GiRiŞ
İslimhğm Yayıh" kurulduktan sonra b i l e uz:un zaman parlak devir­
l slamlığı,n doğuşu ve başdöndüren b i r hızla
yayılışı, tarih i n en büyük olaylarından b iridir.
Peygamberin ölümünden (632) sonraki yüzyıl
içinde İ slamlık İran'ı (651), Suriye'yi (636), Ku­
düs'ü (638), M ı s ı r'ı (639), Mezopotamya'yı (64 1 ) ,
Kuzey Afrika'yı (647-709), İ spanya'yı (71 1 -6 1 2)
çevresi içine almış; eski Roma Denizi bir Müs­
lüman gölü o lmuştur. Hilalin bir ucu batı Çin'e
(714), öbür ucu da Fransa'da Poitiers'ye (732)
dayanmıştır.
Tarihte hiçbir imparatorluğun bu kadar kısa
b i r zamanda İ ndüs nehrinden Atlas Okyanusu'na
kadar böylesin e genişleyip yayıldığı gösterile­
mez. Bu genişleme i le birl ikte İ slam ülkelerin de­
ki uygarlık .eserleri de alabildiğine gelişme gös-
termiştir. Abbasiler devrinde İ slamlığın merkezi
olan Bağdat şehri, akıl lara binbir gece masalları­
n ı n ihtişamını getirmektedir. Harünur Reşid za­
manında Bağdat'ın nüfusu iki buçuk milyonu aş­
mış, Abbasi İ mparatorluğu'nun y ı l l ı k geliri ha-
yal denecek rakamlara ulaşmıştır. . akademisi kuruldu.
1 046 yıllarında Mustansır Billalf'ın halife bu­
!J.mduğu sıralarda Mısır'ı ziyaret eden Nasır-ı
Hüsrev, Fatimilerin idaresi altındaki Mısı r ' ı n ile­
riliğini tenginliğini, emniyet ve adaletini, Sefer­
• .
name'sinds uzun boylu övmekle kalmaz, 640'da
Amr İ bnül As'ın kurduğu Fustat şehrin i n , Kahire
7
ler yaşadığını, «Ondört ve y_ e di katlı evler• ya­
pılmış olduğunu, «yedinci katta dam üstünde
bahçeler• bulunduğunu yazar.
1 22 1 'de, Moğol istilasından önce Horasan'ı
ziyaret eden ·coğrafyacı Yakut da Herat'ın -büyük·
lüğü, bolluğu, toprağının zenginliği, bahçele rKıi n
güze l l i ğ i , yetiştirdiği bilginlerin çokluğu ile- Ho·
rasan'daki diğer bütün şehirlere üstün geldiğ i n i
anlatır. İ leri b i r toplumun yaratıcılığı bütün bu i rrı­
kanlardan yararlanarak şaheserler verdi. Müslü­
manlar zaptettikleri yerlerde, iman ve . . zafer
neşesiyle, yorgun enerjileri canlandırmayı başar­
d ı lar. Müslüman olan!ar taze bjr kuvvetle bu coş·
kun nehrin sularına katıldı lar. Çöllerde yer yer
şehirler fışkırmağa, camiler ve medreseler yük·
ğa başlandı. Bilim, sanat, �debiyat, felsefe ile ta­
selmeğe, kütüphaneler ve hastahaneler kurulma­
rırrı ve ticaret atbaşı yürüdü. Muhteşem sanat
eserleri gerek mimaride. gerek süsleme sanat­.
larında, tarihte eşine az rastlanır bir gelişme
gösterdi. Eski Yunan d i l i nden en güzel eseri.e r
mun tarafından Beytu'I Hikme adıyla b i r b i l i m
Arapçaya çevril d i . 832'de Bağdat'da halife Me'­
Bi_r uygarl ığın değeri, yaratıcılığında, b i l i m
ve sanat hayatının zenginliğinde, gerçekleştirdi ._
ğ i refah ve sosyal adalette ise; İslamlığın; özel­
likle i l k beş yüzyı lda, yayıldığı ülkelerde dünya
tari h i n i n en parlak uygarlık ürünlerini verdiğini
söylevebi l i riz.
"'
J
z
<(
>­
�
o
1/)
<(
...J
1-
<(

KARADENiZ

AKDENİZ

BÜYÜK SAHRA

ISLAMLIGIN YAYILIŞI D Hz. Muhammed zamanında Arabistan (622-632)

önemli Merkezler
 MOGOLISTA"J

C::,

�
Erzurum
• •

c::J
Tercan

�
Tebrız
•

\
Van
Meraga

�
Musu l Sultan���i •Tahran
•Meşhed
•Rev
-
•Damgan
ÇİN
• IRAK
'C:1 • Veramin
Samarra
Navın

TiBET

•
NE PAL
•
• Aorı:ı

Fethpur Sıkr·
·dine
•

'\ -.
f

ARABiSTAN

HİNDİSTAN

HİNT OKYANUSU

D İlk halifeler zamanındaki fetihler (632-661) - Emeviler zamanındaki fetihler (.661-750)

 slam ,dünyasında yaratılan b u parlak
- �
- �
�. yalnız plastik sanatları ilgilendiren
- �-- bunların özelliklerini, tarihi gelişimleri
-- celeyeceğiz.
:ıa daha önce ·İslam Sanatı• ya· da daha
:::; ::ıir deyişle '"İslam ülkelerinde sanat» sö­
·
_ nun da sevabı büyüktür. Bunun içindir k i , i l k saf
::::.-.::e n ne anlaşılması gerektiği veya bu ülke­
erce yaratılan sanat eserlerinin benzerlikleri.
. a da tam aksine, gösterdikleri bölgesel değişik­
iderin nedenleri üzerinde durmamız gerekecek-
: r.
İslam Sanatı, İslam ülkelerinde Sanat
Kuşkusuz;· başlangıcından beri birçok ka­
vimlerin, ta,plumların benimsedikleri İslam dini­
nin yayıldığı bütün bölgelerdeki uygarlık eserle­
rini , sırf bunları yapan toplumların inanç birlik­
lerinden ötürü, genel bir «İslam Sanatın terimiy­
le açıklıyamayız. Çünkü İslam ülkelerinde yara­
tılan sanat eserleri (bunları meydana getiren top­
lumların, devletlerin sanatlarını tarihsel gelişi­
mi içinde) tek merkezli ya da değişmez ve bütün
ülkelerde geçerli bir ortak yaratış iradesinin so­
nuçları değil, İslam ülkelerindeki tarihsel gelişi­
min ürünleridir. İslam dini, bu eserlerin yaratı!"
masında, yeni yeni sentezlerin ortaya konmasın­
da, yalnızca önemli b i r etken olmuştur. Sanat
eserlerine konu ve programlar vermiştir; ancak
özellikle plastik sanatların başlıca sorunu olan
.
biç imlendirme sorunu, belli din ihtiyaçlarının ge­
tirdiği programlar dışında her İslam ülkesinde,
ayrı ayrı çözümlere, oranlara u laş_mıştır. Başka
bir deyişle, Memluk mimarisi ile İran Safevi mi­
marisi birbirine Fransız mimarisiyle Alman mi­
marisinin benzemesi oranında benzer, ya da ay­
rıldığı kadar ayrı l ı r diyebi l iriz.
Ama, indus nehrinden, Atlantik'e kadar ya­
yılan bütün İslam mimarisi ve resminde, zaman
ve mekan başkalığına, bölgesel, toplumsal ayrı­
l ı klara rağmen kendini hemen belli eden özellik­
lerin, benzerliklerin varlığını da hemen belirtme­
liyiz.
işte bu eserlerin benz�rliklerini, değişmez
özelliklerini veren etken, İslam dininin kuralları
olmuştur.
İslam dünxasında din, çoğu zaman devletin
politikasını da belirleyen b i r faktördü; devlet ya­
pılarının büyük çoğunluğunu, dini yapılar oluştu­
ruyordu. Dini yapıların ağırlık merkezini de «Ca­
mi" meydana getirmektedir. Cami, hangi İslam
10
ülkesinde olurscı olsun, planını toplu olarak kı­
lınacak namazın gereklerinden, yani din kural­
larından almıştır.
Namaz saflar halinde k ı l ınır. İ l k safta namaz
kılmak, Peygambere yakın olmak demektir. Bu­
mümkün olduğu kadar sıkışık ve geniş tutulmuş,
diğer saflarda da birinciye uyulmuştur.
Hz. Peygamber'in ilk safa verdiği önemi ha­
dis kitapları yazar. Böylece Medine'deki ilk cami­
in planı kendiliqinden belirmiş oluyor. İlk cami
mimarları, müslümanların dinsel düşüncesini taş­
la ifade etmekten başka bir şey yapmamışlar, .
peygamberin emrine uymuşlardır. Camile rin de­
rin olmaktan cok geniş olması bundandır.
Cam iin minber ve maksüre gibi diğ-er unsur­
iarına gylince: Maksure, halifelere mahsus olup
parmaklık veya kafesle ayrılmış b i r yerdir. Yal­
nız hükümet merkezi olan şehirlerin bazı cami­
lerinde bulunur. Sonraları Osmanlı camilerinde
bu yer, yukarı katlarda yapılacak, şimdiki-hünkar
mahfeli ismini ve şeklini alacaktır. Minber, hut­
be içindir; yalnız cuma namazının k ı l ındığı cami­
lerde yer alır. . Bu esas unsurlara, zemini kapla­
yan halı ları ya da hasırları, duvarları süsleyen
yazıları veya çinileri, kubbeden sarkan kandille­
ri, avizeleri, rahleleri de katarsak camilerin mtis­
lüman sanatçılara konu olan bütün unsurlarını
özetlemiş oluruz. Hicretin ilk yüzyıllarından iti·
baren mimarlarla süsleyicilerin göz önünde tut­
tukları program, aşağı yukarı budur. Sonraları
medrese, zaviye, hanekah tipleri teşekkül ede­
cek, bunlara kurucularının mezarı veya yüksek
bir şahsiyetin türbesi eklenecektir.
İslam yapıları arasındaki benzerliğin bir ne­
deni de doğudan batıya uzanan İslam ülkerleri­
nin aşağı yukarı aynı iklim kuşağı üzerinde bu­
lunmalarında aranmalıdır. İslam ül keleri genel
olarak Avrupa'daki ülkelerle kıyaslanırsa daha sı­
cak, daha ışıklı, daha kurudur. İslam ü l kelerin­
deki dini ve sivil yapılarda şadırvc.na ve havuza
büyük ölçüde yer verilmesi, şehirlerin çeşmele­
re boğulması, suyun devamlı b i r unsur olarak
mimariye katılması, bu durumun doğal bir sonu­
cudur.
Havanın sıcnklİğı, güneşin şiddeti yüzünden
açı k kısımlar İslam yapılarında büyük ölçüde yer
alm ıştır. Bizim güney i l lerimizde bugün de görü­
lebilen avlu ve eyvanlı evler bu iklim şartlarının
ifadesinden başka b i r şey değildir. Hindistan ve
Pakistan'da sıcak daha şiddetle hüküm sürdüğü
için camilerin kapıları bile yoktur. İçeriye doğru­
dan doğruya açık kemerlerden girilir.
 Şimdi bu benzerl i k içinde. İslam ül kelerinin
sanat eserlerinde görülen ayrılıklar, üslup fark­
ları üzerinde biraz dura l ı m : Bu fa rklar, muazzam
imparatorluk çevresine giren bölgelerin (Hindis­
tan, Afganistan, İran, Mezopotamya, Suriye, Filis­
tin, Anadolu, Mısır, Tunus. Cezayir, Fas. İspanya,
Sici lya) değişik tarihsel geleneklere, ayrı sanat
unsurlarına sahip oluşundan, buralarda oturan ka­
vimlerin ulusal geleneklerindeki başkalıktan
ileri gelmiştir.
lslamlığın doğuşundan ve yay,ı l ışından önce
Türklerin, Sasanil erin, Bizanslıların, .Suriye H ıris­
tiyanlarının, Koptların, Vizigotların, Hinduların
kendilerine özgü birer sanatı vardı. İslam sanatı.
Müslümanlığı kabul eden· her memleketin sanat
unsurlarından, sanatçılarından ve işçilerinden
yararlanarak gelişmiş ve karakter farkları böyle­
ce meydana çıelmiştir. İranda ve Mezopotamya'
da Sasani ve Türk; Su riye ve Mısır'da Kopt,
Türk, Roma ve Bizans; İspanya'da Vizigot; H i n­
distan'da Çin, Hindu ve Türk etkilerini görmeme­
ğe imkan yoktur; İran'da, Anadolu'da v& Hindis­
tan'da devlet kurmuş olan Türklerin bu bölgeler­
deki sanatları arasında görülen farklar, adı qe­
çen bölgelerin bıraktığı miras başkalığından ileri
gelmektedir. Bu etkiler gerek yapıların planında.
gerek süslerinde, gerekse kullanılan malzemede
kendinı göstermektedir. Söz · gelimi · Mısır' da
taştan · bol bir şey olmadığı halde, Tolunoğlu Ca­
mii'nin tuğladan yapılmış olması, ancak Samar­
ra'daki Türk m i marisinin etkisi il-e açıklanabil ir.
Bu saydığımız etki tabakaları altında kubbe ve
kemerleri başarı ile kullanmış olan Asüri ve Kel­
dani etki tabakasının bulunduğu da düşünül ürse
İslam sanatın ı n birliği içinde niçin bazı farklar
gösterdiği anlaşıl ır. İslam sanatının türlü unsur­
larını, çeşitli kemerlerini, dayanak kulelerini, sü­
tunlarını ve sütun baş l ı kları n ı , tonozu, kubbeyi,
trompu, pandantifi, beyaz ile siyah ve beyaz i l e
kırmızı taşların kemerlerde nöbetleşe kul l anı lı­
ş ı n ı . süslemeyi, arabeski, kerami k kaolamayı,
mozayiki. - yapıların planını, kullanılan malzeme­
leri vb . . . . incelersek, bu etkileri birçok örnekleri
i l e beli rtmiş oluruz. Dünya sanat tarihinde, zap­
tedilen ve yerleşilen ü l kelerin sanat unsurları ile
kurulmuş tainamiyle yeni ve orijinal böyle bir
sanat daha gösterilemez. Öyle ki, yüz yıllık bir
zaman, bu unsurların yeni bireşimler içinde ta­
n ınmaz bir k ı l ığa girmesine yetmiştir. · tır.
11
Bö11lece İslam ülkelerinde birlik gösteren
programların içinde mimari, değişik kavimlerin
geleneklerindeki ayrıl�klardan, sosyal ihtiyaçla­
rındaki başkalıklardaı:ı, zaptedilen yerlerin ayn
sanatl;;ırından ve bunlar karşısında hakim soyun
davranışından dolayı ayrı sentezlere varmıştır.
Bu bakımdan ·İslam Sanatı» diye anılagelen,
çeşitli Müslüman ü lkelerindeki sanat eserlerin i ,
bunları yaratan toplumlara, devletlere göre
incelemekten daha doğal bir şey olamaz.
«Devlet Sanatı•
Bazı sanat tarihçileri, İslam Sanatını bölge­
ler içinde incelemeyi uygun bulmuşlar, söz geli­
mi bir İran. bir Mısır sanatını ayrı bölümlerde ele
almışlardır. Oysa İran'da ya da Mısır'da birbiri­
ni izleyen değişik devletlerin, kendilerine özgü
birer sanat yarattıkları düşünülürse, bu tarzda
bir bölümlemenin ne kadar !sabetsiz olduğu he­
men anlaşı l ı r. İran'da ancak bir Selçuklu, bir Mo­
ğol ve Timur Oğulları, bir Safevi sanatından; M ı
sır'da sırası i l e Tolunoğlu, Fatım i , Eyyıibi. Mem ·
IOk sanatlarından söz edilebilir. Çünkü İslam ül­
keleri sanatı bir «devlet sanatıdır". Her hüküm ·
dar soyu, kendi düşünce, eğilim ve duyuşuna gö­
re şekillenen bir şanatın serpilmesinP. yol açmış­
tır. İslam sanatının kolları hep bir hi'lnedan adını
taşır. Bu bakımdan İslam sanatını, coğrafya böl­
gelerine göre değil, İslam dünyasının şu ya da b u
bölgesini belli yüzyıllarda egemenlikleri altında
tutan halife ya da hükümdar soylarına bağlamak
yerinde olur.
Bu devletler �lrasıyla şunlardır: Emevi İmpa·
ratorluğu (661-750) (Afrika ve İspanya'da 1 492'ye
kadar devam eden çeşitli devletler kurulmuştur);
Abbasiler (750-1258); Fatımiler (91 0-1 1 7 1 ; ) Gaz­
neliler (962- 1 1 86); Büyük�Selçuklular ( 1 040-1 157);
Anadolu Selçukluları ( 1 071 -1308) İ l hanlılar ( 1 256-
1336); Timurlular ( 1 370-1 501 ); Memlüklar ( 1 250-
1 5 1 7); Safeviler ( 1 502-1722); H indistanda Dehli
Sultanları ( 1 206-1 4 1 2 ) ; B abürlüler ( 1 526-1 707);
_
Anadolu beylikleri ve Osmanlı lar ( 1 300-19L3).
Ancak, önce İslam ü l kelerinde gerçekleştiril·
miş mimari anıtların türleri i l e öbür plastik sanat
kollarının neler olduğunu belirtmek yararlı olacak­
 j
600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600

�
EME i HALİFELERi! 660-750
-----------·
1 1 1
· ----------- ABBASİ HALiFELERİ 750-1258
1 1 ;,
>

�
t::ı

1
SELÇUKLULAR 1040-1308
ILHANLILAR 1256-1344

� �
OSMANLl!ı-AR 1300-1920
TİMURLULAR 1370-1501
VJ
•

- ·�
SAFEVİLER 1502-1736 .
• KUDÜS, Mescid-i Aksa (Kubbetüs Sakhra) 691 "
• ŞAM, Camii Kebir ( Ü meyye Cami i ) 710 -
�
• KUSAYR·I AMRA, (yıkık) 711 j
---· SAMARRA, anıtlar 836-892
!"
• ISFAHAN, Cuma Mescidinin Meli kşah tarafından b üyütü lmesi 1079
-
"
· ·

--• KONYA, Alaeddin Camii 1156-1220 >

�
1
l •DİVRİGİ, U l u Cami 1220
VERAMİN, Büyük Cami 1322 • -
TEBRİZ,Mavi Cami 1450 • �
>
Z
SEMERKANT, Timur'un türb esi 1485 •
N

�
-ı
IS!ANBUL, Bayazıt Camii 1501-1505 •
ISTANBUL, Süleymaniye Camii 1550-1557 •
.
�
-
EDiRNE, Sel i m iye Cami i 1568-1574 • �
t'l'l
1 1
1 1 1C"
FETHPOR SIKRİ, Şehir 1574 • z
AGRA, Tac-Mahal 1630-1648 � S
•

. . en
DELHI, inci Cam i i 1646-1653 > �
7

-- TOLUNOGULLARI 868-905·
(/)
--------• FATIMfLER 969-1171
1
l �r
EVVUBiLER,1174-1250
MEMLUKLER 1250-1517 _______
_

1
•KAHİRE, Tolunoğlu. Camii 876-879
; )>>

s:
• KAHiRE, El-Ezher Camii 970 ...

•KAHİRE, El-Hakim Camii 1000 �

KAHİRE, Baybars Camii 1267 •
KAHİRE, Kalavun Camii 1285 •
KAHİRE, Hasan Camii ve Medresesi 1356 •
KAHİRE, Kayıtbay Camii ve Medresesi 1472-1474 •
.....
 S A N A T
l S P A N YA, K U Z EY A FRt K A TARlH OLAYLARI

1516 1517 Mısır'ın Osmanlılar tarafından alınışı.

·

1492 Gırnata'nın İ spanyollar tarafından alınışı.

1479 B e l l i n i'ni n İ stanbul a gelişi.
'

1453 İ stanbul 'un fethi.

"""' 1405 Timurun ölümü.
-4------�
u.

1304 Padova'da Giotto 'nun freskoları.

1258 Sadi 'nin «Gül istann ı .

1212 Las Navas d e Tolosa sava ş ı .

1193 Şam'da Salahaddin Eyyubi'nin ö l ü m ü .

1163 Paris'te Notre Dame kiiisesinin yap ı l ı ş ı .

1099 Kudüs'ün Haç l ı l ar tarafmdan alınışı.

1010 Firdevsi'nin Şehname'si.

960 Çin'de Sung sülalesinin başa geçmesi.

932 Firdevsi'nin doğumu.

--

--
Harunürreşit - Büyük Kari.

IJ

- 732 Poitier'de Arapların yenilmesi.

�
=
- 711 Arapların İ spanya'ya �eçmesi.

- 660 Şam 'ı n h i lafet merkezi ol uşu.

- 632 Hz. Muhammed'in ölümü.

13
ISL.lM ÜLKELERiNDE
.
MİMARİ

MİMARi SÜSLEME
. ve
Kudüs'te, kutsal kitapta adı geçen crKutsal Kaya•nın üstündeki Kubbe-tüs
Sakhra aslında bir ziyaretgahtır: Ancak, m ihrabı bulunmakta, cami olarak anıl­
maktadır. Emeviler devrinde, Abdülmelik tarafından . 691 y ı l ı nda yapılmıştır.
 BİRİNCİ BÖLÜM
DİNİ MİMARİ
İslam ülkelerinde, gunumüze kadar uzanan
en güçlü sanat dalı kuşkusuz mimaridir. Mima­
rinin en güzel örnekleri de, hemen bCıtün İs­
lam dünyasında din eserlerinde ortaya konmuş­
tur. Bunlar cami, medrese, türbe, tekke, zaviye
vb. yapılardır. Doğrudan doğruya dinle ilgili
bu yapıların dışında kalan han, kervansaray, ha­
mam, imaret, bedesten, köşk, saray, köprü gibi
günlük hayat ile ilgili hizmetleri karşılayan yapı­
lar İslam ülkelerinin sivil mimari programlarıdır.
Bunlardan bazılarının kökeninde, yine İslam dü­
şüncesinin varlığını ve ağırlığını duyarız; bazıla­
rının belli bir İslam ülkesinde gelişmesine kar­
şı, bir başka yapı tipinin aynı ülkelerde pek gö­
rülmediğini, ama başka bir İslam çevresin­
de yaşadığını görebiliriz. Söz gelimi kervansaray­
lar gibi.
Fonksiyonlarına göre sınıflandırılan bu iki ya­
pı grubundan ayrı olarak, kale, sur, vb. askeri ya-.
pılar da İslam dünyasının belli başlı eserlerinden­
dir. Çok zaman, bu askeri yapıların, mimari bün­
ye özellikleri yanı sıra, çok çeşitli, zengin bir
süsleme ile eşsiz sanat eserleri ar�sında yer al­
dığını da söyleyebiliriz.
İslam ülkelerinde, birinci derecede önemli
devlet yapısı, yukarıda da anlattığımız gibi CA­
Mİ'dir. Cami, her İslam çevresinde belli unsurları
değişmeksizin, onlaria yeni yeni bireşimler ve
Vll. yüzyıldan itibaren, sürekli gelişmeler
göstermiştir. İlerde de göreceğimiz gibi, belki bü­
tün İslam dünyası içindeki en olgun, en haşmetli
biçimlere de XVI. yüzyıl Osmanlı ülkesinde
ulaşılmıştır.
17
Türbeler·, camiden sonra ilk görülen dini ya­
pılardır. İslam dünyasında bilinen en eski türbe,
Samarra'daki halife El-Muntasır'ın annesi tara­
fından 862 yılında yaptrrılan Kubbetüs Süleybi­
lam ülkelerinde, İran ve Anad�lu'da, Mısır'da çok
ye'dir. Türbeler, bundan sonra özellikle doğu İs­
sayı da çeşitli olarak gerçekleştirilmiş bir mimari
programın sonucudur.
İslam dünyasının üçüncü olarak yarattığı di­
ni yapı tipi medreselerdir. Medrese:er, dinsel ol­
makla birlikte siyasal amaçlarla da XI. yüz­
yılda Büyük Selçuklu İmparatoru Melikşah'ın
veziri ünlü Nizamül Mülk zamanında yapılmaya
başianmıştır. Bu medreseler o zaman kurucusu­
nun adıyla Nizamiye medreseleri olarak anılıyor­
du. İlk önceleri bu medreselerde Şiiliğe karşı din
eğitimi yapılmaktaydı; yani, Büyük Selçuklulann
devrinde gerek İran da, gerek kuzey Afrika'da ya­
yılmakta olan Şiiliğe karşı gi'tişilen siyasi müca­
delenin bunda payı vardır. Dinin yayılması ve
toplum örgütünün gelişmesiyle, çeşitli hiz­
metler ayrı ayrı ortaya çıkmaya başlamış, ilk
zamanlar bütünü cami çerçevesi içinde karşıla­
nan dini ihtiyaçlar, kendi öz fonksiyonlarını yeri­
ne getirecekleri kurumlara, dolayıs·iyle yapılara
kavuşmaya başlamıştır. Medrese, uzun yüzyıllar
İslamiyetin en önemli kurumlarından ve mimari
programlarından biri kalmak üzere XI. yüz­
yıldan itibaren bağımsız bir yapı tipi olarak gö­
rülmeğe başlanmıştır.
Bu genel bilgilerden sonra yapı gruplarını,
yukarda belirttiğimiz sıraya göre örnekler vere­
rek gözden geçirelim.
 CAMİLER
Hazreti Muhammed'in sağlığında Medine'de
yapılan cami, sonraki bütün camilerin ilk ö.rneği
bi r alandan ibaret olan Medine Camii'nin kuzey
olmuştur. Taş ve kerpiç duvarlarla çevri l m iş kare
yönü, ağaç d i rekler üzerine tutturulmuş hurma
dallarıyle kapatılmıştı . Hz. Peygamber. bu kapalı
yerde kuzeye, yani Kudüs'e dönerek namaz kıldır­
d ı . Bu yön, 624'de, Medine'ye göre güneyde bulu­
nan Mekke'ye çevrilmiştir.
Peygamber zamanında yapılan bu camiden
bir şey kalmadığı içio. onun mirrıari değerini be­
lirtmek mümkün değ i l d i r . 639'da KCıfe şehrinde
yapılan camiden de bir şey kalmamıştır . . 642'de .
Amr İbnül As'ın Fustat'da yaptırdığı cami de IX.
yüzyılın ortalarına kadar beş değişi k l i k ge­
çirmiştir. Bu bakımdan i l k camilerin mimari
değeri hakkında açık ve kesin bilgi edinmek, an­
cak bugüne kadar bir bünye değişikliği geçirme­
den ayakta duran Şam'daki Ümeyye Camii 'ne baş­
vurmakla mümkün olacaktır.
EMEV'iLERDE CAM İ :
Gerek dini, gerek sivil yapıların i n celenmesi­
ne Emevi sanatı ile başlamamız gerekir. Emeviler
. '
devr i , Jslamlığın genişleyip yayıldığı, lslam sana-
tının kuruluş halinde bulunduğu bir devirdir. B u
Şarn'da Ürneyye Camii. Kesit
18
devir, sanatta yaratıcı olmaktan çok derleyici bir
öze l l i k taşır. Etkiler, yapılan eserde kendini apa­
ç ı k belli etmektedir.
Ümeyye Camii: Emeviler devrinden Suri­
ye 'de kalaıı en önemi i, en büyük ve devrin dev­
şirmeci öze l l i klerini yansıtan bir eserdir. Ümey­
ye · Cami i 'n i n bulunduğu yerde M.Ö. B i rinci yüz·
yılda Romalılar tarafından Jüpiter adına yapılmış
bir tapınak bulu nuyordu. Halife Velid (705-7 1 5 )
Medine Cami i'nin planına uygun düşen b u camii
"/06-7 14'de yaptırmıştır.
Di kdörtgen biçiminde olan, genişliği 1 36, de­
rinliği 37 metre tutan cami in. önünde üç tarafı re­
vaklarla çevr i l i büyük b i r avlu bulunmaktadır. Gü­
neydoğu kö_ ş esi " n de IX. yüzyılda Hazreti İsa mi­
naresi , güneybatı köşesinde ise 1488'de Kayıt­
bay m inaresi yapılmıştır. Kuzey duvarının orta­
sında, sahnın m i hverinde bulunan el-Arus mina­
resi, Xl. yüzyılda yapılmış yukarı kısmı dışında,
cam i i n yapıldığı zamana ait olup kübik ve dar
biçimiyle Doğuda ve Batıda örnek tutulacaktır.
Cami in i ç i , kıble duvarına paralel i k i ·sıra bir­
birine kemerlerle bağlı korent başlıklı mermer
sütunlarla üç sahına ayrılmıştır. Bu iki sıra keme­
rin üzerinde sütuncuklara dayalı diğer iki kemer
dizisi . yükselmektedir.
Doğudan batıya uzanan sahınları, bunlardan
 l �···=-.�·-···=·=-·-·�=···' 1
,,.
•ıı
�-,-�·�···--··••••«•«••·�1:::i il "
...

