Seria repetytoriow dla szkot Srednich MATEMATYKA KOREPETYCJE MATURZYSTY NASZ CEL: YN Pond TWOJ DOMOWY NAUCZYCIELWstep Jest to ksiazka dla wszystkich, ktérzy chea powtérzyé i uzupelnié swoja wiedze matematycznq przed matura. Przypominajac naj- wazniejsze wiadomosci, staram sie to robié tak, aby Czytelnik miat szanse rozumienia co, jak i dlaczego. Rezygnuje ze zbednych forma- lizm6w, odwotujac sie w zamian do zdrowego rozsadku. Pokazuje, ze nie trzeba obciq#aé pamieci duza liczba wzoréw i regul; wystarezy myésleé i kojarzyé. Zachecam do uczestniczenia w rozumowaniach przeprowadzanych w ksigzce i samodzielnego szukania odpowiedzi na stawiane pytania. Warto tez rozwiazywaé sugerowane zadania. Rozwiqzania mozna skonfrontowaé z zamieszczonymi odpowiedziami. Na koricu kazdego rozdzialu oméwione sq zadania wybrane z matur (takze prébnych) z kilku ostatnich lat, przy ezym nie wszystkie za- dania sq cytowane w niezmienionej formie. Niektére z nich sq inaczej sformulowane, a zadania zamknigte zostaly przedstawione jako otwarte. Oczywiscie zadania mozna rozwiqzywaé réznymi sposobami —pokazatam te, ktére wydaly mi sie najprostsze. Z zyczeniami matury na 100 procent dr Danuta ZarembaSpis tresci Wstep 3 Jak rozwiqzywaé rwnania? __78 seat ea iin aS aes Please] amen 1 See ee eee amen Preegiqd zadan maturalnych _ 84 Kilka uwag 0 rerchowaniu 12 Potega o wyktadniku Katy w wielokatach __102 catkowitym Kqtywkole 108 Wiasnosci pierwiastkow 7 Co wynika 2 preystawania Logarytmy. 21 tojkqtow?____106 Prayktady ciqgéw liczbowych__ 23 Symetrie wielokqtéw __108 Cigg aryimetyceny 25 Co wynika z symettii osiowej? _ 110 Cigg geomettyczny 7 Co wynika z twierdzenia Przegiqd zadani maturainych __ 30 Pitagorasa? M2 Wislokqty podobne 116 Ronse NI 2 Co wynika z podobienistwa Poéwiczmy obliczanie trokqtow? 9 wpamigcl___40 Obwéd i pole 121 lle razy? Oile procent? a2 Preegiqd zadan Jak omijaé pulapki? 43 maturainych 124 Proste obliczenia ee CE OWETRI ANALITYCZNE) Zomieniamy utomek NA PEASZCZV2NIE iE naprocent 8 Wspéitrzedne punktu 140 Duto czymato? _50 Interpretacia geometryczna Procent procentu___51 rOwnan i nierownosci 142 Lokujemy pieniqdze w banku _54 Réwnanie proste| przechodzqce) Punkty procentowe 557. przez poczqtek uktadu Przegiqd zadan maturainych _ 58 wsp6tzednych 145 Réwnanie dowolnej prostej__ 147 Co oznacza minus? __64 Preeglad zadari Preeksztatconie wyrazen ee algebralcznych _____66 Waory skréconego mnotenia _70 Proporejonalnosé prosta O dhiedtinie i wartosciach jodwroina 162 wyrazen algebraicznych __73 Funkcje - dziedzina, argumenty, Jak uktadaé rownania? 75 wartoscl 164Spis tresci (Od wykresu do wykresu 17 = ea) Funkeja lintowa 169 PRAWDOPODOBIENSTWA 235) Funkcje przedziatami Stednia aryimetyezna iniqwe in i odchylenie standardowe 236 Kilka wykresOw funkeji Mediana i srednia kwadratowej 173 aryimetyczna __238 ‘wyznaczanie wierzchotka Srednia wazena poraboli 175 i frednia aryimetycana 241 Nojwigksza i nojmniejsza lloma sposobami...? 242 wartosé funkoji kwadratowej Kika przyktadéw obliczonia w przedziale. W7 prawdopodobieristwa 245 Rozwiqzywanie nieréwnosci Przeglqd zadari kwadratowych 179 maturalnych 248 Jeszoze dwie tunkcje 182 Preegiqd zadan maturainych 184 Ea ie Graniastostupy 198 Ostrostupy__ 200 Kat mieczy prostq i plaszezyznq 202 Kat miedzy ptaszczyznami 204 Walec i kula (206 Stozek 208 Przeglad zadari maturalnych 2u ERTL KATA OSTREGO 219) Kat + tréjkqt prostokgtny stosunki bok6w 220 Zastosowania funkcji ‘trygonometrycznych 223 2wigzki migdzy funkcjami ‘trygonometrycznymi 225 Przegiqd zadani maturainych 228|, Liczby i dziatania Weale nie tak rzadko styszy sie informacje, Ze pewna wielkosé wyraza sie ogromnymi cyframi. Tymczasem najogromniejsza cyfra w systemie dziesietnym to 9... Cyfry to znaki graficzne, ktore stuzq do zapisu liczb. Nie zapominajmy o tym!| Liczby jako punkty prostej Jak wiadomo, liezby moana utozsamiaé z punktami prostej, tworzac z niej of liczbowa. Na osi liezhowej jest nieskoriezenie wiele punktow reprezentujacych te liczby, kt6re moana przedstawié w postaci utamka, ezyli ilorazu dwéeh liezb catkowitych. Liczby takie nazywamy wymiernymi. Jak wiemy, przedstawienie liezhy wymiernej w postaci 60 0 = utamka nie jest jednoznaczne, na przyktad t = Pozostale punkty osi liczbowej, a jest ich réwniex nieskoriezenie wiele, reprezentuja tzw. liczby niewymierne. Liczbami niewymiernymi sq m.in. te pierwiastki (z liezb na- turalnych), ktére nie sq liezbami naturalnymi, na przyktad V2, V3, V5, V6, V7 itd. Liezba niewymierng jest takze iloraz obwodu dowolnego kota i jego srednicy. To, ezy liezba jest wymierna czy niewymierna, mozna poznaé po je} rozwinigciu dzie- sigtnym. Mianowicie liezby niewymierne, i tylko one, majq nieskoriczone rozwinigcia driesigtne, ktére nie sq okresowe. Na przykiad rozwinigcie, w ktérym od pewnego miejsca powstarza sig grupa eyfr 125788, przedstawia liezbe wymierna, a rozwinigcie postaci: zero, dwie jedynki, zero, trzy jedynki, zero, eztery jedynki itd. nie ma okresu i dlatego przedstawia liezbe niewymierna. Liezby wymierne i niewymierne, tan. wszystkie liczby z matematyki szkolnej, nazy- wamy liezbami rzeezywistymi’. Mowiae ,liezby”, mamy na mysli liezby rzeczywiste. 6 liczbowg zwykle rysujemy poziomo, chociaz hardziej obrazowa bytaby o$ pionowa. Na osi pionowej bardziej naturalne jest uporzqdkowanie liczb: im wyzej, tym wi¢ksza. W sensie nieréwnosci migdzy liczbami -3 jest wigksze od -7, chociat 2 zyciowego punktu widzenia czasami jest inaczej. Na przyklad mréz —7 jest wi¢kszy niz -3. 1 W matematyce wyasze) sq jeszeze inne rodzaje liezb. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLLiczby i dziatania Praejécie do liezby przeciwnej do liezby a polega na odbiciu symetryeznym liezby a wagledem zera. W przypadku osi pionowej jest tak, Ze im liczba jest wyde) (nizej), tym liezba do niej przeciwna jest nizej (wyze)). Stad wynika, Ze nier6wnosé miedzy liczbami zmienia kierunek przy obustronnym przejéciu do liezb przeciwnych. Nie zapominaj o tym, mnozge obie strony nieréwnosei przez ~1! Jak wiemy, na osi liezbowej mozna dodawaé liczhy, startujge z zera i przesuwaiqe sig po osi pionowej w gore lub w dét (ub w lewo i w prawo na osi poziomej) godnie 2 po- szezegélnymi sktadnikami. Na przyktad (4) + 2 + (8) to 4 jednostki w d6t, potem 2w gore, ana korien 3 w dot. Wyobrazmy sobie, #e mamy dwie osie liczbowe. Na jednej z nich ktos oblicza sume pew- nych sktadnikéw. Jednoczeénie na drugicj osi druga osoba dodaje liezby, ktére sq prze- ciwne do kolejnych sktadnikéw dodawanych na pierwszej osi. Wynikiem tego dodawania na jednej osi jest liezba (-6). Jaki jest wynik dodawania na drugiej osi? wet "wuAumyoezid, tusqzon bs “t Podane przyklady mozna uogélnié: liczba przeciwna do sumy jest rowna sumie liezb przeciwnych do skladnikow. WWW.CEL-MATURA.PLOdlegtos¢ miedzy liczbami Dzigki umieszezeniu liczb na osi liebowej mozemy mowié 0 odlegtosciach migdzy nimi. Odlegtosé migdzy liezbami to dlugosé odeinka je 1gezqcego. Obliezajge odlegtosé, odej- mujemy mniejsza liczbg od wigkszei, co jest jasne w przypadku liezb dodatnich: < Ss ° 2 5 ——————————— A B B 1AB| =5-2 a mniej oczywiste, jezeli co najmniej jedna liezba jest ujemna: 2 ° 5 SS A B 2 AB] =5-(-2)=5 +2 ~< Z - 5 =3 0 ———_ + > A B 5 1AB| =-2-(-5)=-2+5=5-2 Zobacrmy, jak zalezé srodek odcinka o danych koricach. Poshvmy sig rysunkiem: —_,________, - a b srodek =a + 5% STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania Poniewar a+ >5% = 24 baa. 2a+b—a 44D, wice grodek odeinka jest srednig, arytmetyezng jego koricow. Warto to zapamigtaé, Prrypomnijmy, Ze odleglosé liezby od zera nazywamy wartoseia bezwzgledng (lub mo- dutem) tej liezby i oznaczamy pionowymi kreskami. % tej definieji wynika, Ze wartosé bezwzgledna kazdej liczby rééej od zera jest dodatnia, wartosé bezwzgledna zera jest réwna zeru, a liezby przeciwne maja tq sama wartosé bezwzgledna. | “pjunzbyzo! 1. 