*

‫د   ر‬ ‫ڈا‬

‫ہ‬   ‫ ا‬، ‫    ت  رى   اد‬

Abstract: Allama Shibli Nomani has a unique and noteworthy status in
the art of biography. He started to write down the biography of those
personalities "Heroes of Islam" who have a remarkable educational
background in the Islamic world. Shibli Nomani has an eminent and
predominant role in the art of biography. Shibli concerns with the
movement of Aligarh and relationship with Nidwa-tul-Ulma. Allama
Shibli established his relationship with the former era but meanwhile he
was also impressed with modernism. In this research article the Urdu
writing skills of Shibli Nomani in his famous book "Serat un Nabi" have
been discussed.

 ‫ ا ء  داز     ۔ان    ز دہ    م‬   ‫ و    وہ ا اردو ادب   ا‬،   ‫   د‬   ‫  ں  ت  ر اور‬  

   ‫    ۔ اس‬    ‫ ا ں   دو وں‬  ‫ ” ت ا “   ۔‬  ‫ر‬            ‫     ۔ ان‬  
   ‫    ۔ ان       م  م اردو ز ن    ۔ ان    م‬       ‫ت    ا‬       ‫  ر  ا م‬   ‫و ہ  ا ں‬
‫  ب  ۔‬      ‫       اردو ادب    ب‬      ‫ص  ۃ ا     ھ     ا از ہ‬
 ،  ‫۔ وہ  اد‬     ‫   و ادب    ا   ز  اور    ا‬ ‫( د‬1914 -1857)         ‫ء‬ ‫ ا‬
       ‫    ر ے‬                  ‫ ا ف‬  ‫۔‬   ‫  اور   د‬  ،   ،‫  د‬،‫  رخ‬،
 ‫  ر    د   ن‬  ‫ادب اور‬
 ‫۔‬ ‫ ز  د‬  ‫ و‬   ‫     و‬
  ‫ ا‬،‫۔ ت   رى‬   ‫ اد‬     ‫   آپ اردو‬ ‫ و د   وف   ۔  ا‬   ‫اردو  ادب    آپ     م  دو   ں‬
    ” ‫ و د‬ ‫ا “ اور  از  ا‬ ” ‫  ۔‬      ‫   اردو ادب   آپ‬      ‫ ا از‬    ‫   ر   رى‬،‫رى‬
    ‫    د  اروں      ار   د   ۔   آپ‬ ‫م  ا   ۔ اس    ء  و ن آپ   اردو‬ ‫   ا‬  ‫ اردو‬  
‫   ۔‬  ‫ر‬          ‫ اور ا  ا ى آپ‬  ،  ‫  ۔‬  ‫    ز‬      ‫   دو ى و  آپ‬  ‫داز‬ ‫ا‬
‫ ھ‬،  ‫ر  س‬  ، ‫  ر‬ ‫ ہ  ا‬،  ‫ ا‬ ‫ٹ آف ا‬ ‫ ا‬، ‫  و‬ ‫* ا‬

174 __________________________________________________________________ (٢١   ) "‫"ا س‬

 ‫     ا  ا ى  ا    ‬ ‫ و  ‬ ‫م       ‬ ‫ ا   دازى    ‬ ‫  ۔‬ ‫   وا   ت   ا  ‬ ‫ آپ    ا   دا ز ‬
‫    ۔“)‪(١‬‬ ‫     ‬ ‫  ”ر  ر      )ا   دازى( ا  ا  ‬ ‫ ا رى ‬ ‫   ‬ ‫۔‬

