(123doc) Luan Van Tot Nghiep La Ban Tu Cong Tac Khu Do Lech La Ban Tu Tran Thien Thanh

Header Page Luaä
1 of n133.
Vaên Toát Nghieäp GVHD: Thầy Chung Nghĩa
PHAÀN I: GIÔÙI THIEÄU
NOÄI DUNG TRÌNH BAØY TRONG PHAÀN NAØY GOÀM:
 SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LA BAØN TÖØ

 SÖÏ TOÀN TAÏI KHOÂNG THEÅ THIEÁU CUÛA LA BAØN TÖØ TREÂN TAØU
BIEÅN
 ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ NHIEÄM VUÏ NGHIEÂN CÖÙU CUÛA ÑEÀ TAØI
 GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ LOAÏI LA BAØN SÖÛ DUÏNG TREÂN TAØU
BIEÅN
 QUY ÑÒNH CUÛA IMO VEÀ VIEÄC TRANG BÒ VAØ SÖÛ DUÏNG LA BAØN
TÖØ TREÂN TAØU BIEÅN
Footer Page 1SVTH:

of 133.Traàn Thieän Thaønh Trang -1-
Header Page Luaä
2 of n133.
I. SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LA BAØN TÖØ

Lòch söû la baøn baét ñaàu töø hôn 1000 naêm tröôùc coâng nguyeân, luùc ñoù ngöôøi
Trung Quoác khaùm phaù ra nguyeân taéc vaø töø töø phaùt trieån theâm. Theo caùc söû
saùch Taây phöông ghi laïi laø la baøn töø duøng kim nam chaâm ñöôïc caùc nhaø haøng
haûi Trung Hoa duøng khoaûng naêm 1100 Taây lòch; caùc thuyû thuû Anh vaøo naêm
1190 ñaõ duøng la baøn töø trong khi ñi bieån; coøn vôùi ngöôøi Araäp baét ñaàu duøng la
baøn töø khoaûng naêm 1220 vaø khoaûng naêm 1250 thì ngöôøi Viking ñaõ bieát duøng la
baøn naøy.
Tröôùc khi phaùt minh ra la baøn, thuyû thuû ñònh höôùng baèng vò trí maët trôøi luùc
ban ngaøy vaø vò trí cuûa sao vaøo ban ñeâm, vaø ngöôøi ta cuõng thöôøng theo höôùng
gioù maäu dòch theo muøa. Nhöng khi trôøi nhieàu maây hoaëc möa thì khoâng theå ñònh
höôùng ñöôïc. La baøn töø ñaõ giuùp giaûi quyeát vieäc ñònh höôùng trong moïi hoaøn caûnh
thôøi tieát, keå caû vieäc ñònh höôùng cuûa gioù maäu dòch.
Töø cuoái theá kyû 15 cho tôùi ñaàu theá kyû 16, nhöõng nhaø haøng haûi AÂu chaâu ñaõ ñi
thaùm hieåm nhieàu nôi , veõ nhöõng ñöôøng ñi môùi , khaùm phaù ra chaâu Myõ vaø ñaõ
thöïc hieän nhöõng chuyeán ñi voøng quanh theá giôùi. Neáu khoâng coù la baøn töø thì khoù
coù theå thöïc hieän ñöôïc caùc chuyeán vieãn du naøy.
La baøn ñaàu tieân ñöôïc goïi laø “kim chæ Nam” do ngöôøi Trung Hoa phaùt
minh raát sôùm, ngay khi ngöôøi ta tìm ra ñöôïc töø löïc vaø ñaù nam chaâm, trong
khoaûng thôøi kyø chieán tranh, nhaø Chu laäp quoác. Kim chæ nam ngaøy xöa khaùc vôùi
la baøn ngaøy nay. Noù coù hình daùng ñôn giaûn nhö moät caùi muoãng caét ra töø moät
mieáng nam chaâm thieân nhieân vaø ñöôïc ñaët treân moät caùi ñeá baèng ñoàng ñaõ ñöôïc
maøi laùng ñeå giaûm ma saùt. Sau ñoù nhöõng ngöôøi ñi bieån ban ñaàu duøng “Caù chæ
Nam”, duøng saét caét hình con caù, roài ñöôïc töø hoaù. Khi ñöôïc thaû voâ nöôùc, “Caù
chæ Nam” seõ lô löûng trong nöôùc vaø naèm theo truïc Baéc Nam. Daàn daàn ngöôøi ta
thay “Caù” baêng kim nam chaâm töø hoaù, ñöôïc gaén vaøo moät caùi cheùn ñaõ coù ghi
phöông höôùng: Ñoâng, Taây, Nam, Baéc, ..Ngöôøi ta cuõng daàn daàn bieát ñeán söï leäch
cuûa töø tröôøng vaø caùc söï bieán thieân naøy thay ñoåi theo vò trí cuûa töøng nôi , töøng
khu vöïc. Luùc ñaàu maët la baøn ñöôïc chia laøm 32 khoaûng sau ñoù khaéc theo voøng
troøn thaønh 360 ñoä.
Trong haøng haûi, la baøn töø ñöôïc duøng ñeå chæ höôùng ñi. Ñöôïc trang bò theâm
duïng cuï ño höôùng ngöôøi ta duøng la baøn töø ñeå ño höôùng ñoái chieáu töø hai hay ba
muïc tieâu ñöôïc xaùc ñònh treân haûi ñoà ñeå xaùc ñònh vò trí con taøu, töø ñoù tính ñöôïc
khoaûng caùch ñaõ ñi, vaân toác höôùng phaûi ñi.
Trong thôøi caän ñaïi la baøn ñöôïc gaén vôùi hoa gioù, coù ñöôøng tim (lubber line)
ñöôøng töông öùng vôùi truïc doïc theo chieàu daøi cuûa taøu, ñaët trong baàu la baøn, maët
treân coù kieáng trong vaø ñeøn soi, chöùa chaát loûng. Ngöôøi ta cuõng quan taâm ñeán
vieäc xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây ra ñoä leäch la baøn töø, tìm ra nhöõng phöông phaùp
khöû ñoä leäch aáy baèng thanh nam chaâm vónh cöûu, saét non …. Hay trong vieäc ñoùng
taøu boá trí ñaët la baøn töø ôû vò trí doïc taøu….
Footer Page 2SVTH:

Header Page Luaä
3 of n133.
Nguyeân lyù cuûa la baøn töø ngaøy nay khoâng khaùc gì maáy so vôùi la baøn coå xöa
duøng trong lónh vöïc haøng haûi. Noù bao goàm moät kim töø hoaù hoaëc moät toå hôïp caùc
kim töø vónh cöûu cho pheùp quay troøn treân maët phaúng naèm ngang. Söï vöôït troäi
cuûa caùc la baøn töø hieän ñaïi ñang ñöôïc söû duïng treân caùc taøu bieån hieän nay laø keát
quaû cuûa söï hieåu bieát toát hôn veà caùc quy luaät cuûa töø tröôøng- caùc quy luaät chi
phoái caùch thöùc hoaït ñoäng cuûa la baøn töø vaø cuõng do caáu truùc cuûa caùc la baøn
chính xaùc hôn.
La baøn töø laø moät trong nhöõng phaùt minh ñöôïc duøng vôùi ít nhieàu caûi tieán,
laâu daøi nhaát, laø thieát bò khoâng theå thieáu treân caùc taøu bieån.
II. SÖÏ TOÀN TAÏI KHOÂNG THEÅ THIEÁU CUÛA LA BAØN TÖØ
La baøn töø laø moät thieát bò haøng haûi thieát yeáu, vieäc xaùc ñònh ñöôïc phöông
höôùng khi haønh trình treân bieån laø raát quan troïng, ñaëc bieät laø trong tröôøng hôïp
taàm nhìn xa bò haïn cheá vaø caùc thieát bò xaùc ñònh phöông höôùng khaùc khoâng coù
saün. Chöùc naêng chính cuûa la baøn töø laø cho bieát ñöôc höôùng muõi taøu. La baøn từ
laø moät thieát bò hoaït ñoäng khoâng phuï thuoäc vaøo nguoàn ñieän cung caáp, vaø laø moät
thieát bò haøng haûi ñaùng tin caäy, ñoàng thôøi laø moät coâng cuï ñaéc löïc cho vieäc xaùc
ñònh nguy cô va chaïm (theo ñieàu 7 cuûa Colreg).
Hôn theá nöõa la baøn töø coøn ñöôïc öùng duïng vaøo vieäc xaùc ñònh vò trí taøu nhôø
ño phöông vò tôùi muïc tieâu, hoaëc ño phöông vò cuûa caùc thieân theå nhö maët trôøi…
Söï hoaït ñoäng ôû traïng thaùi toát, ít sai soá seõ ñaûm baûo cho vieäc haønh haûi cuûa con
taøu an toaøn, ñi ñuùng höôùng.
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc coâng ngheä kyõ thuaät, ngaøy nay con
ngöôøi ñaõ phaùt minh ra la baøn ñieän ñeå thay theá chöùc naêng cho la baøn töø trong
haønh haûi. Tuy nhieân trong tröôøng hôïp nguoàn ñieän treân taøu bò caét hoaëc la baøn
ñieän bò hö hoûng, söï toàn taïi khoâng theå thieáu cuûa la baøn töø trong vieäc ñinh höôùng
cho con taøu laø raát quan troïng. Con taøu khoâng theå haønh trình maø khoâng coù thieát
bò chæ höôùng. Nguyeân taéc phoøng traùnh moïi ruûi ro trong haøng haûi baét buoäc phaûi
trang bò la baøn töø treân moïi taøu bieån tham gia haønh trình.
III. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ NHIEÄM VUÏ NGHIEÂN CÖÙU CUÛA ÑEÀ TAØI
1. Nghieân cöùu moät caùch toång quaùt veà töø tröôøng, töø tính vaø cöôøng ñoä töø
tröôøng cuûa nam chaâm. Ñaëc tính töø hoaù cuûa caùc vaät saét töø vaø töø tröôøng
cuûa quaû ñaát.
2. Nhöõng lyù luaän veà ñoä leäch la baøn töø sinh ra do aûnh höôûng cuûa caùc vaät saét
töø coù treân taøu bieån, trong traïng thaùi caân baèng, nghieâng ngang, nghieâng
doïc.
3. Nhöõng lyù luaän vaø caùc phöông phaùp thöïc haønh khöû ñoä leäch rieâng la baøn.
Coâng taùc khöû ñoä leäch la baøn töø ñaët treân taøu bieån.
4. Phöông phaùp vaø caùch xaùc ñònh ñoä leäch coøn laïi sau khi khöû.
5. Tìm hieåu coâng taùc hieäu chænh la baøn cuûa Myõ qua cuoán saùch: HAND
BOOK OF MAGNETIC COMPASS ADJUSTMENT
Footer Page 3SVTH:

Header Page Luaä
4 of n133.
6. Quy ñònh cuûa IMO veà vieäc trang bò vaø söû duïng la baøn töø.
7. Coâng taùc khöû ñoä leäch la baøn töø thöïc teá ôû Vieät Nam.
IV. GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ LOAÏI LA BAØN TÖØ SÖÛ DUÏNG TREÂN TAØU
BIEÅN
1. La baøn töø chuaån: laép loä thieân treân noùc buoàng laùi duøng ñeå chæ höôùng ñi
cuûa taøu vaø ño höôùng ngaém cuûa muïc tieâu. Do vò trí laép ñaët treân noùc
buoàng laùi, ít chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng vaät lieäu mang töø tính treân taøu vaø
caùc thieát bò ñieän töø ôû buoàng laùi, ñoä leäch töông ñoái nhoû neân goïi laø la baøn
chuaån.
2. La baøn töø laùi: laép ñaët trong buoàng laùi chuyeân duøng ñeå chæ höôùng laùi.
Hieän nay coù nhieàu taøu duøng maët phaûn aûnh cuûa la baøn con quay ñeå laùi,
ñoàng thôøi duøng thieát bò phaûn chieáu la baøn chuaån töø noùc buoàng laùi xuoáng
buoàng laùi, ñeå ñoái chieáu vôùi la baøn con quay.
3. La baøn töø söï coá: laép gaàn caàn laùi söï coá duøng ñeå laùi khi söû duïng maùy laùi söï
coá. Hieän nay nhieàu taøu ñeàu duøng maët phaûn aûnh cuûa la baøn con quay laøm
la baøn söï coá.
4. La baøn töø xuoàng: laø moät la baøn töø nhoû trang bò treân xuoàng cöùu sinh coù
giaù ñôõ vaø coù ñeøn chieáu saùng keøm theo.
V. QUY ÑÒNH CUÛA IMO VEÀ VIEÄC TRANG BÒ VAØ SÖÛ DUÏNG LA BAØN
TÖØ TREÂN TAØU BIEÅN
Ñöôïc quy ñònh ôû phuï luïc 13 chöông V cuûa SOLAS 74 – Magnetic Compass:
Höôùng daãn vaø giaûi thích nhöõng yeâu caàu veà vaän haønh, baûo quaûn, vaø kieåm tra la
baøn töø.
1) Ñieàu 19 ñoaïn 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 vaø 2.2.1 trình baøy yeâu caàu cho taát caû
moïi taøu (tröø taøu ñaùnh caù vaø du thuyeàn döôùi 150 GT) phaûi trang bò la
baøn töø hoaëc thieát bò töông ñöông ñeå xaùc ñònh vaø hieån thò höôùng muõi
taøu, hoaït ñoäng khoâng phuï thuoäc vaøo baát cöù nguoàn cung caáp naêng
löôïng naøo. La baøn töø phaûi ñöôïc trang bò bieåu xích ñeå xaùc ñònh ñöôïc
phöông vò theo phöông ngang 3600 vaø söû duïng ñeå xaùc ñònh höôùng ñi
chính xaùc vaø phöông vò thaät trong moïi luùc.
2) Nhöõng taøu ñaùnh caù nhoû neân coá gaéng trang bò theo yeâu caàu cuûa ñieàu
19.
Tieâu chuaån cuûa IMO veà söï hoaït ñoäng cuûa la baøn töø
Footer Page 4SVTH:

Header Page Luaä
5 of n133.
3) La baøn töø phaûi tuaân theo tieâu chuaån hoaït ñoäng daønh cho la baøn töø:
tieâu chuaån A.382 (X) vaø thieát bò truyeàn höôùng ñi töø theo tieâu chuaån
MSC.86(70) muïc 2. (Ñöôïc trích daãn ôû phaàn Phuï Luïc)
4) Ñieàu 19 yeâu caàu taát caû caùc taøu töø 150 GT vaø taát caû caùc taøu chôû khaùch
phaûi trang bò la baøn töø döï tröõ hoaëc thieát bò töông ñöông.
Nhieäm vuï baûo döôõng la baøn töø
5) Chuû taøu vaø thuyeàn tröôûng chòu traùch nhieäm veà vieäc ñaûm baûo la baøn
töø treân taøu cuûa hoï ñöôïc baûo döôõng vaø hoaït ñoäng toát.
Hieäu chænh la baøn töø
6) Moãi la baøn töø ñöôïc yeâu caàu trang bò treân taøu theo ñieàu khoaûn naøy seõ
ñöôïc hieäu chænh ñuùng caùch vaø baûng ñoä leäch hay ñöôøng cong ñoä leäch
coøn laïi phaûi coù treân taøu trong moïi luùc. La baøn töø neân ñöôïc hieäu chænh
khi:
a) Khi la baøn töø ñöôïc laép ñaët laàn ñaàu.
b) Khi la baøn töø trôû neân khoâng coøn ñaùng tin caäy nöõa.
c) Khi caáu truùc thöôïng taàng cuûa con taøu ñöôïc söûa chöõa hoaëc thay
ñoåi vì noù aûnh höôûng tôùi töø tính vónh cöûu vaø töø tính caûm öùng.
d) Khi theâm vaøo hoaëc laáy ñi thieát bò ñieän hoaëc thieát bò töø ñaët ôû gaàn
la baøn.
e) Khi khoaûng 2 naêm sau laàn hieäu chænh tröôùc vaø baûn ghi ñoä leäch
khoâng coøn ñöôïc löu giöõ, hoaëc khi ñoä leäch ño ñöôïc laø quaù lôùn,
hoaëc khi phaùt hieän nhöõng hö hoûng cuûa la baøn.
Aûnh höôûng cuûa töø tính trong suoát cuoäc ñôøi cuûa moät con taøu:
7) Bôûi vì töø tính cuûa moät con taøu thöôøng laø khoâng oån ñònh, trong quaù
trình hoaït ñoäng ôû thôøi gian ñaàu cuûa la baøn töø caàn kieåm tra caån thaän,
vaø tieán haønh hieäu chænh khi caàn thieát.
8) Thuyeàn tröôûng neân kieåm tra söï hoaït ñoäng cuûa la baøn töø, ñaëc bieät sau
khi:
a) Taøu chuyeân chôû haøng hoaù chöùa töø tính.

b) Söû duïng thieát bò caåu (ñieän töø tröôøng) ñeå dôõ hoaëc boác haøng.
c) Khi taøu tieáp xuùc vôùi nguoàn ñieän.
d) Taøu naèm coá ñònh treân moät höôùng, trong moät thôøi gian ngaén cuõng
coù theå gaây ra ñoä leäch lôùn, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng taøu nhoû.
Footer Page 5SVTH:

Header Page Luaä
6 of n133.
9) Caùc töø tính giöõ laâu coù theå thay ñoåi töø tính moät con taøu, laøm cho la
baøn khoâng ñaùng tin caäy. Tuy nhieän moät soá löôïng lôùn caùc töø tính caûm
öùng gaây ra bôûi nam chaâm ñieän sau ñoù seõ bò phaân giaõ töø, do vaäy vieäc
hieäu chænh ngay luùc ñoù laø khoâng caàn thieát. Moïi noã löïc phaûi ñöôïc thöïc
hieän ñeå xaùc ñònh ñoä leäch la baøn töø.
Kieåm tra söï hoaït ñoäng cuûa la baøn töø
10) Söï hoaït ñoäng cuûa la baøn töø neân ñöôïc kieåm tra baèng caùch ghi laïi
ñònh kyø ñoä leäch vaøo soå ñoä leäch la baøn töø. Sai soá la baøn neân ñöôïc
xaùc ñònh sau moãi khi thay ñoåi nhöõng höôùng ñi lôùn, vaø ít nhaát moät
laàn khi khoâng coù söï thay ñoåi höôùng ñi lôùn. Kieåm tra ñoä leäch la baøn
thöôøng xuyeân coù theå giuùp chuùng ta nhaän ra caàn söûa chöõa la baøn, thöû
nghieäm hoaëc hieäu chænh. Hôn theá nöõa, la baøn töø neân ñöôïc kieåm tra
bôûi só quan coù chuyeân moân hoaëc chuyeân vieân hieäu chænh la baøn.
Hieäu chænh vaø söûa chöõa
11) Ôû Anh Quoác, taát caû vieäc hieäu chænh ñöôïc thöïc hieän bôûi chuyeân vieân
hieäu chænh la baøn, ngöôøi coù chöùng chæ chuyeân moân veà hieäu chænh la
baøn ñöôïc caáp bôûi chính phuû Anh.
12) Neáu nhö khoâng coù chuyeân vieân hieäu chænh chaát löôïng, vaø thuyeàn
tröôûng thaáy vieäc hieäu chænh laø caàn thieát. Thì só quan boong haïng
nhaát coù theå thöïc hieän. Vaø sau ñoù vieäc hieäu chænh caàn ñöôïc thöïc
hieän laïi bôûi chuyeân vieân hieäu chænh la baøn khi coù dòp.
13) Ngaøy hieäu chænh vaø nhöõng chi tieát cuï theå khaùc seõ ñöôïc ghi vaøo soå
ñoä leäch la baøn töø. Vò trí cuûa caùc duïng cuï hieäu chænh ñöôïc ghi vaøo
nhaät kyù la baøn vaø baûng ñoä leäch. Bôûi vì khoaûng caùch töø caùc nam
chaâm khöû B vaø C tôùi maët la baøn chuaån vaø thaønh phaàn truyeàn ñi laø
khaùc nhau.
14) Vieäc söûa chöõa ñöôïc thöïc hieän bôûi nhaø saûn suaát hoaëc ngöôøi coù
chuyeân moân, vaø söû duïng ñuùng thieát bò. Khi coâng vieäc keát thuùc,
ngöôøi söûa chöõa seõ cung caáp cho chuû taøu hoaëc thuyeàn tröôûng moät
giaáy chöùng nhaän, chöùng thöïc raèng coâng vieäc söûa chöõa ñaõ ñöôïc thöïc
hieän theo yeâu caàu ISO 2269 cho la baøn loaïi A vaø ISO 10316 cho la
baøn loaïi B theo tieâu chuaån quoác teá cuûa la baøn töø.
Footer Page 6SVTH:

Header Page Luaä
7 of n133.
PHAÀN II: CAÁU TAÏO CUÛA MOÄT SOÁ LOAÏI LA BAØN

TÖØ
Treân taøu bieån hieän nay haàu heát ñeàu söû duïng la baøn töø nöôùc, neân trong phaàn naøy
xin trình baøy caáu taïo cuûa 3 loaïi la baøn töø nöôùc ñaëc tröng ñang ñöôïc söû duïng
treân caùc taøu bieån hieän nay:
A. LA BAØN TÖØ KIEÅU MYÕ

B. LA BAØN TÖØ KIEÅU NHAÄT BAÛN
C. LA BAØN TÖØ KIEÅU TRUNG QUOÁC
Footer Page 7SVTH:

Header Page Luaä
8 of n133.
A. LA BAØN TÖØ KIEÅU MYÕ
Hình treân laø hình daùng beân ngoaøi cuûa la baøn töø kieåu Myõ.
Caáu taïo cuûa la baøn töø naøy goàm coù:
I. Thaân La Baøn
Ñöôïc laøm baèng goã toát, khoâng mang töø tính. Phaàn döôùi cuûa thaân coù 4 buloâng
ñeå baét vaøo maët boong taøu, caùc buloâng naøy khi ñöôïc môû loûng ra coù theå xoay
thaân la baøn ñeå ñieàu chænh khöû ñoä leäch coá ñònh A.
Hai beân traùi vaø phaûi cuûa thaân la baøn coù hai quaû caàu saét non, ñaët treân hai vai
cuûa la baøn. Duøng ñeå khöû ñoä leäch goùc phaàn tö, taâm cuûa hai quaû caàu naøy vaø kim
nam chaâm cuûa la baøn naèm treân cuøng moät maët phaúng. Quaû caàu beân traùi ñöôïc
sôn maøu ñoû, quaû caàu beân phaûi ñöôïc sôn maøu xanh. Treân ñoù coù vaïch khaéc ñoä
cho ta bieát khoaûng caùch töø taâm quaû caàu tôùi taâm la baøn laø bao nhieâu, quaû caàu coù
theå xoay ñöôïc ñeå thay ñoåi vò trí cuûa noù so vôùi taâm la baøn, khöû ñoä leäch goùc phaân
tö sinh ra.
Treân ñænh cuûa thaân la baøn coù naép la baøn, ñöôïc laøm baèng ñoàng coù cöûa göông
nhìn ñöôïc soá chæ cuûa kim la baøn.
Treân thaân cuûa la baøn coù moät ñoàng hoà chæ baùo goùc ngieâng ngang cuûa taøu, giuùp ta
bieát ñöôïc taøu ñang caân baèng hay nghieâng ngang moät goùc bao nhieâu ñoä (coù
vaïch chæ nghieâng töø 0 – 400 sang maïn traùi hoaëc maïn phaûi).
Ôû ngay phía tröôùc chaân la baøn coù naép moät oáng ñoàng trong ñoù naép moät
thanh saét non duøng ñeã khöû ñoä leäch do oáng khoùi vaø caùc truï thaúng ñöùng sinh ra
Footer Page 8SVTH:

Header Page Luaä
9 of n133.
goïi laø thanh Flinder. Trong oáng naøy, cuïc saét

non Flinder ñöôïc ñaët ôû vò trí cao nhaát, ôù döôùi
loùt ñeá baèng goã sao cho taùc duïng cuûa thanh
Flinders ñoái vôùi kim la baøn laø toát nhaát.
Beân trong thaân la baøn coù boùng ñeøn
chieáu saùng giuùp ta coù theå thaáy ñöôïc soá chæ
cuûa kim la baøn khi trôøi toái.
Beân trong ngay ñöôøng taâm theo chieàu

thaèng ñöùng, phía döôùi chaäu la baøn coù moät
oáng ñoàng thaúng ñöùng, trong ñoù chöùa nam
chaâm thaúng ñöùng duøng ñeå khöû ñoä leäch
nghieâng cuûa la baøn töø, coù theå ñieàu chænh vò
trí cuûa nam chaâm thaúng ñöùng baèng caùch di
chuyeån leân xuoáng oáng ñoàng, vaø coá ñònh ñöôïc
vò trí cuûa oáng ñoàng sau khi ñaõ hieäu chænh ñoä leäch nghieâng xong.
Phía döôùi cuûa thaân la baøn coù cöûa, trong ñoù coù caùc giaù ñôõ coù caùc loã ngang ñeå
chöùa nam chaâm khöû ngang B vaø nam chaâm khöû doïc C. Caùc giaù ñôõ naøy coù soá
chæ vò trí cuûa nam chaâm khöû ñöôïc ñaët ôû ñaâu.
II. Chaäu La Baøn
Goàm coù caùc boä phaän
Kim nam chaâm laø toå hôïp 2
kim nam chaâm ñaët phía
döôùi maët la baøn, theo
nguyeân taéc: cöïc baéc cuûa kim
nam chaâm luoân chæ höôùng
baéc ñòa töø, ñöôïc thieát keá
ñoàng truïc vôùi ñóa khaéc ñoä
treân maët la baøn.
Ñóa khaéc ñoä coù muõi teân
ñaùnh daáu ôû 8 höôùng chính:
N, NE, E, SE, S, SW, W,
NW chia laøm 3600 coù soá chæ
caùch nhau 100 moät.
Chaäu la baøn ñöôïc treo baèng
voøng cacñaêng vaø coù 4 truï ñôõ giuùp cho maët la baøn luoân ôû maët phaúng ngang khi
taøu laéc.
Dung dòch chöùa trong chaäu la baøn laø dung dòch coàn vaø nöôùc caát giuùp giaûm ma
saùt giöõa truïc kim nam chaâm vôùi ñóa khaéc ñoä.
Footer Page 9SVTH:

Header Page Luaä
10 ofn 133.
B. LA BAØN TÖØ NHAÄT BAÛN
Caáu taïo cuûa la baøn töø Nhaät Baûn hieäu Daiko, Model T150B goàm:
I. Chaân La Baøn
Chaân ñeá la baøn duøng
ñeå ñôõ chaäu la baøn vaø
chöùa caùc thanh nam
chaâm duøng ñeå hieäu
chænh ñoä leäch, ñöôïc cheá
taïo baèng vaät lieäu phi töø
tính. Treân ñænh cuûa chaân
la baøn coù naép la baøn laøm
baèng ñoàng coù cöûa ôû phía
sau. Hai beân traùi vaø phaûi
cuûa chaân ñeá coù hai hoäp
ñöïng thanh saét non, ñaët
treân hai vai cuûa la baøn,
troïng taâm cuûa hai hoäp
saét non naøy va økim nam chaâm trong la baøn naèm treân cuøng moät maët phaúng.
Ôû ngay phía tröôùc chaân la baøn laép moät hoäp goã trong ñoù coù laép moät thanh
saét non duøng ñeå khöû ñoä leäch do oáng khoùi vaø caùc truï thaúng ñöùng sinh ra goïi laø
thanh saét flinder. Trong thaân cuûa la baøn coù chöùa caùc thanh nam chaâm vónh cöûu
ngang vaø doïc duøng ñeå khöû ñoä leäch baùn voøng. Caùc nam chaâm khöû ñöôïc ñieàu
chænh baèng vít voâ taän ñeå thay ñoåi goùc giöõa hai nam chaâm ngang vaø giöõa hai
nam chaâm doïc, qua ñoù laøm taêng hoaëc giaûm löïc taùc duïng cuûa kim nam chaâm
khöû leân kim la baøn töø.
SVTH:
Footer Page 10 Traàn Thieän Thaønh
of 133. Trang -10-
Header Page Luaä
11 ofn 133.
Ôûgiöõa thaân la baøn coù oáng thaúng ñöùng chöùa nam chaâm thaúng ñöùng khöû ñoä
leäch nghieâng cuûa la baøn.
Trong chaân la baøn coù laép moät boùng ñeøn ñieän coù boä phaân ñieàu chænh ñoä saùng.
Nguoàn cung caáp cho boùng ñeøn naøy coù theå laø nguoàn xoay chieàu hoaëc nguoàn moät
chieàu tuyø thuoäc vaøo coâng taéc nguoàn maø ta löïa choïn.
Trong thaân cuûa la baøn cuõng coù moät ñöôøng oáng trong ñoù chöùa caùc laêng kính giuùp
cho ta thaáy ñöôïc maët la baøn töø buoàng laùi.
Treân thaân cuûa la baøn coù maët chæ baùo ñoä nghieâng ngang cuûa taøu, coù khaéc cung
vaïch chia töø 0-400 sang traùi hoaëc phaûi, cho ta bieát taøu ñang nghieâng ngang bao
nhieâu.
II. Chaäu La Baøn

Chaäu la baøn ñöôïc laøm baèng kim loaïi khoâng mang töø tính vaø ñuû naëng ñeå duy trì
traïng thaùi naèm ngang khi taøu bò nghieâng, goàm coù caùc boä phaän:
Ñóa khaéc ñoä (ñóa la baøn): coù daïng hình voøng troøn ñöôïc chia ñoä töø 00 - 3600,
theo höôùng truïc doïc cuûa taøu giuùp xaùc ñònh phöông vò vaø goùc maïn cuûa muïc
tieâu…
Maët la baøn (coøn goïi laø hoa gioù – compass rose) ñöôïc chia thaønh 32 khoaûng, sau
ñoù khaéc theo voøng troøn thaønh 3600
SVTH:
of 133. Trang -11-
Header Page Luaä
12 ofn 133.
Kim nam chaâm: goàm coù hai nam chaâm song song vôùi nhau, cuøng vôùi töø tröôøng
cuûa traùi ñaát taïo ra löïc chæ höôùng cuûa la baøn töø.
Dung dòch chöùa trong chaäu la baøn: chaát loûng bao goàm 45% coàn vaø 55% nöôùc
caát coù coäng duïng ñeå giaûm aûnh höôûng cuûa troïng löïôïng cuûa kim nam chaâm vaø
hoa gioù ñeå trieät tieâu söïc döïa cuûa boä phaän naøy treân truïc döïa, giaûm aûnh höôûng
cuûa ma saùt treân choát laáy phöông vò vaø giaûm aûnh höôûng chao ñaûo cuûa ñóa la baøn.
Baàu la baøn ñöôïc treo trong heä thoáng khôùp cacñaêng ñeå luùc naøo cuõng giöõ ñöôïc
maët la baøn töø theo vò trí maët phaúng ngang vaø taïo söï baûo veä thích hôïp töø caùc
chaán ñoäng cô hoïc.
SVTH:
of 133. Trang -12-
Header Page Luaä
13 ofn 133.
C. LA BAØN TÖØ TRUNG QUOÁC

Caáu taïo la baøn töø Trung Quoác
I. Chaân ñeá la baøn
Xem hình beân:
Chaân ñeá la baøn duøng ñeå ñôõ chaäu la baøn
vaø chöùa caùc thanh nam chaâm duøng ñeå
hieäu chænh ñoä leäch, ñöôïc cheá taïo baèng
loaïi vaät lieäu phi töø tính. Phaàn döôùi cuûa
chaân ñeá coù caùc loã ñeå baét buloâng vaøo maët
boong taøu, caùc buloâng naøy khi ñöôïc môû
loûng ra coù theå xoay thaân la baøn ñeå ñieàu
chænh khöû ñoä leäch coá ñònh A.
Hai beân traùi vaø phaûi cuûa cuûa chaân ñeá coù
hai quaû caàu saét non, ñaët treân hai vai cuûa
la baøn, duøng ñeå khöû moät phaàn ñoä leäch la
baøn, taâm cuûa hai quaû caàu naøy vaø kim nam
chaâm trong la baøn naèm treân cuøng moät maët
phaúng. Treân ñænh chaân la baøn coù naép la
baøn laøm baèng ñoàng coù cöûa ôû phía tröôùc vaø
phia sau, beân trong coù ñaët moät ñeøn daàu ñeå söû duïng phoøng khi hoûng ñeøn ñieän…
Beân trong ngay ñöôøng taâm, phía döôùi chaäu la baøn coù moät oáng ñoàng thaúng ñöùng,
duøng ñeå naép thanh nam chaâm thaúng ñöùng khöû ñoä leäch nghieâng.trong ñoù coù boä
phaän ñieàu chænh naâng haï thanh nam chaâm baèng daây xích, coù choát giöõ daây xích
ñeå coá ñònh vò trí thanh nam chaâm thaúng ñöùng sau khi hieäu chænh xong.
SVTH:
of 133. Trang -13-
Header Page Luaä
14 ofn 133.
Ôû ngay phía tröôùc chaân la baøn coù naép moät oáng ñoàng trong ñoù naép moät thanh saét
non duøng ñeã khöû ñoä leäch do oáng khoùi vaø caùc truï thaúng ñöùng sinh ra goïi laø thanh
Flinder.
Trong chaân la baøn laép moät boùng ñeøn ñieän coù boä phaän ñieàu chænh ñoä saùng
vaø coâng taéc ñaët ôû beân ngoaøi, beân hoâng cuûa la baøn. Phaàn phía döôùi chaân coù cöûa,
trong ñoù ñaët giaù ñôõ goàm nhieàu loã ngang ñeå ñaët caùc thanh nam chaâm vónh cöûu
ngang vaø doïc khöû ñoä leäch, ñoái vôùi caùc nam chaâm ngang ñeå thuaän tieän cho vieäc
ñöa nam chaâm ngang vaøo loã, ngöôøi ta cheá tao loã theo chieàu doïc, sau khi ñöa
vaøo xoay sang chieàu ngang. Trong chaân la baøn coù caùc beä truïc vôùi caùc vaïch soá
duøng ñeå laáy soá lieäu vò trí caùc thanh nam chaâm khöû sau khi hieäu chænh, coù ñai
khoaù coá ñònh vò trí cuûa caùc thanh nam chaâm ngang, doïc sau khi ñaõ hieäu chænh
xong. Töông töï cuõng coù vaïch soá ñeå ghi laïi vò trí cuûa hai quaû caàu saét non khi
hieäu chænh xong.
II. Chaäu la baøn
Hình veõ moâ taû hình daùng beân ngoaøi vaø beân trong cuûa chaäu. Chaäu labaøn goàm coù
caùc boä phaän ñóa khaéc ñoä (ñóa la baøn), kimnam chaâm, quaû noåi baèng ñoàng, beä
truïc, truï ñôõ, chaäu, maët thuyû tinh ñaùy, boä phaän ñaøn hoài, vaät ñoái troïng. Ñóa khaéc
ñoä gaén vôùi kinam chaâm vaø phao noåi ñaët treân truï ñôõ vaø ngaâm trong dung dòch
loûng, goàm coàn troän vôùi nöôùc caát, chöùa trong chaäu la baøn. Ñóa la baøn quay töï do
quanh truï ñôõ vaø chòu taùc ñoäng cuûa töø tröôøng traùi ñaát, oån ñònh theo höôùng Baéc
Nam cuûa töø tröôøng traùi ñaát vaø chæ ra höôùng baéc ñòa töø.
Toaøn boä chaäu la baøn ñöôïc ñaët treân moät giaù ñôõ chuyeån ñoäng töï do ñeå giöõ cho la
baøn luoân luoân caân baèng khi taøu thuyeàn laéc boå. Chaäu vaø giaù ñôõ la baøn cuøng ñöôïc
ñaët treân chaân la baøn. Trong ñoù chöùa taát caû nhöõng gì caàn thieát ñeå hieäu chænh,
chieáu saùng la baøn.
SVTH:
of 133. Trang -14-
Header Page Luaä
15 ofn 133.
PHAÀN III: COÂNG TAÙC KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN

TÖØ
NOÄI DUNG TRÌNH BAØY TRONG PHAÀN NAØY GOÀM:
 CHÖÔNG I: CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT VEÀ TÖØ

 CHÖÔNG II: NGUYEÂN LYÙ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ
 CHÖÔNG III: MAÙY ÑO TÖØ LÖÏC
 CHÖÔNG IV: NGUYEÂN NHAÂN, MUÏC ÑÍCH VAØ NHÖÕNG
TRÖÔØNG HÔÏP CAÀN KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
 CHÖÔNG V: NGUYEÂN LYÙ VAØ PHÖÔNG PHAÙP KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
 CHÖÔNG VI:THÖÙ TÖÏ VAØ CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHUÏ TRÔÏ
TRONG COÂNG TAÙC KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
 CHÖÔNG VII: HIEÄU ÖÙNG GIÖÕA CAÙC DUÏNG CUÏ KHÖÛ VAØ ÑOÄ
LEÄCH TÖÙC THÔØI CUÛA LA BAØN
 CHÖÔNG VIII: TIEÁN HAØNH KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
 CHÖÔNG IX: QUY TRÌNH KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH ÔÛ VIEÄT NAM
SVTH:
of 133. Trang -15-
Header Page Luaä
16 ofn 133.
CHÖÔNG I: CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT VEÀ TÖØ
A. KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TÖØ

A1. Töø Tính Vaø Nam Chaâm
Tính chaát cuûa caùc vaät coù theå huùt ñöôïc saét, theùp goïi laø töø tính. Saét coù töø tính
ñöôïc goïi laø nam chaâm. Nam chaâm ñöïôïc chia laøm hai loaïi:
+ Nam chaâm töï nhieân
+ Nam chaâm nhaân taïo: Duøng phöông phaùp nhaân taïo laøm theùp vaø caùc
hôïp kim khaùc thaønh nam chaâm.
Hình daùng cuûa nam chaâm nhaân taïo goàm ba loaïi: hình thanh daøi, hình
moùng ngöïa, hình kim.
Hình 1-1
Ôû gaàn 2 ñaàu cuûa nam chaâm coù töø tính maïnh nhaát goïi laø töø cöïc. Moät nam
chaâm baát kyø ñeàu coù hai cöïc. Ñöôøng noái hai cöïc goïi laø truïc töø.
Boä phaän giöõa cuûa nam chaâm khoâng coù töø tính goïi laø phaàn trung tính. Ñoái
vôùi nam chaâm hình thanh daøi, vò trí cuûa töø cöïc ôû caùch hai ñaàu chuùng 1/12
chieàu daøi cuûa thanh nam chaâm, ñoái vôùi nam chaâm hình kim thì töø cöïc taïi
ñaàu kim.
Tính chaát raát quan troïng cuûa nam chaâm ñöôïc söû duïng laøm cô sôû ñeå cheá
taïo la baøn laø: neáu moät kim nam chaâm coù theå quay töï do, khi ñöùng yeân thì
seõ chæ theo höôùng Baéc Nam
Ta goïi töø cöïc nam chaâm chæ höôùng Baéc laø cöïc Baéc, bieåu thò baèng chöõ
“N”.Töø cöïc nam chaâm chæ höôùng Nam laø cöïcNam, bieåu thò baèng chöõ “S”.
Trong thöïc teá, ta goïi cöïc Baéc laø cöïc döông hoaëc cöïc ñoû bieåu thò baèng daáu
“+” hoaëc maøu ñoû; cöïc Nam goïi laø cöïc aâm hoaëc cöïc xanh, bieåu thò baèng
daáu “-“hoaëc maøu xanh.
SVTH:
of 133. Trang -16-
Header Page Luaä
17 ofn 133.
Töø
cöïc
N S
Töø
cöïc Hình 1-2
Nam chaâm coù nhöõng ñaëc tính sau:

+ Hai cöïc ñoàng cöïc thì ñaåy nhau, hai cöïc khaùc cöïc thì huùt nhau.
+ Töø cöïc khoâng theå caét ñoâi ñöôïc. Baát kyø moät thanh nam chaâm naøo khi
caét ra nhieàu ñoaïn nhoû, thì moãi ñoaïn ñoù laø moät thanh nam chaâm nhoû, vaø
chuùng ñeàu coù cöïc Baéc vaø cöïc Nam.
N S
N S N S
Hình 1-3
A2. Söùc Töø – Töø Khoái – Moâment Töø – Ñònh Luaät COULOMB
Löïc huùt vaø löïc ñaåy giöõa hai cöïc töø goïi laø söùc töø, ta quy ñònh söùc ñaåy giöõa
hai cöïc ñoàng teân laø döông, löïc huùt giöõa hai cöïc khaùc teân laø aâm.
Töø khoái laø khoái luôïng töø ñeå bieåu thò cöôøng ñoä töø cöïc, kí hieäu laø m. moãi
nam chaâm ñeàu coù hai töø khoái ôû hai ñaàu .quy ñònh töø khoái cuûa cöïc baéc laø
döông, từ khối của cực nam laø cöïc aâm.
Söùc töø taùc duïng cuûa hai cöïc cuûa moät nam chaâm vaø töø khoái cuûa noù ñeàu coù
daáu nghòch nhau, trò soá tuyeät ñoái baèng nhau.
Moâment töø laø tích soá cuûa töø khoái cuûa nam chaâm vôùi khoaûng caùch giöõa hai
cöïc cuûa noù.
Coâng thöùc:
M=2ml
Trong ñoù: l laø moät nöûa khoaûng caùch giöõa hai cöïc cuûa nam chaâm.
Trong heä thoáng centimet, gam, giaây, ñôn vò cuûa moâment töø laø cgsM
Ñònh luaät Coulomb:
Qua nhöõng thí nghieäm cuûa mình, Coulomb ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng: löïc
taùc duïng giöõa hai cöïc cuûa nam chaâm tæ leä thuaän vôùi tích soá cuûa töø khoái cuûa
chuùng vaø tæ leä nghòch vôùi bình phöông khoaûng caùch giöõa hai töø khoái.
Coulomb bieåu dieãn qua coâng thöùc
m1m2
F
d 2
 laø heä soá daãn töø, trong chaân khoâng  = 1
mm
F  122
d
SVTH:
of 133. Trang -17-
Header Page Luaä
18 ofn 133.
Trong khoâng khí   1 cho neân trong nhöõng vaán ñeà thoâng thöôøng ta coù
theå duøng coâng thöùc treân ñeå tính löïc taùc duïng cuûa töø cöïc trong khoâng khí.
A3. Töø Tröôøng – Cöôøng Ñoä Töø Tröôøng Vaø Ñöôøng Söùc Töø
Töø tröôøng: Khoaûng khoâng gian bò taùc duïng cuûa söùc töø cuûa nam chaâm goïi
laø töø tröôøng.
Cöôøng ñoä töø tröôøng: Söùc töø taùc duïng leân moät ñôn vò töø khoái döông ôû taïi
moät ñieåm trong töø tröôøng thì goïi laø cöôøng ñoä töø tröôøng H taïi ñieåm aáy.
Höôùùng taùc duïng cuûa noù bieåu thò höôùng cuûa töø tröôøng. Neáu trong phaïmvi
naøo ñoù H coù trò soá vaø höôùng gioáng nhau, thì töø tröôøng trong phaïm vi ñoù
goïi laø töø tröôøng ñeàu. Neáu töø tröôøng coù töø khoái m ôû taïi moät ñieåm trong töø
tröôøng bò taùc duïng bôûi moät löïc F, thì cöôøng ñoä töø tröôøng taïi ñieåm aáy laø: F,
thì cöôøng ñoä töø tröôøng taïi ñieåm aáy laø:
F
H
m
Trong heä thoáng cgsM, ñôn vò cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng goïi laø Gauss.
Cöôøng ñoä töø tröôøng H laø moät ñaïi löôïng veùctô. Coâng thöùc treân cho pheùp ta
tính ñöôïc cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa töø khoái taïi moät ñieåm naøo ñoù trong khoâng
gian töø cuûa noù.
Ñöôøng söùc töø: Noái lieàn caùc höôùng cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa caùc ñieåm
trong töø tröôøng thaøng ñöôøng cong hoaëc ñöôøng thaúng, ñöôøng aáy goïi laø
ñöôøng söùc töø. Tieáp tuyeán taïi moät ñieåm naøo ñoù treân ñöôøng söùc töø truøng vôùi
phöông töø löïc. Ñöôøng söùc töø cuûa nam chaâm ñi ra ôû cöïc Baéc vaø trôû veà ôû
cöïc Nam. Soá löôïng ñöôøng suùc töø ñi qua moät ñôn vò dieän tích goïi laø maät ñoä
ñöôøng söùc töø. Maät ñoä ñöôøng söùc töø ôû hai ñaàu cuûa nam chaâm lôùn hôn ôû
giöõa nam chaâm.
Hình 1-4
B. CÖÔØNG ÑOÄ TÖØ TRÖÔØNG CUÛA THANH NAM CHAÂM THAÚNG
B1.Cöôøng Ñoä Töø Tröôøng Taïi Moät Ñieåm Treân Ñöôøng Truïc Töø
Neáu töø khoái cuûa thanh nam chaâm NS laø m, khoaûng caùch giöõa hai cöïc laø 2l, töø
khoái taïi ñieåm A laø +1, khoaûng caùch töø A ñeán trung taâm cuûa thanh nam chaâm laø
OA= d vaø d >> l
SVTH:
of 133. Trang -18-
Header Page Luaä
19 ofn 133.
Löïc taùc duïng cuûa nam chaâm ñoái vôùi ñieåm A laø toång ñaïi soá cuûa löïc F N cuûa
cöïc N ñoái vôùi ñieåm A vaø löïc FS ñoái vôùi ñieåm A. Theo ñònh luaät Coulomb
ta coù:
m +m -m
FN  Fn A FS
d  l 
2
m=+1 S d N S
m
FS  Hình 1-5
d  l 
2
md  l   md  l 
2 2
m m
H r  FN  FS   
d  l  d  l  d  l2 
2 2 2 2
d 2  2dl  l 2  d 2  2dl  l 2
m 2
 l2 
d 1  2 4
 d 
4mld 2M
 2
 2
4 l2  3 l2 
d 1  2  d 1  2 
 d   d 
l2
raát nhoû coù theå boû qua neân :
d2
2M
Hr 
d3
Hr coù höôùng ñi xa thanh nam chaâm.
Nhaän xeùt: töø coâng thöùc ta coù cöôøng ñoä nam chaâm taïi moät ñieåm treân truïc
töø vaø ñuû caùch xa ñoái vôùi ñieåm giöõa cuûa thanh nam chaâm thaúng thì noù tæ leä
thuaän vôùi hai laàn moâmen töø nam chaâm vaø tæ leä nghòch vôùi laäp phöông
khoaûng caùch töø noù ñeán nam chaâm.
B2. Cöôøng Ñoä Töø Tröôøng Taïi Moät Ñieåm FN
ÔÛ Treân Ñöôøng Trung Tröïc Cuûa Thanh
B
Nam Chaâm H+
Neáu töø khoái m’ cuûa ñieåm B laø +1, khoaûng
FS
caùch töø ñieåm B ñeán trung taâm cuûa thanh nam
chaâm laø OB = d vaø d >> l. d
Höôùng cuûa löïc FN vaø FS cuûa hai cöïc cuûa
thanh nam chaâm ñoái vôùi ñieåm B khaùc nhau 
nhöng trò soá baèng nhau, töùc: N S
m 2l
FN  FS 
d  l2
2
+m -m
Hình 1-6
SVTH:
of 133. Trang -19-
Header Page Luaä
20 ofn 133.
Cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa thanh nam chaâm ñoái vôùi ñieåm B laø Ht baèng hôïp
löïc cuûa hai löïc treân:
Ht  FN cos   FS cos    FN  FS  cos 
2m
 cos 
d  l2 2
l
cos  
d 2  l2
2m l 2ml M
 2 2.  
d l d 2  l2 
3/2 3/2
d l
2 2
 l2 
d 1  2 
3
 d 
l2
raát nhoû.coù theå boû neân:
d2
M
Ht 
d3
Höôùng cuûa Ht song song vôùi truïc töø
So saùnh hai coâng thöùc ta thaáy: Neáu A vaø B ôû treân khoaûng caùch baèng nhau
ñoái vôùi nam chaâm, cuôøng ñoä töø tröôøng taïi moät ñieåm treân truïc töø baèng hai
laàn cöôøng ñoä töø tröôøng taïi moät ñieåm treân ñöôøng trung tröïc cuûa thanh nam
chaâm. Ñieàu naøy cho thaáy quan heä tæ leä thuaän giöõa cöôøng ñoä töø tröôøng vaø
maät ñoä ñöôøng söùc töø.
B3. Cöôøng Ñoä Töø Tröôøng Taïi Moät
Ñieåm Baát Kyø Trong Töø Tröôøng Hr
Trong Hình (1-7) cöôøng ñoä töø tröôøng taïi  Hc
moät ñieåm baát kyø C trong töø tröôøng, coù
theå xem laø hôïp löïc cuûa cöôøng ñoä töø
Ht
tröôøng do hai thanh nam chaâm N’S’ vaø
N”S” vuoâng goùc vôùi nhau sinh ra vaø N’’ S’
’ ’
ñieåm C ôû treân ñöôøng töø N S laïi cuõng ôû Hình 1-7
treân ñöôøng trung tröïc cuûa thanh nam 
N S
chaâm N”S”. M, Mr vaø Mt laø moment töø
cuûa caùc thanh nam chaâm NS, N’S’,
N’ S’’
N”S”.
M r  M .cos 
M t  M .cos 
Neáu töø khoái cuûa ñieåm C laø m = +1 thì cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa N’S’ taïi
ñieåm C laø:
2M cos 
Hr 
d3
cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa N”S” taïi ñieåm C laø:
SVTH:
of 133. Trang -20-
Header Page Luaä
21 ofn 133.
M sin 
Ht 
d3
neân cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa NS taïi ñieåm C laø:
2 2
 2M  M 
H  H r 2  H t 2   3 cos     3 sin  
 d  d 
M M
 3 4cos 2   sin 2   3 1  3cos 2 
d d
Neáu goùc cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng H vaø Hr laø φ
H M sin  d3 sin  1
tg  t  .   tg
Hr d 3
2M cos  cos  2
Duøng coâng thöùc treân ñeå tính höôùng cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng H taïi ñieåm C.
Laáy  = 00 vaø  =900 ta coù ñöôïc caùc coâng thöùc cöôøng ñoä töø tröôøng nhö ôû I
vaø II treân
C. ÑAËC TÍNH TÖØ HOAÙ CUÛA SAÉT TÖØ
C1. Töø Hoaù Vaø Caûm ÖÙng Töø
Ñònh nghóa töø hoaù: Töø hoaù laø quaù trình thay ñoåi caùc tính chaát töø (caáu truùc
töø, moment töø,..) cuûa vaât chaát döôùi taùc duïng cuûa töø tröôøng ngoaøi.
Caùc vaät chaát theo ñoä daãn töø (hay heä soá daãn töø)  cuûa chuùng ñöôïc chia ra
laøm 3 nhoùm:
+ Vaät khoâng töø hoaù:  = 0
+ Vaät töø hoaù ít, ôû chuùng µ lôùn hôn ñôn vò töø moät ít,  lôùn hôn hoaëc
baèng 1.
+ Vaät saét töø, ôû chuùng µ raát lôùn (  = 103 – 106)
Ví duï nhö saét, coâban.vaøcaùc hôïp kim cuûa chuùng. Baát kyø vaät töø hoaù
naøo cuõng coù moment töø hoaù M.
Moment töø thích hôïp cho moät ñôn vò theå tích cuûa vaät ñöôïc töø hoaù goïi
laø cöôøng ñoä töø hoaù B (coøn goïi laø töø ñoä).
M
B
V
M: moment töø hoaù V: theå tích cuûa vaät ñöôïc
töø hoaù
Neáu ñem moät thanh saét khoâng coù töø tính ñaët trong moät töø tröôøng cuûa moät
nam chaâm, moät thôøi gian sau thanh saét laïi coù töø tính. Do coù hieän töông töø
hoaù, laøm moät vaât khoâng coù töø tính thaønh moät vaät coù töø tính. Sau khi ñaõ töø
hoaù thì cöïc cuûa thanh saét nghòch teân vôùi töø cöïc cuûa thanh nam chaâm.Tæ soá
giöõa B vaø H laø heä soá daãn töø, thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng  :
B

