PRACE NAUKOWE Akademii im.

Jana Dáugosza w CzĊstochowie

Seria: Zeszyty Historyczne 2010, z. XI

Juliusz SĉTOWSKI
Muzeum Miejskie w CzĊstochowie

Kierunki emigracji politycznej czáonków

organizacji bojowych PPS z CzĊstochowskiego
1906–1913

Rewolucja 1905–1907 byáa doniosáym wydarzeniem, które wyznaczyáo no-

wy etap walk niepodlegáoĞciowych i spoáecznych. Polska Partia Socjalistyczna
od chwili utworzenia za gáówne zadanie swej dziaáalnoĞci stawiaáa walkĊ o nie-
podlegáoĞü. Zmagania zbrojne prowadzone w latach 1904–1911 z zaborcą rosyj-
skim przez organizacje bojowe PPS byáy kolejnym zrywem wolnoĞciowym od
czasów powstania 1863–1864. W walkĊ w szeregach PPS zaangaĪowaáy siĊ
wszystkie warstwy spoáeczne w Królestwie Polskim.
WychodĨstwo polityczne po powstaniach listopadowym i styczniowym, któ-
re áączyá wspólny cel – walka o niepodlegáoĞü, ma obszerną literaturĊ przedmio-
tu. Temat emigracji po rewolucji 1905–1907 (nazywanej przez niektórych histo-
ryków czwartym powstaniem), mimo bogatej literatury dotyczącej tego okresu,
nie staá siĊ dotąd przedmiotem zainteresowania historyków. TakĪe w opracowa-
niach traktujących o organizacjach bojowych PPS w Królestwie Polskim temat
emigracji bojowców z Kongresówki nie byá podejmowany lub traktowano go
marginalnie1. Autor niniejszej publikacji podjąá to zagadnienie w pracy Czyn

1
Na przykáad w jednej z najwaĪniejszych publikacji dotyczącej tej tematyki, ksiąĪce Jerzego Pa-
jąka Organizacje bojowe partii politycznych w Królestwie Polskim 1904–1911, na potrzeby
przygotowania której autor przywoáanej publikacji zgromadziá ogromny materiaá biograficzny
dotyczący 7631 bojowców PPS, zagadnieniu emigracji poĞwiĊcono zaledwie 15 wersów.
Podano kierunki emigracji, pomijając RosjĊ, liczebnoĞü wychodĨstwa zaznaczono tylko dla Ga-
licji. Por.: J. Pająk, Organizacje bojowe partii politycznych w Królestwie Polskim 1904–1911,
Warszawa 1985, s. 94, 95, 104.
332 Juliusz SĉTOWSKI