2naidz srodek odcinka o koneach 3 i 3. a 0< 0p cups 49{0 = 7 “yorbyzo1 wow o> 2010°9 3. Czyznleréwnosci a ran 3, uDquha ©) [xl >-1. oqo '¢ “eumsezid 94q b6ow 6. lle rozwiqzah ma rownanie || = a. gdzie a jest statq? heq34 04 ON % Wekoz6wka: tozwat preypadki:a < 0.4 = 0.4 > 0. nal WWW.CEL-MATURA.PL_Kilka uwag 0 rachowaniu Jak obliczyé wartosé wyrazenia 1000 — 689 + 94 — 121 + 689 - 92 + 120? Czy optaca sig sigga¢ po kalkulator, wpisujae do niego liezby i symbole dziatari? Jezeli ogarniemy wzrokiem calosé, zauwazymy, ze dzialania moina zredukowaé: dziatania ,odjaé 689” i ,dodaé 689” wzajemnie sig znosza, ndodaé 94” i ,odjqé 92”, to ,dodaé 2”, nodjaé 121” i ,dodaé 120”, to ,odiaé 1”. W rezultacie obliczenie wartosci wyratenia sprowadza sig do dzialania 1000 + 1. Obliczaige, ile pienigdzy jest na koncie Iksiriskiego, jezeli byto tam 1721 21, Tksitiski podjal 350 zi, a potem na konto przyszedi przelew 380 7A, powigkszamy 1721 0 30. Obliczajqe sume 1+24+3+7+8+9+ 10, warto polgezyé 179, 278, a 327, bo wtedy wynik otrzymamy blyskawieznie. 1}. + $-12 unikniemy sprowadzania wlamkéw do wspélnego mia- W wyrazeniu 23 nownika, jezeli zaczniemy od dziatart na utamkach o mianowniku 7, przy ezym warto zmienié kolejnosé dziatani na 23-12 +8, W wyratenin 14 + 2-2-2 nic unikniemy przejscia przez wspélny mianownik, ale i tak oplaca sig najpicrw wykonaé dzialania na ulamkach o jednakowych mianowni- kach, a dopiero potem sprowadzi¢ utamki do wspéInego mianownika Racjonalne obliczenia nie tylko pozwalaja unikngé #mudnych rachunkow, ale takze zmnicjszajq ryzyko blgdéw, © ezym chyba nie trzeba nikogo przckonywaé. STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Obliczajqe wartosé wyrazenia 2+ 3-4 czy 2-3-4, pamigtajmy 0 umowie, ktéra daje pierwszeristwo mnozeniu przed dodawaniem i odejmowaniem, o ile w wyrazeniu nie ma nawiasow. Dzielenie w wyrazeniach arytmetyeznych jest zwykle pisane w postaci wlamka i wtedy 3-54+6-4 +9 licmika przez mianownik. Wyrazenie to mozna by zapisaé w postaci kolejnos¢ dziatan jest oezywista. Na przyklad wyrazenie omacza dzielenie (8-5 +6-4):(3-4+9), ale kreska ulamkowa zamiast dwukropka ma wiele zalet —na przyktad latwiej upraszezaé. W podanym przykladzie licznik i mianownik mozna po- dzielié przez 3. Nie zapominajmy przy tym, ze dzielge sume, trzeba podzielié kazdy sktadnik: (3 -546-4):3-542-4, (8-449):3-4+3. Stad 3554674 _ 4-2-6 2-6 422-6 otrzymamy 3=6, Podobnie, dzielge przez 2 liemik i mianownik wlamka czy Pamigtaj, ze mnozgc sume, mnozymy kazdy jej sktadnik. Analogiczna uwaga dotyezy réanicy. Whasnosci te noszq nazwe praw rozdzielnosei mnozenia wzgledem dodawania i odejmowania. Upraszezajge wlamki pigtrowe, mnozymy licznik i mianownik przez. wspélny mianownik al wezystkich wystepujacyeh tam wlamk6w. Na przyklad upraszezaiac ulamek ?—2, 148 6 pomnéémy licznik i mianownik przez 6, aby pozbyé sie wystepujqcych tu ulamk6w: 14 aoa 5 usd =3, 6 0,18 - 0.3, 0,04 Ajak uproscié ulamek Mnozae licznik i mianownik przez 100, otrzymujemy 18=89, ezyti -3. WWW.CEL-MATURA.PL1. Oblicz w pamigci: a) 134 + 155 + 234-55, b) 7391 — 102 — 356 + 358. 2. Pomnéi licznik i mianownik przez te samq liczbe tak, by zikwidowaé wystepuigce tam utamki, a potem oblicz: Th we 1621 sor OL Potega o wyktadniku catkowitym Zacmijmy od wykladnika naturalnego. Jak wiadomo, potegowanie o wykladniku 2,3,4, wydaje sie przyjecie umowy, ze a! =a. . oznacza mnofzeni @=a-a, a'=a-a-a_ itd. Wobec tej definicji logiezne Zauwaimy, ze w przypadku wykladnika parzystego potega dowolnej liezby jest nie- ujemna. Ponadto nie zalezy od znaku liezby, a tylko od jej bezwzglednej wartosci; jest taka sama dla liczb przcciwnych. W tym miejseu zwréémy uwage na koniceznos¢ pisania nawiasu w przypadku potegowania liezby ujemnej. Podnoszae do potegi liezbe ‘uujemna, trzeba jq ujaé w nawias. Zatem -2 do potegi n to (-2)", anie -2". Jezeli bowiem n jest parzyste, to liezby te sq rézne: (-2)" > 0, a -2" < 0. Na prayktad (-2)? = (-2) - (-2)= 4, a -2?=-(2-2)=-4. Z definieji potegowania, jezeli napiszemy potegi w postaci iloczynéw, otrzymamy whas- nosei: STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Praypomnijmy podstawowe prawa dziatan na potegach o tej same} podstawie. Jest jasne, ze mnozac dwie potegi, otrzymujemy iloezyn, w ktérym jest tyle czynnikéw, ile w sumie jest w obu potegach. Na prayktad a® oznacza iloezyn 5 ezynnikéw, a* oznacza iloczyn 3 czynnikew, wige a’-a® to a, Przy dzicleniu poteg otrzymujemy ulamek, w ktérym czynniki sie skracaja. Na przyklad w wlamku a wszystkie 3 ezynniki mianownika kasujq sie z 3 ezynni- kami licznika, skad a =a, Pamietaj, ze przy mnozeniu poteg o jednakowych podstawach wykladniki dodajomy, a przy dzicleniu poteg wykladniki odejmujemy. k sktadnikéw % pierwszej z lych wlasnosei wynika, Ze (a")! = a" « a) k cxynnikow Nie zapominaj, Ze przy potegowaniu potegi wyktadniki mnozymy. A jak rozszerzyé potegowanie na wykladniki calkowite? Jak okreslié a? ezy a~*? Czym sig kierowaé? WWW.CEL-MATURA.PLPrayjgto definicje, kt6ra pozwolita zachowaé prawa dziatari na potegach. W szezegél- nosci jezeli whasnosé ma byé prawdziwa takze dla réwnych wyktadnikéw, to 1 °. W konsek- ‘wengji przyjmujemy, Ze a®=1dlaa#0. Symbol 0° jest nieokreslony. Jozeli whasnosé (*) ma byé prawdziwa takze dla n < m, to dla a+ 0 otrzymamy: ala a Prry takim okresleniu poteg kazdy wlamek dziesietny mozna przedstawié jako kom- binaci¢ poteg liczhy dziesigé. Na przyklad: 375,412 = + 10°+7-10'+5-10°+4- 101+ 1-107 +2- 10%. Potegi dziesiqtki przydajq sig do zwigzlego zapisywania liezb zawierajqcych duzo zer. Na prayktad: 23 000 000 = 23 - 10%, 0,0001 = 10~, 0,000045 = 45 - 10, Prawa dotyezace podnoszenia do potegi iloezynu i ilorazu, a takze prawa mnojzenia, driclenia i potegowania poteg o tej same} podstawie odnoszq sig do wszystkich wyklad- nik6w calkowitych. STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania 1. Zapisz w postaci jednej potegi: aad x2 x, by yt, 2. Ile razy liczba 5! jest wigksza od liczby 5! 3. Oblicz: 100'* . 100* ATE 6) s > 00% 1007 “HEHE 84 4. Oblicz: ° ) 100": 258, b) 2". y', ages eO1-¥+ 001 2s 5 1p b+ nOl- 26 02-5 ony trate 01-80 5. Zapisz, postuguiqc sie potegami dziesiqtki: Pal re T @) 0,0000008, wotawe ) 0,00000234, ¥ Lat 1 ¢ 6. Przedstaw w postaci jecnej potegi: =a Pe eee or (ae (O'1 Whasnosci pierwiastkow Jak wiadomo, pierwiastkowanie jest w pewnym sensie czynnoseig odwrotng do pote- gowania o wykladniku calkowitym wigkszym od 1. Majqc wynik potegowania i wyktad- nik, smkamy podstawy. Na prayklad jezeli x* = 8, to x = 2 ajedeli x" =0, to x=0.Podstawa nie zawsze jest wyznaczona jednoznacmnie, na przyktad jezeli x? = 9, to x=3 lub x=~3. Aby mi (x2 0). I tak wlasnie okreslamy pierwiastek arytmetyezny”: jednoznacznosé, rozpatrujemy tylko podstawy nieujemne x=Na, jezeli x"=aix20. Skoro x 2 0, to a > 0. Zatem pierwiastek arytmetyemy jest okreslony tylko dla liczb nieujemnych. Pierwiastek arytmetyezny bedziemy nazywa¢ krétko pierwiastkiem. vemzpmoid bs os0umos onnskzsmn, z 207g 1 Pamietaj, ze réwnosé Ya =a jest prawdziwa tylko dla a > 0, bo pierwiastek z definicji jest nicujemny. Nie znajge znaku liezby podpierwiastkowej, musimy postuzy¢ sig modutem: Va"= Ia]. W zadaniach rachunkowych z picrwiastkami czesto przydaje sig wlasnosé, w mys! kté- rej pierwiastek iloczynu jest réwny iloczynowi pierwiastkow: + Jest jeszeze inny plerwiastek, zwany algebraicznym. STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Va-b = Va. Yb. Wynika ona stad, xe Wa -Nby' = Way Wy =a +b. Wlasnoé¢ ta pozwala wylaezaé ezynnik przed pierwiastek, na przyktad: 20 = V4-5 = V4. V5 = 245. Nickiedy stosujemy wlasnosé w drugg strone, zastepujge kilka pierwiastkw jednym, na przyktad: ¥2- V5 - ¥10 = ¥2-5- 10 = ¥100 = 10. Analogiczng wtasnoéé ma piorwiastok ilorazu: VE XB Natomiast inaezej jest z pierwiastkiem sumy i rémicy, co widaé na praykladach: V242=V4=2, V2+V2>2, wier V2+2 2 V2+ V2, V2-1=Vi=1, W-V1i<1, wiee 2-12 2-1. 