³é³ù»ÉáÛÝ ¨ ëñμáõÑõáÛÝ ê³Ý¹ËտáÛ ÏáõëÇ, áñáÛ Ó»éÝïáõ
¨ ·áñÍ³Ï³Éù ¿ÇÝ ï¿ñ ¸³ÝÇ¿É ¨ ï¿ñ ä»ïñáë μ³½áõÙ ³ßË³ïáõ-
Ã»³Ùμ. Ç Ãáõ³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó èÖ (1651), Ññ³Ù³Ý³õ »ñÇóë »ñ³Ý»³É
¨ ×·Ý³½·»³ó öÇÉÇååáë Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ¦:
593. ²ñÓ³Ý³·Çñ ÐáéáÙáëÇ í³ÝÇó (Ôûß³í³Ýù), áñ ·ï³ÝÇ Ç í»ñ³Û

³ñ¨Ùï»³Ý Ù»Í ¹ñ³Ý Ù»ÍÇ ·³õÃÇÝ.
§Æ ÜÒ¾ (1038) Ãí³Ï³ÝÇë Ð³Ûáó »ïáõ »ë ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ß³Ñ³Ý-
ß³Ñ, áñ¹Ç ¶³·Ï³Û ß³հ³Ýß³ÑÇ, ½ÇÙ ³Û·ÇÝª áñ Ç ÎáÕμ, ÛÇÙ »Ï»-
Õ»óÇÝ Ç ëáõñμ ÚûÑ³ÝÝ¿ë, ½áñ ßÇÝ»óÇ Ç í³Ýë ÐáéáÙáëÇ Ñ³Ý¹»ñÓ
Å³Ù³ï³Ùμë. ¨ Ñ³ñÇõñ μ»éÝ ³Õ. Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ ³½³ï Û³Ù»Ý³ÛÝ
ã³ñ¿. Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ ä»ïñáëÇ Ð³Ûáó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇն
¨ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý áõËïÇë Ñûñ ÚûÑ³ÝÝ¿ëÇ: ²ñ¹, »Ã¿ áù ½ÏÝÇ
Ù»ñ Ñ³Ï³é³ÏÇ ³ÛëÙ ·ñáÛë ¨ ÇÙ å³ñ·¨³óë, å³ñï³Ï³Ý »ÕÇóÇ
Ù»Õ³ó ÇÙáó ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ ¨ »ñ»ù Ñ³ñÇõñ ï³ëÝ ¨ áõÃÝ Ñ³Û-
ñ³å»ï³óÝ, áñ Ç ÜÇÏÇ³Ûª Ý½áí»³É »ÕÇóÇ Ç Ï»³Ýë ¨ Ç Ù³Ñ. ÇëÏ áñ
Ñ³ëï³ïáõÝ å³Ñ»Ý ½·Çñ ³ñÓ³ÝÇ ÁÝÍ³ÛÇóë, ûñÑÝ»ëóÇÝ Ç øñÇë-
ïáë¿¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ Ç í»ñ³Û Ï³Ù³ñÇ Ñ³ñ³õ³ÏáÕÙ³Ý Ç Ù¿ç í»ñáÛÇß»³É

Å³Ù³ï³Ý ÝáÛÝ ÐáéáÙáëÇ í³Ý³ó.
§Æ àÌ (1201) ÃáõÇë, Ç ï¿ñáõÃ»³Ý »ñÏñÇë ¼³ù³ñÇ³ÛÇ »ë îÇ·-
ñ³Ý Í³é³Û ²ëïáõÍáÛ ¨ Ñ³õ³ï³ñÇÙ å³ñáÝÇÝ ¼³ù³ñÇ³ÛÇ ÙÇ³-
μ³Ý»ó³Û ëáõñμ áõËïÇë ¨ »ïáõ ½ÇÙ ½ç³ղ³óÝ, áñ Ç Ïáñ¹áÛ ßÇÝ»³É

¿Ç Ç ¶ÉÇÓáñÇÝ, ÑÇÙÝ³ÏÇó ¿ Ý»ñùÇÝ ¹ÇÑÝ ¶ûÝիç³Ý»Ýó, ÛÇß³ï³Ï
ÇÝÓ ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó: ºõ ÙÇ³μ³Ýù ëáõñμ áõËïÇë Ëáëï³ó³Ý ÛÇß»É
½Ù»½ Ç å³ï³ñ³·Ý ´Ä Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ Ç ïûÝÇ ëáõñμ Ù³ñ·³ñ¿Ç
ºñ»ÙÇ³ÛÇ ³ÝË³÷³Ý ÙÇÝã¨ Ç ծ³·áõÙÝ áñ¹õáÛÝ ²ëïáõÍáÛ. Ï³ï³-
ñáÕù ·ñáÛë ûñÑÝ»ëóÇÝ Û²ëïáõÍáÛ¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ ÝßË³ñ³ï³Ý Ç ÑÇõëÇë³ÏáÕÙÝ ¹ñ³Ý ÝáÛÝ

ÐáéáÙáëÇ í³Ý³ó.
§ÞÝáñÑÇõÝ øñÇëïáëÇ, »ëª ì³ã¿ë, áñ¹Ç ê³ñ·ëÇ ¨ ³ÙáõëÇÝÝ
ÇÙ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝª ¹áõëïñ ²åáõë¿ñÑÇÝ, ßÇÝ»ó³ù ½ÝßË³ñ³ïáõÝë
Ç í³Ýë ÐáéáÙáëÇ Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý ï»³éÝ ´³ñëÕÇ ³ñÑÇ »åÇë-
ÏáåáëÇª áñ¹õáÛ ²Ùáõñ ºñÏ³Ã³Û ¨ ïáõ³ù ÁÝÍ³Û ½Ù»ñ ·³ÝÓ³·ÇÝ
³Û·ÇÝ Ç ÛÇß»É ½Ù»½: ԹÇõ àÔ (1241)¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý êáõñμ ¶¿áñ·³Û ³Ý³å³ïÇ Ññ³ß³ÉÇ ï³×³ñÇÝ

áñ Ç ÓáñÝ ÑÇõëÇë³ÏáÕÙ³Ý í³Ý³óÝ ÐáéáÙáëÇ, ·ñ»³É Û³ñ¨»É³ÏáÕÙÝ
»Ï»Õ»óõáÛÝ ³ñï³ùáõëï.
§ÂÇõ ÜÎ² (1012). áí Ñéã³Ï³õáñ ¹áõ Ù»Í ³Ýáõ³ÝÇ¹ Ç íÏ³Ûë
ëáõñμ ¶¿áñ·¿áë, ³õ·Ý»³ μ³ñ»Ë³õëáõÃ»³Ùμ ¶³·Ï³Û ß³Ñ³Ý-
ß³ÑÇ ßÇÝáÕÇ ½íÏ³Û³ñ³Ýë ½³Ûë ùáÛáí ³Ýáõ³Ý³ÏáãáõÃ»³Ùμ. Ç
ùáÛ¹ μ³ñ»ËûëáõÃÇõÝ Ûáõë³·Ý»³É ½Ç ÁÝÏ³ÉóÇ ½áÕáñÙáõÃÇõÝ Ç
ՔñÇëïáë¿ ²ëïáõÍáÛ Û³Ýí³Ë×³Ý ³ñù³ÛáõÃ»³Ýª ÁÝ¹ ³Ù»Ý³ÛÝ
³ñ¹³ñ³ó»³ÉëÝ ³å³ß³õ³Ý³õù Ñ³ë³ÝÇÉ ÉáõëáÛ ÷³é³ó áñ¹õáÛÝ
²ëïáõÍáÛ, Ç í»ñçÝáõÙ ·Çß»ñÇÝ Ç Í³·ÇÉ Ù»ÍÇ ¨ ³Ý»ñ»Ï ³é³õûïÇÝ
³Ûó»ÉáõÃÇõÝ ·ï³Ý»É ³é³çÇ ³Ñ³õáñ μ»ÙÇ ³Ý³ã³é ¹³ï³õáñÇÝª
³Õ³ã»Ùù¦:
594. ²ñÓ³Ý³·Çñ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛ Ù»ÍÇ ù³Õ³ùÇÝ ²ÝõáÛª

³éÁÝÃ»ñ áñáÛ ¿ñ ¨ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³Ý.
§Ի ÜÌ (1001) Ãáõáçë Ð³Ûáó1, Ç Å³Ù³Ý³Ïë Ù»Í³åաïÇõ2 ¨ Ñá-
·¨áñ ï»³éÝ ê³ñ·ëÇ Ð³Ûáó Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ ¨ Ç Ù»Í³÷³é Ã³·³-
õáñáõÃ»³Ý ¶³·Ï³Û Ð³Ûáó ¨ ìñ³ó ß³Ñ³Ýß³ÑÇ, »ëª Î³ïñ³Ý¹Ç¿3
(Î³ïñ³ÙÇտ¿) Ð³Ûáó Ã³·áõÑÇ, ¹áõëïñ ì³ë³Ï³Û êÇõÝ»³ó Ã³-
·³õáñÇ, ÛáÕáñÙáõÃÇõÝÝ ²ëïáõÍáÛ ³å³õÇÝ»ó³Û ¨ Ññ³Ù³Ý³õ ³éÝ
1
[ԴՀՎ-ում (հտ. Ա, էջ 35)՝ §Ի ՆԾ թ[ուին], ՄԺԹ թ[ուին] Հոռոմոց¦]:
2
[ԴՀՎ-ում՝ աստուածապատիւ]:
3
[ԴՀՎ-ում՝ Կատրանիդէ]:
ÇÙáÛ ¶³·Ï³Û ß³Ñ³Ýß³ÑÇ ßÇÝ»óÇ ½ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë, ½áñ հÇÙ-

Ý³¹ñ»³É ¿ñ Ù»ÍÇ êÙμ³ï³Û ¨ Ï³Ý·Ý»ó³ù ïáõÝ ²ëïáõÍáÛ Ýáñá·
¨ Ï»Ý¹³ÝÇ ÍÝáõÝ¹ Ñá·¨áñ ¨ ³ñÓ³Ý ÙßïÝç»Ý³õáñ. ½³ñ¹³ñ»óÇ ¨
½³ñ¹áõù å³ïáõ³Ï³Ýûù Ýáõ¿ñù ÇÝÓ Ç øñÇëïáë ¨ ½³ñÙÇó ÇÙáó ¨
áñ¹õáóëª êÙμ³ï³Û, ²μ³ë³Û ¨ ²ßáïáÛ¦:
ÎÇó ëÙÇÝ ·ñ»³É ¨ ³Ûë ÇÝã.

§Ðñ³Ù³Û»³É »Ù »ë ï¿ñ ê³ñ·Çë ëå³ë³õáñ³ó »Ï»Õ»óõáÛë, Û»ï
»ÉÇó μ³ñ»å³ßï Ã³·áõÑõáÛë ÛÇß»É Ç ëáõñμ å³ï³ñ³·ëÝ, áñ Ç ÛÇë-
Ý»ÏÇÝ í³ñդ³í³éÇ ³ÝË³÷³Ý ÙÇÝã¨ Ç ·³ÉáõëïÝ øñÇëïáëÇ. ¨
³ñ¹ª áñ ÁÝ¹ ³ñÓ³Ý³·Çñë ÷áÛÃ Ï³É»³É ³ÝÓÇÝ Ï³ï³ñ¿, í³ñÓ³ï-
ñ»ëóÇ Ç øñÇëïáë¿ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñÙ¿, ³Ù¿Ý¦1:
595. ²ñÓ³Ý³·Çñ ï³×³ñÇ í³Ý³óÝ êï³Ã¿Ç ³é³ù»ÉáÛÝª áñ Ç ·ÇõÕÝ

î³Ã¨ Ç ´³Õù ·³õ³éÇ êÇõÝ»³ó, ·ñ»³É Ç í»ñ³Û Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ë»³ÝÝ.
§²Ûë ·Çñ ÛÇß³ï³ÏÇ ¨ ³ñÓ³Ý ³ÝçÝç»ÉÇ ¿ ÇÙ î³ñë³ÛÇ×Çë Çß-
Ë³Ý³ó ÇßË³ÝÇ, áñ¹õáÛ Ù»ÍÇÝ ÈÇå³ñïÇª »Õμûñ êÙμ³ï³Û Ù»Í Çß-
Ë³ÝÇ ÏáÕÙÝ³Ï³ÉÇÝ ³ÛëÙ Ý³Ñ³Ý·Ç, áñ ÇßËáÕ ¿ ³ÛëÙ ·³õ³é³ó.
Ç ¹ñ³Ý¿Ý ´³ñÏáõß³ï³Û ÙÇÝã¨ óë³ÑÙ³ÝÝ ´çÝõáÛ. ÙÇ³μ³Ý»ó³Û
î³Ã¨áõ ëáõñμ ³é³ù»Éáóë ¨ ïáõÇ ½ÇÙ Ñá·õáÛ Ù³ëÝÝ Ç ÛÇÙ ë»÷-
Ñ³Ï³Ý áõËïë Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óÇë ·ÇõÕë ãáñëª ½áñ Éáõ»³É ¿³ù Ç
ÑÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³ó Å³é³Ý·áõÃÇõÝ É»³É ëÙÇÝ. Ç ÞÝÑ¿ñ Çõñ ë³ÑÙ³-
ÝáíÝ É»ñ³Ùμ ¨ ¹³ßïÇõ. ½ԽáïÝ ³õ³Ý ë³ÑÙ³Ýûù Çõñáíù É»ñ³Ùμ
¨ ¹³ßïÇõ ¨ Ç Êáï³·»ï ½Ù»ñ Ó»éÝ³ïáõÝÏ ³Û·ÇÝ, ¨ զòáõñ Çõñ
ë³ÑÙ³ÝáíÝ É»ñ³Ùμ ¨ ¹³ßïÇõ ¨ ½Ð³ÅÇë Çõñ ë³ÑÙ³ÝáíÝ ÝÙ³Ý³-
å¿ë, ½áñáÛ ½Ï¿ëÝ ·³ÝÓ³·ÇÝ ¿Ç ³ñ³ñ»³É ¨ Ç μáñïÇ ½ø¿Ã¿í³ÝëÝ,
իւրովք սահմանովք: Եւ եպիսկոպոսք տեղւոյս տէր Ð³Ûñ³å»ï ¨ ï¿ñ
êáÕáÙûÝ Ñ³ëï³ï»óÇÝ Ù»½ ÛÇß³ï³Ï ¨ Ï³ñ·»óÇÝ ¨ å³ï³ñ³·
í³ëÝ Ù»ñ Û³Ù»Ý³ÛÝ ³ÙÇ ÙÇÝ ù³é³ëáõÝù ½Ä Ú³ÛïÝáõÃ»³ÝÝ, ½Ä
¼³ïÏÇÝ, ½Ä ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ¨ ½Ä ³õ³· ïûÝ»ñáõÝ, ½Æ ûñÝ ÇÝÓ
î³ñë³ÛÇ×Çë ¨ ½Æ ûñÝ ÇÙ »ÕμûñÝ êÙμ³ï³Û: ²ñդ, áñ Û»ï Ù»ñ Ï³Ù Ç
Ù»ñ³ÛÝáó, Ï³Ù Ûûï³ñ³ó Ï³Ù ÛÇßË³Ý³ó ¨ Ï³Ù Ç Ù»ñÓ³õáñ³ó ³Ûë
Ñ³ëï³ï å³ÛÙ³ÝÇë ¨ ³Ýù³Ï í×éÇë Ë³÷³Ý»É ç³Ý³Û կ³Ù ½³ÛÝ
1
[ԴՀՎ-ում՝ Հրամաեալ եմ ես տէր Սարգիս սպասաւորաց եկեղէցոյս, յետ էլից
բարէպաշտ թագուհոյս զվարդավարին յիսնեակսն ﬕով քառասնիւ կատարել
անխափան ﬕնչեւ ի գալուստն Քրիստոսի: Եթէ ոք զարձանագրեալդ անփոյթ
առնէ դատապարտեալ եղիցի ի Քրիստոսէ: Ի վեց ՌՆԼ եւ Գ ամացն Ադամա
ՌԲԺ աﬕ մարﬓանալո Աստուած[աւ]ն բանի ՉԸԺ աﬕ հաւատալո ի Քրիստոս
Հայոց: Գրեցաւ յիշատակարանս ի ձեռն իմ: Բենէ]:
·ÇõÕûñ³ÛùÝ Ï³Ù ½³Û·ÇÝ Û³Ûë »Ï»Õ»óõáÛë Ñ³Ý»É ËáñÑÇ, μ³ÅÇÝ ÁÝ¹

Úáõ¹³ÛÇ ¨ ÁÝ¹ ³ÛÉ Ë³ã³Ñ³Ýáõ³óÝ ³éó¿ ¨ ½Î³Û»ÝÇÝ ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ
ã³ñ³·áñÍ³óÝ ³éó¿ ½å³ïÇÅë ¨ Û»ñÇó ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ Ý½áí»³É
»ÕÇóÇ. ¨ »Ã¿ ï³ճÇÏ ³õ³·áõÃÇõÝ ÷áËի ¨ Û³÷ßï³Ï»É ç³Ý³Ûª
Û²ëïáõÍáÛ ¨ ÛÇõñ ÷»ÛÕ³Ùμ³ñ¿Ý ³åÇ½³ñ »ÕÇóÇ ¨ ÁÝ¹ ë³ï³Ý³ÛÇ
Ç ¹ÅáËë Ççó¿ ¨ ï³Ùμ ¨ ½³õ³Ïûù çÝç»³É ¨ μ³ñÓ»³É »ÕիóÇ ¨ Çõñ
Ñ³É³ÉÝ ÙÝ³Û Ñ³ñ³Ù ¨ è [1000] è [1000] è [1000] Ý³É³Ã »ÕÇ-
óÇ: ²Ûë »Õ¨ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó âÆ¶ (1274), Û³Ùë»³ÝÝ ÝáÛ»Ùμ»ñÇ Ä¶
[13]. ¨ »Ý íÏ³Ûù ³ÛëÙ í×éÇëª ï¿ñ ê³ñ·Çë ³ñք»åÇëÏáåáëÝ Üáñ³-
í³ÝÇó ¨ ê³ñ·Çë »åÇëÏáåáëÝ ÷³Ï³Ï³É ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë. ¨ ÛÇÙ
³½³ï³óª Ð³ë³Ý Î³ñ³å»ï³Û áñ¹Ç, àñáï Þ³ïÉáñ³Û ÃáéÝ, ØÇ-
ñ³Ýáõ¿ñ³Û áñ¹ÇÝ. Ñ³ëï³ï ¿ Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ. ²ëïáõ³Í ßÝáñ-
Ñ³õáñ ³ñ³ëó¿ ëáõñμ áõËïÇë. ÛáõëáíÝ ²ëïáõÍáÛ »ë î³ñë³ÛÇ× ÇÙ
Ó»é³·ñáíë Ñ³ëï³ï»óÇ ½ÁÝÍ³Ûùë:
²ñ¹, áñ Û»ï ÇÙ Ï³Ù ÛÇÙ ½³õ³Ï³ó ¨ Ãáé³Ýó ¨ Ï³Ù Û³ÛÉ Çß-
ËáÕ³ó ½Ù»ñ Ñá·Çë ½ñÏ»É ËáñÑÇ ¨ ½Ù»ñ ÛáÛëÝ Ë³÷³Ý»É ¨ ½Ù»ñ
ë³ÑÙ³Ý»³Éë ù³Ï»É ç³Ý³Ûª ՅÖÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí»³É
»ÕÇóÇ Ç Ù³Ñ ¨ Ç Ï»³Ýù ¨ Ïïñ»³É ¨ çÝç»³É ÉÇóÇ յայս Ï»Ý³óë ¨ Ç
Ñ³Ý¹»ñÓ»ÉáõÙÝ, ³Ù¿Ý, »ÕÇóÇ, »ÕÇóÇ¦:
596. ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÇõÝù ³ßË³ñÑÇÝ ²Õáõ³ÝÇóª ½áñë ÅáÕáí»³ó Û»Ï»Õ»-

ó»³ó ¨ Ç Ë³ã³ñÓ³Ý³ó ºë³ÛÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë ÝáóÇÝ ²Õáõ³ÝÇó Ç Ãáõ³-
Ï³ÝáõÃ»³ÝÝ Ð³Ûáó èÖÎ¾ (1718) Ç ÙÇ ï»ïñ. ÛáñáÛ ·ñáõ³Íáó ³é»³É Ù»ñ
¹Çóáõù ³ëï¿Ý Ç ï»Õ»ÏáõÃÇõÝ Ñ³Ûñ»ÝÇ ÑÝáõÃ»³Ýó:
597. ²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óõáÛ Ñ³Ý·ëï³ñ³ÝÇ í³Ý³ó

¸³Ã¿Ç ³é³ù»ÉáÛÝ, áñ ÏáãÇ ÊáõÃ³Û í³Ýù.
§ÞÝáñÑÇõ ³Ù»Ý³Ï³ñáÕÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ ÙÇ³ÍÝÇ Ոñ¹õáÛ Ýáñ³
ÚÇëáõëÇ øñÇëïáëÇ ¨ å³ñ·¨ûù ³Ù»Ý³ëáõñμ Ðá·õáÛÝ, »ëª ²ñ½áõ-
Խ³ÃáõÝ Ýáõ³ëï ³Õ³ËÇÝ øñÇëïáëÇ, ¹áõëïñ Ù»ÍÇ ÇßË³Ý³ó Çß-
Ë³ÝÇÝ øñ¹ÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ì³Ëï³ÝÏ³ Ã³·³õáñ³½ÝáÛ ï»³éÝ
Ð³Ã»ñùáÛ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ í»ñÇÝ Ê³ã»ÝáÛ, Ûáõëáí Ù»Í³õ ßÇÝ»óÇ ½ëáõñμ
Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë Ç ï»Õõáç Ñ³Ý·ëï³ñ³ÝÇ ³éÝ ÇÙáÛ ¨ ½³õ³Ï³ó ÇÙáóª
Ð³ë³Ý³Û ³Ý¹ñ³ÝÏÇÝ ÇÙáÛ ¨ ¶ñÇ·áñÇ, áñ Ç î¿ñÝ Ï¿ëûñ»³Û í³Ë-
×³Ý»Éáó. ½Ç í³ëÝ Ù»Õ³ó Ëñ³ï»³ó ½Çë ²ëïáõ³Í ¨ »μ³ñÓ Ç ·ÉËáÛ
ÇÙáÛ ½»ñÏáë»³Ý åë³ÏëÝ í³Û»Éáõãë, ½Ç ³Ý¹ñ³ÝÇÏÝ ÇÙ Ð³ë³Ý
ëå³Ý³õ Ç Ãáõñù³ó å³ï»ñ³½ÙÇÝ í³ëÝ ùñÇëïáÝ¿³Ï³Ý Ñ³õ³-
ïáÛë ¨ ½ÏÝÇ »ñÇó ³Ùëáó ½Ïñïë»ր áñ¹ÇÝ ÇÙ ½¶ñÇ·áñ Ç î¿ñÝ Ïáã»-
ó»³É ½å³ñï μÝáõÃ»³Ýë Ñ³ïáõó³Ý»Éáí ¨ í×³ñ»³ó Ç Ï»Ýó³ÕáÛë

¨ ÷áË»ó³õ ³é øñÇëïáëª ëáõ· ³ÝÙËÇÃ³ñ ÃáÕÉáí Ãßáõ³é³ó»ÉáÛ
Ùûñë Çõñ»³Ýó: ²ÛÉ ½Ç Ç Ï»Ý¹³ÝáõÃ»³Ý Çõñ»³Ýó ÛáÛë Ç ÙïÇ »¹»³É
Ýáó³ ßÇÝ»É »Ï»Õ»óÇ Û³ÛëÙ ï»Õõáç ¨ á°ã Å³Ù³Ý»óÇÝ í³ëÝ ³ñ³-
·³Ñ³ë ÉÇÝ»ÉáÛ Ç í»ñ³Û Ýáó³ Ù³ÑáõÝ ¨ ÇÝÓ ³õ³Ý¹»óÇÝ ³Ý¹³ñÓÇõ
Ï³ï³ñ»É ½÷³÷³· ëñïÇó Ýáó³. ¨ ÇÙ Û³ÝÓÝ ³é»³É Ù»Í Ûáõëáí
¨ ß³ï ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ßÇÝ»óÇ ½ù³õ³ñ³Ýë Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáó
Ýáó³ ¨ ÇÙë ¹ëï»ñ³ó ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ½³ñÙÇó: ²ñ¹ª ³Õ»ñëÇõ Ñ³Ûó»Ù,
áñù »ñÏñå³·¿ù ëñμáÛ Ëáñ³ÝÇë ÛÇß»É Û³ÕûÃë Ó»ñ ½í»ñáÛ·ñ»³Éë Ç
ëÙ³: Î³ï³ñ»ó³õ Ç Ãáõ³Ï³ÝáõÃ»³Ýë Ð³Ûáó àÎ¶ (1214), Ç ÷³éë
²ëïáõÍáյ1¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ Ë³ãíÇÙÇÝ »Õ»ÉáÛ Ç ÝáÛÝ ÊáõÃ³Û í³ÝëÝª ·ñ»³É

Û»ñÏáõë ÏáÕÙ³ÝëÝ ¨ë.
§²ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ï¿ñ ¶ñÇ·áñ¿ë ïÕ³ÛáõÃ»³Ùμ »ÏÇ Ç
¹áõéÝ »Ï»Õ»óõáÛë, ß³ï ³ßË³ï³Ýù ³ñ³ñÇ, ÇßË³ÝáõÃÇõÝ ß³հ
Â³ÑÙ³½ÇÝ ¿ñ. ½í³Ýùë ïáõÇÝ ïÁÑáõÉ. »ë Õ³μáõÉ ã³ñ³ñÇ. ·Ý³óÇ
Ýáñ ß¿ÝÝ ßÇÝ»óÇ »ñ»ù ç³Õ³ó, »ñ»ù μ³Õ×³Û ¨ »ÏÇ Ç ¹áõéÝ êáõñμ
²é³ù»ÉáÛÝ, ßÇÝ»óÇ ½ÊáõÃ, áñ »Ï»Õ»óõáÛë Ù³ÉÝ ù³ß¿ª ½μ³Õáõμ³Õ-
ç¿ë ¨ ½çñ³Õ³óÝ»ñë ¨ ³ÛÉ ³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³ï³Ýùë »Ï»Õ»óõáÛë í³ËÙ
ïáõÇ: ²ñ¹ª áí áñ ³Ûë ·»Õ»ñ³Ýù»ñë ¨ ½ÇÙ í³խÙ»ñë Ñ³Ý»É ç³Ý³Û
Ç Սáõñμ ²é³ù»ÉáÛë, »ñ»ù Ñ³ñÇõñ ï³ëÝ ¨ áõÃ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½á-
í³Í ¿. Ù³ëÝ ¨ μ³ÅÇÝ ÁÝ¹ Úáõ¹³ÛÇ ¨ Î³Û»ÝÇ ¨ Ë³ã³Ñ³Ýáõ³óÝ
³éó¿ ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óë ï¿ñ ¿. ¨ á°í áñ ß¿Ý å³Ñ¿ ¨ ½Ù»½ ÛÇß¿ª í³ñÓë
Ç øñÇëïáë¿ ³éó¿, ³Ù¿Ý: ÂáõÇÝ è¾ (1558)¦2:
ÎÇó í»ñáÛ·ñ»³É Ù»ÍÇ ³ñÓ³ÝÇÝ ·ñ»³É Ï³Ûñ ¨ ³Ûë ÇÝã.

§ºõ Ç Ýáñá·áõÃÇõÝ ëáõñμ áõËïÇë ¨ ë³ÑÙ³Ýù Å³é³Ý·áõÃ»³Ý
ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë ·»ûÕë ¨ ³·³ñ³Ïë Çõñ»³Ýó ë³ÑÙ³Ýûù ½²å³-
Ñ¿Ý, ½º½Ý³ñ³Í³Ýó, ½´ã³Ýó, ½Î³Ý³ã³õáñÝ, áñ Ç ì³ÛáÛ Óáñ ¨ ´
ïáõÝë ²ñ÷³Ûª Ñ³ëï³ï»ó³ù Ï³Ù³ÏóáõÃ»³Ùμ »Õμ³ñóë ½³õ³·
Ëáñ³ÝÇ å³ï³ñ³·Ý Û³ÝáõÝ í»ñáÛ·ñ»Éáóëª Ï³ï³ñÇ ³ÝË³÷³Ý.
1 [¸Ðì-ում (Ե, էջ 199) այնուհետև շարունակվում է՝ եւ ի նորոգութիւն սուրբ ուխտիս.
Եւ սահմանեցաք ժառանկութիւն եկեղեցոյս գեւղս եւ ագարակս իւրեանց
սահմանաւքն, զԱպահէն եւ զԵզնարածանց եւ զԲճանց եւ զԿանաչաւորն որ ի
Վայո ձոր, եւ երկու տուն յԱրփա. Եւ հաստատեցաք կամակցութեամբ եղբարցս
զաւագ խորանի զպատարագն յանուն վերագրելոցս կատարել անխափան. Եթե
ոք այսմ վճռի հաստատնո խափանուﬓ առնէ՝ յիշխանաց կամ յառաջնորդաց
տեղոյս կամ ո ոք եւ իցէ խափանեսցի յոյս նորա որ առ Քրիստոս եւ դատա-
պարտեսցի յԱստուծոյ]£
2
[Տես նաև ԴՀՎ, Ե, էջ 215]
»Ã¿ áù ³ÛëÙ í×éÇ Ñ³ëï³ïÝáÛ Ë³÷³ÝáõÙÝ ³éÝ¿ ÛÇßË³Ý³ó Ï³Ù

Û³é³çÝáñ¹³ó ï»ÕõáÛë, Ï³Ù á° áù Çó¿, Ë³÷³Ý»ëóÇ ÛáÛë Ýáñ³ª áñ
³é øñÇëïáë ¨ ¹³ï³å³ñï»ëóÇ Û²ëïáõÍáÛ¦:
àð¸Æø ºô ÂàèàôÜø ¸àö²Ú ºô ì²ÊØ Üàò²
§¸á÷ μ³ñ»å³ßïáõÑÇ ¹áõëïñ ê³ñ·ëÇ ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇÝ. ë³

áõÝ¿ñ ³ÙáõëÇÝ Çõñ ½μ³ñ»å³ßï ÇßË³ÝÝ ½Ô³ñ³ ¶ñÇ·áñÝ ¨ áñ¹Ç
ëáó³ ù³ç ¨ Û³ÕÃûÕ ½ûñ³í³ñÝ ¨ Ù»Í ÇßË³ÝÝ Ð³ë³Ý ï¿ñ ²Ï³-
ÝáÛ, Ð³Ý¹³μ»ñ¹áÛ, êáÃÇó, Þ³Õí³ùáõ ¨ ³ÛÉ μ³½áõÙ ·³õ³é³ó. ¨
ù³Ý ½³Ù»Ý³ÛÝ ³é³õ»É ëÇñ¿ñ ½·»ûÕÝ Ì³ñ, Ñ³Ûñ»ÝÇó ¨ å³ñ·¨ù
ù³çáõÃ»³Ý, áñ »Ý ·ÇÝù ³ñ»³Ý ïáõ»³É ³ßË³ñÑ³Ï³É³óÝ Ð³Ûáó:
ê³ áõÝ¿ñ ½ÏÇÝ Ø³Ùù³Ý ¹áõëïñ øñ¹ÇÝ. ¨ áñ¹Ç ëáó³ ½μ³ñÇ ¶ñÇ-
·áñÝ ¨ ³ÙáõëÇÝÝ Çõñ ²ë÷³Û ¹áõëïñ կոմսի î³ñë³ÛÇ×ÇÝ ÇßË»óá-
ÕÇ ÏáÕÙ³ÝÝ êÇõÝ»³ó. ¨ ë³ μ³½áõÙ ÁÝãÇõù ¨ Í³ËÇõù ÷³ñÃ³-
Ù³óáÛó ½ëáõñμ áõËïÝ ½¸³¹Ç í³Ýë ¨ ½Ê³ÃñÇ í³Ýë, ½Ç ßÇÝ»³ó
½ï³×³ñëÝ, áñ ¿ ¹³ñå³ëÝ»ñÝ ¨ ³ÛÉ μ³½áõÙ ³ñ¹ÇõÝë ³ñ³ñ. ¨
ÙÇõë áñ¹ÇÝ ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ëÝ, áñ ßÇÝ»³ó ½ëáõñμ áõËïÝ ¶»ï³Ù¿ç
¨ áñ¹Ç ¶ñÇ·áñÇÝ ì³Ññ³ÙÝ, áñ¹Ç ëáñ³ ê³ñ·ÇëÝ, ½áñ μ³½áõÙ
³ñ¹ÇõÝë ³ñ³ñ»³Éª ¨ ÙÇ ի μ³½Ù³óÝ ³Ûë ¿ª ½·»Õ»óÇÏ ½³Ý·³ÏÝÇÝ
Ç ¸³ïÇ í³Ýë, Ç Ê³ÃñÇ í³Ýë, Ç ¶³ï³Ù¿ç, Ç ·»ûÕ³ù³Õ³ùÝ Ì³ñ
¨ ¿ ÙÇÝã¨ ó³Ûëûñ: àñ¹Ç ëáñ³ Ð³ë³ÝÝ. ¨ ³Ûë Ð³ë³Ý¿ë μ³ժ³-
ÝÇÝ ¸á÷³Û ó»ÕÝ, áñù »Ý ³ÛëáùÇÏ. Þ³Ñ³Ýß¿Ý àõÉáõμ¿Ï³Ýó å³å,
²ÕμáõÕ¿Ýª ²ÛïÇÝ»óõáó å³å, æÑ³Ýß¿Ýª æÑ³Ýß»óõáó å³å. ¨ áñ¹Ç
Ð³ë³Ý³Û ²ÕμáõÕ¿Ý ¨ áñ¹Ç ëáñ³ îáõñëáõÝÝ ¨ áñ¹Ç ëáñ³ ²ÛïÇÝÝ
¨ Ç Å³Ù³Ý³ÏÇ ëáñ³ Ç ½ûñ³Ý³É ÇëÙ³Û»É³óõáóÝ ¨ Ç Ýáõ³½ÇÉ ï³Ýë
Ð³Ûáó, óÇñ ¨ ó³Ý ÉÇÝ»ÉÝ ÇßË³Ý³óÝ Ð³Ûáó, Û³ñ»³Ý ³ÛÉ³½·ÇùÝ ¨
½ÙáõÉùÝ Ù»Í ÇßË³ÝÇÝ Ð³ë³Ý³Û å¿Ã³ÉÙ³É ³ñ³ñÇÝ. ·Ý³ó å³ñáÝ
²ÛïÇÝÝ Ç ¹Çõ³Ý ¨ »ñ»ù ³Ù ³ßË³ï»³ó ¨ μ³½áõÙ ÇÝã ïáõ»³É
³½³ï»³ó Ç Ó»é³ó ³ÛÉ³½·»³óÝ ½í³Ýáñ³Ûùë ¨ ½ßÇÝ³ñ¿ÝùÝ, ½áñ
î¿ñÝ ³Ù»Ý³ÛÝի ï³ó¿ ½í³ñÓë í³ëï³Ïáó Çõñáó¦:
§Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ î»³éÝ Ù»ñáÛ ÚÇëáõëÇ
ՔñÇëïáëÇ, ³Ûë Ù»ñ ·Çñ ¿ ÇßË³Ý³Ï³Ý Ññ³Ù³ÝÇ.
ºëª îáõñëáõÝë, ê¿ÛïÇë, äéûßë, ¶ñÇ·áñë, Ð³ë³Ýë ¨ »Õμ³ñùë
¨ áñ¹Çùë Ù»ñ ½³Ûë Ñ³ëï³ï ëÇÏÇÉë ïáõ³ù ï¿ñ ²õ³·1 »åÇëÏá-
1
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 216) չիք Աւագ]£
åáëÇÝ ¨ Çõñ »Õμ³Ûñ Ø³Ýáõ¿É1 ³μ»Õ³ÛÇÝ, áñ Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇ ³ÃáéÝ

½¸³¹Ç í³Ýë, ½Ê³ÃñÇ í³Ýë, ½¶»ï³Ù¿çÝ, áñ Ù»ñ ·»ñ»½Ù³Ý³ïáõÝ
¿ Ç Ù»ñ å³å³ÝóÝ Ù»½ ÙÝ³ó³Í, í³ëÝ ëáó³ É³õ ÙÇ³ÙïáõÃ»³Ý
Ñ³Ù³ñ. ½Ç í³Ýáñ³Ûùë Ù³ñ¹ ãÏ³ñª áñ Û³é³çÝ Ï³Ûñ ¨ ß¿Ý å³Ñ¿ñ
¨ ½»Ï»Õ»óÇùë Éáõë³õáñ¿ñ. Û³Ûë å³ï×³é¿ë »ñ»ë ¹ñ³ù ¨ ½³Ûë
ëáõñμ ³ÃáéնÇÝ Ç Ýáù³ ³åëå³ñ»ó³ù, ¨ ½»ñÏáõ ÇßË³ÝáõÃÇõÝÝ,
áñ ¿ »åÇëÏáåáëáõÃÇõÝÝ ¨ å³ñáÝáõÃÇõÝÝ ¿É Ñ¿Ýó Ç Ýáë³ Û³ÝÓ-
Ý»ó³ù, áñå¿ë ³é³çÇÝ Ù»Í Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ Ù»Í ï¿ñ ¼³ù³ñÇ³ÛÇÝ,
ï¿ñ ²Ã³Ý³ëÇÝ ¨ ï¿ñ ê³ñ·ëÇÝ ¿ñ ïáõ»³É ½¸³¹Ç í³Ýë, ½Ê³Ã-
ñÇ í³Ýë, ½Ð³Õμ³Ã Çõñ íÇ×³Ï³õÝ, ÝáÛÝå¿ë ¨ ³Ûë Ñá·¨áñ ï¿ñ
¶ñÇ·áñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ ½³Ûë »ñ»ù ³Ãáéë Ñ³ëï³ï»³ó íÇ×³Ï³õ ¨
ßñç³μ»ñ³Ï³Ý ÃÕÃÇõ¦:
§Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ê¿ÛïÇë áñ¹Ç å³ñáÝ
Þ³ÝßÇÝ, ÃáéÝ å³ñáÝ Ð³ë³Ý³Û. »ë ¶ñÇ·áñë, Ð³ë³Ýë, ä¿ÏÇë,
²լÃáõÝë, áñ¹Çù å³ñáÝ ì³Ññ³Ù³Û, ÃáéáõÝù å³ñáÝ Ð³ë³Ý³Û.
»ëª ²ÛïÇÝë, áñ¹Ç å³ñáÝ îáõñëáõÝÇÝ, ÃáéÝ å³ñáÝ ²ÕμáõÕÇÝ.
»ëª Þ³Ýß³Ýë, áñ¹Ç Ð³ë³Ý³Û, ÃáéÝ å³ñáÝ Ö³Ñ³ÝßիÝ, Ù»ù ãáñë
»Õμ³ñùë ïáõ³ù Ù»ñ í³Ýáñ¿Çóë ²å³Ñ¿Ý, ½ÊáõÃ, ½Êá½եÝ³Ïë Çõñ
ãáñë ë³ÑÙ³ÝáíÝ, Ç â³÷³ñ¿Ý Ñ³Ý¹¿Ý Ò³·áõÝ³Ýó ²·³ñ³Ï ·»-
ÕáíÝ, ´éÝãÇ ³ÕμÇõñáíÝ, Â³ղ³Ý³Ýó2 ·»ïáíÝ, ä»ïñáë³å³Ï, áñ
Ù»ñ å³å»ñÝ ïáõ»³É »Ý, ½êáË³Ý³Ýó ½Ծáí³ï»ÕÝ, æ³çáé³Ýó,
âûÉμ¿Ï³Ýó, ½òñïÝոïÝ, ÛÞÇéÙ³Ý³Ýó, ½¶ñÇ·áñ³Ã³Õë, ½¸³տÇ
í³Ýë Çõñ ՔûÉ³ï³Ï»ñáíÝ, ½Ð»ñ³Ý³Ýó Ð³Ï³é³Ï³μ»ñ¹áíÝ, ½Ü³-
õÇ ³ÕμÇõñáíÝ, ´»ñ¹³ù³ñáíÝ, Îé³å³ßïáõóáíÝ, àÕÝáíÝ, Êá½»Ý³-
Ïáõó Ù»Í ³Û·ÇÝ՝ Ø³Ý³Ý³ ÓáñáíÝ, Ì³ÕÇÏ³Ýó, º½Ý³ր³Í³Ýó ïáõ³ù
²õ³· »åÇëÏáåáëÇÝ, áñ Ù»ñ ×á×³õáñ ¿ñ, ù³ÝÇ áñ Çõñ å¿ïùÝ ¿ª
í³ñ¿ ²ëïáõÍáí ³½³ï ¿. ÇëÏ Ã¿ ³ÛÉ Ù³ñ¹ í³ñ¿ (Ñ»ñÏ¿) ï³-
ë³Ýáñ¹Ý ³éÝáõ ¨ ï³Û í³ÝùÇÝ ³Ýå³ï×³é. ³Ûë »Õ¨ Ù»ñ áõËï
³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ ¨ ëáõñμ ¸³¹Ç ³é³ù»ÉáÛë: ²ñ¹ª á°í áù ½ÏÝÇ Ù»ñ
³Ûë í³ËÙÇ³Ã»ñë ³ÛÉ³ÛÉ¿ Ï³Ù ËÉ¿ª Ã¿ Ûáñ¹õáó ¨ Ãáé³Ýó Ù»ñáó ¨
Û³½·³ÛÝáó Çó¿, ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ å³ñï³Ï³Ý ¨ ë¨»ñ»ë ÉÇÝÇ, ÚÄÀ
[318] Ñ³Ûñ³å»ï³ó Ý½áí³Í ¿, Î³Û»ÝÇ ¨ Úáõ¹³ÛÇ ¹³ë³ÏÇó. ÇëÏ
Ã¿ ³ÛÉ³½·»³ó Ï³Ù Ãáõñù³ó Çó¿ª Çõñ Ñ³É³ÉÝ Ñ³ñ³Ù ÉÇÝÇ ¨ Çõñ
÷¿Õ³Ùμ³ñ¿Ý ³åÇ½³ñ ÉÇóÇ, ³Ù¿Ý¦:
1
[¸Ðì-ում՝ Մանուէ]£
2
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 216) Թաշանանց]£
§²õ·Ý³Ï³ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª Ø³Ùù³Ý, ³ÙáõëÇÝ ³ñÇ³-

Ï³Ýին Ð³ë³Ý³Û ¨ áñ¹Çë Ù»ñ ï¿ñ ¶ñÇ·áñ ï»³ñù ·áÉáí ï»ÕõáÛë
Ñ³Ûñ»Ýûù, áñ ¨ Ù»ñ å³ñáÝ³ÛùÝ Ñ³ëï³ï»³É ¿ÇÝ ¨ Ù»ù ïáõ³ù
Ç ëáõñμ áõËïë ½Íáí³ï»ÕÝ, ½Ö³×áé³Ýó, ½âûÉå¿Ï³Ýó: ºëª ¶ñÇ-
·áñ, ïáõÇ ½Ì³·áõÝ³Ýó ÑáÕ»ñÝ ½Ù»ñ μ³ÅÇÝÝ Çõñ ãáñ»óáíÝ áñ¹ÇÝ
ÇÙ Ç ï¿ñ ê³ñ·ÇëÝ. á°í áù Ñ³Ý¿ ëáõñμ áõËï¿ë, ¹³ïÇ ²ëïáõÍáÛ:
âÄ¼ (1267)1: ºõ ÙÇ³μ³Ýùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ ëáõñμ êï»÷³ÝÝáëÇ ïû-
ÝÇÝ Å³ÙÝ, áñ ÉÇÝÇ ÙûñÝ ÇÙ ¨ ³ÙáõëÝáÛÝ ÇÙáÛ ²ë÷ÇÝ. Ã¿ áù ½Å³ÙÝ
Ë³÷³Ý¿ Ï³Ù ÁÝÍ³ÛÝª ¹³ïÇ ²ëïáõÍáÛ: ²ÛÉ¨ ՄáËñ³å³Ïë Ù»ñ μ³-
ÅÇÝÝ ¨ë ïáõ³ù Ç ëáõñμ áõËïë, âÎ² (1312) ÃáõÇÝ¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª êÙμ³ï ÇßË³Ýë áñ¹Ç Ù»ÍÇÝ Èå³ñïÇն,
ÙÇ³μ³Ý»ó³Û ëáõñμ áõËïÇë ¸³¹Ç í³Ý³óë ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ
ï¿ñ ²Ã³Ý¿ëÇÝ ¨ ·Ý»óÇ ½Êé³Ýï³ß³Ýó2 ³Û·ÇÝ ¨ ºÕ»·Çë ÇÙ ·Ý³Í
ÓÇÃ³Ñ³ÝùÝ ¨ ³ÛÉ ³ñ¹ÇõÝù Áëï Ï³ñÇ ¨ ½Î³Ý³Ýã³õáñ ·»ÕÝ ¨ ³ÛÉ,
áñ Ñ³ëï³ï»óÇ ³Ù¿Ý Ë³ñ×áíÝ ³Ýչ³ñ եõ »ïáõ ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ë:
î¿ñ ²Ã³Ý³ëÝ ¨ ³ÛÉ ÙÇ³μ³Ýùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ù»½ ¼³ïÏÇÝ Û³ñáõ-
Ã»³Ý ÏÇñ³ÏÇ ûñÝ ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë Ù»½ Å³Ù: ²ñ¹ª áí ËÉ¿ ½Ù»ñ
ïáõ³ÍÝ Ï³Ù ½Å³ÙÝ Ë³÷³Ý¿, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í »ÕÇóÇ.
ÃáõÇÝ âÄ¸ (1265)¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáյ, »ëª ì³Ëï³ÝÏ áñ¹Ç êÙμ³ï³Û, Í³é³Û ÚÇ-
ëáõëÇ, ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ Ü³Ý³Û ³Õ³ËÇÝ øñÇëïáëÇ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù
¸³ïÇ í³Ý³óë ¨ ïáõ³ù Ç Ñ³Ûñ»Ý»³ó Ù»ñáó ½âÇã³ÛÓáñÇÝ3 μ»ñ¹¿Ý
ÙÇÝã Ç4 Û³Û·ÇÝ Խá½»Ý³Ïë, ½Ø³Ý³Ý³Ûë5: ²ñ¹ª ¨ Ù»Í³Í³Ë Ù³ë³Ùμ
խ³ã ÙÇ Ù»Í³õ Ûáõëáí ¨ μÝ³ÏÇãùë ï¿ñ ¶ñÇ·áñÇë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë
ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ Ù»½ ´ [2] ûñ Å³Ù ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»ցÇքë ½ïûÝÝ ÚûÑ³ÝÝáõª
Ü³Ý³ÛÇÝ. ¨ ïûÝÝ ì³ñ¹³Ý³Ýóª ìաËï³ÝÏ³Û: ²ñ¹ª á°í áù ½ÁÝ-
Í³Ûë ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇùë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ í³ÝÇóë ¨ Ï³Ù ½Å³ÙÝ Ë³÷³Ý¿,
ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³ó Ý½áí³Í ¿ ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óÝ ï¿ñ ¿6¦:
1
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 206)՝ ՉԾԶ: Նույն արձանագրության ﬔջ ԶԸՆԾԱՆ բառի Ծ-ն գրված
է բոլորովին այլ կերպ և այստեղ ավելի ճիշտ կլինի կարդալ ՉԺԶ, ինչես արել է
Շահխաթունյանցը]£
2
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 206)՝ զԽունտաշանց: Սակայն արձանագրության ﬔջ ու-ն աﬔնուր
գրված է երկու տառով՝ ո և ւ: Իսկ վերևում առաջնորդութեամբ-ի ռ-ն շատ նման է
այստեղի ռ-ին և հրատարակչի ու ընթերցվածը հիﬓավորված չէ]£
3
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 202)՝ զՇեչաչորեցն]£
4
[¸Ðì-ում չիք բերդէն ﬕնչ ի]£
5
[¸Ðì-ում չիք զՄանանայս]£
6
[¸Ðì-ում այս նախադասությունը տարբեր է՝ Ով խափանէ զժաﬓ կամ խլէ զﬔր
տուածս ﬔր եւ ﬔր ազգի ﬔղաց տէր է. ի թուին ՈՂ (1241) էր]£
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ð³ë³Ý áñ¹Ç ì³Ëï³ÝÏ³Û, ï¿ñ Ð³-

Ã»ñùáõ ¨ Ð³Ý¹³μ»ñ¹áõ, Ê³ã»Ý³μ»ñ¹áõ ¨ Ð³õù³Ë³Õ³óÇÝ Ï³-
óÇ Û³õա·áõÃ»³Ý ³Ùë Ê. ß³ï å³ï»ñ³½Ù³õ Û³ÕÃ»óÇ ÃßÝ³Ù»³ó
ÇÙáó û·ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ, ¨ »Õ»Ý ÇÝÓ í»ó áñ¹Ç, ½μ»ñ¹»ñë ¨
½·³õ³éë »ïáõ Ýáó³ ¨ »ë »ÏÇ Ç í³Ýùë Ùûï ÇÙ »Õμ³Ûñ å³ñáÝ-
ï¿ñ ¶ñÇ·áñ¿ë ¨ »Õ¿ ÏñûÝ³õáñ ¨ μ»ñÇ ½Ë³ã³ù³ñë Ç Û²½áõ³Û
ß³ï ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ¨ μ³½áõÙ ÑÝ³ñÇõù ¨ Ï³Ý·Ý»óÇ ëáõñμ Ýշ³Ý
Ñá·õáÛ ÇÙáÛ: ²ñ¹ª í³ëÝ Ó»ñ Ñá·õáÛ¹ áñù ÁÝÃ»éÝáÛùª ½Çë Û³ÕûÃë
ÛÇß»ó¿ù. àÈ² (1182) թուիս¦:
§ºë Ø³Ù³յ Ã³·áõÑÇ, ³ÙáõëÇÝ Ð³ë³Ý³Û, ¹áõëïñ ÎáõñÇÏ³Û
Ã³·³õáñÇն, Ï³ó³ù Û³õ³·áõÃ»³Ý ³Ùë È [30]. »ë ¨ ³Ûñ ÇÙ. ¨
ÃáÕ»³É1 ½Ñ³Ûñ»ÝÇùë áñ¹õáó Ù»ñáó »Ï³ù Ç í³Ýùë Ùûï ï¿ñ ¶ñÇ-
·áñÇë ¨ áñ¹ÇÝ Ù»ñ Ñ³Ù³ÝáõÝ ÝáñÇÝ, ¨ ½·»ó³ù ½Ó¨ ÙÇ³ÝÓ³Ýó. ¨
Ï³Ý·Ý»óÇ ½Ë³ãë ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ. áñù »ñÏñå³·¿ùª Û³ÕûÃë
ÛÇß»ó¿ù. àÈ² [1182] ÃáõÇë¦:
598. Ê³Ãñ³Û í³Ýáõó ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§ÞÝáñÑÇõÝ øñÇëïáëÇ, »ëª ²ë÷¿, ¹áõëïñ ³ñù³Û³ßáõù ÇßË³-
ÝÇÝ î³ñë³ÛÇ×ÇÝ, Ã³·³½³ñÙ ÙûñÝ ÇÙáÛ ØÇÝ³–Խ³ÃáõÝÇÝª Ýå³ëï
»Õ»³É ùñÇëïáë³åë³Ï ·ÉËáÛ ÇÙáÛ Ù»Í³÷³é ÇßË³ÝÇÝ ¶ñÇ·áñÇ Ç
ßÇÝáõÃ»³Ý Éáõë³Ýáõ¿ñ ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛëª Ï³Ù»ó³õ Ç Ó»éÝ ù³Ñ³-
Ý³Û³å»ïÇÝ Ù»ÍÇ ï»³éÝ ÚáíÑ³ÝÝ¿ëÇ, ½ÇÙ Û³ñ¹³ñ ÁÝãÇó Ï³Ý·-
Ý»óÇ μ»Ùμ ë»Õ³Ý Ç ½»ÝÙ³ÝÝ øñÇëïáëÇ, ½Ç ³Ù»Ý³ÛÝ ÏÇñ³Ï¿ ¨ ß³-
μ³Ã ïûÝ ÍÝÝ¹»³Ý ¨ î»³éÝÁÝ¹³é³çÇÝ, ¼³ïÏÇÝ, ì³ñ¹³í³éÇÝ,
²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ¨ êáõñμ Ê³ãÇÝ ÇÝÓ Ï³ï³ñÇ å³ï³ñ³· ½³Ù¿Ý
»Ï»Õ»óÇùë. áñ ¨ ïáõÇ ½Ù»ñ Ë³ë ÑáÕÝ μÉñÇ Ñ³Ý¹Ç ½Ý»Ý»Ïå³Ý.
² μ³ÑÇ çáõñ: Â¿ áù Ç Ù»ñáó Ï³Ù Ûûï³ñ³ó ½³Ûëª ³Ûë »Ï»Õ»óõáÛë
Ñ³Ý¿ Ï³Ù ½å³ï³ñ³·Ý Ë³÷³Ý¿, Ç ÷³é³ó áñ¹õáÛÝ ²ëïáõÍáÛ
áñáß»³É »ÕÇóÇ¦2:
§²Ûë Ó³Ë³ÏáÕÙ Ëáñ³ÝÇ ëáõñμ äéûÏûåÇáë ¿, ½Ù»Í ï¿ñ Úáí-
Ñ³ÝÝ¿ë ßÇÝáÕ »Ï»Õ»óõáÛë áñ¹ÇÝ ¸û÷ÇÝª »Õμ³Ûñ Ù»Í ÇßË³ÝÇÝ Ð³-
ë³Ý³Û Û³ÕûÃս ÛÇß»ó¿°ք. Ó³Ë³ÏáÕÙ³Ý ëáõñμ ØÇÝ³ë, ½ØÇÝ³Û–Ê³-
1
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 215)՝ ես և այրն իմ թողեալ: Հրատարակիչը նշում է՝ §Առնում ենք
Եսայի կաթողիկոսի ձեռագրի արտագրությունից¦: Եսայի կաթողիկոսի ինքնա-
գիրը ﬔզ չի հասել: Նրա ընդօրինակություններն օգտագործել և հրատարակել է
Շահխաթունյանցն իր իսկ կատարած ընդօրինակությունից: Ցավոք սրտի ԴՀՎ-
ում չի նշվում թէ իրենց համար հիմք է հանդիսացել Շահխաթունյանցի հրատա-
րակությո՞ւնը, թէ՞ Մատենադարանի ձեռագրերից ﬔկը: Եթէ ձեռագիրը, ապա ո՞րը]£
2
[Տես նաև ¸Ðì, Ե, էջ 129]£
ÃáõÝ ¹áõëïñ Ù»Í ÇßË³ÝÇÝ æ³É³ÉÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ î³ñë³ÛÇ×ÇÝ Û³-

ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù¦1:
ì³ÝùÇ ï³ÏÇ ·»ï³ÙÇçÇ Ë³ãÇ ·ÇñÝ ¿.

§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ²ë÷³Û ¹áõëïñ Ù»Í ÇßË³ÝÇÝ î³ñë³-
ÛÇ×ÇÝ ¨ ØÇÝ³–Ê³ÃáõÝÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÑëÏ³Û³½ûñ ÇßË³ÝÇÝ ¶ñÇ-
·áñÇª áñ¹õáÛ Ù»Í ÇßË³ÝÇÝ Ð³ë³Ý³Û ù³çÇ2 ï»³éÝ ²Õáõ³ÝÇó, Ï³-
å»óÇ ½Ë³ãë, ßÇÝ»óÇ ½Ï³ñÙáõÝçë ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáó Ù»ñáó ³Ýó»Éáó,
Ý»ñÏ³ÛÇ ¨ ³å³·³ÛÇ¦:
æáõÙÇ ï³ÏÇ Ë³ãÇ ·ÇñÝ ¿.

§ÚáñÅ³Ù Ãáõ³Ï³ÝÝ ¿ñ àÌ (1201), μ³ñ»å³ßï å³ïñáÝÇÏÝ
ì³ë³Ï, ÃáéÝ ÎÇõñÇÏ³Û Ã³·³õáñÇÝ, áñ¹Ç Ð³ë³Ý³Ûª áñ¹õáÛ ê³Ï-
é³Û3 ï»³éÝ Ð³Ã»ñքáÛ, Ð³Ý¹³μ»ñ¹áÛ, Ð³õù³Ë³Õ³óÇÝ, »Õμ³Ûñ
ì³Ëï³ÝÏ³Û ÝáñÇÝ ³Ãáé³Ï³ÉÇ »μ»ñ ½Ë³ãë ¨ á°ã Ï³ñ³ó կանգնել
í³ëÝ ³Ýå³ñ³åáõÃ»³Ý, ù³Ý½Ç »ñÃ»³É եղև Ç ¶áÉ³ßï»³Ý. ¨ ³é
½Ý³ Û³ÝûñÇÝ³ó û·ÝáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ μÝ³Ï»óáÛó ³Ý¹ ½áñ¹ÇÝ
Çõñ ¨ ÇÝùÝ Ý³Ñ³ï³Ï»ó³õ Ç í»ñ³Û ùñÇëïáÝ¿Çó ¨ Çç»աÉ ÉáÛë Ç
í»ñ³Û Ç ï»ëáõÃÇõÝ μ³½Ù³ó. ¨ Û»ïáÛ àÌ (1201) ÃáõÇÝ Ï³Ý·Ý»óÇÝ
áñ¹Çù Ýáñ³ ÊáÛï³Ý ¨ Êûã³ËÝ4 ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ Ýáñ³ ¨ ½»ñÏ³-
ñáõÃÇõÝ Ï»Ý³ó Çõñ»³Ýó. áñ »ñÏñå³·¿ù Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù¦:
§Æ ÃáõÇÝ àÐ¸ (1225)5 »ëª ¸û÷ë, ¹áõëïñ ê³ñ·ëÇ, ùáÛñ ¼³ù³-
ñ¿Ç ¨ Æõ³ÝÇ, ßÇÝ»óÇ ½·³õÇÃë6 ¨ Ù³ïáõéë ¨ ïáõÇ ²õ»ï³ñ³Ý ¨
½Ú³ÝÏ³μ³Ïáõó »ñÏÇñÝ ¨ Ð³ÏáõéÇÝ³Û7 ½ÇÙ Ù³ï³ÕÇë ÇÙ8 Ñá·-
õáÛë, ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ Å³ÙÝ ¶ ûñ ³ñ³ñ¿ù. áí Ë³÷³Ý¿, ãáõÝÇ Ãá-
ÕáõÃÇõÝ Û²ëïáõÍáÛ¦:
599. ÀÕ»ñÓáõ Î³ñÙÇñ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ »Ï»Õ»óõáÛ ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§Úáõëáí ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª î³ñë³ÛÇ×ë ÇßË³Ý³ó
ÇßË³Ý, áñ¹Ç Ù»ÍÇÝ ÈÇå³ñïÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ØÇÝ³Û–Ê³ÃáõÝª
1
2
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 130)՝ աջի, որ պարզ վրիպակ է]£
3
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 129-130)՝ Սակառայ, թեև աղբյուրը Շահխաթունյանցն է]£
4
[¸Ðì-ում՝ Խույդան և Խօչաղն]£
5
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 127) ՈՀԴ-ն նշված է 1226, որ պարզ վրիպակ է և պիտի լինի 1225]£
6
[¸Ðì-ում՝ զգաւիթս եկեղեցոյս]£
7
[¸Ðì-ում՝ Հակուդենայ]£
8
[¸Ðì-ում՝ Մատաղիսն՝ յեկեղեցիս՝ իմ]£
¹áõëïñ Ù»ÍÇÝ æ³É³É ¸ûÉÇÝ, ÏáÕÙÝ³Ï³É Û³ÛëÙ Ý³Ñ³Ý·Ç, ½áñ »ï

Ù»½ ²ëïáõ³Í Ç ´³ñÏáõß³ï³Û ÙÇÝã Ç ¹³ßïÝ ԴíÝ³Û, ßÇÝ»ó³ù
²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ç Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó Ù»ñáó Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáÛ ¨
Û»ñÏ³ñáõÃÇõÝ Ï»Ý³ó Ù»ñáó. ïáõ³ù Ç å¿ïë ëå³ë³õáñ³ó êáõÝ³-
Ï³Û ï³÷ÇÝ ÑáÕÝ, Ý³Ñ³ï³ÏÇ ÑáÕÝ, ¨ Ý»ñùÇ Í³ÕÏáóÝ Ç ÞÝÑ¿ñ, Ç
î³Ã¨³Û Éáõë³·ÇÝ. ¨ Ï³ï³ñÇ Ç ï³ñÇÝ Ä Å³Ùª º Ú³ÛïÝáõÃ»³Ý,
ºª ¼³ïÏÇÝ í³ëÝ ÇÝÓ î³ñë³ÛÇ×Çë ¨ ØÇÝ³Û–Ê³ÃáõÝÇÝ. »Ã¿ áù Ç
Ù»ñáó Ï³Ù Ûûï³ñ³ó Ë³÷³Ý»ëó¿ ½ë³ÑÙ³Ý»³Éë Ù»ñ, ÚÄÀ Ñ³Ûñ³-
å»ï³ó Ý½áí³Í ¿. ÃáõÇÝ âÆ² (1272)¦:
600. ²ñÓ³Ý³·Çñù Ì³ñ³Û í³Ý³ó.

§Æ Ä³Ù³Ý³ÏÇÝ ÛáñáõÙ ïÇñ»³É ¿ñ ³½·Ý Ý»ïáÕ³ó μ³½áõÙ
³ßË³ñÑ³ó ¨ ÙÇÝã¨ ÛáíÏÇ³Ýáë ÍáíÝ ¨ êï³ÙåûÉÝ, Ç äáÝïáë ¨ ÙÇÝ-
ã¨ ó·»ïÝ º÷ñ³տ¿ë ïÇñ»Éáí ·áéá½³μ³ñ ¨ Í³Ýñ Ñ³ñÏ³å³Ñ³Ý-
çáõÃ»³Ùμ ó³õ»óáõó³Ý»Éáí զամենեսեան՝ զմեծամեծս և զփոքունս ի
մահ ¨ Ç ·»ñáõÃիւÝ Ù³ïÝ»Éáí. Û³ÛëÙ Å³Ù³Ý³ÏÇ ¹³éÝáõÃ»³Ý, áñ
¿³ù Ù»ù ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ¸á÷»³Ýó ïñáõå ¨ Ýáõ³ëï ¨ ïÏ³ñ Ñá-
·Ç, Ñ³ë³õ Ù»½ Ññ³Ù³Ý Ç Ý³Ë³Ñ³ñóÝ Ù»ñáó ·Ý³É Ç Ù»ñ Ñ³Ûñ³-
å»ï³óÝ ³é³çÝáó Û³ÃáéÝ հéã³Ï»ÉÇÝ Ð³Ëå³ï, ³ÛÉ ¹³ñÓ ³ñ³-
ñ»³É Ç Ù»ñ Ñ³Ûñ»Ý³Ï³Ý ¨ Ç μÝաÏ1 ïáõÝë Ñ³ñ³½³ï ³õ³· »Õμûñ
Ð³ë³Ý³Û ù³ç ½ûñ³Ï³ÝÇÝ ¨ Ñéã³Ï³õáñ ³ñÇ³ó»ÉáÛÝ, áñ ¨ áñ¹Ç
Çõñ ¶ñÇ·áñ ëÇñáÕ »Ï»Õ»óõáÛ ¨ ù³Ñ³Ý³ÛÇó ¨ ³ÙáõëÇÝÝ Çõñ μ³-
ñ»Ñ³Ùμ³õ ²ë÷³Û, ¹áõëïñ Ù»ÍÇ ÏáÙëÇ î³ñë³ÛÇ×Ç ÇßË»óáÕÇ ÏáÕ-
Ù³ÝóÝ êÇõÝ»³ó. ¨ Ù»ñ Ñ³Û»ó»³É Ç Íáñ³Ïë, ½Ç Ñáë¿ÇÝ çáõñù ³ëïÇ
¨ ³ÝïÇ ¨ Ç ÙÇçÇ Ýáó³ μÉñ³Ï ÙÇ ·»Õ»óÇÏ, »ë Ñ³×»ó³Û ÁÝ¹ ë³ ¨
Ùï³ ³Ý³å³ïë ¨ ëÏë³Û ßÇÝ»É Ù³ïáõéÝ ÙÇ. ¨ Û³ÛëÙ ËáñÑñ¹Ç »ÏÝ
¶ñÇ·áñ »Õμûñáñ¹Ç Ù»ñ ¨ ÇßË³Ý ·³õ³éÇë ¨ ³ÛÉ ß³ï ÏáÕÙ³Ýó
ÇßË»óûÕ ¨ Ï³Ù»ó³õ ßÇÝ»É ½Սáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝë Ç μ³ñ»Ëûë Ù»½
¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ùñÇëïáÝ¿Çó. »ë ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ³ñ³ñÇ ëÏÇ½μÝ ßÇÝáõ-
Ã»³Ý »Ï»Õ»óõáÛë Ç ÃáõÇÝ âÌ (1301)¦:
¸ñ³Ý Ë³ãÇ ·ÇñÝ ¿.

§²ëïáõÍáí »ë ê³ÛïÇ áñ¹Ç å³ñáÝ Þ³ÝßÇÝ ù³ç ¨ Û³ÕÃáÕ
½ûñ³í³ñÇÝ ¨ Ù»Í ÇßË³Ý³ó Û³½·¿Ý ¨ Ç ÃáõÇÝ äÐÂ (1430) ï»-
Õ»³óë ï¿ñ ¨ å³ñáÝ ÷áùñ êÇõÝ»³ó ²Ï³ÝáÛ ¨ Ð³Ã»ñùáÛ ¨ Ð³Ý-
¹³μ»ñ¹áÛ ¨ Íáí³ÏÇÝ ¶»Õ³Ù³Û ÙÇÝã Ç Þ³Õí³ù³Ûª Ï³Ý·Ý»ó³ù
½Ë³ãë Ñûñ Ù»ñáÛ Þ³ÝßÇÝ. áñù »ñÏñå³·¿ù Û³Õûթë ÛÇß»ó¿ù¦:
1
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 224)՝ բնիկ]£
601. Ø³ñãÇ Êáï³Ï»ñ³ó í³ÝÇó Ë³ãÇ ·ÇñÝ ¿.

§Î³Ù³õ Ï³ñáÕÇÝ ²ëïáõÍáÛ »ëª ¾³ãÇ, áñ¹Ç Ð³ë³Ý³Ûª áñ¹õáÛ
äéûß³Ûª áñ¹õáÛ Ù»ÍÇÝ ì³ë³Ï³Û Û³½·¿Ý Ú³Õμ³Ï³Ýó ïÇñ»óÇ Ñ³Û-
ñ»ÝÇ »ñÏñÇë ÇÙáÛ Þ³åáõÝ³ó ¨ ³ÛÉ ÛáÉáí ·³õ³é³óª ½ûñ³íÇ· ¨
û·Ý³Ï³Ý áõÝ»Éáí ½øñÇëïáë ¨ ½ëáõñμ Ýß³Ýë Êáï³Ï»ñ³ó, áñáí ¨
Ý³ËÝÇùÝ ÇÙ ½ûñ³ó³Ý. »ïáõ Ï³½Ù»É å³Ñ³ñ³Ý ëÙÇÝ ³ÝçÇÝç ÛÇß³-
ï³Ï. áñù Ñ³Ý¹ÇåÇù ëÙ³ ½Çë ¨ ½ÍÝողëÝ ÇÙ ½²ÙÇñ Ð³ë³Ý ¨ ½Â³-
×»ñÝ ¨ ½Ñûñ»Õμ³ÛñÝ ÇÙ ½ä³å³ùÝ Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù. ³ÛÉ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ
Ý³ËÝÇëÝ Ù»ñ ¨ ½³½·³ïáÑÙÝ: êáõñμ Ýß³Ý ï¿ñáõÝ³Ï³Ý, ¹áõ ¾³-
ãáÛ É»°ñ û·Ý³Ï³Ý: ÂáõÇÝ âÊÂ (1300)¦:
Æ ëÙÇÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³Ý ÛÇß³ï³Ï»³É ëáõñμ Ýß³ÝÝ ³ñÍ³-
Ã»³Û å³Ñ³ñ³Ý³õ ·ï³ÝÇ ³ÛÅÙ ³ëï Ç ·³ÝÓ³ñ³ÝÇ ëñμáõÃ»³Ýó
³ÃáéáÛ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ¨ áõÝÇ ½ÙÇ¨ÝáÛÝ ûñÇÝ³ÏÝ ³Ûëñ ·ñáõ³ÍáÛ (52).
ï»°ë ² Ñ³ïáñ:
602. ø³ÃÇß³Û í³ÝÇó ³ñÓ³Ý³·ÇñÝ ¿.

§Ú³ÝáõÝ Ðûñ ¨ àñ¹õáÛ ¨ Ðá·õáÛÝ êñμáÛ »ëª ê³ñ·Çë ¨ ì³ñ-
¹³Ý1 »åÇëÏáåáë, ÑÇÙÝ³ñÏ»ó³ù ½»Ï»Õ»óÇë Ç àÔ (1241) ÃáõÇë ß³ï
³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ½³õ³· Ëáñ³ÝÝ Ë÷»ó³õ. ¨ »Õμ³Ûñë ÇÙ ï¿ñ ê³ñ-
·Çë Ç øñÇëïáë ÷áË»ó³õ: ºëª ï¿ñ ì³ñ¹³Ý2 Ï³ï³ñ»óÇ μ³½áõÙ
³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ¨ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ùμ ÇÙáíù àÔ¾ (1248)3 թáõÇë, Ç
¹³éÝ ¨ Ç Ý»Õ Å³Ù³Ý³ÏÇë, áñ ³½·Ý Ý»ïáÕ³ó ½μ³½áõÙ ·³õ³éë
³õ»ñ»óÇÝ ¨ ÙÝ³ó ³ÛÉ³ë»éÇó ³Ãáé ¨ íÇ×³Ï ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñÇëÇ,
áñ ¿ Ñ³ëï³ï»³É ³çáí ¨ ëáõñμ Ýß³Ý³õÝ ¨ ·³õ³½³Ý³õÝ ëñμáí.
íÇ×³Ï»ó³õ ¨ ë³ÑÙ³Ýáí Ç Û²ÕáõÝ³Û ·»ïáÛ ÙÇÝã Ç ºñ³ëËÝ, ÙÇÝã Ç
³õ³½Ý ·³ïáõÑ³ïÇ4 ì³ÏáõÝÇë ì³Õ³½Ý³·»ïáÛ, Ç ø³ñ³ïÝÇë ¨
Êá½³Ý³·»ïáíÝ, ½²ñÇëï Çõñ ·»ïáíÝ, Ð³ù³ñÇ Ð³½³ñ³·»ïáíÝ,
øñï³·»ï Çõñ ·»ïáíÝ ë³ÑÙ³ÝáíÝ, ¸Ç½³Ïª ´¿ÉáõÏ³Ý Çõñ ·»ïáíÝ
¨ Ñ³Ûñ»ÝÇùÝ »Ï»Õ»óõáÛë ïáõÇÝùª ÷³ñ³ËÝ ¨ ·áï³ÝáóÝ, ºÏ»Õ»ó³-
Óáñ Çõñ ë³ÑÙ³ÝáíÝ. ² ÉáõÍ áõ ÑáÕ Ç î³ÛÇë, ² ÉáõÍ Ç ¸áÕ, Ç ¶³·ë,
² Ç ØáËñ»ÝÇë5. á°í áñ ³Ûë ë³ÑÙ³Ý¿ë Û»ï áõÝ¿ Ï³ÃáõÕÇÏáë6 Ï³Ù
ÇßË³Ý Ï³Ù Ñ³Ûñ³å»ï, »ñ»ù ëáõñμ ÅáÕáíáÛÝ Ý½áí³Í »ÕÇóÇª Û²ë-
1
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 182)՝ Վրթանէս]£
2
[¸Ðì-ում (Ե, էջ 183)՝ Վրթանէս]£
3
[¸Ðì-ում ՝ ՈՂԵ (1246)]£
4
[¸Ðì-ում ՝ գահտահվատի]£
5
[¸Ðì-ում՝ Մոխրենիսն, Խաչինամարգ]£
6
[¸Ðì-ում թագաւոր փխ կաթուղիկոս]£
ïáõÍáÛ ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáó ³ÝÇÍ»³Éª Ù³ëÝ ¨ μ³ÅÇÝ ÁÝ¹ Úáõդ³ÛÇ

³éó¿¦:
603. ¶ûß³Û í³ÝÇó ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§Ի ՈԽ (1191) թուին, զկնի չորս ամաց առնլոյ զԵրուսաղէմ
Սալահադինին՝ սկսեալ եկեղեցիս սուրբ ի Նորս Գետիկ և կատարի ամս
Է [7] ի խանգար Զատկին Յունաց ձեռամբ վարդապետին Մխիթարայ
ի հայրութեան Վարդանայ, ձեռնտուութեամբ բարեպաշտ իշխանին
Վախտանկայ և նորին զուգակցին Արզու-Խաթունին և նորին եղբարցն
Սմբատայ, Վասակայ և խորդն Գրիգորայ և նոցին զաւակացն: Լիցի
նոցա պատարագ յեկեղեցիս ի տօնի զսուրբ Աստուածածնին Գ (3)
աւուրսն. բայց զմէկն Հասանայ հօր Վախտանկայ և մէկն մօր նոցին՝
Մամին և մէկն հօր Արզու-Խաթունին՝ Քրդին բարեպաշտի անխափան¦:
²õ³· Ëáñ³ÝÇ ·ÇñÝ ¿.