zbrojny organizacji bojowych Polskiej Partii Socjalistycznej w CzĊstochowskiem

1904–19102.
W latach 1904–1910 w CzĊstochowskiem, na obszarze, który administracyj-
nie naleĪaá do powiatu czĊstochowskiego utworzonego w 1867 r., w wiĊkszym
lub mniejszym stopniu rozwinĊáy dziaáalnoĞü wszystkie organizacje bojowe PPS
i PPS-Frakcji Rewolucyjnej: Koáa Techniczno-Bojowe, Organizacja Spiskowo-
Bojowa, Organizacja Techniczno-Bojowa, Centralna Bojówka, Organizacja Bo-
jowa, a po rozáamie w partii – Organizacja Bojowa PPS-Frakcji Rewolucyjnej.
W strukturze bojowej CzĊstochowskie naleĪaáo do okrĊgu ZagáĊbie Dąbrowskie-
CzĊstochowa, po warszawskim i áódzkim trzeciego najwaĪniejszego okrĊgu bo-
jowego w Królestwie Polskim. W pewnych okresach CzĊstochowskie stanowiáo
samoistny okrĊg bojowy. W latach 1904–1910 bojowcy z CzĊstochowskiego
brali udziaá w 137 akcjach zbrojnych, takĪe poza terenem powiatu czĊstochow-
skiego. Walka zbrojna prowadzona byáa w warunkach nieustannie trwających
represji rosyjskich. Najskuteczniejszą metodą walki z organizacjami bojowymi,
stosowaną przez rosyjskie siáy polityczne, byáo tworzenie sieci agenturalno-
szpiegowskiej. DziaáalnoĞü agentów policji, donosicieli, a takĪe zdrady w szere-
gach bojowych byáy powodem licznych aresztowaĔ3.
Na podstawie materiaáu Ĩródáowego zgromadzonego gáównie w Centralnym
Archiwum Wojskowym, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Gáównym Akt
Dawnych, Archiwum PaĔstwowym w àodzi, Redakcji Sáownika Biograficznego
Dziaáaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, wspomnieĔ publikowanych i niepu-
blikowanych, prasy, a takĪe opracowaĔ udaáo siĊ wydobyü informacje biogra-
ficzne o 314 czáonkach organizacji bojowych PPS walczących w latach 1904–1910
w CzĊstochowskiem. Materiaá ten, ujĊty w formĊ biogramów lub not biograficz-
nych, zostaá opublikowany w opracowaniu Czyn zbrojny organizacji bojo-
wych..., s. 146–232.
W latach 1904–1914 spoĞród 291 bojowców, o których posiadamy obszer-
niejsze informacje biograficzne, represjonowanych byáo 176 (czyli 60%). Zde-
cydowana wiĊkszoĞü zatrzymanych przeszáa przez areszt Ğledczy w CzĊstocho-
wie, nastĊpnie przez wiĊzienie gubernialne w Piotrkowie (Piotrków Trybunal-
ski). Karami stosowanymi przez sądy wobec bojowców byáy: kara Ğmierci, ze-
sáanie na osiedlenie, katorga, przesiedlenie administracyjne na teren Cesarstwa

2
J. SĊtowski, Czyn zbrojny organizacji bojowych Polskiej Partii Socjalistycznej w CzĊstochow-
skiem 1904–1910, CzĊstochowa 2003, s. 138. W niniejszym artykule znacznie obszerniej, niĪ
to miaáo miejsce w publikacji ksiąĪkowej (takĪe jeĞli chodzi o cezurĊ czasową), ukazano kwe-
stiĊ wychodĨstwa bojowców PPS z CzĊstochowskiego.
3
TamĪe, s. 123.
 Kierunki emigracji politycznej... 333

Rosyjskiego, wydalenie do miejsca urodzenia lub zamieszkania, bezterminowe

ciĊĪkie roboty, kara pieniĊĪna, nadzór policyjny4.
WiĊkszoĞü z 36 bojowców z CzĊstochowskiego skazanych na katorgĊ odby-
waáa ją w wiĊzieniu katorĪniczym w Orle (w guberni wiatskiej), znanym z ciĊĪ-
kich warunków (gáód, choroby, represje fizyczne wobec wiĊĨniów), jakie tam
panowaáy. 53 bojowców zostaáo skazanych na zesáanie. Trafili oni do guberni
tomskiej (Kraju Narymskiego) w Syberii Zachodniej, guberni jenisejskiej (Kraj
TuruchaĔski) w Syberii Wschodniej, do guberni wiatskiej, orenburskiej, astra-
chaĔskiej, tobolskiej, irkuckiej, jekaterynosáawskiej, woáogodzkiej, smoleĔskiej5.
SpoĞród 291 bojowców, których Īyciorysy moĪemy przeĞledziü – 115 unik-
nĊáo represji. 64 bojowców ratując siĊ przed represjami policyjno-wojskowymi:
sądami wojennymi, uwiĊzieniem czy zesáaniem, emigrowaáo poza teren Króle-
stwa Polskiego6. W grupie emigrantów byáo 5 kobiet (które zajmowaáy siĊ tech-
niką bojową – przewoĪeniem i ukrywaniem broni i amunicji)7.
Bojowcy czĊstochowscy wyjeĪdĪali z Królestwa Polskiego lub wydostawali
siĊ z niego nielegalnie w latach 1906–1913; w 1906 r. byáo to 5 osób, w 1907 – 13,
w 1908 – 19, w 1909 – 8, w 1910 – 9, w 1911 – 7, w 1912 – 4, w 1913 – 1.
Z przedstawionych liczb wynika, Īe emigracja bojowców, która rozpoczĊáa siĊ
w 1906 r., zwiĊkszyáa siĊ istotnie w okresie schyákowym rewolucji i po jej za-
koĔczeniu. NajwiĊcej wychodĨców byáo w 1908 r. (19), póĨniej w 1910 (9)
i 1911 (7). Emigracja w tych latach związana byáa z aresztowaniami i podjĊciem
wspóápracy z policją rosyjską instruktorów bojowych – Edmunda Tarantowicza
(w kwietniu 1908 r.) i Antoniego Sukiennika (w grudniu 1910 r.)8.
Czáonkowie organizacji bojowych PPS z CzĊstochowskiego, emigrując poza
granice Królestwa Polskiego, kierowali siĊ najczĊĞciej do Galicji w zaborze au-
striackim; schroniáo siĊ tam 39 bojowców9. Dla niektórych z nich Galicja byáa

