Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Metin And-Geleneksel Türk Tiyatrosu-1

    Uploaded by

    irem etoile
    574 views94 pages

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    574 views94 pages

    Metin And-Geleneksel Türk Tiyatrosu-1

    Uploaded by

    irem etoile

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    of 94
    oer Ce cs Coe N cen : = ay ve biel HEA ae one Pe ONSOZ Turk Tiyatrosu tarihini evrelere gore incelerken, bunu dért dénem ola- rak ele almigtik. Bize 6zgd Geleneksel Turk Tiyatrosu belirli bir tarih do- neminden cok, bir bakima 6nsuz ve sonsuz bir evre olarak digdnUlmeli- dir. Bundan sonraki Ug evre Bats rneginde Tirk Tiyatrosu’dur. Bu konu- larda hazirladigimiz Og cilt gu bagliklari tagiyordu: Tanzimat ve Istibdat Déneminde Turk Tiyatrosu- Megrutiyet Dénemi Turk Tiyatrosu - 6nce 50 Yilin Tark Tiyatrosu, 1983'teki G¢ncG baskisinda ise Cumhuriyet Déne- mi Turk Tiyatrosu. Geleneksel Turk Tiyatrosu kitabr ilk 1969 yilinda yayinlanmisti. Simdi- ki ise bir bakima ikinci baski sayilabilir. Bir bakima diyorum, ¢dnkd kimi bdlamleri gok ufak degisikliklerle korunmusgtur. Ancak buna ayni adi ta~ gimakia birlikte yeni bir kitap dadenilebilir. Soyle ki iki bUyk tiyatro ge- lenegi olan Kéyld Tiyatrosu Gelene@i ile Halk Tiyatrosu Geleneklerinden birinci baskida yalnizca Halk Tiyatrosu Gelenegine yer verilmisti, oysa bu yeni baskida kitabin birinci kesimini olugturan Kéyl0 Tiyatrosu Gele- negi eklenmistir. Ayrica Halk Tiyatrosu Gelenegi kesiminde de 6nemii. Olgdde degisiklikler, katmalar, gikarmalar yapilmigtir. Bundan baska ik baskida cok az sayida olan resimler bu baskida zenginlestirilmis, ayrica renkli resimlere de belli bir 6lgUde daha cok yer verilmistir. Bir baska de- Gisiklikde biri Karagéz, dteki Ortaoyunu olmak dzere tam metin olarak iki fasil eklenmistir. Degisiklik yalniz iki baski arasinda olmadi, 1969'dan bu yana Gelenek- sel Tiyatromuza yeterli olmamakla birlikte daha baydk bir ilgi uyandi. Dev- let gene yeterli olmamakla birlikte konuyla ilgilendi. Deviet Tiyatrosun- da Tiyatro Bélamamuzden mezun bir sanatgi sirekli Karagéz ve Kukla gésterimleri vermekte. Turizm Bakanliginin agtig bir Karagéz yarigmast sonucu oniki dolaylarinda iyi Karagéz oynatabilecek sanatgilar saptan- di. Bunlarin iginde en az dordd eski ustalari aratmayacak bir dizeyde bu- lunmaktadir. Gesitli tiyatrocular ve yazarlar tiyatro oyunlarinda gelenek- sel tiyatromuzun égelerinden yararlandilar. Uyesi bulundugum Ankara Universitesi Tiyatro Bélumunde de gerek inceleme caligmalari gerek uy- gulamalari yapilmaktadir. 1985 yilinda konuya génil vermis 6Grencim ve meslektasim Dog. Dr. Nurhan Karadag Tokat’in bir koyiinden gene bir 66- rencimizin derledigi seyirlik oyunlari Yazibagi'nda Senlik basitgi altinda basarili bir tiyatro gésterimine déndstirebilmistir. Bu galismalar dort yil- rdaralmag ve her yil dgrencilerimiz bu toplu galls: Ulusiararas! istanbul Sanat Festivali’nde seyircile- slardir. Turizm ve KOHOr Bakanligi da ilerde tekrarla- Festivalini Istanbul, Ankara'da ve Bur- da Haldun Taner, Turgut Ozakman, | malzemeyi Otgdld ve oyu- man zaman tiyatrocularimiz dir Bolamamazde SO malarinin sonucunu rin karsisina gikarm! nacak 1. Tork Geleneksel Tiyatro Sa'da.denemistir. Yazarlanimiz arasin Oktay Arayic! tiyatro yap! a sindirerek kullanmisiardir. 