‫ ر ۔ ا  اس ‬ ‫     ‬ ‫      رى   ذ    ‬ ‫  ‪ ،‬وہ ا    اس  ح    ن ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫   ا از ‬
‫       ‬ ‫   ‬ ‫ و ‬ ‫ ا  ز ن    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ب     ت   رى    ‬ ‫   ‬ ‫م   ‬ ‫ اور ‬ ‫ ‬
‫   د  ‬ ‫  ۔ ”اس  و‬ ‫   ان    ا   دازى   ا ازہ    ‬ ‫   اس ا س    ر ‬ ‫ ا  اد   ب    آ   ۔‬
‫ ۔  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا ق       ص  ‬ ‫     وہ  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫م    اس   اس      ‬ ‫  ر  ر  ‬ ‫ ‬
‫وا    ‬ ‫ و  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ و ا    ‬ ‫ ‪    ،‬و  ‪  ،‬‬ ‫ درس     ف    و‬ ‫ۃ  وا م    ‬ ‫ب      ا‬
‫ ‬ ‫ اور   ح  ا م    اوراق  ‬ ‫ت ‬ ‫    ض    ان   وں       دى   ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا ق  در ر    ‬ ‫   ‬
‫ آ ۔“ )‪(٢‬‬ ‫  م       ر     ورت ‬ ‫    ۔ اس     ‬ ‫    م   ‬
‫   م    ا م    ‬ ‫ ‬ ‫ ا    وآ  و  ‬ ‫    ں  ا   ف  و ہ  ر ل  ا م‬ ‫ وا  ‬ ‫ ‬ ‫   اس  ‬
‫      ن ‬ ‫   و     ں    و   زى اس ا از    ‬ ‫ ا از     ن ‬ ‫     اور  ‬ ‫   د  ا ء اور‬ ‫ا‬
‫ وآ  و    ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا م  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ب   ۔ ب   ا    ا‬ ‫   اردو  ادب    ‬ ‫  ب ‬ ‫ ‬ ‫       ‬
‫   ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ا از   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ء    ت   ‬ ‫ت ر ل ا مﷺ  ‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫ت   ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ء    ت    ن ‬ ‫   اور  ا ف ا‬ ‫ ا از    ن ‬ ‫ن    ۔ آپ   او  ا م ا ء    ت   ا‬
‫ ‬ ‫ت ا ا  و ا‬ ‫۔   ا ں    ‬ ‫   ا ازہ    ‬ ‫ و  ر‬ ‫    ت  ر ل  ا مﷺ  ‬ ‫ روش    ذر‬ ‫اس  ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ۔   ا   پ   ا      ‬ ‫ ر‬ ‫     وہ  ‬ ‫  ى ا از   ا‬ ‫ ا م     ت   ‬
‫ اد  ‬ ‫   ‬ ‫ ‪    ،‬اس ‬ ‫    پ    ر   ر  ‬ ‫ ‬ ‫د   ‬ ‫ں    ان      ن   ا    ‬ ‫ا   پ   ‬
‫       ‬ ‫   د‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ۔  ”اب  ا   ف   ے  ‬ ‫  ‬ ‫  ا  اور   ذ‬ ‫ا از     ن      وہ  ا‬
‫  ھ   ‬ ‫     اس   آ‬ ‫   وہ  م د    ز دہ  ب ر    اب ا   ب   ‬ ‫ان  ت     و  اغ    ا   ‬
‫ں     د     ورش    ‬ ‫ آ  ‬ ‫ آج     پ    ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫    ى  ۔دو ى   ف   ان      ‬ ‫ اور  ‬
‫ د  ر    ‬ ‫ ‪     ،‬ت ‪    ،‬ت  ا  ‬ ‫ آ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  آ   ۔‬ ‫ اس    ‬ ‫ اور اب  پ       ور  ‬
‫ ا   ۔ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ د‬ ‫ ا از  ن ا‬ ‫   ‬ ‫ہ ‬ ‫  ‬ ‫ؑ   ‬ ‫ت ا‬ ‫اف   ‬ ‫ان   ۔“)‪  (٣‬اس ‬ ‫ ‬ ‫اور ا‬
‫  ۔ ‬ ‫       اردو ا   دازى   ا  ا ل ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫س  ِإ ّ ِ َ ر ُل ‬ ‫ُ‬
‫  ۔  ”  ْ َ   َأ ُّ َ  ا َّ ُ‬ ‫    آن      ار د ‬ ‫  ۔‬ ‫ آپ    ‬ ‫   ا  و‬ ‫ر ل ا م    ‬
‫َُ‬
‫  ں۔ ‬ ‫    ف    ا اس ا    ‬ ‫   ‬ ‫!‬ ‫   اے ا‬ ‫ﷲَِّ ِإ ْ ْ   َ ِ ً  ۔ “)‪(٤‬‬
‫ا  ‬

‫‪175 __________________________________________________________________ (٢١‬‬ ‫ ‬ ‫"ا س" )‬

