MÖVZU.

Audit Prosedurları və Nümunələrin Toplanması

1. Auditorun seçməsi
2. Аuditоr sübutlаrı və аnаlitik prоsedurlаr
3. Nəzаrət metоdlаrı
4. Аuditоr yохlаnmаsının sənədləşdirilməsi
5. Аuditоr rəyi

1. Auditorun seçməsi
Məlum olduüu kimi auditor yoxlamasının vaxtı məhdud olduğundan, auditor yoxlama
zamanı müxtəlif baş vermiş bütün əməliyyatları və onlara tərtib edilmiş sənədlərin hamısını
yoxlamaq iqtidarında olmur. Başdan-başa yoxlama bir qayda olaraq çох mühüm hallarda aparılır.
Bu zaman əsas kütləvi əməliyyatların yoxlanılması seçmə üsulla həyata keçirilir. Bu da öz
növbəsində auditin müddətini qısaldır və auditin ucuz başa gəlməsinə müsbət təsir göstərir.Auditor
seçməsininin əsas prinsipləri auditi planlaşdırılarkən istifadə olunmuşdur. Bu prinsip müştərinin
uçоtunun aparılmasında olan “ağrılı nöqtələrin” seçilməsindən ibarətdir.

Auditor nümunəsinin seçilməsi, müvafiq xüsusi seçmə metodların texnikasından istifadə

etməklə həyata keçirilir. Seçmənin düzgün aparılması onun auditin qarşısında qoyulan tələblərə
uyğun olmasını təmin etmək üçün məcmunun aşağıdakı xarakteristikasını nəzərdən keçirmək
lazımdır:
- məcmunun hansı növü ayrıca maddə təşkil edir – kompüter proqramı, əllə qeydlər
yazılışı və s.
- seçmənin ayrı-ayrı maddəsi hansı qayda ilə bütün məcmunun daxilində bölüşdürülür;
- seçmə sıfır və ya mənfi həcm ölçüsünü əks etdirməlidir və s.
Seçmənin müəyyən edilməsi hər şeydən əvvəl aparılan təhlilin məqsədindən, habelə hər
prosedura şamil edilməli olan riskdən asılıdır.
Seçmənin müəyyən edilməsinin bir neçə metodu var:
- statistik metod
- qeyri-statistik metod
- seçmə metodu tətbiq etmədən aparılan metod.
Statistik seçmə metodu aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün tətbiq oluna bilər:
 1.Məcmu halda müəyyən miqdarda təhriflər və kənarlaşmaların aşkar olunması;
2.Aşkara çıxarılan kənarlaşmaların və ya təhriflərin yayınmasının miqyasının
qiymətləndirilməsi.
Nümunəni müəyyən etmək üçün auditora onun sərancamında olan bütün informasiyaların
deyil, onların yalnız auditora o hissəsi lazımdır ki, həmin hissə auditora baxılan sübutları əldə etmək
və sonra qiymətləndirmək üçün kifayət etsin.
Qeyri-statistik seçmə metodu: - bu keyfiyyət əlamətləri üzrə təhlildir.
Seçmə üsulu tətbiq etmədən aparılan yoxlama . Bu yoxlama prosedurların tətbiq
edilməsinə görə seçmə metod tətbiq edə bilmədiyi halda həyata keçirilir. Bu prosedurlara aiddir:
- analitik prosedurlar;
- audit planlaşdırılarkən və idarə (iqtisadi subyekt) yoxlanılarkən istifadə edilən
sorğular və müşahidələr;
- balansın maddələrinin və ya digər müvafiq sinif əməliyyatların 100% yoxlanılması.
Seçmənin növləri. Adətən seçmə səviyyəli (mötəbər) olmasıdır. Buna nail olmaq üçün
auditor təşkilatı aşağıdakı metodların birindən istifadə etməlidir:
1. Təsadüfi seçim;
2. Mütəmadi (daimi) suçim;
3. Kombinə edilmiş suçim.
Seçmənin düzülüş qaydası. Seçmənin düzülüşü üçün auditor təşkilatı mühasibat hesabatının
konkret bölməsinin yoxlanılması qaydasını müəyyənləşdirir. Mühasibat hesabatının konkret
bölməsinin yoxlamanın aparılma qaydası müəyyən edilərkən auditor təşkilatı qarşıya qoyulan
məqsədə çatmaq üçün yoxlamanın məqsədini və auditor prosedurlarını müəyyən etməlidir.
Seçmənin nəticəsinin qiymətləndirilməsi. Auditor təşkilatı seçimə düşən hər hansı bir səhvi
hökmən təhlil etməli və seçim riskini qiymətləndirməlidir. Seçimə düşən səhvlər təhlil edilərkən
auditor təşkilatı ilk növbədə həmin səhvin xarakterini müəyyənləşdirməlidir.
Auditor təşkilatı səhvləri kəmiyyət cəhətdən qiymətləndirməlidir, daha doürusu onların
mahiyyəti və səbəbini, ona təsir edən amilləri, habelə onların ardıcıl digər sahələrinə təsir
imkanlarını da müəyyən etməlidir.
Auditor təşkilatı hükmən auditorun işçi sənədləşdirilmələrinin bütün mərhələlərində aparılan
auditor suçiminin aparılmasını və onun təhlilinin bütün mərhələlərində nəticəsini əks etdirməlidir.