2a! vateritaterin ektedirler. Ancak bu olum= lu belirtiler Gok yetersizdir Ornegin Kukla'ya hig el atilmamistir. Ortao- yunu unutulmustur. Tarkiye de yaklasik kirk bin koy varken bunlardan an cak yirmi kadarinda alan galigmast yapilmig ve bunlarin gogunu da Tiyat- fo Boldman'deki ogrencilerimiz tOrld gigldk ve olanaksiziklara kargin ya- ratmaslerdir. Bu arada Mersin’de ilk kez 1984 guzUnde koy seyirlik oyun= eyirlik oyunlarinin Sef- Tan Konusunda bir sempozyumia bu yorenin KOY s gilendigi bir festival dazentenmistir. Ancak bu gazel belirtiler yaninda TAT pak kgitarund hergOn biraz daha yozlagtirmakta, Universiteler ve onla- fin bagli oldugu YOK, ve baskaca Deviet kuruluslart konuya en ufak bir ilgi duymamakta, TRT'nin giderek bozdugu halk kaltdrd hizli bir aginma sonucu elden gitmektedir irinci baskida bulunan bir artdeyis b6la- dir, Bunun nedenl, artik yukarida saymaya rtilerin yanisira konuya, bir ulusun aydin- almasininin verdigi karamsar- k bir yarar gormeyisimizden- Bu baskinin bir 6zelligi de b mane bu baskida yer verilmeyisi galistigim bir takim olumlu belit fannin kendi KoltOrlerine bu denli kayitsiz ki liktandir. Gene ayni seyleri sdylemekte arti dir. Birinci baskida az da olsa yardimlarini gordagam kisilere tesekkirle- rim bu baskt igin de gecerlidir. Buna ek olarak en cok tegekkdr etmek stedigim kéyleri dolagarak konuya yeni boyutlar getiren, bu isin tdrla gig- Tok ve olanaksizliklara gogus gererek Anadolu'yu karig karig gezip Bune Jari toplayan Odrencilerimedir. Kitabin birinci ke rin katkistyla gerceklestirilmistir. Sag olsunlar! simi bayUk olgdde onlay Metin AND Onsiz a iciNDEKiLER aes Ginis. epee ee ae I — OYUNLARIN KULTUREL KAYNAKLARI ‘ 1 — iki TIYATRO GELENEGI. Kéyli Ti ( lenegi Halk Tiyatrosu Gelenegi i. bia 2 oo KOYLU TIYATROSU GELENEGI I — DRAMATIK KOYLU GOSTERILERININ AD AbeKara Opett ous ss an s oe ee we lane eee ane nee a I — DRAMATIK KO¥LU. OYUNLARININ cine Een ra . 1) Kuttéren ve Séylence Kaynakh ‘Oyunlar- i Oyunlar 2) Oliip Dirilme ve cat Kacrma ... . oe a 3) Yubasi ve Yul Sonu Oyunlan .. erie 4) Tarimsal Oyunlar-Coban Oyunlar 5) Hayvan Benzetmeleri ... «+. 6) Dilsiz Oyunlar-Kukla-Saka Oyunlari 7) Tek ve Cift ialekli Oyunlar Dizi Oyunlar HALK TIYATROSU GELENEGI .. 0. 2. I — HALK TIYATROSUNUN GENEL GORU ree ¢ aaa ome ae ge 1V.— MEDDAH’. |... tae : ee IS ea ceepae 1. GOLGE OYUNU NASIL GIKT? 2 — KARAGOZ'UN GELIsiMi co eam wz 198 208 218 242 2m a7. 289 ~ KARAGOZ’'UN BOLU! MLENMESI a) Mukaddime b) Muhavere ©) Fasil @)_ Bitis _ KARAGOZ’UN TEKNIGI VE KARAGOZCULER ran 1 — ORTAOYUNU NASIL CIKTI? 