:"a::c:::r.::&::c:::c::.. ::x":::c::::ııc::ıMI 1-:=•:=-=�=•::c::s::c:-:c:::.c:::a:::

il

1-
:ı '1
·

�
ti ,

:ı� M '-==-==
� n
....�=- ==e ::c:• :.:c.::.o: : �= �
-.r
· - : .: a: : x ::• : :c::.:=•==,.==-= =ı=�
,
1
::
K
�:x::.x ::
.
H:::c:
K 1111
Jıti·--'L·-·-·-·-·-
il il
.
j
••

"
., . .!.!·-·-·-·-·
.

�
••
1
-·-'-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-·-�'-
• h
.....!'·-·-·-·-·

!
1 .. ft il
··==·=
·

1
.. 1: :ı • r"
ı R i. "
1 • �
�

o
�M
.

il

i,, 1
1
i. ;
"
1
"
İ·
1.-
!
M..
- +="
J
.

• 1 �
1
- -- - ---- --- - -
• --
-
- =c· :c :•: - ı . ır . s:: . ır . ır - "!
1
•-�F -c - - - ·- -
�-- - ---••ır
_ - . -s -_ · :a ··c:•::ıc: • ==--- =:
-·

j .......--.......-..............
il

Şam'daki Ümeyye Camiinin planı.

daha yüksek, kuzeyden güneye giden geniş bir

orta sahın keser. Burada kemerlerle dört sütuna
oturan yüksek bir kubbe bulunmaktadır. Üstü ah­
şap kirişlerle, kemer atkı sistemiyle örtülmüştür.
Revaklar greko-romen sütun bakışlarıyle son
bulan mermer sütunlara dayanmaktadır. Velid
zamanında Şam Camii'nin süslemeleri çok güzel­
miş. 985'de camii ziyaret eden M u kaddesi, du­
varları ve kubbeyi süsleyen yaldızlı bir zemin üze­
rinde pırıldıyan, yeşil ve kahverengi mozayikler­
den söz eder. Bu çok renkli mozayiklerin « bir
bahçe kadar güzel» olduğunu söyleye!1 İbn Cu­
beyr de bu sözleriyle Mukaddesi'yi doğrular. Bu
mozayikler Bizans 'tan getirilen sanatçılara yaptı­
rılmış olmalıdır.
Yer depremleri ve yangınlar sonunda moza­
yikler harap olmuş, olmayanlar da badanalar al­
tında yüzyıllarca gözden saklı kalmıştır.' 1 927 yı­
l ı nda bu mozayiklerden meydana çıkarılan bazı Ürneyye Camiinin o rtadaki kubbesi
kısımlar batı revakı n ı n arka duvarlarında, kemer
köşelikleri i l e içleri üzerinde bulunmaktadır. Ke­
mer içindekiler küçük kompozisyonlar olup sap­
ları ve yaprakları bereket boynuzu ya da vazolar­ canlandıran mozayikler ae, arka duvarda, kemer
dan çıkarak zarif kıvrımlar çizen klasik akantus köşeliklerindedir ve bir cami süsl emesinde yer
motifini tekrarlamaktadır. alan biricik manzara örnekleridir. Burada manza­
Göklere yükselen ağaçları, coşkun akan su­ ra, Bizans mozayiklerinde olduğu gibi, figürlere
ları, türlü yapıları (saraylar ve evler) bir arada sadece çerçeve l i k etmez, başlıca -rolü oynar.
19
Şam'da Omeyye Camiinin
batı revakından bir fresko.
Bu freskolar 1927 yılında
ortaya çıkarılmıştır.

Doğanın bu tarzda t sviri, bizi daha çok hellenis­

·

tik resme götürmektedir. Nitekim süs motifi ola­

rak kullanılan düğümlenmiş, kıvrım l ı perdeler
açı kça Pompei'deki motifleri hatırlatır.
Bir kompozisyonda Roma ve Bizans evleri,
revaklar, siboryum, kayalar ve ağaçlar yer a l m ı ş ,
b i r piramit oluşturmuştur. A m a bu piramide, tür­
lü kısımları birbirinden ayırarak dikkatle bakar­
sak, kendimizi üstüste konulmuş birtakım yapıla­
rın deği l , birbiri ardınca yerleşmiş ayrı yapıların
karşısında buluruz. Ancak perspektif öze l l i klerin­
den dolayıdır ki onları d i key bir yüzey üzerinde
yer almış muazzam bir pagod gibi yükselir görü­
yoruz. Burada bir üslup özelliği söz konusudur;
derinliğin realist bir tarzda tesbiti, yerini realite­
nin tezyini ifadesine bırakmıştır.
Daha birçok ayrıntı, bu görüşleri doğrular.
Mozayi klerin üstünde ve altında birbirine paralel
geniş bir şerit teşkil eden sekiz yapraklı rozet,
.ô.sur sanatından gelmektedir. Bt.ı Korsabad'daki
Sargon sarayının ü n l ü fri.z lerinde görülür. Bor­
dürün i l k s ı rası, yan yana konulmuş tavuskuşu
tüylerinin benekli dekorundan yapılmıştır. Suri­
ye'de Rusafa'daki bazilikada bu _ n a benzer bir mo­

.. ı
tif vardır. Absidin yarı kubbesine çizilmiş
ola _ n haç tavuskuşu tüylerinden örülmüş bir çe­
lenk içine a l ı n m ı ştır. Bu etkiler açıktır. Şam mo­
zayiklerinde, d i k perspektif sisteminin yanı ba­
ş ı nda, ters perspektif örnekleri de görülür. Bütü­ Ümeyye Camiinin batı revakından bir başka fresko.
ne göre, birinci planda oldukları kabul edilen kı-
20
 Kayravan Camiinin genel görünüşl1 ve kuzeybatı reva k ı n ı n ortasındaki iri yapılı mi n aresi .
sımlar, ikinci plandakil erden daha küçük ölçüde
gösterilmiştir. Bu tarz. Bizans sanatında da görü­
len doğu sanatına özgü b i r perstektif sistemin­
den gelmektedir.
Şam'da Ümeyye Camiinin mermer pencere ka­
fesi.
21
Kayravan Camii: H i cretin e l l inci yılı nda ( M .
670) U kbe b i n Nafi tarafından temeli atılan, H i­
şam bin Abdul-Melik'in yardımı, ilgisi i l e de
726'da kesin-şeklini alan ve sonraki değişiklikl"e­
re, eklere rağmen onu kaybetmeyen Kayravan
Camii de aynı modele göre yapılmıştır. Kayravan
Cami i , Mağrip'teki bütün camilerin öncüsü sayı-
1 ır. Cami boyu 135, eni 80 metre tutan bir d i k­
dörtgen alan! kaplar. Avlu çifte revaklarla çevıil­
miştir. Kuzeybatı revakının ortasında ir.i yap ı l ı
minare bul unmaktadır. Ncımaz k ı l ınan yerin, m i h­
raba dikey yedi kemer gözlü on yedi sahnı var­
d ı r. Bunlar tavanlarla örtülüdür, sağda ve solda
çifte sütunların devam ettirdiği orta sahın diğer­
lerinaen daha yüksek ve dara geniş olup, mihra·
bın bulunduğu kıbleye ulaşmaktadır.
Aynı genişiikte, kıbleye paralel olan bir sa­
hın uzamaktadır. Bu iki geniş sahnın mihrap önün­
de birbirini kesmesinden meydana gelen karenin
üzerinde bir kubbe yükselmektedir. G i riş kısmın­
da, orta sahnın başlangıç noktasında başka bir
kubbe daha vardır ki, birinci kubbeden sonra ya­
pıl mıştır. Bu iki kubbe dışında, bütün salon ta­
vanlıdır ve düz damla örtülüdür.
 Kuzey Afrika'da i l k defa Kayravan Camii'n­
de, İslam dünyasında da i l kin Ümeyye Camii'nde
görülen at nalı şeklindeki taşkın kemeri Müslü­
man mimar bulmamıştır. Çünkü İslaml ıktan önce,
gerek Hindistan'da, gerek Vizigotların İspan­
ya'sında bu kemere rastlanmaktadır. Fakat bu
kemer tarzına en mantıklı ifadesini veren şüphe­
siz ki Mü.slümanlar olmuştur. At nalı şeklindeki
taşkın kemer, ya Kayravan Camii'nde olduğu gibi
daire kavis l i olur, ya da Fustat'daki Amr Camii'­
nde görüldüğü gibi sivri veya kırık olur. Hangi
tarzda olursa olsun, bu kemerlerin sırf süsleyici
olduğu ileri sürülemez. Bu bakımdan G. Marça­
is'nin Kayravan Camii'ndeki bu kemer' için «yapı
ile hiç b i r i l işkisi yoktur. süsleyici b i r mahiyet
taşır" sözüyle vardığı yargıyı paylaşmak olanak­
sızdır. Gerçekte, bu at nalı kemerler bir süsleme
kaygusundan değ i l , bir yapıcılık gerekliliğinden
doğmuştur.
Kayravan Camii'nde atnalı kemer, yalnız sa­
hınlardaki ve avlu revaklarındaki kemerlerin de­
ği I, kapıların, minare kapıları i l e pencerelerin,
mihrap hücres inin, minber dekorunun da doğal
ve mantıklı şekli olmuştur.
Kayravan Camii, özel l i k l e kubbeleri i l e dikka­
ti çeker. Mihrabın önündeki kubbe daha iyi korun­
muştur. Tipi_ bakımından, istiridye biçiminde
tromplara dayanmış dilimli bir kubbe yüzeyi diye
tanımlanabilir. İçeriden, asıl kubbeyi oluşturan
yarı küre şeklindeki takke. yirmi dört yivle bölün­
müştür. Kubbe, dışardan yivi. e rle oyulmuş olan
takke dilimli bir kubbe olarak görünür.
Kayravan Camii'nin birçok unsurları, doğu­
nun, özellikle Müslüman M ezopotamya 'nın etkisi­
ni tcışır. Bu unsurlar arasında eski İran mimari­
sinde öteden beri kullanılan tromplardan başka,
Kayravan Camiinin mihrabı. süsleyici hücreleri, dilimli kemerleri dikkate al­
mak gerekir.

- --
�=--
-.: .a. -lf f1 -�

-
:
-
--
______ 'lO :
ıı
j....,
L.J 1 0

l �

Lo
.
•

• xx
1 xx
-
• -.
'
t-•
Kayravan
�
.
.. 1• ., •' Cami inin
,,.
. r- ..
planı

22
 Kayravan
Cami inin
minareden
görünüşü

Kubbenin altında, iç yüzeyleri mermerden

olan. boyalı ahşap yarım bir kubbe i l e örtülü mih­
rap bulunmaktadır. Yarı daire kemeri, nefis çini­
lerle kuşatı lmıştır. Mermer panoların b i rçoğu
ajurludur.
Birbıri üzerine bindirilmiş üç kare kuleden
ibaret olan ve yüksekliği 35, taban kenarı 1 0 met­
reyi bulan minare, Mağrip ve Endülüs minareleri­
ne örnek olacaktır.
Süslemeleri, İslam dünyasının genel olarak
kumaş işlemelerini andıracak b i r düzey üzerinde
pek derinliği olmayan düzce kabartmalardır. in­
san ve hayvan figürlerini - bazı istisnalar d ı ş ı n­
da - içine almayan bu süslemeler, unsurlarını sü­
rekli olarak epigrafiden, floradan ve geometriden
almıştır.
Kayravarı Camii'nde başka bir süs unsuru
olarak kullanılan yazı. yalnız «köşeli küfi»dir.
Sırf geometrik süslemeler, taş üzerinde bü­
yük bir yer tutmaz. Karelerle dairelerden oluşan
birkaç friz parçası, görülebilen ender örneklerdir.
Bu geometrik şekillerin usta l ı k l ı kompozisyonla­
rı m i n berin panolarında yer a lır.

Kayravan Cam i i nde

Kayravan Camiinde taş üzerine oyma süsleme: mihrap kubbes i n i n ( üstte).
Solda Haremin cephesinden, ortada ve sağda ve mihrap önündeki kubbenin
mihrabın panolarından süslemeler (altta) süslemeleri

23
Kubbetü's Sakhra'nın jçten
görünüşü ve «Kutsal Kaya"
{önde).
Kubbetü's Sakhra: Suriye Emevlleri devrinde,
Abdül-Melik tarafından 691 yılında Kudüs'de Mu­
kaddes Kitap'ta adı geçen «Kutsal Kaya » n ı n üze­
rinde yaptır ı l an bu yapıyı, asl ı nda cami m imarisi
içinde incelenmemek gerekirse de, mih�abı bu­
lunduğu ve cami olarak anıldığı için biz de bu
bölümde ele a l d ı k . Kubbetü's Sakhra, aslında b i r
ziyaretgahtır. Planı d a , bu fonksiyona uygun düş­
mektedir. Sekizgen b i r alana oturan yapının orta
kısmında yüksek b i r kasnağa otturan · ve kutsal
kayanın üstüne gelen kubbe yer a l ı r. Bu kubbe
kasnağı dört ayak ve on iki sütuna dayanır. Bu
ayak ve sütunları yine sekiz kenarlı dış duvarın
köşesine gelen ayaklar ve bunlar arasında kalan
sütunların meydana getirdiği bir çevre koridoru
çevirir. Bu çevre koridoruyla yapının duvarları
arasında da girişte yer alan bi rinci koridor bulu­
nur. Yapı bu hal iyle Suriye'nin erken Hristiyan
«rotond» şekli ndeki kiliselerini hatırlatır. Özet!e ,
merkezi daire l i ve i k i deambulaturyum'dan oluşan
bir plandad ır. Yapının kubbe kasnağı n ı n iç yüzü,
sütunları bağlayan kem.erler arasında kalan yü­
zeyleri altın zemi n l i yeşi l-sarı mozayiklerle iş len­
miştir. Bütün bu özellikleriyle bu yapı, bölgeni n
Hıristiyan yapı geleneğ i n i n etkisinden d e i l eri ge­
len izleri taşır.
Başlıcaları Selahaddin'i Eyyubi ve Kanuni
Sultan Süleyman zamanında olmak üzere bi rçok
onarımlar geçirmiştir.
24
ENDÜLÜS EMEVİLERİNDE CAMİ:
ı<urtuba Cam i i : Şehrin en kalab a l ı k yerinde,
Guadalquivir (Vad i'l-Kebir) nehri n i n kenarında,
köprü başında kurulmuş olan cam i , tek bir usta­
n ı n ve bir hükümdar devrinin işi değildir. Temeli
( H . 1 70) 26 Temmuz 786'da ı. Abdurrahman tara­
fından atılan ve i l k şekli i l e bir yıl içinde tamam­
lanan bu cam i i n yeni eklerle büyümesi ve son
şekl i n i alması dört hükümdarın zamanını doldur­
muştur. Son zamanlarda incelenen bazı metinler­
den, ilk şekli i l e cami i n dokuz sahın l ı ve on i k i
kemer gözlü b i r salonu kapsadığı, revoklı geniş
bir avluya açı ldığı, namaz k ı l ınan yerin ve daha
büyük bir avlunun aşağı yukarı 75 X 1 00 m. ölçü­
sünde olduğu anlaş ı l mıştır. Çatılarla kapatılmış
olan sahınlar kıbleye doğru yönelmiştir. Orta sa­
hın diğerlerinden daha geniştir. Bu plan, sadeli­
ği içinde bile Suriye geleneğini bel l i eder. Ümey­
ye Cam i i 'n i n de orta sahnı, diğer sahınlardan da­
ha genişti, avlusu namaz kılınan yerin yüzölçü­
münden bi raz daha büyüktü.
ı.. Abdurrahman 'ın cam i i , nüfus artımı yüzün­
den Müslümanların namaz kılmasına yetmeyince,
(H. 2 1 8 ) 833'de 11. Abdurrahman tarafından ge­
niş letildi. Doğuya ve batıya birer sahın eklenme­
siyle sahın!arın sayısı on biri buldu.
Kurtuba Cam i i 'n i n 1. ve fi. Abdurrahman ta­
rafından yaptırılan kısımlarında göze çarpan özel-
Kurtuba'da Cami-ül Kebir'in mihrabı. Çok güzel süs leme leriyle ün salan bu
camiin yapımına 785 yılında başl anmış, üç yüzyı l boyunca sürekli eklemel er
.
yapı lmıştır. 965'te tamamlanan bu mihrabın eşi İslam mimarisind e yoktur..
 Kudüs'teki Kubbetü's
lik. iki katlı kemerlerdir. Geniş üzengi taşlı sü­
tun başlıkları, kemerlerden başka, kemer sırtla­
rı arasından yükselen hafif ayakları da taşımak­
tadir. Kemerlerin teşkil ettiği ikinci bir kat bu
· deki üçgenlerden oluşmaktadır. Bu damarlı kub­
ayakları birbirine bağlamakta ve tavanı tutmak­
tadır. Aşağı katın bütün kemerleri at n a l ı , yu­
karı katınkiler de yarım daire şeklindedir.
il. Hakem hal ife olunca (961), yeniden on
bir sahın, on bir kemer gözünün eklenmesiyle
cami 47.5 metre daha uzatı ldı.
Sahınlar ve kemer gözleri yeni eserde, ca­
miin diğer kısımlarındaki genişliği korursa da
Hakem tarafından yaptırılan kısım, cami i n bü­
tünlüğü içinde kendine göre planı. uyumu ve be­
zemesi i l e yeni b i r sistemin çığırını açan, özen­
li küçük bir ibadet yeri olarak görünür.
Saktıra'nın plan ve kesiti.
kiz büyük kemer kavsi nJ n vücuda getirdiği dış­
Mihrap önündeki kubbenin içi, kesişen se­
bükey sekizgen bir kubbenin ortası ile bu kemer­
lerin birbirini kesmesinden meydana gelen çevre­
beler akla gotik mimarisinin croisee d'ogives'ini
getiriyor. Örtülecek bir mekan üstüne, araları
tuğla i l e örülü böyle çaprazlama kemerler atmak
fikrinin doğudan geldiği sanıl maktadır. Büyük
Selçuklular zamanında lsfahan'da yapılmış olan
Mescid'i - Cuma'nın (1121) mihrap önündeki da­
marlı kubbesi bu sanıyı kuvvetlendirmektedir.
Gerçi Mescid'i - Cuma, il. Hakem'in eklerinden
bir buçuk yüzyıl sonra yapılm ıştır. Ama Mescid'i
Cuma'da görülen ve öteki Selçuklu camilerin­
de tekrarlanan bu tarzın gösterdiği i l erilik dola-
25
Kurtuba Camiinde, çaprazlama kemerler atılarak meydana getirilen damarlı bir kubbe (solda) ve m i h ra b ı n önündeki kubbe.
yısıyle çok eskiden beri doğuda b i l i n mekte ve
uygulanmakta olduğu inancını vermesi; İslam
dünyası sanatında yürüyüşün daima doğudan ba­
tıya yönelmiş olması, Kurtuba Camii'pdeki da­
marlı kubbelerin kaynağını yeter derecede belli
etmektedir.
i l . Hakem'in eklerinde ortak sahınlar, hemen
hemen değişiklik göstermeden i l k camiin üst
üste binen kemer sistemini tekrarlayarak birliği
korur. Fakat burada alttaki kemerler çok d i l i m l i ,
yukarıdaki kemerler a t n a l ı biçimlidir. Bunlar es­
ki kemerleri devam ettirerek, binanın birliğini
korumaktadır. Kubbelerin dayandığı zengi n ve
karmaşık desenl i kabartma motiflerle ve ince
çiçek oymalarla süslü olan bu çok d i l i m l i ke­
merlerin çaprazlama olanları da vardır. M imari
prensiplere aykırı görülen bir anlayışla, som du­
varlar yapı n ı n üst kısmında bırakı l m ı ştır. Bu
tarzdan. batı İslam dünyası sanatının dekor pren­
siplerinden biri çıkacaktır. Batı Hıristiyan mima­
risinde süslemeler hemen daima aşağı kısımlar­
da toplandığı halde, Müslür:ıan İspanya'da, ya-
26
p ı n ı n aşağısında pek seyre k görülen dekor, yük­
selirken gelişip serpilmiştir.
i l . Hakem eklerinin en güzel unsurlarından
biri olan mihrap at nalı şeklinde olup, yukarısın­
da üç d i l i m l i bir kemer dizisi bulunan bir d i k­
dörtgenle çerçevelenmiştir. Mihrap kemerinin
boyunları eşine az rastl anır mükemmell ikleriyle
ün kazanm ı ş olan mermer baş l ı k l ı i k i şer ııecef
sütuna dayanmaktadır. M i hrap ayaklarının yan­
larındaki oyularak işlenmiş mermer panolar, ke­
merin etrafında, kemer köşe l i klerinde yer alan
altın parı ltı l ı mozçıyikler göz kamaştırıcıdır.
Hakem'in yaptırdığı minber, İspanya Emevi
sanatı nın en güzel eserlerind�n biridir. M i nber­
le m i hrap güze l l i kte birbirine denktir Bu minber
işlenmiş küçük tahta panolarla, fildişinden kak­
malarla süslüydü. Hakem'in cam i i iç bezemesiy­
le bugün de göz kamaştırmaktadır. Dış bezeme
çok zarar görmüştür. Kıble duvarı tekrar yapıl­
mış ve muazzam kemerlerle berkitilmiştir.
Berberilerin gelmesiyle cam i, bu defa da,
El-Mansur lakabını a l m ı ş olan kudretli Vezir İbn
Kurtuba Camiinde, il. Hakem zamanında (961) yapılmış olan, at nalı !_> içimin deki mihrap ve kemer kompozisyonu.
27
 Merida'da Romalılardan kalma su kemerleri (solda) ile Kurtuba'daki Camiü'I Kebir'in üstüste binen kemerleri.

Amir tarafından genişletilmiştir. Cami i n bu kıs­

I' : o
.. . . . . . • . .
t
; • • ,
'
. . . . . .

mı daha sade, dahc,ı tekdüzenl i olmakla beraber. '

: ..
'
altta at nalı, yukarıda yarı daire şeklindeki iki - - ,' . --r- - - - ----------�
1 '
katlı kemerleri ile birlik sağlanmıştır. El-Mansur '
._ __ J ..
•
zamanında cami, ortalama 22.oou ( 1 75X125) met­
•
1
1
1

'
.. ' •

j TTfrr :::T1t
rekarelik bir alanı kaplıyordu.

�����
üstüste binen . bu kemerlerin kaynağı bir­
1

��.
çok kez tartışma konusu olmuştur. Bu tarzın i l k
örneğini Ümeyye Camii'nin iki katlı kemer sıra­
: : : : : : : : : .: 1:: :. :. :. : :. :.
. . . . · ı· . .

ı j � j j - \ [ � \ - � � :ı ; � � � j � � l
larında bulanlar olduğu gibi, Roma l ı ların ispan­ . . .

ya'daki şaheserlerinden biri olan Merida su ke­ :

·w·
merinin iki katlı kemerlerinde görenler de ol­
. . - - . . . .
-!--� --�--:- :
.
. .
muştur. Fakat bunlar üst üste binen Kurtuba ke­ �-- -:--�- �· !4"·:-t.
.

merlerinin oldukça uzak örnekleridir. Bu cüretli

-·-·---·----·-··-···--�
: : : : :ır. : : : : ıi � � � + + + +
1

t : : : : : : : tt
ve yeni çözüm biçimini bulmak ve böyle b i r
: :
• • • • • • • • • • • • • • • •
•

: : : : : : : : : : ı : : : : : : :

t : : : : : . . ! ! : : : .: : : : : : : :
çizgi güzelliğiyle o n u gerçekleştirmek şerefi,
hiç şüphesiz Abdurrahman'ın m i marına aittir.

: : : ,: : : : : : : : ı
Bu ustaca buluş, bir zorunl uktan doğmuştur.
Suriye'de H e llenistik yapıların yıkıntılarında ko­

iı�.l:Lti.�.. l...
4 : : : : '.ni
caman yekpare taşlardan, muazzam sütunlardan
daha bol bir şey yoktu. Ama İspanya'daki Roma
yapıları, bütün batı yapıları gibi doğudakilerden
: .
daha gösterişsizdi. Tekrar kullanı lacak olan sü­
tunlar orta boyda olduklarından, camie isteni l en Kurtuba C a m i i n i n p l a n ı

28
Kurtuba'daki
Cam i ü ' I Kebir'in
dı ştan
görünüşü
yüksekliği vermekten uzaktılar. Kayravan mima­
rının karşılaştığı aynı zorunluk karşısında kalan .
Kurtuba Camii'nin adı bilinmeyen ustası , ayrı
bir yol tutmuş, orijinal olduğu kadar da cüretli
olan, biraz önce açıkladığımız çözüm biçimine
varmıştır.
Kurtuba Camii'nin 1. Abdurrahman'ın oğlu
Emir 1 . Hişam tarafından yaptırı lmış, 20 metre
yüksekliğinde orta h a l l i bir minaresi vardı. Bu
minare bir yersarsıntısında yıkıldığından 111. Ab­
durrahman (91 2-96 1 ) on u n yerine (H. 340) 9 5 1 '
de, avlunun i l k cephesinden kuzeye doğru 23
metre geriye a l ı nan cephesinde, her kenarı 8,48
metre olan muhteşem bir kare minare yaptırdı
ki, sonraları İşbiliye'nin ünlü H i ralda'sına ve ba-
29
tının diğer minarelerine 0rnek olmuştur.
Suriye Emevi yapılarında olduğu gibi kalın
ve yüksek dayanaklarla kuvvetlendirilen ve dişli
mazga l l arla son bulan dış duvarlar. camie bir
müstahkP.m mevki görünüşü vermektedir. Doğu
tarafında altı, batı tarafında da yedi kapı bu­
lunmaktadır. Bu kapıların çoğu sonradan. özel­
l i kle xvı ı ı . yüzyılda örülmüştür. x. yüzyılın hiç
bir anıtı, l<urtuba Camii kadar değer taşımaz.
Cephelerinde, minaresinde, sahınlarında, özellik­
le i l . Hakern'in m i hrabında geleceğin bütün sa­
natı taslak va da tohum hal inde görülmektedir.
Kurtuba Camii için, çok yerinde olarak, « Batı is­
fam sanatının laboratuvarı denilmtştir.
D
Dünyanın en geniş camii
olan . Samarra Camiinin
(848-852) dış duvarları ve
kuzeyde duvarlara 27 met­
re uzaklıkta, koni biçimin­
deki Malviya ( Helezon) ad­
lı minaresi.

