ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

«Οι απαρχές του θεάτρου:

εφήμερες κατασκευές και ορχήστρα».

ΔΙΔΑΣΚΩΝ: V. Di Napoli

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΡΑΔΗΜΑ ΑΜ: 1057315

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ
ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ
© 2017
 1

Περιεχόμενα

1. Το θέατρο των κλασικών χρόνων – Γενικά χαρακτηριστικά………………..2

2. Θέατρο Διονύσου………………………………………………………………...3
3. Θέατρο Θορικού ………………………………………………………………...4
4. Θέατρο Άργους ή το θέατρο με τα ευθύγραμμα εδώλια…………………….5
5. Θέατρο Ικαρίας (Αττική) ……………………………………………………….6
6. Θέατρο Ραμνούντα……………………………………………………………...7
7. Θέατρο Χαιρώνειας……………………………………………………………...7
8. Θέατρο Ερέτριας …………………………………………………………………7
9. Συμπεράσματα……………………………………………………………………8
10. Βιβλιογραφία …………………………………………………………………….9
11. Παράρτημα ………………………………………………………………………10
 2

Τα αρχαιολογικά ευρήματα των θεατρικών οικοδομημάτων που έχουν φέρει

στο φως οι ανασκαφές δίνουν λίγες, μα πάντα πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τα
χαρακτηριστικά των πρώτων θεάτρων, όπου παραστάθηκαν τα πρώτα αρχαία
δράματα. Με οδηγό μας τη βιβλιογραφία που έχει συγκεντρωθεί για τα
χαρακτηριστικά του θεάτρου της κλασικής εποχής και την ταυτόχρονη περιδιάβαση
σε μερικούς αρχαιολογικούς χώρους σωζόμενων θεάτρων στην Αττική ή και αλλού,
θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια σύντομη μα σαφή εικόνα σχετικά με τις απαρχές
του θεάτρου.
Η ιστορία του θεάτρου, ως οικοδομήματος, ανάγεται στο 6ο αι. π.Χ., όπου
πηγές αναφέρουν την ανέγερση του πρώτου θεάτρου στην Αθήνα δίπλα σε μια
αἴγειρο. Πρώιμη θεατρική διαμόρφωση, βέβαια, συναντάται αιώνες νωρίτερα, στα
ανάκτορα της Κνωσού (18ος – 17ος π.Χ. αι.) και της Φαιστού (17ος π.Χ. αι.) όπου
εμφανής είναι η κατασκευή βαθμίδων που φαίνεται να έχουν χαρακτήρα θέσεων
παρακολούθησης (Εικ.1-2). Ωστόσο κανείς δε μπορεί να μιλήσει σε αυτή τη φάση για
παρακολούθηση θεατρικών έργων, παρά μόνο αγωνισμάτων ή τελετών.
Βρισκόμαστε ακόμη στις απαρχές του δράματος. Ο κύκλιος χορός του
διθυράμβου ή η πρώτη εκτέλεση του Θέσπιδος το 534 π.Χ. δεν απαιτούσαν τίποτα
περισσότερο από μια χωμάτινη ορχήστρα, γύρω από την οποία οι θεατές
παρακολουθούσαν όρθιοι τα δρώμενα. Για τη θέση του χωμάτινου κοίλου επιλέγεται
αρχικά φυσική πλαγιά, με καλή ακουστική. Αργότερα στην περιοχή του κοίλου
προστέθηκαν ἰκριώματα, μια συναρμογή, δηλαδή, ξύλινων σανίδων που στηρίζονταν
σε κάθετους πασσάλους που ήταν σφηνωμένοι στο επικλινές έδαφος.1 Σταδιακά το
θεατρικό οικοδόμημα αποκτά μονιμότητα. Η σκηνή δεν είναι απαραίτητη, από τη
φύση του δράματος αυτής της εποχής. Την παρουσία της την επέβαλλε η εξέλιξη των
δραμάτων, με την αύξηση των υποκριτών και την πολυπλοκότητα των υποθέσεων.
Ό όρος θέατρον απαντάται πρώτη φορά στα γραπτά τον 5ο αι. π.Χ. στον
Ηρόδοτο, ο οποίος κάνοντας λόγο για την άλωση της Μιλήτου αναφέρει: ποιήσαντι
Φρυνίχῳ δρᾶμα Μιλήτου ἅλωσιν καὶ διδάξαντι ἐς δάκρυά τε ἔπεσε τὸ θέητρον,2
δημιουργώντας αρκετή συζήτηση γύρω από την έννοια της λέξης και το κατά πόσο
αυτή σήμαινε το θεατρικό οικοδόμημα ή το σύνολο των θεατών.3 Στις αρχές του 5ου
αι. π.Χ. ή και λίγο νωρίτερα, ανήκουν και τα πρώτα αρχαιολογικά κατάλοιπα
θεατρικού οικοδομήματος.