1, Oblicz, zamieniaigc na pierwiastek iloczynu lub ilorazu: ©) VI2,1-VI0, b) V2. ¥2. ¥250, one ©) 13-V27, 4) “800, 5) VBA. me 1B Pry “oth ‘oe 2. Wyiqez czynnik przed pierwiastek: Bee@ a) VI2, b) VIB, ©) V45, d) VI2a? dia a > 0. “geo “pz “‘ehzOz 3. Wiqez czynnik pod pierwiastek: prtecorereee @2N2, b) 242, c)4V8, avi “Oat WWW.CEL-MATURA.PLZastanéwmy sig, jak poréwnaé liezhy sf i 48 Nie tak latwo stwierdzié od razu, kt6ra z liezb jest wigksza. A moze sq réwne? Sprébujmy przeksztaleié liezby do postaci, w ktérej w mianownikach nie ma pier- wiastk6w. Inaezej méwige, usurimy niewymiernosei mianownikow: Eee B= 2NB V2. Poniewas 2 > 3, wige wigksza jost druga liezba. O usuwaniu niewymiernoéci z mianownika w bardziej skomplikowanych przypadkach bedzie mowa przy wzorach skréconego mnozenia. ‘orsmueid 0% 2ator PME ON Na koniee przypomnijmy, ze za pomoca pierwiastk6w definiujemy potege o dowolnym wyktadniku wymiernym. Jeéeli liezba wymierna ma postaé ee gdzie g > 0, to a% =4@?. Motna wykazaé, 20 zmieniajge kolejnogé dzialati po prawoj stronie réw- nosci, nie zmienimy wartosci wyrazenia: Va? = la)”. Z definieji potegi wymiernej wynika, ze jest ona okreslona tylko dla liezb dodatnich i jej wartosciami sq réwniez tylko liezby dodatnie. STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Wiasnosei dotyezqce mnozenia, dzielenia i potegowania poteg o tych samych podsta- wach przystuguja réwnie# potegom 0 wyktadnikach wymiernych. [7 Logarytmy 7 Podobnie jak pierwiastkowanie, logarytmowanie jest réwnie2 ezynnosciq odwrotng do potegowania, chociaz w innym sensie. Majac podstawe (réznq od 1) i wynik potegowa- nia, obie liczby dodatnie, szukamy wyktadnika. Na prayklad jezeli 2° = 16, to x= 4, ajeieli 3°= 4, tox=-1. Ten wyktadnik to wlasnie logarytm. Ogélnie: log, b = x, jedeli a* = b. Zauwazmy, Ze podstawa logarytmu (liezba a) jest zarazem podstawa potesi. “001 (8 '0(P'0(0 TQATOT ‘BGO oO ‘so %ca SOL W zadaniach rachunkowyeh korzystamy 7 wlasnosei dotyezqeych logarytmn iloczynn, logarytmu ilorazu i logarytmu potegi. Wyprowadzimy te wlasnosci, korzystajae z whas- nosei potegowania. WWW.CEL-MATURA.PLZacmijmy od przeksztateenia log, (b -¢). Oznaczmy: log, b =x oraz log, c= y. Wtedy a' = i a’ =c, skad a*-a=b-c. Poniewat przy mnozeniu poteg wykladniki dodajemy, wige a” = b -c. Oznacza to, #e logy (be) =x +9, ezyli logy (b «c) = logy b + logy c. Analogicmie, korzystajgc z wlasnosci, ze przy dzieleniu poteg wyktadniki odejmujemy, dochodzimy do réwnosei log,® = log, 6 — log, ¢. Wiasnosci te warto pamigtaé: logarytm iloezynu (ilorazu) jest rwny sumie (réznicy) logarytmow. Pozostaje jeszeze wyprowadié wz6r na log, b°, gdzie ¢ jest dowolng liezba. Uznaczaiqe log, b = x, otrzymamy a* = b. Stad (a°) = b*, Korzystajge z whasnosci, ze poteguiae po- tege, wyktadniki mnozymy, mamy a*-*= bt. Oznacza to, Ze log, be =e -x, ezyli og, b= log b. To tex warto wiedzicé: logarytmujge potege, wylgczamy wyktadnik przed logarytm. A oto prayktady zastosowania poznanych wtasnosci: logy 12 = logy (4 - 3) = logy 4 + logy 3 = 2 + logy 3, logy 23 + logy 35 logy (23 + 3h logs 21 - logy 7 = logs a. logs 3= 1, = log, 1= 0, logy 4° = 35 log, 4 = 35 - 2= 70. STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania Przyktady ciagdw liczbowych i Zacznijmy od przyktadu ciagu nieskoriezonego: 1, 3; Widzac kilka poczatkowych wyraz6w, dostrzegamy regule, w myél kt6rej cigg zostat utworzony. Potrafimy powiedzieé, jaka liezba jest na pigtym miejscu, jaka na dzie- sigtym, a jaka na tysigeznym. Zauwazamy, #e mianownik pokrywa sig z numerem miejsca, na ktérym stoi dany wyraz. Oznaczajqe wyrazy ciqgu przez ay, a2, mamy a5 =, di = 7h» 41000 = 7gyp Umiemy to zapisaé w sposdb ogélny: a, = dlan=1,2 A jak zapisaé wzorem ogélnym ciag 3, 6, 9, 12 Skoro a, = 3, a2 =6, a3=9, ay = 12, ... to dy Sprawdz, 1, Podgj wz6r ogéiny ciqgu: @) 1,2,3,... b)2,4,6,... )-1,-2,-3,... a) 13,5, 2. Podal w26r ogéiny ciqgu liczb naturainych podzielnych przez 4. 3. Oblicz ay, ay i ay, jezeli a, = (-2)". esto palo = tog up = tO eT —uga MO (p= MO (UZ = Y9(Q*U= "(OL A jak zmieni sig wz6r na n-ty wyraz. ciagu, jezeli co drugi wyraz zmienimy na prze- ciwny? Jak zapisaé wzorem ciag ~3, 6, -9, 12, ...? WWW.CEL-MATURA.PLW tego typu przypadkach wykorzystuje sig ezynnik (-1)', ktéry na przemian przyj- muje wartosé -1 i 1, Wyrazy o numerach parzystych mnojy sig wige przez 1, a 0 nu- 1)" 3n. merach nieparzystych przez —1. Szukany wz6r przyjmie postaé a, Gdyby zmieniaé wyrazy na przeciwne, zaczynajge od drugiego, to we wzorze ogélnym wyktadnik traeba by przesungé o 1. Istotnie, jezeli a, = (-1)"!- 8n, to ay =3, ay =-6, a3=9, Waréd ciggéw szczegélng role odgrywaja ciggi arytmetycze i geometryczne. Przypomnijmy, ze ciggiem arytmetyeznym nazywamy cigg, w ktérym réznica migdzy dwoma kolejnymi wyrazami jest stata; Scislej mowigc stala jest réznica a, — a, dla n = 2, 3, .... Natomiast w ciqgu geometryeznym staly jest iloraz sasiednich wyraz6w, tan, staly jest iloraz 7", dla n= 2, 8, ... 1, ktore z podanych ciqgéw sq arytmetyczne, ‘aktére geometryczne: ©) 0, -1, -2, b) 0, -1, 2, -3, )1,-1,1,-1,1,... @) 5, 10, 20, 40, 80, ... 2. Podaj przyktad ciqgu 0 wyrazach malejqcych, ktéry jest: ue Bd 010 a) arytmetyczny. rene b) geometryczny, rae STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Ciag arytmetyczny Réznice migdzy sqsiednimi wyrazami ciagu arytmetyeznego tradycyjnie oznaczamy literq r, tzm. a, —a,y=r dla kaadego n > 1, Inaczej mowige, a, = a,4+7. Jezeli r > 0, to ciag jest rosnacy, a jezeli r < 0, to ciag jest malejqcy: ay a as ay ay as ay ay r<0 Jak widaé 2 rysunku, kazdy wyraz. ciagu arytmetyeznego 0 numerze wigkszym od 1 lezy w polowie odeinka, ktérego koricami sq wyrazy sqsiednie, wige jest sredniq aryt- metyezng wyraz6w sasiednich. Widzimy tex, #e odcinek Igezqey dwa dowolne wyrazy ciagu jest wiclokrotnoseia odeinka taczqcego dwa wyrazy sqsicdnie. Stad wynika, ze réinica migdzy dwoma dowolnymi wyrazami jest wielokrotnosciq r. Na prayktad znajdémy réimicg ay — a5. Ile razy trzeba dodawaé r do as, aby otrzymaé ay? Dodajge raz, otrzymujemy ag, dodajge drugi raz otrzymamy a7, dodajgc trzeci raz otrzymamy ag, a za czwartym. razem otrzymamy dg. Jak widaé, dodajemy r tyle razy, ile jest liczb naturalnych od 6 do 9, ezyli 9-5. Zatem ay ~ a5 =(9—5)- 7. Podobnie obliczymy, z¢ ayy — ay = (13 ~ 8)r oraz dy ~ ay =(n—- Dr. WWW.CEL-MATURA.PLKorzystajae z tych zale#nosci, mozemy obliezyé dowolny wyraz. ciagu arytmetyeznego, jezeli znamy jeden z jego wyraz6w i réznice, a takze mozemy obliczyé majae dwa jego wyrazy. 1. Jeden z wyraz6w ciqgu arytmetycznego jest rowny 5. “ a Znojdz dwa wyrazy nastepne i jeden poprzedni, jezeli r6znica re ciqgu jest rowna: a) 2, )-2. rupezided 9 18 0) Azoihm eudajsou 2. Piorwszy wytaz ciqgu aryimetycznego jest rowny 3, an @ driesiqty 4. Oblicz ré2nice ciqgu. ‘£01 rupsaidod 0 "6 'L 0} AzoIAM 3. Drugi wyraz ciqgu aryimetycznego 0 t6inicy -3 nee jest rowny 2. Oblicz dwudziesty wyraz tego ciqgu. mg (o"L Przypomnijmy wz6r na sume dowolne} liezby poczatkowych wyraz6w ciagu arytme- tycznego. Zgodnie z tradycja, ozmaczamy m S, =a) + dy tg +... +ay 1+ Gy Zauwazmy, Ze suma wyrazu pierwszego i ostatniego jest taka sama, jak suma wyrazu drugiego i przedostatniego. Wynika to stad, ze drugi wyraz powstaje z pierwszego przez dodanie r, a przedostatni powstaje z ostatniego przez odjgcie r. Mamy wige az =a, +r oraz a, =a, —7, skad a, +4, ; =a, +4,. Postepowanie to mozna kontynuowaé: od- Tiezajge po tyle samo miejse od pierwszego i astatniego, otrzymujemy wyrazy, z ktérych jeden powstaje z pierwszego wyrazu przcz kilkakrotne dodanie r, a drugi powstaje z ostat~ niego przez odjgcie r tyle samo razy. Zatem suma takiej pary wyraz6w lo a, +d,. STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania Napiszmy jeszeze raz sume S,,, tym razem w kolejnosei od wyrazu ostatniego do pierwszego: O) Sy = Gy + Oy +405 40) +04 Dodajmy stronami réwnosei (1) i (2), przy ezym dodawajmy w kolumnach, tqczqe po dwa wyrazy: ay + dy, dy + dy1, 43 + yy itd. Otrzymamy n sktadnikow, z ktérych kaddy jest rowny a, + ,. Zatem: 2S, = (a, +4,)-n, _ laita,)en s,2 oe. Oe “008 005°L | Ciag geometryczny | Tloraz sgsiednich wyraz6w ciggu geometrycznego tradycyjnie oznaczamy litera q, ton. g dla kazdego n > 1. Inaczej mowige, a, = a, 1-4. Cigg geometryczny moze byé rosngcy, malejgcy lub zaden z tych dwéeh, co pokazujg prayktady: WWW.CEL-MATURA.PL2,4, 8, 16, 32, .. 2, -4, 8, -16, 32, ... ati bbb ete Pierwszy ciag jest rosnacy, bo iloraz jest wigkszy od 1. Drugi cigg nie jest ani rosngcy ani malejacy, wyrazy sq na przemian dodatnie i ujemne, bo iloraz jest ujemny. Trzeci ciag jest malejacy, bo iloraz jest ulamkiem wlaseiwym (dodatnim). Zauwaimy, ze poniewaz w dowolnym ciagu geometryczym kazdy wyraz powstaje z po- przedniego przez pomnoienie przez q, wige mozna go otrzymaé takze z dowolnego wy- razu wezesnivjszego, mnozye len wyrae pres odpowiednig polygy @- Na przyktad zobaczmy, jak otrzymaé dg 7% a5. Tle razy trzeba mnozyé as przez q, aby otrzymaé ay? Mnozae raz, otrzymamy ag, mnozae drugi raz, otrzymamy az, mnozae trzeci raz, otrzymamy dg, a za ezwartym 1. Jeden z wyrazéw ciqgu geometrycznego jest owny 9. Znajd# dwa wyrazy nastepne i trzy poprzednie, jeteli lloraz ciqgu jest rowny 3. 