H
SVTH:
of 133. Trang -21-
Header Page Luaä
22 ofn 133.
Trò soá cuûa heä soá daãn töø chuû yeáu laø do vaät bò töø hoaù quyeát ñònh, nhöng noù cuõng
coù quan heä tôùi trò soá H vaø  khoâng phaûi laø moät haèng soá maø laø moät haøm soá theo
H.
C2. Ñaëc Tính Töø Hoaù Cuûa Saét – Saét Non, Saét Gìa
Ñaët moät mieáng saét chöa bò töø hoaù vaøo moät töø tröôøng. Trong quaù trình töø
hoùa, söï quan heä giöõa cöôøng ñoä caûm öùng saét töø vaø löïc töø hoaù saét töø cuûa mieáng
saét ñöôïc minh hoaï nhö ñoà thò beân. Hình 1-8
Trong hình veõ, truïc hoaønh H bieåu thò cho cöôøng ñoä töø tröôøng töø hoaù, truïc
tung B bieåu thò cöôøng ñoä caûm öùng töø cuûa saét. OA laø ñöôøng töø hoaù ban ñaàu, OA
gaàn nhö laø ñoaïn thaúng, nghóa laø trong töø tröoøng yeáu, cöôøng ñoä töø truôøng caûm
öùng gaàn nhö tæ leä thuaân vôùi löïc töø hoaù. Khi taêng
H thì B taêng theo, ñeán A thì khoâng taêng nöõa. A
laø ñieåm baõo hoaø töø hoaù. Sau ñoù neáu tieáp tuc taêng
H thì ñöôøng töø hoaù seõ taêng gaàn nhö theo höôùng
baèng.
Chuù yù: Trong töø tröôøng yeáu, saét bò töø hoaù,
cöôøng ñoä caûm öùng töø cuûa noù tyû leä thuaän vôùi löïc
töø hoaù, quan heä ñoù laø moät vaán ñeà chuû yeáu ñeå
giaûi quyeát ñoä leäch cuûa la baøn töø.
Sau khi cöôøng ñoä caûm öùng töø tôùi ñieåm A, neáu
giaûm daàn cöôøng ñoä töø tröôøng, thì B seõ giaûm theo
ñöôøng AC. Khi H giaûm ñeán O, B coøn löu laïi moät
ñoaïn OC, trò soá cuûa noù goïi laø töø dö. Do ñaëc tính cuûa saét coù theå giöõ ñöôïc töø tính
caûm öùng. Sau ñoù neáu thay ñoåi höôùng cuûa H vaø tieán haønh töø hoaù nghòch, khi H
ñeán D töø tính cuûa saét hoaøn toaøn bò maát ñi. Trò soá cuûa H treân ñoaïn OD goïi laø löïc
giöõ töø.
Neáu taêng cöôøng ñoä töø tröôøng theo chieàu aâm, thì sinh ra cöôøng ñoä töø tröôøng
nghòch vaø ñeán ñieåm baõo hoaø E. Neáu taêng cöôøng ñoä töø tröoøng theo chieàu döông
thì ta coù ñöôøng cong kín ñoái xöùng ACDEFGA, ñöôøng nay goïi laø ñöôøng töø treã
hay coøn goïi laø chu trình töø treã. Ñöôøng töø treã coù theå bieåu thò caùc ñaëc tính trong
quaù trình töø hoaù cuûa saét.
C3. Saét Non Vaø Saét Gìa
Theo ñaëc tính töø hoaù, ta coù theå chia nam chaâm thaønh hai loaïi: vaät töø tính non
vaø vaät töø tính giaø.
 Vaät töø tính non (coøn goïi laø saét töø meàm): coù löïc giöõ töø nhoû, raát deã bò töø
hoaù, nhöng khi ñöa ra moâi tröôøng beân ngoaøi töø tröoøng thì maát ñi raát
nhanh. Ví duï nhö: saét non, theùp Si, hôïp kim cuûa saét, Ni…). Caùc chaát
naøy ñöôïc duøng ñeå cheá taïo nam chaâm ñieän.
 Vaät töø tính giaø (coøn goïi laø saét töø cöùng): coù ñaëc tính töø hoaù laø coù löïc
giöõ töø lôùn, khoù laøm cho noù bò töø hoaù, nhöng sau khi ñaõ töø hoaù thì coù
theå giöõ ñöôïc töø raát laâu, treân ñöôøng töø treã, phaàn taêng vaø phaàn giaûm
SVTH:
of 133. Trang -22-
Header Page Luaä
23 ofn 133.
caùch xa nhau. Ví duï ï nhö: theùp Cacbua, moät soá loaïi than ñaëc bieät,
caùc chaát naøy ñöôïc duønh ñeå cheá taïo nam chaâm vónh cöûu.
Trong phaàn tìm hieåu veà ñoä leäch baûn thaân la baøn töø thöôøng goïi hai loaïi treân laø
saét non vaø saét giaø. Saét giaø duøng ñeå cheá taïo nam chaâm vónh cöûu. Trong vaät lieäu
ñoùng taøu coù caû saét non vaø saét giaø. Trong khi hieäu chænh ñoä leäch la baøn töø phaûi
duøng saét non, saét giaø.
C4. Nhöõng Vaán Ñeà Thöïc Teá Veà Töø Hoaù
Qua phaân tích ôû treân ta thaáy raèng: saét theùp ñeàu bò töø hoaù maø bieán thaønh nam
chaâm vaø nam chaâm cuõng coù theå bò töø hoaù nghòch maø maát töø tính hoaëc coù töø cöïc
ngöôïc vôùi luùc ban ñaàu.
Coù raát nhieàu phöông phaùp töø hoaù. Trong coâng taùc hieäu chænh la baøn thöôøng
duøng phöông phaùp tieáp xuùc. Trong khi giaûi quyeát vaán ñeà thöïc teá veà ñoä leäch la
baøn töø caàn chuù yù:
 Chaán ñoäng coù theå laøm cho saét töø hoaù hoaëc thay ñoåi töø tính cuûa nam
chaâm. Ví duï nhö trong khi ñoùng taøu thì saét treân taøu cuõng coù theå trôû
thaønh nam chaâm vónh cöûu, vaø nam chaâm bò ñaäp goõ maø maát ñi töø tính.
 Ñoát noùng cuõng coù theå laøm maát töø tính. Ta coù theå duøng phöông phaùp
ñoát noùng ñeå khöû töø cuûa saét non duøng hieäu chænh la baøn töø.
D. ÑÒA TÖØ TRÖÔØNG CUÛA TRAÙI ÑAÁT
D1. Töø Tröôøng Cuûa Traùi Ñaát
Caên cöù vaøo hieän töôïng kim nam chaâm chæ höôùng Baéc Nam treân traùi ñaát, ta
coù theå bieát ñöôïc traùi ñaát coù töø tính.Ngöoøi ta xem traùi ñaát nhö laø moät nam chaâm
khoång loà ñöôïc bao boïc bôûi caùc ñöôøng söùc töø noái lieàn giöõa hai cöïc töø. Traùi ñaát
cuõng nhö nhöõng nam chaâm khaùc, ñeàu coù hai cöïc töø Baéc vaø Nam. Hai cöïc töø cuûa
traùi ñaát khoâng naèm truøng vôùi hai cöïc ñòa lyù cuûa traùi ñaát. Vò trí ñòa lyù cuûa hai cöïc
töø Baéc Nam cuûa traùi ñaát luoân luoân di ñoäng, theo nhöõng soá lieäu ño ñöôïc naêm
1950 thì vò trí cuûa noù nhö sau:
- Cöïc Baéc ñòa töø:   720   960
- Cöïc Nam ñòa töø:   700   1500
Ôû hình döôùi minh hoïa traùi ñaát vaø töø tröôøng bao quanh noù. Ôû nhöõng vó ñoä töø
khaùc nhau caùc ñöôøng söùc töø ñi vaøo beà maët traùi ñaát vôùi nhöõng goùc ñoä khaùc nhau
so vôùi maët phaúng chaân trôøi.
Tính chaát cuûa töø tröôøng quaû ñaát cuõng gioáng nhö trong quaû ñaát coù moät thanh
nam chaâm khoång loà, cöïc baéc cuûa nam chaâm aáy ôû cöïc nam ñòa töø vaø cöïc nam
cuûa nam chaâm aáy ôû cöïc baéc ñòa töø. Do ñoù phía baéc cuûa quaû ñaát coù töø tính xanh,
phía nam cuûa quaû ñaát coù töø tính ñoû. Ñöôøng phaân giôùi cuûa hai töø tính xanh vaø ñoû
cuûa ñòa töø ôû treân maët quaû ñaát goïi laø xích ñaïo töø.
Ñöôøng söùc töø cuûa ñòa töø xuaát phaùt töø cöïc nam (ñoû) cuûa ñòa töø trôû veà cöïc baéc cuûa
ñòa töø. Taïi hai cöïc, ñöôøng söùc töø theo höôùng thaúng ñöùng, ôû xích ñaïo töø thì
ñöôøng söùc töø theo höôùng baèng.
SVTH:
of 133. Trang -23-
Header Page Luaä
24 ofn 133.
Hình 1-9
Vò trí ñòa lyù cuûa cöïc töø khoâng coá ñònh, cho neân cöôøng ñoä töø tröôøng ôû caùc nôi
treân traùi ñaát cuõng luoân thay ñoåi theo vò trí ñòa lyù vaø thôøi gian. Trò soá bieán ñoåi töø
xích ñaïo töø ñeán hai cöïc töø chöøng 0.4 – 0.8 gauss. Tuy ñòa töø tröôøng laø töø tröôøng
khoâng ñeàu, nhöng do phaïm vi quaù roäng, neân khi khöû ñoä leäch cuûa la baøn töø ta coù
theå xem trong phaïm vi quanh taøu, ñòa töø tröôøng laø töø tröôøng ñeàu vaø raát yeáu.
D2. Coâng Thöùc Veà Vaø YÙ Nghóa Coâng Thöùc Veà Söùc Ñòa Töø
Trong hình beân ta duøng: T ñeå bieåu thò
cöôøng ñoä ñòa töø tröôøng taïi moät ñieåm A baát Nt
Nm
kyø treân traùi ñaát. Ta phaân löïc T laøm 2 H
thaønh phaàn: d
+Phaân löïc naèm ngang H song song vôùi θ
maët phaúng chaân trôøi thaät A
+Phaân löïc thaúng ñöùng Z T
Goùc keïp giöõa T vaø H goïi laø ñoä töø
nghieâng. Quan heä haøm soá giöõa chuùng nhö Z
sau:
T 2  H 2  Z 2

 H  T .cos  Hình 1-10
 Z  T .sin 

tg  Z
 H
Phaân löïc baèng H chæ höôùng Baéc ñòa töø laø moät soá luoân döông.Noù laøm cho la baøn
töø chæ ñöôïc phöông höôùng. Phaân löïc thaúng ñöùng Z coù taùc duïng theo höôùng
thaúng ñöùng. Noù khoâng giuùp cho la baøn töø chæ phöông höôùng. Ta quy ñònh
höôùng cuûa Z chæ xuoáng laø döông, chæ leân laø aâm. Do ñoù ôû vó ñoä baéc ñòa töø laø
döông, ôû vó ñoä nam ñòa töø laø aâm.
SVTH:
of 133. Trang -24-
Header Page Luaä
25 ofn 133.
Trò soá ñoä töø nghieâng ôû xích ñaïo töø baèng 00, ôû cöïc ñòa töø laø 900. theo quy ñònh
treân ñoái vôùi giaù trò cuûa Z trong coâng thöùc, ta thaáy ôû baéc baùn caàu ñòa töø θ coù trò
soá döông, ôû nam baùn caàu ñòa töø θ coù trò soá aâm,do ñoù coù theå duøng trò soá θ ñeå
xaùc ñònh vò trí ôû nam baùn caàu hoaëc ôû baéc baùn caàu. Caên cöù theo trò soá θ ñeå xaùc
ñònh vó ñoä töø (φM). Ñöôøng noái caùc ñieåm coù θ = 00 laø xích ñaïo töø.
Trong coâng thöùc H vaø Z thay ñoåi theo vó ñoä töø, treân xích ñaïo töø θ = 00, Z = 0, H
= T, khi aáy kim nam chaâm cuûa la baøn töø bò taùc duïng cuûa löïc chæ höôùng lôùn nhaát;
ôû cöïc ñòa töø θ = 900, H = 0, Z = T, khi aáy kim nam chaâm cuûa la baøn khoâng chæ
ñöôïc phöông höôùng. Do vaäy tính naêng cuûa la baøn töø ôû vó ñoä töø thaáp thì toát, vó
ñoä töø caøng cao thì tính naêng chæ höôùng caøng keùm, ôû gaàn hai cöïc thì khoâng theå
duøng ñöôïc.
D3. Ñoä Leäch Ñòa Töø (Variation)
Ñoä leäch ñòa töø laø goùc hôïp giöõa kinh
tuyeán töø vaø kinh tuyeán thaät ôû taïi nôi
xaùc ñònh vò trí. Trong hình, AN laø
moät phaàn cuûa kinh tuyeán ñòa lyù, goùc
keïp giöõa höôùng baéc thaät (Nt) vaø
höôùng baéc töø (Nm) goïi laø ñoä leäch ñòa
töø (d). khi höôùng baéc töø leäch veà phía
ñoâng cuûa höôùng baéc thaät goïi laø ñoä
leäch töø ñoâng, khi höôùng baéc töø leäch
veà phía taây cuûa höôùng baéc thaät goïi
laø ñoä leäch ñòa töø taây.
Ñoä leäch ñòa töø mang tính ñòa phöông vaø trò soá ñoä leäch ñòa töø ôû caùc nôi treân traùi
ñaát luoân luoân bieán ñoåi. Söï bieán ñoåi ñoù coù hai loaïi: bieán ñoåi theo chu kyø vaø bieán
ñoåi khoâng theo chu kyø. Bieán ñoåi theo chu kyø coù ba loaïi: chu kyø ngaøy, naêm, vaø
theá kyû; trong ñoù trò soá bieán ñoåi cuûa chu kyø ngaøy vaø naêm raát nhoû,trong haøng haûi
coù theå boû ñöôïc, nhöng trò soá bieán ñoåi cuûa chu kyø theá kyû töông ñoái lôùn, khoâng
theå boû ñöôïc. Trò soá bieán ñoåi theo theá kyû cuûa ñoä leäch ñòa töø ôû caùc nôi ñeàu chia
thaønh ñoä leäch theo naêm vaø ghi chuù ôû voøng khaéc ñoä la baøn treân haûi ñoà, ñeå hieäu
chænh. Nguyeân nhaân laøm cho ñoä leäch ñòa töø bieán ñoåi khoâng theo chu kyø coù raát
nhieàu nhö baõo töø vaø khu vöïc nhieãu loaïn töø. Baõo töø laø hieän töôïng ñoät nhieân phaùt
sinh töø, noù coù theå laøm cho traïng thaùi cuûa ñòa töø thay ñoåi raát maïnh. Khu vöïc
nhieãu loaïn töø laø do quaëng saét nam chaâm taøu bò chìm… laøm cho töø tröôøng trong
khu vöïc aáy bieán ñoåi.
D4. Caùc Yeáu Toá Ñòa Töø

Ñoä leäch ñòa töø, ñoä nghieâng ñòa töø, phaân löïc baèng vaø phaân löïc thaúng ñöùng ñeàu laø
yeáu toá ñòa töø. Treân baûn ñoà, noái caùc ñieåm coù cuøng trò soá, cuøng moät yeáu toá thaønh
nhöõng ñöôøng ñaúng trò.
Ta coù hình minh hoaï caùc yeáu toá ñòa töø nhö sau:
SVTH:
of 133. Trang -25-
Header Page Luaä
26 ofn 133.
+ Hình ñöôøng ñaúng trò ñoä leäch ñòa töø goïi laø hình ñöôøng ñaúng töï nhieân
+ Hình ñöôøng ñaúng trò ñoä töø nghieâng goïi laø ñöôøng ñaúng töø nghieâng
+ Hình ñöôøng ñaúng trò cuûa phaân löïc baèng vaø phaân löïc thaúng ñöùng goïi laø
hình ñöôøng ñaúng töø löïc baèng vaø hình ñöôøng ñaúng töø löïc thaúng ñöùng.
Magnetic dip for the world
Magnetic variation for the

world
D5. Caûm ÖÙng Ñòa Töø Vaø Ñoä
Leäch La Baøn
Quaû ñaát xem nhö moät nam
chaâm khoång loà, neân saét treân
SVTH:
of 133. Trang -26-
Header Page Luaä
27 ofn 133.
quaû ñaát ñeàu bò töø hoaù, taøu laøm baèng saét cuõng bò töø hoaù, maø coù töø tính. Löïc ñòa
töø coù theå phaân thaønh hai phaân löïc: phaân löïc baèng H vaø phaân löïc thaúng ñöùng Z,
taùc duïng töø hoaù cuûa noù ñoái vôùi taøu baèng saét cuõng coù theå xem nhö taùc duïng töø
hoaù cuûa hai phaân löïc H vaø Z ñoái vôùi taøu. Do ñoù khi chaïy taøu ôû treân vó ñoä töø vaø
höôùng ñi khaùc nhau thì traïng thaùi töø tính cuûa taøu cuõng khaùc nhau. Hình (1-
11).Trong taøu cuõng coù loaïi saét non vaø loaïi saét giaø. Sau khi bò ñòa töø tröôøng töø
hoaù, saét giaø coù töø tính vónh cöûu, saét non tuøy theo höôùng muõi taøu vaø vó ñoä töø
khaùc nhau maø coù töø tính khaùc nhau. Vì theá neân töø tröôøng cuûa taøu laø töø tröôøng
toång hôïp cuûa hai löïc töø tröôøng saét non vaø saét giaø.
Kim nam chaâm cuûa la baøn neáu chæ bò taùc duïng cuûa phaân löïc H cuûa ñòa töø, thì noù
coù theå chæ ñuùng höôùng baéc ñòa töø. Nhöng vì aûnh höôûng cuûa töø tröôøng taøu, neân
noù coù theå leäch moät goùc nhaát ñònh. Goùc leäch giöõa höôùng baéc la baøn vaø höôùng
baéc ñòa töø goïi laø ñoä leäch la baøn (  ).Cho neân ñoä leäch la baøn töø laø do töø tröôøng
cuûa taøu sau khi bò töø hoaù maø gaây neân.
SVTH:
of 133. Trang -27-
Header Page Luaä
28 ofn 133.
CHÖÔNG II: NGUYEÂN LYÙ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ
A. PHÖÔNG TRÌNH POISSON

A1. Giôùi thieäu – Heä Toaï Ñoä Truïc Taøu – Nguyeân Lyù Poisson
Giôùi thieäu: Baét ñaàu töø cuoái theá kyû thöù XVIII, ngöôøi ta ñaõ duøng nhieàu saét ñeå
ñoùng taøu, do ñoù maø aûnh höôûng ñeán höôùng chæ cuûa la baøn. Naêm 1829 nhaø khoa
hoïc ngöôøi Phaùp Poisson ñaõ nghieân cöùu vaán ñeà aáy vaø tìm ra phöông trình veà
taùc duïng cuûa ñòa töø vaø töø tröôøng cuûa taøu ñoái vôùi la baøn, noù laøm cô sôû lyù luaän
cho ñoä leäch la baøn. Phöông trình aáy ñöôïc goïi laø phöông trình Poisson.
Heä truïc toaï ñoä taøu: Heä toaï ñoä khoâng gian cuûa phöông trình goïi laø heä toaï ñoä
truïc taøu, noù laáy trung ñieåm cuûa la baøn
laøm ñieåm goác, ñöôøng muõi taøu laøm truïc
x, ñöôøng ngang taøu laøm truïc y, ñöôøng
thaúng ñöùng laøm truïc z. Ñaàu cuûa truïc toaï
ñoä laøhöôùng veà muõi taøu, laùi taøu, beân traùi
taøu, höôùng chæ leân laø aâm.
Nguyeân lyù Poisson: Vì ñoä leäch cuûa la
baøn laø do cöôøng ñoä ngoaïi töø tröôøng taïi
vò trí kimnam chaâm quyeát ñònh, vaø
khoâng coù quan heä ñeán moâment töø cuûa
kim nam chaâm, vaø ngoaïi töø tröôøng trong
phaïm vi cuûa kim nam chaâm la baøn coù Hình 2-1
theå xem nhö laø töø tröôøng ñeàu. Löïc taùc
duïng cuûa noù ñoái vôùi hai cöïc cuûa nam chaâm baèng nhau nhöng nghòch chieàu,
cho neân khi phaân tích löïc taùc duïng cuûa ngoaïi töø tröôøng ñoái vôùi kim nam chaâm,
ta duøng ñôn vò töø cöïc döông (n) ñeå theá kim nam chaâm. Caùc löïc taùc duïng ñoái
vôùi la baøn trong phöông trình Poisson ñeàu laáy ñôn vò töø cöïc döông (n) ñaët ôû
ñeåm goác cuûa heä truïc toaï ñoä truïc taøu maø suy ra.
Ñeå thaønh laäp ñöôïc phöông trình ñoä leäch, ngöôøi ta caên cöù vaøo nguyeân lyù
Poisson. Nguyeân lyù nhö sau: coi taøu nhö moät vaät theå coù cöôøng ñoä töø hoaù baèng
moät trò soá trung bình naøo ñoù maø trong ñoù caùc phaàn ñeàu laø haèng soá.
Nguyeân lyù 1: cöôøng ñoä töø hoaù µ cuûa saét non trong baát cöù moät töø tröôøng trung
bình naøo cuõng tyû leä thuaän vôùi löïc F vaø coù quan heä vôùi goùc keïp giöõ höôùng
veùctô töø löïc vaø ñöôøng truïc cuûa saét non vaø cuõng quan heä vôùi töø hoaù suaát 
  F.cos  .
SVTH:
of 133. Trang -28-
Header Page Luaä
29 ofn 133.
Nguyeân lyù 2: saét non chòu taùc duïng cuûa caùc löïc töø hoùa naøo ñoù thì löïc töø hoaù
toång hôïp cuûa noù baèng toång ñaïi soá cuûa taát caûcaùc löïc töø hoùa thaønh phaàn.
A2. Taùc Duïng Cuûa Ñòa Töø Ñoái Vôùi La Baøn Töø
Löïc ñòa töø coù taùc duïng tröïc tieáp vaø taùc duïng giaùn tieáp ñoái vôùi la baøn: taùc duïng
laøm cho kim nam chaâm luoân luoân chæ höôùng baéc ñòa töø laø taùc duïng tröïc tieáp,
vaø taøu sau khi bò töø hoaù, taùc duïng cuûa töø tröôøng taøu ñoái vôùi la baøn laø taùc duïng
giaùn tieáp. Ñeå tính löïc ñòa töø treân 3 truïc taøu, ta caàn phaûi phaân tích theo heä toaï
ñoä truïc taøu.
Trong hình 2-2 cöôøng ñoä ñòa töø tröôøng T ñi qua ñieåm n trung taâm cuûa la baøn
ñöôïc phaân thaønh löïc thaúng ñöùng Z vaø phaân löïc baèng H, vaø H ñöôïc phaân thaønh
phaân löïc X theo chieàu truïc doïc vaø phaân löïc Y theo truïc ngang.
Vì höôùng muõi taøu coù theå bieåu thò baèng höôùng ñi ñòa töø HD, goùc keïp giöõa
höôùng baéc ñòa töø vaø muõi taøu tính töø 00 ñeán 3600 theo chieàu kim ñoàng hoà, neân
phaân löïc X vaø Y coù theå vieát thaønh haøm soá sin vaø cos cuûa höôùng ñi ñòa töø. Ñeå
daáu cuûa X vaø Y treân caùc höôùng ñi khaùc nhau bieán ñoåi phuø hôïp vôùi yeâu caàu veà
daáu cuûa truïc toaï ñoä, neân ta phaûi theâm daáu + tröôùc haøm soá cos, daáu – tröôùc
haøm soá sin.
Do ñoù löïc ñòa töø coù theå phaân thaønh caùc phaân löïc:
 H  H .cos HD  X  T .cos  .cos HD
 
Y   H .sin HD Y  T .cos  .sin HD
 Z  T .sin   Z  T sin 
 
Nhö theá löïc ñòa töø phaân thaønh 3 phaân löïc X, Y, Z phaân bieät taùc duïng tröïc tieáp
vaø giaùn tieáp ñoái vôùi la baøn x
Töø coâng thöùc treân ta thaáy: phaân H
X
löïc X vaø Y khoâng nhöõng bieán ñoåi
theo vó ñoä ñòa töø maø coøn bieán ñoåi
theo höôùng ñi cuûa taøu, phaân löïc Z n Y y
chæ bieán ñoåi theo vó ñoä ñòa töø.
T
Z
z Hình 2-2
SVTH:
of 133. Trang -29-
Header Page Luaä
30 ofn 133.
NM NM NM
NM
+X = H
+X
H MK
H H -Y
-Y
MK -X
H
MK
NM
NM NM NM
-X = H +X
H +Y
H H -X
H
MK
Hình 2-3
A3. Taùc Duïng Cuûa Saét Theùp Non Treân Taøu Ñoái Vôùi La Baøn Töø
1. Khaùi nieäm
Saét theùp treân taøu sau khi bò töø hoaù, söùc töø cuûa noù taùc duïng vaøo la baøn, sinh ra
ñoä leäch la baøn. Nhöõng ñieåm cô baûn veà söï ï taùc duïng cuûa saét theùp treân taøu ñoái
vôùi la baøn:
Ñòa töø tröôøng laø moät töø tröôøng yeáu, löïc taùc duïng cuûa saét theùp bò töø hoaù ñoái vôùi
la baøn tæ leä thuaän vôùi löïc ñòa töø töø hoaù saét theùp.
Traïng thaùi vaø vò trí phaân boå cuûa saét theùp raát phöùc taïp vaø khoâng coù quy luaät, ñeå
ñôn giaûn hoaù vaán ñeà töø hoaù cuûa saét theùp, ta töôûng töôïng raèng taát caû saét theùp laø
do voâ soá nhöõng thanh theùp daøi naèm theo chieàu doïc, ngang vaø thaúng ñöùng hôïp
thaønh. Nhö theá phaân löïc ñòa töø chæ coù theå töø hoaù saét theùp cuøng chieàu vôùi noù,
nghóa laø phaân löïc X chæ coù theå töø hoaù saét theùp chieàu doïc, phaân löïc Y chæ coù
theå töø hoaù saét theùp chieàu ngang, phaân löïc Z chæ coù theå töø hoaù saét theùp chieàu
thaúng ñöùng. Nhö hình veõ 2-4 saét theùp chieàu doïc khi bò töø hoaù thì chæ caàn xeùt
taùc duïng töø hoaù cuûa phaân löïc X ñoái vôùi noù, coøn taùc duïng cuûa phaân löïc Y
vuoâng goùc vôùi noù thì khoâng caàn xeùt tôùi.
Ta phaân saét theùp treân taøu thaønh ba loaïi: chieàu doïc, chieàu ngang vaø chieàu
thaúng ñöùng.
2. Taùc duïng cuûa saét non chieàu doïc ñoái vôùi la baøn
Taát caû saét non chieàu doïc ñeàu bò phaân löïc X töø hoaù. Sau khi bò töø hoaù, taùc duïng
cuûa noù ñoái vôùi la baøn tæ leä thuaän vôùi phaân löïc X. Goïi lX laø löïc taùc duïng cuûa
saét non chieàu doïc ñaõ bò töø hoaù ñoái vôùi la baøn, l laø heä soá saét non chieàu doïc, do
tính töø hoaù cuûa saét non chieàu doïc, soá löôïng saét non chieàu doïc vaø vò trí töông
ñoái cuûa noù ñoái vôùi la baøn quyeát ñònh. Ñoái vôùi moät con taøu neáu nhöõng ñieàu
kieän aáy khoâng ñoåi thì l coù moät trò soá coá ñònh. Neáu phaân löïc lX thaønh phaân löïc
aX, dX vaø gX theo ba höôùng cuûa truïc taøu.
SVTH:
of 133. Trang -30-
Header Page Luaä
31 ofn 133.
X x
H aX
n y
dX
Y
lX
Hình2-4
gX
Hình 2-5
z
(Hình 2-5) trong ñoù:
aX – löïc doïc sinh ra bôûi saét non chieàu doïc.
dX – löïc ngang sinh ra bôûi saét non chieàu doïc.
gX – löïc thaúng ñöùng sinh ra bôûi saét non chieàu doïc.
a,d,g – nhöõng heä soá do l quyeát ñònh, goïi laø heä soá saét non sinh ra
bôûi saét non chieàu doïc.
3. Taùc duïng cuûa saét non chieàu ngang ñoái vôùi la baøn
Cuõng theo nguyeân lyù treân, nhöõng saét non chieàu ngang sau khi bò phaân löïc Y
töø hoaù, taùc duïng cuûa noù ñoái vôùi la baøn cuõng tyû leä thuaän vôùi löïc Y, giaû söû baèng
mY, m laø heä soá saét non chieàu ngang, noù cuõng coù ñònh nghóa töông töï nhö heä
soá saét non chieàu doïc. Neáu phaân löïc mY thaønh caùc phaân löïc bY, eY vaø hY
theo 3 truïc cuûa heä toaï ñoä truïc taøu. Hình (2-6):
x
x
bY cZ
y
n y n
eY fZ
mY nZ
Z
kZ kZ
Hình 2-6 z Hình 2-7

z
bY – löïc doïc sinh ra bôûi saét non chieàu ngang
eY – löïc ngang sinh ra bôûi saét non chieàu ngang
hY – löïc thaúng ñöùng sinh ra bôûi saét non chieàu ngang.
b,e,h – laø heä soá saét non sinh ra bôûi saét non chieàu ngang
SVTH:
of 133. Trang -31-
Header Page Luaä
32 ofn 133.
4. Taùc duïng cuûa saét non chieàu thaúng ñöùng ñoái vôùi la baøn
Saét non chieàu thaúng ñöùng sau khi bò phaân löïc Z töø hoaù cuõng coù taùc duïng ñoái
vôùi la baøn. Giaû söû löïc aáy laø nZ. Neáu phaân löïc nZ thaønh caùc phaân löïc cZ, fZ vaø
Kz theo 3 höôùng cuûa truïc taøu. Hình (2-7):
cZ – löïc doïc sinh ra bôûi saét non chieàu thaúng ñöùng.
fZ – löïc ngang sinh ra bôûi saét non chieàu thaúng ñöùng.
kZ – löïc thaúng ñöùng sinh ra bôûi saét non chieàu thaúng ñöùng.
c, f, k – heä soá saét non sinh ra bôûi saét non chieàu thaúng ñöùng.
A4. Taùc Duïng Cuûa Saét Giaø Ñoái Vôùi La Baøn
Taøu trong thôøi gian ñoùng ôû xöôûng, hoaëc
x
ñaäu taïi moät nôi torng thôøi gian daøi, hoaëc
goõ saét, gia coâng theo moät höôùng nhaát P
ñònh, thì laøm cho saét giaø treân taøu coù töø
tính. Töø tính aáy khoâng phaûi laø khoâng n
y
bieán ñoåi, nhöng noù coù theå giöõ trong moät Q
thôøi gian daøi, neân ta coù theå xem noù nhö
moät nam chaâm vónh cöûu. Sau khi saét giaø
Fp
treân taøu bò töø hoaù, toaøn boä voû taøu gioáng
nhö moät nam chaâm vónh cöûu raát lôùn. R
Löïc taùc duïng cuûa töø tröôøng vónh cöûu do
saét giaø taïo ra raát lôùn ñoái vôùi la baøn. Khi z Hình 2-8
la baøn ôû vò trí coá ñònh thöôøng thì
noùkhoâng bieán ñoåi veà trò soá vaø höôùng taùc
duïng. Hình (2-8). Fp bieåu thò löïc taùc duïng cuûa saét giaø ñoái vôùi la baøn.
Phaân löïc Fp thaønh 3 phaân löïc P, Q vaø R treân truïc X , Y vaø Z cuûa truïc taøu:
P – löïc doïc sinh ra bôûi saét giaø
Q – löïc ngang sinh ra bôûi saét giaø
R – löïc thaúng ñöùng sinh ra bôûi saét giaø
Vì saét giaø treân taøu nhieàu neân löïc taùc duïng cuûa P, Q, R ñoái vôùi la baøn lôùn hôn
löïc taùc duïng cuûa saét non.
A5. Phöông Trình Poisson
Theo keát quaû phaân tích treân, quy naïp taát caû caùc löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn töø
ta coù:
Löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn ôû treân truïc X laø:
X, aX, bY, cZ, P
Löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn ôû treân truïc Y laø:
Y, dX, eY, fZ, Q
Löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn ôû treân truïc Z laø:
Z, gX, hY, kZ, R
SVTH:
of 133. Trang -32-
Header Page Luaä
33 ofn 133.
Goïi X’; Y’; Z laøhôïp löïc taùc duïng ñoái vôùi

x
la baøn treân 3 truïc taøu. Ta coù: H
 X  X  aX  bY  cZ  P
' cZ P
bY
 '
Y  Y  dX  eY  fZ  Q X
aX

 Z '  Z  gX  hY  kZ  R n
 Z Y dX eY fZ Q y
Phöông trình aáy ñöôïc goïi laø phöông trình gX
Poisson. hY
Hình (2–9) bieåu dieãn tình hình caùc löïc kZ
trong phöông trình Poisson taùc duïng ñoái
R
vôùi la baøn. Khi taøu ôû traïng thaùi caân baèng,
löïc Z’ khoâng sinh ra ñoä leäch la baøn, z Hình 2-9
nhöng hôïp löïc H’ cuûa 2 löïc X’; Y’coù taùc
duïng laøm cho la baøn chæ höôùng baéc, noù
leäch phaân löïc baèng cuûa ñòa töø H moät goùc  , ñoù laø ñoä leäch la baøn.
B. HEÄ SOÁ SAÉT NON
B1. Duøng Saét Non Ñeå Bieåu Thò Heä Soá Saét Non
Trong phöông trình Poisson ta ñaõ coù maáy heä soá saét non ñeå bieåu thò taùc duïng
cuûa saét non ñoái vôùi la baøn. Ñeå deã hieåu yù nghóa cuûa caùc heä soá aáy, ta duøng
nhöõng ñoøn saét non ôû nhöõng vò trí khaùc nhau xung quanh la baøn , tröïc tieáp bieåu
thò heä soá saét non khaùc, ñeå cuï theå hoaù caùc heä soá saét non, vaø duøng ñöôïc deã daøng
trong thöïc teá.
Vò trí quan heä giöõa ñoøn saét non vaø la baøn coù 3 tröôøng hôïp:
1) La baøn ôû treân höôùng cuûa caùc truïc ñoøn saét non
2) La baøn ôû treân höôùng thaúng goùc vôùi moät ñaàu cuûa ñoøn saét non
3) La baøn ôû treân ñöôøng trung tröïc cuûa ñoøn saét non
Ñeå vaán ñeà taùc duïng cuûa saét non ñoái vôùi la baøn ñöôïc ñôn giaûn ta töôûng töôïng
raèng ñoøn saét non raát daøi, trong tröôøng hôïp (1) vaø (2) ta chæ xeùt taùc duïng cuûa
ñaàu gaàn la baøn maø khoâng xeùt taùc duïng cuûa ñaàu xa la baøn. Trong tröôøng hôïp
(3) thì töø cöïc ôû hai ñaàu ñeàu coù taùc duïng ñoái vôùi la baøn.
n
n n
S N S N
N
Hình 2-10
SVTH:
of 133. Trang -33-
Header Page Luaä
34 ofn 133.
Baây giôø ta duøng ñoøn saét non ñeå bieåu thò caùc heä soá saét non a, b, c
1. Ñoøn saét non bieåu thò heä soá a
Tröôøng hôïp 1: nhö hình 2-11 hai ñaàu cuûa ñoøn saét non
chieàu doïc caùch ñeàu la baøn. Sau khi ñoøn saét non aáy bò phaân
löïc +X töø hoaù, ñaàu veà muõi taøu laø cöïc N, ñaàu veà laùi taøu laø
cöïc S. Vì hai ñaàu cuûa noù caùch ñeàu la baøn, neân hai cöïc cuûa
noù ñeàu coù taùc duïng ñoái vôùi la baøn. Cöïc N cuûa ñoøn saét non
vaø cöïc n cuûa kim nam chaâm la baøn ñaåy nhau vaø cöïc S cuûa
ñoøn saét non vaø cöïc n huùt nhau (theo tính chaát cuûa nam
chaâm: hai cöïc ñoàng cöïc thì ñaåy nhau, hai cöïc khaùc cöïc thì
huùt nhau). Keát quaû sinh ra moät löïc theo höôùng laùi taøu. Vì
löïc doïc do saét non chieàu doïc sinh ra, neân ñoù laø löïc aX < 0,
maølöïc töø hoaù X theo höôùng muõi taøu (nhö hình veõ laø höôùng ñi NW) töùc X > 0
do ñoù a < 0. Cho neân coù theã duøng ñoøn saét non vôùi vò trí töông ñoái so vôùi la baøn
nhö treân ñeå bieåu thò heä soá –a.
Tröôøng hôïp 2: nhö hình 2-12 ñoøn saét non chieàu doïc ñaët ôû phía tröôùc la baøn.
Sau khi bò phaân löïc +X töø hoaù, ñoøn saét non aáy sinh ra löïc taùc duïng theo höôùng
muõi taøu, ñoù cuõng laø löïc aX. Vì aX > 0 maø X > 0 neân a > 0. Cho neân coù theã
duøng ñoøn saét non vôùi vò trí töông ñoái so vôùi la baøn nhö treân ñeå bieåu thò heä soá
+a.
Treân ñaây ta ñaõ phaân tích hai loaïi ñoøn saét non theo höôùng ñi NW vaø ñaõ chöùng
minh treân höôùng ñi aáy coù theå duøng chuùng ñeå bieåu thò heä soá saét non a > 0 vaø a
< 0. Treân thöïc teá baát cöù höôùng ñi naøo ñeàu coù theå duøng ñoøn saét non ñeå bieåu thò
heä soá saét non baát kyø, noù khoâng coù quan heä tôùi höôùng ñi cuûa taøu.
Trong hình 2-15 duøng ñoøn saét non chieàu doïc ñeå bieåu thò heä soá a khi höôùng ñi
cuûa taøu bieán ñoåi 3600, tuy daáu cuûa X coù thay ñoåi theo höôùng ñi nhöng ñoøn saét
non luoân luoân bieåu thò heä soá a aâm.
SVTH:
of 133. Trang -34-
Header Page Luaä
35 ofn 133.
2. Ñoøn saét non bieåu thò heä soá b

Tröôøng hôïp 1: nhö hình 2-13 ñoøn saét non chieàu ngang ôû treân cuøng moät maët
phaúng vôùi la baøn, vaø ôû phía tröôùc beân traùi cuûa la baøn (hoaëc ôû phía sau beân
phaûi) coù moät ñaàu ôû treân truïc x. sau khi bò phaân löïc +Y töø hoaù, ñaàu beân phaûi
bieán thaønh cöïc N, ñaàu beân traùi bieán thaønh cöïc S, keát quaû sinh ra löïc taùc duïng
theo höôùng laùi taøu. Vì löïc doïc do saét non chieàu ngang sinh ra neân noù laø löïc
bY, bY < 0 maø Y > 0 neân b < 0. Cho neân coù theã duøng ñoøn saét non vôùi vò trí
töông ñoái so vôùi la baøn nhö treân ñeå bieåu thò heä soá b aâm.
Tröôøng hôïp 2: nhö hình 2-14, ñem vò trí cuûa ñoøn saét non trong tröôøng hôïp 1
ñoåi traùi sang phaûi theo chieàu ngang, sau khi chuùng bò phaân löïc Y töø hoaù, sinh
ra löïc taùc duïng theo chieàu doïc höôùng veà phía muõi taøu, vì bY > 0 maø Y > 0
neân b > 0. Cho neân coù theã duøng ñoøn saét non vôùi vò trí töông ñoái so vôùi la baøn
nhö treân ñeå bieåu thò heä soá b döông.
3. Ñoøn saét non bieåu thò heä soá c
Nhö hình beân phaûi trong hình 2-16a, ñoøn saét non thaúng ñöùng ôû phía tröôùc beân
döôùi la baøn (hoaëc phía sau beân treân) moät ñaàu treân truïc x. Sau khi bò phaân löïc
Z töø hoaù, noù sinh ra löïc taùc duïng chieàu doïc cZ ñoái vôùi la baøn, cZ > 0 maø Z > 0
(vì ñang giaû söû ôû baéc ñòa töø) neân c > 0. Loaïi saét non naøy bieåu thò heä soá c
döông.
SVTH:
of 133. Trang -35-
Header Page Luaä
36 ofn 133.
cz < 0 cz < 0 cz > 0 cz < 0

vì z < 0 vì z > 0 vì z < 0 vì z < 0
neân c < 0 neân c > 0 neân c < 0 neân c > 0
cz cz cz
n n cz
n n
Hình 2-16 a Hình 2-16 b
Cuõng nhö theá ñoøn saét non trong hình beân traùi coù theå bieåu thò heä soá c aâm.
Trong hình 2-16b cuõng nhöõng ñoøn saét non nhö theá khi ôû vó ñoä nam ñòa töø,
chuùng coù theå bieåu thò heä soá saét non c döông vaø c aâm.
4. Ñoøn saét non bieåu thò nhieàu heä soá
Cuõng duøng nhöõng phöông phaùp phaân tích nhöõng heä soá saét non a, b vaø c nhö
treân ta coù ñöôïc hình 2-17 bieåu thò caùc loaïi ñoøn saét ôû vò trí khaùc nhau coù heä soá
khaùc nhau.
Theo hình veõ ta thaáy: quan heä giöõa saét non vaø vò trí la baøn coù theo quy luaät.
Ñoøn saét non Ñoøn saét non Ñoøn saét non
chieàu doïc chieàu ngang chieàu thaúng
ñöùng
Heä soá saét
non chieàu
doïc a>0 a<0 b<0 b>0 c<0
a<0
c>0
Heä soá saét
non chieàu
ngang d<0 d>0 e>0e<0 f >0 f<
0
e<0
Heä soá saét
non chieàu
thaúng ñöùng g>0 h >0 k>0 k<0
g<0 h<0 k<0

Hình 2-17
Ñoøn saét non coù 3 chieàu: chieàu doïc, chieàu ngang vaø chieàu thaúng ñöùng. Vò trí
töông ñoái giöõa moät ñoøn saét non vaø la baøn coù theå phaân laøm 3 loaïi: la baøn ôû treân
ñöôøng keùo daøi cuûa truïc ñoøn saét non hoaëc ôû treân ñöôøng trung tröïc cuûa ñoøn saét
SVTH:
of 133. Trang -36-
Header Page Luaä
37 ofn 133.
non, neáu cuøng treân moät maët phaúng baèng thì la baøn ôû treân ñöôøng thaúng goùc taïi
moät ñaàu cuûa ñoøn saét non, vaø neáu cuøng ôû treân moät maët phaúng thaúng ñöùng thì la
baøn ôû treân ñöôøng thaúng goùc taïi moät ñaàu cuûa saét non.
Toùm laïi coù taát caû 9 loaïi, bieåu thò 9 heä soá saét non.
5. Daáu cuûa ñoøn saét non
Daáu cuûa ñoøn saét non do vò trí töông ñoái giöõa ñoøn saét non vaø la baøn quyeát ñònh,
ñeå deã nhôù ta phaân loaïi nhö sau:
Neáu vò trí giöõa ñoøn saét non vaø la baøn laø: la baøn ôû treân ñöôøng keùo daøi cuûa truïc
ñoøn saét non, thì ñeàu laø ñoøn döông, la baøn ôû treân ñöôøng trung tröïc cuûa ñoøn saét
non thì ñeàu laø ñoøn aâm. Loaïi ñoøn naøy coù heä soá a, e vaø k.
Daáu cuûa ñoøn saét khaùc, neáu ôû beân phaûi, phía tröôùc beân döôùi la baøn laø döông, ôû
beân traùi, phía sau, beân treân laø aâm, sau ñoù duøng pheùp nhaân ñeå xaùc ñònh daáu. Ví
duï ñoøn saét non bieåu thò heä soá d, neáu ôû beân phaûi phía tröôùc la baøn; vì ôû beân
phaûi (+), phía tröôùc (+) tích soá cuûa chuùng laø (+) x (+) laø (+) neân noù laø ñoøn d+;
neáu ôû beân traùi phía tröôùc la baøn, vì (-)x (+) laø (-) neân noù laø d-.
B2. Phaân Tích Trò Soá Cuûa Heä Soá Saét Non
Heä soá saét non laø soá khoâng nhöõng coù quan heä vôùi tính töø hoaù cuûa saét non maø
chuû yeáu laø bieåu thò heä soá saét non treân taøu vaø quan heä veà vò trí vaø khoaûng caùch
giöõa saét non vaø la baøn. Neáu vò trí la baøn khoâng ñoåi, caáu taïo vaø thieát bò treân taøu
khoâng ñoåi thì daáu vaø trò soá cuûa heä soá saét non cuõng khoâng ñoåi.
Sau ñaây ta duøng khaùi nieäm veà ñoøn saét non vaø la baøn ñaët treân maët phaúng doïc
ñeå phaân tích trò soá heä soá saét non cuûa taøu:
1) Heä soá saét non a vaø e : ki taøu, ñaø taøu, taám toân doïc treân taøu ñeàu thuoäc
loaïi saét non - a vaø ñaø ngang, taám toân ngang, van saøi ñeàu thuoäc loaïi ñoøn –
e. Vì nhöõng boä phaän aáy duøng saét raát nhieàu neân trò soá tuyeät ñoái cuûa heä soá -
a vaø – e raát lôùn. Ñoàng thôøi phaàn lôùn saét treân taøu sinh ra –e, khoaûng caùch
giöõa hai ñaàu cuûa chuùng vôùi la baøn gaàn hôn khoaûng caùch giöõa hai ñaàu cuûa
saét sinh ra – a vôùi la baøn, cho neân trò soá tuyeät ñoái cuûa heä soá e  a .
2) Heä soá saét non k: Treân taøu saét theo chieàu thaúng ñöùng ôû beân döôùi cuûa la
baøn thuoäc loaïi ñoøn +k raát nhieàu vaø gaàn la baøn, coät buoàm vaø saét thuoäc loaïi
ñoøn –k caùch xa la baøn, aûnh höôûng tôùi la baøn laø raát ít. Cho neân trong thöïc teá
heä soá saét non k lôùn vaø k > 0.
3) Heä soá saét non b, d, f, h: vì caáu taïo vaø thieát bò ôû hai beân traùi vaø phaûi cuûa
taøu ñoái xöùng nhau neân ñoái vôùi la baøn töø ñaët treân maët phaúng doïc, heä soá saét
non b, d, f vaø h coù giaù trò döông vaø aâm trieät tieâu nhau. Do ñoù ta thaáy raèng:
tröø nhöõng la baøn ñaët ngoaøi maët phaûng doïc, thöôøng heä soá saét non b, d, f vaø
h ñeàu raát nhoû, daáu aâm döông tuyø theo tình hình cuï theå maø quyeát ñònh.
4) Heä soá saét non c vaø g: nhö hình 2-18 treân taøu, la baøn thöôøng ñaët gaàn oáng
khoùi, neân heä soá c raát lôùn, vaø coù trò soá aâm. Saét treân taøu thuoäc loaïi ñoøn g
SVTH:
of 133. Trang -37-
Header Page Luaä
38 ofn 133.
cuõng khaù nhieàu nhö saét ôû phía sau buoàng laùi, boong taøu….do ñoù heä soá g
thöôøng cuõng lôùn vaø coù trò soá aâm.
Qua phaân tích treân ñaây ta coù theå toång keát tình hình heä soá saét non treân taøu
thoâng thöôøng:
a) Heä soá saét non a vaø e ñeàu raát lôùn vaø ñeàu laø
ñoøn -c
soá aâm, trong ñoù e  a .
b) Heä soá saét non k cuõng khaù lôùn, thöôøng laø
soá döông
ñoøn -g
c) Heä soá saét non b, d, f, h ñeàu raát nhoû, coù
theå laø soá aâm hay soá döông. Hình 2-18
d) Heä soá saét non c vaø g cuõng lôùn vaø laø soá
aâm.
Nhöõng keát luaän treân coù yù nghóa thöïc teá trong khi aùp duïng vaøo phöông trình
Poisson
C. CAÙC LÖÏC TAÙC DUÏNG ÑOÁI VÔÙI LA BAØN TÖØ
Goàm coù caùc löïc:  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H
C1. Chöùng Minh Caùc Löïc  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H
1. Bieán ñoåi phöông trình Poisson
Ta bieát raèng khi taøu caân baèng, hôïp löïc Z’ trong phöông trình Poisson khoâng
sinh ra ñoä leäch (khi taøu nghieâng thì coù aûnh höôûng ñeán ñoä leäch, maø chæ coù hôïp
löïc X’, Y’sinh ra ñoä leäch.