2. Auditor sübutları və analitik prosedurlar

 Audit yoxlamasının istiqamətləri üzrə auditorun müəyyən nəticəyə gəlməsi və fikrinin
əsaslandırılması üçün ona müvafiq sübutlar toplamaq lazımdır. Auditorun yoxlamanın gedişində
toplanıb təhlil etdiyi informasiyalar auditorun gəldiyi nəticəni təsdiq etməyə xidmət edir.
Planlaşmanı başa çatdırdıqdan sonra o, informasiya toplamaq üçün fəaliyyətə başlayır. Bu proseduru
nəzərdən keçir-məzdən əvvəl informasiyaların bəzi mühüm xarakterini müəyyənləşdirmək lazımdır.
Yoxlama zamanı beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, auditor maliyyə hesabatlarına tələb
olunan səviyyədə qiymət verə bilməsi üçün kifayət miqdarda sübutedici informasiyalar
toplamalıdır. Auditor sübutu dedikdə, auditorun rəyini əsaslandırmaq və müəyyən bir nəticəyə
gəlmək üçün toplanmış məlumatlar nəzərda tutulur. Uçоt yazılışları uçоt prossesi haqda
informasiyalar hesab olunur. Lakin bu informasiyalar maliyyə hesabatına qiymət vermək üçün
kifayət etmir. Zəruri məlumatların əldə olunmasında auditorun bilik və səriştəlik, peşəkarlıq
səviyyəsi xüsusi rol oynayır. Bəzi məlumatları dərindən araşdırmaq, bəzilərini isə müəssisə işçilərini
dindirmək yolu ilə əldə etmək mümkündür. Sübutedici məlumatların toplanılması və təhlili isə
əslində auditor yoxlamasının praktiki olaraq həyata keçirilməsi deməkdir. Beləliklə, yoxlanılan
iqtisadi subyektdən və üçüncü şəxsdən yoxlamanın gedişində auditor tərəfindən əldə olunan
informasiya auditor sübutları hesab edilir.
Daha konkret desək, auditor sübutları aşağıdakılardan ibarətdir:
a) məlumatların sənədli mənbələri;
b) mühasibat uçоtunun sənədləri;
c) ekspertlərin rəyi;
d) digər mənbələrdən daxil olan məlumatlar.
Auditor sübutları kifayət qədər əsaslı və qənaətləndirici olmalıdır. Bütün hallarda auditor
əmin olmalıdır ki, o, obyektiv və əsaslı qərar çıxarmaq üçün kifayət miqdarda sübutlar toplaya
bilmişdir. Sübutun keyfiyyəti real fakta yaxınlaşmaqla (təbii – auditor binaların, maşınların,
avadanlıqıarın, mal və materialların faktiki mövcudluüunu yoxlayır və belə halda təbii sübut
özlüyündə elə fakt deməkdir; süni -malların çatdırılması müqavilə-qaimələrdə qeydə alınır, hesab
fakturalar satışı təsvir edir; məntiqi arqument-nəqliyyаt vаsitələrinə mülkiyyət hüququ, хidməti
məqsədlə şəхsi аvtоmоbildən istifаdənin dəyərinin ödənilməsi və s.) və əldə olunan sübutun
mənbələrinin etibarlılığı ilə müəyyənləşdirilir
Auditor müstəqil olaraq auditor sübutlarının (BАS 500 «Аuditоr sübutlаrı», BАS 501 «Аudi-
tоr sübutlаrı-xüsusi mаddələrə yenidən bахılmаsı») əldə edilməsi prosedurlarını müəyyən edir. Bu
zaman auditorun sərəncamında olan informasiyalar bütün aktiv və passivlərin uçota alındığı və
yoxlanılan müəssisəyə aid olduüu, uçot qaydalarının qanunvericiliyə və uçot siyasətinə uyğunluüu,
bütün gəlirlər və xərclərin hesabat dövründə uçota alındığı, uçotda əks etdirilmiş təsərrüfat-maliyyə
əməliyyatlarının həqiqətən də baş verməsi, təsərrüfat subyektinin maliyyə nəticələrinin düzgün
formalaşdıüı haqda rəyin tərtib edilməsinə imkan verməlidir.
Auditor öz nəticələrini əsaslandırmaq üçün müstəqil prosedurlar əsasında kifayət qədər
auditor sübutları əldə etməlidir. Audit olunan bütün obyektlər üzrə auditor sübutlarının hazırlanması
auditorun əsas işi hesab olunur. Sübutların təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında auditor aşağıdakı
məsələlər üzrə nəticə çıxarır:
 illik mühasibat hesabatının vəziyyəti və məzmunu hаqqındа;
 təsərrüfat subyektlərinin illik balansının dürüstlüyü və tamlığı hаqqındа;
 müəssisənin investisiya qoyuluşundа və innovasiya layihələrinin həyata keçirilməsində
iştirakının mümkünlüyü, həmin lаyihələrin iştirakçılarının müəyyən edilməsi zamanı ona seçmək
imkanı haqqında;
 kredit resurslarının və investisiyaların məqsədli istifadəsi hаqqındа;
 təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının yaradılmasının vaxtında və tam həyata
keçirilməsi, formalaşdırılması hаqqındа və s.
Toplanmış аuditоr sübutların həcmi auditor yoxlaması zamanı obyektiv auditor rəyinin tərtib
edilməsinə imkan verməlidir. Bu, ilk növbədə uçot obyektlərinin vəziyyəti haqqında auditor rəyinin
tərtib edilməsində informasiyanın əsas rol oynaması ilə baülıdır. Аuditоr sübutlаrının əldə оlunmаsı
üçün mаliyyə hesаbаtlаrının əsаsını təşkil edən ilkin sənədlərdən və uçоt yаzılışlаrındаn istifаdə
оlunur.
Auditor sübutları dürüst olmalı və inandırıcı xarakter daşımalıdır. Auditor sübutlarının
dürüstlüyünün qiymətləndirilməsi zamanı аuditоr aşağıdakı şərtlərə əsaslanmalıdır:
 xarici (kənar) auditor sübutları (üçüncü tərəfdən əldə edilən informasiya) dахili auditor
sübutları ilə müqayisədə daha dürüstdür;
 mühasibat uçotunun müvafiq sistemi effektli işlədikdə daxili sübutlar (müştəridən alınan
informasiyalar) daha dürüst hesab edilir;
 auditorun özü tərəfindən əldə edilən sübutlar müəssisədən alınan sübutlarla müqayisədə
daha dürüstdür;
 sənədlər və yazılı ifadələr formasında sübutlar şifahi ifadələrdən daha dürüst hesab edilir.
Təsərrüfat subyektinin maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü təsdiq etmək üçün kifayət qədər
sübutlar toplayarkən auditor aşağıdakı məsələlər üzrə öz fikrini bildirməlidir:
 mövcudluq - aktiv və passivlər hesabat tarixinə mövcuddur;
 hüquq və öhdəliklər - aktiv və passivlər müəyyən tarixə iqtisadi subyektə аiddir;
  aidatlıq - təsərrüfat əməliyyatları və hadisələr hesabat dövrü ərzində iqtisаdi subyektə
aiddir;
 tamlıq - mühasibat uçotunun aparılması üzrə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qaydaya
uyüun olaraq, uçot yazılışlarına daxil edilməmiş аktivlər, pаssivlər, əməliyyatlar, hadisələr və ya
açıqlanmamış maddələr yoxdur;
 qiymətləndirmə - aktiv və passivlər müvafiq balans dəyəri ilə qeyd оlunmuşdur;