4
TamĪe, s. 136.
5
TamĪe, s. 137.
6
TamĪe, s. 138.
7
Na emigracji przebywaáy: Anna Baran (Baron), Helena Bembnowa, Maria Dalach, Maria Han-
tower, Leontyna Zakrzewska. Wszystkie nazwiska przywoáane przez autora w przypisach po-
chodzą z pracy: J. SĊtowski, Czyn zbrojny organizacji bojowych...
8
J. SĊtowski, Czyn zbrojny organizacji bojowych..., s. 87, 133–135.
9
Jan Balaga, Stanisáaw Baran (Baron), Berthold Brajtenbach, Jan Chmielecki, Maria Dalach,
Stanisáaw DaszyĔski, Kazimierz Dulewicz, Piotr Dziadczyk, Adam Grotowski, Józef Grzeczna-
rowski, Tomasz Grzywna (Zgrzywna), Maria Hantower, Wáodzimierz Izdebski, Wáadysáaw
Konotowicz, Karol Kozáowski, Aleksander KrzyĪanowski, Józef Legut, Tadeusz Misiak, Józef
MotyczyĔski, Leon Ogáaza, Franciszek Pytel, Antoni Rychter, Edmund SiwczyĔski, Marian
Skrzynecki, Jan Sobczyk, Edmund Stasiurka, Stanisáaw StyczyĔski, Zygmunt Suchecki, Jan
Szczypior, Ferdynand Szmidla, Jan Szwed, Wiktor Wcisáo, Wacáaw WodziĔski, Antoni Wosz-
334 Juliusz SĉTOWSKI