 X  X  aX  bY  cZ  P
'
 '
Y  Y  dX  eY  fZ  Q

Trong phöông trình aáy X=HcosHÑ vaø Y= -HsinHÑ neân khi höôùng taøu thay
ñoåi thì löïc taùc duïng cuûa X’ vaø Y’ cuõng thay ñoåi veà höôùng vaø trò soá. Vì theá neáu
duøng löïc X’vaø Y’ ñeå khöû ñoä leäch thì raát khoù. Nhöng ta ñaõ bieát: X  Y  H neân
coù theå duøng H thay cho X vaø Y trong phöông trình vaø tìm ñöôïc quy luaät bieán
ñoåi höôùng taùc duïng cuûa chuùng, thì ta coù ñöôïc löïc taùc duïng coùchieàu ñaõ bieát vaø
khoâng bò aûnh höôûng cuûa höôùng ñi cuûa taøu.
Muoán ñem X vaø Y trong phöông trình hôïp thaønh H, thì caàn phaûi laøm theá naøo
cho heä soá cuûa X vaø Y trong phöông trình X’ vaø Y’ baèng nhau. Ñeå
mX  mY  mH . Nhöng caùc heä soá a, b, d, e trong nhöõng phöông trình khoâng
baèng nhau neân ta caàn bieán ñoåi caùch dieãm ñaït phöông trình Poisson.
Ta duøng pheùp coäng tröø ñaïi soá:
ae ae d b d b
 a  b
2 2 2 2
ae a e d b d b
 e  d
2 2 2 2
Ñem ñaúng thöùc theá vaøo phöông trình X’ vaø Y’ ta coù:
SVTH:
of 133. Trang -38-
Header Page Luaä
39 ofn 133.
ae ae d b d b
X'  X  X X Y Y  cZ  P
2 2 2 2
d b d b ae ae
Y' Y  X X Y Y  fZ  Q
2 2 2 2
2. Söï hôïp thaønh caùc löïc trong phöông trình Poisson bieán ñoåi
Treân cô sôû phöông trình Poisson bieán ñoåi, ta theo phöông phaùp tìm hôïp löïc,
ñem caùc löïc trong ñaúng thöùc X’ vaø Y’ hôïp thaønh moät löïc taùc duïng khoâng bò
aûnh höôûng cuûa höôùng taøu ñi vaø xaùc ñònh höôùng taùc duïng cuûa chuùng.
Hình 2-19
Nhö hình 2-19 ta coù caùc hôïp löïc töông öùng:
a) H  X 2  Y 2
 ae  ae ae ae
b) F1    X 
2
Y 
2
X 2 Y 2  H
 2   2  2 2
 ae  ae ae ae
c) FD    X 
2
Y 
2
X 2 Y 2  H
 2   2  2 2
 d b  d b d b d b
d) FE    X 
2
Y 
2
X 2 Y 2  H
 2   2  2 2
 d b   d b  d b d b
e) FA    X 
2
Y 
2
X 2 Y 2  H
 2   2  2 2
Ngoaøi nhöõng löïc treân coøn coù caùc löïc cZ vaø P taùc duïng treân truïc
doïc vaø caùc löïc fZ vaø Q taùc duïng treân truïc ngang cuõng khoâng thay
ñoåi theo höôùng taøu ñi. Theo chieàu cuûa truïc taøu, ta coäng chuùng laïi
vôùi nhau ta ñöôïc:
f) FB  cZ  P
g) FC  fZ  Q
Cuøng phaân tích höôùng taùc duïng cuûa caùc löïc treân:
SVTH:
of 133. Trang -39-
Header Page Luaä
40 ofn 133.
a) Höôùng cuûa löïc H: H laø phaân löïc baèng ñòa töø, chæ höôùng baéc ñòa töø,
luoân luoân laø soá döông. Goùc keøm giöõa H vaø muõi taøu laø = 360 0 – HÑ
vaø:
Y
tg 
X
ae
Y
Y
b) Höôùng cuûa löïc F1 : tg1  2 
ae
X X
2
neân 1 =  töùc höôùng taùc duïng cuûa löïc F1 gioáng nhö H cuõng chæ höôùng baéc.
ae
 Y
Y
c) Höôùng cuûa löïc FD: tg D  2 
ae X
X
2
neân  D   goùc keøm giöõa FD vaø H laø
  3600  2  3600  2  3600  HD   2HD töùc höôùng taùc duïng cuûa FD baèng hai
laàn höôùng ñi cuûa la baøn töø.
d b
Y
Y
d) Höôùng taùc duïng cuûa FE: tg E  2 
d b
X X
2
neân  E =  goùc keøm giöõa FE vaø H laø
  900  2  900  2  3600  HD   2HD  900
töùc höôùng taùc duïng cuûa FE baèng hai laàn höôùng ñi la baøn töø coäng theâm 900 ,
thaúng goùc vôùi höôùng taùc duïng cuûa FD
d b
Y
Y
e) Höôùng taùc duïng cuûa FA : tg A  2 
d b X
X
2
Neân  A   goùc keøm giöõa FA vaø H laø   900      900 töùc löïc FA taùc
duïng theo höôùng thaúng goùc ôû beân phaûi cuûa H.
f)Höôùng taùc dung cuûa löïc FB: FB ôû treân truïc x chæ höôùng muõi taøu neân noù
taùc duïng theo höôùng HÑ
g) Höôùng taùc dung cuûa löïc FC: FC ôû treân truïc truïc y chæ veà beân phaûi, neân
noù taùc duïng theo höôùng HÑ + 900
Höôùng taùc duïng cuûa caùc löïc treân ñaây, laø giaû thieát caùc löïc trong phöông trình
Poisson ñeàu döông, neân chuùng laø höôùng cuûa löïc döông. Trong thöïc teá caùc löïc
trong phöông trình Poisson cuõng coù theå laø soá aâm. Neáu laø soá aâm, thì ngoaøi löïc
H luoân döông ra, höôùng cuûa 6 hôïp löïc khaùc ñeàu nghòch höôùng vôùi löïc döông.
SVTH:
of 133. Trang -40-
Header Page Luaä
41 ofn 133.
3. Caùch tính caùc löïc  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H

Löïc baéc ñòa töø la baøn  H : Trong caùc löïc ñaõ tính treân ñaây, löïc H vaø F1 taùc duïng
theo cuøng 1 höôùng neân coù theå coäng vôùi nhau:
 ae  ae
H  F1  H 1    H giaû söû H 1    H
 2   2 
 H taùc duïng theo höôùng baéc ñòa töø, khoâng sinh ra ñoä leäch, goïi laø löïc baéc ñòa
töø la baøn.  : Heä soá söùc chæ baéc cuûa la baøn   1
Löïc ñoä leäch A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H : hôïp löïc FA, FB, FC,FD,FE ñeàu
laøm cho la baøn leäch höoøng baéc ñòa töø snh ra ñoä leäch, neân chuùng ñöôïc goïi laø
löïc ñoä leäch
Quan heä giöõa löïc ñoä leäch vaø ñoä leäch khoâng phaûi laø tuyeät ñoái. Ñoä leäch do löïc
ñoä leäch sinh ra khoâng nhöõng chæ coù quan heä veà trò soá cuûa löïc ñoä leäch, maø coøn
coù quan heä vôùi trò soá löïc baéc ñòa töø la baøn  H . Nhö hình 2-20 cho chuùng ta
thaáy cuøng moät löïc ñoä leäch FA nhöng taùc duïng cuûa nhöõng  H khaùc nhau,  H1
vaø  H 2 sinh ra ñoä leäch 1 vaø  2 khaùc nhau. Cho neân ñeå bieåu thò quan heä giöõa
löïc ñoä leäch vaø ñoä leäch ñöôïc chính xaùc, caàn phaûi so saùnh löïc ñoä leäch vaø löïc
 H , giaû söû caùc heä soá tyû leä aáy laø A’, B’, C’ , D’, E’:

 d b
 ' FA H
2 d b
A   
 H H 2
FA
 ' FB cZ  P
B   H   H
 H 2'
 FC fZ  Q H2
C '   FA
 H H
 ae  H1  2
 H H1'
FD 2 ae 1
D '   
 H H 2
 d b Hình 2-20
 H
FE 2 d b
 E '   
 H H 2
Soá tæ leä A’, B’, C, D’, E’ goïi laø heä soá ñoä leäch chính xaùc. Bieán ñoåi caùch dieãn
ñaït caùc daïng thöùc treân, ta coù kyù hieäu thöôøng duøng cuûa löïc ñoä leäch.
SVTH:
of 133. Trang -41-
Header Page Luaä
42 ofn 133.

 ' d b
 A  H  FA  2 H
 '
 B  H  FB  cZ  P
 '
C  H  FC  fZ  Q
 ae
 D ' H  FD  H
 2
 ' d b
 E  H  FE  H
 2
Toång keát caùc löïc: 6 löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn ñaõ chöùng minh ôû
treân  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H laø do bieán ñoåi phöông trình
Poisson vaø hôïp thaønh caùc löïc maø coù.
Nhöõng löïc aáy coù höôùng taùc duïng roõ raøng vaø coù trò soá khoâng bò aûnh höôûng theo
höôùng taøu ñi
Cho H’ bieåu thò hôïp löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn khi taøu caân baèng:
H  X '  Y '   H  A' H  B' H  C ' H  D' H  E ' H
Höôùng taùc duïng cuûa caùc löïc theo baûng döôùi ñaây vaø vò trí caùc löïc nhö hình 2-21
Löïc taùc duïng Höôùng taùc duïng

Löïc döông Löïc aâm
0
H 0 -
0
A’H 90 2700
B’H HD HD ± 1800
C’H HD + 900 HD – 900
D’H 2HD 2HD ± 1800
E’H 2HD + 900 2HD - 900
C2. Phaân Tích Caùc Löïc  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H
1.Löïc baéc ñòa töø la baøn  H
Treân taøu löïc coù taùc duïng laøm cho la baøn luoân luoân chæ h öôùng kinh tuyeán ñòa
töø laø  H , treân bôø laø H. Nhö theá  laø tyû soá löïc chæ höôùng baéc cuûa la baøn ôû treân
taøu vaø treân bôø, goïi laø heä soá la baøn. Noù töôïng tröng cho söï bieán ñoåi cuûa löïc H
bò aûnh höôûng ñoøn saét non a vaø e ôû treân taøu. Trò soá  caøng lôùn thì tính naêng chæ
höôùng cuûa la baøn caøng toát, trò soá caøng nhoû thì tính naêng chæ höôùng cuûa la baøn
caøng keùm.
Trò soá  laø moät heä soá coá ñònh do heä soá saét non a vaø e quyeát ñònh, neân noù
khoâng coù quan heä vôùi höôùng ñi vaø vó ñoä ñòa töø. Nhöng löïc  H, vì H coù quan
heä vôùi vó ñoä ñòa töø neân noù thay ñoåi theo vó ñoä ñòa töø.
ae ae
Vì   1  , maø saét non a vaø e treân taøu ñeàu laø soá aâm, neân laø soá aâm,
2 2
  1 ,  H < H. Thöïc nghieäm ñaõ chöùng minh raèng treân taøu bieån thoâng thöôøng
soá  cuûa la baøn chuaån baèng : 0,8-0,9 ; soá  cuûa la baøn laùi baèng 0,6-0,7. Neáu
SVTH:
of 133. Trang -42-
Header Page Luaä
43 ofn 133.
soá  nhoû hôn 0,4 thì la baøn khoâng theå duøng ñöôïc. Löïc baéc ñòa töø quaù yeáu thì
bò aûnh höôûng cuûa löïc ñoä leäch raát lôùn ñoàng thôøi khoâng theå khaéc phuïc ñöôïc söùc
ma saùt giöõa truïc kim nam chaâm vaø la baøn, neân la baøn khoâng theå chæ höôùng
ñöôïc bình thöôøng.
Soá  cuûa la baøn chuaån lôùn hôn la baøn laùi vì la baøn chuaån caùch xa saét non a vaø
e hôn la baøn laùi. Nhö theá giaûm nhöõng vaät baèng saét chung quanh la baøn, khoâng
nhöõng coù theå giaûm ñöôïc löïc ñoä leäch ma coøn taêng ñöôïc heä soá la baøn  .
2. Löïc gaây ra ñoä leäch
Theo coâng thöùc treân ta thaáy raèng: heä soá A’, D’, E’ laø do ñoøn saét non d, b, a, e
taïo neân, vaø khoâng coù quan heä vôùi vó ñoä töø, chuùng laø nhöõng heä soá coá ñònh vaø
heä soá B’, C’ goàm coù Z vaø H chuùng bieán ñoåi theo vó ñoä töø.
Theo coâng thöùc ta thaáy raèng A' H , D' H vaø E ' H ñeàu goàm coù H; B' H vaø
C ' H ñeàu goàm coù Z neân 5 löïc ñoä leäch aáy ñeàu bieán ñoåi theo vó ñoä ñòa töø.
Veà trò soá tuyeät ñoái cuûa 5 löïc aáy, vì löïc P vaø Q do saét giaø treân taøu sinh ra raát
lôùn neân 2 löïc B' H vaø C ' H ñeàu raát lôùn vaø B' H > C ' H , trong heä soá saét non
vì trò soá tuyeät ñoái cuûa a vaø e khaù lôùn, neân löïc D' H cuõng khaù lôùn, vaø d, b raát
nhoû, löïc A' H vaø E ' H ñeàu nhoû gaàn nhö baèng 0.
So vôùi caùc löïc ñoä leäch thì löïc baéc ñòa töø  H laø lôùn nhaát
Ñoái vôùi la baøn ñaët treân maët phaúng doïc thì thöù töï ñoä lôùn cuûa caùc löïc taùc duïng
leân la baøn nhö sau:
 H > B' H > C ' H > D' H > A' H > E ' H
C3. Ña Giaùc Löïc Ñoä Leäch
Khi bieát ñöôïc trò soá caùc löïc ñoái vôùi la baøn, ta coù theå duøng hình ña giaùc luïc ñeå
bieåu thò söï quan heä cuûa chuùng vôùi ñoä leäch. Neáu höôùng ñi cuûa taøu ôû trong goùc
NE, trò soá cuûa löïc ñeàu laø döông thì caùch veõ nhö sau:
NM NL
0
90 2HÑ 0
HÑ+90
X NÑ A  H D' H
'
B ' H C ' H
D H
'
E ' H
B ' H  H X
H’
 A' H E ' H
HÑ
C ' H C ' H
Y
E  H
'
A' H n
 B ' H  D' H
Hình 2-21 Hình 2-22
1) Caên cöù vaøo höôùng baéc ñòa töø veõ vectô löïc  H
SVTH:
of 133. Trang -43-
Header Page Luaä
44 ofn 133.
2) Töø ñieåm cuoái vectô löïc  H theo höôùng 900 veà beân phaûi veõ vectô löïc
A' H
3) Töø ñieåm cuoái vectô löïc A' H theo höôùng 2HÑ veõ vectô löïc D' H
4) Töø ñieåm cuoái vectô löïc D' H theo höôùng 2HÑ+900 veà veõ vectô löïc
E ' H
5) Töø ñieåm cuoái vectô löïc E ' H theo höôùng HÑ veõ vectô löïc B' H
6) Töø ñieåm cuoái vectô löïc B' H theo höôùng HÑ+900 veõ vectô löïc C ' H
7) Noái ñieåm cuoái vectô löïc C ' H vôùi la baøn, ta coù hôïp löïc H’ cuûa caùc
taùc duïng ñoái vôùi la baøn, chæ höôùng baéc la baøn (NK), goùc keøm giöõa noù
vaø kinh tuyeán töø laø ñoä leäch  .
D. ÑOÄ LEÄCH VAØ CAÙC COÂNG THÖÙC CÔÛ BAÛN CUÛA ÑOÄ LEÄCH
D1. Tính Chaát Ñoä Leäch Do Caùc Löïc Ñoä Leäch Sinh Ra
Nghieân cöùu tính chaát ñoä leäch do caùc löïc ñoä leäch sinh ra thöïc teá laø phaân tích
söï quan heä giöõa ñoä leäch do caùc löïc ñoä leäch sinh ra vôùi höôùng ñi vaø vó ñoä töø
cuûa taøu. Sau ñaây ta seõ phaân tích ñoä leäch do töøng löïc ñoä leäch vaø löïc  H taïo
neân. Trong quaù trình phaân tích ta xem ñoä leäch sinh ra khi löïc ñoä leäch vuoâng
goùc vôùi  H laø ñoä leäch lôùn nhaát.
Nhö hình veõ, AO=  H laáy A laøm taâm ñieåm, löïc ñoä leäch F laøm baùn kính veõ
moät voøng troøn. Goùc keøm giöõa  H vaø tieáp tuyeán OB laø ñoä leäch lôùn nhaát. AC laø
baùn kính vuoâng goùc vôùi  H. Goùc keøm giöõa AO vaø OC laø ñoä leäch khi löïc ñoä
leäch vuoâng goùc vôùi  H
AB F
sin 1  
AO  H
Vì
AC F
tg 2  
AO  H
Neân sin 1  tg 2
Khi 1 vaø  2 ñeàu raát nhoû, 1   2 thì ñoä leäch lôùn nhaát
baèng ñoä leäch sinh ra khi ñoä leäch vuoâng goùc vôùi  H.
Duøng A, B, C, D, E bieåu thò ñoä leäch lôùn nhaát sinh ra
bôûi caùc löïc ñoä leäch A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ;
E ' H .
1. Quan heä giöõa ñoä leäch sinh ra bôûi caùc löïc ñoä leäch vaø höôùng taøu ñi
a) Ñoä leäch sinh ra bôûi löïc A' H :
Höôùng taùc duïng cuûa löïc A' H luoân luoân vuoâng goùc vôùi kinh tuyeán töø, vaø
khoâng coù quan heä vôùi höôùng ñi cuûa taøu. Nhö hình veõ H’ laø hôïp löïc cuûa  H
vaø A' H , chæ höôùng baéc la baøn. Goùc keøm giöõa H’vaø  H laø ñoä leäch sinh ra
bôûi A' H cho laø  A . Vì A' H laø löïc döông, ôû veà beân phaûi cuûa kinh tuyeán töø,
neân  A laø döông, goïi laø ñoä leäch ñoâng. A' H vuoâng goùc vôùi  H neân  A laø ñoä
leäch lôùn nhaát A :  A = A = const
SVTH:
of 133. Trang -44-
Header Page Luaä
45 ofn 133.
Hình 2-25 ta duøng ñoà thò bieåu thò tình hình sinh ra ñoä leäch khi höôùng ñi bieán
ñoåi moät voøng. Tung ñoä bieåu thò ñoä leäch, hoaønh ñoä bieåu thò höôùng ñi, vì  A
khoâng bieán ñoåi theo höôùng ñi, neân ñöôøng bieåu dieãn cuûa noù laø moät ñöôøng
thaúng song song truïc hoaønh. Ñoä leäch sinh ra bôûi A' H goïi laø ñoä leäch coá ñònh.
Ñeå deã hình dung quan heä giöõa daáu ñoä leäch coá ñònh vaø höôùng ñi, ta duøng A ñeå
bieåu thò.
NM NL
A' H
H' X
H A
Hình 2-24
Hình 2-25
b) Ñoä leäch sinh ra bôûi löïc B' H :
B' H laø löïc doïc, noù taùc duïng theo höôùng muõi taøu. Qua hình 2-26 ta thaáy:
Hình 2-26
Khi taøu ôû höôùng ñi töø E vaø W, B' H vuoâng goùc vôùi  H thì sinh ra ñoä leäch
lôùn nhaát B ñoâng hoaëc taây, khi taøu ôû höôùng ñi töø N, B' H taêng theâm löïc  H.
khi ôû S thì giaûm löïc  H, chuùng ñeàu khoâng sinh ra ñoä leäch. Ôû caùc höôùng ñi
khaùc, trò soá ñoä leäch  B bieán ñoåi giöõa 0 vaø B, höôùng ñi nöûa voøng ñoâng thì daáu
döông, höôùng ñi nöûa voøng taây thì daáu aâm. Vì trò soá ñoä leäch ôû hai nöûa voøng
SVTH:
of 133. Trang -45-
Header Page Luaä
46 ofn 133.
ñoâng taây baèng nhau nhöng nghòch daáu, neân ñoä leäch sinh ra bôûi B' H goïi laø ñoä
leäch nöûa voøng troøn. Neáu bieåu dieãn baèng ñoà thò, thì noù laø moät ñöôøng hình sin.
Trò soá cuûa noù tæ leä thuaän vôùi sin höôùng ñi töø.
 B = B sin HÑ
c) Ñoä leäch sinh ra bôûi löïc C ' H :
Hình 2-28
0
C  H laø löïc ngang taùc duïng theo höôùng MK+90 . Qua hình veõ ta thaáy ñoä leäch
'
sinh ra bôûi löïc C ' H cuõng töông töï nhö ñoä leäch sinh ra bôûi löïc B' H nhöng coù
khaùc. Khi taøu bieán ñoåi höôùng ñi moät voøng, thì cuõng coù hai höôùng ñi coù ñoä leäch
lôùn nhaát C, nhöng ôû N laø ñoä leäch ñoâng vaø ôû S laø ñoä leäch taây, vaø cuõng coù hai
höôùng ñi khoâng sinh ra ñoä leäch laø E vaø W. treân höôùng ñi W thì taêng löïc  H,
ñoä leäch  C cuûa hai nöûa voøng höôùng ñi nam baéc coù trò soá baèng nhau vaø nghòch
daáu, neân cuõng goïi laø ñoä leäch nöûa voøng. Neáu bieåu dieãn baèng ñoà thò thì noù laø
moät ñöôøng hình cosin, trò soá cuûa noù tyû leä thuaän vôùi cos ñi höôùng töø:
 C = Ccos MK
SVTH:
of 133. Trang -46-
Header Page Luaä
47 ofn 133.
d) Ñoä leäch sinh ra bôùi löïc D' H :
Hình 2-30
Höôùng taùc duïng cuûa löïc D  H baèng 2MK. Theo hình 2-29 ta thaáy: khi taøu ôû
'
treân 4 höôùng ñi töø N, E, S, W thì noù khoâng sinh ra ñoä leäch, nhöng treân höôùng
ñi N vaø S thì löïc  H taêng, treân höôùng ñi E vaø W thì löïc  H giaûm. Neáu ôû
treân boán höôùng ñi töø NE, SE, NW, vaø SW thì D' H vuoâng goùc vôùi kinh tuyeán
töø, sinh ra ñoä leäch lôùn nhaát D. treân höôùng ñi NE vaø SW thì ñoä leäch ñoâng, treân
höôùng ñi SE, NW thì ñoä leäch taây. Treân höôùng ñi khaùc trò soá ñoä leäch bieán ñoåi
giöõa 0 vaø D, daáu cuûa noù cuõng bieán ñoåi boán laàn theo höôùng ñi ôû boán goùc, vì theá
ñoä leäch do löïc D' H sinh ra goïi laø ñoä leäch goùc phaàn tö. Neáu bieåu dieãn baèng
ñoà thò thì noù laø moät ñöôøng sin, tæ soá cuûa noù tæ leä thuaän vôùi sin hai laàn höôùng ñi
töø:
 D = Dsin2HÑ
SVTH:
of 133. Trang -47-
Header Page Luaä
48 ofn 133.
Hình 2-31
e) Ñoä leäch sinh ra bôûi löïc E ' H :
Hình 2-32
Höôùng taùc duïng cuûa löïc E  H laø 2MK+900 nhö hình 2-31. Ñoä leäch sinh ra bôûi
'
löïc E ' H cuõng töông töï nhö ñoä leäch sinh ra bôûi D' H nhöng coù khaùc. Treân
boán höôùng ñi töø N, E, S, W thì noù sinh ra ñoä leäch lôùn nhaát E, nhöng treân
höôùng ñi N vaø S laø ñoä leäch ñoâng, treân höôùng ñi töø E vaø W laø ñoä leäch taây. Coøn
treân boán höôùng ñi NE, SE, NW, SW thì khoâng sinh ra ñoä leäch. Höôùng ñi töø
NE vaø SW laøm giaûm löïc  H, höôùng ñi töø NW vaø SE löïc  H taêng. Vì ñoä leäch
 E treân höôùng ñi goùc baéc nam vaø goùc ñoâng taây coù trò soá baèng nhau vaø nghòch
daáu, neân goïi laø ñoä leäch goùc phaàn tö. Neáu bieåu dieãn baèng ñoà thò thì noù laø moä
ñöôøng cos. Trò soá cuûa noù tæ leä thuaän vôùi cos hai laàn höôùng ñi töø.
 E = Ecos2HÑ
Hình 2-32
SVTH:
of 133. Trang -48-
Header Page Luaä
49 ofn 133.
2. Quan heä giöõa ñoä leäch vaø vó ñoä

Ñoä leäch lôùn nhaát A, B, C, D, E treân ñaây goïi laø heä soá gaàn ñuùng cuûa ñoä leäch.
Chuùng vaø ñoä leäch sinh ra khi löïc ñoä leäch vuoâng goùc vôùi  H. Vì theá giöõa
chuùng vaø heä soá ñuùng coù quan heä nhö sau:
Qua caùc ñaúng thöùc treân ta thaáy: cuõng nhö heä soá ñoä leäch ñuùng töông öùng, trò soá
cuûa heä soá ñoä leäch gaàn ñuùng A, D, E chæ do heä soá saét non d, b, a, vaø e quyeát
ñònh, vaø khoâng coù quan heä vôùi vó ñoä töø. Do ñoù ñoä leäch  A ,  D vaø  E sinh ra bôûi
caùc löïc ñoä leäch  H ; A' H ; D' H ; E ' H ñeàu khoâng coù quan heä vôùi vó ñoä ñòa
töø, trò soá cuûa heä soá gaàn ñuùng B vaø C coù quan heä vôùi H vaø Z, vì theá ñoä leäch
 B ,  C sinh ra bôûi B' H ; C ' H ñeàu bieán ñoåi theo vó ñoä ñòa töø.
D2. Coâng Thöùc Cô Baûn Veà Ñoä Leäch
Trong khi phaân tích quan heä giöõa ñoä leäch do caùc löïc ñoä leäch sinh ra vaø höôùng
ñi treân ñaây, ta coù caùc coâng thöùc ñeå tính ra caùc ñoä leäch  A ,  B ,  C ,  D vaø  E .
Ñoä leäch toång coäng  cuûa la baøn baèng toång ñaïi soá cuûa naêm ñoä leäch:
   A   B  C   D   E
Vaø:   A  B sin HD  C cos HD  D sin 2HD  E cos 2HD
Coâng thöùc aáy laø coâng thöùc cô baûn cuûa ñoä leäch khi taøu caân baèng. Neáu bieát heä
soá gaàn ñuùng A, B, C, D, E cuûa ñoä leäch, ta coù theå tính ñöôïc ñoä leä ch la baøn treân
höôùng ñi töø baát kyø.
Trong thöïc teá thöôùng ñieàu ñoäng taøu theo höôùng ñi la baøn (HL) ñeå khöû ñoä leäch
vaø laäp baûng ñoä leäch, neân ngöôøi ta thay HD baèng HL vaø coâng thöùc treân trôû
thaønh:
  A  B sin HL  C cos HL  D sin 2HL  E cos 2HL
Trong tröôøng hôïp ñoä leäch nhoû hôn 80, coâng thöùc treân ñaây vaãn coù theå duøng
ñöôïc. Sau khi khöû ñoä leäch, ñoä leäch coøn laïi cuûa la baøn khoâng quaù 3 0, bình
thöôøng ñoä leäch khoâng quaù 60 neân coâng thöùc aáy ñöôïc duøng nhieàu trong thöïc teá.
Hình 2-34
Nhö hình treân ta thaáy, khi ñoä leäch laø lôùn thì coù söï sai khaùc ñaùng keå trong
ñöôøng cong ñoä leäch. Neáu nhö veõ leân maët giaáy caét ngang thì ta seõ thaáy hình
aûnh töông phaûn giöõa höôùng ñi ñòa töø vaø höôùng la baøn. Khi naøy vieäc aùp duïng
höôùng ñi la baøn ñeå thay theá cho höôùng ñi töø khoâng coøn phuø hôïp.
E. NGUYEÂN LYÙ ÑOÄ LEÄCH NGHIEÂNG TAØU
SVTH:
of 133. Trang -49-
Header Page Luaä
50 ofn 133.
E1. Söï Bieán Ñoåi Cuûa Söùc Töø Khi Taøu Nghieâng, Taùc Duïng Cuûa Noù Ñoái
Vôùi La Baøn:
Ñoä leäch ñeà caäp treân ñaây môùi chæ laø ñoä leäch sinh ra trong tröôøng hôïp taøu caân
baèng. khi taøu nghieâng ngang, vò trí töông ñoái cuûa kim loaïi treân taøu ñoái vôùi la
baøn thay ñoåi. Traïng thaùi naøy ñöôùc duy trì chuû yeáu theo phöông ngang vaø
chuùng taïo ra caùc ñoä leäch maø ôû traïng thaùi caân baèng (evenkeel) khoâng coù. Caùc
nguyeân nhaân chính gaây ra sai soá nghieâng ngang laø töø tröôøng vónh cöûu thaúng
ñöùng, töø tröôøng caûm öùng thaúng ñöùng vaø töø tröôøng caûm öùng naèm ngang. Ñoä
leäch do taøu nghieâng maø sinh ra goïi laø ñoä leäch taøu nghieâng. Ñoä leäch taøu
nghieâng coù hai loaïi: ñoä leäch nghieâng ngang vaø ñoä leäch nghieâng doïc. Nguyeân
lyù cô baûn cuûa hai loaïi ñoä leäch treân laø gioáng nhau. Ôù ñaây ta chæ phaân tích
nguyeân lyù ñoä leäch nghieâng ngang.
Ôû hình cho ta bieát moät con taøu ñang ôû traïng thaùi caân baèng ki ôû vó ñoä töø baéc.
Saét non naèm ngang cuûa con taøu coù moät thaønh phaàn ñöôïc xem nhö laø thaúng
ñöùng vaø noù caân xöùng vôùi la baøn, vì theá khoâng gaây ra ñoä leäch. Nhöng khi taøu
nghieâng ngang, noù ñöôïc moâ taû nhö hình beân phaûi, vò trí cuûa caùc cöïc töø caûm
öùng thay ñoåi, ñoù laø nguyeân nhaân gaây ra ñoä leäch.
Sai soá nghieâng lôùn nhaát treân höôùng baéc nam (N vaø S), khi taøu nghieâng ngang
ôû treân caùc höôùng ñi naøy, caùc cöïc cuûa töø tröôøng caûm öùng laø ôû höôùng E vaø W
cuûa la baøn, keát quaû laø chuùng gaây ra ñoä leäch. Neáu con taøu ñang ñi treân höôùng
E hoaëc W, caùc töø cöïc cuûa noù ôû treân ñöôøng thaúng ñoái vôùi kim la baøn, vaø chuùng
chæ coù taùc duïng laøm taêng hoaëc giaûm löïc chæ Baéc ñòa töø cuûa la baøn. Treân caùc
höôùng ñi naøy ñoä leäch sinh ra khi taøu chuùi.
Neáu con taøu nghieâng moät goùc coá ñònh thì gaây ra ñoä leäch coá ñònh, nhöùng neáu
con taøu choøng chaønh thì ñoä leäch gaây ra tröôùc heát laø treân höôùng ñang ñi vaø sau
ñoù laø treân caùc höôùng ñi khaùc, laøm cho ñóa la baøn chao ñaûo vaø khoâng oån ñònh.
Ñieàu naøy laø khoâng toát vaø do ñoù phaûi hieäu chænh ngay sai soá nghieâng cuûa la
baøn. Phaàn sai soá ñoù do töø tröôøng caûm öùng sinh raát lôùn, nhöng vì khoâng theå
duøng nam chaâm caûm öùng treân la baøn, thay vaøo ñoù ngöôøi ta duøng moät nam
chaâm vónh cöûu ñaët döôùi la baøn. Nam chaâm nghieâng duøng ñeå khöû ñoä leäch sinh
ra laø lôùn nhaát (hieäu öùng caûm öùng laø maïnh nhaát).
E2. Ñoä Leäch Nghieâng Ngang
Nguyeân lyù ñoä leäch nghieâng ngang:
Trong thöïc teá la baøn töø thöôøng ñöôïc boá trí treân maët phaúng truïc doïc cuûa taøu,
cho neân 4 heä soá b,d,f,h thöôøng laø nhoû ta coù theå boû qua, vì vaäy 4 phaân löïc
bY,dX,fZ vaø hY trong phöông trình Poisson coù theå boû qua. Khi taøu caân baèng,
ta coù theå duøng phöông trình Poisson ñeå bieåu thò löïc taùc dung ñoái vôùi la baøn
 X '  X  aX  cZ  P
 '
Y  Y  cY  Q
 Z '  Z  gX  kZ  R

SVTH:
of 133. Trang -50-
Header Page Luaä
51 ofn 133.
Sau ñaây ta nghieân cöùu tình hình bieán ñoåi cuûa phöông trình treân khi taøu bò
nghieâng.
Neáu goùc nghieâng ngang cuûa taøu laø i, khi nghieâng sang phaûi i laø soá döông,
nghieâng sang traùi i laø soá aâm. Khi i khaù nhoû coù theå cosi  1, sini  i vaø i  0.
Nhö hình 2-35, khi taøu
nghieâng sang phaûi thì höôùng
cuûa truïc y vaø truïc z bieán ñoåi,
nhöng höôùng cuûa truïc x thì
khoâng ñoåi noù gioáng nhö laø
truïc quay cuûa Y vaø Z.
Nhöng höôùng cuûa phaân löïc
ñòa töø X, Y, Z khoâng ñoåi
neân tình hình phaân löïc ñòa
töø treân 3 truïc taøu khi aáy nhö
sau:
Truïc doïc x coøn bò taùc duïng
cuûa phaân löïc ñòa töø X
Truïc ngang y bò taùc duïng cuûa hôïp löïc cuûa hai löïc Y vaø Z chieáu treân truïc y:
 Phaân löïc cuûa löïc Y chieáu treân truïc y =Ycosi
 Phaân löïc cuûa löïc Z chieáu treân truïc y = Zsini
 Neân löïc toång hôïp taùc duïng treân truïc y = Ycosi+ Zsini = Y+Zi
Truïc thaúng ñöùng z cuõng chòu taùc duïng cuûa hôïp löïc cuûa hai löïc Z vaø Y chieáu
treân truïc z:
 Phaân löïc cuûa Z chieáu treân truïc z = Zcosi
 Phaân löïc cuûa Y chieáu treân truïc z = - Ysini
 Neân löïc toång hôïp taùc duïng treân truïc z = Zcosi – Ysini = Z - Yi
Ñem keát quaû treân theá vaøo phöông
trình Poisson khi taøu nghieâng, noù
bieåu thò caùc löïc treân ba truïc taøu taùc
duïng ñoái vôùi la baøn.
Khi taøu nghieâng ngang thì maët la

baøn vaãn naèm ngang. Vì theá muoán
bieát tình hình ñoä leäch do caùc löïc aáy
sinh ra thì phaûi ñem chuùng chieáu
leân ba truïc toaï ñoä cuûa la baøn:
Löïc chieáu leân truïc y cuûa la baøn:
Y 'i cos i  Z 'i sin i  Y 'i   Z 'i  i
Löïc chieáu leân truïc z cuûa la baøn:
Z 'i cos i  Y 'i sin i  Z 'i  Y 'i  i
SVTH:
of 133. Trang -51-
Header Page Luaä
52 ofn 133.
Löïc chieáu leân truïc x cuûa la baøn: X 'i

Cho X ''i , Y ''i , Z ''i laø caùc löïc treân ba truïc la baøn taùc duïng ñoái vôùi la baøn khi taøu
nghieâng:
X ''i  X 'i
Y ''i  Y 'i   Z 'i  i
Z ''i  Z 'i  Y 'i  i
Vì Z ''i thaúng goùc vôùi la baøn, neân khoâng sinh ra ñoä leäch, coù theå boû. Theá X 'i ,
Y 'i , Z 'i vaøo hai ñaúng thöùc treân ta ñöôïc:
X ''i  X  aX  eY  cZ  P
Y ''i  Y  Zi   e Y  Zi   Q  Zi  Yi 2  gXi  kZi  kYi 2  Ri
Yi 2 raát nhoû , aûnh höôûng cuûa eYi bò thanh saét non Flinder khöû maát, löïc gXi
khoâng caàn phaûi khöû. Neân khi nghieân cöùu vaán ñeà khöû ñoä leäch khi taøu nghieâng,
ba löïc aáy khoâng caàn xeùt ñeán. Do ñoù:
X ''i  X  aX  cZ  P
Y ''i  Y  eY  Q   R  kZ  eZ  i
So saùnh X ''i vaø Y ''i vôùi X ' vaø Y ' ta thaáy X ' = X ''i , töùc sau khi taøu nghieâng
ngang löïc taùc duïng chieàu doïc ñoái vôùi la baøn khoâng bieán ñoåi nhöng Y '  Y ''i ,
sau khi taøu nghieâng ngang, löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn so vôùi tröôùc khi
nghieâng nhieàu hôn moät löïc   R  kZ  eZ  i . Vì löïc aáy taùc duïng treân truïc
ngang cuûa la baøn, laøm la baøn sinh ra ñoä leäch neân goïi laø löïc ñoä leäch nghieâng
ngang cho R  kZ  eZ   H ta coù coâng thöùc ñoä leäch nghieâng ngang laø:
  H    R  kZ  eZ  i
Tyû soá giöõa löïc ñoä leäch nghieâng ngang vôùi  H goïi laø heä soá ñuùng ñoä leäch
nghieâng ngang:
  H   R  kZ  eZ  i
  
H H
Qua coâng thöùc cuûa   ta thaáy: heä soá ñoä leäch nghieâng ngang coù quan heä vôùi
vó ñoä töø vaø cuõng coù quan heä vôùi traïng thaùi töø cuûa taøu. Thöôøng trò soá R raát lôùn,
neân heä soá ñoä leäch nghieâng ngang cuõng raát lôùn.
E3. Phaân Tích Ñoä Leäch Nghieâng Ngang
Trong quaù trình chöùng minh coâng thöùc ñoä leäch nghieâng ngang löïc cZ cuûa saét
non chieàu ngang nghieâng theo taøu môùi sinh ra ñoä leäch nghieâng ngang coøn aûnh
höôûng cuûa caùc löïc khaùc ñoái vôùi ñoä leäch nghieâng ngang raát nhoû, hoaëc coù theå
khoâng caàn xem xeùt ñeán. Vì theá ñoái vôùi ñoä leäch nghieâng ngang, ta coù theå
töôûng töôïng raèng hôïp löïc  H cuûa ba löïc aáy taùc duïng treân truïc thaúng ñöùng z
cuûa taøu. Khi taøu nghieâng ngang, löïc chieáu cuûa noù treân truïc y cuûa la baøn laø
 H sin i   Hi löïc ñoä leäch nghieâng ngang. Löïc aáy laøm höôùng baéc la baøn bò
leäch, maø sinh ra ñoä leäch nghieâng ngang. Höôùng taùc duïng cuûa löïc ñoä leäch
SVTH:
of 133. Trang -52-
Header Page Luaä
53 ofn 133.
nghieâng ngang coù quan heä vôùi soá aâm döông cuûa löïc  H vaø höôùng nghieâng
sang phaûi hoaëc sang traùi cuûa taøu. Nhö hình 2-36, khi  H laø löïc döông, taøu
nghieâng sang phaûi (i > 0) löïc chieáu cuûa noù ôû beân traùi -  H < 0, taøu nghieâng
sang traùi
(i< 0) löïc chieáu cuûa noù ôû beân phaûi + n  Hi
 Hin
 H > 0 chuùng ñeàu sinh ra ñoä leäch veà i
phía maïn taøu cao. Hình 2-37

Neáu  H laø löïc aâm, khi taøu nghieâng
ngang löïc ñoä leäch taùc duïng theo höôùng  H
 H
nghòch vôùi treân, sinh ra ñoä leäch leäch veà
phía maïn taøu thaáp. Vì theá höôùng cuûa ñoä
leäch nghieâng ngang khoâng bieåu thò baèng leäch sang ñoâng hay taây maø bieåu thò
leäch veà phía maïn taøu cao hay maïn taøu thaáp.
Qua coâng thöùc ta thaáy: trò soá ñoä leäch nghieâng ngang coù quan heä vôùi trò soá
 H (traïng thaùi töø cuûa taøu) vaø ñoä nghieâng I cuûa taøu (tyû leä thuaän vôùi i). Vaø trò
soá  H coøn coù quan heä vôùi vó ñoä töø, neân trò soá ñoä leäch nghieâng ngang taùc
duïng treân truïc ngang cuûa la baøn, cuøng höôùng vôùi löïc C ' H neân khi höôùng ñi
cuûa taøu bieán ñoåi moät voøng, thì ñoä leäch nghieâng ngang bieán ñoåi nhö ñoä leäch
nöûa voøng cuûa C ' H .
E4. Ñoä Leäch Nghieâng Doïc
Phöông trình Poisson khi taøu chuùi
Khi taøu chuùi caùc löïc caûm öùng cuûa saét theùp treân taøu taùc duïng leân la baøn thay
ñoåi vaø chuùng cuõng gaây ra ñoä leäch. Ta goïi goùc chuùi cuûa taøu laø i, chuùi muõi i (+)
vaø chuùi laùi i(-). Phaân tích töông töï nhö tröôøng hôïp ñoä leäch nghieâng ngang, ta
coù phöông trình Poisson khi taøu chuùi:
 X  X  aX  cZ  P   R  kZ  aZ  i
 ''
 ''
Y i  Y  eY  Q

Theo phöông phaùp chöùng minh nhö ñoä leäch nghieâng
ngang ta cuõng coù ñöôïc coâng thöùc ñoä leäch chuùi taùc duïng
treân truïc doïc cuûa la baøn.
  'i  H    R  kZ  aZ  i
Trong ñoù   'i laø heä soá ñuùng ñoä leäch chuùi
Khi taøu nghieâng doïc, hai löïc thaúng ñöùng R vaø kZ ñeàu coù
taùc duïng ñoái vôùi la baøn vaø vò trí löïc baây giôø cuûa ñoøn saét
non chieàu doïc a töông ñöông vôi vò trí ñoøn saét non chieàu
ngang e trong khi taøu nghieâng ngang. Sau khi bò phaân löïc ñòa töø Z töø hoaù, noù
cuõng coù taùc duïng treân truïc thaúng ñöùng z cuûa taøu. Hình chieáu cuûa noù treân truïc x
la baøn laø   'i  H laø löïc ñoä leäch nghieâng doïc.
SVTH:
of 133. Trang -53-
Header Page Luaä
54 ofn 133.
Ñoä leäch do löïc ñoä leäch nghieâng doïc sinh ra coù quan heä vôùi trò soá  'i  H ,ñoä
nghieâng i vaø vó ñoä töø , ngoaøi ra vì löïc ñoä leäch taùc duïng cuøng höôùng vôùi
B' H neân ñoä leäch nghieâng doïc coøn coù quan heä vôùi höôùng ñi vaø cuõng coù nhöõng
ñaëc ñieåm nhö ñoä leäch nöûa voøng do löïc B' H sinh ra.
Nhaän xeùt veà ñoä leäch nghieâng chuùi:
Töø caùc phaân tích treân ta coù nhaän xeùt nhö sau:
Trò soá ñoä leäch bieán ñoåi theo söï bieán ñoåi cuûa goùc nghieâng (goùc nghieâng ngang
hoaëc goùc nghieâng doïc). Daáu cuûa trò soá ñoä leäch coù quan heä vôùi höôùng nghieâng
hoaëc chuùi.
Ñoä leäch nghieâng ngang lôùn nhaát treân caùc höôùng HL: N hoaëc S. Ñoä leäch chuùi
lôùn nhaát treân caùc höôùng E vaø W.
Hai löïc taêng theâm  H i ,  'i  H seõ sinh ra ñoä leäch nöûa voøng. Noù coù quan heä vôùi
goùc nghieâng vaø vó ñoä töø.
Khi taøu laéc cuïc boä lieân tieáp thì hai löïc taêng theâm seõ thay ñoåi töø traùi qua phaûi
tröôùc sau moät caùch tuaàn hoaøn (töùc laø chæ veà phía maïn phaûi, maïn traùi, muõi taøu
vaø laùi taøu). Döôùi taùc duïng cuûa caùc löïc coù tính chaát tuaàn hoaøn nhö vaäy seõ taïo ra
dao ñoäng, cuõng coù luùc noù thay ñoåi theo voøng troøn. Cho neân ta caàn phaûi khöû
chuùng.
SVTH:
of 133. Trang -54-
Header Page Luaä
55 ofn 133.
CHÖÔNG III: MAÙY ÑO LÖÏC TÖØ
A. VAI TROØ CUÛA MAÙY ÑO LÖÏC TÖØ