2. Pierwszy wyraz ciqgu geometrycznego jest réwny 8, a pigty 48. Oblicz iloraz ciqgu. 3. Drugi wyraz ciqgu geometrycznego olllorazie $ jest r6wny 2. Oblicz siédmy wyraz Sea Ace tego ciqgu. saosbyn“L STARA DOBRA SKOLALISHONLLiczby i dziatania razem otrzymamy dg. Jak widaé, mnozymy przez. q tyle razy, ile jest liczb od 6 do 9, ezyli 9-5. Zatem ag =a5- 9, Podobnie obliczymy, ze a3 = a5 -q'"* orax dy = ay -q"!. Korzystajac z tych zale¢nosci, mozemy obliezyé dowolny wyraz ciagu geometrycznego, jezeli amy jeden z jego wyraz6w i iloraz, a takze mozemy obliezy¢ iloraz ciqgu, znajqc wa jego wyrazy. Na zakoriczenie przypomnijmy wz6r na sume dowolnej liezhy poczatkowych wyraz6w ciggu geometrycznego. Oznaczmy Sy = ay +g +05 40.4 Oy 1+ Op. Wyrataige kazdy sktadnik tej sumy za pomocq a4, otrzymujemy: Fay gay get. Fay gt ay gh. Pomnéimy przez q obie strony otrzymanej réwnosei, rozdziclajqe mnozenie po prawej stronie na poszezegélne sktadniki. Otrzymamy: Sy G=ay-q+ay-G+ay-g+a.tay-g™'+ay-q". Zauwaimy, ze ay + +a; +92 +a; + q° +... +a; +g" jest suma kolejnych wyraz6w ciagu od ay do a,, zatem uzupeiniajge tg sume 0 a}, otrzymamy S,. Dodajmy wige ay do obu stron réwnosei: Sy qtay=aytay-q+ay-g+ay-qit+..+a,-g™'+a;-q", ee cayli Sq =S, +0 aby rachunki byly tatwe. Nosuwa sig 15-7] - |-34+41 = pomyst roztozenia liczby 68 na czynniki tak, = |-2)-|1)=2-1=1. Oblicz aby pojawita sig liczba 3. Poniewad 63 =3-21=3-3- 1 =i. 7. Le =a E wigs 632. (2) 3. = T= 49. STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania SB l24_ aoa Moina obliczaé inaczej, korzystajqc Rachunki bedq nieco prostsze, od razu 2 regut potegowania: jezeli zardwno 82, jak i8 ae przedstawimy jako potegi liczby 2: 328: (2) = 29-2 = =2gn8. oe Oblicz; a) logs 5 — logs 125, b) log, 8 + log, 2, ¢) Blogs9, d) logs 27. a a) Korzystamy z definicji logarytmu: logs 5 = 1, bo 5! = @ logs 125 = 3, bo 5° = 125. Wynikiem cblezed jet wige -2. b) Najlepie| zastqpié sume logarytméw logaryimem lloczynu: log, 8 + logy 2 = log, (8 - 2) = log, 16 = 2. Obliczenie kazdego z dwéch logaryiméw oddzielnie jest trudniejsze, ale moidliwe: logy8= $, bo 47= (W4)*=8, a logy2 = 5, bo V4=2. ©) 2 log! 9=2 - (-2)=—-4. ; peel 1 d) Poniewar 34 = 35 = gy, wige logs 95 WWW.CEL-MATURA.PLPodaj wartosé x, dla ktérej logy x = 9. a Z definicii logarytmu wynika, 2e x = 3°, Cigg (an) jest okreslony wzorem ay = (-1)"- (B=), Oblicz a3, a4 i a5. Do wzoru okredlaiqcego cigg irzeba wmiejsce n podstawic kolejno liczby 3, 4 1 5, Otrzymamy: ay = 0, ag= (1) (8-4) =-1, a5=(-D (8-5) =2. W ciqgu arytmetycznym (ay) dane sq: as = 13 i a5= 39. Oblicz a1. a Korzystaiqe 2 réwnosci ig ~ ay = d5~ ay, otzymamy ay — a; = 26. Zater 13 - ay = 26, skqd ay =-13. Moina tokée od rozu skorzystaé 2 wzoru (ay +ay)-2 S,= > , podstawiajqe n = 20. W ciqgu arytmetycznym trzeci wyraz jest rowny 14, ajedenasty jest réwny 34. Obiicz réznicg tego ciqgu. —a Skorzystamy ze 2wiqzku ayy = 43 + (11-3). Otreymamy 34 = 14 + 8r, skqd r= 8. W ciqgu arymetycznym ay = 3 oraz agq = 7. Oblicz sume a + ag+... + a19 + a29. a= Sume ay + a2 +... + ayy + d29 mozna obliczyé bezposrednio, iqczqe wytaz pierwszy Zostatnim, drugi Zprzedostatnim itd. Tokich par jest 10, a suma wyrazéw w kazdej parze jest taka sama jak w pierwszej parze, wige wynos! 10, Zatem szukana suma jest rowna 10-10, czyli 100, STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania Wykai, ze liczba 3% jest rozwiqzaniem rownania 243!! — 8114 + 7x = 9%, — Trzeba pokazaé, te 243"! - 811 +7- 3% = 9", Wtymcelu wystepuigce tu liczby przedstawmy w postaci iloczynéw tak aby jak najwiece| razy wystepowat czynnik 3. Zatem: 81=3', 243=3-81=3-3'=35, 9= 32 Hipotetyczna réwnosé przybiera wtedy postaé (3%)"! - (34)! +7 - 3 = (32), Korzystaige 2 wzoru na potegowanie potegi, otrzymujemy 3° — 3% + 7.3% = Po lewej stronie wytqczamy przed nawias 3%, otrzymujgc 3° (3 — 37+ 7) = 3%, Réwnosé ta jest prawdziwa, poniswaz 3 — 3+ 7 = 1. Wykaiz, ze w dowolnym ciqgu arytmetycznym (a,) zachodzi réwnosé 41+ p41 = 2ay dla dowolnego wskasnika k > 1. a Wystarczy skorzystaé z tego, 26 aj_1= ay —F O02 ayy =a, +7, i dodaé stronami obie réwnosci. Ciga (a,) jest okreslony worem a, =2— 1 dla n= 1, 2,8). Znajdz takq liczbe x. aby ciqg trzywyrazowy ay, aa, x byt arytmetyczny, a Zpodanego wzoru wynika, 2¢ ay ucaby 3, 42, x tworza ciga aryimetycany, Jezel 42 21_ 31 mui WWW.CEL-MATURA.PLm +9 Jost aryimetycany. Wyka2, 26 dla kazdego m ciqg ™tt, m+ Tzeba wykazaé, te dla kazdego m o m+3_m+1_m+9_m+3 6 7 2 6 Pomnéimy obie strony tej hipotetycznej réwnosci przez 12: @ 20m +3)—3(m +1)=m +9-2m +3). Nietrudno sprawakié, Ze lewa strona jest réwna prawej, wiec rownosé (2) Jest prawdziwa dla kazdego m., Pozostanie ona prawdziwa po podzielenit obu stron przez 12, a po tym przeksztaiceniu wrécimy do postaci (1). Zatern rownoé (1) jest prawdziwa dla kaidego m. Wrosnqcym ciqgu geometrycznym ay = 12, a3 = 27. Wyznacz iloraz tego ciqgu | oblicz ag. a Poniowat ay = ay q?, wie 27 = 12-42, skqd g?= 27 = 9. Zatem q = 3 lub q=-3. Drugq wartosé q trzeba odrzucié, bo cigg zzaHozenia ma byé 3.33 ort rosngey. Poniewaz ag =a3-4", wigc ag=27- (3) = 28 = 27 W ciqgu geometrycznym (an) Wciqgu geometrycznym (an) done sq: a1=2 oraz ay= 12. dane sq: a1=3 oraz ay= 24. Oblicz ay. Oblicz loraz tego ciqgu. Poniewa? q = 6. wiec Zrownosci a4 = aq" ofrzymujery 4 = ay -q?= 12-36 = 432. 24 = 39°, skqd q = 2. STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania Liczby x, y, 19 w podanej kolejnosci tworeq ciqg arytmetycany, pry caym x+y = 8. Oblicz x iy. a Do warunku x+y =8 dotqezymy warunek y — = 19 y, olrzymuige uklad dwéch réwnari z dwiema niewiadomymi: x+y=8 Qy-x=19 Dodajge stronami, otrzymamy 3y = 27, skqd y = 9. Wkonsekweng|i x = Na trzech péikach ustawiono 76 piyt kompaktowych. Okazato sie, 2e liczby plyt na pétkach gémej, stodkowe| i dolne| tworzq ciqg geometryczny. Na srodkowej pétce stojq 24 plyty, Oblicz, ile plyt stoi na pétce gémei, aiile na doinej. a Skoro drugl wyroz ciqgu geometrycznego jest rowny 24, to trzeci wyraz jest rowny 24-q, a pierwszy on lloraz q obliczymy z warunku, e suma ptyt na péice gémej ina doing) jest rwna 76 — 24, czyli 52. Zapisujqc to symbolicznie, otrzymujemy réwnonie 3 +24-q = 52. Mnozymy obie strony réwnania przez q, przenosimy wyrazy na jedng strong i porzqdkujemy, otreymujge 24q*— 52g + 24 = 0. Dzielimy obie strony rownonia przez 4 i znojdujemy pierwiastki: ¢ = 3 lub q = 2. Na gémej pétce stoi wige 16 plyt, ano dolnej 36, lub odwrotnie. Zadanie mozna tez rozwiqzaé inaczej, przyjmujgc za niewiadome liczby ptyt na pdice géneji dolne| i uktadajqe dwa réwnania. Ten spos6b jest bardziej zmudny. WWW.CEL-MATURA.PLOblicz pierwszy wyraz ciqgu geometrycznego (ap), wktorym ag=1iay= 2+ a Zacaznijmy od obliczenia ilorazu ciqau: g = Gt= 2 Poniewa a3 =a} + q?, wiec 1=ay-(2)), skqd ay = $. Cig (an) jest arytmetyczny, a7=1,a1=9. @) Oblicz pierwszy wyraz irdinice ciqau (ay). b) Sprawd# czy ciqg a7. as. a1 jest geometrycany. ©) Wyznacz takie n, aby suma poczqtkowych wyrazow ciqgu (ay) miata wartosé najmniejszq. ———— Ciqg 1, x, y — 1 jest arytmetyczny, natomiast ciqg x, y, 12 jest geometryczny, Oblicz x oraz y. a Zpierwszego zatozenia wynika, 2 x 1=y-1-x, azdtugiego, wet 2B Mamy wige dwa réwnania. Pierwsze 2 nich preeksztakémy do postaci y = 2x, a drugie do postaci gy? = 12x, Uktad réwnar ye gy? = 12x moina rozwiqzaé nawet w pamigci. Dzielge stronami drugie rewnanie przez pierwsze (a motna to zrobié, poniewaz x iy ~jako wytazy ciqgu geometrycznego — nie mogq byé zerami), otraymamy y = 6, skad x = 3. 