§Úáõëáí áÕáñÙáõÃ»³Ý ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ö³ñë, áñ¹Ç å³ñáÝ àõÙ¿-
ÏÇÝ, ÃáéÝ Ö³ñÇÝ, ³ßË³ñÑ³õ Ø³ÝÍÏ»ñï»óÇ, ³ßË³ñÑ³Ï³ÉáõÃ»³Ý
Ô³ñ³ÝáõÇÝ1 ¨ Ã³·³õáñáõÃ»³Ýë ìñ³ó ¸»Ù»ïñÇ ´³·ñ³ïáõÝ-
õáÛ. ÇÙ Ñ³ÛñÝ àõÙÇÏ ·Ý»³É ¿ñ ½¶»ïÇÏ Ç ù³é³ëáõÝ Ñ³½³ñ Ï³ñ-
ÙÇñ ïáõ·³ïÇ. »ë՝ Ö³ñë ·Ý»óÇ զՅáíë Çõñ ³Ù¿Ý ë³ÑÙ³ÝûùÝ Ç ¹³éÝ
Å³Ù³Ý³ÏÇ, áñ Ñ³Ûñ»ÝÇùÝ ³ñÅ³Ý ¿ñ áõ áëÏÇÝ Ã³ÝÏ, Ç ¸è (4000)
Ï³ñÙÇñ ïáõÏ³ï ïáõÇ ¶»ïÏ³ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ÇÙ Ñá·õáÛ ï³Ýë
ÛÇß³ï³Ï ³ÝçÝç»ÉÇª ÇÙ ÍÝáÕ³óÝ àõÙÇÏÇÝ ¨ Â³·áõÑõáÛÝ, ÇÝÓ ¨ ÇÙ
áñ¹»³óÝ ²ñÕáõÃÇÝ ¨ Çõñ »Õμ³ñóÝ, ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ Ô³ë³å
í³ñ¹³å»ïÇÝ. ¨ ÙÇ³μ³Ýùë ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ ½³õ³· Ե [5] ß³μ³Ã ûñÝ ¨
¼³ïÏÇ ûñÝ ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë å³ï³ñ³·, áñã³÷ Ù»ù Ï»Ý¹³ÝÇ »Ùùª
Ù»ñ ÍÝáÕ³óÝ ÉÇÝÇ ¨ Û»ï »ÉÇóÝ Ù»ñáó Û³ßË³ñÑ¿ëª Ù»½ ÉÇÝÇ: ²ñ¹, áí
½³Ûë ·»Õë Ñ³Ý»É ç³Ý³Û Û³Ûë »Ï»Õ»óõáÛë Ï³Ù ½ÇÙ ÛÇß³ï³ÏÝ Ë³-
÷³Ý¿, á°í áù ¨ Çó¿ áñ ÉÇÝÇóÇ Ç ÍÝÝ¹áóÝ ²¹³Ù³Ûª »ÕÇóÇ Ý½áí»³É2.
âÈ´ (1283)¦:
¼³Ý·³Ï³ï³Ý ·ÇñÝ ¿.
§Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, Ç ÃáõÇÝ âÊ (1291)3 Ù»ù »ñ-
Ïáõ »Õμ³ñùë ¸³ë³å»ï í³ñ¹³å»ï ¨ Î³ñ³å»ï »¹³ù ÑÇÙÝ Ç
1
[¸Ðì-ում (Զ, էջ 71)՝ Արղունին]£
2
[¸Ðì-ում թվականից առաջ՝ անիծած է աﬔնասուրբ բերանոյն Աստուծոյ, զվարձս
զԿայենի, զՅուդայի առցէ]£
3
[¸Ðì-ում (Զ, էջ 104) թվականից հետո՝ պարոնութեան Իգդիշ խաթունին եւ
í»ñ³Û »¹³ù ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ¨ »Ï»Õ»óÇ Û³ÝáõÝ Ññ»ßï³Ï³å»ï³óÝ

¶³μñÇ¿ÉÇ ¨ ØÇù³Û¿ÉÇ ë³Ï³õ ÁÝãÇõù Ù»ñáíù ¨ ù»éáÛÝ Ù»ñáÛ Æ·-
Ý³ïÇáëÇ, ³ñ¹»³Ùμù μ³½Ùûù í»ñ³·ñ»³É å³ñáÝ³óÝ ¹ñ³ù å³-
ñÇëå ßáõñç »Ï»Õ»óõáÛë ¨ ³ÛÉ ³ßË³ïáõÃÇõÝë Áëï Ù»ñáõÙ Ï³ñÇ.
ê³ñ·Çë í³ñ¹³å»ïÝ ½Ñ³Ûñ í³ÝÇóë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë Ñ³ëï³ï»óÇÝ
¼³ïÏÇÝ ¨ Öñ³·³ÉáõóÇÝ å³ï³ñ³·, áñ Û»Ï»Õ»óÇÝ ¸³ë³å»ï
í³ñ¹³å»ïÇÝ ¨ Î³ñ³å»ïÇÝ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ: ²ñ¹ª ³Õ³ã»Ù ½³Ù»-
Ý³ÛÝ Å³é³Ý·³õáñë¹ ÛÇßÙ³Ý ³ñÅ³ÝÇ ³ñ³ñ¿ù ½³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³-
ï»³ÉëÝ Ç ëÙ³. ¨ë ³é³õ»É ¼³ù¿áëÝ ¨ ¶ñÇ·áñÝ¦:
ì³ñ³·³Û êáõñμ Üß³ÝÇ ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§Æ ÃáõÇÝ àÒ (1231) ÁÝ¹ ³ÛÉ ³ßË³ñÑë ÛáÉáíë Ñ³ñ³õ ·³õ³½³Ý
ó³ëÙ³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ. ·³õ³éÝ ÊÉ³Ã³Û Ç Ó»éÝ Êáñ³½ÙÇÝ ¨ Ã³·³-
õáñÇÝ. ÁÝ¹ áñë ¨ Ù»Í³Ñéã³Ï ëáõñμ áõËïÝ ì³ñ³· ÛÇß»ó»³É í³ëÝ
Ù»Õ³ó Ù»ñáó Û³ÛëÙ ³ÙÇ: ºë ÔáõÏ³ë Ñ³Ûñ ì³ñ³·³Û ³é»³É ½ïÇ»-
½»ñ³Ñ³Ùμ³õ ëáõñμ Ýß³ÝÝª ½ßÝáñÑ»³ÉÝ Û²ëïáõÍáÛ Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ
Ù³ñ¹Ï³Ý Ç Ó»éÝ ä³ïñáÝÇÏ¿Ç ¨ ëáõñμ ÐéÇ÷ëÇÙ»³Ýó ¨ ÂûÃÏ³Û. ¨
í»ó ³Ù ßñç»ó³Û Ã³÷³é»³É ï»ÕõáÛ Ç ï»Õ. ³å³ Ç Ï³Ùë Û³é³ç³-
ï»ë ËÝ³Ùáó î»³éÝ Ñ³ëÇ Ç Üáñ ´»ñ¹Ý ³é ùñÇëïáë³ë¿ñ ÇßË³ÝÝ
ì³ë³Ï, ³ëïáõ³Í³μÝ³Ï ԱÝ³å³ï Ïáã»ó»³É վ³Ýùë. ¨ ³½¹áõÙÝ
ÇÝã É»³É ³é Çëª Ñ³×áÛ³Ý³É ëáõñμ Ýß³ÝÇë Ç ï»ÕõáçÝ ÝÏ³ï»óÇ ¨
½·»Õ»óÏ³ß¿Ý »Ï»Õ»óÇë ³ñÅ³ÝÇ Ñ³Ý·ëï»³Ý ëñμáÛë ¨ Ù»Í³ñ»³É Ç
μÝ³õÇóë ³éÇ ½í³Ýùë ¨ »ïáõ ½խ³ãë »Ï»Õ»óõáÛë ²ëïáõÍáÛ ³éաç-
Ýáñ¹áõÃ»³Ùμ ¨ íÏ³ÛáõÃ»³Ùμ ï»³éÝ ÚáíÑ³ÝÝáõ ßÇÝáÕ »Ï»Õ»ó-
õáÛë ³é³çÇ Ññ»ßï³Ï³ó ¨ Ù³ñ¹Ï³Ý. ¨ Ñ³ëï³ï»ó³õ ÇÝÓ Ç ïûÝÇ
ëñμáó ³é³ù»ÉáóÝ ä»ïñáëÇ ¨ äûÕáëÇ, Ú³Ïáμ³Û ¨ ÚáíÑ³ÝÝáõ զ³-
Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë å³ï³ñ³·: ²ñ¹ª »Ã¿ áù Ñ³Ý»É ç³Ý³Û ³ëïÇ, Ï³-
å³Ýë ¨ ³Ý¿Íë Å³é³Ý·»ëó¿ Ç Ñá·Ç ¨ Ç Ù³ñÙÇÝ ³ÝμÅßÏ»ÉÇ Ç ëáõñμ
Ýß³Ý¿ë ¨ ³Ù»Ý³ÛÝ ëñμáóÝ ²ëïáõÍáÛ. áñã³÷ ³Ûë »Ï»Õ»óÇë ß¿Ý ¿,
ÙÇ° áù ÇßË»ëó¿ ½Ë³ãë Ñ³Ý»É, Ï³Ù ½ÇÙ ÛÇß³ï³Ïë Ë³÷³Ý»É¦:
¸ñ³Ý ·ÉËÇ ·ÇñÝ ¿.

§Æ àÒ¼ (1237) ÃáõÇÝ »ëª ì³ë³Ï, áñ¹Ç ¸³õÃÇª áñ¹õáÛ ì³ë³-
Ï³Û, Ç ï³Ý¿ ´³·ñ³ïáõÝÇ, Ç ïáÑÙ¿ ¸³õÃ³Û Ù³ñ·³ñ¿Ç, Ç փ³éë
²ëïáõÍáÛ Ï³ï³ñ»óÇ »Ï»Õ»óÇëª ½áñ ßÇÝ»óÇ Ç Ó»éÝ ï»³éÝ Úáí-
Ñ³ÝÝáõ ¨ ÁÝÍ³Û»óÇ ½Í³ÕÏ³÷ÕÇ Çõñ Ï³å³ñáíÝ Ç í³Ýùë. ¨ Ñ³-
եղբարց իւրոց Արղութին եւ Թաղադամուրին… և այլն: տարբերություններն
այնքան շատ են, որ հարկ չենք համարում վիմագրությունն ամբողջությամբ
արտագրել]£
õ³ÝáõÃ»³Ùμ »Õμ³ñóë Ñ³ëï³ï»ó³õ å³ï³ñ³· Ú³ÛïÝáõÃ»³Ý ¨

¼³ïÏÇն ÛÇÙ ßÇÝ»³É Ù»Í »Ï»Õ»óÇë, áñå¿ë ¨ ÇÙ ÑûñÝ իւր ßÇÝ»³É
÷áùñ »Ï»Õ»óÇÝ. ·ñ»ó³õ ¨ ÏÝù»ó³õ ³Ýáõ³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ, Û³õáõñ
ÛáñáõÙ ì³ñ³·³Û Ñ³ÛñÝ ÔáõÏ³ë ½ëáõñμ Ýß³ÝÝ »ï »Ï»Õ»óõáÛë:
²ñ¹ª »Ã¿ áù ½Ù»ñ ïáõ»³É ·»ղ»ñë Ç Ù»ñ »Ï»Õ»óõáÛë Ñ³Ý»É ç³Ý³Û
¨ Ù»ñ ÛÇß³ï³ÏÝ Ë³÷³Ý»Éª Ã¿ ùñÇëïáÝ»³Û ¿ Ç øñÇëïáë¿ ¨ Çõñ
ÁÝïñ»ÉáóÝ ¿ Ý½áí³Í, »Ã¿ ³ÛÉ³½·Ç ¿՝ Û²ëïáõÍáÛ ¨ ¹ÇÝ¿Ý և Û³é³ç-
Ýáñ¹³ó Çõñáó ¨ Ù»ñ Ù»Õ³óÝ å³ñï³Ï³Ý ¿¦:
604. Ð³Õ³ñÍÝáÛ í³ÝÇó ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§Æ ÃáõÇÝ àÌº (1206), Ç Û³ßË³ñÑ³Ï³É ï¿ñáõÃ»³Ý ¼³ù³-
ñ¿Ç ¨ Æõ³Ý¿Ç, Û³é³ջÝáñ¹áõÃ»³Ý êï»÷³ÝÝáëÇ, »ëª Ê³É³Ã áñ-
¹Ç êÙμ³ï³Û, ÇÙ ·»ûÕÝ ø³Ý³ù»é, êÏ³Ý¹³ñ³Ýó ÑáÕÝ ·Ý»óÇ ¨ Ç
Ð³Õ³ñÍÇÝ »ïáõ í³ëÝ ÇÙ Ñá·õáÛë ¨ í³ëÝ »ñÏ³ñáõÃ»³Ý Ï»Ý³ó
Þ³ÑÝß³ÑÇ ¨ ²õ³·ÇÝ. ¨ ÙÇ³μ³Ýùë ½Ì³é½³ñ¹³ñÇÝ ¨ ½»ñÏñáñ¹
·³Éëï»³Ý Å³ÙÝ ÇÝÓ »ïáõÝ ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë. áí ½³Û·ÇÝ ³ëïÇó
Ñ³Ý¿ ¨ Ï³Ù ½Å³ÙÝ Ë³÷³Ý¿, Ù»ñ Ù»Õ³óë ï¿ñ ¿1¦:
¸ñ³Ý ³ñÓ³ÝÝ ¿.
§Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ. ³Ûë Ù»ñ ·Çñ ¨ ÛÇß³ï³ÏÇ ¿ ¨
³ñÓ³Ý ÙßïÝç»Ý³õáñ áñ¹»³ó Ù»ÍÇÝ ê³ñ·ëÇÝ, Û³½·¿ ´³·ñ³ïáõ-
Ý»³Ý Æõ³Ý¿Ç ¨ ¼³ù³ñ¿Ç. ÛáñÅ³Ù Ý³Ë³ËÝ³ÙáõÃÇõÝÝ ²ëïáõÍáÛ
»Ñ³ë Û³ñ³ñ³Íë ¨ »ï2 ïÇñ»É ë»÷Ñ³Ï³Ý Å³é³Ý·áõÃ»³Ý Ý³Ë-
Ý»³óն Ù»ñáó, »ï Ç Ó»éë Ù»ñ Û³é³ç ½³Ý³éÇÏ ¹Õ»³ÏÝ ½²Ýμ»ñ¹
¨ Ã³·³õáñ³ÝÇëï ù³Õ³ùÝ Û²ÝÇ. ¨ ³å³ ½³ÙáõñÝ ´çÝÇ, ½Ø³-
ñ³Ý¹ ÙÇÝã¨ ¶³õ½³Ý¹ Ç Â¿íñÇ½, Î³ñÝáÛ ù³Õ³ù¿Ý ÙÇÝã¨ Ç ÊÉ³Ã,
½Þ³ùÇ ¨ ½Þñáõ³Ý, ½´³ñï³3 ÙÇÝã¨ Ç ä¿ÉáõÏ³Ý ¨ ³ÛÉ μ³½áõÙë
Çõñ»³Ýó ë³ÑÙ³ÝûùÝ, ½áñ ³õ»Éáñ¹ Ñ³Ù³ñ»ó³ù ÛÇß³ï³Ï»É: ²ÛÉ¨
½³Ýμ³ñÏ³Ý³ÉÇÝ ²ëïáõ³Í ëÇñ»³ó ½Ã³· å³ñÍ³Ý³ó ·ÉËáÛ ÇÙáÛ
½¼³ù³ñÇ³ÛÝ ¨ Ïáã»³ó ³é ÇÝùÝ, áñáÛ Ó»éÝ »Õ¨ ³ñÇáõÃÇõÝ: ºõ
»ë ßÇÝ»óÇ Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇ í³ÝùÝ Ð³Õ³ñÍÇÝë Å³Ù³ïáõÝ íÇÙ³ñ¹»³Ý
Ï³Ù³ñ³Ï³å Ç ¹ñ³Ý êáõñμ ¶ñÇ·áñÇë. ¨ ÙÇÝ ³Û·Ç ºñ¨³Ý »ïáõ
í³ëÝ ÛÇß³ï³ÏÇ »ÕμûñÝ ÇÙáÛ ¨ å³ñï »Ý ëå³ë³õáñù ëáñ³ ½³õ³·
Ëáñ³ÝÇ å³ï³ñ³·Ý ¼³ù³ñ¿Ç Ù³ïáõó³Ý»É ³ÝË³÷³Ý. Ï³ï³-
ñÇãù ·ñáóë ûñÑÝ»³É ÉÇÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
1 [¸Ðì-ում (Զ, էջ 24)՝ տէր է եւ Յուդայի մասնակից եղիցի]£

2
[¸Ðì-ում (Զ, էջ 22) ետ-ից հետո՝ . . . ն արառին]£
3
[¸Ðì-ում՝ Պարտաւ]£
²ðÒ²Ü²¶ðàôÂÆôÜø ì²Ü²òÜ ¶²ÜÒ²ê²ð²Úª

Æ Üºðøê ºô ²ðî²øê
605. î³×³ñÇ Ù»çÇ Ù»Í ³ñÓ³Ý³·ÇñÝ ¿.

§Ú³ÝáõÝ Սáõñμ ºññáñ¹áõÃ»³Ýª Ðûñ ¨ àñ¹õáÛ ¨ êñμáÛ Ðá·õáÛÝ
³Ûë ·Çñ ³ñÓ³ÝÇ ¿, ½áñ [տվի] »ë Ýáõ³ëï Í³é³Û ԱëïáõÍáÛ æ³É³É
¸ûÉ³Û Ð³ë³Ý, áñ¹Ç ì³Ëï³ÝÏ³Û1, ÃáռÝ Ù»ÍÇÝ Ð³ë³Ý³Û, μÝ³Ï³-
õáñ ÇÝùÝ³Ï³É μ³ñÓñ ¨ Ù»Í ²ñÓ³Ë³Ï³Ý ³ßË³ñÑÇ, Ã³·³õáñ ¨ Ç2
Ûá·Ý³ë³ÑÙ³Ý Ý³Ñ³Ý·Ç3: ¼Ç Ñ³ÛñÝ ÇÙ Ç í³Ë×³Ý Ï»Ý³ó »ÉÇó Çõñ
³ëï»³óë ³Ý¹³ñÓ Ïï³ÏÇ Ñ³ëï³ï»³ó ÇÝÓ ¨ Ùûñ ÇÙáÛ ÊáñÇß³ÑÇ,
áñ ¿ñ ¹áõëïñ Ù»Í ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇÝ ê³ñ·ëÇ, ½Ç ßÇÝ»ëóáõù »Ï»-
Õ»óÇë4 Ç ·»ñ»½Ù³Ý³ïáõÝ5 Ñ³ñó Ù»ñáó Ç ¶³ÝÓ³ë³ñ. ½áñ ëÏë»³É
Ù»ñ àÎº (1216) ÃáõÇÝ6 û·ÝáõÃ»³Ùμ μ³ñ»ñ³ñÇÝ ²ëïáõÍáÛ7 ¨ Ç
Ë÷»É Éáõë³ÙïÇÝ ³ñ¨»ÉÇó Ù³ÛñÝ ÇÙ ÏñûÝ³õáñ»³É ãá·³õ Ûºñáõë³-
Õ¿Ù »ññáñ¹ ³Ý·³Ù ¨ ³Ý¹¿Ý Ç ¹ñ³Ý Ú³ñáõÃ»³Ý Ë³ñ³½Ý³½·»³ó
×·ÝáõÃ»³Ùμ, μ³½Ù³Ù»³Û ÅáõժÏ³ÉáõÃ»³Ùμ Ñ³Ý·»³õ Ç øñÇë-
ïáë ÉáõëáÛ íÏ³ÛáõÃ»³Ùμ ¨ ³Ý¹¿Ý åահ»ó³õ: ÆëÏ Ù»ñ ½μ³½Ù³-
Íáõ÷ Ï»Ýó³ÕáÛë Ç ÙïÇ »¹»³É ÷áÛÃ ·áñÍáÛ ³ñ³ñ»³Éª ³õ³ñïáõÙÝ
»Õ¨ ßÝáñÑûù áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ³Ù»Ý³·áõÃ î»³éÝ ՈÒ¾ (1238) ÃáõÇÝ
·ûï¨áñ»³É ³Ù»Ý³½³Ý Ó¨ûù8, å³ïÏ»ñ³½³Ý ÛûñÇÝ³Ï»ñï ·Ùμ¿-
Ã³ñ¹ ÛûñÇÝáõ³Íáí ÛûÅ³ñáõÃ»³Ùμ Ï³Ù³ó Ù»ñáó, áñå¿ë ï»ë³Ý¿
²ëïáõ³Í. Ñá·³ó³ù ½å¿ïë ÙÇ³μ³ÝÇóë ·ÇõÕûñ³Ûëª Øáõß»Õ, Ð³ñ-
ã³Ýïáõս, ´áÉáñùáçÝ9, Ù¿Ï ÉáõÍ Ê³ãÇÝ³Óáñ, Üáñ³շ¿ÝÏ³Ý ·»ïÝ,
²Û·»ëï³Ýս ԵÕÝÏÝÇ, ½áñ ÇÙ Ñ³ÛñÝ ¿ñ ïáõ»³É ê³Ñ³Ï³ÛÝ öáõñÏ³-
ïáëï³ÛÝ10. ²ñÍ³ÃեÝÇëÝ, áñ »ë ïáõÇ Ë³ãûù, ·ñ³Ýûù, Ù³ï³Ùμù,
ÝßË³ñûù å³ïáõ³Ï³Ý ¨ ÓáõÉ³Íáõ ³Ù»Ý³ÛÝ ëå³ëáõù ¨ Ñ³Ý¹»ñÓ
1
[ԴՀՎ-ում (հտ. Ե, էջ 38-40)՝ Վախտանգա]:
2
[ԴՀՎ-ում ինքնակալ Խանբերդի փխ թագաւոսր և ի]:
3
[ԴՀՎ-ում՝ նահանգաւք]:
4
[ԴՀՎ-ում՝ եկեղեցի]:
5
[ԴՀՎ-ում՝ գերեզմանատան]:
6
[ԴՀՎ-ում՝թվին Հայոց]:
7
[ԴՀՎ-ում չիք Աստուծոյ]:
8
[ԴՀՎ-ում՝ձեւով]:
9
[ԴՀՎ-ում՝ գեղորայս Մաչեղ, Հարջանտուս, Բոլորքոչն]:
10
[ԴՀՎ-ում՝ Փուրկադո ոգոյն]:
»ñև»ÉÇ ½³ñ¹Çõù Ç ÷³éë øñÇëïáëÇ ²ëïáõÍáÛ Ù»ñáÛ. ¨ ²ëïáõÍáí

Ç Ù»ñ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý »Ï»Õ»óÇùë ³½³ï »Ý. Ï³Ù³õ ï¿ñ ì³ñ¹³-
Ý³Û ³é³çÝáñ¹Ç ëáõñμ áõËïÇë ¨ ÙÇ³μ³ÝÇóë ·ñ»ó³ù Å³Ù ½³õ³·
ë»Õ³ÝÝ μáÉáñ ï³ñÇÝ Ù»½, ¨ ½³ÛÉ ³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë՝ ¼³ïÇÏÝ Çõñ
Öñ³·³ÉáõóáíÝ ÇÙ ÑûñÝ ¿ ì³Ëï³ÝÏ³Û. ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ ¸ (4) ûñÝ
ÇÙ ÙûñÝ ÊáñÇß³ÑÇÝ ¨ Ú³ÛïÝáõÃ»³ÝÝ Çõñ Öñ³·³ÉáõóáíÝ ÇÙ »Õμûñ
¼³ù³ñ¿Ç, ½³õ³· ë»Õ³ÝÝ áñ ÇÙ ¿ Û²ëïáõ³Í³ÍÝ¿Ý ÙÇÝã Ç խ³ãÝ
ÇÙ å³åáõÝ Ð³ë³Ý³Û, ÛÇëÝ³Ï³Ùï¿Ý ÙÇÝã Ç Ú³ÛïÝáõÃիւÝÝ Ø³Ù-
ù³Ý³Û ÇÙ Ï»Ý³ÏóÇÝ, áõÃûñէÇó »ÉÇóÝ ÙÇÝã Ç ³é³ç³õáñÝ Ñ³ë³ñ³-
Ï³ó ³ÝÛÇß³ï³Ï³ó, ´³ñ»Ï»Ý¹³ÝÇÝ ² ß³μ³ÃÝ ÇÙ »ÕμûñÝ ¸ûÉÇÝ.
² ß³բ³ÃÝ ÇÙ ùáõ»ñÝ Ø³ñÇÝáÛ, ³ÕáõÑ³óÇó ß³բ³Ã ÏÇñ³Ï¿ùÝ ÇÙ
»ÕμûñÝ Æí³Ý¿Ç, ¼³ïÏ¿Ý ÙÇÝã Ç ²ëïáõ³Í³ÍÇÝÝ ¨ Ç Ê³ã¿Ý ÙÇÝã
Ç ÚÇëÝ³Ï³ÙáõïÝ ÇÝÓ Ð³ë³Ý³Û: úñÑÝ»ó³õ »Ï»Õ»óÇë àÒÂ (1240)
ÃուÇÝ, Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ï»³éÝ Ü»ñëÇëÇ ²Õáõ³ÝÇó Ï³ÃáõÕÇ-
ÏáëÇ: Հ³ëï³ï ¿ ·Çñë Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ. áվ Ñ³Ï³é³ÏÇ, áëáËÝ
Ýáñ³ ²ëïáõ³Í ¿ ¨ Çõñ ëáõñμùÝ: ²ÝïûÝÇ ïûÝÇÝ ÙÇÝ ûñ Å³Ù Úá-
í³ë³÷ ÙÇ³Ï»óÇÝ Ï³ï³ñÇ1 Ï³Ù³õ Ù»ÍÇ Ð³ë³Ý³Û¦:
Ä³Ù³ï³Ý Ý»ñëÝ Û³ç ¨ Û³Ñ»³Ï åë³Ï³óÝ ¿ ·ñ»³É.

§ÂáõÇÝ ՉÌº (1306)2, Ï³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª æ³-
É³É ¸ûÉ³Ûë, áñ¹Ç ì³Ëï³ÝÏ³Û ÏáÕÙ³Ýóë3 ²ñÓ³Ë³Û ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ
Ø³Ùù³Ýª ÃáéÝ ´³Õáõó Ã³·³õáñÇÝ ¨ Ñ³ñ³½³ï áñ¹ÇÝ ÇÙ ²Ã³-
μ³ÏÝ4, Û»ï Ï³ï³ñÙ³Ý »Ï»Õ»óõáÛë ÑÇÙÝ³ñÏ»ó³ù Å³Ù³ïáõÝë ¨
μ³½áõÙ ³ßË³ïáõÃ»³Ùμ ³õ³ñï»ó³õ. ½áñ ¨5 Ñ³Ûó»Ù ³ÝÙáé³ó
ÛÇß»É Û³ÕûÃë Ó»ñ. ÷áùñ ÁÝÍ³Û ïáõÇ ½Øáõé ·»ÕÝ6 Çõñ ã³ñ¿ùï³-
ñáíÝ, զÖé³Ýó Çõñ ë³ÑÙ³ÝáíÝ: ¸³ñÓ»³É »ëª ²Ã³μ³Ïë ÁÝÍ³Û»óÇ
ÛûÅ³ñáõÃ»³Ùμ áëÏ»ïáõ÷ ²õ»ï³ñ³Ý ¨ å³ïáõ³Ï³Ý ëáõñμ Üß³Ý
½ՔñÇëï³÷áñÝ ¨ ½Ù»ñ Ñ³Ûñ»ÝÇ Ñ³ñ³õ³ÏáõéÝ, ½´ÉñÇÝ Çõñ ë³ÑÙ³-
ÝáíÝ. ¨ ë³ÑÙ³Ý»óÇÝ ½Ë³ãÇ áõÃûñ¿ùÝ å³ï³ñ³·ել ½øñÇëïáë. ¨
Ã¿ քñÇëïáë³¹³õ³Ý áù Ñ³Ý»É ç³Ý³Û Ç ÷³é³óÝ ²ëïáõÍáÛ Ù³Ñáí
¨ Ï»Ýûù Ý½áí³Í ¿. ¨ ÛÇß³ï³Ï Ýáñ³ ÙÇ° ÛÇß»ëóÇ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ.
1 [ԴՀՎ-ում է փխ կատարի]:
2
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 41)՝ §Թիւն ՁԺ է[ր]¦: Այս կապակցությամբ Բարխուդարյանը
գրում է. §Հրատարակիչները առաջին տողը գրել են թուին ՉԾԵ կամ ՉԺԵ, սխալ է,
որովհետև Ջալալ Դավլեն ﬔռել է 1261 թ.¦ Աճառյանն առաջարկում է կարդալ
§ՉԺ ե¦ (ՀԱԲ, հտ. Դ, էջ 287)]:
3
[ԴՀՎ-ում կողﬓակալ փխ կողմանցս]:
4
[ԴՀՎ-ում աթաբակ Իւանէ]:
5
[ԴՀՎ-ում Ա[ստուծո]վ փխ և]:
6
[ԴՀՎ-ում տեղն փխ գեղն]:
¨ Ã¿ Ù³ÑÙ¿ï³Ï³Ý áù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ ³Ûë »Ï»Õ»óõáÛë ³éÑ³ë³ñ³Ï

Ý½áí³Í ¿ Û²ëïáõÍáÛ ¨ Ù³ñ·³ñ¿ÇóÝ¦:
§²ÝáõÝ ºññáñ¹áõÃ»³Ý ¨ ÙÇ ³ëïáõ³ÍáõÃ»³Ýª Ðûñ ¨ àñ¹õáÛ
¨ Ðá·õáÛÝ êñμáÛ. »ëª Ýáõ³ëï ³Õ³ËÇÝ øñÇëïáëÇ Ø³Ù³Ë³ÃáõÝ,
¹áõëïñ ÇÝùÝ³Ï³É ÇßË³Ý³ó ÇßË³ÝÇÝ æ³É³É ¸ûÉ³Û Ð³ë³ÝÇÝ1ª
ï»³éÝ Ê³ã»Ýáõ, ¨ μ³ñ»å³ßï Ùûñ ÇÙáÛ Ø³Ùù³ÝÇÝ ¨ ³ÙáõëÇÝ Ù»Í
å³ñáÝÇÝ àõÙ»ÏÇÝ »ÏÇ Ù»Í Ûáõëáí Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û »ë
¨ áñ¹ÇÝ ÇÙ ì³Ëï³ÝÏ. ¨ ëáù³ Ëáëï³ó³Ý Å³Ùª ½ì³ñ¹³í³éÇÝ
ïûÝÇÝ ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»óõáÛ å³ï³ñ³·Ý. ù³ÝÇ »ë Ï»Ý¹³ÝÇ »Ù ½Å³ÙÝ
Ñûñ ¨ ÇÙ Ùûñ Ï³ï³ñ»Ý, ¨ Û»ï Ù³Ñáõ³ÝÝ ÇÝÓ Ï³ï³ñ»Ý. Ï³ï³-
ñÇãùÝ ûñհÝÇÝ ²ëïáõÍáÛ. ÃáõÇÝ âÆÂ (1280)¦:
¸ñáõóÇ ÑÇõëÇë ¨ Ñ³ñ³õ ¨ ³ñ¨Ùï»³Ý.

§ÂáõÇÝ æÔº (1546), Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ê³ñ·Çë Ï³Ãáõ-
ÕÇÏáë, áñ¹Ç Ð³ïÇñ-Ø¿ÉÇùÇÝª ÃáéÝ Ù»ÍÇÝ ê³ÛïáõÝÇÝ. ¨ ·Ý»óÇ
½Ñ³Ûñ»ÝÇùÝ Î³ëñ³Û ¼ [6] ëï³ÏÝ ÙÇÝ³Ï ï³ÝÝ. ¸ [4] ëï³Ï áõ
Ï¿ëÝ ²ռ³ïáõÝոց, ´ [2] ëï³ÏÝ Îáõռ³É³Ý³Û, ¸ [4] ëï³ÏÝ ïáõÇ
ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û. áí ½³Ûë Ñ³Ûñ»ÝÇùë Ñ³Ý¿ ëáõñμ »Ï»-
Õ»óõáÛë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àíÑ³Ý¿ëÇë
Ï³å³Í ¿¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ì¿ÉÇ×³Ý ¨ »Õμ³ñù ÇÙ áñ¹Çù ê³Ûïáõ-
ÝÇÝ՝ ÃáéÝ Ù»ÍÇÝ ²Õμ³ëïáõ ï»³éÝ Ê³ã»Ýáõ, ïáõ³ù ²ÉÙ³Ý³Û2
Çõñ ãáñë ë³Ññ³ïáíÝ3 Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, ³é³çÝáñ-
¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇÝ. ÃáõÇÝ æÊÂ4 (1500)¦:
§Î³Ù³õÝ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ ²ëïáõÍáյ, »ëª ï¿ñ ºÕÇ³Û, ³é³çÝáñ¹
ëáõñμ áõËïÇë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, ïáõÇ ½ÇÙ Ñá·õáÛ ³ñ¹ÇõÝë. ² ²Ûë-
Ù³õáõñք, ² î³ñ»·Çñù5, ² ßáõñç³é, ² ¹³Ë³Û Գ [3] ëï³ÏÝ. áí áù
½³Ûë ·ñ»Ýùë ¨ Ñ³Ûñ»ÝÇùë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ àíÑ³ÝÇë¿ë, ÚÄÀ [318]
Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿. æÄ¼ (1467) ÃáõÇë¦:
§ÂáõÇÝ æÆ (1471), »ëª ´áõï³Õë6 áõ ì³Ëï³ÝÏë ¨ ³ÛÉ »Õμ³ñùë
ÙÇ³μ³Ý»ó³ù áõ ïáõ³ù öïáõé³Ýó, Î³Ï³ã³Ýó, Ì³ÕÏ³í³Ýó ¶
[3] ëï³ÏÝ Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ
1
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 41)՝ Հասան[ա]]:
2
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 44)՝ Աշմանայ]:
3
[ԴՀՎ-ում՝ սահմանաւն]:
4
[ԴՀՎ-ում՝ ՋԻԹ]:
5
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 43) այնուհետև՝ Ա Գանձարան ]:
6
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 54)՝ Պուտաղս]:
Ü»ñë¿ëÇÝ: ²ñ¹, áí ½³Ûë í³ËÙÁë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ áõËï¿ë, ÚÄÀ [318]

Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àíÑ³ÝÝ¿ë ØÏñïãÇÝ Ï³å³Í1¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ø¿ÉÇùë, áñ¹Ç ê³ÛïáõÝÇÝ, ÃáéÝ Ù»ÍÇÝ
²Õμ³ëïáõ, ïáõÇ ßáõñç³é, ëÏÇÑ áõ ³ÛÉ ÁÝÍ³Û. Î³Ï³ã³Ýó, öïáõ-
é³Ýó2, Ì³ÕÏ³í³Ýó ´ [2] ëï³ÏÝ, ·Ý»óÇ, ïáõÇ Ç ëáõñμ áõËïë
¶³ÝÓ³ë³ñ³Û. áí ½³Ûë ÁÝÍ³Ûë ¨ í³ËÙë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë,
ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ Úáõ¹³ÛÇ Ù³ëÝ³ÏÇó3. ÃáõÇÝ
æÊÀ (1499)¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª àõÉáõμ¿Ïë, áñ¹Ç Մ¿×ÉÇëÇÝ, ïáõÇ ½ÇÙ
Ñ³Ûñ»ÝÇ ÑáÕÝ ÔáõÕï³ÝáëÇ4 ÏïáõñÝ, áñ Ç ì³ñ¹³Ý μ»ր³Ýó5 ¿ Çõñ
ë³ñÑ³ïáíÝ6 Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ÇÙ Ñá·õáÛ ÛÇß³ï³Ï
Û³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ý Ø³ïÃ¿áë í³ñ¹³å»ïÇÝ ¨ ÇßË³ÝáõÃ»³Ý7 ¼³-
½ÇÝ: ²ñ¹, áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»É ç³Ý³Ý Ç ëáõñμ áõËï¿ë, մ»ñ Ù»Õ³óÝ
å³ñï³Ï³Ý »Ý ³é³çÇ øñÇëïáëÇ ¨ Ù³ëÝ ½Úáõ¹³ÛÇÝ ³éó»Ý. ¨
ÙÇ³μ³Ýùë ÛÇß»ëó»Ý ½Ù»½ Çõñ»³Ýó Û³ÕûÃë. äÌ¼ (1407) ÃáõÇÝ¦:
§ºë îáõñëáõÝª ÃáéÝ Ù»ÍÇÝ æ³É³լÇÝ, ïáõÇ Øë»ñëÇÝ8 ÑáÕÝ Ç
ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇÝ.
áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»Ý, Ý½áí³Í »Ý ²ëïáõÍáÛ9. æÊ´ (1463) ÃáõÇÝ¦:
§ºëª ²ÛïÇÝë ¨ ÊÇÙß¿ë՝ áñ¹Çù ²Ã³μ³ÏÇÝ, ïáõ³ù ²ÉÙ³×³
ï³÷ ÑáÕÝ Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ
Ü»ñë¿ëÇÝ. áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óն
Ý½áí³Í ¿ ¨ Ù³ëÝ Úáõ¹³ÛÇ ³ռó¿10. æÄ¼ (1467) ÃáõÇÝ¦:
1
[ԴՀՎ-ում չիք ²ñ¹, áí ½³Ûë í³ËÙÁë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ áõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³-
å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àíÑ³ÝÝ¿ë ØÏñïãÇÝ Ï³å³Í]:
2
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 45)՝ փուտուռանուց]:
3
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 45) չիք áí ½³Ûë ÁÝÍ³Ûë ¨ í³ËÙë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë,
ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ Úáõ¹³ÛÇ Ù³ëÝ³ÏÇó: Այս արտահայ-
տությունը տարբեր արձանագրություններում բերում է Շահխաթունյանցը, որոնք
բացակայում են վիմագրերում: Պատճառը ﬔկն է՝ Շահխաթունյանցն այս արձանա-
գրությունները չի տեսել, դրանք ավելացված են եղել Եսայի Հասան-Ջալալյանցի
կողﬕց]:
4
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 54)՝ զուղտանոսի]:
5
[ԴՀՎ-ում ՝ Վարդաբերանց]:
6
[ԴՀՎ-ում՝ չարհատոﬖ]:
7
[ԴՀՎ-ում ի [տերութեանն]]:
8
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 44)՝ Մսէրշին]:
9
[ԴՀՎ-ում չիք áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»Ý, Ý½áí³Í »Ý ²ëïáõÍáÛ]:
10
[ԴՀՎ-ում (հտ. Ե, էջ 44) չիք áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»É ç³Ý³Û, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óն
Ý½áí³Í ¿ ¨ Ù³ëÝ Úáõ¹³ÛÇ ³ռó¿: Այս հատվածը բացակայում է նաև վիմագրում,
որի լուսանկարը բերված է ԴՀՎ-ում: Չի բացառվում, որ գործ ունենք երկու
տարբեր արձանագրությունների հետ, մանավանդ վիմագրի վերջում պարզ երևում
է թիվը՝ ՋԽԴ, իսկ Շահխաթունյանցի մոտ ՋԺԶ է]:
§ºëª êÙμ³ï, áñ¹Ç1 öÇñÑ³Ù½ÇÝ, ïáõÇ բ»ÙÇÝ ÑáÕÝ ÇÙ å³å»Ýó

Ñá·õáÛÝ Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ
Ü»ñë¿ëÇÝ. áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»Ý Ç ëáõñμ áõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³-
å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àí³Ý¿ëÇë Ï³å³Í2. æÆ (1471)¦:
§ºëª ä³ëï³Ù, áñ¹Ç Ù»ÍÇÝ æ³É³ÉÇÝ, ïáõÇ ÎáõÝ×Ç ÑáÕÇÝ Ï³É¿Ý
í»ñÝ ի ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ Ü»ñ-
ë¿ëÇÝ. áí ½ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ ÛáõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ Ý½á-
í³Í ¿3. ÃáõÇÝ æÆ (1471)¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ê³ÛïáõÝ, áñ¹Ç å³ñáÝ ²Õμ³ëïոÛ,
ïáõÇ ÇÙ Ñ³Ûñ»Ý»³óÝ ½î³ÝÓ³ãáñ4 Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³յ,
³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ ºÕÇ³ÛÇÝ. ëáù³ »ïáõÝ ï³ñÇÝ »ñ»ù Å³Ù.
áí ½³Ûë Ñ³Ûñ»ÝÇùë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ »Ï»Õ»óõáÛë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³-
å»ï³óÝ Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àí³Ý¿ëÇë Ï³å³Í. ÃáõÇë æÄ¼ (1467)¦:
§ºëª àõëáõå, ïáõÇ μ³½Ù³ïáõ»ó Ýáí»ñÇÝ ÑáÕÝ Ç ëáõñμ áõËïë
¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇÝ. »Ã¿ áù ½ÑáղÝ
Ñ³Ý¿, Ý½áí³Í ¿ Û²ëïáõÍáÛ. æԽ¸ (1495) ÃáõÇÝ¦:
§ÂáõÇÝ ¾ÖÆ (1271). Ï³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ÚáíÑ³ÝÝ¿ë, áñ-
¹Ç Æí³Ý¿Ç, ³é³çÝáñ¹ ëáõñμ áõËïÇë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û, Ññ³Ù³Ý³õ
ï»³éÝ Ê³ã»Ýáõ ²Ã³μ¿ÏÇÝ ¨ ÇÙ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó ·Ý»óÇ ½ì³ñ¹-
Ý³Ã³Õëª ÙÇÝ ãáñÇó »½Ý ¨ ³ÛÉ ÁÝÍ¿ù ïáõÇ Ç ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏ¿Çë.
ÙÇ³μ³Ýùë ïáõÇÝ ½Úûհ³ÝÝáõ ¨ Ú³Ïáμ³Û ïûÝÝ ½³Ù¿Ý »Ï»Õ»óÇùë
å³ï³ñ³· ÇÝÓ. áí Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáյ5¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ï¿ñ ì³ñ¹³Ý, áñ¹Ç æ³É³լÇÝ, ïáõÇ
Ì³Ï խ³ãÇÝ ÑáÕÝ Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ
²Õå³ëïáÛ, ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ ºÕÇ³ÛÇÝ. ëáù³ ïáõÇÝ ´ [2]
ûñ Å³Ù. áí Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ6. ÃáõÇÝ äÔ´ (1443)¦:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ ³Ù»Ý³Ï³ÉÇÝ, Ññ³Ù³Ý³õ ²Ã³μ³ÏÇÝª
ï»³éÝ Ê³ã»Ýáõ, »ëª ´³ñë»Õ, áñ¹Ç ²μ³çáõñ ÇñÇóáõ, ³ÙáõëÇÝ ÇÙ
Ø³Ù³ù, ÙÇ³μ³Ý»ó³Û ëáõñμ áõËïÇë. ¨ ÇÙ Ñ³É³É ³ñ¹»³Ýó ·Ý»óÇ
½îÝÏÇÝ »ñÏÇñÝ, ïáõÇ Ç Կ³թáõÕÇÏ¿ë. ÙÇ³μ³Ýùë »ïáõÝ ¸ [4] ûñ
Å³Ù ³õ»ï»³ó ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ. Ï³ï³ñÇãùÝ ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ ¨
Ë³÷³ÝáÕùÝ ¹³ïÇÝ. ÃáõÇÝ âÆº (1276)¦7:
1 [ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 43)՝ որդի պարոն]:
2
[ԴՀՎ-ում չիք áñù ½ÑáÕÝ Ñ³Ý»Ý Ç ëáõñμ áõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ
Ý½áí³Í ¿ ¨ ëáõñμ àí³Ý¿ëÇë Ï³å³Í]:
3
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 43) չիք áí ½ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ ÛáõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³óÝ
Ý½áí³Í ¿]:
4
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 42)՝ զտանձաձոր]:
5
[Տես ԴՀՎ, Ñï© º, ¿ç 50]:
6
[ԴՀՎ-ում չիք Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ]:
7
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ²Õ³μ»ÏÇ, áñ¹Ç êÙμ³ï³Û, ØÇñÇÝ1

ÑáÕÝª ÇÙ Ñ³Ûñ»ÝÇք ¿ñ, ÇÙ ëñïáí ïáõÇ Ç ëáõñμ áõËïë ¶³ÝÓ³ë³-
ñ³Û2 Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáÛ ÇÙáÛ. áí ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ª ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ3.
ÃáõÇÝ èÄ´ (1563)¦:
§ºëª Þ³ÑÝß¿ë, áñ¹Ç ²ÕμáõÕÇÝ, ïáõÇ Üáí»ñÇÝ ÑáÕÝ Ç ëáõñμ
áõËïë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û. áí ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ª ëáõñμ àí³ÝէëÇë Ï³å³Í ¿4¦:
§ÚáõëáíÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª ²åáõù³Ý ¨ ³ÙáõëÇÝ ÇÙ ØÇÝ³յ–Ê³-
ÃáõÝ, ÙÇ³μ³Ý»ó³ù ëáõñμ áõËïÇë ÇßË³ÝáõÃ»³Ùμ æ³É³լÇÝ ¨
³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ ÚûÑ³ÝÇÝ, ïáõ³ù â³ñ»ùï³ñ ¨ ³ÛÉ ÁնÍ³Û.
ï¿ñë ¨ ÙÇ³μ³Ýùë »ïáõÝ ¸ [4] å³ï³ñ³· ³ëïáõ³Í³Û³ïÝáõ-
Ã»³Ý ×ñ³·³ÉáõóÇÝ. ´ [2]՝ իÝÓ, ´ [2]ª ØÇն³Û–Ê³ÃáõÝÇÝ. Ï³ï³-
ñÇãùÝ ûñÑÝÇÝ Û²ëïáõÍáÛ. âԿ (1311) ÃáõÇÝ¦:
606. øûÉ³ï³Ï ·ÇõÕÇ ·»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý ·ÇñÝ ¿.

§Æ àÔ´ (1243) ÃáõÇÝ, áÕáñÙáõÃ»³ÙμÝ ²ëïáõÍáÛ ¨ ï¿ñ³Ýó
Ê³ã»ÝáÛ՝ æ³É³ÉÇÝ ¨ áñ¹õáÛ ÇõñáÛ ²Ã³μ³ÏÇÝ, »ë ï¿ñ ì³ñ¹³Ý
í³ñ¹³å»ï Ðáõé³ë³ñ»óÇ, å³ñáÝ³ÛùÝ ÑáÕÝ ÇÝÓ ïáõÇÝ. »ë ·Ý»óÇ
½´áéÇÝ Ñ³Ý¹Ý, ½Þ»Õç³ï³÷Ý, »ñÏñÇÝ ïÝ³ï»ÕÝ, ïáõÇ í³ëÝ Ñá·-
õáÛ ÇÙáÛ í³ËÙ Ç ëáõñμ áõËïÇë ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û. ëáù³ ïáõÇÝ ï³-
ñ¿ÝÁ5 ´ Å³Ù Ç ïûÝÇ ì³ñ¹³Ý³Ýó. áí ½Ñ³Ûñ»ÝÇùë Ñ³Ý¿ Ç ëáõñμ
áõËï¿ë, ÚÄÀ [318] Ñ³Ûñ³å»ï³ó Ý½áí³Í ÉÇóÇ ¨ ÇÙ Ù»Õ³óÝ å³ñ-
ï³Ï³Ý¦:
607. ì³×³éáõ »Ï»Õ»óõáÛ ·ÇñÝ ¿.

§ÞÝáñÑÇõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ð³ë³Ý, áñ¹Ç ì³ËÃ³ÝÏ³Û ¨ Êá-
ñÇß³ÑÇ, ï¿ñ Ê³ã»Ýáõ, ßÇÝ»óÇ ½ëáõñμ »Ï»Õ»óÇëª ÛáñÅ³Ù Û³ÛïÝ»-
ó³õ Ù³ëáõÝù ëáõñμ êï»÷³ÝÝáëÇ Ç ëáÛÝ ï»Õõáջë Ç ÃáõÇÝ àÐÀ
(1229): ê³ÑÙ³Ý»óÇ Ç ëå³ë³õáñ³óÝ ½Å³Ù ¼³ïÏÇÝ í³ëÝ ÇÝÓ ¨
í³ëÝ ÑûñÝ ÇÙáÛ6¦:
1
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 46)՝ Աւրին]:
2
[ԴՀՎ-ում չիք Գանձասարայ]:
3
[ԴՀՎ-ում չիք՝ áí ÑáÕÝ Ñ³Ý¿ª ¹³ïÇ Û²ëïáõÍáÛ: ԴՀՎ-ում դրա փոխարեն՝ առաջ-
նորդութիւն:: Գրքի խմբագիրները ծանոթագրում են՝ §թողնվել է թերի: §Որդի¦
բառից հետո կարելի է կարդալ… §Ջաւաւրին հողն¦]:
4
5
[¸Ðì–áõÙ (Ñï© º, ¿ç 24) ª ï³ñ¿Ý, Ã»¨ í»ñóí³Í ¿ Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÇó]£
6
[ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 79) Բարխուդարյանը գրում է. §Հրատարակիչներն ունեն
առաջին սյունակւ ﬕայն¦, այդ թվում և Շահխաթունյանցը, իսկ վիմագիրն ունի
շարունակություն]:
ì³×³éáõ ÷áùñ »Ï»Õ»óõáÛ ·ÇñÝ.

§ºëª Ø³Ùù³Ý Ã³·áõÑÇ, ³ÙáõëÇÝ æ³É³É ԴûÉÇÝ ¨ ÃáéÝ ´³Õáõó
Ã³·³õáñÇÝª ³ÛëÇÝùÝ êÇõÝ»³ó, ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇùë ¨ ïáõÇ ÁÝÍ³Û
²ÉÝ×³Û ÑáÕÝ ½ÇÙ Ñá·õáÛ. ëå³ë³õáñùë հÇÝ· å³ï³ñ³· ³éÝ»Ý
ÇÝÓ. ¨ ÍÝÝ¹»³Ý áõÃ ³õáõñùÝ ÇÙ ÍÝáÕ³óÝ ³éÝ»Ýª ÙÇÝã Ù»é³ÝÇÙ
ÇÝÓ. áí áù áñ ½տáõ³Íë Ñ³Ý¿ Ï³Ù ½Å³Ùë Ë³÷³Ý¿, ¹³ïÇ Û²ëïáõ-
ÍáÛ ¨ Ç ëñμáց. ÃíÇÝ â (1251)¦1:
608. Ø»Í³ñ³ÝÇó, ³ÛëÇÝùÝ Ú³Ïáμ³Û í³ÝÇó ·ÇñÝ ¿.

§Æ àÎ² (1212) ÃáõÇÝ3, »ëª ÊáñÇß³Ñ ³ÙáõëÇÝ ì³ËÃ³ÝÏ³Û4
2
ï¿ñ Ê³ã»ÝáÛ, ¹áõëïñ Ù»ÍÇÝ ê³ñ·ëÇ, ùáÛñ ¼³ù³ñÇ³Û5 ¨ Æí³-

ÝáÛ6, í»ñëïÇÝ ßÇÝ»óÇ ½»Ï»Õ»óÇë Ø»Í³ñ³ÝÇó Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáÛ7
ÇÙáÛ, Ç μ³ñ»Ëûë ½³õ³Ï³ó ÇÙáó. ². Ê8 Å³Ù ÇÝÓ, ÛÇß³ï³Ï ÇÙ ÍÝá-
Õ³óÝ: ¼ì³ËÃ³ÝÏ9 ¨ ½Çë Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù¦:
609. Úàõñ»Ï³Û ï³×³ñÇ ³ñÓ³ÝÝ ¿.

§Æ ù³Ñ³Ý³ÛáõÃ»³Ý ï¿ñ êï»÷³ÝÝáëÇÝ, ½ßÇÝáÕ »Ï»Õ»óõáÛë
½ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ÛÇß»ó¿ù Ç øñÇëïáë. Ý³¨ ½ÍÝáÕëÝ ¨ ½»Õμ³ñëÝ
Çõñ. âÆÀ (1279) ÃáõÇÝ¦10:
²ñÓ³Ý³·Çñ ·³õÃÇ ëáÛÝ ï³×³ñÇ.
§Ú³ßË³ñÑ³Ï³É ï¿ñáõÃ»³Ý ²å³Õ³Û Ë³ÝÇÝ ¨ Ç Ñ³Ûñ³å»-
ïáõÃ»³Ý ï¿ñ êï»÷³ÝÝáëÇÝ ¨ Ç å³ñáÝáõÃ»³Ý Üáñ³¹ÇÝÇÝ ¨
êñ³ç³¹ÇÝÇÝ ¨ ¶áõñ½³¹ÇÝÇÝ, »ëª ï¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë, ßÇÝ»óÇ ½·³-
õÇÃë ÛÇß³ï³Ï ÇÝÓ ¨ »Õμ³ñó ¨ ÍÝáÕ³ó ÇÙáó. âԼ¶ (1284) ÃáõÇÝ¦11:
610. Ð³õ³μïÏáÛ »Ï»Õ»óõáÛ ·ÇñÝ ¿.

§ÂáõÇÝ ՈÒ´ (1233)12. ¿ñ ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý Ð³ë³Ý³Ûª áñ¹õáÛ
ì³Ëï³ÝÏ³Û ¨ ³ÙáõëÝáÛÝ Ýáñ³ Ø³Ùù³Ý³Û, »ëª ÚáíÑ³ÝÝ¿ë ք³-
1 [ԴՀՎ-ում (Ñï© º, ¿ç 80)՝Ես Մամքան, ամուսին Ջալալ Դաւլին, թոռն Բաղաց
թագաւորին, շինեցի զեկեղեցիս եւ տվի Ալծո հող եւ այգի զիմ այգոյն պտուղն.
Սպասաւորքս Ե պատարագ առնեն. Ինչ ﬔռանիմ ինձ. ով ոք որ տուածս հանէ
կամ զժաﬓ խափանէ դատի յԱստուծոյ եւ ի սրբոց. Թվ. Չ (1251)]:
2
[¸Ðì–áõÙ (Ñï. º, ¿ç 12) ãÇù Æ]:
3
[¸Ðì–áõÙª ÃÇõ]:
4
[¸Ðì–áõÙª ì³Ëï³Ý·³]£
5
[¸Ðì–áõÙª ¼³ù³ñÇ]:
6
[¸Ðì–áõÙª Æõ³ÝáÛ]£
7
[¸Ðì–áõÙª Ñá·áÛ]£
8
[´³ñËáõ¹³ñÛ³ÝÁ Í³ÝáÃ³·ñáõÙ ¿ª §Ù»Ï ù³é³ëáõÝù¦]:
9
[¸Ðì–áõÙª ½ì³Ëï³Ý·]£
10
11
12
[¸Ðì–áõÙ (Ñï© º, ¿ç 33)ª §[Ռ]ԺԲ (1163)¦: Բարխուդարյանը ճիշտ ձևը համարում է
Ñ³Ý³Û1, ùáõ»ñáñ¹Ç ï¿ñ ¶ñÇ·áñÇ ¨ ¶¿áñ·Ç »Õμûրáñ¹Ç ¨ ³ÛÉ ÙÇ³-

μ³Ýùë ßÇÝ»ó³ù ëáõñμ »Ï»Õ»óÇë Ç ÷ñÏáõÃÇõÝ Ñá·õáó Ù»ñáó2¦:
611. ´³é³õ³Û ÓáñáÛ »Ï»Õ»óõáÛ ·ÇñÝ ¿.

§Æ ÃáõÇÝ àÈ (1181) ¨ ÛÇßË³ÝáõÃ»³Ý êÙμ³ï³Û, »ëª ´³ñë»Õ
»ñէóë, ê³ñ·Çëë ¨ »Õμ³ñùë Ù»ñ ÅáÕáíñ¹áíùë ßÇÝ»ó³ù ½»Ï»Õ»óÇë,
μ»ñ³ù ½çáõñë. áñù »ñÏÇñ å³·³Ý¿ù, ½Ù»½ Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù¦:
²ñÓ³Ý³·Çñù ºÕÇß¿Ç ëáõñμ ³é³ù»ÉáÛ í³ÝÇó.
612. ºÏ»Õ»óõáÛ ßÇÝáõÃ»³Ý ·ÇñÝ.

§ÂáõÇÝ àÔ¶ (1244), »ëª ê»ñáμ ë³ñÏ³õ³·ë ëáõñμ áõËïÇë ßÇ-
Ý»óÇ ½Սáõñμ Աé³ù»աÉë Ç í»ñ³Û ³é³çÇÝ ÑÇÙ³ÝÝ. Û³ÕûÃë ÛÇß»-
ó¿ù¦3:
§Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ø³ïÃ¿áë ê³É»óÇ, ½»Ï»Õ»óÇë ÃáõÇÝ
âÎ¼ (1317) ¨ ½³Ý·³Ï³ïáõÝë ßÇÝ»ó³õ ÃáõÇÝ âÐ´ (1323). Û³ÕûÃë
ÛÇß»ó¿ù¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ ßÇÝáõÃ»³Ý Å³Ù³ï³ÝÝ.

§ÂáõÇÝ âÄ¶ (1264): Î³Ù³õÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Ê³ã³ïáõñ, ßÇÝ»-
óÇ ½Å³Ù³ïáõÝë ³é³çÝáñ¹áõÃ»³Ùμ ï¿ñ êÇÙ¿ûÝÇ. ³Õ³ã»Ù ½Ù»½
ÛÇß»ó¿ù ½Çë Ç ՔñÇëïáë¦:
613. ²ñÓ³Ý³·Çñù Ö³É¿Ãáõ í³ÝÇó.
§Ú³ÝáõÝ ²ëïáõÍáÛ, »ëª Կ³ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáë, ßÇÝ»óÇ ½»Ï»-
Õ»óÇë Ç ÃáõÇÝ äÎ (1411)-ÇÝ, ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙ. Û³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù¦:
¶ñáõ³Í Ç í»ñ³Û ëåÇï³Ï ï³å³Ý³íÇÙÇª »Õ»ÉáÛ Ù»ñÓ Ç ¹áõéÝ ÛÇß»³É »Ï»-

Õ»óõáÛ¹ª áõñ Ý»ñÏ³Û ÉÇÝ»Éáí Ù»ñ Û³ÙÇÝ 1838, ³é³ù Ç ·Çñ.
§Æ Ãí. æÆ¸ (1475) Ñ³Ý·Çëï ÂáíÙ³Û Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ: Æ Ãí.
æÎ (1511) »ëª ï¿ñ ²é³ù»³É Ï³ÃáõÕÇÏáë, ·Ý»óÇ í»ñëïÇÝ å³ñáÝ
Ð³ë³Ýμ¿Ï¿Ý »Ï»Õ»óõáÛë ¹ñ³Ý Ճ³É¿թ ·ÇõÕë: ¶è [3000] Ã³ÝÏ³Û
Ë³ñ× ³ñÇ ¨ ïíÇ í³ëÝ Ù»ñ Ñá·õáÛë ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍնÇÝë ¨ áí
Ñ³Ï³é³ÏÇ ³Ûë ·ÇõÕ Ö³É¿ÃÇë Ï³Ù ËÉ¿...¦:
ՈՁԲ-ն]£
1
[¸Ðì–áõÙª Յոհան փխ Յովհաննէս քահանայ]£
2
[¸Ðì–áõÙ այնուհետևª §եւ յիշատակ ծնողաց ﬔրոց, որք կարդայք յիշեցէք ի
Քրիստոս¦]£
3
ÎÇó ëÙÇÝ Ç ÝáÛÝ ï³å³Ý³íÇÙÇÝ.

§ÂÇõ Î³ñ³å»ï Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ äÎ (1411)...
²Ûë ¿ ï³å³Ý »ñÇóë í»ÑÇó,
Ոñù ûÍ»ó»³Éù Ç ïáõÝÝ ²Õáõ³ÝÇó,
Աëï Ã³÷³é³ó»³Éù Û³ÛÝÙ ÙÇçáóÇó,
Կ³Ý ³Ù÷á÷»³Éù Ç Ý»ñ ï³å³ÝÇó,
Յ³ñ ëå³ë»Ý Ñ³ñëïãÇÝ μÝ³õÇó,
ԱÏÝÏ³É»Ý Ûáõëáí åïÕ³ÉÇó¦:
614. ²ñÓ³Ý³·Çñ ï³×³ñÇ í³Ý³óÝ ê³Õի³Ý ·»Õçª áñ Ù»ñÓ Ç
ù³Õ³ùÝ Þ³Ù³ËÇ, ·ñ»³É Ç ×³Ï³ï μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛ.
§²ñ¹, »ëª Ù»Õ³å³ñïë Ç ÍÝáõÝ¹ë »Ï»Õ»óõáÛ ÎñÏáë (թերևս
ÎÇñ³Ïáë) åÇï³Ï í³ñ¹³å»ï μÝÇÏ Û»ñÏñ¿Ý ²Õáõ³ÝÇó, Ç գ»ÕçÝ
ê³ÕÇ³Ýáõ, ßÝáñÑûù ¨ áÕáñÙáõÃ»³Ùμ ²ëïáõÍáÛ »ïáõ ßÇÝ»É ½»Ï»-
Õ»óÇë í³Û»Éã³Ï»ñï ³ÝáõÝ ՍñμáÛÝ êï»÷³ÝÝáëÇ Ü³Ë³íÏ³ÛÇն Ç
èÖÂ (1660) ÃíÇÝ, Ç Ñ³Ûñ³å»ïáõÃ»³Ý ëáõñμ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ï»³éÝ
Ú³Ïáμ³Û ¨ Ç Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³Ý ëáõñμ ¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ï¿ñ ä»ï-
ñáëÇ. ½áñ ¨ ³Õ»ñë»Ù ½Ñ³Ý¹ÇåûÕë¹ ÛÇß»É ½Çë ¨ ½ï¿ñ Ô³½³ñÝ
Ñá·³μ³ñÓáõ í³ÝÇóë ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ ³ßË³ï³õáñ ëáñÇÝ. áñù ÛÇß»Ýª
ÛÇß»³É ÉÇóÇÝ ³é³çÇ ²ëïáõÍáÛ, ³Ù¿Ý¦:
Æ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ áñÙÝ ï³×³ñÇÝ ³ñï³ùáõëï.

§Üáñá·»ó³õ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ ÏáÕÙÝ ï³×³ñÇë Ñ³Ý¹»ñÓ ·ÉËÇ ë³-
ÉÇõùÝª ³ßË³ï³Ýûù ³é³çÝáñ¹ àëÏ³Ý í³ñ¹³å»ïÇÝ, ¨ è [1000]
ÉÇïñ ³Ñ³ÏÇ (ÏÇñ) ÷áÕÝ ÀëÏ³Ý¹³ñÇ áñ¹Ç Ù³Ñï»ëÇ Ú³ñáõÃÇõÝն
»ïáõñª Ù³ëÝ³ÏÇó »Õ¨, ÃíÇÝ èØÈº (1786)¦:
615. ²ñÓ³Ý³·Çñ ï³×³ñÇ í³Ý³ó Ø³ë¿ñÇ ·»Õçª
áñ Ù»ñÓ Ç Þ³Ù³ËÇ ù³Õ³ù.
§øñÇëïáëÇ ÃíÇÝ + èàÒ (1680):
²ñ¹, »ëª ÑáõëÏ ²ÝïûÝ í³ñ¹³å»ïë, Ýáñá·»óÇ ½²ëïáõ³Í³-
ÍÝի í³Ýքë: àñù Ñ³Ý¹ÇպÇùª ëáõñμ ³ÕûÃë ÛÇß»ó¿ù Ç î¿ñ¦:
616. Æ ÙÇçáóÇ ÛÇß»³É ·»Õç¹ ¨ í³Ý³óÝ ¿ï»ÕÇ ·»ñ»½Ù³Ýáó³ó ¨ Ç ÙÇçÇ

Ù³ïáõéÝ ù³ñ³ß¿Ý, ÛáñáÛ ¹ñ³Ý í»ñ³Û Ç íÇÙÇ ³Ý¹ ·ñ»³É ³Ûë ÇÝã.
§²ëïáõÍáí ÃíÇÝ èÖÎÀ (1719)-ին:
ÞÇÝ»ó³õ êáõñμ Üß³Ý³Û »Ï»Õ»óÇÝ ÛÇß³ï³Ï ³Ù»Ý³ÛÝ ùñÇëïá-
Ý¿Çó ÝÝç»ó»Éáóª »Ï³ó ¨ μÝ³Ï³ó, ³ñ³Ýó ¨ Ï³Ý³Ýó ¨ Í»ñáó ¨
ïÕ³Ûáó. Ù³Ý³í³Ý¹ æáÕ³Û»óÇ ¶¿áñ·Ç áñ¹Ç å³ñáÝ ä»ïñáëÇÝ ¨
Þ³Ù³Ëáõ Ú³ÏáμÇ áñ¹Ç Թ³ÙáõñÇÝ ¨ àÑ³ÝÇÝ ¨ ÍÝáÕ³óÝ ºÕÇë³-
å¿ïÇÝ ¨ Ñ³Ý·áõó»³É áñ¹õáÛÝ Ø³Ã¿áëÇÝ. áí ÁÝÃ»ñóáÕù, ÛáñÅ³Ù

ÁÝÃ»éÝáõù, ÛÇß»ó¿ù Ç Û³ÕûÃë Ó»ñ ²Ý¹áÝ ³Ý³ñÅ³Ý ù³հ³Ý³Û. ÛÇ-
ß»³É ÉÇçÇù ³é³çÇ ³ÝÙ³Ñ ·³éÇÝ ²ëïáõÍáÛ, ամէն¦:
²ñÓ³Ý³·Çñ ¨ë ëáÛÝ Ù³ïñ³Ý ·ñ»³É Ç í»ñ³Û ÙÇ³ëï³ÝÇ íÇÙÇÝ, áñ Ó·»³É

¿ Ç ×³Ï³ï μ»ÙÇÝ ë»Õ³ÝáÛª Áëï ³ÛëÙ.
§Æ ÃíÇÝ èÖ »ÏÇ,
Վ»óÇó ï³ë³Ýó ¨ áõÃ»ÏÇ, [1719],
Ի Å³Ù³Ý³Ïë Ñ³Ûñ³å»ïÇ
¾çÙÇ³ÍÝ³Û ëáõñμ ³Ãáéի
²ëïáõ³Í³ïáõñ Ï³ÃáõÕÇÏáëÇ,
Èáõë³õáñãÇ ÷áխ³Ýáñ¹Ç,
¶³ÝÓ³ë³ñ³Û ëáõñμ ³ÃáéÇ
Տ»³éÝ ºë³Û»³Û ¨ ï¿ñ Ü»ñë¿ëÇÝ,
Յ³ÛëÙ »ñÏñÇ ³é³çÝáñ¹
äûÕáë ³ÝáõÝ í³ñ¹³å»ïÇ,
Յáñ¹áñ³Ýûù μ³ñ»ëÇñÇ
²ÝïûÝ ³ÝáõÝ ù³Ñ³Ý³Û
Պ³ï×³é »Õ»õ »Ï»Õ»óõáÛն
Աëïáõ³ÍÁÝÏ³É êáõñμ Üß³ÝÇÝ,
¸³õÃÇ áñ¹Ç Î³ñ³å»ïÇÝ,
Իõñ ÏáÕ³ÏóÇÝ ¶áõÉ³նամÇÝ,
Իõñ»³Ýó áñ¹õáÛÝ ²ëïáõ³Í³ïáõñÇÝ,
Նáñ³μáÕμáç äûÕáëÇ,
ԱÛÉ ÛÇß³ï³Ï Â³¹¿áëÇÝ,
Իõñ ÏáÕ³ÏóÇÝ êÇÙ³ÛÇÝ,
Ոñ¹õáÛÝ Çõñ»³Ýó ²ñ½³Ù³Ý ÎօÏãÇÝ,
Իõñ ÏáÕ³ÏóÇÝ î³ëï³·áõÉÇÝ,
ºÕÇë³μ»Ã Çõñ»³Ýó ÝáõÇÝ,
Դëï»ñ Çõñ»³Ýó Ø³ÝÇ»³ÛÇÝ,
Ծ³ÕÏ»³É áñ¹õáóÝ ÎáÏ×³ÛÇÝ,
Î³ñ³å»ïÇÝ ¨ ê³ñ·ëÇÝ,
ԶÇ ³Ûë ¿ñ ÇÕÓ Ù»ñáÛ ëñïÇÝ
Եւ Ï³ï³ñáõÙÝ Ñ³ëáõóÇÝù¦:
ì³Ë×³Ý ´ Ñ³ïáñáÛ
Ú²ôºÈàô²Ì ².
Î³ñ·ù »õ ÃÇõù ³Ýáõ³Ýó Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ Ð³Ûáó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ

Â³¹¹¿áë¿ ³é³ù»ÉáÛÝ »õ Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿Ý ÙÇÝã»õ Û³Ûë
í³Ûñ` Ç ï¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë ëñμ³½Ý³ëáõñμ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ, Ñ³õ³ùÙ³Ùμ
áõñáõÙÝ μ³Ý³ëÇñÇ, Ç ÷³éë Ù»ÍÇÝ ²ëïáõÍáÛ:
1. î¿ñ Â³¹¹¿áë ³é³ù»³É 35. î¿ñ ê³Ñ³Ï

2. î¿ñ ²¹¹¿ 36. î¿ñ ºÕÇ³
3. î¿ñ öÇÉÇååáë 37. î¿ñ ëáõñμ ÚûÑ³Ý úÓÝ»óÇÝ
4. î¿ñ Ô»õáÝ¹ 38. î¿ñ ¸³õÇÃ
5. î¿ñ ëáõñμ ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã 39. î¿ñ îñ¹³ï
6. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë 40. î¿ñ îñ¹³ï
7. î¿ñ ìñ¹³Ý¿ë 41. î¿ñ êÇÙûÝ
8. î¿ñ ÚáõëÇÏ 42. î¿ñ ºë³ÛÇ
9. î¿ñ ö³éÝ»րë»Ñ 43. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
10. î¿ñ Ü»ñë¿ë Ø»ÍÝ 44. î¿ñ Úáí³μ
11. î¿ñ ê³Ñ³Ï 45. î¿ñ êáÕáÙûÝ
12. î¿ñ ¼³õ¿Ý 46. î¿ñ ¶¿áñ·
13. î¿ñ ²ëåáõñ³Ï¿ë 47. î¿ñ Úáíë¿
14. î¿ñ ê³Ñ³Ï ëáõñμÝ 48. î¿ñ ¸³õÇÃ
15. î¿ñ Úáíë¿÷ 49. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë
16. î¿ñ ¶Çõï 50. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³
17. î¿ñ ÚûÑ³Ý Ø³Ý¹³ÏáõÝÇÝ 51. î¿ñ ¶¿áñ·
18. î¿ñ ´³μÏ¿Ý 52. î¿ñ Ø³ßïáó
19. î¿ñ ê³Ùáõ¿É 53. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë
20. î¿ñ Øûß¿ 54. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
21. î¿ñ ê³Ñ³Ï 55. î¿ñ Â¿á¹áñáë
22. î¿ñ øñÇëï³÷áñ 56. î¿ñ ºÕÇë¿
23. î¿ñ Ô»õáÝ¹ 57. î¿ñ ²Ý³ÝÇ³
24. î¿ñ Ü»ñë¿ë 58. î¿ñ ì³Ñ³Ý
25. î¿ñ ÚáíÑ³ÝÝ¿ë 59. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
26. î¿ñ Øáíë¿ë, áñáÛ Û³õáõñë »¹³õ 60. î¿ñ Ê³ãÇÏ
Ãáõ³Ï³Ýë Ð³Ûáó: 61. î¿ñ ê³ñ·Çë
27. î¿ñ ²μñ³Ñ³Ù 62. î¿ñ ä»ïñáë
28. î¿ñ ÚûÑ³Ý ´³·³ñ³Ý»³Ý 63. î¿ñ Ê³ãÇÏ
29. î¿ñ ÎáÙÇï³ë 64. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ìÏ³Û³ë¿ñÝ
30. î¿ñ øñÇëï³÷áñ 65. î¿ñ ´³ñë»Õ
31. î¿ñ º½ñ 66. î¿ñ ¶ñÇ·áñÇë
32. î¿ñ Ü»ñë¿ë 67. î¿ñ Ü»ñë¿ë ÎÉ³Û»óÇÝ
33. î¿ñ ²Ý³ëï³ë 68. î¿ñ ¶ñÇ·áñ îÕ³ÛÝ
34. î¿ñ Æëñ³Û¿É 69. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ø³ñ³í¿ÅÝ
70. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë 114. î¿ñ ²é³ù»³É

71. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ²åÇñ³ïÝ 115. î¿ñ ¸³õÇÃ
72. î¿ñ ÚûÑ³Ý Ø»Í³μ³ñáÛÝ 116. î¿ñ Ø»ÉùÇë¿Ã
73. î¿ñ ¸³õÇÃ ²ñù³Ï³ÕÝ»óÇÝ 117. î¿ñ êñ³åÇáÝ
74. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ ´³ñÓñμ»ñ¹óÇ 118. î¿ñ ê³Ñ³Ï
75. î¿ñ Ú³Ïáμ ·ÇïÝ³Ï³ÝÝ 119. î¿ñ Øáíë¿ë
76. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ äñûÝ³·áñÍÝ 120. î¿ñ öÇÉÇååáë Ð³Õμ³Ï»óÇ
77. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ÐéûÙ³Û»óÇÝ 121. î¿ñ Ú³Ïûμ æáõÕ³Û»óÇ
78. î¿ñ ¶ñÇ·áñ ²Ý³õ³ñ½»óÇÝ 122. î¿ñ ºÕÇ³½³ñ
79. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ Î»ë³ñ³óÇÝ 123. î¿ñ Ü³Ñ³å»ï
80. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ È³ÙμñáÝ³óÇÝ 124. î¿ñ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ
81. î¿ñ Ú³Ïáμ êë»óÇÝ 125. î¿ñ ²ëïáõ³Í³ïáõñ
82. î¿ñ ՄխÇÃ³ñ 126. î¿ñ Î³ñ³å»ï
83. î¿ñ Ø»ëñûμ 127. î¿ñ ²μñ³Ñ³Ù
84. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ 128. î¿ñ ²μñ³Ñ³Ù
85. î¿ñ äûÕáë 129. î¿ñ Ô³½³ñ
86. î¿ñ Â¿á¹áñáë 130. î¿ñ ØÇÝ³ë
87. î¿ñ Î³ñ³å»ï 131. î¿ñ ²Õ¿ùë³Ý¹ñ
88. î¿ñ ¸³õÇÃ 132. î¿ñ Ú³Ïûμ
89. î¿ñ Î³ñ³å»ï 133. î¿ñ êÇÙ¿ûÝ
90. î¿ñ ¶ñÇ·áñ Ê³ÝÓáÕ³ïÝ 134. î¿ñ ÔáõÏ³ë
91. î¿ñ Îáëï³Ý¹ÇÝ 135. î¿ñ Úáíë¿÷ ³Ýáõ³Ý»³É
92. î¿ñ Úáíë¿÷ 136. î¿ñ ¸³ÝÇ¿É
93. î¿ñ ¶ñÇ·áñ Øáõë³μ¿Ï¿Ýó 137. î¿ñ ¸³õÇÃ
94. î¿ñ ÎÇñ³Ïáë 138. î¿ñ º÷ñ»Ù
95. î¿ñ ¶ñÇ·áñ 139. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë, áñ Ï³Û
96. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë ³ÛÅÙ »õ í³ñ¿ ½ÇßË³ÝáõÃÇõÝ
97. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃ»³ÝÝ »õ î¿ñ
98. î¿ñ ê³ñ·Çë ï³ó¿ ÝÙ³ ½Ï»³Ýë ÁÝ¹ »ñÏ³ÛÝ
99. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë ³õáõñë:
100. î¿ñ ê³ñ·Çë
101. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë Ä³Ù³·Çñù, ÞáõßÇ, 1838, ¿ç 579-
102. î¿ñ Â³¹¹¿áë 584:
103. î¿ñ ºÕÇß¿
104. î¿ñ Ü»ñë¿ë
105. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³
106. î¿ñ ê³ñ·Çë
107. î¿ñ ¶ñÇ·áñ
108. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ê³ÉÙ³ëï»óÇ
109. î¿ñ ØÇù³Û¿É
110. î¿ñ ´³ñë»Õ
111. î¿ñ ¶ñÇ·áñ
112. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë ²éÝç»óÇ
113. î¿ñ Â³¹¹¿áë
²Ýáõ³Ýù »õ ÃÇõù Ï³ÃáõÕÇÏáë³óÝ ²Õáõ³ÝÇó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ ºÕÇß¿¿