Duøng trong khi hieäu chænh la baøn, coù 2 loaïi:
+ Moät laø maùy ño löïc töø Kolong vaø la baøn nghieâng. Duøng maùy ño löïc töø Kolong
coù theå ño löïc baèng, neáu duøng phoái hôïp maùy Kolong vaø la baøn nghieâng coù theå
ño löïc thaúng ñöùng.
+ Hai laø maùy Thomson vaø maùy sai nghieâng. Maùy Thomson duøng ñeå ño löïc
baèng, maùy sai nghieâng duøng ñeå ño löïc thaúng ñöùng.
B. MAÙY ÑO LÖÏC TÖØ KOLONG
B1. Nguyeân Lyù Caáu Taïo Cuûa Maùy Kolong
1. Nguyeân lyù ño löïc baèng
Nhö ôû hình 3-1 ñieåm n bieåu thò la baøn. H(H’) laø löïc taùc duïng baèng chæ höôùng
baéc cuûa la baøn. Neáu ôû phía treân ñöôøng thaúng ñöùng qua la baøn ñaët moät thanh
nam chaâm quay theo höôùng baéc la baøn. Khi aáy löïc taùc duïng cuûa hai cöïc N vaø S
cuûa thanh nam chaâm ñoái vôùi la baøn laø f1 vaø f2, hôïp löïc F cuûa chuùng nghòch
höôùng vôùi H. khi ta ñieàu chænh vò trí thanh nam chaâm theo höôùng thaúng ñöùng,
thì coù khoaûng caùch d khi F = - H(H’)
Hình 3-1 Hình 3-2

Ñeå xaùc ñònh khoaûng caùch d ñöôïc chính xaùc, ôû giöõa thanh nam chaâm vaø la baøn,
ta ñaët theâm moät thanh nam chaâm nhoû vuoâng goùc thanh nam chaâm, nhö theá khi
F = - H (H’) töùc khi F trieät tieâu H (H’) thì chæ coù thanh nam chaâm nhoû taùc duïng
SVTH:
of 133. Trang -55-
Header Page Luaä
56 ofn 133.
ñoái vôùi la baøn neân maët la baøn quay 900. Khi ñaõ bieát khoaûng caùch d, theo coâng
M
thöùc H t  . Ta tính ñöôïc trò soá cuûa löïc H (H’)
d3
2. Nguyeân lyù ño löïc thaúng ñöùng
Nhö hình 3-2, moät kim nam chaâm treo
taïi ñieåm giöõa, bò taùc duïng bôûi löïc thaúng
ñöùng Z(Z’) neân bò nghieâng. Neáu
Nguyeân lyù ño löïc thaúng ñöùng ôû phía
treân ñöôøng thaúng ñöùng, laøm cho löïc taùc
duïng F cuûa noù ñoái vôùi la baøn nghòch
höôùng vôùi löïc Z(Z’). Khi ta ñieàu chænh
vò trí cuûa thanh nam chaâm theo höôùng
thaúng ñöùng laøm cho F = - Z(Z’) thì kim
nam chaâm naèm ngang. Do ñoù ta coù
2M
theåduøng coâng thöùc H r  ñeå tính trò
d3
soá cuûa Z (Z’).
B2. Caáu Taïo Cuûa Maùy Kolong
Maùy Kolong goàm coù: ñeá, thöôùc ño,
thanh nam chaâm ño vaø thanh nam chaâm
phuï. Nhö hình 3-3, vaønh döôùi cuûa ñeá coù
4 leà ñeå laép vaøo bieåu xích. Duøng ñinh oác
gaén chaët thanh nam chaâm phuï vaøo ñeá.
Thanh nam chaâm ño coù theå laép naèm
ngang hoaëc thaúng ñöùng vaøo giaù nam
chaâm.Baùnh xe ñieàu chænh vò trí cuûa
thanh nam chaâm ño. Beân phaûi cuûa thöôùc
2M
ño theo coâng thöùc H r  khaéc töø 60
d3
– 700 ñôn vò ño löïc thaúng ñöùng, beân traùi
M
thöôùc ño theo coâng thöùc H t  khaéc
d3
töø 30 – 390 ñôn vò ño löïc baèng.
Thanh nam chaâm ño coù hình khoái chöõ nhaät, moâmen töø cuûa noù
laø 1700  200c.g.s.M . Khi ño löïc baèng, thanh nam chaâm ño naèm ngang vaøo giaù,
vaø khi ño löïc thaúng ñöùng, thì laép thaúng ñöùng vaøo giaù.
Nam chaâm phuï laø moät thanh nam chaâm nhoû hình vieân truï, moâment töø cuûa noù
laø 200  40c.g.s.M . Chæ khi ño löïc baèng môùi laép vaøo ñeá.
B3. Kieåm Tra Vaø Ñieàu Chænh Maùy Kolong
SVTH:
of 133. Trang -56-
Header Page Luaä
57 ofn 133.
Khi duøng maùy Kolong caàn chuù yù ba coâng taùc kieåm tra vaø ñieàu chænh nhö sau:
1. Kieåm tra vaø ñieàu chænh vò trí nam chaâm phuï
Vò trí chính xaùc cuûa nam chaâm phuï laø khi truïc cuûa noù phaûi thaúng goùc vôùi maët
chieáu cuûa bieåu xích. Phöông phaùp kieåm tra: tröôùc tieân ñaët la baøn treân giaù ba
chaân ñeå ôû treân bôø, vaø ñeå ñöôøng tim cuûa la baøn truøng vôùi höôùng baéc cuûa la baøn,
sau ñoù ñaët maët chieáu cuûa bieåu xích truøng vôùi höôùng ñoâng taây, khi aáy trong laêng
kính coù theå nhìn ñuùng 900. Laép maùy Kolong chæ coù nam chaâm phuï vaøo bieåu
xích laøm cho cöïc baéc cuûa nam chaâm phuï quay veà höôùng baéc la baøn. Khi aáy soá
ñoïc trong laêng kính vaãn laø 900, neáu soá ñoïc thay ñoåi, töùc nam chaâm phuï khoâng
thaúng goùc vôùi maët chieáu cuûa bieåu xích. Neân phaûi thaùo loûng ba ñinh oác (2) ôû
beân döôùi ñeá, hoaëc ba ñinh oác cuøng tính chaát nhö theá ôû ñeá cuûa bieåu xích, ñieàu
chænh vò trí maùy Kolong treân bieåu xích. Ñoä chính xaùc cuûa ñieàu chænh phaûi laøm
cho soá ñoïc laø 900  0.20
2. Kieåm tra vaø ñieàu chænh vò trí nam chaâm ño
Vò trí chính xaùc cuûa nam chaâm ño laø truïc cuûa noù phaûi nhaát trí vôùi maët chieáu cuûa
bieåu xích. Phöông phaùp kieåm tra cuõng laø ñaët la baøn treân giaù ba chaân ñeå ôû treân
bôø. Khi tronglaêng kính cuûa bieåu xích nhìn ñuùng höôùng S (1800) ñem maùy
Kolong khoâng laép nam chaâm phuï vaø vò trí nam chaâm ño ôû 2/3H laép vaøo bieåu
xích. Khi aáy löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn laø 1/3H (treân caùc vó ñoä thoâng thöôøng
thì 1/3H = 0.08 c.g.s.M) höôùng chæ cuûa la baøn vaãn nhö cuõ. Neáu soá ñoïc trong
laêng kính bieán ñoåi, töùc nam chaâm ño khoâng ôû treân maët chieáu cuûa bieåu xích. Ta
coù theå thaùo loûng 4 ñinh oác (4) ôû treân ñeá, ñieàu chænh höôùng cuûa thöôùc ño. Ñoä
chính xaùc cuûa ñieàu chænh phaûi laøm cho soá ñoïc laø 1800  10
Caàn chuù yù: Phaûi ñieàu chænh vò trí nam chaâm phuï tröôùc khi ñieàu chænh nam
chaâm ño, neáu laøm ngöôïc laïi thì khoâng ñuùng. Vì ñieàu chænh vò trí nam chaâm phuï
coù theå ñoàng thôøi bieán ñoåi vò trí nam chaâm ño.
3. Kieåm tra vaø ñieàu chænh löïc töø cuûa nam chaâm phuï
Löïc töø cuûa nam chaâm phuï laø: f = 0.08 c.g.s.M. Sai soá quaù lôùn veà trò soá ñeàu aûnh
höôûng ñeán ñoä chính xaùc khi ño. Phöông phaùp kieåm tra, tröôùc tieân laøm cho
ñöôøng tim la baøn truøng vôùi höôùng baéc la baøn, töùc trong laêng kính nhìn thaáy S
(1800) sau ñoù laép maùy ño chæ coù nam chaâm phuï. Khi aáy f vaø H thaúng goùc vôùi
nhau, höôùng chæ môùi cuûa la baøn laø höôùng hôïp löïc cuûa H va øf, goùc keïp giöõa noù
vaø H laø  . Goùc  quaù nhoû hoaëc quaù lôùn bieåu thò löïc töø cuûa nam chaâm phuï quaù
nhoû hoaëc quaù lôùn, phaûi duøng nam chaâm töø hoaù ñeå taêng töø hoaëc giaûm töø.
SVTH:
of 133. Trang -57-
Header Page Luaä
58 ofn 133.
Hình 3-4 Hình 3-5

C. LA BAØN NGHIEÂNG
C1. Caáu Taïo Cuûa La Baøn Nghieâng
La baøn nghieâng laø do maët la baøn vaø chaäu la baøn khoâ nghieâng taïo thaønh. Maët la
baøn nghieâng nhö Hình 3-5. Döôùi maët la baøn baèng giaáy coù moät toå hôïp kim nam
chaâm goàm coù 6 caùi coù theå nghieâng töï do. Duøng ñinh vít laép chuùng vaøo giaù
nhoâm cuûa maët la baøn. Caáu taïo cuûa chaäu la baøn khoâ nghieâng cuõng gioáng nhö
chaäu cuûa la baøn khoâ bình thöôøng, cuõng coù ñöôøng tin muõi taøu, truïc kim, daây chæ
vaø voøng caân baèng. Nhöng naép kính cuûa noù coù theå môû ñöôïc.
La baøn nghieâng coù 2 thanh nam chaâm töø hoaù moûng duøng ñeå töø hoaù kim nam
chaâm cuûa la baøn.
C2. Kieåm Tra Vaø Ñieàu Chænh La Baøn Nghieâng
1. Ñieàu chænh daây treo kim nam chaâm
Muoán ño löïc thaúng ñöùng ñöôïc chính xaùc thì daây treo kim töø phaûi hoaøn toaøn
khoâng xoaén. Phöông phaùp laøm daây treo khoâng bò xoaén:
Duøng nam chaâm töø hoaù töø hoaù la baøn nghieâng. Phöông phaùp töø hoaù: tröôùc tieân
töø hoaù ba kim nam chaâm ôû moät beân maët la baøn. Khi töø hoaù thì hai ñaàu cuûa nam
chaâm maøi naêm laàn töø giöõa kim nam chaâm ñi ra, roài cuõng maøi nhö theá bao kim
nam chaâm ôû beân kia möôøi laàn, sau laïi maøi theâm naêm laàn ba kim nam chaâm ban
ñaàu (khi töø hoaù ngöôøi ta ñeø chaët kim nam chaâm ñeå khoûi hoûng daây treo). Qua töø
hoaù nhö theá, kim nam chaâm ôû hai beân coù theå coù cöôøng ñoä caûm öùng töông ñoái
lôùn.
Sau khi töø hoaù kim nam chaâm, duøng maùy ño löïc thaúng ñöùng Z1
Duøng nam chaâm töø hoùa nghòch kim nam chaâm (theo phöông phaùp töø hoaù gioáng
nhö treân, nhöng töø cöïc cuûa nam chaâm vaø kim nam chaâm ngöôïc nhau)
Duøng maùy ño löïc thaúng ñöùng Z2 sau khi ñaõ töø hoaù nghòch.
SVTH:
of 133. Trang -58-
Header Page Luaä
59 ofn 133.
Neáu hieäu soá giöõa Z2 vaø Z1 khoâng quaù 5 ñôn vò, töùc soá Z3 = (Z1+ Z2) : 2 vaø ñieàu
chænh hai ñinh vít giöõ daây treo, laøm daây treo khoâng bò xoaén, kim nam chaâm
naèm ngang.
Laïi töø hoaù nghòch kim nam chaâm (töùc töø hoùa laïi töø cöïc cuõ). Khi aáy ño Z4 phaûi
baèng Z3. Neáu khoâng baèng nhau vaø hieäu soá giöõa chuùng lôùn hôn 5 ñôn vò, thì
phaûi laáy Z5 = (Z3+Z4):2 theo phöông phaùp treân ñieàu chænh laïi cho ñeán khi (Zn
– Zn – 1) < 5 ñôn vò môùi thoâi.
2. Kieåm tra ñoä nhaïy cuûa kim nam chaâm
Ñoä nhaïy cuûa kim nam chaâm la baøn nghieâng, trong tröôøng hôïp daây treo khoâng
bò xoaén, khi nam chaâm ño ñaët ôû ñoä khaéc Z +25 & Z – 25 moät ñaàu cuûa kim nam
chaâm coù theå leäch xuoáng vaø tieáp xuùc vôùi ñaùy cuûa giaù, neáu khoâng thì ñoä nhaïy
khoâng ñuû, caàn phaûi taêng töø, neáu taêng töø khoâng hieäu quaû thì phaûi ñöa ñeán xöôûng
ñeå söûa chöõa.
Phöông Phaùp Duøng Maùy Kolong Ñeå Ño Löïc Baèng
Duøng maùy Kolong coù theå ño löïc baèng H treân bôø, cuõng coù theå ño löïc chæ höôùng
baéc H’ cuûa la baøn treân taøu. H’ôû treân caùc höôùng ñi khoâng baèng nhau.
1. Phöông phaùp ño löïc H treân bôø
a) Ñaët la baøn treân giaù ba chaân, quay bieåu xích, ñeå cho trong laêng
kính nhìn thaáy S.
b) Quay cöïc N cuûa nam chaâm ño theo höôùng baéc la baøn, laép maùy ño
vaøo bieåu xích.
c) Quay baùnh xe, dôøi nam chaâm ño cho tôùi khi maët la baøn quay 90 0
môùi thoâi, khi aáy trong laêng kính nhìn thaáy höôùng W
d) Ghi soá chæ löïc H ôû beân traùi giaù nam chaâm.
2. Phöông phaùp ño löïc H’
Laùi taøu luoân luoân ôû höôùng caàn ño, sau ñoù laäp bieåu xích, quay bieåu xích laøm cho
maët chieáu cuûa noù truøng vôùi truïc NS cuûa la baøn, theo phöông phaùp ño löïc H treân
bôø ñeå ño H’.
Phöông Phaùp Duøng Maùy Kolong Vaø La Baøn Nghieâng Ñeå Ño Löïc Thaúng
Ñöùng
Keát hôïp söû duïng maùy Kolong vaø la baøn nghieâng ta coù theå ño ñöôïc löïc thaúng
ñöùng Z treân bôø vaø löïc thaúng ñöùng Z’ treân taøu. Nhöng thöôøng trong khi hieäu
chænh la baøn, ta khoâng tröïc tieáp ño löïc thaúng ñöùng Z’ treân taøu maø chæ khi khöû
ñoä leäch nghieâng môùi duøng ñeå hieäu chænh löïc thaúng ñöùng Z’EW khi taøu ôû höôùng
ñoâng taây
1. Phöông phaùp ño löïc Z treân bôø
a) Ñaët chaäu la baøn nghieâng treân giaù ba chaân ñeå ôû treân bôø, môû naép
kính vaøo maët la baøn vaø ñaäy naép laïi.
b) Laép maùy Kolong leân naép la baøn nghieâng, ñaët nam chaâm ño vaø giaù
nam chaâm theo höôùng thaúng ñöùng, ñaàu N chæ leân (neáu ôû nam baùn
caàu thi daáu S chæ leân).
SVTH:
of 133. Trang -59-
Header Page Luaä
60 ofn 133.
c) Quay baùnh xe, ñieàu chænh vò trí nam chaâm ño, cho ñeán khi kim
nam chaâm cuûa la baøn nghieâng naèm ngang.
d) Ghi trò soá löïc Z treân thöôùc ño beân phaûi cuûa giaù nam chaâm.
2. Phöông phaùp ño löïc hieäu chænh Z’ treân taøu
Theo löïc Z’EW ñaõ tính ñöôïc, ñaët löïc thaúng ñöùng cuûa maùy Kolong taïi ñoä khaéc
aáy.
Laáy chaäu la baøn treân taøu ra khoûi thaân la baøn, ñaët vaøo la baøn nghieâng vaø laép
maùy Kolong treân la baøn nghieâng.
Laùi taøu ñi theo ñuùng höôùng E hoaëc W, quan saùt kim nam chaâm cuûa la baøn
nghieâng, neáu ñaàu baéc chæ xuoáng, thì treân daây treo trong oáng ñoàng cuûa thaân la
baøn ta treo thanh nam chaâm thaúng ñöùng ñaàu ñoû chæ leân treân, neáu ñaàu baéc
nghieâng leân ta treo ñaàu xanh chæ leân, sau ñoù keùo daây treo dôøi leân dôøi xuoáng
thanh nam chaâm, cho ñeán khi kim nam chaâm cuûa la baøn nghieâng naèm ngang.
Khi aáy löïc thaúng ñöùng toång hôïp Z’EW treân taøu baèng soá chæ treân thöôùc ño.
D. MAÙY THOMSON
D1. Caáu Taïo Cuûa Maùy Thomson
Nhö hình 3-7 ta thaáy caùc boä phaân chính cuûa maùy Thomson laø hai thanh
nam chaâm ño thaúng ñöùng, hai cöïc khaùc teân noái vôùi nhau ôû beân treân gioáng nhö
moät compa, hai chaân ñaët treân hai mu oác vaø mu oác aáy laép vaøo moät truïc quay
naèm ngang, raêng xoaén ôû hai ñaàu ngöôïc chieàu nhau. Khi quay truïc quay, thì
chaân cuûa nam chaâm ño coù theå daõn ra hoaëc kheùp laïi. Moät chaân nam chaâm coù
gaén kim chæ: song song vôùi truïc quay coù thöôùc ño khaùc töø 0 – 40 ñôn vò. Kim
chæ vaø thöôùc ño cho ta bieát goùc daõn cuûa chaân nam chaâm. Moät ñaàu cuûa truïc quay
coù voâ laêng ñeå quay, ñaàu kia coù baùnh xe ño, coù theå ñoïc leân ñeán 1/10 ñoä.
Maùy Thomson coøn coù hai nam chaâm phuï nhoû, khi caàn thieát coù theå gheùp
song song vaø ôû beân treân nam chaâm ño ñeå taêng löïc töø.
D2. Caùch Duøng Maùy Thomson
Trong khi ñieàu chænh la baøn, maùy
Thomson chæ duøng ñeå ño löïc chæ
höôùng baéc cuûa la baøn chuaån treân boán
höôùng ñi chính. Caùch ño nhö sau:
Tröôùc tieân caên cöù la baøn chuaån laùi taøu
theo höôùng ñi caàn ño, ví duï theo
höôùng ñi N (KK = 00).
Vaën kheùp nam chaâm ño cuûa maùy
Thomson, vaø laép leân maët kính la baøn
ñeá, ñoøn chæ chæ höôùng 800 cuûa la baøn.
Höôùng ñi cuûa ñoøn thöôøng truøng vôùi
höôùng cua cöïc S cuûa nam chaâm, neân cöïc S cuûa nam chaâm ño cuõng theo höôùng
800.
SVTH:
of 133. Trang -60-
Header Page Luaä
61 ofn 133.
Duøng tay quay chaäm maùy Thomson sang phaûi ñoàng thôøi vaën nut quay, daõn
daàn chaân nam chaâm ño. Maët la baøn bò söùc huùt cuûa nam chaâm ño neân cuõng quay
theo. Trong khi maùy Thomson vaø maët la baøn quay, ñoøn luoân chæ höôùng 800.
quay maùy Thomson 900, khi aáy ñieåm W cuûa maët la baøn chæ ñuùng höông muõi
taøu, ñoøn chæ maùy Thomson chæ goùc muõi 1700 cöïc N cuûa nam chaâm ño chæ goùc
3500. Ghi soá löïc H’N cuûa kim chæ treân thöôùc ño.
Caùch ño löïc H’ treân caùc höôùng ñi khaùc cuõng gioáng nhö treân. Ví duï keát quaû ño
ñöôïc nhö baûng döôùi ñaây:
Löïc Vò trí sau khi maët la Höôùng ñoøn Höôùng ñoøn chæ
ño baøn quay 900 chæ cuûa cöïc N
H’N Ñieåm W chæ ñöôøng tin Goùc muõi Goùc muõi 3500
muõi 1700
H'E Ñieåm N chæ ñöôøng tin Goùc muõi Goùc muõi 2600
muõi 800
H’S Ñieåm E chæ ñöôøng tin Goùc muõi Goùc muõi 1700
muõi 3500
H’W Ñieåm S chæ ñöôøng tin Goùc muõi Goùc muõi 800
muõi 2600
Caùch ño löïc H’ treân ñaây laø ñaët ñaàu N cuûa nam chaâm ño ôû 10 0 beân traùi cuûa
höôùng taùc duïng cuûa löïc H’. Khi ño H’N thì H’N chæ höôùng baéc la baøn. Ñaàu N
cuûa thanh nam chaâm ño ôû goùc muõi 3500 töùc ôû beân traùi cuûa H’N 100. Khi ñoù H'E
cuõng chæ höôùng baéc la baøn, ñaàu N cuûa nam chaâm ño ôû goùc muõi 260 0 cuõng ôû beân
traùi cuûa H'E 100. Trong tröôøng hôïp ño H’S vaø H’W cuõng gioáng nhö theá. Hình 3-8
bieåu thò vò trí cuûa nam chaâm ño khi khi ño H’N vaø H'E.
Treân thöïc teá, neáu ñaët ñaàu N cuûa nam chaâm ño ôû 100 veà beân phaûi cuûa höôùng taùc
duïng cuûa löïc H’, thì cuõng coù keát quaû nhö theá. Nghóa laø khi ño H’ N ñaàu N cuûa
nam chaâm ño ôû goùc muõi 100. Khi ño H’E thì goùc muõi laø 2800, khi ño H’S goùc
muõi laø 1900, khi ño H’W goùc muõi 1000. Nhöng khi laøm nhö theá thì maùy
Thomson vaø maët la baøn phaûi quay sang traùi.
Vì khoaûng caùch ñoä khaéc treân thöôùc ño cuûa maùy Thomson baèng nhau, neân soá ño
khoâng ñöôïc chính xaùc laém.
SVTH:
of 133. Trang -61-
Header Page Luaä
62 ofn 133.
D3. Nguyeân Lyù Ño Löïc Chæ Höôùng Baéc La Baøn Cuûa Maùy Thomson
Khi nam chaâm ño kheùp vôùi nhau, hai cöïc khaùc teân cuûa nam chaâm ño trieät tieâu
nhau, khoâng coù taùc duïng. Nhöng khi daõn ra (Hình 3-9) quan heä giöõa la baøn n
vaø vò trí cuûa hai nam chaâm nhö (Hình 3-10). Goùc daõn cuûa hai nam chaâm caøng
lôùn: löïc F caøng lôùn, neân soá chæ treân thöôùc ño coù theå bieåu thò ñöôïc trò soá cuûa löïc
F. Höôùng taùc duïng cuûa löïc F truøng vôùi höôùng cuûa ñoøn chæ.
Hình 3-9 Hình 3-10

Nhö hình 3-10 khi ño löïc chæ höôùng baéc la baøn H’, sau khi maët la baøn quay
sang phaûi 900, ñoøn chæ chæ höôùng 800, nhöng thöïc teálaø chæ höôùng 1700. Vì löïc F
cuõng taùc duïng treân höôùng aáy, neân phaân thaønh hai thaønh phaàn f1 vaø f2.
f1  F cos100 taùc duïng theo höôùng kinh tuyeán la baøn coù trò soá baèng H’ nhöng
nghòch chieàu. f 2  F sin100 taùc duïng theo höôùng vuoâng goùc vôùi kinh tuyeán la
baøn. Taùc duïng cuûa noù ñoái vôùi maët la baøn cuõng gioáng nhö nam chaâm phuï trong
maùy Kolong, truïc NS cuûa maët la baøn luoân luoân ôû 900.
E. MAÙY SAI NGHIEÂNG
E1. Nguyeân Lyù Caáu Taïo Cuûa Maùy Sai Nghieâng
Moät kim nam chaâm ñaët treân löôõi dao taïi ñieåm giöõa
cuûa noù khi truïc töø cuûa nam chaâm ôû treân maët kinh
tuyeán töø, noù bò taùc duïng cuûa löïc thaúng ñöùng Z cuûa
ñòa töø maø nghieâng ñi. Neáu troïng löôïng hai caïnh
thanh nam chaâm ôû hai beân löôõi dao baèng nhau thì ta
theâm vaät naëng coá ñònh W treân caïnh nghieâng leân vaø
ñieàu chænh vò trí cuûa noù ñeå cho kim nam chaâm
ngang.
Nhö hình 3-11 cho m laø töø khoái cuûa cöïc kim nam
chaâm. Khi aáy löïc ñòa töø Z ñoái vôùi kim nam chaâm
sinh ra ngaãu löïc nghieâng 2mZl= Nw.Z = Nw : 2ml.
Trong ñoù W,m vaø l laø nhöõng soá coá ñònh, neân n tæ leä
SVTH:
of 133. Trang -62-
Header Page Luaä
63 ofn 133.
thuaän vôùi Z. Do ñoù ta coù theå duøng khoaûng caùch n töø vaät naëng ñeán trung ñieåm
cuûa kim nam chaâm ñeå bieåu thò trò soá cuûa löïc Z.
E2. Caáu Taïo Cuûa Maùy Sai Nghieâng
Maùy ño nghieâng coøn goïi laø maùy ño löïc thaúng ñöùng. Nhö hình 3-12, voû maùy laø
hoäp ñoàng hôi troøn, trong voû coù giaù moät kim nam chaâm, tröôùc khi töø hoaù, kim
nam chaâm phaûi tuyeät ñoái caân baèng taïi ñieåm töïa (ñieåm giöõa cuûa kim nam
chaâm). Treân hai caïnh cuûa kim nam chaâm coù khaéc töø 0 – 25 ñôn vò. Treân moät
caïnh coù treo vaät naëng baèng nhoâm vaø duøng caùi caëp ñeå ñoåi vò trí cuûa noù treân kim
nam chaâm. Gaàn phaàn giöõa kim nam chaâm coù boä phaän haõm, ôû sau hoäp ñoàng coù
ñinh oác ñieàu khieån boä phaän naøy. Khi vaën maùy haõm xuoáng thì kim nam chaâm
laéc töï do treân giaù. Trong hoäp oáng ñoàng coù oáng thaêng baèng duøng ñeå ñieàu chænh
vò trí naèm ngang cuûa maùy sai nghieâng.
Beân treân coù daây xích nhoû, duøng ñeå treo maùy. Maùy sai nghieâng cuûa Trung Quoác
khoâng duøng daây xích maø laøm maùy sai nghieâng treân moät thanh ngang cong. Hai
ñaàu thanh ngang coù laép ñoøn noái thaúng ñöùng vaø naèm ngang coù theå co daõn ñeå
ñieàu chænh vò trí maùy sai nghieâng trong thaân la baøn.
E3. Caùch Söû Duïng Maùy Sai Nghieâng
1. Caùch ño löïc Z treân bôø
Tröôùc tieân ta choïn moät ñòa ñieåm khoâng bò aûnh höôûng cuûa töø tröôøng khu vöïc,
ñaët maùy sai nghieâng caùch maë ñaát chöøng 1 m, ñieàu chænh maùy laøm cho höôùng
chæ cuûa kim nam chaâm truøng vôùi höôùng cuûa kinh tuyeán töø vaø giöõ maùy naèm
ngang.
Neáu ôû baéc baùn caàu thì ñaët vaät naëng treân caùnh nam cuûa kim nam chaâm, vaø duøng
caùi caëp ñeå ñieàu chænh, laøm cho kim nam chaâm naèm ngang. Moãi laàn ñoåi vaät
naëng phaûi vaën boä phaän haõm dôøi leân ñeå giöõ kim nam chaâm laïi. Sau ñoù môùi vaën
töø töø boä phaän haõm xuoáng xem kim nam chaâm coù naèm ngang khoâng.
Khi kim nam chaâm naèm ngang, soá chæ beân trong cuûa vaät naëng laø trò soá cuûa löïc
thaúng ñöùng Z. Neáu duøng hai vaät naëng thì vò trí cuûa chuùng phaûi keà saùt nhau, vaø
trò soá cuûa löïc Z laø soá chæ cuûa maët trong cuûa vaät naëng beân trong.
2. Caùch hieäu chænh löïc Z’ treân taøu
Cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp duøng maùy Kolong ñeå hieäu chænh löïc Z’EW ôû treân. Ôû
giöõa oáng ñoàng trong thaân la baøn, ñaët moät thanh nam chaâm thaúng ñöùng, laøm cho
löïc taùc duïng thaúng ñöùng cuûa noù ñoái vôùi la baøn baèng löïc Z’EW tính ñöôïc. Caùch
laøm cuï theå nhö sau:
a) Theo löïc tính Z’EW duøng caëp ñeå ñieàu chænh vò trí vaät naëng treân kim
nam chaâm.
b) Laáy chaäu la baøn treân taøu ra khoûi thaân la baøn vaø laép maùy sai nghieâng
(neáu caàn kim nam chaâm maùy sai nghieâng phaûi ñaët ôû taïi vò trí cuõ cuûa
kim nam chaâm la baøn). Ñieàu chænh höôùng hoäp ñoàng cuûa maùy sai
nghieâng ñeå cho cöïc baéc kim nam chaâm chæ höôùng baéc ñòa töø.
SVTH:
of 133. Trang -63-
Header Page Luaä
64 ofn 133.
c) Vaën boä phaän haõm dôøi xuoáng, quan saùt kim nam chaâm coù caân baèng
khoâng. Neáu ñaàu baéc nghieâng xuoáng, thì trong oáng ñoàng ñaët ñaàu ñoû
thanh nam chaâm chæ leân, neáu ñaàu baéc nghieâng leân thì ñaët ñaàu xanh
thanh nam chaâm chæ leân, sau ñoù keùo daây treo, dôøi vò trí nam chaâm, cho
ñeán khi kim nam chaâm naèm ngang.
SVTH:
of 133. Trang -64-
Header Page Luaä
65 ofn 133.
CHÖÔNG IV: NGUYEÂN NHAÂN, MUÏC ÑÍCH VAØ NHÖÕNG

TRÖÔØNG HÔÏP CAÀN KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
A. NGUYEÂN NHAÂN GAÂY RA ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ

Nhö chuùng ta ñaõ bieát nguyeân vaät lieäu ñoùng taøu thuyeàn hieän ñaïi baèng saét
theùp, vaät lieäu saét theùp treân taøu bò nhieãm töø vaø trôû thaønh vaät lieäu mang töø tính.
Hôn nuõa töø tính ñoù cuõng thay ñoåi theo thôøi gian, bieán ñoäng cuûa ñieän töø tröôøng
bao quanh taøu.
Taøu ñöôïc caáu taïo bôûi raát nhieàu vaät lieäu saét non vaø saét giaø, khi bò löïc ñòa töø
tröôøng cuûa traùi ñaát töø hoaù chuùng bò nhieãm töø. Söï toàn taïi cuûa töø tröôøng do caùc
loaïi saét vónh cöûu vaø saét töø caûm öùng sinh ra aûnh höôûng ñeán la baøn töø gaây ra ñoã
leäch la baøn töø. Noùi caùch khaùc, la baøn töø khoâng nhöõng chòu aûnh höôûng cuûa ñòa töø
laøm cho kim la baøn chæ ñuùng höôùng baéc ñòa töø, maø coøn chòu aûnh höôûng cuûa töø
tröôøng cuûa caùc loaïi saét töø treân taøu laøm cho kim la baøn khoâng coøn chæ ñuùng
höôùng baéc ñòa töø, maø chæ leäch khoûi höôùng baéc ñòa töø moät goùc ñoä naøo ñoù. Höôùng
baéc ñòa töø döôùi aûnh höôûng cuûa saét theùp ñoùng taøu goïi laø höôùng baéc la baøn.
Goùc leäch giöõa höôùng baéc ñòa töø vaø höôùng baéc la baøn goïi laø ñoä leäch la baøn.
Khi ñoä leäch la baøn quaù lôùn hoaëc khoâng oån ñònh thì la baøn khoâng coøn söû duïng
ñöôïc nöõa vì thieáu chính xaùc, caàn phaûi tieán haønh hieäu chænh.
B. SÖÏ CAÀN THIEÁT PHAÛI KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN
Ta ñaõ phaân tích nguyeân nhaân sinh ra vaø tính chaát cuûa ñoä leäch la baøn töø ñaët treân
taøu ñoùng baèng saét theùp. Ôû phaàn naøy ta ñi tìm hieåu söï caàn thieát cuûa vieäc khöû ñoä
leäch:
Nguyeân nhaân sinh ra ñoä leäch cuûa la baøn töø laø do caùc löïc:
A' H , B' H , C ' H , D  H , E ' H taùc duïng leân taâm la baøn laøm cho kim töø leäch
'
khoûi kinh tuyeán töø vaø naèm treân kinh tuyeán la baøn. Trong caùc löïc treân coù löïc….laø
töông ñoái lôùn, löïc toång hôïp H’ cuûa caùc löïc treân taùc duïng leân kim töø sinh ra ñoä
leäch töông ñoái lôùn, coù theå gaàn baèng  H hoaëc lôùn hôn  H . Trong töøng tröôøng
hôïp, ôû treân moät höôùng ñi naøo ñoù H’ coù theå coù trò soá baèng 0 hoaëc coù trò soá töông
ñoái nhoû.
+ H’ = 0 thì la baøn seõ ngöøng laøm vieäc.
+Khi H’ nhoû, noù khoâng khaéc phuïc ñöôïc löïc ma saùt giöõa kim töø vaø choát
ngoõng.
Trong tröôøng hôïp coù ñoä leäch töông ñoái lôùn thì khi taøu thay ñoåi höôùng ñi ñóa la
baøn seõ khoâng ñoàng nhaát vôùi höôùng muõi taøu quay. Khi H’nhoû ñóa la baøn seõ quay
SVTH:
of 133. Trang -65-
Header Page Luaä
66 ofn 133.
theo moät chieàu vôùi taøu. Khi ñoù neáu caên cöù vaøo soá ño treân la baøn ñeå ñoåi höôùng
ñi ñoâi khi seõ gaëp khoù khaên.
Neáu ñoä leäch lôùn, khi taøu thay ñoåi höôùng ñi thì ñoä leäch seõ bieán ñoåi lôùn, ñaëc
bieät laø gaàn nhöõng höôùng ñi coù bieán ñoåi daáu thì trò soá ñoä leä ch caøng lôùn hôn. Khi
ñoù khoù maø tìm ñöôïc trò soá ñoä leäch chính xaùc.
Neáu ñoä leäch cuûa la baøn raát lôùn khi ño vaø laäp baûng ñoä leäch phaûi ño daït vaø laäp
baûng ñoä leäch treân nhieàu höôùng ñi, phöông phaùp laäp baûng ñoä leäch cuõng phöùc taïp
hôn nhieàu.
Neáu ta khöû ñoä leäch ñi thì coù theå khaéc phuïc ñöôïc nhöõng khoù khaên treân vaø coù theå
trieät tieâu ñöôïc sai soá do ñoä leäch lôùn sinh ra.Khi ñoù trò soá cuûa löïc chæ
höôùng  H treân taát caû caùc höôùng ñi laø nhö nhau, ñóa la baøn chuyeån ñoäng moät
caùch oån ñònh vaø ñoàng nhaát vôùi söï thay ñoåi höôùng ñi.
C. MUÏC ÑÍCH CUÛA COÂNG TAÙC KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
Nhaèm muïc ñích ñöa la baøn töø trôû veà traïng thaùi hoaït ñoäng chæ höôùng vôùi ñoä leäch
trong giaù trò cho pheùp, phuïc vuï toát cho vieäc haønh haûi cuûa con taøu.
D. NHÖÕNG TRÖÔØNG HÔÏP CAÀN PHAÛI HIEÄU CHÆNH LA BAØN TÖØ
Trong nhöõng tröoøng hôïp sau caàn phaûi hieäu chænh ñoä leäch la baøn töø:
1. Taøu sau khi ñoùng môùi hoaêc sau khi söûa chöõa.
2. Taøu sau khi bò chaán ñoäng maïnh nhö va chaïm, maéc caïn, phaùo kích ….
3. Thay ñoåi vò trí laép ñaët la baøn.
4. Ñoä leäch cuûa la baøn chuaån vöôït quaù 30, la baøn laùi vöôït quaù 50.
5. Taøu naèm coá ñònh taïi moät höôùng naøo ñoù treân moät thaùng.
6. Sau khi chuyeân chôû moät khoái löôïng saét theùp lôùn.
7. Toát nhaát moãi con taøu haøng naêm tieán haønh hieäu chænh ñoä leäch moät
laàn.
SVTH:
of 133. Trang -66-
Header Page Luaä
67 ofn 133.
CHÖÔNG V: NGUYEÂN LYÙ VAØ PHÖÔNG PHAÙP KHÖÛ ÑOÄ

LEÄCH LA BAØN TÖØ
A. NGUYEÂN LYÙ KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ

Trong phaàn naøy seõ ñi vaøo tìm hieåu nguyeân lyù ñeå khöû ñoä leäch la baøn töø döïa
treân nhöõng nguyeân nhaân gaây ra ñoä leäch la baøn töø ñaõ ñöôïc trình baøy ôû tröôùc.
Nguyeân lyù ñôn giaûn cuûa vieäc khöû ñoä leäch la baøn töø laø duøng caùc thanh nam
chaâm vónh cöûu hay saét töø caûm öùng (saét non) taïo ra caùc löïc coù cuøng giaù trò vaø
ngöôïc chieàu vôùi caùc löïc gaây ra ñoä leäch la baøn ñeå khöû boû aûnh höôûng cuûa caùc löïc
ñoù.
Ñoä leäch do saét töø vónh cöûu taïo ra caàn phaûi ñöôïc khöû baèng caùc nam chaâm vónh
cöû coøn ñoä leäch do saét töø caûm öùng taïo ra thì phaûi khöû baè ng saét non. Cuï theå hôn,
muoán trieät tieâu aûnh höôûng cuûa löïc vónh cöûu naèm ngang ñoái vôùi la baøn phaûi söû
duïng nam chaâm hieäu chænh ngang, muoán trieät tieâu aûnh höôûng cuûa töø löïc caûm
öùng ngang ñoái vôùi la baøn phaûi duøng saét non naèm ngang (quaû caàu saét non) hoaëc
hoäp saét non beân traùi vaø phaûi treân thaân la baøn.
Töông töï muoán khöû aûnh höôûng cuûa töø löïc vónh cöûu thaúng ñöùng ñoái vôùi la baøn
phaûi söû duïng nam chaâm hieäu chænh thaúng ñöùng; muoán khöû aûnh höôûng cuûa töø
löïc caûm öùng thaúng ñöùng ñoái vôùi la baøn phaûi duøng saét non thaúng ñöùng.
Hai quaû caàu saét non ôû hai beân hoaëc hoäp saét non beân traùi vaø phaûi treân thaân la
baøn, thanh saét non trong oáng ñoàng phía tröôùc cuõng nhö taát caû caùc thanh nam
chaâm ñaët trong chaân la baøn ñeàu duøng ñeå khöû caùc loaïi töø löïc sinh ra ñoä leäch
khaùc nhau. Sau khi ñieàu chænh ñeå khöû ñoä leäch, taát caû caùc loaïi saét non vaø nam
chaâm khöû ñoù caàn phaûi ñöôïc coá ñònh, khoâng ñöôïc tuøy tieän dòch chuyeån hay va
chaïm.
Khi taøu ôû traïng thaùi caân baèng, töø löïc do saét töø treân taøu sinh ra coù theå chia laøm
hai thaønh phaàn: thaønh phaàn naèm ngang vaø thaønh phaàn thaúng ñöùng. Thaønh phaàn
thaúng ñöùng cuûa töø löïc khoâng aûnh höôûng gì tôùi ñoä leäch cuûa la baøn töø, chæ coù
thaønh phaàn naèm ngang cuûa töø löïc môùi sinh ra ñoä leäch. Tuy nhieân khi taøu ôû
traïng thaùi ngieâng ngang hoaëc nghieâng doïc thì seõ taïo ra moät thaønh phaàn löïc
naèm ngang môùi taùc duïng vaøo la baøn laøm cho ñoä leäch bieán ñoåi, loaïi ñoä leäch sinh
ra khi taøu nghieâng goïi laø ñoä leäch nghieâng. Khoâng keå ñoä leäch nghieâng laø do saét
töø vónh cöûu sinh ra hay saét töø caûm öùng sinh ra, ñeàu phaûi duøng saét töø thaúng ñöùng
ñeå khöû noù, thanh saét töø ñaët trong trung taâm chaân la baøn chính laø ñeå khöû ñoä leäch
nghieâng, noù ñöôïc ñieàu chænh ñoä cao baèng moät sôïi daây xích nhoû.
Toùm taét taùc duïng cuûa caùc loaïi nam chaâm vaø saét töø ñeå hieäu chænh ñoä leäch:
SVTH:
of 133. Trang -67-
Header Page Luaä
68 ofn 133.
1. Nam chaâm khöû ñoä leäch ngheâng ñaët trong oáng thaúng ñöùng ngay
ñöôøng taâm cuûa chaân ñeá la baøn.
2. Nam chaâm vónh cöûu laép treân giaù ñaët theo chieàu doïc taøu khöû ñoä leäch
baùn voøng B.
3. Nam chaâm vónh cöûu laép treân giaù ñaët theo chieàu ngang taøu khöû ñoä
leäch baùn voøng C.
4. Saét töø caûm öùng thaúng ñöùng (saét non) – thanh Flinder - ñaët trong oáng
laép beân ngoaøi chaân ñeá la baøn.
5. Hai quaû caàu saét töø caûm öùng (saét non) hoaëc hoäp saét non beân traùi vaø
phaûi treân thaân la baøn khöû ñoä leäch phaàn tö voøng (D vaø E).
B. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ
Ta ñaõ phaân tích ôû nhöõng phaàn tröôùc, nguyeân nhaân gaây ra ñoä leäch la baøn laø do:
ñoä leäch coá ñònh A, ñoä leäch baùn voøng, ñoä leäch goùc phaàn tö, ñoä leäch nghieâng. Ôû
muïc naøy ta ñi tìm hieåu phöông phaùp khöû töøng loaïi ñoä leäch ñoù.
I. Khöû Ñoä Leäch Baùn Voøng
Khöû ñoä leäch baùn voøng vaø ñoä leäch goùc phaàn tö coù 2 phöông phaùp laø: phöông
phaùp Airy vaø phöông phaùp Kolong.
 Phöông phaùp Airy
1. Khöû ñoä leäch baùn voøng
Phöông phaùp khöû ñoä leäch nöûa voøng laø: Khöû ñoä leäch nöûa voøng treân boán höôùng
ñi töø chính.Treân boán höôùng ñi töø chính, ta ño ñoä leäch vaø khöû ñoä leäch ñoù ñeå khöû
taùc duïng cuûa B' H vaø C ' H ñoái vôùi la baøn. Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø
khöû ñoä leäch treân höôùng ñi coù ñoä leäch lôùn nhaát.
 Nguyeân lyù khöû: Ta caên cöù tình hình caùc löïc ñoä leäch döông taùc duïng ñoái
vôùi la baøn ñeå nghieân cöùu ñoä leäch sinh ra treân boán höôùng ñi töø chính vaø
phöông phaùp khöû löïc B' H vaø C ' H ø.
 Nguyeân lyù khöû C ' H : khi taøu ñi ôû höôùng ñi ñòa töø N (MK = 0 0), tình hình
caùc löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn nhö hình.
Löïc ñoä leäch A' H , E ' H , C ' H vuoâng goùc vôùi kinh tuyeán töø, taùc duïng theo cuøng
moät höôùng sinh ra ñoä leäch  N . Trong tröôøng hôïp aáy, vì khoâng theå phaân bieät trò
soá ñoä leäch sinh ra bôûi löïc C ' H vaø löïc ( A' H + E ' H ) neân muoán duøng ñoä leäch
treân höôùng ñi aáy ñeå khöû löïc C ' H thì raát khoù.
Nhöng ta coù theå ño ñöôïc ñoä leäch neân duøng thanh nam chaâm vónh cöûu ngang ñeå
khöû (do löïc ñoä leäch C ' H coù tính chaát vónh cöûu). Khi ñoù thanh nam chaâm
ngang sinh ra löïc taùc duïng F coù trò soá: F = - [( A' H + E ' H ) + C ' H ]
Ta chia F laøm 2 thaønh phaàn: fC = - C ' H
fA+E = - ( A' H + E ' H )
SVTH:
of 133. Trang -68-
Header Page Luaä
69 ofn 133.
NM
NM NC
NC
A' H E  H
'
B H
'
'
A  H  E ' H
B H
' D H'
f A+E
C ' H
D' H
 H
H
C ' H fC f A+E
Hình 5-1
Nhö vaäy thöøa löïc ngang fA+E, caàn phaûi trieät tieâu noù laø chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc muùc
ñích khöû ñöôïc löïc ñoä leäch C ' H .
Sau khi khöû toaøn boä ñoä leäch  N , ta quay taøu sang höôùg ñi ñòa töø S (HÑ = 1800).
Nhö hình5-2 ta thaáy: ñoä leäch sinh ra bôûi caùc löïc ñoä leäch vaø löïc F cuûa thanh
nam chaâm theâm vaøo khi taøu ñi ôû höôùng baéc ñòa töø laø ( A' H + E ' H ) vaø fA+E,
khi aáy fC trieät tieâu C ' H . Vì (A’λH + E ' H ) = fA+E vaø ta cuõng coù theå ño tính
ñöôïc moät nöûa cuûa  S laø do A' H vaø E ' H sinh ra vaø löïc kia laø do löïc thöøa fA+E
cuûa thanh nam chaâm ngang khöû sinh ra. Nhö theá chæ caàn ñoåi thanh nam chaâm
ngang ñeå cho ñoä leäch  S coøn laïi moät nöûa, thì coù theå khöû ñöôïc löïc thöøa fA+E. Khi
aáy thanh nam chaâm ngang chæ sinh ra löïc fC coù trò soá baèng C ' H vaø nghòch
höôùng vôùi noù, töùc laø khöû ñöôïc löïc C ' H .
 Nguyeân lyù khöû B' H :
Khi taøu ñi ôû höôùng töø E (MK = 900) caùc löïc taùc duïng leân la baøn nhö hình veõ 5-
3. Cuõng nhö nguyeân lyù khöû C ' H , tröôùc tieân duøng thanh nam chaâm doïc khöû
toaøn boä, töùc thanh nam chaâm doïc sinh ra löïc:
F’= -[( A' H - E ' H ) + B' H ]
Ta chia F’ laøm 2 thaønh phaàn: fB = - B' H vaø fA – E = - ( A' H - E ' H )
Nhö theá fB trieät tieâu löïc B' H , fA – E laø löïc thöøa ta caàn phaûi tireät tieâu. Muoán khöû
löïc fA – E ta phaûi quay taøu veà höôùng ñòa töø W (HÑ = 900) nhö hình 5-4. W laø do
( A' H - E ' H ) vaø fA – E sinh ra.
fA – E = - ( A' H - E ' H )
Neân chæ caàn ñoåi thanh nam chaâm doïc, laøm cho ñoä leäch W coøn laïi moät nöûa thì
khöû ñöôïc löïc thöøa fA – E töùc khöû ñöôïc löïc B' H .
SVTH:
of 133. Trang -69-
Header Page Luaä
70 ofn 133.
NM NM
NC NC
D' H A' HB' H D' H FA+E