‫ ا از        ن     وہ ا   ل آپ  ۔وہ ر ل ا م ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا    وآ  و‬ ‫ر ل ا  ‬
‫        ج  ر  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ۔  ”  ا‬ ‫ ‬ ‫  ؤں   اس  ح  ا‬ ‫   ان    م  ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫وا   ں     اور    داں  ‪ ،‬‬ ‫  ‪ ،‬د ہ  ر       اور  ا   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫     اور ‬ ‫ و‬ ‫ ‬
‫۔“)‪(٥‬‬ ‫  دا     ن   آ ى  اج ‬ ‫‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‪  ،‬‬ ‫خ‬
‫   اور   در  دل  ‪    ،‬ز  ‬
‫ ا    ‬ ‫ر   ۔  ا ں    ر ل ا  ‬ ‫   ا    ان    ا ز  و  ا‬ ‫    ت   اردو ادب     ا    ‬
‫۔؛‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫س      ز دہ  ں   آ    ۔ ‬
‫     ا ظ ا ل     ا  ‬ ‫ و دت   ‬ ‫وآ  و‬
‫  م    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ن  د     ر  روح   ور ر  آ    ‪   ،‬خ   درہ   ر    ‬ ‫”‬
‫   ا ر ‬ ‫ آج     ر  و ہ  ر      ‬ ‫ رہ     ۔‬ ‫  ہ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫و  ن ‬
‫   ا  دن     ق    ازل ‬ ‫۔   ر ن ‬ ‫  ل  د     وڑوں  س  ف  د‬ ‫   ‬
‫  ل ر  ‬ ‫   و  ر    و‬ ‫ دراز   ا     ن  از   ‬ ‫  ت ‬ ‫ ۔ خ ‬ ‫    اہ ‬
‫ں‪ ،‬ا  و   د ‬ ‫    ت  از ں‪  ،‬ہ  و  ر     وغ ا‬ ‫۔   ر ن    و  ر     م آرا ں ‬
‫‪   ،‬ن   ازى ‬ ‫ازى  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ا ا ‪   ،‬ل  ‬ ‫  و ں‪     ،‬س    ا س   ك‪  ،‬‬
‫۔“)‪(٦‬‬ ‫   در ر    م آ  ‬ ‫ہ ‬ ‫  اں از ‬ ‫      ع ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪،‬‬
‫۔”آ ب    رو  دور       ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل      ۔  ‬ ‫رات اور   زات     ا‬ ‫   ا‬ ‫   ا  ‬
‫“)‪” (٧‬اور ‬ ‫   ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫        ں     ۔  آ  ب  ا م   ع      ا  ‬ ‫    غ ‬ ‫  ۔ ‬
‫۔“ )‪(٩‬‬ ‫  رك     ؤڑا را    ن ا   دہ  ك  ‬ ‫   آگ   آ “۔ )‪” (٨‬آپ   د‬ ‫ ‬ ‫   ا  آ‬ ‫ ‬ ‫م ‬
‫ ‬ ‫    ر    وہ رو      رہ  ۔“)‪     ” (١٠‬رك    ك  ڈا  ‬ ‫  ج و  ‬ ‫”  اس   دل   ا م    ر آ    ‬
‫     ‬ ‫    ك ‬ ‫ ‬ ‫ آ    آ ب     ب‬ ‫      زے  اڑ   ۔“)‪” (١١‬اب  و‬ ‫ روز     د  اس    ‬
‫ آ    اور د       ك اڑ  ‬ ‫ر   ‪ ،‬اب ان    دى   و‬ ‫      را  ب ‬ ‫ ‬ ‫     وہ ‬ ‫آ ۔“)‪  ” (١٢‬‬
‫۔“)‪(١٣‬‬
‫  آن    ر ں‪ ،‬ر ‪ ،‬ا د   ر  اور  ت و  زى    ا     آ    ۔ اس ‬ ‫  ر‬ ‫    ں ‬
‫    ا    ‬ ‫ت   آ   ۔ ا ں   وا ت   ‬
‫  ر ں    ر  ‬ ‫ اور  ت  روں   ا ال ‬ ‫  وہ  ‬
‫  ہ    ا    وا ت    ن ‬ ‫ اور وا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا ‪   ،‬‬ ‫  ر‪،‬‬ ‫     ۔    ‬ ‫آ  آ      ‬
‫    ا  اردو    ‬ ‫ ‬ ‫   د    ۔ا ں     ر‬ ‫ ا    اردو  ‬ ‫   ‬ ‫دہ      ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ا ں     آ  آ ت ‬
‫دہ   ‬ ‫   ا‬ ‫ درج     ۔    ا د   ر  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬ ‫درج              ‬
‫ۃ‪  ،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫رك‬ ‫ دار ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ى‪  ،‬‬ ‫ ا    ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  رى‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫   ا د‬ ‫ اور  اس‬