tylko przystankiem w drodze na Zachód. Do Europy Zachodniej: Niemiec,

Szwajcarii, Belgii, Wáoch, Austro-WĊgier (poza Galicją), przedostaáo siĊ 13 czáon-
ków organizacji bojowych10, do Stanów Zjednoczonych udaáo siĊ 311. Z kolei
drogĊ na wschód, by tam ukryü siĊ na ogromnych przestrzeniach Cesarstwa Ro-
syjskiego, wybraáo 14 bojowców12. Nie znamy kierunku ani docelowego miejsca
emigracji 6 bojowców, którzy w latach 1907–1911 opuĞcili Królestwo Polskie13.
SzeĞciu bojowców, by uniknąü aresztowania, emigrowaáo dwukrotnie w róĪ-
nych kierunkach – do Galicji, a póĨniej do Cesarstwa Rosyjskiego (3 osoby), do
Rosji a nastĊpnie do Galicji (1), do Rosji i do Europy Zachodniej (1), na zachód
Europy i póĨniej do Rosji (1). Jeden z bojowców (Jan Chmielecki) wybieraá ko-
lejno trzy kierunki – Cesarstwo Rosyjskie, GalicjĊ, a w koĔcu wyjechaá do Sta-
nów Zjednoczonych.
Ci z wychodĨców, którzy trafiali do Galicji, najczĊĞciej obierali Kraków ja-
ko miejsce schronienia; tak byáo w 29 przypadkach. SzeĞciu z tych 29 bojowców
po jakimĞ czasie przeniosáo siĊ do Lwowa, poszukując lepszych warunków Īy-
cia, czy teĪ podejmując studia, jak to miaáo miejsce w przypadku instruktora or-
ganizacji bojowej PPS-FR – Mariana Skrzyneckiego. Dwie osoby wybraáy od
razu Lwów jako miejsce emigracji. Oprócz Krakowa i Lwowa czĊstochowscy
emigranci w Galicji zatrzymywali siĊ w Bochni, Chrzanowie, Nowym Sączu.
W dwóch przypadkach nie znamy miejscowoĞci, w której znaleĨli oni schro-
nienie, wiemy tylko, Īe na terenie Galicji.
U schyáku rewolucji 1905–1907 i po jej zakoĔczeniu wielu zdekonspirowa-
nych w róĪnych miejscowoĞciach Królestwa Polskiego bojowców przedostawaáo
siĊ do Galicji, na teren zaboru austriackiego. Kierowali siĊ gáównie do Krakowa –
oĞrodka dowodzenia Organizacją Bojową PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Nie
wszystkim udawaáo siĊ znaleĨü tam pracĊ i dach nad gáową. Z myĞlą o nich Wy-
dziaá Bojowy PPS-Frakcji Rewolucyjnej utworzyá na początku 1908 r. tzw. ko-
muny bojowe (mieszkania wynajmowane w Krakowie lub na obrzeĪach miasta),

czyna, Sylwester Woszczyna, Bolesáaw Zahorski, Leontyna Zakrzewska, Jan Zaorski, Teofil
Zioáek.
10
Jan Dziadczyk, Janusz Gáuchowski, Antoni Grotowski, Bolesáaw Gudaj, Wáodzimierz Izdebski,
Wáadysáaw Izdebski, Roman Janota, Stefan Lasocki, Józef Legut, Wáadysáaw MoryĔ, Aleksan-
der Woszczyna.
11
Jan Chmielecki, Marcin PĊczek, Bolesáaw Zióákowski.
12
Karol Algajer, Stanisáaw Baran (Baron), Anna Baran (Baron), Helena Bembnowa, Karol Dow-
bor, Janusz Gáuchowski, Marian Gáuchowski, Wáadysáaw Hackiewicz, Walerian Kaniecki, Ste-
fan Lasocki, Jan Szczypior, Bolesáaw Zahorski, Antoni Zakrzewski, Teofil Zióáek.
13
Byli to bojowcy: Konstanty Ciura, Kazimierz Dąbkowski, Walenty Fotfolc, Tadeusz Sáawek,
Jan StrączyĔski, Antoni ĩmudzki.
 Kierunki emigracji politycznej... 335