ABBASİLER'DE CAM İ : yuvarrak kuleleri hatırlatan yarı daire biçiminde

dayanaklar la desteklenm iştir.
Abbasilerin Bağdat'ta v e Rakka'da yaptır­ Yanlarda dörder, kuzeyde üç sıra revakın
dıkları camilerden hiç b i r şey kalmamıştır. Bun­ çerçevel ediği avlu çok büyüktür; geniş sayılmaz,
ların varlığını yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. buna karş ı l ı k derinliği fazladır ve kapalı yerlere
Buna karş ı l ı k Samarra'daki Camiü'I - Kebir ile 1 5 göre daha büyük bir yüzölçümündedir. Harem
kilometre daha kuzeyde bulunan Ebü Dulef Ca­ bölümünde kıble duvarına dikey 25 sahın vardır.
m i i 'nden, i l k duruml�rını belli eden kalıntılar On altı kapıdan avluya ve hareme g i rilen büyük
hala durmaktadır. Samarra Camii'nin sahın ve revak dayanakların­
Samarra Camiü'I - Kebir'i: Halife Mütevek­ dan hiç bir şey kalmamıştır. Fakat kazılar so­
k i l 'in 848 i l e 852 arasında yaptırdı ğ ı , i çeriden 240 nunda onların anatomisini tespit etmek mümkün
metre boyunda ve 1 56 metre eninde olan Sa­ olmuştur. Yüksekliği 10 metreden aşağı olma­
marra Camii, dünyanın en geniş camii olup, ha­ yan bu dayanaklar, her kenarı 2,07 metre olan
rem kısmı kıbleye dikey yirmi beş sahına bölün­ bir oturtmalık üzerinde, dört köşe bir üzengilik­
müştür. Cami ziyadeleriyle birlikte ortalama le son bulan sekiz köşeli ayaklardı. Bu ayakların
38.000 metrekarelik bir yüzölçümü kaplamakta­ dört köşesinde birer zarif gömme mermer sü­
tun bulunuyordu.
dır. Roma'daki San Pietro katedral i n i n 1 5.160,
Ayasofya'nın 6.890, Kolonya katedralinin 6.1 66
metrekarel i k alanları kapladığı düşünülürse Sa­
marra Camii'nin büyüklüğü gözlerde daha iyi
canlanır. Bu cami, Abbasi İmparatorluğunun yük­
selme devrini arkada bıraktığı b i r zamana rast­
larsa da, o zamanki Samarra'nın dört bucaktan
koşup gelen insanlarla nasıl kaynaştığını, mimar­
ların elinde ne büyük olanaklar bulunduğunu ge­
ne de göstermektedir.
Samarra Camii Suriye'deki camilerden . b i r­
takım özelliklerle ayrı l ır. Ortalama 1 5 metre yük­
sekliğinde ve 2,5 metre kalınlığında olan kusat­
ma duvarları tuğladandır; Emevi kasırların daki Samarra C a m i i n i n dış duvarları
30
Tolunoğlu Ahmed'in ·Fustat'
ta yaptırdığı (879) Tolun­
oğlu Camii, ge l ene g i süs­
,
l e m es i ve sivri kemerleri
ile Türk tipi bir yap ı dır Sa­
.
marra Camii örnek alınarak
yapılmıştır.
Dışarıda, camiin kuzey tarafında, 27
m etre uzaklıkta, eksen üzer!nde bulunan ve es­
ki Babi l zigguratlarına benzeyen, Malviya (Hele­
zon) adını verdi kleri kocaman minare, çevresin­
.
de rampanın dolandığı koni biçimli b i r yapıdır.
Her kenarı 33 metre tutan, 3 metre yüsekliğinde
kare bir taban üzerinde kurulmuştur. Gövde, ta­
bandan yukarıya doğru daralır.
Tolunoğlu Cami i . Harem i n kemerleri
31
Herzfeld kazıları sonunda b i rçok cam mo­
zayik parçalarının bulunmuş olması, Mukaddesi'·
nin, Samarra camii duvarlarının « mina» dediği
mozayiklerle süslü olduğu üzerine verdiği b i l­
gileri doğrulamaktadır.
Tolunoğlu Camii: Samarra Camii tipinde
başka bir yapıyı, onun ayakta duran daha ileri
benzerini Tolunoğlu Ahmed'in Fustat'da yaptır­
dığı, 879 y ı l ı nda ( H . 265) tamamlanan camide
çıörürüz. Sivri kemeri, süslemesi ve çıeleneÇJi ile
Türk olan bu cami, planı ve dönemi bakımından
Abbasr sanatı çerçevesi içine alınmıştır.
Camii yaptıran Tolunoğlu Ahmed, Mısır'da-·
ki i l k Türk devletinin, Mısır i l e Suriye'de, Bağ­
dat halifelerine uyruk olmayan i l k bağımsız sul­
tanıdır. Orta Asya'dan gelmiş bir Türk kuman­
danının oğlu olan Ahrried, çocukluğunda gözlerini
kamaştırmış olan şeylere sahip 0lmaktan başka
bir şey düşünmedi.
işte Fustat'da. e l - Katayi (askeri timar an­
lamına gelir) tepesinde yaptırdığı cami, çocuk­
luğundaki anıların en parlak örneğidir. Camiin
planı çok basittir. Bu plan, her kenarı ortalama
92 metre olan, üç tarafını çifte revakların çev­
relediği bir avlu i l e kıble duvarına paralel beş
sahınlı harem kısmından i barettir. Gerek avlu­
nun revaklarında, gerek sahınlarında tahta kiriş­
leri taşıyan sivri ve hafifçe taşkın l<emerler, kö­
selerinde tuğladan birer gömme ince sütun bu­
İunan ayaklara dayanmaktadır. Ağırlığı ayaklar
't aşıdığından bu gömme sütunlar birer süs mo­
tifinden başka b i r şey değildir. Bu tarzda gömme
,
�--=---: ar Samarra Cam iü'I - Kebir' inde d e vardır, Camiin şişkin karınlı bir vazo kıvrımı gösteren
=a-a: nurada olduğu gibi tuğladan değil mermer­ sütun baş l rklarını, çukurluk ve kabarı k l ı k vücu­
ce..,cir. Akantus yapraklarının yerini burada üs- da getirmeyen bitki unsurları zenginleştirmek­
::J aştı rılmış asma yaprakları almıştır. Alçı üze­ tedir. Bazı kemerlerin iç yüzündeki süsleme şe­
··ne oyma süsler, tavanlar altındaki duvarların ritleri korunmuştur. Bunlar, çok geniş bir orta
yukarısını pencere boşluklarının etrafını, kemer­ şeritle kenarlarındaki daha dar şeritlerden te­
lerin iç yüzeylerini (intrados), sütun başl ı klarını şekkül etmektedir. Orta şerit geometrik şekil­
zenginleştirmektedir. Aviu üzerinde iri g ü lbezek­ lerle i ş l enmiştir. Bu şekillerin boşlukları ise Sa­
l er kemer köşelerini oymakta, göz kamaştıran marra'nın B üslubuna giren değişik unsurlarla
bir friz vücuda getirmektedir. doldurulmuştur.
Bütün yapı; duvarlar, kemerler, kemerleri
taşıyan ayaklar, gömme sütunlar hep tuğladan­
d ı r ve bir a l ç ı tabakası i l e örtülmüştür. Samar­
ra Camii d e tuğladandı : Kahire'de taştan bol 11
1
ı
bir şey olmadığı düşürıülürse, tuğlaya olan bu
rağbetin, Samarra geleneğine bağlılı ktan ileri -ı
. ... . '"• ' . . .. .. . . . . ... . . ..

r:
! •
,. �

geldiği daha iyi anlaş ı lır. Makrizl, Tolunoğlu

Camii'ni yapan m i marın Samarra Cam i i 'ni örnek
•"

p
aldığını yazar. Cami belki de Tolunoğlu Ahmed
Kahire'ye vali olarak gelirken yanında getirdiği .1

�
Türk mimarları tarafından yapılmıştır. Camiin
kuzeybatı yönünde, b i rkaç metre uzakl ı kta bulu­
'
nan minare, Samarra Camii 'ndekl Malvlya'nın "'i; . .-

bir örneğidir.
Tolunoğlu Cam i i süslemesinin Samarra'dan
[!
geldiği açık olarak görülür. Yalnız İslam Sanatı ta­
rihlerinde «Samarra A, B , C uslüpları» diye anı­
lan alçı kabartma süsleme tarzl arı, Samarra'da
hiçbir zaman b i rbirine karışmadığı halde Tolun­
oğlu Camii'nde hep bir arada bul unmaktadır.
Tolunoğlu Cam i i n i n p l a n ı

Tolunoğlu _Caıniinin içer­

den görünüşü.

32
 '
Semerkant'ta Bibi Hanım Camii nin ( 1 399 - 1404) m i ıwrel erinden biri.
 El Ezher Camiinin avlusundan bir görüniiş
FATIMİLER'DE CAM İ :
Mehdiye Ca�ii: Fatımilerin İfrikiya'daki de­
virlerinden pek çok şey kalmamıştır. İ l k karga­
şal ı k zamanlarında kendilerine sığınak olan Tu­
nus sahilindeki Mehdiye şehrinde yaptıkları kale
duvarı ile kurdukları l i mandan ancak bazı izler
görülmektedir. Çok değisikliğe uğrayan Mehdi­
ye Camii'nde m ihrabın bazı kalıntılarından ve
avluya geçit veren kapı revakından başka i l k ese­
re ait bir şey yoktur.
Mehdi Ubeydu'l-lah tarafından 9 1 6 ( H . 303)
tarihinde yaptı rılmış olan cami, doldurulmak su­
retiyle denize doğru· genişletilmiş b i r alan üze­
rinde yükselmektedir. Bugünkü haliyle camide
genişleti lmiş orta sahnın sağında ve solunda
dörder sahın, her iki ucunda da Kayravan tipi­
ne uygun b i r kubbe •;uJunmaktad ır. Sütunların
.ıe sütun başl ı klarının çoğu antik ve hı ristiyani'­
dir. 50 metre genişliğinde ve 39 metre derinli­
ğ nde olan avlu, revaklarla çevrili olup taşkın
s · vri kemerleri Tolur.oqlu Camii'nde olduğu gibi,
33
köşelerinde ince sütunlar bulL.1J1an ayaklara da­
yanmaktadır. Bu galeriler geçme tonozlarla örtü­
lüdür. M i nare dış duvarın güneybatı açısındadır.
Revaklı avluya, dışardan çıkıntılı olarak görülen
bir kapı revakından giri lir. Roma zafer takların�
hatırl atan bu kapı revakı, at nalı şeklinde b i r
kemeri taşımakta, i k i kat üzerinde, gene a t nalı
kemerli n i şlerle süslü bulunmaktadır.
El-Ezheı:. Camii: Fatımiler, kudretleri11in be­
şiği olan İfrikiya'nın anısını Mısı r'a beraberlerin­
de götürdüler. Fustat'ın yanında kurdukları Ka­
hire şehri bu anıyı birçok bakımdan açığa vurur.
Özel l:kle, i l k dini eserleri olan el-Ezher Cam i i '­
nin düzeninde bunun izlerini kolaylıkla görmek
mümkündür.
970'de başlanıp 972'de �amamlanmış olan
bu cami, medreseleri de bünyesine katmak su­
retiyle değişikliklere uğrayarak gelişmiştir. Bi­
zi burada ilgilendiren, yapının i l k durumudur.
Bu da, kıble duvarına paralel beş sahın'Ja, son
cemaat mahallinin revakından ibarettir. Bu beş
.sahnı, Şam'daki Ümeyye Camii'nde olduğu g i b i ,
 Kahire'de, Fatımilerin yaptırdıqı El-Ezher Camiinin (97(}-972) içi ve mihrabı

kıbleye dıkey daha geniş bir sahın kesmektedir.

Kayravan Cam i i 'nin düzenine uyularak m ihrap
önündeki yer i l e iç kapının önündeki son cemaat

V�J
maha l l i n i n üstüne b i rer kubbe oturtulmuştur. Fa­

_._._.J�
tımiler tarafından Kahire'de yaptırılmış olan bu
.
t:--:--_:��:::.-:::��-:: � :::-.·�::·�-_.--_-_-
i l k camide, İfrikiyye mi marısının i l ham ettiği
!; !!

�l
_J
. .-o.
o==·.-.,.-=o.: -_·_-< -_
- -.,.�.= � "�' "'-' -_-_.,
_-_-.-.-.- - _
-_ - ·· -·--_ ,- -_-_-_ -_ ,-____ ,---_.-;,-,,_._-_,_-_-_ _-__, __-•

·
- - -

:�:-.,�:�:-c :.:.:�·:::::-�.::: .: -_:: : ::ot.

öze l l ikler, Tolunoğlu Camii'nln etkileriyle yan

ji
yana görülmektedir.
1!
.
.

.�
-
.,_.,"'---
__ _. -
�
' ---- -
- -
-·..-=.---�.-.--_-.--_-_o -_- , _--_ ,"
,""'' '-" -- [(- =c-...-.-.-=-------
-- ---··.-.=-. ...-.-.-.-.-=o-x.-
. .- .-..- -_-__-_,.... .--
_- - --

l) �po·o
..lıc=::: 7
'!'".:::::ı. . .·=:�::::::..-: :�::.::
.7:.."-!--: .r..:.:=. �..:.;::
-=:.:..·.::= :..:=�:.·_·_:=.l!.·:..:.:.:� ::
==)11
-:..: -::::-'- :

��--�--=jj
---�=:or ::=--=:.. f;:;.-:.:
= �

- __ -· .

��:::=.--·..::.·....-·:-

�J:-.:: . . .::.r.:·.·:.:

�:::=�:-----�
1

::.:::_·.�·;.-.IA'-::-

r----�- --- �--"

.::1
�

]
::

:::::;
...:= i
;;:.:.;._'!':::=::r.-=-ı.
."

�ıc:;:H.:.":::��
!I
"

:.� ::.u:::::...: :.-::-. :�"

:: rr-� .::.:.·=�-::::

tk��::�:�:�.:�:·
:::
...
·

!i
�).-_--_,-_._-_

- :_:- _o:-- --i,ıı

. _
= - �----
--

:I '•

El - Ezher Cami inin planı

El-Ezher Camli'nin bir köşe trompu.

34
 Fatımi l e r i n önem taşıyan c a m i l e rinden El-Akmer'e kuzey eyva n ı n d a k i b i r kapıdan g i ri l i r. Sivri kemerli nişle­
r i n üst kıs ı m l a r ı istiridye kabuğu biçiminde yivlerle son b u l maktadır. Cami
El-Akmer Camii: 10. Halife e l -A m i r ( 1 1 0 1 -
1 1 30) zamanında, 1 1 25'de taştan yap ı l mış olan
küçük el-Akmer Camii, Fatımilerin önem taşıyan
camilerindendir. Kıble duvarına paralel üç sa­
hından ibaret olan cami içine kuzey eyvanın­
daki b i r kapıdan gi r i l i r Orta avlunun doğusun­
.
da ve batısında da birer eyvan vardır. 1 399
tarihinde Berkuk'un veziri Yelboğa bin Abd i l lah
bin S e l i mi tarafından tamir etti rilmiş olan ca­
mie b'i r de minare eklenm iştir. Bu yapının dik-
. kati en çok çeken tarafı cephesindeki süsleme­
lerdir. Bu camiin süslemesinde tuğla mimarisin­
den ve stuko sıvalarından doğmuş olan örgeler
taşla ifade olunur. Cepheyi bölümlere ayıran
sivri kemerli nişlerin yukarı kısımları istiridye
kabuğu biçiminde yivlerle son bulmaktadır. Bu
motif Kahire'de minarelerin süslemesinde s ı k
s ı k k u l l a n ı l mıştır. Başka bir motif de M ı s ı r top­
raklarında i l k kez bu cephede uygulanan bükey
35
1.125 y ı l ı nd a yapılmıştır.
çizg i l i üçgenlerdir ki, mukarnas'ı haber vermek
tedir. Bununla beraber bu dekor, mukarnastan
fark! ıdır. çünkü unsurları henüz duvardan ayrıl­
mış değildir. Cephenin en yukarı kısımlarını küti
uzun kitabeler süslemekt.edir.
Talayi Camii: Salih Talayi Ca.m i i , Fatımile­
rin son m imari eseridir. Fatımi Halifesi el-Ffıiz
bi-Nasrillah ( 1 149 - 1 1 54) zamanında vezirlik
rütbesine yükselmiş olan Ebu'l-Garet Salih laka­
bı l l e a n ı l an Talayi bin Ruzzik tarafından yaptı­
rılmıştı r. 1 522 metrekare yüzölçümünde olan
ve 1 1 60 yı lında tamamlanmış bulunan bu . cami i n
diğer Fatımi camilerinde p e k a z görülen özellik­
leri vardır. Yapı sırasında arsa, cadde seviyesin­
den 3.80 metre kadar yüksek olduğu için dört
tarafı taşla örCtl müş, üç tarafın zemin katlarına
da dükkanlar y ap ı l m ı ştı r.
 .--'�,.
._.,,....
. - · ­
........
... ... .

--
­
'<
-

El-Hakim Camiinin kuzey portal inden bir görünüş

El-Hakim Camii: El-Aziz tarafından 1 1 03 yılında El-Cuyuşi Camii: Fatımi camileri içinde
yaptırılmıştır: Tolunoğlu Cam iinin benzeridir. benzeri olmadığı ve ileride gelişecek bir tip ol­
duğu için, Kahire yakınındaki el-Cuyuşl Camii 'ni
( 1 085) sona bıraktık.

Cami, birbirini izleyen üç kısmn ayrıla­

b i l i r. Ö n kısı m. üzerinde minareni n yükseldiği,
sağında m i nareye · çıkan merdivenin, solunda ai:ı­
dest almaya yarayan bir salonun bulunduğu, ka­
re şeklinde bir kapı dehlizinden oluşur·.
Orta kısım bir avlu ile. bunun sağında ve
solunda bulunan, ziyaretçi lerle hizmetlilerin ya­
tıp kalkmalarına ayrılan tonozlu birer odadan
ibarettir.

Arka kısım ise namaz k ı l ı nan yerdir. Bura­

ya, çifte sütunlar üzerine dayanan üç kemerden
giril ir. Orta kemer öteki ikisinden daha büyük­
t!J r. M i h rabın önünde, büyük, yumurtamsı bir
kubbe yükselmektedir. Bu kubbe el-Ezher ve
el-Hakim camilerinde olduğu gibi, köş€1erdeki
Kahire'deki El-Hakim Camiinin eski durumunu tromplar vasıtasıyle sekizgene bölünen karenin
gösteren bir plan. üzerindeki kasnaqa oturmaktadır. M ihrap, Fatımi
36
 ..:::

KUZEY AFR İ KA'DA, M URABITLAR,

MUVAHH İ DLER VE M E R İ NI LER'DE CAM İ :

Murabıtlar ( 1 03 1 - 1 1 50) büyük camiler yap­

tılar. Birçoğu yıkılmış ya da zamanla çok büyük
değişikliklere uğramıştır. 1 096'da yapılan, Ceza­
yir Ulu Camii, tanınmaz kılığa girmiş, süsleme­
leri harap olmuştur. Fas'daki Karaviyn Camii
için de aynı şeyi söyliyeb i l i riz. Yalnız, 1 1 35'de
Ali bin Yusuf tarafından yaptırılan Tlemsen Ca­
mii zamanımıza kadar gelebilmiştir. Bütün bu
camilerin plan tipleri, Kayravan ve Kurtuba ca­
m ilerinden gelme olup, çok sütunlu ve avlulu­
dur.
--
::;: Tlemsen Cam i i , orta sahnı üzerindeki ik!
_E.
__.,,

Kubbe ve mihrabının süslemeleriyle ünlüdür. Bü­

�

_;.
-:::
"' tünüyle ahşap . kirişlerle örtülü olan camiin bu
�
--
iki kubbesi, Kuzey Afrika'da ilk kez görülen bir
..P.,.
teknikle ve elemanlarla süslenmiştir. M i hrap
/� önü kubbesi, Kurtuba Camii'ninki gibi damarlı­
dır. On iki kemer kavs i , kubbe içinde birbirini

�
kesmekte ve aralarında bitkilerden oluşmuş ajur­
lu bir dantelanın doldurduğu içbükey dilimler
meydana getirmektedir. En yukarıda qa mukar­
naslı bir takke yer almaktadır. Kubbenin aşağı­

\
sındaki köşe trompları da gene mukarnaslıdır.

11\fl �' 11 I �lr,, _ıl \111

ı�m�ı J@,'ik
- � --- ıırııJıııi77 �!til'l
� ·

r rnı� · --ııııııı)fl1ı ( ··ıı ı, ..

, T

�� �
ı 1�/ı .
.. ...
___

Kahire'dek i El Cuyuşi Cam i i . Plan ve doğudan görünüş.

devrinden kalma en güzel örneklerden biridir.

Namaz kılman yerin bitişiğinde kubbeli başka
bir oda bulunmaktadır, buraya bir kulvarla giri­
l i r. İ şte bu yer Bedrü'l-Cemal i 'nin türbesidir. Bu
küçük yapının öze l l ikle minaresi d i kkate değer;
dört kenarlı iki kul e ile küçük bir kubbenin ka­
pattığı sekiz kenarlı b i r kulenin üst üste binme­
siyle meydana gelen bu minare, sonraları Kahi­
re camilerinde rağbet görecek olan minare ti­

•mı•-· · .
pinin i l k taslağıdır. El-Akmer Camii'nde olduğu

't,. .� ıp 2j>m·
gibi burada da cümle kapısının üzerinde bulun­
makta olan minare binadan ayrı bir unsur olma­

Tlemsen'deki Camiü'I Kebir'�n planı.

yıp Roman ve Gotik kiliselerinde olduğu gibi bi­
nanın üzerinde bir kule gibi yükselmektedir.
37
 Tlemsen'deki Camiü' l-Kebir'de mihrap önündeki damarlı kubbenin dıştan görünüşü. Altta mihrap.

Bu damarlı kubbe ve mukarnas işbirl i ğ i karşısın­

da hayran l ı k duymamaya i m kan yoktur. Bunlar
Batı lslam sanatındaki ilk ve ender örneklerdir.

Muvahhidler ( 1 1 50 - 1 250), Murabıtlar'ın mi·

marisini tamamlar. Camilerinden pek azı b i l i n i r.
Bunlar, Tinmel , Kutübiye ve Hasan camileridir.
Merakeş'deki KutObiye Camii, Abdu'l-Mü'min
( 1 1 39 1 1 63) zamanına aittir ve İ slam dünyasın­
·

daki camilerin en güzellerinden biridir. Tinmel

Camii bugün harabe halindedir.

1 1 71 'de yapılan İşbiliye Camii' nden ise, yal­

n ı z m i nare kalm ıştır. 1 235'de kiliseye çevrilen
hu cami 1401 'de yıktı rılmış ve yerine bir
kilise yapılmış, ancak m i naresi çan kulesi ola­
rak korunmuştur. Bugün, l spanyolların Hiralda
dedikleri ünlü çan kulesi, İ şbil iye Camii'nin mi­
naresinden başka bir şey değildir.

Meriniler ( 1 269 - 1470) büyük eserler mey­

dana getirmişlerdir. İ spanya'da onlardan kalma
cami görülmez. Kuzey Afrika'da, Muvahhid ve
Murabıtların eserlerinden Tlemsen Camiinin Murabıt camilerinden daha küçük ve sade cami­
( 1 1 35) mihrabı. ler yaptırmışlardır.
38
 Murabıtlardan A l i bin Yu­
suf'un yaptırttığı Ti emsen
Camiin i n ( 1 1 35) m i h rap ta­
van ı.

Tlemsen'de 1 082 yılında

Murabıt'lar tarafı n d a n ya·
pılmış camiin minaresi.
Cami zamanla değ i ş m i ş ,
ancak minare eski biçi- ·

miyle kalmıştır.

39
İşbiliye'nin ünlü · Hiralda»sı. Kare biçimindeki bu mi­
nare Kurtuba Camiinin minaresi örnek alınarak yapıl­
mıştır ( 1 1 95 yıl ında tamamlanmıştır).

Tlemsen'deki Mansüra Cam i i n i n p l a n ı

40
Murabıtlar tarafından
yapılan Fas'taki Karaviyn
Camiinin ( 1 1 35-1143)
mihrap tavanı.

41
Muvahhid'lerin eserlerinden MeraKeş·deki Kutübiye Camiinin (yap ı l ı ş ı 1 1 50) içinden b i r görünüş (solda)
ve m ihrap önündeki kubbesi. Kutübiye, İslam dünyasındaki en güzel camilerden biridir.

Muvahhidlerin yapt ı k l a r ı
camilerden T i n m e l ' i n (ya­
p ı l ışı 1 1 53) içinden bir gö­
rünüş. Tinmel bugün hara­
be halindedir.

42
 ..
Tinmel Camıı nin mihrabı

, .
Taza dakL Camıu . .. . 1 Kebir'de
. .
mihrabın onu. ndeki kubbe

Rabat'taki Hasa n Camiinin planı

43
Taza'daki Camiü'I Kebir'in p l a n ı . (Tarama i l e
göste r i l e n bölüm Muvahhidlerden kalmadır).

44
 BÜYÜK SELÇUKLULARDA CAM İ :

Mescid-i Cuma: Horasan Selçukluları dev­

rinde yap ı l m ı ş olup da, bünye değ işikliği geçir­
meden zaman ı m ıza kadar (korunmuş olarak) ula­
şan camilerin en eski l e ri şunlardır:
1 - İ sfahan'daki Mescid-i Cuma
( M . 1 1 21/H. 515)
2 - Zevare'dekl Mescid-i Cuma
( M . 1 1 36/H. 530)
3 - Ardistan 'daki Mescid-i Cuma
(M. 1 1 60/H. 555)
i sfahan'd a ki Mescid-i Cuma, Abbasi halife­
lerinden El-Mansur'un ( H . 1 37) 755 tarihinde
yaptırdığı avl u l u ve çok sütunlu camiin yerinde,
boş bir alan üzerine kuru l m uştur. Kerpiçten olan
Abbasi cam iinin ne zaman ortadan katktığı bel l i
değildir. Isfahan Cuma Mescidi'nin bugün görüi­
'
düğü haliyle g üney yönündeki kubbeli ve önü
eyvanlı bölümü (Köşklü bölüm) M e l i kşah adına
veziri Nizamül Mülk taratından yaptırılmış olup
bugünkü dört eyvan l ı camiin çekirdeğini teşkil
etmektedir. Cami 1 1 21 'de Batıniler tarafından
yakılmış, geniş sahanın güney ve kuzey uçların­
daki kubbeli yapılarla doğuda ve batıda harabe­
lerden başka bir şey kalmamıştı. Yangından kur­
tulan tek eyvan ı � Mel ikşah Camii'nin, avlunun
doğu, batı ve kuzey kenarları ortası n a birer ey­ ısfahan'daki M e�cid-i Cuma'da
van eklenmesiyle dört eyvanl ı şekli hangi tarih- Kümbed-i Haki'nin doğu köşesi .

'

lsfahan'daki Mescid-i Cuma'nın kubbesi.

45
 !erde aldığı açık olarak bilinmemektedir. Fakat
bir taraftan dört eyvanlı Zevare Cam i i 'nin 1 1 36
tarihini taşıması, diğer taraftan bu camiin önü
eyvanlı ve kubbeli kısma yapılan eklerle deği l
d e , doğrudan doğruya dört eyvanlı olarak inşa
edilmiş b• ılunması, bir bütün olarak bir solukta
kurulan böyle bir yapının ön araştırmaları ge­
rektirmesi, tuğladan yapılmış olan lstahan'daki
Mescid-i Cuma'nın yapımına 1 1 2 1 yangınını iz ·
leyen yakın tarihlerde, dört eyvanlı olarak baş­
lanıldığı ihtimalini kuvvetlendi rmekted ir. Bu hal�
göre Selçuklu mimarisinde dört eyvanlı cami ti­
pınin ilk örneği olarak lsfahan'daki Mescid-i Cu­
ma'yı kabul etmek yerinde olur.
Cuma Mescidi'nde d i kkati çeken başka bir
öze l l i k de, dört köşeden kubbe yuvarlağına ge­
çişi sağlayan, içi kavsaralarla döşeli tromplar­
lsfahan'daki Mescid-i Cuma'nın kuzey ve batı dır. İşte İslam sanatının en güzel buluşlarından
eyvanının arkadan görünüşü

....

1
.
1 •
,.o
· ..
. ..
& L
1 ·-.....
. ,, , \a •
/'�

-··· �"A-.-.
& , , , , ..,.._..__
·

•
.
.
.ı ·

,
.

.
.

.
.

•
_
....

�·'-,-- -.... . . . .
' • 'F'

-t -.. : İJ_ .LL.; ı . ., 1

1 1 1 1ı ..
1ı ....
.
c

- •· · ·' ·
• • • • • •

_:___ ı_
ı : :� �

l •'•>
:==; ,. �""'_..
.. ..
:
c,

. . -ıı
... ...

�:� \
__

P·� �:�: :
:

F"i '
·.·�
· . ··:
-
�- \
_ _

• 1
· ' .

� > •.
-
� . -
\\ : .
·.
·

. ....
......
. ·

• • ....
.. ,

.._
· .
,. '
' •.OP.� -

1
1 . ..-
• •

.-- .• . • - •
\
. -:--. - . - i_-· ,- • ·· ·•
:
!-

.
•
. r.
• .. .
·, -
• 1
.
.

.· · - �.
� ·

1
1

.. ...
.
•

. Sil Sil
.. ..
1
• w u
- -
k___Un

lsfahan'daki Mescid-i Cuma'nın planı

46
 .-r :::...:.-...-.-.--:-:.-.- �:-·.-.. ·.:-.-
···."- :
..-.....-..-::le::::::::• ::: :.-.:-:-.-. -.. :

t;:.·: :'":· --'<f

.._-..:
: ..\·. ... � :

Malatya'daki
· : ·.: :::: : : . - ·. : :::::

w,<: . :�:_
Ulu Camiin

i::
:.·.-.:·:::•:=::-.::•:. :::: : : : :
planı
·
:
·: :::::::•:::.: ::::•::::. ::=· ::: ::: :::•:: :::.:::::
: ... _.

.:·.::: :::
--� ·.: :·.::.ıc:

::::.::: ..·.: ::.:·.: .-.- :·: :.