E H
'
H H’E H H’W
F B ' H F
Hình 5-2
Coâng taùc khöû ñoä leäch nöûa voøng:

1) Taøu ñi theo höôùng ñi töø N, ño ñoä leäch  N duøng thanh nam chaâm
ngang trong thaân la baøn khöû toaøn boä  N .
2) Quay taøu sang höôùng ñi töø E, ño ñoä leäch  E dôøi thanh nam chaâm doïc
khöû toaøn boä noù.
3) Quay taøu sang höôùng ñi töø S, ño ñoä leäch  S dôøi thanh nam chaâm
ngang, laøm cho  S coøn laïi moät nöûa, nhö theá löïc ngang C ' H ñaõ bò
khöû maát.
4) Quay taøu sang höôùng ñi töø W, ño ñoä leäch W dôøi thanh nam chaâm
doïc, laøm cho W coøn laïi moät nöûa, nhö theá löïc doïc B' H ñaõ bò khöû
maát.
Thöù töï khöû ñoä leäch B' H vaø C ' H thöôøng caên cöù theo trò soá cuûa ñoä leäch
maø tieán haønh. Thöôøng trong khi hieäu chænh la baøn treân taøu cuõ, tröôùc tieân phaûi ñi
theo höôùng ñoâng hoaëc taây ñeå khöû ñoä leäch nghieâng, neân vieäc khöû ñoä leäch nöûa
voøng thöôøng baét ñaàu töø höôùng ñoâng hoaëc taây, vaø khöû löïc B' H tröôùc. Höôùng
taøu quay thì tuyø vaøo tình hình maët bieån maø quyeát ñònh.
SVTH:
of 133. Trang -70-
Header Page Luaä
71 ofn 133.
Caùch ñieàu chænh thanh nam chaâm ñeå khöû B' H vaø C ' H ñöôïc aùp duïng nhö
baûng sau:
Löïc ñoä leäch +B’H -B’H Löïc ñoä leäch +C’H -C’H
Caùch Höôùng ñi E Höôùng ñi E Caùch Höôùng ñi N Höôùng ñi N
Laøm sinh +E sinh - Laøm sinh + sinh -
Tình hình Höôùng ñi W Höôùng ñi W Tình hình Höôùng ñi S Höôùng ñi S
Nam chaâm sinh -W sinh + Nam chaâm sinh - sinh +
Treân chieàu Treân chieàu Treân chieàu Treân chieàu
Chieàu doïc Chieàu ngang
doïc ñaët nam doïc ñaët nam ngang ñaët ngang ñaët
khoâng coù nam khoâng coù nam
chaâm cöïc ñoû chaâm cöïc ñoû nam chaâm cöïc nam chaâm cöïc
chaâm chaâm
chæ veà muõi chæ veà laùi ñoû chæ veà phaûi ñoû chæ veà traùi
Chieàu doïc ñaõ Chieàu ngang
coù nam chaâm ñaõ coù nam
Dôøi leân Dôøi xuoáng Dôøi leân Dôøi xuoáng
cöïc ñoû chæ veà chaâm cöïc ñoû
muõi chæ veà phaûi
Chieàu doïc ñaõ Chieàu ngang
coù nam chaâm ñaõ coù nam
Dôøi xuoáng Dôøi leân Dôøi xuoáng Dôøi leân
cöïc ñoû chæ veà chaâm cöïc ñoû
laùi chæ veà traùi
 Phöông phaùp khöû ñoä leäch nöûa voøng gaàn ñuùng

NM
NC
Neáu löïc ñoä leäch A  H vaø E  H
' '
C ' H
baèng 0 hoaëc raát nhoû theo nguyeân lyù B ' H NM
khöû nhö treân, ta coù phöông phaùp khöû NC

D H
'
ñoä leäch nöûa voøng gaàn ñuùng, töùc treân H’N D' H
hai höôùng ñi chính vuoâng goùc vôùi 
nhau ta khöû ñöôïc löïc B' H vaø C ' H . H  H C ' H
 H’E
Hình 5-3
Nhö hình treân A  H vaø E  H baèng 0
' '
ñoä leäch  N treân höôùng ñi töø N hoaøn

toaøn ño löïc C ' H vuoâng goùc vôùi höôùng baéc ñòa töø sinh ra. Khi aáy chæ caàn duøng
nam chaâm ngang laøm cho  N = 0 töùc C ' H ñaõ bò khöû. Vaø ñoä leäch  E treân
höôùng ñi töø E laø chæ do B' H sinh ra, neân sau khi duøng nam chaâm doïc laøm cho
 E = 0 töùc B’λH cuõng bò khöû maát. Nhöng thöïc teá A' H vaø E ' H khaùc 0 neân löïc
do nam chaâm hieäu chænh sinh ra f B   B' H vaø fC  C ' H vì theá duøng phöông
phaùp naøy chæ coù theå khöû ñöôïc gaàn ñuùng.
 Phöông phaùp KoLong
SVTH:
of 133. Trang -71-
Header Page Luaä
72 ofn 133.
1. Khöû ñoä leäch nöûa voøng treân boán höôùng ñi chính la baøn
Treân boán höôùng ñi chính la baøn duøng maùy ño töø löïc ñeå ño löïc chæ baéc la baøn vaø
hieäu chænh ñeå khöû taùc duïng cuûa löïc B' H vaø C ' H ñoái vôùi la baøn. Ñaëc ñieåm
chuû yeáu cuûa phöông phaùp naøy laø khöû ñoä leäch treân höôùng ñi luùc löïc ñoä leäch
khoâng sinh ra ñoä leäch.
Ta cho A' H  0 vaø caùc löïc ñoä leäch khaùc ñeàu döông, phaân tích tình hình caùc
löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn treân boán höôùng ñi chính la baøn vaø nghieân cöùu
phöông phaùp khöû B' H vaø C ' H
 Nguyeân lyù khöû B' H
Taøu ñi ôû höôùng ñi la baøn N (HL = 00) caùc löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn nhö hình
veõ. Khi aáy löïc sinh ra ñoä leäch laø C ' H vaø D' H nhöng löïc C ' H laø chính.
Höôùng baéc la baøn leäch veà phía ñoâng cuûa höôùng baéc ñòa töø vaø höôùng baéc la baøn
laø ñoä leäch ñoâng. Goùc keïp giöõa D' H vaø höôùng baéc la baøn cuõng baèng  N , höôùng
taùc duïng cuûa löïc B' H theo höôùng baéc la baøn, C ' H vuoâng goùc vôùi höôùng baéc
la baøn.
Khi aáy löïc taùc duïng treân höôùng baéc la baøn laø  H cos  N , D' H cos  N vaø B' H
duøng H ' N ñeå bieåu thò hôïp löïc cuûa chuùng:
H ' N =  H cos  N + D' H cos  N + B' H =  1  D'  H cos  N  B' H (1)
Trò soá cuûa H ' N coù theå duøng maùy ño töø löïc ñeå ño, nhöng ta khoâng theå töø trò soá
cuûa H ' N maø phaân bieät ñöôïc trò soá cuûa B' H vaø  1  D'  H cos  N neân khoâng theå
khöû ñöôïc B' H treân höôùng ñi aáy.
Hình 5-9
Laùi taøu sang höôùng ñi la baøn S (KK = 1800) caùc löïc taùc duïng ñoái vôùi la baøn
(xem hình 5-8) sinh ra ñoä leäch taây  S . Khi aáy löïc taùc duïng treân höôùng baéc la
baøn laø  H cos  S , D' H cos  S vaø B' H duøng H S ' ñeå bieåu thò hôïp löïc cuûa chuùng:
SVTH:
of 133. Trang -72-
Header Page Luaä
73 ofn 133.
H S '   H cos  S  D' H cos  S  B' H   1  D'  H cos  S  B' H (2)
Cuõng theá trò soá cuûa H S ' vaøo maùy ño löïc töø ñeå ño, nhöng vì khoâng theå phaân bieät
trò soá cuûa B' H vaø  1  D'  H cos  S neân cuõng khoâng theå khöû ñöôïc löïc B' H .
So saùnh hình 5-7 vaø 5-8 ta thaáy: hình ña giaùc löïc taïo thaønh ñoä leäch  N vaø  S ,
caùc caïnh töông öùng baèng nhau, quan heä giöõa caùc caïnh töông öùng gioáng nhau,
neân chuùng baèng nhau, neân  N   S . Maët khaùc tuy  N vaø  S nghòch daáu nhau
nhöng trong löôïng giaùc ta bieát  N vaø  S neân ta coù  N =  S neân H ' N = H S '
 1  D'  H cos  N   1  D'  H cos  S
Neáu duøng  bieåu thò  N vaø  S ta bieát sau khi löïc B' H ñaõ bò khöû thì khi taøu ôû
höôùng ñi la baøn N vaø S. Löïc taùc duïng treân höôùng baéc la baøn baèng
 1  D'  H cos  . Coäng ñaúng thöùc (1) vaø (2) sau ñoù chia cho 2 ta coù:
H' N  H S '
  1  D'  H cos 
2
Nghóa laø: sau khi khöû löïc B' H , khi taøu ñi ôû

höôùng ñi la baøn N vaø S löïc taùc duïng treân
H' N  H S '
höôùng baéc la baøn baèng
2
Caùch khöû ñoä leäch nöûa voøng theo phöông

phaùp Kolong caên cöù theo nguyeân lyù aáy:
tröôùc tieân duøng maùy ño löïc töø ñeå ño löïc H ' N
vaø H S ' , tính trò soá trung bình cuûa chuùng,
sau ñoù vaãn duøng maùy ño löïc töø, theâm nam
chaâm doïc vaøo thaân la baøn, hieäu chænh H ' N
vaø H S ' , laøm cho chuùng baèng trò soá trung
H' N  H S '
bình , nhö theá khöû ñöôïc löïc
2
B ' H
 Nguyeân lyù khöû C ' H :
SVTH:
of 133. Trang -73-
Header Page Luaä
74 ofn 133.
Nguyeân lyù khöû C ' H cuõng gioáng nhö nguyeân lyù khöû löïc B' H . Ñeå deã phaân tích
ta töôûng töôïng raèng khöû löïc C ' H tieán haønh sau khi ñaõ khöû löïc B' H . Khi aáy
0
B' H = 0. Nhö hình 5-10 ta thaáy: khi taøu ñi theo höôùng ñi la baøn E (HL = 90 )
vì khoâng coù löïc B' H treân höôùng ñi naøy khoâng coù ñoä leäch, höôùng baéc la baøn
cuõng laø höôùng baéc ñòa töø. Ta duøng H ' E bieåu thò löïc taùc duïng treân höôùng baéc la
baøn luùc aáy:
Cuõng theá, nhö hình 5-11, giaû söû taøu ñi theo höôùng ñi la baøn W (KK=2700) löïc
taùc duïng treân höôùng baéc la baøn laø H 'W
H'W   H  D' H  C ' H   1  D'  H  C ' H
Coäng ñaúng thöùc (3) vaø (4) chia cho 2 ta coù:
H ' E  HW '
  1  D'  H
2
Nhö theá ta bieát raèng: sau khi ñaõ khöû löïc C ' H , khi taøu ñi theo höôùng ñi E vaø
H ' E  HW '
W, löïc taùc duïng treân höôùng baéc la baøn baèng trò soá . Khi ta khöû, cuõng
2
gioáng nhö caùch khöû B' H ta duøng maùy ño löïc töø ñeå ño H ' E vaø H 'W , tính trò soá
trung bình, sau ñoù theâm nam chaâm ngang vaøo thaân la baøn vaø hieäu chænh cho
H ' E  HW '
chuùng baèng ; nhö theá ta khöû ñöôïc C ' H .
2
Coâng taùc khöû: Caùch khöû ñoä leäch nöûa voøng
1) Taøu ñi theo höôùng ñi la baøn N (HL = 00) duøng maùy ño löïc töø ño löïc H ' N
vaø ghi giaù trò cuûa noù.
2) Laùi taøu quay sang höôùng ñi la baøn S (HL = 1800) duøng maùy ño löïc töø ño
löïc H S ' vaø ghi trò soá cuûa noù.
SVTH:
of 133. Trang -74-
Header Page Luaä
75 ofn 133.
H' N  H S '
3) Tính vaø xaùc ñònh vò trí treân thöôùc ño cuûa maùy ño löïc töø. Sau
2
ñoù theâm nam chaâm doïc vaøo thaân la baøn, ñieàu chænh vò trí cuûa noù, laøm
cho maët
la baøn quay 900. nhö theá ta khöû ñöôïc B' H
4) Taøu ñi theo höôùng ñi la baøn E (HL = 900) duøng maùy ño löïc töø ño löïc H ' E
vaø ghi trò soá cuûa noù.
5) Laùi taøu quay sang höôùng ñi la baøn W (HL = 2700), caùch laøm cuõng gioáng
nhö khi taøu ñi theo höôùng S, tröôùc tieân ta ño löïc H 'W , tính trò soá
H ' E  HW '
vaø ñònh trò soá ñoù treân maùy ño. Khi aáy maët la baøn quay 900, ta
2
theâm nam chaâm ngang vaøo thaân la baøn, laøm cho maët la baøn quay trôû laïi
900, nhö theá khöû ñöôïc löïc C ' H
SVTH:
of 133. Trang -75-
Header Page Luaä
76 ofn 133.
Chuù yù: khi khöû ñoä leäch, taøu ñi theo höôùng nam tröôùc,
höôùng baéc sau, höôùng baéc tröôùc höôùng nam sau hoaëc
höôùng ñoâng tröôùc höôùng taây sau, höôùng taây tröôùc
höôùng ñoâng sau, do ñoù ta tuyø yù choïn, nhöng höôùng ñi
phaûi ñoåi theo thöù töï. Nhö laøm theo thöù töï
N  E  S  W vì löïc H ' E ño ñöôïc röôùc khi khöû
löïc B' H , H' E   1  D'  H cos  E  C ' H maø H 'W ño
ñöôïcsau khi khöû löïc B' H , H'W   1  D'  H  C ' H ,
khi aáy haèng soá, daáu cuûa hai veá beân phaûi cuûa hai ñaúng
thöùc H ' E vaø H 'W khoâng baèng nhau, neân soá trung bình
cuûa hai ñaúng thöùc aáy khoâng theå trieät tieâu C ' H . Hình
5-12
Khi khöû ñoä leäch, phöông phaùp hieäu chænh thanh nam
chaâm ñöôïc aùp duïng theo baûng sau:
Löïc taùc duïng treân höôùng baéc la Löïc ñoä Höôùng cuûa cöïc N cuûa nam
baøn leäch chaâm
H'N > H S ' B ' H > 0 Höôùng muõi taøu
H'N < H S ' B ' H < 0 Höôùng laùi taøu
H ' E > H 'W C ' H < 0 Höôùng beân traùi
H ' E > H 'W C ' H > 0 Höôùng beân phaûi
Khi khöû ñoä leäch neáu khoâng coù muïc tieâu thì söû duïng la baøn con quay ñeå so saùnh
höôùng ngaém, thì chæ caàn coù maùy ño löïc töø (Kolong hoaëc Thomson) ta cuõng coù
theå duøng phöông phaùp naøy ñeå khöû ñoä leäch nöûa voøng, ñoù laø öu ñieåm cuûa noù,
nhöng sau khi khhöû ñoä leäch khoâng theå ño ñöôïc ñoä leäch coøn laïi, ñoù laø khuyeát
ñieåm cuûa noù.
SVTH:
of 133. Trang -76-
Header Page Luaä
77 ofn 133.
II. Phöông phaùp khöû ñoä leäch goùc phaàn tö

 Phöông phaùp Airy
Löïc sinh ra goùc phaàn tö, coù löïc saét non D' H vaø E ' H . Thöôøng la baøn ñaët treân
maët phaúng doïc cuûa taøu, heä soá saét non d vaø b ñeàu phaûi raát nhoû, löïc E ' H raát
nhoû, thöïc teá ta khoâng caàn phaûi khöû. Nhöng heä soá
saét non a vaø e ñeàu khaù lôùn, löïc D' H khaù lôùn, coù x
theå sinh ra ñoä leäch 5 – 100, neân caàn phaûi khöû noù. N N
-a
Caùch khöû ñoä leäch goùc phaàn tö do löïc D  H sinh ra
'
ae
Vì D' H = vaø treân taøu thöôøng a < 0, e < 0 n
2H
vaø e  a cho neân D' H > 0 laø moät löïc taùc duïng y
döông. Muoán khöû ñoä leäch goùc phaàn tö do löïc aáy S S

sinh ra, thì treân la baøn caàn phaûi coù saét non hieäu
chænh (vì D' H laø löïc ñoä leäch coù tính chaát caûm Hình 5-4
öùng), vaø löïc taùc duïng do nhöõng saét non aáy sinh ra
vôùi löïc saét non cuûa taøu coù trò soá baèng nhau vaø
nghòch daáu nhau. Caùc saét non aáy coù hình thanh troøn hoaëc hình caàu. Thanh troøn
thì coù theå ñaët theo chieàu doïc vaø chieàu ngang. Ta duøng a1, e1 vaø D' H bieåu thò
heä soá saét non vaø löïc taùc duïng do saét non hieäu chænh sinh ra.
Phaân tích löïc D' H x
+ Saét non chieàu doïc
Nhö hình 5-4 heä soá saét non chieàu doïc sinh ra
N N
a 1 < 0 e1 = 0 n
Theá vaøo coâng thöùc D' H ta coù: y
a1
D1' H 
2H
Cho neân saét non chieàu doïc sinh ra löïc taùc duïng Hình 5-5
aâm.
+ Saét non chieàu ngang
Nhö hình 5-5 heä soá saét non chieàu ngang sinh
x
ra a1 = 0, e1 < 0 -a
e
Neân D H  1
1
'
n
2H
Nhö theá saét non chieàu ngang sinh ra löïc taùc
y
duïng aâm
+ Saét non hình caàu
Hai beân la baøn coù ñaët hai quaû caàu saét non maø
trung taâm cuûa chuùng ôû treân cuøng moät maët Hình 5-6
phaúng vôùi kim nam chaâm. Nhö hình 5-6, taùc
duïng cuûa chuùng cuõng gioáng nhö ñoàng thôøi laép
SVTH:
of 133. Trang -77-
Header Page Luaä
78 ofn 133.
moät ñoâi saét non chieàu doïc vaø moät ñoâi saét non chieàu ngang, neân heä soá do quaû
caàu saét non sinh ra:
a1 < 0 e1 > 0 vaø a1  2e1
Nhö theá saét non hình caàu sinh ra löïc taùc duïng aâm.
Caùch khöû ñoä leäch goùc phaàn tö D' H : tröôùc tieân caên cöù vaøo ñoä leäch ño ñöôïc khi
taøu ñi theo boán höôùng , duøng coâng thöùc 3-4 tính heä soá gaàn ñuùng D, sau ñoù tra
baûng khöû ñoä leäch goùc phaàn tö (baûng naøy döïa theo hình daùng cuûa la baøn vaø saét
non hieäu chænh) choïn kích thöôùc cuûa saét non hieäu chænh vaø ñoàng thôøi xaùc ñònh
khoaûng caùch giöõa saét non vaø la baøn.
Baûng khöû ñoä leäch goùc phaàn tö
Kích thöôùc Khoaûng caùch töø taâm quaû caàu tôùi taâm cuûa maët la baøn
quaû caàu 20 20.5 21 21.5 22 23 24 25 26 30
’’ 0 0 0
12 5 3.5 3.3 3.2 3.0 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.10
0 0 0 0 0 0
cm
14 6’’ 4.00 3.80 3.60 3.50 3.40 3.20 3.00 2.80 2.70 2.40
cm
16.5 7’’ 5.40 5.20 5.00 4.70 4.60 4.30 4.20 4.00 3.90 3.70
cm
20 8.5’’ 7.00 6.70 6.40 6.10 5.90 5.70 5.60 5.50 5.40
cm
23.5 10’’ 8.70 8.20 7.90 7.60 7.30 7.00 6.80
cm
28 12’’ 11.40 10.70 10.20 9.80
cm
**Khöû gaàn ñuùng ñoä leäch goùc phaàn tö do löïc D' H sinh ra
Cuõng gioáng nhö phöông phaùp
NM '
khöû ñoä leäch nöûa voøng ñaõ trình NM A  H A' H
baøy ôû treân, caùch khöû gaàn ñuùng
E H
ñoä leäch goùc phaàn tö, coù theå
'
E H
'
duøng nguyeân lyù Airy, döïa theo

A' H D' H
ñoä leäch ño ñöôïc treân boán höôùng H
H
ñi töø goùc phaàn tö maø tieán haønh H’
hieäu chænh. 
Sau khi ñaõ khöû ñoä leäch nöûa
voøng n A' H F
n
Coù theå xem löïc B  H gaàn
'
F A' H D' H D' H D' H
baèng 0, C  H  0. Khi aáy löïc taùc
'
duïng ñoái vôùi la baøn chæ coù löïc

Hình 5-8
chæ baéc töø  H vaø caùc löïc ñoä
leäch A' H , D' H vaø E ' H .
SVTH:
of 133. Trang -78-
Header Page Luaä
79 ofn 133.
Nhö hình 5-8 neáu taøu ñi theo höôùng ñi töø NE, löïc E ' H taùc duïng theo höôùng
1800 khoâng sinh ra ñoä leäch, coøn löïc A' H ,
D' H sinh ra ñoä leäch.
Khi aáy duøng löïc F do saét non hieäu chænh sinh ra, khöû toaøn boä ñoä leäch (saét non
hieäu chænh sinh ra - D' H taùc duïng treân höôøng baèn 2HÑ +1800)
F    A' H  D' H 
FA   A' H
Cho
FD   D ' H
Neân F  FA  FD
Trong ñoù FD khöû löïc D' H . FA laø löïc thöøa do saét non hieäu chænh sinh ra. Sau
ñoù taøu ñoåi sang höôùng ñi töø SE. Khi aáy löïc E ' H taùc duïng theo höôùng baéc ñòa
töø, löïc A' H vaø FA sinh ra ñoä leäch  SE vaø FA = A' H vaø ta thaáy löïc FA sinh ra
ñoä leäch baèng moät nöûa ñoä leäch  SE neân chæ caàn ñieàu chænh vò trí cuûa saét non, laøm
cho ñoä leäch treân höôùng ñi naøy coøn laïi moät nöûa, nhö theá khöû ñöôïc löïc thöøa FA
do ñoù ta khöû ñöôïc D' H
 Caùch khöû löïc D' H
Duøng phöông phaùp Airy khöû ñoä leäch nöûa voøng laøm cho B' H  0 , C ' H  0 , tieáp
ñoù quay taøu sang höôùng ñi töø goùc phaàn tö, sau ñoù caên cöù vaøo ñoä leäch ño ñöôïc,
ñieàu chænh khoaûng caùch giöõa saét non hieäu chænh vaø la baøn, laøm cho ñoäleäch
baèng 0.
Sau ñoù quay taøu 900, ño ñoä leäch vaø hieäu chænh vò trí cuûa saét non, khöû moät nöûa
ñoä leäch, nhö theá khöû ñöôïc D' H
Khi khöû ñoä leäch, höôùng dôøi thanh saét non hieäu chænh aùp duïng theo baûng sau:
Löïc ñoä leäch + D' H - D' H

Ñoä leäch Höôùng ñi NE (SW) Höôùng ñi NE (SW)
sinh ra ñoä leäch ñoâng sinh ra ñoä leäch taây
Höôùng ñi SE (NW) Höôùng ñi SE (NW)
sinh ra ñoä leäch taây sinh ra ñoä leäch
ñoâng
Höôùng dôøi saét non Dôøi vaøo Dôøi ra
 Phöông phaùp KoLong
 Khöû gaàn ñuùng ñoä leäch goùc phaàn tö treân hai höôùng ñi chính la baøn vuoâng goùc
vôùi nhau
Phöông phaùp naøy tieán haønh keát hôïp vôùi caùch khöû ñoä leäch nöûa voøng Kolong,
vì A' H vaø E ' H ñeàu raát nhoû. Xem nhö baèng 0. Sau khi khöû ñoä leäch nöûa
voøng B' H  0 , C ' H  0 neáu löïc D' H cuõng bò khöû, thì löïc taùc duïng leân la baøn
SVTH:
of 133. Trang -79-
Header Page Luaä
80 ofn 133.
chæ coøn löïc baéc töø  H , noù khoâng sinh ra ñoä leäch. Khi aáy löïc chæ baéc la baøn ño
ñöôïc treân caùc höôùng ñi ñeàu baèng  H
Nhö hình 5-13, tröôøng hôïp khoâng coù caùc löïc ñoä leäch
khaùc höôùng taùc duïng cuûa löïc D' H treân höôùng ñi N
(hoaëc S) vaø E (hoaëc W) ngöôïc vôùi nhau, do ñoù soá
trung bìh cuûa löïc chæ baéc H ' NS vaø H ' EW khi aáy laø
H
H ' N  S    H  D ' H
H ' E W    H  D ' H
H ' N  S   H ' E W 
 H
2
Nhö theá ta chæ caàn tính soá trung bình cuûa H ' NS vaø
H ' EW vaø soá caên cöù trung bình aáy maø hieäu chænh löïc
taùc duïng höôùng ñi chính la baøn, töùc löïc D' H bò khöû
maát. Caùch khöû gaàn ñuùng ñoä leäch goùc phaàn tö naøy
tieán haønh sau khi duøng caùch Kolong khöû ñoä leäch nöûa voøng.
 H '  H 'S 
Caên cöù: H ' NS  N 
 2 
'  H ' E  H 'W 

H EW  
 2 
Khi aáy, tính soá trung bình vaø duøng soá aáy ñeå ñònh trò soá treân maùy ño löïc töø. Sau
ñoù laùi taøu theo hai höôùng chính vuoâng goùc vôùi nhau, ñieàu chænh vò trí saét non
hieäu chænh, laøm cho maët la baøn quay 900. Khi löïc taùc duïng höôùng baéc la baøn
baèng trò soá  H , löïc ñoä leäch goùc phaàn tö bò khöû maát.
Höôùng chæ la baøn Löïc ñoä leäch Höôùng dôøi saét non
H ' NS > H ' EW D' H > 0 Dôøi vaøo
H ' NS < H ' EW D' H < 0 Dôøi ra
SVTH:
of 133. Trang -80-
Header Page Luaä
81 ofn 133.
Caùch khöû:
1) Ñi höôùng HL = 2700, ño H 'W
H ' N  S   H ' E W 
2) Tính trò soá  H
2
3) Ñieàu chænh 2 quaû caàu saét non ñeå maët la baøn quay 900
Neân nhôù raèng: caùch khöû ñoä leäch goùc phaàn tö naøy, baát cöù duøng maùy Kolong hay
Thomson ñeå ño, vì do aûnh höôûng cuûa nam chaâm ño ñoái vôùi saét non hieäu chænh
neân keát quaû khöû khoâng chính xaùc.
 Caùch khöû ñoä leäch goùc phaàn tö do löïc E ' H sinh ra
V E ' H vaø D' H laø löïc saét non treân taøu, vaø ñeàu
sinh ra ñoä leäch goùc phaàn tö, khi khöû D' H ñoàng
thôøi khöû luoân E ' H .
Ôû vò trí bình thöôøng saét non hieäu chænh sinh ra löïc

0
D1' H < 0 noù taùc duïng theo höôùng 2MK  180 , do
ñoù noù coù theå khöû ñöôïc D' H > 0 (taùc duïng theo
höôùng 2MK) do saét non cuûa taøu sinh ra.Hình 5-14
Khi aáy D1' H do saét non sinh ra taùc duïng theo

höôùng
2  MK     1800
Löïc chieáu cuûa noù treân höôùng 2MK  1800 laø D1' H cos 2 höôùng taùc duïng löïc
aáy nghòch höôùng vôùi D' H , coù theå khöû D' H vaø löïc chieáu cuûa noù treân höôùng
(2MK  1800)  900 laø
D1' H sin 2
Noù nghòch vôùi höôùng taùc duïng cuûa löïc E ' H , coù theå khöû E ' H
SVTH:
of 133. Trang -81-
Header Page Luaä
82 ofn 133.
D1  D2  E 2
Coâng thöùc tính goùc quay cuûa saét non hieäu chænh
laø:
E
tg 2 
D
Nhö theá ta khöû ñöôïc löïc D' H vaø E ' H . Sau khi
saét non hieäu chænh quay moät goùc, heä soá saét non
do noù sinh ra goïi laø heä soá toång hôïp cuûa ñoä leäch
goùc moät phaàn tö. Vì ñoä leäch do D' H vaø
E ' H sinh ra khoâng lôùn, trong thöïc teá khi tính heä
soá toång hôïp vaø khi saét non hieäu chænh quay moät
goùc, coù theå duøng heä soá gaàn ñuùng, neân coâng thöùc
tính heä soá toång hôïp ñoä leäch goùc phaàn tö laø:
Caùch khöû ñoàng thôøi löïc ñoä leäch do D' H vaø E ' H sinh ra. Tröôùc tieân caên cöù ñoä
leäch ño ñöôïc, tính heä soá gaàn ñuùng D vaø E duøng coâng thöùc (5-5) tính heä soá gaàn
ñuùng toång hôïp D1 vaø sau ñoù tra baûng tö lieäu veà ñoä leäch goùc phaàn tö, xaùc ñònh
khoaûng caùch giöõa saét non vaø la baøn, cuoái cuøng theo coâng thöùc 5-6 tính goùc saét
non treân thaân la baøn caàn quay.
Höôùng quay cuûa saét non treân thaân la baøn, theo daáu cuûa heä soá E maø quyeát ñònh,
khi E laø döông, saét non quay thuaän chieàu kim ñoàng hoà, khi E aâm, thì quay
nghòch kim ñoàng hoà.
 Phöông Phaùp Duøng Saét Non Flinders Ñeå Khöû Ñoä Leäch Nöûa Voøng
Khi hieäu chænh la baøn töø cuûa taøu vieãn döông, ta duøng nam chaâm vónh cöûu ñeå khöû
ñoä leäch nöûa voøng do löïc P vaø Q cuûa töø tröôøng vónh cöûu cuûa taøu sinh ra, nhöng ñoái
vôùi ñoä leäch do löïc töø tröôøng caûm öùng cuûa taøu cZ vaø fZ sinh ra, noù bieán ñoåi theo
vó ñoä töø, neân phaûi duøng saét non Flinders ñeå khöû. Ñeå phaâ n bieät ñoä leäch nöûa voøng
do saét giaø sinh ra laø ñoä leäch nöûa voøng chính vaø ñoä leäch nöûa voøng phuï do saét non
sinh ra.
Nguyeân lyù cô baûn khöû löïc cZ laø duøng löïc caûm öùng, löïc c1Z do saét non Flinder
sinh ra ñeå khöû löïc caûm öùng cZ do saét non treân taøu sinh ra, neân c1Z vaø cZ phaûi coù
trò soá baèng nhau vaø nghòch daáu. Khi saét non Flinder ñaët tröôùc la baøn thì sinh ra
heä soá
c1 > 0 coù theå khöû heä soá saét non cuûa taøu c < 0, khi noù ôû sau la baøn thì c1 < 0, coù
theå khöû c > 0.
SVTH:
of 133. Trang -82-
Header Page Luaä
83 ofn 133.
Phöông phaùp thöôøng duøng ñeå khöû ñoä leäch nöûa voøng do löïc cZ sinh ra thì phaûi
tính heä soá c nhö sau:
Neáu taïi moät ñieåm naøo ñoù:
B1' H1  cZ1  P
Vaø taïi ñieåm khaùc:
B2' H 2  cZ 2  P
Ta coù coâng thöùc heä soá c nhö sau:
B1' H  B2' H
c
Z1  Z 2
Caùch khöû: Treân hai ñieåm vó ñoä töø caùch nhau treân 10 0, quan saùt ñoä leäch la baøn,
vaø duøng coâng thöùc treân ñeå tính heä soá gaàn ñuùng B1 vaø B2 cuûa hai ñieåm aáy vaø
caên cöù quan heä giöõa heä soá gaàn ñuùng vaø heä soá ñuùng, tính heä soá ñuùng B’1 vaø B’2.
Sau ñoù duøng heä soá la baøn ñaõ bieát vaø duøng baûn ñoà ñòa töø tra trò soá H 1, H2, Z1, Z2.
Duøng coâng thöùc (*) ñeå tính heä soá c. Cuoái cuøng theo baûng heä soá ñieàu chænh saét
non Flinder (theo hình daùng cuûa la baøn vaø saét non Flinder), theo trò soá cuûa c maø
ta duøng ñoä daøi cuûa saét no Flinder.
BAÛNG HEÄ SOÁ ÑIEÀU CHÆNH SAÉT NON FLINDERS
Khoaûng caùch töø taâm oáng Flinder tôùi taâm cuûa maët la baøn
Khoaûng caùch 25.5 cm 33 cm
Chieàu daøi toång 20 30 40 50 60 70 80 30 40 50 60 70

cuûa saét
Saét non ñaëc D = 8 3.50 8.50 140 200 250 300 350 40 70 100 120 150
cm
Saét non roãng D = 3.00 7.00 11.00 14.50 180 20.50 22.50 40 60 80 90 100
7 cm, daøy 1.1 cm
La baøn ñaët treân maët phaúng truïc doïc f = 0 neân khoâng caàn ñieàu chænh saét non
Flinder ñeå khöû fZ.
SVTH:
of 133. Trang -83-
Header Page Luaä
84 ofn 133.
 Theo trò soá heä soá la baøn  maø choïn saét non hieäu chænh
Saét non hieäu chænh duøng ñeå khöû ñoä leäch goùc phaàn tö, coù aûnh höôûng tôùi trò soá heä
ae
soá la baøn  . Vì:   1
2
Saét non hieäu chænh nhö saét non chieàu doïc, heä soá do noù sinh ra laø –a, theá vaøo
ñaúng thöùc treân ta thaáy trò soá  giaûm. Cuõng theá, neáu laø saét non chieàu ngang, thì
sinh ra heä soá +e, neáu laø saét non hình caàu thì sinh ra heä soá +e vaø–a, chuùng ñeàu
laøm taêng trò soá cuûa  . Do ñoù khi coù hình daïng cuûa saét non hieäu chænh, ñoái vôùi la
baøn chuaån caùch xa saét taøu, heä soá  lôùn, coù theå duøng saét non chieàu doïc, vì noù
naép treân thaân la baøn nhö theá khi duøng la baøn ñeå ño höôùng ngaém, ñôõ vöôùng hôn
saét non chieàu ngang vaø saét non hình caàu ñaët ôû hai beân la baøn. Ñoái vôùi la baøn laùi
cuõng töông töï nhö theá, trò soá  khoâng lôùn neân khoâng caàn duøng saét non chieàu
doïc.
 So Saùnh 2 phöông phaùp.
Phöông phaùp Airy Phöông phaùp Kolong
Khöû ñoä leäch treân höôùng ñi coù Khöû ñoä leäch treân höôùng ñi luùc
ñoä leäch lôùn nhaát ñoä leäch khoâng sinh ra ñoä leäch
Ñoä chính xaùc cao hôn Ñoä chính xaùc thaáp hôn
Thöôøng duøng trong thöïc teá ôû Ít duøng ôû Vieät Nam

Vieät Nam
Sau khi khöû coù theå xaùc ñònh ñoä Sau khi khöû khoâng xaùc ñònh
leäch coøn laïi ñöôïc ñoä leäch coøn laïi
III. Phöông Phaùp Khöû Ñoä Leäch Nghieâng.
Nhö ñaõ phaân tích töø phaàn tröôùc: ñoä leäch nghieâng laø do taøu nghieâng maø sinh ra.
Höôùng cuûa noù leäch veà maïn taøu cao hay maïn taøu thaáp. La baøn chöa hieäu chænh,
taøu nghieâng chöøng 100 coù theå sinh ra ñoä leäch nghieâng 15-200. Nhö theá la baøn
treân taøu neáu khoâng khöû ñoä leäch nghieâng thì khi coù soùng gioù, taøu bò laéc, khoâng
oån ñònh neân coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán an toaøn cuûa taøu.
 Nguyeân lyù khöû ñoä leäch nghieâng ngang
Muoán khöû ñoä leäch nghieâng ngang ta phaûi laøm cho taøu sau khi nghieâng ngang
sinh ra moät löïc taùc duïng baèng trò soá cuûa löïc ñoä leäch   H ; nhöng ngöôïc chieàu.
Giaû söû löïc aáy laø: FZ .sin i  FZ .i
SVTH:
of 133. Trang -84-
Header Page Luaä
85 ofn 133.
FZ .i    R  kZ  eZ  i
Do ñoù: FZ    R  kZ  eZ 
Nhö theá FZ laø löïc khöû thaúng ñöùng, neáu trong la baøn ta treo thanh nam chaâm
thaúng ñöùng thì coù theå sinh ra löïc aáy. Vaäy löïc FZ khöû R (laø löïc thaúng goùc vôùi
boong taøu vaø chæ xuoáng). Neáu ta theâm moät löïc luoân luoân thaúng goùc vôùi boong
taøu coù trò soá baèng eZ, thì löïc chieáu treân truïc y la baøn khöû ñöôïc löïc eZi do saét
non chieàu ngang sinh ra khi taøu nghieâng ngang.
Sau khi ñaõ khöû ñoä leäch nghieâng ngang, torng phöông trình Poisson khi taøu ôû
traïng thaùi caân baèng, taêng theâm löïc FZ . Khi aáy neáu muõi taøu ôû höôùng E hoaëc W,
trong tröôøng hôïp phaân löïc X = 0, ñoøn g khoâng bò töø hoaù, phöông trình Poisson
laø:
Z ' E ,W  Z  kZ  R  FZ
Z ' E ,W  Z  kZ  R   R  kZ  eZ   Z  eZ  1  e  Z
Vì   1 
 a  e
2
 ae ae
 D'    
 2  2
Neân    D'   1  D'   1  e
Ñem theá vaøo trong coâng thöùc ta ñöôïc:
Z ' E ,W   1  D'  Z
Ta bieát coâng thöùc 5 -2:
H ' E  HW '
  1  D'  H
2
H ' E  HW ' 1
Vaø ta coù:  1  D  
'
.
2 H
H ' E  HW ' Z
Neân Z ' E ,W  .
2 H
SVTH:
of 133. Trang -85-
Header Page Luaä
86 ofn 133.
Trong coâng thöùc ta thaáy: neáu taøu caân baèng, khi muõi taøu ôû höôùng E hoaëc W, ta
duøng nam chaâm thaúng ñöùng trong maùy ño töø löïc vaø trong thaân la baøn hieäu
chænh löïc thaúng ñöùng toång hôïp cuûa saét taùc duïng ñoái vôùi la baøn laøm cho noù
baèng:  1  D'  Z , nhö theá khi taøu nghieâng ngang, nam chaâm thaúng ñöùng coù theå
sinh ra löïc chieáu FZi treân truïc y, trieät tieâu löïc ñoä leäch. Ñoä leäch nghieâng ngang
ñaõ bò khöû maát. Coâng thöùc 5-8 cho ta bieát caùch tính Z ' E ,W ; neáu ta duøng maùy ño töø
löïc H vaø Z ôû treân bôø vaø löïc H ' E vaø HW ' treân taøu, ta coù theå tính ñöôïc Z ' E ,W . Neáu
taøu ñi treân bieån khoâng theå ño ñöôïc löïc H vaø Z treân bôø thì duøng maùy ño Kolong
ño ñöôïc löïc H ' E vaø HW ' vaø duøng baûn ñoà ñòa töø tra soá töø nghieâng  . Theo coâng
Z
thöùc tg  ta cuõng tính ñöôïc Z ' E ,W
H
Thöôøng khi khöû ñoä leäch nghieâng ngang, vì yeâu caàu ñoä chính xaùc khoâng cao
neân thöôøng duøng phöông phaùp khöû gaàn ñuùng. Trong tröôøng hôïp aáy, vì ñoä leäch
goùc phaàn tö ñaõ khöû gaàn ñuùng D' H  0, D  0 neân:
Z ' E ,W   1  D'  Z   1  0  Z   Z
Khi duøng coâng thöùc treân ñeå tính löïc thaúng ñöùng toång hôïp Z ' E ,W , trò soá  thöôøng
duøng soá döï ñoaùn gaàn ñuùng, trò soá Z duøng maùy ño töø löïc ño treân bôø.
 Caùch Khöû Ñoä Leäch Nghieâng Ngang
Khöû ñoä leäch nghieâng ngang coù hai caùch sau: khöû chính xaùc vaø khöû gaàn ñuùng
Caùch khöû chính xaùc ñoä leäch nghieâng ngang:
a) Duøng maùy ño löïc töø ño trò soá H vaø Z.
b) Laùi taøu ñi theo höôùng E vaø W, phaân bieät ño trò soá H ' E vaø HW '
H ' E  HW ' Z
c) Theo coâng thöùc . tính Z ' E ,W vaø laáy trò soá aáy ñaët treân thöôùc
2 H
ño cuûa maùy ño löïc töø.
d) Vaãn laùi taøu ñi theo höôùng ñi E vaø W, laáy chaäu la baøn ra khoûi la baøn,
sau ñoù tieán haønh hieäu chænh theo phöông phaùp hieäu chænh löïc thaúng
ñöùng treân taøu, ñaõ noùi trong phaàn…..Khi kim nam chaâm cuûa la baøn
naèm ngang, töùc ñaõ khöû xong ñoä leäch ngieâng ngang.
Phöông phaùp khöû ñoä leäch nghieâng ngang aáy thöôøng tieán haønh khi khöû ñoä leäch
nöûa voøng. Khi duøng phöông phaùp Airy khöû ñoä leäch nöûa voøng treân höôùng ñi E
SVTH:
of 133. Trang -86-
Header Page Luaä
87 ofn 133.
hoaëc W, ngoaøi vieäc ño ñoä leäch nöûa voøng ra coøn phaûi ño trò soá H ' E vaø HW ' . Neáu
duøng phöông phaùp Kolong ñeå khöû ñoä leäch nöûa voøng thì coù theå tröïc tieáp duøng
caùc trò soá H ' E vaø HW ' ño ñöôïc trong khi khöû ñoä leäch nöûa voøng.
Caùch khöû gaàn ñuùng ñoä leäch nghieâng ngang:
a) Duøng maùy sai nghieâng ño löïc Z treân bôø.
b) Theo soá  Z tính trò soá Z ' E ,W gaàn ñuùng, trò soá  thì caên cöù theo tình
hình saét theùp chung quanh la baøn töø maø döï ñoaùn. Trò soá  cuûa la baøn
chuaån laø 0.8-0.9, la baøn laùi laø 0.6-0.7.
c) Laùi taøu ñi theo höôùng ñi E hoaëc W, duøng maùy sai nghieâng vaø soá
Z ' E ,W gaàn ñuùng, theo phöông phaùp hieäu chænh löïc thaúng ñöùng treân taøu
trong chöông III khöû ñoä leäch nghieâng ngang.
Öu ñieåm cuûa caùch khöû gaàn ñuùng ñoä leäch nghieâng ngang laø ñôn giaûn, khoâng caàn
ño löïc H ' E vaø HW ' , H.
Chuù yù: vì löïc khöû FZ cuûa nam chaâm thaúng ñöùng coá ñònh maø kZ, eZ (aZ trong
nghieâng doïc) ñeàu bieán ñoåi theo vó ñoä töø neân sau khi khöû ñoä leäch nghieâng
ngang, neáu taøu ñi treân vó ñoä töø khaùc nhau, noù cuõng coù theå coøn, tieán haønh khöû boå
sung neáu thaáy caàn thieát.
 Quan Heä Giöõa Caùch Khöû Ñoä Leäch Nghieâng Ngang Vôùi Ñoä Leäch Nghieâng
Doïc
Thöôøng sau khi khöû ñoä leäch goùc phaàn tö:
ae
D ' H  H 0
2
Nhöng H  0 neân a  e  0 . Vì theá sau khi khöû ñoä leäch nghieâng ngang, löïc ñoä
leäch nghieâng ngang treân taøu gaàn baèng löïc ñoä leäch nghieâng doïc:
  R  kZ  eZ  i    R  kZ  aZ  i
Neân sau khi duøng nam chaâm thaúng ñöùng khöû ñoä leäch nghieâng ngang, noù sinh ra
löïc khöû FZ ñoàng thôøi khöû luoân ñoä leäch nghieâng doïc.
SVTH:
of 133. Trang -87-
Header Page Luaä
88 ofn 133.
IV. Khöû Độ Lệch Khi Tàu Thay Đổi Vĩ Độ Từ