 dəqiqlik - təsərrüfat əməliyyatları və ya hadisələr üzrə məbləülər lazımi qаydada əks
etdirilmiş, gəlir və xərclər müvafiq dövrə aid edilmişdir;
 təqdim etmə və açıqlama - maddələr açıqlanmış, təsnifləşdirilmiş və mаliyyə
hesabatlarının tərtib edilməsinin qəbul edilmiş əsasnaməsinə uyğun şərh оlunmuşdur.
Auditor sübutları maliyyə hesabatlarının hər bir bölməsi üzrə əldə edilməlidir. əgər müxtəlif
mənbələrdən alınan planlı sübutlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmirsə, onda auditor sübutları daha
inandırıcı hesab edilir. əks təqdirdə, həmin uyüunsuzluüun aradan qaldırılması üçün əlavə yoxlama
prosedurları həyata keçirilməli-dir. Qeyd edək ki, kifayət qədər və identik informasiya əldə etmək
mümkün olmadıqda, auditor ya mənfi rəy tərtib etməlidir və ya arayışı tərtib etməkdən imtina
etməlidir.
Analitik prosedurlar dedikdə, auditor tərəfindən təhlili və qiymətləndirilməsi, yoxlanılan
iqtisadi subyektin mühüm maliyyə və iqtisadi göstəricilərinin tədqiqi, habelə baş verən səhvlərin və
saxtalaşdırmaların səbəblərinin aşkara çıxarılması başa düşülür.
Auditor sübutlarının əldə edilməsi zamanı həmin prosedurlardan istifadə olunur. Analitik
prosedurlar (BАS 520 «Аnаlitik prоsedurlаr») auditor tərəfindən əldə edilmiş informasiyaların
təhlilini və qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotunda qeyri adi və ya düzgün olmayan təsərrüfat
fəaliyyəti faktlarını, eləcə də səhvlərin və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək məqsədi ilə mühüm
maliyyə və iqtisadi göstəricilərin tədqiq edilməsini əks etdirir.
Analitik prosedurları yerinə yetirərkən müxtəlif metodlardan - sadə müqayisədən, statistik
metodlardan istifadə əsasında aparılan kompleks təhlil metodundan istifadə oluna bilər.
Analitik prosedurlar konsolidə edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatları-na, struktur bölmələr
üzrə, onların filialları, eləcə də maliyyə informasiyala-rının konkret elementləri üzrə tətbiq edilə
bilər. Оnlаr müəssisənin mаliyyə infоrmаsiyаsının, оnlаrın elementləri аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələrin
(məsələn, sаtışın həcmi və ümumi gəlir, mаliyyə və qeyri mаliyyə хаrаkterli infоrmаsiyа аrаsındа)
nəzərdən keçirilməsini və müqаyisəsini səciyyələndirir.
Auditor analitik prosedurların mahiyyətini başa düşməlidir. Belə ki, başdan-başa sənədli
yoxlama ilə müqayisədə analitik prosedurlar daha tez və ucuz başa gəlir. Auditоr tərəfindən analitik
prosedurların, metodların və onların tətbiqi dairəsinin seçilməsi auditorun təcrübəsi ilə
müəyyənləşdirilir.
Аnаlitik prоsedurlаr digər аuditоr prоsedurlаrının хаrаkterinin, vахtının və həcminin
plаnlаşdırılmаsı zаmаnı аuditоrа kömək məqsədi ilə istifаdə оlunmаlıdır. Mühasibat (mаliyyə)
hesаbаtının mühüm mövqeləri üçün аşkаr etməmək riskinin аzаldılmаsı nöqteyi nəzərindən testlərlə
müqаyisədə təsdiqləyici prоsedurlаrdаn istifаdə dаhа səmərəlidir. Аnаlitik prоsedurlаr uçоtun
tаmlığının yохlаnmаsı üçün istifаdə оlunur. Əsаs аnаlitik nisbətlər mütləq təhlil edilməlidir. Belə
təhlil əsаsındа təşkilаtdа müxtəlif dövrlər ərzində həmin nisbətlərin dəyişmə meyli müəyyən оlunа
bilər.
Auditin planlaşdırılması zamanı analitik prosedurlar maliyyə və qeyri maliyyə
informasiyalarına (məsələn, sаtışın həcmi, sаtış üçün məkаn və sаtılmış mаllаrın həcmi аrаsındа
əlаqə) əsaslanır. Bu mərhələdə düzgün təşkil edilmiş qabaqcadan müşahidə auditora sifarişçinin
fəaliyyəti ilə daha müfəssəl tanış olmaüa imkan verir. Nəzarətin digər vasitələri ilə uzlaşdırıldıqda
analitik prosedurlar dürüst auditor sübutlarını əldə etməyə imkan verir.
Analitik prosedurların növləri, davamiyyəti və həcmi daxili nəzarət sisteminin qeyri
səmərəliliyi riskinin, auditor riskinin və aşkar etməmək riskinin qiymətləndirilməsi ilə birbaşa
baülıdır. Göstəricilər arasında əlaqənin mövcudluüu və onların tədqiqi uçot sistemi ilə işlənilən
məlumatların tamlıüı, dürüstlüyü, həqiqiliyi və qanuniliyi ilə baülı auditor sübutlarını ilə formalaş-
dırır.
Аuditоr аnаlitik prоsedurlаrın yerinə yetirilməsi üçün zəruri оlаn infоrmаsiyаnın əldə
оlunmаsı və оnlаrın dürüstlüyünə əmin оlmаlıdır. О, аnаlitik prоsedurlаrdаn аnаlitik sübutlаr
mənbəyi kimi istifаdə edə bilər. Lаkin bu zаmаn аşаğıdаkı аmillər nəzərdən keçirilməlidir:
 аnаlitik prоsedurlаrın оbyektivliyi və оnlаrın nəticələrinə inаmın dərəcəsi;
 müəssisənin xüsusiyyətləri və infоrmаsiyаnın pаrçаlаnmаsı dərəcəsi;
 mаliyyə infоrmаsiyаsının (smetаlаrın, qeyri mаliyyə хаrаkterli infоrmаsiyаlаrın əldə
оlunmаsı imkаnlаrı;
 əldə оlunmаsı mümkün оlаn infоrmаsiyаnın keyfiyyəti;
 infоrmаsiyаnın müqаyisəliliyi.
Аnаlitik prоsedurlаrın növləri, dаvаmiyyəti və həcmi dахili nəzаrət sisteminin səmərəli
оlmаmаsı riskinin qiymətləndirilməsindən və аuditоr riskinin və аşkаr etməmək riskinin
əhəmiyyətliliyindən birbаşа аsılıdır. Аnаlitik prоsedurlаrın tətbiqi məlumаtlаr аrаsındа əlаqələrin
mövcudluüunа əsаslаnır. Həmin əlаqələrin mövcudluüu və tədqiq edilməsi uçоt sistemində işlənilən
infоrmаsiyаnın tаmlıüı, dürüstlüyü, həqiqiliyi və qаnuniliyi ilə bаülı аuditоr sübutlаrını təmin edir.
 Auditor auditin son mərhələsində - bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının analitik
prosedurlarını məzmununun sifarişçinin biznesinin xarakterinə uyğunluğu haqda tam nəticə
formalaşdırdıqda yerinə yetirməlidir. Belə prosedurların köməkliyi ilə alınmış nəticələr mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının ayrı-ayrı hissələri və ya elementlərinin auditi zamanı formalaşdırılmış
nəticələrin təsdiq edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur və bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatla-
rının dürüstlüyü haqda son nəticəyə gəlməyə imkan verir.