·::::.::: •::::::.-. ··.:::::: : _·::.:

::::_--:-: . .--·.: ·
•

: . · : · :•·:. : :: . -.· ·:.· · -. . · ··. :::::•::·:.::.:::•

. .. . . -- - .
. ..

biri olan mu karnas, bu kavsaralardan doğmuştur .
Isfahan, Zevare ve Ardistan ccım ıleri, Sel­
çuklu camiinin gelişimini göstermesi bakımın­
dan Türk Mimarisi için son derece önem lidir.
Her üç yapıda da, aynı plan, aynı yapı malze·
mesi, aynı süsleme prensibi göze çarpmaktadır
ANADOLU SELÇUKLULARl'NDA CAMİ:
Anadolu da yapılmış olan Selçuklular devı:i
camilerinin çoğu çok sütunlu ulucami tipinde­
d i r. Genellikle kesme taştan, mihrap duvarına
dik sahınlardan oluşup dikdörtgen planlıdırlar.
i lk örnekler düz dam l ı , ahşap kirişlidir (Sivas,
Erzurum Ulucami'leri). Daha sonraları, X lll. yüz­
yı l ı n başından itibaren, taş tonozlar ve özel l ikle
mihrap önlerinde kubbeler gözükür. Avlu yok
olmuş, ortada ancak bir kemer gözünü kaplıya­
cak bir «avlu anıs ı » halini almıştır. Bu camilerin
en önemlileri de Konya ( 1 220) ve Niğde'deki
Alaeddin ( 1 224). Kayseri'deki Hunat H atun
( 1 237), Divriği ( 1 228 - 1229). Malatya, Amasya
Burmalı ( 1 247) minare ve Gökmedrese ( 1 267?)
camileridir . Sivas ve Kayseri Ulucami'lerine ge­
lince; yapım tarihleri kesin olarak bilinmeyen,
ama birincinin H icri VI. yüzyıl ortalarından son-
.... ra i l . K ı l ıçaslan ( 1 1 56 - 1 1 92) zamanında, ikincisi­
nin d e Xll. yüzyılın i l k yarısında yapıldıkları sa­
nılan bu camilerin dikl<ate alınacak sanat değer­
leri yoktur; yaln ızca eskilikleriyle ve Anadolu
camil·erinin yer yer i l k mimari özelliklerinin iz­
lerini taşımalarıyla anı l ı rlar. Biz burada bir fikir
vermek için, gerek mimari, gerekse süsleme
bakımından önemli bulduğumuz birkaçı üzerinde
duracağız. Malatya cam iini öne almamız, lsfa­
han'daki Mescid-i Cuma ile büyük benzerlikler
gösterdiği içindir.
Ulu Cami (Malatya): Bu camiin en dikkate
değer tarafı, mihrabın önünde bulunan kubbel i ,
6,90 metre genişliğinde v e 6 metre derinliğin­
deki eyvanlı kısmı ile kareden kubbe yuvarlağı-

Malatya'daki Ulu Cami'de kubbeye geçiş bölgesi
na geçişi sağlayan trompların iç içe geçen kav­
saralardan meydana gelmiş olmasıdır. Bu iki
unsur da, Büyük Selçukluların eseri olan üç
İ'vlescid-i Cuma'da görülür.
Cami, batı tarafında bulunan portali n kemer
tablası üzerindeki kitabeden anlaşıldığına göre,
Husrev adında bir mimar tarafından inşa edil­
miştir. M ihrap önündeki kubbe ise eyvan keme­
ri çinileri içinde yer atan başka bi r kitabeye gö­
re. Ma l atyalı Yakup bin Ebubekir'in eseridir.
Bu cami, İran'daki Büyük Selçuklu yapı ge­
leneğinin bir uzantısıdır ve Anadolu'da bir daha
48
denenmemiş bir örnektir. Camiin yapımına bü­
yük bir ihtimalle 1 . Keykavus zamanında başlan­
mış ve tamamlanması y ı l lar sürmüştür.
Konya Alaeddin Camii: Konya'da Alaeddin
tepesinde bulunan yapı, oldukça düzensiz ve bir­
kaç aşamada yapılmıştır. Doğuda, çok sütu n l u ,
d ü z d a m l ı , u l ucami tipinde kaba ve en geniş bö·
lüm yer a l ı r. Bu bölümün kıble yönü çarpıktır. Or­
tada Malatya, Kayseri U l ucami'lerinin mihrapları
önündeki " köşk» denilen sisteme benzer kubbe­
li bölüm yer a l ı r. Büyük avluyu, yüksek duvar­
lar çevirir ve taç kapı, bu duvar içinde, kubbe­
li kısmın karşısında yer alır. Camiin en göste­
rişli bölümleri, kakma çinilerle Kaplı kubbesi ile
mihrabı, 1 1 56 tarihinde yapılan ahşap minberi
ve taç kapısıdır. Mihrabın özellikle altı harap ol­
muş, mermer barok stilinde, cami üslubuna uy­
gun düşmeyen bir başkası monte edilmiştir.
Şamlı mimar Muhammed bin Havlan tarafından
yapılan taç kapının üst kısmı iki renk taşla örü­
lüp, gösterişli şekilde süslenmiştir. Camiin çe­
şit! i kitabeleri 1 2 1 9 ve 1 220 tarihlerini taşımak­
tadır.
\.
Konya 'daki Alaeddin Camiinin planı
Ulu Cami {Divriği): Sivas'ın güneydoğusuna
düşen Divriği ilçesindeki Ulu Cami'in kitabele­
rinden 1228 - 1 229 ( H . 626) y ı l ı nda 1. Keykubat
zamanında, Mengücekoğullarından Ahmet Şah
tarafından yaptırıldığı anlaşıl maktadır. Divriği
Ulu Camii özellikle süslerinin, çağdaş anıtlarda­
kine benzememesi bakımından dikkati çeker.
Planı, Niğde Alaeddin, Hunat Hatun, Amasya ca­
mi lerinin planlarına benzer.
Cami ile, güneyde ona bitişik olan Darüş Şi­
fa'nın birlikt€ kapladıkları d ikdörtgen alanın eni
32, boyu 64 metredir. Darüş Şifa'nın yüzölçümü.
• A

Divriği U l u Cam i i n i n , gemi

teknesi biçiminde bir ke­
m e r l e son bulan ve b i r dik­
dörtgen içine a l ı n a n mih­
rab ı . Yarısından başlayıp
kemer uçlarına kadar yük­
selen kuşak, bitki örgele­
riyle süslüdür. Abanoz ağa­
cından ya p ı l a n ve bir oy·
ma c ı l ı k şaheseri o l a n mih·
rap T i f l i s ' l i İbrahim Oğlu
Ahmed'in eseridir.

49
 Divriği U l u Camiinde Darüş Şifa'nın içten görünüşü

cami yüzölçümünün beşte ikisidir. Tamamen nin çıkıntı l ı geniş kenarlarını andıran bir çerçe­
kesme taştan olan cami , mihrabın bulunduğu du­ ve kuşatmaktadır. Mihrabın yarısından itibaren
vara dikey beş sahna ayrılmıştır. Ortadaki sahın kemerin uçlarına kadar bitki örgeleriyle süslü
daha geniş ve yüksektir. Giriş kapısına göre
üçüncü bölümü teşkil eden havuzlu kısmın es­
kiden bir avlu olduğu, iklim dolayısıyle üstünün
sonradan bir kubbe i l e kapatı ldığı, bağdadi tar­
zından ve sonraki onarımların ayrı b i r işçiliği
göstermesinden anlaşılmaktadır. Sahınların üstü
yirmi beş küçük kubbe ve tonoz ile örtülüdür.
Camiin içinde on altı sütun vardır ki, bunlar
XVl l l . yüzyılda tastan sekiz kenarlı birer k ı l ıfla
kapatılarak kalınlaştırılmıştır. Dışardan kendisi­
ni piramit biçimiyle belli eden mihrabın önün­
deki muhteşem kubbe özellikle dikkate değer.
Tromplar, iç içe iki nişlidir. Kubbenin iç yüzü on
iki kaburga ile on iki dilime ayrılmıştır. Bunlar­
dan her biri uçgen şeklinde süslerle son bulup
başlıkları baklavalı olan sütuncuklara dayanmak­
tadır. Gemi teknesi şeklinde bir kemerle son
bulan mihrap, bir di kdörtgen içine alınmıştır. Divriği Ulu C a m i i n d e Darüş �ifa'nın kesiti
Bunu da, geniş kenarlı ve b i r resim çerçevesi- [üstte) ve caın i i n p l a n ı (altta).

50
bi r kuşak görülür. Abanoz ağacından yapılmış
olan ve Tiflisli İbrahim Oğlu Ahmed imzasını ta­
şıyan ahşap minber bir oymacı l ı k şaheseridir.
Camiin en muhteşem portal i kuzey yönün­
dedir. Hünkar mahfeline geçit veren doğudaki
kapı, sonradan pencereye çevrilmiştir. Başka
bir kapısı da kuzeybatı yönüne düşmektt;!dir.
Güneybatı yönündeki taç kapı ise Darüş Şifa'­
ya aittir.
Camiin kuzey taçkapısı, esas unsurlarına
indirgenince, yukarısında mukarnaslı bir kavsara
bulunan ve sivri kemer içinde yer alan dikdört­
gen bir kapıyı kapsar. B u 'kapıyı çerçeveleyen
alanda değirmi levhalar, şerit halinde yazılar ve
fışkıran ırı yapraKıar goruıür. Mukarnaslı kavsa­
ranın köşeli konturları sivri kemerin eğriliği ile
uyuşamamaktad ı r . Doğal ölçüyü aşan ve duvar
üzerine karmakarışık işlenen biçimler ve yaprak­
lar, keskin olarak kesilen konturları ile taş üze­
rindeki işçilikten çek maden üzerindeki işçiliği
hatırlatır. Yerden fışkıran sıcak iklim bitkiler<
gibi, derin bir röliyefle taştan ayrılırcasına cep­
heyi taşkınlık ve karışıklık i l e kaplayan bu tuhaf
süslere bakıp da, bunları yapanların sanattaki
inceliklerine ve ustalıklarına hayran olmamak
elde değildir. Bu portalin süslemesi ile, bir Sel­
çuklu eseri olan Hemedan'daki Aleviyan Kün­
bedi (Xll. yüzyılın ikinci yarısı) kıble duvarının,
mihrabı n , güneyindeki köşenin derin röliyefli
palmetlerden, rozetlerden, kıvrık dallardan, geo­
metrik örgülerden meydana gelmiş taşkın ve s ı k
süslemesi arasında açık b i r benzerlik göze çar­
par. Yapının organizmasını ve r-i tmini unutacak
kadar coşkunluğa kapılan bu süsler, barok bir
ruh halinin ifadesidir. Divriği Camii'nde, mimar­ İran'da, Tebriz'de Taceddin Al i · Şah Mescid-i Camii
la süslemeci el ele vermemiş, ayrı çalışmış gö­ ( 1 3 1 0-1320) diğer cami tiplerinden ayrı özellikler gös­
rünüyorlar. Camiin biraz yatışmış b i r ruh halini terir . Olcaytu Türbesi gibi çok geniş bir alanı kaplıyan
yansıtan batı · portali de, gerek kavsaranın bire­ ".:amide süsleme pek azdır. Tuğla örgül erl e süsleme
şi m i, gerek onu sonuçlandıran yüksek kemeriy­ etkisi yaratı lmaktadır.
le Anadolu'daki Selçuklu mimarisinin sürümde
olan temalarına cevap vermez. B u portalin süs­ Han. Olcaytu V' e Ebu Sald Bahadır Han zama­
lemesine gelince; bütün dikey sahalar, çok kü­ nında birçok cami, medrese, türbe, darü'ş şifa,
çü.k detaylı bitki arabesklerinin sıkı bir ağı i l e kervansaray yapılmıştır. Bunlar, büyük ölçüde
kaplanmıştır. Portali n sağ v e sol tarafındaki kö­ harap olmalarına rağmen, kalıntılarıyla Moğol
şelerde taş üzerine işlenmiş düz röliyef li , iki hükümdarlarının kudret ve ihtişam zevkini gös­
başlı ve tek başlı stiliz e kuş kabartmaları vardır. termektedir . İlhanlı camileri, plan tipi bakımın­
Bunun eski totem geleneğiyle i lgi li olduğu şüp- dan Büyük Selçuklu camilerinin devamı gibidir­
ler. Ancak ölçüleri, özellikle yükseklikleri büyür:
·

hesizdir.
Süslemede, o zamana kadar görülmedik bir zen­
Camiin mimarı Ahlatlı Hurrem Şah adında
ginlik ve gösteriş vardır.
bir sanatçıdır.
EbO Said'in i l k hükümdarlık yıl larında, Tah­
ran'ın 42 km. güneyinde bulunan Veramin şeh­
iLHANLILAR'DA CAM İ :
rinde 1 322 (H.722) tarihinde Ali Kazvini tarafın­
İlhanlilar zamanında, XIV. ıüzyıida Tebriz. dan yaptırılan Mescid-i Cami'inin batı tarafı büs­
Sultaniye, Meraga, Herat · şehirlerinde, Gazan bütün harap olmasına rağmen bir fikir vermekte-
51
 /

1 325-1326'da Veramin'de yapılmış olan camiin bugünkü durumu

dir. Orta larında birer eyvan bulunan, dört tarafı rihinde yaptırdığı camidir. 76 - 63 metre gı­
revakla çevrili Selçuklu cami planına uygun ola­ bi dev ölçülü b i r avlu çevresinde, batı harem
rak tasarlanmıştır. bölümü. kuzey ve güney kenarları ortasında bi-
Camiin süsleme öze l l i kleri, yapı malzemesi
olarak kullanılan tuğ la i l e i l g i l idir. Tuğlayı hem
korumak, hem de süslemek için bol ölçüde çini
ve alçı harcanmıştır. Alçı, geometrik ve bitki
motifleriyle süslü frizler için kullanılmıştır. Ca­
m i kubbesinin ve portallerdeki yarım kubbelerin
içi açık ve koyu renkte çini mozayiklerle kaplı­
dır.

@TI
Tİ M U R LULAR'DA CAM İ :

Timurlu camileri de, Selçuklu geleneği n i n

izinde yürüyen İ lhanlı mimarisinin bir devamı 1
gibidir. Büyük ölçüde korunabilmiş yapılar bu
gerçeği d i l e getirmektedir. 1 4 1 8'de Meşhed şeh­
rinde yapılan Gevher Şad Camii, iki kat revak­
larla çevri l i avlusunun her kenarı ortasında yer
alan birer eyvanı, taç kapısı, haremi örten . ka­
r ı n l ı büyük kubbesi, sağ ve soldaki sahınları ile
Veramin Camii'nin planını tekra'rlar. Timurlu ca­
m i lerinin başlıca özelliklerinden biri , çok büyük
boyutlara ulaşmaları ve çoğu kez büy9k komp­
leksler olarak yapılmalarıdır.

Bibi Hanım Camii: Bu devrin cami mimari­

sindeki şaheseri, Timur'un karılarından ol­ Bibi Hanım Camiinin planı: �) Taçkapı ,
duğu sanılan Bibi Hanım'ın 1 399 - 1 404 ta- 3, 5 ) Küçük mescitler, 4 ) Büyük mescit
52
 c
el;)
-c
c

c
c
E
c.'<l
Ü
E
c
c.'<l
I
:ö
a:ı
rer mesci,di, doğu duvarındaki çifte minareli
(biri yıkı !:nıştır) taç kapısıyla tam bir mi mari
kompleks meydana getirir. Bütün bu yapılar bir­
birine küçük kubbeli revaklarla bağlanır. Bu
kompleksi kuşatan duvarın her köşesinde birer
minare yükselir. Asıl camiin duvarları geomet­
rik motifler ve küfi yazı ile bezenm iş; bu beze­
meler, mavi renkli s ı r l ı tuğlalar i l e işlenmiştir.
Asıl taç kapı ve minareleri mermer, kesme
taş ve kakma çini lerle zenginleştirilmiştir. Ca­
mi bünyesindeki bu partal. 41 metre qibi büyük
bir yüksekliğe ulasır ve gök rengi kubbenin iri
yazılarla süslü kasnaÇjını kısmen örter.
Gök Mescit: Tebriz'de, 1 4 65'de Karakoyun­
lu'lardan Cihan Şah'm kızı Saliha Hatun'un ·yap-
Tebriz'deki Gök Mescifin planı
54
tırdığı bu cami , şimdiye kadar gördüklerimizden
farklı bir plandadır ve Bursa'daki Yeşil Cami i l e
o l a n benzerliği gözden kaçmaz. Açık avlu, orta­
dan kalkmış, üzeri büyük bir kubbeyle ör.tülmüş­
tür. Büyük Selçuklu camilerinin mihrap önünde­
ki kubbe ve eyvan l ı « köşk � sistemi, yerini tek
kubbeli ve kare planlı bir mekarı-a bırakmıştır.
Bu mekanın sağ ve solu boş bırakıldığından,
mihrap kısmı kare bir çıkı ntı meydana getirir.
Büyük kubbeli orta kısmın çevresinde büyük
ayaklar arasında kalan geniş açıklıklarla orta
mekana baÇılanan küçük kubbeli galeriler bulu­
nur. Cephenin iki yanında birer minare ve tam
ortasında da taç kapı yer alır. Dört eyvanl ı ,
açık avl ulu cami program ı , büyük ölçüde değişik­
liÇje uğramıştır.
 Kahire'de Türk Memluklarından kalan en eski cami Baybars C a m i i d i r . Abbasi ve Fatımi camileri
tipindedir. Yeni motifler kullanılan cami 1266'da ya p ı l m ıştır. Yanda cam i i n planı.

M E M LÜKLAR'[}A CAMİ: ve tamamen ç i n i lerle kaplı bir eyvana girı ı ı r.

Bu eyvan, avluya açılır. Mihrap önünde y i n e
1 25 0 - 1 382 arasında l ürk Memlükları; 1 382 - · kubbel i-eyva n l ı » Büyük Sel_ç uklu düzeni yer al ır.
1 51 7 arasında Çerkeş Memlü�ları devrinde çok Yanlarda da yine avluya açı l an eyvanlı düzen
sayıda cami yapılmıştır. Kahire'nin Türk Mem­ devam eder. Ancak, esası Büyük Selçuklu cami­
lukları 'ndan kalan en eski cam ii, Baybars Cam i i '­ lerinden çıelen bu plan tipinin getirdiği yen i l i kler
dir ( 1 2 6 6 ) . Gerek Türk Memlükları'nın gerekse
Çerkeş MemlOkları 'nın camileri, plan bakımın­
dan Fatımi cam i l erinin tiplerini sürdürürler. De­
•
ğişiklik ler daha çok dekoratif unsurlardadır. İş­
çiliğin gelişti ğ i , yeni motiflerin kullanıldığı görü­
lür.
Baybars Camii de, büyük açık avl u l u , m i h­

•-
rap duvarına parale: sahınlı harem bölümü ve

• . ..
avluyu çeviren galerileriyle Abbasi ve Fatımi ge­
leneğindedir. 1 420'de yapılan Şeyh M e l i k Müey­ ��......
. .
...
...
9"1
..... .
yed Cam ii için de hemen aynı şeyleri söyleye­ . . . ... . : · ı
.. •
• • • • • • • • • •

f •
• • •

=
b i l iriz. Ancak burada, değ i ş i k bir program ola­
1
• • • • • • • • • t • • •

rak harem kısmının iki ucunda kubbeli türbeler

•
•

..
•

yer alıyor.

=.. =•
� o ��
SAFEVİLER'DE CAM I :
.

!
iran'daki Türk v e Moğol egemenl iği, 1 502'de .
Safeviler'in devlet kurmasıyla sona erer. En �
dönemleri. 1 587 - 1 628 arasındaki Şah •
•
parlak
Abbas zamanıdır. En güzel Safevi cam ii olan
= x:
•

il
Mescid-i Şah da bu devirde, 1 6 1 2 - 1 628 arasın­

1 � - · - · - · - · - · - · - ·•
da yapılmıştır. lsfahan'ın tam ortasında kurulan
�
: ı •
1 --
·---· - · --· - -------------
- ·- ·- · - - --..... •
..
c;ı
Meydan-ı Şah'ın güneyindedir. 33 metre yüksek­
liğindeki taç kapısı meydana bakar. Sağ ve so­

tl:.J. ,.,,.,.,
lunda ç i n ilerle kaplı çifte minaresi vardır. Taç
kapı, çini ve kakma mermerlerle son derece

..,., ., ........
gösterişli şekilde dekore edilmiştir. Bu partal,
cami ekseninde değildir. Aşağı yukarı 45 dere­

..
celik b i r diyagonal hat çizer. Kapıdan küçük
- -

•
kubbeli bir dehlize giril ir. Bu dehlizden sonra
yön değişir ve artık cam i i n ekseninde yer alan Şeyh Melik Müeyyed Camiinin � lanı
55
 .
'
'
�
------ -- - - ------- -
vardır. Asıl namaz k ı l ı nan kubbeli salonun ya­
nındaki ikişer sahın küçük kubbelerle örtülmüş­
tür. Bu sahınların her birinde bir mihrap bulunur.
Bu yan sa h ınlar her iki yanda. havuzlu di kdörtgen
birer yan avluya açıl ır. Yan eyvanlarda da mih­
raplar vardır. Mescid-i Şah, adeta namaz k ı l ına­
cak birçok mekanın bir araya geldiği mescitler
topluluğu gibidir.
Safeviler'in öbür camilerinde, çinilerinin
zenginliğine rağmen, mimari bakımından öne m l i
gelişmeler olmamıştır.
H İ ND İ STAN'DA (Oelhi Sultanları ve Babür­
l ü ler'de) CAM İ :
Hindistan'daki l sfam eserlerini 1 1 99 - 1 526
arası birinci dönem ve 1 526 - 1 707 arası Babürlü
İ mparatorluğu dönemi olarak inceleyeceğiz.
Delhi sultanlarının devri olan ilk üç yüzyıl-
56
Isfahan'daki
Mescid-i Şah'ın
planı
l ı k zaman, mimarinin kuruluş ve gelişimi ile ge­
çer. İ l k öneml i eser Kutbeddin Aybek'in yaptır­
dığı Kutup Minar (1 200 M .) denen minaredir. Ca­
m i , ulucami tipindeydi ve bugün hemen hemen
tamamen yıkılmıştır. Yalnız minaresi durmakta­
dır. Gene Aybek'in 1 200'de başlattığı ve sonra­
dan tamamlanan Ecmir 'deki Cami Mescid de
aynı tiptedir. Geniş avlular, derin olmayan ha­
rem kısımları, sivri kemerler devam eder. Ancak
bu i l k yapılarda, özellikle ayrıntılarda Cayna üs­
lubunu _devam ettiren Hindu yapılarının etkisi
görülür. Aybek devri, mimaride çözüm yolları­
nın arandığı bir devirdir. Eserlerde çifte etki gö­
rülür. Bu karma üslup, Kutup Minar ' da da var­
dır. Ü stü yıkıldığı halde 73 metre yüksekliğe
erişen ve yukarı doğru daralan bu yivli minare.
kırmızı kum taşı ve ak mermerden yapılmıştır.
Yukarı doğru daralan minare örneği, Buhara ve
Semerkand'ın yapı tarzıdır. Ancak, yivli gövde
.'

En güzel Safevi camii olan lsfahan'daki Mescid-i Şah, 1 6 1 2 - 1 628 yıllarında

Şah Abbas zamanında yapılmıştır. Meydan-ı Şah .. a bakan 33 metre yüksek­
«

liqindeki taçkapı çini ve kakma mermerlerle süslenmiş, çifte minaresi de

çinilerle kaplanmıştır. Planın esası Büyük Selçuklu camilerinden alınmakla
beraber süslemelerde yenilikler yapılmıştır. (Fotoğraf: Ara Güler)
Kutup M i n a r d e n i l e n minareden detay

57

işçiliği, Gupta sütunlarını hatırlatan Hindu mi­
marlarının eseridir. Bu minarenin daha yakın
bir örneği, çok kısa bir süre önce ( 1 957) i l k kez
Orta Afganistan'daki Cam mevkiinde yıkıntıları
bulunan Firüz Küh şehrinde görülen ve Xll. yüz­
yılda yapılan bir camie ait olduğu sanılan mina­
redir. Cam Minar denen bu eser tuğladan ya­
pılmış, gövdesi süslemeli panolara ayrılmıştır.
'
Bugün yıkılmış o lan iki şerefesi ile üç kısma
bölünmüştür. Birbirinden ayrı iki helezoni mer­
diveni olan minarenin, geometrik örgülerden,
petek gözlerden oluşan süsleri n i . kufi vazı ku­
şakları çevirmekte, yüksek kabartma daireleri
bitkisel ve geometrik şekil ler doldurmaktadır.
Bu m i narenin dekoru i l e , Konya'daki İ nce Mina­
reli Medrese'nin ve Divriği Camii'nin kabartma­
ları arasındaki i l işkiyi görmemeye imkan yok­
tur. Minaredeki mavi renkli çini yazı şeridinde,
Gurl sultanlarından Gıyasü'ddin Ebu'l-Feth Mu­
hammed'in ( 1 1 63 - 1 202) adı yer alıyor. Bu ad,
58
Agra yakınlarında, Ekber
tarafından yaptırılan ( 1 575)
ve ilk büyük Babürlü camii
olan Fethpür Camii Mes­
cidi'nin giriş kapısından gö­
rünüşü.
Delhi 'deki Kutup Minar'da da vardır. Cam Mi·
nar ın i l k örnek olduğunu s oyleyebiliriz.
'
Bu arada, Babürlü mimarisinin klasik dev­
rinde görülen, yanyana üç kubbeli harem bölü­
münün biraz acemice olan ilk örneklerinin Delhi
yakınındaki Şah-ı Alem Camii ( 1 351 · 1 388) i l e
Bara Künbed Camii nde (XV. yüzyıl) belirdiğ ini
'
de işaret etmeliyiz.
Babürlü Camileri: İ l k büyük camileri, Agr:
yakınlarındaki 1 575 tari hli Fethpür Camii Mesci·
di'dir. Ebü'l-Feth Celalü'd-din Ekber'in yaptırdığı
ve bir zafer takını andıran Bülend Dervaza deni­
len porta l , Hindistan'daki en muhteşem, dünya­
daki en yüksek portallerden biridir. Al ve ak
mermerden yapılmış. başlıbaşına bir anıttır. 86
metreyi bulan dikdörtgen partalın girintisi Büyük
Selçuklu eyvanlarını andırır. Gemi teknesi keme­
ri, kilit taşında 21 metre yüksekliği bulur.
Babürlü camileri, hemen aynı özellikleri ta-
 De!hi Cami-Mesci d i ' n i n genel görünüşü

şırlar ve aynı plan düzenini gösterirler_ Ortasın­
da havuz bulunan, üç yönü revaklarla çevr i l i ,
dikdörtgen biçimli ç o k geniş avlu; doğuda, anıt­
sal bir partal , yanlarda daha küçük birer partal
ve avluya göre çok az derin olan harem bölü­
mü . . . Bu bölüm, armudi şeki l l i ve yanyana sıra­
lanmış üç kubbe ile örtülür. Lahor'daki Yezirhan
Camii beş kubbesi ile bir istisnadır. M i hrap
önündeki kubbe daha büyük olur. Harem bölü­
müne, Büyük Selçuklu ve Timurlu cami lerine
benzer şekilde, bir eyvanla girilir. Yapı malze­
mesi, kırmızı kum taşı ve ak mermerdir. Bu tip
camilerin i l k örneği Fethpur Cami-Mescidi ise,
en uyumlu, en ileri örneği de Oelhi Cami-Mesci­
di'dir.