2 — ORTAOYU! NUN GELISiMI 3 — ORTAOYUNU BOLUMLERI A) Ondeyis 3) Soylesme a. ‘Anbar; b. Tekerleme ©) Fasil ©) Bitis 4 — ORTAOYUNU'NDA OYUN DUZENI 5 — ORTAOYUNU KOLLARI - OYUN YERLERt VE OYUNCULAR FASILLAR VE FASIL DAGARCIGI - an ALFABE SIRASINA GORE FASIL OZETLERI KiSiLER ve KiSiLESTIRME NASIL BiR HALK GULDURUSU EK : iki FASIL A) Karagéz Fash: Leyla ile Mecnun ... .. B) Ortaoyunu Fash: Mahalle Baskin yahut Salgam ‘Boca! KAYNAKCA 2 2g88 8888 & & 88 28485 Van Yéresinden dramatik oyunlar (Foto: Kil Milli Folklor Aragtirma Dairesi ae : eet oni ait Karaman’dan $ih Oyunu (Foto: Vehbi Uysal) Karaman'dan dramatik oyunlar: Yukarida Deve Oyunu, Asagidaki Arap Oyunu (Foto: Vehbi Uysal) | Ege Bolgesi Yunt Daglarinda Maidan Koydnde Deve Oyunu (Foto: Sabiha Tansug) I. Murat Gaginin anid Meddahi Lélin Kaba (Boston Museum of Fine Arts). Yukarida Timarhane Oyunu agagida Salincak Oyunu (Oynatan Hayali Torun Gelebi Foto: Fred Mayer) Kanhi Kavak Oyununun perde arkasi ve perde 6nd (Oynatan Hayali Torun Celebi Foto: Fred Mayer) Yukarida 18. ydzyilda Araba Kuklasi ve maskeli oyuncular (Topkap: Saray! Mazesi A, 35935 agagida Yunt Daglarinda Maidan Koydnde Yer kuklast (Foto: Sabiha Tansug) 1344) ‘lar (TSM H. liginde soytarilar ve curcunabaziar (T! 1582 Sen . (Dig kaynak) Sol yukarida bir kogek (Topkapi Tulumeular (TSM H, 1344) Sag y sovlarisi (British Museum 1974 Soytarisi (TSM 408), Saray! Mazesi 408) agagida ‘ukari Arlekino kikli bir 18. vary 6-17-02 (1) agagida bir 17. yozyi gosterimi (TSM H. 1344) 1582 Senliginde bir dramatik sava$ Maskeli Curcunabazlar (TSM no. 408) ee ROT LRN ATO Ressam Muazzez'in Kavuklu Hamdi il m mdi ile Pigekér Kdgdk Ismail’in gosterimlerinden yaptigi iki tablo (istanbul Belediye Mdzesi) ciris -OYUNLARIN KULTUREL KAYNAKLARI ‘Anadolu Tark’lerinin kiltird, dolayisiyle dramatik sanat: bes onem- li etkenin bir araya gelmesiyle meydana qkmsur. Kisa adlar altinda bu etkenler sunlardir; a) Yer, b) Soy, c) Imparatorluk, ¢) Batiihgma. @ islam Once yer bakimindan ele alindiginda Tarkler gelmeden once Ana- dolu'da yasayan eski uygarhklarm Tdrk kiltdriniin olnsmasinda bu- yak etkisi olmustur. Kéylerin yizyillar boyunca kentlerden bagimsizit fa ve kopmuslugu sonucu eski uygarhklardan gelme bircok torenler gi- nimize degin korunabilmis, Turk kéylisince sirddrilegelmistir. Bu polluk térenleri ve seyirlik oyunlarimin gerekgeleri, anlamlari, amaglar: zamanla degismisse de, geleneklerine, goreneKlerine ‘sii silaya bagh Tark kéylisibunlar saklayip korumakta biyik titizlik gdstermistir. Ni- tekim Anadolu danslar1, kukla ve cesitli seyirlik oyunlan bu etkenin ka- Intlandir. Frigya, Hitit, Lidya ve benzeri Anadolu uygarhklarinm bu inanclarim seyirlik oyunlar yoluyla Tirk kéylasi ginimize kadar sir- diregelmistir Bu kaltrad Dogu Akdeniz kiltira diye de adlandirabiliriz, Bu bél- ge cok Tani dinlerin de, tek tanri biydk dinlerin de kaynaklandig: dogurgan bir bélgedir. Avrupa kiltdra ve tiyatrosunun temeli de bu bélgeden kaynaklanmaktadir. Avrupah incelemeciler Avrupa’da bugiin de kéylintin oynadig: oyunlarin Yakin Dogu’nun eski tarmmsal