1. Το θέατρο των κλασικών χρόνων – Γενικά χαρακτηριστικά

Αν επιχειρούσαμε να συγκεντρώσουμε τα γενικά χαρακτηριστικά των

θεατρικών οικοδομημάτων της κλασικής εποχής, θα λέγαμε πως η ορχήστρα, ο κατ’

1
Για την κατάρρευση των ικριωμάτων και τις απόψεις μελετητών σχετικά με τη θέση της Αρχαίας Αγοράς
στην Αθήνα βλ. σχετικά Moretti (2004) 102.
2
Ηροδότου, VI, 21
3
Ο Moretti (2004) σχετικά με το ζήτημα στηρίζεται στο Ηροδότου VI, 67, όπου και πάλι χρησιμοποιείται ο
όρος θέατρον για να δηλώσει το κτήριο όπου γίνονταν οι γυμνοπαιδίες στη Σπάρτη.
 3

εξοχήν χώρος της δράσης, ήταν πάντοτε ένα πλάτωμα από πατημένο χώμα που
οριζόταν από την πρώτη σειρά εδωλίων και από ένα σκηνικό οικοδόμημα. Ο
Moretti (2004) υποστηρίζει πως αρχικά ήταν τραπεζοειδούς σχήματος, ενώ στον
Beacham αναφέρεται ότι η κυκλική ορχήστρα ήταν διαμέτρου περίπου 25 μ., ενώ
αρκετά από τα πρώτα θέατρα είχαν ορχήστρα ορθογωνική ή τραπεζοειδή.4 Την
άποψη αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνει το γεγονός πως την ορχήστρα όριζαν από τη
μια μεριά η πρώτη σειρά των επίσημων καθισμάτων (προεδρία) του κοίλου και από
την άλλη μεριά ένας αναλημματικός τοίχος. Το επίπεδο ανάμεσα στο κοίλο και τον
αναλημματικό τοίχο ήταν ο χώρος της παράστασης. Στη Gebhard υποστηρίζεται
πως το κυκλικό σχήμα του κοίλου μάλλον δεν ήταν το κύριο μέλημα των αρχαίων
κατά την κατασκευή των πρώτων θεάτρων, και μια ένδειξη προς αυτήν την
κατεύθυνση αποτελεί το γεγονός πως, σε όσα από τα πρώτα θέατρα είχε
κατασκευαστεί υδρορροή στην άκρη της ορχήστρας, για τη διοχέτευση των όμβριων
υδάτων, αυτή φαίνεται να ακολουθεί τη γραμμή που είχαν οι πρώτες σειρές
καθισμάτων του κοίλου.5 Ωστόσο, μια προσεχτική ματιά στο σχήμα της ορχήστρας
των πρώτων θεάτρων, που ίχνη τους σώζονται σήμερα, ίσως ξεδιαλύνει το τοπίο
γύρω από το ζήτημα. Όποιο, πάντως, κι αν ήταν το σχήμα της ορχήστρας, δυο
πλαϊνοί δρόμοι, οι πάροδοι, οδηγούν σ’ αυτήν.
Το κοίλο βρίσκεται σε φυσική πλαγιά και αναλημματικοί τοίχοι το
περιβάλλουν. Αρχικά έχει σχήμα Π, καθώς το κεντρικό τμήμα του είναι ορθογώνιο
και καταλήγει σε τόξα κύκλου στα άκρα, έτσι έχουμε ευθύγραμμες κερκίδες στο
κεντρικό τμήμα και καμπύλες στις πτέρυγες. Τα εδώλια, στις πρώτες μορφές τους
είναι απλοί αναβαθμοί, ενώ στην πρώτη σειρά υπάρχουν λίθινοι θρόνοι των
επισήμων. Αργότερα θα αντικατασταθούν με ξύλινα (Εικ.3).
Σπάνια εντοπίζονται ίχνη σκηνικού οικοδομήματος. Η σκηνή είναι το τμήμα
του θεάτρου που «απέκτησε τελευταίο την οριστική μορφή του».6 Την ύπαρξη και το
ορθογώνιο σχήμα του επιβεβαιώνουν οι αναλημματικοί τοίχοι που το περιβάλλουν.
Αρχικά επρόκειτο για ένα ξύλινο παράπηγμα, ενδεχομένως με τη δυνατότητα
μεταφοράς και χωρίς ορόφους, που χρησίμευε ως αποδυτήρια των υποκριτών αλλά
και ως αποθήκη θεατρικού υλικού. Ο Αισχύλος ήταν εκείνος που ενσωμάτωσε τη
σκηνή στη θεατρική δράση,7 και τη μετέτρεψε σε φόντο του θεατρικού χώρου, ενώ
από την κεντρική θύρα της γινόταν η είσοδος των υποκριτών στο λογεῖον, στο στενό
χώρο ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα, που ήταν ο χώρος δράσης των
υποκριτών, αρχικά επίπεδος, αργότερα ανυψώθηκε, πιθανότατα για να μην
κρύβονται οι υποκριτές από το Χορό που βρισκόταν στην ορχήστρα. (Εικ.4)