ANADOLU BEYL İ KLEH İ 'NDE CAM İ

i
. - . .. .
Anadolu Selçukluları zamanında yapılmış
, . olan camiler, çok sütunlu 'lllucami tipindedir. Bu
-�: yapılarda mekan bütünlüğü sağlanamamıştır. Me­

"!i kan sorununun b i l i nçt1 olarak ele alınışı, Beylik­

] :!
�- ��"
ler devrinde başlar. Tonozlar, yerini · kubbe l ere
- . . ti bırakır, sütunlar yükselir.
Saruhanoğulları'ndan İ shak Çelebi'n i n 1366
. .. . . .
- -. :1

ItııJ
(H. 768) tarihinde Manisa'da yaptırdığı Ulu Ca­
m i 'de. çok sütunlu bir mekan içinde mihrap
•

-....... , -.--... --. . . . . .. . . .. .....-t

•

: • • •-
•
önündeki kubbenin Edirne'deki Eski Cami'de
• • • •
( 1 403) daha büyük dokuz kubbeye ve araları ge­
nişletilmek üzere on iki ayağın dörde indirilme­
s i , iç mekan meselesini Türk mimarlarının dai­
ma düşündüğünü gösterirse de, cami içini geniş
ve toplu bir mekana kavuşturma yolundaki i l k
Fethpür C a m i i Mesci d i 'nin p l a n ı esaslı teşebbüsü, tek kubbeli küçü_� camilerde
5\::1
 Selçuk'taki İsa Bey C a m i i n i n genel görünüşü
kubbenin arkasına bir ikincisinin eklenişinde
görmekteyiz. Selçuklular zamanında yapıl m ı ş
olan Konya'daki İ nce Minare l i , Karatay Medre­
sesi gibi yapılar, tek kubbel i , mekan endişesi
taşıyan yapıların öncüleridir, denebilir. Tek kub­
beli yapılar, Beylikler devrinde yaygınlaşmıştır.
i znik'te, Bursa'da, Batı Anadolu'nun Manisa, Ti­
re, Söke gibi merkezlerinde tek kubbeli, tek
mekanlı camiler ve mescitler yap ı l ı p durmuş­
tur. l znik Yeşil Camii ( 1 349). Söke - Balat'da 11-
yas Bey Camii ( 1 404) bunlardan iki örnektir. Bu
"
bakımdan 1339 yılında tam amlanmış olan Bur­
sa'daki Orhan Bey Camii büyük bir önem taşır.
Gerçekten, arka arkaya sıralanan iki kubbesiyle
geniş bir hacme varma çabası ilkin bu camide
ortaya çıkar. Bu yapının ardından, Aydınoğlu İ sa
Bey'in Selçuk'da yaptırdığı, kendi adını taşıyan
cami ( 1 375) gelir. Bu tarzdaki yapılarda iç ha­
cim mes&lesi daha bili nçli olarak e l e alınmışsa
da iki ayrı kubbe boşluğu birbiriyle kaynaşma­
dığından aranılan geniş ve toplu mekana iste­
nildiği gibi varılamamıştır. Ama artık geniş ve
toplu mekana giden yol açılmış, Edirne'de 1 447
tarihinde tamamlanan Ü ç Şerefeli Cami'e bu
yoldan varılmıştır.
Avlunun revaklarla çevri l i olarak cami bün­
yesinde ele alınması yine Beylikler devrine rast­
lar. Ama dört revaklı avlu düzenine birden va­
rılmamış, i l kin Manisa'da İ shak Bey { 1 366), son­
ra da Selçuk'da İ sa Bey ( 1 375) camilerinde yal­
nız avlunun doğu, batı ve kuzey yönleri revak­
landırılmıştır. Beylikler devrinde, daha önce:leri
60
yapılmış camilerin bi rçoğunda görülen son ce­
maat yerinin revakı ise bu iki camide her ne­
dense yer almamıştır. Ayrıca bu iki camiin avlu
revakları ahşap kirişlerle kapatılmıştır.
Son Cemaat Yeri: Selçuklu avlularında gö­
rül meyen son cemaat yerine, çok sütunlu cami
içinde i l kin Karamanoğulları devrinde, 1 302 ta­
rihinde Ermenek'te yapı l m ı ş olan U l u Cami'de
rastlarız. Bu yer, üç sahını kıble duvarına para­
lel olan camiin kuzey yönünde değ i l , batı yö­
nündedir. Yine Ermenek'te yapılmış olan Sipas
Camii'nde ( 1 306 - 1 349) aynı durumda bir son
cemaat yerinin bulunmas ı , batı yönünde bulu­
nan bu son cemaat yerlerini birer deneme say­
mamızı gerektirir. Bu arada, Konya ve Akşe­
hir'de X l l l . yüzyı lda yapılmış küçük kare planlı
ve tek kubbe l i , son cemaat yerinin işareti sayı­
labilecek tonozlu, bazen kemerli dehlizleri olan
bazı mescitlerin varlığını da bel irtnıeliyiz. Kon­
ya'da Beşare bey, Hoca Hasan ve Sırcalı; Akşe­
hir'de Ayasofya ve Güdük Minare mescitleri bu
tipin örnekleridir.
Son cemaat yeri, cami i n düzeni içerisinde,
kıble duvarına paralel olarak Aydınoğulları'nın
Birgi'de yaptı rdıkları 1 3 1 2 tarihli Ulu Cami'de
görülür. Bunu Osmanoğulları'nın Bursa'daki Or­
han Bey Camii ( 1 339) ile Germiyanoğulları'nın
( 1 300 - 1 438) Uşak'ta yaptı rdıkları Ulu Cami izler.
Bu camilerin bünyesinde yer alan son cemaat
yeri, XIV. yüzlıyın ikinci yarısından sonra daha
da yaygınlaşır. Kuzey Anadolu'dan da örnek ver­
miş olmak için, Candaroğullar ı zamanında Kas-
 Selçuk'taki
l sa Bey
Cami inin
planı

tamonu'da yaptırılmış olan l bni Neccar Camii Ulu Cami (Manisa): Saruhanoğul l arı'ndan
( 1 253) i l e Candaroğluları'ndan Emir İ smail Oğlu Muzafferüddin İ shak bin Fahrüddin İ lyas Bey'in
Halil Bey'in 1363 tarihinde Kastamonu'nun Ke­ 1366 CH. 768) tarihinde yaptırdığı bu camiin av­
mah köyünde yaptırdığı H a l i l Bey Cam i i 'n i saya­ lusuyla birl ikte boyu 36,55; eni 32,92 metredir.
l ı m ; bu küçük yapıların her ikisinde de üçer ke­ 1 5 ,30 X 30 metre ölçüsünde olan harem kısmını
mer gözlü birer son cemaat yeri b u lunmaktadır. örten ortadaki kubbe içten 1 0,30 metre çapında
Son cemaat yeri, son şekli n i revaklı avlu olup altı kalın ayakla bir kıble duvarının teşkil
düzeninde bulacaktır. ettiği sekizgen plan üzerine oturtulmuştur. Orta
İsa Bey Camii (Selçuk): Dımışklıoğlu Ali kubbenin sağında ve solunda bulunan kısımlar
adında bir mimarın eseri olan bu camii 1 375 ta­ da Bizans başlıklı sütunların taşıdığı sivri kemer-
rihinde Aydınoğulları 'ndan İ sa Bey yaptırmıştır.
56,53 X 48,68 metre ölçüsünde olan camiin üç
tarafı revakla çevri l i avlusuna, biri doğu, biri de
batıda olmak üzere, iki taçkapıdan girilir. D i k­
kati üzerinde toplayan asıl taçkapı, batıdakidir.
Zaten kesme taşla özenmeden yapılan kuzey,
doğu ve güney cepheleri bir öze l l i k göstermez­
ler. Dikkat ve sanat, camiin mermer levhalarla
kaplı olan batı cephesinde toplanmıştır. Enine
göre çok yüksek olan portal, tırtı l l ı bir s i l me i l e
çerçevelenmiştir. Cephede i k i katlı pencereler.
sıralanır. Her biri ayrı ayrı dekore edil miştir.

de arka arkaya iki kubbe, bu enine sah ınları ke­

Harem, enine sahınlardan i barettir. Mi hrap önün­

ser. Ü zeri düz kirişlerle örtülü olan ve Şam'daki

Ü meyye Cam i i'ni hatırlatan yapı, bugün harap
durumdadır. İsa Bey Camiinin ba[ı cepnesi
61

l i küçük kubbelerle örtü!üdür. Yer, altı köşeli
tuğlalarla döşelidir.
Sekizgen üzerinde genişleyen kubbesi ve
küçük kubbelerin örttüğü revakları i l e bu ca­
miin, Osmanlı camileri için esas olan Edirne'­
deki Ü ç Şerefel i 'yi nasıl hazırladığı anlaşılmak­
tadır. Kısa ve kal ı n gövdesi yeşi l , mavi, mor ve
sarı renkte sırlı tuğlalarla süslü olan b i r k i l i m
g i b i örülen minare, camie batı yönden bitişen
medresenin kuzeydoğu köşesindedir.
İ.lyas Bey Camii (Balat): M e nteşeoğul la-
rı'ndan İ lyas Bey' i n , Söke kazasına bağl ı Balat
köyünde, 1404 tarihinde yaptırdığı bu cami, 1 4
metre çapındaki kubbesiyle, yekpare b i r hacim
sağlayan tek kubbel i cam i lerin en büyüğüdür. Bu
geniş ve yüksek kubbeyi taşımak için duvarlar
i k i metre kalınl ığında yapılmış, geniş sivri ke­
merli taç kapı ve .m i h rap hücreleri bu kal ı n l ı k
62
Aydın'ın
Balat
Köyündeki
İ lyas Bey
Camii
içinde yer almıştır. cami içten ve d ı ştan son ae­
rece düzgün mermer levhalarla kaplanmıştır. Bu
yapıda di kkati çeken öze l l i k , b i r yandan toplu
bir hacme yönelen irade ise. bir yandan da g Ü ­
zell i ğ i sad e l i kte bulan anlayıştır. Bu eserle, Sel­
çuklul<:ır'ın mimari anlayışından artık iyice uzak­
l a ş ı ! m ıştır. Taç kapı, çıkıntıl ı kare çerçeve için­
de yer alan bir taşkın sivri kemerden ibarettir.
OSMANLILAR'DA CAM İ (BEYL İ K DEVRİ ) :
İ stanbul ' u n fethinden önce meydana getiril­
miş olan mimari eserler, X l l l . yüzyı l ı n sonların­
dan XV. yüzyı l ı n ortalarına kadar, bölge özel l i k­
leri n i n üstünde bütün Anadolu'ya hakim olan
Beylikler devri üslubunun çerçevesi içine gi rer­
ler. Fakat Osmanoğul ları'n ı n bu devirdeki eser­
leri, mimarimizin gelişmesinde en etki l i rolü
oynadığı ve klasik Osmanlı camilerini hazırla-
yan ara şt ı rmalarda en büyük paya sahip bulun­
duğu için. özel bir önem taşır.
Orhan Bey Camii (Bursa): Camiin, kapısı üze­
rindeki kitabeden, 1339 tarihinde Sultan Orhan ta­
rafından yaptırıldığı anlaşıl ıyor. Timurlu istilası
zamanında . yanan ve harap olan bu camii Çe­
lebi Sultan Mehmed 141 7'de o nartmıştı r . Plan
di kdörtgendir. Kuzey tarafında beş kemerli bir
son cem aat yeri vardır. Bu revakın ortasından
geçilerek küçük bir kubbe altına giri l i r. Buradan
da geçince kendimizi yüksek kubbeli geniş bir
salonda buluruz. Bir orta hol niteliğinde olan bu
salonun döşemesi giriş seviyesindedir. Yapının
mi hveri üzerinde, kıble tarafında i leriye doğru
çıkan, büyük bir kemerle orta salona bağlanan
kare kısım, namaz kılmaya ayrılmıştır ve bura­
ya üç basamakla çıkılır. M�rkez holün sağında
ve s o lund a bulunan iki od a ya yine birer açık
kemerden geçilerek gi r ili r . Her birinin ikişer
basamağı bulunan bu odalar yargılama yapılma­
sı için hazırlanmış kad ı l ı k daireleridir. Bu cami­
de görülen iki kubbe. mekan meselesinin önemle
ele al ındığını, fakat aradaki duvar yüzünden bü­
tün halinde bir mekana varılamadığını göster­
mektedir.
Yeşil Cami (İznik): İ znik'te, sanat tarihi ba­
kımından en di kkate değer anıt, Yeşil Cami'dir.
Son cemaat yerinin cümle kapısı üstü nd eki sü­
lüs kitabeden, 1 379'da yapılmaya başlandığı ve
on dört yıl sonra bittiği anlaşıl ıyor. Camii yap­
tıran Çandarlı Hayreddin Paşa, yapan M i m a r
Hacı b i n Musa'dır. 1 5,35 X 1 1 metre ölçüsünde bir
alanı kaplayan bu yapı, üç bölümden oluşur.
Üstü tonoz biçimli bir çatı ile örtülmüş bu­
lun an üç kemerli son cemaat yeri, çatının orta­
sında yüksek kasnaklı bir kubbenin bulunması
ile öze l l i k kazan ır. Bu kubbe ve tonozları, mukar­
nasl ı sütun başlıklarıyla son bulan devşirme sü­
tunla r taşır. Cümle kapısı kuvvetli bir ışık gölge -
tesiri bırakan mukarnas frizi ile çerçevel e nmiş­
tir. Bu mukarnasların klasik mimarimizde görü­
len sarkıtmaları yoktur.
l çerde, kapı i l e harem arasında, iki büyük
s ütun a dayanan üç gözlü bir kısım yer a l ı r. Bu
kı s m ı n üstü, yanlarda basık tonozlarla, ortada sa­
ğ ı r fenerli bir kubbe i l e k apa tı l mıştı r.
Harem bölümü . karedir; çapı 1 1 , yüksekliği
16,20 metre o l a n ve 2,80 metre yükseklikte on iki
köşeli bir kasnak üzerine oturan tek bir kubbe
ile örtülüdür.
Cami dışardan, özenle yontulmuş sarı renk­
li kalker taşıyla örülmüştür. Minarenin taba n ı ,
so.� cemat yeri, kapı söveleri, sütun b a ş l ı k l arı i s e
63
mermerdendir. Minarenin kaide kısmı da beyaz
mermerden yap ı l m ı ş olup, pembe konglomera ile
geometrik şekilde kaplanmış, altına da mukar­
naslı ve stilize motiflerle süslü mermer b i r ku·
şak eklenmiştir. Bu şekilde b i r minare kaidesine
başka yerde rastlanmaz. Petek, şerefe korkuluğu,
mukarnaslar ve bütün c:ıövde yüzeyi lacivert, sarı.
yeşil. firuze renkl i , sırlı tuğla ve kakma çinilerle
örtülmüştür.
Yeşil Cami (Bursa): Bu cami de, plan bakı­
mından Orhan Bey Camii'ne benzer. Çelebi Sul­
tan Mehmed tarafından ( 1 4 1 3 - 1 42 1 ) yaptırılan
camiin 1420 başında bittiği, giriş kapısının üstün­
de, yan nişlerde yer a l an· kitabeden an l a ş ı l ın a kta­
dır. İç duv ar l a rı süsleyen nakışlar ve çiniler an­
cak 1 424'de Çelebi Sultan Mehmed'in ölümün­
den üç y ı l sonra tamamlanmıştır. Mavimtrak yeşil
ç in ileri nde n dolayı «Yeşi l » adı verilmiştir. Mimar
Hacı İvaz'ın eseri olan bu camiin çinilerini
Mehmet Mecnun, nak ı şl <1 rı n ı İlyas Ali oğlu Ali,
tahta işlerini de Tebrizli Ahmet yapm·ıştır.
ön cephe, yeni bir m i mari anlayış karşısında
bulunduğumuzu göstermeğe yeter. Bu ön cep­
henin -ortasında yazıların, hatai ve rumi şeritle­
rinin çevrelediği, mukarnasların ve filiz kıvrım­
larının zenginleştirdiği muhteşem portal yer
alır ki, bunun da her yanında iki sıra halinde her
biri belirli silmelerle di kdörtgen çerçeveler içi­
ne alınmış dört pencere vardır. Bu pencerelerin
her b i r i mukarnasl ı çerçeveler içine alınmış olup
a l ı n l ıkl arı , değişik filiz k ı vrı ml a r ı , çizgi ve yazı
şeritleri i l e örülmüştür. Görülen haliyle camiin
son cemaat yeri yoktur. Ama son cemaat y eri
kemerlerini taşıyacak olan konsol ların ve üzen­
gilerin varl ı ğ ı , bu yerin yap ı mı na başlanmışken
sonradan vazgeçildiğini göstermektedir.
Cephenin ortasındaki cümle kapısından gi­
ril ince sağda ve solda birer dehlize rastlanır. Bu
dehlizlerden birer dar merdivenl e hünkar dai re­
sine çıkı l ı r. Burada, padişahın cemaatle namaz
kı lması için yapılmış, eksen üzerinde yer alan
hünkar mahfili bulunmaktadır. Bu mahfilin içi ve
kemerinin kenarları çok güzel çinilerle kaplan­
mıştır. Hünkar mahfilinin iki yanındaki odalar
da hareme ayrılmıştır. Mahfi l i n korkuluğu çini
kafes l i olarak yap ı l mıştır.
Camiin içi, bir dikdörtgen üzerinde arka ar­
kaya yer almış 1 2.50 metre çapında iki kubbe
ile yanlardaki üçer odadan ibarettir. Ü ç l ü yan·
farın ortasındaki odalar eyvan şeklindedir. Önde­
ki şadırvanlı ve kubbeli kare salon, kapat ı l m ış
avludan kalma bir anıdır. Yandaki eyvanlar, bir
eyvan biçiminde olan harem kısJllı . küçük bir

eyvan niteliğini taşıyan şadırvanlı salonun giri­
şi, Selçuklu medreselerinde gördüğümüz dört
eyvanlı mimari geleneğinin unutulmamış oldu­
ğu n u göstermekte dir.
Cami içindeki bütün duvarlar, yerden baş­
layarak, insan boyunda altı köşeli koyu yeş i l ,
açık v e koyu mavi renkte çinilerle kaplıdır. 1 0
metre yükseklikteki mihrap d a beyaz, açık ve
koyu mavi, siyah, altın renkli çinilerle kaplan­
m ı ştır. Cami i n mermer levhalarla örtülü dışı,
özellikle ön cephesi, çinilerle kaplanmış olan
içine denktir.
Bursa'da Yeşil Cami'in daha önceki bir ör·
neği Yıldırım Beyazid Camii (1 390) ise, Orhan
64
Bursa'daki
Yeşil Cami'de
zemin katın
planı
Bey Cam i i 'nin sonraki bir benzeri de il. Murad
Camii'dir � 1 424 - 1 426).
Bursa üslubunda yapılmış olan b u camilerin
gerek l stanbul 'da, gerekse Anadolu'da, Afyon'­
da ve Amasya'da birçok başarılı örnekleri vardır.
Ulu Cami {Bursa): Yapımına Yıldırım Baye­
zid zamanında, Niğbolu zaferinden (Eylül 1396)
sonra başlanan ve minberin kitabesindeki tarihe
göre 1 3.99-1 400'de (H. 802) tamamlandığı kabul
olunan U l u Cami-. dıştan 68 X 56 metre ölçüsünde
olup, dört sıra dörder eş ayakla yirmi kare me­
kana bölünmüştür. Bunların her biri, her iki yönde
sivri kemerlerle birbirine baqlanmış: böylece
f

'
Xll.Yüzyılda Batı Türkistan da doğup, sonradan Vesi kentine yerleşen, hec�
vezniyle yazan ünlü tasavvuf şairi Ahmet Yesevl'nin türbesi (X!V. Yüzyıl ) .
Edirne'deki Ü ç Şerefeli
Cami ( 1 437-1447) büyük
bir mekanı gerçekleştir·
me yo l u ndak i önemli bir
uygulamadır. Minare sa­
yısı ilk olarak bu camide
dörde çıkmıştır. Minare­
lerin boyları ve biçimleri
değişiktir.
meydana gelen yirmi kare mekan 1 0,60 metre ça­
pında kubbelerle örtülmüştür. Yalnız orta sahnın
cümle kapısından sonraki ikinci kubbesi açık bı­
rakılmışkeı:ı. sonradan bir camekarı ile kapatı lmış­
tır. Bu kapatılan kısmın altında on altı köşeli bir
şadırvan vardır.
Eski Cami (Edirne): Her kenarı dıştan 49,50
metre olan bu camiin Bursa'daki Ulu Cami'den
esaslı farkı, ayaklarının on ikiden her kenarı 2,80
metre olan dört kare ayağa bindirilmesidir. Böy­
lece 1 3,50 metre çapındaki dokuz ku:ıbeyi dört
kalın ayak yüklenmiş bulunmaktadır k i , bu durum
mekanın gelişmesi yolunda ileri bir aşama sayı­
l ı r.
Üç Şerefeli Cami (Edirne): 1 43 7 i l e 1447
arasında i l . Murad tarafından yaptırılmış olan
ve avlusu dıştan 66,50 X 64,50 metre ölçüsünde
65
bir alan kaplayan bu cami, büyük bir mekanı ger­
çekleştirme çabasının i l k önemli denemelerin­
den biridir. Burada çok kubbeli sistemde büyük
bir değişi klik olduğunu, 24,25 X 60 metre ölçü­
sünde olan cami içinin, çapı 24,'ı metreyi bu­
r.
lan ve kilit altında 28,40 metreye k8dar yüksel e.n
büyük bir kubbe ile örtüldüğünü, küçük yan kub­
belerin bu orta kubbe lehine dörde indiğini gö­
rüyoruz. Orta kubbe on iki pencereli bir kasnağa
oturur. Bu kasnağın dışında on iki kubbe göğüs­
lemesi vardır k i , bunlar i l k kez bu camide uygu­
lanmıştır. Büyük kubbe kaidesi, ikisi ortada, ikisi
giriş, öteki ikisi de kı b l e duvarına gömülmüş altı
ayağa dayanan kemerlere pandantiflerle oturtul­
muştur.
Camiin, dört tarafı revaklarla çevrili ve or·
tası şadırvan l ı avlusu, Osmanlı camilerinin avlu­
larına en eski bir örnek olarak gösterilebilir. Av-
,
 !unun _köşelerinde kesme taştan, değişik boyda
ve türlü şeki l lerle yapılmış dört minare vardır.
M i nare sayısı, i l k olarak bu camide dörde çıkmış­
tır.
İMPARATORLUK DEVR·I
Birtakım m i mari problemlerin Beylikler dev­
edilen sonuçların toplu_ olarak (}ç Şerefeli Cami'­
rinde yer yer nasıl çözülmeğe başladığını, elde
de nasıl kaynaştığ!nı görmüş bulunuyoruz. İs­
tanbul'da fetihten sonra yapılan i l k Fatih Cami i'­
nin ( 1 462-1470) kıble tarafındaki yarım kubbesi
de, Üç Şerefe l i 'nin ·kubbesi n i daha da genişlet­
mek hamlesinden doğmuştur.
Şimdiki Fatih Cami i , bir deprem sonucun­
da 1 765'de yıkılan eskisinin yerinde, · i l. M ustafa
zamanında yapılmış ve 1 771 'de namaza açılmış­
tır. İ l k Fatih Cami i 'nden revaklı şadırvan avlusu,
üstü mukarnaslarla süslü taç kapı, dış avlunun
iki kapısı, -birinci şerefeye kadar- minareler dı­
şında hiç bir şey kalmamıştır.
İlk defa Ağaoğlu Mehmed, XVI. ve XVH. yüz­
yılların bazı yazil ı kaynaklarını, Türk ve yabanc:
sanatçılar tarafından yapılan lstanbul manzarala­
rına ait bazı resimleri inceleyerek eski Fatih Ca­
mii'n i n plan şemasını çizmiş, böylece Üç Şere­
feli ile Beyazid Camii' ( 1 506) arasında bi r bağ
kurmamıza imkan vermiştir. Buna göre cami or­
talama 26,6 metre çapında bir merkezi kubbe ve
buna m ihrap yönürde eklenen bi r yarım kub­
.oeyle örtülüydü. Yanlarda da arka arkaya üçer
küçük kubbe bulunuyordu.
Bir yandan geniş, yüksek, bi r mekanı ger­
çekleştirme çabasıyla Türk mimarları.yeni buluş­
lara giderken, bir yandan da alışılmış şeki llere
uyularak yine İstanbul'da Mahmut Paşa ( 1 485),
Firuz Ağa (1491) camileri gibi tek kubbe l i ; ya da
66
-
eski Fatih Camii tipine uyularak Atik Ali Paşa Ca­
m i i ( 1 497) gibi büyük kubbeye bitişik tek yarım
kubbeli camiler de yapılıyordu.
Kıble yönüne bir yarım kubbe eklendikten
sonra. hem s imetri prensibine, hem de daha ge­
niş bir mekan elde etme hedefine uyularak, kıble
yönünün karşı tarafına da bir yarım· kubbe eklen­
mesi gerekiyordu. İşte Beyazid Camii'nin (1506)
iki yarım kubbesi bu anlayıştan doğdu.
Bayezid Camii geniş ve yüksek bir hacim
sağlayan iki yarım kubbesiyle, zorunlu ve doğal
bir akışı izleyen bir mimari anlayışının, bir sa­
nat iradesinin mantıklı sonucudur.
Camiin kıble yönü karşısındaki yarım kub­
.
�eyi kaldırıp sağa ve sola birer yarım kubbe
ekleyerek merkezi çevresinde üçlü yarım kub­
be ile yeni bir hacim denemesine girişmek şe­
refi, en büyük Türk mimarı Koca Sinan'a nasip ol­
muştur. İstanbul 'da, Üsküdar iskelesinin karşı­
en dikkate d eğer örneğidir. Bu cam l i n ardından,
sındaki Mihrimah Camii ( 1 547) bu denemenin
bir yıl sonra ( 1 548'de) yapımı tamamlanan, dört
yarım kubbeli Şehzade Camii gelecektir.
l\lasik Türk cami inde genişleyen mekan, ay­
nı zamanda yükselmeğe de başlamıştır. Sinan'ın
büyük eserlerinden biri olan Süleymaniye Ca­
mii 'nde ( 1 557) merkezJ kubbenin yalnız genişle­
mekle kalmayıp yerden 48 metre yükselmesi, iç
hacme veril.en önemin başka b i r görünüşüdür.
Bayezid Camii'nde yassılaşmış bir durumda olan
yarım kubbeler de, merkezi kubbenin yerden da­
ha da yükselmesiyle · S_üleymaniye'de yuvarlak
bir karakter almıştır. Gözün yerden başl ıyarak
büyük kubbenin alemine kadar kolaylıkla yükse·
lişini sağlamak için de, yan küçük kubbelerin,
trompların, merkezdeki karenin ayaklarını dışa­
rıda d_evam ettiren köşelerdeki sekizgen daya­
·
nak kulelerinin türlü seviyelerde ve planlarda
kademelenmesi i l e yapıya piramidal b i r şeki l ve­
rilmiştir. Klasik camide dış piramidal şekil, ge­
nişleyen iç hacim ile birlikte gelişmiştir. Bu pi­
ramidal şekilde ahengi bozmamak için, kubbe
baskısını karşılamak üzere, yanlara dayanarak gö·
revindeki dış galeriler ve iç yan sahınlar eklen­
miştir.
I_ Eski Fatih Camiinin
cephesi (Restitüsyon)
Süleymaniye'nin kubbesi yalnız genişli ğiy.le d e ğ i l . yüksekliğiyle de S i n a n ' ı n iç hacme verdiği önemi gösterir.
,

67
Edirne, Sei i miye Camii. Enlemesine rölöve.

İstanbul, Süleymaniye Cı:ır n i i . Rölöve.

68
 Işık ve gölge oyunları da bu b i l eşimlerin et­ genişletilmiş, böylece cami içine büyük bir ha­
kisini artırmakta, kubbelerin yuvarlak çizgileri cim verilmek istenmiştir. Aşağıdan yukarıya beş
içinde ince ve uyumlu boyutlarıyla yükselen mi­ sıra üzerine istiflenen 260 yuvarlak kemerli pen- .
nareler yapının bütününe bir hafiflik vermekte­ cere, yapıya büyük bir hafiflik sağladığı gibi ca­
dir. miin içini başka hiç bir camide görülmeyen bir
Ü ç Şerefel i 'de ya da. Bayezid Camii 'nde ele ışığa boğmaktadır. Beyaz zemin üzerine mavi,
alınan açıklık ve kapa l ı l ı k sorunu, Süleymaniye yeşil, kırmızı, firuze ve siyah renklerle üsluplaş­
Camii 'nde en güzel çözümünü bulmuştur. Süley­ mış lale, sümbül, karanfil gibi çiçeklerle ve gi­
maniye'de doğu ve batıdaki kemer kavislerinin ritt dallarla süslenen İ znik çinileri, duvarların ve
iç yüzlerindeki pencere dizileri yalnız cami içini ayakların yukarı kısımlarını üst kornişlere kadar
aydınlatmak kayg ı s ı i l e deği l , hem yarım kubbe­ kaplar. Camide 2 1 043 adet çini kullanılmıştır.
lerin kabarı klığını geniş iki kemerle karşılayarak Mekan etkisi bakımından Sü leymaniye'den daha
yuvarlak çizgilerin verebileceği tekdüzelik izle­ i leriye giden Sultan Ahmed Camii, göklere yük­
nimini azaltmak, hem de o kemerlerin çerçeve­ selen narin altı m i naresi ve zarif kubbesiyle,
lediği yüzey üzerinde açıklık ve kapa l ı l ı kla bir Ayasofya'nın ağırlığı karşısında, hafifliğin ve in­
ritm sağlamak için · uygulanmıştır. cel iğin erişilmez bir sembolüdür.
Bu camide minarelerin sayısı i l k olarak altı­
Bütün bu estetik sonuçlar, Beyl i kler devri­
ya yükselmiştir.
n i n çeşitli denemelerini olgunlaştırmakla elde
edilmiştir. Süleymaniye Camii'nin cephesi ile, Nuru Osmaniye Camii (İstanbul) : Yuvarlak
söz gelimi Bursa'daki Yeşil Cami'in cephesini kı­ biçimlere tutkun olan barok üslubun Türkiye'deki
yaslamak, bu konuda elde edilen sonuçların zen­ i l k önem l i eseridir. 1 748'de yapımına başlanan
ginliğini göstermeğe yeterlidir. ve 1 756'da tamamlanan bu camiin m i marı Mus­
Şimdiye kadar üzerinde durduğumuz este­ tafa Ağa, yardımcısı da Siman Kalfa'dır. Set üs­
tik ve teknik problemleri en başarılı biçimde çö­ tüne yapılmış kavisli bir avlu ile tek büyük kub­
zümleyen sanat anıtı, hiç kuşkusuz Sinan'ın ol­ beli bir sahından ibarettir. Burada avlu klasik
gunluk devri eseri olan Edirne'deki Selimiye Ca­ plandan bütünüyle ayrılmış, revakları on iki sü­
mii'dir. Sinan ·bu sonuca adım adı m varmış, ön­ tuna dayanan ve on dört kubbe ile örtülen yarım
ceki eserlerinde denediği bireşimlerin sakıncalı daire bir biçim almıştır. İ kişer şerefeli iki mi­
gördüğü taraflarını atarak pürüzsüz bir uyuma, nareden biri son cemaat yerinin sağ , öteki de sol
yapımı 1 575'de tamamlanan bu camide varmıştır. köşesinde bulunmaktadır.
Şehzade Camii'nde dört yarım kubbeli kompo­ Ü stü yarım kubbeyle örtülü olan mihrap kıs­
zisyonu denediği halde, Süleymaniye'de iki ya­ m ı , bir kilise absidi gibi dışarıya taşkın, yarı dai-
rım kubbeli kompozisy� n a dönmesi; sonra Seli­
miye'de, Süleymaniye'nin yarım kubbelerini kal­
dırarak 3 1 ,30 metre çapındaki merkezi kubbeyi
sekiz ayağa oturtması; böylece gerçekleştirdiği
sekizgen planın kubbe kasnağı altındaki köşele­
rine tromplar, bunların arasına da tablaları pence­
re dizileriyle süslü alınl ıklar koyarak bir kaba­
rıklık ve düzlük düzeni elde etmesi, Sinan'ın Ba­
yezid Camii 'nden sonra vardığı sonuçların büyük­
lüğünü göstermektedir.
Sultan Ahmet Camii (İstanbul) : 1 . Sultan
Ahmet tarafından 1 609'da yaptı rılmaya başlanan
bu cam i , 1 6 1 6 tarihinde tamamlanmıştır. M imar
Mehmed Ağa'nın eseri olan cam i i n harem kısmı
64 X 72 metre ölçüsünde bir alanı kaplar. Çapı
24 metreyi bulan, yüksekl iği de 43 metre olan
kubbe, dört büyük fil 3yağı üzerine binen dört
büyük kemere pandantiflerle oturur. Beş metre
çapında olan bu ayaklar aşağıdan yukarıya kadar
yivlidir. Yivler, ayakların ağ ırlığını hafifletirler.
Sivri kemerli dört yarım kubbe üçer eksedra i l e Nuru Osmaniye Camiinin planı
69
 -
......
l•

1..

