‫د ثور کودتا‬

‫او د هغې ژورې‬

‫پايلې‬

‫ليکوال‪:‬‬
‫پوهاند ډاکټر محمد حسن‬
‫کاکړ‬

‫د افغانستان د کلتوري ودې ټولنه‬

 ‫کتاب پېژندنه‬
‫‪ :‬د ثور کودتا او د هغې ژورې‬ ‫دکتاب نوم‬
‫پايلې‬
‫‪ :‬پوهاند ډاکټر محمد حسن‬ ‫ليکوال‬
‫کاکړ‬
‫‪ :‬د افغانستان د کلتوري‬ ‫خپرندوى‬
‫ودې ټولنه_جرمني‬
‫‪ 0111:‬ټوکه‬ ‫شمېر‬
‫‪(008) :‬‬ ‫د خپرونو لړ‬
‫‪ ۰۲01 :‬م ‪ ۸۳۱9 /‬ل‬ ‫چاپ کال‬
‫‪ :‬ذبيح شفق‬ ‫کمپوزر‬
 ‫ډالــۍ‬
‫د پوهې او پوهنې نامتو‬
‫خدمتګارانو‬
‫پاچا امان هللا‪ ،‬فيض محمد ذکريا‪،‬‬
‫ډاکټر علي احمد پوپل او ډاکټر‬
‫عبدالقيوم ته‬
‫په ټول اخالص سره‬
 ‫د خپرندويې ټولنې يادښت‪:‬‬

‫د معاصر افغانستان‬
‫د يو نوي څپرکي څېړنه‬
‫زمــود د هېــواد پــه معاصــر کــې تــاري کــې د‬
‫‪0531‬هـ ل کال د ثور پېښـه يـا کودتـا‪ ،‬داسـې يـو‬
‫څپرکــد دى چــې پــه اډه يــې ډېــرې زيــاتې ليکنــې‬
‫شوي دي‪ .‬د غه ز ياتره ليک نې د تاي يد يا رد‪ ،‬د‬
‫ـې‬
‫ـې دي‪ ،‬چـ‬ ‫ـاتي ليکنـ‬‫ـي تبليغـ‬‫ـدنې سياسـ‬ ‫ـتاينې غنـ‬‫سـ‬
‫د ځــانګړو موخــو لپــاره شــوي دي‪ .‬پــه دې اډه‬
‫ـش‬
‫ـاهرې هـ‬ ‫ـوي دي‪ .‬دغـه خـ‬ ‫ـل شـ‬
‫ـش کښـ‬‫ـاهرې هـ‬‫ـې خـ‬
‫ځينـ‬
‫ســره لــه دې چــې ځينــې يــې ښــايي د خاصــو موخــو‬
‫ل پاره شوي وي‪ ،‬خو بې له شکه چې ددې دورې د‬
‫تاري ک ښلو ل پاره ترې مواد او سندونه ترال سه‬
‫کېداى شي‪.‬‬
‫د ښاغلي پوها ند کاکړ د غه ا ثر له دې کب له‬
‫ــدارکو‪،‬‬‫ــنادو‪ ،‬مـ‬ ‫ــو اسـ‬‫ــې د بېالبېلـ‬
‫ــش دى‪ ،‬چـ‬ ‫مهـ‬
‫خــاهرو او ان مرکــو او پوښــتنو وروې نــو لــه‬
‫الرې‪ ،‬د حقــايقو د مونــدلو هوــه شــوې ده‪ .‬زمــود‬
‫ـاري ي‬‫ـوره تـ‬‫ـوه غـ‬‫ـه اثـر ددې دورې يـ‬ ‫ـر دغـ‬‫ـه ن ـ‬‫پـ‬
‫څېړنه ده‪.‬‬
‫اســتاد کــاکړ د افغانســتان د معاصــر تــاري د‬
‫درېــو عمــده څپرکــو پــه اډه څېړنــه کــړې ده‪.‬‬
‫لــومړنۍ يــې د ســرهان د کودتــا پــه اډه‪ ،‬دويمــه‬
‫يــې د ثــور کودتــا پــه اډه او درېمــه يــې د‬
‫روسانو د يرغل په اډه ده‪.‬‬
‫د ســرهان کودتــا پــه اډه څېړنــه تېــر کــال د‬
‫افغان ستان د کل توري ودې ټولنې له لوري خ پره‬
‫ـې‬
‫ـر کـ‬‫ـه اثـ‬‫ـه دغـ‬
‫ـې دا دى پـ‬ ‫ـه برخـه يـ‬ ‫ـوه‪ .‬دويمـ‬‫شـ‬
‫ـــې‬‫ـــه يـ‬‫ـــد بـ‬
‫ـــيش څپرکـ‬ ‫ـــ ي او درېـ‬ ‫اوس خپرېـ‬
‫د " افغــان_شــوروي جګــړه" پــه نــوم پــه نــ دې‬
‫راتلونکي کې خپره شي‪.‬‬
‫هي له لرو چې دد غو دورو څېړ نه د افغان ستان‬
‫د نوي تاري د را سپړنې په کار کې و ټور وا قع‬
‫شي او د تاري مينه وال ترې وټه واخلي‪.‬‬

‫د افغانستان د کلتوري ودې ټولنه‬

‫جرمني_ د کولن ښار‬
‫د ‪ 0101‬کال د مۍ نهمه‬
 ‫لړليک‬
‫م‬ ‫سرليک‬
‫سريزه ‪ ..................................‬الف‬
‫پيالمه ‪0 ....................................‬‬
‫لومړى څپرکد‬
‫د ثور کودتا ‪01 .............................‬‬
‫د مير اکبر خيبر ترور ‪00 ....................‬‬
‫د خيبر وژونکي ‪05 ...........................‬‬
‫د حکومت ځواب ‪00 ............................‬‬
‫د امين د کودتا نقشه ‪08 .....................‬‬
‫ووندي لويان د کابل واليت په توقيف خانه کې ‪53‬‬
‫له بنديانو نه تحقيق ‪01 .....................‬‬
‫د ثور په اومه د کودتا بهير ‪00 ..............‬‬
‫د جنګي الوتکو غوڅ رول ‪38 ...................‬‬
‫د ووندي لويانو ژغورنه ‪30 ...................‬‬
‫د شپې ټينګار او دحکومت نسکورېدنه ‪30 ........‬‬
‫د ثور کودتا او شورويان ‪19 ..................‬‬
‫د محمد داود تېروتنې ‪85 .....................‬‬
‫د ثور کودتا يا د ثور انقالب؟ ‪83 .............‬‬
‫دويش څپرکد‬
‫د افغانستان لومړند ايډيالوجييکي حکومت ‪010 ..‬‬
‫د افغانستان خلق دموکراتيک ووند ‪011 .........‬‬
‫د افغانستان خلق دموکراتيک حکومت ‪005 ........‬‬
‫د حکومت لومړي وامونه ‪009 ...................‬‬
‫لومړي اعتراضونه او د حکومت ځواب ‪003 ........‬‬
‫ترور او وژنې ‪050 ...........................‬‬
‫سياسي امران او لومړني ووندي سازمانونه ‪053 ..‬‬
‫د پرچميانو ځپل کېدل ‪000 ....................‬‬
‫درېيش څپرکد‬
‫سور بېرغ او درې وروستي فرمانونه ‪031 ........‬‬
‫سور بېرغ ‪039 ...............................‬‬
‫د ليک او لوست کورسونه ‪031 ..................‬‬
‫د وروي په اډه فرمان ‪035 ....................‬‬
‫د ښځو او ودونو په اډه فرمان ‪038 ............‬‬
 ‫د ځمکو د وېش فرمان‪039 .....................‬‬
‫څلورم څپرکد‬
‫بندي توب او جزا‪088 ........................‬‬
‫حکومتي چارواکي او بنديان ‪090 ...............‬‬
‫اوسا او اسدهللا سروري‪093 .....................‬‬
‫بنديان د کورنيو چارو په وزارت کې ‪018 .......‬‬
‫مذهبي ډلې او اوسا‪000 ......................‬‬
‫پوځي واحدونه او بنديان ‪003 .................‬‬
‫د ترين کوټ بنديان‪008 ......................‬‬
‫د څرخي پله محبس بنديان ‪003 .................‬‬
‫د څرخي پله زندان او قومندان سيد عبدهللا ‪053 ...‬‬
‫د څرخي پله زندان له قومندان سيد عبدهللا نه وروسته‬
‫‪009 .......................................‬‬
‫پنځش څپرکد‬
‫د خلکو پاڅونونه‪031 ........................‬‬
‫د هرات لوى پاڅون‪039 .......................‬‬
‫د دره صوف پاڅون‪081 ........................‬‬
‫د کونړ_نورستان پاڅون‪091 ...................‬‬
‫د کېرالې ټول وژنه‪093 ......................‬‬
‫د اسمار حېرانوونکې پېښه ‪099 ................‬‬
‫د پل مري پاڅون‪511 .........................‬‬
‫د جندول پاڅون‪518 ..........................‬‬
‫د باالحصار پاڅون‪505 ........................‬‬
‫شپ م څپرکد‬
‫د تره کي_ امين دښمني او د اندروپوف شيطاني‪509‬‬
‫لومړنۍ خبرې‪509 ............................‬‬
‫د تره کي_امين دښمني نه دم ه ‪500 ............‬‬
‫خلقي او شوروي لويان په کريملن کې ‪500 .......‬‬
‫د تره کي _امين د اختالف پيل ‪508 .............‬‬
‫په افغانستان کې د شوروي اتحاد خاص هيئتونه‪553‬‬
‫تره کد په هاوانا او مسکو کې ‪501 ............‬‬
‫و هن ته د تره کي بېرته راتګ او د هغه پاى‪503‬‬
‫اووم څپرکد‬
‫د حفيظ هللا امين سل او درې ورځې واکمني ‪533 ....‬‬
‫نوى حکومت‪ ،‬نوى چلند‪533 ....................‬‬
‫له شوروي اتحا سره اډيکي ‪581 ................‬‬
‫له امريکې سره اډيکي‪011 ....................‬‬
‫له پاکستان سره اډيکي‪009 ...................‬‬
‫پايليک ‪050 .................................‬‬
‫د ځينو اثرونو پېژندنه ‪053 ..................‬‬
‫يادښتونه ‪030 ...............................‬‬
‫د پوهاند کاکړ نور اثرونه او ژباډې‬
‫په پښتو کې‪:‬‬
‫د افغانستان په باب د ژنيو جوډه‬
‫‪0988‬‬
‫افغانان د شپ شپېتش کال په پسرلي کې‬
‫‪0991‬‬ ‫له روسانو سره د جنګ په حال کې‬
‫وهن ته يو سفر‪ ،‬هالبان او اسالمي بنسټپالنه‬
‫‪0110‬‬
‫رڼا او دفاع يا د افغانستان د نفوسو‪ ،‬تاري‬
‫او روانو پېښو په باب ليکنې‬
‫‪0999‬‬
‫د پاچا امان هللا واکمنۍ ته يوه نوې کتنه‬
‫‪0113‬‬
‫د سرهان کودتا‪ ،‬د افغانستان د اوددې‪...‬‬
‫‪0119‬‬

‫په فارسي کې‪:‬‬

‫افغـــان_افغانســـتان و م تصـــرى از کوشـــش هـــاى‬
‫افغانها‬
‫بـــراى تشـــکيل دولـــت در هندوســـتان‪ ،‬فـــارس و‬
‫‪0918‬‬ ‫افغانستان‬
‫‪0989‬‬ ‫جنګ دوم افغان _ انګليس‬
‫‪0991‬‬ ‫مسله افغان‬
‫ن رى به کتاب افغانستان در پنج قرن اخير‬
‫‪0991‬‬

‫په انګريزي کې‪:‬‬

‫افغانســتان‪ ،‬داخلــي سياســي انکشــافونو تــه يــوه‬
‫کتنه ‪0910‬‬
‫د اميــــــــــــر‬ ‫د افغانستان حکومت او ټولنه‬
‫عبدالرحمن خان په واکمنۍ کې‬
‫‪0919‬‬
‫افغانستان‪ ،‬د شوروي يرغل او د افغانانو ځواب‬
‫‪0993‬‬
‫د افغانستان سياسي او ديپلوماتيکي تاري‬
‫‪0113‬‬
‫ب‪ :‬ليکنې چې په اختصاصي مجلو از دايرة المعارفونو‬
‫کې خپرې شوي دي‪:‬‬
‫په معاصر افغان تاري کې تمايالت‪ ،‬په افغانستان کې‬
‫په اوياومې لسيزې کې‪ ،‬د لويي دوپري تاليف‬
‫‪0910‬‬
‫په ‪ 0915‬کې د افغان پاچايي نسکورېدنه‪ ،‬منځنۍ ختيځ‬
‫بين المللي جورنال‪ ،‬نهمه وڼه‬
‫‪0918‬‬
‫د افغانستان د مشروهيت لنډ تاري ‪ ،‬ايرانيکا دايرة‬
‫المعارف‪ ،‬شپ م ټوک‬
‫‪0990‬‬
‫د معاصر افغانستان لنډ تاري‬
‫د معاصرې نړۍ‬ ‫د افغان _ شوروي جنګ‬
‫دايرة المعارف‪،‬‬
‫کابل‬
‫‪9002‬‬
‫اکسفورډ پوهنتون‬ ‫هالبان‬

‫ژباډې‪:‬‬
‫‪0930‬‬ ‫وورکي د ادبياتو په باب‬
‫دموکراسد در جهان امروز‪ ،‬ليکنه د ميک فيرسن ‪0910‬‬
‫د کابل سلطنت بيان‪ ،‬ليکنه د الفنسټن‬
‫‪0980‬‬ ‫لومړى ټوک‬
‫‪0980‬‬ ‫دويش ټوک‬
‫‪0911‬‬ ‫تاري څه ته وايي؟ ليکنه د اچ‪.‬کار‬
‫د پوهنې فلسفي بنسټونه‪ ،‬ليکنه د جارج نيلر ‪0111‬‬
‫‪0111‬‬ ‫د يوې دورې لنډ تاري ‪0880_0839 ،‬‬
 ‫سريزه‬
‫خلقـي وونـديانو او چـارواکو په افغان ستان کې‬
‫د ‪ 0531‬کــال د ثــور لــه کودتــا نــه وروســته شــل‬
‫ميا شتې حکو مت و کړ‪ .‬په د غې ل نډې مودې کې هش‬
‫ـوي‬‫ـې نـ‬
‫ـي پېښ ـه ددغسـ‬‫ـوې‪ .‬اساسـ‬‫ـې وشـ‬ ‫ـې پېښـ‬
‫لړزوونکـ‬
‫دول تي ن ام په پ ښو درول و‪ ،‬چې د سوشل ستي کا مپ‬
‫هېوادو نو په شان يواځې د واک من وو ند له خوا‬
‫چ لول ک ېده او سروال يې نور مح مد تره کي خپ لو‬
‫شوروي مل ګرو ته په پ ټه و عده ور کړې وه‪ ،‬چې د غه‬
‫ن ام " د شوروي د سرمشـق پـر بنسـ د پرولتاريـا د‬
‫دکتاتورۍ پيل دى‪" 1.‬‬
‫بلــه اساســي پېښــه د فرمــانونو لــه الرې د هغــو‬
‫اجتمــاعي اډيکــو سمالســي اډول و‪ ،‬چــې افغانــانو د‬
‫هغــو لــه م ــې خپلــه ټولنــه او خپلمنځــي اډيکــې‬
‫تن يش کړې او دغ سې يې و ڼل‪ ،‬چې ه غه ل که د دوى‬
‫قــانون وي‪ .‬پــر دې ســربېره وونــديانو د خپلــو‬
‫فرمــانونو پــه پلــي کولــو کــې لــه زور نــه کــار‬
‫اخيســته‪ .‬دوى لــه م ــالفتونو ســره مــ شــول‪ ،‬خــو‬
‫هغ سې چې له ان قالب نه ورو سته په فران سې کې د‬
‫پېړيــو پــه بهيــر کېروســپير او او پــه شــوروي‬
‫ات حاد کـې ل ينن او سـتالين خ پل م الفـان ټکـول‪،‬‬
‫دا سې هش خل قي وو نديانو په افغان ستان کې خ پل‬
‫م الفان د "انقـالب ضـد" پـه نامـه ځپـل‪ .‬دوى فکـر‬
‫کــاوه‪ ،‬چــې يــواځې د دوى الر ســمه او د نــورو الرې‬
‫ناســمې او مــردودې دي‪ .‬پــه نتيجــه کــې پــه ټــول‬
‫افغان ستان کې ډ ېر واډه او لوى پاڅونو نه و شول‪،‬‬
‫ټول نه نارا مه او واک من وو ند هش ټوټې ټوټې شو‪.‬‬
‫په معا صر افغان ستان کې ټول نه بل هېڅ و خت‪ ،‬ه غه‬
‫هش په د غومره ل نډې مودې کې‪ ،‬په دغ سې ژور ډول‬
‫کړکېچنه شوې نه وه‪.‬‬
‫خو دد غو پې ښو په اډه که څه هش د افغا نانو‬
‫ـش‬
‫ـه هـ‬‫ـړى‪ ،‬تراوسـ‬ ‫ـزمن کـ‬‫ـه ژور ډول اغېـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـد يـ‬
‫ژونـ‬

‫‪ 1‬تره کي د ک ج ب مرستيال کريچکوف ته‪ ،‬ميتروفين‪ ،‬ک ج ب په افغانستان کې‪.92 ،‬‬

‫کو مه ع مومي م ستنده ليک نه نه ده شوې‪ .‬په ځي نو‬
‫اډخو نو با ندې يې ليک نې شوي دي‪ ،‬خو ه غه چې يا‬
‫ـا م الفــانو دي‪ ،‬يــو اډخيــز‬ ‫ـانو يـ‬
‫د ن ــام د پلويـ‬
‫او د خــاص غــرا لپــاره دي‪ .‬ســره لــه دې هــش دغــه‬
‫ليک نې‪ ،‬چې ډ ېرې دي‪ ،‬په خ پل نوع کې مه مې دي‪.‬‬
‫اوس د هغــو او داســې هــش پــه انګرېــزي کــې د‬
‫با ندنيو د ليک نو لـه م ـې ک ېدلد شـي‪ ،‬چې دد غې‬
‫دورې يو ع مومي او م ستند سيا سي تاري وک ښل شي‪.‬‬
‫دغه ليکنه په دغې الر کې لومړند کوښښ دى‪.‬‬
‫خــو د هــش مهــال پېښــو تــاري کښــل وــران وي‪،‬‬
‫ـو پــه اډه معلومــات دي‪ ،‬چــې‬ ‫ـتونځه د پېښـ‬‫اساســي سـ‬
‫نيم ګړي دي‪ .‬نوي معلو مات ورو سته يو و خت بل و خت‬
‫عام ک ې ي‪ ،‬نو تاري ک ښل په ا صل کې يوه پرو سه‬
‫ده‪ ،‬چــې هــېڅ وخــت پــوره نــه وي‪ .‬د همهــال پېښــو‬
‫ـه ځانګړتيــا دا ده‪ ،‬چــې دوره يــې‬ ‫تــاري کښــلو بلـ‬
‫تاري ي شوې نه وي او په اډه يې ليک نه احسا سات‬
‫پــارولد شــي‪ .‬پــه دغــه حــال کــې حتمــي وي‪ ،‬چــې‬
‫تــاري پوه د تــاري معيارونــه ال پــه دقيــق ډول‬
‫مراعـات کړي او ليک نه يې د پې ښو‪ ،‬سياسـتونو او‬
‫ن رو نو ا فاقي ب يان وي‪ ،‬بې له دې چې ا ش اص په‬
‫سپکه ياد کړي او خ پل ن رو نه پ کې ځاى کړي‪ ،‬که‬
‫څه هش په پې ښو سره به يې م تاثر شوى وي‪ .‬په‬
‫دغې ليکنې کې دغه معيارونه مراعات شوي دي‪.‬‬
‫ددغ سې ليک نې په ن شتوالي سره وي‪ ،‬چې ملتو نه‬
‫پ ـوانۍ تېروت نې تکـراروي‪ ،‬لکـه د سـرهان او ثور‬
‫ـانو چــې د پاچــا امــان هللا د وخــت تېروتنــې‬
‫کودتاچيـ‬
‫ت کرار کړې او ټول نه يې تر هر بل و خت نه ډ ېره‬
‫بې ثبا ته کړه‪ .‬د غه ليک نه په د غه مق صد و شوه‪،‬‬
‫چې لو ستونکي په ت ېره سمونپاالن د خل قي دورې په‬
‫سياســي تــاري پــوه وي‪ ،‬چــې چــارواکو څــه کــول‪،‬‬
‫څنګــه وکــړل او افغانــانو د هغــو پــه برابــر کــې‬
‫څنګــه او ولــې غبروــون وښــود او پــه نتيجــه کــې‬
‫واکمـن وونـد‪ ،‬حکومـت‪ ،‬خل کو او و هن ته څـه پـېښ‬
‫شول؟‪.‬‬
‫په پاى کې له ښاغلي زر ين ان ځور او مل ګرو نه‬
‫يـې مننـه کوم‪ ،‬چـې ز ما د غه ليکنـه هـش د خپلـې‬
‫کول توري ټولنې له خوا خ پروي‪ ،‬ل که چې ز ما نور‬
‫اثار يې هش خپاره کړي دي‪.‬‬
‫پوهاند محمد حسن کاکړ‬
 ‫پيالمه‬
‫د افغان ستان سياسـي تـاري ډېـر ډيناميـک‪ ،‬ډېـر‬
‫ورانــوونکد او لــ ودانــوونکد دى‪ .‬دا بــه ځکــه‬
‫دغســې وي‪ ،‬چــې د افغانــانو پــه تېــره د پښــتنو‬
‫کولتــور پــه تشــدد او فزيکــي زور والډ دى‪ .‬دغــه‬
‫کول تور‪ ،‬چې د پېړ يو په به ير کې جوډ شوى دى‪،‬‬
‫ريښې يې له جنګونو او وژنو نه خړوبې شوې دي‪.‬‬
‫لــه ويــدي دورې راهيســې دغــه هېــواد د خونړيــو‬
‫جنګو نو ډ ور شوى دى‪ ،‬دل ته يواځې زرد شتي د ين او‬
‫بوديزم په تبل يغ سره خ پاره شوي دي‪ ،‬په نورو‬
‫ټو لو دورو کې په د غه و هن کې جنګو نه شوي‪ ،‬چې‬
‫په به ير کې يې ورا نۍ ډ ېرې او ودا نۍ ل ې شوي‬
‫او د غه ل ه ودا نۍ هش چې د سمندري الرو مو ندلو‬
‫ن ه دم ه په ځي نو سيمو کې شوې وه‪ ،‬د با ندنيو‬
‫يرغل ګرو له خوا و نړول شوه‪ .‬دد غه و هن خل کو په‬
‫ـه‬
‫ـو نـ‬‫ـر دوو پېړيـ‬ ‫ـه تـ‬‫ـدي دورې نـ‬‫ـه ويـ‬‫ـش لـ‬
‫ـه هـ‬‫خپلـ‬
‫ـدې‬‫ـد بانـ‬‫ـمالي هنـ‬‫ـه شـ‬‫ـاص ډول پـ‬‫ـه خـ‬‫ـورې پـ‬
‫ـه پـ‬‫دم ـ‬
‫يرغلو نه کړي‪ .‬له ه غې خوا نه هش له پ وا نه يو‬
‫و خت بل و خت پر دوى با ندې يرغلو نه شوي دي‪ .‬په‬
‫ـواد دى‪،‬‬ ‫ـواځيند هېـ‬‫معاصــر مهــال کــې افغانســتان يـ‬
‫چې د نړۍ درې زبرځوا کو قوتو نو يو و خت بل و خت‬
‫پرې دانګلي دي‪.‬‬
‫پــه دغــه ډول ددغــې خــاورې خلــک پــه خپــل ډېــر‬
‫ـره م ـ‬
‫ـرو سـ‬‫ـدنيو يرغلګـ‬ ‫ـه بانـ‬‫ـې لـ‬
‫ـاري کـ‬ ‫اودده تـ‬
‫شوي او مج بور شوي‪ ،‬چې د ه غو په وډا ندې له خ پل‬
‫و هن او ارز ښتونو نه د فاع و کړي‪ .‬په نتي جه کې د‬
‫دغــو جنګونــو او داســې هــش د خپلمنځــي جګــړو‪،‬‬
‫تر بوري او وو نديماري پـه سـبد دوى ه غومره چـې د‬
‫ـه‬‫ـولنې پـ‬‫ـر وو‪ ،‬د ټـ‬‫ـه فکـ‬‫ـو پـ‬
‫ـو کورنيـ‬ ‫ـان او خپلـ‬ ‫ځـ‬
‫ف کر نه وو‪ ،‬ه غومره چې فزي کي زور ور ته م هش وو‪،‬‬
‫عقال ني ژو ند ور ته م هش نه و‪ ،‬ه غومره چې له ال ندې‬
‫ـارۍ پ ـه‬‫ـر وو‪ ،‬د همکـ‬‫ـه فکـ‬
‫ـو پـ‬ ‫ـه د ژغورلـ‬‫ـدلو نـ‬
‫کېـ‬
‫فکر نه وو‪.‬‬
‫افغانــان اوس هــش د واک درنــاوى کــوي‪ ،‬د رســمي‬
‫ـاوي وډ‬‫ـيار او د درنـ‬‫ـتر‪ ،‬هوښـ‬ ‫واک خاونـد ال ورتـه سـ‬
‫ښکاري‪ .‬دا نو ب يا عج به نه ده‪ ،‬چې په دوى کې‬
‫دغـه ميـل ډ ېر پيـاوډى دى‪ ،‬چـې په خپ له هـش واک‬
‫ترالسـه کړي‪ ،‬حتـد کـه په وچ فزي کي زور سره هـش‬
‫وي‪ .‬د غه م يل په دوى کې د غومره پ ياوډى دى‪ ،‬چې‬
‫د واق عي کو لو په الر کې يې ه غه ارز ښتونه هش تر‬
‫پښـو النـدې کوي‪ ،‬چـې پـرې عق يده لـري او د ديـن‪،‬‬
‫ا خالق‪ ،‬قانون او جر وو پروا نه کوي او ح تد خ پل‬
‫خپلوان او نزدې ملګري هش له منځه وډي‪.‬‬
‫د واک وټلــو دغــه ميــل بــه پــه دوى کــې لــه دې‬
‫ام له هش پ ياوډى وي‪ ،‬چې په دوى کې تراو سه هش د‬
‫دو لت د سروال ځاى نا ستد مو ضوع حل شوې نه ده‪.‬‬
‫د غه ک شاله الب ته په ا سالمي نړۍ کې هش له ترک يې‬
‫نـه پرتـه هغـه هش تر يـوې انـدازې پورې پرځـاى‬
‫پاتې ده‪ ،‬چې د ه غې له ام له د غه هېوادو نه په‬
‫اساسـي ډول کـړکېچن دي‪ ،‬خـو په معاصـر افغانسـتان‬
‫کې هر و خت چې د دو لت م شر که څه هش ه غه ستر‬
‫م يرويس يا ستر اح مد شاه و‪ ،‬له من ځه تل لي‪ ،‬د‬
‫ه غه د ځاى نا ستي په سر جنګو نه شوي او ټول نه‬
‫او خ لک ور سره ناارام شوي دي‪ .‬دل ته يواځې يوه‬
‫ا ستثند وه‪ ،‬چې ه غه ام ير حب يد هللا سراج و‪ ،‬چې د‬
‫خ پل پالر ام ير ع بدالرحمن له مړي نې نه ورو سته‬
‫په ارام ډول پاچا شو‪.‬‬
‫په افغان ستان کې اسا سي قانونو نه که څه هش د‬
‫لو يو جر وو له الرې اي ستل شوي او د ه غو پر بن س‬
‫ن امو نه په پ ښو درول شوي او خل کو هش من لي‪ ،‬خو‬
‫پـه واک لېوا لو هغـه ن قض کړي او ټولنـه يې په‬
‫ژور ډول ناارامـــه کـــړې ده‪ .‬د واکمنـــو کورنيـــو‬
‫مدعيانو له پ وا نه د واک په سر جنګو نه کول‪،‬‬
‫خــو د ملــي دولــت پــه وروســتي وخــت کــې ن ــامي‬
‫اف سرانو پـه کودتاوـانو الس پورې کـړ‪ .‬د غه پـوځي‬
‫اف سران په اسـالمي هېوادونـو کـې د پ واني روم د‬
‫امپراتـــــور محاف ـــــان )‪ (Praetorian Guard‬او د‬
‫عثمــاني امپراتــورۍ جانثــاري )‪ (Janissary‬راپــه زډه‬
‫کوي‪ ،‬چې ډ ېر ځ له يې د خپ لې خو ښې ک سان په ت ت‬
‫کې نولي‪ ،‬له ت ت نه غورزولي او ح تد له مېن ځه‬
‫وډي دي‪.‬‬
‫د حېرانــۍ ځــاى دى‪ ،‬چــې ســقرام دوه نــيش زره‬
‫کا له دم ه په خپ له ر ضا له خ پل ژو ند نه ت ېر‬
‫شو‪ ،‬خو د ه ېواد قانون يې مات نه کړ‪ ،‬خو په‬
‫افغان ستان کې ز مود په و خت کې مح مد داود دغ سې‬
‫سيا سي ن ام په کود تا سره ن سکور کړ‪ ،‬چې د لويې‬
‫ـن‬
‫ـوى‪ ،‬وهـ‬‫ـوډ شـ‬ ‫ـې جـ‬
‫ـه م ـ‬‫ـانون لـ‬‫ـي قـ‬
‫ـې او اساسـ‬‫جروـ‬
‫ارام او د پرم تــګ پــه حــال او پــه نــړۍ کــې د‬
‫ـي‬
‫ـه دى د دولتـ‬ ‫ـد هــش و‪ .‬کـ‬
‫اعتبــار او حيثيــت خاونـ‬
‫واک ل ېوال نه واى‪ ،‬کود تا ته به يې زډه نه واى‬
‫ـې‬
‫ـوه واى‪ ،‬چـ‬ ‫ـه دې پـ‬ ‫ـد پـ‬
‫ـا بايـ‬‫ـده يـ‬
‫ـړى‪ .‬دى پوهېـ‬‫کـ‬
‫ک له چې حکو مت ه غه هش قانوني حکو مت په فزي کي‬
‫زور سره ن سکور شي‪ ،‬په زور سره با يد و ساتل شي‬
‫او م ال فان په زور سره وځ پل شي‪ .‬دده له کود تا‬
‫نه ورو سته همدغ سې و شول‪ ،‬مل ګرو يې د بې قانوني‬
‫او د خ پل سري په و خت کې ډ ېر نوم يالي ک سان او‬
‫نور م الفان او رقيبان له مېنځه يووډل‪.‬‬
‫ب يا هش که په زور سره د واک نيو لو م يل په‬
‫افغانــانو کــې پيــاوډى نــه واى د محمــد داود د‬
‫جمهوريـت بـه در ناوى شوى واى‪ ،‬چې ورو سته يـې د‬
‫لويې جر وې او اسا سي قانون له الرې قانوني ب ڼه‬
‫غوره کړه‪ ،‬خو د واک نورو لېوا لو د غه ن ام هش‬
‫د ثور په خونړۍ کود تا سـره نسـکور کـړ او دغـو‬
‫کودتاچ يانو بيـا د خپ لې لنـډې واکمنـۍ پـه بهيـر‬
‫کې د سرهان تر کودتاچ يانو نه بې ي ډ ېرې وژ نې‪،‬‬
‫ب ندي ورۍ‪ ،‬کړو نې او پارونې و کړې‪ ،‬چې په ه غو‬
‫ـه‬
‫ـه ژور ډول کړکېچنـ‬ ‫ـه پـ‬‫ـواځې ټولنـ‬‫ـه يـ‬
‫ـې نـ‬
‫ـره يـ‬‫سـ‬
‫کړه‪ ،‬خ پل حکو مت او پوځ يې ضعيف او خ پل وو ند‬
‫يې ټوټې ټوتې کړ‪ ،‬چې ب يا م الف وو نديان يې د‬
‫ـه‬
‫ـدلو پـ‬‫ـن کېـ‬‫ـره د واکمـ‬ ‫ـوځ سـ‬
‫ـه پـ‬‫ـاد لـ‬
‫ـوروي اتحـ‬‫شـ‬
 ‫مقصد يوځاى شول او حکوت يې نسکور کړ‪.‬‬
‫د غه ا ثر د ه مدغو پې ښو ب يان ته ځانګړى شوى‪،‬‬
‫پـــه دغـــه مقصـــد چـــې لوســـتونکي د کودتـــايي‪،‬‬
‫ايـــډيالوجيکي يـــو وونـــدي‪ ،‬انحوـــاري او زورواک‬
‫ـور د‬‫ـه د ثـ‬‫ـې هغـ‬ ‫ـر وي‪ ،‬چـ‬‫ـه خبـ‬‫ـايلو نـ‬‫ـه پـ‬
‫ـام لـ‬‫ن ـ‬
‫کودتا ن ام و‪.‬‬
‫د غه ا ثر اووه څپر کي لري‪ ،‬په لومړي څپر کي کې‬
‫د ثــور د کودتــا بهيــر بيــان شــوى‪ .‬د کودتــا تــر‬
‫بيـان نـه دم ـه د ه ېواد عمـومي وضـع او په خاص‬
‫ډول امني تي و ضع څ ېړل شوې ده‪ ،‬چې د وو ند د م هش‬
‫غړي م ير اک بر خي بر په ترور او ب يا د يو څو‬
‫وو ندي لو يانو په ب ندي ک ېدلو سره تاوج نه شوه‪،‬‬
‫چې د ه غه د ن امي څانګې م شر ح فيظ هللا ا مين له‬
‫خ پل ب ندي ک ېدلو نه دم ه په پوځ کې خپ لو وو ندي‬
‫افســرا نو تــه د کودتــا دســتور ورکــړ او هغــوى د‬
‫ولسمشــر محمــد داود حکومــت پــه زياتــه انــدازه د‬
‫ـړ او محمــد داود د‬ ‫هــواريې قــوې پــه زور نســکور کـ‬
‫خپ لې کورنۍ له ټو لو غړ يو او ځي نو وزيرا نو سره‬
‫ـتان خلـق دموکراتيـک وونـد د‬ ‫ووژل شـو او د افغانسـ‬
‫ـور‬‫ـې نـ‬‫ـر يـ‬
‫ـوه او مشـ‬ ‫ـې ونيـ‬‫ـه الس کـ‬
‫ـې پـ‬‫ـت واوـ‬‫حکومـ‬
‫محمد تره کي د کودتايي حکومت سروال شو‪.‬‬
‫په د غه څپر کي کې په دې اډه هش ب حث شوى‪ ،‬چې‬
‫دغــه کودتــا د خلــق وونــد يــا د شــوروي اتحــاد د‬
‫ـه دې‬‫ـې پـ‬‫ـاى کـ‬‫ـه پـ‬‫ـي پـ‬‫ـه وه‪ .‬د څپرکـ‬‫ـار نتيجـ‬ ‫ابتکـ‬
‫اډه هــش بحــث شــوى‪ ،‬چــې هغــه انقــالب و‪ ،‬لکــه چــې‬
‫وونديانو ويل يا ن امي کودتا وه؟‪.‬‬
‫دو يش څپر کد د نوي حکو مت د ترک يد په اډه دى‪،‬‬
‫چې ا يډيالوجيکي او يو وو ندي و‪ .‬په خپ له وو ند‬
‫هـش معر في شوى‪ ،‬چـې د کمون ستي اصـلونو له م ـې‬
‫تن ـــيش شـــوى او نوميـــالي مپسســـان يـــې پـــه‬
‫مارک سزم_ليننـزم معتقـد وو‪ .‬نـوى حکو مت د دول تي‬
‫قدرت د تمر کز د ا صل له م ې تن يش شو‪ ،‬چې په‬
‫هغه کې د اوسا پـه نامـه جاسوسـي ادارې د "انقـالب‬
‫ضد" ځپلو پـه پلمـه د تـرور يـوه دوره پيـل کـړه‪.‬‬
‫په د غه څپر کي کې دا هش و يل شوي‪ ،‬چې د پ واني‬
‫حکومــت يــو شــمېر لــوډ پــوډي چــارواکي څنګــه لــه‬
‫مېن ځه يووډل شول او نور يې وو ښه کړل شول‪ .‬په‬
‫دا سې حال کې چې نوي وو ندي چارواکي له ح کومتي‬
‫چارو سره ب لد نه وو‪ .‬په عين حال کې د خل کو د‬
‫خــوس ســاتلو لپــاره "د کــور‪ ،‬کــالي‪ ،‬ډوډۍ" شــعار‬
‫عـام شو او حکو مت د اساسـي کرښـو پـه نامـه‪ ،‬چې‬
‫ور ته يې د قانون حيث يت ور کاوه‪ ،‬په دغ سې چارو‬
‫الس پورې کـړ لکـه " تصـفيه دسـتګاه دولـت از وجـود‬
‫عنا صر ضد ان قالب‪ ،‬ضد دموکرات يک و ضد م نافع خ لق‬
‫و و هن و اي جاد يک اداره دول تد سالش دموکرات يک‬
‫و خدمت وذار مردم‪ ".‬په دغـه څپرکـي کـې هغـه واډه‬
‫لـومړني پاڅونو نه هـش بيـان شوي‪ ،‬چـې يوځـاى بل‬
‫ځاى وشول او وځپل شول‪.‬‬
‫درېـــيش څپرکـــد ســـور بېـــرغ او درې وروســـتي‬
‫فرمانونــه يــا لــه ولــس ســره د حکومــت مقابلــه‬
‫نـومې ي‪ .‬پـه دغـه څپر کي کـې ه غه اتـه فرمانونـه‬
‫ب يان شوي‪ ،‬چې حکو مت د ه غو په تطب يق سره ټول نه‬
‫وپارو له‪ ،‬په ت ېره په څ لورم او ا تش لم بر فر مان‬
‫سـره‪ .‬په څلـورم فر مان سـره د افغان ستان لپـاره‬
‫سور ب ېرغ غوره شو‪ ،‬چې ه غه د ک مونزم ن ښه و ڼل‬
‫کېد له‪ .‬ا تش لم بر فر مان په ټول م لک کې د ځم کو‬
‫د و ېش په اډه و‪ ،‬چې د ه غه له م ې ځم کې در جه‬
‫بنــدي شــوې او د لــومړي درجــې اوبــه ييــزې ځمکــې‬
‫خاو ند مج بور شو‪ ،‬چې له د ېرش جر يد نه زيا ته‬
‫ځم که نورو ته پر ې دي‪ .‬په ه غه سربېره د ځم کو د‬
‫وېش په بهير کـې مـامورانو ځمکـه وال د "فيـوډال"‬
‫پــه نامــه ســپکول‪ .‬پــه دغــه څپرکــي کــې ددغــو‬
‫ـول‬‫ـا اچـ‬‫ـوره رڼـ‬‫ـي اډ بان ـدې پـ‬‫ـه عملـ‬‫ـانونو پـ‬ ‫فرمـ‬
‫شوې ده‪ .‬په د غه څپر کي کې د لو يانو د ښځو په‬
‫و ډون د ل يک او لو ست زده کړې په کور سونو کې د‬
‫وونــديانو نــاوډې او زورواک چلندونــه هــش بيــان‬
‫شوي‪ ،‬چې د پاڅونونو غ عامل و‪.‬‬
‫د ب ندي توب او جزا په نا مه څ لورم څپر کد دى‪،‬‬
‫چې او سا د ضد ان قالب په نا مه خ پل م ال فان په‬
‫کابــل او نــورو ښــارونو او حکــومتي مرکزونــو کــې‬
‫ب ندي کول او د م حبس مامورانو د قانون په ن شته‬
‫وا لي کې ه غو ته په خ پل سر د مرګ تر سرحد پورې‬
‫ـوځي قطعــو‬ ‫ـو پـ‬‫ـه ځينـ‬
‫ـولې‪ .‬پـ‬ ‫ډول ډول جزاوــانې ورکـ‬
‫کــې لــه م ــالفو بنــدي افســرانو او د څرخــي پلــه‬
‫محــبس او د کورنيــو چــارو وزارت د تهکــاويو لــه‬
‫بنـديانو سـره د چـارواکو ز ي چلنـد په اودد ډول‬
‫بيــان شــوى‪ .‬پــه دې اډه د اوســا د ســروال اســدهللا‬
‫سروري او د څر خي پ له م حبس آ مر سيد ع بدهللا چل ند‬
‫په خاص ډول کتل شوى دى‪.‬‬
‫پ ېنځش څپر کد د حکو مت په مقا بل کې پاڅونونو‬
‫ته ځانګړى شوى‪ ،‬چې د سره ب ېرغ له ه سکولو نه‬
‫ورو سته په ټول م لک کې د ح فيظ هللا ا مين تر سروال‬
‫ک ېدلو پورې و شول‪ .‬په د غه څپر کي کې د هرات لوى‬
‫پــاڅون‪ ،‬د دره صــوف پــاڅون‪ ،‬د کــونړ‪ ،‬نورســتان‬
‫ـمار غزنــي‬ ‫ـه‪ ،‬د کېرالــې ټــول وژنــه‪ ،‬د اسـ‬‫پاڅونونـ‬
‫ـاڅون‬ ‫ـډ پېښــه‪ ،‬د پل مــري پــاڅون‪ ،‬د چنــداول پـ‬
‫غونـ‬
‫او د باالح صار غو نډ پاڅون په خاص ډول ب يان شوي‬
‫دي‪ .‬د ا مين د سروالۍ په و خت کې د ري ش ورو په‬
‫فر قه کې د تره کي پ لوو خل قي اف سرانو پاڅون هش‬
‫چې زر وځپل شو‪ ،‬په لنډ ډول بيان شوى دى‪.‬‬
‫شــپ م څپرکــي د تــره کــي‪ ،‬امــين دښــمني او د‬
‫ـه‬ ‫ـې د هغـ‬‫ـل کـ‬‫ـه اصـ‬
‫ـه پـ‬
‫ـه نامـ‬ ‫ـيطانۍ پـ‬‫ـدروپوف شـ‬‫انـ‬
‫اخـتالف اودد بيـان دى‪ ،‬چـې د هـرات لـه پاڅون نـه‬
‫ورو سته چې ا مين د لومړي وز ير م قام ته هش ه سک‬
‫شـو‪ ،‬په خل قي لويـانو کـې څرو ند شـو‪ .‬د اوسـا د‬
‫ســر وال ســروري پــه م ــکښ تــوب يــوې ډلــې خلقــي‬
‫وزيرا نو له ا مين سره د م ال فت الر ونيو له او د‬
‫تــره کــي تــر شــا ودرېــدل‪ ،‬چــې د هغــه او امــين‬
‫ترمېنځ د قدرت په سر دم ه حسا سيت پ يدا شوى و‪.‬‬
‫پــه دغــه حــال کــې د اوســا ســر مشــاور بووــدانوف‬
‫سـروري د ا مين پر ضد لم سوه‪ .‬ک‪.‬ج‪.‬ب چـې لـه اول‬
‫نــه پرچميــان تــر خلقيــانو غــوره بلــل‪ ،‬لــه دغــه‬
‫ا ختالف نه ا ستفاده و کړه او سروري يې توه يو ته‬
‫هوـوه‪ ،‬چـې د سـپتمبر د مياشـتې په څوارل سمه پـه‬
‫ارګ کې په ا مين او مل ګرو با ندې يې ډزې و شوې‪،‬‬
‫ا مين له د غې توهيې نه روغ ووت او تره کد ب يا‬
‫نه يواځې د ن ام سروالي‪ ،‬بل کې خ پل ژو ند هش له‬
‫ال سه ور کړ‪ ،‬او سروري او دده مل ګرو ته په شوروي‬
‫ات حاد کې پ ناه ور کړل شوه‪ ،‬چې هل ته يې د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫په د ستور له کار مل سره د ا مين پر ضد ملګر توب‬
‫پيل کړ‪.‬‬
‫اووم څپرکـد د ح فيظ هللا امـين سل ورځ نۍ واکم نۍ‬
‫ته ځانګړى شوى‪ .‬د ا مين نوى حکو مت هش يو وو ندي‬
‫و‪ ،‬خــو امــين د ځينــو اصــالحاتو پــه کولــو ســره د‬
‫ح کو مت ز ې ه څ ېره نر مه کړه‪ ،‬چې ډ ېر م هش يې د‬
‫اساســي قــانون د کميســيون ټاکــل‪ ،‬د بنــديانو وار‬
‫پــــه وار ازادول او د "قانونيــــت‪ ،‬عــــدالت او‬
‫ـل‬
‫ـش ځـ‬‫ـين د دويـ‬ ‫ـو امـ‬
‫ـول و‪ ،‬خـ‬ ‫ـپنيت" شـ‬
‫ـعار اعالمـ‬ ‫مصـ‬
‫لپـاره د پرچميـانو په ځپلـو پ يل وکـړ‪ .‬پـه د غه‬
‫مق صد‪ ،‬چې تن يش يې له من ځه يو سي‪ .‬ه غه په دې‬
‫هش پ يل و کړ‪ ،‬چې له ټو لو عالقم نو هېوادو نو په‬
‫خــاص ډول لــه پاکســتان او امريکــې ســره انــډوليز‬
‫بوځي‪ ،‬په عين حال کې چې له شوروي‬ ‫سيا ست پرم‬
‫ات حاد سره به دو ستي ته دوام ور کوي‪ ،‬خو شوروي‬
‫ات حاد چې له اول نه له ا مين سره جوډ نه و‪،‬‬
‫اوس اندېښــمن شــو چــې افغانســتان بــه د هغــې پــه‬
‫ســروالي لويــديځ خــوا تــه واوډي او نــور بــه د‬
‫شوروي ات حاد تر ن فوذ ال ندې ه ېواد نه وي او په‬
‫ه غه سربېره له د غه ه ېواد نه به د ه غه د منځ نۍ‬
‫ـوروي‬‫ـي‪ .‬شـ‬‫ـېښ شـ‬
‫ـش پـ‬‫ـر هـ‬‫ـه خطـ‬‫ـو تـ‬‫ـيا جمهوريتونـ‬‫اسـ‬
‫اتحــاد بيــ ا پــه افغانســتان بانــدې ن ــامي يرغــل‬
‫وکـړ‪ .‬امـين يې وواژه او حکومـت يې ورنسـکور کـړ‬
‫او د کارمــل پــه ســروالۍ يــې پــه کابــل کــې يــو‬
‫وــوډاود حکومــت پــه پښــو ودروه‪ .‬پــه دې ډول پــه‬
‫افغان ستان کې د اف غان_ شوروي ج نګ پېښ شو‪ ،‬چې‬
‫څـه بانـدې نهـه کالـه اودد شو‪ ،‬چې لي کونکي پـه‬
‫يوه بل اثر کې د هغه بيان کړى دى‪.‬‬
 ‫لومړى څپرکد‬

‫د ثور کودتا‬
‫د ثور کود تا د سرهان تر کود تا نه هش ډ ېره‬
‫اثرنا که ثاب ته شوه‪ .‬په دا سې حال کې چې مح مد‬
‫داود لـه خپلـې کودتـا نـه دوه کا له وروسـته خپـل‬
‫کود تايي حکو مت قانوني کړ‪ ،‬د ثور کود تا لو يانو‬
‫خ پل حکو مت تر پا يه پورې د يوه وو ندي هرز له‬
‫م ې د اسا سي قانون په ن شته وا لي سره په خپ لو‬
‫حکمو نوچالوه‪ .‬په نتي جه کې افغان ستان نه يواځې‬
‫د ژورو کړکې چونــو هېــواد شــو‪ ،‬حکومــت او واکمــن‬
‫وو ند هش د کړکېچو نو په پن جو کې و ير شو‪ .‬په‬
‫د غه حال کې حکو مت نه يواځې د ټولنې په له سره‬
‫تن يش کې پاتې را غد‪ ،‬چې د غه کار يې خپ له ا صلي‬
‫ـيش او‬ ‫ـه تن ـ‬
‫ـام پـ‬‫ـي ن ـ‬‫ـد د دولتـ‬‫ـووله‪ ،‬حتـ‬‫ـه ښـ‬‫موخـ‬
‫ټينګ ښت کې هش پاتې را غد‪ .‬واک من وو ند هش له‬
‫ولــس نــه بېګانــه او ټــوټې ټــوټې شــو‪ .‬د حفــيظ هللا‬
‫ا مين په سروالۍ خل قي حکو مت‪ ،‬چې د خ پل ن ام په‬
‫ـامي‬ ‫ـه ن ـ‬‫ـه پـ‬‫ـاد هغـ‬
‫ـوروي اتحـ‬‫ـړ‪ ،‬شـ‬‫ـل وکـ‬‫اډول ـ و پيـ‬
‫ير غل سره له مېن ځه يووډ او سيمه او نړۍ يې هش‬
‫کړکېچنه کړه‪.‬‬
‫په د غه ا ثر کې د ثور کود تا او د شوروي ير غل‬
‫تــرمېنځ پېښــې بيــان شــوي دي‪ .‬تــر هغــه وروســته‬
‫پې ښې‪ ،‬د شوروي_اف غان ج ګړې په نا مه په بل ا ثر‬
‫کې شرح شوي دي‪.‬‬
‫د مير اکبر خيبر ترور‬
‫د نــوي کــال ‪ 0531‬پيــل او د پســرلي موســش و‪ ،‬د‬
‫کا بل ښآر خ لک نور نو د ژ مي د سړو له و يرې نه‬
‫ـه‬
‫ـوا بلـ‬‫ـوه خـ‬
‫ـال يـ‬
‫ـه مهـ‬‫ـازيګر پـ‬
‫ـوي او د مـ‬‫آزاد شـ‬
‫خــوا پــه چکــر وتــل‪ .‬د ښــار د مکروريــان پــه‬
‫او سېدونکيو کې د چ کر وه لو اح ساس ال قوي و‪ ،‬م ير‬
‫اک بر خي بر )ح سين خېـل( چې د افغان ستان د خلـق‬
‫دموکرات يک وو ند يو نوم يالد م شر او په مارک سزم‬
‫کـې د خپلـې پـوهې پـه سبد پـه ا ستاد يادېـده‪ ،‬د‬
‫ـدي او‬‫ـل وونـ‬‫ـوه بـ‬‫ـه يـ‬ ‫ـه ‪ 08‬مـ‬
‫ـه لـ‬ ‫ـتې پـ‬‫ـل د مياشـ‬‫حمـ‬
‫ش صــي ملګــري‪ ،‬عبدالقــدوس غوربنــدي ســره د خپــل‬
‫مکروريــان لــه اپارتمــان نــه د مــازيګر پــه چکــر‬
‫ـش ورو‬‫ـې هـ‬‫ـده‪ ،‬هغسـ‬‫ـرم غ ېـ‬‫ـر نـ‬‫ـې خيبـ‬‫ـې چـ‬
‫ووت‪ .‬هغسـ‬
‫ورو په چکـر روان شـو‪ .‬د زاډه مکروريـان له پلـه‬
‫نه دواډه واو ښتل‪ ،‬تا به و يل چې له د غه پ له نه‬
‫ـالې نــه‬‫ـواني روم د روبيکــان لــه ويـ‬ ‫تېرېــدل د پ ـ‬
‫او ښتل دي‪ ،‬چې په د غه کار سره به ب يا په روم‬
‫کې ستر ت حوالت رات لل‪ .‬د وز ير اک بر خان مې نې د‬
‫وويتې ان ستيتوت تر څن ګه غورب ندي له خي بر نه‬
‫ب ېل شو او په تيم ني واټ کې د خ پل کور پر لور‬
‫روان شـــو‪ .‬خيبـــر ورو ورو خپلـــه الر وهلـــه او د‬
‫ما ښام د اوو ب جو په شاوخوا کې د دول تي مطب عې‬
‫شمالي خوا سړک ته ور سېد‪ ،‬هل ته ناڅا په د يوه‬
‫ـدلې او‬‫ـرې واورېـ‬ ‫ـولۍ پـ‬‫ـه وـ‬
‫ـوټر نـ‬ ‫ـه مـ‬
‫ـپ لـ‬‫روان جيـ‬
‫ځاى پرځاى مـړ شـو‪ .‬دغـه مهـال د ‪ 0531‬کـال د حمـل‬
‫د مياشتې اته ويشتمې ورځ ماښام و‪.‬‬
‫پــه افغانســتان کــې سياســي تــرور نــوى رواج‬
‫مو ندلد و‪ ،‬تـرور پـه ا صل کې د ښي او کـيس السـو‬
‫افرا هي سيا سي وو ندونو کار و‪ .‬د خي بر له ترور‬
‫نه دم ه د مح مد داود د حکو مت د پالن وز ير ع لي‬
‫اح مد خ رم د مر جان نومي له خوا د ه غه له ر سمي‬
‫دف تر نه د توپنګچې په زور ووې ستل شـو او بيـا‬
‫په بازار کې په ر ڼا ورځ ترور يا ووژل شو‪ .‬تر‬
‫ه غه ال دم ه په پا چايي ر جيش کې د و هيځ جر يدې‬
‫چ لوونکد من هاج ا لدين و هيځ په خ پل کور کې په‬
‫وذرکاه کې د يوه ث قه راوي په وي نا د يوه غ ير‬
‫وو ندي چ پي انقال بي له خوا تررو شوى و‪ .‬په کا بل‬
‫ترور د هوايي پي لوټ ان عام ال حق وران‬ ‫کې بل غ‬
‫و‪ ،‬چې په غا لد احت مال د ب برک کار مل په وو مان‬
‫ـان پـه‬‫ـه مينځـه وډل شـوى و‪ .‬دوى دواډه د مکروريـ‬ ‫لـ‬
‫ـدلو‬‫ـرور کېـ‬‫ـر تـ‬
‫ـر تـ‬‫ـېدل‪ .‬د خيبـ‬ ‫ـې اوسـ‬
‫ـالک کـ‬
‫ـوه بـ‬‫يـ‬
‫پورې يو شمېر وو ندي غړي د ه ېواد په ډ ېرو بر خو‬
‫کې هش ترور شوي وو‪ .‬په افغان ستان کې که څه هش‬
‫له زور نه کار اخي ستل او وژل يو ا شنا ع مل و‪،‬‬
‫سياســي تــرور رواج نــه الره‪ .‬د اميــر عبــدالرحمن‬
‫دورې له پ يل نه تر د غه وخ ته پورې د پا چا ا مان‬
‫هللا او پا چا مح مد ظاهر د قانوني پا چايي له دورو‬
‫نه پر ته‪ ،‬د مطل قو حکومتو نو په و خت کې وژ نه د‬
‫رسـمي سياسـت يـوه برخـه وه‪ ،‬خـو د وهـيځ‪ ،‬خـرم او‬
‫خي بر ترور د ع صري ښـاري ترورو نو ب ڼه لر له او‬
‫هغــه د نــورو سياســتونو او پروورامونــو بانــدنۍ‬
‫عال مه و ڼل کېد له‪ ،‬نو د خي بر له ترور نه ورو سته‬
‫ـر د‬‫ـه کې ـ ي؟ د خيبـ‬‫ـه څـ‬‫ـور بـ‬
‫ـې نـ‬‫ـار دا و‪ ،‬چـ‬‫انت ـ‬
‫ترور خ بر په ښار کې د برې ښنا په څ ېر وړ ندى‬
‫و‪ ،‬د‬ ‫خپــور شــو‪ ،‬څنګــه چــې دى لــوى وونــدي شــ‬
‫ـک وونــد يــې د ښ ـ ولو‬
‫افغانســتان د خلــق دموکراتيـ‬
‫د نده په غاډه واخي سته او له ه غه نه يې يوه‬
‫غټه ننداره جوډه کړه‪.‬‬
‫د تــرور پــه ســبا د وونــد پــه زروونــو غــړي د‬
‫ـري‬‫ـېدل‪ ،‬عصـ‬‫ـه ورسـ‬‫ـل تـ‬
‫ـه کابـ‬‫ـارونو نـ‬‫ـه ښـ‬‫ـواد لـ‬
‫هېـ‬
‫تران سپورتي و سيلو چې غ ېر ح کومتي ب سونه يې غ ټه‬
‫بر خه وه‪ ،‬د خل کو انت قال په ل نډ و خت کې مم کن‬
‫کــړى و‪ .‬غرنــد او پــرا افغانســتان د لــومړي ځــل‬
‫کې د تـګ را تګ په‬ ‫لپـاره په خپـل اودده تـاري‬
‫وړ ندي ع صر کې دا خل شوى و‪ ،‬وا ټن نور نو چ ندان‬
‫مانــا نــه لرلــه او د خيبــر د جنــازې لپــاره‬
‫وو نديان شپه په م ېنځ کې له ا هراف نه کا بل ته‬
‫رسـېدلي وو‪ .‬د خيبـر جنـازه د اټ کل شلو زرو کسـو‬
‫پـه وـډون د من مو قطـارونو پـه سر کې لـه زاډه‬
‫مکرور يان نه د پل خ شتي له الرې د شهداى صالحين‬
‫هديرې ته يووډل شوه‪ .‬په الر کې د امري کې سفارت‬
‫کې ل که ه سې چې د کمون ستانو په منځ کې‬ ‫په م‬
‫رواج و‪ ،‬د امپيريلــزم پــر ضــد شــعارونه واورول‬
‫ـر د‬‫ـې د خيبـ‬‫ـديره کـ‬‫ـه هـ‬‫ـالحين پـ‬‫ـهداى صـ‬
‫ـول‪ .‬د شـ‬ ‫شـ‬
‫قبـر په سر څـو وو ندي لويـانو وينـاوې و کړې او‬
‫حکومـت او ارتجـاعي قوتو نه يې په د غه ډول ياد‬
‫کـړل‪ ،‬چـې د غه ترور به وـواکې د دوى په لم سون‬
‫شـوى وي‪ .‬پـه ب له ورځ د شـاه دو شمشـېره په لـوى‬
‫جو مات کې فات حه هش پوره سيا سي وه‪ ،‬نه فاميلي‪.‬‬
‫فاتحې ته نه يواځې وو نديان‪ ،‬بل کې د خي بر غ ېر‬
‫وونــدي دوســتان هــش ورغلــي وو‪ .‬وروســته اورېــدل‬
‫کېدل‪ ،‬چې ووند له حکومت سره مقابله غواډي‪.‬‬

‫د مير اکبر خيبر وژونکي‬

‫د خي بر وژون کد يا وژون کي تراو سه هش په ي قين‬
‫سره مع لوم شوي نه دي‪ ،‬وار ثانو يې نه څوک تورن‬
‫ـدي‬ ‫ـو وونـ‬‫ـړ‪ ،‬خـ‬
‫ـرا وکـ‬‫ـه عـ‬
‫ـت تـ‬‫ـې حکومـ‬
‫ـه يـ‬‫ـړ او نـ‬
‫کـ‬
‫لويانو‪،‬لکــه څنګــه چــې وويــل شــول‪ ،‬د حکومــت‬
‫"ارتجاعي قوتونه" تورن کړل او حکومـت تـه يـې پـه‬
‫د غه ډول خ بردارى ور کړ‪ .‬دا سې ښکارېده‪ ،‬چې وو ند‬
‫حکومــت او اخوانيــان ددغــه تــرور مســپول بلــل‪.‬‬
‫ورو سته چې دول تي واک دد غه وو ند په الس ور غد‪ ،‬د‬
‫کورن يو چـارو وزيـر نـور اح مد نور د راپـور له‬
‫م ـې داکتـر کـريش م شهور پـه کـريش کـپ او د هغـه‬
‫اووه ت نه مل ګري په همد غه تور ون يول او بې له‬
‫م حاکمې نه ا عدام شول‪ .‬کريش کپ په کا بل کې د‬
‫اسالمي حزب د عملياتي ډلې مشر و‪.‬‬
‫د م ير اک بر خي بر قا تل چا يو څوک او چا بل‬
‫څـوک ښودلد‪ ،‬خو دغـه وژ نه د پرچش وو ندوي يوه‬
‫خپلمنځــي موضــوع وه‪ .‬خيبــر پــه اصــل کــې د خپــل‬
‫سياســي ن ــر او د پــرچش پــه وونــدوي کــې دننــه د‬
‫مشــرتوب د ســيالۍ قربــاني شــوى دى‪ .‬خيبــر پــه دې‬
‫ف کر نه و‪ ،‬چې د مح مد داود حکو مت دې په کود تا‬
‫سره ن سکور شي‪ ،‬دده په ف کر کې که وو ند حکو مت‬
‫ن سکور هش کړي‪ ،‬خ لک يې حکو مت نه م ني او ه ېواد‬
‫ـرور‬ ‫ـل تـ‬
‫ـه د خپـ‬ ‫ـي‪ .‬هغـ‬
‫ـره م ـام شـ‬ ‫ـر سـ‬
‫ـه خطـ‬‫ـه لـ‬
‫بـ‬
‫ک ېدلو نه دم ه د يوې پو ښتنې په ځواب کې وي لي‬
‫ـال‬
‫ـش‪ ،‬فعـ‬‫ـا نميباشـ‬ ‫ـدار کودتـ‬‫ـز هرفـ‬
‫ـن هر ـ‬‫ـې" مـ‬
‫و‪ ،‬چـ‬
‫مبـــارزه پارلمـــاند و بعـــدا انقـــالب سياســـد‪".‬‬
‫سپار ښتنه يې دا وه‪ ،‬چې "هر فداران سو شلزم با يد‬
‫از چوکـات و اصـول د ست دا شته خـود خـارج ن شويش‪.‬‬
‫در افغانسـتان ف عال سي ستش نيمـه فيـودالد بر قرار‬
‫ميبا شد و جام عه ما يک جام عه مذهبد بوده و نود‬
‫و پنج فيصـد بي سواد داريـش‪ .‬صنعت و جود نـدارد‪،‬‬
‫سيســتش زراعتــد مــا بشــکل بــدوى بــوده انقــالب را‬
‫بايــد کــار ران (و) دهقانــان بــراه انــدازد‪ .‬مــن‬
‫هرفدار کودتاهاى ن امد نميباشش‪"(0).‬‬
‫خيبـر د محمـد داود لـه حکو مت سره په هم کارۍ‬
‫م عت قد و‪ ،‬خو نور پرچم يان په ت ېره ب برک کار مل‬
‫له د غه ن ر سره م الف وو‪ .‬د دوى په ف کر څن ګه‬
‫چې مح مد داود د مو سد شفيق په شان په دې ل ټه‬
‫کې شوى و‪ ،‬چې افغان ستان له لو يديځو هېوادو نو‬
‫په ت ېره له پاک ستان او ا يران او دا سې هش له‬
‫عر بي هېوادو نو سره نزدې او له شوروي ات حاد نه‬
‫ل يرې کړي‪ ،‬با يد د ه غه پر ضد يو څه و شي‪ .‬په‬
‫ا صل کې د دوى د ه مدغې اندې ښنې له ام له و‪ ،‬چې‬
‫ـه‬
‫ـرهان پـ‬ ‫ـال د سـ‬‫ـدوي د ‪ 0531‬کـ‬‫ـرچش وونـ‬‫ـق او پـ‬
‫د خلـ‬
‫ـه‬
‫ـت نـ‬ ‫ـون او م الفـ‬‫ـه بېلتـ‬‫ـس کالـ‬‫ـه لـ‬‫ـې لـ‬
‫ـت کـ‬
‫مياشـ‬
‫ورو سته د شوروي ات حاد په د ستور سره بېر ته يو‬
‫مـوټد شـول‪ ،‬خـو دغـه يـو مـوټد والـد فرماېشـي او‬
‫مي ــانيکي و‪ .‬نــور محمــد تــره کــي چــې د خلقــي‬
‫وو ندوي مشـر و‪ ،‬خپلـو هغـو وونـديانو تـه چې له‬
‫دغـه کار سـره جوډ نـه وو‪ ،‬و يل چـې دا د شـوروي‬
‫ات حاد د کمون ست وو ند د ستور و‪ .‬د ا يران د تودې‬
‫وو ند م شر اح مد ک يانوري هش په د غه کار کې رول‬
‫ـرته‬‫ـت سـ‬‫ـه ماموريـ‬‫ـې دغـ‬‫ـې يـ‬
‫ـل کـ‬‫ـه کابـ‬‫ـود او پـ‬‫درلـ‬
‫رسـولد و‪ .‬د ايـران د تودې وو ند هـش د مسـکو پر‬
‫الر روان يو کمون ستي وو ند و‪ ،‬خو کار مل له د غه‬
‫ب يا يو موټد وا لي سره تع لل کاوه‪ ،‬په دا سې حال‬
‫کـې چـې خيبـر د هغـه ټينـګ پ لوى و او په کارمـل‬
‫با ندې يې ف شار راوډ‪ ،‬چې له تع لل نه الس واخ لي‪،‬‬
‫که څه هش دى په خپ له به د يو ځاى شوي وو ند په‬
‫پولت بورو يا سيا سي دف تر کې غړى نه وي‪ ،‬چې ه غه‬
‫تــر ټولــو لــوډ وونــدي رکــن دى‪ .‬د دوى تــرمېنځ د‬
‫ا ختالف غ ټه مو ضوع شايد له دې ام له وه‪ ،‬چې خي بر‬
‫نېشنلسـت وونـدي او کارمـل انټرنېشنلسـت وونـدي و‪،‬‬
‫په دې ما نا چې لومړي واک ته ر سېدل د افغا نانو‬
‫لـه الرې غو ښتل او ورو ستي د شـوريانو پـه مرسـته‪.‬‬
‫د غه ا ختالف تر دې حده ر سېدلد و‪ ،‬چې خي بر د خ پل‬
‫ـې "مـ‬
‫ـن‬ ‫ـي و‪ ،‬چـ‬
‫ـه ويلـ‬ ‫ـدي تـ‬
‫ـام غوربنـ‬‫ـه ماښـ‬ ‫ـرور پـ‬‫تـ‬
‫مي گويش که تکت يک و ستراتيجد سيا سد حزب ما بر‬
‫ا ساس ت قدم خوا ست هاى م لد و اجت ماعد و هن خود‬
‫مــا ات ــاذ ــردد و کارمــل بــرعکس پافشــارى دارد‬
‫خود را انترنيشنل ست و مرا ناسيونال ست ت نگ ن ر‬
‫معرفــد ميکنــد و بصــورت شــرم اور اينجــا و انجــا‬
‫راپور ميدهـد‪ "(0).‬لـه "اينجـا و انجـا" څ ـه بـه د‬
‫هغــه مطلــد شــورويان وو‪ .‬کارمــل فکــر کــاوه‪ ،‬چــې‬
‫څن ګه چې دى پـه اصـل کـې د پـرچش د واډه وونـدوي‬
‫سروال دى‪ ،‬د شوروي ات حاد له مر ستې پر ته اع لد‬
‫واک ته ن شي ر سېدلد‪ ،‬له ه مدې ام له به و‪ ،‬چې د‬
‫پرچش وو ندود شوروي ات حاد ته بي ي ډ ېر و فادار‬
‫ـوروي‬‫ـه شـ‬‫ـې هغـ‬‫ـې‪ ،‬چـ‬
‫ـه دې کـ‬ ‫ـډه پـ‬
‫ـل ونـ‬ ‫و او د کارمـ‬
‫ات حاد تـه د اعتبـار وډ وورځـوي‪ ،‬ډېـره وه‪ .‬خيبـر‬
‫ال په دې ن ر و چـې "وى ]کارمـل[ مطلـق يـک ايجنـت‬
‫اســت و مي واهــد افغانســتان را دو دســته تقــديش‬
‫) ‪(5‬‬
‫روس ها کند‪".‬‬
‫کار مل او خيبـر پـه اخال قي لحـا هـش سـره وران‬
‫و‪ ،‬د يـوه اعت بآر وډ پرچ مي يـا پ ـواني پرچ مي د‬
‫خولې خ برې دي‪ ،‬چې کار مل د خ پل يوه وو ندي په‬
‫ـات‬‫ـه د زيـ‬‫ـې کوربـ‬‫ـې‪ ،‬چـ‬‫ـال کـ‬‫ـې حـ‬
‫ـه داسـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـور کـ‬‫کـ‬
‫ال کول د راوډ لو ل پاره ب ېرون تل لد و‪ ،‬د ه غه په‬
‫مــاينې الس اچــولد و او خيبــر د هغــې د چيغــو پــه‬
‫اور ېدلو سره ځان ور ته ر سولد او کار مل يې په‬
‫څپېــړه وهلــد او ورتــه ويلــي و‪ ،‬چــې "تــه هــش د‬
‫ـې‬‫ـې بـ‬
‫ـش دغسـ‬‫ـوې او هـ‬ ‫ـا کـ‬
‫ـرتوب ادعـ‬‫ـانو د مشـ‬ ‫افغانـ‬
‫حيايي کـوې‪ ".‬د همـدغو اختالفونـو لـه املـه او دا‬
‫چې خي بر د خ پل متوا ضع ش صيت او مارکس ستي پوهې‬
‫ـرل‪ ،‬د دواډو‬ ‫ـان لـ‬‫ـر پلويـ‬‫ـدوي ډېـ‬‫ـه وونـ‬ ‫ـبد پـ‬‫ـه سـ‬
‫پـ‬
‫وونــدويو لــه يــو مــوټي والــي نــه وروســته پــه‬
‫پرچميــانو کــې دغســې ميــل پيــدا شــوى و‪ ،‬چــې لــه‬
‫ـه‬
‫ـوا تـ‬‫ـي خـ‬‫ـره کـ‬
‫ـان د تـ‬‫ـي پرچميـ‬ ‫ـه ناراضـ‬‫ـل نـ‬ ‫کارمـ‬
‫اوښتل‪.‬‬
‫عطا محمـد شـېرزى ليکـي‪ " :‬در جريـان ايـن وحـدت‬
‫عده اى از اع واى ره برى حزب پرچش که روا بط شان‬
‫ـود را‬‫ـود‪ ،‬خـ‬‫ـده بـ‬‫ـت را‪،‬يـ‬‫ـل بوخامـ‬ ‫ـرک کارمـ‬ ‫ـا ببـ‬
‫بـ‬
‫ـک‬
‫ـا نزديـ‬‫ـد هـ‬‫ـرى خلقـ‬‫ـي و رهبـ‬‫ـره کـ‬‫ـا تـ‬
‫ـر بـ‬ ‫ـيش تـ‬
‫بـ‬
‫ســا ختند و ايــن امــر ببــرک کارمــل را در هــراس‬
‫) ‪(0‬‬
‫انداخت‪".‬‬
‫د شـېرزي له ليکنـې نـه ښـکاري‪ ،‬چـې م ير اک بر‬
‫خي بر دد غه م يل م کښ و او د کار مل پر ضد يې د‬
‫پرچش په وونـدوي کـې مبـارزه پيـل کـړې وه‪" .‬ميـر‬
‫اک بر که از ف ساد اخال قد‪ ،‬شراب خورى و ا ستفاده‬
‫جــويد و همچنــين ــرايش هــاى نفــد سياســد ببــرک‬
‫کار مل به ستوه ا مده بود‪ ،‬م بارزه درو ند را بر‬
‫ضد ب برک کار مل ا غاز کرده بود‪ .‬ب برک کار مل که‬
‫از نفــوذ و دانــش ميــر اکبــر در هــراس بــود‪،‬‬
‫نمي و ا ست که م ير اک بر خي بر به نور مح مد تره‬
‫کد ب سيار نزد يک شود و ق بل از ام واء سند و حدت‬
‫نور اح مد نور را بم نزل م ير اک بر خي بر فر ستاد‬
‫تا ام کان بازد يد و مفاه مه با م ير اک بر خي بر‬
‫را مي سر سازد و لد م ير اک بر خي بر به نور اح مد‬
‫فت که مال قات من با ب برک کار مل ب جز از‬ ‫نور‬
‫جل سات کمي ته مر کزى حزب در موارد دي گر ت حت يک‬
‫سقف واحد براى هميشـه نـاممکن ميباشـد‪ (3)".‬خيبـر‬
‫کې وي لي‬ ‫هش غورب ندي ته د نور اح مد نور په م‬
‫و‪ ،‬چــې "مــا [کارمــل و خيبــر] روى کــدام مســئله‬
‫ـع آن‬‫ـت رفـ‬
‫ـه جهـ‬‫ـداريش کـ‬‫ـد نـ‬‫ـه اختالفـ‬
‫ـد هيچگونـ‬ ‫ش صـ‬
‫بکــدام خانــه مهمــان شــويش و رفــع کــدورت کنــيش‪.‬‬
‫اخــتالف مــا جنبــه سياســد دارد و بايــد در جلســات‬
‫ردد و من حا ضرم در‬ ‫ز ير سقف کمي ته مر کزى حل‬
‫ان جا ه بق نورم هاى حز بد با کار مل ت صفيه ح ساب‬
‫کنش‪ (3)".‬کارمل چې په دغـه ډول لـه خيبـر سـره لـه‬
‫پ ال ک ېدلو نه ناهيلد شو‪ ،‬په يوې خصو صي غو نډې‬
‫کې خپ لو نزدې مل ګرو ته د پرچ مي توب د ساتلو‬
‫توصيه وکړه‪ .‬بيا هش شـيرزى‪ " :‬همـان بـود کـه بعـد‬
‫ـا‬
‫ـام اموـ‬ ‫ـل تمـ‬
‫ـرک کارمـ‬ ‫ـدت ببـ‬
‫ـند] وحـ‬ ‫ـاى [سـ‬ ‫از اموـ‬
‫کن ند ان ج ناح خود را به ا ستثند م ير اک بر خي بر‬
‫دعـوت ن م ود تـا در منـزل نـور اح مد نور با هش‬
‫مال قات نماينـد و در ا ين مال قات ببـرک کار مل به‬
‫اع واى کمي ته مرکـزى جنـاح خود توصـيه ن مود کـه‬
‫باوجود و حدت با خل قد ها با يد نزدي کد و ت ماس‬
‫خــاص و نزديــک بــين خــود را فرامــوش نکننــد و‬
‫خصوصــيت پرچمــد بــودن خــود را باوجوديکــه مغــاير‬
‫يکــد از مــواد ســند وحــدت بشــمار ميــرود‪ ،‬حفــظ‬
‫) ‪(1‬‬
‫نمايند‪".‬‬
‫خــو دغــه پټــه غونــډه پټــه پــاتې نــه شــوه‪،‬‬
‫عبدال قدوس غورب ندي‪ ،‬نج يد هللا او سرور يورش خي بر‬
‫پـرې خبـر کـړ‪ .‬څنګـه چـې خيبـر د مرکـزي کمېټـې د‬
‫څـارنې او کنټـرول م سپل و‪ ،‬له غوربنـدي او يـورش‬
‫نـه يې پـه دې اډه ليکلـي راپورو نه ترالسـه کـړل‪،‬‬
‫چې د وو ند ع مومي من شي نور مح مد تره کي پرې‬
‫خ بر کړي‪ .‬تره کي په ټيل فون سره په دې اډه په‬
‫ن هو ب جو له خي بر سره په وډه د ت صميش نيو لو‬
‫ـه‬
‫ـپې پـ‬‫ـدغې شـ‬‫ـر د همـ‬‫ـو خيبـ‬‫ـه‪ ،‬خـ‬‫ـت وټاکـ‬ ‫ـاره وخـ‬ ‫لپـ‬
‫) ‪(8‬‬
‫ماښام ترور شو‪.‬‬
‫ـدلو‬‫ـه وژل کېـ‬‫ـه پـ‬‫ـه دم ـ‬‫ـدلو نـ‬‫ـه وژل کېـ‬ ‫ـر لـ‬ ‫خيبـ‬
‫کې نور اح مد‬ ‫تر ټل شوى و‪ ،‬ه غه د غورب ندي په م‬
‫ـد‬
‫ـرد تهديـ‬ ‫ـرا بمـ‬ ‫ـې " کارمـ‬
‫ـل مـ‬ ‫ـي و‪ ،‬چـ‬ ‫ـور ت ـه ويلـ‬ ‫نـ‬
‫کرده‪ ،‬برايش از هرف من بگو‪ ،‬يد که من از مرد‬
‫نميترسش‪ (9)".‬خيبـر د نـور احمـد نـور پـه مـ کـې‬
‫غوربندي ته هش په ټينګـه ويلـي و‪ ،‬چـې "کارمـل را‬
‫م ستقيما و صراحتا بو سيله کس دي گرى ه شدار داده‬
‫ـيرى‬‫ـتګير پنجشـ‬‫ـت‪ (01)".‬دسـ‬‫ـرده اسـ‬‫ـرد کـ‬ ‫ـد بمـ‬ ‫و تهديـ‬
‫هش د مح مد ح سن بارق شفيعي او سليمان ال يق له‬
‫خولې نه وايي‪ ،‬چې "در همـان روز هـا پيـام تهديـد‬
‫آم يز ب برک کار مل بو سيله نور اح مد نور به خي بر‬
‫ا بالغ رد يده بود تا از م شد ان حالل هلبا نه خود‬
‫صــرف ن ــر کنــد‪ (00)".‬د خيبــر پــر ضــد د کارمــل د‬
‫ـې د‬‫ـه يـ‬
‫ـه نـ‬‫ـه هغـ‬‫ـې لـ‬‫ـه دا وه‪ ،‬چـ‬‫ـه نښـ‬ ‫ـت بلـ‬ ‫م الفـ‬
‫پـ رچش د وو ندوي د ن امي رابطـې امتيـاز واخي ست‪.‬‬
‫غوربندى ليکي‪ " :‬سـازمان ن ـامد حـزب را کـه بحيـث‬
‫ـران‬‫ـراى افسـ‬ ‫ـاد بـ‬ ‫ـل اعتمـ‬‫ـوب و قابـ‬‫ـيت محبـ‬‫ـک ش صـ‬
‫يـ‬
‫سالها سرپر ستد ن موده بود‪ ،‬به بها نه هاى م ت لف‬
‫و منجملــه اينکــه ويــا شــما تحــت تعقيــد قــرار‬
‫داريــد از ايشــان رفتنــد و بــه نــور احمــد نــور‬
‫تفــويض نمودنــد‪ (00)".‬پــر هغــه ســربېره کارمــل او‬
‫مل ګرو يې ه وه کو له‪ ،‬چې خي بر له خپ لو وو ندي‬
‫ملګــرو نــه ووښــه کــړي‪ .‬بيــا هــش د غوربڼــدي پــه‬
‫وينا‪ " :‬کارمل و اعوانش سـعد داشـتند تـا خيبـر را‬
‫بک لد تجريـد ن موده از هر و نه ت ماس اعوـاى حزب‬
‫با استاد [خيبـر] جلـو يرى نماينـد" ددغـه من ـور‬
‫لپاره هغو "بـ دور خانـه او يکنـوع محاصـره ايجـاد‬
‫کـرده بودنـد‪ ...‬کـا درها‪،‬ي که براى ا جراى پاره‬
‫ا مور بکا بل مد آمد ند و اک ثرا ب طور سنتد ق بل‬
‫از باز شت از مال قات و صحبت هاى ا ستاد ک سد فيض‬
‫ميکرد ند دي گر ا جازه ندا شتند د يدنش برو ند‪ .‬نور‬
‫اح مد نور که در ت شکيالت کار مي کرد و و سيع ترين‬
‫تمــاس و ارت بــام را بــا کادرهــاى مرکــز و واليــات‬
‫داشــت و اخالصــمندان خيبــر را نيــز مــد شــناخت در‬
‫)‪(05‬‬
‫تجريد استاد نقش عمده را ايفا ميکرد‪".‬‬
‫پــه دې ډول لــه خيبــر ســره د کارمــل م الفــت د‬
‫د ښمنۍ تر سرحده پورې ر سېدلد او د غومره پ ياوډى‬
‫شوى و‪ ،‬چې څه و خت کار مل د شوروي پوځ له خوا‬
‫په کا بل کې د واک په ودۍ کې نول شو‪ ،‬هش د غه‬
‫دښـمني هېـره کړې نـه وه‪ .‬کار مل پـه خ پل پېنځـه‬
‫کلنــۍ بېــواکې واکمنــۍ کــې خيبــر د وونــد د يــوه‬
‫نوم يالي غړي په تو وه ياد نه کړ‪ ،‬په دا سې حال‬
‫کـې چې د پـرچش غونـدې رجيمونـو کې د سروونديان‬
‫په ت ېره ه غوى‪ ،‬چې په د غې الر کې يې ژو ند له‬
‫ـي او‬‫ـرې سياسـ‬ ‫ـه هـ‬‫ـړى وي‪ ،‬ل ـ ت ـر ل ـ ه پـ‬
‫ـه ورکـ‬‫السـ‬
‫اجت ماعي مو قع کې په غ ېر عادي ډول ستايل ک ې ي‪.‬‬
‫حقي قت دا دى‪ ،‬چې خي بر دخ پل ترور ک ېدلو په و خت‬
‫کې له کار مل نه پر ته دغ سې د ښمن نه در لوده‪ ،‬چې‬
‫ن شتوالد يې د ه غه په و ټه وي‪ .‬کار مل دم ه هش‬
‫خ پل دوه نوم يالي حري فان م ير غالم مح مد غ بار او‬
‫ع لي مح مد زه ما له وو ند نه په وت لو مج بور کړي‬
‫ــوروي‬ ‫ــين د شـ‬
‫ــيظ هللا امـ‬
‫ــته حفـ‬ ‫و‪ (00).‬کارمـ‬
‫ــل وروسـ‬
‫ات حاد په پوځ سره له مېن ځه يووډ او له نج يد هللا‬
‫سـره يې‪ ،‬چـې کارمـل پرځـاى واک ته راوسـتل شو‪،‬‬
‫دښمني پيل کړه‪.‬‬
‫څنګـه چـې د خيبـر وژون کي نيـول شوي نه دي‪ ،‬د‬
‫ترور په هک له ال سوندونه هش ترال سه شوي نه دي‪،‬‬
‫نــو پــه دې اډه ډول ډول او حېرانــوونکي حکمونــه‬
‫شـوي دي‪ ،‬ح تد ح فيظ هللا ا مين هـش پکـې دخيـل ښـوول‬
‫شوى دى‪ ،‬خو هېڅ يو ح کش دد غې شرح پر ب نا شو نه‬
‫دى ل که دل ته چې د نويـو او ډول ډول سـرچينو لـه‬
‫م ې شرح شوى دى‪ .‬په د غې شرح کې د خي بر په ق تل‬
‫کې د ترور وو ته کار مل ته ن يول ک ې ي‪ .‬غ ني ساپد‬
‫ـا‬ ‫ـړى و او بيـ‬‫ـدوي غـ‬ ‫ـرچش وونـ‬
‫ـې د پـ‬
‫ـه دې‪ ،‬چـ‬‫ـره لـ‬‫سـ‬
‫ډول يادوي او‬ ‫ترې نه ووت‪ ،‬د کار مل نوم په م ش‬
‫وايي چـې‪ " :‬برخـد از حلقـات ميگفـت کـه مرتکـد آن‬
‫[ق تل خي بر] ب برک کار مل ا ست ز يرا خي بر در ج ناح‬
‫پــرچش يــک عوــو مهــش و‪ ...‬رقيــد جانشــين کارمــل‬
‫محســوب ميشــد‪ (03)".‬البتــه کارمــل دغــه تــرور پــه‬
‫خپلــه نــه دى کــړى‪ .‬کــه د پنجشــيري دغــه ليکنــه‬
‫ر ښتيا وي‪ ،‬کار مل به د خي بر د ترور په و خت کې‬
‫د وو ند د پولټ پورو په ه غې غو نډې کې وډون کړى‬
‫وي‪ ،‬چې دد غه ترور په ما ښام د نور مح مد تره کي‬
‫په کـور کـې شـوې وه)‪ .(03‬نـو کارمـل بـه د خيبـر د‬
‫تــرور لپــاره جــالدان مــامور کــړي وي لکــه د يــوې‬
‫ماف يا د م شر په شان‪ ،‬چې په خپ له يې په يوه‬
‫واده کې د ن کاح پالر په شان وظي فه ا جرا کو له‬
‫او وو مارل شوي جالد يې په هما غه م هال په يوې‬
‫ب لې سيمې کې د ه غه يو حر يف ترور کړ‪ .‬په د غه‬
‫حال کې به د غه روا يت ر ښتيا وي‪ ،‬چې وا يي نور‬
‫ـه‬ ‫ـتې پـ‬‫ـل د مياشـ‬
‫ـن د حمـ‬ ‫ـاز حسـ‬
‫ـور او امتيـ‬‫ـد نـ‬
‫احمـ‬
‫‪08‬مه‪/0531 ،‬اپريـل ‪ 0918 ،01‬د ماښـام پـه مهـال لـه‬
‫يوه روان ج يپ نه په م ير اک بر خي بر با ندې وولۍ‬
‫واورو لې او و يې واژه‪ .‬نور اح مد نور له اول نه‬
‫تـر پا يه پـورې د کار مل ټي نګ ملګـرى او امتيـاز‬
‫حســن د کارمــل ش صــي ســاتونکد و‪ ،‬چــې بيــا د‬
‫معدنونو د وزارت مرستيال وټاکل شو‪.‬‬
‫زه ال پــه ‪ 0991‬کــې يــانې هغــه وخــت‪ ،‬چــې پورتــه‬
‫يـاد شـوي اثرو نه راوتلـي نـه وو‪ ،‬پـه دې اډه پـه‬
‫توپير سره ه مدغې نتي جې ته ر سېدلد وم‪ .‬په‬ ‫ل‬
‫هغــه وخــت کــې د افغانســتان‪ ،‬د شــوروي يرغــل او‬
‫افغانــانو ځــواب نــومي انګرېــزي اثــر کيــې راوډي‬
‫وو‪ ،‬چې "زه د قرينـو پـه اسـتناد او نـورو آثـارو‬
‫له م ې د غې نتي جې ته ر سېدلد يش‪ ،‬چې د غه وژ نه‬
‫د ک‪.‬ج‪.‬ب پـه د ستور د کار مل او نـور اح مد نور د‬
‫جالدانــو پــه واســطه عملــي شــوې ده‪ "(01).‬خــو اوس‬
‫مو لف شاه مح مود ح صين وا يي‪ ،‬چې په د غه ق تل کې‬
‫ـاره او‬ ‫ـوه "هـ‬
‫ـر کـ‬ ‫ـفارت د يـ‬‫ـوروي سـ‬‫ـانو د شـ‬‫کارمليـ‬
‫باصالحيت" مامور پښه لـه قصـده دخيلـه کـړې او دوى‬
‫وروســته لــه هغــه دغــه ډول تبليــغ پيــل کــړ‪ ،‬چــې‬
‫اوبلــوف د مي ا‪،‬يــل ووربــاچوف د حکومــت د نــوي‬
‫سيا ست له م ې د کار مل په مقا بل کې د نج يد هللا‬
‫خوا ونيو له‪ .‬د ح صين په ن ر کار مل د خي بر له‬
‫ـه‬ ‫ـد کـ‬
‫ـتن حريفـ‬‫ـې‪ " :‬برداشـ‬
‫ـوخې لرلـ‬
‫ـه دوه مـ‬ ‫ـرور نـ‬ ‫تـ‬
‫با شهرت روز ا فزون دا شت جاى کار مل را ميگر فت و‬
‫تحريــک قبــل از وقــت نيروهــاى چــپ عليــه [محمــد]‬
‫داود و [ ـرفتن] انت قام آنچـه بـا ـروه او کـرده‬
‫بود‪"(08).‬‬

‫د حکومت ځواب‬
‫د خي بر د ج نازې چارې او په وور با ندې يې د‬
‫وونــدي لويــانو اخطــار د حکومــت لپــاره يــو ډول‬
‫بـراال چيلـنج و‪ .‬حکو مت يـو کـال دم ـه تـر ه غه د‬
‫جزا قانون په ا صل کې د چپ يانو او خراب کارو د‬
‫ځپلــو لپــاره اېســتلد و‪ .‬حکومــت تــه اوس معلومــه‬
‫شوه‪ ،‬چې د خ لق دموکرات يک وو ند‪ ،‬چې له يوې شپې‬
‫او ورځ نه په ل نډه موده کې خ پل غړي له ټول‬
‫ملــک نــه ميــدان تــه اېســتلي او د جــزا قــانون‬
‫مــاتولد شــي‪ ،‬تــر دې ال هــش غــ کارونــه کــولد او‬
‫کولد شي او که د‬ ‫عا مه امن يت له خ طر سره م ام‬
‫جـزا قانون پـه رښـتيا قـانون وي‪ ،‬با يد پـر ه غه‬
‫با ندې ع مل و شي‪ .‬نو ولسم شر مح مد داود د عدليې‬
‫ـدايت‬‫ـه هـ‬‫ـميعي تـ‬‫ـي هللا سـ‬
‫ـارنوال وفـ‬ ‫ـوى څـ‬
‫ـر او لـ‬ ‫وزيـ‬
‫ورکــړ‪ ،‬چــې معلومــه کــړي‪ ،‬چــې د خلــق دموکراتيــک‬
‫وونــد وروســتي کارونــه د قــانون لــه ن ــر نــه د‬
‫تعق يد وډ دي او که نه؟ څارنوال له يو څو ور ځو‬
‫وروسته ولمسشر ته د "هو" ځواب ورکړ‪.‬‬
‫د يـادولو وډ ده‪ ،‬چـې محمـد داود تر د غه وخ ته‬
‫پـه دې اډه د خپ لو ځي نو مشـاورينو سپارښـتنې نه‬
‫منلـــې‪ .‬د هغـــوى مشـــورې دا وې‪ ،‬چـــې د خلـــق‬
‫دموکراتيــک وونــد لويــان د قــدرت نيولــو لپــاره‬
‫تيـارى نيسـي او شـايد کودتـا و کړي‪ .‬پـه دې اډه د‬
‫خو ست لوى ول سوال مح مد و لي تر نورو ډ ېر ټين ګار‬
‫ـې‬‫ـه کاب ـل کـ‬
‫ـاره پـ‬‫ـد لپـ‬ ‫ـه مقصـ‬ ‫ـه د همدغـ‬ ‫ـاوه‪ .‬هغـ‬‫کـ‬
‫حکــومتي لويــان د محمــد داود پــه وــډون څــو ځلــي‬
‫ليــدلي او د مپلــف ســتانيزي پــه مــ کــې يــې د‬
‫کورن يو چارو وز ير عبدال قدير نور ستاني ته وي لي‬
‫و‪ ،‬چې " مـن بارهـا بـه سـردار صـاحد فتـه ام کـه‬
‫ـد و‬‫ـاد ميکننـ‬ ‫ـن را بربـ‬ ‫ـا وهـ‬‫ـد هـ‬ ‫ـا و خلقـ‬‫ـد هـ‬
‫پرچمـ‬
‫کنون علنـد بـه فعاليـت خـود ادامـه ميدهنـد‪ ".‬دى‬
‫ـه‬‫ـک روز بـ‬‫ـن يـ‬‫ـه دې ډول اوددوي‪" :‬مـ‬ ‫ـرې پـ‬‫ـې خبـ‬‫خپلـ‬
‫ـدى مطــرح‬‫ـوع را جـ‬‫ـاحد [محمــد داود ] موضـ‬ ‫ســردار صـ‬
‫کردم ا ما ح يدر ر سولد [وز ير د فاع] باالى من ق هر‬
‫فت شما ذهن يت ره بر را مغ شوش مي سازيد‪.‬‬ ‫شده و‬
‫هــيق قــدرت و نيــرو نيســت کــه رژيــش موجــود را‬
‫ـداد‬‫ـش ويلـي و‪ ،‬چـې "تعـ‬ ‫سـرنگول سـازد‪ " .‬هغـه دا هـ‬
‫ـته رو بــا‬‫ـرف دو ســال ذشـ‬ ‫ـد هــا در اردو در ظـ‬ ‫خلقـ‬
‫)‪(09‬‬
‫افزايش رفتـه اسـت‪ " .‬جورنلسـت سـتانيزى د ځينـو‬
‫لــوډ پــوډو چــارواکيو او وونــديانو ن رونــه د‬
‫کودتا پـه درشـل کـې پـه خپـل اثـر "سـهل انګـازي‬
‫محمد داود خـان و کودتـاى ثـور" کـې پـه اودده او‬
‫څرونــد ډول راوډي دي‪ .‬د هغــو محــوري ټکــد دا دى‪،‬‬
‫چې د خ لق دموکرات يک وو ند په پوځ کې ن فوذ او د‬
‫ـي‬‫ـو د ملـ‬‫ـري‪ ،‬خـ‬‫ـت لـ‬
‫ـو نيـ‬ ‫ـل کولـ‬ ‫ـد د عمـ‬
‫ـت پرضـ‬‫حکومـ‬
‫دفـاع وز ير غالم حيـدر رسـولي ولسمشـر مح مد داود‬
‫ـه او د‬‫ـه د هغـ‬ ‫ـه ټينګـ‬
‫ـوځ پـ‬‫ـې پـ‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬
‫ـه ډاډ ورکـ‬ ‫تـ‬
‫حکو مت پر خوا والډ دى‪ .‬دد غه ن ر له م ې به وي‪،‬‬
‫چې حکو مت په سر کې د وو ند څرو ند مل کي لو يان‬
‫ونيــول او بيــا يــې د ن ــامي وونــديانو د نيولــو‬
‫امر ورکړ‪ ،‬چې عملي نه شو‪.‬‬
‫د ثور په پېنځ مه شپه ا تو عمل ياتي ډ لو‪ ،‬چې‬
‫هره يوه يې له اف سرانو او څار ندويانو نه جوډه‬
‫وه‪ ،‬د کورنيـــو چـــارو وزارت د امنيـــې د عمـــومي‬
‫قومنــدان‪ ،‬د کابــل والــي‪ ،‬لــوى څــارنوال او ن ـورو‬
‫پــه هــدايت د افغانســتان خلــق د موکراتيــک وونــد‬
‫دلو يانو په نيو لو پ يل و کړ‪ .‬لوى قوم ندان صديق‬
‫وا حدي ټو لو عمل ياتي ډ لو ته هدايت ور کړى و‪ ،‬چې‬
‫د هغو نيول بايد پـه اغېزمنـه تووـه وي او "بـدون‬
‫بيگا نه اي که ب نام مه مان‬ ‫اع واى فام يل هر ش‬
‫در خا نه مط لوب با شد‪ ،‬د ستگير شود‪ .‬ا سلحه‪ ،‬ک تد‬
‫و ا سناد حز بد و پول ز يادتر از م صرف خا نه ن يز‬
‫مواخذه ـردد‪ ".‬څارنـدويانو نـور محمـد تـره کـد‪،‬‬
‫ــډالحکيش شـــرعي‬ ‫ــل‪ ،‬شـــاه ولـــي‪ ،‬عبـ‬
‫ــرک کارمـ‬‫ببـ‬
‫جوزجـاند‪ ،‬دسـتګير پنج شيرى‪ ،‬پـه خپلـو کورنـو کـې‬
‫بې له کوم م شکل نه ون يول او د کا بل وال يت په‬
‫توقيـف خا نه کې يـې‪ ،‬چې لـه خ ټو نـه جوډې وډې‬
‫کــوټې يــې لرلــې‪ ،‬واچــول‪ .‬د ســهار پــه مهــال يــې‬
‫سليمان ال يق او مح مد ح سن بارق شفيعي هش ون يول‪.‬‬
‫په دوى کې مح مد ح سن ضمير ساپد هش و‪ ،‬چې په‬
‫غل طه ن يول شوى و‪ .‬ه غه د وو ند عادي غړى و‪ .‬ا تش‬
‫عمل ياتي وروپ‪ ،‬چې د شاه و لي له نيو لو نه فارغ‬
‫شو‪ ،‬د شپې ناوخ ته د ح فيظ هللا ا مين په نيو لو هش‬
‫ووو مارل شو‪ .‬د ح فيظ هللا ا مين کور د خو شحال مې نې‬
‫په لومړۍ بر خه کې و او د ه غه د نيو لو د وروپ‬
‫قومنــدان عبــدالغني ســاپد عمــرزى و‪ .‬عمــرزي د‬
‫وو ندي لويـانو د نيولـو او د ثـور د کودتـا پې ښې‬
‫ليکلي‪ ،‬چې بيـا يـې د "شـد هـاى کابـل" پـه نامـه‬
‫وروسته چاپ کړي دي‪.‬‬
‫ع مرزي د خ پل ا ثر لومړۍ ليک نه‪ ،‬چې ما ته يې‬
‫پــه ‪ 0981‬کــال لــه پلچرخــي نــه لــه وتلــو وروســته‬
‫را کړې وه‪ ،‬د ه غه تر چاپ شوي ک تاب نه مه مه ده‪،‬‬
‫پـه دې چې هغـه لـ څـه اودده ده او پ کې يـو څـه‬
‫ـې د‬ ‫ـل کـ‬
‫ـه اصـ‬‫ـې پـ‬
‫ـاپد چـ‬‫ـي سـ‬
‫ـدلد دى‪ .‬غنـ‬‫ـپين وړېـ‬ ‫سـ‬
‫غړى و‬ ‫لغ مان او ز ما دو ست او د پرچش وو ندوي پ‬
‫او وروســته ترېنــه ووت‪ ،‬د اتــش لمبــر عمليــاتي‬
‫وـروپ پـه قوم نداني د سـه شـنبې په ني مه شـپه د‬
‫شــاه ولــي لــه نيولــو نــه ورووســته لــه څلــورو‬
‫اف سرانو او شـلو تنـو څار ندويانو سـره د ح فيظ هللا‬
‫ـېد‪.‬‬ ‫ـه ورسـ‬
‫ـې تـ‬‫ـحال مېنـ‬
‫ـاره خوشـ‬‫ـو لپـ‬‫ـين د نيولـ‬‫امـ‬
‫ا مين‪ ،‬چې د ه غو په ور تګ خ بر شو‪ ،‬سمله ال سه يې‬
‫د ن ــامي تشــکيل لســت خپلــې مېرمنــې پتمنــۍ تــه‬
‫ور کــړ‪ ،‬چــې د پوليســو الس تــه ورنشــي او ن ــآمي‬
‫وو ندي مل ګري يې له خ طر نه بق شي‪ .‬همدغ سې هش‬
‫وشــول‪ ،‬امــين بيــا پــه ســړه ســينه د وــروپ لــه‬
‫قومنــدان ســره‪ ،‬چــې ورســره اشــنا و‪ ،‬م ــام شــو‪.‬‬
‫قوم ندان او مل ګرو يې ورو سته له ه غه چې ا مين‬
‫يې له مو ضوع نه خ بر کړ‪ ،‬د کور په لټو لو پ يل‬
‫و کړ‪ .‬يو شمېر کتابو نه‪ ،‬وو ندي خپرو نې‪ ،‬يو م يل‬
‫توپنګچــه‪ ،‬اووه دانــې کارتوســونه او يــو لــک او‬
‫څلوې ښت زره اف غانۍ ه غو ته په الس ورغ لې او په‬
‫درې بوج يو کې وا چول شوې‪ ،‬خو ا مين د پې سو په‬
‫ـې‬ ‫ـا يـ‬
‫ـړه او ادعـ‬‫ـروع کـ‬
‫ـوه شـ‬‫ـره دعـ‬
‫ـو سـ‬‫ـه هغـ‬‫ـر لـ‬‫سـ‬
‫ـادۍ‬ ‫ـه د آبـ‬‫ـې هغـ‬‫ـې‪ ،‬چـ‬
‫ـدې پيسـ‬‫ـه نغـ‬‫ـې هغـ‬
‫ـړه‪ ،‬چـ‬‫وکـ‬
‫لپــاره پيــدا کــړې وې‪ ،‬يــو لــک او اتيــا زره وې‪.‬‬
‫ـي دوى‬ ‫ـولد شـ‬‫ـې دى کـ‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـه وويـ‬
‫ـي ورتـ‬‫ـدان غنـ‬‫قومنـ‬
‫ټول ول ټوي‪ .‬ا مين همدغ سې و کړل‪ ،‬خو اد عا يې سمه‬
‫و نه خت له‪ .‬ب يا يې څ لور زره اف غانۍ د کورنۍ د‬
‫لګښــت لپــاره بېرتــه وغوښــتلې‪ ،‬چــې ورتــه ورکــړل‬
‫شوې‪ .‬د کور د لټو لو په و خت کې ا مين د پولي سو‬
‫کې له خ پل ال سي ډيپلو مات ډول ب کس نه يوه‬ ‫په م‬
‫ټو ټه کا غذ واي ست او په خو له کې يې وا چوه او د‬
‫ډوډۍ په شان يې ت ېر کړ‪ .‬ه غو پرې اع تراا و کړ‪،‬‬
‫خو هغه په سړه سينه وويـل چـې "هغـه بـل څـه نـه‪،‬‬
‫بلکې يـواځې يـو ش صـي ليـک و‪ ".‬پـوليس مشـکوک او‬
‫جدي شول‪ ،‬چې ه غه به په دې ډول کوم م هش سند له‬
‫مېنځـه وډى وي‪ ،‬خو قومنـدان غ ني پـه بل ف کر و‪:‬‬
‫"من که ظاهرا از ايـن وضـع ناخشـنود بـودم‪ ،‬قلبـا‬
‫خـوش شـدم‪ .‬بـآين عق يده بـودم کـه [آن] کـدام ورق‬
‫ـته‬‫ـاى برجسـ‬‫ـهرت رفقـ‬‫ـايد شـ‬‫ـود‪ .‬شـ‬
‫ـد بـ‬‫ـکيالتد حزبـ‬‫تشـ‬
‫حزبد يا کدام سند مهش حزبد بوده باشد‪".‬‬
‫امــين د کــور لټولــو پــه جريــان کــې نــوک‬
‫ـې ډول يــې‬‫ـه پرلــه پسـ‬
‫ـه الس الره او پـ‬
‫اخيســتونکد پـ‬
‫ـه‬‫ـې دې پـ‬
‫ـېده‪ ،‬چـ‬ ‫ـې بريښـ‬‫ـتل‪ .‬داسـ‬
‫ـان اخيسـ‬ ‫ـل نوکـ‬‫خپـ‬
‫همد غه و خت کې د کوم ت جويز په اډه سوچ کوي‪ .‬له‬
‫قومنـدان غ ني نه يـې دوه غوښـتنې وکـړې‪ :‬يـوه دا‬
‫چې پولي سان دې په ه غې کوټې کې نه ن نوځي‪ ،‬چې‬
‫ښځې او ما شومان پ کې و يده دي‪ .‬ب له دا چې دى دې‬
‫همد غه اوس ب ندي خانې ته بو نه ت لل شي‪ ،‬بل کې‬
‫سبا په ا تو ب جو دې حا ضر کړل شي‪ ،‬چې "دري شد و‬
‫ل باس هايش را رف ته ب عد از تن يش خرچ خا نه تا‬
‫ـداند‬‫ـمت بقومانـ‬ ‫ـامور سـ‬‫ـراه مـ‬
‫ـبح همـ‬‫ـاعت ‪ 8‬صـ‬‫ـه سـ‬‫بـ‬
‫ـې‬‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـه وويـ‬ ‫ـي ورتـ‬
‫ـدان غنـ‬‫ـوم‪ ".‬قومنـ‬ ‫ـد شـ‬
‫ـر مـ‬‫حاضـ‬
‫" خــواهش اول شــما را اکنــون بــه صــالحيت خــود‬
‫پذيرفتش به شرم آن که صرف خودم بات فاق شما يا‬
‫پ سرتان با احت يام تام که اها فل شما از خواب‬
‫بيدار هش نه شوند‪ ،‬باصطالح يـک کلـه کشـک نمـايش‪".‬‬
‫ا مين د غه ت جويز په خو ښۍ سره وما نه او قوم ندان‬
‫غنــي لــه وره نــه د خــوب کوټــه وليدلــه او ورتــه‬
‫څرو نده شوه‪ ،‬چې هل ته د ه غه له خپ لې نه سربېره‬
‫د ه غه م شر ورور ع بدهللا ا مين هش په غا لد احت مال‬
‫له خپلې ماينې او وډو سره ويده پروت دى‪.‬‬
‫د ا مين د دوي مې غوښـتنې پـه اډه قومنـدان غ ني‬
‫له کور نه دبا ندې د م ابرې د آ لې په و سيله د‬
‫ـته‪ .‬دى‬‫ـدايت وغوښـ‬ ‫ـه هـ‬
‫ـدان نـ‬‫ـوى قومنـ‬‫ـه لـ‬‫ـت لـ‬
‫امنيـ‬
‫ليکي‪ ،‬چې‪" :‬با او هـورى حـرف زدم کـه بايـد حتمـا‬
‫اجـــازه قومنـــدان را حاصـــل نمـــايش‪ .‬از اينکـــه‬
‫قومنــدان امنيــه هــش در ايــن ناوقــت شــد خســته و‬
‫فت‬ ‫فتش ق بول کرد‪ ،‬و لد‬ ‫سر يق شده بود‪ ،‬هر چه‬
‫ـام‬‫ـار را انجـ‬‫ـن کـ‬‫ـپليت ايـ‬‫ـول مسـ‬
‫ـا قبـ‬ ‫ـد بـ‬
‫ـن بايـ‬‫مـ‬
‫ـه‬
‫ـتش کـ‬‫ـده فـ‬ ‫ـاامين ب نـ‬
‫ـتش و بـ‬‫ـه بر شـ‬‫ـش‪ .‬ب انـ‬ ‫دهـ‬
‫همــه خواهشــات شــما را قبــول خــواهش کــرد‪ ،‬بشــرم‬
‫ـع‬
‫ـاهر جمـ‬ ‫ـت خـ‬‫ـد‪ .‬فـ‬‫ـپليت نگذاريـ‬‫ـرا در مسـ‬ ‫ـه مـ‬
‫آنکـ‬
‫باشــيد مــن ريــزى نيســتش کــه شــمارا در مســپليت‬
‫بگذارم‪ ".‬دا وخـت د کـور لټـول پـاى تـه رسـېدلي‬
‫و‪ .‬څنګـه چـې د امـين کور د شـاه ولـي د کور پـه‬
‫څېـر ډېـر څه نـه لـرل‪ ،‬پل ټل يـې ډېـر وخـت ونـه‬
‫نيوه‪ .‬د شـاه ولـي کـور چـې د غنـي پـه قـول "بـه‬
‫ـود" دغسـ‬
‫ـې‬ ‫ـده بـ‬‫ـرش شـ‬
‫ـت) فـ‬‫ـن (زينـ‬‫ـرين ديکوريشـ‬‫بهتـ‬
‫يوه تهکاوي هش لرله‪ ،‬چې "انبـار هـاى بـرنج قسـما‬
‫ـک‬
‫ـن زرد‪ ،‬يـ‬ ‫ـر از روغـ‬ ‫ـر ‪ 011‬ليتـ‬
‫ـره پـ‬ ‫ـک بيلـ‬‫ـش‪ ،‬يـ‬‫قسـ‬
‫بيلر ‪ 011‬ليتـره پـر از روغـن نبـاتد‪ ،‬بهمـين قسـش‬
‫ا نواع جبو بات از قب يل لوب يا‪ ،‬ن ود‪ ،‬ن سک‪ ،‬ماش‬
‫وغ يره مواد خوراکد از قب يل قروت‪ ،‬ک چالو‪ ،‬ماش‬
‫و پياز وغيره بـه جوالهـا موجـود بـود‪ ".‬د غنـي د‬
‫ليکنې له م ې "دوکتور موصـوف پسـر يـک نفـر حـاجد‬
‫مت حول و برادرزاده يکن فر تاجر قا چاق بر ا ست‪،‬‬
‫تــاجرى بنــام شــاه محمــد لنــگ کاکــاى دکتــور از‬
‫قاچاقبران شريک خاندان شاهد بوده است‪".‬‬
‫څار ندويان د نزدې دوه وړۍ ل ټون نه ورو سته د‬
‫سهار په درې ب جو د ا مين له کوره وو تل او تر‬
‫هغـه دم ـه يـې د سـمت څار ندويان ووو مارل‪ ،‬چـې د‬
‫ســهار تــر اتــو بجــو پــورې امــين او د هغــه کــور‬
‫و څاري‪ .‬يواځې ا مين پرې نه ددي‪ ،‬چې له کور څ ه‬
‫وو ځي‪ ،‬خو د کورنۍ له نورو غړ يو سره غرا و نه‬
‫لري‪.‬‬

‫د امين د کودتا نقشه‬

‫ـو‬
‫ـه درې بجـ‬‫ـهار لـ‬
‫ـه دې ډول د سـ‬‫ـين پـ‬
‫ـيظ هللا امـ‬
‫حفـ‬
‫نه د غ ني ساپي په وي نا تر ا تو ب جو پورې پېن ځه‬
‫ساعته او د خل قي ر جيش د کالنۍ له م ې تر ل سو‬
‫ب جو پورې اووه ساعته و خت الره‪ ،‬چې په خ پل نو ښت‬
‫او ف کر يو څه و کړي‪ .‬دا سې ښکاري چې چارواکي د‬
‫ـه‬
‫ـد پـ‬‫ـې د وونـ‬
‫ـه وو‪ ،‬چـ‬
‫ـر نـ‬
‫ـه رول خبـ‬‫ـه هغـ‬ ‫ـين پـ‬
‫امـ‬
‫ن ــامي برخــه کــې يــې الره‪ ،‬کــه څــه هــش د خوســت‬
‫ولســـوال محمـــد ولـــي د کورنيـــو چـــارو وزيـــر‬
‫عبدالقــدير نورســتاني تــه ويلــي و‪ ،‬چــې "در بــين‬
‫ـوده و‬‫ـيار بـ‬ ‫ـرک و هوشـ‬‫ـين زيـ‬ ‫ـيظ هللا امـ‬
‫ـا حفـ‬‫ـي هـ‬
‫خلقـ‬
‫)‪(01‬‬
‫صاحبمنصبان اردو توسـط او جـذب شـده اسـت‪ " .‬پـه‬
‫وو ند کې د ا مين اهم يت په ا صل کې په دې کې و‪،‬‬
‫چــې لکــه دم ــه ويــل شــوي‪ ،‬دى د خلقــي وونــدوي د‬
‫ن امي څانګې آ مر و‪ .‬په اول سر کې صالح مح مد‬
‫زيـرى او ع بدالکريش ميثـاق هش ورسـره پـه ن ـامي‬
‫کمې ټې کې شريک وو‪ ،‬خو ه غوى له ډاره د غه د نده‬
‫پرېښــوده‪ .‬ټــول خلقــي افســران د خلقــي حکومــت د‬
‫اهالعـاتو او کل تور وز ير خيـال محمـد کټـوازي په‬
‫وي نا د ديارل سو او څـوارلس سـوو تنـو ترمېنځ او‬
‫د دفــاع وزارت د سياســي آمــر اقبــال وزيــري پــه‬
‫ـې‬‫ـې وو‪ .‬دوى‪ ،‬چـ‬ ‫ـاوخوا کـ‬ ‫ـه شـ‬‫ـوو پـ‬ ‫ـولس سـ‬‫ـا د نـ‬
‫وينـ‬
‫زيــاتره يــې پــه کابــل او شــاوخوا کــې پــه پــوځي‬
‫ـه‬‫ـه الرې لـ‬‫ـو لـ‬
‫ـو غړيـ‬‫ـو رابطـ‬ ‫ـې وو‪ ،‬د څـ‬ ‫ـدونو کـ‬
‫واحـ‬
‫امــين ســره تړلــي وو‪ .‬پــه خپلــه وزيــري د ‪081‬‬
‫افســـرانو او کټـــوازى د شـــاوخوا ‪ 031‬افســـرانو‬
‫ارتبـــاهي غـــړى و‪ .‬پـــه دې ډول د ټولـــو خلقـــي‬
‫افســرانو د وونــديتوب راز لــه امــين ســره و‪ .‬د‬
‫ک ټوازي په وي نا د پرچ مي ن امي اف سرانو شمېر د‬
‫درې سوو او څ لور سوو ترمېنځ و‪ ،‬خو ا مين که څه‬
‫و‪ ،‬د‬ ‫هش په ب يا يو موټي شوي وو ند کې م هش ش‬
‫پولت بورو يا سيا سي دف تر غړي توب يې نه الره او‬
‫د نورو وو ندي لو يانو په شان يې د خي بر د وور‬
‫له پا سه وي نا هش کړې نه وه‪ ،‬چې حکو مت ور ته‬
‫متو جه شوى وي‪ .‬په ه غه سربېره څن ګه چې ا مين په‬
‫وو ند کې ټي نګ م ال فان لرل او ه غو ورپ سې ډ ېر‬
‫ـې‬‫ـړى وي‪ ،‬چـ‬ ‫ـر کـ‬‫ـه فکـ‬
‫ـارواکو بـ‬ ‫ـاوه‪ ،‬چـ‬ ‫ـډ کـ‬
‫پروپاونـ‬
‫نه دى‪ .‬په د غو ټو لو‬ ‫ه غه په وو ند کې م هش ش‬
‫ـه م الفــت‬ ‫ـت پـ‬
‫ـين د محمــد داود د حکومـ‬ ‫ســربېره امـ‬
‫هش اواز جګ کړى نه و‪ .‬ه غه ال د ک ټواز په وي نا‬
‫براال ويل‪ ،‬چې "مون له رهبر نـه دفـاع کـوو‪ ".‬لـه‬
‫ـته‬‫ـو وروسـ‬ ‫ـر ټولـ‬‫ـين تـ‬‫ـې امـ‬
‫ـه وي‪ ،‬چـ‬ ‫ـه بـ‬‫ـدې املـ‬‫همـ‬
‫ون يول شو او د ه غه د کور په لټو لو کې هش خاص‬
‫جــدي تــوب ونــه ښــوول شــو او حتــد د امنيــې لــوى‬
‫قوم ندان هش ور سره س ته و نه نيو له‪ ،‬خو ا مين په‬
‫ب يا يو ځاى شوي وو ند کې د وو ندي م ال فانو له‬
‫خوا تر ف شار ال ندې و‪ .‬ه غوى د ه غه په قدرت پوه‬
‫وو او ترېنــه وېرېــدل‪ .‬دوى د وونــد پــه عمــومي‬
‫من شي نور م حد تره کي با ندې ف شار راوډ‪ ،‬چې د‬
‫پرچش او خ لق د وو ندويو ن امي بر خې دې هش سره‬
‫يــو شــي‪ ،‬خــو امــين دغــه کــار تــه حاضــر نــه و‪.‬‬
‫م ال فانو ب يا له تره کي نه وغو ښتل‪ ،‬چې ا مين د‬
‫ن امي څانګې له سروالۍ نه خالص شي‪ ،‬تره کي په‬
‫دې اډه يوه ميا شت و خت وغو ښته‪ ،‬چې ب يا به په‬
‫دې هکله کومه اساسي پرېکړه وشي‪.‬‬
‫مهمـه دا ده‪ ،‬چې ا مين خ پل خل قي افسـران‪ ،‬چې‬
‫ز ياتره يې پ ښتانه وو او د پ ښتنو شمېر په پوځ‬
‫کې د نورو قومو نو په پرت له ډ ېر وو‪ ،‬په م هارت‬
‫ـو‬
‫ـتلي وو او دغـ‬ ‫ـدې راوسـ‬ ‫ـاثير النـ‬
‫ـل تـ‬
‫ـر خپـ‬‫ـره تـ‬‫سـ‬
‫اف سرانو له ه غه و خت نه‪ ،‬چې مح مد داود له ه غو‬
‫و عدو نه‪ ،‬چې خل کو ته يې په خ طاب کې ور کړې وې‪،‬‬
‫او ښتد و او په دې يې پ يل و کړ چې افغان ستان له‬
‫شوروي بالک نه ل يرې او عر بي او غر بي نړۍ سره‬
‫نــزدې کــړي‪ ،‬پــه تــره کــي او امــين بانــدې فشــار‬
‫راوډ‪ ،‬چــې دوى تــه د حکومــت د نســکورولو اجــازه‬
‫ور کړي‪ .‬دوى د همد غه مق صد ل پاره يو و خت بل و خت‬
‫د ن امي تمرينو نو په تر سره کو لو کې ځانو نه ښه‬
‫ـړي وو‪ .‬د‬‫ـارت خاونـدان کـ‬ ‫رسـولي او د تجربـو او مهـ‬
‫ـه ‪0913/0533‬‬
‫ـين پـ‬
‫ـې و‪ ،‬چـې امـ‬ ‫ـه م ـ‬
‫دوى د ډاډينـې لـ‬
‫کې خپ لو لو يانو ته وي لي وو‪ ،‬چې خل قي اف سران‬
‫ـکور او دولتــي واک‬ ‫ـت نسـ‬
‫ـوان لــري‪ ،‬چــې حکومـ‬‫ددې تـ‬
‫ترال سه کړي‪ ،‬خو د خي بر په څ ېر له دوى سره هش‬
‫دغــه اندېښــنه وه‪ ،‬چــې حکومــت ډنګــول اســان او‬
‫حکومــت کــول وــران دي‪ ،‬ځکــه چــې افغانــان د دوى‬
‫حکو مت نه م ني‪ .‬حقي قت دا دى‪ ،‬چې خل قي لو يان له‬
‫ه غه و خت نه‪ ،‬چې حکو مت د جزا قانون اي ښلد و‪،‬‬
‫پـه سيا ست کې ساډه شوي وو‪ .‬ځي نې يې ال پـه دې‬
‫ن يت شوي وو‪ ،‬چې سيا ست ورد سره ترک کړي‪ .‬په‬
‫خپ له تره کد هش همدغ سې شوى و‪ ،‬نو يې د ځان‬
‫لپـــاره لـــه وونـــد نـــه پـــولي امتيازونـــه او‬
‫ترانسپورتي وسله وغوښتله‪ ،‬چې ورته ومنل شوه‪.‬‬
‫د زډه نازډه توب په د غه حال کې هش ا مين پر‬
‫خ پل ف کر او سيا ست د پ وا په شان ټي نګ والډ و‪،‬‬
‫خ پ لو نزدې مل ګرو ته يې د صبر او حو صلې خ برې‬
‫کولې‪ ،‬سره له دې هش په مل کي وو نديانو با ندې د‬
‫زډه نــازډه تــوب څپــه خپــره وه‪ .‬امــين بــه ورتــه‬
‫ويــل‪ ،‬چــې د ‪ 0931‬کــال د زمــري تــر مياشــتې دې‬
‫انت ار و کړي او که تر ه غو کوم م هش کار و نه‬
‫شـــو‪ ،‬بيـــا اختيـــار د دوى دى‪ .‬امـــين د ډېـــرو‬
‫خلق يانو په وي نا في صله کړې وه‪ ،‬چې دى به په‬
‫دغې مياشت کې په "انقالبـي" عمـل الس پـورې کـوي او‬
‫د برياليتوب په حال کې بـه د "زمـري انقـالب" نـوم‬
‫پرې ددي‪ ،‬خو ولسم شر مح مد داود پرې رادم ه شو‪.‬‬
‫بيــا نــو د وونــدي لويــانو لــه بنــدي کېــدلو نــه‬
‫ـت د‬‫ـد لپــاره سياسـ‬‫ـق دموکراتيــک وونـ‬‫وروســته د خلـ‬
‫مرګ يا ژو ند سوال شوى و‪ ،‬په دې ډول چې يا غوڅ‬
‫عمـل کول يا کور ته د راغ لي اجـل م نل‪ .‬امـين‬
‫لومړى ت جويز غوره کړ‪ ،‬خو د ه غه اسا سي م شکل دا‬
‫و‪ ،‬چې په دې اډه يې له وو ند نه څرو نده ا جازه‬
‫نه لر له‪ .‬د اق بال وز يري په وي نا ن امي کمې ټې‬
‫تـه صـالحيت ور کړل شـوى و‪ ،‬چـې که حکومـت د وونـد‬
‫مر کزي کمې ټې غړي ب ندي کړي‪ ،‬ه غه دې د اکثر يت د‬
‫في صلې له م ې د فاع و کړي‪ .‬د وز يري په قول د غه‬
‫صالحيت يواځې دفـاعي و‪ ،‬نـه د "انقـالب" کولـو او د‬
‫"انقالب کولو" لپـاره څرونـده اجـازه نـه وه‪ ،‬ځکـه‬
‫چې دده په عقيـده وضـع "انقالبـي" نـه وه‪ .‬د نـورو‬
‫خلق يانو په وي نا وو ند په کوم و خت کې پري کړې‬
‫کړې وه‪ ،‬چې که حکو مت وو ندي لو يان ب ندي کړي‪،‬‬
‫ن ـا مي غړي م جاز دي هغـه څـه وکـړي‪ ،‬چـې يې الزه‬
‫و ڼي‪ .‬دا چې په ر سمي خل قي خپرو نو کې و يل شوي‪،‬‬
‫چې تره کي و ا مين ته د انقال بي ع مل کو لو ل پاره‬
‫په الندې ډول هدايت ورکړى و‪ ،‬سمه نه ده‪:‬‬
‫" هر وخت کـه څـوک وغـواډي‪ ،‬چـې د ]محمـد[ داود‬
‫رجــيش ډنــګ کــړي‪ ،‬بايــد د افغانســتان د خلکــو‬
‫دموکرات يک وو ند سيا سي قدرت ] په الس کې[ واخ لي‬
‫او کــه د ]محمــد داود[ رجــيش پــه خلقيــانو بريــد‬
‫و کړي يا مل ګري نور مح مد تره کي ز نداني کړي‪،‬‬
‫خلق يان دې په انقال بي ق يام د داود رژ يش ډ نګ او‬
‫سياسي قدرت ترالسه کړي‪"(00).‬‬
‫دا او دغســې نــورې رســمي خپرونــې وروســته د‬
‫سيا سي مالح و له م ې شوي دي‪ ،‬نه واقع يت ته د‬
‫درناوي له م ې‪.‬‬
‫ا مين ورو سته له ه غه چې پوليس د ه غه له کور‬
‫ـدالرحمن لــه الرې د تــره‬‫ـل زوى عبـ‬ ‫نــه ووتــل‪ ،‬د خپـ‬
‫کــي د بنــدي کېــدلو خبــر ترالســه کــړ‪ .‬بيــا يــې د‬
‫کودتــا نقشــه پــه خپــل کــور کــې واېســتله او د‬
‫ارتبــاهي غــړو لــه الرې يــې خلقــي افســرانو تــه د‬
‫عم لي کو لو د ستور ور کړ‪ .‬د ثور ان قالب په نا مه‬
‫ر سالې کې‪ ،‬چې د اق بال وز يري په وي نا په خپ له‬
‫امين ليکلې‪ ،‬راغلـي چـې " ملګـري امـين د ثـور پـه‬
‫شپ مه نې ټه د سهار په شپ ني مو ب جو د خ پل زوى‬
‫عبــدالرحمن ورور ]عبــدهللا امــين[ او د خپــل کاکــا د‬
‫يوه زوى په وا سطه د وو ندي مل ګرو په حا ضرولو‪،‬‬
‫چې په سترو کدرونو او له ت کړه اف سرانو سره د‬
‫ووند پـه رابطـو غړوکـي وو‪ ،‬پيـل وکـړ‪ ".‬د همـدغې‬
‫ليک نې له م ې لومړى ارت باهي غړى‪ ،‬چې د ا مين‬
‫کور ته ورسـېد‪ ،‬فقيـر محمـد فقيـر و‪" .‬پـه همدغـه‬
‫ورځ د سهار په اوه ني مو ب جو لومړند کدر‪ ،‬چې د‬
‫مل ګري امـين کور تـه ور سېد‪ ،‬مل ګرى فقيـر محمـد‬
‫فق ير و‪ .‬مل ګرى ا مين په خپ له کو ټه کې د مل ګري‬
‫فقيــر ســره کېناســت او ورتــه يــې وويــل‪ ،‬چــې د‬
‫ـه‬‫ـبا لـ‬‫ـړ‪ .‬سـ‬
‫ـدي کـ‬‫ـتبد داود بنـ‬ ‫ـي مسـ‬
‫ـره کـ‬‫ـري تـ‬
‫ملګـ‬
‫غر مې دم ه په ن هو ب جو دې ان قالب پ يل او د داود‬
‫رژ يش دې ن سکور شي‪ .‬مل ګري فق ير څه وو يل‪ .‬مل ګري‬
‫ا مين ب يا هما غه ټ کد په ه ماغو جم لو ت کرار کړ‪.‬‬
‫مل ګري فق ير ب يا وو يل)اه( مل ګري ا مين وو يل ) بال‬
‫ـه‬‫ـوى نـ‬‫ـه ډار شـ‬‫ـل‪ :‬نـ‬‫ـري فقي ـر وويـ‬ ‫ـوې( ملګـ‬‫وډار شـ‬
‫يـش‪ ،‬خو څنګـه چې مل ګرى تره کـي ب ندي دى‪ ،‬په‬
‫يې را ته ولي که‪:‬‬ ‫خ بره نه پوهې م‪ .‬د کا غذ پرم‬
‫ــه د انقـــالب د پيـــل د‬ ‫ملګـــري امـــين ســـمله السـ‬
‫څرنګـوالي او دوام ټـول پالن د کا غذ پرم مل ګري‬
‫فق ير ته ولي که‪ ،‬چې په و سله وا لو قواوو کې يې‬
‫ـه‬‫ـې اډيکـ‬ ‫ـره يـ‬
‫ـه ده سـ‬ ‫ـې لـ‬
‫ـه‪ ،‬چـ‬‫ـرانو تـ‬ ‫ـرو افسـ‬‫ملګـ‬
‫درلوده او ملګري سـيد محمـد والبـزوى تـه ورسـوي‪".‬‬
‫لـه دې سره جوخـت پـه همـدغې ليک نې کې پـه ټول‬
‫ـې د پــوځ د بېالبېلــو قطعــو او فرقــو‬ ‫افغانســتان کـ‬
‫دپــاره ‪00‬تنــه خلقــي افســران د قومنــدانانو پــه‬
‫تووــه غــوره شــول‪ .‬دوه دېــرش کلــن محمــد اســلش‬
‫وهنجــار د څلــورمې زغــرورې قــوې د لــومړي کنــډک‬
‫قومنــدان د ټو لــو ځمکنيــو قــواوو د قومنــدان‪ ،‬د‬
‫هــوايي مــدفاع درســتيزوال ډوــروال عبــدالقادر د‬
‫هوايي قوتو نو ل پاره او ن ر مح مد د خوا جه رواش‬
‫د هوايي ميدان لپاره ووومارل شو‪.‬‬
‫ـوا‬ ‫ـع هـ‬
‫ـې د دافـ‬ ‫ـړ‪ ،‬چـ‬
‫ـش ورکـ‬ ‫ـدايت هـ‬‫ـه هـ‬‫ـين دغـ‬
‫امـ‬
‫قطعــې دې د ريشــ ورو د اومــې فــرق او د قرغــې د‬
‫ات مې فر قې د حر کت م ه وني سي‪ ،‬چې د حکو مت په‬
‫ـي‬‫ـه خلقـ‬ ‫ـې دننـ‬
‫ـو کـ‬‫ـه قطعـ‬‫ـوي او پـ‬ ‫ـې کـ‬
‫مالت ـړ ب ـه يـ‬
‫اف سران دې د ه غو قط عو يا ک نډکونو م ه وني سي‪،‬‬
‫چې له حکو مت نه د فاع و کړي‪ .‬جن ګي ا لوتکې دې هش‬
‫د خل قي م شرانو په الر ښوونه په ټو لو ه غو قط عو‬
‫بانــدې وارونــه وکــړي‪ ،‬چــې غــواډي د حکومــت مــال‬
‫و تړي‪ .‬ا مين فق ير ته ال له د ستور ورکو لو نه خالص‬
‫شوى نه و‪ ،‬چې د انجن ير ظر يف په نا مه بل ن امي‬
‫ـدې‬ ‫ـور دبانـ‬‫ـو د کـ‬‫ـو بجـ‬‫ـه اتـ‬‫ـهار پـ‬‫ـړى د سـ‬‫ـط غـ‬‫رابـ‬
‫ور سېد‪ ،‬خو دن نه ننوت لو ته پرې نه ښودل شو‪.‬‬
‫سـره له دې هـش امـين هغـه تـه او د هغـه له الرې‬
‫نـورو رابطـو غـړو خ يال محمـد ک ټوازي او انجنيـر‬
‫صالح مح مد پ يروز او خل قي ع بدالقادر ا شنا ته د‬
‫پــالن دوه نقلونــه واســتول شــول‪ .‬د وروســتي نــوم‬
‫اخي ستل شوى نه دى‪ ،‬مم کن په دې سبد چې ده خپ له‬
‫د نده تر سره ن کړه‪ ،‬خو چارواکي يې هش پرې خ بر‬
‫نه کړل‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د غه پې غام راب طو غړو فق ير مح مد‬
‫فقيــر )تڼــي(‪ ،‬انجنيــر محمــد ظريــف )توتاخېــل(‪،‬‬
‫ـروز )د لغمــان مومنــد( او‬‫ـر صــالح محمــد پيـ‬
‫انجنيـ‬
‫خ يال مح مد ک ټوازي ) سليمان خ ېل( ته د غه پې غام‬
‫هش ور سول شو‪ ،‬چې دوى دې د سهار په شپ ني مو‬
‫ب جو په دهمز نګ کې سره غو نډ شي‪ ،‬چې که په پالن‬
‫کــې کــوم بــدلون پــېښ شــوى وي‪ ،‬دوى ترېنــه خبــر‬
‫او سي‪ .‬ا مين د غ ني ساپي د ليک نې له م ې د سهار‬
‫په ا تو ب جو او د ان قالب په هک له م قالې ) يا د‬
‫ا مين د ليک نې( له م ې په ل سو او پېن ځه څلوې ښت‬
‫دقي قو کې پولي سو له کور نه واې ست او د کا بل‬
‫وال يت پـه توق يف خا نه کـې د نـورو وونـديانو پـه‬
‫شان په يوې کوټې کې بندي کړ‪.‬‬
‫هغ سې‪ ،‬چې ا مين په ل و خت کې د کود تا د ع مل‬
‫پــالن وايســت‪ ،‬داســې هــش رابطــو غــړو هغــه خلقــي‬
‫اف سرانو ته د ښار په بې لو بې لو بر خو کې په‬
‫وړنــديتوب ســره ورســوه‪ .‬دوى دغــه ماموريــت پــه‬
‫حېرانــوونکي وړنــديتوب او د پېســو پــه بــې پــروا‬
‫لګ ښت سره د تک سي وانو له الرې سرته ور سوه‪ .‬له‬
‫ټک سي وا نو سره يې چ نه نه وه له او ح تد د کرا يې‬
‫پاتې پي سې يې ترې نه نه اخي ستلې‪ .‬هر يوه خپ له‬
‫د نده په بري سره تر سره کړه او په پاى کې ټول‬
‫د غومره ستړي شوي وو‪ ،‬چې ه مدا چې خپ لو کورو نو‬
‫ته ستانه شول‪ ،‬له دري شي او بو ټانو سره و يده‬
‫شول‪.‬‬
‫اوس د يو څو اسا سي ټ کو ب يا يادو نه ضرور ده‪.‬‬
‫يو دا چې د کود تا قوم نده يواځې د ح فيظ هللا ا مين‬
‫په نو ښت خل قي اف سرانو ته ور کړل شوې وه‪ .‬نور‬
‫مح مد تره کي‪ ،‬چې د وو ند ع مومي من شي او د سر‬
‫سـړى و‪ ،‬پـرې خبـر نـه و او پرچمـي لو يان يې په‬
‫ف کر کې هش نه وو‪ .‬بل دا چې د کود تا پالن د ل نډ‬
‫و خت کار و او ه غه هش په دغ سې حال کې‪ ،‬چې ا مين‬
‫او کور يې د پولي سو تر څارنې ال ندې و‪ .‬ا مين په‬
‫دغ سې حـال کې هش د کودتـا پـالن جـوډ کړ او دوه‬
‫وي شت ت نه خل قي اف سران يې په نا مه په کود تايي‬
‫وظي فې ووو مارل‪ .‬دى به د ښه ټي نګ ياد خاو ند و‪.‬‬
‫بله دا چې خلقي ارتبـاهي غـړو د "انقـالب" قومنـده‬
‫د ثور په شپ مه ورځ او شپه کې د کا بل د سيمې‬
‫خل قي اف سرانو ته په و خت ور سوله‪ ،‬بې له دې چې‬
‫امني تي چارواکي پـرې شـکمن شـوي وي‪ .‬د ا مين پـه‬
‫وډون دوى ټول اهرا في پ ښتانه وو‪ ،‬دوى ټول به د‬
‫ښه د سپلين خاو ندان‪ ،‬خ پل مامور يت ته ر ښتيني او‬
‫ـومتي‬‫ـې حکـ‬‫د ن ــام ټينــګ م الفــان وو‪ .‬مهمــه دا چـ‬
‫پوليس غ ني ساپد‪ ،‬چې دى هش اهرا في پ ښتون و‪ ،‬بې‬
‫له دې چې د ا مين په ن يت خ بر وي‪ ،‬په ضمني ډول‬
‫د کودتــا پــه بــري کــې اساســي رول ولوبــوه‪ .‬ده د‬
‫خپلــې وظيفــې او د خپلــو آمرانــو د هــدايتونو‬
‫پرخالف ع مل و کړ او ا مين او راب طو غړو ته يې د‬
‫پـالن د عملـي کو لو لپـاره ډ ور هـوار کـړ‪ .‬کـه ده‬
‫ـور‬‫ـولې واى‪ ،‬د ثـ‬‫ـرته رسـ‬‫ـتيا سـ‬‫ـه رښـ‬
‫ـده پـ‬‫ـه دنـ‬‫خپلـ‬
‫کودتــا بــه ناشــونې واى‪ .‬امــين بيــا دى د خپلــې‬
‫واکمنۍ په وخت کې پـه دې ډول وسـتايه‪" :‬ا ـر شـما‬
‫برايش شد م جال ما ندن ب ا نه را نميداد يد‪ ،‬ا ر‬
‫شما در تال شد ا هاق زن ها ا سناد مر بوم به قوم نده‬
‫ان قالب را از خانمش ميگرفت يد‪ ،‬ا ر شما ه مان دو‬
‫مه مان را ه بق د ستور م قام آ مر رف تار ميکرد يد‪،‬‬
‫ا ر شما دخـول و خـروج را در منـزلش تـا ‪ 8‬فـرداى‬
‫همــان روز ممنــوع ميکرديــد‪ ،‬مــن هيچگــاه قومنــده‬
‫انقــالب را نميتوانســتش تکميــل و صــادر نمــايش و‬
‫ا ين به م ساعدت شما بود که من در ه مان شد [ صبح‬
‫وقــت] قومنــده انقــالب را تکميــل و صــادر نمــايش‪.‬‬
‫باين حساب شما نزد من قهرمان انقالب هستيد‪".‬‬

‫په توق يف‬ ‫وو ندي لو يان د کا بل وال يت‬

‫خانه کې‬
‫ه و يل شوي‪ ،‬د ا مين له ب ندي ک ېدلو‬ ‫ل که چې دم‬
‫لق دموکرات يک وو ند نور م هش غړي د‬ ‫نه دم ه د خ‬
‫سهيل لو يديځې بر خې په م حبس کې‪،‬‬ ‫کا بل وال يت د‬
‫خا نه ياد ېده‪ ،‬هر يو په بې لې کوټې‬ ‫چې په توق يف‬
‫کې ا چول شوي وو‪ .‬د توق يف خانې ټولې کوټې‪ ،‬چې‬
‫له خ ټو نه جوډې او وډې وې‪ ،‬په شمېر اوو لس وې‪.‬‬
‫د هغې يو څو کوټې مـا پـه ‪ 0931‬کـال کـې‪ ،‬چـې د ويښ‬
‫ـاپد‬‫ـن سـ‬
‫ـالم حسـ‬
‫غـ‬ ‫ـړه ش ـ‬
‫ـو تکـ‬
‫ـد يـ‬
‫ـانو د وونـ‬‫زلميـ‬
‫ب ندي و‪ ،‬ل يدلې وې‪ .‬ساپي د خپ لې يوې ليک نې په‬
‫سر‪ ،‬چې د ننګر هار په سره رود کې د يوې ښوونځي‬
‫د ودانــۍ مــواد‪ ،‬چــې د مــوى مبــارک پــه ودانــۍ‬
‫لګ ېدل‪ ،‬د ح ورتانو په تحر يک ب ندي شوى و او په‬
‫دې ډول د ويښ زلميـــانو او عصـــري افغانـــانو او‬
‫ـو ډول‬‫ـه کــارو تــرمنځ يـ‬‫حوــرتانو او مــذهبي محاف ـ‬
‫مبــارزه او غوغــا جــوډه شــوې وه‪ .‬زه هغــه وخــت د‬
‫ويښ زلميانو د حرکت يو فعال غړى وم‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د توق يف خانې په د غو وډو خټي نو‬
‫کو ټو کې د خ لق دموکرات يک وو ند د لو يانو ت نه‬
‫کــول ښــيي‪ ،‬چــې د دوى موضــوع د حکومــت لــه ن ــره‬
‫ډېـره جـدي نه وه‪ .‬وروسـته له دې‪ ،‬چـې دغـه ن هه‬
‫بنـديان پـه ن هو کو ټو کـې واچـول شـول‪ ،‬د هغـو د‬
‫دوســيو تــر بشــپړېدلو پــورې د هغــو مســپليت د‬
‫قومنــدان غنــي ســاپي پــه ســروالۍ د پوليســو دوه‬
‫وي شتو ت نو اف سرانو په غاډه ولو ېد‪ .‬غ ني ساپي‬
‫ته د امي نې لوى قوم ندان هدايت و کړ‪ ،‬چې ب نديان‬
‫به له يوه بل سره نه ووري‪ .‬يا يواځې به نه‬
‫ـت‬
‫وي‪ ،‬بنــديان بــه لــه ډوډۍ خوډلــو او هبيعــي حاجـ‬
‫له ر فع نه پر ته ال چک وي‪ ،‬خو ساپد لي کي‪ ،‬چې‬
‫"مــن هــور خصوصــد بــه صاحبمنصــبان مربــوم هــدايت‬
‫داده بودم که ال چک هارا به م حافظ شان ت سليش‬
‫داده و دست هاى شا نـرا الچـک نکنـد‪ ".‬خـو د يـوه‬
‫بنـدي پـه وينـا دوى لـه ځينـو حالتونو نـه پرتـه‬
‫ټول و خت ول چک وو‪ .‬د تره کي ول چک ډ ېر ټي نګ و‪،‬‬
‫خو له دوى ټو لو سره ښه چل ند ک ېده‪ .‬ساپي په‬
‫"شد هـاى کابـل" کـې ليکـي‪ ،‬چـې پ ـوا لـه دې چـې‬
‫بارق شفيعي او سليمان اليـق بنـدي شـي "بـراى هفـت‬
‫ن فر شان فوق ال عاده و شت و سفند‪ ،‬برنج عالد‪،‬‬
‫نـان خاصـه‪ ،‬دو نوع م يوه تـازه در ه عام چاشـت و‬
‫شد شان حوا له رد يده بود‪ .‬چاى و سگرت م طابق‬
‫ليل بـراى شـان داده ميشـد‪ ".‬يـو هبـي ډاکټـر هـش‬
‫ـي‬
‫ـوري‪ .‬غنـ‬‫ـره ورح ووـ‬ ‫ـديان هـ‬‫ـې بنـ‬
‫ـوى و‪ ،‬چـ‬ ‫ـف شـ‬‫موظـ‬
‫ساپد ليکـي‪ ،‬چـې "تمـام پرسـونل را متوجـه وظـايف‬
‫شــان نمــوده و خاصــتا در بــاره مراعــات ســلوک‬
‫ان ساند پوليس در مقا بل هم چو ر جال سيا سد هدايت‬
‫داده انهــا را جــدا متوجــه روش نيکــو‪ ،‬برخــورد‬
‫اخالقــد‪ ،‬و مودبانــه نمــودم‪ .‬بــامر ن ــارت خانــه‬
‫ـل‪ ،‬روى‬‫ـتره‪ ،‬کمپـ‬ ‫هــدايت دادم تــا بــه محبوســين بسـ‬
‫جايد جديد توزيع نمايند‪".‬‬
‫دى دا هش وايي‪ ،‬چـې "از پـول ش صـد ام يکمقـدار‬
‫چاى سياه و شيريند خر يده به ا مر ن ارت خا نه‬
‫ت سليش ن مودم‪ .‬آب ر مد‪ ،‬ظروف نان‪ ،‬من قل بر قد‪،‬‬
‫ظروف چاى را از ا تاق ه عام خورى صاحبمن صبان از‬
‫نــزد معتمــد اعاشــه و هعــام خانــه رفتــه بــامر‬
‫ن ارت خا نه دادم تا ه عام محبو سين را ب طور صحد‬
‫و ــرم بوقــت معينــه توزيــع نماينــد و خــارج از‬
‫ا ستحقاق ر سمد هر و قت م يل دا شته با شند‪ ،‬بدون‬
‫کدام معطلد براى شان چاى بدهند‪".‬‬
‫نور مح مد تره کد له دغ سې او لې در جې ډوډۍ او‬
‫ښه چل ند سره سره ه مدا‪ ،‬چې له تحق يق ځاى نه‬
‫ســتون شــو‪ ،‬لــه ډوډۍ خوډلــو نــه ډډه وکــړه او‬
‫اعتصاب يې وکړ‪ .‬غنـي ليکـي‪" :‬بشـقاب قورمـه وشـت‬
‫ـد از‬‫دار‪ ،‬نـان و ميـوه اسـتحقاقيه اش نـاخورده بعـ‬
‫ـد؟‬‫ـان نميکنيـ‬ ‫ـوش جـ‬‫ـان نـ‬
‫ـرا نـ‬‫ـيدم چـ‬‫ـالم پرسـ‬
‫اداى سـ‬
‫صحت تان چطـور اسـت" تـره کـي وويـل‪ ،‬چـې "صـحتش‬
‫خــوب اســت‪ ،‬مــريض نيســتش ولــد ايــن هعــام را‬
‫نمي ــورم‪ " ".‬علــت آن چــه خواهــد بــود؟" ځــواب يــې‬
‫ورکړ‪ ،‬چې " من يک بندى سياسـد و رهبـر حـزب هسـتش‪،‬‬
‫براى ا مرين خود و وز ير داخ له بگو‪ ،‬يد مرا که‬
‫بنـدى کـرده ا يد ماننـد يک مح بوس سيا سد مطـابق‬
‫مــيلش بايــد هعــام بدهيــد‪ ،‬دوا بدهيــد‪ ،‬چپرکــت‬
‫بده يد و ا تاق رو شن اف تاب دار بده يد‪ ".‬تر ه غو‬
‫پورې ب نديانو ته چپرکټو نه ور کړل شوي نه و‪ ،‬خو‬
‫ور کول يې په پرو ورام کې و‪ .‬نو ساپي تره کي ته‬
‫کړه‪ ،‬چې " هر چيـز جـور مـد شـود‪ ،‬شـما امشـد نـان‬
‫ـت‬
‫ـه چپرکـ‬ ‫ـع بـ‬
‫ـردا راجـ‬‫ـد‪ ،‬فـ‬ ‫ـان کنيـ‬
‫ـوش جـ‬‫ـود را نـ‬ ‫خـ‬
‫اقــدام ميکــنش‪ .‬دوکتــور موظــف هــر روز مــد آيــد‪،‬‬
‫ـد‬
‫ـکايت مريوـ‬ ‫ـدام شـ‬‫ـر کـ‬‫ـود‪ ،‬ا ـ‬‫ـده بـ‬‫ـش امـ‬
‫ـروز هـ‬‫امـ‬
‫داشــتيد بايــد بــه داکتــر ميگفتيــد‪ .‬اهــاق شــما‬
‫روشــند کــافد دارد‪ ،‬بســتره شــما بکلــد جديــد‬
‫است‪....‬نان سه وقتـه شـما درجـه يـک اسـت‪ ".‬تـره‬
‫کي ورته وويل‪ ،‬چې " نه خير‪ ،‬مـن نميگـويش کـه ايـن‬
‫رم ا ست‪ ،‬و لد‬ ‫غذا خراب ا ست‪ ،‬بل که ب سيار چرب و‬
‫من ن سبت تکل يف سابقه به تو صيه داک تر چر بد و‬
‫ـا‬
‫ـاپي بيـ‬ ‫ـوانش‪ ".‬غنـ‬
‫ـي سـ‬ ‫ـورده نميتـ‬‫ـان خـ‬‫ـاز بر يـ‬
‫پيـ‬
‫ور ته وو يل‪ ،‬چې تا سې با يد خ پل تکل يف داک تر ته‬
‫وي لې واى‪ .‬تره کي ور ته وو يل‪ ،‬چې ه غه مې نن‬
‫خبر کړ‪ ،‬او هغـه " در ورق صـحد ام نوشـت کـه بايـد‬
‫وشــت بــد روغــن هــور ي نــد بــرايش داده شــود‪".‬‬
‫داک تر ب يا ه غه ته د ه غه په خو ښه د خوراک ته يه‬
‫کو لو تو صيه و کړه‪ .‬په پاى کې تره کي ساپي ته‬
‫په خندا وويل‪ ،‬چې " خوب اسـت‪ ،‬امشـد ايـن چربـد را‬
‫نمي ورم‪ ،‬با چاى نـان مي ـورم‪ ".‬سـاپي بيـا ورتـه‬
‫کړه چې اوس به ستا په ا جازه له خپ لې کوټې نه‬
‫يو څه خواډه در ته راوډم‪ .‬تره کي من نه و کړه او‬
‫ساپد وايي‪ ،‬چـې " يکنفـر سـرباز هـدايت دادم (کـه)‬
‫فورا قطد شير‪ ،‬کلچه ناشـتا و چـاى ـرم بيـاورد‪".‬‬
‫ساپي ب يا په خ ندا ور ته وو يل‪ ،‬چې تا سې په کور‬
‫کې هش د خپ لې خو ښې خواډه خورئ؟ د ه غه ځواب هو‬
‫و‪ .‬په دې ډول‪ ،‬چې " مـن در خانـه وشـت سـينه مـرغ‬
‫يا وشت کبـک مي ـورم‪ ".‬سـاپي پـه تعجـد وپوښـته‪،‬‬
‫چې "شما کـه رهبـر زحمتکشـان و حـزب هبقـه کـار ر‬
‫هســتيد هــر روز وشــت مــرغ يــا پرنــد ان صــحرايد‬
‫چطور ميسـر ميگـردد؟" تـره کـي موسـکد شـو او پـه‬
‫ـتيد‪،‬‬‫ـاو هسـ‬‫ـد کنجکـ‬‫ـې " خيلـ‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـې وويـ‬‫ـې يـ‬‫ـواب کـ‬‫ځـ‬
‫ـتش‪،‬‬‫ـزب هسـ‬‫ـر حـ‬‫ـفيد و رهبـ‬‫ـش سـ‬‫ـن ريـ‬
‫ـه مـ‬‫ـد کـ‬‫ميدانيـ‬
‫ت مام م صارفش از هرف حزب ته يه مي شود‪ .‬شاګردان‬
‫بــرايش تهيــه ميکننــد‪ ،‬مــرا دوســت دارنــد‪ .‬هــر‬
 ‫چيزيکه خواسته باشش‪ ،‬مرا ميدهند‪".‬‬
‫لــه بنــديانو او هغــه هــش لــه سياســي بنــديانو‬
‫سره‪ ،‬چې له خپ لواک ژو ند نه بې بر خې شوي او هر‬
‫يو يې په وډې کوټې کې په يواځې ځان ت نه شوى‬
‫وي‪ ،‬د ب ڼدي وانـانو چلنـد او د خـوډو څنګـه وا لد‬
‫ډ ېر م هش وي‪ .‬دغ سې ب نديان تل په دې سوچ کې وي‪،‬‬
‫چې خپ له روغت يا له ال سه ور نه کړي او يوه ورځ‬
‫په پ ياوډي روح سره ب ېرون شي‪ ،‬د وال يت په توق يف‬
‫خا نه کې نه يواځې له نور مح مد تره کي‪ ،‬بل کې د‬
‫ه غه له ټو لو مل ګرو سره دو مره ښه چل ند و شو‪ ،‬چې‬
‫کلــه دوى ازاد شــول او بنــدي وانــان بنــدي شــول‪،‬‬
‫سمله ال سه يې خ پل ژ غورونکي قوم ندان غ ني ساپي‬
‫ته وويـل‪ ،‬چـې " انهـا را رهـا کنيـد‪ ،‬انسـان هـاى‬
‫شريف ه ستند‪ .‬در ا ين چ ند شد و روز با ه مه ما‬
‫وضع انساند کـرده انـد‪ ".‬خـو دوى د خپلـې واکمنـۍ‬
‫په وخـت کـې دغـه "انسـاني چلنـد" زر هېـر کـړ‪ ،‬د‬
‫دوى پــه وخــت کــې هــر بنــدي وان بنــديانو تــه د‬
‫ـس‬
‫ـاډه نـ‬‫ـه مـ‬‫ـه ال پـ‬‫ـديانو تـ‬‫ـان و‪ .‬بنـ‬
‫ـه شـ‬
‫ـون پـ‬‫فرعـ‬
‫ډوډۍ نــه ورکــول کېدلــه او هغــه څــه چــې ورکــول‬
‫ک ېدل‪ ،‬د غومره خراب وو‪ ،‬چې په عادي حال کې د‬
‫خـوراک نه وو‪ .‬لکـه چـې ورو سته بـه وويـل شـي‪ ،‬د‬
‫دوى په و خت کې د غومره ډ ېر افغا نان ب ندي شول‪،‬‬
‫و کړول شول او ووژل شول‪ ،‬چې د بل هېڅ اف غان د‬
‫واکم نۍ پـه و خت کـې د غومره ډ ېر افغا نان ب ندي‬
‫شوي او اعدام شوي نه وو‪.‬‬
‫له بنديانو نه تحقيق‬
‫پــه يقــين ســره معلومــه نــه ده‪ ،‬چــې ددغــو‬
‫وو نديانو له ب ندي کو لو څ ه ا صلي مق صد څه و؟ د‬
‫سر پ ټي ن ام يوه خا صه دا ده‪ ،‬چې ه غه في صله هش‬
‫چې په ټولنې ا ثر کوي‪ ،‬يو يا څو ت نه کوي او‬
‫ا صلي مط لد هش نه وا يي‪ .‬په کوم ه ېواد کې چې‬
‫فيصــلې پــه دې ډول کېــ ي‪ ،‬هلتــه هــره وــړۍ د‬
‫حېرانوونکيــو پېښــو د پېښــېدلو احتمــال وي‪ .‬دا‬
‫هغه څـه و‪ ،‬چـې پـه افغانسـتان کـې د ‪0531‬کـال پـه‬
‫ثور کې د يو څو نه چ ندان مه مو ک سانو له ب ندي‬
‫کېــدلو نــه وروســته وشــول‪ .‬د يــوه ناتاييــد شــوي‬
‫روا يت له م ې ولسم شر مح مد داود غو ښتل‪ ،‬چې د غه‬
‫بنديان چې خلکـو "کمونسـتان" بلـل سـمله السـه بـې‬
‫له م حاکمې ا عدام شي‪ ،‬چې له ه غو نه کو مه بال‬
‫جګـه نه شي‪ ،‬خو د م شاور وز ير عبدالمج يد ن ـر‬
‫ـاکمې څ ــه نــه وي‪ .‬د‬‫ـې د محـ‬‫داو‪ ،‬چــې اعــدام دې بـ‬
‫يوې ب لې پر ځان وي سا من بع په قول في صله سمال سي‬
‫ـي‬‫ـل والـ‬‫ـې د کابـ‬
‫ـه يـ‬‫ـرا دم ـ‬‫ـر اجـ‬
‫ـو تـ‬‫ـدام و‪ ،‬خـ‬‫اعـ‬
‫ع بدالحکيش‪ ،‬چې ب نديان د ه غه په قل مرو کې وو‪،‬‬
‫د ا عدام له عامالنو نه مه لت وغو ښته‪ ،‬ځان يې په‬
‫بېــړه محمــد داود تــه ورســوه او هغــه يــې پــه دې‬
‫قانع کړ‪ ،‬چې ا عدام دې له م حامې نه ورو سته وي‪.‬‬
‫ل که چې زر په ول يدل شي‪ ،‬وو مان نه ک ې ي چې د‬
‫ا عدام روا يت به پ وا يا ورو سته له م حاکمې نه‬
‫حقيقــت ولــري‪ .‬ســربېره پــر دې‪ ،‬چــې دا د اش اصــو‬
‫روايتونـــه دي‪ ،‬محمـــد داود پـــه دغســـې مهمـــو‬
‫مو ضوعګانو کې خپ له او د خپ لو م شاورو في صله نه‬
‫ماتو له او د ه غو په اډه يې د بل چا م شوره نه‬
‫منله‪.‬‬
‫مهمــه دا ده‪ ،‬چــې د حکومــت لپــاره دغــه ټولــه‬
‫موضــوع ډېــره جــدي نــه وه او کــه جــدي واى‪ ،‬دغــه‬
‫ب نديان به يې د ښارپه م ېنځ کې په خټي نې ودا نۍ‬
‫کې نه ا چول‪ ،‬بل کې په کوم نامعلوم او ټي نګ ځاى‬
‫ل که د څر خي پ له په ز ندان کې ت نه کړي واى او‬
‫د بند په وخت کې به پرې ډېره س ته نيولې واى‪.‬‬
‫د چار شنبې په ورځ د ثور په شپ مه د ما ښام په‬
‫شپ ني مو ب جو نور مح مد تره کي‪ ،‬ب برک کار مل او‬
‫شــرعي جوزجــاني د کابــل واليــت دننــه د څــارنوالۍ‬
‫ادارې تــه د تحقيــق لپــاره بوتلــل شــول‪ .‬هلتــه د‬
‫عــدليې وزارت او لــويې څــارنوالۍ هيئاتونــه دم ــه‬
‫ورغ لي وو‪ .‬ب نديان هل ته تر دو لس ني مو ب جو پورې‬
‫کې نول شول او تحق يق ترې نه و شو‪ ،‬خو د تره کي‬
‫له تحق يق نه پر ته له نورو نه د تحق يق په اډه‬
‫معلو مات ترالسـه شـوي نـه دي‪ .‬د غومره څرو نده ده‪،‬‬
‫چ ې په دوى با ندې د امن يت د وډوډولو تور ل ګول‬
‫شــوى و‪ .‬لــه تــره کــي نــه د تحقيــق پــه اډه هــش‬
‫معلومــات مفصــل او دقيــق نــه دي‪ ،‬لــه هغــه نــه‬
‫څارنوال مح مد ا نور کاکړ‪ ،‬څارنوال کرام ا لدين‬
‫او څـارنوال فـيض مح مد پو ښتنې کړې وې‪ .‬څـارنوال‬
‫انـور کاکړ‪ ،‬چـې زمـا د پوهنتـون د وختونـو دوسـت‬
‫و‪ ،‬ماته د ‪0991‬کال د نـومبر پـه ‪03‬مـه لـه ورجنيـا‬
‫نه په يوې تلي فوني مر کې کې وو يل‪ ،‬چې دوى ټو لو‬
‫له تره کي نـه د اپريـل پـه ‪03‬مـه کـال ‪ 0918‬د دوو‬
‫ـارنوال‬‫ـړې‪ .‬د څـ‬‫ـتنې وکـ‬‫ـې پوښـ‬‫ـاوخوا کـ‬‫ـه شـ‬‫ـو پـ‬
‫وړيـ‬
‫ا نور کاکړ په وي نا‪ ،‬تره کي د څارنوالۍ دف تر‬
‫ته ول چک راو ستل شوى و‪ .‬هل ته ول چک ترې نه لرې‬
‫شو‪ ،‬چاى ور ته وغو ښتل شو او دا هش ور ته وو يل‬
‫شول‪ ،‬چې که نور څه غواډي ل که چرس يا بل څ يز‬
‫به هش ور ته ته يه شي‪ .‬د کاکړ په وي نا له تره‬
‫کي نه په ارا مۍ او بې له وېرو لو او ترټ لو نه‬
‫ـورو‬‫ـه نـ‬‫ـې پـ‬
‫ـې چـ‬‫ـال کـ‬
‫ـې حـ‬‫ـه داسـ‬
‫ـوې‪ ،‬پـ‬ ‫ـټنې وشـ‬
‫پوښـ‬
‫ـوي وو‪ .‬د کــاکړ‬‫ـرول شـ‬‫ـدې وواښــونه شــوي او وېـ‬‫بانـ‬
‫پـه قول ټولې پوښـتنې په دې اډه وې‪ ،‬چې د جزا‬
‫قانون پرخالف يې و لې م اهرې کړې دي؟ پو ښتنې چې‬
‫ور ته لي کل شوې سپارل شوې وې‪ ،‬دا سې نه وې چې‬
‫تـورن دې ا عدام تـه برا بر شي‪ .‬د کـاکړ په ن ـر‬
‫تره کي د ه غه له م ې شايد له درې نه تر شپ و‬
‫ميا شتو پورې ب ندي يا له دوه نه تر شپ و زرو‬
‫اف غانيو پورې جري مه شوى واى‪ .‬د کاکړ په وي نا‬
‫تــره کــي پــه بــې پروايــۍ او بــې لــه ويــرې نــه‬
‫ځوابونــه وويــل او هغــه دغــومره اودده وو‪ ،‬چــې د‬
‫نورو پو ښتنو ل پاره اډه پ يدا نه شوه‪ ،‬دو سيه يې‬
‫ب شپړه شوه او چارواکيو ته و سپارل شوه‪ .‬د تور‬
‫د سپک وا لي او ښه چل ند له ام له به وه‪ ،‬چې د‬
‫ـه‬
‫ـه بېرتـ‬ ‫ـوټې تـ‬
‫ـې کـ‬‫ـې خپلـ‬‫ـه چـ‬
‫ـه کلـ‬‫ـي روحيـ‬‫ـره کـ‬‫تـ‬
‫راو ستل شو‪ ،‬نه دا چې مړاوې نه وه‪ ،‬خندا نه وه‪.‬‬
‫د غنـي ساپي د پوښـتنې پـه ځـواب کـې‪ ،‬چې تحقيـق‬
‫څنګه و‪ ،‬اول وخندل او بيا يـې وويـل‪ ،‬چـې "مسـ ره‬
‫بود‪ .‬خود شان را مح کوم کردم‪ ،‬چيز يرا که از من‬
‫ـود‪.‬‬‫ـن نميشـ‬‫ـويليت مـ‬‫ـبد مسـ‬‫ـش سـ‬
‫ـد آنهـ‬‫ـيدند‪ ،‬يکـ‬‫پرسـ‬
‫مراسش جنازه و صحبت باالى قبـر کـدام جـرم نيسـت‪".‬‬
‫په ياد دې وي‪ ،‬چې تورن ه غه هش په دغ سې مو ضوع‬
‫کې واقع يت‪ ،‬ه غه هش ح کومتي مامور ته‪ ،‬چې غ ني‬
‫سـاپد و‪ ،‬نـه وا يي او ځـان پرحقـه ښـيي‪ .‬څارنوال‬
‫مح مد ا نور کاکړ ته دا سې ښکارېده‪ ،‬چې نه يواځې‬
‫د تره کي‪ ،‬بل کې د ټو لو وو نديانو له ب ندي کو لو‬
‫نه د حکو مت مق صد ا عدام نه‪ ،‬بل کې د يوې مودې‬
‫ل پاره په ب ند کې د ه غو ساتل و‪ ،‬چې افغان ستان‬
‫ته د ا يران د پا چا رات لونکد ر سمي سفر بې له‬
‫کـومې نـاوډې پې ښې نه وي‪ .‬نور محمـد تـره کد د‬
‫تحق يق په به ير کې د څارنوال م حد ا نور کاکړ له‬
‫ښه چل ند نه د غومره خوس و‪ ،‬چې ه غه يې ب يا په‬
‫خپ لې واکم نۍ کې که څه هش د وو ند غړى يې نه و‪،‬‬
‫په بنګ له د ېش کې د افغان ستان د سفير په تو وه‬
‫واستاوه‪.‬‬

‫د ثور په اوومه د کودتا بهير‬

‫ـې د‬‫ـر و‪ ،‬چـ‬‫ـه دې فکـ‬
‫ـت پـ‬
‫ـې حکومـ‬‫ـکاري‪ ،‬چـ‬
‫ـې ښـ‬‫داسـ‬
‫خ لق دموکرات يک وو ند د يو څو ت نو مل کي لو يانو‬
‫په ب ندي ک ېدلو سره به ارا مي خو ندي وي‪ ،‬نو يې‬
‫په کا بل کې کوم خاص امني تي ترتي بات و نه ن يول‪.‬‬
‫په ه غه سربېره د کا بل ن امي قط عو ته ا مر شوى‬
‫و‪ ،‬چې غو نډې او اتڼو نه به کوي او په ه غو کې‬
‫ـزا‬‫ـه س ـ ته جـ‬
‫ـه بـ‬
‫ـوي او ورتـ‬‫ـديان ټکـ‬
‫ـه وونـ‬‫ـه دغـ‬‫بـ‬
‫غواډي‪ .‬دا چې د ان قالب ر ساله کې و يل شوي‪ ،‬چې‬
‫حکومـت وسـله وا لو ځواکونـو تـه په راډيـو کـې د‬
‫تيار سۍ ا مر کړى و‪ ،‬سمه نه ده‪ .‬د بې احت ياهيو‬
‫په ډ له کې يې يوه ال دا وه‪ ،‬چې جم هوري وارډ‪،‬‬
‫چې اسا سي د نده يې د ولسم شر ساتنه ده‪ ،‬په الز مي‬
‫و سلو سمبال شوي نه و‪ .‬په ن ر کې وه‪ ،‬چې درې‬
‫ور ځې ورو سته به ع صري و سلې ور ته ر سولد ک ې ي‪ .‬د‬
‫څ لورمې ز غرورې قوى قوم ندان سرور نور ستاند‪ ،‬چې‬
‫د ولسم شر ټي نګ پ لوى و ڼل ک ېده‪ ،‬م سکو ته په سفر‬
‫تل لد و‪ .‬ل که چې ج نرال مح مد صديق‪ ،‬چې د کا بل د‬
‫امن يت په خو ندي کو لو کې م هش و ڼل ک ېده‪ ،‬مزار‬
‫ـې د‬‫ـد و‪ .‬دى د قرغـ‬‫ـو لپــاره تللـ‬
‫ـارت کولـ‬‫تــه د زيـ‬
‫اتمــې فرقــې قومنــدان و‪ .‬د ســرور نورســتاني پــه‬
‫غ ياب کې د ز غرورې قوې چارې مح مد رف يع ته‪ ،‬چې‬
‫د هغــې د ارکــان ريــيس او پرچمــد و‪ ،‬د کفيــل پــه‬
‫تو وه سپارل شوې وې‪ ،‬خو تر ټو لو غ ټه تېروت نه‬
‫په اتڼو نو او غو نډو کو لو سره د کا بل د ن امي‬
‫قطعــو بوختــول وو‪ .‬داســې ښــکاري‪ ،‬چــې پــه غونــډو‬
‫ـې‬ ‫ـل کـ‬
‫ـه اصـ‬‫ـول پـ‬ ‫ـو ب تـ‬‫ـره د ن ـ امي قطعـ‬‫ـو سـ‬
‫اتڼونـ‬
‫دغ سې يوه دسي سه وه‪ ،‬چې د د فاع وز ير غالم ح يدر‬
‫رســولي هــش پکــې الس درلــود‪ .‬د مپلــف غــود الــدين‬
‫فايق په وي نا ر سولي د م ير هه ماس روف په م شوره‬
‫پوځ په غو نډو سره بو خت کړ‪ .‬م ير هه ماس د يوه‬
‫قصــاب زوى او د چاريکــارو و‪ .‬لــوډه ن ــامي زده‬
‫کړه يې د ار کان تر در جې پورې په م سکو کې د‬
‫ل ېنن په ا کاډمۍ کې ب شپړه کړې وه‪ .‬هه ماس روف د‬
‫ـارت او‬ ‫ـاص مهـ‬
‫ـه خـ‬ ‫ـړى و او پـ‬
‫ـدوي پ ـ غـ‬ ‫ـق د وونـ‬‫خلـ‬
‫غوډه مالۍ سره يې ځان ر سولي ته د اعت ماد وډ‬
‫ور ځولد و‪ ،‬لکـه چـې عبـدالقادر‪ ،‬اسـلش وهن جار او‬
‫محمد رفيع همدغسې کـړي وو‪ .‬فـايق ليکـي‪" :‬حفـيظ هللا‬
‫امــين وقتيکــه بفکــر بدســت اوردن قــدرت از هريــق‬
‫اردو شد و بج لد و جذب اف سران اردو ا غاز ن مود‪،‬‬
‫ـه افســران‬ ‫ـا از همـ‬ ‫ـد کودتـ‬
‫ـاس را در هراحـ‬ ‫ميــر ههمـ‬
‫مــاهر تــر و ورزيــده تريافــت و وى را در ب ــش‬
‫ن امد بمعاوند خود بر زيـد‪ ".‬فـايق پسـې زيـاتوي‪:‬‬
‫" ميــر ههمــاس بمجرديکــه از زنــداند شــدن امــين و‬
‫دي گر سران خل قد و پرچ مد مط لع شد‪ ،‬فور از قول‬
‫اردوى پکت يا خود را بکا بل سـاند و براى مسـاعد‬
‫ساختن زمي نه کود تاى خود غالم ح يدر ر سولد را به‬
‫روه خاين باک شيدن تا نک‬ ‫تجليـل رف تارى سـران‬
‫ـده‬ ‫ـش يرنـ‬ ‫ـريان سـ‬ ‫ـا همشـ‬
‫ـدار بـ‬‫ـار زرهـ‬
‫ـدک چـ‬‫ـا کنـ‬‫هـ‬
‫فريف ته ساخت و غالم ح يدر را به ن حوى ا غوا کرد‬
‫کـه بـراى ب قدرت رسـيدن شما بهتـرين موقـع ه مين‬
‫وقت است‪ "(00).‬لکه چـې دم ـه مـې راوډي مپلـف محمـد‬
‫عاصــش اکــرم هــش دغــې نتيجــې تــه رســېدلد و‪ .‬د‬
‫پاي نده مح مد کو شاني له ليک نې نه هش ښکاري‪ ،‬چې‬
‫رسولي د کودتا پـه لټـه کـې و‪ .‬دى ليکـي‪ ،‬چـې "از‬
‫ـده‬ ‫ـديدا عقـ‬‫ـدهللا شـ‬
‫ـاب عبـ‬‫ـبت انتصـ‬‫ـانيکه نسـ‬‫ـه کسـ‬
‫جملـ‬
‫رف ته بود‪ ،‬مر حوم مح مد م سجدى (م عروف به ح يدر)‬
‫ر سولد وز ير د فاع داود خان بود‪ ...‬مر حوم ر سولد‬
‫ب عد از انت صاب عبداال له بح يث م عاون ر ييس جم هور‬
‫ـا‬
‫ـاس هـ‬‫ـت تمـ‬‫ـد از حکومـ‬‫ـر ناراضـ‬
‫ـا عناصـ‬ ‫ـه بـ‬
‫م فيانـ‬
‫قايش کرده بود‪ ...‬ر سولد در روز ق بل از کود تاى‬
‫ـزار‪،‬‬‫ـرات‪ ،‬مـ‬‫ـاى هـ‬
‫ـه هـ‬‫ـاره از فرقـ‬‫ـط هيـ‬‫ـور توسـ‬‫‪ 1‬ثـ‬
‫ق ندهار و غز ند د يدن [ن موده] و با قوم ندان هاى‬
‫فرقه هاى مذکور صحبت کـرده بـود‪ ".‬کوشـاند دا هـش‬
‫ـاف دل و‬‫ـلمان صـ‬‫ـک مسـ‬‫ـولي يـ‬
‫ـوم رسـ‬‫ـې "مرحـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ليکـ‬
‫ســاده بــين بــود و بــاالى ايــن عناصــر بيــدين و‬
‫جواســـيس روس [ قـــادر‪ ،‬وهنجـــار و محمـــد رفيـــع]‬
‫اعتمــاد کــرد‪ .‬قــادر (از رياســت مســل ) دوبــاره‬
‫بمدافعـه قـواى هوايد کابـل ت بديل و ا ش اص مثـل‬
‫وهنجـار و رف يع بـه پسـت هاى ح ساس قوم نداند در‬
‫قــواى چــار زرهــدار تقــرر يافتنــد و در تحميــق‬
‫ـع او‬‫ـا بنفـ‬‫ـک کودتـ‬‫ـداختن يـ‬
‫ـراه انـ‬‫ـراى بـ‬‫ـولد بـ‬‫رسـ‬
‫زيرکانـه کـار کرده ا ند‪ .‬وهن جار و رف يع اجـازه‬
‫ن صد ب ترى هاى تا نک را روز ق بل از کود تا حا صل‬
‫کرده بودنـد‪ ".‬کوشـاني د يـوې حېرانـوونکې قيصـې‬
‫نقـل کوي او هغـه دا چې رسـولي ته د کودتـا پـه‬
‫شپه د کورن يو چارو وز ير قدير نور ستاني له الرې‬
‫د ‪ 013‬کودتا کوونکيـو نومونـه رسـېدلي و‪ ،‬خـو هغـه‬
‫پــه دې اډه هــېڅ ونــه کــړل‪ .‬د راپــور وروډونکــي‬
‫مح مد عيسـد نـورزاد تـه يې‪ ،‬چـې پ ـوا د کورنيـو‬
‫چــارو د وزارت د اســت باراتو ريــيس و‪ ،‬وويــل چــې‬
‫" اين دو سه نفـر دوسـتان مـن هسـتند" او "ايـن دو‬
‫نفر ديگـر پسـر خانـده هـاى مـن هسـتند‪ "(05).‬ددغـو‬
‫کودتــا کوونکيــو پــه ســر کــې د ن ــر محمــد‪،‬‬
‫عبــدالقادر‪ ،‬محمــد رفيــع او شــير جــان مزدوريــار‬
‫نومو نه وو‪ .‬دوى ل که چې دم ه و يل شوي له رف يع‬
‫نه پر ت ه ه غه وو ندي ن امي اف سران وو‪ ،‬چې ا مين‬
‫پــه کودتــا ســره د حکومــت د نســکورولو لپــاره‬
‫وومارلي وو‪.‬‬
‫د کود تا په اډه د م ير هه ماس رول په خاص ډول‬
‫د يادونې وډ دى‪ .‬د فـايق پـه وينـا ههمـاس "قـرار‬
‫اظهار ضابط نوکرى وال ساعت ‪ 3‬بجـه صـبح بـه ن ـام‬
‫قراول قـواى ‪ 0‬زرهـدار آمـده بـا اسـلش [وهنجـار]‬
‫ج گرن ک ندک زر هدار يک نيش ساعت به لد در يا صحبت‬
‫خصوصــد داشــته‪ .‬هفــت و نــيش بجــه صــبح در ن ــام‬
‫قراول با ا سلش وداع کرده با سوارى موتر خويش‬
‫بطــرف ميــدان هــوايد خواجــه رواش و ديــدن و دادن‬
‫دايرکت يف [ هدايت] نزد قادر ر ييس ار کان هوايد‬
‫ـق‬
‫ـه دقيـ‬‫ـه پـ‬‫ـه هدايتونـ‬‫ـاس دغـ‬‫ـر ههمـ‬ ‫ـه‪ "(00).‬د ميـ‬
‫رفتـ‬
‫ډول مع لوم نـه دي‪ ،‬خو هغـه بـه ارومـرو د کودتـا‬
‫په اډه وو‪ .‬ر سولي کو مه ه غه پې ښه‪ ،‬چې د ثور د‬
‫اوو مې يا د کود تا په سهار د ري ش ورو په فر قه‬
‫کې و شوه‪ ،‬هش ټين ګه و نه نيو له‪ .‬د سهار په اوو‬
‫ب جو ر سولي ته خ بر ور کړل شو‪ ،‬چې د فر قې يوه‬
‫ځـوان اف سر غو ښتل د فر قې قومنـدان تورن جنـرال‬
‫مح مد ن يش ووژ ني‪ ،‬خو ه غه ځان وژ غوره او پر ځاى‬
‫يـــې د ارکـــان ريـــيس او پـــه خپلـــه هغـــه‬
‫افســر )عبــدالغني( ووژل شــول‪ .‬رســولي پــه بيــړه‬
‫ري ش ورو ته ور غد‪ ،‬خـو بې لـه دې چـې خبـره يې‬
‫ـاره وه‪،‬‬‫ـه لپـ‬‫ـه د څـ‬‫ـه پېښـ‬
‫ـې دغـ‬‫ـړې وي‪ ،‬چـ‬ ‫ـپينه کـ‬ ‫سـ‬
‫ولسمشــر محمــد داود تــه يــې پــه ټليفــون کــې ډاډ‬
‫ور کړ‪ ،‬چې ه غه يوه وډه پې ښه وه او غ لې شوه او‬
‫له ه غه نه يې ب ښنه وغو ښته‪ ،‬چې د نن ور ځې د‬
‫کابينې په غو نډه کې وډون کولد نه شي او په‬
‫ـل‬
‫ـې خپـ‬‫ـاع وزارت کـ‬‫ـي دفـ‬‫ـو بج ـ و د ملـ‬‫ـه نهـ‬ ‫ـه پـ‬‫خپلـ‬
‫)‪(03‬‬
‫دفتر تـه ورسـېد ‪ .‬د ريشـ ورو د فرقـې پېښـه پـه‬
‫قــوي احتمــال د کودتــا پيالمــه وه او هغــه افســر‬
‫ع بدالعلي به پ وا له وخ ته ع مل کړى وي‪ ،‬ځ که چې‬
‫ل که دم ه و يل شوي يوه ارت باهي غړي قادر ا شنا‬
‫خپ له کود تايد د نده نه وه تر سره کړې‪ .‬د کود تا‬
‫پــه اډه ډېــره مهمــه دا وه‪ ،‬چــې د دفــاع وزارت د‬
‫اســت باراتو ريــيس جنــرال جــان نثــار د ثورپــه‬
‫شپ مه د د فاع وز ير ته خ بر ور کړ‪ ،‬چې په پوځ کې‬
‫د حفــيظ هللا امــين فعاليتونــه جــاري دي او څلورمــه‬
‫زغـروره قـوه با يد پرې نه ښـووله‪ ،‬چې پـه ب له‬
‫ورځ )د ثور په اوو مه( له خ پل ځاى نه و خوځې ي‪.‬‬
‫د جنرال جان نثار پـه ژبـه "ش صـا بـه غـالم حيـدر‬
‫خان رسول بروز ‪ 3‬ثـور ‪ 0531‬اهـالع دادم کـه فعاليـت‬
‫ت ريبـــد در اردو توســـط حفـــيظ هللا امـــين جريـــان‬
‫ـاع‬‫ـالع از وزيـر دفـ‬ ‫دارد‪ ...‬بعـد از [دادن] ايـن اهـ‬
‫م لد خواهش کردم تا به تانک ست ها ا جازه نده ند‬
‫که بروز ه فت ثور ب ارج ق شله حر کت نماي ند‪ .‬ا ما‬
‫او نپذيرفت‪ ".‬په واقـع کـې هغـه د ټـول پـوځ وضـع‬
‫غير عادي انځور کـړې وه‪ ،‬پـه دې ډول چـې "وضـع در‬
‫اردو بک لد غ ير هبي عد بوده با يد به قط عات ا مر‬
‫احوــارات درجــه اول داده شــود [ولــد] او بــا يــک‬
‫تم س ر مرا تو صيه به ارا مش اع صاب و خاهر جم عد‬
‫نمود‪ ".‬د ثور په اوومه د سـهار پـه لسـو بجـو يـې‬
‫ـو‬
‫ـړ‪ ،‬خـ‬ ‫ـر کـ‬
‫ـش خبـ‬‫ـا هـ‬ ‫ـه بيـ‬ ‫ـت نـ‬
‫ـه حرکـ‬ ‫ـانکونو لـ‬
‫د ټـ‬
‫رسولي بيا هش څه ونکړل‪ " .‬بسـاعت ده صـبح بـاز هـش‬
‫بــا و اهــالع دادم کــه تانــک هــا [از قــوه چــار‬
‫ـل در‬‫ـهر کابـ‬ ‫ـرف شـ‬ ‫ـما بطـ‬‫ـدايت شـ‬ ‫ـرخالف هـ‬
‫ـدار] بـ‬
‫زرهـ‬
‫ـت اهــالع دارم‪،‬‬‫ـت ميباشــند [و وزيــر دفــاع] فـ‬ ‫حرکـ‬
‫)‪(03‬‬
‫امــاد ي رفتــه ميشــود‪ " .‬پــه يــوه بــل روايــت‬
‫ولسم شر مح مد داود وروسـته له دې‪ ،‬چـې د ز غرورو‬
‫قوتو نو له نارامۍ نه خ بر شو‪ ،‬ر سولي ته يې په‬
‫ټليفــون کــې هــدايت ورکــړ‪ ،‬چــې چــاره يــې وکــړي‪.‬‬
‫ر سولي له مح مد رف يع سره‪ ،‬چې د څ لورمې ز غرورې‬
‫قوې کف يل و‪ ،‬د ه غو په اډه په ټل فون کې وغ ېد‪،‬‬
‫خو ه غه ور ته وو يل‪ ،‬چې يواځې دوه ټانکو نه له‬
‫م حوهې نه وت لي وو او ه غه هش ون يول شول او اوس‬
‫خيريـت دى‪ .‬ر سولي پـه ه مدغې ډاډينـې بسـيا وکـړه‬
‫او نور څه يې ون کړل او په خ پل دف تر کې پاتې‬
‫شو‪.‬‬
‫د م لي د فاع وز ير ج نرال غالم ح يدر ر سولي کافي‬
‫وخـت او ن ـامي قوت الره‪ ،‬چې د ثور په اوومـه د‬
‫ن ــام پــر ضــد کودتــايد حرکــت شــنډ کــړي‪ .‬دا چــې‬
‫رسـولي د خ پل م قام وډ نه و‪ ،‬پـه دې کـې شک نه‬
‫شته‪ ،‬خو سره له دې هش څن ګه چې دى د يوه لوى‬
‫او وســله وال پــوځ ســروال و‪ ،‬د خپلــو ملګــرو پــه‬
‫مر سته يې دغـه تـوان الره‪ ،‬چـې حکـومتي ضد حر کت‬
‫تر ل ه د ه غه پر ضد له پوځ‬ ‫شنډ کړي او يا ل‬
‫نه کار واخ لي‪ .‬څن ګه چې ده په د غه اډه هېڅ و نه‬
‫کړل‪ ،‬په وا قع کې يې د وران کارو ل پاره د ع مل‬
‫کو لو الر خال صه پرې ښوده‪ .‬که څه هش دى د ه غو په‬
‫خ پل سر له حر کت نه خ بر کړى شوى و‪ .‬ددې ما نا‬
‫بل څه نه ک ې ي‪ ،‬م ګر دا چې ده هش غو ښتل ل که‬
‫ـته واک‬‫ـه مرسـ‬ ‫ـارو پـ‬‫ـوي‪ ،‬د ورانکـ‬
‫ـل شـ‬
‫ـې ويـ‬‫ـه چـ‬‫څنګـ‬
‫ترال سه کړي‪ ،‬خو هغ سې چې د پا چا ا مان هللا په و خت‬
‫کې مح مد و لي په د غه الر کې خ پل سر باېلود‪ ،‬ده‬
‫هــش خپــل ســر بــاېلود‪ ،‬خــو ده پــه خپلــې دغــې‬
‫ل نډپارۍ سره تر مح مد و لي نه ډ ېر د ډ ېرو غ ټو‬
‫م لي م صيبتونو ل پاره ور پرانې ست‪ ،‬نو و يل ک ېداى‬
‫ـام‬‫ـي مقـ‬
‫ـوډو دولتـ‬ ‫ـې د لـ‬‫ـت کـ‬
‫ـاس وخـ‬
‫ـه حسـ‬‫ـې پـ‬‫ـي چـ‬
‫شـ‬
‫خاو ند ح تد که د ر سولي په شان ليا قت هش و نه‬
‫لري‪ ،‬د يوه ملت په تاري کې غ اثر کوالى شي‪.‬‬
‫د افغان ستان د پوځ ا صلي د نده د نورو پوځو نو‬
‫په شان له و هن‪ ،‬خل کو او ن ام نه د فاع وه‪ ،‬خو‬
‫د ام ير شېر ع لي خان له و خت نه را په دې وا چې‬
‫افغان ستان د من ش او داي مي پوځ خاو ند شوى دى‪،‬‬
‫له ه غه نه د داخ لي ارا مۍ په ساتلو کې ډ ېر کار‬
‫اخي ستل شوى دى‪ .‬څن ګه چې افغان ستان په نول سمې‬
‫پ ېړۍ کې خپ لې ډ ېرې سيمې د واو نډيو په و ټه له‬
‫السـه ورکـړې دي او لـه ه غه وروسـته واو نډيو دغـه‬
‫واډه شوي افغان ستان ته هش د حرص ستروې ن يولې‬
‫دي‪ ،‬افغـان واکم نو کو ښښ کړى‪ ،‬چې د ه ېواد او د‬
‫پوځ و لري‪ .‬په نول سمې پ ېړۍ‬ ‫م نابعو په تنا سد غ‬
‫کې ام ير ع بدالرحمن او په شلمې پ ېړۍ کې مح مد‬
‫داود په د غې بر خې کې وت لي واکم نان وو‪ .‬ورو ستي‬
‫د خپلــې صــدراع مۍ پــه لــس کلنــې )‪ (0935_0935‬دورې‬
‫کــې افغــان پــوځ پــه زياتــه انــدازه د شــوروي‬
‫م شاورانو په سال تن يش او په نو يو ع صري و سلو‬
‫سمبال کړ‪ .‬دغه پـوځ پـه کـال ‪ 0910‬کـې اتـه شـپېته‬
‫زره ســرتېري‪ ،‬شــپ نــيش زره افســران‪ ،‬دوه ســوه‬
‫ع صري جن ګي ا لوتکې‪ ،‬چې ز ياتره يې م يګ يووي شت‬
‫وې‪ ،‬لرل‪ .‬هوايي ځـواک يې پېنځـه زره سرتېري او‬
‫افســـران لـــرل)‪ .(01‬دغـــه پـــوځ د محمـــد داود د‬
‫ولسمشــرۍ پــه وخــت کــې د کابــل پــه شــاوخوا‪ ،‬د‬
‫واليتو نو په مرکزو نو او په نورو حسا سو ځايونو‬
‫کـې ځـاى پـر ځـاى شـوى و‪ .‬په کا بل کې د مرکـزي‬
‫قوتونــو لــويې قومنــداني د ټولــو ن ــامي قطعــو‬
‫تن يش او اداره پـه غاډه لر له‪ ،‬چـې مر کز يـې د‬
‫تاج ب يګ په غو نډۍ کې و‪ .‬په ري ش ور کې اوو مه‬
‫فر قه‪ ،‬په قر غه کې ات مه فر قه‪ ،‬په مه تاب قل عه‬
‫کې د توپچي لوا او څر خي پ له ته ورڅر مه څلور مه‬
‫قوه او پېنځل سمه قوه پر ته وه‪ .‬ارګ ته نزدې په‬
‫باالحصــار کــې د کمانــدو يــوه قطعــه لــه اضــطراري‬
‫پې ښو سره د م قابلې ل پاره تن يش شوې وه‪ .‬د ارګ‬
‫ن ېغ او سمال سي ساتونکي د جم هوري وارډ په نا مه‬
‫لوا وه‪ ،‬چې دن نه په ارګ کې له څه کش دوه زره‬
‫سرتېرو نه جوډه وه‪ .‬د ارګ شمال لور ته په ل نډ‬
‫ـه د‬‫ـر څنګـ‬‫ـر تـ‬‫ـوايي ډوـ‬‫ـه رواش هـ‬‫ـې د خواجـ‬ ‫ـن کـ‬‫واټـ‬
‫هــوايي مــدافعې قومنــداني ځــاى پرځــاى وه‪ .‬ارګ د‬
‫ام ير ع بدالرحمن په و خت کې د ټين ګې کال په شان‬
‫ودان شوى و‪ ،‬چې ورو سته نور هش ښه شوى و‪ .‬څ لور‬
‫ورنه يې لرل‪ ،‬چې ختيځ ور يې تر ټولو مهش و‪.‬‬
‫ـه د‬‫ـي پلـ‬‫ـا د څرخـ‬‫ـه کودتـ‬‫ـور اومـ‬‫ـال د ثـ‬ ‫د ‪ 0931‬کـ‬
‫څلــورم زغــرور کنــډک نــه پيــل شــوه‪ .‬ټانکونــه د‬
‫پنج شنبې ور ځې د سهار د ل سو ب جو په شاوخوا کې‬
‫د ښار په لور په دې پل مه وخوځ ېدل‪ ،‬چې غواډي د‬
‫حکومـت پر ضد نارامي غلـې کـړي‪ .‬دد غو ټـانکونو‬
‫شمېر څوک د شپېتو او څوک د څلوې ښتو او پنځو سو‬
‫تــرمېنځ وڼــي‪ ،‬خــو څنګــه چــې پــه هغــو کــې جنګــي‬
‫ما شينونه او ذره پوش هش شامل وو‪ ،‬د ټو لو شمېر‬
‫شايد تر دې نه هش ډ ېر وي‪ .‬د د فاع وز ير په د غه‬
‫و خت کې ج نرال موالداد په يوه ج يپ کې د څر خي‬
‫پله په لور واستوه‪ ،‬چې " تـا بـا قومنـدان قـوا در‬
‫ـه‬ ‫ـود‪ ".‬هغـ‬
‫ـه پـ‬ ‫ـا شـ‬‫ـت را جويـ‬‫ـت حرکـ‬‫ـده علـ‬‫ـاس آمـ‬‫تمـ‬
‫همد غه و خت کې د پېنځل سش ز غرور ځواک قوما ندان‬
‫ډ ورمن مح مد يو سف ته هدايت ور کړ‪ ،‬چې د مو ضوع‬
‫په اډه تحق يق و کړي‪ ،‬خو ه غه ور ته په ځواب کې‬
‫وويــل‪ ،‬چــې "قــواى ‪ 03‬خــود در محاصــره ميباشــد و‬
‫موالداد هـش نتوانسـت کـارى از پـيش ببـرد‪01).‬الـف(" د‬
‫ر سولي د غه تدبيرو نه کافي نه وو او څن ګه چې دى‬
‫په همد غه سهار کې د ري ش ور په فر قه کې د يوې‬
‫ب لې غ ېر عادي پې ښې شاهد و‪ ،‬ده با يد د غه پې ښه‬
‫تــر هغــه ال غټــه غېــر عــادي پېښــه وڼلــې او غــوڅ‬
‫ن امي چل ند يې ور سره کړى او مح مد داود يې پرې‬
‫خ بر کړى واى‪ .‬د ه غو پر ځاى دى په خ پل دف تر کې‬
‫د م لي د فاع په وزارت کې پاتې شو‪ ،‬تر څو چې د‬
‫يولسـو بجـو پـه شـاوخوا کـې پـه وزارت بانـدې له‬
‫ټا نک نه بر يد و شو او ده ته يې ټ کان ور کړ‪ .‬په‬
‫دغه بريد سره " رسولد از خـواب پريـد و همـراه بـا‬
‫عبــدالعزيز لــوى درســتيز از در عقبــد وزارت دفــاع‬
‫ب يرون شد و تو سط موتر جي پد که از فرم عم له و‬
‫شتاب با يک تک سد ت صادم کرد خود را به قر غه‬
‫رسانيد‪ "(08).‬د مولف کبير سـراج پـه وينـا رسـولي تـه‬
‫د وزارت له وهـل کېـدلو نـه ورو سته بر يد جنـرال‬
‫ابـوى مشـوره ور کړه‪ ،‬چې د قواى مرکـز قوم نداني‬
‫ته د تاج بيګ غونډۍ کـې ځـان ورسـوي)‪ ،(09‬خـو هغـه‬
‫په قر غه کې ات مې فر قې ته الډ‪ ،‬چې په حر کت يې‬
‫راو لي‪ ،‬خو ه غه يې هش و نه شو کولد‪ .‬د يوه خورد‬
‫ـبه‬‫ـا پنجشـ‬ ‫ـل بـ‬‫ـون روز ‪ 01‬اپريـ‬
‫ـا "چـ‬‫ـه وينـ‬‫ـابط پـ‬‫وضـ‬
‫ـه‬
‫ـه تپـ‬ ‫ـک وشـ‬ ‫ـابطان در يـ‬‫ـورد ضـ‬
‫ـا خـ‬‫ـود مـ‬‫ـاد ف بـ‬
‫مصـ‬
‫قر غه در اف تاب نش سته در انت ار رخ صتد و ا جازه‬
‫حر کت ب سوى شهر بوديش‪ .‬نا هان ا ين خ بر ب ش شد‬
‫کـه در کابـل کودتـا شـده و وز ير دفـاع بـه قرغـه‬
‫ـوق‬‫ـد ان سـ‬ ‫ـا کننـ‬
‫ـه کودتـ‬‫آمــده مي واه ـ د ان را عليـ‬
‫ـدارى‬‫ـس از مقـ‬ ‫ـبان دو دول بودنـد و پـ‬‫دهـد‪ .‬صاحبمنصـ‬
‫تعلــل بــاالخره امــر حرکــت بســوى شــهر را صــادر‬
‫ـيديش‬‫ـاال رسـ‬ ‫ـاغ بـ‬
‫ـه بـ‬‫ـد ردنـ‬‫ـون در نزيکـ‬ ‫ـد‪ .‬چـ‬‫کردنـ‬
‫تانک هاى کـه از جانـد کودتاچيـان در ان جا تعب يه‬
‫شده بود بر ما ا تش کرد ند‪ .‬قواى قر غه که با بد‬
‫ميلــد حرکــت کــرد بــود تــاب مقاومــت نيــاورده‬
‫ـک‬
‫ـر يـ‬‫ـته هـ‬ ‫ـلحه را ذاشـ‬ ‫ـش اسـ‬
‫ـا هـ‬
‫ـد‪ .‬مـ‬ ‫ـده شـ‬
‫پرا نـ‬
‫)‪(51‬‬
‫بســوى خانــه خــود رفتــيش‪ " .‬د فرقــې د کفيــل‬
‫ډوروال محمد علي پـه وينـا " مـن در اداره خـود در‬
‫فر قه قرغـه نشسـته بودم‪ ،‬کـه ستر ج نرال رسـولد‬
‫حوالد ظ هر با سر و و ضع ب سيار پري شان و صورت‬
‫خراشـيده و خـون الـود بقر غه آمـد‪ .‬چـون قومنـدان‬
‫فر قه [ج نرال مح مد صديق] براى ز يارت رو ضه شاه‬
‫ـن از‬ ‫ـذا مـ‬
‫ـود‪ ،‬لـ‬ ‫ـه بـ‬
‫ـريف رفتـ‬‫ـزار شـ‬‫ـآب بمـ‬
‫ـت مـ‬‫واليـ‬
‫لحــا رتبــه کفالــت فرقــه را هــش بــدوش داشــتش‪.‬‬
‫فت‪ :‬مح مد ع لد ب چيش در شهر کود تا‬ ‫ر سولد برايش‬
‫شده قوا را ب کش و ا ر دو ست يا د شمن روبرو يت‬
‫آمــد‪ ،‬بــزن‪ "(50).‬دا بــه عجبــه وي‪ ،‬کــه رســولي پــه‬
‫ر ښتيا دغ سې ح کش کړى وي‪ ،‬ځ که ه غه نه ددغ سې ح کش‬
‫ـف‬ ‫ـاوه‪ .‬مپلـ‬ ‫ـل کـ‬
‫ـرې عمـ‬ ‫ـا پـ‬
‫ـه چـ‬
‫ـو واک الره او نـ‬‫کولـ‬
‫سراج واي‪ ،‬چې ډوروال "‪ ...‬بـه وزيـر دفـاع و لـوى‬
‫در ستيز خ بر داد که زود از ا ين منط قه دور شوند‬
‫واال هــر دو را رفتــار و جابجــا اعــدام خواهــد‬
‫کرد‪ ".‬د سراج پـه ن ـر دغـه ډوـروال‪ ،‬چـې نـوم يـې‬
‫مح مد ع لي او په ا صل کې د توپچي لوا قوما ندان‬
‫و‪ ،‬محمــد علــي نومېــده "‪ ...‬قــبال بــا کمونســتان‬
‫همدست شـده بـود‪ "(50).‬رسـولي‪ ،‬سـراج او محمـد علـي‬
‫درې واډه محمدزي وو‪.‬‬
‫ـې‬ ‫ـال کـ‬‫ـه حـ‬‫ـاهيلۍ پـ‬‫ـتيز د نـ‬‫ـوى درسـ‬‫ـولي او لـ‬
‫رسـ‬
‫فر قه پرې ښوده او په س تۍ سره يې ځانو نه د تاج‬
‫بيــګ غونــډۍ تــه ورســول او هلتــه لــه درســتيزوال‬
‫تـورن جنـرال ع بدالعلي وردګ سـره جروـه شـول‪ ،‬چـې‬
‫او مه فر قه او نور قوتو نه څن ګه د کودتاچ يانو د‬
‫نا کامولو ل پاره په کار وا چوي‪ .‬دوى په د غه اډه‬
‫په خبرو بوخت و‪ ،‬چـې "دفعتـا قصـر تـاج بيـگ هـدف‬
‫حمــالت تــوپچد قــرار رفــت‪ .‬اتشــبارى تــوپچد از‬
‫ـل هللا‬
‫ـرمن خليـ‬ ‫ـده د ـ‬‫ـر و قومانـ‬‫ـه امـ‬‫ـه بـ‬
‫ـاب قلعـ‬‫مهتـ‬
‫بابکرخيــل‪ ...‬صــورت رفــت کــه در اثــر ان قســمت‬
‫بااليد قصر هعمه اتـش شـده و از بـين رفـت‪ "(55).‬دوى‬
‫درې واډو د تـــاج بيـــګ مـــاڼۍ پرېښـــوده او پـــه‬
‫چاردهي کې د عبدالمج يد د دلک شا د ماڼۍ باغ بان‬
‫با شي کور ته‪ ،‬چې د ر سولي دو ست و‪ ،‬پ ناه يووډه‪،‬‬
‫خو د ه غه زوى کود تا کوونکي پرې خ بر کړل‪ .‬ه غوى‬
‫درې واډه ون يول او د څرخـي پلـه په پوليګـون کـې‬
‫يــې بــې لــه محــاکمې نــه اعــدام کــړل‪ .‬د دوى پــه‬
‫اعــدام ســره د پــوځ د مرکــز ســوق او ادارې مرکــز‬
‫ف لج شو‪ .‬په ارګ کې د ور ځې له يوول سو ب جو نه‬
‫ـدان ولسمشــر محمــد داود‬ ‫ـوډ قومنـ‬ ‫وروســته د پــوځ لـ‬
‫لـه ځي نو وزيرا نو ا د خپلـې او ورور لـه کورنيـو‬
‫سره د ياغ يانو تر ف شار ال ندې و او جم هوري وارډ‬
‫د جګــړن صــاحبجان )کنــدهاري( پــه ســروالۍ د هغــو‬
‫دفاع کوله‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬ا سلش وهن جار د ح فيظ هللا‬
‫امــين لــه خــوا د ځمکنيــو قوتونــو وومــارل شــوى‬
‫قوم ندان د سهار د ل سو ب جو په شاوخوا کې ډ له‬
‫ـاربوي ماشـينونه‬ ‫ـونه او محـ‬‫ـه‪ ،‬زره پوشـ‬ ‫ډلـه ټانکونـ‬
‫ـاره‬ ‫ـو د حرکــت د شــنډولو لپـ‬‫ـامي قطعـ‬‫د حکــومتي ن ـ‬
‫ټـاکلي وو‪ .‬هغـه قطـار ټانکو نه‪ ،‬چې د باالحصـار د‬
‫کوما ندويد قط عې د حر کت د شنډولو ل پاره مامور‬
‫شوي وو‪ ،‬ه غه يې محا صره او بې و سلې کړه‪ .‬نورو‬
‫ـر‪ ،‬د افغانسـتان‬ ‫ـوايي ډوـ‬‫ـه رواش هـ‬‫ـانکونو د خواجـ‬ ‫ټـ‬
‫ـو څلـور الرو‪،‬‬ ‫ـار لويـ‬‫راډيـو‪ ،‬م ـابراتو وزارت‪ ،‬د ښـ‬
‫د دهمزنــګ محــبس‪ ،‬د کورنيــو چــارو وزارت‪ ،‬د کابــل‬
‫وال يت م حبس م ې ته ځايو نه ون يول او ج ګړن فتح د‬
‫پښتون ستان له م يدان نه په جم هوري وارډ‪ ،‬شير‬
‫ـه‬ ‫ـه خپلـ‬‫ـه او پـ‬
‫ـه اډ نـ‬ ‫ـار د ارګ لـ‬‫ـزدور يـ‬‫ـان مـ‬‫جـ‬
‫وهن جار د ارګ له م ې نه په د فاع وزارت با ندې‬
‫وارونه حوالـه کـړل)‪ .(50‬پـه دغـو وارونـو سـره پـه‬
‫وا قع کې د ن ام پر ضد کود تا په ع مل کې په‬
‫څروند ډول پيل شوه‪.‬‬
‫ولسمشــر محمــد داود د همــدغې ورځــې )د ثــور‬
‫‪1‬مــه( پــه څاښــت کــې د ارګ پــه ول انــه کــې د‬
‫وزيرا نو خا صه غو نډه لر له‪ .‬په غو نډې کې د نورو‬
‫مو ضوعګانو ترڅ نګ په وو ندي ب نديانو ب حث ک ېده‪.‬‬
‫پــه يوولســو بجــو د کــارډ قومنــدان صــاحبجان د‬
‫غو نډې سالون ته ن نوت او مح مد داود ته يې خ بر‬
‫ورکــړ‪ ،‬چــې لــه څرخــي پلــه نــه ټانکونــه او زره‬
‫پوشــونه راروان دي‪ .‬پــه همدغــه وخــت کــې د دفــاع‬
‫وزارت د ټانـک پـه وول يو ووېشـتل شـو‪ .‬محمـد داود‬
‫پــوه شــو‪ ،‬چــې دا د کوتــا نښــه ده‪ .‬د محمــد خــان‬
‫جاللي له خولې نه ويل شـوي‪ ،‬چـې "داود خـان زمـاند‬
‫فت‬ ‫که صداى ف ير تا نک را شنيد‪ ،‬باع واى کابي نه‬
‫کــه ميتوانيــد از ارد خــارج شــويد‪ .‬بعوــد از وزرا‬
‫خـارج شـدند ا ما بع ود ديگـر کـه جاللـد هش از ان‬
‫جم له بود از ترسـد مر مد هـا در جا هاى امنـد در‬
‫داخل ارد پنهـان شـدند‪ "(53).‬محمـد داود پـه همدغـه‬
‫و خت کې هدايت ور کړ‪ ،‬چې د کورنۍ غړي يې د ښار‬
‫په هره بر خه کې چې وي‪ ،‬ارګ ته راوډل شي‪ ،‬چې‬
‫همدغســې وشــول‪ .‬محمــد داود صــاحبجان تــه هــدايت‬
‫ـان‬‫ـروى کودتاچيـ‬ ‫ـاى ارګ را بـ‬ ‫ـې "دروازه هـ‬ ‫ـړ‪ ،‬چـ‬‫ورکـ‬
‫بسته کند و تدابير قوى دفـاعد ات ـاذ کنـد‪ ".‬پـه‬
‫خپ له‪ ،‬ورور يې محمـد ن عيش‪ ،‬د کورنيـو لـه ټولـو‬
‫غړ يو او له سيد عبداال له او قدير نور ستاني سره‬
‫د ول انې په يوې کوټې کې ننو تل‪ .‬د مپ لف سراج‬
‫په وينا " وزراى کـه در مجلـس ل انـه بودنـد‪ ،‬بـه‬
‫محمــد داود خــان مشــوره دادنــد کــه از ارد خــارج‬
‫ـه و‬‫ـز رفتـ‬ ‫ـواى مرکـ‬‫ـات قـ‬‫ـد از قطعـ‬
‫ـد يکـ‬ ‫ـده و جانـ‬‫شـ‬
‫اداره آن را در دســـت يـــرد‪ ".‬محمـــد داود غـــه‬
‫مشوره ومنله‪ " .‬ر‪،‬ـيس جمهـور از دروازه خـارج شـده‬
‫مي وا ست که ب موتر [ سياه ول گا] سوار شود‪ ،‬مح مد‬
‫ع مر جان پ سرش بدنبال او برا مد‪ ،‬در ا ين آن يک‬
‫ـف‬
‫ـر دو را متوقـ‬ ‫ـارد هـ‬‫ـه ـ‬ ‫ـرف قطعـ‬
‫ـگ از هـ‬ ‫ـر تفنـ‬‫فيـ‬
‫ســاخت‪ ،‬عمــر جــان زخــش برداشــت و ر‪،‬ــيس جمهــور‬
‫فت‪ :‬ند ه مه چ يز‬ ‫دو باره به ل ا نه دا خل شد و‬
‫خــودم‬ ‫تمــام اســت‪ ،‬مســپل همــه ايــن بــدب تد شــ‬
‫ه ستش‪ .‬هر که نمي وا هد ک شته شود‪ ،‬به تاالر عق بد‬
‫برود‪ ".‬محمد داود به ځکـه دغـه څـه ويلـي وي‪ ،‬چـې‬
‫"قراريکــه بعــدها فتنــد فيــر کالشــنکوف بــر داود‬
‫ارد‬ ‫خان و ع مر جان بو سيله ي کد از صاحبمن صبان‬
‫که هرف اعت ماد ک لد مح مد داود خان بود‪ ،‬صورت‬
‫ـابط‬‫ـوک ضـ‬‫ـاييې بلـ‬‫ـس د اهفـ‬ ‫ـود‪ "(53).‬دغـ‬
‫ـه کـ‬ ‫ـه بـ‬
‫رفتـ‬
‫بريدمن ببرک و‪.‬‬
‫مح مد داود که څه هش د ارګ په يوې کوټې کې‬
‫اي سار شـوى و‪ ،‬ناهيلد نه و او له ن ـآمي قطعـو‬
‫ســره يــې ټليفــون کــولد شــو‪ .‬تــر دې وختــه پــورې‬
‫ټليفونونــه لــه کــار نــه غورځــول شــوي نــه وو او‬
‫وارډ هش د فاع کو له‪ .‬وارډ شايد يواځيند ن امي‬
‫وا حد و‪ ،‬چې پرچ مي اف سران پ کې تر خل قي اف سرانو‬
‫نه ډ ېر وو‪ ،‬خو پرچم يان په کود تا خ بر نه وو‪ .‬د‬
‫پرچمي ع يمـي پـه قـول " افسـران پرچمـد کـه هنـوز‬
‫ـاحبجان را‬ ‫ـت‪ ...‬صـ‬‫ـد اسـ‬
‫ـتند هــرف مقابــل کـ‬‫نميدانسـ‬
‫)‪(51‬‬
‫ــانيدند‪ " .‬دوى‬ ‫ــارى ميرسـ‬ ‫ــارد يـ‬‫ــاع از ـ‬ ‫در دفـ‬
‫ب يا ورو سته د کودتاچ يانو خوا ونيو له‪ .‬په د غه‬
‫حال کې له جم هوري ساتندويانو نه په مت قابلو‬
‫وزارو نو پ يل و شو‪ .‬ياغ يان په شا وتم بول شول‬
‫او پېن ځه ټانکو نه يې له کار نه و غورزول شول‬
‫او د مح مد ع مر شريف په نا مه يو اف سر يې هش‬
‫ووژل شــو‪ .‬غيــر وونــدي يــاغي افســرانو ميــدان‬
‫پرېښـود او يـوه خـوا ب له خـوا الډل‪ .‬يـاغي وونـدي‬
‫ـې‬
‫ـېده‪ ،‬چـ‬ ‫ـې بريښـ‬
‫ـول‪ .‬داسـ‬‫ـاتې شـ‬‫ـاى پـ‬‫ـان پرځـ‬ ‫ن اميـ‬
‫ب غاوت وځ پل شو‪ ،‬خو له ه غه ورو سته ورا ند په‬
‫جم هوري وارډ کې پېښ شو‪ .‬هل ته بې سيمې م ابرې‬
‫د خلقــي افســرانو پــه الس کــې وې‪ ،‬د محمــد داود د‬
‫م ـابرې آمـر هـش خل قد و‪ .‬پـه خپ له د مح مد داود‬
‫رول پــه دغــه وخــت کــې څرونــد نــه دى‪ ،‬دغــومره‬
‫معلو مه ده‪ ،‬چې ه غه په د غه ح ساس و خت کې هش خ پل‬
‫د م ــابرې د آمــر پــه وســيله د جمهــوري وــارډ‬
‫آمرا نو ته هدايتو نه ور کول‪ ،‬خو د ه غه خل قي آ مر‬
‫ـه‬
‫ـد داود ورتـ‬ ‫ـې محمـ‬‫ـه دې‪ ،‬چـ‬‫ـې لـ‬
‫ـه بـ‬‫ـه هدايتونـ‬ ‫دغـ‬
‫ځيـر شوى وي‪ ،‬تحريفـول‪ .‬څه وخـت چـې د بـې سـيمه‬
‫م ـابرې آلـه به نـزدې وه‪ ،‬هغـه به يې د هـدايت‬
‫ورکولــو پــه وخــت کــې لــه خپلــې خــولې نــه ليــرې‬
‫چې ها ب له خوا پرې پوه نه شي او په‬ ‫نيو له‪،‬‬
‫بل حال کې به يې د مح مد داود له خولې غوڅ ا مر‬
‫ور کاوه‪ ،‬چـې جم هروي وارډ دې تـر بـل ا مر پورې‬
‫انت ــار وباســي‪ .‬خلقيــان وايــي‪ ،‬چــې لــه جمهــوري‬
‫وــارډ ســره د مقــابلې پــه وخــت کــې د باالحصــار د‬
‫ـې وو‪ ،‬د‬‫ـران پکـ‬‫ـي افسـ‬
‫ـې پرچمـ‬‫ـش چـ‬‫ـې هـ‬
‫ـډو قطعـ‬‫کمانـ‬
‫کود تا پر ضد ع مل و کړ‪ ،‬خو قوم ندان يې له مېن ځه‬
‫يووډل شو او خل قي شهنواز ت ڼي قدرت په الس کې‬
‫ونيــوه‪ .‬د مهتــاب قلعــه د تــوپچي لــوا قومنــدان‬
‫خل يل بابکرخ ېل پرچ مي هش يوه قوه له ارګ سره د‬
‫مر ستې ل پاره روا نه کړه‪ ،‬خو په م يرويس م يدان‬
‫کــې د ښاېســته جــان انــدډ خلقــي لــه خــوا پــه‬
‫حېرا نوونکي ډول بېر ته په شا تل لو ته اډ کړه‪.‬‬
‫په همد غه حال کې له ارګ نه په شا تم بول شويو‬
‫ياغ يانو په يوه چال الس پورې کړ‪ .‬جم هوري وارډ‬
‫ته يې د غه ف کر ور سوه‪ ،‬چې پېنځل سش لم بر ز غروره‬
‫قوه د حکو مت پر خوا او د ياغ يانو پر ضد ده او‬
‫هغـه زر رسـې ي او څ لورم لم بر قوه تار او مار‬
‫کوي‪ .‬په د غه تاکت يک سره جم هوري وارډ په دوى‬
‫ـه او ياغيــانو وکــولد شــول د ارګ‬‫ـه نيولـ‬
‫ســ ته ونـ‬
‫چـاپېر ځايونـه ونيسـي او مقاو مت وکـړي‪ .‬سره لـه‬
‫دې هش د ماسپ ښين تر څ لورو ب جو پورې د ياغ يانو‬
‫برى په شک کې و او له وارډ نه راکټو نه پرې‬
‫اور ېدل‪ .‬له ه غه نه ورو سته و‪ ،‬چې ارګ له هوا‬
‫نــه تــر بمبــاريو النــدې ونيــول شــو او پاڼــه د‬
‫کودتاچيانو په وټه واوښته‪.‬‬