2. Θέατρο Διονύσου

Το Διονυσιακό θέατρο που συναντά ο σημερινός επισκέπτης είναι ένα

ψηφιδωτό από επεμβάσεις και διαμορφώσεις τριών φάσεων, εκ των οποίων μας
ενδιαφέρουν οι δύο πρώτες. Από την Πρώιμη φάση, στα τέλη του 6ου – αρχές του 5ου

4
Beacham (2007) 205
5
Gebhard (1974) 429.
6
Blume (2008) 65.
7
Το θέμα μελέτησε ο Taplin (1977).
 4

αι. π.Χ., έχουν διασωθεί πέτρες, πιθανώς τμήμα ενός αναλημματικού τοίχου της
ορχήστρας, που σχηματίζουν μια καμπύλη κατασκευή ανάλογη με το κυκλικό ή
ημικυκλικό τμήμα της ορχήστρας που υπήρχε (Εικ.5). Όσοι υποστηρίζουν μια
ορθογώνια ορχήστρα γι’ αυτή τη φάση, στηρίζονται σε στοιχεία της ώριμης φάσης
του θεάτρου, κατά το β’ μισό του 5ου αι. π.Χ., όπου το κοίλο φαίνεται πως
αποτελούνταν από ευθύγραμμες σειρές εδωλίων.
Στην πρώτη οικοδομική φάση σκηνικό οικοδόμημα δεν υπάρχει (Εικ.6). Ο
Γώγος8 αναφέρει την άποψη πως η μελέτη των διασωθέντων δραματικών έργων της
περιόδου δείχνει πως η σκηνή δεν ήταν απαραίτητη για την παρουσίαση των
πρώτων δραμάτων και τα μόνα αρχιτεκτονικά στοιχεία στο σκηνικό χώρο θα πρέπει
να ήταν αυτά της θεατρικής σκευής, όπως ο βωμός ή το ταφικό μνημείο. Στον ίδιο
μελετητή αναφέρονται τα στοιχεία που οδηγούν στο συμπέρασμα πως η Ορέστεια
(458 π.Χ.) είναι η τριλογία στην οποία για πρώτη φορά υποδηλώνεται η χρήση
σκηνής. Από την ξύλινη οπωσδήποτε σκηνή της ώριμης περιόδου, σώζεται λίθινη
βάση με οπές, που πιθανότατα χρησίμευε για την τοποθέτηση των ξύλινων
ορθοστατών του σκηνικού οικοδομήματος,9 το οποίο στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. δεν
ήταν κάτι περισσότερο από μια πρόχειρη, μονώροφη κατασκευή, με μία θύρα στην
πρόσοψη. Σύμφωνα πάλι με τον Blume στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. το σκηνικό
οικοδόμημα διέθετε τρεις πύλες και ενδεχομένως παράθυρα, ήταν διώροφο, και το
θεολογεῖον είχε πια σχηματιστεί, όπως επίσης και τα παρασκήνια στα πλάγια της
σκηνής (Εικ.7).10

3. Θέατρο Θορικού

Το θέατρο του Θορικού (Εικ.8) βρίσκεται στη βραχώδη πλαγιά του παράκτιου
λόφου Βελατούρι, 2,5 χλμ βόρεια του Λαυρίου. Είναι ίσως το πρώτο θέατρο για το
οποίο διαθέτουμε αξιόπιστες αποδείξεις11 και του οποίου η πρώτη οικοδομική φάση
ανάγεται στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ανάμεσα στο 525 και το 480 π.Χ.
Το θέατρο, σε μια πρώιμη μορφή του διέθετε μόνο ένα κεντρικό ευθύγραμμο
τμήμα κοίλου με λίγες σειρές ξύλινων εδωλίων κι έναν υπερυψωμένο χώρο μπροστά
για ορχήστρα.12 Το κοίλο που συναντά ο σημερινός επισκέπτης (Εικ.9) είναι
διαστάσεων περίπου 16 x 30μ., έχει ένα εκπληκτικά ακανόνιστο σχήμα13 καθώς, το
κεντρικό του τμήμα είναι ευθύγραμμο, ενώ η δυτική του πλευρά είναι κυρτή και η
ανατολική σχηματίζει αρχικά γωνία και στη συνέχεια γίνεται ευθεία. Περιβάλλεται
από αναλημματικό τοίχο και διαθέτει άνω κοίλο, που προστέθηκε στο αρχικό κατά
το β’ μισό του 4ου αι. π.Χ. (480 – 425 π.Χ.). Χωρίζεται σε τρεις κερκίδες από δύο
κλίμακες, που συγκλίνουν ελάχιστα προς το μέρος της ορχήστρας,14 οι οποίες,
ωστόσο, φαίνεται να έχουν λαξευτεί, ώστε να απέχουν εξίσου από το κέντρο του
παλαιότερου και όχι του ύστερου αναλημματικού τοίχου. Η Gebhard υποστηρίζει15