•
•
�-

Nuru Osmaniye C a m i i (solda) ve onu et ki leyen Edirnekapı'daki Mihrimah Sultan C a m i i n i n d ı ştan görünüşü

re şeklinde büyük bir hücredir. Cami içinde bir­
birine .yakın, üst üste beş sıraya dizil miş 1 74
pencere vardır. Bunların kemerleri sivri deği l , ka­
visli ve dilimlidir.
Bu camide, Sinan'ın Edirnekapısı'nda 1 550-
1 555 arasında yaptığı dört geniş kemerli Mihri­
mah Sultan Camii'nin etkisi besbe l l idir. Ama
XVll. yüzyılda Avrupa'da güzel örnekler vermi_ş
olan barok üslup, burada bu etkiyle tam kayna­
şamamıştır.

70
 TÜRBELER

ı
Türbe, İslam dünyasında sultanlar, saraya ,..
.

__ - ---- . .... - - - - - - - - 1
- . _

mensup k i ş i l er, komutanlar, d i n l iderleri ve ü n l ü

kişiler i ç i n yapılan mezar anıtlarıdır. Emeviler za­
manında yap ı l mış türbeye rastlanmıyor. B i l i nen
ilk İslami mezar anıtı, Samarra'daki Kubbetü's
Sülab iye'd i r . Bu türbe Abbasi halifesi El-Munta­
sır'ın annesi tarafından 862 yıl ında ölen oğl u için
yaptırılmıştır. Sekiz kenarlı b i r d!Ş duvarıyla bir
iç duvardan ibarettir. Her ikisinin · arasında bir ı
,.·
çevre koridoru bul unmaktadır. İçteki sekizgen,
1
1
tromplu bir kubbe ile örtülüdür. Bundan sonra,
1
1
Arap-islam dünyası n ı n i l k türbe yapıcıları Fatımi·
ler 'd i r.
Fatımiler, Mısı r'da kare planlı, kubbe l i tür­
beler yaptılar. En eskileri, Fusiat yakınlarında yı­
kıntıları görü fen ve Seb'a Benat, yani «Yedi Kız­
lar» denilen topluluktan kalma dört yapıdır. Bun­ .
'
'
ları, aslı Bağdat'lı olan bir vezir 1 0 1 6'da yaptı r­ \

mıştır. Malzeme, moloz taştır. Her cephede gemi ,\

" -- - - -- - - -. .. -' I

teknesi gibi kemerli birer kapı vardır. "Gövde,

tromplara dayalı kubbe i l e örtülür. Bu türbeler Kümbed-i Surkh. Mezar hücres i n i n planı
M ı sır'da Xll. yüzy ı l ı n başından itibaren çoğalma­
ğa başlar. - - - ··- - - - - - - - - r· ·· - - - - - - - - - - -- �.
'

BÜYÜK SELÇUKLULAR'DA TÜRBE:

B'.iyük Selçuklular'ın mimaris i nde türbeler

öneml i yer tutar. Gerek Türkistan'da, gerek batı
İran'da, hala ayakta duran nefis anıt mezarlar ya­
p ı l mıştır. İran ve Turan'da yapılan bu türbeleri,
"
ı-
genel olarak üç tipe ayırab i l iriz. Bunlar, ya dört
köşe l i , ya çok köşeli, ya da yuvarlak biçiml idir.
İçten kubbe ile, dıştan biçimlerine gö�e piramit
ya da koni k külahla örtülüdürler ve pek çoğu i k i
katlıdır. Merdivenle i n ilen bodrum, mezar odası­
d ı r. Çoğunda bir de mihrap bulunan üst kat ise
mescit ya da ziyaretgah'dır.
1
Meraga'da bulun.an Kümbed-i Surkh ( 1 147, . . ..

M. - 542 H.) kare planl ıdır. Tuğladarı yapılmış­

tır. İçten. kareden .yu varlağa mukarnasla.rla ge­
ç i l e n kubbesi, dışardan sekiz köşeli piramit kü­
lahla örtü lüydü. Köşelerinde birer gömme sütun
fN
vardır. Sivri kemerli kapı s ı , arabesk ve kufi yazı
kuşaklarıyla çevr i l idir. Tuğla ve çin iden oluşan ör­
geler. alçı zem in üzerindedir. Künıbed·i Surkh'un üst kat p l a n ı
71
 Nahfivan'daki Mü'mine Hatun Türbesi, çok
köşeli Selçuklu türbe tipinin ve tuğla iş­
çiliğinin en güzel örneklerindendir. Dış­
tan on köşel i, içten sil indir biçimli bir yapısı
vardır. Saçak kısmında üç mukarnas sırası ve
bir küfi yazı şeridi gövdeyi sarar. Bu Çini harfli
.
. şeridin altından on kenar, silmelerle birbirl€r in­
den ayrılır. Tuğla mozayik yazıların süslediği sil­
mel�r. her biri değişik kompozisyonlar taşıyan
panolar biçimindeki yüzeyleri sınırlandırır. Sivri
kemerli kapının üstüne, eseri yapan Nahçivanlı
Usta Acem-i ibn Ebu Bekr'in imza kit::ıbesi kon­
muştur. Daha yukarıdaki brr kitabeden de yapının
1 1 87'de tamamlandıqı okunur.
Yuvarlak tipin örneği ise, lran'ın Urmiya
şehrindeki Se Kümbed'dir. Bu da öbür Büyük
Selçuklu türbeleri gibi tuğla gövdelidir. Kapısı
zengin süslemelerle örtülü dikdörtgen bir Çer­
çeve içindedir. Kapı girintisinin üstü mukarnas­
lıdır.
Urmiya. SE Kümbed
Bunların dışında, anıtsal diyeceğimiz büyük
ölçüde kubbeli türbeler de vardır. Bunların ba­
şında, Sultan Sencer' in Merv'deki türbesi gelir
( 1 1 57). Muhammet Atsız adında bir Türk mi­
marın eseridir. 14 metre yüksekliğinde kare bir
alt gövdesi vardır. Her kenarı 2 7 metreyi bulur.
1 7 metre çapında ve o devre kadar görülmemiş
büyüklükte olan kubbenin içi damarlıdır. Bu kub­
beyi dıştan bir kubbe daha kapatır. Dışardan, ke­
merli galeriler, bu yüksek kubbeyi kısmen örter.
72
ANADOLU SELÇUKLULARl'NDA TÜ RBE:
Anadolu'daki Selçuklu türbeleri, gene l l i kl e
i ran'daki Selçuklu türbelerini devam ettirirler.
Ana bünyede ve programda büyük bir değişiklik
göstermemekle beraber, orantı, form. malzeme
ve süslemelerinde yen i l ikler, değişiklikler görü­
lür. Anadolu türbelerinin çoğunluğu taştandır ve
çokgen planlıdır. Ayrıca, yuvarlak gövdeli olan­
lar da vardır. Xll ve Xlll. yüzyıllarda kare gövdeli
türbelere pek rastlanmaz. Yalnız, Kayseri 'nin
Pazarören nahiyesi civarında tarihi bilinmeyen
Melikgazi türbesi, az rastlanır örneklerden biri­
dir. İ kinci bir kare gövdeli örnek Ahlat'ta, bugün­
kü kasabanın içinde ve «Erzen Hatun» Türbesi'­
n i n yanındaki, üst kısmı bulunmayan türbedir. Ah­
lat'taki bu türbe, halk arasında «Necmeddin-i
Havai 'nin çilehanesi» diye anılır. Dıştan dışa 5 , 1 0
m.2 l i k , kesme taştan bir yapıdır. Ü st kısmı yıkıl­
mıs. daha büyük bir olasılıkla, tamamlanamamış­
tır. Kitabesinden 1 222 (619 H.) yıl ında yapı ldığını
okuyoruz.
Bu yapı, kare planlı ve tarihi kesinlikle bili­
nen e n eski Anadolu türbesidir. Böylece, Pazar­
ören Melikgazi, Kırşehir Cacabey ( 1 272) ve hat­
ta Sivas Buruciye medreselerindeki türbeleri de
düşünürsek, X l l l . yüzyılda, Anadolu'da, pek az da
olsa, bu tarz kümbetlerin varl ığını kabul edebi­
liriz. Bir başka tip « Eyvan t_a rzıı> denilen ve tek
bir eyvandan meydşna gelen türbelerdir. Bu tip
türbeler de çok yaygın değildir; Konya, Akşehir,
Kastamonu ve daha birkaç merkezde, az sayıda
örnekleri bulunur. Bu çokgen, yuvarlak, kare plan­
lı ve eyvan tarzı türbelerden başka, hepsinin ka­
rışımından meydana gel-en, çok yaygın olmayan
bir tip de, kare planlı bir alt gövde üzerine çok­
gen ya da daha başka çeşit bir üst gövdeden ya­
pılanlardır. Anadolu'da bu tipe daha çok Xlll. yüz­
y ı l ın ikinci yarısında rastlıyoruz. Bu türbelerin
X l l l . yüzyıl sonlarından sonra, öze l l i kle XIV. yüz­
yılda oldukça yaygınlaştığını da söyleyebili r.iz.
Tokat'ta Ali Tusi (1 252), Amasya'da Gökmedrese
( 1 267) türbeleri bu tipin örnekleridir. Ancak
daha yüzy ı l ı n başında yapılan Sivas'taki 1. Keyka­
vus Şifahanesi ( 1 2 1 7) ve Divriği Turan Melik
Darüşşifası 'ndaki ( 1 223) türbeleri de bu gruba
katabi l iriz. Bu yapıların hepsi de kare bir alt göv­
de ile çokgen bir üst gövdeden meydana gelmiş­
lerdir. 1 . Keykavus ve Divriği örneklerinde alt
gövdeler, darüşşifaların bünyeleri içinde kalmak­
ta ve dışardan farkedilememektedirler. Ama içer­
de, bunların alt yapıları iyice belirmiştir. Yalnız
Divriği'deki türbenin alt kısmı, girişinde geniş
kemerli bir kısımla dikdörtgene dönüşmüş, an-
Azerbaycan'da, Nahcivan'da, çok köşeli Selçuklu türbe tipinin ve tugıa işçili ğinin en
güzel örneklerinden Mü'mine Hatun Türbesi ( 1 1 87 yılında tamam lanmıştır).
73
 - ....

......
.. ..
__ __
---

Nahcivan'da. 1 1 61-1 1 62'de yapılmış olan Yusuf ibn Kuseyr Türbesi.

74
 cak üst gövde asıl türbenin yer aldığı kare üze­
rıne oturmuştur. 1. Keykavus'un türbesi ise tam
bir karedir ve avlu cephesi zengin çini dekoras­
yonu ile belirtilmiştir. Bu tarz türbelerin çoğunun
alt gövdeleri taş, üst gövdeleri tuğla olarak yapı­
lır. Amasya Gökmedrese'si, 1 . Keykavus türbeleri
böyledir. Tuğla kısımları çok zaman çiniyle de­
kore ed i lmiştir. Nitekim tarihleri kesinlikle b i l i­
nemeyen ve XIV. yüzyıl başlarına tarihlenebile­
cek Akşehir'de Seyyit Mahmut Hayrani, Konya'·
da Mevlana ve Sivas'ta Güdük Minare denen
Şeyh Hasan Bey türbeleri, bu tipin örnekleridir.
Hepsinde de alt gövde kesme taştan, üst kısım
ise çini dekorlu tuÇjladan örülmüştür.
Anadolu 'daki Selçuklu türbeleri de, l ran'da­
ki Selçuklu örnekleri gibi, içten kubbe i l e ve
planlarına göre dıştan konik ya da piramidal vb.
külahlarla örülüdür. Yapı, esas olarak, iki kattan
meydana gelir. Yer seviyesindeki küçük bir kapı·
dan merdivenle inilen bodrum, mezar hücresi·
dir. Çoğu zaman iki taraflı merdivenle çıkılan ve
esas �övdenin içinde kalan üst kısım, mescittir.
Kümbet adı da verilen bu türbelere Anadolu'nun
birçok yerlerinde (Erzurum, Ahlat, Kayseri, Sivas,
Tokat, Konya, Niğde g ibi şehirl erde) rastlanır.
Bunların tek başına bağımsız ya da bir medrese·
ye, camie, darüşşifaya bitişik olarak yapılanları
vardır. Çoğu taş kaplamadır. Tek tük, tuğla ya de
taş-tuğla karışık olanları da görülür.
Gövdelerine göre tiplere ayırdığımız bu tür·
.
belerden, çok ke narlı başlıca örnekler şunlardır:
Divriği 'de Sitte Melik ( 1 1 66) ve Emir Kame­
reddin ( 1 1 96). Amasya'da Halifet Gazi ( 1 1 46).
Niksar'da Kırkkızlar ( 1 220). Konya'da Tacül-Vezir Çok kenarlı taş türbelerin en güzel
(1239), Kayseri'de Sivas yolu üzerindeki Çifte örneklerin den Ahlat'taki Ulu Kümbet.
Kümbet denilen türbe i l e Huand Hatun türbesi
(1 238'den az sonra) bunlardan bazılarıdır. Kon­
ya, Ahlat ve Kayseri'de isini ve kesin tarihleri Yuvarlak gövdeli olanlar: Ahlat'ta Ulu Küm­
bilinmeyen sekiz kenarlı b irçok türbe vardır. bed ( 1 273), Hasan Padişah (1 275) gibi türbelerdir.
On ve daha çol< kenarlı olanlar: Konya'da Eyvan tarzında olanlar içın ıse, Konya'daki
Alaeddin Camii bitişiğindeki Selçuklu Sultanları Gömeç Hatun ve Akşehir'deki (Reis bucağında)
Türbesi, Kayseri'de Döner Kümbet (1 275). Emi r Yavtaş türbeleri örnek olabilir.
Erzurum'daki Ü ç Kümbetler içinde en gös· Bu türbe tiplerinin yanına, başlıbaşına bir
terişlisi olan ve Emir Saltuk denilen türbe, külah tip olan, anıtsal karakterli Tercan'dakl Mama
örtüsü ve saçak kısım m bakımından son dere­ Hatun Türbesi'ni de koymak gerekir.
ce güzel ve orijinal bir tiptir. Bu türbenin bir ben­ Mama Hatun Türbesi: Erzurum'un 90 km.
zeri de, Kırşehir'deki · M e l i k Gazi• türbe s idir. İ ki· batısındadır. Gösterdiği özellikler dolayıslyle
sinin de gövdeleri yukardaki köşelerde son bu,l· Anadolu'da ve İ ran'da benzeri olmıyan, taş ya­
makta ve külah adeta gövdeye geçmektedir. İ ki p ı l ı , anıtsal bir türbedir. Yapı, bir kümbet ile onu
eser de, çok kenarlı Anadolu türbelerinin var­ çeviren bir duvardan meydana gelir. iki buçuk
yantlarıdır. Emir Saltık Türbesi, Xll . yüzyılda ya metre kalınlığında, içten on üç metre çapında bir
da Xlll. yüzyıl başlarında yapılmıştır. Kırşehir'in daire olan bu duvarın iç tarafında şişkin sivri ke·
Melik Gazi türbesi ise Xll. yüzyılın i l k yarısına merli . nişler sıralanır. Baz ılarında sandukalar bµ­
aittir. lunur. Bu nişlerde, herhalde türbede gf:>mülü olan
75
 Tercan'daki Mama
Hatun Türbesi başlı-
başına bir tiptir. Bu
anıtsal yapı, Saltuklu
Prensesi . Mama Ha­
tun 'un yattığı silindi­
rik dilimli bir kümbet­
le, onu çevreleyen ve
şişkin sivri kemerli
nişlerinde Mama Ha-
tun'un yakınlarının �ı
yattığı .sanılan kalın
bir duvardan meyda-
na gelmektedir.

..,

_Jlı\
----
T - �\ .
l
f
/,
-.�l .: --:_,..
\..,
İ.'
'
·;,ı ....

,\
Mama Hatun Türbesinde, kümbetin s i lindirik di­
limlerinden biri ve tiirbenin plan ı . Kümbeti çevi­
ren duvarın çapı, içten 1 3 metredir.

76
 Saltuklu prensesi Mama Hatun 'un yakın·
farı yatmaktadır. Bu duvar cephesinde yer
alan muhteşem bir portalden çevre ko·
ridoruna girilir. Asıl kümbet, kare b i r oturtmalık
üzerinde ve dairenin tam ortasında yükselmekte·
dir. Kesme taştan yapılmış gövde, yuvarlak çu­
buk şeklindeki s i l melerin çerç.evelediği sekiz
s i l i ndirik d i l i mden oluşur. Bu dilimler içerde da­
ha keskin sekiz girinti yapar. Bu girintilerden çı­
kan hatlar yukarda da devam eder ve kubbenin
orta noktasında birleşir. Böylece kubbe içerde
adeta gotik'in d i l i m l i kubbelerini hatırlatan bir
özel l i k gösterir. Kubbeyi örten konik çatının üze­
rindeki ince silmeler, süs kemerleri meydana ge­
tirir.
Kubbenin iç yapısının çok ilgi çekici b i r
başka örneğini, Türkistan'da · bulunan XI. yüzyıla
... ait bir Karahanlı eseri olan Balacı Hatun Türbe­
si'nde buluruz. Çevre duvarlarındaki taç kapı,
zengin geometrik ve bitkisel taş dekorludur. Bu
kapı üzerinde bulunan bir kitabeden, türbeyi Ah·
latlı Mufaddalü'I Ahval oğlu Ebu'n-Nema adlı bir
:-. .�.: ::-.-.-.:·::.�:::�::�.
"
�::: :.�: -. -. ::11.
� ;
Döner Kümbet'in kesiti (solda) ve Kavseri'de
H u a n d Hatun k ü l l iyes i n i n p l an ı
77
mimarın yaptığı okunur. Ancak tarihini belirten
bir kitabesi yoktur. Tarihi kaynaklar ve yapının
mimari öze l l i kleri, bu eserin X l l . yüzyıl sonların­
da ya da x ı ı ı . yüzyıl başlarında yapıldığını göste­
riyor.
c;ok kenarlı taş türbelerin en güzel örnekle-
Döner Kümbet, Ahlat'taki Ulu Kümbet 'tir Huand
ri,' belki de Kayseri'deki Huand Hatun Türbesi ve
.
Hatun Türbesi, kendi adını taşıyan Külliye ' nin
içinde yer alan ve mukarnaslı bir kare oturtmalık
üzerinde yükselen, Anadolu Selçuklu t ü rbeleri­
nin en zarif örneğidir. Mihrabı, pencereleri, sa·
çak kısmı , çok ölçülü şekilde kabartmalarla süs­
lenmiştir. Devri için başka bir örneği olmayan
mukarnasl ı oturtmal ı ğ ı , beyaz taş ve mermer·
dendir. Döner Kümbet ise, geometrik ve bitkisel
dekorasyonu yanında, ası l , gövresinin çeşitli yüz­
lerinde ve kapı tarafında yer alan figürlü kabart­
malarıyla ünlüdür. Mimari bakımdan da son de­
rece orantıl ı olan türbede yer alan figürlü kabart·
malar; hayvan, insan ve hayali yaratıkların tür­
lü kompozisyonlarıdır. Bu figürlerin, Türklerin
İ slam öncesi inançlarından kalma, totemsel döne­
min uzantı ları olduğunu söyliyebiliriz.
i:
 İran'da S u ltaniye'deki O l caytu Hüdabende Tü rbe s i ( 1 3 07-1320) b i r m i m a r l ı k harikasıdır. Bugün harap du­
rumdaki türbe birçok türbeye örnek o l m u ştur. Amerika'da l l l inois'deki Bahai tapınağı bu türbe örnek a l ı ­
narak y apı l m ı şt ı r

İ LHANLILAR'DA TÜ RBE:

Bu devirden kalma pek çok türbe vardır.

Bunların büyük kısmı, kare, yuvarlak ya da çok
köşeli tiptedir. Plan bakımından Selçuklu türbe­
lerinin benzeridirler. Yuvarlak tipe Salmas'da
Nür-i Hatun (1 320). Hoy'da Sultan Haydar (1 300);
çubuklu yuvarlak tipe, Radkan'da M i l-i nadkan
( 1 300). Veramin'de üçgen çubuklu Alaeddin
( 1 298), ve Demavend'de İ mamzade Abdullah
( 1 300); k a re tipe, Kümbed-i G a ffa r iye ( 1 328); çok
köşeli tipe, İ sfahan'da İ mamzade Cafer ( 1 325)
türbelerini örnek olarak sayabiliriz. Bu alışılmış
·/
, 1
tiplerin yc.nı sıra, büyük kare alt gövdeli - kubbeli
anıtsal türbeler de yapı l mıştır. Sultan Sencer'in
.
:;
" 1 \:
" 1
--!· ;1ı: . : \
1
1 •

türbesini hatırlatan bu yapıların en ünlüsü ve - --. -. 7. - - - . - . -{--+- . - . -

1
- . - ·. ·-

' 1
l
ı:
İ lhanlı türbelerinin en güzeli, Sultaniye'deki Ol­
caytu Hüdabende'nin ( 1 3 09-1 313) türbesidir. Bu
ı ::
1

'
\
eser, tamamen tuğladandır. Kö ş e le ri n d e zarif bi­ '''
"
,,
,,
"
rer minare yükselir. Kubbes i , Sultan Sencer'in
',......
. .
_-_-_L_.,.
türbesinde olduğu gibi iç içe iki katlıdır. - _,,.

--+
Olcaytu Hüdabende, İslam dinini kabul eden
Gazan Han'dan sonra ta h �.a geçen hükümdardır
( 1 3041 3 1 6 ) . Hükümet m e rk e z i n i Tebriz'den Sul­
taniye'ye taşımış ve bu kente önemli yapılar · ka­
zandırmıştır. O! caytu Han için 1 320'de yapılan o 10 2.0 25 30

türbe sekiz köşeli d i r. Kubbesi 51 m etre yüksek

l iğindedir. O lcaytu H ü d abende Türbesinin planı

78
 1-

�-�
-...ı
<.O

Nahcivan'ın Karabağlar kasabasında XIV. Yüzyılda yapılmış i slam eserleri nin kalıntıları: Minareler ve b i r türbe.
Nahcivan'ın Karab ağlar kasabasındaki türbenin yakından görünüşü.

80
Sernerkant'ta 1404 yılında yapılan Tirnur Türbesi n i n (Gür-i Mir) Kubbesi.
 Tİ M URLULAR'DA TÜ RBE:

Timurlu mimarlığinda türbeler önemli yer

tutar. Pek çoğu harabolan Timurlu türbelerinin
en önemlileri, Semerkant'te bir tepenin yamacın­
da, tepeye doğru yükselen bir yolun çevresinde
Şah Zinc.!e denilen topluluktaki yapılardır. Hemen
hepsi Timur'un yakınları için yapılmıştır. Çoğu
----.,-
XIV. ve XV. yüzyı llardan kalmadır. Yalnız Kussem
!
j
___

Gur-i Mir'in plan ı : 1 - Muhammed Sultan Avlusu.

2 ·- Küçük mescit. 3 - Medrese. 4 - Timur'un tür­
besi. 5 - Doğu galerisi. 6 - Kuzey galerisi. 7 -
Kubbe. 8 - Eyvan.

ibn-Abbas'a ait olan türbe gibi, çok daha önceler­

den kalanlar da vardır. Semerkant'ı İ slam'a açan
sahabelerden Kussem ibh-Abbas'ın bir kurban
bayramı günü şehit düştüğü bilin ir. İ şte, «asıl ya­
şayanların şehitler» olduğunu söyleyen ayete
dayanı larak, buraya Şah Zinde denilm iştir. Uluğ
Beğ'in tepenin eteğ ine yaptırdığı taç kapıdan ge­

Girilmesiyle, lacivert, koyu ve açık yeşil fi ruze

çince, türbeler ve mescitler top�uluğuna ·gir:i l i r.
_
mavisi çinilerle gözlerin kamaşması bir olur.
Kubbeleri kavun biçimli, yazı süslemelerinin
ağır bastığı yüksek kasnaklı türbeler, yalnız
orantı larının zarifl iği bakımından değ i l , çini
kaplamalarla mimari arasındaki kaynaşma
'
açısından da birer güze l l i k örneğidir. Bunla­
rı yapan sanatçılardan bazılarının adları günü­
müze kadar ulaşabilmiştir. Fahr Ali, Semerkant'·
: �de: 1 - Giriş portali. 2 - Mescit. 3 - Hüc ·
lı Bedreddin ve Şemseddin, Buhara'lı Zeyneddin,
! - Yazlık mescit. 5 - Devlet Kuş Bigi Medre-
Nessef'li (Karaçi) Ali, Tebrizli Şeyh Muhammed
5 .e 7 - Kadızade Rumi Türbesi. 8 - Orta
bin Hoca bunlar arasındadır.
:? - Emirzade Türbesi. 10 - Emir Hüseyin
:
Semerkant'ın bu alandaki şaheseri, kuşku­
-e'<:in) Türbesi. 1 1 - Şad-ı Mülk Türbesi,
suz, 1 405'de yapılan Timur'un Gur·i Mir adında­
_

- S -· '1 Bike - Aka Türbesi. 13 - Sekiz Köşeli

· .! - Usta Ali Türbesi . 1 5 - U l u ğ Sultan Be-
ki türbesidir. Tlmur bu türbeyi, çok sevdiği toru­
-:�:ıesi . 1 6 - Burunduk Türbesi. 1 7 - Hücre. nu Muhammed Sultan için yaptırmıştı. Kendisi
- · _ssem lbn. Abbas mescidi. 1 9 ve 20 - Ziya·
de burada gömülüdür. Türbe. önceden var olan
- -= .e Kussem lbn. Abbas Türbesi. 21 - Yu ka r ı bir medrese . i l e bir hanekahtan meydana gelen
:2 - Tuman Aka mesci d i . 23 - Tuman Aka
·
topluluğa eklenmiştir. Dıştan sekizgen, içten ka·
:.! - 1361 yılına ait adı bil inmeyen b i r tür­ redir. Zemin katında, bu karenin 1 0 'ar metrelik
E - Yoca Ahmet Türbesi. kenarlarından her birinde birer eyvan bulunur.
81
. '

il>
c.

:=!
3
c
"".'_
c
:::ı
3
(l)
N
il>
:::!