‫د جنګي الوتکو غوڅ رول‬

‫لکــه چــې دم ــه ويــل شــوي‪ ،‬وهنجــار يــوه ډلــه‬
‫ټانکونــه د بګــرام هــوايي ډوــر تــه اســتولي وو‪.‬‬
‫حکو مت ل که چې په هما غه غر مه کې د هوايي قوې‬
‫اخت يار له ال سه ور کړى وي‪ .‬د خ يال مح مد ک ټوازي‬
‫په وينـا‪" :‬محمـد داود او د هغـه د هـوايي قـواوو‬
‫لــوى قومنــدان ]جنــرال موســد خــان[ ټولــو جنګــي‬
‫الوت کو ته د پاڅون کوونکيـو پـر ضـد د قوما ندې‬
‫ا مر ور کړى وو خو قوما نده يې هې چا نه وه من لې‪،‬‬
‫يــواځې دوه‪ ...‬پيلوټــانو خپلــې الــوتکې الــوزولې‬
‫وې‪ ،‬خو په هد ف يـې بمبـاري ونـه کـړې‪ ".‬دوى ټولـو‬
‫ـا‬
‫ـه وينـ‬‫ـوازي پـ‬‫ـې د کټـ‬‫ـړې‪ ،‬چـ‬‫ـه کـ‬
‫ـاري ونـ‬‫ـه بمبـ‬‫ځکـ‬
‫ـې د‬‫ـک چـ‬‫ـه اول ټانـ‬‫ـو هغـ‬‫ـان وو‪ ".‬خـ‬
‫ـې خلکيـ‬ ‫ـول يـ‬‫" ټـ‬
‫ـې‬‫ـه بـ‬‫ـوى و‪ ،‬هلتـ‬‫ـتول شـ‬‫ـه اسـ‬
‫ـدان تـ‬
‫ـه رواش ميـ‬ ‫خواجـ‬
‫ارتباهه پاتې شوى و " ځکه چې مسـپول کـس لـه دنـدې‬
‫څ ه تښـتېدلد و‪ ".‬دغـه کـس سـيد محمـد والبـزوى و‪،‬‬
‫له ه غه ورو سته به و چې د يوه بل راوي له م ې‬
‫ډوــروال عبــدالقادر د هــوايي مــدافعې درســتيزوال‪،‬‬
‫چې د ا مين له خوا د هوايي قوتو نو په قوم ندانۍ‬
‫وو مارل شوى و‪ ،‬په کومې کوټې کې تر څارنې ال ندې‬
‫ن يول شوى و‪ ،‬خو ه غه خ پل ن يونکي قانع کړل‪ ،‬چې‬
‫دى د حکو مت ټي نګ پ لوى دى او د ب ګرام په هوايي‬
‫ځواک سره کودتاچ يان ځپ لد شي‪ .‬په هلي کوپتر کې‬
‫ـا‬‫ـره د کودتـ‬‫ـه ده سـ‬‫ـې لـ‬‫ـه چـ‬
‫ـه الډ او څنګـ‬
‫ـرام تـ‬ ‫بګـ‬
‫ـه‪.‬‬‫ـه نيولـ‬‫ـايي ټــانکونو دده م ــه ونـ‬‫شــفر و‪ ،‬کودتـ‬
‫ده هلتــه خپــل رول ســرچپه کــړه "تــر هغــه دم ــه‬
‫مي جر ] سيد[ داود تړون د ع برت ل پاره په دېر شو‬
‫تنو تسليش شويو افسـرانو بانـدې مرمـۍ چلـولې" او‬
‫وژلــي و)‪ .(58‬عبــدالقادر د بګــرام د هــوايي ډوــر‬
‫اداره پــه الس کــې ونيولــه او د هغــه قومنــدان‬
‫ډ ورمن غالم س ي يې ب ندي کړى او دى ب يا د خل قي‬
‫حکومــت د رســمي ليکنــو لــه م ــې خواجــه رواش تــه‬
‫ستون شو‪ .‬د غه و خت د غه م يدان د ه غه له مر کز‬
‫ـه الس کــې وو‪ .‬ده‬‫محــل چنــار ســره د کودتاچيــانو پـ‬
‫به ب يا له همد غه ځاى نه د الوت کو اداره په الس‬
‫کې ن يولې وي‪ .‬دده له قول نه و يل شوي‪ ،‬چې ده‬
‫په خپله هش په الوتنو کې برخه لرلې وه‪.‬‬
‫ارګ د ځينــو پــه قــول پــه درې نيمــو بجــو او د‬
‫نورو په وي نا د مازيګر په څ لورو ب جو د الوت کو‬
‫تر بم بارۍ ال ندې ون يول شو‪ .‬ما چې له دهمز نګ نه‬
‫د ارګ له پا سه د لومړي ځل ل پاره جن ګي الوت که‬
‫ـه دقيــق‬‫ـې وې‪ .‬ارګ پـ‬‫ـازيګر څلــور بجـ‬‫ـه‪ ،‬د مـ‬‫وليدلـ‬
‫ډول په جوډه جوډه الوت کو سره تر پېن ځه ني مو‬
‫ب جو پورې له هوا نه و هل ک ېده‪ .‬ا لوتکې له شير‬
‫دروازه او ت ـــت شـــاه تاوېـــدلې او اريـــانوونکي‬
‫پيکو نه يې و هل او د ارګ په غوره ځايونو با ندې‬
‫يې راکټو نه حوا له کول‪ .‬له ه مدې ام له به وي‪،‬‬
‫ــو‬ ‫ــېد‪ .‬دغـ‬
‫ــه رسـ‬‫ــاوان ونـ‬ ‫ــر تـ‬
‫ــه ډېـ‬ ‫ــې ارګ تـ‬
‫چـ‬
‫ار يانونکيو الوت نو د ه غه پي لوټ له الوت نو نه‬
‫څرونـد توپير الره‪ ،‬چې د کودتـا په سبا يې په‬
‫مه تاب قل عه کې کورو نه په راکټو نو وې شتل او يو‬
‫څو مل کي ک سان يې ټ پي او ت لف کړل‪ .‬د يوه پي لوټ‬
‫الوت که چېرتـه په چاردهي کې ن سکوره شـوه‪ ،‬خـو‬
‫پيلــوټ يــې پــه پاراشــوت ســره ځــان وژغــوره‪ .‬د‬
‫الوت کو د همدغـه څرونـد تـوپير له املـه بـه وي‪،‬‬
‫ـو‬
‫ـو الوتکـ‬ ‫ـې ددغـ‬‫ـده‪ ،‬چـ‬‫ـل کېـ‬‫ـې ويـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه کابـ‬‫ـې پـ‬
‫چـ‬
‫پيلوټــان شــورويان وو او کودتــا د شــورويانو پــه‬
‫دســتور او همکــارۍ شــوې ده‪ .‬ځينــو ليکوالــو هــش‬
‫همدغســې ويلــي دي‪ ،‬خــو دا هســې اوازې دي‪ .‬محمــد‬
‫نذير کب ير سراج‪ ،‬چې ن امي مت ص او د اعت بآر‬
‫ــا و‬ ‫ــاره هـ‬ ‫ــې " همـ‬
‫ــه هيـ‬ ‫ــي چـ‬‫ــف دى‪ ،‬ليکـ‬ ‫وډ مولـ‬
‫هليکوپترهــا توســط پيلــوت هــاى افغــاند ســوق و‬
‫اداره ميشد‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې "پيلـوت روسـد‬
‫در ميدان هوايد بگرام قطعا موجود نبود‪".‬‬
‫هو‪ ،‬په همدغه ورځ پـه بگـرام کـې د ميـگ ‪ ،00‬او‬
‫سو_‪ 1‬څلور شـوروي معلمـان وو‪ ،‬خـو هغـوى او داسـې‬
‫هش د شوروي م شاورانو ته ا جازه نه وه‪ ،‬چې په‬
‫ن ــامي فعــاليتونو کــې برخــه واخلــي‪ .‬د ميــګ_‪00‬‬
‫پيلو ټان هر يو م ير غود ا لدين توتاخ ېل‪ ،‬سنت هللا‪،‬‬
‫تي مور‪ ،‬ع بدالروف‪ ،‬شرف ا لدين‪ ،‬ر سول‪ ،‬کافي خان‪،‬‬
‫م تــار وــل‪ ،‬دوران خــان او وهــاب وو‪ .‬د ســو_‪1‬‬
‫ـيش وو‪.‬‬ ‫ـار او رحـ‬‫ـد‪ ،‬وليـ‬‫ـان حکــيش‪ ،‬شــير محمـ‬‫پيلوټـ‬
‫دوى ټــول خلقيــان وو)‪ .(59‬د فــراه د شــين ډنــډ لــه‬
‫ن امي ډ ور نه د کا بل له پا سه د حکو مت په خوا‬
‫دوه يا څو ا لوتکې ښکاره شوې‪ ،‬خو ه غه زر بېر ته‬
‫ستنې شوې او کوم اثر يې ونه کړ‪.‬‬
‫الوتکــو پــه ارګ بانــدې د مــازيګر تــر پېنځــه‬
‫ني مو ب جو پورې ا لوتنې و کړې او راکټو نه يې پرې‬
‫حوالــه کــړل‪ .‬دغــو الوتکــو د ارګ جمهــروي وــارډ‬
‫ارام کــړ او د محمــد داود کالبنــدي يــې نــوره هــش‬
‫ټين ګه کړه‪ .‬د يوې اوازې له م ې په کا بل کې د‬
‫امري کې له سفارت نه‪ ،‬چې ارګ ته نزدې و‪ ،‬عال مه‬
‫ور سېدله چې ځان سفارت ته ور سوي‪ ،‬خو ه غه د غه‬
‫بل نه و نه من له‪ .‬دا ه غه و خت و‪ ،‬چې وو ندي لو يان‬
‫لــه توقيــف خــانې نــه ازاد شــوي او افغانســتان‬
‫راډ يو ته راو ستل شوي وو‪ .‬د ه غو په ور تګ سره د‬
‫حکومـت د چلو لو کـار کود تا کوونکيـو ته اختصـاص‬
‫ومو ند او ح فيظ هللا ا مين د خ لق دموکرات يک وو ند د‬
‫م کښ غړي په تووه ډور ته ووت‪.‬‬

‫د ووندي لويانو ژغورنه‬

‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬يوه وډه ډ له ټانکو نه‬
‫ـه د کورنيـو چـارو وزارت د نيولـو‬ ‫ـرور قوتونـ‬‫او زغـ‬
‫لپــاره مــامور شــوي وو‪ .‬هلتــه د هغــه وزارت او‬
‫ځينــو نــورو وزارتونــو د څــانګو آمرانــو د کــومې‬
‫الي حې په اډه وډه غو نډه لر له‪ .‬دا سې ښکاري‪ ،‬چې‬
‫کې نه لري‪ ،‬تر څو‬ ‫دوى کو مه امني تي ک شاله په م‬
‫چې په ښار کې ډزې د ه غو غودو نو ته ور سېدلې‪.‬‬
‫ــدارم او‬‫ــو جنـــرال محمـــد هـــاهر د ژانـ‬ ‫ــا نـ‬
‫بيـ‬
‫څار ندويانو ع مومي قوم ندان د وز ير په نه شتون‬
‫ـړل‪ ،‬خــو‬
‫کــې د وزارت د څــانګو آمــران وســله وال کـ‬
‫ـه‬‫ـه پـ‬
‫ـايي ټانکونـ‬‫ـر و‪ .‬کوډتـ‬‫ـه تېـ‬‫ـت نـ‬‫ـه وخـ‬‫ـت لـ‬
‫وخـ‬
‫ا سانۍ سره په دوى غا لد شول‪ ،‬بې و سلې يې کړل‬
‫دو په شـان پس‬ ‫او د وزارت پـه انګـړ کـې يـې د‬
‫ـه‬‫ـه همدغـ‬‫ـو‪ .‬پـ‬
‫ـته ووژل شـ‬‫ـاهر وروسـ‬ ‫ـرال هـ‬
‫ـړل‪ .‬جنـ‬ ‫کـ‬
‫وخت کې غني ساپي ځـان کودتاچيـانو تـه د "ملګـري"‬
‫په تو وه وروپېژ نده او ه غو هش پرې باور و کړ او‬
‫ـول‪ .‬د‬‫ـديان ازاد شـ‬‫ـه الرښــودنه وونــدي بنـ‬
‫د هغــه پـ‬
‫وزارت د امنيتــي څــانګو ســرواالن د ن ــام ټينــګ‬
‫پلو يان وو‪ ،‬خو سرتېري يې نه وو‪ .‬په يوه روا يت‬
‫د کورن يو چارو وزيـر قـدير نور ستاني‪ ،‬شـايد لـه‬
‫ارګ نه د وال يت د امن يت قوم ندان م ير ول ته په‬
‫ټل فون کې ا مر کړى و‪ ،‬چې ب ندي وو ندي لو يان له‬
‫مېن ځه يو سي‪ ،‬خو ه غه نه دا چې ا مر يې پر ځاى‬
‫کــړى نــه و‪ ،‬د هغــه ثبــت کــړى اوواز يــې وروســته‬
‫کودتاچيــانو تــه ورکــړ‪ .‬ســره لــه دې هــش هغــوى‬
‫ورو سته دى ا عدام کړ‪ .‬د ثور په او مه که څه هش‬
‫کړى و‪،‬‬ ‫ب ندي وو نديانو امن يت له خ طر سره م ام‬
‫ـت‬
‫ـوي وو او د واليـ‬ ‫ـودل شـ‬‫ـال پرېښـ‬‫ـل حـ‬‫ـه خپـ‬
‫ـوى پـ‬‫هغـ‬
‫ـه بــامونو‬ ‫ـره پـ‬
‫څارنــدويانو د ډزو پــه اورېــدلو سـ‬
‫کې مورچلونه نيولي وو‪.‬‬
‫کې دوه ټانکو نه‬ ‫څه و خت چې د يوه ج يپ په م‬
‫د وال يت توقيـف خانې ته ور سېدل‪ ،‬غنـي ساپي په‬
‫هغو غ کـړې‪ ،‬چـې " پـوليس هـاى جـوان وهـن پرسـت!‬
‫پا يان شويد‪ ،‬ان قالب ا ست‪ .‬ا ين ان قالب به ن فع ما‬
‫است‪ ،‬رژيـش داود شـاهد بـراى ابـد از بـين رفـت‪".‬‬
‫اف سران له بامونو نه کوز شول‪ ،‬د يوه بل روا يت‬
‫لــه م ــې دغــه افســران وروســته لــه هغــه کــوز او‬
‫تســليش شــول‪ ،‬چــې کودتاچيــانو يــو نــه تســليش‬
‫ک ېدونکد اف سر وواژه‪ .‬له ه مدې ام له به و‪ ،‬چې د‬
‫توق يف خانې سهيلي د ېوال يې په زور چ په کړ‪ .‬له‬
‫ـي‬
‫ـه ش صـ‬ ‫ـدالحکيش پـ‬‫ـي عبـ‬‫ـل والـ‬‫ـته د کابـ‬‫ـه وروسـ‬‫هغـ‬
‫موټر کې او د امن يې قوم ندان ول م ير او نور په‬
‫ملکــي کــاليو کــې پيــاده وتښــتېدل‪ .‬د واليــت هغــه‬
‫و سله وا له قط عه‪ ،‬چې دوره په خو له کې پر ته وه‪،‬‬
‫هــش تيتــه شــوه‪ .‬پــه دې ډول د بنــدي لويــانو د‬
‫ازادولـو ل پاره الر خال صه شوه‪ .‬د توق يف خانې ور‬
‫هـش خـالص شـو‪ .‬ددغـې ورځـې له وډوډۍ سره سره د‬
‫بنــديانو کــوټې خالصــې وې‪ ،‬خــو هغــوى ولچــک وو‪ .‬د‬
‫توق يف خانې له آ مر مح مد ا براهيش نه د ولچ کو‬
‫ک لي وانې واخي ستل شوې او ب نديان يو په بل پ سې‬
‫ټول له کو ټو نه واې ستل شول‪ .‬په د غه و خت کې د‬
‫دوى لــه وينــاوو څ ــه مهمــې نتيجــې او بصــيرتونه‬
‫راوځــي‪ .‬غنــي ســاپد ليکــي‪" :‬بــا اهــاق نمــره اول‬
‫داخــل شــديش‪ .‬ســالم دادم و فــتش تــره کــد صــاحد!‬
‫ـا‬
‫ـد‪ ،‬بـ‬‫ـيد‪ .‬برخيزيـ‬ ‫ـروزى رسـ‬‫ـه پيـ‬‫ـالب بـ‬
‫ـک‪ ،‬انقـ‬‫تبريـ‬
‫تعجــد ويــا اينکــه هــيق خبــرى نــدارد‪ ،‬از جــا‬
‫برخا ست‪ .‬ال چک هايش را باز کردم‪ ،‬د ست مرا مح کش‬
‫فت‪ :‬چه ميگو‪ ،‬يد‪ ،‬ان قالب چه؟ ان قالب از‬ ‫ر فت و‬
‫فتش‪ :‬دي گر من هش نم يدانش‬ ‫هرف کد؟ را ست ب گو‪.‬‬
‫ولـد قـواى چـارو پـانزده زر هدار انقـالب را شـروع‬
‫نمــوده‪ ،‬وزارت داخلــه را اشــغال نمــوده انــد‪".‬‬
‫ساپد خپلو خبرو تـه دوام ورکـوي‪" :‬در اهـاق نمـره‬
‫دوم دا خل شدم‪ ،‬سالم دادم‪ ،‬ال چک هاى رف يق کار مل‬
‫را بــاز نمــودم‪ .‬پرســيدند‪ :‬چــه وضــع اســت؟ فــتش‬
‫ـالب‬
‫ـد انقـ‬
‫ـرف کـ‬ ‫ـيدند‪ :‬از هـ‬‫ـده‪ .‬پرسـ‬‫ـاز شـ‬‫ـالب اغـ‬
‫انقـ‬
‫ــواى ‪ 0‬و ‪3‬‬‫ــت؟ فــتش از هــرف قـ‬ ‫اغــاز شــده اسـ‬
‫زر هدار‪ ...‬راديـو افغانسـتان بتصـرف قواى ان قالب‬
‫اســت‪ .‬جهــت شــما امــده ام‪ ،‬تــا شــمارا براديــو‬
‫افان ستان ب برم‪ .‬ب طرفش دق يق ن گاه کرد ند و هيق‬
‫نگفتند‪".‬‬
‫نور مح مد تره کي او ب برک کار مل له خو ښۍ نه‬
‫کې ون يول‪ ،‬خو په تع جد سره يې‬ ‫يو بل په غ ې‬
‫وويــل‪ ،‬چــې "ايــن چــه حالــت اســت‪ ،‬از کــدام هــرف‬
‫است؟" سـاپي پـه نتيجـه کـې وايـي‪ ،‬چـې "از صـحبت‬
‫هاى شان مع لوم رد يد که ان قالب بد ستور م ستقيش‬
‫شان صـورت نگرفتـه اسـت" خـو د حفـيظ هللا امـين پـه‬
‫ازاد ېدلو سره حال بـل ډول ښـکاره شـو‪ .‬ه غه چې‬
‫څومره و خت په ب ندي خا نه کې و‪ ،‬نزدې ټول و خت‬
‫ـډه او‬‫ـړه وېـ‬ ‫ـه مـ‬
‫ـړى و‪ .‬پـ‬
‫ـر کـ‬‫ـې تېـ‬‫ـوب کـ‬‫ـه خـ‬
‫ـې پـ‬‫يـ‬
‫ارا مي سره يې ډوډۍ خوډلې او هر ځل يې له چاى‬
‫سپرين ت ېر کړى او و يده شوى و‪.‬‬ ‫سره يو ټابل ې‬
‫دا سې بر ې ښېده‪ ،‬چې دى د هېڅ څ يز په ف کر کې نه‬
‫و‪ ،‬نو ځ که يې له خال صېدلو نه ورو سته په دا سې‬
‫حال کې‪ ،‬چې په ښار کې ډزې ک ېدلې‪ ،‬دى په را ڼه‬
‫وچلــي او خندانــه څېــره لــه کــوټې نــه ووت‪ .‬غنــي‬
‫ساپد ليکي‪ " :‬وقتيکه امـين از اهـاقش بيـرون آمـد‪،‬‬
‫خ ندان بن ر مي ورد و براى رف يق تره کد و رف يق‬
‫کارمل انقالب را تبريک فـت‪ ".‬د يـوه بـل راوي پـه‬
‫وي نا په همد غه و خت کې تره کي ا مين وپو ښته‪ ،‬چې‬
‫" دا څه حال دى؟" امين ورتـه کـړه‪ ،‬چـې "د انقـالب‬
‫امر ورکړل شوى دى‪ ".‬تره کي بيـا وويـل‪ ،‬چـې "لکـه‬
‫چې ټول برباد شوو‪ ".‬امين بيـا دغـومره وويـل‪ ،‬چـې‬
‫اوس خو د انقـالب امـر ورکـړل شـوى دى‪ ".‬دا وخـت د‬
‫مازيګر پېن ځه ني مې ب جې وې‪ ،‬ا مين د تره کي او‬
‫کار مل پرخالف له خ پل سمال سي ژ غورونکي نه د ډزو‬
‫په اډه پو ښتنه و نه کړه‪ .‬دى پوه ېده‪ ،‬چې څه و ضع‬
‫ده‪ ،‬آزاد شوي ملګـري يـې خپلـو ن ـامي ژغورونک يو‬
‫ته وروپېژ ندل او افغان ستان راډ يو ته د تګ په‬
‫فکــر شــول‪ .‬ســاپي ورتــه وويــل‪ ،‬چــې هغــه د دوى د‬
‫مل ګرو په الس کې ده او د کود تا موقتي ه ستوونځد‬
‫ټا کل شوى دى‪ .‬په د غه و خت کې د خل قي حکو مت د‬
‫شو‪،‬‬ ‫کالنۍ له م ې د يوه ناډاډه کس له خوا غ‬
‫چې " چېرته ځئ؟ په بريـاليتوب ډاډ شـته؟" دغـه کـس‬
‫ببرک کارمل و‪ .‬امين غ کړ‪ ،‬چـې "هـر څـوک چـې نـه‬
‫غواډي الډ شـي‪ ،‬پـه زنـدان کـې دې وي‪ ".‬خـو کارمـل‬
‫ز ندان هش نه غو ښته او زډه نازډه له نورو سره‬
‫په ز غرورې و سيلې کې ن نوت او ټول د مازيګر په‬
‫شپ و ب جو افغان ستان راډ يو ته ور سېدل او هل ته‬
‫امين د ټولـو پـه خوښـه لـه ‪ 50‬کلـن اسـلش وهنجـار‬
‫نه د کودتا سروالي په خپل الس کې ونيوله‪.‬‬

‫د شــــپې ټينګــــار او د حکومــــت‬

‫نسکورېدنه‬
‫ـروالۍ د‬ ‫ـه سـ‬‫ـر پـ‬
‫ـتار خټګـ‬‫ـو د سـ‬
‫ـتان راډيـ‬ ‫افغانسـ‬
‫يوه ټا نګ له ورر سېدلو نه ورو سته د کودتاچ يانو‬
‫ـو‬‫ـې يـ‬‫ـوازي د هغـ‬‫ـد کټـ‬‫ـال محمـ‬
‫ـه او خيـ‬‫ـه ورغلـ‬ ‫الس تـ‬
‫کارمن او د خلق يانو د ن امي ارت بام غړي د ه غې‬
‫اداره ترالســه کــړه‪ .‬څنګــه چــې د کودتــا نتيجــه ال‬
‫معلو مه نه وه‪ ،‬په راډ يو کې يې خ بر خ پور نه‬
‫شـو ‪ ،‬خـو عادي خپرو نې ودرول شوې او خـودې نغمـې‬
‫خ پرې شوې‪ .‬خ لک نه پوه ېدل‪ ،‬چې څوک څه غواډي او‬
‫څه کوي؟ د عادي خپرو نې په در ېدلو سره څرو نده‬
‫شــوه‪ ،‬چــې نــارامي د حکومــت د م الفــانو ده‪ .‬تــر‬
‫هغــې دم ــه ويــل کېــده‪ ،‬چــې حکومــت والډ شــوى‪،‬‬
‫کمون ستان ځ پي‪ .‬په ا صل کې د وو ندي لو يانو له‬
‫ب ندي ک ېد لو نه تر د غه وخ ته پورې و يل ک ېده‪ ،‬چې‬
‫ښــه شــوه‪ ،‬چــې محمــد داود د دوى پــه ټکولــو پيــل‬
‫و کړ‪ ،‬تر څو و هن د دوى له خوا له خ طر نه ژ غورل‬
‫شــوى وي‪ .‬پــه کابــل کــې خلکــو پــه عمــومي ډول او‬
‫نـورو وونـدونو په خاص ډول خوښـي کو له‪ ،‬خو په‬
‫ـه‬
‫ـوک نـ‬‫ـدې څـ‬‫ـار بانـ‬‫ـه وړزهـ‬
‫ـانکونو پـ‬‫ـې د ټـ‬‫ـار کـ‬‫ښـ‬
‫پوهېـدل‪ ،‬ټانک ستان او پـه ټـانکونو سـپاره ما شين‬
‫وال په سړکونو با ندې ورځ ېدل او څارو ښکارېدل‪.‬‬
‫له اډ و دوډ نه خ لک په و ېره کې شول‪ ،‬هر چا‬
‫زمــا پــه وــډون کوښــښ کــاوه‪ ،‬چــې خپــل واډه او د‬
‫کورن يو غړي لـه ښـوونځيو او نورو ځـايونو خپلـو‬
‫کورونــو تــه بــوځي‪ ،‬خــو د ارګ پــه بمبــارۍ ســره‬
‫څرونــده شــوه‪ ،‬چــې ن اميــان د حکومــت پــر ضــد‬
‫پاڅېـدلي دي‪ .‬لـه راډيـو نـه د وو ندي لويـانو لـه‬
‫ور تګ نه ورو سته په اغېزم نه تو وه کار واخي ستل‬
‫شو‪.‬‬
‫کار مل د کود تا په بري باور نه الره‪ ،‬دا و خت‬
‫په ځي نو ن امي قط عو په ت ېره په جم هوري وارډ‬
‫کـې مقاو مت روان و‪ .‬د کټـوازي په وي نا کارمـل د‬
‫جنګي وضع د راپـور لـه اورېـدلو نـه وروسـته "پـه‬
‫وارخ طايۍ سره په امـين با ندې خولـه راواډو له‪،‬‬
‫چې و لې دې د وو ند د ره برۍ له ا جازې پر ته په‬
‫خپل سر د پاڅون امـر ورکـړى دى‪ ".‬امـين پـه ځـواب‬
‫کې وويل‪ ،‬چې "ماتـه تـره کـي صـاحد اجـازه راکـړې‬
‫وه‪ ،‬چې که داود خان د وو ند په م شرتابه با ندې‬
‫حمله وکړي‪ ،‬بايد لـه ځـان نـه دفـاع وکـړو‪ ".‬بيـا‬
‫" کارمل سمالسي تره کي ته مـ واډاوه‪ ،‬خـو تـره کـي‬
‫دا خبــره ومنلــه‪ ،‬چــې امــين تــه يــې د وونــد د‬
‫مشـرتابه د ز نداني کو لو په صورت کـې د انقالبـي‬
‫عمل دستور ورکړى و‪ ".‬کارمل بيا هـش کـرار نـه شـو‬
‫ـوروي‬‫ـې دې شـ‬‫ـې "ولـ‬‫ـې م ـ واډوه‪ ،‬چـ‬‫ـه يـ‬‫ـين تـ‬
‫او امـ‬
‫ملګري نه دي خبر کړي؟" هغـه پـه ځـواب کـې وويـل‪،‬‬
‫چې "د شوريانو اجـازې تـه مـې اډتيـا نـه درلـوده‬
‫او نه مـې وخـت درلـود‪ ".‬د کټـوازي پـه وينـا پـه‬
‫دغــه وخــت کــې کارمــل پــه امــين تېــره ورتــه او‬
‫ورو ستي په د فاعي حال کې و‪ .‬ک ټوازي د پنج شيري‬
‫دغــه ادعــا ردوي‪ ،‬چــې وايــي امــين غوښــتل کارمــل‬
‫"صحرايي محاکمـه" شـي‪ ،‬ددې لپـاره چـې د هغـه لـه‬
‫شر نه د تل ل پاره خالص شي‪ ،‬خو تره کي ا مين د غه‬
‫کار ته پرې نه ښوده‪ .‬ک ټوازى دا هش وا يي‪ ،‬چې‬
‫" د ثور د انقالب پـه شـپه کارمـل لـه امـين سـره د‬
‫ت عرا په حا لت کې او ا مين د فاعي در يځ در لوده‪.‬‬
‫سربېره پر دې‪ ،‬چې ا مين صحرايي م حاکمې ته هېڅ‬
‫ا شاره هش نه وه کړې‪ ،‬بل کې ه وه يې کو له چې د‬
‫کار مل زډه خو شحاله کړي‪ ،‬ځ که چې په پاڅون کې‬
‫ځينــو پرچميــانو هــش وــډون درلــود‪ ".‬کټــوازى‬
‫زيــاتوي‪ ،‬چــې " امــين پــه داســې حساســو او نــازکو‬
‫شراېطو کې د کار مل م حاکمې ته اډت يا نه در لوده‬
‫او په دې پوه ېده‪ ،‬چې د پاڅون رات لونکي د ا مين‬
‫پـه وټـه ده او په دې شـراېطو کې د مح مد داود د‬
‫وا کم نۍ په وډا ندې د کارمـل او پرچم يانو مر ستې‬
‫تــه اډتيــا ليــدل کېــ ي‪ ".‬خــو کارمــل ال هــش پــه‬
‫اندې ښنه کې و او بل وډا نديز يې دا و‪ ،‬چې يا د‬
‫غالم جيال ني باختري يا د کوم ځاځي په کور کې پ‬
‫شو او " د شـوروي دوسـتانو پـه مرسـته ځانونـه لـه‬
‫خطر څ ه الونيا کـړو" خـو تـره کـي او امـين دغـه‬
‫وډ انـديز و نه مانـه او ورو ستي وروسـته له هغـه‪،‬‬
‫چـې د بر ياليتوب ډاډي نه يې ور کړه‪ ،‬وغو ښتل چـې‬
‫" د برياليتوب يـوه اعالميـه وليکـل شـي او‪ ...‬نـور‬
‫محد تره کد‪ ...‬هغـه لـه راډيـو څ ـه اعـالن کـړي‪".‬‬
‫خـو دا ځل کارمـل لـه دغـه وډا نديز سره م الفـت‬
‫وکــړ‪ " .‬وروســته دا پرېکــړه وشــوه‪ ،‬چــې د پــاڅون‬
‫عمـومي قوم ندان هـر يو قـادر خـان او وهن جار دې‬
‫دا اعالميــه لــه راډيــو څ ــه خلکــو تــه واوروي‪".‬‬
‫ـادر د‬‫ـار او قـ‬ ‫ـي وليکلــه او وهنجـ‬‫ـه شــاه ولـ‬
‫اعالميـ‬
‫هغــې د پښــتو او فارســي مــتن پــه ترتيــد ســره‬
‫واوروه‪ .‬اعالميــه د افغانســتان د وســله وال پــوځ د‬
‫ن امي شورا په نا مه وه‪ ،‬چې په ه غې کې د مح مد‬
‫داود د وژل کېــدلو خبــر ورکــړ شــوى و‪ ،‬پــه داســې‬
‫حال کې چې ه غه ژو ندى و او جم هوري وارډ له ه غه‬
‫نه د فاع کو له‪ ،‬خو اعالم يې په پوځ کې د مح مد‬
‫داود د پلويــان نــاهيلي کــړل او لــه بلــې خــوا د‬
‫مه تاب قل عه د توپچي ا ته اتياو مه لوا‪ ،‬چې تر‬
‫دې وختـه يـې د حکومـت ننګـه کولـه‪ ،‬د کودتاچ يانو‬
‫پـه خـوا واوښـتله‪ .‬سره له دې هـش وونـديانو پـه‬
‫افغان ستان راد يو کې توخ ته ون کړه او له ا مين‪،‬‬
‫وهنجـار او ک ټوازي پر ته نور ټـول د اعالميـې لـه‬
‫خپرېــدلو نــه وروســته د خواجــه رواش هــوايي ډوــر‬
‫مر کز م حل چ نار ته ول ې دول شول‪ ،‬په دې هي له‪،‬‬
‫چې که و ضع خرا به شوه‪ ،‬دوى به په الوت که کې‬
‫کوم بل خو ندي ځاى ته الډ شي‪ ،‬خو دغ سې پې ښه و نه‬
‫شوه او دوى " سبا وهيځ د لمـر څـرک سـره‪ ...‬بېرتـه‬
‫راډيو ته راغلل‪".‬‬
‫جمهــوري وــارډ د صــاحبجان پــه قومنــدانۍ هغــه‬
‫ځواک و‪ ،‬چې د ه غه مر ستيال او د اوپرا سيون ا مر‬
‫ـې د‬‫ـور د اتمـ‬ ‫ـا د ثـ‬
‫ـه وينـ‬‫ـار پـ‬‫ـرحمن تاجيـ‬‫ـل الـ‬‫فوـ‬
‫سهار تر شپ و ب جو پورې يې په ټين ګه د فاع او‬
‫بر يد و کړ‪ ،‬د ياغ يانو ا ته ټانکو نه يې له کار‬
‫نــه وايســتل‪ ،‬اټکــل پنځــوس تنــه ياغيــان يــې لــه‬
‫مېنځــه يــووډل او لکــه چــې دم ــه هــش ويــل شــوي‪،‬‬
‫ياغيان يې په شا تللو ته اډ کړل‪.‬‬
‫جمهــوري وــارډ لــه ‪ 0311‬افســرانو‪ ،‬خوردضــابطانو‬
‫او سرتېرو نه په بې لو م سلکي وا حدونو کې جوډ‬
‫و‪ ،‬د تاجيــار پــه وينــا "‪...‬بجــز از عــده محــدود‬
‫[معـــدود] کمونســـت خـــاينين بـــوهن و نـــاموس‪،‬‬
‫جوانانيکــه در ــارد جمهــورى داود خــان بــامن‬
‫هم کار بود ند‪ ...‬از جم له صادق ترين‪ ،‬پاکترين و‬
‫بــا نــاموس تــرين اوالدهــاى افغانســتان بودنــد‪".‬‬
‫تاجيار دا هش وايي‪ ،‬چـې "لـيکن موجوديـت نـه نفـر‬
‫صاحبمنصــــبان خلقــــد و پرچمــــد و تعــــدادى از‬
‫ارد و نه ر سيدن‬ ‫هواخوا هان فر صت ه لد آن ها در‬
‫ـه هــاى بــاال ســوق و اداره و‬
‫کمــک و تقويــه از قدمـ‬
‫ت شريک م ساعد قط عه را شديدا م تل ساخته بود ند‪.‬‬
‫انهــا منافقانــه ظــاهرا وفــادارى خودهــا را بــا‬
‫رژيــش جمهــورى و ســردار محمــد داود خــان اظهــار‬
‫مينمودنـــد‪ ،‬ولـــد در خفـــا ا اهانـــه مقاومـــت و‬
‫مداف عه قط عه را ت ريـد و خاينانـه ت سليش نمـودن‬
‫قط عه را به رف قاى مل حد و کمون ست خود تبل يغ و‬
‫تلقين ميکردند‪ ".‬د تاجيار پـه وينـا پېژنـدل شـوي‬
‫ـدالحق‬‫ـورن عبـ‬‫ـر جګتـ‬‫ـف آمـ‬‫ـران" د کشـ‬ ‫ـتي افسـ‬‫"کمونسـ‬
‫علـومي‪ ،‬د اوپرا سيون مرسـتيال جګـړن سيد جـان او‬
‫دو يش پ ياده ک نډک قوم ندان ج ګړن مح مد عز يز ح ساس‬
‫وو‪ ،‬خــو دوه خلقــي افســران اغــا محمــد د م ــابرې‬
‫آمــر او لــومړى بريــدمن جمعــه خــان د وــارد د‬
‫م ــابرې ماشــين پــه لــه کــار نــه غورزولــو کــې د‬
‫کودتچ يانو په بري کې موثر ثا بت شول‪ .‬وارد د‬
‫ثور ا تش د سهار تر شپ و ب جو پورې د قوم ندان‬
‫صاحبجان او د ه غه د مر ستيال تاج يار په سروالۍ‬
‫غـ برياليتوبو نه ترال سه کړل‪ ،‬خو وـارد د هـواي‬
‫قـوې په د فع کې پـاتې را غد‪ .‬تاجيـار په خپلـه‬
‫محمــد داود تــه د راپــور ورکولــو پــه وخــت کــې‬
‫همدغسې وويل‪ ،‬چـې " ضـربات قـواى هـوايد را دفـع و‬
‫هرز ن موده نيم توانيش‪ ،‬ز يرا که سالح و و سايط ضد‬
‫هوايد نداريش‪"(01).‬‬
‫د ک ټوازي په وي نا په راډ يو کې د اعالم يې له‬
‫خپرېدلو نه وروسته " ټـول پـوځ لـه مقاومـت نـه الس‬
‫واخي ست او د جم هوري وارد قوم ندان هش د ما ښام‬
‫د ت يارو په را نزدې ک ېدلو سره تر وهي ځه پورې د‬
‫اوربنــد غوښــتنه وکــړه او دا غوښــتنه نــور محمــد‬
‫ـو "يـ‬
‫ـو‬ ‫ـه درې بجـ‬‫ـهار پـ‬‫ـو د سـ‬‫ـه‪ ".‬خـ‬ ‫ـي ومنلـ‬‫ـره کـ‬
‫تـ‬
‫ناڅا په په راډ يو با ندې د وارد له خوا د مرم يو‬
‫باران پ يل شو‪ ،‬د راډ يو د ودا نۍ کړ کۍ يې ټولې‬
‫ماتې کړې‪ ،‬ا مين مج بور شو قادر خان ته يې خ بر‬
‫ور کړ او ه غوى په شپه کې د وارد دپا سه ا لوتنې‬
‫پ يل کړې‪ ،‬خو د وارد قوم ندان مج بور شو دو باره‬
‫اوربند ته بيا غاډه کې دي‪".‬‬
‫د ثور ان قالب په نا مه ک تابګوټي کې و يل شوي‪،‬‬
‫چې د الوتکو پـه زور "قبـل از روشـند روز افسـران‬
‫ـه تســليش [شــدن]‬
‫ـورى] بـ‬ ‫ـارد جمهـ‬‫ـربازان رن [ ـ‬ ‫و سـ‬
‫مجبور شدند‪ ".‬تاجيـار هـش د هغـه پـه ضـمني تاييـد‬
‫کــې وايــي‪ ،‬چــې د ســهار پــه درې نيمــو بجــو ده د‬
‫دويــش ځــل لپــاره ولسمشــر محمــد داود تــه ځــان د‬
‫هدايت ترال سه کو لو ل پاره ور سوه‪ ،‬خو د غه ځل ه غه‬
‫ورته کړه‪ ،‬چـې "ب چـيش‪ ،‬جـوان هسـتيد‪ ،‬برويـد خـود‬
‫ـه ام‪".‬‬‫ـود را رفتـ‬ ‫ـميش خـ‬ ‫ـن تصـ‬
‫ـد‪ ،‬مـ‬‫ـليش کنيـ‬
‫را تسـ‬
‫قومنــدان صــاحبجان هــش ورتــه وويــل‪ ،‬چــې " ريــيس‬
‫صــاحد حجمهــور تصــميش خــود را رفتــه اســت‪ ،‬شــما‬
‫برو يد‪ ،‬قط عه را ج مع و ا مر بده يد سالح هاى خود‬
‫را به ديپوها تحويل کنند‪ ".‬خـو "قطعـه ـارد همـه‬
‫ب يک اواز عدم مواف قت خود را ا براز کرده و سالح‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـار وايـ‬‫ـتند‪ ".‬تاجيـ‬ ‫ـزمين نميگذاشـ‬‫را بـ‬
‫پاى کې د محمد داود امر "سـاعت ‪ 3‬بجـه صـبح يعنـد‬
‫بعد از [سپرى شدن] دو نـيش سـاعت تعميـل نمـودم‪".‬‬
‫ـد ځــاى دى‪ ،‬چــې کودتاچيــانو د وــارد تســليش‬‫د تعجـ‬
‫ـش‬‫ـې دوى هـ‬‫ـه دې چـ‬‫ـره لـ‬ ‫ـه وژل‪ ،‬سـ‬‫ـوبان ونـ‬
‫ـوى منسـ‬‫شـ‬
‫ټي نګ مقاو مت کړى وو او هش يې کودتاچيـانو تـه‬
‫تاوانو نه اډو لي وو‪ .‬له دوه او نۍ ب ندي کو لو نه‬
‫ورو سته نزدې ټول يې ازاد کړل‪ ،‬خو تاج يار په‬
‫ټو له خل قي دوره کې ب ندي و ساتل شو او د يوه بل‬
‫راوي په وينا"‪ ...‬توفيـق احمـد عزيـزي‪ ،‬قومانـدان‬
‫ســابق ګارد جمهــورى صــاحبجان را از ستيشــن راديــو‬
‫برد و بدست خود بقتل رسانيد‪"(00).‬‬
‫د ثور ان قالب په نا مه ک تابګوټي کې دا هش و يل‬
‫شوي‪ ،‬چې په راډ يو کې د اعالم يې له خپر ېدلو نه‬
‫وروســته " از داخــل ارد داود عليــه خلقــد هــاى‬
‫انقالبــد فيرهــا ادامــه پيــدا کــرد و فرقــه هفــت‬
‫ريش ور نيز پـه مقاومـت خـود ادامـه داد‪ ".‬د شـپې‬
‫په ت ياره کې د ري ش ور له فر قې نه يوه غ ټه پ لې‬
‫قوه له ارګ سره د مر ستې ل پاره د ښار په لور‬
‫وخوځېــــده‪ .‬دغــــه قــــوه د ډوــــروال محمــــد‬
‫هاشــش )کنــدهاري( پــه قومنــدانۍ ان تــر دهمزنــګ‬
‫پـورې ورسـېدله‪ .‬پـه د غه شپه د کابـل اسـمان پـه‬
‫نريــو وريځــو پــ او د الوتکــو د الوتنــو لپــاره‬
‫برا بر نه و‪ ،‬سره له دې هش الوت کو ا لوتنې و کړې‬
‫او په د غې قوې با ندې يې راکټو نه حوا له کړل او‬
‫ه غه يې پر شا تګ ته اډ کړه‪ .‬ډ وروال مح مد ها شش‬
‫ون يول شو او سش له ال سه ا عدام شو‪ .‬دد غې قوې په‬
‫ـليمېدلو‬‫ـوري وــارډ پــه تسـ‬‫ـا د جمهـ‬
‫خورېــدلو او بيـ‬
‫سره د اي سار شوي مح مد داود د مال ت ير مات شو‬
‫او کودتاچيان د بري درشل ته ورسېدل‪.‬‬
‫د ثــور د اتمــې ورځــې پــه ســبا د کودتاچيــانو‬
‫ل پاره غ ټه ستونځه له ولسم شر مح مد داود سره د‬
‫چل ند مو ضوع وه‪ ،‬چې په ارګ کې اي سار و‪ .‬په دې‬
‫اډه هــش روايتونــه ډول ډول دي‪ .‬دســتګير پنجشــيرى‬
‫وا يي‪ ،‬چې د ه مدغې ور ځې په سبا مح مد داود تورن‬
‫ا قا مح مد ک ندهاري‪ ،‬د وارد د م ابرې آ مر په الس‬
‫پيغــام واســتوه‪ ،‬چــې "‪ ...‬مايــل اســت بــا اســلش‬
‫وهنجــار‪ ،‬قــادر هراتــد و شــير جــان مــزدور يــار‬
‫مالقات کند‪ ".‬خو تـره کـي دغـه غوښـتنه ونـه منلـه‬
‫او وېرېــده‪ ،‬چــې محمــد داود بــه پــه هغــوى ډزې‬
‫و کړي‪ .‬پنج شيري په عين حال کې دا هش وا يي‪ ،‬چې‬
‫"ببرک کارمل هرفدار برخـورد باانعطـاف بـا سـردار‬
‫داود و خا ندانش بـود‪ .‬او ا صرار ميکـرد که با يد‬
‫ســردار داود و خانــدانش کشــته نــه شــود‪" ".‬امــا‬
‫ـردار‬‫ـا سـ‬
‫ـورد بـ‬ ‫ـيوه برخـ‬
‫ـاره شـ‬‫ـق دور بـ‬
‫ـليمان اليـ‬
‫سـ‬
‫داود در پاســ تــره کــد فــت‪ :‬دا فرعــون دې ووژل‬
‫شي‪ "(00).‬خو اليق اوس دا يـو تـور وڼـي او ردوي يـې‪.‬‬
‫په خپ له پنج شيرى د مح مد داود وژل ک ېدل غو ښتل‪،‬‬
‫خو د غه مط لد يې په ضمني ډول ادا کړى دى‪ .‬خ يال‬
‫ـي‪،‬‬‫ـت پــرخالف وايـ‬
‫ـيري د روايـ‬‫ـوازى د پنجشـ‬
‫ـد کټـ‬‫محمـ‬
‫چې په د غه ورځ نه يواځې کار مل‪ ،‬بل کې تره کي‬
‫او امــين هــش د محمــد داود وژل نــه غوښــتل او درې‬
‫واډو له ه غه سره پو هاوى غو ښته‪ ،‬خو ک ټوازى هش‬
‫ـازه‬‫ـه اجـ‬
‫ـار تـ‬ ‫ـادر او وهنجـ‬‫ـي قـ‬
‫ـره کـ‬
‫ـې تـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫وايـ‬
‫ورن کړه‪ ،‬چې له مح مد داود سره و ووري‪ ،‬که څه هش‬
‫مح مد داود د يوه قا صد په الس له ه غوى سره ل يدل‬
‫غو ښتي و‪ .‬تره کي غو ښتل‪ ،‬چې له مح مد داود سره‬
‫په خپ له په افغان ستان راډ يو کې ووي ني او دد غه‬
‫مق صد ل پاره يې د کما ندو يوه و سله وا له ډ له د‬
‫تــورن امــام الــدين پــه مشــرۍ محمــد داود تــه‬
‫وا ستوله او په عين حال کې يې ما )ک ټوازي( ته‬
‫" هــدايت راکــړ‪ ،‬چــې د محمــد داود دپــاره يــوه‬
‫مناســبه کوټــه لــه پــاکو څوکيــو او مېزونــو ســره‬
‫ـې "زه ال پـ‬
‫ـه‬ ‫ـوي‪ ،‬چـ‬
‫ـافه کـ‬ ‫ـړم‪ ".‬دى پسـ‬
‫ـې اضـ‬ ‫ـو کـ‬‫چمتـ‬
‫کو ټه کې لګ يا وم‪ ،‬چې قادر خان او وهن جار يې د‬
‫کوټې د کن ټرول د پاره راول ې ل او ک له چې مود د‬
‫کوټې له سمبالولو څ ه خالص شو‪ ،‬يو اف سر چې خ پل‬
‫ـه‬
‫ـو تـ‬‫ـولد و‪ ...‬راډيـ‬ ‫ـګ نيـ‬ ‫ـې ټينـ‬
‫ـه الس کـ‬
‫ـې پـ‬‫م ـ يـ‬
‫راننــوت‪ ...‬نومــوډي افســر وويــل‪ ،‬چــې داود خــان‬
‫ووژل شــو‪ ".‬کارمــل او پنجشــيري ددغــه خبــر پــه‬
‫اور ېدلو سره هورا هورا کړ‪ ،‬چې د کمون ستانو د‬
‫خوښۍ نارې دي‪.‬‬
‫د محمـد داود د وژل ک ېدلو په هک له هـش اتفـاق‬
‫ـه‬
‫ـدين پـ‬ ‫ـام الـ‬
‫ـا امـ‬‫ـه وينـ‬ ‫ـيري پـ‬
‫ـته‪ ،‬د پنجشـ‬ ‫ـه شـ‬
‫نـ‬
‫محمد داود باندې غـ کـړ‪ ،‬چـې "بـه فرمـان کميتـه‬
‫مر کزى حزب [دموکرات يک خ لق] مح کوم ه ستيد و خود‬
‫را تســليش کنيــد‪ ".‬خــو محمــد داود "بــه قــدير‬
‫نور ستاند و فرز ند خود د ستور صادر کرد تا به‬
‫سـوى ا مام ا لدين و ديگـر سـپاهيان و همچ نين بـه‬
‫ز نان و کود کان بيگ ناه خا ندانش ا تش بگ شايند‪...‬‬
‫و انـان اخـرين فرمـان سـردار مح مد داود را بدون‬
‫تز لزل ا جرا کرد ند‪ .‬ب سوى ا مام ا لدين و سربازان‬
‫قطعه کوماندو اتش شودند‪"(05).‬‬
‫د ا مام ا لدين له خوا له مح مد داود نه ددغ سې‬
‫"تسليمۍ" غوښتنه د "پوهـاوي" لـه هغـې روحيـې سـره‬
‫نــــــــــــه جــــــــــــوډې ي‪ ،‬چــــــــــــې‬
‫ـد‬
‫ـه د محمـ‬ ‫ـربېره کـ‬
‫ـه سـ‬‫ـه هغـ‬ ‫ـي غوښ ـته او پـ‬
‫ـره کـ‬‫تـ‬
‫داود لــه زوى نــه عمــر داود مــراد وي‪ ،‬هغــه يــوه‬
‫ورځ دم ه ټ پي شوى او په غا لد احت مال مړ شوى‬
‫و‪.‬‬
‫د کټــوازي روايــت د پنجشــيري لــه روايــت نــه‬
‫مت فاوت او ا مام ا لدين ته من سوب له روا يت سره‬
‫سر خوري‪ ،‬چې زر به راوډل شي‪ .‬ک ټوازى وا يي‪ ،‬چې‬
‫"کله چې سردار داود له امـام الـدين څ ـه پوښـتنه‬
‫کړې وه‪ ،‬چې چېر ته مې ب يايي؟ ه غه په ځواب کې‬
‫ور ته وي لي و‪ ،‬چې راډ يو ته‪ .‬په همد غه و خت کې‬
‫داود خان خپ له يو ناڅا په په ا مام ا لدين با ندې‬
‫کال شنکوف چ لولد و‪ ،‬چې ټولې مر مۍ د ا مام ا لدين‬
‫تر مـ وتلـې وې او ]هغـه[ پـه ځمکـه لوېـدلد و‪".‬‬
‫بيا نو "د اما م الـدين سـره ملګـرو عسـکرو د خپـل‬
‫ځــان لــه وېــرې پــه مقــابلو ډزو کــې داود خــان د‬
‫مرميــو هــدف ورځــولد او وژلــد وو‪ ".‬پــه خپلــه د‬
‫ا مام ا لدين له خولې نه روا يت د ا صلي ټ کي په‬
‫اډه‪ ،‬چــې د محمــد داود وژل کېــدل دي‪ ،‬متفــاوت دى‪.‬‬
‫دده په روا يت د ثور په او مه د شپې په ن هو ب جو‬
‫حفــيظ هللا امــين و رتــه ويلــي وو‪ ،‬چــې "د ر ارد و‬
‫ريشــ ور مقاومــت ادامــه دارد‪ .‬ا ــر بــزودى ايــن‬
‫مقاو مت ختش نه شود‪ ،‬ام کان دارد بع ود از قط عات‬
‫ـرف‬‫ـوده و بيطـ‬‫ـحنه بـ‬‫ـاظر صـ‬‫ـاهد و نـ‬‫ـال شـ‬
‫ـا حـ‬‫ـه تـ‬
‫کـ‬
‫ما نده ا ند‪ ،‬بن فع داود خان ف عال و مت حرک خوا هد‬
‫رديـد‪ ...‬لذا هر چه زودتـر مو ضوع ارد در قدم‬
‫ـې‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـه وويـ‬‫ـا ده تـ‬‫ـد‪ ".‬ام ـ ين بيـ‬
‫ـه يابـ‬‫اول خاتمـ‬
‫"افسران بلند رتبـه شـامل کودتـا پيشـنهاد کردنـد‬
‫که براى ح صول ا ين مط لد ضرورى ا ست که برعالوه‬
‫فشــار هــوايد و تــوپچد بــا تعــرا افــراد پيــاده‬
‫بــداخل ارد رخنــه ايجــاد ــردد و مقاومــت ارد از‬
‫داخل از بـئن بـرده شـود‪ ".‬امـين بيـا ورتـه امـر‬
‫وکړ‪ ،‬چې "فردا قبـل از هلـوع افتـاب امـاده تعـرا‬
‫باشيد‪".‬‬
‫ا مام ا لدين‪ ،‬چې ځان يې د يوه کما ندويد ټولي‬
‫قومندان باله‪ ،‬وايي چې د ثور پـه اتـش سـهار "مـن‬
‫با دو ن فر از ا فرادم با تاکت يک پ ياده خود را‬
‫نزد يک ق صر ل ا نه ر سانيديش‪ ...‬به کل کين نزد يک‬
‫ـره دار‬‫ـه يــک نفــر پهـ‬
‫دروازه پهلــوى ســالون ل انـ‬
‫ا ستاده بود‪ ،‬ذري عه کال شنکوف خود را باالى سرما‬
‫ن شانه ر فت و نام مرا [ا مام ا لدين] رف ته ضمن‬
‫ـهرى‪...‬‬‫ـون شـ‬‫ـور زرغـ‬‫ـور خـ‬
‫ـو انگـ‬ ‫ـه تـ‬
‫ـت کـ‬
‫ـنام فـ‬ ‫دشـ‬
‫ا مده يد مرا تهد يد ميک ند؟ چون د يدم پ هره دار‬
‫مرا شناخته ا ست‪ ،‬من هش متو جه شدم که خوا جه‬
‫عبدالمجيــد کلنگــارى اســت کــه او هــش از افســران‬
‫ارد بود‪ ،‬فورى بااليش صدا کردم که مي واهش با‬
‫داود خـان صحبت نمـايش تا از خ طر از بين ر فتن‬
‫فت‪ :‬ا ين‬ ‫ن جات پ يدا ک ند‪ .‬خوا جه مج يد کلن گارى‬
‫پ تسـليمد را بـرايش مـزن‪ ....‬او‬ ‫قسـش ـپ بزن‪،‬‬
‫بــه همکــارى يــک نفــر صــاحد منصــد ديگــر بعــد از‬
‫اجــازه از داود خــان دروازه را بــرايش بــاز کــرد‪.‬‬
‫مــن پــيش و دو نفــر از ســربازهايش بــه عقــد مــن‬
‫بود ند‪ ،‬که با هاق دا خل شديش‪ ...‬به م جرد دا خل‬
‫شدن با هاق به داود خان ر سش تع يش و سالم ع سکرى‬
‫را انجــام دادم‪ .‬داود خــان کــه تفنگچــه بدســت‬
‫پ‬ ‫پ از‬ ‫فتش صاحد‬ ‫پ ا ست؟‬ ‫فت‪ :‬چه‬ ‫دا شت‪،‬‬
‫فت‪:‬‬ ‫ت ير ا ست‪ ،‬ت سليش شويد‪ .‬داود خان به ق هر‬
‫من هر ز تسليش شما ن واهش شـد‪ ".‬امـام الـدين پـه‬
‫ځواب کې وويل‪ ،‬چې " به شـوراى انقالبـد قـواى مسـلح‬
‫فت‪ :‬من هر ز ت سليش شما‬ ‫ت سليش شويد‪ .‬داود خان‬
‫ن واهش شد‪ ".‬د امام الدين پـه قـول "در ايـن اثنـا‬
‫داود خان ذري عه تفنگ چه که بد ست دا شت باالى من‬
‫فيــر کــرد‪ ،‬کــه بدســت مــن اصــابت کــرد و شــدايدا‬
‫جراحـت برداشـتش‪ ...‬دي گر بين ا فراد مـن و پ هره‬
‫داران فيرهــا مبادلــه شــد کــه در نتيجــه آن داود‬
‫خان کشته شد‪"(00).‬‬
‫د ابــو مســعود فــاروقي پــه وينــا بيــا "امــام‬
‫ـان‬‫ـرف داود خـ‬‫ـنکوف را هـ‬‫ـته کالشـ‬
‫ـک دسـ‬‫ـا يـ‬‫ـدين بـ‬‫الـ‬
‫نشـانه رف ته او را بـه ق تل رسـانيده اسـت‪ .‬بعـد‬
‫سربازان معي تي ا مام ا لدين دا خل ا هاق شده ه مه‬
‫ک ساند را که دا خل ا هاق بوده به ق تل ر سانيده‬
‫است‪ "(03).‬ددغه روايت لـه م ـې ټـول هغـوى‪ ،‬چـې لـه‬
‫مح مد داود سـره پـه کو ټه کـې وو‪ ،‬ووژل شول‪ ،‬نه‬
‫هغوى چې په بلې کوټې کې وو‪.‬‬
‫د يوه بل راوي په حوا له‪ ،‬چې نه غواډي نوم‬
‫يې واخي ستل شي‪ ،‬ښځې او ما شومان په ا صلي کو ټه‬
‫کې او ناري نه د نا ستې يا په کو ټه يا هال کې‬
‫وو‪ .‬پرېکــړه شــوې وه‪ ،‬چــې هېوــوک بــه ژونــدي نــه‬
‫ت سليمې ي‪ .‬دد غې في صلې له م ې و يس د مح مد داود‬
‫زوى د سهار په م هال د ښځو کوټې ته ن نوت‪ ،‬په‬
‫کال شنوف سره يې اول په خپ لې ښځې‪ ،‬ب يا په خپ لو‬
‫ما شومانو او مور او نورو ډزې و کړې او پـه ا خر‬
‫کې يې خ پل ځان وواژه‪ .‬شينکۍ‪ ،‬د مح مد داود لور‬
‫هش ځان په خپ له وواژه‪ .‬د راوي په وي نا و يس په‬
‫ه غه و خت په د غه بې ساري کار الس پورې کړى و‪ ،‬چې‬
‫پالر يې او نور وژل شوي وو‪ .‬غود ا لدين فايق هش‬
‫د غې تراج يدي ته په ل نډ ډول ا شاره کړې ده‪ .‬که‬
‫دغــه روايــت رښــتيا وي‪ ،‬محمــد داود بــه د خپلــې‬
‫کورنۍ په غړو په ت ېره په خپ لو لم سيانو با ندې‬
‫بې جوډې غ ظ لش کړى وي‪ .‬ه غه نه ددې حق الره او‬
‫نه دا يقي ني وه‪ ،‬چې کودتاچ يان به ه غوى ووژ ني‬
‫يا يې سپکاوى و کړي‪ .‬ده په وا قع کې په د غې بې‬
‫رحمۍ سره د کودتاچيانو کار ال اسان کړ‪.‬‬
‫د مپلــف نــذير کبيــر ســراج پــه قــول د ارګ پــه‬
‫ول ا نه کې له ولسمشـر محمـد داود نـه سـربېره د‬
‫ه غه زا من‪ ،‬مح مد ع مر‪ ،‬و يس او خا لد‪ ،‬د ه غه لوڼې‬
‫زرلښــت او شــينکۍ‪ ،‬د هغــه لمســيان ويــس‪ ،‬حــارس‪،‬‬
‫واي ګل او لم سيانې يې هي له او غزال‪ ،‬م ېرمن يې‬
‫زي ند او خـور يې عاې شه‪ ،‬ننګـور يـې شيما‪ ،‬ورور‬
‫يې مح مد ن عيش‪ ،‬ور ېره يې زرمي نه‪ ،‬د ورور لم سۍ‬
‫يې صفورا‪ ،‬ن ام ا لدين د شاه مح مود غازي زوى‪،‬‬
‫ـارو وزيــر‬ ‫ـو چـ‬
‫ـه‪ ،‬د کورنيـ‬ ‫ـتيال عبدااللـ‬
‫د هغــه مرسـ‬
‫عبدالقـدير نورسـتاند او نور ووژل شـول‪ .‬په دغـه‬
‫ورځ د ولسمشـري ارګ په ول ا نه کې شـل ت نه ووژل‬
‫شول او اووه ت نه ټ پي شول‪ .‬ټپ يان په روغ تون کې‬
‫ـد داود بلــه لــور درخــانۍ‬ ‫ـول‪ ،‬د محمـ‬‫بېرتــه روغ شـ‬
‫به هل ته نه وه‪ ،‬چې ه غه ژو ندۍ پاتې ده او اوس‬
‫په سويس کې ژو ند کوي‪ .‬څه و خت ورو سته د مح مد‬
‫ـورنۍ دوه نــور غــړي عبــدهللا روکــد‬‫داود د توســعوى کـ‬
‫ـه‬‫ـې لـ‬
‫ـې بـ‬ ‫ـيش کـ‬‫ـوي رجـ‬‫ـه نـ‬
‫ـازي پـ‬‫ـدين غـ‬
‫ـالح الـ‬
‫او صـ‬
‫)‪(03‬‬
‫محاکمې نه اعدام شول ‪.‬‬
‫کې د واکمنـې کـورنۍ د‬ ‫د افغان ستان په تـاري‬
‫ټولـــو نارينـــه وو‪ ،‬ښـــځو او ماشـــومانو دغســـې‬
‫ټولوژ نه سارى نه لري‪ .‬دا ه غه در نده کورنۍ وه‪،‬‬
‫چې سروال يې مح مد داود له څلوې ښتو کلو نو نه‬
‫ـامي‬‫ـي او ن ـ‬ ‫ـه ملکـ‬‫ـه پـ‬‫ـانو تـ‬‫ـن او افغانـ‬‫ـات وهـ‬
‫زيـ‬
‫مودې‬ ‫په د غومره اوددې‬ ‫ډورو نو کې خدمت کړى و‪.‬‬
‫کې مود څو محمد داود وينو‪.‬‬
‫هو‪ ،‬هر يوه يې زوروا کي کو له په اول کې ډ ېره‬
‫او په ا خر کې ل ه‪ ،‬خو د هر يوه مو خه د اف غان‬
‫ژونــد ښــه کــول‪ ،‬د وهــن ودانــول او د افغانــانو‬
‫سرلوډي کول و‪ .‬بې له دې‪ ،‬چې خ پل ځان او خپ له‬
‫کورنۍ شتمنه کړي‪ .‬مح مد داود د و هن د ا بادۍ په‬
‫الر کې خپ له ش صي شتمني هش ل ګولې وه‪ ،‬آن تر دې‬
‫چې د ه غه د يوه وز ير په وي نا ځان يې خوار کړى‬
‫هـش و‪ .‬مهمـه دا هـش ده‪ ،‬چې هغ سې چـې محمـد داود‬
‫په م لي چارو کې د ت قوا او ن وبام خاو ند و‪ ،‬په‬
‫کورن يو چارو کې هش و‪ .‬هېڅ نه دي اور ېدل شوي‪،‬‬
‫چې د مح مد داود زام نو‪ ،‬لو ڼو يا م ېرمن به له‬
‫خ پل م تار م قام نه ناوډې ا ستفاده او له خل کو‬
‫سره بد سلوکي کړې وي‪ .‬زام نو يې په شوروي ات حاد‬
‫کې په خ پل لګ ښت زده کړې‪ ،‬کړې وې‪ ،‬نه د دول تي‬
‫سکالرشــپ يــا بــورس لــه الرې‪ .‬لــور يــې زرلښــتې د‬
‫ادب ياتو پوهنځد په ه نري څان ګه کې د يوې عادي‬
‫اف غانې په شان زده کړه کولـه او د ډوډۍ خوډ لو‬
‫پــه ســالون کــې يــې لــه نــورو زده کوونکيــو ســره‬
‫ـدير وزيــر‬‫ـې مـ‬
‫ـه‪ .‬د تدريسـ‬ ‫ـادي ډوډۍ خوډلـ‬ ‫ـاى عـ‬‫يوځـ‬
‫تڼ يوال په وي نا ه غې په خپ لې سوانح کې ځان د‬
‫يوه مامور لور ښودلد و‪ ،‬په دا سې حال کې چې‬
‫پـالر يـې د افغـان دولـت آعلـد آ مر و‪ .‬هغـه ال اول‬
‫په عا مه سروي سونو کې پوهن تون ته تل له‪ ،‬تر څو‬
‫چې ښوونکي يې نامتو ان ځورور ا مان ح يدر زاد د‬
‫کورن يو چارو وز ير په مو ضوع خ بر کړ او ه غه ب يا‬
‫ددې لپــاره‪ ،‬چــې کومــه نــاوډه پېښــه ونــه شــي‪ ،‬د‬
‫ش صي موټر ترت يد و کړ‪ ،‬خو ب يا هش ه غه به له‬
‫پوهنتــون نــه ليــرې لــه مــوټر نــه ښــکته شــوه او‬
‫پوهنتــون تــه بــه يــې پــه خپلــه ځــان رســاوه‪ .‬د‬
‫ښوونکي سيد ح سين سعيد په وي نا‪ ،‬و يس داود په‬
‫پولي ت ن يک کې د يوه متوا ضع عالي ښوونکي په‬
‫ـر زوى‬‫ـد داود مشـ‬‫ـې د محمـ‬‫ـا چـ‬‫ـاوه‪ ،‬چـ‬‫ـلوک کـ‬‫ـان سـ‬‫شـ‬
‫ع مر جان له نزدې نه ل يدلد ډ ېر يې ستايلي دي‪.‬‬
‫ياوډى و‪ ،‬چې په ا خر‬ ‫د ه غه م لي شعور د غومره پ‬
‫په شان د ځي نو م لي‬ ‫کې د خ پل تره مح مد ن عيش‬
‫سره م الف شوى هش و‪،‬‬ ‫م سئلو په سر له خ پل پالر‬
‫ساني او م لي تراج يدي‬ ‫نو د دوى ټولوژو نه غ ټه ان‬
‫وه‪.‬‬
‫کـه وژنـه پـه ن ر کـې نـه واى‪ ،‬ددغـې تراجيـدي‬
‫م ـه بـه نيـول شوې واى‪ .‬مح مد داود او نـور ټول‬
‫ـې‬
‫ـې اډيکـ‬ ‫ـره يـ‬‫ـدې سـ‬
‫ـه بانـ‬ ‫ـه لـ‬
‫ـار وو‪ ،‬لـ‬
‫ـګ ايسـ‬ ‫ټينـ‬
‫شــلېدلې وو او محمــد داود هــش مــړ اعــالم شــوى و‪.‬‬
‫ـول‬‫ـې درې څلــور ورځــې وروســته دوى ټـ‬‫هبيعــي ده‪ ،‬چـ‬
‫له مقاو مت نه لو ېدل‪ ،‬خو ه غوى د غه حال ته پرې‬
‫نــه ښــودل شــول‪ .‬دغــې ټولــوژنې وښــودله‪ ،‬چــې پــه‬
‫حکو مت کو لو کې اف غان وژ نه غوره الر ده‪ .‬له بده‬
‫ـانو‬‫ـه چــې دا نــه يــواځې د خلقيــانو او پرچميـ‬ ‫مرغـ‬
‫غــوره الر شــوه‪ ،‬د تن يمــي مجاهــدو او هالبــانو الر‬
‫هش شوه‪ ،‬سره له دې چې په ه غې سره و هن وران ېده‬
‫او افغانان وژل کېدل‪.‬‬
‫دا چــې د کودتــا پــه دوو ورځــو کــې څــومره‬
‫افغانــان ووژل شــول‪ ،‬معلومــه نــه ده‪ .‬د خلقــي‬
‫حکو مت ر سمي ليک نه يې سل يا او يا و ڼي‪ ،‬خو د غه‬
‫ن ښې شمېر د حقي قت پرخالف دى‪ .‬د ن بي ع ي مي په‬
‫قول په د غو ور ځو کې به يو يا يو نيش زره او د‬
‫ـوي‬‫ـه اټکــل درې زره افغانــان وژل شـ‬ ‫ـرم پـ‬‫ـش اکـ‬‫عاصـ‬
‫)‪(01‬‬
‫وي ‪ .‬د وژل شــويو افغانــانو شــمېر شــايد لــه‬
‫ورو ستي اټ کل نه هش ډ ېر وي‪ ،‬ځ که چې ټو لو ه غو‬
‫افغا نانو‪ ،‬چې له بر حال ن ام نه د فاع کو له او‬
‫هغـوى هش چـې د کودتاچيـانو م الف و ڼل کېـدل او‬
‫يــا د حساســو دولتــي مقــامونو خاونــدان وو‪ ،‬ځــاى‬
‫پر ځاى وژل ک ېدل‪ .‬تل فات د ري ش ورو په فر قه کې‬
‫بې ي ډېـر وو‪ ،‬نو دغـه کود تا د سـرهان د کود تا‬
‫پــرخالف د زروونــو افغانــانو پــه وژل کېــدلو ســره‬
‫سرته ور سېده‪ .‬بده يې ال دا وه‪ ،‬چې د غه کود تا د‬
‫ـوه‪.‬‬‫ـدلو پيالمــه شـ‬
‫ـرو افغانــانو د وژل کېـ‬ ‫ـي ډېـ‬‫بي ـ‬
‫پــه دې ډول دغــې کودتــا افغــان ژونــد ډېــر بــې‬
‫اهميتــه کــړ‪ ،‬دغــه بــې اهميتــه کېــدل پــه خپلــه‬
‫کودتاچ يانو د کود تا په دوي مه ورځ و ښود‪ .‬په دې‬
‫ـافد‬‫ـيوه منـ‬
‫ـه شـ‬‫ـولين بـ‬
‫ـه مقتـ‬ ‫ـې " اجسـ‬
‫ـاد همـ‬ ‫ډول‪ ،‬چـ‬
‫کرا مت ان ساند ي کد بر دي گرى اينا شته شدند و در‬
‫تپــه مرنجــان در خنــدقد دســته جمعــد زيــر خــاک‬
‫شدند‪"(08).‬‬
‫د ثور کودتا او شورويان‬
‫پــه افغانــانو کــې پــه ټينګــه ويــل کېــ ي‪ ،‬چــې‬
‫شورويانو د ثور په کود تا کې الس در لود‪ ،‬خو په‬
‫دې اډه د اعتبــار وډ ســند ښــوول شــوى نــه دى‪ .‬دا‬
‫چې د غه کود تا د ح فيظ هللا ا مين په د ستور د خ لق د‬
‫وو ند د ن ـامي څانګې د ملکـي او ن ـامي غړو لـه‬
‫خوا او د يو څو پرچم يانو په مر سته شوې ده‪ ،‬په‬
‫دې اډه هېڅ شک نه شته چې پوره ب يان يې دم ه‬
‫شوى دى‪ .‬ل که چې دم ه وو يل شول‪ ،‬د وو ند ع مومي‬
‫من شي نور مح مد تره کي او د ه غه مر ستيال ب برک‬
‫کار مل پرې خ بر نه وو او کار مل ب يا ا مين په دې‬
‫ورم کړ‪ ،‬چې د کود تا د ستور يې په خپ له ور کړى‬
‫ـو‬
‫ـه دي‪ ،‬خـ‬ ‫ـړي نـ‬‫ـر کـ‬‫ـرې خبـ‬
‫ـې پـ‬‫ـري يـ‬
‫ـوروي ملګـ‬‫او شـ‬
‫کود تا چې يقي ني شوه او سرته ور سېده‪ ،‬پرچم يانو‬
‫بيــا تبليــغ کــاوه چــې د ثــور کودتــا چــې دوى‬
‫"انقــالب" بللــه‪ ،‬د افغانســتان خلــق دموکراتيــک‬
‫وو ند په م کې سرته ر سېدلې ده‪ .‬له د غې تبل يغ‬
‫نه ا صلي مق صد دا و‪ ،‬چې د ا مين اعت بار ډ ېر نه‬
‫شي‪ .‬مه مه دا ده‪ ،‬چې نه د شوروي ات حاد حکو مت‪،‬‬
‫ـه ک‪.‬ج‪.‬ب‬‫ـاد کمونســتي وونــد او نـ‬ ‫نــه د شــوروي اتحـ‬
‫ځان په د غې کود تا کې دخ يل ښوولد‪ .‬د غه څه له‬
‫ـې د دوى‬‫ـوم دي‪ ،‬چـ‬ ‫ـو نــه معلـ‬
‫هغــو پرېکــړو او ليکنـ‬
‫له خوا په هما غه و خت کې د افغان ستان د پې ښو‬
‫پــه اډه شــوي دي او هغــه د شــوروي اتحــاد لــه‬
‫شړېدلو نه وروسته ترالسه شوي او خپاره شوي دي‪.‬‬
‫پـه د غو سندونو او ليکنـو کـې د ثـور کودتـا د‬
‫به ير په اډه هېڅ نه دي وي و يل شوي‪ ،‬خو شوروي‬
‫ات حاد له کود تا نه بې خ بره هش نه و‪ .‬وا سيلي‬
‫ميتــروخين چــې پــه مســکو کــې د ک‪.‬ج‪.‬ب د ارشــيف‬
‫چلــوونکد و او د افغانســتان پــه اډه يــې د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫راپورو نه ټول کړي او ب يا يې انګل ستان ته په‬
‫پټه پنـاه وډې وه‪ ،‬پـه خپـل يـوه اثـر "ک‪.‬ج‪.‬ب پـه‬
‫افغان ستان کې وا يي‪ ،‬چې د سيد مح مد وال بزوى او‬
‫مح مد رف يع په ب يړه ک‪.‬ج‪.‬ب ته خ بر ور کړ‪ ،‬چې په‬
‫افغانستان کـې "غټـې پېښـې" کېـدونکي دي‪ .‬والبـزوى‬
‫د ما مد او رف يع د نيـروز پـه م ستعارو نومو نو د‬
‫ـل پـه ‪03‬مـ‬
‫ـه‬ ‫ک‪.‬ج‪.‬ب ايجنټـان وو‪ .‬ک‪.‬ج‪ .‬ب بيـا د اپريـ‬
‫پـه دې اډه سـمله السـه م سکو تـه تيلګـرام واسـتوه‬
‫او په ه غه کې د شوروي سفير اليکزا ندر پوزا نوف‬
‫د شــوروي اتحــاد د کمونســتي وونــد پولټبــورو يــا‬
‫سياسي دفتر ته وليکل‪ ،‬چې "پـه دې کـې خطـر دى چـې‬
‫د افغانســتان د خلــق دموکراتيــک وونــد مرکــزي‬
‫کمېټـــې پـــه هغـــو غړيـــو کـــې‪ ،‬چـــې ال آزاد دي‬
‫ـارونو الس‬
‫ـي کـ‬ ‫ـه افراهـ‬‫ـې پـ‬‫ـه وي‪ ،‬چـ‬
‫ـړي[ بـ‬‫ـې ]غـ‬ ‫ځينـ‬
‫پورې کړي‪ .‬دوى به د حکو مت د خا صو ار وانونو له‬
‫خوا و پارول شي‪ ،‬چې همدغ سې و کړي‪ .‬ز مود په ن ر‬
‫په او سني حال کې دغ سې افرا هي ع مل به په ه ېواد‬
‫ـي‪".‬‬‫ـل وورځـ‬‫ـاتې المـ‬‫ـو د مـ‬
‫ـو ځواکونـ‬‫ـې د پرم تلليـ‬ ‫کـ‬
‫ـورو‬‫ـې د نـ‬‫ـواب کـ‬‫ـل ځـ‬‫ـه خپـ‬‫ـه ورځ پـ‬
‫ـه هماغـ‬ ‫ـکو پـ‬‫مسـ‬
‫څيزونو په ترڅ کې وويل‪ ،‬چې " دغـه امکـان لـه ن ـر‬
‫نــه غورځــول کېــدى نشــي‪ ،‬چــې ســاواک ]د ايــران‬
‫جاسو سي ايجن سي[ به دد غه وو ند ن امي څان ګه په‬
‫ارادي ډول د حکومــت پــر ضــد وپــاروي‪ ،‬چــې ورتــه‬
‫نـه بـه مطلـد‬ ‫ضربه ورکړي‪ ".‬له دغه پـارونکي شـ‬
‫حفــيظ هللا امــين و‪ ،‬چــې د خلــق وونــدوي د ن ــامي‬
‫څـانګې آ مر او د وو ند د مر کزي کمېټـې غـړى و او‬
‫شورويان پرې شکمن وو‪ .‬مي تروخين دد غو پې غامونو‬
‫پــر بنســ حکــش کــوي‪ ،‬چــې "لکــه چــې ليــدل کېــ ي‬
‫هســتوونځد ]د کابــل ک‪.‬ج‪.‬ب مرکــز[‪ ،‬د ســفارت او‬
‫مسـکو مشـرانو د ]افغانسـتان[ د ه ېواد د و ضع په‬
‫ـې‬
‫ـه يـ‬‫ـه غلطـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـه‪ ،‬چـ‬‫ـه لرلـ‬‫ـومره ل ـ ه پوهـ‬ ‫اډه دغـ‬
‫ت ش ي کو له او دد غه ام کان پر ضد زډه نازډه وو‪،‬‬
‫چې کود تا به چې پرې پ يل شوى و‪ ،‬بر يالد ک ېدى‬
‫ونه شي‪"(09).‬‬
‫د شــوروي اتحــاد د‬ ‫ج‪.‬م‪.‬کورنينکــو )‪(Kornienko‬‬
‫وو ند د پولټ بورو ع لد ال بدل غړي هش ل و ډ ېر د‬
‫ـې‬‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـه ال ويـ‬
‫ـاوه‪ .‬هغـ‬‫ـر کـ‬
‫ـان فکـ‬‫ـه شـ‬‫ـروخين پـ‬ ‫ميتـ‬
‫" دغه کودتا د مسـکو لپـاره نـه فکـر کېـدونکې ده‪.‬‬
‫د غه نه ف کر ک ېدونکي خ بر د لومړي ځل ل پاره د‬
‫انګلـيس د خبـري اژا نيس روي تر له خـوا راور سېد‬
‫او له ه غه ورو سته په کا بل کې د شوروي سفارت‬
‫ـود‬‫ـد‪ .‬زمـ‬‫ـام راغـ‬ ‫ـل پېغـ‬
‫ـوي عمـ‬‫ـره شـ‬
‫ـوا د ترسـ‬ ‫ـه خـ‬
‫لـ‬
‫خا صه خدماتي ايجن سي له ه غه نه پ وا تر پ وا‬
‫خ بره نه وه‪ ،‬ح تد د ه غو لو يانو نومو نه چې په‬
‫واک شــول لکــه تــره کــد‪ ،‬کارمــل‪ ،‬امــين او نــور‬
‫وروميکـو او نـورو شـوروي مشـرانو تـه نااشـنا وو‪.‬‬
‫هغــوى يــواځې د شــوروي د کمونســت وونــد د مرکــزي‬
‫کمېټــې د بــين المللــي څــانګې او ک‪.‬ج‪.‬ب مــاهرانو‬
‫ته معلـوم وو‪ ".‬کورنينکـو دا هـش وايـي‪ ،‬چـې "کـه‬
‫مســکو د دوى ]د کودتــا[ پــه نيــت خبــر واى‪ ،‬ډېــره‬
‫څرونــده سپارښــتنه بــه يــې دا واى‪ ،‬چــې ورتــه الس‬
‫وانــه چــوي‪ ،‬ځکــه چــې د مارکســزم لــه ن ــره دغــه‬
‫ه ېواد انقال بي شرهونه‪ ،‬نه لري‪ .‬پر ه غه سربېره‬
‫د پاچــا محمــد ظــاهر او ]محمــد[ داود پــه وخــت‬
‫کــې )لــه لويــديځ ســره د هغــه لــه معــاملو ســره‬
‫ســره( د شــوروي اتحــاد او افغانســتان اډيکــې د‬
‫دوستۍ وو‪"(31).‬‬
‫د خل قي حکو مت د پوځ سيا سي آ مر اق بال وز يري‬
‫هـش لـ و ډ ېر همدغ سې وايـي‪ .‬د هغـه پـه وينـا د‬
‫ـاڅون او د‬ ‫ـور پـ‬ ‫ـتل د ثـ‬
‫شــوروي حکومــت اول نــه غوښـ‬
‫خلقــي حکومــت پــه رســمي ډول وپېژنــي‪ .‬پوزانــوف ال‬
‫حا ضر نه و له تره کي سره ووي ني‪ ،‬که څه هش ه غه‬
‫اول صالح مح مد پ يروز او ب يا ول مح مد نور زوى‬
‫د همد غه مق صد ل پاره د شوروي سفارت ته ا ستولد‬
‫و‪ .‬د شــوروي حکومــت د پوزانــوف لــه الرې خلقــي‬
‫حکومـت د کود تا پـه درېي مه ورځ ورو سته لـه ه غه‬
‫پــه رســمي ډول وپېژنــده‪ ،‬چــې تــره کــي او امــين‬
‫ور سره ومن له‪ ،‬چې پرچم يانو ته به په حکو مت کې‬
‫برابــره برخــه ورکــوي‪ .‬ميتــروخين د وزيــري دغــاه‬
 ‫ليکنه تاييدوي)‪.(30‬‬
‫دا چې د شوروي ات حاد حکو مت نه غو ښتل د ثور‬
‫ـمي ډول‬‫ـه رسـ‬‫ـه پـ‬
‫ـمله السـ‬‫ـت سـ‬
‫ـي حکومـ‬‫ـا او خلقـ‬ ‫کودتـ‬
‫ـې د‬‫ـومړى دا چـ‬‫ـد وو‪ .‬لـ‬‫ـه يــې څرونـ‬
‫ـي‪ ،‬الملونـ‬‫وپېژنـ‬
‫هغــه د لويــانو پــه فکــر افغانســتان د انقالبــي‬
‫ـه‬‫ـې دغـ‬‫ـه دا چـ‬
‫ـه و‪ .‬ال مهمـ‬‫ـار نـ‬
‫ـاره تيـ‬ ‫ـتون لپـ‬‫اوښـ‬
‫کود تا د ا مين په د ستور سرته ر سېدلې وه‪ ،‬نه د‬
‫کارمل پـه دسـتور چـې هغـه د "مريـد" پـه مسـتعار‬
‫نامه لـه ‪ 0931‬څ ـه راپـه دې ـوا د دوى اجنـ و‪ .‬د‬
‫ـې هــش ميتــروخين او هــش وارنينکــو‬
‫ـه وډ ده‪ ،‬چـ‬ ‫توجـ‬
‫د ثور پاڅون د کود تا په نا مه ياد کړى‪ ،‬ل که چې‬
‫په اول کې د شوروي په ر سمي خپرو نو کې هش ه غه‬
‫د کودتـا پـه نا مه ياد شوى دى‪ .‬بلـه دا چې که‬
‫شورويانو د ثور په کود تا کې الس لرالى‪ ،‬ه غه به‬
‫يې په ب ېړه په ر سمي ډول پېژ ندلد واى‪ ،‬ل که چې‬
‫د ختي ځې ارو پا په ځي نو هېوادو نو کې يې همدغ سې‬
‫کړي و‪ .‬د اق بال وز يري له ا ثر نه دا هش څرو نده‬
‫ـي‬‫ـې د خلقـ‬‫ـه دې چـ‬‫ـره لـ‬
‫ـت سـ‬‫ـوريو حکومـ‬ ‫ـې د شـ‬
‫ده ‪ ،‬چـ‬
‫حکو مت يې په ر سمي ډول وپېژ نده‪ ،‬ور سره ر ښتيند‬
‫نــه و او لــه هماغــه اول نــه پــه دې پســې و‪ ،‬چــې‬
‫دخلقيــانو پرځــاى پرچميــان ونيســي‪ .‬دغــه ټکــد د‬
‫همد غه ا ثر د ب حث غ ټه مو ضوع ده‪ ،‬چې ورو سته به‬
‫بيان شي‪.‬‬

‫د محمد داود تېروتنې‬

‫د محمــد داود د ژوندانــه ډېــره غټــه تېروتنــه‬
‫شـايد دا و ه‪ ،‬چـې د پا چايي قانوني ن ام يـې پـه‬
‫کود تا سره ن سکور کړ‪ ،‬ه غه هش په زيا ته ا ندازه‬
‫ـا‬
‫ـې کودتـ‬ ‫ـه دغـ‬
‫ـته‪ .‬پـ‬‫ـه مرسـ‬‫ـرانو پـ‬
‫ـي افسـ‬‫د وډو چپـ‬
‫سره ه غه نورو ته و ښودله‪ ،‬چې که و غواډي دوى هش‬
‫په کود تا سره دول تي قدرت ن يولد شي‪ .‬له د غې‬
‫کود تا ورو سته و چې ح فيظ هللا ا مين په پوځ کې د‬
‫اف سرانو په ج لد او جذب پ يل و کړ‪ ،‬تر څو چې په‬
‫ه غه با ندې يې هش کود تا و کړه‪ .‬ب له دا چې مح مد‬
‫داود پــه خپلــې کودتــا ســره د پــرچش وونــدوي تــه‬
‫حيثيـت قا يل شو‪ ،‬پـه تېـره وروسـته له ه غه چې‬
‫پرچ مي اف سران او مل کي غړي يې په خپ لې کابينې‬
‫کې وز يران وټا کل‪ ،‬په دا سې حال کې چې له ه غو‬
‫سـره د هغـه ا ېتالف په ا صل کې بې بن سټه و‪ .‬دى‬
‫نيشنلســت او هغــوى کمونســتان او پــه فکــري يــا‬
‫سره م الف وو‪ .‬ه مدا چې مح مد‬ ‫ا يډيالوجيکي ل حا‬
‫داود له خپ لو او لو ور کړل شويو چ پي و عد نه م‬
‫واډوه‪ ،‬نه يواحې ه غوى‪ ،‬بل کې د خ لق وو ند دواډه‬
‫څانګې ترې نه واو ښتلې‪ .‬په وا قع کې د غو چپ يانو‬
‫ـت‬‫ـډيالوجيکي سياسـ‬ ‫ـې ايـ‬
‫ـت کـ‬‫ـه حکومـ‬‫ـه پـ‬
‫ـل نـ‬‫ـه پيـ‬‫لـ‬
‫پرم بيوه‪.‬‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬
‫ـه دا وه‪ ،‬چـ‬ ‫ـه تېروتنـ‬‫ـه غټـ‬‫ـد داو بلـ‬‫د محمـ‬
‫ولسمشــري دوره کــې يــې د صــدراع مۍ دورې پــرخالف د‬
‫يــو څــو وزيرانــو نــه پرتــه نــاوډ او بــې تجربــې‬
‫وز يران په ځان ټول کړي وو‪ .‬په دې اډه يې ح تد‬
‫د خپ لو خوا خودو شکايتونو ته هش غود و نه ن يوه‪.‬‬
‫د ه غه د ورور مح مد ن عيش له خولې روا يت دى‪ ،‬چې‬
‫" اغا اللـه ام کـر و کـور اسـت‪ ".‬څنګـه چـې محمـد‬
‫ـې پــه چپيــانو ډډه کــړې‬‫ـري دوره کـ‬‫داود پــه ولسمشـ‬
‫وه‪ ،‬دده او د پاچــايي د وزيرانــو تــرمېنځ د وــډ‬
‫کار کو لو ف وا له مېن ځه تل لې وه‪ .‬د غه حال په‬
‫پوځ ال ډ ېر صدق کاوه‪ .‬په پوځ کې لو يو اف سرانو‬
‫ارز ښت او درن ښت له ال سه ور کړ‪ ،‬په ت ېره ه غه و خت‬
‫چې تر شلو نه د ډ ېرو بر حال جنراال نو ته سمله‬
‫السـه تقا عد ور کړل شو‪ .‬محمـد داود د محمـد هاشـش‬
‫ميو ندوال د کود تا په تور پوځ له دغ سې اف سرانو‬
‫څ ه خالي کړ‪ ،‬چې په ا صل کې ملت پال‪ ،‬وهن پال او‬
‫دده هبيعــي ملګــري وو‪ .‬کــوم هغــه واډه ن ــامي‬
‫افســران‪ ،‬چــې محمــد داود د غټــو ملکــي او ن ــامي‬
‫ـې دده د‬ ‫ـان وو چـ‬
‫ـه کسـ‬‫ـړل‪ ،‬هغـ‬‫ـک کـ‬‫ـه هسـ‬‫ـامونو تـ‬
‫مقـ‬
‫صدراع مۍ په و خت کې يا له ه غه ورو سته شوروي‬
‫ات حاد تـه د م سلکي لـوډې زده کـړې ل پاره اسـتول‬
‫ـت تــه‬
‫ـدرت س ـ ت لېــوال وو‪ ،‬حکومـ‬ ‫شــوي وو‪ .‬دوى د قـ‬
‫بــه معلومــه وه چــې دوى يــا د دوى ځينــې د خلــق‬
‫دموکرات يک وو ند غړي شوي او تر حکو مت نه ز يات‬
‫پــه خپــل وونــد بانــدې والډ دي‪ .‬دا چــې د ځينــو‬
‫روايتونــو لــه م ــې حکومــت د وونــدي لويــانو لــه‬
‫ـرانو د‬ ‫ـي افسـ‬
‫ـرو چپـ‬‫ـته د ډېـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـو نـ‬‫ـدي کولـ‬‫بنـ‬
‫بنـدي کولـو ا مر هـش ورکـړى و‪ ،‬ښـيي چې حکومـت د‬
‫ه غو له وو ندي ک ېدلو نه خ بر و‪ .‬حکو مت ته به دا‬
‫هش معلو مه وه‪ ،‬چې له ه غو ل سو زرو اف سرانو نه‪،‬‬
‫چې په شوروي ات حاد کې يې زده کړه کړې وه‪ ،‬يو‬
‫شمېر يې د شوروي تر ن فوذ ال ندې تل لي کمون ست يا‬
‫کمونست ډوله شوي وو‪.‬‬
‫د مح مد داود د نا کامۍ بل ال مل دى په خپ له و‪،‬‬
‫چې د ثور د کودتا په وخـت کـې ‪ 38‬کلـن او پـه ځـان‬
‫ـې‬
‫ـه چـ‬‫ـدلد و‪ .‬لکـ‬ ‫ـه لوېـ‬‫ـامزم نـ‬
‫ـه ډينـ‬‫ـش پ ـس او لـ‬‫هـ‬
‫دم ه و يل شوي‪ ،‬زډه يې هش پوره سالش نه و‪ ،‬نو‬
‫دى په ا ضطراري حال کې د ح کومتي چارو په څار نه‬
‫کې ډينام يک ک ېدلد نه شو‪ .‬په د غه حال کې هش ده‬
‫دغ سې يو څوک خ پل مر ستيال وټا که‪ ،‬چې دده ځاى‬
‫يې ن يولد نه شو‪ .‬د غې مو ضوع وز يران سره ووې شل‬
‫او حيــدر رســولي د ولسمشــر کېــدلو لپــاره ت ريــد‬
‫کاوه‪ .‬په ا صل کې د ولسم شر مح مد داود د امني تي‬
‫ـره‬‫ـه تېـ‬‫ـه وو‪ ،‬پـ‬‫ـړى نـ‬
‫ـار سـ‬‫ـرواالن د کـ‬‫ـو سـ‬
‫وزارتونـ‬
‫ح يدر ر سولي چې د ځان ل پاره يې اج ندا هش لر له‪.‬‬
‫لــه بلــې خــوا پــه ملکــي او ن ــامي څــانګو کــې‬
‫ـره‬‫ـه تېـ‬‫ـو پـ‬
‫ـو آمرانـ‬‫ـې خپلـ‬‫ـاهر کـ‬‫ـه ظـ‬‫ـديانو پـ‬
‫وونـ‬
‫ر سولي ته غوډه مالي کو له او په پ ټه يې خ پل‬
‫کار کاوه‪ .‬نه يواځې ر سولي‪ ،‬چې د مح مد داود په‬
‫شــان صــاف زډى مســلمان و‪ ،‬پــه خپلــه ولسمشــر هــش‬
‫دغ سې وو ندي غوډه ماالنو با ندې ت ېر وت‪ ،‬نو دوى‬
‫دواډو په ځي نو چ پي اف سرانو با ندې د شک په حال‬
‫ـدې‬‫ـاليو بانـ‬‫ـوډه مـ‬‫ـوډو او غـ‬‫ـه لـ‬‫ـو پـ‬
‫ـش د هغـ‬‫ـې هـ‬‫کـ‬
‫بســنه کولــه‪ ،‬حــال دا چــې چپــي وونــديان د خپلــې‬
‫ا يډيالوجۍ له م ې په څرو ند ډول يو څه او په‬
‫وا قع کې بل ډول وي‪ .‬په عين حال کې مح مد داود‪،‬‬
‫ـه‬‫ـر نـ‬
‫ـس و‪ ،‬فکـ‬ ‫ـوځ مپسـ‬
‫ـري پـ‬‫ـتان د عصـ‬‫ـې د افغانسـ‬ ‫چـ‬
‫کـاو ه چـې پوځ يان بـه دده پرضـد جګ شي‪ .‬د محمـد‬
‫نعيش له خولې نه ويل شـوي‪ ،‬چـې "فکـر نميکـنش کـه‬
‫اردو بـه رهبـر خود خيا نت کنـد‪ .‬همـين داود خان‬
‫بــود کــه اردو را رشــد داد و از اردوى عقبمانــده‬
‫اردوى مــن ش و عصــرى بوجــود اورد‪ .‬ا ــر اردو بــه‬
‫داود خــان خيانــت کنــد‪ ،‬ديگــر ايــن اردو بــه درد‬
‫هيچکس و هـيق ن ـامد نمي ـورد‪ "(30).‬د همدغـه سـاده‬
‫ف کر له م ې به و‪ ،‬چې وو ندي لو يان د وال يت په‬
‫توق يف خا نه کې وا چول شول‪ ،‬نه په کوم بل ټي نګ‬
‫ځـاى لکـه پـه ارګ کـې‪ .‬مپلـف شـاه زمـان سـتانيزى‬
‫ليکــي‪ " :‬بعــد از دســتگيرى تــره کــي و ببــرک بــه‬
‫سردار داود خان پي شنهاد شده بود که ز ندانيان‬
‫با يد در ارد نگا هدارى رد ند‪ .‬ا ما ا ين پي شنهاد‬
‫نيــز پذيرفتــه نشــد و بــاين اکتفــا رديــد کــه‬
‫ره بران حـ زب زنـداند شده ا ند ديگـر خ طر کودتـا‬
‫رفع رديده است‪"(35).‬‬
‫جم هوري وارد هش چې با يد د وو نديانو تر ب ندي‬
‫ک ېدلو نه دم ه پ ياوډى شوى واى‪ ،‬پ ياوډى شوى نه‬
‫و‪ .‬ټاکـل شـوې وه‪ ،‬چـې درې ورځـې وروسـته به هغـه‬
‫تــه نــورې وســلې ورســې ي‪ .‬عجبــه دا ده‪ ،‬چــې د‬
‫کودتاوــانو اوازې چــې ډېــرې وې هــش ټينګــې نيــول‬
‫شوې نه وې‪ .‬ح تد تر کود تا دوه يا درې شپې دم ه‬
‫بي‪ .‬بي‪ .‬سي چې په خ پل فار سي سرويس کې د اف غان‬
‫پوځ له خوا د کود تا خ بر خ پور کړى و‪ ،‬هش په‬
‫چارواکيو ا ثر کړى نه و‪ .‬د م لي د فاع وز ير ح يدر‬
‫رســولي دغــومره وکــړه‪ ،‬چــې د ثــور پــه پېنځمــه‬
‫ز غرورو قوتو نو ته يو ه يات وا ستوي‪ .‬د غه ه يات‬
‫بېر ته د خير يت را پور راوډ او ب يا نور څه و نه‬
‫شول‪ ،‬نو د ثور کود تا ه غومره چې د کودتاچ يانو‬
‫د ټين ګې ارادې او غوڅ ع مل نتي جه وه‪ ،‬په هما غه‬
‫انــدازه د ولسمشــري د امنيتــي لويــانو د ناوډتيــا‬
‫نتيجه وه‪.‬‬

‫د ثور کودتا يا د ثور انقالب؟‬

‫خلقي لويانو د ثور پـه پېښـې بانـدې د "انقـالب"‬
‫نــوم کېښــود او هغــه يــې د "پــرتمين او دوران‬
‫جوډونکي انقالب" پـه نامـه بي ـي ډېـر يـادوه‪ ،‬پـه‬
‫دې هيلـه‪ ،‬چـې افغانـان بـه يې هش پـه دغـه نوم‬
‫ومنــي او د دوى لــه حکومــت نــه بــه خــوس وي‪ ،‬چــې‬
‫دغ سې غ او بې سارى کار يې کړى دى او که کوم‬
‫څـوک د غه "پـرتمين ان قالب" او د دوى واکمنـۍ ته‪،‬‬
‫چې ه غه يې عم لي کړى دى په ک ه ستروه و ووري‪،‬‬
‫حکومت بيا حق لري‪ ،‬چې هغـه "انقـالب ضـد" ووڼـي او‬
‫و يې ټ کوي‪ .‬په دې ډول خل قي لو يانو دغ سې وڼ له‪،‬‬
‫ـولو‬ ‫ـرته رسـ‬
‫ـه سـ‬‫ـالب" پـ‬
‫ـرتمين انقـ‬‫ـه "پـ‬
‫ـې دوى ددغـ‬‫چـ‬
‫سره په وا قع کې د افغا نانو د ژو ند او مرګ حق‬
‫ترالســه کــړى دى‪ .‬بيــا نــو دوى خپــل او د انقــالب‬
‫م الفان د "انقـالب ضـد" پـه نامـه ټکـول لکـه چـې‬
‫جذمي مذهبيانو خپـل م الفـان د "کـافر" پـه نامـه‬
‫ټکــول او اوس يــې هــش ټکــوي‪ .‬پــه دې ډول خلقــي‬
‫لويانو ته د "ثور پرتمين انقـالب" د ديـن پـه شـان‬
‫سپېولد او له انت قادي ن ر نه ا خوا و نل شو‪،‬‬
‫په دا سې حال کې چې ه غه د ال ندې ب حث له م ې د‬
‫دول تي قدرت د وټ لو په الر کې يوه سوچه ن امي‬
‫کودتا وه‪.‬‬
‫د محمــد داود پــه ســروالۍ د ولمسشــري ن ــام‬
‫نســـکورول او پرځـــاى يـــې د افغانســـتان خلـــق‬
‫دموکراتيــک جمهوريــت پــه پښــو درول د ولــس يــا‬
‫کـارورو او خـواري ک ښو کار نـه و‪ ،‬ه غه يواځې د‬
‫پوځ کار و‪ .‬د ټول پوځ کار هش نه و‪ .‬په پوځ کې‬
‫د ه غې وډې بر خې کار و‪ ،‬چې ستراتيجيکي م قام يې‬
‫الره او له ه غه ځاى څ ه يې د لوډ دول تي قدرت‬
‫مر کز په ب يړه له کاره واي ست‪ ،‬په يوه ح ساب د‬
‫ل سو وړ يو او په بل ح ساب د څلوروي شت وړ يو په‬
‫به ير کې يې حکو مت يا په دق يق ډول د حکو مت د‬
‫ـو‬
‫ـه وژلـ‬ ‫ـانو پـ‬
‫ـرو افغانـ‬ ‫ـي ډېـ‬
‫ـام د بي ـ‬ ‫ـروالۍ مقـ‬
‫سـ‬
‫سره ترال سه کړ‪ .‬د پوځ د غه وډه بر خه د څر خي پ له‬
‫څلورمــه زغــروره قــوه‪ ،‬د پېنځلســمې زغــرورې قــوې‬
‫لــوا‪ ،‬د قرغــې فرقــې د ټانــک کنــډک او د هــوايي‬
‫ـه دې ډول دغــه کودتــايي‬ ‫ـه وه‪ .‬پـ‬‫ـه برخـ‬‫ـو غټـ‬
‫قوتونـ‬
‫ع مل د ه غو ن ام يانو کار و‪ ،‬چې تر نورو ډ ېر په‬
‫پېچلــو او پرم تللــو ت نيکــي وســلو ســمبال وو‪ .‬د‬
‫افغان ستان د ټول پوځ ن امي سرتېرو او اف سرانو‬
‫څ ـ ه شايد څه بانـدې دوه زرو يـې پـه کود تا کې‬
‫بر خه اخي ستې وي‪ .‬په دوى کې هش ځي نو له و ېرې‬
‫نه بر خه اخي ستې وه‪ .‬په کا بل او ټول م لک کې د‬
‫پــوځ ســتره برخــه د برحــال حکومــت پــر خــوا او د‬
‫ـې‬‫ـه دغسـ‬
‫ـې پـ‬‫ـو پېښـ‬ ‫ـد وه‪ ،‬خـ‬‫ـر ضـ‬
‫ـو پـ‬‫ـا کوونکيـ‬‫کودتـ‬
‫چټکــۍ ســره روانــې شــوې او نتيجــه دغــومره زر د‬
‫کودتاچيــانو ال س تــه ورغلــه‪ ،‬چــې هغــوى ټــول د‬
‫ولسم شر مح مد داود له مرګ نه ورو سته له ب شپړ‬
‫شوي عمل سره م ام شول‪.‬‬
‫پــه عنعنــوي ډول انقــالب هغــه تغييــر تــه ويــل‬
‫ک ېده‪ ،‬چې د حکو مت په ترک يد کې پې ښېده او حت مي‬
‫نه وه چې ه غه به له ت شدد سره مل ګرى وي‪ .‬څه‬
‫و خت چې په حکو مت کې به يو وز ير د بل وز ير‬
‫پر ځا ټا کل ک ېده‪ ،‬خل کو به ه غه ته ان قالب وا يه‪،‬‬
‫خــو لــه ‪ 0918‬نــه وروســته د انقــالب مفهــوم تغييــر‬
‫وکړ‪ " ،‬خلکو ته دغه کـال د يـوه نـوي انقـالب پيـل‪،‬‬
‫لـه تېـرې سـره څرونـده پرېکـړه وه‪ ،‬چـې د زور پـه‬
‫ـه ترســره شــوى وي او د اجتمــاعي‪،‬‬ ‫ـره بـ‬
‫اســتعمال سـ‬
‫سيا سي او اقت صادي اسا سي او ښتون ل پاره نام حدود‬
‫امکا نات برا بر کړي او خ لک هش دا سې وو ڼي‪ ،‬چې‬
‫د غه نوې حاد ثه له م لي پو لو نه اوډي او ع مومي‬
‫او عالمي خاصـه لـري‪ "(30).‬وروسـته انقـالب پـه دغـه‬
‫مف هوم سره وپېژ ندل شو‪ ،‬چې د يوې ټولنې ز ياتره‬
‫غړي په خ پل شعوري ع مل سره م سلط ن ام په خپ له‬
‫و ټه ډ نګ کړي او پر ځاى يې تر ه غه ال ښه ن ام په‬
‫پښــو ودروي‪ .‬پــه دې اډه د شــلمې پېــړۍ نوميــالد‬
‫ـالب‬
‫ـې انقـ‬ ‫ـې " ددې لپـ‬
‫ـاره چـ‬ ‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـنن وايـ‬‫ـي لېـ‬‫انقالبـ‬
‫ـو‬‫ـو پرونـ‬‫ـتش ځپلـ‬‫ـويو او سـ‬‫ـتثمار شـ‬ ‫ـي‪ ،‬د اسـ‬
‫ـېښ شـ‬ ‫پـ‬
‫لپــاره کــافي نــه ده‪ ،‬چــې پــه زډې الرې بانــدې د‬
‫ژو ند کو لو ناممکني درک کړي او او ښتون و غواډي‪،‬‬
‫ددې لپــاره چــې انقــالب پــېښ شــي اساســي ده‪ ،‬چــې‬
‫ا ستثمار کوونکي په زډه ژو ند او حاکم يت و نه شي‬
‫ـه‬‫ـې( ونـ‬
‫ـدې هبقـ‬‫ـې )النـ‬‫ـت‪ ،‬چـ‬‫ـه وخـ‬‫ـواځې هغـ‬
‫ـولد‪ .‬يـ‬ ‫کـ‬
‫غـــواډي پـــه زډه الر ژونـــد وکـــړي‪) ،‬پـــورتنۍ‬
‫هب قې( و نه شي کولد په زډه الر حاکم يت ته دوام‬
‫ورکړي‪ ،‬انقـالب بريـالد کېـدلد شـي‪ ".‬لېـنن دا هـش‬
‫ـومي‬‫ـه عمـ‬‫ـې لـ‬‫ـک کـ‬
‫ـول ملـ‬‫ـه ټـ‬
‫ـالب پـ‬‫ـې " انقـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫وايـ‬
‫ب حران نه پر ته ) چې ا ستثمار کوونکي او ا ستثمار‬
‫شوي دواډه م ثاثر کړي( ام کان نه لري‪ .‬له دې نه‬
‫داســې نتيجــه اخيســتل کېــ ي‪ ،‬چــې ددې لپــاره چــې‬
‫ـارورو‬‫ـومړى د کـ‬ ‫ـې لـ‬
‫ـي ده چـ‬‫ـي‪ ،‬اساسـ‬ ‫ـېښ شـ‬‫ـالب پـ‬
‫انقـ‬
‫تر ل ه د هب قه ي يز شعور خاو ند‪،‬‬ ‫اکثر يت ) يا ل‬
‫پـه سياسـي ل حا فعـال او سـوچمن کـاروران( پوره‬
‫درک کړي‪ ،‬چې ان قالب ضروري دى او دوى دې ته ت يار‬
‫دي‪ ،‬چې د ه غه ل پاره ځانو نه قر بان کړي‪ .‬دوي مه‬
‫دا چـې حاکمې هبقـې پـه دغسـې ح کومتي ب حران کې‬
‫ل تاډې وي‪ ،‬چې ح تد تر ټو لو بېر ته پاتې کاروران‬
‫هش په سيا ست کې ک شوي‪ ...‬حکو مت ناتوا نه کوي او‬
‫د ان قالب کوونک يو ل پاره ممک نه کوي‪ ،‬چې ه غه په‬
‫چټکۍ سره نسکور کړي‪"(33).‬‬
‫ددغـه تعر يف له م ې په کا بل کې نـه د ثـور‬
‫پېښه او نه د روسـيې پـه پترووـراد کـې د ‪0901‬کـال‬
‫د اک توبر پې ښه ان قالب ک ېدى شي‪ ،‬دواډه په وا قع‬
‫کې کودتاوانې دي‪.‬‬
‫ـې‬
‫ـرورۍ کـ‬ ‫ـه فبـ‬‫ـال پـ‬
‫ـه کـ‬‫ـالب د همدغـ‬‫ـيې انقـ‬ ‫د روسـ‬
‫پېښ شوى و‪ ،‬چې په ه غه سره په دا سې حال کې چې‬
‫رو سيه په لومړي نړ ېوال لوى ج نګ کې له ماتې‬
‫ـو‬‫ـوې وه‪ ،‬امپراتــور نيکــوالى د عمومـ‬ ‫ســره م ــام شـ‬
‫په ت ېره د ع سکرو په تقا ضا سره وو ښه ک ېدلو ته‬
‫اډ شــو او د کرنســکي پــه صــدراع مۍ يــو غېــر‬
‫خا نداني مـوقتي حکو مت مېـنځ ته راغـد او د نوي‬
‫سياســي ن ــش د جوډښــت پــه اډه د سياســي وونــدونو‬
‫ـه‬‫ـکي غټـ‬
‫ـو د کرنسـ‬ ‫ـول‪ ،‬خـ‬‫ـاري شـ‬ ‫ـونه جـ‬‫ـرمېنځ کوښښـ‬ ‫تـ‬
‫تېروت نه د پوځ او بول شويکي وو ند په م ال فت دا‬
‫وه‪ ،‬چې ج نګ ته يې ال هش دوام ور کړ‪ .‬په نتي جه‬
‫کې سيا سي ف وا کړکېچ نه او په وو ندونو کې قدرت‬
‫ته د رسېدلو هوـه پيـاوډې شـوه‪" .‬د مـوقتي حکومـت‬
‫پلويـان دمـوکراتيکي عمليـې ته ژ من وو او پـه دې‬
‫ډول د دوى پـــه مـــ کـــې پارلمـــاني کـــړنالرې او‬
‫قـــانوني مقـــررې د الرې خنډونـــه وو‪ .‬د مســـاوات‬
‫غوښــتونکيو مشــران _پــه تېــره پــه هغــو کــې‬
‫بولشــويکان پــه اولــه درجــه_ متعهــد وو‪ ،‬چــې‬
‫د )خل قو( په نا مه په هرې الرې سره چې ک ېدى شي‪،‬‬
‫قدرت ترالسه کړي‪ ".‬پـه دغـه حـال کـې د نـومبر پـه‬
‫ـه‬‫ـوبر پـ‬‫ـې د اکتـ‬‫ـه م ـ‬‫ـري لـ‬‫ـوانۍ جنتـ‬ ‫ـه )د پ ـ‬
‫اوومـ‬
‫‪03‬مــه( " ســر تېــرو د مرکــز ســتراتيجيکي ځايونــه‬
‫ون يول‪ .‬د ا تش نومبر د سبا په او لو ساعتونو کې‬
‫د پترو وراد د چوڼۍ شوروي پ لوو سرتېرو‪ ،‬د کرون‬
‫سـټاډ سمندري ع سکرو او د کارورو سـرو سـاتونکيو‬
‫په ق صر با ندې حم له و کړه‪ ،‬چې د ن امي ښوونځيو‬
‫ځوا نانو او ح تد د ښځو يو ټولد يې په ضعيف ډول‬
‫د فاع کو له او د موقتي حکو مت وز يران ب ندي کړل‪.‬‬
‫پــه خپلــه کرنســکي يــو څــو ســاعت دم ــه تــر هغــه‬
‫تښــتېدلد و‪ .‬د شــوروي حکومــت پــه پترووــراد او‬
‫ـال‬‫ـه دې ډول دوى د ‪0901‬کـ‬ ‫ـو‪" ".‬پـ‬ ‫ـوډ شـ‬
‫ـې جـ‬
‫روس ـيې کـ‬
‫په اک توبر کې ن دې په يوې سپينې کود تا کې په‬
‫دغه کار بريالي شول‪33).‬ب("‬
‫آ يا په اف غان ستان کې هغ سې‪ ،‬چې ل ېنن د ان قالب‬
‫لپاره شراېط ښودلي‪ ،‬د ‪ 0531‬کـال پـه ثـور کـې وضـع‬
‫هغ سې وه؟ نه ورد سره نه وه‪ .‬په د غو پې ښو کې‬
‫ل که څن ګه چې ول يدل شول‪ ،‬يواځې په کا بل کې د‬
‫پوځ وډې بر خې بر خه اخي ستې وه او غ ټې بر خې يې‬
‫له کود تا سره م ال فت و کړ‪ .‬نور خ لک خو څه کوي‪،‬‬
‫چې پرې خ بر نه وو‪ ،‬وو ندي لو يان هش پرې خ بر نه‬
‫وو‪ .‬د وو ند د پرچ مي اډ غړ يو ال له يو څو ت نو‬
‫نه پر ته په سر کې ور سره م ال فت و کړ‪ .‬له غ ېر‬
‫ن امي وو نديانو نه يواځې ا مين او يو څو ت نه‬
‫ارتباهي غړي خبر وو او بس‪.‬‬
‫وو نديان اد عا کوي‪ ،‬چې کو مو ه غو اف سرانو‪ ،‬چې‬
‫په د غو پې ښو کې وډون کړى وو‪ ،‬د بز ورو‪ ،‬کارورو‬
‫او پــه عمــومي ډول د خواريکښــو زامــن وو او دوى د‬
‫ـتيا‬‫ـا ويښـ‬‫ـعور يـ‬‫ـولې‪ .‬دا د شـ‬ ‫ـي کـ‬‫ـې واقعـ‬
‫ـو هيلـ‬‫هغـ‬
‫موضــوع ده‪ .‬ددغــې ادعــا مانــا دا کېــ ي‪ ،‬چــې د‬
‫ـر‪،‬‬‫ـه خبـ‬‫ـدحال نـ‬‫ـل بـ‬
‫ـه خپـ‬ ‫ـان لـ‬ ‫ـتان خواريکښـ‬
‫افغانسـ‬
‫ترې نه ب ېزار او د ه غه د او ښتون په ل ټه کې وو‪،‬‬
‫خو په خپ له يې د او ښتون راو ستلو توان نه الره‬
‫ـران چــې د‬‫ـن يــانې دغــه افسـ‬‫ـتيني زامـ‬‫او د دوى رښـ‬
‫خ لق وو ند په خل قي مفهومو نو او ارز ښتونو مج هر‬
‫کړي وو‪ ،‬د دوى په ا ستازيتوب پاڅ ېدل‪ ،‬ه غه ن ام‬
‫يـې ډنـګ کړ‪ ،‬چـې د دوى پـه تـاوان او د فيوډالـو‬
‫او پانګه ورو په وټه وو‪.‬‬
‫د افغان ستان د خواريکښـو پـه برخـه کې دغـومره‬
‫ويـ ل کـافي دي‪ ،‬چې کارور پ کې بې ـي ل وو او د‬
‫يې د خصو صي‬ ‫ه غو ډ ېر شمېر دول تي کاروران او ل‬
‫صنعتونو کاروران وو‪ .‬دوى ټول هغ سې کاروران نه‬
‫وو‪ ،‬چې د نولسـمې پ ېړۍ په سر کې په لويـديځې‬
‫صنعتي ارو پا کې وو‪ .‬په فران سې کې په د غه و خت‬
‫کې دغ سې کارورو د ل ې ا جورې په برا بر کې په‬
‫شپه او ورځ کې تر دول سو ساعتونو نه ډ ېر کار‬
‫کاوه‪ .‬د مارکس په تعب ير ه غوى د خپ لو غړ يو قوه‬
‫ـې د‬‫ـه يـ‬
‫ـه او هغـ‬‫ـاره لرلـ‬ ‫ـو لپـ‬‫ـد کولـ‬‫ـواځې د ژونـ‬ ‫يـ‬
‫صـنعتونو پـه خاونـدانو خرڅولـه‪ ،‬نـو د افغانسـتان‬
‫د کارورو و ضع د ه غه و خت د ارو پا د کارورو له‬
‫توپير الره‪ .‬افغان ستان په ا صل کې يو‬ ‫و ضع نه غ‬
‫ـو غټــه برخــه واډه‬‫ـواد او د ځمکــه والـ‬ ‫ـي هېـ‬‫زراع تـ‬
‫ځم که وال وو‪ .‬لوى ځم که وال هش په هرات‪ ،‬فراه‪،‬‬
‫ميم نې او مزار کې وو‪ ،‬خو نه په ډ ېر شمېر‪ .‬په‬
‫ټول م لک کې يواځې يو څو ت نو ځم که وا لو که د‬
‫زروو نو جريبـو هغسـې ځمکـې لرلـې‪ ،‬چـې پـه روا نو‬
‫اوبــو ســره خړوبېــدلې‪ .‬د وډو ځمکــه والــو ترڅنــګ‬
‫زراع تي ا جاره ور‪ ،‬بې ځم کې بز ور‪ ،‬زراع تي کارور‬
‫د ټولنې ستره بر خه وه‪ .‬د دوى په اډه دد غه څ يز‬
‫په ن ر کې ن يول م هش دي‪ ،‬چې له ځم که وا لو سره‬
‫د دوى اډيکــې د پېړيــو پېړيــو د عــرف او رواج لــه‬
‫م ې دا سې من ش شوې وې‪ ،‬چې د دوى بر خه د ځم کې‬
‫ـا‬‫ـه يـ‬
‫ـا دويمـ‬‫ـايي‪ ،‬يـ‬‫ـا نيمـ‬ ‫ـد يـ‬
‫ـه تناسـ‬‫ـت پـ‬
‫د ماهيـ‬
‫ـومتي‬‫ـه وه او د حکـ‬ ‫ـه يــا څلورمــه يــا پېنځمـ‬‫در ېيمـ‬
‫ـه‬‫ـاډه وه‪ .‬پـ‬‫ـه غـ‬
‫ـو پـ‬‫ـه والـ‬ ‫ـه د ځمکـ‬
‫ـاتو تاديـ‬ ‫ماليـ‬
‫کنــدوز کــې ال د ځمکــې د اجــاره وــرو عايدونــه د‬
‫ح کومتي او سط مامور له قانوني عا يد نه ډ ېر وو‪.‬‬
‫د ځم کې د ا جاره ورو عايدو نه په ع مومي ډول تر‬
‫نـورو ډېـر وو‪ .‬هغـومره چـې دوى خواري کولـه‪ ،‬په‬
‫هما غه تنا سد يې حا صل ترال سه کاوه‪ .‬يواځې د ه غو‬
‫بز ورو و ضع خرا به وه‪ ،‬چې بز وري ور ته نه پ يدا‬
‫کېد له‪ .‬دغ سې ک سان به لو يو ښارونو په ت ېره د‬
‫کابــل شــاوخوا کــې پــه صــناعتي اجــوره کــاارو‬
‫تبديلېـدل‪ .‬پـه دې ح ساب ځمکـو تـه من سوب بزوـران‬
‫پــه يــو څــه اســتثند ســره د زراعتــي لــ و ډېــر‬
‫شتمنيو په لر لو سره د مارکس ستي ا صطالح له م ې‬
‫د وډو بورژواوــانو پــه ډلــه کــې شــمېرېدلد شــول‪.‬‬
‫دا سې شواهد هېڅ نه شته‪ ،‬چې و ښيي چې دوى به په‬
‫ـعور‬‫ـز شـ‬
‫ـه ييـ‬‫ـا هبقـ‬‫ـنعتي يـ‬‫ـې صـ‬
‫ـډو کـ‬‫ـو او بانـ‬‫کليـ‬
‫پ يدا کړى وي‪ ،‬چې له ځم که وا لو نه يې ب ېل يا‬
‫له ه غو سره مت واد کړي‪ .‬ه مدا ال مل دى‪ ،‬چې دوى‬
‫هېڅ و خت د صنعتي روح يې له م ې د ځم که وا لو په‬
‫برابـر کې پـه وډه ع مل نـه دى کړى‪ .‬په معا صر‬
‫ـه‬
‫ـدالرحمن پـ‬ ‫ـر عبـ‬‫ـره د اميـ‬‫ـه تېـ‬‫ـې پـ‬
‫ـتان کـ‬
‫افغانسـ‬
‫ـه‬
‫ـدلو نـ‬‫ـاوډي کېـ‬‫ـه پيـ‬‫ـت لـ‬‫ـزي حکومـ‬‫ـې د مرکـ‬
‫دوره کـ‬
‫ورو سته ه غومره‪ ،‬چې دوى ح کومتي مامورانو ټ کولي‬
‫ځم که والـو پـه هغـه ا نډول ټکـولي نـه دي‪ .‬ځمکـه‬
‫وا لو د هغـو د ټکولـو ل پاره نه حقـوقي دليلونـه‬
‫او نه عم لي ام کان الره‪ ،‬نو عج به نه ده چې دوى‬
‫له ځم که وا لو او روحان يانو سره په وډه يو خت‬
‫بل و خت د ح کومتي نادودو په مقا بل کې پاڅ ېدلي‬
‫وي‪ .‬دوى هـېڅ وخـت د م جردو مفهومونـو لکـه ن ام‪،‬‬
‫صنف‪ ،‬هب قې او هب قه ي يز ج نګ او دا سې نورو په‬
‫فکـر نـه وو‪ .‬د معاصـر افغان ستان د سيا سي تاري‬
‫له حکو مت سره د نورو ډ لو په‬ ‫تر ټو لو م هش اډ‬
‫تېــره د ځمکــه والــو ټکــر او دننــه پــه واکمنــې‬
‫کــورنۍ او پــه حکومــت کــې د اعلــد واک پــه ســر د‬
‫فردونــو‪ ،‬کورنيــو او ډلــو تــرمېنځ جګــړې وې‪ .‬لــه‬
‫د غې شرح نه جو ته ده‪ ،‬چې د غه کود تايد ن ام يان‬
‫د خواريک ښو د ف کري او عم لي لي کې ا ستازي نه شي‬
‫کېداى‪.‬‬
‫ـې‬‫ـه ده‪ ،‬چـ‬‫ـمه نـ‬‫ـش سـ‬
‫ـا هـ‬‫ـه ادعـ‬
‫ـانو بلـ‬ ‫د کودتاچيـ‬
‫ويــل يــې ن ــامي پــاڅون کــوونکي د افغانســتان د‬
‫خواريک ښو او بېوزلـو زا من دى‪ .‬په د غه حکـش کـې‬
‫د غه مف هوم پروت دى‪ ،‬چې کوم ه غه څه چې ن امي‬
‫ـر او‬‫ـو پلرونـو د فکـ‬ ‫ـانو وکـړه‪ ،‬د خواريکښـ‬ ‫کودتاچيـ‬
‫هي لو له م ې يې و کړل‪ ،‬خو دا د واقع يت پرخالف‬
‫ـيش کـړى وو او د دوى‬ ‫دي‪ .‬ن ـامي وونـديان ټـول تعلـ‬
‫تر ل ه شپاډس کا له وه‪ .‬په‬ ‫د زده کړې موده ل‬
‫افغان ستان کې زده کړه که څه هش وډ يا او ع مومي‬
‫وه‪ ،‬د خواريکښــو او بــې وزلــو زامنــو لپــاره پــه‬
‫ع مل کې ممک نه نه وه‪ ،‬چې د غومره اودده موده په‬
‫زده کــړه کــې تېــره کــړي‪ .‬پــه دې برخــه کــې د‬
‫ليکــونکي د زده کــړې تجربــه ده‪ ،‬چــې تــر دولســش‬
‫ټولګي پورې يې په سلګونو هش ټولګ يان له ال سه‬
‫ور کړي دي‪ ،‬ځ که چـې ه غوى پـه اقتصـادي ل حا تـر‬
‫دول سش ټولګي پورې درس وي لد نه شو‪ .‬يواځې ه غو‬
‫هل کانو زده کړه کوالى شوه‪ ،‬چې پلرو نو يې د ه غو‬
‫کار ته اډت يا نه لر له‪ .‬ن امي او نور وو نديان‬
‫پــه تېــره پرچميــان نــزدې ټــول د لويــو يــا وډو‬
‫بورژواوــانو‪ ،‬ځمکــه والــو‪ ،‬بيوروکراتــانو‪ ،‬پانګــه‬
‫ورو‪ ،‬خا نداني غړ يو او دا سې نورو ډ لو کې را ځي‪.‬‬
‫پــه دغــه ډول دغــه ن ــامي تعلــيش کــړي د عايــدو‪،‬‬
‫سلقې‪ ،‬نړۍ ل يد او په يوه کل مه د ش صيت له م ې‬
‫له عادي ووړ يو نه مت فاوت او ح تد ور سره م الف‬
‫ـانو پــه تووــه دوى‬‫ـړو افغانـ‬‫وو‪ .‬د عصــري تعلــيش کـ‬
‫په دغ سې ک سد اخ ته وو‪ ،‬چې سروکار يې له ت ن يک‪،‬‬
‫ـې‬‫ـد کـ‬
‫ـه وونـ‬‫ـې پـ‬‫ـوى چـ‬‫ـره وو‪ .‬هغـ‬‫ـت سـ‬
‫ـدرت او دولـ‬ ‫قـ‬
‫ـنا‬‫ـره اشـ‬‫ـو سـ‬‫ـتي مفهومونـ‬‫ـه کمونسـ‬‫ـوي او لـ‬‫ـن ش شـ‬‫مـ‬
‫شوي وو‪ ،‬متع هد شوي وو چې د خ پل وو ند په د ستور‬
‫دول تي واک په يوه وړ ندي غ ېر قانوني ع مل سره‬
‫ترالسـه کـړي‪ .‬دوى پـه دغ سې ايـډيالوجۍ کې نغ ښتي‬
‫وو‪ ،‬چــې د افغانســتان د وضــع او د افغانــانو د‬
‫ـه‬
‫ـره لـ‬ ‫ـه تېـ‬
‫ـدې پـ‬‫ـه بانـ‬‫ـې لـ‬
‫ـه‪ ،‬بلکـ‬‫ـول نـ‬‫ـن محصـ‬
‫ذهـ‬
‫ـاب‬‫ـه حسـ‬‫ـه دغـ‬‫ـوې وه‪ .‬پـ‬‫ـه راوډل شـ‬‫ـاد نـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫شـ‬
‫د غه تع ليش کړي ځوا نان له خ پل و لس نه بېګا نه‬
‫ـډيالوجۍ‬ ‫ـه ايـ‬
‫ـې بېګانـ‬‫ـې ددغـ‬‫ـه چـ‬‫ـو څنګـ‬
‫ـوي وو‪ ،‬خـ‬ ‫شـ‬
‫اس اسـي ټ کد د قدرت ترال سه کول او دوى پـه خپلـه‬
‫هش د ه غه شوقيان وو‪ ،‬دوى په ه غې ټي نګ ودر ېدل‪،‬‬
‫واقعيتو نه په‬ ‫بې له دې چې د خ پل ه ېواد م ش‬
‫ن ر کې ولري‪.‬‬
‫لــه بــده مرغــه پــه افغانســتان کــې ن ــامي او‬
‫سياســي قــدرت هــر وخــت ســره تړلــي او ن اميــان د‬
‫سياست شـوقيان وو‪ .‬لـه ‪ 0933‬نـه وروسـته‪ ،‬چـې پـوځ‬
‫پــه نويــو وســلو ســمبال او عصــري شــو او زيــاتره‬
‫ـدنيو‬ ‫ـه بانـ‬
‫ـډون پـ‬‫ـه وـ‬
‫ـاد پـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫ـرانو د شـ‬ ‫افسـ‬
‫ملکو نو کې هش زده کړې و کړې‪ ،‬د ن ام يانو حيث يت‬
‫دن نه په و هن کې تر پ وا ال لوډ شو‪ .‬ن امي ډ ور‬
‫د حکــومتي کېــدلو او د واکمــن کېــدلو لپــاره تــر‬
‫پ وا ال م هش شو‪ .‬افغان ستان‪ ،‬چې د خ پل خل کو په‬
‫ـې‬
‫ـت يـ‬ ‫ـر وخـ‬
‫ـي‪ ،‬هـ‬‫ـران لرلـ‬‫ـوځ او افسـ‬‫ـوى پـ‬‫ـد لـ‬
‫تناسـ‬
‫مســتعد ځوانــان جلــد کــړي دي‪ .‬هغــومره‪ ،‬چــې دغــه‬
‫ه ېواد د سړي په سر ډ ېرې و سلې لر لي‪ ،‬په هما غه‬
‫ا نډول يې تر هر م لک نه ډ ېر اف سران لر لي دي‪.‬‬
‫پــه دې ډول پــه معاصــر افغانســتان کــې ن ــامي‬
‫افســرانو پــه عمــومي ډول او د خلقــي کودتــايد‬
‫ن ام يانو په خاص ډول د ه ېواد په سيا ست با ندې‬
‫ډ ېر ا ثر کړى دى‪ ،‬خو په سيا ست با ندې د دوى ا ثر‬
‫ـاوان تمــام شــوى دى‪.‬‬‫ـو افغانــانو پــه تـ‬‫د خواريکښـ‬
‫په دې اډه د يو څو بېل ګو يادو نه کوم‪ ،‬که څه‬
‫هش ه غه به مو له ا صلي مط لد نه يو څه ل يرې‬
‫کړي‪.‬‬
‫د مح مد داود د صدراع مۍ په و خت کې پ وا له‬
‫دې چې پـه کـال ‪ 0933‬کـې لويـه جروـه وبلـل شـي او‬
‫حکو مت له شوروي ات حاد نه د و سلو پېرود لو مال تړ‬
‫ترال سه کړي‪ ،‬د پنځو سو يا شپېتو لوډ رت به ن امي‬
‫دون يوه ن امي شورا جوډه شوې وه‪.‬‬ ‫اف سرانو په‬
‫محمــد داود هغــې تــه څرونــده کــړه‪ ،‬چــې لويــديځ‬
‫هېوادو نه نه غواډي په افغانسـتان با ندې و سله‬
‫خر څه کړي او امري کا ال غواډي‪ ،‬چې دد غې م عاملې‬
‫په بدل کې په افغان ستان کې هوايي هډې و لري‪،‬‬
‫پــه داســې حــال کــې چــې د شــوروي حکومــت هــش‬
‫افغانســتان تــه وســله ورکــوي او هــش زمــود د‬
‫ناپېيلتوب د در يځ در ناوى کوي‪ ،‬نو مود با يد له‬
‫شوروي ات حاد نه و سله ترال سه کړو‪ .‬هل ته دا هش‬
‫وو يل شول‪ ،‬چې لويـديځ د پاک ستان ننګـه کـوي او‬
‫ور ته و سله ور کوي او پاک ستان خو د پښتون ستان د‬
‫ک شالې په سر د افغان ستان ل پاره خ طر دى‪ .‬شورا‬
‫پـه ات فاق سـره د محمـد داود ن ـر ومانـه‪ ،‬يواځې‬
‫جنــرال اســدهللا ســاپي د ملــي دفــاع وزارت د محــاکمو‬
‫ريــيس ورســره م الفــت وکــړ‪ ،‬پــه دغــه دليــل‪ ،‬چــې‬
‫افغان ستان تراو سه پورې د ناپېيلتوب په حال کې‬
‫ځــان پــه مېړانــه ســاتلد او اوس نــه ښــايي خپــل‬
‫پوه‬ ‫هېـواد د روسـانو غېـ ې ته وغـورزوو‪ .‬تـاري‬
‫او نـــامتو ديپلومـــات نجيـــد هللا توروايانـــا او د‬
‫ـيض محم ـد‬‫ـالش فـ‬‫ـامتو عـ‬ ‫ـر او نـ‬
‫ـواند وزيـ‬ ‫ـوهنې پ ـ‬‫پـ‬
‫ذکر يا او دا سې هش ع بدالروف د م لي با نک سروال‬
‫لــه همــدغې موضــع ســره د م الفــت لــه املــه‬
‫افغانســتان پرېښــود‪ .‬پــه دې ډول د افغانســتان د‬
‫کشــالو ســرچينه د همــدغو ن اميــانو دغــه فيصــله‬
‫شمېرل ک ې ي‪ .‬دوى په دې نه پوه ېدل يا نه غو ښتل‬
‫په دې پوه شي‪ ،‬چې همد غه شوروي ات حاد د ختي ځې‬
‫اروپـا لـه هېوادونـو سره څومره زوروا کي کو له‪.‬‬
‫ـاډه‬‫ـوال سـ‬‫ـې د نړېـ‬‫ـدل‪ ،‬چـ‬ ‫ـه پوهېـ‬‫ـش نـ‬
‫ـه دې هـ‬ ‫دوى پـ‬
‫ج نګ په حال کې‪ ،‬چې شوروي ات حاد له افغان ستان‬
‫سره مر سته کو له‪ ،‬په وا قع کې يې له خ پل ځان‬
‫سره کو له‪ .‬شوروي لو يان په سر کې يې خرو شچف او‬
‫بو لګــانين پــه دې پوهېــدل‪ ،‬چــې کــه افغانســتان د‬
‫به ب يا مج بور‬ ‫امري کې په کا مپ کې ودر ېد‪ ،‬دوى‬
‫وي په خپ لو ا سيايي جمهوريتو نو کې د غومره ډ ېر‬
‫ن امي تاسي سات و لري‪ ،‬چې لګ ښت به يې له ه غه‬
‫لګ ښت نه بې ي ز يات وي‪ ،‬چې په افغان ستان کې يې‬
‫کوي‪ .‬د غه ن ام يان دې ته هش ملت فت نه وو‪ ،‬چې د‬
‫پاک ستان له خوا افغان ستان ته کوم اسا سي خ طر‬
‫متوجــه و؟ دوى دېتــه هــش پــام ونــه کــړ‪ ،‬چــې‬
‫ـومره ډېــر اډيکــې‬‫افغانســتان او پاکســتان ســره دغـ‬
‫لــري‪ ،‬چــې پــه نــړۍ کــې بــه يــې بــل دوه واونــډي‬
‫هېوادو نه سره و نه لري‪ .‬که افغان ستان هر و خت د‬
‫ـره د‬‫ـو سـ‬
‫ـتو او بلوڅـ‬ ‫ـوا پښـ‬‫ـه خـ‬‫ـې لـ‬‫ـډ د کرښـ‬‫ډيورنـ‬
‫عنعنــوي خپلــوۍ ريښــې ټينګــې او پــه رښــتينې ډول‬
‫وساتي‪ ،‬په پاکستان باندې به يې الس بر وي‪.‬‬
‫ـي‬
‫ـه خلقـ‬‫ـال هغـ‬‫ـل مثـ‬‫ـرانو بـ‬‫ـامي افسـ‬‫ـان ن ـ‬ ‫د افغـ‬
‫اف سران دي‪ ،‬چې په خپ لو وو ندي لو يانو با ندې يې‬
‫فشــار راووډ‪ ،‬چــې بايــد د محمــد داود د ولمسشــري‬
‫ن ام ډ نګ شي‪ .‬د غه اف سران له د غه درک نه عاجز‬
‫وو‪ ،‬چې کو مه ه غه سياسـي ت شيا چې د حکومـت پـه‬
‫نسـکورېدلو سـره مېـنځ تـه راشـي‪ ،‬د دوى وونـد بـه‬
‫يې ډ که نه کړاى شي‪ .‬د غو ن ام يانو چې د خپ لې‬
‫ا يډيالوجۍ له م ې ه غه ن ام ن سکور کړ‪ ،‬پرېما نه‬
‫وي نې يې تويې کړې‪ ،‬چې خ پل ن ام د ه غه پر ځاى‬
‫پــر پښــو ودروي‪ .‬ددغــو ن ــامي افســرانو وروســتد‬
‫مثـال ال هش ورا نونکد ثابـت شـو‪ .‬د شـورويانو پـه‬
‫يرغل سره‪ ،‬چې ددغو "انقالبـي" افسـرانو حکومـت يـې‬
‫ـو‬
‫ـې د خپلـ‬ ‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـه لرلـ‬‫ـووډ‪ ،‬دوى وظيفـ‬ ‫ـه يـ‬
‫ـه مېنځـ‬ ‫لـ‬
‫خواريکښـــو "پلرونـــو"‪ ،‬وهـــن‪ ،‬ازادۍ‪ ،‬نـــاموس او‬
‫خپ لواکۍ په خاهر د ير غل د فع و کړي‪ .‬دوى په ا صل‬
‫کې د همد غه مق صد ل پاره د همد غه غر يد و لس په‬
‫پې سو روزل شـوي وو‪ ،‬خـو لـه جمهـوري وارد او يـو‬
‫څو نورو پرتـه دغـه "انقالبيـان" د خپلـو "پلرونـو"‬
‫په وژ لو کې د يرغل ګرو مر ستندويان شول‪ .‬له دوى‬
‫نــه ډېــرو او ورســره ډېــرو غېــر ن ــامي خلقيــانو‬
‫وو يل‪ ،‬چې ح فيظ هللا ا مين به دا سې څه کړي وي‪ ،‬چې‬
‫شـوروي اتحـاد يې حکو مت ورنسـکور کـړ‪ .‬حقي قت دا‬
‫دى‪ ،‬چې څومره د غه انقال بي اف سران له خ پل و لس‬
‫نه بېګا نه شوي او د يوې بېګا نه ا يډيالوجۍ تر‬
‫اثـر ال ندې د پرديـو د مق صد لپـاره اسـت دام شـوي‬
‫وو‪ ،‬د افغانســـتان پـــه اودده تـــاري کـــې نـــور‬
‫افســران هــېڅ وخــت دغســې نــه وو شــوي‪ .‬د همدغــه‬
‫حقي قت له م ې و‪ ،‬چې د کا بل وهن پالو ښځو د غو‬
‫افسرانو ته د"مېرمن منصبدار" خطاب کاوه‪.‬‬
‫په پاى کې دل ته به دد غو انقالب يانو ن ر هش‬
‫ـش‬
‫ـل سـ‬ ‫ـه دليـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـالب" پـ‬
‫ـل "انقـ‬‫ـي‪ .‬دوى خپـ‬ ‫راوډل شـ‬
‫ـرادوري او‬ ‫ـه وري‪ ،‬کمپـ‬‫ـوډالزم‪ ،‬پانګـ‬ ‫ـې "فيـ‬‫ـود‪ ،‬چـ‬‫ښـ‬
‫روحانيـــت" افغـــان خواريکښـــان زبېښـــلي او د‬
‫ـړي دي‪ .‬د‬ ‫ـې کـ‬‫ـې برخـ‬
‫ـه بـ‬ ‫ـو نـ‬‫ـه نعمتونـ‬ ‫ـه لـ‬
‫ژوندانـ‬
‫دوى په ف کر دد غې بې عدالتۍ چاره له انقال بي ع مل‬
‫ـه‬
‫ـه کې ـ ي او دوى د همدغـ‬ ‫ـل ډول نـ‬ ‫ـه بـ‬
‫ـه پـ‬‫ـه پرتـ‬‫نـ‬
‫مقصد لپاره "انقالب" وکړ‪.‬‬
‫اول خــو د افغانســتان اجتمــاعي وضــع دغســې نــه‬
‫ـه‬‫ـړې ده او پـ‬ ‫ـانو" تش ـ ي کـ‬ ‫ـو "انقالبيـ‬‫ـې دغـ‬‫ده‪ ،‬چـ‬
‫ه غې الرې‪ ،‬چې دوى الډل د ه غې چاره هش و نه شوه‪.‬‬
‫پر ه غه سربېره خل قي او ورو سته په پرچ مي دوره‬
‫کې د غومره خل قي پاڅونو نه‪ ،‬چې په افغان ستان کې‬
‫و شول‪ ،‬په بل هېڅ و خت په د غومره و خت کې نه و‬
‫شــوي‪ .‬ددغــو "انقالبيــانو" اساســي تېروتنــه دا ده‪،‬‬
‫چــې دوى د مــارکس او لېــنن انقالبــي نســ ه‪ ،‬چــې د‬
‫يـوې ارو پايي صناعتي ټـولنې لپـاره اي ستلد شوې‬
‫وه‪ ،‬دوى پـه افغانسـتان غو ندې زراعتـي هېـواد کـې‬
‫خ پل سر م شق وورځو له‪ .‬د مارکس ن ر دا و‪ ،‬چې په‬
‫يوه صناعتي ه ېواد کې د پان ګه وا لۍ په انک شاف‬
‫سـره به کاروران‪ ،‬چې شـمېر بـه يـې وار پـه وار‬
‫ډېرېـ ي او غر يد کېـ ي‪ ،‬د پانګـه والـۍ د زبې ښاک‬
‫له ام له به تر دې حده پورې انقال بي ک ې ي‪ ،‬چې‬
‫يـوه ورځ بـه په خپـل انقالبـي عمـل سـره د پانګـه‬
‫وا لۍ ن ام ډن ګوي او پر ځاى به يې تر ه غه ال ښه‬
‫سوشلســتي ن ــام پــه پښــو دروي‪ ،‬خــو د صــناعتي‬
‫هېوادو نو په کارورو کې تر نن ور ځې پورې د غه‬
‫م يل د غومره ضعيف دى‪ ،‬چې په ا صل کې د تو جه وډ‬
‫ـې د‬‫ـوى‪ ،‬چـ‬‫ـالمي شـ‬‫ـل عـ‬‫ـه ميـ‬‫ـې دغـ‬‫ـاى يـ‬
‫ـه دى‪ .‬پرځـ‬ ‫نـ‬
‫پان ګه وا لۍ ن ام د ن نه سمونونه و شي‪ ،‬د کارورو‬
‫ـي او‬‫ـره شـ‬‫ـې ډېـ‬‫ـوره يـ‬‫ـي‪ ،‬اجـ‬‫ـډه شـ‬‫ـوده لنـ‬‫ـار مـ‬‫د کـ‬
‫داســې نــور‪ ...‬د همدغــه عــالمي ميــل لــه املــه د‬
‫مــارکس د ن ــر لــه م ــې تراوســه د نــړۍ پــه هــېڅ‬
‫صناعتي ه ېواد کې ان قالب پېښ شوى نه دى‪ .‬ان قالب‬
‫په روسـيې کـې وشـوو خـو هغـه پـه کـال ‪ 0901‬کـې د‬
‫ف بروري په ميا شت کې و‪ ،‬چې غ عا مل يې لومړى‬
‫نړ ېوال ج نګ و‪ ،‬چې رو سيې پ کې ماتې خوډلې وه او‬
‫سرتېرو يې د ځم کو په ت مه له ج نګ کو لو نه ډډه‬
‫کو له‪ .‬ا ته ميا شتې ورو سته له ه غه ل که چې دم ه‬
‫و يل شوي‪ ،‬په دا سې حال کې چې نوى حکو مت هش د‬
‫پ وا په شان ج نګ ته دوام ور کاوه او سرتېرو يې‬
‫ـرتېرو د‬‫ـارورو او سـ‬‫ـمېر کـ‬ ‫ـو شـ‬
‫ـته‪ ،‬يـ‬‫ـه غوښـ‬‫ـګ نـ‬‫جنـ‬
‫پترو وراد په مر کزي ښار کې د غه موقتي حکو مت په‬
‫کودتــا ســره نســکور کــړ او بولشــويکان واک تــه‬
‫ور سېدل‪ ،‬خو رو سيه پـه دغـه و خت کـې ډ ېره ل ه‬
‫صناعتي وه‪ .‬د ارو پا د صناعتي هېوادو نو په شان‬
‫صناعتي نه وه‪ ،‬يو ډ ېر پرا زراع تي او د بز ورو‬
‫هېواد و‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬بول شويکانو د رو سيې په ف بروري‬
‫انقــالب کــې رول نــه دى ادا کــړى‪ ،‬د اکتــوبر پــه‬
‫کود تا کې يې د ل ېنن او ترات سکي په م شرۍ غوڅ‬
‫رول لر لد‪ ،‬خـو په دغـه و خت کې دوى م ک ښان وو‪،‬‬
‫نه بز وران‪ .‬بول شويکانو د ځم کې په ت مه بز وران‬
‫خ پل مل ګري کړل‪ ،‬په دا سې حال کې چې بز وران د‬
‫مــارکس پــه ن ــر غېــر انقالبــي او د برحــال ن ــام‬
‫عالقمـن و ڼل کېـدل‪ .‬دا ځ که چې بزوـران د کارورو‬
‫پرخالف ل و ډ ېر د شتو خاو ندان وو‪ ،‬نو د مارکس‬
‫دغـه ن ر چـې د کـارورې هب قې ازادول په خپ له د‬
‫کارورو کار دى‪ ،‬د رو سيې په ان قالب کې صدق نه‬
‫ـه‬
‫ـې لـ‬‫ـيه کـ‬‫ـه روسـ‬
‫ـې پـ‬‫ـه و‪ ،‬چـ‬‫ـدې املـ‬‫ـه همـ‬‫ـوي‪ .‬لـ‬‫کـ‬
‫انقــالب نــه وروســته کمونســتي يــا بلشــويکي وونــد‬
‫حاکش شو‪ ،‬نه کاروران‪ .‬له ه غه ورو سته‪ ،‬چې په‬
‫زراع تي هېوادو نو کـې د چـين په وـډون انقالبو نه‬
‫و شول په ه غو کې هش د مارکس ن ر شاته و غورزول‬
‫شو‪.‬‬
‫د افغانســتان د ‪ 0531‬کــال د ثــور مياشــتې پــه‬
‫پې ښو کې نـه کـارورو او نه بز ورو رول الره‪ .‬پـه‬
‫دغــو پېښــو کــې لکــه چــې وليــدل شــول‪ ،‬ن اميــان‬
‫م ک ښان او وو نديان شاک ښان او لو يان يې ب نديان‬
‫وو‪ .‬هغــه ن اميــان هــش وونــديان وو‪ ،‬خــو هغــوى د‬
‫وونــديانو پــه نامــه نــه‪ ،‬بلکــې د ن اميــانو پــه‬
‫تو وه م ک ښان شول‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې له يو‬
‫څــو وونــديانو نــه پرتــه نــور ټــول وونــديان لــه‬
‫پاڅون نه خ بر نه وو‪ .‬کاروران‪ ،‬چې ډ ېر ل او‬
‫بز وران چې ښه ډ ېر وو‪ ،‬د پاڅون په ق صه کې هش‬
‫نه وو‪ .‬ل که چې دم ه وو يل شول‪ ،‬په د غو پې ښو کې‬
‫د ن ام يانو رول غو څوونکد ثا بت شو او حکو مت په‬
‫اولو ورځو کې څرونده کـړه‪ ،‬چـې "مـود انقـالب کـړى‬
‫دى او مود يې ساتو‪ ".‬لـه "مـود" نـه مطلـد همدغـه‬
‫ن ام يان وو‪ .‬حکو مت د غه وي نا په وا قع د ه مدغو‬
‫افســرانو پــه ډاډينــې ورکــړه‪ ،‬نــه د خلکــو پــه‬
‫ډاډي نې‪ ،‬که څه هش په خپ لو تبليغو نو کې يې د‬
‫هغــو نــوم ډېــر يــاداوه‪ .‬حکومــت دغــو "انقالبــي"‬
‫اف سرانو ته ب يا امتيازو نه وم نل‪ ،‬يو شمېر يې‬
‫په مل کي ساحو کې لوډو م قامونو ته ه سک کړل‪،‬‬
‫ـي غــړي او‬ ‫ـزي کمېتـ‬‫ـران او د وونــد د مرکـ‬ ‫لکــه وزيـ‬
‫نور يې په پوځ او څار ندوى کې د لوډو اف سرانو‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬‫ـاش يـ‬‫ـرانو معـ‬‫ـو افسـ‬ ‫ـول او د ټولـ‬ ‫ـاى کېنـ‬‫پرځـ‬
‫سلو کې سل ز يات کړ‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې دوى‬
‫پــه عمــومي ډول د ت نيکــي او ماشــيني چــارو واډه‬
‫اف سران او په دول تي چارو کې بې تجر بې او ناوډ‬
‫ک سان وو‪ .‬په حکو مت کې د ن ام يانو اهم يت تر دې‬
‫حــده ډېــر شــو‪ ،‬چــې حفــيظ هللا امــين د هغــو ال خــوس‬
‫ساتلو ل پاره يوه نوې ت يوري واي ستله او ه غه يې‬
‫نــور محمــد تــره کــي تــه منســوبه کــړه‪" .‬در‬
‫افغان ستان ام کان ان ا ست که از کو تاه ترين راه‬
‫قدرت سيا سد بد ست خ لق بر سد و آن راه کال سيک که‬
‫بايــد نيروهــاى مولــده مراحــل م تلــف خــود را‬
‫پي موده و باز جام عه مبثت ند بر سو شلزم عل مد را‬
‫بن يان ن هد مدت هوالند يد را اي جاب مينا يد‪ .‬پس‬
‫کو تاه ن مودن ا ين مدت هوالند چ نان صورت رف ته‬
‫ميتوا ند که در قواى م سلح افغان ستان کار و سيع‬
‫و عميقد انجـام پـذيرد‪ ".‬امـين دغـه مطلـد د ځـان‬
‫له خوا په دغـه ډول بيـان کـړ‪" :‬ليـنن مرکـز قـوت‬
‫اجتمــاعد را در پرولتاريــاى روســيه يافــت‪ .‬رهبــر‬
‫کب ير ما نور مح مد تره کد مر کز قوت جام عه مارا‬
‫در قـواى م سلح افغانسـتان درک کرد و بـا در د ست‬
‫ـن قــوت را‬‫ـاز پرولتاريــا ايـ‬ ‫ـتن مشــعل دوران سـ‬ ‫داشـ‬
‫)‪(33‬‬
‫تنوير کرد‪" .‬‬
‫په ا صل کې د همد غه ن ر پر بن س ‪ ،‬و چې ه غه‬
‫وي لي و‪ ،‬چـې ‪ :‬لومړى با يد اردو تر خل قي ره برۍ‬
‫النــدې راولــو او بيــا سياســي قــدرت ونيســو‪"(31).‬‬
‫څن ګه چې پـه افغان ستان کې د کارورو او بز ورو‬
‫انقال بي شعور صفر و‪ ،‬ن ام يان يواځيني ک سان وو‪،‬‬
‫چــې "انقــالب" يــې کــولد ‪ ،‬يــانې برحــال ن ــام يــې‬
‫نســکورولد شــو‪ ،‬نــو خلقــي وونــديانو هغــوى پــه‬
‫ـيش‬‫ـې تن ـ‬‫ـد کـ‬
‫ـه وونـ‬‫ـز او پـ‬ ‫ـو مجهـ‬
‫ـي مفهومونـ‬ ‫انقالبـ‬
‫کړل او ه غو هش د خل کو په نا مه ور ته دول تي واک‬
‫ونيوه‪.‬‬
‫پــه دې ډول کــوم هغــه رول‪ ،‬چــې مــارکس کــارورو‬
‫ته‪ ،‬ل ېنن کمون ستانو ته‪ ،‬چې ووارا شريکيانو ته‬
‫او ماوت سي دو نګ بز ورو ته اخت صاص کړى و‪ ،‬ا مين‬
‫پوځ يانو ته اخت صاص کړ‪ ،‬ځ که چې د ه غه په ا ند‬
‫په پرم تايي هېوادو نو کې يواځې پوځ يان ان قالب‬
‫کــولد شــي‪ ،‬خــو ددغــې تيــوري ژور او خطرنــاک‬
‫نا سموالد اول د سـرهان پـه کود تا او بيـا د ثـور‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬ ‫ـه دې ډول‪ ،‬چـ‬‫ـو‪ .‬پـ‬
‫ـکاره شـ‬ ‫ـره ښـ‬‫ـا سـ‬ ‫پ ـه کودتـ‬
‫ورو ستۍ کود تا سره بې ي ډ ېر افغا نان ووژل شول‬
‫او ټول نه س ته کړکېچ نه او د پرم تګ له کاروان‬
‫نه ډ ېره ورو سته پاتې شوه‪ .‬د همدغ سې تجر بو پر‬
‫بن س ده‪ ،‬چې په پرم تلل يو هېوادو نو کې پوځ يان‬
‫د قانون له م ې له سيا ست کو لو نه م نع شوي او‬
‫مپظــف دي‪ ،‬يــواځې خپلــه درنــه او ســپېولې دنــده‬
‫تر سره کړي‪ ،‬چې ه غه د ه ېواد او د ه غه ن ام او‬
‫اسا سي قانون ساتنه ده‪ ،‬چې د خل کو او د دوى په‬
‫وډ انت اب سره به رامېنځ ته شوي وي‪.‬‬
 ‫دويش څپرکد‬

‫د افغانستان لومړند‬
‫ايډيالوجيکي حکومت‬
‫ـو‬‫ـې يـ‬
‫ـاري کـ‬ ‫ـه تـ‬‫ـتان پـ‬‫ـا د افغانسـ‬‫ـور کودتـ‬‫د ثـ‬
‫نوى ف صل پرانې ست‪ .‬په ه غې سره دغ سې افغا نان په‬
‫واک شول‪ ،‬چې ز ياتره يـې ځوانـان او د عصـري زده‬
‫کـــړې خاونـــدان وو‪ .‬پـــه عمـــومي ډول دوى بېلـــو‬
‫قومونــو تــه منســوب د کليــو خلــک وو‪ ،‬نــه د يــوې‬
‫کــورنۍ غــړي لکــه پ ــوا چــې وو‪ .‬ځانونــه يــې د‬
‫ک مونزم په پړي سره تړل شوي او پ ياوډي و ڼل او‬
‫اد عا يې کو له‪ ،‬چې خواريک ښو خل کو ته يې د خدمت‬
‫لپـــاره مـــال تړلـــې ده‪ .‬دوى د افغانســـتان ټـــول‬
‫پ واني حکومتو نه د واکم نې هب قې يانې د واکم نې‬
‫کــورنۍ‪ ،‬پانګــه ورو‪ ،‬فيوډالــو او روحانيــانو پــه‬
‫خدمت کې وڼل او خپل ن ـام يـې "خلقـي" بالـه‪ ،‬چـې‬
‫هغـه بـه يواځې د دوى لـه خـوا د افغان ستان خلـق‬
‫دموکراتيـک وونـد پـه دسـتور چ لول کېـ ي‪ .‬دوى پـه‬
‫دې ډول د خپ لې ايـډيالوجۍ له م ې دغ سې حکـومتي‬
‫ن ام تن يش کړ‪ ،‬چې قدرت يې د خ پل وو ند له الرې‬
‫ځـانونو تـه ځـانګړى کـړ‪ ،‬نـورو افغانـانو ته يې‬
‫پکــې برخــه ورنکــړه‪ ،‬خــو هغــوى يــې د هغــه مطلــق‬
‫اها عت ته مک لف وب لل‪ ،‬نو د غه حکو مت افغا نانو‬
‫ته م شروعيت پ يدا نه کړ‪ .‬په دا سې حال کې چې‬
‫قدرت دوى په کود تا سره ن يولد و او په خپ له د‬
‫ا سالم م الف و ڼل ک ېدل او په ح کومتي چارو کې يې‬
‫تجربــه هــش نــه لرلــه‪ ،‬پــه وهــن کــې يــوه زوروره‬
‫کړکېچ نه دور په پ يل شوه‪ ،‬چې د ه غې له ام له په‬
‫ټولنې کې پاڅونو نه او په ح کومتي پا سنيو کړ يو‬
‫ـورو‬‫ـو نـ‬
‫ـه او څـ‬‫ـه دغـ‬‫ـول‪ .‬پـ‬‫ـه وشـ‬‫ـي ټکرونـ‬‫ـې مروکـ‬‫کـ‬
‫په‬ ‫ف صلونو کې به وو ندي او ح کومتي جوډ ښتونه او‬
‫وروستيو کې به پېښې شرح شي‪.‬‬
‫خلق يانو ورو سته له ه غه په حکو مت کو لو پ يل‬
‫و کړ‪ ،‬چې وو ندي لو يان د ثور په او مه د مازيګر‬
‫په شپ و ب جو افغان ستان راډ يو ته ور سول شول او‬
‫حفــيظ هللا امــين د خپلــو ملګريــو پــه ســال د حکومــت‬
‫کولــو چــارې پــه الس کــې ونيــولې‪ ،‬کــه څــه هــش د‬
‫جمهــوري ن ــام ولسمشــر محمــد داود پــه ارګ کــې‬
‫ژو ندى و‪ ،‬خو د کودتاچ يانو له خوا محا صره و او‬
‫له ح کومتي ار وانونو سره يې راب طه شليدلې وه‪.‬‬
‫ـلش‬‫ـد اسـ‬‫ـن محمـ‬‫ـرش کلـ‬‫ـورې دوه دېـ‬ ‫ـه پـ‬
‫ـه وختـ‬
‫ـر دغـ‬ ‫تـ‬
‫وهن جار د ځمکن يو ځواکو نو لوى قوم ندان د کود تا‬
‫چارې پرم ب يولې‪ ،‬چې شرح يې په ت ېرو پاڼو کې‬
‫شوې ده‪ .‬سره له دې هش ل که چې دم ه و يل شوي‬
‫دي‪ ،‬وونــدي لويــانو حکومــت لــه راډيــو نــه د‬
‫افغان ستان د ن امي شورا په نا مه ا عالم کړ‪ ،‬نه‬
‫د خپل ووند په نامه‪.‬‬
‫پـه د غه وخـت کـې دوى په خپـل بريـا بـاور نـه‬
‫در لود‪ ،‬نو دوى له ا مين‪ ،‬وهن جار او خ يال مح مد‬
‫کټــوازي نــه پرتــه د هــوايي قوتونــو مرکــز )محــل‬
‫چنــار( تــه الډل‪ ،‬چــې کــه وضــع ســرچپه شــوه‪ ،‬پــه‬
‫ا لوتکې کې کوم خو ندي ځاى ته الډ شي‪ .‬له د غه‬
‫و خت نه تر ه غو چې حکو مت د وو ند په نا مه ا عالم‬
‫شو‪ ،‬ا مين په حېرا نوونکې نه ستړتيا سره د پوځ‬
‫پــه تن يمولــو‪ ،‬د قومنــدانانو پــه ټــاکلو او د‬
‫امن يت په خو ندي کو لو کې ت ېر کړل‪ .‬پ واند ن ام‬
‫يې له کار نه واي ست او د خ پل حکو مت د واک من‬
‫کو لو ل پاره يې ډ ور هوار کړ‪ .‬ا مين د ز يات و کش‬
‫يـوې او نۍ پـه بهيـر کـې په شپه او ورح کـې يو‬
‫ـه‬
‫ـاوه‪ .‬دى پـ‬ ‫ـار کـ‬‫ـاعته کـ‬
‫ـت سـ‬‫ـوب او درويشـ‬‫ـاعت خـ‬ ‫سـ‬
‫ـړه و‪ .‬د‬‫ـن او پـه ځـان روغ تکـ‬ ‫دغـه وخـت کـې ‪ 09‬کلـ‬
‫هېڅ څ يز له خوډ لو نه يې ډډه نه کو له‪ ،‬وند نه‬
‫او شنيلي يې ډ ېر خو ښېده‪ .‬له دغ سې ت کړه او روغ‬
‫ځان سره زډورت يا او د نو ښت ورۍ ف کر و‪ ،‬چې ه غه‬
‫يـې پـه وونـدي لويـانو کـې بېجـوډې کـړى و‪ .‬کـه د‬
‫خ لق وو ند په د غه ح ساس و خت کې ا مين نه لرالى‪،‬‬
‫واک من ک ېدل يې په شک کې و‪ .‬هغ سې‪ ،‬چې غالم ح يدر‬
‫ر سولي د پ واني ن ام په ن سکورېدلو کې غ رول‬
‫ولوبـاوه‪ ،‬دا سې هـش ا مين د نـوي خل قي ن ام پـه‬
‫واکمن کېدلو کې غ رول ولوباوه‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬په دغ سې حال کې چې نه بېرو نۍ او‬
‫نه دن نۍ و ضع ددغ سې وو ند د واک من ک ېدلو ل پاره‬
‫برا بره وه‪ ،‬وو نديانو او په سر کې يې ا مين په‬
‫افغان ستان کې د يوه پوره نوي هرز د ر جيش په‬
‫واکمن کولو پيل وکړ‪.‬‬
‫د ثـور د مياشـتې پـه ل سمه د يکشـنبې په ورځ د‬
‫خلــق دموکراتيــک وونــد لويــان رادم ــه شــول او د‬
‫ن امي شورا پر ځاى يې په وو ندي حکو مت کو لو په‬
‫څرو ند ډول پ يل و کړ‪ .‬دل ته به اول دد غه وو ند او‬
‫ورپسې د نوي حکومت په اډه خبرې وشي‪.‬‬
‫د افغانســـتان خلـــق دموکراتيـــک‬
‫ووند‬
‫پرچميــــان او خلقيــــان د افغانســــتان خلــــق‬
‫دموکراتيــک وونــد تــه منســوب وو‪ ،‬چــې د ‪ 0505‬د‬
‫مرغومي پـه يوولسـمه )جنـوري ‪ (0933_0‬د کابـل ښـار‬
‫په شېر شاه مې نه کې د نور مح مد تره کي په کور‬
‫کې د يو شـمېر افغانـانو لـه خـوا تاسـيس شـوى)‪.(0‬‬
‫دغـه وونـد د مـارکس او ليـنن د فکرونـو پـر بنسـ‬
‫تن ــيش شــوى او کمونســتي و‪ .‬دغــه څــه د دوى د‬
‫لو يانو له وي ناوو نـه پـوره څرونـد دى‪ .‬د وو ند‬
‫ع مومي من شي نور مح مد تره کي‪ ،‬د شوروي ات حاد د‬
‫کمون ست ع مومي من شي ليوي ند بريژن يف ته په کال‬
‫‪ 0911‬يې د اکتوبر په لـومړۍ ورځ پـه يـوه ليـک کـې‬
‫څرونـــده کـــړې وه‪ ،‬چـــې " د افغانســـتان خلـــق‬
‫دموکرات يک وو ند له پ يل نه په افغان ستان کې د‬
‫مارکسزم_ ليننزم فکرونه خپـرول‪ ".‬پـه ليـک کـې يـې‬
‫دا هش تېرنه غوښتي وو‪ ،‬چـې " هيلـه کـوم چـې تاسـې‬
‫بــه د افغانســتان خلــق دموکراتيــک وونــد تــه‬
‫ـدې‬‫ـزم بانـ‬
‫ـزم_ليننـ‬‫ـه مارکسـ‬
‫ـې پـ‬‫ـړئ‪ ،‬چـ‬
‫ـه وکـ‬‫پاملرنـ‬
‫والډ دى او د امپيريلــزم او ارتجــاع پرضــد جګــړه‬
‫کوي‪ "(0).‬تره کد چې د هـرات د پـاڅون پـه وخـت کـې‬
‫يوه شپه م سکو ته په پ ټه تل لد و‪ ،‬هل ته يې د‬
‫شـوروي اتحـاد له وونـدي او ح کومتي لو يانو سره‬
‫ژمنه کـړې وه‪ ،‬چـې "مـود بـه هېوکلـه هغـومره چـې‬
‫تا سو ته نزدې يو بل چا ته نزدې نه شو‪ .‬مود له‬
‫ليــنن نــه زده کــړه کــړې ده او ال هــش ترېنــه زده‬
‫کــوو‪ "(5).‬ببــرک کارمــل د ثــور لــه کودتــا نــه دوه‬
‫مياشــتې وروســته پــه کابــل کــې د شــوروي ســفير‬
‫اليکزا ندر پوزا نوف او څو نورو شورويانو ته په‬
‫دا سې حال کې‪ ،‬چې تره کد او ا مين هش هل ته حا ضر‬
‫وو‪ ،‬شکايت وکـړ‪ ،‬چـې " زه پـه وونـد او حکومـت کـې‬
‫له تره کي نه ورو سته دو يش م قام لرم‪ ،‬خو زه له‬
‫داخ لي چارو او با ندني سيا ست نه خ بر نه يش‪ .‬زه‬
‫ل که چې په يوه هال يي ق فس کې او سش‪ .‬د غه حال ز ما‬
‫لپــاره د يــوه کمونســت پــه تووــه غټــه تراجيــدي‬
‫ده‪ "(0).‬ورور يې محمود بريـالد وروسـته پـه مسـکو‬
‫کې د ک‪.‬ج‪ .‬ب يوه مامور نيکرا سوف ته وي لي و‪ ،‬چې‬
‫" رښتيني کمونسـتان ټـول د پـرچش پـه وونـد کـې دي‬
‫او د شـوروي ات حاد کمون ستي وونـد سـهو کـوي‪ ،‬چـې‬
‫په خلق باندې حساب کـوي‪ " (3).‬د بريـالي پـه ن ـر‬
‫ټول وو نديان کمون ست وو‪ ،‬خو پرچم يان ر ښتيني او‬
‫خلقيان نارښتيني يا بدل کمونست وو‪.‬‬
‫د خلقيــانو او پرچميــانو بيــا غټــه دنــده دا‬
‫شــوه‪ ،‬چــې پــه افغانســتان کــې کمونســتي فکرونــه‬
‫خپــاره کــړي‪ ،‬بــې لــه دې چــې ځانونــه او وونــد‬
‫کمونســت وښــيي‪ .‬کمــونزم پــه ماديــت والډه مفکــوره‬
‫ده‪ ،‬چــې روح‪ ،‬ديــن‪ ،‬فلســفه‪ ،‬هنــر او ادب د هغــه‬
‫ـتان‬‫ـش کمونسـ‬‫ـې هـ‬ ‫ـل کې ـ ي‪ .‬داسـ‬
‫ـاهر وڼـ‬ ‫ـه او ظـ‬‫خاصـ‬
‫دو لت د حاکمې هب قې په خدمت کې و ڼي‪ ،‬چې ه غه د‬
‫دولــت لــه الرې د نعمتونــو اصــلي توليــد کــوونکي‬
‫يـــانې بزوـــران‪ ،‬کـــاروران او پـــه عمـــومي ډول‬
‫ـه‬
‫ـه دغـ‬‫ـوي‪ .‬پـ‬‫ـرې کـ‬‫ـت پـ‬
‫ـي او حکومـ‬ ‫ـان زبېښـ‬‫خواريکښـ‬
‫ـه‬
‫ـه دم ـ‬‫ـام نـ‬‫ـتي ن ـ‬‫ـه سوشلسـ‬‫ـر لـ‬‫ـه فکـ‬
‫ډول د دوى پـ‬
‫ټـــول ن امونـــه زبېښـــوونکي وو‪ ،‬چـــې بايـــد د‬
‫ـي‬
‫ـره کـ‬‫ـتر ډېـ‬‫ـولنې سـ‬‫ـې د ټـ‬
‫ـه‪ ،‬چـ‬‫ـه وټـ‬‫ـو پـ‬
‫خواريکښـ‬
‫ـو د م کښــانو يــاني د‬‫ـي او د هغـ‬‫ـکور شـ‬‫جــوډوي‪ ،‬نسـ‬
‫دوى کمونســتانو لــه خــوا وچلــول شــي‪ .‬څنګــه چــې‬
‫واکم نه هب قه‪ ،‬د دوى په انـد‪ ،‬لـه قـدرت نه په‬
‫خپلــه الس نــه اخلــي‪ ،‬خواريکښــان دنــده لــري‪ ،‬چــې‬
‫دو لت د خپ لو م ک ښانو په الر ښود په انقال بي ع مل‬
‫سره ن سکور او سوشل ستي کړي‪ .‬د غه ک سان به ب يا د‬
‫نـوي سوشلسـتي دولـت له الرې ددغ سې ټولنې ل پاره‬
‫کار و کړي‪ ،‬چې د خواريک ښو په و ټه وي‪ ،‬تر څو په‬
‫پاى کې دغ سې ټول نه رام ېنځ ته شي‪ ،‬چې په ه غې‬
‫کـې بـه د فـرد له خوا د فـرد زبېښـاک نه وي او‬
‫خلـک به پـه بـې هب قې ټـولنې کې د تل ل پاره د‬
‫ورورۍ ژوند وکړي)‪ .(3‬پـه دغـه ډول د شـوروي اتحـاد‬
‫د کمون ستي وو ند غړي او پرچم يان او خلق يان سره‬
‫مســلکي وروڼــه شــوي وو او شــوروي اتحــاد ورســره‬
‫مر سته کو له‪ ،‬چې پ ياوډي يې کړي‪ .‬په د غه مق صد‬
‫چــې يــوه ورځ بــه پــه افغانســتان بانــدې حکومــت‬
‫وکړي‪.‬‬
‫دا چې شوروي ات حاد له دوى سره څه و خت مر سته‬
‫پيل کړه‪ ،‬معلومه نـه ده‪ ،‬خـو دا يقينـي ده چـې "د‬
‫افغانســتان خلــق دموکراتيــک وونــد تــه د شــوروي‬
‫ات حاد د کمونسـتي وونـد د مرکـزي کمې ټې له خـوا‬
‫پي سې ور کول ک ېدلې‪ .‬د وو ند له اخ بار سره هش په‬
‫دغه ډول مرسـته کېدلـه‪ " ".‬تـره کـي تـه پـه مـن ش‬
‫ډول د شــوروي اتحــاد د کمونســت وونــد د مرکــزي‬
‫کمې ټې د بين المل لي څانګې له خوا پي سې ور کول‬
‫ـانۍ د‬‫ـوس زره افغـ‬‫ـه پنځـ‬ ‫ـه ‪ 0910‬کـ‬
‫ـې ورتـ‬ ‫ـدلې‪ ".‬پـ‬ ‫کېـ‬
‫‪ 0911‬په مـارچ کـې ورتـه دېـرش زره او پـه مـۍ کـې‬
‫ور ته څه با ندې د ېرش زره اف غانۍ ور کړل شوې وې‪.‬‬
‫ـاره‬‫ـانۍ ددې لپـ‬‫ـوس زره افغـ‬‫ـه پنځـ‬‫ـې ورتـ‬‫ـه ‪ 0933‬کـ‬‫پـ‬
‫ور کړل شوې وې‪ ،‬چـې ولسـي جروـې تـه يـې د ځـان د‬
‫انت اب ېدو په الر کې ول ګوي‪ .‬د غه پي سې په ا صل‬
‫کـې د وو ند لپـاره وې‪ ،‬د هغـه ش صي لګ ښت لپـاره‬
‫‪ 081‬روبلــه‪ ،‬چــې څلــور زره افغــانۍ کېــدلې‪ ،‬ورکــول‬
‫کېــدلې)‪ .(1‬دغــه پيســې شــايد هــره مياشــت ورکــول‬
‫ک ېدلې‪ ،‬په د غه ډول تره کي که څه هش اف غان و‪،‬‬
‫د سيا سي مق صد ل پاره يې له شوروي ات حاد نه په‬
‫دې نا مه پي سې ترال سه کولې‪ ،‬چې د ه غه په وي نا‬
‫ـي او‬‫ـه اخالقـ‬ ‫ـد لـ‬
‫ـتي وونـ‬ ‫ـاد د کمونسـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫" د شـ‬
‫مادي مر ستې نه پر ته به د افغان ستان کمون ستانو‬
‫ـاليتونو تــه دوام‬ ‫ـو فعـ‬ ‫لپــاره ورانــه وي‪ ،‬چــې خپلـ‬
‫ور کړي‪ ،‬په دا سې حال کې چې واکم نه کورنۍ ز مود‬
‫په ووند باندې بې رحمـه ووزارونـه کـوي‪ "(8).‬کارمـل‬
‫تــه د نيکــوالى دوريــانکوف پــه روايــت‪ ،‬چــې د‬
‫ـره مياشــت‬ ‫ـوروي مت صــ و‪ ،‬هـ‬ ‫ـه اډه شـ‬‫ا فغانســتان پـ‬
‫) ‪(9‬‬
‫ـايد‬‫ـدلې ‪ .‬شـ‬ ‫ـول کېـ‬
‫ـانۍ ورکـ‬ ‫ـرش زره افغـ‬ ‫ـه دېـ‬
‫پېنځـ‬
‫لــــه دې املــــه چــــې د ک‪.‬ج‪.‬ب د دوو پ وانيــــو‬
‫مـــامورانو اليکزانـــدر مـــوروزوف او والدميـــر‬
‫ـه‬‫ـو پـ‬
‫ـانو د هغـ‬ ‫ـرو کارمليـ‬ ‫ـا ډېـ‬‫ـه وينـ‬‫ـوزيچکين پـ‬‫کـ‬
‫وـډون‪ ،‬چـې د مح مد داود د مر کزي کمې ټې غړي وو‪،‬‬
‫مسکو ته اهالعات ورکـول)‪ .(01‬تـر هرڅـه زيـات کارمـل‬
‫او تــره کــد دواډه د ک‪.‬ج‪.‬ب لــه لومړيــو ايجنټــانو‬
‫ـدل‬‫ـه بـ‬‫ـور" پـ‬ ‫ـې د "نـ‬
‫ـه ‪ 0930‬کـ‬ ‫ـي پـ‬
‫ـره کـ‬‫ـه وو‪ .‬تـ‬‫څ ـ‬
‫نامه او کارمل په ‪ 0931‬کـې د "ماريـد" پـه نامـه د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب ايجنټــي منلــې وه‪ .‬دواډو پــه کابــل کــې د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب له مامورانو سره ک تل او د افغان ستان په‬
‫اډه يې اهال عـات ورکـول‪ ،‬خـو دوى لومړني افغانـان‬
‫نــه وو‪ ،‬چــې د ک‪.‬ج‪.‬ب ايجنټــان شــوي وو‪ .‬لــه ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫نه دم ه چي کا وه‪ ،‬چې د ل ېنن په و خت کې جوډه‬
‫شوې وه او په افغان ستان کې يې ځا له خ پره کړې‬
‫وه‪ ،‬خــو دا د ک‪.‬ج‪.‬ب ځينــې ايجنټــان وو‪ ،‬چــې پــه‬
‫مارکســزم_ ليننــزم معتقــد شــوي وو‪ ،‬چــې کارمــل او‬
‫تره کي د ه غو له ډ لې څ ه وو‪ .‬تره کي به ځان‬
‫لـه افغانسـتان نه زيـات شـوروي اتحـاد ته نزدې‬
‫واڼــه‪ .‬پــه هغــه ليــک کــې‪ ،‬چــې پــه ‪ 0911‬کــې يــې‬
‫بريژن يف ته ا ستولد و‪ ،‬له ه غه نه غو ښتي و چې‬
‫" د افغانســتان پــه حکومــت بانــدې دې د اقتصــادي‬
‫مر ستو کريـدت په ت ېره د لګښـتي څيزونـو پـه اډه‬
‫لکه پترول او بوره‪ ،‬بنده شي‪"(00).‬‬
‫پرچم يان او خلق يان که څه هش په ف کري ل حا‬
‫کمون ست وو‪ ،‬يا ډ ېرو يې همدغ سې ف کر کاوه د خ پل‬
‫نوي هو يت له څرو ندولو نه ډډه کو له‪ ،‬ځ که چې د‬
‫افغانــانو غــوڅ اکثريــت هېوادپــال‪ ،‬اســالم پــال‪،‬‬
‫عنعنـه پـال او د کمـونزم م ـالف وو‪ ،‬نو دوى خ پل‬
‫وو ند د خ لق دموکرات يک وو ند په نا مه ياد کړ‪.‬‬
‫ـه دوه‬‫ـه اول نـ‬‫ـانو لـ‬‫ـه دې ډول دوى يـا د دوى لويـ‬ ‫پـ‬
‫م ي توب غوره کړ‪ ،‬خو د قدرت وټ لو په الر کې يې‬
‫فعال يت د خل کو په نا مه پ يل کړ‪ .‬د غه دوه م د‬
‫تـوب او دا سې هش د دوى لو يانو ترمېنځ اختالفـات‬
‫په ټو لو با ندې ژوره اغ ېزه و کړه‪ .‬ډ ېره موده نه‬
‫وه تېــره شــوې‪ ،‬چــې دوى پــه ډلــو ووېشــل شــول‪ :‬د‬
‫ظــاهر افــق جــازا )د افغانســتان د ځوانــو زيــار‬
‫اي ستونکو جمع يت( ډ له‪ ،‬د د ستګير پنج شيري د کار‬
‫ډ له‪ ،‬د ع بدالکريش زر غون خل قي دموکرا سي ډ له‪ ،‬د‬
‫هاهر بدخ شي ستمي ډ له‪ ،‬د پرچش وو ندوي او د خ لق‬
‫وو ندوي‪ .‬ب له دا چې د ثور له کود تا نه ورو سته‬
‫د دوى پــه وونــدي ايــډيالوجۍ بانــدې د دوى ش صــي‪،‬‬
‫قــومي او ژبنــي ميلونــه غالــد شــول او وونــدي‬
‫ـه‬‫ـه خپلـ‬
‫ـه ډول دوى پـ‬ ‫ـه دغـ‬
‫ـړه‪ .‬پـ‬ ‫ـوا وکـ‬
‫ـتون هـ‬
‫پېوسـ‬
‫مرتج عان شول‪ ،‬که څه هش په ظاهر کې يې مرتج عان‬
‫هغ سې ټ کول ل که ف يوډاالن‪ ،‬پان ګه ور او روحان يان‬
‫چې يې ټ کول‪ .‬د صالح مح مد ز يري په وي نا د ه غه‬
‫د ووندي ملګـرو غټـه خاصـه "ش صـي عقـده" وه‪ ،‬چـې‬
‫دى يې ډېر زوروه‪ " .‬يـوه شـي د وونـدي مبـارزې پـه‬
‫اودده دوران کې ډ ېر زورو لد وم‪ ،‬ه غه په وو ندوي‬
‫د وونــدي ملګــرو تــرمېنځ د ش صــي عقــدو‪ ،‬ځــان‬
‫غو ښتنې او نـورو لـه کبلـه يـو له ب له برخال في‪،‬‬
‫غيبتونه او کينه وه‪"(00).‬‬
‫د وونــد وډې ډلــې مهمــې نــه شــوې‪ ،‬پــه تېــره‬
‫ورو سته له ه غه چې له وو ند نه واي ستلې شوې‪.‬‬
‫يـواځې د هـاهر بدخشـي په سروالۍ سـتمي ډ لې په‬
‫په ځوډي قومي تع صد بېر ته پ ياوډى‬ ‫ټولنې کې م‬
‫کړ‪ ،‬خو د خ لق او پرچش وو ندوي په ټو لو کې م هش‬
‫او لــوى وو او دواډو د څوارلســو کلونــو پــه بهيــر‬
‫کې )له ‪0818‬نه تـر ‪0990‬اپريـل پـورې( افغـان سياسـت‬
‫ـدوي اودده‬ ‫پــه ژور ډول اغېــزمن کــړ‪ ،‬خــو دغــه وونـ‬
‫مـوده سره ب ېل او لنـډه موده سره يو ځاى وو‪ .‬د‬
‫ات حاد په حال کـې هـش دوى سـره رقيبـان او ل که‬
‫بېـل ووندو نه داسـې وو‪ .‬دا بـه ځکـه دغ سې و‪ ،‬چـې‬
‫خلقيـان زيـاتره د کليـو او بانـډو پښـتانه او ل‬
‫شـتمنو کورنيـو ته من سوب وو او پرچم يان ز ياتره‬
‫ـوب‬‫ـه منسـ‬
‫ـو تـ‬‫ـتمنو کورنيـ‬ ‫ـتانه او شـ‬ ‫ـر پښـ‬‫ـاري غېـ‬‫ښـ‬
‫وو‪ ،‬که څـه هش پـه لـوډه کړۍ کې يې يـو شمېر‬
‫پ ښتنو شتون در لود‪ .‬په دوى کې ښځې هش ښاې سته‬
‫ـارۍ وې‪.‬‬‫ـړې ښـ‬‫ـيش کـ‬‫ـې تعلـ‬‫ـاتره يـ‬ ‫ـې زيـ‬‫ـرې وې‪ ،‬چـ‬‫ډېـ‬
‫زيـــاتره خلقـــي لويـــان نېشنلســـت کمونســـتان او‬
‫ـت کمونسـتان وو‪.‬‬ ‫ـان انټرنېشنلسـ‬ ‫زيـاتره پرچمـي لويـ‬
‫پرچم يان پـه ع مومي ډول تر دې حـده انټرنېشنل ست‬
‫او شوروي پال وو‪ ،‬چې اف غان هو يت‪ ،‬م لي واکم ني‬
‫او ح تد و هن ته يې د خپ لې ا يډيالوجۍ په برا بر‬
‫کې اهم يت نه ور کاوه‪ .‬پرچم يان تر خلق يانو نه‬
‫ډ ېر بول شويکانو ته ور ته وو‪ ،‬چې په هک له يې يو‬
‫ـه‬
‫ـاتره پـ‬‫ـوا دوى زيـ‬ ‫ـوې خـ‬‫ـه يـ‬‫ـي‪ " :‬لـ‬
‫ـاري پوه وايـ‬ ‫تـ‬
‫ـړې وه‪،‬‬‫ـې کـ‬‫ـوډه يـ‬‫ـې لـ‬‫ـن وو‪ ،‬چـ‬‫ـو زامـ‬ ‫ـه د خواصـ‬
‫خپلـ‬
‫ن سکور يې کړي‪ .‬ښه تع ليش کړي‪ ،‬د ف صاحت خاو ندان‬
‫او لوډو ن ري مفهومو نو ته ژ من دغ سې ک سان ل که‬
‫ل ېنن‪ ،‬چې ځ ناورو ته هېڅ ور ته نه وو‪ ،‬خو له‬
‫ـډيالوجۍ‬‫ـوا دوى زر وښــودله چــې د خپلــې ايـ‬ ‫بلــې خـ‬
‫)‪(05‬‬
‫په نامه س ت ځناورتوب وکړي‪" .‬‬