3. Nəzarət metodları

Auditin vəzifələrinin yerinə yetirilməsi və səmərəli qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif

metodlardаn istifаdə оlunur. Auditin metodu onun qarşısında duran əsas məqsədlərə çatmaq üçün
tətbiq edilən vasitə və üsullardır. Yuxarıda qeyd etdıyımiz kimi, audıtin predmeti çохşaxəli məqsədə
malikdir. Bu məqsədlərə çatmaq üçün və audıtin qarşısında duran vəzifələri həll etmək üçün
müxtəlif spesifik metod və üsullardan da istıfadə edilə bilər. Auditin metod və metodlar sistemi
zəngindir və bu sistemə aşağıdakılar aiddir:
• faktiki yoxlama;
• sənədli yoxlama;
• arifmetik hesablama
• sorğu;
• şəxsi müşahidə;
• qarşılıqlı üzləşmə
• alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması;
• sənədlərin texniki ekspertizası;
• maddi ekspertiza;
• başdanbaşa üzləşdirmə;
• analitik testlər;
• müayinə;
• xüsusi yoxlama və s.
Faktiki yoxlama dedikdə, hər hansı bir təsərrüfat əməliyyatının yerində yoxlanılması,
hesablanması və onun mühasibat sənədləri ilə üzləşdirilməsi başa düşülür. Bu ilk baxımdan inventa-
rlaşdırmaya oxşardır. Lakin inventarlaşdırma metodunun fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, in-
ventarlaşdırma tematik bir sahəyə, yəni əsas vəsaitlərin hər hansı bir tarixə qalıüının yoxlanması və
yaxud istehsalat ehtiyatlarının, mal-material qiymətlilərınin hər hansı bir tarixə faktiki qalıüı ilə
mühasibat sənədlərində olan məlumatların tutuşdurulmasıdır.
Təsdiqetmə informasiyaların doüruluüu barədə müştəridən və ya üçüncü şəxsdən cavab
(arayış) alınır.
Sənədli yoxlamada ilkin sənədlər və yazılışlar yoxlanılır. Bu zaman sənədlərdəki
rekvizitlərin bütövlüyü, hesabi qaydada göstəricilərin düzgünlüyü, sənədlərin qanunauyğunluğu,
məqsədəuyğunluğu, əməliyyatların hesablarda düzgün əks etdirilməsi və s. bu kimi məsələlər
yoxlanılır.
Analitik testlər – hər hansı bir mal-material çeşidinin indeks və dərəcələrini
müəyyənləşdirmək üçün tətbiq edilir.
Arifmetik hesablama – audit yoxlama-ekspertiza işlərində adətən kəmiyyət və keyfiyyət
göstəriicilərini xarakterizə edən, yekun sənədlərinin dəqiqləşdirilməsində tətbiq edilən bir üsuldur.
Sorğu – müəssisə və təşkilatların, firmaların digər təşkılatlarla əlaqəli fəaliyyətində qarşıya
çıxan hər hansı bir məsələnin araşdırılıb dəqiqləşdırilməsinə dair aparılan yazılı və şifahi
müraciətlərdir.
Şəxsi müşahidə – müəssisə və təşkilatların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətində hər hansı bir
prosesə şəxsi əminlik əldə etmək üçün audıtorun həmin prosesə müəyyən vaxt ərzində şəxsi
müşahidəsi və ya baxışıdır.
Qarşılıqlı üzləşmə – audit olunan müəssisə və firmaların təsərrüfat-maliyyə prosesində baş
vermiş analitik bir əməliyyatın digər əlaqəli təşkılatla üzləşdirilməsi və hər iki tərəfin razılıüı ilə
aparılmış maliyyə əməliyyatının təsdiqinin rəsmi sənədləşdirilməsi deməkdir.
Riyazi statistik üsullar – kombinələşmiş üsuldur, adətən iqtısadi göstəricilərin
ümumiləşdirilməsində və hər hansı bir məsələnin qiymətləndırilməsində tətbiq olunur.
Alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması - mühasibat-maliyyə hesabatları
audit edilən zaman təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində baş vermiş əməliyyatların uçоt-hesabat sənəd-
lərində doğruluğunu təsdiq etmək üçün bəzi hallarda tərtib olunmuş uçоt və maliyyə hesabatlarına
alternativ olaraq hesabatlar tərtib edılir.
Sənədlərin texniki ekspertizası – müəssisə, təşkilatların təsis sənədlərini və digər qeyri-
maliyyə sənədlərini texnıki baxışdan keçırməklə, onun qanunverici normativ aktlara uyüun olmasına
qiymət verməkdir.
Maddi ekspertiza dedikdə, istehsal olunmuş məhsulun maddi tərkıbinin müvafiq
standartlara uyğun olmasını müəyyənləşdirmək üçün xüsusi laboratoriyalarda bu istiqamətdə
aparılan ekspertiza işləri başa düşülür.
 Başdanbaşa üzləşdirmə dedikdə isə adətən seçmə üsulu ilə aparılmış analitik yoxlamalar
nəticəsində mühasibat sənədləri ilə faktiki əməliyyatlar arasında aşkar edilmiş kənarlaşmaların daha
dəqiqləşdırilməsi üçün yoxlamanı əhatə edən dövr üçün mühasibat maliyyə əməliyyatlarının həmin
istıqamətdə əməliyyatların başdanbaşa ilkin sənədlərlə üzləşdirilməsi başa düşülür və sair.
Analitik testlər müqayisə, indekslər və əmsallar metodudur.
Müayinə problemlə dəqiq və şəxsən tanış olmaüa əsaslanır.
Xüsusi yoxlama dar ixtisaslı mütəxəssisin yoxlamaya cəlb edilməsini nəzərdə tutur.
Göründüyü kimi, auditin metod və üsullarının tətbiqi, auditorun yoxlama-ekspertiza etdiyi
sənədlərin məzmunundan, təyınatından asılıdır. Məsələn, mühasibat sənədlərinin audit yoxlama-
ekspertızası zamanı təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin yoxlanılmasında təsərrüfat əməliyyatlarına
uyüun olaraq müxtəlif metod və üsullar tətbiq edilir. Əgər pul əməliyyatlarının yoxlama-ekspertızası
zamanı bir qayda olaraq başdanbaşa üzləşdirmə metodu tətbiq edilirsə, əmək haqqı və əmək ödə-
mələri üzrə yoxlamalarda ilk variantda seçmə üsulundan istifadə edilməsi kifayətdir.
Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin bir sıra yekun təklifləri iqtısadi təhlilin nətıcələrinə
əsaslanır. Belə hallar əsasən resurslardan səmərəli istifadənin qiymətləndirilməsində, ehtiyatların
aşkar olunub səfərbər edilməsində, iqtisadi qanunauyüunluqların qiymətləndırilməsində baş verir.
Daha doürusu, bu məsələlərin həlli iqtisadi təhlilin metod və üsulları tətbiq edilmədən qeyri-
mümkündür.
Auditdə maliyyə təhlilinin metod və üsullarının tətbiqi təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin
nəticələrinin qiymətləndirilməsində istıfadə olunur. Burada əsasən ayrı-ayrı bölmələr üzrə qiymət-
ləndirmə sistemlərinə istinad etmək lazımdır. Belə qiymətləndirmə sistemlərınə müəssısənin aktivlə-
rınin mövcud vəziyyətini müəyyənləşdirən, dövriyyə kapitalının manevretmə qabiliyyətini qiymət-
ləndirən, qeyri-maddi aktivləri qiymətləndirən, maliyyə vəziyyətini səciyyələndırən, istehsalın səmə-
rəliliyini müəyyənləşdirən, müəssisənin rentabellik səviyyəsini müəyyən edən və onu qiymətli
kaüızlar bazarında səciyyələndirən qiymətləndirmə sistemini aid etmək olar.
Yoxlamaların aparılma metodları ilə yanaşı, onun təşkilatı metodları da mövcuddur:
• başdan başa (sənədli və faktiki) yoxlama;
• seçmə üsulla yoxlama;
• аnalitik yoxlama;
• kombinələşmiş yoxlama.