0) Korzystajqe z rwnosci a4 — az = (11-7) +r, orzymamy 8 = 4r, skqd r= 2. Wartosé te podstawimy do réwnosci az = ay + 6r, otrzymujge 1 =a; + 12, skqd ay ==11. b) Poniowaz ag =a7 +r, wigc ag = 1+ 2= 3. Cigg 1, 3,9 jest geometryczny, lloraz jest rowny 3, ©) Wyrazy ciqgu od pierwszego do s7éstego sq ulemne. a pozostate sq dodatnie. Suma wyrazéw bedzie najmniejsza, jezeli wszystkie bedq ujemne. Zatem n = 6. STARADOBRASTKOLA OLISTHOLLiczby i dziatania Drugi wyraz ciqgu geometrycznego Oblicz rénice ciagu jest rowny a atreci =. Oblicz arytmetycznego pierwszy wyraz tego ciqgu. okreslonego wzorem SS a, =-2n + 1 dla n 21. Prayimijmy tradycyine oznaczenia —- i obliczmy iloraz ciqgu: Wybierzmy dwa kolejne fe er 382 wyrazy ciqgu, np. ay i aa. in Poniewat ay =-2-2+1=-3, ay=-24+1= ZrOwnesci ay - q = ay otrzymujemy wige az a, =-8 - (-1) = -2, -8 8 a, (-Y8) =F, skqd ay 2S I taka jest réznica ciqgu. Zadanie moina rozwiqzaé inaczej, bez obliczania ilorazu, Liczby 64 i 4 sq odpowlednio Wiym celu wystarezy skorzystaé pierwszym I trzecim wyrazem zproporcji $2 = Gi. ciqau geometrycznego. Oblicz pigty wyraz tego ciqgu. Oznaczmy wyrazy ciqgu wykaz, ze ($)*- @)=@)". geometrycznego standardowo. przez a, ailoraz przez q. Poniewat ay = ay +4? ® wee 2 oraz a5 =a 92, wige G! Podstawiajqc liczby dane w zadaniu, otrzymujemy rownosé B= skqd ds WWW.CEL-MATURA.PLUzasadnij. ze dla kazde| liczoy catkowitej dodatniej n liczba 3" — 2" + 3" — 2" jest wielokrotnoscig liczby 10. art — are 4 3" — 2" = 3 4 3" 2" _ 9" = 33% + 1) — 224+ I= =3"-10-2"-5=3"-10-2"1.2 10 -(3"- 2"), przy czym liczba 3"— 2"! jest catkowita (jako réznica licz catkowitych). Oblicz: o) VCS -16:, by (3 -V2)? + 4 (2-2). o) VCR - 16: ={5-@r= b) (3 - V2)" + 4 (2-2) = =9-6V2 4248-49 = = 19-1012. Przeksztaté ¥32, wytqezajqc czynnik przed pierwiastek. a VB2 = V2- 16 = 4V2. Cigg jest okresiony wzorem 2 ay, = (-1)" dia n 2 1. Oblicz as. a; = (0-258 Cigg 9, x, 19 jest aryimetyczny, acigg x, 42, y, z jest geometryczny, Oblicz x, y oraz z. ——a— Prayimiimy tradycyjne oznaczenia. Poniewaz 19 - 9 = 2r, wiee r=5, skqd x = 14. Obliczamy iloraz ciqgu Zatem y = 42-3 = 126 oraz z = 126 - 3 = 378. STARADOBRASTKOLA OLISTHOL2. Procenty Procent, pojecie w gruncie rzeczy nieskomplikowane, ciqgle sprawia ktopoty i rodzi nieporozumienia. Niedawno w wiadomosciach radiowych podano, de pewna wielkosé wzrosta o 150%, czyli jest péltora raza wieksza’. Na pytanie, o ile procent muszq wzrosngé akeje gietdowe po spadku 0 50%, aby powrécié do poprzedniej ceny, wiele os6b odpowiada bez wahania, ze 0 50‘. Ten rozdziat Jest po to, aby zapobiegaé takim (i innym) bledom. Bedzie ich mniej, jezeli w standardowych obliczeniach procentowych postuzymy sie prostymi, zdroworozsqdkowymi sposobami. Reguty, proporeje i réwnania z iksem sq nie tylko niepotrzebne, ale wrecz komplikujq rachunki. * Prawidlowo: jest dwa i pél raza wigksza, ‘Odpowiedé prawidlowa: 100%- Po¢wiczmy obliczanie w pamieci Jak wiemy, procent odnosi sie zawsze do pewnej liezby. Zamiast méwié: 700 danej liezhy, méwimy: x% tej liezby. Obliezenie procentu liezby, ezyli znalezienie odpowied- niego jej utamka, oznaeza pomnotenie liezby przez ten ulamek. Tak whasnie obliczamy 23, procenty, jezeli poslugujemy sig kalkulatorem. Obliczajae 23%, mnozymy przez 2, czyli przez. 0,23, a obliezajge 146%, mnozymy przez 448, eayli przez 1,46. W dzisiejszych czasach stosowanie kalkulatora jest powszechne. I bardzo dobrze, wykonuje on za nas zmudng prace i pozwala szybko wykonaé skomplikowane obli- czenia. Jednak w prostych przypadkach warto obliezaé w pamigci, i to nie tylko dla tego, Ze dojécie do wyniku zajmie nam mniej czasu, niz wpisanie odpowiednich danych do kalkulatora. Operujae procentami w pamigci, lepiej je poznajemy. Latwiej zdajemy sobie sprawe z ich znaczenia i wzajemnych relacji. Uezymy sig tex szacowaé, co jest umiejetnoscia przydatng na co dzien. Nie zawsze potrzebujemy maé dokladne wartosei procentéw; ezesto wystarcza znalezienic odpowiedzi na pytanic, ile to jest mnie) wigce). Okragte” procenty liezb motna obliezaé, startujge % 10%, czy 50%. Na przyktad 15% to 10% i jeszcze potowa tego, 45% to 8 razy wigce| niz 15%, 75% to potowa liezby i jeszeze potowa z tej potowy, a 150% liezhy to ona sama plus jej potowa. Zauwaimy, ze 1 ezy 10 procent liezby znajdujemy wszyscy jednakowo, ustawiajqc odpowiednio przecinek dviesietny. Oliezaine 20% liezhy, moana skarzystaé 7. tego, #e jest to dwa razy wigcej niz je} 10%, lub mozna podzielié liezbe przez. 5. Obliezajgc 95% liezby, odejmiemy od liezby jej 5%. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty 1, Oblicz: 10% liczby 23,08, 25% liczby 280, 40% liczby 60, 250% icaby 70, 5% liczby 90, 20% liczby 55. “ue {0022 ‘S01 ‘S86 2. Oblicz nastepujgce procenty liczby 140: ae had 10%, 40%, 45%, 110%, 90%, 150%, 300%. 9 190 10:20 Z0'0 3. Oblicz nastepuigce procenty liczby 2: oe 1%, 10%, 5%, 80%, 200%, 350%. ‘vst e9'98°91 4 “TSF ‘SLT 4. Oblicz: 1% 282, 6% 7200, 5% 7250, 75% 760, ee 110% 285, 160% 27, 220% 21000, 99% 2.300. i Zwiqzki miedzy procentami pozwalajq obliczyé dany procent liezby, jexeli znany jest inny je] procent. Na przyktad jesli 15% liezby wynosi 21, to 5% tej liezby wynosi trzy razy mniej, ezyli 7, a 45% wynosi tray razy wigcej, ezyli 63. W szezegélnosei mo#na znaledé liezbe, znajge pewien je} procent. Na przyktad jesli 250% liezby wynosi 60, to jej 50% wynosi 12, wige liezba jest réwna 24. 1.30% pewnej iczby wynosi 50. Oblicz 45% i 120% tej czy. “O9T (P'Szt 2. Znajdé liczbe, ktore}: Se z 2) 30% wynosi 18. b) 15% wynosi 36. AED, c) 80% wynosi 100, d) 125% wynosi 200. t WWW.CEL-MATURA.PL| Mle razy? O ile procent? i Zastanowimy sig nad zwiazkiem migdzy kilkakrotnym zwigkszaniem lub zmniejszaniem liezby a jej zmiang procentowa. Skorzystamy z réwnosci: a = 100%a, 2a = 200%a, 100%a itd. Jezeli liezbe 2 razy zwigkszymy, to otrzymamy 200% liezby poczatko- we}. Zatem wzrost wynosi 100%. Jezeli liezbe 3 razy zwigkszymy, to otrzymamy jej 300%, czyli liezba wzrasta 0 200%. Pray zwigkszeniu liezby 4 razy, wzrost wynosi 300%. I tak dalej. Zapisujge to symbolicznie, mamy: 2a =a +a, 3a =a + 2a, 4a =a + 3a itd. Jeseli pewna liezba wzrosta péttora raza, to wzrosta o swoja polowe, co wynika z réw- nosei 5a =a + 5a. Warost wynidst wige 50%, a nie 150% (jak w informacji cytowa- nej na wstepie do rozdzialu). Popelniony blad wynika z blednej interpretacji pojgcia ,zwigkszy¢ iles razy”. Niektorzy odezytuja je tak, jakby chodzito o zwigkszenie o iles, myslae, ze zwigkszenie a péttora raza toaed 3a. Tymezasem a + 13a = 25a, co oznacza zwigkszenie liezby a dwa i pét raza. Analogicmie ze zmniejszaniem. Jezcli liezbe zmniejszymy 2 razy, to zostanie jej 50%, ezyli mniejszy sig ona o 50%; jezeli liezhe zmniejszymy 4 razy, to rastanie je) 25%, czyli liezba zmaleje 0 75%; natomiast przy zmniejszeniu 3 razy zostanie 334% liezby, czyli zmaleje ona 0 663%. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty 1. Poni Iksiiska szuka takiej pracy, w ktérej bedzie zarabiaé dwa i pét raza wiece} nz obecnie. llu procent podwy2ki pensii pragnie pani Iksiriska? 2. Duta kserokopiarka kopiuje pieé razy wigce| stron na minute niz mata kserokopiarka. O ile procent duza kopiarka jest wydajniejsza od mate]? 3. Jakim procentem danej liczby jest liczba: a) 10 razy mniejsza, b) 10 razy wieksza? 4. Ole procent liczba 14a jest wigksza od liceby a? -yo90's ustOv c0001 (G40 ("E 5. Olle procent liczba 2a jest mniejsea od liczby a? 00h O° WOST'L Jak omija¢ putapki? Wréémy do pytania postawionego we wstepie do rodzialu: Ole procent musza wzrosnaé akeje gictdowe po spadku 0 50%, aby powrécié do poprzedniej ceny? Szukajge poprawnej odpowiedzi, trzcha procenty odniesé do odpowicdnich wielkosci. Zgodnie z przyjgta konwencja, spadek akeji odnosi sig do ceny poczatkowej, natomiast werost do ceny juz po spadku. Jezeli cena spadta 0 50%, to jest dwa razy mniejsza, wige aby wrécié do wartosei poczatkowej, musi dwa razy waroangé, a to oznacza wzrost 0 100%. WWW.CEL-MATURA.PLPostawmy teraz podobne pytanie: Cena akeji spadta 0 60%. 