‫د افغانستان د خلق دموکراتيک‬

‫حکومت‬
‫ـي‬
‫ـمه د انقالبـ‬‫ـه لسـ‬
‫ـور پـ‬‫ـد د ثـ‬
‫ـره کـ‬‫ـد تـ‬‫ـو محمـ‬
‫نـ‬
‫شورا له خوا دد غې شورا د سروال او د ه ېواد د‬
‫ـې د‬ ‫ـه دې چـ‬
‫ـره لـ‬
‫ـو‪ .‬سـ‬‫ـوره شـ‬
‫ـه غـ‬‫ـه تووـ‬
‫ـدراع ش پـ‬ ‫صـ‬
‫اقبال وزيري پـه فکـر خلقيـان "‪ ...‬پـه دغـه وخـت‬
‫ـالب‬
‫ـه د انقـ‬‫ـر‪ ...‬وو او نـ‬‫ـه فکـ‬
‫ـالب پـ‬
‫ـه د انقـ‬‫ـې نـ‬‫کـ‬
‫لپــاره پــه ملــي او نړېوالــه کچــه شــرايط برابــر‬
‫وو‪ "(00).‬حتد د شـورو ي اتحـاد حکومـت هـش حاضـر نـه‬
‫و‪ ،‬چې د تره کي حکو مت بې له ق يد او شرم نه په‬
‫رســمي ډول وپېژنــي‪ .‬ســفير يــې پوزانــوف اول نــه‬
‫غو ښتل‪ ،‬چې ح تد له نور مح مد تره کي سره و ووري‪،‬‬
‫که څه هش ه غه د کود تا په سبا اول صالح مح مد‬
‫پيـروز او بيـا ول مح مد نور زوى د همدغـه مقصـد‬
‫ل پاره ورا ستولي وو‪ .‬پوزا نوف غو ښتل‪ ،‬چې تره کد‬
‫ـه‬
‫ـانو تـ‬‫ـې پرچميـ‬ ‫ـت کـ‬
‫ـوي حکومـ‬‫ـه نـ‬‫ـې پـ‬
‫ـري يـ‬‫او ملګـ‬
‫برابــره برخــه ورکــړي‪ .‬شــوروي اتحــاد بيــا زر د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب د با ندنيو چارو مدير والدم ير کريچ کوف په‬
‫مشــرۍ کابــل تــه يــو هيــات واســتوه‪ .‬وريچکــوف د‬
‫حکومت په ترکيـد کـې " د خلـق او پـرچش وونـدويو د‬
‫ـار‬‫ـدې)‪ "(03‬ټينګـ‬
‫ـوب بانـ‬‫ـر غړيتـ‬‫ـره برابـ‬
‫ـه سـ‬
‫ـو پـ‬‫غړيـ‬
‫و کړ‪ .‬تره کي او ا مين د غه غو ښتنه ومن له‪ ،‬يا يې‬
‫من لو ته اډ شول‪ .‬په هر حال‪ ،‬له ه غه ورو سته و‬
‫چې پوزا نوف د کود تا په درېي مه ورځ خل قي حکو مت‬
‫پــه رســمي ډول وپېژنــده)‪ .(03‬پــه دې ډول پــه نــوي‬
‫" دموکراتيــک جمهوريــت" کــې د وونــد عمــومي منشــي‬
‫نــور محمــد تــره کــي د انقالبــي شــورا ســروال او‬
‫صــدراع ش ببــرک کارمــل پــه دواډو مقــامونو کــې د‬
‫هغـه مرسـتيال شو‪ .‬امـين هش د صدراع ش مر ستيال‬
‫او هـش د بانـدنيو چـارو وزيـر وټاکـل شو‪ .‬کار مل‬
‫و‪ ،‬د‬ ‫ـش ش ـ‬‫ـې دويـ‬
‫ـت کـ‬‫ـوي حکومـ‬‫ـه نـ‬
‫ـش پـ‬
‫ـه هـ‬‫ـه څـ‬
‫کـ‬
‫ځانلــه وزارت يــا ادارې خاونــد نــه شــو‪ .‬نــور‬
‫وزارتونــه د خلقيــانو او پرچميــانو تــرمېنځ پــه‬
‫ظاهر کې برا بر ووې شل شول او د ځي نو ل پاره بې‬
‫لزومــه ادارې او حتــد وزارتونــه جــوډ شــول‪ .‬د‬
‫حکــومتي څــانګو امــرآن هــش پــه همدغــه تناســد د‬
‫دواډو ډلګيــو غــړي شــول‪ .‬پــه پــوځي واحــدونو او‬
‫څانګو کې هش همدغ سې و شول‪ ،‬خو په حکو مت کې په‬
‫ت ېره په پوځ کې تر پرچم يانو نه د خلق يانو پ له‬
‫درنــه وه او پرچميــان پــه شــورويانو بانــدې ډاډه‬
‫او مغرور وو‪.‬‬
‫دا چـــې حکـــومتي مقامونـــه د پرچميـــانو او‬
‫خلق يانو ترمېنځ برا بر ووې شل شول‪ ،‬ما نا يې دا‬
‫وه چــې د دوى تــرمېنځ حساســيتونه او بــې اعتبــاري‬
‫وانې ال هش وې او د دوى يو ک لن ات حاد سر سري و‪.‬‬
‫غ ېر له ه غه هش مقامو نه د ليا قت او ش صيت له‬
‫م ې نه‪ ،‬بل کې د وو ندي کت نو له م ې ووې شل شول‪.‬‬
‫د ش صي ليا قت ا صل‪ ،‬چې د ثور تر کود تا پورې يې‬
‫تـر ډېـر حده پـورې رعا يت کېـده او د مح مد داود‬
‫حکو مت ال په ا خر کې په يوې الي حې سره تن يش کړى‬
‫و‪ ،‬په يو وار له ياده واې ستل شو‪ ،‬چې د غه کار‬
‫د دوى په نا کامۍ هش غ ا ثر و کړ‪ ،‬ځ که چې دوى‬
‫غوښتل د ټولنې اډيکـې چـې د دوى پـه فکـر "د فيـو‬
‫ـه وي‬‫ـه وټـ‬‫ـانو" لـ‬‫ـه ورو" او "روحانيـ‬‫ـو"‪" ،‬پانګـ‬‫ډالـ‬
‫بايــد د کــارورو‪ ،‬بزوــرو‪ ،‬وډو کســبګرو‪ ،‬روښــان‬
‫انــدو‪ ،‬او حتــد وډو بورژواوــانو پــه نفــع واډول‬
‫شي‪ ،‬نو ددغ سې غ ت حول د را ستولو ل پاره الي قو‪،‬‬
‫مجر بو‪ ،‬ف ني کدرونو او تک نو کرا تانو ته اډت يا‬
‫وه‪ ،‬چې په د غه و خت کې د ع صري پوهنې د پراخت يا‬
‫نه وو‪ ،‬خو دوى ه غو ته‬ ‫له برک ته په م لک کې ل‬
‫شا کړه‪ .‬د دوى له کړو او د حکو مت له ترک يد نه‬
‫معلو مه شوه‪ ،‬چې د ن ر ا صلي ټ کد د پرون ور ځې‬
‫له محرو مانو نه نوي مم تازان جوډول وو‪ .‬ب يا نو‬
‫ــو‬‫ــه د پ وانيـــو مجربـــو او اليقـ‬‫ــت نـ‬‫لـــه حکومـ‬
‫مــامورانو تصــفيه پيــل شــوه‪ .‬د بانــدنيو چــارو‬
‫وزارت د دوى پــه اصــطالح لــه "نــور چشــمانو" نــه‬
‫پوره پاک شو‪ .‬په عين حال کې بيوروکرا تانو په‬
‫ت ېره ه غوى‪ ،‬چې شتمنو او واکم نې مح مدزي کورنۍ‬
‫تــه منســوب وو‪ ،‬لــه وېــرې نــه ميــدان پرېښــود او‬
‫ـي‬‫ـه فنـ‬‫ـل لـ‬
‫ـوه ځـ‬‫ـه يـ‬‫ـتان پـ‬
‫ـدې الډل او افغانسـ‬‫دبانـ‬
‫کدرونو او ف ني او م سلکي مامورانو نه م حروم شو‬
‫او پرځــاى يــې بــې تجربــې او نــاوډ وونــدي غــړي‬
‫کېناستل‪ .‬په عين حال کـې "انقالبـي برخـورد" يـانې‬
‫پــه زور ســره د کــار اجــرا او پــه زور ســره د‬
‫ـانو او حتــد بــانفوذه م الفــانو لــه مېنځــه‬‫م الفـ‬
‫وډل د دوى اصطالح شوه‪.‬‬
‫تـر ه غې ال جدي دا وه‪ ،‬چـې د ثـور کود تا ته د‬
‫"ثــور انقــالب" وويــل شــول او ټولنــه "فيــوډالي"‪،‬‬
‫"ماقبــل فيــوډالي" او پــه عــين حــال کــې "پانګــه‬
‫ورې" وبلل شوه‪ .‬په دې حساب پـه دغـې ټـولنې کـې د‬
‫سليش ع قل او من طق تقا ضا دا وه‪ ،‬چې د حکو مت په‬
‫ترک يد کې نور ووندو نه هش با يد ځاى و لري او که‬
‫سمدالســه د اېتالفــي حکومــت امکــان نــه واى‪ ،‬لــ‬
‫ترلــ ه فنــي مــاهران او وډ مت صصــان بايــد پــه‬
‫حکومــت کــې د مقــامونو خاونــدان شــوي واى‪ ،‬خــو د‬
‫دوى "د شــرق نابغــه" او "ســتر الرښــود" نــور محمــد‬
‫تره کي څرونده کړه‪ ،‬چې " مـود انقـالب کـړى او مـود‬
‫حکومــت کــوو‪ ".‬افغانســتان لکــه چــې يــواځې د دوى‬
‫هېــواد و‪ .‬محمــد داود‪ ،‬چــې د جــزا قــانون پــه‬
‫ايســتلو ســره نــور ووندونــه وېرولــي وو‪ ،‬د "شــرق‬
‫نابغه" نور ووندونه په خپل هېـواد کـې پـه حکومـت‬
‫کې له بر خې اخي ستلو نه م حروم کړل او په حکو مت‬
‫او ووند کې يې د زورواکۍ الر ونيوله‪.‬‬
‫نــوى دولــت د درې وونــو قوتونــو )اجرا‪،‬يــه‪،‬‬
‫قوـا‪،‬يه او مقن نه( په يو ځـاى کولـو او د اعلـد‬
‫واک پــه غونــډولو ســره تن ــيش شــو‪ .‬د دولــت يــا‬
‫ـوه او‬‫ـاډه شـ‬‫ـه غـ‬‫ـد پـ‬‫ـمي وونـ‬‫ـوونه د رسـ‬‫ـت الرښـ‬
‫حکومـ‬
‫و لس او ا ستازيو ته پ کې د رول لوبو لو ځاى پاتې‬
‫نـه شـو‪ ،‬خو هر څه د دوى يانې د خلقـو په نا مه‬
‫کېــدل‪ .‬د دولــت لــوډ رکــن پېنځــه دېــرش کســيزه‬
‫انقال بي شورا شوه‪ ،‬چې سروال يې د دو لت د ر ييس‬
‫حيث يت پ يدا کړ‪ .‬د غې شورا ته ق وايي قوه‪ ،‬چې د‬
‫ق وايي شورا په نا مه له يوه هي ئات نه م ېنځ ته‬
‫راغ له‪ ،‬م سپوله وب لل شوه ل که ه سې چې اجرا‪ ،‬يوي‬
‫قوه د صدراع ش په م شرۍ ه غې ته م سپله وور ځول‬
‫شــوه‪ .‬انقالبــي شــورا پــورې د تــړل شــويو قــواوو‬
‫سرواالن او غړي او وز يران ټول د حاکش وو ند غړي‬
‫وو‪ .‬يــواځې پــه کــوم وزارت کــې کــه د وزيــر کــوم‬
‫مر ستيال پ واند غ ير وو ندي مامور په خ پل م قام‬
‫پاتې شوى وي‪ .‬د انقال بي شورا غړي هش نزدې ټول‬
‫وو نديان شـول‪ .‬په هغـې کې وزيرانـو هـش غړي توب‬
‫ډول د‬ ‫الره‪ .‬پـــه دې ډول وونـــديان او پـــه مشـــ‬
‫مرکــزي کمېټــې غــړي او د پولټبــورو يــا د سياســي‬
‫دف تر غړي د حکو مت په ټو لو لوډو م قامونو با ندې‬
‫ووو مارل شول‪ .‬سره له دې هش د واک سرچينه خ لق‬
‫و ڼل ک ېدل‪ ،‬خو د سيا ست اي ستلو‪ ،‬ت صميش نيو لو او‬
‫ټــولنې او دولــت تــه د لــوري ورکولــو اختيــار د‬
‫ر سمي وو ند سيا سي ب يورو ته انح صار شو‪ .‬څن ګه چې‬
‫پـه واقعـي ژونـد کـې د سياسـتونو او هر حو اي ستل‬
‫او په خل کو با ندې د ه غو تطبي قول خورا م هش او‬
‫د سياسـي م شرۍ نښـې دي‪ ،‬له دې املـه حاکش وو ند‬
‫م هش وورځ ېد‪ .‬په خپ له وو ند په ا صل کې د قدرت د‬
‫تمرکــز لــه م ــې تن ــيش شــوى و‪ ،‬چــې دوى ورتــه‬
‫"دموکراتيک مرکزيـت" وايـه‪ ،‬خـو دېتـه توجـه ونـه‬
‫شوه‪ ،‬چې واک په دموکرا سۍ کې متمر کز نه وي او‬
‫که وي‪ ،‬بيا دموکراسي نه وي‪.‬‬
‫پــه وونــد کــې د پريکــړې کولــو واک پــه مرکــزي‬
‫کمېټــې کــې او پــه مرکــزي کمېټــې کــې پــه سياســي‬
‫ع مومي يا لوى من شي‪،‬‬ ‫ب يورو کې او هل ته په ش‬
‫چــې پــه واقــع کــې د ټــول ن ــام اعلــد واکمــن و‪،‬‬
‫متمرکــز شــوى و‪ .‬د هغــه د واکمنــۍ مــوده هــش‬
‫نا ټاکلې يا ع مري يا تر ه غو وه‪ ،‬چې د کارتوان‬
‫يې در لود‪ .‬په دې ډول ټول ن ام په زوروا کۍ ب نا‬
‫و‪ .‬دغــه زورواکــي پــه خپلــه وونــد هــش د جــوزا د‬
‫ميا شتې په د ستور الع مل کې ښکاره کوي‪ ،‬چې غړ يو‬
‫تــه يــې د " اهاعــت مطلــق و بــدون چــون و چــراى‬
‫دساتير حزبـد" امـر کـړى و‪ .‬څنګـه چـې د ټـولنيزو‬
‫چارو په اډه د پري کړې کو لو اخت يار به د غه ډول‬
‫وو ند ته ځانګړى شو او څن ګه چې وو ند د حکو مت‬
‫پـه شـان د قدرت د تمرکـز د ا صل لـه م ې تن يش‬
‫شوى و‪ ،‬د "خلق دموکراتيک" نـوم پـه واقـع کـې بـې‬
‫مفهو مه شو‪ ،‬خو په پاى کې هش په حکو مت او هش‬
‫په وو ند کې د واک تمر کز په فردي زوروا کۍ ت مام‬
‫شــو‪ .‬د کرنــې وزيــر صــالح محمــد زيــرى‪ ،‬چــې د‬
‫پولټبورو غړى هش و‪ ،‬وايي چـې "تـر انقـالب وروسـته‬
‫ووند منحل غوندې و" پـه دې مانـا چـې "د وونـد او‬
‫دو لت ره بري د يو څو مل ګرو الس ته ولو ېده‪ ،‬چې‬
‫عمده يې امين و‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې "‪ ...‬مـود‬
‫هش له دې و ضع څ ه شکايت نه در لود‪ ،‬ځ که د غو‬
‫کــارونو تــه مــو هــېڅ وخــت نــه الره‪ .‬د خپلــو‬
‫وزارتونــو پــه کــارونو کــې غــرق وو‪ ".‬پــه دغــه‬
‫متمر کز ن ام کې واليتو نو ته وال يان او من شيان‬
‫هش له کابل نـه اسـتول کېـدل او "هغـوى هـش هرڅـه‬
‫ـې‬
‫ـه يـ‬‫ـل بـ‬‫ـول‪ .‬ويـ‬‫ـې کـ‬‫ـه يـ‬
‫ـتل‪ ،‬هغـ‬‫ـې زډه غوښـ‬‫ـې يـ‬‫چـ‬
‫انقــالب دى او هــر يــو بايــد لکــه ملګــري امــين‬
‫قاهعيـــت ولـــري‪ ".‬دوى ځانونـــه "ســـره خلقيـــان‬
‫بلل‪ "(01).‬په دوى او داسې هش حتـد پـه وزيرانـو کـې‬
‫ـده‬‫ـه وو‪ .‬څرونـ‬ ‫ـړي ل ـ نـ‬‫ـواده غـ‬
‫ـواد ه او بېسـ‬‫ک ـ ش سـ‬
‫بېلګـه يـې د فوايـد عامې وز ير محمـد رفيـع او د‬
‫م ــابراتو وزيــر ســيد محمــد والبــزوى وو‪ .‬لــومړند‬
‫ح تد د خپ لې وو ندي مل ګرې اناهي تا را تد زاد نوم‬
‫هش سش ليک لد نه شو‪ .‬د ورو ستي ل يک لو ستل ک ېدى‬
‫نه شي‪ ،‬يا په ډ ېرې س تۍ سره لو ستل ک ېدلد شي‪.‬‬
‫پــه هغــه ن ــام کــې‪ ،‬چــې اعلــد واک پــه هغــه ډول‬
‫انحصــار شــي‪ ،‬لکــه د خلقيــانو پــه دولــت کــې چــې‬
‫انح صار شو‪ ،‬هل ته دموکرا تان هش دک تاتوران ک ې ي‬
‫او د هر ډول نه ت صور ک ېدونکې پې ښې ام کان پ يدا‬
‫ک ې ي‪ .‬افغان ستان د خ لق دموکرات يک په وو ند په‬
‫واک من ک ېدلو سره ددغ سې پې ښو ل پاره يوه صحنه‬
‫شـوه‪ ،‬څن ګـه چـې دغـه وونـد د قـانون له الرې نه‪،‬‬
‫بل کې په وچ زور سـره واک تـه ر سېدلد و او څن ګه‬
‫چې د غه وو ند نور ووندو نه ځ پل او په خل کو يې‬
‫زوروا کي کو له‪ ،‬د ه غو له خوا په پ ټو او څرو ندو‬
‫م ـالفتونو سره مـ شـو‪ .‬پـه د غه حـال کـې حاکش‬
‫وو ند او حکو مت مج بور شول‪ ،‬ترهر څه دم ه د ه غو‬
‫د ځپ لو او د خ پل حاکم يت د خو ندي کو لو په ف کر‬
‫ـت د‬‫ـا دا وه‪ ،‬چـې کودتـايي حکومـ‬ ‫وي‪ .‬اصـلي نيمګړتيـ‬
‫اليقــو افغانــانو ترکيــد نــه‪ ،‬بلکــې د کمونســي‬
‫ا يډيالوجۍ له م ې ددغ سې ک سانو ترک يد شو‪ ،‬چې‬
‫خواريکښــو تــه د خــدمت او لــه فــرد نــه د فــرد د‬
‫استثمار د امحا په پلمه يې زورواکي کوله‪.‬‬

‫د حکومت لومړي وامونه‬

‫د ثــور پــه لســمه د خلــق دموکراتيــک وونــد پــه‬
‫ســروالۍ د حکومــت کولــو اعــالم زيــاتره افغانــان‬
‫اندې ښمن کړل‪ .‬يو خو دا چې و يل ک ېده‪ ،‬چې په‬
‫و هن کې کمون ستان په واک شول‪ ،‬ب له دا چې خل کو‬
‫دغــه بــې تجربــې وونــديان د حکومــت کولــو وډ نــه‬
‫بلـــل‪ .‬اندېښـــنه هغـــومره د محمـــد داود لـــه‬
‫نسـکورېدلو څ ـه نـه وه‪ ،‬چې د نويـو او ناپېژنـدل‬
‫شويو څ ېرو د ه سکېدلو له ام له وه‪ .‬خ لک که څه‬
‫هش د مح مد داود له زوروا کۍ نه نارا ضي وو‪ ،‬خو‬
‫ـه د‬‫ـکورول او د هغـ‬ ‫ـت نسـ‬‫ـې حکومـ‬‫ـره يـ‬
‫ـا سـ‬‫ـه کودتـ‬‫پـ‬
‫ـې د راتلــونکي‬ ‫ـه يـ‬
‫ـو غړيــو او وزيرانــو وژنـ‬‫کورنيـ‬
‫ل پاره بده عال مه وڼ له‪ .‬خ لک له دې نه هش په و ېره‬
‫کې شول‪ ،‬چې نوى حکو مت به د شوروي ات حاد په‬
‫مالتــړ پــه افغانســتان کــې د کمــونزم د خپرولــو‬
‫ل پاره کو ښښ و کړي او ز يار به وبا سي‪ ،‬چې د دوى‬
‫ژونــد هــرز او ملــي او دينــي ارزښــتونه واډوي‪.‬‬
‫وېـره ه غه وخـت ال زيا ته شـوه‪ ،‬چـې خلقـي لويـانو‬
‫خ پل ن ام ل و ډ ېر په ه غه شکل په پ ښو ودروه‪،‬‬
‫چـې بولشـويکانو د اکتـوبر لـه کودتـا نه وروسـته‬
‫په پ ښو درو لد وو‪ .‬دا سې هش هغ سې‪ ،‬چې په شوروي‬
‫ات حاد کې د ت شدد ا يډيالوجي غوره شوې وه‪ ،‬خل قي‬
‫لو يانو هش له دغ سې ا يډيالوجۍ نه کار واخي ست‪.‬‬
‫په وا قع کې دوى ته شوروي ات حاد او په خاص ډول‬
‫ل ينن سرم شق شو‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې د ل ينن‬
‫واق عي څ ېره دوى ته معلو مه نه وه او په تبلي غي‬
‫ـزدې‬‫ـر دې نـ‬‫ـې تـ‬‫ـه چـ‬‫ـدلي وو‪ ،‬لکـ‬‫ـدې غوليـ‬
‫ـرې بانـ‬‫څېـ‬
‫وختو پورې ډېر نور هش پرې غوليد لي وو‪.‬‬
‫تر دې نزدې وخ تو پورې و يل ک ېده‪ ،‬چې ل ينن په‬
‫اصـل کـې د ت شدد پـرخالف يـو زډه سواندى ان سان و‬
‫ـته‬‫ـې وروسـ‬‫ـه مړينـ‬‫ـنن لـ‬‫ـتالين و‪ ،‬چــې د لېـ‬‫او دا سـ‬
‫يــې د تــرور او دکتــاتورۍ الر ونيولــه‪ .‬اليکزانــدر‬
‫يه کوول يف چې د مي ا‪ ،‬يل وور باچوف په و خت کې د‬
‫شوروي ات حاد د کمون ستي وو ند دپولټ بورو غړى او‬
‫د ووربـاچوف د ا صالحي سيا ست يـا پرسـټرويکا ا صلي‬
‫ـې‬
‫ـر کـ‬‫ـوي اثـ‬‫ـوه نـ‬‫ـل يـ‬‫ـه خپـ‬
‫ـاور و پـ‬‫ـټګر او مشـ‬‫نوښـ‬
‫وا يي‪ ،‬چې په شوروي ات حاد کې د ترور د سيا ست‬
‫ا صلي مپ سس ل ېنن و او ل ېنن د چي کا د سروال له‬
‫وژل ک ېدلو ورو سته خ پل ترور ستي چل ند غوره کړى‬
‫و‪ .‬لېــنن د ‪0908‬کــال د جــون پــه ‪00‬مــه وريګــوري‬
‫زينوويف ته په خپل قلش وليکلـو چـې "‪ ...‬مـود تـر‬
‫مرګ پورې په ج نګ اخ ته يو‪ .‬حت مي ده‪ ،‬چې مود‬
‫با يد د ان قالب ضد په برا بر کې خپ له انر جي او د‬
‫ـې‬‫ـراد کـ‬‫ـه پترووـ‬ ‫ـره پـ‬‫ـه تېـ‬
‫ـات پـ‬‫ـول امکانـ‬
‫ـرور ټـ‬ ‫تـ‬
‫تجهيز کړو‪ ،‬چې د هغو مثـال بـه غـوڅ وي‪ ".‬د اوسـت‬
‫په نه مه يې ف يودوروف ته په نوووراد کې په يوه‬
‫تېلګرام کې وويل‪ ،‬چې "مود بايـد هرڅـه وکـړو‪ ،‬لـه‬
‫درې دکتــاتورانو نــه يــوه کميټــه‪ ...‬جــوډه کــړو‪،‬‬
‫سمدال سه ع مومي ترور پ يل کړو‪ .‬په سلګونو فاح شې‬
‫زمــود ســرتېري او پ ــواني افســران او نــور نشــه‬
‫کوي‪ ،‬ووژ نو او پرار کړو‪ .‬يوه دقي قه هش ځ نډ په‬
‫ـړو‪.‬‬‫ـل وکـ‬‫ـې عمـ‬ ‫ـي ده‪ ،‬چـ‬ ‫ـه حتمـ‬
‫ـود تـ‬‫ـه دى‪ .‬مـ‬‫ـار نـ‬‫کـ‬
‫عمـومي ل ټونې‪ ،‬د وسـلو پټولـو ل پاره اعدامو نه د‬
‫منشويکانو او نورو غېـر اعتمـادي کسـانو تبعيـد‪".‬‬
‫ل ېنن په هما غه ورځ مل ګري بوش ته په سنزا کې‬
‫هــدايت ورکــړ‪ ،‬چــې "اساســي ده‪ ،‬چــې لــه اعتمــادي‬
‫غــوره کســانو نــه د محاف ــانو يــوه پيــاوډې ډلــه‬
‫تن ــيش کــړې‪ ،‬د کوالکــانو‪ ،‬مــذهبيانو او ســپين‬
‫ـل‬‫ـرور پيـ‬‫ـومي تـ‬ ‫ـه عمـ‬
‫ـې رحمـ‬‫ـو بـ‬
‫ـد يـ‬‫ـانو پرضـ‬‫محاف ـ‬
‫کړې‪ .‬م شکوک ک سان با يد له ښار نه دبا ندې په‬
‫يوه کامپ کـې بنـدي شـي‪ ".‬لېـنن پـه بلـه ورځ پـه‬
‫پنــزا کــې څــو کمونســت ملګــري پــه دې ډول م اهــد‬
‫کړل‪" :‬ملګرو! د کوالکستان پېنځـه نـاحيې بايـد پـه‬
‫ـو‬‫ـالب د وټـ‬
‫ـول انقـ‬ ‫ـي‪ .‬د ټـ‬‫ـد شـ‬
‫ـره وځپلـ‬‫ـۍ سـ‬
‫ـې رحمـ‬ ‫بـ‬
‫غو ښتنه همد غه ده‪ ،‬ځ که چې له کوال کانو سره ا خري‬
‫جنـګ دى‪ ،‬پـه ټو لو ځايونو کې لـه پېژ ندل شـويو‬
‫ـه چــې‬
‫ـووانو او وينــې زبېښــوونکيو نـ‬ ‫کوالکــانو‪ ،‬پشـ‬
‫له سلو نه کش نه وي‪ ،‬په دار و ځړوئ‪ ....‬ل که چې‬
‫پـه پرو ني تېلګـرام کـې ويـل شـوي يرغمـل وني سي‪.‬‬
‫دغــه کــار پــه دغــه ډول وکــړئ‪ ،‬چــې خلــک يــې پــه‬
‫سلګونو ميلو ليرې وويني او ووېرې ي‪"(08).‬‬
‫د خ لق او پرچش وو ندويو ډ ېرو غړ يو د ل ېنن په‬
‫فکرو نو با ندې هغ سې ټين ګه عق يده لر له‪ ،‬ل که چې‬
‫د يوې هري قې مر يدان يې په خ پل پ ير لري‪ .‬تره‬
‫ـې د‬‫ـودلي‪ ،‬چـ‬
‫ـه ښـ‬‫ـود تـ‬‫ـنن مـ‬‫ـو لېـ‬‫ـې " خـ‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـي ويـ‬‫کـ‬
‫ان قالب د د ښمنانو پـه برابـر کـې بايـد بې رح مه‬
‫او سو او په مليونو نو خ لک با يد له مېن ځه يووډل‬
‫شي‪ ،‬ترڅو د اکتوبر انقـالب بريـالد شـي‪ ".‬تـره کـي‬
‫د غه څه ه غه و خت پوزا نوف ته وي لي و‪ ،‬چې ور نه‬
‫يـــې غوښـــتي و‪ ،‬چـــې ســـلطان علـــي کشـــتمند او‬
‫ـوي او‬‫ـورن شـ‬
‫ـو تـ‬‫ـه کولـ‬‫ـا پـ‬‫ـدالقادر چ ـې د ک ودتـ‬
‫عبـ‬
‫)‪(09‬‬
‫بندي شوي وو‪ ،‬ونه وژني ‪.‬‬
‫ستالين ب يا د ترور په چل ند کې له ل ېنن نه‬
‫هش دم ه والډ‪ .‬په شوروي ات حاد کې غ تبل يغ دا‬
‫و‪ ،‬چــې " ســتالين د نــن ورځــې لېــنن دى‪ ".‬دغــه‬
‫فـارمول په خپ له سـتالين ايسـتلد و‪ .‬يـه کووليـف‬
‫وايــي‪ ،‬چــې دغــه تبليــغ د نــورو رســمي تبليغونــو‬
‫پرخالف سش او مناسـد و‪ .‬د هغـه پـه وينـا "سـتالين‬
‫په ن فرت او وي نې ته په لېوالت يا کې په ر ښتيا‬
‫ـنن‬‫ـواځې د لېـ‬‫ـه يـ‬
‫ـه نـ‬‫ـو‪ .‬هغـ‬ ‫ـاورد شـ‬‫ـنن شـ‬
‫ـش د لېـ‬‫هـ‬
‫ــول‪ ،‬د‬‫ــرم بيـ‬ ‫ــه ټينګـــه پـ‬ ‫ــايي کوښښـــونه پـ‬
‫جنـ‬
‫کوليکت يف کو لو او د کوال کانو له مېن ځه وډ لو په‬
‫وېروونک يو کلو نو کې يې د ځم که وا لو هب قې له‬
‫مين ځه وډل تکم يل کړل‪ ،‬چې دا د رو سيې په تاري‬
‫کې يوه غټه غميزه وه‪"(01).‬‬
‫د سـتالين پـه و خت کـې د ټولـو سياسـي وونـدونو‬
‫پــه تېــره د منشــويکانو‪ ،‬روســي انقالبيــانو او‬
‫ترات ســکيانو او داســې هــش د روښــانفکرو او مــذهبي‬
‫ډلــو ځپــل تکميــل شــول‪ .‬پــه ټــوليز ډول د شــوروي‬
‫ات حاد په څه با ندې او يا ک لو ع مر کې په مليو نو‬
‫شورويان له مېن ځه يووډل شول‪ ،‬چې په ه غو کې د‬
‫کوالکــانو يــا ځمکــه والــو شــمېر بې ــي ډېــر وو‪.‬‬
‫شـوروي اتحـاد پـه ټولـه نړۍ کـې يـواځيند ه ېواد‬
‫وو‪ ،‬چې خ پل تب عه يې په د غومره ډ ېر شمېر په‬
‫ارادي ډول له مېن ځه وډي دي‪ .‬بل هېڅ حکو مت خ پل‬
‫خ لک په ه غه تنا سد له مېن ځه وډي نه دي‪ .‬په دې‬
‫ډول شــوري اتحــاد وښــودله‪ ،‬چــې متحــد المرکــز‬
‫ـه نــوک او‬‫ايــډيالوجيکي ن ــام او انســان وژنــه لکـ‬
‫ورۍ داسې دي‪.‬‬
‫خلقـي چـارواکيو د فر مانونو له الرې پـه حکو مت‬
‫کو لو پ يل و کړ‪ .‬ددې ل پاره‪ ،‬چې دوى د ع مل آزادي‬
‫و لري‪ ،‬اسا سي قانون يې له مېن ځه يووډ‪ ،‬بې له‬
‫دې چې نوى اسا سي قانون وبا سي‪ .‬نور مح مد تره‬
‫کي د زوروا کو واکم نو په شان اح کام د فر مانونو‬
‫په شکل اي ستل‪ .‬فرمانو نه د غومره م هش و ڼل ک ېدل‪،‬‬
‫ـه کــه‬
‫ـه او تلپــاتي وي‪ .‬فرمانونـ‬ ‫ـه قانونونـ‬ ‫چــې لکـ‬
‫ـدل‪،‬‬‫ـتل کېـ‬‫ـه ايسـ‬‫ـه نامـ‬
‫ـورا پـ‬‫ـي شـ‬
‫ـش د انقالبـ‬ ‫ـه هـ‬‫څـ‬
‫اصـلي سرچينه يې د وونـد د مرکـزي کمې ټې سياسـي‬
‫دفتــر وو چــې لــه يوولســو وونــديانو نــه جــوډ او‬
‫سروال يې د ع مومي يا لوى من شي په نا مه همد غه‬
‫تره کد و‪ ،‬چې هېڅ چا ته يې م سپليت نه الره‪ .‬د‬
‫خـدمت دوره يـې د قـانون له م ـې محـدوده هش نه‬
‫ـان‬‫ـه شـ‬‫ـور پـ‬
‫ـي امپراتـ‬‫ـې د روسـ‬‫ـع کـ‬‫ـه واقـ‬ ‫وه‪ ،‬دى پـ‬
‫ا توکرات او په خ پل سر واک من و‪ .‬د سيا سي دف تر‬
‫د غړ يو دوره هش نا ټاکلې وه او هغـه د نورو په‬
‫ت ېره د ع مومي من شي په خو ښه وه‪ .‬حکو مت د مر کزي‬
‫کمېټــې پــه هــدايت چلېــده او وزارتونــه د پ ــوا‬
‫پــرخالف يــواځې د ت نيکــي او فنــي چــارو لپــاره‬
‫مــامور شــول‪ .‬دغــه حکــش پــه خــاص ډول د هغــو‬
‫وزارتونــو پــه اډه رښــتيا و‪ ،‬چــې وزيــران يــې د‬
‫سيا سي بورو غړي نه وو‪ .‬د ټو لو اسا سي سيا ستونو‬
‫ـتل او د هــر راز هرحــي تجــويز نيــول د سياســي‬ ‫اېسـ‬
‫دف تر م سپليت شو‪ .‬د وو ند په مر کزي کمې ټې کې د‬
‫ـه‬‫ـه نامـ‬‫ـې پـ‬
‫ـه د کمېټـ‬‫ـوه څانګـ‬‫ـاره يـ‬‫ـر وزارت لپـ‬ ‫هـ‬
‫وايســتله شــوه‪ .‬پــر دغــو ټولــو ســربېره د ملــي‬
‫مصــپنيت يــا اســت باراتو اداره د افغانســتان د‬
‫وټــو ســاتلو ادارې )اوســا( پــه نامــه پــه ډېــرو‬
‫پراخــو تشــک يالتو او لــوډ صــالحيت د خلکــو‪ ،‬سياســي‬
‫ـامورانو او وونــدي‬ ‫ـومتي مـ‬‫ـه د حکـ‬
‫ډلــو او پــه خپلـ‬
‫غړ يو د څارنې لپـاره جوډه شوه‪ .‬پـه دې ډول په‬
‫ـې‬‫ـته ددغسـ‬‫ـا وروسـ‬‫ـر کودتـ‬‫ـور تـ‬
‫ـې د ثـ‬‫ـتان کـ‬ ‫افغانسـ‬
‫سي ستش بن ياد کې ښودل شو‪ ،‬چې دوه ډو له حکومتو نه‬
‫پ کې په کار ولو ېدل‪ .‬په د غه سي ستش کې پا سني‬
‫کســان پــه خــاص ډول عمــومي منشــي د لــوډ واک‬
‫خاونـدان شـول‪ ،‬خو څن ګه چـې واک پـه قـانون سره‬
‫ټا کل شوى او م حدود نه و‪ ،‬د وو ندي لويـانو پـه‬
‫م ېنځ کې چې له تره کي پر ته په ع مر کې ل و‬
‫ډېر سره برابر وو‪ ،‬سيالي او توهيې روانې شوې‪.‬‬
‫نــور محمــد تــره کــي د ثــور پــه اتلســمه لــه‬
‫افغانستان راډيـو نـه د "اساسـي کرښـو" پـه نامـه‬
‫يــوه وينــا واورولــه‪ ،‬چــې حکومــت ورتــه د اساســي‬
‫قانون په شان اهم يت ور کاوه‪ .‬په د غې وي نا کې د‬
‫با ندنيو او دنن يو چارو په اډه اسا سي ټ کي ب يان‬
‫شــول‪ ،‬چــې پــه هغــو کــې د ځمکــو د اصــالحاتو‪ ،‬د‬
‫فيـوډالي او ف يوډالۍ نه دم ه اډيکـو د ال غا‪ ،‬د‬
‫دول تي سکتور د پياوډت يا و عدې ور کړل شوې‪ .‬ب له‬
‫مهمه وعده دا وه‪ " :‬تصـفيه دسـتگاه دولـت از وجـود‬
‫عنا صر ضد ان قالب‪ ،‬ضد دموکرات يک و ضد م نافع خ لق‬
‫و و هن و اي جاد يک اداره دول تد سالش دموکرات يک‬
‫و خدمت ذار مردم‪ ".‬پـه يـوې بلـې فقـرې کـې ويـل‬
‫شوي و‪ ،‬چـې " وضـع و تطبيـق قـوانين دموکراتيـک در‬
‫ت مام عر صه ها و ال غاى کل يه قوانين‪ ،‬م قررات و‬
‫مپس سه هاى که با ار مان ها و ا صول ان قالب ه فت‬
‫ثور در تنـاقض اسـت‪ "(00).‬نـوي حکومـت پـه دغـه ډول‬
‫د خ پل فعال يت ډ ور ډ ېر پرا ون يوه‪ ،‬له دول تي‬
‫دستګاه نه يې د "ضد انقـالب عناصـرو" د تصـفيې پـه‬
‫اعــالم ســره د م الفــانو ځپــل خپــل څرونــد سياســت‬
‫وورځاوه‪ .‬سـرو خلقيـانو چـې ځانونـه يـې "انقالبـي‬
‫او قـــاهع ش صـــيتونه او د انقـــالب ســـاتونکي)‪"(00‬‬
‫ب لل ‪ ،‬له ه غه نه د م ال فانو په ځپ لو کې پوره‬
‫کار واخي ست‪ .‬په دې ډول‪ ،‬چې هر ه غه اف غان چې‬
‫يې نـه خوښـېد ورسـره بـه يـې د "ضـد انقـالب" پـه‬
‫ـې د‬ ‫ـا يـ‬
‫ـې مانـ‬‫ـاوه‪ ،‬چـ‬‫ـورد" کـ‬ ‫ـه " انقالبـ‬
‫ـي برخـ‬ ‫نامـ‬
‫هغه ځپل يا بندي کول او يا وژل و‪.‬‬
‫حکــومتي ادارو د پ ــوا پــه شــان کــارونو تــه‬
‫ادا مه ور کړه‪ ،‬د قدرت په انت قال کې خ نډ پېښ نه‬
‫ـي"‬‫ـې "انقالبـ‬
‫ـه يـ‬‫ـان تـ‬
‫ـې ځـ‬‫ـت چـ‬‫ـوي حکومـ‬‫ـو نـ‬‫ـو‪ ،‬خـ‬‫شـ‬
‫وا يه‪ ،‬ډ ېرو غ ټو مو ضوعګانو ته الس وا چوه‪ .‬دا له‬
‫دې املــه‪ ،‬چــې يــو خــو وونــدي لويــانو د اساســي‬
‫او ښتون راو ستلو په نا مه غړي پر ځان را ټول کړي‬
‫وو‪ ،‬بلـه دا چـې دغـو لو يانو د خواريکښـو د ژو ند‬
‫ـړې وې‪.‬‬ ‫ـدې ورکـ‬‫ـونکې وعـ‬‫ـد ناشـ‬
‫ـه مقصـ‬ ‫ـو پـ‬
‫ـه کولـ‬‫د ښـ‬
‫نه الره‪ ،‬د ه غه‬ ‫څن ګه چې د غه حکو مت اجت ماعي بي‬
‫د پ يدا کو لو او د م ال فانو د شنډولو ل پاره يې‬
‫ځـان مجبـور ول يد‪ ،‬چې د خواريک ښو د ژونـد د ښـه‬
‫کو لو په مق صد غ ټو کارونو ته الس وا چوي‪ ،‬نو يې‬
‫د خپلــې مــادي فلســفې لــه م ــې خواريکښــو تــه د‬
‫ـروا‬‫ـړ او ددې پـ‬ ‫ـام کـ‬
‫ـعار عـ‬‫ـالي‪ ،‬ډوډۍ" شـ‬ ‫" کـ‬
‫ـور‪ ،‬کـ‬
‫يې نه کو له‪ ،‬چې په دغ سې شعار سره ان سانان د‬
‫ـه‬‫ـو نـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـان لـ‬‫ـوزې ي او انسـ‬ ‫ـه کـ‬
‫ـطح تـ‬‫ـارويو سـ‬ ‫څـ‬
‫ـه‬‫ـه هماغـ‬‫ـه پـ‬‫ـتونو تـ‬
‫ـو او ارزښـ‬ ‫ـورو څيزونـ‬ ‫ـوا نـ‬
‫اخـ‬
‫اندازه ضرورت لري‪.‬‬
‫حکومــت د انقالبــي شــورا پــه نامــه د جــوزا د‬
‫ميا شتې تر دوه ويت شمې پورې پېن ځه فرمانو نه يو‬
‫په بل پ سې واي ستل‪ ،‬چې ه غه د نوي سيا سي ن ام د‬
‫جوډښـت‪ ،‬له نوي سـره ب ېرغ او د پ ـوانۍ واکمنـې‬
‫ـورم لمبــر‬‫ـو پــه اډه وو‪ .‬څلـ‬‫ـدزي کــورنۍ د غړيـ‬ ‫محمـ‬
‫فرمــان‪ ،‬چــې خــاص د نــوي بېــرغ پــه اډه و‪ ،‬د‬
‫اندې ښنې وډ شو‪ ،‬خو د ب ېرغ تر ه سکولو پورې ه غه‬
‫کو مه مو ضوع نه وه‪ .‬د دول تي ت شکيالتو په ترڅ کې‬
‫انقالبــي ن ــامي محکمــه د انقــالب ضــد عناصــرو د‬
‫ـکري اصــولنامې‬ ‫ـوه او د عسـ‬‫ـوډه شـ‬‫ـاره جـ‬‫محــاکمې لپـ‬
‫له م ې او سا ته د تور نو په محاک مه کو لو کې‬
‫ډ ېر واک ور کړل شو‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې ان د‬
‫ثور په ل سمه په ټول م لک کې ن امي حکو مت ا عالم‬
‫ـف‬‫ـان مکلـ‬‫ـر افغـ‬‫ـره هـ‬
‫ـان سـ‬‫ـنځش فرمـ‬‫ـه پېـ‬‫ش ـ وى و‪ ،‬پـ‬
‫و ڼــل شــو چــې د انقالبــي وټــو نــه "دفــاع" او د‬
‫انقالبي شورا د قانونو "اهاعـت" وکـړي‪ .‬پـه همدغـه‬
‫فر مان سره د سلطنت ټول غړي د پ واني پا چا په‬
‫وډون‪ ،‬چـې ‪05‬تنـه کېـدل "ملـي خاېنـان" وبلـل شـول‬
‫او د افغان ستان له تابع يت نه م حروم وو ڼل شول‪.‬‬
‫پـه دې ډول دغـو فرمـانونو د ان قالب‪ ،‬ملـي و ټو او‬
‫ـه‬
‫ـه نامـ‬
‫ـالب پـ‬
‫ـور انقـ‬
‫ـو د ثـ‬ ‫ـه نومونـ‬‫ـت پـ‬
‫ـي امنيـ‬
‫ملـ‬
‫اوسا ته د ترور کولو الر خالصه کړه‪.‬‬

‫لــومړي اعتراضــونه او د حکومــت‬

‫ځواب‬
‫ل که چې دم ه وويـل شـول‪ ،‬د خل قي حکو مت په‬
‫هســکېدلو ســره افغانــان اندېښــمن شــول‪ .‬غټــه‬
‫اندې ښڼه دا وه‪ ،‬چـې افغانسـتان به د کمـونزم پـه‬
‫لــور روان کــړل شــي‪ .‬زيــاتره افغانــان د خلقــي‬
‫حکومــت م ــالف او د کمــونزم دښــمنان وو‪ ،‬خــو پــه‬
‫خل کو کې ن ـش نه و‪ .‬ه غه درې ا سالمي تن يمو نه‪،‬‬
‫چې د نوي حکو مت ټي نګ م الف وو‪ ،‬د مح مد داود د‬
‫ـه‬
‫ـاڅونونو نـ‬ ‫ـامو پـ‬‫ـه ناکـ‬‫ـې لـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه مقابـ‬‫ـت پـ‬‫حکومـ‬
‫وروسـته لـه اعت بآر نـه لوېـدلي او سـران يې په‬
‫پېښــور کــې اوســېدل‪ .‬چــين پلــوي شــعله يــان يــا‬
‫ماو ستان او نورې چ پې ډ لې هش د نوي حکو مت س تې‬
‫م الفې وې‪ ،‬خو له ه غه سره يې د ښکاره م قابلې‬
‫ـاري او‬‫ـاتره ښـ‬‫ـې زيـ‬‫ـې چـ‬
‫ـړو يـ‬ ‫ـود‪ .‬غـ‬
‫ـه درلـ‬ ‫ـوان نـ‬‫تـ‬
‫تعلــيش کــړي وو‪ ،‬د پټــو م ــالفتونو او ت ريبونــو‬
‫الر ونيو له‪ ،‬خو د حکو مت الس په ټو لو بر و‪ .‬د غه‬
‫الس بــرى د پــوځ او وونــد پــه ســبد و‪ ،‬پــوځ چــې‬
‫سـرتېري او اف سران يې او يا زره او په عصـري او‬
‫پېچلــو وســلو ســمبال و‪ ،‬د خلقــي افســرانو تــر‬
‫کنټــرول النــدې و‪ .‬ســره لــه دې‪ ،‬چــې پــه پــوځ کــې‬
‫اخـواني او ملتپـال اف سران هش ډ ېر وو‪ ،‬د حکو مت‬
‫د قــوت اصــلي ســتنه رســمي وونــد و‪ ،‬چــې زيــاتره‬
‫خلقيــان يــې ســر پريکــړي مالتــړان وو او د ټولــو‬
‫شاته واو نډي شوروي ات حاد و‪ ،‬چې له امري کې نه‬
‫وروســته زبرځــواک هېــواد و‪ .‬نــوي حکومــت تــه د‬
‫افغانسـتان بانـک کـې د څلـور سوو مليو نو ډا لرو‬
‫زېرمه هش په الس ورغله‪.‬‬
‫حکو مت په د غه حال کې هش په پوځ او هش په‬
‫ټولنې کې د ماوسـتانو‪ ،‬اخوانيـانو او "تنـګ ن ـره‬
‫نېشنلســتانو" پــه ځپلــو پيــل وکــړ او دا يــې يــو‬
‫انقال بي ع مل ووا ڼه‪ .‬افغا نانو ته ژو ند په عادي‬
‫حــال کــې هــش ډېــر ارزښــت نــه الره‪ .‬اوس خلقــي‬
‫وو نديانو اف غان وژ نې ته انقال بي ب ڼه ور کړه او‬
‫پـه دې اډه يـې قوي تبل يغ هش پ يل کړ‪ .‬لويـانو‬
‫خ پل وو نديان ه وول‪ ،‬چې م ال فان له مېن ځه يو سي‪،‬‬
‫د وو ند د سياسـي دف تر لـه يـوه غړي نـه اور ېدل‬
‫شـوي‪ ،‬چـې له يوه دوه مرګ نه وروسـته مـرګ يـو‬
‫عادي څ يز ک ې ي‪ .‬د هرات له پاڅون ورو سته حکو مت‬
‫حتــد پــه خپلــې رســمي اعالميــې کــې لــه خلکــو نــه‬
‫وغوښتل‪ ،‬چې " دښمنان لـه مېنځـه يوسـي‪ "(05).‬حفـيظ هللا‬
‫امــين د ‪ 0531‬کــال پــه دلــو کــې د حربــي پوهنتــون‬
‫فار غــانو تــه پــه خطــاب کــې وويــل‪ ،‬چــې "‪...‬‬
‫انانيکــه‪ ...‬در تــاريکد عليــه مــا توهيــه مــد‬
‫ـاريکد از بــين بــرده ميشــوند‪ .‬مــا‬ ‫چيننــد‪ ...‬در تـ‬
‫هــر آن عنصــريکه‪ ...‬عليــه تکامــل پيروزمندانــه‬
‫ان قالب ما سر باال ميک ند‪ ،‬به هن گام قل عه وق مع‬
‫مينماييش‪ ".‬ده دا هـش وويـل‪ ،‬چـې "هـر آن کسـيکه‪...‬‬
‫بنـام د ين اسـال م بـر ضـد ن ـام خلقـد شـان تبليـغ‬
‫ـث‬ ‫ـرا بحيـ‬
‫ـزد انـ‬ ‫ـه ميريـ‬‫ـرح دسيسـ‬‫ـا هـ‬
‫ـد‪ ...‬و يـ‬‫ميکنـ‬
‫)‪(00‬‬
‫خاين وهـن دسـتگير مينماينـد‪ " .‬حکومـت تـه دغـه‬
‫"دښــمنان" " مســلمان ډولــه پرنګيــان وو" چــې مقصــد‬
‫ـان‪ ،‬چــې اول پــه اســالمي‬ ‫ـان وو‪ .‬اخوانيـ‬‫يــې اخوانيـ‬
‫جمع يت کې تن يش شوي وو‪ ،‬په د غه و خت کې په درې‬
‫تن يمو نو کې وې شل شوي او درې واډه يې بن سټپال‬
‫ـي‬ ‫ـه د سياسـ‬‫ـې دوى بـ‬ ‫ـا چـ‬
‫ـه مانـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـت وو‪ .‬پـ‬‫اسالمسـ‬
‫قدرت له الرې ټول نه او دو لت ا سالمي او په شرع‬
‫برا بر وور ځوي‪ .‬د غه درې تن يمو نه‪ ،‬چې م شران يې‬
‫په پې ښور کې او سېدل‪ ،‬د افغان ستان ا سالمي جمع يت‬
‫د بر هان ا لدين ربـاني‪ ،‬د افغانسـتان ا سالمي حزب‬
‫د مو لوى مح مد يونس خال او د افغان ستان ا سالمي‬
‫حزب د ولبدين حکمتيار په مشرۍ وو‪.‬‬
‫افغـان ټولنـه‪ ،‬چې د محمـد داود له کود تا نه‬
‫ورو سته د ح کومتي پرچم يانو په کړو سره تاوج نه‬
‫شــوې وه‪ ،‬د ثــور لــه کودتــا نــه وروســته د خلقــي‬
‫لو يانو پـه کـړو سـره نوره هش کړکېچنـه شوه او‬
‫خ لک حکو مت ته بدوراوي شول‪ .‬خ لک يو ځاى بل ځاى‬
‫اول بې له پ واني ا ماده توب نه د حکو مت پر ضد‬
‫پاڅېـدل‪ ،‬د غه پاڅونونـه چـې پـه اول سر کې واډه‬
‫او محلي وو‪ ،‬وروسته د غټې ناکرارۍ پيالمه شول‪.‬‬
‫د ثور له کود تا نه پېن ځه ور ځې ورو سته د ثور‬
‫ـړوک عالقــه‬
‫ـمه د پکتيــا د زېـ‬‫د مياشــتې پــه ديارلسـ‬
‫ـول او‬ ‫ـګ شـ‬
‫ـې جـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه مقابـ‬‫ـت پـ‬‫ـدران د حکو مـ‬
‫داري ځـ‬
‫پرچ مي عال قه دار او يو څو خل قي ښوونکي يې ووژل‬
‫او د حکو مت پر ضد يې ج هاد ا عالم کړ‪ .‬څن ګه چې‬
‫دا يو مح لي ق يام او له کا بل نه ل يرې و‪ ،‬خ لک‬
‫پرې خ بر نه شول ) په ت ېره چې حکو مت ه غه د ول‬
‫عث مان ور بز په تدبير سره زر غ لد کړ او ق يام‬
‫لــه يــاده وايســتل شــو‪ (.‬څلــور ورځــې وروســته د‬
‫پکتيــا د وزې ولســوالۍ هــش د لــ وخــت لپــاره د‬
‫حکومت له کنټرول نـه ازاده شـوه)‪ .(03‬تـر هغـه لـوى‬
‫قيــام د پــېق ولســوالۍ د نــنګالم د خلکــو وو‪ ،‬چــې‬
‫دثور پـه ‪05‬مـه وشـو‪ .‬خلـک پـه ظـاهر کـې د پـېق د‬
‫نـوي ځـايي خلقـي ول سوال د هنـډې او سر زوري لـه‬
‫ام له جـګ شـوي وو‪ ،‬چې د يـوه نفـوذ ناک روحـاني‬
‫په نتيجـه کې د پېق اودده‬ ‫سـپکاوى يې کړى و‪.‬‬
‫دره وپار ېده او ډ ېر مرګ او ژوب له و شوه‪ .‬ح کوت‬
‫د ربړو نو په واللو سره د غه پاڅون غ لد او خ پل‬
‫حاکميــت بېرتــه پــرې جــاري کــړ‪ ،‬خــو د تــاثير او‬
‫اهم يت په ل حا ه غه ح کومتي ضد حر کت و‪ ،‬چې له‬
‫کودتــا نــه وروســته )څــومره وروســته معلومــه نــه‬
‫ده( په لوور کې پ يل شو‪ .‬هل ته يو ځاى بل ځاى په‬
‫دغه مقصد جروې وشوې‪ ،‬چـې د "کمونسـتي حکومـت" پـه‬
‫مقابـل کې څـه وکـړي؟ ځـواب ج هاد و‪ ،‬که څـه هـش‬
‫وونـــديان د لـــوور او د دوى خپلـــوان او حتـــد‬
‫ورو ڼه او زا من وي‪ .‬دوى په د غه و خت کې په عام‬
‫ډول جګ نه شول‪ ،‬خو ح کومتي ضد شعور يې خ پور کړ‬
‫او د وروســتيو فعــاليتونو لپــاره يــې الر هــواره‬
‫ـوور‬‫ـوه‪ .‬لـ‬‫ـه شـ‬‫ـاره ورانـ‬‫ـت لپـ‬
‫ـش د حکومـ‬ ‫ـړه‪ .‬دا هـ‬
‫کـ‬
‫کا بل ښار ته نزدې او شمالي غو ندې د هر حکو مت‬
‫ل پاره م هش دى‪ .‬دا چې پکت يا ته د حکو مت الر له‬
‫لوور نه تېر ې ي‪ ،‬له دې ام له هش حکو مت ته مه مه‬
‫وه‪ ،‬چې په لوور با ندې کن ټرول و لري‪ .‬څن ګه چې‬
‫په لوور کې اجت ماعي پېو ستون ټي نګ او اجت ماعي‬
‫توپيرونــه او امتيازونــه پکــې لــ دي‪ ،‬د حکومــت‬
‫ـې‬‫ـانو کـ‬‫ـدلو لووريـ‬ ‫ـه پارېـ‬‫ـې پـ‬
‫ـه وه چـ‬‫ـاره ورانـ‬‫لپـ‬
‫ن فوذ و کړي‪ .‬څن ګه چې نزدې هر لوورى په پ ښتو او‬
‫فارسـي روان وړ ې ي‪ ،‬د غه حقيقـت هش په اجتمـاعي‬
‫پېو ستون کې غ رول ادا کوي‪ .‬په هر حال‪ ،‬دد غه‬
‫پېو ستون له برک ته په لوور کې دغ سې کوم قومي‪،‬‬
‫ژب ند‪ ،‬يا مذهبي درد ېدلد اقل يت نه و‪ ،‬چې حکو مت‬
‫ـار‬‫ـه کـ‬‫ـد ترېنـ‬‫ـر ضـ‬‫ـورو پـ‬‫ـړي او د نـ‬
‫ـوذ وکـ‬ ‫ـرې نفـ‬‫پـ‬
‫واخلي‪.‬‬
‫حکو مت د پور ته او نورو پې ښو په کت نې سره او‬
‫دا چــې د م الفــانو فعاليتونــه او تبليغونــه بــې‬
‫اثـره کړي‪ ،‬په دوو کـارونو الس پورې کـړ‪ .‬يو دا‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬‫ـه الرې يـ‬
‫ـاالنو لـ‬
‫ـومتي فعـ‬‫ـدي او حکـ‬‫ـې د وونـ‬ ‫چـ‬
‫ټـول م لک کـې قومونـه مـذهبي او اجتمـاعي ډ لې او‬
‫حکومتي ماموران وهوـول‪ ،‬چـې د "انقـالب" پـه مالتـړ‬
‫الريونو نه و کړي‪ ،‬غو نډې جوډې کړي‪ ،‬اټنو نه و کړي‬
‫ـتوي‪ .‬بلــه‬‫ـه واسـ‬‫ـت تــه د مبــارکۍ پېغامونـ‬ ‫او حکومـ‬
‫دا چې له ټول م لک نه يې قومي او مذهبي م شران‬
‫او م ور وار په وار کا بل ته غو ښتل او هل ته يې‬
‫له نور مح مد تره کي او ا مين سره ل يدل‪ .‬کار مل‬
‫تــه موقــع نــه ورکــول کېدلــه‪ ،‬چــې لــه هغــو ســره‬
‫ووي ني‪ .‬تره کي د ه غو هرې ډ لې ته په عا مه او‬
‫ساده ژ به وي ناوې کولې او په ه غو کې به يې د‬
‫خپــل حکومــت پروورامونــه څرونــدول‪ .‬د "انقــالب"‬
‫ښــېګڼې يــې بيــانولې او پــه تېــرو حکومتونــو يــې‬
‫ن يوکې کولې‪ .‬دا به يې هش ور ته و يل‪ ،‬چې د خل قي‬
‫حکومــت کســان چــې لــه ولــس نــه والډ شــوي‪ ،‬د دوى‬
‫وروڼــه او زامــن دي او د دو د خــدمت لپــاره يــې‬
‫الســونه بــډ وهلــي او د همدغــه مقصــد لپــاره يــې‬
‫يې‬ ‫پ واند حکو مت ډ نګ کړى او د خل قي ن ام بن س‬
‫ايښــد دى‪ .‬نــور محمــد تــره کــي پــه خپلــو دغــو‬
‫لېکچرونــو ســره هغــه ذهنيــت‪ ،‬چــې د کودتــا پــه‬
‫لومړيــو ورځــو کــې دده او دده د ملګــرو پــه اډه‬
‫پيدا شوى و او د هغـه لـه م ـې يـې دوى "کمونسـت"‬
‫او "کــافر" بلــل‪ ،‬تــر ډېــر حــده پــورې خفيــف‬
‫وور ځاوه‪ .‬خلق يان‪ ،‬چې نزدې ټول يې ځوا نان وو‪،‬‬
‫په دې ف کر شول چې دوى تره کي ته د يوه م شر په‬
‫تو وه س ت ضرورت لري‪ .‬ب يا نو د تره کي ستاينه‬
‫له حد نه واو ښته‪ ،‬په هرې ر سمي وي نا او ليک نې‬
‫کې به تره کـي د "شـرق نابغـه"‪" ،‬د وونـد روح" او‬
‫"ستر الرښود" په لوډو لقبونو يادېـده‪ .‬مـا يـو ځـل‬
‫د ا نيس ورځ پاڼې په يوې و ڼې کې د ه غې په درې‬
‫م و نو کې دده نوم په همدغ سې لقبو نو سره پېن ځه‬
‫په هـرې دولتـي مـاڼۍ‬ ‫ديـرش کرتـه وليـد‪ .‬د ښار‬
‫با ندې د تره کي لوى عک سونه ځړول شوي وو‪ ،‬تره‬
‫کي ول سي م ورو ته په لېک چر ورکو لو سره خ پل‬
‫حکو مت او وو ند ته بې سارى خدمت و کړ‪ .‬ه غومره‪،‬‬
‫چې دى په د غه و خت کې وځل ېد‪ ،‬ب يا هېوک له و نه‬
‫ځلېد‪.‬‬

‫تـرور او وژنې‬
‫پور ته وي ناوې او تبليغو نه ددې لپـاره وو‪ ،‬چـې‬
‫خل کو ته د غ ټو و عدو په ورکو لو سره د حکو مت په‬
‫اډه روغ ني تي پ يدا شي‪ ،‬خو ه غه څه چې ان سانان‬
‫پــه ژوره تووــه اغېــزمن کــوي‪ ،‬پــه دوى بانــدې د‬
‫سياســت او پرووــرام عملــي کــول دي‪ .‬هغــه څــه چــې‬
‫نو يو چارواکيو د امن يت او ان قالب په نا مه ح تد‬
‫د کود تا په او لو شپو ور ځو کې د پالې سۍ له م ې‬
‫و کړل‪ ،‬ه غومره بې ساري وو ل که په ل و خت کې چې‬
‫د دوى له خوا د حکومـت ن يول و‪ .‬دغـه نوي څه د‬
‫ـوا د‬‫ـه خـ‬‫ـارواکيو لـ‬‫ـت چـ‬
‫ـره امنيـ‬‫ـه تېـ‬‫ـارواکيو پـ‬‫چـ‬
 ‫افغانانو ډلې ډلې ترور او وژنه وه‪.‬‬
‫ترور او وژ نه له کا بل نه پ يل شوه‪ ،‬که څه هش‬
‫د نوي حکو مت پر ضد نه فردي او نه ډ له ي يز ع مل‬
‫شوى و‪ .‬د ثور په ديارل سش ما ښام د ن هو ب جو په‬
‫شاوخوا کې د پ واني حکو مت د سر ک سان په ه غه‬
‫ځاى کې ووژل شول‪ ،‬چـې د خلقيـانو "انقـالب" ترېنـه‬
‫پ يل شوى و‪ :‬څر خي پ له ته نزدې د څ لورمې ز غرورې‬
‫ـايي د‬‫ـې د پاچـ‬ ‫ـاى کـ‬
‫ـه ځـ‬‫ـه دغـ‬
‫پـ‬ ‫ـتوونځد‪.‬‬‫ـوې هسـ‬‫قـ‬
‫وختو نو صدراع ش او د پا ندنيو چـارو وزيـر مو سد‬
‫شــفيق‪ ،‬د تېــر حکومــت د بهرنيــو چــارو د وزارت‬
‫مر ستيال سيد وح يد ع بدهللا‪ ،‬د عدليې وز ير او لوى‬
‫څـارنوال و في هللا سـميعي او يو څو نـور د زغـرورې‬
‫قوې پ لن ځي ته ورڅر مه د پولي ګون په نا مه ډ ور‬
‫کې له مېن ځه يووډل شول‪ .‬و يل شوي‪ ،‬چې د نوي‬
‫ـي افســر‬
‫ـدالقادر او پرچمـ‬ ‫حکومــت د دفــاع وزيــر عبـ‬
‫خل يل بابکرخ ېل هش هل ته چ يرې نزدې والډ وو‪ .‬په‬
‫يــوه روايــت خليــل پــه خپلــې تــوپنګچې ســره هغــه‬
‫وواژه او ورو سته‪ ،‬چې په څر خي پ له کې ب ندي شو‪،‬‬
‫دغه وژنه يې په وياډ سره يادوله‪.‬‬
‫ـې د‬‫ـون کـ‬‫ـه پوهنتـ‬‫ـر پـ‬
‫ـر د ازهـ‬ ‫ـفيق د مصـ‬‫ـد شـ‬
‫موسـ‬
‫لېســانس او ماســټرۍ شــهادتنامې او بيــا د ممتــاز‬
‫مح صل په تو وه د امري کې د کولمب يا پوهن تون کې‬
‫په مقاي سوي حقو قو کې د ما سټرۍ ب له شهادتنامه‬
‫حاصــله کــړې وه‪ .‬پــه دې ډول دى د اســالمي او غربــي‬
‫حقوقـو مت ص و‪ .‬دى پـه پ ښتو‪ ،‬فارسـي‪ ،‬انګرېـزي‪،‬‬
‫عر بي او فران سوي پوه ېده‪ .‬شاعر‪ ،‬لي کوال‪ ،‬ن طاق‬
‫او داســـتان ليکـــونکد او نوښـــتګر انســـان و‪ .‬د‬
‫نوميــاليو ش صــيتونو لکــه عبدالصــمد حامــد‪ ،‬ســيد‬
‫شــمس الــدين مجــروح او نــورو پــه ملګرتيــا يــې د‬
‫ـه‬‫ـتلو نـ‬
‫ـه اېسـ‬ ‫ـانون لـ‬
‫ـي قـ‬‫ـايۍ د اساسـ‬ ‫ـانوني پاچـ‬‫قـ‬
‫ورو سته‪ ،‬چې انګل ستان ته په يوه ر سمي سفر تل لد‬
‫و‪ ،‬د لنــدن پوهنتــون داســيا او افريقــې پــوهنځي‬
‫اسـتادانو او مح صالنو ته يې د همدغـه قانون پـه‬
‫اډه پــه لــوډه ســويه وينــا وکــړه او پوښــتنو تــه‬
‫ځوابونـــه ورکـــړل‪ .‬ليکـــونکد هـــش هلتـــه و‪ ،‬د‬
‫صدراع مۍ په دوره کې مو سد شفيق په دې ل ټه کې‬
‫و‪ ،‬چې افغان ستان په شوروي ات حاد با ندې له م‬
‫په زيات ېدونکي خطر ناکې ات کا نه وژ غورل شي او‬
‫ايــران او پاکســتان تــه پــه نــزدې کولــو ســره د‬
‫لو يديځ پر خوا واډول شي‪ .‬د ه غه په ف کر چپ يان‬
‫ه ېواد ته خ طر وو‪ ،‬ځ که يې د صدراع مۍ په و خت‬
‫کې تر ف شار ال ندې ن يولي وو‪ ،‬خو مح مد داود پرې‬
‫زر کودتــا وکــړه‪ .‬موســد شــفيق د يــوه ډيناميــک‬
‫م ستعد او جذاب ان سان په ح يث خپ لو دو ستانو ته‬
‫د اعتمـاد وډ او حتـد د ال هام من بع وه‪ ،‬خـو چپـي‬
‫ووندو نه ور سره م الف او پرچ مي لو يان يې د ښمن‬
‫وو‪ .‬ه غه شايد تر کود تا نه ورو سته د کار مل په‬
‫هدايت وژل شوى وي‪ .‬په يوه روا يت سره شفيق تر‬
‫کودتــا وروســته ددې پرځــاى‪ ،‬چــې لــه هېــواد نــه‬
‫وو ځي‪ ،‬د تره کي دف تر ته د م بارکۍ وي لو ل پاره‬
‫الډ‪ .‬تره کي ور ته د ويښ زلم يانو د و خت د غومره‬
‫نزدې دو ست و‪ ،‬چې ف کر يې نه کاوه چې د ه غه په‬
‫واکم نۍ کې به ده ته ضرر ور سول شي‪ ،‬خو تره کي‬
‫په د غه و خت کې په دف تر کې نه و او ده خ پل د‬
‫هو يت کارد ور ته پرې ښود او ه غه د کار مل الس ته‬
‫ور غد‪ .‬کار مل د تـره کي په غ ياب کې د شـفيق د‬
‫نيولـو ا مر صادر کـړ‪ ،‬چې وروسـته ووژل شو‪ .‬دده‬
‫په ځوانيمرګ توب سره افغان ستان له خ پل دغ سې‬
‫وډ ب چي نه م حروم کړى شو‪ ،‬چې د ه غه اعت بار له‬
‫م ې چې په و هن‪ ،‬په عر بي او لو يديځو ملکو نو يې‬
‫الره‪ ،‬و هن ته د شوروي ير غل نه ورو سته ب حران کې‬
‫اساسي خدمت کولد شو‪.‬‬
‫ـولي‬‫ـالش او د اصـ‬‫ـد عـ‬‫ـو وتلـ‬
‫ـش يـ‬‫ـميعي هـ‬
‫وف ـ ي هللا سـ‬
‫ع مل سرډى و‪ .‬د از هر پوهن تون نه له فرا غت نه‬
‫وروســته اول د کابــل پوهنتــون ريــيس او بيــا د‬
‫ـګ‬
‫ـوه ټينـ‬‫ـو‪ .‬د يـ‬‫ـارنوال شـ‬‫ـوى څـ‬‫ـر او لـ‬
‫ـدليې وزيـ‬ ‫عـ‬
‫اع تدال م سلمان په حث له ک مونزم سره م الف او‬
‫لــه عربــي هېوادونــو ســره د افغانســتان د نــزدې‬
‫کېـدو په سي اسـت کـې د مح مد داود ټي نګ مر ستيال‬
‫و‪ ،‬ل که ه سې چې وح يد ع بدهللا له لو يديځو ملکو نو‬
‫ســره د افغانســتان د نــزدې کولــو پــه سياســت کــې‬
‫ټي نګ و‪ .‬دا سې هش وح يد ع بدهللا د بهرن يو چارو په‬
‫وزارت کې د سمون راو ستلو په لړ کې کو ښښ کاوه‪،‬‬
‫ـان‪،‬‬‫ـواځې ددغــه وزارت لېســانس ديپلوماتـ‬ ‫چــې نــه يـ‬
‫بلکـــې د نـــورو وزارتونـــو لېســـانس مـــاموران د‬
‫ديپلوماســۍ کــورس پــه لوســتلو ســره د ماســټرۍ‬
‫شهادتنامه ترال سه کړي‪ .‬د همد غه مق صد ل پاره په‬
‫د غه وزارت کې په لوډه سويه يو کورس پرانې ستل‬
‫شـوى و‪ ،‬چـې مـا هـش د پوهن تون د يـو شـمېر نـورو‬
‫ـا ورتــه درس ورکــاوه‪ .‬وحيــد‬‫اســتادانو پــه ملګرتيـ‬
‫ع بدهللا له د غه کور سره د غومره عالق من و‪ ،‬چې په‬
‫ازموينه کې به يې د مشاهد په تووه وډون کاوه‪.‬‬
‫په د غو ک سانو با ندې هېڅ تور نه و ل ګول شوى‪،‬‬
‫يو هش محاک مه نه شو‪ .‬يوه هش د نوي حکو مت پر‬
‫ضــد عمــل نــه و کــړى‪ ،‬دوى د نــورو پــه شــان لــه‬
‫کورو نو نه واې ستل شول او له يو څو ور ځو ب ند‬
‫ورو سته په دا سې حال کې‪ ،‬چې امن يت پر ځاى و‪ ،‬له‬
‫مېنځه يووډل شول‪.‬‬

‫سياســي آمــران او لــومړني وونــدي‬

‫سازمانونه‬
‫د افغان ستان د حکومتونـو يـوه ځانګړتيـا د ا من‬
‫پــه حــال کــې هــش نــه يــواځې د فعــالو‪ ،‬بلکــې د‬
‫بـالقوه م الفـانو ځ پل دي‪ .‬هغـو حکومتونـو دغ سې‬
‫کارو نه ډېـر کـړي دي‪ ،‬چـې دول تي واک يـې پـه زور‬
‫ـدمت او‬‫ـت‪ ،‬خـ‬‫ـه د امنيـ‬‫ـې هغـ‬‫ـولد او بي ـا يـ‬ ‫ـره نيـ‬‫سـ‬
‫پرم تګ پـه نامـه ځان له منحصـر کړي او نور يـې‬
‫ترېنــه بــې برخــې کــړي دي‪ .‬پــه دغســې حــال کــې د‬
‫چــارواکيو لپــاره لــه واک نــه د خپلــې خوښــې‬
‫ا ستفادې ام کان ډ ېر شوى‪ ،‬په ت ېره د ه غو ل پاره‬
‫چې د خپ لې ا يډيالوجۍ له م ې چې دوى ته سپېولې‬
‫ښکاري‪ ،‬خ پل ځانو نه په سمه الر روان او م ال فان‬
‫بې الرې وڼ لي‪ .‬دوى ب يا په دې پ سې شوي‪ ،‬چې په‬
‫خپــل فکــر دغــه بــې الرې وځپــي‪ ،‬بــې لــه دې چــې د‬
‫ـې‬
‫ـال کـ‬‫ـې حـ‬‫ـه دغسـ‬‫ـړي‪ .‬پـ‬‫ـروا وکـ‬‫ـالق پـ‬
‫ـانون او اخـ‬ ‫قـ‬
‫نورو ته ممک نه نه وي‪ ،‬چې ح تد د ه غو پې ښو په‬
‫هک له هش چې د دوى په ژو ند ن ېغ ا ثر کوي‪ ،‬د خ پل‬
‫ازاد فکـر او وجـدان لـه م ې اواز او چت کړي‪ ،‬دا‬
‫خو ال پر ځاى پر ې ده چې د ه غو له م ې په ع مل الس‬
‫پورې کړي‪.‬‬
‫پــه افغانســتان کــې د پاچــا امــان هللا او پاچــا‬
‫مح مد ظاهر له قانوني واکم نۍ پر ته د څه کش سلو‬
‫کلو نو په به ير کې ل و ډ ېر همدغ سې شوي‪ .‬په‬
‫ـومتي‬‫ـد د حکـ‬ ‫ـت او ژونـ‬‫ـرد حيثيـ‬‫ـې د فـ‬ ‫ـودې کـ‬‫ـې مـ‬
‫دغـ‬
‫قــدرت پــه برابــر کــې‪ ،‬چــې د پوليســو‪ ،‬ســرتېرو‪،‬‬
‫حاک مانو او عدلي محک مو په ب ڼه څرو ند شوى‪ ،‬بې‬
‫اهمي ته شـوي‪ .‬پـه داسـې حال کـې‪ ،‬چـې د حکومـت د‬
‫پياوډتيــا نــه دم ــه افغانــان د ازادۍ لــه لــوډې‬
‫در جې نه برخمن وو‪ .‬په نتي جه کې په افغان ستان‬
‫کـې فردي اسـتعداد چې د نامحـدود انکشـاف ظرفيـت‬
‫ـدازه‬‫ـافي انـ‬ ‫ـه کـ‬
‫ـا پـ‬‫ـه دى ک ـړى يـ‬‫ـاف نـ‬‫ـري‪ ،‬انکشـ‬ ‫لـ‬
‫انک شاف نه دى کړى‪ .‬ځي نو چې څه ځال لر لې ده‪ ،‬په‬
‫ح کومتي چو کاټ کې يې دن نه لر لې ده‪ ،‬خو څن ګه چې‬
‫حکــومتي چوکــاټ پــه اصــل کــې محــدود وى‪ ،‬ددغســې‬
‫افــرادو انکشــاف هــش محــدود و‪ .‬ددغــه محــدوديت‬
‫پاي له ه غه شوې‪ ،‬چې انګ ليس فيل سوف جان ستوارت‬
‫مل څه با ندې يوه پ ېړۍ دم ه د ه غه وډاندوي نه‬
‫کـړې وه‪ .‬ه غه ويلـي و‪ ،‬چـې پـه اوددې مودې کې د‬
‫ـت‬
‫ـې دولـ‬ ‫ـت دى‪ ،‬چـ‬ ‫ـرادو ارزښـ‬ ‫ـو افـ‬‫ـت دهغـ‬‫ـت ارزښـ‬‫دولـ‬
‫ترې نه جوډ دى او ه غه دو لت چې خ پل ا فراد کوچني‬
‫کــوي‪ ،‬ددې لپــاره چــې د هغــه د الس ارامــې وســيلې‬
‫وور ځي‪ ،‬که څه هش ه غه به د و ټورو مو خو ل پاره‬
‫وي‪ ،‬وبــه مــومي چــې پــه وډو انســانانو ســره لــوى‬
‫کارونه‪ ،‬نه ترسره کې ي‪.‬‬
‫تـر سـتوارت مـل دم ه جرمنـي فيل سوف ايمانو يل‬
‫کا نت وي لي و‪ ،‬چې هېڅ ان سان با يد د بل ان سان د‬
‫الس ا له ونـه ور ځول شـي‪ .‬فـرد او ژونـد ته دد غه‬
‫اهم يت او ارز ښت د قا يل توب له ام له ده‪ ،‬چې د‬
‫ي هودو په لر غوني مذهبي او مدني قانون‪ ،‬تالمود‬
‫ـد‬
‫ـانګړى ژونـ‬ ‫ـو ځـ‬
‫ـې يـ‬‫ـوک چـ‬
‫ـه څـ‬ ‫ـې هغـ‬
‫ـې راغل ـ ي‪ ،‬چـ‬‫کـ‬
‫ژ غوري ل که چې ټو له نړۍ يې ژ غورلې وي او ه غه‬
‫څوک‪ ،‬چې يو ځانګړى ژو ند له مېن ځه وډي‪ ،‬ل که چې‬
‫ټوله نړۍ يې له مېنځه وډې وي‪.‬‬
‫د همد غه ف کر له م ې ده‪ ،‬چې نن هش يو ي هود‬
‫بــل يهــود نــه وژنــي او پــه زيــاترو لويــديځو‬
‫هېوادو نو کې د ان سان ا عدام غ ېر قانوني ور ځول‬
‫شــوى دى‪ .‬دغــه فکــر د يــوې ټــولنې د ســالش تــوب‬
‫ل پاره اسا سي اهم يت لري‪ ،‬ځ که چې غړ يو ته يې‬
‫ممک نه کوي‪ ،‬چې د ژو ند د ښه کو لو ل پاره رغ نده‬
‫او ابتکـــاري کارونـــه وکـــړي‪ .‬د لويـــديځ دغـــه‬
‫حېرا نوونکې پرم تيـا شايد پـه ا صل کې د همدغـه‬
‫فکر له م ې د ژوند کولو نتيجه وي‪.‬‬
‫خو په م سل مانې نړۍ کې يو م سلمان بل م سلمان‬
‫وژ لي‪ ،‬وژ نه په پ ښتنو کې شايد تر هر بل و لس نه‬
‫ډ ېره وي‪ .‬يو پ ښتون نه يواځې بل پ ښتون وژ ني‪ ،‬د‬
‫خپ لې کورنۍ غړي هش وژ ني‪ .‬وژ نه د دوى د کول تور‬
‫پـه تېـره د تر بوري او وونـديمارۍ غټـه خاصـه ده‪.‬‬
‫دا شـايد د پښـتنو د بېرتـه پاتې تـوب او کمـزورۍ‬
‫ا صلي عا مل وي‪ .‬په دغ سې وژ نې سره و لس د خ پل د‬
‫سر او کاري ک سانو له ف کر‪ ،‬ع مل او خدمت نه بې‬
‫بر خې ک ې ي او ټول نه په خاص ډول په انت قام سره‬
‫پـه داي مي کړکېق اختـه کېـ ي‪ .‬دا پـه دغسـې حـال‬
‫کــې‪ ،‬چــې د قــرآن مجيــد )د النســاء ســورت‪95_90 ،‬‬
‫ايتونه( حکش دى‪ ،‬چـې " مـومن دې هېوکلـه بـل مـومن‬
‫ونه وژنـي" او " کـه څـوک يـو مـپمن پـه قصـدي ډول‬
‫وژ ني تل پاتد ځاى يې دوز دى او د خداى تعـالد‬
‫غ ود به پرې با ندې او لوى عذاب به ور ته ت يار‬
‫وي‪".‬‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬‫ـتانه چـ‬‫ـر پښـ‬
‫ـومره د سـ‬ ‫ـش هغـ‬
‫ـه دې هـ‬‫ـره لـ‬
‫سـ‬
‫تربـــورۍ او وونـــديمارۍ کـــې او داســـې هـــش د‬
‫حکومتو نو له خوا او په دې ورو ستيو وختو نو کې‬
‫د ايــډيالوجيکي او مــذهبي تنــدالرو لــه خــوا وژل‬
‫شوي‪ ،‬په هبي عي مرګ سره نه دي له مېن ځه تل لي‪.‬‬
‫ـي‬
‫ـته بي ـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـا نـ‬‫ـه کودتـ‬‫ـور لـ‬
‫ـه د ثـ‬
‫ـې وژنـ‬‫دغسـ‬
‫ډېره شوې ده‪.‬‬
‫خلقـي حکو مت تر کود تا وروسـته د م لي مصـپنيت‬
‫اداره ل غو کړه‪ ،‬په د غه مق صد چې له د غې بدنومې‬
‫ادارې نه ځان خالص کـړي او خلکـو تـه و ښيي‪ ،‬چې‬
‫نور نو د غې ځ پونکې ادارې ته ضرورت ن شته‪ .‬په‬
‫معاصـــر افغانســـتان کـــې د اميـــر عبـــدالرحمن‪،‬‬
‫ـه حــده د محمــد داود‬ ‫ـد هاشــش او ترڅـ‬‫صــدراع ش محمـ‬
‫ـې‪ ،‬چــې درې واډه وهنپــال زورواکــان‬ ‫پــه وختونــو کـ‬
‫وو‪ ،‬د جاسوســي ځــالو پراخېــدل‪ ،‬د افغانــانو بنــدي‬
‫ک ېدل‪ ،‬ځورول او وژل د حکومتو نو حت مي بر خه شوې‬
‫وه‪ .‬تــاري ښــيي‪ ،‬چــې اتــوکرات يــا پــه خپــل ســر‬
‫زورواک حکومتو نه او دغ سې افرا هي کړه سره تړ لي‬
‫دي‪ .‬څــومره چــې دکتــاتوري پيــاوډې وي‪ ،‬هغــومره‬
‫ب ندي انې‪ ،‬وژ نې‪ ،‬کړو نې او و ېرې ډ ېرې او شديدې‬
‫وي‪ .‬خلقــي او وروســته پرچمــي رجيمونــه پــه دغــې‬
‫برخې کې تر ټولو دم ه والډل‪.‬‬
‫د م لي م صپنيت د ادارې د له مېن ځه وډ لو ما نا‬
‫پـه ع مل کـې دا شـوه‪ ،‬چـې يواځې د هغـې نوم لـه‬
‫مېنځــه الډ شــي او پرځــاى يــې د شــوروي د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫ډو له )او سا( په نا مه دغ سې زوروره اداره تن يش‬
‫شوه‪ ،‬چې په ب ندي کو لو‪ ،‬کړو لو او وژ لو کې يې‬
‫ه غه هش بې له م حاکمې او شواهدو نه بې م سپليته‬
‫اخت يار الره‪ .‬کوم ه غه قانون‪ ،‬چې د ه غه له م ې‬
‫تر م حاکمې ورو سته د ا عدام ح کش د دو لت د سروال‬
‫له من لو نه ورو سته ا جرا ک ېده‪ ،‬په انقال بي ډول‬
‫لــه مېنځــه يــووډل شــو‪ .‬د اوســا چــارواکيو تــه د‬
‫"انقالب ضد" افغانانو لـه مېنځـه وډل هغسـې مطلـوب‬
‫شــول لکــه د جګــړې پــه ډوــر کــې چــې د دښــمن وژل‬
‫مط لوب وي‪ .‬دد غه مط لد لپـاره د پوځ او څار ندوى‬
‫او پـه ع مومي ډول پـه هـر اداري واحـد کې سياسـي‬
‫آ مران په پوره اخت يار سره وټا کل شول‪ .‬تره کي‬
‫و يل‪ ،‬چې د ه غو ا مر دده د ا مر په شان د اها عت‬
‫وډ دى‪ .‬سياســي آمــران پــه خپــل فکــر "انقالبيــان"‬
‫ـه‬‫ـالب" پـ‬
‫ـد انقـ‬‫ـې د "ضـ‬‫ـه يـ‬
‫ـل واک نـ‬ ‫ـه خپـ‬‫ـول او لـ‬‫شـ‬
‫ـا‬‫ـړه او دوى د اوسـ‬ ‫ـتفاده وکـ‬ ‫ـي اسـ‬‫ـې اع مـ‬‫ټکولــو کـ‬
‫چــارواکيو د "ضــد انقــالب" پــه نامــه بېحســابه‬
 ‫افغانان د مرګ پنجو ته وسپارل‪.‬‬
‫د عامــه ذهنيــت پــرخالف د کودتــا پــه لومړيــو‬
‫اوونيــو کــې د "ضــد انقــالب" د ځپلــو چــارې تــر‬
‫ـو‪ ،‬د‬‫ـار شـ‬
‫ـدونو کـ‬ ‫ـوځي واحـ‬‫ـات د پـ‬‫ـه زيـ‬
‫ـدوى نـ‬‫څارنـ‬
‫ــډ‪ ،‬لـــوا‪،‬‬‫ــام )ټـــولي‪ ،‬کنـــډک‪ ،‬غونـ‬‫پـــوځ جزاوتـ‬
‫فر قه( ته هش د شاوخوا مل کي سيمو څار نه و سپارل‬
‫شوه‪ .‬څن ګه چې په پوځ کې غ ير وو ندي اف سران تر‬
‫وو ندي افسـرانو نـه ډ ېر وو‪ ،‬حکومـت لـه پـوځ نـه‬
‫و ېره لر له‪ ،‬نو د ه غو اف سرانو په څارنې با ندې‬
‫لنګــر واچــول شــو‪ ،‬چــې اخــواني‪ ،‬ماوســت او "تنــګ‬
‫ن ره نېشنل ستان" و ڼل ک ېدل‪ .‬د غه اف سران د " ضد‬
‫ان قالب" په تور ن يول ک ېدل او بې له م حاکمې نه‬
‫ـو‬
‫ـې تورنـ‬‫ـې ددغسـ‬‫ـي دوره کـ‬ ‫ـه خلقـ‬
‫ـدل‪ .‬پـ‬‫ـازات کېـ‬‫مجـ‬
‫ل پاره عدلي محک مه نه وه‪ .‬په او سا کې ب نديان‬
‫و هل ک ېدل‪ ،‬کړول ک ېدل او وژل ک ېدل‪ .‬دا ټول ددې‬
‫ل پاره‪ ،‬چې پوځ خل قي شي او حکو مت حاکش وي‪ .‬سره‬
‫له دې هش پوځ خل قي نه شو يا هغ سې خل قي نه شو‪،‬‬
‫چې حکو مت غو ښتل‪ .‬م الفو اف سرانو په څرو ند ډول‬
‫ـې‬
‫ـع کـ‬‫ـه واقـ‬‫ـو پـ‬
‫ـه‪ ،‬خـ‬ ‫ـوي کولـ‬
‫ـه پلـ‬‫ـالب" نـ‬
‫ـه "انقـ‬
‫لـ‬
‫مناسـد وخـت تـه پـه انت ار وو‪ ،‬چـې ق يام و کړي‪.‬‬
‫دغ سې قيامو نه د هرات په فر قه کې‪ ،‬د جالل آ باد‬
‫پــه فرقــه کــې‪ ،‬د اســمار غرنــي غونــډ کــې او د‬
‫باالح صار په لوا کـې وشـول‪ ،‬چـې ورو سته به يې‬
‫بيـان وشـي‪ .‬هغـومره ن امي قيامو نه‪ ،‬چـې د خلقـي‬
‫حکو مت په ل نډې دورې کې و شول‪ ،‬د بل هېڅ اف غان‬
‫حکومت په مقابـل کـې نـه دي شـوي‪ .‬د "انقـالب ضـد"‬
‫اف سران د کود تا په لومړ يو اوون يو کې نه يواځې‬
‫په کا بل کې‪ ،‬بل کې په ټول افغان ستان کې د م لي‬
‫د فاع وز ير ع بدالقادر په ټلي فوني ا مر له مېن ځه‬
‫وډل شوي دي‪.‬‬
‫له کود تا نه يوه او نۍ ورو سته ب نديان د غومره‬
‫ډ ېر شول‪ ،‬چې چارواکيو ته يې ساتنه م شکله شوه‪.‬‬
‫" د مد د مياشـتې پـه شـپ مه د افغانسـتان د وسـله‬
‫وال پـــوځ وزيـــر عبـــدالقادر ] لـــه شـــورويانو‬
‫نه[ م شوره وغو ښټله‪ ،‬چې له ټو لو ب نديانو سره‬
‫څـه ډول چل ند و شي؟ پـه دغـه و خت کـې د پ نديانو‬
‫شمېر له ل سو زرو څ ه او ښتد و او شمېر يې ال هش‬
‫زياتېــده او بنــدي خــانې ډکــې وې‪ ...‬انــدروپوف او‬
‫وروميکـو د غه م سئله پولټ بورو ته وډا ندې کـړه‪.‬‬
‫پولټبــورو د انــدروپوف وډانــديز ومانــه‪ ،‬چــې د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب يو غړى چې له قادر‪ ...‬سره يې په اوددې‬
‫مــودې کــې اډيکــې درلــودلې‪ ،‬کابــل تــه لــه دغســې‬
‫هدايتونو سره وا ستول شي‪ ،‬چې له ب نديانو سره‬
‫ـه‬‫ـوف ]پـ‬‫ـرال ل‪.‬ن‪.‬ووريلـ‬ ‫ـر جنـ‬
‫ـي؟ ميجـ‬ ‫ـد شـ‬‫ـه چلنـ‬
‫څنګـ‬
‫کا بل کې[ د شوروي د ن امي مت ص صانو د م شر په‬
‫تووه غوره شو‪"(03).‬‬
‫پـــه ملکـــي ادارو کـــې هـــش لـــومړني وونـــدي‬
‫ســازمانونه جــوډ شــول‪ ،‬پــه کابــل پوهنتــون کــې‬
‫سربېره پر ه غه سازمان چې د پوهن تون په مر کز‬
‫کـې جـوډ شـو‪ ،‬پـه هـر پوهنځي کـې هـش يـو وو ندي‬
‫ـو‬
‫ـې دغـ‬‫ـه م ـ‬‫ـتور لـ‬‫ـدي دسـ‬‫ـو‪ .‬د وونـ‬‫ـوډ شـ‬ ‫ـازمان جـ‬
‫سـ‬
‫سـازمانونو د نده لر له‪ ،‬چـې وونـدي پرې کړې غړيـو‬
‫تـه ورسـوي او پـر ه غو ب حث وکـړي او و ووري‪ ،‬چـې‬
‫اډو نده اداره چاري د حزب د هدايت له م ې پرم‬
‫بوځي‪ ،‬خو په وا قع کې دد غو سازمانونو د نده دا‬
‫شــوه‪ ،‬چــې دوى د خپلــو اډونــدو ادارو مــاموران‬
‫وڅـاري او م بري يـې وکـړي‪ .‬م بـري د ش صـي کتنـو‬
‫له م ې هش کېد له‪ .‬څن ګه چې وو نديان په ټوليز‬
‫ـې کمونســتي جــذبې‬‫ـر ځــان نــاډاډه او د ټينګـ‬ ‫ډول پـ‬
‫ـه‬‫ـعې تـ‬
‫ـو او امنيتــي وضـ‬ ‫ـي اډيکيـ‬‫خاونــدان وو‪ ،‬ش صـ‬
‫يې ډ ېره پاملر نه کو له‪ .‬ک له به چې د يوه وو ندي‬
‫په را پور سره تورن ب ندي نه شو‪ ،‬ب يا به ه غه په‬
‫نورو سازمانونو کې خ پل وو ندي مل ګري ه وول‪ ،‬چې‬
‫ـدي‬‫ـې بنـ‬‫ـړي‪ ،‬چـ‬‫ـور ورکـ‬‫ـش راپـ‬
‫ـه اډه دې هـ‬ ‫ـورن پـ‬
‫د تـ‬
‫شي‪ .‬په د غه حال کې د دوى ل پاره د خپ لو مربو هو‬
‫ادارو د غړ يو او په وا قع کې د هر چا په اډه د‬
‫اهالعـاتو ټولـول مهـش شـول‪ .‬دوى پـه مرکـز کې له‬
‫امني تي مقـامونو او ب يا له او سا سـره الر پ يدا‬
‫کـړه‪ ،‬د ځي نو مپسسـو آمـران د همدغـه ارتبـام له‬
‫املــه د اوســا معــاش لرونکــي مــاموران هــش شــول‪.‬‬
‫زيـاترو خل قي وونـديانو په خپ لو سـيمو او ادارو‬
‫کــې خپــل پ ــواني م الفــان ترټــل او حتــد د مــرګ‬
‫ـه الرې‬
‫ـا لـ‬‫ـار دوى د اوسـ‬‫ـه کـ‬‫ـپارل‪ .‬دغـ‬‫ـه سـ‬
‫ـو تـ‬‫پنجـ‬
‫کـاوه‪ .‬د اوسـا چارواکيو ا ستادان د پوهنتـون لـه‬
‫ان ګړ نه په وړ نديو موټرو نو کې وډل‪ ،‬چې يو يې‬
‫ما په خپ له هش ل يدلد و‪ .‬په د غه اډه زه د کا بل‬
‫پوهن تون د ادب پوهنځي په باپ يو څه په ز غرده‬
‫وړېدلد شش‪ ،‬چې هلته مې د تاري درس ورکاوه‪.‬‬
‫مح مد هاهر عل مي د ادب ياتو د پوهنځي مر ستيال‬
‫او وروسـته سـروال د اوسـا م عاش خور و‪ .‬دى چې د‬
‫ننګر هار د شينوارو د وال پي له جوال يانو نه و‪ ،‬د‬
‫افغان ستان د وډ يا او ع مومي پوهنې له برک ته په‬
‫وهـن کې لې سانس او پـه شوروي اتحـاد کې ما سټر‬
‫شــوى و‪ .‬دده پــه ټليفــون ســره بــه د اوســا غړيــو‬
‫اســتادان او محصــالن اوســا تــه بېــول‪ .‬علمــي د‬
‫پوهن تون د ليل يې په ت شنابونو کې تورن مح صالن د‬
‫شپې له خوا هش ب ندي کول او په سبا به يې د‬
‫او سا مامورانو ته سپارل‪ .‬د ثور له کود تا نه‬
‫يوه او نۍ ورو سته مح مد هاهر عل مي د خ پل پوهنځي‬
‫د دروي شت ت نو ا ستادانو يو ل ست په خ پل ق لش د‬
‫پوهنځي سروال مح مد ح سن ضمير ساپي ته وډا ندې‬
‫کړ‪ ،‬چې د ه غه له م ې څوک ب ندي‪ ،‬څوک له وظي فې‬
‫نـه ووښـه او څوک پـه کور کې کېنـول شي‪ .‬ضمير‬
‫ساپد هک پک شو‪ ،‬د ه غه په سپار ښتنه يې ع مل و نه‬
‫کړ‪ ،‬خو دى چې د پرچش ډل ګي ته من سوب و‪ ،‬په ځان‬
‫وډار شــو‪ .‬ددې لپــاره چــې ژونــد يــې خونــدي وي‪،‬‬
‫وروسـته له دې چې د لوډو زده کړو وز ير مح مود‬
‫سوما يې له مو ضوع نه خ بر کړ‪ ،‬د پوهنځي سروالي‬
‫ـړى‬‫ـتان د علومـو د اکـاډمۍ غـ‬ ‫پرېښـوده او د افغانسـ‬
‫شو‪ .‬عل مي که څه هش پوهن يار و‪ ،‬د ه غه پر ځاى د‬
‫پوهنځي سروال وټا کل شو‪ .‬عل مي د خل قي حکو مت تر‬
‫پايــه پــورې ډېــر اســتادان او محصــالن اوســا تــه‬
‫و سپارل‪ ،‬چې هل ته ب ندي شول‪ ،‬و کړول شول او له‬
‫مېنځــه يــووډل شــول او لــ يــې ترېنــه ژونــدي‬
‫راوو تل‪ .‬په وژل شويو ا ستادانو کې يو هش غالم‬
‫غود شجاعي و‪ ،‬چې په جرم ني کې يې يوولس کا له‬
‫زده کړه کـړې وه او پـه فلسـفه کې يـې د ډاک ټرۍ‬
‫شــهادتنامه ترالســه کــړې وه‪ .‬دى د لــوډ اســتعداد‬
‫خاونــد‪ ،‬هېوادپــال افغــان او يــو خــوس هبعــه‬
‫ډيناميــک ځــوان و‪ .‬ليکــوال و‪ ،‬شــاعر و‪ ،‬متــرجش و‬
‫او څېړون کد هش و‪ .‬په شوق سره يې ا ستادي کو له‬
‫او په مح صالنو با ندې هش وران و‪ .‬ما په ټول ع مر‬
‫کې بل څوک دده په شان له نزا کت نه ډک ټوک مار‬
‫او غوريالد نه دى ليدلد‪.‬‬
‫د ادبيـــاتو پـــوهنځي پـــه نـــورو وژل شـــويو‬
‫اســتادانو کــې خــان ابــاد وزيــري‪ ،‬اميــر محمــد‬
‫يــاد )ارملــد( ‪ ،‬محمــد علــش ملــه بــار‪ ،‬خانبــاز‬
‫تڼ يوال او داسـې هـش د هـد پـوهنځي اسـتاد محمـد‬
‫ها شش مهر بان د ش صي دو ستانو په ح يث ما ته نه‬
‫هېر ېدونکې څ ېرې دي‪ .‬د ادب په پوهنځي کې مح صالن‬
‫تر ا ستادانو ډ ېر ن يول شوي او تري تش شوي دي‪.‬‬
‫د نــورو پوهنځيــو اســتادان او محصــالن هــش د ادب د‬
‫ـدي‬‫ـد بنـ‬
‫ـالنو پــه تناسـ‬‫ـتادانو او محصـ‬ ‫پــوهنځي د اسـ‬
‫شـوي او له مېن ځه وډل شوي دي‪ .‬د څر خي پلـه پـه‬
‫زنــدان کــې مــې د خلقــي حکومــت د لــوډو زده کــړو‬
‫وزيــر محمــود ســوما وپوښــته‪ ،‬چــې ولــې يــې د‬
‫ـه؟‬‫ـه نيولـ‬‫ـالنو د نيولــو م ــه ونـ‬‫اســتادانو او محصـ‬
‫ه غه وو يل‪ ،‬چې د غه مو ضوع دده له واک نه لوډه‬
‫او د وو ندي من شيانو کار و‪ ،‬خو د لوډو زده کړو‬
‫د وزيـــر پـــه تووـــه دا دده وظيفـــه وه‪ ،‬چـــې د‬
‫پوهنتــون د اســتادانو او محصــالنو د غېــر قــانوني‬
‫تر ل ه مح مد هاهر‬ ‫ب ندي ک ېدلو م ه وني سي او ل‬
‫علمــي او د هغــه پــه شــان د پوهنتــون نــور کســان‬
‫کن ټرول يا له وظي فې نه وو ښه کړي‪ ،‬خو ده په دې‬
‫اډه هېڅ و نه کـړل او هـاهر علمـي تـه ب يا نورو‬
‫دغ سې جزا ور کړه‪ ،‬چې وو مان نه کوم په نړۍ کې‬
‫به بل چا ته دغ سې جزا ور کړل شوې وي‪ .‬هاهر عل مي‬
‫ـه د‬‫ـينوارو نـ‬‫ـه شـ‬ ‫ـره لـ‬
‫ـل سـ‬ ‫ـه پيـ‬
‫ـيش پـ‬
‫ـي رجـ‬
‫د پرچمـ‬
‫پې ښور پر لور وخوځ ېد‪ ،‬چې د خپ لو ج نايتونو له‬
‫ـوم‬‫ـې د کـ‬‫ـه الر کـ‬
‫ـو دى پـ‬ ‫ـوري‪ ،‬خـ‬‫ـان وژغـ‬
‫ـه ځـ‬
‫ـزا نـ‬‫جـ‬
‫اسـالمي تن ـئش مجاهـدو ته په الس ورغـد‪ .‬پـه يـوه‬
‫روا يت مجا هدو عل مي د يوه ه سک غره سرته بو ته‪،‬‬
‫هل ته يې د هغـه الس او پښـې ټين ګې وتړ لې او مـ‬
‫ـا‬
‫ـا چـ‬
‫ـي بيـ‬‫ـاهر علمـ‬
‫ـد هـ‬
‫ـه‪ .‬محمـ‬
‫ـل وهـ‬‫ـې ټېـ‬
‫ـکته يـ‬
‫ښـ‬
‫ژوندى ونه ليد‪.‬‬

‫د پرچميانو ځپل کېدل‬

‫ـان‬‫ـان او خلقيـ‬‫ـي‪ ،‬پرچميـ‬‫ـې ويلـ‬‫ـه مـ‬‫ـې دم ـ‬
‫ـه چـ‬‫لکـ‬
‫سره له دې چې د يوه وو ند غړي وو‪ ،‬له اول نه‬
‫ـه يـې درې وو‪ :‬د‬ ‫ـتالف غـ الملونـ‬‫ـره وران وو‪ .‬د اخـ‬ ‫سـ‬
‫دوى د وونــدويو ترکيــد‪ ،‬لــه شــوروي اتحــاد ســره‬
‫ـين‬‫اډيکــي او د لويــانو پــه تېــره د کارمــل او امـ‬
‫تــرمېنځ اخــتالف‪ .‬د دوى د ډلــو پــه ترکيــد دم ــه‬
‫وړ ېدى يش‪ .‬پـه دې هش غ ېـدلد يـش‪ ،‬چې پرچم يان‬
‫شـوروي اتحـاد ته ز يات و فادار او شـوروي ات حاد‬
‫هش غو ښتل‪ ،‬چې پرچم يان حکو مت په الس کې و لري‪،‬‬
‫خو څن ګه چې کود تا په ا صل کې خلق يانو کړې وه‪،‬‬
‫ه غو نه غو ښتل پرچم يانو ته په حکو مت کې برا بره‬
‫بر خه ورکـړي‪ ،‬خـو د شـوروي ات حاد پـه ه وونې يا‬
‫ف شار سره د غه کار ته اډ شول‪ .‬شوروي ات حاد او‬
‫پرچ مي لو يان په د غه امت ياز هش قانع نه وو‪ .‬د‬
‫اقبال وزيـري پـه وينـا‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب والـو "‪ ...‬د ثـور‬
‫د انقــالب د بريــاليتوب لــه لــوډۍ شــېبې څ ــه د‬
‫خلقيانو پـر ضـد دسيسـې جـوډې کـړې‪ "(01).‬پرچميـانو‬
‫د حکو مت له جوډ ېدلو نه درې ور ځې ورو سته اول د‬
‫کورن يو چارو وز ير نور مح مد نور په دف تر کې او‬
‫ب يا په بادام باغ کې د کوپراتي فو په ريا ست کې‬
‫غونــډې وکــړې‪ .‬پــه وروســتۍ غونــډې کــې د شــوروي‬
‫ســفارت کــوم مــامور هــش وــډون کــړى و‪ .‬پرچميــانو‬
‫ورو سته په پغ مان کې د همد غه مط لد ل پاره خپ له‬
‫ووندي کانګره جـوډه کـړه)‪ .(08‬تـر هغـه دم ـه دوى د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب له مامورانو سـره په وډه د خل قي حکومـت‬
‫ـدين‬‫ـش الـ‬
‫ـړى وو او د نجـ‬ ‫ـل کـ‬‫ـو پيـ‬‫ـدنومي کولـ‬
‫ـه بـ‬ ‫پـ‬
‫ـې‬
‫ـړى و‪ ،‬چـ‬ ‫ـتور ورکـ‬
‫ـل دسـ‬‫ـت کارمـ‬ ‫ـه روايـ‬
‫ـاني پـ‬‫کاويـ‬
‫"ت ري د‪ ،‬ت ريد‪ ،‬بـاز هـش ت ريـد‪ "(09).‬دغـه څـه بـه‬
‫ـې‬
‫ـه بـ‬‫ـه السـ‬
‫ـين لـ‬‫ـل د امـ‬ ‫ـې کارمـ‬‫ـتيا وي‪ ،‬چـ‬ ‫ـه رښـ‬‫ځکـ‬
‫ـرمېنځ‬‫ـده‪ .‬د دوى تـ‬ ‫ـه کېـ‬‫ـې اهميتـ‬‫ـده او بـ‬ ‫ـه کېـ‬
‫واکـ‬
‫اډيکې له پ وا نه ترخې وې‪.‬‬
‫د دوى ا ختالف په ا صل کې د مف کورې و‪ ،‬چې ورو‬
‫ورو يې ش صي او نورې ب ڼې هش پ يدا کړې‪ .‬ا مين‬
‫پــه اصــل کــې نېشنلســت او کارمــل پــه اصــل کــې‬
‫سوويڼســ وو‪ .‬د سياســت پــه ډوــر کــې کارمــل پــه‬
‫شــوروي اتحــاد او امــين پــه خپــل وونــد والډ وو‪.‬‬
‫کار مل له پا چا مح مد ظاهر او مح مد داود سره هش‬
‫ل يدل‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې ا مين په خ پل و لس په‬
‫ت ېره په پ ښتنو او له ا مو نه تر ابا سين پورې‬
‫په لوى افغانستان باندې ټينګ وو)‪09‬الف(‪.‬‬
‫پـه د غه حال کـې کارمـل او پلويـانو يې امـين‬
‫"فاشســت" او پــه عــين حــال کــې د ســي‪.‬آى‪.‬اى‬
‫"ايجن " باله‪ ،‬په داسې حـال کـې چـې امـين کارمـل‬
‫ـل‬
‫ـوده او او ويـ‬ ‫ـابي هــاهر پهلــوان کړوســد ښـ‬ ‫د پنجـ‬
‫يې‪ ،‬چې هغه په اصـل کـې افغـان نـه‪ ،‬بلکـې "مطلـق‬
‫يــو ايجنــ " دى)‪ .(51‬د افغانســتان د ټولــو اساســي‬
‫قانونو له م ې هر څوک چې د افغان ستان تابع يت‬
‫و لري‪ ،‬اف غان دى‪ ،‬خو ل که څن ګه چې ل يدل شوي دي‬
‫د مهــاجرو پــه زوزاد کــې افغانســتان تــه د رښــتين‬
‫ـل د‬‫ـعيف وي‪ .‬کارمـ‬ ‫ـاس ډېــر ضـ‬ ‫ـادارۍ احسـ‬ ‫تــوب او وفـ‬
‫يو شمېر نورو افغا نانو په شان له م هاجر ن سل‬
‫نــه و‪ ،‬نيکــه يــې محمــد هاشــش پــر ‪ 0819‬کــې لــه‬
‫انګرېــزي پــ وځ ســره د هندوســتان لــه کشــمير نــه‬
‫ـې پــه ‪0931‬‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـه راغلــد و)‪ .(50‬کارمـ‬ ‫ـتان تـ‬‫افغانسـ‬
‫ـې‬
‫ـه دې فکــر و چـ‬ ‫کــې د ک‪.‬ج‪ .‬ب ايجنټــي منلــې وه‪ ،‬پـ‬
‫افغانســتان د شــوروي اتحــاد شپاډســش جمهوريــت‬
‫وورځوي)‪ .(50‬د عبدالقـدوس غوربنـدي دغـه وينـا سـمه‬
‫ـد را در‬ ‫ـدرت حزبـ‬‫ـا قـ‬ ‫ـع و منشـ‬‫ـل منبـ‬‫ـې "کارمـ‬‫ده‪ ،‬چـ‬
‫ـزب [در اتحــاد شــورى] جســتجو ميکــرد و‬ ‫خــارج از حـ‬
‫ـاد آن از هيچگونـه جدوجهـد‬ ‫ـت اوردن اعتمـ‬ ‫ـراى بدسـ‬‫بـ‬
‫)‪(55‬‬
‫دريغ نميکرد‪" .‬‬
‫کار مل د ثور تر کود تا نه دم ه کو ښښ کاوه‪،‬‬
‫چې ا مين له وو ند نه واې ستل شي‪ ،‬دا ه غه و خت و‬
‫چې د ا مين او کار مل نزدې مل ګرو د يو بل پر ضد‬
‫ـق لپــاره د تفتــيش‬‫ـاوه او موضــوع د تحقيـ‬ ‫تبليــغ کـ‬
‫کميسـيون تـه وسـپارل شوه‪ ،‬چې م شر يې د ستيګير‬
‫پنجشـيرى و‪ .‬دغـه کميسـيون پـه پـاى کـې دې نتيجـې‬
‫ته ورسېد‪ ،‬چې "‪ ...‬امـين د ]علـي احمـد[ خـرم پـه‬
‫ترور کې الس در لود او با يد له وو ند نه واې ستل‬
‫شي‪ ".‬سياسي دفتر د څلورو رايو پـه برابـر کـې پـه‬
‫شــپ و رايــو د کميســيون فيصــله تاييــد کــړه‪ ،‬خــو‬
‫ع مومي من شي نور مح مد تره کي‪ ،‬چې په ا مين والډ‬
‫و‪ ،‬و خت وغوښـته او في صله پـه دې عملـي نـه شوه‪،‬‬
‫چې ا مين کود تا و کړه‪ .‬وز يري له وو ند نه د ا مين‬
‫د اي ستلو حر کت په ا صل کې د ک‪.‬ج‪.‬ب دسي سه ب‪ ،‬لي‪،‬‬
‫ددې لپــاره چــې د خلــق وونــدود نــاتوان او پــه‬
‫نها يت کې قدرت ته د کار مل د ر سېدلو ل پاره الر‬
‫هواره شـي‪ .‬دى ليکـي‪ ،‬چـې " ددې پـه څنـګ کـې غـالم‬
‫د ستګير پنج شيري ه وه و کړه‪ ،‬چې په وو ند کې د بې‬
‫باوري او بې ات فاقۍ اور ته ل من وو هي‪ ،‬چې پ وا‬
‫پـه وو ند کـې موجـود وو‪ ....‬څن ګه چـې د خلق يانو‬
‫پـه منځ کې د وونـد دن نه د زر غون فرک سيون و‪،‬‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬‫ـاوه‪ ،‬ولـ‬‫ـت کـ‬‫ـې فعاليـ‬ ‫ـد يـ‬
‫ـر ضـ‬‫ـين پـ‬
‫ـې د امـ‬‫چـ‬
‫واقعيــت کــې ددغــه فرکســيون شــاته درې تنــه‪ ،‬چــې‬
‫ا صلي م حرک يې پنج شيرى و او صالح مح مد ز يرى او‬
‫عپــدالکريش ميثــاق هــش ورســره ملګــري وو‪ ،‬والډ‬
‫وو‪ ...‬پــه پــاى کــې د حفــيظ هللا امــين او د هغــه‬
‫پلو يانو ته د وو ند د ضديت تر نوم ال ندې دو سيې‬
‫ـتلو د ســند مســوده د‬ ‫جــوډې شــوې او د امــين د ايسـ‬
‫ميثاق له خوا وليکل شـوه‪ "(50).‬دغـه روايـت د زيـري‬
‫ـو د دواډو‬ ‫ـري‪ ،‬خـ‬
‫ـوپير لـ‬ ‫ـه تـ‬‫ـو څـ‬‫ـه يـ‬
‫ـت نـ‬
‫ـه روايـ‬‫لـ‬
‫ا صلي ټ کي له وو ند نه د ا مين اي ستل و‪ ،‬چې ا مين‬
‫د هغــه پــه برابــر کــې د "افغانســتان د ملــي‬
‫دموکراتيک ووند" په نامـه پـه خپلـې مشـرۍ سـره د‬
‫ب ېل وو ند بن س کې ښود‪ ،‬چې د مر کزي کمې ټې غړي‬
‫يــې محمــود ســوما‪ ،‬منصــور هاشــمي‪ ،‬عبدالرشــيد‬
‫جليلــي‪ ،‬صــديق عالميــار‪ ،‬راز محمــد پکتــين او‬
‫صاحبجان صحرايي وو‪"(53).‬‬
‫د خيــال محمــد کټــوازي پــه وينــا‪ ،‬پنجشــيري د‬
‫کودتــا " پــه هماغــه اولــه ورځ‪ ...‬د تــره کــي او‬
‫امين په څنګ د کارمل پر ضـد دريـځ بـدل کـړ‪ ".‬لـه‬
‫دواډو سره يې پ ښتو و يل پ يل کړل او ا مين ته يې‬
‫غوډه مالي کو له‪ .‬په خپ له کار مل هش‪ ،‬چې هر وار‬
‫ـاوه او دواډو‬ ‫ـره کـ‬‫ـې ورسـ‬
‫ـد يـ‬‫ـده‪ ،‬م ـ مچـ‬ ‫ـين ليـ‬ ‫امـ‬
‫ور نه من نه کو له‪ ،‬چې له مرګ نه يې ژ غورلي دي‪.‬‬
‫ـه‬‫ـتي و‪ ،‬لـ‬ ‫ـې غوښـ‬
‫ـه يـ‬‫ـې ورنـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬ ‫ـي تـ‬
‫ـره کـ‬
‫ـين تـ‬ ‫امـ‬
‫کارمل سره ښـه وضـع وکـړي‪ ،‬وويـل "‪ ...‬نـور ال څـه‬
‫و کړم‪ ،‬چې هره پال مې ووي ني‪ ،‬د م م چي روغ بړ‬
‫راسره کوي‪ ".‬زيرى ال وايـي‪ ،‬چـې پـه دغـه وخـت کـې‬
‫" ملګري ډلې ډلـې شـول او هـر يـوه امـين تـه ځـان‬
‫نزدې کاوه‪ ".‬دى دا هش وايـي‪ ،‬چـې "زه پـه وجـداني‬
‫تو وه د ا مين په اډه له بد ن ر څ ه پ ښېمانه وم‬
‫او له ځان سره مې و يل‪ ،‬چې په دې سړي کې دو مره‬
‫اسـتعداد و‪ ،‬چې د وونـد په غيـاب کـې يـې انقـالب‬
‫ترســره کــړ او مــود ټــول يــې لــه مــرګ څ ــه خــالص‬
‫کړو‪"(53).‬‬
‫خــو د امــين او کارمــل تــرمنځ بــې اعتمــادي‬
‫ـه بــراال‬‫ـته لــه هغـ‬‫ـه وروسـ‬‫رښــتينې او ژوره وه‪ ،‬هغـ‬
‫شوه‪ ،‬چې ا مين او وهن جار په يوې لويې غو نډې کې‬
‫پــه پــولي ت نيــک کــې څرونــده کــړه‪ ،‬چــې د "ثــور‬
‫انقــالب" يــواځې خلقيــانو کــړى او پرچميــانو پکــې‬
‫بر خه نـه ده اخيسـتې‪ .‬تـر د غه وختـه پـورې ر سمي‬
‫ن ر دا و‪ ،‬چې کود تا د وو ند له خوا د تره کي‬
‫پــه الرښــودنه بريــالۍ شــوې ده‪ ،‬خــو امــين ال تــر‬
‫کودتـا ورو سته د ات حاد پـه نامـه د کورنۍ چـارو‬
‫وزارت د امنينــې لــوى قومنــدان محمــد داود تــړون‬
‫له الرې له پرچ مي قوم ندان صمد از هر نه د پرچش‬
‫ـړي‬ ‫ـرانو لســټونه ترالســه کـ‬‫ـي افسـ‬ ‫ـوځي او پوليسـ‬ ‫د پـ‬
‫و‪ ،‬نو ا مين ته د پرچ مي وو ندوي قوت چې ډ ېر نه‬
‫و ‪ ،‬مع لوم و‪ .‬له ه مدې ام له به هش و‪ ،‬چې ا مين‬
‫له کود تا نه ورو سته سره له دې چې د ک‪.‬ج‪.‬ب په‬
‫سپار ښټنه يې من لې وه‪ ،‬چې پرچم يانو ته به په‬
‫ـد‪،‬‬‫ـه وونـ‬‫ـو پـ‬
‫ـوي‪ ،‬خـ‬ ‫ـه ورکـ‬‫ـره برخـ‬‫ـې برابـ‬‫ـت کـ‬ ‫حکومـ‬
‫حکو مت او په خاص ډول په پوځ کې يې د خ پل وو ند‬
‫دريــځ ټينــګ کــړى او کارمــل بېواکــه ورځــولد و‪.‬‬
‫کار مل تر دې حده پورې بېوا که شوى و‪ ،‬چې د جون‬
‫په اتل سمه يانيې درې او نۍ ورو سته له ه غه چې د‬
‫ـدوي‬‫ـورو د يــوې پريکــړې لــه م ــې دواډه وونـ‬ ‫پولټبـ‬
‫يو موټد شوى وونـد وڼـل شـوى او حتـد د "خلـق" او‬
‫"پــرچش" د نومونــو اخيســتل منــع اعــالم شــوي و‪ ،‬د‬
‫تره کي په شتون کې پوزا نوف او ور سره يو څو‬
‫نورو شوريانو ته شـکايت وکـړ‪ ،‬چـې "زه پـه حکومـت‬
‫او وونـد کې له نـور مح مد تـره کـي نـه وروسـته‬
‫دو يش م قام لرم‪ ،‬خو سره له دې هش زه نه پوهې م‬
‫چـې پـه ه ېواد کې څه واقـع ک ې ي؟ دوى زه ووښـه‬
‫کړى يش‪ ،‬زه له با ندني او دنن ني سيا ست سره سر‬
‫او کـار نـه لـرم‪ .‬زه لکـه چې په هال يي ق فس کې‬
‫اوســش‪ .‬دا د يــوه کمونســت پــه تووــه زمــا لپــاره‬
‫لويه تراجيدي ده‪ ".‬هغه دا هـش وويـل‪ ،‬چـې "وضـع د‬
‫وو ند د ټو ټه ک ېدلو په لور روانـه ده‪ ،‬هر څه د‬
‫حکومت او پوځ السونو ته درومي‪"(51).‬‬
‫له ب لې خوا خلق يانو پرچم يان په ح کومتي ضد‬
‫ـر‬
‫ـد تـ‬‫ـې "حتـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـي ال ويـ‬‫ـره کـ‬‫ـول‪ ،‬تـ‬
‫ـو تورنـ‬ ‫عملونـ‬
‫ـه‬
‫ـاد نـ‬ ‫ـانو اعتمـ‬‫ـه پرچميـ‬ ‫ـود پـ‬‫ـه مـ‬
‫ـه دم ـ‬‫ـالب نـ‬‫انقـ‬
‫کاوه او له پرچم يانو سره ات حاد يواځې فرماې شي‬
‫و‪ .‬دوى په پاڅون کې نزدې هېڅ رول نه الره‪ ،‬خو‬
‫ــته د‬‫ــدلو نـــه وروسـ‬ ‫ــه بريـــالي کېـ‬‫د انقـــالب لـ‬
‫پرچم يانو م شر ب برک کار مل په ټين ګه وغو ښتل‪ ،‬چې‬
‫د وزارتونــو او څــانګو لــوډ مقامونــه دې ســره‬
‫برابــر ووېشــل شــي‪ ".‬تــره کــي دا هــش وويــل‪ ،‬چــې‬
‫کارمل "‪ ...‬ادعا کوله چـې د وونـد پـه جوډولـو کـې‬
‫يــې د مشــري رول لوبــولد‪ ،‬څروندولــه يــې چــې کــه‬
‫تاسې پوځ لـرئ‪ ،‬وونـد مـود تـه راکـړئ‪ ".‬پـه هغـه‬
‫سـربېره وروسـته لـه هغـه‪ ،‬چـې د دوى غوښـتنې و نه‬
‫م نل شوې‪ ،‬دوى تر ټل چې پاڅون به و کړي‪ .‬په د غه‬
‫ـې اوس‬ ‫ـړه‪ ،‬چـ‬‫ـکاره کـ‬‫ـين ښـ‬‫ـي او امـ‬‫ـره کـ‬
‫ـې تـ‬‫ـال کـ‬ ‫حـ‬
‫)‪(58‬‬
‫يواځې يوه الر پاتې ده‪ ،‬يا دوى يا مود ‪.‬‬
‫ـد‬
‫ـل وونـ‬ ‫ـل او خپـ‬‫ـل د خپـ‬ ‫ـې کارمـ‬
‫ـال کـ‬‫ـه حـ‬‫ـه دغـ‬‫پـ‬
‫سياسـي ژونـد د شوروي اتحـاد په قـوت کې ليـده‪،‬‬
‫شــوروي اتحــاد هــش د کارمليــانو شــاته والډ و‪ .‬د‬
‫وزيري په وينا " د شـوروي اتحـاد مشـرتابه د ببـرک‬
‫ډلــه دې تــه هوولــه‪ ،‬چــې څــومره زر کېــ ي‪ ،‬لــه‬
‫خلقيـــانو څ ـــه سياســـي واک ترالســـه کـــړي‪"(59).‬‬
‫پرووــرام دا شــو‪ ،‬چــې پرچميــان بــه پــه خلقيــانو‬
‫کودتا کوي‪.‬‬
‫ن بي ع ي مي‪ ،‬چې تراو سه هش پرچ مد پاتې شوى‪ ،‬د‬
‫کودتا شکل په دې ډول بيانوي‪" :‬پـه داسـې حـال کـې‬
‫چـې د پ رچمـي لو يانو د سـفير ک ېدلو اوازې روا نې‬
‫ـي‪،‬‬‫ـه ونيــول شــوه‪ .‬ع يمـ‬ ‫ـوع ټينګـ‬‫وې‪ ،‬د کودتــا موضـ‬
‫چې په د غه و خت کې په غز ني کې د څوارل سمې فر قې‬
‫قوم ندان و‪ ،‬د پرچ مي ع بدالوکيل له خوا کا بل ته‬
‫وغوښـټل شـو او هلتـه يـې ورتـه هدايت ور کړ‪ ،‬چـې‬
‫"ن ر تمام اعوـاى حـزب ايـن اسـت کـه در صـورتيکه‬
‫امـين د ر ت صميش خـود پاف شارى نمايـد‪ ،‬اردو قيـام‬
‫مسلحانه را عليه امـين اغـاز نمايـد‪ ".‬وکيـل دغـه‬
‫ـين "در ن ـ‬
‫ـر‬ ‫ـې امـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـرور واڼـ‬‫ـه دې ضـ‬ ‫ـاڅون" پـ‬ ‫" پـ‬
‫دارد تمــام پرچمــد هــارا از رهبــرى اى صــفوف از‬
‫صــحنه خــارج و بصــورت فزيکــد بــه نــام خــاينين‬
‫بانقالب ثور از بين ببـرد‪ ".‬ع يمـي دا هـش ليکلـي‪،‬‬
‫چې "من به و کيل فـتش ا ـر راه هـا و وسـيله هـاى‬
‫ديگــرى ســراغ نداريــد‪ ،‬مــن حاضــرم‪ .‬امــا تاکيــد‬
‫ـيارى را‬ ‫ـا بسـ‬‫ـون هـ‬‫ـن راه خـ‬‫ـاب ايـ‬‫ـه انت ـ‬‫ـنش کـ‬‫ميکـ‬
‫خوا هد ري ت [ري تا ند] و فر جام ان ب سيار تار يک‬
‫ا ست‪ .‬وک يل خو شنود رد يد و ر مزى بين ما تع يين‬
‫شد‪"(01).‬‬
‫ن بي ع يمـي ورو سته د غز ني په فرقـه کـې ټـول‬
‫پرچ مي اف سران‪ ،‬چې شمېر يې د ه غه په وي نا ل‬
‫نه و‪ ،‬د حکومـت پـر ضـد پـاڅون تـه وبلـل‪" .‬آنهـا‬
‫ـيدن‬ ‫ـورت رسـ‬
‫ـه در صـ‬ ‫ـد کـ‬
‫ـر رديدنـ‬ ‫ـد حاضـ‬
‫ـدون ترديـ‬ ‫بـ‬
‫رفتن از ا مين و حما يت از‬ ‫د ستور ب اهر انت قام‬
‫ببرک کارمل داخل اقـدام شـوند‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪،‬‬
‫چې " ما پالن دقيـق امـا سـاده يـد هـرح کـرديش کـه‬
‫ن کات اسا سد آن را رف تارى اف سران م الف‪ ،‬م سلح‬
‫ساختن فر قه و ترک ن مودن و ضع ال جيش فر قه ب اهر‬
‫جلــو يرى از بمبارمــان هــوايد تشــکيل ميــداد‪"(00).‬‬
‫خو کار مل هالع من و‪ ،‬چې تر څو دى په کا بل کې‬
‫و‪ ،‬ملګرو يې په کودتا الس پورې نکړ‪.‬‬
‫د محمود سوما په روايت امـين "غوښـتل چـې ببـرک‬
‫کار مل او په کود تا کې نور ک سان ب نديان کړي‪،‬‬
‫خو د نور مح مد تره کي له م ال فت سره م ام‬
‫شو‪ ".‬په دې اډه تره کـي لـه پوزانـوف سـره مشـوره‬
‫وکــړه‪ ،‬چــې لکــه هغــه دده آمــر وي‪ .‬پوزانــوف دوه‬
‫م شورې ور کړې‪ :‬يوه دا چې کار مل په چکو سلواکيه‬
‫کــې او ملګــري يــې پــه نــورو هېوادونــو کــې د‬
‫سفيرانو په تو وه وا ستوي‪ .‬ب له دا چې د غه ټاکنې‬
‫با يد په دموکراتي که تو وه تر سره شي‪ ،‬خو څن ګه‬
‫چې په د غه م هال کې د سيا سي دف تر ز ياتره غړي د‬
‫ـه‬
‫ـانو تـ‬ ‫ـو پلويـ‬‫ـي خپلـ‬ ‫ـره کـ‬‫ـوا وو‪ ،‬تـ‬
‫ـه خـ‬‫ـل پـ‬
‫کارمـ‬
‫ـه‬
‫ـه دغـ‬ ‫ـوى پـ‬‫ـوى راواډوي‪ .‬هغـ‬ ‫ـې هغـ‬
‫ـړه‪ ،‬چـ‬‫ـده ورکـ‬‫دنـ‬
‫کار کې بريالي شول‪ " .‬بيا همـدغو ټولـو ملګـرو تـه‬
‫د تره کي له خوا هغ سې في تې و غ ول شوې‪ ،‬چې د‬
‫ببرک ډلې د کودتا د جريان خبـرې پکـې ثبـت شـوې‪".‬‬
‫او چــې هغــو تــه دا هــش وويــل شــول‪ ،‬چــې هغــوى د‬
‫پوزا نوف پـه م شوره سـفيران ک ې ي‪ ،‬ه غه د سياسـي‬
‫دف تر په غو نډه کې د غه وډا نديز په ز ياترو را يو‬
‫ومانــه)‪ .(00‬بيــا نــو کارمــل پــراګ تــه‪ ،‬محمــود‬
‫بر يالد ا سالم آ باد ته‪ ،‬ع بدالوکيل ل ندن ته‪ ،‬نور‬
‫احمــد نــور واشــنګټن تــه‪ ،‬نجيــد هللا تهــران تــه او‬
‫اناهي تا بل ګراد ته د سفيرانو په تو وه وا ستول‬
‫شـول‪ .‬دل ته د دوو ټ کو يادول ضـروري ښـکاري‪ :‬يـو‬
‫ـارجي‬ ‫ـوه خـ‬‫ـې د يـ‬‫ـوع يـ‬ ‫ـي موضـ‬‫ـوې داخلـ‬
‫ـه يـ‬‫ـې پـ‬
‫دا چـ‬
‫ه ېواد سفير دخ يل کړى شو او ب له دا چې که ه غوى‬
‫په ر ښتيا کود تا کو له‪ ،‬له م لک نه دبا ندې په ښه‬
‫نامه ووتل او مصپون شول‪.‬‬
‫خو دن نه په و هن کې نور پرچم يان کرار نه شول‬
‫او د پ وا په شان يې په پ ټه غو نډې کولې‪ .‬څن ګه‬
‫چــې دوى نــزدې ټــول ښــاريان وو‪ ،‬غونــډې يــې د‬
‫ـه دې‬‫ـره لـ‬‫ـوې‪ .‬سـ‬‫خلقيــانو لپــاره د اندېښــڼې وډ شـ‬
‫چې وو ندي حو ضې د څار ندوى په شان په ښار کې‬
‫ځــاى پرځــاى جــوډې شــوې او فعــالې وې‪ .‬لــومړند‬
‫وو ندي سازمانونه غ ير لـه ه غو څ ـه وو‪ ،‬چـې پـه‬
‫حکـومتي څانګو او هـش د ه ستوونځيو پـه سـيمو کـې‬
‫پــه زيــات شــمېر فعــال وو‪ .‬ددغــو ټولــو لــه الرو‬
‫ښــآريان څــارل کېــدل‪ .‬ســره لــه دې هــش څنګــه چــې‬
‫خلق يان ساراني او اهرا في وو‪ ،‬ه غو ته ورا نه وه‬
‫چې ښاري پرچميان تر ډاډمنې څارنې الندې ونيسي‪.‬‬
‫ـانو او‬ ‫ـي حاکمـ‬‫ـه د اهرافـ‬‫ـې لکـ‬
‫ـې وه‪ ،‬چـ‬ ‫ـع داسـ‬‫وضـ‬
‫ښـاري م ال فانو تـرمېنځ جنـګ وي‪ .‬پـه همدغـه و ير‬
‫او دار کــــــې د اســــــد د مياشــــــتې پــــــه‬
‫‪08‬مه )اوست‪ (0918‬حکومت په کابـل کـې د خلقـي ن ـام‬
‫پر ضد د ځي نو پرچ مي لو يانو د کود تا خ بر خ پور‬
‫کــړ‪ .‬پــه اول ســر کــې د دفــاع وزيــر جنــرال‬
‫عبــدالقادر لــوى درســتيز شــاهپور احمــدزى او د‬
‫جمهور يت د روغ تون سر هب يد م ير ع لي اک بر ون يول‬
‫شـول او وروسـته د پـالن وز ير سلطان علـي ک شتمند‬
‫او د فوا يد عامې وزيـر محمـد رف يع ون يول شـول‪.‬‬
‫ـه‬‫ـانې پـ‬‫ـاپي وـ‬‫ـو" فوتوکـ‬‫ـديانو "اعترافونـ‬ ‫ـو بنـ‬‫ددغـ‬
‫ورځ پاڼو او ورو سته په کالنۍ کې خ پرې شوې‪ ،‬چې‬
‫د خ لق حکو مت په هک له يوه ډ ېره غ ټه سرچينه ده‪.‬‬
‫ددغو "اعترافونو" له م ې کارمـل پ ـوا لـه دې چـې‬
‫له و هن څ ه ب هر شي‪ ،‬ع بدالقادر او نورو ته د‬
‫کودتـــا کولـــو دســـتور ورکـــړى و‪ .‬د کشـــتمند د‬
‫"اعتراف" له م ې دغه وخـت د کودتـا لپـاره شـراېط‬
‫برابــر شــوي وو‪" .‬از انجا‪،‬يکــه دولــت کنــوند از‬
‫راه سو شلزم دور م يرود‪ ،‬مردم نارا ضد ه ستند‪ ،‬يک‬
‫ـان‬‫ـادر خـ‬‫ـرى قـ‬‫ـت رهبـ‬‫ـرى در تحـ‬
‫ـومد سرتاسـ‬ ‫ـام عمـ‬‫قيـ‬
‫بايــد صــورت بگيــرد‪ .‬در دولــت جديــد بايــد تمــام‬
‫نيروهــا و عناصــر ناراضــد بشــمول خلقــد ها‪،‬يکــه‬
‫ـت‬
‫ـک دولـ‬ ‫ـومد يـ‬‫ـاد عمـ‬
‫ـک اتحـ‬‫ـت يـ‬‫ـق باش ـن د‪ ،‬تحـ‬
‫موافـ‬
‫بنــام جمهــورى دموکراتيــک خلــق افغانســتان را‬
‫بوجــود بياورنــد‪ "(05).‬پــه کودتــا کــې بــه بنســټيز‬
‫رول د پېنځلســمې زغــرورې قــوې وي‪ ،‬چــې د ډوــرمن‬
‫هدايت هللا‪ ،‬مح مد رف يع‪ ،‬فاروق او خل يل په سروالۍ‬
‫ن امي کود تا د اخ تر په ورځ پ يل کړي‪ .‬په دا سې‬
‫ـاهرې‬ ‫ـې د م ـ‬‫ـار کـ‬
‫ـه ښـ‬‫ـه پـ‬
‫ـتمند بـ‬ ‫ـې کشـ‬‫ـې چـ‬
‫ـال کـ‬‫حـ‬
‫الر ښودنه کوي‪ .‬اهرا في پرچم يان به په خپ لو سيمو‬
‫کــې پــه کــار الس پــورې کــوي او داســې نــور‪ ...‬د‬
‫بر ياليتوب په حال کې به د نوي دو لت سروال او‬
‫د ملــي دفــاع وزيــر عبــدالقادر وي‪ .‬د کشــتمند د‬
‫ليک نې له م ې کار مل ه غه په ځان مَېن وڼ لد او‬
‫په د غې و عدې سره يې د ه غه هم کاري جل به کړې‬
‫ده‪ .‬د ک ټوازي په وي نا ع بداقادر تر پا يه پورې‬
‫خلقي و‪.‬‬
‫دا چــې کودتــا پــه دغــه ډول ترتيــد شــوې وه‪،‬‬
‫يقينــي نــه ده‪ .‬دا هــش يقينــي نــه ده‪ ،‬چــې دغــو‬
‫پرچم يانو به چې لو يان يې له و هن نه ب هر وو‪،‬‬
‫پــه رښــتيا کودتــا کولــه‪ .‬د تورنــو خپــاره شــوي‬
‫ـي‪ .‬د‬ ‫ـدلد نــه شـ‬
‫ـدوى کېـ‬‫اعترافونــه د واقعيــت څرونـ‬
‫خلق يانو په و خت کې ل که ورو سته د پرچم يانو په‬
‫و خت کې اعترافو نه په زور او کړاو نو سره ترال سه‬
‫کېـدل‪ .‬په هغـه وخـت کـې کلکـه اوازه وه‪ ،‬چـې لـه‬
‫کشـتمند نه د اعتـراف ترالسـه کو لو لپـاره د ه غه‬
‫مېـرمن يې ور ته حا ضره کړې وه‪ ،‬چـې کـه اعتـراف‬
‫و نه کړي‪ ،‬سپکاوى به يې و شي‪ .‬ددې خ برې ما نا دا‬
‫نه ک ې ي‪ ،‬چې تور نان به په کړول ک ېدو سره هش‬
‫ر ښتيا ووا يي‪ .‬دوى ه غه څه وا يي‪ ،‬چې ور نه غو ښټل‬
‫ک ې ي او له دوى نه ه غه څه غو ښتل ک ې ي‪ ،‬چې په‬
‫هغــو ســره پــه ســ تو جزاوــانو محکــوم شــي‪ .‬خلقــي‬
‫ـه‬‫ـاېن" و او دوى خپلـ‬ ‫ـورن "خـ‬‫ـر تـ‬ ‫ـه هـ‬‫ـتنطقينو تـ‬‫مسـ‬
‫د نده وڼ له‪ ،‬چې له ه غو نه همدغ سې اع تراف ترال سه‬
‫کړي‪ .‬م ستنطق غالم صديق تورن ع بدالغني ساپي ته‬
‫ويلــي و‪ ،‬چــې "خاينينيکــه اينجــا نــزد مــا حاضــر‬
‫ســاخته ميشــوند‪ ،‬همــه انکــار مينماينــد‪( ،‬مــا)‬
‫مجبورا انها را شکنجه ميدهيش‪".‬‬
‫کودتــا يــا نــه کودتــا د کودتــا پــه نامــه د‬
‫پرچميــانو بنــدي کېــدل د نــورو پېښــو لپــاره الر‬
‫هــواره کــړه‪ ،‬چــې تــر ټولــو مهمــه يــې د نــورو‬
‫پرچميــانو بنــدي کېــدل او پټېــدل وو‪ .‬د بنــدي‬
‫ک ېدلو لړۍ تر ميا شتو ميا شتو اودده شوه‪ ،‬پرچ مي‬
‫ف عاالن هش له خپ لو کورو نو او هش له ادارو نه‬
‫وډل ک ېدل او او سا ته سپارل ک ېدل‪ .‬په د غې ف وا‬
‫کــې څرونــد پرچميــان اډ شــول‪ ،‬پــه ورځپــاڼو او‬
‫غو نډو کې خ پل پراري لو يان وغ ندي‪ .‬يوه يې ال په‬
‫کې پرچ مي‬ ‫يوه لوډ پوډي غو نډې کې د ا مين په م‬
‫لويــان د درباريــانو‪ ،‬اشــرافو او داســې نــورو‬
‫نومونـــو وغنـــدل او پـــه خپلـــه کارمـــل يـــې د‬
‫ـود‪.‬‬‫ـد وښـ‬‫ـاه وډونکـ‬
‫ـه پنـ‬‫ـرۍ تـ‬‫ـورې چتـ‬
‫ـزم تـ‬‫امپيريلـ‬
‫څرو ندو پرچم يانو او ه غو چې د پرچ مي توب وو مان‬
‫پــرې کېــده‪ ،‬پــه ورځپــاڼو او غونــډو کــې پــراري‬
‫پرچ مي لو يان په سپکو نومو نو يادول‪ .‬په غ ندنې‬
‫کـې د پرچش م الفـان تـر ټولـو دم ـه وو‪ .‬دوى په‬
‫خــاص ډول کارمــل ســ ت غنــده او د "دربارمــل"‪،‬‬
‫"دربارغـــل"‪" ،‬ارســـتوکرات"‪" ،‬پـــردي" د "پرديـــو‬
‫ايجن " او په داسې نورو نومونـو يـادوه‪ .‬پـه دغـه‬
‫تبليـغ کـې ع بدالمنان ملګـري‪ ،‬چـې يـو زډور ممثـل‬
‫او ز ما په و خت کې د پ ښتو ټولنې د کا بل مج لې‬
‫پـه اداره کې کاتـد و‪ ،‬پـوره نـوم ايسـتلد و‪ .‬په‬
‫دغـه وخـت کـې په کابـل کې د پرچميـانو د ټکولـو‬
‫ـه‬
‫ـالد پـ‬ ‫ـود بريـ‬
‫ـو محمـ‬‫ـه وه‪ ،‬خـ‬‫ـابقه روانـ‬‫ـه مسـ‬
‫لويـ‬
‫م سکو کې د ک‪.‬ج‪.‬ب يوه مامور نيکرا سوف ته و يل‪،‬‬
‫چې په دغې مسـابقې کـې "دغسـې کسـان کـړول کېـ ي‪،‬‬
‫چــې شــوروي اتحــاد تــه پــه مطلــق ډول وفــادار‬
‫دي‪ "(00).‬په هر حـال پـه دغـې مسـابقې کـې هغـومره‪،‬‬
‫چې په پرچم يانو پ سې ډول ډول پرپاوندو نه و شول‪،‬‬
‫په افغان ستان کې بل هېڅ و خت دغ سې پروپاوندو نه‬
‫نه دي شوي‪.‬‬
‫پ ټو پرچم يانو هش د حکو مت په ت ېره د ا مين پر‬
‫ـان‬‫ـدې زور واچـوه‪ .‬دوى امينيـ‬ ‫ـدونو بانـ‬‫ـد پروپاونـ‬
‫ضـ‬
‫"فاشستان" بلل او په خپلـه امـين يـې د سـي‪.‬آى‪.‬اى‬
‫ـي‬‫ـې حکوم ـت پرچمـ‬ ‫ـال کـ‬
‫ـين حـ‬‫ـه عـ‬
‫ـه‪ .‬پـ‬
‫"ايجن ـ " واڼـ‬
‫سفيران "خاېنـان" اعـالم کـړل‪ ،‬موقـوف يـې کـړل او‬
‫لــه افغــان تابعيــت نــه محــروم کــړل‪ .‬دا يــې هــش‬
‫څرو نده کړه‪ ،‬چې دوى د سفارتونو ن غدې پي سې غال‬
‫کړي‪ .‬دوى په ر ښتيا هش د غه ا ختالس کړى و‪ .‬نور‬
‫ـل‬‫ـه خپـ‬‫ـي لـ‬ ‫ـو مجرايـ‬
‫ـو پېسـ‬
‫ـته ددغـ‬‫ـور وروسـ‬‫ـد نـ‬
‫احمـ‬
‫پرچ مي ر جيش نه واخي ستله‪ .‬په د غه دل يل‪ ،‬چې ه غه‬
‫غـال کـړې پي سې يې په وونـدي چارو لګـولي دي‪ .‬د‬
‫پرچميــانو د ادعــا لــه م ــې نــزدې يــو نــيش زر‬
‫پرچم يان ب ندي شوي‪ ،‬چې څه يې له مېن ځه وډل شوي‬
‫وو‪ ،‬خو دا غټـه مبالغـه ده‪ .‬شـوروي م شاورانو نه‬
‫غو ښتل‪ ،‬چې د غومره ډ ېر پرچم يان ب ندي او ا عدام‬
‫شي‪ ،‬خو په دې کې شک ن شته‪ ،‬چې ا مين غو ښتل پرچش‬
‫د يوه تن يش په تو وه له مېن ځه يو سي او د دوى‬
‫ـاد لــه احتمــالي‬ ‫ـوروي اتحـ‬
‫ـتان د شـ‬‫لــه الرې افغانسـ‬
‫خ طر نه وژ غوري‪ .‬له نوم ياليو ب نديانو نه م ير‬
‫ع لي اک بر او شاهپور اح مدزى ا عدام شول‪ .‬اح مدزي‬
‫بـه ځکـه اعـدام شـوى وي‪ ،‬چـې دى د لـوور د نـامتو‬
‫فر قه م شر ع بدالغني اح مدزي کورنۍ نفوذ ناک قومي‬
‫م شر و‪ ،‬په ا صل کې د ک مونزم م الف و‪ .‬دى پ وا‬
‫د محمـــد داود لـــه معتمـــدانو څ ـــه و او هغـــه‬
‫"‪ ...‬محمــد داد خــان را بــار بــار از تحريــک و‬
‫دسيســه ســازى اهرافيــان کمونســتد اش و کشــتار و‬
‫زنداند کردن مردم بيگناه بر حذر ميداشت‪"(03).‬‬
 ‫درېيش څپرکد‬

‫سور بېرغ او درې وروستي‬

‫فرمانونه‬
‫يا‬
‫له ولس سره د حکومت مقابله‬
‫حکومــت د شــپ م فرمــان تــر ايســتلو پــورې د‬
‫حکــومتي جوډښــتي مســئلو‪ ،‬د محمــدزي واکمنــې او‬
‫ماو ستي ډ لو په ځپ لو بو خت او په پې ښو يې الس بر‬
‫و‪ .‬په همد غه و خت کې يې د خل کو د ښېګڼې ل پاره‬
‫هـش يو څـه و کړل‪ ،‬لکـه د عمو مو د اندېښـڼې وډ د‬
‫اتـش ټـولګي د کانکور ل غو کول‪ ،‬د کـانکور وهلـو‬
‫ل پاره ب سپنه ټو لول او د ب سپنې په پې سو سره د‬
‫هغـو ل پاره يوه لې سه پرانېسـتل او په کا بل او‬
‫شاوخوا کې د مح مد داود د و خت د ج نايې ب نديانو‬
‫ازادول‪ ،‬خو په ورو ستي کار سره د حکو مت په اډه‬
‫د خل کو شک پيـدا شـو‪ .‬هغـه درې زره بنـديان‪ ،‬چـې‬
‫ـه‬
‫ـتې پـ‬‫ـوزا د مياشـ‬‫ـې د جـ‬
‫ـو کـ‬‫ـل او واليتونـ‬
‫ـه کابـ‬‫پـ‬
‫‪ 08‬مــه د فرمــان لــه م ــې ازاد شــول او د نــورو د‬
‫ب ند موده ل ه شوه‪ ،‬ج نايي يانې ه غه ب نديان وو‪،‬‬
‫چې د ق تل‪ ،‬غال او دغ سې نورو ج نايتونو په تور‬
‫پـه محکمـو کـې محکـوم شـوي وو‪ .‬حکومـت په دې اډه‬
‫ـو‬
‫ـد د هغـ‬‫ـې حتـ‬
‫ـړې‪ ،‬چـ‬‫ـوډې کـ‬
‫ـدا رې جـ‬
‫ـده ننـ‬‫ـر دې حـ‬‫تـ‬
‫دو سيې او دف تري پاڼې يې د خل کو په غو نډو کې‬
‫و سوځولې‪ .‬آوازه شوه‪ ،‬چې حکو مت غواډي د و لس په‬
‫تاوان جان يان له ځان نه خوس کړي‪ .‬په دا سې حال‬
‫کې‪ ،‬چې جان يان په هر ر جيش کې جان يان دي‪ .‬دا‬
‫هش و يل ک ېدل‪ ،‬چې که حکو مت په ر ښتيا د ا صالح په‬
‫ف کر واى‪ ،‬له جان يانو نه به يې ضامنان ترال سه‬
‫کـړي واى‪ ،‬چې ب يا به جنايـت او د قـانون پرخالف‬
‫عمــل نــه کــوي‪ .‬دا چــې دغــومره ډېــر جانيــان پــه‬
‫ز ندانونو کې پرا ته وو‪ ،‬د پ واني حکو مت په ل من‬
‫کې يو تور داغ و‪ .‬د همد غه داغ له ام له به هش‬
‫و‪ ،‬چې د ثور له کود تا نه ورو سته په ټول م لک‬
‫کې دغ سې يو غورځ نګ و نه ل يدل شو‪ ،‬چې د مح مد‬
‫داود په پلوۍ عمل وکړي‪.‬‬
‫ـت‬‫ـې حکومـ‬‫ـوه چـ‬
‫ـنه دا شـ‬‫ـال‪ ،‬اوس اندېښـ‬ ‫ـر حـ‬
‫ـه هـ‬‫پـ‬
‫ولـې د غه جانيـان د نـورو جرمونـو د کو لو لپـاره‬
‫ازاد او په و لس حوا له کړل؟ د حکو مت په اډه په‬
‫دې هش شک پ يدا شو‪ ،‬چې سيا سي ب نديان يې ازاد‬
‫نه کړل‪ ،‬په دا سې حال کې چې په افغان ستان کې د‬
‫رواج لــه م ــې د رجــيش پــه بدلېــدلو ســره سياســي‬
‫ب نديان خو شې ک ېدل او له د غه حکو مت نه هش د غه‬
‫هي له ک ېده‪ ،‬خو د غه انتقادو نه او نار ضايتونه د‬
‫ـور‬‫ـت نـ‬
‫ـه حکومـ‬‫ـدود وو او کـ‬‫ـې محـ‬‫ـاحه کـ‬‫ـه سـ‬‫ـن پـ‬‫ذهـ‬
‫پارونکي کارو نه‪ ،‬نه واى کړي‪ ،‬پر ضد به يې ع مل‬
‫نه واى شوى‪ ،‬خو له ه غه ورو سته حکو مت په دغ سې‬
‫پارونکو کارونو الس پورې کړ‪ ،‬چې د ه غو له ام له‬
‫نز دې ټول و لس د حکو مت پر ضد ف عاليتونو ل پاره‬
‫په پښو ودرېد‪.‬‬
‫سـور بېـرغ‬
‫د تلــې د مياشــتې پــه ‪01‬مــه )اکتــوبر ‪ (0918‬د‬
‫څ لورم فر مان له م ې‪ ،‬چې دم ه اي ستل شوى و‪ ،‬د‬
‫کا بل په ښار کې نوى ب ېرغ په ډ ېر لوډ شان سره‬
‫جګ شو‪ .‬د ه غه ل پاره نه يواځې لوډ پوډي وو ندي‬
‫او ح کومتي ک سان‪ ،‬بل کې ح کومتي ماموران‪ ،‬د لوډو‬
‫زده کــړو مپسســو محصــالن‪ ،‬د ښــوونځيو شــاوردان‪،‬‬
‫ښاريان او د شش کرا هۍ بز وران په ښه تن يش سره‬
‫په پښتون ستان واټ او شاوخوا کې سره غو نډ شول‪.‬‬
‫د ټو لو خل کو شمېر له ح ساب نه وت لد او ډ ېر و‪.‬‬
‫خ لک ډ له ډ له د م ني په يوې ښکلې لمر يزې ور ځې‬
‫کــې د ارګ د ختــيځ وره ترم ــه‪ ،‬چــې هلتــه ليــرې‬
‫ح کومتي او وو ندي لو يان د نور مح مد تره کي په‬
‫سروالۍ په لې سو درې شيو کې د شوروي لو يانو په‬
‫شــان قطــار والډ وو‪ ،‬رژې تېرېــدل‪ .‬حکومــت بيــا‬
‫هېوک له په هېڅ نا مه د غومره ډ ېر افغا نان پر ځان‬
‫ټو لولد و نه شو‪ .‬دا يې په وا قع کې د بر ياليتوب‬
‫او و ياډ ه سکه وه‪ ،‬خو ه غه د ل و خت ل پاره وه‪.‬‬
‫د ب ېرغ ر نګ تک سور غوره شوى و او په يوه څ نډه‬
‫کې يې بس د "خلق" کلمـه ليـدل کېـده‪ .‬هغـه زر پـه‬
‫"خلقي بېـرغ" يـاد شـو او د پاچـا امـان هللا د وخـت‬
‫بېــرغ‪ ،‬چــې تــور‪ ،‬ســور‪ ،‬زرغــون رنــګ يــې الره او‬
‫محــراب او منبــر هــش پکــې پــه نښــه شــوى و او‬
‫افغانــانو تــه د ويــاډ او ســرلوډۍ بېــرغ و‪ ،‬تــرک‬
‫شو‪ .‬افغا نان پوه ېدل‪ ،‬چې سور ر نګ د ک مونزم ن ښه‬
‫ده‪ ،‬د غه پو هه نوره هش شعوري او ټين ګه شوه‪ ،‬چې‬
‫تره کي په ه غې وي نا کې‪ ،‬چې د نوي ب ېرغ په اډه‬
‫و کړه‪ ،‬څرو نده کړه چې د ه غه تر نا مه ال ندې به‬
‫زوډ "فيوډالي سيستش" ټوټه ټوټـه کـړو او پـر ځـاى‬
‫ـې‬
‫ـه م ـ‬‫ـې لـ‬ ‫ـاروري نقشـ‬
‫ـوډونکې کـ‬‫ـې د دوران جـ‬‫ـه يـ‬‫بـ‬
‫نوې ټول نه جوډه کړو او د ځم کو ا صالحات به عم لي‬
‫کــړو‪ .‬پــه عــين حــال کــې يــې اخوانيــان د خلکــو‬
‫"دښمنان" وبلل او پرضد يې جهـاد اعـالم کـړ‪ .‬ډېـرو‬
‫خل کو سور ب ېرغ د م لک د کمون ستي کو لو په لور د‬
‫خلقــي لويــانو لــومړى وــام وبالــه‪ .‬اندېښــنه د‬
‫ـې‬
‫ـوه‪ ،‬چـ‬‫ـش راوالډه شـ‬‫ـه هـ‬
‫ـرک نـ‬‫ـه تـ‬
‫ـرغ لـ‬‫ـواني بېـ‬‫پ ـ‬
‫افغانــانو تــه د خپلــواکۍ او هويــت ويــاډلې نښــه‬
‫وه‪ .‬په د غه حال کې د خل قي ب ېرغ په نا مه د سره‬
‫ـه‬
‫ـز ډول د هغـ‬ ‫ـداره ييـ‬
‫ـه ننـ‬
‫ـول او پـ‬ ‫ـوره کـ‬
‫ـرغ غـ‬‫بېـ‬
‫ه سکول د خل کو له پارولو نه پر ته بل څه نه و‪.‬‬
‫خ لک په ر ښتيا هش وپار ېدل‪ ،‬په دې کې حکو مت ته‬
‫څـه عم لي وټـه هش نه وه‪ .‬د وو نديانو ل پاره دا‬
‫بس يوه رومانتيکي جذبه وه‪.‬‬
‫هـو‪ ،‬دوى به په د غه بېـرغ سره شـورويانو تـه‬
‫ـري دي‪.‬‬‫ـودلي وي‪ ،‬چـې دوى د هغـو پـه الر روان ملګـ‬ ‫ښـ‬
‫ـه‬
‫ـرغ پـ‬‫ـره بېـ‬ ‫ـې د سـ‬
‫ـت کـ‬
‫ـه وخـ‬‫ـه هغـ‬‫ـه پـ‬
‫ـو البتـ‬
‫خلکـ‬
‫وډا ندې څه غبر وون و نه ښود او نه يې ښودلد شو‪،‬‬
‫خو م ال فانو په ت ېره اخوان يانو د خل کو له د غه‬
‫نارا ضي توب نه و ټه اوچ ته کړه‪ .‬په نتي جه کې‬
‫د غه شک په ي قين بدل شو‪ ،‬چې خل قي لو يان د م لي‬
‫ارزښــتونو او اســالم م ــالف او د شــوريانو پيــروان‬
‫دي‪ .‬په د غه حال کې په پې ښور کې د افغان ستان‬
‫ا سالمي تن يمو نو لو يانو هش د حکو مت پر ضد ج هاد‬
‫ـه دوو‬‫ـه ډول پـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـه پـ‬
‫ـان ټولنـ‬‫ـړ او افغـ‬ ‫ـالم کـ‬
‫اعـ‬
‫کامپونو ووېشل شوه‪.‬‬

‫د ليک او لوست کورسونه‬

‫د لويــانو د ليــک او لوســت کورســونو پرووــرام‬
‫عم لي کـول هش پارونې وکـړې‪ .‬د پرنسـيپ لـه م ې‬
‫خلـک م الف نه وو‪ ،‬چـې لويـان ل يک او لوسـت زده‬
‫کړي‪ .‬د دوى ل پاره د غه مو ضوع ح ياتي وه‪ ،‬ځ که چې‬
‫هېــو اد يــې پــه دغــه اډه د نــړۍ د بېرتــه پــاتې‬
‫هېوادو نو په لي که کې را ته او د دوى ناري نه او‬
‫تر ه غو ال ز يات ښځې په لوډ تنا سد په ل يک لو ست‬
‫نـه پوه ېدلې‪ ،‬نـو پـه دوى کـې تر کودتـا دم ـه د‬
‫ښوونځي او زده کړې شوق تر دې حده ع مومي و‪ ،‬چې‬
‫د اهـراف خلکـو هش نه يواځې د هلکـانوو بلکـې د‬
‫نجو نو ل پاره هش ښوونځي غو ښتل او حکو مت د ځم کې‬
‫او کار په ب ڼه د خل کو په مر ستو سره ح تد په‬
‫ډ ېرو ل يرو سيمو کې د نجو نو ل پاره هش ښوونځي‬
‫پرانيســتلي وو‪ .‬پــه خلکــو کــې د ليــک او لوســت‬
‫ـو‬
‫ـې د نويـ‬‫ـوي و‪ ،‬چـ‬ ‫ـش قـ‬
‫ـه هـ‬
‫ـه دې املـ‬
‫ـه لـ‬‫ـاس بـ‬
‫احسـ‬
‫ښوونځيو په پرانې ستلو او په ع مومي ډول د ع صري‬
‫پوهنې په رواجو لو کې د خل کو ارز ښتونه په ن ر‬
‫کې ن يول ک ېدل او د پا چا ا مان هللا د و خت د تر خو‬
‫تجر بو په ن ر کې نيو لو سره دعمو مو د ارز ښتونو‬
‫پــه م الفــت څــه نــه کېــدل‪ ،‬خــو خلقيــانو دغــو‬
‫واقعيتو نو ته و نه ک تل او د غه م تل يې له ياده‬
‫وايست‪ ،‬چـې وايـي " افغانـان پـه هوـونې سـره دوز‬
‫ته ن نوځي‪ ،‬خو په زور سره به ج نت ته هش الډ نه‬
‫شي‪".‬‬
‫د لو يانو د ل يک لو ست زده کړې په کور سونو کې‬
‫د تعر يف له م ې لو يان با يد دا خل شي‪ ،‬همدغ سې‬
‫هش ک ېدل‪ .‬په کور سونو کې ناري نه او ښځې دواډه‬
‫غو ښتل ک ېدلې‪ ،‬خو د کورسـونو ل پاره نـه ښـوونکي‬
‫او نــه درس کــوټې پــه کــافي شــمېر موجــودې وې‪.‬‬
‫کورســونه زيــاتره پــه مــاجتونو او ښــوونځيو کــې‬
‫پرانې ستل شول‪ ،‬د ښځو ل پاره با يد ښځينه ښوونکي‬
‫واى‪ ،‬خو ښوونکي ز ياتره خل قي ناري نه وو او ه غو‬
‫د امن يت په نا مه ښځې در سي خو نو ته د ننوت لو‬
‫په و خت کې ل ټولې‪ .‬يو شمېر خلق يانو په خپ لو‬
‫سيمو کې د اعت بار وډ ک سانو لوڼې د ن کاح ل پاره‬
‫وغوښـتلې او يو شـمېر نورو دغ سې ن جونې په زور‬
‫خپلــې ښــځې کــړې‪ .‬اوازه شــوه‪ ،‬چــې پــه ښــارونو‪،‬‬
‫ول سواليو‪ ،‬عال قه دار يو او ښوونځيو کې يانې په‬
‫ح کومتي مرکزو نو کې له نجو نو او نورو ښځو نه د‬
‫وونــديانو او حکومتيــانو لپــاره د اســتفادې الر‬
‫خال صه شوې ده‪ .‬م جرد تاوجن وو نديان او حکومت يان‬
‫او بې مي له نه و‪ ،‬چې له نجو نو او ښځو سره‬ ‫ل‬
‫د جن سي غر يزې له م ې چل ند و کړي‪ .‬ب يا نو د غه‬
‫و ېره عا مه شوه‪ ،‬چې له دې ورو سته به ناري نه د‬
‫خ پل ناموس اخت يار و نه لري او د کورس په نا مه‬
‫بــه يــې اختيــار د حکومتيــانو پــه الس وي‪ .‬حکومــت‬
‫اوس په يـوه بل ډول په کـورنۍ کې السـوهنې پيـل‬
‫کړې او ددې پروا يې نه کو له‪ ،‬چې په افغان ستان‬
‫کې ناري نه د خپ لو کورن يو واکم نان دي‪ ،‬چې ښځې‬
‫خ پل ناموس و ڼي او سپکاوى يې نه زغ مي‪ .‬له ب لې‬
‫خـوا وو نديان او حکومتيـان په د غه وخـت کې په‬
‫رسـمي ډول ددغـومره زيـات رسـمي واک خاو ندان شوي‬
‫وو‪ ،‬چې بل هېڅ و خت کې تر د غه حده پورې نه وو‬
‫شــوي‪ .‬دغــو وډ و فرعونــانو پــه کورســونو کــې هــش‬
‫حاکميــت چــالوه‪ ،‬ددې لپــاره چــې بايــد د ثــور "د‬
‫پــرتمين انقــالب" د لــومړۍ کليــزې پــه ويــاډ يــو‬
‫مليون لويان او لويانې باسواده کړي‪.‬‬
‫دا چې په ټول ه ېواد کې کور سونو ته د ښځو له‬
‫ور تګ سره م ال فت عام و‪ ،‬په دې کې شک نه شته‪.‬‬
‫په کو مو ځايونو په ت ېره په ښارونو کې چې ښځې‬
‫په لومړ يو ور ځو کې په کور سونو داخ لي شوي دي‪،‬‬
‫لــه ډار نــه و‪ .‬خلکــو نــه غوښــټل پــه دغــه نامــه‬
‫ور سره انقال بي چل ند و شي‪ ،‬ځ که چې وو نديانو ته‬
‫انقال بي چل ند د مرد تر پولې پورې جزا ور کول و‪.‬‬
‫په ا هراف کې لو يان او لو يانې تر کورس لو ستلو‬
‫ـونو‬‫ـر وې‪ .‬کورسـ‬ ‫ـه فکـ‬
‫ـارو پـ‬‫ـد د چـ‬‫ـرې د ژونـ‬‫ـه ډېـ‬‫نـ‬
‫دوى تــه سمدالســه عملــي وټــه هــش نــه کولــه‪ ،‬نــو‬
‫ـار‬‫ـه د دوى کشــول يــو ډول حکــومتي بيګـ‬ ‫کورســونو تـ‬
‫شو‪ .‬په دې سربېره په کور سونو کې ا يډيالوجيکي‬
‫تبليــغ هــش کېــده‪ .‬پــه ټولــو هغــو وډو لويــو‬
‫پـاڅونونو کـې‪ ،‬چې يو ځاى بل ځاى پـه تېـره په‬
‫ـوع‬‫ـځو موضـ‬‫ـې د ښـ‬‫ـونو کـ‬
‫ـه کورسـ‬ ‫ـول‪ ،‬پـ‬
‫ـې وشـ‬‫ـرات کـ‬‫هـ‬
‫دخيله وه‪ ،‬چې وروسته به يې بيان وشي‪.‬‬

‫د وروي په اډه فرمان‬

‫د سود او سلش او وروي په هک له شپ م فر مان د‬
‫خلقــي حکومــت پــه ن ــر د ســتمګرو لــه جــغ نــه د‬
‫خواريک ښو بز ورو په و ټه واي ستل شو‪ ،‬خو په وا قع‬
‫کې د غه فر مان دد غه مق صد پرخالف تر ډ ېره حده‬
‫پورې د ځم که وا لو په و ټه ت مام شو‪ .‬فر مان په‬
‫ـه کـال ‪ 0910/0535‬نـ‬
‫ـه‬ ‫ـو‪ ،‬چـې لـ‬‫ـدې عملـي شـ‬‫هغـو بانـ‬
‫دم ه يا تر ه غه ورو سته يې د پې سو په بدل کې‬
‫ځم کې پـه م شروم ډول يانې په وـروي سـره ترالسـه‬
‫کړې وې‪ ،‬په دې ما نا چې وروي وال به د پې سو په‬
‫بــدل کــې تــر هغــو پــورې د ځمکــې لــه حاصــل نــه‬
‫اســتفاده کــوي‪ ،‬چــې د ځمکــې څښــتن د هغــه پېســې‬
‫ـه‬
‫ـې کـ‬‫ـد دا و‪ ،‬چـ‬ ‫ـش ټکـ‬‫ـان مهـ‬
‫ـړي‪ .‬د فرمـ‬ ‫ـه ورکـ‬
‫بېرتـ‬
‫ځمکه له ‪ 0535‬کال نـه دم ـه پـه وـرو اخيسـتل شـوې‬
‫ـه والډ فصــل نــه وروســته‬
‫ـروي وال مکلــف دى لـ‬‫وي‪ ،‬وـ‬
‫ځمکه مسترده کړي او که يـې ځمکـه پـه ‪ 0535‬کـې پـه‬
‫ـل‬
‫ـې شـ‬‫ـلو کـ‬‫ـه سـ‬‫ـو پـ‬
‫ـلي پېسـ‬‫ـتې وي‪ ،‬د اصـ‬ ‫ـرو اخيسـ‬‫وـ‬
‫م ستحق و ڼل ک ې ي‪ .‬ه غه هش يو کال ورو سته او که‬
‫ـرو‬‫ـه وـ‬ ‫ـال )‪ (0918/0531‬ځمکـ‬
‫ـه پـ‬ ‫ـه کـ‬
‫ـا پـ‬‫ـې د کودتـ‬‫يـ‬
‫اخي ستې وي‪ ،‬په سلو کې نوي د خپ لو پې سو م ستحق‬
‫دى‪ ،‬ه غه هش په پېن ځو کلو نو کې‪ .‬الب ته ځم که به‬
‫پــه هماغــه اول ســر کــې د ځمکــې اصــلي څښــتن تــه‬
‫پرېښودل کې ي‪.‬‬
‫د فر مان بل م هش ټ کد دا و‪ ،‬چې يواځې بې ځم کې‬
‫زراع تي کارور پور وډى‪ ،‬نه هر پوروډى‪ ،‬مال کانو‬
‫تـه د سـود او پـور له ورکو لو نـه م عاف دى‪ .‬پـه‬
‫ه مدې ډول بې ځم کې بز ور او ه غه چې د لس جري به‬
‫اولــې درجــې ځمکــې خاونــد وي او لــه ‪ 0535‬نــه‬
‫ورو سته د سود او سلش پر ا ساس د يوه يا څو ک سو‬
‫ـه‬‫ـو نـ‬
‫ـه ورکولـ‬ ‫ـود لـ‬‫ـور او سـ‬‫ـوى وي‪ ،‬د پـ‬‫ـوروډى شـ‬‫پـ‬
‫م عاف دى‪ ،‬خو ا صلي پي سې به په ه غه تنا سد بېر ته‬
‫ـه‬‫ـروي د بېرتـ‬ ‫ـې د وـ‬
‫ـې د ځمکـ‬ ‫ـد يـ‬
‫ـې تناسـ‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ورکـ‬
‫ـې‬
‫ـه دغسـ‬ ‫ـوى وي‪ .‬پـ‬‫ـل شـ‬‫ـه ټاکـ‬‫ـاب دم ـ‬‫ـه بـ‬
‫ـو پـ‬‫ورکولـ‬
‫م قررو سره دد غه فر مان عم لي کول ناا شنا ستونځې‬
‫پ يدا کړې‪ ،‬چې د ه غو هوارول د ح کومتي مامورانو‬
‫ـه د‬‫ـه دې املـ‬ ‫ـت و‪ .‬لـ‬‫ـه اوچـ‬
‫ـوان نـ‬ ‫ـالحيت او تـ‬
‫ـه صـ‬
‫لـ‬
‫واليتونــو او ولســواليو پــه ســطح ددغســې کشــالو د‬
‫هوارلــو پــه مقصــد د کمېټــو جــوډول پــه ن ــر کــې‬
‫ون يول شول‪ ،‬خو د غه کمې ټې د وا لي يا ول سوال په‬
‫سروالي‪ ،‬د ح کومتي څانګو آمرا نو او د بز ورو له‬
‫ا ستازو نه جوډې شوې‪ .‬په ه غو کې نه ځم که وا لو‬
‫تــه او نــه هــش د محــل م ــورو تــه د غړيتــوب حــق‬
‫ورکړل شو‪ .‬د حکومـت پـه ن ـر دوى "فيـوډال" وو او‬
‫حکومــت د "فيــوډالزم" د لــه مېنځــه وډلــو او د‬
‫خواريک ښو بز ورو د جلبلـو ل پاره پښـې لوڅې کـړې‬
‫وې‪.‬‬
‫ددغـه فرمـان له م ې له سود او سـلش او پـور‬
‫ورکو لو نه د بز ورو معاف ېدل سمدال سه د ه غوى په‬
‫و ټه ت مام شو‪ ،‬خو د غه فر مان په عين حال کې د‬
‫ژوندانــه او ضــرورت پــه ســ تو شــېبو کــې لکــه د‬
‫واده‪ ،‬نــاروغۍ او داســې نــورو د دوى پــه مــ د‬
‫پې سو سمدال سي او ا سانه من بع و چه کړه او ټول نه‬
‫کړه‪ .‬تر د غه وخ ته‬ ‫يې د م عاملو له ر کود سره م‬
‫پورې خل کو په ا هراف کې د همد غه دود له م ې په‬
‫س تو ور ځو کې خپ لې ستونځې ر فع کولې‪ .‬د همد غه‬
‫دود له م ې بې سوده يا ح سنه پور هش مروج و‪،‬‬
‫چـې دواډو د ټـولنې په پېوسـتون کې رول درلـوده‪.‬‬
‫د غــه دود تــر اقتصــادي نــه زيــات اجتمــاعي او د‬
‫پېړ يو پېړ يو د تجر بو مح صول و‪ ،‬چې ممک نه نه وه‬
‫ه غه په يوه فر مان سره له مېن ځه الډ شي‪ ،‬خو دا‬
‫چې د کار او عا ېدو په ډېر ېدلو سره ژو ند ښه او‬
‫ـه د‬‫ـروي برخـ‬‫ـو د وـ‬‫ـي‪ ،‬د ځمکـ‬‫ـان ډاډه شـ‬‫ـر ځـ‬‫ـک پـ‬
‫خلـ‬
‫فر مان ال غ ټه خوا ده‪ .‬په د غه فر مان سره و ټه د‬
‫ه غه چا شوه‪ ،‬چې د ځم کې خاو ند و او تاوان ه غه‬
‫چا و کړ‪ ،‬چې بې ځم کې و او د خ پل کار له برک ته‬
‫ـروي‬‫ـه وـ‬‫ـوى و‪ .‬پـ‬‫ـد شـ‬
‫ـې خاونـ‬‫ـروي ځمکـ‬‫ـو او وـ‬‫د پېسـ‬
‫وا لو کې ځم که وال هش شامل و‪ ،‬خو دوى تر ه غو‬
‫نه ډ ېر کش وو‪ ،‬چې ځم کې يې په خپ لو و ټل شويو‬
‫پې سو سره په وروي اخي ستې وې‪ .‬په افغان ستان کې‬
‫له ه غه و خت نه‪ ،‬چې په کي ماوي سرې او ا صالح شوي‬
‫ت ش سره حا صل ډ ېر شوى و‪ ،‬د ځم کو ا جاره داران‬
‫د نقــده محصــوالتو يــانې د ســبو‪ ،‬ولپــي‪ ،‬پيــاز او‬
‫کچــالو د زيــات والــي او د ترانســپورتي الرو د ښــه‬
‫وا لي له ام له د پې سو خاو ندان شوي وو‪ .‬دوى چې‬
‫به څومره ډ ېره خواري کو له‪ ،‬په هما غه ا ندازه‬
‫يې و ټه کو له‪ .‬په ټوليز ډول د غه ډ له خ لک په‬
‫ت ېره په ننګر هار کې د پې سو خاو ندان شوي وو او‬
‫له دوى نه ډ ېرو په خپ لو د غو پې سو سره ځم کې په‬
‫وروي ترالسه کړې وې‪.‬‬
‫په همد غه ډول اف غان کارورو‪ ،‬چې په ا يران او‬
‫عر بي هېوادو نو کې پي سې وټ لې وې‪ ،‬په و هن کې يې‬
‫په وروي سره ځم کې خپ لې کړې وې‪ .‬په د غه فر مان‬
‫سـره د غو ټو لو خواريکښـو د وـروي ځم کې او خپلـې‬
‫پانګې له ال سه ور کړې‪ .‬دا چې حکو مت دد غه فر مان‬
‫له اي ستلو نه ورو سته نارې سورې سر کړې‪ ،‬چې‬
‫يــوولس مليونــه بزوــر يــې لــه درانــده بــار نــه‬
‫ژ غورلي او دهقا نان يې د د ېرش مل ياردو اف غانيو‬
‫په حدودو کې د پور لـه ورکولـو نـه معـاف کـړي)‪،(0‬‬
‫ه سې پروپاو ند و‪ .‬که د حکو مت د تعر يف له م ې د‬
‫لســو جريبــو ځمکــو او يــا تــر هغــه لــ د ځمکــو‬
‫خاو ندان هش په بز ورو کې ح ساب شي او په د غې‬
‫کت نه وورۍ کې ه غوى‪ ،‬چې بې ځم کې يا ل ځم کې او‬
‫د ســود او ســلش پــوروډي وي او شــمېر يــې يــوولس‬
‫ـک‬
‫ـد د ملـ‬‫ـاب بايـ‬‫ـه دې حسـ‬ ‫ـې ي‪ ،‬پـ‬
‫ـه ورسـ‬ ‫ـو تـ‬
‫ميليونـ‬
‫ټول ن فوس د پن ځوس مل يون په شاوخوا کې وي‪ ،‬حال‬
‫ــه م ـــې د‬‫ــې د همدغـــه حکومـــت د ســـروې لـ‬ ‫دا چـ‬
‫افغانســتان ټــول نفــوس پــه ‪ 0919/0538‬کــې پېــنځلس‬
‫نيش مليونه وو‪.‬‬
‫دد غه فر مان يوې ب لې بر خې پارول و کړل‪ ،‬د غه‬
‫برخــه د بزوــرو د ســتونزو د ليــرې کولــو لپــاره‬
‫کمېټــې وې‪ ،‬چــې پــه هــرې يــوې کــې د بزوــرو دوه‬
‫اسـتازيو غړيتـوب الره‪ ،‬خـو د محـل م ـورو او ځم که‬
‫وا لو پ کې غړي توب نه الره‪ .‬دغ سې کمې ټې په عال قه‬
‫داريـو‪ ،‬ول سواليو او د واليتو نو په مرکزو نو کې‬
‫جـوډې شوې‪ .‬د کمېټـې ښکاره د نده دا شـوه‪ ،‬چـې د‬
‫وروي او سود او سلش راپ يدا ک شالې به هواروي‪،‬‬
‫خو ا صلي مق صد دا و چې د بز ورو د غه ا ستازي به‬
‫د مل کانو‪ ،‬خا نانو‪ ،‬بې ګانو او نورو مح لي م ورو‬
‫ځاى نيسي‪ ،‬چې حکومت "فيـوډال" وڼـل او غوښـتل يـې‬
‫د خپلـــې ايـــډيالوجۍ لـــه م ـــې يـــې وځپـــي او‬
‫"فيوډالزم" په افغانستان کـې بـې ريښـې کـړي‪ ،‬خـو‬
‫دا چېر ته ک ېدى شي چې په اف غان عنع نوي ټول نه‬
‫کې به بې سواده‪ ،‬ناداره‪ ،‬بې تجر بې او د ټولنې‬
‫د ښکته در يځ غړي سمدال سه اجت ماعي ش صيتونه شي‪.‬‬
‫نتي جه دا شوه‪ ،‬چې له حکو مت سره د م ال فت په‬
‫ډېرېــدلو ســره د بزوــرو دغــه اســتازي لــه مېنځــه‬
‫يووډل شي يا په خپله ډور پرې دي‪.‬‬
‫عنع نوي مل کان او نور تر ډ ېره بې ا ثره او د‬
‫حکو مت م ال فان شول‪ ،‬په ت ېره ورو سته له ه غه چې‬
‫ډېـر اهرافـي م ور د ځم کو د وېـش پـه در شل او د‬
‫و ېش په به ير کې ب ندي شول‪ ،‬له مېن ځه يووډل شول‬
‫يا بې ځم کې يا ل ځم کي شول‪ .‬په د غه ډول کو مه‬
‫ه غه د م شري ت شيا‪ ،‬چې په و لس کې پ يدا شوې وه‪،‬‬
‫نـوره هش ژوره شوه‪ .‬د پرچمـي ر جيش په دوره کـې‬
‫ـوي‬‫ـې عنعنـ‬‫ـښ وشـو‪ ،‬چـ‬‫ـه وروسـته کوښـ‬ ‫لـه ‪ 0983/0530‬نـ‬
‫ـو‬
‫ـو دغـ‬‫ـړي‪ ،‬خـ‬‫ـاوډې کـ‬‫ـوۍ پيـ‬‫ـه پلـ‬‫ـت پـ‬‫ـري د حکومـ‬‫مشـ‬
‫ـالمي‬
‫ـې د اسـ‬
‫ـاى يـ‬‫ـړه او ځـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه ورنـ‬
‫ـونو نتيجـ‬‫کوښښـ‬
‫تن يمونــو قومنــدانانو او مــذهبي کســانو ونيــوه‪.‬‬
‫دوى هش په خ پل وار له مح لي او عنع نوي م شرانو‬
‫سره م ال فت پ يل کړ‪ .‬دد غو ټو لو پاي له په ا هراف‬
‫يانې په و لس کې د م شري ت شيا ژور ک ېدل او دد غو‬
‫رجيمونـــو بېګانـــه کېـــدل شـــول او د ټـــولنې د‬
‫پېوستون زخمي کېدل او ناکراري شوه‪.‬‬
‫د ښځو او ودونو په اډه فرمان‬
‫د حکومــت اووم لمبــر فرمــان د ښــځو او نارينــه‬
‫وو د برابــري او د پــالر واکــي او "فيــوډالي" د‬
‫غ ېر عادلو اډي کو د له مېن ځه وډ لو په مق صد د‬
‫ـان‬‫ـه واېسـتل شـو‪ .‬د فرمـ‬ ‫ميـزان د مياشـتې پـه ‪03‬مـ‬
‫مهـش ټکـي دا و‪ ،‬چـې هـېڅ څوک ن شي کوالى نج لۍ د‬
‫پي سو يا جنس په بدل کې چا ته په نا مه او ن کاح‬
‫کــړي‪ ،‬يــا د واده پــه وخــت کــې زوم د ولــور پــه‬
‫ورکو لو او د نورو لګ ښتونو په کو لو مج بور کړي‪،‬‬
‫يا له لس شرعي در هش نه چې م عادل يې درې سوه‬
‫اف غانۍ وټا کل شوې‪ ،‬ډ ېرې پي سې ترال سه کړي‪ .‬په‬
‫همد غه فر مان سره اج باري واده هش م نع و ښودل شو‬
‫او د نکاح ښـکته منـګ د هلـک لپـاره ‪ 08‬کالـه او د‬
‫نجلۍ لپاره ‪ 03‬کاله وټاکـل شـو او کونـډه پـه بيـا‬
‫مېړه کولو کې واکمنه ووڼل شوه‪.‬‬
‫د نــورو فرمــانونو پــه پرتلــه دا يــو بــې ازار‬
‫فر مان و‪ ،‬نه خل کو پرې ع مل و کړ او نه حکو مت د‬
‫ه غه عم لي کول ټي نګ ون يول او نه يې ټي نګ ن يولد‬
‫شو‪ .‬په افغان ستان کې په لو ڼو با ندې د و لور په‬
‫نا مه پي سې اخي ستل او په ودو نو او نورو خو ښيو‬
‫کې ټ نګ ټ کور کول او د غش په و خت کې خوا خودي‬
‫ښـودل‪ ،‬ټينـګ اجتمـاعي دود دى‪ .‬په دغسـې و خت کې‬
‫ل که د مړ و او خ يرات په و خت کې خ پل خپ لوان او‬
‫کليــوال واده وال‪ ،‬مــړي وال او خيــرات وال يــواځې‬
‫نـه پر ې دي‪ ،‬ور سره د م ېړو‪ ،‬خوډو او حتـد پېسـو‬
‫مرســته کــوي‪ ،‬دا ځکــه چــې دغــه پېښــې پــه افغــان‬
‫ټــولنې کــې پــه ماهيــت کــې اجتمــاعي دي‪ ،‬نــه د‬
‫سوداورۍ م عاملې‪ .‬که څه هش په نجو نو با ندې د‬
‫و لور په نا مه پي سې اخي ستل ک ې ي‪ ،‬ځي نې په دې‬
‫ف کر دي چې په افغان ستان کې پلرو نه خپ لې لوڼې‬
‫د پي سو په بدل کې د ن کاح په نا مه خر څوي‪ ،‬خو‬
‫دوى دا په ن ر کې نه ني سي‪ ،‬چې واده په ماه يت‬
‫کـې يوه اجت ماعي پېښـه ده او د ولـور يـوه بر خه‬
‫پــه کــوزده او واده کــې پــه ولــس لګــول کېــ ي او‬
‫ودونـــه د دواډو خـــواوو کورنيـــو او د هغـــوى د‬
‫خپلوانـو تـرمېنځ اډيکـې پ يدا کـوي او سره نـزدې‬
‫کوي يې‪ .‬په افغان ستان کې د ه ندوانو پرخالف‪ ،‬چې‬
‫ـک‬
‫ـوي‪ ،‬د هلـ‬ ‫ـته ورکـ‬‫ـه شـ‬
‫ـورنۍ تـ‬‫ـک کـ‬‫ـۍ وال د هلـ‬‫نجلـ‬
‫ـې ورکــوي‪ .‬د دواډو‬‫ـورنۍ تــه پيسـ‬‫ـۍ کـ‬‫کــورنۍ د نجلـ‬
‫ول سونو د غه سرچپه رواجو نه د ه غو په خو ښه وي‪.‬‬
‫دواډه رواجو نه ناوډې خـواوې لـري‪ ،‬چـې بايـد ورو‬
‫ورو له مېن ځه يووډل شي‪ ،‬نه دا چې ه غه په کوم‬
‫فرمــان ســره متــروک اعــالم شــي‪ .‬خلــک د پــوهې او‬
‫ـه اوښــتلو‬
‫ـع پـ‬‫ـه ټــوليز ډول د روضـ‬ ‫ـانتيا او پـ‬‫روښـ‬
‫سـره له ه غو نه پـه خپ له اوډي‪ ،‬لکـه ډېـر وخـت‬
‫ک ې ي چې په تع ليش کړو افغا نانو کې و لور نه‬
‫ـت‬
‫ـش سسـ‬‫ـو رواج هـ‬‫ـځو کولـ‬ ‫ـو ښـ‬
‫ـتل کې ـ ي او د څـ‬
‫اخيسـ‬
‫شـوى دى‪ ،‬خـو دوى پـه ودو نو کې ال هـش ډ ېر لګ ښت‬
‫کوي‪ .‬همد غه لګ ښتونه که څه هش د ځي نو ل پاره به‬
‫له حد نه ډ ېر وي او رواجو نه دي‪ ،‬چې ژو ند ته‬
‫ک يف‪ ،‬ټولنې ته ټينګ ښت او ا فرادو ته ارز ښت او‬
‫رو حي قوت ور کوي‪ .‬له ه مدې ام له به و‪ ،‬چې دد غه‬
‫فر مان له اي ستلو نه ورو سته و يل ک ېدل‪ ،‬چې د‬
‫ښځو ارزښت ل شو‪.‬‬