8
Γώγος (2005) 70-75.
9
Blume (1986) 67.
10
ο.π.
11
Gebhard (1974) 429.
12
Οι πληροφορίες προέρχονται από τον Hackens (1967) 75κ.ε. στο Gebhard (1974) 429
13
Ο.π. 431.
14
Ο.π.
15
Ο.π. 431-432.
 5

πως το γεγονός μπορεί να οφείλεται σε σύμπτωση, είτε η θέση τους να επηρεάστηκε

από τη θέση που είχαν τα πρώτα εδώλια. Όσο για το ακανόνιστο σχήμα του κοίλου
στα ανατολικά, και τα λαξευμένα πάνω στο φυσικό βράχο εδώλια, ο Dilke16
αναφέρει τη θέση του Anti, ο οποίος δε σχετίζει τα εδώλια αυτά με το θέατρο αλλά
τα παραλληλίζει, ως προς τη χρήση, με αυτά της Αθηναϊκής Πνύκας. Η αρχαιολόγος
Δρ. Ελένη Ανδρίκου, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής αναφέρει πως
οι πιο πρόσφατες ανασκαφές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι «ο χώρος αρχικά είχε
χρησιμοποιηθεί ως λατομείο για τον προσπορισμό ασβεστολίθου, όπως και η περιοχή στα ΝΔ
του θεάτρου. Φαίνεται λοιπόν, ότι είχε διαμορφωθεί ένας ανοικτός χώρος με ακανόνιστες
βαθμίδες, αποτέλεσμα της λατομεύσεως, ο οποίος προσφερόταν για συναθροίσεις». Σταδιακά
και με διάφορες επεμβάσεις, στις οποίες φαίνεται να έπαιξε ρόλο η μεταρρύθμιση
του Κλεισθένη το 507 π.Χ και η άνοδος του δημοκρατικού πολιτεύματος,
διαμορφώθηκε ο χώρος του θεάτρου.17
Οι σειρές των εδωλίων ξεκινούν με μία βαθμίδα που πρέπει να λειτουργούσε
ως υποπόδιο για όσους κάθονταν στις πρώτες σειρές, ενώ, στην κεντρική,
ευθύγραμμη κερκίδα, βρέθηκε μια σειρά εδωλίων στην οποία αναγνωρίστηκαν
χαραγμένα τα γράμματα Ι, Η, Θ και ΚΘ. Πρόκειται για την προεδρία.18 Ο Dilke
(1950) τονίζει πως το θέατρο δε θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα άνετο για τους θεατές,
καθώς οι διαστάσεις των εδωλίων δεν άφηναν αρκετό χώρο για τα πόδια. Εξίσου
στενές μα και απότομες είναι και οι δύο κλίμακες του θεάτρου.
Η ορχήστρα του θεάτρου είναι ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο, με
στρογγυλεμένες τις άκρες προς το κοίλον, διαστάσεων περίπου 16 x 30μ., η οποία
οριζόταν από τις πρώτες σειρές των ξύλινων εδωλίων στα βόρεια και από έναν
αναλημματικό τοίχο προς το νότο. Το εμβαδόν της ορχήστρας φαίνεται να
αυξήθηκε προς τα νότια περίπου στα 450 π.Χ,19 όταν δημιουργήθηκε ο δεύτερος
αναλημματικός τοίχος, μήκους 24 περίπου μέτρων, και τα εδώλια έγιναν λίθινα. Σε
αυτήν τη χρονική περίοδο τοποθετούνται τόσο ο βωμός στα ανατολικά, όσο και ο
ναός του Διονύσου στα δυτικά.
Ίχνη σκηνής δεν υπάρχουν. Ο χώρος συμπληρώνεται από ίχνη ενός βωμού
στα ανατολικά και τα θεμέλια του ναού του Διονύσου στα δυτικά, που
χρονολογούνται στο β’ μισό του 5ου αι. π.Χ. (Εικ.10).