w których zapewniano bojowcom pobyt i utrzymanie14. W komunach mieszkaáo

przynajmniej 5 bojowców związanych z CzĊstochową15.
Z czáonków organizacji bojowych z terenu czĊstochowskiego, którzy opuĞci-
li Królestwo Polskie i wyemigrowali do Europy Zachodniej lub Stanów Zjedno-
czonych, najwiĊcej osiadáo w Niemczech – 6 osób, 2 osoby wybraáy BelgiĊ,
2 osoby znalazáy siĊ w Austro-WĊgrzech (poza Galicją), 2 w Szwajcarii. Jeden
z bojowców Jan Dziadczyk przez 3 lata przebywaá w Austrii i w Niemczech, in-
ny bojowiec Aleksander Woszczyna w ciągu 10 lat emigracji przebywaá w Au-
strii, Wáoszech, Szwajcarii i Niemczech.
SpoĞród 13 osób, które w latach 1907–1910 wybraáy Cesarstwo Rosyjskie
jako miejsce emigracji, aĪ 4 znalazáy siĊ w Jekaterynosáawiu, 1 w Charkowie,
nie znamy miejsca zatrzymania siĊ pozostaáych. Rosja nie dla wszystkich przy-
byszów z CzĊstochowskiego okazaáa siĊ bezpiecznym miejscem: posiadamy in-
formacje, Īe przynajmniej 2 bojowców, którzy tam siĊ schronili, zostaáo wyĞle-
dzonych przez policjĊ i aresztowanych.
WiĊkszoĞü bojowców powróciáa z emigracji. Tych, którzy ponownie znaleĨli
siĊ na terenie Kongresówki przed 1914 r., czĊsto aresztowano i karano katorgą,
zesáaniem lub administracyjnym osiedleniem; taka sytuacja miaáa miejsce
w oĞmiu przypadkach16. Jeden z bojowców Berthold Brajtenbach zginąá w walce
z Rosjanami przy próbie nielegalnego przejĞcia przez granicĊ do Królestwa Pol-
skiego, inny bojowiec Jan Balaga przedostaá siĊ do Kongresówki i polegá
w 1909 r. w walce z policją i wojskiem na terenie CzĊstochowy.
Okoáo 25 emigrantów powróciáo do Królestwa Polskiego miĊdzy 1914
a 1918 r. Ponad poáowa z nich uczyniáa to w początkach I wojny Ğwiatowej –
trzynastu wkroczyáo do Królestwa Polskiego w 1914 r. w szeregach Legionów
Polskich17.

14
J. Pająk, Organizacje bojowe partii politycznych..., s. 94, 95. Jak podaje W. Pobóg-Malinowski
(Akcja bojowa pod Bezdanami 26 IX 1908, Warszawa 1933, s. 101) „[...] w Krakowie szukali
schronienia bojowcy, wyparci przez niepomyĞlne warunki walki z terenu Królestwa. Przebywa-
li tu w charakterze rezerwy, oczekując wciąĪ na to, Īe organizacja ponownie powoáa ich do
dziaáania. Utrzymywano tu nawet z funduszów organizacji tzw. «komunĊ» [...] otwierającą swe
podwoje dla wszystkich dzielnych, zasáuĪonych, a skompromitowanych w Królestwie i pozba-
wionych Ğrodków do Īycia bojowców”.
15
Byli to: Jan Balaga, Wáadysáaw Konotowicz, Aleksander KrzyĪanowski, Jan Sobczyk, Wiktor
Wcisáo.
16
Po powrocie do Królestwa aresztowani zostali: Kazimierz Dąbkowski, Jan Dziadczyk, Piotr
Dziadczyk, Walenty Fotfolc, Marian Gáuchowski, Marcin PĊczek, Jan Sobczyk, Ferdynand
Szmidla.
17
Jako legioniĞci powrócili: Stanisáaw Baran (Baron), Kazimierz Dulewicz, Janusz Gáuchowski,
Marian Gáuchowski, Adam Grotowski, Antoni Grotowski, Wáodzimierz Izdebski, Aleksander
336 Juliusz SĉTOWSKI

Niewątpliwie potrzebne są badania nad tematyką wychodĨstwa z Królestwa

Polskiego dziaáaczy niepodlegáoĞciowych u schyáku i po upadku rewolucji
1905–1907. Przedmiotem dociekaĔ winny staü siĊ, obok liczebnoĞci i kierunków
emigracji, takĪe warunki egzystencji emigrantów, ich aktywnoĞü zawodowa,
niepodlegáoĞciowa czy spoáeczna.
Godnym uwagi zagadnieniem, niepodejmowanym szerzej do tej pory przez
historyków, jest funkcjonowanie na terenie Galicji, gáównie w Krakowie, orga-
nizacji niosącej pomoc wychodĨcom – Wzajemna Pomoc PPS-FR, oraz tzw.
komun bojowych, w których znajdowali schronienie bojowcy emigrujący z Kró-
lestwa Polskiego.

KrzyĪanowski, Józef MotyczyĔski, Marian Skrzynecki, Edmund Stasiurka, Stanisáaw StyczyĔ-

ski, Bolesáaw Zahorski.