‫د ځمکو د وېش فرمان‬

‫ــه د‬‫ــه ژبـ‬
‫ــت پـ‬‫ــد د حکومـ‬
‫ــان مقصـ‬ ‫ــه فرمـ‬
‫ددغـ‬
‫"فيــوډالي" او " فيــوډالي دورې نــه دم ــه" اډيکــو‬
‫له مېن ځه وډل‪ ،‬د کارورو او بز ورو ترمېنځ د يو‬
‫مــوټي والــي ټينګښــت او ژورتيــا او د زراعتــي‬
‫ـه‬
‫ـو د هغـ‬‫ـو‪ ،‬خـ‬‫ـودل شـ‬
‫ـاتووالد وښـ‬‫ـش زيـ‬‫ـول د حجـ‬‫محصـ‬
‫سمال سي مق صد سيا سي و او ه غه دا چې حکو مت غو ښتل‬
‫د خپلــو م ــالفينو پرضــد د بزوــرو‪ ،‬کــارورو او‬
‫نورو خواريک ښو مال تړ ترال سه کړي‪ .‬په د غه و خت کې‬
‫که څه هش نور مح مد تره کي و يل‪ ،‬چې اوس په و هن‬
‫کې د خ لق دموکرات يک وو ند پر ته بل وو ند ن شته‪،‬‬
‫نـور ووندو نه هـش موجـود وو‪ ،‬خو هغـه لـه حکو مت‬
‫سره پو ره م الف او غړي يې پ وو او پر ضد يې‬
‫فعاليتو نه کول‪ .‬سره له دې چې حکو مت د ه غو په‬
‫ځپ لو کې د هر ډول ف شار او زور له ا ستعمال نه‬
‫ـران او د ل ـ ې‬‫ـې بزوـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه ټولنـ‬ ‫ـه‪ .‬پـ‬
‫ـه کولـ‬‫ډډه نـ‬
‫ـه‬
‫ـت دغـ‬‫ـې وو او حکومـ‬ ‫ـت کـ‬
‫ـه اکثريـ‬ ‫ـان پـ‬‫ـې مالکـ‬
‫ځمکـ‬
‫فر مان د ه غو په و ټه واي ست‪ .‬حکو مت د غه فر مان‬
‫په ب ېړه و اي ست‪ ،‬بې له دې چې ددغ سې ډ ېرې مه مې‬
‫او پېچ لې خواوې يې په ښه ډول مطال عه کړې او د‬
‫تطب يق ام کان او و سيلې په ف ني ډول ور ته برا برې‬
‫کړې وي‪.‬‬
‫د فرمــان مرکــزي ټکــد د ځمکــه وال لــومړنۍ يــا‬
‫ه ستوي کورنۍ ) مور‪ ،‬پالر او تر اتل سو کالو پورې‬
‫اوالد( ل پاره د ځمکـې د انـدازې ټاکـل و‪ ،‬چـې ه غه‬
‫د ېرش جري به اع لد ځم که يا د ه غې م عادل وه‪ .‬تر‬
‫ه غه زيا ته ځم که د دو لت مال و ڼل شوه‪ .‬که څه‬
‫هش ما لک مالک يت يې ثا بت و او يا يې د ملک يت‬
‫سند نه الره او يا يې نوې ا باده کړې وه او په‬
‫ـې‬
‫ـېدلد د بـ‬ ‫ـه رسـ‬
‫ـن تـ‬‫ـانوني سـ‬ ‫ـې وه‪ .‬قـ‬
‫ـې يـ‬‫ـرف کـ‬‫تصـ‬
‫ځمکــو‪ ،‬لــ ځمکــو‪ ،‬زراعتــي کــارورو او بــې شــتو‬
‫و نل شول‪ .‬د هر‬ ‫کوچ يان د يوې نومرې ځم کې م ش‬
‫ـاغي او‬‫ـه )بـ‬‫ـه ځمکـ‬
‫ـومړۍ درجـ‬ ‫ـاره لـ‬‫ـتحق لپـ‬‫ـوه مسـ‬‫يـ‬
‫تــاکي( پېنځــه جريبــه‪ ،‬دويمــه درجــه ځمکــه )دوه‬
‫ف صله او به ي يزه ځم که( شپ جري به‪ ،‬درېي مه در جه‬
‫ځمکــه )يــو فصــله اوبــه ييــزه( اتــه جريبــه او‬
‫څلور مه در جه ځم که ) يو ف صله او به ي يزه( دو لس‬
‫جري به وټا کل شوه‪ .‬د و ېش وډ بل ډول ځم که لل مي‬
‫ـه‪،‬‬‫ـه چـې للمـي وه‪ 03 ،‬جريبـ‬ ‫وه‪ ،‬پېنځمـه درجـه ځمکـ‬
‫ـه ‪ 31‬جريبـ‬
‫ـه‬ ‫ـه درجـ‬
‫ـه او اوومـ‬ ‫ـه ‪ 55‬جريبـ‬‫ـپ مه درجـ‬‫شـ‬
‫وټاکل شوه‪.‬‬
‫د لـومړۍ او دوي مې درجـې ځمکـې ډ ېرې‪ ،‬مهمـې او‬
‫عــامې وې‪ .‬مســتحقان يــې د پېنځــه جريبــه او شــپ‬
‫جري به په نومو نو ياد شول‪ .‬لومړۍ در جه م ستحقان‬
‫ه غـه بز وران وو ڼل شول‪ ،‬چـې پ وا يـې د وېـش وډ‬
‫ځم کې د بز ورو په تو وه کر لې‪ .‬وروسـتي يـې ه غه‬
‫بز وران وو‪ ،‬چې په بل وال يت کې ور ته ځم کې ور کول‬
‫کېـدلې‪ .‬د و ېش ځمکـه د دولـت مـال ووڼـل شـوه او‬
‫ه غه م ستحقانو ته د ملک يت د سند په نا مه‪ ،‬نه‬
‫د شرعي ق بالې له م ې چې په و هن کې مع مو ول‪،‬‬
‫وډ يا ور کول کېدلـه‪ .‬د غه ځم کې د نويـو مال کانو‬
‫ـل شــوې او‬‫ـال وډ ووڼـ‬‫ـانو تــه د انتقـ‬‫قــانوني وارثـ‬
‫ـتې‬‫ـې درې مياشـ‬‫ـول‪ ،‬چـ‬‫ـل شـ‬‫ـور ووڼـ‬
‫ـان مجبـ‬‫ـوي مالکـ‬ ‫نـ‬
‫ورو سته له ه غه چې ځم کې ترال سه کړي‪ ،‬په کر لو يې‬
‫پ يل و کړي‪ .‬په ن ر کې ون يول شول‪ ،‬چې د ځم کو‬
‫د غه نوي څ ښتنان به ورو سته په کوپراتيفو نو کې‬
‫تن يش ک ې ي او ورتـه بـه بيـا د دول تي شرکتونو‬
‫له الرې کيم يايي کود‪ ،‬ا صالح شوى ت ش او زراع تي‬
‫آ لې په منا سبو شراېطو ور کول ک ې ي‪ .‬په عين حال‬
‫کــې د ځمکــو لــه وېــش نــه د راپيــدا کشــالو د‬
‫هوارو لو ل پاره د واليتو نو او ول سواليو په سويه‬
‫اختصا صي خل قي کمې ټې په ن ر کې ون يول شې‪ .‬په‬
‫دې اډه د هغـــو فيصـــلې نهـــايي او غـــوڅې ووڼـــل‬
‫شوې)‪.(0‬‬
‫په پور ته ډول په افغان ستان کې په يوه ځل او‬
‫په غو څه تو وه په ځم کې با ندې د ش صي ملک يت ا صل‬
‫ددغ سې حکو مت له خوا په حاکما نه ډول م حدود شو‪،‬‬
‫چې قانوني م شروعيت يې نه الره او په دې اډه يې‬
‫لــه ولســي اســتازيو ســره مشــوره هــش ونــه کــړه‪.‬‬
‫حکومتو نو پ وا هش د خل کو ځم کې ظب طولې‪ ،‬خو ه غه‬
‫لـ ې او د انفـرادي مالکـانو وې‪ ،‬چې په کوم ډول‬
‫بــه حکومــت تــه نــامطلوب کېــدل‪ .‬دغســې ځمکــې بــه‬
‫دول تي ک ېدلې او يو څه به يې له څه و خت ورو سته‬
‫ا صلي مال کانو ته بېر ته ور کولې‪ .‬په ځم کې با ندې‬
‫بـه د ملکيـت ا صل پرځـاى د ما ضي د ولسمشـر محمـد‬
‫داود د ځمکو د اصالحاتو په وخت کې هش‪.‬‬
‫د ولسمشـــر محمـــد داود د ځمکـــو د اصـــالحاتو‬
‫پرو ورام د متر قي ماليې پر بن س و‪ .‬په دې ډول‪،‬‬
‫چې د ل و ځم کو خاو ندان د ماليې له ورکو لو نه‬
‫م عاف وو او له سلو جري بو نه ډ ېر مال کانو به‬
‫ډ ېره مال يه ورکو له‪ ،‬نو دد غه پرو ورام له م ې‬
‫له سلو جري بو نه د ز ياتو ځم کو ساتل به د ما لک‬
‫لپـاره ورا نه تمامېـده او دا به د ه غه په وټـه‬
‫وه‪ ،‬چې له سلو جري بو نه ز ياتې ځم کې په دو لت‬
‫خر څې کـړي‪ .‬دولـت بـه بيـا دغـه اضـافي ځمکـې پـه‬
‫مسـتحقو بزورانـو با ندې پـه لـ ه بيـه خر څولې او‬
‫پي سې به يې هش په اوددې مودې کې په ق سطونو‬
‫سره ترالسـه کـولې‪ .‬لـه دې املـه پـه ‪ 0910/0535‬کـې‪،‬‬
‫چـې د مح مد داود پـه وخـت کې د ځمکـو د اصـالحاتو‬
‫اعـالم و شو‪ ،‬ځمکـه والـو د خپلـو اضـافي ځمکـو پـه‬
‫خرڅو لو پ يل و کړ‪ .‬ځي نو يې په نورو الرو هش خپ لې‬
‫ځم کې له سل جر يد نه ښکته کړې او په دې ډول يې‬
‫د در ندو مال ياتو له ورکو لو نه ځانو نه خالص کړل‬
‫او خپلې ځمکې يې هش له السه ورنه کړې)‪.(5‬‬
‫اميــر عبــدالرحمن د افغانســتان لــومړند واکمــن‬
‫و‪ ،‬چې د لومړي ځل ل پاره يې د ج ګو مال ياتو په‬
‫وضـع کو لو سره د ځمکـه والـو عنعنـوي قدرت مات‬
‫کړ‪ .‬په دې ډول‪ ،‬چ ې له ه غو ځم کو نه چې په جاري‬
‫او بو سره خړوب ېدلې‪ ،‬د حاصـل درېيمـه بر خه‪ ،‬لـه‬
‫ه غو ځم کو نه چې په چي نو او کاريزونو سره کرل‬
‫کېـدلې‪ ،‬د حا صل پېنځمـه برخـه او لـه لل مي ځم کو‬
‫نه د حا صل ل سمه بر خه د دو لت بر خه وورځو له‪ .‬د‬
‫دو لت د غه بر خه هش په جنس سره ترال سه کېد له او‬
‫دا د پاچـا ا مان هللا خان په وخـت کـې و‪ ،‬چې دغـه‬
‫ـوه)‪ .(0‬پـ‬
‫ـه‬ ‫ـه شـ‬ ‫ـده بدلـ‬‫ـه نغـ‬
‫ـه پـ‬‫ـنس نـ‬
‫ـه جـ‬
‫ـه لـ‬‫ماليـ‬
‫ـې د ملکيــت اصــل پرځــاى پــاتې و‬‫ـالتونو کـ‬‫دواډو حـ‬
‫او د مح مد داود په و خت کې له ما لک نه ا ضافي‬
‫ځم که په پې سو اخي ستل کېد له او ه غه ب يا م ستحق‬
‫بز ور ته په پې سو ور کول ک ېده‪ ،‬خو د ا تش لم بر‬
‫فر مان حکـش دا و چـې لـه ځمکـه وال نـه له دېـرش‬
‫جريبــو نــه زياتــه ځمکــه پــه حاکمانــه ډول وډيــا‬
‫واخيســتل شــي او مســتحق بزورانــو تــه پــه وډيــا‬
‫ورکــړل شــي‪ .‬دا د کرنــې د وزارت د مشــاور فوــل‬
‫رحيش مومند د ن ر خالف و‪ ،‬چـې ويـل يـې "پـه ټولـو‬
‫ه غو هېوادو نو کې‪ ،‬چې ار ضي ا صالحات يې کړي دي‪،‬‬
‫ځم که نه ده م صادره شوى او بز ورو ته هش د ل‬
‫ـې‬
‫ـوې ده‪ ،‬چـ‬ ‫ـول شـ‬‫ـې ورکـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه مقابـ‬‫ـو پـ‬‫ـدار پېسـ‬‫مقـ‬
‫پي سې يې په وډو ق سطونو د اوددې مودې په جر يان‬
‫کــې اخســتل کېــ ي‪ "(3).‬خــو د کرنــې او اوبــو وزيــر‬
‫زيري په وينـا " لـه دې خبـرې سـره ټـول ملګـري او‬
‫تر ټو لو ز يات په خپ له زه او نور مح مد تره کد‬
‫م الف وو‪ "(3).‬دوى ځکه م ـالف وو‪ ،‬چـې د ځمکـو لـه‬
‫دغه وېش نـه د دوى اصـلي مقصـد د "فيوډالـو" ځپـل‬
‫او د بزوـرو د مالتـړ ترالسـه کـول و‪ .‬په دغـه حـال‬
‫کې غ ټه ستونځه د م ستحقو بزورا نو ډېروا لد او د‬
‫هغه پرخالف د وېش وډ ځمکـو ل والـد و)‪ .(1‬لـه همـدې‬
‫املــه بــه هــش و‪ ،‬چــې دوى د محمــد داود د وخــت د‬
‫ځم کو ا صالحات ورد سره له پام نه وغور ځوي‪ ،‬ځم که‬
‫والــو تــه لــ ې ځمکــې پرېــ دي )دېــرش جريبــه( او‬
‫بزوــرو تــه د ځمکــو وډې ټــوټې )پېنځــه يــا شــپ‬
‫جريبـه( ور کړي‪ .‬پـه دغـه حال کـې د افغان ستان د‬
‫ـه‬‫ـاممکن نـ‬‫ـه نـ‬
‫ـول کـ‬‫ـيني کـ‬‫ـانيزه او ماشـ‬ ‫ـې ميکـ‬‫کرنـ‬
‫شول‪ ،‬وران شول‪ .‬د دېر شو جري بو ځم کو خاو ند له‬
‫توان نه پور ته و‪ ،‬چې زراع تي ما شينونه په ب يه‬
‫واخلـي او واډه بزوـران په کوپراتيفو نو کې سره‬
‫ـه‬
‫ـرام پـ‬‫ـه پرووـ‬ ‫ـربېره ددغـ‬‫ـه سـ‬‫ـه هغـ‬‫ـي‪ .‬پـ‬
‫ـيش شـ‬‫تن ـ‬
‫تطب يق سره د کر نې د مي کانيزې کو لو ه غه هرز هش‬
‫ـې رواج‬‫ـې يـ‬‫ـيمو کـ‬‫ـو سـ‬
‫ـه ځينـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـه الډ‪ ،‬چـ‬
‫ـه مېنځـ‬ ‫لـ‬
‫مو ندلد و ل که په هلم ند کې چې لو يو مال کانو له‬
‫درې سوه زراعتي ماشينونو څ ه کار اخيسته‪.‬‬
‫غ ېر له ه غه هش د شوروي ات حاد سوخوز )دول تي‬
‫فــارم( او کول ــوز )کــوپراتيفي فــارم( ښــوولې وه‪،‬‬
‫چې په د غه ډول له ځم کو نه په ه غه ا ندازه حا صل‬
‫ترال سه ک ېدلد نه شي‪ ،‬چې د پرا خو ش صي ځم کو نه‬
‫ترال سه ک ېدلد شي‪ .‬ز يري ته د غه واقع يت مع لوم و‪،‬‬
‫چــې ويــل ې زه "پوهېــدم هــر څونــه چــې پــه يــوه‬
‫زراع تي قط عه کې د ځمکـې ا ندازه زياتـه وي‪ ،‬پـه‬
‫هغــه انــدازه يــې کښــت‪ ،‬قلبــه کــول‪ ،‬ت ــش پاشــل‪،‬‬
‫کـوډور کـول او نور خـدمامت ا سانه او توليـد يـې‬
‫ز يات وى‪ ،‬خو ارا ضي ا صالحات له يوې خوا ځم که په‬
‫وډو ټو ټو وې شي او د ب له پ لوه د دا سې ک سانو په‬
‫الس ورکــول کې ـ ي‪ ،‬چــې د ځمکــې د تن يمولــو تجربــه‬
‫نه لري‪ "(8).‬سـره لـه دې هـش حکومـت ددغـه واقعيـت‬
‫ـود‬‫ـې "مـ‬
‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ـراف کـ‬
‫ـرى اعتـ‬ ‫ـړ‪ .‬زيـ‬‫ـل وکـ‬‫ـرخالف عمـ‬
‫پـ‬
‫پوهېــدلو چــې تــر ارضــي اصــالحاتو وروســته بــه د‬
‫هېواد د مجموعي ځمکې حاصـل لـ شـي‪ "(9).‬لـه دېنـه‬
‫هش څرو نده ده‪ ،‬چې د ځم کې د و ېش له د غه هرز نه‬
‫د حکو مت ا صلي مق صد سيا سي و او په فر مان کې د‬
‫ـوول هغســې غولــوونکد‬
‫ـوالتو د حجــش زيــاتوالد ښـ‬ ‫محصـ‬
‫پروپاوند و‪.‬‬
‫د زراعتـــي حاصـــالتو او د حکـــومتي ماليـــاتو د‬
‫ز ياتوالي او د ه ېواد د ا بادۍ ل پاره يوه ښه الر‬
‫دا ده‪ ،‬چــې د بنــدونو پــه جوډولــو او د کــارېزونو‬
‫په ک ندلو سره ه غه پرا خې او مکي نې ځم کې‪ ،‬چې له‬
‫م قر نه د لو يديځ په لور ان تر هرات پورې او‬
‫ـې‬‫ـيمو کـ‬
‫ـرو سـ‬‫ـورو ډېـ‬
‫ـه او نـ‬ ‫ـه پورتـ‬‫ـدوکش نـ‬‫ـه هنـ‬‫لـ‬
‫پرتــې وي‪ ،‬د کــر کيلــې او داســې هــش د برېښــنا د‬
‫تول يد ل پاره برا برې شي او په بې ځم کو بز ورو‬
‫ـوې کــورنۍ د کفــاف‬
‫ـدې د يـ‬‫ـانو بانـ‬ ‫او نــورو محتاجـ‬
‫په ا ندازه په ل ه ب يه په ق سطونو سره ووې شل‬
‫شــي‪ .‬د افغانســتان لــوى او واډه ســينونه د هېــواد‬
‫ـو‬
‫ـطحې د لوډولـ‬ ‫ـد د سـ‬
‫ـو د ژونـ‬‫ـورتيا او د خلکـ‬ ‫د سمسـ‬
‫لپــاره غټــې ســرچينې دي‪ .‬د نفوســو پــه زيــاتوالي‬
‫سره به له ه غو نه ا ستفاده يوه ورځ حت مي شي‪،‬‬
‫خو ضروري ده چې اوس هش له ه غو نه د ا ستفادې‬
‫فکــر وشــي او لــ تــر لــ ه د بنــدونو وډې پروجــې‬
‫دل ته او هل ته عم لي شي‪ ،‬ځ که چې لويې پرو جې غ ټه‬
‫پانګــه‪ ،‬مــن ش او لــوډه ت نيکــي پوهــه غــواډي‪.‬‬
‫حکومتو نه کولد شي د ه غوى ل پاره سر له او سه د‬
‫امکا ناتو په ل ټه کې وي‪ ،‬يواځې په دغ سې پرو جو‬
‫ســره وهــن ابادېــدلد‪ ،‬افغانــان شــتمن کېــدلد او‬
‫ټول نه له کړکېق نه ژ غورل ک ېداى شي‪ ،‬خو خل قي‬
‫حکو مت ددغ سې پرو جو پر ځاى د شوروي ات حاد چل ند‬
‫ته ور ته چل ند غوره کړ‪ ،‬چې په ه غه سره يې کو ښښ‬
‫وکړ‪ ،‬ځمکه وال د "فيـوډال" پـه نامـه وټکـوي لکـه‬
‫چې شوروي ات حاد د ستالين په و خت کې کوال کان د‬
‫يوې ډلې يا يوې هبقې په تووه محو کړي و‪.‬‬
‫خلقي حکومت د "فيوډالو" ځپـل د فرمـان پـه پلـي‬
‫ک ېدلو سره پ يل کړ‪ ،‬خو څن ګه چې ځم که ډول ډول‬
‫وه او ملک يت هش د شرعي او هش عر في سندونو له‬
‫م ې او نوې ا بادې شوې ځم کې بې سنده ملک يت وې‪،‬‬
‫ټول پرو ورام پېچ لد و‪ .‬غ ېر له ه غه هش د ځم کو‬
‫سروې او ا ندازه کول او ب يا له ټا کل شوي ن صاب‬
‫نه ا ضافي ځم که بې لول او ه غه په نورو وې شل يو‬
‫وــران کــار و‪ ،‬چــې د هغــه لپــاره لــه مســلکي او‬
‫حرفــوي کــدرونو نــه کــار اخيســتل د پرووــرام پــه‬
‫بريــالي کېــدلو کــې رول لوبــولد شــو‪ ،‬خــو هغــه د‬
‫زيري په ژبه هش "‪ ...‬د ډېـرو کمـزورو کـدرونو پـه‬
‫ـاتې‬‫ـې زيـ‬‫ـه يـ‬‫ـالفينو تـ‬‫ـو او م ـ‬‫ـد شـ‬
‫ـه زور پلـ‬‫الس پـ‬
‫پلمــې پــه الس ورکــړې‪ "(01).‬دا ســره لــه دې‪ ،‬چــې د‬
‫هغـو ل پاره د کرنـې د وزارت يـو شـمېر رييسـان او‬
‫نور وو ندي کدرو نه په يوې او نۍ کې په يوه کورس‬
‫کــې وروزل شــول‪ ،‬خــو حقيقــت دا دى چــې د ځمکــې د‬
‫م صادرې او و ېش کار د وو ندي ځوا نانو په الس په‬
‫ـداره ييــز ډول پــه بېــړه ترســره شــو او‬‫زور او ننـ‬
‫ـل‬‫ـرې پيـ‬‫ـره پـ‬‫ـپکاوي سـ‬
‫ـه سـ‬‫ـو" پـ‬‫ـاتره د "فيوډالـ‬ ‫زيـ‬
‫و شو‪ .‬په د غه کار کې د عمل ياتي پالن آمرا نو ته‬
‫لــه حــد نــه زيــات واک ورکــړل شــوى و‪ .‬هغــوى د‬
‫صــدراع ش د مرســتيال لــه خــوا پــه دغــو الفــاظو‬
‫مــامور شــوى و‪" :‬تاســې نــه يــواځې بزوــران د‬
‫اســتثمار لــه منګولــو نــه ژغــورئ‪ ،‬بلکــې پــه‬
‫افغان ستان کې د څو پېړ يو يوه ستمګره هب قه په‬
‫اقتصــادي لحــا نســکوره کــوئ‪ ،‬چــې د انقــالب پــه‬
‫بريــاليتوب ســره پــه سياســي لحــا نســکوره شــوې‬
‫ده‪ "(00).‬نــور محمــد تــره کــي ال دم ــه زيــري تــه‬
‫فرمــايلي و‪ ،‬چــې "‪ ...‬د ځمکــې اصــالحات دې زر پيــل‬
‫او پاى تـه ورسـې ي‪ "(00).‬پـه دغـه حـال کـې د فوـل‬
‫ر حيش موم ند ن ر ته چا غود نه ن يوه‪ ،‬چې و يل يې‬
‫" دغه ډېر پېچلد کـار دى‪ ،‬پـه نمونـه وي ډول بـه د‬
‫بې لو واليتو نو په يو شمېر ول سواليو کې ا صالحات‬
‫وکـړو‪ ،‬د ه غو نتيجـې بـه و وورو‪ ،‬خپلـې غل طي به‬
‫مطالعــه کــړو او بيــا بــه هــش دا ډول پــه نــورو‬
‫ولسواليو کې عمليات پيل کـړو‪ "(05).‬کـدرونو تـه پـه‬
‫يـوه کـورس کـې د ځم کې د انـدازه کولـو الرې چـارې‬
‫ښوول شوې وې‪ .‬دوى ته دا هش و يل شوي وو‪ ،‬چې د‬
‫م ساحت په چارو کې به له مح لي م ساحانو او دا سې‬
‫ـادره‬‫ـې د مصـ‬‫ـي‪ .‬د ځمکـ‬‫ـار اخلـ‬‫ـه کـ‬‫ـيو نـ‬‫ـه رسـ‬
‫ـش لـ‬‫هـ‬
‫کو لو عمل يات سمدال سه د کا بل وال يت په ول سواليو‬
‫کــې پيــل شــول‪ .‬بيــا د جــدي پــه مياشــت کــې پــه‬
‫ک ندهار‪ ،‬فراه او هرات کې پرې پ يل و شو‪ .‬عمل يات‬
‫د بل کال د ثور تر مياشتې پورې روان وو‪.‬‬
‫پــه دويمــې دورې کــې د ځمکــې وېــش‪ ،‬پــه شــمالي‬
‫واليتونــو او ننګرهــار کــې د ‪ 0538‬کــال د ثــور پــه‬
‫ـې دوام‬‫ـورې يـ‬‫ـدي پـ‬‫ـر جـ‬
‫ـو او تـ‬‫ـل شـ‬‫ـې پيـ‬‫ـتې کـ‬‫مياشـ‬
‫و کړ‪ .‬پرو ورام په ټول ه ېواد کې عم لي نه شو‪ .‬په‬
‫ـه‬‫ـه وال پـ‬‫ـوى ځمکـ‬‫ـوي ډول لـ‬‫ـه عمـ‬‫ـې پـ‬
‫ـتان کـ‬‫افغانسـ‬
‫مېم نې‪ ،‬مزار‪ ،‬ني مروز‪ ،‬ک ندوز‪ ،‬هرات او فراه کې‬
‫وو‪ .‬پــه هــرات او فــراه کــې لــوى ځمکــه وال د‬
‫ز روو نو جري بو ځم کو خاو نان وو‪ ،‬خو د ه ېواد په‬
‫ډ ېرو سيمو کې په ت ېره په سين لرونک يو اوددو‬
‫پراخــو درو کــې واډه او متوســط ځمکــه وال عــام او‬
‫ـومي‬‫ـه عمـ‬‫ـمار وو‪ .‬پـ‬‫ـه شـ‬‫ـو پـ‬
‫ـه وال د ووتـ‬ ‫ـوى ځمکـ‬‫لـ‬
‫ډول افغانســـتان د وډو او متوســـطو ځمکـــه والـــو‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬
‫ـي دى‪ ،‬چـ‬ ‫ـورې زراعتـ‬‫ـده پـ‬
‫ـر دې حـ‬ ‫ـواد او تـ‬‫هېـ‬
‫سلو کې له پېن ځه او يا نه ډ ېر افغا نان په ځم که‬
‫با ندې کار کوي‪ ،‬نو د ځم کې په ملک يت کې تغي ير‬
‫ـر‬‫ـې تغييـ‬‫ـد کـ‬
‫ـه ژونـ‬‫ـانو پـ‬‫ـرو افغانـ‬‫ـتل‪ ،‬د ډېـ‬ ‫راوسـ‬
‫راو ستل ک ې ي او له دې ام له د ځم کې و ېش په هر‬
‫نا مه چـې ياد شي‪ ،‬پـه دغـه ملـک کـې ډ ېره غټـه‬
‫موضوع کې ي‪.‬‬
‫عجبـه ده‪ ،‬چـې پـه فر مان کـې د اوبـو تن ـيش او‬
‫ح ق آ به هېڅ په ن ر کې ن يول شوې نه وه‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې چې په افغان ستان کې د کر نې ل پاره‬
‫ـتان‬‫ـوع ده‪ .‬پــه افغانسـ‬ ‫ـو تن ــيش اساســي موضـ‬‫د اوبـ‬
‫کې ځم کې ډ ېرې او او به ل ې دي او د ځم کې ارز ښت‬
‫هش په او بو پورې تړ لد دى‪ .‬باران په د غه م لک‬
‫ـه دې‬‫ـي وي‪ .‬لـ‬‫ـر يقينـ‬‫ـش غېـ‬‫ـه هـ‬‫ـې ل ـ اوري او هغـ‬ ‫کـ‬
‫ام له د لل مې حا صل ل وي‪ ،‬که څه هش افغان ستان‬
‫دغ سې پراخـې د ښتې ډېـرې لري‪ ،‬چې خـاورينې او د‬
‫کر نې وډ دي‪ .‬لـه هغـو ځم کو نه‪ ،‬چـې پـه م صنوعي‬
‫ډول يانې په و يالو او نهرو نو سره خړوب ې ي‪ ،‬په‬
‫ـتل کې ـ ي‪ .‬کــه‬‫ـولي ډول د کــال دوه فصــله اخيسـ‬ ‫معمـ‬
‫څه هش له ه غو نه په کال کې څو ف صله اخي ستل‬
‫ک ېدلد شي‪ .‬په دغ سې ځم کو کې د ان ګورو او نورو‬
‫م يو باغو نه هش ک ې ي‪ .‬دغ سې ځم کې د سينونو په‬
‫ـو درو‬‫ـه ســين لرونکيـ‬ ‫ـې او پـ‬
‫ـيمو کـ‬ ‫ـواوو سـ‬‫دواډو خـ‬
‫کې پر تې دي‪ .‬افغان ستان په ا صل کې په د غو ځم کو‬
‫ودان دي‪ ،‬چـې او به ور ته له هسـکو واوري نو غرو‬
‫نه وررسې ي‪.‬‬
‫ا تش لم بر فر مان هش په ا صل کې د غو ځم کو ته‬
‫متو جه و‪ .‬ورپ سې ه غه ځم کې دي‪ ،‬چې په کاريزونو‬
‫او پـه چينـو سره خړوبېـ ي‪ .‬ل که چـې دم ـه وويـل‬
‫شـول‪ ،‬د او بو په ب ندونو جوډولـو او لـه سـينونو‬
‫ــره افغانســـتان‬ ‫نـــه د نهرونـــو پـــه اېســـتلو سـ‬
‫سمســورېدلد او د افغانــانو ژونــد پــه اساســي ډول‬
‫ښه ک ېدلد شي‪ ،‬خو د غه کار يواځې حکومت نه کولد‬
‫شي‪.‬‬
‫نــو ر محمــد تــره کــي د اوبــو موضــوع هــش ســاده‬
‫وڼ له‪ .‬ز يري ته يې د ه غه دد غې وي نا په اډه‪ ،‬چې‬
‫" ځمکه زياته ده‪ ،‬خو اوبـه نـه لـري" ويلـي و‪ ،‬چـې‬
‫"‪ ...‬ته ځم که ور کړه او به دوى ]بز وران[ ور ته په‬
‫خپله پيدا کوي‪"(05).‬‬
‫د ځمکــې د وېــش پــه وخــت کــې بــه د حکومــت پــه‬
‫ه وونې سره د خداى عالش په موټرو نو او الر يو کې‬
‫ساحې ته ر سېده‪ .‬ډولو نه او سرني به و هل ک ېدل‬
‫او نوــاوې بــه کېــدلې او يــوه لويــه ننــداره بــه‬
‫جوډېدلــه‪ .‬د عمليــاتي ډلــو وډو فرعونــانو بــه د‬
‫سروې او کدر م سترد ح کومتي مامورانو په سر کې‬
‫ـې‬
‫ـه وال ځمکـ‬ ‫ـدې د ځمکـ‬‫ـانو بانـ‬‫ـتحقو کسـ‬‫ـه مسـ‬
‫ـه پـ‬‫بـ‬
‫وېشــلې او د ملکيــت ســندونه بــه يــې ورکــول‪ ،‬پــه‬
‫دا سې حال کې چې ځم که وال به هش حا ضر وو‪ .‬ځم که‬
‫وا لو د فر مان له م ې حق الره‪ ،‬چې له خپ لو ځم کو‬
‫نه د ېرش جري به د ځان ل پاره غوره کړي او نوره‬
‫يې پر ې دي‪ ،‬خو د غو فرعو نانو به ز ياتره و خت د‬
‫ـې د‬ ‫ـوي‪ ،‬چـ‬
‫ـر شـ‬
‫ـې ډېـ‬‫ـاوه‪ .‬داسـ‬‫ـه کـ‬‫ـت نـ‬
‫ـان رعايـ‬‫فرمـ‬
‫ځم که وا لو د ک لي شاوخوا ځم کې ټو ټه ټو ټه شوي‬
‫او " محلي رهبـري بـه د خـان د کـور لـه اډ ځمکـه‬
‫وېشله‪ ،‬خپلـو خپلوانـو تـه بـه يـې ورکـړې وه‪"(00).‬‬
‫يواځې دا هش نه و‪ ،‬له و ېش نه ورو سته به په‬
‫ننـــداره ييـــز ډول مارشـــونه کېـــدل او د وډو‬
‫ــه‬‫ــو تـ‬‫ــه والـ‬‫ــه ځمکـ‬
‫ــاره بـ‬‫ــه اشـ‬‫ــانو پـ‬
‫فرعونـ‬
‫"فيوډالــو"‪" ،‬ســتمګرو" او "تــاري ځپلــو" پــه‬
‫نومو نو سپکې سپورې هش و يل ک ېدلې‪ .‬دغ سې شډل او‬
‫نه وو‪ ،‬چې د پت او عزت‬ ‫ل سمېدلي خواريک ښان ل‬
‫کې په تر خو نومو نو ياد‬ ‫ځم که وال د خل کو په م‬
‫نه کـړي‪ .‬د زيـري پـه وينـا "‪...‬د حصـارک غلجـايد‬
‫پـه ولسـوالۍ کې د يوه چا ځم که وې شل ک ېده‪ ،‬د‬
‫ځم کې خاو ند په خپ له پړى ور سره ن يولد و او و يل‬
‫يې‪ ،‬چې دى خوس دى‪ ،‬م ګر ک له چې دده ځم که ووې شل‬
‫شـوه‪ ،‬مليشـه پـر ديـره الډې ور تو کـړې وه او و يل‬
‫يې "مـرګ پـر فيـوډال" د ځمکـې خاونـد ډوب شـو او‬
‫په پاى کـې ډېـر زر مـړ شـو‪ "(03).‬پـه بلـ کـې يـو‬
‫ځم که وال له کا بل نه ا مر ترال سه کړى و‪ ،‬چې دى‬
‫حق لري له خپ لو ځم کو نه د ېرش جري به د فر مان‬
‫مطـابق د ځـان ل پاره غوره کړي‪ ،‬خـو فرعو نانو د‬
‫و ېش په و خت کې ه غه ځم که بل چا ته ور کړې وه‪.‬‬
‫ځم کوال د ول سوال په ا مر ه غې ځم کې ته بوت لل شو‬
‫او هل ته له مېن ځه يووډل شو‪ .‬دغ سې ح ېواني پې ښې‬
‫ډېرې نه وې‪ ،‬خو وې‪.‬‬
‫ه غو ځم که وا لو ته‪ ،‬چې عر في ق بالې يې په الس‬
‫وې‪ ،‬که څـه هـش د ډ ېرو ټوټـو ځم کو خاونـدان بـه‬
‫ـس جريبــه ورپرېښــودل کېــدل او نــوره‬‫ـواځې لـ‬
‫وو‪ ،‬يـ‬
‫به يې وې شل کېد له‪ .‬ددغ سې ځم که وا لو شمېر په‬
‫ټول م لک کې ډ ېر و‪ .‬په افغان ستان کې په عر في‬
‫قبــالو ســره د ځمکــو رانيــول يــو پ ــواند دود و‪،‬‬
‫ه غو ځم که وا لو ته چې شاډې ځم کې يې خړو بې کړې‬
‫وې‪ ،‬ځم که هېڅ نه پرې ښودل کېد له‪ ،‬که څه هش د‬
‫ـه‬
‫ـه وال پـ‬ ‫ـې ځمکـ‬ ‫ـه وو‪ .‬دغسـ‬
‫ـتنان بـ‬
‫ـو څښـ‬‫ـرو ځمکـ‬
‫ډېـ‬
‫ت ېره د هرات د هر يرود د سين په دواډو غاډو کې‬
‫ډ ېر وو‪ ،‬چې د سل جري بو ځم کو خاو ندان هش شوي‬
‫وو او اوس په يو ځل ترې نه م حروم شول‪ .‬دا سې هش‬
‫ه غو کورن يو ته‪ ،‬چې ځم کې به يې د غور نيکو نو‬
‫په نا مه په شرعي ق بالو پاتې وې‪ ،‬چې په ه غې کې‬
‫ـه‬
‫ـه درجـ‬‫ـه او لـ‬ ‫ـوس جريبـ‬
‫ـه ډول پنځـ‬
‫ـې پـ‬
‫ـه د بېلګـ‬ ‫بـ‬
‫ځم که د يوه کس په نا مه وه‪ ،‬خو ه غه به تر د غه‬
‫وختـــه پـــورې د هغـــه د لمســـيانو او کړوســـيانو‬
‫ترمېنځ وې شل شوې وه‪ ،‬اوس د ه غو يوې کورنۍ ته‬
‫حتمي پېنځه جريبـه هـش نـه رسـېدله)‪ .(03‬شـايد فکـر‬
‫وشــي‪ ،‬چــې دغــو وډو فرعونــانو‪ ،‬چــې هرڅــه کــول‪،‬‬
‫زيارک ښو او خ پل حکو مت ته د خدمت ل پاره کول او‬
‫خ پل غر ضونه يې پ کې دخ يل نه وو‪ ،‬خو خ بره دغ سې‬
‫نه ده‪ .‬د غو تر شل کلو نو نه يو څه ز ياتو بې‬
‫تجربــې او نــادارو وډو فرعونــانو لــه هغــه زيــات‬
‫واک نه‪ ،‬چې ور ته ور کړل شوى و‪ ،‬ناوډې ا ستفادې‬
‫کولې‪ .‬ز يرى‪ ،‬چې د خ پل وزارت په و خت کې د تره‬
‫کي او ا مين امرو نه بې له وړاوزډ نه م نل اوس‬
‫وايي‪ ،‬چې " د محـل د رهبـري سـرو خلقيـانو د خپلـو‬
‫قومي سوابقو پر اساس ش صي چلند کاوه‪"(01).‬‬
‫د عمليــاتي ډلــو فرعونــانو د ولســواالنو پــه‬
‫مر سته يا د ه غو په وډون د ځم که وا لو او نورو‬
‫شتمنو کورو نه هش ل ټول او د ه غو کش حج مه قيم تي‬
‫ا موال به يې خ پل کول‪ .‬د هرات په وال يت کې په‬
‫دغ سې لټو نو سره له بېالبې لو کورو نو نه د خ ښتو‬
‫پـه ب ڼه اوه منـه هـال اخيسـتل شوې او ش صي شوې‬
‫ده‪ .‬ځي نې ځم که وال به په دې هش تر ټل ک ېدل‪ ،‬چې‬
‫خپ لې لوڼې خل قي ځوا نانو ته ن کاح کړي او که نه‬
‫د ان قالب ضد چل ند به ور سره و شي‪ .‬دغ سې چل ند په‬
‫هــرات او فــراه کــې ډېــر شــوى دى‪ .‬د نغــدې بــډې‬
‫ـې رواج‬‫ـانو کـ‬‫ـو وډو فرعونـ‬ ‫ـه دغـ‬
‫ـش پـ‬‫ـول هـ‬
‫ـه کـ‬‫ترالسـ‬
‫مو ندلد و‪ .‬ډ ېرو ځم که الـو ر شوتونه ورکـول‪ ،‬چـې‬
‫ـي‪.‬‬‫ـلد شـ‬
‫ـه وېشـ‬‫ـې ونـ‬‫ـې يـ‬‫ـه اض ـافي ځمکـ‬
‫ـاب نـ‬‫ـر نصـ‬‫تـ‬
‫مســتحقو بزورانــو هــش رشــوتونه ورکــول‪ ،‬چــې پــه‬
‫لومړۍ در جه ځم کو کې باغي او تاکي ځم کې ترال سه‬
‫کړي‪ .‬ر شوتونه د کا بل وال يت په قر غه باغ کې ډ ېر‬
‫ور کړل شوي او اخي ستل شوي وو‪ .‬يو څو ت نه بډې‬
‫اخي ستونکي وو نديان ن يول شوي هش وو‪ ،‬چې په ه غو‬
‫کــې د عــدليې وزيــر او لــوى څــارنوال عبــدالحکيش‬
‫جوزجاني وراره هش و‪.‬‬
‫د زيري پـه وينـا "‪ ...‬مـود د ارضـي اصـالحاتو د‬
‫فر مان له م ې تقري با دوه سوو او يا زرو کورن يو‬
‫بې ځم کې او ل ځم کې بزورا نو ته په وډ يا تو وه‬
‫ـواځې‬‫ـې "‪ ...‬يـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـش وايـ‬‫ـړه‪ ".‬دى دا هـ‬‫ـه ورکـ‬‫ځمکـ‬
‫اوه سوه زره کورنۍ مې په ياد کې پاتې دي‪ ،‬چې‬
‫پـه د غو کې څ لور‪ ،‬څ لور نيمـو سوو زرو کورنيـو‬
‫هــېڅ ځمکــه نــه لرلــه او تقريبــآ درې ســوه زره‬
‫کورنۍ ه غه ک سان وو‪ ،‬چې يواځې يې يو‪ ،‬دوه‪ ،‬درې‬
‫يــا څلــور جريبــه لــومړۍ يــا د هغــه معــال ځمکــه‬
‫ـتيا وي‪ ،‬د‬ ‫ـام رښـ‬‫ـه دا ارقـ‬‫ـه(‪ "(08).‬کـ‬
‫ـودل )لرلـ‬‫درلـ‬
‫خل قي حکو مت په دوره کې تر ني مايي نه ز ياتو بې‬
‫ځم کو او ل ځم کو بزورا نو ته ځم که ور کړل شوې‬
‫نـه ده‪ .‬په دې حسـاب د ځمکـې د وېـش پرووـرام بـه‬
‫پـه سـلو کې د پنځـوس په شاوخوا کـې ر سېدلد او‬
‫"فيوډالزم" هش په اساس کې پرځـاى پـاتې شـوى‪ ،‬کـه‬
‫څه هش دد غه فر مان له عم لي کو لو نه ا صلي مق صد‬
‫يا لوى مقصد د "فيـوډالزم" لـه مېنځـه وډل و‪ ،‬خـو‬
‫د ه غه د عم لي ک ېدلو په به ير کې ډ ېر ځم که وال‪،‬‬
‫مح لي م ور‪ ،‬خا نان وځ پل شول او ځي نې يې ب ندي‬
‫او ح تد ووژل شول‪ .‬حکو مت او وو ند له بز ورو نه‬
‫هش ل خ پل کړل‪ ،‬که څه هش د خپ لې ا يډيالوجۍ له‬
‫م ـې يې پـه دغـې وڼڼـې عمـل کاوه‪ ،‬چې ل که پـه‬
‫اروپــا کــې پــه منځنيــو پېړيــو کــې د افغــان‬
‫"فيــوډال" او بزوــرو تــرمېنځ دزر دغــومره ژور دى‪،‬‬
‫چې ورو ستي به د ځم کې په و ېش سره د لومړ يو پر‬
‫ضد جګ او د حکو مت مال تړ شي‪ .‬دغ سې و نه شول‪ .‬په‬
‫وا قع کې د غه هي له بې ځا يه وه‪ .‬په افغان ستان‬
‫کې د ارو پا د منځن يو پېړ يو ف يوډالزم او د ه غه‬
‫لـه م ـې اجت ماعي او سياسـي اډي کې‪ ،‬نه پ ـوا او‬
‫نه په د غه و خت کې شتون الره او نه د بز ورو او‬
‫ځم که وا لو ترمېنځ اډي کې د د ښمنۍ تر حده پورې‬
‫تر خه وو‪ .‬له دې ام له يو خو په ځي نو ځايونو‪ ،‬د‬
‫بېل ګې په ډول د فراه وال يت په ا نار دره کې بې‬
‫ځم کو بز ورو له ځم کې اخي ستو نه ډډه و کړه‪ ،‬په‬
‫دې دليـل‪ ،‬چې نه غـواډي د خپ لو تربورانـو ځمکـې‬
‫پــه دغــه ډول واخلــي‪ .‬پــه دغســې خلکــو کــې بــه د‬
‫اخوانيــانو د تبليــغ هــش اثــر وو چــې ويــل يــې د‬
‫شريعت له م ې چې ش صي ملک يت روا و ڼي‪ ،‬د ځم کو‬
‫م صادره او و ېش حرام دى‪ .‬ب له دا چې ل که چې په‬
‫خپ له ز يرى هش وا يي‪ ،‬چې د ځم کې په د غه ډول و ېش‬
‫او ددغــو وډو فرعونــانو پــه زورواک او زيــ چلنــد‬
‫سره " خلک د اصالحاتو څ ه د شـکايت تـر مرحلـې تېـر‬
‫او د ضــد انقــالب ســره د ملګــري کېــدو مرحلــې تــه‬
‫ورسېدل‪ "(09).‬خلک بـه ځکـه د شـکايت لـه مرحلـې نـه‬
‫ا و ښتي او د ضديت مرح لې ته رسـېدلي وو‪ ،‬چـې لـه‬
‫دغــو وډو فرعونــانو نــه شــکايت تــه چــا غــود نــه‬
‫نيوه‪ .‬د زيري په ژبه " مـا دغـه شـکايتونه پـه وار‬
‫وار لوډو مقا ماتو ته ور سول‪ ،‬خو د ه غه په اډه‬
‫کوم اقدام نـه کېـده‪ "(01).‬د محـل وونـديانو پـه دې‬
‫ـت‬
‫ـري واقعيـ‬ ‫ـل تـ‬‫ـه)‪ .(00‬بـ‬
‫ـه مانـ‬
‫ـر نـ‬‫ـري امـ‬
‫اډه د زيـ‬
‫ـه‬‫ـو نـ‬
‫ـو ځمکـ‬ ‫ـو نويـ‬‫ـه خپلـ‬‫ـرو لـ‬
‫ـو بزوـ‬‫ـې هغـ‬‫د ا و‪ ،‬چـ‬
‫ا ستفاده نه شوه کولد‪ ،‬چې کل يو ته نزدې د ځم کو‬
‫خاو ندان شوي وو‪ .‬په ت ېره ه غه بز ور‪ ،‬چې له يوه‬
‫بل وال يت نه به وو‪ .‬دا يوه غ ټه تراج يدي وه‪ ،‬چې‬
‫د څ لور سوو په شاوخوا کې ه غه بې ځم کې بز وران‬
‫چې له لغ مان‪ ،‬ننګر هار او نورو واليتو نو نه په‬
‫ب غالن‪ ،‬هلم ند‪ ،‬ک ندهار او نورو سيمو کې د مح لي‬
‫مســتحقو بزوــرو پرځــاى او د فرمــان پــرخالف پېنځــه‬
‫جريبــه يــا شــپ جريبــه شــوي وو‪ ،‬ددغــه سياســت‬
‫قر باني شول‪ .‬له دوى څ ه يواځې ل و و کولد شول‬
‫خپ لو ا صلي واليتو نو ته ستانه شي او ډ ېر يې د‬
‫خل قي حکو مت تر ن سکورېدلو او له ه غه ورو سته له‬
‫مېن ځه يووډل شي‪ .‬دا ه غه بز وران وو‪ ،‬چې حکو مت‬
‫د هغــو د ســفر پــه الر کــې پــه کابــل کــې حتــد د‬
‫پوهنتــون اســتادان هــش د هغــو د هرکلــي لپــاره‬
‫اي ستلي وو او په د غه بې مثا له کار سره يې هش‬
‫استادان او هش بزوران حېران کړي وو‪.‬‬
‫په ه غه و خت کې په کا بل کې په ټين ګه و يل‬
‫ک ېدل‪ ،‬چې د شوروي حکو مت د خپ لو م شاورو له الرې‬
‫په حکو مت با ندې ف شار ا چولد و‪ ،‬چې اوس ددې و خت‬
‫دى چې پـه افغانسـتان کـې "فيـوډالزم" لـه مېنځـه‬
‫يـووډل شـي او "فيـوډاالن" وځپـل شي‪ ،‬چـې د حکو مت‬
‫پر ضد ج نګ نه شي او حکو مت په ټول م لک با ندې‬
‫م سلط شي‪ ،‬چې خ پل ا صالحي پروورامو نه عم لي کړي‪.‬‬
‫ښــکاري‪ ،‬چــې دا هســې اوازه وه‪ .‬زيــرى وايــي‪ ،‬چــې‬
‫" يو شد چې ما تل په فکر کې اچـوي‪ ،‬هغـه پـه ارضـي‬
‫اصالحاتو کې د شـوروي د مشـورو نـه شـته والـد و‪".‬‬
‫دده پــه فکــر د شــوروي حکومــت‪ ،‬چــې پــه دې اډه‬
‫"بېطرفــي" غــوره کــړې وه‪ ،‬ددې لپــاره بــه و‪ ،‬چــې‬
‫" مــود دغســې غلطــي وکــړو" او "تــر نــورو کــارونو‬
‫سربېره دغه مشـکل هـش ځـان تـه پيـدا کـړو‪ "(00).‬دى‬
‫دا هش وا يي‪ ،‬چې ورو سته د پرچ مي ر جيش په دوره‬
‫کــې‪ ،‬چــې دى د زراعــت منشــي و‪ ،‬د شــوروي حکومــت‬
‫هم کاري کو له او سفير يې اح مد جانوويق ه غه ته‬
‫هش په دې اډه مشورې ورکـولې او "مـود خپلـې ټـولې‬
‫تيرې غلطۍ اصالح کـړې‪ ".‬خـو زيـرى بـه ټـوکې کـوي‪،‬‬
‫چې دغ سې وي نا کوي‪ ،‬ځ که چې په د غه و خت کې نزدې‬
‫ټول بز وران د نورو ترڅن ګه د ر جيش په مقا بل کې‬
‫جګ شوي وو‪.‬‬
‫پـه هـر حـال‪ ،‬د شـوروي حکومـت بـه د سياسـت لـه‬
‫م ې له خل قي حکو مت سره د ځم کې د و ېش په اډه‬
‫هم کاري نـه وي کړي‪ ،‬ددې لپـاره چې په ه غه کې‬
‫پاتې را شي او د حکو مت کو لو چانس کارمل يانو ته‬
‫ور سې ي‪ .‬د ز يري د ک تاب له م ې نور مح مد تره‬
‫کــي او حفــيظ هللا امــين د ځمکــې د فرمــان پــه پلــي‬
‫کېـدلو کې اصـلي کسـان وو او ده له هغـو نه په‬
‫هـرې موضـوع کې هـدايت غوښـته‪ .‬دا سـمه وه‪ ،‬چې د‬
‫خل قي په زوروا کي ن ام کې واک د سر ک سانو په‬
‫ـه‬‫ـر پـ‬
‫ـو د وزيـ‬ ‫ـې او اوبـ‬
‫ـو د کرنـ‬‫ـې و‪ ،‬خـ‬‫ـار کـ‬‫انحصـ‬
‫تو وه صالح مح مد ز يري د فر مان د پ لي ک ېدلو له‬
‫زور زيــاتي او بېعــدالتي لــه مســپليت نــه ځــان‬
‫ژغـورلد نشـي‪ .‬دا د لمـر پـه شـان واقعيـت دى‪ ،‬چـې‬
‫ـو وېــش پــه ټينګــه‬
‫ـديانو او حکومتيــانو د ځمکـ‬ ‫وونـ‬
‫غو ښته او نارې سورې يې سر کړې وې‪ ،‬چې په د غه‬
‫اصــالحي پرووــرام ســره بــه "فيــوډالزم" او تــر‬
‫"فيوډالزم" نه دم ه ار بکـي لـه مېنځـه يـووډل شـي‬
‫او " ځمکه د هغه چـا ده چـې پـرې بانـدې کـار کـوي‬
‫او مود به دغ سې ټول نه جوډه کړو‪ ،‬چې په ه غې کې‬
‫ـه وي" او‬ ‫ـتثمار نـ‬‫ـرد اسـ‬
‫ـوا د فـ‬‫ـه خـ‬
‫ـرد لـ‬‫ـه " د فـ‬
‫بـ‬
‫دا سې نور‪ ...‬خو کومې ه غه تېروت نې‪ ،‬چې ز يري د‬
‫ځم کو د وېـش پـه اډه په النـدې ډول کـړي دي‪ ،‬سمې‬
‫دي‪ ،‬خو ده د غه انت قاد د پرچش ر جيش په و خت کې‬
‫کړى‪ ،‬چې په ه غه و خت کې په خل قي حکو مت با ندې‬
‫انتقـاد کول دود ورځېـدلد و‪ ،‬نو دى هش په کـال‬
‫‪ 0985/0530‬کــې ليکــي‪ ،‬چــې "عمــده تــرين اشــتبآهات‬
‫مرح له اول ا صالحات ار ضد ع بارت ا ند از ا شتباهات‬
‫در تطبيــق تحــوالت زراعتــد ناديــده ــرفتن اشــکال‬
‫زمينــدارى و اســتفاده از زمــين در منــاهق م تلــف‬
‫کشـور محاسـبه و سـنجش نادر ست م سايل اسـتفاده از‬
‫ـام‬‫آب‪ ،‬عهــدم تــامين امــاد د قبلــد دهقانــان بانجـ‬
‫اصــالحات ارضــد‪ ،‬در ن ــر نگــرفتن ســنن‪ ،‬عنعنــات‪،‬‬
‫رسـوم و اعتقـادات مـردم‪ ،‬بر خورد تحر يک آم يز در‬
‫برابـر دهقانـان مرفـه الحـال و متوسـط و نر ساندن‬
‫ک مک هاى الزم به دهقا نان کش ز مين‪ ،‬و بد ز مين‬
‫که در نتيجه اصالحات ارضـد صـاحد زمـين رديدنـد‪".‬‬
‫ـه‬‫ـرى پـ‬‫ـد زيـ‬
‫ـالح محمـ‬‫ـې صـ‬‫ـادولو وډ ده‪ ،‬چـ‬‫ـا د يـ‬‫بيـ‬
‫ــت کـــې د کرنـــې او اوبـــو وزيـــر د‬‫خلقـــي حکومـ‬
‫ـش پرووــرام آمــر‬‫ـو د وېـ‬
‫ـړى او د ځمکـ‬ ‫ـوورو غـ‬‫پولټبـ‬
‫و‪ ،‬نو دد غو تېروت نو م سپليت په او له در جه ه غه‬
‫ته را جع ک ې ي‪ ،‬خو څن ګه چې په زوروا کو ن امونو‬
‫کـې د مالمتـۍ وو ته له مېنځـه تلليـو او په خاص‬
‫ډول له مېن ځه وډل شويو ته ن يول ک ې ي‪ ،‬ز يري هش‬
‫مالمتــي پــه حفــيظ هللا امــين اچــوي‪ ،‬چــې "اشــتباهات‬
‫مــذکور و شــرايط بغــرنج اســتيالى امــين و بانــد‬
‫تبه کار آن [او] بر موا ضع قدرت تا ا ندازه ز ياد‬
‫عمدا باالى حزب تحميل رديد‪"(05).‬‬
‫ز يرى ه غه څوک دى‪ ،‬چې په افغان ستان با ندې د‬
‫شـوروي له ير غل نـه دوه ور ځې دم ـه‪ ،‬چې د خپـل‬
‫وزارت ځينــې مــاموران حفــيظ هللا امــين تــه معرفــي‬
‫کول‪ ،‬ه غه يې په مبال غه ي يزو تودو کل مو ستايه‪،‬‬
‫خو له ير غل نه زر ورو سته يې چې خل قي حکو مت‬
‫نســکور شــوى او امــين وژل شــوى و‪ ،‬هغــه يــې ســ ت‬
‫ـر‬ ‫ـوروي يرغلګـ‬‫ـې د شـ‬
‫ـې چـ‬ ‫ـل يـ‬
‫ـرک کارمـ‬ ‫ـده او ببـ‬ ‫وغنـ‬
‫پوځ په واک ر سولد و‪ ،‬په غوډو کل مو ستايه‪ .‬ب يا‬
‫ـش‬ ‫ـه دويـ‬
‫ـد پـ‬‫ـې د وونـ‬‫ـروالۍ کـ‬ ‫ـه سـ‬
‫ـد هللا پـ‬
‫ـې د نجيـ‬
‫يـ‬
‫سراســري کنفــرانس کــې پــه کارمــل بانــدې نيــوکې‬
‫و کړې‪ ،‬بې له دې چې نوم يې واخ لي او د نج يد هللا‬
‫يې ستاينه وکړه‪.‬‬
 ‫څلورم څپرکد‬

‫بندي توب او جزا‬

‫پــه افغانســتان کــې د اميــر عبــدالرحمن لــه‬
‫واکم نۍ نه دم ه ر سمي ب ندي خانې نه وې‪ ،‬ل که چې‬
‫د ر سمي دفترو نو ل پاره هش ودا نۍ نه وې‪ ،‬واکم نو‬
‫ـه‬‫ـن پـ‬ ‫ـو زامـ‬ ‫ـراف زورورو کورنيـ‬‫ـه د اهـ‬‫ـوا نـ‬
‫ـه پ ـ‬ ‫لـ‬
‫کابــل کــې د يرغمــل پــه تووــه ســاتل‪ .‬د اميــر‬
‫ع بدالرحمن په و خت کې ب نديان په باالح صار‪ ،‬ارګ‬
‫او کو ټوالۍ کې ساتل ک ېدل‪ .‬له ځي نو سرايونو او‬
‫ح کومتي ودان يو نه هش د ب ندي خانو په تو وه کار‬
‫اخيسـتل کېـده‪ .‬په باالح صار او ارګ کـې پـه سياه‬
‫چاوــانو کــې هــش بنــديان اچــول کېــدل‪ .‬بيــا پــه‬
‫دهمز نګ کې لو يه ب ندي خا نه جوډه شوه‪ ،‬چې د ه غې‬
‫لــه وډو او نمجنــو کوټــو څ ــه ان د څرخــي پلــه د‬
‫لــوى کــانکريټي زنــدان تــر جوډېــدلو پــورې کــار‬
‫اخيســتل کېــده‪ .‬د اميــر عبــدالرحمن پــه وخــت کــې‬
‫د غومره ډ ېر افغا نان ب ندي شوي‪ ،‬چې واق عي شمېر‬
‫يــې شــايد حکــومتي چــارواکيو تــه هــش معلــوم نــه‬
‫وو)‪.(0‬‬
‫د اميـر ع بدالرحمن لـه دورې نه ورو سته د ثـور‬
‫تر کود تا پورې هش له ب ندي خانو نه پوره کار‬
‫اخي ستل ک ېده‪ ،‬په ت ېره د صدراع ش مح مد ها شش په‬
‫اولســو کلونــو کــې‪ .‬يــواځې د پاچــا امــان هللا پــه‬
‫واکم نۍ او د پا چا مح مدت ظاهر په قانوني ل سيزې‬
‫کې افغا نان له ح کومتي سيا ست سره د م ال فت له‬
‫ام له د محک مې له ح کش نه پر ته نه ب ندي ک ېدل‪.‬‬
‫ـايي‬‫ـر جنـ‬ ‫ـديان تـ‬‫ـي بنـ‬
‫ـې سياسـ‬‫ـو کـ‬‫ـورو وختونـ‬‫ـه نـ‬‫پـ‬
‫بنــديانو پــه شــمېر کــې ډېــر وو‪ ،‬دا ځکــه چــې‬
‫زورواکــي او بنــدي خــانې ســره تړلــې وي‪ .‬پــه دې‬
‫بر خه کې خل قي او پرچمـي حکومتو نه د افغان ستان‬
‫تر هر بل حکو مت نه دم ه والډل‪ .‬ه غومره‪ ،‬چې په‬
‫هر يوه د غه ر جيش کې ښځې او ناري نه ب ندي شوي‪،‬‬
‫کـــړول شـــوي او اعـــدام شـــوي دي‪ ،‬پـــه معاصـــر‬
‫افغان ستان کې د بل هېڅ حکو مت په و خت کې په‬
‫ه غه تنا سد نه دي شوي او دا په دغ سې حال کې‪،‬‬
‫چې د دوى چارواکيو د بل هر حکو مت له چارواکيو‬
‫نه ډ ېرې خل قو ته د خدمت کو لو نارې سورې وه لې‪،‬‬
‫خو دوى د نورو حکومتو نو له چارواکيو نه څرو ند‬
‫توپير الره‪ .‬دوى په خپ لې ټاکلې ا يډيالوجۍ ټي نګ‬
‫والډ وو او ه غه ور ته د غومره سپېولې وه‪ ،‬چې نور‬
‫خ لق يې ترې نه قر بانول‪ .‬دوى ځ که دغ سې کول‪ ،‬چې‬
‫د غه ا يډيالوجي په ا صل کې په توپير او د ښمنۍ‬
‫والډه وه او دوى د هغــې لــه م ــې شــتمن پــه تېــره‬
‫"فيــوډاالن" او پانګــه ور او مــذهبي کســان دښــمنان‬
‫او د هغـه پرعکس خواريکښـان خپـل دوسـتان و ڼل‪ .‬د‬
‫همدغــه ن ــر لــه م ــې و‪ ،‬چــې د خلــق او پــرچش‬
‫ـل‬ ‫ـان ځپـ‬‫ـدوي م الفـ‬
‫ـل عقيـ‬‫ـواځې خپـ‬‫ـه يـ‬
‫ـارواکيو نـ‬‫چـ‬
‫ح تد خ پل وو ندي م ال فان هش په ب ندي خانو کې‬
‫ت ته کول‪ .‬په افغان ستان کې ه غومره‪ ،‬چې د دوى‬
‫د رجيمو نو په و خت کې له ب ندي خانو کار اخي ستل‬
‫شوى دى‪ ،‬د بل هېڅ اف غان حکو مت په و خت کې په‬
‫هغه اندازه ترېنه کار نه دى اخيستل شوى‪.‬‬
‫د کودتــا پــه لومړيــو اونيــو کــې بېحســابه‬
‫افغا نان ب ندي شول‪ ،‬د پ واني حکو مت د سر ک سان‬
‫هـش د لومړ يو ب نديانو په ډلـه کې وو‪ .‬لکـه چـې‬
‫دم ــه د ک‪.‬ج‪.‬ب پــه حوالــه ويــل شــوي‪ ،‬د مــۍ د‬
‫ميا شتې تر شپ مې پورې د يوې او نۍ په به ير کې‬
‫لـه لسـو زرو نـه زيـات افغا نان بنـدي شـوي وو‪ .‬د‬
‫بلـــ واليـــت د واليتـــي کمېټـــې منشـــي عبـــدهللا‬
‫ا حد ]عبداال حد[ يون سي په ا مر د مد د ميا شتې په‬
‫به ير کې ن هه سوه ک سان د ضد ان قالب په تور ب ندي‬
‫شوي وو‪ .‬د جون د ميا شتې په ني مايي کې‪ ،‬چې له‬
‫ـه‬ ‫ـل تـ‬‫ـديان کابـ‬
‫ـه بنـ‬
‫ـې دغـ‬‫ـو‪ ،‬چـ‬
‫ـر وشـ‬‫ـه امـ‬‫ـل نـ‬
‫کابـ‬
‫وا ستوي‪ ،‬د ه غو پ واند شمېر نه و پاتې‪ .‬تر د غه‬
‫وخ ته پورې د اتل سمې پ لې فر قې له الرې په مزار‬
‫کــې هــره شــپه لــه پنځوســو نــه تــر شــپېتو پــورې‬
‫ب نديان له مېن ځه وډل ک ېدل‪ .‬چارواکيو و يل‪ ،‬چې‬
‫دغه کش شـوي کسـان"‪ ...‬د شـوروي اتحـاد يـورال او‬
‫سايبريا ته د س ت کار کو لو ل پاره ا ستول شوى‬
‫وو‪ ".‬سره له دې هش په دغـه وخـت کـې هـره ورځ لـه‬
‫دېرشو نه تر اويـا پـورې افغانـان بنـدي کېـدل)‪.(0‬‬
‫په وا قع کې د ز ندان آ مران د ب نديانو بآقي وو‬
‫او ح ساب يې ور کولد نه شو‪ .‬ل که چې دم ه و يل‬
‫شــوي‪ ،‬د کودتــا پــه لــومړي وخــت کــې اول د دفــاع‬
‫وز ير ع بدالقادر‪ ،‬چې د عث مان په م ستعار نا مه د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب ايج ن و او ب يا د وو ندي من شيانو په ا مر‬
‫پوځي اف سران ب ندي ک ېدل‪ ،‬حکو مت له پوځ نه و ېره‬
‫لرلــه او م ــالف افســران يــې همــدا چــې پېژنــدل‬
‫ن يول‪ ،‬که څه هش ه غو به د حکو مت پر ضد ع مل نه‬
‫و کړى‪ .‬حکو مت په ا صل کې کو ښښ کاوه‪ ،‬چې پوځ‬
‫خل قي يانې د م الفو اف سرانو له شتون نه خالي‬
‫کړي‪ ،‬نو يې نورو وو ندونو ته من سوب اف سران په‬
‫ت ېره اخوان يان او ماو ستان نه زغ مل‪ .‬په دې ډول‬
‫حکومــت د بــالقوه او بالفعــل م الفــانو تــرمېنځ‬
‫توپير نه کاوه او دواډه يې ن يول‪ .‬د غه چل ند په‬
‫پوځ کې س ت کړکېق پ يدا کړ‪ ،‬چې په نتي جه کې په‬
‫پوځي واحدونو کې پاڅونونه وشول‪.‬‬
‫د او سا له جوډ ېدلو نه ورو سته ن يول ن يول ډ ېر‬
‫شول‪ .‬او سا که څه هش د افغان ستان د و ټو ساتلو‬
‫ادارې په نا مه له کود تا نه يو څو او نۍ ورو سته‬
‫جوډه شوه‪ ،‬په وا قع کې د افغان ستان پر ځاى يې د‬
‫ر سمي وو ند و ټې په ن ر کې لر لې‪ ،‬چې ه غه په د غه‬
‫وخــت کــې د وونــد پــه انحصــاري ســروالۍ د حکومــت‬
‫ټينګـول وو‪ ،‬نـو ځکـه هـر اف غان نر يا ښـځه يـا‬
‫ستمي يا غ ير ستمي‪ ،‬پ ښتون يا غ ېر پ ښتون‪ ،‬وو ندي‬
‫يا غ ير وو ندي ب ندي ک ېده‪ ،‬چې په يوه يا بل ډول‬
‫به يې له د غه انح صاري حکو مت او د ه غه له زور‬
‫ز ياتيو سره م ال فت کاوه‪ .‬په د غه و خت کې ژو ند‬
‫د غومره نام صپون او و ېره تر دې حده پورې خوره‬
‫وه‪ ،‬چــې پلرونــه بــه پــه کورونــو کــې د خپلــو‬
‫کې د حکو مت پرخالف نه غ ېدل‪ .‬په‬ ‫اوالدو نو په م‬
‫ښوونځيو کې خل قي ښونکي وو مارل شوي وو‪ ،‬چې زده‬
‫ـه‬ ‫ـانو پـ‬‫ـې لويـ‬‫ـپه چـ‬‫ـره شـ‬
‫ـې تېـ‬‫ـتي‪ ،‬چـ‬ ‫ـوونکي وپوښـ‬‫کـ‬
‫تلويزيـــون کـــې وينـــاوې کـــولې‪ ،‬د هغـــو )زده‬
‫ـه اډه څــه‬ ‫ـه پـ‬‫ـو د هغـ‬‫ـدو او پلرونـ‬ ‫کوونکيــو( مېنـ‬
‫ـره دغــومره ډېــره وه‪ ،‬چــې‬ ‫ډول غبروــون ښــوده؟‪ .‬وېـ‬
‫چا د روا نو پې ښو په اډه ليک نې نه کولې‪ .‬ما په‬
‫خپ له که څه هش له خل کو سره د حکو مت په چل ند‬
‫پوه ېدل مې خپ له م سلکي د نده وڼ له‪ ،‬د او ست په‬
‫ـه‬ ‫ـته پـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـې نـ‬
‫ـه پېښـ‬‫ـار لـ‬‫ـې د باالحصـ‬‫ـت کـ‬‫مياشـ‬
‫ـه‬ ‫ـې پـ‬ ‫ـه ‪ 0980‬کـ‬
‫ـې مـ‬ ‫ـړ او پـ‬ ‫ـل وکـ‬
‫ـو پيـ‬ ‫ـال ليکلـ‬‫جورنـ‬
‫پرچ مي ر جيش کې تر ب ندي ک ېدلو پورې ور ته دوام‬
‫ـه‬ ‫ـا لـ‬‫ـې بيـ‬‫ـې مـ‬
‫ـدان کـ‬‫ـه زنـ‬‫ـه پـ‬
‫ـي پلـ‬ ‫ورک ـړ‪ .‬د څرخـ‬
‫ب نديانو نه په دې اډه ډ ېر معلو مات ترال سه کړل‪،‬‬
‫خـو لـه بده مر غه هغـه مې ليکلـد نـه شول‪ .‬اوس‬
‫دل ته ه غه او د خ پل ژوندا نه معلو مات له ه غو د‬
‫معلو ماتو سره يو ځاى وډا ندې کوم‪ ،‬چې مې د ا سدهللا‬
‫نــوابي‪ ،‬روشــن احمــد شــاه‪ ،‬س‪.‬ن‪ .‬حســيني او محمــد‬
‫عث مان ها شمي له اثرو نو نه ترال سه کړي دي‪ .‬دوى‬
‫ټول په خل قي دوره کې ب نديان وو‪ .‬سره له دې هش‬
‫ممک نه نه ده‪ ،‬په ټول م لک کې په خل قي دوره کې‬
‫ـدې‬ ‫ـانو پــه اډه انځــور وډانـ‬ ‫د بنــدي تــوب او ج زاوـ‬
‫شي‪.‬‬

‫حکومتي چارواکي او بنديان‬

‫ـې‬
‫ـتو کـ‬‫ـس مياشـ‬‫ـو اوولـ‬‫ـه لومړيـ‬‫ـت پـ‬‫ـي حکومـ‬‫د خلقـ‬
‫يـانې پـه هغـه وخـت کـې‪ ،‬چـې تـره کـد د ن ـام او‬
‫اســدهللا ســروري د اوســا ســرواالن وو‪ ،‬بي ــي ډېــر‬
‫افغا نان ب ندي شوي‪ ،‬کړول شي او لـه مېنځـه وډل‬
‫شــوي دي‪ ،‬خــو څنګــه چــې خلقــي ن ــام انحصــاري او‬
‫ســرپټي او زورواک و او يــواځې لــه ځينــو بنــديانو‬
‫نه تحق يق په ليک لي ډول ک ېده او د تحق يق پاڼې‬
‫هــش لــه يــو څــو نــه پرتــه عــامې شــوې نــه وې‪ ،‬د‬
‫ب نديانو او ه غو ته د جزا وانو په اډه ليک نې هش‬
‫دقيقـې کېـدلد نـه شـي‪ .‬پـه دې اډه لکـه چې وو يل‬
‫شول‪ ،‬يو شمېر پ وان يو ب نديانو ليک نې کړي دي‪،‬‬
‫خو ه غه نه يواځې د ش صي معلو ماتو او تجر بو پر‬
‫بنـا او محـدودې دي‪ ،‬تـر ز ياتې ا ندازې احسا ساتي‬
‫او ناافـاقي دي‪ .‬سـره لـه دې هش هغـه د څېړونکيـو‬
‫ـتناک منـابع دي‪ .‬د اميـر عبـدالرحمن د‬ ‫لپـاره ارزښـ‬
‫و خت د ز ندانونو په اډه ز ما ليک نه شايد تر د غې‬
‫ليک نې‪ ،‬چې اوس يې کوم‪ ،‬ډ ېره دقي قه وي‪ ،‬ځ که چې‬
‫په ه غه و خت کې د ام ير په در بار کې د بر تانوي‬
‫هنــد حکومــت مســلمان ايجنــ پــه مــن ش ډول خپــل‬
‫حکو مت ته راپورو نه ور کول‪ ،‬چې ه غه ټول د ه ند‬
‫په م لي ار شيف او د ل ندن بر تانوي ک تابتون کې د‬
‫څېړونکيـو د ا ستفادې لپـاره اي ښودل شوي دي‪ ،‬خو‬
‫له بده مر غه په افغان ستان کې دغ سې سرچينې هېڅ‬
‫په دق يق‬ ‫نه شته‪ ،‬چې د ه غو له م ې اف غان تاري‬
‫ډول او په خـاص ډول لـه خلکـو او بنـديانو سره د‬
‫ــي‪.‬‬‫ــل شـ‬‫ــه مســـتند ډول وکښـ‬‫حکومتونـــو چلنـــد پـ‬
‫حکومتونـه او په دق يق ډول حکـومتي چـارواکي ه غه‬
‫و خت ښه پېژ ندل ک ېدلد شي‪ ،‬چې له خل کو سره په‬
‫ـاص‬‫ـه خـ‬
‫ـره پـ‬‫ـانو سـ‬‫ـو م الفـ‬‫ـه خپلـ‬
‫ـومي ډول او لـ‬ ‫عمـ‬
‫ډول د ع مل په ډ ور کې څه ډول چل ند کوي‪ ،‬نه دا‬
‫چې څه وا يي‪ .‬له دې ام له په يوې سيا سي ټولنې‬
‫ــده دا ده‪ ،‬چـــې د خپلـــو‬‫کـــې د خلکـــو غټـــه دنـ‬
‫چارواکيو ويناوو او کړو ته پوره ځير وي‪.‬‬
‫د ثور له کود تا نه ورو سته د حکو مت فر مان په‬
‫ټــول ملــک کــې چلېــده او حکومــت پــه واليتونــو‪،‬‬
‫ول سواليو او عال قه در يو کې ل که د کا بل په ښار‬
‫کـې نوي چـارواکي وټا کل‪ .‬دوى زيـاتره خلق يان او‬
‫ـه‬
‫ـارواکيو نـ‬ ‫ـو چـ‬
‫ـه پ وانيـ‬‫ـان وو‪ .‬لـ‬ ‫ـې پرچميـ‬ ‫ـه يـ‬‫څـ‬
‫ـو‬
‫ـاتې وو‪ ،‬خـ‬ ‫ـامونو پـ‬‫ـو مقـ‬
‫ـه خپلـ‬‫ـش پـ‬‫ـې ال هـ‬
‫ډې ـ ر يـ‬
‫ه غوى ب يا ل ېرې ځايونو ته ا ستول ک ېدل يا يې‬
‫ځانو نه په خپ له وو ښه کړل‪ .‬ورو سته مع لوم پرچ مي‬
‫چــارواکي هــش ووښــه کــړل شــول‪ .‬پــه دې ډول پــه‬
‫ښــارونو او واليتونــو کــې د وونــد او حکومــت د‬
‫ســروالۍ مقامونــه د خلقيــانو شــول‪ ،‬مســلکي او‬
‫حســابي ميرزايــان پرځــاى پــاتې شــول‪ ،‬ځکــه چــې‬
‫خلق يانو يې کارو نه نه شو کولد‪ .‬په خلق يانو کې‬
‫ـي‬
‫ـي او سياسـ‬ ‫ـي اداري‪ ،‬امنيتـ‬ ‫ـش "‪ ...‬د دولـ‬
‫ـت اساسـ‬ ‫هـ‬
‫کارو نه د وو ند حاکش وروپ ته سپارل شوي وو‪ ،‬چې‬
‫ـو د دوى‬ ‫ـدل‪ "(5).‬خـ‬
‫ـه يادېـ‬‫ـه نامـ‬‫ـانو پـ‬
‫ـرو خلقيـ‬‫د سـ‬
‫پــه ن ــر حکومــت کــول د نامطلوبــانو بنــدي کــول‪،‬‬
‫ـه‬
‫ـراف پـ‬ ‫ـه اهـ‬‫ـول‪ .‬پـ‬‫ـول شـ‬
‫ـل ټکـ‬‫ـي وهـ‬
‫ـړول او مروکـ‬ ‫کـ‬
‫ت ېره د واليتو نو په مرکزو نو کې هش له ز ندانونو‬
‫نه پوره کار واخي ستل شو‪ .‬د مرو کي وه لو ټکو لو‬
‫لوى مر کز د کا بل ښار و‪ ،‬چې د کود تا په و خت کې‬
‫يې نيش ميل يون و وړي او د ب ندي توب څو مرکزو نه‬
‫لرل‪ ،‬ل که د دهمز نګ ز ندان‪ ،‬د وال يت توق يف خا نه‬
‫او د څر خي پ له لوى کانکريټي ز ندان‪ ،‬چې په د غه‬
‫و خت کې له او وبالکو نو څ ه يې يواځې اول لم بر‬
‫بـالک د ا سفتادې وډ و‪ .‬د حکومـت ل پاره دغـه ب ندي‬
‫خانې بس نه وې‪ ،‬نو يې د ب ندي کو لو په هم غه‬
‫اول وخـت کـې د کورن يو چارو وزارت او ملـي د فاع‬
‫وزارت لــه کوټــو او تهکــاويو او وروســته د صــدارت‬
‫لــه کوټــو او نــورو دولتــي ودانيــو نــه هــش کــار‬
‫اخي سته او د څر خي پ له د ټو لو بالکو نو په ب شپړ‬
‫کولو باندې لنګر واچوه‪.‬‬
‫ن‪.‬ح سيني شايد لومړى کس وي‪ ،‬چې د کود تا په‬
‫دوي مه ورځ يانې د ثور په نه مه ون يول شو او لس‬
‫ور ځې ورو سته له درې نورو ب نديانو سره د څر خي‬
‫پله زندان لومړي بـالک تـه ولېـ ل شـو)‪ .(0‬د حسـيني‬
‫له ليک نې نه مع لومې ي‪ ،‬چې د ا سالمي جمع يت غړي‬
‫وي‪ .‬لــه هغــه نــه وروســته بــه وي‪ ،‬چــې د پ ــواني‬
‫حکو مت د سر ک سان د مو سد شفيق په وډون د م لي‬
‫د فاع په کو ټو کې ا چول شوي او ب يا په پولي ګون‬
‫کې له مېن ځه وډل شوي دي‪ ،‬چې يادو نه يې دم ه‬
‫شوې ده‪ .‬له کود تا نه ور سته نور مع لوم ب نديان‬
‫د بدخ شان پ واند وا لي تاج مح مد وردګ او د ه غه‬
‫مشـر ورور رو شن احمـد شـاه‪ ،‬چـې په رو شندل وردګ‬
‫ياد ېده‪ ،‬وو چې د وال يت په توق يف خا نه کې وا چول‬
‫شــول‪ .‬توقيــف خــانې پــه وډو کوټــو کــې يــو شــمېر‬
‫جنـايي ب نديان او داسـې هـش ځينـې سياسـي ب نديان‬
‫ـد د دولـت وزيـر‪ ،‬عبـدالقيوم وردګ د‬ ‫لکـه عبدالمجيـ‬
‫سـرحدونو و ير‪ ،‬عبـدهللا ع مر د روغتيـا وز ير او يـو‬
‫څو دي ني پو هان او قا ضيان دم ه ب ندي شوي وو‪ .‬د‬
‫جــوزا پــه لــومړۍ ورځ دغــه دوه وروڼــه او درې‬
‫وزيران د څرخي پله لومړي بالک ته ولې ل شول)‪.(3‬‬

‫اوسا او اسدهللا سروري‬

‫اوســا د نــوي ن ــام د ټينګښــت او بانــدنيو پــه‬
‫ت ېره امري کې ته د جاسو سۍپه نا مه د خ پل فعال يت‬
‫ډ ور د غومره پرا ن يولد و‪ ،‬ل که په شوروي ات حاد‬
‫کـې چې ک‪.‬ج‪.‬ب پرا ن يولد و‪ .‬د اوسـا لومړند او‬
‫ورو ستند سروال ا سدهللا سروري و‪ .‬سروري د او سا له‬
‫الرې د افغانــانو پــه بنــدي کولــو‪ ،‬کړولــو او لــه‬
‫مېنځــه وډلــو کــې د اميــر عبــدالرحمن د وخــت لــه‬
‫ناېــد کوټــوال ميــر ســلطان )افشــار( ســره پرتلــه‬
‫ک ېدى شي‪ .‬م ير سلطان په امني تي او جزا يي چارو‬
‫کې د مط لق اخت يار خاو ند و‪ .‬د ه غه له د غه مط لق‬
‫اخت يار نه په پرا خې ا ستفادې سره نارا ضي توب‬
‫تر دې حده پورې عام شو‪ ،‬چې په پاى کې ح کومتي‬
‫لــوډو چــارواکيو اميــر تــه څرونــده کــړه‪ ،‬چــې د‬
‫هېـواد نـاارامي د ه غه د بې رح مۍ لـه املـه وه‪.‬‬
‫دا ه غه و خت و‪ ،‬چې د م ير سلطان مطلق يت له حد‬
‫نـه اوښـتد او اميـر هـش همدغسـې فکـر کـاوه‪ .‬ميـر‬
‫سلطان بيا په لغمان کې په دار وځړول شو)‪.(3‬‬
‫او سا د ع صري ت ني کي و سيلو‪ ،‬د وو ندي سرتېرو‪،‬‬
‫بېحــده اختيــار او د شــوروي اتحــاد د مــاهرانو او‬
‫په سر کې يې د بو و دانوف په لر لو سره د غومره‬
‫پيـاوډې او په خپـل سـر شوي وه‪ ،‬چـې لـه يو څو‬
‫ک سانو نه پر ته بل هر څوک يې ب ندي کولد شو‪ ،‬بې‬
‫له دې چې له کوم م قام نه يې ا جازه ترال سه کړې‬
‫ـروري حتــد د صــدراع ش حفــيظ‬‫ـه الرې سـ‬
‫وي‪ .‬د هغــې لـ‬
‫هللا امــين د لــه مېنځــه وډلــو لپــاره څــو ځلــه‬
‫ـه دې‬‫ـې نابريــالي شــول‪ .‬پـ‬‫ـولي وو‪ ،‬چـ‬‫ـه نيـ‬‫تجويزونـ‬
‫ډول او سا ددغ سې اخت يار له لر لو نه ب هره م نه‬
‫يې په ت ېره سروري د ن ام د‬ ‫وه‪ ،‬چې چارواکيو‬
‫م ال فانو په ځپ لو کې هر ه غه څه کول‪ ،‬چې يې‬
‫الزم و ڼل‪ ،‬بې له دې چې څوک ترې نه پو ښتنه و کړي‪.‬‬
‫د دوى مطلق يت به ه غه و خت پوره څرو ند شي‪ ،‬چې د‬
‫بنــدي افغانــانو شــمېر او د هغــوى د کړولــو او‬
‫وژ لو هـرز هغ سې‪ ،‬چـې په رښـتيا و تثب يت شـي او‬
‫دوى بې شمېره افغا نان په ښارونو او ا هراف کې‬
‫ب ندي کړي او بې شمېره ب نديان يې د مرګ پن جو‬
‫ــه‬‫ــه پـ‬‫ــل او څرخـــي پلـ‬‫تـــه ســـپارلي دي‪ .‬د کابـ‬
‫ز ندانونو کې په ت ېره له پاڅونونو ورو سته به‬
‫يو شمېر ب نديان له دې ام له هش له مېن ځه وډل‬
‫شوي‪ ،‬چې په زندانونو کې ورته ځاى نه و‪.‬‬
‫ا سدهللا سـروري د غزنـي سـهېل تـه د سـپندې د کلـي‬
‫فار سي ژ بد په م نګ ځوان خل قي و‪ ،‬خو په خ ټه يې‬
‫ـوده‪ .‬دى د هــوايي قــوې مي انيــک و‪،‬‬ ‫ځــان مومنــد ښـ‬
‫دى د کود تا په او له ورځ په غز ني کې و‪ ،‬خو دى‬
‫په ا صطالح س ت انقال بي و‪ .‬تر کود تا دم ه يې په‬
‫وونــدي لويــانو بانــدې فشــار راووډ‪ ،‬چــې بايــد‬
‫ان قالب وشـي‪ ،‬يانې حکومـت پـه کودتـا سـره ون يول‬
‫شــي‪ .‬لــه همــدې املــه بــه و‪ ،‬چــې دى تــر کودتــا‬
‫وروســته د اوســا ســروال وټاکــل شــو‪ ،‬چــې انقــالب‬
‫واق عي کړي‪ ،‬که څه هش ه غه ددغ سې ادارې د چلو لو‬
‫ل پاره تجر به او وډت يا نه لر له او ک سد يې هش د‬
‫پــوځي مي انيــک و‪ .‬هــر څــه‪ ،‬چــې و د يــوه ټينــګ‬
‫انقال بي په صفت او سا د شوروي اتحـاد سرم شاور‪،‬‬
‫ـو‬
‫ـام يـ‬ ‫ـته د ن ـ‬‫ـه مرسـ‬‫ـدانوف پـ‬
‫ـد بووـ‬‫ـل ليونيـ‬‫کرنيـ‬
‫بې جوډې پ ياوډى مر کز وور ځاوه‪ .‬او سا په ن ېغ ډول‬
‫تـره کي ته م سپله وه او سـروري پـه خپلـه هـش د‬
‫ځينــو بنــديانو پــه وهلــو او کړولــو کــې برخــه‬
‫اخيســتله او د کورنيــو چــارو وزارت کــې يــانې‬
‫چ ېرې‪ ،‬چې او سا هش وه‪ ،‬هره شپه يې نوي ب نديان‬
‫په خپ له ل يدل‪ .‬ک له به چې دى هل ته ته‪ ،‬ز ياتره‬
‫و خت به ن شه و‪ ،‬ب نديان به يې په خپ له و هل‪ .‬ده‬
‫په همدغ سې حال کې د يوه مال د يره هش شکولې ده‪.‬‬
‫د يوه م شاهد په روا يت يوه ښځه او م ېړه يې په‬
‫دې تور هل ته وډل شوي وو‪ ،‬چې وواکې امري کې ته‬
‫يې جاسو سي کو له‪ .‬د غه سړى د امري کې په سفارت‬
‫کې يو عادي م ست دم و او که څه هش س ت وو هل‬
‫شو‪ ،‬مط لوب اع تراف ترې نه ترال سه نه شو‪ .‬په پاى‬
‫کې په يوه حا ضر از بک سرتېري ا مر و شو‪ ،‬چې ښځه‬
‫بربنــدک کــړي‪ ،‬هغــه د نــورو پــه مــ کــې همدغســې‬
‫وکـړل‪ .‬سره لـه دې هش لـه مېـړه نـه يـې اع تراف‬
‫ـرون‬‫ـه بيـ‬
‫ـوټې نـ‬‫ـه کـ‬‫ـا دواډه لـ‬‫ـو‪ .‬بيـ‬
‫ـه شـ‬‫ـه نـ‬‫ترالسـ‬
‫وايسـتل شول‪ .‬خانبـاز تڼيـوال د کابـل پوهن تون د‬
‫ـتاد و‪،‬‬‫ـې اسـ‬‫ـتو ژبـ‬
‫ـې د پښـ‬‫ـوهنځي کـ‬‫ـه پـ‬
‫ـاتو پـ‬ ‫ادبيـ‬
‫ل که چې په پ واني څپر کي کې يې يادو نه شوې وه‪.‬‬
‫دى پـه ځان دنګـر خـو په ف کر کې شـ او ماو ست‬
‫ډو له ځوان و‪ ،‬خو په او سا کې يې پرې تور ل ګولد‬
‫و‪ ،‬چــې دى د امريکــې جاســوس دى‪ ،‬لکــه پــه پرچمــي‬
‫دوره کې په خاد کې په ما با ندې‪ ،‬چې دو لس کا له‬
‫مــې پــه انګلســتان او امريکــې کــې زده کــړه او‬
‫ـې زه د‬‫ـوى و چـ‬‫ـول شـ‬‫ـور لګـ‬
‫ـه تـ‬‫ـړې وه‪ ،‬دغـ‬‫ـه کـ‬‫څېړنـ‬
‫کمون ستي چين پ لوى ډ لې ر هاييي کدر وم‪ .‬په دا سې‬
‫حال کې‪ ،‬چې تر ه غه و خت پورې مې دد غې ډ لې م شر‬
‫ډاکټـر فيض نـوم نـه و اورېـدلد‪ .‬محمـد علـش م له‬
‫بار هش‪ ،‬چې د ادب ياتو په پوهنځي کې يو ال يق‬
‫ا ستاد و‪ ،‬په او سا کې تر دې حده پورې و هل شوى‬
‫ـرې‬‫ـت لــويي دوپـ‬
‫ـايي انتروپولوجسـ‬ ‫ـه امريکـ‬‫و‪ ،‬چــې پـ‬
‫کې شهادت ور کړو چې ه غه‬ ‫با ندې يې د ه غه په م‬
‫يو جا سوس دى‪ .‬م له بار په قانوني پا چايي کې له‬
‫دو پري سره د کا بل پوهن تون له خوا له ه غه سره‬
‫د څېړنـې ل پاره بدخ شان تـه د سـفر ملګرتـوب کړى‬
‫و‪ .‬پـه هغـه و خت کـې لـه بانـدنيو پو هانو سـره د‬
‫کابــل پوهنتــون لــه خــوا د اســتادانو ملګرتــوب د‬
‫تحق يق او څېړ نې ل پاره عام و‪ ،‬ل که چې مح صالن به‬
‫د عل مي سير په نا مه د ه ېواد ځي نو سيمو ته په‬
‫ر سمي ډول ت لل او يو ځل زه له خپ لو مح صالنو سره‬
‫کندهار او هرات ته تللد وم‪.‬‬
‫د ب نديانو په کړو لو کې د سروري و نډه د پالن‬
‫وزيــر ســلطان علــي کشــتمند او د پوهنتــون اســتاد‬
‫عث مان ها شمي له ليک نو نه هش څرو نده ده‪ ،‬چې د‬
‫خل قي حکو مت پر ضد د کود تا په تور ن يول شوي‬
‫وو‪ .‬کشــتمند د ســنبلې پــه لــومړۍ ورځ د ارګ پــه‬
‫کـوټي باغچـه کې پـه دې تور ب ندي شـوى و‪ ،‬چـې د‬
‫ج نرال ع بدالقادر او نورو په ملګرت يا يې کود تا‬
‫کو له‪ ،‬ل که چې دد غې پې ښې يادو نه دم ه شوې وه‪.‬‬
‫دى شــايد د هغــو خاصــو بنــديانو نــه وي‪ ،‬چــې هــش‬
‫شـفاهي او هش په ليک لي ډول ترې نه پو ښتنې شوې‬
‫وي)‪ .(1‬د بندي توب پـه دويمـه شـپه ترېنـه پوښـتنې‬
‫پيـل شـوې‪ ،‬د پو ښتنو کوونکيـو ډ له د ا سدهللا ا مين‬
‫پـه سروالۍ له اسـدهللا سـروري‪ ،‬سـيد داود تړون‪ ،‬د‬
‫کورنيــو چــارو وزارت د ژانــدرم او پــوليس ســروال‬
‫عزيــزي اکبــري‪ ،‬د همدغــه وزارت د چــارواکي او د‬
‫تره کي د دف تر خاص سکرتر تورن جان مح مد نه‬
‫جــوډه وه‪ .‬اول اســدهللا امــين کشــتمند وپوښــته‪ ،‬چــې‬
‫"‪ ...‬چه وقت و چطـور کودتـا ميکرديـد؟" د کشـتمند‬
‫ځواب دا و‪ ،‬چـې "چنـين اتهـامد دربـاره مـن کـامال‬
‫بــد پايــه و دروغ اســت‪ ".‬کشــتمند وايــي‪ ،‬چــې څــو‬
‫نورې شپې هش په دغ سې پو ښتنو او ځوابو نو سره‬
‫ت ېرې شوې‪ .‬په پېنځ مه شپه د ه مدغې ودا نۍ دو يش‬
‫پوډ د ب ندي ع بدالقادر کوټې ته بوت لل شو‪ .‬هل ته‬
‫ا سدهللا ا مين له قادر نه وغو ښتل‪ ،‬چې خپ لې خ برې‬
‫واوروي‪ .‬هغه کړه‪ ،‬چې "مـن و کشـتمند پـالن داشـتيش‬
‫ـا‬‫ـې مـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـتمند وايـ‬‫ـيش‪ ".‬کشـ‬
‫ـا کنـ‬ ‫ـا کودتـ‬
‫ـه يکجـ‬‫کـ‬
‫قادر ته سمدالسه وويل‪ ،‬چـې "قـادر تـو چـرا برخـود‬
‫و مــن اتهــام وارد مينمــايد؟" قــادر هــش سمدالســه‬
‫ـن‬‫ـه ايـ‬‫ـداند کـ‬‫ـد بـ‬
‫ـتمند بايـ‬‫ـې " کشـ‬ ‫ـړ‪ ،‬چـ‬
‫ـواب ورکـ‬‫ځـ‬
‫ظالش ها مرا ب سيار زده و شکنجه کرده ا ند‪ ،‬راه‬
‫ديگــر نداشــتش‪ ".‬د کشــتمند پــه وينــا يــو ډولــه‬
‫پو ښتنو په شپو شپو دوام و کړ‪ ،‬تر څو ده ته هش‬
‫ا سدهللا سروري په ا مر او شته وا لۍ سره برق ور کول‬
‫کېده‪ ،‬په دې ډول چې "سـيش هـاى تيلفـون [بـرق] را‬
‫در شصــت هــايش بســتند و تــرون دســته تيلفــون را‬
‫ـا‬‫ـه وينـ‬ ‫ـوډ‪ .‬دده پـ‬ ‫ـد‪ ".‬او ده س ـ ت ټکـ‬
‫ـان وخـ‬ ‫چرخانـ‬
‫بل ځل " جان محمـد‪ ...‬بـر روى سـينه ام نشسـت‪ ،‬در‬
‫عين حال دهنش را بسـته کردنـد‪ ".‬او بـرق يـې بيـا‬
‫ـراف د‬‫ـوب اعتـ‬‫ـش مطلـ‬‫ـه دې هـ‬
‫ـره لـ‬‫ـو سـ‬
‫ـړ‪ ،‬خـ‬‫ـاالن کـ‬
‫چـ‬
‫پو ښتنو کوونک يو ترال سه نه شو‪ .‬بل ځل‪ ،‬چې په‬
‫همد غه ډول تر برق ال ندې ون يول شو‪ ،‬له ډ ېر درد‬
‫نه يې الس پور ته کړ‪ ،‬چې غواډي اع تراف و کړي‪ ،‬خو‬
‫بيا يې وويل چې " مي ـواهش کـه بميـرم و روى شـما‬
‫را ديگـر نـه ب ينش‪ .‬ن فرين زمـين و ا سمان و همـه‬
‫بر شما‪ ".‬بيـا نـو د سـروري پـه حوـور کـې "انـان‬
‫چنــدين ســگد ولگلــد محکــش بــر ســر‪ ،‬روى و کمــرم‬
‫کوفتند‪ ".‬په بل ځل يـې پـه عـين وخـت کـې پـه دوو‬
‫بر قي ما شينونو سره د پ ښو او ال سونو په وو تو کې‬
‫برق ورتېر کړ‪ ،‬چې اثر يـې " دردهـاى وحشـتنک تکـان‬
‫ها و خورد شدن هـا بـود" بيـا نـو کشـتمند وايـي‪،‬‬
‫چې " سرانجام مـن مغلـوب شـدم و اظهـار داشـتش کـه‬
‫ـاى آن‬‫ـن پـ‬
‫ـند] و مـ‬ ‫ـد [بنويسـ‬‫ـه مي واهنـ‬‫ـر چـ‬
‫ـود هـ‬‫خـ‬
‫ـې‬
‫ـتل‪ ،‬چـ‬‫ـو غوښـ‬ ‫ـتنو کوونکيـ‬
‫ـو پوښـ‬‫ـنش‪ ".‬خـ‬‫امو ـا ميکـ‬
‫ځوابو نه ه غه په خ پل ق لش ولي کي‪ .‬له ه غه ورو سته‬
‫و‪ ،‬چې ده په خپل قلـش وليکـل‪ ،‬چـې "در کودتـا مـن‬
‫ت ــاهرات اعتراضــيه شــا ردان و محصــالن‪ ،‬پســران و‬
‫دختـــران و مجمـــوع روشـــنفکران و زحمتکشـــان را‬
‫سازماندهد ميکردم‪".‬‬
‫پـه پور ته ډول د ک شتمند د ليک نې لـه م ې له‬
‫ـرق‬‫ـول او بـ‬‫ـل ټکـ‬‫ـې وهـ‬
‫ـته‪ ،‬چـ‬‫ـتنو وروسـ‬‫ـړ پوښـ‬‫ـو لـ‬
‫يـ‬
‫ور کول ور سره مل ګري وو‪ ،‬ه غه ه غه څه ولي کل‪ ،‬چې‬
‫ورنــه وغوښــتل شــول‪ ،‬خــو دده دغــه ځــواب د نــورو‬
‫ځوابو نو په شان ل نډ او په يوې ساده جم له کې‬
‫ادا شوى‪ .‬ده په "کودتـا" کـې هـش خپلـه ونـډه وډه‬
‫ښوولې‪ ،‬په دا سې حال کې چې دده په خ پل ق لش په‬
‫ه غو ځوابو نو کې‪ ،‬چې په کالنۍ کې فوټو کاپي شوې‬
‫خپلــه ونــډه مهمــه او لويــه ښــولې ده‪ .‬پــه دغــو‬
‫ځوابو نو کې ده د ن امي او مل کي مل ګرو په وډون‬
‫خپل د "کودتـا" پـالن ښـه اودد بيـان کـړى‪ ،‬البتـه‬
‫څنګــه چــې کشــتمند پــه مــرګ ســره ترټــل شــوى و‪،‬‬
‫اعترافونــه يــې د اعتبــار وډ نــه شــي کېــدى‪ ،‬خــو‬
‫ک ش تمند با يد په خ پل ک تاب کې دد غې مو ضوع په‬
‫مه مو اډخو نو با ندې پوره ر ڼا ا چولې واى او په‬
‫دې يې بسيا نه واى کړې‪ ،‬چـې "رژيـش ب ـش از سـوال‬
‫کرده بود‪،‬‬ ‫ها را که بن فع خود ت ش ي‬ ‫ها و پا س‬
‫منتشر ساخت‪ ".‬د کشتمند دغه ليکنـه هـش رښـتيا نـه‬
‫ده‪ .‬رښــتيا دا ده‪ ،‬چــې دده د هغــه وخــت ځينــې‬
‫ځوا بو نه دده له ه غو ځوابو نو نه‪ ،‬چې په ک تاب‬
‫کــې يــې راوډي‪ ،‬ډېــر اودده دي او د "کودتــا" پــه‬
‫اډه يې اودده ليکنـه کړې‪ .‬دد غه تفـاوت يا دغـه‬
‫دوه ډول تـوب له ام له د هغـه د اوسـنيو ځوابو نو‬
‫په اډه شک پ يدا ک ې ي‪ ،‬په ت ېره چې دا هش په‬
‫ن ر کې ونيول شـي‪ ،‬چـې دغـه ځوابونـه يـې ‪ 00‬کالـه‬
‫ورو سته له خپ لې حاف ې نه ب يان کړي‪ ،‬ه غه هش په‬
‫يقي ني ډول چې د غه کاروران څه چې په وا قع کې‬
‫نا شونکي دي‪ .‬دا سې ښکاري‪ ،‬چې ه غه څه چې ک شتمند‬
‫اوس پــه خپــل کتــاب کــې ددغــې موضــوع پــه اډه‬
‫راوډي‪ .،‬ددې ل پاره راوډي چـې خ پل در يځ په حقـه‬
‫وښــيي‪ ،‬نــه دا چــې د واقعيــت بيــان وکــړي‪ .‬دغــه‬
‫ليک نه د غه شک نور هش پ ياوډې کوي‪ ،‬چې دى وا يي‬
‫پــه اعترافونــو کــې يــې پــه "کودتــا" کــې د‬
‫عبــدالقادر‪ ،‬محمــد رفيــع‪ ،‬شــاهپور او ميــر علــي‬
‫اکبر لـه نومونـو سـربېره "دوه درې" نـور نومونـه‬
‫هش ذکر کړي‪ ،‬حـال دا چـې هغـه "دوه درې" نومونـه‪،‬‬
‫نه بلکې يوولس نومونه دي‪.‬‬
‫د ک شتمند له ک تاب نه دا هش جو ته ده‪ ،‬چې نور‬
‫م هش تور نان تر ده نه ز يات کړول شوي‪ ،‬چې په‬
‫هغــو کــې يــو هــش محمــد عثمــان هاشــمي د کابــل‬
‫پوهن تون د هـد پوهنځي اسـتاد و‪ .‬هاشـمي له خپـل‬
‫ـال‬‫ـه کـ‬
‫ـته پـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـت کالـ‬‫ـه يوويشـ‬‫ـدلو نـ‬
‫ـدي کېـ‬ ‫بنـ‬
‫‪ 0999‬کــې د "فــرار از کــام مــرګ" پــه نامــه کتــاب‬
‫ـه‬
‫ـي دورې پـ‬ ‫ـې د خلقـ‬‫ـې يـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـړى او پـ‬ ‫ـور کـ‬‫خپـ‬
‫ز ندانونو کې خپ لې ش صي تجر بې‪ ،‬ل يدنې کت نې او‬
‫اورېــدنې راوډي او خپــل تعبيرونــه او تفســيرونه‬
‫يې پـرې اضـافه کـړي دي‪ .‬کتـاب يـې پـه ‪ 531‬م ونـو‬
‫کې د ناول په شان ک ښلد او د پې ښو نې ټې يې هش‬
‫ـې دى‬‫ـې دا ده‪ ،‬چـ‬‫ـړي‪ .‬غټــه ځانګړتيــا يـ‬‫نــه دي ورکـ‬
‫پــه خپــل دغــه نــاول ډول کتــاب کــې يــواځې لــه‬
‫ب نديانو او له ه غو سره د چارواکيو له چل ند نه‬
‫غ ې ي‪ .‬دا چې ها شمي په کو مه نې ټه له پوهن تون‬
‫نه د صدارت ماڼۍ ته وډل شو‪ ،‬معلو مه نه ده‪ ،‬خو‬
‫هل ته په هما غه او له ورځ ا سدهللا سروري په دا سې‬
‫حال کې چې په کوچ با ندې د ه غه تر څ نګ نا ست و‪،‬‬
‫ورته وويل چې "استاد قلـش و کاغـذ برايـت ميـدهش‪،‬‬
‫جريان را بد ون کش و کاسـت بـرايش بنـويس‪ ".‬او چـې‬
‫ده کــړه "کــدام جريــان را؟" ســرورى "مشــتش را پــس‬
‫بـرده چ نان بـه بينـد و دهـنش کوبيـد کـه باصـطالح‬
‫ســتاره هــا در روز روشــن در ن ــرم مجســش رديــد‪.‬‬
‫ضـربه آنقـدر شديد بود که باوجود شک ستن بينـد‬
‫درد آن را در همــان لح ــه احســاس نکــردم ولــد‬
‫جريــان خــون از ان پيــراهن و پتلــونش را کــامال‬
‫الوده ساخت‪ ".‬هاشـمي وډانـدې وايـي‪ ،‬چـې "بعـد از‬
‫ـه و‬‫ـه عجلـ‬‫ـه بـ‬
‫ـاند کـ‬‫ـد رهزنـ‬‫ـرورى ماننـ‬‫ـدهللا سـ‬
‫ان اسـ‬
‫قبــل از رســيدن کمکــد دار و نــدار ش صــد را بــه‬
‫يغما ببرد [ببرنـد] بجـانش افتـاد‪ ".‬بيـا نـو پـه‬
‫خپلــه ســروري د هغــه ش صــي څيزونــه يــانې د الس‬
‫ـه‪ ،‬د ســګرتو قطــۍ او‬‫ـود رنګــه قلمونـ‬
‫ســاعت‪ ،‬درې خـ‬
‫يو څه م قدار پي سې له ه غه نه قب وه کړې‪ .‬ها شمي‬
‫نـه يواځې ف يروزه يي رن ګه ووتمۍ‪ ،‬دري شي او د‬
‫تن کالي پاتې شول او ب يا په يوې ټوټې ر سۍ سره‬
‫يې پ ښې او په ب لې سره يې ال سونه و تړل شول‪ .‬ب يا‬
‫سروري په خپ له ها شمي له کوچ نه ال ندې وغور ځاوه‬
‫"‪...‬با لگدهايش بجا نش افتـاد و بانـگ ميـزد‪ :‬حـال‬
‫ـرس‬ ‫ـته "چـ‬
‫ـون خـ‬ ‫ـروري وروسـ‬ ‫ـدهش‪ ".‬سـ‬
‫ـان ميـ‬‫ـت نشـ‬ ‫برايـ‬
‫هـاى وحشـد حملـه نمـوده و با دو چن گالش لـويش‬
‫را رفــت و بــا دو دســتش‪ ،‬بــروى مجــراى تنفســد‪،‬‬
‫هورى به ف شردن پردا خت که تنف سش تدريجا م شکل و‬
‫مشکل تـر ـردد‪ ...‬وجـو دم رو بـه کرختـد ميرفـت‪".‬‬
‫سـروري بيـا لـه يـو څـو شېبو وروسـته‪ ،‬چـې خپلـه‬
‫ستړتيا يې ايستلې وه‪ ..." ،‬روى شـکش مـن بـاال شـده‬
‫و به لگد کردن پرداخت‪ ".‬بيـا يـې امـر ورکـړ‪ ،‬چـې‬
‫ها شمي ته دې برق ور کړل شي‪ .‬بر قي آ له يوه ال ستي‬
‫لرون کې صندوقچه وه‪ ،‬چې سيمونه بـه يې د چـا د‬
‫ـدل او د‬ ‫ـړل کېـ‬‫ـايونو تـ‬
‫ـا ځـ‬‫ـاى يـ‬‫ـوم ځـ‬
‫ـه کـ‬
‫ـود پـ‬
‫وجـ‬
‫ال ستي په څرخو لو سره به برق ورتېر ېده‪ .‬سيمونه‬
‫د ها شمي پـه پښـو و تړل شول او برق ورتـه چـاالن‬
‫ـود دارى از‬ ‫ـه خـ‬‫ـود کـ‬
‫ـدازه ى بـ‬‫ـدت درد بانـ‬‫ـو‪" .‬شـ‬‫شـ‬
‫فريــاد و فغــان را نــاممکن ميســاخت‪ .‬امــا ديــرى‬
‫نگذشــت کــه فريــاد و فغــانش فــرو نشســت و ديگــر‬
‫ـې‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬ ‫ـد‪ ".‬دى دا هـ‬
‫ـش وايـ‬ ‫ـد نشـ‬
‫ـن بلنـ‬‫ـدايد از مـ‬‫صـ‬
‫" اولين بارى بود کـه متوجـه مـرد شـدم‪ ،‬خاموشـانه‬
‫درد ميکشيدم و خاموشـانه ارزوى مـرد ميکـردم‪".‬لـه‬
‫يو څه ځ نډ ورو سته‪ ،‬چې د صدارت چارواکي رخ صت‬
‫شوي وو‪ ،‬سروري له ها شمي نه پو ښتنه و کړه‪ ،‬چې‬
‫"با وليد حقوقد چـه پالنـد را هـرح کـرده بوديـد؟"‬
‫لـه ها شمي نـه د سـروري دا دوي مه پو ښتنه وه‪ .‬دى‬
‫وا يي‪ ،‬چې ما ح قوقي له ن دې نه‪ ،‬نه پېژ نده‪ ،‬خو‬
‫د ه غه نوم مې اور ېدلد و او چې دا مې په ځواب‬
‫کې وويل "او يک بار ديگـر بـا مشـت و لگـد بجـانش‬
‫اف تاد و به سر و تنش آن قدر م شت و ل گد حوا له‬
‫ن مود که مم کن خودش هش از درد پا عذاب ک شيده‬
‫با شد‪ .‬سل سله شوک هاى بر قد دو بار ا غاز يا فت و‬
‫يک بار ديگر رق شياهين به دور من بر پا شد‪".‬‬
‫سروري به په ځـان تکـړه "د انقـالب" ټينـګ پلـوى‬
‫او د م ال فانو مرو کي د ښمن و‪ ،‬چې ب نديان يې په‬
‫خپ له و هل‪ .‬که يو څوک همدغ سې هش وي‪ ،‬خو چې د‬
‫تر ل ه په‬ ‫يوې مه مې دول تي مپس سې سروال وي‪ ،‬ل‬
‫خپ له دغسـې نـه کـوي‪ ،‬م ګر دا چـې پـه هبيعـت کـې‬
‫وح شي ډو له ان سان وي‪ .‬د ج نرال عز يز اح مد عز يزي‬
‫په ن ر سروري په ا صل کې همدغ سې ان سان و‪ .‬ده‬
‫ـر‬
‫ـد و خطـ‬ ‫ـت تهديـ‬‫ـور ميرفـ‬
‫ـه تصـ‬‫ـر انهانيکـ‬‫" در برابـ‬
‫براى ان قالب را بار مد آورد بر خورد بيرحما نه و‬
‫قــاهع داشــته تــا حــد نــابودى آنهــا تصــميش‬
‫ميگرفت‪ "(8).‬د هاشـمي پـه وينـا سـروري بـل ځـل لـه‬
‫م ير ع لي اک بر سره کوټې ته ن نوت او ع لي اک بر‬
‫دوکتـور محمـد عثمـان‬ ‫سمدالسه غ کړ‪ ،‬چې "اين شـ‬
‫ها شمي ا ست‪ .‬با ول يد ح قوقد پالن کود تا را هرح‬
‫ن موده بود‪ ،‬تا ر جيش فع لد را از بين برده و در‬
‫رجـيش جديـد وليـد ح قوقد بـه ح يث ريـيس جمهـور و‬
‫محمــد عثمــان هاشــمد بحيــث معــاون اجــراى وظيفــه‬
‫نمايند‪ ".‬هاشمي د مير علـي اکبـر لـه قـول نـه دا‬
‫هش وايي‪ ،‬چـې "عثمـان هاشـمي از مـن دعـوت نمـوده‬
‫بود تا به آنها بپيونـدم‪ ".‬پـه دې ډول هاشـمي لـه‬
‫ول يد ح قوقي او م ير ع لي اک بر سره د حکو مت پر‬
‫ضد "کودتا" کې ښکېل وښـودل شـو‪ .‬وليـد حقـوقي پـه‬
‫ـې مرســتيال او يــو‬ ‫ـترې محکمـ‬ ‫ـې د سـ‬
‫ـايي دوره کـ‬ ‫پاچـ‬
‫پېژنـدل شـوى حقـوق پوه لکـه م ير علـي اک بر يو‬
‫پېژنــدل شــوى هبــي ډاکټــر او د جمهــوري روغتــون‬
‫و‪ .‬پ ښتو يـې هش روانـه‬ ‫سـرهبيد او يـو ملـي شـ‬
‫وي له‪ .‬دواډه په او سا کې س ت کړول شوي وو‪ .‬م ير‬
‫علـي اک بر پـه داسـې حـال کـې‪ ،‬چـې پـه کو ټه کـې‬
‫سروري ناڅاپه په ټليفـون کولـو بوخـت شـو‪" ،‬چنـان‬
‫وا ن مود کرد که دي گر تح مل شکنجه و عذاب ک شد‬
‫ـش‬ ‫ـه دا هـ‬‫ـمي تـ‬‫ـته هاشـ‬‫ـت‪ ".‬وروسـ‬ ‫ـده اسـ‬ ‫ـرايش نمانـ‬ ‫بـ‬
‫معلومه شوه‪ ،‬چې " وليد حقـوقد را تحـت شـکنجه هـاى‬
‫وحشيانه قرار داده بودند‪".‬‬
‫ها شمي ځان د م لي و حدت نه وت غړى ښيي‪ ،‬خو دى‬
‫هغــه کلــه د "حلقــي" او کلــه "د حــزب" پــه نامــه‬
‫يادوي‪ .‬د غه نه وت د ثور له کود تا نه يوه ميا شت‬
‫ورو سته د کا بل پوهن تون د غو ا ستادانو جوډ کړى‬
‫و‪ .‬ســيد عبــدهللا کــاظش‪ ،‬غــالم محمــد نيــاز‪ ،‬عزيــز هللا‬
‫لــودين‪ ،‬محمــد داود يــار‪ ،‬محمــد امــين فرهنــګ او‬
‫مح مد اخ تر مسـتمندي‪ .‬هاشـمي خ پل ځـان او ضـامن‬
‫ـابوي‪.‬‬ ‫ـې حسـ‬
‫ـانو کـ‬‫ـه مپسسـ‬‫ـه پـ‬ ‫ـش د هغـ‬‫ـد هـ‬ ‫ـي غرجـ‬‫علـ‬
‫مپلــف صــديق فرهنــگ ددغــې ټــولنې موخــه "تنــوير‬
‫محصــالن در بــاره سياســت ضــد ملــد رژيــش و توســعه‬
‫جويد شـوروى در افانسـتان بـود‪ "(9).‬وروسـته محمـد‬
‫وـل رو مان چـې د هـد ډاکټـر و‪ ،‬د محمـد داود يار‬
‫په اعت بار دد غې ټولنې غړى شو‪ .‬دا ه غه و خت و‪،‬‬
‫چې ها شمي له م ير ع لي اک بر سره ل يدلي او د ه غه‬
‫ـوټي‬‫ـې د خپلـې "حلقـې" د يـو مـ‬ ‫لـه "حلقـې" سـره يـ‬
‫وا لي په اډه خ برې کړې او د غه جر يان يې خپ لو‬
‫مل ګرو ته څرو ند کړى و‪ ،‬بې له دې چې نوم يې‬
‫اخي ستد وي‪ .‬په د غې غو نډې کې في صله شوې وه‪ ،‬چې‬
‫" ما حلقه مربـوم بـه ميـر علـد اکبـر را از نقـام‬
‫ن ر خود مط لع سازيش و در صورتيکه با ما ا ختالف‬
‫ن ـرى نداشـته باشـند‪ ،‬فعال يت هاى خود را مدغش‬
‫نماييش‪ ".‬هاشمي بې لـه دې‪ ،‬چـې دغـه "نقـام ن ـر"‬
‫څرو ند کړي‪ ،‬مپ ظف شو چې د خ پل نه وت اسا سنامه‬
‫به مير علي اکبر ته رسوي‪".‬‬
‫مير علي اکبر هاشمي ته ويلـي و‪ ،‬چـې "بـا حلقـه‬
‫ها‪،‬ي که فعال يت هاى ضد دول تد دار ند‪ ،‬از نزد يک‬
‫به تماس ميباشـد‪ ".‬علـي اکبـر دا هـش ورتـه ويلـي‬
‫وو‪ ،‬چـــې " در ايـــن حلقـــه هـــا تعـــداد زيـــاد‬
‫صاحبم نصـبان اردو و يک عده آ مرين ماموريـت هاى‬
‫پوليس شهر کابـل [داخـل] ميباشـند‪ ".‬هاشـمي ورتـه‬
‫ـې‬
‫ـې چـ‬ ‫ـال کـ‬
‫ـه حـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـې پـ‬‫ـړې وه‪ ،‬چـ‬‫ـده ورکـ‬‫ـا وعـ‬
‫بيـ‬
‫ـبان‬‫ـروپ صاحبمنصـ‬ ‫ـړي "‪ ...‬ـ‬ ‫ـه وکـ‬‫ـې موافقـ‬
‫ـري يـ‬‫ملګـ‬
‫مر بوم خود را با هش معر فد ن ماييش تا باهش در‬
‫ترتيد پـالن کودتـا همکـارى نماينـد‪ ".‬دا چـې دغـه‬
‫اف سران څوک وو او دا چې ه غوى يواځې له ده سره‬
‫يا له نورو مل ګرو سره هش اډي کې لرل‪ ،‬په دې‬
‫اډه ها شمي څه نه وا يي‪ .‬ها شمي دا هش نه وا يي‪،‬‬
‫چــې نــورو نهوــتيانو لــه کودتــا کوونکيــو ســره‬
‫ملګر توب کاوه يا نه؟ د کود تا مو ضوع خو ددد غې‬
‫نه ل ګوي‪ ،‬چې ه غه‬ ‫ټولنې له اسا سنامې سره اډ‬
‫پــه اصــل کــې "تنــوير" کــول و‪ .‬مهمــه دا چــې پــه‬
‫کود تا يانې په قوت سره چې په مع مولي ډول له‬
‫ه غه نه مراد ن امي قدرت وي‪ ،‬يو ن ام چ په کول‬
‫هغـه هش د پوهن تون ا ستادانو لـه خـوا‪ ،‬چـې ټـول‬
‫ع مر يې په زده کړې او درس ورکو لو ت ېر کړى وي‪،‬‬
‫لـه يـوه رو مانتيکي خ يال پرتـه بلـه مانـا لرلـد‬
‫ن شي‪ ،‬م ګر دا چې کو مه غ ټه پ ياوډې ن امي ډ له يې‬
‫ملګرې وي‪.‬‬
‫دد غه ح کش ر ښتين توب د ها شمي له ليک نې نه هش‬
‫معلـــومې ي‪ ،‬چـــې وايـــي " باوجوديکـــه مـــن در‬
‫اعترافــاتش از هشــت نفــرى کــه در ان شــد اجتمــاع‬
‫نمــوده بــوديش‪ ،‬تــذکر دادم ولــد اســدهللا ســرورى‬
‫کوچکترين سوالد در مورد آن ها و در مورد جل سات‬
‫احتمالد ديگـر مـا از مـن ننمـود‪ ".‬دده پـه فکـر‬
‫"‪...‬اسدهللا سـروري مطمـين شـده بـود کـه ايـن حلقـه‬
‫محدود بوده هنوز بسـط نيافتـه اسـت‪ ".‬سـره لـه دې‬
‫هش له مح مد داود يار نه پر ته‪ ،‬چې دم ه له و هن‬
‫نه وت لد و‪ ،‬د ټولنې ټول غړي ون يول شول‪ ،‬که څه‬
‫هش د حکو مت پر ضد يې په کوم ع مل الس پورې کړى‬
‫نه وو‪ .‬هاشمي وايي‪ ،‬چې "سـوال هـا‪ ...‬بطـور عمـوم‬
‫ـر و‬‫ـد اکبـ‬ ‫ـر علـ‬‫ـور ميـ‬
‫ـا دوکتـ‬
‫ـام بـ‬‫ـراف ارتبـ‬‫در اهـ‬
‫دوکتور وليـد حقـوقد مـد چرخيـد‪ ".‬وليـد حقـوقي د‬
‫نه و‪ ،‬خو څن ګه چې په ت ېرو حکومتو نو‬ ‫کود تا ش‬
‫کې د يوه نوم يالي مح مدزي قانون پوه په صفت يو‬
‫او د دک تاتورۍ ن ام او ک مونزم‬ ‫پېژ ندل شوى ش‬
‫م الف و‪ ،‬او سا زغم لد نه شو‪ .‬م ير ع لي اک بر که‬
‫څه هش د يوه لوى روغ تون سر هب يد و‪ ،‬ل که چې‬
‫دم ه و يل شوي د يو د ډ وروال ا صحاب ا لدين سيدي‬
‫په وي نا د ه غه په ملګر توب يې د کود تا ل پاره د‬
‫" صاحبمنصــبانو او نــورو وهنپــالو" پــه جلبلولــو‬
‫پ يل کړى و‪ .‬م ير ع لي اک بر د سيداول غريب يار په‬
‫ن ر‪ ،‬چې د څر خي پ له ز ندان کې يې پېژ ندلد و‪،‬‬
‫دغ سې يو ح سـاس ملـي اف غان و‪ ،‬چې زور واک ن ام‬
‫يې من لد نه شو‪ .‬دا چې م ير ع لي اک بر او ها شمي‬
‫ډېــر وکــړول شــول‪ ،‬لــه دې املــه بــه و چــې د دوى‬
‫موضوع له "تنوير" نـه پورتـه د ن ـامي عمـل کـومې‬
‫ـمي ليکنــې‬ ‫ـيدي او هاشـ‬‫ـېدلې وه‪ .‬د سـ‬‫ـه رسـ‬
‫مرحلــې تـ‬
‫هش همد غه مف هوم ور کوي‪ .‬دا سې ښکاري‪ ،‬چې ها شمي‬
‫له کومې ن امي ډ لې سره اډي کې ټي نګ کړي وو‪ ،‬خو‬
‫ـه‬‫ـت پـ‬
‫ـي نهوـ‬ ‫ـه د ملـ‬
‫ـه بـ‬
‫ـې هغـ‬
‫ـه ده چـ‬‫ـه نـ‬
‫دا معلومـ‬
‫د ستور وې‪ .‬هر څه چې و‪ ،‬دى د همد غه ارت بام له‬
‫ام له د ب ندي توب په لومړۍ مرح له کې‪ ،‬چې په‬
‫صدارت کې و‪ ،‬د سروري له خوا د مرګ تر حد پورې‬
‫کړول شوى و‪.‬‬
‫بنــديان د کورنيــو چــارو پــه وزارت‬
‫کې‬
‫ـو‬
‫ـو ورځـ‬‫ـه دولسـ‬‫ـې لـ‬ ‫ـدارت کـ‬
‫ـه صـ‬
‫ـمي پـ‬ ‫ـان هاشـ‬
‫عثمـ‬
‫ورو سته له م ير ع لي اک بر سره يو ځاى د کورن يو‬
‫چارو وزارت د دو يش پوډ په يوې کوټې کې او ع لي‬
‫اک بر په ب لې کوټې کې وا چول شو‪ .‬هل ته له ها شمي‬
‫نه يوه مل کي هئ يت پو ښتنې کولې‪ .‬پو ښتنې به چې‬
‫ز ياتره شفاهي او ک له تحر يري وى‪ ،‬د شپې ک ېدلې‪.‬‬
‫د تحق يق مو ضع ب يا هش له م ير ع لي اک بر او ول يد‬
‫حقــوقي ســره د هغــه د ارتبــام او کودتــا پــه اډه‬
‫وه‪ .‬يو ځل سيد داود تړون له ها شمي او م ير ع لي‬
‫کې پو ښتنې و کړې او‬ ‫اک بر سره د يوه بل په م‬
‫هماغــه پ ــواني ځوابونــه يــې واورېــدل‪ .‬د هاشــمي‬
‫قول بيا نو "بـا بـرق و چـوب بجـانش افتادنـد‪ ،‬از‬
‫شدت درد به خود مد پيچ يدم و از فر ياد و ف غان‬
‫خود دارى نميتوانستش‪ ".‬خـو دلتـه کـړول کېـدل تـر‬
‫ه غو سپک و‪ ،‬چې په صدارت کې و‪ ،‬که څه هش دى د‬
‫څلورمې شـپې قصـه پـه دې ډول کـوي‪ ،‬چـې "دردى کـه‬
‫امشــد از اســتعمال تليفــون (صــندوقچه بــرق دادن)‬
‫احســاس ميکــردم شــديد تــر از دردى بــود کــه از‬
‫ـردم‪ ".‬دى دا هـ‬
‫ـش‬ ‫ـاس ميکـ‬ ‫ـروري احسـ‬‫ـدهللا سـ‬
‫ـون اسـ‬‫تيلفـ‬
‫وايي‪ ،‬چې "امشد صـداى فريـاد و فغـان از اتاقهـاى‬
‫ديگر بيش تر بگوش ميرسيد‪ ".‬پـه پـاى کـې د تحقيـق‬
‫په شپ مه شپه د کورن يو چارو وز ير مح مد ا سلش‬
‫وهنجــار‪ ،‬اســدهللا ســروري او اســدهللا امــين د هاشــمي‬
‫کوټې ته نن وتـل او وهنجـار ورتـه وويـل‪ ،‬چـې "تـو‬
‫خــود را بــه کشــتن دادى‪ .‬محکمــه انقالبــد حکــش‬
‫اعــدامت را صــادر نمــوده اســت‪ ".‬دا څنګــه محکمــه‬
‫وه‪ ،‬چې د تورن په ن شتوالي کې په ه غه د ا عدام‬
‫حکــش کــوي؟ دا څنګــه محکمــه او چــارواکي وو‪ ،‬چــې‬
‫تورن ته د ا عدام ح کش په شفاهي ډول اوروي‪ ،‬بې‬
‫لـه دې چې المـل يـا المو نه يـې ورتـه ووا يي؟ لـه‬
‫"انقالبي محکمـې" نـه بـه شـايد د دوى مطلـد دا و‪،‬‬
‫ـت‬ ‫ـت م الفـ‬‫ـي حکومـ‬
‫ـې د خلقـ‬ ‫ـان‪ ،‬چـ‬‫ـه افغـ‬
‫ـر هغـ‬‫ـې هـ‬‫چـ‬
‫ـدام‬ ‫ـد اعـ‬‫ـل او حتـ‬
‫ـه الرې وځپـ‬‫ـې لـ‬‫ـد د هغـ‬‫ـوي‪ ،‬بايـ‬ ‫کـ‬
‫ـش شــايد ددې لپــاره و‪،‬‬ ‫ـمي د اعــدام حکـ‬‫شــي‪ .‬د هاشـ‬
‫چې ه غه په ز ندان کې د اعدام ېدو په و ېرې سره‬
‫شپې او ور ځې په اندې ښڼه کې ت ېرې کړي‪ .‬هما غه‬
‫و‪ ،‬چې په سبا يې له پېن ځو نورو سره‪ ،‬چې په‬
‫هغـو کې يې مل ګري‪ ،‬سيد ع بدهللا کاظش او عزيـز هللا‬
‫لــودين هــش وو‪ .‬پــه يــوه بــس کــې د عســکرو پــه‬
‫ملګر توب سره د څر خي پ له ز ندان په لومړي بالک‬
‫کـې واچـول او هاشـمي يې اعـدام نـه کـړ‪ .‬د څر خي‬
‫پلـه ز ندان ته د دوى سـپارل په هغـه ډول و‪ ،‬چـې‬
‫ـتادان‬ ‫ـور اسـ‬‫ـود څلـ‬‫ـې مـ‬‫ـي دوره کـ‬‫ـه پرچمـ‬‫ـته پـ‬
‫وروسـ‬
‫حب يد ا لرحمن ها له‪ ،‬مح مد عث مان رو ستار او شکرهللا‬
‫که ګداى لـه صـدارت نه د څر خي پ له زنـدان دويـش‬
‫بالک ته و سپارل شو‪ ،‬په دا سې حال کې چې د يرې مو‬
‫ر سېدلې او رنګو نه مو ز ېړ وو‪ ،‬خو مود په ج سمي‬
‫لحا کړول شوي نه وو‪.‬‬
‫ـه‬ ‫ـه پـ‬
‫ـه نمونـ‬‫ـو بلـ‬‫ـتنو کولـ‬‫ـه د پوښـ‬‫ـدي نـ‬‫ـه بنـ‬‫لـ‬
‫ول سي جر وې کې د نور ستان يو پ واند وک يل مح مد‬
‫اســماعيل دى‪ ،‬چــې د ثــور لــه کودتــا نــه پېنځــه‬
‫ــو دوو‬ ‫ــنبله ‪ (0531‬لـ‬
‫ــه خپلـ‬ ‫ــته )سـ‬‫ــتې وروسـ‬‫مياشـ‬
‫وروڼــو جنــرال محمــد صــفر وکيــل غــرزي دکابــل‬
‫پ ـواني ښاروال محمـد کبيـر نور ستاني او يـو څـو‬
‫نورو خپلوا نو سره ون يول شو او ب يا ا عدام شو‪.‬‬
‫تـر ه غه دم ه يو بل ورور يـې د سـپين زر شـرکت‬
‫پ ــواني ســروال عبــدالملک نورســتاني بنــدي شــوى‬
‫وو‪ .(01‬له وکيل محمد اسـماعيل نـه د کورنيـو چـارو‬
‫پــه وزارت کــې د اوســا مرســتيال عزيــز اکبــري او‬
‫نورو په شفاهي ډول ډ ېرې پو ښتنې کړې وې‪ .‬ډ ېره‬
‫مهمه پوښتنه دا ده‪ ،‬چـې د خپـل "پـالن هـدف" او دا‬
‫چې د ه غه په اډه يې له چا سره ارت بام ن يولد‬
‫و‪ ،‬ب يان کـړې‪ .‬د وک يل ځواب من في و‪ ،‬خو د يوې‬
‫ب لې کوټې ب ندي دارا خان نور ستاني د ه غو په م‬
‫ـان‬‫ـل قوميـ‬‫ـې خپـ‬‫ـل کـ‬‫ـه کابـ‬
‫ـل پـ‬‫ـې وکيـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـې وويـ‬‫کـ‬
‫وه وول‪ ،‬چې نور ستان ته الډ شي او د نور ستان خ لک‬
‫د حکومــت پــه مقابــل کــې د پــاڅون لپــاره امــاده‬
‫ـې‬
‫ـو بـ‬ ‫ـې دا يـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـې وويـ‬‫ـواب کـ‬‫ـه ځـ‬
‫ـل پـ‬‫ـړي‪ .‬وکيـ‬‫کـ‬
‫بنسټه تور دى‪ .‬بيـا نـو د وکيـل پـه وينـا "ش صـد‬
‫که مقا بل من نش سته بود بپاخا ست و سلد محک مد‬
‫ـا‬
‫ـې مـ‬ ‫ـنام داد‪ ".‬دى وايـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬ ‫ـرد و دشـ‬‫ـه ام کـ‬‫حوالـ‬
‫حوصله وکړه او ورتـه مـې وويـل‪ ،‬چـې "دشـنام دادن‬
‫کار مـرد نيسـت‪ ...‬خـواهش ميکـنش دشـنام ندهيـد‪".‬‬
‫ـو د‬‫ـور نـ‬‫ـه‪ .‬نـ‬‫ـا دى وکنځـ‬‫ـه بيـ‬‫ـش هغـ‬
‫ـه دې هـ‬ ‫ـره لـ‬
‫سـ‬
‫وکيل په وينا "من نفهميـدم کـه چـه کـردم؟ همـراه‬
‫دو دســت چنــان بــر ســرش کوبيــدم کــه نقــش زمــين‬
‫رديـد‪ ...‬محـاف ين با قنـداق تف نگ‪ ،‬م شت و لگـد‬
‫شودم ش صد برويش اب سرد‬ ‫بر سرم ري ت ند‪ .‬چ شش‬
‫مــد پاشــيد‪ .‬پرســيدم‪ ،‬کجــا هســتش؟ فــت زنــدان‬
‫ـمهايش ورم‬ ‫ـا ســورا و چشـ‬ ‫ـرم از چنــد جـ‬‫ـگ‪ .‬سـ‬‫دهمزنـ‬
‫کرده بود‪ .‬د يده نميتوان ستش‪ ،‬خوراک ني ست و آ ر‬
‫با شد خورده نمي توانش‪ .‬باالخره يک ما سپرى شد کش‬
‫کـش بحـال آمـدم‪ .‬دي گر محبو سين برايش غـذا و آب‬
‫تهيه ميکردند‪ ".‬څـو اونـۍ وروسـته دى هـش د څرخـي‬
‫پله زندان ته وسپارل شو‪.‬‬
‫د سليش ع قل په ح کش که د غو نور ستانيانو خ پل‬
‫ټ بر د حکو مت پر ضد د پاڅون ل پاره ه ووالى‪ ،‬ل که‬
‫چې د غه تور پرې ل ګول شوى و‪ ،‬دوى با يد له خپ لو‬
‫کورن يو سره نورسـتان ته تل لي واى‪ ،‬خو دوى په‬
‫کابــل کــې وو‪ .‬حقيقــت دا دى‪ ،‬چــې د نورســتانيانو‬
‫لـه هما غه اول سر نه لـه خلقـي حکو مت سـره نه‬
‫لګېدلــه‪ .‬يــو دا چــې دوى پــه مســلمانۍ ټينــګ والډ‬
‫وو‪ ،‬په دا سې حال کې چې خل قي چارواکي د ا سالم‬
‫م الف و ڼل ک ېدل‪ .‬دوى د ام ير ع بدالرحمن په و خت‬
‫کې ا سالم من لد وو‪ ،‬يا پرې م نل شوى و‪ .‬ب له دا‬
‫چې له نور ستانيانو نه ډ ېر خ لک د نور ستان له‬
‫فتح نه تر د غه وخ ته پورې په کا بل کې په مل کي‬
‫او ن ــامي لــوډو مقــامونو وومــارل شــوي وو‪ ،‬دوى د‬
‫ـې‬
‫ـوا چـ‬ ‫ـه پ ـ‬‫ـان وو‪ ،‬لکـ‬‫ـګ پلويـ‬‫ـورنۍ ټينـ‬‫ـې کـ‬‫واکمنـ‬
‫قزلباشــان د ســدوزي کــورنۍ او وردګ د اميــر شــېر‬
‫علــي د کــورنۍ خــاص پلويــان وو‪ .‬درېيمــه دا چــې‬
‫خل قي چارواکيو لـه نورسـتانيانو سـره ز ي چل ند‬
‫کاوه‪ .‬ل که چې دم ه و يل شوي د کونړ د پېق درې‬
‫نور ستانيان د ه ېواد له ه غو او لو خل کو نه وو‪،‬‬
‫ـد‬‫ـل محمـ‬
‫ـدلي وو‪ .‬د وکيـ‬ ‫ـد پاڅېـ‬‫ـر ضـ‬
‫ـت پـ‬
‫ـې د حکومـ‬‫چـ‬
‫اســماعيل نورســتاني او د کــورنۍ نــورو غړيــو او‬
‫ـتانيانو نيــول بــه ددې لپــاره وو‪ ،‬چــې‬
‫نــورو نورسـ‬
‫نورســتانيان ووېرېــ ي او پــه ملــي ســطح کــې لــه‬
‫پېژندل شويو لويانو نه محروم شي‪.‬‬

‫مذهبي ډلې او اوسا‬

‫او سا له مذهبي ډ لو نه بې شماره ک سان په ت ېره‬
‫مال يان‪ ،‬مولويـان‪ ،‬پ يران او دا سې نـور ن يولي او‬
‫له مېن ځه وډي دي‪ ،‬ح تد ځي نې عادي افغا نان هش د‬
‫دي ني وظي فو د ا جرا په حال کې ن يول شوي او له‬
‫مېنځـه وډل شـوي دي‪ .‬پـه ه غه وخـت کـې ديـره او د‬
‫مذهبي وظي فو ا جرا د ب ندي ک ېدلو سبد ک ېده‪ ،‬ل که‬
‫اوس چې بې د يرو او درې شي کړو افغا نانو ته په‬
‫ښه ستروه نه کتل کې ي‪.‬‬
‫پـه هـر حـال‪ ،‬ه غه روحان يان او مذهبي پيـران‪،‬‬
‫چــې د ثــور لــه کودتــا نــه وروســته پاکســتان تــه‬
‫ـورنۍ‬ ‫ـي کـ‬
‫ـه د ويالنـ‬
‫ـول لکـ‬
‫ـاتې شـ‬
‫ـدي پـ‬‫ـتل‪ ،‬ژونـ‬‫واوښـ‬
‫مشـران او د تګـاو م يا ول جـان او داسـې نـور‪...‬‬
‫ه غوى چې دن نه په و هن کې پاتې شول‪ ،‬ژو ندي له‬
‫کړو ل که م جدديان‪ .‬په يوه روا يت د‬ ‫خ طر سره م‬
‫ويالنـي کورنۍ م شر د شلمې پ ېړۍ پـه سـر کې له‬
‫بغـداد نـه افغانسـتان ته را غد او ام ير حب يد هللا‬
‫ضيا يې ور ته په سره رود کې موا جد م قرر کړل‪.‬‬
‫دى چـې د نقيـد صاحد يانې د قوم مشـر په نا مه‬
‫يادېــده‪ ،‬د قادريــه صــوفي هريقــې پيــرو و‪ ،‬ورو‬
‫ورو يې په خاص ډول په پ ښتنو کې ن فوذ و کړ او‬
‫پــه ننګرهــار او پکتيــا کــې يــې ډېــر پلويــان‬
‫ومونــدل‪ ،‬خــو دوى د مجــدديانو پــرخالف لــه ملــي‬
‫سيا ست سره عالق من نه وو‪ .‬د ثور د کود تا په و خت‬
‫کــې ســيد حســن ويالنــي ددغــې هريقــې مشــر و)‪ .(00‬د‬
‫شورويانو له ير غل نه ورو سته دى او ورېرو نه يې‬
‫د ملـي م حاذ د تن ـيش لـه الرې پـه ملـي سيا ست او‬
‫ج هاد کې پوره دخ يل او ف عال شول‪ ،‬چې دا يې د‬
‫ب حث ځاى نه دى‪ .‬دل ته د غومره و يل په کار دي‪،‬‬
‫چې دوى پرا ن ره‪ ،‬ع صري او مع تدل مذهبي م شران‬
‫ـړي‬‫ـيش کـ‬‫ـي او تعلـ‬ ‫ـر ملـ‬
‫ـې ډېـ‬‫ـور کـ‬‫ـه پېښـ‬‫ـې پـ‬
‫وو‪ ،‬چـ‬
‫افغانان هش ورسره ملګري شول‪.‬‬
‫ـه‬
‫ـانو نـ‬ ‫ـر ويالنيـ‬
‫ـې تـ‬‫ـتان کـ‬‫ـه افغانسـ‬‫ـدديان پـ‬ ‫مجـ‬
‫اودد تــاري لــري‪ ،‬پــه يــوه روايــت د مجــدديانو‬
‫مپسس شـي احمـد سـرهندى و‪ ،‬چـې پـه کـال ‪ 0330‬کـې‬
‫پ يدا شوى او د هندو ستان په سرهند کې مړ شوى‬
‫و‪ .‬دى د م جدد ا لف ثاني په ل قد ياد ېده‪ ،‬په دې‬
‫ما نا چې د مسـلمانانو په عق يده لـه يوې اوددې‬
‫مودې يا زر کال نه ورو سته دغ سې يو م صلح ه سک‬
‫ک ې ي‪ ،‬چې ا سالم ا صلي ا صلونو ته په ر سولو سره‬
‫نوى او پ ياوډى کوي‪) .‬عي سويان ي هودان يا د ه غو‬
‫ځينــې فرقــې هــش پــه دې عقيــده دي‪ ،‬چــې لــه يــوې‬
‫اوددې مودې نه ورو سته له دو نه به يو مذهبي‬
‫م صلح ه سک شي او نور به وژ غوري‪ (.‬دد غه سرهندي‬
‫يــو ليــرې ځــاى ناســتد قيــوم جــان مجــددي لــه‬
‫هندو ستان نه په نول سمې پ ېړۍ کې افغان ستان ته‬
‫مهـاجر شو او د کابـل ښار پـه شوربازار کـې يـې‬
‫واډول او يوه مدر سه يې هل ته پرانې ستله‪ .‬کورنۍ‬
‫يـې لـه ه غه وروسـته د شوربازار حوـرت پـه نامـه‬
‫ياده شوه او په خل کو په ت ېره د ښار په ک سبګرو‬
‫او پــه غلــزي پښــتنو اوپــه خــاص ډول پــه ســليمان‬
‫خې لو کـې يې ن فوذ و کړ‪ .‬دغـې کـورنۍ په هـرات‪،‬‬
‫لوور او غزنـي کـې هـش څـانګې وکـړې)‪ .(00‬پـه کابـل‬
‫کې د غه کورنۍ ورو سته له شور بازار نه د قل عه‬
‫جـواد ک لي کې هسـتوونه شـوه او هغـه يـې د خپلـې‬
‫هري قې مر وز وور ځاوه‪ .‬څن ګه چې م جدديان د خپ لې‬
‫ـاکې‬‫ـې د نفوذنـ‬ ‫ـش‪ ،‬چـ‬‫ـه حکـ‬
‫ـې پـ‬‫ـوفي هريقـ‬ ‫ـبندي صـ‬‫نقشـ‬
‫مذهبي ډ لې په ب ڼه يې ساتنپالي کو له‪ ،‬په دول تي‬
‫واکمنــو او چــارواکيو بانــدې فشــار راوډ‪ ،‬چــې د‬
‫ــه رعايـــت کـــې ټينـــګ وي‪ ،‬نـــو دوى د‬ ‫شـــريعت پـ‬
‫افغان ستان په سيا سي ژو ند با ندې ډ ېر ا ثر کړى‬
‫دى‪ .‬تر ډ ېره حده پورې د دوى د م ال فت له ام له‬
‫و‪ ،‬چـې د افغان ستان لـوى مصـلح پاچـا امـان هللا له‬
‫ـو او‬‫ـو اډ شـ‬ ‫ـه وتلـ‬‫ـاره پـ‬‫ـل لپـ‬‫ـه د تـ‬‫ـتان نـ‬
‫افغانسـ‬
‫)‪(05‬‬
‫اصــالحي پروورامونــه يــې پــه ټپــه ودرېــدل ‪ .‬لــه‬
‫ه غه و خت نه د ثور تر کود تا پورې په دا سې حال‬
‫کـې‪ ،‬چې م جدديانو په حکو مت کې هـش غ ټه و نډه‬
‫لرلـــه‪ ،‬دوى د ملتپـــالو او اصـــالح او نويتـــوب‬
‫غوښـــتونکيو افغانـــانو پـــه ن ـــر د پرم تـــګ او‬
‫ملتپـالنې م ـالف وڼـل ک ېدل‪ .‬صدراع ش محمـد داود‬
‫هش په همد غه ف کر و‪ .‬دى د يح يد خې لو د واکم نې‬
‫کورنۍ لومړند م هش غړى و‪ ،‬چې براال يې همدغ سې‬
‫ويــل‪ .‬دغــه فکــر پــه خلقيــانو کــې هــش قــوي و‪ .‬د‬
‫همد غه ف کر له م ې به و‪ ،‬چې خل قي چارواکيو د‬
‫اوسا لـه الرې "شـد جمعـه ‪ 09‬دلـو ‪ 0531‬بـه خانقـاه‬
‫م جددى به قل عه جواد حم له ن موده و ح ورت صاحد‬
‫ضياءالم شاي ابـراهيش مجـددي سـجاده نشـين هري قه‬
‫ـدان‬‫ـال و اهفــال و مريـ‬ ‫ـبندى را بــا اهــل و عيـ‬‫نقشـ‬
‫حا ضر در خان قاه به هرز وح شتناک رف تار ن موده‬
‫ـروز از‬ ‫ـا امـ‬‫ـه تـ‬
‫ـد کـ‬ ‫ـد نمودنـ‬
‫ـدان پلچرخـ‬ ‫ـه زنـ‬
‫روانـ‬
‫)‪(00‬‬
‫زنده و مرده شـان خبـرى نيسـت‪ " .‬د مپلـف فرهنـګ‬
‫پــه وينــا د محمــد ابــراهيش مجــددي ماشــومان د‬
‫کورنۍ له ښ ځو سـره بنـدي شـول او "در ايـن حادثـه‬
‫جمعــا هفــده نفــر از خــانواده حوــرت شــوربازار‬
‫مف قود و بگ مان اغ لد ا عدام رد يده که عالوه بر‬
‫مح مد ا براهيش م جددى چار پ سر‪ ،‬و دا ماد و خواهر‬
‫ـت‬
‫ـه وخـ‬ ‫ـه همدغـ‬‫ـد‪ "(03).‬پـ‬
‫ـزان بودنـ‬‫ـش جـ‬‫ـان او هـ‬
‫زاد ـ‬
‫کې د کوه ستان‪ ،‬هرات‪ ،‬غز ني‪ ،‬ننګر هار او ک ندهار‬
‫ـال‬‫ـد احتمـ‬ ‫ـه غالـ‬
‫ـې پـ‬ ‫ـول‪ ،‬چـ‬
‫ـول شـ‬‫ـش ونيـ‬‫ـدديان هـ‬‫مجـ‬
‫وروســته لــه مېنځــه يــووډل شــول‪ .‬د دوى ډېــر‬
‫نوميــالي د هــرات پ ــواند ســناتور عبــدالباقي‬
‫م جددي او د ننګر هار ف ول اح مد م جددي وو‪ .‬دا چې‬
‫ټول ټال څومره م جدديان له مېن ځه وډل شوي دي‪،‬‬
‫پـه ي قين سـره معلومېـدلد نـه شي‪ .‬اټکلو نه سره‬
‫توپير لري‪ .‬ټول شمېر يې شايد د ات يا ت نو په‬
‫شــاوخوا کــې وي‪ .‬دا چــې دوى پــه څــه تــور ونيــول‬
‫ـه‬‫ـه نـ‬
‫ـش معلومـ‬ ‫ـه ده‪ .‬دا هـ‬ ‫ـه نـ‬
‫ـش معلومـ‬‫ـول‪ ،‬دا هـ‬‫شـ‬
‫ده‪ ،‬چــې لــه دوى نــه څــه پوښــتنې او پــه څــه ډول‬
‫وشـوې؟ دوى د حکومـت پـر ضـد کوم عمـل هش نه وو‬
‫ـې‬‫ـالف وو‪ .‬دغسـ‬‫ـګ م ـ‬‫ـه ټينـ‬ ‫ـش د هغـ‬
‫ـه هـ‬‫ـه څـ‬
‫ـړى‪ ،‬کـ‬‫کـ‬
‫مروکـي ضـربه پـه مجـدديانو با ندې پـه افغانسـتان‬
‫کې بل هېڅ و خت حوا له شوې نه وه‪ .‬له دوى سره‬
‫د نقشــبندي هريقــه هــش پــه افغانســتان کــې وځپــل‬
‫شــوه‪ ،‬لکــه چــې د کابــل محمــدزيان وځپــل شــول‪.‬‬
‫ـال ‪ 0888‬کـ‬
‫ـې‬ ‫ـه کـ‬‫ـاره پـ‬ ‫ـل لپـ‬
‫ـومړي ځـ‬‫ـبنديان د لـ‬‫نقشـ‬
‫په مزار کې‪ ،‬چې وا لي سردار مح مد ا سحاق يې د‬
‫اميــر عبــدالرحمن پــه مقابــل کــې يــاغي وــرۍ تــه‬
‫هوولد وو‪ ،‬له مېنځه وډل شوى و)‪.(03‬‬

‫پوځي واحدونه او بنديان‬

‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬خل قي حکو مت کو ښښ کاوه‬
‫چې پوځ خل قي کړي‪ ،‬په دې ما نا چې له م الفو‬
‫اف سرانو نه يې پاک او خلق يان يې اف سران کړي‪.‬‬
‫دد غه مق صد ل پاره يې په پوځ کې وو ندي من شيانو‬
‫ـره‬‫ـده واک ورکــړى و‪ .‬تـ‬‫ـي آمرانــو تــه بېحـ‬‫او سياسـ‬
‫کي به و يل‪ ،‬چې د وو ندي من شيانو ا مر دده د ا مر‬
‫په شان د من لو وډ دى‪ .‬دا چې له د غه واک نه په‬
‫ټو لو پوځي قط عو کې کار اخي ستل وى وي‪ ،‬په ي قين‬
‫ســره معلومــه نــه ده‪ .‬پــه دې اډه د ننګرهــار او د‬
‫خو ست د فر قې په اډه معلو مات ترال سه شوي دي‪ .‬له‬
‫د غه واک نه د خو ست د فر قې په ن هه پنځو سش ک نډک‬
‫کـې‪ ،‬چې د ډيور نډ کر ښې تـه نـزدې د غړومبـي پـه‬
‫م ېرې کې او د ننګر هار فر قې په يو ات ياوم غو نډ‬
‫کې‪ ،‬چې په چپر هار نومي د ښتې کې ځاى پر ځاى و‪،‬‬
‫پوره کار اخي ستل شوى دى‪ ،‬چې د ه غو په اډه مې‬
‫د څرخــي پلــه زنــدان کــې لــه بنــدي افســرانو نــه‬
‫معلو مات ترال سه کړي وو‪ .‬د غړوم بي په ک نډک کې د‬
‫‪ 0531‬کال لـه جـدي نـه د بـل کـال تـر سـنبلې پـورې‬
‫يــانې د نهــو مياشــتو پــه اوددو کــې د خوســت لــه‬
‫فر قې نـه يـو سل او او يا تنـه ن ـامي افسـران د‬
‫خ ير مح مد په ا مر‪ ،‬چې د فر قې سيا سي آ مر و‪ ،‬له‬
‫ـي‬
‫ـمېر ملکـ‬ ‫ـو شـ‬‫ـې يـ‬
‫ـه دوى کـ‬‫ـوي دي‪ .‬پـ‬ ‫ـه وډل شـ‬
‫مېنځـ‬
‫ک سان هش شامل وو‪ .‬د خو ست د فر قې قوم ندان د غه‬
‫ـرول‬‫ـر کنټـ‬‫ـورې تـ‬‫ـدي پـ‬
‫ـر جـ‬‫ـال تـ‬ ‫ـد د ‪ 0531‬کـ‬
‫ـر محمـ‬‫خيـ‬
‫ـل‬
‫ـې بـ‬‫ـتې کـ‬‫ـې مياشـ‬‫ـه دغـ‬
‫ـو دى پـ‬ ‫ـولد و‪ ،‬خـ‬ ‫ـدې نيـ‬‫النـ‬
‫چ ېرې ت بديل شو او خ ير مح مد ځان ازاد ول يد او‬
‫په وژ لو يې پ يل و کړ‪ .‬خ ير مح مد‪ ،‬چې فراه نه و‬
‫يو مفعول بد اخالق ووندي و‪.‬‬
‫په ننګر هار کې د پوځي فر قې يو ات ياوم غ نډ‪،‬‬
‫چـې د شـاهمرد خـان شګو ته ورڅېرمـه پـه چپر هار‬
‫نـومې د ښتې کـې ځـاى پر ځاى و‪ ،‬هـش د غړوم بي د‬
‫مېــرې پــه شــان د م ــالفو افســرانو د وژلــو ځــاى‬
‫ټا کل شوى و‪ .‬م الف اف سران هل ته ورو سته له ه غه‬
‫په ډ ېر شمېر له مېن ځه يووډل شول‪ ،‬چې حکو مت په‬
‫فر قه کې د ه غو د پاڅون له نق شې نه خ بر شو او‬
‫ه غوى يې پ وا له دې‪ ،‬چې په ع مل يې الس پورې‬
‫کړى وي‪ ،‬ون يول خو د فر قې قوم ندان ب هرام ا لدين‬
‫وژل شوى و‪ .‬د يوه ب ندي خل قي شېرزاد له قول نه‬
‫روايــت دى‪ ،‬چــې " نــاببره پــه لســګونو د فرقــې‬
‫اف سران او د ان وبام د ټولي ع سکر يې ب ندي خانې‬
‫ته رادن نه کړل‪ .‬له ه غې جم لې نه پېن ځه څلوې ښت‬
‫ک سان له مېن ځه يووډل شول‪ .‬په د غو ب نديانو کې‬
‫ـي‪،‬‬‫ـش وايـ‬‫ـېرزاد دا هـ‬‫ـش و‪ ".‬شـ‬ ‫ـل زوى هـ‬ ‫ـور جرنيـ‬‫د سـ‬
‫چې " د هغه د وژلو لپـاره لـوى درسـتيز يعقـوب لـه‬
‫کابلــه راغــد او د ســور جرنيــل زوى يــې‪ ،‬چــې د‬
‫تــوهيې اصــلي محــرک و‪ ،‬بــې پوښــتنې پــه توپنچــه‬
‫ووېشتد او مړ يې کې‪"(01).‬‬
‫پــه ننګرهــار کــې د وژلــو لپــاره درې ځايونــه‬
‫ټا کل شوي وو‪ :‬د چپرهـار دښـته‪ ،‬شاه پلنـګ تـاالر‬
‫او کمکــد خيبــر‪ .‬د چپرهــار دښــته کــې بــې شــمېره‬
‫وژنــې شــوې دي‪ .‬د وژلــو هــرز هــش وحشــتناک و‪،‬‬
‫دغــومره وحشــتناک چــې د بــاور وډ نــه ښــکاري‪.‬‬
‫تور نان به د ننګر هار د فر قې له هر ن امي وا حد‬
‫نــه هلتــه وډل کېــدل‪ ،‬لکــه پــه خوســت کــې چــې د‬
‫غړوم بي د ښتې ته وډل ک ېدل‪ .‬له تور نانو نه به‬
‫اول چېر ته په فر قه کې شفاهي پو ښتنې ک ېدلې او‬
‫ډول ډول جزا وانې به ور کول ک ېدلې‪ .‬ب يا به تورن‬
‫ب ندي په دا سې حال کې‪ ،‬چې پ ښې او ال سونه به يې‬
‫تړل شوي وو‪ ،‬د چپر هار د ښتې ته ام بوالنس يا ه غه‬
‫ته ور ته په کوم بل ډول و سيلې کې وډل ک ېدل‪ ،‬چې‬
‫څوک د ه غو د وژ لو ف کر و نه کړي‪ .‬ب ندي به هل ته‬
‫د يوه ک مره په ژۍ درول ک ېده‪ ،‬چې ال ندې به يې‬
‫دم ه په غا ښه وررو سره ک نده کې ندل شوې وه‪ .‬د‬
‫بنـدي دواډو خواوو ته به دوه ک سه چړ کۍ په الس‬
‫والډ وو‪ .‬بندي ته بـه ويـل کېـده‪ ،‬چـې‪" :‬خـداى يـا‬
‫نور محمـد تـره کـد؟" کـه بنـدي ويـل‪ ،‬چـې خـداىج‪،‬‬
‫چړ کۍ به يې په نس ورخ ښېدله او پ کې به تاو ېده‬
‫راتاوېـده‪ ،‬ب يا بـه بنـدي کنـدې تـه غوزارېـده او‬
‫په خپ لو وي نو کې به رغړ ېده او په دا سې حال‬
‫کـې‪ ،‬چې نـيش ژوانـدى به هـش و‪ ،‬خـاورې به پـرې‬
‫اډول ک ېدلې‪ .‬که ب ندي به د پو ښتنې په ځواب کې‬
‫نور مح مد تره کد و يل‪ ،‬ژ غورل ک ېده به او ب يا‬
‫به تر روز نې ال ندې ن يول ک ېده‪ .‬و يل شوي‪ ،‬چې ه غو‬
‫چې د نور مح مد تره کي نوم اخي ستد وو‪ ،‬په شمېر‬
‫ـدي او د‬‫ـي وونـ‬‫ـې ملکـ‬
‫ـور‪ ،‬چـ‬
‫ـريش فکـ‬‫ـر وو‪ .‬کـ‬‫ـې ډېـ‬
‫کـ‬
‫ننګر هار پوهن تون د هـد د پـوهنځي سـروال و‪ ،‬د غو‬
‫ـور د‬‫ـوده‪ .‬فکـ‬
‫ـوى الس درلـ‬
‫ـې لـ‬‫ـو کـ‬
‫ـه وژلـ‬
‫ـديانو پـ‬‫بنـ‬
‫پرچمي رجيش له پيـل نـه د ‪0533‬کـال تـر اسـد پـورې‬
‫په څرخي پله زندان کې بندي و‪.‬‬

‫د ترين کوټ بنديان‬

‫د ارز وان وال يت مر کز ترين کوټ ښار د ب نديانو‬
‫پـه اډه د حکـومتي چـارواکيو چلنـد يـو څه معلـوم‬
‫دى‪ ،‬خو د نورو واليتو نو د ب نديانو په اډه دغ سې‬
‫معلو مات ن شته‪ ،‬چې ب يان يې دل ته و شي‪ .‬د ارز وان‬
‫په اډه د غه ليک نه له مح مد ح سن سهاک سره په‬
‫ټيليفـــوني مرکـــې ســـره او د اســـدهللا نـــوابي د‬
‫کتابګوټي د "سروذشت زندان" لـه م ـې برابـره شـوې‬
‫ده‪ .‬ســهاک د خلقــي حکومــت پــه وخــت کــې هملتــه د‬
‫ـه د‬‫ـه خپلـ‬
‫ـې پـ‬‫ـوابي چـ‬‫ـدير او نـ‬ ‫ـا‪،‬يې مـ‬ ‫ـزي احصـ‬‫مرکـ‬
‫ارزوان ښوونکد و‪ ،‬د ترين کوټ بندي و‪.‬‬
‫ارز وان د پرېما نه او بو‪ ،‬ښو زراع تي ځم کو‪ ،‬ښو‬
‫ـر‬
‫ـو ډېـ‬‫ـره يـ‬‫ـو سـ‬‫ـه لرلـ‬‫ـوا پـ‬‫ـې اب او هـ‬ ‫ـوو او ښـ‬‫مېـ‬
‫سم سور وال يت دى‪ .‬په ه غه و خت کې‪ ،‬چې دايک ندي او‬
‫ـش‬
‫ـوى او مهـ‬ ‫ـو لـ‬
‫ـي وو‪ ،‬يـ‬ ‫ـورې تړلـ‬ ‫ـش ورپـ‬‫ـتان هـ‬
‫شهرسـ‬
‫ـات‬‫ـپېتو زيـ‬‫ـر شـ‬
‫ـې تـ‬‫ـلو کـ‬‫ـه سـ‬‫ـې پـ‬‫ـک يـ‬
‫ـت و‪ .‬خلـ‬ ‫واليـ‬
‫پښـتانه او نـور يـې هزاره وو‪ .‬دغـه پښـتانه‪ ،‬چـې‬
‫زيــاتره يــې نــورزي‪ ،‬اڅکــزي‪ ،‬پوپــل زي‪ ،‬بــارکزي‪،‬‬
‫الکــوز ي‪ ،‬غلجــي او نــور وو‪ ،‬د وزيرســتان د وزيــرو‬
‫او مســيدو پــه شــان زډه ور‪ ،‬ټينــګ او ازاد هبــع‬
‫دي‪ .‬د ‪ 0531‬کــال پــه اخــره کــې د دوى او حکومــت‬
‫تـرمېنځ اډيکـې تر دې حـده پورې ترخـې شوې‪ ،‬چې‬
‫حکو مت ب يا تر پا يه پورې په ټول ارز وان حکو مت‬
‫و نه شو کړى‪ .‬يواځې د ترين کوټ ښار ور ته پاتې‬
‫و‪ ،‬چـې په جګـه پـروت دى‪ .‬پـه د غه حال کې‪ ،‬چـې‬
‫ارزوان يان ب ندي ک ېدل‪ ،‬د ترين کوټ په ز ندان کې‬
‫ورسره بې ي زي چلند کېده‪.‬‬
‫د ارز وان د اول خل قي وا لي ن ـام ا لدين شريک‬
‫په و خت کې له خل کو سره ډ ېر زور ز ياتد ک ېده‪،‬‬
‫پـه ت ېره د ت ېرې او دهـراود له خلکـو سره‪ .‬په‬
‫همد غه و خت کې‪ ،‬چې د م لک ح سن هزاره له کور نه‬
‫و سلې ووې ستل شوې‪ ،‬ه غه له يو څو نورو سره له‬
‫مېنځـه يـووډل شو‪ .‬د ارزوـان هزاره بيـا د خلقـي‬
‫حکومت تر پايه پورې ارام وو‪.‬‬
‫دو يش وا لي ب يت هللا غر ند‪ ،‬چې پوځي پي لوټ او د‬
‫ـو د‬‫ـاوه‪ ،‬خـ‬‫ـد کـ‬
‫ـه چلنـ‬‫ـره ښـ‬ ‫ـو سـ‬
‫ـه خلکـ‬‫ـا و‪ ،‬لـ‬‫پکتيـ‬
‫در ېيش وا لي قر بان خ ېل په و خت کې له خل کو سره‬
‫ب يا ز ي چل ند ک ېده‪ ،‬ان تر دې چې ځي نې په بې لو‬
‫نومو نو اعـدام شول‪ .‬په ارزوـان کـې اول د خوني‬
‫ـګ‬
‫ـې جـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه مقابـ‬ ‫ـت پـ‬
‫ـتانه د حکومـ‬ ‫ـارچينو پښـ‬‫او چـ‬
‫شوي وو‪ .‬په همد غه و خت کې به و‪ ،‬چې د د هراود‬
‫پښــتانه چــې زيــاتره يــې نــورزي دي‪ ،‬پاڅېــدل او‬
‫ـې‬
‫ـدويي ډلـ‬‫ـوې کمانـ‬ ‫ـه يـ‬
‫ـحرايي لـ‬ ‫ـاحبجان صـ‬ ‫ـت صـ‬
‫حکومـ‬
‫سره د ه غو د ا يل کو لو ل پاره وا ستوه‪ ،‬خو ه غه‬
‫ددې پرځــاى چــې لــه خلکــو ســره د روغــې جــوډې الر‬
‫وني سي‪ ،‬د زور الر ونيو له‪ .‬که څه هش دى په خپ له‬
‫ـې هغســې‬ ‫ـورزى و‪ .‬ده پــه ارزوــان کـ‬ ‫د دهــرواود د نـ‬
‫بــې رحمــي وکــړه‪ ،‬لکــه د برېښــنا او اوبــو وزيــر‬
‫من صور ها شمي‪ ،‬چې له خپ لو بدخ شانيو سره و کړه‪.‬‬
‫دى هش د صاحبجان غو ندې په لوډو اخت يارونو سره‬
‫بدخ شان ته ا ستول شوى و‪ .‬په همد غه و خت کې به‬
‫ـه‬ ‫ـې پـ‬
‫ـې ډلـ‬‫ـله والـ‬‫ـوې وسـ‬‫ـدي د يـ‬‫ـيش وونـ‬‫ـې حکـ‬‫و‪ ،‬چـ‬
‫ســروالۍ ســره د کورونــو د پلټلــو لپــاره د ســيند‬
‫ا غاډه ترين کوټ ته الډ او هل ته يې په يوه ما جت‬
‫کې په خلکو غ وکړ‪ ،‬چې " څـوک غـواډي جنـت تـه والډ‬
‫شي؟" دغـو صـاف زډو نـارې کـړې‪ ،‬چـې "مـود غـواډو‬
‫جنت ته والډ شو‪ ".‬بيا نـو د وونـدي پـه امـر وـولۍ‬
‫پرې واورو لې شوې او ټول يې ووژل شول‪ .‬پ ښتانه‬
‫ب ي ا تر دې حده پورې وپار ېدل‪ ،‬چې ه غه و خت چې‬
‫ـرواالنو‬ ‫ـه سـ‬‫ـانګو لـ‬‫ـت د څـ‬‫ـل د واليـ‬
‫ـان خېـ‬‫ـي قربـ‬‫والـ‬
‫ـرې‬ ‫ـه پـ‬‫ـو ناڅاپـ‬‫ـه الډ‪ ،‬خلکـ‬
‫ـوالۍ تـ‬‫ـېش ولسـ‬‫ـره د نـ‬‫سـ‬
‫ودان ګل او ټول يې له مېن ځه يووډل‪ .‬د بل وا لي‬
‫تر را تګ پورې د پوهنې مدير شمله دار چې د څو‬
‫اون يو په موده کې د وا لي کار کاوه‪ ،‬په خل کو‬
‫ډ ېره بې رح مي و کړه‪ .‬د ترين کوټ ه ټۍ وا لو خپ لې‬
‫ه ټۍ د اعت صاب په تو وه وتړ لې‪ ،‬خو خلق يانو ه غه‬
‫پـه زور پرانې ستلې او ټـول څيزونـه يـې چـور او د‬
‫ک ندهار په ښار کې خرڅ کړل‪ .‬له ه غه ورو سته و‪،‬‬
‫چې له ترين کوټ پر ته نور ټول ارز وان د حکو مت‬
‫تر پا يه پورې خپ لواک و‪ .‬د نېش له تراج يدۍ نه‬
‫ورو سته‪ ،‬چې هللا داد هو فان د ارز وان وا لي شو‪ ،‬په‬
‫ټول ارز وان کې يواځې ترين کوټ حکو مت ته پاتې‬
‫و‪.‬‬
‫د ارزوــان نــاکراري پــه اصــل کــې ددغــو "ســرو‬
‫خلقيــانو" د هغــه چلنــد نتيجــه وه‪ ،‬چــې لــه هغــو‬
‫خلکــو ســره يــې کــاوه‪ ،‬چــې دوى ورتــه "فيــوډال"‪،‬‬
‫"ارتجـــــاعيون"‪ " ،‬د امپريريلـــــزم زامـــــن" او‬
‫"امپريلزم نوکران" ويل او د ښـمن يـې وڼـل‪ .‬اسـدهللا‬
‫نـوابي د ه غوى دغـه چلنـد پـه خ پل وتـابګوټي کې‬
‫بيــان کــړى‪ ،‬پــه نامــه د " سروذشــت زنــدان‪ ،‬پــه‬
‫افغانســـتان کـــې د ســـره اســـتعمار د م ـــالمو‬
‫څــرک)‪ ."(08‬نــوابي د ارزوــان د ښــوونځي ښــوونکد او‬
‫په ترين کوټ کې بندي و‪.‬‬
‫ا سدهللا نـوابي وا يي‪ ،‬چې په الر کـې روان و‪ ،‬چې‬
‫خلق يانو ون يوه او په ج يپ کې يې وا چوه‪ ،‬چې په‬
‫ه غه کې يې او يا ک لن حاجي عبدال قدوس دم ه ت ته‬
‫کړى و‪ .‬څنګه چې د ترين کوټ پـه محـبس کـې "زوالنـه‬
‫او ولچــک خــالص شــوي وو" دوى دواډه يــې پــه يــوه‬
‫زنځير سره پـه دې ډول وتـړل‪ ،‬چـې "زنځيـر يـو سـر‬
‫يــې زمــا پــه غــاډه کــې او بــل ســر يــې د حــاجي‬
‫عبدالقدوس په غـاډه کـې واچـوى او قلـف يـې کـړ‪".‬‬
‫هرڅــه چــې د دوى پــه جبونــو کــې وو‪ ،‬هغــه ترېنــه‬
‫واخي ستل شول‪ .‬نيون کو ب يا د م حبس په آ مر با ندې‬
‫غ کړ‪ ،‬چـې "دغـه د امپيريلـزم نـوکران‪ ...‬زنـدان‬
‫تــه ننباســئ‪ ".‬خــو د محــبس آمــر‪ ،‬چــې د نــوابۍ د‬
‫کورنۍ م ل و‪ ،‬له ده سره په پ ټه مر سته کو له‪.‬‬
‫لومړۍ غ ټه مر سته يې دا وه‪ ،‬چې کور ته يې ځواب‬
‫وا ستوه او له کور نه ب ستره‪ ،‬روى جايد او نور‬
‫ور ته راوډل شول‪ .‬آ مر دوه خ برې هش ور ته و کړې‪،‬‬
‫يــو دا چــې " هــر کلــه چــې لــه مــا ســره د محــبس‬
‫ساتنمنان مل ګري وي‪ ،‬نو د کرا مت ب شري خ برې په‬
‫خوله مه اخلئ‪ ".‬بـل يـې دا ورتـه وويـل‪ ،‬چـې "پـه‬
‫دې م حبس کې ستا سې غو ندې څ لور سوه ت نه بې و ناه‬
‫دغ سې شـکنجه دي‪ ،‬لکـه تا سې او هـره شپه شل شل‬
‫ت نه بې موج به په شهادت ر سوئ يا له ډ ېرو وه لو‬
‫ټکولو پـه حـق رسـې ي‪ ".‬د بڼـديانو مـړي پـه هغـو‬
‫ک ندو کې ا چول ک ې ي‪ ،‬چې په بو لدوزرونو سره يې‬
‫دم ه کې ندلي وې‪ .‬نوابي وا يي‪ ،‬چې د شپې د ن هو‬
‫بجو پـه شـاوخوا کـې " يـو سـړى يـې زمـود د اهـاق‬
‫دروازې ته نزدې راو ستد‪ ،‬ع سکر ور ته وو يل دل ته‬
‫و يده سه‪ .‬ه غه ور ته وو يل‪ ،‬چې‪ :‬هوا ډ ېره سړه ده‬
‫مــا اهــاق تــه دننــه ورولــه‪ .‬عســکر )ور( بانــدې‬
‫خشــمېد او پــه ډېــر قهــر يــې ورتــه وويــل‪ :‬دلتــه‬
‫پريوزه که نه اوس بـه دې کشـتارواه تـه بـوځش‪ ".‬د‬
‫م حبس بامو نه اخ ېړ شوي نه وو‪ ،‬سوري يې هش لرل‬
‫او ب نديانو ته تل تک يا شال هش نه ور کول ک ېده‪.‬‬
‫ځي نو ته‪ ،‬چې له کورو نو نه ب سترې ا ستول ک ېدلې‪،‬‬
‫له تل تک نه پر ته چې ب ندي ته ور کول ک ېده‪ ،‬نور‬
‫يې تحويل انې ته وډل ک ېدل‪ .‬له دې ام له د ترين‬
‫کوټ په م حبس کې ب نديانو له سړو نه او دا سې هش‬
‫له و ل ې او ت ندې نه سر ټ کاوه‪ ،‬ل که چې د ب ندي‬
‫عبـدالقيوم شاغا سي له دغـې وينـا نـه ښکاره ده‪،‬‬
‫چې " تر ابلې شپې پورې خـو يـې پـه لـوى محـبس کـې‬
‫په يوه کو ټه کې ا چولد وم‪ ،‬ستروې يې را ته تړ لې‬
‫وې‪ ،‬د شپې او ور ځې فرق مې نه سواى کوالى‪ ،‬له‬
‫ډ ېره ي ه مې ټول و جود درد کوي‪ ،‬تراو سه پورې‬
‫مې څه غذا هش نه ده خوډلې‪".‬‬
‫لــه بنــديانو ســره د ســاتمنانو چلنــد زېــ وو‪،‬‬
‫بنـدي حاجي مح مد صـديق ديناخ يل بېـرون د ديـوال‬
‫ترڅن ګه نا ست و‪ ،‬په پ ښو کې يې زول نې وې او م‬
‫يې هش پ و‪ .‬نوابي دى د اودا سه کو لو په و خت‬
‫نه‬ ‫کې ول يد‪ .‬ه غه وغو ښتل‪ ،‬چې څادر له خ پل م‬
‫ليرې کړي‪ ،‬خو " عسکر چـې يـې سـرته والډ و‪ ،‬د توپـک‬
‫په ق نداغ يې د اودو په م ېنځ کې وو هه ]او[ په‬
‫کړه م دې که نه‬ ‫خ شش يې ور ته وو يل‪ ،‬چې ‪ :‬پ‬
‫اوس به دې مردار کـړم‪ ".‬بيـا يـې دى هـش د نـوابي‬
‫په کو ټه کې ت ته کړ‪ .‬هل ته يې ب يا خپ له ق صه په‬
‫دې ډول نوابي او نورو ته بيـان کـړه‪" .‬ماښـام پـه‬
‫کـور کې لـه خ پل فام يل سـره نا ست وم‪ ،‬يو ن فر‬
‫مع لش چې ز ما هم سايه دى او په ځم که با ندې څه‬
‫الن جه ور سره لرم‪ ،‬د دوو م سلحو ع سکرو سره را غد‪.‬‬
‫ـه راووتــش‪ ،‬نــه‬
‫دروازه يــې راوټکولــه‪ ،‬زه چــې ورتـ‬
‫ـه‬‫ـې راتـ‬‫ـوکان يـ‬
‫ـې او سـ‬‫ـه‪ ،‬لغتـ‬
‫ـه وروې نـ‬‫ـتنه نـ‬‫پوښـ‬
‫ون يول‪ .‬پـه مـوټر کـې يې واچـولش‪ ،‬م حبس ته يې‬
‫راو ستش‪ .‬په يوه څادر کې مې څ لور شپې ت ېرې کړي‬
‫دي او پـه همد غه دوران ] کې[ ي کي يـوه ډوډۍ يوه‬
‫عســکر د پنځــوس افغــانۍ پــه مقابــل راتــه راوډه‪،‬‬
‫ه غه مې خوډلې ده‪ .‬ب يا د شې څ که رابا ندې حرا مه‬
‫ده‪ ".‬د بنــدي حــاجي عبــدالع يش پــه وينــا‪ ،‬لــه‬
‫کورونــو نــه چــې بنــديانو تــه پ ــه ډوډۍ راوډل‬
‫کېدله‪ ،‬نيمه به يې عسکرو خپلوله‪.‬‬
‫د نـوابي د زنـدان کو ټه ښه لو يه او دف تر ته‬
‫نـزدې وه‪ ،‬له دې ام له مهـش ب نديان هل ته اسـتول‬
‫کېــدل‪ ...‬يــو ځــل درې کســه )مــال جــان‪ ،‬ملــک حمــد‬
‫اورزوــاند او ميــرزا عبــدالرحمن( يــې پکــې دننــه‬
‫کــړل‪ .‬وروســتي وويــل‪ ،‬چــې " لــه لــودې مــرو‪ ،‬نــن‬
‫څلورمه ده چې په ژبـه مـو شـد نـه دى ايښـد‪ ".‬دوى‬
‫په بد حال کې و‪ " .‬د م غوښې يـې پـه امبـور ځينـې‬
‫شلولې وې‪ ،‬چې لم نې يې پور ته کړې او و جود يې‬
‫را ښکاره کړ‪ ،‬له نو که تر سره تک شين يو ځاى هش‬
‫ـې د وجــود پــه‬‫ـه و‪ .‬کميســونه او پرتګونــه يـ‬ ‫روغ نـ‬
‫زخمو نو با ندې نښـتي وو‪ .‬ال سونه تـک شنه‪ ،‬سـتروې‬
‫ـې‬‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـاه؟ دوى وويـ‬ ‫ـه ونـ‬‫ـه کومـ‬‫ـر پـ‬‫ـېدلې‪ ".‬اخـ‬‫پړسـ‬
‫"په هېڅ شي خبر نـه يـو‪ ،‬د شـپې تقريبـا لـس بجـې‬
‫وې چې له کورو نو نه يې راواې ستلو‪ ،‬په ول سوالۍ‬
‫کې يې يو ځاى کړو‪ .‬يو مل حد ول سوال دى‪ ،‬چې ف ول‬
‫ـل‪،‬‬‫ـې وويـ‬‫ـه يـ‬
‫ـود تـ‬ ‫ـرين دى‪ .‬مـ‬ ‫ـومې ي او د تـ‬ ‫ـي نـ‬‫ربـ‬
‫چـې‪ :‬د امپري لزم زامنـو! تا سې و لې ت ريـد کـوئ‪.‬‬
‫م يرزا ع بدالرحمن خپ لو خ برو ته په دې ډول دوام‬
‫ـه‬‫ـو چپـ‬
‫ـر پښـ‬‫ـل تـ‬‫ـو او بـ‬ ‫ـر السـ‬
‫ـړي تـ‬
‫ـوه سـ‬‫ـړ‪ " :‬يـ‬
‫ورکـ‬
‫ونيو لو او بـل سړي شـا را لو څه کـړه‪ ،‬ل ښتې يـې‬
‫را ته ون يولې‪ .‬دوه شپې يـې ه غه قيا مت رابا ندې‬
‫جـوډ کړى و‪ ،‬چې د ځم کې اسـمان لورى يې راڅ ـه‬
‫ورک کي‪ ".‬ده دا هش وويـل‪ ،‬چـې ولسـوال پـه همدغـه‬
‫وخت کې په غـرور سـره وويـل‪ ،‬چـې "خپـل خـداىج تـه‬
‫ووايه‪ ،‬چې تاسې ته له مود نـه نجـات درکـړي‪ ".‬پـه‬
‫درېي مه ورځ يې ام بور راواخي ست او په ډ ېره بې‬
‫رح مۍ يـې دغـه حال رابانـدې جـوډ کـړ‪ ،‬چې وينـې‬
‫ـکر‬‫ـوه عسـ‬‫ـه ورځ يـ‬‫ـه بلـ‬‫ـې پـ‬ ‫ـي‪ ،‬چـ‬
‫ـوابي وايـ‬‫ـې‪ ".‬نـ‬ ‫يـ‬
‫ورته وويل‪ ،‬چـې " ستاسـې هغـه درې رفيقـان خـو يـې‬
‫برايــي د کالشــنکوف پــه ضــرباتو آبــل جهــان تــه‬
‫ولې ل‪".‬‬
‫نــوابي د يــوه پېژنــدولوي رحمــت هللا لــه خــولې د‬
‫محمد اکبر خـان قيصـه پـه دې ډول کـوي‪ ،‬چـې "يـوه‬
‫شپه هش ظال مانو ارام نه يش پرې اي ښد‪ .‬هره شپه‬
‫ـر‬‫ـدې وم‪ .‬آخـ‬ ‫ـوکانو النـ‬ ‫ـو‪ ،‬سـ‬
‫ـتو‪ ،‬لغتـ‬ ‫ـر لښـ‬
‫ـې زه تـ‬‫يـ‬
‫يــوه شــپه د ملحــد او خــداى ناترســه والــي پــه‬
‫سرکردوۍ کې‪ ،‬چې يو بې نامو سه مدير تع ليش او‬
‫ترب يه ]کل يوال وردګ[ هش ور سره و‪ ،‬يوه هي ئت ته‬
‫يــې پــېش کــړم‪ .‬څــو تنــه زنــدانيان يــې نــور هــش‬
‫راو ستلي وو‪ .‬اور يې بل کړى وو‪ ،‬سي ان يې پ کې‬
‫ـل‪.‬‬‫ـه وکتـ‬‫ـر ماتـ‬ ‫ـر قهـ‬‫ـه ډېـ‬
‫ـي‪ ...‬پـ‬‫ـي وو‪ ...‬والـ‬ ‫ايښـ‬
‫ويــل‪ :‬دا د امپيريلــزم اصــلي بچــد دى؟‪ ...‬عســکر‬
‫زمـــا پايوـــه راپورتـــه کـــړه او ده ]د پـــوهنې‬
‫کد‪.‬‬ ‫چ‬ ‫مدير[ ظالش مې په دا پ سته غو ښه کې سي‬
‫نور نه يش پوه سوى‪ .‬له خولې مې يوه چي غه وو ته‬
‫او بې سده شـوم‪ ".‬رحمـت هللا د يـوه بـل بنـدي قيصـه‬
‫کې ور ته وو يل‪ ،‬چې‬ ‫کوي‪ ،‬چې وا لي د ه غه په م‬
‫"ښه ته نو حال نـه ورکـوې؟" بنـدي ورتـه کـړ‪ ،‬چـې‬
‫"حال واى نو مـا بـه درکـړى واى‪ ،‬اوس پـه بېګنـاه‬
‫ـدير د‬‫ـوهنې مـ‬ ‫ـا د پـ‬ ‫ـوالى‪ ".‬بيـ‬
‫ـش نيـ‬
‫ـه سـ‬‫ـو الس نـ‬
‫خلقـ‬
‫والي په امر " له اوره يـې څـو سـکروټې راجـال کـړې‬
‫او ع سکرو ته يې څه وو يل‪ .‬ه غو پر توګ ځي نې و کيښ‬
‫او پــه اور يــې کېنــاوه‪ ،‬خــو ســړى نــه بانــدې‬
‫کښين ستد‪ .‬دوى لغتـې او چپال خې ورتـه ون يولې‪ .‬پـه‬
‫څ لور پن ځو ک سو يې په زوره په اور کې نوى‪ ،‬خو‬
‫په ا او ډب کې اور هش سره ت يت و پرک شو‪] .‬د‬
‫پــوهنې[ مــدر ســور ســي بانــدې راواخيســت او پــه‬
‫کو ناټو يې داغو نه ور کړل‪ .‬سړى لويې لويې نارې‬
‫وهلې او بـې سـده سـو‪ ".‬رحمـت هللا وويـل‪ ،‬چـې معلـش‬
‫غالم محمد او حاجي عبدالقادر يې "زمـا پـه مـ کـې‬
‫پـه اور با ندې باال کېنـوه او د کونـاټو او ورنـو‬
‫د غوښو بوى پـه ټـول دفتـر کـې خپـور سـو‪ ".‬دى دا‬
‫هش وايي‪ ،‬چې "هره ورځ دغه حال و‪".‬‬
‫نــوابي او ملګــرو يــې لــه واونــډۍ کــوټې نــه د‬
‫بنــديانو وش او وى هــش اورېــده‪" .‬لــه نيمــې شــپې‬
‫ورو سته مې غودو دا سې اوازو نه واور ېدل‪ ،‬هاى مړ‬
‫سوم‪ ،‬هاى کل مې مې پرې سوې‪ ،‬هاى څوک م سلمان‬
‫سته‪ ،‬چې يو غړپ او به را کي‪ .‬دا ه غه و خت و‪ ،‬چې‬
‫ـه کــې و او هغــه‬ ‫ميــرزا عبــدالرحمن د دوى پــه کوټـ‬
‫ني مه شـپه د نورو په م شوره د بنـدي بسـش هللا پـه‬
‫اودو يــوه ســوري تــه جــګ شــو او پــه هغــه بنــدي‬
‫کړ چې‬ ‫با ندې‪ ،‬چـې معلـش وـل مح مد نومېـده‪ ،‬غـ‬
‫" کله يې وهلې اوبه مه څکه‪ ،‬ځکه چـې درتـه ښـې نـه‬
‫دي‪ ".‬نو څنګه چې هغه ډېـر پـه عـذاب و‪ ،‬وويـل چـې‬
‫" پــه لحــا د خــداى لــ اوبــه راکــد‪ .‬زه ]زه يــې‬
‫[ دا سې نه يش وه لد‪ ،‬چې ژو ندى پاتې سش‪ .‬ز ما‬
‫کــولمې شــلېدلې دي‪ ،‬زمــا پــه لړمانــه کــې يــې د‬
‫پا يپ‪ ...‬په ذري عه اي شېدلې او به داخ لې کړي دي‪.‬‬
‫ژبه مـې خوډينـه ده‪ ،‬حلـق مـې خـوډين دى‪ ".‬نـوابي‬
‫وا يي‪ ،‬چې يو ويالس او به مو په زح مت او و يرې‬
‫ورور سولې‪ ،‬خو په ه غه و خت کې د مع لش ول مح مد‬
‫ساه ختلې وه‪.‬‬
‫د ترين کوټ ز ندان له ب نديانو نه ډک او ډ ېر‬
‫ناپاک و‪ " .‬نـو د انسـاني وينـو او غالظـت لـه وجـې‬
‫نــه داســې تعفــن و‪ ،‬چــې انســان ســاه نســواى‬
‫اخيستاى‪ ".‬د نوابي لـه کتـابګوټي نـه ښـکاري‪ ،‬چـې‬
‫تور نه و‬ ‫په هېڅ ب ندي با ندې کوم خاص او م ش‬
‫لګول شـوى‪ " .‬چاتـه بـه يـې د امريکـا زامـن ويـل‪،‬‬
‫چاتــه د انګلــيس او څــوک بــه يــې د مرتجعينــو او‬
‫فيوډالــو او امپيريلــزم د زامنــو پــه نومونــو‬
‫يادول‪ .‬ز ندانيان به ور ته ح ېران وو‪ ،‬چې دا اوس‬
‫دوى څــه وايــي‪ ،‬ځکــه چــې هغــه ]هغــوى[ ســاده‬
‫ـدل او‬ ‫ـع پــه معنــد پوهېـ‬
‫مســلمانان وو‪ .‬نــه د مرتجـ‬
‫نه د فيوډال او امپيريلـزم‪ ".‬لـه همـدې املـه بـه‬
‫و‪ ،‬چې د م حبس خورد ضابط چې له کوم ب ندي سره‬
‫" يو ښه بـوټ‪ ،‬واسـک ‪ ،‬کرتـۍ‪ ،‬سـاعت‪ ،‬قلـش يـا بـل‬
‫دا سې شد ول يده‪ ،‬نو ه غه به يې هش ځي نې واخي ست‪.‬‬
‫ب يا به يې ور ته وو يل‪ ،‬چې ته ف يودال يې‪ ،‬ځان‬
‫ته به تر دې هش ښه واخلې‪ ،‬دا يې زما‪".‬‬
 ‫د څرخي پله محبس بنديان‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬نه په خل قي او نه په‬
‫پرچ مي دوره کې د ټو لو ب نديانو شمېر معلوم ېدلد‬
‫شي‪ ،‬ح تد د ځي نو ز ندانونو ب ندي وا نانو د خپ لو‬
‫ب نديانو ح ساب هش ور کولد نه شو‪ .‬د مزار د م حبس‬
‫قومنــدان د ‪ 531‬بنــديانو بــاقي و‪ ،‬لکــه چــې ســيد‬
‫ـدانيانو بــاقي وو‪ .‬ددې‬ ‫ـه زنـ‬
‫ـي پلـ‬‫عبــدهللا هــش د څرخـ‬
‫مانــا دا ده‪ ،‬چــې د دوى بنــديان د کــوم چــارواکي‬
‫په شفاهي د ستور له مېن ځه وډل شوي‪ ،‬بې له دې‬
‫چې د ه غو د ب ندي توب الملو نه او يا ح تد د ه غو‬
‫هويت ثبت شوى وي‪.‬‬
‫په عين حال کې د خل قي حکو مت په و خت کې په‬
‫کا بل کې اوازې وې‪ ،‬چـې الس او پښـې تړلـي ب نديان‬
‫د م قر او قالت ترمېنځ غرو کې د هزاره جات په‬
‫خوا کې له الوت کو نه ال ندې غورزول شوي دي‪ ،‬ل که‬
‫چې د ه ندوکش له پا سه او دا سې هش د ا مو په سين‬
‫کې ب نديان د من صور ها شمي په د ستور غورزول شوي‬
‫دي‪ .‬د ورو ستي په هک له په ه غه و خت کې ز ما يوه‬
‫بدخشـاني محصـل دغسـې ويلـي و‪ .‬په دغ سې حـال کې‬
‫ممک نه نه وه‪ ،‬چې په خل قي دوره کې د له مېن ځه‬
‫وډل شــويو بنــديانو شــمېر معلــوم شــي‪ ،‬خــو د‬
‫بنـديانو غـ مر کز کا بل‪ ،‬پـه تېـره د څر خي پلـه‬
‫زندان و‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي دي‪ ،‬د خل قي حکو مت په‬
‫و خت کې په کا بل کې د دهمز نګ‪ ،‬د کا بل وال يت د‬
‫ـه‬‫ـدارت او څرخــي پلــه لـ‬‫ـو چــارو وزارت‪ ،‬د صـ‬ ‫کورنيـ‬
‫زنــدانونو نــه کــار اخيســتل کېــده‪ .‬د ښــار لــه‬
‫ـار‬‫ـه کـ‬‫ـه تووـ‬‫ـدان پـ‬‫ـش د زنـ‬
‫ـه هـ‬‫ـاحيو نـ‬‫ـو نـ‬‫پېنځلسـ‬
‫ـو چــارو‬‫ـه ارګ‪ ،‬صــدارت او کورنيـ‬ ‫ـده‪ .‬پـ‬‫اخيســتل کېـ‬
‫وزارت کې به له ب نديانو نه پو ښتنې ک ېدلې‪ ،‬ح تد‬
‫دغ سې ک سان هش کړول شوي دي ل که د کا بل پوهن تون‬
‫پ ــواند ســروال‪ ،‬د صــدراع ش مرســتيال او د پــالن‬
‫وزيــر صــمد حامــد‪ ،‬چــې پــه رښــتين تــوب ســره يــې‬
‫ـوه‬‫ـه د يـ‬‫ـه املـ‬‫ـو لـ‬‫ـړي او د هغـ‬‫ـه کـ‬‫ـومتي کارونـ‬ ‫حکـ‬
‫و‪ .‬نامعلوم‬ ‫م لي ش صيت په تو وه پېژ ندل شوى ش‬
‫شـمېر ب نديان پـه کـړول کېـدو او وهلـو سره مـړه‬
‫شــوي دي‪ .‬د څرخــي پلــه زنــدان پــه عمــومي ډول د‬
‫بنديانو د ساتنې لپاره خاص شوى و‪.‬‬
‫د څرخـي پ له محـبس تـر ټولـو ز ندانونو لوى او‬
‫کــانکريټي دى‪ ،‬د محمــد اســحاق جبــران د معلومــاتو‬
‫لـــه م ـــې دغـــه زنـــدان پـــه ‪ 003‬جريبـــه )‪03‬‬
‫هک تاډه( ساحه کې د څر خي پ له ختي ځې خوا د ښته د‬
‫ولسم شر مح مد داود په نو ښت او د ه غه تر څارنې‬
‫ال ندې د ه ندي مت ص صانو او مهند سانو په نق شه او‬
‫ـواځې‬‫ـي دوره کــې يـ‬
‫ـوى دى‪ .‬پــه خلقـ‬ ‫ـۍ ودان شـ‬‫مهندسـ‬
‫دوه بالکــه )لــوډمړى او دويــش( د اســتفادې وډ وو‪،‬‬
‫ـې اوه‬‫ـي دوره ک ـې يـ‬‫ـه پرچمـ‬
‫ـه‪ .‬پـ‬‫ـوره نـ‬‫ـش پـ‬‫ـه هـ‬
‫هغـ‬
‫ـګ‬
‫ـالک پ ـه جـ‬
‫ـر بـ‬
‫ـدل‪ .‬هـ‬‫ـار ولوېـ‬‫ـه کـ‬‫ـه پـ‬
‫واډه بالکونـ‬
‫د يوال سره چارپېر او د ب ېل ز ندان په شان دى‪.‬‬
‫له ټو لو بالکو نو نه ب يا يو ډ ېر جګ د يوال را تاو‬
‫شوى‪ ،‬په دې ډول چې ټو لو بالکو نو ته يې د يوې‬
‫ټين ګې بر جه ورې کال ب ڼه ور کړې ده‪ .‬هر بالک څو‬
‫پـوډه لري‪ ،‬د ځينـو کوټې يـې برابـرې او د ځي نو‬
‫يـې ښـې لـويې دي‪ ،‬چـې په يوه اډ کـې وډې کـوټې‬
‫ق طار پر تې دي‪ .‬و يل ک ې ي‪ ،‬چې د غه وډې کوټې په‬
‫ا صل کې د ب نديانو او نورې يې د کار خانو ل پاره‬
‫په ن ر کې ن يول شوې وې‪ ،‬خو په خل قي او پرچ مي‬
‫و خت کې په هرې لويې کوټې کې تر دوو سوو پورې‬
‫ب ڼديان هش ا چول ک ېدل‪ .‬در ېيش بالک د غومره لوى‬
‫سالونونه لري‪ ،‬چې په هر يوه کې يې په سلګونو‬
‫بنـديان ځايېـدلد شـي‪ .‬هـره وډه کوټـه يو م تر او‬
‫اتيــا ســانتي متــره پلنــه او دوه متــره اودده ده‬
‫او هره يوه کو ټه يواځې د يوه ب ندي ل پاره په‬
‫ن ر کې ن يولې شوې وه‪ ،‬خو په پرچ مي ر جيش کې د‬
‫ب نديانو شمېر دو مره ډ ېر شوى و‪ ،‬چې په هرې يوې‬
‫کې تر شپ و ب نديانو پورې هش ا چول ک ېده‪ .‬زه په‬
‫خپ له هش په يوې کې تر ډ ېر وخ ته پورې وم‪ .‬په‬
‫دې ډول د څرخــي پلــه زنــدان نهــايي ظرفيــت تــر‬
‫پېنځوســو زرو نــه هــش ډېــر کېــداى شــي‪ .‬د همدغــه‬
‫ـي‬
‫ـي او پرچمـ‬ ‫ـې خلقـ‬‫ـش و‪ ،‬چـ‬‫ـه هـ‬‫ـه بـ‬ ‫ـه املـ‬‫ـت لـ‬‫ظرفيـ‬
‫چارواکيو ددې پروا نه کو له‪ ،‬چې که ب نديان هر‬
‫څومره ډ ېر هش وي‪ ،‬دوى يې د کلو نو ل پاره ب ندي‬
‫ســاتلد شــي‪ ،‬خــو بنــديان دلتــه لــه غېــر صــحي او‬
‫نمجنـو کوټـو او خسـکو نه په ا مان دي‪ .‬په هغـه‬
‫سربېره ب نديان په لو يو کو ټو کې ورځ ېدلد هش شي‬
‫او څن ګه چې د کو ټو چتو نه ښه لوډ او ح جش يې هش‬
‫ډېــر دى‪ ،‬بڼــديان پکــې د ضــييق تــوب او د هــوا د‬
‫ک موالي اح ساس نه کوي‪ ،‬ل که د ښار په ز ندانونو‬
‫کې يې چې کوي‪ ،‬خو په خل قي دوره کې ت شنابونه‬
‫ف عال نه وو او د هر بالک په پرا ان ګړ کې له‬
‫ـه‬‫ـه جــوډو مبرزونــه درول شــوي وو او څنګـ‬ ‫لرويــو نـ‬
‫چې ب نديان ډ ېر او په کو ټو کې ق يد وو‪ ،‬د هبي عي‬
‫حا جت رفـع غ ټه درد ناک او حتـد سپکونکې سـتونځه‬
‫وه‪ .‬بنــديان پــه شــپه او ورځ کــې د رفــع حاجــت‬
‫ل پاره دوه ځ له ب ېرون و تل او مج بور وو‪ ،‬چې د غو‬
‫نـاولو او بوى ناکو مبـرزو تـه د ننوت لو لپـاره‬
‫قطــار ودرېــ ي او خپــل وار تــه انت ــار وباســي‪.‬‬
‫بنــديان دننــه پــه کوټــو کــې مجبــور وو د هبيعــي‬
‫حا جت ر فع ل پاره له پال ستيکي خل تو نه کار واخ لي‬
‫ـه‬
‫ـت ک ـې پـ‬
‫ـه وخـ‬‫ـو پـ‬ ‫ـه د وتلـ‬‫ـړ تـ‬
‫او هغ ـه بي ـا انګـ‬
‫ـي‬
‫ـش د هبيعـ‬ ‫ـه هـ‬
‫ـه هغـ‬ ‫ـر لـ‬
‫ـوي‪ .‬غېـ‬‫ـې واچـ‬ ‫ـو کـ‬‫مبرزونـ‬
‫حاجــت رفــع بانــدې قيــد او د محاف ــانو ســلوک‬
‫بنديان س ت زورول‪ .‬د يوه بنـدي پـه وينـا "يکطـرف‬
‫ـت‬
‫ـان نوبـ‬‫ـراى شـ‬‫ـود زود زود بـ‬ ‫ـاد بـ‬ ‫ـر زيـ‬
‫ـداد نفـ‬ ‫تعـ‬
‫ـالص نميشـدند‪ ...‬ان‬‫ـر زود خـ‬ ‫ـيد‪ .‬از جانـد ديگـ‬ ‫نميرسـ‬
‫ع جد صحنه بود از يک طرف م حاف ين عج له ميکرد ند‬
‫کـه زود خالص شـوند و از هـرف دي گر زود خـالص شدن‬
‫يرى بر پا مي شد‪.‬‬ ‫مم کن ن بود‪ .‬يک ه ياهوى و کش و‬
‫ز ندانيان بي چاره بد ج هت شالق مي ورد ند و د شنام‬
‫مد شنيدند‪ .‬د يدن چ نين صحنه ها خي لد دل راش و‬
‫تاسف انگيز بود‪"(09).‬‬
‫لــومړى بــالک‪ ،‬چــې تــر دويــش بــالک نــه ووډ و‪ ،‬د‬
‫مه مو بنـديانو لپـاره خاص شـوى و‪ .‬د لومړي پـوډ‬
‫ختي ځه خوا يې د کو ټه قل في ب نديانو ل پاره وه‪.‬‬
‫د پ وانيــو حکومتونــو وزيــران‪ ،‬لــوډ رتبــه ن ــامي‬
‫افســران‪ ،‬واليــان‪ ،‬د پوهنتــون اســتادان او دينــي‬
‫عال مان په همد غه بالک کې ا چول شوي وو‪ .‬د سر په‬
‫کســانو کــې صــدراع ش نــور احمــد اعتمــادي‪ ،‬د‬
‫ـد‪ ،‬د‬‫ـر صــمد حامـ‬‫ـالن وزيـ‬ ‫ـتيال او د پـ‬
‫صــدراع ش مرسـ‬
‫دولــت وزيــر عبدالمجيــد‪ ،‬د عامــه روغتيــا وزيــر‬
‫عبـــدهللا عمـــر‪ ،‬د اهالعـــاتو او کولتـــور وزيـــر‬
‫عبــدالرحيش نــوين‪ ،‬د پــوهنې وزيــر عبــدالقيوم‬
‫ـفي‪ ،‬د هالعـاتو او‬ ‫ـز هللا واصـ‬
‫ـر عزيـ‬
‫ـې وزيـ‬‫وردګ‪ ،‬د کرنـ‬
‫کل تور وز ير نامتو جورنل ست او مپ لف صباح ا لدين‬
‫ک شککي‪ ،‬د فوا يد عامې وز ير محج مد کب ير‪ ،‬د دو لت‬
‫وزيــر غــالم علــي ا‪،‬ــين‪ ،‬د ولســي جروــې مرســتيال‬
‫ـدالغفور وصــيل‬‫ـرزى‪ ،‬د پــروان والــي عبـ‬ ‫عبداالحــد کـ‬
‫وردګ‪ ،‬د لوور وا لي ح ورت م ير‪ ،‬د ستش د ډ لې م شر‬
‫هاهر بدخ شد‪ ،‬ع بدالغفور روان فر هادي‪ ،‬شاه ج هان‬
‫احمــدزى‪ ،‬عبــدالقيوم کــوچد‪ ،‬قاضــي عبــدالهادي‬
‫هدايت او نور‪ ...‬له ه غو ا ستادانو نه‪ ،‬چې دم ه‬
‫ـف‬
‫ـيد الـ‬‫ـتادان‪ ،‬سـ‬ ‫ـالي اسـ‬ ‫ـور نوميـ‬
‫ـوي دي‪ ،‬نـ‬‫ـاد شـ‬ ‫يـ‬
‫شـاه غوـنفر‪ ،‬ضامن علـي غرجـد‪ ،‬غـالم مح مد نيـاز‪،‬‬
‫ع بدالکريش يورش او م حد نادر ع مر هش په همد غه‬
‫بالک کې ق يد شوي وو‪ .‬م ير ع لي اک بر ها شمي‪ ،‬ول يد‬
‫حقــوقي او د پوهنتــون اســتادان‪ ،‬چــې دم ــه يــې‬
‫ي ادونــه شــوې‪ ،‬د تــاج محمــد وردک او روشــندل وردګ‬
‫په وډون هش ددغه بالک بنديان وو‪.‬‬
‫دد غه بالک په ب نديانو کې ځي نې يې د پا خه ع مر‬
‫خاو ندان هش و‪ ،‬ل که پېن ځه ات يا ک لن سردار اح مد‬
‫ع لي د در بار وز ير‪ ،‬چې همدل ته مړ شو‪ ،‬دو ات يا‬
‫کلـن سردار احمـد ع لي شـاه او پېنځـه اويـا ک لن‬
‫غالم مح مد شېرزااد د م ابراتو وز ير‪ .‬په ن امي‬
‫اف سرانو کې لوى در ستيز غالم فارق هش و‪ .‬په دې‬
‫ډول خلقــي چــارواکيو ددغســې افغانــانو پــه بنــدي‬
‫کو لو سره افغان ستان او هش خ پل حکو مت له م سلکي‬
‫او مجر بو مل کي او ن امي کدرونو نه م حروم کړ‪،.‬‬
‫په د غې خا صې هي لې‪ ،‬چې دوى به و هن د ه غو له‬
‫مر ستې نه پر ته ه غه هش د مارکس ستي فکرو نو له‬
‫م ې اداره کړي‪ .‬په دې کې هش دوى س ت ت ېر و تل‪.‬‬
‫ورو سته د پرچم يانو د کود تا په تور کې شاهپور‬
‫ـتمند‬‫ـي کشـ‬‫ـلطان علـ‬‫ـدزى‪ ،‬جنــرال عبــدالقادر‪ ،‬سـ‬‫احمـ‬
‫او محمـد رفيـع هش د لومړي بـالک پـه لو يديځ اډ‬
‫کې وا چول شول‪ .‬د پرچم يانو ب ندي ک ېدل يوه لړۍ‬
‫شوه‪ ،‬چې په دواډو بالکو نو کې ا چول ک ېدل او ټول‬
‫شـمېر يې شـايد سـلګونو ته رسـېدلد وي‪ .‬ددغـومره‬
‫ډ ېرو پرچم يانو ب ندي ک ېدلو نه مط لد شايد دا و‪،‬‬
‫چې د پرچش ډل ګۍ د يوه تن يش په تو وه له مېن ځه‬
‫تللد او د سياست کولو توان ونه لري‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د څر خي پ له ز ندان کې ددغ سې ډ لو‬
‫پلو يان وو‪ ،‬چې ډ ېر يې د نړۍ ل يد او هش د چل ند‬
‫له پ لوه سره جوډ نه رات لل‪ .‬د ح سيني په وي نا‬
‫" با ا مدن پرچ مد ها صنف سوم بو جود آ مد‪ .‬ق شر‬
‫ـد‬
‫ـتند‪ ،‬ولـ‬ ‫ـازش نداشـ‬‫ـيق سـ‬ ‫ـا هـ‬
‫ـد هـ‬
‫ـا پرچمـ‬
‫ـط بـ‬
‫متوسـ‬
‫محمــدزايد هــا‪ ،‬و بــيش تــر وزرا جنــرال هــا‪ ،‬و‬
‫واليــان بــا پرچميــان خــوب بودنــد‪ ".‬دى دا هــش‬
‫وايــي‪ ،‬چــې د اخوانيــانو او پ وانيــو حکومتونــو د‬
‫چــارواکيو اډيکــې ســره ترخــې وې)‪ .(01‬دا بــه ځکــه‬
‫دغ سې و‪ ،‬چې په ب ندي خا نه کې په ع مومي ډول يو‬
‫څوک هغ سې سلوک کوي‪ ،‬چې په وا قع کې يې غواډي‬
‫او هماغسې وي‪" .‬زندان جـايد اسـت کـه نقـاب کـاذب‬
‫ـان‬‫ـس آنچنـ‬‫ـر کـ‬
‫ـد و هـ‬‫ـد افتـ‬ ‫ـا مـ‬
‫ـره هـ‬
‫ـد از چهـ‬
‫دولتـ‬
‫ـه‪ ،‬دوه‬‫ـه ژبـ‬‫ـه بلـ‬‫ـد‪ "(00).‬پـ‬
‫ـودش ميباشـ‬
‫ـه خـ‬
‫ـود کـ‬‫ميشـ‬
‫م ي توب چې ز مود په دول تي چارواکيو کې د هرې‬
‫ب لې ډ لې له خل کو نه ډ ېر وي‪ ،‬په ز ندان کې نه‬
‫وي يا ډېر ضعيف وي‪.‬‬
‫د لومړي بالک په ب نديانو کې له يوې ب لې ډډې‬
‫نه هش توپير څرو ند او ح تد د ر خې وډ و‪ .‬ح سيني‬
‫په يو څه م بالغې سره وا يي‪ ،‬چې په ه غه و خت کې‬
‫چې "چشش زندانيان دنبال يکدانـه ميـوه تـازه کـور‬
‫ان‬ ‫مي شد‪ ...‬براى سرداران‪ ،‬ج نراالن و خان زاده‬
‫هــر پــانزده روز صــندوق هــا و خــرجين هــا پــر از‬
‫صدها قسـش ميـوه هـاى خشـک و تـر ميرسـيد‪ "(00).‬پـه‬
‫خل قي دوره کې په هر دوو اون يو کې او په پرچ مي‬
‫دوره کې په څ لورو اون يو کې به ب نديانو ته د‬
‫دوى له کورنيـو نـه کالي او د خوډو شيان راوډل‬
‫کېــدل‪ .‬د پــايوازې پــه دغــو ورځــو کــې بــه د‬
‫پــايوازانو وڼــه ووڼــه بي ــي ډېــره وه‪ ،‬خــو پــه‬
‫پرچ مي دوره کې ز ما د تجر بو او ل يدنو کت نو له‬
‫م ې ه غو ب نديانو ته‪ ،‬چې خواډه ر سېدل‪ ،‬له ه غو‬
‫سره به يې شريکول‪ ،‬چې پايواز به يې نه الره‪.‬‬
‫په ه غه ورځ به يو لوى د سترخوان و غړول شو او‬
‫نزدې هر چا به د خپ لو خوراکي څيزو نو نه يو څه‬
‫راوډل او يوه مي له به جوډه شوه‪ .‬په ت ېره د بې‬
‫پــايوازو بنــديانو لپــاره‪ .‬دا چــې د افغانــانو‬
‫کـورنۍ اډي کې‪ ،‬د مېلمـه پـالنې او سـ اوت حـس ښـه‬
‫قوي دى‪ ،‬د ز ندان په ډ ېر س ت حال کې هش پوره‬
‫څروند او د وياډ وډ و‪.‬‬
‫په اول بالک کې ښځې او ما شومان هش ا چول شوي‬
‫وو‪ .‬له ښځو او ما شومانو سره د يوې کورنۍ ټول‬
‫غړي ب ندي ک ېدل د لومړي ځل ل پاره د مح مد ها شش‬
‫په صدراع مي کې عم لي شوې وه‪ .‬په ه غه و خت کې د‬
‫ساپيو له ج نګ نه ورو سته‪ ،‬چې ډ ېر ساپي لو يان‬
‫ـوي وو‪ ،‬د‬ ‫ـرار شـ‬‫ـدي او پـ‬‫ـليش او شهســوار بنـ‬‫لکــه سـ‬
‫بنــــديانو نوميــــالۍ کــــورنۍ د ميــــر زمــــان‬
‫کونړي)‪ (05‬او ملـک قـيس خوديـاڼي وې‪ .‬ددغـو کورنيـو‬
‫ـو‬
‫ـې د کلونـ‬ ‫ـدان کـ‬
‫ـه زنـ‬‫ـګ پـ‬‫ـړي اول د دهمزنـ‬‫ـول غـ‬‫ټـ‬
‫لپــاره وســاتل شــول او بيــا هــرات او مېمنــې تــه‬
‫پرار شول‪ ،‬خو په خل قي حکو مت کې د مه مو ک سانو‬
‫د کورن يو ټول غړي په فا صلو کې په لومړي بالک‬
‫کې وا چول شول‪ ،‬ل که د واکم نې مح مدزي کورنۍ‪ ،‬د‬
‫ح ورتانو کورنۍ‪ ،‬د ت ګاو م يا ول جان کورنۍ او د‬
‫وک يل مح مد اع ش شينواري کورنۍ‪ .‬ورو سته‪ ،‬چې د‬
‫خ لق د سر ک سان سره مرو کي د ښمن شول د نور مح مد‬
‫تـره کـي‪ .‬د اسـلش وهن جار‪ ،‬د اسـدهللا سـروري کورنۍ‬
‫او په پاى کې د ح فيظ هللا ا مين د کورنۍ غړي هش‬
‫ـي‬
‫ـه قلفـ‬ ‫ـه کوټـ‬ ‫ـول‪ .‬لـ‬‫ـدي شـ‬
‫ـې بنـ‬‫ـالک کـ‬
‫ـومړي بـ‬
‫ـه لـ‬‫پـ‬
‫بنــديانو نــه پرتــه نــور د ورځــې اوه پــال د بــالک‬
‫ان ګړ ته د ورځ ېدلو ل پاره اي ستل ک ېدل‪ .‬ما شومان‬
‫انګــړ تــه پــه تللــو کــې ازاد وو‪ ،‬نــو خلقــي‬
‫چارواکيو که څه هش خ پل خل قي ن ام يې د خل کو‬
‫په خدمت کې وا ڼه‪ ،‬د يوه کس ل پاره د ه غه ټو له‬
‫کــورنۍ بنــدي کولــه‪ .‬البتــه دا د مهمــو کســانو د‬
‫ـزا‬‫ـو حــال و‪ .‬پــه دې ډول دوى د ډلــه ييــز جـ‬ ‫کورنيـ‬
‫ـې او د‬ ‫ـيزې کـ‬‫ـه لسـ‬
‫ـايي پـ‬‫ـانوني پاچـ‬‫ـې د قـ‬ ‫ـر‪ ،‬چـ‬
‫فکـ‬
‫ـه‬‫ـوى و‪ ،‬بېرتـ‬ ‫ـرک شـ‬
‫ـې تـ‬‫ـرۍ کـ‬
‫ـه ولسمشـ‬‫ـد داود پـ‬ ‫محمـ‬
‫ژوندى کړ‪.‬‬
‫دو يش بالک تر لومړي بالک نه ډ ېر لوى و‪ ،‬په‬
‫يــوه روايــت پــه دغــه بــالک کــې اټکــل اتــه زره‬
‫ـانو‬‫ـې د پرچميـ‬ ‫ـوي وو‪ .‬پــه دوى کـ‬
‫بنــدتيان اچــول شـ‬
‫او اخوان يانو شمېر تر نورو ډ ېر وو‪ .‬دوى که څه‬
‫هش په بې لو پوډو نو کې ا چول شوى وو‪ ،‬هرې ډ لې‬
‫ســتونځې پيــدا کــولې‪ .‬د اخوانيــانو پــه اډه بــه‬
‫وروسـته وغ ېـ م‪ .‬پرچم يان کـه څه هـش حکو مت ته‬
‫مغ ووب وو‪ ،‬په خل کو کې هغ سې من فور نه وو‪ ،‬ل که‬
‫د شوروي له ير غل نه ورو سته چې شول‪ ،‬خو خل قي‬
‫چارواکيو ته راپور ورکـړ شـوى و‪ ،‬چـې هغـوى "بـين‬
‫محبوســين فعاليــت هــاى م فــد مينماينــد‪ ...‬بنــاء‬
‫مشـران ان را کـه تقري با سـد چـل نفـر ميشـد‪ ،‬به‬
‫بــالک اول اوردنــد و در يــک دهليــز بحالــت کوتــه‬
‫قلفــد نگهداشــتند کــه در ان جملــه ســليمان اليــق‪،‬‬
‫ـاد‬‫ـل يـ‬‫ـل‪ ...‬قابـ‬‫ـرمن خليـ‬‫ـذيد‪ ،‬د ـ‬‫ـدين تهـ‬ ‫ـام الـ‬
‫ن ـ‬
‫)‪(00‬‬
‫آورى اســت‪ " .‬بنــديانو تــه نــه يــواځې د هبيعــي‬
‫حا جت په ر فع کې‪ ،‬بل کې د ډوډۍ په و ېش کې هش‬
‫تکليف ورکول کېده‪" .‬ديگ هـاى کـالن کـالن را در سـه‬
‫چار جاى دهليز ها ا ستاده ميکرد ند‪ .‬ه مه آن ها با‬
‫ب شقاب هاى م سد ا ستاده ميبود ند و بالنو به قدم‬
‫ب قدم سوى د يگ هاى سمت شان نزد يک مي شدند تا هر‬
‫کردام به د يگ هاى شان مير سيد‪ .‬ا شپزها به عج له‬
‫مالقــه يــا کبگيرهــاى شــان را در ديگهــاى مربــوم‬
‫ميــزد و در بشــقاب هــاى هــر کــدام شــان خــالد‬
‫ميکردنــد‪ .‬کســانيکه هعــام ميگرفتنــد پــس بسلســله‬
‫ه مان لين خود با هاق هاى شان مير سيدند‪ .‬و يا‬
‫تق سيش نان شـان هـش يـک دو سـاعت کـش م کش ب کار‬
 ‫داشت‪"(03).‬‬
‫ـد‬
‫ـې وو‪ ،‬احمـ‬ ‫ـر کـ‬‫ـه تغييـ‬‫ـل پـ‬
‫ـمېر تـ‬ ‫ـديانو شـ‬‫د بنـ‬
‫شــاه وردګ چــې د ‪0531‬کــال د جــوزا پــه لــومړۍ ورځ‬
‫لــومړي بــالک تــه راوســتل شــو‪ ،‬د بنــديانو شــمېر‬
‫درې_څلــور ســوه ښــيي‪ ،‬خــو دا يــواځې اټکــل و‪ .‬د‬
‫هاشمي په وينا "هر شـد بـه تعـداد زيـاد محبوسـين‬
‫جديــد بــه زنــدان اورده ميشــدند‪ "(03).‬د ســيداول‬
‫غريبيار په وينا " هـره شـپه بـه د دولسـو او يـوې‬
‫بجې په شاوخوا کې بسـونه لـومړي بـالک تـه راتلـل"‬
‫او ب نديان به يې په پولي ګون کې د ا عدام ل پاره‬
‫وډل)‪03‬الف(‪ .‬اصـله خبـره دا ده‪ ،‬چـې پـه وهـن کـې بـه‬
‫پاخونونــه کېــدلو پــه زنــدان کــې بــه بنــديان‬
‫ډېر ېدل‪ .‬سره له دې‪ ،‬چې ب نديان به ک له له کا بل‬
‫نه ن ېغ پولي ګون ته د ا عدام ل پاره وډل ک ېدل‪ .‬د‬
‫ـايع در‬‫ـدن وقـ‬‫ـاد شـ‬‫ـا زيـ‬‫ـا‪" :‬بـ‬‫ـه وينـ‬‫ـاه پـ‬‫ـد شـ‬ ‫احمـ‬
‫کشــور تعــداد محبوســين روز بــروز زيــاد تــر شــده‬
‫ـد‪،‬‬‫ـد اوردنـ‬‫ـر مـ‬‫ـوتر نفـ‬
‫ـد ده دوازده مـ‬ ‫ـر شـ‬‫ـت‪ .‬هـ‬ ‫رفـ‬
‫درين جا ت ل يه ميکرد ند تاحدي که هر ز جاى باقد‬
‫نمانــــد‪ .‬اکثريــــت آن صاحبمنصــــبان عســــکرى‬
‫بودند‪ "(01).‬څنګـه چـې د خلقـي حکومـت پـه وخـت کـې‬
‫اول يواځې لومړى او دو يش بالک او ورو سته څ لورم‬
‫بالک ف عال وو‪ ،‬په يوه و خت کې د ډ ېرو ب نديانو‬
‫ساتل وـران وو‪ .‬د حسـيني پـه وينـا "‪...‬کشـتارهاى‬
‫دسته جمعـد از ‪ 1‬ثـور سـال ‪ 0531‬تـا مـدت يـک سـال‬
‫بشــدت ادامــه داشــت‪ "(08).‬ځينــې بنــديان بــه وژل‬
‫ک ېدل‪ ،‬ددې ل پاره چې نورو ته ځاى پ يدا شي‪ .‬د‬
‫اح مد شاه په وي نا " تا ا خر سال مذکور بالک هاى‬
‫ـا‬
‫ـه قطعـ‬ ‫ـد کـ‬
‫ـرازير رديـ‬ ‫ـدى سـ‬‫ـا حـ‬
‫ـد تـ‬‫ـبس پلچرخـ‬ ‫محـ‬
‫نجــايش مزيــد را نداشــت‪ ".‬دا ســره لــه دې‪ ،‬چــې‬
‫" رفتــار شــده ــان وقــايع چنــداول‪ ،‬باالحصــار‪،‬‬
‫ـدم‬‫ـديار عـ‬‫ـا بـ‬‫ـره را بزنــدان نياوردنــد و راسـ‬ ‫وغيـ‬
‫)‪(09‬‬
‫ـه‪" .‬‬ ‫ـق و محاکمـ‬ ‫ـدون تحقيـ‬‫ـش بـ‬‫ـد‪ ،‬آنهـ‬‫ـوق ميداد نـ‬ ‫سـ‬
‫حســيني د څرخــي پلــه زنــدان بنــديان پېــنځلس زره‬
‫ښيي)‪ .(51‬د خلقـي حکومـت تـر پايـه پـورې پـه څرخـي‬
‫پ له ز ندان کې ب نديان په د غه شمېر پاتې نه وو‪.‬‬
‫له دو لس زره نه ز يات يې له مېن ځه وډل شوي دي‪.‬‬
‫ـې د‬
‫ـل کـ‬ ‫ـه پيـ‬ ‫ـيش پـ‬ ‫ـي رجـ‬
‫ـې د پرچمـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـيني وايـ‬
‫حسـ‬
‫عمومي بښـنې پـه وخـت کـې ‪ 0311‬تنـه بنـديان پـاتې‬
‫وو)‪ .(50‬دغه شمېر په لـ تـوپير سـره زمـا لـه رقـش‬
‫سره سر خوري‪.‬‬
‫ز ما د ليک نې له م ې د خل قي حکو مت په پاى کې‬
‫ـل‬
‫ـين د خپـ‬ ‫ـيظ هللا امـ‬
‫ـاتې وو‪ .‬حفـ‬
‫ـديان پـ‬
‫ـه بنـ‬‫‪ 0111‬تنـ‬
‫سروالۍ په وخـت کـې ‪ 831‬تنـه بنـديان ازاد کـړي وو‬
‫او پـاتې يـې د وونـد د شپاډ سمې کاليزې د ج نورۍ‬
‫پـه اولـه ورځ ازادول‪ ،‬پـه داسـې حال کـې چې تر‬
‫هغـه دم ه يې دولـس زره بڼـديانو يـو ل ست خپـور‬
‫کړى و‪ ،‬چې د تره کي په و خت کې چې ا سدهللا سروري‬
‫د اوسا سروال و‪ ،‬له مېنځه وډل شوي وو)‪.(50‬‬