82
 Kahire'deki Memluk türbelerinden bazılarının genel görünüşü

Eyvanların içi mukarnaslarla süslüdür. Zemin ka­

tın üstünde, aynı plandaki salon yer alır. Salon,
tromplara dayalı bir kubbe ile örtülüdür. Bu
kubbenin epey üstünde ikinci, yani dış kubbe
bulunmaktadır. Kubbenin kaidesi dardır ve ade­
ta b ir soğan biçimindedir. Türkistan m imarları­
nın eseri olan bu kubbe tipi sonraları İran'a, hat­
ta Rusya'ya yayı lmıştır. Dış kubpenin ve kubbe
kasnağının o zamana kadar görülmemiş bi r yük­
seklik kazanması, hem yapıya b i r yükseliş sağ­
lamakta, hem de süsleme olarak kullanılan yazı­
ya geniş b ir alan yaratmaktadır. İç kubbenin se­
viyesini 1 O metre aşan d ış kubbe, yukarıya doğ­
ru eğilerek yükselen ve tepede birleşen ince,
çok sayıda dil imden oluşmuş ve bunlar firuze
çinilerle kaplanmıştır. Yerden tepeye kadar tür­
benin yüksekliği 24 metreyi aşar. Her iki kubbe
gergilerle birbirine bağlanmıştır. M imarı, Mu·
hammed bin Mahmud'dur.

MEMLÜKLARDA TÜRBE:

Memlüklar zamanında da, çok sayıda türbe

yapılmıştır. Çoğu harap durumda olmakla bera­
ber, Türk Memlukları'ndan 3 1 ; Çerkez Mem­
lukları'ndan da 24 türbe hala durmaktadır.
S�ltan Kalavu n un 1 285 tarihli türbesi bir fi­
'

kir vermektedir. Kalavun'un medresesi yanında

yer alır. Kareye yakın b i r plan içinde yer alan ve
Kubbet'üs Sakhra'nın bir anısı olan türbe, dört
ayak ile granitten dört kalın sütunun meydana ge­
tirdiği bir sekizgenden i baretti r. Burayı, yüksek Kahire'de Memluk Sultanı Kalavutı için yapılmış
bi r kasnak üzerindeki uzun bir kubbe örter. Türbe- ( 1 285) medrese ve türbe

83
Sultan Kalavun Medrese ve Türbesinin cepheden {solda) ve tçten görünüşü.

Kahire'deki
Sultan Kalavun
Medrese ve
Türbesinin
planı.

84
nin en zengin yanı, geniş bir yazı kuşağının çevir­
diği mihrabıdır. At nalı şeklindeki mihrap kemeri,
dişli siyah-beyaz taşlarla örülmüştür. Mihrap içi,
sütunceler. sedef ve mermer kakmalarla süslen­
miştir.

P. İ N D İ STAN'DA, (BAB Ü R L Ü LER'DE) TURBE

�--�
Hümayün'un Türbesi: Babürlü din mimarisi­
nin i l k anıt-kabri, Hümayün'un ( 1 530-1 556) Dehli i-fjlıro ı,
� ! !�
�
)
,
,

,
ı
J
yakınındaki türbesidir. Yapımı sekiz yıl süren bu ' .. _.,_ _ /
'

türoo 1 569'da tamamlanmıştır. M imarı Mirek

Mirza Giyas'tır. Kubbe beyaz mermerden, göv­
d e beyaz mermer şeritlerin süslediği kırmızı kum
taşındandır. Yerden 47 metre yüksekliğinde olan
kubbenin biraz basık görünmesine, çatri ' lerin göv·
de ile pek bağlantılı olmamasın a rağmen bu anıt,
insanı, büyük bir etki altında bı rakmaktadır. Dış
kubbenin bir de iç kubbeyi kapsaması, en başarı­
l ı biçimini Timur'un türbesinde veren Türkistan
geleneğinin i l k kez bu eserle Hindistan'a girdiği­
Tac Mahal'in planı
ni gösteriyor.

Tac Mahal: Türk-İ slam mimarisinin bir şa­

heseri de, hiç kuşkusuz, Şah Cihan'ın ( 1 628-1 658)
otuz sekiz yaşında ölen eşi Mümtaz Mahal için
Agra'da yaptırdığı Tac Mahal'dir. Bu türbe 1 630'
da yapılmaya · başlanmış, 1 647'ye doğru tamam­
lanmıştır.
Burada, genç yaşında ölen imparatoriçe
Mümtaz Mahal yatmaktadır. İ çi dışı baştan başa
ak mermerden olan bu anıt-kabir, 95 X 95 metre
ölçüsünde ak mermerden bir taraçanı n ortasın­
dadır. Her köşesinde tepelerini, sütuncukl a ra da-
yalı birer küçük kubbenin örttüğü 39 metre bo­
yunda zarif bir mi nare··.yükselen bu taraça 6 met­
·
re yüksekliğindedir, Bu da kırmızı kum taşı ile
döşeli 250 X 1 1 O metre ölçüsünde ve t,30 metre
yüksekliğindeki « kürsü" denilen alanda, geniş
bir seki üzerinde bulunmaktadır.
Türbe sekizgen, daha doğrusu köşeleri kesik
kare biçimindedir. Kubbesi, dünyanın en yük­
sek kubbelerinden biri olup mermer taraçadan
kasnaqın başladığı yere kadar 39, oradan kubbe-

1 545'te Sasaramu'da yapılmış Şerşah adlı Babürlü türbesi

85

nin tepesine kadar da 36 -metre tutar ki, toplamı
75 metre eder. Armut biçiminde olan bu kubbe·
nin içinde, Timur'un ve Hümayün'un türbelerin·
·
de olduğ u gibi, ayrı ve ondan daha basık bir iç
kubbe daha bulunmaktadır.
Türbenin dört yüzü, Selçuklu ve Timurlu üs­
lubuna uygundur; H üm ayü n 'un türbesinin cep­
hesine benzemektedir. Her yüzde bulunan şiş­
kin sivri kemerl i , hücreli mukarnaslı taç kapıla­
rın mermer taraçadan itibaren yükseklikleri 32
metredir. Salonun duvarları, mermere kakıl m ı ş
somaki lacivert taş, akik, firuze g i b i kıymetli taş­
ı.a rın ofuşturduğu çiçek ve demet resimleriyle,
b eyaz mermer üzerine kakma siyah yazılarla süs­
lüdür.
Çizgilerindeki temizlik, kitlesindeki uyum ve
temasına uygunluk bakımındaan dünyanın sayılı
şaheserlerinden .biri olan Tac Mahal'ın mimarı
86
Dünyanın
en yüksek
kubbelerinden
birine sahip
olan
Tac Mahal'in
kesiti.
Ahmed, Koca Sinan'ın yetiştirmesi olan ve H l n­
distan'a çağrı lmış bulunan Türk m i marı Yusuf'­
u n oğludur. Fakat Türk mimarının birçok yardım·
cı ku l landığı, buarada süsleme için de başta Ve­
nedikli Jeromino Veroneo olmak üzere Avrupa'lı
sanatçılardan yararlandığı sanıl maktadır.
ANADOLU BEYL İ KLER İ NDE TÜ RBE:
Anadolu Beyliklerinde türbeler, Selçuklu
türbelerinin geleneğini sürdürürler. Ayrıntılar­
da, malzemede, dekoratif motiflerde değişiklik­
ler olur. Bu değişiklikler, Anadolu'nun doğusun·
dan batısına doğru çoğalır. Kare, yuvarlak, çok
kenarlı türbeler, Ahlat ve Van yöresinde, Kay­
seri'de, Tokat'da, Amasya'da Konya'da, Niğde'­
de, Karaman'da yapılagel m i ştir. Kare planlıya ör­
•.
nek olarak Kayseri'deki Emir Ali ( 1 350) Türbe­
si'ni; yuvarlak tipe, yine Kayseri'den Sırcalı Küm-
bet'i ( 1 350) ve Kemah'da Tugay Hatun Türbesi'ni
verebiliriz. Çok kenarlı Anadolu Beylik devri tür­
belerinin en güzellerinden biri, Niğde'deki 1 3 1 2
tarihli ve her yanıyla Selçuklu geleneğini sürdü­
ren Hüdavend Hatun Türbesi'dir. Mukarnaslı bir
oturtmalık üzerinde yükselen türbe, bu haliyle,
Kayseri'deki Huand Hatun Türbesi'ni liatırlatır.
Ancak külahı daha basık. dekorasyonu daha gös­
terislidir.
. Bu yapıda da bitkise1 ve geometrik ka­
bartmaların yanı sıra figürlü kabartma görülür.
Selçuklu geleneğini sürdüren bir başka tip
de, daha önce de belirttiğimiz kare bir alt gövde
üzerinde yükselen, çok kenarlı, silindirik ya da
yivli üst gövdeli türbelerdir. Sivas'ın 1 347
tarihli Şeyh Hasan Bey Klimbeti, b u tipin örne­
ğidir. Alt kısım taş; üst kısım tuğladır ve çini
dekorludur. Tokat'taki, XlV. yüzyıl başlarına ait
Nureddin ibn Sentimur Türbesi de, yine bu tipin
bir bçışka örneqidir.
Hüdavend Hatun Türbesinin kesiti ve planı
>
1 yukarısı mukarnaslarla zenginleşen mihrap. hücre­
Konya. Gümaç Hatun Türbesinin planı.
87
OSMANUlAR'DA TÜRBE:
Beylik Devri:
Selçuklu türbe üslubundan Osmanlı türbe üs­
lubuna çıeçişin ilk örneklerine İznik'de ve Bursa'­
da rastlanır. Selçuklu türbelerinin çoğu sekiz ya
da on iki köşeliydi. Yuvarlak ve dört köşeli olanla­
rı pek azdı. Bu türbelerin gövdelerini içten bir
kubbe, dıştan da piramidal ya da konik bir külah
örtmekteydi. Türbenin içi küçük pencerelerle an­
cak ayc;lınlanabiliyordu. Taş üzerine işlenen süs­
leme, kapıda toplanmakta idi. Osmanlı devletinin
daha kuruluş devrinde, yuvarlak türbenin b ıra­
kıldığı; bazen dört, fakat çoğu zaman altı ya da
sekiz köşeli türbenin ele . alındığı, gövdenin ve
kasnağın birçok pencere ile içeriye .açıldığı; taş
üzerinde işlenen süslemenin kapıdan ayrılarak
çini üzerine işl�nmek ya da boya i l e yapılmak
&uretiyle gövdenin birçok yerlerine, özellikle tür­
benin i ç duvarlarına geçtiği görülür.
Yeşil Türbe: B ursa'daki türbelerin en güzeli
Çelebi Sultan Mehmed'in ölüm yıl ında ( 1 421 )
yaptırı l m ı ş olan ve Yeşil Cami'in yanında bulu­
nan Yeşil Türb.e'dir. · Bu sekiz köşeli yapı, 4,57
metre yükseklikte bir kasnak üzerine oturan 6,60
metre yükseklikte sivriye yakın bir kubbe i l e ör­
tülüdür. Türbenin kasnağa kadar olan boyu da 1 2
örttüğü ve temsili sandukanın bulunduğu yük­
metredir. 1 5 metre çapındaki büyük kubbenin
sek salon i l e altındaki mezarın bulunduğu basık
tonozlu yer, dıştan tek katlı görülen türbeyi dik­
leme kesitinde iki katlı gösterir.
Türbenin adı, içeride üç metre yüksekliğe
kadar duvarları kaplayan sekiz köşeli koyu ye­
ş i l çinilerden gelmektedir. Sonradan kaybolan bu
çinilerin yerini x ı x . yüzyılöa firuze mavisi çini­
ler alm ıştır. Türbenin dış yüzlerindeki, üsttekiler­
den daha büyük olan alt pencerelerin çiniden ke­
nar çerçeveleri, kıvrık dal ve çiçek_ örçıelerivle
süslüdür. Bu pencerelerin · sivri kemerli alınl ıkla
rı da, üzerinde firuze renkli f i l iz kıvrımları, açık
mavi kenarlı ve beyaz renkli sülüs yazılar bulunan
çinilerle doldurulmuştur.
ğ i d ir. Yanlarında süs sütuncukları · bulunan ve
Türbenin içindeki mihrap bir şaheser örne­
si n in zemininde bir kandil, sağında ve solunda da
çiçekli çiniler üzerine işl�nmiş birer şamdan gö­
rülür. Bu kompozisyon beş d i l i mli bir süs keme­
rıyle çerçevelenmiştir. Bunun üzerinde de kufi
yazı ile bir kitabe buh:ınmaktadır. Mihrap, �az�
larla, geometri ve bitki arabeskleriyle suslu- �
olan, birbirlerine paralel şeritlerin oluşturdu�u
geniş bir çerçeve · içine alınmıştır. Çini sanatın ıh

Yeşil Türbe. Kesit
bi r şaheseri olan mihrap, palmet akroterlerle taç­
lanmaktadır. Bu çiniler, Mehmed Mecnun'un ese-
·
ridir.
Yeşil Türbe'nin mimarı, Yeşil Cami'i yapan
Hacı ivaz bin Ahi Bayezid'dir. Bursa'da oturmuş
olan son hükümdar i l . Murad'ın ve ailesinin
türbeleri ile Cem Sultan ve bazı şehzadelerin ih­
tiyar çınar ağaçlarından düşen dinlendirici gölge­
lere bürülü türbeleri, Muradiye mahallesinde top­
lu b ir halde bulunmaktadır. Sayısı on biri bulan
bu türbeler, dört, altı ve sekiz köşeli olup taş ve
tuğla s ı raları i l e işlenmiştir. Bu topluluğun en es­
ki yapısı, i l . Murad'ın kare planlı, tonozlu , bir deh­
lizle kuşatılan, orta kısmı dört ayak ve dört sütu­
nu n tuttuğu yüksekçe kasnak üzerine oturtulmuş
bir kubbe ile örtü lü türbesidir. il. Murad'ın vasiye­
ti üzerine, kubbenin kilit taşı yerinde değirmi bir
:ıçıklık bırakılmıştır.
İmparatorluk Devri:
Fatih'ten sonra İstanbul'da, çoğu Bursa'dakl
Yeşil Türbe tipinde sek�z kenarlı birçok t(.irbe ya­
pılmıştır. Fatih'in sadrazamı Mahmud Paşa ile Ka­
nuni Sultan . Süleyman'ın veziri Hüsrev Paşa'nın
ve Şehzade Mehmed'in türbeleri bunların en gü­
zel i-eri arasındadır.
88
Mahmud Paşa Türbesi: Aynı adı taşıyan ca­
miin güneydoğusundadır. Sekiz köşelidir ve tek
kubbe ile örtülüdür. Kitabesinden anlaşıldığına
göre 1473 (878 H.) tarihinde yapılmıştır. Her kö-
.
şe, saçak kornişine kadar yükselen bir çerçeve
içine al ınmıştır. Bu çerçevenin içindeki silmeli
ikinci çerçeve biri altta, öbürü üstte bulunan iki
pencereyi kuşatır. Bu pencereler de birer silme
ile çerçevelenmiştir. Silmelerin ve pencerelerin
arasındaki yüzler, alt pencerelerden başlayarak
taş üzerine firuz_e ve lacivert renkte kakma çini- 1
lerle süslenm istir.
o s
Mahmut Paşa Türbesinin planı
Hüsrev Paşa Türbesi: 1 545'de (952 H.) ta­
mamiyle kesme taştan yaptırılan bu türbe de se­
kiz köşelidir. Yüksek bir kasnağa oturan kubbesi
çubukludur. Köşelere gömme yuvarlak ince sü­
tunlar konulmuştur. Her kenarın üst kısımlarını
mukarnas l ı frizi-er ve zarif akroterler süslemekte­
dir. Kenarların alt ve üst kısımlarında bulunan
ikişer pencere, Mahmud Paşa Türbesi'nde oldu­
ğu gibi birbirinden farklıdır. Alttakiler di kdört­
gen şeklindedir ve sivri sağır kemerlerle sona er­
mektedir. Üsttekiler ise sivri kemeridir. Bütün
bu pencereler birer silme çerçeve içine a l ı nmış­
tır . Türbe, Sinan'ın eseridir.
Şehzade Mehmed Türbesi: Aynı devirde, yi­
ne Sinan tarafından 1 544'de yapılan Şehzade Ca­
mii'nin avlüsundaki bu türbe de, aynı planı ger-
Türk - İslam mimarisinin şaheseri Tac Maha l ' i n genel görünüşü. Şah Cihan'ın
38 yaşında ölen eşi Mümtaz Mahal için 1 630'da yapılmaya başlanmış, 1 647'de
tamamlanmıştır. M i m arı Ahmet, Koca Sinan'ın yetiştirmesi M i mar Yusuf'un
oğludur. Avrupal ı , öze l l i kJe Venedikli süslemeci lerden de yararlanmıştır.
Tac Mahal'in içi dışı ak mermerdendi;; mermerden bir taraçanın ortasındadır.
 - -------
�--...... __

mı
'-ç:
' :r=
=========='l;:=�:================ \

1
'-- · -
1
1

-
;, Hüsrev Paşa
Türbesinin
cephesi

1 1
2 a

çekleştirir. Yalnız burada, sekiz kenarın her yü­
,
zün.de iki sıra üzerinden i k işer yerine dörder
pencere açılmıştır. Bunlar iç içe s i l melerle çerçe­
velenmiştir. Bu düzen, yapıya daha hafit ve daha
zengin b i r görünüş vermektedir. Başka bir deği­
şiklik de, yalnız kubbenin değil, kubbe kasnağ ının
da d i l i m l i oluşudur. İ k i mukarnas sırası, cephe­
leri kornişe bağlamaktadır. Kornişin üzerindeki
yonca yaprağır:ıa benzeyen örge_lerin meydana ge­
tirdiği bir a kroter, türbeyi çepeçevre dolaşır.
Eski bir geleneğe , uyularak uygulanan çını
süsleme, Ayasofya'da bulunan il. Selim'in ( 1 566-
1 574), 111. Murad'ın ( 1 574-1 595) ve Vaiide Camii
bitişiğindeki Valide Sultan Turhan Hatice'nin
( 1 663) türbelerinde en zengin . şeklini almıştır.
Bu yapıların içi üç metre yüksekliğe kadar çini­
lerle süslüdür.
Osmanlı türbe mimarisinin son önemli uygu­
laması, mermer kaplamalı ve Osmanlı ampir Ü"­
lubundaki Sultan Mahmud Türbesi'dir.

89
 .\

...

o;,\

�'
•
Buhara'da 1 535-36 yılların da yapılmış Mlr-i Arap Me d resesi (arkada), Kalyan Camii ve minaresi. Önde çarşı görülüyor.

Medrese, Selçuklu'ların mimariye kazandır­
dıkları dinsel b i r yapı tipidir. Bağımsız medrese
binalarının i l k kez Selçuklular devrinde yapıldı­
ğını daha önce söylemiştik. Bunlarda yalnız Sün­
ni mezhep öğretilirdi. Medrese adım taşıyan i l k
d i n kurumları, Horasan'da v e Nişabur'da, X I . yüz·
yılın i l k yarısında kurulmuştur. Bunlar İran'da
Şiiliğin yayılmas·ını önlemek için kurulmuş ve
Selçuklu lmparatorluğu'nun sınırları içine giren
bütün ü l kelerde örnek tutulmuştur. Bağdat'ta XI.
yüzyıl ı n ikinci yarısında Nizamül Mülk'ün yap­
tırdığı Nizamiye medresesinden bugün b i r şey
kalmadığı gibi, İran bölgesindeki medreseler de
''
zamanla ve Moğol akınlarıyla yok olup gitmiştir.
Bununla beraber Nizamül M ü l k'ün Khargird'de
1 087'de ( H . 480) yaptırmış olduğu Nizamiye med­
resesinin, Andre Godard tarafından 1 938 y ılı nda
yapılan araştırmalar sonunda, kare biçimindeki
avlusunun her kenarı ortas ında bir eyvan bulun­
duğu; kıble yönündeki eyvanın büyük, yan kenar­
lar ortasındaki eyvanların da daha küçük, kıble
eyvanı karşısındaki daha dar olan eyvanın da,
medresinin kapı dehl izi olduğu açığa çıkmıştır.
Böylece orta avlulu ve dört eyvan l ı planın başlan­
gıç sorunu da aydınlanmış; Van Bercheem'in,
Encyclopedie de l'islam'daki Architecture (mima­
ri) maddesinde, orta avlulu ve dört eyvanlı planın,
Suriye'de, buna karş ı l ı k K.A.C. Creswell'in, Mısır'
da 9 Ekim 1 263 tari.hinde tamamlanan Zahiriye
medresesinde uygulandığı iddiaları da, ortadan
_kalkmış o l uyor.
Nizamül M ü l k'ün yaptırd ığı öteki Nizamiye
medreseleri üzerine bir şey b i l inmemektedir.
Ama yukarıda adlarını verdiğimiz Cuma mescit·
!erinin dört eyva n l ı olarak yapılmış bulunmaları,
ayrıca Rey şehrinde ortaya çıkarılan ve süsleme­
lerinin X l l . (Hicri VI.) yüzyı l ı n başlarında yapıldı­
ğı anlaşılan bir medresenin bulunuşu, dört ey­
l' vanl ı cami ve medrese planının Selçuklular dev­
rinde, Hicri V. yüzyıl ortalarında çok yaygın ola­
rak uygulanmış olduğu sonucuna götürmektedir.
Son y ı l larda Türkistan'da yapılan arkeolojik
araştırmalar, Selçuklular devrine ait dört eyvanlı
saray ve kervansarayları da tanımamıza olanak
vermiştir. Bunlar arasında özellikle Merv şehri­
nin iç müstahkem mevkiindeki hükümet konağı
olduğu 'anlaşılan yapıda ve Merv-Amul yolu üze-
MEDRESELER
rindeki • Ü ç Acı ,. tren istasyonundan batıya doğ­
ru bugünkü Karakum çölünde bulunan XI. yüz­
yılın ikinci yarısına ait Akçakale Kervansara­
yı'nda, bu dört eyvanlı plan uygulanmıştır.
Büyük Selçuklular'dan hiç bir medrese kal­
madığı halde, doğu ve orta Anadolu'da yapılmış
birbirinden güzel medreselerin b i rçoğu -yer yer
harap da olsa- zamanımıza kadar gelebilmiştir.
Sağlamlıkları, düzenleri, süsleri i l e hayranlık u­
yandıran bu medreseler, o devirde yalnız yük­
sek sanat zevkinin bulunduğunu değ i l , b i l i me ve­
rilen- önemin de büyüklüğünü göstermektedir.
Anadolu'daki Selçuklu medreseleri avlulu ve
kubbeli olmak üzere iki tip üzerinden örnekler
vermiştir.
Anadolu'da tarihi b i linen en eski medrese,
Tokat'ın Niksar ilçesindeki harap durumda bulu­
· nan Nizameddin Vağıbasan Medresesi'dir". Yağı­
basan Medresesi, merkezi kubbeli tiptedir ve
büyük olasılıkla 1 1 57 yıl ında ( H . 522) yapılmış
olduğu kabul edil i r. Yine Tokat'taki Çukur Med­
rese denilen ve Vağıbasan tarafından yaptırıldı­
ğı kitabesinden anlaşılan medrese de . merkezi
kubbelidir; plan tipi de hemen hemen N i ksar'da­
ki medresenin aynıdır. Anadolu'daki bu i l k iki
medrese, sonrakilerin plan tipleri n i , yapı tarz­
larını adeta belirlemiştir. Bu iki yapının Suriye'­
nin Bosra şehrindeki Gümüş-Tekin medresesi i l e
olan benzerliğini de bel irtmeliyiz. Zaten. Melik­
·
şah devrinden sonra, i l k medreselerin Suriye'­
de, Zengiler zamanında, Nureddin Zengi tarafın­
dan yaptırı ldığını b i l iyoruz. İleriki sayfalarda; bu
noktaya tekrar değineceğiz. Ancak, Anadolu Sel­
cukluları 'nın. bütün İslam dünyasında medrese
mimarisine en çok önem veren uygarl ı k olduğu­
nu söyleyebi l iriz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi,
Anadolu'da medreseler, yalnız kapalı, yani kub­
beli tipte gelişmeyip açık, yani avlulu medrese·
!erle beraber yapılagelmiştir.
Her iki tipin mimari programına egemen
olan . mantık aynıdır; giriş tarafında yapıya fizyo­
nomisini veren büyük b i r taçkapı, açık medrese­
lerde avluya götüren tonozlu giriş dehlizine açı­
l ı r. Ortadaki avlunun bu giriş dehlizinin karşısına
gelen cephesinde, büyük b i r eyvan bulunur. Bu
eyvanın iki yanında çoğu zaman birer büyücek
oda vardır. Bunlar ya kışlık dersan�. ya müderris
91
odası ya da türbe vb. hizmetlerde kul l a n ı lmakta­
dır. Avlunun -giriş dehlizi büyük eyvan eksenine
göre- sağ ve solunda küçük odalar, hücreler yer
a l ı r. Hücrelerin önünde bir sıra revak dolaşır.
Hücreler, medrese personelinin, öğrencilerin ça­
lışma, barınma, dinlenme yerleridir. Bu yan hücre­
lerin ortasında çoğu zaman birer eyvan bulunur.
Söz gelimi, Sivas medreselerinde b u yan eyvan­
lar daima vardır. Oysa Kayseri'deki' Huand Ha·
tun ya da Sinop 'taki Pervane Medresesi gibi
örneklerde yan eyvanlara rastlanmaz; giriş deh­
lizinin sağ ve solunda da yine çeşitli fonksiyon­
ları olabilen birer mekan görülür. Bu odalar, mes­
cit, türbe yonetım hizmetleri için ayrı lmış olabi­
liyorlar. Açık avlunun ortası çoğu zaman havuz­
ludur. Hatta bu havuz, merkezi kubbeli kapalı
medreselerde bile görülür. Konya'daki Karatay
ve İnce Minareli medreselerindeki havuzlar günü­
müze kadar kalabilm iştir.
Merkezi kubbeli medreseler de, hemen aynı
programa göre yapılmışlardır. Ortadaki açık av­
l u bunlarda kareye dönüşmüş ve üstü kubbeyle
kapatılmıştır. Genellikle yan eyvanlara yer
verilmemiştir. İki medrese grubu arasındaki ayı­
rımlardan biri de, açık medreseler i·çinde, Erzıi­
rum'da Çifte Minareli, Tokat'ta Gökmedrese,
Konya'da Sırçalı Medrese gibi iki katlı olanların
bulunmasıdır. Kapalı medreselerde, ik i katlı ör­
nekleri görmüyoruz. Ancak, Divriği!deki Turan
Melik Darüşşifası'nı, medrese olarak yapılma­
makla beraber, iki katlı ve yan eyvan l ı düzeniyle
istisna sayabil iriz.
Medreseler, Anadolu Selçuklu yapı sanatı­
nı n en özenli verileridir. Özellikle 1 220'1erden
92
sonra yapılan medreseler, öteki İslam ülkelerin­
den ayrı ··olarak, bu yapı tipini adeta Anadolu'ya
özgü kılmışlardır. Ortaçağ Anadolu'sunun sayı­
sız merkezlerinde birçok varyantlarıyla karşımıza
çıkan bu medreseler, kapılarının zarifliği, taş iş­
çiliğinin ustalığı ve titizliği, içerde çini, taş, alçı
süslemeleriyle, o d'önem mimarisinin en güzel
örnekleridir. Anadolu'daki kapalı medreselere ör­
nek olarak Karatay, İnce M i nareli, Atabey Erto­
kuş, Cacabey vb. n i ; açıklara da Sırçalı, Sivas
ve Erzurum'daki Çifte Minare l i , yine Sivas'taki
Gökmedrese ve Buruciye gibi medreseleri saya­
b i l iriz. Burada bi rkaçı üzerinde . duracağız.
Çifte Minareli Medrese (Erzurum): Taç ka­ ::
pısı üzerindeki iki minaresinden dolayı « Çifte Mi­
nare l i » diye de anılan Erzurum'dakl Hatuniye
Medresesi, Anadolu'nun Selçuklu devrinden kal­
ma dört eyvan l ı , açık avlulu tipte en büyük yapı­
sıdır. Bu muhteşem yapıda, zaman selinin ve ih­
malin izlerini görmemeğe olanak yoktur. Yer y�r
yıkılmış. bakımsız kalmıs. minarelerinin ü�t kı­
sımları uçmuş, çinileri kısmen dökülmüştür. Bü­
yük eyvanın bulunduğu bölümün tonozu
yok olmuştur. Ama bu kadar yara aldığı halde
böylesine canlı duran ve muhteşem kapısından
başlayarak insanın içine doluveren bir sanat ese·
ri az gösteri lebi l i r. Eyvan ödevini gören giriş deh·
lizi i l e avlunun sağında, solunda ve sonunda bu­
lunan eyvanlar, dörtlü klasik Selçuklu sistemini
meydana getirirler. Yan eyvanlar, avluyu çeviren
revakların sütunları, hücre kapıları zengin ve çok
çeşitli taş kabartmalarla süslenmiştir.
Çifte Minareli, iki katlı medreselerdendir
Erzurum daki Çifte Mina­
reli Med rese'nin avlusu.
Avluyu çeviren revakla­
rın sütunları ve hücre ka­
pıları zengin taş kabart­
malarla süslüdür. Medre­
senin iki katında öğrenci­
ler için on dokuz hücre
vardır.
 Erzurum'daki Çifte Minareli Medrese (Hatuniye Medresesi). Kesit.
İkinci kata avlunun ön köşesindeki merdivenler­
den ç ı k ı l ı r. Her katta öğrencilerin yatıp kalkma­
larına, çalışmalarına ayrılan on dokuz hücre bu­
lunmaktadır.
Medresenin batı yönündeki hücrelerin so­
nunda, güneydeki dehliz eyvana bitişik olan kı­
sım büsbütün yıkıldığı için düzeni üzerinde ke­
sin b ir şey söylenemez.
Selçuklu mimarisinde değişiklik · esaslı b ir
rol oynar. Ama h i ç bi r yapıda bu medresedeki
değişiklik zenginliğine rastlanmaz. Bunu , on al­
tı yarım silindirin oluşturduğu iki yuvarlak mina­
reden sağdakinin baklava l ı , soldakinin de para­
lel çizgili firuze renkli çinilerinde, hücre kapıları­
nın kemerlerinde, işlenmiş ya da işlenmemiş
olan alınl ıklarında, bunların ortasında pencere
bulunup bulunmayışında, açıklıkların ölçülerinde
ve medresenin bütün süslemesinde görürüz. Her
Selçuklu ca·mi ve medresesinde olduğu gibi, bu­
rada da portalin kemeri altındaki kavsara (vous·
sure) mukarnaslarla doldurulmuştur. Bu portalin
sağında v e solunda, i l k Selçuklu eserlerinde gö­
rülmeyen, ama şonraları yayılan yukarıları mu­
karnas l ı , zemini arabesklerle döşenmiş, iki süs­
lü sÜtuncuğun s ı n ırladığı iki m ihrabiye vardır.
Portel , minarelerin taban,ına kadar yükse­
len muhteşem b ir di kdörtgenden ibarettir ve aşa­
ğıdan başlayıp yukarıda birleşmek üzere üslup­
laşmış palmetlerden oluşan beş süsleme şeri­
diyle çerçevelenmiştir. Bu süs şeritleri, - dışarı­
dan içeriye doğru incelerek ve değişerek hem
92
dikkati uyanık tutmakta, hem de güneşin m ima­
riye katılmasını sağlamaktadırlar. Böylece pal­
metlerin küçük halka boşluklarında biriken gölge
ile büyük halkaların içine dolan aydınlık, cephe­
ye dalga l ı , menevişli bir manzara vermektedir.
Bu medresede, özellikle partal üzerinde, bitki
unsuru başta gelir. Bunu, sağ ve sol eyvanların
kemerlerinde görülen, birbirine türlü biçimlerde
dolanmış şeritler ve arabeskler izler. İslam süs­
lemelerinin üçüncü unsuru olan ve gene l l i k l e İs­
lam mimarisinde büyük bir yer alan yazı, burada
sadece soldaki eyvanın sağır pencerelerini çer­
çevelemektedir. Portal i n büyük dikdörtgen çer­
çevesi dışında, sağda ve solda bulunan çubuk
çerçeveli küçük birer dikdörtgen içinde, şişkin
birer sivri kemer altında, iki ejderhanın kuyrukla­
rı ucundaki bir hilalden çıkan palmetler ve oiıla­
rıh -yalnız sağdaki kompozisyonda- ortasınc;la bu­
lunan çifte kartal, portalin dekorundan ayrı barok
bir üslupta olup Konya'daki Larende Camii'nin
cephesindeki girift örgüleri ve Sivas'taki Gök
Medrese'nin minarelerini aşağıya doğru devam
ettiren silmeleri hatırlatmaktadır.
Çifte Minareli Medrese'nin kitabesi bili nme­
mektedir. Ancak. Xlll. yüzyılın ikinci yarısında
yapıldığını kabul ediyoruz. Sivas'taki Gökmedre­
se, Buruciye Medresesi gibi yapılar da dört ey­
vanlı düzen!n örnekleridir. Selçuklular zamanın­
da çok sevilerek uygulanan bu planın yakın b i r
örneğini Musul Zengileri nden Nureddin'in Şam'ı
'
ele geçirince (1 1 54) hemen yaptır"1.aya başlat-
 Şam'da
Nureddin
Zengi'nin
yaptırdığı
Maristan'ın
planı (yanda),
Maristan'la
büyük l:ienzerlik
gösteren
Sivas'taki
Gök Medrese'nin
planı ve
kesiti (altta).