bolluk torenlerine uzandigini 1 ptr yanmda gerek maddi KiltOr kanblanndan gerek yayayan kiltfirden Gx neklerle ve resimlerle eski Anadolu uygarhklannin bugiinki uzantilanna de~ bilimsel yollardan géstermislerdir. Mevsimlik érnekler kahplar uzerine olusan ve kusaktan kusaga pek az degisikliklerle gegen bu térenlerin yal- mz ve yalniz- Yakin Dogu'nun eski uygarhklannda gérildigi, Eski Yu- nan‘a buradan gectigi ve Antik dramin da bunlardan dogdugu gene bilim adamlarnin bugin kesin olarak ortaya koydugu sonuclardir. Oysa bi- zim incelemeciler icinde kimi Anadolu'ya gelen Turklerin Anadolu’da kendilerinden énce yasamis ve yasamakta olan halkla dolayh bir kiltir aligveriginde olduklarim da kabul etmezler, Sanitsiniz Tirkler Anado- lu'ya gelip yerlestiklerinde Anadolu bombostu, burada hig kimse yasa- miyordu. Oysa gene bugin bilginlerin gésterdigi gibi bu eski inanglar kéyhinin bilincine dyle sinmistir ki, tek tanmih dinlerin bile, drnegin Hiristiyanhk'ta Paskalya, Noel, islim'da Muharrem ve Agure toreninin bile, eski inanclara ve bunlarin takvim dénemlerine uyduruldugunu gés- termislerdir. Bizim incelemeciler her seyin Orta Asya’dan getirildigine dyle inanmislardir ki, kesin olarak yalmz Yalan Dogu uygarliklarinda gériilen élip dirilme motifinin Orta Asya destanlannda bulundugunu géstermek gibi gercksiz agiklamalara kalkarlar; oysa bu destanlardaki @lap dirilme motifi ile doganin kisin élip ve yaz ile yeniden.dogmasma dayanan bolluk ,drenleriyle hicbir ilgisi olmadigim bilmez gorinirler. Bu tir oyunlarda gerci Orta Asya'dan gelen dgeler de bulunmaktaysa da oyunlar temelinde Yakin Dogu bolluk torenlerinin bir kalintisidir, Bu konuyu tariigtigim anli Bizans bilgini Profesér Steven Runciman kendi bagindan gecmig gu olay: anlatu: Profesér, Suriye'de bulundugu sirada bir bélgeye demiryolu déseniyormus. Demiryolunun miisliman halkin gok bagh oldugu bir yatirin istiinden gegmesi gerekiyormus. Ya tirbeyi yikmak, ya da demiryolunun gectigi yerden birkag metre uza- ga almak gerekiyormus. Géniilli misliman jgcilerin yardimiyla tirbe kaldiniims, ancak goriilmis. ki evliyann yeri bombos, daha derin ka- alnca, bu kez aymi yerde bir Hiristiyan azizinin gomili oldugunu be- lirten kalintlara raslanms, fakat Hiristiyan azizinin de gémiili olma- digi gorilmiis; daha da derine gidince ortaya cika qika eski cok tannl: dinlerden kalma bir tanrinin heykeli gikmis. Ayn toprak parcasi iize- rinde gesitli inanglarm bu s6zcligi, bunun anlamlan ve bu anlamlann yonel- digi kavramin incelenmesi bir bakima, baska dillere gore cok daha il- gingtir. Tarkce'de oyun ve oynamak sézciginiin pek cok anlam var- dir. Cocuklarin oyunu, dans, dramatik gésteri, kaiat, zar gibi baht oyunlari, sporla ilgili eylemler, hep oyun sézctigiiyle belirtilir, Tanzi. mat'ta Bat: Tiyatrosu'nun Turkiye'ye girmesiyle, Namik Kemal gibi ya- Képriiliizade Mehmet Fuat,’ «Bizans Miiesseselerinin Osmanh Miesseselerine Te’ siri hakkinda bazi miilahazalars, Tiirk Huk. ve Ikt. Tar. Mee, (1931), s. 