‫د څرخــي پلــه زنــدان او قومنــدان‬

‫سيد عبدهللا‬
‫روشــن احمــد شــاه‪ ،‬چــې د ‪ 0531‬کــال د جــوزا پــه‬
‫لومړۍ ورځ لوډي بالک ته راو ستل شو‪ ،‬د ب نديانو‬
‫په اډه ليکي‪ ،‬چـې "احـوال شـان بسـيار بـد معلـوم‬
‫نميشــد‪ .‬قيــودى چنــدان نداشــتند‪ ،‬از هــرف روز در‬
‫صحن ( بالک) مد برامد ند‪ .‬از هرف شد در ا هاق هاى‬
‫ـد‪،‬‬‫ـوليس بودنـ‬‫ـش پـ‬‫ـاف ين هـ‬ ‫ـتند‪ .‬محـ‬‫ـرار داشـ‬ ‫ـان قـ‬
‫شـ‬
‫)‪(55‬‬
‫وضــع نامناســبد نميکردنــد‪ " .‬پــه خپلــه د محــبس‬
‫قومنـدان ق طره چې پولي سي اف سر و‪ ،‬له بنـديانو‬
‫سره ښه چل ند کاوه‪ .‬د څا ښت ډوډۍ به وري جې يا‬
‫ښـوروا وه او د شپې لـه خـوا به زرد کې له ډوډۍ‬
‫ـومره‬‫ـه دغـ‬‫ـز بـ‬
‫ـو د ډوډۍ مغـ‬ ‫ـدلې‪ ،‬خـ‬‫ـول کېـ‬ ‫ـره ورکـ‬‫سـ‬
‫خــام و‪ ،‬چــې د خوډلــو بــه نــه و‪ .‬وضــع تــر دوو‬
‫ميا شتو پورې همدغ سې وه‪ ،‬خو له ه غه ورو سته چې‬
‫ـدان‬‫ـه زنـ‬‫ـي پلـ‬
‫ـاى د څرخـ‬ ‫ـر ځـ‬
‫ـره پـ‬
‫ـدهللا د قطـ‬
‫ـيد عبـ‬‫سـ‬
‫شو‪ .‬تورب ن‬ ‫قوم ندان شو‪ ،‬د ب نديانو ژو ند تري‬
‫سيد عبدهللا )کنـدهارى( چـې ‪ 53‬کلـن بـه و‪ ،‬د څلـورمې‬
‫ز غرورې قوې لومړى بر يدمن او وو ندي سر پرې کړى‬
‫و‪ .‬ده هش په سر کې له ب نديانو سره ښه چل ند‬
‫ــد و از‬‫ــد شـ‬ ‫ــد بلـ‬
‫ــه کمـ‬‫ــو "‪ ...‬همينکـ‬ ‫ــاوه‪ ،‬خـ‬‫کـ‬
‫اســتادانش درس رفــت‪ ،‬روز بــروز اژدهــا شــته‬
‫زنـــدانيان بيچـــاره را بـــد جهـــت ب آب و لـــت‬
‫ميکــرد‪ "(50).‬داســې ښــکاري‪ ،‬چــې د کورنيــو چــارو د‬
‫وزارت چــارواکيو پــه تېــره ســيد داود تــړون ســيد‬
‫عبدهللا ته پوره اختيار ورکړى و‪.‬‬
‫سيد ع بدهللا په ز ندان کې واکم ني چلو له‪ ،‬څن ګه‬
‫چــې د بنــديانو او محــبس پــه اډه قــانون نــه و‪،‬‬
‫څن ګه چـې حکو مت ځانلـه انقالبـي وايـه‪ ،‬څن ګه چې‬
‫سيد ع بدهللا په يوه ځل له ټي ټې رت بې نه دغ سې لوډ‬
‫م قام ته ور سول شو‪ ،‬چې ح تد ب نديان يې ا عدام ته‬
‫هــش ورکــولد شــول او څنګــه چــې هغــه د پ وانيــو‬
‫حکومتونــو لــوډ پــوډي چــارواکي او د پوهنتــون‬
‫اســتادان شــپه او ورځ تــر خپــل الس النــدې وليــدل‪،‬‬
‫خ پل ځان ور ته ډ ېر غ او م هش وبرې ښېد‪ .‬توپنګ چه‬
‫پــه الس لــه وســله والــو محاف ــانو ســره بــه د‬
‫ب نديانو کو ټو ته ن نوت‪ .‬له پ نديانو نه به يې‬
‫اح ترام غو ښته‪ ،‬په ت ېره له ه غو نه چې له م ې‬
‫به يې تېر ېدل او که چا ور ته سالم نه ا چوه‪ ،‬و هل‬
‫به يې‪ .‬سپين د يرى يا سين ما يل هروي يې په دې‬
‫ووهــه‪ ،‬چــې د هغــه پــه وينــا "بموقعيکــه از راه‬
‫ذ شتش‪ ،‬هرف ا هاق کار سيد ع بدهللا ن رم اف تاد‪ .‬وى‬
‫را بد آ مد‪ .‬نا اه با الر يش حم له ن مود و بد ج هت‬
‫زير لت و کـوب رفـت‪50).‬الـف(" داسـې يـې هـش پېنځـه‬
‫او يا ک لن مح مد کب ير د فوايـدې عـامې وزيـر بـې‬
‫عــزت کــړ‪ .‬ســيد عبــدهللا بنــديانو تــه د خپــل قــوت‬
‫ننـداره هـش جوډولـه‪ .‬بنـديان‪ ،‬چـې بـه د بالک پـه‬
‫ان ګړ کې ورځ ېدل‪ ،‬ه غه به په خ پل ج يپ موټر کې د‬
‫ه غو له م ېنځ نه تېر ېده‪ ،‬خو سيد ع بدهللا د واکم نې‬
‫کورنۍ د ښځو په برا بر کې پاتې را غد‪ .‬ه غه خ پل‬
‫دف تر شايد د کوم ش صي غرا له ام له د ښځو بر خې‬
‫ته‪ ،‬چې په در ېيش پوډ کې و‪ ،‬نزدې کړ‪ .‬په دې‬
‫پل مه‪ ،‬چې پـه نورو اعتبـار کـولد نـه شي‪ .‬ښځې‬
‫مج بورې وې‪ ،‬چې په دا سې حال کې چې ناري نه او‬
‫ما شومان يې د بالک په نورو بر خو کې ا چول شوي‬
‫وو‪ ،‬د هغـه دفتـر تـه ورشـي‪ .‬بئـا هـش دى په خپـل‬
‫مقصد ونه رسېد‪ ،‬هرڅه چې و ‪ .‬دغـو ښـځو "تـا اخيـر‬
‫حيثيـــــت و شـــــرافت خـــــود را مردانـــــه وار‬
‫نگهداشتند‪00).‬ب(" بيا نو سـيد عبـدهللا حتـد پـه انګـړ‬
‫کې د ورځ ېدلو په و خت کې هش د ه غو ما شومان نه‬
‫پرې ښودل‪ ،‬چې له خپ لو مې ندو سره و ووري‪ .‬دوى له‬
‫خپ لو پلرو نو سـره اچـول شـوي وو‪ .‬دا سې هـش سـيد‬
‫عبــدهللا "‪ ...‬حلقــه محاصــره شــان را تنگتــر ســاخته‬
‫هفتــه هــا و مــاه هــا او شــان را کوتــه قلفــد‬
‫نگهدا شته‪ ...‬اوالد هاى شان را هش بد مو جد لت و‬
‫کــوب مينمــود‪50).‬ج(" خــو ډېــره مــوده نــه وه تېــره‬
‫شــوې‪ ،‬چــې محمــدزي ښــځې او ماشــومان او تنکــي‬
‫ځوا نان‪ ،‬چې د شپېتو په شاوخوا کې به وو‪ ،‬ازاد‬
‫شول او ناري نه يې له نورو ب نديانو سره مل ګري‬
‫وو‪.‬‬
‫سيد ع بدهللا په خ پل ا مر بې له کوم ظاهري دل يل‬
‫نه په ب نديانو با ندې ب نديز ل ګاوه‪ .‬د ب نديز په‬
‫و خت کې که څه هش هوا به ښه توده وه‪ ،‬کوټې به‬
‫قلفــې او کړکــۍ بــه تړلــې وې او بنــديان بــه پــه‬
‫ان ګړ کې قدم وه لو ته هش نه پرې ښودل ک ېدل‪ .‬څو‬
‫ور ځې ورو سته به ب يا هر څه عادي شول‪ .‬سره له‬
‫دې هش سـيد عبـدهللا بـه "همينکـه نيشـه ميشـد و يـا‬
‫م بر خود صفتش چ يزى ا هالع م يداد و يا خود در‬
‫رم را‬ ‫مح ور زنـدانيان ـذر ميکـرد و سالمد هـاى‬
‫نمد يافت‪ ،‬ناسزا ميگفت" ټـولې کـوټې بـه يـې قلـف‬
‫کړې‪ .‬د روشن احمد شاه پـه ن ـر "سـاعت تيـرى شـان‬
‫همــين بــود‪ ،‬از ازار مــا لــذت ميبــرد و آن را‬
‫اولــين موــمون تفريحــد خــود ميدانســت‪ "(53).‬ســيد‬
‫ع بدهللا يو ځل له ب نديانو نه قران مج يد‪ ،‬ت سبيح‪،‬‬
‫جـاى نمازو نه او دا سې هش قلـش‪ ،‬کاغـذ‪ ،‬کتـاب او‬
‫دا سې نور ټول کړل‪ .‬د شطرنج ت تې يې هش ټولې‬
‫کــړې‪ ،‬ددې لپــاره چــې بنــديان لــه عبــادت نــه الس‬
‫ـو د‬‫ـري‪ ،‬خـ‬‫ـه لـ‬‫ـيله ونـ‬‫ـرى وسـ‬‫ـاعت تېـ‬‫ـي او د سـ‬‫واخلـ‬
‫بېرونيــو پېښــو لــه املــه يــې د عبــادت څيزونــه‬
‫بېر ته ور کړل‪ ،‬خو ب يا هش ب نديان يې نه پرې ښودل‬
‫چې په وډه ل مونځ و کړي‪ .‬د پرچش د ر جيش په دوره‬
‫کې ب يا ب نديان پرې ښودل شوي وو‪ ،‬چې ل مونځ په‬
‫ج مع ادا کړي‪ ،‬که څه هش ا مام به له لمان ځه نه‬
‫وروسته کې په جهر ويل‪ ،‬چې "فانرصان عىل القوم الاکفرين‪".‬‬
‫سيد ع بدهللا د کو ټو لټو لو په و خت کې د ب ڼديانو‬
‫ـانې ټــولې کــړې وې‪ ،‬خــو‬ ‫وډې بتــرۍ لرونکــې راډيووـ‬
‫ـه‬ ‫ـدان او لـ‬‫ـويې خاونـ‬ ‫ـوډې سـ‬ ‫ـديان د لـ‬‫ـې بنـ‬
‫ـه چـ‬‫څنګـ‬
‫وه ني او بانـدنيو خبرونـو سـره عالقمـن او د ر جيش‬
‫د سقوم په ف کر او هي لې وو‪ ،‬ځي نو يې سره له دې‬
‫هش راډيو وانې ح تد د پولي سانو له الرې هش پ يدا‬
‫کړې وې‪ .‬په دې ډول دوى د و هن له پې ښو او دا سې‬
‫هــش د هغــو پــه اډه د بانــدنيو راډيووــانو لــه‬
‫ت ب صرو نه هش خبر ېدل او له نورو ب نديانو سره‬
‫يې شريکول‪ .‬دد غه حال په خبر ېدلو سره سيد ع بدهللا‬
‫" به سـيد داود تـرون قومنـدان عمـومد راپـور داده‬
‫بود که يک شبکه راد يويد را در م حبس ک شف کرده‪،‬‬
‫اهالعـــات ميگيـــرد و بـــديگر زنـــدانيان پ ـــش‬
‫مينماي ند‪ .‬اغل با آن به بد‪ .‬بد‪ .‬سد يا کدام من بع‬
‫ديگــر خــارجد ارتبــام ميگيــرد‪ "(53).‬تــړون ورتــه د‬
‫س ت تحقيق هدايت ورکړى و‪.‬‬
‫ســيد عبــدهللا اول عبــدهللا عمــر تــر پوښــتنې النــدې‬
‫ون يوه‪ ،‬خو له ه غه سره يې س ته و نه نيو له او‬
‫چـې لـه رو شن احمـد شـاه نـه يـې مط لوب معلو مات‬
‫ترال سه نه کړل‪ ،‬چې راډ يو يې له کوم ځاى نه‬
‫ترالســه کــړې؟ اول يــې پــه پښــو کــې او بيــا پــه‬
‫غودو نو کې برق ور کړ او په پاى کې يې رخ صت کړ‪.‬‬
‫احمد شاه بيا ورتـه کـړه‪ ،‬چـې "‪ ...‬بـد جهـت مـرا‬
‫ز جر داد يد من چل سال در ا ين ممل کت خدمت کرده‬
‫ام به سـن و سـال شـما بچـه هـا دارم‪ ".‬عبـدهللا پـه‬
‫ځواب کې وويـل‪ ،‬چـې "‪ ...‬خـدمت را بـه ظـاهر شـاه‬
‫ـاه‬ ‫ـاهر شـ‬‫ـد ظـ‬
‫ـوکر ش صـ‬ ‫ـتش نـ‬ ‫ـن فـ‬‫ـد‪ " ".‬مـ‬‫ـرده ايـ‬‫کـ‬
‫نبــودم‪ " ".‬او فــت برا‪،‬يــد انگلــيس‪ ،‬بســيار ــپ‬
‫مزن‪ ".‬د "انګليس" د کلمې پـه اوورېـدو سـره احمـد‬
‫شـاه ټي نګ غبروـون وښـود او سـيد عبـدهللا په لغ ته‬
‫وو هه او په ځم که يې وغور ځاوه‪ .‬په د غه حال کې‬
‫احمــد شــاه وايــي‪ ،‬چــې "‪ ...‬بــد اراده دشــنام از‬
‫زبــانش برامــد‪ ".‬هغــه بيــا "‪ ...‬بــاالى ضــابطان و‬
‫حاضر باشان خود امـر کـرد بزنيـد!" بيـا "پـنج و‬
‫شش ن فر حا ضر با شان ذري عه ق نداقهاى تف نگ و چ ند‬
‫ن ر ضابطان هش تو سط ل گد مرا ميزد ند‪ .‬خودش با‬
‫بوت هاى مي دارش ش صا ضربات شديد مير سانيد‪.‬‬
‫ـوش‬‫ـيد‪ ،‬بيهـ‬‫ـتش رسـ‬‫ـوش راسـ‬ ‫ـش و ـ‬‫ـين چشـ‬
‫ـدش بـ‬ ‫ـک لگـ‬‫يـ‬
‫)‪(51‬‬
‫ـدم‪ " .‬احمــد شــاه‪ ،‬چــې پــه هــوس راغــد‪ ،‬ورتــه‬ ‫شـ‬
‫معلومــه شــوه چــې ســيد عبــدهللا "‪ ...‬اکثريــت ان‬
‫ز ندانيان را که راد يو دا شتند ن يز خوا سته ي کد‬
‫پد دي گر ز جر و شکنجه ها داد ند‪ ...‬در ان جم له‬
‫ـد عامــه و معــاون کابينــه‬ ‫ـابرات‪ ،‬فوايـ‬‫ـران م ـ‬ ‫وزيـ‬
‫جمهور يت و چ ند تن ش صيت هاى مم تاز دي گر شامل‬
‫بودند‪"(58).‬‬
‫هاشـمي د پوهن تون پ ـواند اسـتاد او د اهال عاتو‬
‫او کولتـــور وزيـــر‪ ،‬عبـــدالرحيش نـــوين پـــه اډه‬
‫ليکلي‪ ،‬چې " وقتد بـراى اولـين بـار در زنـدان بـا‬
‫وى مواجهـه شـدم‪ ،‬بـاورم نمي شد ا ين همـان دک تور‬
‫نوين و ه مان ا ستاد ف عال و خ ندان ما با شد‪ .‬زرد‬
‫و زار و لــد بســته و خــاموش بــه وضــو و ههــارت‬
‫ميپرداخــت و دســت در کمــر رفتــه دوبــاره راه‬
‫ســلولش را در پــيش ميگرفــت‪ .‬او را انقــدر لــت و‬
‫ردش ز ياد‬ ‫کوب و شکنجه داده بود ند که نه توان‬
‫را داشــت و نــه ارزوى ان را‪ "(59).‬هغــه يــې تــورن‬
‫کړى و‪ ،‬چې "‪ ...‬قـبال بـه شـما از امريکـا يـک چـک‬
‫دالــرى آمــده و آن را رفتــه ا‪،‬يــد‪ .‬بيچــاره را‬
‫سـ ت بـرق داده و شـکنجه کـرده بـود تـا اين که او‬
‫را از اهــاق شــان بيهــوش کشــيده بــه بســتره اش‬
‫انداختنـــد)‪ ".(01‬عزيـــز هللا لـــودين د اقتصـــاد د‬
‫پوهنځي ا ستاد په دا سې حال کې‪ ،‬چې د بالک په‬
‫انګــړ کــې پــه اودس کولــو بوخــت و‪ ،‬ناڅاپــه پــه‬
‫ـه‬‫ـا و حملـ‬‫ـاه بـ‬‫ـدهللا نا ـ‬ ‫ـو "سـ‬
‫ـيد عبـ‬ ‫ـل شـ‬‫ـړه ووهـ‬ ‫څپېـ‬
‫نمــوده و بــه نفــر مربــوم [ضــابطان] امــر داد‬
‫ـروى زمـين انداختنـد و از دو‬ ‫ـاره را بـ‬‫بزنيـد‪ .‬بيچـ‬
‫ـيد‬ ‫ـته سـ‬‫ـد‪ ".‬وروسـ‬ ‫ـدمان ميکردنـ‬ ‫ـديدا لگـ‬‫ـرف شـ‬ ‫ـه هـ‬‫سـ‬
‫ع بدهللا ته معلو مه شوه‪ ،‬چې ه غه يې په د غه نا سش‬
‫راپــور ســره وهلــد و‪ ،‬چــې لــودين وــواکې ويلــي و‬
‫دروغگـو و جاهـل اسـت‪ "(00).‬سـيد‬ ‫"تره کـد يـک شـ‬
‫عبـدهللا ب يا ترېنـه ب ښنه وغو ښتله‪ .‬دا سې هـش سـيد‬
‫عبدهللا " وليـد حقـوقد بيچـاره را بگناهيکـه چـرا در‬
‫ـيدان‬ ‫ـع سـ‬‫ـوى بنفـ‬‫ـه او دعـ‬ ‫ـتره محکمـ‬‫ـدار سـ‬ ‫ـت اقتـ‬ ‫وقـ‬
‫قنــدهار فيصــله نشــده‪ ،‬نا هــان زيــر قنــداق هــاى‬
‫ـرزى را‬ ‫ـد خــان کـ‬
‫ـد انداختــه‪ ...‬عبداالحـ‬ ‫ـگ و لگـ‬ ‫تفنـ‬
‫هش باين بها نه که خان ه ستند‪ ،‬ظ لش کرده ا‪ ،‬يد‬
‫به مح ور دي گر ز ندانيان نو وارد بد ج هت بد آب‬
‫کرده بود‪"(00).‬‬
‫د سيد ع بدهللا ا صلي د نده‪ ،‬چې د ب نديانو ساتنه‬
‫وه‪ ،‬نه شو کوالى دغ سې نوم ياليو افغا نانو ته په‬
‫خ پل سر جزا ور کړي‪ ،‬خو دا چې لو يانو ور ته واک‬
‫او ا جازه کړې وي‪ .‬خل قي حکومـت خو د کودتـا لـه‬
‫پ يل نه د ه غو افغا نانو په ځپ لو پ يل کړى و‪ ،‬چې‬
‫"واکمنې هبقې" ته يـې منسـوب وڼـل‪ .‬چـارواکيو يـې‬
‫هــش د خپلــې ايــډيالوجۍ او هــش حکــومتي او وونــدي‬
‫ـمنۍ‬ ‫ـره د دښـ‬ ‫ـو" سـ‬‫ـه "فيوډاالنـ‬‫ـوۍ لـ‬
‫ـه پلـ‬‫ـانو پـ‬ ‫لويـ‬
‫ـوه‬ ‫ـې يـ‬‫ـارواکي يـ‬‫ـوټ چـ‬ ‫ـرين کـ‬
‫ـې د تـ‬‫ـاوه‪ ،‬چـ‬ ‫ـد کـ‬
‫چلنـ‬
‫نمو نه ده‪ ،‬چې دم ه يې ب يان شوى د‪ .‬د سيد ع بدهللا‬
‫وي ناوې او کـړه هـش د همـدغې روحيـې له م ې وې‪.‬‬
‫يو ځل يې د بالک په ان ګړ کې ب نديانو ته وي لي‬
‫و‪ ،‬چې " شما مي کوبـان رژيـش هـاى ذشـته هسـتيد‪.‬‬
‫ـد‪.‬‬ ‫ـپليت داريـ‬ ‫ـد‪ ،‬س ـ ت مسـ‬‫ـده ا‪،‬يـ‬‫ـت را م کيـ‬ ‫ـون ملـ‬‫خـ‬
‫ا ــر شــما مــي هــاى رژيــش ذشــته را محکــش‬
‫نميکرديــد‪ ،‬اينقــدر دوام نيمکــرد‪ .‬وقــت تــر از‬
‫م يان مير فت ب نا از شما س ت باز خوا ست خوا هد‬
‫شــد‪ "(05).‬لــه دغــې وينــا نــه څرونــده ده‪ ،‬چــې‬
‫جزاوـانې پـه ا صل کـې ا يډيالوجيکي او سيا سي وې‪.‬‬
‫ددغسـې سيا ست د عملـي کولـو يـوه نښـه دا وه‪ ،‬چـې‬
‫سيد ع بدهللا د بالک په ان ګړ کې ب نديانو ته يوه‬
‫ورځ څرونــده کــړه‪ ،‬چــې " مــا از شــما انتقــام‬
‫بـرادران چ لد خود را ميگ يريش‪ ،‬زيـرا رفقـاى ما‬
‫در چلــد ناکــام شــدند و تلفــات زيــاد ديدنــد‪"(00).‬‬
‫احمــد شــاه د خلقيــانو لــه قــول نــه وايــي‪ ،‬چــې‬
‫" مشاورين روسد به خلقد ها هـدايت ميـداد هـيق يـک‬
‫م الف ان قالب را نبا يد سالمت ذا شت‪ ،‬ز يرا‬ ‫شـ‬
‫مــا در چلــد ايــن اشــتباه را کــرديش‪ ،‬عناصــر ضــد‬
‫انقــالب را ازاد ذاشــتش‪ .‬آنهــا يــک قــدرت شــته‬
‫ن ام جديد مارکستد را پس از ريشه کشيد‪"(03).‬‬
‫له ښار نه ح کومتي هئياتو نه هش د څر خي پ له‬
‫محــبس تــه تلــل او د بنــديانو پــه کوټــو کــې بــه‬
‫ورځ ېدل‪ ،‬خو د ه غو په ور تګ سره هش د ب نديانو‬
‫حــال پــه څرونــد ډول ښــه شــوى نــه دى‪ .‬د خوســت‬
‫پ واند وک يل شير اح مد ال د سيد مح مد وال بزوى له‬
‫ور تګ نه ورو سته له مېن ځه وډل شوى دى‪ .‬وال بزوى‪،‬‬
‫چې خو ستد يې په يوې کوټې کې ول يد‪ ،‬ور سره تود‬
‫ـه‬
‫ـه لـ‬ ‫ـه هغـ‬ ‫ـته لـ‬‫ـپې وروسـ‬‫ـو ددوه شـ‬ ‫ـړ‪ ،‬خـ‬‫ـړ وکـ‬‫روغبـ‬
‫کــوټې نــه وايســتل شــو او بيــا چــا ونــه ليــد‪ .‬د‬
‫ـمن او‬ ‫ـومي دښـ‬ ‫ـزوى د " هغـ‬
‫ـه قـ‬ ‫ـا والبـ‬
‫ـه وينـ‬‫ـتي پـ‬‫خوسـ‬
‫مدعي و" او د پوښتنو په وخت کـې يـې دغـومره ډېـر‬
‫ـر‬
‫ـې تـ‬ ‫ـه يـ‬ ‫ـو نـ‬‫ـال د زخمونـ‬
‫ـې د مـ‬ ‫ـوډلي و‪ ،‬چـ‬‫ـل خـ‬‫" وهـ‬
‫اخره وينې تللـې‪ "(03).‬والبـزوى‪ ،‬چـې پـه پرچمـي رجـيش‬
‫ـې د‬ ‫ـال ‪ 0983‬کـ‬ ‫ـه کـ‬
‫ـر و‪ ،‬پـ‬‫ـارو وزيـ‬ ‫ـو چـ‬
‫ـې د کورنيـ‬ ‫کـ‬
‫څر خي پ له ز ندان پنځش لم بر بالک ه غه لوى سالون‬
‫ته ورغد‪ ،‬چې له ‪ 081‬کسـه بنـديانو نـه يـې يـو هـش‬
‫زه وم‪ .‬د بنــديانو پــه ليــدلو ســره يــې ‪ ،‬چــې د‬
‫ـره‬‫ـو ورسـ‬ ‫ـه وو‪ ،‬خپلـ‬ ‫ـه پراتـ‬ ‫ـه رمـ‬‫ـر لکـ‬
‫ـه سـ‬‫ـولي پـ‬‫غـ‬
‫ملګرو تـه څرونـده کـړه‪ ،‬چـې "د بنـديانو مغزونـه‬
‫خو وچ شوي‪ ،‬اوس بـه يـې وېـډې هـش وچـې شـي‪ ".‬دده‬
‫دغــه وينــا رښــتيا وه‪ .‬کومــه هغــه ډوډۍ‪ ،‬چــې دده‬
‫وزارت لــه خــوا دغــو بنــديانو تــه ورکــول کېــده‪،‬‬
‫ـو‬
‫ـې د هغـ‬ ‫ـې‪ ،‬چـ‬ ‫ـال کـ‬
‫ـې حـ‬‫ـه داسـ‬‫ـي خ ـواره وه‪ .‬پـ‬ ‫بې ـ‬
‫ـول‬‫ـوا ورکـ‬ ‫ـه خـ‬ ‫ـاد لـ‬
‫ـې د خـ‬ ‫ـه چـ‬
‫ـديانو تـ‬ ‫ـو بنـ‬
‫بالکونـ‬
‫کېده‪ ،‬تر هغې ډېره ښه وه‪.‬‬
‫په خل قي دوره کې له ځي نو شتمنو ب نديانو نه‬
‫پيســې هــش پــه چــل ســره ترالســه کېــدلې‪ .‬د اريــوب‬
‫سينما خاو ند نور ول ځاځد‪ ،‬زوى او ورور يې تر‬
‫س تې څارنې ال ندې ن يول شوي وو‪ .‬له ه غو نه هېڅ‬
‫پوښــتنه هــش نــه ده شــوې‪ .‬ســيد عبــدهللا د هغــو د‬
‫آزادولــو پــه نامــه شــپ لکــه افغــانۍ ترېنــه‬
‫وغو ښتلې‪ .‬پي سې په ل سو ور ځو کې د ه غو د کورن يو‬
‫له الرې ور سول شوې‪ ،‬سره له دې هش ه غوى ا عدام‬
‫ـش‬‫ـه هـ‬
‫ـو تـ‬ ‫ـرګ پنجـ‬‫ـديان د مـ‬ ‫ـدهللا بنـ‬
‫ـيد عبـ‬‫ـول)‪ .(01‬سـ‬
‫شـ‬
‫سپارلد شـول‪ " .‬او چـې د شـپې بـه بسـونه د وډلـو‬
‫او وژلــو لپــاره راغلــل‪ ،‬نــو ده بــه ورســره هغــه‬
‫ـوولي‬‫بنــديان چــې دده خلقــي او وونــدي ملګــرو ورښـ‬
‫وو‪ ،‬په خ پل ا مر يو ځاى د مرګ ل پاره پولي ګون ته‬
‫لېــ ل‪ "(08).‬نــو ځکــه قومنــدان ســيد عبــدهللا د ځينــو‬
‫نورو قوم ندانانو په شان د ب نديانو باقي و‪ .‬دى‬
‫د ‪ 331‬تنو بنديانو باقي و)‪.(09‬‬
‫د بنــديانو اصــلي نــاکراري بــه د شــپې وه‪ ،‬چــې‬
‫بنــديان بــه د اعــدام لپــاره پوليګــون تــه وډل‬
‫ک ېدل‪ ،‬خو له کو ټو نه د ه غو ټو لول ا سان نه و‪.‬‬
‫په دې چې " نـه قومنـداني و نـه مقامـات بـاالتر از‬
‫ان هيچ کدام ب صورت دق يق نميدا ستند چه ک ساند را‬
‫ـد و در‬ ‫ـوس انـ‬ ‫ـاند محبـ‬‫ـه کسـ‬ ‫ـد‪ ،‬چـ‬ ‫ـوده انـ‬‫ـدام نمـ‬ ‫اعـ‬
‫ـد‪ "(31).‬دغ ـه‬ ‫ـده انـ‬‫ـا رديـ‬ ‫ـدان جابجـ‬ ‫ـالک زنـ‬
‫ـدام بـ‬‫کـ‬
‫ستونځه له له دې ام له وه‪ ،‬چې يو خو ب ندي ک ېدل‬
‫ل که يوه جاري پرو سه وه‪ ،‬ب له دا چې دا د م سلکي‬
‫ـه‬‫ـارواکو پـ‬ ‫ـي چـ‬‫ـې د خلقـ‬ ‫ـه‪ ،‬بلکـ‬ ‫ـار نـ‬ ‫ـانو کـ‬ ‫ميرزايـ‬
‫ـري‬‫ـار و او دوى پــه دفتـ‬ ‫ـارواکو کـ‬ ‫تېــره د اوســا چـ‬
‫کـارونو نه پوه ېدل‪ ،‬نو ځکـه پـه دې اډه کارونـه‬
‫وــډوډ وو‪ " .‬روى همــين بــد ن مــد بــود کــه وقتــد‬
‫ت ص ميش به ا عدام يک ت عداد ا ش اص ميگرفت ند‪ ،‬ل ست‬
‫ا سماى ا ش اص را در ج يپ ذا شته به سلول ز ندان‬
‫ـه دې‬‫ـد‪ "(30).‬پـ‬ ‫ـه قرا‪ ،‬ـت ميپرداختنـ‬ ‫ـد و بـ‬‫ـر ميزدنـ‬ ‫سـ‬
‫ـو‬‫ـه بــه د دواډو بالکونـ‬ ‫ـوع نـ‬‫ـه موضـ‬ ‫ډول د اعــدام لـ‬
‫بنــديان خبرېــدل‪ ،‬کــه څــه هــش لســت وال بــه د‬
‫ب نديانو د ا عدام په اډه څه نه و يل‪ .‬ه غو به ال‬
‫ب نديانو ته و يل‪ ،‬چې له ب ند نه خال صې ي او کالي‬
‫مو را ټول کړئ‪ ،‬خو هر ب ندي پوه ېده چې غوا توره‬
‫شېدې يې سپينې‪ ،‬نو د نوم اخي ستلو په و خت کې‬
‫ـد‬
‫ـمار مـ‬‫ـه شـ‬‫ـا بـ‬
‫ـس هـ‬ ‫ـک و نفـ‬‫ـو خشـ‬
‫ـن و لـ‬ ‫ـه " دهـ‬
‫بـ‬
‫اف تاد‪ .‬بـا شـنيدن هر ا سمد هـر کـدام شـان فکـر‬
‫ميکرد که اسـش بعـدى از آن خـودش باشـد‪ ".‬بنـديان‬
‫به غ لي او ستروې به يې د صاحبمن صد په لور ک ې‬
‫وې‪ .‬نــوم لوســتل‪ ،‬چــې بــه خــالص شــو‪ ،‬پــه پــاتې‬
‫بنديانو کې به ساه ورغړېـده‪" .‬اهسـته اهسـته خـون‬
‫در رد هــا بجريــان مــد افتــاد‪ .‬اثــار زنــد د در‬
‫چهــره هــا نمايــان ميگشــت‪ "(30).‬ځينــې وايــي‪ ،‬چــې‬
‫" رونــد ان بــه پوليگــون ‪ 01‬نفــرى‪ 51 ،‬نفــرى‪01 ،‬‬
‫نفرى و دوبـار ‪ 001‬نفـرى بـود‪ "(35).‬دا چـې بنـديان‬
‫بـه ډلـه ډلـه وډل ک ېدل او وژل ک ېدل‪ ،‬په دې کـې‬
‫شک دى‪ ،‬چې ه غه به‬ ‫شک نه شته‪ ،‬خو په دې کې غ‬
‫په د غه دق يق شمېر وي‪ ،‬ل که چې دى يې وا يي‪ ،‬خو‬
‫دا به رښـتيا وي‪ ،‬چـې "هـيچکس مـان آن را نداشـت‬
‫کـه فردا بتوا ند ديگـران را به بينـد و از ايـن‬
‫رو هر شبد که مد آ مد ت مام ز ندانيان باهش خدا‬
‫حاف د ميکردند‪ "(30).‬دغـه څـه بـه پـه خـاص ډول پـه‬
‫ا خواني ب نديانو با ندې صدق کوي‪ .‬ها شمي‪ ،‬چې په‬
‫خپ له تر ا عدام ال ندې و‪ ،‬د ب نديانو اح ساس په دې‬
‫ډول انځــوروي‪" :‬هــيق محبوســد احســاس مصــونيت از‬
‫مــرد را نداشــت‪ ،‬موقــف آنکــه حکــش اعــدامش صــادر‬
‫ن شده بود با آن که چ نين حک مد در موردش صادر‬
‫شـده بـود تفـاوتد ندا شت‪ .‬هـر مح بوس مـر ش را از‬
‫نزد يک م يدد‪ .‬روز را در واه مه اتفا قات شد و شد‬
‫را بانت ــار ورود جــالدان و پايــان زنــد د اش بســر‬
‫ميرسانيد‪"(33).‬‬
‫د اعــدام غټــه پېښــه د ‪ 0538‬کــال د جــوزا پــه‬
‫ات مه شـپه وه‪ ،‬چې د بلـې ورځـې تر سهاره پـورې‬
‫اودده شــوه‪ .‬دا د هغــو اخوانيــانو د وژل کېــدلو‬
‫پــه اډه وه‪ ،‬چــې د محمــد داود پــه ولسمشــرۍ کــې د‬
‫پرچمـي چارواکيو پـه دسي سې سره نيـول شوي‪ ،‬په‬
‫دهمزنــګ کــې بنــدي شــوي او پــه خلقــي دوره کــې د‬
‫څر خي پ له ز ندان دو يش بالک ته ل ې دول شوي وو‪.‬‬
‫په دوى کې د ا سالمي جمع يت مپ سس او د شرعياتو د‬
‫پـوه نځي سروال غالم محمـد ن يازى‪ ،‬عبـدالرب ر سول‬
‫ســياف‪ ،‬يــو شــمېر ن ــامي افســران او د پوهنځيــو‬
‫مح صالن هش وو او ن يازى ل که چې په جم هوري دوره‬
‫کې ا عدام شوى او سياف بېر ته دهمز نګ ته ا ستول‬
‫شـوى وو‪ .‬د جمع يت نـور مشـران ل که برهـان الـدين‬
‫ر باني‪ ،‬ول بدين حکمت يار او نور په ه غه و خت کې‬
‫پېښور ته اوښتي وو‪.‬‬
‫ـه‬‫ـي پلـ‬
‫ـش د څرخـ‬‫ـديان هـ‬‫ـور بنـ‬
‫ـه نـ‬‫ـګ نـ‬
‫ـه دهمزنـ‬ ‫لـ‬
‫ز ندان دو يش بالک ته وډل شوي وو‪ ،‬چې په ه غو کې‬
‫د مح مد ها شش ميونـدوال له ډلـې نـه ډ ور جنـرال‬
‫ع بدالرزاق‪ ،‬تورن ج نرال ن يک مح مد سهاک‪ ،‬ډ وروال‬
‫شـاه ع لي مومنـد‪ ،‬ډ وروال م هر ع لي زالل‪ ،‬ډ وروال‬
‫نــور احمــد کامــه وال‪ ،‬ډوــروال وارد شــينوارى‪،‬‬
‫حـاجي باز زرم تد‪ ،‬حاجي فق ير محمـد‪ ،‬ع بدالحنان‬
‫ځـاځد وو‪ .‬د اق بال وز يري د ليک نې لـه م ې‪ ،‬چـې‬
‫دى هـــش هلتـــه بنـــدي و‪ ،‬د اخوانيـــانو او دغـــو‬
‫بنــديانو نــه ســربېره د جنــرال ميــر احــد شــاه‪،‬‬
‫موالنــا فيوــاني‪ ،‬د ســتميانو او خلقيــانو پلويــان‬
‫هش هل ته ب ندي وو‪ .‬په دو يش بالک کې د اخوان يانو‬
‫ـره‬‫ـو سـ‬
‫ـر‪ ،‬خـ‬‫ـه ډېـ‬
‫ـه روايتونـ‬‫ـه هکلـ‬‫ـدلو پـ‬‫د وژل کېـ‬
‫مت فاوت دي‪ .‬د ح سيني روايـت تـر نورو ښه څرونـد‬
‫او واقعيت ته هش نزدې معلومې ي‪.‬‬
‫ا خواني ب نديان د دو يش بالک پـه کـوم پوډ کـې‬
‫اچول شوي وو او پـه هغـه بانـدې د "خطرنـاک" نـوم‬
‫ايښــودل شــوى و‪ .‬دوى چــې د پيــاوډي روح او ټينګــې‬
‫ارادې خاو ندان وو‪ ،‬په خپ لو کې سره يو موټد وو‬
‫او د چارواکيو د هر ناوډه چل ند په وډا ندې به‬
‫يې په وډه غبر وون ښوده‪ ،‬ل که ديوالو نه په لغ تو‬
‫يا قا شقو سره و هل‪ ،‬چي غې نارې کول‪ .‬دوى په د غو‬
‫عملو نو سره د بالک چارواکي وارخ طآ کړي وو‪ .‬ب يا‬
‫نو دوى ټو لو ته يوه ورځ وو يل شول‪ ،‬چې دوى به‬
‫يــوه او نــۍ وروســته اوســا تــه د پوښــتنو لپــاره‬
‫بوت لل شي‪ .‬څن ګه چې په ولسم شرۍ کې له دوى نه‬
‫ـوي وو‪،‬‬ ‫ـوم شـ‬
‫ـودو محکـ‬ ‫ـه مـ‬
‫ـد پـ‬‫ـوى او د بنـ‬‫ـق شـ‬ ‫تحقيـ‬
‫ـه‬ ‫ـل څـ‬‫ـد بـ‬
‫ـلي مقصـ‬ ‫ـارواکيو اصـ‬‫ـې د چـ‬‫ـدل چـ‬‫دوى پوهېـ‬
‫دى‪ .‬دوى ټــول د ‪ 001‬تنــو پــه شــاوخوا کــې وو‪ .‬د‬
‫ـودي‬ ‫ـره خواخـ‬‫ـو سـ‬ ‫ـه هغـ‬
‫ـې دى لـ‬‫ـا‪ ،‬چـ‬
‫ـه وينـ‬‫ـيني پـ‬ ‫حسـ‬
‫ښکاره کوي او يـو ورور يـې هـش پکـې و "بعـد ازيـن‬
‫ـد و روز‬ ‫ـر روز غســل ميکردنــد‪ ،‬شـ‬‫ـا هـ‬‫ابــالغ‪ ...‬آنهـ‬
‫در ههــارت و پــاکيزه ــد بســر ميبردنــد‪ .‬لبــاس‬
‫پــاکيزه ميپوشــيدند و ســر و بــدن خــود را خوشــبو‬
‫ميکرد ند و ه مه شان چ شمان خود را سرمه ميزد ند‬
‫ـند‪ ".‬دى دا‬ ‫ـا اورده باشـ‬ ‫ـد را بجـ‬‫ـنت ابراهيمـ‬ ‫ـا سـ‬
‫تـ‬
‫هـش وايـي‪ ،‬چې د هغـو محاف ـانو لوډه کو له‪ ،‬چـې‬
‫" آنهــا بــا ماليــک ارتبــام داشــتند و فــرا رســيدن‬
‫همان شد را بهتر از ما خبر داشتند‪"(33).‬‬
‫په هر حال‪ ،‬له د غو اخوان يانو نه او يا ت نه‬
‫ني مه شپه په دوو سروې سونو کې له دو يش بالک نه‬
‫لـومړي بـالک ته ورو ستل شـول‪ .‬پرووـرام دا و‪ ،‬چې‬
‫هل ته به د محاف ـانو په ملګر توب پېنځـه_پېن ځه‬
‫ت نه په وار وار د خداى په ا مانۍ په پل مه يوې‬
‫کوټې ته ننبا سي‪ ،‬خو هل ته به يې ستروې پ ټې او‬
‫ال سونه و تړل شي او له بل وره نه به ب يرون کړل‬
‫شي‪ ،‬خو هل ته لومړنۍ ډ لې ب نديانو له سيد ع بدهللا‬
‫ـوونکي مهــارت او‬ ‫ســره خ پــړې ولګــولې او پــه حېرانـ‬
‫چټ کۍ سره ب يرون وو تل او په ج هر سره د تکب ير‬
‫په وي لو سره يې مل ګري د ع مل ل پاره وب لل او په‬
‫دې ډول د دواډو خــواوو تــرمېنځ نښــتې پيــل شــوې‪،‬‬
‫خو څن ګه چې ا نډول پوره بې انډو له او ب نديان‬
‫بې و سلې او مح صور وو‪ ،‬په پاى کې ټول ووژل شول‬
‫ــه‬ ‫ــاى تـ‬‫ــو پـ‬‫ــور بجـ‬‫ــه خلـ‬
‫ــهار پـ‬ ‫ــه د سـ‬ ‫او پېښـ‬
‫)‪(31‬‬
‫ورسېدله ‪.‬‬
‫پـه دويـش بـالک کې پنځـوس تنـه اخوانيـان ال هش‬
‫ـوزا پــه‬ ‫ـې د جـ‬‫ـويز نيــولد وو‪ ،‬چـ‬‫ـارواکيو تجـ‬ ‫وو‪ ،‬چـ‬
‫ديارل سمه يې په يوه نوي تاکت يک سره له مېن ځه‬
‫يو سي‪ .‬سيد اک بر نوى ب ندي ال دم ه د پېن ځو زرو‬
‫اف غانيو پـه بدل کـې د يوه م حافظ له الرې يوه‬
‫ـاى‬‫ـې ځـ‬‫ـې کـ‬
‫ـه جرابـ‬ ‫ـې پـ‬‫ـړې او د پښـ‬‫ـه کـ‬‫ـۍ ترالسـ‬
‫چړکـ‬
‫پر ځاى کړې وه‪ .‬چارواکيو دد غې ور ځې په مازيګر‬
‫په دا سې حال کې‪ ،‬چې د دو يش بالک له ودا نۍ نه د‬
‫دېــوال تــر بيــرون پــورې د څلــورمې زغــرورې قــوې‬
‫وسـله وال سرتېري پـه دواډو خـواوو کـې ق طار والډ‬
‫وو‪ ،‬د ب ڼديانو په اې ستلو پ يل و کړ‪ ،‬خو ب نديان‬
‫او په خاص ډول سيد اک بر د دوى په ن يت پوه وو‪.‬‬
‫کې والډ‬ ‫دى‪ ،‬چې سيد ع بدهللا ته‪ ،‬چې د ق طار په م‬
‫و‪ ،‬نزدې شو خ پل د ستمال يې ال ندې و غورزاوه او د‬
‫کړ او چړ کۍ يې له‬ ‫جګو لو ل پاره يې ځان ورټ ي‬
‫جرا بې نه واې ستله او په بې ساري وړ نديتوب سره‬
‫يې په سيد ع بدهللا حم له و کړه او پېن ځه ځ له يې په‬
‫چړ کۍ ووا هه‪ .‬سيد ع بدهللا ټ پي شو‪ ،‬خو مړ نه شو‪.‬‬
‫ن ام يانو په ه غه و خت کې په سيد اک بر با ندې له‬
‫د غې و ېرې نه ډزې و نه کړې‪ ،‬چې خ پل مل ګرى به يې‬
‫هش ووژل شي‪ ،‬يوه سرتېري ب يا ځان سيد اک بر ته‬
‫نــزدې کــړ او مروکــي ډز يــې پــرې وکــړ‪ .‬حســيني د‬
‫نــورو بنــديانو پــه هکلــه دغــومره وايــي‪ ،‬چــې‬
‫ـاهش‬‫ـه بـ‬‫ـد و همـ‬‫ـوار کردنـ‬ ‫ـرادران را زودا زود سـ‬ ‫" بـ‬
‫)‪(38‬‬
‫رفتند‪" .‬‬
‫د خلقــي حکومــت وژن تــون پوليګــون و‪ ،‬پوليګــون‬
‫چې د څو ضلعي ما نا ور کوي‪ ،‬د څر خي پ له د سيمې‬
‫ـرتېرو او زده‬ ‫ـې د سـ‬ ‫ـل کـ‬‫ـه اصـ‬
‫ـې پـ‬‫ـه ده چـ‬‫ـوه برخـ‬ ‫يـ‬
‫کوونکيـو د ن ـامي ت مرين لپـاره وه‪ .‬پوليګـون په‬
‫د غه دل يل د وژن تون په تو وه غوره شوى و‪ ،‬چې‬
‫خلــک د اعــدام پــه ډزو بانــدې د تمرينونــو او‬
‫ا نداختونو وو مان و کړي‪ .‬څ لورمې ز غرورې قوې ته‬
‫نزدې همد غه پولي ګون به وي‪ ،‬چې خلق يانو ور ته د‬
‫"تاري کنده" ويله‪ .‬دلتـه بـه لـه څرخـي پلـه يـا‬
‫کا بل نه د بې لو بې لو روايتو نو له م ې هره شپه‬
‫ب نديان په څو موټرو نو کې راوډل ک ېدل‪ .‬موټرو نه‬
‫بـه ن ـام قـراول تـه نزدې‪ ،‬چېر ته درول کېـدل او‬
‫لــه هغــه ځــاى نــه بــه اتــه تنــه جــالدان پــه دوو‬
‫جيپونــو کــې ورســره ملګــري کېــدل‪ .‬بيــا بــه ټــول‬
‫موترونــه دده ســبز پــه لــور د شــلو دقيقــو پــه‬
 ‫شاوخوا کې د "تاري کنـدې" تـه رسـېدل‪ .‬د "تـاري‬
‫کنده" کې بـه دم ـه کنـدې کنـدل شـوې وې‪ ،‬جالدانـو‬
‫بـه بيـا بڼـديان پـه کال شنکوفونو سـره وژل او په‬
‫ـرې‬‫ـاورې پـ‬‫ـه خـ‬
‫ـره بـ‬‫ـيلو سـ‬‫ـور و وسـ‬
‫ـا نـ‬‫ـدوزرو يـ‬
‫بولـ‬
‫ا چول ک ېدلې‪ .‬ک له چې به س ت باران شو‪ ،‬د مړو‬
‫غړي به رابر سېره ک ېدل‪ .‬جالدان به ز ياتره و خت‬
‫ـو‬
‫ـېدل‪ ،‬د وژلـ‬ ‫ـه رسـ‬
‫ـه بـ‬‫ـارکونو تـ‬ ‫ـې بـ‬
‫ـه وو او چـ‬ ‫نشـ‬
‫قيصې به يـې کـولې‪ .‬د "تـاري کنـدې" ډزې بـه پـه‬
‫عســکري قشــلو کــې اورېــدل کېــدلې‪ ،‬د چنــدولو پــه‬
‫ق يام کې ډ ېر ان سانان ژو ندي تر خاورو ال ندې شوي‬
‫او ټانکونه پرې ورځول شوي دي‪.‬‬
‫د څرخي پله زندان له قومندان سيد عبدهللا نه‬
‫وروسته‬
‫ف کر نه ک ې ي‪ ،‬چې د قوم ندان سيد ع بدهللا په ټ پي‬
‫ـه‬ ‫ـوى وي‪ .‬د هغـ‬‫ـه شـ‬
‫ـدي خپـ‬
‫ـوم بنـ‬
‫ـه کـ‬
‫ـره بـ‬‫ـدلو سـ‬‫کېـ‬
‫پرعکس مم کن په زډه کې خوس شوي وي‪ ،‬خو د ه غو‬
‫پنځوســو تنــو بنــديانو پــه ټــول وژنــې ســره بــه‬
‫ب نديان خ په شوي وي‪ ،‬چې په ت ېر ر جيش کې محاک مه‬
‫او مح کوم شوي وو او په م حبس کې يې د خ پل ب ندي‬
‫توب موده تېرو له‪ ،‬خو ب نديان به هي له من شوي‬
‫وي‪ ،‬چې په د غې تراجي کې پې ښې سره به د دوى په‬
‫اډه د حکومــت پــه سياســت او د زنــدان د چــارواکيو‬
‫په سلوک کې تغ ير راوډل شي‪ ،‬همدغ سې هش و شول‪.‬‬
‫نـوي قومنـدان محمـد ر سول لـه ب نديانو سره نـرم‬
‫چل ند ون يوه‪ ،‬خو نرم چل ند له دې ام له غوره نه‬
‫شــو چــې دبنــديانو د هبيعــي او اساســي حقونــو‬
‫درنــاوى وشــي‪ .‬هغــه ددې لپــاره غــوره شــو‪ ،‬چــې د‬
‫بنـديانو پـه اډه د حکومـت سياسـت او د سيد ع بدهللا‬
‫سلوک پوره غ لط ثا بت شو او و ېره پ يدا شوه‪ ،‬چې‬
‫پــه دوام ســره بــه يــې شــايد ال خطرنــاکې پېښــې‬
‫رام ېنځ ته شي‪ ،‬نو که د واک خاو ندان هر چ ېرې‬
‫چــې وي‪ ،‬د خلکــو د اساســي او هبيعــي حقونــو او د‬
‫هغــو د حيثيــت درنــاوى وکــړي او پــه هــر حــال د‬
‫خپلوسيا ستونو او کړو پايلې په ن ر کې وني سي‪،‬‬
‫ددغســې تراجيکــو پېښــو م ــه بــه نيــول شــوى او د‬
‫ان س ان له شان سره به د برا بر ژو ند ل پاره ډ ور‬
‫ـه‬‫ـه واک تـ‬‫ـې او سمدالسـ‬
‫ـې تجربـ‬ ‫ـو بـ‬ ‫ـوى و‪ ،‬خـ‬
‫ـوار شـ‬‫هـ‬
‫رســېدلي کســان تــر هغــو چــې د خپلــو کــړو نــاوډې‬
‫پـايلې يې ليـدلې نـه وي‪ ،‬دغسـې نه کوي‪ .‬لـه دې‬
‫ام له د واکم نو ترڅ نګ د پ و م شاورو شتون حت مي‬
‫دى‪.‬‬
‫د نــوي قومنــدان محمــد رســول لــه ټاکــل کېــدلو‬
‫بدلون د بالکو نو په دهلېزونـو کـې د‬ ‫وروسـته غ‬
‫تلويزيونو نو اي ښودل و‪ ،‬چې د ب نديانو ل پاره هش‬
‫د ســاعت تېــرۍ او هــش د خبرونــو اورېــدلو مهمــه‬
‫و سيله وه‪ .‬چارواکيو دا هي له هش لر له‪ ،‬چې ر سمي‬
‫تلويز يوني خپرو نې به په ب نديانو با ندې ښه ا ثر‬
‫و کړي‪ ،‬خو ب نديان پوه ېدل چې په تلويز يون کې چې‬
‫د حکومــ ت پــه پلــوۍ غونــډې او الريونونــه ښــودل‬
‫کې ي‪ ،‬هلته د حکومـت پرضـد پاڅونونـه شـوي)‪ .(39‬پـه‬
‫ه غه سربېره ب نديان پرې ښودل شول‪ ،‬چې دن نه په‬
‫کو ټو او ب يرون په ان ګړ کې ازاد وور ځي‪ .‬دا يو‬
‫بدلون و‪ ،‬چې سيد اک بر په خپ لې قر بانۍ‬ ‫ډ ېر غ‬
‫ســره بنــديان ترېنــه بهــره مــن کــړل‪ .‬پــه دې ډول‬
‫بنــديان لــه ډېــرو هغــو ســ تو بنديزونونــه ازاد‬
‫شول‪ ،‬چې د سيد ع بدهللا د قوم ندانۍ پر م هال پرې‬
‫لګـول شـوي وو‪ ،‬خو د څر خي پلـه په زنـدان کـې ال‬
‫مهــش بدلونونــه د اســدهللا ســروري لــه ورکېــدو نــه‬
‫ـتل‬‫ـې راوسـ‬‫ـۍ کـ‬‫ـه واکمنـ‬‫ـين پـ‬ ‫ـيظ هللا امـ‬
‫ـته د حفـ‬
‫وروسـ‬
‫شول‪.‬‬
‫امــين د ســنبلې پــه ‪03‬مــه د تــره کــي پرځــاى د‬
‫وو ندي او حکـومتي م قامونو سروال شـو‪ .‬د ا مين د‬
‫"قانونيت‪ ،‬مصونيت او عـدالت" د شـعار د اعـالم لـه‬
‫م ې څرخي پله تـه "هيـات هـا هـر روز مـد امدنـد‪،‬‬
‫به ا حوال يک ت عداد ا فراد ع سکرى و صاحبمن صبان‬
‫خـورد رت به‪ ...‬رسـيد د مين مود و در چ ند روز يـک‬
‫تعداد محـدود آن را رهـا دادنـد‪ "(31).‬دغـه "محـدود‬
‫تعداد" لکـه چـې دم ـه هـش ويـل شـوي‪ 831 ،‬تنـه وو‬
‫او ټا کل شوې ده‪ ،‬چې پاتې ټول ب نديان به د جدي‬
‫پــه لســمه )جنــوري اول‪ (0981 ،‬خوشــې شــي‪ ،‬خــو پــه‬
‫د غه و خت کې د شوروي يرغل يز پوځ ا مين او د ه غه‬
‫حکومت له مېنځه وډى و‪.‬‬
‫د ا مين پـه راتـګ سره ښاې سته )انـدډ( د محمـد‬
‫ر سول پر ځاى د م حبس قوم ندان ټا کل شوى و‪ .‬ده هش‬
‫" يک سلسـله نـو اورى هـا را در زنـدان پلچرخـد در‬
‫دســت رفــت‪ "(30).‬پــه عمــومي ډول "در زمــان حکومــت‬
‫حفــيظ هللا امــين اوضــاع زنــدان از ارامــش نســبد‬
‫ـه‬
‫ـې کتابتونونـ‬ ‫ـالک کـ‬
‫ـر بـ‬ ‫ـود‪ "(30).‬پـ‬
‫ـه هـ‬ ‫ـوردار بـ‬‫برخـ‬
‫پرانې ستل شول‪ ،‬خو د ه غو محتو يات ر سمي خپرو نې‬
‫وې‪ .‬په لومړي بالک کې يوه پا يه راډ يو هش ودرول‬
‫شـوه‪ .‬د امـين د وخـت يـو نـوى کـار دا شو‪ ،‬چـې د‬
‫کورنيــو چــارو د وزارت پــه ديوالونــو بانــدې د‬
‫هغـو ب نديانو د نومونـو ل سټونه وځـړول شول‪ ،‬چې‬
‫تر ه غه دم ه د تره کي او ا سدهللا سروري په و خت‬
‫کــې لــه مېنځــه وډل شــوي وو‪ .‬نــوي حکومــت دا هــش‬
‫څرونـده کـړه‪ ،‬چـې لـه دې وروسـته بـه لـه سـندونو‬
‫پر ته څوک ب ندي نه شي‪ ،‬خو ل که چې زر په ول يدل‬
‫شي‪ ،‬دغې څروندونې درناوى ونه شو‪.‬‬
‫نوي حکو مت د تره کي له ب ندي کو لو نه ورو سته‬
‫ـې‬‫ـه او داسـ‬‫ـه‪ ،‬ورېرونـ‬ ‫د هغــه مېــرمن مرجــان‪ ،‬وروڼـ‬
‫هش د ا سدهللا سروري‪ ،‬ا سلش وهن جار کورنۍ ه غه هش‬
‫له ما شومانو سره په لومړي بالک کې ب ندي کړل‪ .‬د‬
‫اک توبر په ل سمه د نور مح مد تره کي مړي نه په‬
‫رسـمي‪ ،‬م ګر عادي ډول ا عالم شـوه‪ .‬د کورنۍ غړيـو‬
‫يې په اول بالک کې غو غا جوډه کړه او په نورو‬
‫بنديانو يې غـ وکـړ‪ ،‬چـې " او مـردم برخيزيـد کـه‬
‫رهبر تان را کشتند‪ ".‬دغـه اواز بنـديانو تـه عجـد‬
‫معلوم شو‪ ،‬چـې " در نيمـه زينـه هـا پـوليس هـا‪...‬‬
‫به سر و قت شان ر سيده چوب ز نان آن ها را دا خل‬
‫ســلول هــا رهنمــايد و دروازه را عقــد شــان قفــل‬
‫نمودند‪30).‬الف(" د ريش ورو په فرقـه کـې‪ ،‬چـې د تـره‬
‫کـي پلويـان او زرغونيـان جګ شوي وو‪ ،‬په هوايي‬
‫بمبــاري ســره وځپــل شــول او ډېــر تــره کــي پلــوه‬
‫خلق يان د اف سرانو په وډون‪ ،‬د څر خي پ له ز ندان‬
‫کې او دا سې هش د جالل آ باد ښار دن نه م حبس کې‬
‫واچــول شــول)‪ .(35‬پــه دې ډول خلقيــان هــش د لــومړي‬
‫ځل ل پاره په ډ له ي يز ډول په خل قي حکو مت کې‬
‫ب ندي شول‪ .‬عج به دا ده‪ ،‬چې د اح مد شاه په وي نا‬
‫ـالم‬
‫ـد غـ‬‫ـر کرد ـ‬‫ـر را بسـ‬‫ـداد نفـ‬‫ـک تعـ‬‫ـدنبال آن يـ‬ ‫" بـ‬
‫محمــد فرهــاد رفتــار نمودنــد و آنهــا را عامــل‬
‫ـان‬‫ـې د افغـ‬‫ـاد‪ ،‬چـ‬‫ـتند‪ "(35).‬فرهـ‬
‫ـذکور دانسـ‬ ‫ـه مـ‬
‫واقعـ‬
‫م لت وو ند مپ سس‪ ،‬د ول سي جر وې وک يل‪ ،‬د کا بل ښار‬
‫لومړند وو نده ښاروال او د ميو ند جادې اي ستونک‬
‫ـش د سياس ـت‬‫و‪ ،‬هـ‬ ‫ـر ش ـ‬
‫ـو مشـ‬‫ـش يـ‬‫ـو مهـ‬
‫ـر ټولـ‬‫او تـ‬
‫قربــاني شــو‪ .‬ددغــه او نــورو پېښــو پــه ن ــر کــې‬
‫نيولو سره هغوى‪ ،‬چـې حفـيظ هللا امـين "پښتونسـت" او‬
‫"فاشست" وڼي‪ ،‬د فاشزم پـه مانـا نـه پـوهې ي‪ ،‬يـا‬
‫څنګــه چــې هغــه پــه خټــه خروټــد پښــتون و‪ ،‬هســې‬
‫پروپاوند ورپسې کوي‪.‬‬
‫د حفــيظ هللا امــين پلويــان ادعــا کــوي‪ ،‬چــې د‬
‫" قانونيـــت‪ ،‬مصـــپنيت او عـــدالت" پـــه دوره کـــې‬
‫اعدامونــــه‪ ،‬نــــه وو‪ ،‬خــــو د څرخــــي پلــــه‬
‫بنــديانو )محمــد عثمــان هاشــمي‪ ،‬ن‪.‬حســيني‪ ،‬روشــن‬
‫ــو‬‫ــه خپلـ‬‫احمـــد شـــده او ســـيداول غريبيـــار( پـ‬
‫کتـابګوټو کې راوډي‪ ،‬چې په دغـې لنـډې دورې کـې‬
‫هش ب نديان ا عدام شوي دي‪ ،‬چې څرو ند مثالو نه يې‬
‫د لــويې څــارنوالۍ مرســتيال عبــدالهادي هــدايت‪ ،‬د‬
‫ستمي ډ لې م شر هاهر بدخ شد‪ ،‬د زر غون ډل ګد م شر‬
‫ـتاند‪،‬‬ ‫ـون‪ ،‬ډوــر جنــرال عيســد نورسـ‬‫عبــدالکريش زرغـ‬
‫عبــدهللا رســتاخيز‪ ،‬جنــرال صــفر جــان نورســتاند او‬
‫عبــدالکريش يــورش وو‪ .‬دوى د صــدراع ش نــور احمــد‬
‫ـد‬
‫ـه غالـ‬ ‫ـش پـ‬‫ـه هـ‬
‫ـو هغـ‬‫ـي‪ ،‬خـ‬‫ـه اخلـ‬‫ـوم نـ‬
‫ـادي نـ‬‫اعتمـ‬
‫احت مال په همد غه و خت کې له مېن ځه وډل شوى و‪.‬‬
‫ـه‬‫ـورو لـ‬‫ـې د دوى او نـ‬ ‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـش وايـ‬‫ـاه دا هـ‬‫ـد شـ‬‫احمـ‬
‫اعـدام نه دم ه "‪ ...‬عزيـز نـام ريـيس کام چ ند‬
‫ـه زنــدانيان را از‬ ‫ـه محــبس آمــد‪ ،‬همـ‬‫روز مسلســل بـ‬
‫ـت‪".‬‬ ‫ـامنويس رفـ‬ ‫ـرى را نـ‬‫ـد نفـ‬‫ـتاند و بعوـ‬ ‫ـر ذشـ‬ ‫ن ـ‬
‫ـا‬
‫ـې د اوسـ‬ ‫ـز چـ‬‫ـې عزيـ‬‫ـول‪ ،‬چـ‬‫ـر شـ‬‫ـه دې فکـ‬‫ـديان پـ‬‫بنـ‬
‫پر ځاى د کام مر ستيال شوى و‪ ،‬د ب نديانو نومو نه‬
‫ددې لپاره وليکـل‪ ،‬چـې خوشـې بـه يـې کـړي‪" ،‬ولـد‬
‫حقي قت ان بود که عز يز مذکور ن فرى قا بل قر باند‬
‫را بــين زنــدانيان ا نت ــاب و چهــره ميکــرد‪"(30).‬‬
‫وروســته د جنــرال عبــدالقادر‪ ،‬محمــد رفيــع او‬
‫ســلطان علــي کشــتمند د اعــدام حکمونهــد بنــد پــه‬
‫اوددو مودو بدل شو‪ ،‬خو ډ ېره موده نه وه ت ېره‬
‫شوې چې لوى در ستيز ج نرال شاهپور اح مدزي او د‬
‫جم هوري روغتـون ريـيس ميـر ع لي اکبـر لـه لـومړي‬
‫بالک نه واې ستل شول او ب يا و نه ل يدل شول‪ .‬اح مد‬
‫شاه ليکلي‪ ،‬چې دوى "نـزد همـه زنـدانيان محبوبيـت‬
‫خا صد حا صل دا شته بود ند‪ .‬ب ناء ف قدان شان چ نان‬
‫داغ الم ناک را در ق لوب ما ذا شتند که تا ز نده‬
‫ـر‬
‫ـار د ميـ‬ ‫ـد‪ "(33).‬غريبيـ‬
‫ـد شـ‬‫ـوش ن واهـ‬‫ـيش‪ ،‬فرامـ‬
‫باشـ‬
‫علي اکبر پـه هکلـه وايـي‪ ،‬چـې "ډاکټـر ميـر علـي‬
‫اک بر ا صال شيعه و‪ ،‬په پ ښتو ډ ېر ښه پوه ېده‪ ،‬د‬
‫ملــي احســاس خاونــد او د ايــران د دولــت ســ ت‬
‫م الف ‪ ....‬و‪ .‬ل نډ قد يې در لود‪ ،‬د لوډو اخال قو‬
‫او پاخه جر‪،‬ت خاوند و‪"(33).‬‬
‫په خل قي دوره کې له ټو لو ب نديانو نه تحق يق‪،‬‬
‫هغــه هــش ليکلــد تحقيــق نــه کېــده‪ .‬د اوســا د‬
‫مرســتيال عزيــز پــه وينــا "‪ ...‬پوښــتنې پــه هغــو‬
‫ک يســونو کــې کېــدلې‪ ،‬چــې تورنــان بــه امــاده وو‬
‫اقــرار وکــړي‪ ،‬نــور تورنــان وژل کېــدل‪ .‬د خمينــي‬
‫پلويـان او د ا خواني تن يش غـړي بـه سمدال سه له‬
‫مېنځــه وډل کېــدل‪ "(31).‬پــه خلقــي او وروســته پــه‬
‫ـډيالوجيکي او سياسـي‬ ‫ـې اعدامونـه ايـ‬ ‫پرچمـي دوره کـ‬
‫وو‪ .‬هغــوى بــه بنــدي کېــدل او اعدامېــدل‪ ،‬چــې‬
‫چــارواکيو بــه هغــوى د خپلــې ايــډيالوجۍ‪ ،‬د خپــل‬
‫حکومت او د خپل "انقالب" دښمنان وڼـل‪ ،‬يـا بـه يـې‬
‫له حکو مت سره په قول او ع مل کې م ال فت کاوه‪،‬‬
‫خـو پـه خلقـي دوره کې لـه ب نديانو نه د تحقيـق‬
‫ل پاره کو مه خا صه خپلوا که محک مه جوډه شوې نه‬
‫وه‪ ،‬نو په خل قي دوره کې ب ندي ک ېدل‪ ،‬کړول ک ېدل‬
‫او اعدامېــدل د اوســا لــه الرې کېــده‪ .‬دا چــې د‬
‫ډول چـا ور کاوه‪ ،‬پـه ي قين‬ ‫اعـدام حکـش پـه مشـ‬
‫ـارواکيو‬‫ـي څــانګو چـ‬ ‫ـه نــه وه‪ .‬د امنيتـ‬‫ســره معلومـ‬
‫او په سر کې ا سدهللا سروري په ا عدام کې لوى الس‬
‫الره‪ ،‬نو و يل ک ېداى شي چې د ب ندي کو لو‪ ،‬کړو لو‬
‫ـرواالن‪ ،‬د‬
‫ـت سـ‬‫ـپالن د وونـد او حکومـ‬ ‫ـدامولو مسـ‬‫او اعـ‬
‫امني تي څانګو چارواکي او جالدان وو‪ .‬معلو مه نه‬
‫ده‪ ،‬چــې لــه دوى نــه بــه کــوم چــا د اعــدامونو‬
‫م ال فت کړى وي؟ ل که چې هېڅ چا م ال فت نه وي‬
‫کړى‪ .‬د ا عدام په سر خو هېڅ چا وظي فه هش نه ده‬
‫پرې اېښې‪.‬‬
‫دوى لــه نــورو ســره موافــق وو‪ ،‬چــې د ن ــام‬
‫د ښمنان دې د ان قالب ضد په تور وځ پل شي‪ .‬دوى په‬
‫وا قع کې د غه ځ پل د خ پل ن ام د ټينګ ښت ل پاره‬
‫حت مي وڼـل‪ .‬د پولټبـورو غـړي او د کر نې او او بو‬
‫وز ير صالح مح مد ز يرى ال وا يي‪ ،‬چې دده مل ګرو د‬
‫انقــالب د م الفــانو بنــدي کــول‪ ،‬کــړول او وژل‬
‫ستايل‪ " :‬مـود ټولـو پـه تېـره هغـو الرښـوونکو چـې‬
‫امني تي چارې يې په غاډه وې‪ ،‬ه مدا و يل چې په‬
‫ځي نــو ځــايونو کــې واونــډيان او داخلــي ارتجــاع‬
‫وډوډي رام ېنځ ته کوي‪ ،‬چې با يد وځ پل شي‪ .‬مود‬
‫ـوبر‬‫ـې د فرانســې او اکتـ‬ ‫ـده وو‪ ،‬چـ‬‫ـه دې عقيـ‬ ‫ټــول پـ‬
‫ـره م ــام‬‫ـه سـ‬
‫ـې مقاومتونـ‬ ‫ـه د همداسـ‬ ‫ســتر انقالبونـ‬
‫شــوي وو‪ .‬لــه دې کبلــه زمــود واکــدارانو دغــه‬
‫مقاو مت سـ ت ځپـي او مود يـې دد غه کار ستاينه‬
‫کولــه او دغــه مــو قاهعيــت بالــه)‪ ".(98‬پــه دې ډول‬
‫دوى که څه هش په ظاهر کې ت حول غو ښته‪ ،‬په وا قع‬
‫کې يې م کاني او ز ماني تغييرو نه‪ ،‬نه م نل او په‬
‫هغـه سربېره افغانـانو تـه يـې د خـدمت پـه نامـه‬
‫افغانان له مېنځه وډل‪.‬‬
 ‫پېنځش څپرکد‬

‫د خلکو پاڅونونه‬
‫لومړنۍ خبرې‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬‫ـتان کـ‬ ‫ـه افغانسـ‬‫ـې پـ‬
‫ـه‪ ،‬چـ‬‫ـومره پاڅونونـ‬‫هغـ‬
‫خلقــي دوره کــې د ســره بېــرغ لــه هســکېدلو نــه‬
‫ورو سته په څه کش يوه کال کې شوي دي‪ ،‬بل و خت‬
‫په د غومره موده کې نه دي شوي‪ .‬خل قي حکو مت‪ ،‬چې‬
‫د بانــدنيو فکرونــو او هريقــو پــر بنســ چلــول‬
‫ک ېده‪ ،‬د دغ سې وو ند په انح صار کې و چې غړي يې‬
‫پــه حکــومتي چــارو کــې بــې تجربــې او د اجتمــاعي‬
‫دودو نو او جوډې رو غې م الف وو‪ .‬سره له دې هش‬
‫ـه‬
‫ـل پــارونکي پروورامونـ‬ ‫ـه الرې خپـ‬
‫حکومــت د هغــو لـ‬
‫زيارک ښو خل کو ته د خدمت په نا مه پ لي کول‪ ،‬خو‬
‫څن ګه چې دوى دول تي قدرت په کود تا سره ن يولد‬
‫و‪ ،‬وېر ېدل چـې م ـالفين بـه پـه کود تا سـره هغـه‬
‫ترې نه ترال سه کړي‪ ،‬نو دوى خ پل م الفين ځ پل‪ .‬په‬
‫د غه حال کې م الفينو ته ب له الر نه وه پاتې‪،‬‬
‫خو دا چې د دوى پر ضد ع مل و کړي‪ .‬په نتي جه کې‬
‫په د غې مودې کې افغان ستان په زيا ته ا ندازه د‬
‫ـر‬
‫ـو ډوـ‬‫ـوب او کړولـ‬ ‫ـدي تـ‬
‫ـو‪ ،‬بنـ‬
‫ـې‪ ،‬ځپلـ‬ ‫ـاڅون‪ ،‬وژنـ‬‫پـ‬
‫شو‪ .‬سره له دې هش چارواکيو له ح فيظ هللا ا مين نه‬
‫پر ته‪ ،‬ه غه هش په ا خر و خت کې‪ ،‬له د غو پې ښو نه‬
‫د ع برت درس وان ي ست‪ .‬دوى په خ پل وو ند‪ ،‬په خ پل‬
‫حکومـت‪ ،‬پـه خ پل پـوځ او هـش د شـوروي ات حاد پـه‬
‫مال تړ ډاډه وو‪ .‬له همـدې ام له نور ووندونـه پـه‬
‫تېــره چپــي او اســالمي ووندونــه ورســره دښــمن او‬
‫زيــاتره افغانــان ورســره م ــالف شــول او کــړکېق‬
‫شو‪ ،‬چې په په ر سمي وو ند يې هش الر‬ ‫د غومره پرا‬
‫وموند له او په ډ لو يې ووې شله‪ ،‬خو واکم نه ډ له‬
‫يې ال هش په ه ېواد حاک مه وه‪ ،‬تر څو په پاى کې‬
‫شوروي اتحاد په خپل ن امي پوځ وځپله‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬د سره ب ېرغ له پور ته‬
‫ـې‬‫ـيمو کـ‬‫ـرو سـ‬
‫ـه ډېـ‬‫ـواد پـ‬‫ـته د هېـ‬
‫ـه وروسـ‬‫ـدلو نـ‬
‫کېـ‬
‫ـه‬‫ـو پـ‬
‫ـو د ټولـ‬ ‫ـول‪ ،‬خـ‬
‫ـر وشـ‬‫ـه ډېـ‬
‫ـوى پاڅونونـ‬‫واډه لـ‬
‫اډه معلو مات ن شته‪ .‬د ټولـو پـه هکلـه ليکنـې نـه‬
‫دي شوي او حکو مت هش په مم کن وړ نديتوب سره ه غه‬
‫وځ پل‪ .‬تراوسـه دغسـې څېړونکـي هش ليـدل شـوي نه‬
‫دي‪ ،‬چې دد غو پـاڅونونو پـه هکلـه لـه خلکـو سـره‬
‫مرکـــې وکـــړي او پـــه هکلـــه يـــې معلومـــات او‬
‫واقعيتو نه را ټول کړي‪ ،‬خو د يو شمېر پاڅونونو‬
‫په اډه ليک نې شوي‪ ،‬چې د ه غو پر بن س د نې ټې‬
‫په رعا يت سره د غه ليک نه برا بره شوې ده‪ .‬د غه‬
‫ليکنــې د هــرات‪ ،‬باالحصــار‪ ،‬اســمار‪ ،‬دره صــوف‪،‬‬
‫پل مــري او د چنــدول پــاڅونونو پــه هکلــه دي‪ .‬دا‬
‫بــه د پــاڅونونو پــوره بيــان نــه وي‪ ،‬خــو د هغــو‬
‫لــومړى منســجش بيــان بــه وي‪ ،‬چــې د پــاڅونونو د‬
‫ع مومي ت صوير يو ل نډ ت صوير ور ته و يل ک ېداى شي‪.‬‬
‫دغـه ليک نه ددې لپـاره شوې‪ ،‬چې لوسـتونکي ددغـو‬
‫پاڅونونو په واقعيتو نو پوه وي او درک کړي‪ ،‬چې‬
‫هغـه د کومـو ر سمي سياسـتونو او د هغـو د څـه ډول‬
‫عم لي کو لو او د ه غو په برا بر کې د خل کو د څه‬
‫ډول غبروونونــو او ځوابونــو پــايلې وي‪ .‬څنګــه چــې‬
‫پــه جنګونــو کــې انســانان وژل کېــ ي‪ ،‬د جنګونــو‬
‫ب يان به په خل کو کې ل تر ل ه د ج نګ ضد روح يه‬
‫پياوډې کړي‪.‬‬

‫د هرات لوى پاڅون‬

‫هرات څن ګه چې په يوې ښېرازې سيمې کې پروت‬
‫او هـري رود او نورو ډېـرو وډو رودونـو نـه ب هره‬
‫مــن دى‪ .‬لــه لرغــونې زمــانې نــه راپــدې وا د‬
‫انسانانو ټاټوبد دى‪ .‬لرغوند نـوم يـې "اريـا" يـا‬
‫"هري" و‪ .‬دغـه نـوم پـه اصـل کـې د هـري رود لـه‬
‫نـوم نه اخيسـتل شـوى‪ ،‬چـې لرغـوند نـوم يـې هري‬
‫وا )‪ (Harivo‬يــا اريــوس )‪ (Arius‬و او پــه اســالمي‬
‫دوره کــې هــرات شــو‪ .‬لهراســپ يــې بنيــاد ايښــد‪،‬‬
‫کړى‪ ،‬به من ښه کړى او لوى سکندر‬ ‫وشتا سپ پرا‬
‫ب شپړ کړى دى‪ .‬د مح لي روا يت له م ې د ښار زډى‬
‫د شميران په نا مه يو ځاى و‪ ،‬چې ورو سته يې ځاى‬
‫د هزار جر يد ښار ون يوه‪ ،‬خو هزار جر يد زر ترک‬
‫شو او شميران بېر ته ښار غوره شو او لوى شو‪.‬‬
‫کې سلطنتونه جوډ شوي او‬ ‫په هرات کې په تاري‬
‫ب يا با ندنيو ډ نګ کړي او ښار يې وي جاډ کړى د‪،‬‬
‫خو ښار هر ځل د خل کو په ه مت او د نهرو نو او د‬
‫سيمې د ښېرازتوب له ام له بېر ته ودان شوى او ال‬
‫ښـه شـوى دى‪ .‬د ښار لـه پېن ځو لويـو ورو نو څ ـه‬
‫پېن ځه سړکونه غځ ېدلي او د ښار په منځ کې په‬
‫چارسو )چارسوق( کې سره يوځاى شوي دي)‪.(0‬‬
‫د ثور له کود تا نه دم ه د هرات يانو په ژو ند‬
‫کې څرو ند ښه وا لد راغ لد و‪ .‬له يوې خوا ا يران‬
‫د خواريکښـو هراتيـو لپـاره د کـار او پيسـو منبـع‬
‫شوى و‪ ،‬ان تر دې چې هرات د زراع تي کارورو له‬
‫ل وا لي سـره م شـوى و‪ .‬لـه ب لې خـوا يو شـمېر‬
‫هراتيــان د ســړکونو او ش صــي ټرانســپورټي وســيلو‬
‫پـه ښـه والـي سره د هرات_ايـران او هـرات_کابـل‬
‫ترمېنځ سوداورۍ بو خت شوي وو‪ .‬پان ګه هش په کار‬
‫ولو ېدلې وه‪ ،‬ع صري ودا نۍ ډ ېرې شوې او کر نه هش‬
‫ښــه شــوې وه‪ .‬ډېــرو کورونــو کــې عصــري مالونــه‪،‬‬
‫ټرانســتري راډيووــانې او ټيپونــه هــش رواج شــوي‬
‫وو‪ .‬له پ ـوا نـه پـه هرات کې د سـواد‪ ،‬شعر او‬
‫شاعرۍ او فره نګ سويه هش لوډه وه‪ .‬هرات په کال‬
‫‪ 0509/0911‬کــې يــوولس ولســوالۍ او يــوه عالقــه داري‬
‫او تــر اوو لکــو نــه زيــات نفــوس الره‪ .‬د هــرات د‬
‫ښار نفوس دره اويا زره تنه وو‪.‬‬
‫پـه هـرات کـې خ لک د ځمکـې د و ېش پـه پرو ورام‬
‫سره ه غومره نه وو تور ېدلي‪ ،‬چې د چارواکيو په‬
‫ه غه ز ي چل ند سره تور ېدلي وو‪ ،‬چې په ت ېره د‬
‫لويــا نو د زده کــړې پــه کورســونو کــې يــې ورســره‬
‫ـوى‬‫ـدلو لـ‬
‫ـو د تورېـ‬ ‫ـان د خلکـ‬
‫ـش خـ‬‫ـابط درويـ‬
‫ـول‪ .‬ضـ‬ ‫کـ‬
‫عا مل و‪ .‬دى په دغـه خام فکـر و‪ ،‬چـې افغانسـتان‬
‫"فيوډالو" خـراب کـړى او چـې دوى ورک شـي‪ ،‬عـدالت‬
‫بـه خونـدي او و هن به سمسـور شي‪ .‬ده د ثور لـه‬
‫کودتـا نـه ورو سته د مهـري لې سې يـوه ښـځينه زده‬
‫کــوونکې‪ ،‬چــې ديــوه شــتمن لــور وه‪ ،‬پــه رڼــا ورځ‬
‫ووژ له او د ه غې له ج سد نه يې د الما سو وو ته‬
‫په س تۍ سره واې ستله او خپ له کړه‪ .‬ورو سته‪ ،‬چې‬
‫دى د پ ښتون زر غون په ول سوالۍ کې د يوې پو ستې‬
‫قوم ندان وټا کل شو‪ ،‬له يو څو مل ګرو سره د يو‬
‫څـو خانـانو مېل مه شو‪ .‬مېلمسـتيا پـه خوښـۍ سـره‬
‫پـاى ته ور سېده او لـه هغـه ورو سته درو ېش خان‬
‫خ پل پېن ځه کوربا نه په خ برو خ برو ل يرې بوت لل‬
‫او هلتــه ملګــرو يــې د هغــه پــه آمــر لــه مېنځــه‬
‫ـار د‬‫ـوالۍ د هــرات ښـ‬‫ـون ولسـ‬ ‫ـتون زرغـ‬‫يــووډل‪ .‬د پښـ‬
‫سهېل ختځې په اتيا کيلومترۍ کې پرته ده‪.‬‬
‫په هرات کې د ل يک او لو ست زده کړې کور سونو‬
‫تــه د ښــځينه او نارينــه لويــانو کشــول ســ تې‬
‫پـارونې وکـړې‪ .‬په کورسـونو کـې د ښـځو وډون ته‬
‫هوــه څرکنــده وه‪ .‬د کورســونو ښــوونکي نارينــه‬
‫ځوا نان وو‪ ،‬ځي نو يې ښځې کور سونو ته د ننوت لو‬
‫پـه م هال ل ټولې‪ .‬د کـورس يـوې مېرمنـې‪ ،‬چـې نـوې‬
‫واده شوې وه‪ ،‬خ پل خ سر ته هع نه ور کړه‪ ،‬چې يا‬
‫خ پل ن نګ پر ځاى کړه يا په ما سمه مرده واوي‬
‫وکــړه)‪ .(0‬د حــوت پــه نهمــه ورځ د ســواد زده کــړې‬
‫کوم هي ئت چې د ول سوالۍ په سليمي ک لي کې د ېره‬
‫و‪ ،‬د خلکــو لــه خــوا ووهــل شــو او لــه کلــي نــه‬
‫واې ستل شو‪ .‬په ب له ورځ يو ساتنمن له خپ لو دوو‬
‫مل ګرو سره هش په همد غه ډول له ک لي نه واې ستل‬
‫شو‪ .‬دوى هل ته تل لي وو‪ ،‬چې د کورس د شړل شويو‬
‫ـته د‬‫ـه وروسـ‬‫ـه هغـ‬‫ـړي‪ .‬لـ‬‫ـاى کـ‬‫ـت پرځـ‬‫ښ ـوونکيو حيثيـ‬
‫ـو خلکــو د جمعــې ورځ )د‬ ‫ـورو کليـ‬‫ســليمي کلــي او نـ‬
‫ـه‬
‫ـه‪ ،‬چ د يـالن دښـتې پـ‬ ‫حـوت ‪ (00‬د جهـاد ورځ وټاکلـ‬
‫لــوى جومــات کــې بــه اعــالم شــي‪ .‬د جمعــې پــه ورځ‬
‫همدغ سې و شول او د ج هاد شين ب ېرغ ه سک شو‪ .‬ډ ېر‬
‫زر د هغـو د ځپلـو او کرارو لو لپـاره د هـرات له‬
‫يول سمې فر قې نه يو ک نډک سرتېري د سليمي ک لي‬
‫ـو شــمېر‬‫ـواوې ســره ونښــتلې او يـ‬‫تــه الډل‪ ،‬دواډه خـ‬
‫ملکــي کســان ټپــي او ووژل شــول‪ .‬ســره لــه دې هــش‬
‫نــاارامي د درې ورځــو لپــاره روانــه وه او د لــوى‬
‫جومات خطيد نثـار احمـد لـه مېنځـه يـووډل شـو)‪.(5‬‬
‫دا د هرات د لوى پاڅون لومړى وام شو‪.‬‬
‫د هـرات ډ ېر م ـور او روحانيـان هش پـه ز ندان‬
‫کې واچول شـول‪ .‬يـوه ليکـوال دوى "زر دولـس سـوه"‬
‫ښــودلي‪ ،‬چــې وروســته د پــاڅون پــه وخــت کــې ازاد‬
‫شول‪ .‬دى دا هش وايي‪ ،‬چـې " کمونسـتانو بـه د هـرات‬
‫پــوځي چــاوڼۍ تــه هــره ورځ د هــرات ســيمې ســپين‬
‫رو بي‪ ،‬عل ماء او رو حاني خ لک راو ستل‪ ...‬څو ور ځې‬
‫پس به پـه خپلـه پـوه شـ وم‪ ،‬چـې وژل شـوي دي‪ "(0).‬د‬
‫ـپ‬‫ـوې وه‪ ،‬شـ‬‫ـه شـ‬‫ـې ناارامـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـمه فرقـ‬ ‫ـرات اولسـ‬‫هـ‬
‫زره سرتېري لـرل‪ .‬د نـاکرارۍ لـوى المـل يـې دا و‪،‬‬
‫چـې هلتـه لکـه په نورو پـوځي قطعـو کـې د ټيټـو‬
‫ـارل‬‫ـامونو وومـ‬‫ـوډو مقـ‬‫ـه لـ‬‫ـران پـ‬‫ـدي افسـ‬‫ـو وونـ‬
‫رتبـ‬
‫شوي وو‪ .‬د هرات فر قې په سر کې د سيد م کرم په‬
‫نامه يو تورن خلقي افسر کېنـول شـوى و‪ ،‬چـې "ټـول‬
‫غ افسران بـه ورتـه پـه سـالمي ودرېـدل‪ ".‬ډوـروال‬
‫ـي‬
‫ـل د حربـ‬ ‫ـد د کابـ‬‫ـې حتـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـاپد وايـ‬‫ـش سـ‬‫ـر علـ‬‫ميـ‬
‫پوهن تون د ا خري ټولګي ځي نې خل قي وو نديان پ وا‬
‫له دې‪ ،‬چې فارغ شوي وي‪ ،‬هش په م قامونو وو مارل‬
‫شوي وو‪ " .‬ددغـو افسـرانو پلرونـو او اقربـاوو بـه‬
‫په ک لي او و لس کې برېتو نه تاوول او خل کو ته‬
‫بــه يــې وواښــونه کــول‪ ".‬بلــه دا چــې د ثــور لــه‬
‫کود تا نه ورو سته ډ ېر شوروي م شاوران په پوځ کې‬
‫ننوتل‪ " .‬يواځې د هرات فرقې تـه پېنځـه اويـا تنـه‬
‫ـش‬‫ـويه هـ‬‫ـوځي سـ‬‫ـانو پـ‬
‫ـو روسـ‬‫ـل‪ "(3).‬ددغـ‬
‫ـان راغلـ‬‫روسـ‬
‫ښــکته وه او ســربېره پــر دې‪ ،‬چــې "ملحــد وو" پــه‬
‫وېډه ماډه نه وو‪" .‬مـود او دوى بـه پـه يـوه وخـت‬
‫کـې ډوډۍ خوډ لو تـه الډو‪ .‬مـود به ال دوه مـړۍ نه‬
‫وې کــړې‪ ،‬چــې دوى بــه هرڅــه څټلــي وو‪ ".‬د همــدغو‬
‫م شاورانو په م شوره د لوډو اف سرانو واک کش شوى‬
‫و‪ ،‬په دې چې دوى د ه غو په ف کر له دو لت سره د‬
‫زډه کــار نــه کــاوه او لــوډ مقامونــه د ډاډ وډ‬
‫اف سرانو ته ور کول ک ېدل‪ .‬ډ وروال ساپد هش د دوى‬
‫په م شوره د يوې او نۍ ل پاره په فر قه کې ب ندي‬
‫شـوى و‪ .‬په نتي جه کې د غيـر وو ندي افسـرانو او‬
‫شــوروي مشــاورانو تــرمېنځ حساســيت تــر دې درجــې‬
‫پورې رسېدلد وو‪ ،‬چې د ساپي پـه وينـا "مـود ټولـو‬
‫افغاني پوځيـانو لـه دوى نـه کرکـه کولـه‪ "(3).‬پـه‬
‫دې سربېره وو نديانو په فر قه کې ل مونځ کوونکي‬
‫افسران هش بنـدي کـول "او کـه بـه يـې د ورفتـارۍ‬
‫وس نه ک ېدو‪ ،‬د ه غه څار نه به يې کو له‪ ،‬تر څو د‬
‫هغه د ورفتارۍ‪ ...‬هرح جـوډه کـړي‪ ".‬وونـديانو بـه‬
‫ه غوى د اخوان يانو په نا مه يادول‪ .‬څن ګه چې په‬
‫فر قه کې وو ندي اف سران تر نورو ل وو‪ ،‬دوى په‬
‫و ېره کې شول‪ .‬ب يا يې يو شمېر م الف اف سران د‬
‫پېژ ند د مدير په وډون په يوه او بل نا مه کا بل‬
‫ته ل ې ل‪ ،‬چې ب يا و نه ل يدل شول‪ .‬ساپد وا يي‪ ،‬چې‬
‫" په دې وخت کې مود خلکو پ تحريـک هـش شـروع کـړى‬
‫و‪ ،‬ترڅو دوى څه غوښتل مود پرې ډومبي شو‪"(1).‬‬
‫د هرات د پاڅون په اډه ليک نو کې د فر قې رول‬
‫پــه څنګيــز ډول شــوى‪ ،‬پــه داســې حــال کــې چــې د‬
‫ډوــروال محمــد علــش ســاپي د هغــې رول د م کــې‬
‫ښــودلد‪ .‬پــه دې ډول‪ ،‬چــې پــه هغــه کــې يــو شــمېر‬
‫افلسرانو د "ملي اسالمي انقـالب" پـه نامـه اول پـه‬
‫پټـه او بيـا پـه څرونـد ډول برخـه اخيسـتې او پـه‬
‫ـو‬
‫ـړى‪ .‬ددغـ‬ ‫ـت کـ‬‫ـريکي ډول فعاليـ‬ ‫ـه شـ‬
‫ـې پـ‬ ‫ـې يـ‬
‫ـر کـ‬
‫اخـ‬
‫اف سرانو په اډه به د پاڅون په پاى کې ووړ ې م‬
‫او د پاڅون ب يان به د ساپي په وي نا پ يل کړم‪،‬‬
‫چې وا يي‪ " :‬مود دوى ]د هرات ښار خل کو[ ته بولۍ‬
‫ـه‬
‫ـړ‪ .‬پـ‬‫ـروع کـ‬ ‫ـت شـ‬‫ـابق حرکـ‬
‫ـولۍ مطـ‬‫ـړه‪ .‬دوى د بـ‬ ‫ورکـ‬
‫بولۍ کې د غو خل کو ته دا هش و يل شوي وو‪ ،‬چې د‬
‫ښار امن يت خراب او وړو بړ پ يدا کړى‪ .‬د غو خل کو‬
‫همدغسې وکړل‪"(8).‬‬
‫پاڅون ل که چې دم ه وو يل شول‪ ،‬د پ ښتون زر غون‬
‫ول سوالي د سليمي له ک لي نه د کد په يوول سمه‬
‫پيــل شــو‪ .‬لــه هغــه وروســته د غوريــان ولســوالۍ‬
‫نــاکراره شــوه‪ .‬اول يــو څــو کســو د ځمکــو د وېــش‬
‫ـه ډول‬‫ـراا پـ‬‫ـې د اعتـ‬ ‫ـه م ـ کـ‬‫ـوال پـ‬‫ـندونه د ولسـ‬ ‫سـ‬
‫څ يرې کړل‪ ،‬د ول سوال په ا مر هل ته ب يا يو څو‬
‫ت نه ووژل شول‪ .‬له ه غه ورو سته ډ ېر خ لک د کد په‬
‫اتل سمه د ول سوالۍ په مر کز توى شول او محا صره‬
‫يې کړ او وو ندي من شي ن سيش يې له مېن ځه يووډ‪،‬‬
‫خــو ولســوال لــه يــو دوه ملګــرو ســره د شــپې پــه‬
‫ت ياره کې په دې بر يالد شو‪ ،‬چې د هرات ښار ته‬
‫ځان ور سوي او لوډ چارواکي په پې ښې خ بر کړي‪.‬‬
‫خ لک په پوځ او هوايي بم بارۍ سره خواره شول او‬
‫ارا مي په ظاهر کې خو ندي شوه‪ ،‬خو د غه و خت د‬
‫ـوالۍ او‬ ‫ـان د ولسـ‬‫ـده جـ‬‫ـزدې د زنـ‬ ‫ـه نـ‬
‫ـار تـ‬‫ـرات ښـ‬‫هـ‬
‫وذرې ول سوالۍ خ لک هش جګ شوي او د ځم کې د و ېش‬
‫ـذره د‬‫ـه وډي وو‪ .‬وـ‬ ‫ـه مېنځـ‬‫ـې لـ‬‫ـديان يـ‬ ‫ـو وونـ‬
‫ـو څـ‬‫يـ‬
‫ښار شمال او ز نده جان د ښار ج نوب په څلوې ښت‬
‫کي لومترۍ کې وا قع دي‪ .‬دواډه ول سوالۍ په يو څه‬
‫انســاني تلفــاتو ســره د حکومــت الس تــه ورغلــې او‬
‫پــاڅون کــوونکي پــه شــا او خــواره شــول)‪ ،(9‬خــو د‬
‫پاڅون په هوډ ټينګ والډ وو‪.‬‬
‫د کد په ‪ 00‬مـه د پنجشـنبې پـه ورځ د هـرات ښـار‬
‫خ لک د حکو مت پر ضد جګ شول‪ .‬دا ورو سته له ه غه‬
‫و‪ ،‬چې بهاءا لدين خط يد د هرات په لوى جو مات کې‬
‫د کــد پــ ه اتلســمه يــانې د غوريــان ولســوالۍ د‬
‫پـاڅون پـه ورځ د هـرات د عالمـانو لـه خوا جهـاد‬
‫ا عالم کړى و‪ .‬ورپ سې حاجي ا يوب د ج هاد د ضرورت‬
‫په اډه د صبغت هللا م جددي او نورو په ال سليک دغ سې‬
‫پې غام پاڼې په خل کو وېشـلې‪ ،‬چـې خ لک يـې لوى‬
‫پاڅون ته بلل‪" .‬مومنـان پاکبـاز هـرات و مجاهـدان‬
‫فدايد را حق بر سش نيا کان پاک ب يک ق يام ع مومد‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬‫ـالم‪ ،‬چـ‬
‫ـاد اعـ‬‫ـد‪ "(01).‬د جهـ‬ ‫ـامد بپردازيـ‬‫و هنگـ‬
‫وا قع کې د ج نګ ا عالن دى‪ ،‬په ا صل کې د دو لت د‬
‫ـه دى‪ ،‬خــو‬‫ـازونو څ ـ‬‫ـه صــالحيتونو او امتيـ‬ ‫ســروال لـ‬
‫دل ته ه غه د هرات عال مانو خ پل کړ او خل کو هش‬
‫پرې ع مل و کړ‪ .‬په دې ډول په افغان ستان کې اول‬
‫پـه خلقـي او وروسـته په پراخـه تووـه په پرچمـي‬
‫دوره کې د ج هاد ا عالم واک د ټولنې له سروال نه‬
‫دينــي عالمــانو تــه انتقــال وکــړ‪ ،‬چــې هغــه د‬
‫ناارامۍ او بې ث باتۍ يو عا مل شو‪ .‬په د غو پې ښو‬
‫سره " در همه اهراف و نـواحد شـهر و ولسـوالد هـاى‬
‫هرات يک ا ماد د کا مل روا ند براى ق يام ع مومد‬
‫رفته شده بود‪ ".‬لـه بلـې خـوا حکـومتي چـارواکيو‬
‫هــش " خــود را امــاده رويــارويد بــه ايــن قيــام‬
‫ـهر و ولســوالد‬ ‫ـه در هــر قســمتد از شـ‬ ‫ـاند تاختـ‬ ‫همگـ‬
‫ها سنگرها را براى ا ين ا مر ته يه د يده بود و‬
‫تو سط دو ه ياره ک شاف وادى هرات را بگو نه مداوم‬
‫ديده باند ميکرد‪" (00).‬‬
‫د کد په ‪00‬مه د وذرې ولسـوالۍ خلـک د وـل محمـد‬
‫ـل‬ ‫ـي وو‪ .‬وـ‬ ‫ـت راغلـ‬ ‫ـه حرکـ‬
‫ـا پـ‬‫ـې بيـ‬ ‫ـه م کـ‬
‫ـي پـ‬ ‫تيزانـ‬
‫محمد چـې پـه "ولکـي" يادېـده او د خپلـې مجاهـدې‬
‫او زډورتيــا لــه املــه "مجاهــد بزروــوار" نومــول‬
‫ـې"‬ ‫ـوې ډلـ‬‫ـانو د يـ‬ ‫ـې د " بدمعاشـ‬
‫ـل کـ‬ ‫ـه اصـ‬
‫ـوى و‪ ،‬پـ‬ ‫شـ‬
‫سروال و‪ ،‬چې له هغه نه پـه هـرات کـې "د هـر سـړي‬
‫وېره کېده‪ ".‬ده به ويل‪ ،‬چـې "زه نـور فـي سـبيل هللا‬
‫ج هاد شروع کوم‪ ،‬وو ندې خداىج را ته ت ېر وناهو نه‬
‫معاف کړي‪ ".‬د زمري پـه شـان بـه يـې پـه ملحـدانو‬
‫ورټوپ کـړ‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې وـل محمـد "پـه‬
‫ا خر کې يو دا سې غازي او مجا هد جوډ شو‪ ،‬چې نن‬
‫سبا د هغه مثال اډو پيدا کې ي نه‪"(00).‬‬
‫د وذرې کابو دوه زره خل کو د رو ضې باغ ځنګ له‬
‫کـې ت ېره کـړه او پـه سبا يـې ددې پرځـاى‪ ،‬چـې د‬
‫ول سوالۍ په مر کز ور توى شي‪ ،‬د ښار په لور روان‬
‫شـول‪ .‬د عال قه دار د کانونو په برخـه کـې لـه ول‬
‫محمــد تيزانــي او ملګــرو ســره يــې لــه وــذرې او‬
‫انج بل نه نور خ لک هش ور سره وډ شول‪ .‬په دې ډول‬
‫د پنجشنبې پـه ورځ د کـد پـه ‪00‬مـه " از چـار سـمت‬
‫هـرات کفـن پوشـان رزم جو و دلفريبگـان راه شـهادت‬
‫در م سيرى در حر کت بود ند تا در مر کز شهر ن فوذ‬
‫ـه‬ ‫ـاالن څ ـ‬
‫ـل مـ‬‫ـه پـ‬‫ـې لـ‬‫ـک‪ ،‬چـ‬‫ـس خلـ‬ ‫ـه وـ‬‫ـد‪ "(05).‬دغـ‬
‫کننـ‬
‫واو ښتل‪ ،‬د پل کار په بر خه کې له ټانکونو نه‬
‫په پر له پ سې ډول وولۍ پرې واور ېدلې‪ .‬سره له‬
‫دې هش په دا سې حال کې چې شنه بېرغو نه يې په‬
‫په وډانـدې تلـل‬ ‫الس او د تکبيـر نارې وه لې‪ ،‬مـ‬
‫او "ولکد" يې دم ه په يـوه وړنـدي مـوټر کـې روان‬
‫و‪ ،‬چـې نوى يـې لـه حکومتيـانو نه نيـولد و‪ .‬په‬
‫ښار کې دن نه دکا نداران هش يا په خالي الس يا‬
‫له ب ېل او کل نګ او د و سپنې له ډ نډو سره ور ډ‬
‫شول‪ .‬که څه هش له ټانکونو نه پرې ډزې ک ېدلې‬
‫او يو څو ت نه يې ووژل شول‪ .‬په همد غه حال کې د‬
‫کندهار وره تـه ورسـېدل‪ ،‬چـې هغـه بيـا د "انقـالب‬
‫وره" باندې ياده شوه‪ .‬پـه دغـه وخـت کـې لـه يـوې‬
‫الوتکې نه بمونه هـش پـرې وغورځېـدل‪ ،‬چـې "چنـدين‬
‫خانـــه را ويـــران و اهـــالد ان را بـــه شـــهادت‬
‫رسانيد‪ ".‬د عـراق وره کـې هـش حـال همدغسـې و‪ .‬د‬
‫ـوى‬‫ـه اوددو کــې د بابــاجي‪ ،‬ســر حبيــره‪ ،‬مولـ‬‫الرې پـ‬
‫صاحجد ز يارت او ورد وو او عر بو له مح لو نه هش‬
‫خ لک له دوى سره وډ شول‪ .‬دل ته د و ستوک ان ترک‬
‫رو سي ا ستازى له دف تر نه واي ستل شو او ووژل شو‬
‫او په وچلي يې وليکل شـو‪" :‬اينجـا ب ـارا نيسـت‪".‬‬
‫لــه هــرې خــوا نــه بېحســابه خلکــو د نــوي ښــار د‬
‫چار سو او د م حبس په لور م ه و کړه‪ ،‬که څه هش‬
‫په الر کې د اي ماق د برق له کار خانې‪ ،‬د ب هزاد‬
‫ـه پــرې ډزې کېــدلې‪ .‬دوى‬‫ـايونو نـ‬‫ـورو ځـ‬‫ـل او نـ‬‫هوټـ‬
‫په وډانـدې روان‬ ‫پـه دغسـې ټين ګې جـذبې سـره م‬
‫وو‪ ،‬چې " نه بنام سند و شـيعه‪ ،‬نـه بنـام مکتبـد و‬
‫غ ير مکت بد‪ ،‬ند ب نام جمعي تد و حز بد‪ ،‬ند ب نام‬
‫عــالش و متجــدد هــيق نــوع اختالفــد ايشــان را از‬
‫ـدارد‪ "(00).‬د‬
‫ـاز نميـ‬‫ـان بـ‬
‫ـق شـ‬‫ـه و برحـ‬‫ـاد يکپارچـ‬‫جهـ‬
‫څ لور الرې په باغ کې يې د راډ يو مر کز له کار‬
‫نه وغور ځاوه‪ ،‬خو م حبس ته د تګ په الر کې يوه‬
‫ټا نک نه‪ ،‬چې شين ب ېرغ پرې با ندې ځړول شوى و‪،‬‬
‫خ لک په وول يو ووې شتل شول او دوى و نه شو کولد‬
‫چې م حبس وني سي‪ .‬د ه مدغې ور ځې په ما ښام زورور‬
‫باران و شو او کرا چۍ وا لو دل ته هش ل که په نورو‬
‫ځايونو کې " بـدون وقفـه اجسـاد پـاک شـهدا را مـد‬
‫بردند و دفن ميکردند‪"(03).‬‬
‫ښــاريان او د شــاوخوا کليــو خلــک د شــپې پــه‬
‫راتلــو ســره خپلــو کورونــو تــه او نــور د ښــار‬
‫جو ماتونو ته ننو تل يا د ښاريانو مېلما نه شول‪.‬‬
‫د هرات لوى جو مات کې اټ کل يو نيش زر ک سان ځاى‬
‫پــر ځــاى شــول‪ .‬وروســتيو پــه دغــه ډول "در داخــل‬
‫مســجد جــامع و بــا موضــع ــرفتن در منارهــاى ســر‬
‫بف لک ک شيده م سجد جامع ناخود ا اه خود ها را در‬
‫محا صره د شمن مج هز با تا نک و توپ ا سير کرد ند‪،‬‬
‫در حاليکـه قـبال دشـمن محيـل در م ناره هاى م سجد‬
‫ـه‬
‫ـارې پـ‬ ‫ـو د تيـ‬
‫ـا نـ‬‫ـود‪ ".‬بيـ‬ ‫ـه بـ‬‫ـنگر رفتـ‬‫ـامع سـ‬ ‫جـ‬
‫خورېدلو سره وونديان او حکومتيـان "بـا تانـک هـا‬
‫و تمــام تجهيــزات بــه شــهر روى اورده زخمــد هــاى‬
‫خود را به شفاخانه برده‪ ...‬با تجه يزات مط مين‬
‫بر م سجد جامع حم له کرده‪ ...‬مجا هدين پاک باز را‬
‫از انجــا ګرفتــار کــرده‪ ...‬بحيــث رو ــان رفتــه‬
‫بودنــد‪ .‬عــده اى از ايشــان را بــه زلمــد کــوت‬
‫انتقـــال دادنـــد‪ "(03).‬ســـره لـــه دې پـــه بلـــه‬
‫ـه‬
‫ـک لـه هـرې خـوا پـ‬ ‫ورځ )جمعـه‪ ،‬د حـوت ‪03‬مـه( خلـ‬
‫ت ېره د ښار له لو يديځ نه په ښار ننو تل او په‬
‫تن کۍ غر مه کې د ک ندهار وره ته ور سېدل‪ .‬د مپ لف‬
‫يوسفي پـه وينـا " در حقيقـت روز جمعـه روز فـتح و‬
‫پ يروزى جان بازان حما سه ا فرين در ت مام نواحد و‬
‫مواضع شهر بود‪ ".‬خـو د امنيـې قومنـداني محاصـره‬
‫وه‪ ،‬لــوى محــبس د حکومتيــانو پــه الس و او پــوځي‬
‫فر قه ال ځاى پر ځاى وه‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې‬
‫ح کومتي قوتو نه يو ځاى بل ځاى مات شوي او په‬
‫ـګ ‪ 05‬او‬‫ـګ ‪ ،00‬ميـ‬‫ـوتکې )ميـ‬‫ـي الـ‬ ‫ـي وو‪ ،‬جنګـ‬
‫ـا تللـ‬ ‫شـ‬
‫تـوپ لرونکـي هليکوپترونـه( دپا سه ښـکاره شـول او‬
‫ـياب‬‫ـار‪ ،‬اسـ‬‫ـواحد کاربـ‬‫ـوزى‪ ،‬در نـ‬ ‫ـاى خانمانسـ‬ ‫" بمبهـ‬
‫ک لوخد‪ ،‬ب کر آ باد‪ ،‬بادمر غان‪ ،‬ن حور درواز‪ ،‬مح له‬
‫ـريف‪،‬‬‫ـاه شـ‬‫ـه‪ ،‬باغدش ـت‪ ،‬ازر ـ‬ ‫ـل ر ينـ‬‫ـالب‪ ،‬پـ‬
‫ـو‪ ،‬کـ‬‫نـ‬
‫ت ت صفر‪ ،‬ز يارت موال نا ع بدالرحمن جامد‪ ،‬برا مان‬
 ‫و شهر نو‪ ...‬پرتاب مد رديد‪"(03).‬‬
‫د کد په ‪ 03‬مه د هـرات اولسـمې فرقـې پـه څرونـد‬
‫ډول د پــاڅون کوونکيــو خــوا ونيولــه او د هــرات‬
‫ـو‪ .‬د‬‫ـتل شـ‬‫ـه واېسـ‬‫ـرول نـ‬ ‫ـه کنټـ‬‫ـانو لـ‬
‫ـار حکومتيـ‬ ‫ښـ‬
‫پــاڅون تــر وختــه پــورې د هــرات فرقــې پــه مــاهي‬
‫فروشـانو کـې تطبيعـات کـول‪ ،‬شـايد ددې لپـاره چـې‬
‫ـې‬
‫ـې درنـ‬ ‫ـيي‪ .‬د فرقـ‬‫ـوت وښـ‬ ‫ـل قـ‬
‫ـه خپـ‬‫ـو تـ‬
‫ـت خلکـ‬‫حکومـ‬
‫وسـلې لکـه هاوانونـه‪ ،‬اوبو سونه او نور درا نده‬
‫توپو نه به هل ته وډل ک ېدل او د ه غو ن ندارې ته‬
‫بـــه " د هـــرات ټـــول پـــوځي او ملکـــي اراکـــين‬
‫راتلل‪ "(01).‬خـو پـه فرقـه کـې لکـه چـې دم ـه ويـل‬
‫شوي‪ ،‬م الف اف سران تر وو ندي اف سرانو نه ډ ېر‬
‫او مو قع ته ستروې په الر وو‪ .‬ل که چې دم ه و يل‬
‫شــوي‪ ،‬دوى ښــاريان د پــاڅون لپــاره هوــولي وو‪ .‬د‬
‫پاڅون په پ يل سره تطبي قات ودرول شول او و سلې‬
‫چاوڼۍ ته راوډل شـوې‪" .‬پـه دغـه وخـت کـې روسـانو‬
‫د غو و سله وا لو ته بولۍ ور کړه‪ ،‬چې د هرات ښار‬
‫او شاوخوا ک لي په توپو نو وو لي‪ .‬دوى په ا نداخت‬
‫شــروع وکــړه‪ ".‬ســاپد وايــي‪ ،‬چــې دوى "ټــول زمــود‬
‫ـه‬‫ـره پـ‬
‫ـري او شــاوردان وو‪ ....‬دوى لــه مــود سـ‬ ‫ملګـ‬
‫ـر وو‪".‬‬‫ـرف د ب ـولۍ منت ـ‬ ‫ـريک وو‪ .‬دوى صـ‬‫ـې شـ‬
‫ـالن کـ‬
‫پـ‬
‫نو دوى نښې نه ويشـتلې او "روسـان پـوه شـول‪ ،‬چـې‬
‫اف غاني اف سران خ پل ورو ڼه عز يزان نه وژ ني‪ ،‬نو‬
‫په خپله يې نښانونه ونيول‪ ".‬بيـا کلـه چـې افغـان‬
‫اف سران په خپ لو ځايونو کې کېنا ستل‪ ،‬ساپد وا يي‬
‫چې "ما دوى تـه د روسـا نو او کمونسـتانو پـه هـرف‬
‫د اوربــل کومانــده ورکــړه او شــېبه پــس ټــول‬
‫کمونســتان او روســان)‪ "(08‬لــه مېنځــه يــووډل شــول‪.‬‬
‫همدغــه پېښــه بــه وي‪ ،‬چــې ليکوالــو ددغــې پېښــې‬
‫صــحنه د زلمــي کــوټ د ډوډۍ او کنفــرانس ســالون‬
‫ښـودل‪ ،‬چـې هلتـه اټ کل شپېته ح کومتي اف سران او‬
‫رو سي مشـاوران د جګ تورن نور مح مد توپچي افسـر‬
‫او جګــړن عبــدالعزيز د تــوپچي کنــډک قومنــدان د‬
‫ما شين و ڼو په پر له پ سې ډزو سره له مېن ځه وډل‬
 ‫شوې دي‪.(09‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د ټو لو ليک نو له م ې جګ تورن نور‬
‫محمــد لــومړى د هــاوان پــه انــداختونو او بيــا د‬
‫توپو نو په وې شتلو سره بې ساري فعاليتو نه و کړل‬
‫نوم يې وو ټه‪ ،‬خو ورو سته وو نديانو ته په‬ ‫او غ‬
‫الس ور غد او ه غوى په ډ ېرې بې رح مۍ سره وواژه‪.‬‬
‫ـې "تـ‬
‫ـا‬ ‫ـې‪ ،‬چـ‬‫ـواب کـ‬ ‫ـه ځـ‬‫ـا پـ‬‫ـې وينـ‬
‫ـديانو ددغـ‬‫د وونـ‬
‫ـا‬
‫ـه مـ‬‫ـې "نـ‬‫ـي و‪ ،‬چـ‬ ‫ـه ويلـ‬‫ـې" هغـ‬‫ـدان شـ‬
‫ـتل قومنـ‬ ‫غوښـ‬
‫غو ښتل جمهـور ر ييس شـش او چې د شـپانه زوى د غې‬
‫رتبې ته رسې ي‪ ،‬زه تر چا کش يش؟)‪09‬الف("‬
‫پــه هــر حــال‪ ،‬وروســته د واليــت مرکــز او د‬
‫فراموز خان بـاغ کـې د فر قې مر کز ووې شتل شـو او‬
‫وا لي ن يف هللا نه وت او د فر قې قوم ندان سيد م کرم‬
‫شاه له رو سي م شاور سره په وډه د ان وبام په‬
‫کاليو کې هوايي م يدان ته او ب يا شين ډ نډ ته‬
‫الډل او ښــار د پــاڅون کوونکيــو پــه الس ولوېــد‪.‬‬
‫يــواځې هغــه حکومتيــان او وونــديان ژونــدي پــاتې‬
‫شول‪ ،‬چې " خود را بقومانـداند امنيـه واليـت‪ ،‬ليسـه‬
‫زراعـــت‪ ،‬شـــفاخانه ملکـــد و تعميـــر ســـينما‬
‫رسانيدند‪ "(01).‬په دغـه وخـت کـې جګـړن شمشـېر خـان‬
‫دغســې زډروتيــا او وډتيــا وښــودله‪ ،‬چــې ټولــو‬
‫ليکوالو ستايلد‪ .‬ډوروال سـاپد ال وايـي‪ ،‬چـې "مـود‬
‫ټول دده عقل او تـدبير تـه تسـليش وو‪ "(00).‬د محـبس‬
‫چارواکيو بې له مقاو مت نه د م حبس ورو نه خالص‬
‫پرېښودل او "زر دولس سـوه" بنـديان ترېنـه ووتـل‪.‬‬
‫په خل کو کې د خو ښۍ څ په خوره شوه‪ ،‬که څه هش په‬
‫ـي‬
‫ـه تللـ‬‫ـه مېنځـ‬ ‫ـې لـ‬ ‫ـوال يـ‬
‫ـوان او وهنـ‬‫ـو خپلـ‬‫زروونـ‬
‫وو‪ .‬دا د شــنبې ورځ د کــد ‪03‬مــه او د مــارچ ‪03‬مــه‬
‫وه‪ .‬دغـې پېښـې په اډه په هرات‪ ،‬کا بل او م سکو‬
‫کې ټي نګ غبر وون و ښودل شو‪ ،‬چې زر به يې ب يان‬
‫کړم‪.‬‬
‫د حکومــت پــه وډانــدې د ملکيــانو او ن اميــانو‬
‫د غه پېو ستون او بې سارى برى خ لک نور هش په هوډ‬
‫ټي نګ کړل‪ .‬پېو ستون ه غه و خت نور هش ټي نګ شو‪،‬‬
‫چې د فر قې ټو له سپکه او يو څه در نه و سله په‬
‫خل کو ووې شل شوه‪ .‬و سلې په څ لورو مرکزو نو کې په‬
‫خل کو پـه پـوره ن ـش سـره ووېشـل شـوې او د وسـلو‬
‫ډيپو وانې ت شې شوې‪ .‬و سلې ح تد د فراه او بادغيس‬
‫ه غه م ورو ته هش ور کړل شوې‪ ،‬چې راب لل شوي وو‪.‬‬
‫د هــرات ښــځو تــه هــش د "اتلســو زرو ميلــو" پــه‬
‫شــاوخوا کــې ټــي‪ .‬ټــي تــوپنجې ورکــړل شــوې)‪ .(00‬د‬
‫ـو مجاهـدينو‪،‬‬ ‫ـادولو وډ ده‪ ،‬چـې د اسـالمي تن يمونـ‬ ‫يـ‬
‫چــې پــه کــال ‪ 0990‬کــې د نجيــد هللا د حکومــت لــه‬
‫ن سکورېدلو نه ورو سته کا بل ون يوه‪ ،‬و سلې او نور‬
‫دول تي مالو نه يې غ صد کړل او د و سلو په سر يې‬
‫سـوداوري او جنګونـه هـش و کړل‪ ،‬خو په هـرات کـې‬
‫دغــو پــوځي افســرانو وســلې پــه خلکــو ووېشــلې‪.‬‬
‫معلو مه ده‪ ،‬چې دوى خ پل م لي او ا سالمي حر کت ته‬
‫ر ښتين وو‪ ،‬چې ه غه يې دم ه جوډ کړى او په ش صي‬
‫کورو نو کې يې پ ټې غو نډې کولې‪ .‬د ج ګړن شم شېر‬
‫ـې‬ ‫ـز و‪ .‬داسـ‬
‫ـو مرکـ‬‫ـډو يـ‬ ‫ـش د دوى د غونـ‬
‫ـور هـ‬‫ـان کـ‬
‫خـ‬
‫ښــکاري‪ ،‬چــې د وونــديانو زور زيــاتد او د پښــتون‬
‫زر غون وژ نې هش عادي خ لک او هش د غه اف سران ډ ېر‬
‫پارولي وو‪ .‬پر ه غه سربېره د شم شېر خان په قول‬
‫" اوس خــو ټولــه مســئله د ديــن او خــاورې ده" او‬
‫وونديان او حکومتيـان "‪ ...‬اکثـره زمـود د اصـولو‬
‫ال څه کوې‪ ،‬بل کې د د ين او عـامو خل کو د عق يدې‬
‫او رسش و رواج لحا هش نه کوې‪"(05).‬‬
‫د غو م الفو اف سرانو دم ه م شر نه الره‪ ،‬چې د‬
‫ه غه پر سروالي له پې ښو او حکو مت سره مقاب له‬
‫وکــړي‪ .‬ددې لپــاره "د قيــام پــه درېيمــه ورځ د‬
‫مل ګرو له خوا په ب ست با با کې يوه لو يه پوځي‬
‫ـرانو‬ ‫ـو افسـ‬
‫ـه درېيـ‬ ‫ـر دې وختـ‬‫ـوه‪ ".‬تـ‬
‫ـوډه شـ‬
‫ـه جـ‬‫جروـ‬
‫نوم اې ستلد وو او د م شرۍ ل پاره په ن ر کې وو‪.‬‬
‫ډوــروال ميــر علــش ســاپد د ‪55‬م غونــډ قومنــدان‬
‫جګ تورن نور مح مد د ار کان ر ييس او ج ګړن ب سش هللا‬
‫د توپچي قوم ندان په پاى کې د را يو په ات فاق‬
‫پرې کړه و شوه‪ ،‬چې م ير ع لش ساپي يې چې تر ټو لو‬
‫مشــر و"د آينــده جهــاد مشــر او کومانــدان وي‪"(00).‬‬
‫ـد او‬ ‫ـور محمـ‬‫ـورن نـ‬‫ـوي‪ ،‬جګتـ‬ ‫ـل شـ‬
‫ـه ويـ‬‫ـې دم ـ‬‫ـه چـ‬
‫لکـ‬
‫ج ګړن ب سش هللا په د غه پاڅون کې غ ټه بر خه لر له‪ .‬د‬
‫مقاو مت نوى ن امي قوم ندانان د غه اف سران غوره‬
‫شول‪ :‬م ير ع لش ساپد د فر قې قوم ندان‪ ،‬ج ګړن داود‬
‫اپريـــدى د م ـــابرې بولنـــدوى‪ ،‬جګتـــورن ســـردار‬
‫ـع‬‫ـړن شمشـېر خـان د دافـ‬ ‫پکتيـاوال د ‪ 55‬م غونـد‪ ،‬جګـ‬
‫ټانــګ‪ ،‬جګــړن وارد د ‪08‬م غونــډ‪ ،‬تــورن عبــدال ليل‬
‫د دافــع هــوا او تــورن ن ــر محمــد پکتيــاوال د‬
‫ـوا د دوى سياســي او‬ ‫ـه اخـ‬
‫تــوپچي‪ ،‬خولــه مقاومــت نـ‬
‫اصـلي مو خه معلومـه نه ده‪ .‬دا معلو مه ده‪ ،‬چې د‬
‫دوى په بري سره د کد لـه ‪03‬مـې نـه تـر ‪ 09‬پـورې د‬
‫پ ښټون زر غون‪ ،‬کر ‪ ،‬غور يان‪ ،‬ز نده جان‪ ،‬که سان‪،‬‬
‫کشـک‪ ،‬مګـران‪ ،‬ادرسـکن او او به ولسـوالۍ وـانې او‬
‫ـه‬‫ـت لـ‬‫ـې د حکومـ‬‫ـل پسـ‬‫ـه بـ‬‫ـو پـ‬‫ـه داري يـ‬‫ـت عالقـ‬
‫د چشـ‬
‫کن ټرول نـه ووې ستل شـوې‪ .‬لـه چارواکيو نه څوک‬
‫وت ښتېدل او څوک ون يول شول او له مېن ځه يووډل‬
‫شول)‪ .(03‬په دې ډول لـه ټـول هـرات نـه د حکومـت الس‬
‫لنـډ شو او خلقـي حکو مت د لومړي ځـل ل پاره له‬
‫يوه خطرناک وواس سره م شو‪.‬‬
‫ـرحدي‬ ‫ـرات د سـ‬‫ـې هـ‬
‫ـاک و‪ ،‬چـ‬ ‫ـه خطرنـ‬‫ـواس ځکـ‬‫ـه وـ‬‫دغـ‬
‫سيمې په تو وه له کا بل نه ل يرې او ا يران ته‬
‫نزدې و‪ .‬ب له دا چې کا بل نه شو کوالى غ ټه ن امي‬
‫ـال‬‫ـر اقبـ‬‫ـي آمـ‬‫ـوځ د سياسـ‬‫ـتوي‪ .‬د پـ‬ ‫ـه واسـ‬‫ـوه هلتـ‬ ‫قـ‬
‫وزيري په ن ر "‪ ...‬دا وېـره موجـوده وه‪ ،‬چـې کـه د‬
‫هــرات فرقــې د اډو و دوډ ځپلــو لپــاره لــه کابــل‬
‫څ ه قط عات وا ستول شي‪ ،‬په کا بل کې کو مه توه يه‬
‫ونه شي‪ ".‬د وزيري په وينـا تـره کـي او امـين پـه‬
‫دې فکر شول‪ ،‬چـې لـه "‪ ...‬شـوروي اتحـاد پـه پټـه‬
‫يو کنډک د مرستې پـه تووـه وغـواډي‪ ".‬عجبـه يـې ال‬
‫دا ده‪ ،‬چې د دوى پـه فکـر د غه ک نډک دې د شـوروي‬
‫اتحاد د " اسيايي هېـوادو لـه سـرتېرو نـه جـوډ وي‬
‫ـې"‬‫ـو دوه ورځـ‬ ‫ـه "يـ‬‫ـو نـ‬
‫ـرا کولـ‬ ‫ـه اجـ‬
‫ـې لـ‬‫او د وظئفـ‬
‫)‪(03‬‬
‫وروســته بېرتــه الډ شــي ‪ .‬څــومره خــام او څــومره‬
 ‫ساده فکر!‪.‬‬
‫عج به ده‪ ،‬چې خل قي حکو مت د خپ لو ياغي خل کو د‬
‫ځپ لو ل پاره له يوه زبر ځواک واو نډي ه ېواد نه‬
‫پـوځي مرسـته وغـواډي‪ ،‬ه غه هش پـه خپلـو شراېطو‬
‫کې دا لومړى‬ ‫سره‪ .‬د معا صر افغان ستان په تاري‬
‫ځل و‪ ،‬چې يوه بر حال حکو مت ددغ سې مر ستې غو ښتنه‬
‫کړې‪ .‬دا هش يقي ني نه وه‪ ،‬چې شوروي ات حاد به‬
‫دغ سې فرماې شي پوځي مر سته و کړي او که يې کړې‬
‫واى ممک نه نه وه‪ ،‬چې په د غومره ل نډې مودې کې‬
‫يـې خ پل پوځ بېرتـه غوښـتلد واى‪ ،‬پـه ت ېره ه غه‬
‫و خت چې په غا لد احت مال ډ ېر سرتېري به يې وژل‬
‫شـوي واى‪ .‬په داسـې حـال کې ب يا هبي عي وه‪ ،‬چې‬
‫شــوروي اتحــاد بــه لــه خلقــي حکومــت نــه ډېــر‬
‫ـتان پــه‬‫ـه کــړي واى‪ ،‬چــې د افغانسـ‬
‫امتيازونــه تالسـ‬
‫خپ لواکۍ به ناوډى ا ثر کړى واى‪ .‬ل که چې زر به‬
‫ول يدل شي شوروي ات حاد له دغ سې مر ستې کو لو نه‬
‫ـډې وډې وضــع د ارزونــې‬‫ـو د داخلــي وـ‬
‫ډډه وکــړه‪ ،‬خـ‬
‫لپـاره يـې شـوروي ن امي هيئتونـه افغانسـتان تـه‬
‫وا ستول او پـه دې ډول د افغانسـتان پـه چـارو کـې‬
‫تر پ وا زيات دخيل شو‪.‬‬
‫د هـــرات ښـــار لـــه ســـقوم نـــه دوه ورځـــې‬
‫وروســته )مــارچ ‪ (08‬تــره کــي د شــوروي اتحــاد‬
‫صدراع ش کا سګين سره له کا بل نه په ټلي فون کې‬
‫ـوني غ ېــدا وه‪،‬‬‫ـه تليفـ‬‫ـوه ډېــره مهمـ‬
‫وغ ېــد‪ .‬دا يـ‬
‫په دې ډول چې تره کي ل که د يوه عارا په شان د‬
‫خپــل حکومــت بــدحال کاســګين تــه وډانــدې کــوي او‬
‫ورنــه غــواډي‪ ،‬چــې "‪ ...‬پــه مېــړو او وســلو ســره‬
‫ورسره عملـي او ت نيکـي مرسـته وکـړي" او کـه نـه‬
‫ـه‬‫ـه م ـ‬
‫ـل تـ‬‫ـا کابـ‬
‫ـدهار او بيـ‬ ‫ـه کنـ‬
‫ـان بـ‬‫"‪ ...‬ياغيـ‬
‫وکړي‪ ".‬دى دا هش ورته وايـي‪ ،‬چـې مـود کـافي پـوځ‬
‫نه لرو او "ممکنه نـه ده‪ ،‬چـې لـه نـورو ښـارونو‬
‫څ ه هرات ته سرتېري وا ستوو‪ ،‬ځ که چې په د غه‬
‫کار سره به ز مود و ضع په نورو ښارونو کې ضعيفه‬
‫شي‪ ".‬خو کوسګين ورته وايي‪ ،‬چې پـه دغـه کـار سـره‬
‫به "‪ ...‬په دوو ساعتونو کـې ټولـه نـړۍ خبـره شـي‬
‫او هر يو به نارې سورې کړي‪ ،‬چې شوروي ات حاد‬
‫په افغانستان کې السـوهنه پيـل کـړې ده‪ ".‬سـره لـه‬
‫ـان‪،‬‬‫ـود تاجکـ‬‫ـې "مـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬
‫ـه وايـ‬‫ـد ورتـ‬‫ـره کـ‬‫ـش تـ‬ ‫دې هـ‬
‫ازبکــان غــواډو چــې راواســتول شــي‪ ".‬دوى بــه پــه‬
‫افغــان يونيفــورم کــې وي او هېوــوک بــه يــې ونــه‬
‫پېژنــي‪ ،‬چــې دوى بهرنيــان دي‪ ،‬خــو کوســيګين ورتــه‬
‫وايي‪ ،‬چـې "‪ ...‬تـه مسـئله سـاده خيـال کـوې‪ ،‬پـه‬
‫دا سې حـال کې چې دا يـوه پېچلـې سياسـي او بئن‬
‫المللي پـرابلش دى‪ ".‬سـره لـه دې هـش کوسـيګين دې‬
‫نـه خواشـيند کـوي او ور ته وا يي‪ ،‬چـې په دې اډه‬
‫به مود سره م شوره و کړو او ب يا به خ پل ځواب‬
‫درکړو)‪.(01‬‬
‫د مــارچ پــه شــلمه امــين د اقبــال وزيــري پــه‬
‫ملګرتيــا د کابــل پــه عســکري کلــد کــې د شــوروي‬
‫ات حاد له د فاع وز ير او ستينوف سره په ټلي فون‬
‫کې وغ ېد‪ .‬د خ برو مو ضوع ب يا هش د هرات وه‪ ،‬خو‬
‫او ستينوف وو يل‪ ،‬چې ښه به دا وي چې تره کد د‬
‫خ بــرو لپــاره مســکو تــه راشــي او هغــه و‪ ،‬چــې‬
‫" مــازيګر وختــي نــور محمــد تــره کــي پــه ځــانګړې‬
‫الوت که کې م سکو ته سفر و کړ‪ ،‬چې لوى در ستيز‬
‫محمد يعقوب ورسره ملګـرى و)‪ " .(08‬تـر هغـو پـورې د‬
‫شــوروي اتحــاد لويــانو فيصــله کــړې وه‪ ،‬چــې نــه‬
‫غواډي افغان ستان ته په د غه و خت کې خ پل سرتېري‬
‫وا ستوي‪ ،‬ځ که چې په د غه کار سره به له امري کا‬
‫سره د سال _‪ 0‬خبـرې پـه ټپـه ودرېـ ي‪ ،‬د بريژنيـف‬
‫او د امري کې ولسم شر ج مي کارتر ل يدل به و نه شي‬
‫او له ارو پايي هېوادو نو سره به د شوروي ات حاد‬
‫يا‬ ‫اډي کې خړ پړ شي او په ع مومي ډول د ډېټا ن‬
‫د کړکېق د د فع ف وا چې په ډ ېر زح مت سره راو ستل‬
‫شوې ده‪ ،‬په يو ځل هوا و کړي‪ .‬خو په عين حال کې‬
‫دوى ټولـو د بانـدنيو چارو وزيـر انـدري ورومي کو‬
‫ـې‬‫ـړې وه‪ ،‬چـ‬‫ـده کـ‬‫ـه څرونـ‬‫ـره موافقـ‬‫ـر سـ‬‫ـه ن ـ‬
‫ـه دغـ‬ ‫لـ‬
‫"افغانستان بايد مـود هېوکلـه لـه السـه ورنکـړو‪".‬‬
‫نـو دوى سـره في صله و کړه‪ ،‬چـې لـه يـوې خـوا به‬
‫کا بل ته وسـلې او ن ـامي مهمـات او سل زره ټنـه‬
‫اوډه ور کړل شي او د شبرغان د غاز ب يه ب يه په‬
‫زر مکعد متر باندې لـه پېنځلسـو روبلـو نـه ‪ 03‬تـه‬
‫لوډه شي او له ب لې خوا به د ا يران او پاک ستان‬
‫حکومتو نو ته اخ طار ور کړل شي‪ ،‬چې د افغان ستان‬
‫په چارو کې له السوهنې نه ډډه وکړي‪.‬‬
‫په کا بل کې حکو مت دم ه څرو نده کړې وه‪ ،‬چې‬
‫څ لور زره ايران يان په اف غان جا مه کې هرات ته‬
‫ننـوتلي او هلتـه يـې وډوډۍ تـه پکـد وه لد دى‪ .‬د‬
‫شــوروي اتحــاد حکومــت هــش پــه همدغــه ن ــر و‪.‬‬
‫وروميکو ال ويل‪ ،‬چـې د ارامـي وـډوډونکي "د ايـران‬
‫او پاکســتان لــه ملکونــو نــه اســتول شــوي دي‪ ،‬ددې‬
‫کړي‬ ‫ل پاره‪ ،‬چې په افغان ستان کې يې ځانو نه پ‬
‫وي‪ ،‬په اف غان جا مه کې ښکاره شول او د غه ب غاوت‬
‫ـولې‬‫ـه ټـ‬‫ـې "دغـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـش وويـ‬ ‫ـوه‪ ".‬هغـ‬
‫ـه دا هـ‬ ‫ـې وهوـ‬‫يـ‬
‫پېښــې نــه يــواځې پــه افغانســتان کــې‪ ،‬بلکــې پــه‬
‫چين په وډون د امري کې‬ ‫واو نډيو حکومتو نو کې د‬
‫پــه دســتور ترســره کېــ ي‪ ".‬ال مهمــه دا ده‪ ،‬چــې‬
‫کو سيګين په تره کي او ا مين هش شکمن و‪ .‬خپ لو‬
‫ملګرو ته يې کـړه‪ ،‬چـې "تاسـې ممکـن هرڅـه ووايـئ‬
‫ا مين او تره کد يو شان له مود نه ر ښتيني و ضع‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬
‫ـوهې و‪ ،‬چـ‬ ‫ـه پـ‬‫ـه دې نـ‬‫ـش پـ‬
‫ـود اوس هـ‬
‫ـوي‪ .‬مـ‬ ‫پټـ‬
‫افغانستان کې په رښـتيا څـه پېښـې ي؟" د دوى دغـه‬
‫شک له دې ډډې نه هش و‪ ،‬چې تره کد په دا سې حال‬
‫کې‪ ،‬چې د ک ندهار او کا بل له احت مالي سقوم نه‬
‫هـش اندې ښنه ښـکاره کـړې وه‪ ،‬امـين د ه غه پرخالف‬
‫وروميکـو تـه ډاډ ور کړى و‪ ،‬چې د افغان ستان و ضع‬
‫ښه ده او له باندې نه خطر نشته)‪.(09‬‬
‫سره له دې هش نه شوروي لو يانو او نه د خل قي‬
‫حکو مت سرانو د دو ستۍ ه غه تړون ياد کړ‪ ،‬چې د‬
‫دوى ترمنځ دم ه شوى او پ کې و يل شوي و‪ ،‬چې په‬
‫ه غه حال کې به په م شوره له يو بل سره ن امي‬
‫مر سته کوي‪ ،‬چې له با ندې نه پرې ت جاوز شوى وي‪.‬‬
‫دوى ته هش معلو مه وه‪ ،‬چې دغ سې ت جاوز په هرات‬
‫با ندې نه دى شوى‪ ،‬که څه هش دغ سې پروپاو ند يې‬
‫کــاوه‪ .‬ايــران ممکــن د هــرات پــه نــاارامۍ کــې‬
‫تحريکات کړي وي‪.‬‬
‫ــور‬‫ــاد څلـ‬‫ــوروي اتحـ‬‫ــلمه د شـ‬‫ــه شـ‬
‫ــارچ پـ‬ ‫د مـ‬
‫لويـــان )کوســـيګين‪ ،‬وروميکـــو‪ ،‬اوســـتينوف او‬
‫پانو ماريف( له تره کي سره په وډه ول يدل‪ .‬له‬
‫بريژن يف سره تر کي ب ېل ول يدل‪ .‬د مع مول په شان‬
‫د خ برو مزى له کو سيګين سره و‪ .‬ه غه سمدال سه تره‬
‫کي ته ډاډ ور کړ‪ ،‬چې د افغان ستان له دموکرات يک‬
‫جمهور يت سره د شوروي ات حاد دو ستي م شروهه او د‬
‫لنډې مودې لپاره نـه ده‪ ،‬بلکـې "د عصـرونو لپـاره‬
‫سنجول شوې ده‪ ".‬تره کي تـه يـې دا هـش وويـل‪ ،‬چـې‬
‫" مــود بــه پــه ټولــو ممکنــو وســيلو ســره مرســتې‬
‫در چاالن کړو‪ .‬و سلې‪ ،‬مه مات بـه در واسـتوو‪ ،‬خلـک‬
‫به درول ې و چې د ه ېواد مل کي او پوځي چارو په‬
‫اجــرا کــې بــه درتــه وټــور وي‪ .‬مــاهران بــه‬
‫درواســتوو‪ ،‬چــې د ډېــرو عصــري ډولونــو وســلو او‬
‫ن ــامي ماشــين پــه اســتعمال کــې ستاســې ن ــامي‬
‫ـل‬‫ـې خپـ‬
‫ـه اډه يـ‬‫ـتې پـ‬‫ـوځي مرسـ‬‫ـه وروزي‪ ".‬د پـ‬ ‫کدرونـ‬
‫پ واند ن ر په د غو ال فاظو کې ب يا ورڅرو ند کړ‪:‬‬
‫"پـه ا فغان ستان کـې زمـود د قوتونـو پر ځاى ک ېدل‬
‫بــه سمدالســه بــين المللــي ټولنــه وخوځــوي او څــو‬
‫اډخ يزې ناوډې نتي جې به تول يدې کړي‪ .‬دا به په‬
‫وا قع کې نه يواځې له بين المل لي ټولنې سره‬
‫ج نګ وي‪ ،‬بل کې د يوه چا له خپ لو خل کو سره به‬
‫هش ج نګ وي‪ .‬ز مود وډ د ښمنان بس دغ سې شېبې ته‬
‫ســـتروې پـــه الر دي‪ ،‬چـــې شـــوروي قوتونـــه پـــه‬
‫افغان ستان کې ول يدل شي‪ .‬دا به دوى ته پل مه په‬
‫الس ور کړي‪ ،‬چې د تا سې م الف قوتو نه ځاى پر ځاى‬
‫کــړي‪ ".‬کوســيګين دا هــش وويــل‪ ،‬چــې "کــه زمــود‬
‫پوځو نه ننو تل‪ ،‬و ضع به ستا سې په م لک کې نه دا‬
‫چې ښه نه شي‪ ،‬بل کې ال به خرا به شي‪ .‬څوک له‬
‫دې نه ان کار نه شي کوالى‪ ،‬چې ز مود سرتېري به نه‬
‫يواځې له با ندنيو ت ېري کوونک يو سره وجنګ ې ي‪،‬‬
‫ستا سې د يوې بر خې له خل کو سره به هش وجنګ ې ي‬
‫او خ لک دغ سې څه نه ب ښي‪ .‬په دې سربېره ه مدا چې‬
‫ز مود سرتېري له پولې نه واو ښتل‪ ،‬چين او نور‬
‫تېري کوونکي په تبر‪،‬ه شي‪ ".‬کوسـيګين تـره کـي تـه‬
‫ډاډ هش ور کړ‪ ،‬چې حکو مت به يې د افغان ستان په‬
‫ـه اډه لــه‬‫ـتان پـ‬‫ـې د افغانسـ‬‫ـو کـ‬‫واونــډيو هېوادونـ‬
‫خپل نفوذ نه کـار واخلـي‪ ،‬خـو " افغانسـتان بايـد‬
‫لــه ايــران‪ ،‬پاکســتان او هندوســتان ســره د ښــو‬
‫اډيکــو د ښــه کولــو پــه لــور د هغــو پلمــو د لــه‬
‫مېن ځه وډ لو ل پاره کار و کړي‪ ،‬چې دوى يې مم کن‬
‫په افغان ستان کې د ال سوهنې ل پاره لري‪ ".‬تره کي‬
‫ب يا کو سيګين ته له خپ لې و فادارۍ نه هغ سې ډاډ‬
‫ور کړ‪ ،‬چې ل که يو مر يد خ پل پ ير ته د زډه له‬
‫اخالص نه ورکوي "مود به لـه هـېڅ چـا سـره هغـومره‬
‫نزدې نه شو ل که چې تا سو سره يو‪ .‬مود له ل ېنن‬
‫نــه زده کــړه کــړې او ال هــش ترېنــه زده کــوو‪".‬‬
‫کو سيګين ب يا ور ته دا ز ېرى ور کړ‪ ،‬چې مود به له‬
‫ـوپتره او نــور‬ ‫ـربېره څلــور هليکـ‬‫ـيلو سـ‬‫زغــرورو وسـ‬
‫مه مات هش وډ يا در کړو‪ ،‬ل که چې دوه ور ځې دم ه‬
‫ـــات‬‫ـــور مهمـ‬‫ـــه او نـ‬ ‫ـــو دوه ‪ MI-8‬هليکوپترونـ‬ ‫مـ‬
‫درا ستولي دي‪ .‬تره کي د با ندني ت ېري په مقا بل‬
‫کې "ضمانت" هش غوښته او ويې پوښـته‪ ،‬چـې "کـه لـه‬
‫با ندې نه په مود ت ېرى و شو‪ ،‬تا سې به څن ګه ع مل‬
‫وکــړئ؟" د کوســيګين ځــواب دا و‪ ،‬چــې "مــود کوښــښ‬
‫کوو چې دغسې څه پېښ نه شـي‪ "(51).‬تـره کـي بيـا لـه‬
‫بريژينــف ســره د لنــډ وخــت لپــاره وليــدل‪ .‬د‬
‫بريژنيف په وينا تـره کـي " مسـکو تـه پـه يـو څـه‬
‫پار ېدلد حال را غد‪ ،‬خو د خ برو په و خت کې ورو‬
‫ورو وغوډېــد او پــه پــاى کــې يــې پــه ارامــۍ او‬
‫هوښيارۍ سـره سـلوک وکـړ‪ "(50).‬شـوروي لويـانو تـره‬
‫کي ته دا هش ياده کړه‪ ،‬چې حکو مت دې خ پل چل ند‬
‫يو څه نرم کړي‪.‬‬
‫تره کد په ب له ورځ و هن ته ستون شو او حکو مت‬
‫يې ل که چې زر به ول يدل شي‪ ،‬د شوروي ات حاد په‬
‫الوتکــو او هليکوپترونــو او ورو وســيلو ســره د‬
‫هــرات پــاڅون وځپــه‪ ،‬خــو شــوروي اتحــاد لــه هغــه‬
‫ورو سته په افغان ستان کې خ پل شتون نور هش ټي نګ‬
‫کــړ او پــه دې لټــه کــې شــو‪ ،‬چــې پرچميــان لــه‬
‫خلقيــانو ســره پــه حکومــت کــې شــريک کــړي‪ .‬کــه‬
‫شــورويانو د هــرات پــاڅون پــه ځپلــو کــې مرســته‬
‫و کړه‪ ،‬ل که چې په بل څپر کي کې به يې ب يان و شي‪،‬‬
‫د سر په خلق يانو کې يې ا ختالف هش خ لق او ټي نګ‬
‫کــړ او پــه دې ډول يــې لــه خلقــي حکومــت ســره د‬
‫مر ستې په نا مه اف غان سيا ست په ژول ډول م تاثر‬
‫کړ‪.‬‬
‫دم ه و يل شوي‪ ،‬چې د هرات د فر قې له پاڅون‬
‫نه ورو سته د امن يه قوم ندانۍ له ټي نګ ح صار او‬
‫يو څو نورو ځايونو پر ته ټول ښار د پاڅون وا لو‬
‫الس ته ورغ لد او ح کومتي لوډ چارواکي د شين ډ نډ‬
‫هوايي ډ ور ته ت ښتېدلي وو‪ .‬دواډو خواوو ته له‬
‫ج نګ کو لو او وژ لو پر ته ب له الر نه وه پاتې او‬
‫ح کومتي لو يان اندې ښمن وو‪ ،‬چې که پاڅون زر و نه‬
‫ځ پل شي‪ ،‬مم کن نور واليتو نه يې هش له ال سه وو ځي‪،‬‬
‫نو حکو مت پ وا له دې چې له شوروي نه يې ن امي‬
‫مر سته ترال سه کړې وي‪ ،‬په پوځي عمل ياتو الس پورې‬
‫کړ‪" .‬روز دوشنبه ‪ 08‬حوت از سـر شـد تـا صـبح تانـک‬
‫هــا از قنــدهار وارد وادى هــرات ميشــود‪ ...‬ايــن‬
‫منافقــان بــا بيــرق هــاى ســفيد مــد آينــد‪...‬‬
‫م سلمانان پاک هي نت‪ ...‬با ستقبال ا ين قوا‪ ...‬مد‬
‫شتابند‪ .‬به م جرد نزد يک شدن ا ين قوا به زل مد‬
‫کـوت شـش تانـک‪ ....‬آن ها‪ ....‬بو سيله قـواى م سلح‬
‫مسلمانان زلمد کوت بـه اتـش کشـيده مـد شـوند‪"(50).‬‬
‫د ډ وروال م ير ع لش ساپي روا يت تر د غه روا يت يو‬
‫څه توپير لري‪ .‬دى وا يي‪ ،‬چې د ک ندهار د قوې په‬
‫راتګ مود خبر وو " مود ال پـه چـاوڼۍ کـې وو‪ ،‬چـې د‬
‫ک ندهار مج هزه ع سکري قوه راور سېده او په ت عرا‬
‫ـره د‬ ‫ـو سـ‬
‫ـش د هغـ‬
‫ـود هـ‬‫ـړ‪ ...‬مـ‬‫ـروع وکـ‬
‫ـې شـ‬‫ـد يـ‬‫بريـ‬
‫مقــابلې ترتيــد او تيــارى نيــولد وو‪ .‬پــوره درې‬
‫ور ځې ] مو[ ج ګړه ور سره و کړه‪ .‬الوت کو هش د دوى‬
‫ـت‬
‫ـش شکسـ‬ ‫ـا هـ‬
‫ـو دوى بيـ‬‫ـه‪ ،‬خـ‬
‫ـاري کولـ‬‫ـړ بمبـ‬‫ـه مالتـ‬
‫پـ‬
‫ـته‬‫ـه وروسـ‬‫ـت نـ‬
‫ـوې د شکسـ‬‫ـتېدل‪ ...‬ددې قـ‬ ‫وخــوډ‪ ،‬وتښـ‬
‫سمد ستي د پلچر خي پ له مج هزه قوه راور سېده‪ ...‬د‬
‫څ لورو ور ځو خونړۍ ج ګړې نه پس دوى هش وت ښټېدل‪.‬‬
‫ـه دې‬ ‫ـړ وو‪ .‬پـ‬‫ـو مالتـ‬
‫ـش د الوتکـ‬ ‫ـره هـ‬
‫ـوې سـ‬ ‫ـه دې قـ‬
‫لـ‬
‫)‪(55‬‬
‫وجهه مـود هـش ډېـر تلفـات وليـدل‪ " .‬سـاپد بيـا‬
‫وايــي‪ ،‬چــې "روســانو‪ ...‬خپــل کمانــدو پــوځ هــش د‬
‫هــرات د چــاوڼۍ پــه برخــه کــې د الوتکــو نــه د‬
‫پرا شوت په ذري عه پ ياده کړ او چېر ته ل يرې به‬
‫يې په غو نډيو کې مور چل ون يوه‪ .‬ز مود چې به څوک‬
‫ب هر وو تل‪ ،‬دوى به په ن ښان کې راو ستل او و به‬
‫يې وېشتل‪ ".‬پـه پـاى کـې دده پـه وينـا "مـود پـه‬
‫محــدودو وســلو دومــره کــار وکــړ‪ ،‬چــې د روســانو‬
‫کما ندويد پوځ مو هش وارخ طا کړ او په شک ست يې‬
‫شروع وکړه‪"(50).‬‬
‫د شوروي له کوما ندووانو نه په هرات کې کار‬
‫ـو‬‫ـانو د وينــا پــرخالف وه‪ ،‬خـ‬‫اخيســتل د شــوروي لويـ‬
‫ساپد د ه غو دي سان ) له هوا نه ښکته ک ېدل( او‬
‫ـه‬‫ـه غوڅـ‬‫ـات پـ‬‫ـو عمليـ‬ ‫ـرخالف د هغـ‬
‫ـو پـ‬
‫ـام کوونکـ‬ ‫د قيـ‬
‫تووه يادوي‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د ه غه په وي نا شورويانو ب يا له‬
‫جنګي "وچت ماډل" الوتکـو نـه کـار واخيسـت او پـه‬
‫چاوڼۍ يې بم باري پ يل کړې‪ ،‬خو څن ګه چې د ساپي‬
‫ملګــرو د چــاوڼۍ پــه شــاوخوا غونــډيو بانــدې جــګ‬
‫خــولي توپونــه لګــولي وو‪ ،‬د شــوروي "خــورا ډېــرې‬
‫الــوتکې" راوغورځــول شــوې‪ .‬نــورې الــوتکې بيــا‬
‫دومــره هســکې الــوتلې‪ ،‬چــې د توپونــو وــولۍ نــه‬
‫وررسېدلې‪ .‬دغو الوتکـو بـه چـې "بـش راوغورځـاوه‪،‬‬
‫يا به په هوا کې منف لق شو او يا به د هوا د‬
‫ف شار په و جه د چاوڼۍ ) نه( بق په کوم بل ځاى‬
‫کې وغورځ ېد‪ ،‬خو چې بش به په ځم که ولګ ېد‪ ،‬په‬
‫شو او ب يا‬ ‫ځم که کې به پېن ځه وي شت م تره ژور ښ‬
‫به يې ان فالق و کړ‪ ،‬تر دې چې په شاوخوا ځم کو کې‬
‫ـه‬‫ـې "پـ‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ـافه کـ‬‫ـدې‪ ".‬دى اضـ‬ ‫ـه راوخوټېـ‬ ‫ـه اوبـ‬
‫بـ‬
‫هرات کې چې د سر او مال څه نق صان پېښ شوى‪ ،‬د‬
‫همــدغې الــوتکې د وولــه مــارۍ پــه وجــه دى‪"(53).‬‬
‫يو سفي هش د ساپي د وي نا په مال تړ وا يي‪ ،‬چې که‬
‫ـدين "از‬ ‫ـه مجاهـ‬‫ـه املـ‬‫ـو لـ‬‫ـدغو الوتکـ‬ ‫ـش د همـ‬
‫ـه هـ‬‫څـ‬
‫ـاهر‪،‬‬‫ـه شـ‬ ‫ـوت از ن ـواحد قريـ‬‫ـد کـ‬
‫ـهر و زلمـ‬ ‫ـراف شـ‬‫اهـ‬
‫شيدايد و دام نه ت ت صفر محا صره [ شدند] باز هش‬
‫نيــروى دشــمن در فــراز زلمــد کــوت مواضــع قــواى‬
‫عســکرى مجاهــدين قهرمانــان براحتــد پــرواز کــرده‬
‫نميتوانسـتند چـه شـديدا مـورد ا صابت قـواى دافـع‬
‫ـوا‬‫ـې خـ‬‫ـه بلـ‬‫ـد‪ ".‬لـ‬‫ـرار ميگرفتنـ‬‫ـارزين قـ‬ ‫ـوايد مبـ‬‫هـ‬
‫وزيري وايي‪ ،‬چې "د هرات فرقـې تـه د ټـانکونو پـه‬
‫رســېدو ســره د انقــالب ضــد عناصــر وتښــتېدل او د‬
‫فرقــې او د هــرات د ښــار کنټــرول اعــاده شــو‪ ".‬د‬
‫عمل ياتو ل پاره له کا بل څ ه د پارا شوټ له ک نډک‬
‫نــه ســرتېري او د دوو ټــانکونو لپــاره د شــوبلو د‬
‫څ لورمې او پېنځل سمې لوا وانو څ ه يوه يوه عم له‬
‫هــرات تــه رســول شــوې وه‪ ،‬د تــوپچې رياســت ريــيس‬
‫انځرول په مشرۍ)‪.(51‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د غه عمل يات به ښه شديد وو‪ ،‬چې‬
‫زل مد کوټ پـوره وران شـوى‪ .‬د روايتو نو له م ـې‬
‫ښار او فر قه له شپ و ور ځو ن ښتو نه ورو سته د‬
‫حکومـت الس ته ورغلـه‪ ،‬خـو نښـتې ال هـش روانـې وې‪.‬‬
‫لــه هغــه وروســته د مقاومــت افســرانو چريکــي يــا‬
‫نامن ش ج نګ ته مال وتړ له او دد غه مق صد ل پاره‬
‫يې يوويشت ډلې جوډې کړې‪ ،‬چـې د "هـر وـروپ تعـداد‬
‫ـد‬‫ـورن "محمـ‬ ‫ـې تـ‬
‫ـړ کـ‬‫ـه لـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـه وو‪ ".‬پـ‬ ‫ـت تنـ‬
‫څلوېښـ‬
‫خان د مل ګرو په سال م شوره و لران ته‬ ‫ا سماعيل‬
‫‪(58‬‬
‫ـو‪ " .‬څنګـ‬
‫ـه‬ ‫ـر شـ‬‫ـاد سـ‬
‫ـور د جهـ‬‫ـه امـ‬ ‫ـه پـ‬
‫الډ او هلتـ‬
‫چې دى په ا صل کې د هرات يا شين ډ نډ او سېدونکد‬
‫و‪ ،‬چريکــي جنګونــه يــې پــه هغــه وخــت کــې او هــش‬
‫وروسـته د يرغل ګر شـوروي پـوځ په مقابـل کې په‬
‫ـي‬‫ـران د چريکـ‬ ‫ـور افسـ‬‫ـو نـ‬‫ـووډل‪ ،‬خـ‬‫ـرم يـ‬ ‫ـه پـ‬
‫مېړانـ‬
‫جنګونــو لــه نابريــالي تــوب نــه وروســته يــا پــه‬
‫جنګو نو کې ولو ېدل‪ ،‬يا له هرات نه وو تل‪ .‬د ښار‬
‫له سقوم نه ور سوته غ ټه ن ښته شايد ه غه وي‪ ،‬چې‬
‫ـومتي‬‫ـډک حکـ‬ ‫ـې د ي ـوه کنـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه برخـ‬‫ـتون پـ‬‫ـل پښـ‬
‫د پـ‬
‫ســرتېرو او دغــو افســرانو تــرمېنځ وشــوه‪ .‬د ســاپي‬
‫په وينا په دغې جګړې کې " پېنځـه اتيـا تنـه مـو د‬
‫م قابلې خوا مړه کړل‪ .‬ز مود يو غازي ورور شهيد‬
‫شو او بل سـ ت زخمـي شـو‪ "(59).‬زخمـي هماغـه نـامتو‬
‫ول مح مد تيزا ني م شهور په ول کي و‪ ،‬چې ا يران ته‬
‫د وډ لو په الر کې مړ شو‪ .‬مپ لف ع بدالعلي ا حراري‬
‫هــش کښــلي‪ ،‬چــې " مــردم بــا اســتفاده از اســلحه‬
‫غنيمتد کـه از ذخـاير اسـلحه فرقـه ‪ 01‬بدسـت اورده‬
‫بود ند‪ ،‬کمي ته هاى چري کد در و شه و ک نار قرا و‬
‫قصــيا تشــکيل دادنــد و جبهــه مقاومــت را پديــد‬
‫اوردند‪ "(01).‬له همدې املـه بـه هـش و‪ ،‬چـې حکومـت‬
‫ح تد په ښار با ندې حاکم يت زر جاري کولد نه شو‬
‫او د پـاڅون افسـران ال هـش پـرې الس بـري وو‪ .‬سـاپد‬
‫وايي‪ ،‬چې د جنګونو لـه املـه "خلقـي دولـت او پـه‬
‫خــاص ډول د هــرات واليــت او چــاوڼۍ ډېــره زياتــه‬
‫کمــزروې شــوې وه‪ .‬هــره شــپه مــو روســان او روس‬
‫نوازان له کورو نو نه رااې ستل او ا سالمي محک مې‬
‫ته مو سـپارل‪ ".‬دى زيـاتوي‪ ،‬چـې "پـه دغـه کـال د‬
‫هــرات ســپي څاربــه شــوي وو‪ ".‬د ښــار امنيــت د‬
‫مجاهـدو په الس وو او دوى د پوليسـو پـه تـاڼو کـې‬
‫اډولي وو‪.‬‬
‫ح کومتي چارواکيو هش له خل کو سره ز ي چل ند‬
‫کاوه او د نوي وا لي ع بدالحد ي تيش په م شرۍ يې‬
‫په انت قام الس پورې کړ‪ .‬هر ه غه څوک ځ پل ک ېده‪،‬‬
‫چې يې په پاڅون کې بر خه اخي ستې وه‪ ،‬يا يې له‬
‫پــاڅون والــو ســره مرســته کــړې وه‪ .‬د يوســفي پــه‬
‫وينا " مردم و اهالد هـرات دسـته جمعـد از کوچـه و‬
‫بازار د ستگير و ره سپار ز ندان ميگرديد ند‪ .‬قواى‬
‫ضربه با تا نک و توپ هرات را محا صره نمود ند و‬
‫[ک سد] را که در مييافت ند‪ ،‬به سلول [ز ندان] مد‬
‫ـوالد‬ ‫ـاق در دوازده ولسـ‬‫ـن حالـت اختنـ‬ ‫ـد‪ .‬ايـ‬
‫انداختنـ‬
‫)‪(00‬‬
‫ـت‪" .‬‬ ‫ـه داشـ‬‫ـرين ادامـ‬‫ـرد افـ‬‫ـرات مـ‬
‫ـه دارى هـ‬‫و عالقـ‬
‫ـه‬
‫ـدل او لـ‬ ‫ـول کېـ‬‫ـش نيـ‬‫ـان هـ‬
‫ـډو لويـ‬‫ـو او بانـ‬‫د کليـ‬
‫ـدونه‬ ‫ـې جسـ‬
‫ـو کـ‬‫ـه کوڅـ‬
‫ـرات پـ‬‫ـدل‪ .‬د هـ‬ ‫ـه وډل کېـ‬
‫مېنځـ‬
‫يو ځاى بل ځاى پرا ته وو‪ ،‬ډ ېرو ښاريانو خ پل مړي‬
‫کړل او نور ډ ېر ج سدونه په موټرو نو‬ ‫په خپ له ښ‬
‫کې د فر قې شمالي خوا کې د يوې غو نډۍ شاته په‬
‫دوو چولونـو کـې واچـول شول او خاورې پرې واډول‬
‫شوې‪ .‬د ښار کوڅې او سړکونه تر دې حده په وي نو‬
‫ککـړې وې‪ ،‬چې بـې لـه پاکېـدو نه کېـده او پـاکې‬
‫شوې‪.‬‬
‫دا چــې پــه دغــو ټولــو نښــتو کــې بــه څــومره‬
‫افغانــان وژل شــوي وي‪ ،‬معلومــه نــه ده‪ .‬تراوســه‬
‫پورې د غه مو ضوع چا څېړ لې نه ده‪ ،‬که څه هش د‬
‫ان سان ژو ند ته با يد تر هر څه ز يات اهم يت ور کړل‬
‫شي‪ .‬د تل فاتو په اډه اټکلو نه ډ ېر دي‪ ،‬خو ه غه‬
‫ډېـر سره تـوپير لـري‪ .‬د هغـه وخـت والـي ن يـف هللا‬
‫نهوت د يـوه رسـمي راپـور لـه م ـې ليکـي‪ ،‬چـې "د‬
‫هرات په وال يت کې د فت نې له پ يل څ ه په اول سمه‬
‫ـورې ‪501‬‬ ‫ـدلو پـ‬‫ـن کېـ‬
‫ـر واکمـ‬
‫ـت تـ‬‫ـدې د دولـ‬ ‫ـه بانـ‬
‫فرقـ‬
‫)‪(00‬‬
‫تنــه وژل شــوي دي‪ " .‬دغــه شــمېرنه دغــومره لــ ه‬
‫ده‪ ،‬چې ه غه ح تد د شوروي ات حاد د با ندنيو چارو‬
‫وز ير ا ندري ورومي کو ته هش د من لو نه ده‪ ،‬چې‬
‫ـره‬ ‫ـدو سـ‬‫ـاغي کېـ‬‫ـه يـ‬
‫ـې پـ‬
‫ـوې برخـ‬ ‫ـې د يـ‬
‫ـي د فرقـ‬‫وايـ‬
‫نښتې وشوې‪ ،‬چـې " تلفـات يـې ډېـر وو‪ ،‬لـه زرو نـه‬
‫ډېر پکـې ووژل شـول‪ "(05).‬دى " د فرقـې د يـوې برخـې‬
‫د ياغي کېدلو" د نښتو پـه نتيجـه کـې لـه زرو نـه‬
‫زيـات تلفـات ښيي‪ .‬په يـوه حسـاب حتـد په خپ له‬
‫حکومــت هــش دغــه شــمېرنه ردوي‪ ،‬چــې وايــي "نــزدې‬
‫څ لور زره ت نه ارت جاعي او ان قالب ضد عنا صر‪ ،‬چې‬
‫د افغا نانو په جامو کې افغان ستان ته ]راا ستول‬
‫ـواوو‬ ‫ـي قـ‬‫ـک جمهوريـت د امنيتـ‬
‫ـوي وو د [ دموکراتيـ‬ ‫شـ‬
‫او د هـرات د ز يار اې ستونکيو خل کو له خوا پـه‬
‫کلکه وټکول شـول‪ "(00).‬د هغـه وخـت د فـراه والـي هللا‬
‫داد هوفــان د صــدارت پــه محــبس کــې ددغــه پــاڅون‬
‫تل فات ما ته دو لس زره و ښوول‪ .‬له ب لې خوا غ ېر‬
‫ح کومتي خوا اټکلو نه هش ډ ېر سره مت فاوت او هش‬
‫لـه حـد نـه او چت ښـکاري‪ .‬يوسـفي د ټولـو تلفـاتو‬
‫شمېر د پېن ځه وې شت او شپ د ېرش زره ترمېنځ او‬
‫د ثقــافتي شــورا ليکــواالن يــې پېنځــه ويشــت زره‬
‫ښيي)‪ .(03‬د هرات په پـاڅون کـې د هـېڅ لـوري کسـانو‬
‫د بل لوري د ک سانو په وژ لو صرفه نه ده کړې‪،‬‬
‫په هېڅ ليک نې کې نه دي و يل شوي‪ ،‬چې يوې خوا‬
‫به د ب لې خوا ک سان ب ندي يا يرغ مل کړي وي‪ .‬دا‬
‫ـپ و‬ ‫ـتيو شـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـاڅون پـ‬‫ـې د پـ‬‫ـه ده‪ ،‬چـ‬‫ـش معلومـ‬‫هـ‬
‫ور ځو کې وژل‪ ،‬زخ مي کول او ورا نول په خاص ډول‬
‫شـديد وو او پاڅون هش چـې لـه پ ښتون زر غون نـه‬
‫پ يل شوى و‪ ،‬درې او نۍ دوام کړى و او څن ګه چې د‬
‫ـي‬ ‫ـديانو او امنيتـ‬ ‫ـې وونـ‬‫ـو کـ‬
‫ـو ورځـ‬‫ـه اولـ‬‫ـاڅون پـ‬‫پـ‬
‫چـارواکيو د ښار لـه ستراتيجيکي ځـايونو نه له‬
‫ـولۍ‬ ‫ـدې وـ‬‫ـو بانـ‬‫ـو خلکـ‬
‫ـو وڼـ‬‫ـه روانـ‬‫ـه پـ‬‫ـانکونو نـ‬‫ټـ‬
‫ـره د‬ ‫ـه تېـ‬‫ـو پـ‬
‫ـوروي الوتکـ‬ ‫ـومتي او شـ‬ ‫چلــولې او حکـ‬
‫ـدې‬ ‫ـرتېرو بانـ‬‫ـه سـ‬‫ـته پـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـاڅون نـ‬‫ـه پـ‬
‫ـې لـ‬
‫فرقـ‬
‫بمو نه غورزول‪ ،‬تل فات به يې حت مي ده چې ډ ېر وي‬
‫او څن ګه چې په د غه پاڅون کې له شمېر نه وت لو‬
‫افغا نانو وډون کـړ و‪ ،‬د وژل شويو او ټپـي شويو‬
‫شــمېر بــه هــش لــه حســاب نــه وتلــد او ډېــر وي‪.‬‬
‫ـې‬ ‫ـل ذات کـ‬‫ـه خپـ‬‫ـه پـ‬
‫ـانو وژنـ‬‫ـرو افغانـ‬ ‫ـومره ډېـ‬
‫ددغـ‬
‫ـواځينۍ تراجيــدي‬ ‫ـو دا يـ‬‫ـدي ده‪ ،‬خـ‬‫يــوه غټــه تراجيـ‬
‫ـش‬ ‫ـرت درس هـ‬‫ـه د عبـ‬‫ـې نـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـت لـ‬‫ـه ده‪ .‬حکومـ‬‫ـش نـ‬‫هـ‬
‫وان ي ست‪ ،‬نه يې له خل کو سره خ پل چل ند نرم کړ‬
‫او نه يې د پاڅون په اډه تحق يق و کړ‪ .‬بس په دې‬
‫يې ب سيا و کړه‪ ،‬چې پاڅون په ا صل کې د څ لور زره‬
‫ايران يانو کار و‪ ،‬چې په اف غان جامو کې هرات‬
‫ته ننوتلي وو‪.‬‬
‫ـوي دي‪،‬‬ ‫ـودل شـ‬‫ـه ښـ‬‫ـه دم ـ‬‫ـاڅون الملونـ‬
‫ـرات د پـ‬‫د هـ‬
‫خو د پاڅون په به ير کې نه ح کومتي چارواکيو او‬
‫نـه د مقاو مت افسـرانو د ټـاکلې کـړنالرې له م ـې‬
‫ع مل و کړ‪ .‬په دواډو خواوو کې هېڅ چا کو ښښ و نه‬
‫کړ‪ ،‬چې الن جه په خ برو سره هواره کړي‪ .‬هرې خوا‬
‫برى د مقا بل لوري په ځپ لو کې غو ښته‪ .‬په د غه‬
‫کــار کــې د مقاومــت افســران ســره يــو مــوټد او‬
‫ح کومتي چارواکي سره بې ات فاق وو‪ .‬وا لي ن يف هللا‬
‫ـې‬ ‫ـره‪ ،‬چـ‬
‫ـرم سـ‬‫ـيد مکـ‬‫ـې سـ‬‫ـدان د فرقـ‬‫ـه قومنـ‬‫ـت لـ‬
‫نهوـ‬
‫تورن و او له سيا سي آ مر ر سول سرده سره تر دې‬
‫حده وران وو‪ ،‬چې د پاڅون په و خت کې يې هش سره‬
‫د زډه هم کاري و نه کړه‪ .‬نه وت ال ه غوى په دې‪ ،‬چې‬
‫ـل)‪.(03‬‬
‫ـاکمې وډ وڼـ‬ ‫ـتېدلي وو‪ ،‬د محـ‬ ‫ـه تښـ‬
‫ـډ تـ‬‫ـين ډنـ‬‫شـ‬
‫پـه دغـه ټـول اډ و دوډ کـې حکومت يان او وونـديان‬
‫بـې روح يې‪ ،‬چـوپ او لـه دفـاعي ځـواب نـه لوېـدلي‬
‫وو‪ .‬دا بــه لــه دې املــه هــش و‪ ،‬چــې د ســاپي پــه‬
‫وينا " د هرات والي او ځينې نـور غټـان زمـود سـړي‬
‫وو‪ ،‬خو په ښکاره د حکو مت سره وو‪ .‬نو مود په‬
‫دې وجه هغوى ته هـېڅ ونـه ويـل‪ "(01).‬لـه بلـې خـوا‬
‫د مقاو مت اف سرانو که څه هش س ت فعال يت و کړ‪ ،‬د‬
‫ع مل کوم ټاکلد پالن نه در لود‪ .‬د پاڅون په اډه‬
‫ټول لي کوال په دې ن ر دي‪ ،‬چې که د غو اف سرانو‬
‫د کوم وونـډه م شر په الر ښودنه او د کـوم ټاکلي‬
‫تر ل ه خپ لې‬ ‫پرو ورام له م ې ع مل کړى واى‪ ،‬ل‬
‫غو ښتنې به يې پـه حکومتيـانو بانـدې منلـې او د‬
‫ـار‬‫ـه کـ‬ ‫ـولې واى‪ .‬ددغـ‬ ‫ـې نيـ‬‫ـه يـ‬
‫ـه بـ‬‫ـو م ـ‬
‫ـرو وژنـ‬ ‫ډېـ‬
‫ل پاره دوى و سايل هش لرل‪ .‬د فر قې ټو له سپکه او‬
‫ـه او دوى لــه هغــو‬ ‫ـه ورغلـ‬‫ـله د دوى الس تـ‬‫ـه وسـ‬
‫درنـ‬
‫ـې‬‫ـش وو‪ .‬داسـ‬ ‫ـاهران هـ‬‫ـې مـ‬
‫ـتلو کـ‬ ‫ـار اخيسـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه پـ‬‫نـ‬
‫ښکاري‪ ،‬چې دوى د پاڅون م شرۍ ته ت يار نه وو او‬
‫پې ښو سمدال سه د په لوانۍ هر کارې ته ټ ېل و هل‪ .‬د‬
‫ح کومتي چارواکيو ب له غ ټه ستونځه په هرات کې د‬
‫کــافي مالتــړ نــه لــرل وو او دوى هغــوى پــه خپلــو‬
‫ز ي و او شډلو کړو سره س ت پارولي وو‪ .‬د اح مد‬
‫شاه فرزان پـه وينـا "حـزب تـا تـاري ‪ 1‬ثـور ‪0531‬‬
‫بـه جـز چ ند ن فر شـناخته شـده هرفـدارى در هرات‬
‫نداشـت‪ ...‬از ان پـس هر کس در ان حـزب نامنويسـد‬
‫ـبت‬‫ـده نسـ‬ ‫ـامد شـ‬
‫ـت و مقـ‬‫ـاحد پسـ‬‫ـت صـ‬‫ـرد ميتوانسـ‬‫ميکـ‬
‫)‪(08‬‬
‫ـه‬‫ـد‪ " .‬پـ‬ ‫ـته باشـ‬‫ـازى داشـ‬‫ـرى و امتيـ‬‫ـديگران برتـ‬ ‫بـ‬
‫کا بل کـې هش د ثـور له کودتـا نـه ورو سته ډ ېر‬
‫کسان په وونـد کـې ننوتـل‪ ،‬دوى بيـا د "ثوريـانو"‬
‫په نا مه ياد ېدل‪ .‬په هرات کې ځوا نو وو نديانو‬
‫چــې د هــورا پــه ويلــو ســره پــارونې کــړې وې‪ ،‬د‬
‫پاڅون په و خت کې يې مر سته کولد و نه شوه‪ .‬په‬
‫د غه حال کې وو ندي او ح کومتي چارواکي د پاڅون‬
‫وا لو پـه مقا بل کـې يـواځې پاتې شـول‪ ،‬خـو دا د‬
‫حکومــت او شــوروي هېــواد هــواي قوتونــه وو‪ ،‬چــې‬
‫پـاڅون کوونکي يې وځ پل او ه غوى يـې بېر ته په‬
‫واک کــړل‪ ،‬خــو د هــرات د خلکــو او پــوځي فرقــې‬
‫پــاڅون "‪ ...‬جرقــه هــاى اغتشــاش را بــين اردوى‬
‫افغانستان پ ش نمـود" او "‪ ...‬بـزودى سرمشـقد شـد‬
‫براى ق يام هاى مردم بادغيس‪ ،‬جوز جان‪ ،‬سمنگان و‬
‫در مکاه ثور مردم غور وغيره‪"(09).‬‬

‫د دره صوف پاڅون‬

‫دره صــوف د ســمنګانو د واليــت دره د ‪ 0531‬کــال‬
‫په لړم کې يانې د هرات له پاڅون نه دم ه‪ ،‬خو‬
‫د هرات په شان د لو يانو د زده کړې د کورس په‬
‫اډونــد د خلکــو د پــاڅون او مــرګ ژوبلــې دوام‬
‫لرونکــد ډوــر شــو‪ .‬د يــوه ښــوونځي خلقــي ســرمعلش‬
‫ـور‬
‫عبــدال الق )ازبــک( د خپــل نيــايي نګنــدې او لـ‬
‫هش مجبور لوې‪ ،‬چې د ل يک لو ست زده کړې په کورس‬
‫ـره‬
‫ـور سـ‬‫ـه لـ‬‫ـايې لـ‬‫ـل نيـ‬
‫ـړي‪ .‬دى د خپـ‬‫ـډون وکـ‬‫ـې وـ‬‫کـ‬
‫دواده کو لو په ه مع هش و‪ .‬ن يايې يې قر بان باى‬
‫په د غه کار را ضي و‪ ،‬خو له دې سره م الف و چې‬
‫نګ ندې او لور يې کورس ته ور شي‪ .‬زا من يې‪ ،‬چې‬
‫لـه صـحرا نه کور ته سـتانه او پـه موضـوع خبـر‬
‫ـيانو‬‫ـه چپړاسـ‬‫ـه لـ‬
‫ـې د هغـ‬ ‫ـه زوى يـ‬
‫ـل عمـ‬‫ـول‪ ،‬د خپـ‬‫شـ‬
‫سـره ووا هه‪ .‬ع بدال الق يـو قاصـد پـه اس سـپور د‬
‫ول سوالۍ مر کز ته وا ستوه او ول سوال ته يې چې د‬
‫والـــي باجـــه و‪ ،‬خبـــر ورکـــړ چـــې د مســـود د‬
‫ک لي )پ واني بابوقل عه( خ لک ياغي شوي او غواډي‬
‫په ول سوالۍ حم له و کړي‪ .‬ول سوال سمدال سه بې له‬
‫دې‪ ،‬چې د پې ښې په اډه يې دق يق معلو مات ترال سه‬
‫کـړي وي‪ ،‬لـه يو شـمېر و سله والـو ک سانو سـره د‬
‫م سود ک لي پر لور روان شو‪ .‬قر بآن ع لي د غه و خت‬
‫د کلــي خلــک ســره ټــول کــړي و‪ ،‬چــې د کشــالې‬
‫بنداوب ست و کړي‪ ،‬خو ول سوال چې خ لک غو نډ ول يدل‪،‬‬
‫خ يال يې و کړ چې ياغي شوي دي‪ .‬په ه غوى يې د‬
‫ـته‬‫ـواوو تــرمېنځ نښـ‬ ‫ـړ‪ ،‬د دواډو خـ‬ ‫ـر وکـ‬‫ـل امـ‬‫اور بـ‬
‫وشـوه‪ ،‬چې په نتيجـه کې ول سوال او د ه غه ډېـر‬
‫مل ګري او نور ووژل شول‪ .‬په ب له ورځ د مزار له‬
‫د هدادي نه په ټانکونو کې ح کومتي قوه ور سېدله‪.‬‬
‫ته وخ تل‪ ،‬خو حکومت يانو‬ ‫د دره صوف ناري نه غرو‬
‫يې په ښځو بر يد و کړ‪ .‬و يل ک ې ي‪ ،‬چې ډ ېرې ښځې‬
‫غرو ته وخت لې او ددې ل پاره‪ ،‬چې حکومت يانو ته‬
‫په الس ور نه شي او سپکې نه شي‪ ،‬له يوه ک مره نه‬
‫يـې ځانو نه النـدې وغورځـول او ت لف شـوې‪ .‬لـه دوى‬
‫ســره ماشــومان هــش وو‪ ،‬يــو شــمېر نــورې ښــځې او‬
‫ن جونې ورو سته له ه غه چې سپکاوى يې و شو‪ ،‬په‬
‫تېره د هاشش دقيق سيغاني په امر ووژل شوې‪.‬‬
‫په ژ مي کې ب يا هل ته قوه وا ستول شوه‪ ،‬چې يو‬
‫شمېر خ لک يې له مېن ځه يووډل‪ .‬د بل کال په ثور‬
‫ميا شت کې د نوي وا لي ساغر په ا مر د دره صوف‬
‫خلکــو تــه جروــه واســتول شــوه او د روغــې جــوډې‬
‫ـت‬‫ـې حکومـ‬‫ـول‪ ،‬چـ‬‫ـل شـ‬‫ـه وويـ‬‫ـو تـ‬
‫ـوه‪ .‬خلکـ‬ ‫ـتنه وشـ‬‫غوښـ‬
‫حاضــر دى د تــاوانونو جبــران يــې وکــړي‪ ،‬خــو چــې‬
‫ارامـي مرا عات شي‪ .‬د دره صـوف خلکـو د خپـل يـوه‬
‫غوره شوي قوم ندان په م شرۍ جر وې ته دت پ واني‬
‫وا لي هللا داد هو فان او م ستوفي ها شش دق يق سيغاني‬
‫ظلمونــه يــو يــو بيــان کــړل او پــه پــاى کــې يــې‬
‫وډا نديز و کړ‪ ،‬چې دوى حا ضر دي د حکو مت وډا نديز‬
‫ـړل‬‫ـه ورکـ‬‫ـيغاني دوى تـ‬ ‫ـان او سـ‬‫ـې هوفـ‬‫ـو چـ‬‫ـي‪ ،‬خـ‬‫ومنـ‬
‫شـي‪ .‬حکومـت د غه کـار نه کاوه‪ .‬جروـه نابريـالۍ‬
‫ستنه شوه‪ .‬له ه غه ورو سته له ق ندوز نه اټ کل‬
‫اووه زره عام خ لک‪ ،‬چې ز ياتره يې له بازار نه‬
‫ټـول شـوي وو‪ ،‬دره صـوف ته وا ستول شـول‪ .‬دوى تـه‬
‫ويــل شــوي وو‪ ،‬چــې د دره صــوف د خلکــو ســرونه د‬
‫حکومـت او ښځې او مالونـه يـې ستاسـو دي‪ ،‬خو دوى‬
‫تـه د دواب خلکـو مـاتې ورکـړه‪ .‬پـه عـين حـال کې‬
‫ح کومتي الوت کو په سهو د غه خ لک او ح کومتي ک سان‬
‫ـه‬‫ـه لـ‬
‫ـې ترېنـ‬ ‫ـر يـ‬‫ـول او ډېـ‬‫ـدې ونيـ‬‫ـارۍ النـ‬
‫ـر بمبـ‬‫تـ‬
‫ـه‬‫ـوه لـ‬‫ـايي قـ‬‫ـه ملېشـ‬‫ـوه غټـ‬‫ـا يـ‬‫ـووډل‪ .‬بيـ‬‫ـه يـ‬‫مېنځـ‬
‫قنــدوز نــه دره صــوف تــه او بلــه لــه پغمــان نــه‬
‫بام يانو ته په پور ته و عدې سره وا ستول شوه‪ ،‬خو‬
‫ورو سته له دې چې ډ ېر تل فات يې ور کړل‪ ،‬په شا‬
‫شــول‪ .‬دره صــوف ازاد او د نصــر ســازمان تــر واک‬
‫الندې شو‪.‬‬
‫د ‪0538‬کال په ثور کـې پـه تالـه او برفـک بانـدې‬
‫هش هغ سې بر يد و شو‪ ،‬ل که چې په دره صوف با ندې‬
‫شــوى و‪ .‬د تالــه او برفــک انســاني تلفــات د دره‬
‫ص وف تر تل فاتو هش ز يات وو‪ ،‬که څه هش هو فان‪،‬‬
‫مســتوفي هاشــش دقيــق او ســرمعلش عبــدال الق د‬
‫ســـمنګان د ښـــار او د هغـــه د شـــاوخوا کليـــو د‬
‫مـالونو په خپلولـو‪ ،‬ب ندي کولـو او وژلـو تـر دې‬
‫حـده و ېره ا چولې وه‪ ،‬چـې ډ ېرو سمنګانيانو خپـل‬
‫کورو نه پرې اي ښي او له خپ لو کورن يو سره کا بل‬
‫ته تښتېدلي وو)‪.(31‬‬