³é³ù»ÉáÛÝ Û³ß³Ï»ñï¿ ëñμáÛ ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ ÙÇÝã»õ Ç ï¿ñ
ê³ñ·Çë í»ñçÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë, áñ ¿ñ Ç ïáÑÙ¿ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó:
1. î¿ñ ëáõñμ ºÕÇß¿ ³é³ù»³É 34. î¿ñ ¸³õÇÃ »åë. ի ¶³μ³Õ³Ï³Û

2. î¿ñ Ø³ïÃ¿ 35. î¿ñ Úáíë¿÷ »åë. ի Ø»ÍÏáõÝ¿Çó
3. î¿ñ ê³Ñ³Ï 36. î¿ñ ê³Ùáõ¿É »åë. ի Ø»ÍÏáõÝ¿Çó
4. î¿ñ Øáíë¿ë 37. î¿ñ ÚáõÝ³Ý
5. î¿ñ ä³Ý¹ 38. î¿ñ êÇÙ¿ûÝ
6. î¿ñ Ô³½³ñ 39. î¿ñ ¸³õÇÃ »åë. ի ¶³μ³Õ³Ï³Û
7. î¿ñ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñÇë 40. î¿ñ ê³Ñ³Ï »åë. ի Ø»ÍÏáõÝ¿Çó
8. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³Û 41. î¿ñ ¶³·ÇÏ »åë. ի ø³ñÃÙ³Ý³Û
9. î¿ñ ¸³õÇÃ 42. î¿ñ ¸³õÇÃ ³é³çÝáñ¹
10. î¿ñ ÚûÑ³Ý ö³éÇëáë³Û í³Ý³ó
11. î¿ñ ºñ»ÙÇ³Û. Æ ëáñ³ ³õáõñë `43. î¿ñ ä»ïñáë »åë. ի
³ñ³ñ ·Çñ ²Õáõ³ÝÇó »ñ³Ý»ÉÇÝ ø³ñÃÙ³Ý³Û
Ø»ëñáíμ, áñ »õ Ð³Ûáó »õ ìñ³ó 44. î¿ñ Øáíë¿ë ³é³çÝáñ¹Ý
»ï ½Ýß³Ý³·Çñ ç³ÝÇõ Ù»Í³õ ö³éÇëáë³Û í³Ý³ó
12. î¿ñ Þáõ÷³ÕÇßáÛ 45. î¿ñ Ø³ñÏáë ³Ûñ ²ëïáõÍáÛ
13. î¿ñ ²μμ³ë »åÇëÏáåáë Ç 46. î¿ñ Úáíë¿÷
Ø»ÍÇñ³Ýó 47. î¿ñ ÙÇõë Ø³ñÏáë
14. î¿ñ ìÇñáÛ 48. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
15. î¿ñ ¼³ù³ñÇ³Û ³Ûñ ëáõñμ 49. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë
16. î¿ñ ÚûÑ³Ý »åë. ²Ù³ñ³ë³Û 50. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
17. î¿ñ àõËï³Ý¿ë 51. î¿ñ ¶³·ÇÏ, ½áñ »õ ¶ñÇ·áñÇë
18. î¿ñ ºÕÇ³½³ñ »åë. ի Þ³ùáõ³Û ³Ýáõ³Ý»óÇÝ
19. î¿ñ Ü»ñë¿ë »åë. ի ø³ñÃÙ³Ý³Û 52. î¿ñ ´¿ÅÏ¿Ý
20. î¿ñ êÇÙ¿ûÝ. ë³ ½åÕïáñáõÙÝ 53 î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
Ü»ñëÇëÇ »μ³ñÓ Û³ñÏñ¿ 54. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë
21. î¿ñ ØÇù³Û¿É Ç Þ³ùáõ³Û 55. î¿ñ Ü»ñë¿ë
22. î¿ñ ²Ý³ëï³ë 56. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
23. î¿ñ Úûë¿÷ »åë. Û²Ù³ñ³ë³Û 57. î¿ñ Ü»ñë¿ë
24. î¿ñ ¸³õÇÃ »åë. Û²Ù³ñ³ë³Û 58. î¿ñ êï»÷³ÝÝáë
25. î¿ñ ¸³õÇÃ »åë. ի Ø»ÍÏáõÝ¿Çó 59. î¿ñ êáõùÇ³ë
26. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë »åë. ի 60. î¿ñ ä»ïñáë
¶³μ³Õ³Ï³Û 61. î¿ñ Î³ñ³å»ï
27. î¿ñ Øáíë¿ë 62. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë
28. î¿ñ ²Ñ³ñûÝ 63. î¿ñ ²Ã³Ý³ë
29. î¿ñ êáÕáÙûÝ 64. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë Ð³ë³Ý
30. î¿ñ Â¿á¹áñáë »åë. ի æ³É³É»³Ýó
ø³ñÃÙ³Ý³Û 65. î¿ñ Ø³ïÃ¿áë Ð³ë³Ý
31. î¿ñ êáÕáÙûÝ æ³É³É»³Ýó
32. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë 66. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë
33. î¿ñ Øáíë¿ë 67. î¿ñ Ü»ñë¿ë
68. î¿ñ ÞÙ³õáÝ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó 83. î¿ñ ¶ñÇ·áñ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó
69. î¿ñ ÂûÙ³Û ê»ûÏÇõÃÉÇõí»óÇ 84. î¿ñ ä»ïñáë Ê³ÝÍù»óÇ
70. î¿ñ ²é³ù»³É 85. î¿ñ êÇÙ¿ûÝ Ø»ÍßÇÝ³óÇ
71. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë Ð³ë³Ý 86. î¿ñ ºñ»ÙÇ³Û Ð³ë³Ý
æ³É³É»³Ýó æ³É³É»³Ýó
72. î¿ñ ê³ñ·Çë Ð³ë³Ý 87. î¿ñ Ü»ñë¿ë Êáïñ³ßÇÝ»óÇ
æ³É³É»³Ýó 88. î¿ñ ºë³ÛÇ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó
73. î¿ñ ¶ñÇ·áñ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó 89. î¿ñ Æëñ³Û¿É Êáïñ³ßÇÝ»óÇ
74. î¿ñ ¸³õÇÃ Ð³ë³Ý æ³É³É»³Ýó 90. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë Ð³ë³Ý
75. î¿ñ Ø»ÉùÇë¿Ã ²ñ³ß»óÇ æ³É³É»³Ýó
76. î¿ñ öÇÉÇååáë ´áõÙ»óÇ 91. î¿ñ êÇÝ¿áÝ Êáïñ³ßÇÝ»óÇ
77. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë Ð³ë³Ý 92. î¿ñ ê³ñ·Çë Ð³ë³Ý
æ³É³É»³Ýó æ³É³É»³Ýó, áñ í³Ë×³Ý»ó³õ Ç
78. î¿ñ ÞÙ³õáÝ øûÉ³ï³Ï»óÇ 1828 ³ÙÇ (èØÐ¾), ÛáñáÛ ³õáõñë
79. î¿ñ ²ñÇëï³Ï¿ë øûÉ³ï³Ï»óÇ μ³ñÓ³õ Ï³ÃáõÕÇÏáëáõÃÇõÝÝ
80. î¿ñ Ø»ÉÇùë¿Ã ²ñ³ß»óÇ ²Õáõ³ÝÇó:
81. î¿ñ êÇÙ¿ûÝ Þ³ÑÙ³ëáõñ»óÇ
82. î¿ñ ÚûÑ³ÝÝ¿ë Ð³ë³Ý Ä³Ù³·Çñù, ÞáõßÇ, 1838, ¿ç 585-
æ³É³É»³Ýó, ßÇÝûÕ »Ï»Õ»óõáÛÝ 590:
¶³ÝÓ³Ï³Û
Ú²ôºÈàô²Ì ´
Պատմութիւն անցից գետնաշարժին ի Հայաստան աշխարհ

ի 1840 ամի
Ի 20-ն յունիս ամսոյ, որ էր հինգշաբթի, տարին նահանջ, տարեգիրն

թռչ. Լուսինն 4 ձայնն աւագ կողմն, ըստ ասիականին` ժամն մետասանին
չարեք պակաս, յաւարտ ընթրեաց միաբանութեանն, որ ի յետին
սալայատակի Աթոռոյ, մինչդեռ նստեալ կայր միաբանութիւնն, յարեաւ
գետնաշարժ մեղմ եւ ապա հետզհետէ սարսափելի սաստկութեամբ
շարունակեցաւ իբրեւ րոպես չորս: Ի սաստկութենէ գետնաշարժին մեծ
մասն միաբանութեան բոկոտն փախեաւ ի սալայատակ¿ն առ ահին,
որ զմահուանս ëպառնայր գործել: Խաչն մեծ Կաթուղիկէի ուժգինս
շարժեալ տարուբերէր ընդ ար¨ելս ¨ ընդ ար¨մուտս ահեղ ընթացիւք,
որ գոգցես գրգայր ի վերայ աթոռոյ տարածմամբ քառաթ¨եան
նշանաց իւրոց: Եկեղեցին բոլոր հանդերձ զան//(139բ)գակատամբքն
գնայր ¨ գայր: Զանգակքն միջակ եղանակաւ ինքնահար լինէին, ձայն
տալով մերձակայիցն զգուշանալ: Սեղանն սրբոյն Յակոբայ կրեաց
նոյնպէս զայլայլութիւն ի սաստկութենէ անսովոր շարժմանն, մինչ
զի խաչք, սկիհք, մոմակալք ¨ բոլոր բազմոցն որ ի նմա` յերկիր
խոնարհեալ անկան, յայսմանէ մեք նախագուշակեցաք թէ վանք

ինչ կամ եկեղեցի յանուն սրբոյն Յակոբայ կործանիլ ունի կամ
փլատակիլ: Եւ ի յաջորդ աւուր լուաք զտապալումն վանիցն Սրբոյն
Յակոբայ: Սակայն գոհութիւն ամենաբարձրելոյն, փառք վերնախնամ
տեսչութեանն պահպանողական Աջոյ, զի բովանդակ նիւթականք
Աթոռոյս` եկեղեցին, վեհարանն ¨ միաբանք բոլոր կան ¨ մնան ի նոյն
դրութեան անվնաս ըստ ամենայնի, հանդերձ շրջակայ վանօրէիւքն:
Յայսմ ժամու ի վերջին լանջաց Աւագ Մասս[ե]այ լայնապատար
բազմամբ ¨ անդնդախոր հերձմամբ խրամատեալ` իբր յորձախոր
անդնդոց ի վեր բղխէ զսասանեցուցիչ //(140ա) գարշահոտութիւն
իմն կպրային եւ ծծմբային: Կից ընդ այսմ` հատեալ մասն ինչ ի
նոյն իսկ լանջացն ահեղագոչ իմն դղրդմամբ հասանէ նախ ի վերայ
մատուռի աւազանին սրբոյն Յակոբայ, զոր տապալեալ բոլորովիմբ ¨
միացեալ ընդ քարինս նորա, գլորի ի վերայ վանիցն իւրով կատաղի
արագութեամբ գետնակուր առեալ ¨ զայն` գայ ժամանէ ի վերայ
գեղջն Աñկուռւոյ, զոր սուզեալ յերկիր ¨ ընկլուզեալ` անհետս առնէ
գլխովին: Քարանցն վերոյիշելոց հասանիլ ստուգին մինչ ցառ ափն
Երասխ գետոյ:
Աղբիւրն աւազանին մնայ ցայսօր յիւրումն դրութեան յառաջնում,
յորդառատ բղխմամբ: ի վանս Սրբոյն Յակոբայ մնացեալ են ընդ
հողով մին վարդապետ հանդերձ եօթն աշխարհական ¨ հոգ¨որական
սպասաւորօք: Ի գեղջն Արկուռի գետնակուլ լինել համարին անձանց
իբր¨ երկուց հազարաց (2000), յորոց մասն ի Հայոց ¨ մասն ի Մարաց
¨ ոգիք իբր տաւն ի Հրէից, որոց տունք նոցա լինին գերեզմանք //
(140բ) նոցա, իսկ յապրուստ ազատելոցն յանակնունելի կործանմանէս,
որ գտանէին յայնժամ յանդաստանս ¨ յայգեստանս, ի շրջակայ
գիւղն ¨ ի հեռաւոր քաղաքս, որբացելոցն ի ծնողաց, այրիացելոց
յարանց ¨ զրկելոցն ի կանանց անձանց հարիւր ¨ եօթանց ¨ ի պէտս
կրկին տնաւորութեան նոցա, շարժեալ ի գութ նորին կայսերական
մեծութեան առատաձեռնութենէ ամենաողորմածաբար զերկոտասան
հազար (12000) մանէթս մասնակցութեամբ նախարարաց:
Սոյնպէս ¨ ի շրջակայս Շարուրայ գիւղօրէից տունք Հայոց ¨
Տաճկաց խախտեցան ի հիմանց. ի Հինն Նախիջ¨ան` եկեղեցին
Հայոց, մզկիթք Տաճկաց եւ տունք նոցին ուրեք խախտեցան ¨ ուրեք
հիմնայատակեցան: Սուրբ Գեղարդայ վանքն, Սիւնեաց աշխարհի
Տաթ¿ի վանքն, Նախավկայի վանքն, յերկիրն Պարսից` յԱրտազ գաւառ
– Թադէոս առաքելոյ վանքն, ի Պարսից սահմանս Մակու անուանեալ
գիւղաքաղաքն ¨ գիւղօրայք նորին` հաղորդեցան նոյն//(141ա)պէս
ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ Բ. 477
վերտառեալ վնասուց. Պայազիտ քաղաքի բդեշխական պալատն

¨ բերդն ¨ քանի տունք Հայոց ¨ Տաճկաց ոչ սակաւ վնասեցան: Ի
վերոյիշեալ բոլոր գաւառս ¨ գիւղօրայս ի մերայնոց ¨ ի Տաճկաց
մեռան ոչ սակաւ:
Իսկ արդ ի 20-էն յունիսի մինչ ցվերջ սեպտեմբերի երկրաշարժս
լինէր ¨ եր¨էր յաճախակի ¨ սաստկագոյն: Իսկ անտի մինչ¨ ցայսօր
երբեմնակի լինի ¨ պատահի մեղմ ¨ սակաւ, առ այս ¨ս գոհութիւն
կրկին ամենագթածին Աստուծոյ:
Սոյնպէս լեալ է շարժ ¨ ի 1827 ամի, յամսեանն հոկտեմբերի, յետ
աւուրց առման ամրոցին Եր¨անայ, նոյնպէս տարին նահանջ, որպէս
յանցեալ ամի, բայց ըստ ամենայնի առանց վնասաբերութեան:
Յիշատակարան Այսմաւուրի միոյ` եղելոյ ի Սուրբ Աստուածածին
եկեղեցւոջ, որ ի Վաղարշապատ, գրեալ ՌՃԻԸ (1679)1 թուականի
Հայոց, ի չորրորդում աւուր յունիսի, օրն չորեքշաբթի, եղեալ է սոյնպէս
գետնաշարժ մեղմ //(141բ) հանդերձ եր¨ելի վնասաբերութեամբք ¨
բազում աւերածովք եկեղեցեաց, վանօրէից, քաղաքաց ¨ գիւղորէից,
առաւել ¨ս ի վանս Սրբոյն Գեղարդայ. ¨ յայսմ շնորհօք վերնախնամ
այցելութեանն անվնաս են մնացեալ ըստ ամենայնի ¨ յայնժամ
սուրբ Աթոռն Էջմիածնի հանդերձ երիւք ինքեան մերձակայ եղեալ
կուսանաց վանօրէիւք, ի հայրապետութեան Եղիազարու կաթուղիկոսի
¨ ի թագաւորութեան Պարսից շահ Սուլեյմանոյ որդւոյ փոքր շահ [Ա]
պազի ¨ լիշխանութեանն Արարատեան նահանգի Զալ խանի: Եւ այսու
ժամանակաւ շարժեաց զօրքն Պարսից խառնիճաղանճ բազմութեամբ,
եկեալ նëտեալ յերկրին Պարսից, կամէին յառնել ի վերայ Վրաց: Եւ
յիշխանութեան արքայորդւոյն Վրաց Շահնազար ¨ Գիօրգի խանից,
այլ¨ յիշխանութեան Օսմանեան թագաւորութեան սուլթան Սուլէյմանի,
որ կայր ի մէջ Ղաֆազին հարուստ ժամանակաւ` հրամանաւ
եղբօրն իւրոյ սուլթան Մէհմէտին: Սոյն սա գազանաբարոյ սուլթան
Մէհմէտն բազում աւերս արարեալ առ ար¨մտեան քրիստոնէից, ասէ,
հպատակեցոյց ինքեան զոչ սակաւ քաղաքս, զգաւառս2 եւ զկղզիս ¨
փոխեալ ի վիշապ կլանել կամէր զամենեսին:
Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց
Մատենադարան, ձեռ. 9842, էջ 139ա-141բ:
1
[Ձեռագրում` 1128: Մենք փոխում ենք ըստ փրկչականի, ինչպես Շահխաթունյանցի
գրքում է ընդունված]:
2
[Ձեռագրում` զգաւազս, որ անշուշտ վրիպակ է]:
ԱՆՈՒԱՆԱՑԱՆԿ
Աբաղայ (Ապաղայ) խան, մոնղոլական Աբուսահլ (Ապուսահլ) Արծրունի, թագա-
պետութեան իշխան (1234-1282) – ւոր Վասպուրականի: Որդի Գագիկի,
609: 468 հայր Գուրգէն եւ Սենեքերիմ թագա-
Աբաջուր երէց, հայր Բարսեղի, 1276 թ. ւորների. Ժ դ. – 243, 244: 138
– 605: 466 Աբրահամ, վաներէց Էջﬕածնի Կաթու-
Աբաս (Ապաս), կաթողիկոս Աղուանից, ղիկէի, 607 թ. – 13: 21
552-596 թթ. – 590: 436 Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի, կաթողիկոս
Աբաս Բագրատունի, սպարապետ Հա- Հայոց, 607-615 թթ. – 13, 213, 215,
յոց, որդի Սմբատի եւ եղբայր Աշոտ Ա 325, 405ա, 588, 590: 21, 130, 131,
թագաւորի, Թ դ. – 236, 237: 136 192, 280, 431, 436
Աբաս, որդի Գագիկ Ա Բագրատունի թա- Աբրահամ, առաջնորդ Վանէվանի, 903
գաւորի. յիշւում է մօր՝ Կատրաﬕդէ թ. – 560: 376
թագուհու ﬕ արձանագրութեան մէջ, Աբրահամ քահանայ. ծնողների յիշատա-
1010 թ. – 594: 449 կին ﬕ խաչքար կանգնեցրեց Լճագիւ-
Աբաս Ա Բագրատունի, թագաւոր Կար- ղում, 1284 թ. – 550: 374
սի, 984-1029 թթ. – 247: 140 Աբրահամ, առաջնորդ Յովհաննավանքի,
Աբաս (Ապաս), հայր Թագուհու՝ կնոջ 1352 թ. – 405ա: 281
Յովհաննէս-Սմբատ թագաւորի: Յիշ- Աբրահամ, քանդակագործ. քանդակեց
ւում է 1038 թ. – 375: 234 Սեւանայ վանքի դուռը, 1557 թ. – 521:
Աբաս, որդի Արտաշրի. սրախոխող եղաւ 350
տասնհինգաﬔայ հասակում, 1200 թ. Աբրահամ Բ Խոշաբեցի կամ Մշեցի, կա-
– 400: 261 թողիկոս Հայոց, 1730-1734 թթ. – 20,
Աբաս (Ապաս) Ա, Պարսից շահ, 1557- 21, 97, 301, 302, 331, 404: 27, 67,
1628 թթ. – 14, 88, 134, 291-293, 404, 160, 197, 271
419, 524, 565, 574, 577, 587: 21, 22, Աբրահամ Գ Կրետացի, կաթողիկոս Հա-
63, 94, 152-154, 270, 298, 357, 379, յոց, 1734-1737 թթ. – 302, 334, 404,
404, 410, 432 413: 160, 201, 271, 290
Աբաս (Ապազ, Ապաս) Ղուլի խան, 1663 Աբրահամ, եղբայր Յովհանջան Գերա-
թ. – 403, 419: 267, 299 գեանցի, 1785 թ. – 25: 29
Աբաս (Ապաս) Բ, Պարսից շահ, 1642- Աբրահամ, հայր Խդըր Կեսարացու, 1786
1666 թթ. – 16, 134, 138, 142, 403: թ. – 26: 30
23, 94, 97, 99, 267 Աբրահամ, որդի Խդըր Կեսարացու,
Աբասի Միրզա (Ապպասի Միրզա) – 37, 1786 թ. – 26: 30
577, 578: 36, 411 Աբրահամ աﬕրա Իզﬕրցի, ԺԸ դ. – 32:
Աբգար թագաւոր, առաջին քրիստոնեայ 33
թագաւորը, Ա դ. – 39, 42, 45, 156, Աբրահաﬔան Հ. – 73
157, 159, 160, 164, 186, 187: 37, 41, Աբրօ տե՛ս Ապրո
44, 102-105, 109, 117-119 Ագաթանգեղ, քարտուղար Խաչիկ Ա Հա-
Աբգար Թոխաթեցի, տպագրիչ, ԺԶ դ. – յոց կաթողիկոսի: Գրիչ: Գրեց Խաչիկ
286: 151 Ա կաթողիկոսի ﬕ կոնդակը, 976 թ.
Աբդլազիզ ոստիկան (Ապդլազիզ), Ը դ. – – 580: 416
223: 134 Ագաթանգեղոս, պատﬕչ, Ե դ. – 1, 3, 39,
Աբդլլայ ոստիկան, Է դ. – 220: 133 84, 317, 318, 326, 332, 334, 571: 13,
Աբդլմէլիք, աﬕրա, Է-Ը դդ. - 590: 437 15, 37, 59, 60, 180-183, 192, 198,
Աբիբաս սարկաւագ, եդեսացի վկա, Դ 199, 201, 394, 395
դարի սկիզբ – 173: 113 Ագաթանգեղոս, որդի Աղամալ Շոռոթե-
Աբիսողոմ, ﬕաբան Վանէվանի, 903 թ. ցու, 1694 թ. – 333: 200
– 560: 376 Ագրիկողայոս, դատաւոր – 182, 184:
Աբլղարիբ տե՛ս Ապլխարիպ 115, 116
Աբուղամր տե՛ս Ապուղամր
Ադդէ, ﬔտաքսագործ Աբգար թագաւո- Աթանաս Աղէքսանդրացի, սուրբ, մատե-

րի. Թադէոս առաքեալի կողﬕց ձեռ- նագիր, Ալեքսանդրիայի հայրապետ,
նադրուեց եպիսկոպոս Եդեսիայի, 36 296-373 թթ. – 44: 42
թ. – 159, 160, 164, 172, 186: 104, Աթանաս, պատրիարք Ասորւոց, Ը դ. –
105, 109, 113, 117 222: 133
Ազատ խան, աղուան, 1752 թ. – 419: Աթանաս, ﬕաբան Վանէվանի, 903 թ. –
300 560: 376
Ազար տե՛ս Նազար Աթանաս (Աթանէս), առաջնորդ Դադի
Ազարիա (Ազարի), առաջնորդ Գանձակի, վանքի, 1265 թ. – 597: 454
մահացել է 1513 թ. – 538: 369 Աթանաս, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի,
Ազարիա քարտուղար, գրիչ, կազմող եւ 1272 թ. – 490, 492: 337, 342
ստացող Նոր Ջուղայում, 1692 թ. – 41: Աթանաս, կաթողիկոս Աղուանից, 1440-
38 1441 թթ. – 590, 597: 442, 453
Ազարիա վարդապետ, առաջնորդ Հա- Աթանաս եպիսկոպոս, առաջնորդ Մա-
ւուց Թառի, 1745 թ. – 576: 408 ղարդայ վանքի, 1541 թ. – 581, 584:
Ազարիա եպիսկոպոս Գանձակեցի, 417-419, 423
առաջնորդ Սեւանայ վանքի, ԺԸ դ. – Աթանաս վարդապետ Մակուեցի, առաջ-
524: 358 նորդ Սեւանայ վանքի, ԺԸ դ. – 524:
Ազբեկ, պարոն, պապ Մանուէլ եպիսկո- 358
պոսի, 1471 թ. – 412: 290 Աթենադորոս, եղբօր՝ Գրիգորիոսի հետ
Ազիզ, քոյր Յովհանջան Գերագեանցի, հոգեւոր հովիւ Պոնտոսի, Գ դ. – 180:
1785 թ. – 25: 29 115
Ազիզբէկ, նորոգեց Եղվարդի առուն եւ Աժդահակ, թագաւոր Մարաց, Ն. Ք. 565
ﬔնաստանը, 1318 թ. – 414: 292 թ. – 336: 209
Ազիզբէկ, հայր Զաքարիայի, 1425 թ. – Ալբերդիոս, որդի Աղամալ Շոռոթեցու,
405: 275 1694 թ. – 333: 200
Ազնաւոր (Ասնաւոր), ամուսնու՝ Ղուտալ- Ալբիանոս (կամ Աղբիանոս), եպիսկոպոս
չաքի եւ որդու՝ Զաքարիայի հետ Քար- Հարքի. Գրիգոր Լուսաւորիչը նրան
գործենց հողը նուիրեց Աշտարակի կարգեց եպիսկոպոս Մանազկերտի,
Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն. կատա- 303 թ. – 194, 195: 126
րեցին նաեւ ﬕ շարք այլ նուիրատւու- Ալէքս (Ալէքսի, Ալէքսիոս) Ա, Բիւզան-
թիւններ, 1326 թ. – 401: 263, 264 դիայի կայսր, ԺԱ դ. – 44, 46, 249: 42-
Աթաբէգ (նաեւ՝ Աթաբակ), որդի Հասան- 46, 142
Ջալալ Դօլի: Իշխան Խաչենի: Նահա- Ալէքս (Ալէքս, Ալէքսիոս) Անգելոս, Բիւ-
տակ հօր մարﬕնը տեղափոխեց Գան- զանդիայի կայսր, 1195-1203 թթ. –
ձասար, 1261 թ.: Մի ոսկետուփ Աւե- 249, 255: 142, 146
տարան եւ այլ թանկարժեք ընծաներ Ալէքսան, քարտուղար, գրեց Աշտարակի
նուիրեց նոյն վանքին, 1306 թ. – 605: Սուրբ Գէորգ եկեղեցու վերանորոգ-
463, 466, 467 ման արձանագրութիւնը, 1669 թ. –
Աթաբէգ (Աթաբակ), հայր Այտինի եւ 403: 267, 268
Խիմշէի, 1467 թ. – 605: 465 Ալէքսան, նուիրատու Գողթն գաւառի
Աթաբէգ (Աթաբէկ), հայր Սեւանայ վան- Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
քի առաջնորդ Մարտիրոս վարդապե- 427
տի, 1740 թ. – 521: 351, 352 Ալէքսան, նորոգեց Նորատուաց Սուրբ
Աթանագինէ նահատակ, սուրբ, եպիսկո- Աստուածածին եկեղեցին, 1714 թ. –
պոս Սեբաստիայի, եղբայր Մարիաﬕ՝ 533: 367
կնոջ Գրիգոր Լուսաւորչի. նահատա- Ալէքսանդր Մակեդոնացի, Ն. Ք. 313-326
կուեց շուրջ 285-290 թթ. – 180, 183, թթ. - 173: 113
184: 115, 116 Ալէքսանդր Ա Ջուղայեցի, կաթողիկոս
Աթանագինէ, որդի Յուսիկ կաթողիկոսի, Հայոց, 1706-1714 թթ. – 96, 98, 110,
հայր Ներսէս Մեծ կաթողիկոսի, Գ դ. – 136, 298, 299, 590: 66, 67, 74, 96,
191, 197: 123, 126 158, 159, 444
Ալէքսանդր Բ Բիւզանդացի, կաթողիկոս րակառուցեց Էջմիածնի Շողակաթ

Հայոց, 1753-1755 թթ. – 305: 162 եկեղեցին, 1694 թ.: Կառուցեց Մա-
Ալէքսանդր վարդապետ, վանահայր ղարդայ վանքի զանգակատունը եւ
Մուղնու Սուրբ Գէորգ ﬔնաստանի, կանգնեցրեց մի խաչքար, 1704-1705
1760 թ. – 138: 97 թթ. – 333, 582, 585: 199, 200, 421,
Ալէքսանդր, հօրեղբայր Գրիգոր Խօջա- 425
ջանեանի, 1771 թ. – 107: 71 Աղամալ, պապ Յովհանջան Գերագեան-
Ալէքսանդրոս, եպիսկոպոս Գամրաց, Գ ցի, 1785 թ. – 25: 29
դ. – 176: 114 Աղաﬕրզա, նուիրատու Գողթն գաւառի
Ալէքսանդրոս, որդի Աղամալ Շոռոթեցու, Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
1694 թ. – 333: 200 427
Ալթուն, որդի Վահրաﬕ, թոռ Հասանի, Աղամջան, նուիրատու Գողթն գաւառի
1387 թ. – 597: 453 Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
Ալի փաշայ, 1734 թ. – 419: 299 427
Ալիտոստ Երեւանցի, հայր տաճիկ Ապտլ- Աղամջան, որդի Գուլում Երեւանցու,
բաղի – 138: 97 ԺԷ դ. – 56: 51
Ալլահղուլի, Երեւանի խան, 1709 թ. – Աղաջան, հայր Աղամալ Նախիջեւանցու
419: 299 (Շոռոթեցու), 1694-1705 թթ. – 333,
Ալլահվերդի Իւզբաշի, հայր Գաբրիէլ 582, 585: 200, 421, 425
հարիւրապետի, 1755-1793 թ. – 421, Աղաջան, խոջա, կառուցեց կամ վերա-
524: 304, 358 կառուցեց Երեւանի Քանաքեռ թաղա-
Ալուեցի, հայր Հոնայի, պապ Հէճուպ մասի Աստուածածին կոյս Մարիամ
Դաւթի, 1300 թ. – 405: 274 եկեղեցին, 1695 թ. – 433: 313
Ալփաւուտ տե՛ս Իբրահիմ խալիֆա Ալ- Աղբաստ (նաեւ՝ Աղպաստ), հայր Սայ-
փաւուտ տունի. յիշւում է 1467 թ. – 605: 464-
Ակակիոս, եպիսկոպոս Տիգրանակերտի, 466
250-280 թթ. – 177: 114 Աղբիանոս տե՛ս Ալբիանոս
Ակակիոս, եպիսկոպոս Մելիտինէի, Ե դ. Աղբուղա (Աղպուղա), որդի Իւանէի` թո-
– 123: 82 ռան Զաքարիա Աﬕրսպասալարի:
Ակիթ, նախ ﬕաբան էր Գարդմանի վան- Կնոջ՝ Սիթի-Խաթունի հետ կատարե-
քի, ապա գնաց Էջﬕածին Ղազար ցին բազմաթիւ բարեգործութիւններ,
Փարպեցու մօտ եւ կարգուեց վերակա- այդ թւում կառուցեցին Աշտարակի
ցու, Ե դ. – 131: 92 Սուրբ Մարիանէ եկեղեցու հիւրատու-
Ակուﬕտ տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոց նը, 1317 թ. – 380, 397, 401: 241,
Ահարոն, կաթողիկոս Աղուանից, 779- 256, 263, 264
781 թթ. – 590: 438 Աղբուղա, իշխան Ծար երկրի. որդի Դո-
Ահարոն, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421 փեան Հասանի, պապ Այտինի, որով
Ահարոն, որդի Գուլում Երեւանցու, ԺԷ սկիզբ է առնում Դոփեան տոհﬕ Այտի-
դ. – 56: 51 նեցւոց ճիւղը, ԺԴ դ. – 597, 605: 452,
Ահարոն, թոռ խոջա Փանոսի, ԺԸ դ. – 453, 467
421: 303 Աղբուղա, հայր Շահանշահի – 605: 467
Ահմատ Մարաղացի, Երեւանի խան, Աղեքսանդր Մակեդոնացի տե՛ս Ալեք-
1806 թ. – 419: 300 սանդր Մակեդոնացի
Ահմէտ, սուլթան, 1722 թ. – 419: 299 Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի տե՛ս Ալեք-
Աղաբաբ, հայր Աւագ Երեւանցու, 1639 սանդր Ա Ջուղայեցի
թ. – 405: 275 Աղեքսանդր Բ Բիւզանդացի տե՛ս Ալեք-
Աղաբէկ, որդի Սմբատի, 1563 թ. – 605: սանդր Բ Բիւզանդացի
467 Աղէքսանդր վարդապետ տե՛ս Ալեք-
Աղաթոն (Աղադոն) երէց Արենւոյ. ﬕ այ- սանդր վարդապետ
գի նուիրեց Յովհաննավանքին. ԺԴ Աղեքսանդր տե՛ս Ալեքսանդր
դ. – 405: 279 Աղեքսանդրոս տե՛ս Ալեքսանդրոս
Աղամալ Շոռոթեցի (Նախիջեւանցի): Աղումբէկ, խոջա, ազգական Գուլում
Յիշւում է իբրեւ իշխան: Հիմնովին վե- Երեւանցու, ԺԷ դ. – 56: 51
Աղուչափ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւա- Այտին տե՛ս Այդին

նին վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 Այրիվանեցի տե՛ս Մխիթար Այրիվանեցի
Աղուպ բէկ տե՛ս Եաղուպ բէկ Անակ Պարթեւ, հայր Գրիգոր Լուսաւոր-
Ամասիա նահապետ, Ն. Ք. 1940-1908 չի, Գ դ. – 188, 571: 119, 394
թթ. – 336: 209 Անահիտ աստուածուհի – 84: 58
Աﬕր, հայր Քրիստափոր սարկաւագի, Անամարիա, քոյր Գրիգոր Խօջաջանեա-
1513 թ. – 567: 381 նի, 1771 թ. – 107: 71
Աﬕր, նուիրատու Գողթն գաւառի Սուրբ Անանէ, հաւատարիմ Աբգար թագաւորի,
Թովմայի վանքի, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 587: Ա դ. – 156, 159: 102-104
427 Անանէ, որդի Աբգար թագաւորի, Ա դ. –
Աﬕրբէկ, որդի Սահմադինի, 1288 թ. - 159, 186: 104, 117
398: 258 Անանէ եպիսկոպոս, Ե դ. – 124: 85
Աﬕրբէկ, հայր Բէսութայի, 1295 թ. – Անանիա առաքեալ, – 58, 421: 51, 304
398: 258 Անանիա Շիրակացի, տօմարագէտ եւ
Աﬕրգունա (նաեւ Աﬕրգիւնայ, Աﬕրգիւ- մաթեմատիկոս, Է դ. – 218, 382: 132,
նէ) խան, նախարար, ԺԷ դ. – 14, 134, 244
419, 421, 433, 576: 22, 94, 298, 299, Անանիա, կաթողիկոս Աղուանից, Ը դ.:
302, 313, 407 Աճառեանն Աղուանից այսպիսի կաթո-
Աﬕրդատ Բջնեցի, վկա եղաւ ﬕ այգի ղիկոս չի յիշում – 590: 437, 439, 443
Պետեւանին վաճառելուն, 1266 թ. – Անանիա Ա Մոկացի, կաթողիկոս Հայոց,
433: 314 946-968 թթ. – 242, 243, 245, 590:
Աﬕրզա, 1358 թ. – 484: 331 138, 439
Աﬕր-Հասան տե՛ս Հասան Անանիա (նաեւ՝ Անանէ) կաթողիկոս, 981
Աﬕր-Հասան, թոռնորդի Խաչենի իշխան թ. (այս թուին ոչ ﬕ Անանէ կամ Անա-
Պռօշի, 1300-1334 թթ. – 601: 458 նիա կաթողիկոս չի յիշւում) – 380: 243
Աﬕրշքեան, հայր այլազգի Ռուստաﬕ – Անանիա եպիսկոպոս Սեբաստիայի, մա-
134, 138: 94, 97 հացել է 1206 թ. – 256: 146
Աﬕր-Սմբատ, պապ այլազգի Ռուստա- Անանիաս եպիսկոպոս Սիւնեաց, Ե դ. –
ﬕ – 134: 94 121: 81
Ամուր-Երկաթ, հայր Հոռոմոսի վանքի Անանուն, որդի Սանատրուկ թագաւորի,
առաջնորդ Բարսեղ արքեպիսկոպոսի, Ա դ. – 164: 109
1241 թ. – 593: 448 Անաստաս Ա Ակոռեցի, կաթողիկոս Հա-
Ամսաջան, ստացաւ Յովհաննավանքը, յոց, 661-667 թթ. – 218, 384: 132, 245
ԺԳ դ. – 405: 276 Անաստաս կաթողիկոս Աղուանից, 742-
Ամրում Հանավանցի, այլոց հետ Դիլան- 746 թթ. – 590: 437, 441
ջու Ամրուﬕ այգին նուիրեցին Յով- Անդոկ, մարզպան Պարսից, Ե դ. – 10: 19
հաննավանքին, 1609 թ. – 405: 276 Անդռօնիկ տե՛ս Անդրոնիկոս
Ամրում, ﬕ խումբ հանավանցիներ նրա Անդրէաս (նաեւ` Անդրէ) առաքեալ – 58,
այգին նուիրեցին Յովհաննավանքին, 66, 69, 79, 157, 516: 51, 54, 57, 103,
1609 թ. – 405: 276 346
Այդին(Այտին), որդի Աթաբակի, նուի- Անդրէաս քահանայ, նահատակ, 1617
րատւութիւն կատարեց Գանձասարի թ. – 293: 153
վանքին, 1467 թ. – 605: 465 Անդրոնիկոս (Անդռօնիկ) – 117: 78
Այդին (Այտին), որդի Տուրսունի, թոռ Անիար, կի՞ն Վարդ Երեւանցու, 1223 թ.
Աղբուղայի, Դոփեանց ցեղից. կարո- – 490: 338
ղացաւ իրենց գրաւեալ տարածքները, Աննա, քոյր Այվազ Շոռոթեցու, 1714 թ.
գիւղերն ու վանքերը ազատել մահﬔ- – 585: 425
դականներից, ԺԵ դ. – 597: 452, 453 Աննա, կին Վիրշելէնց Փարսադանի,
Այվազ, պարոն, Կարբի գիւղում կառու- 1775 թ. – 58: 51
ցեց եկեղեցի, 1691 թ. – 407: 283, 284 Աննա, մայր Խդըր Կեսարացու, 1786 թ.
Այվազ Շոռոթեցի, խոջա, նորոգեց Երն- – 26: 30
ջակի Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի Աննա, քոյր Մարգար Խալդարեանցի,
մատուռը, 1714 թ. – 585: 424, 425 1788 թ. – 111: 75

Անոյշ, կին Աժդահակի – 336: 209 Աշոտ, որդի Երկաթի, իր այգին նուիրեց
Անուշաւան Սօսանուէր – 368: 227 Յովհաննավանքին. ԺԳ դ. – 405: 278,
Անտիոխ, սպարապետ Բիւզանդիայի, Ե 279
դ. – 123: 82 Աշրաֆ (Աշրափ), վկա եղաւ ﬕ այգի Պե-
Անտոն (Անտօն) անապատական, սուրբ, տեւանին վաճառելուն, 1266 թ. – 433:
251-356 թթ. – 76: 56 314
Անտոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Խոր Վի- Աշրաֆ (Աշրափ), ﬔլիք, 1358 թ. – 484:
րապի վանքի, 1441 թ. – 572: 398 330, 331
Անտոն (Անտօն) Չէլէպի. նրա ծախսով Ապազ տե՛ս Աբաս
Փիլիպպոս կաթողիկոսը 1654 թ. Ապաղայ տե՛ս Աբաղայ
սկսեց Էջﬕածնի Մայր տաճարի վե- Ապաղար (նաեւ՝ Ապղար), հայր Փիրի,
րանորոգութիւնը, որն աւարտեց Յա- 1323 թ. – 401: 263
կոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսը, 1657 Ապաս տե՛ս Աբաս
թ. – 16: 23 Ապդլազիզ ոստիկան տե՛ս Աբդլազիզ
Անտոն (Անտօն) վարդապետ, առաջնորդ Ապիրատ իշխան, որդի Գրիգոր Մա-
Մասէր գիւղի Սուրբ Աստուածածին գիստրոսի, հայր Գրիգոր Գ Պահլաւու-
վանքի, 1680 թ. – 615: 470 նի կաթողիկոսի, 1113 թ. – 250, 251,
Անտոն (Անդոն), քահանայ Մասէր գիւղի 429, 490: 142, 143, 310, 335
Աստուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցու, Ապլխարիպ, ﬔծ իշխան, 976 թ. – 580:
1719 թ. – 616: 471 415
Անտոն, առաջնորդ Սուրբ Հռիփսիմէի Ապլխարիպ Պահլաւունի, իշխան, որդի
վանքի, մահ. 1758 թ. – 325: 191 Գրիգորի, եղբայր Վահրաﬕ, որ կա-
Անտոն Տփխիսեցի, ﬕաբան Սեւանայ ռուցեց Մարմաշէնի վանքը, 1029 թ.
վանքի, ԺԹ դ. – 528: 362 – 569: 390
Աշխէն թագուհի, կին Տրդատ Մեծ թա- Ապլհաճ, պարսիկ աﬕրա, Ժ դ. – 5, 13:
գաւորի, Գ-Դ դդ. – 318: 183 16, 20
Աշոտ Դունեցի, վանահայր Յովհաննա- Ապլվարդ, հայր Վարշիրի, պապ Արտաշ-
վանքի, 553 թ. (Ալիշանը թուականն րի, 1191 թ. – 414: 291
ուղղում է 573, որն ընդունում է նաեւ Ապուղամր Մագիստրոս, 1225 թ. – 569:
Աճառեանը) – 404, 405ա: 270, 279 392
Աշոտ իշխան Բագրատունի, որդի Վա- Ապուսէրհ, հայր Մամախաթունի՝ կնոջ
րազտիրոցի, շինեց Բայազէտի Աﬔ- Վաչէի, 1241 թ. – 593: 448
նափրկիչ եկեղեցին, Է դ. – 48, 50, 575: Ապուսվար – 590: 439
46-48, 405 Ապուքան, նուիրատւութիւն կատարեց
Աշոտ Ա Բագրատունի, թագաւոր Հայոց, Գանձասարի վանքին, 1311 թ. – 605:
885-890 թթ. – 44, 236, 237, 384, 521, 467
560: 43, 136, 246, 348, 375 Ապպասի Միրզա տե՛ս Աբասի Միրզա
Աշոտ Արծրունի, 901 թ. – 238: 137 Ապտլբաղ, տաճիկ – 138: 97
Աշոտ Բ Երկաթ, Բագրատունի, թագա- Ապրո (Աբրօ) Չէլէպի, 1665 թ. – 296:
ւոր Հայոց, 915-930 թթ. – 238, 239, 157
520: 137, 348 Առաքել, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին
Աշոտ Գ Ողորմած, Բագրատունի, թա- վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314
գաւոր Հայոց, 954-977 թթ. – 384, 386, Առաքել (նաեւ՝ Առաքեալ), Սօկութլուեցի,
569, 579, 580, 584, 590: 246, 248, կաթողիկոս Աղուանից, 1479-1511
390, 413, 414, 423, 439, թթ. – 590, 613: 442, 469
Աշոտ, որդի Յովհաննէս-Սմբատ թագա- Առաքել վարդապետ Սիւնեցի, մատենա-
ւորի, 966 թ. – 580: 416 գիր, ԺԵ դ. – 522: 355
Աշոտ Դ Բագրատունի, որդի Գագիկ Ա Առաքել Վաղարշապատցի, կաթողիկոս
թագաւորի, եղբայր Յովհաննէս-Սմ- Հայոց, 1587-1593 թթ.: Հայոց կաթո-
բատի, մահ. 1041-ից քիչ առաջ – 247, ղիկոսների գահացանկի մէջ չի մտնում
594: 139, 140, 449 – 289, 291: 151
Առաքել վարդապետ Դաւրիժեցի, պատ-
ﬕչ, ԺԷ դ. – 4, 15-17, 19, 85, 89, 126,
291, 318, 324, 328, 363, 404, 405ա, Աստուածատուր, որդի Կարապետի,
421, 516, 524, 563, 565, 576, 577, 1719 թ. – 616: 471
584: 16, 22, 24-26, 61, 63, 86, 153, Աստուածատուր Համադանցի (Ահմա-
184, 187, 189, 193, 218, 271, 282, տանցի), կաթողիկոս Հայոց, 1715-
302, 303, 346, 357, 378, 379, 408, 1725 թթ. – 20, 26, 32, 34, 35, 110,
410, 423 135, 136, 148, 299, 325, 575, 616:
Առաքել, նուիրատու Գողթն գաւառի 26, 30, 33-35, 74, 95, 96, 100, 159,
Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587: 191, 405, 471
427 Աստուածատուր Աստապատցի, խոջա,
Առաքել Կամրկապցի. եղբայրների՝ Մար- 1726 թ. – 582: 422
տիրոսի եւ Յարութիւնի հետ նուիրատ- Աստուծատուր Ապուչեխցի, հայր Յարու-
ւութիւն կատարեց Էջﬕածնի Մայր թիւն աﬕրայի, 1784 թ. – 24: 29
Աթոռին 1721 թ. – 34: 34, 35 Աստուածատուր, որդի Գաբրիէլ հարիւ-
Առաքել, հայր Խաչիկ Ջնթլուﬔանի, րապետի, 1793 թ. – 421: 304
1790 թ. – 322: 186 Ասփայ (նաեւ` Ասփէ), դուստր կոմս Տար-
Առաքել (Առաքեալ) տիրացու, մականու- սայիճի, կին Խաչենի իշխան Գրիգորի.
նը՝ ճապի, բնակւում էր Կ. Պօլսում, մահացել է 1311 թ. – 597, 598, 600:
1820-ական թթ. – 575: 405 452, 454, 455, 457
Ասանէթ, դուստր Աղամալ Շոռոթեցու, Ատիս, գրեց Սուրբ Աստուածածին եկե-
1694 թ. – 333: 200 ղեցու նորոգութեան արձանագրութիւ-
Ասկարխան, մէլիք, նուիրատու Գողթն նը, 1714 թ. – 533: 367
գաւառի Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ Ատոմ (Ատովմ) Արծրունի, որդի Սենեքե-
դ. – 587: 427 րիմ թագաւորի, իշխան Սեբաստիայի,
Ասնաւոր տե՛ս Ազնաւոր 1035-ից – 247, 248: 140, 141
Ասողիկ տե՛ս Ստեփաննոս Ասողիկ Ատտիկոս, կաթողիկոս Բիւզանդիայի –
Ասպիոնէս իշխան, հայր Ներսէս Մեծ կա- 123: 82
թողիկոսի կնոջ, Դ. – 193: 124 Ատրներսեհ Բագրատունի, թագաւոր
Ասպուրակէս Ա Մանազկերտցի, կաթո- Վրաց, Թ-Ժ դդ. – 238: 137
ղիկոս Հայոց, 381-386 թթ. – 196: 126 Արա Գեղեցիկ – 341, 342: 212, 213
Աստուածածին տե՛ս Մարիամ Աստուա- Արամայիս նահապետ, որդի Արﬔնակի,
ծածին թոռ Հայկ նահապետի – 368: 225, 226
Աստուածապով (Աստուածապու), հայր Արզան, նուիրատու Գողթն գաւառի
Մէլիք Մէլիքբէկեանի – 561: 377 Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
Աստուածատուր, որդի Նշիկի, նուիրատ- 428
ւութիւններ կատարեց Հառիճայ վան- Արզու-Խաթուն, դուստր Քրդի, կին Վախ-
քին, 1196 թ. – 568: 388 տանկի, 1191-1214 թթ. – 597, 603:
Աստուածատուր քահանայ, ﬕաբան 450, 459
Աստուածընկալ Սուրբ Նշան վանքի, Արզուման, որդի Թադէոսի, որ նուիրատ-
1207 թ. – 464: 322 ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս-
Աստուածատուր, հայր Շահղուբաթ Գա- տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
ւառնեցու, 1513 թ. – 567: 381 1719 թ. – 616: 471
Աստուածատուր եպիսկոպոս, առաջնորդ Արզուման (Արզման), հայր խոջա Աս-
Գեղարդավանքի, 1603 թ. – 574: 404 տուածատուրի, 1726 թ. – 582: 422
Աստուածատուր Գ Տարօնեցի, պատ- Արիստակէս Ա Պարթեւ, կաթողիկոս Հա-
րիարք Երուսաղէﬕ, 1645-1671 թթ. յոց, 325-333 թթ., որդի Գրիգոր Լուսա-
– 296: 157 ւորչի – 65, 78, 129, 188-190: 53, 54,
Աստուածատուր, հայր Աւագի, 1673 թ. – 57, 89, 90, 120-122
577: 409 Արիստակէս Լաստիվերտցի, պատﬕչ,
Աստուածատուր Պարոնենց, 1681 թ. – ԺԱ դ. – 132: 92
578: 413 Արիստակէս (Ըռստակէս), ﬕաբան Աս-
Աստուածատուր, նուիրատւութիւն կա- տուածընկալ Սուրբ Նշան վանքի,
տարեց Բջնիի վանքին, ԺԷ դ.՞ – 486: 1207 թ. – 464: 322
333
Արիստակէս Բ Աթոռակալ, կաթողիկոս Արտաշիր, հայր Աբասի, որ սրախողխող

Հայոց, 1465-1469 թթ. – 276-278: 150 եղաւ, 1200 թ. – 400: 261
Արիստակէս Գ, աթոռակալ Սարգիս Գ Արտաւազդ Բ Արշակունի, թագաւոր Հա-
կաթողիկոսի, 1486-1499 թթ. – 279, յոց, 129-130 թթ. – 357: 217
280: 150 Արտեﬕս աստուածուհի – 84: 58
Արիստակէս Ա կաթողիկոս Աղուանից, Արքանճէլի, ﬕսիոներ, 1611 թ. – 324:
ԺԵ դ. – 590: 442 187
Արիստակէս Բ կաթողիկոս Աղուանից, Արքեղայոս, եպիսկոպոս Միջագետքի
1511 թ. – 590: 442 Հայոց, 260-280 թթ. – 179: 114
Արիստակէս Գ Քօլատակեցի, կաթողի- Արքեղայոս, իշխան, սպանեց Արիստա-
կոս Աղուանից, 1588 թ. – 590: 443 կէս կաթողիկոսին, Դ դ. – 189, 190:
Արիստակէս վարդապետ Շամբեցի, 122
առաջնորդ Մաղարթայ վանքի, ԺԷ դ. Աւագ, որդի Իւանէ աթաբէկի: Հօր մա-
- 584: 423 հից յետո եղաւ աﬕրսպասալար եւ
Արկադիոս, Բիւզանդիայի կայսր – 123: աթաբէկ: Մահացել է 1250 թ.: Կոչուել
82 է նաեւ Սարգիս – 405, 484, 490, 568,
Արղութ, որդի Ճարի, 1283 թ. – 603: 573, 604: 272, 330, 339, 387, 399,
459, 460 400, 461
Արղուն (նաեւ՝ Արղութ), խան, 1284- Աւագ, պարոն, հայր Ջանխաթունի, որ
1288 թթ. – 398, 435: 258, 314 ﬕ այգի նուիրեց Յովհաննավանքին.
Արղուն խան, 1385 թ. – 384: 246, 459 ԺԳ դ՞. – 405: 278
Արﬔնակ նահապետ, որդի Հայկի, հայր Աւագ, պապ պարոն Զաքարիայի, 1325
Արամայիսի – 343, 368: 213, 225, 227 թ. – 444: 316
թէ 228 Աւագ, պարոն, հայր Մանուէլ եպիսկոպո-
Արշակ Բ Արշակունի, Հայոց թագաւոր, սի, որ ﬕ այգի նուիրեց Սաղմոսավան-
350-368 թթ. – 193, 388: 124, 125, քին, 1471 թ. – 412: 290
249 Աւագ եպիսկոպոս, ԺԵ դ. – 597: 452,
Արշամ, հայր Աբգար թագաւորի – 156, 453
157: 102, 103 Աւագ Երեւանցի, նուիրատւութիւն կա-
Արուս-Խաթուն, յազգէ Ուքանանց, կին տարեց Յովհաննավանքին, 1639 թ.
Հասան իշխանի, 1283 թ. – 405: 274 – 405: 275
Արջուկ իշխան. ամուսին Տիկնաց-Տիկ- Աւագ (Ավաք), որդի Աստուածատուրի,
նոջ, որ Փարասանց այգու կէսը նուի- 1673 թ. – 577: 409
րեց Աշտարակի Սուրբ Մարիանէ եկե- Աւագերէց, հայր եւ պապ Մովսէս սար-
ղեցուն, ԺԴ դ. – 401: 263 կաւագի, 1513 թ. – 567: 381
Արսվաղ տե՛ս Եսուաղէն Աւագ-Տիկին, կին Պետեւանի, որ կանգ-
Արտաշէս Ա Արշակունի, թագաւոր Հա- նեցրեց ﬕ խաչքար Քանաքեռի գերեզ-
յոց, 114-89 թթ. Ն. Ք. – 418, 494: 296, մանատանը, 1265 թ. – 433: 314
342 Աւգերեան Մկրտիչ (1762-1854), հայա-
Արտաշէս, թագաւոր Պարսից, հայր Ներ- գետ, Վենետիկի Մխիթարեան ﬕաբա-
սէհի, Ա դ. – 159: 105 նութեան անդամ – 45, 46, 159, 172,
Արտաշէս Բ Արշակունի, թագաւոր Հա- 187: 44, 46, 104, 112, 119
յոց, 88-129 թթ. – 357: 217 Աւդուլավայ, 1325 թ. – 444: 316
Արտաշէս (որ եւ Արտաշիր), թագաւոր, Աւետ Քանաքեռցի, ոսկերիչ, 1698 թ. –
որդի Վռամշապուհ թագաւորի, Ե դ. – 53: 50
124, 129, 197: 83, 90, 127 Աւետ, հայր Մարգար Խալդարեանցի,
Արտաշիր տե՛ս Արտաշէս 1788 թ. – 111: 75
Արտաշիր, թագաւոր Պարսից, Ե դ. – Աւետեաց, հայր պրն. Սահմատինի,
197: 126 1288 թ. – 398: 258
Արտաշիր, ﬕ այգի նուիրեց Եղվարդի Աւետիս, մականունը՝ Կոնկիկ, Հեճուպ
Զօրավար ﬔնաստանին, 1191 թ. – Դաւիթը նրան նուիրեց Յովհաննա-
414: 291 վանքին, 1300 թ. – 405: 274
Աւետիս Հանավանցի, այլոց հետ Ամրու- Բարաղամ, պատրաստեց ﬕ մասնա-

ﬕ այգին նուիրեցին Յովհաննավան- տուփ, ԺԸ դ. – 69: 55
քին, 1609 թ. – 405: 276 Բարաքեազ, նուիրատու Գողթն գաւառի
Աւետիք, պաշտօնատար Պարսից շահի Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
արքունիքում, 1611 թ. – 324: 188 428
Աւետիք, հայր Կարապետի, 1681 թ. – Բարդուղիմէոս առաքեալ – 32, 45, 67,
578: 413 161, 162, 169, 171, 187, 567, 571,
Աւետիք Ռաﬔցի, խոջա, նուիրատու 579, 580, 581, 583, 584, 587, 588:
Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան- 33, 44, 54, 106, 107, 111, 112, 119,
քի, ԺԷ դ. – 587: 428 380, 398, 414, 417, 422, 423, 428,
Աւետիք ոﬓ, իշխան, ԺԷ դ. – 297: 158 430
Աւետիք վարդապետ, առաջնորդ Սաղմո- Բարդուղիմէոս, պապ խոջա Նիկողայոս
սավանքի, 1736 թ. - 410: 289 Ագուլեցու, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 582: 421
Աւետիք, եղբայր Յովհանջան Գերա- Բարծումայ, նեստորական – 202: 129
գեանցի, 1785 թ. – 25: 29 Բարսեղ (Բասիլիոս) Կեսարացի, մատե-
Աւետիք Բատալեան, մէլիք, ԺԹ դ.՞ – նագիր, սուրբ – 237, 522: 136, 353-
514: 345 355
Աւթանդիլ Թիֆլիզեցի, խոջա, նորոգեց Բարսեղ, Յովհաննէսի հետ առաջնորդ
Խոր-Վիրապի վանքը, 1661 թ. – 571: Բջնիի, 1051 թ. – 490, 492, 590: 337,
396 341, 440
Աւտուլլայ, Պարսից շահ, 1691 թ. – 407: Բարսեղ Ա Անեցի, կաթողիկոս Հայոց,
283 1105-1113 թթ. – 249-252, 490, 590:
Ափշին ոստիկան, Թ դ. – 236, 387: 136, 141-144, 340, 440
249 Բարսեղ երէց, այլոց հետ վերակառուցեց
Աքիաս, եպիսկոպոս Եդեսիայի, յաջորդ Բառաւայ ձորի եկեղեցին, 1181 թ. –
Ադդէի, նահատակուեց 46 թ. – 186: 611: 469
117 Բարսեղ ﬕայնաւոր, առաջնորդ Գեղար-
դավանքի, 1214 թ. – 573: 399
Բաբգէն տե՛ս Բաբկէն Բարսեղ արքեպիսկոպոս, առաջնորդ Հո-
Բաբելաս եպիսկոպոս, առաջնորդ ռոմոսի վանքի, 1241 թ. – 593: 448
Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան- Բարսեղ երէց, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետե-
քի, Ա-Բ դդ. – 171, 588: 112, 431 ւանին վաճառելուն, 1266 թ. – 433:
Բաբելաս (Բաբեղաս), առաջնորդ Յով- 314
հաննավանքի, Զ դ. – 405ա: 280 Բարսեղ, որդի Աբաջուր երէցի. «Տնկին
Բաբկէն Ա Ոթմսեցի, կաթողիկոս Հայոց, երկիրն» նուիրեց Գանձասարի վան-
490-516 թթ. – 6, 204: 17, 129 քին, 1276 թ. – 605: 466
Բաբկէն արքեպիսկոպոս, առաջնորդ Բարսեղ վարդապետ, առաջնորդ Ուշիի
Սիւնեաց, վերաշինեց Մաղարթայ Սուրբ Սարգիս ﬔնաստանի, 1443 թ.
վանքը, 976 թ. – 579, 580, 584: 414, – 408: 286
415, 423 Բարսեղ վարդապետ, աթոռակալ Միքա-
Բակուր, թագաւոր Վրաց, Ե դ. – 122: 81 յէլ Ա Սեբաստացի կաթողիկոսի, 1562
Բահադին (2), 1325 թ. – 444: 316 թ. – 286: 151
Բաղդասար (Պաղտասար), որդի Խուպա- Բարսեղ վարդապետ, առաջնորդ Սեւա-
սարի. եղբօր՝ Սանասարի հետ ﬕ այգի նայ վանքի, նախքան 1664 թ. – 521,
նուիրեց Հառիճայ վանքին, 1235 թ. 524: 351, 357
– 568: 386 Բարսեղ եպիսկոպոս Բեստենց, առաջ-
Բաղդասար արքեպիսկոպոս, ԺԳ դ. – նորդ Արտազի Սուրբ Թադէոս առա-
590: 441 քեալի վանքի, ԺԷ դ. – 592: 447
Բայանդուր (Բայընտր), պապ Երեւանի Բարսեղ, որդի Գաբրիէլ հարիւրապետի,
խան Հասան բէկի, 1475 թ. – 419: 297 1793 թ. – 421: 304
Բաշարաթ Կոթեցի, 1513 թ. – 567: 381 Բարսեղ (նաեւ՝ Վասիլ) Յովսէփեան Բէհ-
Բասիլիոս տե՛ս Բարսեղ պուտեանց տե՛ս Բէհպուտեանց Բար-
սեղ
Բարսեղ արքեպիսկոպոս, աւագ լուսա- թեամբ ասորի էր: Հայոց կաթողի-

րար Էջﬕածնի, Սիւնհոդոսի անդամ, կոսների գահացանկի մէջ չի մտնում
1837 թ – 312, 313, 315: 167, 169, – 197: 127
173
Բարսեղ Արծրունի, կառուցեց Գաւառի Գաբրիէլ հրեշտակապետ – 28, 52:31, 50
Ծիրանաւոր Սուրբ Աստուածածին Գաբրիէլ եպիսկոպոս, առաջնորդ Յով-
եկեղեցին, ԺԹ դ. – 532: 365 հաննավանքի, 1441-ից յետոյ – 405ա:
Բարսեղ ոﬓ, ժամանակն անյայտ – 77: 281
56 Գաբրիէլ, եպիսկոպոս, ﬕաբան Էջﬕած-
Բարսումա (նաեւ՝ Պարսաւմա) Հայկազն, նի, ԺԵ դ. – 13: 21
եպիսկոպոս Եդեսիայի, Բ դ. – 172:112 Գաբրիէլ վարդապետ, առաջնորդ Սաղ-
Բարրօտ տե՛ս Պարրոտ մոսավանքի, 1669 թ. – 56, 410: 51,
Բաւէա, քոյր Սարբիւղոս քրﬕ – 172:112 288, 289
Բեթայ – 45: 44 Գաբրիէլ վարդապետ, առաջնորդ Սաղ-
Բեհբուդ (Բեհպուտ), խոջայ, իշխանա- մոսավանքի, ԺԷ դ.՞ – 56: 51
պետ Վրաստանի Հայոց, ԺԷ դ. – 525: Գաբրիէլ հարիւրապետ, որդի Ալլահվեր-
359 դի Իւզբաշու. նորոգեց Երեւանի Անա-
Բենէ – 594: 449 նիա առաքեալի եկեղեցին, 1793 թ.
Բենիաﬕն երէց, աղուան – 124: 83, 85 – 421: 303, 304
Բեշիր, ոստիկան – 520, 531: 348, 364 Գագիկ, իշխան Սիւնեաց, Թ դ. – 546:
Բէկ, այլազգի – 380: 242 372, 373
Բէկիարուխ սպասալար, 1098 թ. – 46: Գագիկ Արծրունի, թագաւոր Վասպուրա-
45 կանի, 908-937 թթ. – 238, 239: 137
Բէկիսուլթան, մայր Սուլթանի, Զալի եւ Գագիկ Ա, կաթողիկոս Աղուանից, 947-
Զոհրապի, 1654 թ. – 521: 350, 351 958 թթ. – 590: 439
Բէկում, կին Ջահանշահի, 1461 թ. – 276: Գագիկ Ա Բագրատունի, թագաւոր Հա-
150 յոց, 990-1020 թթ. – 246, 247, 335,
Բէկում, եղբայր Այրիվանքի առաջնորդ 378, 379, 490, 546, 569, 575, 593,
Դաւիթ վարդապետի, 1687 թ. – 42: 40 594: 139, 204, 237, 240, 335, 336,
Բէհրամ, պապ Ղուբաթի, 1513 թ. – 567: 372, 390, 391, 405, 447-449
381 Գագիկ Բ Բագրատունի, վերջին թագա-
Բէհպուտեանց Վասիլ (Բարսեղ), իշխան, ւոր Բագրատունեաց, 1043-1044 թթ.
գեներալ, Երեւանի նահանգապետ, – 188, 247, 248: 121, 140, 141
1830 թ. – 313, 370, 419: 168, 230, Գագիկ (նաեւ՝ Գրիգորիս) Բ, կաթողիկոս
300 Աղուանից, 1140 թ. – 590: 440
Բէսութայ, պարոն, որդի Աﬕրբէկի, Գադիշոյ Խորխոռունի Մաղխազեանց,
թեթեւացրեց Օշականի հարկերը, նախարար, Ե դ. – 201: 129
1295 թ. – 398: 258 Գալուստ աբեղայ, յիշւում է իբրեւ
Բէսուճ, կին Ամսաջանի, որ ստացաւ արուեստաւոր, ԺԷ դ.՞ – 64: 53
Յովհաննավանքը, ԺԳ դ. – 405: 276 Գալուստ վարդապետ Դարունեցի,
Բժգէն, կարգալոյծ եղած կաթողիկոս առաջնորդ Խոր-Վիրապի, 1840-ա-
Աղուանից, ԺԲ դ - 590: 440 կան թթ. – 572: 398
Բոսիոս տե՛ս Յակոբ Բոսիոս Գալուստ եպիսկոպոս, որի անունով ﬕ
Բուդաղ (Բուտաղ), նուիրատւութիւն կա- այգի է կոչուել Աշտարակում – 144: 99
տարեց Գանձասարի վանքին, 1471 թ. Գաղատոս – 335: 204
– 605: 464 Գամրկել, պապ Զաքարիայի, որ գնեց
Բուդաղ, հայր Էհիէի, 1513 թ. – 567: 381 Մուղնի գիւղը եւ նուիրեց Յովհաննա-
Բուզանդ Փաւստոս տե՛ս Փաւստոս Բու- վանքին, 1425 թ. – 405: 275
զանդ Գայիանէ կոյս – 76, 317, 326, 328-330,
Բուրճալիբէկ, տաճիկ, ԺԷ դ. – 148: 100 334: 56, 180-183, 192, 194, 195, 201
Բրքիշոյ, կաթողիկոս Հայոց, 429- Գայլ (Գէլ), հայր Նանայի՝ կնօջ Հեճուպ
432 թթ.: Նշանակուել էր Պարսից Դաւթի, 1300 թ. – 405: 275
Վռամ թագաւորի կողﬕց: Ազգու- Գառնիկ, ճգնաւոր, Դ դ. – 188: 120
Գասպար, տանուտէր Ղուլալի գիւղի, Գէորգ Ստեփաննոսեան-Սմբատեանց

1674 թ. – 537: 368 տե՛ս Ստեփաննոսեան-Սմբատեանց
Գասպար, վարպետ, 1771 թ. – 22: 28 Գէորգ
Գարեգին Ա Յովսէփեան, կաթողիկոս Գինդ Սղկունի, տեսուչ կրօնաստանի,
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ - 185 Դ դ. – 193: 124
Գաւազան Դﬖացի, ﬕ խաչ կանգնեցրեց Գինթ, եպիսկոպոս Դերջանի, Դ-Ե դդ. –
Նուռնուզ գիւղում, 1265 թ. – 398: 259 123: 82
Գեղամ նահապետ – 368, 494, 520: 226, Գինէվարդ, ազգակա՞ն Մխիթար քահա-
342, 347 նայի, որն իր այգին նուիրեց Տանձու-
Գետադարձ տե՛ս Պետրոս Ա Գետադարձ տի վանքին. ԺԳ դ. – 405: 278
Գերաք, աղա, պապ Յովհանջան Գերա- Գիւլ Կնձուտեցի, 1513 թ. – 567: 381
գեանցի, 1785 թ. – 25: 29 Գիւլիխան, մայր խոջա Աստուածատու-
Գերաք, եղբայր Յովհանջան Գերագեան- րի, 1726 թ. – 582: 422
ցի, 1785 թ. – 25: 29 Գիւտ Ա Արահեզացի, կաթողիկոս Հայոց,
Գէլ տե՛ս Գայլ 461-478 թթ. – 85, 201, 202: 61, 128,
Գէշ, 1288 թ. – 398: 258 129
Գէորգ զօրավար, սուրբ – 67, 79, 403, Գիւտ, եպիսկոպոս Վանանդի, Զ դ. –
593: 54, 57, 265, 267, 448 589, 590: 433-435
Գէորգ Ա Բիւրականցի, կաթողիկոս Հա- Գիւլնաբաթ, հօրեղբօր դուստր Գրիգոր
յոց, 792-795 թթ. – 231: 135 Խօջաջանեանի, 1771 թ. – 107: 71
Գէորգ Բ Գառնեցի, կաթողիկոս Հայոց, Գլէլում տե՛ս Գուլիելմոս
877-897 թթ. – 236, 237, 335, 546, Գհֆր (գրուած է այսպես, պատուով. գու-
590: 136, 204, 373, 438 ցէ Գահֆո՞ւր), դուստր Պետրոսի, 1658
Գէորգ կաթողիկոս Աշտարակեցի, Թ դ. թ. – 578: 413
վերջ (հաւանաբար շփոթմունք է, քանի Գնէլ Արշակունի, որդի Արշակ Բ-ի եղ-
որ Թ դարի վերջին՝ ﬕնչեւ 897 թ. կա- բայր Տրդատի եւ թոռ Տիրան թագաւո-
թողիկոս է եղել Գէորգ Բ Գառնեցին) րի, սպանուեց 359 թ. – 193, 385: 125,
– 401: 265 248
Գէորգ, Գնունեաց իշխան, 976 թ. – 580: Գոլովին, գեներալ – 366: 220
415 Գորգ տե՛ս Գէորգ
Գէորգ Մարզպետունի, իշխան Քեղոյ Գորիա (նաեւ՝ Գուրիաս) – 173: 113
Ժ դ. – 49, 575: 48, 404, 406 Գուլանամ, կին Կարապետի, որ նուի-
Գէորգ Լոռեցի, Գրիգոր Բ Վկայասէ- րատւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի
րը նրան ձեռնադրեց կաթողիկոս, Աստուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղե-
1065 թ. – 249: 141 ցուն, 1719 թ. – 616: 471
Գէորգ Լաշա, թագաւոր Վրաց, ԺԲ դ – Գուլիելմոս (Գլէլում), ﬕսիոներ, 1611 թ.
405, 490: 276, 337 – 324: 187
Գէորգ, հօրեղբայր Յովհաննէս քահա- Գուլում Երեւանցի, շինել տուեց ﬕ
նայի, որ վերակառուցեց Հաւաբտկոյ նշխարատուփ, ԺԷ դ. – 56: 51
եկեղեցին, 1233 թ. – 610: 469 Գուլում-Խաթուն, ամուսնու՝ խոջա Սիմո-
Գէորգ վարդապետ, Մխիթար եւ Վար- նի հետ նորոգեց Խոր-Վիրապի վանքը,
դան վարդապետների հետ առաջնորդ 1661 թ. – 571: 397
Կեչառիսի վանքի, 1248 թ. – 490: 338 Գուլպասար, նուիրատու Գողթն գաւառի
Գէորգ (Գորգ), նուիրատո՞ւ Արզաքանի Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
վանքի, 1271 թ. – 481: 326 427
Գէորգ Ջուղայեցի, հայր պարոն Պետ- Գունազ տե՛ս Գունդուզ
րոսի, որ նուիրատւութիւն կատարեց Գունդուզ (Գունազ), Գանձակի առաջ-
Մասէր գիւղի Աստուածընկալ Սուրբ նորդ Ազարիայի համար կանգնեցրեց
Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. – 616: 470 ﬕ խաչքար, 1513 թ. – 538: 369
Գէորգ Փարվանեանց. նրա արդեամբ Գուրզադին, պարոն, 1284 թ. – 609: 468
կառուցուեց Աշտարակի Աﬔնափրկիչ Գուրիաս տե՛ս Գորիա
եկեղեցու զանգակատունը, 1839 թ. – Գրիգոր Աստուածաբան Նազիանզացի,
401: 264 եպիսկոպոս Կ. Պօլսի, նախագահ տիե-
զերական Բ ժողովի, 328-389 թթ. – Գրիգոր իշխան Գաբեղեանց, եղբայր