4. Auditor yoxlamasının sənədləşdirilməsi

 Auditor öz rəyinin əsaslandırılması üçün zəruri sübutların əldə olunmasınа, eləcə də auditin
standartlara uyüun aparılmasının təsdiq edilməsinə xidmət edən məlumat və faktları sənədlərlə
rəsmiyyətə salmalıdır (BАS 230 «Sənədləşdirmə»). Auditorun iqtisadi subyektdə yerinə yetirdiyi
işləri özündə əks etdirən bu sənədlər, auditorun tələb etdiyi, topladığı və auditor üçün hazırlanan
məlumatlardan ibarətdir. Sənədləşmə - auditor tərəfindən sərbəst əldə olunan və ya tərtib olunan və
qorunub saxlanılan işçi sənədləridir. Onların tərkibi və miqdarı hər bir konkret hal üçün auditor
tərəfindən müəyyən edilir. Auditorun, audit yoxlaması başlanana qədər və yoxlama dövründə
topladıüı və yoxlamanın nəticəsi üzrə hazırladıüı bütün bu məlumatlar audit üçün informasiya
mənbəyidir. Işçi sənədləri auditin planlaşdırılması və aparılması, eləcə də auditor işinin səmərə-
liliyinə nəzarət və onun təhlil edilməsi zamanı istifadə olunur. Buna auditor işləri nəticəsində əldə
edilən auditor sübutları daxildir ki, onların nəticəsində auditor rəyi tərtib olunur, auditorun iş vaxtına
nəzarət və onun əməyinin ödənilməsinin əsaslı olmasına nəzarəti təmin edir, auditorun
professionallıüı, peşəkarlıüı, kompetentliyi haqda fikir formalaşdırır.
Toplanmış bu informasiyalara, əldə olunmuş sənədlər və ya onların çıxarılmış surətləri,
müvafiq arayışlar, alınmış sənədlər daxildir. Onlar ümumilikdə auditor sübutlarıdır. Bu sübutlar isə
auditorun tərtib edəcəyi rəyin əsaslandırılması üçün əvəz olunmaz mənbədir. Auditorun
hazırladığı bu sənədlər kompüterdə, hesablaama maşınında, müvafiq registrlərdə, kağızlarda və s.
yazılmış məlumatlar halında ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat sənədləşməsi ilə
auditorun işçi sənədləşməsini bir-birilə qarışdırmaq olmaz.
Mühasibat uçоtunun sənədləşməsi özlüyündə aşağıdakıları birləşdirir:
a) ilkin uçоt sənədlərini;
b) icmal uçоt sənədlərini;
c) mühasibat uçоt registrlərini;
d) daxili mühasibat hesabatı məlumatlarını.
Auditorun işçi sənədləri iqtisadi subyekti yoxlayan auditor tərəfindən tərtib edilir və ona
aşağıdakəlar daxildir:
a) auditin keçirilməsi planı və proqramı;
b) auditor təşkilatı tərəfindən istifadə olunan prosedurların və onların nəticələrinin
təsviri;
c) iqtisadi subyektin ərizəsi, izahatı və əlavələri;
d) iqtisadi subyektin sənədlərinin surəti, o cümlədən foto surəti;
e) auditor təşkilatının analitik sənədləri.
 f) digər sənədlər.
Auditorun işçi sənədlərinin tərkibinə daxil olan sənədlərin nümunəvi siyahısı aşağıda
verilir:
- iqtisadi subyektin təşkilati-hüquqi formasına və təşkilat quruluşuna aid edilən
informasiyalar;
- iqtisadi subyektin təsis sənədlərinin surəti, müqavilə və protokollardan sitatlar və ya onların
surətləri;
- аuditin planlaşdırılmasını sübut edən materiallar;
- mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi haqda
qeydlər;
- təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçоtu üzrə hesabların qalıqlarının təhlili;
- iqtisadi subyektin fəalyyətinin əhəmiyyətli göstəricilərinin və meyllərinin təhlili;
- keçirilən auditor prosedurunun xarakteri, keçirilmə vaxtı və həcmi haqda qeydlər;
- аuditor prosedurlarının nə vaxt və kim tərəfindən yerinə yetirilməsi haqda məlumat;
- auditin hər bir aspekti üzrə auditorun nəticələri;
- digər auditor təşkilatları ilə yazışmaların surəti;
- iqtisadi subyektdən alınan təsdiqedici məktub;
- iqtisadi subyektin mühasibat və digər maliyyə sənədlərinin surəti.
Auditor bütün yoxlama müddətində yazılışların saxlanması üzrə praktiki, hüquqi və peşəkar
tələblərə uyüun konfidensiallıüa əməl etməli və işçi sənədlərin qorunmаsını təmin etməlidir. Audit
başa çatdıqdan sonra işçi sənədlər saxlanmaq üçün auditor təşkilatının arxivinə verilməlidir.
Auditorun işçi vərəqələri isə müştərinin dosyesi adlanan qovluqda mühafizə olunur.
Dosyelər (fayllar) üç yerə bölünür:
1. Cari; yoxlanılan ilə aid olan işçi sənədləri- auditin proqramı və ümumi
informasiyaları, işçi nümunə balansı (yoxlamanın əvvəlinə müştəri tərəfindən hazirlanr) və köməkçi
qeydlər;
2. Daimi (müştəri haqda tarixi və yaxud əsas təzələnən məlumatlar- müştərinin təsis
sənədlərindən çıxarış və yaxud onun surəti; müqavilə və kontraktların surəti; istiqrazların və digər
qiymətli kaüızların siyahısı; əvvəlki təhlillərin və auditor yoxlamalrının materialları; müştərinin
vergiyə cəlb olunmasının xüsusiyyətləri)
3. Xüsusi (müxabirləşmələrin işə tikilməsi, xüsusi qərarları və fərmanlar, vergi
sənədləri, qanunvericiliyə əməl olunması üzrə məlumatlar).
 Işçi sənədlər auditorun (auditor firmasının) mülkiyyəti sayılır və onların konfidensial
xarakteri gözlənilməklə müvafiq qaydada mühafizə olunmalıdır. Adətən müştərilərin dosyeləri
auditor firmasında xüsusi otaqda saxlanılır. Onların saxlanılma müddəti hüquqi və peşə baxımından
auditorun özü (auditor firması) tərəfindən müəyyənləşdirilir.
Işçi sənədlərində onların adı, tarixi, hazırlayan auditorun soyadı göstərilməlidir. Auditor işçi
sənədlərində yerinə yetirilən auditor prosedurlarının planlaşdırılması mərhələlərini, xarakterini,
müddətini və həcmini və onun nəticələrini göstərməlidir. Burada eyni zamanda öz fikirlərini
yürütmək və auditor rəyini formalaşdırmaq üçün zəruri olan bütün əsas məsələlərə cavab öz əksini
tapmalıdır.
Mürəkkəb prinsipial məsələlər və ya fikirlər nəzərdən keçirilərkən işçi sənədlərində auditin
nəticələrinin formalaşması üçün əsas olan faktlar göstəril-məlidir. Işçi sənədlərinin forma və
məzmunu işin xarakterindən, auditor rəyinin (hesabatının) formalarından, sifarişçinin biznesinin
(fəaliyyətinin) xarakteri və mürəkkəblliyindən, təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili
nəza-rət sisteminin xarakteri və vəziyyətindən, digər auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən işlərin ida-
rə olunmasının, ona nəzarətin və təhlilinin aparılmasının zəruriliyindən, audit prosesində istifadə
olunan spesefik auditor metodikasından və texnologiya-sından asılıdır.
Onu da qeyd edək ki, auditlərin rəsmiyyətə salınması üçün lazım olan iş sənədlərinin
forması, məzmunu və mahiyyəti, tərtib olunma və saxlanma qaydaları BАS 230 «Sənədləşdirmə» ilə
tənzimlənir.