‫‪176 __________________________________________________________________ (٢١‬‬ ‫ ‬ ‫"ا س" )‬

‫ ا م ‬ ‫ اور ‬ ‫‪ ،‬دار ‬ ‫ ا‬ ‫‪  ،‬از‪    ،‬ح  رى‪،‬‬ ‫ ا   ‪،‬زادا د‪ ،‬وى  ح   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا داؤد‪،‬‬ ‫ا رى‪،‬‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ن      اور  ‬ ‫ ‬ ‫   روا ت  ز دہ    اردو  ‬ ‫ ا د‬ ‫  ۔ا ں    ا ن  ‬ ‫ د‬ ‫ و ہ     ا‬
‫    ۔‬ ‫  رات   ‬ ‫   ‬
‫دہ      ان ‬ ‫   ا‬ ‫ اس  ‬ ‫ں ‬ ‫دہ     ۔ ا ں      ‬ ‫ں     ا‬ ‫    ر  اور  زى    ا  ‬
‫  ل ا ل‪ ،‬رف ‬ ‫  ر   ى‪ ،‬ت ا   ‪ ،‬ر  ا   م‪ ،‬ر  ا   ون‪  ،‬و ‪   ،‬ح ا ان‪ ،‬ر   ‪،‬‬
‫ ‪   ،‬ر  ‬ ‫اف‪ ،‬ح  ا ان‪،‬ا  ا‬ ‫‪،‬ا ب  ا‬ ‫ ا‬ ‫ب‪،‬‬ ‫ ا  ا ‪،‬ا‬ ‫‪ ،‬ر  ا   ‪،‬‬ ‫‪،‬ا ا  وا‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫  ا‬ ‫‪  ،‬زر‬ ‫ت       رى‪،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا ن‪  ،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا  ‬ ‫‪  ،‬ر ض  ا ہ‪  ،‬‬ ‫‪ ،‬ر  ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫ں    روا‬ ‫   ۔ ا ں    ز دہ    ان  ‬ ‫ ‬ ‫ ا ٰى  اورروض  ا‬ ‫‪،‬و ء ا ء‪ ،‬ا   ‪ ،‬زى  ا  ا   ‪،‬‬
‫       ‬ ‫ و‬ ‫   ا‬ ‫    ۔    ‬ ‫   ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ع    ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اردو     ن      اور  ‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا   ‪  ،‬ا م  ‬ ‫  ا ‪،‬‬ ‫ ز  ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا  ‬ ‫  ادى‪  ،‬ذ ‪،‬‬ ‫ ‪،‬ا م  ز ى‪  ،‬‬ ‫ا ں   ا م  ا    ‬
‫   د    ۔‬ ‫ اردو‬ ‫           ا‬ ‫  رات ‬ ‫ ا   و ہ   ا ال   ‬ ‫ ا   ‪ ،‬ن  رى ‪،‬‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫   د   ۔ ا ں    ب   و  ‬ ‫ اردو ‬ ‫ اور  ر  ا ر    آ          ا‬ ‫    ں ‬
‫ ‬ ‫ آ    ‬ ‫  ۔ر ل ا م    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا ں   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ن    ۔‬ ‫ ا ر   ذر‬ ‫ ‬
‫ ا ر ‬ ‫     ‬ ‫ت ا‬ ‫ت  ہ   ‬ ‫   ‬ ‫ ا    ‬ ‫  ن     ۔‬ ‫   ‬ ‫   اردو ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا‬
‫ ا   رت ‬ ‫   ‬ ‫ى   دى   اس ‬ ‫    ت       رو    ‬ ‫  ر     ‬ ‫   د   ۔‬ ‫ن   ان   اردو ‬
‫ ا   ن   ‬ ‫   ‬ ‫ ا ر   ‪،‬ا ں   اردو ‬ ‫     ا د   اس    اب     ‬ ‫اس  ت   رو    اس   او    ‬
‫ ر  ‬ ‫ ا    وآ  و‬ ‫  ۔ وہ ا اب   ر ل ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا ر اردو ‬ ‫ ا        ‬ ‫ ۔ا ں   ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ د    ۔‬ ‫ ا ر  اوران   اردو  ‬ ‫ د   ۔     د     ت   ل    ‬ ‫ ‬ ‫ اردو  ‬ ‫ن     ‬
‫ت      ر   اردو ‬ ‫ اور  ‬ ‫   د   ۔‬ ‫       اردو  ‬ ‫ رز  ا ر   ن  ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ا ع  ‬ ‫ت ‬
‫ں    ن  دى اس     ‬ ‫ ‬ ‫ ا    وآ  و‬ ‫  ح ر ل ا  ‬ ‫ت ز د   ‬ ‫ ا    ‬ ‫     ۔‬ ‫   ‬
‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ ان    درد     ر  ‬ ‫ ‬ ‫ رہ  ‬ ‫      گ   دارى    ‬ ‫   ‬ ‫  ر  ا ر     ن     ۔ ت  ‬
‫۔“)‪(١٤‬‬ ‫و  و    ر ل  ا م       رك  ك   ڈا‬ ‫۔ر ل  ا م    و دت     ن     ر  ا ر   ن     ۔”‬
‫    ۔‬ ‫       ‬ ‫و   اس  رى دا ن    ر  ا  ر   ن     ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اس  ا    ‬
‫    ب ‬ ‫ر  ‬ ‫   ا ں    ‬ ‫       د    ۔اس  ‬ ‫  رت     ف  اردو  ‬ ‫ں ‬ ‫   ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ب“‪   ،“Mohammad‬و‬ ‫ ‬ ‫”‪   ،“Mohammed and Mohammedanism‬ر‬
‫    ب“‪ “Dictionary of the Bible‬و   ر    ‬ ‫ب“‪،“Historians History of the world‬ڈا  ‬