165-313. bkz. Metin And, Bizans Tiyatrosu, Ankara 1962. UR-DRAMA icin blz. Metin And, , Tiirk Tiyatrosu 423 (1977) ss. 14-17; ‘ging olan benim kesenkes kéken sorununun tek yanh ola« Fak samanizme baglanmasina kargi qikmama kargin 1976'da Kirby profesdril- Faporla Kirby'nin profesirlige yikseltilmesinde bir katkim oldu, Altay gamanhg: tizerine kaynakea ve bilgi igi fe eee el icin bkz, Metin And, Oyun ve Bigi, Paha aynintih bilgi ve kaynakea igin bkz, And, 1 ge. $5, 24-30 mek, oyun havasi, oyun kégidi, oyun vermek, oyuna gikmak, oyuna gel- mek gibi. Farsga baz eki ile yapilan oyunbaz, hem giizel oyunlar oyna- yan, hem diizenci, hilekér anlammadir. Fiil olarak da, kurcalamak, teh- likeye koymak, degisiklik géstermek anlamlarim yiklenir. diye baslayan bir Béy (tarantula) afsunu ile «Béy, béy desedi Biy Bazar evliya darin darin desedi> diye baslayan bir Kazak-Kargiz bakgi- lanmin béy afsunu metni yaymlanmistr. iiging olan bu drimcegin ze- hirledigi kisiyi sagaltmak icin sdylenen biyd sézlerinin yap. ve bigim bakimindan ilerde tzerinde duracagimiz oyun tekerlemelerine benzeme- sidir, Ayrica Divani Lugat-it-Tiirk'te biitiir- sagaltmak anlamina geli- yor. Buna bir kosutluk italyanlann ulusal danslarindan Tarantella’nn Gigi zerinedir. ftalya’da XVIII. yiizyilda Lycose tarentula denilen ze- hirli Grimoegin soktugu insanlar ancak giney italya’nmn tarantella’si- m qilginca ziplayarak oynayanlar, hastabklarinda rahathyorlarmis. Ganimizde folklor arastirmacilanmiz arasmda bu samanizm ka- Intilanna ilgi duyanlar cogunlukta. Ancak ufacik bir isaretten sonug- lar gikarmak yerine, hem samanhgi hem de eldeki drnekleri cok iyi in- celemek, hemen kesin sonuclara varmamak gerekir. Degerli bilgin Fuat Kopralii samanhgin, tarikatlarda sirdirdldigind gostermistir.1° Samanhgin kalntilanm bir de dramatik kéyld oyunlanmizdan bir érmekle gosterelim. Once kisaca oyunu anlatahm. Kars'ta gérilen kése oyununda dort oyuncu vardir. Bunlardan ikisi kardestir. Biri lisa ak don izerine ak bir koyun postu giymis, siruna biyik bir kambur yap- mig, at yerine bacaklanmin arasina bir odun almis elinde bir kamg. bu- lunmaktadir. Kollar, yizi ve bacaklar: komirle boyanmistir, basma bir bez sanhdir, ikinci erkek, birincisinin kardesidir, kamgis: yoktur. Her iki kardes boyahdir. Uciinci kisi zennedir, birinci erkegin kizidir, kadm kahgma girmig bir erkektir, yiziind mendille ortmistir, Dérdiincd ise yerde battaniyeye sariidir, domuzdur. Oyuna agir bar'la baslamir, bar oynanirken 1. erkegin kizi kagmhr. Sugu dirbirinin dzerine atan iki kardes arasinda kavga qikar, birinci erkek kardesini olddrdr, muhtar ise gercek sucluyu seyirciler arasinda bulup gikanr. 