4. Θέατρο Άργους ή το Θέατρο με τα ευθύγραμμα εδώλια

Το Άργος είναι από τις πρώτες πόλεις στην Ελλάδα που αποκτούν θέατρο
κατά την κλασική εποχή. Όπως συνήθως συμβαίνει με τα θέατρα της κλασικής
περιόδου, έτσι κι αυτό το θέατρο διαθέτει ευθύγραμμα εδώλια, τα οποία φέρουν
επιπλέον το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του να είναι λαξευμένα επάνω στο βράχο
(όπως είδαμε να συμβαίνει και στο θέατρο του Θορικού), στους ΝΔ πρόποδες του
λόφου Λάρισα. Ωστόσο, τα εδώλια αυτά, αν και είναι ευθύγραμμα, φαίνεται να
έχουν υποστεί επεξεργασία ώστε να αποκτήσουν καμπυλότητα (Εικ.11). Αυτό,

16
Dilke (1950) 25 σημ.11.
17
Διάζωμα, http://www.diazoma.gr/gr/Page_04-01_AT-079.asp
18
Η Gebhard (1974) εδώ παραπέμπει στον Hackens (1967) 76-77.
19
Hackens, ο.π.
 6

σύμφωνα με τους μελετητές, συνέβη τον 2ο μ.Χ. αιώνα, οπότε το θέατρο αυτό
μετατράπηκε σε ωδείο, δηλαδή σε ένα μικρό, κλειστό θέατρο, όπου γίνονταν
δραματικές και μουσικές παραστάσεις. Έτσι, αυτό που συναντά σήμερα ο
παρατηρητικός επισκέπτης είναι ένα ρωμαϊκό ωδείο με καμπύλα εδώλια να
πλαισιώνει τα ευθύγραμμα εδώλια ενός αρχαίου θεάτρου της κλασικής περιόδου
(Εικ.12).
Η δημιουργία του θεάτρου με τα ευθύγραμμα εδώλια τοποθετείται στα μέσα
του 5ου αι.π.Χ., οπότε το Άργος αποκτά για πρώτη φορά δημοκρατικό πολίτευμα. Η
ίδια η φύση του δημοκρατικού πολιτεύματος επιβάλλει τη δημιουργία χώρων στους
οποίους οι πολίτες να μπορούν να συναθροίζονται για να προωθούν τις
δημοκρατικές διαδικασίες. Το θέατρο αυτό είναι δημιούργημα αυτής της ανάγκης,
γι’ αυτό και ο Dilke20 το συνδέει με το κριτήριον που αναφέρει ο Παυσανίας,21 το
μέρος όπου σύμφωνα με το μύθο ο βασιλιάς του Άργους Δαναός πέρασε από κρίση
την Υπερμνήστρα, τη μοναδική από τις 50 Δαναΐδες που αψήφησε την πατρική
εντολή και δεν σκότωσε τον άνδρα της Λυγκέα, έναν από τους 50 Αιγυπτιάδες.
Το κοίλον αποτελείται από 37 σειρές εδωλίων, που χωρίζονται σε δύο
κερκίδες από μία κλίμακα. Το μέγιστο μήκος μιας σειράς εδωλίων είναι τα 30 μ. και
η χωρητικότητα του κοίλου ανέρχεται στα 2.500 άτομα περίπου. Η ορχήστρα είναι
κι αυτή ευθύγραμμη. Ίχνη σκηνικού οικοδομήματος δεν διατηρήθηκαν.

5. Θέατρο Ικαρίας (Αττική)

Αρκετές επιγραφές,22 που χρονολογούνται στα μέσα του 5ου αλλά και στις
αρχές του 4ου αι. π.Χ. αποδεικνύουν τη έντονη θεατρική δράση στο θέατρο Ικάριον,
σε όλη την κλασική εποχή. Η περιοχή, άλλωστε, είναι στενά συνδεδεμένη, τόσο με το
μύθο του Διονύσου, όσο και με το Θέσπη και τις απαρχές της τραγωδίας.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα που σώζονται σήμερα είναι ελάχιστα. Από το
κοίλο δεν έχουν διασωθεί καθόλου εδώλια, πράγμα που μας κάνει να υποθέτουμε
πως ήταν ξύλινα, τοποθετημένα πρόχειρα στο επικλινές έδαφος και δεν άφησαν
ίχνη στο πέρασμα των αιώνων. Σώζεται μόνον, από την πρώτη σειρά του κοίλου,
που υπολογίζεται σε μήκος στα 10μ., τμήμα της προεδρίας, μια σειρά, δηλαδή, από
πέντε μαρμάρινα εδώλια (Εικ.13), τα οποία ορίζουν την ορθογώνια και σ’ αυτήν
την περίπτωση ορχήστρα στα ΝΔ, ενώ στα ΒΑ η ορχήστρα ορίζεται από
αναλημματικό τοίχο με καμπύλα άκρα. Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται από
τους περισσότερους μελετητές στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. 23 Η ορθογώνια ορχήστρα
φαίνεται πως, παρόμοια με την περίπτωση του Θορικού αλλά και της Αθήνας,
υστερεί σε κανονικότητα και συμμετρία (Εικ. 14).24