522: 353, 354 Բարսեղ Ա կաթողիկոսի, 1099 թ. –
Գրիգոր Լուսաւորիչ (Պարթեւ) – 1-8, 16, 490: 340
19-21, 29, 32, 36, 38, 39, 42, 52, 58, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի, իշ-
60, 65, 73, 78, 83-85, 118, 129, 132, խան, որդի Հոլում Վասակի, մատենա-
156, 171, 184-193, 197, 217, 236, գիր, ԺԱ դ. – 48, 49, 117, 118, 249,
276, 295, 312, 317-320, 326, 327, 251, 406, 485, 490, 524, 542, 569,
332, 333, 335, 397, 398, 404, 405, 570, 573, 575, 576: 46, 48, 78, 79,
405ա, 410, 490, 520-522, 567, 569, 141, 143, 282, 332, 335-337, 357,
571, 572, 580-582, 587-590: 10, 11, 370, 390, 394, 403-405, 405-407
13-17, 24, 25, 27, 31, 33, 36, 37, 41, Գրիգոր Բ Վկայասէր, կաթողիկոս Հայոց,
49, 51-53, 56-58, 61, 79, 89, 92, 102, 1066-1105 թթ. – 249-252, 576: 141-
112, 116, 117, 120-124, 126, 132, 144, 407
136, 150, 156, 168, 182-186, 192, Գրիգոր Գ Պահլաւունի, կաթողիկոս Հա-
193, 198, 199, 201-203, 256, 259, յոց, 1113-1166 թթ. – 249-252, 484,
269, 270-272, 279, 282, 286, 335, 490, 590: 142-144, 332, 337, 440
348, 353, 380, 390, 392, 394, 395, Գրիգոր. բնագրում նշուած է իբրեւ
397, 414, 417, 418, 420, 428, 429, «խորդ» եղբայր Վախտանգի: Սմ-
431, 433, 435 բատեանցը «խորդ»-ը կարդացել է
Գրիգոր Պարթեւ տե՛ս Գրիգոր Լուսաւո- «Խոյդան», որը Աճառեանը համարել է
րիչ ճիշտ ընթերցուած: Յիշւում է 1191 թ.
Գրիգոր վարդապետ Ձորափորեցի, – 603: 459, 460
թարգմանեց Սեղբեստրոսի վարքը, Գրիգոր Դ Տղայ, կաթողիկոս Հայոց,
678 թ. – 405ա: 280 1173-1193 թթ. – 253, 254: 145
Գրիգոր Մաﬕկոնեան, պատրիկ, իշխան, Գրիգոր եպիսկոպոս Տուտեորդի, առաջ-
իշխեց 661-682 թթ. – 48, 188, 335, նորդ Հաղպատի եւ Սանահնի վանքե-
378, 384, 414: 47, 120, 202, 203, րի, ԺԲ դ. – 253, 568: 145, 388
236, 237, 245, 246, 291, 292 Գրիգոր Ե Քարավէժ, կաթողիկոս Հայոց,
Գրիգոր, որդի Վահրաﬕ, ծառայ Սմբա- 1193-1194 թթ. – 254: 145
տի, 869 թ. – 384: 246 Գրիգոր Զ Ապիրատ, կաթողիկոս Հայոց,
Գրիգոր իշխան Սուփան, որդի Գաբուռն 1194-1203 թթ. – 255: 145
Վասակի, եղբայր Սահակ Սիւնու, մա- Գրիգոր, հայր Ամսաջանի, ԺԲ-ԺԳ դդ. –
հացաւ 911 թ.– 441, 514, 533, 542, 405: 276
561: 316, 345, 366, 370, 376, 377 Գրիգոր, տէր, առաջնորդ Աստուածընկալ
Գրիգոր, Ռշտունեաց իշխան, 976 թ. – Սուրբ Նշան վանքի, 1207 թ. – 464:
580: 415 322
Գրիգոր, սպարապետ Սմբատ Բ թագա- Գրիգոր վարդապետ Մոնոնիկ, առաջ-
ւորի, 981 թ. – 386: 248 նորդ Կեչառիսի վանքի, 1205-1213
Գրիգոր-Վահրամ պատանի: Աճառեանը թթ. – 490, 492: 336, 341, 342
ենթադրում է, որ եղել է Մագիստրո- Գրիգոր, որդի Վախտանգի: Մայրը՝ Ար-
սի ﬔծ արձանագրութեան փորագրիչ զու-Խաթունը նրա եւ եղբոր՝ Հասանի
վարպետը: Յիշւում է 1013 թ. – 575: գերեզմանի վրա շինեց Խոթավանքի
406 Կաթողիկէ եկեղեցին, 1214 թ.: Մա-
Գրիգոր իշխան, որդի Վասակի, 1031 թ. հացաւ երիտասարդ հասակում – 597:
– 484: 329 450
Գրիգոր իշխան Պահլաւունի, հայր Վահ- Գրիգոր քահանայ, աւագերէց, հայր
րամ սպարապետի: Մահացել եւ թա- Սարգսի, որ շինեց Հաջիբայրամ գիւղի
ղուել է Մարմաշէնի վանքում, 1045 թ. շրջակայքում գտնուող Սուրբ Աստուա-
– 569: 390 ծածին եկեղեցին, 1218 թ. – 373: 232
Գրիգոր կաթողիկոս, 1051 թ. – 490: 337 Գրիգոր վարդապետ, առաջնորդ Հառի-
Գրիգոր Է պապ, 1073-1085 թթ. – 249: ճայ վանքի, 1221 թ. – 568: 386
141
Գրիգոր արքեպիսկոպոս, առաջնորդ Գրիգոր, առաջնորդ նախ Բջնոյ վան-

Մարմաշէնի վանքի, 1225 թ. – 569: քի, ապա՝ Յովհաննավանքի, ԺԵ դ.
392 – 405ա: 281
Գրիգոր, եղբայր Խարիպ Մագիստրոսի, Գրիգոր ԺԱ Բիւզանդացի, կաթողիկոս
1225 թ. – 569: 392 Հայոց, 1536-1545 թթ. – 43, 284, 581,
Գրիգոր, տէր, քեռի Յովհաննէս քահա- 584: 41, 151, 417, 419, 423
նայի, որ վերակառուցեց Հաւաբտկոյ Գրիգոր եպիսկոպոս, Փիրհամզայի
եկեղեցին, 1233 թ. – 610: 469 խնդրանքով փորագրեց Առնեղ գիւղի
Գրիգոր իշխան Խաչենցի, մականունը՝ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու բարձրա-
Ղարա, ամուսին Դոփի՝ քրոջ Զաքարէի րուեստ խաչքարը, 1549 թ. – 537: 368
եւ Իւանէի. յիշւում է 1242 թ. – 597: Գրիգոր Գ, կաթողիկոս Աղուանից, 1556
452 թ. – 590: 442
Գրիգոր եպիսկոպոս, առաջնորդ Բջնիի, Գրիգոր վարդապետ Կարբեցի, առաջ-
1246 թ. – 485: 332 նորդ Յովհաննավանքի, 1570 թ. –
Գրիգոր, տէր, 1251 թ. – 484: 330 405ա: 281
Գրիգոր վարդապետ, առաջնորդ Աշ- Գրիգոր (նաեւ՝ Գրիգորէս), կաթողիկոս
տարակի Սուրբ Մարիանէ եկեղեցու, Աղուանից, 1556-1573 թթ. – 597: 451
1281 թ. – 401: 262 Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցի, կաթողի-
Գրիգոր քահանայ, կանգնեցրեց ﬕ խաչ- կոս Հայոց, 1576-1590 թթ. – 14, 287:
քար Լճագիւղում, 1284 թ. – 550: 374 21, 151
Գրիգոր, առաջնորդ Գեղարդավանքի, Գրիգոր, սպասաւոր Դաւիթ Դ Վաղար-
1288 թ. – 573, 574: 401, 403 շապատցի կաթողիկոսի, 1611 թ. –
Գրիգոր, հայր Մխիթարիչի, ԺԳ դ. – 490: 324: 188
339 Գրիգոր եպիսկոպոս, ﬕաբան Հռիփսի-
Գրիգոր եպիսկոպոս, առաջնորդ Արտա- մէի վանքի, 1611 թ. – 324: 187
զի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանքի, Գրիգոր վարդապետ, առաջնորդ Սաղմո-
ԺԳ դ.՞ – 592: 447 սավանքի, նորոգեց ﬕ մագաղաթեայ
Գրիգոր քահանայ, Դաւթի եւ Մանասի կոնդակ, 1623 թ. – 410: 288
հետ շինել (հաւանաբար՝ վերանորո- Գրիգոր, ուստայ, որﬓադիր Էջﬕածնի,
գել) տուեցին Աշտարակի Կարմրաւոր 1639 թ. – 94: 65
եկեղեցին. ԺԳ դ.՞ - 401: 264 Գրիգոր – 589: 432
Գրիգոր Է Անաւարզեցի, կաթողիկոս Հա- Գրիգոր Դ, կաթողիկոս Աղուանից, 1634-
յոց, 1293-1307 թթ. – 259, 261, 444: 1653 թթ.: Մահացել է 1653 թ. – 590:
147, 148, 317 443
Գրիգոր իշխան, թոռ Դոփի, 1303 թ. – Գրիգոր, հայր Մատթէոս վարդապետ
484: 331 Ջուղայեցու, 1671 թ. – 62: 53
Գրիգոր, իշխան Խաչենի, որդի Հասա- Գրիգոր, կազﬔց սուրբ Գեղարդի պա-
նի, ամուսին Տարսայիճ Օրբելեանի հարանը, 1687 թ. – 42: 40
դուստր Ասփայի, ԺԳ-ԺԴ դդ. – 597, Գրիգոր սարկաւագ, ﬕաբան Մաքենեաց
598, 600: 452, 454, 455, 457 վանքի, ԺԷ դ. - 561: 377
Գրիգոր, հայր Վահրաﬕ, ԺԴ դ. – 597: Գրիգոր եպիսկոպոս, քանդակեց (նկա-
452 րեց) ﬕ խաչքար, ԺԶ-ԺԷ դդ.՞ – 537:
Գրիգոր Ը Խանձողատ, կաթողիկոս Հա- 368
յոց, 1411-1418 թթ. – 270, 597: 149, Գրիգոր, համանուն չորս նուիրատուներ
453 Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան-
Գրիգոր Թ Մուսաբէկեանց, կաթողիկոս քի, ԺԷ դ. – 587: 428
Հայոց, 1439-1441 թ. – 274: 149 Գրիգոր, տէր, գծագրող, 1743 թ. – 70:
Գրիգոր Բ Հանեցի, կաթողիկոս Աղուա- 55
նից, 1441 թ. – 590: 442 Գրիգոր Շղթայակիր, նախ առաջնորդ
Գրիգոր Ժ Մակուեցի Ջալալբէկեան, կա- Տարօնի Սուրբ Կարապետի վանքի,
թողիկոս Հայոց, 1443-1465 թթ. – 43, ապա պատրիարք Երուսաղէﬕ, 1717-
134, 138, 276, 277, 573: 41, 93, 94, 1749 թթ. – 299: 159
97, 150, 402
Գրիգոր Թոխաթեցի, որդի Թադէոս Ղա- Գօրգէ տե՛ս Գէորգ

փանցու, 1765 թ. – 101: 69
Գրիգոր, եղբայր Զաքարիայի, 1766 թ. – Դադէ (նաեւ` Դաթէ, Դադիու), աշակերտ
101: 70 Թադէոս առաքեալի, նահատակուեց
Գրիգոր վարդապետ Եղվարդեցի, 1771 Արցախում, ուր իր գերեզմանի վրա
թ. – 22: 28 կառուցուեց Դադի վանքը. Ա դ. – 186,
Գրիգոր, պապ Գրիգոր Խօջաջանեանի, 597: 117, 453
1771 թ. – 107: 71 Դանան. աշակերտ Մեսրոպ Մաշտոցի,
Գրիգոր աղա Խօջաջանեան Ջուղայեցի, առաջնորդ Եկեղեաց գաւառի, Ե դ. –
մականունը՝ Չաքիկենց, նուիրատու, 124: 83
1771 թ. – 107: 71 Դանիէլ վարդապետ, առաջնորդ Սե-
Գրիգոր Միքայէլեան, նուիրատու Էջ- ւանայ վանքի, 1557 թ.: Նոյն թուին
ﬕածնի տպագրատան, 1776 թ. – 108: յիշւում է Սեւանայ վանքի նշանաւոր
73 դռան վրայի արձանագրութեան մէջ –
Գրիգոր, պարոն, եղբայր Գաբրիէլ հա- 521, 524: 350, 357
րիւրապետի, 1793 թ. – 421: 304 Դանիէլ վարդապետ, առաջնորդ Արտազ
Գրիգոր վարդապետ. նախ ﬕաբան էր գաւառի Սուրբ Թադէոս առաքեալի
Լիմ անապատի, ապա եկաւ Սեւանայ վանքի, 1651 թ. – 592: 447
վանք, ԺԸ դ. – 524: 358 Դանիէլ, որդի Յովսէփի, 1766 թ. – 101:
Գրիգոր վարդապետ Գանձակեցի, 69
առաջնորդ Սեւանայ վանքի, ԺԸ դ. – Դանիէլ Ա Սուրմառեցի. կաթողիկոս Հա-
524: 358 յոց, 1807-1808 թթ. – 309-311: 164,
Գրիգոր արքեպիսկոպոս, 1831 թ. – 312: 165
167 Դանիէլ, պատրիարք Կ. Պօլսի տե՛ս Դա-
Գրիգոր Վլադիﬕրովիչ Ռօզեն, գեներալ, նիէլ Ա Սուրմառեցի, կաթողիկոս Հա-
կուսակալ Կովկասի, ԺԹ դ. – 313, յոց
316: 170, 178 Դասապետ, Քահանայապետի հետ նուի-
Գրիգոր եպիսկոպոս – 141: 99 րատւութիւն կատարեց Ներքին Տէլի-
Գրիգորէս տե՛ս Գրիգոր չէր գիւղի Սուրբ Աստուածածին վան-
Գրիգորիոս, եղբօր՝ Աթենադորոսի հետ քին, 1207 թ. – 483: 327
հոգեւոր հովիւ Պոնտոսի, Գ դ. – 180: Դասապետ վարդապետ, եղբօր` Կարա-
115 պետի հետ շինեց Գոշավանքի պարիս-
Գրիգորիոս, քրոջորդի Գրիգոր կաթողի- պը եւ զանգակատունը, 1291 թ. – 603:
կոս Վկայասէրի, որի կողﬕց կարգուեց 459, 460
առաջնորդ Եգիպտոսի Հայոց, 1077 Դաստագիւլ (Դաստագուլ), կին Աւագ
թ. – 249: 142 Երևանցու, 1639 թ. – 405: 275
Գրիգորիս Պահլաւիկ (մօտ 295-338). Դաստագիւլ (Տաստագուլ), կին Արզու-
որդի Վրթանէս Ա Պարթեւի, թոռ Գրի- մանի և հարս Թադէոսի, որ նուիրատ-
գոր Լուսաւորչի: Կաթողիկոս Աղուա- ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս-
նից, Աղուանից եկեղեցու հիﬓադիրը տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
– 124, 165, 190, 589, 590: 84, 110, 1719 թ. – 616: 471
122, 432-435, 439 Դաւիթ մարգարէ – 630: 460
Գրիգորիս (Գրիգորէս) Պարոնտէր, որդի Դաւիթ Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Դ դ. –
Վախտանգի, եղբայր Խաչենի իշխան 590: 435
Հասանի: Առաջնորդ Դադիվանքի: Դաւիթ Անյաղթ, փիլիսոփա, Ե դ. – 117,
Յիշւում է 1182 թ. – 597: 455 118, 522: 78, 80, 353, 354
Գրիգորիս, տէր, ﬕաբան Դադի վանքի, Դաւիթ Սահառունի, իշխան, շինեց Մրէ-
ԺԳ դ. – 597: 454 նի տաճարը, 613 թ. – 374: 233
Գրիգորիս վարդապետ, ԺԳ դ.՞ – 490: Դաւիթ. պարսիկ. նախ անունը Սուրհան
339 էր, մկրտուեց Անաստաս կաթողիկո-
Գրիգորիս տե՛ս Գագիկ Բ, կաթողիկոս սի կողﬕց եւ վերանուանուեց Դաւիթ,
Աղուանից 661 թ. – 218: 132
Գրիգորիս, 1557 թ. – 521: 350
Դաւիթ Դունեցի, նահատակուեց Դուի- գել) տուեցին Աշտարակի Կարմրաւոր

նում, 701 թ. – 384, 418: 246, 295 եկեղեցին. ԺԳ դ.՞ - 401: 264
Դաւիթ Բ, կաթողիկոս Աղուանից, 763- Դաւիթ, 1325 թ. – 444: 316
767 թթ. – 590: 437 Դաւիթ երէց, կանգնեցրեց ﬕ խաչքար
Դաւիթ Ա Արամօնեցի, կաթողիկոս Հա- Զօրախաչ գիւղում, 1342 թ. – 556:
յոց, 728-741 թթ. – 129, 223, 441: 89, 374
133, 315 Դաւիթ Դ կաթողիկոս, 1398 թ. – 267:
Դաւիթ Գ, կաթողիկոս Աղուանից, 767- 149
776 թթ. – 590: 437 Դաւիթ Ը, կաթողիկոս Աղուանից. մահա-
Դաւիթ Բ Կակաղեցի, կաթողիկոս Հայոց, ցել է 1411 թ. – 590: 441, 443
806-833 թթ. – 233: 135 Դաւիթ, հայր Տատլուղանի՝ կնոջ Փիր-
Դաւիթ Դ, կաթողիկոս Աղուանից, 822- համզայի, որ նորոգեց Առնեղ գիւղի
850 թթ. – 590: 438 Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, 1549 թ. –
Դաւիթ Բագրատունի, որդի Աշոտ Ա-ի եւ 536: 368
եղբայր Սմբատ Ա թագաւորի, մահա- Դաւիթ Թ Արջաձորեցի, կաթողիկոս
ցել է 903-914 թթ. ընթացքում – 238: Աղուանից, ԺԶ դ. – 590: 442
137 Դաւիթ Դ Վաղարշապատցի (Շահխա-
Դաւիթ Ե, կաթողիկոս Աղուանից, 922- թունեանցի մօտ՝ Ե), կաթողիկոս Հա-
928 թթ. – 590: 438 յոց, 1590-1629 թթ. – 290, 291, 324,
Դաւիթ Զ, կաթողիկոս Աղուանից, 962- 572, 576, 584: 151, 152, 188, 398,
968 թթ. – 590: 439, 441, 443 407, 423
Դաւիթ Է, կաթողիկոս Աղուանից, 968- Դաւիթ վարդապետ, առաջնորդ Բջնիի,
974 թթ. – 590: 439 ԺԶ-ԺԷ դդ. – 485: 333
Դաւիթ, հայր Կիւրիկէի, 1040 թ. – 590: Դաւիթ, թագաւոր Վրաց, 1669 թ. – 403:
439 267
Դաւիթ Ա Անհողին, թագաւոր Կիւրի- Դաւիթ եպիսկոպոս Պռոշեան, առաջնորդ
կեան, 989-1048՞ թթ., եղբօրորդի Գա- Գեղարդավանքի, 1635-1675 թթ. –
գիկ Ա թագաւորի – 246: 139 574: 404
Դաւիթ Ա, կաթողիկոս Աղթամարի, Դաւիթ վարդապետ, առաջնորդ Յով-
1113-1165՞ թթ. – 251: 144 հաննավանքի, աւարտեց վանքի վե-
Դաւիթ Գ Արքակաղնեցի կաթողիկոս, րանորոգումը, 1669-1683 թ. – 403:
1207-1211 թթ.: Շահխաթունեանցն 266-268
իբրեւ մահուն թուական դնում է 1206, Դաւիթ վարդապետ Խաղբակեան,
որը, հաւանաբար, վրիպակ է: Կաթո- առաջնորդ Գեղարդավանքի, 1687 թ.
ղիկոսների գահացանկի մէջ չի մտնում – 42: 39, 40
– 256: 146 Դաւիթ եպիսկոպոս, հօրեղբայր Դաւիթ
Դաւիթ, հայր Փէճարենց Մխիթարի, վարդապետ Խաղբակեանի: Յիշւում է
1211 թ. – 533: 367 1687 թ. – 42: 40
Դաւիթ Բագրատունի, իշխան Նոր-Բեր- Դաւիթ վարդապետ Տփխիսեցի, առաջ-
դի, որդի Վասակի, հայր Վասակի, յիշ- նորդ Խոր-Վիրապի վանքի, 1661-
ւում է 1192-1237 թթ. – 603: 460 1695 թթ. – 571, 572: 395-398
Դաւիթ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին Դաւիթ աբեղայ Պռօշեցի (Պռօշեան),
վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 առաջնորդական տեղապահ Գեղար-
Դաւիթ, որդի Քրդի և եղբայր Հասանի, դայ վանքի, 1698 թ. – 53: 50
1283 թ. – 405: 274 Դաւիթ, առաջնորդ Երեւանի Անանիա
Դաւիթ, որդի Վրաց Դեﬔտրէ թագաւո- առաքեալի եկեղեցու, ԺԷ-ԺԸ դդ. –
րի, 1285 թ. – 435: 314 421: 303
Դաւիթ Հէճուպ, որդի Հոնայի, թոռ Ալուե- Դաւիթ, հայր Կարապետի, որ նուիրատ-
ցու. նուիրատւութիւն կատարեց Յով- ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս-
հաննավանքին, 1300 թ. – 405: 274, տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
275 1719 թ. – 616: 471
Դաւիթ, Գրիգոր քահանայի եւ Մանասի Դաւիթ Ե Էնէգէթցի, կաթողիկոս Հայոց,
հետ շինել (հաւանաբար՝ վերանորո- 1801-1807 թթ. – 114, 128, 309, 310,
324, 331, 423: 75, 76, 87, 164, 165, Ելտկուզ չարագործ, յիշւում է 1163 թ. -
188, 196, 305 381: 243, 244
Դեկոս, Հռոﬕ կայսր – 177, 178, 180: Եղբայրիկ (սեռ. Եղբայրկան), հայր Վահ-
114, 115 րաﬕ, 1216 թ. – 405: 271
Դեղ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին վա- Եղիա Ա Արճիշեցի, կաթողիկոս Հայոց,
ճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 703-717 թթ. – 221, 590: 133, 437
Դեﬔտրէ, թագաւոր Վրաց, 1283- Եղիա, առաջնորդ Հաւուց Թառի, 1205
1285 թթ. – 435, 603: 314, 459 թ. – 576: 407
Դեﬔտրէ Բագրատունի, թագաւոր Եղիա, տէր, առաջնորդ Գանձասարի
Վրաց, 1385 թ. – 384, 603: 246, 459 վանքի, 1467 թ. – 605: 464, 466
Դեոսկորոս, առաջնորդ Սանահնի վան- Եղիա, հայր Յակոբջանի, 1660 թ. – 79:
քի. Յովհաննէս-Սմբատ թագաւորը 57
նրան դարձրեց կաթողիկոս. չընդու- Եղիա, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
նուելով ժողովրդի կողﬕց, վտարուեց Եղիա, որդի Գրիգոր Թոխաթեցու, 1765
գահից 1039 թ. – 247: 140 թ. – 101: 69
Դէլուղարդաշ, պապ Էհիէի, 1513 թ. – Եղիազար, կաթողիկոս Աղուանից, 683-
567: 381 689 թթ. – 335, 590: 202, 436
Դիլանջի, հայր Ամրուﬕ, 1609 թ. – 405: Եղիազար, ﬕաբան Աստուածընկալ
276 Սուրբ Նշան վանքի, 1207 թ. – 464:
Դիոկղետիանոս, Հռոﬕ կայսր – 173, 322
181, 317: 113, 115, 180 Եղիազար, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Դիոնէսիոս, հայրապետ Աղէքսանդրիա- Եղիազար Ա Այնթապցի, կաթողիկոս Հա-
յի, Գ դ. – 177: 114 յոց, 1681-1691 թթ. – 18, 19, 31, 295-
Դիւան, Սահիպ, հայր Զաքարէի, ԺԴ դ. – 297, 325, 330, 331, 404, 423, 588,
484: 330 590: 24-26, 32, 155-158, 191, 194,
Դխտիկ տե՛ս Դստրիկ 196, 271, 305, 431, 444
Դոլվաթբէկ (Դօլվաթբէկ), Սակավհողը Եղիազար եպիսկոպոս, առաջնորդ Սե-
գնեց եւ նուիրեց Յովհաննավանքին, ւանի վանքի, ԺԸ դ. – 524: 358
1584 թ. – 405: 275 Եղիազար, հօրեղբայր Գրիգոր Խօջաջա-
Դոﬔտիանոս կայսր – 170: 112 նեանի, 1771 թ. – 107: 71
Դոփ, դուստր Սարգսի, քոյր Զաքարիա- Եղիշէ (նաեւ՝ Եղիշայ) եպիսկոպոս, սուրբ,
յի եւ Իւանէի, ԺԳ դ. – 484, 597, 598: աշակերտ Թադէոս առաքեալի, Ա դ. –
331, 452, 455, 456 67, 163, 589, 590: 11, 54, 108, 109,
Դոփ (Դուփ), պապ Գրիգոր իշխանի, 432-435
1303 թ. – 484: 331 Եղիշէ Ա Ռշտունի, կաթողիկոս Հայոց,
Դստրիկ (Դխտիկ, Դուստր), Մաﬕկո- 941-946 թթ. – 241: 137
նեան տիկին, կին Վարդան Մաﬕկո- Եղիշէ Բ, աթոռակից Սարգիս Գ կաթո-
նեանի, թոռ Սահակ Պարթեւ կաթողի- ղիկոսի, 1504-1506 թթ., կաթողիկոս
կոսի, Ե դ. – 197: 128 Հայոց՝ 1506-1515 թթ. Հայոց կաթո-
Դօլվաթբէկ տե՛ս Դոլվաթբէկ ղիկոսների գահացանկի մէջ չի մտնում
– 43, 281, 282: 41, 150
Եաղուպ (Աղուպ) Բէկ, իշխանաւոր Երե- Եղիշէ, հայր Փիրհամզայի, 1513 թ. –
ւանի, 1441 թ. – 419: 297 567: 381
Եաղուպ Բէկ, Երեւանի խան, 1557 թ. – Եղիշէ սարկաւակ Դարանակուց, ﬕա-
419, 521: 297, 350 բան Տաթեւի վանքի, 1513 թ. – 567:
Եաղուբ Բլրցի (Երեւանի), հայր ﬔլիք 381
Մինասի, որի արդեամբ նորոգուեցին Եղիսաբեթ, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Էջﬕածնի Մայր տաճարի սիւները, Եղիսաբեթ (Եղիսապետ), կին Յակոբ
1777 թ. – 23: 28 Շամախեցու և մայր Թամուրի և Ոհա-
Եզր Ա Փառաժնակերտցի, կաթողիկոս նի, որ նուիրատւութիւն կատարեցին
Հայոց, 630-641 թթ. – 13, 216, 327, Մասէր գիւղի Աստուածընկալ Սուրբ
328, 486, 588: 21, 131, 193, 334, Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. – 616: 471
431
Եղիսաբէթ, երկրորդ կի՞ն Թադէոսի, որ Երեﬕա, գրիչ, օրինակեց ﬕ վիմագիր

նուիրատւութիւն կատարեց Մասէր արձանագրութիւն, 1358 թ. – 484: 331
գիւղի Աստուածընկալ Սուրբ Նշան Երեﬕա վարդապետ Մեղրեցի, բառա-
եկեղեցուն, 1719 թ. – 616: 471 րանագիր, ԺԷ դ. – 40
Եղիսաբեթ, կին Կարապետ Պապայեան Երկաթ, հայր Աշոտի, որ իր այգին նուի-
Ագուլեցու, 1784-1786 թթ. – 26, 95: րեց Յովհաննավանքին. ԺԳ դ. – 405:
30, 66 278
Ենովք, աշակերտ Մեսրոպ Մաշտոցի, Ե Երմոգինէ, սուրբ – 74: 56
դ. – 124: 83 Երուազ քրմապետ, եղբայր Երուանդ Բ
Եպիփան, տեսուչ կրօնաստանի, Դ դ. – թագաւորի – 168, 373: 111, 232
193: 124 Երուանդ Ա թագաւոր, Ն. Ք. 569 թ. – 84,
Եսայի Ա Եղիպատրուշեցի. նախ առաջ- 418: 58, 59, 296
նորդ Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի Երուանդ Բ թագաւոր, Ա դ. – 166, 168,
վանքի՝ 768 թ., ապա կաթողիկոս Հա- 368, 373, 418: 110, 111, 226, 227,
յոց, 775-788 թթ. – 227, 588: 134, 431 232, 296
Եսայի վարդապետ, առաջնորդ նախ Եւա, մայր Յովհաննէս աﬕրա Կեսարա-
Երնջակի Սուրբ Գէորգ վանքի, ապա՝ ցու, 1790 թ. – 112: 75
Սուրբ Յովհաննու Կարապետի, 1551 Եւագր, Երեւանում գտնուող նրա որդու
թ. – 585: 424 այգին Մխիթարը գնեց եւ նուիրեց Հա-
Եսայի վարդապետ, առաջնորդ կամ ռիճայ վանքին, 1224 թ. – 568: 386
ﬕաբան Երնջակի Սուրբ Յովհաննու Եւկլիդէս (Էւկլիտոս) – 117: 78
Կարապետի վանքի, 1655 թ. – 585: Եւղաղ, եպիսկոպոս Եդեսիայի, Ա դ. –
424 159: 104
Եսայի վարդապետ, ﬕաբան Երնջա- Եւոլխութլու, հայր Չաղանի, 1334 թ. –
կի Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի, 568: 385
1731 թ. – 585: 425 Եւսեբիոս Կեսարացի, համարւում է
Եսայի Հասան-Ջալալեանց (Գանձա- քրիստոնէութեան պատմահայրը,
սարցի, Քուլաթաղեցի), կաթողիկոս հեղինակ նշանաւոր «Եկեղեցական
Աղուանից, 1702-1728 թթ. – 590, 596, պատմութեան», 260-339 թթ. – 167,
616: 6, 444, 450, 455, 471 170, 175-177, 180, 187: 110, 111,
Եսուաղէն (նաեւ՝ Արսվաղ), թագաւոր 113-115, 118
Աղուանից, Ե դ. – 124: 83, 84 Եւստաթէոս (նաեւ՝ Ստաթէ), աշակերտ
Երակղ տե՛ս Հերակլ Թադէոս առաքեալի, Ա դ. – 165: 110
Երաստ, նահապետ, թոռ Արամայիսի, Եւստռատիոսեանք – 182: 115
թոռան թոռ Հայկ նահապետի – 368: Եփրեմ, տեսուչ կրօնաստանի, Դ դ. –
226 193: 124
Երեﬕա մարգարէ – 593: 448 Եփրեմ Ա Ձորագեղցի, կաթողիկոս Հա-
Երեﬕա եպիսկոպոս Աղուանից, Ե դ. – յոց, 1809-1830 թթ. – 27, 37, 38, 114,
124: 83, 84 128, 311, 325, 331, 403: 30, 36, 76,
Երեﬕա սարկաւագ, աշակերտ Սահակ 88, 165, 166, 190, 196, 269
Պարթեւ կաթողիկոսի, Ե դ. – 197: 127 Եփրեմ արքեպիսկոպոս, առաջնորդ Բջ-
Երեﬕա Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Ե դ. – նիի. Գրիգոր Մագիստրոսը նրան ուղ-
589, 590: 434, 436 ղուած ունի ﬕ թուղթ – 485: 332
Երեﬕա Բ Ջալալեանց Գանձասարցի, Եփրեմ եպիսկոպոս, նրա անուամբ ﬕ այ-
կաթողիկոս Աղուանից, 1676-1700 թթ. գի է եղել Վաղարապատում – 140: 98
– 590: 443, 444 Եփրոսինէ, մայր Գաբրիէլ հարիւրապե-
Երեﬕա, ճգնաւոր, առաջնո՞րդ Թեղենիսի տի, 1793 թ. – 421: 304
վանքի, ընկերակից Ստեփաննոս Ասո-
ղիկի, Ժ դ. – 479: 325 Զազ, 1407 թ. – 605: 465
Երեﬕա, առաջնորդ Մարմաշէնի վանքի. Զազայ, աթաբակ, հայր աթաբակ Շա-
գնաց Յովհաննավանք, ուր եւ վախ- հինշահի, 1358 թ. – 484: 330
ճանուեց, 1033 թ. – 405ա, 569, 570: Զալ, 1654 թ. – 521: 351
280, 391, 393, 394
Զալ, Երեւանի խան, 1679 թ. – 419, 420, Զաքարիա, պարոն, թոռ Աւագի, 1325
427: 299, 302, 309 թ. – 444: 316
Զամանադին, ղազի Երևանի – 134: 93 Զաքարիա (նաեւ՝ Զաքար). ծնողների՝
Զապէլ թագուհի, ԺԳ դ. – 257: 146, 147 Ղուտալչաքի եւ Ասնաւորի հետ Քար-
Զաւէն Ա Մանազկերտցի, կաթողիկոս գործենց հողը նուիրեց Աշտարակի
Հայոց, 377-381 թթ. – 195: 126 Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն, 1326 թ.
Զաքար, հայր Միրզա Հանավանցու, – 401: 263, 264
1609 թ. – 405: 276 Զաքարիա եպիսկոպոս, առաջնորդ Ար-
Զաքարիա, հայր Յովհաննէս Կարապե- տազի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վան-
տի, սուրբ – 165: 110 քի, 1329 թ. – 592: 446
Զաքարիա եպիսկոպոս, աշակերտ Թա- Զաքարիա (Զաքարէ), որդի Սահիպ Դի-
դէոս առաքեալի, առաջին առաջնորդ ւանի, ԺԴ դ. – 484: 330
Արտազի, 68-72 թթ. – 160, 166, 168, Զաքարիա, գնեց Մուղնի գիւղը եւ նուի-
187: 105, 110, 111, 119 րեց Յովհաննավանքին, 1425 թ. –
Զաքարիա Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Դ 405: 275
կամ Ե դ. (Աճառեանը Զաքարիա Ա-ն Զաքարիա եպիսկոպոս, առաջնորդ Հա-
դնում է Դ դ., իբրեւ յաջորդ Գրիգորի: ւուց Թառի, 1441 թ. – 576: 407
Շահխաթունեանցը եւս Զաքարիային Զաքարիա Գ, կաթողիկոս Աղթամարի,
համարում է յաջորդ Գրիգորի, բայց 1434-1464 թթ. – 276: 150
դնում է Ե դ.) - 589, 590: 432, 433, 435 Զաքարիա Բ (Շահխաթունեանցի մօտ՝
Զաքարիա Բ, կաթողիկոս Աղուանից, Գ) Վաղարշապատցի, կաթողիկոս Հա-
629-644 թթ. – 590: 436 յոց, 1515-1520 թթ. – 282: 150
Զաքարիա կաթողիկոս Բեստացի. նախ Զաքարիա (Զաքարէ) Հանավանցի, հայր
առաջնորդ էր Արտազի Սուրբ Թա- Միրզի, որ այլոց հետ Ամրուﬕ այգին
դէոս առաքեալի վանքի, ապա եղաւ նուիրեցին Յովհաննավանքին, 1609
կաթողիկոս Աղուանից. քանի որ Շահ- թ. – 405: 276
խաթունեանցը նշում է որ Զաքարիան Զաքարիա, եղբայր Յովհաննէս վարդա-
գրել է բազմաթիւ ճառեր, ուստի, աﬔ- պետ Մուղնեցու և պարոն Վարդանի,
նայն հաւանականութեամբ, նկատի ու- ԺԷ դ. – 403: 268
նի Զաքարիա Ձագեցի կաթողիկոսին, Զաքարիա եպիսկոպոս Վաղարշապատ-
որ տե՛ս - 592: 446 ցի. Դաւիթ եւ Մովսէս կաթողիկոսների
Զաքարիա Ա Ձագեցի, կաթողիկոս Հա- քարտուղարն էր, ապա եղաւ առաջ-
յոց, 855-876 թթ. – 235, 384, 597: նորդ Յովհաննավանքի, 1637-1639
135, 246, 453 թթ.: Մահացել է 1659 թ. – 17, 405,
Զաքարիա վարդապետ, առաջնորդ Հա- 405ա: 24, 275, 282
ւուց Թառի, ԺԱ դ. – 576: 407 Զաքարիա Սարկաւագ Քանաքեռցի, ԺԷ
Զաքարիա (Զաքարէ), որդի Սարգսի, դ. – 17, 19, 85, 126, 297, 325, 330,
հայր Սարգսի, պապ Նանայի, ԺԲ դ. – 364, 385, 403-405ա, 407, 410, 411,
405: 275 413, 423, 433, 436, 451, 485, 524,
Զաքարիա (նաև` Զաքարէ), Աﬕրսպա- 570, 576, 588-590: 24, 26, 61, 87,
սալար Երկայնաբազուկ, 1205-1215 158, 191, 195, 219, 248, 265-267,
թթ. – 256, 404, 405, 410, 435, 460, 265, 267, 269-271, 279-282, 284,
484, 485, 492, 493, 524, 533, 568, 289, 290, 305, 313, 315, 319, 333,
573, 576, 593, 604, 608: 146, 270, 357, 393, 394, 408, 431, 432, 443,
272, 273, 276, 287, 314, 320, 329, Զաքարիա, եղբայր Դաւիթ վարդապե-
330, 332, 341, 342, 357, 367, 384- տի, 1670 թ. – 403: 268
387, 399, 407, 447, 461, 468 Զաքարիա խալիֆայ, կազﬔց Յակոբ
Զաքարիա (Զաքարէ), որդի Վախտանգի, Ջուղայեցի կաթողիկոսի տապանաքա-
եղբայր Հասան Ջալալ Դօլի, 1216 թ. – րը, 1680 թ. – 295: 157
605: 463 Զաքարիա արքեպիսկոպոս Գուլաս-
Զաքարիա Աﬕրսպասալար, որդի Շա- պեան Թիֆլիզեցի (նաեւ՝ Տփխիսեցի) –
հանշահի, թոռ Զաքարիա Աﬕրսպա- 76, 519, 521, 524, 525, 528, 530: 56,
սալարի – 573: 400 347, 350, 357, 360, 362-364
Զաքարիա, սարաֆ, 1766 թ. – 101: 70 Թագուհի, դուստր Սահակ երէցի, նուի-

Զաքարիա վարդապետ, առաջնորդ Հա- րատւութիւն կատարեց Աշտարակի
ւուց Թառի, ԺԸ դ. – 576: 408 Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն, 1281 թ.
Զաքարիա Կաղզվանցի, պատրիարք Կ. – 401: 262
Պօլսի, ԺԸ դ. – 308: 163 Թագուհի, կին Ուﬔկի, մայր Ճարի,
Զաքէոս, 1291 թ. – 603: 460 1283 թ. – 603: 459
Զգօն – 190: 123 Թագուհի, տատ Յովհանջան Գերա-
Զեﬔնտոս եպիսկոպոս, երկրորդ առաջ- գեանցի, 1785 թ. – 25: 29
նորդ Արտազ գաւառի, 72-76 թթ. – Թագուհի, քոյր Յովհանջան Գերագեան-
168: 111 ցի, 1785 թ. – 25: 29
Զիժազատայ, հօրաքոյր Գրիգոր Խօջա- Թագուհի, տատ Գրիգոր Խօջաջանեանի,
ջանեանի, 1771 թ. – 107: 71 1771 թ. – 107: 71
Զիպիտայ, քոյր Գրիգոր Խօջաջանեանի, Թագուհի, ﬕ տուն եւ ﬕ այգի նուիրեց
1771 թ. – 107: 71 Աշտարակի Սուրբ Մարիանէ եկեղե-
Զնջիլ կոմս – 44, 46: 42, 43, 46 ցուն, 1281 թ. – 401: 262
Զոթիկոս եպիսկոպոս Կոմանայի, Բ դ. – Թադէոս (նաեւ Յուդա, Ղէբէոս, Թադէ),
175: 113 առաքեալ – 3, 32, 39-42, 45, 46, 58,
Զոհրապ (Զաւրհապ), որդի Փիրհամզի, 62, 74, 81, 159-168, 170, 172, 186,
որ կանգնեցրեց ﬕ խաչքար, 1549 թ. 187, 542, 571, 579-581, 590: 11, 15,
– 537: 368 33, 37-41, 44, 45, 51, 53, 56, 57,
Զոհրապ (Զօրապ), 1654 թ. – 521: 351 104-111, 113, 117-119, 371, 398,
Զուզա, մայր կամ կին Մխիթարի՝ առաջ- 414, 417, 435
նորդի Նորադուսի Սուրբ Աստուա- Թադէոս տե՛ս Թէոդորոս Քռթենաւոր
ծածնի վանքի, ԺԳ դ.՞ - 533: 367 Թադէոս Ա, աթոռակալ Սարգիս Գ կա-
Զրւանդատ, առաջնորդ Գողթն գաւառի թողիկոսի, 1499-1504 թթ. – 280, 281:
Սուրբ Թովմայի վանքի – 588: 431 150
Զօհրայ, Երեւանի խան, 1691 թ. – 407, Թադէոս Բ, աթոռակալ Գրիգոր ԺԲ Վա-
419: 283, 299 ղարշապատցի կաթողիկոսի, 1576 թ.
– 289, 290: 151
Էաչի Խաղբակեան, որդի Հասանի, 1300 Թադէոս կաթողիկոս (ստոյգ չգիտենք՝
թ. – 52, 601: 49, 50, 458 Ա-ն թէ Բ-ն) – 492: 342
Էլթինայ խաթուն, կին Չարմաղանի, Թադէոս եպիսկոպոս, ատենադպիր
1235 թ. – 590: 440 Ղուկաս կաթողիկոս Կարնեցու (1780-
Էլիազ, որդի խոջա Փանոսի, որ հիﬓո- 1799) – 127: 87
վին վերակառուցեց Երեւանի Անանիա Թադէոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Արտա-
առաքեալի եկեղեցին, ԺԸ դ. – 421: զի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանքի
303 – 592: 447
Էհիէ, որդի Բուդաղի, 1513 թ. – 567: Թադէոս եպիսկոպոս Արայիշենց (այլ),
381 առաջնորդ Արտազի Սուրբ Թադէոս
առաքեալի վանքի – 592: 447
Ըռզաղուլի տե՛ս Ռզա Ղուլի Թադէոս, նուիրատւութիւն կատարեց
Ըսկանդար տե՛ս Սկանդար Մասէր գիւղի Աստուածընկալ Սուրբ
Ըռուզուքան տե՛ս Ռուզուքան Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. – 616: 471
Թադէոս Ղափանցի, հայր Գրիգոր Թո-
Թագուհի, դուստր Աբասի, կին Յովհան- ղաթեցու, 1765 թ. – 101: 69
նէս-Սմբատ թագաւորի: Բոլոր գիտնա- Թադէոս եպիսկոպոս, ատենադպիր Ղու-
կանները թագուհին ընդունել են բուն կաս կաթողիկոս Կարնեցու, ԺԸ դ.
իմաստով, որը ﬔնք չենք բացառում: – 127: 87
Սակայն արձանագրութեան բովանդա- Թադէոս, ﬕաբան Սեւանի վանքի, ԺԹ դ.
կութիւնից ելնելով հնարաւոր ենք հա- – 528: 362
մարում նաեւ վերջինիս հատուկ անուն Թալիլէ, առաջնորդ Վրաց – 590: 437
լինելը: Յիշւում է 1038 թ. – 375: 234 Թահմազ Ա, Պարսից շահ, 1524-1576
թթ. – 303, 419, 597: 160, 297, 451
Թահմազ Ղուլի բէկ, Երևանի խան, որդի վարդապետի դամբարանին, 1673 թ.

Աﬕրգունա նախարարի, ԺԷ դ. – 14, – 577: 409
291, 419: 22, 152, 298 Թեկղի, կոյս – 9: 18
Թահմազ շահ, 1722 թ. – 299, 303: 159- Թէոդոս Մեծ, Հռոﬕ կայսր, 379-395 թթ.
161 – 123, 193: 82, 125
Թահմազ, խան Երեւանի, 1734 թ. – 302: Թէոդոս Փոքր, Հռոﬕ կայսր, 408-450
160 թթ. – 124, 198: 82, 84, 128
Թաղա, հայր Սուլխանի, Զալի եւ Զօրա- Թէոդոս, սպարապետ Յունաց – 193:125
պի, 1654 թ. – 521: 350, 351 Թէոդոս (նաեւ՝ Թէոդորոս) Անբերդեցի,
Թաղադամուր, 1291 թ. - 460 մականունը՝ Չրքին, իշխանաց իշխան,
Թաճեր, կին Աﬕր Հասանի եւ մայր Էա- որդի Քուրդ Անբերդցու, նուիրատւու-
չի, 1300 թ. – 52, 601: 49, 458 թիւն կատարեց Յովհաննավանքին,
Թամամ, կոյս, նահատակ, 1691 թ. – 413: ԺԳ-ԺԴ դդ. – 405: 277
290 Թէոդորոս Մոպսուեստացի – 197: 127
Թամամ, մայր Իսահակ վարդապետ Փա- Թէոդորոս (նաեւ` Թադէոս) վարդապետ
ռակեցու, 1788 թ. – 72: 55 Քռթենաւոր, առաջնորդ Արագածոտն
Թամար, թագուհի Վրաց,1184-1212 թթ., գաւառի Սուրբ Աստուածածին վանքի,
կոչուած այստեղ նաեւ Դդօփալ, պա- Է դ. – 125, 568: 85, 389
րոն – 405, 568: 276, 387 Թէոդորոս, կաթողիկոս Աղուանից, 781-
Թամար, կին Հեջուպ Վահրաﬕ, 1229 թ. 785 թթ. – 590: 438
– 568: 389 Թէոդորոս Ռշտունի, Է դ. – 217, 418:
Թամարա, Ռուսաստանի դեսպան 132, 296
Կ. Պօլսում – 309: 164 Թէոդորոս, Գնունեաց եպիսկոպոս, Է դ.:
Թամուր Ղայաբէկ, որդի տաճիկ Բուրճա- Միքայէլ Չամչեանը նրան անուանում է
լիբէկի, ԺԷ դ. – 148: 100 նաեւ Թադէոս, հաւանաբար նոյնացնե-
Թամուր, որդի Յակոբ Շամախեցու. եղ- լով Թէոդորոս Քռթենաւորի հետ, որը
բօր` Ոհանի հետ նուիրատւութիւն եւս կոչուել է Թադէոս, Թադէոս Գիտ-
կատարեց Մասէր գիւղի Աստուածըն- նական – 378: 236
կալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. Թէոդորոս Ա Ռշտունի, կաթողիկոս Հա-
– 616: 470 յոց, 930-941 թթ. – 240, 241, 250:
Թայիկ, կին Վահրաﬕ, 1216 թ. – 405: 137, 143
271, 272 Թէոդորոս Ալախօսիկ, եղել է դռան
Թայիկ, որդի Քուրդ Անբերդեցու – 405: եպիսկոպոս Սարգիս կաթողիկոսի,
277 իսկ 1077 թ. Փիլարտոսի հրամանով
Թանգրիղուլի, որդի ﬔլիք Ղուկասի, կաթողիկոս է նստել Հոնիում. գահըն-
1513 թ. – 567: 381 կեց է արուել 1090 թ.: Մահացել 1095
Թառիկ, կին Այվազ Շոռոթեցու, որ նո- թ. – 249, 250: 141, 143
րոգեց Երնջակի Սուրբ Ստեփաննոս Թէոդորոս Բ Կիլիկեցի, կաթողիկոս Հա-
Նախավկայի մատուռը, 1714 թ. – 585: յոց, 1382-1392 թթ. – 265: 149
425 Թէոսկորոս. արձանագրութիւնը նրան
Թասալ, նուիրատու Գողթն գաւառի դնում է իբրեւ Հայոց կաթողիկոս 1040
Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587: թ., սակայն այդ ժամանակ կաթողիկոս
427 էր Պետրոս Գետադարձը – 379, 590:
Թարխան Քիթաշինեցի, 1513 թ. – 567: 240, 439
381 Թէոփիլոս եպիսկոպոս Անտիոքացի,
Թարխան Ոսկանեան, նուիրատու Մաս- աշակերտ Թադէոս առաքեալի. մահա-
տարա գիւղի, ԺԷ դ. – 136: 95 ցել է 60 թ. – 160, 167: 105, 110, 111
Թաքան-Խաթուն, մայր Ջանխաթունի, Թիրվանտայ տե՛ս Թուրուանդա
որ ﬕ այգի նուիրեց Յովհաննավան- Թոդոս դես Թէոդոս
քին. ԺԳ դ. – 405: 278 Թոռնիկ Ա Մաﬕկոնեան, իշխան Սաս-
Թեդոն, նուիրատւութիւն կատարեց Քա- նոյ, ԺԱ դ. – 249: 141
րատակի վանքի առաջնորդ Յակոբ Թովմա (նաեւ՝ Թովմաս, Թումա) առա-
քեալ – 36, 64, 80, 157, 159, 160, 161,
187, 587: 35, 44, 53, 57, 103, 105, Ինկիկ (գուցէ Խնկի՞կ), նուիրատւութիւն
106, 118, 428 կատարեց Ասլը-Քիլիսէ ﬔնաստանին,
Թովմա Արծրունի, պատմագիր, Թ դ. – ԺԳ դ. – 478: 324
335: 204 Ինճիճեան Ղուկաս (1758-1833), վարդա-
Թովմա (Թովմաս, Թումաս), քահանայ, պետ, հայագետ, Վենետիկի Մխիթա-
Սադուն Արծրունի իշխանի արեւշա- րեան ﬕաբանութեան անդամ – 423,
տութեան համար կառուցեց ﬕ խաչ, 521, 525, 561: 9, 306, 307, 349, 359,
1268 թ. – 401: 265 376
Թովմա (նաեւ՝ Թումա) վարդապետ Մե- Իննոկենտիոս Ը պապ, 1492 թ. – 45: 45
ծոփեցի, պատմագիր, ԺԴ-ԺԵ դդ. – 13, Իննոկենտիոս պապ, 1697 թ. – 33: 34
42, 85, 405ա, 485, 573: 21, 41, 61, Իպնդօկլ, հարկահան – 228: 134
281, 333, 402 Իսահակ Պարթեւ տե՛ս Սահակ Պարթեւ
Թովմա (Թումա) Սօկութլուեցի, կաթո- Իսահակ վարդապետ Փառակեցի, առաջ-
ղիկոս Աղուանից. մահացել է 1495 թ. նորդ Սուրբ Թադէոս առաքեալի (Թա-
(գուցէ՝ 1475 թ.) – 590, 613: 442, 469 դէի) վանքի, 1788 թ. – 72: 55
Թովմա (Թումա) եպիսկոպոս, առաջնորդ Իսմայէլ շահ Սէֆի, 1635 թ. – 293, 419:
Քարատակի վանքի, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 577: 154, 298
410 Իսրայէլ եպիսկոպոս, Է դ. – 335: 202,
Թովմա Յովսէփեան Ղօրղանեանց Տփ- 203
խիսեցի. բարերար. նրա առաջարկով Իսրայէլ, տէր, խմբագիր Յայսմաւուրքի,
Յովհաննէս եպիսկոպոս Շահխա- ԺԳ դ. – 178: 114
թունեանցը գրեց իր «Ստորագրու- Իսրայէլ եպիսկոպոս Աղուանից – 188:
թիւնք»-ը – 313, 314, 316: 9, 10, 169, 121
170, 177, 178 Իսրայէլ Ա Ոթմսեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Թումա տե՛ս Թովմա 667-677 թթ. – 219: 132
Թուﬕան, ըստ տեղական աւանդու- Իսրայէլ Գանձակեցի, կաթողիկոս
թեան, Հռիփսիﬔանց կոյսերից, որ Աղուանից, 1763 թ.-ից: Մահացել է
նահատակուեց Շողակաթ եկեղեցու 1765 թ. – 590: 444, 445
մոտակայ այգում: Տեղացիներն այդ այ- Իսրայէլ Գոո՞ Աղջնցի – 591: 446
գին կոչում են Թուﬕան – 332: 198 Իվանէ տե՛ս Իւանէ
Թուրուանդա (Թուրվանտ), մայր Դաւիթ Իւանէ, աթաբէկ, որդի Մեծն Սարգսի,
վարդապետի, 1670 թ. – 403: 268 եղբայր Զաքարիա Աﬕրսպասալարի,
Թուրուանդա (Թիրվանտա), դուստր ԺԳ դ. – 392, 405, 484, 490, 533, 568,
Յովհանջան Գերագեանցի, 1785 թ. – 569, 573, 575, 598, 604, 608: 253,
25: 29 272, 329, 330, 339, 367, 387, 391,
Թօթալ Օսման տե՛ս Օսման Թօթալ 399, 404, 456, 461, 468
Թօթիկ – 603: 460 Իւանէ, որդի Վախտանգի, եղբայր Հա-
Թօխմախ տե՛ս Մահմատ խան սան Ջալալ Դօլի, 1240 թ. – 605: 463
Իւանէ, որդի Շահանշահի, հայր Աղբու-
Իբրահիմ խալիֆա Ալփաւուտ, ԺԸ դ. – ղայի, 1267 թ. – 380, 397, 410: 241,
136: 96 256, 287
Իբրահիմ աղա, վեզիր Հիւսէին Ալի Եր- Իւանէ, հայր Գանձասարի վանքի առաջ-
ևանի խանի, 1760 թ. – 138: 97 նորդ Յովհաննէսի, 1271 թ. – 605:
Իբրահիմ փաշա, 1728 թ. – 419: 299 463, 466
Իբրահիմ, Պարսից շահ, 1748 թ. – 303: Իւանէ, որդի Շահնշահի, եղբայր Խարկր-
161 ծեալ սպարապետի, 1385 թ. – 384:
Իգդիշ խաթուն, 1291 թ. - 459 246
Իգնատիոս Աստուածազգեաց – 38: 36
Իգնատիոս, քեռի Դասապետ վարդապե- Լալա փաշա (Ղարա Մուստաֆա),
տի և Կարապետի, 1291 թ. – 603: 460 1577 թ. – 419: 298
Ինանիկ, հայր Դաւիթ վարդապետի, Լալա, Բէկ, հայր Երեւանի Մահմատ Ղու-
1687 թ. – 42: 40 լի խանի, 1654 թ. – 419: 298
Լենկ Թեմուր (Լանկթամուր) – 485: 333

Լեւոն Բ Մեծագործ, Կիլիկիայի Հայոց Խաչատուր քահանայ, Յովհաննէս քա-

իշխանապետ, 1198-ից՝ թագաւոր. հանայի հետ գրե՞ց Խարիպի վկայաբա-
մահացել է 1219 թ. – 48, 253-256: 48, նութիւնը, 1225 թ. – 569: 392
145, 146 Խաչատուր վարդապետ, ﬕ խաչքար
Լեւոն Գ, Կիլիկիայի Հայոց թագաւոր, կանգնեցրեց Մաստարայ գիւղի շրջա-
1269-1289 թթ. – 258, 259: 147 կայքում. ժամանակն անյայտ, բայց
Լեւոն Ե, Կիլիկիայի Հայոց թագաւոր, հաւանաբար ոչ ուշ քան ԺԳ դարը –
1327 թ. – 260, 261: 148 378: 238
Լեւոն Զ, Կիլիկիայի Հայոց թագաւոր, Խաչատուր քահանայ, մատենագիր,
1374-1375 թթ. – 264: 148 ԺԳ դ. – 569: 392
Լիպարիտ, հայր Տարսայիճի, 1274 թ. – Խաչատուր, մականունը` Ալթիղօլաճ,
595, 599: 449, 456 առաջնորդ Յովհաննավանքի, ԺԵ-
Լիպարիտ, իշխան, հայր Սմբատի – 597: ԺԶ դ. - 405ա: 281
454 Խաչատուր վարդապետ, առաջնորդ
Լիւսիաս (նաեւ՝ Լիւսիա), դուքս, դատա- Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան-
ւոր – 172, 181: 112, 115 քի, 1636 թ. – 587, 588: 429, 431
Լուդովիկոս թագաւոր, ԺԲ դ. – 45, 46: Խաչատուր վարդապետ Կեսարացի,
44, 46 առաջնորդ Նոր-Ջուղայի, մահ. 1646 թ.
Լուսաւորիչ տե՛ս Գրիգոր Լուսաւորիչ – 295: 155
Լուսիոս Ե, Հռոﬕ պապ, ԺԲ դ. – 253: Խաչատուր արքեպիսկոպոս, առաջնորդ
145 Գողթն գաւառի, 1669 թ. – 403: 268
Խաչատուր, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Խադ (Խաթ), աշակերտ Թադէոս առա- Խաչատուր վարդապետ Ջուղայեցի,
քեալի՞, առաջնորդ Սիւնեաց. նրա գե- առաջնորդ Մաքենեաց վանքի, ԺԷ դ. -
րեզմանի վրա է կառուցուել Խաթրայ 561: 377
վանքը. Ա դ. – 186: 117 Խաչատուր վարդապետ Կարնեցի Առա-
Խադ սարկաւագ Ներսէս Մեծի (353- քելեան (1666-1728), մատենագիր
373), որի կողﬕց ձեռնադրուեց եպիս- – 33: 34
կոպոս եւ առաջնորդ Բագրեւանդի եւ Խաչիկ Ա Արշարունի, կաթողիկոս Հա-
Արշարունիքի – 193: 124 յոց, 973-992 թթ. – 132, 245-247, 386,
Խաթուն, մայր Գրիգոր քահանայի, 579, 580, 584: 92, 138, 139, 248,
1284 թ. – 550: 374 414-416, 423
Խաթուն, դուստր Հիջուպ Վահրաﬕ, ԺԳ Խաչիկ Բ Անեցի, կաթողիկոս Հայոց,
դ. – 568: 389 1058-1065 թթ. – 248, 249: 140, 141
Խաթուն, քոյր Յովհանջան Գերագեան- Խաչիկ, առաջնորդ Յովհաննավանքի,
ցի, 1785 թ. – 25: 29 1171 թ. – 405ա: 280
Խաթունջան, մայր Ագուլենց Պետրոսի, Խաչիկ, ազգակա՞ն Մխիթար քահանայի,
1658 թ. – 578: 413 որն իր այգին նուիրեց Տանձուտի վան-
Խալաթ, որդի Սմբատի, 1206 թ. – 604: քին. ԺԳ դ. – 405: 278
461 Խաչիկ Էﬓիազեան Ջուղայեցի, նուիրա-
Խալիլ Օզբէկ խան Երեւանի, 1752 թ. – տու, 1785 թ. – 109: 73, 74
419: 300 Խաչիկ աղա Ջնթլուﬔան, նրա ծախքով
Խաղբակ, նախահայր Խաղբակեան իշ- կառուցուեց Հռիփսիմէի վանքի զան-
խանական տոհﬕ, հայր Վասակի, գակատունը, 1790 թ. – 322: 186
ԺԱ դ. – 42, 490: 40, 339 Խարիպ (նաեւ՝ Ղարիպ) Մագիստրոս,
Խանում, քոյր Սաֆարի, 1655 թ. – 578: նահատակ, եղբայր Գրիգորի, 1225 թ.
413 – 569: 392
Խանում, կին Միայսարի – 64: 53 Խարիսիմոս, որդի Աղամալ Շոռոթեցու,
Խաչատուր տե՛ս Խաչիկ 1694 թ. – 333: 200
Խաչատուր, վերակառուցեց Սուրբ Եղիշէ Խարկրծեալ, սպասալար, 1385 թ.
առաքեալի վանքը, 1264 թ. – 612: 469 (Խարկրծելը վրացերէն Մխարգրձելի-
Երկայնաբազուկ բառից է. այս թուին
սպասալար Երկայնաբազուկ չի յիշ-
ւում, նաեւ Խարկրծել անուամբ որեւէ նի, յիշւում է 1244-1283 թթ. – 405,
մէկը. հաւանաբար շփոթութիւն կա) 410, 464: 273, 274, 288, 321
– 384: 246 Խորիշահ, կին Զաքարիայի, դուստր Վա-
Խդըր (Խըտըր) Կեսարացի, նրա ար- սակի, ԺԳ դ. ? – 405: 277
դեամբ նորոգութիւններ կատարուեցին Խորիշահ, կին Քոշաքշերի, 1306 թ. –
Էջﬕածնի Մայր տաճարում, 1786 թ. 484: 331
– 26: 30 Խոցադեղ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւա-
Խդմաթ Ղուլիբէկ, որդի տաճիկ Բուրճա- նին վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314
լիբէկի, ԺԷ դ. – 148: 100 Խուանդ-Խաթուն, կին Քուրդ Անբերդցու,
Խըտըր տե՛ս Խդըր ԺԳ-ԺԴ դդ. – 405: 277
Խիմշէ, որդի Աթաբակի. նուիրատւու- Խուանդզէ տե՛ս Խոյանդզայ
թիւն կատարեց Գանձասարի վանքին, Խուդաբանդայ (Խուտաբանտայ), Պար-
1467 թ. – 605: 465 սից շահ, 1578 թ. – 419: 298
Խոդլու, կին Չաղանի, 1334 թ. – 568: Խուզիմա ոստիկան – 130, 232: 90, 135
385 Խութլու-Խաթուն, կին Պռօշ իշխանի,
Խոյանդզայ, կին Շահանշահի, 1318 թ. – 1268 թ. – 42, 573: 40, 400
414: 292 Խութլու-Խաթուն (Խուտ-Խաթուն), կին
Խոյտան, որդի Վասակի – 598: 456 Քուրդի, 1329 թ. – 408: 285
Խոնայ տե՛ս Հոնայ Խութլու-Խաթուն (Խոդլու), կին Եւոլ-
Խոշաք, կին Իւանէ աթաբեկի, մայր Աւա- խութլուի, 1334 թ. – 568: 385
գի, յիշւում է 1214-1258 թթ. – 405, Խուպասար, հայր Սանասարի և Պաղ-
490: 273, 339 տասարի, 1235 թ. – 568: 386
Խոռեմայ զօրավար – 320: 185 Խուտ-Խաթուն տե՛ս Խութլու-Խաթուն
Խոսրով, թագաւոր Հայոց, հայր Տրդատ Խօչախ, որդի Վասակի, 1201 թ. – 598:
Մեծի – 177, 187, 188, 398, 571: 114, 456
118-120, 257, 394 Խօչաք, կին Սահիպ Դիւանի, մայր Զա-
Խոսրով Փոքր, թագաւոր, 351 թ. – 84: քարէի – 484: 330
59
Խոսրով Ա Մեծ, կոչուած՝ Նուշիրվան, Ծերթա, ﬕաբան Աստուածընկալ Սուրբ
թագաւոր Պարսից, 531-579 թթ. – Նշան վանքի, 1207 թ. – 464: 322
159, 212: 104, 130
Խոսրով Բ, թագաւոր Պարսից, 590- Կալաչևսկի Սիմոն Ֆէօդորովիչ, Երեւա-
628 թթ. – 590: 436 նի գաւառապետ, 1839 թ. – 419: 301
Խոսրով Ապրուէզ, Պարսից շահ – 320: Կալիմոքոս, յոյն բանաստեղծ – 117: 78
184 Կախաբեր (Կախայբեր), հայր Քրդի,
Խոսրով Բ Կոտակ, որդի Տրդատ Մեծի, 1244-1247 թթ. – 404, 490: 270, 336
թագաւոր Հայոց, 330-338 թթ. – 190, Կաղանկատուացի տե՛ս Մովսէս Կաղան-
197, 398: 123, 126, 257 կատուացի
Խոսրով Քէյ, Երեւանի խան, 1648 թ. – Կաﬔնաս, Անիի յոյն քաղաքապետ,
134, 419: 94, 298 1047 թ. – 247, 248: 140
Խոսրո[վանոյշ], թագուհի Հայոց, կին Կանտիբօ, գնդապետ, Երեւանի նահան-
Աշոտ Գ Ողորմածի, 954-977 թթ. – գապետի տեղակալ, 1829 թ. – 419:
380: 243 300
Խոսրովիդուխտ, քոյր Տրդատ Մեծի, Գ-Դ Կատայ թագուհի, կին Գագիկ Ա թագա-
դդ. – 318, 423: 183, 307 ւորի, տատ Մարիամ թագուհու, ԺԱ
Խոսրովիկ, ﬕաբան Հռիփսիմէի վանքի, դ. – 569: 391
ԺԷ դ. – 324: 190 Կատար, մայր Այվազ Շոռոթեցու, որ նո-
Խորենացի տե՛ս Մովսէս Խորենացի րոգեց Երնջակի Սուրբ Ստեփաննոս
Խորիշահ, կին Վախտանգի, մայր Հասան Նախավկայի մատուռը, 1714 թ. – 585:
Ջալալ Դօլի, 1216-1229 թթ. – 605, 425
607, 608: 462, 463, 467, 468 Կատարեալ կոյս տե՛ս Թամամ
Խորիշահ Մաﬕկոնեան, կին Քուրդ իշ- Կատարինէ կոյս – 75: 56
խանի, մայր իշխանաց իշխան Հասա-
Կատրաﬕդէ թագուհի, կին Գագիկ թա- Կարապետ, որդի Յովհաննէս աﬕրա

գաւորի, Ժ-ԺԱ դդ. – 594: 448 Կեսարացու, 1790 թ. – 112: 75
Կատրանդինէ տե՛ս Կատրաﬕդէ Կիմաթ (Կիմայթ), մայր Սանասարի և
Կարապետ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւա- Բաղդասարի, 1235 թ. – 568: 386
նին վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 Կիպրիանոս եպիսկոպոս Կարգեդոնաց-
Կարապետ, հայր Հասանի, 1274 թ. – ւոց, Գ դ. – 180: 115
595: 450 Կիռ Մանուէլ տե՛ս Մանուէլ կայսր
Կարապետ, եղբայր Դասապետ վարդա- Կիրակոս ճգնաւոր, Ե դ. – 160: 106
պետի, որի հետ կառուցեցին Գետկայ Կիրակոս, յիշւում է իբրեւ «գծծակերպ
վանքի պարիսպն ու զանգակատունը, գիտնական», առաջնո՞րդ Թեղենիսի
1291 թ. – 603: 459, 460 վանքի, Ժ դ. – 479: 325
Կարապետ Ա Կեղեցի, կաթողիկոս Հա- Կիրակոս Գանձակեցի, պատմագիր,
յոց, 1393-1404 թթ. – 266: 149 ԺԲ դ. – 44, 85, 188, 335, 479, 576,
Կարապետ, կաթողիկոս Աղուանից, 589, 590: 43, 61, 121, 204, 325, 407,
1406 թ. – 590: 441 432-435, 439, 440
Կարապետ Բ կաթողիկոս, 1403- Կիրակոս, յոյն դպիր – 117: 78
1418 թթ.: Հայոց կաթողիկոսների Կիրակոս Ա Վիրապեցի, կաթողիկոս
գահացանկի մէջ չի մտնում - 268, 613: Հայոց, 1441-1443 թթ. – 13, 87, 126,
149, 469, 470 133, 275, 276, 405ա, 485, 572, 576,
Կարապետ եպիսկոպոս, առաջնորդ Յով- 590: 20, 21, 62, 63, 86, 93, 149, 150,
հաննավանքի, 1441 թ. – 405ա: 281 281, 333, 398, 407, 442
Կարապետ քահանայ, 1557 թ.– 521:350 Կիրակոս վարդապետ, ԺԵ դ. – 405ա:
Կարապետ եպիսկոպոս, առաջնորդ Սե- 281
ւանայ վանքի, ԺԶ-ԺԷ դդ. – 524: 357 Կիրակոս, հայր Ագուլենց Պետրոսի,
Կարապետ քահանայ, 1660 թ. – 79: 57 1658 թ. – 578: 413
Կարապետ, հայր Դաւիթ վարդապետի Կիրակոս վարդապետ, առաջնորդ Սա-
և պարոն Վարդանի՝ եղբօրորդիների ղիան գիւղի վանքի, 1660 թ. – 614:
Յովհաննէս վարդապետ Մուղնեցու, 470
որ վերակառուցեց Սուրբ Գէորգ եկե- Կիրակոս, եղբայր Դաւիթ վարդապետ
ղեցին, 1669-1670 թթ.. – 403: 268 Խաղբակեանի, 1687 թ. – 42: 40
Կարապետ Վէլուﬔնց, 1681 թ. – 578: Կիւլիստան, կին Յովհանջան Գերագեան–
413 ցի, 1785 թ. – 25: 29
Կարապետ վարդապետ, առաջնորդ Կիւրիկէ թագաւոր Կիւրիկեանց, որդի
Բջնիի, ԺԷ-ԺԸ դդ ՞– 485: 333 Դաւիթ Անհողինի, ԺԱ դ. – 590: 439
Կարապետ Բ (Շահխաթունեանցի մօտ՝ Կիւրիկէ (Կուրիկէ) Գ թագաւոր Կիւրի–
Գ) Ուլնեցի, կաթողիկոս Հայոց, 1726- կեանց, ԺԲ դ. – 597: 455
1729 թթ. – 300, 325: 159, 191 Կիւրիկէ թագաւոր, հայր Վասակի – 598:
Կարապետ, որդի Դաւթի, նուիրատ- 456
ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս- Կիւրիոն, կաթողիկոս Վրաց – 13, 213:
տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն, 21, 130, 131
1719 թ. – 616: 471 Կղենէոս (նաեւ՝ Կղէոնիոս), եպիսկոպոս
Կարապետ, որդի Արզամանի, որ նուի- Կապադովկիայի, նահատակուեց 287
րատւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի թ. – 181: 115
Աստուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղե- Կղէնիոս տե՛ս Կղենէոս
ցուն, 1719 թ. – 616: 471 Կղէովպ, եղբայր Յովսէփ Աստուածահօր
Կարապետ Թաւրիզեցի, 1731 թ. – 75: 56 – 162: 107
Կարապետ, պատրիարգ Երուսաղէﬕ, Կոգնատիոս տե՛ս Կոն
1762-1768 թթ. – 101: 70 Կոկճայ, որդի Թադէոսի, որ նուիրատ–
Կարապետ Պապայեան Ագուլեցի. նրա ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս–
արդեամբ Էջﬕածնի Մայր տաճարում տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
կատարուեցին նորոգութիւններ, 1784- 1719 թ. – 616: 471
1786 թթ. – 26, 95: 30, 66 Կոﬕտաս (Կուﬕտաս) Ա Աղցեցի, կաթո–
ղիկոս Հայոց, 613-628 թթ. – 11, 13,
214, 320, 321, 325, 590: 20, 21, 131, Կուﬕտաս տե՛ս Կոﬕտաս
184-186, 190, 436 Կումսի (Կոմսի), առաջնորդ Սուրբ Թով–
Կոմսի տե՛ս Կումսի մայի վանքի, Ա դ. – 161, 169, 171,
Կոն (նաեւ՝ Կոնոս, Կոգնատիոս), եպիսկո– 587, 588: 106, 111, 112, 428, 430,
պոս Եդեսիայի, Գ դ. – 173: 113 431
Կոնոս դես Կոն Կունզուտ Գանձակեցի, 1513 թ. – 567:
Կոստանդ, Բիւզանդիայի կայսր – 190: 381
123 Կրասովսկի, գեներալ-լեյտենանտ, Երե–
Կոստանդիանոս կայսր, 306-337 թթ. – ւանի նահանգապետ, 1827 թ. – 419:
45: 44 300
Կոստանդին, Բիւզանդիայի կայսր, 658 Կրասիլևսկի Զինովի Կոնդրատիչ, Երե–
թ. – 217, 261, 335, 378, 418: 132, ւանի գաւառապետ, 1839 թ. – 419:
202, 204, 236, 296 301
Կոստանդին Ծիրանածին (Պերփե–
րուժէն), Բիւզանդիայի կայսր, 912- Հազարբէկ, որդի Սահմադինի, 1288 թ.
958 թթ. – 238: 137 - 398: 258
Կոստանդին Մոնոմախ, Բիւզանդիայի Հազարտիկին (արձանագրութեան մէջ՝
կայսր, 1042-1054 թթ. – 247, 490, Ռ տիկնա, որ Շահխաթունեանցն ըն–
570: 140, 335, 337, 394 թերցել է Ռատինիկ, Ղաֆադարեանը1
Կոստանդին, հայր Հեթուﬕ, 1224 թ. – տուել է ճիշտ ձեւը՝ Հազարտիկին).
257: 147 ազգակա՞ն Մխիթար քահանայի, որն
Կոստանդին կաթողիկոս Սսի, 1246 թ. – իր այգին նուիրեց Տանձուտի վանքին.
484, 485: 332 ԺԳ դ. – 405: 278
Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի, կաթողի– Հաճիբէկ տե՛ս Հաջիբէկ
կոս Հայոց, 1221-1267 թթ. – 257, 258, Համազասպ եպիսկոպոս Մաﬕկոնեան,
405, 405ա, 484: 146, 147, 272, 280, առաջնորդ Յովհաննավանքի. յիշւում
330 է 1279-1300 թթ. – 398, 405, 405ա,
Կոստանդին Բ Կատուկեցի (Պրոնա– 408, 490, 589: 258, 273, 274, 278,
գործ), կաթողիկոս Հայոց, 1286- 280, 285, 432
1289 թթ. – 259: 147 Համազասպ, տէր, առաջնորդ Հառիճայ
Կոստանդին Դ Լամբրոնացի (Կոստան– վանքի, 1235 թ. – 568: 385, 386, 388,
դին Գ-ն Կեսարացին է, իսկ Կոստան– 389
դին Դ-ն՝ Լամբրոնացին: Շահխաթու– Համազասպ, առաջնորդ Կեչառիսի վան–
նեանցը Կոստանդին Բ Կատուկեցին և քի – 490, 492: 339, 342
Կոստանդին Գ Կեսարացին նոյնացրել Համազասպ եպիսկոպոս, առաջնորդ Հա–
է: Ժամանակագրական կարգով սա ւուց Թառի, 1602-1619 թթ. – 576: 407
Կոստանդին Դ Լամբրոնացին է), կա– Համազէ – 378: 237
թողիկոս Հայոց, 1323-1326 թթ. – 260: Համամ Արեւելցի, իշխան – 236: 136
148 Համայ /?/, հայր կամ մայր Հոռոմ երէցի,
Կոստանդին Դ, Կիլիկիայի թագաւոր, որ ﬕ այգի նուիրեց Ուշիի եկեղեցուն,
1344-1363 թթ. – 261: 148 1329 թ. – 408: 285
Կոստանդին Ե (Շահխաթունեանցի մօտ՝ Համզէ Պահլաւունի, եղբայր Վահրաﬕ,
Դ) Սսեցի, կաթողիկոս Հայոց, 1372- 1015-1029 թթ. - 378, 569: 390
1374 թթ. – 263: 148 Հայդիկ, Ե դ. – 85: 61
Կոստանդին Զ Վահկացի, կաթողիկոս Հայկ նահապետ – 60, 343, 368: 52, 213,
Հայոց, 1430-1439 թթ. – 272: 149 225,
Կոստանեանց Կարապետ (1853-1920), Հայրաձայն, կանգնեցրեց ﬕ խաչքար
հայագետ – 78 Գեօլ գիւղի եկեղեցում, 1284 թ. – 550:
Կոստաս կայսր – 335: 204 374
Կորիւն վարդապետ, մատենագիր, Ե դ. –
83, 119: 58, 80, 81
Կուլալ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին 1
Տե'ս Կ. Ղաֆադարյան, Հովհաննավանք,
վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 էջ 65, 85, 86:
Հայրապետ, նուիրատւութիւն կատարեց Հասան, ամուսին Ռուզուքանի. նրանց