1. erkek kardesinin kaninm kergilgum ister. Bir doktor caginr, doktor 2. kardesi iyi ede- mez. Bunun izerine 1. kardes kwar, kamosin yerde yatan kardesine vurarak onu diriltir. O sirada davul zurna Cegen Kizi adh oyun havasi- ni galar. Dirilen kardes ug gindir ag oldugunu séyler, at yerine bin- Gikleri odunu tifek gibi kullamp domuzu vururlar, kesip paylasirlar, hop birlikte yedikten sonra Laz Bari oynammr, ; ae i, Influence du Chamanisme Turco-Mongol Ordres Mystiques Musulmans, tstanbul 1929; ilging olan bir raslant, ee ‘toned dan alin ee nladiés bir incelemede aymi baglanti daha cok dans acisin= morale kurulmustur. blz. Else Krohn, «Vorislamisches in einigen vordes rasiatischen Sekten und Derwi: 5, ss. 311-213, 'skorden», Etnologische Studien, Leipzig, 1929 1 (4), Simdi burada at yerine bacaklan arasina odun koymak, kamgi ile li diriltmek, ak ve kara kargithgi ve domuz kurban etme gibi dgeleri samanhk agisindan inceleyelim. At yerine sopa kullanmak Ortaasya ga-_ manhginda vardir. Ornegin Macar gamani Taltos da bacaklan arasina bir sopa koyar ve bununla at sirtinda oldugundan daha hizii gittigine inamrdi!1 Bu ayn zamanda baska oyunlarda da incelendiginde, bir phallus simgesi oldugu anlagilirt? Phallus tapmm: samanlikta da var- dir. Kamgya gelince, kame ile iyi etmek, diriltmek Ortaasya gamanh-— gna ézgidir. Altay samami, gider ve ruhu da bedeninden aynlarak ga- girtic: yolculuguna qikardi.!# Ayrica samanin davulunun at yerine geg- tigi de olurdu. Kam da denilen zamanin kamoisi, kam+o sézciganun kékeninin de aragtirilmasin gerektirmektedir. Dilcilerimiz buradaki gv ekini aqikladiklarinda ortaya ilging sonuglar gikacaktir. Ayrica kamgi- nin bir anlam da, atin erkeklik aygiti olugudur. Burada da gene phal- lus'u bulmug oluyoruz. Ak ve kara karsithgima gelince, kardeslerden birinin ak, étekinin kara giyinmesi gene samanhgin bir kalintis: ola- bilir. Samanlar kimi yerlerde ak kam, kara kam diye ikiye aynlird:. Bir baska ayrima gore ise ak gaman (=sagani bé) iyi samandi, kara gaman ise (=karain bd) kéti saman, Oyunda da zaten iyi kardes ak, kéti kar- deg ise kara posta biiriinmiistir. Ancak oyunda en ilging 6ge domuz kurban edilip yenmesidir. Gergi baska Anadolu seyirlik oyunlarmda da domuz taklidi yapilir, ancak burada domuz tarimsal nitelikteki oyunlar- da éldurilmesi gereken fakat eti yenmeyen zararl bir hayvan olarak tamitihr, Oysa séz konusu Kése Oyunu'nda kurban edilip eti yenmekte- dir. Domuz, islam éncesi Orta Asya’da cok énemli bir hayvandit4 Sa- manhkla cok yakindan ilintisi vardir. Ornegin Kirgizlarda saman, ¢e- gitli hayvanlar arasmda domuzun sesini de taklit ederdi‘* Sibirya’da Gold'larda domuz kanim yalniz samanlar igebilir.'8 Sibirya’da birgok budunlarda yeni bir saman adayi icin diizenlenen térende saman dans- larma en az 9 dans kati, sonra 9 domuz kurban edilir, saman aday: domuzun kanim: iger.!7 4M Geza Roheim, «Hungarian Shamanism», Psychoanalysis and the Soclal Sciences, New York IIT 4 (1951), s. 135. 12 Nitekim Divanii Lugat-it Tirk: kam- (=dégmek), kame: (=at, deve, sifinn erkeklik aygit). 38 Uno Harva, Les Représentations Religieuses Des Peuples Altaiques, Paris 1959, 8. 355. 44 Bu konuda Bahaeddin Ogel’in kaynak eseri Tiirk Mitolojisi'nin I. cildinde (An- kara 1971) cok énemli bilgiler bulunmaktadir. 18 J, Castagné,

    You might also like