‫‪177 __________________________________________________________________ (٢١‬‬ ‫ ‬ ‫"ا س" )‬

 ‫   ‬ ‫  ب  ”‪   ،“The Historical Geography of Arabia‬ر‬ ‫”‪ ،“The Life of Mohammed‬ر‬
‫   ‬ ‫ل    ۔ ا ں   اس ‬ ‫  ۔    ا   ت    ول     ا‬ ‫ب“‪    ،“Heroes of Islam‬ا  د‬
‫    ن ‬ ‫ت ز‬ ‫   ان    م ‪   ،‬و ت اور ا ن   ‬ ‫ ر  وا   ت  روں   ا   ول د    ‬ ‫  ت   ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ان    ‬ ‫   ‬ ‫ں     ول    د    ۔ا ں    ‬ ‫    م  اور  ان    ‬ ‫  ۔ا   ح  ‬
‫ دى ‬ ‫ ‪  ،‬ان    ‬ ‫     ‬ ‫ان     م  اور     گ  ان  ‬ ‫ ‪  ،‬‬ ‫‪  ،‬اس    ‬ ‫ ‬ ‫  ن      اور  اس  ‬ ‫ول    ذر‬
‫ ‬ ‫      گ ‬ ‫ و‬ ‫ ا ال     ول     ن     ۔‬ ‫ ا ب     م اور  ان   ‬ ‫   ‬ ‫۔ا ں     ت  ‬
‫ ا م    ‬ ‫  ل  اور  ‬ ‫ ‬ ‫ او  را    ‬ ‫ ا ال     ول    د   ۔   گ    اوروا  ‬ ‫ ان     م  اور  ‬ ‫ر ‬
‫  ت ‬ ‫  ن    ۔‬ ‫   ان     م ‪ ،‬م  اور  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ول     د  ‬ ‫ ان    ‬ ‫ ‬ ‫ت  ا م  دے  ‬
‫  ن     ‬ ‫    م  ‪ ،‬م   ر  اور‬ ‫     ‬ ‫ ‪ ،‬ول     د    اس    و‬ ‫     ا م  اور   ذن   ت    ‬
‫    ت    اور  و     ود    در ن ‬ ‫  آ    ۔   وہ  ا اب    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا از  ‬ ‫۔     ں ‬
‫ ا    وآ  ‬ ‫    ۔ر ل ا  ‬ ‫ ا از   ‬ ‫   ‬ ‫ن   در ن ‬ ‫ اور ا‬ ‫ ا از    ن    ۔‬ ‫ت   ‬
‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫   ۔ان   ‬ ‫  ز   ‬ ‫ل ‬ ‫ز ا‬ ‫  ا     ن    ۔  ‬ ‫   ‬ ‫اور     در ن ‬ ‫و‬
‫ ا ں   ر ل ا م     ا ‬ ‫   راو ں    ح      ۔‬ ‫ل ا  ر     اور اس   ا‬ ‫  ز  ا‬ ‫     ا ں   ‬
‫ ا    وآ  ‬ ‫     ر ل ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ا از     د     ۔ا   ح  ا م   رى    ر  ‬ ‫     روا    ‬
‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫         ا‬ ‫   را  ‬ ‫و    ا       م   ا ٰى    ‪  ،‬اس  روا    راوى  ا ٰ     رے    ‬
‫ ‬ ‫     ا ے  د    ‬ ‫وں   ‬ ‫ اُ ‪،‬‬ ‫    ر     ل    در‬ ‫   ۔ا   ح  ت   ‬ ‫ اور     ‬
‫ ‬ ‫ہ    روا  اور اس‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ت   ‬ ‫ ‬ ‫    ۔ ‬ ‫  ا    ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫روا ت   رد ‬
‫   ا ر     م   ‬ ‫    ا  ‬ ‫   ا‬ ‫ ا از   اس   راو ں    ح      ۔‬ ‫ ‬ ‫  ار د  ‬ ‫   ‬
‫       ‬ ‫   ‬ ‫ اس د‬ ‫ ا از    رد     ۔  ‬ ‫   ‬ ‫  ف     ‬ ‫ ا    وآ  و‬ ‫اس   ر ل ا  ‬
‫ ا   ل     روا ت   ا س  ا و ں ا ں ‬ ‫   ا از ا    اور  ں  ں ا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا ں   وا ت   رد ‬
‫ ان روا ت  رد    ۔‬ ‫ ا از ا ر ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ن ‬ ‫     وہ وا ت   ‬ ‫    ۔  ان    ص و‬ ‫ ‬ ‫ ان   ‬ ‫   ا  ا  ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ وا ت   ا  ا  ‬ ‫     ا ں    ر    ‬ ‫   ا ازہ ‬ ‫    رت  ر    ۔ان    ت    ‬ ‫  ت ‬
‫ اور ‬ ‫ ‪   ،‬ت   ا‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ان    ‬ ‫ ا    وآ  و    ‬ ‫  ن      ۔ا ں    ر ل ا  ‬ ‫ ‬ ‫ و  ‬
‫  ا ‬ ‫    رے    ‬ ‫ت ‬ ‫    رے    دو   ا اف‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت    ا     رے      ‬
‫ دو ‬ ‫  رے  ‬ ‫ وا   م  ‬ ‫ ‬ ‫ وآ  و‬ ‫ ا  ‬ ‫  ا اف  اور  ر ل  ا  ‬ ‫ ‬ ‫  رے  ‬ ‫ ‬ ‫ت  ا‬ ‫اف‪،‬‬