‫د کونړ_نورستان پاڅونونه‬
‫پــه کــونړ او نورســتان کــې د حکومــت پــر ضــد‬
‫پاڅونو نه په يوه و خت کې او ع مومي نه وو‪ ،‬خو‬
‫پـه اوددو او لنـډو درو کـې يې پاڅونونـه ډ ېر او‬
‫د اوددې مــودې وو‪ ،‬خــو څنګــه چــې د هــرې درې پــه‬
‫دواډو خـــواوو کـــې واډه لـــوى غرونـــه والډ دي‪،‬‬
‫پاڅونونــه زيــاتره محلــي وو‪ .‬پــه دغــه حــال کــې‬
‫حکومـت ته ورانـه وه‪ ،‬چـې پـه دغـو درو کـې خپلـې‬
‫نسـکور شـوې ول سوالۍ او عالقـه دارۍ پـه پـوځ سـره‬
‫بېر ته ف عالې کړي‪ .‬دا ټول په دغ سې حال کې‪ ،‬چې‬
‫له به سودو نه تر ا سمار پورې د کونړ اودده او‬
‫ـه ده‪.‬‬‫ـا ډېــره مهمـ‬ ‫ـتراتيجيکي لحـ‬‫ـه دره پــه سـ‬‫لويـ‬
‫ـه‬‫ـاتواني پـ‬ ‫ـت نـ‬
‫ـاارامي او د حکومـ‬‫ـې نـ‬‫ـونړ کـ‬‫ـه کـ‬‫پـ‬
‫پې ښور کې ا خواني ډ لو ته که څه هش په د غه و خت‬
‫کې مه مې نه وې‪ ،‬ښه مو قع ورکو له چې په ناارام‬
‫کــونړ کــې نفــوذ وکــړي او خلــک د حکومــت پــر ضــد‬
‫پاڅون ته وه ووي‪ .‬له دې ام له حکو مت دد غې سرحدي‬
‫سيمې امن يت ټي نګ ن يوه او چارواکيو يې له خل کو‬
‫سره له زور او شدت نه کار اخيسته‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي د کونړ_نور ستان سيمه‬
‫له ه غو سيمه څ ه وه‪ ،‬چې په هما غه اول سر کې‬
‫يې د حکو مت پر ضد م ال فت کړى و‪ .‬د دالور سهري‬
‫د يــوه کتــابګوټي )جهــاد در کنــر( لــه م ــې لــه‬
‫کود تا نه دوه ميا شتې ورو سته د کونړ په شيګل‪،‬‬
‫موټي‪ ،‬ول جي او نورو کل يو کې د يوې وډې ح کومتې‬
‫قوې او "مجاهدانو" په نښـتې سـره د نـاارامۍ بلـه‬
‫لـړۍ پيـل شـوه‪ .‬دغـه ن ښتې کـه څه هـش وډې وې او‬
‫ان ساني تل فات يې ل وو‪ ،‬خو د حکومت يانو د بې‬
‫رح مۍ له ام له يې خ لک س ت و پارول‪ ،‬په ت ېره چې‬
‫خ لک له کل يو نه مر کزي نور ستان ته کډه شول او‬
‫چارواکيو د کل يو سر ک سان ون يول او د ننګالم په‬
‫لوى ک لي کې يو ح کومتي اف سر په ر ڼا ورځ ووژل‬
‫شــو‪ .‬حکومــت ددغــې پېښــې پــه ســبا د پــېق درې‬
‫ـتوله‪ ،‬د‬ ‫ـوه واسـ‬
‫ـکري قـ‬ ‫ـه عسـ‬‫ـوه لويـ‬‫ـه يـ‬
‫ـوالۍ تـ‬
‫ولسـ‬
‫سـيمې خلـک وپار ېدل او "‪ ...‬در برابـر ايـن مـردم‬
‫مجا هد منط قه به حر کت آ مده‪ ،‬جر ه هاى ج هاد را‬
‫در دهــات فعــال ســاختند‪ "(30).‬لــه هغــه وروســته د‬
‫سرهان په ل سمه د مجا هدو او ح کومتي قوې ترمېنځ‬
‫نښــته وشــوه او الســبرى د مجاهــدو پــه برخــه شــو‪.‬‬
‫حکومــت زر بلــه قــوه د پــېق ولســوالۍ مرکــز تــه‬
‫وا ستوله او د غې قوې د ننګالم په لوى ک لي با ندې‬
‫ودانګل‪ " .‬قريـه نـنگالم را کـه در حـدود سـه هـزار‬
‫خانواده بود مورد ا تش توپ ا نه قرار داد و پس‬
‫از آن که مردم ب يدفاع قر يه را ترک کرد ند‪ ،‬د شمن‬
‫ان را اتش زد‪ ،‬بـه خاکسـتر يکسـان نمـود‪ "(30).‬دغـې‬
‫قـوې ب يا د نور ستان وايګـل دره کې عمليـات پيـل‬
‫کړ‪ ،‬خو په شايالم کې يې ماتې وخوډه‪.‬‬
‫د ننګالم تراج يدي هش په کونړ‪ ،‬هش په نور ستان‬
‫او تـر څه حـده پـه سـيمې اثـر وکـړ‪ .‬د سهري په‬
‫وي نا له پ ېنځلس زره او سېدونکيو نه يې يو شمېر‬
‫ـعود درو‬ ‫ـالم او مسـ‬
‫ـه والډل‪ ،‬نــورو يــې د چـ‬
‫بــاجوډ تـ‬
‫تـه پنـاه يـووډه او مجا هدان يې مرکـزي نورسـتان‬
‫تــه پــه شــا الډل‪ .‬ددغــې تراجيــدۍ بلــه پايلــه د‬
‫ـاره ديــوې الرې لټــول شــول‪.‬‬ ‫کشــالې د هوارولــو لپـ‬
‫دواډو خــواوو قــومي جروــو تــه م ــه وکــړه‪ ،‬اول‬
‫حکــومتي چــارواکيو لــه شــايالم نــه "کليــو او‬
‫قومونو" ته جروې واستولې‪ ،‬خو سـهري نـه وايـي چـې‬
‫وډانديزونـه څـه وو؟ دغـومره وا يي‪،‬‬ ‫د جر وو مشـ‬
‫چې د غه جر وې په مق صد و نه ر سېدلې‪ .‬مجا هدو هش‬
‫چې مر کزي نور ستان يې خ پل مر کز ور ځولد وو‪ ،‬هرې‬
‫خــوا تــه جروــې واســتولې‪" .‬از دره هــاى م تلــف‬
‫ـه‬
‫ـوريک‪ ،‬چپـ‬ ‫ـل‪ ،‬شـ‬
‫ـل‪ ،‬باديـ‬‫ـوه ـ‬‫ـا ديـ‬
‫ـت کنرهـ‬
‫واليـ‬
‫ـه‬
‫ـين جر ـ‬ ‫ـاو‪ ،‬دره سـ‬
‫ـووز‪ ،‬سـ‬‫ـزار‪ ،‬ديـ‬
‫دره‪ ،‬دره مـ‬
‫ها باهش د يدن کرد ند )و( باهش پي مان ب ستند‬
‫ـت‬
‫ـت دسـ‬‫ـه حکومـ‬‫ـه عليـ‬‫ـد کـ‬
‫ـل آوردنـ‬
‫ـله بعمـ‬
‫و فيصـ‬
‫)‪(35‬‬
‫نشانده دهرى به جهـاد متوصـل ردنـد‪ " .‬سـهري‬
‫دا هش نه وا يي‪ ،‬چې دد غو جر وو م شر يا م شران‬
‫څوک وو‪ ،‬خو له ليک نې نه يې مع لومې ي‪ ،‬چې ه غوى‬
‫ـه‬
‫ـد تـ‬‫ـي وونـ‬‫ـوم سياسـ‬‫ـه کـ‬‫ـان وو‪ ،‬نـ‬ ‫ـومي کسـ‬‫ـايي قـ‬
‫ځـ‬
‫منسوب کسان‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د ننګالم له تراج يدۍ نه ورو سته‬
‫څـه بانـدې درې مياشـتې و ضع په ظاهر کې ارامـه‬
‫وه‪ .‬بيــا مجاهــدو د کــال عالقــه داري ونيولــه او د‬
‫پـېق ول سوالۍ مرکـز تـه نـزدې شول او يوځـاى بل‬
‫ځاى يې په ح کومتي قوتو نو با ندې غلچ کي بريدو نه‬
‫ـول "جنـ‬
‫ـگ‬ ‫ـه نيـ‬‫ـې ترېنـ‬‫ـوازم يـ‬ ‫ـات او لـ‬
‫ـول او مهمـ‬‫کـ‬
‫هـاى تنت يل‪ ،‬يـوتد کو ند‪ ،‬سـره مرغـه‪ ،‬پيرونـد از‬
‫جنگ هـاى خـونين در هـول زمسـتان سـال ‪ 0531‬در دره‬
‫مو صوف ميباشـد (و) در ا ين فر صت دشـمن ق تل عـام‬
‫مردم را براه انداخت‪"(30).‬‬
‫د مجاهــدو پرم تــګ د ‪ 0538‬کــال لــه پيــل نــه‬
‫څرونــد و‪ ،‬دوى د وري مياشــتې پــه ســر کــې حتــد د‬
‫وال يت مر کز ا سداباد په پېن ځه کي لومټرۍ و ټه پور‬
‫او پيــرو کــد پــه حکــومتي قــوې ودانګــل او ويــې‬
‫نيوله‪ " .‬براى ن ستين بار مجاهـدين سـالح هـاى سـبک‬
‫را کت‪ ،‬هاوان و توپ بتر يه را با مه مات فراوان‬
‫از دشمن به غنيمت رفتنـد‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې‬
‫"از سالح هاى به غنيمت رفتـه شـده بـه ديـوه ـل‪،‬‬
‫پنجشــير‪ ،‬بدخشــان و حتــد بــه لغمــان هــش داده‬
‫شد‪ "(33).‬تر دغه وختـه پـورې د مجاهـدو مهمـه وسـله‬
‫ـمېر‪ .‬د‬‫ـه ل ـ شـ‬ ‫ـش پـ‬
‫ـه هـ‬ ‫ـه وو‪ ،‬هغـ‬
‫ـر توپکونـ‬‫ـن پـ‬
‫دهـ‬
‫ـېق‬
‫ـوته د پـ‬ ‫ـه ورسـ‬‫ـقوم نـ‬ ‫ـه سـ‬
‫ـاڼووي لـ‬
‫ـي او مـ‬‫پيرونـ‬
‫ولســوالۍ مرکــز هــش د مجاهــدو الس تــه ورغــد او د‬
‫جهـاد مرکـز و ټه پـور ته نقـل شو‪ .‬په دې ډول د‬
‫کونړ د وال يت مر کز د مجا هدو تر خ طر ال ندې را غد‬
‫او پاڅون کوونکي د خ پل حر کت په يوه نوي پړاو‬
‫کې ننوتل‪.‬‬
‫په نورو کل يو او درو کې هش د ح کومتي قوتو نو‬
‫او ځايي خل کو ترمېنځ ن ښتې شوي دي‪ .‬په شلتن او‬
‫شيګل کې که څه هش در نې ن ښتې نه وې شوې‪ ،‬خو د‬
‫حکومتيــانو لــه خــوا د ‪ 0531‬کــال پــه اوډي کــې د‬
‫ډاک ټر شلتن په وډون د يو څو ت نو ب ندي کول او‬
‫ب يا له مېن ځه وډل‪ ،‬په خل کو کې و ېره پ يدا کړه‪.‬‬
‫ان تــر دې چــې د شــلتن مامونــدو بــاجوډ تــه کــډه‬
‫و کړه‪ ،‬دا سې هش د مرورې دره کې چې هش د وال يت‬
‫مر کز او هش د ډيور نډ کر ښې ته نزدې پر ته ده او‬
‫هل ته د خان غو نډۍ په نا مه يو ک نډک ع سکر ځاى‬
‫پر ځاى و‪ ،‬ن ښتې و شوې‪ .‬مجا هدو که څه هش د ه غې‬
‫درې عال قه داري ونيو له‪ ،‬خو د ک نډک په نيو لو کې‬
‫پاتې راغ لل‪ .‬د مجا هدو غ م شکل دل ته دا و‪ ،‬چې‬
‫دل ته د حکومـت قومي پلويـان ډېـر وو‪ ،‬خو د شين‬
‫ووډي مجا هدان ل که د باډ ېل او د ېوه ول او مزار‬
‫درې خلـک د حکو مت پـر ضـد وو‪ .‬پـه ختـيځ نورسـتان‬
‫کې د با شګل يا باز ول په اودده دره کې په ت ېره‬
‫په بري کوټ او کا مدېش او شاوخوا سيمو کې خ لک د‬
‫حکو مت پر ضد هغ سې ټي نګ در ېدلي وو‪ ،‬ل که د پېق‬
‫ــال د‬‫ــدلي وو‪ .‬د ‪0531‬کـ‬ ‫ــې پاڅېـ‬‫ــک چـ‬
‫اوددې درې خلـ‬
‫م يزان په ميا شت کې يې اول بروم ټال عال قه داري‬
‫ـدو‬
‫ـه او مجاهـ‬ ‫ـوالي ونيولـ‬ ‫ـته د کامـدېش ولسـ‬‫او وروسـ‬
‫خ پل مر کز بري کوټ ته ن دې په باغ چه کې ن قل کړ‪،‬‬
‫خو حکو مت هل ته د سهري په وي نا يو غو نډ او د‬
‫ـرتېرو‬‫ـه سـ‬‫ـا‪ ،‬لـ‬‫ـه وينـ‬‫ـاپي پـ‬ ‫ـدالروف سـ‬‫ـدان عبـ‬
‫قومنـ‬
‫)‪(33‬‬
‫او بريکـوټ يـې لـه‬ ‫څ ه يوه فرقه جـوډه کـړې وه‬
‫سقوم نه ژ غورلد و‪ .‬سره له دې هش د همد غه کال‬
‫ـل‪،‬‬‫ـه پتيګـ‬‫ـره پـ‬‫ـره سـ‬‫ـړو سـ‬
‫ـې د س ـ تو سـ‬‫ـي کـ‬‫ـه ژمـ‬
‫پـ‬
‫ميــرد يش‪ ،‬کــامو‪ ،‬دمنــي‪ ،‬وــوهردېش او منــديش کــې‬
‫خـونړۍ ج ګړې و شوې او د سـلواغې په مياشـت کـې د‬
‫ولســوالۍ مرکــز کامــديش بېرتــه د حکومــت الس تــه‬
‫ورغــد‪ .‬مجاهــدو بيــا خپــل مرکــز لــه بــاغچې نــه‬
‫منـديګل تـه ن قل کـړ‪ .‬له هغـه وروسـته مجاهـدو د‬
‫ـزي ن ورســتان د مالتــړو پــه ملګرتــوب د بريکــوټ‬
‫مرکـ‬
‫او کامــدېش تــرمېنځ پــه چريکــي جنګونــو الس پــورې‬
‫کړ‪ .‬حکو مت که څه هش له هوايي بم باريو او نورو‬
‫تدبيرونو نه کار اخي ست‪ ،‬پرم تګ کولد و نه شو‬
‫او د کد په ميا شت کې يې کا مديش هش پرې ښود‪ .‬د‬
‫ـور‬‫ـزدې څلـ‬‫ـتان نـ‬‫ـيځ نورسـ‬‫ـې د ختـ‬ ‫ـت کـ‬
‫ـه مياشـ‬‫وري پـ‬
‫سوه مجا هدان د سين درې له مجا هدو سره يوه وډه‬
‫ـارى و‬‫ـاالى نـ‬‫ـه بـ‬
‫ـدين حملـ‬‫ـړه او " چنـ‬‫ـوډه کـ‬‫ـه جـ‬
‫جبهـ‬
‫بريکــوټ بعمــل آوردنــد‪ .‬شــکرى و انچگــل دو پســته‬
‫قـــوى دشـــمن تســـ ير رديـــد‪ "(31).‬دواډو خـــواوو‬
‫درا نده تل فات ور کړل‪ ،‬د ه مدغو ن ښتو له ام له په‬
‫سره ژ مي کې خل کو چ ترال ته م ه و کړه‪ ،‬چې په الر‬
‫کې "کودکا ن زيـاد در نتيجـه سـرما جـان هـاى خـود‬
‫را از دســت داده بودنــد و در نتيجــه تــاثير ســوء‬
‫بــرق در کوتلهــاى بلنــد انگشــتان دســت و پــاى‬
‫بسيارى از بين رفت‪"(38).‬‬
‫حکو مت نور تدبيرو نه هش ون يول‪ ،‬هش يې په خان‬
‫غو نډۍ‪ ،‬اسـمار‪ ،‬بري کوټ او کامـديش او مانوى کې‬
‫خپـل ن ـامي واحدونـه پ ياوډي کـړل او هـش يې له‬
‫نوروــل نــه د نرنــګ تــر عالقــه دارۍ پــورې پنځــوس‬
‫ـش‬
‫ـې هـ‬‫ـوه يـ‬‫ـاري قـ‬ ‫ـه جـ‬
‫ـوه ايلـ‬‫ـولې او يـ‬‫ـتې واچـ‬‫پوسـ‬
‫جوډه کړه‪ .‬مه مه دا ده‪ ،‬چې ح کومتي چارواکيو يو‬
‫شمېر قومي لو يان تر خ پل ن فوذ ال ندې راو ستل او‬
‫" اين بزر ـان ضـعيف الـنفس در بـين قـوم خـود بـه‬
‫نفع دولـت پوشـالد کـار کردنـد‪ "(39).‬خـو څنګـه چـې‬
‫لــه حکومــت ســره مقابلــه د قومونــو وه‪ ،‬نــه د‬
‫وونــدونو‪ ،‬دوى خپــل جهــاد پــه جروــو ســره پــرم‬
‫بيوه‪" ...‬پس از قيـام عليـه تـره کـد در نورسـتان‬
‫مر کزى و دره پيق در دره هـاى غرب و مرکـز وال يت‬
‫ل جر ه هاى قومد براى سر و‬ ‫چون باد يل و د يوه‬
‫ســمان دادن مجاهــدين بــه جنــبش درامدنــد‪ "(31).‬لــه‬
‫دې ســـره جوخـــت د وونـــديانو او حکومتيـــانو زور‬
‫ز ياتد‪ ،‬چې څرو ند م ثال يې د ننګالم سوځول و‪ ،‬هش‬
‫خ لک د حکو مت پر ضد و پارول‪ .‬دا د خل کو په مال تړ‬
‫سره و‪ ،‬چې جنګياليو يـې د ‪ 0538‬کـال پـه پسـرلي کـې‬
‫ـه او وټــه پــورې يــې خپــل‬‫ـېق اودده دره ونيولـ‬‫د پـ‬
‫مرکــز وورځــاوه او د واليــت لــه مرکــز نــه يــې د‬
‫وو نديانو او حکومتيـانو پـه اېسـتلو الس پـورې کـړ‬
‫او ددغــه مقصــد لپــاره د کېرالــې پــه کلــي کــې‬
‫ننوتل‪.‬‬

‫د کېرالې ټول وژنه‬

‫د کېرا لې ټول وژ نه په هېڅ ا ثر کې ب يان شوې‬
‫نــه ده‪ ،‬پــه ځينــو اثرونــو کــې يــې پــه لنــډ او‬
‫اخبــاري ډول ذکــر شــوى دى‪ .‬زه دغــه پېښــه‪ ،‬چــې د‬
‫‪ 0519‬کال د اپريـل پـه شـلمه د جمعـې پـه ورځ شـوې‪،‬‬
‫د ه غو معلو ماتو له م ې ب يانوم‪ ،‬چې د څر خي پ له‬
‫زنــدان کــې او پــه کــال ‪ 0111‬کــې لــه محمــد حســن‬
‫ـې د‬‫ـل کـ‬‫ـه اصـ‬
‫ـېرزاد پـ‬ ‫ـړي‪ .‬شـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه ترالسـ‬
‫ـېرزاد نـ‬ ‫شـ‬
‫کونړ او د پېښې په وخت کې په کونړ کې و‪.‬‬
‫کېرا له د کونړ وال يت د ا سدآباد له مر کز سره‬
‫ن ښتې او د کونړ او پېق درې سينونو په م ېنځ کې‬
‫لـوى ک لد دى‪ .‬اوسـېدونکي يـې ځـايي خلـک‪ ،‬حکـومتي‬
‫ماموران‪ ،‬معل مان او نور وو‪ .‬مجا هدو د و ټه پور‬
‫ـې د‬‫ـړه‪ ،‬چـ‬‫ـله وکـ‬‫ـته فيصـ‬‫ـه وروسـ‬‫ـو نـ‬‫ـه نيولـ‬
‫ـي لـ‬ ‫کلـ‬
‫ـول‬‫ـه ټـ‬
‫ـي او لـ‬ ‫ـش ونيسـ‬‫ـه هـ‬
‫ـداباد بـ‬‫ـز اسـ‬‫ـت مرکـ‬‫واليـ‬
‫وال يت نه به د حکو مت الس ل نډوي‪ ،‬نو يې خ پل و سله‬
‫وال په پ ټه په کېرا لې کې ځاى پر ځاى کړل‪ .‬دوى‬
‫ـواڼي او د‬ ‫ـو قومونــو څ ــه وو‪ ،‬مشـ‬‫ـت لــه ټولـ‬‫د واليـ‬
‫ـې وو‪.‬‬‫ـک پکـ‬‫ـش خلـ‬‫ـه هـ‬
‫ـو نـ‬‫ـه کليـ‬‫ـر لـ‬‫ـار او ومبيـ‬ ‫کټـ‬
‫ساپيان پ کې تر ټو لو ډ ېر وو‪ .‬د نورو سيمو خ لک‬
‫او د اســالمي تن يمونــو جنګيــالي پکــې نــه وو‪.‬‬
‫حکو مت‪ ،‬چې د پېق اودده دره د و ټه پور تر ک لي‬
‫پــورې لــه الســه ورکــړې وه‪ ،‬د واليــت پــه مرکــز‬
‫ا سداباد کې يې لو يه قوه د ېره کړې وه‪ .‬ان توني‬
‫هـايمن د ه غو شمېر دوه سـوه تنـه سـرتېري او شـل‬
‫تنه شـوروي مشـاورين ښـيي)‪ ،(30‬خـو دغـه شـمېر لـه‬
‫واقعـي شمېر نه ډېـر ل دى‪ .‬نورو سرچينو دغـه‬
‫قـوه د ع بدالحق عالميـار په قوم ندانۍ يـو غونـډ‬
‫ښودلد‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬حکومت يان په کېرا له کې د مجا هدو‬
‫له ننوت لو نه خ بر شول‪ ،‬ک لد يې په سرتېرو سره‬
‫محا صره کړ او ټو له شپه تر سهاره پورې ور سره‬
‫وجنګ ېدل‪ .‬څن ګه چـې م ال فان پـه جګـه او حکـومتي‬
‫ســرتېري پــه النــدې هــواره کــې وو‪ ،‬وروســتيو تــه‬
‫درا نده تل فات واو ښتل‪ .‬په سباوون کې د مجا هدو‬
‫کارتوسـونه او مهمـات خـالص شـول‪ ،‬خـو دوى له کلـي‬
‫په کورو نو ننو تل او‬ ‫نه وت لد نه شول‪ .‬ځي نې يې‬
‫شول‪ .‬د‬ ‫نـور يې د غن مو پـه نـزدې پټيـو کـې پـ‬
‫ور ځې په ر ڼا کې دوى ټول له کورو نو او پټ يو نه‬
‫واېســتل شــول او د کلــي لــه نارينــه او ځوانــانو‬
‫سـره په يـوه م يدان کې پـه دې نامـه غونـډ کړى‬
‫شول‪ ،‬چې چارواکي غواډي ور سره خ برې و کړي‪ .‬ه مدا‬
‫چـې دوى سـره غو نډ شول‪ ،‬وسـله والـو سـرتېرو پـه‬
‫يوه دم پرې وولۍ واورو لې او ټول يې سترې و ترې‬
‫ـې‬
‫ـې‪ ،‬چـ‬‫ـال کـ‬‫ـې حـ‬
‫ـه داسـ‬
‫ـې پـ‬‫ـدونه يـ‬‫ـول او جسـ‬‫وغورځـ‬
‫ځي نې نيش ژوا ندي هش وو ‪ ،‬په الر يو کې په نزدې‬
‫ک ندو کې وا چول او په بو لدوزرونو يا غا ښه ورو‬
‫سره يې خاورې پرې واډولې‪.‬‬
‫د کېرا لې د ټول وژ نې شمېر مع لوم نه دى‪ ،‬تر‬
‫څوارل سو سوو پورې يې هش اټ کل شوى دى‪ .‬په دوى‬
‫کـې څه بانـدې شپ سـوه د کېرا لې اوسـېدونکي او‬
‫نـور لـه کټـار‪ ،‬ومب ير او نـورو ځايونو څ ـه وو‪.‬‬
‫له د غې پې ښې نه ورو سته يو سل او څ لور کو نډې‪،‬‬
‫چـې لـه ځينـو سره ما شومان هـش وو‪ ،‬د اسـمار لـه‬
‫الرې باجوډ ته واو ښتې‪ .‬يوه دي ني تا جک عالش‪ ،‬چې‬
‫په د غه و خت کې په باجوډ کې و‪ ،‬په څر خي پ له‬
‫ز ندان کې قي صه کو له‪ ،‬چې ځي نو ځايي خل کو غو ښتل‬
‫له ه غو سره واده و کړي‪ ،‬خو د سيمې خان دوى بې‬
‫نن ګه وبلـل او مانع يې شـو‪ .‬دا هـش معلومـه نـه‬
‫ده‪ ،‬چې د غه ټول وژ نه د چا په ا مر شوې ده؟ د‬
‫ن ـامي پوځ قوم ندان‪ ،‬ل که چې دم ـه وويـل شـول‪،‬‬
‫ـت پــه مرکــز اســداباد‬
‫ـار و‪ .‬د واليـ‬‫عبــدالحق عالميـ‬
‫کې په دم ک لي يا چ غه سراى کې د ټو لو غو نډونو‬
‫د ارکــان رييســان‪ ،‬والــي ن ــام الــدين‪ ،‬د امنيــت‬
‫قوم ندان او څو ت نه رو سي م شاورين هش سره ټول‬
‫شــوي وو‪ .(30‬لــه دوى ســره يــو اوپراتيفــي يــا‬
‫عمليــاتي بلــوک هــش وو‪ .‬د ننګرهــار والــي او د‬
‫فر قې قوم ناان ب هرام هش له څو شوروي م شاورينو‬
‫سره هل ته ورغ لد و‪ .‬وا لي ب هرام ب يا په هما غه‬
‫شپه جالل آ باد کې د اف غان ملت يانو له خوا له‬
‫مېنځـه يووډل شـو‪ ،‬خو د هغـه له مېنځـه وډل پـه‬
‫م الف جنګ سره نه و‪.‬‬
‫ددغـــې ټـــول وژنـــې د تجـــويز ووتـــه شـــوروي‬
‫م شاوروينو ته ن يول شوې ده‪ ،‬د کېرا لې ټول وژ نه‬
‫په افغا نانو کې بې سارې وه‪ ،‬خو رو سانو ته ه غه‬
‫نوې نه وه‪ .‬رو سانو د کېرا لې له ټول وژ نې نه‬
‫څه با ندې سل کا له دم ه د مرو په ښار کې شپ‬
‫سوه مل کي ترکم نان د ت جويز له م ې په د غه مق صد‬
‫ووژل‪ ،‬چــې د اهــراف ترکمنــان ووېــروي‪ ،‬چــې لــه‬
‫م ال فت نه الس واخ لي‪ .‬د کېرا لې ټول وژ نه به هش‬
‫په ا صل کې د دوى په ت جويز په همد غه مق صد شوې‬
‫وي‪ ،‬خو په کونړ کې له د غې ټول و نې سره سره د‬
‫ـت روان وو‬‫ـې م الفـ‬ ‫ـډو او تنګــو درو کـ‬‫ـه لنـ‬
‫هغــه پـ‬
‫او د ‪ 0538‬کــال د اســد پــه دېرشــمه د قومنــدان‬
‫ع بدالروف ساپي په تدبير سره د ا سمار له غر ني‬
‫غو نډ نه د حکو مت الس ل نډ شو او نزدې و‪ ،‬چې د غه‬
‫قومنــدان لــه هغــه وروســته ټــول کــونړ ونيســي‪ .‬د‬
‫کونړ له ټول وژ نې سره سره هش چارواکيو خل کو‬
‫ته د خدمت نارې وهلـې او خپـل وونـد يـې د "خلکـو‬
‫خدمتګار" باله‪.‬‬
‫د اسمار حېرانوونکې پېښه‬
‫ـه‬
‫ـدو نـ‬‫ـتل کېـ‬‫ـه ايسـ‬
‫ـې لـ‬‫ـډ د کرښـ‬‫ـمار د ډيورنـ‬ ‫اسـ‬
‫وروسـته تر پ ـوا ال مهمـه سـتراتيجيکي سيمه شوې‬
‫وه‪ ،‬لــه اســمار نــه د چتــرال‪ ،‬بــاجوډ‪ ،‬کــونړ او‬
‫نورســتان پــه لــور الرې تللــې دي‪ .‬د مقــدوني لــوى‬
‫ســکندر دوه زره او درې ســوه کالــه دم ــه د اســمار‬
‫په الر باجوډ ته تل لد و‪ .‬د ا سمار د خاص ن امي‬
‫اهميــت لــه املــه و‪ ،‬چــې د برتــانوي هنــد حکومــت‬
‫غو ښته ه غه په خپ لې ن فوذې سيمې کې راو لي‪ ،‬خو د‬
‫ام ير ع بدالرحمن د ټين ګار له ام له له د غه ف کر‬
‫ـاالر‬
‫ـپاه سـ‬‫ـې سـ‬‫ـت )‪ (0890‬کـ‬
‫ـه وخـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـت‪ .‬پـ‬
‫ـه واوښـ‬‫نـ‬
‫غالم ح يدر څر خي له يوه لوى پوځ سره هل ته د ېره‬
‫و‪ ،‬پــه دغــه مقصــد چــې پــه بــاجوډ بانــدې د‬
‫افغانســتان نېــغ حاکميــت جــاري کــړي‪ ،‬آســمار لــه‬
‫نزدې دى‪ ،‬په وا قع کې‬ ‫باجوډ سره په هر ل حا‬
‫اســـمار د بـــاجوډ يـــوه برخـــه وه‪ .‬د اســـمار‬
‫اوســېدونکي ســاالرزي‪ ،‬مامونــد او مشــواڼي دي او د‬
‫ه غو ز ياتره په باجوډ کې ا باد دي‪ .‬ه مدا اوس هش‬
‫ځي نې باجوډيـان پـه ا سمار کې د کـر کيلـې ځمکـې‬
‫لري‪ .‬د همد غه اهم يت له ن ره و‪ ،‬چې ع بدالرحمن‬
‫له و خت نه را په دې وا په ا سمار کې غ ن امي‬
‫پوځ د ېره شوى دى‪ .‬دد غې ليک نې د ب حث په و خت کې‬
‫ــدان‬ ‫ددغـــې قـــوې د اســـمار غرنـــي غونـــډ قومنـ‬
‫عبــدالروف ســاپد د تګــاو اوســېدونکد و‪ .‬ســاپي‬
‫وو ندي اف سر نه و‪ ،‬خو څن ګه چې دى يو ال يق م سلکي‬
‫افســر و‪ ،‬د ننګرهــار فرقــې د يــوه ټــولي لــه‬
‫قوم ندانۍ نه د ا سمار غو نډ قوم ندانۍ ته ور سېد‪،‬‬
‫ـه‬
‫ـرتېري او پېنځـ‬ ‫ـې ‪ 5311‬سـ‬
‫ـې يـ‬‫ـت کـ‬
‫ـه وخـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـې پـ‬
‫چـ‬
‫او يا ت نه خل قي او پرچ مي اف سران لرل‪ .‬دى که څه‬
‫هـش وونـدي نه و‪ ،‬د شـيګل پـه ټولي با ندې يـې د‬
‫ـش د‬‫ـدو او هـ‬‫ـش د مجاهـ‬ ‫ـې هـ‬
‫ـو کـ‬‫ـع کولـ‬
‫ـه دفـ‬
‫ـې پـ‬‫حملـ‬
‫حکو مت اعت ماد وټ لد و‪ .‬څن ګه چې ساپد دم ه په‬
‫اســمار‪ ،‬بريکــوټ او جــالل آبــاد کــې پــوځي دنــدې‬
‫تر سره کړې وې‪ ،‬د کونړ له نااراميو نه ښه خ بر‬
‫و او له جهاد يانو سره يې په پ ټه مر سته کو له‪.‬‬
‫د ا سمار په غو نډ کې يې اف سران ج لد کړي او د‬
‫ه غو له هم کارۍ نه يې ځان داډه کړى و‪ .‬ساپي او‬
‫د غو نډ غ ېر وو ندي او م الف اف سران د ننګالم په‬
‫سوځېدلو‪ ،‬په هرات با ندې د شوروي ات حاد بم باري‬
‫او د کېرالــې پــه ټــول وژنــې ســره پارېــدلي او د‬
‫حکو مت په برا بر کې په منا سد و خت کې ع مل کو لو‬
‫ته په انت ار وو‪.‬‬
‫د اســمار د غونــډ کنډکونــه د غــرو پــه ډډو کــې‬
‫پرا ته او د ټول يو قوم ندانان يې خل قي او پرچ مي‬
‫اف سران وو‪ .‬هـر ټـولي زي کو يکو نه‪ ،‬هاوانو نه‪ ،‬د‬
‫م ــابرو عصــري وســيلې او نــورې ډول ډول وســلې‬
‫ـوډيزې‬‫ـور پـ‬‫ـوې څلـ‬‫ـه يـ‬
‫ـو قومن ـدانۍ پـ‬‫ـې‪ .‬د ټولـ‬‫لرلـ‬
‫ودا نۍ کې په دغ سې يوې ه سکې کې وه‪ ،‬چې درې خوا‬
‫ته يې غرو نه وو‪ .‬قوم ندان ساپد له دغ سې ه سکې‬
‫ودا نۍ نه د خ پل پالن په پ لي کو لو پ يل و کړ‪ ،‬چې‬
‫ـه‬‫ـران لـ‬‫ـي افسـ‬‫ـي او پرچمـ‬
‫ـه خلقـ‬‫ـې بـ‬
‫ـه م ـ‬‫ـه لـ‬‫د هغـ‬
‫مېنځــه وډل کېــ ي‪ .‬لــومړند تجــويز دا و‪ ،‬چــې دغــه‬
‫وو ندي اف سران په يوه پل مه په يوه ځاى کې ټول‬
‫شي او ب يا له مېن ځه يووډل شي‪ .‬د غه پالن په دې‬
‫رد شو‪ ،‬چې حکو مت به زر خ بر شي او غ نډ به تر‬
‫ـه‬‫ـه دغـ‬‫ـاپي پـ‬
‫ـدان سـ‬‫ـي‪ .‬د قومنـ‬‫ـدې ونيسـ‬‫ـارۍ النـ‬
‫بمبـ‬
‫ت جويز سره هش مواف قه و نه شوه‪ ،‬چې هر مل ګرى‬
‫اف سر دې يـو وو ندي افسـر د سـرتېرو په ملګر توب‬
‫لـه مېن ځه يو سي‪ ،‬ملګـرو يـې د غه تجـويز خطر ناک‬
‫وبا له‪ .‬خ برې په پ ټه روا نې وې‪ ،‬چې په د غه و خت‬
‫کې دوه سرتېرو د ب ندي ک ېدلو په و خت کې خل قي‬
‫اف سرانو ته وو يل‪ ،‬چې "‪ ...‬ضابط قط عه شان به‬
‫آن ها ف ته ا ست که خل قد ها و پرچ مد هاى دا خل‬
‫لــوا از بــين بــرده ميشــوند‪ "(35).‬خلقيــانو دغــه‬
‫ضـابط ون يوه او هغـه دوه تنـه نـور افسـران ورپـه‬
‫وو ته کړل او په دې ډول درې ت نه م ـالف افسـران‬
‫خلقيـانو تـه پـه الس ورغ لل او مو ضع د خطـر سـرحد‬
‫ته ورسېده‪.‬‬
‫په د غه حال کې قوم ندان ساپي که څه هش د ع مل‬
‫لپــاره تيــار نــه و‪ ،‬مجبورشــو د يــاد شــوي دويــش‬
‫تجـويز د اډول شوي شکل لـه م ې عمـل وکـړي‪ .‬دده‬
‫پــه وينــا "بتــاري ‪ 51‬اســد ‪[ 0538‬ا ســت ‪]0919 ،01‬‬
‫ســاعت چــار عصــر ســه نفــر از خلقــد هــاى بســيار‬
‫قدرتمنـد را بـدفتر خواسـتش‪ .‬اي نان ع بارت بود ند‬
‫ــر کشـــف‬‫ــازمان و امـ‬‫ــد سـ‬
‫ــد‪ ،‬منشـ‬ ‫از آمـــر سياسـ‬
‫لــوا‪ "(35).‬ده دم ــه د قومنــدانۍ ســاتونکيو تــه‬
‫هدايت ور کړى و‪ ،‬چې ه غوى ماڼۍ ته د ننوت لو په‬
‫و خت کې په عادي ډول بې و سلې کړي‪ ،‬خو د وت لو‬
‫په م هال کې يې په زي نو کې له مېن ځه يو سي‪.‬‬
‫وونــدي امــران د قومنــدانۍ دفتــر تــه يــواځې لــه‬
‫توپنګ چو سره راغ لل او که څه هش د روژې ميا شت‬
‫وه‪ ،‬په چاى څ ښلو او له قوم ندان سره په خ برو‬
‫کو لو بو خت شول‪ .‬دوى له قوم ندان نه وغو ښتل‪ ،‬چې‬
‫ـرار لـه م ـې ‪ 01‬تنـ‬
‫ـه‬ ‫د نيـول شـويو افسـرانو د اقـ‬
‫نور اف سران د توهيې ن يت لري او با يد ون يول شي‬
‫ا و دوى تــه وســپارل شــي‪ .‬ســاپي هغــو تــه د هغــو‬
‫ـه‬‫ـه دغـ‬‫ـړ‪ ،‬پـ‬ ‫ـالف وکـ‬ ‫ـره م ـ‬‫ـپارلو سـ‬‫ـه سـ‬‫ـرانو لـ‬
‫افسـ‬
‫دليــل‪ ،‬چــې " بــا در ن ــر داشــت اوضــاع و حــاالت‬
‫ا هراف و روح يه ا سالمد که ع ساکر لواى ا سمار از‬
‫ـار نيــز نباشــد‬ ‫ـه در کـ‬‫ان برخوردارنــد‪ ،‬ا ــر توهيـ‬
‫)‪(33‬‬
‫هش عليه شما دست بکـار مـد شـوند‪ " .‬هغـه دا هـش‬
‫ور ته وويـل‪ ،‬چې دغـه اف سران به جـالل ابـاد ته‬
‫ـواډي‪،‬‬ ‫ـه غـ‬
‫ـې څـ‬ ‫ـارواکي چـ‬ ‫ـه چـ‬
‫ـې هلتـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـتول شـ‬
‫واسـ‬
‫ـوډه‬‫ـو جـ‬‫ـوې‪ ،‬خـ‬ ‫ـرې اوددې شـ‬‫ـړي‪ .‬خبـ‬‫ـره وکـ‬‫ـې ورسـ‬
‫هغسـ‬
‫رانغلــه او خلقــي افســران د مــازيګر پــه پېنځــه‬
‫ني مو ب جو په د غه ن يت له دف تر نه وو تل‪ ،‬چې ه غه‬
‫ـې‬
‫ـه ونيسـي او پـه جـزا يـ‬ ‫‪ 01‬تنـ ه افسـران پـه خپلـ‬
‫ور سوي‪ ،‬خو په زي نو کې د ښکته ک ېدلو په و خت کې‬
‫د مــاڼۍ ســرتېرو نصــير احمــد او عبــدهللا پــه خپلــو‬
‫وســلو ســره لــه مېنځــه يــووډل)‪ .(33‬ډزې بــه بيــرون‬
‫اور ېدل شوې وي‪ ،‬چې قوم ندان ساپي نزدې ځايونو‬
‫پاکولو په و خت کې‬ ‫ته زر خ بر ور کړ‪ ،‬چې د و سلو‬
‫په خ طا سره ف ير و شو او نور خير يت دى‪ .‬ه غه ب يا‬
‫ـورو لــه‬‫ـيش کنــډک قومنــدان عبــدالباقي او نـ‬ ‫د درېـ‬
‫الرې د م ابرې او تليفـون مر کز په الس کې ون يوه‬
‫او د قرار واه د ټولي قوم ندان يې له ا صل مو ضوع‬
‫نه او دا سې هش له دې نه خ بر کړل‪ ،‬چې د غو خل قي‬
‫افسرانو غوښتل دى هـش لـه مېنځـه يوسـي او "اينـک‬
‫وظيفـه خـودت ا ست تـا صاحبمنصـبان خل قد و پرچمـد‬
‫را که من ذري عه تلي فون بدفتر فرا مي وانش‪ ،‬سر‬
‫به نيست کند‪ ".‬هغـه دغـه ماموريـت پـه خوښـۍ سـره‬
‫ومانــه‪ ،‬بيــا هــش د قومنــدان ســاپي پــه وينــا‬
‫" صاحبمنصــبآن خلقــد و پرچمــد را کــه بــداخل لــوا‬
‫بود ند يکا يک به نام آين که آ مر سيا سد با ان ها‬
‫کــار دا رد و راجــع بــه وظيفــه بــا انــان صــحبت‬
‫مينما يد‪ ،‬باين ترت يد بدفتر خوا ستش که در م نزل‬
‫پايان به جـزاى اعمـال شـان رسـانيده ميشـدند‪"(31).‬‬
‫په دې ډول د قومنـدان سـاپي پـه قـول "منصـبداران‬
‫خل قد و پرچ مد در ظرف ي کد دو ساعت در دا خل لوا‬
‫از بين برده شدند و نو بت ت صفيه ح ساب بان عده‬
‫صاحبم ن صبان فرار ر سيد کـه در ق لل شام مواضـع‬
‫ـز‬‫ـان مجهـ‬‫ـات شـ‬‫ـرفته قطعـ‬‫ـلحه پيشـ‬‫ـا اسـ‬
‫ـتند و بـ‬‫داشـ‬
‫بودند‪ ".‬دى اضافه کـوي‪ ،‬چـې " رچـه مرکزيـت آنـان‬
‫دي گر از هـش پا شيده بود‪ ...‬با آنهـش در موقفد‬
‫قرار دا شتند که ميتوان ستند با قدرت ناچيز کار‬
‫ــي‬‫ــولي خلقـ‬‫ــه ټـ‬‫ــد‪ "(38).‬ددغـ‬
‫ــام دهنـ‬
‫ــد انجـ‬‫بزر ـ‬
‫قوم ندان‪ ،‬چې تر ټو لو ز يات په يوه ح ساس ځاى کې‬
‫د ېره و‪ ،‬د بې سيش م ابر په هدايت د يوه م الف‬
‫اف سر له خوا له مېن ځه يووډل شو‪ .‬د ه غه په له‬
‫م ېنځ نه وډ لو سره د وو نديانو د وژ لو عمل يه له‬
‫پټې نه ووتله‪ .‬د ساپي پـه وينـا "بـه تمـام شـبکه‬
‫هاى که تلي فوند و بگو نه بد سيش با لوا راب طه‬
‫مســتقيش داشــتند‪ ،‬علنــا قومانــده دادم تــا تمــام‬
‫خلقد هـا و پرچمـد هـا را از بـين ببرنـد‪ "(39).‬پـه‬
‫ـي افســران د شــپې تــر‬‫ـي او پرچمـ‬‫دې ډول پــاتې خلقـ‬
‫يوول سو ب جو پورې له مېن ځه يووډل شول‪ ،‬بې له‬
‫دې چې هغوى ته د مقاومت موقع په الس ورغلې وي‪.‬‬
‫ددغــې بــې ســارې عمليــې بريــالد پــاى قومنــدان‬
‫عبـدالروف ساپد پـه لوډ سپيکر کـې ا عالم کړ‪ .‬پـه‬
‫ه غه سره سرتېري او اف سران ډ ېر خوس شول او ه غو‬
‫خپ له خو ښي د ر سام وول يو په پور ته وي شتلو سره‬
‫و ښودله‪ .‬د غومره ډ ېرې وولۍ واورو لې شوې‪ ،‬چې د‬
‫شــپې تيــاره فوــا دغــومره روښــانه شــوه‪ ،‬چــې پــه‬
‫ا سدباد کې وا لي ن ام ا لدين هش ور ته متو جه شو‪.‬‬
‫په ټلي فون کې يې قوم ندان ساپد په دې مال مت کړ‪،‬‬
‫چې "ا ز يکطـرف داد ميزنـد کـه مهمـات نـدارى و از‬
‫جا ند دي گر با ف ير مر مد هاى ر سام ف واى ک نر را‬
‫بروز روشن مبـدل سـاخته ايـد‪ ".‬پـه ځـواب کـې يـې‬
‫وويل‪ ،‬چې "فيرهـا توسـط اشـرار صـورت ميگيـرد کـه‬
‫ـته‬‫ـد‪ ".‬ښاېسـ‬ ‫ـه اورده انـ‬‫ـا حملـ‬
‫ـا مـ‬‫ـرف بـ‬‫ـار هـ‬
‫از چـ‬
‫ځنــډ وروســته يــې والــي تــه پــه ټليفــون کــې ډاډ‬
‫ورکړ‪ ،‬چې "حمله که بـر لـواى اسـمار صـورت رفتـه‬
‫بــود‪ ،‬بــه عقــد زده شــد و حملــه اوران شکســت‬
‫خورد ند‪ .‬اي نک ا نان خود را ت سليش نمود ند‪ ،‬ا مدن‬
‫خــودت ضــرورت اســت تــا بــا مــردم دره از نزديــک‬
‫ببينــد و ضــمنا مارشــد نيــز ب ــاهر ايــن پيــروزى‬
‫اجرا شود‪ ".‬والـي وعـده ورکـړه‪ ،‬چـې سـبا بـه پـه‬
‫اوو بجو ورسې ي‪.‬‬
‫قوم ندان ب يا د شاوخوا خ لک هش پرې خ بر کړل‬
‫او ه غوى‪ ،‬چې په د غه بري ډاډه او خوس شوي وو‪،‬‬
‫د سهار ه شپ و ب جو د غ نډ په شپ کي لومټرۍ کې‬
‫غو نډ شول‪ .‬وا لي ن ام ا لدين له و عدې سره سش د‬
‫سهار په اوو ب جو په هلي کوپتر کې ځان ور سوه‪،‬‬
‫خو ه مدا چې هلي کوپتر بېر ته په هوا شو‪ ،‬وا لي‬
‫ن ام ا لدين هش له مېن ځه يووډل شو‪ .‬عج به ال دا‬
‫ده‪ ،‬چې همدغه هليکوپتر " تـا عصـر هشـت مرتبـه بـه‬
‫لــواى اســمار پروازهــاى انجــام داده و مهمــات‬
‫اورده امــا از چگــونگد رويــداد بي بــر مانــد‪"(11).‬‬
‫په ب له ورځ د غه هلي کوپتر ب يا را کوز شو‪ ،‬خو دا‬
‫ځل ون يول شو او جالل ا باد ته خ بر ور کړل شو‪ ،‬چې‬
‫څن ګه چـې د ه غې سـيش له کـار نه لوېـدلد‪ ،‬ب له‬
‫ـه الوتکــه‬ ‫ـه دريېمــه ورځ بلـ‬
‫ـه راواســتوي‪ .‬پـ‬‫الوتکـ‬
‫له دوه انجنيرا نو سره ا سمار ته راغ له او ه غه‬
‫هش ون يول شوه‪ .‬په څلور مه ورځ ب له الوت که ه مدا‬
‫چې د ا سمار ف وا کې ښکاره شوه‪ ،‬بېر ته په شا‬
‫شوه‪ .‬د غه و خت حکو مت د ا سمار د غو نډ له سقوم‬
‫نه خبر شوى و‪.‬‬
‫د اســمار پــه غرنــي غونــډ کــې پــه دغــه ډول د‬
‫پېن ځه او يا ت نو وو ندي اف سرانو له مېن ځه وډل‪،‬‬
‫فل مي يانې غ ير حقي قي ښکاري‪ ،‬خو د غه ب يان به‬
‫ې‬ ‫له م‬ ‫تر ه غو پر ځاى وي‪ ،‬چې د نورو معلو ماتو‬
‫هغه په بل ډول انځور کړاى شي‪.‬‬
‫د قومنــدان ســاپي بــل قــدم د اســداباد او جــالل‬
‫ا باد ن يول او له ټول ننګر هار نه د خل قي حکو مت‬
‫الس لنــډول و‪ .‬دغــه هــدف تــه د رســېدلو لپــاره ده‬
‫کار هـش کـړى و او ډاډه و چـې "در هـول مـدتد کـه‬
‫ــا‬‫ــودم بـ‬ ‫ــراى بـ‬‫ــه سـ‬‫ــاد و چغـ‬‫ــالل ابـ‬‫ــن در جـ‬‫مـ‬
‫صاحبمن صبان و ع ساکر که از ر جيش کمون ستد حما يت‬
‫ـراه‬ ‫ـورت بـ‬‫ـد‪ ...‬ک ـه در صـ‬‫ـش انـ‬
‫ـد کـ‬ ‫ـد‪ ،‬خيلـ‬
‫مينماينـ‬
‫اف تادن ق يام در يک ق شله موازى با آن ق يام ها‬
‫در قطعــات و ق شــله هــاى ديگــر نيــز صــورت خواهــد‬
‫پــذيرفت‪ ".‬نــو ځکــه دى وايــي‪ ،‬چــې "بروفــق نقشــه‬
‫اي که من هرح ن موده بودم‪ ،‬باي ست در مدت سه روز‬
‫چ غه سراى بد ست ع ساکر م سلمان لواى سوم ا سمار‬
‫فـــتح ميشـــد‪ "(10).‬ددې لپـــاره ده د پـــېق درې‪،‬‬
‫ـدانانو‬ ‫ـمار د مجاهـدو قومنـ‬ ‫ـين او اسـ‬ ‫ـرورې‪ ،‬دره سـ‬‫مـ‬
‫پــه ملګرتــوب پــه مرکــز بانــدې د يرغــل پــالن هــش‬
‫ترتيد کړ‪ .‬د سـهري پـه وينـا "عبـدالروف خـان بـه‬
‫صـفت قوم ندان ع مومش حم له در صـف جلـوى عسـاکر و‬
‫مجاهــدين قــرار رفــت‪ .‬فيــر تــوپ هــاى هــاوان‪ ،‬و‬
‫بتر يه به مر کز وال يت آ غاز يا فت‪ ...‬با تا سف در‬
‫اوا ند که قوم ندان م صروف عمل يات بمر کز بود از‬
‫عقـــــــــــد افـــــــــــراد دســـــــــــتورى‬
‫حــزب (اســالمد) و عناصــر دشــمن عليــه قــوت عســکرى‬
‫ـونل‪،‬‬ ‫ـام نمــوده فــوه (و) را بــا پرسـ‬ ‫ـدان قيـ‬
‫قومانـ‬
‫مهمــات و ســالح چــور و چپــاول نمودنــد‪ .‬حرکــت‬
‫مجاهــدين جهــت ــرفتن مرکــز بــه ناکــامد منجــر‬
‫رد يد‪ ،‬يک مح شر غ ير قا بل پيش بي ند در منط قه‬
‫برپــا شــد‪ .‬نزديــک بــود جنــگ داخلــد ر دهــد‪.‬‬
‫قومنــدان مــانع شــد و خــود را نجــات داد و از‬
‫منطقه بيرون شد‪"(10).‬‬
‫ــدان‬ ‫ــوا د قومنـ‬ ‫ــوې خـ‬
‫ــه يـ‬‫ــه لـ‬ ‫ــه دې ډول کـ‬‫پـ‬
‫ع بدالروف ساپي په حېرا نونکي او بې ساري ت جويز‬
‫او ع مل سره بې له دې‪ ،‬چې يو مل ګرى يې هش ت لف‬
‫شــوى وي‪ ،‬يــوه مهمــه ن ــامي قطعــه د حکومــت لــه‬
‫کن ټرول نـه واې ستل شـوه او خلکـو پـرې جشـن جـوډ‬
‫کړ‪ ،‬له بلې خـوا "‪ ...‬چپـاول قـوه د ـروال همانـا‬
‫سقوم دو باره منط قه بد ست د شمن [حکو مت] و و خيش‬
‫شــدن اوضــاع و پــا‪،‬ين آمــدن مــورال جهــادى در آن‬
‫بود‪ "(15).‬که ساپد او ملګـرو يـې پېنځـه اويـا تنـه‬
‫وو نديان ووژل‪ ،‬په دې نا مه چې م سلماني يې پرې‬
‫ايښـــې او زورواکـــي کـــوي‪ ،‬نـــورو دوى چـــور او‬
‫نابر يالي کړل‪ ،‬پـه دې نامـه‪ ،‬چې دوى د ه غو په‬
‫شــان مســلمانان نــه وو‪ .‬پــه هــرې خــوا کــې د‬
‫افغا نانو په عق يدې او ف کر کې تغ ير راغ لد‪ ،‬بې‬
‫ات فاقۍ پ ياوډې شوې او د م لي سيا ست او ژو ند په‬
‫ـمار د‬‫ـوى و‪ .‬حکومــت د اسـ‬ ‫ـد او نقــيض شـ‬‫ـړه ضـ‬‫اډه کـ‬
‫ـه ورځ او د‬ ‫ـه څلورمـ‬‫ـه پـ‬
‫ـقوم نـ‬‫ـه سـ‬‫ـې لـ‬‫ـامي قطعـ‬ ‫ن ـ‬
‫خ پل وا لي له وژل ک ېدلو نه په درېي مه ورځ خ بر‬
‫شو‪ .‬د غه حال د قوم ندان ساپي د پا خه تدبير او‬
‫لـه خلقـي ن ام سـره د خلکـو او پـه خـاص ډول له‬
‫وونــدي افســرانو ســره د غېــر وونــدي افســرانو د‬
‫ټي نګ م ال فت قيصـه کوي‪ .‬د اسـمار د غو نډ سقوم‬
‫نه يواځې د خل قي حکو مت پرم دغ سې س ته څپ ېړه‬
‫وه‪ ،‬چې د تره کي او ا مين ترمېنځ يې مو جوده بې‬
‫اعت مادي نوره هش پ ياوډې کړه‪ ،‬د وز يري په وي نا‬
‫"‪ ...‬دا موضوع د وهـن د عـال شـورا پـه غونـډې کـې‬
‫يـاده شـوه او تـره کي صـاحد ه وه وکـړه‪ ،‬چې ددې‬
‫پې ښې پړه په ا مين وا چوي او دا سې ښکارېده چې‬
‫دوى د هرې پې ښې څ ه د يوه او بل مالمت يا ل پاره‬
‫وټــه پورتــه کــوي‪ "(10).‬پــه نهايــت کــې د قومنــدان‬
‫ـت‬‫ـوى حرکـ‬
‫ـې لـ‬‫ـنډتوب ددغـ‬‫ـت شـ‬‫ـومي حرکـ‬ ‫ـاپي او د قـ‬ ‫سـ‬
‫پيالمــه شــوه‪ ،‬چــې پــه هغــه ســره د عنعنــوي ولســي‬
‫پاڅون ځاى وو ندي ف عاليتونو ون يو او د اف غان د‬
‫مبارزو بڼه بدله شوه‪.‬‬
‫د پل مري پاڅون‬
‫د پل مــري ښــار خلکــو د ‪ 0538‬کــال د ثــور لــه‬
‫دويمـې کـاليزې وروسـته پاڅون پ يل کـړ‪ .‬د پاڅون‬
‫سمال سي محر که د ښوونځي يوه ښوونکې وه‪ ،‬چې و يل‬
‫يې وهن ته "کفـر" راغلـد دى‪ .‬هغـې ټوپـک پـه الس د‬
‫غسـې تبليـغ کـاوه‪ ،‬خلـک پرې ودر ېدل چـې حکـومتي‬
‫قوتونــو او خلکــو ســره مقابلــه وکــړه او دواډو‬
‫خواوو ته ډېر تلفات واوښتل‪.‬‬
‫له پاڅون کوونک يو نه اټ کل درې سوه ووژل شول‬
‫ـه‬
‫ـوه او لـ‬ ‫ـدې شـ‬‫ـک النـ‬
‫ـوه ټانـ‬ ‫ـر يـ‬
‫ـش تـ‬‫ـوونکي هـ‬‫او ښـ‬
‫مېنځــه الډه‪ ،‬خــو ددغــې پېښــې پــايلې درنــې وې‪ .‬د‬
‫ب غالن وا لي مح مد خان پيګ ير په ا مر هر پاڅون‬
‫کـوونکد چې امنيتـي چارواکيو ته پـه الس ور ته‪،‬‬
‫ـش موټروانــان او د‬ ‫ـه وډل کېــده‪ .‬داســې هـ‬ ‫لــه مېنځـ‬
‫کابــل_کنــدوز د الرې الرويــان د ښــاريانو پــه شــان‬
‫نيــول کېــدل‪ .‬پــه دغــه ورځ ‪ 031‬کســان امنيتــي‬
‫ـپ‬‫ـه شـ‬
‫ـالن پـ‬
‫ـل او د بغـ‬ ‫ـه الس ورغلـ‬‫ـه پـ‬
‫ـارواکيو تـ‬ ‫چـ‬
‫مي لۍ فا صله کې د ها شش پ له ته نزدې د جر شکن په‬
‫نا مه يوې هبي عي ک ندې کې څوک مړه او څوک نيش‬
‫ژواندي واچول شول او خاورې پرې واډول شوې‪.‬‬
‫سـر ه له دې هـش د ثور د ميا شتې پـه نول سمه د‬
‫ـول‬‫ـورې ټـ‬‫ـو پـ‬‫ـو بجـ‬‫ـر دولسـ‬ ‫ـه تـ‬
‫ـز پرتـ‬‫ـوالۍ مرکـ‬ ‫ولسـ‬
‫پل مـري د پاڅون کوونکيـو الس تـه ورغـد‪ .‬دوى ف کر‬
‫کاوه‪ ،‬چې پاڅون ه سې چې په پل مري کې عام دى‪،‬‬
‫په ټول ه ېواد کې عام شوى او حکو مت ن سکورې ي‪،‬‬
‫نو دوى په خ پل هوډ ټي نګ ودر ېدل‪ .‬ښار يې هش‬
‫ونيــو‪ ،‬ح کــومتي دفترونــه يــې چــور کــړل او ډېــر‬
‫وو نديان او کاروران يې له مېن ځه يووډل‪ ،‬خو په‬
‫ـا‬
‫ـه د ذکريـ‬ ‫ـې نـ‬‫ـه فرقـ‬ ‫ـرين لـ‬‫ـې د نهـ‬‫ـو کـ‬‫ـو بجـ‬
‫دولسـ‬
‫ها شمي په قوم ندانۍ يوه غ ټه قوه ور سېدله او د‬
‫پـاڅون کوونک يو پـه نيولـو او وژلـو يې الس پـورې‬
‫کړ‪ .‬سرتېرو هر ه غه څوک ن يوه‪ ،‬چې يې ن يولد شو‪.‬‬
‫له کورو نو نه يې هش خ لک واي ستل او ټول يې د‬
‫جر شکن په هبيعـي ک نده کې وا چول او خاورې يـې‬
‫پرې واډو لې‪ .‬خل کو ک ندې ته د وډل ک ېدلو په و خت‬
‫کې چيغې کـولې‪ ،‬چـې "اوه مسـلمانانو! مـود ژونـدي‬
‫خښوي‪ ،‬خالص مو کړئ‪ ".‬د قومنـدان ذکريـا هاشـمي پـه‬
‫ـل‬
‫ـوه بـ‬‫ـه او د يـ‬ ‫ـې ‪ 131‬تنـ‬ ‫ـدې کـ‬
‫ـې کنـ‬‫ـه دغـ‬‫ـا‪ ،‬پـ‬‫وينـ‬
‫ـې‬
‫ـه پېښـ‬‫ـوي دي‪ .‬لـ‬ ‫ـول شـ‬ ‫ـه اچـ‬‫ـول‪ 031 ،‬تنـ‬‫ـه قـ‬
‫راوي پـ‬
‫نــه وروســته د ښــار دکانــدارانو خپــل دکانونــه د‬
‫اعتــراا پــه تووــه وتــړل‪ ،‬خــو حکــومتي چــارواکيو‬
‫مجبور کړل‪ ،‬چې بېرته يې خالص کړي)‪.(13‬‬

‫د چندول پاڅون‬
‫چ نداول د کابـل ښـار په تاري کـې خـاص مقـام‬
‫لر لد دى‪ ،‬نادر شاه اف شار ورو سته له ه غه چې په‬
‫‪ 0158‬کــې يــې د شــاه حســين پــه ســروالۍ د هوتکــو‬
‫واکمنــي نســکوره کــړه‪ ،‬د کابــل لــه الرې يــې د‬
‫هندو ستان د نيو لو ت کل و کړ‪ .‬په کا بل کې يې يوه‬
‫ـې د‬‫ـه چـ‬
‫ـه نامـ‬ ‫ـدول پـ‬‫ـړه‪ ،‬د چنـ‬ ‫ـاى کـ‬‫ـاى پرځـ‬
‫ـوه ځـ‬‫قـ‬
‫قراول پرخالف ه غې قوې ته و يل ک ېده‪ ،‬چې شاته‬
‫پر ته وي‪ .‬دغـه قوه لـه قزلبا شانو نـه جـوډه وه‪.‬‬
‫ـد‬
‫ـو ترکيـ‬ ‫ـو يـ‬‫ـو خېلونـ‬ ‫ـو بېلـ‬
‫ـې د بېلـ‬ ‫ـان‪ ،‬چـ‬
‫قزلباشـ‬
‫ـذهد‬‫ـه مـ‬
‫ـرکمن او پـ‬ ‫ـه تـ‬ ‫ـه خټـ‬
‫ـومي ډول پـ‬ ‫ـه عمـ‬‫وو‪ ،‬پـ‬
‫ـې د‬‫ـل کـ‬
‫ـه اصـ‬ ‫ـان پـ‬
‫ـيعه وو‪ .‬قزلباشـ‬ ‫ـامي شـ‬‫ـس امـ‬‫دولـ‬
‫ـدان وو‪،‬‬‫ـړي مريـ‬ ‫ـر پريکـ‬ ‫فــارس د صــفوي پاچايــانو سـ‬
‫چــې پــه ســرونو بانــدې د ســور رنګــه ټــوکرو پــه‬
‫ـفوي‬‫ـوي دي‪ .‬صـ‬‫ـاد شـ‬‫ـه يـ‬ ‫ـه نامـ‬‫ـه دغـ‬
‫ـره پـ‬‫ـاوولو سـ‬‫تـ‬
‫واکمنــو پــه زياتــه انــدازه د دوى پــه قــوت ســني‬
‫فارس په شيعه فارس بدل کړى و‪.‬‬
‫اح مد شاه درا ني نور قزلبا شان هش پرې ا ضافه‬
‫کړل‪ .‬قزلبا شان که په ک ندهار يا کا بل کې وو‪،‬‬
‫ســدوزي واکمنــو تــه پــوره وفــادار وو‪ ،‬پــه تېــره‬
‫ه غوى چې د غالم شاهي په نا مه د ه غو خاص پوځ يان‬
‫ـر‬
‫ـياتو او سـ‬ ‫ـان د منشـ‬ ‫ـور قزلباشـ‬‫او محاف ـان وو‪ .‬نـ‬
‫ـمي‬‫ـه رسـ‬
‫ـه پـ‬‫ـه تووـ‬‫ـانو پـ‬ ‫ـو او ميرزايـ‬ ‫ـته دارانـ‬‫رشـ‬
‫دفترونــو کــې ننوتــل‪ .‬د کابــل قزلباشــانو اهميــت‬
‫ـل د‬‫ـې کابـ‬‫ـو‪ ،‬چـ‬‫ـر شـ‬‫ـش ډېـ‬‫ـور هـ‬‫ـه نـ‬
‫ـه هغـ‬‫ـته لـ‬‫وروسـ‬
‫کنـــدهار پرځـــاى پـــه کـــال ‪ 0113‬کـــې د درانـــي‬
‫امپرا تورۍ مر کز شو‪ .‬دوى په خاص ډول تي مور شاه‬
‫درا ني او شاه مح مود ته ډ ېر م قرب وو‪ .‬د مح مدزي‬
‫واکم نۍ مپ سس اميـر دو ست مح مد خـو د دوى خوريـه‬
‫و‪ .‬د ه غه مور چې د ک ندهار د قزلبا شانو د سپاه‬
‫م صنور له خ ېل نه وه‪ ،‬د ه غه په روز نه کې يې له‬
‫خپـل مېـړه سردار پاي نده محمـد نه ډېـره مـوثره‬
‫وه‪ .‬قزلبا شانو د افغان ستان په سيا ست کې که څه‬
‫هش په شمېر کې کش او يو ورو ستد م هاجر و لس دى‪،‬‬
‫ـه‬‫ـيس لـ‬‫ـان_انګلـ‬‫ـو دوى د افغـ‬‫ـړى دى‪ .‬خـ‬‫ـر کـ‬‫ـر اثـ‬‫ډېـ‬
‫په‬ ‫م‬ ‫لـومړي جنـګ نـه ورو سته په سياسـي ل حا‬
‫ځوډي شول‪ .‬په د غه ج نګ کې د دوى يو نامتو م شر‬
‫خــان شــيرين د افغــان غازيــانو پــر م الفــت د‬
‫يرغلګــرو خــوا ونيولــه او د افغانــانو حساســيت‬
‫ور سره ز يات شو‪ .‬په دو يش اف غان_انګ ليس ج نګ کې‬
‫هش له دوى نه ډ ېرو له يرغل ګرو سره مر سته و کړه‬
‫او ب يا د ام ير ع بدالرحمن په واکم نۍ کې دوى تر‬
‫س ت ف شار ال ندې ون يول شول‪ .‬سربېره پر دې‪ ،‬چې‬
‫دوى له يرغل ګرو سره مر سته کړې وه‪ ،‬په دوى تور‬
‫ول ګول شو چې د هزاره جات ياغ يان يې چې له دوى‬
‫ســره پــه مــذهد کــې شــريک دي‪ ،‬د حکومــت پــر ضــد‬
‫لم سولي دي‪ .‬ب يا نو دوى او دا سې هش هزاره وان‬
‫اډ شــول‪ ،‬چــې خپــل مــذهد پرېــ دي او ســني شــي‪.‬‬
‫قزلبا شانو د تق يې د ا صل له م ې‪ ،‬چې د خ طر په‬
‫و خت کې له خ پل مذهد نه تېر ې ي‪ ،‬په ظاهر کې‬
‫ســني شــول)‪ ،(13‬خــو د اميــر لــه مړينــې وروســته‬
‫قزلباشــان بېرتــه د اماميــانو پــه تووــه څرونــد‬
‫شول‪.‬‬
‫قزلبا شان د شلمې پ ېړۍ په ني مايي کې نور نو‬
‫چ ندول ته منح صر نه وو او د امن يت په ټينګ ېدو‪،‬‬
‫د ښار په پراخ ېدو او په ت ېره د ميو ند جادې په‬
‫اي ستلو سره د ښار په نورو بر خو کې مې شت شول‪.‬‬
‫څن ګه چې دوى په د غه و خت کې پوره فار سي و يونکي‬
‫ـانۍ‬‫ـه اسـ‬‫ـره پـ‬‫ـو سـ‬
‫ـورو خلکـ‬‫ـه نـ‬‫ـار لـ‬
‫ـوي وو‪ ،‬د ښـ‬ ‫شـ‬
‫محشــور شــول او خيښــي يــې هــش ورســره وکــړې‪ .‬پــه‬
‫همــدغې پېــړۍ کــې دوى پــه خپلــو تکيــه خــانو کــې‬
‫تبل يغ ز يات او براال کړ‪ ،‬که څه هش د ا مام ح سين‬
‫په ياد په زنځيرو نو سره ځانو نه و هل‪ ،‬وي نې کول‬
‫او کړول يو ع جد او د نه کو لو کار دى‪ .‬په عين‬
‫حال کې څن ګه چې په دوى کې د ميرزا يي عنع نه ښه‬
‫ـمېر‬‫ـه زي ـات شـ‬‫ـې پـ‬
‫ـوهنې کـ‬‫ـري پـ‬‫ـه عصـ‬
‫ـه وه‪ ،‬پـ‬‫ټينګـ‬
‫ننوتـل او مسـلکي او ع صري مـاهران شـول‪ ،‬خو ويـل‬
‫ک ې ي چې د حقو قو په پوهنځي کې يې زده کړه نه‬
‫ـور د‬‫ـې د ثـ‬‫ـه دوى کـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه نتيجـ‬
‫ـولد‪ .‬پـ‬‫ـوه کـ‬‫شـ‬
‫کود تا په و خت کې هش مذهبي واع ان او هش م سلکي‬
‫ماهران‪ ،‬م لي ش صيتونه او ح تد پوها ندان کش نه‬
‫وو‪ .‬که څه هش له خل قي حکو مت سره دوى جوډ نه‬
‫وو‪ ،‬بيـا هش تر ډېـره وختـه پـورې پـه ظاهر کې‬
‫ارام وو‪ .‬د دوى او حکومــت تــرمېنځ ورانــد وروســته‬
‫له ه غه څرو ند شو‪ ،‬چې د هرات د پاڅون په و خت‬
‫کې دا يران يوه مذهبي م شر ا يات هللا شريتعتمداري‬
‫د خل قي حکومـت پرضـد تبليـغ پ يل کـړ او حکو مت د‬
‫دوى يــو شــمېر نوميــالي د انجنيــر محمــد اکــرم‬
‫پرون تا او انجن ير مح مد شريف پرونتـا پـه وډون‬
‫ونيول)‪ .(11‬خلقي حکومت پـه دې فکـر و چـې څنګـه چـې‬
‫دوى نــه يــواځې پــه مــذهبي چــارو کــې‪ ،‬بلکــې پــه‬
‫حقــوقي او حتــد سياســي چــارو کــې هــش د ايــران د‬
‫مجتهـدانو تر ن فوذ ال ندې دي او هغـوى پـه عمـومي‬
‫ډول د تقليــد مرجــع وڼــي‪ ،‬دوى د افغــان دولــت‬
‫م الف دي‪ ،‬نو يې د شريعتمداري له وي نا ورو سته‬
‫چې خلقيانو د "شـريعت مـداري" پـه نامـه يـاداوه‪،‬‬
‫پــه هغــو ســ ته ونيولــه‪ .‬د ‪0919‬کــال د جــون پــه‬
‫ميا شت کې يې ورو سته له ه غه چې د يو شمېر شيعه‬
‫عال مانو په شفاعت سيد سرور وا عظ له ب ند نه‬
‫ازاد کـړى و‪ ،‬يـو شـمېر نور يـې د مح مد اسـماعيل‬
‫مب لغ‪ ،‬سيد ا براهيش عالم شاهي‪ ،‬نادر ع لي جاغوري‬
‫په وډون يو په بل پ سې ب ندي کړل‪ ،‬خو د کا بل‬
‫شيعه وانو د حکو مت پر ضد ورو سته له ه غه عم لي‬
‫وــام اوچــت کــړ‪ ،‬چــې د جوزجــان واليــت پــه ســرپل‬
‫ولســوالۍ کــې يــوه پېښــه شــوې وه‪ .‬هلتــه خلقــي‬
‫ـوڼې د‬‫ـځې او لـ‬ ‫ـې ښـ‬
‫ـې خپلـ‬ ‫ـړل‪ ،‬چـ‬
‫ـک اډ کـ‬‫ـوال خلـ‬‫ولسـ‬
‫سواد زده کړې کورس ته ول ې ي‪ .‬د غه کورس د ا مام‬
‫زاده يحيـد ز يارت ترڅ نګ ما جت کې ن يول شـوى و‪،‬‬
‫چــې شــيعه وــانو پــرې عقيــده لرلــه‪ .‬شــيعه وــان‬
‫وتورېــدل او د دوى او حکومتيــانو تــرمېنځ نښــته‬
‫وشـوه‪ ،‬چې پـه هغـې کـې له دواډو خـواوو نـه يـو‬
‫شــمېر ووژل شــول‪ .‬دغــې پېښــې د کابــل شــيعه وــان‬
‫و تورول او واع انو يې خ پل خ لک د حکو مت پر ضد‬
‫ع مل ته وه وول‪ .‬د توح يد وو ند او ر سالت وو ند په‬
‫نومو نو‪ ،‬چې په پ ټه نوي جوډ شوي وو‪ ،‬سره في صله‬
‫کـړې وه چې د حکومـت پر ضد دې ع مل و شي‪ .‬پرې کړه‬
‫دا وه‪ ،‬چــې هــزاره وــان او چنــدوليان دې د ســرهان‬
‫په دويش سـهار )جـون ‪ (0919 ،05‬د ميونـد جـادې پـه‬
‫لومړۍ بر خه کې د الر يون ل پاره غو نډ شي او له‬
‫ه غه ځا يه به ښار ته ن نوځي او پاڅون به ع مومي‬
‫کــوي‪ .‬لــه دوى ســره اســالمي وونــد منلــې وه‪ ،‬چــې‬
‫ـه‬
‫ـدجادې لـ‬ ‫ـار او ميونـ‬‫ـي حصـ‬‫ـې د بينـ‬‫ـه يـ‬
‫ـان بـ‬
‫پلويـ‬
‫دوي مې بر خې نه ور سره يو ځاى ک ې ي‪ .‬په ع مل به‬
‫ه غه و خت الس پورې ک ې ي‪ ،‬چې د مح مد ع مر په الس‬
‫جوډ شوى يو ساعتد بش به په ل سو ب جو چول ک ې ي‪،‬‬
‫خو د غه ساعتي بش له و خت نه دم ه وچاود ېد او‬
‫حکومت د تګ راتګ الرې په چټکۍ سره بندې کړې‪.‬‬
‫د يوه بل روا يت له م ې‪ ،‬حکو مت له د غې في صلې‬
‫نه يوه ورځ دم ه خ بر شوى و او د پاڅون لو يانو‬
‫ع مل ب لې ور ځې ته ځ نډولد و‪ ،‬خو د غه خ بر د ه غو‬
‫چنــدولي پلويــانو تــه نــه و رســېدلد او وروســتيو‬
‫خ پل الر يون په دا سې حال کې پ يل کړ‪ ،‬چې حکو مت‬
‫پرې خبر و‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬الر يون کوونک يو ال دم ه د چ ندول د‬
‫پولي سو د مامور يت يو خل قي ضابط وژلـد او نور‬
‫يــې تســليش کېــدلو تــه اډي کــړي وو او دوه ســوه‬
‫مي له و سله يې د ما شين دار او کال شنکوف په وډون‬
‫چور کړې وه‪ ،‬نور نـو د فرهنـګ پـه وينـا "در هـول‬
‫جـاده ميونـد چنـد هـزار تن از مـردم شـهر با سالح‬
‫ابتــدايد ســوته و کــارد و امثــال آن بــه ت ــاهر‬
‫کن ند ان پيوسـته جمعيـت بزر د را تشـکيل داد ند‪.‬‬
‫امــا در پايــان چــار ســاعت لولــه بــارى توســط‬
‫ن ام يان که تا د ندان م سلح بود ند‪ ،‬ان ت عداد از‬
‫ت اهر کن ند ان که سر به سالمت برد ند‪ ،‬در کو چه‬
‫هاى تنگ دو هـرف جـاده ميونـد پرا نـده شـدند‪"(18).‬‬
‫بيا هش فرهنګ " بـدنبال ايـن حادثـه انتقـام يـرى‬
‫دو لت اغـاز شد‪ .‬در جـاده ميو ند نيروهـاى ن ـامد‬
‫ـابرين را اعــش از‬‫ـده عـ‬‫ـاده جابجــا شـ‬ ‫ـرف جـ‬
‫در دو هـ‬
‫پيــاده و ســوار تفتــيش ميکردنــد و از بــين مــردم‬
‫هــزاره هــا‪ ...‬را جــدا نمــوده بگــروه اعــدام‬
‫مي سپردند‪ .‬هن گام شد چ ندول تو سط نيرو هاى ن امد‬
‫محاصــره شــده صاحمنصــبان عنقــا ب انــه هــا داخــل‬
‫ميشــدند‪ .‬جوانــان را دســتگير و پــول و اشــياى‬
‫رانبهــا را بــه يغمــا ميبردنــد و بــه مقدســات‬
‫مذهبد مردم بد احترا مد مينمود ند‪ .‬در هر خا نه‬
‫مجــروح مشــاهده ميشــد‪ ،‬بــدون تحقيــق‬ ‫ايکــه شــ‬
‫اين که ا يا در ت اهرات شرکت دا شت و يا ت صادفا‬
‫م جروح‪ ،‬بل که ت مام‬ ‫جرا حت بردا شته نه تن ها ش‬
‫مــردان خانــه را بــا خــود بــرده ســر بــه نيســت‬
‫ميکردنـــد‪ .‬بدينصـــورت بقيـــه عالمـــان دينـــد و‬
‫رو شنفکران ا هل ت شيع در چ ندول و ساير ن قام شهر‬
‫بـدليل بات هام شرکت در ت ـاهرات زنـداند و ب شتر‬
‫مفقود ميشدند‪"(19).‬‬

‫د باالحصار پاڅون‬
‫باالحصــار لــه ‪ 0131‬نــه وروســته‪ ،‬چــې کابــل د‬
‫تي مور شاه درا ني په و خت کې پا چايۍ مر کز شو‪،‬‬
‫په د غه ه سک او ټي نګ ح صار کې اف غان واکم نان له‬
‫خپ لو کورن يو سره او سېدل‪ .‬ن امي قوه هش هل ته‬
‫ـومتي‬‫ـانو او چـارواکيو پکـې حکـ‬ ‫دېـره وه او ميرزايـ‬
‫ـش‬‫ـه دويـ‬
‫ـيس پـ‬‫ـان_انګلـ‬‫ـول‪ .‬د افغـ‬‫ـره کـ‬‫ـه ترسـ‬
‫کارونـ‬
‫ج نګ کې‪ ،‬چې د و ندمک د تړون له م ې د انګ ليس‬
‫ا ستازي لويي کوو ناري له خپ لو څو ت نو انګ ليس‬
‫چــارواکيو او ډېــرو هنــدي ســاتونکيو ســره د اميــر‬
‫مح مد اع ش په ه ستوونځي کې د ېره شو‪ ،‬چې د ام ير‬
‫مح مد يع قوب له ه ستوونځي نه يو څه ل يرې پروت‬
‫و‪ .‬د ‪ 0819‬ک ال پـه سـپتمبر کـې‪ ،‬چـې افغانـانو دوى‬
‫ټول په خ پل پاڅون سره له مېن ځه يووډل‪ ،‬کا بل د‬
‫انګ ليس پوځ له خوا ون يول شو‪ .‬باالح صار ب يا په‬
‫يوې قوي چاودنې سره وران او د سيا سي مر کز په‬
‫ـې‬‫ـه خپلـ‬
‫ـا پـ‬‫ـدالرحمن بيـ‬‫ـر عبـ‬‫ـو‪ .‬اميـ‬‫ـرک شـ‬
‫ـه تـ‬
‫تووـ‬
‫پورې د‬ ‫واکم نۍ کې ارګ ودان کړ‪ ،‬چې ه غه تراو سه‬
‫افغانستان د سروال هستوونځد دى‪.‬‬
‫د پاچــا محمــد نــادر پــه لنــډې واکمنــۍ کــې‬
‫باالح صار بېرتـه ودان او حز بي پوهنتـون پ کې ځاى‬
‫پر ځاى شو‪ .‬د پا چا مح مد ظاهر په پا چايۍ کې‪ ،‬چې‬
‫څر خي پ له ته نزدې پرا خې ودا نۍ جوډې شوې‪ ،‬حر بي‬
‫پوهن تون هلتـه نقـل شـو‪ .‬په باالحصـار کې بيـا د‬
‫کوما ندويي قوې په نا مه يو غو نډ پ کې ځاى پر ځاى‬
‫شو‪ .‬د غه قوه‪ ،‬چې له دو لس سوو سرتېرو نه جودډه‬
‫ـه شــوه چــې د شــېر دروازه د‬‫ـه مهمـ‬‫ـه دې املـ‬ ‫وه‪ ،‬لـ‬
‫نزدې او په‬ ‫ل من په هک سه کې پر ته او ارګ ته‬
‫هغــه حاکمــه وه‪ .‬د خلقــي حکومــت پــه وخــت کــې د‬
‫ـالل‬
‫ـه جـ‬
‫ـه لـ‬‫ـوه ورځ دم ـ‬‫ـه يـ‬
‫ـاڅون نـ‬ ‫ـر پـ‬
‫ـار تـ‬ ‫باالحصـ‬
‫ا باد نه يوه ن امي قط عه پ کې ځاى پر ځاى شوه‪،‬‬
‫چې و يل ک ې ي د ا سالمي وو ند يو شمېر اف سران پ کې‬
‫وو‪.‬‬
‫ـتې‬‫ـري مياشـ‬‫ـې دزمـ‬
‫ـه اډه‪ ،‬چـ‬‫ـاڅون پـ‬ ‫ـار پـ‬‫د باالحصـ‬
‫پـــه ‪00‬م کـــال ‪) 0519‬د اوســـت ‪3‬مـــه ‪ (0919‬وشـــو‪،‬‬
‫روايتونــه ډول ډول دي او يــو يــې هــش دقيــق او‬
‫مف صل نه دى‪ .‬هر څه چې و حکو مت ه غه په چټ کۍ او‬
‫بې رح مۍ سره وځ په‪ .‬جن ګي الوت کو له هوا نه او‬
‫ټــانکونو لــه ځمکــې نــه راکټونــه او وــولۍ پــرې‬
‫حوا له کړې او له دو لس ني مو ب جو نه تر شپ و‬
‫ب جو پورې يې په پېن ځه ني مو وړ يو کې پاڅون غ لد‬
‫او نابريالد شو‪.‬‬
‫د مپ لف هايمن د وي نا له م ې له باالح صار نه‬
‫"‪ ...‬يو کماندويي واحـد او ټانـک چلـوونکي د اوسـت‬
‫په ښار روان شول‪ ،‬چې د تره‬ ‫پېنځ مه غر مې کې م‬
‫کي_ا مين د وزيرا نو په نيو لو سره چې د خل کو په‬
‫کور ]ارګ[‪ ...‬کې يې غو نډه لر له‪ ،‬په کود تا سره‬
‫حکو مت ترال سه کړي‪ .‬د ب غاوت م ک ښان ځوان اف سران‬
‫وو‪ ،‬چې د لومړي ځل ل پاره يې له چري کانو سره‬
‫ـې "‪...‬‬‫ـه م ـ‬‫ـال لـ‬
‫ـا د جورنـ‬‫ـړى وو‪ "(81).‬زمـ‬‫ـو کـ‬‫الس يـ‬
‫م الفين د حکو مت پر ضد والډ شول او د څو سيا سي‬
‫ډ لو هر فداران وو‪ ،‬چې ا ‪،‬تالف يې سره کړى‪ ...‬او‬
‫يوه لو يه توه يه يې جوډه کړې وه او د کا بل په‬
‫نـورو مېشـته لښـکرو او فر قو کې هـش بايـد دغسـې‬
‫حر کت په يوه و خت کې شوى واى‪ ،‬خو‪ ...‬حکو مت ته‬
‫ددغسـې حرکـت را پور ر سېدلد و‪ ،‬م ګر د شروع ځاى‬
‫ـې‬
‫ـت‪ ،‬چـ‬‫ـه وخـ‬‫ـه و او څـ‬ ‫ـوم نـ‬
‫ـه معلـ‬ ‫ـې ورتـ‬
‫ـت يـ‬‫او وخـ‬
‫حکومــت د باالحصــار پــه غونــډ کــې ځينــې مشــتبهه‬
‫من صبداران ونيـول‪ ،‬نور پـاتې توهيـه کوونکي په‬
‫دې ف کر شول‪ ،‬چې پ وا له دې چې و خت فوت ک ې ي‬
‫او حکو مت پر دوى خبر ې ي‪ ،‬با يد حر کت شروع شي‪.‬‬
‫دا و چې دوى شروع و کړه او لومړى يې د کوما ندو‬
‫ه غه قط عه‪ ،‬چې تازه له جالل ا باد نه راغ لې وه‪،‬‬
‫له مېن ځه يووډه‪ .‬په همد غه و ير و دار کې حکو مت‬
‫خ بر شو او په م قابلو ا قداماتو يې الس پورې کړ‪،‬‬
‫ـانو او‬‫ـد د مګـ‬‫ـر ضـ‬ ‫ـالفينو پـ‬‫ـانې م ـ‬‫ـوى يـ‬‫ـې د هغـ‬‫چـ‬
‫ټانکونو ا ستول وو‪ .‬م الفين يو خو ح صار شول او‬
‫ب له دا چې له نورو قط عو سره يې ارت بام قع شو‬
‫او که څه هش دوى ډ ېر کو ښښ و کړ‪ ...‬په پاى کې‬
‫دوى وو هل شول‪ .‬تل فات په دواډو خواوو کې ز يات‬
‫وو‪ ...‬په دوى کې الروي هش شامل وو‪"(80).‬‬
‫ـه‬
‫ـې دغـ‬‫ـو دا چـ‬‫ـه وډ دي‪ ،‬يـ‬ ‫ـي د توجـ‬ ‫ـو ټکـ‬
‫ـه څـ‬‫دلتـ‬
‫پــاڅون د يــوې ډلــې نوښــت نــه و‪ ،‬ع يمــي دا د‬
‫ماوسـتانو د عمـومي پاڅون يـوه برخـه وڼـي‪ ،‬چـې د‬
‫حر کت ا سالمي او ر هايي په وډون يوه جب هه وه‪ .‬د‬
‫ـيارى‬‫ـان در بسـ‬‫ـود همزمـ‬ ‫ـرار بـ‬‫ـا "‪ ...‬قـ‬
‫ـه وينـ‬‫دوى پـ‬
‫ن قام دي گر کا بل و وال يات حر کت هاى م سلحانه ج هت‬
‫براندازى دولـت امـين بوجـود ايـد‪ "(80).‬خـو د هغـو‬
‫په ف کر د غه پاڅون د څو ت نو د خيا نت له ام له‬
‫ـق‬
‫ـره د خلـ‬‫ـه دوى سـ‬ ‫ـې لـ‬
‫ـه چـ‬
‫ـېد‪ .‬څنګـ‬ ‫ـه رسـ‬‫ـرته ونـ‬‫سـ‬
‫دموکرات يک وو ند د ښمني‪ ،‬چې حکو مت يې په الس کې‬
‫و‪ ،‬ا يډيالوجيکي او نه پ ال ک ېدونکې وه‪ ،‬تر د غه‬
‫و خت پورې يې د ه غو پېژ ندل شوي غړي تر مرو کي‬
‫فشــار النــدې نيــولي وو‪ .‬دوى هــش د چــارواکيو پــه‬
‫زوروا کۍ سره پار ېدلي وو‪ ،‬خو د غه ډ لې د ا ‪،‬تالف‬
‫په حال کې هش د غومره پ ياوډې نه وې‪ ،‬چې حکو مت‬
‫په کود تا سره ن سکور کړي‪ .‬دا هش يقي ني نه ده‪،‬‬
‫چې د غه جب هه به په ر ښتيا له پېن ځو سازمانونو‬
‫نـه جوډه وي‪ .‬له ر هايد او حرکـت اسـالمي پرتـه د‬
‫نورو نومو نه هش مع لوم نه دي‪ .‬کوم شد چې مع لوم‬
‫دى‪ ،‬دا دى چې دوى سـره په وـډه او يـوه وخـت کـې‬
‫ع مل و نه کړ‪ ،‬يا يې کولد و نه شو‪ .‬ب له دا چې‬
‫کودتــا کوونکيــو افســرانو تــه دا پتــه وه‪ ،‬چــې‬
‫حکو مت دوى پېژ ندلي او پ وا له دې‪ ،‬چې او سا ته‬
‫په الس ور شي‪ ،‬انت حاري ع مل ته الس وا چوه‪ .‬ب يا هش‬
‫زما د جورنال له م ـې‪ ..." ،‬څنګـه چـې يـو ډوـرمن‬
‫من صبدار ونيـول شـو او له هغـه نـه دغسـې ل ست د‬
‫من صبدارانو ووت‪ ،‬چې د او سا غړو په خاص م هارت‬
‫ســره ددغــه لســت رمزونــه کشــف کــړل او هغــه‬
‫منصــبداران يــې ونيــول‪ .‬پــاتې منصــبدارانو ښــه‬
‫ووڼلـه‪ ،‬چـې پ وا لـه دې چـې دوى هـش ونيـول شي‪،‬‬
‫ـدې‬‫ـه همـ‬
‫ـړ‪ .‬لـ‬‫ـورې کـ‬
‫ـت الس پـ‬
‫ـه فعاليـ‬‫ـې پـ‬‫ـه يـ‬
‫سمدالسـ‬
‫ام له بـه وي ‪ ،‬چـې پـاڅون کوونکيـو بـې لـه دې چې‬
‫مل ګرو يـې حرکـت کـړى وى‪ ،‬پـه ر ڼا ورځ د انتـوني‬
‫هايمن په وينـا پـه "ځـان وژونکـي" عمـل الس پـورې‬
‫کــړ‪ .‬پــه دغــه لنــډ او ناکــام پــاڅون کــې ډېــر‬
‫ن ام يان او الرو يان پـه ډ ېرې بـې رح مۍ او غوڅـه‬
‫تو وه له مېن ځه يووډل شول‪ ،‬چې په ه غو کې ډ ېر‬
‫مــاهر کمپــوزر نينــواز هــش شــامل و‪ .‬دغــه ناکــام‬
‫پاڅون بې ا ثره هش نه و‪ .‬د مپ لف حق شناس په‬
‫وينا " رچه قيـام باالحصـار بـه ناکـامد انجاميـد‪،‬‬
‫ليکن ا ثرات قا بل مالح ه اى بر قط عات دي گر اردو‬
‫وارد نمــود‪ .‬بــارز تــرين نمونــه اش پيوســتن غنــد‬
‫کــوهد اســمار بــا مجاهــدين و مــردم بــود کــه در‬
‫اوايــل ميــزان صــورت رفــت‪ "(85).‬د همدغــه پــاڅون‬
‫لــه ځپلــو وروســته حکومــت د ن ــامي او امنيتــي‬
‫اف سرانو معا شونه په سلو کې سل ز يات کړل‪ ،‬دا سې‬
‫ي ې هش د کابل په کـش کروهـي کـې لـه "انقـالب" نـه‬
‫د فاع کمې ټې ډ ېرې کړې او غړي يې ور ته و سله وال‬
‫کړل‪ .‬په کا بل ښار کې يې د شپې ورځ ېدلو ب نديز‬
‫تر پ وا يو څه نور هش اودد کړ‪.‬‬
‫د باالحصــار او اســمار پــوځي پاڅونونــه‪ ،‬چــې‬
‫دواډه د ‪ 0919‬کال د اوسـت پـه مياشـت کـې وشـول‪ ،‬د‬
‫خل قي حکو مت پر ضد ورو ستي لوى او م هش پاڅونو نه‬
‫ـت‬‫ـوه مياشـ‬‫ـش يـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه څـ‬
‫ـاڅون نـ‬‫ـه پـ‬
‫ـمار لـ‬‫وو‪ .‬د اسـ‬
‫ورو سته‪ ،‬چې ح فيظ هللا ا مين واک من شو‪ ،‬حکو مت ضد‬
‫پـاڅون ليـدل شوى نـه دى‪ .‬د ا مين پـه و خت کې د‬
‫يادولو وډ يواځينۍ ناکراري د ري ش ورو په فر قه‬
‫کې پې ښه شوه‪ ،‬چې تره کي پ لوو اف سرانو د ه غه‬
‫له مرګ نه ورو سته جوډه کړې وه او ه غه هش زر‬
‫وځپــل شــوه‪ .‬پــوځ‪ ،‬چــې د پــاڅونونو پــه ځپلــو او‬
‫دا سې هش د خل قي ک ېدلو په به ير کې بې ي ډ ېر‬
‫تاوانو نه ووا لل‪ ،‬په پاى کې حکو مت ته د اعت ماد‬
‫وډ قــوت او م کښــان يــې امــين پلــوه افســران او‬
‫من شيان شـول‪ ،‬خـو د غه کـار وهـن او وهنوالـو تـه‬
‫ډېــر وــران تمــام شــو‪ .‬لکــه چــې وليــدل شــول‪ ،‬د‬
‫پــاڅونونو د ځپلــو او د پــوځ د خلقــي کېــدلو پــه‬
‫ـان‬‫ـي افغانـ‬‫ـامي او ملکـ‬‫ـر ن ـ‬
‫ـومره ډېـ‬‫ـې دغـ‬‫ـر کـ‬‫بهيـ‬
‫ووژل شول‪ ،‬چې په افغان ستان کې بل هېڅ و خت په‬
‫د غومره ل نډې مودې کې د غومره ډ ېر افغا نان وژل‬
‫شوي نه دي‪ .‬دد غې تراج يدۍ ا صلي ع لت دا و‪ ،‬چې د‬
‫ثور کودتاچ يانو حکو مت په خپ له جوډ کړ‪ ،‬ځان له‬
‫يې ځانګړى کړ‪ ،‬نورو سيا ستمارو ته يې پ کې بر خه‬
‫ورن کړو او په ه غه سربېره حکو مت يې هش په خپ له‬
‫خوښــه او پــه زور چلــوه‪ ،‬بــې لــه دې چــې د خلکــو‬
‫ـدونو پــه برابــر‬
‫ـوى د چلنـ‬‫ارزښــتونه او حتــد د هغـ‬
‫کې د هغو غبروونونه په ن ر کې ولري‪.‬‬
 ‫شپ م څپرکد‬

‫د تره کي_ امين دښمني او‬

‫د اندروپوف شيطاني‬
‫لومړنۍ خبرې‬
‫هغ سې چې د ثور کود تا د عمو مو د هي لې پرخالف‬
‫وه‪ ،‬داســې هــش د نــور محمــد تــره کــي او حفــيظ هللا‬
‫امــين اخــتالف د توقــع پــرخالف و‪ .‬دوى دواډه ســره‬
‫ډ ېر نزدې پېژ ندل شوي وو‪ .‬تره کي به و يل‪ ،‬چې‬
‫دى او ا مين ل که نـوک او ورۍ داسـې دي‪ .‬امـين هش‬
‫تــره کــي تــه دغســې احتــرام کــاوه‪ ،‬چــې لکــه يــو‬
‫ـه د‬ ‫ـين بـ‬‫ـوي‪ .‬امـ‬‫ـه کـ‬‫ـالر تـ‬
‫ـل پـ‬
‫ـې خپـ‬
‫ـونکد زوى يـ‬ ‫منـ‬
‫کې هش د تره کي ال سونه ښکلول‪ .‬په‬ ‫خل کو په م‬
‫واقــع کــې ټولــو وونــدي غړيــو تــره کــي تــه ډېــر‬
‫اح ترام کاوه‪ ،‬که څه هش ه غه د ع بدالکريش مي ثاق‬
‫په شان د ل ې من مې زده کړې خاو ند و‪ .‬تره کد‬
‫تـر ټولـو وونـدي لو يانو مشـر و او وونـد هش په‬
‫ا صل کې د ه غه په نو ښت او پر له پ سې ز يار جوډ‬
‫شوى و‪ ،‬نو ټو لو ور ته هغ سې اراده لر له‪ ،‬ل که چې‬
‫مر يدان يـې خپلـو پيرانـو ته لري‪ .‬تره کد په‬
‫ټو لو ر سمي خپرو نو کې په مبال غه ي يزو لقبو نو‬
‫ســتايل کېــده لکــه "د ختــيځ نابغــه"‪" ،‬پيــاوډى‬
‫استاد"‪" ،‬د وونـد روح" او داسـې نـور‪ ...‬تـره کـد‬
‫په دغ سې ستاينو سره د رو مانيې د کمون ستي ن ام‬
‫مشــر چايسســکو مقــام تــه رســول شــوى و‪ ،‬چــې د‬
‫"کارپـــاتين نابغـــه" او "د ډانيـــوب فکـــر" پـــه‬
‫لقبو نو ستايل کېـده‪ .‬دا او دغسـې نـور لقبو نه د‬
‫ا مين له خوا تره کي ته ور کول ک ېدل او ه غه په‬
‫ټولــو حکــومتي او وونــدي خپرونــو او وســيلو کــې‬
‫لي کل کېـدل او اورول کېـدل‪ .‬داسـې هـش د تره کـي‬
‫لــوى عکســونه پــه ټولــو حکــومتي او وونــدي او د‬
‫کا بل ښـار په ودان يو بانـدې ځړول شوي وو‪ ،‬چـې‬
‫زيـاتره ښاريان يـې په ل يدلو زډه خوډين ک ېدل‪.‬‬
‫په همدغـه لـړ کـې د جـوالي پـه ‪00‬مـه د تـره کـي د‬
‫زوکــړې کــ اليزه پــه دغســې پــرتمين ډول ولمانځــل‬
‫شوه‪ ،‬چې افغا نانو ته بې ي بې سارې او د تع جد‬
‫وډ وه‪ .‬په معا صر افغان ستان کې دا لومړى ځل و‪،‬‬
‫چې يو اف غان ه غه هش يوې شپنې کورنۍ ته من سوب‬
‫اف غان په ن امي کود تا سره د دو لت سروال شي او‬
‫بيـا په دغ سې بېسـارو لقبو نو سـره وسـتايل شي‪،‬‬
‫ل که ستالين چې په شوروي ات حاد او هټ لر‪ ،‬چې په‬
‫نازي جرم ني کې ستايل ک ېده‪ .‬ا مين د تره کي په‬
‫وډاندې ځـان "وفـادار شـاورد" پـه نامـه يـاداوه‪،‬‬
‫خو په عين حال کې يې په م هارت سره کو ښښ کاوه‪،‬‬
‫چې د هغه قدرت کش او خپل قدرت زيات کړي‪.‬‬
‫په راتلونک يو پاڼو کې د غه مو ضوع څ ېړل ک ې ي‪،‬‬
‫ـي‬
‫ـه مروکـ‬‫ـه پـ‬
‫ـې او څنګـ‬‫ـتي ولـ‬
‫ـې دوسـ‬‫ـې د دوى دغسـ‬ ‫چـ‬
‫دښــمنۍ بدلــه شــوه او شــوروي لويــانو او ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫والو په هغه کې څه ډول رول ولوباوه؟‬
‫د تره کي_ امين دښمنۍ نه دم ه‬
‫د تــره کــي_ امــين تــرمېنځ اخــتالف د هــرات لــه‬
‫ــو‪ ،‬چـــې د ک‪.‬ج‪.‬ب‬ ‫ــه وروســـته پيـــدا شـ‬
‫پـــاڅون نـ‬
‫ـمنۍ‬ ‫ـي دښـ‬‫ـه مروکـ‬
‫ـره زر پـ‬ ‫ـونې سـ‬‫ـه لمسـ‬
‫ـارواکيو پـ‬‫چـ‬
‫بدل شو‪ .‬دد غې د ښمنۍ ب يان به زر و شي‪ ،‬خو تر‬
‫ه غو چې د همد غه کال په سپتمبر کې په دلک شا‬
‫ماڼۍ‪ ،‬او سا او په سل ب ستره ي يز روغ تون کې د‬
‫ا مين پلو يان نه وو وژل شوي‪ ،‬ح تد د حکو مت ډ ېر‬
‫وز يران او لوډ رت به وو نديان هش په د غه ا ختالف‬
‫خ بر نه وو‪ .‬ا ختالف تر د غه وخ ته پورې د دسي سو‬
‫په ب ڼه و‪ ،‬چې په ا صل کې د او سا د سروال ا سدهللا‬
‫ســـروري او د هغـــه د ملګـــرو لـــه خـــوا د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫چارواکيو په سر کې د او سا م شاور بو ودانوف په‬
‫لمســونې ســره کېــدلې‪ .‬دا د ســرپټو او زورواکــو‬
‫ـه‬ ‫ـو پـ‬‫ـدرت د خلکـ‬
‫ـد قـ‬‫ـې اعلـ‬‫ـه ده‪ ،‬چـ‬‫ـو خاصـ‬
‫حکومتونـ‬
‫نا مه له خل کو نه اخ لي او خپ لو پا سنيو کړ يو ته‬
‫يـې منحصـر کـوي او خپلمنځـي اختالفونـه په دسيسـو‬
‫او د رقي بانو په ځپ لو له مېن ځه وډي‪ ،‬نه د ز غش‬
‫په ښوولو او په ب حث کو لو سره‪ .‬د خل قي زوروا کۍ‬
‫ن ام هش همدغسې و‪.‬‬
‫د کرنــې او اوبــو لګولــو وزيــر او د وونــد د‬
‫پوليټبورو غـړى صـالح محمـد زيـرى وايـي‪ ،‬چـې "زه‬
‫تر ه غه وخ ته پورې چې په ارګ کې د دوى ] تره کي‬
‫ـته وشـوه‪ ،‬د دوى‬ ‫ـين[ د محـاف ينو تـرمېنځ نښـ‬ ‫او امـ‬
‫په اختالفونـو نـه وم خبـر‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې‬
‫نور وز يران )د ماليې وز ير ع بدالکريش مي ثاق‪ ،‬د‬
‫پوهنې وز ير غالم د ستيګر پنج شيرى‪ ،‬د عدليې وز ير‬
‫عبــدالحکيش شــرعي جوزجــاند او د کــانو او صــنايعو‬
‫وز ير مح مد ا سماعيل دا نش( هش په د غه ا ختالف خ بر‬
‫ـې‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـت دا وڼـ‬ ‫ـرۍ علـ‬‫ـې خبـ‬ ‫ـې بـ‬
‫ـرى ددغـ‬ ‫ـه وو‪ .‬زيـ‬
‫نـ‬
‫"زمود خبر]تيـا[ او نـاخبر]تيـا[ کـوم اهميـت نـه‬
‫درلود‪ "(0).‬تره کي خپل وزيران لـه سياسـت کولـو نـه‬
‫منع کړي او هغو ته يـې فرمـايلي وو‪ ،‬چـې "تاسـو د‬
‫خپ لو وزارتو نو کارو ته متو جه شئ‪ ،‬په سيا سي او‬
‫ن امي مو ضوع وانو سره ] سرونه[ مه خودوئ‪ .‬د غه‬
‫دى مود ټو له ورځ په ه مدې م سئالو اخ ته يو او د‬
‫شپې تر ناوخته يې حل او فصل کـوو‪ ".‬امـين هـش پـه‬
‫همدغسې ناستې کې د "شرق نابغـه" پـه مالتـړ وويـل‪،‬‬
‫چې " مود هر يـو بايـد هغـه وظيفـه اجـرا کـړو چـې‬
‫تــره کــي صــاحد او وونــد راســپارلې ده‪ .‬کــه مــود‬
‫و غواډو په ټو لو چارو د يوه بل په کارونو ځان‬
‫پوه کړو‪ ،‬نه شو پسې رسېدالى‪"(0).‬‬
‫په دې ډول په خل قي ن ام کې حکو مت او سيا ست‪،‬‬
‫چې په ا صل کې د وو ند په انح صار کې و‪ ،‬په وو ند‬
‫ـې‬
‫ـو‪ ،‬چـ‬‫ـې شـ‬‫ـار کـ‬‫ـه انحصـ‬ ‫ـرواالنو پـ‬‫ـي سـ‬
‫ـې د امنيتـ‬‫کـ‬
‫ز ياتره يې په ا صل کې ن امي واډه ت ني کي من صد‬
‫وال وو‪ ،‬ل که ا سدهللا سروري د هوايي قوې مي ان يک‪،‬‬
‫محمــد اســلش وهنجــار‪ ،‬چــې د ټانــک نيمــه باســواد‬
‫اف سر و‪ ،‬سيد مح مد وال بزوى چې در ېيش بر يد من و‪،‬‬
‫عز يز اک بري چـې څارنـدوى و او داسـې نور‪ ...‬په‬
‫خپله د "شرق نابغه" هـش د لـومړي ښـوونځي يـو څـو‬
‫ټولګي لو ستلي و‪ .‬په دوى کې يواځې ا مين د لوډې‬
‫ـل‬
‫ـې د کابـ‬ ‫ـه چـ‬
‫ـه هغـ‬‫ـته لـ‬
‫ـد و‪ .‬وروسـ‬ ‫ـړې خاونـ‬
‫زده کـ‬
‫پوهن تون په ساېنس پوهنځي کې لې سانس شوى و‪ ،‬د‬
‫نيو يارک په پوهن تون کې په روز نه او پوه نه کې‬
‫د ما سټري در جه ترال سه کړې وه‪ .‬په کولمبيـا کـې‬
‫هغــه ډاکټــري شــهادتنامې ترالســه کولــو لپــاره د‬
‫تي سس تر ليک لو پورې زده کړه کړې وه‪ ،‬چې د زده‬
‫کړې بورس يې د کا بل پوهن تون د سروال صمد حا مد‬
‫له خوا قطع شو او دى کابل ته وغوښتل شو‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬د کا بل حکو مت لو يانو‬
‫د هــرات پــه پېښــه کــې شــوروي اتحــاد تــه موقــع‬
‫ور کړه‪ ،‬چـې د افغان ستان پـه چـارو کـې تر پ ـوا‬
‫ډېــر ښــکېل شــي‪ .‬بيــا نــو د ک‪.‬ج‪.‬ب ســروال يــوري‬
‫ا ندروپوف په دغ سې کوښ ښونو پ يل و کړ‪ ،‬چې ب برک‬
‫کار مـــل د امـــين پرځـــاى پـــه واک شـــي‪ .‬د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫چارواکيو له همد غه و خت نه تر ن امي ير غل پورې‬
‫پـه کا بل کـې حېرانـوونکې دسي سې وکـړې‪ .‬د همـدغو‬
‫ـه‬
‫ـو نـ‬ ‫ـه غړيـ‬‫ـفارت لـ‬
‫ـوروي سـ‬ ‫ـې د شـ‬
‫ـاره يـ‬‫ـو لپـ‬‫دسيسـ‬
‫ســربېره د مت صصــانو او مشــاورو پــه نامــه ډېــر‬
‫ـتول‪ .‬دوى پــه اســانۍ‬ ‫شــورويان افغانســتان تــه واسـ‬
‫ســره افغانســتان تــه راتللــد شــول‪ .‬د ک‪.‬ج‪.‬ب لــه‬
‫چــــارواکيو نــــه غېــــر د شــــوروي ن ــــامي‬
‫اســت باراتو )‪ (GRU‬چــارواکيو هــش پــه افغانســتان‬
‫کې د خپل فعاليت لمنه پراخه کړه‪.‬‬
‫د شـوروي حکومـت لـه اول نـه د خلقـي حکو مت په‬
‫راتلو خوس نـه و‪ .‬د وزيـري پـه وينـا "‪ ...‬د ثـور‬
‫د ان قالب پـه بر ياليتوب د شوروي اتحـاد مشـرتابه‬
‫او په خاصـه تووـه انـدروپوف ډېـر خپـه وو‪ "(0).‬نـو‬
‫ـومره‬ ‫ـه‪ ،‬چــې څـ‬
‫ـرک ډلــه دې تــه هوولـ‬‫دوى "‪ ...‬د ببـ‬
‫) ‪(0‬‬
‫زر کېــ ي او خلقيــانو څ ــه واک ترالســه کــړي‪ " .‬د‬
‫شوروي لو يانو د غه هي له بېځا يه وه‪ .‬د غه کار د‬
‫کارمليـانو پـه وس کـې نه و‪ .‬ل که چـې دم ـه و يل‬
‫شوي‪ ،‬په د غې الر کې يې کو ښښ و کړ‪ ،‬خو له ال سه يې‬
‫څه و نه شول‪ .‬لو يان يې اول ب هر سفيران شول او‬
‫ب يا له اف غان تابع يت نه هش م حروم شول‪ .‬سره له‬
‫دې هش دوى شورويانو ته په ت مه وو‪ ،‬چې په واک‬
‫به يې ر سوي‪ .‬د دوى ز ياتره لو يان ل که چې دم ه‬
‫ـونکي ايجنټــان وو‪.‬‬ ‫ـوي‪ ،‬د شــوروي اتحــاد منـ‬ ‫ويــل شـ‬
‫ـه د دوى‬ ‫ـه نامـ‬‫ـد" پـ‬
‫ـش د "ماريـ‬‫ـل هـ‬‫ـه کارمـ‬ ‫ـه خپلـ‬ ‫پـ‬
‫ــات‬‫ــ و‪ ،‬نـــو ځکـــه دوى تـــر خلقيـــانو زيـ‬ ‫ايجنـ‬
‫شورويانو ته د اعت ماد وډ وو‪ .‬خلق يان که څه هش‬
‫مســکو پلــوه وو‪ ،‬خــو د شــورويانو پــه دســتور يــې‬
‫حکو مت نه کاوه‪ .‬شورويان چې په تره کي هش پوره‬
‫ډاډه نــه وو‪ ،‬هغــه يــې هــش "مغــرور" او هــش "بــې‬
‫کفايته" واڼه‪ ،‬سره له دې چـې هغـه تـر کارمـل نـه‬
‫دم ــه د ک‪.‬ج‪.‬ب ايجنټــي منلــې وه‪ ،‬خــو د ک‪.‬ج‪.‬ب د‬
‫ا صولو له م ې تره کد ورو سته له ه غه چې وو ند‬
‫يې د شورويانو لـه خـوا د "ورور وونـد" پـه نامـه‬
‫وپېژ ندل شو‪ ،‬په ر سمي ډول له ايجن ټۍ نه آزاد‬
‫وو ڼل شو‪ .‬شورويانو ب يا له ه غه سره د وو ند د‬
‫لــوډ ســروال يــا عمــومي منشــي پــه تووــه همکــاري‬
‫ـې د‬‫ـه اډه چـ‬‫ـين پـ‬‫ـو ک‪.‬ج‪.‬ب "‪ ...‬د امـ‬ ‫ـه)‪0‬الــف(‪ .‬خـ‬
‫کولـ‬
‫تره کي او کار مل پرخالف د ک‪.‬ج‪.‬ب له خوا هېوک له‬
‫د ايجنــ پــه تووــه جلــد شــوى نــه و‪ ،‬ال ســ ته‬
‫بدووماني درلودلـه‪ "(3).‬نـو د ک‪.‬ج‪.‬ب ټـولې دسيسـې د‬
‫ا مين پر ضد وې‪ ،‬خو ا مين نه يواځې د غه دسي سې‬
‫شــنډې کــړې‪ ،‬بلکــې ځــان يــې د وونــد او دولــت د‬
‫سروالۍ مقام ته ورساوه‪.‬‬

‫ـريملن‬
‫ـه کـ‬
‫ـان پـ‬
‫ـوروي لويـ‬
‫ـي او شـ‬
‫خلقـ‬
‫کې‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬شوروي حکو مت له اول‬
‫سـر نـه د خلقـي حکو مت پـه ه سکېدو خـوس نـه و‪ ،‬د‬
‫ـه‬
‫ـف دغـ‬‫ـد بريژينـ‬ ‫ـن ليوينـ‬‫ـوډ واکمـ‬
‫ـاد لـ‬‫ـوروي اتحـ‬ ‫شـ‬
‫ناخوښــي هغــو يوولســو خلقــي لويــانو تــه څرونــده‬
‫کــړه‪ ،‬چــې د ‪ 0918‬کــال د دســمبر پــه مياشــت کــې د‬
‫تره کي په سروالۍ م سکو ته تل لي وو او د سفر‬
‫ـړون‬‫ـتۍ تـ‬‫ـوروي د دوسـ‬‫ـان_شـ‬‫ـې د افغـ‬‫ـې يـ‬
‫ـاى کـ‬‫ـه پـ‬‫پـ‬
‫ـوروي‬‫ـي او شـ‬ ‫ـفر د خلقـ‬‫ـه سـ‬‫ـه دغـ‬
‫ـړ‪ .‬تراوسـ‬ ‫ـليک کـ‬‫السـ‬
‫ـو د‬‫ـده‪ ،‬خـ‬‫ـل کېـ‬‫ـه وڼـ‬
‫ـد نمونـ‬ ‫ـتۍ اعلـ‬ ‫ـانو د دوسـ‬
‫لويـ‬
‫د سمبر په اووم ما ښام په کريملن کې د بريژن يف‬
‫او تره کي ترمېنځ هغ سې لف ي ټ کر پېښ شو‪ ،‬ل که‬
‫چــې يــو کــال دم ــه د ولسمشــر محمــد داود او‬
‫بريژنيـف تـرمېنځ پـېښ شـوى و‪ .‬دل ته د لومړي ځـل‬
‫لپــاره ددغــه ټکــر بيــان پــه يــو څــه اودد ډول د‬
‫ـې‬‫ـه م ـ‬‫ـې لـ‬‫ـي ليکنـ‬
‫ـوې السـ‬
‫ـوازي د يـ‬ ‫ـد کټـ‬‫ـال محمـ‬‫خيـ‬
‫ک ې ي‪ ،‬چې ز ما د پو ښتنو په ځواب کې يې کړې‪ ،‬په‬
‫نامــه د " زمــا ســتروو ليــدلد حــال"‪ .‬دى د هغــه‬
‫اف غان هي ئت مطبو عاتي غړى وو د غه ټ کر تر ه غه‬
‫بل ټ کر نه شډل او ز ي و او بريژن يف په خل قي‬
‫لو يانو دغ سې ت ېره ور ته‪ ،‬چې ل که د ک ټوازي په‬
‫وينا "اوالدونـه" يـې وي‪ ،‬خـو دغـو "اوالدونـو" هغـه‬
‫خپل سپک چلند ته ښه ملتفت کړ‪.‬‬
‫په غو نډې کې لومړى بريژي نف خپ له لي کل شوې‬
‫وينا واوروله "خو کله چې ‪ ...‬نـور محمـد تـره کـي‬
‫په خپ لې وي نا پ يل و کړ‪ ...‬بريژن يف د نور مح مد‬
‫تره کي د خ برو په م ېنځ کې ورولو ېد‪ ...‬او ور ته‬
‫يې وويـل‪ ،‬چـې "ولـې د دوسـتۍ او مرسـتې اډتيـاوې‬
‫ـاتو پــه‬‫ـودو اختالفـ‬
‫ـړه د موجـ‬ ‫تکــرارې؟ مهربــا ني وکـ‬
‫هکله خبرې وکړه!" کټوازي ليکلي‪ ،‬چـې تـره کـي لـه‬
‫د غې مداخلې سره سره خپ لې وي نا ته دوام ور کړ‬
‫ـدي د‬‫ـو تنـ‬‫ـه تريـ‬‫ـف پـ‬
‫ـش بريژنيـ‬ ‫ـا هـ‬‫ـو دا وار بيـ‬ ‫" خـ‬
‫تره کي خ برې ور غوڅې کړې او په ت کرار سره يې‬
‫وويــل‪ :‬ماتــه د مرســتو او ورورولــوۍ خبــرې مــه‬
‫کوه‪ ...‬ز مود او ستا سې په خپلمن ځي شته ستونځو‬
‫باندې وغ ې ه‪ ".‬کټوازى ليکي‪ ،‬چـې د تـره کـي رنـګ‬
‫سـور شو او پـه تنـدي کې يې د قهـر او خوا شينۍ‬
‫نښـې څرونـدې شوې او ځان يـې غبروـون ښودلو تـه‬
‫اماده کـاوه‪ ،‬چـې "حفـيظ هللا امـين‪ ...‬د نـور محمـد‬
‫ـه‬‫ـف تـ‬
‫ـه بريژنيـ‬ ‫ـدي لهجـ‬‫ـه جـ‬‫ـازه پـ‬
‫ـه اجـ‬ ‫ـي پـ‬
‫ـره کـ‬‫تـ‬
‫وو يل‪ :‬د نننـۍ خبـرو په اج ندا کـې خـو د ا ختالف‬
‫مو ضوع مو جوده نه وه‪ ،‬ځ که چې مود له تا سې سره‬
‫کــوم اخــتالف نــه لــرو‪ ،‬خــو تاســې چــې د دواډو‬
‫ـړکېق‬‫ـاتو او خپلمنځــي کـ‬ ‫ـته اختالفـ‬
‫ـو پــه شـ‬
‫هېوا دونـ‬
‫با ندې خ برې کوئ‪ ،‬نو مهر باني و کړئ د اختال فاتو‬
‫مســئله رامېــنځ تــه کــړئ‪ ،‬چــې خبــرې اتــرې پــرې‬
‫ـوي او‬‫ـه دوام ورکـ‬ ‫ـې تـ‬‫ـې ليکنـ‬‫ـوازى خپلـ‬‫ـړو‪ ".‬کټـ‬‫وکـ‬
‫وايي‪ ،‬چې بريژنيف " څرنګه چې هغـه يـې د خپـل ځـان‬
‫سياســي آنــډول نــه واڼــه‪ ،‬نــو د حفــيظ هللا امــين‬
‫ـې د‬‫ـه يـ‬ ‫ـو‪ ،‬ځکـ‬‫ـکاره شـ‬‫ـه ښـ‬
‫ـپکاوى ورتـ‬‫ـه‪ ...‬سـ‬‫مداخلـ‬
‫هغه د خبرو پـه وډانـدې غبروـون ونـه ښـود‪ ".‬تـره‬
‫کي بيا " د خبـرو مـزى پـه الس کـې ونيـوه‪ ،‬نـو پـه‬
‫جدي تو وه يې وو يل‪ :‬د افغان ستان د اقت صادي ودې‬
‫او تکا مل په يـوه دا سې وروسـته پـاتې پـړاو کـې‬
‫دى‪ ،‬چې تره وه دم ه بهرن يو مر ستو ته اډت يا لري‬
‫او مـود پـه ه مدې هيلـه انقـالب کـړى‪ .‬مـود وو مان‬
‫کاوه‪ ،‬چې شوروي ات حاد‪ ...‬به له هېڅ ډول مر ستو‬
‫او هم کاريو څ ه ځان و نه سپموي‪ ...‬خو که تا سو‬
‫ته د مر ستو او دو ستۍ يادو نه ښه نه ښکاري‪ ،‬مود‬
‫د خ برو ل پاره نور هېڅ نه لرو او په نړۍ کې‬
‫ډ ېر دا سې پرم تل لي هېوادو نه شته دى‪ ،‬چې مر ستې‬
‫ورڅ ه و غواډو‪ ...‬دا چې تا سې د اختال فاتو مو ضوع‬
‫يــادوئ‪ ،‬پــه دې هکلــه دومــره ويلــد شــش چــې‬
‫افغانســتان يــو آزاد او خپلــواک هېــواد دى‪ ،‬مــود‬
‫بـه هـېڅ چا ته اجـازه ورنکـړو‪ ،‬چې قومنـده را کړ‬
‫شــي‪ ".‬تــره کــي بيــا بــې لــه دې چــې د بريژنيــف‬
‫غبر وون ته انت ار وبا سي‪ ،‬له سالون نه په وت لو‬
‫شو او مل ګري يې ورپ سې وخوځ ېدل‪ ،‬خو په د غه و خت‬
‫کــې د شــوروي د وونــدي چــارو د بانــدنيو اډيکــو‬
‫سروال پانو ماريف له بريژي نف سره پس پ سکې و کړې‬
‫او ب يا د تره کي په لور ورغ لل‪ ،‬چې و ضع عادي‬
‫شي‪ ،‬خو " وټـه يـې ونکـړه او غونـډه بـې لـه کـومې‬
‫پايلې او نتيجې په خوابدۍ سره ډنګه شوه‪".‬‬
‫ک ټوازى لي کي‪ ،‬چې افغا نان ټول د تره کي په‬
‫کوټه کې په کريملن ماڼۍ کـې غونـډ شـول "او هلتـه‬
‫نور مح مد تره کي سره له دې‪ ،‬چې پوه ېده چې د‬
‫ه غه په کو ټه کې د خ برو د ث بت و سايل شته‪ ...‬په‬
‫ق صدي تو وه د بريژن يف په ناوډه چل ند ووت ن يوى‬
‫وکړ" تره کي بيا ددغې پوښتنې پـه برابـر کـې‪ ،‬چـې‬
‫د دواډو هېوادونــو د اخــتالف موضــع بــه څــه وي؟‬
‫ـاتي‬‫ـاوو او مطبوعـ‬‫ـه وينـ‬‫ـا پـ‬‫ـوروي زمـ‬ ‫ـې " شـ‬‫ـل چـ‬
‫وويـ‬
‫مرکــو او همــدا راز زمــود پــه حکــومتي جوډښــت‬
‫خو شحاله نه دى او دوى وا يي‪ ،‬چې و لې نور مح مد‬
‫تره کد په هره مر که کې‪ ...‬وا يي‪ ،‬چې مود دا سې‬
‫ان قالب کړى چې نه بريژن يف خ برو او نه کارتر او‬
‫ـه‬
‫ـوى او نـ‬‫ـرف شـ‬‫ـل مصـ‬‫ـه روبـ‬‫ـې نـ‬
‫ـالب کـ‬‫ـه انقـ‬ ‫ـه دغـ‬
‫پـ‬
‫ډالــر‪ ".‬تــره کــي دا هــش وويــل‪ ،‬چــې "دوى پــه دې‬
‫خوابــدي دي‪ ،‬چــې ولــې ببــرک کارمــل او څــو تنــه‬
‫ـه‬
‫ـتو څ ـ‬‫ـومتي پوسـ‬‫ـو حکـ‬‫ـه خپلـ‬‫ـې لـ‬‫ـري يـ‬ ‫ـي ملګـ‬‫پرچمـ‬
‫ليرې او سفيران وټاکـل شـول‪ ".‬هغـه دا هـش وويـل‪،‬‬
‫چې " شورويان لـه مـود څ ـه غـواډي‪ ،‬چـې کارمـل او‬
‫ـې‬
‫ـي‪ ...‬خپلـ‬ ‫ـه راشـ‬‫ـتان تـ‬
‫ـه افغانسـ‬ ‫ـې بېرتـ‬ ‫ـري يـ‬‫ملګـ‬
‫پ ـوانۍ رت بې و لري‪ ،‬خو مـود به دا ورسـره ونـه‬
‫منو‪".‬‬
‫د کټــوازي پــه وينــا ســبا "د شــوروي اتحــاد‬
‫صــدراع ش اليکســي کاســيګين او نــورو وزيرانــو د‬
‫اف غاني لوري سره اډي کې ن يولې وې او د بريژن يف‬
‫د چلنــد پــه اډه يــې بښــنه غوښــتې وه‪ ".‬بيــا د‬
‫ه مدغې ور ځې په ما ښام په کريملن کې مېلم ستيا‬
‫شوې وه‪ ،‬چې په ه غې کې د مع مول په شان د شوروي‬
‫لــوډو چــارواکيو او ســفيرانو وــډون کــړى وو‪ .‬د‬
‫ډوډۍ پر سر بريژن يف څو ځ له له ځا يه والډ شو او‬
‫د تره کي " د سـتايلو پـه تـرڅ يـې د هغـه پـه سـر‬
‫سالمتي جامو نه پور ته کړل‪ ...‬خو نور مح مد تره‬
‫کد تـر پايـه پـه خپـل ځـاى ارام ناسـت و‪ ".‬اقبـال‬
‫ـې د‬‫ـه يـ‬
‫ـې هغـ‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ـر کـ‬
‫ـر ذکـ‬‫ـه ټکـ‬ ‫ـري ه ـ ش ددغـ‬
‫وزيـ‬
‫کټــوازي او داســې هــش د هيئــت د بــل غــړي محمــود‬
‫سوما د شفاهي ياداشـت لـه م ـې ترتيـد کـړى دى)‪.(3‬‬
‫د اف غان هي ئت بل غړى صالح مح مد ز يرى هش دد غه‬
‫لف ي ټکـر يادونـه کـوي‪ ،‬خـو پـه لنـډ ډول‪" .‬نـور‬
‫مح مد تره کي د مج لس د پاى ته ر سېدلو په و خت‬
‫ـه‬
‫ـې لـ‬‫ـان کـ‬‫ـه جريـ‬‫ـاحثې پـ‬‫ـر ه د مبـ‬
‫ـف سـ‬‫ـې دبريژنيـ‬ ‫کـ‬
‫غونــډې وپاڅېــدهاو بريژنيــف تــه يــې وويــل‪ ،‬چــې‬
‫يواځې خو تا سې نه يا ست چې مود مر ستې درڅ ه‬
‫اخيســتالى شــو‪ ،‬پــه نــړۍ کــې هېوادونــه ډېــر دي‪".‬‬
‫زيرى وايي‪ ،‬چې " بريژنيـف يـې سـپک کـړ‪ ".‬سـره لـه‬
‫دې هــش د زيــري پــه وينــا "شــورويانو تــر هغــه‬
‫وروسـته هماغ سې اقت صادي مر ستې وکړلـې‪ ،‬چې مـود‬
‫غوښتې وې‪ "(1).‬دا به شايد هسـې تصـادف وي‪ ،‬چـې هـش‬
‫مح مد داود او هش خلق يان هر يو له کريملين سره‬
‫له ټکر نه يو کال وروسته نسکور شول‪.‬‬
‫د تره کي_ امين د اختالف پيل‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬د تره کي_ا مين ا ختالف‬
‫د هرات د پاڅون په به ير کې پ يل شو‪ .‬کي سه دا سې‬
‫وه‪ ،‬چــې د هــرات د پــاڅون پــه وخــت کــې امــين د‬
‫اق بال وزيـري په ملګرت يا عسـکري کلـد تـه الډ او‬
‫لــه هغــه ځايــه د شــوروي اتحــاد د دفــاع وزيــر‬
‫ـه اډه وغ ېــد‪،‬‬‫ديمتــري اوســتينوف ســره د پــاڅون پـ‬
‫چــې پــه دې اډه دم ــه يــو څــه ويــل شــوي دي‪.‬‬
‫او ستينوف امـين تـه وويـل‪ ،‬چې ښه به دا وي چې‬
‫تره کد په د غه اډه له بريژن يف سره په م سکو کې‬
‫ووي ني‪ .‬ه غه دا هش وو يل‪ ،‬چې دد غه مق صد ل پاره‬
‫به يوه ځانګړې الوت که دروا ستول شي او سهار د‬
‫وخ ته به له تره کي سره بېر ته کا بل ته در شي‪.‬‬
‫همدغ سې هش و شول‪ .‬له تره کي سره لوى در ستيز‬
‫مح مد يع قوب مل ګرى و‪ .‬په م سکو کې ل که چې دم ه‬
‫و يل شوي‪ ،‬تره کي له شوروي لو يانو سره په اودد‬
‫ـوع‬‫ـې موضـ‬‫ـه دغـ‬
‫ـې پـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـه ځايـ‬‫ـر هغـ‬
‫ـد‪ .‬تـ‬‫ډول وغ ېـ‬
‫پورې اډه لري‪ ،‬په م سکو کې تره کي د بريژن يف‬
‫له خوا " هوـول کېـ ي‪ ،‬چـې د هـرات پېښـې څ ـه پـه‬
‫و ټه اخي ستلو ا مين د م لي د فاع وزارت څ ه وو ښه‬
‫کړي‪ ".‬تره کـد پـه بـل سـهار د انقالبـي شـورا پـه‬
‫غو نډه کې‪ ،‬چې له ا مين پر ته د تره کي په سفر‬
‫خ بر نه وو‪ ،‬بې له دې چې له چا سره يې م شوره‬
‫کړې وي‪ ،‬ناڅاپه غـ کـړ چـې " مـا اسـلش وهنجـار د‬
‫ـه‬
‫ـاکلو او پـ‬ ‫ـه وټـ‬
‫ـه تووـ‬‫ـتيز پـ‬‫ـوى درسـ‬‫ـالحيته لـ‬
‫باصـ‬
‫خپ له به د م لي د فاع وزارت په چارو کې ور سره‬
‫مرسته کـوم‪ "(8).‬پـه امـين بانـدې دا يـوه ناڅاپـه‬
‫څپ ېړه وه‪ ،‬چـې حوالـه شـوه او چـې پـه دې ډول لـه‬
‫ملــي دفــاع وزارت نــه ووښــه شــو‪ ،‬ورســره يــې پــه‬
‫خپ ګان سره هم کاري پرې کړه‪ .‬په دا سې حال کې‪،‬‬
‫چې په پوځ با ندې يې تر هر بل خل قي نه ا ثر ډ ېر‬
‫و‪ .‬وهن جار که څه هش په کود تا کې يې د م ک ښۍ‬
‫رول په بري سره لو بولد و‪ ،‬د ا مين د نه هم کارۍ‬
‫په حال کې ددې جو وه نه و‪ ،‬چې د م لي د فاع چارې‬
‫تر سره کـړي‪ .‬د ملـي دفـاع وزارت سـر مشـاور تـورن‬
‫ج نرال ستاني سالف واريلوف په ه مدغې روح يې سره د‬
‫وز يري له الرۍ تره کي ته پي غام وا ستوه‪ .‬په پاى‬
‫شوي‬ ‫کې د ا مين او تره کي نزدې ک سان‪ ،‬چې م ش‬
‫نــه دي‪ ،‬د تــره کــي او امــين تــرمېنځ ښــکته او‬
‫پورته شول او تره کد بيـا د مـارچ پـه ‪01‬مـه امـين‬
‫لومړى وز ير‪ ،‬وهن جار د م لي د فاع وز ير او مح مد‬
‫يعقوب لوى درستيز په تووه وټاکل)‪.(9‬‬
‫پـه پور ته ډول د ا مين او تره کـي ترمېنځ په‬
‫ظاهر کې رو غه راغ له‪ ،‬خو ه غه ر ښتينې نه وه او‬
‫دوام يې نه شو کولد‪ .‬تره کي که څه هش ا مين د‬
‫لومړي وزير پـه تووـه ونومـاوه‪ ،‬پـه خپلـه يـې "ال‬
‫هــش د وزيرانــو شــورا د غونــډو ســروالي کولــه او‬
‫امين پـه دغـه کـار سـره ډېـر خپـه کېـده‪ "(01).‬پـه‬
‫خل قي ن ام کې د سر په ک سانو کې دټ کر ام کان‬
‫ډېــر و‪ .‬غــ علــت يــې دا و‪ ،‬چــې ن ــام نــوى او‬
‫ناا شنا و او دغ سې قانون يې نه الره‪ ،‬چې د ه غه‬
‫لـه م ـې د م قامونو صـالحيت او د ندو حد او حـدود‬
‫ټا کل شوي وي‪ .‬بل ع لت په وډه او ملګر توب سره د‬
‫کـار د کول تور نشـتوالد او پـه دغـو پښـتنو کـې د‬
‫ـې‬‫ـاس و‪ .‬هرڅــه چـ‬‫ـديماري او تربــورۍ ټينــګ احسـ‬‫وونـ‬
‫و‪ ،‬په د غو پ ښتنو کې د واکم نۍ په و خت کې د واک‬
‫وټ لو د دورې ملګرتـوب هـوا کړې وه او ځاى يـې د‬
‫ـه‬‫ـاس نيــولد و‪ .‬د همدغـ‬ ‫ـالنې او رقابــت احسـ‬‫ځــان پـ‬
‫اح ساس له م ې به و‪ ،‬چې لومړي وز ير ا مين د مد‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬‫ـارورو د ورځـ‬‫ـت د کـ‬‫ـې حکومـ‬‫ـه ورځ‪ ،‬چـ‬‫ـه اولـ‬‫پـ‬
‫نا مه لمانځ له‪ ،‬تره کد خ بر نه کړ او د حکو مت‬
‫ا ستازي توب يې په خپ له و کړ‪ .‬که څه هش د غه‬
‫امت ياز د عنع نې له م ې د تره کي و‪ .‬د جوالى تر‬
‫ميا شتې پورې د دوى د غه ا ختالف د لف ي ټ کر سرحد‬
‫ته ر سېدلد و‪ .‬ا مين د سيا سي دف تر په غو نډه کې‬
‫د حکو مت د نا کاميو پړه په تره کي واچو له‪ .‬په‬
‫بلــې مياشــت )اوســت( کــې تــره کــي امــين پــه دې‬
‫ورماوه‪ ،‬چې کورنۍ واکـي کـوي)‪ .(00‬لـه دېنـه د تـره‬
‫کي مق صد دا و‪ ،‬چې د ا مين م شر ورور ع بدهللا ا مين‬
‫که څه هش د وو ند غړى نه و‪ ،‬په ک ندوز او درې‬
‫ـه‬ ‫ـان پـ‬‫ـه شـ‬
‫ـيس پـ‬
‫ـي ريـ‬‫ـې د تن يمـ‬
‫ـو کـ‬
‫ـورو واليتونـ‬‫نـ‬
‫پوره صالحيت سره کار کاوه‪ .‬په ه مدغې ميا شت کې‬
‫د ا سمار په پې ښې سره د دوى ترمېنځ ا ختالف نور‬
‫شو‪ ،‬چې دم ه يې ب يان شوى دى‪ .‬ا مين له‬ ‫هش ز ي‬
‫ا ختالف سره سره تره کي ته په څرو ند ډول پوره‬
‫اح ترام کاوه او د پ وا په شان يې په مبال غه‬
‫ييـزو لقبونـو سـره ستايه‪ .‬پـه عـين حال کې يې‬
‫کوښــښ کــاوه‪ ،‬چــې د هغــه واک د ځــان کــړي‪ .‬امــين‬
‫ډاډه و چې په پاى کې به الس بري دده وي‪ .‬دى چې‬
‫په د غه و خت کې د پنځو سو کلو نو په ځان ت کړه‪،‬‬
‫روغ‪ ،‬ف عال او خواريکښ و‪ ،‬پـه دا سې حال کـې چـې‬
‫د دوو شپېتو کالو م نډلد او چاغ تره کي‪ ،‬چې په‬
‫ځـ ان روغ هـش نه و‪ ،‬پـه حکو مت کولـو کـې د ا مين‬
‫جو وه ک ېدى نه شو‪ .‬په افغا نانو کې هش د غه ف کر‬
‫ټي نګ و‪ ،‬چې د وو ند او حکو مت ا صلي م حور ح فيظ هللا‬
‫امين دى‪.‬‬
‫خو ا مين ته دن نه په وو ند او حکو مت کې دغ سې‬
‫نور م الفين پ يدا شول‪ ،‬چې تر پرچم يانو نه هش‬
‫ورتــه خطرنــاک وو‪ .‬دغــه م ــالفين د اوســا ســروال‬
‫ا سدهللا سروري او درې وز يران )مح مد ا سلش وهن جار‪،‬‬
‫ســيد محمــد والبــزوى او شــير جــان مزدوريــار( وو‪.‬‬
‫دوى د ‪ 0919‬د جون په مياشـت کـې سـره يـو مـوټد او‬
‫د ا مين پر ضد شوي وو‪ .‬د دوى د م ال فت لوى ع لت‬
‫ـه اډه د کـارونو‬ ‫ـو پـ‬
‫ـې دوى د خپلـو زارتونـ‬
‫دا و‪ ،‬چـ‬
‫را پور د پ وا په شان تره کي ته ور کاوه‪ ،‬نه‬
‫ح فيظ هللا ا مين ته‪ ،‬که څه هش دى د لومړي وز ير په‬
‫تو وه د ه غوى ن ېغ آ مر شوى و‪ .‬سروري په او سا کې‬
‫د ک‪.‬ج‪.‬ب سرمشــاور ل‪.‬پ‪.‬بووــدانوف تــه د امــين پــر‬
‫ضد خ پل م ال فت ښوده‪ .‬د م ال فت د غه را پور په‬
‫کابــل کــې د ک‪.‬ج‪.‬ب اســتازي جنــرال ايوانــوف او‬
‫دا سې هـش اوسـاد چـي پـه مسـکو کې ا ندروپوف ته‬
‫اســتوه)‪ .(00‬ســروري خپــل مشــاور بووــدانوف تــه پــه‬
‫ډول ويلې‪ ،‬چـې " امـين يـو ډېـر خطرنـاک سـړى‬ ‫مش‬
‫دى‪ ،‬هغه به هر هغه څـه وکـړي‪ ،‬چـې غـواډي يـې‪"(05).‬‬
‫ـه‬‫ـري لـ‬‫ـزه مشـ‬ ‫ـه ييـ‬
‫ـې ډلـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـش ويـ‬ ‫ـو دا هـ‬‫دوى ټولـ‬
‫مېن ځه وډل شوې او هر څه ا مين په الس کې ن يولي‪.‬‬
‫هش سره‬ ‫ا مين او د غه څ لور ک سان په ش صي ل حا‬
‫ـورو نــه‬ ‫ـو او نـ‬‫ـي نجونـ‬‫ـتيو لــه خلقـ‬ ‫وران وو‪ ،‬وروسـ‬
‫جن سي ا ستفاده کو له او ا مين دد غه کار م الف و‪.‬‬
‫په واقع کـې دوى "لچکـان" وو‪ ،‬پـه داسـې حـال کـې‬
‫چــې امــين فــاميلي ســړى او د حيثيــت او اخالقــي‬
‫کرکتــر خاونــد و)‪ .(00‬پــه دغــه وخــت کــې د شــوروي‬
‫سفارت غړو او د ک‪.‬ج‪.‬ب خاص ا ستازي ج نرال بوريس‬
‫ايوا نوف د غه ډ له لم سوله‪ ،‬چې د ا مين او تره کي‬
‫اډي کې سره خړ پړ کړي‪ .‬وز يري لي کي‪ ،‬چې تر ه غو‬
‫چــې "‪ ...‬د شــوروي ســفارت کــارکوونکو او د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫ـدهللا ســروري او د هغــه د ملګــرو پــه‬
‫ـانو د اسـ‬ ‫ايجنټـ‬
‫ذري عه په دې ال بر يالي شوي نه وو‪ ،‬چې تره کد‬
‫او ا مين يو پر بل با ندې بې باوره کړي‪ ،‬نو ه غه‬
‫سفارت به شبنامې د تره کي_ا مين با نډ په نا مه‬
‫خپرو لې او د او سا او د شوروي سـفارت له موټرو‬
‫به ت يت ک ېدلې‪ ،‬خو ک له چې پاس ياد شويو څ لورو‬
‫ت نو و کړاى شول‪ ،‬چې د ک‪.‬ج‪.‬ب په د ستور د تره کي‬
‫او امــين تــرمېنځ نفــاق مېــنځ تــه راوډي‪ ،‬بيــا‬
‫شبنامې د ا مين با نډ په نا مه خپر ېدې او د او سا‬
‫او شوروي مـوټرو لـه خـوا تيـت کېـدې‪ ".‬وزيـري دا‬
‫هش وايـي‪ ،‬چـې " شـورويانو بـه کلـه کلـه مـود تـه‬
‫پ پله راکولې‪ ،‬چې وويا دوى ته رسېدلي دي‪"(03).‬‬
‫ـر‬‫ـومره ډېـ‬ ‫ـه دغـ‬‫ـه بـ‬‫ـپې ليکونـ‬
‫ـد شـ‬ ‫ـر ضـ‬‫ـين پـ‬
‫د امـ‬
‫خپر ېدل‪ ،‬چې يوه امري کايي مپ لف براډ شبر هش د‬
‫هغـو يادونـه کـړې ده‪ .‬د ه غه د روايـت له م ې د‬
‫اوست ‪09‬مه شـپه ليـک تـر نـورو ښـه څرونـد دى‪ .‬پـه‬
‫ـو يــا ناکــاميو پــه‬‫ـې د څــوارلس تېروتنـ‬ ‫دې ډول‪ ،‬چـ‬
‫ســر کــې يــې راوډي‪ ،‬چــې " وفــادار انقالبــي کســان"‬
‫ووښه کړل شـوي او " پـه زروونـو هغـه خلقيـان‪ ،‬چـې‬
‫له امـين سـره نـه جوډېـدل‪ ،‬بنـدي شـوي دي" او دا‬
‫چــې " د امــين د ســلوک او اســتبداد‪ ...‬پــه ســبد‬
‫م الفين سره يو موټد شوي چې د ه ېواد امن يت او‬
‫روغتيا يې لـه خطـر سـره م ـام کـړې ده‪ ".‬د شـپې‬
‫ليک په اخر کې ويل شـوي‪ ،‬چـې "کـه څـه هـش مـود د‬
‫وو ند ع مومي من شي د ا مين په کړو او سلوک نه څو‬
‫ځ له خ بر کړ‪ ،‬ه غه په ډ ېر اف سوس سره وو يل چې د‬
‫هرڅــه واک د امــين پــه الس کــې دى او زه هــېڅ څــه‬
‫کولد نه شش او د هر څه م سپليت د ا مين په غاډه‬
‫دى‪ ،‬نو ښکاره ده چـې ټـول خلقيـان بايـد د ا مين‬
‫پــه وډانــدې ســره يــو مــوټد شــي او لــه واک نــه‬
‫ـول‬‫ـي ټـ‬
‫ـش وايـ‬ ‫ـري هـ‬
‫ـې وزيـ‬ ‫ـي‪ "(03).‬لکـ‬
‫ـه چـ‬ ‫ـورزول شـ‬‫وغـ‬
‫د غه شپې ليکو نه په او سا کې د سروري له خوا‬
‫خپر ېدل‪ .‬نورو م الفينو ته د ه غو خپرو نه د شپې‬
‫ييــز بنــديز پــه حــال کــې ناشــونکې وه‪ .‬ســروري د‬
‫بو ودانوف په ډاډ سره ا مين ته سپکې سپورې هش‬
‫ويلــې‪ .‬پــه خپلــه بووــدانوف هــش د هغــو شــوروي‬
‫م شاوروانو له ډ لې نه و‪ ،‬چې له ا مين سره س ت‬
‫م الف و‪.‬‬
‫ل که چې دم ه ياد شوي‪ ،‬سروري چې يو س ت زډى‬
‫دسيسه وـر و‪ ،‬پـه دې فکـر وې چـې د "ثـور انقـالب"‬
‫م الفين با يد وځ پل شي‪ .‬الب ته په خلق يانو کې‬
‫دغه فکـر عـام و‪ ،‬خـو ده د "ضـد انقـالب" د ټکولـو‬
‫ـه‬‫ـې ښــځينه او نارينـ‬ ‫ـه‪ ،‬چـ‬‫ـې اداره لرلـ‬ ‫لپــاره دغسـ‬
‫افغا نان يې ب ندي کولد‪ ،‬کړو لد او وژ لد شو‪ ،‬بې‬
‫لــه دې چــې د محکمــې‪ ،‬قــانون او حتــد وونــدي او‬
‫ـه‬‫ـي پـ‬
‫ـي خروټـ‬ ‫ـړي‪ .‬د زلمـ‬‫ـروا وکـ‬ ‫ـانو پـ‬‫ـومتي لويـ‬‫حکـ‬
‫وي نا‪ ،‬کلـه چـې مامـا يې ا مين له سروري نه د‬
‫خل کو د عري وو له م ې د ورک شويو افغا نانو په‬
‫اډه معلومــات وغوښــتل‪ ،‬هغــه وويــل چــې "هغــوى‬
‫پاکســتان تــه تښــتېدلي دي‪ "(01).‬امــين بيــا ســروري‬
‫ته اخ طار ور کړ‪ ،‬خو اخ طار يې بې ا ثره و‪ ،‬ځ که‬
‫چې په ه غه با ندې د هېڅ اف غان زور نه ر سېده‪ .‬د‬
‫هغــــه شــــاته ک‪.‬ج‪.‬ب والډه وه‪ .‬د امــــين د وراره‬
‫ميـروييس ا مين په وي نا امـين نـه يـواځې سـروري‬
‫م هارولد نه شو‪ ،‬له ه غه نه وېر ېده هش‪ ،‬نو يې‬
‫خ پل ځان او د خپ لې کورنۍ غړي په احت يام سره‬
‫ساتل‪.‬‬
‫د سروري د ډ لې دو يش سړى سيد مح مد وال بزوى و‪،‬‬
‫چې په اول سر کې له ا مين سره د غومره نزدې و‪،‬‬
‫چــې لــه کودتــا نــه وروســته پــه قصــر کــې ورســره‬
‫اوسېده‪ .‬که څه هش د کودتـا پـه وخـت کـې "نومـوډي‬
‫خپ له د نده پرې اي ښې تر دې حده چې خ پل کور ته‬
‫ـک ب ـې‬
‫ـد ټانـ‬‫ـه ورغلـ‬ ‫ـواوو نـ‬‫ـوايي قـ‬
‫ـه هـ‬ ‫ـد او لـ‬
‫تللـ‬
‫)‪(08‬‬
‫اډيکې پاتې و‪ " .‬سـره لـه دې هـش هغـه پـه رسـمي‬
‫خپرو نو کې د کودتاچ يانو په ډ له کې ن يولد شوى‬
‫و‪ .‬دا ددې ل پاره‪ ،‬چې ا ندروپوف پرې خوس شي‪ .‬دا‬
‫بـه ځ که حقيقـت ولـري‪ ،‬چـې والبـزوى د "ما مد" پـه‬
‫مســتعار نامــه د ک‪.‬ج‪.‬ب "ايجنــ " و‪ .‬لکــه محمــد‬
‫رفيــع چــې د "نيــروز" پــه نامــه د ک‪.‬ج‪.‬ب "ايجنــ "‬
‫و‪ .‬دوى دواډو د ثــور د کودتــا خبــر پ ــوا لــه دې‪،‬‬
‫چې پرې پ يل و شي‪ ،‬په کا بل کې د ک‪.‬ج‪.‬ب مر کز ته‬
‫استولد و)‪ .(09‬له امـين سـره د والبـزوى م الفـت پـه‬
‫ـو‬
‫ـرخالف د کورنيـ‬ ‫ـه د هيلــې پـ‬‫ـين د هغـ‬ ‫ـې امـ‬
‫دې و‪ ،‬چـ‬
‫چارو وز ير ټاکلد نه و‪ .‬د ا مين په ن ر وال بزوى‬
‫يو بې تعليش او بې سواده ووډ ضابط و‪.‬‬

‫په افغانستان کې د شوروي اتحاد خاص‬

‫هيئتونه‬
‫د شـوروي ات حاد حکومـت لـه لمسـونو نه سربېره‬
‫ـال و‪ .‬د‬
‫ـش فعـ‬‫ـې هـ‬
‫ـو کـ‬‫ـي ډورونـ‬‫ـامي او سياسـ‬‫ـه ن ـ‬‫پـ‬
‫هرات له پې ښې نه لس ور ځې ورو سته د اپر يل په‬
‫پېنځمــه يــې د دفــاع وزيــر لــومړى مرســتيال او د‬
‫پـــوځ د سياســـي چـــارو ســـروال جنـــرال اليکســـي‬
‫يپيشــيف )‪ (Yepishev‬پــه ســروال لــه شــپ و نــورو‬
‫جنراالنــو او نــورو نــه جــوډ يــو هيئــت کابــل تــه‬
‫واستوه‪ ،‬چې هلته " وضـع وڅېـړي او پـه افغـان پـوځ‬
‫کــې د دســپلين‪ ،‬معنويــاتو او اغېزتــوب پيــاوډي‬
‫ـي‬‫ـه پلـ‬‫ـړي او پـ‬‫ـدې کـ‬‫ـتنې وډانـ‬‫ـاره سپارښـ‬‫ـو لپـ‬ ‫کولـ‬
‫کو لو يې ټين ګار و کړي‪ ،‬خو دد غه هي ئت اغ ېزه چې‬
‫په ماهيت کې سياسـي وه‪ ،‬څرونـده نـه شـوه‪ "(01).‬لـه‬
‫يپي شيف سره سيا سي ماهران هش مل ګري وو‪ .‬دى په‬
‫‪ 0938‬کې پراګ ته هش د يـوه هيئـت پـه مشـرۍ اسـتول‬
‫شوى و او ب يا يې خ پل حکو مت ته د وار سا د تړون‬
‫له خوا د مداخلې ن ر هش ور کړى و‪ ،‬چې د شوروي‬
‫ات حاد سيا سي ن فوذ پرې خو ندي و ساتي‪ .‬هي ئت په‬
‫کا بل کې له يوې او نۍ تش ک ېدلو او سروې کو لو‬
‫نه ورو سته خ پل حکو مت ته ن ر وډا ندې کړ‪ ،‬چې د‬
‫اف غان پوځ د معنو ياتو د ضعف له ام له ممک نه ده‬
‫په هغه کـې م ـالفين نفـوذ وکـړي)‪ ،(00‬خـو د شـوروي‬
‫حکومـت ا صلي تو جه د خل قي حکومـت ترکيـد تـه وه‪،‬‬
‫چــې غوښــتل يــې د "انقالبــي" يــا "ملــي دمــوکرات‬
‫کولــو" پــه نامــه د خپلــې خوښــې افغانــان پکــې‬
‫ننبا سي‪ .‬دد غه مق صد ل پاره يې د وا سيلي سفرنچوک‬
‫په نا مه يو ازمېي لد ديپلو مات يا سيا سي ا ستازى‬
‫کا بل ته وا ستوه‪ .‬دى پ وا په وا نا کې سفير او‬
‫له ‪ 0910‬نه تر ‪ 0913‬پـورې پـه ملګـرو ملتونـو کـې د‬
‫ـل‬‫ـتيال و‪ .‬کابـ‬ ‫ـت د دايمــي اســتازي مرسـ‬‫شــوروي هيئـ‬
‫ـفارت‬‫ـې سـ‬‫ـه د امريکـ‬‫ـه دم ـ‬‫ـګ نـ‬‫ـه راتـ‬‫ـه د هغ ـه لـ‬‫بـ‬
‫راپورونــو ښــودله‪ ،‬چــې "‪ ...‬شــورويانو ال پ ــوا‬
‫دغ سې پالنو نه په الس کې ن يولي وو‪ ،‬چې مط لد يې د‬
‫خلقــي مشــرتابه عــوا کــول و‪ "(00).‬نــو د ســفرنچوک‬
‫ـې‬‫ـت کـ‬
‫ـان حکومـ‬ ‫ـه افغـ‬‫ـې پـ‬
‫ـت دا و‪ ،‬چـ‬ ‫ـي ماموريـ‬‫اساسـ‬
‫"اساسي تغيير" راوستل شي‪ ،‬چـې مشـر بـه يـې دغسـې‬
‫يــو نــوى صــدراع ش وي‪ ،‬چــې د حکومــت "لــه جــاري‬
‫سيا ستونو سره پېژ ندل شوى نه وي" ل که نور اح مد‬
‫اعت مادي‪ .‬په دغ سې حکو مت کې به تره کد‪ ،‬ا مين‬
‫او ک ارمــل هــش غــ مقامونــه ولــري)‪ .(05‬ســفرنچوک‪،‬‬
‫ځ که په د غه مامور يت ووو مارل شو‪ ،‬چې که ه غه‬
‫پ کې نابر يالد شو‪ ،‬يا له ه ېواد نه ووې ستل شو‪،‬‬
‫د شوروي اتحاد حيثيـت بـه زيـانمن شـوى نـه وي)‪.(00‬‬
‫په خپ له سفرنچوک هش د امري کې سفارت له ځي نو‬
‫غـړو سـره د خل قي حکو مت د تغ ير پـه اډه غ ېدلد‬
‫و‪ ،‬ح تد مو لف سليګ هري سن ته يې هش وي لي و‪ ،‬چې‬
‫ا مين د حکو مت د پرا بن س وډا نديز ته غود نه‬
‫نيوه او چې " کله مود په نـورو ځـايونو کـې د ملـي‬
‫دموکرات يک هري قې بر ياليتوب ور ته وا يه‪ ،‬ه غه به‬
‫و يل چې د افغان ستان د خ لق دموکرات يک وو ند بل‬
‫ډول دى او دا چــې هغــه پــه کــافي انــدازه پــرا‬
‫بنسټه دى‪"(03).‬‬
‫د شوروي ات حاد حکو مت په ا صل کې ددې ل پاره‪،‬‬
‫چې د سفرنچوک مامور يت اغېز ناک شي‪ ،‬يو بل لوى‬
‫ن ــامي هيئــت د دفــاع وزيــر د مرســتيال جنــرال‬
‫ايوان پاولوفسکي په مشـرۍ د اوسـت پـه ‪01‬مـه يـانې‬
‫د باالح صار له پاڅون نه ورو سته او د ا سمار له‬
‫پې ښې نه دم ه کا بل ته وا ستوه‪ .‬د غه لوى هي ئت‬
‫له دري شپېته ن امي اف سرانو نه جوډ و‪ ،‬چې په‬
‫ـرنيالن وو‪.‬‬ ‫ـپ کـ‬‫ـراالن او شـ‬‫ـس جنـ‬‫ـور دولـ‬‫ـې نـ‬ ‫ـه کـ‬
‫هغـ‬
‫مامور يت يې په ظاهر کې دا و‪ ،‬چې د ه ېواد پوځي‬
‫وضـــع وڅېـــړي او د پـــاڅونونو د ځپلـــو لپـــاره‬
‫وډانديزو نه و کړي‪ .‬دا به يې هش په مامور يت کې‬
‫و‪ ،‬چـې د امن يت د خرابېـدو په حال کې د شوروي‬
‫اتحــاد ن ــامي دخالفــت پــه ن ــر کــې ونيســي)‪ .(03‬د‬
‫هي ئت تش ک ېدل په افغان ستان کې دوه ميا شتې و‪،‬‬
‫خو د دفاع وزير آستينوف دغه موده اوددوله‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬د هي ئت غړي د و ضع د سروې کو لو‬
‫ل پاره په ټول ه ېواد کې خ پاره شول‪ ،‬خو په اډه‬
‫يـې پـه ر سمي ډول څـه ونـه و يل شول‪ .‬پاولوف سکي‬
‫هغه جنـرال و‪ ،‬چـې پـه ‪ 0938‬کـې يـې د چکوسـلواکيې‬
‫د النــدې کولــو قومنــداني پــر غــاډه لرلــه)‪ .(01‬خــو‬
‫پاولوفسـکي د افغانسـتان پـوځي و ضع معلومو لو نـه‬
‫ورو سته له کا بل نه ا ستينوف ته څرو نده کړه‪ ،‬چې‬
‫دا به "م صلحت" نه وي‪ ،‬چې شوروي ات حاد خ پل پوځ‬
‫افغان ستان ته وا ستوي او دا چې له ا مين سره دې‬
‫ـه‬
‫ـتينوف د هغـ‬ ‫ـو اسـ‬
‫ـي‪ ،‬خـ‬‫ـرې وشـ‬‫ـويه خبـ‬
‫ـوډه سـ‬‫ـه لـ‬ ‫پـ‬
‫هي ئت په نومبر کې م سکو ته وغو ښت‪ .‬په م سکو کې‬
‫جنـرال پاولوفسـکي لـه ا ستينوف سره خپ له ليدنـه‬
‫پـــه دې ډول بيـــانوي‪ " :‬پـــس از پايـــان ـــزارش‬
‫ـود را در‬ ‫ـد اه خـ‬‫ـون اوضـاع در افغانسـتان ديـ‬ ‫پيرامـ‬
‫بـــاره اينکـــه نبايـــد ســـپاهيان خـــود را بـــه‬
‫افغانســتان بفرســتيش ارايــه کــردم‪ ...‬پيشــنهاد‬
‫ن مودم که ک سد از اع واى دف تر سيا سد حزب ا مين‬
‫را کــه بســيارى در مســکو ديگــر بــاو اعتمــاد‬
‫ندار ند‪ ،‬د عوت ک ند‪ .‬در ضمن از پ يام خاص او به‬
‫ليون يد بريژن يف که از هر يق م ستثار ار شد ن امد‬
‫در جمهــورى دموکراتيــک افغانســتان فرســتاده بــود‪،‬‬
‫اهــالع دادم‪ .‬مگــر وزيــر بــه ســ نان مــن ــوش‬
‫نــداد‪ "(08).‬لــه هغــه وروســته جنــرال پاولوفســکي د‬
‫افغانسـتان پـه اډه خبـرو ته نه غوښـتل کېـده او‬
‫تنز يل هش ور ته ور کړل شو‪ .‬ا مين به دد غه ج نرال‬
‫او هئ يت له ن ر نه ډاډه و‪ ،‬چې شوروي ات حاد به‬
‫په افغان ستان با ندې ن امي ت ېرى و نه کړي‪ ،‬خو‬
‫شوروي ات حاد له دد غه هي ئت له را تګ نه دم ه د‬
‫جوالى په ميا شت کې ز يات او کش يو ک نډک سرتېري‬
‫په ب ګرام کې ځاى پر ځاى کړي وو‪ .‬په عين حال‬
‫کــې د ســفرنچوک د ماموريــت پــه وخــت کــې د جــوالى‬
‫ميا شتې په ني مايي کې په کا بل کې شپې ليکو نه‬
‫يواځې د ا مين پر ضد خپر ېدل‪ ،‬چې په ه غو کې د‬
‫وز يري او نورو په وي نا شوروي چارواکيو هش الس‬
‫درلــود‪ .‬پــه دغــو ليکونــو کــې ميــر اکبــر خيبــر‬
‫ـي‪.‬اى‪.‬اى "ايجن ـ او‬ ‫ـين د سـ‬‫ـي او امـ‬
‫ـتيند انقالبـ‬ ‫رښـ‬
‫د بدماشــو فاشســتي ډلــې" مشــر ښــودل شــوى و‪ ،‬چــې‬
‫غــواډي شــوروي اتحــاد او سوشــلزم بــې اعتبــار‬
‫کړي)‪.(09‬‬
‫دغــه تــور‪ ،‬چــې امــين د ســي‪.‬اى‪ .‬اى ايجنــ دى‪،‬‬
‫پـوره خـور و‪ ،‬کـه څـه هش ه غه بې بنسـټه و‪ ،‬خو‬
‫شـورويانو او پرچميـانو اول په پ ټه او لـه يرغـل‬
‫نه ورو سته براال ل ګاوه‪ .‬د سفرنچوک مامور يت‪ ،‬چې‬
‫کارمــل او نــور پــه خلقــي حکومــت کــې ننسباســي‪،‬‬
‫نتي جه ورن کړه‪ .‬په د غه حال کې ا مين کو ښښ کاوه‪،‬‬
‫ـش‬
‫ـور هـ‬ ‫ـځ نـ‬
‫ـل دريـ‬‫ـې خپـ‬‫ـت کـ‬‫ـد او حکومـ‬‫ـه وونـ‬‫ـې پـ‬‫چـ‬
‫پيــاوډى کــړي‪ .‬د جــوالى پــه ‪01‬مــه پــه حکومــت کــې‬
‫تغي ير هش راو ستل شو‪ .‬ا مين د د فاع وز ير هش شو‬
‫او د د فاع وز ير وهن جار د کورن يو چارو وز ير او‬
‫د کورنيـو چارو وزيـر مزدور يار د سـرحداتو وز ير‬
‫شو‪ .‬ا مين دم ه د وو ند په مر کزي کمې ټه کې يو‬
‫شمېر اف سران‪ ،‬چې پلو يان يې وو‪ ،‬هش د غړ يو په‬
‫تووــه داخــل کــړي وو‪ .‬پــه دې ډول واقعــي واک لــه‬
‫ا مين سره و‪ ،‬که څه هش د وو ند ع مومي من شي‪ ،‬د‬
‫انقال بي شورا سروال‪ ،‬د ټول پوځ ستر قوم ندان او‬
‫د د فاع شورا سروال تره کد و‪ .‬د همد غه واقع يت‬
‫لــه م ــې بــه و‪ ،‬چــې د ســفرنچوک د ماموريــت پــه‬
‫نابريــالي تــوب ســره د شــوروي ســفارت يــوه غــړي‬
‫وو يل‪ ،‬چې په د غه و خت کې د خل قي م شرۍ ل پاره‬
‫عوا نه شته)‪ .(51‬سـره لـه دې هـش وضـع کړکېچنـه وه‪،‬‬
‫امــين کــه څــه هــش د ن ــام پيــاوډى کــس و‪ ،‬لــوى‬
‫پاڅونو نه ځ پل شوي وو او په پې ښور کې د اف غان‬
‫ـو‬‫ـورو هېوادونـ‬‫ـد د نـ‬‫اســالمي جمعيــت او اســالمي وونـ‬
‫له مال تړ نه ب هره من نه وو‪ ،‬په و لس کې نار ضايت‬
‫او پـه وونـد او حکو مت کې تاوتري والد ز يات و‪.‬‬
‫د ا مين ه غه څ لور م الفين د تره کي تر شا والډ‬
‫وو او تره کـد له امـين نه په ژور ډول ناراضـه‬
‫و‪ .‬ټول په دې ل ټه کې وو‪ ،‬چې ا مين پ پ له د دوى‬
‫ـه‬
‫ـه واک نـ‬ ‫ـته لـ‬
‫ـه مرسـ‬ ‫ـورويانو پـ‬ ‫ـا د شـ‬
‫ـوا يـ‬‫ـه خـ‬‫لـ‬
‫وغورځول شي يا حتد له مېنځه يووډل شي‪.‬‬
‫د غه و خت په هاوا نا کې د ناپېيلو هېوادو نو د‬
‫ـان‬‫ـې افغـ‬‫ـوى و‪ ،‬چـ‬‫ـزدې شـ‬‫ـت نـ‬‫ـرانس وخـ‬‫ـران و د کنفـ‬‫سـ‬
‫پالوى با يد يا د تره کي يا د ا مين په سروالۍ‬
‫پ کې وډون و کړي‪ ،‬خو دوى د هاوا نا تر سفر پورې‬
‫"يو د بل له وېرې څ ه‪ ...‬تـه نـه شـو تللـد‪ .‬تـره‬
‫کي ه وه کو له‪ ،‬چې ا مين هاوا نا ته ول ې ي‪ ،‬خو‬
‫ا مين له دې څ ه وېر ېده چې دده په غ ياب کې به‬
‫له خپلې دندې څ ه ليـرې کـړاى شـي‪ "(50).‬پـه همدغـه‬
‫حال کې و‪ ،‬چې ا مين د پولي ت ن يک په تاالر کې‬
‫ناڅا په څرو نده کړه‪ ،‬چې د افغان ستان ستر الر ښود‬
‫انقالبــي شــورا مشــر تــره کــد صــاحد د کيوبــا پــه‬
‫هاوا نا کې د ناپېيلو هېوادو نو په کن فرانس کې‬
‫د افغان ستان د هي ئت م شري کوي‪ .‬تره کد بې چاره‬
‫تـه بلـه الره نـه وه پـاتې‪ ،‬مګـر دا چـې د سـپتمبر‬
‫پـه لومړۍ ورځ هاوا نا ته د مسـکو لـه الرې حرکـت‬
‫و کړي‪ ،‬که څه هش د ه غه پلو يانو په کا بل کې او‬
‫شـوروي لويـانو په مسـکو کـې ترې نه وغوښـتل‪ ،‬چـې‬
‫د غه سفر و نه کړي‪ .‬له تره کي سره په د غه سفر‬
‫کې د با ندنيو چارو وز ير شاه و لي‪ ،‬د هال عاتو او‬
‫کو لتــور وزيــر خيــال محمــد کټــوازى‪ ،‬د بانــدنيو‬
‫چــارو وزارت مرســتيال شــاه محمــد دوســت او ســيد‬
‫محمــد داود تــړون ملګــري وو‪ .‬وروســتي د تــره کــي‬
‫سرياور و‪ ،‬د او سا مر ستيال عز يز اک بري هش دد غه‬
‫پالوي غړى و‪.‬‬