Արզաքանի վանքին, 1271 թ. – 481: որդին շինեց Կեչառիսի Սուրբ Յարու–
326 թիւն եկեղեցին, 1220 թ. – 490: 340
Հայրապետ եպիսկոպոս, առաջնո՞րդ Հասան Ջալալ Դօլայ, ﬔծ իշխան Խա–
Տաթևի վանքի, 1274 թ. – 595: 449 չենի, որդի Վախտանգի, թոռ Հասան
Հայրապետ քահանայ, հօրեղբայր Գրիգո– Մեծի, յիշւում է 1229-1243 թթ. – 405,
րի, 1284 թ. – 550: 374 590, 599, 605-607, 610: 338, 440,
Հայրապետ (Հերապետ) եպիսկոպոս, 457, 462-464, 467, 468
ﬕաբան Մաղարդայ վանքի, 1541 թ. Հասան, որդի Կարապետի, 1274 թ. –
– 581: 419 595: 450
Հայրապետ, մահտեսի, նուիրատու Հասան իշխան, որդի Քրդի, յիշւում է
Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան– 1279-1283 թթ. (տե՛ս նաեւ Աﬕր-Հա–
քի, ԺԷ դ. – 587: 427 սան) – 42, 405, 490: 40, 273, 274
Հայրապետ, վէքիլ Գողթն գաւառի Սուրբ Հասան, իշխան Արագածոտն գաւառի,
Թովմայի վանքի – 587: 427 որդի Քրդի, մահացել է 1283 թ. – 410:
Հայրապետ, հայր Պալոնի, որ նուիրա– 287
տւութիւն կատարեց Քարատակի վան– Հասան (նաեւ՝ Աﬕր-Հասան) Խաղբա–
քի առաջնորդ Յակոբ վարդապետի կեան, որդի Պռօշ իշխանի, հայր Էաչի,
դամբարանին, 1673 թ. – 577: 409 մահացել է 1292 թ. – 42, 52, 601: 40,
Հայրապետ, որդի Կարապետ Պապա– 49, 458
յեան Ագուլեցու, 1784-1786 թթ. – 26, Հասան Բ Դոփեան, իշխան, որդի Ղարա
95: 30, 66 Գրիգորի և Դոփի, ԺԳ դ. – 597, 598,
Հայրուտ, հայր Գրիգոր քահանայի, Աբ– 600: 452, 455, 457
րահաﬕ եւ Հայրաձայնի, որ կանգնեց– Հասան Գ Դոփեան Ծարեցի, իշխան
րին ﬕ խաչարձան Գեօլ գիւղի եկեղե– Բջնիի, սպանուեց Լենկ Թեմուրի կող–
ցում, 1284 թ. – 550: 374 ﬕց, 1384 կամ 1387 թթ. – 597: 452
Հանէս Հանավանցի, այլոց հետ Ամրուﬕ Հասան, հայր Շահանշահի, պապ Սէյտի,
այգին նուիրեցին Յովհաննավանքին, ԺԴ-ԺԵ դդ. – 597: 453
1609 թ. – 405: 276 Հասան, թոռ նախորդ Հասանի – 597:
Հաջիբէկ (Հաճիբէկ), 1358 թ. – 484: 330, 453
331 Հասան (Ուզուն), Երևանի խան, 1471 թ.
Հասան Գնթունի, բերդապահ Կարսի, – 419: 297
Թ դ. – 238: 137 Հասան Բէկ, թոռ Բայանդուրի (Բայանտ–
Հասան Պահլաւունի, իշխան, շինեց Կե– րոյ), Երեւանի խան, 1475 թ. – 419:
չառիսի եկեղեցիներից մէկը, 1003 թ.: 297
Հայր Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւու– Հասան Ալի, Ղաջար, Երեւանի խան,
նու. Շահխաթունեանցը կարծում է, 1755 թ. – 419: 300
որ կա շփոթութիւն, քանի որ Գրիգոր Հասան, եղբայր Հիւսէյին խանի, 1806-
Մագիստրոսի հօր անունը Վասակ է: 1827 թթ. – 419: 300
Սակայն ինչպէս ցոյց է տուել Գարե– Հասանալի, որդի Ջահանշահի – 276:
գին կաթողիկոս Յովսէփեանը, խօսքը 150
հայտնի Գրիգոր Մագիստրոսի մասին Հասանբէկ, պարոն, Առաքել կաթողիկո–
չէ – 49, 490: 48, 336, 337 սին վաճառեց Ճալէթու գիւղը 1511 թ.
Հասան, որդի Վախտանգի, իշխան Հա– – 613: 469
թերքի և Խաչենի, ամուսին Մամայ թա– Հատիր-Մէլիք, հայր Սարգիս կաթողիկո–
գուհու, 1182 թ. – 597, 603: 455, 459 սի, 1546 թ. – 605: 464
Հասան Մեծ, ԺԱ դ. – 490: 338 Հարմայ (Յարմա), նահապետ – 368: 226
Հասան, հայր Վասակի, որդի Սակռի, Հեթում Սեբաստոս, իշխան Լամբրոնի,
ԺԲ-ԺԳ դդ. – 598: 456 ԺԲ դ. – 255: 146
Հասան, որդի Խաչենի իշխան Վախտան– Հեթում Ա, Կիլիկիայի թագաւոր, 1226-
գի, սպանուեց պատերազﬕ ժամա– 1270 թթ. – 257, 258: 146, 147
նակ, 1214 թ. – 597: 450 Հեղինէ դշխուհի, մայր Կոստանդիանոս
կայսեր, մահացել է 327 թ. – 45: 44
Հեղինէ դշխուհի, դուստր Աղուանից իշ– Ղազար Փարպեցի, պատﬕչ, Ե դ. – 9,

խանի, մայր իշխան Գրիգոր Մաﬕկո– 10, 13, 85, 131, 395, 396, 405ա, 436:
նեանի, Է դ. – 335: 202 18, 19, 21, 61, 62, 91, 255, 279, 315
Հեղինոս, հոգեւոր հովիւ Տարսոնի, Գ դ. Ղազար վարդապետ, Եսայի վարդապե–
– 180: 115 տի հետ շինեց Երնջակի Սուրբ Յով–
Հերակլ, կայսր Բիւզանդիայի, Է դ.– 216, հաննու Կարապետի վանքը, 1551 թ.
320, 335, 591: 131, 185, 204, 446 – 585: 424
Հերիքնազ (Հրէքնիազ), դուստր Պետրո– Ղազար սարկաւագ, ﬕաբան Վանէվա–
սի, 1658 թ. – 578: 413 նից, 851 թ. – 561: 377
Հէճէպ Դաւիթ տե՛ս Դաւիթ Հէճէպ Ղազար, տէր, հոգաբարձու Սաղիան գիւ–
Հիւսէյին փաշայ Տէրէնտէցի, 1735 թ. – ղի վանքի, 1660 թ. – 614: 470
419: 299 Ղազար սարկաւագ, ﬕաբան Մաքենեաց
Հիւսէյին Ալի Երեւանի խան, 1764- վանքի, ԺԷ դ. - 561: 377
1806 թթ. – 137, 138, 343, 419, 426, Ղազար վարդապետ Թաւրիզեցի,
427: 97, 213, 300, 308-310 1701 թ. – 67: 54
Հիւսէյին Ղուլի խան, սարդար Երևանի Ղազար (նաեւ՝ Ղազարոս) Ա Ջահկեցի,
– 336, 368, 369, 380, 430, 482: 210, կաթողիկոս Հայոց, 1737-1751 թթ. –
226, 228, 242, 310, 326 98, 99, 104, 303, 304, 331, 418, 521,
Հիւսէին (Հուսէին), Պարսից շահ – 587: 588, 589, 590: 67, 68, 70, 160-162,
427 195, 296, 351, 431, 433, 444
Հմայակ Մաﬕկոնեան, հայր Վահանի, Ղազար վարդապետ Աստապատցի, ﬕա–
եղբայր սուրբն Վարդան Մաﬕկոնեա– բան Սուրբ Հռիփսիմէի վանքի, ԺԸ դ.
նի, Ե դ. – 10, 571: 19, 395 – 127, 325: 87, 192
Հոլ ոստիկան – 233: 135 Ղասապ վարդապետ, առաջնորդ Գօշա–
Հոնայ (նաեւ՝ Խոնայ), հայր Հէճուպ Դաւ– վանքի, 1283 թ. – 603: 459
թի, 1300 թ. – 405: 274 Ղարա Մուստաֆա տե՛ս Լալա փաշա
Հոռոմ երէց, ﬕ այգի նուիրեց Ուշիի Ղարանու (Արղուն խան) – 603: 459
Սուրբ Սարգիս եկեղեցուն, 1329 թ. – Ղարիպ Մագիստրոս տե՛ս նաև Խարիպ
408: 285 – 569: 392
Հոռոմ տե՛ս Հռիփսիմէ Ղարտաշպալի, հայր խոջա Նիկողայոս
Հուլաւու խան, էլղան – 188, 257: 121, Ագուլեցու, որ նուիրատւութիւն կատա–
147 րեց Մաղարդայ վանքին, ԺԷ-ԺԸ դդ.
Հուսէին տե՛ս Հիւսէին – 582: 421
Հուրի, հայր Հանէս Հանավանցու, որ Ղեւոնդ (Ղեւոնդիոս, Ղեւոնդէս), Կեսա–
այլոց հետ Ամրուﬕ այգին նուիրեցին րիայի արքեպիսկոպոս, պատրիարք,
Յովհաննավանքին, 1609 թ. – 405: Գ դ. – 3, 180, 184, 185, 188: 15, 115-
276 117, 120
Հռիփսիմէ կոյս – 39, 58, 59, 67, 79, 317- Ղեւոնդ (Ղեւոնդէոս), աշակերտ Մեսրոպ
321, 323, 324, 326, 333, 334, 603: Մաշտոցի, Ե դ. – 123: 82
37, 51, 52, 54, 57, 180-187, 189,190, Ղեւոնդ Ա Եռաստեցի, կաթողիկոս Հա–
192, 201, 460 յոց, 545-548 թթ. – 209: 130
Հռիփսիմէ (Հոռոմ), կին Սաֆարի, Ղեւոնդ պատﬕչ, Ը դ. – 48, 384, 418:
1655 թ. – 578: 412 47, 245, 295
Հրահատ – 131: 91 Ղեւոնդ (Ղեւանդ) Մարաղացի, տէր,
Հրահատ, որդի իշխան Ներսէհ Կամսա– 1731 թ. – 75: 56
րականի, Է դ. – 379: 239 Ղեւոնդիոս տե՛ս Ղեւոնդ
Ղզեթար, դուստր Պետրոսի, 1658 թ. –
Ղազան խան (1295-1304) – 568: 385 578: 413
Ղազար, սուրբ – 36: 36 Ղզեթար, մայր Քարատակի վանքի վե–
Ղազար, կաթողիկոս Աղուանից, Դ դ. – րակացու Յովհաննէս վարդապետի,
589, 590: 433, 435 1707 թ. – 577: 411
Ղոչի (Ղօչէ) Հանավանցի, այլոց հետ Մաթութ, Նազխաթունի հետ ﬕ այգի

Ամրուﬕ այգին նուիրեցին Յովհաննա– վաճառեց Պետեւանին, 1266 թ. – 433:
վանքին, 1609 թ. – 405: 276 314
Ղորղանեան տե՛ս Թովմա Ղորղանեան Մալխաս Շաղկերտցի, հայր նահատակ
Ղուբաթ, որդի Փիրի, 1513 թ. – 567: 381 Թամամ կոյսի, 1691 թ. – 413: 290
Ղուլամալի, Երեւանի խան, 1779 թ. – Մալխաս, հայր Քարատակի վանքի վե-
419: 300 րակացու Յովհաննէս վարդապետի,
Ղուլի, նուիրատու Գողթն գաւառի Սուրբ 1707 թ. –577: 411
Թովմայի վանքի – 587: 427 Մալխութ, պապ Դօլվաթբէկի, 1584 թ. –
Ղուկաս աւետարանիչ – 167: 110 405: 275
Ղուկաս, առաջնորդ Վարագայ վանքի, Մակար վարդապետ Շամշադինեցի
1231-1237 թթ. – 603: 460, 461 (Շամշոյլտէ), ﬕաբան Սեւանայ վան-
Ղուկաս, նախ առաջնորդ Տեղերի վան– քի: Մահացել է 1825 թ. մարտի 1-ին
քի, ապա՝ Յովհաննավանքի, 1599 թ. – 530: 363, 364
– 405ա: 281 Մակարիոս, եպիսկոպոսապետ Երուսա-
Ղուկաս վարդապետ, առաջնորդ Յով– ղէﬕ, Դ դ. – 190: 122
հաննավանքի, 1631 թ. – 405ա: 282 Մակլիխուսա, աղա – 384: 246
Ղուկաս, առաջնորդ Տաթևի վանքի, Մահմատ խան, մականունը՝ Թօխմախ,
1513 թ. – 567: 381 Երեւանի խան, 1583 թ. – 419: 298
Ղուկաս, ﬔլիք, հայր Թանգրիղուլի, Մահմատ, մականունը՝ Չաղաթայ Քեօ-
1513 թ. – 567: 381 թիւկ, Երեւանի խան, 1640 թ. – 419:
Ղուկաս Ա Կարնեցի, կաթողիկոս Հայոց, 298
1780-1799 թթ. – 24-26, 95, 102, 109, Մահմատ Ղուլի, Երեւանի խան, 1654
111-114, 127, 308-310, 321, 331, թ. – 419: 298
333, 404, 421, 590: 28-30, 66, 70, 73- Մահմատ Ռզա խան Նախիջևանի, հայր
75, 87, 163, 164, 186, 197, 200, 271, Երեւանի Մուրթուզայ խանի, 1673-
304, 445 1691 թթ. – 413, 419: 290, 299
Ղուկաս, որդի Միայսարի – 64: 53 Մահմատ Ղուլի, Երեւանի խան, 1691 թ.
Ղուկաս Ինճիճեան տե՛ս Ինճիճեան Ղու– – 419: 299
կաս Մահմատ խան Սարթիպ – 420: 302
Ղունկիանոս հարիւրապետ – 39, 45, Մահմատ խան, որդի Հիւսէյին Ալի խա-
160: 37, 44, 105 նի – 427: 308
Ղունկիանոս վարդապետ, առաջնորդ Գե– Մահմատ Ղուլիբէկ, որդի տաճիկ Բուր-
ղարդավանքի, ԺԸ դ. – 574: 404 ճալիբէկի, ԺԷ դ. – 148: 100
Ղուպասար, որդի Միայսարի – 64: 53 Մահմատ Ղուլի խան Երեւանի, Մուսա-
Ղուտալչաք, ամուսնու՝ Ասնաւորի եւ որ– բէկեան Սիւնեցու ազգից, 1735 թ. –
դու՝ Զաքարիայի հետ կատարեցին ﬕ 419: 299
շարք բարեգործութիւններ, այդ թւում Մահմատ, Երեւանի խան, 1779 թ. – 419:
Քարգործենց հողը նուիրեցին Աշտա– 300
րակի Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն, Մահﬔտ, 701 թ. – 520: 348
1326 թ. – 401: 263, 264 Մահմէտ, ոստիկան, 730 թ. – 223: 134
Ղօչէ տե՛ս Ղոչի Մահմէտ (Մուհամմէտ) Բ Ֆաթիհ,
թուրք սուլթան, որ գրաւեց Կ. Պօլիսը,
Ճահանշա տե՛ս Ջահանշահ 1453 թ. – 45: 45
Ճար Մանծկերտացի, հայր Ուﬔկի, պապ Մաղաքիա վարդապետ, առաջնորդ Հա-
Ճարի, 1283 թ. – 603: 459 ւուց Թառի, 1726 թ. – 576: 408
Ճար Մանծկերտացի, որդի Ուﬔկի, 1283 Մամ, կին Հասանի – 603: 459
թ. – 603: 459 Մամախաթուն, դուստր Քրդի. վաղ հա–
Ճավճավաձէ Գարսեւանեան Ալէքսանդր, սակում մահացաւ եւ ծնողները նրա
Վրաց իշխան, գեներալ-մայոր, Երեւա- յիշատակին Սաղմոսավանքում ﬕ մա–
նի նահանգապետ, 1828 թ. – 419: 300 տուռ կառուցեցին, 1235 թ. – 410: 288
Ճոսլին կոմսի տիկին – 251: 144 Մամախաթուն, կին Վաչէ իշխանի.
կառուցեց Ասլը-Քիլիսէ ﬔնաստանը,
1211-1241 թթ. – 278, 389, 405, 410, Մանուէլ եպիսկոպոս, առաջնորդ Խոր
478, 490, 568, 593: 251, 272, 287, Վիրապի, 1603 թ. – 572: 401
324, 336, 386, 448 Մանուէլ եպիսկոպոս, առաջնորդ Սաղմո–
Մամախաթուն, դուստր Հասան Ջալալ սավանքի, 1636 թ. – 410: 289
Դօլի, 1280 թ. – 605: 464 Մանուկ. ըստ աւանդութեան նրա անու–
Մամախաթուն (Մաﬗաթուն), մայր Գրի– նով է կոչուել Օշականի Մանկանոց
գոր Խօջաջանեանի, 1771 թ. – 107: 71 եկեղեցին – 400: 265
Մամայ, կին Վասակի՝ որդու Խաղբակի, Մաշթոց տե՛ս Մեսրոպ Մաշտոց
1222 թ. – 490: 339 Մաշտոց Ա (Շահխաթունեանցի մօտ՝ Բ)
Մամայ թագուհի, դուստր Կիւրիկէի, կին Եղիվարդեցի, կաթողիկոս Հայոց, 897-
Հասանի – 597: 455 898 թթ. – 237, 238, 244, 521-524:
Մամաք, 1248 թ. – 490: 338 136-138, 348, 349, 353, 356, 357
Մամաք, կին Բարսեղի, որ «Տնկին եր– Մառինոս, հազարապետ Հռոﬕ – 156:
կիրն» նուիրեց Գանձասարի վանքին, 102
1276 թ. – 605: 466 Մատթէոս աւետարանիչ – 63, 69, 516:
Մամբրէ Վերծանող, մատենագիր, Ե դ. – 53, 54, 346
118: 80 Մատթէոս Ուռհայեցի, պատմագիր – 44,
Մաﬕկ, 1213 թ. – 490: 339 132, 590: 43, 92, 440
Մամքան, թագուհի, կին Հասան Ջալալ Մատթէոս Սալեցի, ﬕաբան Սուրբ Եղի–
Դօլի, 1280-1306 թթ. – 452, 605, 607, շէ առաքեալի վանքի, 1317-1323 թթ.
610: 452, 454, 463, 464, 468 – 612: 469
Մամքան, դուստր Քրդի, ԺԳ դ. – 597: Մատթէոս վարդապետ, առաջնորդ Գան–
454 ձասարի վանքի, 1407 թ. – 605: 465
Մամքան, մայր Խորիշահի` կնոջ Քուրդ Մատթէոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Մա–
իշխանի – 405: 273 ղարթայ վանքի, 1563 թ. – 584: 423
Մայր (սեռ.` Մաւր) հա՞յր թէ մայր Հոռոմ Մատթէոս, առաջնորդ Յովհաննավան–
երէցի, որ ﬕ այգի նուիրեց Ուշիի եկե– քի, 1593 թ. – 405ա: 281
ղեցուն, 1329 թ. – 408: 285 Մատթէոս Ծարեցի, նօտար, 1655 թ. –
Մանաս, Գրիգոր քահանայի եւ Դաւթի 295: 155
հետ շինել (հաւանաբար՝ վերանորո– Մատթէոս Ա կաթողիկոս Աղուանից,
գել) տուեցին Աշտարակի Կարմրաւոր Դ դ. – 590: 435
եկեղեցին. ԺԳ դ.՞ - 401: 264 Մատթէոս Բ կաթողիկոս Աղուանից, Ը դ.
Մանթ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին – 590: 438
վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 Մատթէոս Գ կաթողիկոս Աղուանից,
Մանեա (Մանի) - 334: 201 1436 թ. – 590: 442
Մանեա, դուստր Թադէոսի, որ նուիրատ– Մատթէոս Դ, կաթողիկոս Աղուանից,
ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս– ԺԵ դ. – 590: 442
տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն, Մատթէոս (Մաթէոս), նուիրատու Գողթն
1719 թ. – 616: 471 գաւառի Սուրբ Թովմայի վանքի – 587:
Մանի տե՛ս Մանեա 427
Մանուէլ (Կիռ Մանուէլ), կայսր, ԺԲ դ. – Մատթէոս Կածեցի, 1513 թ. – 567: 381
44, 253: 43, 145 Մատթէոս վարդապետ, առաջնորդ Հա–
Մանուէլ եպիսկոպոս, ﬕ այգի նուիրեց ւուց Թառի, 1658 թ. – 576: 408
Սաղմոսավանքին, 1471 թ. – 412: 290 Մատթէոս վարդապետ Ջուղայեցի. նրա
Մանուէլ եպիսկոպոս, առաջնորդ Խոր- ծախիւք նորոգուեց Թադէոս առաքեա–
Վիրապի վանքի, 1603 թ. – 572: 398 լի Աջը, 1671 թ. – 62: 53
Մանուէլ աբեղա, եղբայր Աւագ եպիսկո– Մատթէոս, հանգուցեալ որդի Յակոբ Շա–
պոսի, ԺԵ դ. – 597: 453 մախեցու և եղբայր Թամուրի և Ոհա–
Մանուէլ, հայր Զաքարիա եպիսկոպոսի, նի, որ նուիրատւութիւն կատարեցին
1329 թ. – 592: 446 Մասէր գիւղի Աստուածընկալ Սուրբ
Մանուէլ եպիսկոպոս, առաջնորդ Հաւուց Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. – 616: 471
Թառի, 1602 թ. – 576: 407 Մատլինայ, կին Գրիգոր Խօջաջանեանի,
1771 թ. – 107: 71
Մարգար եպիսկոպոս, ԺԸ դ. – 127: 87 Մաղարդայ վանքին, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 582:

Մարգար, որդի Սաֆարի, 1655 թ. – 578: 421
412 Մարիամ ապաշխարող, 1743 թ. – 70: 55
Մարգար Խալդարեանց Ջուղայեցի, նուի– Մարիամ Թիֆլիզեցի, մայր Շաշի–
րատու, 1788 թ. – 111: 75 նի,1770 թ. – 60: 52
Մարգարէ վարդապետ, առաջնորդ Յով– Մարիամ, երկրորդ կի՞ն Վիրշելենց Փար–
հաննավանքի, ԺԱ-ԺԲ դդ. - 405: 277 սադանի, 1775 թ. – 58: 51
Մարգարէ վարդապետ, առաջնո՞րդ Ար– Մարիամ խանում, կին Խաչիկ Էﬓիա–
զաքանի վանքի, ԺԳ դ.՞ - 481: 326 զեան Ջուղայեցու, 1785 թ. – 109: 74
Մարգարէ, առաջնորդ Օշականի մօտ Մարիամ, դուստր Յովհաննէս աﬕրա Կե–
գտնուող Սուրբ Սիոն (Մանկանոց) եկե– սարացու, 1790 թ. – 112: 75
ղեցու, 1221 թ. – 400: 261 Մարիանէ կոյս – 317, 332, 334: 181,
Մարգարէ, եղբայր Դաւիթ վարդապետի, 198, 200, 201
1670 թ. – 403: 268 Մարիհաբ, բդեշխ Աղձնեաց – 156: 102
Մարգարիտ, երկրորդ կին խոջա Նիկո– Մարինէ, քոյր Հասանի, 1240 թ. – 605:
ղայոս Ագուլեցու, որ նուիրատւութիւն 463
կատարեց Մաղարդայ վանքին, ԺԷ-ԺԸ Մարծպան, հայր Խորիշահի` կնոջ Քուրդ
դդ. – 582: 421 իշխանի, 1250 թ. – 405: 273
Մարգարիտ, դուստր Այվազ Շոռոթեցու, Մարկիանոս հիւպատոս, Գ դ. – 178: 114
1714 թ. – 585: 425 Մարկոս աւետարանիչ – 71: 55
Մարզպան Մաﬕկոնեան, հայր Խորիշա– Մարկոս Ա, կաթողիկոս Աղուանից –
հի և մայրական պապ Վաչէ իշխանի, 590: 439
1244 թ. – 410, 464: 287, 321 Մարկոս Բ, կաթողիկոս Աղուանից – 590:
Մարթա, մայր Մարտիրոս վարդապետի, 440
1703 թ. – 578: 413 Մարկոս Օրեղիոս, Օրեղիանոս (Աւրի–
Մարիամ Աստուածածին (նաեւ՝ Աստուա– լիոս), Հռոﬕ կայսր – 175, 181: 113,
ծածին, Տիրամայր, Տիրամայր կոյս) – 5, 115
8, 18, 20, 32, 37, 39, 45, 52, 58, 161, Մարկոս ոﬓ, 1443 թ. – 275: 150
250, 312, 315, 407, 414, 420, 427, Մարկոս, գրիչ, գրեց Կարբի գիւղի Սուրբ
521, 575, 582: 16, 17, 24-26, 33, 36, Աստուածածին եկեղեցու կառուցման
37, 44, 49, 51, 106, 143, 167, 174, արձանագրութիւնը, 1691 թ. – 407:
283, 293, 301, 309, 350, 406, 420 284
Մարիամ, քոյր Աթանագինէի, կին Գրի– Մարկոս վարդապետ, առաջնորդ Հաւուց
գոր Լուսաւորչի, Գ դ. – 184, 188: 116, Թառի, ԺԷ դ. – 576: 408
120 Մարկոս աղա Թառուﬔան. նրա ար–
Մարիամ, ﬕ գիրք նուիրեց Թալինի ﬔր– դեամբ նորոգութիւններ կատարուեցին
ձակայքում գտնուող Սուրբ Սարգիս Էջﬕածնի Մայր տաճարում, 1816 թ.
վանքին, 1018 թ. – 380: 242 – 27: 31
Մարիամ, դուստր Սենեքերիﬕ, թագու– Մարութայ ճգնաւոր – 79: 57
հի Հայոց և Ափխազաց, ԺԱ դ. – 569: Մարութայ եպիսկոպոս Նփրկերտցի,
391, 393 ասորի մատենագիր, Դ-Ե դ. – 161: 107
Մարիամ թագուհի, դուստր Աշոտ թա– Մարուք Ղափանցի, 1652 թ. – 80: 57
գաւորի, կին Գաբուռն Վասակի – 521, Մարտիրոս եպիսկոպոս, առաջնորդ
546, 560: 348-351, 375, 373 Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան–
Մարիամ, կին Յակոբջանի, 1660 թ. – 79: քի, 628 թ. – 588: 431
57 Մարտիրոս, նահատակուեց Սահաթ այ–
Մարիամ, կին Աղամալ Նախիջեւանցու լազգու կողﬕց, 1387 թ. – 373: 231
(Շոռոթեցու), 1694-1705 թթ. – 333, Մարտիրոս, փակակալ Տաթևի վանքի,
582: 200, 421 1513 թ. – 567: 381
Մարիամ, քոյր Դաւիթ վարդապետ Խաղ– Մարտիրոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Մա–
բակեանի, 1687 թ. – 42: 40 ղարթայ վանքի, 1587 թ. – 584: 423
Մարիամ, կին խոջա Նիկողայոս Ագու– Մարտիրոս վարդապետ Կաֆայեցի (Ղրի–
լեցու, որ նուիրատւութիւն կատարեց ﬔցի), 1663 թ. – 296: 157
Մարտիրոս եպիսկոպոս, հօրեղբայր ցու օրոք (1629-1632) – 126, 387: 86,

Երուսաղէﬕ պատրիարք Յովհաննէս 87, 249
Մուղնեցու, 1669 թ. – 403: 266 Մելքոն, նուիրատու Գողթն գաւառի
Մարտիրոս վարդապետ, առաջնորդ Սուրբ Թովմայի վանքի – 587: 427
Սուրբ Գէորգ Զինաւորի վանքի, ԺԷ դ. Մեհրուժան (Մէհրուժան) հայրապետ,
– 138: 97 եպիսկոպոս Կեսարիայի, 240-270 թթ.
Մարտիրոս, բարերար, ԺԷ դ. – 51: 49 – 177: 114
Մարտիրոս վարդապետ, 1703 թ. – 578: Մեղունա, յիշւում է 1266 թ. ﬕ արձա–
413 նագրութեան ﬕջ – 433: 314
Մարտիրոս Կամրկապցի. եղբայրների՝ Մեսրոպ (նաեւ՝ Մեսրովպ) վարդապետ
Առաքելի եւ Յարութիւնի հետ նուի– Մաշտոց – 83, 117,120, 122-124, 171,
րատւութիւն կատարեց Էջﬕածնի 197, 198, 201, 203, 398, 408, 522,
Մայր Աթոռին 1721 թ. – 34: 34, 35 523, 567, 590: 58, 77-85, 112, 126-
Մարտիրոս եպիսկոպոս Չէրքէզեանց, 129, 257, 284, 380, 436
առաջնորդ Սևանայ վանքի, 1740 թ. – Մեսրոպ երէց, գնեց ﬕ այգի եւ նուիրեց
521, 524: 351, 357 Ներքին Տէլիչէր գիւղի Սուրբ Աստուա–
Մարտիրոս եպիսկոպոս, վերանորոգեց ծածին եկեղեցուն, ԺԳ դ.՞ - 483: 327
Աշտարակի Սուրբ Գէորգ ﬔնաստանը, Մեսրոպ Ա Արտազեցի, կաթողիկոս Հա–
ԺԷ դ. – 403: 270 յոց, 1359-1372 թթ. – 262: 148
Մարտիրոս աբեղայ Վաղարշապատցի, Մեսրոպ (Մեսրովբ) վարդապետ, առաջ–
առաջնորդ Գեղարդա վանքի, ԺԸ- նորդ Բջնիի, ԺԷ դ.՞ - 485: 333
ԺԹ դդ. – 574: 404 Մեսրոպ, առաջնորդ Երևանի Սուրբ
Մարտիրոս արքեպիսկոպոս, կաթողիկո– Անանիայ եկեղեցու, ԺԸ դ. – 421: 303
սական տեղապահ Յովհաննէս Ը Կար– Մերանչ, պապ Շահղուբաթ Գաւառնե–
բեցի կաթողիկոսի (1831-1842 թթ.) ցու, 1513 թ. – 567: 381
– 312: 167 Մերուժան (նաեւ՝ Մէհրուժան) Արծրունի,
Մարտիրոս արքեպիսկոպոս Կեսարացի, դաւաճան – 9, 83, 84: 18, 58, 59,
կաթողիկոսական տեղապահ Եփրեմ Մէհտի Ղուլի, Երեւանի խան, 1805 թ. –
կաթողիկոսի, ԺԹ դ. – 403: 269 419: 300
Մաւնամախ տե՛ս Կոստանդին Մոնոմախ Մէհրաբան, մայր Յովհանջան Գերգա–
Մելիտէ Ա Մանազկերտցի, կաթողիկոս նեանցի, 1785 թ. – 25: 29
Հայոց, 452-456 թթ. – 13, 84, 199: 20, Մէհրալի, Երեւանի խան, 1709 թ. – 419:
59, 60, 128 299
Մելիք, Պարսից շահ, 1090 թ.– 250: 142 Մէհրուժան տե՛ս Մերուժան
Մելիք Օմար, այլազգի իշխան, ԺԴ դ. – Մէճլիս, հայր Ուլուբէկի, 1407 թ. – 605:
265: 149 465
Մելիք, որդի Սայտունի, 1499 թ. – 605: Մէջլում, ﬔլիք, 1794 թ. – 590: 445
465 Միայսար – 64: 53
Մելիք Մէլիքբէկեան, նորոգեց Մաքե– Միխայիլ տե՛ս Միքայէլ
նեաց վանքը – 561: 377 Մինայ-Խաթուն, կին Տարսայիճի, մայր
Մելիք – 457: 319 Ասփէի – 598, 599: 455-457
Մելքիսէթ Արաշեցի, կաթողիկոս Աղուա– Մինայ-Խաթուն, կին Ապուքանի, որ նուի–
նից, 1593 թ. – 590: 443 րատւութիւն կատարեց Գանձասարի
Մելքիսէթ (Մելքիսեդեկ) Գառնեցի, նախ վանքին, 1311 թ. – 605: 467
աթոռակալ Դաւիթ Վաղարշապատ– Մինաս, սուրբ – 74, 598: 56, 455
ցի կաթողիկոսի, ապա՝ կաթողիկոս, Մինաս վարդապետ, 1700 թ. – 51: 49
1587՞-1626 թթ.: Կաթողիկոսների Մինաս Ակնցի, հայր Սեղբոս Ակնցու,
գահացանկի մէջ չի մտնում – 14, 291- 1721 թ. – 34: 34, 35
293, 324, 574, 576, 584: 21, 152, Մինաս Ա Ակնեցի, կաթողիկոս Հայոց,
153, 187, 188, 404, 407, 423 1751-1753 թթ. – 304, 305, 331: 162,
Մելքիսէթ վարդապետ Երեւանցի (Վժան– 197
ցի), ուսուցչութիւն է արել տարբեր Մինաս Բլրցի (Երեւանի), ﬔլիք, նրա ար–
վանքերում, Մովսէս կաթողիկոս Սիւնե– դեամբ նորոգուեցին Էջﬕածնի Մայր
տաճարի սիւներից երկուսը, 1777 թ. Միքայէլ վարպետ Էրզրումցի. շինեց

– 23: 28 Էջﬕածնի Մայր տաճարի Իջման սե–
Մինաս վարդապետ, առաջնորդ Սևանայ ղանը շրջափակող պղնձեայ վանդակը,
վանքի, 1840 թ. – 524: 359 1732 թ. – 20: 27
Մինդար (Մնդար), հայր Աղաթոն երէց Միքայէլ, հայր Գրիգոր Խօջաջանեանի,
Արենու, որ ﬕ այգի նուիրեց Յովհան– 1771 թ. – 107: 71
նավանքին. ԺԴ դ.՞ – 405: 279 Միքայէլ, որդի Գրիգոր Խօջաջանեանի,
Միրանուէր, հայր Որոտի, 1274 թ. – 595: 1771 թ. – 107: 71
450 Միքայէլ Չամչեան տե՛ս Չամչեան Միքա–
Միրզա, պապ Տաթեւի վանքի ﬕաբան յէլ
Քրիստափոր սարկաւագի, 1513 թ. – Միքայէլ արքեպիսկոպոս Սալլանդեան,
567: 381 հոգեւորական գործիչ, աստուածա–
Միրզա Մուհամատ, քաղաքապետ Սպա– բան, քերական, 1782-1851 թթ. – 179,
հանի, 1611 թ. – 324: 188 186: 114, 117
Միրզա (Միրզէ) Հանավանցի, այլոց հետ Մխիթար եպիսկոպոս, առաջնորդ Թանա–
Ամրուﬕ այգին նուիրեցին Յովհաննա– հատի վանքի, Բ դ. – 174: 113
վանքին, 1609 թ. – 405: 276 Մխիթար, առաջնորդ Յովհաննավանքի,
Միրզա (Միրզէ) Հանավանցի, որդի Զա– 1033 թ. – 405ա: 280
քարի, այլոց հետ Ամրուﬕ այգին նուի– Մխիթար վարդապետ, առաջնո՞րդ Գոշա–
րեցին Յովհաննավանքին, 1609 թ. վանքի, 1191 թ. – 603: 459
– 405: 276 Մխիթար Անեցի, պատﬕչ, ԺԲ դ. – 336,
Միրզա Իբրահիմ, վէզիր Ադրբեջանի – 358, 360, 575: 209, 218, 404
427: 309 Մխիթար, 1208 թ. – 471: 323
Միրզա, ﬔլիք, պապ Փիրհամզայի, Մխիթար Փէճարենց, որդի Դաւթի, առաջ–
1513 թ. – 567: 381 նորդ Նորադուսի Սուրբ Աստուածած–
Միրզայ, Կաթնոց գիւղից էր. պապ Քրիս– նի վանքի, 1211 թ.- 533: 366
տափոր սարկաւագի, 1513 թ. – 567: Մխիթար, ﬕ այգի նուիրեց Հառիճա վան–
381 քին, 1224 թ. – 568: 386
Միրզատ, հայր Ալէքսանի, 1714 թ. – Մխիթար, գրիչ, գրեց Մամախաթուն
533: 367 տիկնոջ նուիրատւութեան արձանագ–
Միրիջան, հայր Սաֆարի, 1655 թ. – 578: րութիւնը, 1232 թ. – 389: 251
412 Մխիթար վարդապետ, Վարդան վարդա–
Միրվէլի, հայր Թաղայի, պապ Սուլթա– պետի հետ առաջնորդ Կեչառիսի վան–
նի, Զալի եւ Զոհրապի, 1654 թ. – 521: քի, 1188-1248 թթ. – 490: 336, 338
351 Մխիթար վարդապետ, վկա եղաւ ﬕ այ-
Միքայէլ հրեշտակապետ – 28, 52: 31, 50 գի Պետեւանին վաճառելուն, 1266 թ.
Միքայէլ (Միխայէլ) Ասորի, Հակոբիկ ասո– – 433: 314
րիների պատրիարք, 1166-1199 թթ. – Մխիթար, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի,
42, 186, 187, 580: 40, 117, 118, 414 1272 թ. – 492: 342
Միքայէլ, առաջնորդ Յովհաննավանքի, Մխիթար եպս., առաջնորդ Հաւուց Թա-
ԺԶ դ. – 405ա: 281 ռի, 1294 թ. – 576: 407
Միքայէլ, կաթողիկոս Աղուանից, Ը դ. – Մխիթար Այրիվանեցի, պատﬕչ, ԺԳ դ. –
590: 437 49, 429, 490, 520, 575, 589, 590: 48,
Միքայէլ Ա Սեբաստացի, կաթողիկոս 310, 335, 348, 404, 433, 435, 436,
Հայոց, 1567-1576 թթ. - 43 (այստեղ 439, 440
յիշւում է իբրեւ կաթողիկոս 1563 թ., Մխիթար, առաջնորդ Նորադուսի Սուրբ
որն անհասկանալի է), 285, 286, 584: Աստուածածնի վանքի, ԺԳ դ.՞ - 533:
41, 151, 423 367
Միքայէլ աբեղայ, ԺԷ դ. – 433: 313 Մխիթար քահանայ, իր այգին նուիրեց
Միքայէլ եպիսկոպոս Քանաքեռցի, առաջ– Տանձուտի վանքին. ԺԳ դ. – 405: 278
նորդ Ուշիի Սուրբ Սարգիս ﬔնաստա– Մխիթար Ա Գռներցի, կաթողիկոս Հայոց,
նի, ԺԷ դ. – 408: 286 1341-1355 թթ. – 261: 148
Մխիթար եպիսկոպոս, առաջնորդ Սե– Մոհմատ Ոգբայ, զօրավար, Է դ. – 220:

ւանայ վանքի, 1654 թ., մահացել է 133
1662 թ. – 521, 524: 350, 351, 357, Մոնոմախ տե՛ս Կոստանդին Մոնոմախ
359 կայսր
Մխիթար եպիսկոպոս, առաջնորդ Սե– Մոնտան, հերձուածող – 175: 113
ւանայ վանքի, 1662 թ.: Մահացել է Մովսէս մարգարէ – 522: 354, 355
1695 թ. – 521, 524: 351, 357 Մովսէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Գողթն
Մխիթար վարդապետ Շամքորեցի, գաւառի Սուրբ Թովմայի վանքի, Գ-Դ
ﬕաբան Սևանի վանքի. մահացել է դդ. – 588: 431
1818 թ. մարտի 21-ին – 530: 363, 364 Մովսէս եպիսկոպոս Վրաց, Ե դ. – 122:
Մխիթարիչ, ﬕ այգի նուիրեց Կեչառիսի 81
վանքին, 1213 թ. – 490: 339 Մովսէս Խորենացի, պատմահայր, Ե դ. –
Մխիթարիչ երէց, 1265 թ. գրեց Պետեւա– 83, 84, 118, 129, 187, 336, 358, 368,
նի կողﬕց ﬕ խաչքարի կանգնեցման, 385, 387, 389, 398, 494, 562: 58-60,
իսկ 1266 թ.՝ նոյն Պետեւանի ﬕ այգի 79, 80, 89, 90, 118, 119, 209, 218,
գնելու արձանագրութիւնները – 433: 225-227, 248, 249, 257, 342, 378
314 Մովսէս Ա Մանազկերտցի, կաթողիկոս
Մխիթարիչ, ﬕաբան Յովհաննավանքի, Հայոց, 456-461 թթ. – 200: 128
1279 թ. – 405: 273 Մովսէս Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Դ դ.
Մխիթարիչ, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի – 590: 435
– 492: 342 Մովսէս եպիսկոպոս Ցուրտաւի, Զ դ. –
Մխիթարիչ Օշականցի – 471: 324 213, 405ա: 131, 280
Մկրտիչ եպիսկոպոս, առաջնորդ Յով– Մովսէս Բ Եղիվարդեցի, կաթողիկոս Հա–
հաննավանքի, 1243 թ. – 405, 405ա: յոց, 574-604 թթ.. – 13, 212, 213, 412,
272, 280 590: 21, 130, 289, 438
Մկրտիչ եպիսկոպոս, ﬕաբան Սուրբ Մովսէս Բ, կաթողիկոս Աղուանից, 777-
Ստեփաննոս Նախավկայի (Մաղար– 779 թթ. – 590: 440
դայ) վանքի, 1541 թ. – 581: 419 Մովսէս Գ, կաթողիկոս Աղուանից, Թ դ.
Մկրտիչ Հանավանցի, այլոց հետ Ամրու– – 590: 438
ﬕ այգին նուիրեցին Յովհաննավան– Մովսէս Կաղանկատուացի, պատﬕչ,
քին, 1609 թ. – 405: 276 Թ դ. – 124, 188, 335, 588-590: 84,
Մկրտիչ եպիսկոպոս, առաջնորդ Հաւուց 121, 202, 204, 432-435, 440, 441,
Թառի, 1627 թ. – 576: 407 443, 439,
Մկրտիչ եպիսկոպոս, առաջնորդ Արտա– Մովսէս Դ, կաթողիկոս Աղուանից – 589,
զի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանքի 590: 432, 439,
– 592: 447 Մովսէս (Մուսէս) սարկաւագ, ﬕաբան
Մկրտիչ, որդի Մուզաբարի, 1709 թ. – Տաթեւի վանքի, 1513 թ. – 567: 381
136: 96 Մովսէս Գ Տաթեւացի կամ Սիւնեցի, կա–
Մկրտիչ, հայր Այվազ Շոռոթեցու, որ նո– թողիկոս Հայոց, 1629-1632 թթ. – 4,
րոգեց Երնջակի Սուրբ Ստեփաննոս 15, 16, 88, 89, 92, 93, 99, 102, 126,
Նախավկայի մատուռը, 1714 թ. – 585: 292-294, 387, 405ա, 410, 421, 431,
425 485: 16, 22, 23, 63, 64, 67, 70, 86,
Մկրտիչ Մոծակենց, 1758 թ. – 444: 317 153, 154, 249, 282, 302, 304, 311,
Մկրտիչ եպիսկոպոս, ﬕաբան Էջﬕած– 333
նի. նրա արդեամբ կառուցուեց Սուրբ Մովսէս, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Հռիփսիմէի վանքի պարիսպը, 1776 թ. Մովսէս վարդապետ փիլիսոփա, ԺԷ դ. –
– 323: 186, 187 485: 333
Մկրտիչ Աւգերեան տե՛ս Աւգերեան Մովսէս, որդի Խաչիկ Էﬓիազեանի,
Մկրտիչ 1785 թ. – 109: 74
Մհեր Ոսկանեան Երեւանցի, 1709 թ. – Մովսէս, որդի խոջա Փանոսի, որ հիﬓո–
136: 96 վին վերակառուցեց Երեւանի Անանիա
Մնդար տե՛ս Մինդար առաքեալի եկեղեցին, ԺԸ դ. – 421:
303
Մովսէս Զաքարեան Երկայնաբազուկ-Ար– Յակոբ Մծբնայ հայրապետ – 58, 61, 74,

ղութեանց, գնդապետ, իշխան, Երեւա– 190: 51, 52, 56, 123
նի նահանգապետի տեղակալ, 1829 թ. Յակոբ եպիսկոպոս Սիւնեաց, Ժ դ. –
– 419: 300 242, 246: 138, 139
Մուզաբար, հայր Պէկլարի եւ Մկրտիչի, Յակոբ եպիսկոպոս, թոնդրակեցի,
1714 թ. – 136: 96 1002 թ. – 246: 139
Մուհամատ, աղա – 136: 95 Յակոբ, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին
Մուղատտամ Բատր խան, հայր Մուհա– վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314
մատ աղայի – 136: 95 Յակոբ Ա Կլայեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Մուշեղ եպիսկոպոս Բաղասական կող– 1268-1286 թթ. – 258: 147
նաց, Ե դ. – 124: 84 Յակոբ երէց, նորոգեց Աշտարակի Կարմ–
Մուշեղ Մաﬕկոնեան, հայր Սասունի իշ– րաւոր եկեղեցու առուն, 1292 թ. –
խան Թոռնիկի, ԺԱ դ. – 249: 141 401: 264
Մուշէ Տարօնացի, աշակերտ Մեսրոպ Յակոբ երէց, Աղբուղայի եւ նրա կնոջ՝
Մաշտոցի, Ե դ. – 120: 81 Սիթի-Խաթունի նիւթական ﬕջոցնե–
Մուշէ Ա Այլաբերեցի, կաթողիկոս Հայոց, րով կառուցեց Աշտարակի Սուրբ Մա–
526-534 թթ. – 206: 129 րիանէ եկեղեցու հիւրատունը, 1317
Մուշկի, նուիրատու Գողթն գաւառի թ. – 401: 263
Սուրբ Թովմայի վանքի – 587: 427 Յակոբ, 1323 թ. – 401: 263
Մուսաբէկ Ագուլեցի, դիւանբէկ Պարսից Յակոբ Բ Անաւարզեցի կամ Կլայեցի,
Հիւսէին շահի – 587: 427 (Շահխաթունյանցի մոտ` Սսեցի), կա–
Մուսէս տե՛ս Մովսէս թողիկոս Հայոց, 1327-1341, 1355-
Մուսիսիանոս, դատաւոր – 173: 113 1359 թթ. – 261: 148
Մուստաֆա, մականունը՝ Ղարա տե՛ս Յակոբ Գ Սսեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Լալա փաշա 1404-1418 թթ. – 269: 149
Մուստաֆա փաշայ, 1728 թ. – 419: 299 Յակոբ վարդապետ, առաջնորդ Քարա–
Մուրատ, սուլթան, 1577 թ. – 419: 298 տակի վանքի: Մահացել է 1673 թ. եւ
Մուրատ, խոնդքար – 587: 429 թաղուել նոյն վանքի աւանդատանը
Մուրատ, սուլթան, 1583 թ. – 419: 298 – 577: 409
Մուրատ Դ սուլթան, 1635 թ. – 419, 421, Յակոբ Դ Ջուղայեցի, կաթողիկոս Հայոց,
587: 298, 302, 429 1655-1680 թթ. – 16, 18, 51, 60, 61,
Մուրատ, փեսայ եւ աշակերտ ճարտարա– 95, 134-136, 138, 295, 296, 325, 403,
պետ Սահակ Հիզանցու: Աւարտեց իր 419, 521, 524, 561, 571, 576, 577,
ուսուցչի սկսած եւ անաւարտ թողած 582, 588, 590, 614: 23, 24, 49, 52,
Աշտարակի Սուրբ Գէորգ եկեղեցու վե– 65, 94-97, 155-157, 191, 267, 299,
րանորոգումը, 1666 թ. – 403: 268 351, 357, 377, 396, 408, 409, 419-
Մուրթուզայ փաշայ, 1636 թ. – 419: 298 421, 431, 443, 470
Մուրթուզա Ղուլի խան Երևանի, 1679- Յակոբ, հայր Երուսաղէﬕ պատրիարք
1691 թթ. – 413, 419: 290, 299 Յովհաննէս Մուղնեցու, 1669 թ. – 403:
Մրուան ոստիկան – 520: 348 267
Մօնամախ տե՛ս Կոստանդին Մոնոմախ Յակոբ քահանայ, ﬕաբա՞ն Սուրբ Հռիփ–
կայսր սիմէի վանքի, ԺԷ դ. – 324: 190
Յակոբ, հայր Մաքենեաց վանքի առաջ–
Յազկերտ, թագաւոր Պարսից – 124, նորդ Խաչատուր վարդապետ Ջուղայե–
197, 198: 84, 126, 128 ցու, ԺԷ դ. - 561: 377
Յազկերտ փոքր, թագաւոր Պարսից – Յակոբ, ուստա, ԺԷ դ.՞ – 64: 53
161: 107 Յակոբ վարդապետ, առաջնորդ Արտա–
Յակոբ (նաև` Յակոբոս) առաքեալ, Տեառ– զի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանքի,
նեղբայր, Արդար, Ալֆեայ, հայրապետ, ԺԷ դ.՞ – 592: 447
սուրբ – 53, 58, 66, 67, 162, 163, 464, Յակոբ Շամախեցի, հայր Թամուրի և
522: 50, 51, 54, 107, 108, 321, 353, Ոհանի, որ նուիրատւութիւն կատա–
355 րեցին Մասէր գիւղի Աստուածընկալ
Յակոբ Բոսիոս – 45: 44, 45
Սուրբ Նշան եկեղեցուն, 1719 թ. – Յոհան տե՛ս Յովհաննէս

616: 471 Յովաբ Ա Դունեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Յակոբ Ապուչեխցի Ազարենց, սառաֆ, 790-791 թթ. – 229: 134
1721 թ. – 35: 35 Յովասափ ﬕայնակեաց, 1240 թ. – 605:
Յակոբ Ե Շամախեցի, կաթողիկոս Հա– 463
յոց, 1759-1763 թթ. – 138, 305, 306, Յովասափ Յովաննավանցի Սէթեանց,
325, 331, 423: 97, 162, 163, 195, առաջնորդ Յովհաննավանքի, 1618
196, 305 թ. – 405ա: 281
Յակոբ վարդապետ, առաջնորդ Յովհան– Յովհան տե՛ս Յովհաննէս
նավանքի, 1734 թ. – 404, 405ա: 271, Յովհանիկ (նաեւ` Յովհան), վանաց երէց
282 Էջﬕածնի Կաթուղիկէի Կոﬕտաս կա–
Յակոբ, հայր Յոհանջան Գերագեանցի, թողիկոսի օրոք, 613-628 թթ. – 11, 13:
1785 թ. – 25: 29 20, 21
Յակոբ, որդի Խդըր Կեսարացու, 1786 Յովհաննէս աւետարանիչ – 48, 50, 522,
թ. – 26: 30 575: 46, 48, 406, 355
Յակոբ, հայր Իսահակ վարդապետ Փա– Յովհաննէս Կարապետ (նաեւ` Մկրտիչ),
ռակեցու, 1788 թ. – 72: 55 սուրբ – 18, 29, 36, 52, 58, 80, 159,
Յակոբ աղա Գալստեան. նրա արդեամբ 165, 180, 404, 420, 422, 582, 584:
նորոգութիւններ կատարուեցին Էջ– 24, 25, 31, 36, 49, 51, 57, 104, 110,
ﬕածնի Մայր տաճարում, 1816 թ. 115, 269, 274, 301, 305, 420, 423
– 27: 31 Յովհաննէս (Յովհան) Ա կաթողիկոս
Յակոբ աղա Յովհաննէսեան Մատա– Աղուանից, Դ դ. – 569, 590: 377, 435
կեանց Ղարսեցի, 1835 թ. – 95: 66 Յովհաննէս (Յօհան), ժամանակակից
Յակոբջան Սէթեան, խոջա, 1658 թ. – Ղազար Փարպեցու, որի անունով է կո–
137: 96, 97 չուել Յովհաննավանքը, Ե դ. – 85: 61
Յակոբջան, 1660 թ. – 79: 57 Յովհաննէս (Յովհան, Յօհան), վարդա–
Յակոբջան, խոջա, 1719 թ. – 136: 96 պետ, առաջնորդ Յովհաննավանքի, Ե
Յակոբջան, ﬔծ պապ Գրիգոր Խօջաջա– դ. – 85, 403, 405ա: 61, 270, 279
նեանի, 1771 թ. – 107: 71 Յովհաննէս (Յովհան) Ա Մանդակունի,
Յարմա տե՛ս Հարմա կաթողիկոս Հայոց, 478-490 թթ. –
Յարութիւն, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421 203, 204, 405ա: 129, 279
Յարութիւն Կամրկապցի. եղբայրների՝ Յովհաննէս Բ Գաբեղեան, կաթողիկոս
Առաքելի եւ Մարտիրոսի հետ նուի– Հայոց, 557-574 թթ. – 211: 20, 130
րատւութիւն կատարեց Էջﬕածնի Յովհաննէս, առաջնորդ Գողթն գաւառի
Մայր Աթոռին 1721 թ. – 34: 34, 35 Սուրբ Թովմայի վանքի, նախքան Զ դ.
Յարութիւն աﬕրա Ապուչեխցի. բնակ– – 587: 430
ւում էր Կ. Պօլսում. նիւթապես նպաս– Յովհաննէս (Յօհան) Ամատունի, իշխան,
տեց Էջﬕածնի Մայր տաճարի նորո– նորոգեց Օշականի եկեղեցին, ուր թա–
գութեանը, 1784 թ. – 24: 29 ղուած էր Մեսրոպ Մաշտոցը: Քանի որ
Յարութիւն, որդի Սկանդարի, նուիրա– այլուստ Յովհան Ամատունի յայտնի
տւութիւն կատարեց Սաղիան գիւղի չէ, ուստի հնարաւոր է, որ նա Դուինի
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վան– ժողովի (607 թ.) մասնակից Ամատու–
քի, 1786 թ. – 614: 470 նեաց եպիսկոպոս Յովհաննէսն է –
Յարութիւն քահանայ, գրեց ﬕ խաչքարի 398: 257
արձանագրութիւնը, 1788 թ. – 72: 55 Յովհաննէս (Յովհան) Բ, կաթողիկոս
Յարութիւն, որդի Գրիգոր Թոխաթեցու, Աղուանից, 644-671 թթ. – 590: 436
1765 թ. – 101: 69 Յովհաննէս (Յովհան) Մայրավանեցի
Յարութիւն, պաշպազրկեան, հայր նուի– կամ Մայրագոﬔցի, Է դ. – 13, 486: 21,
րատու Յովհաննէս աﬕրա Կեսարա– 334
ցու – 112: 75 Յովհաննէս (Յօհան), առաջնորդ Յովհան–
Յարութիւն եպիսկոպոս Գանձակեցի, նավանքի, 703 թ. – 405ա: 280
առաջնորդ Սևանի վանքի, 1840-ից
ուշ – 524: 359
Յովհաննէս (Յովհան) Գ Օձնեցի, կաթո– Յովհաննէս (Յօհան), ﬕաբան կամ

ղիկոս Հայոց, 717-728 թթ. - 125, 129, առաջնորդ Աստուածընկալ Սուրբ
222, 568: 20, 85, 89, 133, 389 Նշան վանքի, 1220 թ. – 464: 322
Յովհաննէս Գ, կաթողիկոս Աղուանից, Յովհաննէս Զ (Շահխաթունեանցի մօտ՝
796-821 թթ. – 590: 438 Է) Սսեցի Մեծաբարոյ, կաթողիկոս Հա–
Յովհաննէս Դ (Շահխաթունեանցի մօտ՝ յոց, 1203-1221 թթ. – 256: 146
Ե) Ովայեցի,կաթողիկոս Հայոց, 833- Յովհաննէս, առաջնորդ Հառիճայ վանքի,
855 թթ. – 234, 435, 561: 135, 314, 1224 թ. – 568: 385, 386, 389
377 Յովհաննէս (Յովանէս), նուիրատւութիւն
Յովհաննէս Դ, կաթողիկոս Աղուանից, կատարեց Բջնիի վանքին, 1224 թ. –
892-901 թթ. – 590: 439, 441, 443 486: 333, 334
Յովհաննէս Ե Դրասխանակերտցի, կա– Յովհաննէս (Յովհան, Յօհան) քհյ, Խաչա–
թողիկոս Հայոց, 898-929 թթ. (Շահխա– տուր քահանայի հետ գրե՞ց Խարիպի
թունեանցի մօտ աﬔնուր Յովհաննէս վկայաբանութիւնը, 1225 թ. – 569: 392
Զ է) – 6, 11, 129, 130, 188, 230, 234, Յովհաննէս (Յովհան), առաջնորդ Վարա–
238, 244, 320, 327, 335, 360, 361, գայ վանքի, 1231 թ. – 603: 460
384, 387, 393, 414, 418, 435, 486, Յովհաննէս քահանայ, վերակառուցեց
520, 521, 531, 533, 560, 561, 571, Հաւաբտկոյ եկեղեցին, 1233 թ. – 610:
573, 575: 17, 20, 89, 90, 121, 135, 468
137, 138, 185, 193, 203, 204, 218, Յովհաննէս, յիշւում է Հառիճայ վանքում,
245, 249, 253, 291, 295, 334, 348, 1235 թ. – 568: 386
350, 364, 366, 375, 395, 398, 404 Յովհաննէս Դուկաս, կայսր, 1253 թ. –
Յովհաննէս Չմշկիկ, Բիւզանդիայի հա– 258: 147
յազգի կայսր, մահ. 976 թ. – 44, 243: Յովհաննէս (Յոհանէս) տէր, առաջնո՞րդ
42, 43, 138 Ուշիի Սուրբ Սարգիս ﬔնաստանի,
Յովհաննէս, յիշւում է իբրեւ թագաւոր, որը վերակառուցեց 1264 թ. – 408:
966 թ.: Այդ թուին Յովհաննէս թագա– 285
ւոր չենք ունեցել: Հաւանաբար նկատի Յովհաննէս, որդի Իւանէի, առաջնորդ
ունի Աշոտ Գ Ողորմած թագաւորին, Գանձասարի վանքի, 1271 թ. – 605:
որի հոգեւոր անունն էր Յովհաննէս, եւ 466, 467
իսկապես Աշոտ Գ-ն թագաւորել է 954- Յովհաննէս, տէր, վերակառուցեց Ուրե–
977 թթ. – 580: 416 կայ տաճարի գաւիթը, 1279-1284 թթ.
Յովհաննէս Ե, կաթողիկոս Աղուանից, – 609: 468
Ժ դ. – 590: 440 Յովհաննէս սարկաւագ, նուիրատւու–
Յովհաննէս (Յօհաննէս), առաջնորդ Հո– թիւն կատարեց Յովհաննավանքին.
ռոմոսի վանքի, 1038 թ. – 593: 447 ԺԳ դ. – 405: 278
Յովհաննէս-Սմբատ Բագրատունի: Որդի Յովհաննէս, որդի Ղարա Գրիգորի եւ
Գագիկի: Թագաւոր Հայոց, 1020-1042 Դոփի՞. շինեց Գետամէջի ուխտը, ԺԳ
թթ. – 247, 259, 375, 484, 569, 580, դ. – 597: 452
593: 139, 140, 390, 416, 447 Յովհաննէս, տէր, որդի Դոփի, եղբայր
Յովհաննէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Հասանի – 598: 455
Բջնիի, 1051 թ. – 490: 337 Յովհաննէս կաթողիկոս, ԺԳ դ. – 598:
Յովհաննէս վարդսպետ Կոզեռն, ԺԱ դ. 455
– 431: 311 Յովհաննէս եպիսկոպոս, առաջնորդ
Յովհաննէս (Յօհաննէս), գրիչ, ԺԱ դ.՞ – Բջնիի, ԺԳ դ. – 485: 332
575: 404 Յովհաննէս (Յոհան) քահանայ, մատենա–
Յովհաննէս հիւսն, նորոգեց Սեւանի գիր, ԺԳ դ. – 569: 395
Սուրբ Յարութեան տաճարը, 1176 թ. Յովհաննէս Դոփեանց, 1301 թ. – 600:
– 521: 350 457
Յովհաննէս (Յօհան), ﬕաբան Աստուա– Յովհաննէս, տէր, տէր Սարգսի հետ
ծընկալ Սուրբ Նշան վանքի, 1207 թ. առաջնորդ Բջնիի, 1306 թ. – 484, 485:
– 464: 322 332
Յովհաննէս (Յովհան) Քռնեցի, ունիթոռ Յովհաննէս քահանայ, հայր Զաքարիա

մատենագիր, ԺԴ դ. – 586: 426, 427 եպիսկոպոս Վաղարշապատցու, ԺԷ դ.
Յովհաննէս եպիսկոպոս Սիւնեաց – 546: – 17: 24
373 Յովհաննէս (Ովանէս), Ագուլեցի, քա–
Յովհաննէս տե՛ս Քուրդ լանթար, նուիրատու Գողթն գաւառի
Յովհաննէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Սուրբ Թովմա առաքեալի վանքի,
Բջնիի, 1441 թ. – 485: 333 ԺԷ դ. – 587: 427
Յովհաննէս, առաջնորդ Գեղարդավան– Յովհաննէս (Ովանէս), այլ, նուիրատու
քի, 1475 թ. – 574: 403 Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան–
Յովհաննէս Զ կաթողիկոս Աղուանից – քի, ԺԷ դ. – 587: 427
590: 438, 440, 443 Յովհաննէս վարդապետ Ծարեցի - 563:
Յովհաննէս Է կաթողիկոս Աղուանից, 378
մահ. 1470 թ. – 590: 442 Յովհաննէս վարդապետ, առաջնորդ
Յովհաննէս վարդապետ, ﬕաբան Սուրբ Բջնիի, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 485: 333
Նախավկայի (Մաղարդայ) վանքի, Յովհաննէս Կոլոտ Բաղիշեցի, պատ–
1541 թ. – 581: 419 րիարք Կ. Պօլսի Հայոց, 1721 թ. – 34,
Յովհաննէս (Ոհան), վարդապետ, 1567 35, 299, 300: 35, 159
թ. – 66: 54 Յովհաննէս արքեպիսկոպոս, առաջնորդ
Յովհաննէս Ը կաթողիկոս Աղուանից – Քարատակի Սուրբ Ստեփաննոսի վան–
590: 442 քի, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 577: 411
Յովհաննէս Թ կաթողիկոս Աղուանից, Յովհաննէս (Ոհան), որդի Յակոբ Շամա–
1633 թ. – 590: 443 խեցու. եղբօր` Թամուրի հետ նուիրատ–
Յովհաննէս Ժ Գանձասարցի, կաթողի– ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս–
կոս Աղթամարի – 590: 443 տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
Յովհաննէս (Յովհան, Յօհան) եպիսկո– 1719 թ. – 616: 471
պոս – 127: 87 Յովհաննէս, գրեց ﬕ արձանագրութիւն,
Յովհաննէս Պարոնտէր, առաջնորդ Սաղ– 1721 թ. – 575: 405
մոսավանքի, 1651 թ. – 410: 289 Յովհաննէս (Օվաննէս) Մարաղացի, տէր,
Յովհաննէս (նաեւ՝ Օվաս) եպիսկոպոս 1731 թ. – 75: 56
Թմօքեանց-Սահակեանց Կարբեցի, Յովհաննէս (Յոհան) եպիսկոպոս, առաջ–
առաջնորդ Յովհաննավանքի, 1629- նորդ Գողթն գաւառի, 1745 թ. – 303,
1651 թթ. (երիցս, ընդﬕջուﬓերով) – 587, 588: 161, 431
126, 405ա: 87, 281, 282 Յովհաննէս վարդապետ, առաջնորդ Հա–
Յովհաննէս աբեղայ, վերակացու Սուրբ ւուց Թառի, 1745 թ. – 576: 408
Գայանէի վանքի, Փիլիպպոս կաթո– Յովհաննէս (Յովհան) վարդապետ,
ղիկոսի ժամանակ (1633-1655 թթ.) առաջնորդ Սևանայ վանքի, 1755 թ. –
– 229: 194 524: 358
Յովհաննէս, որդի Սաֆարի, 1655 թ. – Յովհաննէս Ժ Գանձասարցի, կաթողի–
578: 412 կոս Աղուանից, 1763 թ. – 590: 445
Յովհաննէս, առաջնորդ Հաւուց Թառի, Յովհաննէս քահանայ, հայր Ստեփան–
1658 թ. – 576: 408 նոս Ջուղայեցու, որի արդեամբ նորո–
Յովհաննէս Մուղնեցի, Երուսաղէﬕ գուեց Էջﬕածնի Մայր տաճարի սիւնե–
պատրիարք, հիﬓովին վերանորոգեց րից մէկը, 1777 թ. – 23: 28
Աշտարակի Սուրբ Գէորգ եկեղեցին, Յովհաննէս, որդի Յարութիւն աﬕրա
1669 թ. – 294, 403: 155, 266, 267, Ապուչեխցու, որ նիւթապես նպաստեց
268 Էջﬕածնի Մայր տաճարի նորոգութեա–
Յովհաննէս վարդապետ, առաջնորդ Յով– նը, 1784 թ. – 24: 29
հաննավանքի, 1679-1683 թթ. – 63: 53 Յովհաննէս աﬕրա Կեսարացի, նուիրա–
Յովհաննէս քահանայ, նրա ձեռօք տու, 1790 թ. – 112: 75
բազմաթիւ սրբութիւններ, այդ թւում Յովհաննէս (Յօհաննէս), յիշւում է իբրեւ
Լուսաւորչի Աջը Էջﬕածնից տեղափո– «քաջ զինաւոր», եղբայր Գաբրիէլ հա–
խուեցին Պարսկաստան, ԺԷ դ.սկզբին րիւրապետի, 1793 թ. – 421: 307
– 14: 22

Յովհաննէս (Յօհան) եպիսկոպոս, ԺԸ դ. Յովսէփ Բ, կաթողիկոս Աղուանից, Թ դ.