‫‪178 __________________________________________________________________ (٢١‬‬ ‫ ‬ ‫"ا س" )‬

 ‫ ‬ ‫ ا ‪،‬‬ ‫  ن    ۔‬ ‫   وا ت      ‬ ‫ ا    وآ  و    ‬ ‫  ۔ا   ح  ر ل  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا اف  ‬
‫  ن      ۔      ‬ ‫ وا ت    ‬ ‫ ‬ ‫ و ت  ‬ ‫ ا    وآ  و‬ ‫  ن    ۔  ر ل  ا  ‬ ‫  ك   ‬ ‫ اور  ‬
‫ اس ‬ ‫۔ڈا    ا  ‬ ‫ آ‬ ‫ت ‬ ‫ ان   اردو ا ء  دازى   ‬ ‫     ‬ ‫ت        ت اس  ا    ‬
‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫            رى ز ن    ‬ ‫  ت    ذ ے    ۃ ا    ا اد    ا  ‬ ‫  ۔ ”‬ ‫ا    ‬
‫“۔ )‪(١٥‬‬ ‫ ‬ ‫  ر ں   ‬ ‫ اور اس       ‬ ‫ں   ‬ ‫ ا ء  دازا  ‬ ‫ز اد    ‬
‫ ا    ‬ ‫ ان      ا  ا   ر      ا ں    ر ل  ا م ‬ ‫   ‬ ‫   د  ‬ ‫    ت   ا  اد   ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ڈ  ۔ اس   ‬ ‫  ت‪  ،‬ر  ‪ ،‬زى اور ا د    وا ت        اردو    ‬ ‫وآ  و     ت   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور اس   ا     ت    ب د‬ ‫     ‬ ‫    ت   آ ن  اور ‬ ‫ت   ‬ ‫ى ‬ ‫ا ں   ا  ‬
‫ل   ‬ ‫ اور  ر  ا ر  ا‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ و ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  رات‪،‬‬ ‫ار   ۔ آن اور ا د    ‬
‫   ‬ ‫  رخ اور   ت  ر   روپ    د   ۔ ا  ‬ ‫ ا  ا‬ ‫ ا‬ ‫  آ    اور    م ‬ ‫ اور   ر    د‬ ‫ان    ‬
‫ ‬ ‫  ل   ‬ ‫     ۔     ورش ‬ ‫    ز ‬ ‫  ر‬ ‫ د    ‬ ‫     ا‬ ‫ اور آ ن  ں    ن   ان   وہ ‬
‫  ر   ‬ ‫  ۔ ‬ ‫ وہ ا   م     ہ    ‬ ‫ ‬ ‫ اس    ا ات    ان     ت     آ    اور  اس   ا    ‬