20
Dilke (1950) 40-41.
21
II, 20,7.
22
IG Ι3 253, 254, IG II2 1178, 3094, 3095, 3098 και 3099.
23
Στην Paga (2010) αναφέρεται πως ο Travlos (1988) αναφέρει πως η πρώτη οικοδομική φάση ανήκει στα τέλη
του 6ου αι. π.Χ. αν και τα γύρω κτήρια χρονολογούνται στον 4 ο αι. π.Χ.
24
Gebhard (1974) 435.
 7

6. Θέατρο Ραμνούντα

Παρόμοια με την περίπτωση του Ικάριου είναι η περίπτωση του Ραμνούντα.

Η προχειρότητα των πρώτων ξύλινων πιθανότατα εδωλίων του κοίλου που
απλωνόταν στην πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης και οριοθετείται βόρεια από το
τείχος της Ακρόπολης, δεν άφησε ίχνη. Το μόνο που σώζεται σε ένα χώρο που
δύσκολα θυμίζει θέατρο είναι τρεις θρόνοι από την προεδρία (Εικ.15) που και πάλι
οριοθετεί στα Β μια μάλλον ορθογώνια ορχήστρα, καθώς τα όρια της είναι
δυσδιάκριτα (Εικ.16). Το θέατρο χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι.
π.Χ.(Εικ.17)

7. Θέατρο Χαιρώνειας25

Πρόκειται για ένα λαξευμένο στο φυσικό βράχο της Ακρόπολης θέατρο, που
χρονολογείται ίσως στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. (Εικ.18) Από το κοίλο έχουν ανασκαφεί
16-17 σειρές εδωλίων και η χωρητικότητά του υπολογίζεται στους 500 θεατές. Τα
εδώλια αυτά έχουν μικρή κλίση, είναι φτωχά δουλεμένα και στενά (μόλις 41 εκ.
πλάτος και 34 εκ. ύψος) γι’ αυτό όχι άνετα. Δεν υπάρχει ακριβής προεδρία, ωστόσο το
κοίλον καταλήγει σε έναν σχετικά πλατύ διάδρομο μπροστά από το χώρο της
ορχήστρας, που πιθανότατα ήταν ο χώρος για μια σειρά ξύλινων εδωλίων για τους
επισήμους, τα οποία δεν άφησαν ίχνη (Εικ.19). Το γεγονός ότι από το τελείωμα του
κοίλου έως το έδαφος, έτσι όπως είναι σήμερα, υπάρχει χάσμα 80 εκ. περίπου, κάνει
τους μελετητές να υποθέτουν ότι η ορχήστρα ήταν προσβάσιμη από την προεδρία με
ένα – δύο ξύλινα σκαλοπάτια.
Στο θεατρικό αυτό χώρο δεν υπάρχουν αναγνωρίσιμες πάροδοι, ούτε ίχνη
σκηνικού οικοδομήματος. Μια ελληνιστική επιγραφή26 κάνει λόγο για προσκήνιον, το
οποίο θα ήταν κι αυτό ξύλινο, όπως και η υπόλοιπη πρόχειρη κατασκευή του
σκηνικού οικοδομήματος.

8. Θέατρο Ερέτριας

Το αρχαίο θέατρο της Ερέτριας είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό χάρη στα

αρχιτεκτονικά λείψανα της σκηνής του που χρονολογούνται στον 5ο αιώνα,
ανάμεσα στο 441 – 411 π.Χ. (Εικ.20) Το κοίλο του, που στην πρώτη οικοδομική του
φάση διέθετε ξύλινα καθίσματα, διαμορφώθηκε πάνω σε τεχνητό λόφο με
επιχωμάτωση, γεγονός σπάνιο για τα ελληνικά θέατρα που προτιμούσαν για το
κοίλο τις φυσικές πλαγιές. Αποτελείται από 11 κερκίδες, χωρισμένες από 10
κλίμακες, που διευκολύνουν την άνοδο στο ανώτερο τμήμα του. Δεν υπάρχουν ίχνη
προεδρίας. Το σκηνικό οικοδόμημα, στην πρώιμη μορφή του βρισκόταν στο ίδιο
επίπεδο με την ορχήστρα και διέθετε πέντε συνεχόμενα ορθογώνια δωμάτια και
τρεις εισόδους. Κατά τον 4ο αι. π.Χ έλαβε τη μορφή που βλέπουμε σήμερα:

25
Οι πληροφορίες προέρχονται από τον Dilke (1950), 35-37.
26
IG VII 3409.
 8

ενισχύθηκε με παρασκήνια και, εξαιτίας της μετατόπισης της αρκετά μεγάλης,

διαμέτρου 20,28 μ., ορχήστρας, βρέθηκε να είναι σε επίπεδο υψηλότερο από αυτήν.
Η μετατόπιση μετρήθηκε 8μ. βορειότερα και 3 μ. βαθύτερα από την προηγούμενη.
Για το λόγο αυτό κατασκευάστηκε υπόγεια, θολωτή στοά, μήκους 10,09 μ. πλάτους
89 εκ. και ύψους ακριβώς 2 μ., που συνέδεε το εσωτερικό της σκηνής με το κέντρο της
ορχήστρας και η οποία σώζεται (Εικ.21).