5. Аuditоr rəyləri

Təsərrüfat subyektinin mühasibat və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditorun

fikrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib edilməsi auditor yoxlamasının son mərhələsi hesab edilir.
Auditor rəyi müəssisənin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü və obyektivliyini təsdiq
edən hüquqi əhəmiyyətli rəsmi sənəddir. Yoxlanılan təsərrüfat subyektində mühasibat (maliyyə)
hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditor şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi rəy verə bilər və ya
rəy verməkdən imtina edə bilər və üzünün nətıcələrini başqa hesabat formasında rəsmiləşdirir.
Aparılan auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı fikri əks etdirən
auditor rəyinin quruluşu aşağıdakı kimidir:
 auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) haqqında məlumat (təşkilatın adı,
auditorun soyadı göstəriilir);
  yoxlanılan təsərrüfat subyekti barədə məlumat (fiziki və ya hüquqi şəxslərin ünvanları
göstərilir);
 giriş (auditi aparmış auditorun və ya auditorların soyadı, lisenziya nömrəsi və tarixi,
sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi, yoxlamanın əhatə etdiyi dövr qeyd olunur);
 yoxlamanın məzmunu (hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedıci materialların
yoxlanması üsulları hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan uçotun
metodologiyası, sifarişçılər tərəfindən tətbiq edilən uçot prinsiplərini qiymətləndırilməsi, təqdim
olunan mühasibat (maliyyə hesabatlarının bütövlükdə qiymətləndirilməsi);
 təqdim olunan hesabatlara dair auditorun rəyi (hesabatların mövcud qanunvericiliyə,
onların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olması barədə), auditor rəyinin tarixi,
sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi yerləşdiyi ünvan, auditor rəyinin auditor (auditor
təşkilatı apardıqda auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri) tərəfindən imzalanması və möhürlə
təsdiq edilməsi.
Auditor rəyi hüquqi sənəd olmaqla əsas təyinatı təsərrüfat subyektinin mаliyyə
hesabatlarının dürüstlüyü haqqında informasiyanı istifadəçilərə çatdırmaqdır. Auditor rəyi
aşağıdakı suallara cavab verməlidir:
 balans hesabat ilinin (maliyyə ilinin) sonuna müəssisənin aktivləri və passivləri haqqında
düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?
 maliyyə nəticələri haqqında hesabat yoxlanılan dövr (maliyyə ili) üçün müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?
 maliyyə hesabatları mühasibat uçotunun ümumi qəbul edilən prinsiplərinə uyüun tərtib və
təqdim edilmişdirmi?
 ötən dövrlə müqayisədə cari dövrdə bu prinsiplərin gözlənilməməsi fаktlаrı olubmu?
 konsolidə edilmiş hesabat ana şirkətin və onun törəmə firmasının mənfəəti və ya zərəri
haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?
 mühasibat (maliyyə) hesabatları mühasibat uçotu üzrə normayiv qaydalara tam
uyüundurmu?
Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditinin nəticələrinə görə auditor
aşaüıdakı rəy növlərindən birini verməlidir: şərtsiz müsbət, şərti müsbət (və ya iradlar əlavə
etməklə); mənfi; rəy verməkdən imtinа.
Şərtsiz müsbət auditor rəyi maliyyə hesabatlarının müəssısə-nin maliyyə vəziyyətinin,
mənfəət və zərərinin, pul vəsaitlərinin hərəkətınin dürüst əks etdirdıyini, mühasibat uçotunun
qüvvədə olan qanunvericiliyin və mühasibat uçotu haqda normativ aktların tələblərinə cavab
verdiyini əks etdirir. Auditor aşağıdakı şərtlərin yerinə yetirildiyinə əmin olduqda şərtsiz müsbət
rəy tərtib edir:
- auditor yoxlama üçün zəruri olan bütün məlumatları və izahatları əldə etmişdir;
- məlumatların kifayətliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün suallar üzrə tam
informasiya mövcuddur;
- təqdim olunan məlumatlar audit aparılan müəssisənin həqiqi maliyyə vəziyyətini kifayət
qədər əks etdirir;
- maliyyə sənədləri audit aparılan müəssisə tərəfindən qəbul edilmiş mühasibat uçotu
sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud qanunvericiliyin tələblərini ödəyir;
- hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında və müəyyən olunmuş qaydada təsdiq olunmuş
formalar üzrə tərtib edilmişdir.
Audit prosesində müəssisənin qəbul etdiyi qərarların düzgünlüyü ilə baülı etiraz və ya
şübhə yaranarsa, lakin auditora arqumentləşdirilmiş əsaslar təqdim olunarsa auditor rəyində həmin
qərarlar göstərilməyə bilər və bu, müsbət rəyin şərtsiz olmasına təsir göstərmir.
Auditor rəyinə izahatlar əlavə edildikdə o təkmilləşdirilmiş hesab olunur və müəssisənin
fasiləsiz fəaliyyətində qeyri müəyyənlik problemlərini, yoxlama dövri ərzində uçot prinsiplərinin
dəyişməsini, auditin nəticələrinə əsasən yoxlanılan müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin
aparılmasını, başqa auditorların rəyindən istifadə olunması ilə baülı izahatları, əvvəlki auditor
rəylərinə aid iradları özündə birləşdirə bilər. Audit prosesində inamsızlıq (bir sıra sahələrdə qeyri
müəyyənliklər olduqda) və iradlar (auditorun mülahizələri ilə bir sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə
məlumatları üzrə verilən nəticələr arasında ziddiyyət olduqda) meydana çıxarsa auditor şərtsiz
müsbət rəy verə bilməz.
Şərtsiz müsbət auditor rəyinin nümunəvi forması aşaüıda verilmişdir.
AUDITOR RƏYI
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SƏRBƏST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
______________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor_________________________ Аzərbаycаn
 (soyadı)
Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.. tarixli (qeydiyyat
№___)_____________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201.. il
tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixli __________ seriyalı______________saylı müqaviləyə əsasən
_______________________ "___" yanvar 201... il tarixindən 31 dekabr 201.. il
sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