0 ile procent musi wzrosngé, aby wréeié do ceny poezatkowes? Dobrym sposobem rozwigzania zadania jest grafiezne przedstawienie opisanej w nim sytuagji. Spadek ceny 0 60% oznaeza, ze cena po spadku stanowi 40% ceny poezatko- wej: poczatkowa cena akeji Jak widaé, cena poczatkowa = = cena po spadku + (cena po spadku + potowa ceny po spadku) = = cena po spadku + 150% ceny po spadku. Pulapka, w ktéra wpada wiele osdb, jest takze pytanie w rodzaju: Sckretarka zarabia 0 80% mniej od dyrektora. O ile procent wigcej od sekretarki zarabia dyrektor? Weale nie 0 80%! A to dlatego, ze podane 80% dotyezy za robk6w dyrektora, a procent, o ktéry pytamy, ma byé Vieleele| Xe] wrigty x zarobkéw sekretarki. Ston way tone Skoro sekretarka zarabia 0 80% mniej, to zarabia 20% | 75% tego, tego, co dyrektor, wiee zarabki dyrektora sq pieé razy co way, wigksze. Zatem zarobki dyrektora stanowig 500% zarob- lle waty ston? k6w sekretarki, ezyli dyrektor zarabia 0 400% wigee). STARADOBRASTKOLA OLSTHOLProcenty 1. Oile procent muszq wztosngé akcje gieldowe po spadku o 90%, ‘aby powrécié do poprzedniej ceny? 2. Iksiiski zorabia tylko 25% tego, co mu obiecywano. ile procent wiecej miat zarabiaé Iksiriski? Wskaiz6wka: najpierw ocpowieds na pytenie, ile tazy wigce| miat zarabiaé, “M008 © % %4006 OL Na zakoriezenie zapytaimy podchwytliwie, kt6ra liezba jest wigksza: 18% 7 94 cay 94% 1 137 - 18, wige Dlaczego podchwytliwie? Bo pierwsza liezba to 713, - 94, a druga to (ht liczby te sq réwne, co jest konsekwencja przemiennosci mnozenia. 10 Proste obliczenia z kalkulatorem W tej ezesci rozdziatu rachunki bedq bardziej zmudne, wige postuzymy sig kalkula- torem. Zacmijmy od zadania przygotowawezego: 13% pewnej liezby to 182. Ie wynosi 17% tej liezby? Zadanie to rozwiazemy dokladnie tak, jak w szkale podstawowej rozwiqzywaliémy zadanie typu: Za 13 biletéw zaplacono 182 zi. Ile trzeba by zaplacié za 17 takich biletow? WWW.CEL-MATURA.PLObliczalismy ceng jednego biletu, a nastepnie mnozyligmy jq przez 17. Przechodzae do procentéw, obliczymy najpierw wielkosé jednego procentu liezby, a potem pomnozymy ja przez. 17: 1% liezby to 182 : 13, ezyli 14, skad 17% liezby to 14 - 17, ezyli 238, W taki sposéb, znajge dowolny procent liczby, mozna male#é sama liczbe: wystarezy obliczyé 1% liczby, a potem pomnoiyé przez. 100. Na prayktad jezeli 18% liczby wy- nosi 37,5, to wykonujemy dzialania 37,5 : 18 - 100, ezyli dzielimy przez 18 i przesu- wamy przecinek dziesigtny o dwa miejsca w prawo. Odnotujmy, Ze jest to réwnowaéne dziataniu 37,5 : 0,18, poniewaz a : 18 - 100 = 100 oo _, 100. 18 yy es =a-7g°100=a- 7g =a: 799: Niektorzy wiasnie tak obliczajq. 1. Znajdé liczbe, ktérej 31% wynosi 80,6. Wd “e = a wiwore 2. Pawet i Gawet majq udziaty w pewnej spéice, ktéra “0921 wlasnie osiqgnela pewien zysk. Pawet dostanie 27% zysku, e2yli 5751 21, Gawtowi przypadnie 19% zysku. lle pieniedzy dostanie Gawe!? 3. Po obnizce 0 82% atlas geograficzny staniat o 12,48 21. Oblicz, ile kosztowat atlas przed obnizkg. A. Inwestor spodziewat sig 32% zysku z zainwestowanej kwoty, Okazato sie jednak. 2¢ asiqangt 28% zysku. zarabiajqc w ten spos6b 0 900 zt mnie) niz oczekiwat. Jakq kwote zainwestowat? STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty Jak rozwiqzaé zadania: Komputer staniat 0 9% i kosztuje 1911 2, le kosztowat ten komputer przed obnizka ceny? Pikutkowo Mate liezy teraz 0 4% wigce} mieszkaricéw niz dwa lata temu. Tle os6b mieszkalo w Pikutkowie Malym dwa lata temu, jezeli obecnie mieszkajq tam 572 osoby? W pierwszym zadaniu wystarezy zauwaiyé, ze skoro komputer stanial 0 9%, to zostalo 91% ceny. Zatem 91% to 1911 1, 1% to (1911: 91) 2A, a 100%, ezyli poprzednia cena komputera, to 100 razy wigee). W drugim zadaniu skorzystamy z tego, #e obecna liczba mieszkanicow Pikutowa (572) to 104% liczby mieszkaticow sprzed dwéch lat. Sprawdz, 1.Po doliczenit: 23% VAT-u telewizor kosztuje 1476 zt. oad Oblicz, jaka byta cena telewizora bez podatku VAT, 20081 “L 2. Ksiqeka, do ceny ktérej doliczono 5% VAT-u, kosztuje 48,30 zt. Jaka byta cena ksiqiki bez VAT-u? 3. Iksiiskiemu potrqcono z pensji 30% i wyptacono 2030 zI. lle wynosita pensja Iksifiskiego bez potrqcen? A jak rozwigzaé zadanie: Kurtka kosztuje 350 22. Tle zaplaci za nig klient, kt6ry dostanie 18% rabatu? WWW.CEL-MATURA.PLMojna obliezyé 18% 7 350 71 i orzymang kwote odjaé od ceny kurtki. Wtedy bedg dwa drialania: mnofenie i odejmowanie. Moina takie zauwazyé, Ze po rabacie kurtka be- dzie kosztowaé 82% poczatkowej ceny i obliezyé 82% liczby 350. Wtedy bedzie tylko jedno dziatanie; ten sposéh jest wige bardziej racjonalny. |) Zamieniamy utamek na procent || Jaki procent liczb naturalnych od 1 do 20 stanowig liezby parzyste? Eatwo sig przekonaé, ze liczb parzystych w tym zakresie jest tyle samo co nieparzy- stych, wige stanowia one polowe, czyli 50% (liezb naturalnych od 1 do 20). Jaki procent liezb naturalnych od 1 do 19 stanowig liezby parzyste? Od razu mofemy powiedzieé, Ze jest to ok. 50%, ale doktadniejsza odpowied# nie jest juz natychmiastowa; trzcba obliezyé. 1 Jedna liezba naturalna stanowi 19 wszystkich z podanego zakresu; liezb parzystych jest 9, wige stanowig one ulamek ]g. Zamieniajge ten ulamek na procent, ezyli na 47 = 47%. ulamek 0 mianowniku 100, otrzymujemy: “3 = 0, 473, Pytanic , ile procent” oznacza ,ile setnych”. Na przyktad: = 37 _ = BTL Ss 0,37= 31 =87%, 1,37 = 78% = 137%, 0,02 =2%, 0,002 to 10 razy mniej niz 0,02, wige 0,002 = 0,2%, 0,372 = 37,2%, 0,3724 = 37,24% itp. Przypomnijmy, Ze dziesigta ezesé procenta nazywamy promilem i oznaczamy symbolem %o. Zatem 0,2% = 2%e. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty Promile zwykle kojarzq nam sig z badaniem zawartosei alkoholu we krwi czlowieka: Tle mniej wigcej alkoholu znajduje sig we kewi elowieka, jezeli badanie alkoholomierzem wykazato 2%o? Prayjmujac, Ze eztowiek ma 5 litréw krwi, oliczamy: 0,002 - 51 = 0,011 = 10 ml. Rozwigzmy zadanie nieco podehwytliwe: 100 ha ziemi dziclimy na dwie dziatki, z ktérych jedna ma powierzchnig 0 10 ha wiekszq niz druga. O ile procent dziatka wigksza bedzie wigksza od mniejszei? Weale nie 0 10%! Wprawdzie 10 ha stanowi rzeezywiscie 10% ze 100 ha, ale nie o taki procent chodzi w zadaniu, Procent, o ktéry pytamy, ma hyé procentem dzialli mniejszej. Nietrudno sptrawdzié, ze mniejsza dzialka ma powierzchnig 45 ha. Trzeba wige 10 wyrazié jako procent 45. Otrzymamy: 0, 222... = 0, 22 = 22%. Kolejne zadanie nie jest skomplikowane: Liezba a jest rowna 47% liezby b. Jakim procentem liezby b jest liczba a? Poniewat a = A7b, wige b= 10a. Przedstawiaige 12? w postaci procentu, otrzy- mujemy: 100 = 2,13 = 213%. W analogiczny sposéb moina rozwigzaé zadanic z akcjami (ze wstepu do rozdzialu), ktére — po obnizice 0 50% — maja wréeié do ceny wyjéciowej. Oznaczaige przez p cong poezatkowa akeji, a przez k ich ceng konieowa, otrzymamy: k= 5O%p = $7, skad p = 2k = 200%, co oznacza podwyzke 0 100%. WWW.CEL-MATURA.PL|) Duzo czy mato? Iksiriski dostat podwy7ke. Od przysztego miesiqca bedzie zarabial 0 150 71 wigcej. Czy to jest duza podwyzka? Na to pytanie rézni ludzie moga ré¢nie odpowiadaé, bo nie jest ono sprecyzowane. Dla niektérych 150 73 to duza kwota, dla innych nie. Jak wiemy, w takich przypadkach postugujemy sig odniesieniem kwoty podwyZki do poprzednich zarobkéw Iksitiskiego. Im wigcej by zarabial, tym podwyzka bytaby wzglednie mniejsza. Najezescie} okreslamy podwyzke w procentach (liczonych od poprzednich zarobk6w). Dwéch uezni6w mierzylo dwie odleglosei, przy ezym jeden mierzyt odleglos¢ kilkumetrowa, a drugi kilkucentymetrowa. Po sprawdzeniu pomiaréw okazato sig, #e kazdy z nich pomylit sig 0 2 em. Czy popelnili taka sama pomytke, czy tea ktorys pomylit sie bardziej? Pray mierzeniu odlegtosei rzedu kilku metréw pomytka 0 2 em nie jest znaczqca, natomiast w przypadku odleglosci kilkucentymetrowej jest ona istotna. Waine jest wige, jakq ezes¢ mierzonej wielkosci stanowi blad pomiaru. Jest to tw. blad wzgledny. Zwykle wyrazamy go w procentach. Na przyklad wazac przedmiot z doktadnoscia do 1 g, co najwydej o tyle sig mylimy. Jezeli wynik wafenia jest réwny 137 g, to blad wagledny wynosi aT ezyli w przyblizeniu 0,007, co sta- nowi 0,7% (liezby 137). Wyciagaiae wnioski z danego pomiaru, trzeba braé pod uwage blad, ktory mégt zos- taé popelniony. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty 1. Na lekeji fizyki uczniowie zmierzyli diugosé stuby,, cotrzymujqc wynik 3,5 em. Porniar by! wykonany z doktadnosciq do 1 mm, Jaki jest procentowy bid tego pomiaru? Wskazowka: uwazaj na jednostkil 2. Mierzono czas z doktadnoscig do 1 sekundy. CECE) “427290 Jaki co najwyze] mégt byé wagledny biqd pomiaru, a jeteli otrzymano wynik: 9) 45s, b)2min 3s? 698° 40 "L Procent procentu 60% oséb w pewnej grupic to osoby z wyzszym wyksztalceniem, z. ktérych 10% to absolwenci studi6w ekonomicznych. Jaki procent grupy stanowiq osoby po studiach ekonomieznych? Opowieds jest natychmiastowa: jest to 10% 7 60%, ezyli 6%. Nastepne zadanie jest podobne, ale rachunki sq bardziej zmudne: W wyborach wziglo udzial 48% os6b uprawnionych do glosowania, z.cxego na kandydata X glosowato 16%, Jaki procent uprawnionych do glosowania poparl kandydata X? Obliczamy: 0,43 - 0,16 = 0,0688 = 0,07 = 7%. Teraz bedziemy badaé, 0 ile procent zmieni sig cena towaru po dwéch kolejnych zmia- nach procentowych. Na prayktad: Ole procent zmieni sig cena towaru, ktory najpierw stanieje 0 10%, ‘a potem podrozeje 0 10%? WWW.CEL-MATURA.PLNa ogél kafdy od razu dostrzega, Ze cena zmieni sig, bo owe 10% jest brane z rézmych wielkogci: pierwsze 10% dotyezy eeny poczatkowe), a drugie 10% dotyezy ceny po spadku. Obnizka jest wie wigksza niz, podwyzka i w kosekwengji cena spadnie. 0 ile procent? Zobaezmy, ile procent ceny wyjéciowej otrzymamy. Najpierw zostanie 90%, a potem z tej wartosci bierzemy 110%. W rezultacie otrzymamy 0,9 - 1,1 ceny. Przechodzae do S11 _ 89 _ 99%. Zatem cena ulamkow zwyklych, wynik znajdziemy w pamigei: 2. {1 = 99° spadnie o 1%. Kolejnosé mnoienia nie gra roli, ten sam wynik otrzymamy, prueslawiajge obnizky 2 podwyzka. Warlo zdawaé subie z lego sprawy. W kolejnym zadaniu postuzymy sig kalkulatorem. Zagadka Odkurzacz najpierw podrozal 0 20%, a potem staniat 0 15%. W rezultacie tych Wrobel siedzqcy zmian cena odkurzacza wyniosta 459 zt. na stupie Jaka byta pierwotna cena odkurzacza? telegraticznym: —Przed chwilq byto nas Rozwigzmy zadanie dwuctapowo, cofajae sig z cc- tu wigcej. Najpierw nami, Najpierw znajdziemy ceng srodkowa, tz, ceng odleciato 50% wrébi, migdzy powyzkq i obnizka, Po obnizee 0 15% zostaje potem takte 50% 85% ceny srodkowej i to jest rowne 459 zt. Stad obli- izostatem tylko ja. czamy ceng Srodkowa: 459 : 85 - 100 = 540. Cena lle nas by!o? Srodkowa powstata z ceny wyjéciowej po podwyzce 0.20%, jest wige rwna 120% ceny wyjsciowej. Stad obliczymy cong wyjseiowa: 540 : 120 - 100 = 450. Kto woli, moze najpierw obliczyé procent ceny, jaki zostanie po obu operacjach, mnozae 1,2 - 0,85, i skorzystaé z tego, 2e odpowiada on kwocie 459 zi. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty Postawmy teraz nieco inny problem: Pewien towar najpierw staniat 0 20%, a nastepnie podrozal tak, ze cena wrécita do wyjsciowej. O ile procent podrozal towar za drugim razem? Po obnizce zostato 0,8 ceny wyjéciowej. Jaki utamek (niewlaéeiwy) tej kwoty trzeba wzigé, aby powrécié do ceny wyjsciowej? Szukamy takiego ulamka x, ze 0,8 -x = 1. Przechodzgc do wlamkéw zwyklych, otrzy- mamy x= 1, skad x= 40, a 4? to 14. Cena po podwyzce musi byé zatem rowna 1} ceny po obnizco, eo oznacza podwyzkg 0 25%. ‘eosee @ "2008 "L Na koniee zadanie geometryczne: O ile procent wzroénie pole kwadratu, jezeli kazdy jego bok zwiekszymy 0 10%? dJegeli bok wyjéciowego kwadratu mial dlugosé a, to po zwiekszeniu o 10% bedzie mial lugosé 11a. Pole wickszego kwadrtu bedzie wige réwne (1,1a)’, ezyli 1,21a”, podezas gdy pole mniejszego kwadratu jest réwne a®, Oznacza to wzrost pola o 21%. WWW.CEL-MATURA.PL1, Dwa réwnolegte boki prostokqta zwiekszamy 0 20%, a pozostate dwa zmniejszamy 0 20%. Oktes! w procentach, jak zmieni sig pole prostokata. 2. Kady bok kwadratu zmniejszamy 0 10%. O ile procent zmaleje pole kwadratu? 3. Kazdiq krawedi szescianu zmniejszamy 0 10%. ~urLZO8 610% Ole procent zmaleje objetosé szescianu? Gi aie “By 0 ef9IOWZ"L Lokujemy pieniadze w banku Zacmijmy od zadania pomocniczego: Spodnie kosztuja 350 zi. Te heda kosztowaé po podwyzce 0 18%? Mona obliezyé 18% 7 350 71 i orzymana kwote dodaé do cony spodni. Mozna tea za- uwaiyé, ze po podwyace spodnie beda kosztowaé 118% poczatkowej ceny, co oznacza po- mnoienie tej ceny przez 1,18. Ten sposéb jest krétszy, bo jest tylko jedno dzialanic. Pamietaj 0 nim, przyda sie przy obliczaniach bankowych! Jak wiadomo, do lokaty picnigzne} bank co jakis ezas dopisuje odsetki, ezyli pewien umowny procent od kwoty leZqcej na lokacie. Obliczmy, do jakiej kwoty urognie po dwéch latach 3000 zt ulokowane w banku, ktéry po kazdym roku dopisuje 4% aktualnej kwoty. Po pierwszym roku do kwoty 3000 bank dopisuie jej 4%, ezyli otrzymujemy 3000 - 1,04. Po drugim roku do poprzednio otrzymanej kwoty bank dopisuje je} 4%, ezyli otrzymu- jemy 3000 - 1,04 - 1,04, STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty Przedtuzajqe lokatg na kolejne lata, po kazdym z nich dopisujemy jeszeze jeden ezyn- nik. Po trzech latach otrzymamy wige kwot¢ 3000 - (1,04)', a po driesigeiu 3000 - (1,04)". Tak by byto, gdyby nie to, ze po kazdym roku odsetki sq pomniejszane 0 podatek placony paristwu®. Stanowi on 19% kwoty odsetek i jest potracany przez bank, a klient otrzymuje tylko 81% kwoty odsetek. W zadaniach bedziemy pomijaé ten podatek. Gdyby oprocentowanie lokaty wynosito 4,3%, to kwote mnozylibysmy przez. 1,043. Ulamki procentéw wystepuiq w bankach czesto, a w obliczeniach pojawiaja sig liczby majace wigcej niz dwie eyfry po przecinku — zaokraglamy je, aby otrzymaé ztote i grosze. Czynnosé dopisywania odsetek nazywa sie kapitalizacja, a kwote, ktéra jest podstawa do obliezania odsetek, nazywamy kapitalem. Po kazdej kapitalizacji kapital zwigksza sig. Oprocentowanie lokaty okreslane jest w stosunku rocznym, ale kapitalizacja nie- koniecznie musi odbywaé sig po roku. Sq takze lokaty z kapitalizacjq kilkumiesigezna, odsetki nalicza sig w nich proporcjonalnie do okresu kapitalizacji. Na przyklad jezeli kapitalizacja jest potroczna, a oprocentowanie w stosunku rocznym wynosi 4%, to po szesciu miesiqeach kapital wrasta 0 2%; w przypadku kapitalizacji kwartalnej, tak samo oprocentowanej, kapital po trzech miesiqeach wzrasta 0 1%. Jezeli natomiast kapitalizacja jest miesigczna, to po miesigcu kapital wzrasta 0 7b 2 4%. Lokate z kapitalizacjg roczng nazywamy krétko lokata roczna, lokate z kapitalizaciq pétroczna nazywamy lokata pétroczng itp. Im krétszy okres kapitalizacji, tym lepiej dla wlasciciela lokaty. Dlaczego — przy jed- nakowym oprocentowaniu rocznym — im krétsza lokata, tym bardziej oplacalna? "taw. podatek Belli WWW.CEL-MATURA.PLPrresledémy to na przyktadzie lokat z kapitalizacjq roczng i pétroczna, obu procento- wanych 4% w stosunku rocznym. Dopisujac po roku do wlozonej kwoty 4% odsetek na lokacie roeznej, mozemy dopisaé je w dwéch etapach: raz 2% wlozonego kapitatu i drugi raz, 2% wlozonego kapitalu. Na lokacie pétrocznej po pierwszym pétroczu dopisujemy do wlofonego kapitatu 2%, a po drugim dopisujemy 2% kapitalu pétrocznego, ktory jest wiekszy niz poczatkowy. le pieniedzy bedzie po roku na lokacie kwartalne} oprocentowanej 4,8%, jezeli kapital poczatkowy wynosi 6000 2? Oprocentowanie kwartalne jest eztery razy mniejsze niz roezne, wige wynosi 1,2%. Zatem przy kazdej kapitalizacji kapital mnozymy przez 1,012. Kapitalizacje sq cztery, wige otrzymamy 6000 - (1,012)', eo wynosi 6293,23 zi. 1. Kwote 12 000 zt ulokowano na lokacie rocznej ee oprocentowanej w wysokosci 4,5%. Oblicz, jaka kwota erp bu beddzie na lokacie po roku. ee Dbfoorjoycon? 2. Po roku lezenia na lokacie rocznej kwota 7500 zt wzrosta ooteraeee do 7950 zt. Jak wysoko oprocentowana byta ta lokata? 9% Hove TTL 3. Klient zatozy} lokate roczng oprocentowang w wysokosci 5%, wptacajqc do banku 5000 z. Zikwidowat jq po pigciu latach. Jakq kwote odebrat? A. Klient zatozyt dwie lokaty, obie oprocentowane 6% w stosunku rocznym, wptacajqe na katd z nich po 4000 zt. Na jednej lokacie kapitalizacja byta roczna, na drugiej pétroczna, Jakie kwoty byly na kazdej z tych lokat po roku? STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty _Punkty procentowe W zeszlym miesiqen partig X popierat 1% obywateli. W tym miesigcu poparcie wzrosto do 2%. O ile procent wzrosto poparcie dla parti X? W pierwszym odruchu nasuwa sig odpowied#: 1%. Czy rzeczywiseie? Zauwazmy, #e partie poparto w tym miesiqcu dwa razy wigcej obywateli, niz w zeszlym, a to ozmacza wrrost jeszeze raz.o tyle samo, cryli wzrost 0 100%! Jest tutaj jakis paradoks: wzrost 0 1% nie oznacza wzrostu o 1%! Cheac uniknaé takiej sprzecznosci, wprowadzono pojgcie punktu procentowego. Okreslajqe wzrost wielkosci procentu, méwimy wlasnie 0 punktach procentowyeh. Powiemy wige, Ze poparcie dla partii X wzrosto o 1 punkt procentowy. Oprocentowanie lokaty rocznej w banku A wynosi 4%, a w banku B jest 0 1 punkt procentowy wigksze. U ile procent odsetki roczne od kwoty ulokowanej w banku A sq mniejsze od odsetek rocznych od takiej samej kwoty ulokowanej w banku B? Sprawdamy, jaka bedzie ré¢mica migdzy odsetkami od kwoty 1000 zi w banku Ai banku B. Te pierwsze wyniosa 40 7, a te drugie 50 22. Réznica wynosi wige 10 72, co stanowi ¢ odsetck w banku B. Zatem odsetki w banku A sq mniejsze od odsetek w banku B 0 20%. Tak jest dla dowolnej kwoty, byleby byla taka sama w obu bankach. Odsetki w banku A wynosza 4% ulokowanej kwoty, odsetki w banku B wynosza 5% kwoty, réznica mig- dzy nimi jest r6wna 1% kwoty, wige jest 5 razy mniejsza niz odsetki w banku B. Méwige krétko, réimien 5-4 stanowi 20% lierby 5. Rozstrzygniqe, o ile procent adsetki w banku B sq wigksze od odsetek w banku A, trzcha odpowiedzicé na pytanie, jakim procentem liezby 4 jest réaniea 5 — 4. WWW.CEL-MATURA.PL1. Oile procent zmalato poparcie dia parti Y, jezeli wynosito 1% izmalato 0 0,5 punktu procentowego? 