‫تره کد په هاوانا او مسکو کې‬

‫پــه هاوانــا کــې د تــره کــي د يــاد وډ کــار د‬
‫ــره د‬‫ــياءالحق سـ‬‫ــرال ضـ‬
‫ــه مشـــر جنـ‬‫ــتان لـ‬‫پاکسـ‬
‫افغانســتان او پاکســتان د کشــالو پــه اډه خبــرې‬
‫ا ترې کول او په خ برو کې د دواډو له خوا د روغ‬
‫ني تۍ ښودل وو‪ ،‬چې په بل څپر کي کې به يې ب يان‬
‫و شي‪ .‬دل ته به په م سکو کې له بريژن يف سره د‬
‫هغــه د خبــرو او مــوافقې پــه اډه بحــث وشــي‪ .‬دا‬
‫دو يش ځل و‪ ،‬چې تره کي د شوروي ات حاد له لوډ‬
‫واک من سره په يواځې ځان وي ني او د خ پل ه ېواد‬
‫د اساسـي موضـوع وـانو په اډه ورسـره غ ېـ ي او د‬
‫هغــه هــدايت تــه غــود ددي‪ .‬د دوى د خبــرو اجنــدا‬
‫ه غه وه‪ ،‬چې د کا بل ک‪.‬ج‪.‬ب وا لو دم ه ټاکلې وه‪.‬‬
‫پــه دې ډول چــې هغــو د تــره کــي د ســفر پــه‬
‫ـت‬
‫ـو اودد يادښـ‬ ‫ـه يـ‬
‫ـکو تـ‬
‫ـره مسـ‬‫ـپتمبر‪ (0‬سـ‬‫ـروع )سـ‬ ‫شـ‬
‫اسـتولد او پـه هغـه کې يـې د افغان ستان په اډه‬
‫تجـويز وډا ندې کړى و‪ ،‬ل که افغانسـتان چې د دوى‬
‫تر الس الندې هېواد وي‪.‬‬
‫يه ياد ښت کې و يل شوي و‪ ،‬چې حکو مت په خل کو‬
‫کـــې واک لـــه الســـه ورکـــوي او افغانـــان "پـــه‬
‫زياتېدونکي ډول د شوروي پـر ضـد کېـ ي‪ ".‬پـه هغـه‬
‫کې دا هش ويل شوي‪ ،‬چې "د شـوروي مشـاورو پـه هـره‬
‫سطح کې تره کد او امـين تـه مشـورې ورکـړي" چـې د‬
‫خپل حکومت بنس پرا کـړي‪ ،‬خـو "هغـه نـزدې ټـولې‬
‫ـوا‬‫ـه عـ‬ ‫ـوې‪ ".‬دوى د هغـ‬
‫ـه پـ‬ ‫ـول شـ‬
‫ـه غورځـ‬‫ـر نـ‬
‫ـه ن ـ‬ ‫لـ‬
‫"‪...‬د داخلــي مســئلو د حــل لپــاره پــه پــوځي زور‬
‫ډډه کو له او غ ېر حق يې عا مه جزا يي کارونو ته‬
‫ادامه ورکوله‪ ".‬په يادښ کـې "امـين ددغـه سياسـت‬
‫لوى تن يش کوونکد" ښـودل شـوى‪ .‬پـه پـاى کـې دغـو‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب وا لو م سکو ته وډانديزو نه و کړل‪ ،‬چې م هش‬
‫يې دا وو چې " بايد يوه الر ومونـدل شـي‪ ،‬چـې امـين‬
‫د ه ېواد د م شرۍ له م قام نه وو ښه کړل شي‪ ،‬په‬
‫دې چې ه غه د داخ لي سيا ست د وډا ندې بيو لو مق صر‬
‫دى‪ ".‬نـــو هغـــه "بايـــد د داخلـــي سياســـتونو د‬
‫ناکــاميو او قــانون پــرخالف کــارونو مســپول ووڼــل‬
‫شي‪ ".‬بله دا چې " تره کد بايـد وهوـول شـي‪ ،‬چـې دا‬
‫اساسـي ده چې يو دموکرات يک ا‪،‬تالفـي حکومـت جـوډ‬
‫شي‪ ،‬چې په ه غه کې د الر ښود رول په حت مي ډول د‬
‫پرچم يانو په وډون د افغانسـتان خلـق دموکراتيـک‬
‫ووند سره وي‪ ".‬په يادښت کې دا هـش ويـل شـوي‪ ،‬چـې‬
‫د وهن پالو روحان يانو‪ ،‬قومو نو‪ ،‬م لي ل ه ک يو او‬
‫ـړل‬‫ـه ورکـ‬‫ـې برخـ‬
‫ـش پکـ‬
‫ـه هـ‬‫ـتازيو تـ‬‫ـدو اسـ‬‫ـان انـ‬‫روښـ‬
‫شي)‪.(50‬‬
‫دا په وا قع کې د سـفرنچوک هغـه تجـويز و‪ ،‬چې‬
‫ا صل مق صد يې په حکو مت کې د شړل شويو پرچم يانو‬
‫خو‬ ‫شريکول و او لومړى وز ير ا مين يې م الف و‪،‬‬
‫اوس ه غه د شوروي حکو مت لوډې سطح ته ور سول شو‪،‬‬
‫چې په خپ له بريژن يف او مل ګري يې په دې اډه په‬
‫م سکو کې د افغان ستان له اع لد واک من نور مح مد‬
‫تـره کي سره ووينـي او له هغـه سـره په دې اډه‬
‫کــوم ډول مــوافقې تــه ورســې ي‪ .‬د همدغــه مقصــد‬
‫ل پاره تره کي ته په هاوا نا کې وو يل شول‪ ،‬چې‬
‫افغان ستان ته د بېر ته تګ په الر کې په م سکو کې‬
‫تش شي او له بريژن يف سره و ووري‪ .‬تره کي ب يا‬
‫له خ پل ور سره هي ئت سره و هن ته د ستنېدلو په‬
‫الر کې دوه ورځـې )سـپتمبر ‪ (01_9‬پـه مسـکو کـې تـش‬
‫شـو‪ ،‬خو هلتـه يې په يـواځې ځان د سـپتمبر په‬
‫ل سمه له بريژن يف سره ول يدل‪ .‬په د غې ل يدنې کې‬
‫بل اف غان له تره کي سره نه و‪ .‬څن ګه چې د کا بل‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب والــو يادښــت د افغانســتان پــه اډه د عــالي‬
‫کمسي سيون غړو ا ندروپوف ا ستنيوف او ورومي کو له‬
‫خوا م نل شوي و )د غه کمي سيون د هرات له پاڅون‬
‫نه ورو سته جوډ شوى و‪ ،‬چې د افغان ستان د پې ښو‬
‫څار نه او ده غو په اډه في صله به کوي(‪ .‬بريژن يف‬
‫د ه غه له م ې تره کد په دې ډول م ا هد کړ‪ ،‬چې‬
‫"‪ ...‬د نورو په السونو کې د قـدرت لـه حـد نـه ډېـر‬
‫تمرکـز حتـد کـه سـتا ډېـر نـزدې ملګـري هـش وي‪ ،‬د‬
‫ان قالب ل پاره خطر ناک ک ېدى شي‪ .‬دا به له م صلحت‬
‫نــه ډېــر ليــرې وي‪ ،‬چــې يــو څــوک د هېــواد پــه‬
‫مشـرتابه‪ ،‬په و سله والـو ځواکو نو او په دولتـي‬
‫)‪50‬الـف‬
‫امنيتي څـ انګو کـې د ممتـاز قـدرت خاونـد وي‪.‬‬
‫(" ميتروخين وايي‪ ،‬چـې " دا د تـره کـي لپـاره نېـغ‬
‫ـالص‬
‫ـان خـ‬ ‫ـه ځـ‬
‫ـين نـ‬‫ـه امـ‬
‫ـې لـ‬
‫ـتور و‪ ،‬چـ‬‫او څرون ـد دسـ‬
‫ـوې‬‫ـه د يـ‬ ‫ـي تـ‬‫ـره کـ‬
‫ـې تـ‬
‫ـي‪ ،‬چـ‬ ‫ـړي‪ ".‬دى دا هـ‬
‫ـش وايـ‬ ‫کـ‬
‫سياسـي لـوبې د اجـرا ل پاره نسـ ه ورکـړل شوه او‬
‫ر ضايت و ښودل شو‪ ،‬چې په واق عي ژوندا نه کې يې‬
‫عم لي کړي‪ .‬دوى پرې کړه و کړه‪ ،‬چې ا مين ا ستعمال‬
‫کـــړي او د ټولـــو هغـــو تېروتنـــو‪ ،‬ناکـــاميو او‬
‫جرمو نو ل پاره يې چې په سيا سي او ن امي ل حا‬
‫شوي‪ ،‬مالمـت ووڼـي‪ "(50).‬اقبـال وزيـري ال وايـي‪ ،‬چـې‬
‫" د شوروي مشرانو په کلـک ټينګـار نـور محمـد تـره‬
‫کد دې ته اډ اي ستل شو‪ ،‬چې ا مين په فزي کي تو وه‬
‫له مېنځه وباسي‪ ".‬دى د يـوې "مـوثقې سـرچينې" پـه‬
‫ا ندروپوف په نو ښت‬ ‫حوا له دا هش وا يي‪ ،‬چې د ش‬
‫نور مح مد تره کد او ب برک کار مل هش سره دوه په‬
‫دوه ول يدل‪ ،‬په دا سې حال کې تره کي له ورومي کو‬
‫سره هـش دوه پـه دوه ليـدلي و)‪ .(50‬دلتـه دغـه ټکـي‬
‫په خاص ډول وډ دي‪.‬‬
‫يو دا چې له شوروي لو يانو سره د تره کي له‬
‫يــواځې ليــدلو نــه معلــومې ي‪ ،‬چــې د دوى تــرمېنځ‬
‫خبـرې دغسـې خاصـې وې چې حتـد د هغـه د هيئـت لـه‬
‫مل ګرو په ت ېره له شاه و لي نه هش پ ټې وې‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې‪ ،‬چې د با ندنيو چارو وز ير په تو وه‬
‫ده بايـد پـه خبـرو کې وـډون کـړى واى‪ .‬کـه خ برې‬
‫خا صې نه واى‪ ،‬تره کي به ورو سته خ پل مل ګري پرې‬
‫خبـر کړي واى‪ ،‬خو هغـه خبـر نـه کـړل‪ .‬لـه دېنـه‬
‫تر ل ه تر ه غه ځا يه چې په‬ ‫مع لومې ي‪ ،‬چې ل‬
‫دغــو خبــرو پــورې اډه لــري‪ ،‬تــره کــي تــه شــوروي‬
‫لو يان تر خپ لو لوډ پوډو چارواکيو نه هش نزدې‬
‫او د اعتمــاد وډ وو‪ .‬ال مهمــه دا ده‪ ،‬چــې تــره کــد‬
‫ولـې دې تـه حاضـر شـو‪ ،‬چـې د بانـدنيو په دسـتور‬
‫خ پل صدراع ش له وظي فې نه وو ښه کړي‪ ،‬يا په له‬
‫مېن ځه وډ لو سره يې ر ضايت ښکاره کړي‪ .‬يا ح تد‬
‫د غه کار په غاډه واخ لي‪ .‬هر څه چې و‪ ،‬ده دغ سې‬
‫کار په غاډه واخي سته‪ ،‬چې کولد يې نه شو او که‬
‫يې کړى هش واى‪ ،‬پايلې به يې نه يواځې خل قي‬
‫حکو مت بل کې و هن ته هش ډ ېرې ورا نې واى‪ .‬د تره‬
‫کـي پـه دغـې مـوافقې ښوولو کې شايد سروري هش‬
‫اغ ېزه لر لې وي‪ .‬د را جا ا نور په وي نا سروري د‬
‫سپتمبر په ‪ 1‬مـه تـره کـي تـه پـه تليفـون کـې پـه‬
‫هاوانا کې ويلي و‪ ،‬چې " امـين پـالن لـري‪ ،‬چـې مـود‬
‫يا ب ندي کړي‪ ،‬يا مو ټول ووژ ني ددې ل پاره چې‬
‫ستا تر ستنېدلو دم ه يې حکو مت په الس کې ن يولد‬
‫وي‪"(53).‬‬
‫د خلقــي حکومــت ترکيــد اډول او پرچميــانو تــه‬
‫پکې ځاى ورکـول)‪ ،(53‬لـه امـين پرتـه د بـل چـا پـه‬
‫و سه کې نه و او ا مين د غه کار نه کاوه‪ .‬دا هش‬
‫د تــره کــي پــه وس کــې نــه وه‪ ،‬چــې امــين لــه‬
‫صـدراع مۍ نه ووښـه کړي او د بانـدې يـې د سـفير‬
‫په تو وه وا ستوي‪ .‬په دې اډه يې دغ سې دل يل هش‬
‫ـانع‬‫ـرې قـ‬‫ـان پـ‬‫ـوډي خلقيـ‬‫ـوډ پـ‬‫ـل لـ‬
‫ـې خپـ‬
‫ـه الره‪ ،‬چـ‬ ‫نـ‬
‫کړي‪ .‬له ب لې خوا شوروي لو يان په دې ف کر ټي نګ‬
‫وو‪ ،‬چــې د دوى د اعتمــاد وډ پلويــان پرچميــان پــه‬
‫حکو مت کې بر خه و لري‪ ،‬نو ا مين با يد د واک له‬
‫ډ ور نه وت لد يا اې ستل شوى وي او د غه کار با يد‬
‫په کوم ډول دسي سې سره و شي او د سيه ور په ظاهر‬
‫او صـحنه کـې خلقيـان پـه تېـره د سـروري ډ له وي‪.‬‬
‫په د غه حال کې دا عج به نه وه‪ ،‬چې د کا بل ښار‬
‫زر د دسيسو او خلقي وونديانو د وژنې ډور شو‪.‬‬
‫راجــا انــور وايــي‪ ،‬چــې ســروري د امــين د لــه‬
‫مېن ځه وډ لو پالن ح تد هاوا نا ته د تره کي له‬
‫تل لو نه دم ه اي ستلد و‪ .‬پالن دا و‪ ،‬چې ا مين به‬
‫ه غه و خت په ما شين و ڼو سره له مېن ځه وډل ک ې ي‪،‬‬
‫چې د تره کي د هرک لي ل پاره هوايي ډ ور ته روان‬
‫ـتيال‬‫ـا مرسـ‬ ‫ـاره د اوسـ‬‫ـالن لپـ‬
‫ـه پـ‬‫ـروري ددغـ‬‫وي)‪ .(51‬سـ‬
‫عز يز اک بري‪ ،‬چې د ه غه خور يه و‪ ،‬مامور کړ‪ .‬ه غه‬
‫تـه وظي فه ور کړل شـوه‪ ،‬چې د پالن د عملـي کولـو‬
‫ل پاره لس ک سه وروزي‪ ،‬بې له دې چې ه غوى د پالن‬
‫په مقصـد پـوه شـوي وي)‪ ،(58‬خـو اکبـري دبـل ايجنـ‬
‫و‪ .‬هـش يې خپـل د شـوروي مشـاور او هـش امـين په‬
‫پالن خبر کړ او بيا د وزيـر پـه وينـا "‪ ...‬شـوروي‬
‫مشـــاورينو پـــه وـــډه د لـــوى درســـتيز ]محمـــد‬
‫يعقــوب[ ســره د هغــه پــه دفتــر کــې ددغــه پــالن د‬
‫نا کامۍ ل پاره بل پالن جوډ کـړ‪ ،‬چـې د ه غه په‬
‫نتيجــه کــې امــين هــوايي ډوــر تــه روغ رمــ‬
‫ورســـېد‪ "(59).‬د حېرانـــۍ ځـــاى دى‪ ،‬چـــې شـــوروي‬
‫مشــاورانو ولــې د خپــل مرکــز د فيصــلې پــرخالف د‬
‫ا مين له مېن ځه وډ لو پالن په شنډولو کې بر خه‬
‫واخي سته‪ .‬مم کن دغـه مشـاوران د مرکـز له فيصـلې‬
‫نــه خبــر نــه و‪ .‬پــه مرکــز يــانې مســکو کــې‬
‫"انـــدروپوف‪ ...‬بريژنيـــف او تـــره کـــي پـــه دې‬
‫قــانع ]کــړي وو[ چــې‪ ...‬د ک‪.‬ج‪.‬ب د معلومــاتو لــه‬
‫م ې کا بل ته د تره کي د ر سېدو له م ه به ا مين‬
‫ليرې شـوى وي‪ ".‬پـه همـدغې ډاډينـې سـره و‪ ،‬چـې د‬
‫هغـه مسـلمان کنـډک له ا ستولو نـه کابـل ته ډډه‬
‫شوى و‪ ،‬چې وظيفه يې د تره کي ساتنه وه)‪.(01‬‬
‫پــه دغــه حــال کــې د "ســتر الرښــود" او "وفــاار‬
‫شــاورد" تــرمېنځ نابــاوري تــر اخــر حــده پــورې‬
‫ور سېدله او ا مين خ پل ژو ند په خ طر کې ل يده‪ .‬په‬
‫عين حال کې په کا بل کې پرچم يان ب يا ف عال شول‪،‬‬
‫شــپې ليکونــه بــه يــې خپــرول او لــه "اصــولي‬
‫خلقيانو" سـره لـه وحـدت نـه غ ېـدل)‪ .(00‬د سـپتمبر‬
‫په يوول سمه کا بل ته د تره کي را تګ په ظاهر کې‬
‫د دو لت د ريـيس پـه تو وه د مع مول په شان و‪ ،‬د‬
‫پښتونســتان لــه واټ نــه تــر هــوايي ډوــر پــورې‬
‫وونــديان او نــور خلــک قطــار والډ وو‪ .‬د امــين "د‬
‫په هوايي ډ ور ل که د مر مۍ غو ندې‬ ‫سوارۍ موټر م‬
‫پــه ســرعت تېــر شــو‪ ".‬امــين دم ــه د هــوايي ډوــر‬
‫ـه الس ورکــړى و‬
‫ـانو پـ‬‫ـادي کسـ‬‫ـرول د خپلــو اعتمـ‬‫کنټـ‬
‫او په خپ له يې تر درې شۍ ال ندې ز غرور کالد په‬
‫تن و‪ .‬د تره کي الوت که د ښکته ک ېدلو له ټاکلي‬
‫و خت نه يوه ساعت نور هش په هوا کې ورځ ېده او‬
‫ه مدا چې ا مين ډ ور ته ور سېد‪ ،‬ه غې ته د ښکته‬
‫ک ېدلو ا جازه و شوه‪ .‬ا مين لومړى کس و‪ ،‬چې د تره‬
‫کي م ې ته ودر ېد‪ ،‬خو ه غه سمدال سه وپو ښته چې‬
‫زمــا "نــور وزيــران" چېــرې دي؟ امــين ورتــه ډاډ‬
‫ورکړ‪ ،‬چې "ټول شته دي او وبه يې وينې‪"(00).‬‬
‫کي بېر ته را تګ او‬ ‫تره‬ ‫و هن ته د‬
‫د هغه پاى‬
‫په دا سې حال کې‪ ،‬چې ا مين د ارګ په دلک شاه‬
‫او تــره کــد د ارګ پــه ول ــانې مــاڼۍ کــې و‪ ،‬پــه‬
‫کابل کې د سپتمبر له يـولس نـه تـر ‪ 03‬پـورې ډېـرې‬
‫ز ي ې او مه مې پې ښې و شوې‪ ،‬چې په ه غو سره تره‬
‫کد اول پوره بې وا که شو او يو څو نور خلق يان‬
‫ووژل شـول‪ .‬تـره کـي ب يا د اک توبر په نهمـه لـه‬
‫مېنځـه يـووډل شو او امـين د وو ند او دو لت لوډ‬
‫سروال شو‪ .‬د غه پې ښې په اثرو نو کې په ډول ډول‬
‫ب يان شوي‪ ،‬دل ته کو ښښ ک ې ي چې ه غه د وز يري او‬
‫ميتــروخين د ليکنــو لــه م ــې بيــان شــي‪ ،‬چــې د‬
‫لومړ يو ليک نو په شان مه مې دي‪ ،‬خو م شکل دا دى‬
‫چــې دوى دوه مغرضــو حکومتونــو تــه منســوب دي او‬
‫ليک نې يې په اسا سي ټ کو کې سره نه جوډې ي‪ .‬په‬
‫د غه حال کې څېړون کي په خاص ډول مج بور دى‪ ،‬چې‬
‫د تحق يق پوليس شي‪ ،‬چې له ه غو نه واقع يت يا‬
‫واقعيتو نه واې ستلد شي‪ .‬غ ېر له ه غه هش د ل نډ‬
‫و خت پې ښو دق يق ب يان په ا صل کې يو وران کار‬
‫کې دا لومړى‬ ‫دى‪ ،‬خو څن ګه چې د ارګ په تاري‬
‫ځل دى‪ ،‬چې دغ سې ز ي ې پې ښې شوي‪ ،‬ري ښتيند ب يان‬
‫يې د افغانانو لپاره خاص اهميت لري‪.‬‬
‫تـره کد کا بل ته پـه ر سېدلو سـره پـه هما غه‬
‫ورځ )‪ 00‬ســپتمبر( د انقالبــي شــورا غونــډه جــوډه‬
‫کړه او په هاوا نا او م سکو کې يې د خپ لو خ برو‬
‫راپــورو ورتــه وډانــدې کــړ‪ ،‬خــو د ميتــروخين پــه‬
‫وينا "‪ ...‬د خبرو اصـلي موضـوع يـې پټـه کـړه‪"(05).‬‬
‫پــه هماغــه ورځ تــره کــي لــه پوزانــوف ســره هــش‬
‫ـره‬‫ـپتمبر( پـه سـهار تـ‬ ‫وليـدل‪ .‬د بلـې ورځـې )‪ 00‬سـ‬
‫کي سروري خ پل در بار ته وغو ښت او ا مين يې هش د‬
‫تلي فون له الرې وغو ښت‪ .‬د ورو ستيو د خ برو جر يان‬
‫معلــوم نــه دى‪ ،‬خــو امــين ورنــه غوښــتي و چــې د‬
‫سروري او مل ګري يې له د ندو نه وو ښه کړي‪ .‬ه غه‬
‫د تره کي د سفر پـه وخـت ک د ه ېواد را پور هـش‬
‫وډا ندې کړى و او دا يې هش ور ته وي لي و‪ ،‬چې په‬
‫دغـه و خت کـې دده د وژلـو ق صد شوى و او محر کان‬
‫يــې ســروري او د هغــه ملګــري وو‪ .‬تــره کــي کوښــښ‬
‫ـوع‬‫ـي او موضـ‬‫ـنه" ومنـ‬‫ـوى "بښـ‬ ‫ـين د هغـ‬‫ـې امـ‬
‫ـړ‪ ،‬چـ‬‫وکـ‬
‫ختمه ووڼي‪ ،‬خو هغه رضـايت ښـکاره نـه کـړ‪" .‬داسـې‬
‫ښکاري‪ ،‬چې تره کي خ پل در يځ دم ه ټاکلد و او د‬
‫ـې‬
‫ـد‪ ،‬چـ‬ ‫ـور واورېـ‬‫ـې راپـ‬
‫ـه اډه يـ‬ ‫ـرتابه پـ‬‫ـدي مشـ‬
‫وونـ‬
‫پکـې ويـل شـوي و "‪ ...‬پـه وونـد کې دد غې دنننـۍ‬
‫جګړې نوښتګر لـ ه امـين پرتـه بـل څـوک نـه دى‪"(00).‬‬
‫د بلې ورځـې )‪ 05‬سـپتمبر( پـه سـهار سـروري او درې‬
‫نور ملګري يـې "‪ ...‬د تـره کـي صـاحد دفتـر تـه د‬
‫ـه‬‫ـو لـ‬‫ـې د هغـ‬
‫ـين چـ‬‫ـي‪ "(03).‬امـ‬
‫ـره راځـ‬
‫ـنکوفونو سـ‬‫کالشـ‬
‫وســله وال ورتــګ نــه د تــړون لــه الرې خبرېــ ي‪ ،‬د‬
‫تره کي دف تر ته له ور تګ نه ډډه کوي‪ .‬مي تروخين‬
‫د تره کي له خوا ا مين ته په ټل فون کې له دغ سې‬
‫و عدې ورکو لو نه غ ې ي‪ ،‬چې د باور وډ نه ښکاري‬
‫او هغــه دا چــې دى تيــار دى "دده ټــول رقيبــان‬
‫ـاده دى‬ ‫ـربېره "‪ ...‬امـ‬ ‫ـه سـ‬
‫ـر هغـ‬‫ـړي" او پـ‬‫ـوف کـ‬
‫موقـ‬
‫چــې امــين د وونــد د مرکــزي کمېټــې عمــومي منشــي‬
‫شــي‪ "(03).‬ميتــروخين پــه همدغــه مهــال کــې دا هــش‬
‫وا يي‪ ،‬چې ا مين د جم هوري وارډ قوم ندان جا نداد‬
‫ـده‬‫ـه قومنـ‬ ‫ـوب تـ‬‫ـد يعقـ‬
‫ـتيز محمـ‬
‫ـوى درسـ‬ ‫ـوځ لـ‬
‫او د پـ‬
‫ور کړه‪ ،‬چې د تره کي د امرو نو له من لو نه ډډه‬
‫و کړي‪ .‬په دا سې حال کې چې وراره يې ا سدهللا ا مين‬
‫د کابـــل ښـــار د کـــومېټې منشـــي‪ ،‬د کـــومېټې د‬
‫پياوډت يا ل پاره ډ ېر کارو نه و کړل‪ .‬مي تروخين دا‬
‫هـش وايـي‪ ،‬چې دواډو خواوو کوښـښ کـاوه‪ ،‬چې په‬
‫د غې م قابلې کې د شوروي ات حاد مال تړ ترال سه کړى‪.‬‬
‫په د غه و خت کې ا ندروپوف ته په م سکو کې ] له‬
‫کابل نه په يوه تلګرام کـې وويـل شـول‪ ،‬چـې "تـره‬
‫کي کو ښښ و کړ ا مين وه ووي‪ ،‬چې ه ستوونځي ته يې‬
‫ور شي‪ ،‬خو ا مين له ور تګ نه ډډه و کړه او څرو نده‬
‫يې کړه چې د ه غه ټولې غو ښتنې با يد ومن لد شي‬
‫او کـه نه په فعـالو کـارونو بـه الس پورې کړي‪.‬‬
‫تــره کــي دا يــوه دسيســه ووڼلــه او خبــرې پــرې‬
‫شــوې‪ "(01).‬بيــا د همــدغې ورځــې )‪ 05‬ســپتمبر( پــه‬
‫ماښــام ســروري‪ ،‬والبــزوى‪ ،‬وهنجــار او مزدوريــار د‬
‫شوروي سفارت ته الډل او هلته "د تـره کـي لـه خـوا‬
‫سروري وغو ښتل چې يوه ډ له شوروي مل ګري د ا مين‬
‫پــه نيولــو کــې لــه دوى ســره مرســته وکــړي‪ "(08).‬د‬
‫ـدغې ورځـې )‪ 05‬سـپتمبر ( پـ‬
‫ـه‬ ‫وزيـر پـه وينـا د همـ‬
‫ني مه شپه کې دوه پې ښې و شوې‪ .‬له يوې خوا له‬
‫شوروي سفارت نـه "‪ ...‬د اسـلش وهنجـار لـه خـوا د‬
‫و سله وال پوځ قط عاتو ته قوما نده ور کول ک ې ي‪،‬‬
‫ـې دى او د‬ ‫ـر کـ‬
‫ـه خطـ‬‫ـد پـ‬
‫ـاحد ژونـ‬‫ـي صـ‬
‫ـره کـ‬‫ـې د تـ‬‫چـ‬
‫امـين پـر ضد يې حرکـت ته را بولي‪ ،‬خـو دده په‬
‫قومنده څوک د ځايه ونه ښـورېده‪ ".‬لـه بلـې خـوا د‬
‫صــاحد جــان صــحرايي پــه هانــد د تــره کــي پــه‬
‫هستوونځي کې تره کي او امين سره پ ال کې ي‪.‬‬
‫تره کد ه غو څ لورو ت نو ته په شوريو سفارت کې‬
‫تيلفون کـوي او ورتـه وايـي‪ ،‬چـې "‪ ...‬بچـو خپلـو‬
‫کورو نو ته را شئ‪ ،‬ا مين دا اوس ز ما په کور کې‬
‫نا ست دى‪ .‬مود سره پ ال يو او ب يا تيل فون ا مين‬
‫ته ور کوي او ه غه هش د وهن جار سره خ برې کوي او‬
‫دا پ الينــه تاييــدوي‪ "(09).‬هغــوى هــش دغــه پ الينــه‬
‫ومن له او د شپې په دول سو ب جو خپ لو کورو نو ته‬
‫په مايکرور يانو کې ستانه شول‪ .‬مي تروخين هش د‬
‫امـين او تـره کي پ الينـه يـادوي‪ ،‬خـو دده روايـت‬
‫بــل ډول دى او ناســش معلــومې ي‪ .‬پــه دې ډول‪ ،‬چــې‬
‫تړون د شپې په ن هو ب جو او شلو دقي قو پورا نوف‬
‫ته خ بر ور کوي‪ ،‬چې ا مين د تره کي ه ستوونځي ته‬
‫راغلـد او پوزانـوف بيـا د ج نرال ايوانـوف جنـرال‬
‫پاولوفکســي او ووريلــوف پــه ملګرتيــا د تــره کــي‬
‫ـړه)‪.(31‬‬
‫ـونکې کـ‬‫ـې شـ‬‫ـه يـ‬‫ـه پ الينـ‬
‫ـه الډل او دغـ‬‫ـور تـ‬‫کـ‬
‫په دا سې حال کې چې وز يري په غو څه تو وه وا يي‪،‬‬
‫چې همدا چې "پوز انوف او جنـرال ايوانـوف چـې خبـر‬
‫شول چې تره کد او ا مين د صحرايي په کو ښښ سره‬
‫پ ال شوي دي‪ ،‬په دې ه وه کې شول چې دا پ الي نه‬
‫پــه شــ ړه بدلــه کــړي‪ ".‬مهمــه دا ده‪ ،‬چــې دوى د‬
‫نورو سرچينو په حوا له په د غه شپه ارګ ته په‬
‫وډه نه وو تل لي‪ .‬ال مه مه دا ده‪ ،‬چې د وز ير په‬
‫وينا " د هغـوى پـه لمسـون د نـواب وژنـه او د درو‬
‫تنــو تېښــته تن ــيش شــوه‪ "(30).‬د بلــې ورځــې )‪00‬‬
‫سپتمبر( په غر مه کې د غه خ بر خ پور شو‪ ،‬چې د‬
‫او سا مر ستيال نواب چې د ا مين پ لوى و او ه غه د‬
‫اوسا سـروالۍ تـه پـه نښـه کـړى و "‪...‬د سـروري د‬
‫يـاور لـه خـوا ټپـي شـوى دى‪ ...‬پوځي روغتـون ته‬
‫وډل شـــوى و‪ .‬د نـــواب پوښـــتنې تـــه د هغـــه دوه‬
‫وهنــداران انجنيــر خيــر محمــد او ډاکټــر ســورول‬
‫ـوځي روغتــون قومنــدان‬ ‫ـي وو‪ .‬د پـ‬ ‫روغتــون تــه ورغلـ‬
‫غ ني ا ندډ په ډ ېره بې رح مۍ سره نواب خ ير مح مد‬
‫او سور ول وژ لي وو‪ ،‬چې ورو سته يې په خپ له هش‬
‫ځان وژلد و‪ "(30).‬غنـي انـدډ‪ ،‬چـې د تـره کـي پلـوى‬
‫و‪ ،‬په دې ف کر و چې ا مين له مېن ځه وډل شوى يا‬
‫ـه‬‫ـې دغـ‬‫ـه وډل کېــ ي‪ .‬د يــادونې وډ ده‪ ،‬چـ‬ ‫لــه مېنځـ‬
 ‫وژنې د ک‪.‬ج‪.‬ب په ليکنو کې نه دي يادې شوي‪.‬‬
‫د ک ټوازي په روا يت له ا مين سره پ الي نه کې‬
‫ـې‬
‫ـه يـ‬‫ـري بـ‬‫ـروري او ملګـ‬ ‫ـې سـ‬‫ـې وه‪ ،‬چـ‬‫ـي منلـ‬‫ـره کـ‬‫تـ‬
‫چېرتـــه ســـفيران کـــوي‪ ،‬خـــو دوى چـــې پـــه‬
‫ـر‬‫ـه خبـ‬
‫ـدلو نـ‬ ‫ـفير کېـ‬‫ـل سـ‬‫ـه خپـ‬‫ـپتمبر‪ (00‬لـ‬
‫ـبا )سـ‬ ‫سـ‬
‫شـول‪ ،‬بيـا وتښـتېدل‪ .‬کټـوازى‪ ،‬چـې پـه مکروريـانو‬
‫کې له ه غوى سره نزدې او سېده‪ ،‬د ه غوى تې ښته په‬
‫دې ډول بيانوي‪ " :‬د کړکۍ لـه ښيښـې څ ـه مـې ورتـه‬
‫ـونو‬‫ـډو او بکسـ‬ ‫ـه خپلــو پنـ‬‫کتــل‪ ،‬چــې دوى دا وار لـ‬
‫سره يو ځاى له خپ لو کورو نو څ ه راوو تل او په‬
‫يــوه مــوټر کــې کېناســتل‪ .‬لــه خپلــو اوالدونــو او‬
‫مېرم نو سره يې د ال سونو په خوځو لو سره م ه ښه‬
‫کو له او دا سې ښکارېدل‪ ،‬چې وواکې بېر ته به په‬
‫بريــالۍ تووــه راوورځــي او مــوټر يــې ورو ورو‬
‫وخوځېد او له سـتروو څ ـه الونيـا شـول‪ ".‬لـه دوى‬
‫سره دا ځل شېر جان مزدوريار نه و‪.‬‬
‫ســـروري او ملګـــري يـــې دا ځـــل د ک‪.‬ج‪.‬ب يـــوه‬
‫چــارواکي کــور تــه الډل‪ ،‬چــې لــومړى نــوم يــې‬
‫ايلــين )‪ (Ilyin‬و‪ .‬هغــه بووــدانوف پــرې خبــر کــړل‪،‬‬
‫اول سروري تره کي ته په ټلي فون کې وو يل‪ ،‬چې‬
‫ـر دي د‬‫ـوي او دوى حاضـ‬ ‫ـه کـ‬‫ـد توهيـ‬‫ـر ضـ‬
‫ـې پـ‬
‫ـين يـ‬‫امـ‬
‫سـاتنې لپـاره و سله وال راشـي‪ ،‬خو تـره کـي د غه‬
‫وډا نديز و نه ما نه‪ .‬ب يا وال بزوى اي لين ته کړه‪،‬‬
‫چې " امين زمود د بنـدي کولـو امـر کـړى‪ ،‬نـو مـود‬
‫دوه الرې لرلــې‪ :‬يــا تــر مروــه پــورې مبــارزه يــا‬
‫دلتــه پنــاه راوډل‪ .‬مــود وروســتۍ الر غــوره کــړه‪،‬‬
‫ځ که که مود ووژل شو‪ ،‬مود به و ټور نه شو‪ ،‬خو‬
‫مو د سره له دې هش خپ لو شوروي مل ګرو ته خدمت‬
‫کولد شـو‪ "(30).‬يـوه ورځ دم ـه )د سـپتمبر پـه ‪05‬مـه‬
‫( د شـــوروي و پولټبـــورو د پريکـــړې لـــه م ـــې‬
‫پوزانوف ته ويل شوي و‪ ،‬چـې " دغـه حقيقـت پـه ن ـر‬
‫کې و لره‪ ،‬چې مود په خپ له په غاډه اخي ستلد نه‬
‫شو‪ ،‬چې ا مين د خ پل ک نډک په زور وني سو‪ ،‬ځ که چې‬
‫ـې‬
‫ـارو کـ‬ ‫ـو چـ‬
‫ـه دننيـ‬ ‫ـتان پـ‬‫ـه د افغانسـ‬‫ـار بـ‬‫ـه کـ‬
‫دغـ‬
‫نېغــه الســوهنه وي او د اوددې مــودې پــايلې بــه‬
‫و لري‪ .‬په وا قع کې دا له عم لي ن ره يو نا شونکد‬
‫کــار دى‪ "(33).‬شــوروي لويــانو تــه دا د افغانســتان‬
‫پـه دنن يو چارو کـې نېغـه ال سوهنه نـه وه‪ ،‬چـې د‬
‫حکومــت وزيرانــو تــه يــې د صــدراع ش پــر ضــد پــه‬
‫ســفارت او د ک‪.‬ج‪.‬ب چــارواکي پــه کــور کــې پنــاه‬
‫ورکــړې وه او پــه دې ډول يــې هغــوى هوــولي او‬
‫ور سره مر سته کړې وه‪ .‬د غو شورويانو غو ښتل‪ ،‬چې‬
‫دغــه کــار پــه خپلــه د افغانــانو لــه خــوا وشــي‪،‬‬
‫ـواني‬‫ـه د ک‪.‬ج‪.‬ب د پ ـ‬ ‫ـته‪ .‬دلتـ‬‫البتـه د دوى پـه مرسـ‬
‫چـارواکي اليکزا ندر مـوروزوف دغـه وي نا په ځـاى‬
‫ـار‬‫ـي ټينګـ‬‫ـره کـ‬‫ـه تـ‬
‫ـکو پـ‬‫ـي و "م سـ‬
‫ـې ويلـ‬‫ـکاري‪ ،‬چـ‬‫ښـ‬
‫وکــړ‪ ،‬چــې امــين پــه خپــل ځــاى کېنــوي‪ ،‬د ســفير‬
‫پوزانــوف د انــدروپوف اســتازي جنــرال ايوانــوف او‬
‫جنـرال پاولوفسـکي پـه مرسـته‪ ،‬چـې د اسـتينوف پـه‬
‫مشــرۍ د ملــي دفــاع وزارت اســتازى و‪ "(33).‬وزيــري‬
‫ـاع وزارت سرمشـاور‬ ‫ـره د افغانسـتان د دفـ‬ ‫ـه دوى سـ‬‫لـ‬
‫واريوف هش ملګرى نيسي‪.‬‬
‫په هر حـال‪ " ،‬دوى سمدالسـه دا اوازه خپـره کـړه‪،‬‬
‫چې د شوروي سفير او ور سره ک سانو يې د بريژن يف‬
‫پېغــام راوډى او غــواډي د افغــان مشــرانو تــرمېنځ‬
‫نـه‬ ‫اډيکې نورمال کـړي‪ "(31).‬دوى دغـه پېغـام مشـ‬
‫کړو‪ .‬وزيري وايي‪ ،‬چې " پالن داسـې و‪ ،‬چـې امـين بـه‬
‫د بريژن يف د پې غام په نا مه د تره کي دف تر ته‬
‫وغـواډي‪ ،‬د ول ـانې د ماڼۍ په بام با ندې بـه د‬
‫روســي کومانــدو ســرتېري ځــاى پرځــاى کــړي‪ ،‬چــې د‬
‫ج نرال ايوا نوف د ش صي ساتونکيو تر نا مه ال ندې‬
‫پـه ځانګړي موټر کـې دده سـره يوځـاى ورځ ېدل‪ .‬د‬
‫تره کي ساتونکو )قا سش او ب برک( ته د نده ور کړل‬
‫شوې وه‪ ،‬چې ا مين د تره کي دف تر ته د ننوت لو‬
‫په مهال کې لـه مېنځـه يوسـي‪ "(38).‬ايوانـوف دومـره‬
‫وايي‪ ،‬چـې "‪ ...‬ټينګـې اوازې وې‪ ،‬چـې امـر ورکـړل‬
‫شوى چې ه مدا چې ا مين د خل کو په کور کې ظاهر‬
‫شو‪ ،‬ودې وژل شي‪ ،‬خو تره کي وو يل چې دا ر ښتيا‬
‫نــه ده‪ "(39).‬ددې مانــا دا ده‪ ،‬چــې د امــين پــه‬
‫وژ لو کې شورويان الس نه لري او دا د نورو يانې‬
‫د افغانــانو کــار دى‪ ،‬خــو دوى دواډه يــانې پــه‬
‫کابــل کــې د ک‪.‬ج‪.‬ب ســروال جنــرال ايوانــوف او د‬
‫افغان ستان د دو لت سروال تره کد ا قرار کوي‪ ،‬چې‬
‫پــه دغســې اوازې خبــر دي او دوى د هغــې د څنګــه‬
‫وا لي په اډه هېڅ تحق يق و نه کړ او دا په دغ سې‬
‫حال کې‪ ،‬چې ا مين د دوى په لور روان و‪ .‬مه مه ال‬
‫دا ده‪ ،‬چې د مي تروخين ليک نه چې يـواځې د شوروي‬
‫چــارواکيو او پــه خــاص ډول د ک‪.‬ج‪.‬ب چــارواکيو د‬
‫راپورونــو پــر بنســ تهيــه شــوې ده‪ ،‬پــه دې اډه‬
‫چوپــه ده چــې امــين وروســته لــه هغــه هلتــه تلــل‬
‫ومنــل‪ ،‬چــې پوزانــوف پــه ټليفــون کــې ورتــه داډ‬
‫ـو د ک‪.‬ج‪.‬ب‬ ‫ـدي وي‪ ،‬خـ‬‫ـې خونـ‬‫ـه يـ‬
‫ـد بـ‬‫ـې ژونـ‬‫ـړ‪ ،‬چـ‬‫ورکـ‬
‫ـوروزوف ليکــي‪ ،‬چــې‬‫ـدر مـ‬‫پ ــواني چــارواکي اليکزانـ‬
‫ورو سته له ه غه چې پوزا نوف او درې ت نه ج نراالن‬
‫د تره کي دفتر ته الډل "‪ ...‬تره کـي لـه امـين نـه‬
‫وغو ښتل‪ ،‬چې دى هش په غو نډه کې وډون و کړي‪ ،‬خو‬
‫ا مين په دې چې مم کن هل ته ژو ند يې په خ طر شي‪،‬‬
‫له ور تګ نه ډډه و کړه‪ ،‬خو د تره کي په ټين ګار‬
‫سره يې مواف قه و کړه‪ .‬په دې شرم‪ ،‬چې پوزا نوف‬
‫يې د ژو ند د خو ندي توب ضمانت و کړي‪ .‬ورو ستي په‬
‫ټليفــون کــې دغــه ضــمانت ورکــړ‪ "(30).‬نــور نــو د‬
‫اق بال وز يري په ژ به‪ ،‬چې په د غه و خت کې د د فاع‬
‫په ماڼۍ کې و‪ ،‬خو دى د غه کي سه د مح مود سوما‬
‫له خولې کوي‪ ،‬چې په خپله امين ورته کړې وه‪.‬‬
‫"‪ ...‬ن ور محمد تره کـي امـين تـه تليفـون کـوي‪،‬‬
‫چې پوزا نوف له خپ لو مل ګرو سره يو ځاى دده دف تر‬
‫ته ورغ لد او د بريژن يف پې غام يې راوډى دى‪ ،‬خو‬
‫ا مين د تره کي دف تر ته د ور تګ څ ه ډډه کوي‪.‬‬
‫پــه دې مهــال کــې پوزانــوف د خپــل ژبــاډونکي پــه‬
‫ذريعـه د ا مين سره تلي فوني خبـرې کـوي او ا مين‬
‫ته وا يي‪ ،‬چې نو موډى يې امن يت ت ومينوي او که‬
‫ځان م صپن نه احسا سوي‪ ،‬د خپ لو ساتونکو سره دې‬
‫راشــي‪ .‬امــين د پوزانــوف ســره موافقــه کــوي او د‬
‫ځان سره د ساتونکو په تو وه حب يد ا لرحمن م صطفد‬
‫او وز ير ځ يرک ب يايي‪ ...‬ا مين د ول انې ماڼۍ ته‬
‫ن نوځي او د تړون له خوا د تره کي دف تر ته ] په‬
‫دو يش پوډ کې[ بدر وه ک ې ي‪ .‬د ا مين م ې ته تړون‬
‫او ورپ سې وز ير او په وز ير پ سې ا مين او د ه غه‬
‫شــاته مصــطفد او حبيــد الــرحمن روان دي او دويــش‬
‫پوډ ته په زي نه خ ېژي‪ .‬د تره کي ياوران ه غه‬
‫وخــت‪ ،‬چــې دوى پــه زينــه راخېــژي‪ ،‬وربانــدې ډزې‬
‫کــوي‪ .‬تــړون سمدالســه وژل کېــ ي‪ ،‬وزيــر ســ ت ټپــي‬
‫ک ې ي او ا مين او نور ساتونکي يې ت ښتي‪ .‬ا مين‪،‬‬
‫چې وز ير يې په ال سونو کې ن يولد و‪ ،‬په ب يړه سره‬
‫خ پل موتر ته خ ېژي او په چټکت يا سره د دلک شا‬
‫مـاڼۍ تـه په خ پل موټر کـې ت ښتي‪ .‬د تې ښتې په‬
‫م هال د ول انې د بام څ ه په ا مين او ساتونکو‬
‫با ندې يې د شوروي د کوما ندو د سرتېرو له خوا‬
‫ـي‪"(30).‬‬
‫ـه وينـ‬
‫ـه خپلـ‬‫ـحنه پـ‬‫ـين دا صـ‬‫ډزې کې ـ ي او امـ‬
‫ا مين له صحنې نه روغ و ځي او د د فاع وزارت ته‬
‫ځي‪.‬‬
‫دا به ق صدي وي‪ ،‬چې د مي تروخين په ليک نه کې‬
‫دغـه مه مه پې ښه نـه ده بيـان شوې‪ .‬دغـومره پکـې‬
‫ويل شوي‪ ،‬چې " يو څـو دقيقـې وروسـته د تـره کـي د‬
‫دفتــر لــه هغــه بــل وره نــه د ماشــين وــس اواز‬
‫واور ېدل شو‪ .‬مل ګري ل‪.‬ن‪.‬ووري لوف کړ کۍ ته الډ او‬
‫ک تل يې چې ح فيظ هللا ا مين د ان ګړ د ېوال ترڅن ګه‬
‫ځغستل‪"(35).‬‬
‫عج به ده‪ ،‬چې مي تروخين د تره کي د يوه م حافظ‬
‫له قول نه وا يي‪ ،‬چې دا سيد داود تړون و‪ ،‬چې‬
‫اول يــې پــه يــوه محــافظ ډزه وکــړه او هغــو بيــا‬
‫سمدال سه دى وواژه‪ .‬کـوم شد‪ ،‬چـې دلتـه په اساسـي‬
‫ډول مهـش دى‪ ،‬ه غه د تـره کـي پـه دفتـر کې دد غې‬
‫پې ښې په وخـت کې د پوزا نوف او درې ت نو شوروي‬
‫ـه‬
‫ـين پـ‬ ‫ـوي وو د امـ‬‫ـف شـ‬
‫ـې موظـ‬‫ـتون و‪ ،‬چـ‬‫ـو شـ‬‫جنراالنـ‬
‫ال ندې کو لو کې له تره کي سره مر سته و کړي‪ .‬له‬
‫همـدې املـه بـه و‪ ،‬چې تـره کـي هغـې پ الينـې تـه‬
‫اهم يت ور نه کړ‪ ،‬چې څلوروي شت ساعته دم ه يې د‬
‫صاحبجان صحرايي په مېنځګړ توب له ا مين سره کړې‬
‫وه‪ .‬په دغـې پ الينـې سـره تره کي منلـې وه‪ ،‬چـې‬
‫سروري او مل ګري به يې سفيران کوي‪ ،‬خو ه غوى چې‬
‫دد غې في صلې له من لو نه سر و غړاوه او په خ پل‬
‫ښار کې يې شورويانو ته پ ناه يووډه‪ ،‬ه غه ه غوى‬
‫يــاغي ونــه وڼــل او د هغــه پرځــاى يــې د خپــل‬
‫صدراع ش په له مېن ځه وډ لو کې له شورويانو سره‬
‫الس يو کړ‪ .‬معلو مه ده‪ ،‬چې تره کي د غې پ الي نې‬
‫ته ر ښتين نه و‪ ،‬دى ه غه پالن ته ر ښتين و چې په‬
‫م سکو کې د ا مين د له مېن ځه وډ لو ل پاره اي ستل‬
‫شوى و‪ ،‬که څه هش ل که چې دم ه و يل شوي ا مين د‬
‫ثور کود تا په خ پل نو ښت او قوم نده سرته ر سولې‬
‫وه او بيـا يې خلقـي ن ام په ا صل کې پـه خپـل‬
‫فعال يت سـره په پښـو درولـد و‪ .‬پر هغـه سربېره‬
‫تره کي له د غه درک نه عاجز و‪ ،‬چې که ا مين وژل‬
‫شــوى واى‪ ،‬بيــا بــه دى واکمــن ســروال نــه‪ ،‬بلکــې‬
‫هغ سې بېوا که سروال واى ل که په ختي ځې ارو پا کې‬
‫چــې دولتــي ســرواالن وو او وروســته کارمــل شــو‪.‬‬
‫معلومــه ده‪ ،‬چــې تــره کــي‪ ،‬ســروري‪ ،‬والبــزوى او‬
‫وهنجـار ته خپ لواکي مه مه نه وه‪ ،‬دوى تـه مهمـه‬
‫دا وه چــې پــه قــدرت کــې وي‪ ،‬کــه څــه هــش د يــوه‬
‫بېګا نه ه ېواد تر ول کې ال ندې وي‪ .‬دا خو ال پر ځاى‬
‫پر ې ده‪ ،‬چـې دوى ټو لو يوه غ ېر اخال قي او وحشـي‬
‫کار ته مال تړلې وه‪.‬‬
‫دد غې پې ښې په اډه غبروونو نه به په بل څپر کي‬
‫کې وک تل شي‪ ،‬دل ته به د ه غې په ورو سته به ير‬
‫با ندې خ برې و شي‪ .‬له پې ښې نه ورو سته‪ ،‬چې يوه‬
‫بې سارې کړکېچ نه ف وا رام ېنځ ته شوه‪ ،‬هبي عي وه‬
‫چـې تـره کـي او امـين به هـر يـو د خپـل در يځ د‬
‫ـدې‬‫ـل د نــاتوان کولــو او النـ‬
‫پيــاوډي کولــو او د بـ‬
‫کو لو ل پاره ز يار با سي‪ ،‬خو لومړى تره کي له‬
‫امـين سـره‪ ،‬پـه داسـې حال کې چې اقبـال وزيـري‬
‫ور سره په دف تر کې وو په تلي فون کې وغ ېد او‬
‫وزيري له امـين نـه واورېـدل‪ ،‬چـې "د نـر تـرپ وي‬
‫يا خرپ‪ ".‬هغه دا هـش ورتـه وويـل‪ ،‬چـې "زه خـو سـتا‬
‫دف تر ته د در تګ په م هال په ډزو ا ستقبال شوم‪،‬‬
‫خو تا سې د سفير او د ه غه له مل ګرو سره يو ځاى‬
‫ـه‬‫ـړم‪ ".‬پـ‬‫ـتقبال کـ‬‫ـو اسـ‬‫ـه ولونـ‬‫ـه دې پـ‬ ‫ـئ‪ ،‬زه بـ‬ ‫را شـ‬
‫عين حال کې پوزا نوف هش له ا مين نه په تلي فون‬
‫ـوف‬‫ـوري‪ .‬پوزانـ‬ ‫ـره ووـ‬
‫ـواډي ورسـ‬‫ـې غـ‬‫ـتل‪ ،‬چـ‬ ‫ـې وغوښـ‬
‫کـ‬
‫ب يا له خپ لو مل ګرو سره ور سره ول يدل‪ ،‬په پې ښې‬
‫يې خوا شيني ښکاره کړه او ورو سته له ه غه چې يې‬
‫سره و عده و کړه‪ ،‬چې د ما ښام په اوه ني مو ب جو‬
‫يانې دوه نيش ساعته ورو سته به ب يا سره ووري‪،‬‬
‫د ا مين له دف تر نه وو تل‪ .‬په عين حال کې تره‬
‫کد " د وارد قومندان جانـداد تـه امـر کـوي‪ ،‬چـې د‬
‫دلکشــا مــاڼۍ لــه خــاورو ســره برابــره کــړي‪ ،‬خــو‬
‫ه غه‪ ...‬ور ته وا يي چې هل ته ا مين او نور مل ګري‬
‫دي او نه شي کولد پـه خپلـو ملګـرو بريـد وکـړي‪".‬‬
‫ـتيال‬‫ـدان مرسـ‬‫ـوځ د قومنـ‬ ‫ـوايي پـ‬‫ـره ک ـد بي ـا د هـ‬ ‫تـ‬
‫حاجي مح مد ته تلي فون کړى و‪ ،‬چې په ب ګرام کې‬
‫دشــوروي اتحــاد پراشــوت کنــدک دده مرســتې تــه‬
‫وردان ګي‪ .‬نو موډي ور ته وي لي و‪ ،‬چې ه غوى دا کار‬
‫ـوايي‬‫ـه هـ‬‫ـه رواش پـ‬‫ـواځې د خواجـ‬ ‫ـوي‪35).‬الــف(" يـ‬
‫ـه کـ‬‫نـ‬
‫ډ ور کې د سيا سي څانګې ا مر دو ست مح مد په ه وې‬
‫سره يو جن ګي ما شين راووت او په ارګ با ندې يې‬
‫ډزې وکــړې‪ ،‬خــو ماشــين تســليش کــړل شــو او دوســت‬
‫مح مد ون يول شو‪ .‬په دې ډول د ا مين پر ضد د تره‬
‫کي کوښ ښونه کوم ځاى ته و نه ر سېدل او پوزا نوف‬
‫او مل ګرو يې هش ور ته شا کړه او په نتي جه کې‬
‫تره کد د واکم نۍ په ت ت با ندې د يوه بې وا که‬
‫او ل غړ واک من په شان يواځې پاتې شو‪ .‬ده ته به‬
‫ښــه واى‪ ،‬چــې پــه خپلــه امــين تــه تللــد واى او‬
‫ترېنــه يــې د زډه بښــنه غوښــتې واى‪ ،‬خــو ده دغــه‬
‫کار ونه کړ‪.‬‬
‫د تــره کــي پــر ضــد د امــين کوښښــونه غــوڅ او‬
‫بريــالي وو‪ ،‬د هغــه د تليفــون د مــزي پــه پــرې‬
‫کېـدلو سره پـه خپـل دفتـر کې ووښـه کـړل شـو‪ .‬د‬
‫ا مين په قوم نده و سله وا لې قط عې ښار ته ن نوتلې‬
‫او د ښــار امنيــت يــې پــه الس کــې ونيــوه او پــه‬
‫ـه‬‫ـې لـ‬
‫ـري يـ‬‫ـروري او ملګـ‬ ‫ـې سـ‬
‫ـو کـ‬‫ـتان راډيـ‬ ‫افغانسـ‬
‫خپ لو وظي فو نه وو ښه شوي ا عالم شول‪ .‬په دې ډول‬
‫ـه‬ ‫ـې پـ‬
‫ـع کـ‬‫ـه واقـ‬
‫ـين پـ‬‫ـمه امـ‬
‫ـه پېنځلسـ‬
‫ـپتمبر پـ‬‫د سـ‬
‫وو ند او حکو مت کې د تره کي ځاى ون يوه‪ .‬اوس نو‬
‫د وو ندي او ح کومتي سرانو کار و‪ ،‬چې ه غه ته د‬
‫مشروعيت او "قانونيت" بڼه ورکړي‪.‬‬
‫د ســپتمبر پــه پېنځلســش ســهار امــين د وونــد‬
‫پولټ بورو يا د وو ند تر ټو لو لوډ سيا سي تن يش‬
‫د دلک شا په مانۍ کې راوغو ښت او غړ يو ته يې د‬
‫ول ــانې او د روغتــون د وژنــو او اډونــدو پېښــو‬
‫راپــور وډانــدې کــړ‪ .‬پــه دغــه وخــت کــې د امــين‬
‫پلويــان د وونــد پــه پولټبــورو‪ ،‬مرکــزي کمېټــې او‬
‫دا سې هش په انقال بي شورا کې په اکثر يت کې وو‪.‬‬
‫پـه اجتمـاعي سـازمانونو او په خاص ډول په پوځ‬
‫کـې هـش وضـع همدغسـې وه‪ .‬پـه بـل عبـارت‪ ،‬هش په‬
‫حکو مت او هش په وو ند کې ا مين تر ټو لو پ ياوډى‬
‫وو‪ .‬د د ستګير په وډا نديز‪ ،‬چې تره کد دې غو نډې‬
‫تــه راوغوښــتل شــي‪ ،‬لنــډ بحــث وشــو او امــين هــش‬
‫ور سره سر و ښوراوه‪ ،‬خو په عين حال کې يې دا هش‬
‫وو يل‪ ،‬چې د تره کي محاف انو اخ طار ور کړى‪ ،‬چې‬
‫کــه څــوک ورنــزدې شــي‪ ،‬ډزې بــه پــرې وکــړي او دى‬
‫دد غه کار م سپليت په غاډه اخي ستلد نه شي‪ .‬په‬
‫پاى کې د ا مين د غه ن ر وم نل شو‪ ،‬چې د وو ند‬
‫مرکزي کمېټه دې په دې اډه پرېکړه وکړي‪.‬‬
‫په بله ورځ )سـپتمبر ‪ (03‬پـه مرکـزي کمېټـه کـې‬
‫د امين په وډانديز د "تـره کـي صـاحد پـر مسـتعفي‬
‫کولو" بحـث وشـو‪ .‬د زيـري پـه وينـا "تـر بحـث او‬
‫سوال پر ته نور مح مد تره کي م ستعفي او ح فيظ هللا‬
‫امين د ووند عمومي منشـي پـه څېـر وټاکـل شـو‪"(30).‬‬
‫وزيــري او پنجشــيري د مرکــزي کمېټــې پرځــاى د‬
‫مر کزي کمې ټې پپلينـوم نوم يـادوي‪ ،‬چې د وو ندي‬
‫او حکومتي لوډو څانګو د غړو وډه غونډه ده‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬انقال بي شورا هش د تره کي وو ښه‬
‫کول وم نل او ا مين يې د ه غه پر ځاى د خ پل سروال‬
‫په تو وه غوره کړ‪ .‬په دې ډول ا مين د وو نديانو‬
‫لــه خــوا د وو نــدي او دولتــي ســروالۍ مشــروعيت‬
‫ترال سه کړ‪ ،‬خو ه غه ته د تره کي شتون د اندې ښنې‬
‫ـر و او پـه‬ ‫ـت مشـ‬‫ـد او حکومـ‬ ‫وډ و‪ .‬دى تراوسـه د وونـ‬
‫دواډو کې يې پلو يان لرل او د وو ند سپين د يرى‬
‫مپ سس هش و‪ .‬پر ه غه سربېره څو ور ځې دم ه يې په‬
‫مســکو کــې د شــوروي اتحــاد امپراتــور ليوينــد‬
‫ـره دوه پــه دوه ليــدلي او د امــين پــه‬ ‫بريژنيــف سـ‬
‫ـړې وه او د‬ ‫ـه کـ‬‫ـره موافقـ‬ ‫ـې ورسـ‬‫ـې يـ‬
‫ـو کـ‬‫ـرې کولـ‬ ‫ليـ‬
‫همدغې موافقې له امله د امين بندي ورځېدلد و‪.‬‬
‫سره له دې هش درې او نۍ ورو سته د اک توبر پر‬
‫ل سمه په يوې ر سمي څرو ندونې کې په ل نډ او عادي‬
‫ډول وويــل شــول‪ ،‬چــې نــور محمــد تــره کــد د هغــې‬
‫ناروغت يا له ام له چې ورپې ښه شوې وه‪ ،‬مړ شو او‬
‫په قول ابچ کان کې په پلر نۍ هديرې کې خښ شو‪.‬‬
‫تره کد د ځي ګر‪ ،‬م عدې او ساه ک ښلو نه شکايتونه‬
‫يو يې هش د غومره جدي نه و‪ ،‬چې د ه غه‬ ‫لرل‪ ،‬خو‬
‫له ام له مړ شي‪ ،‬ه غه هش سمدال سه‪ .‬ا مين د بي‪ .‬بي‪.‬‬
‫سي ا ستازي سره په مر که کې دو مره وي لي وو‪ ،‬چې‬
‫ه غه ناروغ دى او دى هب يد نه دى‪ ،‬چې ناروغي يې‬
‫ور ته په دق يق ډول معلومـه وي‪ .‬دغـه اسـتازي له‬
‫ا مين نه س تې او دقي قې پو ښتنې کولې او ه غه په‬
‫ډ ېرې زير کۍ سره ځوابو نه ور کول‪ .‬په پرچ مي ر جيش‬
‫کې د روزي له خولې د تره کي د له مېن ځه وډ لو‬
‫خ بر په راډ يو کې خ پور شو‪ .‬ع ي مي او په ت ېره‬
‫فرهنــګ د تــره کــي وژنــه اودده بيــان کــړې‪ ،‬چــې‬
‫ل نډيز يې دا دى چې تره کد د لوى در ستيز مح مد‬
‫يع قوب او د وارډ قوم ندان جا نداد په څارنې سره‬
‫عبــدالودود د وــارډ د م ــابراتو ريــيس او روزي‬
‫زيرک د ميزان پـه ‪03‬مـه يـا ‪ 01‬مـه )اکتـوبر اتمـه‬
‫يا نه مه( د ارګ په باغ چه کوټۍ کې ورو سته له‬
‫ه غه‪ ،‬چې کورنۍ يې ور نه بې له کړې وه‪ ،‬په بال ښت‬
‫سره د ل سو يا پېنځل سو دقي قو په به ير کې دغ سې‬
‫س ت خپه کړى و‪ ،‬چې ساه يې وختله)‪.(33‬‬
‫ـه‬‫ـه مېنځـ‬‫ـت لـ‬
‫ـه وخـ‬ ‫ـد هغـ‬‫ـره کـ‬‫ـت تـ‬
‫ـوه روايـ‬ ‫ـه يـ‬
‫پـ‬
‫يووډل شو‪ ،‬چې بريژي نف د ه غه د برخل يک په اډه‬
‫ـواب‬‫ـه ځـ‬‫ـام پـ‬
‫ـين د پېغـ‬ ‫ـودله او د امـ‬ ‫ـه ښـ‬
‫ـه ونـ‬‫عالقـ‬
‫کې‪ ،‬چې له ب ندي تره کي سره څه و شي‪ ،‬وي لي و چې‬
‫"ددې اډتيا نه شته چې تره کـي مسـکو تـه واسـتوي‪.‬‬
‫دا ستاســې مســئله ده‪ ،‬پــه کــوم ډول چــې تــه ښــه‬
‫پوهې ې‪ ،‬حـل يـې کـړه‪ "(33).‬دغـه روايـت د بريژنيـف‬
‫له ه غه غبر وون سره سر نه خوري‪ ،‬چې ه غه د تره‬
‫کي په مرګ ښودلد‪ .‬د ورومي کو په وي نا‪ ،‬بريژن يف‬
‫ددغه خبر په اورېـدلو سـره "بـل څـه شـو" او ويـې‬
‫ويل‪ ،‬چې " هغه پـه څپېـړه پـه مـ وهـل شـوى دى او‬
‫مجبور دى ځواب يې ورکـړي‪ ".‬پـه دغـه وخـت کـې دده‬
‫ځواب له واک نه د ا مين ل يرې کو لو ف کر و‪ ،‬نه‬
‫ـه‬
‫ـې بـ‬‫ـي کـ‬
‫ـل څپرکـ‬‫ـه بـ‬‫ـې پـ‬ ‫ـل)‪ .(31‬لکـ‬
‫ـه چـ‬ ‫ـامي يرغـ‬
‫ن ـ‬
‫ول يدل شي‪ ،‬بريژن يف د تره کي له مرګ سره سره د‬
‫امين له حکومت سره اډيکې ساتل او پرم بيول‪.‬‬
‫د تـره کي وژ نه د ا مين غ ټه تېروت نه وه‪ ،‬له‬
‫اخال قي او ان ساني کت نو نه سربېره سيا سي م صحلت‬
‫او د سليش ع قل ح کش دا و‪ ،‬چې تره کي په دا سې‬
‫حال کې چې ه غه څ لور فت نه ور له صحنې نه وت لي‬
‫او د عمو مو په ذ هن کې مح کوم شوي او تره کي په‬
‫ارګ کې بنـدي شـوى او لـه ب يرون سـره يې اډيکـې‬
‫شلېدلي وو‪ ،‬پر ځان پس او نه چ ندان ف عال تره‬
‫کي ا مين ته خ طر ک ېدلد نه شو‪ ،‬الب ته له رو حي‬
‫ن ره به ا مين ته ورا نه وه‪ ،‬چې تره کد وزغ مي‪،‬‬
‫خـو دول تي لو يان د م لي چـارو پـه ا جرا کې له‬
‫م صلحت او سليش ع قل نه کار اخ لي‪ ،‬يا با يد کار‬
‫واخلي‪ ،‬نه له بدل او انتقام نه‪.‬‬

‫نور محمد تره کد‬

‫نور مح مد تره کد په ر سمي خپرو نو کې په کال‬
‫‪ 0901‬د جواليي په ‪ 00‬مه د مقر د نـاوې پـه سـور کلـي‬
‫کـې پيـدا شـوى‪ .‬د وژل ک ېدلو په وخـت دوه شپېته‬
‫ـه‬
‫ـده‪ .‬دغـ‬ ‫ـه زوډ معلومېـ‬ ‫ـر نـ‬‫ـل عمـ‬
‫ـر خپـ‬‫ـن و او تـ‬‫کلـ‬
‫نې ټه شايد ده په خپ له غوره کړې وي‪ ،‬ددې ل پاره‬
‫چې د خپلې زوکړې کـال شـوروي "انقـالب" او نېټـه د‬
‫ـه دې‬ ‫ـړي او پـ‬‫ـوبه کـ‬‫ـه منسـ‬
‫ـې تـ‬‫ـتيل ورځـ‬‫ـاريس باسـ‬‫پـ‬
‫ډول خپلــو پلويــانو تــه ځــان يــو هبيعــي انقالبــئ‬
‫و ښيي‪ .‬په ه غه و خت کې د افغان ستان په کل يو کې‬
‫ه غه هش په يوې شپنې کورنۍ کې د زو کړې نې ټې‬
‫لي کل رواج نه الره‪ .‬پ وا نور مح مد تره کي په‬
‫خپــل قلــش د عبــدالروف بېنــوا کتــاب )پښــتانه‬
‫لي کوال( کې د خ پل زوډ کړې ځاى ميم نه ښوولد او‬
‫تره کي ب يا په خپ لې واکم نۍ کې دد غه ا ثر ټول‬
‫ټوکو نه له دول تي ک تابتونونو نه ټول کړل او د‬
‫م قر د ناوې په سور ک لي کې يې په خپ لې زو کړې‬
‫با ندې له حد نه ز يات ټين ګار و کړ‪ .‬د اروا ښاد‬
‫عبدالر شيد ساپي په روا يت‪ ،‬تره کد چې ال ما شوم‬
‫و لــه خپلــې مــور ســره لــه روســي ترکمنســتان نــه‬
‫ميم نې ته راو ستل شو او هل ته مح مد ز مان تره کي‬
‫ورسره واده وکړ‪.‬‬
‫پـه هـر حـال‪ ،‬د تـره کي ستروې شـنې‪ ،‬اودې يې‬
‫پل نې‪ ،‬و نه يې ټيټـه او پر ځان منـډلد او پـس و‪.‬‬
‫هر څه چې و‪ ،‬تره کد په وا قع کې يو ټي نګ او‬
‫ز ي پ ښتون و‪ .‬د لومړي ښوونځي يواځې څو ټولګي‬
‫يې لو ستلي و او په خ پل ش صي ز يار سره يې ځان‬
‫تــر دې حــده رســولد و‪ ،‬چــې د کنــدهار موســد خــان‬
‫شرکت له خوا بم بۍ ته وا ستول شو او ب يا بېر ته‬
‫په کا بل کې د مح مد ز مان تره کي په مر سته د‬
‫مــاليې وزارت پــه مجلــه کــې محــرر وټاکــل شــو او‬
‫ورو سته د م لي با نک سروال عبدالمج يد زاب لي په‬
‫مرسته په دولتي انحصاراتو کې مقرر شو‪.‬‬
‫ـانو‬‫ـته د ويښ زلميـ‬ ‫ـګ وروسـ‬‫ـوال جنـ‬‫ـش نړېـ‬‫ـه دويـ‬‫لـ‬
‫پــه وونــد کــې يــو فعــال غــړى شــو او د وخــت لــه‬
‫نوم ياليو ليکوا لو سره يې ملګر توب پ يل کړ او د‬
‫م لي سيا ست په ډ ور کې ن نوت‪ .‬د شاه مح مود په‬
‫صدراع مۍ کې تره کي د بې نوا په سپار ښتنه په‬
‫باختر اژا نس کې په کار ووو مارل شو‪ .‬ورو سته په‬
‫ـې‬‫ـانو ځينـ‬‫ـت د ويښ زلميـ‬ ‫ـې حکومـ‬
‫ـې‪ ،‬چـ‬ ‫ـال کـ‬‫ـې حـ‬
‫داسـ‬
‫لو يان ب ندي او نور يې تطم يع کړل‪ ،‬تره کد يې‬
‫په وا شنګټن کې د مطبو عاتو اتا شه م قرر کړ‪ ،‬خو‬
‫ـه‬‫ـه پـ‬
‫ـې هغـ‬‫ـروع کـ‬‫ـه شـ‬
‫ـدراع مۍ پـ‬ ‫ـد داود د صـ‬ ‫د محمـ‬
‫دې‪ ،‬چــې انګرېــزي يــې ښــه نــه وه زده‪ ،‬بېرتــه‬
‫ـت‬
‫وغوښــتل شــو‪ .‬تــره کــد اول د افغانســتان د حکومـ‬
‫پرخالف په امري کې کې مر که و کړه‪ ،‬خو له خپ لو‬
‫ـد اکبــر پروانــي او‬‫خبــرو نــه زر واوښــت او د محمـ‬
‫ـه‬
‫ـل تـ‬ ‫ـه کابـ‬‫ـو او بېرتـ‬‫ـل شـ‬
‫ـفاعت وبښـ‬ ‫ـه شـ‬‫ـوا پـ‬‫بېنـ‬
‫را غد‪ .‬له ه غه ورو سته تره کي د ثور تر کود تا‬
‫پورې کومه رسمي دنده نه ده لرلې‪.‬‬
‫ب يا نو تره کي د کمون ستي اثرو نو په لو ستلو‬
‫لن ګر وا چوه او د ا يران د تودې وو ند اثرو نه يې‬
‫ډ ېر لو ستل او ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬په کال‬
‫‪ 0930‬کــې يــې د ک‪.‬ج‪ .‬ب ايجنټــي منلــې وه‪ ،‬خــو د‬
‫خپ لې واکم نۍ په و خت کې يې شوروي لو يانو يا‬
‫ـه‬
‫ـه دى او پـ‬ ‫ـړى نـ‬
‫ـر ټي ـ کـ‬‫ـه سـ‬‫ـارواکيو تـ‬ ‫ک‪.‬ج‪ .‬ب چـ‬
‫مسکو کې يې په کال ‪ 0918‬کـې لـه بريژينـف سـره هـش‬
‫ټي نګ چل ند کړى دى‪ .‬ک‪.‬ج‪.‬ب هش تر ه غه وخ ته‪ ،‬چې‬
‫له ا مين سره م الف شوى نه و‪ ،‬له تره کي نه سر‬
‫وټکــاوه‪ .‬پــه کــال ‪ 0910‬کــې‪ ،‬چــې د خلــق او پــرچش‬
‫ډل ګي سره س ت م الف وو او تره کي او کار مل په‬
‫ـه د‬‫ـول‪ ،‬دواډو تـ‬ ‫ـه لګـ‬
‫ـدې س ـ ت تورونـ‬ ‫ـل بانـ‬‫ـوه بـ‬ ‫يـ‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب هــدايت دا و‪ ،‬چــې د يــوه بــل پــر ضــد لــه‬
‫توورو نو لګو لو او ت ر يد نه ډډه و کړي او که نه‬
‫"ارتجــاعي قوتونــه" بــه لــه هغــو نــه پــه وټــې‬
‫اوچتولــو ســره پــه افغانســتان کــې د "دموکراتيــک‬
‫غورځنګ" شنډ کړي)‪.(38‬‬
‫ـاپري"‬ ‫ـګ مسـ‬
‫ـې د "بنـ‬‫ـه ‪ 0931‬کـ‬‫ـه پـ‬
‫ـي ال دم ـ‬ ‫ـره کـ‬‫تـ‬
‫په نا مه يو ناول خ پور کړى و‪ .‬دد غه ناول مر کزي‬
‫ټکـد د مارکسسـتي ف کر له م ـې دا ښـودل شـوي و‪،‬‬
‫چــې پــه افغانســتان کــې بزوــران او خواريکښــان د‬
‫فيوډا لو‪ ،‬مذهبيانو او حکومت يانو له خوا زبې ښل‬
‫کېـ ي‪ .‬دى په ا صل کې يـو جـذمي او په کمون ستي‬
‫ايـډيالوجۍ با ندې ټينـګ والډ يـو ساده ټوک مار او‬
‫و‪ .‬پــه کــال ‪ 0938‬کــې‪ ،‬چــې زه لــه‬ ‫غوريــالد شــ‬
‫انګل ستان نه و هن ته سـتون شـوم‪ ،‬د تره کـي د‬
‫يـوې پو ښتنې ځواب کې مـې وويـل‪ ،‬چـې مـا د يوه‬
‫څېړن يز تي سس په ليک لو سره د ل ندن پوهن تون ته‬
‫د ماســټر اف ايــش‪.‬فــل )‪ (MPhil‬شــهادتنامه ترالســه‬
‫کړې‪ .‬هغه سمدالسه وويـل‪ ،‬چـې " هـر هغـه اثـر چـې د‬
‫امپريل ستي ا ثار و پر بن س لي کل شوى وي‪ ،‬مود ته‬
‫د منلو وډ نه دى‪ ".‬د حېرانـۍ ځـاى دى‪ ،‬چـې ددغسـې‬
‫ذهنيت لرلو سره سره تره کـد پـه کـال ‪ 0933‬کـې پـه‬
‫ـي‬‫ـوي او دينـ‬‫ـان عنعنـ‬‫ـه افغـ‬‫ـې پـ‬
‫ـو‪ ،‬چـ‬‫ـالد شـ‬‫دې بريـ‬
‫ټـولنې کـې تعلـيش کـړي ځوانـان د افغان ستان خلـق‬
‫ډموکرات يک وو ند په نا مه په دغ سې تن يش کې پر‬
‫ځان ټول کړي‪ ،‬چې په ا صل کې کمون ستي و‪ .‬دا د‬
‫ه غه ډ ېر غ بر ياليتوب و‪ ،‬چې ډ ېر خ لک يې ح ېران‬
‫برى ه غه و‪ ،‬چې د ثور‬ ‫کړي وو‪ .‬د تره کي بل غ‬
‫کود تا نه ورو سته ه غه و خت چې عا مه ذهن يت د ه غه‬
‫او د هغــه د ملګــرو پــر ضــد وتورېــد‪ ،‬تــره کــي د‬
‫افغان ستان د هر قوم ډ لو ډ لو م شرانو ته په ارګ‬
‫کــې پــه ســاده او عامــه ژبــه وينــاوې کــولې‪ ،‬چــې‬
‫" هغــوى چــې د نــادر غــداره کــورنۍ لــه واک نــه‬
‫غــورزولې‪ ،‬د دوى بچيــان او وروڼــه دي او دوى دغــه‬
‫کار په واقع کـې د دوى د ښـېګڼو لپـاره کـړى دى‪".‬‬
‫تره کد ب يا هېوک له دغ سې و نه ځل ېد‪ ،‬که څه هش د‬
‫خلقي کودتايي ن ام اعلد واکمن و‪.‬‬

‫اووم څپرکد‬

‫د حفيظ هللا امين سل او‬

‫درې ورځې واکمني‬
‫ا مين د خپلـې واکم نۍ په دوره کـې که څه هش‬
‫ل نډه وه‪ ،‬ډ ېر کارو نه و کړل‪ .‬د غه و خت دى پن ځوس‬
‫ک لن او په ځان ت کړه و‪ .‬لومړى او م هش کار يې‬
‫پــه وونــد او حکومــت کــې د خپــل مقــام نــور هــش‬
‫ـه لــور‬
‫ـۍ جلبولــو پـ‬
‫ـو د روغ نېتـ‬ ‫ټينګــول او د خلکـ‬
‫کو ښښ کول و‪ .‬ددې ل پاره يې په وهـن او دبا ندې‬
‫ـه راوســتل او د‬‫لــه نــورو حکومتونــو ســره تغييرونـ‬
‫حکو مت لورى يې يو څه واډوه‪ ،‬خو حکو مت د پ وا‬
‫په شان يو ووندي او په اصل کې زورواک و‪.‬‬

‫نوى حکومت‪ ،‬نوى چلند‬

‫ا مين د تره کي د و خت کابي نه‪ ،‬چې د وزيرا نو‬
‫شــورا نومېدلــه‪ ،‬وســاتله او د ووښــه کــړل شــويو‬
‫وزيرا نو او د او سا د سروال پر ځاى يې خ پل ټي نګ‬
‫پلويــان پکــې دننــه کــړل‪ .‬فقيــر محمــد فقيــر د‬
‫کورنيــو چــارو وزيــر‪ ،‬انجنيــر محمــد ظريــف د‬
‫ـرحداتو د‬‫ـاحبجان صـحرايي د سـ‬ ‫ـر او صـ‬
‫م ـابراتو وزيـ‬
‫وز ير په تو وه‪ .‬خ پل وراره او زوم ا سدهللا ا مين يې‬
‫د اوســا پرځــاى د کــام )د کــارورو د اســت باراتي‬
‫مپسسـې( سـروال په تو وه وټاکـه‪ .‬پـه کابينـه کـې‬
‫ا ته ت نه وز يران پ ښتانه‪ ،‬پېن ځه ت نه تا جک‪ ،‬يو‬
‫از بک )ع بدالحکيش شرعي جوز جاند( د ع هدليې وز ير‬
‫او لوى څارنوال‪ ،‬يو هزاره )ع بدالکريش مي ثاق د‬
‫ماليې وز ير( او يو قزل باش )مح مد ا سماعيل دا نش‬
‫د کــانو او صــنايعو وزيــر( وو‪ .‬پــوځي او پوليســي‬
‫ـوي‬‫ـګ پلـ‬
‫ـاتره د پښــتنو پــه الس وې او ټينـ‬
‫چــارې زيـ‬
‫يـې محمـد يعقـوب دپـوځ لـوى در ستيز و‪ .‬داسـې هـش‬
‫امــــين د وونــــد حــــاکمو څــــانګو يــــانې‬
‫پولت بورو )سيا سي دف تر( او مر کزي کمې ټې ت شياوې‬
‫پـه خپ لو پلويـانو سره ډ کې کړې او د پولټبـورو‬
‫شمېر يې د دوو ت نو په ا ضافه کو لو سره ا تو ت نو‬
‫تـه ورسـاوه او په مر کزي کمې ټه کـې يـې څـوارلس‬
‫ت نه پوره او ع لد ال بدل يا منت ر نوي غړي ځاى‬
‫کړل)‪ ،(0‬خو په ووند کې د تـره کـي پـه وژل کېـدلو‬
‫او د سروري او نورو ) له مزدور يار نه پر ته چې‬
‫بنـدي شوى و( په ال درک ک ېدلو سره کړکېق پ يدا‬
‫ـد د کمــزوري کېــدلو‬‫ـې د نــاارامۍ او د وونـ‬
‫شــو‪ ،‬چـ‬
‫سبد شو‪ .‬په دنن ني او با ندني سيا ستونو کې په‬
‫عمــومي ډول دغســې حرکــت شــروع او بــدلون راوســتل‬
‫شو‪ ،‬چې د ه غه دوره يې د تره کي له دورې نه په‬
‫څروند ډول بېله کړه‪.‬‬
‫د نوي حکو مت ا صلي م حور ا مين او دو يش کس شاه‬
‫ولــي د صــدراع ش مرســتيال او د بانــدنيو چــارو‬
‫وز ير و‪ .‬ا مين د حکو مت د لوري په اډو لو سره له‬
‫شو‪ ،‬په دې چې دوى ټو لو‬ ‫غ ېر مع مولي حال سره م‬
‫د حکو مت په چلو لو کې م ي نه او تجر به نه لر له‪،‬‬
‫پــه اداري چــارو کــې يــې پ ــواني تجربــه لرونکــي‬
‫ماموران هش وو ښه کړي وو او چارې يې په م شورې‬
‫سره هش نه ا جرا کولې‪ ،‬که څه هش په ر سمي او‬
‫وو ندي خپرو نو کې په پر له پ سې ډول و يل ک ېدل‪،‬‬
‫چې حکو مت او وو ند د ډ له ي يزې م شرۍ د ا صل له‬
‫م ــې چــارې ترســره کــوي‪ .‬پــه وونــدي او حکــومتي‬
‫م ک ښانو کې د اعت ماد ک مد هش و‪ .‬د ز يري په ژ به‬
‫"حفيظ هللا امـين‪ ...‬زيـرى‪ ،‬ميثـاق او پنجشـيرى خپـل‬
‫پ واني م ال فان ب لل‪ ،‬چې د پلو يانو له خوا‪...‬‬
‫د کنجکيـــانو نـــوم پـــرې ايښـــودل شـــوى وو‪"(0).‬‬
‫"کنجکيان" په دې مانا‪ ،‬چې څه وخـت چـې پـه غونـډو‬
‫کې کو مه مو ضوع تر ب حث ال ندې ن يول کېد له‪ ،‬دوى‬
‫به د کوټې په کنج کې سره پس پ سکې کولې‪ ،‬نه دا‬
‫چـې پـه موضـوع بانـدې ازاد بحـث وکـړي‪ ،‬يـا کـولد‬
‫وشي‪ .‬له بلې خوا کنجکيـانو د امـين پلويـان "سـره‬
‫خلقيان" وڼـل‪ ،‬يـانې هغـوى چـې پـه "انقالبـي ډول"‬
‫يا غوڅه تووه عمل کـوي)‪ .(5‬د تـره کـي پلويـان خـو‬
‫د "اصولي خلقيانو" په نامـه د حـاکمې وونـدې ډلـې‬
‫پرضــد شــول‪ ،‬خــو دوى نــه کــوم م ــکښ الره او نــه‬
‫پېژ ندل ک ېدل‪ .‬دوى په وو ند کې دن نه ورا ند کاوه‬
‫او د ريشــ ورو د فرقــې پــاڅون د دوى کــار و‪ ،‬چــې‬
‫زر به يې ب يان و شي‪ .‬پردې سربېره په کا بل کې د‬
‫نــوي حکومــت پــر ضــد د ک‪.‬ج‪.‬ب چــارواکيو ورانــد‬
‫کاوه‪ ،‬دوى ځي نې وو نديان ه وول‪ ،‬چې شوروي ات حاد‬
‫ته الډ شي‪ ،‬ځ که چې دل ته يې د دوى په ف کر‪ ،‬ژو ند‬
‫په خ طر کې دى‪ .‬صولت شاه او اي ګور کاتکوف دد غه‬
‫کــار لپــاره وومــارل شــوي وو‪ .‬صــولت شــاه چــې د‬
‫تاجک ستان تا جک و‪ ،‬د پ ښتو متلو نو په څېړ نه کې‬
‫ـهادتنامه ترالسـه کـړې وه او کـاتکوف د‬ ‫د ډاکټـرۍ شـ‬
‫شـوروي سـفارت دويـش سکرتر و‪ .‬لومړني عبـدالکريش‬
‫مي ثاق ته وي لي و‪ ،‬چې څن ګه چې دل ته يې ژو ند په‬
‫خطـر کې د‪ ،‬شـوروي ات حاد بـه ور ته سياسـي پ ناه‬
‫ورکــړي‪ .‬ميثــاق نــه يــواځې هغــه تــه د رد ځــواب‬
‫ور کړى و‪ ،‬امـين يـې هـش پـرې خ بر کـړى و‪ .‬وزيـري‬
‫وا يي‪ ،‬چې کاتکوف ده تـه هـش دغ سې بل نه ور کړې‬
‫ـې کــاتکوف داود‬ ‫وه‪ .‬امــين وزيــري تــه ويلــي وو‪ ،‬چـ‬
‫پنجشــيري تــه د همدغــه مقصــد لپــاره ويــزه هــش‬
‫اخيســتې وه‪ .‬صــولت شــاه او کــاتکوف بيــا پــه ‪00‬‬
‫ساعتونو کې له افغانستان نـه واېسـتل شـول)‪ .(0‬خـو‬
‫دغــه خبــر پــه رســمي ډول خپــور نــه شــو‪ ،‬يــواځې‬
‫د ستګير پنج شيري په همدغ سې ه وونې سره م سکو ته‬
‫الډ او د ا مين د واکم نۍ په ا خر کې و هن ته ستون‬
‫شو او په ه غې مېلم ستيا کې يې وډون و کړ‪ ،‬چې له‬
‫ـکوک‬‫ـول او دى مشـ‬ ‫ـموم شـ‬‫ـول مسـ‬‫ـور ټـ‬
‫ـه نـ‬‫ـه پرتـ‬‫ده نـ‬
‫ووڼل شو‪.‬‬
‫ـې د‬‫ـدا‪ ،‬چـ‬‫ـين همـ‬‫ـره امـ‬‫ـره سـ‬‫ـتونځو سـ‬‫ـو سـ‬
‫ـه دغـ‬‫لـ‬
‫وو ند ع مومي من شي او د انقال بي شورا سروال شو‪،‬‬
‫په ز غرده په کار الس پورې کړ‪ .‬د پ وا په شان‬
‫يې د لومړي وز ير او د م لي د فاع چارې هش تر سره‬
‫ـي څــانګو او چــارو ســرواالن ټــول د‬
‫کــولې‪ ،‬د امنيتـ‬
‫ا مين ټي نګ پلو يان وو‪ .‬په د غه حال کې د دو لت‬
‫او حکومــت ســروال حفــيظ هللا امــين‪ ،‬چــې دننــه او‬
‫دبانــدې هــر ډول سياســت پــرم بيــوه او هــر ډول‬
‫چل ند کاوه‪ ،‬په خ پل ف کر او نو ښت کاوه‪ .‬ا مين د‬
‫دوشــنبې پــه ماښــام )‪ 03‬ســنبله‪ 01_0538 ،‬ســپتمبر‪،‬‬
‫‪ (0919‬په تلويزيوني وينا کـې وويـل‪ ،‬چـې کـوم هغـه‬
‫ک سان چې بې موج به ب ندي شوي دي‪ ،‬آزاد به شي او‬
‫له دې ورو سته به هېڅ څوک له ال سوند نه پر ته‬
‫بنــدي نــه شــي‪ .‬نــور بــه فــردي حکومــت نــه وي او‬
‫حکو مت به خل کو ته م سپليت و لري او د قانون له‬
‫م ــې بــه چلېــ ي‪ .‬ده دا هــش وويــل‪ ،‬چــې د اساســي‬
‫قــانون د جوډولــو لپــاره بــه يــو خــاص کميســيون‬
‫وټاکل شي او پـه وهـن کـې بـه "قانونيـت‪ ،‬مصـپنيت‬
 ‫او عدالت" وي)‪.(3‬‬
‫د ب نديانو مو ضوع سمدال سه مه مه وه‪ ،‬پـه دې اډه‬
‫حکومــت دوه کارونــه وکــړل‪ :‬يــو يــې د نــومبر پــه‬
‫‪03‬مــه د لــه مينځــه وډل شــويو بنــديانو لســتونه د‬
‫کورنيــو چــارو وزارت پــه دېوالونــو وځــړول‪ ،‬د دوى‬
‫ټول شمېر دو لس زره ښودل شوى و‪ ،‬خو د غه شمېر‬
‫يقي ني نه و او ل سټونه هش زر ټول شول‪ .‬د مپ لف‬
‫فرهنګ پـه وينـا " خـانواده هـاى اشـ اص زنـداند و‬
‫مفقــود بــوزارت داخلــه ســرازير شــده بعوــد نــام‬
‫وابسـتگان شان را در فهر ست مشـاهده کرده فر ياد‬
‫و ف غان و لع نت و د شنام وداد ند و بر خد دي گر که‬
‫مط لوب را در فهر ست نيافتنـد‪ ،‬در شـک و‬ ‫نـام شـ‬
‫ترد يد جان کاه باقد ماند ند‪ .‬ا ما هنگامي که سر و‬
‫صــداى اعتــراا عامــه اوج رفتــه نزديــک بــود بــه‬
‫ـا‬
‫ـا از ديوارهـ‬ ‫ـت هـ‬‫ـود‪ ،‬فهرسـ‬‫ـر شـ‬‫ـومد منجـ‬‫ـام عمـ‬
‫قيـ‬
‫) ‪(3‬‬
‫برچيده شـد‪ " .‬دغـه لسـټونه دقيـق او سـش هـش نـه‬
‫وو‪" ،‬بعدها معلـوم شـد کـه فهرسـت چنـان ناشـيانه‬
‫ترت يد شده بود که يک ت عداد ا ش اص که نام هاى‬
‫شــان در ان درج بــود‪ ،‬از محــبس بيــرون شــدند و‬
‫ک سانيکه نام شان تثب يت ن شده بود از بين رف ته‬
‫بودند‪ "(1).‬دا له دې املـه و‪ ،‬چـې خلقـي مـاموران‬
‫پـه دفتـري چارو نـه پوه ېدل او په هغـه سربېره‬
‫څن ګه چې د او سا چارواکيو ب نديان بې له ليک لي‬
‫تحقيــق او محــاکمې نــه هــش لــه مېنځــه وډل‪ ،‬پــه‬
‫دفترونو کې يې هويتونه ليکل شوي نه وو‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬دد غو ل سټونو له ځړو لو نه مق صد‬
‫دا و‪ ،‬چــې دغــه وژنــې د اوســا چــارواکيو کــړي او‬
‫کام به څوک له السوندونو پرته نه بندي کوي‪.‬‬
‫دوي مه دا چې حکو مت له و عدې سره سش په کا بل‬
‫کې ‪ 831‬تنـه بنـديان جوپـه پـه جوپـه ازاد کـړل او‬
‫پــاتې ‪ 0111‬يــې د جنــورۍ پــه لــومړۍ ورځ د وونــد‬
‫دشپاډ سمې کاليزې په و ياډ خو شې کول‪ ،‬خو په ه غه‬
‫وخت کې نسکور شوى و)‪ .(8‬حکومـت پـه همدغـه لـړ کـې‬
‫د کشــت مند‪ ،‬عبــدالقادر او رفيــع اعــدام د اوددو‬
‫مودو په بند سره تبديل کړ‪.‬‬
‫د امــين پــه وخــت کــې اساســي موضــوع د اساســي‬
‫قـانون د کميسـيون جـوډول و‪ .‬د اساسـي قانون لـرل‬
‫اول پولټ بورو او ورو سته انقال بي شورا وم نل‪ ،‬تر‬
‫د غه وخ ته پورې د فر مانونو له الرې حاکم يت چ لول‬
‫ـې د‬‫ـر بنس ـ ‪ ،‬چـ‬‫ـانون پـ‬‫ـي قـ‬ ‫ـوم اساسـ‬
‫ـه د کـ‬‫ـده نـ‬‫کېـ‬
‫حکومــت واک او د خلکــو حقونــه ټاکــل شــوي او د‬
‫تر ل ه زور‬ ‫زوروا کۍ م ه ن يول شوې وي‪ ،‬يا ل‬
‫وا کي م حدوده شوې وي‪ ،‬نو په خل قي دوره کې تر‬
‫د غه وخ ته پورې د چارواکيو د زوروا کۍ غ ع لت د‬
‫اسا سي قانون نه شته وا لد و چې اوس ا مين غو ښتل‬
‫حکو مت يې د قانون له م ې حکو مت و کړي‪ .‬ه غه و‪،‬‬
‫چې دد غه کمي سيون د جوډو لو ل پاره د اک توبر په‬
‫سر کې له ټول ه ېواد نه پن ځوس ت نه غړي وټا کل‬
‫شول‪ ،‬چې ه غه ځي نې ح کومتي وز يران‪ ،‬غ ير وو ندي‬
‫پوهــان‪ ،‬ځينــې ن ــامي افســران‪ ،‬قــومي لويــان او‬
‫روحانيــان وو)‪ .(9‬د کميســيون لــومړۍ غونــډه پــه‬
‫خپ له ا مين پرانې ستله او کار يې په اوو کمې ټو‬
‫ووېشــل شــو او ډول ډول ن رونــه او وډانديزونــه‬
‫پ کې واور ېدل شول‪ .‬د قانون جوډو لو کار پاى ته‬
‫ـه افغانســتان ودانګــل‬‫ـورويانو پـ‬ ‫ـې شـ‬‫رســېدلد و‪ ،‬چـ‬
‫او په پرچ مي ر جيش کې ه غه د افغان ستان د موقتي‬
‫اسا سي قانون په شکل واې ستل شو‪ ،‬خو ع مل پرې‬
‫ونه شو‪.‬‬
‫داسـې هـش ا مين د سپتمبر په اخـره کـې پـه دې‬
‫پ يل و کړ‪ ،‬چې د کود تا نه دم ه حکومتو نو په شان‬
‫هېـواد ته د پالن لـه م ـې انک شاف ورکـړي‪ .‬ددغـه‬
‫مقصــد لپــاره يــې د خپــل مرســتيال شــاه ولــي پــه‬
‫ســروالۍ او د عامــه روغتيــا‪ ،‬مــاليې‪ ،‬کــانو او‬
‫صـنايعو‪ ،‬د پـالن جوډولـو او سوداورۍ وزيرا نو په‬
‫غړي توب يو لوى اقت صادي کمي سيون جوډ کړ‪ .‬په دې‬
‫اډه دم ه هش يـو کمي سيون جوډ شوى و‪ ،‬خو هغـه‬
‫غېـر فعـال و‪ .‬نـوي کميسـيون پـه ټينګـه کار پ يل‬
‫و کړ او دغ سې پېن ځه ک لن اقت صادي پالن يې واي ست‪،‬‬
‫چې د نـوي لمريـز کـال پـه شـروع )مـارچ ‪ (0981‬کـې‬
‫به يې پلي کېدل شروع شي)‪.(01‬‬
‫د اک توبر په پاى کې ا مين انقال بي شورا ته د‬
‫اقتصــادي_ اجتمــاعي انکشــاف لپــاره لــس کلــن پــالن‬
‫وډانــدې کــړ‪ ،‬چــې د هغــه لــه م ــې د پېنځــه کلــن‬
‫انک شافي پالن په هدفونو با ندې له سره ن ر ا چول‬
‫شوى و‪ .‬دد غه ت جويز له م ې شوروي ات حاد د خپ لو‬
‫پورونـــو د تـــاديې وخـــت بېرتـــه غورزولىـــو او‬
‫سوشلستي هېوادونـو د پـالن د ‪ 33‬سـلنې پيسـو مرسـتې‬
‫منلــې وې)‪ .(01‬د پــالن ځانګړتيــاوې مش صــې نــه وې‪،‬‬
‫خو که ه غه په د غومره مر ستو سره پ لد شوى واى‪،‬‬
‫په افغان ستان کې به د شوروي ات حاد ن فوذ ال ډ ېر‬
‫شوى واى‪ ،‬خو څن ګه چې نورو حکومتو نو نه غو ښتل‬
‫د امــين لــه حکومــت ســره مرســته وکــړي‪ ،‬هغــه هــش‬
‫د غومره ډ ېره مر سته حکو مت ته ب له الره هش نه وه‬
‫پـاتې‪ .‬ا م ين پـه دې بـاور و‪ ،‬چې د شـوروي ات حاد‬
‫مرستو ته "حد نـه شـته ]او هغـه[ پـوره زمـود پـه‬
‫ـار‬‫ـړو او کـ‬ ‫ـې کـ‬
‫ـذب يـ‬‫ـې جـ‬
‫ـري‪ ،‬چـ‬‫ـورې اډه لـ‬ ‫ـوان پـ‬‫تـ‬
‫ترېنه واخلو‪ "(00).‬د امـين دغـه بـاور پـر ځـاى نـه‬
‫و‪ .‬شوروي ات حاد ته ورا نه وه‪ ،‬چې له افغان ستان‬
‫سره د غومره ډ ېره مر سته و کړي‪ ،‬که څه هش تر د غه‬
‫وخ ته يـې لـه خلقـي حکو مت سره ډېـر قراردادو نه‬
‫الســليک کــړي وو‪ .‬شــوروي اتحــاد ال د افغانســتان د‬
‫واز بيه‪ ،‬چـې لـه ‪0938‬نـه وروسـته يـې لـه شـبرغان‬
‫نه واردوه‪ ،‬له بين المل لي نرڅ نه ل ه ورکو له‪.‬‬
‫پر ه غه سربېره د واز د ا ندازې مي تر په شوروي‬
‫اتحــاد کــې نصــد شــوي او د شــوروي مــاهرانو تــر‬
‫څارنې ال ندې و‪ .‬اف غان حکو مت د ه غومره م تر مک عد‬
‫غـــاز انـــدازه منلـــه‪ ،‬چـــې شـــوروي مـــاهرانو‬
‫ورکولــه)‪ .(00‬پــه دې ډول افغانســتان پــه خپــل يــوه‬
‫غ صادراتي قلش باندې تاوان کاوه‪.‬‬
‫د خلقـــي حکومـــت درې وزيرانـــو د عبـــدالکريش‬
‫مي ثاق په وډون په يوه وډ ل يک کې له شوروي‬
‫ات حاد نه وغو ښتل‪ ،‬چې د واز په ب يه با ندې له‬
‫سره ن ر و کړي‪ .‬د شوروي حکو مت ځواب مع لوم نه‬
‫دى‪ ،‬خو دا معلو مه ده چې ا مين د شوروي له ير غل‬
‫نه ل دم ه خ پل يوه لوډ پوډي چارواکي ته وي لي‬
‫و‪ ،‬چــې د شــوروي حکومــت ورنــه غوښــتي و‪ ،‬چــې‬
‫افغانســتان دې د تيلــو بيــه درې کرتــه زياتــه‬
‫ـود د‬‫ـې مـ‬‫ـي و‪ ،‬چـ‬ ‫ـې ويلـ‬
‫ـواب کـ‬
‫ـه ځـ‬
‫ـين پـ‬‫ـړي‪ .‬امـ‬ ‫ورکـ‬
‫ضع يف اقت صاد له ام له د غه ز ياتوالد من لد نه شو‬
‫او که مج بور شو‪ ،‬ز مود خ لک به له باي سکيلونو‬
‫کار واخلي)‪.(05‬‬
‫ا مين پوه ېده‪ ،‬چې که حکو مت يې د ضعيف اقت صاد‬
‫تر ل ه له س تو‬ ‫له ام له سقوم و نه کړي‪ ،‬ل‬
‫ـه‬‫ـور لـ‬
‫ـتان د ثـ‬ ‫ـي‪ .‬افغانسـ‬‫ـه م ـ شـ‬‫ـره بـ‬‫ـتونځو سـ‬‫سـ‬
‫کودتـا نه وروسـته نه دا چـې په اقتصـادي ل حا‬
‫انک شاف نه و کړى‪ ،‬له ب حران سره م ام و‪ .‬ه غه‬
‫وډې فابريکې‪ ،‬چې پ وا په کار شوې وي‪ ،‬په ت ېره‬
‫د کابــل پــه صــنعتي پــارک کــې تــړل شــوې وې‪ .‬د‬
‫توليــدي مپسســو خاونــدانو او پانګــه ورو خپلــې‬
‫شتمنۍ په خ طر کې ل يدلې او چې کولد يې شول‪،‬‬
‫دبا ندې ت لل‪ .‬سوداوري هش س ته زيانم نه شوې وه‬
‫او انتقــاالت پــه لويــو الرو کــې خونــدي نــه وو‪.‬‬
‫با ندي سيالنيان‪ ،‬چې افغان ستان ته په را تګ سره‬
‫يې د و هن عوا يد ډ ېرول‪ ،‬له کود تا نه ورو سته نه‬
‫ـه د‬‫ـنعت لکـ‬ ‫ـد صـ‬
‫ـورې اډونـ‬‫ـيالنيانو پـ‬
‫ـه سـ‬‫ـل‪ .‬پـ‬‫راتلـ‬
‫انت يک څيزو نو ه ټۍ او هوټلو نه هش تړل شوي وو‪.‬‬
‫عمــومي وزوارتيــا ډېــره شــوې وه او وار پــه وار‬
‫ډېر ېده‪ .‬زراع تي مح صوالت‪ ،‬چې د م لي اقت صاد مه مه‬
‫بر خه ده‪ ،‬د ځم کو و ېش سره کش شوى و‪ ،‬په دا سې‬
‫حال کې چې کر نه له کود تا نه دم ه تر يوه حده‬
‫پورې په خاص ډول په هلم ند کې ما شيني شوې وه‬
‫او افغانســتان د اصــالح شــويو ت مونــو او کيمــاوي‬
‫سرې په ا ستعمال سره د کر نې د مح صوالتو له در که‬
‫تـر ډ ېره حده پورې پر ځـان بسـيا شوى و‪ .‬ع مر‬
‫ســاپد وايــي‪ ،‬چــې " د ثــور د پــاڅون وروســته هــش‬
‫پرو ورام دا و‪ ،‬چې نو موډې پروژې تکم يل شي او ال‬
‫انک شاف ور ته ور کړل شي‪ ،‬خو حاالت دا ډول راغ لل‬
‫چــې هرڅــه دکاغــذ پــر مــ پــاتې شــول‪ "(00).‬دى "د‬
‫زروونــو اقتصــادي ســتونزو" لــه ډلــې نــه دا هــش‬
‫وايي‪ ،‬چې د کودتـا پـه لـومړي کـال "د افغانسـتان‬
‫د د فاع وزارت بود جه د ع قرب په ميا شت کې خال صه‬
‫شوه‪ "(03).‬پـه دغـه کـال کـې د پـاڅونونو لـه املـه‬
‫ـوي وو‪،‬‬ ‫ن ــامي عمليــات او لګښــتونه بي ــي زيــات شـ‬
‫عجي به ده چې په ټو لو ه غو ا ثارو کې چې د خل قي‬
‫ن ــام پــه اډه ليکــل شــوي دي‪ ،‬د افغانســتان د‬
‫څه پ کې و يل‬ ‫په اډه ل‬ ‫اقت صادي او مالي و ضع‬
‫ـه‬‫ـع پـ‬
‫ـي وضـ‬‫ـي او امنيتـ‬ ‫ـول د سياسـ‬‫ـه ټـ‬ ‫ـوي دي‪ .‬هغـ‬ ‫شـ‬
‫اډه دي‪.‬‬
‫د اک توبر په درېي مه حکو مت د ه ېواد ټول خ لک‬
‫څه با ندې پ ېنځلس نيش مل يون و ښودل‪ ،‬چې شمېر نه‬
‫يې د جون د ‪03‬مـې او جـوالى پېنځمـې پـورې شـوې وه‪.‬‬
‫د ه غې ناارامي له ام له‪ ،‬چې په ه ېواد کې خوره‬
‫وه‪ ،‬دغـــه شـــمېرنه ناشـــونکې وه‪ ،‬خـــو د مرکـــزي‬
‫ـو د مپسســې هغــه‬‫ـرو ملتونـ‬‫ـې د ملګـ‬ ‫ـمېرنې مپسسـ‬ ‫سرشـ‬
‫نمــونې‪ ،‬چــې دم ــه يــې تن ــيش کــړې وې‪ ،‬اســاس‬
‫وورځــولې او دغــه شــمېرنه يــې پــه ت مينــي ډول‬
‫وډاندې کړه)‪03‬الف(‪.‬‬
‫اساســي موضــوع د امنيــت وه‪ ،‬چــې د امــين پــه‬
‫واکمنــۍ کــې هــش خرابــه وه‪ ،‬خــو نــه هغــومره چــې‬
‫م الفـــانو پـــه تېـــره پرچميـــانو او وروســـته‬
‫ـو‬‫ـل او د شــوروي يرغــل يــې د کرارولـ‬ ‫شــورويانو ويـ‬
‫دل يل ښودل شوى‪ .‬د ا مين په و خت کې يواځينۍ غ ټه‬
‫ناارامي د ري ش ورو د فر قې وه‪ ،‬چې د اک توبر په‬
‫ـه‬‫ـې پـ‬
‫ـوه او ډزې يـ‬ ‫ـه شـ‬
‫ـه ورځ پېښـ‬ ‫ـې پـ‬ ‫ـه د جمعـ‬‫‪ 00‬مـ‬
‫ب له ورځ په کا بل پوهن تون کې هش اور ېدل ک ېدلې‪.‬‬
‫ناارامي په ا صل کې د تره کي پ لوو او زر غوني‬
‫ـات‬‫ـق معلومـ‬‫ـې دقيـ‬‫ـه اډه يـ‬‫ـو پـ‬‫ـار و‪ ،‬خـ‬ ‫ـرانو کـ‬‫افسـ‬
‫ن شته او ه غه زر وځ پل شوه‪ .‬حکو مت د ه غه پړه په‬
‫دوو "خــاينو جنراالنــو" واچولــه او د افغــان ملــت‬
‫وو ند مپ سس غالم مح مد فر هاد يې م شر و ښودل شو‪.‬‬
‫په ځپ لو کې يې له جن ګي الوت کو‪ ،‬زډو ټانکونو‬
‫او نــورو قوت ونــو نــه کــار واخيتــل شــو‪ ،‬نــه د‬
‫څ لورمې ز غرورې قوې له ټانکونو نه‪ ،‬چې له ه غو‬
‫نه شايد د وهن جار له ام له کار نه وي اخي ستل‬
‫ـې‬
‫ـو کـ‬‫ـه کرارولـ‬ ‫ـاڅون پـ‬‫ـالي پـ‬‫ـه نابريـ‬ ‫ـوى)‪ .(03‬ددغـ‬
‫شـ‬
‫"دومره ډېرې وسلې پـه څـو ډپپووـانو کـې د هـوايي‬
‫بم بارۍ په ذري عه له مېن ځه الډې‪ ،‬چې ارز ښت يې‬
‫مليو نو مليو نو اف غانيو ته ر سې ي‪ .‬و يل شوي‪ ،‬چې‬
‫په د غو ډيپو وانو کې ډ ېرې زډې ډول ډول و سلې هش‬
‫وې‪ ،‬چې ځي نې يې ح تد د ام ير ع بدالرحمن د وخ تو‬
‫هش وي‪ .‬پاڅون د توپچي د غو نډ له خوا پ يل شوى‬
‫و‪ "(01).‬حکومت زر وروسـته دا هـش څرونـده کـړه‪ ،‬چـې‬
‫" يو شـمېر انقـالب ضـد او خلـق ضـد عناصـرو د غـالم‬
‫مح مد فر هاد په م شرۍ غو ښتل په ښار کې ناارامي‬
‫راولي‪ ،‬خـو دوى لـه اسـنادو سـره ونيـول شـول‪"(08).‬‬
‫له فر هاد سره د سپين غر په نا مه يو متقا عد‬
‫ج نرال هش مل ګرى و ښودل شو‪ ،‬خو فر هاد له خ پل‬
‫زوى سره تر دې يوه او نۍ دم ه ب ندي شوى و‪ .‬پر‬
‫دې ســربېره د يــوه بنــدي پــه وينــا "د هغــه عمــر‬
‫د غومره ز يات و‪ ،‬چې په م شکله يې خ برې اور ېدالى‬
‫او درک کوالى شوې‪ "(09).‬ويـل کېـده‪ ،‬چـې فرهـاد ځکـه‬
‫ـه‬
‫ـورويانو تـ‬ ‫ـې شـ‬‫ـو‪ ،‬چـ‬‫ـودل شـ‬
‫ـر وښـ‬‫ـاڅون مشـ‬ ‫ـه پـ‬‫ددغـ‬
‫وښودل شي چې دوى د نېشنلستانو م الف دي‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬په د غه کار سره اف غان ملت يان هش‬
‫نارا ضه شول‪ .‬د غه پاڅون که څه هش زر وځ پل شو‪،‬‬
‫پايلې يې ژورې وې‪ .‬يو دا چې څن ګه چې دا پ ېنځش‬
‫پوځي پاڅون و‪ ،‬پوځ يې ال هش ضعيف کړ‪ ،‬په ت ېره‬
‫چې په ه غه کې ډ ېر سرتېري او اف سران ت لف شول‪.‬‬
‫ب له دا چې ل که چې دم ه و يل شوي‪ ،‬په ارګ کې د‬
‫تره کي په وژل ک ېدلو سره او ب يا په د غه نا کام‬
‫پاڅون سره په خل قي وو ند کې يو بل درز را غد او‬
‫وو ند تر پ وا ال ضعيف شو‪ .‬له دې ورو سته حاکمې‬
‫خل قي ډ لې‪ ،‬چې تر د غه وخ ته يې تره کي په غ ټو‬
‫لقبو نو ستايه‪ ،‬د تره کي په بد وي لو پ يل و کړ‪.‬‬
‫په يوې ووندي ليکنې کې ويل شـوي و‪ ،‬چـې "تـره کـي‬
‫د ثور په ستر او نه ماتېـدونکي او پـه شا نه‬
‫ــونکي انقـــالب کـــې هـــېڅ رول نـــه الره‪ .‬دغـــه‬‫تلـ‬
‫ـو‬
‫ـې دى يـ‬ ‫ـول‪ ،‬چـ‬‫ـړل شـ‬
‫ـه ورکـ‬‫ـه دې ده تـ‬ ‫ـارات پـ‬
‫افت ـ‬
‫سـپين ديـرى او د حـزب مپسـس و‪ ،‬م ګر ده خ پل قدر‬
‫و نه پېژ نده او غو ښتل يې چې د يوه خارجي قدرت‬
‫پــه مرســتې ســره نــور لــه مېنځــه يوســي او لــه‬
‫ببرکيــانو ســره اتــيالف او حاکميــت وکــړي‪ "(01).‬پــه‬
‫مقابل کې پرچميانو او "يـو شـمېر خلقيـانو" امـين‬
‫ــمېر‬‫ــو شـ‬ ‫ــرول‪ .‬د يـ‬ ‫ــه خپـ‬
‫ــپې ليکونـ‬ ‫ــد شـ‬
‫ــر ضـ‬ ‫پـ‬
‫آســت باراتي مــوټرو پــه واســطه د کابــل ښــار پــه‬
‫م تل فو بر خو کې تيت يدلې او د شد نامو په متن‬
‫کـې پـه صـراحت سره د ا مين د سـقوم مطالـد ليکـل‬
‫کېـدل او خلکـو ته د يوه نـوي او سـالش حکومـت د‬
‫راتګ غ ونه پکې ښـکاره کېـدل‪ "(00).‬نبـي ع يمـي هـش‬
‫وايي‪ ،‬چې " عده اى را عقيـده بـران بـود کـه برخـد‬
‫از ا ين شد نا مه ها در سفارت شوروى ترت يد و از‬
‫هريــق اعوــاى ســفارت م فيانــه از هــرف شــد پ ــش‬
‫ميشدند‪ ".‬دى دا هـش وايـي‪ ،‬چـې "در شـد نامـه هـا‬
‫بــه ضــرورت وحــدت و همبســتگد حــزب خلــق و پــرچش‬
‫ب اهر از بين بردن امين تا‪،‬يد ميگرديد‪"(00).‬‬
‫ـانو‬‫ـانو او پرچميـ‬ ‫ـوو خلقيـ‬‫ـي پلـ‬‫ـره کـ‬‫ـت د تـ‬‫حکومـ‬
‫په وډا ندې کې غوڅ ع مل کاوه‪ ،‬په ل نډ ډول حکو مت‬
‫يـو شـمېر پېژ ندل شـوي تـره کي پلـوه او زر غوني‬
‫خلقيـان بنـدي کړل‪ .‬د شـېرزاد خل قي په وي نا‪ ،‬د‬
‫ننګر هار په م حبس کې د ه غو شمېر يو پن ځوس او د‬
‫ها شش وه نوال خل قي په وي نا په کا بل کې د ه غو‬
‫شــمېر تــر دېرشــو نــه ډېــر وو)‪ .(05‬لــه کارمليــانو‬
‫سره خو د امين يانو اډي کې له اول نه تر خه وو‪،‬‬
‫د غو شپې ليکو نو ه غه نور هش تر خه کړل‪ .‬ا مين په‬
‫دې هش پوه ېده‪ ،‬چې کار مل که څه هش پراري دى‪،‬‬
‫ـه ده‬‫ـد دى‪ ،‬خــو دا بـ‬ ‫دده اصــلي ژونــدى سرس ـ ت رقيـ‬
‫تـه معلو مه نه وه‪ ،‬چـې شـورويانو هغـه او مل ګرو‬
‫ته يې ډ اډ ور کړى‪ ،‬چې په واک به يې ور سوي‪ .‬د‬
‫امري کې د څو ا ست باراتي څـانګو پـه يوه ياد ښت‬
‫کې د سپتمبر په ‪01‬مه ويـل شـوي و‪ ،‬چـې "مـود دغسـې‬
‫راپورونــه ترالســه کــړي وو چــې شــورويانو د خلــق‬
‫دموکرات يک د پرچش د م الفې ډ لې لو يان‪ ،‬چې په‬
‫ارو پا کې پراري دي‪ ،‬ه وولي دي چې ډاډه او سي چې‬
‫شورويان به يې په واک راو لي او که دا سې و نه‬
‫شــول‪ ،‬شــوريان بــه پــه ن ــامي کودتــا الس پــورې‬
‫کــړي‪ "(00).‬د همــدغې ډاډينــې لــه املــه و‪ ،‬چــې‬
‫پرچم يان ب يا هش کرار نه‪ ،‬بل کې په حېرا نوونکي‬
‫ډول فعــال وو‪ .‬پــه دغــه حــال کــې حکومــت پــه‬
‫پرچم يانو با ندې د دو يش ځل ل پاره س ته ونيو له‪.‬‬
‫لومړى ځل يې ورو سته له ه غه پرې س ته ن يولې‬
‫ـولي وو‪.‬‬‫ـور نيـ‬‫ـه تـ‬‫ـا پـ‬‫ـې د کودتـ‬
‫ـې لوي ـان يـ‬‫وه‪ ،‬چـ‬
‫اوس د حکومــت پرووــرام دا شــو‪ ،‬چــې پرچميــان لــه‬
‫ـه‬
‫ـه مېنځـ‬ ‫ـې لـ‬
‫ـيش يـ‬‫ـي‪ ،‬تن ـ‬‫ـه وباسـ‬‫ـومتي ادارو نـ‬‫حکـ‬
‫يوسي او له ټول ملک نه يې کمبله ټوله کړي‪.‬‬
‫په کا بل کې يې پېژ ندل شوي پرچ مي ماموران يو‬
‫پــه بــل پســې نيــول او بنــدي کــول‪ .‬غېــر حکــومتي‬
‫پرچم يان يې هش‪ ،‬چې وو تو ورت لل ن يول او ب ندي‬
‫شول‪ .‬دوى د‬ ‫کول‪ .‬سره له دې هش ډ ېر پرچم يان پ‬
‫مقــابلې تــوان نــه الره‪ ،‬خــو پروپاونــډ يــې ډېــر‬
‫کــاوه‪ .‬امــين يــې د ســي آى اي "ايجنــ " واڼــه او‬
‫و يل يې چې له دوى نه يو نيش زر ت نه ب ندي شوي‬
‫ـه پرچميــان چــې د‬‫ـې ټــول هغـ‬
‫ـت دا دى‪ ،‬چـ‬‫دي‪ .‬واقعيـ‬
‫شوروي د ير غل په سبا له ز ندان نه خو شې شول‪،‬‬
‫سوه ت نه وو‪ .‬له دوى نه ډ ېر له مېن ځه وډل‬ ‫شپ‬
‫شوي هش نه دي‪ .‬پـه هغـو "دولـس زره" اعـدام شـويو‬
‫کې پرچم يان د وو تو په شمار وو‪ .‬دوى د تره کي‬
‫پلـوو خلقيـانو په انـدازه کړل شوي هـش نه دي‪.‬‬
‫دا سې ښکاري‪ ،‬چې خلقـي حکو مت د شـوري مشـاورانو‬
‫له ام له په پرچم يانو نور څه نه کول‪ ،‬يا کولد‬
‫نه شول‪ .‬هر څه چې و د غو پې ښو وو ندي کړکېق او‬
‫دا چې ا مين تر ف شار ال ندې و چې با يد ډ ېر کار‬
‫وکـړي‪ ،‬په هغـه يـې بـد اثـر کـړى و‪ .‬د ساپي پـه‬
‫وينا "امين د وونـد د تشـتت او د خپلـو م ـالفينو‬
‫ـت‬
‫ـې ناراحـ‬ ‫ـه کـ‬‫ـه نتيجـ‬
‫ـونو پـ‬‫ـيطاني نقشـ‬‫ـي شـ‬
‫د بهرنـ‬
‫و‪ ...‬د پ ــــوا وختونــــو پــــه تناســــد زهيــــر‬
‫معلومېده‪ "(03).‬سـاپد امـين د شـوروي لـه يرغـل نـه‬
‫ل څه دم ه په کابل کې ليدلد و‪.‬‬
‫د ريشــ ورو لــه پــاڅون نــه غيــر د امــين پــه‬
‫پاڅون ل يدل شوى نه دى‪ ،‬الب ته‬ ‫واکم نۍ کې بل غ‬
‫په ښه ک ېدو‬ ‫ه ېواد ناارام و‪ ،‬خو امني تي و ضع م‬
‫وه‪ .‬د بېل ګې په ډول د ا مين د واکم نۍ په سر کې‬
‫په پکت يا کې يواځې خو ست او ورد يز د حکو مت تر‬
‫کنټــرول النــدې وو او ســيمې او قومونــه يــې لــه‬
‫حکــومتي کنټــرول نــه ازاد وو‪ ،‬خــو وروســته ټولــه‬
‫پکتيــا ارامــه شــوه)‪ .(03‬د ورديــز‪ ،‬احمــدزى رود‪،‬‬
‫سيد کرم‪ ،‬اح مد خې لو او ميرز کي خل کو او م شرانو‬
‫ال په عا جل ډول د کابـل د خلکـو هغـه تنګسـيا له‬
‫مېن ځه يووډه‪ ،‬چې په سره ژ مي کې د سونګ لرو يو‬
‫د ل وا لي له الم له پې ښه شوې وه‪ .‬د ه غه و خت د‬
‫پکتيـا والـي مح مد عمـر ساپي د امـين په م ـام‬
‫غو ښتنې سره د غه خ لک وه وول‪ ،‬چې د لرو يو ر سول‬
‫اسان کړي)‪ ،(01‬هغه همدغسې وکـړل‪ .‬دغـه وخـت چـې پـه‬
‫کابــل کــې ســ ته ورانــي وه )اوډه مــن پــه پېنځــه‬
‫ات يا‪ ،‬سکاره من په پېن ځه نوي او لر وي من په‬
‫د ېرش اف غانۍ وو( حکو مت له پکت يا وا لو نه لر وي‬
‫په ب يه ران يول او کا بل ته يې په چټ که ر سول‪ .‬د‬
‫اک توبر په دېر شمه له لرو يو نه نزدې شپېته ډ کې‬
‫الرۍ په کا بل کې د ن ندارې په ډول وور ځول شوې‪،‬‬
‫په دا سې حال کې چې په سرو ج نډو پو ښل شوې او‬
‫ډولچيــانو ډهلونــه دربــول)‪ ،(01‬خــو څنګــه چــې دغــه‬
‫کار په ن امي قوت تر سره شو‪ ،‬اوازه شوه چې په‬
‫پکت يا او غز ني کې لوى ن امي عمل يات و شول‪ .‬په‬
‫پکت يا کې ب يا د ا مين د واکم نۍ تر پا يه پورې‬
‫امنيتي وضع خرابـه نـه وه‪ .‬د سـاپي پـه وينـا "زه‬
‫د پکت يا د وا لي په ح يث اک ثره د وال يت په دول تي‬
‫موټر کې کا بل ته ت لش رات لش‪ ،‬پر ته له دې چې‬
‫زره پوش او يا نـور جـدي امني تي تـدابير د ځـان‬
‫دپــاره ونيســش‪ "(09).‬زه هــش د پوهنتــون لــه څــو‬
‫اسـتادانو سره له کا بل نه د ننګرهـار پوهن تون‬
‫تـه د درس ورکو لو ل پاره پـه اونـۍ کـې يو ځل د‬
‫شوروي تر ير غل پورې تل لش‪ ،‬بې له دې چې د بد‬
‫امني تي کو مه ن ښه مې ليـدلي وي‪ ،‬د وهـن د نـورو‬
‫ســيمو وضــع هــش لــ و ډېــر همدغســې وه‪ ،‬يــواځې د‬
‫بدخشــان‪ ،‬د پنجشــير ســر درې د م الفــانو پــه الس‬
‫ـومتي‬‫ـه حکـ‬‫ـې لـ‬‫ـيمې کـ‬‫ـېڅ سـ‬‫ـه هـ‬‫ـان پـ‬‫ـو م الفـ‬‫وې‪ ،‬خـ‬
‫و سله وا لو ځواکو نو سره م ام ک ېدلد نه شول‪ .‬د‬
‫لغمــان د اليشــنګ پــه ولســوالۍ کــې م الفــان د‬
‫اکتوبر لـه ‪51‬مـې نـه دم ـه د درې لـه سـر نـه تـر‬
‫صــبرآباد‪ ،‬ونجــاو او شــکرمان پــورې رســېدلي وو‪،‬‬
‫خو له ح کومتي ځواکو نو سره بې له م قابلې نه په‬
‫شا شول)‪ .(51‬خو لـه تـرين کـوټ نـه پرتـه ارزوـان د‬
‫ـه‬
‫ـومبر پـ‬ ‫ـين د نـ‬
‫ـه وو‪ .‬امـ‬‫ـې نـ‬
‫ـه کـ‬‫ـه ولکـ‬ ‫ـت پـ‬
‫حکومـ‬
‫‪00‬مه په يـوې مطبوعـا تي مرکـې کـې وويـل‪ ،‬چـې "پـه‬
‫ټــول افغانســتان کــې ارامــي ده او ددغــو پــرخالف‬
‫وي ناوې ټولې د بين المل لي امپري لزم او ارت جاع‬
‫اختراعات دي‪"(50).‬‬
‫‪‬‬
‫له شوروي اتحاد سره اډيکې‬
‫د ثــور لــه کودتــا نــه وروســته افغــان_شــوروي‬
‫اډي کې د خا صې دو ستۍ په شکل ښوول ک ېدلې‪ ،‬خو په‬
‫ه غو کې کړکېق هش ډ ېر او ټي نګ و‪ .‬د غو اډي کو څو‬
‫ـومړي‬‫ـر لـ‬‫ـين تـ‬‫ـه د امـ‬‫ـا نـ‬
‫ـه کودتـ‬‫ـې‪ :‬لـ‬
‫ـې لرلـ‬‫مرحلـ‬
‫وز ير ک ېدو پورې‪ ،‬ب يا د تره کي تر وژل ک ېدلو‬
‫پورې او وروسته د امين د واکمنۍ په بهير کې‪.‬‬
‫د شـوروي ات حاد حکومـت پـه ا صل کې د ثـور له‬
‫ـې‬‫ـل‪ ،‬چـ‬‫ـه غ ـ دليـ‬‫ـه دغـ‬‫ـه و‪ ،‬پـ‬
‫ـوډ نـ‬‫ـره جـ‬
‫ـا سـ‬‫کودتـ‬
‫افغانسـتان د سوشلسـتي انقـالب لپـاره تيـار نه و‪.‬‬
‫ال مهمـــه دا ده‪ ،‬چـــې کودتـــا پـــه اساســـي ډول د‬
‫خلقيــ انو او پــه خــاص ډول د امــين کــار و‪ ،‬نــه د‬
‫پرچم يانو‪ .‬خو څن ګه چې په افغان ستان کې م سکو‬
‫پ لوه د خ لق دموکرات يک وو ند د لومړي ځل ل پاره‬
‫دول تي واک ترال سه کړ‪ ،‬شوروي حکو مت ته ب له الره‬
‫نـه وه‪ ،‬خو دا چې د ټينګ ښت لپـاره يې مالي او‬
‫ـړي او پــه دې الر کــې‬
‫ـلې ورکـ‬‫ـي مرســتې او وسـ‬
‫ت نيکـ‬
‫لګ ښتونه و کړي او تاوانو نه و والي‪ .‬شوروي ات حاد‬
‫د کود تا په او لو ور ځو کې له خل قي حکو مت نه‬
‫ـې‬‫ـه چـ‬
‫ـې لکـ‬‫ـو دا چـ‬‫ـړل‪ :‬يـ‬‫ـه کـ‬
‫ـه ترالسـ‬
‫دوه امتيازونـ‬
‫دم ه و يل شوي په حکو مت کې يې پرچم يانو ته له‬
‫خلقيـانو سـره برابـر مقامونـه وو ټل‪ .‬ب له دا چـې‬
‫پوزا نوف له تره کي نه د غه و عده ترال سه کړه‪ ،‬چې‬
‫ـروي د‬‫ـه پيـ‬‫ـزم پـ‬
‫ـزم_ ليننـ‬‫ـه د مارکسـ‬
‫ـتان بـ‬‫" افغانسـ‬
‫سوشــلزم د ودانولــو پــه لــور روان وي او سوشلســتي‬
‫کامپ پورې به اډه ولـري‪ ".‬تـره کـي دا هـش وويـل‪،‬‬
‫چې په د غې کر ښې با ندې به په احت يام سره تګ‬
‫و شي او وو ند به دد غو ر ښتينو مو خو په اډه خ لک‬
‫ورو سته خ بر کړي‪ .‬افغان ستان به په خ پل با ندني‬
‫سياســت کــې د نــاپېيلو هېوادونــو پــه الر روان وي‪،‬‬
‫خو لومړۍ در جه هم کاري به يې له شوروي ات حاد‬
‫سره وي)‪.(50‬‬
‫پرچم يانو ته د غه امت ياز و ټل سمدال سه م هش و‪.‬‬
‫ـل‬
‫ـاص ډول کارمـ‬ ‫ـه خـ‬‫ـان پـ‬
‫ـي لويـ‬‫ـاد پرچمـ‬
‫ـوروي اتحـ‬ ‫شـ‬
‫خ پل م نونکي ايجن ټان و ڼل او په حکو مت کې يې د‬
‫هغـو شـته وا لد مهـش وا ڼه‪ .‬پوزا نوف ددې ل پاره‪،‬‬
‫چې پرچم يانو ته ات بآر ور کړل شي‪ ،‬ح تد له تره‬
‫کي او ا مين نه ز يات له کار مل سره په ر سمي ډول‬
‫ليدل‪ .‬هغه ال خپل حکومت تـه ويلـي وو‪ ،‬چـې د "ثـور‬
‫انقالب" د هغه د نوښـت زې نـده دى‪ .‬شـورويانو دغـه‬
‫کارو نه په دې هش کول‪ ،‬چې ا مين په نوي ن ام کې‬
‫د سر سـړى نه وي‪ ،‬خو ه غه په واقـع کـې و او د‬
‫پرچم يانو په اډه د ه غه ن ـر د شوروي لو يانو د‬
‫سيا ست پرخالف و‪ ،‬چې په پاى کې يو شمېر پرچ مي‬
‫لو يان د کار مل په وډون‪ ،‬ل که چې دم ه و يل شوي‪،‬‬
‫دبا ندې پراري شول او يو څو نور يې په څر خي‬
‫پ له ز ندان کې ب ندي شول‪ .‬د شوروي حکو مت دد غو‬
‫انک شافونو په اډه په ر سمي ډول څه و نه کړل‪ ،‬خو‬
‫بريژن يف د همد غه کال په د سمبر کې د کريملن په‬
‫ماڼۍ کې له افغـان پـالوي سـره د "اخـتالف" مسـئله‬
‫نـه شـو‪ ،‬خـو هغـه‬ ‫پورته کړه‪ .‬دغه "اخـتالف" مشـ‬
‫په غا لد احت مال د پرچم يانو په اډه و‪ ،‬چې خل قي‬
‫حکو مت ځپ لد و او په ه غه سربېره په حکو مت کې‬
‫دولتــي واک پــه زياتېــدونکي ډول د امــين الس تــه‬
‫ور ته‪ .‬بريژن يف ب يا د هرات د پاڅون په و خت کې‬
‫له تره کي نه‪ ،‬چې د يوې شپې ل پاره په پ ټه‬
‫مسکو ته تللد و‪ ،‬وغوښـتل چـې "امـين د ملـي دفـاع‬
‫د وزارت څ ــه ووښــه کــړي‪ "(55).‬خــو ددغــه دســتور‬
‫نتي جه په کا بل کې سرچپه شوه‪ .‬په دې ډول‪ ،‬چې‬
‫امــين اول د هېــواد لــومړى وزيــر او وروســته د‬
‫جوالى په ‪01‬مه د ملي دفـاع وزيـر هـش شـو‪ .‬بيـا نـو‬
‫د شوروي حکو مت په ظاهر کې له ا مين سره دو ستي‬
‫کو له‪ ،‬خو په وا قع کې يې د مر ستو او دو ستۍ په‬
‫نامه د هغه د حکومت ت ريد کاوه‪.‬‬
‫ـا‬
‫ـورو يـ‬ ‫ـد پولټبـ‬
‫ـت وونـ‬ ‫ـاد د کمونسـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫د شـ‬
‫سيا سي دف تر‪ ،‬چې په وا قع کې تر نورو ټو لو لوډه‬
‫واکم نه څان ګه وه‪ ،‬د هرات له پاڅون نه ورو سته‬
‫د افغان ستان په اډه يو لوډ کمي سيون رام ېنځ ته‬
‫کـــړ‪ ،‬چـــې د ک‪.‬ج‪.‬ب ســـروال يـــوري انـــدروپوف‪ ،‬د‬
‫با ندنيو چارو وز ير ا ندري ورومي کو‪ ،‬د م لي د فاع‬
‫ـې بــين‬
‫ـزي کمېټـ‬‫ـري اوســتينوف او د مرکـ‬ ‫ـر ديمتـ‬‫وزيـ‬
‫المل لي څانګې آ مر بوريس پانو ماريف نه جوډ و‪.‬‬
‫لـه ورو ستي نـه پرتـه‪ ،‬چـې د پولټبـورو نـه رايـه‬
‫ور کوونکي غړي و‪ ،‬نور ټول د ه غه پوره غړي وو‪.‬‬
‫د کميســيون وظيفــه دا وه‪ ،‬چــې د افغانســتان پــه‬
‫اډه " وډانديزونـــه وکـــړي او عملونـــه همغـــاډي‬
‫کــړي‪ "(50).‬پــه واقــع کــې د کميســيون وظيفــه د‬
‫افغانسـتان پـه اډه د شوروي ات حاد حکو مت سيا ست‬
‫غـوره کول و‪ .‬د همد غه کميسـيون په سپارښـتنه و‪،‬‬
‫چـــې د شـــوروي اتحـــاد دوه ن ـــامي کميســـيونونه‬
‫افغانســتان تــه واســتول او د امــين د حکومــت د‬
‫ـله‬‫ـدې وسـ‬‫ـتان بانـ‬‫ـه افغانسـ‬‫ـد پـ‬
‫ـه مقصـ‬‫ـکورولو پـ‬‫نسـ‬
‫ـه ‪ 0911‬څ ـ‬
‫ـه‬ ‫ـف لـ‬
‫ـې بريژنيـ‬ ‫ـه چـ‬
‫ـو‪ .‬څنګـ‬‫ـرى وشـ‬‫وال تېـ‬
‫وروسـته د فعـال کـارتوان لـه ال سه ورکـړى و‪ ،‬د غه‬
‫کمي سيون په ا سانۍ سره د خپ لو پرې کړو په اډه د‬
‫ـش‬
‫ـر مهـ‬‫ـو ډېـ‬‫ـو دا يـ‬‫ـو‪ ،‬نـ‬‫ـلولد شـ‬‫ـت حاصـ‬
‫ـه موافقـ‬‫هغـ‬
‫کميسيون و‪.‬‬
‫ـتان‬‫ـه افغانسـ‬‫ـه پـ‬‫ـت دننـ‬‫ـاد د حکومـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫د شـ‬
‫کــې د ت ريــد او نفــوذ خپرولــو وســيلې ملکــي او‬
‫ن ــامي مشــاوران او واډه ن ــامي ډلګــي وو‪ ،‬چــې‬
‫شمېر يې وار په وار ډېر ېده‪ .‬په د غه لړ کې د‬
‫ـد‬
‫ـر ضـ‬‫ـين پـ‬‫ـو د امـ‬‫ـې ک‪.‬ج‪.‬ب والـ‬‫ـه وه‪ ،‬چـ‬ ‫ـروري ډلـ‬‫سـ‬
‫لم سوله او په دې اډه دم ه ب حث شوى دى‪ .‬د ا مين‬
‫ـار‬‫ـزدور يـ‬
‫ـه مـ‬
‫ـه )لـ‬‫ـره دوى تـ‬ ‫ـدلو سـ‬
‫ـن کېـ‬‫ـه واکمـ‬‫پـ‬
‫پر ته چې په کور کې تر ر څارنې ال ندې ن يول شوى‬
‫ـپټمبر پــه‬
‫ـتان کــې ځــاى نــه و‪ .‬دوى د سـ‬‫و( افغانسـ‬
‫شول‪ .‬د سروري‬ ‫خونړۍ ورځ چېر ته په لوور کې پ‬
‫په وينا "با برک نارى ما سر نوشـت مـا معلـوم بـود‬
‫باين ج هت خود را باو [ا مين] ت سليش ن کرده هر‬
‫ســه مــاه از شــهر جانــد لــو ر رفتــيش‪ ،‬شــد را در‬
‫دام نه يک کوه سپر برديش‪ .‬هوا خي لد سرد بود‪،‬‬
‫من و ال بزوى به ه يزم ج مع کردن رف تيش‪ .‬و ق تد‬
‫بــاز شــتيش وهنجــار بــه شــدت ميگريســت و اشــک‬
‫ميري ــت و ميگفــت‪ :‬ســر نوشــت زن و فرزنــدم چــه‬
‫خوا هد شد؟ ما با و ف تيش وق تد تاب و توان ا ين‬
‫روزهـا را ندا شتد [با يد] م بارزه نميکـردى‪ .‬چ ند‬
‫روز بعـد بصـورت م فـد بـه شـهر بـر شـتيش‪ ".‬بيـا‬
‫دوى د شــوروي ســفارت د درېــيش ســکرتر واليــري‬
‫ساموتن ه ستوونځي ته ورغ لل‪ ،‬چې سفارت ته نژدې‬
‫پروت و‪ .‬وال بزوى ته د غه ځاى مع لوم و‪ ،‬چې هل ته‬
‫يې له ‪ 0915‬نه تـر ‪ 0913‬پـورې پـه غونـډو کـې وـډون‬
‫کــړى و‪ " .‬هغــوى بيــا د ايوانــوف پــه دســتور او د‬
‫پوزا نوف په م شوره د )زي نت( د خاص وا حد ته کاوۍ‬
‫تــه پــه پټــه ولېــ دول شــول‪ ،‬قــوارې يــې ورتــه‬
‫ـه واحــد‬
‫ـل او د هغـ‬‫ـې‪ ،‬برېتونــه يــې وروخريېـ‬‫واډولـ‬
‫ن ـــامي يونيـــوفرم يـــې ور واغوســـتل‪ ".‬خـــو د‬
‫شـورويانو له خـوا هغـوى تـه پ ناه ورکـول لکـه د‬
‫امين له حکومـت سـره دښـمني کـول و‪" .‬نـو د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫څانګې ته هدايت شوى و‪ ،‬چې د ه غو له شته وا لي‬
‫نه ان کار و کړي او پرا کارو نه و کړي‪ ،‬چې د غه‬
‫حقي قت پ و ساتل شي‪ ،‬چې دوى په د غې ه ستوونځي‬
‫کې دي‪ "(53).‬د هغـو د پيـدا کولـو پـه اډه د حکومـت‬
‫پلټنــو او پوښــتنو نتيجــه ورنکــړه‪ .‬حکومــت لــه‬
‫شــورويانو ســره د هغــو د شــته والــي پــه اډه‬
‫ال سوندونه هش نه لرل‪ ،‬که څه هش پوه ېده چې ه غوى‬
‫کړي دي‪ .‬سروري او وال بزوى به د پرچم يانو‬ ‫يې پ‬
‫په شان د ک‪.‬ج‪.‬ب چارواکو ته په ټين ګه و يل‪ ،‬چې‬
‫ا مين د سي‪.‬اى‪.‬اى ايج ن دى او د غو چارواکو د غه‬
‫راپورونــه انــدروپوف‪ ،‬بريژنيــف او د بولټبــورو‬
‫نــورو غــړو تــه رســول)‪ .(53‬خــو د ک‪.‬ج‪.‬ب لپــاره پــه‬
‫کا بل کې د ه غو پ ټه ساتنه غ م شکل و‪ ،‬نو يې د‬
‫سپتمبر پـه ‪09‬مـه هغـوى تاسـکند تـه ولېـ دول‪ ،‬پـه‬
‫دې ډول چې وهن جار او وال بزوى يې چې شکلونه يې‬
‫يو څه بدل کړي او د زي نت ن امي وا حد يوني فورم‬
‫يې وراغو ستد وو‪ ،‬له شوروي پوځ يانو سره يو ځاى‬
‫د ب ګرام له هوايي ډ ور نه په الوت که کې تا شکند‬
‫ته ور سول‪ ،‬خو د سروي انت قال له دې ام له چې پس‬
‫و او لـه ورا يه پېژ ندل ک ېده‪ ،‬وران و‪ .‬هغـه پـه‬
‫يوه سر پ ټي او م هر شوي لوى ظرف کې چې د شپ و‬
‫ساعتو ل پاره يې اک سيجن الره‪ ،‬تا شکند ته ور سول‬
‫شــو‪ .‬دغــه بريــالد انتقــال پــه خپلــه انــدروپوف‬
‫وســتايه او چــارواکيو تــه يــې انعامونــه ورکــړل‪.‬‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب ســره لــه دې هــش پــه ســروري او ملګــرو يــې‬
‫اعتبـار نـه کـاوه‪ .‬د يوې ميا شتې لپـاره يې په‬
‫تا شکند کـې پـه دغسـې کور کې و ساتل‪ ،‬چـې د غ‬
‫ـې د‬‫ـه دې‪ ،‬چـ‬‫ـته لـ‬
‫ـز و‪ .‬وروسـ‬ ‫ـو مجهـ‬‫ـه آلـ‬‫ـو پـ‬‫ثبتولـ‬
‫ه غو د خ برو في تې واور ېدل شوې او شورويانو ته‬
‫د اعت ماد وډ وورځ ېدل‪ ،‬ب يا په بل غاريې کې کوم‬
‫پ ځاى تـه ولېـ دول شـول)‪ .(51‬پـه دې ډول د شـوروي‬
‫امپرا تورۍ يوې بر خې ته ده غو په انت قال سره د‬
‫شوروي حکو مت په دې قادر شو‪ ،‬چې ورو سته يې له‬
‫پراري پرچم يانو سره مت حد کړي او په افغان ستان‬
‫با ندې په ن امي ير غل کې ترې نه کار واخ لي‪ .‬دوى‬
‫ټول پوه ېدل‪ ،‬چې د خ پل و هن افغان ستان په مقا بل‬
‫ـه‬‫ـتعمال لـ‬‫ـوا د دوى اسـ‬‫ـه خـ‬
‫ـت لـ‬ ‫ـوروي حکومـ‬ ‫ـې د شـ‬‫کـ‬
‫و هن سره د نه ب ښنې وډ غ خيا نت دى‪ .‬سره له‬
‫دې دوى په خپ له خو ښه او اراده ور ته ت سليش شول‬
‫او په دې ډول يې خ پل افغان يت او ان سانيت د تل‬
‫لپاره داغي او نيمګړي کړ‪.‬‬
‫پــه افغانســتان کــې پــه خلقــي دوره کــې شــوروي‬
‫چارواکي سمدال سه ډ ېر شول‪ ،‬دوى افغان ستان ته په‬
‫اسـانه راتللـد شول‪ .‬دوى ک‪.‬ج‪.‬ب والـو په وډون د‬
‫ســـفارت چـــارواکي يـــا ديپلوماتـــان‪ ،‬مشـــاوران‪،‬‬
‫ـاورانو يـې د‬ ‫ـآمي ډلـې وې‪ .‬مشـ‬ ‫ـان او وډې ن ـ‬‫مت صصـ‬
‫خل قي وو ندي او ح کومتي ن ام په جوډ ښت کې و نډه‬
‫لرلــې‪ .‬دوى پــه واقــع کــې د افغانســتان د سياســت‬
‫يوه بر خه شوي وو‪ ،‬خو په دوى کې هش ډ ېرو يې د‬
‫خپــل حکومــت د سياســت لــه م ــې عمــل کــړى او‬
‫کارمليـان يې د حکو مت په برابـر کـې لم سولي او‬
‫په دې ډول يې له حکو مت سره د دو ستۍ او مر ستې‬
‫پــه نامــه ورانــد کــړى او د امنيــت ټينګولــو پــه‬
‫بر خه کې يې د حکو مت ستونځې ډ ېرې کړې وې‪ ،‬خو‬
‫ټو لو مشـاورانو پـه افغانسـتان کې د خپـل حکو مت‬
‫ـانو‬‫ـاتره غټــانو يــې د خلقيـ‬‫ـولې‪ ،‬زيـ‬‫الر نــه ده نيـ‬
‫په پ لوۍ په مل کي او پوځي چارو کې چارې تر سره‬
‫کړي او ل که چې ورو سته به ول يدل شي‪ ،‬د شوروي‬
‫حکو مت دوى په بې لو پل مو شوروي ات حاد ته بېر ته‬
‫ـاورانو‬‫ـتلي دي او ددې پـرخالف د پرچمـي پلـو مشـ‬ ‫غوښـ‬
‫راپورنــه او فکرونــه يــې د اعتمــاد وډ وڼلــي او‬
‫حتد پرې عمل کړى دى‪.‬‬
‫ډ ېر شوروي م شاوران د خ پل م سلک وډ نه وو‪ ،‬په‬
‫خپله امين هـش د هغـو پـه اډه شـکايت کـاوه "مـود‬
‫ستا سو م شاورانو ته په افغان ستان کې ډ ېر قدرت‬
‫ور کړى‪ ،‬مود ه غو ته ډ ېره س ته سزا ور کوو چې‬
‫ستا سو د مل ګرو م شوره نه م ني‪ .‬له دې نه ښکاري‪،‬‬
‫چې ستا سو ټول م شاوران په کافي ا ندازه ليا قت‬
‫نــه لــري‪ "(58).‬ســره لــه دې هــش څنګــه چــې خلقــي‬
‫لويــانو د ثــور لــه کودتــا نــه وروســته پــه‬
‫ـه‬
‫ـام پـ‬ ‫ـوروي ډول ن ـ‬‫ـوي شـ‬
‫ـوه نـ‬‫ـې د يـ‬‫ـتان کـ‬‫افغانسـ‬
‫پښــو درولــو پيــل وکــړ‪ .‬دغــو "نــاوډو" شــوروي‬
‫م شاورانو ته اډ شول او ه غو ته يې تر افغا نانو‬
‫نه ز يات اهم يت ور کړ‪ .‬که د موروزوف د غه وي نا‬
‫سمه وي‪ ،‬هغو لـه شـورويانو نـه وغوښـتل چـې "مـود‬
‫قدرت ترال سه کړى‪ ،‬خو په دې نه پوهې و چې څه‬
‫ورســره وکــړو‪ .‬مهربــاني وکــړئ زمــود وســله والــو‬
‫ـتان د خلـق دموکراتيـک وونـد او‬ ‫ـو‪ ،‬د افغانسـ‬‫پوځونـ‬
‫زمـــود د هـــر وزارت لپـــاره هغـــومره مشـــاوران‬
‫راوا ستوئ چـې کـولد شـي‪ .‬مـود ته وښـيي چـې مود‬
‫دو لت څن ګه تن يش کړو او مود به په ه غه څه ع مل‬
‫وکړو‪ ،‬چـې مـود تـه ويـل کېـ ي‪ "(59).‬د افغـان پـوځ‬
‫لپـاره د لـومړي ځـل لپـاره پاچـا امـان هللا با ندني‬
‫ماهران ا ست دام کړي وو‪ ،‬چې ه غه تر کان وو‪ ،‬خو‬
‫د پا چا امـان هللا دول تي ن ـام ملـي او افغـاني وو‪،‬‬
‫چـې هغـه د اميـر شـېر ع لي او ام ير عبـدالرحمن د‬
‫ن ـــامونو پـــه دوام وو‪ .‬د پـــوځ لپـــاره شـــوروي‬
‫مشـاوران د لـومړي ځـل ل پاره صدراع ش محمـد داود‬
‫اســت دام کــړل‪ .‬دوى ځکــه اســت دام شــول‪ ،‬چــې د‬
‫شـوروي حکو مت د افغـان پوځ د ع صري کو لو او پـه‬
‫نو يو و سـلو د ه غو د سمبالولو ل پاره افغان ستان‬
‫ته د و سلو او پې سو کريډتو نه من لي وو‪ ،‬خو د غو‬
‫م شاورانو د حکو مت په تن يش کې هېڅ رول نه الره‬
‫او ح کومتي ن ام د پ ـوا په شان اسـالمي او ملـي‬
‫بڼه لرله‪.‬‬
‫شک دى‪ ،‬چې موروزوف به د خل قي‬ ‫په دې کې غ‬
‫لو يانو د غه غو ښتنه په دق يق ډول ب يان کړې وي‪،‬‬
‫خو دا به سمه وي چې ه غوى به په خ پل و هن کې د‬
‫شــوروي ډولــه ن ــام د جوډولــو لپــاره د هغــوى‬
‫م شاوران غو ښتي وي‪ .‬دل ته با يد وو يل شي‪ ،‬چې په‬
‫افغانســتان کــې د دولتــي ن ــام جوډولــو عنعنــه د‬
‫رو سانو تر هغـې نـه ډېـره پ ـوانۍ ده‪ .‬روسـانو د‬
‫نه مې پ ېړۍ تر ني مايي پورې بې دې نه او بې دو لت‬
‫پــه دغــه وخــت کــې د ســکنديانو وو‪ ،‬وانګــانو تــه‬
‫بل نه ور کړه‪ ،‬چې د دوى ل پاره د نوووراد په ښار‬
‫کې دولتي ن آم جوډ کړي)‪.(01‬‬
‫پــه هــر حــال‪ ،‬د ثــور لــه کودتــا نــه دم ــه‬
‫افغانســتان هــش د ډېــرو مجربــو مســلکي کــدرونو‬
‫خاونــد شــوى و‪ ،‬خــو خلقــي لويــانو هغــوى د "نــور‬
‫چشمان" او "ضـد انقـالب" پـه نامـه رد کـړل او لـه‬
‫حد نه زيا ته ډډه يې په شوروي ماهرانو و کړه‪.‬‬
‫دوى په خپ لې د غې پالي سۍ سره په خ پل ن ام کې‬
‫شــوروي مشــاورانو تــه د نفــوذ او توهيــه کولــو‬
‫ل پاره مو قع په الس ور کړه‪ ،‬چې ت ري بي ا ثر يې په‬
‫خــاص ډول د امــين پــه واکمنــۍ کــې ثابــت شــو‪ .‬د‬
‫ا يډيالوجۍ په جال کې و ېر شوي خل قي لو يان دې ته‬
‫ځيــر نــه شــول‪ ،‬چــې د شــوروي حکومــت د خلقــي‬
‫ا يډيالوجۍ په نا مه چې هر څه کول‪ ،‬په ا صل کې يې‬
‫د خپــل ملــت لپــاره کــول‪ .‬حکــومتي سياســتونه او‬
‫چلندو نه په نها يت کې م لي وي‪ ،‬نه ا يډيالوجيکي‬
‫او هېڅ م لي حکو مت په خ پل م لک کې با ندنيو ته‬
‫ـه د‬‫ـوي‪ .‬البتـ‬‫ـه ورکـ‬‫ـې وي‪ ،‬واک نـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـر نامـ‬‫ـه هـ‬‫پـ‬
‫امـين پـه واکمنـۍ کـې اف غان چـارواکي مو ظف شوي‬
‫وو‪ ،‬چــې لــه شــوروي مشــاورانو نــه يــواځې مشــوره‬
‫ترال سه کړي‪ .‬په د غه و خت کې دوى ته د خ پل حکو مت‬
‫ـلحت‬‫ـې د مصـ‬‫ـوى و‪ ،‬چـ‬
‫ـړل شـ‬‫ـتور ورکـ‬‫ـش دسـ‬‫ـوا هـ‬
‫ـه خـ‬‫لـ‬
‫ل پاره په ظاهر کې د حکو مت ر ښتيني م شاوران وي‬
‫او هغه پرځان مشکوک نه کړي‪.‬‬
‫په خل قي دوره کې د شوروي م شاورانو شمېر په‬
‫ـې د‬‫ـارچ کـ‬ ‫ـه دى‪ ،‬د ‪ 0919‬پـ‬
‫ـه مـ‬ ‫ـوم نـ‬
‫ـره معلـ‬‫ـين سـ‬‫يقـ‬
‫کوســيګين پــه وينــا د ‪ 331‬تنــو پــه شــاوخوا کــې‬
‫وو)‪ .(00‬د مپلــف براډشــير پــه وينــا د کودتــا پــه‬
‫ــامي‬‫ــوروي د ن ـ‬‫ــې د شـ‬‫اولـــو درېـــو مياشـــتو کـ‬
‫م شاورانو شمېر درې واره ډ ېر شو او اوه سوو ته‬
‫ور سېد‪ ،‬چې ځي نو يې د م لي د فاع وزارت چارو په‬
‫ترســـره کولـــو مرســـتې کـــولې او د ‪ 331‬ملکـــي‬
‫م شاورانو څ ه‪ ،‬چې تر کود تا دم ه په افغان ستان‬
‫کې وو‪ ،‬ډ ېر يې له ا هراف نه کا بل ته راغ لل‪ ،‬چې‬
‫د وزارتو نو په تن يمو لو کې بر خه واخ لي‪ .‬د تره‬
‫کي او ا مين په و خت کې د دوى شمېر وار په وار‬
‫دو مره ډ ېر شو‪ ،‬چې د شوروي سفارت مج بور شو په‬
‫نوي څ لور پوډې ودا نۍ کې اپارتمانو نه ور ته جوډ‬
‫ـور‬‫ـه د ثـ‬
‫ـه حوالـ‬‫ـت باراتو پـ‬‫ـې اسـ‬‫ـړي)‪ .(00‬د امريکـ‬
‫کـ‬
‫د کودتا پـه وخـت کـې اټکـل ‪ 531‬ن ـامي مشـاوران د‬
‫افغانستان په پـوځ کـې وو‪ .‬د ‪ 0919‬پـه اولـو کـې د‬
‫هغو شمېر د ‪ 131‬او ‪ 0111‬تـرمېنځ ډېـر شـو‪ ،‬چـې پـه‬
‫تر ل ه پېن ځه ج نراالن وو‪ .‬د همد غه‬ ‫ه غو کې ل‬
‫کـال د سپتمبر تر پاى پورې يې شـمېر دوه نيش‬
‫زرو ته ور سېد‪ .‬په يوه بل را پور کې د دوى شمېر‬
‫د درې زرو او درې نــيش زرو تــرمېنځ ښــودل شــوى‪.‬‬
‫ملکي مشاوران له هغـو نـه بېـل وو‪ ،‬چـې د ‪ 0918‬پـه‬
‫پاى کې اټکـل دوه زره تنـه وو)‪ .(05‬د ‪ 0919‬کـال پـه‬
‫پاى کې په کا بل کې و يل ک ېدل‪ ،‬چې په افغان ستان‬
‫کې ټول ټال پېن ځه نيش زره م شاوران په مل کي او‬
‫ن امي ساحو کې کار کوي)‪.(00‬‬
‫د شــوروي مشــاورانو غټــه ســتونځه دا وه‪ ،‬چــې د‬
‫خ پل حکو مت په د ستور د خپ لو م سلکي کارونو تر‬
‫څن ګه سيا سي فعال يت هش و کړي‪ ،‬نو دوى پ وا له‬
‫ـې د‬‫ـکو کـ‬‫ـه مسـ‬‫ـي وي‪ ،‬پـ‬
‫ـه تللـ‬ ‫ـتان تـ‬
‫ـې افغانسـ‬‫دې چـ‬
‫مر کزي کمېټې د بانـدنيو اډيکـو پـه څانګـه کـې "د‬
‫افغان ستان د و ضع د تحل يل په جر يان کې به دوى‬
‫تــه ويــل کېــدل‪ ،‬چــې پــه افغانســتان کــې بايــد د‬
‫پرچميــانو پــه وټــه کــار وکــړي او خلقيــان بــه د‬
‫شـــورويانو د م ـــالفينو پـــه څېـــر ورپېژنـــدل‬
‫کېدل‪ "(03).‬خـو دغـه هـدايت بـه دوى پـه افغانسـتان‬
‫کې ستونځمن کول‪ .‬پرچم يان په وو ند او حکو مت کې‬
‫د ‪ 0918‬کــال لــه اوســت نــه وروســته رټــل شــوي او‬
‫خلقيـان په پوځ‪ ،‬حکو مت او وونـد کـې واقع يت وو‬
‫او واقــع ليــدونکيو مشــاورانو هغــه لــه ن ــر نــه‬
‫غورزولد نه شـو‪ " .‬نـو ځکـه يـو شـمېر مشـاورينو د‬
‫شوروي د م شرتابه د الر ښودنې پرعکس خ پل در يځ ته‬
‫بـــدلون ورکـــاوه او د پرچميـــانو پرځـــاى يـــې د‬
‫خلقيــانو څ ــه مالتــړ کــاوه‪ ".‬پــه دې ډول شــوروي‬
‫مشــاوران دوه ډلــې شــوي وو‪" :‬د افغانســتان پــه‬
‫اردو کې د شوروي م شاورينو غوڅ اکثر يت د مر کزي‬
‫کمېټــې او د وونــد پــه اپــارات کــې د شــوروي يــو‬
‫شمېر م شاوران د خلق يانو مال تړي وو‪ ،‬خو په او سا‬
‫کــې شــوروي مشــاوران او پــه کابــل کــې د شــوروي‬
‫ـو مشـاوران‬ ‫ـفارت کـارکوونکي او د زيـاتو وزارتونـ‬ ‫سـ‬
‫)‪(03‬‬
‫پــه بشــپړه تووــه د پــرچش مالتــړي وو‪ " .‬امــين د‬
‫شوروي م شاورانو په جلبو لو کې غ ا ثر الره‪ ،‬ه غه‬
‫لـومړنۍ ډلـه م شاوران‪ ،‬چـې د نيکـوالى سـايمونينکو‬
‫په م شرۍ له کود تا نه درې او نۍ ورو سته کا بل ته‬
‫ورسېده‪ ،‬تـر خپـل اثـر النـدې راوسـتل او د "خلقـي‬
‫ووندوي مالتړ يې کړل‪"(01).‬‬
‫ا مين سايمونينکو ته په ل سو مادو کې دغ سې يو‬
‫يادښــت وســپاره‪ ،‬چــې پــه هغــه کــې يــې خلقيــان د‬
‫شـــوروي حکومـــت رښـــتيني ملګـــري او پرچميـــان د‬
‫افغان ستان د پ وان يو حکومتو نو مل ګري ښودل شوي‬
‫وو‪ .‬ا مين ته به په د غه و خت کې معلو مه نه وه‪،‬‬
‫چې پرچ مي لو يانو له شوروي ات حاد سره خاص عال يق‬
‫ـه‬‫ـانو نـ‬‫ـر خلقيـ‬‫ـان تـ‬‫ـت پرچميـ‬‫ـوروي حکومـ‬‫ـرل او شـ‬ ‫لـ‬
‫غوره ب لل‪ .‬سايمونينکو ب يا ا مين ته په ځوابي‬
‫ياد ښت کې‪ ،‬چې د ک‪.‬ج‪.‬ب له خوا ته يه شوى و‪ ،‬په‬
‫دغه ډول ليکچر ورکړ‪ " :‬لينن پـه ډېـرو موقـع وـانو‬
‫کې په ټين ګه وي لي و‪ ،‬چې ان قالب ه غه و خت م هش‬
‫کېــدلد شــي چــې پــه دې پــوه شــي خپــل ځــان څنګــه‬
‫وســاتي‪ ....‬دغــه رســالت يــواځې هغــه وخــت ترســره‬
‫ک ېدلد شي‪ ،‬چې د افغان ستان خ لق دموکرات يک وو ند‬
‫د يوه موټي شوي او سره تړل شوي سيا سي مپس سې‬
‫په څ ېر ع مل و کړي او په يوه عزم او يوه وا حد‬
‫هدف سره ټينـګ شـوې وي‪ "(08).‬د امـين يـو بـل کوښـښ‬
‫هش د ه غه په زډه نتي جه ورن کړه‪ ،‬چې مط لد يې په‬
‫م سکو کې د بريژن يف په م الفې ډ لې با ندې ا ثر‬
‫کـول و‪ .‬د زل مي خرو ټي پـه وينـا پـه م سکو کـې د‬
‫" بريژنيف ضد وروپ په اصل کـې د بريژنيـف لـه خـوا‬
‫د هغه تېر ايستلو لپاره جوډ شوى و‪"(09).‬‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب )د دولتــي مصــپنيت کمېټــه( يــوه عــادي‬
‫ح کومتي څان ګه نه وه‪ ،‬په وا قع کې ه غه د شوروي‬
‫ات حاد ا صلي حکو مت و‪ ،‬چې په افغان ستان کې يې‬
‫لکــه چــې دم ــه يادونــه شــوې‪ ،‬د ليــنن لــه وخــت‬
‫راهيســې جاسوســان لــرل‪ .‬هغــه وخــت د "چيکــا" پــه‬
‫نامــه يادېدلــه‪ .‬پــه خلقــي حکومــت کــې ک‪.‬ج‪.‬ب پــه‬
‫افغان ستان کې په دوو بر خو سره وې شلد شوې وه‪،‬‬
‫يوه يـې د هسـتوونځي )‪ (Residency‬پـه مسـتعار نامـه‬
‫ياد ېده‪ ،‬چې د شوروي سفارت دن نه يې کار کاوه‪.‬‬
‫بلــه يــې د "اســتازو" )‪ (Representative‬پــه نامــه‬
‫ياد ېده‪ ،‬چې چارواکيو يې د خل قي حکو مت په بې لو‬
‫ـاوري‬ ‫ـې مشـ‬‫ـانګو کـ‬
‫ـي څـ‬‫ـه امنيتـ‬‫ـره پـ‬‫ـه تېـ‬
‫ـانګو پـ‬‫څـ‬
‫کولــه‪ .‬پــه دوى دواډو ســربېره پــه ســلګونو نــور‬
‫اســت باراتي کــارکوونکي وو‪ ،‬چــې هويــت يــې خلقــي‬
‫حکو مت ته هش مع لوم نه وو‪ .‬په دوى کې افغا نان‬
‫هش وو‪ .‬د ‪ 0918‬لـه ژمـي نـه وروسـته د ک‪.‬ج‪.‬ب خاصـو‬
‫وا حدونو دن نه په افغان ستان کې د ا سالمپالو په‬
‫مقابل کې هـش عمليـات کـول)‪ .(31‬پـه خلقـي دوره کـې‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب د خپلــو امرانــو جنــرال ايوانــوف او اوســاد‬
‫چــي او داســې هــش د اوســا د ســر مشــاور کرنيــل‬
‫بووــدانوف لــه الرې ډېــر اثــر کــړى دى‪ .‬د امــين‬
‫حکومـت هش په اصـل کـې د ک‪.‬ج‪.‬ب والـو په نو ښت‪،‬‬
‫راپورو نو او ح تد کړو سره ن سکور شوي دي‪ .‬دا سې‬
‫هــش د ک‪.‬ج‪.‬ب د هغــو خلقــي پلــو د مشــاورانو م ــه‬
‫نيولــه‪ ،‬چــې د خلقــي حکومــت د ټينګښــت او د خپــل‬
‫ـودلو‬ ‫ـامي يرغــل د بېځايــه ښـ‬‫حکومــت د احتمــالي ن ـ‬
‫ل پاره کو ښښ کاوه‪ .‬غ او م هش م ثال يې د و سله‬
‫وال پوځ سرم شاور ج نرال وا سيلي زاپال تين دى‪ ،‬چې‬
‫د شـــوروي د لـــوى ن ـــامي هيئـــت مشـــر جنـــرال‬
‫پاونوف سکي په شان په دې ن ر و‪ ،‬چې حکو مت په‬
‫ـه‬
‫ـاد تـ‬ ‫ـوروي اتحـ‬‫ـي او شـ‬‫ـدلد شـ‬‫ـالد کېـ‬‫ـتونځو بريـ‬‫سـ‬
‫ښايي ور سره مر سته و کړي‪ ،‬خو څن ګه چې ه غه يو‬
‫و او په ن امي چارو سربېره په سيا سي‬ ‫م هش ش‬
‫چارو هش ښه پوه ېده او د خل قي حکو مت ټي نګ مال تړ‬
‫و‪ ،‬د خپــل حکومــت د سياســت پــه برابــر کــې خنــډ‬
‫کېدلد شو‪.‬‬
‫زاپالتــين بيــا د انــدروپوف پــه دســتور دشــوروي‬
‫ير غل په در شل کې م سکو ته په ب ېړه په خا صه‬
‫الوت که کې وغو ښتل شو‪ ،‬چې کورنۍ يې ور ته کوم‬
‫ډول خاص ضـرورت لـري‪ .‬دا سې هش جنـرال ديمت کوف‪،‬‬
‫چې د ج نرال واريلوف پر ځاى په کا بل کې د م لي‬
‫دفــاع وزارت مشــاور شــو‪ ،‬زر بېرتــه مســکو تــه‬
‫وغوښتل شـو چـې د خلقيـانو لـورى يـې نيـولد و)‪.(30‬‬
‫پــه دې ډول ک‪.‬ج‪.‬ب لــه افغانســتان نــه د خپلــو‬
‫ــان واېســـتل‪ ،‬چـــې د‬ ‫ــاورانو د ســـر هغـــه کسـ‬‫مشـ‬
‫واقعيتو نو او خ پل ف کر له م ې يې په نورو ا ثر‬
 ‫او د يرغل پرخالف استدالل کولد شو‪.‬‬
‫ل که چې دم ه و يل شوي د کا بل ک‪.‬ج‪.‬ب د سپتمبر‬
‫ـه‬
‫ـع پـ‬ ‫ـتان د وضـ‬ ‫ـه د افغانسـ‬‫ـکو تـ‬‫ـه ورځ مسـ‬‫ـه اولـ‬‫پـ‬
‫اډه يو ياد ښت ا ستولد او وډا نديزو نه کړي و‪ .‬د‬
‫همد غه ياد ښت له م ې و‪ ،‬چې بريژن يف په م سکو کې‬
‫تره کد د ا مين پر ضد ع مل ته وه ووه‪ ،‬چې د ه غه‬
‫نتي جه د تره کي مرګ او د ا مين سروالي شوه‪ .‬په‬
‫ـدا‬‫ـه پيـ‬‫ـوي کړکېچونـ‬ ‫ـې نـ‬
‫ـا دغسـ‬ ‫ـره بيـ‬
‫ـې سـ‬‫ـې پېښـ‬
‫دغـ‬
‫شول‪ ،‬چې پاى يې د ا مين وژ نه او د خل قي حکو مت‬
‫کړکېق له دې نه راوالډ‬ ‫ن سکورېدل شول‪ .‬لومړى غ‬
‫شو‪ ،‬چې په دا سې حال کې چې له تره کي سره د‬
‫شوروي درې ج نراالن او سفير پوزا نوف وو‪ ،‬ب يا هش‬
‫په ا مين با ندې ډزې و شوې‪ ،‬خو ه غه له مرګ نه بق‬
‫شـو او تره کـي څـه بانـدې درې اونـۍ ورو سته لـه‬
‫مېنځـه يووډل شـو‪ .‬د هغـې ورځـې له پې ښې نـه زر‬
‫وروســته پوزانــوف او هغ ـو درې جنراالنــو لــه امــين‬
‫سره د م لي د فاع وزارت په ماڼۍ کې ل نډه ليد نه‬
‫و کړه او د هما غه ما ښام په اوو ني مو ب جو يې د‬
‫دوه ني مو وړ يو ل پاره ب يا ور سره ول يدل‪ .‬د خ برو‬
‫مو ضوع تره کد و‪ .‬ا مين د ه غې ور ځې خونړۍ پې ښې‬
‫ورته بيان کړې او ويـې ويـل‪ ،‬چـې "زه پـوره بـاور‬
‫لرم چې دوى غو ښتل ما ووژ ني‪ .‬تر سلو نه ډ ېرې‬
‫ډزې په ما و شوې او تا سې په خپ له پوهې ئ‪ ،‬چې‬
‫تره کي څه غو ښتل‪ .‬زه پوه ېدم‪ ،‬چې ز ما د ژو ند‬
‫په اډه ناوډى پالن جوډ شوى و او څه و خت‪ ،‬چې ما‬
‫تره کي له هاوا نا نه د ستنېدو په و خت کې په‬
‫هـوايي ډوـر کـې وليـد‪ ،‬زه ه غه تـه ت يار وم‪ .‬نـن‬
‫تره کي غو ښتل ما ووژ ني‪ .‬د ه غه پالن دا نه و‪،‬‬
‫چـې د شـوروي مل ګرو پـه شته والـي کـې دغـه کار‬
‫و کړي‪ ،‬خو د ه غه به له ياده وت لي وي‪ ،‬چې خ پل‬
‫امر فس کړي او خپـل سـاتونکي پـرې خبـر کـړي‪"(30).‬‬
‫ا مين دا هش وو يل‪ ،‬چې پوځ او وو ند په د غو پې ښو‬
‫سره لړز ېدلد دى او تره کد با يد په خپ له خو ښه‬
‫د ناورغۍ په دل يل د مر کزي کمې ټې په پلي نوم کې‬
‫له ع مومي من شي توب نه ځان وو ښه کړي او يواځې‬
‫د انقالبــي شــورا ســروال پــاتې شــي‪ .‬پــه بلــه‬
‫ورځ )ستمبر ‪03‬مـه( دغـو شـورويانو بيـا د شـوروي د‬
‫وو ند د مر کزي کمې ټې په هدايت له ا مين سره د‬
‫ـا‬‫ـه وينـ‬‫ـو پـ‬
‫ـدل‪ .‬د هغـ‬ ‫ـو وليـ‬‫ـو بجـ‬‫ـه يوولسـ‬‫ـې پـ‬
‫غرمـ‬
‫" مود د عمومي منشي توب له مقـام نـه د تـره کـي د‬
‫ت جويز شوي وو ښه کو لو پر ضد وغ ېدلو‪ ،‬چې په‬
‫انقالب باندې بـه نـاوډې اغېـزه وکـړي‪ ".‬خـو امـين‬
‫په ځواب کـې څرونـده کـړه‪ ،‬چـې "د تـره کـي ووښـه‬
‫ک ېدل به وو ندي ات حاد له مېن ځه يو نه سي‪ ،‬د ه غه‬
‫پــرعکس پيــاوډى بــه يــې کــړي‪ .‬کــه تــره کــي خپــل‬
‫ـاتې وي‬‫ـوب بــه پـ‬‫مقامونــه وســاتل‪ ،‬دغــه دوه م يزتـ‬
‫)‪(35‬‬
‫ـه‬
‫ـين پـ‬‫ـر وي‪ " .‬امـ‬ ‫ـو ش ـ ړو خطـ‬
‫ـه د نويـ‬ ‫ـا پـ‬
‫او بيـ‬
‫عين حال کې کو ښښ کاوه‪ ،‬چې د شوروي خوا خو ښه‬
‫وساتي‪ .‬ويې ويل‪ ،‬چـې " د انقـالب د برخليـک پـه اډه‬
‫د شوروي ملګرو پـه اندېښـنې ښـه پـوهې ي‪ ".‬دا يـې‬
‫هش وويل‪ ،‬چـې " د شـوروي اتحـاد د کمونسـت وونـد د‬
‫مر کزي کمې ټې پولټبـورو او په خاص ډول د ملګـري‬
‫بريژنيــف‪ ،‬ملګــري پانومــاريف‪ ،‬د شــوروي ســفير او‬
‫شــوروي ملګــرو سپارښــتنې او ن رونــه د افغــان د‬
‫خ لق دموکرات يک وو ند او ه ېواد ل پاره م هش دي‪ .‬د‬
‫ا مين په ف کر تره کي په ه غو ع مل و نه کړ او دى‬
‫ب ه ه غوى قادر کړي‪ ،‬چې له افغان ستان سره خ پل‬
‫سياســي مالتــړ پــرا کــړي او د دواډو هېوادونــو د‬
‫وســله والــو پوځونــو تــرمېنځ همکــاري ال پيــاوډې‬
‫کړي‪ .‬سره له دې هش شوروي ات حاد د سپتمبر په‬
‫ـه‬
‫ـو پـه سـر امـين تـ‬ ‫‪ 03‬مـه د تـره کـي د ووښـه کولـ‬
‫اخطار ورکړ‪ ،‬چې " دغه کـار بـه هـش د وونـد او هـش‬
‫د هېواد لپاره ناوډې پـايلې ولـري‪ ".‬پـه اصـل کـې‬
‫ـې‬‫ـتور يـ‬‫ـه وو‪ ،‬دسـ‬ ‫ـين ډاډه نـ‬‫ـه امـ‬‫ـران پـ‬‫ـوروي مشـ‬‫شـ‬
‫ورکړ‪ ،‬چې " مود بايد له امـين نـه وغـواډو او خپـل‬
‫ن ر ور ته څرو ند کړو‪ ،‬چې که تره کي له خپ لو‬
‫م قامونو نه وو ښه ک ې ي‪ ،‬ضرورت به نه وي چې پر‬
‫ضد يې ځ پونکي کارو نه و شي يا کوم ډول م حاکمې‬
‫ته کش شي‪ ".‬خو "مود بايد لـه امـين سـره تماسـونه‬
‫ولــرو‪ ،‬ددې لپــاره چــې د هغــه د سياســي ن ــر او‬
‫ارادې پــه هکلــه نــور معلــوات ولــرو‪ ".‬د دوى بــل‬
‫هدايت دا و‪ ،‬چې له دې ورو سته د و سلو په ر سولو‬
‫کـې ک مد راوسـتل شـي او هغـه بـه يـواځې پرزې او‬
‫ه غه و سلې وي‪ ،‬چې د ياغ يانو د ځپ لو ل پاره ضرور‬
‫وي)‪ ،(30‬خو امين سره له دې هـش لکـه چـې دم ـه ويـل‬
‫شوي‪ ،‬تره کد وو ښه کړ او ځان يې د ه غه م قام ته‬
‫ورسوه‪.‬‬
‫دوه ورځــــې وروســــته )ســــپتمبر ‪ (01‬جنــــرال‬
‫پاولوفســکي‪ ،‬جنــرال ايوانــوف او جنــرال ووريلــوف‬
‫له ا مين سره د ه غه په دف تر کې ول يدل او د خ پل‬
‫حکومــت لــه خــوا يــې د هغــه د واکمــن کېــدو پــه‬
‫مناســبت مبــارکي ورکــړه‪ ،‬خــو مبــارکي تــوده او‬
‫صــميمي نــه وه‪ .‬امــين هــش کومــه خاصــه ډاډينــه‬
‫ورنکړه‪ ،‬خو دغه وعده يې ورکړه‪ ،‬چـې "هغـه بـه لـه‬
‫خپ لو شوروي مل ګرو سره له نزدې نه کار و کړي او‬
‫دغ ســې وامونــه بــه واخيســتل شــي‪ ،‬چــې څرونــدې‬
‫نيمګړتيــاوې ســمې شــي او د خپــل کــار هريقــې او‬
‫هرزونه به ښه کړي‪"(33).‬‬
‫پـه عـين حال کـې امـين هي له ښکاره کړه‪ ،‬چې‬
‫ـې‬
‫ـه روحيـ‬ ‫ـزم پـ‬
‫ـزم_ليننـ‬‫ـه د مارکسـ‬ ‫ـري بـ‬
‫ـوروي ملګـ‬‫شـ‬
‫سـره پـه اقت صادي او ن ـامي ډورو نو کې او داسـې‬
‫هش د امن يت په ټينګو لو کې له افغان ستان سره‬
‫مر سته او هم کاري و کړي‪ .‬پوزا نوف هـش په همدغـه‬
‫ورځ ا مين ته م بارکي ووي له‪ ،‬ه غه ب يا په سفارت‬
‫کې خ پل م شر ديپلوما تان سره ټول کړل او ور ته‬
‫يې کړه‪ ،‬چې " مود لـه يـوه پـېښ شـوي واقعيـت سـره‬
‫يو‪ .‬ا مين په واک ر سېدلد دى‪ ،‬تره کد و نه شو‬ ‫م‬
‫کـولد چې واک ته د ا مين د ر سېدلو م ـه وني سي‪.‬‬
‫واقع يت دا دى‪ ،‬چې تره کد ضعيف او ل و‪ ،‬ه غه د‬
‫خ پل قول په ا ندازه ښه نه و‪ .‬د ه غه پرعکس ا مين‬
‫ـين‬‫ـتلې ده‪ .‬امـ‬‫ـوره اخيسـ‬‫ـه مشـ‬
‫ـود نـ‬ ‫ـه مـ‬
‫ـت لـ‬
‫ـر وخـ‬‫هـ‬
‫پ ياوډى دى او مود با يد له ه غه سره کار و کړ او‬
‫مالتړ يـې وکـړو‪ "(33).‬د پوزانـوف د همدغـه فکـر لـه‬
‫م ې به و‪ ،‬چې بريژن يف د خ پل وو ند په پولټ بورو‬
‫کې د سپتمبر په شلمه د لومړي ځل ل پاره د ا مين‬
‫ـړ‪:‬‬‫ـکاره کـ‬‫ـر ښـ‬‫ـه ن ـ‬
‫ـه ډک ښـ‬‫ـام نـ‬
‫ـه احتيـ‬ ‫ـه اډه لـ‬‫پـ‬
‫ـه‬
‫ـوروي پـ‬ ‫ـان_شـ‬‫ـې د افغـ‬
‫ـو چـ‬‫ـې ووڼـ‬‫ـد داسـ‬‫ـود بايـ‬‫" مـ‬
‫ـي او‬‫ـه شـ‬‫ـر رانـ‬‫ـوم ډول غ ـ تغييـ‬‫ـه کـ‬‫ـې بـ‬‫ـو کـ‬‫اډيکـ‬
‫دا سې ښـکاري‪ ،‬چـې ه غه بـه د پ وا پـه شان دوام‬
‫وکـړي‪ .‬ا مين بـه د روانـې و ضع او د هغـو سـتونځو‬
‫لـه ام له‪ ،‬چـې د اف غان حکو مت به د اوددې مـودې‬
‫ل پاره ور سره م ام وي‪ ،‬په هما غه لور کش شي‪.‬‬
‫افغانســتان پــه دوام لرونکــي ډول عالقمــن دى‪ ،‬چــې‬
‫له شوروي ات حاد نه ن امي‪ ،‬اقت صادي او نور ډول‬
‫مر ستې او مم کن ح تد په ډ ېر م قدار ترال سه کړي‪.‬‬
‫تر ل ه په ظاهري‬ ‫دا سې ښکاري‪ ،‬چې ا مين به ل‬
‫ډول دې ته دوام ور کړي‪ ،‬چې په ه غو سپار ښتنو ع مل‬
‫ـړې وې‪،‬‬ ‫ـه ورکـ‬
‫ـي( تـ‬‫ـره کـ‬‫ـه )تـ‬
‫ـود دم ـ‬‫ـې مـ‬‫ـړي‪ ،‬چـ‬‫وکـ‬
‫خو )زمود( دنده به ستونزناکه او حساسه وي‪".‬‬
‫لـس ورځـې ورو سته بريژنيـف لـه ا مين او حکو مت‬
‫ســره يــې د همکــارۍ الر ونيولــه او د اکتــوبر پــه‬
‫لـومړۍ يې خپ لې پولټ بورو ته څرونـده کړه‪ ،‬چې‬
‫"امــين يــو څــو وينــاوې کــړي او لــه هغــو نــه‬
‫مع لومې ي‪ ،‬چـې د ان قالب د پراخولـو او له شوروي‬
‫ات حاد او نورو سوشل ستي هېوادو نو سره د هم کارۍ‬
‫د پ ياوډي کو لو په لور روان دى‪ .‬شاوخوا يې يو‬
‫شــمېر ]دغســې[ صــادق کســان او رښــتيني انقالبيــان‬
‫راټــول دي‪ ،‬چــې د مارکســزم_ليننــزم پــه اصــلونو‬
‫با ندې ټي نګ والډ دي او د شوروي ات حاد په لور د‬
‫ښو ميالن لري او زده کړه يې ز مود په ه ېواد کې‬
‫کړې ده‪ ".‬بريژنيف په عين حال کـې پـه دې فکـر هـش‬
‫و‪ ،‬چې "مود به په ځيـر سـره د امـين د فعـاليتونو‬
‫ـې‬
‫ـه خپلـ‬ ‫ـې هغـ‬‫ـورو چـ‬
‫ـړو او ووـ‬‫ـه دوام ورکـ‬ ‫ـارنې تـ‬‫څـ‬
‫و عدې تر سره کوي ل که څن ګه چې پې ښې غواډي پرې‬
‫ـه‬
‫ـف پـ‬‫ـته بريژنيـ‬ ‫ـې وروسـ‬
‫ـور ورځـ‬‫ـل وک ـړي‪ "(31).‬څلـ‬
‫عمـ‬
‫ډاډينې سره وويـل‪ ،‬چـې " مـود وينـو چـې امـين اوس‬
‫هغه څه کوي کوم چې ما تـره کـي تـه ويلـي و‪ ".‬لـه‬
‫د غې څرو ندونې نه د بريژن يف مق صد دا و‪ ،‬چې ه غه‬
‫تره کي ته د اسا سي قانون له م ې د حکو مت کو لو‬
‫سپارښتنه کړې وه‪ .‬هغه دا هش وويـل‪ ،‬چـې "وضـع پـه‬
‫ه ېوا د کې ښه شوې‪ ،‬خو په ځي نو واليتو نو کې له‬
‫ه غو ياغ يانو سره مقاب له ک ې ي‪ ،‬چې له پاک ستان‬
‫نـه پـه نېـغ يـا پـه نـا نېـغ ډول او لـه ايـران‪،‬‬
‫امريکــې او چــين نــه پــه نېغــه مرســته ترالســه‬
‫کوي‪"(38).‬‬
‫خــو د اکتــوبر پــه شــپ مه د دواډو حکومتونــو‬
‫تـرمېنځ او به خړې شوې‪ ،‬په دغـه ورځ د با ندنيو‬
‫چــارو وزيــر شــاه ولــي د کمونســتي حکومتونــو د‬
‫کې‪ ،‬چې يې خ پل دف تر ته غو ښتي‬ ‫سفيرانو په م‬
‫وو‪ ،‬له پوزا نوف نه شکايت و کړ‪ ،‬چې د افغان ستان‬
‫پــه چــارو کــې الســوهنه کــوي‪ .‬د پوزانــوف پرځــاى‬
‫وسـيلي سـفرچ وک غوښـتل شوى و‪ ،‬چې د شـوروي مهـش‬
‫ديپلومــات و‪ .‬د ک‪.‬ج‪.‬ب پــه راپورونــو کــې نــه دي‬
‫ويـل شوي‪ ،‬چـې شاه و لي پـه کومـو ټ کو پوزانـوف‬
‫تورن کړ‪ .‬په د غو راپورو نو کې د غومره و يل شوي‪،‬‬
‫چې شاه و لي په ارګ کې يواځې د خونړۍ پې ښې ق صه‬
‫و کړه‪ ،‬چې په ا مين با ندې د پوزا نوف له ډاډي نې‬
‫سره سره او په دا سې حال کې‪ ،‬چې ه غه له تره کي‬
‫ســره ناســت و‪ ،‬ډزې وشــوې)‪ .(39‬خــو د ســفرنچوک پــه‬
‫روايت شاه ولي وروسته لـه هغـه‪ ،‬چـې هغـه " څلـور‬
‫کسيزه ډلـه" پـه دې تورنـه کـړه‪ ،‬چـې پـه وار وار‬
‫يـې د خ پل صدراع ش د وژلـو کوښـښ کـړى‪ ،‬لـه يـوه‬
‫مانــا لرونکــي ځنــډ نــه وروســته وويــل‪ ،‬چــې "لــه‬
‫توه يه ورو سره د افغان ستان د دو ست ه ېواد سفير‬
‫ا‪.‬م‪ .‬پوزانــوف لــه خــوا مرســته شــوې‪ ".‬دا يــې هــش‬
‫وويل‪ ،‬چې "پوزانوف له تره کـي سـره مرسـته وکـړه‪،‬‬
‫په تلک کې وير کـړي‪ ".‬د شـاه ولـي بـل‬ ‫چې صدراع‬
‫تور دا و‪ ،‬چې د شـوروي سـفارت هغـې "څلـور کسـيزې‬
‫ډلې" ته پناه ورکړي او سـفرنچوک دغـه تورونـه پـه‬
‫ټينګه رد کـړل او شـاه ولـي يـې وپوښـته‪ ،‬چـې "دى‬
‫ددې درک کوي چې تورو نه به يې له شوروي ات حاد‬
‫سره د افغان ستان په اډي کو با ندې په نه ج بران‬
‫کــونکي ډول نــاوډې اغېــزې وکــړي‪ "(31).‬ســره لــه دې‬
‫هش شاه و لي د افغان ستان په چارو کې د ال سوهنې‬
‫له الم له د اخ طار په ډول له شوروي حکو مت نه په‬
‫ر سمي ډول وغو ښتل‪ ،‬چې پوزا نوف بېر ته و غواډي او‬
‫پرځاى يې بـل سـفير واسـتوي)‪ .(30‬پوزانـوف‪ ،‬چـې پـه‬
‫‪ 0910‬کې کابل تـه د سـفير پـه تووـه راغلـد و او د‬
‫شوروي يو ډ ېر م هش سفير پېژ ندل شوى و‪ ،‬د نومبر‬
‫په نولسمه له افغانستان څ ه ووت‪.‬‬
‫پوزا نوف د تره کي له مرګ نه ورو سته د يوې‬
‫ب لې د ندې په تر سره کو لو کې هش پاتې را غد او‬
‫ه غه دا چې ا مين وه ووي‪ ،‬چې کار مل خ پل صدراع ش‬
‫کړي‪ .‬د زل مي خرو ټي په روا يت ما ما يې ا مين يوه‬
‫ـې‬‫ـې يـ‬
‫ـر کـ‬‫ـه دفتـ‬‫ـوف پـ‬‫ـې پوزانـ‬
‫ـل‪ ،‬چـ‬ ‫ـه وويـ‬‫ورځ ورتـ‬
‫ترڅن ګه کېنا ست او ور نه يې وغو ښتل‪ ،‬چې کار مل د‬
‫خ پل صدراع ش په تو وه و ټاکي‪ ،‬خو ه غه سمدال سه په‬
‫م په څپېړه ووهه)‪.(30‬‬
‫توپير سره د يوې ب لې‬ ‫د غه څه ما دم ه په ل‬
‫سرچينې له م ې په خ پل ک تاب کې هش راوډي‪ .‬راوي‬
‫دا هش وي لي و‪ ،‬چې په ه غه سربېره ا مين په پ ښتو‬
‫کې مارکس‪ ،‬ل ينن او بريژن يف ته سپکې سپورې هش‬
‫وويلې)‪ .(35‬د امـين يـو وزيـر هـش وايـي‪ ،‬چـې امـين‬
‫پوزا نوف په څپ ېړه وه لد‪ ،‬خو نه غواډي چې نوم‬
‫يـې واخي ستل شـي‪ .‬د ک‪.‬ج‪.‬ب يـو را پور هـش شـايد د‬
‫ـې‬‫ـوي چـ‬‫ـل شـ‬
‫ـې ويـ‬‫ـې پکـ‬‫ـه اډه وي‪ ،‬چـ‬ ‫ـې پـ‬
‫ـدغې پېښـ‬‫همـ‬
‫امـين د اک توبر پـه ديارلسـمه د پوزانـوف په اډه‬
‫"د نه ليکلو ژبه استعمال کړې وه‪"(30).‬‬
‫ـورې اودده‬ ‫ـو پـ‬
‫ـر وتلـ‬ ‫ـه تـ‬
‫ـيه د هغـ‬ ‫ـوف قوـ‬‫د پوزانـ‬
‫او د ا مين ل پاره په پاى کې ټاکونکې شوه‪ ،‬چې‬
‫زر به يې ب يان و شي‪ .‬دل ته به د غومره وو يل‪ ،‬چې‬
‫شــاه ولــي د افغانســتان د بانــدنيو چــارو د وزيــر‬
‫پــه تووــه د پوزانــوف د نــامطلوب کــس د ښــودلو‬
‫لپـــاره د ديپلوماســـۍ مقـــررو پـــرخالف د نـــورو‬
‫کې يوه ن نداره جوډه کړه او د‬ ‫سفيرانو په م‬
‫ا مين غبر وون‪ ،‬خو په وا قع کې د سليش ع قل پرخالف‬
‫و‪ .‬د سـفير پوزا نوف سـپکاوى د هغـه د سـياالنو په‬
‫په څپ ېړه وه نه دا سې وه‪ ،‬چې‬ ‫کې او د ه غه م‬ ‫م‬
‫ل که په خپ له شوروي ات حاد سپک شوى او په څپ ېړه‬
‫و هل شوى وي‪ .‬د کور به حکو مت له خوا د با ندنيو‬
‫ديپلوما تانو و هل ناوډې پايلې لري‪ .‬ا مين با يد‬
‫تر ل ه په ب ښنې غو ښتنې سره د ه غه ت سکين‬ ‫ل‬
‫کړى واى‪.‬‬
‫ـمي‬‫ـه رسـ‬
‫ـدل پـ‬‫ـل کېـ‬‫ـوف وهـ‬
‫ـاد د پوزانـ‬ ‫ـوروي اتحـ‬
‫شـ‬
‫ډول ياد نه کړل‪ ،‬خو له ه غه ورو سته يې د ا مين‬
‫او د ه غه د حکو مت په برا بر کې خ پل سيا ست په‬
‫اساسـي ډول پـه پټـه واډوه‪ .‬پـه افغانسـتان بانـدې‬
‫د ه غه ن امي ير غل تر ز ياتې ا ندازې دد غې پې ښې‬
‫له ام له و‪ ،‬چې په بل ا ثر کې به په ه غه پوره‬
‫ر ڼا وا چوم‪ .‬په نا مه د اف غان_ شوروي ج نګ دل ته‬
‫به د شوروي ات حاد په ه غه غبر وون وغ ې م‪ ،‬چې د‬
‫شــاه ولــي د خبــرو پــه اډه يــې وښــود‪ .‬درې ورځــې‬
‫وروسـته له هغـې پې ښې )اکتـوبر نهمـه( پوزانـوف‪،‬‬
‫پاولوفســکي‪ ،‬ووريلــوف او بووــدانوف )د ايوانــوف‬
‫پر ځاى( لـه ا مين سـره د ما ښام په شپ و بجـو د‬
‫هغه په دفتـر کـې وليـدل‪ .‬ددې لپـاره "چـې د شـاه‬
‫ولــي پــه وينــا اعتــراا وکــړي او د هغــې ترديــد‬
‫وغواډي‪ ".‬شوروي خوا د شـاه ولـي روايـت نـه منـه‪،‬‬
‫ادعا يې کولـه چـې پوزانـوف د سـپتمبر پـه ‪00‬مـه د‬
‫تره کي له دف تر نه له ا مين سره په ټلي فون کې‬
‫د ترج مان له الرې هېڅ خ برې نه دي کړي‪ ،‬خو ا مين‬
‫د شــاه ولــي پــه وينــا ټينــګ ودرېــد او د دوى‬
‫ترمېنځ يو اودد او غ ېر عادي ب حث پ يل شو‪ ،‬چې‬
‫له ه غه نه د ا مين ش صيت په دا سې حال کې‪ ،‬چې د‬
‫ـه‬
‫ـانګو لـ‬ ‫ـومتي څـ‬
‫ـو حکـ‬‫ـورو بېلـ‬‫ـاد د څلـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫شـ‬
‫ـومې ي‪.‬‬‫ـده‪ ،‬معلـ‬‫ـان غ ېـ‬‫ـواځې ځـ‬‫ـه يـ‬
‫ـره پـ‬‫ـتازو سـ‬‫اسـ‬
‫هغــه هــش د هغــې ليکنــې لــه م ــې‪ ،‬چــې د شــوروي‬
‫ا ستازي بو ودانوف له خوا ته يه شوې او ه غه په‬
‫اصل کې د امين م الف و‪.‬‬
‫په هر حال‪ ،‬دغو استازو وويـل چـې دى "بايـد پـه‬
‫دې پوه شي چې د شاه و لي وي ناوې چې حقي قت يې‬
‫اډو لد‪ ،‬نه يواځې د ه غو وروري اډي کو ن قض کوي‪،‬‬
‫ـود‬‫ـدونو او هېوادونــو تــرمنځ موجـ‬‫ـود د وونـ‬‫چــې زمـ‬
‫دي‪ ،‬بل کې ه غه به په حت مي ډول ز مود د د ښمنانو‬
‫له خوا و کارول شي‪ ،‬چې د اف غان ان قالب داع يه له‬
‫کړي او له ه غو نه به ز مود د‬ ‫خ طر سره م ام‬
‫دښـمنانو لـه خـوا د افغـان_ شوروي د اډيکـو د بـې‬
‫اعتباره کولو لپاره کار واخيسـتل شـي‪ ".‬نـو "مـود‬
‫ټينګــار کــوو‪ ،‬چــې د افغــان کــوم صــالحيت لرونکــد‬
‫ا ستازي د سوشل ستي هېوادو نو سفيرانو ته د پې ښو‬
‫ـمه‬‫ـاه سـ‬‫ـمه انتبـ‬‫ـه ناسـ‬‫ـړي او هغـ‬‫ـان وکـ‬
‫ـتيند بيـ‬ ‫رښـ‬
‫کـړي‪ ،‬چـې د شـاه ولـي له وينـا څ ـه بـه ارومـرو‬
‫پيدا شـوې وي‪ "(33).‬امـين پـه ځـواب کـې وويـل‪ ،‬چـې‬
‫دى بـه د پروتو کول پروا ونـه کـړي او له شوروي‬
‫مل ګرو سره بـه لکـه يـو ملګـري وغ ېـ ي او هيلـه‬
‫کــوي‪ ،‬چــې شــوروي ملګــري بــه هــش همدغســې وکــړي‪.‬‬
‫"‪ ...‬تاسې شکايت کوئ او اندېښـنه ښـکاره کـوئ‪ ،‬خـو‬
‫ه غه دم ه و يل ک ېدلد شول‪ .‬مود له ه غه و خت نه‬
‫ـو‬
‫ـه ددغـ‬ ‫ـې دم ـ‬‫ـو تاسـ‬‫ـو‪ ،‬خـ‬‫ـدلي يـ‬
‫ـر غ ېـ‬
‫ـه ډېـ‬‫تراوسـ‬
‫مو ضع وانو په اډه هېڅ نه دي وي لي‪ .‬ه غه څه چې‬
‫د شاه و لي له خوا د سوشل ستي هېوادو نو سفيرانو‬
‫تـه وويـل شـول‪ ،‬ددې ل پاره وو يل شـول چې هغـه د‬
‫افغانسـتان خلـق دموکراتيـک وونـد د مرکـزي کمې ټې‬
‫پولټبــورو تــه پــه څرونــد ډول ويــل شــوي و‪ ،‬خــو‬
‫زمـود ] شوروي[ ملګـرو مود تـه هېڅ ونـه ويـل او‬
‫ـه‬‫ـه هغـ‬‫ـته لـ‬
‫ـې وروسـ‬ ‫ـور ورځـ‬‫ـې اوس درې څلـ‬‫ـد تاسـ‬‫حتـ‬
‫راغ لي يئ‪ ،‬چې شاه و لي غ ېدلد دى‪ .‬دا د اف سوس‬
‫ځاى دى‪ .‬ز مود شوروي مل ګرو با يد مود ته وي لي‬
‫واى‪ ،‬چــې څــه ووايــو او څنګــه عمــل وکــړو‪"(33).‬‬
‫ورو سته له ه غه‪ ،‬چې د غه شورويان په هما غه ډول‬
‫ـې‬
‫ـرم چـ‬ ‫ـې "زه يقـ‬
‫ـين لـ‬ ‫ـړه چـ‬‫ـين کـ‬
‫ـدل‪ ،‬امـ‬‫بي ـ ا وغ ېـ‬
‫ـون‬‫ـوا تليفـ‬‫ـه خـ‬‫ـي لـ‬‫ـره کـ‬
‫ـه ده‪ .‬د تـ‬‫ـې نـ‬‫ـره دغسـ‬‫خبـ‬
‫وشــو‪ ،‬پوزانــوف د ترجمــان پــه وســيله وويــل‪ ،‬چــې‬
‫ا مين تره کي ته راتل لد شي او دا چې په ا مين‬
‫باندې به ډزې ونه شي‪ ".‬لکـه چـې دم ـه ويـل شـوي‪،‬‬
‫د ک‪.‬ج‪.‬ب پ واند چارواکد موروزوف هش د ا مين په‬
‫مالتــړ وايــي‪ ،‬چــې " د تــره کــي ټينګــار تــه پــه‬
‫ت سليمېدو سره ه غه مواف قه و کړه‪ ،‬خو له پوزا نوف‬
‫په‬ ‫نه يې د خ پل م صپنيت ضمانت وغو ښته‪ .‬ورو ستي‬
‫تلفون کې دغه ضمانت امين ته ورکړ‪"(31).‬‬
‫د ک‪.‬ج‪.‬ب په را پور کې دا هش راغ لي‪ ،‬چې ا مين‬
‫وويل‪ ،‬چې "په دفتر کې لـه مـا سـره افغـان ملګـري‬
‫وو‪ ،‬چې ز ما خ برې يې اور ېدلې‪ .‬الب ته اوس ممک نه‬
‫ده لـه هغـه نـه انکـار و شي‪ .‬زه امـاده يـش چـې د‬
‫شـوروي ملګـرو خـاهر و ساتش‪ .‬مـود تـل حاضـر يـو د‬
‫ديپلوماســۍ او بــين المللــي اډيکــو پــه اډه د‬
‫شوروي ملګـرو مشـورې ومنـو‪ ".‬امـين دا هـش وويـل‪،‬‬
‫چې په د غې مو ضوع چې ه غوى غواډي ما ووژ ني‪ ،‬ما‬
‫مل ګري ايوا نوف او بو ودانوف خ بر کړل او که د غه‬
‫مو ضوع د ه غو ملګـرو له ياده وتلـې وي‪ ،‬چـې لـه‬
‫تره کي سره نا ست وو‪ ،‬د ترج مان به په ياد وي‪،‬‬
‫به ډ‪.‬پ‬ ‫ځ که چې زه له ه غه سره وغ ېدم‪ .‬د غه ش‬
‫ـوف ترجمــان وي‪ .‬امــين‬ ‫ـه د پوزانـ‬
‫ـه نامـ‬‫ـوف پـ‬ ‫اوربکـ‬
‫بيــا هغــو شــورويانو تــه وويــل‪ ،‬چــې زه پــه خپــل‬
‫روايت ټينګ والډ يش او " شاه ولـي د هـېڅ څيـز وـرم‬
‫نه دى‪ ".‬کـه زمـود وونـدي پلينـوم تـه زمـا وينـا‬
‫رښتيا نه وي "بيا نو ټولـه مالمتـي پـه مـا راځـي‪،‬‬
‫ځ که چې د غه ټولې پې ښې ما د خپ لو درکو نو له‬
‫م ې روا نې کړي‪ ،‬خو که ز ما ق سمت وي‪ ،‬چې مړ شش‬
‫زه به په څرو ند و جدان سره مړ شش‪ ،‬ځ که چې هر‬
‫څه ما د خپلو درکونو پر بنسـ وکـړل‪ ".‬امـين بيـا‬
‫ه غوى ته د نه باور کو لو وډا نديز و کړ‪ .‬په دې‬
‫ـه وي‪ ،‬زه‬ ‫ـرو خوښـ‬‫ـوروي ملګـ‬‫ـا د شـ‬
‫ـه زمـ‬‫ـې " کـ‬
‫ډول‪ ،‬چـ‬
‫ـزي‬‫ـتان خلــق دموکراتيــک وونــد د مرکـ‬‫بــه د افغانسـ‬
‫کمېټــې پلينــوم راغــواډم او د عمــومي منشــي لــه‬
‫م قام نه به ځان وو ښه کړم او پرې به ددم‪ ،‬چې‬
‫يو بـل څـوک غـوره شـي‪ ".‬داسـې ښـکاري‪ ،‬چـې امـين‬
‫غوښــتل دغــو شــورويانو تــه ليکچــر ورکــړي او تــر‬
‫تاثير ال ندې يې راو لي‪ .‬ز ياتره به خپ له غ ېده‬
‫او ه غو ته يې د خ برو کو لو ل ه مو قع ورکو له او‬
‫څـه و خت‪ ،‬چې ه غو ټينګـار و کړ‪ ،‬چـې پېښـې بايـد‬
‫هغ سې وو يل شي‪ ،‬چې پې ښې شوې وي‪ ،‬ا مين وو يل چې‬
‫ـش‪،‬‬‫ـه ووايـ‬‫ـري راوب ـ ولش او ورتـ‬‫ـل ملګـ‬ ‫" زه بايـ‬
‫ـد خپـ‬
‫چې هر ه غه څه چې دوى اور ېدلي‪ ،‬ه غه نه و چې په‬
‫رښــتيا پــېښ شــوي وو‪ .‬البتــه زه د خپلــو شــوروي‬
‫مل ګرو در ناوى کوم‪ .‬زه حا ضر يش د غه کار و کړم‪،‬‬
‫خو ا يا ه غه به سش کار وي؟ آ يا دا به سمه وي‪،‬‬
‫چې ه غه وډې خپرو نې بېر ته و غواډم‪ ،‬چې په وو ند‬
‫او پوځ کې و يل شوي په نا مه د تره کي له خوا د‬
‫حفــيظ هللا امــين پــر ژونــد بانــدې عمــل کــول او د‬
‫نابر يالي توب؟ په د غو خپرو نو کې واقعيتو نه په‬
‫هما غه ډول ب يان شوي‪ .‬ه غه به د ع مومي من شي په‬
‫حيث ما او ټـول وونـد تـه زيـان ورسـوي‪ ".‬امـين د‬
‫ـې‬
‫ـه تاسـ‬ ‫ـې "کـ‬‫ـل‪ ،‬چـ‬
‫ـش وويـ‬‫ـې دا هـ‬‫ـه دوام کـ‬‫ـرو پـ‬ ‫خبـ‬
‫غواډئ مود به په د غه اډه نورو ته بل هېڅ څ يز‬
‫و نه وا يو‪ ،‬مود پوهې و چې شوروي لو يان اندې ښمن‬
‫شوي دي‪ ،‬مود په دې کې هېڅ ستونځه نه وي نو‪ ،‬که‬
‫څه هش د غه ق صه خورا مه مه ده‪ .‬تېروت نې او نا سش‬
‫پو هاوى به شوى وي‪ .‬زه په دې باور لرم‪ ،‬چې ز ما‬
‫درکو نه سـش دي‪ ،‬خـو زه په عين حـال کې د خپ لو‬
‫شوروي مل ګرو د درکو نو در ناوى کوم‪ .‬ز ما په ن ر‬
‫ـه‬
‫ـر پـ‬‫ـل ن ـ‬‫ـئ‪ ،‬خپـ‬‫ـولد شـ‬‫ـې کـ‬
‫ـواډئ تاسـ‬ ‫ـې غـ‬
‫ـه تاسـ‬ ‫کـ‬
‫ـو‬‫ـو څلــورو وزيرانـ‬‫څرونــد ډول بيــان کــړئ او د هغـ‬
‫وهنجــار‪ ،‬والبــزوى‪ ،‬مزدوريــار او ســروري پــه اډه‬
‫زمود ويناوې رد کړئ‪".‬‬
‫ا مين د شوروي ا ستازو دد غې وي نا په ځواب‪ ،‬چې‬
‫ـوروي د‬‫ـان_شـ‬‫ـه د افغـ‬‫ـه بـ‬‫ـا نـ‬‫ـه وينـ‬
‫ـي لـ‬‫ـاه ولـ‬‫د شـ‬
‫دوســتۍ دښــمنان اســتفاده وکــړي‪ ،‬وويــل چــې "مــه‬
‫وېر ې ئ! پر ې دئ‪ ،‬چې له وا شنګټن نه خ لک را شي‬
‫او پــه خپلــه ووينــي‪ ،‬چــې زمــود دوســتي زيانمنــه‬
‫کـولد نه شـي‪ .‬زمـود د ښمنان خ په دي او دوى هـېڅ‬
‫هي له نه لري‪ .‬زه تا سو ته و عده در کوم‪ ،‬چې مود‬
‫د کمــونزم پــه لــور درومــو‪ .‬د افغــان او شــوروي‬
‫خلکــو د دوســتۍ او وروري او د دواډو هېوادونــو د‬
‫کمون ستي وو ندونو په اډه با يد هېڅ اندې ښنه نه‬
‫وي‪ ".‬امين دا هـش وويـل‪ ،‬چـې کـه د افغـان خـوا د‬
‫شاه و لي مو ضوع بېر ته واخ لي‪ ،‬په وو ند او ه ېواد‬
‫باندې بـه نـاوډه اغېـزه وکـړي‪" .‬دوى بـه ووايـي‪،‬‬
‫چې د ه غې ت کذيد د شورويانو په ف شار شوى دى‪...‬‬
‫که په دې اډه څه پو ښتنې وي‪ ،‬تا سې ووا يئ‪ ،‬ا مين‬
‫وپو ښتئ‪ ،‬ه غه به هر څه در ته ووا يي‪ ،‬تر ه غه ځا يه‬
‫چې په مود پورې اډه لري‪ ،‬مود به ر سنيو ته په‬
‫خپلــو خبــرو ټينــګ ودرېــ و‪ ،‬خــو کــه مــود بېرتــه‬
‫اخيســتل پيــل کــړل‪ ،‬ډېــرې خبــرې بــه بيــا ترېنــه‬
‫راوو ځي‪ .‬په وو ند کې به ه غوى ووا يي‪ ،‬چې زه څه‬
‫ډول قوم ندان وم‪ ،‬چې ه غوى مې وغو لول او په ه غه‬
‫سـربېره زه بـه له خپ لو عق يدو نه وا نه وډم او‬
‫ز ما شوروي مل ګري به دا و نه غواډي‪ ،‬چې زه له‬
‫ه غه څه نه ت ېر شش‪ ،‬چې پرې عق يده لرم‪ .‬دا به د‬
‫کمون ست الر نه وي‪ ،‬خو که ضرور شوه‪ ،‬زه حا ضر يش‬
‫ت سليش شش او د خپ لو عق يدو پر ضد ع مل و کړم‪ ،‬خو‬
‫دا به په دې ما نا وي‪ ،‬چې زه له خ پل و جدان نه‬
‫ت ېر شوى يش‪ .‬ددې ل پاره‪ ،‬چې زه له خپ لو عق يدو‬
‫نه واوډم‪ ،‬بايد لـه مېنځـه الډ شـش‪ ".‬پـه پـاى کـې‬
‫امين وويل‪ ،‬چې "‪ ...‬حاضـرى دى هغـه څـه وکـړي چـې‬
‫شوروي مل ګري يې غواډي که څه هش ه غه به د ه غه‬
‫د غو ښتنو پرخالف وي‪ ،‬خو ښه به دا وي چې شوروي‬
‫ـر وي او د‬ ‫ـه خبـ‬ ‫ـر څ ـ‬
‫ـه ن ـ‬
‫ـين‪ ،‬لـ‬‫ـه امـ‬‫ـري د هغـ‬‫ملګـ‬
‫)‪(38‬‬
‫هغو پر بنسـ خپلـې پريکـړې وکـړي‪ " .‬دغـو خبـرو‬
‫نزدې دوه ساعته و خت ون يوه‪ .‬په ياد دې وي‪ ،‬چې‬
‫کــه هغــه پــه خپلــه افغانــانو ثبتــې کــړي واى‪،‬‬
‫محتو يات او د ب يان هرز به يې مت فاوت واى‪ ،‬خو‬
‫دل ته هش ل يدل ک ې ي چې ا مين هش په خ پل او هش د‬
‫ـابلې‬‫ـد او مقـ‬‫ـګ ودرېـ‬ ‫ـو ټينـ‬‫ـه ر وايتونـ‬
‫ـي پـ‬
‫ـاه ولـ‬‫شـ‬
‫خوا ته يې نه کوم امتيازو نه او نه د ه غې خوس‬
‫سـاتلو ل پاره غوډې خ برې و کړي‪ .‬الب ته شوريانو‬
‫ته يې د ښو اډي کو لر لو و عده ور کړه او په دې‬
‫خامې ه مع هش کړل‪ ،‬چې افغان ستان د ک مونزم په‬
‫لور روان ې ي‪ .‬دد غې م باحثې غ ټه پاي له شايد دا‬
‫وي‪ ،‬چې تره کي په همد غه ورځ له مېن ځه يووډل‬
‫شـو‪ ،‬بې له دې چـې پـه دې اډه شورويانو ته څه‬
‫و يل شوي وي‪ .‬شورويان له د غو خ برو نه نارا ضه‬
‫ووتــل‪ .‬دغــه ناراضــي تــوب د بووــدانوف پــه هغــه‬
‫را پور کې څرو ند دى‪ ،‬چې يې خ پل مر کز ته م ابره‬
‫کړه او پکې وويل‪ ،‬چـې " حفـيظ هللا امـين ددغـو خبـرو‬
‫په به ير کې بې پروا او پارونکد و‪ .‬ځي نې و خت‬
‫يې خ پل غ ود په س تۍ سره کن ټرول کولد شو‪ .‬د‬
‫شوروي ا ستاز و په څ برو کې به ولو ېد او چانس يې‬
‫ور ته نه ور کاوه‪ ،‬چې خ پل ن ر په ارام ډول ب يان‬
‫ـې‬
‫ـش وې‪ ،‬چـ‬‫ـېبې هـ‬‫ـې شـ‬ ‫ـې دغسـ‬‫ـال کـ‬ ‫ـين حـ‬‫ـه عـ‬
‫ـړي‪ .‬پـ‬ ‫کـ‬
‫ښکارېده خ پل فکرو نه راټو لوي او د غه انت باه يې‬
‫ورکولــه‪ ،‬چــې نــه غــواډي ]لــه شــوروي اتحــاد‬
‫ســره[ خپــل اډيکــي خــراب کــړي‪ "(39).‬امــين هــش درک‬
‫کــړې وه‪ ،‬چــې شــوروي لويــان يــې پــه خبــرو ســره‬
‫ـين‬‫ـه امـ‬
‫ـتازو لـ‬‫ـو اسـ‬ ‫ـوروي دغـ‬ ‫ـوي او د شـ‬‫ـه شـ‬ ‫ناراضـ‬
‫سـره په بلـې ل يدنې کې د اک توبر پـه ديارل سمه‬
‫وي لي وو‪ ،‬چې شوروي م شران نه غواډي د غه مو ضوع‬
‫په همدغه حال پاتې وي)‪.(11‬‬
‫له ب لې خوا ا مين د خپ لو نژدې مل ګرو په م‬
‫ډول "دروغجـن" وبالـه‪ ،‬پـه‬ ‫کې پوزانـوف پـه مشـ‬
‫دې ډول چې " زه پـوهې م چـې دا ممکنـه او ضـرور وه‬
‫ـه‬
‫ـو تـ‬‫ـو اډخونـ‬‫ـوهيې ځينـ‬ ‫ـوې تـ‬ ‫ـيش شـ‬
‫ـې تن ـ‬‫ـې د هغـ‬ ‫چـ‬
‫تف صيل ور کړم‪ ،‬چې ز ما په ژو ند شوې وه‪ ،‬بې له‬
‫دې چې ز مود د دو ستۍ په خاهر چې ز مود لوى هدف‬
‫ـه‬
‫ـو څـ‬‫ـي‪ ،‬خـ‬‫ـانمن شـ‬ ‫ـت زيـ‬‫ـاد حيثيـ‬ ‫ـوروي ا تحـ‬‫دى‪ ،‬د شـ‬
‫و خت چې سفير پوزا نوف ما ته په نې غه دروغ وو يل‬
‫او کو ښښ يې کاوه‪ ،‬چې ما قانع کړي‪ ،‬چې د خ پل‬
‫ترج مان له الرې يې نه وم غو ښتد‪ ...‬په ه غه و خت‬
‫ـکي‪،‬‬‫ـو پاولوفسـ‬‫ـي او جنراالنـ‬ ‫ـره کـ‬ ‫ـه تـ‬‫ـې دى لـ‬ ‫ـې چـ‬
‫کـ‬
‫ووري لوف او ايوا نوف سره نا ست و‪ ،‬ب يا نو زه نه‬
‫شش کوالى‪ ،‬چې د ه غه په اډه د هر څه له وي لو نه‬
‫ډډه وکـــړم‪ .‬زه نـــه غـــواډم ورســـره وويـــنش او‬
‫وغ ېـ م‪ .‬ورا نه ده‪ ،‬چـې پـوه شش دغـه دروغ جن او‬
‫بې تدبيره څن ګه د اوددې مودې ل پاره سفير پاتې‬
‫ـفير‪...‬‬‫ـوروي سـ‬‫ـې د شـ‬ ‫ـکاري‪ ،‬چـ‬ ‫ـه ښـ‬‫ـه نـ‬‫ـه ښـ‬‫وى‪ ،‬ماتـ‬
‫کو ښښ کـوي چې د سـپتمبر څوارلسـمې پېښـې په بل‬
‫ډول وښـيي او ب يا لـه مانـه و غواډي‪ ،‬چـې زه دغـه‬
‫دروغ تاييـــد کـــړم‪ .‬زه بـــه هېوکلـــه دغســـې‬
‫ونکړم‪"(10).‬‬
‫لــه هغــه وروســته و‪ ،‬چــې د ک‪.‬ج‪.‬ب پروپاونــډې‬
‫ما شين په خاص ډول د ا مين پر ضد چاالن شو‪ .‬د غه‬
‫ما شين دغ سې و يل پ يل کړل‪ ،‬چې په افغان ستان کې‬
‫شوروي پ لوه افغا نان ځ پل ک ې ي‪ ،‬له پاک ستان او‬
‫امري کې سره د شوروي ات حاد په تاوان اډي کې ښه‬
‫ک ې ي‪ ،‬په ح کومتي ه وونې سره شوروي ضد تبليغو نه‬
‫پالو سره د ا ‪،‬تالف خ برې‬ ‫ک ې ي او له ا سالمي بن س‬
‫هش ک ې ي‪ .‬د شوروي ات حاد حکو مت سره له دې هش‬
‫خپ لو چارواکيو ته هدايت ور کړ‪ ،‬چې له ا مين او‬
‫چارواکيو سره يې د پ وا په شان چل ند و کړي او‬
‫متو جه او سي‪ ،‬چې ا مين او نور د شوروي په سيا ست‬
‫شکمن ن شي‪ .‬د ه غو د غولو لو په مق صد شورويانو د‬
‫ا مين ټو لو ه غو غو ښتنو ته مث بت ځواب ور کاوه‪،‬‬
‫چـې يې د افغان ستان ته د ډول ډول مرسـتو لپـاره‬
‫ـوروي‬‫ـې د شـ‬‫ـته‪ ،‬چـ‬ ‫ـمبر ‪ 00‬نـ‬
‫ـه وروسـ‬ ‫ـو د دسـ‬‫ـولې‪ ،‬خـ‬
‫کـ‬
‫وونــدي پولټبــورو پــه افغانســتان بانــدې د يرغــل‬
‫ا مين په کوم‬ ‫پرې کړه و کړه‪ .‬کو ښښ دا شو‪ ،‬چې ش‬
‫ډول سره له مېن ځه يووډل شي او که د غه کار و نه‬
‫شو‪ ،‬ب يا دې په افغان ستان با ندې و سله وال ير غل‬
‫و شي‪ .‬د غه ټولې مو ضوع وانې ما په يوه بل ا ثر‬
‫کې څېړ لي په نا مه د اف غان_ شوروي ج ګړه‪ .‬اوس به‬
‫دل ته په پاتې پاڼو کې له پاک ستان او امري کې‬
‫سره د ا مين د واکم نۍ په به ير کې اډي کې تر ب حث‬
‫الندې ونيول شي او دغه اثر به ختش شي‪.‬‬