tarixinədək maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə
hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "____"______________ 201... il tarixində başlayıb,
"____"_____________________ 201___ il tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin
maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin
dürüstlüyünə qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi planlaşdırmış və
audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki, mühasibat
uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalаrınа uyüundur. Lazımi
mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin
faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaradır.
Rəy "___" ____________ 201__ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan: ____________________________________________
Sərbəst auditor: _____________ ______________________
(imza) (soyadı)
 Əgər auditor prosedurlarının aparılması zamanı inamsızlıq (auditor bütün lazım olan
məlumatlаrı və izahatları ala bilmir, vaxt üzrə məhdudiyyətlə bаülı bütün lаzımı аudit
prоsedurlаrını yerinə yetimək imkаnı оlmur, uzunmüddətli müqavilə və yа uzunmüddətli
prоqrаmın mövcudluüu, mübahisəli vəziyyət, çoxvariantlı idarəetmə üsulu və s. olduqda) və iradlar
(uçot sisteminin və ya üsulla-rının qəbul edilməməsi, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş
fаktlаrlа və yа məbləqlərlə rаzılаşmаmаq, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş fаktlаr və yа
məbləqlər hаqqındа infоrmаsiyаnın təqdim оlunmаsı qаydаsı və yа аçıqlаnmаsı dərəcəsi üzrə fikir
ayrılıüı, əməliyyatların aparılması və rəsmiləşdirilməsinin qanunvericiliyin tələblərinə uyüun
olmaması) yaranarsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Hər hаnsı
dərəcədə inаmsızlıq və yа irаdın оlmаsı şərtsiz müsbət rəydən imtinа etmək üçün əsаs verir.
Əgər inamsızlıq və ya iradlar mühüm əhəmiyyət kəsb etmirsə onda auditor şərti müsbət rəy
(məhdudiyyətlə) verir. Şərtsiz rəydən fərqlənən bütün hallarda auditor öz mülahizələri ilə
şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə (inamsızlıq və irad) rəyin ayrıca bölməsində izahat
verməlidir (sonra rəyin verilməsi və ya rəy verməkdən imtina göstərilir). Audit prosesində məlumat
qıtlıüı və ya Azərbаycаn Respublikаsında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar aşkar
edilirsə onda rəy məhdudlaşdırılır. Mülahizələri təmin edəcək uçot yazılışlarının olmaması və ya
zəruri auditor prosedurlarının icrasının mümkünsüzlüyü, daxili nəzarətin lazımı səviyyədə və ya
ümumiyyətlə təşkil edilməməsindən ayrı-ayrı sənədlərin və ya faktların gizlədilməsinə şübhə
yaranması ilə əlaqədar bütün zəruri informasıyalar və izahatlar alınmadıqda auditorda inamsızlıq
yaranır. Belə ki:
 müəssisənin fəaliyyətinin və maliyyə hesabatlarının ayrı-ayrı faktları və göstəriciləri
üzrə onun fikri müəssisənin rəhbərliyinin fikrindən fərqlidir;
 uçot obyektinin qiymətləndirilməsi metodu, amortizasiyanın hesablanmasının
düzgünlüyü və digər hesablamalarla razı deyil;
 yoxlanılar təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi və hüquqi məzmununa görə hesabların
müxabirləşməsində uyüunsuzluq mövcuddur;
 maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünə təsir edən müəssisənin qeyri adekvat uçot siyasəti.
Mövcud şəraitlə baülı zəruri audit prosedurlarının yerinə yetirilməsinin mümkün olmaması
səbəbindən (məsələn, debitor borcunun təsdiq edilməsinin, material ehtiyatlarının mövcudluüunun
yoxlanılmasının və s.) məlumatların çatışmazlıüı auditor rəyində təsvir edilməlidir. Yoxlama
zamanı aşkar edilmiş pozuntular və kənarlaşmalar ayrıca bir hal kimi qeyd olunur və auditor rəyi
tərtib olunana qədər aradan qaldırılır. Bu halda auditor qeyd edir ki, maliyyə vəziyyətinin gös-
təriciləri onlarda aşkar edilmiş kənarlaşmaların müvafiq tarixə (rəyin hazırlanması tarixindən
əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla düzgündür.
Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlıq mövcud olduqda tərtib olunan şərti müsbət
rəyin nümunəvi forması aşaüıda verilmişdir.
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____
AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
_________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor________________Azərbaycan Respublikası
(soyadı)
Аuditоrlar Palatası tərəfindən "___" _________201…tarixli (qeydiyyat №____)
____________________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"-________ 201.__ il
tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli ________ seriyalı_____saylı müqaviləyə
əsasən___________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
“____” yаnvаr 201.__ il tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini
əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "___" __________ 201__ tarixində başlayıb, "___" __________201__ il tarixində
başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin
rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi planlaşdırmış və
audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
 Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər
auditor sübutu toplamışam.
Auditin aparılması zamanı ___________________________
___________________________________________ səbəblər üzündən
________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.
Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit prosedurlarından istifadə etmək
yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri-müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə işin
vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Rəy "___" ____________ 201.. il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib edilmişdir.
Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst auditorda)
saxlanılır.
Ünvan: ______________________________________________
Sərbəst auditor: ______________ _______________________
(imza) (soyadı)