– 127: 87 – 232, 590: 135, 438
Յովհաննէս (Յովհան) Նախիջևանցի, Յովսէփ Գ, կաթողիկոս Աղուանից, ԺԱ
առաջնորդ Գեղարդավանքի, ԺԸ դ.՞ - դ. – 147, 273, 590: 140, 149, 439
574: 404 Յովսէփ, տէր, եղբայր Կեչառիսի վանքի
Յովհաննէս, պատրիարք Կ. Պօլսի, ԺԸ դ. առաջնորդ Պետրոսի, ԺԲ դ. – 490:
վերջ – 309: 164 337
Յովհաննէս քահանայ, հայր Եփրեմ Ա Յովսէփ Գ կաթողիկոս, յաջորդեց Կոս–
կաթողիկոսի (1809-1830 թթ.) – 311: տանդին Զ Վահկացուն, 1439 թ.: Գա–
165 հակալել է ﬕ քանի աﬕս եւ մահացել:
Յովհաննէս աւագ քահանայ Նախիջե– Կաթողիկոսների գահացանկի մէջ չի
ւան քաղաքի, 1834 թ. – 573: 403 մտնում – 273: 149
Յովհաննէս (Օվէս) հայր Յակոբ Մատա– Յովսէփ րաբունապետ, 1703 թ. – 578:
կեանցի, 1835 թ. – 95: 66 413
Յովհաննէս (Յօհան) Սուլթան Գէորգեան Յովսէփ արքեպիսկոպոս Աստապատցի,
Շահխաթունեանց, նորոգ կառուցեց առաջնորդ Քարատակի Սուրբ Ստե–
Շահրիար գիւղի եկեղեցին, 1836 թ. – փաննոս նախավկայի վանքի: Մահա–
370: 229, 230 ցել 1706 թ. եւ թաղուել նոյն վանքի
Յովհաննէս վարդապետ Գուգարացի, գաւթում – 577: 409
առաջնորդ Սևանայ վանքի, 1834 թ.: Յովսէփ, որդի Ոսկան Ագուլեցու, 1766
Մահացաւ 1840 թ. – 521, 524: 352, թ. – 101: 69
358 Յովսէփ քահանայ Ջուղայեցի, մատե–
Յովհաննէս Ը Կարբեցի, կաթողիկոս նագիր, գրել է ﬕ ուշագրաւ «Պատմու–
Հայոց, 1831-1842 թթ. – 95, 115, 156, թիւն եկեղեցական», ԺԸ դ. – 163, 167,
312, 313, 316, 370, 421, 521, 573: 168, 170, 186, 303, 587: 108, 110,
11, 66, 77, 102, 167-169, 177, 229, 112, 117, 161, 430
302, 352, 403 Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանց,
Յովհաննէս վարդապետ Տփխիսեցի Ան– առաջնորդ Ռուսաստանի Հայոց – 58,
տոնեան, առաջնորդ Սևանայ վանքի, 309, 310, 331: 51, 164, 165, 198
1842 թ. – 524: 359 Յովսէփ քահանայ, եղբայր Ղազար կա–
Յովհաննէս եպիսկոպոս Շահխաթու– թողիկոս Ջահկեցու, ԺԸ դ. – 303: 161
նեանց – 312: 5, 6, 10, 20, 25, 111, Յովսէփ վարդապետ Սանահնեցի տե՛ս
136, 167, 180, 368, 455 Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեանց
Յովհանջան (Յօհանջան) աղա Գերա– Յովսէփ, ﬕաբան Սեւանայ վանքի,
գեանց. նրա արդեամբ նորոգուեց ԺԹ դ. – 528: 362
Էջﬕածնի Մայր տաճարի շրջակա սա– Յուդա տե՛ս Թադէոս
լահատակը, 1785 թ. – 25: 29 Յուլիանոս կայսր – 191, 193: 123, 125
Յոﬖաթան (նաեւ` Յաւնաթան), Աղուան– Յուլիանոս Ալիկառնացի – 222: 133
քի արքուի քահանայ, Ե դ. – 124: 84, Յուսիկ Ա Պարթեւ, որդի Վրթանէսի,
85 թոռ Գրիգոր Լուսաւորչի, կաթողիկոս
Յոﬖաթան Յոﬖաթանեան, նկարիչ, Հայոց, 341-347 թթ. – 190, 191, 197:
զարդարեց Էջﬕածնի տաճարը, 1786 122, 123, 126
թ. – 26, 36: 29, 36 Յուսիկ ճգնաւոր – 48: 47
Յոﬖան (Յօնան) կաթողիկոս Աղուանից, Յուսիկ քահանայ Երևանցի, նուիրատ–
Ը դ. – 590: 438, 443 ւութիւն կատարեց Յովհաննավանքին.
Յովսէփ Աստուածահայր – 162: 107 ԺԳ դ. սկիզբ – 405: 278
Յովսէփ, հին – 522: 354 Յուսուփ ոստիկան – 238: 137
Յովսէփ Ա Հողոցﬔցի, կաթողիկոս Հա– Յուստիանոս կայսր – 379: 239
յոց, 437-452 թթ. – 198, 199: 128 Յօհանջան տե՛ս Յովհանջան
Յովսէփ Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Ը դ.
– 590: 437 Նադիր (Նատր) շահ (տե՛ս նաեւ Թահմազ
Յովսէփ Բ Փարպեցի, կաթողիկոս Հայոց, Ղուլի խան) - 14, 302, 413: 22, 160,
795-806 թթ. – 130, 397: 90, 256 290
Նազար Ջուղայեցի, իշխան, եղբայր խո- Նաւասարդ, եղբայր խոջա Աւետիք Ռա–
ջա Սաֆարի, 1611 թ. – 324: 188, 189 ﬔցու. նուիրատւութիւն կատարեցին
Նազար, 1680 թ. – 582: 421 Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան–
Նազար, եղբայր խոջա Նիկողայոս Ագու– քին, ԺԷ դ – 587: 428
լեցու, որ նուիրատւութիւն կատարեց Նաւռուզ, դուստր Գաւազան Դւնեցու –
Մաղարդայ վանքին, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 582: 398: 259
421 Նաւրուզալի բէկ – 420: 302
Նազար (նաեւ՝ Ազար) Կամրկապցի, հայր Ներսէհ, որդի Պարսից Արտաշէս արքա–
Առաքելի, Մարտիրոսի եւ Յարութիւնի, յի, թագաւոր Ասորեստանի, Ա դ. – 159:
որ նուիրատւութիւն կատարեցին Էջ– 105
ﬕածնի Մայր Աթոռին, 1721 թ. – 34: Ներսէհ Կամսարական, իշխան Արշարու–
34, 35 նեաց, Է դ. – 379: 239
Նազխաթուն (Նասխաթուն), Մաթութի Ներսէհ – 131: 91
հետ ﬕ այգի վաճառեց Պետեւանին, Ներսէս Ա Մեծ Պարթեւ, կաթողիկոս Հա–
1266 թ. – 433: 314 յոց, 353-373 թթ. – 9, 193, 197, 319,
Նահապետ, նուիրատու Գողթն գաւառի 320, 403, 404, 580: 17, 124-126, 184,
Սուրբ Թովմայի վանքի – 587: 427 265, 269, 414
Նահապետ, նախ առաջնորդ Ուշիի Ներսէս Բ Բագրեւանդացի, կաթողիկոս
Սուրբ Սարգիս վանքի, ապա՝ Յովհան– Հայոց, 548-557 թթ. – 210: 130
նավանքի, ԺԶ դ. - 405ա: 281 Ներսէս Գ Տայեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Նահապետ Ա Եդեսացի, կաթողիկոս 641-661 թթ. – 12, 188, 217-219, 211,
Հայոց, 1691-1705 թթ. – 33, 148, 297, 335, 377, 378, 571: 20, 121, 132,
298, 333, 334, 399, 407, 421, 423, 133, 201-204, 236, 395, 397
590: 34, 100, 158, 199-201, 260, Ներսէս, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի –
283, 303, 305, 306, 444 490, 492: 338, 342
Նանա, կին Հէճուպ Դաւթի, 1300 թ. – Ներսէս Ա, կաթողիկոս Աղուանից, 689-
405: 274, 275 713 թթ. – 590: 436, 437
Նանա, դուստր Սարգիս հազարապետի, Ներսէս Դ Կլայեցի (Շնորհալի), կաթողի–
թոռ Զաքարիա աﬕրսպասալարի, կոս Հայոց, 1166-1173 թթ. – 118, 249-
ԺԱ-ԺԲ դդ. – 405: 276, 277 253, 255: 79, 142-145
Նանա, կին Վախտանգի – 597: 454 Ներսէս Լամբրոնացի – 48, 255: 47, 146
Նանագիւլ (Նանակուլ, Նանագուլ), մայր Ներսէս Բ, կաթողիկոս Աղուանից, 1235-
Աղամալ Նախիջեւանցու (Շոռոթեցու), 1261 թթ. – 590, 605: 440, 463
1694-1705 թթ. – 333, 582: 200, 421 Ներսէս, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի,
Նանագիւլ (Նանակուլ), դուստր Աղամալ 1272 թ.՞ - 490, 492: 341, 345
Շոռոթեցու, 1694-1705 թթ. – 333: 200 Ներսէս, առաջնորդ Յովհաննավանքի,
Նանում, կին Պետրոսի, 1658 թ. – 578: 1318 թ. – 405ա: 280
413 Ներսէս Գ, կաթողիկոս Աղուանից, 1478-
Նաջաֆ Ղուլի խան – 419: 298 1481 թթ. – 590: 440-442, 444
Նառշ, եղբայր խոջա Աւետիք Ռաﬔցու. Ներսէս, տէր, առաջնորդ Գանձասարի
նուիրատւութիւն կատարեցին Գողթն վանքի, 1463-1500 թթ. – 605: 464-
գաւառի Սուրբ Թովմայի վանքին, 466
ԺԷ դ – 587: 428 Ներսէս եպս., 1557 թ. – 521: 350
Նասր սուլթան – 260: 148 Ներսէս Սսեցի, կաթողիկոս Կիլիկիոյ,
Նարին, մայր Սաֆարի, 1655 թ. – 578: 1651 թ. – 294: 155
412 Ներսէս եպիսկոպոս Տարօնացի, ԺԷ դա–
Նարկեսոս եպիսկոպոս Երուսաղէﬕ, րից բաւական առաջ – 571: 397
Գ դ. – 176: 114 Ներսէս Մոկացի, ԺԷ դ. – 126: 86
Նար-Րօբերթ Պօրթեր, անգլիացի գնդա– Ներսէս, հայր Մարտիրոս վարդապետի,
պետ, որ եկել է Հայաստան եւ վերա– 1703 թ. – 578: 413
դառնալուց յետո իր հեղինակած տէրու– Ներսէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Արտա–
նական ﬕ պատկեր ուղարկել Էջﬕած– զի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանքի
նի Մայր Աթոռին, 1817 թ. – 38: 36 – 592: 447
Ներսէս Ե, կաթողիկոս Աղուանից, 1706- Շահանշահ, պարոն, 1218 թ. – 373: 232

ից, մահ. 1763 թ. – 590, 616: 444, 471 Շահանշահ, 1222 թ. – 392: 253
Ներսէս Ե Աշտարակեցի Շահազիզեան, Շահանշահ, հայր Իւանէի, պապ Աղբու–
կաթողիկոս Հայոց, 1843-1857 թթ. – ղայի, 1267 թ. – 380, 397: 241, 256
311: 166 Շահանշահ, Ուլուբէկանց պապ – 597:
Նիազ, վերակացու Վանավանից – 561: 452
377 Շահանշահ, իշխան, որդի Զաքարիայ
Նիկոլ եպիսկոպոս Թորոսովիչ, առաջ– Աﬕրսպասալարի, ԺԳ դ. – 404, 405,
նորդ Լեհահայոց, ԺԷ դ. – 291: 152 410, 484, 490, 568, 569, 573, 604:
Նիկոլայ տե՛ս Նիկողայոս 270, 272, 273, 276, 287, 330, 339,
Նիկողայոս Սքանչելագործ – 76: 56 387, 391, 399, 400, 461
Նիկողայոս Ագուլեցի, խոջա, նուիրատւու– Շահանշահ Աﬕրսպասալար, որդի
թիւն կատարեց Մաղարդայ վանքին, Իւանէի, եղբայր Աղբուղայի, 1267 թ. –
ԺԷ-ԺԸ դդ. – 582: 421 380: 245
Նիկողայոս, պատրիարք Յունաց – 238: Շահանշահ (Շահինշահ), որդի Իւանէի և
137 թոռ Զաքարիա Աﬕրսպասալարի որ-
Նիկողայոս Թոխաթցի, նուիրատու, դի Շահնշահի, 1318 թ. – 414: 292
1791 թ. – 113: 75 Շահինշահ, աթաբակ, որդի աթաբակ
Նիկողայոս եպիսկոպոս, ԺԸ դ. – 127: 87 Զազայի, 1358 թ. – 484: 330, 331
Նիկողայոս (Նիկոլայ) Ա Պաւլովիչ ցար – Շահանշահ (Շանշա, Շանշի), որդի Հասա–
313, 336, 370: 10, 12, 169, 210, 229 նի, հայր Սէյտինի, ԺԴ դ. – 600: 457
Նիկողայոս վարդապետ, առաջնորդ Քա– Շահնշահ, 1385 թ. – 384: 246
րատակի վանքի, 1831 թ. – 577: 409 Շահանշահ (Շահանշէ), որդի Աղբուղայի.
Նիկոմաքոս ﬕայնակեաց – 189: 121 նուիրատւութիւն կատարեց Գանձասա–
Ն.Կ.Մ – 128: 88 րի վանքին – 605: 467
Նշիկ, հայր Հառիճայ վանքի նուիրատու Շահխաթունեանց Յովհաննէս տե՛ս
Աստուածատուրի, 1196 թ. – 568: 388 Յովհաննէս եպիսկոպոս Շահխաթու–
Նոյ նահապետ – 53, 418: 50, 296 նեանց
Նոյեմզար, դուստր Աղամալ Շոռոթեցու, Շահղուբաթ Գավառնեցի, որդի Աստուա–
1694 թ. – 333: 200 ծատուրի, 1513 թ. – 567: 381
Նորադին, պարոն, 1284 թ. – 609: 468 Շահնա, յիշւում է 1266 թ. ﬕ արձանա–
Նուարդ (Նվարթ), մայր Հառիճայ վանքի գրութեան մէջ – 433: 314
նուիրատու Աստուածատուրի, 1196 թ. Շահնազար, ﬔլիք, ԺԷ դ. – 565: 379
– 568: 388 Շահվէլի Հանավանցի, այլոց հետ Ամրու–
Նունէ կոյս – 334: 201 ﬕ այգին նուիրեցին Յովհաննավան–
Նուրի, նուիրատու Գողթն գաւառի քին, 1609 թ. – 405: 276
Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587: Շահրուղ, թոռ շահ Թահմազի – 303: 161
428 Շահփարվար, քոյր Քարատակի վանքի
Նուրիջան, որդի Թեդոնի, 1673 թ. – 577: վերակացու Յովհաննէս վարդապետի
409 – 577: 410
Նսր ոստիկան – 238, 393, 573: 137, Շաղիտայ, տեսուչ կրօնաստանի, Դ դ. –
253, 398 193: 124
Նվարդ տե՛ս Նուարդ Շաﬕրամ թագուհի – 341, 342: 212,
213
Շաբաթ, իշխան Գողթն գաւառի – 120: Շամշագրամ, նահապետ Ապահունեաց
81 – 156: 102
Շաթախազրա, որդի Ջեբուխաքանայ, Է Շամօն տե՛ս Շմաւոն
դ. – 590: 436 Շանշի տե՛ս Շահանշահ
Շահակ Ա Մանազկերտցի, կաթողիկոս Շանշա տե՛ս Շահանշահ
Հայոց, 373-377 թթ. – 194: 126 Շաշին, որդի Մարիամ Թիֆլիզեցու,
Շահան զօրավար, հայր Գրիգոր Զ Ապի– 1770 թ. – 60: 52
րատ կաթողիկոսի, եղբայր Ներսէս Շապուհ Ա, թագաւոր Պարսից – 84: 59
Շնորհալու, ԺԲ դ. – 255: 145
Շապուհ Բ, թագաւոր Պարսից – 9, 84, Ոսկան վարդապետ, առաջնորդ Սաղիան

193, 197, 319, 571: 17, 59, 126, 184, գիւղի Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկա–
395 յի վանքի, 1786 թ. – 614: 470
Շապուհ, իշխան Արծրունեաց, 976 թ. – Ովսաննա, մայր Մարգար Խալդարեան–
580: 415 ցի, 1788 թ. – 111: 75
Շապուհ Բագրատունի, որդի Աշոտ թա– Որոգինէս, աստուածաբան – 180: 114,
գաւորի, Ժ դ. – 560: 375 115
Շատլոյսենց այգի Ներքին Տէլիչար գիւղի Որոտ, որդի Միրանուէրի, թոռ Շահլորի,
մօտ – 483: 327 1274 թ. – 595: 450
Շատլոր ?, 1274 թ. – 595: 450 Ուզուն Հասան տե՛ս Հասան Ուզուն
Շարդեն (Շարտին) – 423: 306 Ուլուբէկ, որդի Մէճլիսի, 1407 թ. – 605:
Շիօշբէկ, հայր Յովսէփ արքեպիսկոպոս 465
Արղութեանցի – 309: 164 Ուլու-Խաթուն, կին Հոռոմ երէցի,
Շմաւոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Տաթեւի 1329 թ. – 408: 285
վանքի, 1513 թ. – 567: 381 Ուխտանես, կաթողիկոս Աղուանից, 671-
Շմաւոն Ա, կաթողիկոս Աղուանից, 683 թթ. – 590: 438
1481 թ. – 590: 442 Ուխտանէս պատﬕչ, Ժ դ – 13, 213,
Շմաւոն Բ Քօլատակեցի, կաթողիկոս 405ա, 590: 21, 131, 280, 436
Աղուանից, մահ. 1611 թ. – 590: 443 Ուﬔկ, ﬔծ պարոն, 1280 թ. – 605: 464
Շմաւոն (Շամոն) Ագուլեցի, խոջա, նո– Ուﬔկ Մանծկերտացի, հայր Ճարի,
րոգեց Խոր-Վիրապի վանքը, 1661 թ. 1283 թ. – 603: 459
– 571: 396 Ուռնայր թագաւոր – 589, 590: 433, 435,
Շմաւոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Մաղար– 443
թայ վանքի, ԺԷ դ. – 584: 423 Ուսուպ, նուիրատւութիւն կատարեց
Շմոն (նաեւ` Սամոﬖ) – 173: 113 Գանձասարի վանքին, 1495 թ. – 605:
Շմուէլ, կաթողիկոս Հայոց: Ազգութեամբ 466
ասորի էր: Հայոց կաթողիկոսների գա–
հացանկի մէջ չի մտնում – 197: 127 Չաղաթայ Քեօթիւկ տե՛ս Մահմատ խան
Շուշան, կին Յովհաննէս թագաւորի – Չամչեան Միքայէլ (1738-1823), վարդա–
580: 416 պետ, պատմաբան, աստուածաբան,
Շուշան, կին իշխան Ներսեհ Կամսարա– լեզուաբան – 33, 50, 125, 159, 324,
կանի, Է դ. – 379: 239 325, 361, 368, 373, 378, 405ա, 418,
Շուշիկ, տիկնաց տիկին, կին իշխան Գրի– 485, 490, 571, 577, 578, 584, 590:
գոր Պահլաւունու, մայր Վահրամ Պահ– 34, 48, 85, 104, 187, 191, 218, 226,
լաւունու, 1029 թ. – 569: 390 231, 236, 282, 296, 332, 335, 397,
Շուփհաղիշոյ, կաթողիկոս Աղուանից – 410, 413, 423, 436, 437, 439-442
589, 590: 433-435 Չարմաղան, 1235 թ. – 590: 440
Շրոդեր (Շրօտեր), հայագետ – 368: 225 Չէլէպի տե՛ս Քեօսէ Քեհեայ
Շրվանշահ, ազգակա՞ն Շահանշահ իշխա– Չիչակ, մայր խոջա Նիկողայոս Ագուլե–
նի, 1201 թ.՞ – 405: 276 ցու, որ նուիրատւութիւն կատարեց
Մաղարդայ վանքին, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 582:
Ոգուհի, քոյր Սանատրուկ թագաւորի, 421
Ա դ. – 161: 107 Չմշկիկ տե՛ս Յովհաննէս Չմշկիկ
Ոլոգին, սուրբ – 324: 190 Չրքին տե՛ս Թէոդոս Չրքին
Ոլոմպիոդորոս – 117: 78
Ոհան տե՛ս Յովհաննէս Պալոն, նուիրատու Քարատակի վանքի
Ոսկան եպիսկոպոս Երևանցի, առաջ– առաջնորդ Յակոբ վարդապետի դամ–
նորդ Ուշիի Սուրբ Սարգիս ﬔնաստա– բարանի, 1673 թ. – 577: 409
նի, 1654 թ.: Այնուհետեւ տպագրիչ Պաղտասար տե՛ս Բաղդասար
Ամստերդամում – 408, 410: 285, 289 Պաղտին, կոմս, 1098 թ. – 46: 45
Ոսկան Ագուլեցի, հայր Յովսէփի, Պայազիտ, որդի Մահﬔտ Բ-ի, թուրք
1766 թ. – 101: 69 սուլթան – 45: 44
Պանդալեւոն, սուրբ – 82: 57
Պանտ, կաթողիկոս Աղուանից – 590: Պետրոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Թա–

435 դէոս առաքեալի վանքի, 1397 թ. –
Պապ, որդի Յուսիկի, թոռ Տիրան թագա– 275: 149
ւորի – 191: 123 Պետրոս (նաեւ՝ Պենեղաս) Ա, կաթողիկոս
Պապ, որդի Արշակ Երկրորդի, թագաւոր Աղուանից – 590: 439
Հայոց – 9, 193, 194: 18, 125, 126 Պետրոս Բ, կաթողիկոս Աղուանից – 590:
Պապ, որդի Թաղայի, 1654 թ. – 521: 351 441
Պապաք, իշխան, որդի Պռօշի, թոռ Վա– Պետրոս քահանայ, նուիրատւութիւն
սակի – 42, 52, 573, 574: 40, 49, 401, կատարեց Յովհաննավանքին. ԺԳ դ.
403 – 405: 278
Պապաք, հօրեղբայր Էաչի, 1300 թ. – Պետրոս եպիսկոպոս Քօսեցի, առաջնորդ
601: 458 Արտազի Սուրբ Թադէոս առաքեալի
Պասկևիչ Իւան Ֆեոդորովիչ (1782- վանքի, 1651-1682 թթ. – 592: 447
1856), գեներալ-ֆելդմարշալ - 336: Պետրոս վարդապետ Ագուլեցի, նրա
210 նիւթական օժանդակութեամբ վերա–
Պաստամ, որդի Ջալալի, նուիրատւու- նորոգուեց Աշտարակի Սուրբ Գէորգ
թիւն կատարեց Գանձասարի վանքին, եկեղեցին, շինուեց դուռը, իսկ իր հօ–
1471 թ. – 605: 466 րեղբայր Խաչատուր արքեպիսկոպոսի
Պատրոնիկէ – 603: 460 յիշատակին կանգնեցրեց ﬕ խաչքար,
Պարﬔլիանոս տե՛ս Փիրﬕլիանոս 1658-1669 թթ. – 403, 578: 268, 413
Պարﬔղիոս տե՛ս Փիրﬕլիանոս Պետրոս Գ Խանձկեցի, կաթողիկոս
Պարսամ, տէր, ﬕաբան Մաքենեաց Աղուանից, 1653-1675 թթ.: Մահացել
վանքի, ԺԷ դ. - 561: 377 է 1675 թ. – 589, 590, 614: 433, 443,
Պարսաւմա տե՛ս Բարսումա 470
Պարրոտ (Բարրօտ) – 336: 210, 211 Պետրոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Գողթն
Պացովսկի, գեներալ-մայոր, Երեւանի գաւառի Սուրբ Թովմայի վանքի, 1682
նահանգապետ, 1838 թ. – 419: 300 թ. – 296, 588: 157, 431
Պենեղաս տե՛ս Պետրոս Ա կաթողիկկոս Պետրոս եպիսկոպոս Գողթնեցի, ԺԷ դ. –
Աղուանից 296: 157
Պետե տե՛ս Պետեւան Պետրոս, նուիրատու Գողթն գաւառի
Պետեւան, (նաեւ՝ Պետե), կանգնեցրեց ﬕ Սուրբ Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587:
խաչքար Քանաքեռի գերեզմանատա- 428
նը 1265 թ. եւ գնեց ﬕ այգի 1266 թ. Պետրոս Ջուղայեցի, որդի Գէորգի. նուի–
– 433: 314 րատւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի
Պետրոս, առաքեալ – 36, 44, 46, 52, 68- Աստուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղե–
70, 330, 420, 522: 36, 43, 45, 49, 54, ցուն, 1719 թ. – 616: 470
55, 194, 195, 301, 355 Պետրոս վարդապետ Աստապատցի,
Պետրոս եպիսկոպոս Սեբաստիայի, Դ դ. 1721 թ. – 34, 35, 82: 35, 57
– 183: 115, 116 Պետրոս վարդապետ Ջահկեցի, առաջ–
Պետրոս Ա Գետադարձ, կաթողիկոս Հա- նորդ Գեղարդավանքի, 1740 թ. – 574:
յոց, 1019-1058 թթ. – 132, 246-249, 404
484, 590, 593: 92, 139-141, 329, 447 Պետրոս, եղբայր Խդըր Կեսարացու,
Պետրոս, հին – 522: 354 1786 թ. – 26: 30
Պետրոս, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի, Պետրոս վարդապետ Քիւթիւր – 303: 161
1173-1193 թթ. շրջանում – 490: 338 Պետրոս եպիսկոպոս Բերդուﬔան-Աղա–
Պետրոս, առաջնորդ Հառիճայ վանքի, մալեանց, մատենագիր – 127: 87
1192-1214 թթ. – 568: 385, 388, 389 Պետրոս աղա Յովսէփեան Զﬕւռնացի,
Պետրոս, առաջնորդ Կեչառիսի վանքի. նուիրատու, 1839 թ. – 115: 76, 77
1223 թ. – 490, 492: 337, 342 Պերﬔլիանոս տե՛ս Փիրﬕլիանոս
Պետրոս, եղբայր Զաքարիա եպիսկոպո– Պերﬔղեղիոս տե՛ս Փիրﬕլիանոս
սի, 1329 թ. – 592: 446 Պերոզ, թագաւոր Պարսից – 201, 202:
129
Պէկզատայ, հօրեղբօր դուստր Գրիգոր Պօղոս Բէկ Յովսէփեան Զﬕւռնացի,

Խօջաջանեանի, 1771 թ. – 107: 71 նուիրատու, 1839 թ. – 115: 76, 77
Պէկի, որդի Վահրաﬕ, թոռ Հասանի – Պօղոս վարդապետ, ԺԹ դ. – 530: 364
597: 453
Պէկլար, որդի Մուզաբարի, 1709 թ. – Ջալալ, Ջալալ Դօլ տե՛ս Հասան Ջալալ
136: 96 Դօլ
Պլատոն (Պղատոն) – 117: 78 Ջալալ, հայր Մինա-Խաթունի – 598:
Պոպով (Պօպօվ), Երեւանի գաւառապետ, 456, 467
1839 թ. – 419: 301 Ջալալ, հայր Աղուանից Յովհաննէս Է
Պորփիւր (նաեւ` Պորփիւրոս), փիլիսոփա, կաթողիկոսի – 590: 442
Գ դ. - 126, 181: 86, 115 Ջալալ, հայր տէր Վարդանի, 1443 թ. –
Պուղիկ, պապ Թանգրիղուլի, 1513 թ. – 605: 466
567: 381 Ջալալ, հայր Պաստաﬕ, 1471 թ. – 605:
Պուտիկ, ընծաներ տուեց Հառիճայ վան– 466
քին, ԺԳ դ. – 568: 385 Ջահանշահ, 1441 թ. – 276: 150
Պռօշ Խաղբակեան, իշխան, որդի Վասա– Ջահանշահ (Ճահանշահ), պապ Շանշա–
կի, 1268 թ. – 42, 52, 573, 574, 597, նի – 597: 453
601: 39, 40, 49, 400, 401, 452, 458 Ջաղայ – 122: 81
Պտղոմէոս – 118, 336: 80, 209 Ջանի (Ջանէ), ազգակա՞ն իշխան Շահան–
Պրոկղ – 197: 127 շահի, 1201 թ.՞ - 405: 276
Պրոկոպիոս, սուրբ – 598: 455 Ջանխաթուն, դուստր Աւագ պարոնի,
Պօղիկարպոս, վկա – 76: 56 ﬕ այգի նուիրեց Յովհաննավանքին.
Պօղոս առաքեալ – 9, 36, 52, 330, 420, ԺԳ դ. – 405: 278
522: 9, 18, 36, 49, 194, 195, 301, Ջաւատ խան, 1794 թ. – 590: 445
353, 355 Ջաֆար խան, ԺԸ-ԺԹ դդ. – 380: 243
Պօղոս (Պօղ) Շամշտացի, Գ դ. – 180: 115 Ջեբուխաքան, հայր Շաթախազրայի,
Պօղոս, վանահայր Վարագայ վանքի, Է դ. – 590: 436
1091 թ. – 249: 141 Ջհանշա (Ջհանշէէ), Ջհանշեցւոց պապ –
Պօղոս Ա Սսեցի, կաթողիկոս Հայոց, 597: 452
1374-1382 թթ. – 264: 148 Ջուանշիր, իշխան Բաղաց, հայր Վահան
Պօղոս Բ Գառնեցի, կաթողիկոս Հայոց, կաթողիկոս Սիւնեցու, Ժ դ. – 242, 243:
1418-1430 թթ. – 271: 149 138
Պօղոս վարդապետ: Բնակւում էր Աստա–
պատում: Ստացաւ սուրբ Հռիփսիմէի Ռաջաբ, փաշայ, 1725 թ. – 419, 427:
մասունքներից, 1611 թ. – 324: 189 299, 309
Պօղոս քահանայ, գործակից Անդրէաս Ռատինիկ տե՛ս Հազարտիկին
քահանայի, որ նահատակուեց 1617 թ. Ռափայէլ վարդապետ Գանձակեցի
– 293: 153 (1761-1817), ﬕաբան Սևանայ վանքի
Պօղոս վարդապետ, առաջնորդ Շամա– – 530: 363, 364
խիի, 1651 թ. – 616: 471 Ռզա Ղուլի (Ըռզա Ղուլի), որդի Ալփա–
Պօղոս, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421 ւուտ Իբրահիմ խալիֆայի, ԺԸ դ. –
Պօղոս, որդի Կարապետի, որ նուիրատ– 136: 96
ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս– Ռոմանոս Լեկապեն Վաշտակեան Հայ–
տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն, կազն, Բիւզանդիայի կայսր – 159: 104
1719 թ. – 616: 471 Ռոմանոս Գ կայսր, ԺԴ դ. – 159: 104
Պօղոս վարդապետ, առաջնորդ Քարա– Ռուբէն (Շահխաթունեանցը սխալմամբ
տակի վանքի, ԺԷ-ԺԸ դդ. – 577: 410 կարդացել է Ռուփինայ. ճիշտ ընթեր–
Պօղոս, որդի Խդըր Կեսարացու, 1786 թ. ցումը տուել է Կ. Ղաֆադարեանը).
– 26: 30 ուսուցիչ Մխիթար քահանայի, որն իր
Պօղոս վարդապետ, ԺԸ դ. – 324: 189 այգին նուիրեց Տանձուտի վանքին.
Պօղոս, ուստա, պատրաստեց ﬕ մասնա– ԺԳ դ. – 405: 278
տուփ, ԺԸ դ. – 69: 55
Ռուզուքան, կին Երկաթի եւ մայր Աշոտի, (1629-1632) – 13, 14, 19, 87, 291-
որ իր այգին նուիրեց Յովհաննավան– 293, 576: 21, 26, 63, 152, 153, 407
քին. ԺԳ դ. – 405: 278 Սահակ Ահագին Կեղեցի. ընտրուեց կա–
Ռուզուքան, կին Հասանի, 1220 թ. – թողիկոս 1756 թ., սակայն Էջﬕածին
490: 340 գնալու ճանապարհին ﬓաց Կարնոյ
Ռուզուքան, կին Պապաքի՝ որդու Պռոշ Կարﬕր վանքում, ուստի եւ որոշ ժա–
իշխանի, 1288 թ. – 573: 401 մանակ անց նրա ընտրութիւնը չեղեալ
Ռուստամ խան Դավրիժոյ, հայր Երեւա– համարուեց – 305: 162
նի Սաֆի Ղուլի խանի, 1670 թ. – 419: Սահակ երէց, հայր Թագուհու, որ ﬕ
299 տուն եւ ﬕ այգի նուիրեց Աշտարակի
Ռուստամ, Տաճիկ, 1835 թ. – 134, 138: Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն, 1281 թ. –
94, 97 401: 267
Ռուփինա տե՛ս Ռուբէն Սահակ եպիսկոպոս Գեղամացի – 127:
Ռօզեն տե՛ս Գրիգոր Վլադիﬕրովիչ Ռօ– 87
զեն Սահակ Տարօնացի, առաջնորդ Գողթն
գաւառի և Սուրբ Թովմայի վանքի –
Սադուն, իշխան Արծրունի, նրա պա– 588: 431
տուին Թովմա քահանան Աշտարակի Սահակ Հիզանցի, ճարտարապետ եւ քա–
մօտ կանգնեցրեց ﬕ խաչքար, 1268 թ. րահատ, աւարտեց Աշտարակի Սուրբ
– 401: 265 Գէորգ եկեղեցու շինութիւնը, 1666 թ.
Սալահադին – 603: 459 – 403: 268
Սալլանդեան Միքայէլ տե՛ս Միքայէլ Սալ– Սահակ Մէլիք-Աղամալեանց, վերակա–
լանդեան ռուցեց Երեւանի Կոզեռն թաղամա–
Սակռ – 598: 456 սի մատուռը, 1829 թ.: Մահացել է
Սահաթ, այլազգի իշխան, որի անունով 1834 թ. – 431: 311
է կոչուել Սհաթլը գաւառը. յիշւում է Սահիպ Դիվան տե՛ս Դիւան Սահիպ
1387 թ. – 373: 231 Սահմադին (նաև` Սահմատին), պարոն,
Սահակ (նաեւ՝ Իսահակ) Ա Պարթեւ, կթղ. 1288 թ. – 398: 258
– 19, 83, 87, 117-119, 122, 124, 129, Սահմարին, պապ Բէսութայի, 1286 թ. –
197, 198, 201, 203, 319, 320, 567, 398: 258
573: 26, 77-80, 82, 83, 90, 126-129, Սամոﬖ տե՛ս Շմոն
184, 185, 380, 398 Սամուէլ Ա Արծկեցի, կաթողիկոս Հայոց,
Սահակ Բ Ողկեցի, կաթողիկոս Հայոց, 516-526 թթ. – 205: 129
534-539 թթ. – 207: 130 Սամուէլ վանաց երէց Սուրբ Հռիփսիմէի
Սահակ Գ Ձորափորեցի, կաթողիկոս Հա– վանքի, Զ-Է դդ. – 325: 192
յոց, 677-703 թթ. – 220, 335: 133, 202 Սամուէլ Անեցի, պատմագիր, ԺԱ-ԺԲ դդ.
Սահակ Սիւնի, եղբայր Գրիգոր Սուփա– – 360, 379, 381, 384, 418: 218, 238,
նի, Ժ դ. – 533: 365 243, 246, 295, 296
Սահակ, հին – 522: 354 Սամուէլ, կաթողիկոս Աղուանից, Թ դ. –
Սահակ եպիսկոպոս, առաջնորդԿարնոյ, 590: 438
1140 թ. – 590: 440 Սամուէլ, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Սահակ երէց, հայր Թագուհու, 1281 թ. – Սամֆան, կին Հասանի – 490: 338
401: 252 Սայտուն (Սայտի), որդի Շանշի – 600:
Սահակ Ա, կաթողիկոս Աղուանից, Դ դ. 457
– 590: 435 Սայտուն, որդի Աղբաստայ, 1467 թ. –
Սահակ Բ, կաթողիկոս Աղուանից, Ժ դ. – 605: 466
590: 438, Սայտուն, պապ Սարգիս կաթողիկոսի,
Սահակ Դ Գառնեցի, կաթողիկոս Էջﬕած– 1546 թ. – 605: 464, 465
նի, 1623-1639 թթ.: Կաթողիկոսների Սանասար, որդի Խուպասարի, եղբայր
գահացանկի մէջ չի մտնում: Այդ թուա– Բաղդասարի, որի հետ ﬕ այգի նուի–
կաններին Աﬔնայն Հայոց կաթողիկոս րեց Հառիճայ վանքին, 1235 թ. - 568:
են եղել Դաւիթ Դ Վաղարշապատցին 386
(1590-1629) եւ Մովսէս Գ Տաթեւացին
Սանատրուկ թագաւոր, Ա դ. – 39, 160, - 405, 410, 460, 490, 568, 593: 272,
161, 164, 166, 168, 186, 187: 37, 289, 320, 336, 386, 448
105-107, 109-111, 117, 118 Սարգիս, 1264 թ. – 408: 285
Սանդուխտ կոյս, Ա դ. – 39, 160, 187, Սարգիս, տէր, 1265 թ. – 597: 454
592: 38, 105, 119, 447 Սարգիս արքեպիսկոպոս, առաջնորդ
Սատրիկ, 1325 թ. – 444: 316 Եկեղեաց գաւառի, 1272 թ. – 193: 126
Սարբիւղոս քուրմ – 172: 112 Սարգիս եպիսկոպոս, փակակալ Տաթևի
Սարգիս զօրավար, սուրբ – 408: 285 վանքի, 1274 թ. – 595: 450
Սարգիս Ա Սեւանցի, կաթողիկոս Հայոց, Սարգիս արքեպիսկոպոս, առաջնորդ
992-1019 թթ. – 246, 247, 524, 546, Նորավանքի, 1274 թ. – 353, 595: 217,
575, 594: 139, 357, 372, 405, 448, 450
449 Սարգիս վարդապետ, առաջնորդ Ներքին
Սարգիս կաթողիկոս, 1033 թ. – 490: 336 Տէլիչէր գիւղի Սուրբ Աստուածածին
Սարգիս Վեստ, իշխան, 1044 թ. – 247: վանքի, ԺԳ դ.՞ - 483: 327
140 Սարգիս Ճոն, առաջնորդ Հառիճայ վան–
Սարգիս կաթողիկոս, քեռորդի Պետրոս քի, ԺԳ դ. – 568: 388
Գետադարձ կաթողիկոսի. նախ առաջ– Սարգիս հազարապետ, որդի՞ Զաքարիա
նորդ էր Սեբաստիայի Սուրբ Նշան Աﬕրսպասալարի, ԺԳ դ. - 405: 276
վանքի, ապա Փիլարտոսի հրամանով Սարգիս եպիսկոպոս Ամարասի, ԺԳ դ.՞
դարձաւ կաթողիկոս, 1076 թ.: Կաթո– – 490: 336
ղիկոսների գահացանկի մէջ չի մտնում: Սարգիս, տէր, առաջնորդ Բջնիի,
Մահացել է 1077 թ. – 249: 141 1306 թ. – 485: 332
Սարգիս եպիսկոպոս, դռան երէց Կիւրի– Սարգիս, 1329 թ. – 592: 447
կէ Բ թագաւորի, առաջնորդ Հաղպա– Սարգիս վարդապետ, առաջնորդ Գոշա–
տի, 1081 թ. – 590: 440 վանքի, 1391 թ. – 603: 460
Սարգիս, վերակառուցեց Բառաւայի ձո- Սարգիս, որդի Վահրաﬕ և թոռ Գրիգո–
րի եկեղեցին, 1181 թ. – 611: 469 րի, ԺԴ դ. – 597: 452
Սարգիս վարդապետ, առաջնորդ Սեւա– Սարգիս Բ Աջատար, կաթողիկոս Հայոց,
նայ վանքի: Նրան թուղթ ունի գրած 1469-1474 թթ. – 277-279: 150
Գրիգոր Մագիստրոսը: ԺԱ դ. – 117, Սարգիս Դ (Շահխաթունեանցի մօտ՝
524: 78, 357 Գ) Վրաստանցի, կաթողիկոս Հայոց,
Սարգիս Բագրատունի, իշխան, հայր 1520-1536 թթ. – 283, 284: 151
Զաքարիա Աﬕրսպասալարի եւ Իւանէ Սարգիս կաթողիկոս Ղշլաղեցի, որդի Հա–
Աթաբեկի, ԺԲ դ. – 405, 484, 568, 597, տիր-Մելիքի, կաթողիկոս Աղուանից,
598, 604: 276, 277, 329, 386, 452, 1516-ից: Մահացել է 1555 թ. – 590,
456, 461 605: 442, 464
Սարգիս վարդապետ Շնորհալի՞, ԺԲ դ. - Սարգիս, աթոռակալ, 1557 թ. – 521:
563: 378 350
Սարգիս կրօնաւոր, ﬕաբան Կեչառիսի, Սարգիս եպիսկոպոս, առաջնորդ Սաղմո–
ԺԲ դ. – 490: 337 սավանքի, 1609 թ. – 410: 288
Սարգիս, առաջնորդ Սևանայ վանքի, Սարգիս, Գրիգորի հետ կազﬔց սուրբ Գե–
1205 թ. – 524: 357 ղարդի պահարանը, 1687 թ. – 42: 40
Սարգիս, ﬕաբան Աստուածընկալ Սուրբ Սարգիս եպս. Կարբեցի, առաջնորդ Յով–
Նշան վանքի, 1207 թ. – 464: 322 հաննավանքի, 1662-ից: Մահացել է
Սարգիս, իշխան, հայր Խորիշահի, 1212- 1693 թ. – 404, 405ա, 407: 271, 282,
1238 թթ. – 605, 608: 462, 468 283
Սարգիս, շինեց (կամ նորոգեց) Հաճիբայ– Սարգիս, պապ Ալէքսանի, 1714 թ. –
րամ գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկե– 533: 367
ղեցին, 1218 թ. – 373: 232 Սարգիս, որդի Թադէոսի, որ նուիրատ–
Սարգիս, 1241 թ. – 602: 458 ւութիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս–
Սարգիս իշխան Վաչուտեանց, հայր իշ– տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
խանաց իշխան Վաչէի, 1215-1241 թթ. 1719 թ. – 616: 471
Սարգիս, որդի Յովհաննէս աﬕրա Կեսա– Աշտարակի Սուրբ Մարիանէ եկեղեցու

րացու, 1790 թ. – 112: 75 հիւրատունը, 1317 թ.: Այդ եւ Կարմրա–
Սարգիս Պոյաճիզադէ, հայր Նիկողայոս ւոր եկեղեցիներին կատարեց նաեւ այլ
Թոխատցու, 1791 թ. – 113: 75 նուիրատւութիւններ, 1323 թ. – 380,
Սարգիս վարդապետ Ոսկանապատցի 401: 241, 263, 264
(Գանձակեցի), առաջնորդ Սևանայ Սիմա, կին Թադէոսի, որ նուիրատւու–
վանքի, ԺԸ դ. – 524, 530: 358, 363 թիւն կատարեց Մասէր գիւղի Աս–
Սարգիս Բ Հասան-Ջալալեանց, կաթողի– տուածընկալ Սուրբ Նշան եկեղեցուն,
կոս Աղուանից, 1792-ից. մահացել է 1719 թ. – 616: 471
1828 թ. – 277-279, 590, 597: 11, 435, Սիմէոն սարկաւագապետ – 221: 133
441, 453 Սիմէոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Սուրբ
Սարգիսջան, ﬔլիք, 1755 թ. – 524: 358 Թովմայի վանքի, 594 թ. – 588: 431
Սարկաւագ տե՛ս Զաքարիա Սարկաւագ Սիմէոն, տէր, առաջնորդ Սուրբ Եղիշէ
Սարուխան բէկ, Երեւանի խանի տեղա– առաքեալի վանքի, 1264 թ. – 612: 469
կալ, 1667 թ. – 419: 299 Սիմէոն վարդապետ, ﬕ Յայսմաւուրք
Սարուխան, տնտե՛ս Մաքենեաց վանքի, նուիրեց Յովհաննավանքին, 1427 թ.
ԺԷ դ. - 561: 377 – 405: 275
Սաֆար Ջուղայեցի (1563-1648), խոջա, Սիմէոն Ա, կաթողիկոս Աղուանից, 713-
հայ իշխան Նոր-Ջուղայում – 324, 578: 715 թթ. – 590: 437
188, 189, 412 Սիմէոն Բ, կաթողիկոս Աղուանից, 901-
Սաֆար, հօրեղբայր Գրիգոր Խօջաջա– 922 թթ. – 590: 438
նեանի, 1771 թ. – 107: 71 Սիմէոն Գ Քօլատակեցի, կաթողիկոս
Սաֆի Ղուլի, խան Երեւանի, 1667- Աղուանից, 1622-1628 թթ. (այստեղ
1670 թթ. – 295, 419: 156, 299 յիշւում է 1596 թ.) – 590: 443, 444
Սբաշէ, որդի Եւոլխութլուի, 1334 թ. – Սիմէոն վարդապետ Ջուղայեցի, ուսուցիչ
568: 385 Յովհաննավանքի, 1631 թ. – 126: 87
Սեբէոս եպիսկոպոս Բագրատունի, պատ– Սիմէոն (Սիմոն), խոջա, ազգական Գու–
ﬕչ, Է դ. – 10, 11, 13, 188, 320, 335, լում Երեւանցու, 1661 թ. – 56, 571:
368, 418, 427: 19-21, 121, 184, 201, 51, 397
202, 204, 225, 295, 296, 309 Սիմէոն, որդի Մարտիրոսի, ԺԷ դ. – 51:
Սելիմ տե՛ս Սէլիմ 49
Սեղբեստրոս հայրապետ, Պատմութիւն – Սիմէոն Դ Խոտրաշինեցի Չարաբերդցի,
405ա: 280 կաթողիկոս Աղուանից, ԺԷ դ. – 590:
Սեղբեստրոս (նաեւ` Սեղբոս) Ակնցի. 443, 444
նուիրատւութիւն կատարեց Էջﬕածնի Սիմէոն վարդապետ Ջուղայեցի, առաջ–
Մայր Աթոռին, 1721 թ. – 34: 34, 35 նորդ Հաւուց Թառի, ԺԷ դ. – 126, 576:
Սենեքերիմ, թագաւոր Վասպուրականի, 87, 408
ԺԱ դ. – 247, 569: 139, 140, 391 Սիմէոն վարդապետ, առաջնորդ Բջնիի,
Սերոբ սարկաւագ, վերակառուցեց ԺԷ-ԺԸ դդ. – 485: 333
Սուրբ Եղիշէ առաքեալի վանքը, Սիմէոն Ա Երեւանցի, կաթողիկոս Հայոց,
1244 թ. – 612: 469 1759-1763 թթ. – 13, 22-24, 27, 32,
Սերօբ, որդի Խդըր Կեսարացու, 1786 թ. 58, 59, 84, 95, 101, 107, 108, 114,
– 26: 30 127, 134, 137, 138, 307, 308, 323,
Սեւերոս, Հռոﬕ կայսր – 175: 113 331, 370, 398, 399, 404, 410, 485,
Սէլիմ Եաւուզ, սուլթան, 1513 թ. – 419: 508, 523, 534, 573, 575, 576, 589,
297 590: 21, 27, 28, 30, 33, 51, 52, 60,
Սէյիդ Բէկ – 134: 93 66, 68, 69, 71-73, 76, 87, 94, 97, 98,
Սէյտի, իշխան Ծար երկրի, ԺԴ-ԺԵ դդ. – 163, 187, 196, 197, 229, 259, 260,
597: 452, 453 271, 289, 333, 343, 356, 367, 403,
Սէֆի, շահ – 421, 587: 302, 429 405, 407, 408, 434, 444, 445
Սէֆիլ խան, 1669 թ. – 403: 267 Սիմէոն Ե Խոտրաշինեցի, կաթողիկոս
Սիթի-Խաթուն, կին Աղբուղայի. նրանց Աղուանից, 1794-ից. մահ. 1810 թ. –
նիւթական ﬕջոցներով կառուցուեց 590: 445
Սիմէոն վարդապետ Գաւառեցի – 69: 54 Սմբատ, որդի Հասան իշխանի, եղբայր

Սիմէոն քահանայ, ﬕաբան Կեչառիսի Վախտանկ իշխան Խաչենցու, 1191 թ.
վանքի – 490: 337 – 603: 459
Սիմէոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Գողթն Սմբատ (Սնպատ), վկա եղաւ ﬕ այգի Պե–
գաւառի և Սուրբ Թովմայի վանքի, տեւանին վաճառելուն, 1266 թ. – 433:
1837 թ. – 588: 432 314
Սիմոն Կանանացի – 162: 107 Սմբատ Գ Ռուբինեան, Կիլիկիայի թագա–
Սիոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Գողթն գա– ւոր, 1296-1299 թթ. – 259: 147
ւառի Սուրբ Թովմայի վանքի, 594 թ. Սմբատ իշխան, եղբայր Լիպարիտի,
– 587: 431 հօրեղբայր Տարսայիճ իշխանաց իշխա–
Սիոն Ա Բաւոնեցի, կաթողիկոս Հայոց, նի, 1274 թ. – 595: 449
767-775 թթ. – 226, 590: 134, 437 Սմբատ, որդի Փիրհամզի. նուիրատւու–
Սիս, կին Արտաշրի, 1191 թ. – 414: 291 թիւն կատարեց Գանձասարի վանքին,
Սիւնակեաց ﬔնակեաց – 163: 109 1471 թ. – 605: 466
Սիւղոս, աշակերտ Գրիգոր Լուսաւորչի, Սմբատ, հայր Աղաբէկի, որ նուիրատւու–
առաջնորդ Յովհաննավանքի. նրա թիւն կատարեց Գանձասարի վանքին,
անունով վանքը կոչուել է նաեւ Սիւղի 1563 թ. – 605: 467
վանք, Դ-Ե դդ. – 85, 405ա: 61, 279 Սոզկ Աշտարակեցի – 471: 323
Սկանդար (Ըսկանդար), հայր Յարութիւ– Սոկրատ, պատմագիր – 405ա: 280
նի, որ նուիրատւութիւն կատարեց Սողոմոն Ա, կաթողիկոս Աղուանից,
Սաղիան գիւղի Սուրբ Ստեփաննոս 781 թ. – 590: 438
Նախավկայի վանքին, 1786 թ. – 614: Սողոմոն Ա Գառնեցի, կաթողիկոս Հա–
470 յոց, 791-792 թթ.– 230: 134
Սմբատ Հայազն, մարզպան - Զ դ. – 213: Սողոմոն, առաջնորդ Մաքենոցաց վան–
130, 131 քի, խմբագիր Տօնականի, Ը դ. – 590:
Սմբատ Բագրատունի, սպարապետ, 437
869 թ. – 233, 235, 384: 135, 136, 246 Սողոմոն եպիսկոպոս, առաջնո՞րդ
Սմբատ, արքայորդի, 885 թ. – 236: 136 Տաթևի վանքի, 1274 թ. – 595: 449
Սմբատ Ա, Բագրատունեաց թագաւոր, Սողոմոն Բ, կաթողիկոս Աղուանից, 785-
890-914 թթ. – 236, 238, 387: 136, 796 թթ. – 590: 438
137, 249 Սոսթենէս, առաջնորդ Մարմաշէնի,
Սմբատ Բ, Բագրատունեաց թագաւոր, ԺԱ դ. – 569, 570: 391, 394
977-990 թթ. – 384, 386, 560, 569, Սուլէյման (Սիւլէյման), հագարացի ոստի–
594: 246, 248, 375, 390, 449 կան, Ը դ. – 226: 134
Սմբատ, որդի Գագիկ թագաւորի և Կատ– Սուլէյման, սուլթան, 1550 թ. – 419: 297
րաﬕդէ թագուհու, 1001 թ. – 594: 449 Սուլէյման, Պարսից շահ, 1669 թ. – 403:
Սմբատ տե՛ս Յովհաննէս-Սմբատ 266, 267
Սմբատ, որդի Գագիկ Ա Բագրատունի Սուլթան-Խանում (Սօլթան-Խանում), կին
թագաւորի (990-1020) – 379: 240 Յուսիկ քահանայ Երեւանցու, որ նուի–
Սմբատ, թագաւոր Կիւրիկեան, ԺԱ դ. - րատւութիւն կատարեց Յովհաննա–
484: 329 վանքին. ԺԳ դ. սկիզբ – 405: 278
Սմբատ, թագաւոր Հայոց, 1020-1042 Սուլխան, 1654 թ. – 521: 350, 351
թթ. տե՛ս նաեւ Յովհաննէս-Սմբատ – Սուրհան պարսիկ տե՛ս Դաւիթ
375: 234, 235 Սուրմակ, կաթողիկոս Հայոց, 428 թ.:
Սմբատ, իշխան, 1181 թ. – 611: 469 Ազգութեամբ ասորի էր: Հայոց կաթո–
Սմբատ, հայր Խալաթի, 1206 թ. – 604: ղիկոսների գահացանկի մէջ չի մտնում
461 – 197: 127
Սմբատ Օրբելեան, իշխան, որդի Լիպարի– Սուքիաս, կաթողիկոս Աղուանից, ԺԳ դ.
տի, եղբայր Տարսայիճի, մահ. 1273 թ. – 590: 441
– 188, 595, 597: 121, 449, 454 Սպրամ - 590: 436
Սմբատ, հայր Վախտանգի, ԺԳ դ. – 597: Ստաթէ տե՛ս Եւստաթէոս
454 Ստեփան, եղբայր Գաբրիէլ հարիւրապե–
տի, 1793 թ. – 421: 304
Ստեփան տե՛ս Ստեփանոս Սահակեան Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի (Երզնկացի),

Խէլֆայեանց կաթողիկոս Հայոց, 1290-1293 թթ. –
Ստեփանոս Նախավկա, սուրբ – 9, 18, 259, 609: 147, 468
36, 58, 74, 174, 386, 420, 522, 582, Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Օրբելեան,
607: 18, 24, 25, 36, 51, 56, 113, 248, ﬔտրոպոլիտ Սիւնեաց, պատﬕչ, մահ.
301, 353, 355, 420, 467 1305 թ. – 7, 84, 174, 521, 525, 533,
Ստեփաննոս, առաջնորդ Գողթն գաւա– 542, 546, 560-562, 575: 17, 60, 111,
ռի Սուրբ Թովմայի վանքի, Գ դ. – 588: 113, 349, 359, 366, 370, 373, 375,
431 376, 378, 404
Ստեփաննոս եպիսկոպոս Սիւնեցի, մա– Ստեփանոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Տա–
տենագիր, աստուածաբան Է-Ը դդ. թեւի, 1513 թ. – 567: 381
– 359: 218 Ստեփանոս Ե Սալմաստեցի, կաթողիկոս
Ստեփանոս Ա Դունեցի, կաթողիկոս Հա– Հայոց, 1545-1567 թթ. – 285, 286,
յոց, 788-790 թթ. – 228: 134 581: 151, 418
Ստեփանոս Բ Ռշտունի, կաթողիկոս Հա– Ստեփանոս Զ Առնջեցի, աթոռակալ Մի–
յոց, 929-930 թթ. – 239: 137 քայէլ Սեբաստացի կաթողիկոսի, 1575
Ստեփաննոս Գ Սևանցի, կաթողիկիոս թ. – 288: 151
Հայոց, 969-972 թթ. – 244, 524: 138, Ստեփանոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Գե–
357 ղարդավանքի, 1679 թ. – 574: 404
Ստեփանոս Տարօնեցի Ասողիկ, պատ– Ստեփանոս վարդապետ, հօրեղբայր
ﬕչ, Ժ-ԺԱ դդ. – 5, 13, 85, 188, 193, Դաւիթ վարդապետ Խաղբակեանի,
319, 335, 360, 401, 405ա, 418, 479, 1687 թ. – 42: 40
523, 546: 16, 20, 21, 61, 121, 125, Ստեփանոս, առաջնորդ Հաւուց Թառի,
184, 203, 204, 218, 265, 279, 295, 1696 թ. – 576: 408
325, 356, 372 Ստեփանոս վարդապետ Լեհացի (նաեւ՝
Ստեփանոս, առաջնորդ Թալինի Սուրբ Իլովացի, Լէոպօլսեցի), աստուածա–
Կաթողիկէ եկեղեցու, 1040 թ. – 379: բան, թարգմանիչ, մահ. 1689 թ. - 36,
240 60, 325: 36, 52, 191
Ստեփանոս Ա կաթողիկոս Աղուանից, Ստեփանոս, առաջնորդ Նոր-Ջուղայի,
մահ. 1091 թ. – 590: 440 1695 թ. – 297: 158
Ստեփանոս քահանայ, ուսուցիչ Ներսէս Ստեփանոս սարկաւագ, ﬕաբան Մաքե–
Շնորհալու, ԺԱ դ. – 250: 143 նեաց վանքի, ԺԷ դ. - 561: 377
Ստեփանոս Բ, կաթողիկոս Աղուանից, Ստեփանոս, ﬕաբան Սուրբ Հռիփսիմէի
մահ. 1103 թ.՞ – 250, 590: 142, 143, վանքի, ԺԷ դ. – 324: 190
440 Ստեփանոս եպիսկոպոս, ԺԷ դ. – 127: 87
Ստեփանոս եպիսկոպոս, առաջնորդ Ստեփանոս Ջուղայեցի, բնակւում էր
Կարﬕր վանքի, 1106 թ. – 250-252: Վանում. նրա արդեամբ նորոգուեց Էջ–
143, 144 ﬕածնի Մայր տաճարի սիւներից մէկը,
Ստեփանոս Գ կաթողիկոս Աղուանից, 1777 թ. – 23: 28
1129-1131 թթ. – 590: 440 Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Թէլաւեցի,
Ստեփանոս, առաջնորդ Հաղարծնի վան– առաջնորդ Մուղնու Սուրբ Գէորգ ﬔ–
քի, 1206 թ. – 604: 461 նաստանի, 1830 թ. – 403: 268
Ստեփանոս, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւա– Ստեփանոս (նաեւ` Ստեփան) Սահա–
նին վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 կեան Խէլֆայեանց, 1839 թ. – 115:
Ստեփանոս, քահանայ Ուրեկայ վանքի, 76, 77
1279 թ. – 163, 609: 109, 468 Ստեփանոս Ջալալեանց, նրա եւ Վար–
Ստեփանոս ձեռնաւոր, 1286 թ. – 398: դան Կարապետեանի նիւթական
258 ﬕջոցներով կառուցուեցին Երեւանի
Ստեփանոս Դ կաթողիկոս Աղուանից, Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցու երկու
ԺԳ դ. – 490, 590: 337, 441 սեղանները, ԺԹ դ. – 420: 302
Ստեփանոս, կաթողիկոս Աղուանից, ԺԳ Ստեփաննոսեան-Սմբատեանց Գէորգ,
դ, սխալ – 590: 441 գնդապետ, Երեւանի գաւառապետ,
1839 թ. – 419: 301
Սրապիոն (Գրիգոր) եպիսկոպոս Ուռ– Վահրամ տե՛ս Գրիգոր Բ կաթողիկոս

հայեցի, կաթողիկոս Հայոց, 1603- Վահրամ (Վառամ), հայր Գրիգորի,
1606 թթ.: Կաթողիկոսների գահացան– 869 թ. – 384: 246
կի մէջ չի մտնում – 291: 152 Վահրամ, որդի Համզէի, իշխանաց իշ–
Սրապիոն եպիսկոպոս, առաջնորդ Ար– խան, 1015 թ. – 378: 241
տազի Սուրբ Թադէոս առաքեալի վան– Վահրամ, հայր Կոստանդին Ա կաթողի–
քի – 592: 447 կոսի (1221-1267 թթ.) – 257: 146
Սրապիոն եպիսկոպոս Փոքր, առաջնորդ Վահրամ Պահլաւունի, իշխան, հօրեղ–
Արտազի Սուրբ Թադէոս առաքեալի բայր Գրիգոր Մագիստրոսի – 569:
վանքի – 592: 447 390, 392, 393
Սրաջադին, պարոն, 1284 թ. – 609: 468 Վահրամ, որդի Գրիգորի – 597: 452
Սօլթան-Խանում տե՛ս Սուլթան-Խանում Վահրամ տե՛ս Գրիգոր Վկայասէր
Վահրամ, որդի Եղբայրիկի, նուիրատւու–
Վալիտա, տատ Յովհանջան Գերագեան– թիւն կատարեց Յովհաննավանքին,
ցի, 1785 թ. – 25: 29 1216 թ. – 405: 271
Վալիտա, դուստր Յովհանջան Գերա– Վահրամ Խաչենեցի, վկա եղաւ ﬕ այգի
գեանցի, 1785 թ. – 25: 29 Պետեւանին վաճառելուն, 1266 թ. –
Վախախ, կին Ազիզբէկի, 1318 թ. – 414: 433: 314
292 Վահրամ (Վարհամ) Քեթոբար, 1286 թ. –
Վախտանկ, իշխան, հայր Հասանի, 398: 258
1182 թ. - 597, 603: 455, 459 Վահրամ, Հիջուպ, շինեց Հառիճայ վան–
Վախտանկ, եղբայր Վասակի – 598: 456 քի ժամատունը, ԺԳ դ. – 568: 389
Վախտանկ (Վաղթանկ), հայր Զաքարիա– Վահրամ, որդի Հասան իշխանի Դո–
յի եւ Ջալալի, ԺԳ դ. – 405: 277 փեան, հայր Գրիգորի, Հասանի, Պէկի,
Վախտանկ, որդի Սմբատի – 597: 454 Ալթունի, 1387 թ. – 597: 453
Վախտանկ թագաւորազն, ամուսին Ար– Վաղարշ արքայորդի – 84: 59
զու-Խաթունի, 1214 թ. – 597: 450 Վաղարշակ թագաւոր – 84: 59
Վախտանկ, հայր Ջալալ Դօլ Հասանի, Վաղերիանոս, Հռոﬕ կայսր – 177: 114
1216 թ. – 590, 605, 606, 610: 440, Վաղէս կայսր – 193: 125
462, 463, 467, 468 Վանակ տե՛ս Վանական
Վախտանկ, հայր Հասանի, որդի Հասա– Վանական եպիսկոպոս, առաջնորդ
նի 1229-1233 թթ. – 490, 608: 338, Բջնիի, 1246-1267 թթ. – 484, 485:
468 330, 333
Վախտանկ, որդի Ուﬔկի եւ Մամախա– Վանական (նաեւ՝ Վանակ) եպիսկոպոս,
թունի, 1280 թ. – 605: 464 առաջնորդ Բջնիի, 1358-1387 թթ. –
Վախտանկ, 1471 թ. – 605: 464 485: 333
Վահան Մաﬕկոնեան, որդի Հմայակի, Վաչագան Գ Բարեպաշտ, թագաւոր
եղբօրորդի սուրբն Վարդան Մաﬕկո– Աղուանից – 163, 590: 109, 435
նեանի – 9-11, 13, 85, 131, 203, 571: Վաչէ Բ, թագաւոր Աղուանից, Ե դ. – 589,
18-21, 61, 62, 91, 129, 395 590: 433, 434
Վահան Մաﬕկոնեան, դաւաճան – 9: 18 Վաչէ, իշխանաց իշխան, հայր Քրդի,
Վահան Ամատունի – 398: 257, 259 պապ Վաչէի, ԺԲ-ԺԳ դդ. – 405, 410,
Վահան Կամսարական Կիւրապաղատ, 464: 273, 287, 321
պատրիկ, հայր Արշարունեց իշխան Վաչէ (Վաչուտ) որդի Վաչէ Բ իշխանի,
Ներսեհ Կամսարականի, Է դ. – 379: 1213 թ. – 490: 336
239 Վաչէ, պատրոն, 1223 թ. – 490, 492:
Վահան Գողթնեցի, նահատակ, Է դ. – 338, 342
405ա: 280 Վաչէ, իշխանաց իշխան, որդի Սարգսի
Վահան Ա Սիւնեցի, կաթողիկոս Հայոց, Քուրդի և ամուսին Մամախաթունի,
968-969 թթ. – 242-244, 590: 138, վերակացու Անբերդի, Արագածոտնի և
439 Շիրակի, մահ. 1232 թ.: Կառուցեց Յով–
Վահան, 1209 թ. – 484: 329 հաննավանքը, Սաղմոսավանքի Սուրբ
Վահապ Եփաթա, 1325 թ. – 444: 316 Սիոն եկեղեցին – 389, 392, 404, 405,
410, 460, 478, 490, 492, 568, 593, Վասիլ Բէհպուտեանց տե՛ս Բարսեղ Բէհ–
597: 251, 253, 270, 272-274, 277, պուտեանց
287, 288, 320, 324, 336, 386, 448 Վասկաբօյնիկով, մայոր, Պետերբուր–
Վաչուտ տե՛ս Վաչէ գեան մամուլում ընդարձակ նիւթ է
Վասակ Սիւնի, Սիւնեաց իշխան, Հայոց տպագրել 1840 թ. Հայաստանում
մարզպան, 441-451 թթ. – 124, 198, տեղի ունեցած երկրաշարժի մասին –
247, 381: 85, 128, 140, 243 366: 220, 224
Վասակ Գաբուռն, հայր Գրիգոր Սուփա– Վարազտիրոց – 215, 217: 131, 132
նի, իշխան Սիւնեաց, Թ-Ժ դդ. – 441, Վարազտրդատ – 335: 202
514, 521, 542, 546, 560, 580: 316, Վարաժ, վարժիչ Արտաշես Ա թագաւորի
329, 345, 348, 370, 373, 375, 415 որդի Տիգրանի – 494: 342
Վասակ Պահլաւունի, որդի Գրիգոր Համ– Վարաղ, մայր Յակոբջանի, 1660 թ. – 79:
զայի, եղբայր Վահրամ Պահլաւունու 57
և հայր Գրիգոր Մագիստրոսի, ԺԱ դ. Վարդ Մաﬕկոնեան, որդի Հմայակի, եղ–
– 49, 406, 569: 48, 282, 390 բայր Վահան Մաﬕկոնեանի, Ե-Զ դդ.
Վասակ, հայր Բարսեղ Ա կաթողիկոսի, – 85: 61
ԺԱ դ. – 250: 142 Վարդ տե՛ս Ապլ Վարդ
Վասակ, որդի Խաղբակի, ԺԱ դ. – 490: Վարդ, պատրիկ Երևանի, ԺԳ դ.՞ - 490:
339 338
Վասակ Խաղբակեան, իշխան, հայր Պռօ– Վարդ տե՛ս Վարդան
շի, պապ Հասանի, 1268 թ. – 42, 52, Վարդան (նաեւ՝ Վարդ) Մաﬕկոնեան,
573, 601: 40, 49, 400, 458 սպարապետ Հայոց, սուրբ, Ե դ. – 10,
Վասակ Խաղբակեան, իշխան, որդի Պռօ– 119, 197, 578: 19, 80, 128, 412
շի, թոռ նախորդ Վասակի, 1268 թ. Վարդան, առաջնորդ Գոշավանքի,
– 42: 40 1191 թ. – 603: 459
Վասակ Ա, թագաւոր Սիւնեաց և Բա– Վարդան Արեւելցի, մատենագիր, ԺԳ դ.
ղաց, որդի Սմբատ Ա Սիւնեաց թագա– (Շահխաթունեանցը երբեﬓ Վարդան
ւորի, հայր Կատրաﬕդէ թագուհու` Արեւելցուն եւ Վարդան Բարձրբերդ–
կնօջ Գագիկ Ա թագաւորի, ԺԱ դ. – ցուն շփոթում է: Այն դեպքերում, երբ
594: 448 Շահխաթունեանցը գրում է Վարդան
Վասակ, թոռ Կիւրիկէ թագաւորի – 598: կամ Վարդան վարդապետ և խոսքը
456 վերաբերւում է Արևելցուն, դնում ենք
Վասակ, եղբա՞յր Վախտանկ իշխանի, այստեղ: Իսկ այն դեպքերում, երբ
1191 թ. – 603: 459 գրում է Բարձրբերդցի, դնում ենք
Վասակ, իշխան, 1231 թ. – 603: 460 Բարձրբերդցու տակ: Այդ մասին տե՛ս
Վասակ Բագրատունի, հայր Դաւթի, Փայլակ Անթապեանի Վարդան Արեւել–
պապ Վասակի, 1237 թ. – 603: 460 ցուն նուիրուած գիրքը) – 13, 42, 48,
Վասակ Բագրատունի, որդի Դաւթի, թոռ 188, 390, 571, 573, 575, 590: 21, 40,
Վասակի, 1237 թ. – 603: 460 47, 121, 252, 395, 402, 404, 440
Վասակ, հայր Խորիշահի՝ կնօջ Ջալալ-Դօ– Վարդան Բարձրբերդցի – 40, 46, 125,
լի եղբայր Զաքարիայի, ԺԳ դ. – 405: 568, 571: 38, 45, 85, 389, 397
277 Վարդան, առաջնորդ Օշականի մոտի
Վասիլ Ա (813-886 թթ.), Բիւզանդիայի Սուրբ Սիոն (Մանկանոց) եկեղեցու,
կայսր 867-ից – 247: 140 1200 թ. – 400: 261
Վասիլ Բ (957-1025 թթ.), Բիւզանդիայի Վարդան, ﬕաբան Աստուածընկալ Սուրբ
կայսր, 976-ից – 247: 139 Նշան վանքի, 1207 թ. – 464: 322
Վասիլ, մականունը՝ Գող, իշխան – 249, Վարդան, առաջնորդ Գանձասարի,
250: 142, 143 1240 թ. – 605: 462
Վասիլ, եղբայր Ներսէս Շնորհալու, հայր Վարդան վարդապետ Հուռասարեցի,
Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի, ԺԲ դ. – առաջնորդ Գանձասարի վանքի,
253: 145 1243 թ. – 606: 467
Վասիլ, առաջնորդ Յովհաննավանքի, Վարդան վարդապետ, առաջնորդ Կեչա–
1311 թ. – 405ա: 280 ռիսի վանքի, 1248 թ. – 490: 338
Վարդան եպիսկոպոս, 1248 թ. – 602: Վրթանէս, եպիսկոպոս Սիւնեաց, Զ-Է դդ.

458 – 590: 438
Վարդան վարդապետ, ﬕաբան Յովհան– Վրթանէս վարդապետ Քերթող, կաթո–
նավանքի, 1279 թ. – 405: 273 ղիկոսական տեղապահ, 604-607 թթ.
Վարդան, տէր, որդի Ջալալի, 1443 թ. – – 212: 130
605: 466 Վրթանէս, եպիսկոպոս Ամարասի, ԺԲ
Վարդան եպիսկոպոս, ﬕաբան Սուրբ դ. – 490: 336
Հռիփսիմէի վանքի, 1611 թ. – 324: Վրթանէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Բջնիի,
187 1205-1209 թթ. – 484, 485: 329, 332
Վարդան, պարոն, եղբօրորդի Յովհան– Վրթանէս եպիսկոպոս Օծոպեցի, մահ.
նավանքի առաջնորդ Յովհաննէս վար– 1493 թ. – 278: 150
դապետի, 1670 թ. – 403: 268
Վարդան, երէցփոխան, նուիրատու Տալիթա, դուստր Յովհաննէս աﬕրա Կե–
Գողթն գաւառի Սուրբ Թովմայի վան– սարացու, 1790 թ. – 112: 75
քի, ԺԷ դ – 587: 428 Տայիր, հայր Քուրդ Անբերդեցի իշխանի,
Վարդան, համանուն եւս երկու այլ նուի– ԺԳ դ. – 405: 277
րատուներ Գողթն գաւառի Սուրբ Թով– Տաստագուլ տե՛ս Դաստագիւլ
մայի վանքի, ԺԷ դ. – 587: 427, 428 Տատլուղան, դուստր Դաւթի, 1549 թ. –
Վարդան, որդի խոջա Աստուածատուր 536: 368
Աստապատցու, 1726 թ. – 582: 422 Տարսայիճ, կոմս, Սիւնեաց իշխան, աթա–
Վարդան Կարապետեան, նրա եւ Ստե– բեկ Հայոց եւ Վրաց, որդի Լիպարտի,
փաննոս Ջալալեանցի նիւթական հայր Ասփայի, մահ. 1290 թ. – 353,
ﬕջոցներով կառուցուեցին Երեւանի 595, 597-600: 217, 449, 450, 452,
Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցու երկու 455-457
սեղանները, ԺԹ դ. – 420: 302 Տաւղասլան, որդի Պետեի, որ կանգնեց–
Վարդգէս իշխան – 84: 58, 59 րեց ﬕ խաչքար Քանաքեռի գերեզմա–
Վարդըմբել, 1204 թ. – 490: 339 նատանը, 1265 թ. – 433: 314
Վարշիր, հայր Արտաշիրի, որ ﬕ այգի Տեր-Դավթյան Քնարիկ - 42
նուիրեց Եղվարդի Զօրավար ﬔնաս– Տերտինոս հազարապետ – 161: 107
տանին, 1191 թ. – 414: 291 Տէրուն, ոﬓ, 1680 թ. – 582: 421
Վեսպիանոս – 522: 354 Տիբերիոս (նաեւ` Տիբեր), կայսր – 156,
Վեցիկ վարդապետ – 490: 340 159: 102, 105
Վէլիջան (Վէլիճան), որդի Սայտունի ? – Տիգրան Ա Երուանդեան, թագաւոր Հա–
605: 464 յոց, Ն. Ք. 565 թ. – 84, 336: 59, 209
Վիրապեցի տե՛ս Կիրակոս Վիրապեցի Տիգրան, որդի Արտաշէս Ա-ի – 494: 342
կթղ. Տիգրան, վերջին թագաւոր – 84: 59
Վիրապշահ, 1272 թ. – 490, 492: 342, Տիգրան, ﬕ ջրաղաց նուիրեց Հոռոմոսի
337 վանքին, 1201 թ. – 593: 447
Վիրոյ, կաթողիկոս Աղուանից, 596-629 Տիկնակոկոր, կի՞ն Մխիթարիչի, որ ﬕ
թթ. – 590: 436 այգի նուիրեց Կեչառիսի վանքին,
Վլասիոս եպիսկոպոս Սեբաստիայի, նա– 1213 թ. – 490: 339
հատակուեց 316 թ. – 182: 115 Տիկնաց-Տիկին, կին Արջուկի, Փարա–
Վռամ, թագաւոր Պարսից – 129, 197: սանց այգու կէսը նուիրեց Աշտարակի
90, 127 Սուրբ Մարիանէ եկեղեցուն, ԺԴ դ. –
Վռամշապուհ, թագաւոր Հայոց, 389-414 401: 263
թթ. – 124, 197: 84, 127 Տիմէոս – 117: 78
Վրթանէս, որդի Լուսաւորչի, կաթողիկոս Տիտոս – 522: 354
Հայոց, 333-341 թթ. – 188, 189-191, Տիրամայր տե՛ս Մարիամ Աստուածածին
197, 590: 120, 122, 123, 126, 435, Տիրայր Խորձենացի, աշակերտ Մաշտոց
436 Մաշտոցի, Դ-Ե դդ. – 120: 81
Վրթանէս եպիսկոպոս, առաջնորդ Արտա– Տիրան Բ Արշակունի, թագաւոր Հայոց,
զի Սուրբ Թադէոս ատաքեալի վանքի, 339-350 թթ. – 190-192, 385: 123,
Դ դ. – 592: 447 248
Տիրանուն, կաթողիկոս Աղուանից, Է դ. Փաւստոս Բուզանդ, պատﬕչ, Ե դ. – 9,

(ըստ Մխիթար Այրիվանեցու) – 590: 84, 129: 18, 59, 89
436, 439, 441, 443 Փեդոﬖ – 117: 78
Տիրացու, տէր, 1329 թ. – 592: 446 Փիլարտոս իշխան – 249: 141, 142
Տիրեր, վկա եղաւ ﬕ այգի Պետեւանին Փիլիպպոս առաքեալ – 157: 103
վաճառելուն, 1266 թ. – 433: 314 Փիլիպպոս (նաեւ՝ Ֆիլիպ), Կիլիկիայի
Տուբիայ – 170: 111 Հայոց թագաւոր, 1222-1225 թթ. –
Տուբիաս – 170: 111 257: 146
Տուբիթ – 170: 111 Փիլիպպոս Պարոնտէր, առաջնորդ Կեչա–
Տուկիծ կայսր – 248: 140 ռիսի վանքի, 1498 թ. – 492: 342
Կուտ կամ Տուտէ, հայր Գրիգոր վարդա– Փիլիպպոս Պուﬔցի կաթողիկոս Աղուա–
պետ Տուտէորդու, ԺԲ դ. – 568: 388 նից, 1573-1578 թթ. – 590: 442
Տուտիկ, հայր Նանայի` կնոջ Հէճուպ Դաւ– Փիլիպպոս եպիսկոպոս Քանաքեռցի,
թի, 1300 թ. – 405: 274 առաջնորդ Բջնիի, ԺԷ դ. – 433, 485:
Տուրսուն, թոռ Ջալալի – 605: 465 313, 333
Տուրսուն, որդի Աղբուղայի, հայր Այտինի Փիլիպպոս Ա Աղբակեցի, կաթողիկոս Հա–
– 597: 452, 453 յոց, 1633-1655 թթ. – 16, 17, 51, 65,
Տուրքիկ, վանահայր Թեղենիսի վանքի, 93, 95, 99, 106, 114, 126, 128, 134,
ԺԲ դ. – 479: 325 135, 138, 142, 291, 293-296, 321,
Տրայիանոս կայսր – 172: 112 324, 325, 328, 329, 398, 408, 421,
Տրդատ (նաեւ՝ Տրդատէս) Մեծ, Հայոց թա– 485, 508, 521, 524, 576, 587, 592: 23,
գաւոր, 287-330 թթ. – 1, 3, 16, 39, 83, 24, 48, 49, 53, 64, 66, 67, 71, 76, 87,
84, 129, 177, 187, 190, 217, 224, 317, 88, 94, 95, 97, 99, 153-155, 157, 186,
318, 335, 349, 404, 571, 589, 590: 13, 189, 190, 193, 194, 257, 286, 303,
15, 16, 24, 37, 58, 60, 89, 114, 119, 333, 344, 350, 357, 408, 429, 447
120, 122, 123, 132, 180, 181, 183, Փիլոն – 522: 354, 355
202, 215, 269, 394, 433, 435 Փիր, որդի Ապաղարի, 1323 թ. – 401:
Տրդատ, որդի Տիրանի, եղբայր Արշակ 263
թագաւորի, Դ դ. – 193: 125 Փիր, հայր Ղուբաթի, 1513 թ. – 567: 381
Տրդատ Ա Ոթմսեցի, կաթողիկոս Հայոց, Փիր, նուիրատու Գողթն գաւառի Սուրբ
741-764 թթ. – 224: 134 Թովմայի վանքի, ԺԷ դ. – 587: 428
Տրդատ Բ Դասնաւորեցի, կաթողիկոս Փիրհամզա, հայր Սմբատի, որ նուիրատ–
Հայոց, 764-767 թթ. – 225: 134 ւութիւն կատարեց Գանձասարի վան–
Տօղասլան, որդի Պետեւանի, 1265 թ. – քին, 1471 թ. – 605: 466
433: 314 Փիրհամզա, որդի Եղիշէի, թոռ ﬔլիք
Տօրխուշահ, դուստր Մաﬕկոնեան մարզ– Միրզայի, 1513 թ. – 567: 381
պանի, կին Վաչէ իշխանի – 410: 287 Փիրհամզա աղա, կանգնեցրեց ﬕ խաչ–
քար 1549 թ. – 536, 537: 368
Փանոս, խոջա, հիﬓովին վերակառուցեց Փիրմահմատ, Երեւանի խան, 1736 թ. –
Երեւանի Անանիա առաքեալի եկեղե– 419: 300
ցին, ԺԸ դ. – 421: 303 Փիրﬕլիանոս (նաեւ` Պարﬔլիանոս,
Փառանկ, քոյր Այվազ Շոռոթեցու, որ նո– Պարﬔղիոս, Պերﬔղեղիոս), եպիսկո–
րոգեց Երնջակի Սուրբ Ստեփաննոս պոս Կեսարիայի. մահ. 272 թ. – 180,
Նախավկայի մատուռը, 1714 թ. – 585: 187: 114, 115, 118
425 Փլաւ Քանաքեռցի, խոջա, կառուցեց Աշ–
Փառէն (Փառներսեհ) Ա Աշտիշատցի, կա– տարակի կամուրջը, ԺԸ դ.՞ - 401: 261
թողիկոս Հայոց, 348-352 թթ. – 192, Փրիտերիկոս (Ֆրիդրիխ), կայսր Ալանաց
193: 123, 124 (Գերմանիայի), 1190 թ. – 253: 145
Փառնարսեհ տե՛ս Փառէն Փոտ պատրիարք – 235: 136
Փարպեցի տե՛ս Ղազար Փարպեցի
Փարսադան Վիրշելէնց Թիֆլիզեցի, Քահանայապետ, Դասապետի հետ նուի–
1775 թ. – 58: 51 րատւութիւն կատարեց Ներքին Տէլի–
չէր գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկեղե– Քռթենաւոր տե՛ս Թէոդորոս Քռթենաւոր
ցուն, 1207 թ. – 483: 327 Քրիստափոր Ա Արծրունի, կաթողիկոս
Քանան (Քանանիդ), ոﬓ թագաւոր, որի Հայոց, 472-478 թթ.: Չամչեանը նշում
անունով է, ըստ աւանդութեան, կո– է, որ նստել է կաթողիկոսական աթո–
չուել Քանաքեռը – 433: 312 ռին առանց օծում ստանալու: Օրմա–
Քանանիդ տե՛ս Քանան նեանը եւ Աճառեանն այդպիսի կաթո–
Քեալաշ բէկ, քուրդ, ԺԸ դ. – 376: 235 ղիկոս չեն ընդունում – 202: 129
Քեալպալի, Երեւանի խան, 1636 թ. – Քրիստափոր Ա (Շահխաթունեանցի մօտ՝
419: 298 Բ) Տիրառիջցի, կաթողիկոս Հայոց,
Քեաղաթու ղան, 1295 թ. – 398: 258 539-545 թթ. – 208: 130
Քեօսէ Քեհեայ, Չէլէպի – 310: 165 Քրիստափոր Բ (Շահխաթունեանցի մօտ՝
Քիչի Հանավանցի, այլոց հետ Ամրուﬕ Գ) Ապահունի, կաթողիկոս Հայոց,
այգին նուիրեցին Յովհաննավանքին, 628-630 թթ. – 215: 131
1609 թ. – 405: 276 Քրիստափոր սարկաւագ, որդի Աﬕրի,
Քոչաքշեր, նուիրատւութիւն կատարեց ﬕաբան Տաթևի, 1513 թ. – 567: 381
Բջնիի Սուրբ Աստուածածին եկեղե–
ցուն, 1306 թ. – 484: 331 Օմար աﬕրապետ – 222: 134
Քուրդ իշխան, հայր Արզու-Խաթունի, Օնոփրիոս, առաջնորդ Սևանայ վանքի,
1176-1191 թթ. – 521, 597, 603: 350, ԺԷ դ. – 524: 357
450, 459 Օսման, մականունը՝ Թօթալ, ջալալի
Քուրդ իշխան, հայր Տայիրի, պապ Քրդի, գնդապետ, ԺԶ-ԺԷ դդ. – 404: 270
ԺԲ դ. – 405: 274, 277 Օվաննէս տե՛ս Յովհաննէս
Քուրդ իշխան, որդի Վաչէ իշխանի, հայր Օվէս տե՛ս Յովհաննէս
Վաչէի, 1244-1251 թթ. – 404, 405, Օտայ նախարար – 335: 202
410, 464, 490: 270, 272, 273, 287, Օրեղիանոս կայսր տե՛ս Մարկոս Օրե–
321, 322, 336 ղիոս
Քուրդ Անբերդեցի, իշխանաց իշխան, որ- Ֆահրատ փաշայ, 1583 թ. – 290, 419,
դի Տայիրի, հայր Թէոդոս Չրքինի, ԺԲ- 427: 151, 298, 309
ԺԳ դդ. – 405: 274, 277 Ֆարզալի Երեւանի խան, 1699 թ. – 419:
Քուրդ, ամուսին Խորիշահի, 1235 թ. – 299
410: 288 Ֆիլիպ տե՛ս Փիլիպպոս
Քուրդ, որդի Կախաբերի, 1244 թ. հոգե– Ֆիրմահմատ խան Երեւանի, 1736 թ. –
ւոր անունը` Յովհաննէս – 404, 490: 419: 300
270, 336
Քուրդ իշխան, հայր Մամքանի, 1298 թ. –
597: 452, 454
Քուրդ, պարոն, 1329 թ. – 408: 285

ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
Ագարակ գիւղ (Աշտարակի շրջանում) – Ախճիբեր գիւղ – 565: 379
397: 256 Ախոռատուն – 567: 382
Ագարակ գիւղ (Կոտայքի շրջանում) – Ախուբան (թերեւս՝ Ախուրեան) գետ –
446, 597: 317, 453 484: 329
Ագուլեաց վանք – 414, 528: 292, 362 Ախուրեան գետ – 343, 346, 348, 366-
Ագուլիս աւան – 6, 161, 169, 293, 339, 368, 373, 376, 418, 484, 569: 213-
357, 403, 487, 585, 587: 17, 106, 215, 221, 225-227, 229-231, 296,
111, 153, 211, 217, 268, 424, 426, 329, 390
428 Ախվէրան գիւղ – 517: 346
Ադաﬗան գիւղ – 547, 548: 373 Ախտայ, ներքին – 511: 345
Ադիեաման (Ատիեաման) Ներքին տե՛ս Ախտայ, Վերին – 512: 345
Կոթ Ական – 597, 600: 452, 457
Ադիեաման (Ատիեաման) Վերին, գիւղ – Ականք – 567: 383
383, 543: 244, 371 Ակն քաղաք – 24: 28
Ադրիանուպօլիս (Ատրանայ, Ատրիանու- Ակլանլու Ներքին, գիւղ – 415: 294
պօլիս) - 101: 70 Ակլանլու Վերին, գիւղ – 415: 294
Ազախ (Ազոխ), գիւղ Ղարաբաղի Հադ- Ակոռի գիւղ, գոգ – 42, 218, 336, 346,
րութի շրջանում – 485: 333 357, 366: 41, 132, 209, 210, 214,
Ազատ գետ (Գառնո գետ) – 49, 352, 518, 217, 220-224
569: 48, 216, 347 Ահակճի գիւղ – 383: 244
Ազատ (նաեւ` Ազատազասման), գիւղ – Աղազօռ տե՛ս Աղասօր
569, 580: 391, 392, 393, 415 Աղահեցիկ – 587: 428
Ազատազասման տե՛ս Ազատ գիւղ Աղասօր (Աղազօռ) – 440: 315
Ազատն Գիրան – 356: 217 Աղաւնատուն գիւղ – 134, 415: 94, 293
Ազատն Գիրանայ ջուր – 356: 217 Աղբաթանից գիւղ – 213: 131
Ազիզեան տե՛ս Աշտարակ Աղբակ գաւառ – 161, 571: 106, 398
Ազու – 597: 455 Աղբակ Փոքր – 294: 154
Ալափարս տե՛ս Այլաբերից Աղբերաձոր – 567: 382
Ալէքսանդրապօլ (նաեւ` Ալեքսանրապօ– Աղբերից տե՛ս Այլաբերից
լիս, Գիւմրի, Կիւմրի) – 95, 150, 348, Աղբիւրից տե՛ս Այլաբերից
378, 418, 524, 532, 569: 66, 78, 101, Աղբիւրից տե՛ս Կեամրիս
215, 236, 296, 359, 365, 390 Աղէքսանդրիա - 115, 177, 522: 77, 114,
Ալէքսանդրապօլիս տե՛ս Ալէքսանդրա– 355
պօլ Աղթամար կղզի, վանք – 239, 240, 242,
Ալէքսանդրիա (Աղէքսանդրիա) – 115, 251, 276, 278: 137, 138, 144, 150
177, 522: 77, 114, 355 Աղիբողան – 560: 376
Ալիբէկլու գիւղ – 415: 294 Աղիովիտ – 221: 133
Ալի Ղըռըխ գիւղ – 555: 374 Աղկունծ գիւղ – 410: 287
Ալիչալու գետակ – 559: 375 Աղձ տե՛ս Աղց
Ալիչալու գիւղ – 559, 560: 375 Աղձնիք գաւառ – 156, 226: 102, 134
Ալիչալու Վերին, գիւղ – 566: 380 Աղ Ղալայ գիւղ – 565: 379
Ալիչօփուր գիւղ – 517: 346 Աղճա արխ գիւղ – 372: 231
Ալիքուչակ (այժմ՝ Քուչակ) գիւղ – 455: Աղուանք, Աղուանից աշխարհ, Աղուա–
319 նից տուն, Աղուանից կողմանք – 6,
Ալմաճա տափ – 605: 465 117, 119, 124, 126, 131, 160, 163,
Ալման – 605: 464 165, 186, 188, 221, 226, 238, 250,
Ալնճայ հող – 607: 468 335, 524, 589, 590, 596, 598, 613,
Ախայիւնք – 567: 382 614: 6, 11, 12, 17, 77, 81, 83-85, 91,
Ախըռ տաղը տե՛ս Արարատ լեռ 105, 108, 110, 117, 121, 133, 134,
Ախի Թափէսի բլուր (նաեւ՝ Մուպարէք 137, 142, 143, 202, 358, 432-440,
Թափէսի) – 413: 290 442, 445, 450, 456, 470
Աղունայ գետ – 602: 458 423, 574: 87, 99, 153, 154, 304, 306,
Աղպուլաղ, գիւղ – 566: 380 404
Աղջաղալայ գիւղ – 415: 293 Անապատ, աղօթավայր Մուղնի գիւղի
Աղջոց վանք – 291, 364, 575: 152, 219, շրջակայքում – 410: 286
406 Անապատի վանք – 587, 603: 428, 460
Աղս տե՛ս Աղց գիւղ Անապատ (երեք նոյնանուն վայրեր Սոթք
Աղստև - 484: 329 գաւառում) – 567: 382, 383
Աղր տաղը տե՛ս Արարատ լեռ Անբերդ (նաեւ՝ Ամբերդ) ամրոց, բերդ, գե–
Աղց (Աղձ, Աղս, Աղցք) գիւղ – 214, 388, տակ, ձոր – 350, 357, 367, 377, 387,
389: 131, 249, 251 389, 392, 393, 397, 405, 405ա, 410,
Աղփարայ գիւղ – 488: 334 604: 215, 217, 225, 236, 249, 251-
Ամասրիայ գիւղ – 567: 382 254, 256, 272, 280, 287, 461
Ամարասի վանք – 490, 590: 336, 436, Անի քաղաք – 13, 44, 126, 132, 242,
437 244-250, 335, 343, 348, 362, 484,
Ամբերդ տե՛ս Անբերդ 569, 590, 593, 594, 604: 21, 43, 85,
Աﬔնափրկիչ եկ. Աշտարակի – 401: 262, 92, 138-143, 204, 213, 215, 218,
263 329, 391, 392, 394, 439, 448, 461
Աﬔնափրկիչ եկ. Բիւրիտոն քաղաքի – Անի Գլիձոր – 568: 387
44: 43 Անի Կամախ – 388: 249
Աﬔնափրկիչ տե՛ս Հաւուց Թառ Անձաձոր - 567
Աﬔնափրկիչ վանք (Նոր Ջուղայի) – 14, Անձեւացեաց գաւառ – 161: 106
62: 22, 53 Անզրսաղ գիւղ – 397: 256
Աﬔնափրկիչ եկ. Բայազիտի – 48, 49: Անտիոք քաղաք – 44-46, 251, 252, 257:
47, 48 42-44, 144, 146
Աﬔռնափոր – 567: 382 Աշմուշատ աւան – 249: 141
Աﬕդ տե՛ս Տիգրանակերտ Աշնակ – 381, 384, 405: 243, 244, 246,
Այեարլու գիւղ – 415: 294 272
Այըլը տե՛ս Ասլը Քիլիսէ Աշոտ աւան – 386
Այլաբերից (Աղբերից, Ալափարս) գիւղ Աշոցաց ձոր (Աշոցք) – 447: 318
– 206, 438, 514-516: 129, 315, 345, Աշտարակ գիւղ Արագածոտն գաւառում
346 – 134, 144, 231, 350, 401, 402,-403,
Այլաբերից տե՛ս Կեամրիս 405, 412, 423, 483, 569: 94, 99, 135,
Այլադենից դաստակերտ – 590: 437 216, 261, 265, 269, 277, 290, 306,
Այծամանց երկիր – 401: 263 327, 391
Այրարատ (Արարատ, Արարատեան) Աշտարակ գիւղ, Բագրեւանդ գաւառում
գաւառ, աշխարհ, նահանգ, վիճակ, եր- – 210, 401: 130, 265
կիր – 3, 13, 27, 86, 87, 119, 132, 134, Աշտարակաց գիւղ – 210, 231
188, 190, 191, 285, 286, 291, 300, Աշտիշատ – 6, 192, 193, 197: 17, 123,
313, 314, 317, 324, 335, 336, 343, 124, 127
362, 368, 370, 384, 401, 403-405, Ապահէն – 597: 451, 453
407, 417-419, 571, 573: 10, 12, 15, Ապահունեաց գաւառ – 156, 194, 215:
21, 30, 62, 63, 80, 92, 94, 120, 122, 102, 126, 131
123, 151, 152, 159, 168, 171, 180, Ապար, աշխարհ Պարսից – 198: 128
187, 202, 203, 209, 213, 218, 233, Ապարան գիւղ, ջուր – 136, 229, 350,
245, 261, 268, 270, 283, 295, 297, 357, 377, 380, 405, 458: 96, 134,
301, 394, 403 215, 217, 236, 243, 272, 320
Այրի վանք – 234: 135 Ապարանի լեռներ – 339: 212
Այրի վանք – 573: 401 տե՛ս Գեղարդա– Ապարաներ գիւղ – 324: 188
վանք Ապուհայեաթ, առու Երևանում – 429:
Այրիսըվատ գիւղ – 373: 232 310
Այրք – 567: 383 Առապար – 135: 95
Անանիա առաքեալի (կամ Զօրավոր) եկե– Առաջին Հայք – 3: 15
ղեցի Երևանի – 126, 146, 293, 421, Առբերան գաւառ – 209: 130
Առեստ գիւղ – 209: 130
Առինջ գիւղ – 434, 443: 314, 316 Արագէճ - 569: 391

Առնեղ (Փաշաքեանտ) գիւղ – 536, 537: Արալըղ գիւղ – 383, 415: 244, 294
367, 368 Արախոյզ տե՛ս Արամուս
Առնջոյհուն – 567: 382 Արահեզ գիւղ – 201: 128
Ասիա – 38, 423, 522: 36, 306, 355 Արամուս (նաեւ` Արամօնս, Արախոյզ),
Ասլը Քիլիսէ (նաեւ՝ Այըլը), ﬔնաստան գիւղ – 129, 223, 341, 441: 89, 133,
Բաբաքիշի գիւղի մօտ – 478: 324 134, 212, 213, 315
Ասխոզ - 567: 382 Արամօնս տե՛ս Արամուս
Ասորեստան, Ասորիք – 156, 159, 197, Արայի լեռ (նաեւ Արարատեան լեռ, Ղար-
320: 102, 105, 127, 185 նը Եառըղ) – 342, 346, 410, 412-414,
Ասպահան տե՛ս Նոր Ջուղա 464, 473, 475, 476: 212, 214, 286,
Աստախան գիւղ – 348: 215 289-293, 321, 324
Աստապատ գիւղաքաղաք, ﬔնաստան Արավիսաբակք – 567: 381
– 324, 347, 355, 577, 578, 580, 581: Արարատ, Արարատեան աշխարհ, եր–
189, 214, 217, 408, 411-413, 415- կիր տե՛ս Այրարատ
417, Արարատ (նաեւ` Մասիս, Մասսեայ, Արա–
Աստապատի վանք տե՛ս Քարատակի րատեան), լեռ – 42, 49, 215, 218, 336,
վանք 338, 344, 346, 358, 364, 366-368:
Աստուածածնի վանք – 567: 382 41, 48, 131, 132, 209, 211, 213, 214,
Աստուածածին կոյս Մարիամ եկեղեցի 218, 220-223, 225
Երեւանի Քանաքեռ թաղամասում – Արարատ լեռ, Փոքր – 337: 211
433: 313 Արարատայ դաշտ տե՛ս Արարատեան
Աստուածընկալ գիւղ – 464: 321, 322 դաշտ
Աստուածընկալ ﬔնաստան Եղվարդի – Արարատեան աշխարհ, գաւառ տե՛ս Այ–
414: 292, 293 րարատ
Աստուածընկալ վանք տե՛ս Աստուածըն– Արարատեան (Արարատայ) դաշտ – 13,
կալ Սուրբ Նշան վանք 47, 84, 108, 339, 343, 346, 347, 368,
Աստուածընկալ Սուրբ Նշան (նաեւ՝ 370, 389, 410, 417, 575: 21, 46, 58,
Սուրբ Աստուածածին) վանք Նիգ գա– 73, 211, 213-215, 226, 229, 251,
ւառի – 57, 414, 464, 616: 51, 292, 286, 295, 406
293, 471 Արարատեան թագաւորութիւն – 418:
Աստրախան (Հաշտարխան) – 58, 311: 297
51, 165, Արարատեան լեռ տե՛ս Արարատ լեռ
Ավազան տե՛ս Աւազան Արարատեան լեռ տե՛ս Արայի լեռ
Ատիեաման տե՛ս Ադիեաման Արարք – 580: 415
Ատրանա տե՛ս Ադրիանուպօլիս Արաքս տե՛ս Երասխ
Ատրիանուպօլիս տե՛ս Ադրիանուպօլիս Արգաճին – 567: 382
Ատրմշինաբակ – 567: 383 Արգինայի վանք – 242, 245: 138, 139
Ատրպատական – 238, 421, 528, 584: Արդ աւասիկ, մատուռ Բիւրականի արե–
137, 302, 362, 423 ւելեան կողմում – 394: 254
Արաբիա – 187: 118 Արդից (Սոթք) գաւառ – 567: 381
Արագած լեռ – 125, 130, 136, 142, 231, Արեգ, դուռ Էջﬕածնի – 84, 317: 59, 181
339, 342, 343, 346, 350, 357, 364, Արեգդէմ տե՛ս Գիւնէիք
367, 368, 377, 378, 380, 381, 384, Արեգդուռն – 84, 317: 59, 181
385, 388, 404, 408, 410, 418, 447, Արեգի վանք – 249: 142
491, 568: 85, 90, 95, 99, 212-215, Արեն – 379, 405: 238, 279
217, 219, 225, 227, 236, 238, 240, Արզաքան գիւղ – 480-484: 325-328
243, 244, 246-248, 249, 270, 284, Արզաքանի վանք (Սուրբ Աստուածածին
286, 288, 296, 318, 341, 384 Նեղուսի) – 481: 325
Արագածոտն գաւառ – 212, 214, 226, Արզնի – 341, 445: 212, 317
231, 232, 237, 367, 368, 377, 384, Արէգդէմք տե՛ս Գիւնէիք
401, 410, 412, 416, 447, 528: 11, 12, Արէս դաշտ տե՛ս Մարտեան դաշտ
130, 131, 134, 135, 136, 225, 236, Արիստ – 602: 458
265, 286, 289, 294, 318, 362, 384
Արծափ գիւղ Բայազետի մօտ - 418, 495, Բաբի շիրվան, Երեւանի դռներից – 427:
506: 296, 343, 344 309
Արծկէ գիւղ – 197, 205: 127, 129 Բագարան գիւղ, ագարակ – 348, 373,
Արծն – 247, 248: 140 374, 569: 215, 232, 233, 391
Արհաճի գիւղ – 336: 209 Բագուան աւան – 6: 17
Արձախ տե՛ս Արցախ Բագրեւանդ գաւառ – 6, 126, 197, 208,
Արճէշ գիւղ – 221, 369: 133, 228 210, 309, 310, 401, 591: 17, 86, 127,
Արմաւիր (նաեւ՝ Արամայիր, Արամայ իր) 130, 164, 165, 265, 446
քաղաք – 346, 367, 368, 370, 372, Բաթրինճ գիւղ – 134, 397: 94, 256
575: 5, 214, 225-227, 229-231, 406 Բակափոր – 567: 382
Արմաւիրի դաշտ (նաեւ` Արմաւու դիւզ) – Բաղասական կողմանք – 124: 84
368, 369, 384: 227, 228, 232, 245 Բաղաց գաւառ տե՛ս Բաղք գաւառ
Արմաւու դիւզ տե՛ս Արմաւիրի դաշտ Բաղդադ (Պաղտատ) – 111, 291, 292:
Արմէնիա – 177: 114 75, 152, 153
Արﬓայ – 567: 382 Բաղէշ – 69: 54
Արմուտլու գիւղ – 372: 231 Բաղք (Բաղաց) գաւառ – 88, 242, 243,
Արշակաւան – 193, 336: 125, 209 293, 595: 63, 138, 153, 449
Արշարունիք, Արշարունեաց գաւառ Բամբակաձոր, ձորահովիտ Գուգարաց
(նաեւ` Սհաթլը, Սուրմարի) – 131, 245, աշխարհում – 447: 318
310, 373, 525: 91, 138, 164, 231 Բամբակի լեռ – 345, 346: 214
Արուճ (Թալիշ) գաւառ, աւան, ջուր - 357, Բայազետ (նաեւ` Դարուն, Դարիւն, Դա–
367, 377, 384, 414, 568: 217, 225, րօն, Պայազիտ) – 42, 48-50, 340, 344,
236, 244-246, 291, 388 345, 366, 369, 495, 506, 532, 575:
Արտազ (Շաւարշ, Շաւարշեան) գաւառ 41, 46-48, 212-214, 220, 221, 228,
– 160, 164, 166, 168, 187, 262, 362, 343, 344, 365, 404, 405
524, 592: 105, 109-111, 117, 148, Բաշգիւղ – 440: 315
218, 358, 446 Բաշքեանդ գիւղ – 565: 379
Արտաշատ քաղաք – 1, 130, 188, 198, Բառաւայ ձորի եկեղեցի – 611: 469
217, 317, 335, 347, 418, 571: 13, 90, Բասեն – 188, 348: 121, 215
120, 128, 132, 181, 202, 215, 297, Բարդող (Թաքալթու) լեռ – 344, 346,
394, 395, 398 347, 373, 380, 575: 213, 214, 231,
Արտաշատի բլուր – 161, 162: 106, 107 243, 406
Արտիմէտ քաղաք – 84: 58, 59 Բարդուղիմէոս առաքեալի եկեղեցի Վե–
Արցախ (նաև` Արձախ) գաւառ, Արցա– րին Խաթունարխ գիւղի – 415: 294
խական աշխարհ – 311, 518, 605: 10, Բարդուղիմէոսի վանք – 66: 54
166, 347, 462, 463 Բարկոյք – 567: 382
Արցախի լեռներ – 531: 365 Բարկուշատ – 595, 599: 449, 457
Արփա գիւղ – 353, 597: 216, 217, 451 Բարձրբերդ – 257: 146
Արփաչայ գետ – 353: 216 Բարտա - 604: 461
Արփունջն – 567: 382 Բարցաբի գիւղ – 442: 316
Արքակաղնի վանք – 255, 256: 146 Բաւոնեաց գիւղ – 226: 134
Արքունաշէն (Ձորափորոյ) գիւղ – 220: Բեղլի Յիւսէյին Քեանդ տե՛ս Սարաչլու
133 Բեռնոս գիւղ – 203: 129
Աւան, գիւղ Երեւանի մօտ – 391, 417, Բերան – 567: 382
429, 435: 252, 295, 310, 314 Բերդաձոր, Աղուանքում – 590: 440
Աւան Վարդգէսի – 84: 58, 59 Բերդաձոր, Սոթք գաւառում – 567, 590:
Աւդալ Աղալը գիւղ – 554: 374 382, 438
Աւինագեղ – 465: 322 Բերդաքար – 597: 453
Աւշական տե՛ս Օշական Բերիա տե՛ս Հալեպ
Ափնագեղ – 465: 322 Բզնունեաց գաւառ (նաեւ` Բզնունիք) -
197, 205, 221: 127, 129, 133
Բաբաքիշի գիւղ – 477, 478, 504: 324, Բէլուկան (նաև` Պէլուկան) – 602, 604:
343 458, 461
Բաբելոն – 159: 105 Բիչանակ – 366: 221
Բիրական տե՛ս Բիւրական Գարդմանք – 131, 590: 92, 436, 438,

Բիւթանիա – 184, 258, 403: 116, 147, 439
267 Գարուայ լեռ – 171, 346, 587: 112, 214,
Բիւրական գիւղ – 130, 343, 377, 390, 426
392-394: 90, 213, 236, 240, 252-255 Գարւոյ լիճ - 348: 215
Բիւրիտոն քաղաք – 44, 46: 42, 43, 45 Գաւառ գիւղաքաղաք – 340, 384, 531-
Բլուր գիւղ – 197, 605: 127, 463 533, 535, 537, 539, 541, 542: 212,
Բճանց – 597: 451 246, 365-370
Բոլորքոջ գիւղ – 605: 462 Գաւառնի (Գավառնի) – 567: 383
Բոմբեյ (Պումբայ) քաղաք – 324: 189 Գեամրէզ գիւղ – 364: 219
Բոռի հանդ – 606: 467 Գեղամաբակ – 567: 383
Բուհրուտ – 587: 428 Գեղամայ գաւառ, երկիր, տուն – 546,
Բուղութլու բլուր – 376: 235 561, 563, 567: 372, 377, 378, 380
Բուստ – 587: 428 Գեղամայ լեռներ – 340, 341, 346, 352,
Բչանց – 597: 453 417, 486, 520, 544, 573: 212, 214,
Բջնի գիւղ, ամրոց, վանք – 247, 405ա, 216, 295, 334, 371, 398
414, 483-486, 490, 595, 604: 140, Գեղամայ ծովակ տե՛ս Սևանայ լիճ
281, 293, 327-330, 332-335, 337, Գեղայ լեռ – 573: 398
449, 461 Գեղարդավանք (նաեւ` Այրի վանք) – 42,
Բռնչի աղբիւր – 597: 453 53, 234, 340, 352, 364, 490, 528,
Բրդի այրք – 567: 382 568, 573, 575: 39-41, 50, 212, 216,
Բօրչալու – 153: 101 219, 335, 362, 387, 398, 400, 403,
Բօրքճի Թէպէ, բլուր Երևանում – 430: 404
310 Գեղարքունիք, Գեղարքունեաց գաւառ
– 230, 234, 339, 340, 362, 433, 451,
Գաբաւոն – 44: 43 521, 524, 525, 528, 531, 533, 528,
Գաբեղենից գաւառ (նաև` Գաբեղեանց 533, 542, 562, 565-567: 11, 12, 134,
երկիր) – 211, 490: 130, 340 135, 212, 218, 313, 319, 349, 352,
Գագս – 602: 458 357-359, 362, 364-366, 370, 378,
Գալուստ եպիսկոպոսի այգի Աշտարակի 380, 381, 384
– 144: 99 Գեղարքունւոյ ծովակ տե՛ս Սեւանայ լիճ
Գաղատիա – 300: 159 Գեղերեցիկ – 587: 428
Գաղիա տե՛ս Ֆրանսիա Գեն Ղօպի, դաշտավայր – 376: 235
Գաﬕրք – 176: 114 Գետաբակ – 567: 383
Գանձակ (այժմ՝ Բատիկեան), գիւղ Գե– Գետադարձ (Չայղայթարան), աւերակ
ղարքունիք գաւառում – 451: 319 գիւղ – 147: 100
Գանձակ (Ելիզավետպօլ) – 149, 451, Գետամէջ – 597: 452, 453
524, 530, 590: 101, 319, 358, 363, Գետարգելի Սուրբ Նշան տե՛ս Ձագա-
443, 445 վանք
Գանձակ գիւղ (Քեօսամահմատ) – 538, Գետիկ – 603: 459
539: 369 Գետցիկ – 587: 428
Գանձաղան – 567: 381 Գերափու – 567: 382
Գանձասարի վանք – 524, 590, 605, Գերեզման Իշխանի – 544: 372
606, 614, 616: 358, 440, 442, 462, Գերմանիա (նաեւ` Ալամանիա) – 253:
464-467, 470, 471 145
Գանձավանք, Պորտակ գիւղում – 530: Գեօզալդարայ գիւղ – 557: 375
364 Գեօլ գիւղ – 550, 551: 373, 374
Գանտիա քաղաք – 302: 160 Գէթսեմանի, աւերակ մատուռ Երևանի
Գառնի գիւղ, դաշտավայր, ձոր – 42, 49, Շհար թաղամասում – 431: 310
230, 234, 236, 237, 291, 339, 340, Գիս գիւղ – 163, 590: 108, 435, 436
352, 364, 423, 433, 438, 573, 575: Գիրան – 580: 415
39, 40, 48, 134-136, 152, 212, 216, Գիւլապլի գիւղ – 470: 322
219, 307, 312, 315, 398, 404, 406 Գիւլիւճայ գիւղ – 446: 317
Գառնոյ գետակ տե՛ս Ազատ գետ Գիւմրի տե՛ս Ալեքսանդրապօլ
Գիւնէիք (Արեգդէմ, Արէգդէմք), առապար Դարանք, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւառում

Մաստարա գիւղի – 339, 367, 368, – 567: 382
376, 377: 212, 225, 235 Դարաշամբ (նաեւ՝ Շամբ), գիւղ Պարս–
Գիւրճի Քեարվանսարայ, պանդոկ Երե– կահայքում, Մակուի խանութիւնում
ւանում – 426: 307 – 579, 580: 415
Գլիձոր – 568, 593: 387, 448 Դարաչիչակ գիւղ (այժմ՝ Ծաղկաձոր, քա–
Գոդիս – 569: 391 ղաք Հրազդանի շրջանում) – 494: 342
Գոլաշտեան – 598: 456 Դարաչիչակ տե՛ս Ծաղկունիք գաւառ
Գողթն գաւառ – 120, 161, 169, 171, Դարիւն, Դարուն, Դարօն տե՛ս Բայազետ
227, 296, 303, 339, 346, 357, 403, Դարուայ լեռ – 339: 211
413, 578, 580, 587, 588: 12, 81, 106, Դափուց (Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ, Կու–
111, 112, 134, 157, 161, 211, 214, սանաց) վանք – 534: 367
217, 268, 290, 413, 414, 426-429, Դգոլաբակ, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւա–
431 ռում – 567: 383
Գողոց ագարակ – 567: 383 Դդմաշէն (Դթմաշէն), գիւղ Սեւանի շրջա–
Գողտառ ձոր – 567: 381 նում – 502: 343
Գոմաձոր գիւղ – 497, 525: 343, 359 Դերջան, գաւառ Բարձր Հայքում – 123:
Գոմք – 567: 382 82
Գուգառինջ – 567: 381 Դէլիղարդաշ (այժմ՝ Սարուխան), գիւղ
Գուգարք, Գուգարաց գաւառ - 125, 518, Գեղարքունի գաւառում – 567: 383
524, 525: 10, 85, 347, 359, Դըղըր տե՛ս Տեղեր
Գուգարաց լեռներ – 494, 531: 343, 365 Դժրաբակ (այժմ՝ Ձորաղբիւր), գիւղ Կո-
Գրամբայ գիւղ – 415: 294 տայքի մարզում տե՛ս Տաճարաբակ
Գրիգորաթաղ – 597: 453 Դիեան, գիւղ Թալինի շրջանում – 391:
Գրիգոր եպիսկոպոսի պարտեզ Վաղար– 252
շապատի – 141: 99 Դիզակ, գաւառ Ղարաբաղում – 602:
Գօզանդ - 604: 461 458
Գօշավանք – 603: 459 Դիտի Կոնդ, բլրակ Աշտարակի շրջանում
– 398: 259
Դադի վանք – 597: 452-454 Դիւաղաց գետակ – 568: 387
Դաթէի (Խութայ) վանք – 186, 597: 117, Դնկի ջրաղաց Վաղարշապատի – 141:
450 98
Դալակլու, գիւղ – 446: 317 Դողս, գիւղ Էջﬕածնի շրջանում – 387,
Դալիղարտաշ գիւղ – 524: 357 415, 569, 602: 249, 293, 391, 458
Դահնա, լեռներ Վայքի լեռնաշղթայում - Դուին քաղաք, Դունայ դաշտ – 10, 12,
346: 214 13, 42, 83, 84, 126, 131, 132, 203,
Դամագիրմազ գիւղ - 446: 317 210, 213, 216, 217, 219, 222, 223,
Դամասկոս – 220: 133 230, 235, 237, 325, 335, 346, 352,
Դանլճայ գիւղ – 569: 390 360, 361, 378, 405ա, 417, 418, 433,
Դաշտ գիւղ – 587: 426, 428 436, 520, 531, 571, 588, 590, 599:
Դաշտակ - 163: 108 19-21, 40, 58-60, 85, 91, 129-136,
Դասնաւոր (Դասնաւորք), գաւառ Տուրու– 192, 201, 204, 214, 216, 218, 236,
բերան աշխարհում – 225: 134 280, 293, 295, 297, 312, 315, 348,
Դաստակ, գիւղ Գողթն գաւառում – 587: 365, 398, 431, 438, 457
428 Դուռն Լուսարարի, Վաղարշապատ –
Դաստակերտ, գիւղ Գեղարքունի գաւա– 103: 70
ռում – 567: 382 Դուռն շուկայի, Վաղարշապատ – 101:
Դավրէժ – 155, 302, 303, 324, 419: 101, 69
160, 161 Դպրաբակ, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւա-
Դարանակ, համանուն երկու գիւղեր Սիւ– ռում – 567: 383
նիքի Սոդք գաւառում – 567: 382, 383 Դպրավանաց այգի – 405: 272
Դարանաղեաց գաւառ – 188, 190, 334, Դրազարկ, վանք Կիլիկիայում – 254:
335: 120, 123, 201, 203 145
Դրախտիկ (Թօխլուճայ), գիւղ Սիւնիքի Երազգաւորս, գիւղաքաղաք Շիրակ գա–

Սոդք գաւառում – 566: 380 ւառում – 235: 136
Դրասխանակերտ, աւան Այրարատ աշ– Երանոս տե՛ս Ձագ
խարհում – 238: 137 Երասխ (Արաքս), գետ – 49, 84, 213,
215-218, 292, 336, 338, 339, 343,
Եայիչի, Եայչի (Ղարաղօյունլու), գիւղ Նա– 344, 346-357, 366, 369-371, 373,
խիջեւանում – 503, 566: 343, 380 376, 380, 418, 571, 577-581, 583,
Եաշիլ գիւղ Էջﬕածնի շրջանում – 383: 587, 602: 48, 58, 153, 209, 211-217,
244 220-222, 225-228, 230-232, 235,
Եասախլու, գիւղ Էջﬕածնի շրջանում – 243, 296, 394, 408, 411-417, 422,
415: 294 426, 458
Եարփուզլու, գիւղ Վարդենիսի շրջանում Երասխաձոր գաւառ – 366-368, 404,
– 565: 379 491: 12, 220, 225, 227, 270, 341
Եգիպտոս – 115, 249, 259, 522: 76, 77, Երերի, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւառում –
142, 147, 353-355 567: 383
Եդեսացւոց քաղաք տե՛ս Եդեսիա Երերուք – 375, 386, 410, 567: 235, 248,
Եդեսիա (Ուրհա), քաղաք – 6, 39, 42, 287, 382
45, 46, 159, 160, 164, 170, 172, 173, Երերվաց դաստակ, գիւղ Շիրակ գաւա–
186, 187, 249, 250: 17, 37, 41, 44, ռում – 375, 386: 235, 248
45, 104, 105, 109, 111-113, 117-118, Երեւան, քաղաք, նահանգ – 4, 14, 23,
141, 143 42, 84, 93, 126, 134, 135, 137, 138,
Եզնարածանց – 597: 451 146, 148, 290, 291-293, 295, 297,
Եզնկա տե՛ս Երզնկա 302, 303, 308-311, 313, 316, 332,
Եզնկա, գիւղ Արագածոտն գաւառում – 335, 336, 343, 344, 351, 364, 366-
569: 391 369, 375, 376, 378, 380, 405, 413,
Ելիզավէտպօլ տե՛ս Գանձակ 417, 418, 421, 423, 427, 429, 431-
Ելլադա – 310: 164 433, 445, 484, 490, 508, 509, 518,
Եկբատան, բերդաքաղաք Դիարբեքիրի 525, 528, 532, 568, 571, 573, 576,
նահանգի Ամադիա գաւառում – 170: 587, 588, 590, 604: 9, 11, 12, 16, 22,
111 28, 41, 42, 58, 64, 86, 87, 93-97, 99,
Եկեղեաց (նաեւ՝ Երզնկայի) գաւառ – 100, 151-154, 156, 158, 160, 161,
129, 188-190, 193, 259: 89, 90, 120, 163-166, 168, 179, 199, 205, 209,
122, 123, 126, 147 210, 213, 216, 219, 221, 223, 226-
Եկեղեցաձոր, վայր Արցախում – 602: 228, 234-236, 242, 243, 278, 290,
458 295, 296, 298, 300-302, 305-307,
Եղեգիս – 597: 454 309-313, 317, 329, 335, 339, 341,
Եղեգնաձոր (նաեւ՝ Վայոց ձոր, Եղեգից 344, 347, 359, 360, 362, 365, 386,
ձոր), գաւառ – 198, 291, 340, 353, 387, 394, 403, 407, 429-431, 446,
355, 356, 359, 531, 597: 12, 128, 461
152, 212, 216, 217, 218, 365, 451 Երեք խորան (Իւչքիլիսէ) վանք Բագրե–
Եղեգնաձորի լեռներ – 346, 354: 214, ւանդի – 309, 310, 591: 164, 165, 446
217 Երզնկա (նաեւ՝ Եզնկա) քաղաք – 569:
Եղեգնուտ Սեաւ ջուր Ակոռիի – 357: 217 391
Եղիպատրուշ, գիւղ Այրարատ աշխար– Երզնկայի գաւառ տե՛ս Եկեղեաց գաւառ
հում – 227, 486: 134, 334 Երիսկոյք, Երիզկայք, գիւղ Գեղարքունիք
Եղիվարդ տե՛ս Եղվարդ գաւառում – 567: 381
Եղնկնի – 605: 462 Երկերես եկ. Երեւանի – 290: 151
Եղվարդ (Եղէվարդ, Եղիվարդ) գիւղ, ջուր Երնկան, գիւղ Փոքր Աղբակում – 294:
– 137, 139, 212, 237, 357, 380, 398, 154
412-414: 96, 98, 130, 136, 217, 243, Երնջակ գաւառ, գետ – 261, 324, 346,
257, 289-293 355, 585: 12, 148, 188, 214, 217,
Եղվարդի ﬔնաստան – 414: 291-293 424
Ետեցիք, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւառում Երուանդակերտ բերդ, ամրոց. քաղաք
– 567: 382 Երասխաձոր գաւառում, նաեւ՝ դաս–
տակերտ Երուանդայ, Ղարաղալայ

Սեաւ բերդ – 347, 368-370: 214, 215, Էլառ գիւղ – 442: 316
230 Էլիսավէտպօլ տե՛ս Գանձակ
Երուանդաշատ, քաղաք Երասխաձոր Էյվազ Ալը գիւղ – 476: 324
գաւառում – 347, 348, 368, 373, 418: Էնէգէթ աւան, Վրաստան – 309: 164
214, 215, 226, 231, 296 Էշէք Ղուտուրան տե՛ս Մաքրավանք գիւղ
Երուանդավան – 418: 296 Էջﬕածին – 1, 7, 13, 14, 17, 19, 31, 32,
Երուսաղէմ – 16, 17, 44, 70, 75, 84, 101, 34, 39, 40, 42, 43, 47, 50, 51, 58, 60,
156, 157, 161, 163, 176, 190, 249, 61, 83, 84, 88, 89, 96, 107, 108, 110,
251, 271, 293, 295, 296, 299, 320, 115, 117, 119, 126, 129, 131, 132,
522, 524, 590, 603, 605: 23, 24, 42, 134-137, 139, 142, 148, 188, 189,
43, 55, 56, 59, 70, 102, 103, 106, 204, 214, 217, 218, 274-276, 278,
108, 114, 122, 142, 144, 153-157, 285, 286, 290, 291-300, 302-316,
159, 185, 353-355, 358, 435, 459, 323-325, 330-333, 335, 349, 350,
462 398, 399, 401, 403, 404, 405ա, 407,
Երրորդ Հայք – 257: 147 412, 419, 421, 423, 431, 444, 485,
Եւդոկիա – 300, 310: 159, 165 508, 522, 524, 561, 571, 572, 574,
Եւրոպա – 45, 108, 295, 314: 44, 72, 575, 580, 581, 587, 589, 590, 601,
155, 170 614, 616: 5, 9, 10, 11, 13, 17, 21, 22,
Եփրատ (Եփրատես) գետ – 3, 193, 600: 24, 26, 32, 33, 35, 37, 38, 40, 41, 46,
15, 126, 457 48, 49, 51, 52, 58, 60, 63, 66, 71, 72,
Եօթն ականց (Օխնակայ, Ուղտուա– 74, 76, 77, 80, 86, 87, 89, 91-96, 98,
կունք) ջուր (Յոթնակո՞ւնք), գետ Ազատ 99, 101, 121, 122, 129, 131, 132,
գետի աւազանում, – 395: 255 149-165, 167-170, 172-174, 177,
178, 187, 191, 194, 195, 198, 200,
Զահավանք, գիւղ Գեղարքունիք գաւա– 205, 215, 216, 257, 260, 262, 265-
ռում – 567: 382 269, 271, 280-283, 289, 298, 304-
Զաղալու (այժմ՝ Ծովակ), գիւղ Վարդենի– 306, 307-310, 311, 317, 333, 344,
սի շրջանում – 565: 379 353, 357, 359, 377, 396, 398, 404,
Զաջուրաբակ, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւա– 405, 416-419, 429, 434, 444, 445,
ռում – 567: 382 458, 470, 471
Զառանագարակ, գիւղ Գեղարքունիք գա– Էվճիլար գիւղ – 372: 231
ւառում – 567: 382 Էրզրում տե՛ս Կարին
Զար գիւղ – 446: 317 Էրէզ - 567: 382
Զարեւանդ տե՛ս Խոյ Էրկով գիւղ – 391: 252
Զարեւանդ գաւառ – 161, 162, 169, 580, Ըղերձու Կարﬕր Աստուածածին եկեղե–
581: 106, 108, 111, 415, 417 ցի – 599: 456
Զերիշատ, գիւղ Սիւնիքի Սոդք գաւա–
ռում – 567: 382 Ըռոտստակ տե՛ս Ռոդոստակ
Զէյինալ տե՛ս Սարաչլու Ըսկերտ – 567: 381
Զէյվա գիւղ Հայոց – 393, 415: 254, 294
Զէյվա գիւղ տաճկաբնակ – 415: 294 Թադէի վանք տե՛ս Սուրբ Թադէոս առա–
Զﬕւռնիա (նաեւ` Իզﬕր) – 32, 295, 303, քեալի վանք
311: 33, 156, 160, 165, Թադէոս առաքեալի ﬔնաստան տե՛ս
Զորավար եկեղեցի Եղվարդի – 414: Սուրբ Թադէոս առաքեալի վանք
291-293 Թաթլոյ վանք – 188, 211: 121, 130
Զորավոր եկեղեցի Երեւանի (Անանիա Թալին, Թալնոյ գաւառ, ջուր – 357, 367,
առաքեալի եկեղեցի) – 126, 421: 87, 376-381, 384, 386, 568, 590: 217,
302 225, 235, 238, 240-248, 387, 439
Զուարթնոցի տաճար (Սուրբ Գրիգոր Թալինի քարվանսարայ – 379: 240
Առապարի եկեղեցի՞) – 335: 201, 202 Թալիշ գաւառ – 384: 244
Զօդ (Սոտք) գիւղաքաղաք – 565: 379 Թալիշ տե՛ս Արուճ
Զօլախաչ տե՛ս Զօրախաչ Թաղանանց գետ – 597: 453
Զօրախաչ (Զօլախաչ) գիւղ – 556: 374 Թամբարարք – 567: 382
Թայչարուխ գիւղ – 493, 506: 342, 344 Իւչ Թէփէ բլուր – 148: 100
Թանահատի վանք – 174: 113 Իւչքիլիսէ տե՛ս Երեք Խորան վանք
Թաւբլուր աւան – 13, 248: 21, 141
Թաւրիզ (նաև` Թէւրիզ, Դաւրէժ) – 75, Լազարու վան տե՛ս Լազրեվան
302, 303, 324, 419, 587, 604: 56, Լազրեվան (նաեւ՝ Լազարու վանք, Ղա–
160, 161, 188, 189, 299, 429, 461 զարու վանք՝ ի պատիւ Ղազար Փար–
Թաւրիզ (նաև` Թէվրիզ) գաբուսի, Երեւա– պեցու), վանք, գիւղ – 85, 394-396: 62,
նի դռներից – 427: 309 255
Թափատիպի գիւղ – 372: 230 Լամբրոն դղեակ – 255: 146
Թաքալթու տե՛ս Բարդող լեռ Լեհաստան – 285, 291, 569: 151, 152,
Թաքեայ գիւղ – 135, 397: 95, 256 390, 392
Թաքեարլու գիւղ – 517: 346 Լիմ անապատ – 126, 524: 86, 87, 358
Թեբայիթ լեռ – 522: 355 Լոռի – 485, 492, 524, 576: 332, 341,
Թեզխարապ, գիւղ – 446: 317 358, 407
Թեղենեաց ﬔնաստան – 479: 325 Լուսարարի այգի Վաղարշապատի –
Թեղենիս տե՛ս Թեղուտ 140: 98
Թեղուտ (նաեւ՝ Թղուտ, Թեղենիս) – 477, Լուսարարի դուռ տե՛ս Դուռն Լուսարարի
479: 324, 325 Լուսաւորչի անապատ – 80: 57
Թէվրիզ տե՛ս Թաւրիզ
Թէփէպաշի տե՛ս Կոնդ Խաթունարխ Ներքին, գիւղ – 415: 294
Թէքէրլու գիւղ – 456: 319 Խաթունարխ Վերին, գիւղ – 415: 294
Թէքքէ գիւղ – 394: 255 Խաթրայ վանք – 186, 597, 598: 117,
Թիլ աւան – 129, 189, 190, 193: 89, 90, 452, 453, 455,
122, 123, 126, Խախայ (կամ Խախտաց), գիւղ Եկեղեաց
Թիւրքմանլու գիւղ – 372: 231 գաւառում – 259: 147
Թիֆլիզ (նաեւ` Տփխիս) – 31, 75, 151, Խաղտիք – 247: 139
295, 302, 309, 311, 312, 366, 403, Խաղտոյ բերդ – 247: 140
509, 518, 521, 525, 529: 32, 56, 101, Խամշի վանք – 590: 440
156, 160, 164, 166, 168, 220, 267, Խաչեն – 490, 597, 605-608: 338, 450,
344, 347, 351, 359, 363 464, 466, 467, 468
Թլպաշար – 46: 45 Խաչենաբերդ - 597: 455
Թղուտ տե՛ս Թեղուտ Խաչի գիւղ (Մօլլատուրսուն) – 141, 415:
Թմոգ - 567: 382 99, 294
Թորդան գաւառ, գիւղ – 188, 190, 191, Խաչինաձոր – 605: 462
335: 120, 123, 202, 203 Խաչինամարգ - 458
Թութիա գիւղ – 446: 317 Խառաբաստայ գիւղ – 275: 149
Թուխ Մանուկ մատուռ – 378: 237 Խառաբէլանց այգի – 405: 279
Թրակիա – 404: 271 Խառան – 220: 133
Թրէստ – 115: 77 Խարամանիա – 249: 141
Թօխլուճայ տե՛ս Դրախտիկ Խզնաւուզ գիւղ – 415: 293
Խէրպէքլը գիւղ – 373: 232
Իզﬕր տե՛ս Զﬕւռնիա Խլաթ – 603, 604: 460, 461
Իլանչալան տե՛ս Որդկան գիւղ Խնկելոյ ձոր (Ձորագիւղ), Երևան – 423:
Իլան տաղը տե՛ս Օձալեառն 305
Իկտալու գիւղ – 372: 231 Խնձի թաղք – 567: 381
Իմրլու, գիւղ – 469: 322 Խոգան գիւղաքաղաք – 189: 122
Իննակնեան վանք – 6, 188: 17, 120 Խոզանագետ – 602: 458
Իշխանագետ – 542, 544: 370, 371 Խոզենակուց այգի – 597: 453
Իշխանավանք – 484: 329 Խոկոռին – 567: 382
Իշխան գիւղ – 217: 132 Խոճենց Սուրբ Գէորգ եկ. – 14: 22
Իչխար, բնակավայր Վրաստանում – Խոյ (Զարևանդ, Զերևանդ) – 580, 581:
403: 267 415, 417
Իսրայէլ – 526: 361 Խոյախանբերդ - 490: 338
Իրինթ գիւղ – 383: 244 Խոնթանաբակ – 567: 383
Խոսրովու դղեակ – 580: 415 Ծովք դղեակ – 251: 144

Խոսրովուդխտի պալատ Գառնիի – 423: Ծոփք, Ծոփաց գաւառ, աշխարհ – 189,
307 191: 122, 123
Խոտագետ – 595: 449
Խոտակերաց վանք, ﬔնաստան տե՛ս Կաթնուց գիւղ – 567: 381
Մարչի Խոտակերաց վանք Կաթուղիկէ եկ. Երևանի – 420: 301
Խոտանան գիւղ – 293: 153 Կաթուղիկէ եկ. Ջրվէժ գիւղի – 436: 315
Խոտանուն գիւղ – 88: 63 Կաթուղիկէ եկեղեցի, Մայր տաճար (Շո-
Խոտն – 595: 449 ղակաթ Աստուածածին Կաթուղիկէ
Խորասանաբակ – 567: 383 Մայր եկեղեցի, Սուրբ Շողակաթ) Էջ-
Խորասան քաղաք – 169: 111 ﬕածնի – 1, 3, 5, 6, 9-16, 19, 20, 25,
Խորթագետ – 567: 381 27, 39, 42, 43, 47, 50, 83-85, 87, 88,
Խորժայ – 567: 383 115, 117, 119, 126, 129, 131, 132,
Խորձիւն (Խորձենական, Կեղի) գաւառ – 160, 188, 189, 204, 214, 311, 318,
120, 305: 81, 162 332, 379, 405ա, 412, 573, 581: 5,
Խորոտն – 567: 382 10, 12, 13, 16-23, 25, 26, 29, 31, 37,
Խոր Վիրապ – 1, 42, 161, 188, 217, 275, 40, 41, 46, 48, 58, 59, 61-63, 76, 77,
297, 317, 335, 364, 571: 13, 41, 106, 80, 85, 86, 89, 91, 92, 106, 121, 122,
120, 132, 149, 158, 182, 202, 219, 129, 131, 166, 183, 198, 239, 279,
394-397 289, 402, 417
Խութ – 597: 453 Կաթունք գիւղ – 567: 383
Խութայ վանք տե՛ս Դաթէի վանք Կալի դուռն, Վաղարշապատ – 101: 69
Խռանտաշանց այգի – 597: 454 Կալկաթա – 322: 186
Խրամ քաղաք – 338, 579: 211, 413 Կախանաղբիւր – 567: 383
Խօճաեարալու գիւղ – 372: 231 Կածարէթոյ նահանգ Վրաստանի – 403:
Խօճենց եկ. Տես Սուբ Գէորգ 267
Խօշաբ գիւղ – 301: 160 Կածիկ – 567: 382
Խօք – 357: 217 Կակաղոյ գիւղ – 233: 135
Կաղզուան գիւղաքաղաք – 344: 213
Ծախկայ – 567: 382 Կամբրիւն, գիւղ Գեղարքունիք գաւա–
Ծակ Խաչ – 401, 605: 265, 466 ռում – 567: 382
Ծակքար գիւղ – 549, 551: 373, 374 Կաﬔնից քաղաք – 291: 152
Ծաղկոտն գաւառ – 198: 128 Կամրիս գիւղ – 438, 439: 315
Ծաղկաձոր (Ծաղկոցաձոր) - 568: 10, Կայենի բերդ - 490: 335
387 Կայծոնոյ բերդ - 490: 335
Ծաղկոցաձոր տե՛ս Ծաղկաձոր Կանաչաւոր – 597: 451, 454
Ծաղկունիք տե՛ս Ծաղկունեաց գաւառ Կանգուար բերդ – 161: 106
Ծաղկունք գիւղ – 494, 501: 342, 343 Կապադովկիա, Կապադովկացւոց աշ–
Ծաղկունեաց գաւառ (նաեւ՝ Ծաղկունիք, խարհ – 3, 160, 167, 177, 180, 181,
Դարաչիչակ) տե՛ս նաեւ Վարաժնունիք 184, 185, 187, 188, 190, 191, 193:
– 339, 340, 351, 417, 433, 494, 501, 15, 105, 110, 114-120, 122, 123, 124
524: 212, 216, 295, 313, 342, 343, Կապաղակ – 590: 438, 439
357 Կասպից ծով – 347: 214
Ծաﬓդաւ – 249: 141 Կասրա - 605: 464
Ծար – 567: 383 Կավկաս տե՛ս Կովկաս
Ծար գետ – 484: 329 Կատակ – 567: 382
Ծար գիւղ – 597: 383, 452, 454, Կատուկ աւան – 259: 147
Ծարայ վանք – 600: 457 Կարբի գիւղ, գիւղաքաղաք, ջուր – 17,
Ծափաթաղք – 567: 381 135, 343, 357, 377, 398, 403-405,
Ծիրանաւոր Սուրբ Աստուածածին եկ. 407, 408, 410, 412, 414, 464, 560,
Աշտարակի – 401: 261, 264 569, 570, 589: 24, 95, 213, 217, 236,
Ծիրանաւոր Սուրբ Աստուածածին եկե– 236, 257, 257, 265, 266, 269, 274,
ղեցի Գաւառ գիւղի – 532: 365 283, 284, 288, 289, 293, 321, 376,
Ծովատեղ – 597: 453 391, 394, 432
Կարգեդոն – 180: 115 Կոթ (Ներքին Ատիեաման) – 531, 540,

Կարենավանք – 69: 55 542-544, 546, 552: 365, 369, 370-
Կարենիս (նաև` Կիւﬕւշ) գիւղ – 490, 372, 374
516: 339, 346 Կոթաքար – 560: 376
Կարին (նաեւ` Թէոդուպօլիս, Էրզրում) Կոթի – 567: 381
քաղաք, Կարնոյ լեռներ – 216, 247, Կոկ (Կոգ` Կոգովի՞տ) գաւառ – 580: 414
303, 305, 347, 348, 421, 588, 590, Կողակագետ – 551: 374
604: 131, 140, 161, 162, 214, 215, Կողբ գիւղ, ջուր – 344, 357, 373, 418,
302, 431, 440, 461 593: 213, 217, 231, 296, 447,
Կարﬕր բուրգ (Ղզըլղուլայ) – 375: 234 Կոճոձոր – 567: 381
Կարﬕր (Լուսաւորչի) վանք Կարինի – Կոմանա (նաեւ` Կոմանէ) քաղաք Փոքր
305: 162 Հայքում – 175: 113
Կարﬕր վանք, Կիլիկիայի Քեսուն քաղա– Կոմսի մատուռ Գողթն գաւառում – 587:
քի մօտ – 249-252: 142-144 430
Կարﬕր վանք տե՛ս Քարատակի վանք Կոնդ (Թէփէպաշի), թաղանաս, բլրակ
Կարﬕր քարափ – 366, 418: 220, 296 Երևանում – 417, 421, 422, 426, 429,
Կարմրաւոր եկեղեցի (կուսանոց) Աշտա– 432: 295, 302, 304, 305, 307, 310,
րակի – 401: 264 312
Կարուց գետ – 569: 390 Կոնթեղուտ – 405: 273
Կարս – 247, 348, 569: 140, 390 Կոշ գիւղ, ջուր – 357, 384-387: 217,
Կաւակերտ գիւղ – 130, 148: 90, 100 246-249
Կեամադուռ – 529: 363 Կոստանդնուպօլիս, Կոստանդինական
Կեամրիս (Այլաբերից, Աղբիւրից), գիւղ – քաղաք – 16, 24, 39, 44-46, 48, 123,
438, 439, 514: 315, 345 159, 190, 193, 197, 243, 247-249,
Կեղի տե՛ս Խորձիւն 285, 291, 294-296, 299, 300, 303-
Կեչառիս (նաեւ՝ Կեչառուս, Կեչառուաց) 306, 308-310, 325, 335, 380, 419,
վանք, ջուր – 49, 351, 357, 365, 404, 426, 491, 518, 522, 575, 582: 23, 28,
429, 487, 489, 490, 493: 10, 48, 216, 37, 40, 42-44, 46, 47, 82, 104, 123-
217, 219, 270, 310, 334-339, 341, 125, 126, 138, 140,142, 151, 152,
342 157, 159, 161-164, 191, 202, 241,
Կեչառուաց վանք տե՛ս Կեչառիսի վանք 298, 307, 341, 347, 353, 354, 405,
Կեչիտ գետ – 373: 232 421
Կեչրոր քաղաք – 491: 341 Կովկաս (Կավկաս) – 366: 220
Կեսարիա քաղաք – 3, 160, 167, 177, Կոտայք գաւառ (Ղրխպուլախ) – 129,
180, 184, 185, 187, 188, 190, 191, 206, 223, 234, 235, 339, 340-342,
193, 522: 15, 105, 110, 114, 115- 357, 417, 433, 438, 486, 494, 514,
117, 119, 120, 122-124, 353 515, 518, 524, 531: 11, 12, 89, 129,
Կեօզլու գիւղ – 383: 244 133, 135, 136, 212, 217, 295, 312,
Կեօտակ պուլաղ գիւղ – 565: 379 315, 334, 343, 345-347, 358, 364,
Կեօքչայ գետակ – 532, 533, 536, 539: 384
365, 366, 368, 369 Կոտորոց բերդ – 244: 138
Կեօք Քիլիսէ գիւղ – 442: 316 Կուա, քաղաք Հնդկաստանում – 324:
Կեօքքիւմբէթ – 351: 216 189
Կէչիլու գիւղ – 372: 231 Կուաշ տե՛ս Կոշ
Կիլիկիա – 48, 257, 264, 269: 48, 147- Կութն – 567: 382
149 Կունճի հող – 605: 466
Կիւﬕւշ տե՛ս Կարանիս Կուչկունիք – 567: 382
Կիւմրի տե՛ս Ալեքսանդրապօլ Կուսանաց (կամ Կուսան Կանանց) անա–
Կնձուտ – 567: 383 պատ, ﬔնաստան, վանք – 189, 190,
Կոգովիտ գաւառ – 49, 418, 572, 575: 324: 121, 122, 187, 189
48, 296, 398, 404, 405 Կուտրակի գոմք – 567: 382
Կոզեռն բլրակ եւ գերեզմանատուն Երե– Կուր գետ – 347: 214
ւանում – 293, 422, 431: 154, 305, Կռապաշտուց – 597: 453
311 Կտկոյք – 567: 381
Հաշտարխան տե՛ս Աստրախան

Հազարագետ – 602: 458 Հառիճայ Սուրբ Աստուածածին տե՛ս Հա–
Հաթերք – 597, 598, 600: 450, 455-457 ռիճայ վանք
Հաժիս – 595: 449 Հառիճայ վանք (Հառիճայ Սուրբ Աս–
Հալէպ (նաեւ` Բերիա) – 295: 155 տուածածին) – 125, 380, 414, 464,
Հակառակաբերդ - 597: 453 568, 573: 85, 243, 292, 321, 384,
Հակուռին – 598: 456 386-388, 398
Հաղարծնի վանք – 604: 461 Հառիճ հին – 568: 387
Հաղբատի վանք – 250, 253, 311, 597, Հատիս լեռ տե՛ս Շաﬕրաﬕ լեռ
590, 600: 142, 145, 166, 440, 453, Հարամլու գիւղ – 415: 294
457 Հարչանտուս գիւղ – 605: 462
Հաճիբայրամ գիւղ – 373: 231, 232 Հարք գաւառ – 194, 207, 368: 126, 130,
Հաճիզարայ, գիւղ – 415: 294 225
Հաճիլար գիւղ – 135, 415: 95, 294 Հաւաբտկոյ եկեղեցի – 610: 468
Հաճիմուղան գիւղ – 565: 379 Հաւուց Թառ (նաեւ՝ Հայոց Թառ, Մե–
Հաճիպաղր գիւղ – 467: 322 նաստան Աﬔնափրկչի Հաւուց Թառի)
Համամաբակք – 567: 381 – 48-50, 364, 573, 575, 576: 46, 48,
Համամլու գիւղ – 476: 324 219, 403-407
Համս – 44: 42 Հաւքախաղաց – 597, 598: 455, 456,
Հայաստան (նաեւ` Հայք, Հայոց աշխարհ, Հաքարի – 602: 458
Հայաստանեաց աշխարհ, Հայոց եր– Հեր գաւառ – 161, 169: 106, 111
կիր) – 1, 6, 8-10, 12, 14, 30, 32, 38, Հէլիմջան գիւղ – 373: 231
39-42, 45-48, 50, 73, 83, 85, 117, Հիսար գիւղ – 373: 232
119, 122,124, 126, 128, 132, 138, Հիւսէին Քեանտ գիւղ – 373: 231
156, 159, 160, 161, 163, 165-167, Հնդկաստան (նաեւ` Հինդ, Հնդկաց աշ–
169, 171, 174, 184, 186-188, 190, խարհ) – 37, 107, 161, 322, 324: 36,
193, 197, 201, 212, 220, 222, 236, 71, 106, 186, 189
236, 237, 249, 261, 311-315-317, Հոգգ - 567: 382
320, 324, 332, 335, 336, 368, 370, Հոգեաց վանք (նաեւ՝ Տիրամօր տաճար)
378, 385, 388, 401, 403, 408, 414, – 161: 107
418, 436, 483, 491, 514, 521, 522, Հողոցիմ գիւղ – 198: 128
531, 533, 542, 546, 560, 561, 571, Հոﬔնք – 163: 108
572, 573, 575, 580, 583, 587, 590: Հոնի քաղաք – 249, 250: 141, 143
9-13, 17, 19-21, 32, 33, 36, 37, 39- Հոնջենք – 567: 383
41, 44-46, 48, 56, 58, 60, 61, 73, 77, Հոռոմոսի վանք – 5, 13, 246, 593: 16,
78, 80, 82, 85, 86, 88, 92, 97, 102, 20, 139, 447, 448
105-108, 110-113, 116, 117, 119- Հոռոմոց մարգ – 130: 90
125, 126, 127, 129, 130, 133, 136, Հովուաթափք – 567: 381
142, 148, 166, 168, 169, 173-176, Հովուաց ագարակ – 567: 382
179, 185, 187, 198, 202-204, 211, Հուսէնիա, կաթոլիկական վանք Երնջակ
225, 227, 230, 236, 247, 249, 263, գաւառում – 324: 188
265, 267, 271, 284, 291, 296, 315, Հռիփսիմէի վանք տե՛ս Սուրբ Հռիփսիմէի
341, 345, 349, 355, 364, 365, 370, վանք
375, 376, 378, 395, 398, 399, 404, Հռոմ (նաեւ` Հռովմ) – 46, 48, 156, 159,
414, 423, 428, 437 189, 249, 253, 259, 261, 285, 286,
Հայթաղ գիւղ – 415: 294 317, 522: 45, 46, 48, 102, 104, 105,
Հայոց Թառ տե՛ս Հաւուց Թառ 122, 141, 142, 145, 147, 148, 151,
Հայոց նահանգ, գաւառ - 12 180, 355
Հայր Ոհանավանք տե՛ս Հայրուանք Հռոմկլա – 251-253, 256, 259, 590: 144-
Հայրուանք (Հայր Ոհանավանք) գիւղ – 147, 440
541, 565: 369, 379 Հրազդան գետ – 148, 342, 346, 351,
Հանավանք տե՛ս Յովհաննավանք 352, 364, 412, 413, 417, 418, 422,
Հանդաբերդ - 597, 598, 600: 452, 455- 427-430, 433, 445, 447, 477, 479,
457 483, 484, 489, 490, 493, 494, 507,
514, 516, 518: 100, 212, 214, 216, Ղարաջավէրան (Ղարաջօրան) գիւղ –
219, 289, 290, 295, 305, 308, 309, 475: 324
310, 312, 317, 318, 324, 325, 327, Ղարաջօրան տե՛ս Ղարաջավէրան
328, 334, 335, 342, 344-347 Ղարասու տե՛ս Սեաւ ջուր
Հրէաստան – 44, 157, 522: 42, 103, Ղարաքիլիսա գիւղ – 135, 462: 95, 320
354, 355 Ղարընճի, Ղզլքիսիսայ, աւերակ եկեղեցի–
ներ Մաստարայ գիւղի մօտ – 376: 235
Ձագ (Երանոս) գիւղ – 235, 443, 444, Ղարղազօնմազ գիւղ – 383: 244
548, 549, 567: 135, 316, 317, 373, Ղարղապազար գիւղ – 415: 294
382 Ղարնը Եառըղ տե՛ս Արայի լեռ
Ձագավանք (Գետարգել Սուրբ Նշան), Ղարս – 379, 380: 238, 242
Կոտայքի շրջանում – 147, 364, 444: Ղբչաղ գիւղ – 568: 384
100, 219, 316 Ղզըլղուլա տե՛ս Կարﬕր բուրգ
Ձագավանաց հանդ – 444: 316 Ղզլար – 27, 154, 524: 31, 101, 358
Ձիրաւի դաշտ – 193: 125 Ղզլթաﬕր գիւղ – 415: 293
Ձորագիւղ, թաղամաս Երևանում (նաեւ՝ Ղզլքիլիսայ տե՛ս Մաքենիս
Խնկելոյ ձոր) – 146, 147, 405, 423, Ղզոլ Պուլաղ գիւղ – 565: 379
426, 428-430, 432: 99, 274, 305-307, Ղըզըլ վանք (Ղըզըլքիլիսա) տե՛ս Մաքե–
310, 312 նիս
Ձորագիւղի անապատ, Երևանում – 147, Ղըզըլքիլիսա տե՛ս Մաքենիս
423: 100, 305-307 Ղըզըլ Օրան – 136: 96
Ձորահորիկ այգի, Աշտարակ – 144: 99 Ղիղք – 567: 382
Ձորոյ վանք – 236, 243, 247: 136, 138, Ղշլաղ գիւղ – 535: 367
140, Ղուզուկիւտան գիւղ – 372: 231
Ձորափոր տե՛ս Արքունաշէն Ղուլալու – 532: 366
Ղուլալի (նաեւ՝ Ղուլաղի) գիւղ – 537,
Ղազախ տե՛ս Գուգարք 539: 368, 369
Ղազարայ (Ղազարու) վանք տե՛ս Լազրե– Ղուլդարվիշ գիւղ – 383: 244
վան Ղուշճի գիւղ – 463: 320
Ղազարապատ – 84, 95, 98, 99, 101, Ղուռու Արազ (Ցամաք Երասխ) – 368:
105, 108, 115, 116, 309: 60, 65, 67- 226
69, 71, 72, 76, 77, 164 Ղուրտուղուլի գիւղ – 372: 231
Ղալայճի գիւղ – 460: 320 Ղռի այգի Վաղարշապատի – 140: 98
Ղալայճու քեարվանսարայ – 460: 320 Ղրխպուլաղ տե՛ս Ղարապուլաղ
Ղամարլու գիւղ – 415: 294 Ղրխբուլաղ, Ղրխպուլախ տե՛ս Կոտայք
Ղանզաֆար գիւղ – 457: 319 Ղրխպուլաղայ ջուր, գետակ – 429: 310
Ղանլը Ալլահվէրտի գիւղ – 565: 379 Ղրմզլու գիւղ – 383: 244
Ղանլճայ գիւղ – 569: 390 Ղօշապուլաղ գիւղ – 397, 565: 256, 379
Ղատաղըշլաղ գիւղ – 517: 346 Ղօշավանք տե՛ս Հոռոմոսի վանք
Ղարաբաղ տե՛ս Մրէն Ղօռուղ Գիւնէի գիւղ – 517: 346
Ղարադարան– 580, 581: 415, 417 Ղօրաձոր, ձոր Բջնիի մօտ – 483: 327
Ղարաթափայ – 581: 417 Ղօրչալու գիւղ – 517: 346
Ղարախաչ – 136: 96
Ղարահասանլու գիւղ – 366: 222 Ճաթղռան, գիւղ Կոտայք գաւառում –
Ղարաղալայ գիւղ – 446, 517: 317, 346 439, 524: 315, 359
Ղարաղալայ Սեաւ բերդ - 368: 227. տե՛ս Ճալէթու գիւղ, վանք – 590, 596, 613:
նաեւ Երուանդակերտ 441, 442, 469
Ղարաղօյունլու տե՛ս Եայիջի Ճակատ գաւառ – 344: 12, 213
Ղարաճալար գիւղ – 391: 252 Ճորոխ գետ – 247: 139
Ղարանլըղ գիւղ – 466, 522, 531, 542, Ճռանց – 605: 463
552, 554: 322, 365, 370, 374 Ճռըխլու գիւղ – 373: 231
Ղարանլըղ Վերին – 553: 374
Ղարապուլաղ (Ղրխպուլաղ) գիւղ – 473, Մագենոց – 567: 382
564: 324, 378 Մադինայ գիւղ – 566: 380
Մազազ գաւառ – 233, 531, 546: 135, Մարմէտ – 569: 392

364, 373 Մարչի Խոտակերաց վանք – 52, 590,
Մազարճուղ գիւղ – 383: 244 601: 49, 439, 458
Մազրայ (Մեծ) գիւղ – 565, 566: 379 Մարսել (Մարսիլիա) - 42
Մազրայ (Փոքր) գիւղ – 566: 379 Մարտեան (Արես) դաշտ, Հռոմ – 159:
Մազրայի եկեղեցի տե՛ս Սոթայ եկեղեցի 104
Մազրայ տե՛ս Սոթք Մաքենիս (Ղըզըլքիլիսա) գիւղ – 376,
Մազքութ – 163: 108 542, 561, 565: 235, 371, 378, 379
Մակու – 366, 514, 578: 220, 221, 345, Մաքենոցաց վանք (Ղըզըլ վանք) – 234,
412 542, 561, 590: 135, 376, 377, 437
Մահրասա Տէրէսի տե՛ս Վարդապետի Մաքրավանք գիւղ, վանք – 489, 490,
ձոր 509: 334, 335, 344
Մաղարթայ լեռ, վանք (Մաղարթայ Մելիտինէ, Մելիտինացւոց քաղաք – 123:
լեռան ﬔնաստան, Ստեփանոս Նա– 82
խավկայի վանք, Սուրբ Ստեփանոս Մեծամօր գետ (նաեւ՝ Սեաւ ջուր) – 84,
Նախավկայի ﬔնաստան) – 43, 174, 349, 350, 357, 366-368, 378, 380,
295, 338, 573, 579-583: 41, 155, 211, 385: 58, 215, 217, 220, 221, 223,
402, 413, 414, 416-419, 421, 422 226, 238, 241, 247
Մաղտայ գիւղ – 391: 252 Մեծամօրի կամուրջ – 317, 349: 182,
Մամռի, առու Երևանում – 429: 310 215
Մայրագոﬕ վանք տե՛ս Մայրավանք Մեծարանց գաւառ – 590: 436
Մայրավանք, Մայրոյ վանք – 486, 487: Մեծարանից (Յակոբայ) վանք – 608:
334 468
Մայրոյ վանք տե՛ս Մայրավանք Մեծկունենից վանք – 590: 437, 438
Մայր տաճար տե՛ս Կաթուղիկէ Մայր Մեծ Հայք (նաեւ՝ Մեծ Հայաստան)– 124,
տաճար 162, 184, 187, 317: 9, 83, 107, 116,
Մանազկերտ քաղաք – 194, 199, 200: 119, 181
126, 128 Մեծ Մազրայ տե՛ս Մազրայ Մեծ
Մանանաձոր Ծաղիկանց - 597: 453 Մեծոփայ վանք – 42: 41
Մանանայ – 597: 454 Մեղիտոնոյ այգի – 490: 339
Մանգիւս, գիւղ – 446: 317 Մեմփիս – 249: 142
Մանեայ այր – 188: 120 Մենաստան տե՛ս Սուրբ Առաքելոց ﬔ–
Մանիսա, գիւղաքաղաք Զﬕւռնիայի վի– նաստան Կարենիս գիւղի մօտ
ճակում – 311: 165 Մենաստան, Կեչառիսից հիւսիս-արեւ–
Մանկանոց (Սիօն) եկեղեցի, Օշական – մուտք – 493: 342
135, 400: 95, 260, 261 Մենաստան տե՛ս Սուրբ Գէորգ ﬔնաս–
Մաչեղ (բն.՝ Մուշեղ), գիւղ – 605: 462 տան Աշտարակի
Մասեացոտն գաւառ – 12 Մենաստան տե՛ս Սուրբ Գրիգոր Լուսաւո–
Մասերի գիւղ – 615: 470 րիչ ﬔնաստան
Մասիս լեռ տե՛ս Արարատ լեռ Մզրա – 10: 19
Մասիս լեռ Փոքր տե՛ս Արարատ լեռ Մէլիքի գիւղ – 449: 318
Փոքր Մէհմանտար գիւղ – 415: 294
Մաստարա գիւղ, ջուր – 136, 139, 357, Մէհոգաց – 567: 382
376, 378-380, 384, 401: 95, 98, 217, Մէհուպ գիւղ – 442: 316
235-240, 246, 262 Մէհրիպան գիւղ – 383: 244
Մասրևան – 587: 428 Մէրկէկուլապ – 357: 217
Մատրավանք – 190: 123 Միափոր գաւառ – 590: 440
Մարաղա – 75, 309: 56, 164 Միջագետք – 156, 160, 164, 179, 187:
Մարանդ – 580, 581, 604: 415, 417,461 102, 105, 109, 114, 118
Մարաստան – 164: 109 Միջի ջրաղաց Վաղարշապատի – 141:
Մարգարի գիւղ – 372: 231 98
Մարմաշէն (նաեւ՝ Մարմարաշէն) – 405ա, Միրզախան գիւղ – 373, 374, 377: 232,
569, 570: 280, 390, 391, 393, 394 233, 236
Մարմարաշէն տե՛ս Մարմաշէն
Միրզայի պարտեզ Վաղարշապատի – 266, 269, 272-280, 282, 283, 286,