‫  ۔‬ ‫  ت  ار د  ‬ ‫اد   ا    ان    ت ا    اردو   ‬
‫ا   ت‪:‬‬
‫‪ (1924،‬ص‪14‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ق   ى ‬
‫‪:‬ا  ‬ ‫ ا   داز )‬ ‫   ارد  و  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ا رى‪ ،‬‬ ‫‪١‬۔‬
‫ ‪ (1985   ،‬ج‪ ،1‬ص ‪18‬‬ ‫ ‪ ،‬ۃ ا  ) ا ‪ :‬دار ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‪،‬‬ ‫‪٢‬۔‬
‫ا آن ‪158/7 :‬‬ ‫‪٤‬۔‬ ‫ا ‪،‬ص‪102‬‬ ‫‪٣‬۔‬
‫ا ‪،‬ص‪108‬‬ ‫‪٦‬۔‬ ‫ ‪ ،‬ۃ ا  ‪،‬ص‪19-18‬‬ ‫‪٥‬۔‬
‫ا ‪،‬ص‪216‬‬ ‫‪٨‬۔‬ ‫ا ‪،‬ص‪155‬‬ ‫‪٧‬۔‬
‫ا ‪،‬ص‪270‬‬ ‫‪١٠‬۔‬ ‫ا ‪،‬ص‪246‬‬ ‫‪٩‬۔‬
‫ا ‪،‬ص‪304‬‬ ‫‪١٣‬۔‬ ‫‪، ١‬ص‪294‬‬ ‫‪١٢‬۔‬ ‫ا ‪،‬ص‪270‬‬ ‫‪١١‬۔‬
‫ﷲَّ   ‪  -‬اﷲ    و ۔  َ َ َ   ِ َ ِ ِ   ِإ َ  ‬
‫۔ َ ْ َ  اﷲَِّ  ْ َ   َ َّ سٍ   َأ ْ َ َهُ  َأ َّن  َر َل ا ِ‬ ‫  رى   روا    ‪  7264‬اس   ذ     ں ‬ ‫‪١٤‬۔‬
‫ا     س      دى    ‬ ‫ْ َ ْ ِ ِإ َ   ِ ْ َ ى‪َ   َّ َ َ  ،‬أهُ  ِ ْ َى  َّ َ ُ ۔‬ ‫ِ ْ ى ‪َ َ ٔ ،‬هُ  َأن  َ  إ َ   َ ِ  ا َ ْ ْ ْ ‪  ِ َ   َ  ،‬ا َْ‬
‫ِ َ ِ َْ ُُ ُ‬ ‫َْْ َُ ِ‬ ‫َ‬
‫  د ہ   ‬ ‫ ‬ ‫ د      ‬ ‫  ا     ا    ‬ ‫اور ‬ ‫ر ل ا    ا    وآ  و     ىٰ  ) ہ ا ان(      ‬
‫    ا   ڑ د ۔‬ ‫  ىٰ    اس     ‬ ‫   ۔‬ ‫ وہ  ىٰ    ‬ ‫ا   د  ‬
‫‪،‬اردو  زار‪2005،‬ء( ص‪٢٦‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ت  ر ) ر‪:‬دا را ادر‪،‬ا   ر‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ڈا ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫‪١٥‬۔‬
‫٭٭٭٭٭‬

‫‪179 __________________________________________________________________ (٢١‬‬ ‫ ‬ ‫"ا س" )‬