1. Phaân tích phöông phaùp khöû
Giaù trò cöïc ñaïi cuûa caùc loaïi ñoä leäch B,C,D,E ñeàu thay ñoåi theo vó ñoä töø φd (tröø
ñoä leäch coá ñònh A) vì chuùng ñeàu phuï thuoäc vaøo H,Z tg  laø caùc yeáu toá cuûa ñòa
töø tröôøng luoân thay ñoåi theo vó ñoä töø khi haøng haûi khaùc vó ñoä.
Muoán khöû caùc loaïi ñoä leäch chính xaùc ôû moïi vó ñoä töø thì phaûi taïo ra caùc töø
tröôøng coù nhöõng ñieàu kieän sau:
Tính chaát cuûa töø tröôøng khöû phaûi gioáng tính chaát cuûa töø tröôøng ñaõ gaây ra ñoä
leäch (vónh cöûu, bieán ñoåi...).
Trò soá töø löïc cuûa töø tröôøng khöû phaûi baëng trò soá löïc ñoä leäch, coøn daáu thì ngöôïc
laïi
Caên cöù vaøo caùc nhaän xeùt ñoù, sau khi ñaõ khöû ñoä leäch la baøn ôû moät vó ñoä nhaát
ñònh, taøu chuyeån sang vó ñoä khaùc taùc duïng cuûa caùc löïc nhö sau:
2. Ñoái vôùi ñoä leäch goùc phaàn tö:
a) Tröôøng gaây ra ñoä leäch:
Töø tröôøng bieán ñoåi do löïc H töø hoaù saét non (-e) vaø (+a)
b) Tröôøng ñaõ khöû
Töø tröôøng bieán ñoåi do löïc H töø hoaù saét non (+e) vaø (-a ) cuûa quaû caàu
saét non hieäu chænh.
Töø tröôøng vónh cöûu do caùc nam chaâm ngang vaø n am chaâm doïc (duøng
ñeå khöû B, C) töø hoaù saét non (+e) cuûa quaû caàu saét non.
Töø tröôøng bieán ñoåi do quaû caàu saét non (+e) bò kim nam chaâm la baøn
taùc duïng. Vò trí töông ñoái giöõa quaû caàu vaø kim nam chaâm luoân thay
ñoåi khi taøu ñoåi höôùng.
c) Nhaän xeùt:
Duøng quaû caàu saét non (coù daïng +e vaø-a) ñeå taïo ra ñoä leäch –D chæ chính
xaùc ôû vó ñoä khöû maø thoâi (neáu la baøn khoâ thì coi nhö chính xaùc ôû moïi
vó ñoä), vì nguyeân nhaân chuû yeáu gaây neân sai soá laø do taùc duïng maïnh
cuûa kim la baøn öôùt.
d) Caùch khöû boå sung khi thay ñoåi vó ñoä
Loaïi ñoä leäch D coù treân taøu coù giaù trò khoâng lôùn laémvì vaäy khi thay ñoåi φd thì sai
oá khoâng nhieàu. Coù theå ñieàu chænh baèng caùch ño 8 höôùng ngaém hoaëc (la baøn vaø
ñòa töø) ôû caùc höôùng phuï (NE, SE, SW, NW) roài ñieàu chænh laïi quaû caàu saét non
cho phuø hôïp.
3. Ñoái vôùi ñoä leäch nghieâng
a) Tröôøng gaây ra ñoä leäch
+ Töø tröôøng vónh cöûu Rsini
+ Töø tröôøng bieán ñoåi do Z taùc duïng trong saét non +k.
+ Töø tröôøng bieán ñoåi do Z taùc duïng trong saét –e (khi taøu
nghieâng).
b) Tröôøng ñaõ khöû
SVTH:
of 133. Trang -88-
Header Page Luaä
89 ofn 133.
Nam chaâm vónh cöûu thaúng ñöùng –Rsini.
c) Nhaän xeùt:
Ñoä leäch nghieâng chæ chính xaùc ôû vó ñoä khöû maø thoâi.
d) Caùch khöû boå sung khi thay ñoåi φd
Ñieàu chænh laïi vò trí cuûa nam chaâm thaúng ñöùng.
Taøu ñoùng ôû Baéc baùn caàu khi chaïy xuoáng xích ñaïo phaûi haï thaáp daàn nam chaâm
thaúng ñöùng. Taøu xuoáng Nam baùn caàu phaûi ñoåi ñaàu nam chaâm vaø ñieàu chænh
khoaûng caùch (naâng daàn leân).
Khi thay ñoåi khoaûng caùch cuûa nam chaâm thaúng ñöùng thanh Flinder caûm öùng
laøm ñoä leäch chung bò thay ñoåi. Ngöôøi ta khaéc phuïc baèng caùch thay nam chaâm
thaúng ñöùng baèng nam chaâm nghieâng.
4. Ñoä leäch ½ voøng C.
a) Tröôøng gaây ñoä leäch.
+ Töø tröôøng vónh cöûu Q
+ Töø tröôøng bieán ñoåi do Z taùc duïng trong saét non f, fZ raát nhoû
(vì la baøn ñaët ôû maët phaúng ñoái xöùng).
b) Tröôøng khöû ñoä leäch
Nam chaâm vónh cöûu naèm ngang Q
c) Nhaän xeùt: Coù theå coi nhö chính xaùc ôû moïi vó ñoä töø.
5. Ñoä leäch ½ voøng B
a) Tröôøng gaây ra ñoä leäch
+ Töø tröôøng vónh cöûu P
+ Töø tröôøng bieán ñoåi do Z taùc duïng trong saét non c.
b) Tröôøng ñaõkhöû
Nam chaâm vónh cöûu doïc
c) Nhaän xeùt:
Nam chaâm doïc chæ khöû ñöôïc moät phaàn trong ñoä leäch B, do ñoù chæ
chính xaùc ôû vó ñoä khöû
Muoán hieäu chænh chính xaùc phaûi khöû ñoä leäch cuûa thaønh phaàn coøn
laïi trong ñoä leäch B baèng thanh Flinders.
d) Caùch hieäu chænh khöû boå sung khi thay ñoåi vó ñoä:
Ta ñaõ bieát B= B1 + B2
Trong ñoù: B1 = 57,3P/H B2 = 57,3cZ / H = 57,3.c / tgθ
B1 bieán thieân tæ leä ngòch vôùi H. Nghóa laø B1 seõ coù giaù trò giaûm daàn khi taøu chaïy
tôùi xích ñaïo töø (Hmax)
B2  x  tg  x 
Ta coù 
B2  y  tg  y 
B2 bieán thieân tæ leä thuaän vôùi tgθ
SVTH:
of 133. Trang -89-
Header Page Luaä
90 ofn 133.
B2  x  tg  y 
Ta coù: 
B2  y  tg  x 
Caên cöù söï bieán thieân cuûa B1, B2 ta coù theå khöû B chính xaùc ôû moïi vó ñoä theo 3
phöông phaùp sau:
1) Phöông phaùp 1:
Tieán haønh quan saùt ñoä leäch B xuaát hieän ôû hia vò trí x vaø y coù vó ñoä töø khaùc
nhau,
φd(x)  φd(y), ôû vò trí x ta ñaõ duøng nam chaâm doïc khöû toång ñoä leäch
B(x) = B1(x) + B2(x) = 00.
Ôû vò trí y laïi thaáy coù ñoä leäch B(y) = a0
Luùc ñoù ta coù heä phöông trình sau:
B(x) = B1(x) + B2(x) = 00
B(y) = B1(y) + B2(y)
B1  x  H  y  tg  x 
  B2  y  . = 00
B1  y  H  x  tg  y 
B1(y) + B2(y) = a0
Giaûi heä phöông trình treân ta tìm ñöôïc B1(y), B2(y)
+/ Ñieàu chænh nam chaâm doïc khöû B1(y)
+/ Ñieàu chænh thanh Flinder khöû B2(y)
2) Phöông phaùp 2:
Söû duïng neáu chuùng ta coù dòp ñi qua xích ñaïo töø. Quan saùt B khi ñi qua xích ñaïo
töø:
+ Ôû xích ñaïo töø H= max; Z = 0 == > cZ= 0, B2 = 0 == > B = B1
+ Ôû xích ñaïo töø duøng nam chaâm doïc khöû B = B1 vaø boû thanh Flinders ra.
+ Ôû vó ñoä töø naøo ñoù φd  00 quan saùt B. luùc ñoù B1 = 0 (ñaõ ñöôïc khöû roài) neân
B = B2 ta duøng oáng Flinders ñöa vaøo ñeå khöû B2
Löu yù: giaû söû taïi φd naøo ñoù ta ñaõ khöû B1 baèng nam chaâm vónh cöûu doïc vaø B2
baèng oáng Flinders moät caùch töông ñoái chính xaùc theo döï ñoaùn ñoä lôùn B 1, B2.
Neáu taøu thay ñoåi φd thaáy B xuaát hieän khaùc 0 ta tieán haønh ñeàu chænh nhö sau:
 Taøu ñi veà phía xích ñaïo töø thì duøng nam chaâm doïc ñeå khöû B
 Taøu ñi veà phía cöïc thì duøng oáng Flinders ñeå khöû B
Treân ñaây ta ñaõ nghieân cöùu caùch hieäu chænh boå sung la baøn khi taøu thay ñoåi vó
ñoä ñòa töø. Ñoä leäch thay ñoåi theo vó ñoä thöïc söï thaáy roõ khi vó ñoä thay ñoåi lôùn hôn
100. Nhöõng taøu hoaït ñoäng treân nhöõng tuyeán daøi coù söï thay ñoåi vó ñoä lôùn caàn chuù
yù tôùi vieäc khöû boå sung khi thay ñoåi vó ñoä töø naøy ñeå taêng theâm ñoä chính xaùc chæ
höôùng cuûa la baøn töø.
SVTH:
of 133. Trang -90-
Header Page Luaä
91 ofn 133.
CHÖÔNG VI: THÖÙ TÖÏ KHÖÛ VAØ CAÙC PHÖÔNG PHAÙP

PHUÏ TRÔÏ CHO VIEÄC KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ
A. THÖÙ TÖÏ KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH

Ñoä leäch la baøn thöôøng coù 6 loaïi: ñoä leäch coá ñònh, ñoä leäch nöûa voøng chính, ñoä
leäch nöûa voøng phuï, hai ñoä leäch goùc phaàn tö do D’vaø E’ sinh ra vaø ñoä leäch
nghieâng. Trong khi khöû ñoä leäch vì caùc loaïi nam chaâm hieäu chænh vaø saét non
hieäu chænh taäp trung trong phaïm vi nhoû quanh la baøn neân coù taùc duïng laãn nhau.
Vì theá ñeå khöû ñoä leäch ñöôïc thuaän lôïi, vôùi muïc ñích giaûm ñoä leäch xuoáng caøng
nhoû caøng toát, thì thöù töï khöû ñoä leäch phaûi caên cöù theo quan heä cuï theå giöõa chuùng
maø saép xeáp cho hôïp lyù. Khi nghieân cöùu vaán ñeà thöù töï cuûa caùch khöû ñoä leäch, vì
ñoä leäch coá ñònh thöôøng khoâng khöû, neân khoâng xeùt ñeán. Moái quan heä giöõa
chuùng ñöôïc phaân tích nhö sau:
Heä soá a1 vaø e1 do saét non hieäu chænh sinh ra ñeå khöû ñoä leäch goùc phaàn tö, moät
maët coù aûnh höôûng ñeán löïc ñoä leäch nghieâng, maët khaùc cuõng coù aûnh höôûng tôùi heä
soá la baøn vaø söï bieán ñoåi cuûa trò soá laïi cuõng aûnh höôûng ñeán löïc ñoä leäch neân ñoä
leäch goùc phaàn tö phaûi khöû tröôùc.
Thanh Flinder duøng ñeå khöû ñoä leäch nöûa voøng phuï khoâng nhöõng coù theå sinh ra
heä soá c (coù khi c vaø f) maø coøn sinh ra heä soá k, vaø heä soá k coù theå aûnh höôûng ñeán
ñoä leäch nghieâng ngang neân ñoä leäch nöûa voøng phuï phaûi khöû tröôùc ñoä leäch
nghieâng.
Löïc ñoä leäch sinh ra löïc ñoä leäch nghieâng, neáu chöa khöû thì hieäu chænh la baøn,
neáu taøu nghieâng thì seõ sinh ra ñoä leäch nöûa voøng aûnh höôûng ñeán ñoä chính xaùc
cuûa vieäc khöû ñoä leäch nöûa voøng. Ngoaøi ra nam chaâm thaúng ñöùng duøng ñeå khöû
ñoä leäch nghieâng coøn coù theå töø hoaù thanh Flinder maø sinh ra ñoä leäch coá ñònh P
vaø R (neáu thanh Flinder khoâng phaûi ñaët ngay phía tröôùc la baøn cuõng coù theå sinh
ra Q) ñoä leäch nöûa voøng do caùc löïc aáy sinh ra phaûi khöû cuøng vôùi ñoä leäch nöûa
voøng do saét taøu sinh ra. Neân ñoä leäch nghieâng phaûi khöû tröôùc ñoä leäch nöûa voøng
chính.
Ñoä leäch goùc phaàn tö tuy phaûi khöû tröôùc, nhöng sau khi khöû xong, vì phaûi khöû
caùc ñoä leäch khaùc neân cuõng coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñoái vôùi noù, nhö thanh
Flinder ñaët ngay tröôùc la baøn coù theå sinh ra heä soá +a, do ñoù cuoái cuøng phaûi tieán
haønh khöû ñoä leäch goùc phaàn tö laàn thöù 2. Nhöng khi aáy ñoä leäch goùc phaàn tö
khoâng lôùn, khi khöû chæ caàn ñieàu chænh vò trí saét non treân la baøn laø ñöôïc
Coâng taùc khöû ñoä leäch coù theå cho taøu môùi hoaëc cho taøu cuõ, cho neân ta coù thöù töï
khöû ñoä leäch cho tuøng tröôøng hôïp nhö sau:
SVTH:
of 133. Trang -91-
Header Page Luaä
92 ofn 133.
a) Thöù töï khöû ñoä leäch cho taøu môùi:

1. Ñoä leäch goùc phaàn tö (khöû sô löôït).
2. Ñoä leäch nöûa voøng phuï.
3. Ñoä leäch nghieâng.
4. Ñoä leäch nöûa voøng chính.
5. Ñoä leäch goùc phaàn tö (khöû boå sung).
b) Thöù töï khöû ñoä leäch cho taøu cuõ:
Vì la baøn treân taøu ñaõ ñaët thanh Flinder vaø saét non hieäu chænh ñoä leäch goùc phaàn
tö thích hôïp vôùi ñieàu kieän töø tröôøng cuûa taøu, khoâng caàn tieán haønh khöû sô qua ñoä
leäch goùc phaàn tö vaø khöû ñoä leäch nöûa voøng phuï, neân thöù töï khöû ñoä leäch taøu cuõ
ñôn giaûn hôn, töùc:
1. Ñoä leäch nghieâng.
2. Ñoä leäch nöûa voøng chính
3. Ñoä leäch goùc phaàn tö
Trong khi tieán haønh hieäu chænh ñoä leäch nghieâng thöôøng khöû trong quaù trình taøu
ñi ñeán vuøng hieäu chænh löïc muõi taøu theo höôùng E hoaëc W.
B. PHÖÔNG PHAÙP PHUÏ TRÔÏ
B1.Phöông phaùp ño ñoä leäch khi hieäu chænh la baøn
Duøng phöông phaùp Airy khöû ñoä leäch thì trong quaù trình khöû vaø sau khi khöû
ñoä leäch vaø sau khi khöû ñoä leäch, khi ño ñoä leäch coøn laïi, ñeàu phaûi ño lieân tuïc ñoä
leäch, neân caùch ño ñoä leäch laø moät coâng taùc trong khöû ñoä leäch.
Phöông phaùp ño ñoä leäch coù theå chia laøm 2 loaïi laø: so saùnh höôùng ngaém vaø so
saùnh höôùng ñi. So saùnh höôùng ngaém la baøn cuûa muïc tieâu Kvaø höôùng ngaém töø
cuûa muïc tieâu, hoaëc so saùnh höôùng ñi la baøn HL vaø höôùng ñi töø H, ñeàu coù ñöôïc
ñoä leäch, töùc:
Phöông phaùp ño ñoä leäch thöôøng duøng laø:
1. Duøng chaäp tieâu hình quaït ñeå ño ñoä leäch.
Chaäp tieâu hình quaït coù 2 loaïi laø: nhaân taïo vaø thieân nhieân. Chaäp tieâu hình quaït
nhaân taïo duøng ñeå hieäu chænh la baøn neân goïi laø muïc tieâu la baøn, xaây döïng gaàn
khu vöïc haûi quaân vaø caûng chính. Chaäp tieâu thöôøng boá trí theo 2 toå, moãi toå ño
moät muïc tieâu ôû tröôùc vaø moät soá muïc tieâu ôû sau hôïp thaønh. Yeâu caàu veà vò trí hai
toå laøm theá naøo höôùng ngaém cuûa chuùng giao nhau theo goùc chung 900 baûo ñaûm
taøu ñi theo höôùng ñi baát kyø ñeàu coù theå ño ñöôïc ñoä leäch ít nhaát moät laàn.
Neáu chaäp tieâu hình quaït chæ coù1 toå, thöôøng coù theå keát hôïp vôùi daïng tieâu gaàn
naøy thì cô hoäi ño höôùng ngaém ñöôïc nhieàu hôn.
Tö lieäu veà vò trí vaø caáu taïo cuûa muïc tieâu la baøn coù ghi trong haûi ñoà vaø caùc
saùch, hình duøng trong haøng haûi.
Chaäp tieâu hình quaït thieân nhieân laø duøng muïc tieâu hieän roõ neùt treân bôø nhö dnaïg
tieâu, oáng khoùi, ñænh nuùi, ñaûo…theo nguyeân lyù cuûa chaäp tieâu hình quaït nhaân taïo
maø choïn chaäp tieâu.
SVTH:
of 133. Trang -92-
Header Page Luaä
93 ofn 133.
Khi duøng chaäp tieâu hình quaït ñeå ño ñoä leäch, höôùng ngaém töø treân haûi ñoà. Chuù yù
ñöôøng taøu ñi phaûi caùch chaäp tieâu moät khoaûng vöøa phaûi, neáu khoaûng caùch giöõa
taøu vaø chaäp tieâu quaù gaàn thì chaäp tieâu hôû nhanh, thôøi gian quan saùt quaù ngaén,
neáu khoaûng caùch quaù xa, chaäp tieâu hôû chaäm, coù theå aûnh höôûng ñeán ñoä chính
xaùc khi ño, phaûi coá gaéng traùnh nhöõng tröôøng hôïp aáy.
Duøng chaäp tieâu ñeå ño ñoä leäch coù nhieàu öu ñieåm: coâng taùc ñôn giaûn, huôùng
ngaém chính xaùc, ñòa ñieåm thuaän lôïi neân thöôøng duøng.
2. Duøng chaäp tieâu ñôn ñeå ño ñoä leäch.
Chaäp tieâu ñôn coù 2 loaïi: nhaân taïo vaø töï nhieân, caùch duøng cuõng gioáng nhö chaäp
tieâu hình quaït. Höôùng ngaém cuûa chaäp tieâu neáu khoâng theå ño treân haûi ñoà coù theå
tính theo phöông phaùp sau:
PLN= PÑ -  N PLS = PÑ -  S
PLNE = PÑ -  NE PLSW = PÑ -  SW
PLE = PÑ -  E PLW = PÑ - W
PLSE = PÑ -  SE PLNW = PÑ -  NW
Coäng taát caû höôùng ngaém töø treân ñaây vaø chia cho 8 ta coù:
PLtb =
8PD   
 PÑ -

8 8
Vì  = A
8
Neân PLtb = PÑ - A
Nhö theá chæ caàn taøu ñi treân 8 höôùng ñi cô baûn , ño 8 höôùng ngaém la baøn cuûa
muïc tieâu, thì coù theå tính ñöôïc höôùng ngaém töø cuûa la baøn
Ñoái vôùi chaäp tieâu ñôn, treân moãi höôùng ñi chæ coù theå ño ñöôïc moät laàn höôùng
ngaém neân noù thöôøng duøng ñeå ño ñoä leäch vaø ít duøng ñeå hieäu chænh la baøn.
3. Duøng moät muïc tieâu ôû xa ñeå ño ñoä leäch.
So saùnh höôùng ngaém töø vaø höôùng ngaém la baøn cuûa moät muïc tieâu ôû xa cuõng coù
theå tính ñöôïc ñoä leäch. Neáu vò trí cuûa muïc tieâu vaø taøu ñeàu bieát, thì höôùng ngaém
töø cuûa muïc tieâu coù theå ño tröïc tieáp treân haûi ñoà.
Neáu duøng moät muïc tieâu ñeå ño ñoä leäch, thì ñoä chính xaùc coù quan heä ñeán phaïm
vi quay cuûa taøu vaø khoaûng caùch töø taøu tôùi muïc tieâu. Cho D laø khoaûng caùch giöõa
O – taâm ñieåm voøng quay trôû vaø muïc tieâu A, r laø baùn kính quay trôû. AB laø tieáp
tuyeán cuûa voøng quay trôû qua A. Goùc keïp giöõa chuùng  laø goùc ño sai, quan heä
giöõa noù vaø khoaûng caùch D vaø r nhö sau:
r
D
sin 
Trong thöïc teá khi ño ñoä leäch, caên cöù vaøo goùc sai cho pheùp vaø baùn kính quay trôû
r tính ñöôïc khoaûng caùch D. Ví duï baùn kính quay trôû cuûa taøu coät vaøo phao laø
SVTH:
of 133. Trang -93-
Header Page Luaä
94 ofn 133.
40m, goùc sai cho pheùp laø 002 thì khoaûng caùch töø taâm ñieåm voøng quay trôû ñeán
40
muïc tieâu laø : D   0.6 haûi lyù
sin 00 2
4. Duøng thieân theå ñeå ño ñoä leäch (maët trôøi)
Trong hieäu chænh khöû ñoä leäch la baøn ta thöôøng duøng thieân theå ñeå ño ñoä leäch.
Nguyeân nhaân laø ñoä chính xaùc cao, phaïm vi quay taøu khoâng haïn cheá, treân moät
höôùng ñi ño nhieàu höôùng ngaém, ñieàu kieän ñòa ñieåm yeâu caàu thaáp, chæ caàn coù ñuû
ñoä saâu vaø khu vöïc bieån laø ñöôïc. Thieân theå duøng ño höôùng ngaém raát nhieàu,
nhöng trong khi khöû ñoä leäch la baøn töø ta thöôøng duøng maët trôøi vaø duøng phöông
phaùp höôùng ngaém thôøi gian ñeå tính höôùng ngaém töø.
Vôùi duïng cuï boå trôï bieåu xích ta hoaøn toaøn coù theå ño ñöôïc phöông vò la baøn cuûa
thieân theå so vôùi taøu ta (vò trí taøu ta) xaùc ñònh ñöôïc PL
Ta coù ñoä leäch   AZ *  PL . Nhö vaäy chæ caàn xaùc ñònh phöông vò thaät cuûa thieân
theå laø ta coù theå tính ñöôïc ñoä leäch la baøn töø.
Taïi thôøi ñieåm tieán haønh ño phöông vò la baøn cuûa maët trôøi ta coù ñöôïc vò trí cuûa
taøu qua maùy GPS laø c , c  . Ta bieát ñöôïc giôø muùi TN cuûa khu vöïc taøu ta. Töø ñoù
coù theå xaùc ñònh ñöôïc giôø theo UT.
W
TG = TT TN E
Coù ngaøy giôø theo UT tra lòch thieân vaên (The Nautical Almanac) ta coù ñöôïc
GHA vaø xích vó dec cuûa maët trôøi.
Theo baøi tính maãu (trích trong The Nautical Almanac 2002) sau ta seõ tính ñöôïc
phöông vò thaät cuûa maët trôøi taïi thôøi ñieåm quan saùt.
Böôùc 1: Tính LHA
LHA  GHA  Long
Coäng hoaëc tröø 360 ñeå ñöa giaù LHA trong khoaûng töø 00 cho tôùi 3600
0
Böôùc 2: Tính S, C vaø ñoä cao maët trôøi HC

S  sin Dec
C  cos Dec.cos LHA
H C  sin 1  S sin Lat  C cos Lat 
Trong ñoù sin-1 laø haøm ngöôïc cuûa haøm sin.
Böôùc 3: Tính X vaø A:
X   S cos Lat  C sin Lat  / cos H C
Neáu X > +1 thì cho X = +1
Neáu X < -1 thì cho X = -1
A  cos1 X
cos 1 laø haøm ngöôïc cuûa haøm coâsin
Böôùc 4: Xaùc ñònh phöông vò thaät cuûa maët trôøi
Neáu LHA > 1800 thì AZ * = A
Neáu LHA < 1800 thì AZ * = 3600 – A
SVTH:
of 133. Trang -94-
Header Page Luaä
95 ofn 133.
5. Duøng phöông phaùp so saùnh vôùi höôùng ñi ñeå ño ñoä leäch.

Trong khi hieäu chænh la baøn, neáu treân taøu coù la baøn con quay hoaït ñoäng toát thì
coâng taùc khöû ñoä leäch ñöôïc thuaän lôïi hôn. Ta coù theå ño ñöôïc ñoä leäch baèng caùch
sau:
HT  HLq  Lq
HT = HÑ + d
HÑ = HLq  Lq - d
Ñoä leäch rieâng la baøn:
 = HÑ - HLC
 =  HL q  Lq   d  HLC
Thöïc hieän coâng vieäc naøy caàn moät thuyû thuû ñoïc soá chæ cuûa la baøn con quay vaø
moät thuyû thuû ñoïc soá chæ cuûa la baøn töø taïi cuøng moät thôøi ñieåm.
Caàn chuù yù tôùi ñoä chính xaùc cuûa soá chæ la baøn con quay baèng caùch:
 nhaäp toác ñoä taøu ñang chaïy vaøo la baøn con quay
 nhaäp vó ñoä taøu ñang chaïy
vieäc laøm naøy seõ laøm taêng ñoä chính xaùc cuûa soá chæ höôùng cuûa la baøn con quay,
thieát laäp Lq coá ñònh.
Ví Duï: ta coù HLq = 920; Lq = 20; HLC = 900; d = 10. Xaùc ñònh  nhö sau:
920 + 20 =900 + 10 + 
 = 30
Sau khi tìm ñöôïc ñoä leäch ta duøng caùc nam chaâm khöû treân höôùng ñi töông öùng
ñeå khöû toaøn boä ñoä leäch  = 30. Cho tôùi khi soá chæ cuûa la baøn töø laø 930 laø ñaõ khöû
ñöôïc.
B2. Phöông phaùp daãn taøu theo höôùng ñi ñòa töø
Trong phöông phaùp Airy ñeã khöû ñoä leäch la baøn töø, chuùng ta caàn daãn taøu theo
höôùng ñi ñòa töø. Coù nhöõng phöông phaùp nhö sau:
Phöông phaùp 1: Daãn taøu theo höôùng ñòa töø vôùi moät la baøn con quay töông öùng.
Aùp duïng ñoä leäch vaøo höôùng thaät ñeå xaùc ñònh höôùng la baøn con quay maø con taøu
phaûi ñi ñeå daãn noù treân höôùng ñòa töø yeâu caàu. Coäng theâm sai soá la baøn con quay
khi quan saùt xaùc ñònh höôùng la baøn con quay ñeå laùi. Söï khaùc nhau giöõa höôùng
la baøn con quay vaø höôùng ñòa töø seõ khoâng ñoåi treân taát caû caùc höôùng ñi, mieãn laø
sai soá la baøn con quay khoâng ñoåi vaø ñoä töø thieân khoâng ñoåi. Xaùc ñònh sai soá la
baøn con quay baèng caùch so saùnh phöông vò thaät ñaõ tính toaùn cuûa maët trôøi vaø
phöông vò khi quan saùt treân moät la baøn phaûn aûnh ñoàng boä. Ta coù:
SVTH:
of 133. Trang -95-
Header Page Luaä
96 ofn 133.
To steer With True With Heading

magnetic variation course gyro per gyro
coure error compass
0 0 0
000 6W 354 0 3540
1800 100E 1900 0 1900
2700 40W 2660 10E 2650
3150 60E 3210 20E 3190
2250 170W 2080 20W 2100
3580 0 3580 30W 0010
Neân nhôù raèng la baøn con quay coù nhöõng sai soá nhaát ñònh theo vó ñoä vaø toác ñoä
cuûa con taøu vaø caùc sai soá khoâng phaûi laø luoân coá ñònh treân taát caû caùc höôùng ñi.
Vì lyù do ñoù maø sai soá la baøn con quay phaûi ñöôïc kieåm tra thöôøng xuyeân. Ñaëc
bieät neáu la baøn con quay ñöôïc duøng ñeå cung caáp soá lieäu cho vieäc xaùc ñònh
ñöôøng cong ñoä leäch töø dö cuûa la baøn töø.
Phöông phaùp 2: Ñaët con taøu treân höôùng ñi ñòa töø baèng bieåu xích voøng phöông
vò vôùi maët trôøi qua maët beân (topside) cuûa la baøn. Maët trôøi laø moät vaät ôû xa maø
phöông vò ñeán noù coù theå tính toaùn cho baát kyø luùc naøo caàn thieát. Baèng caùch laáy
höôùng ngaém cuûa bieåu xích ôû moät goùc beân phaûi hoaëc beân traùi cuûa ñöôøng truïc
doïc taøu ñeå caân baèng söï khaùc nhau giöõa ñöôøng phöông vò ñòa töø ñaõ tính toaùn vaø
höôùng ñaïi töø mong muoán cuûa con taøu. Vaø cuoái cuøng quay taøu cho ñeán khi maët
trôøi ñaõ thaúng höôùng vôùi taàm ngaém. Veõ moät hình ñôn giaûn ñoái vôùi con taøu vaø
maët trôøi, vaïch ra vò trí töông ñoái cuûa chuùng vaø ñieàu naøy seõ hoã trôï cho vieäc hình
dung moãi vaán ñeà treân. Luoân giöõ voøng phöông vò caân baèng trong khi ñang tieán
haønh quan saùt.
Phöông phaùp 3: Duøng moät muïc tieâu ôû xa (>= 10 haûi lyù) keát hôïp vôùi voøng
phöông vò khi ñang daãn taøu treân caùc höôùng ñòa töø. Phöông phaùp naøy gioáng nhö
phöông phaùp ñaõ duøng vôùi maët trôøi mieãn raèng phöông vò cuûa vaät theå laø khoâng
ñoåi. Vôùi moät vaät theå ôû caùch xa 11,4 miles thì khi thay ñoåi ôû vò trí 400 yard
vuoâng goùc vôùi ñöôøng ngaém cho ra sai soá 10
Phöông phaùp 4: Duøng moät la baøn caâm ñaët con taøu treân höôùng ñòa töø, söû duïng
phöông vò maët trôøi vôùi caùc phöông phaùp töông töï nhö vôùi voøng phöông vò. Vieäc
SVTH:
of 133. Trang -96-
Header Page Luaä
97 ofn 133.
söû duïng la baøn con quay cho pheùp quan saùt höôùng ñi ñòa töø cuûa con taøu moät
caùch lieân tuïc khi con taøu quay trôû. Ñaët tröôùc bieåu xích phöông vò treân maët soá la
baøn taïi giaù trò cuûa phöông vò ñòa töø maët trôøi. Sau ñoù ñöa bieåu xích phöông vò
sao cho maët trôøi phaûn chieáu ñöôïc trong göông phaûn xaï khi con taøu quay voøng,
quan saùt höôùng ñòa töø veà phía tröôùc cuûa ñöôøng laáy höôùng ngaém. Khi höôùng ñòa
töø muoán ñi ñaõ xuaát hieän (tieáp caän) thì coù theå ñoïc vaø khöû tröôùc ñeå coù ñöôïc
höôùng ñòa töø chaéc chaén. Cuoái cuøng kieåm tra laïi khi con taøu ôû treân moät höôùng
chính xaùc. Luoân luoân giöõ cho la baøn caâm caân baèng khi tieán haønh quan saùt, ñaëc
bieät laø ñoái vôùi caùc thieân theå.
Phöông phaùp 5: coù theå duøng moät vaät theå ôû xa keát hôïp vôùi la baøn caâm, hoaëc vôùi
voøng phöông vò ñeå daãn taøu theo höôùng ñòa töø.
B3. Thaønh Laäp Baûng Ñoä Leäch
 Muïc Ñích Cuûa Vieäc Laäp Baûng Ñoä Leäch
Vì ñoä leäch la baøn bieán ñoåi theo höôùng ñi neân trong khi chaïy taøu muoán tính vaø
hieäu chænh höôùng ñi vaø phöông vò, thì phaûi bieát ñoä leäch la baøn treân caùc höôùng.
Theo nhöõng höôùng ñi caùch quaõng ñeàu nhau ta ghi nhöõng ñoä leäch töông öùng,
nhö vaäy ta caàn tôùi baûng ñoä leäch ñeå thöïc hieän coâng vieäc naøy.
 Caùc Böôùc Tieán Haønh:
Coâng taùc laäp baûng ñoä leäch la baøn goàm caùc böôùc sau:
1. Sau khi daãn taøu treân 8 höôùng chính ta tieán haønh khöû ñoä leäch vaø xaùc ñònh
ñoä leäch coøn laïi.
2. Xaùc ñònh caùc heä soá gaàn ñuùng cuûa ñoä leäch A, B, C, D, E.
3. Tính ñoä leäch rieâng treân moãi höôùng thay ñoåi 100 hoaëc 150
4. Veõ ñöôøng cong bieåu dieãn vaø laäp baûng.
Vì bình thöôøng ñoä leäch deã bieán ñoåi, neân thöôøng caùch 3 thaùng phaûi laøm laïi baûng
ñoä leäch. Caàn chuù yù: coù raát nhieàu nguyeân nhaân laøm bieán ñoåi ñoä leäch, coù khi vì
taøu chôû haøng baèng saét cuõng laøm cho ñoä leäch bieán ñoåi raát nhieàu. Vì theá ñeå taøu
chaïy ñöôïc an toaøn, khoâng neân quaù yû laïi vaøo baûng ñoä leäch, maø phaûi thöôøng
xuyeân duøng moïi phöông phaùp ñeå ño ñoä leäch, kieåm tra ñoä leäch treân caùc höôùng
ñi trong baûng ñoä leäch. Khi taøu chaïy ôû moãi ca tröïc neân ño ñoä leäch moät laàn.
Coâng thöùc tính heä soá gaàn ñuùng cuûa ñoä leäch:
Ñoä leäch treân caùc höôùng ñi trong baûng ñoä leäch, laø caên cöù theo ñoä leäch treân 8
höôùng ñi cô baûn tính theo coâng thöùc:
  A  B sin KK  C cos KK  D sin 2KK  E cos 2KK
Ta öùng duïng coâng thöùc treân ñeå tìm ra phöông trình ñoä leäch treân 8 höôùng ñi cô
baûn:
SVTH:
of 133. Trang -97-
Header Page Luaä
98 ofn 133.
 N  A  B sin 00  C cos 00  D sin 00  E cos 00  A  C  E

 NE  A  B sin 450  C cos 450  D sin 900  E cos 900  A  B sin 450  C cos 450  D
 E  A  B sin 900  C cos 900  D sin1800  E cos1800  A  B  E
 SE  A  B sin1350  C cos1350  D sin 2700  E cos 2700  A  B sin 450  C sin 450  D
 S  A  B sin1800  C cos1800  D sin 3600  E cos 3600  A  C  E
 SW  A  B sin 2250  C cos 2250  D sin 4500  E cos 4500  A  B sin 450  C sin 450  D
W  A  B sin 2700  C cos 2700  D sin 5400  E cos 5400  A  B  E
 NW  A  B sin 3150  C cos 3150  D sin 6300  E cos 6300  A  B sin 450  C sin 450  D
Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi toaùn hoïc, ta coù ñöôïc coâng thöùc tính caùc heä soá A, B,
C, D, E nhö sau:
Coâng thöùc tính heä soá A:  N   NE   E   SE   S   SW  W   NW  8 A
 N   NE   E   SE   S   SW  W   NW
A
8
Coâng thöùc tính heä soá B:
 E  W    NE   SW  sin 450   NE   NW  sin 450
B
4
Coâng thöùc tính heä soá C:
 N   S    NE   SW  sin 450   NE   NW  sin  450 
C
4
Coâng thöùc tính heä soá D: D
 NE   SW    SE   NW 
4
Coâng thöùc tính heä soá E: E
  N   S     E  W 
4
Ñeå tieän duïng ngöôøi ta laäp ra baûng tính baèng bieåu maãu nhö sau, deã daøng söû
duïng chöông trình Excel ñeå tính caùc heä soá A, B, C, D, E.
I II III IV V VI VII VIII IX X
C d CC d ½( ½( Soá IVx Soá IVx 2 oâ 2 oâ ½( ½(
C I+ I- nhaân Soá nhaân Soá treân treân VII+ VII-
II) II) nhaâ nhaâ cuûa cuûa III VIII) VIII)
n n III
N -0.3 S +0. -0.1 - 0 0 1 -0.2 -0.1 +0.1 0 -0.1 =
1 0.2 E
N +0. S +0. +0.5 - S45 -0.21 S45 -0.21 +0.5 -0.5 0 +0.5 =
E 2 W 8 0.3 D
E -0.2 W +0. +0.1 - 1 -0.3 0 0 
4 0.3
SE -0.6 N -0.4 -0.5 - S45 -0.07 - S45 +0.0 1/2  0 =A
W 0.1 7
+ + +0.0
7
Kieåm tra III+IV=I - - -0.41
 -0.58  -0.34 Kieåm tra IX+X=VII
B= 1/2  -0.26 1/2  -0.17 =C
SVTH:
of 133. Trang -98-
Header Page Luaä
99 ofn 133.
 Baûng Ñoä Leäch

Sau khi tính caùc heä soá ñoä leäch gaàn ñuùng A, B, C, D, E thay chuùng vaøo coâng
thöùc tính heä soá gaàn ñuùng cuûa ñoä leäch, tính ñoä leäch  treân caùc höôùng khaùc
nhau. Thoâng thöôøng baûng ñoä leäch söû duïng treân buoàng laùi theo yeâu caàu cuûa
SOLAS) ñöôïc tính cho caùc höôùng ñi caùch nhau 100 hoaëc 150. Baûng ñoä leäch coù
caáu truùc:
Höôùng ñi Ñoä leäch la baøn Höôùng ñi la Ñoä leäch la baøn
la baøn Taây (-) Ñoâng (+) baøn Taây (-) Ñoâng (+)
00 0.50 1800 0.00
150 0.00 1950 0.50
300 1.60 2100 1.50
450 1.50 225 0
2.00
600 1.50 2400 3.50
750 1.30 2550 3.00
900 1.00 2700 2.80
1050 0.80 285 0
2.60
1200 0.60 3000 2.40
1350 0.50 3150 2.00
1500 0.50 330 0
1.60
1650 0.00 3450 1.00
 Veõ Ñöôøng Cong Bieåu Dieãn Caùc Heä Soá Ñoä Leäch
Ship compass heading Deviation
N (000 )…………………………………………………………………………………………………………………10.50E
0
NE (0450)………………………………………………………………………………………………………………20.00E
E (0900)………………………………………………………………………………………………………………….11.50E
SE (1350)……………………………………………………………………………………………………………….1.20W
S (1800)……………………………………………………………………………………………………………………5.50W
SW (2250)……………………………………………………………………………………………………………….8.00W
W (2700)…………………………………………………………………………………………………………………12.50W
NW (3150)……………………………………………………………………………………………………………..6.80W
Töø ñoä leäch treân 8 höôùng ñi ta tính ñöôïc caùc heä soá ñoä leäch gaàn ñuùng nhö sau:
A = 1.00E; B = 12.00E; C = 8.00E; D = 5.00E; E = 1.50E
Bieåu dieãn treân ñöôøng cong ta ñöôïc:
SVTH:
of 133. Trang -99-
Header Page Luaä
100 nofVaê
133.n Toát Nghieäp GVHD: Thầy Chung Nghĩa
Thôøi gian gaàn ñaây ngöôøi ta ñaõ laäp phaàn meàm giuùp chuùng ta deã daøng tính
ñöôïc caùc heä soá ñoä leäch gaàn ñuùng vaø veõ ñöôøng cong ñoä leäch.
Phöông phaùp xaùc ñònh caùc heä soá ñoä leäch gaàn ñuùng raát höõu ích cho:
+ Vieäc phaân tích ñöôøng cong ñoä leäch ban ñaàu ñeå aùp duïng nhöõng hieäu chænh
caàn thieát
+ Phaân tích ñöôøng cong ñoä leäch sau cuøng ñeå xaùc ñònh ñoä leäch töø dö.
+ Ñôn giaûn hoaù coâng taùc khöû ñoä leäch thöïc teá baèng caùch aùp duïng nhöõng aûnh
höôûng cuûa töøng duïng cuï hieäu chænh leân ñoä leäch treân taát caû nhöõng höôùng ñi
khaùc nhau.
B4. Döï tính caùc sai soá
Ôû baûng döôùi ñaây laø danh saùch 6 heä soá ñoä leäch khaùc nhau hoaëc nhöõng loaïi sai soá
ñoä leäch cuøng vôùi nguyeân nhaân gaây ra vaø caùch hieäu chænh chuùng töông öùng.
 Sai soá A sinh ra do loãi tính toaùn phöông vò hoaëc saép xeáp veà maët vaät lyù
khoâng ñuùng, chính xaùc hôn laø do hieäu öùng cuûa caùc thanh saét non naèm ngang
saép xeáp khoâng caân xöùng gaây neân. Vì leõ ñoù vieäc kieåm tra söï saép xeáp veà maët
vaät lyù ôû taïi beán vaø tính toaùn caån thaän seõ cho sai soá A laø nhoû nhaát.
Vò trí laáy phöông vò hoaëc voøng phöông vò ñaõ söû duïng ñeå xaùc ñònh ñoä leäch la
baøn chuaån thì sai soá A quan saùt ñöôïc seõ laø sai soá töø duy nhaát, bôûi vì caùc soá
ñoïc ñöôïc laáy ôû treân ñóa la baøn (vaïch chæ höôùng cuûa la baøn). Ôû la baøn laùi ñoä
leäch quan saùt ñöôïc baèng caùch so saùnh soá ñoïc treân vaïch chæ höôùng vôùi höôùng
ñi cuûa con taøu hoaëc cuõng coù theå xaùc ñònh baèng la baøn caâm vaø la baøn con
quay.
Moïi sai soá A quan saùt ñöôïc coù theå laø söï keát hôïp cuûa sai soá töø A vaø sai soá cô
khí A (do khoâng ñoàng truïc). Thöïc teá chæ coù sai soá cô khí A laø ñöôïc hieäu
chænh treân la baøn chuaån baèng caùch ñieàu chænh laïi vò trí cuûa thaân la baøn. Vaø
caû hai: sai soá cô khí A vaø sai soá töø A seõ ñöôïc hieäu chænh ôû treân la baøn baèng
SVTH:
of 133. Trang -100-
Header Page Luaä
101 nofVaê
caùch ñieàu chænh laïi vò trí thaân la baøn. Ôû la baøn chuaån, sai soá cô khí A coù theå
taùch ra khoûi sai soá töø A baèng caùch tieán haønh ñoàng thôøi nhöõng quan saùt sau:
1) Tra vaøo ñöôøng cong ñoä leäch baèng caùch duøng voøng phöông vò (hoaëc
höôùng ngaém) sai soá A ñöôïc tìm thaáy seõ laø sai soá töø duy nhaát.
2) Tra vaøo ñöôøng cong ñoä leäch baèng caùch so saùnh vaïch chæ höôùng vôùi
höôùng ñi cuûa taøu xaùc ñònh baèng la baøn con quay. Sai soá tìm thaáy A seõ
laø sai soá cô khí A vaø sai soá töø A.
Sai soá cô khí A ôû la baøn chuaån ñöôïc tìm sau cuøng baèng caùch tröø sai soá ñöôïc
tìm thaáy ôû böôùc 2 cho sai soá tìm thaáy ôû böôùc 1 vaø noù ñöôïc hieäu chænh baèng
caùc xoay thaân la baøn ñi moät goùc thích hôïp vôùi ñoä leäch ñoù. Ñieàu ñoù khoâng
nhöõng thuaän tieän maø coøn caàn thieát ñeå taùch hai loaïi sai soá A: sai soá A ôû la
baøn laùi vaø toaøn boä giaù trò A ñöôïc tìm thaáy baèng caùch xoay thaân la baøn theo
höôùng thích hôïp.
 Sai soá B laø keát quaû baét nguoàn töø caû hai thaønh phaàn: töø tröôøng vónh cöûu doïc
qua la baøn vaø hieäu öùng caûm öùng thaúng ñöùng khoâng caân xöùng ôû phía tröôùc vaø
sau la baøn. Tröôùc tieân noù ñöôïc hieäu chænh baèng caùc nam chaâm doïc, sau ñoù
duøng caùc thanh Flinders ôû phía tröôùc vaø phía sau la baøn. Bôûi vì thanh
Flinders ñang ñöôïc ñaët cho söï hieäu chænh taïi beán. Sai soá B coøn soùt laïi ñöôïc
hieäu chænh baèng caùch duøg nam chaâm doïc B.
 Sai soá C laø sai soá sinh ra do töø tröôøng vónh cöûu naèm ngang taùc duïng ngang
qua la baøn vaø do töø caûm öùng khoâng caân xöùng treân truïc ngang cuûa taøu. Tröôùc
tieân duøng nam chaâm ngang C ñeå hieäu chænh, sau ñoù duøng thanh Flinders
ñöa sang traùi hoaëc phaûi la baøn. Bôûi vì sai soá töø caûm öùng thaúng ñöùng laø raát
hieám coù vaø sai soá B ñöôïc hieäu chænh baèng caùch duøng nam chaâm ngang.
 Sai soá D laø chæ do töø caûm öùng trong caùc thanh saét non naèm ngang saép xeáp
khoâng caân xöùng. Thoâng thöôøng laø theo truïc ngang cuûa taøu ñoái vôùi la baøn vaø
noù ñöôïc hieäu chænh bôûi caùc quaû caàu saét non.
 Sai soá E coù ñoä lôùn ñaùng keå laø raát hieám, noù ñöôïc sinh ra do töø caûm öùng cuûa
saét non naèm ngang sinh ra do saép xeáp khoâng caân xöùng. Khi sai soá E laø ñaùng
keå thì coù theå ñöôïc hieäu chænh bôûi vieäc xoay caùc quaû caàu saét non.
 Sai soá nghieâng ñöôïc hieäu chænh ôû taïi beán theo moät kim töø nghieâng ñöôïc caân
baèng.
Ngoaøi caùc vaán ñeà ñöôïc phaân tích treân, coøn coù moät vaøi sai soá ít gaëp vaø moät soá
khaùc thì ñöôïc hieäu chænh ôû beán. Vì theá haàu heát caùc con taøu chæ coù sai soá B, C, D
ñoøi hoûi phaûi hieäu chænh ngoaøi bieån, caùc sai soá ñöôïc hieäu chænh theo thöù töï bôûi
nam chaâm doïc B, nam chaâm ngang C, vaø caùc quaû caàu khöû ñoä leäch 1/4.
SVTH:
of 133. Trang -101-
Header Page Luaä
102 nofVaê
Toång Hôïp Ñoä Leäch La Baøn Vaø Caùch Ñieàu Chænh
Heä soá Loaïi Höôùng ñi la Nguyeân nhaân ñoä leäch Coâng cuï hieäu chænh Höôùng ñi ñòa töø
ñöôøng baøn coù ñoä cho ñoä leäch naøy hoaëc höôùng ñi la
cong leäch max baøn tieán haønh hieäu
chænh
A Haèng soá Gioáng nhau - Sai soá tính toaùn (do con - Kieåm tra phöông Baát cöù höôùng naøo
treân moïi ngöôøi) phaùp vaø tính toaùn
höôùng - Sai soá laép ñaët, sai soá - Kieåm tra chænh
chænh bieåu xích ño ñònh bieåu xích
- Töø tröôøng khoâng ñoái - Laép caån thaän saét
xöùng cuûa saét non maët phaúng non caûm öùng
ngang
B Baùn voøng 900 - Thaønh phaàn doïc taøu cuûa - Nam chaâm B 900
sin(CC) 2700 töø tröôøng vónh cöûu chieàu doïc taøu hoaëc
- Töø tröôøng caûm öùng cuûa - Thanh Flinder 2700
saét non thaúng ñöùng khoâng ñoái (tröôùc hoaëc sau)
xöùng tröôùc vaø sau la baøn
C Baùn voøng 0000 - Thaønh phaàn ngang taøu - Nam chaâm C 0000
cos(CC) 1800 cuûa töø tröôøng vónh cöûu chieàu ngang taøu hoaëc
- Töø tröôøng caûm öùng cuûa - Thanh Flinder 1800
saét non khoâng ñoái xöùng beân (traùi hoaëc phaûi)
traùi vaø phaûi la baøn
D Phaàn tö 0450 - Töø tröôøng caûm öùng cuûa - Quaû caàu saét non 0450
voøng 1350 saét non maët phaúng ngang ñoái treân truïc töông öùng 1350
sin2(CC) 2250 xöùng - Chieàu ngang taøu 2250
3150 cho (+D) 3150
- Chieàu doïc taøu
cho (-D)
E Phaàn tö 0000 - Töø tröôøng caûm öùng cuûa - Quaû caàu saét non 0000
voøng 0900 saét non maët phaúng ngang treân truïc töông öùng 0900
cos2(CC) 1800 khoâng ñoái xöùng - Beân traùi phía 1800
2700 tröôùc-beân phaûi phía 2700
sau cho+E
- Beân phaûi phía
tröôùc-beân traùi phía sau
cho-E
Nghi Laéc 0000 - Bieán ñoåi töø tröôøng caûm Nam chaâm thaúng ñöùng 0000
eâng nghieâng 0900 öùng hoaëc vónh cöûu trong la khöû nghieâng (phaûi hoaëc
vaø laéc doïc 1800 baøn treân maë phaúng naèm hieäu chænh khi thay 1800
Ñoä leäch 2700 ngang do taøu nghieâng ngang ñoåi vó ñoä) khi nghieâng ngang
khi vaø nghieâng doïc 0900
nghieâng hoaëc
coá ñònh 2700 khi nghieâng
doïc
SVTH:
of 133. Trang -102-
Header Page Luaä
103 nofVaê
B5. Phaân Tích Phöông Phaùp Khöû
Xem caùc heä soá B, C, vaø D ñöôïc minh hoaï ôû hình treân giaûi thích chính xaùc söï
taùch rôøi cuûa caùc hieäu öùng ñoä leäch treân caùc höôùng chính la baøn.
Ví duï ôû treân höôùng ñi 900 vaø 2700 chæ coù ñoä leäch B, taùch rieâng thaønh phaàn naøy
vaø thöïc teá hieäu öùng sinh ra B laø lôùn nhaát ôû treân hai höôùng ñi aáy. Thöïc hieän caùc
höôùng ñi töông öùng ñeå khöû B. Vieäc hieäu chænh B ôû treân hai höôùng ñi naøy seõ
hieäu chænh moät löôïng töông töï nhöng theo chieàu ngöôïc laïi. Vaø hieån nhieân noù
khoâng thay ñoåi ñoä leäch treân caùc höôùng 0000 vaø 1800, ngoaïi tröø ôû höôùng sai soá B
laø lôùn nhaát. Tuy nhieân toång ñoä leäch treân taát caû caùc höôùng ñi trung gian seõ bò xeâ
dòch cuøng höôùng ñi khi hieäu chænh ñoä leäch treân caùc höôùng ñi 90 0 vaø 2700.
Nhöng cuõng chæ baèng 7/10 soá löôïng ñoä leäch, vì sin 450  0.7. Caùc hieäu öùng
töông töï cuõng taùch rôøi vaø vieäc hieäu chænh sai soá C cuõng seõ laøm thay ñoåi ñoä leäch
treân taát caû caùc höôùng ñi phuï theo quy taéc 7/10.
Caàn chuù yù raèng chæ sau khi hieäu chænh caùc sai soá B vaø C treân caùc höôùng ñi
chính vaø keát quaû cuûa chuùng coù giaù trò töông öùng nhö treân ñöôøng cong toång
coäng ôû caùc höôùng ñi phuï thì sai soá D coù theå ñöôïc quan saùt rieâng reõ treân baát kyø
höôùng ñi naøo.
Sai soá D ñöôïc hieäu chænh baèng caùch duøng caùc quaû caàu saét non ôû treân baát kyø
höôùng ñi phuï naøo, thoâng thöôøng khi hieäu chænh sai soá D seõ chæ laøm thay ñoåi cac
ñoä leäch treân caùc höôùng ñi phuï vaø khoâng thay ñoåi ôû treân caùc höôùng ñi chính . chæ
khi sai soá D laø quaù lôùn, caùc quaû caàu khöû bò töø hoaù hoaëc caùc thanh nam chaâm
vónh cöûu gaàn saùt ñeán möùc taïo ra töø caûm öùng quaù lôùn ôû trong caùc quaû caàu thì seõ
coù moät söï thay ñoåi ñoä leäch treân caùc höôùng ñi chính nhö laø keát quaû cuûa vieäc
ñieàu chænh caùc quaû caàu saét non. Maëc duø ñieàu chænh caùc quaû caàu saét non khoâng
phaûi laø caùch hieäu chænh ñoä leäch thoâng thöôøng treân caùc höôùng ñi chính, nhöng
noù laøm cho la baøn oån ñònh toát hôn treân caùc höôùng ñi.
Neáu sai soá A vaø E ñoâi khi khoâng coù thì vieäc hieäu chænh ñöôïc tieán haønh laøm cho
ñoä leäch baèng khoâng treân hai höôùng ñi chính gaàn keà vaø sau ñoù laø treân hai höôùng
ñi trung gian gaàn keà. Theo hình döôùi ñaây chæ ra söï keát hôïp cuûa sai soá A vaø B,
SVTH:
of 133. Trang -103-
Header Page Luaä
104 nofVaê
moâ taû taïi sao quy trình hieäu chænh la baøn caàn phaûi khöû ñoä leäch treân nhieàu hôn 3
höôùng ñi chuû yeáu.
Vieäc khöû ñoä leäch ñöôïc tieán haønh khi con taøu ôû traïng thaùi caân baèng muõi laùi,
quay trôû theo höôùng ñi moät caùch chaäm vaø tieán haønh khöû sau khi ñaõ oån ñònh
treân moãi höôùng ñi ít nhaát laø 2 phuùt, nhaèm traùnh sai soá Gaussin.
Haàu heát vieäc khöû ñoä leäch ñöôïc tieán haønh baèng caùch laøm ñi laøm laïi cho ñeán khi
thaønh coâng hoaëc theo thoùi quen kinh nghieäm. Tuy nhieân döôùi ñaây laø phöông
phaùp phaân tích giuùp cho ngöôøi laøm coâng taùc khöû ñoä leäch luoân coù ñuû soá lieäu cuûa
ñoä lôùn sai soá treân taát caû caùc höôùng ñi cuõng nhö keát quaû di chuyeån caùc nam
chaâm khöû khaùc nhau. Ñieàu naøy giuùp cho ngöôøi khöû ñoä leäch ñaùnh giaù ñöôïc quaù
trình thöïc hieän coâng vieäc cuûa mình treân phöông dieän lyù thuyeát. Hai phöông
phaùp ñöôïc trình baøy döôùi ñaây seõ giuùp chuùng ta laøm ñöôïc ñieàu ñoù:
 Phöông phaùp phaân tích
Moät ñöôøng cong ñoä leäch hoaøn chænh seõ ñaùp öùng trong baát cöù ñieàu kieän naøo vaø
coù theå öôùc tính ñöôïc caùc heä soâ ñoä leäch gaàn ñuùng. Töø söï öôùc tính naøy, caùc heä soá
gaàn ñuùng ñöôïc thieát laäp vaø tieán haønh hieäu chænh vôùi ñoä chính xaùc hôïp lyù treân
moät soá löôïng höôùng ñi nhoû nhaát. Neáu nhö goác cuûa caùc ñöôøng cong ñoä leäch coù
ñoä leäch lôùn hôn 200 thì caàn phaûi tieán haønh ñieàu chænh thoâ treân hai höôùng ñi
chính gaàn keà nhau tröôùc khi ghi soá lieäu ñöôøng cong ñeå phaân tích.
Quy trình aùp duïng nam chaâm khöû cuõng gioáng nhö quy trình chung ñaõ ñöôïc
trình baøy ôû tröôùc. Aùp duïng caùc heä soá gaàn ñuùng vaø soá lieäu nhö muïc treân
Phöông phaùp laäp baûng caùc ñoä leäch sau moãi laàn hieäu chænh nhö baûng 1
 Phöông phaùp quay trôû moät laàn (one-swing) bảng 2
Trong nhieàu tröôøng hôïp muoán khöû ñoä leäch ngay laäp töùc, ñeå loaïi boû aûnh höôûng
cuûa öï dao ñoäng do quay trôû ñoái vôùi ñoä leäch vaø ñeå öôùc tính heä soá gaàn ñuùng. Vaán
ñeà naøy seõ ñöôïc giaûi quyeát baèng vieäc laäp baûng soá lieäu vaø döï kieán söï thay ñoåi ñoä
leäch khi vieäc hieäu chænh ñöôïc thöïc hieän. Baûng döôùi ñaây moâ taû cho chuùng ta
phöông thöùc naøy. Giaù trò ôû moät coät môùi ñöôïc baét ñaàu sau khi moãi thay ñoåi ñöôïc
thöïc hieän. Vieäc laäp baûng naøy cho pheùp ngöôøi laøm coâng taùc khöû ñoä leäch tính
toaùn ñöôïc ñoä leäch töø dö môùi cho moãi laàn nam chaâm khöû bò thay ñoåi. Caùc muõi
teân söû duïng trong baûng chæ ra nôi maø moãi söï thay ñoåi ñaõ ñöôïc thöïc hieän.
SVTH:
of 133. Trang -104-
Header Page Luaä
105 nofVaê
Höôùng ñi Quan saùt Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng

la baøn laàn 1 cong döï cong döï cong döï cong döï cong döï
ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau
laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu
chænh thöù chænh keá chænh keá chænh keá chænh keá
nhaát tieáp tieáp tieáp tieáp
A = 1.00E B C = 8.00E D = 50E E = 1.50E
=12.00E
0000 10.50E 9.50E 9.50E 1.50E 1.50E 0.00
0450 20.00E 19.00E 10.60E 5.00E 0.00 0.00
0900 11.50E 10.50E 1.50W 1.50W 1.50W 0.00
1350 1.20W 2.20W 10.60W 5.00W 0.00 0.00
1800 5.50W 6.50W 6.50W 1.50W 1.50E 0.00
2250 8.00W 9.00W 0.60W 5.00E 0.00 0.00
2700 12.50W 13.50W 1.50W 1.50W 1.50W 0.00
3150 6.80W 7.80W 0.60W 5.00W 0.00 0.00
Bảng 1
Höôùng ñi Quan saùt Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng Ñöôøng
la baøn laàn 1 cong döï cong döï cong döï cong döï cong döï
ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau ñoaùn sau
laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu laàn hieäu
chænh thöù chænh keá chænh keá chænh keá chænh keá
nhaát tieáp tieáp tieáp tieáp
B =11.50E C = 8.00E D = 5.00E A = 1.00E E = 1.50E
0000 10.50E 10.50E  2.50E 2.50E 1.50E 0.00
0450 20.00E 20.00E 6.40E  1.40E  0.10E 0.40E
0900 11.50E  0.00 0.00 0.00 1.00W  0.50E
1350 1.20W 9.20W 3.60W 1.40E 0.40E 0.40E
1800 5.50W 5.50W 2.50E 2.50E 1.50E 0.00
2250 8.00W 0.00 5.60W 0.60E 0.40W 0.40W
2700 12.50W 1.00W 1.00W 1.00W 2.00W 0.50W
3150 6.80W 1.20E 4.40W 0.60E 0.40W 0.40W
Bảng 2
Vì sai soá B thoâng thöôøng laø lôùn nhaát, neân noù ñöôïc hieäu chænh ñaàu tieân. Treân
höôùng ñi 0900 ñoä leäch 11.50E ñöôïc hieäu chænh xaáp xæ baèng 0 baèng caùch söû duïng
nam chaâm doïc B. Khoâng maát nhieàu thôøi gian ñeå giaûm ñoä leäch naøy chính xaùc
xuoáng baèng 0 vì heä soá B coù theå khoâng chính xaùc laø 11.50E, vaø vieäc khöû moät
nöûa ñöôïc laøm sau. Sau khi khöû treân höôùng 0900, tieáp tuïc quay trôû taøu sang
höôùng 1350, ñoä leäch quan saùt ñöôïc laø 9.20W, ñoä leäch naøy ñöôïc ghi laïi, chöa caàn
khöû baây giôø vì ñoä leäch goùc phaàn tö seõ ñöôïc khöû toát nhaát sau khi ñoä leäch treân
boán höôùng ñi chính ñaõ ñöôïc khöû. Ñoä leäch treân höôùng ñi 1800 quan saùt ñöôïc laø
5.50W, vì ñoä leäch naøy cuõng khoâng quaù lôùn vaø vieäc khöû moät nöûa coù theå caàn thieát
SVTH:
of 133. Trang -105-
Header Page Luaä
106 nofVaê
phaûi ñeå khöû sau, cho neân ñoä leäch naøy chöa caàn khöû vaøo thôøi ñieåm naøy. Tieáp
tuïc quay trôû con taøu sang höôùng 2250 vaø quan saùt ñöôïc ñoä leäch luùc naøy laø 0.00,
ghi laïi ñoä leäch naøy. Ôû höôùng ñi 2700 ñoä leäch quan saùt ñöôïc laø 1.00W, so saùnh
noù vôi ñoä leäch 0.00 treân höôùng 0900 ñoái dieän. Sai soá naøy ñöôïc hieäu chænh moät
nöûa coøn laïi 0.50W treân caû hai höôùng ñi 0900 vaø 2700. Nhöng vì sai soá naøy cuõng
nhoû neân khoâng caàn hieäu chænh. Ôû höôùng ñi 3150 quan saùt ñöôïc ñoä leäch laø 1.20E.
Treân höôùng 0000 ñoä leäch laø 10.50E vaø so saùnh vôùi ñoä leäch 5.50W ôû höôùng 1800.
Phaân tích ñoä leäch treân höôùng 0000 vaø 1800 cho bieát heä soá C = 8.00E, duøng nam
chaâm ngang C khöû ñoä leäch naøy coøn baèng 2.50E treân höôùng ñi 0000 vaø 1800.
Toaøn boä ñoä leäch ôû coät 2 baây giôø laïi ñöôïc tính döïa treân nguyeân taéc cô baûn nhö
khi khöû ñoä leäch treân höôùng 0000 vaø ñieàn vaøo coät thöù 3. Tieáp tuïc quay trôû taøu,
ñoä leäch treân höôùng 0450 luùc naøy laø 6.40E. khi bieát ñöôïc ñoä leäch treân taát caû caùc
höôùng ñi trung gian, bay giôø coù theå öôùc tính ñöôïc heä soá gaàn ñuùng D. Heä soá D =
5.00E vì theá ñoä leäch 6.40E ôû treân höôùng 0450 ñöôïc hieäu chænh coøn 1.40E vaø giaù
trò môùi ñaõ döï tính ñöôïc ghi vaøo moät coät khaùc. Ñieàu naøy cho ta thaáy moät ñöôøng
cong caân baèng khaù toát, söï öôùc tính ñöôïc trình baøy ôû treân cho pheùp ta coäng theâm
vaøo ñoä leäch B laø 0.50E, löôïng naøy khoâng xem laø ñuû lôùn ñeå ñaûm baûo cho vieäc
hieäu chænh. Heä soá A laø 1.00E vaø heä soá E laø 1.50E. Thöïc teá sai soá A vaø E coù theå
hoaëc khoâng caàn phaûi hieäu chænh. Neáu chuùng ñaõ ñöôïc hieäu chænh thì nhöõng böôùc
tieáp theo ñöôïc thöïc hieän nhö ôû treân. Luùc naøy con taøu ñaõ thöïc hieän xong vieäc
quay trôû moät laàn (one-swing), moïi coâng vieäc hieäu chænh ñaõ ñöôc thöïc hieän.
B6. Caùc Moái Quan Heä Höôùng Ñi Cuûa Taøu (Heading Relationship)
Caùc moái quan heä höôùng ñi cuûa con taøu coù theá toùm taét nhö sau:
 Ñoä leäch la baøn laø söï khaùc nhau giöõa höôùng ñi la baøn vaø höôùng ñi ñòa töø.
 Töø thieân laø söï khaùc nhau giöõa höôùng ñòa töø vaø höôùng thaät
 Toång ñaïi soá cuûa ñoä leäch la baøn vaø töø thieân goïi laø sai soá la baøn.
Baûng döôùi ñaây seõ moâ taû nhöõng moái quan heä naøy. Caùc quy taéc ñôn giaûn sau seõ
giuùp cho vieäc ñaët teân caùc sai soá vaø trong vieäc chuyeån ñoåi giöõa caùc höôùng ñi
naøy vôùi caùc höôùng ñi khaùc.
1) La baøn keùm, ñoä leäch E; La baøn toát ñoä leäch W
2) Khi hieäu chænh coäng theâm vaøo nhöõng sai soá E vaø tröø ñi nhöõng sai soá W
3) Khi khoâng hieäu chænh, tröø ñi nhöõng sai soá E vaø coäng vaøo nhöõng sai so
Compass Deviation Magnetic Variation True
3580 0050E 0030 0060E 0090
1200 0010W 1190 0030E 1220
1800 0060E 1860 0080W 1780
2400 0000W 2350 0070W 2280
Magnetic heading relationship
Khi chuyeån ñoåi höôùng la baøn thaønh höôùng thaät: ñoä leäch ñòa töø (töø thieân) E vaø
ñoä leäch rieâng E mang daáu “+”, ñoä leäch ñòa töø W vaø ñoä leäch rieâng W mang daáu
SVTH:
of 133. Trang -106-
Header Page Luaä
107 nofVaê
“-“. Hoaøn thaønh thuaàn thuïc caùch chuyeån ñoåi soá lieäu höôùng ñi laø yeáu toá thieát
yeáu cho vieäc khöû ñoä leäch la baøn coù keát quaû nhanh.
SVTH:
of 133. Trang -107-
Header Page Luaä
108 nofVaê
CHÖÔNGVII: HIEÄU ÖÙNG GIÖÕA CAÙC DUÏNG CUÏ KHÖÛ VAØ

ÑOÄ LEÄCH TÖÙC THÔØI CUÛA LA BAØN TÖØ
A. Hieäu ÖÙng Giöõa Caùc Duïng Cuï Khöû

A1. Söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc duïng cuï khöû
Vôùi nguyeân lyù khöû ñoä leäch ñöôïc trình baøy ôû chöông tröôùc thì vieäc khöû ñoä leäch
la baøn töø ñöôïc xem nhö laø ñaõ ñaït chaát löôïng. Thoâng thöôøng vieäc khöû nhö vaäy
laø ñuû vì chæ caàn di chuyeån caùc nam chaâm khöû cho ñeán khi soá löôïng hieäu chænh
caàn thieát ñaït yeâu caàu laø ñöôïc. Tuy nhieân giaù trò naøy laø ñeå nhaän bieát tính hieäu
quaû cuûa caùc thieát bò khöû khaùc coù toát nhö chuùng khoâng. Caùc nam chaâm khöû
khoâng hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo nhau. Caùc hieäu öùng giöõa chuùng taùc ñoäng qua
laïi do caùc thanh nam chaâm vónh cöûu ôû gaàn caùc thanh saét non. Neáu coù söï dòch
chuyeån vò trí töông ñoái giöõa chuùng thì seõ laøm thay ñoåi taùc ñoäng qua laïi cuõng
nhö hieäu öùng hieäu chænh rieâng cuûa chuùng. Kim nam chaâm cuûa la baøn seõ boå
sung theâm töø tính vaøo töø caûm öùng hieän coù trong la baøn. Ngöôøi laøm coâng taùc khöû
ñoä leäch phaûi hieåu bieát baûn chaát töï nhieân cuûa söï taùc ñoäng qua laïi naøy.
A2. Phöông phaùp ñieàu chænh quaû caàu saét non khöû ñoä leäch goùc 1/4
Ñieàu chænh baèng caùch xaùc ñònh khoaûng caùch töø taâm quaû caàu tôùi taâm cuûa la baøn
theo ñoä leäch goùc phaàn tö.
Ôû hình sau trình baøy caùch hieäu chænh ñoä leäch goùc phaàn tö gaàn ñuùng, cho tröôùc
ñoái vôùi nhöõng quaû caàu coù kích thöôùc khaùc nhau treân caùc giaù ñaët quaû caàu, vaø caùc
moâment töø khaùc nhau cuûa caùc la baøn.
 Truïc thaúng ñöùng laø ñoä leäch goùc phaàn tö D vaø E (tính baèng ñoä)
 Truïc ngang laø khoaûng caùch cuûa taâm quaû caàu töø taâm cuûa la baøn (tính
baèng ñôn vò inch) caàn phaûi ñieàu chænh tôùi ñeå khöû gaàn ñuùng ñoä leäch goùc
phaàn tö.
Caùc ñöôøng cong neùt lieàn aùp duïng cho caùc quaû caàu vaø hoäp saét non chieàu doïc coù
ñöôøng kính khaùc nhau, chieàu daøi vaø chieàu roäng vôùi moâment töø laø 4080 cgs.
Ñöôøng cong neùt ñöùt aùp duïng cho hoäp saét non chieàu doïc coù moâment töø laø 1490
cgs.
Ta xaùc ñònh khoaûng caùch caàn ñieàu chænh nhö sau:
SVTH:
of 133. Trang -108-
Header Page Luaä
109 nofVaê
Töø truïc thaúng ñöùng ta laáy giaù trò cuûa ñoä leäch goùc phaàn tö (ñoä) gioùng ngang sang
caùc ñöôøng cong töông öùng vôùi kích thöôùc vaø ñoä lôùn moâment töø cuûa duïng cuï
khöû saét non cuûa ta ñang söû duïng. Ta tìm ñöôïc giao ñieåm treân ñöôøng cong, töø
giao ñieåm aáy ta haï xuoáng truïc ngang, ta coù ñöôïc khoaûng caùch caàn ñieàu chænh
(khoaûng caùch tính töø taâm la baøn tôùi taâm quaû caàu) ñeå khöû gaàn ñuùng ñoä leäch goùc
phaàn tö.
A3. Ñieàu chænh theo caùch xoay quaû caàu khöû
Sô ñoà treân ñaây seõ giuùp chuùng ta xaùc ñònh vò trí xoay trôû thích hôïp cho caùc quaû
caàu. Toång giaù trò cuûa caùc heä soá ñoä leäch moät phaàn tö laø D vaø E duøng treân sô ñoà
ñöôïc xaùc ñònh taïi moät ñieåm cuûa giao tuyeán. Ñieåm naøy chæ ra tröïc tieáp vò trí goùc
ñoä vaø höôùng xoay cho caùc quaû caàu ñöôïc moâ taû treân thaân la baøn. Noù cuõng chæ ra
treân thanh tyû leä hình quaït keát quaû löôïng vò chænh ñoä leäch 1/4 ñöôïc yeâu caàu töø
SVTH:
of 133. Trang -109-
Header Page Luaä
110 nofVaê
caùc quaû caàu ôû vò trí môùi ñeå hieäu chænh caû hai heä soá D vaø E. Toång heä soá D vaø E
coù theå ñöôïc tính toaùn baèng caùch phaân tích caùc ñoä leäch treân thaân la baøn chöa
ñöôïc hieäu chænh hoaëc baèng caùch laáy toång caùc heä soá chöa hieäu chænh theo nhöõng
heä soá ñaõ hieäu chænh.
Ví duï: moät con taøu coù theân la baøn hieäu Navy Standard coù quaû caàu 7” ôû vò trí
13” tính töø taâm truïc ngang la baøn vaø thanh Flinders daøi 12” ôû phía tröôùc ñaõ
quay trôû ñeå khöû ñoä leäch la baøn.
Quan saùt ñöôïc sai soá hieän taïi laø D = 40E vaø E = 60E töông öùng vôùi quaû caàu ôû vò
trí ñoù. Vì caùc quaû caàu naèm treân truïc ngang neân toång heä soá E cho con taøu laø 6 0E
nhö ñaõ quan aùt ñöôïc. Ôû hình treân chæ ra caùc quaû caàu ôû vò trí hieän taïi cuûa chuùng
ñang hieäu chænh sai soá D = 60E, do ñoù toång heä soá D cuûa con taøu vaø caùc thanh
Flinders laø 100E. Treân hình ta xaùc ñònh ñöôïc ñöôøng cong D = 100E vaø ñöôøng
cong E = 60E yeâu caàu xoay quaû caàu ñi 15.50 theo chieàu kim ñoàng hoà töø vò trí
truïc ngang hieän coù cuûa chuùng. Sai soá ñoä leäch 1/4 töông ñöông ñöôïc chæ ra laø
11.70. ôû hình 5-18 chæ ra raèng quaû caàu 7” seõ ñöôïc di chuyeån ñeán vò trí 11’’ sau
khi xoay 15,50theo chieàu kim ñoàng hoà, nhö theá hieäu chænh ñöôïc caø hai ai soá D
vaø E. Duøng sô ñoà naøy ñeå loaïi boû phöông phaùp laëp ñi laëp laïi theo kinh nghieäm
(phöông phaùp di chuyeån gaàn ñuùng) ñoái vôùi sai soá 1/4 voøng vaø ñöa ra ñöôïc
nhöõng nhaän xeùt veà vieäc di chuyeån caùc quaû caàu.
A4. Söï caûm öùng giöõa caùc nam chaâm caûm öùng vaø quaû caàu khöû ñoä leäch
goùc phaàn tö
Neáu moät con taøu coù 2 quaû caàu khöû vaø nhieàu caùc nam chaâm vónh cöûu khöû ñoä
leäch B vaø C ñeàu ôû gaàn la baøn. Do ñoù toàn taïi söï caûm öùng aûnh höôûng laãn nhau,
neân khi tieán haønh hieäu chænh khöû ñoä leäch la baøn yeâu caàu caàn dòch chuyeån nam
chaâm tôùi lui moät chuùt (veà phía tröôùc hoaëc phía sau) giöõa caùc höôùng ñi trong khi
khöû ñoä leäch. Ngoaøi ra tröôøng hôïp naøy coù theå xöû lyù toát hôn baèng caùch duøng caùc
quaû caàu khöû lôùn hôn vaø caùch xa taâm cuûa la baøn treân maët phaúng ngang hôn,
baèng caùch laép ñaët quaû caàu moät caùch gaàn ñuùng tröôùc khi baét ñaàu hieäu chænh
cuõng nhö duøng caùc nam chaâm ôû xa quaû caàu vaø la baøn hôn. Phaïm vi aûnh höôûng
cuûa caùc thanh Flinder ñaõ töø hoaù cuõng seõ laø nguyeân nhaân caûn trôû trong quaù trình
khöû ñoä leäch vaø cho ta moät ñöôøng cong khoâng oån ñònh neáu chuùng bò thay ñoåi veà
traïng thaùi töø.
A5. Hieäu öùng thanh Flinders gaây ra sai soá ñoä leäch goùc phaàn tö
Ôû hình döôùi moâ taû sai soá ñoä leäch caûm öùng 1/4 gaàn ñuùng do thanh Standard
Navy Flinders taïo neân. Vì caùc thanh Flinders thöôøng ñaët ôû vò trí tröôùc vaø sau la
baøn, noù giöõ nhieäm vuï nhö moät nam chaâm coù heä soá –D nhoû (a small minus D
corrector) cuõng toát nhö moät nam chaâm ngang mang hieäu öùng thaúng ñöùng. Ñieàu
naøy coù nghóa laø khi ñaët caùc thanh Flinders, di chuyeån ñeàu ñaën caùc quaû caàu laïi
gaàn hôn ñeå hieäu
SVTH:
of 133. Trang -110-
Header Page Luaä
111 nofVaê
chænh sai soá ñoä leäch +D ñaõ taêng. Moät caùch ngöôïc laïi neáu di chuyeån ñeàu ñaën
caùc quaû caàu ra ngoaøi sau khi ñaõ ñoåi choã caùc thanh Flinders. Sai soá D naøy ôû
trong caùc thanh Flinderslaø do töø caûm öùng cuûa kim nam chaâm la baøn gaây ra, bôûi
vì thanh Flinders nhoû, naèm trong maët phaúng caét ngang vaø gaàn vôùi la baøn. Nhö
vaäy töø caûm öùng cuûa kim nam chaâm la baøn gaàn nhö khoâng ñoåi. Vì theá keát quaû
ñoä leäch seõ thay ñoåi theo vó ñoä töø do höôùng taùc duïng cuûa cöôøng ñoä töø tröôøng (H)
thay ñoåi.
Tuy nhieân khi thanh Flinders ñöôïc caân baèng bôûi caùc quaû caàu khöû thì noù coù
khuynh höôùng loaïi boû nhöõng yeáu toá thay ñoåi cuûa quaû caàu khöû bôûi söï caûm öùng
cuûa kim la baøn.
A6. Ñieàu chænh thanh Flinders
Phaûi coù soá lieäu tin caäy ñaõ thu ñöôïc trong 2 vó ñoä töø khaùc bieät ñaùng keå ñeå ñaët
löôïng hieäu chænh cho caùc thanh Flinders. Vieäc ñaët caùc thanh Flinders baèng baát
kyø phöông phaùp naøo thì cuõng chæ laø gaàn ñuùng maø thoâi. Ñeå ñaït ñöôïc caùc soá lieäu
töø tính yeâu caàu ñoøi hoûi phaûi coù söï tinh vi hôn nöõa. Coù moät vaøi phöông phaùp
ñang ñöôïc aùp duïng vaø duøng soá lieäu vó ñoä töø ñeå xaùc ñònh soá löôïng thanh
Flinders thích hôïp.
Soá lieäu yeâu caàu ñeå hieäu chænh thanh Flinders chính xaùc bao goàm caùc baûng ñoä
leäch hoaøn chænh vôùi nhöõng chi tieát veà traïng thaùi cuûa nam chaâm khöû ôû hai vó ñoä
töø khaùc nhau, ôû hai vó ñoä töø caùng xa thì caøng toát. Neáu coù theå quay taøu ñeå hoaøn
chænh baûng ñoä leäch thì caùc ñoä leäch treân höôùng ñi töø E vaø W seõ toát hôn. Soá lieäu
ôû trong nhaät kyù taøu thöôøng khoâng chính xaùc cho vieäc tính toaùn caùc thanh
Flinders. Quan saùt nhöõng caûnh baùo sau khi laáy soá lieäu. Nhöõng caûnh baùo naøy seõ
ñaûm baûo raèng söï thay ñoåi ñoä leäch chæ laø söï thay ñoåi trong thaønh phaàn Z vaø H
cuûa ñòa töø tröôøng:
SVTH:
of 133. Trang -111-
Header Page Luaä
112 nofVaê
1. Neáu la baøn coù trang bò cuoän khöû töø thì noù phaûi ñöôïc coá ñònh chaéc chaén,
neáu caàn thieát thì phaûi laøm theo quy trình ngöôïc laïi, ôû caû hai vó ñoä töø
tröôùc khi laáy soá lieäu.
2. Neáu con taøu ôû trong uï hoaëc haønh haûi nhieàu ngaøy treân moät höôùng tröôùc
khi laáy soá lieäu cuûa chuùng thì töø tính taïm thôøi do noù sinh ra (sai soá
Gaussin) seõ taïo ra nhöõng ñoä leäch khoâng ñuùng. Oån ñònh treân caùc höôùng ñi
khaùc nhau tröôùc khi laáy soá lieäu, nhö theá seõ giaûm caùc sai soá.
3. Baát kyø söï thay ñoåi lôùn naøo trong töø tröôøng cuûa taøu (ví duï nhö ñöôïc xuaát
hieän khi : do vieäc khöû töø, thay ñoåi caáu truùc cuûa con taøu, hoaû hoaï n, dòch
chuyeån haøng hoaù mang töø tính) giöõa nhöõng boä soá lieäu seõ laøm cho maát yù
nghóa cuûa keát quaû so saùnh
4. Soá lieäu seõ khoâng ñöôïc tin caäy neáu töø tröôøng vónh cöûu cuûa con taøu thay
ñoåi giöõa hai vó ñoä töø hoaëc khi baát kyø nam chaâm naøo trong thaân la baøn bò
thay ñoåi.
Trong tröôøng hôïp ñoù khoâng theå laáy gaàn ñuùng chieàu daøi thanh Flinders, khi ñoù
caùc ñoä leäch giöõa hai vó ñoä töø seõ ñöôïc laáy theo caùc thanh Flinders khoâng coù
trong giaù ñôõ. Phöông phaùp naøy seõ ñôn giaûn hôn trong vieäc tính toaùn.
A7. Caùc phöông phaùp xaùc ñònh chieàu daøi thanh Flinders
Phöông phaùp 1: Ñeå coù ñöôïc soá lieäu ñoä leäch ñaùng tin caäy ôû hai vó ñoä töø khaùc
nhau, neáu coù nhöõng thay ñoåi naøo veà ñoä leäch thì coù theå laø do söï hieäu chænh
thanh Flinders khoâng chính xaùc. Caùc ñoä leäch E/W vaø N/S laø do nhöõng ñoä leäch
chòu söï thay ñoåi lôùn do vieäc hieäu chænh khoâng ñuùng. Neáu khoâng coù söï thay ñoåi
naøo veà ñoä leäch thì vieäc hieäu chænh caùc thanh Flinders laø ñuùng. Söï thay ñoåi
trong ñoä leäch E/W chæ ra söï saép xeáp khoâng caân xöùng cuûa saét non thaúng ñöùng
phía tröôùc hoaëc sau la baøn. Söï thay ñoåi trong ñoä leäch N/S chæ ra söï saép xeáp
khoâng caân xöùng cuûa saét non ôû beân traùi vaø beân phaûi la baøn.
Xaùc ñònh caùc ñoä leäch B ôû treân höôùng ñi ñòa töø E/W ôû caû hai vó ñoä. Sau ñoù
tính haèng soá c theo coâng thöùc sau:
H1.tgB1  H 2 .tgB2
c
Z1  Z 2
Trong ñoù:
 : laø heä soá caûn (0.7-1.0) (shielding factor)
H1: cöôøng ñoä töø tröôøng ôû vó ñoä thöù nhaát.
B1: heä soá ñoä leäch B ôû vó ñoä thöù nhaát.
Z1: thaønh phaàn löïc thaúng ñöùng cuûa ñòa töø Z ôû vó ñoä thöù nhaát.
H2: cöôøng ñoä töø tröôøng ôû vó ñoä thöù hai.
B2: heä soá ñoä leäch B ôû vó ñoä thöù hai.
Z2: thaønh phaàn löïc thaúng ñöùng cuûa ñòa töø Z ôû vó ñoä thöù hai.
Heä soá c naøy thay cho thaønh phaàn saét non thaúng ñöùng trong con taøu gaây ra noù
maø yeâu caàu caàn hieäu chænh thanh Flinders. Neáu caùc thanh Flinders coù maët ôû
thôøi ñieåm tính toaùn thì noù seõ ñöôïc ghi nhôù raèng noù ñang ñöôïc hieäu chænh theo
SVTH:
of 133. Trang -112-
Header Page Luaä
113 nofVaê
heä soá c ôû treân con taøu vaø phai ñöôïc coäng theâm vaøo heä soá c chöa hieäu chænh
(cuõng ñöôïc tính toaùn nhö coâng thöùc treân). Toång giaù trò cuûa heä soá c ñöôïc duøng
keát hôïp vôùi hình veõ döôùi ñaây ñeå chæ ra moät caùch tröïc tieáp toång soá löôïng caàn
hieäu chænh cuûa thanh Flinders.
Neáu toång heä soá c naøy laø aâm thì thanh Flinders ñöôïc yeâu caàu ñaët ôû phía tröôùc
cuûa chaäu la baøn vaø neáu laø döông thì yeâu caàu ñaët ôû phía sau cuûa la baøn. Phaàn saét
non ñöôïc ñaët ôû ñænh cuûa oáng ñôõ vôùi phaàn daøi nhaát treân ñoù. Ñeá goã ñöôïc ñaët ôû
ñaùy cuûa oáng ñôõ caùc thanh Flinders. Chuù yù raèng ñoä leäch B duøng trong coâng thöùc
naøy laø soá lieäu cô sôû treân höôùng ñi ñòa töø E/W hoaëc laø treân höôùng la baøn, vaø noù
laø heä soá gaàn ñuùng.
Phöông phaùp 2:
Neáu bieát ñöôïc chính xaùc toång soá löôïng hieäu chænh ñaõ yeâu caàu ñoái vôùi töø caûm
öùng thaúng ñöùng taïi moät vaøi ñoä nghieâng ñaëc bieät (particular magnetic dip) thì
hình döôùi ñaây chæ ra thöïc tieáp toång soá löôïng hieäu chænh cuûa thanh Flinders ñaõ
ñaët ôû ñænh oáng ñôõ. Soá lieäu chính xaùc ñeå hieäu chænh seõ tìm ñöôïc khi moät vó ñoä töø
laø xích ñaïo töø vaø caùc ñoä leäch laø khoâg ñaùng keå. Khi ñoù ñoä leäch B (tính baèng ñoä)
ôû treân höôùng ñi ñòa töø ôû taïi vó ñoä kia laø löôïng chính xaùc ñeå hieäu chænh theo
phöông phaùp cuûa caùc ñöôøng cong döôùi ñaây.
Phöông phaùp 3: Theo quy taéc Kelvin, vieäc caøi ñaët caùc thanh Flinders toát hôn
laø: “ñeå hieäu chænh ñoä leäch quan saùt ñöôïc treân höôùng E vaø W baèng caùch duøng
caùc nam chaâm doïc B khi con taøu ñaõ ñeán nôi coù töø tröôøng thaúng ñöùng yeáu hôn
SVTH:
of 133. Trang -113-
Header Page Luaä
114 nofVaê
vaø duøng thanh Flinders khi con taøu ñaõ ñeán nôi coù töø tröôøng thaúng ñöùng maïnh
hôn, khoâng keå laø baéc hay nam baùn caàu”.
Sau khi xaùc ñònh chính xaùc soá löôïng cuûa thanh Flinders baèng moät hoaëc hai
phöông phaùp ôû treân. Khi ñoù thanh Flinders seõ ñöôïc caøi ñaët ôû ñænh cuûa oáng ñôõ
vaø nhöõng nam chaâm doïc B ñöôïc ñieàu chænh laïi ñeå khöû sai soá B coøn soùt laïi. Söï
ñieàu chænh caùc quaû caàu cuõng seõ ñöôïc naâng cao ñoä chính xaùc hôn.
Coù theå noùi raèng, vôùi thanh Flinders ñang ñöôïc caøi ñaët thì khoâng theå thaáy ñöôïc
ñoä leäch cuûa la baøn seõ ñöôïc quan saùt, chuùng caân baèng ôû höôùng E vaø W. Nguyeân
nhaân naøy khoâng quan troïng laém, bôûi vì chaéc chaén coù söï boå sung hieäu öùng caûm
öùng hieän coù trong thanh, töø:
1. Nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng
2. Caùc nam chaâm doïc hieän taïi
3. Thaønh phaàn thaúng ñöùng cuûa töø tröôøng vónh cöûu
Ôû hình döôùi trình baøy caùc hieäu öùng ñieån hình trong thanh Flinders vôùi nhöõng vò
trí khaùc nhau cuûa nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng. Moät ngöôøi laøm coâng taùc khöû
ñoä leäch caàn am hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa caùc hieäu öùng ñoù, ñaùnh giaù öu ñieåm cuûa
vieäc keát hôïp thanh Flinders vaø nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng tröôùc khi con
taøu rôøi beán. Nhöõng ñoä leäch naøy cuõng phaûi ñöôïc kieåm tra sau khi ñieàu chænh
nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng, neáu caùc thanh Flinders ñang coù trong oáng.
A8. XOAY TRÔÛ THANH FLINDERS (slewing of Flinders bar)

Söï caàn thieát cho vieäc ñaûo höôùng thanh Flinders thöôøng raát ít khi caàn ñeán. Soá
lieäu caàn thieát cho vieäc ñaûo höôùng thanh Flinders khoâng theå ñaït ñöôïc treân moät
vaøi vó ñoä ñôn leû nhö laø vôùi caùc quaû caàu. Xoay thanh Flinders veà moät vaøi vò trí
trung gian (intermediate position), thöïc teá thì cuõng chæ caàn moät thanh Flinders
duøng laøm coâng vieäc cho caû hai: moät ôû phía tröôùc hoaëc sau vaø moät ôû beân traùi
hoaëc beân phaûi.
Ôû muïc treân ta ñaõ giaûi thích raèng söï thay ñoåi ñoä leäch E/W cuøng vôùi söï thay ñoåi
vó ñoä vaø chæ ra söï caàn thieát cho caùc thanh Flinders ôû phía tröôùc hoaëc sau la baøn;
SVTH:
of 133. Trang -114-
Header Page Luaä
115 nofVaê
vaø söï thay ñoåi ñoä leäch N/S cuøng vôùi söï thay ñoåi vó ñoä töø. Chæ ra söï caàn thieát
phaûi ñaët thanh Flinders beân traùi hoaëc beân phaûi la baøn.
Söï thay ñoåi ñoä leäch B treân höôùng ñòa töø E/W ñaõ söû duïng, nhö ñaõ giaûi thích laø
ñeå xaùc ñònh löôïng thanh Flinders thích hôïp phía tröôùc hoaëc sau la baøn, baèng
caùch tính toaùn haèng soá c.
Neáu coù söï thay ñoåi ñoä leäch C treân caùc höôùng ñòa töø N/S, phaân tích töông töï ñeå
xaùc ñònh löôïng thích hôïp cuûa thanh Flinders veà beân phaûi hoaëc beân traùi cuûa la
baøn baèng caùch tính toaùn heä soá f töø coâng thöùc sau:
H1.tgC1  H 2 .tgC2
f 
Z1  Z 2
Trong ñoù:
 : laø heä soá caûn (0.7-1.0) (shielding factor)
H1: cöôøng ñoä töø tröôøng ôû vó ñoä thöù nhaát.
C1: heä soá ñoä leäch C ôû vó ñoä thöù nhaát.
Z1: thaønh phaàn löïc thaúng ñöùng cuûa ñòa töø Z ôû vó ñoä thöù nhaát.
H2: cöôøng ñoä töø tröôøng ôû vó ñoä thöù hai.
C2: heä soá ñoä leäch C ôû vó ñoä thöù hai.
Z2: thaønh phaàn löïc thaúng ñöùng cuûa ñòa töø Z ôû
vó ñoä thöù hai.
Moãi giaù trò f naøy chæ ra söï caàn thieát cho vieäc ñieàu chænh
thanh Flinders ôû truïc ngang cuûa la baøn, coøn giaù trò cuûa
haèng soá c thì chæ ra söï caàn thieát cho vieäc ñieàu chænh thanh
Flinders ôû phía tröôùc hoaëc sau la baøn. Ñöôøng cong haèng
soá f ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh chieàu daøi cuûa thanh Flinders
naøy. Neáu f coù giaù trò aâm thì thanh Flinders ñöôïc yeâu caàu
ñaët ôû beân phaûi chaäu la baøn.
Neáu caû hai giaù trò c vaø f cuøng toàn taïi thì vò trí goùc ñaët cho thanh Flinders ñeå
hieäu chænh hieäu öùng caûm öùng do noù gaây ra ñöôïc tính theo coâng thöùc sau:
f
tg  
c
 laø goùc xoay thanh Flinders töø truïc doïc.
Neáu c vaø f aâm thì thanh naøy seõ ñöôïc xoay cuøng chieàu kim ñoàng hoà töø vò trí phía
tröôùc.
Neáu c aâm, f döông thì thanh seõ ñöôïc quay ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà töø vò trí
phía sau.
Sau khi xaùc ñònh goùc ñeå xoay thanh Flinders töø ñöôøng truïc doïc, thì toång soá
löôïng cuûa thanh Flinders caàn thieát ñeå hieäu chænh hieäu öùng caûm öùng thaúng ñöùng
do noù gaây ra ôû vò trí naøy ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
r  c2  f 2
SVTH:
of 133. Trang -115-
Header Page Luaä
116 nofVaê
Vaäy haèng soá r cuõng ñöôïc duøng treân ñöôøng cong cuûa c vaø f ñeå xaùc ñònh toång soá
löôïng cuûa thanh Flinders caàn thieát ôû vò trí ñöôïc xoay.
A9. Hieäu ÖÙng Cuûa La Baøn
Baûn thaân la baøn giöõ vai troø raát quan troïng trong vieäc khöû ñoä leäch, la baøn laø moät
duïng cuï chæ höôùng, noù töï ñònh höôùng trong töø tröôøng do noù gaây ra. Veà baûn chaát
thì ñieàu naøy ñuùng nhöng thöïc teá thì khoâng phaûi nhö vaäy. Töø tính ôû gaàn la baøn
chòu söï bieán ñoåi cuûa töø tröôøng ôû maët caét ngang cuûa kim töø. Trong nhöõng tröôøng
hôïp khaùc söï ñieàu chænh vaø khöû ñoä leäch ñoâi khi taän duïng töø tröôøng bieán ñoåi ñeå
hieäu chænh töø tröôøng ñeàu. Ôû hình döôùi chæ ra söï khaùc nhau giöõa hieäu öùng cuûa töø
tröôøng ñeàu vaø töø tröôøng bieán ñoåi treân la baøn vì caùc moâment xoaén khoâng caân
baèng, noù taïo ra töø tröôøng khoâng ñeàu (non – uniform fields) sinh ra ñoä leäch la
baøn vôùi tính thöôøng xuyeân cao hôn.
Maëc duø vieäc cheá taïo la baøn ñaõ coù nhieàu thay ñoåi caûi tieán trong vieäc laøm giaûm
ñoä leäch, vaø vôùi moãi moät loaïi la baøn khaùc nhau seõ chòu aûnh höôûng khaùc nhau
bôûi cuøng moät töø tröôøng gioáng nhau. Coù theå nhaán maïnh raèng ngay khi vieäc thieát
keá la baøn laø thích hôïp (proper compass design), thì traùch nhieäm cuûa ngöôøi laøm
coâng taùc khöû ñoä leäch phaûi thao taùc caån troïng trong vieäc söû duïng caùc nam chaâm
khöû. Nhaèm muïc ñích taïo ra moät töø tröôøng phuø hôïp.
Ñieàu naøy laø cô sôû cho quy taéc ñoøi hoûi nhöõng nam chaâm maïnh ñöôïc saép xeáp caân
xöùng vaø caùch xa la baøn neáu coù theå ñöôïc; nhöõng nam chaâm yeáu thì ñaët gaàn la
baøn hôn. Noùi chung laø duøng nhöõng quaû caàu lôùn hôn ñaët ôû ñieåm xa nhaát (taän
cuøng) cuûa giaù ñôõ. Caân baèng nhöõng khoaûng caùch töø taâm la baøn ñeán chuùng. Caùc
nam chaâm vónh cöûu B vaø C luoân ñöôïc saép xeáp sao cho soá löôïng cuûa chuùng
baèng nhau vaø ôû ñoái xöùng hai beân la baøn taïi vò trí thích hôïp. Chuùng cuõng coù theå
ñöôïc ñaët ôû giöõa taâm neáu nhö caùc raõnh (loã) ñaët nam chaâm khoâng ñöôïc saép xeáp
haøi hoøa. Lyù do duy trì moät quaû caàu coù ñöôøng kính xaùc ñònh roõ raøng laø ñeå coù
ñöôïc moät töø tröôøng caân baèng ôû vò trí laép ñaët la baøn, thöôøng goïi laø voøng troøn töø
(magnetic circle). Voøng troøn naøy ñöôïc giöõ ñoäc laäp ñoái vôùi baát kyø thieát bò ñieän
hay töø.
SVTH:
of 133. Trang -116-
Header Page Luaä
117 nofVaê
Moâment töø cuûa kim chæ la baøn cuõng laø moät yeáu toá trong vieäc thieát keá la baøn.
Noù ñoùng vai troø quan troïng cho vieäc ñònh höôùng thích hôïp cuûa caùc kim nam
chaâm.
Moâment töø ñieàu khieån söï caûm öùng cuûa kim nam chaâm ñoái vôùi caùc thieát bò khöû
baèng saét non. Vaø vì vaäy hieäu öùng cuûa caùc thieát bò khöû bò giöõ khoâng ñoåi theo söï
thay ñoåi vó ñoä töø.
Nhöõng yeáu toá khaùc khi thieát keá la baøn: chu kyø thôøi gian (period); dung dòch la
baøn; bieán ñoåi ñòa töø; thieát bò chieáu saùng; ñoä nghieâng; ma saùt cuûa truïc quay kim
la baøn (pivot friction), söï giaõn nôû cuûa dung dòch kim la baøn… Tuy nhieân theo
quan ñieåm cuûa ngöôøi khöû ñoä leäch thì nhöõng yeáu toá ñoù ít quan troïng hôn
moâment töø vaø söï saép xeáp cuûa caùc kim nam chaâm.
B. Ñoä leäch töùc thôøi cuûa la baøn töø:
1. Tính oån ñònh
Nhöõng gì ñaõ phaân tích ñeàu döïa treân nhöõng yeáu toá chính cuûa traïng thaùi töø tröôøng
oån ñònh. Tuy nhieân vieäc hieäu chænh ñöôïc tieán haønh moät caùch caån thaän döïa treân
cô sôû nhöõng hieän töôïng oån ñònh coù theå taïo ra, khi töø tröôøng khoân g oån ñònh coù
theå taïo ra keát quaû khoâng chíh xaùc do caùc hieäu öùng cuûa töø tröôøng töùc thôøi. Moät
ngöôøi khöû ñoä leäch la baøn töø khoâng theå ñaët caùc thieát bò khöû treân hoäp la baøn theo
nhöõng hieäu öùng thay ñoåi. Ngöôøi aáy phaûi nhaän xeùt vaø giöõ chuùng theo moät caùch
thöùc toát nhaát coù theå ñöôïc. Moät chuyeân vieân khöû ñoä leäch gioûi laø ngöôøi khoâng chæ
ñöa ra moät ñöôøng cong ñoä leäch chính xaùc coù tính tin caäy theo nhöõng ñieàu kieän
oån ñònhaø coùn phaûi ghi chuù nhöõng hieäu öùng töø tröôøng töùc thôøi maø chuùng khoâng
theå loaïi boû ñöôïc.
2. Nguoàn goác cuûa nhöõng sai soá töùc thôøi:
Voøng töø tính (magnetic circle) ñoái vôùi la baøn coù khuynh höôùng giaûm bôùt baát kyø
trang thaùi töø töùc thôøi naøo (transient conditions) nhöng vaãn coøn nhieàu ñieàu maø
chuùng laø nguyeân nhaân laøm cho la baøn hoaït ñoäng thaát thöôøng. Sau ñaây laø danh
muïc caùc ñieàu ñoù. Neáu coù nghi ngôø veà aûnh höôûng cuûa moät ñieàu gì leân ñaëc tính
hoaït ñoäng cuûa la baøn (compass performance) thì tieán haønh kieåm tra baèng caùch
xoay baát kyø vaät naøo coù theå ñöôïc hoaëc naêng löôïng cuûa khoái thieát bò naøo trong
SVTH:
of 133. Trang -117-
Header Page Luaä
118 nofVaê
khi quan saùt la baøn ñeå tìm ñoä leäch. Ñeå laøm ñieàu naøy toát neân thöû treân hai höôùng
ñi khaùc nhau 900. Bôûi vì la baøn coù theå aûnh höôûng treân höôùng ñi naøy vaø khoâng
aûnh höôûng treân höôùng ñi khaùc.
Danh muïc caùc ñieàu sau laø nguyeân nhaân laøm bieán ñoåi nhöõng ñoä leäch neáu chuùng
ñöôïc ñaët quaù gaàn la baøn töø:
1) Caùc khaåu suùng (neáu laø taøu quaân söï) coù theå di chuyeån ñöôïc treân
beä ñôõ.
2) Caùc hoäp ñaïn döôïc saün coù.
3) Thay ñoåi soá ñaïn döôïc trong caùc hoäp coù saün.
4) Haøng hoaù mang töø tính.
5) Nhöõng thay ñoåi goùc nghieâng caàn caåu.
6) Caùp troáng tôøi.
7) Caùc cöûa kim loaïi trong buoàng laùi.
8) Caùc ngaên keùo baøn haûi ñoà baèng saét.
9) La baøn phaûn aûnh cuûa la baøn con quay coù theå di chuyeån.
10) Caùc cöûa soå vaø cöûa huplo.
11) Tieáng ñoäng cuûa pittoâng bò rung chuyeån maïnh gaàn la baøn.
12) Nguoàn cung caáp aâm thanh cho ñieän thoaïi.
13) Voâlaêng mang töø tính hoaëc cô caáu baùnh laùi.
14) Caùc con dao hoaëc duïng cuï ñoà ngheà ôû gaàn la baøn.
15) Nhöõng ñoàng hoà, daûi söøng neo, khung kính.
16) Muõ voøng ñeäm döôùi caùc buloâng boong, sôïi day xoaén, buùt chì.
17) Nhieät noùng cuûa caùc oáng khoùi hoaëc caùc oáng xaû.
18) Ñang caäp saùt maïn caùc taøu nhoû (xuoàng).
Moät soá ñieàu muïc sau ñaây cuõng laø nguyeân nhaân thay ñoåi ñoä leäch neáu chuùng ñaët
quaù gaàn la baøn:
1) Caùc moâtô ñieän
2) Caùc thieát bò ñieàu khieån mang töø tính.
3) La baøn phaûn aûnh cuûa la baøn con quay.
4) Caùc daây ñieän khoâng ñöôïc buoäc thaønh caëp.
5) Caùc loa phaùt thanh.
6) Caùc thieát bò hieån thò baèng ñieän.
7) Vieäc haøn ñieän.
8) Nhöõng maïch ñieän coù naêng löôïng lôùn.
9) Ñeøn pha, ñeøn chieáu.
10) Baûng ñieàu khieån hoaëc caùc nuùm.
11) Oáng nghe ñieän thoaïi choaøng ñaàu.
12) Thanh gaït nöôùc tröôùc vaønh che gioù.
13) Ñoàng hoà chæ vò trí baùnh laùi loaïi cuoän daây töø tính.
14) Maïch ñieän queùt mìn vaø thuyû loâi.
15) Tay chuoâng truyeàn leäch buoàng maùy.
SVTH:
of 133. Trang -118-
Header Page Luaä
119 nofVaê
16) Thieát bò rañar.