141: 99 292, 319, 321, 393, 394, 432
Միրին (Մրէ՞ն) հող – 398, 605: 258, 467 Յովհաննու Կարապետի վանք տե՛ս
Միրհայ սուրբ ուխտ (նաեւ՝ Ջրվշտիկ) – Սուրբ Յովհաննէս Կարապետի վանք
163: 109 Երնջակի
Մծբին քաղաք – 190, 433: 123, 312 Յովս – 603: 459
Մոլլադուրսուն գիւղ – 134, 141: 93, 99 Յորդսպու – 418: 296
Մոլլաղասմ (Մօլլաղասմ), գիւղ – 472: Յորդվատ – 587: 428
324 Յուլաբերէք – 567: 382
Մոլլապայազիտ տե՛ս Մօլլապայազիտ Յունաստան (նաեւ` Յունաց աշխարհ,
Մոլլատուրսուն (Մօլլատուրսուն) տե՛ս Յունաց կողմանք) – 9, 48, 123, 159,
Խաչի գիւղ 188, 197, 212, 317, 575: 17, 46, 82,
Մոխրապակ – 597: 454 104, 120, 127, 130, 180, 405
Մոխրենիս – 602: 458 Յոփեաց ձոր – 567: 381
Մոկաց աշխարհ – 242: 138 Յօհաննու վանք տե՛ս Յովհաննավանք
Մողորիոն, ուխտ – 568: 387 Յօրդակլու գիւղ – 532: 365
Մոսկովստան տե՛ս Ռուսաստան
Մոտէկալօ գիւղ – 372: 231 Նախիջեւան քաղաք, գաւառ, ջուր – 161,
Մուզանճուղ գիւղ – 415: 294 299, 302, 333, 346, 347, 354, 366,
Մուլքի գիւղ – 452: 319 419, 413, 524, 573, 577, 578, 585,
Մուղանայ դաշտ – 302: 160 587: 12, 106, 159, 160, 200, 214,
Մուղնի (Մօղնի) գիւղ – 134, 138, 139, 215, 217, 221, 222, 290, 299, 359,
401-405, 410: 94, 97, 98, 261, 265, 403, 408, 411-413, 424, 425, 426,
266, 269, 275, 286 Նախչուան – 580, 581: 414, 417
Մուշեղ տե՛ս Մաչեղ Նահատակի հող – 599: 457
Մուպարէք Թափէսի տե՛ս Ախի թափեսի Նաւի աղբիւր – 597: 453
Մուռ գիւղ – 605: 463 Նգատուն տե՛ս Նիգ գաւառ
Մուրհաց (նաեւ` Տուհեաց) գաւառ – 84: Ներքին Ախտայ տե՛ս Ախտայ Ներքին
59 Ներքին Ակլանլու տե՛ս Ակլանլու Ներքին
Մսըր Չարսն, վաճառատուն Կ. Պօլսում Ներքին Ղարանլըղ տե՛ս Ղարանլըղ Ներ–
– 426: 307 քին
Մսրի դուռ Վաղարշապատի – 98, 101: Ներքին Վարդենիկ տե՛ս Վարդենիկ Ներ–
67, 69 քին
Մրէն (նաև` Միրին, Ղարաբաղ) – 374, Նիգ գաւառ (Նգատուն) – 57, 136, 216,
398, 569: 233, 258, 391 227, 342, 377, 414, 447, 479, 484,
Մօլլադուրսուն տե՛ս Խաչի գիւղ 494: 11, 12, 51, 96, 134, 212, 236,
Մօլլաղասմ գիւղ – 472: 324 292, 318, 325, 329, 343, 384
Մօլլապայազիտ գիւղ – 372: 230 Նիկիա քաղաք - 185, 189, 258, 593:
Մօլլատուրսուն տե՛ս Խաչի գիւղ 117, 122, 147, 447
Մօղնի տե՛ս Մուղնի Նիկոﬕդիա – 184, 403: 116, 267
Նինուէ – 170: 111
Յակոբայ վանք տե՛ս Մեծարանից վանք Նշխարաձոր – 378: 237, 238
Յանկաբակուց երկիր – 598: 456 Նովեր – 605: 467
Յեղջերվինիկ – 567: 383 Նորաբակ – 567: 381
Յեւնակաց հուն – 567: 381 Նորագաւիթ գիւղ – 134, 364: 94, 219
Յողնի – 567: 381 Նորագեղ քարափ Սաղմոսավանքի –
Յովհաննէս-Մկրտիչ եկ. տե՛ս Սուրբ Յով– 410: 287
հաննէս Մկրտիչ եկ. Երևանի Նորագիւղ – 146, 148, 364, 410, 430,
Յովհաննավանք (Յօհանավանք, Յոհա– 545: 99, 100, 219, 287, 310, 372
նավանք, Հանավանք, Սուրբ Կարա– Նորադուզ (Նորատուս, Նորատուաց,
պետ) – 17, 63, 85, 126, 127, 325, 330, Նորատունս, Նորատու) գիւղ, եկեղեցի
350, 364, 385, 403-407, 410, 414, – 322, 451, 524, 533, 535, 538: 319,
451, 464, 570, 589, 590: 24, 53, 61, 358, 366, 367, 369
86, 87, 191, 195, 216, 219, 248, 265,
Նորաշէն գետ, գիւղ – 353, 490, 567, Շարուր գաւառ, գետ, դաշտ - 346, 353,
568, 605: 217, 339, 381, 386, 462 366, 518: 12, 214, 216, 217, 221,
Նորավանք – 188, 353, 595: 121, 217, 222, 224, 347
450 Շաւարծան (նաեւ` Շաւարշ) գաւառ տե՛ս
Նորատունս, Նորատուս, Նորատու տե՛ս Արտազ
Նորադուզ Շաքի – 590, 604: 436-438, 461
Նոր բերդ - 603: 460 Շեղջատափ - 606: 467
Նոր Գետիկ տե՛ս Գօշավանք Շենգաւիթ, Կեչառիսի մոտ – 483, 490:
Նորգիւղ – 442: 316 327, 336
Նոր թաղ, Երևան – 421, 426, 429, 432: Շէհրիար տե՛ս Շահրիար
302, 307, 310, 311 Շէնգաւիթ տե՛ս Շենգաւիթ
Նոր Ջուղա (նաեւ` Սպահան, Ասպահան, Շիկակարբն – 567: 382
Ջուղա) – 14, 41, 291-295, 297, 298, Շինական – 464: 321
322, 324, 574: 22, 38, 152-156, 158, Շինիք – 567: 382
186, 188, 189, 404 Շիշղայեայ գիւղ – 566: 380
Նոր քաղաք տե՛ս Վաղարշապատ Շիրակ գաւառ - 13, 44, 95, 126, 132,
Նորք, թաղ Երևանում – 146, 364, 425, 142, 150, 203, 235, 249, 343, 380,
429, 430-432, 525: 99, 219, 307, 405ա, 418, 448, 532, 568, 569: 10,
310-312, 359 21, 43, 66, 85, 86, 92, 99, 129, 136,
Նոր քաղաք տե՛ս Վաղարշապատ 141, 213, 242, 280, 296, 318, 365,
Նուան – 580: 415 384, 389, 390
Նունիս – 587: 428 Շիրակաւան – 235: 136
Նուրնուս գիւղ – 517: 346 Շիրաղալա գիւղ – 357, 458: 217, 319
Նփրկերտ քաղաք – 161: 107 Շիրինթալ – 580, 581: 415, 417
Նօրիմպէրկ քաղաք – 45: 44 Շխհաճի գիւղ – 383: 244
Շհար, թաղ Երևանում – 420, 424, 430-
Շալուաշէ գիւղ – 405: 273 432: 301, 307, 310, 311
Շահապ գիւղ – 442: 316 Շնհեր – 595, 599: 449, 457
Շահապիւան – 198: 128 Շողագայ գիւղ, վանք (Շողագայ Սուրբ
Շահինշահ տե՛ս Շահրիար Աստուածածին ﬔնաստան) – 246,
Շահ Ղուտուրան տե՛ս Մաքրավանք 521, 546, 547: 139, 350, 372, 373
Շահմասուր – 590: 443 Շողակաթ Աստուածածին Կաթուղիկէ
Շահվարըտ գիւղ – 373: 232 Մայր եկեղեցի տե՛ս Կաթուղիկէ եկեղե–
Շահրիար (նաև` Շէհրիար, Շահինշահ) – ցի Էջﬕածնի
370: 229, 230 Շողակաթ եկեղեցի Էջﬕածնի տե՛ս
Շահրիզ գիւղ – 500, 524: 343, 357 Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի Էջﬕածնի
Շաղուագայ գիւղ – 546: 373 Շուլավեր – 153: 101
Շաղվաք – 597, 600: 452, 457 Շուխեանց եկեղեցի տե՛ս Սուրբ Կիրակի
Շաղվերտ գետակ տե՛ս Փարպի Շուղրի անապատ – 250: 143
Շամախի քաղաք – 614, 615: 470 Շուշի ամրոց – 311, 590: 6, 11, 166, 441
Շամբ (Դարաշամբ) գիւղ – 579, 580, Շրէզ բլուր - 84: 58-60
581: 413, 415, 416 Շրուան – 604: 461
Շամբի ձոր – 581: 417 Շրջու – 587: 428
Շամբ տե՛ս Դարաշամբ Շրվանշահ – 405
Շաﬕրաﬕ (այժմ՝ Հատիս) լեռ Կոտայքի Շօրլու գիւղ – 415: 294
մարզում – 341, 342, 364, 417, 440, Շօրջալի գիւղ – 566: 380
442, 515: 212, 219, 295, 315, 316,
345 Ոբայ Սուրբ Նշան (նաև` Փասﬕշան), հե–
Շապուհաթաղ – 567: 382 թանոսական պաշտամունքային վայր
Շապունեաց երկիր – 52, 601: 49, 458 Երուանդակերտի մօտ, Երասխի ափին
Շատջրէք – 567: 382 – 370: 230
Շատվան – 567: 382 Ոթմսու գիւղ – 201, 204, 219, 224: 129,
132, 134
Ողմունք – 567: 382

Ողն - 597: 453 Չնչաւատ գիւղ – 357: 217

Ողջաբերդ, գիւղ – 446: 317 Չողա (Չօղ, Չօղա) քաղաք – 163, 590:
Ողջատուն – 464: 321 108, 436
Ոսկանապատ, գիւղ Գանձակում – 524: Չորուտ, ծործոր Ներքին Տէլիչէր գիւղի
358 մօտ – 483: 327
Ովայ (թերեւս՝ Աւան) գիւղ – 234, 435: Չռչըռ տե՛ս Վարսեր
135, 314
Որբուց – 567: 383 Պազարճուղ գիւղ – 459: 320
Որդկան (Իլանչալան) գիւղ – 405, 407, Պազճաճուղ գիւղ – 383: 244
411: 273, 274, 284, 289 Պաղեստին – 44, 156, 167: 43, 102,
Որդնիք – 567: 382 110, 111
Որդվատ (Օրտուպատ) գիւղ – 339, 347, Պաղտատ տե՛ս Բաղդադ
366, 587: 211, 212, 214, 221, 428 Պայազիտ տե՛ս Բայազետ
Որկով (Օրկով) գիւղ – 357: 217 Պանդոկ տե՛ս Քարվանսարայ գիւղ
Որ յանէից կոնդ բլուր – 84: 60 Պաշ-Ապարան գիւղ – 350, 451: 215,
Որﬕ քաղաք – 162: 108 319
Որոկիք – 567: 383 Պաշոյ – 567: 382
Ուզուն Քեանտ – 374: 233 Պաշուք – 567: 382
Ուզունօպայ գիւղ – 372: 231 Պասարկէչար տե՛ս Վասակաշէն
Ութբրուն – 567: 382 Պատմոս կղզի – 193: 125
Ուլաշիկ գիւղ – 517: 346 Պարսկահայք – 162, 571: 107, 398
Ուձուն տե՛ս Օձուն Պարսկաստան (նաեւ՝ Պարս, Պարսից) –
Ուղկայ (Ուղեաց) գիւղ – 207, 215: 130, 14, 84, 129, 156, 161, 163, 164, 197,
131 198, 201, 203, 250, 303, 408, 419,
Ունջի ձոր – 567: 381 590: 22, 59, 90, 103, 106-109, 126-
Ուշի գիւղ – 365, 405ա, 407-409: 219, 129, 142, 160, 284, 300, 436
281, 284 Պարտաւ – 221, 226, 588, 590: 133,
Ուշիի Սուրբ Սարգիս տե՛ս Սուրբ Սար– 134, 431, 436-438, 461
գիս ﬔնաստան Ուշի գիւղի Պեհեսնի – 250: 143
Ուչնայի աղեղ – 405: 277 Պետրոսապակ – 597: 453
Ուջան (Վժան) գիւղ – 126, 357, 385, Պէլուկան տե՛ս Բէլուկան
387, 388, 569: 86, 217, 248, 249, Պէյօղլուի գերեզմանատուն Կ. Պօլսի –
391 295: 156
Ուռեկ (նաեւ՝ Ուրեկ) գիւղ, տաճար – 163, Պէրա, թաղամաս Կ. Պօլսում – 380: 241
590, 609: 109, 441, 468 Պլխեր գիւղ – 461: 320
Ուռհա տե՛ս Եդեսիա Պղնձահանք – 493: 342
Ուռուկարպ – 567: 382 Պղնձահանքի ջուր – 507: 344
Ուտիք (Ուտի) գաւառ – 163: 10, 108 Պոնտոս – 180, 187, 600: 115, 118, 457
Ուրբանոս քաղաք Հայոց – 161: 107 Պոչիկ ձոր, Մաստարայ գիւղի մօտ –
378: 237
Չախրլու գիւղ – 565: 379 Պորտակ (Օրդակլու) գիւղ – 498, 508,
Չահոյ – 567: 382 510, 530: 343-345, 364
Չամրլու գիւղ – 454: 319 Պորտանգ - 569: 391
Չայղայթարան տե՛ս Գետադարձ գիւղ Պումբայ տե՛ս Բոմբեյ
Չարչիբիլ գիւղ – 565: 379 Պտղնի գիւղ – 442: 316
Չափար – 597: 453 Պօղճայ ատայ տե՛ս Տենետոս կղզի
Չեօմշէկճի, այգիներ Երեւանում – 425: Պօղոս-Պետրոս եկեղեցի տե՛ս Սուրբ Պօ–
307 ղոս-Պետրոս եկեղեցի (Երեւանի)
Չիչայձորի բերդ - 597: 454
Չիպուխլու գիւղ – 495: 343 Ջահան գաւառ – 249, 250: 141, 143
Չիպուխճի գիւղ – 372: 231 Ջահուկ գաւառ – 303, 354: 12, 160,
Չխար, բնակավայր Վրաստանում – 403: 161, 217
267 Ջաղաց – 580: 415
Չմշկա այգի – 490: 338
Ջաղացաձոր, երկու համանուն գիւղեր Սարաչլու (Բեղլի Հիւսէին Քեանդ) գիւղ –

Սոթք գաւառում – 567: 382, 383 565: 379
Ջանղու քարվանսարայ – 448: 318 Սարաչլու (Զէյինալ) գիւղ – 565: 379
Ջանֆիտայ գիւղ – 372: 231 Սարիեաղուպ տե՛ս Տաշքեթի, Բ
Ջաֆարապատ գիւղ – 372: 230 Սարվանլար գիւղ – 148: 100
Ջիլ գիւղ – 566: 380 Սարտարապատի ամրոց – 346, 347,
Ջղախոռ գաւառ – 291: 152 367-369, 371, 376, 378: 214, 215,
Ջուղա (հին) – 43, 291, 338, 347, 356, 226, 228, 230, 235, 238
579-581, 584: 41, 152, 211, 214, Սափչի անապատ – 567: 381
215, 217, 413, 415, 417, 423 Սեաւ բերդ տե՛ս Ղարաղալայ Սեաւ բերդ
Ջուղա տե՛ս Նոր Ջուղա Սեաւ լեռ – 249-251, 334, 484: 141-144,
Ջուրջուր – 380: 242 332
Ջրվէժ գիւղ, լեռ – 364, 436: 219, 315 Սեաւ (Ղարասու) ջուր - 336, 343, 366,
Ջրվշտիկ (նաեւ՝ Միրհա սուրբ ուխտ) – 368, 378: 209, 213, 223, 226, 238
163: 109 Սեաւ ջուր Ակոռիի – 346, 357: 214, 217
Սեաւ քար բերդ – 248: 140
Ռաﬕս – 587: 428 Սեբաստիա – 182-184, 187, 247, 256,
Ռապան – 249: 142 286: 115-117, 139, 140, 146, 151
Ռնտամալ գիւղ – 351, 490, 493, 507: Սեղնկնի - 605
216, 335, 342, 344 Սեպուհ լեռ – 334: 201
Ռշտունիք – 213: 131 Սերկեւիլ գիւղ, հանդ – 405, 406, 490,
Ռոդոստակ (Ըռոտստակ) – 3: 15 569: 277, 282, 335, 391
Ռոդոստո (Թէքիրտաղ) - 302: 160 Սեպուհ լեռ – 334: 201
Ռոտկաց – 220: 133 Սեւանայ (նաեւ Գեղամայ, Գեղարքու-
Ռուսաստան (նաեւ` Ռուսիա, Ռուսաց տէ– նեաց) լիճ, ծովակ – 303, 339, 351,
րութիւն, Ռուսաց երկիր, Ռուսաց կայս– 357, 494, 518-520, 531, 600: 161,
րութիւն, Մոսկովստան) – 285, 309- 212, 216, 217, 343, 346-348, 457
311, 313-316, 368, 369, 407, 590: 9, Սեւանայ կղզի, վանք – 237, 244, 246,
10, 151, 164-166, 168, 170-172, 175, 297, 303, 404, 419, 490, 496, 519,
179, 227, 228, 283, 445 520, 521, 524, 531, 542, 573: 136,
138, 139, 158, 270, 297, 335, 343,
Սալմաստ – 580, 581: 415, 417 347, 348, 351, 352, 357, 364, 365,
Սահաթլու (Սհաթլու) գաւառ – 347, 367: 371, 398
214, 225 Սեւկոյ դրախտ – 85: 61
Սահակաբակ – 567: 383 Սեւ հող, տարածք Օշականի մօտ – 400:
Սահմանախաչ, տեղի Աղուանքում – 261
590: 437 Սէֆիապատ գիւղ – 415: 294
Սաղիան գիւղ – 614: 470 Սիդոն – 44: 42
Սաղիանու վանք – 590: 443 Սիմէոն ծերունու եկ. Երևանի Նորք թա–
Սաղիմ տե՛ս Երուսաղէմ ղամասում – 425: 307
Սաղմոսավանք (Սուրբ Սիօն) – 56, 61, Սիմ լեռ – 226: 134
144, 405ա, 410, 411, 464: 51, 52, 99, Սինա լեռ – 522: 355
281, 289, 321 Սինակ, քրդական վրանաբնակավայր –
Սաղմոսավանքի այգի (Աշտարակ) – 144: 344: 213
99 Սիս – 13, 255-259, 261, 262, 271, 294,
Սամադարվիշ գիւղ – 468: 322 485: 21, 146-149, 155, 332
Սամազար գիւղ – 415: 294 Սիւղի վանք – 85: 61 տե՛ս նաեւ Յովհան–
Սանահին – 247, 405ա: 140, 280 նավանք
Սանատրուկի դաշտ – 160: 106 Սիւնիք, Սիւնեաց աշխարհ – 121, 124,
Սանկտ-Պետերբուրգ - 366: 220, 224 131, 165, 171, 174, 186-188, 198,
Սաչլու գիւղ – 474: 324 242, 243, 293, 302, 347, 353, 359,
Սառցատուն վիհ – 336, 366: 209, 220 362, 363, 366, 421, 590, 595, 597:
Սատարակ – 357: 217 10, 81, 85, 91, 110, 112, 113, 117,
121, 128, 138, 153, 160, 214, 217, Սուրբ Աստուածածին եկ. Աւդալ Աղալը
218, 220, 436, 452 գիւղի – 554: 374
Սիւնիք Փոքր – 600: 457 Սուրբ Աստուածածին եկ. Աւինագեղի –
Սիւնձեղնոյ գիւղ – 211: 130 465: 322
Սիօն տե՛ս Մանկանոց Սուրբ Աստուածածին եկ. Ափնագեղ գիւ-
Սհաթլու գաւառ – 367, 373: 231, 232 ղի – 464: 321
Սղնախ – 152: 101 Սուրբ Աստուածածին եկ. Բջնիի – 484,
Սնձաձոր – 567: 383 486: 329, 331, 333
Սոթք (Մազրայ) – 531, 567, 597: 365, Սուրբ Աստուածածին Գետիկի – 603:
381, 452 459
Սոթայ (Մազրայի) եկեղեցի – 565: 379 Սուրբ Աստուածածին (Գաւառի) տե՛ս Ծի-
Սոլոնովեան կամուրջ – 366: 223 րանաւոր Սուրբ Աստուածածին
Սոկովհող – 405: 275 Սուրբ Աստուածածին եկ. Գեօզալդարայ
Սոհառն քաղաք – 163: 108 գիւղի – 557: 375
Սովի վանք – 85: 61 տե՛ս նաեւ Յովհան– Սուրբ Աստուածածին եկ. Գեօլ գիւղի –
նավանք 550: 373
Սոտք տե՛ս Զօդ Սուրբ Աստուածածին եկ. Գրամբայ գիւ-
Սուլթան Ալիղշլաղ գիւղ – 566: 380 ղի – 415: 294
Սունակայ տափ - 599: 457 Սուրբ Աստուածածին եկ. Եղվարդ գիւղի
Սուտէկէն – 510: 344 – 412: 289, 290
Սուրաթ – 25, 324: 29, 189 Սուրբ Աստուածածին եկ. Երևանի –
Սուրբ Անանիայ առաքեալի (Սուրբ Աս- 421: 303
տուածածին) անապատ Երեւանի – Սուրբ Աստուածածին եկ. Երեւանի Նորք
421: 304 թաղամասում – 431: 311
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի Սեւանի – 419, Սուրբ Աստուածածին եկ. (Աստուածա-
524: 297, 357, 358 ծին կոյս Մարիամ) Երևանի Քանաքեռ
Սուրբ Առաքելոց ﬔնաստան Կարենիս թաղամասում – 433: 313
գիւղի մօտ – 514: 346 Սուրբ Աստուածածին եկ. Զէյվա գիւղի –
Սուրբ Աստուածածին Գեղամայ տե՛ս 415: 294
Մաքենացոց ﬔնաստան Սուրբ Աստուածածին եկ. Էվճիլար գիւ-
Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի տե՛ս Աս- ղի – 372: 231
տուածընկալ Սուրբ Նշան Սուրբ Աստուածածին եկ. Թալինի – 379:
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ադաﬗան 239
գիւղի – 547: 373 Սուրբ Աստուածածին եկ. Թայչարուխ
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ալիչալու գիւ- գիւղի – 506: 344
ղի – 559: 375 Սուրբ Աստուածածին եկ. Թափատիպի
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ախտայի (Վե- գիւղի – 372: 231
րին) – 512: 345 Սուրբ Աստուածածին եկ. Թէքէրլու գիւ-
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ակլակլու (Վե- ղի – 456: 319
րին) գիւղի – 415: 294 Սուրբ Աստուածածին եկ. Իշխանավան-
Սուրբ Աստուածածին եկ. Աղթամարի – քի – 484: 329
240: 137 Սուրբ Աստուածածին եկ. Կարբի գիւղի
Սուրբ Աստուածածին եկ. Աշտարակի – 407: 283
տե՛ս Ծիրանաւոր Սուրբ Աստուածա- Սուրբ Աստուածածին եկ. Կէչիլու գիւղի
ծին – 372: 231
Սուրբ Աստուածածին եկ. Առինջ գիւղի – Սուրբ Աստուածածին եկ. Կոթ գիւղի –
434: 314 542: 370
Սուրբ Աստուածածին վանք Արագա- Սուրբ Աստուածածին եկ. Կ. Պօլսի –
ծոտն գաւառի – 125: 85 159, 300: 104, 159
Սուրբ Աստուածածնի մատուռ Արամուս Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի Հաճիբայ-
գիւղի – 441: 315 րամ գիւղի շրջակայքում, ձորաﬕջում
Սուրբ Աստուածածին եկ. Աւան գիւղի – 373: 232
(Երևան) – 435: 314 Սուրբ Աստուածածին եկ. Հաճիզարայ
գիւղի – 415: 294
Սուրբ Աստուածածին եկ. Հայթաղ գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկ. Ուզունօպայ

– 415: 294 գիւղի – 372: 231
Սուրբ Աստուածածին տե՛ս Հառիճայ Սուրբ Աստուածածին եկ. Չիպուխլու
Սուրբ Աստուածածին գիւղի – 495: 343
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ձագ (Երանոս) Սուրբ Աստուածածին եկ. Չիպուխճի
գիւղի – 548: 373 գիւղի – 372: 231
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղանզաֆար Սուրբ Աստուածածին եկ. Պազարճուղ
գիւղի – 457: 319 գիւղի – 459: 320
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ներքին Ղա- Սուրբ Աստուածածին եկ. Պլխեր գիւղի –
րանլըղ գիւղի – 550, 552: 374 461: 320
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղարապուլաղ Սուրբ Աստուածածին եկ. Սաչլու գիւղի
գիւղի – 473: 324 – 474: 324
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղարաջավէ- Սուրբ Աստուածածին եկ. Սարտարա-
րան գիւղի – 475: 324 պատ ամրոցի – 369: 229
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղարաքիլիսայ Սուրբ Աստուածածին եկ. Սեւանի – 521,
գիւղի – 462: 320 524, 530, 542: 351, 352, 357, 363,
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղշլաղի – 535: 364, 371
367 Սուրբ Աստուածածին եկ. Վաղարշապա-
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղուլալի գիւղի տի – 415: 294
– 537: 368 Սուրբ Աստուածածին եկ. Վասակաշէն
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղուշճի գիւղի գիւղի – 563: 378
– 463: 320 Սուրբ Աստուածածին եկ. Տամճլու գիւղի
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղուրտուղուլի – 471: 322
գիւղի – 372: 231 Սուրբ Աստուածածին եկ. Տաշ Ղալայ
Սուրբ Աստուածածին եկ. Ղրմզլու գիւղի գիւղի – 383: 244
– 383: 244 Սուրբ Աստուածածին եկ. Տեղեր գիւղի –
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մասերի գիւղի 389: 256
– 615: 470 Սուրբ Աստուածածին եկ. Տէլիչէր գիւղի
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մաստարա – 483: 327
գիւղի տե՛ս Սուրբ Յովհաննու Կարա- Սուրբ Աստուածածին եկ. Քաղսի գիւղի
պետի եկեղեցի – 487: 334
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մարգարի գիւ- Սուրբ Աստուածածին եկ. Քարվանսա-
ղի – 372: 231 րայ գիւղի – 509: 344
Սուրբ Աստուածածին Գեղամայ եկ. տե՛ս Սուրբ Աստուածածին եկ. Քեալակեարխ
Մաքենոցաց վանք գիւղի – 371: 230
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մաքրավանք Սուրբ Աստուածածին եկ. Քեօրփալու
գիւղի – 489: 334 գիւղի – 415: 293
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մուլքի գիւղի Սուրբ Աստուածածնի վանք Օծօպու գիւ–
– 452: 319 ղի – 278: 150
Սուրբ Աստուածածին եկ. Մօլլապայա- Սուրբ Աստուածածին եկ. Օշական գիւ-
զիտ գիւղի – 372: 230 ղի – 398: 259
Սուրբ Աստուածածին Նեղոսի վանք տե՛ս Սուրբ Աստուածածին եկ. Քիւլլուճայ գիւ-
Արզաքանի վանք ղի – 453: 319
Սուրբ Աստուածածին եկ. Նորգիւղի – Սուրբ Աստուածածին վանք – 67: 54
442: 316 Սուրբ Աստուածածին – 410: 288
Սուրբ Աստուածածին եկ. Նորադուզի – Սուրբ Արագածու Սուրբ Նշան - 56: 51
533: 366 Սուրբ Բարդուղիմէոսի վանք – 66: 54
Սուրբ Աստուածածին եկ. Շահապ գիւղի Սուրբ Բարդուղիմէոս եկ. Խաթունարխ
– 442: 316 (Վերին) գիւղի – 415: 294
Սուրբ Աստուածածին եկ. Շահրիար գիւ- Սուրբ Բեթղեհէմ եկ. Չախրլու գիւղի –
ղի – 370: 229 565: 379
Սուրբ Աստուածածին Շողագայ գիւղի Սուրբ Գայանէի վկայարան, վանք (Էջ–
տե՛ս Շողոգայ Սուրբ Աստուածածին ﬕածին) – 84, 94, 106, 216, 296, 301,
ﬔնաստան 303, 304, 306-309, 317, 324, 326,
327-330, 333: 11, 59, 65, 71, 131, Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկ. Տաճարա-
158, 160-164, 180, 190, 192, 193, բակ գիւղի – 437: 315
195, 199 Սուրբ Գրիգոր ﬔնաստան Փարպի գիւ-
Սուրբ Գէորգ եկ. Աղաւնատուն գիւղի – ղի – 396, 397: 255, 256
415: 293 Սուրբ Գրիգոր եկ. Քաղաքուդաշտի –
Սուրբ Գէորգ եկ. Աղջաջալայ գիւղի – 335: 204
415: 293 Սուրբ Դաւիթ ուխտատեղի, Շահրիար
Սուրբ Գէորգ վանք (ﬔնաստան) Աշտա- գիւղի մօտ – 370: 230
րակի – 401, 403: 265, 267 Սուրբ Եղիշէ առաքեալի վանք – 612:
Սուրբ Գէորգ եկ. Ատիեաման (Վերին) 469
գիւղի – 543: 371 Սուրբ Էջﬕածին տե՛ս Էջﬕածին
Սուրբ Գէորգ եկ. Արզաքան գիւղի – 480: Սուրբ Թադէոս առաքեալի եկ. Դդմաշէն
325 գիւղի – 502: 343
Սուրբ Գէորգ եկ. Գանձակ գիւղի – 538: Սուրբ Թադէոս առաքեալի (նաեւ՝ Թա-
369 դէի) վանք, Արտազ գաւառ – 72, 262,
Սուրբ Գէորգ եկ. Երևանի Ձորագիւղ 275, 362, 592: 55, 148, 149, 218,
թաղամասի – 423: 305 446
Սուրբ Գէորգ ﬔնաստան Երնջակի – Սուրբ Թարգմանիչք մատուռ Սուրբ
585: 424 Գրիգոր Լուսաւորիչ ﬔնաստանի մօտ
Սուրբ Գէորգ եկ. Զօրախաչ գիւղի – 556: (Փարպի) – 397: 256
374 Սուրբ Թովմայի եկ. Ֆռանկանոց գիւղի –
Սուրբ Գէորգ (Խօճենց) եկ. – 14: 22 415: 293
Սուրբ Գէորգ եկ. Կոշ գիւղի – 385: 247 Սուրբ Թովմայ առաքեալի վանք Գողթն
Սուրբ Գէորգ անապատ Հոռոմոսի մօտ գաւառի – 587: 426-429
– 593: 448 Սուրբ Լուսաւորիչ եկ. Ալիբէկլու գիւղի –
Սուրբ Գէորգ եկ. Վերին Ղարանլըղ գիւ- 415: 294
ղի – 553: 374 Սուրբ Խաչ եկ. Ալիքուչակ գիւղի – 455:
Սուրբ Գէորգ եկ. Ղարապուլաղ գիւղի – 319
564: 378 Սուրբ Խաչ եկ. Ախտայի (Ներքին) – 511:
Սուրբ Գէորգ եկ. Ղուզուկիւտան գիւղի – 345
372: 231 Սուրբ Խաչ եկ. Թիֆլիսի – 151: 101
Սուրբ Գէորգ եկ. Ճաթղռանի – 439: 315 Սուրբ Խաչ եկ. Խաչի գիւղի – 415: 294
Սուրբ Գէորգ ﬔնաստան Մուղնի գիւղի – Սուրբ Խաչ վանք (Տեղեր և Բիւրական
138, 403, 588: 97, 268, 431 գիւղերի ﬕջև) – 390: 252
Սուրբ Գէորգ եկ. Շահրիար գիւղի – 370: Սուրբ Խաչ եկ. Քասաղ գիւղի (Պաշ
229 Ապարան) – 451: 319
Սուրբ Գէորգ եկ. Չամրլու գիւղի – 454: Սուրբ Խաչ եկ. Քիւզաճի գիւղի – 540:
319 369
Սուրբ Գէորգ եկ. Ցամաքաբերդի – 496: Սուրբ Կաթողիկէ եկ. Թալինի – 379: 239
343 Սուրբ Կարապետ ﬔնաստան Երնջակի
Սուրբ Գէորգ եկ. Քեօլաղռան գիւղի – – 355: 217
558: 375 Սուրբ Կարապետ եկ. Գաւառի – 532:
Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի տաճար Ալի- 365
չալու գիւղի – 560: 375 Սուրբ Կարապետ տե՛ս Յովհաննավանք
Սուրբ Գրիգոր եկ. Դուինի – 216: 131 Սուրբ Կարապետ եկ. Ռնտամալ գիւղի –
Սուրբ Գրիգոր Առապարի եկ. Էջﬕածնի 507: 344
– 317, 335: 11, 180, 201-205 Սուրբ Կարապետի վանք Տարօնի (Մու–
Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկ. Կեչառիսի շի) – 299, 301, 304: 159, 160, 162
– 490: 335, 336, 340 Սուրբ Կարապետի վանք Օշականի –
Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկ. Ղարան- 398: 258
լըղ գիւղի – 466: 322 Սուրբ Կիրակի (Շուխեանց) եկեղեցի Աշ–
Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկ. Նորադու- տարակում – 401: 264
զի – 534: 367 Սուրբ Հռիփսիմէի վկայարան, վանք
(Էջﬕածին) – 59, 127, 148, 193, 197,
214, 294, 299, 300, 317, 318, 320, Սուրբ Յովհաննու (Յօհաննու) եկ. Գիւլա-
321, 324, 325, 328, 332, 333, 334: պի գիւղի – 470: 322
11, 87, 100, 126, 131, 155, 159, 160, Սուրբ Յովհաննու Մկրտչի եկ. Երևանի
180, 183, 185, 186, 189-191, 193, – 422: 305
198, 199, 201 Սուրբ Յովհաննու Կարապետի վանք
Սուրբ Հրեշտակապետաց եկ. Գօշավան– Երնջակի – 585: 424
քի – 603: 460 Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եկ. Կեամրիս
Սուրբ Մարիանէ եկ. Աշտարակի – 401: գիւղի – 438: 315
262, 263 Սուրբ Յովհաննու եկ. Կեօք Քիլիսէ գիւ-
Սուրբ Մեռկեռիոսի մատուռ Շիրաղալա ղի – 442: 316
գիւղի – 458: 319 Սուրբ Յովհաննէսի եկ. տե՛ս Հոռոմոսի
Սուրբ Մինաս մատուռ Սեւանի – 521: վանք
352 Սուրբ Յովհաննու եկ. Ղզլթաﬕր գիւղի
Սուրբ Յակոբայ աղբիւր Ակոռի գիւղի – – 415: 293
336, 366: 209, 210, 224 Սուրբ Յովհաննէս Կարապետ (նաև`
Սուրբ Յակոբայ ﬔնաստան Ակոռի գիւ- Սուրբ Աստուածածին) եկ. Մաստարա
ղի – 336, 366: 210, 220-224 գիւղի – 378: 236
Սուրբ Յակոբայ եկ. Արամուսի – 441: Սուրբ Յովհաննու եկ. Մէլիքի գիւղի –
315 449: 318
Սուրբ Յակոբայ ուխտ Եղվարդի – 414: Սուրբ Յովհաննու եկ. Շահրիզ գիւղի –
292 500: 343
Սուրբ Յակոբ եկ. Երեւանի Ձորագիւղ Սուրբ Յովհաննէս եկ. Պորտակ գիւղի –
թաղամասում – 423: 306 498: 343
Սուրբ Յակոբայ վանք Երուսաղէﬕ – Սուրբ Յովհաննէս Մկրտչի (նաեւ՝ Սուրբ
294, 296: 155, 157 Կարապետ) եկ. Սեւանի – 521: 352
Սուրբ Յակոբայ վանք տե՛ս Մեծարանից Սուրբ Յովհաննու եկ. Սօլակ գիւղի –
վանք 513: 345
Սուրբ Յակոբ Մծբնայ հայրապետի եկ. Սուրբ Յովհաննու եկ. Տատալու գիւղի –
Գոմաձոր գիւղի – 497: 343 383: 244
Սուրբ Յակոբ Մծբնայ հայրապետի եկ. Սուրբ Յովհաննու Կարապետի վանք
Երևանի Քանաքեռ թաղամասի – 423, Կարբի գիւղի – 17: 24,
433: 306, 312 Սուրբ Նշան ﬔրձ Աստուածընկալի –
Սուրբ Յարութիւն եկ. Իմրլու գիւղի – 464: 321
469: 322 Սուրբ Նշան եկ. Մասերի գիւղի – 616:
Սուրբ Յարութիւն եկ. Ծաղկունք գիւղի 470
– 501: 343 Սուրբ Նշան վանք Սեբաստիայի – 247:
Սուրբ Յարութիւն եկեղեցի Կեչառիսի – 140
490: 339, 340 Սուրբ Շողակաթ եկ. Էջﬕածնի – 5, 12,
Սուրբ Յարութիւն եկ. Ջաֆարապատ 13, 18, 297, 302, 317, 332, 333: 11,
գիւղի – 372: 230 16, 17, 20, 158, 160, 180, 198, 199
Սուրբ Յարութիւն եկ. Սամազար գիւղի Սուրբ Պետրոս տաճար Անտիոքի – 44,
– 415: 294 46: 43, 45
Սուրբ Յարութեան տաճար Սեւանի – Սուրբ Պետրոս եկ. – 569: 393
520-522: 348, 349, 353 Սուրբ Պետրոս-Պօղոս եկ. Ալի Ղըռըխ
Սուրբ Յովհաննու եկ. Բաբաքիշի գիւղի գիւղի – 555: 374
– 504: 343 Սուրբ Պետրոս-Պօղոս եկ. Երևանի –
Սուրբ Յովհաննու Կարապետի վանք Աշ- 420, 424: 301, 307
տիշատի – 192: 123 Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկ. Մոլլաղասմ
Սուրբ Յովհաննու Կարապետի վանք գիւղի – 472: 324
Բագրևանդ գաւառի – 591: 446 Սուրբ Սահակ եկ. Արմուտլու գիւղի –
Սուրբ Յովհաննու եկ. Բարցաբի գիւղի – 372: 231
442: 316 Սուրբ Սահակ Պարթեւ եկ. Տամակիր-
Սուրբ Յովհաննէս եկ. Բիւրականի – մազ գիւղի – 450: 318
393: 254
Սուրբ Սարգիս եկ. Ակլանլու (Ներքին) Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վանք

գիւղի – 415: 294 տե՛ս Քարատակի վանք
Սուրբ Սարգիս վկայարան Դուինի – 335: Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Ֆարուխ գիւղի –
204 505: 343
Սուրբ Սարգիս եկ. Երևանի Ձորագիւղ Սուրբ Վարդան Մաﬕկոնեան եկ. Այլա-
թաղամասում – 423: 306 բերից գիւղի – 514: 345
Սուրբ Սարգիս վանք, Թալինի ﬔրձա- Սուրբ Վարդան եկ. Աստապատի – 578:
կայքում – 380: 242 412
Սուրբ Սարգիս եկ. Խաթունարխ (Ներ- Սուրաթ, քաղաք Հնդկաստանում – 324:
քին) գիւղի – 415: 294 189
Սուրբ Սարգիս եկ. Մազարճուղ գիւղի – Սուրենայ անապատ – 85: 61
383: 244 Սուրմառու (Սուրմարի), աւան Արշարու–
Սուրբ Սարգիս եկ. Մուզանճուղ գիւղի – նիքում – 310, 347, 368, 525: 164,
415: 294 214, 227, 359
Սուրբ Սարգիս ﬔնաստան Ուշի գիւղի – Սուրմարի տե՛ս Արշարունիք
365, 405ա, 408: 219, 281, 284 Սուրմարուի ամրոց – 373: 232
Սուրբ Սարգիս մատուռ Օշականի գե- Սուրմարուի դաշտ – 346, 347: 214, 215
րեզմանոցում – 398: 259 Սպահան (Ասպահան) տե՛ս Նոր Ջուղա
Սուրբ Սեղբեստրոսի վանք (Հռոմ) – 159: Սպիտակաւոր եկ. Աշտարակի – 401:
104 262
Սուրբ Սիօն եկ. տե՛ս Սաղմոսավանք Ստաթէի վանք տե՛ս Տաթեւի վանք
Սուրբ Սոփիայ եկ. Տարսոնի – 255: 146 Ստամբուլ (Ստամպօլ) – 600: 457
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. – 569: 392 Ստեփաննոս Նախավկայի վանք Մա-
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Աղփարայ գիւղի ղարթայ լեռան (Հին Ջուղայ) տե՛ս Մա-
– 488: 334 ղարթայ լեռան ﬔնաստան
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի եկ. Ար- Սրբոց Առաքելոց եկեղեցի Սեւանի –
զուքան գիւղի – 480: 325 524: 358
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Եայճի գիւղի – Սօթ կամ Սօտ գաւառ – 562: 378
503: 343 Սօթայ (Մազրայի) եկեղեցի տե՛ս Սոթայ
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վանք եկեղեցի
Երնջակի – 585: 424, 425 Սօլակ գիւղ – 486, 513, 514: 333, 345
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Էլառի – 442: Սօﬗէթ, գաւառ Վրաստանում – 309:
316 164
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Խզնաւուզ գիւղի
– 415: 293 Վաժոց, գիւղ Գեղարքունիք գաւառում –
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Կեօզլու գիւղի – 567: 382
383: 244 Վալի Ալի գիւղ տե՛ս Շողագայ գիւղ
Սուրբ Ստեփաննես Նախավկայի ﬔնաս- Վակունիս – 602: 458
տան Կոշ գիւղի – 386: 248 Վահկայ բերդաքաղաք – 272: 149
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Ծակքար գիւղի Վահրամագիւղ – 405: 274
– 549: 373 Վահրապատ – 293: 154
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի վանք Վաղազնագետ – 602: 458
տե՛ս Մաղարթայ լեռան ﬔնաստան Վաղավեր – 567: 382
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի եկ. Վաղարշապատ քաղաք (նաեւ՝ Նոր քա–
Մաստարայ գիւղի հիւսիսային կող- ղաք) – 1, 3, 6, 9, 10, 11-13, 42, 84,
մում – 378: 237 85, 88, 101, 124, 126, 131, 132, 134,
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի եկ. 139, 140, 142, 148, 188, 193, 197,
Սաղիան գիւղի – 614: 470 204, 317, 318, 320, 332, 334, 335,
Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի եկ. 346, 367, 379, 387, 388, 393, 398,
Սամադարվիշ գիւղի – 378, 468: 237, 405ա, 415, 418, 573, 581: 5, 11-13,
322 15, 17-21, 41, 58-61, 63, 68, 69, 83,
Սուրբ Ստեփաննոս եկ. Վարսեր գիւղի – 86, 91-94, 98-100, 119-121, 125,
499: 343 127, 129, 180, 182-185, 198, 201-
204, 214, 225, 239, 249, 254, 257, Վերին Ալիչալու տե՛ս Ալիչալու Վերին
279, 294, 297, 402, 417, 419 Վերին Ախտայ տե՛ս Ախտայ Վերին
Վաղարշապատի դաշտ – 346, 367, 387, Վերին Ակլանլու տե՛ս Ակլանլու, Վերին
398: 214, 229, 253, 261 Վերին Ղարանլըղ տե՛ս Ղարանլըղ Վերին
Վաճառու եկ. – 607: 467 Վերի ջրաղաց Վաղարշապատի – 141:
Վայոյ ձոր տե՛ս Եղեգնաձոր գաւառ 98
Վայոց ձոր (նաեւ` Վայոյ ձոր) գաւառ տե՛ս Վէթէ տե՛ս Վէտի
Եղեգնաձոր գաւառ Վէտի (Վետի, Վէթէ, Վէտէ) – 357, 518:
Վան քաղաք – 23, 291, 292, 301: 28, 12, 217, 347
152, 153, 160 Վժան տե՛ս Ուջան
Վանանդ գաւառ – 201, 204, 219, 224, Վիրապ տե՛ս Խոր Վիրապ
587: 129, 132, 134, 428 Վրաստան, Վիրք, Վրաց աշխարհ (նաեւ`
Վանէվան (Վանավան) գի՞ւղ, ﬔնաստան Վրացտուն) – 6, 14, 117, 119, 122,
– 560, 561, 566, 567: 375, 376, 380, 126, 131, 151, 193, 213, 238, 291,
382 292, 309, 311, 312, 482, 525, 565:
Վաչէի բակ – 567: 382 17, 22, 77, 81, 85, 91, 101, 125, 131,
Վասակամուտ, Յովհաննավանքի եւ 137, 152, 153, 164, 166, 167, 326,
Սերկեւիլ գիւղի ﬕջեւ – 406: 282 359, 379
Վասակաշէն, գիւղ Գեղարքունիք գաւա-
ռում – 567: 382 Տաթեւ գիւղ, վիճակ – 165, 339, 366,
Վասակաշէն, գիւղ Սոթք գաւառում – 410, 567, 590, 595, 599: 110, 211,
567: 382 220, 286, 438, 449, 457
Վասակաշէն (Պասարկէչար) գիւղ – 563- Տաթեւի վանք – 85, 414, 530, 567: 61,
565: 378, 379 292, 363, 380
Վասպուրական – 236, 238, 243, 244, Տալմայ, այգիներ, առու Երեւանում –
247, 490: 136-140, 337 148, 430: 100, 310
Վատիկան – 45: 45 Տաճարաբակ (կամ` Դժրաբակ), գիւղ –
Վարագայ Խաչ – 250: 143 437: 315
Վարագայ Սուրբ Նշանի վանք – 242, Տաճարագեղ – 568: 386
249, 250, 603: 138, 141, 143, 460, Տաճկամարգ – 405: 273
461 Տամակիրմազ գիւղ – 450: 318
Վարաժնունիք (նաեւ` Ծաղկունիք), գա- Տամճլու գիւղ – 471, 515: 322, 346
ւառ – 340, 351, 417, 433, 447, 484, Տայիս – 602: 458
486, 490, 493, 494, 515, 531: 11, 12, Տայք գաւառ – 201, 217, 218: 10, 129,
216, 318, 332, 334, 335, 342, 346, 132
364, 365, 384 Տանծագաւիթ այգի Սաղմոսավանքի –
Վարդահեր աւան – 250: 143 410: 287
Վարդանաբակ – 567: 381 Տանձուտի վանք – 405: 278
Վարդանաթաղ – 605: 466 Տաշիրք գաւառ – 125, 222, 568: 85,
Վարդան Մաﬕկոնեան եկեղեցի տե՛ս 133, 389
Սուրբ Վարդան Մաﬕկոնեան Տաշ Ղալայ, գիւղ – 383: 244
Վարդապետի ձոր (Մահրասա Տէրէսի) – Տաշպուռուն տե՛ս Քարակիթ
471: 324 Տաշքեթի (Հիւսէին Ղուլի աղայ) գիւղ Ա -
Վարդենիկ – 567: 382 565, 566: 379, 380
Վարդենիկ Ներքին – 567: 382 Տաշքէթի (Սարիեաղուպ) գիւղ Բ - 565,
Վարդիկի ջրաղաց Վաղարշապատի – 566: 379, 380
141: 98 Տատալու գիւղ – 383: 244
Վարժանկայ աղբիւր – 567: 383 Տարանդայ – 248: 141
Վարոսի վանք – 188: 121 Տարընտայ – 132: 92
Վարսեր (Չռչըռ) գիւղ – 499: 343 Տարուս գիւղ – 569: 391
Վենետիկ – 9, 79 Տարսոն – 180, 255, 258: 115, 146, 147
Վեռն – 587: 428 Տարօն – 120, 126, 188, 197, 214, 238,
Վետի տե՛ս Վէտի 301, 304, 470, 490, 571: 81, 86, 120,
Վերի այգի Վաղարշապատի – 140: 98 127, 131, 137, 160, 162, 337, 397
Տեղերի վանք (Դըղըր) – 389, 390, 392, Փաշաքեանտ գիւղ – 517, 532, 537, 538:
393, 405ա: 251, 252, 253, 281 346, 366, 368, 369
Տենետոս կղզի (Պօղճայ ատայ) – 310: Փառակ գիւղ - 72, 587: 55, 428
165 Փառականք – 567: 382
Տեռնատեան – 567: 382 Փառաժնակերտ գիւղ – 216: 131
Տեւի – 587: 428 Փառիսոսի վանք – 590: 438, 439
Տէլիղարտաշ գիւղ – 539, 540: 369 Փարասանց այգի – 401: 263
Տէլիչէր գիւղ, Ներքին – 482, 483: 326, Փարաքար գիւղ – 145, 148: 99, 100
327 Փարպի (նաեւ` Շաղվերթու) գիւղ, գե-
Տէլիչէր գիւղ, Վերին – 482, 483: 326 տակ, ջուր – 135, 350, 357, 394-398,
Տէﬕրպուլաղ, թաղ Երևանում տե՛ս Քա- 400, 401, 405, 464, 568: 95, 215,
րահանքի թաղ 217, 255, 256, 257, 260, 261-263,
Տիգրանակերտ (նաեւ` Աﬕդ) – 177, 291, 275, 321, 386
292: 114, 152, 153 Փէրսի գիւղ – 397: 256
Տիգրիս գետ – 161: 106 Փիրվալի գիւղ – 348: 215
Տիրամօր տաճար, Անձեւացեաց գաւա– Փոշեհանք – 484: 329
ռում – 161: 106 Փոքր Հայք (նաեւ՝ Փոքր Հայաստան) –
Տիրաշէնի վանք – 193, 569: 126, 392 175, 176, 182: 113-115
Տիրառիճ գիւղ – 208: 130 Փոքր Մազրայ տե՛ս Մազրայ Փոքր
Տիւրոս – 44: 42
Տնակերտ – 587: 428 Քաթիշայ վանք – 602: 458
Տնկի երկիր – 605: 466 Քաղաքիկ – 587: 428
Տոսպ գաւառ – 236: 136 Քաղաքուդաշտ – 335: 204
Տորոզոնենց տուն – 410: 288 Քաղեն – 379: 238
Տուխուրղան – 155: 101 Քաղկեդոն, Քաղկեդոնի ժողով - 204,
Տուհեաց (նաեւ` Մուրհաց) գաւառ – 84: 216, 235: 129, 131, 136
59 Քաղսի գիւղ – 487, 488: 334
Տուրուբերան – 225: 134 Քանանաքոյր տե՛ս Քանաքեռ
Տրդատայ դուռ – 84, 90, 94, 99, 104, Քանաքեռ (նաև` Քանանաքոյր, Քանանա–
128, 315: 60, 64, 65, 67, 70, 87, 174, քեռ), գիւղ – 364, 408, 429, 430, 433,
Տրդատի հովանոց – 237: 136 485, 604: 219, 286, 310, 312, 313,
Տրդատայ սարաւոյթ – 364: 219 461
Տրունք – 567: 382 Քանաքոյր տե՛ս Քանաքեռ
Տրունիս – 587: 428 Քաջբերունեաց գաւառ – 275: 149
Տփխիս տե՛ս Թիֆլիզ Քասաղ գետ – 84, 95, 134, 142, 265,
Տօնղուզպուռնի եկ. Փարպի գիւղի – 396: 315, 335, 349-352, 395, 398, 401,
256 402, 404, 406, 410, 412-414, 448,
451, 464, 466: 58, 59, 65, 93, 99,
Րահման Քեանդ գիւղ – 565: 379 173, 202, 204, 215, 216, 255, 257,
Րետուք – 567: 381 259, 261, 265, 269, 272, 282, 289,
290, 292, 318, 319, 321
Ցամաքաբերդ գիւղ – 496-498, 508, Քասաղ, գիւղ – 451, 466: 319, 322
521, 525: 343, 344, 349, 359, Քարակիթ (նաև` Տաշպուռուն) գիւղ –
Ցամաք Երասխ տե՛ս Ղուռու Արազ 336: 209
Ցղնա - 587: 428 Քարահանք (Տէﬕրպուլաղ), թաղ Երևա-
Ցուր – 595: 449 նում – 424, 426, 429, 432: 307, 310,
Ցուրտաւ (Ցրտաւ) – 213, 405ա: 131, 311
280 Քարաշամ տե՛ս Քեալաշան
Ցրտնոտ – 597: 453 Քարատակ ձոր – 148: 100
Ցցնի – 567: 381 Քարատակի վանք (նաև` Սուրբ Ստե-
փաննոս Նախավկայի վանք, Կարﬕր
Փայտակարան գաւառ – 10 վանք, Աստապատի վանք) – 577, 578:
Փաշաքեանտ տե՛ս Առնեղ 408, 411
Քարատնիս – 602: 458
Քարգործենց հող – 401: 263 Քրտագետ – 602: 458

Քարվանսարայ – 509, 510, 513: 344, Քօլատակ – 597, 606: 453, 467
345
Քեալակեարխ – 369, 371: 228, 230 Օբովանիս – 587: 428
Քեալաշան (Քարաշամ) գիւղ – 477: 324 Օզանլար գիւղ – 517: 346
Քեալաշբէկի Ղուլայ – 376: 235 Օզրուճայ գիւղ – 566: 380
Քեալաշ Քեանդ գիւղ – 477: 324 Օթեաց Խաչ – 161, 571: 106, 398
Քեամալ գիւղ – 446: 317 Օխնակայ ջուր տե՛ս Եօթն ականց ջուր
Քեանքան գիւղ – 446: 317 Օծօպու գիւղ – 278: 150
Քեարիմարխ գիւղ – 372: 231 Օձալեառն (Իլան տաղը) – 586: 426
Քեարքիբաշ գիւղ – 565: 379 Օձի գետ – 567: 383
Քեղի – 49, 575: 48, 404 Օձուն (Ուձուն) – 125, 222: 85, 133
Քեղոյ (կամ Քեղայոյ) ամրոց – 575: 404 Օղուզի այգի Վաղարշապատի – 140: 98
Քեսուն քաղաք – 249, 250: 142, 143 Օշական (նաև` Աւշական), գիւղ – 134,
Քեօթակլու գիւղ – 397: 256 135, 139, 143, 299, 350, 395, 398,
Քեօթան տաղը – 515: 345 400, 401, 410, 464, 569, 569: 265:
Քեօլաղռան գիւղ (Քեօլանի ղռան) – 415, 93, 95, 98, 99, 159, 215, 216, 255,
558: 294, 375 257, 258, 260, 261, 263, 288, 321,
Քեօլանի ղռան տե՛ս Քեօլաղռան 391
Քեօսամահմատ տե՛ս Գանձակ գիւղ Օշականայ ամբար, Վաղարշապատում
Քեօրփալու գիւղ – 415: 293 – 102: 70
Քէթէվան – 595: 449 Օրդակլու տե՛ս Պորտակ
Քթաշէն – 567: 383 Օրդանիչ գիւղ – 566: 380
Քիչիկքեանտ գիւղ – 415: 294 Օրդուբադ (Օրտուպատ) տե՛ս Որդվատ,
Քիրաճլու գիւղ – 477: 324 գիւղ
Քիրաչլու գիւղ – 134: 94 Օրկով տե՛ս Որկով
Քիւզաճի գիւղ – 446, 540: 317, 369 Օրտուպատ տե՛ս Որդվատ
Քիւլթափայ, բլրակ – 134: 93
Քիւլլուճայ գիւղ – 453: 319 Ֆարուխ գիւղ – 505: 343
Քիւմպէզ – 374: 233 Ֆլորենցիա – 272: 149
Քիւրաքեանլու գիւղ – 415: 294 Ֆռանկանոց գիւղ – 415: 293
Քշուկի դուռ – 109: 73 Ֆրանսիա (Գաղիա, Ֆռանկ) – 44, 261:
Քռդիկան գիւղ – 291: 152 43, 148
Քռնայ գիւղ – 261, 586: 148, 426
Քսոսպ – 398: 257
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ
ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ ................................................................................................... 5
ՀԱՏՈՐ ԱՌԱՋԻՆ
ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ .................................................................................................. 9
Հատուած Ա
Շողակաթ Աստուածածին Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցի Հայաստանեայց`
այն է տաճար Սրբոյ Էջﬕածնի ի Վաղարշապատ............................13
Հատուած Բ
Ինչ ինչ գործք եւ նկարք ճարտար արհեստաւորաց նուիրեալք յոմանց
յանուն սրբութեան տաճարիս, յորում եւ գտանին ............................33
Հատուած Գ
Յաղագս սուրբ մասանց եւ նշխարաց սրբոց եղելոց աստէն ի գանձարանի
սրբոյ խորանի ﬔծի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս.....................................37
Հատուած Դ
Շինուածք շուրջ զԿաթուղիկէ եկեղեցեաւս Սրբոյ Էջﬕածնի, ա՛յն է
Մենաստանին .....................................................................................58
Գրական լուսաւորութիւն ազգի Հայոց եւ ուսուﬓարան
Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջﬕածնի ...........................................77
Հատուած Ե
Կալուածք տան կաթուղիկոսարանի, յորոց ելանէր եւ ելանէ հարկաւոր
պիտոյք ծախուց նորա եւ հոգեւորական ﬕաբանելոցն ի նﬕն ......89
Հատուած Զ
Հիﬓադիրք քրիստոնէական հաւատոց Հայաստանի եւ պահպանողք
զայն ցսուրբն Գրիգոր Պարթեւ եւ անտի յաջորդ կաթուղիկոսունք
ﬕնչեւ ցԸ-րդ Յովհաննէս Կարբեցի .................................................102
Հատուած Է
Միւս չորք եկեղեցիք Վաղարշապատու` այն է սրբուհեացն Գայիանեայ,
Հռիփսիﬔայ, Շողակաթի եւ Սուրբ Գրիգորի.............................................181
Եկեղեցի եւ տեղի արկեղաց սրբուհւոյն Հռիփսիﬔայ

եւ ընկերաց նորա...............................................................................183
Վանք սրբուհւոյն Գայիանեայ եւ տեղի պատուական
նշխարաց նորա եւ երկուց նահատակակից ընկերացն .................192
Վանք տկար կուսին Մարիանէի ﬕոյ յընկերացն Հռիփսիﬔանց
եւ տեղի նահատակութեան նորա ...................................................198
Եկեղեցի` կոչեցեալ Սուրբ Գրիգոր Առապարի...........................................201
ՀԱՏՈՐ ԵՐԿՐՈՐԴ
Լերինք, գետք եւ երկրաշարժութիւնք յայս նահանգ Երեւան ..................209

Գետք ............................................................................................................214
Գետք, որք անկանին Յերասխ ի հիւսիսոյ կողմանէ ................................215
Երկրաշարժութիւնք ....................................................................................218
Գաւառ Սարտարապատու .........................................................................225
Արմաւիր քաղաք ........................................................................................225
Գիւղօրայք դաշտին Արմաւիրայ կամ գաւառին
Սարտարապատու ............................................................................228
Սհաթլը կոչեցեալ Փոքրիկ գաւառ .............................................................231
Արագածոտն գաւառ ...................................................................................236
Գաւառ Թալնայ եւ գիւղօրայքն ..................................................................236
Գաւառ Թալիշայ եւ Գիւղօրայքն ................................................................244
Գաւառ Անբերդայ կամ Բիւրականայ .......................................................252
Գիւղօրայք Կարբւոյ եւ դաշտին Վաղարշապատու ..................................257
Մենաստան Յօհանավանաց ......................................................................269
Մենաստան Ուշի գեղջ ................................................................................284
Սաղմոսավանք, այն Է Սուրբ Սիօն Եկեղեցի ............................................286
Մենաստան Եղիվարդայ .............................................................................291
Կոտայք գաւառ (Ղրխպուլախ) ..................................................................295
Գիւղօրայք ի գաւառին Կոտայից` հայաբնակք .........................................312
Նիգ գաւառ կամ Նգատուն .........................................................................318
Գիւղօրայք, որք անկանին յարևմտեան կողﬓ
Քասաղ գետոյ ...................................................................................318
Գիւղօրայք, որք անկանին յարևելեան կողﬓ գետոյն ..............................322
Եկեղեցիք կամ ﬔնաստան Կեչառուաց ...................................................335

Առաջնորդք ﬔնաստանիս ..........................................................................341
Վարաժնունիս` այժմ Ծաղկունիք ..............................................................342
Ծովակ Գեղարքունւոյ .................................................................................346
Առաջնորդք կամ վանահարք ﬔնաստանիս .............................................357
Ապրուստ կենաց կրօնաւորելոցն յայս ﬔնաստան ..................................359
Եկեղեցական պաշտամունքն .....................................................................360
Վարք և բարք նոցին ..................................................................................361
Թիւք կրօնաւորացն .....................................................................................362
Լաստ ﬔնաստանիս ...................................................................................362
Եւս ի գրուածոց Զաքարիա արքեպիսկոպոսի Տփխիսեցւոյ
յաղագս ոմանց հանգուցեալ վարդապետաց
ﬕաբանից տեղւոյս ...........................................................................363
Գեղարքունի գաւառ ....................................................................................364
Ա մասն .........................................................................................................365
Բ մասն ........................................................................................................370
Գ մասն .........................................................................................................374
Դ մասն ........................................................................................................378
Յաւելուած
Մենաստան Հառիճայ Սուրբ Աստուածածնի ի Շիրակ գաւառի ..............384

Մարմաշէն եկեղեցի ի Շիրակ գաւառի ......................................................390
Առաջնորդք կամ վանահարք ﬔնաստանիս .............................................393
Մենաստան վիրապին Արտաշատու ..........................................................394
Մենաստան Այրիվանաց կամ Սուրբ Գեղարդայ ......................................398
Առաջնորդք ﬔնաստանիս յիշատակեալք ի գիրս ....................................403
Մենաստան Աﬔնափրկչին Հաւուց Թառայ ..............................................404
Առաջնորդք ﬔնաստանիս յեշատակեալք ի գիրս ....................................407
Մենաստան կամ վանք Քարատակի ........................................................408
Աստապատ եւ ﬔծակառոյց եկեղեցի նորին .............................................411
Մենաստան Մաղարթայ լերին յանուն Սրբոյն Ստեփաննոսի
նախավկայի .......................................................................................413
Առաջնորդք ﬔնաստանիս .........................................................................423
Վերջին վանք Երնջակայ յանուն Յովհաննու Կարապետին .....................424

Մենաստան յանուն Թովմայի առաքելոյ,
այն է արքեպիսկոպոսարան Գողթն գաւառի ................................426
Առաջնորդք ﬔնաստանիս եւ վիճակին ..........................................430
Ծանօթութիւն ..............................................................................................432
[Շարակարգութիւն կաթուղիկոսացն Աղուանից] ......................................435
Առաջնորդք վանացս ...................................................................................446
Որդիք եւ թոռունք դոփայ եւ վախմ նոցա .................................................452
Արձանագրութիւնք վանացն Գանձասարայ` ի ներքս եւ արտաքս ........462
Յաւելուած Ա ................................................................................................472
Յաւելուած Բ ................................................................................................475
Անուանացանկ .............................................................................................478
Տեղանունների ցանկ ...................................................................................530
Բովանդակութիւն .........................................................................................556
ÚàìÐ²ÜÜ¾ê ºäÆêÎàäàê Þ²ÐÊ²ÂàôÜº²Üò
êîàð²¶ðàôÂÆôÜ Î²ÂàôÔÆÎ¾ ¾æØÆ²ÌÜÆ

ºô ÐÆÜ¶ ¶²ô²è²òÜ ²ð²ð²î²Ú
²ßË³ï³ëÇñáõÃÛ³Ùμ ². î»ñ-êï»÷³ÝÛ³ÝÇ
Ðñ³ï³ñ³Ïã³Ï³Ý μ³ÅÝÇ Þ³Ñ» ìñ¹. ²Ý³ÝÛ³Ý

ïÝûñ»Ýª
Ðñ³ï³ñ³Ïã³Ï³Ý ÊáñÑñ¹Ç ². Ø³¹áÛ³Ý, ä. ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³Ý,
³Ý¹³ÙÝ»ñ` ¶. î»ñ-ì³ñ¹³ÝÛ³Ý
ò³ÝÏ»ñÁ Ï³½Ù»ó` ². î»ñ-êï»÷³ÝÛ³Ý
êñμ³·ñÇã` ê. ¶ñÇ·áñÛ³Ý
¾ç³¹ñáõÙÁ` Ô¨áÝ¹ ù³Ñ³Ý³ Ø³ÛÇÉÛ³ÝÇ
Ø²Úð ²Âàè êàôð´ ¾æØÆ²ÌÜÆ Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

ê. ¾æØÆ²ÌÆÜ - 2014
Թուղթ՝ օֆսեթ 70x100, 1/16

Ծավալ` 35.0 տպ. մամուլ,
Տպաքանակը` 300:
Ø²Úð ²Âàè êàôð´ ¾æØÆ²ÌÜÆ îä²ð²Ü


Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի Յովհաննէս Վարդապետ Շահխաթունեանց

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի Յովհաննէս Վարդապետ Շահխաթունեանց

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ð ð ²Ø ²Ü² ô

Ø²Úð ²Âàè êàôð´ ¾æØÆ²ÌÆÜ

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

Ներկա հրատարակությունը ընդգրկում է Հովհաննես եպս. Շահ-

ISBN 978-9939-59-131-5 © Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2014

ÐáíÑ³ÝÝ»ë »åë. Þ³ÑË³ÃáõÝÛ³ÝóÇ §êïáñ³·ñáõÃիւնք¦-ը ï³ñÇÝ»ñ

í³Ý Ñ³Û íÇÙ³·ñáõÃÛ³Ý¦ Ï³Ù ³ÛÉ ÅáÕáí³ÍáõÝ»ñáõÙ, Ñ³Ù»Ù³ï»É »Ýù

âÇ°ù áù ÍÝ»³É Ç μ³Ý³õáñë, »Ã¿ áã Ç Ñ³Ûñ»ÝÇë áõñ»ù: âÇ°ù

²Ûñ³ñ³ï, ÞÇñ³Ï, êÇõÝÇù, î³Ûù, ²ñó³Ë, ¶áõ·³ñù, ö³Ûï³Ï³-

Æ ãáññáñ¹áõÙÝª ßÇÝáõ³Íù ï³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³ÝÇ »õ Ù»Ý³ë-

Ç ß³ñ³Ï³ñ·Ç ³Ý¹ Û³é³ç μ»ñ»³É ï»Õ»ÏáõÃÇõÝùÝ ³å³óáõóáõ-

ÞáÕ³Ï³Ã ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿

1. êáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Ø»ÍÝ ä³ñÃ»õ Èáõë³õáñÇã Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó

ºõ ï»ë³Ý»Ù Ç Ù¿ç ù³Õ³ùÇë Ùûï Û³å³ñ³Ýë ³ñùáõÝÇª Ë³ñë-

½Ç ÉÇÝ»Éáó ¿ ÷ñÏáõÃÇõÝ μ³½áõÙ ÅáÕáíñ¹áó ÙÏñïáõÃ»³ÙμÝ:...

ï»ÕÇ ï³ÝÝ ²ëïáõÍáÛ ßÇÝ»³óª ½óáõó»³ÉÝ ÝÙ³ Ç ï»ëÉ»³ÝÝ ½Û³é³-

»Ï»³É ½ÐáéáÙáëÇ í³ÝùÝ ³Ûñ»³ó »õ ½÷ñÏ³Ï³Ý Ýß³ÝÝ, áñ Ç í»ñ³Û

³ñù³ÛÇÝ ä³ñëÇó, áõñ³ó»³ÉùÝ Ç Ñ³õ³ïáó Ø¿ÑñáõÅ³Ý »õ ì³Ñ³Ý

ÆëÏ Ç Û³ñ»õÙï³ÏáÕÙÝ ³Ûëñ ÛáõÝ³Ï³Ý ³ñÓ³ÝÇ Ç ÝáÛÝ μ³ñÓ-

10. ²Ýó»³É Ç í»ñ³Û »ñÏñáñ¹ Ýáñá·áõÃ»³ÝÝ ëñμáÛ ï³×³ñÇë

11. ºñ³Ý»ÉÇÝ ÎáõÙÇï³ë Ç Û³çáñ¹»ÉÝ ÇõñáõÙ ÛԱÃáé Ñ³Ûñ³-

Ã¿ Ï³Ûñ Ç ßÇÝáõÃ»³Ý »õ ß³ñáõÝ³Ï¿ñ ³Ý¹ Û³çáñ¹áõÃÇõÝÝ í³Ý»-

·³õ³é³ó í³ñ»³ó Ç ä³ñëÏ³ëï³Ý, ËáñÑáõñ¹ Ñ³ëï³ïáõÝ »¹ Ç

Û³ñï³ùáõëï Ïáõë¿ ·ÉáõË Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ »õ ï³ÝÇùÝ ³Ù»Ý³ÛÝ »õ

êù³Ýã»ÉÇ »Ý ¹ñáõ³ÏùÝ Û³Ûë ßÇÝáõ³Í »é³Û³ñÏ »õ ù³ç³ÑÙáõï

ï»ÕÇ: ÀÝÃ»ñóÇ°ñ ½μ³Ýë ÝáñÇÝ ²é³ù»ÉÇ ¸³íñÇÅ»óõáÛ, áõñ Û»ñ»ë

Ù¿ç ëñμáÛ »Ï»Õ»óõáÛë »Ý ÛÇß³ï³Ï Ñá·õáÛ ÇÙáÛ, Ç í³Û»ÉáõÙÝ ï³-

íÇÝ ½ï³ÝÇë »ñÏáõó ³õ³Ý¹³ï³ÝóÝ Ýáñá·³å¿ë ï³Û ßÇÝ»É, áñáó

μÝ³Ï»³É Ç øñÇëïáë Ñ³Ý·áõó»³É Ù³Ñï»ëÇ ²ëïáõ³Í³ïáõñ ³Õ³-

ÑÇÙ³Ý Ù»ÍÇ Ï³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ Ç Ý»ñùáÛ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃ»³ÝÝ (20) Ð³-

ÙÇáÛÝ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃ»³ÝÝ ³ñÓ³Ý ¹ÝÇ Û³ñ»õ»É»³Ý Ñ³ñ³õ Ç ÑÇ-

Ïáõë¿ Ç ·³·³Ã Ï³Ù³ñÇÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ, ½ÇÝÝ Ñ³ïë Û³ñ»õÙïÇó,

ÆÝã ÇÝã ·áñÍù »õ ÝÏ³ñù ×³ñï³ñ ³ñÑ»ëï³õáñ³ó

32. Ê³ãÏ³ÉÝ ³õ³· ë»Õ³ÝáÛ ëáõñμ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇ, áñ ÉÝáõ ½ÁÝ-

33. ºñÏáõ Ï³ÃáõÕÇÏáë³ñ³Ýù »Ý Ç ëÙÇÝ Û³ÛëÙÇÏ å³ïñÇ³ñ·³-

½³Ý Ï³ÃáõÕÇÏáëÇÝ ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó / »õ Ñá·³μ³ñÓáõÃ»³Ùμ ï¿ñ

ïÇ½ÇÝ, áñ Ï³Û »¹»³É Ç Ý»ñùáõëï Ç Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ ÏáÕÙ³Ý¿ ë»Õ³-

Ú³Õ³·ë ëáõñμ Ù³ë³Ýó »õ ÝßË³ñ³ó ëñμáó »Õ»Éáó ³ëï¿Ý

²ÛÉ ÙÇ áÙÝ Ç ½ÇÝáõáñ³óÝ ïÇ·³õ Ëáó»³ó ½ÏáÕë Üáñ³

39. ¼³Ûë ï¿·, áñ »õ ³ëÇ ¶»Õ³ñ¹, ³·áõó»³ÉÝ Ç Í³Ûñ ÝÇ½³ÏÇÝ

ù»³ÉÝ Â³¹¿áë áõÝ»Éáí ÁÝ¹ ÇÝù»³Ý ½¶»Õ³ñ¹Ý ³ëïáõ³Í³ÙáõË,

ñáõÙÝ Ç ÃáõÇÝ Ð³Ûáó èÖÊ² [1692], áñ áõÝ¿ñ ÛÇÝù»³Ý ½í¿åë

²Ûë ³ñ÷Ç³÷³ÛÉ Ýß³Ý ³Ñ³õáñ »õ ³ëïáõ³Í³ÛÇÝ ½¿Ý ³Ýå³ñï»-

ºõ ÂáíÙ³ å³ïÙ³·Çñ í³ñ¹³å»ï Ø»Íáμ³Û í³Ý³ó í³ëÝ Ýáñá·áõ-

44. Â»ñ»õë íÇ×»ëó»Ý ÁÝ¹ ³Ûë É³ïÇÝùª Ñ³ëï³ï»Éáí ½³é ÛÇÝ-

³Ù»Ý³ÛÝ Ññ¿³ÛùÝ Ñ³õ³ï³óÇÝ Ç øñÇëïáë »õ ÙÏñï»ó³Ý. »õ áõ-

Ýáñ³ ³é»³É ËÝ¹áõÃ»³Ùμ »ÏÝ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë: ºõ Éáõ»³É

Ï³Ûë»ñÝ Ãáõñù³ó Ø³ÑÙ¿ïÇ ºñÏñáñ¹Ç, Û³ÙÇ î»³éÝ 1453: ºõ ³Ý¹

É»³É ÏáÙëÝ ¼ÝçÇÉ ³ÝáõÝ ï³ñ³õ ÁÝ¹ Çõñ Ç Îáëï³Ý¹ÇÝáõåûÉÇë »õ

ëÏ½μ³Ý ³Ý¹ »ûÃÝ»ñáñ¹ ¹³ñáõ, ½áñ ÛÁÝÏ³ÉÝáõÉ ÇßË³ÝÇÝ Ç Ó»é³ó

ß³ñ³Ï³ÝÇë: Æ ÃáõÕÃÝ ³é È»õáÝ ³ñù³Û Ð³Ûáó ÎÇÉÇÏÇáÛ. §àñå¿ë

ö³Ûï »õ μ»õ»éÝ øñÇëïáëÇ,

Դáõ ¾³ãáõ É»°ñ û·Ý³Ï³Ý:

Æ ÃÇÏ³Ýó Ïáõë¿ áõÝÇ ÛÇß³ï³Ï³·Çñ Áëï ³ÛëÙ. §ºë ¶³μñÇ¿É í³ñ-

³ÝûÃÝ ·³·³Ã³Ý. áõÝÇ »õ ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÇõÝ Û»ñÏáëÇÝ ³ÝÏÇõÝë

Æ Ù³ï³Ýó ³çáÛ ëñμáÛ Ñ³Ûñ³å»ïÇë ßÕÃ³ÛÇõù Ï³Ë»³É Ï³Û

Æ Í³Ûñ ³ñÙÝÏ³ÝÝ Û³ñÍ³ÃÇ ³Ý¹ª ¿ å³ïÏ»ñ ëñμáÛë Ñ³Ûñ³å»-

Í³Ë¿ Ï³Ù ·ñ³õ ¹Ý¿, å³ïÇÅÝ Úáõ¹³ÛÇ ³éó¿ »õ Ë³ã³Ñ³ÝáÕ³óÝ.

73. ´ ï³ï³ëù »õ ´ ù»ñ³Ýù »ñÏ³ÃÇù Ç ·áñÍ»³ó ã³ñã³ñ³Ý³ó

78. Î¿ë μ³ÅÇÝ áëÏñ ³çáÛ μ³½ÏÇÝ ²ñÇëï³Ï»³Û Ñ³Ûñ³å»ïÇª

ÞÇÝáõ³Íù ßáõñç ½Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»ó»³õë

83. ²Ýï³ñ³ÏáÛë »Ùù, Ã¿ ëáõñμÝ ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã Ù»ÍÝ

îÇ·ñ³Ý ºñáõ³Ý¹»³Ý ½μ³½ÙáõÃÇõÝ ·»ñ¹³ëï³Ý³ó Ññ¿Çóª ·»ñ»ÉáóÝ Ç ÝÙ³Ý¿

õáñã¿ ÙÇÝã»õ óØ»ÉÇï¿, ÛáñáÛ ³õáõñë Ç ÷áË³¹ñÇÉ Ñ³Ûñ³å»ï³-