9. Συμπεράσματα

Από τις λίγες περιπτώσεις θεατρικών χώρων που αναφέρθηκαν παραπάνω

συνάγονται κάποια συμπεράσματα που ουσιαστικά επιβεβαιώνουν τα στοιχεία που
αναφέρθηκαν εισαγωγικά. Τα πρώτα θέατρα, άφησαν αμυδρά τα ίχνη τους μέχρι τις
ημέρες μας, καθώς κάποια από τα μέρη του θεάτρου αρχικά στερούνταν
μονιμότητας και αποτελούνταν συχνά από φθαρτά υλικά. Έτσι έχουμε θέατρα από
τα οποία διασώζονται μόνο λίγες σειρές μαρμάρινων εδωλίων της προεδρίας (η
οποία συχνά είναι τμήμα του κοίλου αλλά ταυτόχρονα και μια ξεχωριστή
αρχιτεκτονική ενότητα στο θέατρο), ενώ το κοίλο διατηρείται ως τις μέρες μας όταν
είναι λαξευμένο στο φυσικό βράχο (Θορικός, Άργος, Χαιρώνεια). Το σκηνικό
οικοδόμημα απουσιάζει εντελώς και μόνο κάποιοι αναλημματικοί τοίχοι μαρτυρούν
την ύπαρξή του. Η ορχήστρα, πιο συχνά ορθογώνια κατά τον 5ο ή και 4ο αι. π.Χ.,
οριοθετείται από την προεδρία (όπου αυτή υπάρχει) και τους αναλημματικούς
τοίχους που στήριζαν το σκηνικό οικοδόμημα. Διαφορετικά τα όριά της διαχέονται
άτακτα στο χώρο (Ραμνούντα).
Ως προς το κοίλον και την ορχήστρα ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα είναι αυτό
που αναφέρεται στον Frederiksen27 ο οποίος συμφωνεί με τις ανάλογες θέσεις της
Gebhard και του Kolb, πως τα δύο αυτά αρχιτεκτονικά μέρη είναι μια ενιαία
οντότητα στο θέατρο και μάλιστα, παρόλο που χωρίς αμφιβολία η ορχήστρα είναι
το αρχαιότερο αρχιτεκτονικό κομμάτι του θεάτρου, το σχήμα του κοίλου είναι αυτό
που καθορίζει το σχήμα της.
Ως επίλογος, αξίζει πιστεύω να αναφερθεί η άποψη της Paga28 ότι πρέπει να
σκεφτούμε, πως ίσως τα θέατρα με ορθογώνια ορχήστρα δεν αποτελούν δείγμα
απουσίας κανονικότητας σε μια πρώιμη για το θέατρο εποχή, αλλά είναι
ενδεχομένως μια προσπάθεια μετασχηματισμού του χώρου, ώστε να συνάδει με μια
πληθώρα σκοπών. Αυτή είναι μια άποψη που ταιριάζει στον πολυσχιδή νου που
διέθεταν οι πρόγονοί μας και επιβεβαιώνεται από την πραγματικότητα της εποχής:
οι πρώτες ελληνικές πόλεις με δημοκρατικό πολίτευμα χρειάζονταν χώρους
συνάθροισης που να καλύπτουν πολιτικές αλλά και ευρύτερα κοινωνικές ανάγκες.
Ωστόσο μια τέτοια συζήτηση είναι μεγάλη και θα πρέπει να γίνει αντικείμενο μιας
ξεχωριστής μελέτης.