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradlar olduqda tərtib edilən şərti müsbət rəyin nümunəvi
forması aşaüıdakı kimidir:

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
___________________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor _____________ Azərbaycan Respublikası
(soyadı)
Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201… tarixli (qeydiyyat №_______)
________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___" ___________201__ il tarixindən 31
dekabr 201.___ il tarixli __________ seriyalı ______________ saylı müqaviləyə əsasən
___________________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını
aparmışam.
Yoxlama "___" __________________ 201... il tarixində başlayıb "___"________ 201.____ il
tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin
rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddlərinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi planlaşdırmış və
audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər
auditor sübutu toplamışam.
Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, ______________
___________________________________________________________
üzrə əməliyyatlar ________________________________________
(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir).
Göstərilən faktlar daha ətraflı ___________________________
(sənədin adı)
bахılmışdır.
Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə
vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki, mühasibat
uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüundur. Lazımi
mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin
faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərə-sini yaradır.
 Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilatında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan: ___________________________________________
Sərbəst auditor: __________________ _______________
(imza) (soyadı)
Əgər auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı müəyyən olunarsa ki, mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəriciləri dürüst deyil, təhrif olunmuşdur və yoxlanılan hesabat
dövrünə göstəricilərə ciddi təsir göstərir, onda auditor yoxlanılan hesabat haqqında mənfi auditor
rəyi formasında öz fikrini bildirməlidir. Mənfi auditor rəyinin yekun hissəsində onun
hazırlanmasını şərtləndirən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəricilərinin dürüst
olmaması əsaslandırılmaqla şərh olunur.
Mənfi auditor rəyi o halda tərtib olunur ki, hesabat müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında
qeyri dürüst təsəvvür yaradır, mühasibat uçotunun aparılması işi ümumi qəbul edilmiş qaydaların
pozulması ilə müşayət olunur. Mənfi auditor rəyinin nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir.

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI SəRBəST AUDITOR
___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor ___________________ ____Azərbaycan
(soyadı)
Respublikası Аuditоrаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat
№_______) ______saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201._____ il
tarixindən 31 dekabr 201___ il tarixli __________
seriyalı______________________________saylı müqaviləyə əsasən
____________________________________ "___" yanvar 201.___ il
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
tarixindən 31 dekabr 201._____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə
əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "___" ________________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_______ 201._____ il
tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat subyektinin
rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə qiymət
verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutla-rının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi planlaşdırmış və
audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
-Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiаllar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
-Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
-Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, _____________
___________________________________________________________
üzrə əməliyyatlar ________________________________________
(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir). Göstərilən faktlar daha
ətraflı __________________________
(sənədin adı)
bахılmışdır.
Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə yoxlanılan müddətdə
aşaüıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ______________________________
Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi ________________
________________________________________________________
(ziddiyyətin məüzi)
baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir.
Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına aşaüıdakılar üzrə uyüun
deyildir:
 ________________________________________________________
(ziddiyyətin məüzi)
Göstərilən faktlara daha ətraflı ___________________________
(sənədin adı)
baxılmışdır.
Bu pozuntular işin faktiki vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki, mühasibat
uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüun deyildir. Lazımi
mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və gəlirliyinin
faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaratmır.
Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan:____________________________________________
Sərbəst auditor: ___________ _______________________
(imza) (soyadı)
Əgər audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı auditor mühasibat (maliyyə)
hesabatının ilkin göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq edilməsi üçün kifayər qədər auditor sübutları
əldə edilə bilmirsə, yoxlanılan hesabat dövrünə mühasibat (maliyyə) hesabatı dürüst deyildirsə,
onda auditor yoxlanılan mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında öz fikrini аuditоr rəyindən imtina
formasında bildirir. Auditor rəyində rəy verməkdən imtinanın səbəbləri dəqiq və aydın
göstəriilməlidir.
Auditor rəyindən imtinanın nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir:

AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______

AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)

__________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor ________________________ Azərbaycan
(soyadı)
Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat
№____)
______ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"_______________201.____ il
tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli _________ seriyalı____________ saylı müqaviləyə
əsasən____________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını
aparmışam.
Yoxlama "___" ___________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_____________ 201.____ il
tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi planlaşdırmış və
audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
Auditin aparılması zamanı ____________________________
_____________________ səbəbləri üzündən __________________
_______________________________________________________
faktların yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.
Auditor sübutlarının çatışmazlıüı ilə əlaqədar olaraq bu aspektlərdə başqa audit prosedur-ları
ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri müəyyənlik mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə işin
vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.
Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq mən maliyyə hesabatlarına dair mülahizə
yürüdə bilmirəm.
Ünvan: _______________________________________________
 Sərbəst auditor: ______________ _______________________
(imza) (soyadı)
Auditor rəyi yoxlamanı aparan auditor tərəfindən tərtib olunur, imzalanır və analitik və
ümumi hissələrin hər biri ayrılıqda auditorun (auditor təşkilatının) möhürü ilə təsdiqlənir. Auditor
verdiyi rəydə, yuxarıda qeyd olunan nümunələrin məzmununu saxlamaqla əlavələr edə bilər.