‫له امريکې سره اډيکې‬

‫ـال ‪0950‬‬‫ـه کـ‬‫ـت پـ‬‫ـو حکومـ‬‫ـدو دولتونـ‬‫ـې متحـ‬
‫د امريکـ‬
‫کې افغان ستان په ر سمي ډول وپېژ نده‪ ،‬خو په کال‬
‫‪ 0905‬کــې يــې د دويــش نړېــوال جنــګ پــه بهيــر کــې‬
‫ور سره اډي کې ټي نګ کړل او په کا بل کې يې خ پل‬
‫سفير ه ستوون کړ‪ .‬امري کا د پا چا ا مان هللا په و خت‬
‫کې د ه غه خاص ا ستازي مح مد و لي وډا نديز نه و‬
‫ـو د ټينګولـو‬ ‫ـو د اډيکـ‬‫ـد‪ ،‬چـې د دواډو هېوادونـ‬ ‫منلـ‬
‫ل پاره وا شنګټن ته په سفر تل لد و‪ .‬امري کې ه غه‬
‫وخــت لــه افغانســتان ســره عالقــه نــه ښــودله او‬
‫افغانســتان يــې د برتــانوي هنــد تــر نفــوذ النــدې‬
‫هېواد واڼه‪ ،‬کـه څـه هـش افغانسـتان پـه کـال ‪0909‬‬
‫کې پوره خپ لواک ه ېواد شوى و‪ .‬څن ګه چې امري کا‬
‫يـــو لـــوى شـــتمن او پرم تللـــد هېـــواد و او‬
‫افغانســتان د شــوروي اتحــاد او برتــانوي هنــد‬
‫ـښ کــاوه د‬
‫ـارواکيو کوښـ‬ ‫ـان چـ‬
‫تــرمېنځ پــروت و‪ ،‬افغـ‬
‫امريکــې عالقــه افغانســتان تــه راواډوي او پــه‬
‫انک شافي پرو جو کې يې بر خه واخ لي‪ ،‬چې د هلم ند‬
‫ـده‬‫ـوه څرونـ‬‫ـې يـ‬
‫ـه يـ‬‫ـاف پروجـ‬‫ـي انکشـ‬
‫ـاوې د زراعتـ‬ ‫نـ‬
‫بېلګـه ده‪ ،‬خـو د شـلمې پېـړۍ په پنځوسـمې لسـيزې‬
‫کـې د دواډو هېوادونـو بانـدني سياسـتونه پـه بـېال‬
‫بې لو الرو روان شول‪ .‬په دغـه و خت کـې امريکـې د‬
‫ولسمشــر ايزنهــاور پــه دوره کــې د شــوروي اتحــاد‬
‫شاوخوا د فاعي ن امي تړونو نه رام ېنځ ته کړل او‬
‫نوى ه سک شوى پاک ستان په دوو دغ سې پکتو نو کې‬
‫ـاص‬‫ـره خـ‬
‫ـې سـ‬‫ـه امريکـ‬‫ـې لـ‬
‫ـه دې ډول يـ‬ ‫ـو او پـ‬
‫ـډ شـ‬ ‫وـ‬
‫اډي کي پ يدا کړل‪ ،‬په دا سې حال کې چې افغان ستان‬
‫له شوروي ات حاد سره د چش واو نډيتوب او د خ پل‬
‫ـه املــه د‬
‫ـادي حــال لـ‬‫ـت او اقتصـ‬‫ـوي موقعيـ‬‫جغرافييـ‬
‫مث بت ناپېيلتوب سيا ست غوره کړ‪ .‬مط لد دا و‪ ،‬چې‬
‫افغانســتان بــه د شــوروي اتحــاد پــه مشــرۍ او د‬
‫سوشلســتي کامــپ او د امريکــې پــه ســروالۍ لــه‬
‫لو يديځ کا مپ سره د ناپېيلو هېوادو نو د غړي په‬
‫ـه‬‫ـتان پـ‬
‫ـې د پښتونسـ‬‫ـو امريکـ‬‫ـوي‪ ،‬خـ‬‫ـتي کـ‬‫ـه دوسـ‬‫تووـ‬
‫ک شاله کې د پاک ستان خوا ونيو له او دد غه مت حد‬
‫پــه خــاهر حتــد ددې خنــډ شــوه‪ ،‬چــې افغانســتان د‬
‫امري کې له و سله جوډونک يو فابريکو نه و سلې په‬
‫بيــه واخلــي او خپــل پــوځ پــرې پيــاوډى او عصــري‬
‫کړي‪ ،‬خو امري کې په نورو بر خو کې له افغان ستان‬
‫سره خپ لې دو ستۍ ته دوام ور کړ او يو څه مر ستې‬
‫يې هش ور سره و کړې‪ ،‬په ت ېره د پوهنې په ډ ور‬
‫کې)‪.(10‬‬
‫دا هغــه وخــت و‪ ،‬چــې د شــوروي اتحــاد ســروال‬
‫نکي تا خرو شچف د سوله ي يز وډ ژو ند په نا مه د‬
‫ســتالين د دورې پــرخالف يــو نــوى نړېــوال سياســت‬
‫غوره کړ او د ه غه له م ې يې د درېي مې نړۍ له‬
‫پرم تيــايي هېوادونــو ســره د ســولې او همکــارۍ‬
‫چل ند پ يل کـړ‪ .‬ددغـه نوي سيا ست پـه ر ڼا کـې د‬
‫صـدراع ش محمـد داود پـه و خت کې د افغـان_ شوروي‬
‫په اډيکو کـې څرونـد انکشـاف راغـد‪ .‬پـه کـال ‪0933‬‬
‫کـــې خروشـــچف او صـــدراع ش مارشـــال بولګـــانين‬
‫افغان ستان ته د ر سمي سفر په به ير کې د پوځ د‬
‫عصـري کو لو او د پرم تيـايي پروجـو د عملـي کو لو‬
‫ل پاره کريدتو نه او مر ستې ومن لې‪ ،‬چې ح جش يې د‬
‫و خت په تير ېدو سره وار په وار ډېر ېده‪ .‬شوروي‬
‫چارواکيو د غه مر ستې بې غر ضه ښودلې‪ ،‬خو له ه غو‬
‫نه د خرو شچف ا صلي مق صد دا و‪ ،‬چې اف غان حکو مت‬
‫بـه امريکـې تـه اجـازه ورنکـړي‪ ،‬چې هل ته ن ـامي‬
‫هډې جوډې کړي‪ ،‬چې په ه غه حال کې به شوروي‬
‫ات حاد مج بور نه وي‪ ،‬په منځ نۍ ا سيا کې متقا بل‬
‫ترتي بات وني سي او که مج بور شو‪ ،‬ب يا به دو مره‬
‫ډېــر لګښــتونه وکــړي‪ ،‬چــې لــه افغانســتان ســره د‬
‫شوروي ټـولې مرسـتې بـه " د سـمندر د يـوه څـاڅکي"‬
‫پــه انــدازه وي)‪ .(15‬پــه هــر حــال‪ ،‬د شــوروي ددغــو‬
‫ـوروي اتحــاد د‬ ‫ـتان ســره د شـ‬‫ـتو او لــه افغانسـ‬ ‫مرسـ‬
‫ـتي‬‫ـې د کمونسـ‬‫ـتان کـ‬ ‫ـه افغانسـ‬‫ـه پـ‬
‫ـو پايلـ‬ ‫ـو اډيکـ‬‫ښـ‬
‫حر کت ټوک ېدل او د ثور کود تا شوه‪ ،‬چې دم ه يې‬
‫بيان شوى دى‪.‬‬
‫د ثور په کود تا سره امري کا په افغان ستان کې‬
‫څــو وامــه وروســته پــاتې شــوه او د هغــې پــرخالف‬
‫شوروي ات حاد په افغان ستان کې تر هر بل و خت نه‬
‫ډ ېر ښکېل شو‪ .‬سره له دې هش د خل قي حکو مت او‬
‫امري کې ترمېنځ اډي کې پر ځاى‪ ،‬خو سـاډه وو‪ ،‬خـو‬
‫دغــه ســاډه اډيکــي هــش د ‪0919‬کــال د فبــرورۍ پــه‬
‫څوارلسـمه ناڅا په خـړ پړ شول‪ .‬په دغـه ورځ پـه‬
‫کابل کې د امريکـې سـفير اډولـف ډبـس )‪،(Adolf Dubs‬‬
‫چې د مع مول په شان په موټر کې د سفارت په لور‬
‫روان و‪ ،‬د څلــورو کســانو لــه خــوا ونيــول شــو د‬
‫کابــل هوټــل پــه يــوې کــوټې کــې بنــدي شــو‪ .‬دغــه‬
‫ت ښتونکي ستمي ډ لې ته من سوب و ښودل شول‪ ،‬چې د‬
‫سفير د ازادو لو په بدل کې يې له حکو مت نه د‬
‫خ پل م شر بهرا لدين با حث ازادول غو ښتل‪ .‬په دا سې‬
‫حال کې‪ ،‬چې ه غه کلو نه دم ه د بدخ شان په درواز‬
‫کې د الـه وـولې پـه تـور بنـدي شـوى او ‪ 0918‬کـال‬
‫په اوډي کې ع لي آ باد روغ تون ته د عالج ل پاره‬
‫ب ستري شوى او له ه غه ځا يه د مل ګرو په مر سته‬
‫ت ښتېدلد او ب يا ن يول شوى او له مېن ځه وډل شوى‬
‫و)‪.(10‬‬
‫اوس پوښـتنه دا ده‪ ،‬چـې د غه ډبـس تښـتونکي و لې‬
‫ـه‬
‫ـدل هغـ‬ ‫ـې پوهېـ‬‫ـواډي‪ ،‬چـ‬
‫ـس ازادول وغـ‬ ‫ـوه کـ‬‫ـې يـ‬‫ددغـ‬
‫دم ه له مېنځـه وډل شوى و؟ دغـه پو ښتنه په دې‬
‫هـش پر ځاى ده‪ ،‬چې دغـه انسـان ت ښتوونکي د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫په راپورونو کې ماوستان ښودل شوي‪ ،‬نه ستميان‪.‬‬
‫ـين د‬‫ـت "امـ‬‫ـه روايـ‬‫ـروخين پـ‬
‫ـال‪ ،‬د ميتـ‬ ‫ـر حـ‬
‫ـه هـ‬‫پـ‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب د م شاورو په م شوره اف غان ضربتي ډ لې ته‪،‬‬
‫چــې پــه کالشــنکوفونو ســمباله وه او د شــوروي او‬
‫مر مي ضد کر تۍ يې په ځان وې‪ ،‬د ډزو ا مر و کړ‪ .‬د‬
‫ـس او دوه‬ ‫ـوې د بـ‬‫ـې وشـ‬
‫ـې‪ ،‬چـ‬
‫ـه ډزو کـ‬ ‫ـودې پـ‬‫ـډې مـ‬‫لنـ‬
‫ان سان وژون کي ووژل شول‪ ،‬در ېيش يې ون يول شو او‬
‫څ لورم يې وت ښتېد‪ .‬ک‪.‬ج‪.‬ب ب يا ددې ل پاره‪ ،‬چې تر‬
‫هغــو پــه اغېزنــاک ډول ممکــن وي‪ ،‬پــه پټولــو الس‬
‫پورې کړ‪ ،‬چې په د غو عمل ياتو کې خپ له و نډه او‬
‫د ډبــس پــه وژنــه کــې خپــل مســپليت پــ کــړي‪ .‬د‬
‫امري کې امني تي ماهران‪ ،‬چې هو ټل ته ورغ لي وو‪،‬‬
‫پرې نه ښودل شول چې له ه غې کوټې نه د وول يو‬
‫پوچــاقي ترالســه کــړي‪ .‬دغــه وورياليــان پــه درې‬
‫توپنګچـو سـمبال وو‪ ،‬کالشـنکوف ته ورتـه يـو ټوپـک‬
‫چې ا صل يې مع لوم نه و‪ ،‬په کوټې کې وا چول شو‪،‬‬
‫چــې وښــيي هغــو پــه هغــه ســره ســفير وژلــد دى‪.‬‬
‫امريکايــانو تــه ددې لپــاره چــې لــه هغــو دوو‬
‫ژونــديو وورياليــانو نــه پوښــتنې کــولد ونــه شــي‪،‬‬
‫وو يل شول چې څ لور واډه يې په ډزو کې وژل شوي‬
‫دي‪ .‬په وا قع کې ن يول شوي وورياليي له ت ښتونې‬
‫نه ورو سته په ه غه شپه کې ووژل شو‪ ،‬ل که ه سې چې‬
‫ه غه ب ندي ووژل شو‪ ،‬چې په غل طه يې اد عا شوې‬
‫وه‪ ،‬چــې تښــتېدلد دى‪ .‬ددې لپــاره چــې امريکايــانو‬
‫ته و ښودل شي څ لور ج سدونه پوره شول‪ ،‬په اف غان‬
‫ورځپــاڼو کــې د درېيــو اصــلي ماوســتانو او يــوه‬
‫جع لي ماو ست عک سونه خ پاره شول‪ .‬د او ساد چې په‬
‫غو ښتنه چې په کا بل کې د ک‪.‬ج‪.‬ب آ مر و‪ ،‬ا مين او‬
‫وزيرانـو يـې د خواخـودۍ د څرو ندونې په وخـت کـې‬
‫امريکايــانو تــه وويــل‪ ،‬چــې دوى يــواځې پــه خپــل‬
‫نو ښت ع مل کړى او شوروي م شاوران پ کې دخ يل نه‬
‫وو‪"(13).‬‬
‫حقي قت چې هر څه و‪ ،‬په ا صل کې په ت ښتوونکو‬
‫با ندې ډزې کول د سليش ع قل م الف کار و‪ ،‬ه غوى‬
‫محا صره وو او ت ښتېدلد نه شول‪ .‬غوره الر له ه غو‬
‫سره د خ برو وه‪ ،‬نه د ډزو چې په ه غه حال کې د‬
‫يرغ مل ژو ند هش په خ طر کې ک ېده‪ ،‬ل که چې همدغ سې‬
‫وشـول‪ .‬ک‪.‬ج‪ .‬ب مم کن همدغـه څـه غو ښتل‪ ،‬ددې ل پاره‬
‫چې د سفير په وژل ک ېدلو سره له امري کې سره د‬
‫افغــان حکومــت اډيکــي خــراب شــي‪ ،‬نــو ځکــه د‬
‫امريکا يانو دغـه وډانـديز و نه م نل شو‪ ،‬چې له‬
‫تښــتوونکيو ســره دې خبــرې وشــي‪ .‬پــه دې اډه د‬
‫امري کې يوه ديپلو مات د خ پل حکو مت اندې ښنه په‬
‫دې ډول ښکاره کړه‪ ،‬چې " کـوم څـه چـې د سـفير ډبـس‬
‫ـه‬
‫ـړو‪ ،‬هغـ‬ ‫ـاارام کـ‬‫ـود نـ‬‫ـې مـ‬
‫ـيه کـ‬‫ـه قوـ‬
‫ـتولو پـ‬ ‫د تښـ‬
‫ددغــې کشــالې پــه حــل کولــو کــې د افغانســتان‬
‫دموکراتيــک جمهوريــت د پــوره همکــارۍ يــا حتــد د‬
‫مشورې نه شته والد و‪ ".‬دغه نـه همکـاري شـاه ولـي‬
‫هش تاييد کړې‪ ،‬په دې ډول چـې "ځينـې پېښـې وشـوې‪،‬‬
‫چـې د افغانسـتان دموکرات يک جمهوريـت نه غو ښتل‪.‬‬
‫د افغانســتان دموکراتيــک جمهوريــت خپــل نهــايي‬
‫کو ښښ و کړ‪ ،‬چې ثاب ته کړي د غه پې ښې د ه غه له‬
‫کنټرول نه وتلې وې‪ "(13).‬په دغـې پېښـې سـره د ملـي‬
‫ســتش ډلــه د لــومړي ځــل لپــاره پــه ملــي او بــين‬
‫المل لي سطح کې وپېژ ندل شوه او له امري کې سره‬
‫د افغانســتان اډيکــي خــړ پــړ شــول‪ ...‬د امريکــې‬
‫حکومـت لـه کابـل نـه خپـل ديپلوماتـان واې ستل او‬
‫وروســته ولسمشــر جمــي کــارتر د امريکــې د کــانګرس‬
‫د غه الي حه قانوني کړه‪ ،‬چې پ کې و يل شوي و‪ ،‬چې‬
‫تـر ه غو چې خل قي حکومـت ب ښنه ونـه غـواډي او د‬
‫ـي‪،‬‬‫ـه منـ‬
‫ـپليت ونـ‬‫ـل مسـ‬‫ـې خپـ‬
‫ـرګ کـ‬‫ـه مـ‬
‫ـس پـ‬‫ـفير ډبـ‬‫سـ‬
‫)‪(11‬‬
‫ورسره بـه مرسـته ونـه شـي ‪ .‬د امريکـې حکومـت د‬
‫ثـور تـر کود تا پـورې د افغان ستان د اقت صادي او‬
‫ټــولنيزو چــارو د پرم تيــا لپــاره هــر کــال شــل‬
‫مل يون ډا لرو وډ يا ور کول‪ ،‬په ټوليز ډول په د غې‬
‫پې ښې سره خل قي حکو مت له امري کې نه ل يرې او په‬
‫شوروي اتحاد نور هش متکي شو‪.‬‬
‫د ډ بس له مرګ نه ورو سته د امري کې سفارت او‬
‫خل قي حکومـت ترمېنځ ليدنـه کتنـه تـر ا خري حـده‬
‫پورې ل ه شوه‪ ،‬خو ترمنځ يې د خ برو ور خالص و‪.‬‬
‫د امري کې سفارت د ل و غړو ل پاره د افغان ستان‬
‫د جاري وضـع او پـه تېـره دشـوروي اتحـاد د چل ند‬
‫په اډه د معلو ماتو ټو لول او له افغان ستان سره‬
‫د بانـــــدنيو ديپلوماتـــــانو او حکومتونـــــو د‬
‫سياسـتونو انـدازه ن يول‪ ،‬د دوى مهمـه وظيفـه شـوه‬
‫او دا د هغــه ســفارت چــارج دافــر بــروس امســتونز‬
‫م سپليت شو‪ .‬ام ستونز په خاص ډول له سفرنچوک او‬
‫د خ تيځ جرم ني له سفير هرمن شواى سا سره ډ ېر‬
‫ل يدل‪ .‬هرمن هش د سفرنچوک په الر په ټين ګه روان‬
‫و او دواډو په ديپلومـاتيکي کړ يو کـې دغ سې فکـر‬
‫پ يدا کړى و‪ ،‬چې د سفرنچوک ف کر په هر ډول چې‬
‫وي‪ ،‬عم لي شي ح تد که په کود تا سره هش د ا مين‬
‫ليرې کول او پرځاى يې د کارمل راوستل وي‪.‬‬
‫ام ستونز ال د جون په ميا شت کې سفرنچوک ته په‬
‫ــه اډه د‬ ‫ــې "د افغانسـ‬
‫ــتان پـ‬ ‫ــړې وه‪ ،‬چـ‬‫ــه کـ‬
‫ډاوـ‬
‫امري کې سيا ست له پ وا نه دا و‪ ،‬چې په سيمه کې‬
‫ثبـات خو ندي وي‪ .‬مـود غـواډو‪ ،‬چـې افغانسـتان لـه‬
‫خپ لو واو نډيو سره په سوله کې وي‪ ،‬نه يواځې له‬
‫شـوروي اتحـاد بلکـې له ا يران‪ ،‬پاک ستان او چـين‬
‫سره هش‪ ".‬د هغه په راپـور کـې دا هـش راغلـي‪ ،‬چـې‬
‫"مــا ســفرنچوک تــه وويــل‪ ،‬چــې د ســيمې د ثبــات د‬
‫ـې‬
‫ـه م ـ‬‫ـت لـ‬‫ـې سياسـ‬‫ـه اډه د امريکـ‬‫ـاتلو پـ‬‫ـدي سـ‬
‫خونـ‬
‫مــود هيلــه لــرو‪ ،‬چــې افغانســتان بــه زمــود دوو‬
‫هېوادونـــو تـــرمېنځ د مقـــابلې ډوـــر نـــه وي‪".‬‬
‫ســفرنچوک موافقــه وښــودله‪ ،‬خــو ســره لــه دې هــش‬
‫ام ستونز د اخ طار په ډول ور ته څرو نده کړه‪ ،‬چې‬
‫" کــه شــوروي اتحــاد افغانســتان تــه خپــل پــوځ‬
‫ـتوي‪ ،‬دا بــه د امريکــې او شــوروي اډيکــي ډېــر‬ ‫واسـ‬
‫)‪(18‬‬
‫ـور‬‫ـې نـ‬
‫ـو دا او دغسـ‬ ‫ـړي‪ " .‬خـ‬ ‫ـانمن کـ‬
‫ـې او زيـ‬ ‫پيچلـ‬
‫اخطارونــه‪ ،‬چــې يــو وخــت بــل وخــت شــورويانو تــه‬
‫ور کول ک ېدل‪ ،‬موثر ثابـت نـه شـول‪ .‬افغانسـتان د‬
‫شوروي ات حاد چش واو نډى او تر ټي نګ ن فوذ ال ندې‬
‫ه ېواد و او په ل و خت کې يې ن امي ير غل پرې‬
‫کـولد شـو‪ .‬د سپتمبر د پې ښو په وخـت کـې‪ ،‬چې د‬
‫افغانسـتان پـه چارو کې د شوروي ات حاد قـوي الس‬
‫ـرد‬‫ـي‪.‬اى‪.‬اى ســروال ترنـ‬ ‫ـو‪ ،‬د امريکــې د سـ‬‫ښــکاره شـ‬
‫خ پ ل حکو مت م لي امن يت شورا ته څرو نده کړه‪ ،‬چې‬
‫شوروي ات حاد شايد په افغان ستان کې اوس تر هر‬
‫بل وخت نه ډېـره غټـه مداخلـه وکـړي‪ "(19).‬د سـپينې‬
‫مــاڼۍ د ملــي امنيــت ســروال بريژنســکي هــش لــه‬
‫سپتمبر نه تر د سمبر پورې ټين ګار کاوه‪ ،‬چې په‬
‫افغانسـتان کـې دې د شـوروي اتحـاد د دخ يل کېـدلو‬
‫پـه اډه خپرو نې پرا خې شي‪ ،‬خـو د با ندنيو چـارو‬
‫وزارت په دې اډه چ ندان عال قه نه ښودله‪ .‬سره له‬
‫دې هــش يــوه ويانــد يــې د ســپتمبر پــه نولســمه‬
‫څرونده کـړه‪ ،‬چـې " د افغانسـتان پـه دننيـو چـارو‬
‫کــې امريکــا د هــرې مــداخلې م ــالف ده‪ ".‬نــورو‬
‫مامورانو يې هش " پـه وار وار شـوروي حکومـت تـه د‬
‫ه غو خطرو نو يادو نه کو له‪ ،‬چې په افغان ستان کې‬
‫بـه ج نګ د نورو لـه ن ېغ دخ يل کېـدلو نـه راوالډ‬
‫ـي‪ "(81).‬خــو لکــه چــې وروســته بــه وليــدل شــي‪ ،‬د‬
‫شـ‬
‫نومبر له او لو نه ورو سته د ا يران د نوي حکو مت‬
‫ـور‬‫ـول نـ‬‫ـه کـ‬
‫ـامورانو برمتـ‬ ‫ـايي مـ‬
‫ـوا د امريکـ‬‫ـه خـ‬‫لـ‬
‫هر څه تـر سيوري النـدې ونيـول‪ .‬غ ېر له ه غه هش‬
‫امري کايي چارواکي په دې ف کر وو‪ ،‬چې له با ندې‬
‫نه د افغان ستان په چارو کې ال سوهنه به شوروي‬
‫حکو مت مداخلې ته وه ووي او ح تد په ح قه به يې‬
‫کــړي‪ ،‬نــو يــې دغــه هوــه پيــل کــړه چــې د ســيمې‬
‫هېوادونه په دغه ن ر کـړي‪ ،‬چـې "د ورځـې موضـوع د‬
‫شوروي د لويې غو ښتنې شنډول وي‪ ،‬نه له پ وان يو‬
‫سيمه ييزو دښمنيو نه وټه اوچتـول‪ ".‬پـه عـين حـال‬
‫کې د امري کې حکو مت په دې ف کر شو‪ ،‬چې په سيمې‬
‫کې به " د امريکې غـ ن ـامي شـتون مناسـد وي‪ ،‬چـې‬
‫پاکســتان او د خلــيج ســيمې لپــاره مالتــړ وښــودل‬
‫ـت‬
‫ـوروي حکومـ‬ ‫ـې د شـ‬‫ـده‪ ،‬چـ‬
‫ـا دا کېـ‬‫ـي‪ "(80).‬ددې مانـ‬‫شـ‬
‫په افغان ستان کې د ع مل آزادي لري او د امري کې‬
‫حکو مت به يې پر ضد ع مل و نه کړي‪ .‬د همد غه ف کر‬
‫له م ې به و‪ ،‬چې په افغان ستان با ندې د شوروي‬
‫د يرغــل پــه وخــت کــې د امريکــې ن ــامي قــوه د‬
‫ديګووارسيا په ټاپو کې ځاى پر ځاى شوه‪.‬‬
‫ا مين له خ پل سروال ک ېدو نه ورو سته په د غه‬
‫کوښــښ پيــل وکــړ‪ ،‬چــې پــه داســې حــال کــې چــې‬
‫افغان ستان له شوروي ات حاد سره خاص اډي کې لري‪،‬‬
‫له نورو هېوادو نو سره هش با يد اډي کي و لري‪ .‬ده‬
‫ـت‬
‫ـډوليز سياسـ‬ ‫ـره انـ‬‫ـو سـ‬
‫ـو هېوادونـ‬ ‫ـه ټولـ‬
‫ـتل لـ‬‫غوښـ‬
‫بوځي‪ .‬مپ لف براډ شير وا يي‪ ،‬چې ا مين غو ښتل‬ ‫پرم‬
‫پـه با ندني ډوـر کـې د مو سد شفيق او مح مد داود‬
‫پــه الر روان شــي‪ ،‬چــې مانــا يــې "غېــر کمونســتي‬
‫ـوروي‬‫ـاره چــې د شـ‬‫واونــډي تــه م ـ اډول و‪ ،‬ددې لپـ‬
‫نفوذ ل او متـوازن کـړي‪ "(80).‬لـه "غېـر کمونسـتي"‬
‫ه ېواد نه مط لد پاک ستان دى‪ ،‬چې ورو سته به پرې‬
‫بحث وشي‪.‬‬
‫د بانـدنيو چارو وزيـر شـاه ولـي‪ ،‬چـې د ملګـرو‬
‫ملتو نو په عمـومي اسـامبلې کـې د وـډون لپـاره د‬
‫ـه‬
‫ـارک تـه الډ‪ ،‬هلتـه يـې پـ‬ ‫سـپتمبر پـه ‪ 01‬مـه نيويـ‬
‫يـوې خاصـې ناسـتې کـې د امريکـې د با ندنيو چـارو‬
‫مرستيال وزيـر " نيوسـش تـه ډاډ ورکـړ‪ ،‬چـې د هغـه‬
‫حکو مت خپ لواک دى‪ ،‬د بل حکو مت يا وو ند تر ن فوذ‬
‫الندې نه دى‪ ".‬هغـه دا هـش وويـل‪ ،‬چـې "افغانسـتان‬
‫د ناپېيلي غورځ نګ ر ښتيند غړى دى او غواډي خ پل‬
‫سياست پرم بوځي‪ ".‬نيوسش هـش وويـل‪ ،‬چـې غـواډي د‬
‫دواډو هېوادونــو تــرمېنځ د پوهــاوي او م ــابرې الر‬
‫خالصــه وي او خــوس دى‪ ،‬چــې امــين پــه همدغــه ورځ‬
‫ـه‬
‫ـد او هيلـ‬ ‫ـه بللـ‬
‫ـور تـ‬‫ـل حوـ‬‫ـر خپـ‬
‫ـارج دافـ‬ ‫ـود چـ‬‫زمـ‬
‫کوي‪ ،‬چې دا به د دواډو هېوادو نو په اډي کو ښه‬
‫ـه‬
‫ـين هغـ‬ ‫ـا امـ‬
‫ـه وينـ‬‫ـتونز پـ‬‫ـړي)‪ .(85‬د امسـ‬
‫ـزه وکـ‬
‫اغېـ‬
‫ورځ " ټــول ســحرا او ملګرتــوب" و او د امريکــې لــه‬
‫حکومت سـره د ښـو اډيکـو پـه پلـوي وغ ېـد)‪ .(80‬لـه‬
‫هغـه وروسـته امريکـې لـه افغان ستان سره يو څو‬
‫وډې مر ستې هش و کړې‪ :‬آريا نا هوايي شرکت ته يې‬
‫يوه م سافر وډون کې الوت که ور سوله‪ ،‬د څو اهرا في‬
‫ښـــوونځيو او روغتيـــايي مرکزونـــو د جوډولـــو د‬
‫لګښــتونو د بېرتــه تاديــه کولــو مــوده يــې اودده‬
‫ـع‬‫ـرورت د رفـ‬‫ـل ضـ‬‫ـې د عاجـ‬
‫ـې يـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه کابـ‬ ‫ـړه او پـ‬
‫کـ‬
‫لپــاره د دوه ســوو ټنــو د غنمــو د نقــل ترتيــد‬
‫ون يول شو‪ .‬ورو سته د امري کې حکو مت له ده لي نه‬
‫د خ پل سفارت نا ېد سفير آر چر ب لد کا بل ته په‬
‫څرونــد ډول ددې لپــاره ولېــ ه‪ ،‬چــې د امســتونز‬
‫پر ځاى‪ ،‬چـې پـه رخصـتۍ تللـد و‪ ،‬کار و کړي خـو د‬
‫هغه د سفر اصلي مقصد له امين سره خبرې کول و‪.‬‬
‫امين له بلـد سـره د اکتـوبر پـه ‪01‬مـه يـو ځـل‬
‫ـې‬‫ـه امريکـ‬‫ـين لـ‬
‫ـاعت و‪ .‬امـ‬ ‫ـو سـ‬
‫ـې يـ‬‫ـدل‪ ،‬دوام يـ‬‫وليـ‬
‫سـره د اډي کو ښه ک ېدل او له افغان ستان سره د‬
‫امريکې مرسته وغوښتله‪ ،‬خـو بلـد "ورتـه وويـل چـې‬
‫تر ه غو چې د ډ بس په وژ نه کې د خ پل رول په اډه‬
‫ـه‬‫ـولد نـ‬‫ـه کـ‬
‫ـو هيلـ‬‫ـړي‪ ،‬دوى د هغـ‬‫ـه کـ‬‫ـانع نـ‬‫ـود قـ‬
‫مـ‬
‫شي‪ ".‬بلد ددغې ناسـتې پـه اډه وروسـته وويـل‪ ،‬چـې‬
‫"زه يو څـه وهوـول شـوم‪ ،‬چـې د وخـت پـه تېرېـدلو‬
‫سره به مود سره جوډ شو چې که مود د ډ بس ياد‬
‫له ذ هن نه وبا سو‪ .‬ه غه ]ا مين[ ټي نګ ا يډيالوګ‬
‫نه و‪ .‬ما ته دغ سې يو کس مع لوم شو‪ ،‬چې په س ت‬
‫حال کې دى‪ ،‬ټي نګ دى او کو ښښ يې کاوه چې ژو ندى‬
‫پاتې شي‪80).‬الف(" امين چـې هرڅـه بلـد تـه ويلـي دي‪،‬‬
‫د ه غه له ا شارو څ ه معلوم ېده‪ ،‬چې له م سکو نه‬
‫وېرېده‪ .‬بلد ته يې ويلي و‪ ،‬چـې "دى فکـر نـه کـوي‬
‫تر ډېرې مودې ژوندى وي‪ "(83).‬خـو پـه دغـه حـال کـې‬
‫هش دى د افغان ستان په خپ لواکۍ تر دې حده ټي نګ‬
‫والډ و‪ ،‬چې بلد ته يې ويلي وو‪ ،‬چـې "کـه پـه خپلـه‬
‫بريژنيـــف ورنـــه وغـــواډي چـــې د افغانســـتان د‬
‫خپ لواکۍ پر ضد کوم ع مل و کړي‪ ....‬دى به په دې‬
‫کـې ټکنـد نه شي‪ ،‬چې خ پل ژو ند ددغسـې غو ښتنې‬
‫ـونو‬‫ـه کوښښـ‬‫ـين لـ‬‫ـو د امـ‬‫ـړي‪ "(83).‬خـ‬
‫ـان کـ‬
‫ـرخالف قربـ‬
‫پـ‬
‫سره سره د امري کې حکو مت له ځاى نه و نه ښورېد‪.‬‬
‫د با ندنيو چارو وز ير سايريس وا نس ال وو يل‪ ،‬چې‬
‫" مود چې ډېر وکړو له افغانـانو سـره بـه پـه دغـه‬
‫جـاري ديـالوګ کې د لـ و النجم نو اډي کو امکا نات‬
‫ول ټوو او مود په دې هش باور نه لرو‪ ،‬چې د غه‬
‫محــدود مقصــد بــه پرځــاى پــاتې وي‪ "(81).‬لکــه چــې‬
‫ـت‬‫ـي حکومـ‬‫ـت خلقـ‬‫ـې حکومـ‬‫ـول‪ ،‬د امريکـ‬ ‫ـل شـ‬
‫ـه وويـ‬‫دم ـ‬
‫څه‪ ،‬چې په خپ له افغان ستان يې هش د شوروي تر‬
‫ن فوذ الندې هېواد او پـه خپلـه امـين "کمونسـت" او‬
‫زورواک واک من واڼـه‪ ،‬نـو يې نه غو ښتل د شـوروي‬
‫له منګو لو نه يې وژ غوري او په اډه يې کوم ع مل‬
‫وکړي‪.‬‬
‫پ ه د غه و خت کې د امري کې ټين ګه تو جه ا يران‬
‫ته وه‪ .‬هل ته د روح هللا خمي ني په سروالۍ د ا يران‬
‫نوى حکومت‪ ،‬چـې د ‪ 0919‬پـه جنـورۍ کـې يـې د محمـد‬
‫ر ضا شاه په لوي پا چايي ن سکوره کړې وه‪ ،‬د همد غه‬
‫کــال پــه نــومبر کــې د امريکــې د ســفارت ‪ 33‬تنــه‬
‫مـاموران برم ته کـړي و‪ .‬د کارتر حکومـت‪ ،‬چې په‬
‫دې اډه هر څه و کړل‪ ،‬خ پل چارواکي يې خال صولد و نه‬
‫شول‪ .‬د غه کوښ ښونه د ولسم شر ري ګن په و خت کې د‬
‫‪ 0980‬کــال پــه جنــوري کــې بريــالي شــول او برمتــه‬
‫شــوي امريکايــان ازاد شــول‪ ،‬نــو کابــل تــه د‬
‫ام ستونز په بېر ته را تګ سره د شوروي ات حاد تر‬
‫يرغـــل پـــورې د امـــين او امريکـــايي چـــارواکيو‬
‫ترمېنځ د يادونې وډ ليد نه کت نه نه ده شوې‪ ،‬خو‬
‫ا مين د نومبر په شلمه له مولفې ري يه ستيورت‬
‫سـره په کابـل کې په يـوې مرکـې کـې وويـل‪ ،‬چـې‬
‫غواډي د امري کې نوى سفير کا بل ته را شي‪ .‬ا مين‬
‫د نومبر په شلمه د الس انج لس ټايمز او وا شنګټن‬
‫پو س خبر ياالنو ته په يوې مر کې کې دا هش وو يل‪،‬‬
‫ـې‬‫ـه ددغـ‬‫ـد دولتونـ‬‫ـې متحـ‬‫ـواډو د امريکـ‬ ‫ـې " مـ‬
‫ـود غـ‬ ‫چـ‬
‫سيمې چارې په وا قع ل يدونکي تو وه تر کت نې ال ندې‬
‫ـتي‬‫ـره دوسـ‬‫ـود سـ‬
‫ـه مـ‬
‫ـېره لـ‬‫ـه برسـ‬‫ـر هغـ‬‫ـي او پـ‬ ‫ونيسـ‬
‫)‪81‬الف(‬
‫"‬ ‫وکړي‪.‬‬
‫ام ستونز د نومبر په شلمه وا شنګټن ته په يوه‬
‫ديـــارلس م يـــز تيلګـــرام کـــې د افغانســـتان د‬
‫رات لونکي په اډه د څو احت مالي پې ښو وډاندوي نه‬
‫و کړه‪ ،‬خو د شوروي د احت مالي ير غل په اډه پ کې‬
‫ـارو‬‫ـدنيو چـ‬‫ـې د بانـ‬
‫ـوي‪ .‬د امريکـ‬ ‫ـل شـ‬
‫ـه و ويـ‬ ‫ـه نـ‬ ‫څـ‬
‫وزارت هش ځان له زح مت ورن کړ‪ ،‬چې په منځ نۍ ا سيا‬
‫کــې د شــوروي د پوځونــو او وســلو پــه حرکتونــو‬
‫باندې په کابـل کـې خپـل سـفارت خبـر کـړي)‪ .(88‬پـه‬
‫دغــه حــال کــې د امــين لپــاره دوه الرې پــاتې وې‪:‬‬
‫يــوه دا چــې شــوروي لويــان قــانع کــړي‪ ،‬چــې د‬
‫افغانســتان پــه اداره کولــو کــې دې تــر ټولــو وډ‬
‫دى او بلــه دا چــې لــه پاکســتان ســره خپــل‬ ‫شــ‬
‫اډيکي ښه کړي‪.‬‬
‫‪‬‬
‫له پاکستان سره اډيکې‬
‫ـر‬
‫ـره ډېـ‬ ‫ـتان سـ‬‫ـه پاکسـ‬
‫ـتان لـ‬‫ـې افغانسـ‬‫ـومره چـ‬
‫هغـ‬
‫اډخيـز اډيکـي لـري‪ ،‬پـه نړۍ کـې بـه يـې بل دوه‬
‫هېوادو نه شايد سره و نه لري‪ .‬يو دا چې د ا صلي‬
‫افغان ستان يانې له ابا سين نه تر هلم ند پورې د‬
‫کوېټې په وډون غ ټه بر خه په او سني پاک ستان کې‬
‫ن يول شوې‪ ،‬ب له دا چې د ډيور نډ کر ښې په دواډو‬
‫خواوو کې په ع مده ډول پ ښتانه قومو نه پرا ته دي‬
‫او دوى له لر غوني م هال نه ورو سته په د غې مې نې‬
‫کې او سېدلي‪ ،‬خو دوى په ر سمي ډول د ډيور نډ په‬
‫کرښې سـره بېـل شـوي‪ ،‬چـې پـه ‪ 0895‬کـې د برتـانوي‬
‫ه ند حکو مت له خوا د افغان ستان ام ير ع بدالرحمن‬
‫باندې تحميل شوې وه‪.‬‬
‫په پاک ستان کې د ا صلي افغان ستان د غ ټې بر خې‬
‫نيــول کېــدل و‪ ،‬چــې د افغانســتان اډيکــي يــې لــه‬
‫ـه‬
‫ـانې لـ‬ ‫ـړل‪ ،‬يـ‬
‫ـه کـ‬‫ـره ترخـ‬
‫ـه ورسـ‬‫ـر نـ‬
‫ـه اول سـ‬‫هماغـ‬
‫‪ 0901‬نه وروسته ‪ ،‬چې د هنـد لويـه وچـه پـه هنـد او‬
‫پاکســتان ووېشــل شــوه او پاکســتان د يــوه بېــل‬
‫ه ېواد په تو وه سر پور ته کړ‪ .‬په مل ګرو ملتو نو‬
‫کې افغان ستان يواځيند ه ېواد و‪ ،‬چې دد غې مو ضوع‬
‫په سر يې د ه غه د غړي توب په و خت کې من في را يه‬
‫ـورې د افغانســتان او‬‫ـر کودتــا پـ‬‫ـړه‪ .‬د ثــور تـ‬‫ورکـ‬
‫پاک ستان اډ يې دد غې ک شالې يانې د پښتون ستان په‬
‫سر سره ترخه وو‪.‬‬
‫د ثور کود تا‪ ،‬چې په افغان ستان کې يې شوروي‬
‫پ لوه حکو مت په واک کړ‪ ،‬د پاک ستان واک من ج نرال‬
‫ضياءالحق يې اندې ښمن کړ‪ .‬دى هش يو کال دم ه‬
‫په ‪ 0911‬کـې پـه ن ـامي کودتـا سـره واکمـن شـوى و‪.‬‬
‫پـه دغـه وخـت کـې د سوشلسـتي هېوادونـو د کامـپ د‬
‫سروال په تو وه د شوروي ات حاد وزن او حيث يت تر‬
‫هر بل و خت نه لوډ شوى و‪ .‬د ثور له کود تا نه‬
‫دم ه د مح مد داود د ولسم شرۍ په ا خر و خت کې د‬
‫افغانسـتان او پاکسـتان د اډيکـو د ښـه کېـدلو پـه‬
‫ـتل‬‫ـه اخيسـ‬
‫ـي وامونـ‬‫ـاره اساسـ‬ ‫ـل لپـ‬
‫ـومړي ځـ‬‫ـور د لـ‬ ‫لـ‬
‫شــوي وو)‪ .(89‬ضــياءالحق "‪ ...‬لــه محمــد داود ســره د‬
‫اډي کو د ښه ک ېدلو د موافقې په له مېن ځه تل لو‬
‫او د پښتونســتان او بلوڅــو د کشــالو پــه اډه د‬
‫اف غان تبليغو نو له سر نه نيو لو اندې ښمن کړى‬
‫و‪ .‬ضياء پرې کړه و کړه‪ ،‬چې کا بل ته الډ شي او له‬
‫لويانو سره يې وغ ېـ ي‪ ".‬خـو هغـو د خبـرو موضـوع‬
‫ځنډو له‪ .‬ه غه ټين ګار و کړ او د سپتمبر په نه مه‬
‫يې تره کي او امين پـه پغمـان کـې وليـدل‪" .‬ضـياء‬
‫وډا نديز و کړ‪ ،‬چې په هرې مو ضوع به وغ ې ي‪ ،‬چې‬
‫ـړي او‬‫ـي مرســتې ورکـ‬
‫ـواډي‪ ،‬ت نيکـ‬ ‫ـې غـ‬‫افغانســتان يـ‬
‫م تيقن کړي‪ ،‬چې د تزا‪،‬ز يت الرې ا سانې کړي‪ .‬تره‬
‫کي په ځواب کې له خ پل عا مه مال تړ نه ز يات او د‬
‫مش صو مو ضوع وانو په اډه په مج مل ډول وغ ېد‪.‬‬
‫ضياء اريان دريان سـتون شـو او د ‪ 0919‬پـه مـد کـې‬
‫يې افغان ستان د شوروي تر الس ال ندې ه ېواد وبا له‬
‫او وو يل‪ ،‬چې افغان ستان نور نو حا يل ه ېواد نه‬
‫دى‪ "(91).‬لــه بلــې خــوا کابــل د پښتونســتان داعيــه‬
‫ټين ګه ونيو له‪ ،‬نه يواځې په خ برو‪ ،‬په ع مل سره‬
‫هش‪ ،‬چې زر به يې ب يان و شي‪ ،‬په دا سې حال کې چې‬
‫د افغان ستان پ وانيـو حکومتونـو ادعـا کو له‪ ،‬چـې‬
‫پښــــتانه او بلــــوڅ دې ازادي ولــــري‪ ،‬چــــې د‬
‫خوداراد يت د ا صل له م ې خ پل سيا سي برخل يک په‬
‫ـرمېنځ د‬‫ـو او اباســين تـ‬ ‫ـين د امـ‬‫ـاکي‪ .‬امـ‬‫ـه وټـ‬ ‫خپلـ‬
‫افغا نانو په يووالي ودر ېد‪ ،‬تره کي او ا مين په‬
‫دې ډول لوى افغانستان غوښته‪.‬‬
‫تره کي د غه م سئله له بريژن يف سره هش ياده‬
‫کړې او ور ته وي لي و‪ ،‬چې افغان ستان با يد د ه ند‬
‫تر سمندر پورې ور سې ي‪ .‬پاک ستان د ه غه په ن ر‬
‫يو بېګانه وجـود و او ويـل يـې چـې "مـود بايـد د‬
‫پاکســتان پښــتانه او بلوڅــان د امپريلســتانو پــه‬
‫ـر‬
‫ـان برابـ‬‫ـه امکـ‬‫ـه ددو‪ .‬اوس دغـ‬ ‫ـرې نـ‬
‫ـې پـ‬‫ـونو کـ‬ ‫السـ‬
‫شــوى دى‪ ،‬ددغــو قومونــو تــرمېنځ د ژغــورنې جګــړه‬
‫شــروع کــړو او د پښــتنو او بلوڅــو ســيمې پــه‬
‫افغانستان کـې وروـډې کـړو‪ "(90).‬امـين ال د ‪ 0918‬پـه‬
‫ـړې‬‫ـده کـ‬
‫ـه څرونـ‬‫ـوف تـ‬‫ـوف او ووريلـ‬ ‫ـې پوزانـ‬‫ـت کـ‬ ‫اوسـ‬
‫وه‪ ،‬چې " د افغانستان سـيمه بايـد د عمـان د خلـيج‬
‫ـواډو‬‫ـود غـ‬
‫ـې ي‪ .‬مـ‬‫ـه ورسـ‬ ‫ـاډو تـ‬
‫ـمندر غـ‬ ‫ـد سـ‬
‫او د هنـ‬
‫سمندر په خپلو سـتروو ووينـو‪ ".‬ده هـش د تـره کـي‬
‫په شان ع مل غو ښته او په ب لې نا ستې کې يې ه غو‬
‫ته وويـل‪ ،‬چـې " زمـود دنـده دا ده چـې خپـل پـوځي‬
‫افســران او ســرتېري او ټــول افغانــان د ډيورنــډ د‬
‫کر ښې په لور چې مود يې نه پېژ نو او د ابا سين‬
‫پـه لـور وهوـوو چـې بايـد زمـود پولـه شي‪ .‬زمـود‬
‫ــه الر‬
‫ــد ســـمندر تـ‬
‫ــي ده‪ ،‬چـــې د هنـ‬ ‫ــاره حتمـ‬ ‫لپـ‬
‫)‪(90‬‬
‫ولرو‪ " .‬امين امريکايي ليکـوال هـري سـن تـه هـش‬
‫په همدغه ډول غ ېدلد و‪ ،‬چې " تـاري مـود تـه دغـه‬
‫سپېولد ر سالت را کوي‪ .‬مود نه شو کولد چې له‬
‫خي بر نه ا خوا خ پل ځ پل شوي پ ښتانه ورو ڼه ترک‬
‫کــړو‪ .‬پاکســتان وايــي‪ ،‬چــې د پښــتنو او بلوڅــو‬
‫نومونه مه اخلئ‪ .‬خو مود دا څنګـه منلـد شـو‪.‬؟" پـه‬
‫دا سې حال چې ا مين اد عا کو له‪ ،‬چې پاک ستان او‬
‫امريکا "افراهي" مسلمانان زمـود پـر ضـد يـاغيګرۍ‬
‫تــه ه وــوي‪ ،‬پــه ډاډه زډه وويــل‪ ،‬چــې "پښــتانه او‬
‫بلو څان به په پاک ستان کې ز مود د ر جيش په د فاع‬
‫کــې جــګ شــي‪ ".‬امــين د ثــور "انقــالب" هــش د‬
‫پښتون ستان له م سئلې سره تړ لد و ښود‪ ،‬په دې ډول‬
‫چې "هـېڅ څـوک انکـار کـولد نـه شـي چـې د افغـان‬
‫انقالب او د پښتونستان موضوع سره تړلي دي‪"(95).‬‬
‫د پاکســتان لــوډ پــوډ چــارواکي د تــره کــي او‬
‫ا مين له د غو وي ناوو نه خ بر نه وو‪ ،‬خو د ه غو د‬
‫نورو سيا ستونو او څرو ندونو نه په دا سې حال کې‬
‫ـه‬‫ـه‪ ،‬پـ‬‫ـړ واڼـ‬ ‫ـې مالتـ‬
‫ـت يـ‬‫ـاد حکومـ‬
‫ـوروي اتحـ‬‫ـې د شـ‬‫چـ‬
‫اندې ښنه کې وو‪ .‬ا غا شاهي د پاک ستان د با ندنيو‬
‫چارو وزارت سکرتر د ‪ 0919‬کـال پـه اکتـوبر کـې پـه‬
‫وا شنګټن کې د امري کې مامورانو ته د افغان ستان‬
‫له خوا له ن امي خ طر نه غ ېدلد و‪ ،‬په دې ډول‬
‫چې "د حايل دولـت پـه تووـه د افغانسـتان تـاري ي‬
‫رول له مېنځـه تللـد او پاک ستان تيـار نـه دى او‬
‫ـره‬‫ـر سـ‬‫ـامي خطـ‬ ‫ـه ن ـ‬‫ـې لـ‬
‫ـري‪ ،‬چـ‬‫ـه لـ‬
‫ـلې نـ‬‫ـامي وسـ‬‫ن ـ‬
‫ـنه دا وه‪،‬‬ ‫ـه اندېښـ‬ ‫ـه غټـ‬
‫ـو د هغـ‬‫ـړي‪ ".‬خـ‬‫ـه وکـ‬
‫مقابلـ‬
‫چـې د افغانسـتان لـه خوا به د پښـتنو او بلو څو‬
‫ـه وشــي او څــه‬ ‫ـد فعاليتونـ‬ ‫ـتان پرضـ‬
‫لــه الرې د پاکسـ‬
‫وخت‪ ،‬چې حکومت ټينګ او پياوډى شـي‪ ،‬بيـا بـه "لـه‬
‫خ پل نوي ن امي ظرف يت نه د پاک ستان پر ضد کار‬
‫واخلــي" هغــه "دغــه رجــيش د پښــتون شــوونيزم او‬
‫ـوم وواڼــه‪ ،‬چــې د‬ ‫ـا يــو م لـ‬
‫ايــډيولوجيکي لېوالتيـ‬
‫پاک ستان و ټو ته يې له دواډو خواوو ته خ طر پېښ‬
‫کړى دى‪ ".‬د اغا شاهي په ن ـر کابـل ځـوان پښـتانه‬
‫او ب لوڅ او ه غوى‪ ،‬چې مارکسسـتي ميلونـه لـري‪ ،‬د‬
‫ـولي دي‪ .‬د‬ ‫ـر ضــد فعــاليتونو لپــاره هوـ‬‫پاکســتان پـ‬
‫ه غه په ن ر " د پاک ستان د خل کو عقال ني ت ر يد ال‬
‫دم ــه د بــري نښــې ښــوولي او ډېــرو پاکســتانيانو‬
‫ـي دي‪".‬‬ ‫ـور اډولـ‬ ‫ـه لـ‬‫ـتان پـ‬‫ـه د افغانسـ‬
‫ـل دريځو نـ‬‫خپـ‬
‫ده دا هش څرونـده کـړه‪ ،‬چې دغـه ميـل د ثـور له‬
‫کودتــا نــه وروســته پيــل شــوى او د افغانســتان‬
‫حکومت غواډي " دغسې موقـع خلـق کـړي‪ ،‬چـې دوى بيـا‬
 ‫د پښتون نېشنلزم د اتالنو په شان ښکاره شي‪".‬‬
‫لــه هغــه نــه وروســته امريکــايي چــارواکي دغــې‬
‫نتيجې تـه ورسـېدل‪ ،‬چـې پاکسـتانيان "تـر پ ـواني‬
‫ر جيش نه ډ ېر د ا مين د يوه کس له واکم نۍ نه‬
‫ناراحتــه دي‪ ".‬ددغــو پاکســتانيو اندېښــنه بــه‬
‫ر ښتينې وه‪ ،‬خو دوى غو ښتل په دغ سې وي ناوو سره‬
‫ـه‬‫ـې ترالسـ‬
‫ـلو او ډاډينـ‬ ‫ـو وسـ‬‫ـه د لويـ‬‫ـې نـ‬
‫ـه امريکـ‬‫لـ‬
‫کو لو لپـاره الر هـواره کـړي‪ .‬د امري کې چارواکيو‬
‫دغســې ډاډينــه هــش ورکــړه‪" :‬د پاکســتان پرضــد د‬
‫ـود‬‫ـړون زمـ‬ ‫ـې د ‪ 0939‬تـ‬‫ـل کـ‬‫ـه مقابـ‬‫ـري پـ‬
‫ـان د تېـ‬‫افغـ‬
‫په ن ر د اعتبار وډ دى‪ "(90).‬پـه دغـه وخـت کـې لـه‬
‫څلــور لکــه افغــان کــډوالو نــه برســېره د اســالمي‬
‫ــې وو او‬ ‫ــور کـ‬ ‫تن يمونـــو لويـــان هـــش پـــه پېښـ‬
‫افغان ستان په خ پل وار له پاک ستان نه اندې ښمن‬
‫و‪ ،‬چــې پاکســتان بــه هغــوى د افغانســتان پــر ضــد‬
‫ولم سوي او د و سلو مر سته به ور سره و کړي‪ .‬دواډو‬
‫ـي‬‫ـې د خپلمنځـ‬ ‫ـره وه‪ ،‬چـ‬ ‫ـع برابـ‬‫ـه موقـ‬‫ـه ښـ‬‫ـواوو تـ‬
‫خـ‬
‫کشالو د هوارولو په اډه سره وغ ې ي‪.‬‬
‫ـه‬‫ـه پـ‬‫ـل نـ‬‫ـوه بـ‬‫ـه يـ‬
‫ـران لـ‬ ‫ـو مشـ‬
‫د دواډو هېوادونـ‬
‫اندې ښنه کـې وو‪ .‬دغـه اندېښـنه په دې هش ټينګـه‬
‫وه‪ ،‬چــــې د دواډو حکومتونــــه کودتــــايي وو او‬
‫وېر ېدل‪ ،‬چې يو به د بل له م ال فانو سره ډول‬
‫تر ل ه‬ ‫ډول مر ستې و کړي‪ ،‬چې په ه غو سره به ل‬
‫د دوى په هېوادونو کې امنيت په خطر کې شي‪.‬‬
‫په سپتمبر کې‪ ،‬چې ضياءالحق او نور مح مد تره‬
‫کي د ناپېيلو هېوادو نو د سرانو په کن فرانس کې‬
‫د وډون ل پاره د کيو با مر کز هوا نا ته الډل‪ ،‬دوه‬
‫ځ له يې سره په ځانګړي ډول ول يدل‪ .‬لومړى ځل د‬
‫ـتوونځي‬ ‫ـه هسـ‬‫ـي پـ‬‫ـره کـ‬‫ـل د تـ‬‫ـش ځـ‬‫ـياءالحق او دويـ‬‫ضـ‬
‫کې‪ .‬دوى په ه غو م سئلو سره وغ ېدل‪ ،‬چې د دواډو‬
‫هېوادونــو اډيکــي يــې ســره خــراب کــړي وو‪ .‬ددې‬
‫لپـــاره ال "‪...‬د ضـــياءالحق لـــه خـــولې څ ـــه د‬
‫بي‪ .‬بي‪ .‬سي له الرې څرو ندونې و شوې‪ ،‬چې دى غواډي‬
‫د کيوبــا د مشــر فيــدل کاســټرو پــه مينځګړتــوب د‬
‫ــي‬‫ــره د خپلمنځـ‬ ‫ــالوي سـ‬
‫ــه پـ‬‫افغـــان مشـــرتابه لـ‬
‫اختالفــاتو د ليــرې کولــو پــه هکلــه خبــرې اتــرې‬
‫وکړي‪ ".‬د افغانسـتان د اهالعـاتو او کولتـور وزيـر‬
‫خ يال مح مد ک ټوازى‪ ،‬چې په دوي مې غو نډې کې حا ضر‬
‫و‪ ،‬د دواډو اندېښــنې پــه دې ډول څرونــدې کــړي‪:‬‬
‫" کله چې تره کـي ضـياء تـه پوښـتنې وډانـدې کـړې‪،‬‬
‫چـې و لې په افغانسـتان کې السـوهنې کوي او ولـې‬
‫ز مود پر ضد ز مود م الفينو ته روز نه او و سلې‬
‫ور کوي؟ ضياء په ځواب کې ور ته وو يل‪ ،‬چې په دې‬
‫کې شک ن شته‪ ،‬چې مود دا کار کوو او دا ځ که چې‬
‫مود د تا سې له اډ خه دوه تشوي شونه لرو‪ :‬يو دا‬
‫چـــې تاســـې پښـــتانه ياســـت او ارومـــرو بـــه د‬
‫پښتون ستان م سئله رام ېنځ ته کوئ او بل مود له‬
‫دې نه و ېره لرو‪ ،‬چې تا سې به شوروي پ لوه ان قالب‬
‫يو وخت پاکستان ته هـش راصـادر کـړئ‪ ".‬د تـره کـي‬
‫ددغــې وينــا پــه برابــر کــې‪ ،‬چــې د افغانســتان‬
‫پ واني م شران هش پ ښتانه وو‪ ،‬ضياءالحق وو يل چې‬
‫" د هغوى پښـتو ژبـه نـه وه زده او د پاکسـتان لـه‬
‫پښــتنو ســره تفــاهش ســتونزمن و او کلونــه کلونــه‬
‫مود په ع مل کې د ه غوى له خوا کوم م شکل نه دى‬
‫ـدلد‪ "(93).‬لــه بلــې خــوا د ثــور لــه کودتــا نــه‬‫ليـ‬
‫وروســـته پاکســـتان د افغـــان کـــډوالو او د درې‬
‫اف غان ا سالمي تن يمونـو لـه الرې هش د افغان ستان‬
‫حکو مت ته امني تي ستونځې پ يدا کولد شوې‪ ،‬چې په‬
‫اډه يې ل دم ه غ ېدلد يش‪ ،‬خو پاک ستان له يوه‬
‫نه هش له کا بل نه په اندې ښنه کې و‪ .‬د‬ ‫بل اډ‬
‫کټوازي په وينا کـوم شـد چـې "ضـياء تـه د تشـويش‬
‫وډ و‪ ،‬هغــه پــه پاکســتان کــې د خلــک دموکراتيــک‬
‫وو ند جوډ ښت و‪ ،‬چې د نور مح مد تره کي تر م شرۍ‬
‫النــدې يــې مبــارزه کولــه‪ .‬ضــياء الحــق ]تــره کــي‬
‫تـه[ دا خ بره پـه ډاوـه کړه‪ ،‬چې دغـه وو ند چې‬
‫تا سې په پ ښتنو او بلو څو کې نوى جوډ کړى دى‪،‬‬
‫ـي‪ ".‬د‬‫ـه وځـ‬‫ـرول څ ـ‬‫ـه کنټـ‬‫ـود لـ‬‫ـه ورځ زمـ‬‫اوس ورځ پـ‬
‫ـور قونســل‬‫ـحرايي‪ ،‬د پېښـ‬ ‫ـاحبجان صـ‬‫کنــدهار والــي صـ‬
‫ر حيش ساالرزى او د کوټې قون سل په پې ښور‪ ،‬کوټې‪،‬‬
‫پښــين او نــورو ســيمو کــې پــه پېســو‪ ،‬خپرونــو او‬
‫هو و نو سره دد غه وو ند په پياوډت يا کې غ رول‬
‫لوبــولد دى‪ .‬د کټــوازي پــه ن ــر پــه اصــل کــې د‬
‫همدغه ووند له امله و‪ ،‬چې ضـياء "سـولې تـه نـزدې‬
‫شو او د مـذاکرو غوښـتنه يـې پيـل کـړه‪ ".‬کټـوازى‬
‫دا هــش وايــي‪ ،‬چــې " پــه پاکســتان کــې د خلــک‬
‫دموکرات يک وو ند دو مره چټ که وده و کړه‪ ،‬چې هېڅ‬
‫ف کر يې نه ک ېده‪ .‬بر سېره پر دې د خ لق جر يده په‬
‫څ لورو ژ بو‪ ...‬هره هف ته د پاک ستان‪ ...‬په کل يو‬
‫او بانـــډو کـــې وېشـــل کېدلـــه‪ .‬همدارنګـــه د‬
‫افغانسـتان پـه ختـيځ کې د شم شاد د غـره پـه سـر‬
‫بانــدې د تلويزيــون پــه يــوه سټېشــن بانــدې کــار‬
‫روان و‪ ،‬چې خپرو نې يې په پاک ستان کې پ ښتنو ته‬
‫په ن ر کې نيول شوې وې‪".‬‬
‫ـي د‬‫ـره کـ‬‫ـياءالحق او تـ‬ ‫ـې ضـ‬‫ـډې کـ‬ ‫ـې غونـ‬
‫ـه دويمـ‬‫پـ‬
‫النــدې موضــوع وــانو پــه اډه پــه دې ډول موافقــه‬
‫وکـړه‪ ،‬چـې د ه غو پـه اډه م قدماتي کارونـه بـه د‬
‫دواډو خواوو چارواکي سرته ر سوي او ب يا به دوى‬
‫په کابل کې هغه په رسمي ډول السليک کوي‪:‬‬
‫‪ _0‬پاکســتان بــه ټــول افغــان مهــاجران او د‬
‫حکومـت م الفـ ان‪ ،‬چـې پاکسـتان تـه رااو ښتي دي‪ ،‬د‬
‫ه غو له م شرانو او و سلو سره د افغان ستان حکو مت‬
‫ته سپاري‪.‬‬
‫ـې د‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ـمانت کـ‬‫ـه ضـ‬‫ـت بـ‬
‫ـتان حکومـ‬ ‫‪ _0‬د افغانسـ‬
‫هغــو ژونــد بــه خونــدي وي او غــق بــه ترېنــه نــه‬
‫اخيستل کې ي‪.‬‬
‫‪ _5‬د افغانستان حکومت به پـه پاکسـتان کـې خپـل‬
‫د خلق دموکراتيک ووند ډنګوي‪.‬‬
‫‪ _0‬د افغانستان حکومت بـه د شمشـاد غـره بانـدې‬
‫د تلويزيون جوډولو کار بندوي‪.‬‬
‫‪ _3‬افغانســتان بــه د خلــق جريــده نــور نــو‬
‫)‪(93‬‬
‫پاکستان ته نه رسوي‪.‬‬
‫ـي‬‫ـره کـ‬‫ـياء او تـ‬‫ـې د ضـ‬‫ـي‪ ،‬چـ‬‫ـش وايـ‬ ‫ـوازى دا هـ‬
‫کټـ‬
‫تـرمېنځ د خبـرو بلـه مو ضوع د پښتونسـتان وه‪ ،‬خو‬
‫په اډه يې ب حث ځ که اودد نه شو چې تره کي وو يل‬
‫چې دا "د اسې يـوه مسـئله ده‪ ،‬چـې يـو دولتـي مشـر‬
‫نــه شــي کــولد د ولســونو لــه ارادې پرتــه اقــدام‬
‫وکــړي‪ ".‬بيــا دوى ســره ومنلــه‪ ،‬چــې "پــه اوســنيو‬
‫خ برو ا ترو کې دا مو ضوع له اج ندا واې ستله شي‪.‬‬
‫اوس دې په نوي کـړکېق يـوې پريکـړې تـه ورسـې ي‪".‬‬
‫ـتان تــه د‬‫ـه موضــوع پاکسـ‬‫ـرمېنځ د بحــث بلـ‬‫د دوى تـ‬
‫"سره انقالب" صـ ادرول او لـه شـوروي اتحـاد سـره د‬
‫افغانستان د دولت دريـځ و‪ .‬پـه نتيجـه کـې "ضـياء‬
‫پـــه دې ډاډمـــن شـــو‪ ،‬چـــې افغـــان دولـــت يـــو‬
‫م ستقل ]دو لت دى[ او د ] بل[ چا تر اغ ېزې ال ندې‬
‫فعال يت نه کوي‪ .‬دد غې ډاډي نې له ام له ضياءالحق‬
‫" ومنله چې پاکستان ته پـه دې هکلـه هـش کـوم خطـر‬
‫نه شته‪".‬‬
‫ا مين هش ور و سته له ه غه‪ ،‬چې د تره کي پر ځاى‬
‫د وو ند او حکو مت سروال شو‪ ،‬له پاک ستان سره د‬
‫اډي کو د ښه کو لو غ پور ته کړ‪ .‬د تو جه وډ ده‪،‬‬
‫چــې امــين د دولــت د ريــيس پــه تووــه پــه خپلــې‬
‫لــومړنۍ وينــا کــې لــه شــوروي اتحــاد ســره د‬
‫افغانسـتان د دو ستۍ دوام پـه ل نډو او سړو کل مو‬
‫کې يـاد کـړ‪ ،‬پـه دې ډول چـې "پـه هېـواد کـې هـر‬
‫ـولد‬‫ـه ډول درک کـ‬‫ـه ښـ‬‫ـت پـ‬
‫ـې اهميـ‬ ‫ـرد د هغـ‬
‫ـاخبر فـ‬ ‫بـ‬
‫شي‪ ".‬د پاکستان پـه اډه يـې وويـل‪ ،‬چـې عالقمـن دى‬
‫له ه غه سره ناپو هاوى له مېن ځه يو سي‪ .‬هي له يې‬
‫ـې د‬‫ـاهي‪ ،‬چـ‬‫ـا شـ‬
‫ـياءالحق او اغـ‬ ‫ـې ضـ‬‫ـړه‪ ،‬چـ‬
‫ـکاره کـ‬ ‫ښـ‬
‫ه غه د با ندنيو چارو وز ير په شان کار کاوه‪ ،‬چې‬
‫څومره زر ک ې ي‪ ،‬کا بل ته را شي‪ .‬په عين حال کې‬
‫هغــه دا هــش وويــل‪ ،‬چــې عالقمــن دى د ايــران لــه‬
‫مســپلو کســانو ســره هــش همدغســې ليــدنې کتنــې‬
‫وکړي)‪.(91‬‬
‫ـه‬
‫ـاڅون نـ‬ ‫ـه پـ‬
‫ـې لـ‬‫ـا د ريش ـ ورو فرقـ‬‫ـتان بيـ‬‫پاکسـ‬
‫ورو سته‪ ،‬چې ه ېواد د ارا مۍ په لور روان شو او‬
‫نور و سله وال م ال فان حکو مت ته خ طر ک ېدلد نه‬
‫شــو‪ ،‬پــه دې اډه د افغانســتان پــالوى منلــو تــه‬
‫ت يارى و ښود‪ .‬ا مين ب يا په کومې نې ټې کې خ پل د‬
‫با ندنيو چارو مر ستيال شاه مح مد دو ست پاک ستان‬
‫ته د يوه پالوي په م شرۍ ول ې ه‪ .‬په پاک ستان کې‬
‫د هغــه تــودهرکلد وشــو‪ ،‬خــو د خبــرو تفصــيل يــې‬
‫معلوم نـه دى‪ .‬د کټـوازي پـه وينـا پاکسـتان "پـه‬
‫ټو لو ه غو و عدو چې په هاوا نا کې يې له تره کي‬
‫ســره کــړې وې‪ ،‬پابنــد پــاتې شــوى و‪ ".‬پاکســتان‬
‫ـتۍ‬‫ـک وروسـ‬‫ـت ليـ‬
‫ـې د موافقـ‬‫ـت چـ‬‫ـه وخـ‬
‫ـې څـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ومنلـ‬
‫ليک نه پوره شوه‪ ،‬ا غا شاهي به کا بل ته الډ شي‪.‬‬
‫ـره د‬‫ـارواکيو سـ‬‫ـتاني چـ‬‫ـه پاکسـ‬
‫ـت لـ‬‫ـد دوسـ‬‫ـاه محمـ‬‫شـ‬
‫خپلو خبرو راپور کـ مـ حکومـت تـه ورکـړ "او دا‬
‫يې څرو نده کړه‪ ،‬چې پاک ستاني م شرانو دوى ته دا‬
‫لـوز ور کړ‪ ،‬چـې نـور به د پاکسـتان لـه خوا پـه‬
‫افغانستان کې يو ډز هـش ونـه شـي‪ ".‬څنګـه چـې لـه‬
‫شاه مح مد دو ست سره نور اف غان ديپلوما تان هش‬
‫وو‪ ،‬خ برې يې له ه غو نه پ ټولد نه شوې‪ ،‬نو ه غه‬
‫نه شو کولد حکو مت ته نا سش را پور ور کړي‪ ،‬که څه‬
‫هش دى د خلقي حکومت م الف و‪.‬‬
‫د کټوازي په وينا "شـاه محمـد دوسـت يـو نـامتو‬
‫پرچمــد‪ ،‬د شــورويانو نــزدې دوســت او خواخــودى‪ ،‬د‬
‫کار مل ش صي مل ګرى او پ واند هم صنفي و‪ .‬نو موډى‬
‫د بهرنيــو چــارو پــه وزارت کــې يــو پ ــواند او‬
‫باتجربــه ديپلومــات و‪ ....‬خــو د خپــل مهــارت لــه‬
‫م ې يې د امـين پـه پوسـت کـې ځـان ننوېسـتلد و‪".‬‬
‫خو له خل قي حکو مت سره د ه غه م ال فت او د ه غه‬
‫پرخالف د پرچش وو ندوي او شوروي ات حاد ته د ه غه‬
‫و فا د غومره ټين ګه وه‪ ،‬چې په کا بل کې يې ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫چــارواکيو تــه پــه دغــه ډول څرونــده کــړه‪ ،‬چــې د‬
‫کټوازي په وينا " کـه د اغـا شـاهي لـه راتـګ څ ـه‬
‫م کې حفـيظ هللا ا مين‪ ...‬نسـکور نـه شـي‪ ...‬د سـولې‬
‫په شراېطو کې به د امين وهل ستونزمن کار وي‪".‬‬
‫له ب لې خوا دا سې پې ښه شوه‪ ،‬چې پاک ستان هش‬
‫کا بل ته د خ پل ا ستازي په لې لو کې ب ېړه و نه‬
‫ښودله‪ .‬ا غا شاهي من لې وه‪ ،‬چې پ وا له دې چې‬
‫لـه ضياءالحق سره د عربسـتان او ايـران په سـفر‬
‫کې ملګرتوب وکړي‪ ،‬د دسمبر پـه ‪00‬مـه بـه کابـل تـه‬
‫ځان ور سوي‪ ،‬خو د ه غه په وي نا د پاک ستان ن امي‬
‫قوې د را پور له م ې په د غه ورځ د کا بل هوايي‬
‫ډ ور د ډ ېرې واورې له ام له ب ند و‪ .‬شاه و لي سره‬
‫له دې هش د ه غه د هرک لي ل پاره ځان م يدان ته‬
‫ر سولد و او چې ا غا شاهي له نه را تګ نه خ بر‬
‫شو‪ ،‬په ټلي فون کې يې ور نه په ټين ګه وغو ښتل‪،‬‬
‫چې په ب له ورځ ځان کا بل ته ور سوي‪ ،‬خو څن ګه چې‬
‫ه غه له ضياء سره په سفر روان و‪ ،‬و عده ور کړه‬
‫چې د دسـمبر پـه ‪09‬مـه بـه کابـل تـه ورسـې ي‪ ،‬خـو‬
‫ـره‬‫ـوځ سـ‬‫ـه پـ‬
‫ـل پـ‬‫ـې کابـ‬
‫ـت کـ‬ ‫ـه وخـ‬‫ـه هغـ‬
‫ـورويانو پـ‬‫شـ‬
‫ن يولد‪ ،‬د ا مين حکو مت يې ن سکور کړى او په خپ له‬
‫ـــې د‬ ‫ـــه دې ډول يـ‬‫ـــد)‪ (98‬او پـ‬
‫ـــې وژلـ‬‫ـــين يـ‬‫امـ‬
‫اف غان_ شوروي ج نګ شروع کړى و‪ ،‬چې څه با ندې ن هه‬
‫کا له يې دوام و کړ او د غه ټولې مو ضوع وانې مې‬
‫په يوه بل ا ثر کې په نا مه د اف غان _ شوروي ج نګ‬
‫بيان کړى دي‪.‬‬
‫دا به ساده وي وي‪ ،‬چې ف کر و شي چې کا بل ته د‬
‫اغـا شـاهي پـه راتـګ او د پاکسـتان او افغان ستان‬
‫ترمېنځ د موافقې په ک ېدلو سره به شورويان په‬
‫افغان ستان با ندې د ير غل وډ لو له ف کر نه او ښتي‬
‫واى‪ .‬شــوروي واکمنــو د دســمبر پــه دولســمه پــه‬
‫افغانســتان بانــدې د يرغــل پرېکــړه کــړې وه او‬
‫پاک ستان دد غه ير غل په برا بر کې له افغان ستان‬
‫سـره مرسـته کولد نـه شـوه او دا د افغانسـتان او‬
‫پاکســتان د چــارواکيو تــرمېنځ د خبــرو او مــوافقې‬
‫ـاه‬‫ـه د شـ‬‫ـاد تـ‬‫ـوروي اتحـ‬‫ـو شـ‬‫ـه وه‪ ،‬خـ‬‫ـش نـ‬
‫ـوع هـ‬
‫موضـ‬
‫مح مد دو ست خدمت او له افغان ستان او افغا نانو‬
‫سـره د ه غه خيا نت به شورويان هوـولي وي‪ ،‬چې د‬
‫ـې‬
‫ـدل‪ ،‬چـ‬ ‫ـورويان پوهېـ‬‫ـړي‪ .‬شـ‬‫ـه کـ‬‫ـه رادم ـ‬‫ـل نېټـ‬
‫يرغـ‬
‫افغان ستان په ا صل کې له پاک ستان سره د ا ختالف‬
‫له ام له د شوروي ات حاد په لور کود شوى و او‬
‫اوس به يې د غه دو ستي له پاک ستان سره نزدې او‬
‫له شوروي ات حاد ل يرې کړي‪ ،‬چې په ه غه حال کې‬
‫بــه افغانســتان نــور نــو د دوى تــر نفــوذ النــدې‬
‫هېواد نه وي‪.‬‬
 ‫يادښتونه‬
‫د ثور کودتا‬
‫شاه ز مان وريځ ستانيزى‪ ،‬سهل ان ګارى مح مد داود خان‬ ‫‪.0‬‬
‫و کودتاى ‪ 1‬ثور‪ ،‬ناشر کتابفروشد فول‪ ،‬پشاور‪،0518 ،‬‬
‫‪51‬ز‬
‫عبدال قدوس غورب ندى‪ ،‬ن ګاهد به تاري حزب دموکرات يک‬ ‫‪.0‬‬
‫خلق افغانستان‪ ،‬ناشر مولف‪ ،‬سويد‪.39 ،0519 ،‬‬
‫ستانيزى‪ ،‬اثر ياد شده‪51 ،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ع طا مح مد شيرزى‪ ،‬چ شش د يد واق عات و حوادد چ ند د هه‬ ‫‪.0‬‬
‫اخ ير‪ ،‬تا سيس حزب دموکرات يک خ لق و ت جاوز شوروى‬
‫بافغانستان‪ ،‬ناشر مولف‪ ،‬کولن‪ ،‬المان‪.33 ،0110 ،‬‬
‫اثر باال‪31 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫غوربندى‪ ،‬اثر ياد شده‪30 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫شيرزى‪ ،‬اثر ياد شده‪31 ،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫اثر باال‪38 ،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫غوربندى‪ ،‬اثر ياد شده‪30 ،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫اثر باال‬ ‫‪.01‬‬
‫د ستګير پنج شيرى‪ ،‬ظ هور و زوال حزب دموکرات يک خ لق‬ ‫‪.00‬‬
‫ـل‪،0999/0518 ،‬‬‫ـد فوـ‬‫ـش دوم‪ ،‬کتابفروشـ‬‫ـتان‪ ،‬ب ـ‬‫افغانسـ‬
‫پشاور‪39 ،‬‬
‫غوربندي‪ ،‬اثر ياد شده‪33 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫پورته اثر‪38 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬ب برک کار مل‪ ،‬خ پل يا پردى؟ خپ لواک‬ ‫‪.00‬‬
‫يا ب لواک؟ د ر ڼا او د فاع ک تاب‪ ،‬د ساپي د پ ښتو‬
‫څېړنو او پراختيا مرکز‪ ،‬پېښور‪.080_003 ،0999/0511 ،‬‬
‫ج نرال ع مرزى‪ ،‬شد هاى کا بل‪ ،‬نا شر سبا کتاب ا نه‪،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫پشاور‪5 ،0510 ،‬‬
‫پنجشيرى‪ ،‬اثر ياد شده‪31 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫ـانو‬‫ـل او د افغانـ‬ ‫ـوروي يرغـ‬‫ـتان‪ ،‬د شـ‬
‫ـاکړ‪ ،‬افغانسـ‬ ‫کـ‬ ‫‪.01‬‬
‫ځواب‪ ،‬خپرونکد د کليفورنيا پوهنتون‪ ،‬برکلـي‪،0993 ،‬‬
‫‪.501‬‬
‫شاه مح مود ح صين‪ ،‬مث لث بد ع يد در نو شته اردو و‬ ‫‪.08‬‬
‫سياست‪ ،‬ناشر و جاى چاپ نامعلوم‪08_03 ،0581 ،‬‬
 ‫ستانيزى‪ ،‬اثر ياد شده‪50 ،‬‬ ‫‪.09‬‬
‫ستانيزى‪53 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫د افغانستان د خلکو د دموکراتيک ووند لنډ تاري ‪ ،‬د‬ ‫‪.00‬‬
‫افغانستان کالنۍ‪ 0538 ،‬کابل‪311 ،55 ،‬‬
‫غود الدين فايق‪ ،‬رازى را که نمد خواستش افشا وردد‪،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫کتابفروشد فول‪ ،‬پشاور‪.010 ،0519 ،‬‬
‫پاينده محمد کوشاني‪ ،‬بآور ميکند يا نه؟ مجله آ‪،‬ينه‬ ‫‪.05‬‬
‫افغانستان‪ ،‬جدى ‪/0538‬جنوري ‪030_031 ،0991‬‬
‫فايق‪ ،‬اثر ياد شده‪030_035 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫مح مد ن بد ع ي مد‪ ،‬اردو و سيا ست‪ .‬در سه د هه اخ ير‬ ‫‪.03‬‬
‫افغان ستان‪ ،‬ج لد اول‪ ،‬مر کز ن شراتد ميو ند‪ ،‬چاپ سوم‪،‬‬
‫‪055 ،0518‬‬
‫ن قل قول در کر باس پو شهاى بره نه پا‪ ،‬از مح مد ح سن‬ ‫‪.03‬‬
‫شرق‪ ،030 ،‬ع يمد‪ ،‬ج ‪055 ،0‬‬
‫ل يون پوالده او ليال پوالده‪ ،‬د افغان ستان سلطنت او د‬ ‫‪.01‬‬
‫امريکــې متحــد دولتونــه‪ ،0915_0908 ،‬د افغانســتان‬
‫م طالعو ل پاره د امري کې مر کز‪ ،‬د نبرا سکا پوهن تون‪،‬‬
‫لنکن‪ ،‬نبراسکا‪030 ،0993 ،‬‬
‫ع يمي‪ ،‬اثر ياد شده‪050 ،‬‬ ‫‪.08‬‬
‫مح مد نذير کب ير سراج‪ ،‬رو يدادهاى ني مه اخ ير سده‬ ‫‪.09‬‬
‫بيست در افغانستان‪ ،‬چاپ آريانا پلورنځد فرانکفورت‪،‬‬
‫‪.019 ،0991‬‬
‫فرهنګ‪ ،‬اثر ياد شده‪09 ،‬‬ ‫‪.51‬‬
‫کوشاني‪ ،‬مقاله ياد شده‪30 ،‬‬ ‫‪.50‬‬
‫سراج‪ ،‬اثر ياد شده‪000 ،‬‬ ‫‪.50‬‬
‫سراج‪000 ،‬‬ ‫‪.55‬‬
‫سراج‪ ،018 ،‬ع يمي‪050 ،‬‬ ‫‪.50‬‬
‫ع يمد‪051 ،‬‬ ‫‪.53‬‬
‫سراج‪005 ،‬‬ ‫‪.53‬‬
‫ع يمد‪001 ،‬‬ ‫‪.51‬‬
‫ان توند هايمن‪ ،‬افغان ستان د شوروي تر الس ال ندې‪،‬‬ ‫‪.58‬‬
‫خپرندوى ميکميلن‪ ،‬لندن‪.13 ،0980 ،‬‬
‫سراج‪ ،‬اثر ياد شده‪000 ،‬‬ ‫‪.59‬‬
‫ف ول ا لرحمن تاج يار‪ ،‬مداف عه ارګ جم هورى افغان ستان‬ ‫‪.01‬‬
‫بمقا بل ه جوم ياغ يان خل قد و پرچ مد تو سط قط عه وارد‬
‫در جريان کودتاى هفت ثور ‪ ،0531‬افغان_جرمن اناليـن‪،‬‬
‫‪ 03‬دسمبر ‪3 ،0118‬‬
‫تاجيار‪ ،‬نوشته باال‪9 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫پنجشيرى‪ ،‬اثر ياد شده‪ ،‬ج ‪93_93 ،0‬‬ ‫‪.00‬‬
 ‫‪ .05‬پنجشيرى‪05 ،‬‬
‫‪ .00‬ع بدالحق م جددى‪ ،‬افغان ستان از ام ير کب ير تا ره بر‬
‫کبير‪ ،‬انجمن معارف‪ ،‬پشاور‪398_391 ،0518 ،‬‬
‫‪ .03‬مجددى‪398 ،‬‬
‫‪ .03‬سراج‪000 ،‬‬
‫‪ .01‬ع يمد‪ .005 ،‬عاصش اکرم‪ ،‬نګاهد به ش صيت‪ ،‬ن ريـات و‬
‫سياست هاى سردار محمد داود‪ ،‬انتشارات ميزان‪،0581 ،‬‬
‫جاى هبع اليکزاندريه‪ ،‬ورجنيا‪ ،‬امريکا‪503 ،‬‬
‫ـن‬
‫ـتش‪ ،‬انجمـ‬ ‫ـرن بيسـ‬ ‫ـتان در قـ‬‫ـځ‪ ،‬افغانسـ‬ ‫‪ .08‬امـ‬
‫ـين هللا دريـ‬
‫نشراتد دانش‪ ،‬پشاور‪ .300 ،0110/0519 ،‬ستانيزى‪ ،‬اثـر‬
‫ياد شده‪10 ،‬‬
‫‪ .09‬وا سيلي مي تروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغان ستان کې‪ ،‬له رو سي‬
‫نــه انګرېــزي تــه ترجمــه او مقدمــه د کرســتلين او‬
‫سنترمان او اوډو ستاډ‪ ،‬خپرون کد د پو هانو ل پاره د‬
‫وډرو ولسن بين المللي مرکز‪ ،‬واشکنګټن‪03 ،0110 ،‬‬
‫‪ .31‬ج‪.‬م‪.‬کورنينکو‪ ،‬افغان کوښښ‪ ،‬د ن امي السوهنې او د پر‬
‫شا تګ حېرانت ياوې‪ ،‬د ج نوبي ا سيا او منځ ني خ تيځ‬
‫مطالعو جورنال‪ ،‬ژمد ‪.0 ،0990‬‬
‫‪ .30‬ميتروخين‪ ،‬ياد شوى اثر‪ ،03 ،‬اقبـال وزيـري‪ ،‬د ثـور‬
‫پاڅون د کې‪ .‬جي‪ .‬بي دسيسې او شوروي ير غل‪ ،‬دپښتون وا‬
‫د پوهنې دېره‪ ،‬پېښور‪93 ،0111/0583 ،‬‬
‫‪ .30‬ستانيزى‪ ،‬ياد شوى اثر‪09 ،‬‬
‫‪ .35‬ستانيزى‪11 ،‬‬
‫‪ .30‬ج‪.‬م‪.‬را برټس‪ ،‬د نړۍ تاري ‪ ،‬پن ګون خپرو نه‪ ،‬ل ندن‪،‬‬
‫‪.395 ،0990‬‬
‫‪ .33‬ل ينن‪ ،‬کيس ت لونکد ک مونزم‪ ،‬د ما شومانو ناروغي‪،‬‬
‫مترقي خپروونکي مپسسه‪ ،‬مسکو‪ ،‬انګريـزي چـاپ‪،0911 ،‬‬
‫‪.93‬‬
‫‪33‬ب‪ :‬مارشال پو‪ ،‬د نړۍ په تاري د روسيې مقام‪ ،‬د پرنستن‬
‫پوهنتون خپرونه‪ ،‬پرنستن‪ .1 ،0115 ،‬نيکوالس راى سانوفسکي‪،‬‬
‫د روســيې تــاري ‪ ،‬خپرونــه د اکســفورډ پوهنتــون‪،0911 ،‬‬
‫نيويارک‪.300 ،‬‬
‫‪ .33‬کالنۍ‪ ،‬ياد شوى اثر‪.331 ،‬‬
‫‪‬‬
‫دويش څپرکد‬
‫د افغانستان لومړند ايډيالوجيکي حکومت‬
‫د افغان ستان خ لق دموکرات يک وو ند د تا سيس ب يان د‬ ‫‪.0‬‬
‫ه غه د دوو غړو په اثرو نو کې شوى دى‪ :‬صالح م حد‬
‫ز يري‪ ،‬د ني مې پ ېړۍ خاهرې‪ ،‬د لي کونکي چاپ‪ ،‬پې ښور‪،‬‬
‫‪ .89 ،0113‬مير صاحد کاروال‪ ،‬درس هـاى تلـ و عبـرت‬
‫انګ يز افغان ستان‪ ،‬بن ګاه انت شارات و مطب عه ميو ند‪،‬‬
‫‪ ،0580‬کابل‪01_03 ،‬‬
‫د تره کي د قول نقل‪ ،‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغاسنتان‬ ‫‪.0‬‬
‫کې‪ ،‬ياد شوى اثر‪00 ،‬‬
‫په افغان ستان باندې د شوروي يرغل په اډه سندونه‪ ،‬د‬ ‫‪.5‬‬
‫وډروولسن مرکز خپرونه‪ ،‬واشـنګټن ډي سـي‪.008 ،0110 ،‬‬
‫د غه سندونه‪ ،‬چې ز ياتره يې د افغان ستان په اډه د‬
‫شوروي ات حاد د کمون ستي وو ند د پولټ بورو پري کړې او‬
‫د ه غې د مهمو غړو وي ناوې پ کې ثبت شوي دي‪ ،‬د همد غه‬
‫مرکز د ‪ 0993‬کال په بولټبن کې هـش پـه عـين ترتيـد‬
‫خ پاره شوي دي‪ .‬په وروستۍ کې د اوډ و سټاد يوه لو يه‬
‫مقــدماتي ليکنــه هــش نيــول شــوې‪ ،‬پــه نامــه د‬
‫ا لف ]افغان ستان[ و ضع په اډه‪ ،‬په افغان ستان کې د‬
‫شوروي مداخلې په اډه نوي رو سي شواهد‪ .‬دل ته ز ما‬
‫ياد ښتونه له سندونو څ ه دي‪ .‬ع بدالعلي نور ا حراري‪،‬‬
‫يو شمېر د غه سندونه د افغان ستان د ات حاد شوري تر‬
‫ع نوان ال ندې په فارسي اډو لي او چاپ کړي دي‪ .‬د هرات‬
‫دولتي مطبعه‪.0010/0985 ،‬‬
‫د کارمل د وينا نقل‪ ،‬پورتند اثر‪009 ،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫د مح مود بر يالي وي نا‪ ،‬مي تروخين په افغان ستان کې‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ياد شوى اثر‪50 ،‬‬
‫ر چرد پاييپس‪ ،‬د ک مونزم ل نډ تاري ‪ ،‬ا يډن في لډ‬ ‫‪.3‬‬
‫اونکلسن خپرونه‪ ،‬لندن‪ .0110 ،‬اليمـن سـارجن‪ ،‬اوسـنۍ‬
‫سياسي ايډيالوجي وانې‪ ،‬درسي خپرونه‪ ،‬شيکاوو‪.0981 ،‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ياد شوى اثر‪.00_00 ،09 ،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫پاسند اثر‪05 ،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫کاکړ‪ ،‬رڼا او دفاع‪ ،‬ياد شوى اثر‪031 ،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫اليکزا ندر موروزوف‪ ،‬په کا بل کې ز مود سړى‪ ،‬ن يو‬ ‫‪.01‬‬
‫ټايمز‪ .59 ،0990 ،58 ،‬موروزوف لـه ‪ 0913‬نـه تـر ‪0919‬‬
‫پورې په کابل کې د ک‪.‬ج‪.‬ب مرستيال و‪ .‬کوزيچلکين‪ ،‬په‬
‫کابل کې کودتاوانې او وژنې‪ ،‬ټايش‪ ،‬نومبر ‪،0980 ،00‬‬
‫‪55‬‬
‫مي تروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغان ستان کې‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫‪00_03‬‬
‫زيرى‪ ،‬ياد شو اثر‪080 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫مارشال پو‪ ،‬ياد شوى اثر‪11 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫وزيري‪13 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫وزيري‪93 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫وزيري‪93 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
 ‫‪ .01‬زيرى‪510_510 ،‬‬
‫‪ .08‬اليکزا ندر ياکوليف‪ ،‬په رو سيې کې يوه پ ېړۍ ت شدد‪،‬‬
‫انګر يزي ژ باډونکد ان توني آ ستين‪ ،‬دي يل پوهن تون‬
‫خپرونه‪ ،‬نيوهي ون‪ ،‬لندن‪.00 ،0110 ،‬‬
‫‪ .09‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪00 ،‬‬
‫‪ .01‬ياکوليف‪ ،‬ياد شوى اثر‪90 ،‬‬
‫‪ .00‬کالنۍ‪33_31 ،‬‬
‫‪ .00‬زيرى‪001 ،‬‬
‫‪ .05‬کالنۍ‪0530 ،‬‬
‫‪ .00‬کالنۍ‪300 ،‬‬
‫‪ .03‬وــل زرک زدران‪ ،‬د تــاري لــه خــاهرو نــه‪ ،‬درســونه‬
‫عبرتونه‪ ،‬لومړى ټوک‪ ،‬د مپلف خپرونه؟ پېښور؟‪،0531 ،‬‬
‫‪.383_380‬‬
‫‪ .03‬ميتروخين‪ ،‬ياد شوى اثر‪03 ،‬‬
‫‪ .01‬وزيري‪93 ،‬‬
‫‪ .08‬وزيري‪98 ،‬‬
‫‪ .09‬وزيري‪91 ،‬‬
‫‪09‬الف‪ :‬سليګ هري سـن او کـوردوويز‪ ،‬لـه افغانسـتان نـه‬
‫ـه‪،‬‬
‫ـون خپرونـ‬ ‫ـفورډ پوهنتـ‬ ‫ـن‪ ،081 ،‬د اکسـ‬ ‫ـري سـ‬ ‫ـدې‪ ،‬هـ‬‫دبانـ‬
‫نيويارک‪08 ،0993 ،‬‬
‫‪ .51‬ستانيزى‪00 ،‬‬
‫‪ .50‬کاکړ‪ ،‬رڼا او دفاع‪030 ،‬‬
‫‪ .50‬کاکړ‪ ،‬افغانستان‪ ،‬د شوروي يرغل‪ ،‬ياد شوى اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .55‬غوربندى‪35_31 ،‬‬
‫‪ .50‬وزيري‪31 ،‬‬
‫‪ .53‬وزيري‪38 ،‬‬
‫‪ .53‬زيرى‪535 ،‬‬
‫‪ .51‬د کار مل د وي نا ن قل‪ ،‬د شوروي ات حاد سندونه‪ ،‬ياد‬
‫شوى اثر‪050 ،‬‬
‫‪ .58‬ياد شوى اثر‪053 ،‬‬
‫‪ .59‬وزيري‪91 ،‬‬
‫‪ .01‬ع يمي‪033 ،‬‬
‫‪ .00‬ع يمي‪031 ،‬‬
‫‪ .00‬وزيري‪99 ،‬‬
‫‪ .05‬کالنۍ‪0083 ،‬‬
‫‪ .00‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪55 ،‬‬
‫‪ .03‬ش‪.‬ن‪ .‬حق شناس‪ ،‬د سايس و جنا يات روس در افغان ستان‪،‬‬
‫جمعيت اسالمد افغانستان‪ ،‬تهران‪583 ،0535 ،‬‬
‫‪‬‬
 ‫درېيش څپرکد‬
‫سور بېرغ او درې وروستي فرمانونه‬
‫ز يرى‪ ،‬ز مين و آب به دهقا نان‪ ،‬د غه ليک نه د پرچش د‬ ‫‪.0‬‬
‫رجيش په کومې خپرونې کې راوتلې وه‪ ،‬په کال ‪ 0535‬کې‬
‫چې پوره درک يې له ما سره نه شته‪ 033 .‬م‬
‫کالنۍ‪001 ،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫فول رحيش مومند په نقل د زيري‪591_595 ،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫کاکړ‪ ،‬په افغان ستان کې حکو مت او ټول نه‪ ،‬د ام ير‬ ‫‪.0‬‬
‫عبدالرحمن واکمني‪ ،‬د تکساس پوهنتون‪13 ،80 ،0919 ،‬‬
‫زيرى‪599 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫زيرى‪591 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫زيرى‪591 ،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫زيرى‪598 ،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫زيرى‪599 ،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫زيرى‪010 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫کالنۍ‪101_100 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬زيرى‪010 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬زيرى‪010 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫زيرى‪011 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫زيرى‪003 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫زيرى‪011 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫زيرى‪013 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫زيرى‪019_598 ،‬‬ ‫‪.08‬‬
‫زيرى‪011 ،‬‬ ‫‪.09‬‬
‫زيرى‪011 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫زيرى‪011 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫زيرى‪000_010 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫زيرى‪ ،‬مقاله ياد شده زمين و آب به دهقانان‪.031 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫‪‬‬
‫څلورم څپرکد‬
‫بندي توب او جزا‬
‫کاکړ‪ ،‬د افغان ستان ټول نه او حکو مت‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫‪01_58‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪51 ،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫زيرى‪001 ،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ن‪.‬ح سيند‪ ،‬خاهرات ز ندان پلچر خد‪ ،‬شوراى ث قافتد ج هاد‬ ‫‪.0‬‬
‫افغانستان‪ ،‬پشاور؟ ‪0 ،0988/0531‬‬
‫اح مد شاه رو شن‪ ،‬بي ست ماه در ز ندان پلچر خد‪ ،‬ش صد‬ ‫‪.3‬‬
 ‫خپرونه‪ ،‬پېښور‪1 ،0535 ،‬‬
‫کاکړ‪ ،‬د افغان ستان ټول نه او حکو مت‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪51‬‬
‫سلطان ع لي ک شتمند‪ ،‬ياددا شت هاى سيا سد و رو يدادهاى‬ ‫‪.1‬‬
‫تاري د‪ ،‬جلد اول و ‪ ،0‬ناشر مپلف ‪.009 ،0580/0110‬‬
‫‪1‬الف‪ :‬محمد عثمان هاشمي‪ ،‬فرار از وام مرګ‪ ،‬چـاپ ش صـد‪،‬‬
‫استين‪ ،‬تکساس‪0999 ،‬‬
‫‪ .8‬عز يز اح مد عز يزى‪ ،‬اف غان ها که دو ا بر قدرت را‬
‫بزانو در اورد‪ ،‬دارالنشر افغانسـتان‪ ،‬ج ‪ ،0‬پشـاور‪،‬‬
‫‪010 ،0518‬‬
‫‪ .9‬فرهنګ‪ ،‬ج ‪93 ،0‬‬
‫‪ .01‬فرهنګ‪ .13_10 ،0 ،‬د فرهنګ دغه ليکنه د رحمت هللا غرزي‬
‫له ک تابګوټي نه ن قل شوې په نا مه د خاهراتد از‬
‫زنــدان پلچرخــد‪ .‬رحمــت هللا د وکيــل محمــد اســماعيل‬
‫نورستاني وراره و‪.‬‬
‫‪ .00‬ډورن سورو‪ ،‬پاى ته نه ر سېدونکد ان قالب‪ ،‬د کولمب يا‬
‫پوهنتون خپرونه‪ ،‬نيويارک‪30 ،0113 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .05‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬د پا چا ا مان هللا واکم نۍ ته يوه نوې‬
‫کت نه‪ ،‬د افغان ستان د کل توري ودې ټول نه‪ ،‬پې ښور‪،‬‬
‫‪.0113/0580‬‬
‫‪ .00‬م جددى‪ ،‬از ام ير کب ير تا ره بر کب ير‪ ،‬ا ثر ياد شده‪،‬‬
‫‪310‬‬
‫‪ .03‬فرهنګ‪13 .0 ،‬‬
‫‪ .03‬کاکړ‪ ،‬د افغان ستان سيا سي او ديپلو ماتيکي تاري ‪،‬‬
‫‪ ،0910_0935‬برل‪ ،‬نيدرليند‪013_93 ،0113 ،‬‬
‫‪ .01‬زيرى‪003 ،‬‬
‫‪ .08‬ا سدهللا نوابد‪ ،‬سروذ شت زندان‪ ،‬په افغان ستان کې د سره‬
‫استعمار د م المو څرک‪ ،‬ش صي چاپ‪ ،‬پېښور؟‪0530 ،‬‬
‫‪ .09‬روشن احمد شاه‪ ،‬ياد شوى اثر‪31 ،‬‬
‫‪ .01‬حسيند‪ ،‬خاهرات زندان پلچرخد‪ ،‬اثر ياد شده‪00_00 ،‬‬
‫‪ .00‬حسيند‪31 ،‬‬
‫‪ .00‬حسيند‪03_03_00 ،‬‬
‫‪ .05‬مح مد ها شش ز ماني‪ ،‬ز نداني خاهرات‪ ،‬ش صي چاپ‪ ،‬چاپ‬
‫ځد؟‪0111/0519 ،‬‬
‫‪ .00‬روشن احمد شاه‪10 ،‬‬
‫‪ .03‬پورتند اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .03‬هاشمد‪ ،‬فرار از کام مرګ‪ ،‬اثر ياد شده‪000 ،‬‬
‫‪03‬الف‪ :‬سيدا ول غريبيار‪ ،‬د څرخي پله له زندانه د راکـي‬
 ‫تر غرونو‪ ،‬وډ هېواد نشراتي مپسسه‪ ،‬چاپ ځد؟‪03 ،0581 ،‬‬
‫‪ .01‬روشن احمد شاه‪05 ،‬‬
‫‪ .08‬حسيني‪10 ،‬‬
‫‪ .09‬روشن احمد شاه‪53 ،‬‬
‫‪ .51‬حسيني‪10 ،‬‬
‫‪ .50‬پاسند اثر‪039 ،‬‬
‫‪ .50‬کاکړ‪ ،‬افغانستان د شوروي يرغل او د افغانانو ځواب‪،‬‬
‫ياد شوى اثر‪10 ،‬‬
‫‪ .55‬روشن احمد شاه‪9 ،‬‬
‫‪ .50‬پورتند اثر‪01 ،‬‬
‫‪50‬الف‪ :‬روشن احمد شاه‪01 ،‬‬
‫‪50‬ب‪ :‬پورتند اثر‪ .00 ،‬حسيني‪3 ،‬‬
‫‪50‬ج‪ :‬روشن احمد شاه‪00 ،‬‬
‫‪ .53‬روشن احمد شاه‪00 ،‬‬
‫‪ .53‬پورتند اثر‪03 ،‬‬
‫‪ .51‬پورتند اثر‪01 ،‬‬
‫‪ .58‬پورتند اثر‪08 ،‬‬
‫‪ .59‬هاشمي‪000 ،‬‬
‫‪ .01‬روشن احمد شاه‪03 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪33_30 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪01 ،‬‬
‫‪ .05‬پورتند اثر‪08 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪08 ،‬‬
‫‪ .03‬پورتند اثر‪53 ،‬‬
‫‪ .03‬غريبيار‪00 ،‬‬
‫‪ .01‬غريبيار‪01 ،‬‬
‫‪ .08‬غريبيار‪01 ،‬‬
‫‪ .09‬غريبيار‪08 ،‬‬
‫‪ .31‬هاشمي‪050 ،‬‬
‫‪ .30‬هاشمي‪050 ،‬‬
‫‪ .30‬هاشمي‪050 ،‬‬
‫‪ .35‬حسيني‪53 ،‬‬
‫‪ .30‬حسيني‪53 ،‬‬
‫‪ .33‬هاشمي‪033 ،‬‬
‫‪ .33‬حسيني‪11 ،‬‬
‫‪ .31‬حسيني‪83_10 ،‬‬
‫‪ .38‬حسيني‪011 ،‬‬
‫‪ .39‬حسيني‪031 ،‬‬
‫‪ .31‬روشن احمد شاه‪18 ،‬‬
 ‫‪ .30‬هاشمي‪13 ،‬‬
‫‪ .30‬حسيني‪050 ،‬‬
‫‪30‬الف‪ :‬هاشمد‪ .011 ،‬روشن احمد شاه‪18 ،‬‬
‫‪ .35‬زيرى‪003_000 ،‬‬
‫‪35‬الف‪ :‬روشن احمد شاه‪80 ،‬‬
‫‪ .30‬حسيني‪81 ،‬‬
‫‪ .33‬روشن احمد شاه‪80 ،‬‬
‫‪ .33‬غريبيار‪00 ،‬‬
‫‪ .31‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪53 ،‬‬
‫‪ .38‬زيرى‪580 ،‬‬
‫‪‬‬
‫پېنځش څپرکد‬
‫د خلکو پاڅونونه‬
‫کاکړ‪ ،‬د افغان ستان ټول نه او حکو مت‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫‪059‬‬
‫کاکړ‪ ،‬د څرخي پله يادښتونه‬ ‫‪.0‬‬
‫سيد شريف يوسفي‪ ،‬قيام ولګـون کفنـان ‪ 00‬حـوت هـرات‬ ‫‪.5‬‬
‫قهرمان‪ ،‬خپرونکد او چاپ ځد؟‪ ،‬دويش چاپ‪ .03 ،‬کـاکړ‪،‬‬
‫د څرخي پله يادښتونه‪.‬‬
‫م ير ع لش ساپد‪ ،‬د هرات د اول سمې فر قې د حق پاڅون‪،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫خورونکد‪ ،‬چاپ ځد او نېټه؟‪ .08_05 ،‬محمد علش ساپد د‬
‫کونړ او سېدونکد او د هرات په فر قه کې ډ وروال او د‬
‫پاڅون په و خت کې د خپ لو مل ګرو اف سرانو له خوا د‬
‫پاڅون م شر غوره شو‪ .‬دى د هرات فر قې د الر ښودنې په‬
‫سطح کې د پاڅون په اډه دغسې مهش معلومات ورکوي‪ ،‬چې‬
‫په نورو اثرونو کې نه ليدل کې ي‪ .‬له ارواښاد محمد‬
‫يوسف لغماني نه مننه کوم‪ ،‬چې دغه مهش اثر يې ماته‬
‫را کړى و‪ .‬مح مد يو سف لغ ماند په هرات کې د فر قې‬
‫سرهبيد و‪.‬‬
‫مير علش ساپد‪05_00 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ساپد‪50 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ساپد‪03 ،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ساپد‪03 ،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫يوسفي‪ ،‬ياد شوى اثر‪ .08_00 ،‬د هرات پـاڅون پـه اډه‬ ‫‪.9‬‬
‫نور کتـابګوټد دا دى‪ :‬قيـام ‪ 00‬حـوت هـرات‪ ،‬شـوراى‬
‫ثقافتد جهـاد افغانسـتان‪ ،‬پشـاور‪ .0980/0535 ،‬محمـد‬
‫يعقوب شاه قاضي زاده‪ ،‬هرات‪ 00 ،‬حوت و ‪ 03‬هزار شهيد‪،‬‬
‫پشاور؟ سال و ناشر هبع؟ سيد محمد خير خواه‪ ،‬خاهره‬
‫بياد بود قيام شهداى ‪00‬حـوت هـرات‪ ،‬جمعيـت اسـالمد‪،‬‬
‫‪ ،0533‬چاپ پنګوسن‪ ،‬احمد شـاه فـرزان‪ ،‬قيـام هـرات‪.‬‬
 ‫انتشارات فريد‪ ،‬مشهد‪.0993/0510 ،‬‬
‫‪ .01‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪01 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪00 ،‬‬
‫‪ .00‬مير علش ساپد‪81 ،‬‬
‫‪ .05‬سيد شريف يوسفي‪ ،‬قيام ولګون کفنان‪55 ،‬‬
‫‪ .00‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪55 ،01 ،‬‬
‫‪ .03‬سيد شريف يوسفي‪ .11 ،‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪51 ،‬‬
‫‪ .03‬يوسفد‪ ،‬قيام ولګون کفنان‪85_80 ،‬‬
‫‪ .01‬ساپد‪03 ،‬‬
‫‪ .08‬ساپد‪03 ،‬‬
‫‪ .09‬يوسفد‪ .99 ،‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪ .00 ،‬احمد شاه فرزان‪،‬‬
‫قيام هرات‪ ،‬اثر ياد شده‪.98 ،‬‬
‫‪09‬الف‪ :‬کاکړ‪ ،‬د څرخي پله يادښتونه‪.‬‬
‫‪ .01‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪00 ،‬‬
‫‪ .00‬ساپد‪11 ،‬‬
‫‪ .00‬ساپد‪33 ،‬‬
‫‪ .05‬مير احمد اکسير‪ ،‬رښتيند جګړن‪ ،‬شهيد جګړن شمشير خان‬
‫درويش‪ ،‬د مپلف چاپ‪ ،‬کاناډا‪ ،‬نېټه؟‪ .008 ،‬د ليکونکي‬
‫له در نې کورنۍ نه من نه کوم‪ ،‬چې د غه ا ثر يې له‬
‫کاناډا نه ماته استولد دى‪.‬‬
‫‪ .00‬ساپد‪30 ،‬‬
‫‪ .03‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪09 ،‬‬
‫‪ .03‬وزيري‪015 ،‬‬
‫‪ .01‬په افغانستان باندې د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪،‬‬
‫‪ .003_003‬ددغو تليفوني خبرو ترجمه د شوروي د ن امي‬
‫سر م شاور ج نرال ووري لوف او بات ساتوف کو له‪ .‬دد غو‬
‫خ برو ټول متن چې په انګر ېزي کې د ج نوبي ا سيا او‬
‫منځ ني خ تيځ د م طالعو په جورنال )اول سش ټوک دو يش‬
‫لمبر )‪ 0990‬ژمي وڼه( کې خپور شوى‪ ،‬په کـال ‪ 0993‬کـې‬
‫ز ما په ک تاب کې د لومړي ځل ل پاره ن يول شوى و‪ ،‬په‬
‫نا مه د افغان ستان د شوروي ير غل‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬
‫‪503_500‬‬
‫‪ .08‬وزيري‪013 ،‬‬
‫‪ .09‬په افغان ستان با ندې د شوروي ير غل په اډه سندونه‪،‬‬
‫‪051‬‬
‫‪ .51‬پاسند اثر‪031 ،‬‬
‫‪ .50‬پاسند اثر‪030 ،‬‬
‫‪ .50‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪09 ،‬‬
‫‪ .55‬ساپد‪38 ،‬‬
‫‪ .50‬ساپد‪30 ،‬‬
 ‫ساپد‪09 ،‬‬ ‫‪.53‬‬
‫يوسفي‪ ،‬قيام ولګون کفنان هرات‪ 001_019 ،‬او ‪000‬‬ ‫‪.53‬‬
‫وزيري‪010 ،‬‬ ‫‪.51‬‬
‫ساپد‪10 ،‬‬ ‫‪.58‬‬
‫ساپد‪33 ،‬‬ ‫‪.59‬‬
‫عبدالعلي نور احراري‪ ،‬ياد شوى اثر‪50 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫سيد شريف يوسفي‪ .055 ،‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪19 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫ن يف هللا نه وت‪ ،‬د پرد يو فت نې او ت ېرى‪ ،‬چاپ د دا نش‬ ‫‪.00‬‬
‫خپرندويې ټولنې‪ ،‬پېښور‪80 ،0580 ،‬‬
‫پــه افغانســتان بانــدې د شــوروي د يرغــل پــه اډه‬ ‫‪.05‬‬
‫سندونه‪005 ،‬‬
‫کالنۍ‪0530 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫سيد شريف يوسفي‪ .008 ،‬قيام ‪ 00‬حوت هرات‪31 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫نهوت‪ ،‬ياد شوى اثر‪13 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫ساپد‪85 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫احمد شاه فرزان‪ ،‬ياد شوى اثر‪00 ،‬‬ ‫‪.08‬‬
‫ع يمد‪090 ،‬‬ ‫‪.09‬‬
‫شير ز مان هايزى‪ ،‬د ثور ان قالب‪ ،‬خپرون کد‪ :‬د پې ښور‬ ‫‪.31‬‬
‫پوهنتــون‪ ،‬پېښــور‪ .011 ،0983 ،‬کــاکړ‪ ،‬څرخــي پلــه‬
‫يادښتونه‪.‬‬
‫ـندوان‬‫ـه نويسـ‬‫ـا‪ ،‬اتحاديـ‬ ‫ـاد در کنرهـ‬‫ـهرى‪ ،‬جهـ‬ ‫دالور سـ‬ ‫‪.30‬‬
‫افغانستان ازاد‪ ،‬پشاور‪5 ،0989 ،‬‬
‫اثر باال‪5 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫اثر باال‪0 ،‬‬ ‫‪.35‬‬
‫دالو سهرى‪3 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫دالور سهرى‪3 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
‫دالور سهرى‪ .00 ،‬قيام اسـمار‪ ،‬شـوراى ثقـافتد جهـاد‬ ‫‪.33‬‬
‫افغانستان‪ ،‬پشاور‪01 ،0983/0530 ،‬‬
‫دالور سهرى‪03 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫دالور سهرى‪05 ،‬‬ ‫‪.38‬‬
‫اثر باال‪55 ،‬‬ ‫‪.39‬‬
‫اثر باال‪51 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ان توند هايمن‪ ،‬افغان ستان د شوروي تر الس ال ندې‪ ،‬ياد‬ ‫‪.30‬‬
‫شوى اثر‪001 ،‬‬
‫قيام اسمار‪ ،‬اثر ياد شده‪000 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫قيام اسمار‪00 ،‬‬ ‫‪.35‬‬
‫قيام اسمار‪03 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫قيام اسمار‪09 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
‫قيام اسمار‪51 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
 ‫قيام اسمار‪50_50 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫قيام اسمار‪50_50 ،‬‬ ‫‪.38‬‬
‫قيام اسما‪50 ،‬‬ ‫‪.39‬‬
‫قيام اسما‪59 ،‬‬ ‫‪.11‬‬
‫قيام اسما‪58_51 ،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫دالور سهرى‪ ،‬جهاد در کنرها‪ ،‬اثر ياد شده‪00 ،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫اثر فوق‪05 ،‬‬ ‫‪.15‬‬
‫وزيري‪019 ،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫کاکړ‪ ،‬څرخي پله ياددښتونه‬ ‫‪.13‬‬
‫کاکړ‪ ،‬د افغان ستان ټول نه او حکو مت‪ ،‬ياد شوى ا ثر‪،‬‬ ‫‪.13‬‬
‫‪031_038‬‬
‫محمد صديق فرهنګ‪83 ،0 ،‬‬ ‫‪.11‬‬
‫فرهنګ‪91 ،0 ،‬‬ ‫‪.18‬‬
‫فرهنګ‪ .90 ،0 ،‬شير زمان هاېزى‪ ،‬ياد شوى اثـر‪.001 ،‬‬ ‫‪.19‬‬
‫ع يمي ‪090‬‬
‫انتوني هايمن‪ ،‬ياد شو اثر‪030 ،‬‬ ‫‪.81‬‬
‫کاکړ‪ ،‬جورنال‪ ،‬لومړى ټوک‪3 ،0980_0919 ،‬‬ ‫‪.80‬‬
‫د قول نقل‪ ،‬ع يمد‪090 ،‬‬ ‫‪.80‬‬
‫حق شناس‪ ،‬ياد شوى اثر‪590 ،‬‬ ‫‪.85‬‬
‫‪‬‬
‫شپ م خپرکد‬
‫د تره کي_امين دښمني‪ ،‬د اندروپوف شيطاني‬
‫‪ .0‬زيرى‪000 ،‬‬
‫‪ .0‬زيرى‪580 ،‬‬
‫‪ .5‬وزيري‪90 ،‬‬
‫‪ .0‬وزيري‪93 ،‬‬
‫‪0‬الف‪ :‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪ ،‬ياد شوى اثـر‪،‬‬
‫‪583‬‬
‫‪ .3‬پورتند اثر‪595 ،‬‬
‫‪ .3‬وزيري‪95_90 ،‬‬
‫‪ .1‬زيرى‪590 ،‬‬
‫‪ .8‬وزيري‪013 ،‬‬
‫‪ .9‬وزيري‪011 ،‬‬
‫‪ .01‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ 0989_0919 ،‬د ودروولسن مرکز‪ ،‬واشنګټن‪ ،‬د امريکې‬
‫ســندونه‪ ،‬د کرســيتن او ســترمان او ميرســي مينټــين‬
‫تدوين‪ ،‬اپريل‪ .0110 ،‬د سندونو دغه ډېره پڼه ټولګه د‬
‫م و نو شمېرن ه لري‪ ،‬ه غه دل ته ما په ن ښه کړې دي‪.‬‬
‫‪080‬‬
‫وزيــري‪ .018 ،‬کــاکړ‪ ،‬افغانســتان د شــوروي يرغــل د‬ ‫‪.00‬‬
‫افغانانو ځواب‪ ،‬ياد شوى اد‪53 ،‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪08 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫وري ګوري فايز‪ ،‬لوى ق مار‪ ،‬په افغان ستان کې د شوروي‬ ‫‪.05‬‬
‫جنګ‪ ،‬هار پر کالنز خپرونه‪ ،‬نيويارک‪58 ،0119 ،‬‬
‫ع بدالقادر‪ ،‬ش صي پو هاوى‪ .‬دى په هالې نډ کې اوس يو‬ ‫‪.00‬‬
‫لوى هبي ډاکټر دى‪ .‬زه او دى په کال ‪ 0985‬کې د څرخي‬
‫پ له ز ندان په اول بالک کې په يوه کو ټه کې وو‪ ،‬چې‬
‫ز مود د کوټې نور مل ګري يې د ا عدام ل پاره يووډل او‬
‫د ‪ 0985‬په دسمبر کې په دغه شپه د اټکل درې نيش سوو‬
‫په ن ښه شوي ب نديان له ټو لو بالکو نو څ ه د ا عدام‬
‫ل پاره وډل شوي وو‪ ،‬چې د چمت لې په د ښته کې د خاد‬
‫جالدا نو له مېن ځه يووډل‪ .‬د څر خي پ له ز ندان کې د‬
‫ا عدام د غه عمل يات تر ټو لو ستر و‪ .‬د غه غمنا که شپه‬
‫په مود دواډو ډېره ورانه او ترخه تېره شوه‪.‬‬
‫وزيري‪011 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫ه نري براډ شير‪ ،‬افغان ستان او شوروي ات حاد‪ ،‬د ډ يوک‬ ‫‪.03‬‬
‫پوهنتون خپرونه‪ ،‬درهش‪013 ،0983 ،‬‬
‫زلمد خروټد‪ ،‬ش صي پوهاوى‪ ،‬لندن‪ .0111 ،‬زلمد خروټـد‬ ‫‪.01‬‬
‫حفيظ هللا امين خوريه او موټروان و‪.‬‬
‫خيال محمد کټوازى‪ ،‬زما ستروو ليدلد حال‪ .‬له کټوازي‬ ‫‪.08‬‬
‫نه من نه کوم‪ ،‬چې ز ما لي کل شويو پو ښتنو ته يې‬
‫ځوابونه راکړي دي‪.‬‬
‫واسيلي ميتروخين او کرستفر اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور‬ ‫‪.09‬‬
‫روانــه وه‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب او د دريمــې نړېــۍ لپــاره جنــګ‪،‬‬
‫خپرونکد‪ :‬بېسک بوکس‪ ،‬نيويارک‪.583 ،0113 ،‬‬
‫ريمونـــډوارتوف‪ ،‬ديتانـــت او تقابـــل‪ ،‬بروکنکـــز‬ ‫‪.01‬‬
‫انسټيټوشن‪ ،‬واشنګټن‪910 ،0990 ،‬‬
‫براډشير‪ ،‬ياد شوى اثر‪010 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫براډشير‪ .010_015 ،‬وارتوف‪010 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫سليک هري سن‪ ،‬له افغان ستان نه دبا ندې‪ ،‬ياد شوى‬ ‫‪.05‬‬
‫اثر‪58 ،‬‬
‫وارتوف‪915 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫سليک هري سن‪58 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫وــارتوف‪ ،‬ديتانتــاو تقابــل‪ ،‬يــاد شــوى اثــر‪.913 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫براډشير‪030 ،‬‬
‫براډشير‪018 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫وروهد از دانشمندان انستيتوت تاري ن امد فدراسيون‬ ‫‪.08‬‬
‫روسيه‪ ،‬جنګ در افغانستان‪ .‬ترجمه از روسد بفارسد از‬
‫عزيز اريانفر‪ ،‬مرکز نشـراتد ميونـد‪ ،‬پشـاور‪،0999 ،‬‬
‫‪ .058‬له ښاغلي عزيز اريانفر نه مننه کوم‪ ،‬چـې دغـه‬
‫اثر او خپلې يو څو نورې وټورې ترجمې يې ماته راکړې‬
‫دي‪.‬‬
‫‪ .09‬وارتوف‪ ،‬ديتانت او تقابل‪ ،‬ياد شوى اثر‪910 ،‬‬
‫‪ .51‬براډشير‪010 ،‬‬
‫‪ .50‬کټوازى‪ ،‬زما ستروو ليدلد حال‬
‫‪ .50‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪09 ،‬‬
‫‪50‬الف‪ :‬ميتروخين‪31 ،‬‬
‫‪ .55‬پورتند اثر‪31 ،‬‬
‫‪ .50‬وزيري‪005 ،‬‬
‫‪ .53‬راجا انور‪ ،‬د افغانستان تراجيدي‪ ،‬ترجمه له اردو نه‬
‫د خالد حسن‪ ،‬ورسو خپرونه‪ ،‬لندن‪091 ،0988 ،‬‬
‫‪ .53‬راجا انور‪ .038 ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دبانـدې‪،‬‬
‫ياد شوى اثر‪01 ،‬‬
‫‪ .51‬راجا انور‪033 ،‬‬
‫‪ .58‬راجا انور‪033 ،‬‬
‫‪ .59‬وزيري‪003 ،‬‬
‫‪ .01‬وزيري‪ ،‬فايفر ليکي‪ ،‬چې "ځينـو مشـاورو ال دم ـه پـه‬
‫مسکو ټينګار کاوه‪ ،‬چې موضوع په خپل الس کې ونيسي‪.‬‬
‫دوى د افغان ستان د ستونځو د هوارو لو ل پاره چاره‬
‫سنجولې وه‪ ،‬چې ه غه د ا مين وژل و‪ .‬د ک‪.‬ج‪.‬ب زي نت تر‬
‫سپتمبر پورې يو پالن اېستلد و‪ ،‬چې په هغه سره لومړى‬
‫وزير ]امين[ وت ښتوي او شوروي اتحاد ته يې يوسي‪ ،‬چې‬
‫هل ته مم کن ووژل شي‪ ،‬خو دد غه ع مل د ا جرا ا مر و نه‬
‫شو‪ ".‬فايفر‪ ،‬لوى قمار‪ ،‬ياد شوى اثر‪05 ،‬‬
‫‪ .00‬عمر ساپد‪ ،‬ياد شوى اثر‪030 ،‬‬
‫‪ .00‬عمر ساپد‪ ،030 ،‬ع يمـي‪ .098 ،‬کـاکړ‪ ،‬افغانسـتان‪ ،‬د‬
‫شوروي اتحاد يرغل‪58 ،‬‬
‫‪ .05‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪30 ،‬‬
‫‪ .00‬پورتند اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .03‬وزيري‪001 ،‬‬
‫‪ .03‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪30 ،‬‬
‫‪ .01‬پاسند اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .08‬پاسند اثر‪30 ،‬‬
‫‪ .09‬وزيري‪001 ،‬‬
‫‪ .31‬ميتروخين‪35_30 ،‬‬
‫‪ .30‬وزيري‪008 ،‬‬
‫‪ .30‬وزيري‪008 ،‬‬
‫‪ .35‬کټوازى‪ ،‬زما ستروو ليدل حال‬
‫‪ .30‬موروزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪ ،‬نيو ټايمز‪55 ،0990 ،00 ،‬‬
‫‪ .33‬په افغانستان باندې د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪،‬‬
‫‪030‬‬
‫‪ .33‬مورزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪ ،‬نيو ټايمز‪50 ،0990 ،00 ،‬‬
‫‪ .31‬وزيري‪009 ،‬‬
‫‪ .38‬وزيري‪009 ،‬‬
‫‪ .39‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪31 ،‬‬
‫‪ .31‬له ياد نه وتلد‪ ،‬په متن کې نشته‬
‫‪ .30‬موروزوف‪ ،‬په کابل کې زمـود سـړى‪ ،‬نيـو ټـايمز‪،00 ،‬‬
‫‪50 ،0990‬‬
‫‪ .30‬وزيري‪001_009 ،‬‬
‫‪ .35‬ميتروخين‪35 ،‬‬
‫‪53‬الف‪ :‬وزيري‪000 ،‬‬
‫‪ .30‬زيرى‪000 ،‬‬
‫‪ .33‬ع يمي‪ .010 ،‬فرهنګ‪015 ،0 ،‬‬
‫‪ .33‬راجا انور‪ ،‬ياد شوى اثر‪081 ،‬‬
‫‪ .31‬ميتروخين او اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور روانه وه‪ ،‬ياد‬
‫شو اثر‪591 ،‬‬
‫‪ .38‬پورتند اثر‪581 ،‬‬
‫‪‬‬
‫اووم څپرکد‬
‫د امين سل او درې ورځې واکمني‬
‫‪ .0‬ميل‪090 ،‬‬
‫‪ .0‬زيرى‪009 ،001 ،‬‬
‫‪ .5‬زيرى‪058 ،001 ،510 ،‬‬
‫‪ .0‬وزيري‪001 ،‬‬
‫‪ .3‬کاکړ‪ ،‬سياسي جورنال‬
‫‪ .3‬فرهنګ‪ .013 ،0 ،‬براډشير‪ .001 ،‬کاکړ‪ ،‬سياسي جورنال‬
‫‪ .1‬فرهنګ ‪013 ،0‬‬
‫کاکړ‪ ،‬افغان ستان‪ ،‬د شوروي ير غل د افغا نانو ځواب‪،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫ياد شوى اثر‪10 ،‬‬
‫‪ .9‬مېل‪ .095 ،‬ارنلد د قانون د کميسيون د غړو شـمېر ‪93‬‬
‫ـتان دوه‬‫ـد‪ ،‬د افغانسـ‬
‫ـوني ارنلـ‬
‫ـودلد دى‪ .‬انتـ‬ ‫ـه ښـ‬
‫تنـ‬
‫ووندي کمونزم‪ ،‬سټينفورد پوهنتون خپرونه‪.90 ،0985 ،‬‬
‫فرهنګ ‪013 ،0‬‬
‫‪ .01‬ميل‪095 ،‬‬
‫‪01‬الف‪ :‬ميل‪093 ،‬‬
‫‪ .00‬براډشير‪008 ،‬‬
‫‪ .00‬کاکړ )‪00 ،(0993‬‬
‫‪ .05‬پورتند اثر‪00 ،‬‬
 ‫‪ .00‬عمر ساپد‪ ،‬د ثور ن امي پاڅون‪ ،‬ياد شوى اثر‪083 ،‬‬
‫‪ .03‬پورتند اثر‪031 ،‬‬
‫‪03‬الف‪ :‬براډ شير‪001 ،‬‬
‫‪ .03‬پورتند اثر‪001 ،‬‬
‫‪ .01‬کاکړ‪ ،‬سياسي جورنال‪015 ،0 ،‬‬
‫‪ .08‬پورتنۍ ليکنه‪50 ،0 ،‬‬
‫‪ .09‬د قول نقل‪ ،‬زيرى‪050 ،‬‬
‫‪ .01‬کاکړ‪ ،‬جورنال‪00 ،0 ،‬‬
‫‪ .00‬عمر ساپد‪001 ،‬‬
‫‪ .00‬ع يمي‪018 ،‬‬
‫‪ .05‬زيرى‪053 ،001 ،‬‬
‫‪ .00‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ ،‬ياد شوي سندونه‪ 095 ،‬م شا‪.‬‬
‫‪ .03‬عمر ساپد‪ .005 ،‬زيرى‪000 ،‬‬
‫‪ .03‬عمر سـاپد‪ ،‬ش صـي مفاهمـه‪ ،‬دسـمبر ‪ .0111 ،05‬نجيـد‬
‫احمدزى‪ ،‬ش صي مفاهمه‪ ،‬دسمبر ‪.0111 ،03‬‬
‫‪ .01‬عثمان عمر ساپد‪ ،‬د ثور ن امي پاڅون‪ ،‬ياد شوى اثر‪،‬‬
‫‪000‬‬
‫‪ .08‬کاکړ‪ ،‬سياسي جورنال‪08 ،0 ،‬‬
‫‪ .09‬عثمان عمر ساپد‪005 ،‬‬
‫‪ .51‬کاکړ‪ ،‬سياسي جورنال‪00 ،0 ،‬‬
‫‪ .50‬پورتند جورنال‪81 ،‬‬
‫‪ .50‬په افغان ستان با ندې د شوروي ات حاد د ير غل په اډه‬
‫سندونه‪ ،‬ياد شوى اثر‪055 ،‬‬
‫‪ .55‬وزيري‪013 ،‬‬
‫‪ .50‬ميتروخين او اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور روانه وه‪ ،‬ياد‬
‫شوى اثر‪ .590 ،‬هري سن‪ ،‬له افغانسـتان نـه دبانـدې‪،‬‬
‫ياد شوى اثر‪03 ،‬‬
‫‪50‬الف‪ :‬د قول نقل‪ ،‬شاه محمود حصين‪ ،‬مثلث بد عيـد‪ ،‬يـاد‬
‫شوى اثر‪011 ،‬‬
‫‪ .53‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪13 ،‬‬
‫‪ .53‬ميتروخين او اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور روانه وه‪593 ،‬‬
‫‪ .51‬پورتند اثر‪593 ،‬‬
‫‪ .58‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪00 ،‬‬
‫‪ .59‬موروزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪59 ،0990 ،58 ،‬‬
‫‪ .01‬کاکړ )‪001 ،0993‬‬
‫‪ .00‬په افغانستان باندې د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪،‬‬
‫‪059‬‬
‫‪ .00‬براډشر‪91 ،‬‬
‫په‬ ‫د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري‬ ‫‪.05‬‬
‫لور ياد شوى سندونه‪033_030_91 ،‬‬
‫کاکړ‪ ،‬جورنال‪013 ،0 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫وزيري‪058 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫وزيري‪059 ،‬‬ ‫‪.03‬‬
‫موروزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪59 ،0990 ،58 ،‬‬ ‫‪.01‬‬
‫پورتنۍ ليکنه‪59 ،‬‬ ‫‪.08‬‬
‫زلمد خروټد‪ ،‬ش صي پوهاوى‪ ،‬لندن‪ ،‬جوالى ‪0111‬‬ ‫‪.09‬‬
‫پيال مه د کر سټين او سټرمان او و سټاډ په ک‪.‬ج‪.‬ب په‬ ‫‪.31‬‬
‫افغانستان کې‪0 ،‬‬
‫وزيري‪005 ،000 ،059 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪30 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪33 ،‬‬ ‫‪.35‬‬
‫په افغانستان باندې د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫‪033‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪33 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
‫موروزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪50 ،0990 ،00 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
‫د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪033 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫د شوروي د يرغل په اډه سندونه‪031 ،‬‬ ‫‪.38‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪31 ،‬‬ ‫‪.39‬‬
‫هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دباندې‪00 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫براډشر‪001 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫زلمد خروټد‪ ،‬ش صي پوهاوى‪ ،‬لندن‪ ،‬جوالى ‪0111 ،01‬‬ ‫‪.30‬‬
‫کاکړ )‪59 ،0993‬‬ ‫‪.35‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪11 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫د پوزانوف له يادښت نه‪ ،‬چې د هغه د ترجمان اوريکوف‬ ‫‪.33‬‬
‫په ق لش ک ښل شوى دى‪ .‬مي تروخين ک‪.‬ج‪.‬ب په افغان ستان‬
‫کې‪10 ،‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪31 ،‬‬ ‫‪.33‬‬
‫موروزوف‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪ ،‬نيو ټايمز‪50 ،0990 ،00 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغاسنتان کې‪11_31 ،‬‬ ‫‪.38‬‬
‫ميتروخين او اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور روانه وه‪ ،‬ياد‬ ‫‪.39‬‬
‫شوى اثر‪593 ،‬‬
‫ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪10 ،‬‬ ‫‪.11‬‬
‫پورتند اثر‪11 ،‬‬ ‫‪.10‬‬
‫د موضوع تفصيل د ليون اوليال پوالدوه په ذکر شوي اثر‬ ‫‪.10‬‬
‫کې موندل کېدلد شي‪.‬‬
‫جو سف نووي او را برټ ډانلډ سن‪ ،‬له دو يش نړ ېوال ج نګ‬ ‫‪.15‬‬
‫نه ورو سته د ات حاد شوروي با ندند سيا ست‪ ،‬پر وه مان‬
 ‫پرس‪ ،‬نيويارک‪.038 ،0988 ،‬‬
‫‪ .10‬فرهنګ ‪ .38 ،0‬کاکړ )‪33 ،0993‬‬
‫‪ .13‬ميتروخين او اندرو‪ ،‬نړۍ زمود په لور روانه وه‪ ،‬ياد‬
‫شوى اثر‪591 ،‬‬
‫‪ .13‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ ،‬ياد شوي سندونه‪039 ،‬‬
‫‪ .11‬کاکړ )‪33 ،(0993‬‬
‫‪ .18‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ ،‬ياد شوي سندونه‪30 ،‬‬
‫ـاره‬‫ـپنيت لپـ‬
‫ـي مصـ‬‫ـې د ملـ‬ ‫ـندونه‪ ،‬د امريکـ‬ ‫ـورتني سـ‬ ‫‪ .19‬پـ‬
‫يادښت‪053 ،‬‬
‫‪ .81‬ريمو ندوارتوف‪ ،‬ديتا نت او تقا بل‪ ،‬بروک نګ ان ستيتوت‪،‬‬
‫واشنګټن‪909 ،0990 ،‬‬
‫‪ .80‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين الم لي تاري په‬
‫لور سندونه‬
‫‪ .80‬براډشر‪000 ،‬‬
‫‪ .85‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ ،‬سندونه‪010) 91 ،‬‬
‫‪ .80‬تا ماس هم ند‪ ،‬د افغان ستان دپا سه سور ب ېرغ‪ ،‬و سټرن‬
‫پرس‪ ،‬بولډر‪81 ،0980 ،‬‬
‫‪80‬الف‪ :‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دباندې‪ ،‬ياد‬
‫شوى اثر‪05 ،‬‬
‫‪ .83‬تاماس همند‪ ،‬د افغانستان دپاسه سور بېرغ‪88 ،‬‬
‫‪ .83‬براډ شر‪ .008 ،‬کاکړ )‪00 ،(0993‬‬
‫‪ .81‬د قول نقل‪ ،‬همند‪ ،‬د افغانستان دپاسه سور بېرغ‪81 ،‬‬
‫‪81‬الف‪ :‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دباندې‪05 ،‬‬
‫‪ .88‬همند‪ ،‬د افغانستان دپاسه سور بېرغ‪88 ،‬‬
‫‪ .89‬ددغې موضوع پوره تفصيل په دغه اثر کې شوى‪ ،‬صمد غود‬
‫د افغانستان سقوم‪ ،‬واشنګټن‪0988 ،‬‬
‫‪ .91‬براډ شر‪83 ،‬‬
‫‪ .90‬ميتروخين‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کې‪000 ،‬‬
‫‪ .90‬پورتند اثر‪005 ،‬‬
‫‪ .95‬د قول نقل‪ ،‬هري سن‪ ،‬له افغانسان نه دباندې‪09 ،‬‬
‫‪ .90‬د افغان ستان د ج نګ په اډه د بين المل لي تاري په‬
‫لور‪ ،‬ياد شوي سندونه‪090_095 ،‬‬
‫‪ .93‬کټوازى‪ ،‬سياسي يادښت‪،‬‬
‫‪ .93‬کټوازى‪ ،‬سياسي يادښت‪ ،‬وزيري‪ .033 ،‬نهوت هـش د تـره‬
‫کي او ضياءالحق د سره شوو مواف قو ټ کي په خ پل کې‬
‫راوډي‪ ،‬خو روايت يې د کټوازي له متن نه ډېر توپير‬
‫لري‪ .‬دى ليکي‪ ،‬چې "د افغانستا لوري د پېنځو کلونـو‬
‫لپاره د پښتونستان د مسئلې په اډه د پاکستان پر ضد‬
‫خپلو تبليغاتو ته د پاى ټکد کې دي‪ ".‬په داسـې حـال‬
‫کې چې د کټوازي په روايت لکه چې دم ه ويل شوي‪ ،‬په‬
‫د غې مو ضوع با ندې هېڅ ب حث نه دى شوى‪ .‬نه وت‪ ،‬چې که‬
‫څه هش په کيوبا کې د افغانستان سفير و‪ ،‬د ضياءالحق‬
‫او تره کي په غو نډو کې وډون نه در لود‪ ،‬خو ک ټوازي‬
‫وډون در لود‪ .‬نه وت‪ ،‬د پرد يو فتنې او تېري‪ ،‬ياد شوى‬
‫اثر‪ .90_89 ،‬د نهوت دغه ليکنه هش سـمه نـه ده‪ ،‬چـې‬
‫وايي په کابل کې به اغا شاهي "د دوسـتۍ او همکـارۍ‬
‫تړون السليک کوي‪".‬‬
‫‪ .91‬براډ شر‪000 ،‬‬
‫‪ .98‬هري سن‪ ،‬له افغانستان نه دباندې‪ ،‬ياد شوى اثر‪00 ،‬‬
 ‫پايليک‬
‫لـه بـده مر غه دغـه ا ثر له اول نـه تـر پايـه‬
‫پورې د وژ لو‪ ،‬ځپ لو او توه يو دا ستان دى‪ .‬د ثور‬
‫کودتــا د افغانســتان د لــومړي جمهوريــت ســروال‬
‫مح مد داود پـه وژل کېـدلو سـره سرته ورسـېدله او‬
‫د افغانســـتان د دموکراتيـــک جمهوريـــت د ســـروال‬
‫ح فيظ هللا ا مين په وژل ک ېدلو سره خت مه شوه‪ .‬په‬
‫به ير کې يې درې صدراع مان هر يو مو سد شفيق‪،‬‬
‫ـد او د‬‫ـره کـ‬‫ـد تـ‬
‫ـور محمـ‬‫ـادي او نـ‬ ‫ـد اعتمـ‬‫ـور احمـ‬‫نـ‬
‫لومړي جمهور يت يو شمېر وز يران له مېن ځه يووډل‬
‫شول‪ .‬پر دوى سربېره هش د پ واني ر جيش او هش د‬
‫ـي‬‫ـر پــوځي افســران او ملکـ‬‫دموکراتيــک جمهوريــت ډېـ‬
‫ــه الډل‪ .‬ټـــول مروونـــه پـــه‬
‫ــه مېنځـ‬‫چـــارواکي لـ‬
‫محبســونو‪ ،‬پــاڅونونو او نــورو پېښــو کــې شــايد د‬
‫پنځــوس زرو پــه شــاوخوا کــې وو‪ .‬دغــومره ډېــر‬
‫ان ساني مروو نه ه غه هش د شلو ميا شتو په به ير‬
‫او په يوې پ ېنځلس نيش مل يوني ټولنې کې د يوې‬
‫ډ ېرې نا سالمې ف وا حکا يه کوي‪ .‬د غه نا سالمه ف وا‬
‫څنګه په افغانستان باندې راخوره شوه؟‬
‫دغــه فوــا د افغانســتان د دموکراتيــک جمهوريــت‬
‫له ام له وه‪ ،‬چې د ثور په خونړۍ کود تا سره واک‬
‫ته ر سېدلد او په ا ساس کې غ ېر قانوني او غ ېر‬
‫م شروع و‪ .‬اول خو ه غه د افغان ستان د لوى پوځ د‬
‫يوې ډ ېرې وډې بر خې مح صول و او ټول پوځ او و لس‬
‫پ کې و نډه نه لر له‪ .‬دوي مه دا چې د پوځ د غې وډې‬
‫بر خې په وچ زور يانې په کود تا سره دول تي قدرت‬
‫ترال سه کړ او بر حال قانوني ن ام يې ن سکور کړ‪.‬‬
‫درېيمــه دا چــې دغــه غېــر قــانوني دموکراتيــک‬
‫ـد تــه‬
‫ـق دموکراتيــک وونـ‬‫جمهوريــت د افغانســتان خلـ‬
‫منحصــر کــړل شــو‪ ،‬چــې هغــه پــه مارکســزم_ليننــزم‬
‫ـزم د‬‫ـې مارکسـ‬‫ـې چـ‬‫ـال کـ‬‫ـې حـ‬‫ـه داسـ‬
‫ـدې والډ و‪ ،‬پـ‬
‫بانـ‬
‫لويــديځې اروپــا او ليننــزم د روســيې د تــاري او‬
‫ـه‬
‫ـس تـ‬‫ـان ولـ‬‫ـه دواډه افغـ‬ ‫ـې هغـ‬‫ـول و‪ ،‬چـ‬
‫ـور محصـ‬‫کلتـ‬
‫بېګانـــه وو‪ .‬څلورمـــه دا چـــې دغـــه دموکراتيـــک‬
‫جمهوريــت او دغــه دموکراتيــک وونــد د قــانون پــه‬
‫ـول‬‫ـوا چلـ‬‫ـه خـ‬
‫ـديانو لـ‬‫ـې وونـ‬ ‫ـې ددغسـ‬
‫ـي کـ‬‫ـته والـ‬‫نشـ‬
‫ک ېده‪ ،‬چې د ټولنې او دو لت په اډه نور فکرو نه‬
‫يـې بي ي نا سش او مردود و ڼل او معتقـدان يـې د‬
‫ان قالب ضد په نا مه ټ کول‪ ،‬نو د دوى په نړۍ ل يد‬
‫او دول تي ن آم کې د نورو وو ندونو پلو يانو ته‬
‫ځاى نه وو‪ ،‬په دا سې حال کې چې د افغان ستان په‬
‫عنعنـه ي يزې او دينـي ټـولنې کې د نـورو فکرونـو‬
‫له م ې جوډ شوي ووندو نه ډ ېر او يو شمېر يې په‬
‫وډه کار کولو ته حاضر وو‪.‬‬
‫پــه دې ډول دغــو وونــديانو د خپلــې ټــولنې د‬
‫ـت‬‫ـت حکومـ‬‫ـو او د سياســي وونــدونو پــه م الفـ‬‫قوتونـ‬
‫کول پ يل کړل او د خ پل و لس سيا سي عنع نې ته شا‬
‫کړه‪ ،‬چې افغا نان د ه غې له م ې په جر وو‪ ،‬مر کو‬
‫او وډ کار او حشر سره چارې ترسره کوي‪.‬‬
‫هو‪ ،‬دوى م شاوران لرل‪ ،‬خو ه غوى بېګا نه او له‬
‫شوروي ات حاد نه وو‪ ،‬نه له افغان ستان نه‪ .‬د غو‬
‫مشـاورانو د مشـورو په ورکو لو کې د لين نزم پـه‬
‫بڼــه د خپــل حکومــت خــاص ن رونــه پــرم بېــول او‬
‫ځي نو يـې ال د خلقـي ن ام پـه م الفـت ورانـد هـش‬
‫کــاوه‪ .‬ســره لــه دې هــش کــه د افغــان دموکراتيــک‬
‫جمهوريـت چـارواکي پـه دول تي چارو کـې د تجر بو‪،‬‬
‫پرا ن ر او ز غش خاو ندان واى‪ ،‬چارې به يې په‬
‫مســپليت ســره د پــايلو پــه ن ــر کــې نيولــو ســره‬
‫تر سره کـوالى‪ ،‬خو دوى دغسـې ک سان نـه وو‪ .‬د هغـه‬
‫پرخالف دوى چې په هره سطح کې وو‪ ،‬زور وا کي او‬
‫دکتـــاتوري کولـــه‪ ،‬نـــو د دوى ددغـــه کودتـــايي‪،‬‬
‫ايــډيالوجيکي او يــو وونــدي دموکراتيــک جمهوريــت‬
‫ځانګړت يا زوروا کي وه‪ ،‬چې پايلې يـې نه يـواځې‬
‫و لس او نورو وو ندونو ته‪ ،‬بل کې په خپ له د دوى‬
‫ن ام او وو ند ته هش ورا نې ت مامې شوې‪ .‬دا په‬
‫دغ سې حال کې چې خلق يانو ته دغ سې حکو مت په الس‬
‫ورغ لد و‪ ،‬چې د م سلکي کدرونو او من ش و سله وال‬
‫پـوځ او څارنـدوى خاونـد و او څ لور سـوه ميليو نه‬
‫ډا لر په بان کې مو جود وو او په خپ له هش د يوه‬
‫لوى ووند غړي وو‪.‬‬
‫ــو‬‫ــې د زروونـ‬ ‫ــاڅونونو کـ‬‫ــد پـ‬‫ــومتي ضـ‬‫ــه حکـ‬ ‫پـ‬
‫افغا نانو د وژل کېـدلو له ام له و‪ ،‬چې په ولـس‬
‫ـتون‬‫ـي پېوسـ‬ ‫ـوې او ملـ‬‫ـاتې شـ‬
‫ـانې ال زيـ‬‫ـمني وـ‬
‫ـې دښـ‬ ‫کـ‬
‫س ته صدمه وليد له‪ .‬له دې سره جو خت د خلق يانو‬
‫او نــورو سياســي وونــديانو‪ ،‬ملتپــالو‪ ،‬اخــوان‬
‫پـــالو‪ ،‬ماوســـتانو او نـــورو تـــرمېنځ موجـــود‬
‫اختالفو نه په نه پ ال ک ېدونکې د ښمنۍ بدل شول او‬
‫پـه نتي جه کې افغـان سياسـت تـر دې حده افراهـي‬
‫شـو‪ ،‬چې پـه ا ېتالف سـره د حکو مت کو لو ف کر لـه‬
‫مغزونو نه ووت‪.‬‬
‫په د غه حال کې کړکېق د غومره ز يات شو‪ ،‬چې‬
‫رســمي وونــد هــش پــرې لتــاډ شــو‪ .‬هغــه و‪ ،‬چــې د‬
‫دموکرات يک وو ند د پرچش ډ لې م شر ب برک کار مل د‬
‫ـروي‪،‬‬‫ـدهللا سـ‬
‫ـانو اسـ‬‫ـالفو خلقيـ‬ ‫ـه م ـ‬
‫ـين لـ‬‫ـيظ هللا امـ‬
‫حفـ‬
‫سيد مح مد وال بزوى او ا سلش وهن جار سره په م سکو‬
‫کې د ک‪.‬ج‪.‬ب په د ستور يو موټد شو او ب يا ټول د‬
‫شوروي ات حاد له يرغل ګر پوځ سره مل ګري شول او‬
‫په دې ډول قدرت ته د ب يا ر سېدلو په الر کې يې‬
‫خپـل وهـن ال وران کـړ‪ .‬په نتيجـه کـې د ا مين پـه‬
‫سـروالۍ نـه يـواځې خل قي حکومـت نسـکور شـو‪ ،‬ټول‬
‫ه غه څه چې حکو مت د فر مانونو له الرې تر سره کړي‬
‫او پــرې وياډېــده‪ ،‬لکــه د ځمکــو وېــش‪ ،‬ښــځو تــه‬
‫خدمت‪ ،‬سواد زده کړه او دا سې نور هش ل که هېڅ‬
‫دا سې شـول‪ .‬اوس پـه ټـول ملـک کې د خلقـي حکو مت‬
‫ـې‬
‫ـه چـ‬‫ـوم څـ‬ ‫ـدل کې ـ ي‪ ،‬کـ‬
‫ـه ليـ‬‫ـراد نـ‬‫ـت ميـ‬
‫ـوم مثبـ‬ ‫کـ‬
‫اورېدل کې ي‪ ،‬د هغه ترخه يادونه دي‪.‬‬
 ‫د ځينو اثرونو پېژندنه‬
‫د تــاري ليکونکــو ســرچينې بايــد د بــاور وډ وي‬
‫او دوى ددې تـوان ولـري‪ ،‬چـې پـه هغـو کې واقع يت‬
‫له غ ېر واقع يت نه ب ېل کړي او له خپ لو سرچينو‬
‫څ ه په صالحيت کار واخ لي‪ .‬په او له در جه سرچينې‬
‫لـومړند نا چاپ شوې دفتـري يا ارشـيفي پاڼې دي‪،‬‬
‫خو په افغان ستان کې تراو سه هش دغ سې يو من ځد‬
‫نشــته‪ ،‬چــې دغســې پــاڼې د څېړونکــو لپــاره پکــې‬
‫ـدي وي‪ .‬دا چــې افغــان تــاري دقيــق نــه دى او‬ ‫خونـ‬
‫اد بي او جورنل ستيک ر نګ يې قوي دى‪ ،‬په ا صل کې‬
‫د ار شيفي من ځي د نه شته وا لي له الم له دى‪ .‬په‬
‫افغان ستان کې د قانوني پا چايي په و خت کې يو‬
‫ارشــيفي مرکــز پرانيســتل شــو‪ ،‬خــو پــه هغــه کــې‬
‫تراوســه پــورې يــواځې خطــي او داســې نــور اثــار‬
‫خو ندي دي‪ ،‬نه ر سمي دف تري پاڼې او سندونه‪ .‬په‬
‫افغا نانو کې د غه رواج ضعيف دى‪ ،‬چې د پې ښو په‬
‫و خت کې ليک نې و کړي‪ ،‬خو په دې ورو ستيو وختو نو‬
‫کـې د سرهان او ثـور د کودتاوـانو او نورو پېښـو‬
‫په اډه ډ ېر اثرو نه خ پاره شوي دي‪ ،‬چې د ه غو له‬
‫ډېرو نه په دغه اثر کې کار اخيستل شوى دى‪.‬‬
‫ما د خل قي حکو مت په و خت کې د باالح صار غو نډ‬
‫لــه پــاڅون نــه وروســته تــر خپــل بنــدي کېــدلو‬
‫پورې )‪ (0980‬پېښې ثبتـولې‪ ،‬چـې هغـه زر م ونـو تـه‬
‫رسې ي‪ .‬له هغو نـه مـې پـه کـال ‪ 0993‬کـې پـه خپـل‬
‫يوه انګر ېزي ا ثر کې )افغان ستان‪ ،‬د شوروي ير غل‬
‫ـه اثـر‬‫او د افغانـانو ځـواب( او دا دى اوس پـه دغـ‬
‫کــې اســتفاده کــړې ده‪ .‬دغــه جورنــال د شــفاهي‬
‫ـوى‬‫ـه شـ‬‫ـر بنس ـ تهيـ‬‫ـو پـ‬‫ـمي خپرونـ‬‫ـاتو او رسـ‬
‫معلومـ‬
‫دى‪ .‬په ه غه سربېره پېن ځه کا له ب ندي توب مو قع‬
‫پــه الس راکــړه‪ ،‬چــې د څرخــي پلــه محــبس کــې لــه‬
‫ـديانو نــه د خلقــي او پرچمــي رجيمونــو‬ ‫بــاخبرو بنـ‬
‫په اډه معلومات ترالسه کړم‪.‬‬
‫ز ما د معلو ماتو ب له سرچينه ښاغلد خ يال مح مد‬
‫ک ټوازى او ښاغلد مح مد اق بال وز يري دي‪ .‬ک ټوازى‬
‫ـرانو‬‫ـي افسـ‬‫ـمېر خلقـ‬‫ـو شـ‬‫ـه د يـ‬‫ـه دم ـ‬‫ـا نـ‬
‫ـر کودتـ‬ ‫تـ‬
‫رابطــه وونــدي غــړى او تــر کودتــا وروســته د‬
‫اهال عاتو او کول تور وز ير شو‪ .‬هش تره کي او هش‬
‫ا مين ته من لد و او په م سکو کې د اف غان ر سمي‬
‫هي ئت غـړى او لـه تـره کـي سـره د هاوا نا د سفر‬
‫مل ګرى و‪ .‬نو دى چې په ا صل کې جورنل ست او شاعر‬
‫دى‪ ،‬د خلقـــي دورې پـــه اډه د مهمـــو او ډېـــرو‬
‫معلو ماتو خاو ند دى‪ .‬ه غه ته مې په هالې نډ کې د‬
‫ـه پــه‬
‫ـتنې واســتولې او هغـ‬ ‫ـه اډه پوښـ‬‫خلق ـ ي دورې پـ‬
‫وريــن تنــدي ټولــو پوښــتنو تــه ليکلــي ځوابونــه‬
‫وا ستول‪ ،‬چې په دې و سيله ترې نه من نه کوم‪ .‬له‬
‫ښاغلي وز يري نه مې هش د خل قي دورې په اډه ډ ېر‬
‫معلو مات ترال سه کړي دي‪ ،‬چې د وو ند پ واند غړى‬
‫و‪ ،‬تر کود تا دم ه په پولي ت ن يک کې ا ستاد او‬
‫په خل قي دوره کې د م لي د فاع وزارت کې د سيا سي‬
‫چارو آ مر او تر کود تا دم ه ډ ېرو خل قي اف سرانو‬
‫سره د ووند رابطه غړى و‪.‬‬
‫ــاڅون‪ ،‬د‬ ‫ــور پـ‬‫ــې ) د ثـ‬‫ــال کـ‬‫ــه ‪ 0111‬م کـ‬
‫ده پـ‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب دسي سې او شوروي ير غل( په نا مه يو ک تاب‬
‫هش خ پور کړى‪ ،‬چې له ه غه نه مې دل ته پوره کار‬
‫ـوه‬‫ـې يـ‬‫ـدې مـ‬
‫ـه هغ ـه بانـ‬‫ـې پـ‬‫ـه چـ‬‫ـتلد دى‪ .‬څنګـ‬‫اخيسـ‬
‫ليکنــه کــړې‪ ،‬د هغــه پــه اډه دلتــه نــه غ ېــ م‪.‬‬
‫دغــومره وايــش‪ ،‬چــې دا د خلقــي دورې پــه اډه يــو‬
‫دقيـــق او مهـــش اثـــر دى‪ .‬د کټـــوازي او وزيـــري‬
‫معلو ماتو ز ما د غه ليک نه ښه شتمنه کړې ده‪ ،‬خو‬
‫ه سې مې چې له خ پل جور نال نه واقع يت ته په‬
‫درنــاوي ســره پــه انتقــادي ډول اســتفاده کــړې‪ ،‬د‬
‫دوى له ليکنـو نه مې هـش پـه د غه ډول اسـتفاده‬
‫کړې ده‪.‬‬
‫زمــا بلــه ســرچينه پــه ‪ 0511‬م ونــو کــې د خلقــي‬
‫حکو مت د افغان ستان کالنۍ ده‪ .‬په د غې کالنۍ کې‬
‫د خلقـــي لويـــانو‪ ،‬وينـــاوې‪ ،‬رســـمي ســـندونه‪،‬‬
‫فرمانونــه‪ ،‬حکــومتي اجــراات‪ ،‬د وونــد تــاري او‬
‫نــور معلومــات خپــاره شــوي دي‪ .‬د افغانســتان پــه‬
‫ـدل‬‫ـه ليـ‬‫ـات نـ‬
‫ـر معلومـ‬‫ـومره ډېـ‬‫ـې دغـ‬‫ـې ک ـ النۍ کـ‬
‫بلـ‬
‫ـراد‬‫ـي ميـ‬‫ـه فرهنګـ‬‫ـت ښـ‬
‫ـي حکومـ‬‫ـو دا د خلقـ‬‫کې ـ ي‪ ،‬نـ‬
‫دى‪ ،‬چې څېړونکيو ته يې پرې ايښد دى‪.‬‬
‫د خلقــي دورې پــه هکلــه د ښــاغلي صــالح محمــد‬
‫ز يري ا ثر هش يوه مه مه سرچينه ده‪ ،‬د ني مې پ ېړۍ‬
‫خاهرې په نا مه په ا ته نيش سوو م و نو کې دا يو‬
‫پس ا ثر دى‪ ،‬خو ټول ا ثر يې د مه مو پې ښو په اډه‬
‫ـاهرو‬‫ـد د خـ‬‫ـه د ژونـ‬‫ـې د هغـ‬‫ـل کـ‬
‫ـه اصـ‬‫ـه دى‪ .‬دا پـ‬ ‫نـ‬
‫ټولګـه ده‪ ،‬ه غه هـش په دې ډول چې کلونـه کلو نه‬
‫ورو سته يې په ل ندن کې خپ لې خپ لې ژو ند پې ښې‪،‬‬
‫ل يدنې کت نې او تجر بې د خ پل ياد له م ې ليک لي‬
‫نـه د سندونو او لي کل شويو معلومـاتو پر بنـا‪،‬‬
‫خــو څنګــه چــې ده پــه خلقــي دوره کــې د کرنــې او‬
‫اوبــو لګولــو د وزيــر او پــه پرچمــي دوره کــې د‬
‫م شاور په تو وه کار کاوه او د وو ند يو پ واند‬
‫او م هش غړى و‪ ،‬د ر سمي او غ ېر ر سمي ژو ند قي صې‬
‫يې ډ ېرې پ کې ب يان کړي او په اډه يې دغ سې سپين‬
‫او زډور وړ ېدلد‪ ،‬چې شايد بل و خت دغ سې سپين او‬
‫زډه ور نــه وي وړېــدلد‪ .‬دى د وونــد او حکومــت پــه‬
‫سياســتونو او چلنــدونو انتقــادي هــش دى‪ .‬خپلــو‬
‫ـولې ده‪.‬‬ ‫ـه نيـ‬
‫ـاد ووتـ‬‫ـش د انتقـ‬‫ـې هـ‬‫ـه يـ‬
‫ـدونو تـ‬ ‫چلنـ‬
‫د غه ا ثر له د غې ډډې نه هش م هش دي‪ ،‬چې په ه غه‬
‫کې دغ سې مو ضوع وانې او ټ کي مو ندل ک ېدلد شي‪،‬‬
‫چې په نورو اثرو نو کې نه ل يدل ک ې ي‪ ،‬نو و يل‬
‫ـه اډه د‬ ‫ـي دورې پـ‬‫ـر د خلقـ‬‫ـه اثـ‬
‫ـې دغـ‬‫ـي چـ‬
‫ـدلد شـ‬ ‫کېـ‬
‫معلومــاتو بزغلــد دى‪ ،‬خــو بايــد دا پــه ن ــر کــې‬
‫ونيــول شــي چــې دى د غــالم دســتګير پنجشــيري او‬
‫ـو‪،‬‬‫ـه ن رونـ‬‫ـين پـ‬‫ـان د امـ‬
‫ـه شـ‬‫ـاق پـ‬‫ـدالکريش ميثـ‬ ‫عبـ‬
‫چل ندونو او سيا ستونو هـش انتقـادي و‪ ،‬چې له دې‬
‫الم له د ک ټوازي په وي نا صاحبجان صحرايي په دوى‬
‫باندې د "کنجکيانو" نوم ايښـد و‪ ،‬چـې هغـه بيـا د‬
 ‫دوى په م الفو خلقيانو کې عام شو‪.‬‬
‫د خلقــي دورې پــه اډه نــور چــاپي اثرونــه )درس‬
‫هاى ت ل و ع برت انګ يز افغان ستان( د م ير صاحد‬
‫کاروال )ميونـد چـاپ‪ ،‬کابـل‪ ،(0113 ،‬غميـزه څرنګـه‬
‫مــنځ تــه راغلــه؟ د عبدالرشــيد جليلــي )دانــش‬
‫خپرندويــه ټولنــه پېښــور‪ ،(0118 ،‬د پرديــو فتنــې‪،‬‬
‫د ن يــف هللا نهوــت او د ثــور ن ــامي پــاڅون او د‬
‫خل قي وو نديانو هي لې د م حد عث مان ع مر ساپي دي‪.‬‬
‫دوى ټــول د خلــق دموکراتيــک وونــد تــه منســوب‬
‫خلقيــان او حکــومتي چــارواکي وو او خپــل اثرونــه‬
‫يې د ياد له م ې ليک لي‪ ،‬نه د سندونو پر بن س ‪.‬‬
‫د کاروال درس هاى ت ل د نړۍ وال دو يش ج نګ نه‬
‫د حا مد کرزي دورې پورې د سيا سي او وو ندي پې ښو‬
‫بيــان دى‪ .‬خلقــي برخــه يــې غټــه او دده د خپلــو‬
‫ل يدنو کت نو مح صول ده‪ .‬ز ياتره روايتو نه يې خ پل‬
‫ـت دي‪ .‬دى‬‫ـين پـر م الفـ‬‫ـيظ هللا امـ‬
‫او د نـورو او د حفـ‬
‫تر دې حده پر ا مين انت قادي دى‪ ،‬چې ح تد د ثور‬
‫په کود تا کې يې هش د ه غه په رول ستروې پ ټې‬
‫کړې‪ .‬کاروال زر غوني خل قي و‪ ،‬سره له دې هش په‬
‫ه غه کې ډ ېر معلو مات شته‪ ،‬چې با يد په احت يام‬
‫ترې نه کار واخي ستل شي‪ ،‬خو ما ته ډ ېر ورو سته په‬
‫الس را غد او له ښاغلي اک بر کر ور نه من نه کوم‪،‬‬
‫چې له لندن نه يې رااستولد دى‪.‬‬
‫د ښاغلي جلي لي غم يزه څرن ګه منځ ته راغ له؟ د‬
‫کاروال د ا ثر پرخالف د خل قي حکو مت په پ لوۍ او‬
‫د پرچمـي ر جيش په م ال فت د پې ښو ب يان دى‪ ،‬خـو‬
‫دد غه ا ثر روايتو نه هش ش صي ر نګ لري‪ .‬څن ګه چې‬
‫ليکــوال يــې پــه خلقــي دوره کــې اول د پوهنتــون‬
‫ـته د پــوهنې وزيــر‬
‫ريــيس او بيــا د کرنــې او وروسـ‬
‫او د ا مين نزدې مل ګرى و‪ ،‬محتو يات يې م هش او د‬
‫ا ستفادې وډ ک ېدلد شي‪ ،‬خو چې په احت يام ترې نه‬
‫کار واخي ستل شي‪ .‬د غه ا ثر هش ما ته ورو سته په‬
‫الس راغـد او د ه غه له اسـتونکي ښاغلي سـيد حسـن‬
‫نه په دې و سيله من نه کوم‪ .‬د ښاغلي عث مان ساپي‬
‫د ثــور ن ــامي پــاڅون يــو پــس کتــاب دى‪ ،‬زيــاتره‬
‫پې ښې يې د خل قي دورې پـه اډه د ليکـوال د خپلـو‬
‫معلو ماتو‪ ،‬ليـدنو کتنـو او تجر بو مح صول دي‪ .‬له‬
‫ښاغلي ساپي نه هش په د غه و سيله من نه کوم‪ ،‬چې‬
‫خ پل د غه ا ثر يې له جرم ني نه راا ستولد دى او‬
‫ـتد دى‪ .‬د‬ ‫ـار اخيسـ‬
‫ـه کـ‬‫ـې ترېنـ‬‫ـې مـ‬‫ـر کـ‬‫ـل اثـ‬
‫ـه خپـ‬‫پـ‬
‫ښــاغلي نهوــت اثــر هــش د هغــه د خپلــو کتنــو او‬
‫تجربــو محصــول دى‪ ،‬دا هــش يــو اډخيــز اثــر دى او‬
‫ـره‬‫ـام سـ‬‫ـه احتيـ‬
‫ـد پـ‬‫ـې بايـ‬‫ـري‪ ،‬چـ‬‫ـات لـ‬‫ـور معلومـ‬
‫وټـ‬
‫ترېنــه اســتفاده وشــي‪ .‬لــه ښــاغلي شــاه محمــود‬
‫پغ ماني نه من نه کوم‪ ،‬چې د غه ا ثر يې له جرم ني‬
‫نه رااستولد دى‪.‬‬
‫په د غه ا ثر کې د غود ا لدين فايق‪ ،‬مح مد ن بي‬
‫ع ي مي‪ ،‬مح مد نذير کب ير سراج‪ ،‬مح مد ح سن شرق او‬
‫عا صش ا کرم له اثرو نو نه هش ا ستفاده شوې ده‪،‬‬
‫چې د ه غو په اډه مې په خ پل بل ا ثر کې لي کل‬
‫ـتان د‬‫ـا‪ ،‬د افغانسـ‬ ‫ـرهان کودتـ‬‫ـه " د سـ‬
‫ـه نامـ‬‫ـړي پـ‬‫کـ‬
‫اوددې بې ثباتۍ پيالمه"‪ .‬په دغـه اثـر کـې مـې لـه‬
‫ډ ېرو نورو اثرو نو نه هش په فار سي او پ ښتو کې‬
‫ـه اډه‬‫ـوه پـ‬‫ـر يـ‬
‫ـواډم د هـ‬‫ـه غـ‬‫ـې نـ‬‫ـتد‪ ،‬چـ‬‫ـار اخيسـ‬‫کـ‬
‫وغ ېــ م‪ .‬دغــومره وايــش‪ ،‬چــې د ن‪.‬حســيني خــاهرات‬
‫زنــدان پلچرخــي‪ ،‬د محمــد عثمــان هاشــمي فــرار از‬
‫کام مرګ‪ ،‬د ا سدهللا نوابد سروذ شت ز ندان‪ ،‬د ا مين‬
‫هللا در يځ‪ ،‬افغان ستان در قرن بي ستش‪ ،‬د رو شن اح مد‬
‫شـاه‪ ،‬بي ست ماه در ز ندان پلچر خد‪ ،‬د ميـر محمـد‬
‫صديق فره نګ‪ ،‬افغان ستان در پنج قرن اخ ير )دو يش‬
‫ټـوک( او د سـيداول غريب يار لـه څرخـي پلـه نه د‬
‫را کي تر غرو پورې زه په دې قادر کړى يش‪ ،‬چې د‬
‫خلقــي حکومــت پــه وخــت کــې پــه زنــدانونو کــې د‬
‫بنديانو په اډه اودده ليکنه وکړم‪.‬‬
‫دغــه برخــه ماتــه ځکــه مهمــه ښــکاري‪ ،‬چــې پــه‬
‫افغان ستان کې د ام ير ع بدالرحمن له و خت راهي سې‬
‫ډ ېر افغا نان په ز ندانونو کې ا چول شوي‪ ،‬خو په‬
‫اډه يې تراو سه هش کو مه من سجمه ليک نه نه ل يدل‬
‫له ب ندي‬ ‫ک ې ي‪ ،‬په دا سې حال کې چې دغ سې تاري‬
‫او بـې وزلـو ان سانانو سـره د حکومـت او د ه غه د‬
‫عمــالو چلندونــه پــه ډاوــه کــوي او د حکومــت او‬
‫حکومت يانو ا صلي څ ېره رو ښانه کوي‪ .‬په ه مدې ډول‬
‫ـق‬‫ـې د حـ‬‫ـمې فرقـ‬‫ـرات د اولسـ‬ ‫ـاپي د هـ‬‫ـش سـ‬‫ـر علـ‬‫د ميـ‬
‫پاڅون‪ ،‬د سيد شـريف يوسـفي قيـام ولګـون کفنـان ‪00‬‬
‫حــوت هــرات قهرمــان‪ ،‬د شــوراى ثقــافتد جهــاد‬
‫افغانستان قيـام ‪ 00‬حـوت هـرات او د يـو څـو نـورو‬
‫ليکوالــو کتــابګوټو زه پــه دې قــادر کــړم‪ ،‬چــې د‬
‫هـرات پاڅون پـه اودد ډول بيـان کړم‪ .‬دا د هرات‬
‫پاڅون و‪ ،‬چې خل قي حکو مت کې يې تغيرو نه راو ستل‬
‫او شوروي ات حاد يې د افغان ستان په چارو کې په‬
‫اساسي ډول دخيل کړ‪.‬‬
‫د خل قي دورې په اډه په انګر ېزي ژ به کې ډ ېرې‬
‫ليکنــې راوتلــي دي‪ ،‬چــې تــر ټولــو مهمــې يــې د‬
‫افغانسـتان پـه اډه د شوروي ات حاد ه غه رسـمي او‬
‫وو ندي خپرو نې دي‪ ،‬چې امريکا يانو ترال سه کړي او‬
‫ـاد‬‫ـوروي اتحـ‬ ‫ـړي دي‪ .‬د شـ‬‫ـرې کـ‬‫ـې خپـ‬‫ـزي کـ‬‫ـه انګرېـ‬ ‫پـ‬
‫ټو ټه کېـدلو پـه وا شنګټن کـې د پوهـانو لپـاره د‬
‫ودرو ول سن بين المل لي مر کز په دې قادر کړ‪ ،‬چې‬
‫د غه کار و کړي‪ .‬د غه مر کز په افغان ستان با ندې د‬
‫شــورو ي يرغــل ســندونه پــه کــال ‪ 0110‬کــې پــه يــوې‬
‫مج موعې کې خ پاره کړي دي‪ .‬ډ ېر م هش يې تر د غه‬
‫ســــرليک النــــدې راوډي‪) :‬شــــوروي اتحــــاد او‬
‫افغانســتان‪ (0989_0918 ،‬د روســيې او ختــيځ جرمنــي‬
‫لـه ار شيفونو څ ه سندونه‪ ،‬خـو د افغانسـتان پـه‬
‫اډه د شوروي ات حاد ټول سندونه په د غې خپرو نې‬
‫کې نه ل يدل ک ې ي‪ .‬په د غو سندونو کې ډ ېر م هش‬
‫يــې د شــوروي اتحــاد د کمونســت وونــد د سياســي‬
‫بيــورو يــا سياســي دفتــر هغــه پريکــړې دي‪ ،‬چــې د‬
‫افغان ستان په اډه يې کړي دي‪ .‬د غه سيا سي دف تر‬
‫يـو عـادي نوم ښـکاري‪ ،‬خـو ه غه پـه واقـع کې د‬
‫شــوروي اتحــاد تــر ټولــو لــوډ مقــام و‪ .‬پــه دغــو‬
‫ـاد د‬‫ـره د ش ـوروي اتحـ‬ ‫ـي سـ‬‫ـره کـ‬
‫ـه تـ‬‫ـې لـ‬‫ـندونو کـ‬ ‫سـ‬
‫خ برو متنو نه هش خ پاره شوي دي‪ .‬دد غو سندونو او‬
‫ليکنو يـو څـو يـې د اول ځـل لپـاره پـه کـال ‪0990‬‬
‫کې د سهيلي ا سيا او منځ ني خ تيځ م طالعو جور نال‬
‫مجلــې کــې خپــاره شــوي و‪ ،‬چــې مــا پــه خپــل هغــه‬
‫انګرېزي کتاب کې چـې پـه کـال ‪ 0993‬کـې خپـور شـو‪،‬‬
‫ـې د‬‫ـندونو کـ‬ ‫ـو سـ‬
‫ـه دغـ‬‫ـړې وه‪ .‬پـ‬ ‫ـتفاده کـ‬‫ـه اسـ‬
‫ترېنـ‬
‫کو سيګين او تره کي تلي فوني مر که هش خ پره شوې‬
‫ده‪.‬‬
‫پــه هــر حــال‪ ،‬د شــوروي اتحــاد دغــه ارشــيفي‬
‫ســندونه او پــاڼې‪ ،‬چــې امريکايــانو ترالســه کــړي‪،‬‬
‫پــوره او جــامعې نــه دي‪ .‬يــو دا چــې شــورويانو د‬
‫افغانسـتان پـه اډه مو ضوع وـانو کې انت ـاب کړي‬
‫او ب له دا چې د غه پاڼې هش ټولې ترال سه شوي نه‬
‫دي‪ ،‬خو د غه انت ابي سندونه که څه هش انت ابي‬
‫او ل دي‪ ،‬ز يات ارز ښت لري‪ .‬اوس د ه غو له م ې‬
‫يانې د شوروي لو يانو د خپ لو پرې کړو له م ې‪ ،‬د‬
‫ـاد د اډيکــو تــاري لــه‬ ‫افغانســتان او شــوروي اتحـ‬
‫احساساتي او خيالي شکل نه ژغورل کېدلد شي‪.‬‬
‫ددغــو ســندونو متنونــه د "افغانســتان و اتحــاد‬
‫شوروي" په نامه کتـاب کـې مونـدل کېـدلد شـي‪ ،‬چـې‬
‫ښاغلي ع بدالعلي نور ا حراري په فار سي اډو لي او‬
‫په کال ‪ 0113/0585‬کې د هـرات پـه دولتـي مطبعـه کـې‬
‫چاپ کړي دي‪.‬‬
‫د شـــوروي اتحـــاد او پـــه خـــاص ډول د ک‪.‬ج‪.‬ب د‬
‫راپورو نو پر بنسـ د وا سيلي ميتـروخين په قلـش‬
‫"ک‪.‬ج‪.‬ب په افغانستان کـې" ډېـر مهـش اثـر دى‪ ،‬خـو‬
‫دا د ميتــروخين د ډېــرو پــاڼو د يــوې وډې برخــې‬
‫مح صول دى‪ ،‬چـې د لسـو کلونـو پـه بهيـر کې يې د‬
‫ک‪.‬ج‪ .‬ب له مر کزي ار شيف نه په م سکو کې په پ ټه‬
‫او د مرګ د خ طر په من لو سره ن قل کړى دى‪ ،‬خو‬
‫دا د افغانســــتان پــــه اډه د ک‪.‬ج‪.‬ب د ټولــــو‬
‫ـه ده‪ ..." .‬د ټول ـو‬ ‫ـه نـ‬
‫ـو ټولګـ‬ ‫ـو او ليکنـ‬‫راپورونـ‬
‫سندونو يوه وډه برخـه ]يـې[ ده‪ ".‬چـې د ميتـروخين‬
‫په وينا " پـه بيـړه يـې وليکـه او پـه نتيجـه کـې‬
‫ـې‬‫ـاره چـ‬‫ـل‪ ،‬ددې لپـ‬ ‫ـې وليکـ‬‫ـې مـ‬
‫ـتونه‪ ،‬چـ‬‫ـې يادښـ‬ ‫ځينـ‬
‫ز ما له ب يان سره يو ځاى وي‪ ،‬جذباتي ر نګ لري چې‬
‫ل څه نـامتوازن بيـان ترېنـه جـوډ شـوى دى‪ ".‬خـو‬
‫دغــه الســوهنه لــ ه او غيــر مهمــه ده‪ .‬ميتــروخين‬
‫و ايــي‪ ،‬چــې مــا هغــه د شــوروي عمــالو "د جرمــي‬
‫ـه‬‫ـړي‪ .‬پـ‬‫ـاره کـ‬‫ـړو" د رد لپـ‬‫ـو او کـ‬ ‫ـو‪ ،‬تورونـ‬‫نيتونـ‬
‫ا صل کې د غه اح ساس و‪ ،‬چې مي تروخين يې وه ووه چې‬
‫ـړي‪ .‬د‬‫ـورې کـ‬‫ـه الس پـ‬
‫ـه پټـ‬
‫ـه پـ‬‫ـو تـ‬‫ـندونو ټولولـ‬ ‫د سـ‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب ه غو دو سيو د ه غه احسا سونه و پارول‪ ،‬چې د‬
‫افغانستان په اډه وو‪.‬‬
‫دى په ‪ 0933‬کـې د ک‪.‬ج‪.‬ب پـه ارشـيف کـې ووومـارل‬
‫شــو‪ ،‬چــې وونــدي او حکــومتي څــانګو تــه د هغــو د‬
‫غوښتنو له م ـې سـندونه وسـپاري‪ ،‬خـو پـه ‪ 0938‬کـې‬
‫د پــراګ پــاڅون د ځپلــو دوســيو دى لــه ک‪.‬ج‪.‬ب نــه‬
‫زډه تورن کړ او په دې ف کر کړ‪ ،‬چې شوروي ات حاد‬
‫نــه اصــالح کېــدونکد دى‪ .‬د بلــې لســيزې پــه اولــو‬
‫کلونــو کــې يــې پرېکــړه وکــړه‪ ،‬چــې د ک‪.‬ج‪.‬ب د‬
‫ـان‬‫ـو بيـ‬‫ـل يـ‬
‫ـه بېـ‬‫ـه اډه ځانلـ‬‫ـاتو پـ‬ ‫ـدنيو عمليـ‬‫بانـ‬
‫ولري‪ .‬ددغـې پروجـې پـرم بيـول پـه کـال ‪ 0910‬کـې‬
‫ورتــه اســان شــو‪ ،‬چــې لــه مســکو نــه ياســي‬
‫نيــوو )‪ (Yasenevo‬تــه تبــديل شــو‪ ،‬چــې د ښــار پــه‬
‫ســهيل لويــديځ کــې پــروت دى‪ .‬هلتــه د ســندونو د‬
‫ټولو لو او ا نډکس جوډو لو په پرو سه کې د غه ف کر‬
‫ـې د‬‫ـو کـ‬‫ـدنيو ملکونـ‬‫ـه بانـ‬‫ـې پـ‬‫ـو‪ ،‬چـ‬‫ـدا شـ‬
‫ـه پيـ‬‫ورتـ‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب د عمل ياتو په اډه ځان له يو ار شيف و لري‪.‬‬
‫ددې ل پاره يې په خ پل ر سمي ار شيف کې سندونه په‬
‫ميرزا يي ډول نق لول او ب يا په خ پل اهرا في مې نه‬
‫کــې تن يمــول او لــه ســره ليکــل‪ .‬ميتــروخين د‬
‫ـه‬
‫ـه هغـ‬ ‫ـته لـ‬
‫ـه وروسـ‬‫ـه ليکنـ‬‫ـه اډه دغـ‬ ‫ـتان پـ‬
‫افغانسـ‬
‫وکــړه‪ ،‬چــې پــه کــال ‪ 0980‬کــې متقاعــد شــو‪ .‬پــه‬
‫ــلي‬‫ــه او اصـ‬‫ــه ســره وليکلـ‬ ‫ــې لـ‬‫‪ 0981_0983‬کــې يـ‬
‫ياد ښتونه يې له مېن ځه يووډل‪ ،‬خو دى وا يي چې‬
‫ـاتو‬‫ـوروي د ک‪.‬ج‪.‬ب د اهالعـ‬‫ـواځې د شـ‬ ‫ـه "يـ‬‫ـه ليکنـ‬‫دغـ‬
‫پر بنس تهيه شـوې" او لـه بلـې هـېڅ سـرچينې نـه‬
‫پ کې کار اخي ستل شوى نه دى‪ .‬د ه غه ټولې دغ سې‬
‫غوره شوې پاڼې د نړۍ د نورو هېوادو نو په اډه‬
‫ـې د‬‫ـونو کـ‬‫ـو بکسـ‬‫ـپ ‪ ،‬لويـ‬
‫ـه شـ‬‫ـې پـ‬‫ـولې يـ‬‫ـې ټـ‬‫وي‪ ،‬چـ‬
‫برتــانيې د اســت باراتو پــه مرســته د ‪ 0990‬کــال‬
‫نـومبر کې انګل ستان ته ور سولد شـوې‪ ،‬چـې هلتـه‬
‫ميتروخين ته پناه ورکړل شوې وه‪.‬‬
‫د انګلسـتان حکو مت د کيم برج پوهنتـون د تاري‬
‫پروفي سر کر ستوفر ا ندريو وروپېژ نده‪ ،‬چې له د غو‬
‫پــاڼو نــه نړېــوال د کتــابونو پــه بڼــه اســتفاده‬
‫و کړي‪ ،‬ځ که چې د غه پاڼې د نړۍ د ډ ېرو هېوادو نو‬
‫په ت ېره د دريې مې نړۍ هېوادو نو په اډه وي‪ ،‬چې‬
‫ـه‬‫ـات ورتـ‬‫ـه زيـ‬
‫ـړۍ نـ‬ ‫ـديځې نـ‬ ‫ـر لويـ‬
‫ـاد تـ‬
‫ـوروي اتحـ‬ ‫شـ‬
‫ـو او د‬‫ـر انـدريو د څېړنـ‬ ‫اهميـت ورکـاوه‪ .‬د پروفيسـ‬
‫دواډو د وډ ز يار او کار نتي جه په څوارل سو سوو‬
‫م ونو کې دوه کتابونه شول‪ ،‬چـې يـو يـې "تـوره او‬
‫ســــپر" د ميتــــروخين ارشــــيف او د ک‪.‬ج‪.‬ب پــــ‬
‫تاري )‪ (0999‬او بل يې نـړۍ زمـود پـه لـور روانـه‬
‫وه‪ ،‬ک‪ .‬ج ب او د دريمــــــې نــــــړۍ لپــــــاره‬
‫ــدريو د‬‫ــروخين او انـ‬ ‫ــومې ي‪ .‬ميتـ‬ ‫ــړه )‪ (0113‬نـ‬
‫جګـ‬
‫دواډو ک تابونو مپلفـان دي‪ ،‬له د غو کتـابونو نـه‬
‫دم ه نړ ېوال په خپ لو هېوادو نو کې د ک‪.‬ج‪.‬ب له‬
‫دغــومره پراخــو فعــاليتونو نــه خبــر نــه وو‪.‬‬
‫ميتــروخين وايــي‪ ،‬چــې پــه دغــو پــاڼو کــې "مــا‬
‫ترميمونــه‪ ،‬زيــاتونې‪ ،‬پريکــونې او د مــوادو لــه‬
‫سره تن يمـول هـېڅ نـه دي کـړي" ددې لپـاره چـې د‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب "‪ ...‬درواغ بربنــډ‪ ،‬جرمونــه لــوڅ او حقيقــت‬
‫بېرته پرځاى شي‪".‬‬
‫خـو دا به مع جزه وي‪ ،‬چې د ک‪.‬ج‪.‬ب لـه رپوټو نو‬
‫څ ه د شپ و بک سونو په ح جش د مي تروخين د غوره‬
‫شويو پاڼو محتو يان ه غه وي‪ ،‬چې په ا صلي پاڼو‬
‫کې وو‪ ،‬خو په دې کې هېڅ شک نه شته چې که دى د‬
‫ان سان په اډه د لوډ اح ساس او په ش صي ل حا د‬
‫ټي نګ ه مت خاو ند نه واى‪ ،‬د غه خطر ناک کار ته به‬
‫يې هېڅ الس نه واى اچولد‪.‬‬
‫د افغانســتان پــه اډه د ميتــروخين ليکنــه پــه‬
‫‪ 0110‬کال کـې پـه واشـنګټن کـې د پوهـانو لپـاره د‬
‫ودروولســن د بــين المللــي مرکــز لــه خــوا پــه ‪013‬‬
‫م ونـو کـې د څلوېښـتمې خپرو نې په نامـه د خاصـو‬
‫عالقم نو ل پاره خ پره شوې‪ ،‬نه د مع مولي ک تاب په‬
‫ـال‬‫ـه کـ‬‫ـه همدغـ‬‫ـاره‪ .‬پـ‬‫ـتونکيو لپـ‬ ‫ـه لوسـ‬‫ـه د عامـ‬‫بڼـ‬
‫کې‪ ،‬چې په د غه مر کز کې د افغان ستان په اډه يو‬
‫ســيمينار جــوډ شــوى و‪ ،‬دغــه خپرونــه لــه نــورو‬
‫ـه‬
‫ـه ليکنـ‬ ‫ـوه‪ .‬دغـ‬‫ـړل شـ‬‫ـش راکـ‬‫ـه هـ‬‫ـره ماتـ‬‫ـو سـ‬‫خپرونـ‬
‫ښـاغلي رحمـت آر يا پښـتو کړې او دانـش خپر ندويې‬
‫ـش‬
‫ـړې ده‪ .‬د دانـ‬ ‫ـره کـ‬
‫ـې خپـ‬ ‫ـه ‪ 0118‬م کـ‬
‫ـال کـ‬ ‫ـولنې پـ‬‫ټـ‬
‫خپر ندويې ټولنې تراو سه پورې په پ ښتو او فار سي‬
‫کې اول په پې ښور او ورو سته په کا بل کې د غومره‬
‫ډېـر اثرونـه خپـاره کـړي‪ ،‬چـې ب لې ش صي اف غان‬
‫خپرنــدويې ټــولنې دغــومره ډېــر اثرونــه چــاپ او‬
‫خ پاره کړي نه دي‪ .‬د غه غ فرهن ګي خدمت د ه غې د‬
‫سروال ښاغلي ا سدهللا دا نش د نو ښت‪ ،‬ز يار‪ ،‬عالقم نۍ‬
‫او تن ـيش نتي جه ده‪ .‬د خوښـۍ ځـاى دى‪ ،‬چې ښاغلد‬
‫دا نش او داسـې هش زر ين ان ځور د اف غان کلتـوري‬
‫ودې ټولنې سروال د قدر وډ فرهن ګي خدمتو نه کړي‬
‫دي‪ .‬د ښـاغلي ان ځور او ملګـرو ټولنې يـې تراو سه‬
‫ـه‬
‫ـول پـ‬ ‫ـې ټـ‬
‫ـزدې يـ‬‫ـې نـ‬‫ـړي‪ ،‬چـ‬‫ـاره کـ‬‫ـه خپـ‬‫‪ 003‬کتابونـ‬
‫پ ښتو کې دي‪ .‬په دې ډول د غو ښاغليو او د ه غو د‬
‫مل ګرو په کو ښښ سره پ ښو اوس ښه شتمنه شوې ده‪.‬‬
‫د دوى او داســې هــش د پښــتنو ليکوالــو‪ ،‬پوهــانو‪،‬‬
‫ژبــاډونکيو او نــورو خپرنــدويو ټولنــو ددغســې‬
‫خدمتونو له برک ته اوس څوک ن شي وي لد‪ ،‬چې پ ښتو‬
‫خواره ژ به ده‪ ،‬که څه هش د پ ښتو شعري ژ به له‬
‫ـره‬‫ـار سـ‬‫ـه زيـ‬‫ـو پـ‬
‫ـتمنه وه‪ .‬د دوى ټولـ‬ ‫ـه شـ‬‫ـوا نـ‬
‫پ ـ‬
‫اوس په پ ښتنو کې د پ ښتو په اډه يو غ غورځ نګ‬
‫ل يدل ک ې ي‪ ،‬چې يوه ن ښه يې د ه ېواد په هر وال يت‬
‫کې د ادبي او فرهنګي ټولنو من مې خپرونې دي‪.‬‬
‫ښــاغلد رحمــت آريــا د افغانســتان پــه اډه د‬
‫مي تروخين ليکنـه پـه پښـتو اډولـې‪ ،‬پـه نامـه د )‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب په افغان ستان کې(‪ .‬چا چې ترج مې کړي دي‪،‬‬
‫پوهې ي چې په پ ښتو کې د ک تاب ژ باډه ډ ېر د قت‬
‫غـواډي‪ .‬ددغسـې ليکنـې پښـټو ژبـاډه‪ ،‬چې ه غه هش‬
‫ـې د خاصــو چــارواکيو‬ ‫ترجمــه وي او اصــلي ليکنــه يـ‬
‫لپــاره وي‪ ،‬لکــه دغــه ليکنــه چــې ده ال خــاص دقــت‬
‫غواډي‪ .‬زه د ښاغلي آر يا د غه خدمت ته د قدر په‬
‫ستروه وورم‪ ،‬خو په عين حال کې ر ښتين توب ته د‬
‫در ناوي لـه املـه غـواډم د ژبـاډې پـه ځينـو ه غو‬
‫بر خ و چـې بايـد هغسـې نه واى‪ ،‬ل که چې دى‪ ،‬رڼـا‬
‫وا چوم‪ .‬دې ل پاره چې په بل چاپ کې ه غه په ن ر‬
‫کې ونيول شي‪.‬‬
‫ددغــه اثــر لــه نامــه نــه د هغــه د پيالمــه‬
‫ليکونک يو او چـاپ تـه چمتـو کـوونکي نومو نه حذف‬
‫شوي دي‪ .‬ژ باډونکي د حذف حق نه لري‪ ،‬خو چې حذف‬
‫کوي با يد يادو نه يې و کړي‪ .‬پيال مه ليکونک يو او‬
‫شايد له رو سي ژ بې نه انګر ېزي کوونک يو کر ستين‬
‫او سترمان او اوډ و سټاډ دد غه ا ثر په ښه کو لو‪،‬‬
‫د ناڅرو ندو نومونـو په څرونـدولو او په لمنليـک‬
‫کې د شرح په ورکو لو سره د غه ا ثر نور هش و ټور‬
‫کــړى دى‪ .‬دواډه يــې پــه دغســې موضــوع وــانو کــې‬
‫مت ص صان وو‪ ،‬يو يې د ودروول سن په مپس سه کې د‬
‫په بين المل لي پرو جه کې د‬ ‫ساډه ج نګ د تاري‬
‫مدير او دو يش يې د ل ندن پوهن تون د اقت صاد په‬
‫پوهنځي کې د ا ستاد په تو وه‪ .‬په د غې پوهنځي کې‬
‫سياســي تيــوري او فکرونــه هــش تدرســې ي‪ ،‬چــې‬
‫ليکچرو نو تـه يـې زه هش څـه و خت‪ ،‬چـې په ل ندن‬
‫پوهن تون کې مې زده کړه کو له‪ ،‬ورتل لش‪ .‬ب له دا‬
‫ـې د‬‫ـو کـ‬
‫ـو م ونـ‬‫ـه لسـ‬‫ـې پـ‬ ‫ـتن کـ‬‫ـه مـ‬
‫ـاډې پـ‬‫ـې د ژ بـ‬
‫چـ‬
‫ښاغلي بروس ر چرډ ليک نه هش ن يول شوې‪ ،‬چې ل که‬
‫هغـه د مـتن يوه بر خه وي‪ .‬بې بـره لوسـتونکي بـه‬
‫ارومرو دغسې فکر کوي‪.‬‬
‫ډ ېره مه مه دا ده چې د متن ځي نې خا صې ا صطالح‬
‫ـه‬
‫ـتن لـ‬‫ـې د مـ‬‫ـوي‪ ،‬چـ‬‫ـې کلم ـو اډول شـ‬ ‫ـه دغسـ‬
‫ـانې پـ‬‫وـ‬
‫ا صلي مف هوم نه توپير لري‪ ،‬ل که شفري يا م ستعار‬
‫نومو نه چـې پـه جاسـوس ترجمـه شوي دى‪ ،‬پـه داسـې‬
‫حال کې چې هر شفري نوم د جا سوس په ما نا نه دى‬
‫يا جا سوس‬ ‫او يواځې ځي نې شفري نومو نه د ايج ن‬
‫مانا وي‪.‬‬
‫د بېلګــې پــه ډول حفــيظ هللا امــين د "کــاظش" پــه‬
‫ـير" پـ‬
‫ـه‬ ‫ـالد د "شـ‬‫ـود بريـ‬ ‫ـوم )مـ ‪ ،(03‬محمـ‬ ‫ـفري نـ‬‫شـ‬
‫ــيري د‬‫ــ ‪ (50‬او دســتګير پنجشـ‬ ‫مســتعار نــوم )مـ‬
‫"رچرډ" پـه شـفري نـوم يـاد شـوى دى )‪00‬مـ (‪ .‬پـه‬
‫په نا مه ياد شوى نه‬ ‫دوى کې هېڅ يو د ايج ن‬
‫دى‪ ،‬خو د د ستګير په هک له د غومره و يل شوي‪ ،‬چې‬
‫د کابــل ک‪.‬ج‪.‬ب والــو "‪ ...‬د رچــرډ اهالعــاتو تــه‬
‫ـاوه‪00)".‬مخ ( پــه ژبـ‬
‫ـاډې کــې دغــه‬ ‫ـر ارزښــت ورکـ‬
‫ډېـ‬
‫درې واډه نومونـــه پـــه "جاســـوس" ترجمـــه شـــوي‬
‫دي‪93_11_30) .‬م ونه(‪ .‬دېته توجـه نـه ده شـوې‪ ،‬چـې‬
‫ک‪.‬ج‪.‬ب والــو شــوروي چــارواکي او ادارې هــش پــه‬
‫شفري نومونـو يـاد کـړي‪ ،‬لکـه مرکـز )‪ ،(Center‬پـه‬
‫مســــــکو کــــــې د ک‪.‬ج‪.‬ب د ادارې لپــــــاره‪،‬‬
‫هســـتوونځد )‪ ، (Residency‬پـــه کابـــل کـــې د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫ـان‬‫ـه افغـ‬‫ـتازي )‪ (Representatives‬لـ‬
‫ـاره‪ ،‬اسـ‬ ‫ـانګې لپـ‬‫څـ‬
‫حکومـــت ســـره د شـــوروي مشـــاورانو لپـــاره‪،‬‬
‫دســنين )‪ (Desnin‬د اوســا ســر مشــاور بووــدانوف‬
‫ل پاره او دا سې نور‪ ...‬که ژ باډونکد دد غو شفري‬
‫نومو نو ما نا وانو ته ملت فت نه وو‪ ،‬د ا مين په‬
‫تر ل ه وي لي واى‪ ،‬چې دا څن ګه‬ ‫اډه يې با يد ل‬
‫کېـدلد شـي چـې هغـه چې د کارمل يانو د پروپاو نډ‬
‫لــه م ــې د ســي‪.‬اى‪.‬اى ايجنــ و‪ ،‬ک‪.‬ج‪.‬ب تــه هــش‬
‫جاسوسي وکـړي‪ ،‬يـا ک‪.‬ج‪.‬ب دغسـې "جاسـوس" اسـت دام‬
‫کړي‪ .‬حقي قت دا دى‪ ،‬چې ا مين د شوروي ات حاد په‬
‫هېڅ ه غه سند او ر سمي را پور کې چې ما لو ستلي‪،‬‬
‫په نا مه ياد شوى نه دى‪ .‬حقي قت‬ ‫د ک‪.‬ج‪.‬ب ايج ن‬
‫ته ژ من ک سان هش ن شي من لد‪ ،‬چې ا مين به د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫جا سوس وي‪ .‬پـه واقـع کـې ه غه يـو وهنپـال او پـه‬
‫خپ لواک افغان ستان ه غه هش لوى افغان ستان معت قد‬
‫اف غان و‪ ،‬چې غو ښتل يې په خپ له په خپ لواک ډول‬
‫پرې واکم ني وچ لوي‪ .‬امري کايي چارواکيو هش د غه‬
‫ـه بــې‬
‫ـې امــين د دوى ســړى و‪ .‬دغـ‬ ‫اوازه رد کــړې‪ ،‬چـ‬
‫بنســټه اوازه د کارمليــانو کــار و لکــه چــې پــه‬
‫يې هش د غه تور‬ ‫ميو ندوال غو ندې يو لوى م لي ش‬
‫لګــولد وو‪ .‬د ميتــروخين د ليکنــې لــه م ــې دا‬
‫کار مل‪ ،‬تره کد او يو شمېر نور وو نديان وو‪ ،‬چې‬
‫د ک‪.‬ج‪.‬ب ايجنټـان شـوي وو‪ .‬شـوروي اتحـاد له خپـل‬
‫هسـکېدلو نـه راهيسـې په افغانسـتان کې ايجن ټان‬
‫لرلــي‪ ،‬خــو ميتــروخين د هغــو نومونــه‪ ،‬نــه دي‬
‫ورکــړي‪ .‬د ايجنــ کلمــه تــر جاســوس نــه زيــات د‬
‫عا مل‪ ،‬ا ستازي او وو مارلي په ما نا کارول ک ې ي‪،‬‬
‫خــو د ميتــروخين د مــتن افغــان ايجنټــانو د ک‪.‬ج‪.‬ب‬
‫چارواکيو ته د افغان ستان په اډه اهال عات ور کول‬
‫يانې جاسوسي يې ورته کوله‪.‬‬
‫ال مهمـه دا ده‪ ،‬چې ژ باډه دقيقـه نـه ده‪ ،‬پ ښتو‬
‫يې ورا نه او غ ېر مع ياري ده او نا عام شوې کل مې‬
‫پکــې ليــدل کېــ ي‪ ،‬لکــه "اکــر و کــر" د حالــت‪،‬‬
‫"پاليــــــان" د وفــــــادار او ول د "و" او "وو"‬
‫لپاره‪.‬‬
‫په ‪ 085‬مـ کـې امپريلـزم پـه پانګـه والـي اډول‬
‫شوى‪ ،‬په دا سې حال کې چې ه غه سره ب ېل مفهومو نه‬
‫دي‪ .‬داســې هــش د ســاواک پرځــاى موســاد کــارول‬
‫شوى )‪35‬م (‪ ،‬په داسې حـال کـې چـې سـاواک د ايـران‬
‫او مو ســــاد د اســــراييل د اســــت باراتي ادارو‬
‫نومونه دي‪.‬‬
‫د ژ باډې د نادقيق توب په اډه بس يوه بېل ګه‬
‫وډاندې کوم‪:‬‬
‫انګريزي متن‪:‬‬
‫‪The failure to remove Amin sorely hurt the pride of the‬‬
‫‪Kremlin elders and the KGB. They feared an unexpected‬‬
‫‪turn of events. The character of Amin did not fit into the‬‬
‫‪usual mould of a leader of a friendly country. P 82‬‬
‫پښتو ژباډه‪:‬‬
‫ـامي د‬‫ـې ناکـ‬ ‫ـو کـ‬ ‫ـه راټولولـ‬ ‫ـې پـ‬‫ـين د کمب لـ‬ ‫"د امـ‬
‫ـه سـ ت‬ ‫ـريملن او د ک‪.‬ج‪.‬ب د مشـرانو ويـاډلي م ونـ‬ ‫کـ‬
‫ـتنګ‬‫ـاپي اوښـ‬ ‫ـه ناڅـ‬ ‫ـو لـ‬‫ـو ى د پېښـ‬ ‫ـړل‪ .‬هغـ‬ ‫ـي کـ‬ ‫ورتپـ‬
‫څ ه کل که و ېره درلود له‪ ،‬ه غوى ته د يوه دود يز‬
‫ـې د‬‫ـور کـ‬ ‫ـي انځـ‬ ‫ـه سياسـ‬ ‫ـرتابه پـ‬ ‫ـواد د مشـ‬ ‫ـت هېـ‬ ‫دوسـ‬
‫امين کرکټر نه ځايېده‪080) ".‬م (‬

‫دقيقه ژباډه‪:‬‬
‫ــريملن‬‫ــامي د کـ‬
‫ــو ناکـ‬
‫ــرې کولـ‬ ‫"د امـ‬
‫ــين د ليـ‬
‫لو يانو او ک‪.‬ج‪.‬ب غرور س ت ټ پي کړ‪ .‬دوى د پې ښو‬
‫له نه ف کر ک ېدونکي او ښتون څ ه وېر ېدل‪ .‬د ا مين‬
‫کرک ټر د يوه دو ست ه ېواد د م شر په مع مولي قا لد‬
‫کې نه ځايېده‪".‬‬

‫دد غه م هش ا ثر په پ ښتو‬ ‫آر يا‬ ‫په پاى کې ښاغلي‬

‫خو ښه به دا وي چې په‬ ‫کړى‪،‬‬ ‫کو لو سره لوى خدمت‬
‫نوي ا ثر او ژ باډې له‬ ‫م هش‬ ‫راتلـونکي کې د هـر‬
‫صاحد ن ر‪ ،‬ن ر وغو ښتل‬ ‫کوم‬ ‫خپر ېدلو نه دم ه د‬
‫شي‪.‬‬

‫پاى‬