27
Frederiksen (2000) 135, 147
28
Ό.π. 366.
 9

Βιβλιογραφία

Beacham, R., (2007), Playing places: the temporary and the permanent στο McDonald, M.
– Walton, J. M., The Cambridge Companion to Greek and Roman Theatre,
Cambridge
Blume, H. D., (2008), Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, Αθήνα.
Γώγος, Σ. (2005), Το Αρχαίο Θέατρο του Διονύσου, Αθήνα.
Dilke, O. A. W. (1950), Details and Chronology of Greek Theatre Caveas, The Annual
of British School at Athens, 45, 20-62.
Flickinger, R. C. (1918), THE Greek Theater and its Drama, Chicago.
Frederiksen, R. (2000), Typology of the Greek Theatre Building in Late Classical and
Hellenistic Times, Proceedings of the Danish Institute in Athens III, 135-175.
Gebhard, E. R. (1974), The form of orchestra in the early greek theater, The journal of
the American School of Classical Studies at Athens, 43, 428-440.
Gebhard, E. R. (1976), “The theater at Isthmia”, The Classical World, 69, 331-333.
Green, J. R. – Handley, E., Εικόνες από το αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ηράκλειο, 2000.
Hackens, Τ. (1967), “Le Theatre,” Thorikos 1965, III
Moretti, J.C. (1999-2000), The Theater of the Sanctuary of Dionysus Eleuthereus in
Late Fifth-Century Athens, Ilinois Classical Studies, 24/25, 377-398.
Moretti, J.C. (2004), Θέατρο και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα.
Moretti, J.C. (2012, Δεκέμβρης 10), Αρχαίο Θέατρο Άργους, Διάζωμα 2012, (Βίντεο)
https://www.youtube.com/watch?v=Dezk9BOAWoQ
Paga, J. (2010), “Deme Theaters in Attica and the Trittys System”, Hesperia, 79, 351 -
384.
 10

Παράρτημα

Εικόνα Εξωφύλλου: Το Διονυσιακό θέατρο όπως φαίνεται από την Ακρόπολη.

Προσωπική λήψη, Οκτώβριος 2015.

Εικ.1: Θεατρικός χώρος Κνωσού, http://www.diazoma.gr/theaters

Εικ.2: θεατρική διαμόρφωση στη Φαιστό, http://www.diazoma.gr/theaters

 11

Εικ.3: Η ορθογώνια ορχήστρα του Θορικού.

Εικ.4: Το σκηνικό οικοδόμημα την εποχή του Αισχύλου, σχεδίαση Fiechter, Blume (2008).
 12

Εικ.5: Το Διονυσιακό θέατρο στην α’ φάση του. Σχεδίαση από τον Τραυλό, http://49lyk-
athin.att.sch.gr/ARXITEKTONIKH_THEATROY.htm

Εικ.6: Η αρχική κατασκευή του Διονυσιακού θεάτρου: ναός Διονύσου και ορχήστρα,
σχεδίαση Fiechter, Blume (2008).
 13

Εικ.7: Η β’ φάση του Διονυσιακού θεάτρου. Σχεδίαση: Τραυλός, http://49lyk-

athin.att.sch.gr/ARXITEKTONIKH_THEATROY.htm

Εικ.8: Το θέατρο του Θορικού, http://www.diazoma.gr/theaters.

Εικ.9: Η κάτοψη του θεάτρου

του Θορικού.
 14

Εικ.10: Β οικοδομική φάση θεάτρου Θορικού, http://49lyk-

athin.att.sch.gr/ARXITEKTONIKH_THEATROY.htm

Εικ. 11: Τα ευθύγραμμα εδώλια στο θέατρο του Άργους,

http://www.diazoma.gr/200-Stuff-03-Diazoma/Tour-008_Argolida-v3.pdf.
 15

Εικ.12: Κάτοψη του θεάτρου με τα ευθύγραμμα εδώλια, που καλύφθηκε από το

ρωμαϊκό ωδείο (J.-Ch. Moretti, Théâtres d’ Argos, Sites et Monuments X, Paris 1993,
εικ. 23).

Εικ.13: Θέατρο Ικαρίας (Αττική), https://el.wikipedia.org, λήμμα: Ικάριο Αιγηίδας.

 16

Εικ.14: Κάτοψη του θεάτρου της

Ικαρίας (Αττική), Paga (2010).

Εικ.15: Οι τρεις θρόνοι της προεδρίας στο θέατρο του Ραμνούντα,

http://www.lifo.gr/team/politismos/49999
 17

Εικ.16: Η οριοθέτηση της ορχήστρας, θέατρο Ραμνούντα, http://ancient-

greece.org/archaeology/rhamnous.html

Εικ.17: Κάτοψη του αρχαιολογικού χώρου Ραμνούντα, Paga (2010).

 18

Εικ: 18: Το θέατρο της Χαιρώνειας λαξευμένο στο βράχο, http://art-

hellas.blogspot.gr/2012/05/blog-post_9970.html

Εικ.19: Θέατρο Χαιρώνειας: το κοίλο καταλήγει σε έναν πλατύ διάδρομο μπροστά

στην ορχήστρα, http://art-hellas.blogspot.gr/2012/05/blog-post_9970.html

Εικ.20:Θέατρο Ερέτριας,
http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?o
bj_id=736
 19

Εικ.21: Θέατρο Ερέτριας: η υπόγεια, θολωτή στοά

που συνέδεε το εσωτερικό της σκηνής με το κέντρο της ορχήστρας,
http://odysseus.culture.gr/h/2/gh2560.jsp?obj_id=736