2. Podatek wynoszqcy dotqd 20% zwiekszono 0 1 punkt procentowy. ile procent warést ten podatek? “wg our 08 © SOM % "0 OL Przeglad zadan maturalnych Koncem paliwowy podnosit dwukrotnie w jednym tygodniu cene benzyny, pierwszy raz 0 10%, a drugi raz 0 5%. Po bu tych podwyzkach jeden litr benzyny, wyprodukowanej przez ten koncem, kosztuje 4,62 zt. Oblicz cene jedinego litra benzyny przed omawianymi podwy2kami. a Podwy2ka ceny 0 10% oznacza pomnoienie tej ceny przez 1,1, a podwytka 0.5% to pomnozenie przez 1,05. Najpierw wigc pomnozono cene przez 1,1, a pote otrzymang kwote pomnnozono jeszcze przez 1,05. Wrezultacie cena poczqtkowa zostata pornnozona przez 1,1 - 1,05, czyli przez 1,155. W ten sposdb osiqgnela kwote 4,62 zl. Aby wige wrécié do ceny poczqtkowsj, tzeba podzielié 4,62 przez 1,155. Jezel ktos woll, to moze postuzyé sig rwnaniem a - 1,1 - 1,05 = 4,62, wktérym x oznacza poczqtkowq cene lita benzyny. Tak czy inaczej. litr benzyny kosztowat przed podwyzkami 4 zt. STARA DOBRA SKOLA. AISHONLProcenty Rodzeristwo w wieku 8 i 10 lat otrzymato razem w spadku 84 100 zt. Kwote te ztozono w banku, ktory stosuje kapitalizacjg roczng przy rocznej stopie procentowe] 5%. Kazde z dzieci otrzyma swojq czes¢ spadku z chwilq cosiqgnigcia wieku 21 lat. Zyczeniem spadkodawcy byto takie podzielenie kwoly spadku, aby w przysztosci obie wyptacone czesci spadku zaokrqglone do 1 zt byty rowne. Jak nalezy podzielié kwote 84 100 zt miedzy rodzenstwo? a Oznaczmy przez x kwote, kt6rq ottzyma miodsze driecko, Wtedy starszemu dziecku przypadnie kwota 84 100 — x. Po kaidym roku bank mnoty kazdq z tych kwot przez 1,05, Kwota przydzielona mtodszernu dziecku bediie lezata w banku przez 13 lat (bo 21 — 8 = 13), wiec na koniec wyniesie x « (1,05)", Natomiast kwota przydzielona storszemu dziecku bedzie lezata w banku przez LL lat (bo 21 = 10 = 11), wige na koniec wyniesie (84 100 — x) - (1,05)". Koricowe kwoty majq byé rowne, skqd x + (1,05)"* = (84 100 ~ x9) - (1,05)", Dzielgc obie strony rownania przez (1,05)!", ottzymamy: x (1,05)! = 84 100-x, 2,1025x = 84 100, x = 40 000, Miodsze diiecko dostanie wigc 40 000 21, a starsze 44 100 21. Spodnie po obnizce ceny 0 30% kosztulg 126 2t. le kosztowaly spodnie przed obnizkq? a Po obnitce 0 30% zostato 70% ceny, co jest rSwne 126 zt. Zatem 1% ceny jest rowny 126 : 70 (2h, a cena jest od tego 100 razy wigksza. Rozwiqzemy zadanie nieco prosciej, jezeli zuwazymy, Ze liczba 126 jest podzieina przez 7..a wynik tego dielenia. czyli 18. to 10% ceny poczqtkawe). Poniewa? cena poczqtkowa jest 10 razy wieksza, wiec przed obnizkq spodinie kosztowaty 180 zt. WWW.CEL-MATURA.PL6% liczby x jest rowne 9. lle wynosi x? —— Z podanych liczb wynika, te 2% liczby x jest réwne 3. Liczba sx, jako swoje 100% jest 50 razy wigksza od swoich 2%, c2yli x= 3 50 = 150, Pierwsza rata, ktéra stanowi 9% ceny roweru, jest rowna 189 zt, lle kosztuje rower? —— Skoro 9% ceny roweru to 189 21, to 1% tej ceny to 189 : 9 (2b, czyli 21 zt. Rower kosztuje 100 razy wiecej, czyli 2100 24. Geng nart obnizono 0 20%, ‘apo miesiqou nowa ceng obnizono 0 dalsze 30%. O ile procent staniaty narty w wyniku obu pocwyzek? —a Postuamy sig utamkari zwyktymi. 4 Po pierwszej obnizce zostato $ ceny, apo drugie| 7 nowej ceny, cayli 4. 51, ceny pierwotne). 7 _ 28 56 4, 25 Poniewaz = + 79 = 50 = 100° wige zostato 56% ceny pierwotne}, ‘co znacza obnnizke 0 44%. Jezel ktos woll postu2yé sig utarnkami dhiesiginymi, to skorzysta z tego, 2e po pierwszej obnitce zostato 0,8 ceny, a po drugiej 0,7 nowej ceny, czyli po obu obnitkach zostato 0,8 + 0,7 ceny pierwotne). STARADOBRASTKOLA OLSTHOLProcenty W sklepie obnizono ceny wszystkich ptyt CD 0 20%, O ile procent mnie} zaptacimy za 2 ptyty CD w tym sklepie? a Tez 20%, co wynika z prawa rozdzieInosci mnoienia, Mianowicie, jezeli a i b oznaczajq odpowiednio ceny jedne| i drugiej piyty, to 20%a + 20%b = = 0,2a + 0,2b = 0,2(a + b) = 20%(a +). Samochéd kosztowat 30 000 zt. Jego ceng obnizono 0 10%, anastgpnie ceng po tej obnizce ponownie obnizono 0 10%. lle kosztowat samochéd po tych obnitkach? ——— Po pierwszej obnizce o 10% z cena samochodu wyniosta 27 000 zt. Nastepnie kwote te zmniejszono 0 2700 zt, wigc po obu obnitkach samochéd kosztowatt 24 300 zi. Rozwigzania zagadek: str. 44 — 4 tony; str. 52-4 wrible, WWW.CEL-MATURA.PL3. Wyrazenia algebraiczne Algebra szkolna jest z regutly postrzegana jako zbior regut, ktore trzeba stosowaé, niekoniecznie wiedzac dlaczego. Bede sie starata pokazaé, Ze algebre mogna zrozumieé, jezeli spojrzeé na niq w spos6b mniej formalny. Chodzi o to, aby symboliczny zapis przektadaé na wykonywane czynnosci i odkrywaé prawa, ktorym te czynnosci podlegajaq.| co oznacza minus? ll Chege zrozumieé przeksztalcanie wyrazen algebraiczych, trzeba sobie zdawaé spra- we ze maczenia symbolu ,~”. A znaczenie nie zawsze jest takie samo, zalezy od kontekstu. Praypatrz sig wyrazeniu (~8) — (-2). Jakie jest znaczenie kazdego z trzech wyste- pujacych w nim symboli ,~"? ‘Minus wystepuje tu w dwéch znaczeniach: érodkowy minus oznacza odejmowanie, a dwa pozostate eq znakami liczb, Mamy wige jué dwa zaezenia minusa. Aco omacza minus w wyradeniu —a? Wystepuje on tu w innym, trzecim znaczeniu. Oznacza przejseie od liezby a do liezby przeciwne). Na przyklad jezeli a = a =7. Jak widaé, liezba -a moze byé dodatnia. Nie wolno wige identyfikowaé tego minusa ze znakiem liezby. Dopaki nie wiemy, czy liezba a jest dodatnia czy ujemna, dopéty nie znamy znaku liezby ~a. Pamigtaj 0 tym! Jak wiemy, wartosé bezwzgledna liezby ujemnej a jest liezba przeciwng do a. Zatem lal =-a dlaa<0. Jezeli wybierzemy dowolng liczbe, przejdziemy do liczby przeciwne, a nastepnie wet- miemy liczbg przeciwng do otrzymanej, to wrécimy do liczhy poezatkowej: —(-a) = a. Zauwaimy, Ze im liezba mniejsza, tym liezba przeciwna do niej jest wigksza, tan. 7. nie- réwnosei a < b wynika nieréwnosé —a > -b. O wlasnosci tej trzeba pamigtaé, roz- wiazujae nieréwnosci. Na przyklad jezeli 3x <5, to 8x > -5. STARA DOBRA SKOLALISHONLWyrazenia algebraiczne Za. pomoca liezb przeciwnych moina zamienié odejmowanie na dodawanie. Jak wia- domo, odjgcie liezby jest rwnoznaczne z dodaniem liezby przeciwnej: ab =a +(-b). Réwnoé¢ ta pokazuje, jak mozna zmieniaé znaczenie symbolu ,—-”. Minus oznaczajqcy odejmowanie (lewa strona réwnosei) mozna zamienié na minus oznaczajacy przejscie do liezby przeciwnej (strona prawa) i odwrotnie. Zaleznos¢ ta jest bardzo wazna, stale bedziemy z niej korzystaé. , b)a= 2, c)a--2, da-07 1. lle wynosi -a, jezeli: a) a = 2. Wiadomo, ze liczba przeciwna do 6 jest ulemna, Jaki znak ma liczba b? 3. Podaj liczbe przeciwng do liczby przeciwnej do liczby: a) 5, b)-5. 4, Jaki jest znak liczby c, jezeli -c > 0? “pumozd oqZO ‘OUMYOEZId OZ) 5. Odejmowanie a — (—b) zamieri na dodawanie. “@IUDMOW/EPO “DUNYDEZIA azOy HE|UOMOda|SAM Wskaz6wka: jaka liczba jest przeciwna do -b? IOFOUSI0% MM "9 gt D=(¢-)-0'6 SUNY 6. Co oznacza kazdy z symboli .—" w wyrazeniu ‘(Q'S © EM T a +b ~(-c) + (-d)? 0@' Feo f-@9er Wyrazenie z ostatniego zadania moana napisaé krécej, redukujac liczbg minus6w ozna- czaigeych przejscie do liezby przeciwne}: -a+b—-(-c)+(-d)=-at+b+e-d wee tc wd WWW.CEL-MATURA.PL