17) Caùc coâng taéc ñieàu chænh töø tính.
18) Caùc maùy phaùt thu voâ tuyeán.
19) Boä oån aùp.
Moät nguyeân nhaân gaây ra ñoä leäch töùc thôøi nöõa laø sai soá do vieäc giöõ töø cuûa con
taøu. Sai soá naøy sinh ra do caáu truùc cuûa con taøu coù khuynh höôùng löu laïi moät vaøi
hieäu öùng töø caûm öùng trong moät thôøi gian ngaén. Ví duï moät con taøu haønh trình ôû
phía N trong vaøi ngaøy, ñaëc bieät neáu bò nhöõng cuù va ñaäp ôû trong bieån ñoäng thì
seõ coù khuynh höôùng giöõ laïi moät soá töø tính doïc theo con taøu ñaõ bò va ñaäp döôùi
nhöõng ñieàu kieän caûm öùng naøy. Maëc duø nhöõng aûnh höôûng naøy laø töùc thôøi nhöng
cuõng coù theå laø nguyeân nhaân cho vieäc quan saùt vaø hieäu chænh khoâng chính xaùc.
Sai soá naøy cuõng gioáng nhö sai soá sinh ra khi con taøu naèm trong uï treân moät
höôùng trong moät thôøi gian daøi. Moät cuoäc haønh trình ngaén, vôùi nhöõng con taøu ôû
treân nhöõng höôùng ñi khaùc nhau seõ coù khuynh höôùng loaïi boû nhöõng sai soá nhö
vaäy. Moät loaïi töø dö töông töï cuõng löu laïi trong moät soá con taøu neáu maïch ñieän
khöû töø khoâng ñöôïc ñaûm baûo bôûi söï ñoåi chieàu thöôøng xuyeân.
SVTH:
of 133. Trang -119-
Header Page Luaä
120 nofVaê
CHÖÔNG VIII: TIEÁN HAØNH KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH
A. COÂNG TAÙC TIEÁN HAØNH KHÖÛ ÔÛ VIEÄT NAM

 Coâng Taùc Chuaån Bò Tröôùc Khi Hieäu Chænh La Baøn
Ñeå coâng taùc khöû ñoä leäch ñöôïc deã daøng, tröôùc khi baét ñaàu tieán haønh khöû ñoä leäch
la baøn töø, phaûi laøm toát caùc coâng taùc chuaån bò nhö sau:
1. Kieåm tra khoaûng caùch giöõa la baøn vôùi caùc vaät coù töø tính vaø thieát bò
ñieän khí, xem coù phuø hôïp vôùi quy ñònh khoaûng caùch nhoû nhaát khoâng.
2. Kieåm tra vaø tìm tính chaát cuûa la baøn. Kieåm tra boït khí khoâng (khi
caàn phaûi thaûi khí ra), ñoàng thôøi kieåm tra soá ghi ñoä leäch vaø hoûi thuyeàn
tröôûng veà tình hình tröôùc ñaây cuûa ñoä leäch la baøn.
3. Kieåm tra tình hình maùy hieäu chænh. Töø cöïc cuûa nam chaâm hieäu chænh
coù ñuùng vôùi maøu sôn beân ngoaøi khoâng. Caùc loaïi saét non coù bò töø hoaù
khoâng. Phöông phaùp kieåm tra saét non: ñoái vôùi saét non hieäu chænh ñoä
leäch goùc phaàn tö , taøu ñi theo höôùng N hoaëc S, quay saét non 1800 vaø
quan saùt höôùng ñi la baøn tröôùc vaø sau khi quay saét non, neáu thaáy coù
bieán ñoåi, töùc saét non ñaõ bò töø hoaù. Ñoái vôùi thanh Flinders, taøu ñi theo
höôùng E hoaëc W ñem ngöôïc thanh Flinders leân, qua saùt höôùng ñi,
neáu coù bieán ñoåi, töùc thanh Flinders ñaõ bò töø hoaù. Sau khi kieåm tra
neáu coù saét non bò töø hoaù phaûi ñoát noùng ñeå khöû töø.
4. Kieåm tra bieåu xích treân taøu coù sai soá khoâng, khi caàn thieát phaûi khöû
sai soá ñoù.
5. Kieåm tra taøu coù caân baèng khoâng, vaø xem coù taøu baèng saét naøo gaàn taøu
ta trong 3 lieân hay khoâng.
6. Caên cöù vaøo tình hình cuï theå, ngöôøi laøm coâng taùc khöû ñoä leäch la baøn
töø tröôùc khi leân taøu phaûi chuaån bò ñuû caùc soá lieäu caàn thieát, nhö trò soá
cuûa H vaø Z treân bôø, soá höôùng ngaém cuûa thieân theå hoaëc chaäp tieâu caàn
duøng khi khöû ñoä leäch.
7. Döï kieán thöù töï khöû ñoä leäch phuø hôïp vôùi yeâu caàu thöïc teá.
8. Laäp sô ñoà ñieàu ñoäng taøu. Ñaây cuõng laø coâng vieäc caàn ñöôïc chuaån bò
chu ñaùo.
Ñoái vôùi vieäc ñieàu ñoäng taøu treân caùc höôùng cuõng nhö yù ñònh quay trôû theo maïn
phaûi hoaëc maïn traùi phaûi ñöôïc thoáng nhaát vôùi thuyeàn tröôûng ñeå khi ñieàu ñoäng
taøu coù söï aên yù toát giöõa ngöôøi khöû vaø ngöôøi tröïc ôû buoàng laùi. Ñoàng thôøi quy ñònh
tröôùc vôùi buoàng laùi tín hieäu khi taøu saép caét chaäp ñeå buoàng laùi bieát oån ñònh
SVTH:
of 133. Trang -120-
Header Page Luaä
121 nofVaê
höôùng laùi (oån ñònh töø tính treân caùc höôùng cuûa chaäp). Laäp sô ñoà ñieàu ñoäng cuûa
taøu treân khu vöïc khöû.
Sau khi coù sô ñoà ñieàu ñoäng ñöôïc vaïch ra treân khu vöïc khöû ta tieán haønh coâng
taùc ñieàu ñoäng theo keá hoaïch.
 Coâng taùc khöû sô boä
Trong quaù trình khöû neáu ta söû duïng phöông phaùp Kolong ñeå khöû ñoä leäch cho la
baøn töø thì vieäc daãn taøu theo HL ñeå khöû laø ñôn giaûn nhöng ñoái vôùi ñoä leäch cho
la baøn cuûa ta hieän nay thöïc teá ít aùp duïng vì khöû baèng phöông phaùp naøy yeâu caàu
ñaët ra laø phaûi coù maùy ño töø löïc, ñoä chính xaùc khoâng cao. Neân trong thöïc teá
thöôøng khöû baúng phöông phaùp Airy.
Khi söû duïng phöông phaùp Airy thì ta phaûi daãn taøu ñi theo höôùng ñi HÑ roài khöû
treân caùc höôùng sinh ra ñoä leäch lôùn nhaát maø vieäc daãn taøu theo höôùng HÑ thì khoù
khaên hôn. Trong thöïc teá khöû, neáu sai soá cuûa la baøn laø khoâng lôùn laém < 100 thì
ta thay theá vieäc daãn taøu theo höôùng HÑ ñeå khöû baèng vieäc daãn taøu theo höôùng
HL.
Nhö vaäy moät yeâu caàu nöõa ñaët ra laø tröôùc khi vaøo khöû chính thöùc ta phaûi laøm
giaûm bôùt sai soá cuûa la baøn caøng ít caøng toát ñeå cho höôùng ngaém HL gaàn baèng
vôùi HÑ, tieán haønh khöû sô boä.
Coâng vieäc khöû sô boä naøy ñöôïc thöïc hieän treân ñöôøng ñeán tröôøng khöû baèng caùch
ta chuaån bò tröôùc moät soá chaäp tieâu nhaân taïo hay chaäp tieâu töï nhieân ñeå khi ñöa
taøu caét caùc chaäp tieâu naøy ta ño phöông vò tôùi chaäp tieâu vaø so saùnh vôùi phöông
vò ñòa töø cuûa noù (xaùc ñònh töø haûi ñoä vaø hieäu chænh ñoä leäch töø thieân)
  PT  d  PL
Ta ñieàu chænh nam chaâm khöû ngang hoaëc doïc theo höôùng taøu caét chaäp tieâu ñeå
khöû  sao cho PL gaàn ñuùng vôùi PÑ.
Neáu khi ñeán tröôøng khöû maø ta hieäu chænh ñöôïc 3-4 laàn nhö vaäy thì ta coù theå
thay theá höôùng ñi HÑ baèng höôùng ñi HL.
Khi maø HÑ vaø HL sai khaùc nhau lôùn hay ñieàu kieän ngoaïi caûnh taùc ñoäng vaøo
quaù trình khöû nhieàu laàn, daãn ñeán sau khi khöû xong moät löôït maøsai soá la baøn
vaãn coøn lôùn chöa ñaûm baûo ñöôïc yeâu caàu thì ta phaûi trình töï khöû laïi laàn thöù hai
ñeå cho ñoä leäch coøn laïi nhoû theo yeâu caàu cuûa ta thì môùi chaïy taøu treân 8 höôùng
ñoù vaø tính toaùn laäp baûng ñoä leäch coøn laïi cho la baøn.
Caùch xaùc ñònh ñoä leäch la baøn treân caùc höôùng ñi vaø phöông phaùp khöû caùc ñoä
leäch aáy nhö trình baøy ôû caùc chöông V vaø chöông VI. Sau ñaây xin trình baøy
phöông phaùp ñieåu ñoäng taøu khöû ñoä leäch la baøn töø
 Ñieàu ñoäng taøu khöû ñoä leäch
(1) Taøu ñi theo höôùng ñi töø N, ño ñoä leäch N duøng thanh nam chaâm
ngang trong thaân la baøn khöû toaøn boä N.
SVTH:
of 133. Trang -121-
Header Page Luaä
122 nofVaê
(2) Quay taøu sang höôùng ñi töø E, ño ñoä leäch E dôøi thanh nam chaâm doïc
khöû toaøn boä noù.
(3) Quay taøu sang höôùng ñi töø S, ño ñoä leäch S dôøi thanh nam chaâm
ngang, laøm cho S coøn laïi moät nöûa, nhö theá löïc ngang C’H ñaõ bò
khöû maát.
(4) Quay taøu sang höôùng ñi töø W, ño ñoä leäch W dôøi thanh nam chaâm
doïc, laøm cho W coøn laïi moät nöûa, nhö theá löïc doïc B’H ñaõ bò khöû
maát.
Thöù töï khöû ñoä leäch B’H vaø C’H, thöôøng caên cöù theo trò soá cuûa ñoä leäch maø
tieán haønh. Thöôøng trong khi hieäu chænh la baøn treân taøu cuõ, tröôùc tieân phaûi ñi
theo höôùng ñoâng hoaëc taây ñeå khöû ñoä leäch nghieâng, neân vieäc khöû ñoä leäch nöûa
voøng thöôøng baét ñaàu töø höôùng ñoâng hoaëc höôùng taây, vaø khöû löïc B’H tröôùc.
Höôùng taøu quay thì tuøy theo tình hình maët bieån maø quyeát ñònh, coù theå quay
theo chieàu kim ñoàng hoà vaø cuõng coù theå quay ngöôïc laïi.
(5) Sau khi khöû ñoä leäch nöûa voøng laøm B’H  0, C’H  0, tieáp ñoù quay
taøu sang höôùng ñi töø goùc phaàn tö sau ñoù caên cöù ñoä leäch ño ñöôïc, ñieàu
chænh khoaûng caùch giöõa saét non hieäu chænh vaø la baøn, laøm cho ñoä
leäch baèng 0.
(6) Sau ñoù quay taøu đsang höôùng 900 so vôùi höôùng ñi tröôùc, laïi ño ñoä
leäch vaø hieäu chænh vò trí cuûa saét non, khöû moät nöûa ñoä leäch, nhö theá
löïc D’H ñöôïc khöû maát.
(7) Coá ñònh caùc nam chaâm khöû, ghi laïi vò trí caùc thanh nam chaâm, cöïc
cuûa thanh nam chaâm vaøo baûng ñoä leäch.
(8) Quay trôû taøu moät voøng, xaùc ñònh ñoä leäch dö treân caùc höôùng, veõ
ñöôøng cong ñoä leäch dö.
 Coâng vieäc sau khi khöû ñoä leäch:

 Laäp baûng ñoä leäch
 Ghi chuù nhaän xeùt vaøo nhaät kyù La Baøn Töø (Magnetic compass Log
book)
 Caáp giaáy chöùng nhaän hieäu chænh la baøn töø.
 Kyù bieân baûn nghieäm thu coâng vieäc
SVTH:
of 133. Trang -122-
Header Page Luaä
123 nofVaê
 Nhöõng ñieåm caàn chuù yù khi thöïc hieän khöû ñoä leäch la baøn töø:
Coâng taùc chuaån bò ñöôïc laøm toát seõ giuùp cho vieäc khöû ñoä leäch ñaït hieäu quaû cao
vaø tieát kieäm thôøi gian. Chaéc chaén raèng caùc duïng cuï khöû nay ñuû soá löôïng vaø
ñuùng ñaàu daáu quy öôùc, töø tính cuûa caùc thanh nam chaâm ñuùng theo tieâu chuaån.
Tröôùc khi tieán haønh khöû caàn tham khaûo baûng ñoä leäch vaø ghi chuù cuûa laàn khöû ñoä
leäch tröôùc ñoù.
Chuù yù nhöõng aûnh höôûng cuûa caùc nam chaâm khöû ñoái vôùi kim la baøn.
Chuù yù tôùi caùc thieát bò ñieän töø aûnh höôûng tôùi ñoä chính xaùc trong khi khöû ñoä leäch.
Khi khöû ñieàu chænh thanh nam chaâm, quaû caàu saét non (theâm vaøo hoaëc dòch
chuyeån) caàn phaûi chuù yù tôùi tình hình nam chaâm khöû ñaõ coù saün trong thaân la baøn
nhö theá naøo, vaø döïa treân kieán thöùc veà taùc duïng cuûa nam chaâm khöû ñoái vôùi la
baøn maø quyeát ñònh höôùng ñieàu chænh.
Trong khi khöû ñoä leäch, luùc laép nam chaâm hieäu chænh phaûi xeùt ñeán töø tröôøng
töông ñoái ñeàu do chuùng sinh ra, neân yeâu caàu vò trí nam chaâm doïc phaûi ñoái
xöùng, vò trí nam chaâm ngang phaûi taäp trung, vò trí nam chaâm thaúng ñöùn g treân
maët baèng phaûi ñoái xöùng
Sau khi khöû caàn coá ñònh caùc thanh nam chaâm khöû, ghi laïi (soá caëp nam chaâm
khöû, chieàu cuûa nam chaâm khöû, vò trí cuûa caëp nam chaâm khöû treân truïc) vaøo
Deviation table vaø Compass Logbook nhaèm traùnh xeâ dòch caùc nam chaâm khöû
do sô yù cuûa moät ai ñoù vaø laøm cô sôû döõ lieäu cho laàn khöû ñoä leäch sau.
SVTH:
of 133. Trang -123-
Header Page Luaä
124 nofVaê
Trong coâng taùc khöû ñoä leäch hoaëc khi ño ñoä leäch, khi chuyeån höôùng sang höôùng
ñi khaùc, moãi laàn nhö vaäy phaûi ñôïi taøu oån ñònh treân höôùng ñi môùi trong voøng 2 –
3 phuùt, sau ñoù môùi khöû, neáu khoâng seõ coù sai soá. Vì trong töø tröôøng cuûa saét
ngoaøi töø tröôøng vónh cöûu vaø töø tröôøng caûm öùng bieán ñoåi theo töø hoaù cuûa saét non
coøn coù töø tröôøng baùn vónh cöûu. Quaù trình caûm öùng vaø maát töø cuûa loaïi töø tính
naøy caàn thôøi gian. Khi khöû vaø ño ñoä leäch taøu phaûi oån ñònh treân höôùng ñi môùi
sau ñoù môùi tieán haønh khöû, muïc ñích laø laøm cho töø tính baùn vónh cöûu oån ñònh,
khöû ñöôïc chính xaùc hôn.
Khi khöû ñoä leäch la baøn, neáu thaáy ñoä leäch la baøn laø raát lôùn thì caàn phaûi tieán
haønh khöû sô löôït qua moät hoaëc vaøi laàn ñeå giaûm bôùt ñoä leäch. Thöôøng vieäc naøy
ñöôïc tieán haønh khi taøu ñang treân ñöôøng tôùi nôi khöû, ñeå tieát kieäm thôøi gian.
 Yeâu caàu cuûa vieäc thöïc hieän khöû ñoä leäch la baøn töø:
 Laøm giaûm ñoä leäch rieâng la baøn xuoáng nhoû hôn tôùi möùc cho pheùp.
 Ñoä leäch coøn laïi thay ñoåi bieán thieân theo quy luaät.
 Tieát kieäm thôøi gian khöû, soá laàn quay trôû ít.
 Ñeå thöïc hieän ñöôïc nhöõng yeâu caàu nhö vaäy ñoøi hoûi chuyeân vieân khöû ñoä leäch
caàn:
 Naém vöõng chuyeân moân

 Thöïc haønh thao taùc thaønh thuïc hieäu quaû
 Thöïc hieän coâng taùc chuaån bò chu ñaùo, caån thaän
B. COÂNG TAÙC TIEÁN HAØNH KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH CUÛA MYÕ
Xin trích daãn quy trình khöû ñoä leäch cuõa Myõ ñeå tham khaûo.
 Caùc Haïng Muïc Caàn Kieåm Tra Vaø Chuaån Bò Tröôùc
Vieäc khöû ñoä leäch la baøn töø coù hieäu quaû toát phuï thuoäc vaøo söï töông thích giöõa
caùc duïng cuï khöû vaø phaûi theo moät trình töï nhaát ñònh ñeå laøm cho sai soá la baøn coù
giaù trò nhoû nhaát. Vaø ñeå cho quaù trình khöû ñoä leäch ôû treân bieån ñöôïc ñôn giaûn hoùa
thì khi ôû beán ngöôøi ta caàn tieán haønh ñieàu chænh saün caùc duïng cuï khöû. Vieäc ñieàu
chænh naøy phaûi caån thaän chính xaùc ñeå tieát kieäm thôøi gian.
Qua vieäc ñieàu chænh naøy, ñaëc bieät caàn phaûi gom caùc nam chaâm dö laïi ñeå cho töø
tröôøng do noù gaây ra khoâng bò aûnh höôûng ñaùng keå. Vaø ñeå cho la baøn khoâng bò
aûnh höôûng bôûi löôïng töø dö ôû trong khay ñöïng nam chaâm ta phaûi giöõ chuùng ôû
moät khoaûng caùch thích hôïp cho ñeán khi ta ñaõ ñöa chuùng vaøo trong la baøn.
SVTH:
of 133. Trang -124-
Header Page Luaä
125 nofVaê
 Kieåm tra ôû uï vaø ñieàu chænh
1. Kieåm tra veà maët vaät lyù la baøn vaø hoäp la baøn
1. Kieåm tra söï di chuyeån boït khí trong chaäu la baøn.
2. Kieåm tra moâment vaø ñoä nhaïy cuûa kim la baøn.
3. Di chuyeån phaàn chuøng cuûa voøng cacñaêng.
4. Kieåm tra ñoä töø hoaù cuûa caùc quaû caàu vaø thanh Flinders.
5. Söï ñònh höôùng cuûa la baøn theo maët phaúng truïc doïc taøu.
6. Söï ñònh höôùng cuûa caùc nam chaâm trong hoäp la baøn.
7. Söï ñònh höôùng cuûa oáng nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng ôû döôùi
truïc kim la baøn.
8. Xem chuaån bò caùc nam chaâm khöû laø coù saün.
2. Kieåm tra veà maët vaät lyù cuûa la baøn con quay, voøng phöông vò
Söï ñoàng boä cuûa la baøn phaûn aûnh vôùi la baøn chuû.
Ñaûm baûo voøng phöông vò vaø la baøn ôû trong ñieàu kieän toát.
3. Nhöõng döõ lieäu caàn thieát
Chieàu daøi cuûa thanh Flinders coù theå ñöôïc thieát laäp nhôø lyù lòch cuûa la baøn vaø döõ
lieäu trong nhaät kyù haøng haûi.
Ngaøy thaùng ño phöông vò vaø vò trí ngöôøi quan traéc.
Caùc chaäp tieâu vaø khoaûng caùch caùc vaät trong vuøng laân caän, neáu caàn thieát. (treân
haûi ñoà ñòa phöông)
4. Söï caûnh baùo
Xaùc ñònh ñoä leäch töùc thôøi cuûa labaøn sinh ra töø caùc la baøn phaûn aûnh, caùc caùnh
cöûa…
Ñaûm baûo caùc thieát bò töø hoaït ñoäng toát.
Baát cöù luùc naøo coù theå, caùc duïng cuï khöû neân ñaët caân xöùng ñoái vôùi la baøn.
5. Ñieàu chænh
Ñaët thanh Flinders theo troâng tin toát nhaát
Ñaët caùc quaû caàu ôû vò trí giöõa hoaëc nhö ñaõ ñöôïc chæ daãn ôû trong baûng ñoä leäch
laàn tröôùc
SVTH:
of 133. Trang -125-
Header Page Luaä
126 nofVaê
Ñieàu chænh thanh nam chaâm nghieâng, söû duïng kim töø nghieâng ñaõ caân baèng.
 Quy trình chi tieát cho coâng taùc kieåm tra vaø khöû ñoä leäch taïi beán.
Coâng vieäc kieåm tra cuï theå nhö sau:
Neáu la baøn coù bong boùng nhoû thì neân theâm dung dòch la baøn qua van traøn ôû
treân chaäu la baøn, neáu dung dòch la baøn bò roø ræ nhieàu ra ngoaøi thì kieåm tra mieán
ron hoaëc van traøn coù bò roø ræ hay khoâng.
Ñaët la baøn ôû nhöõng nôi khoâng bò aûnh höôûng cuûa töø tính ngoaïi tröø töø tröôøng cuûa
traùi ñaát ñeå kieåm tra ñoä nhaïy vaø moâment cuûa la baøn, cuï theå ño thôøi gian dao
ñoäng vaø khaû naêng phuïc hoài cuûa ñóa la baøn phuø hôïp vôùi soá ñoïc sau khi leäch
höôùng. Khi kieåm tra seõ cho ta bieát tình traïng cuûa kim, truï ñóa la baøn, chaân kính,
vaø ñoä töø tính cuûa kim chæ höôùng la baøn.
Kieåm tra caùc quaû caàu saét non, thanh Flinders ñeå khöû ñoä leäch töø dö. Di chuyeån
caùc quaû caàu laïi gaàn la baøn vaø xoay thaät chaäm rieâng töøng quaû caàu. Neáu sau khi
xoay maø kim chæ la baøn leäch ñi ñaùng keå (20) thì ñieàu naøy cho ta bieát löôïng töø
dö ôû trong quaû caàu.
Kieåm tra caùc thanh Flinders ñeå cho chuùng phuø hôïp hôn vôùi con taøu treân caùc
höôùng ñi la baøn: E vaø W. ñeå kieåm tra ñieàu naøy ta laøm nhö sau:
Ghi chuù soá ñoïc la baøn vôùi thanh Flinders trong giaù ñôõ.
Laät ngöôïc thanh Flinders ôû trong giaù ñôõ vaø ghi chuù laï soá ñoïc la baøn.
Baát kyø söï khaùc nhau ñaùng keå naøo (20) giöõa caùc soá ñoïc quan saùt ñöôïc seõ cho ta
bieát töø dö cuûa thanh Flinders. Caùc quaû caàu vaø thanh Flinders seõ ñöôïc toâi ñi, ví
duï nhö ñoát noùng cho ñeán khi ñoû môø môø vaø ñeå cho noù nguoäi töø töø.
Hieäu chænh söï ñònh höôùng cuûa vaïch laáy höôùng cuûa la baøn, la baøn phaûn aûnh cuûa
la baøn con quay. Ñieàu naøy raát quan troïng, neáu chuùng khoâng ñoàng truïc seõ taïo ra
moät ai soá nhaát ñònh treân ñöôøng cong ñoä leäch. Taát caû nhöõng thieát bò ño neân saép
xeáp chính xaùc theo maët phaúng truïc doïc cuûa taøu baèng caùch duøng voøng phöông vò
vaø thöôùc daây. Neáu caùc thieát bò naøy ñöôïc ñaët ôû maët phaúng truïc doïc thì neân laáy
höôùng ngaém theo coät buoàm hoaëc treân moät vaät theå naøo ñoù naèm treân maët phaúng
truïc doïc cuûa taøu. Neáu caùc thieát bò naøy khoâng naèm treân maët phaúng truïc doïc cuûa
taøu thì ño khoaûng caùch töø taâm ñöôøng truïc doïc ñeán taâm cuûa thieát bò ño. Ñaùnh
daáu khoaûng caùch naøy ra khoûi ñöôøng truïc doïc veà phía tröôùc hoaëc sau la baøn vaø
ñaët nhöõng ghi chuù ñoù leân baûn haûi ñoà. Laáy höôùng ngaém theo caùc daáu hieäu ñoù.
SVTH:
of 133. Trang -126-
Header Page Luaä
127 nofVaê
Saép xeáp vò trí laép ñaët la baøn ñeå ñöôøng tim la baøn (lubber line) song song vôùi
truïc doïc cuûa taøu. Vôùi la baøn laùi ñoâi khi coá yù ñaët leäch taâm ñeå hieäu chænh sai soá A
hieän taïi.
Tröôùc tieân ta ñieàu chænh thanh Flinders bôûi vì noù laø vaät taïo ra söï caûm öùng do
aûnh höôûng töø caùc duïng cuï khöû khaùc vaø vieäc ñieàu chænh noù khoâng phuï thuoäc vaøo
baát kyø söï quan saùt rieâng leû naøo. Ñeå ñieàu chænh thanh Flinders ta duøng caùc
phöông phaùp sau ñaây:
1. Duøng soá lieäu ñoä leäch coù ñöôïc giöõa hai vó ñoä töø khaùc nhau ñeå tính toaùn
chieàu daøi töông öùng cuûa thanh Flinders cho baát kyø söï laép ñaët ñaëc bieät naøo
cuûa la baøn.
2. Neáu phöông phaùp treân khoâng thieát thöïc thì ñaët chieàu daøi thanh Flinders
baèng caùch:
1) Duøng moät thanh Flinders coù chieàu daøi ñöôïc xaùc ñònh bôûi moät
con taøu coù caáu truùc töông töï.
2) Nghieân cöùu söï saép xeáp cuûa caùc coät buoàm, coät caåu, caùc oáng khoùi
hoaëc nhöõng caáu truc thaúng ñöùng khaùc vaø döï tính chieàu daøi cuûa
thanh Flinders ñöôïc yeâu caàu.
Neáu nhöõng phöông phaùp naøy khoâng thích hôïp thì boû thanh Flinders ñi cho ñeán
khi caùc soá lieäu yeâu caàu ñaït ñöôïc. Caùc phaàn saét non cuûa thanh Flinders vaãn tieáp
tuïc ñaët ôû treân ñænh cuûa oáng vôùi phaàn daøi nhaát treân ñoù. Mieáng ñeäm baèng goã
ñöôïc ñaët ôû ñaùy cuûa oáng.
Khi chieàu daøi cuûa thanh Flinders ñaõ ñöôïc hieäu chænh thì ñaët caùc quaû caàu ôû treân
giaù ôû vò trí thích hôïp. Neáu la baøn ñaõ ñöôïc hieäu chænh tröôùc roài thì ñaët caùc quaû
caàu ôû vò trí chæ ra ôû trong baûng khöû ñoä leäch laàn tröôùc. Trong tröôøng hôïp la baøn
chöa bao giôø hieäu chænh thì ñaët quaû caàu ôû vò trí giöõa giaù ñôõ.
Tieáp theo ñieàu chænh vò trí cuûa nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng ñang söû duïng
ñeå cho kim töø nghieâng ñöôïc giöõ thaêng baèng moät caùch töông öùng.
Coù 3 coâng vieäc caàn ñieàu chænh ôû beán: thanh Flinders, quaû caàu khöû ñoä leäch ¼ vaø
nam chaâm thaúng ñöùng khöû ñoä leäch nghieâng, ñöôïc thieát laäp töông öùng theo
nhöõng ñieàu kieän caûm öùng töông hoã vaø söï che chaén baûo veä la baøn (shielding).
Caùc böôùc naøy laø nhöõng yeâu caàu toái thieåu ôû beán ñeå hoaøn thaønh vieäc khöû ñoä
leäch.
 Khöû Ñoä Leäch ÔÛ Ngoaøi Bieån:
SVTH:
of 133. Trang -127-
Header Page Luaä
128 nofVaê
Vieäc ñieàu chænh la baøn ôû treân bieån ñöôïc tieán haønh khi con taøu ôû traïng thaùi caân
baèng ki (evenkeel) vaø ñi thaúng höôùng treân moãi höôùng ñi. Kieåm tra sai soá la
baøn con quay baèng phöông vò maët trôøi hoaëc baèng khoaûng caùch treân moãi höôùng
ñi ñeå ñaûm baûo ñoä chính xaùc cao hôn. La baøn ñieän phaûi ñöôïc laép ñaët theo toác ñoä
vaø vó ñoä trung bình cuûa con taøu ñeå giaûm sai soá, chuù yù caùc caûnh baùo ñaõ trình baøy
ôû treân.
Khi hieäu chænh ta phaûi treo côø “OQ” (Oscar Quebec) trong boä côø maõ hieäu
quoác teá.
1. Ta ñieàu chænh nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng ngang treân höôùng baéc
vaø nam ñòa töø, cho ñeán khi ñóa la baøn ít chao ñaûo nhaát laø ñöôïc.Böôùc
naøy seõ khoâng caàn thieát neáu tröôùc khi ñieàu chænh ta duøng moät kim töø
nghieâng ñeå chæ vò trí thích hôïp cuûa nam chaâm khöû ñoä leäch nghieâng.
2. Daãn taøu theo höôùng ñòa töø 0900 (E) ñaët nam chaâm doïc B vaøo khay
hoaëc di chuyeån chuùng neáu ñaõ coù saün trong khay ñeå khöû heát ñoä leäch.
3. Daãn taøu theo höôùng ñòa töø 1800 (S) ñaët nam chaâm ngang C vaøo khay
hoaëc di chuyeån chuùng neáu ñaõ coù saün trong khay ñeå khöû heát ñoä leäch.
4. Daãn taøu ñi theo höôùng ñòa töø 2700 (W) di chuyeån nam chaâm doïc B
ñeå khöû 1/2 ñoä leäch.
5. Daãn taøu ñi theo höôùng 3600 (N) di chuyeån nam chaâm ngang C khöû
1/2 ñoä leäch.
6. Daãn taøu ñi theo höôùng ñòa töø 0450 (NE) khöû ñoä leäch quan saùt ñöôïc
baèng caùch di chuyeån quaû caàu saét non vaøo hoaëc ra (so vôùi taâm la baøn).
7. Daãn taøu theo höôùng ñòa töø 1350 (SE) khöû 1/2 ñoä leäch quan saùt ñöôïc
baèng caùch di chuyeån caùc quaû caàu saét non. Vieäc khöû ñoä leäch theo caùc
höôùng ñi phuï ñöôïc hoaøn thaønh. Tuy nhieân ñoä chính xaùc chöa cao.
8. Coá ñònh caùc nam chaâm khöû tröôùc khi khöû ñoä leäch coøn soùt laïi do söï
ñung ñöa chao ñaûo gaây neân.
9. Maëc duø vieäc khöû ñoä leäch treân 8 höôùng ñi: chính vaø phuï ñöôïc xem
nhö laø ñaït yeâu caàu. Nhöng vieäc quay trôû con taøu ñeå xaùc ñònh ñoä leäch
töø dö laø caàn thieát
10. Neáu baát kì ñoä leäch naøo coøn lôùn thì phaân tích treân ñöôøng cong ñoä leäch
ñeå xaùc ñònh caùch hieäu chænh caàn thieát vaø laëp laïi caùc böôùc töø 1 – 9.
11. Ghi caùc ñoä leäch vaø vò trí cuï theå cuûa caùc nam chaâm khöû (vò trí soá nam
chaâm ñöa vaøo hieäu chænh, cöïc nam chaâm baéc nam theo chieàu naøo,
giaù trò ñoïc ôû beä truïc) vaøo baûng ñoä leäch vaø nieâm yeát chuùng ôû gaàn la
baøn.
Caùc phöông phaùp khöû ñoä leäch vaø daãn taøu theo höôùng ñi ñòa töø, caùch laäp baûng
ñoä leäch, phaân tích ñöôøng cong ñoä leäch ñaõ ñöôïc giôùi thieäu ôû nhöõng phaàn tröôùc.
SVTH:
of 133. Trang -128-
Header Page Luaä
129 nofVaê
Chuù yù: Moät danh saùch ñaùnh daáu caùc haïng muïc vaø caùc vieäc caàn kieåm tra seõ
giuùp chuùng ta ñôn giaûn coâng taùc khöû ñoä leäch hôn. Ngöôøi môùi taäp söï coù theå xem
ñaây laø moät vieäc heát söùc caàn thieát vaø deã daøng laøm theo töøng böôùc. Coâng vieäc
kieåm tra vaø khöû ñoä leäch ôû beán laø neàn taûng cho vieäc khöû ngoaøi bieån. Neáu boû
qua caùc thao taùc ôû beán seõ cho nhöõng keát quaû khoâng thöïc vaø caùc thao taùc laëp laïi
khoâng caàn thieát khi tieán haønh ôû treân bieån.
Phaûi thaät söï löu taâm ñeán vieäc kieåm tra vaø ñieàu chænh ôû beán tröôùc khi baét ñaàu
khöû ñoä leäch. Ñieàu naøy seõ giuùp chuùng ta coù thôøi gian xem xeùt thay theá vaø söûa
chöõa nhöõng loãi cuûa la baøn. Nhö laøm toâi hoaëc thay theá caùc quaû caàu saét non,
thanh Flinders, saép xeáp laïi hoäp la baøn. Di chuyeån la baøn phaûn aûnh, neáu noù aûnh
höôûng ñeán la baøn.
Vieäc khöû ñoä leäch la baøn coù hieäu quaû töùc thì phuï thuoäc vaøo vieäc laép ñaët nam
chaâm khöû theo moät trình töï hôïp lyù, ñeå hoaøn thaønh quaù trình khöû vôùi soá böôùc
tieán haønh nhoû nhaát. Danh muïc kieåm tra vaø chuaån bò ôû treân giuùp ta ñaït ñöôïc
muïc ñích naøy.
Baûng döôùi ñaây chæ ra söï bieán ñoåi caùc sai soá la baøn vaø toùm taét caùch khöû chuùng.
Phaûi thöôøng xuyeân quan saùt thaät kyõ ñeå xaùc ñònh heä soá ñoä leäch vaø ghi cheùp keát
quaû coù heä thoáng. Ñeå traùnh sai soá Gaussin, khi khöû ñoä leäch hoaëc khi quay trôû ñeå
xaùc ñònh ñoä leäch töø dö thì neân daãn taøu oån ñònh thaúng höôùng ñaõ ñònh ít nhaát vaøi
phuùt tröôùc khi quan saùt ñoä leäch.
SVTH:
of 133. Trang -129-
Header Page Luaä
130 nofVaê
CHÖÔNG IX: QUY TRÌNH KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ ÔÛ

VIEÄT NAM
Coâng vieäc khöû ñoä leäch la baøn töø ñöôïc tieán haønh bôûi caùc chuyeân vieân khöû ñoä
leäch cuûa caùc coâng ty dòch vuï haøng haûi ñaùp öùng ñuû khaû naêng thöïc hieän khöû ñoä
leäch la baøn töø ñaûm nhieäm. Trình töï coâng taùc khöû ñoä leäch nhö sau:
1. Thuyeàn tröôûng khi thaáy sai soá cuûa la baøn töø so vôùi la baøn con quay
cuûa con taøu mình lôùn hôn möùc cho pheùp, hoaëc la baøn töø tôùi thôøi ñieåm
caàn ñöôïc khöû vaø laäp baûng ñoä leäch môùi, seõ göûi yeâu caàu veà coâng ty
quaûn lyù cuûa con taøu ñeå ñöôïc khöû ñoä leäch la baøn töø.
2. Coâng ty vaän taûi bieån seõ gôûi ñôn ñeà nghò tôùi coâng ty dòch vuï haøng haûi
veà nhu caàu caàn khöû ñoä leäch la baøn töø cho taøu cuûa mình.
3. Coâng ty dòch vuï haøng haûi seõ xem ñôn ñeà nghò, lieân laïc thoaû thuaän ñi
tôùi thoáng nhaát vôùi beân yeâu caàu veà ñôn giaù, thôøi gian vaø ñòa ñieåm tieán
haønh khöû ñoä leäch la baøn töø, taát caû phaûi ñöôïc ghi trong vaên baûn, coù
xaùc nhaän cuûa hai beân. Sau ñoù, coâng ty dòch vuï haøng haûi leân keá
hoaïch, boá trí chuyeân vieân khöû ñoä leäch, duïng cuï khöû ñuùng thôøi gian
vaø ñòa ñieåm ñaõ ñöôïc yeâu caàu.
4. Chuyeân vieân khöû ñoä leäch tieán haønh coâng vieäc chuaån bò vaø thaûo luaän
vôùi thuyeàn tröôûng veà vieäc phaân coâng thuyû thuû laùi, hoã trôï chuyeân vieân
khöû…
5. Chuyeân vieân tieán haønh khöû ñoä leäch theo quy trình khöû ñoä leäch.
6. Sau khi ñaõ khöû xong, chuyeân vieân laäp baûng ñoä leäch, veõ ñöôøng cong
ñoä leäch coøn laïi, coù xaùc nhaän cuûa chuyeân vieân vaø thuyeàn tröôûng taøu.
Hai beân cuøng xaùc nhaän vaøo bieân baûn baøn giao coâng vieäc. Chuyeân
vieân ñaïi dieän cho coâng ty caáp giaáy chöùng nhaän la baøn töø cuûa taøu ñaõ
ñöôïc khöû ñoä leäch. Beân yeâu caàu khöû ñoä leäch coù traùch nhieäm traû chi
phí cho coâng taùc khöû ñoä leäch cho beân thöïc hieän theo thoaû thuaän baèng
vaên baûn giöõa hai beân töø tröôùc. Coâng taùc khöû ñoä leäch keát thuùc.
Trích daãn moät soá giaáy tôø trong coâng taùc khöû ñoä leäch la baøn töø:
SVTH:
of 133. Trang -130-
Header Page Luaä
131 nofVaê
Kết Luận
La baøn töø laø moät thieát bò baét buoäc phaûi ñöôïc trang bò treân taøu bieån (> 150GT),
baûo döôõng vaø hieäu chænh theo quy ñònh cuûa IMO. Ñieàu ñoù cho thaáy taàm quan
troïng khoâng theå thay theá ñöôïc cuûa la baøn töø treân caùc taøu bieån. Tuy nhieân hieän
nay, söï coù maët cuûa la baøn ñieän treân taøu vôùi nhöõng lôïi ích cao khieán cho söï quan
taâm ñeán la baøn töø treân taøu ít ñöôïc chuù troïng. Chính söï quan taâm khoâng thích
ñaùng ñoù ñaõ khieán cho moät vaøi tröôøng hôïp taøu cuûa Vieät Nam bò PSC cuûa chính
quyeàn caûng nöôùc ngoaøi kieåm tra vaø phaùt hieän vôùi nhöõng khuyeát ñieåm lieân quan
tôùi la baøn töø. Ñoù laø tình traïng baûo döôõng la baøn khoâng toát, daãn tôùi khaû naêng chæ
höôùng cuûa la baøn töø khoâng ñöôïc toát, hoaëc coâng taùc hieäu chænh la baøn ít ñöôïc
quan taâm kieåm tra caàn thieát, treân moät soá taøu ñoä leäch la baøn töø laø quaù möùc cho
pheùp, vaø khoâng coù baûng ñoä leäch hoaëc ñöôøng cong töø dö daùn gaàn la baøn, khoâng
thöïc hieän vieäc ghi cheùp trong nhaät kyù la baøn, soå ñoä leäch la baøn, khoâng coù giaáy
chöùng nhaän ñaõ hieäu chænh hoaëc söûa chöõa; hoaëc coù nhöng heát hieäu löïc.
Vì vaäy caàn coù söï quan taâm thích ñaùng cuûa chuû taøu, thuyeàn tröôûng, syõ quan
boong tôùi la baøn töø. Khi caàn hieäu chænh hay söûa chöõa thì neân tieán haønh vôùi söï
thöïc hieän vaø caáp giaáy chöùng nhaän cuûa chuyeân vieân coù chuyeân moân veà la baøn
töø. Chuyeân vieân caàn coù kieán thöùc toát veà la baøn töø, tay ngheà vöõng, naâng cao
hieäu quaû hieäu chænh la baøn töø.Ñoái vôùi syõ quan boong vieäc hieåu veà caáu taïo vaø
ñoä leäch la baøn töø seõ laøm cho la baøn töø trôû thaønh thieát bò ñaùng tin caäy treân taøu,
giuùp ích cho vieäc daãn con taøu ñi theo höôùng chính xaùc vaø an toaøn.
SVTH:
of 133. Trang -131-
Header Page Luaä
132 nofVaê
SVTH:
of 133. Trang -132-
Header Luaä
Pagen133
VaênofToá t Nghieäp
133. GVHD: Thầy Chung Nghĩa
SVTH:
Footer Page 133Traà n Thieän Thaønh
of 133. Trang -133-
Luaä
Header Page 134n of
Vaê133.
n Toát Nghieäp GVHD: Thầy Chung Nghĩa
Footer PageSVTH:
134 of Traà
133.n Thieän Thaønh Trang -134-
Luaä
Header Page 135n of
Vaê133.
n Toát Nghieäp GVHD: Thầy Chung Nghĩa
Footer PageSVTH:
135 of Traà
133.n Thieän Thaønh Trang -135-

(123doc) Luan Van Tot Nghiep La Ban Tu Cong Tac Khu Do Lech La Ban Tu Tran Thien Thanh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

(123doc) Luan Van Tot Nghiep La Ban Tu Cong Tac Khu Do Lech La Ban Tu Tran Thien Thanh

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(123doc) Luan Van Tot Nghiep La Ban Tu Cong Tac Khu Do Lech La Ban Tu Tran Thien Thanh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Header Page Luaä

PHAÀN I: GIÔÙI THIEÄU

NOÄI DUNG TRÌNH BAØY TRONG PHAÀN NAØY GOÀM:

 SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LA BAØN TÖØ

Footer Page 1SVTH:

I. SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LA BAØN TÖØ

Footer Page 2SVTH:

Footer Page 3SVTH:

Footer Page 4SVTH:

Nhieäm vuï baûo döôõng la baøn töø

Hieäu chænh la baøn töø

a) Taøu chuyeân chôû haøng hoaù chöùa töø tính.

Footer Page 5SVTH:

Kieåm tra söï hoaït ñoäng cuûa la baøn töø

Hieäu chænh vaø söûa chöõa

Footer Page 6SVTH:

PHAÀN II: CAÁU TAÏO CUÛA MOÄT SOÁ LOAÏI LA BAØN

A. LA BAØN TÖØ KIEÅU MYÕ

Footer Page 7SVTH:

A. LA BAØN TÖØ KIEÅU MYÕ

Footer Page 8SVTH:

goïi laø thanh Flinder. Trong oáng naøy, cuïc saét

Beân trong ngay ñöôøng taâm theo chieàu

Footer Page 9SVTH:

B. LA BAØN TÖØ NHAÄT BAÛN

II. Chaäu La Baøn

C. LA BAØN TÖØ TRUNG QUOÁC

PHAÀN III: COÂNG TAÙC KHÖÛ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN

NOÄI DUNG TRÌNH BAØY TRONG PHAÀN NAØY GOÀM:

 CHÖÔNG I: CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT VEÀ TÖØ

CHÖÔNG I: CÔ SÔÛ LYÙ THUYEÁT VEÀ TÖØ

A. KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TÖØ

Nam chaâm coù nhöõng ñaëc tính sau:

cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa N”S” taïi ñieåm C laø:

D4. Caùc Yeáu Toá Ñòa Töø

Magnetic dip for the world

Magnetic variation for the

CHÖÔNG II: NGUYEÂN LYÙ ÑOÄ LEÄCH LA BAØN TÖØ

A. PHÖÔNG TRÌNH POISSON

Hình 2-6 z Hình 2-7

Goïi X’; Y’; Z laøhôïp löïc taùc duïng ñoái vôùi

2. Ñoøn saét non bieåu thò heä soá b

cz < 0 cz < 0 cz > 0 cz < 0

Hình 2-16 a Hình 2-16 b

g<0 h<0 k<0

3. Caùch tính caùc löïc  H ; A' H ; B' H ; C ' H ; D' H ; E ' H

Löïc taùc duïng Höôùng taùc duïng

c) Ñoä leäch sinh ra bôûi löïc C ' H :

d) Ñoä leäch sinh ra bôùi löïc D' H :

2. Quan heä giöõa ñoä leäch vaø vó ñoä

Khi taøu nghieâng ngang thì maët la

Löïc chieáu leân truïc x cuûa la baøn: X 'i

phía maïn taøu cao. Hình 2-37

CHÖÔNG III: MAÙY ÑO LÖÏC TÖØ

A. VAI TROØ CUÛA MAÙY ÑO LÖÏC TÖØ

Hình 3-1 Hình 3-2

B3. Kieåm Tra Vaø Ñieàu Chænh Maùy Kolong

Hình 3-4 Hình 3-5