tığı Maristan'da (Darüşşifa) görmekteyiz. Bu taş

yapı; özellikle Gökmedrese i l e büyük benzerlik
gösterir.
Karatay Medresesi (Konya): Anadolu'da Sel­
çuklular zamanında yapıla rı,. merkezi kubbeli med­

tay Medresesi'dir. Bu yap ı gerek mimari düzeni,

reselerin en güzellerinden biri, Konya'daki Kara­
,

gerek süslemeleri i l e Selçuklu mimarlığının baş

eserlerindendir. i l . Keykavus'un. vezirlerinden
Emir Celaleddin adıyla şöhret kazanmış olan Ka·
ratay b i n Abdullı;ıh'ın 1251-52 (H . 649) tari­
hinde yaptırdığı medrese, nefis çini süslemele­
riyle Sırçalı Medrese'den geri kalmaz. Bu çinile­
rin büyük bir kıs.m ı yok olup gittiği yapının hüc-
.
releri de yok olmaktan kurtulamamıştır. Ön yü­
zün solundaki taçkapıdı;ın, üstü kapalı, kareye ya­
kın, zamanında kubbe i ıe kapalı · olduğu anlaşılan
bir hole, oradan da medresenin içine girilir. Pek
94
sade ol a.n plan, batı yönünde bir eyvanıa. bunun
sağ ve solunda bulunan kubbeli birer büyük oda·
nın: kuzey, doğu ve güney yönlerinde. de on ka­
dar öğrenci hücr·esinin çevrelediği ortası havuz­
l u , üstü kubbe i l e örtülü kare bir sahından ibaret­
tir. Eyvanın solundaki oda, Celaleddin Karatay'­
m türbesidir. 1 2 metre çapındaki bu kubbenin
içini süsl eyen mozayik çiniler koyu mavi, açık
mavi ve mor renkli yıldızlar i!e çeşitli biçimlerde­
ki geometrik yazılardan, bitkisel örgelerden oluş-
muş·, bunl9rın araları da beyaz kenarlı açık mavi
örgülerle bağlanmıştır. Kareden kubbe yuvarlak­
lığına, her köşedeki uçları aşağıya, tabanları yu­
karıya gelen ve açılmış yelpazeyi andıran beş üç­
genle geçilmektedir. Kubbe kasnağında ve duvar­
larda şerit halinde uzayan, kufi i l e yazılmış Aye­
tü'l-Kürsi ve Bakara suresi, kakma ve kesme çini
işçiliğinin nefis b i r örneğidir. Medresenin adı bi·
l inmeyen mimarı, bütün gücünü iç süsleme ile
portalde toplamıştır. ı:ıeyaz ve gök mermerden
yapılmış olan 7,50 X 8,25 m. ölçüsündeki taçka·
pı, Alaeddin 'Cam i i 'nin büyük kapısına benzer.
Yalnız Alaeddin Camii'nin taçkapısında görülen
kusurlar burada giderilmiştir. Süsleme daha zen­
gindir ve daha özenle yapılmıştır. Kapı açıklığı·
nın üstü, yani taçkapı kemerinin kavsarası birkaç
sıra mukarnas i l e doldurulmuştur. Bu yapının plan
bakımından bir benzeri İnce M i nareli Medrese Konya'daki İnce Minarel i'nin içten görünüşü.
(Darü'l-Hadis) di r . .
ince Minareli: Sahip Ata diye anılan Fahred­
d i n Al i tarafından 1 258 (H. 656) tarihinden sonra yıdır. Sırçalı tuğla ile yapılmış bu d i l i m l i minare,
yaptırı lmıştır. Bu medreseye ince Minareli denil­ yıldırım çarpmasıyla 1901 tarihinde birinci şere­
mesi, bitişiğindeki bugün yıkılmış bulunan mes­ feye kadar yıkılmıştır. Düzeni bakımından Kara­
cidin iki şerefli uzun ve ince minaresirıden dola- tay'a benzer. Portalde güzel bir sülüs i l e yazıl-

Konya'daki
ince Minareli
Medresen in
D
planı

95

mış ayetlerin kapladığı iki geniş şerit, giriş kapı­
sının sivri kemerini bir elbisenin kenar kumaşına
dikilmiş şeritler gibi çevirmekte, kemer kilidinin
üstünde birbirine dolanarak portali n yukarısına
kadar yükselmekte ve onu süsleyen büyük madal­
yon üzerinde yine birbirini kesmektedir. Bu şe­
ritlerin, bugün düşmüş bulunan korniş üstünde
de devam ettikten sonra söve pervazı boyunca
tekrar yere kadar indiği anlaşılıyor.
En yukarıdaki çifte kemerciklerin altında bi­
rer küçük dairenin içine alınmış, mühüre benze­
yen kabartma yazıları vardır ki, bunların birinde
«Amel-i KelCık·, öbüründe «b. Ab du l la h » yazılıdır.
TİMURLULAR'DA MEDRESE:
Selçukluların buldukları ve yaydıkları
medrese şekli , aşağı yukarı Timurlular devrinde
de devam etmiştir. Ne yazık ki bunlardcır. pek az
96
Konya'daki
ince Minareli
Medresenin
taçkapısı
izler kalmıştır. Afganistan sınırı yakınındaki Khar- .
gird M�dresesi'nden ( 1 445), kare biçimli av­
lusunun dört kenarı ortasında yer alan eyvan­
ların kemerleri, iki katlı hücreler, m inarelerle
çerçevelenen giriş revakı hala durmaktadır. Fa­
kat Semerkant'ın en ünlü yapısı hiç şüp�.esiz Uluğ
Beg Medresesi'dir.
Semerkant'ta, kumluk meydan anlamına ge­
len Ragistan'da, Timur'un torunu Uluğ Beg'in
yaptırdığı kendi adını taşıyan medrese ( 1 4 1 7-
1 420), bir mimari bütünün parçası idi . Ortadan
kalkmış olan bu bütünden yalnız Uluğ Beg Med­
resesi, bundan da, sağ ve sol köşelerinde birer
minare bulunan ön yüz, 25 metre yükseklikteki
taçkap'ı, bir de buna karşı yönde, avlu sonundaki
eyvan kalmıştır. Kubbeler ve avluyu kuşatan iki
kat üzerinde düzenlenmiş öğrenci hücreleri yok
olup gitmiştir.
ı
!·1
1 •
 Uluğ Beg Medresesi , gerek dış, gerek i ç du·
varları lacivert, firuze ve beyaz renkte sırlı tuğla­
dan yapılmış mozayikleri ile büyük bir ün ka­
zanmıştı. Bu medresenin i l k bakışta di kkati çe­
ken özel l i ğ i , nefis çini mozayiklerdir . Selçuklu
mimarisinde görülmeyen bir özell iği de, taçKapı­
nın sağ ve sol kenarlarında yukarıya doğru yük­
selen iki minarenin portal kenarlarından ayrıla­
rak, daha alçak seviyede bulu nan cephenin kö­
şelerinde yer almasıdır.
Uluğ Beg Medresesi, Ragistan'ın sol yönün­
dedir. Karşısında. aynı planın uygulanmasiyle
meydana gelen Şirdar Medresesi ( 1 6 1 9-1 636)
bulunmaktadır. Ama Uluğ Beg Medresesi'nin
mozayiklerindeki renk uyuşumuna burada varıl­
dığı söylenemez.

Semerkant'taki üç ünlü medresenin plan ı :

Şirdar Medresesinin taçkapısı

o harap olarak vey9 onarımlara uğrayare.k gelmiş­

lerdir ki, onların i l k şekilleri üz-e rine açık bir fi·
kir edinmek olanaÇiı_ yoktur.
Sultan Hasan Medresesi: Türk Memlükları
zamanında, medrese mimari s i , en başarılı ifade­
sini hiç kuşkusuz · Sultan Hasan Medresesi nde '

( 1 356-1362) bulmuştur. Arap tarihçisi Makrizl,

" İslam aleminde Sultan Has.an Medresesi'yle, bü­
yüklüğü ve mimarisinin düzeni bakımından kıyas­
lanı labilecek tek bir mabet gösteri lemez,, der.
1 Telkari Medresesi.
Yapının inşası altı yıl sürmüş, günde bin di­
-

2 - Uluğ Beğ Medresesi. nara malolmuştur. Ünlü Araf) tarihçisin!n ifade­

3 - Şirdar Medresesi.
MEMLÜKLULAR'DA MEDRESE:
Medrese, Memlüklular'da yavaş yavaş ca­
miin yerini almağa başlar, hatta bazı camilerde
medrese planı uygulanır. Haçvari medrese tipi,
yavaş yavaş öteki tiplerin yerini alır.
XIV. yüzyılda medreselerin sayısı daha da
artar. Fakat bu yüzyıldaki bazı medreseler orta­
dan kalkmış ya da bazıları zamanımıza o kadar
97
sinde hiç bir aşırılık yoktur. Gerçekten de, bu
medrese orantı larının genişliği i l e olduğu kadar,
arabesklerinin kıvraklığı, mozayikleri11io temizli­
ği ve yazılarının zarifliği i l e de Türk-İslam abide­
lerinin en güzellerinden biridir. Medrese, sekiz
bin metrekarelik, düzenli olmayan, meyi l l i bir ala·
nı kaplamaktadır. Bu alanda mimar, kellmenin
tam anlamıyla mantıklı ve muhteşem bir anıt
yaratmıştır. Arsanın meylini karşılayan bir mer­
divenin bulunduğu kapı revakını, dirsekli bir deh­
liz izler. Bu dehl izden geçilince bir koridora, ora­
dan da kuzeydeki eyvanın sağında ve solunda bu·
!unan yollardan avluya varılır. Avlu kare-şeklinde
 Sultan Hasan Medrese ve Türbesinin taçkapısı ile içinden bir görünüş .
dir; her kenarı 32 metredir. Kenarlarının orta­
sında da muazzam sivri beşik tonozlu birer ey­
van vardır. Öbürlerinden daha derin v e c!,sıha g e­
niş olan doğu eyvanı, mescittir. M ihrap polik­
rom mermerdendir. Her iki tarafındaki ince sütun-.
cukların başlıkları, tunçtan olduklarını zannettire­
cek kadar ince işlenmiştir. Duvarlar mozayiklerle
kaplıdır. Duvarlar boyunca, dantelaya benzeyen,
büyük harflerle yazı lmış ayetlerden bir friz görü­
lür.
Kıbleyi gösteren mihrabın sağında ve solun­
daki birer kapıdan, sultanın gömülü bulunduğu
kubbeli salona geçilir. Bu kubbe 55 metre yük­
sekliktedir. Eyvanın ortasında, küçük sütunlar
üzerinde yükselen dikka yani müezzin mahfeli
bulunmaktadır
Avlunun eşit ölçüdeki diğer eyvanlarına ge­
lince: bunlar, yapının dört köşesinde birer küçük
avlu etrafına toplanmış olan hücrelerde yatıp
kalkan öğrencilerin ders okumaları için yapıl­
mıştır. Yan eyvanların. sağ ve solundaki dört ka­
pıdan küçük avlulara, hücrelere ve abdest alı­
nacak yerlere geçilir. Bunlar, gerçekte dört med­
rese teşkil etmektedir.
98
Bu anıt, dışarıdan kitlesinin büyüklüğü ile in­
sanı derinden etki ler. Di kkat, 1 50 metre uzunlu­
ğunda olan cephenin sağ köşesindeki !Jüyük por·
talle, mukarnas ların taçlandırdığı üst liste sı ra­
lanmış di kdörtgen şeki l l i pencereleri kapsayan
içerlek geometrik bölüml erde toplanmaktadır .
Bunlardan beşi sağ, altısı sol taraftadır. Mimar,
tekdüzeliğin olumsuz etkisini gidermek için bü­
yük ve küçük pencereleri nöbetleşe yukarıya.doğ­
ru istiflemiştir. Cephenin ortasında, bir dinlenme
olanağı vermek için, daha geniş bir gi rinti meyda­
na getirmiş; bunun aşağısında da fistolu kemer
taşları ile süslü yüksek b,ir pencere açmıştır. Da­
ha . Yukarıya, süslü bir pervaz içine yuvarlak bir
pencere yerleştirmiştir. Cephenin bütüıı zengin­
liği, yapıyı taçlandıran ve zambak şeklinde maz­
gal siperlerini taşıyan yüksek mukarnas frizinden
gelmektedir.
Dört eyvanlı Selçuklu düzeni bu medresede
açıkça görülür. Portale g-elince, Selçuklu sana­
tının etkisi burada da apaçıktır. Portalirı sağında
ve solunda yukarıya doğru yükselen kare ve dik­
dörtgen biçimli silmeleri, süs şeritlerini görüp
de, Sivas'taki Gök Medrese'yi hatırlamamak el­
de değildir.
.....

Kahire'deki Sultan Hasan Medrese ve Türbesinin genel görünüşü.

Sultan Hasan
Medrese ve
Türbesinin
planı.

99 •
 ...

\ " 1f { : 'ı.&t, (!
/ • (,
! ..
�" 1
. .... ..
.

'ı,
. .
. . �
' IJ ' ' _. •• •

•
Özbekistan'da Hive şehri, özellikle XVll l , XIX. yüz-
yıllarda yapılmış medrese ve camileriyle ünlüdür.
Solda Cuma Camii (XVll l . yüzyıl) ve Allah Kulu Han
Medresesi (1835), ortada Hoca İslam Camii, sağda
Emin Han Medresesi (1 852) görülüyor. Bu cami ve
medreseler eski mimari geleneği sürdürmüşlerdir.
KUZEY AFRİKA'DA (ıMEHİNİLER'DE}
MEDRESE:
X l l l . yüzyıldan başlayarak batıda inşa edil�
miş olan dinsel karakterdeki kurumlar arasında
medreseleri de anmak gerekir. İran'da, Suriye'de
ve Mısır'da yapılmış ve Magrip'e geçmiş olan
medrese, burada da aynı ihtiyaca cevap verir.
Bununla beraber medrese Doğu'dan Batı'ya gelir·
ken büyük ölçüde karakter değiştirmiştir. Kuru-
cusunun m eza rını içinde bul unduran medreseie·
re pek az rastlanır. Plan düzenine gelince; avlu­
ya açılan dört eyvanlı medreseye rastlanmaz. Ey­
vanlar d ı ş ı nda öğrencilerin yatıp kalkması ve öğ­
retim görmesi için gerekli olan organlar Mağ­
rip medreselerinde de görülür. Bunların tertiple­
ri ile ribat'ların . tertipleri arasında çok açık bir
benzeyiş vardır. Ortasında bir havuz bulunan av­
lu, genel olarak Üzerlerinde hücrelerin bulundu­
ğu galerilerle çevri lidir. Kenarlardan biri üze·
rinde mihraplı büyük bir salonun cephesi bulu­
nur.
Merinile r, imparatorluklar ının önemli şehir­
lerinde, Fas'da. Sale'de, Meknes'de Taza'da,
Tlemsen'de, hatta Cezayir'de birçok medrese kur­
d u l a r . Kuş_kusuz, en çok hükümet merkezleri olan
Fas sehrinde yapmışlardır. Es-Sahriç ( 1 3 2 1 -1 323).

1 00
E l-Attarin ( 1 323- 1 346) medreseleri e n güzel,
oran bakımından en uyu m l u , süsleme bakımın­
dan İslam sanatının yarattığı en usta eserler
arasındadır. Ama Fas'daki medreselerin en muh­
teşemi kuşkusuz ki Ebü İnaniye Medresesi'dir.
Asıl adı Mütevekkiliye olan ve bugün Ebu
İnaniye diye kurucusunun adı ile anılaıı bu med­
rese, Merinl sultanlarının yaptırdıkları medrese­
lerin en sonuncusu ve en önemlisidir. Yapımına
1 350'de başlanmış, 1 355.'de tamamlanmış olan
bu eser hem okul, hem cami d i r. M inberi , mina­
res i , geniş avlusunun sağ ve sol kenarları orta­
sında bulunan kubbeli iki salonu i l e b i r anıt özel­
li.ğ i n i taşır. Medresenin iki girişi vardır. Biri dir­
sekli bir dehliz ve kulvarla avluya götürür. Öteki
bitişik i k i kapıdan ibarettir ve bunlardan büyü­
ğü yap ı n ı n büyük eks-eni üzerindedir. Kapı revakı
1 01
merdiven l i d i r. Mermer döşeli avlu, gen:ş olmak­
tan çok derin bir d ikdörtgendir. Üç galeri. önde
ve yanlarda olmak üzere avluyu üç yandan kuşa­
tır. Bunların arkasında da öğrenci hücreleri bu­
lunmaktadır. Bu zemin kat odaları n ı n ü:>tünde bu­
lunan odaların avluya bukan oencereleri vardır.
ANADOLU BEYLİKLER İNDE M EDRESE:
Beylikler devrinde, ::>eıçuklular'dan devralı­
nan medrese mimarisi esaslı değişi k l i kler göster­
mez. Özel l i k l e Karamanoğu l ları zamanında yapıl­
mış olan medreseler kompozisyon bakımından
Selçuklu medreselerinin açık ve kapalı tiplerini
tekrar eder. Taçkapıları süslerle donatmak alış­
kanlığı da sürüp gider. Yalnız Niğde'deki Ak Med­
rese'de ( 1 409) 13ortal , İlhanlı etkisiyle daraltıl;p
yükseı ı r ; ön yüzünde dışarıya açılan, i kiz kemerli
 . . .��··. .

··��·��
· q������� �
,,-.-·�
• ı.
: •
....... ....
·-·---............

: : :
• " t

q G

Adiliye Medresesinin planı. Mı­

s ır'da ilk medreseler Eyyubiler
zamanında yapılmış, yazık ki
bunlar zamanla yok olup gitmiş­
... · · -
··· · • • a- - , tir. Şam'da, Selahaddin Eyyubi'­
.
nin kardeşi Malik . Adil Seyfed­
din Ebu Bekir tarafından 1 223'de
yaptırılan Adiliye Medresesi,
Eyyubilerin yaptırdığı medrese­
···-··· · - - - ı
ler hakkında genel bir fikir ver­
___

mektedir. Teknik . mükemmelliği

yanında sadeliğe gösterilen ti·
tizlikle dikkati çeken bu med­
rese 1600 metrekarelik bir ala­
nı kaplamaktadır. Plan, ortasın­
.. . .. da o zamanlar bir şadırvan bu·
. ./··" "*•
lunan avlu ile, çevresindeki !ta·
... lon, eyvan ve hücre topluluğun­

.
(
dan meydana gelmiştir.
\.
,.,,_
·
. . ...... .... . . .. · , ,1

simetrik ikinci kat galerileri bel i. rir; avluyu kuşa­

tan revakların ikinci katında, yan kenarlar orta­
sında birer eyvan kendini gösterir. Bunlar esas·
lı birer değişiklik olmamakla beraber, Selçuklu
sanat geleneğine sıkı sıkıya bağlı bulunan Kara­
manlılar'ın mimarisinde 'mevzii' kalmış b i r ye­
nilenme hamlesini anlatmaktadır. Bu dönemin en

ye Medreseı;; i 'dir.
güzel eserlerinden biri de Karamaiı'daki Hatuni·

OSMANLILAH'DA MEDRESE:

Beylik Devri:
Osmanlılar gerek İznik, garek B ursa'da bir·
D
çok medrese de yapmışlardır. Bunların pek çoğu
yok olup gitmiştir. Beylik devrinden kalan ve za·
manımıza kadar ulaşan medreseler arasında
Bursa'daki Yıldırım ( 1 399). Yeşil ( 1 4 1 5) , Muradiye

Medresesinin planı ,,..

Fas'taki EbO İ naniye lııııı..

f 1 ' 1 ') ,' 1 1 1 1 , •t 1

1 02
 Ayak kurşu n l u Ayak çift
kurşunlu
Akdeniz ve Karadeniz Medreselerinin planı
( 1 426) medreseleriyle Merzifon'daki Çelebi Sul·
tan Medresesi ( 1 4 1 4) d i kkate değer. İ l k üç med­
rese. ölçü tarkları bir yana bırakılırsa, aynı pla­
nı yansıtırlar. Her üçünde de, Selçuklu medrese­
lerinde görüldüğü üzere, revaklarla çevri l i bir av­
lu, revakların arkasında da öğrenci hü'..:releri bu­
lunmaktadır. Burada görülen fark, Selçt.:klu med·
reselerindeki simetrik eyvan ların ortadan kalk­
mas ı ; kıble tarafına çıkıntı halinde, büyükçe kub­
beli dershanenin eklenmesi ve her öğrenci hüc­
resinin dışarıya b i r pencere i l e açı l m3sıdır. B i r
fark d a tek katlı olan b u medreselerde portallerin
sadeleşmesi, taşla tuğlanın birlikte kullanı lması­
d ı r . Çelebi Sultan Mehmed'in Merzifon'da yaptır­
d ı ğ ı medrese (1414). üzerinde durduğumuz üç
medreseden b i raz farkl ı d ı r. Selçuklu medresele­
rindeki dört çapraz eyvan burada dışarıya doğru
çıkıntılı ve kubbeli olarak yapılmış, yarı eyvanlar
oda haline getirilmiştir. i l . M u rad'ın Edirne'de
yaptırdığı Saatli Medrese de, Yıldırım Medresesi
grubuna girenlerden, üstü kubbeli dershanesi ya­
nında kubbeli bir eyvanın yer alması i l e ayrılır.
İmparatorluk Devri:
Fatih'in açtığı rönesans çığırında medreseler
de, gerek nitel i k gerek nicel i k bakımından buyük
bir yer tutar. Fakat bunların çoğu yer yer yıkıl­
mış, çoğunun izi bile kalmamıştır . Plan bakımın­
dan bunlar da Bursa'dakile r g i b i , bazı küçük deği·
şikl ikler ve sadeliğe doğru b i r i l erleme ile Sel­
çuklu medreseler inin devamı olarak görünür. Bu
devrin medreseleri arasında Edirne'deki Peykler
ve Saatli medreseleri i l e İstanbul 'daki Fatih Ca­
m i i topluluğuna g i ren . medreseler başta gelir.
Osmanlı medreselerinin önceki Anadolu m'e dre­
selerinden önem l i bir farkı, hücrelerin ve � yvan­
ların dıştan ve içten kubbelerle örtülmesidir.
1 03
Baş çift Baş kurşunlu
kurşunlu
Peykler Medresesi: Fatih Sultan Mt:: h met za­
manında yaptı rılmış olan ve dıştan 28X35 metre
ölçüsünde bulunan bu medresenin on yedi hüc­
resi ve yanyana i k i dershanesi vardır. Medrese­
.
ye b i ri sokak tarafında, b i r i karşı sol kö şede. bi­
r i de dershaneler yanında bulunan üç kapıdan
girilir. Beşi k tonozlu revaklar, dershanelerin önü­
nü açık bı rakarak, avluyu üç yandan kuşatır. Kır­
mızı-beyaz taşlarla nöbetleşe örülmüş. fakat bu­
gün yıkılmış olçın kemerler basit tablalı mermer
sütunlara dayanmaktadır: Dershanelerin dıştan
on iki kenarlı, sağır çift kasnaklı kubbeleri üç­
genlerle kare şeklindeki qövdcye oturmaktadır .
Akdeniz ve Karadeniz Medreseleri : Fatih
Sultan Mehmed, yaptırdığİ cami i n doğu ve batı­
sında, doğuda dört büyük, arkalarında dört kü­
çük; batıda gene aynı sayı ve düzende sekiz med­
rese yaptırmıştır k i , bunların toplamı on aitı eder.
Doğudaki topluluğa Karadeniz, batıdaki toplulu­
ğa da Akdeniz medreseleri denilmekted ir. Her
iki topluluqun kıble yönünde olanların·a Baş kur­
şunlu, ortadakilere Çitt ku�şunlu, B;:ış kurşun l u '
y a karşı yöndekilere de Ayak kurşunlu medrese
cıdı verilmiştir.
Baş ve Ayak medreseleri tek yapılar olduğu
halde, ortadakiler yan yana çift yapılardır. Med­
rese-i Semaniye (Sekiz Medrese) adını taşıyan
ve ayrıca sahhan diye adlandırılan bu sekiz bü­
yük medresenin ortalarında geniş birer avlu var·
dır. Öğrenci odalarıyla dershaneler bu avluların
çevresinde düzenlenmiştir.
Doğudçı ve batıda, büyük medreselerin dış
taraflarında bulunan ve « tetümme• denilen sekiz
küçük medreseden Akdeniz tarafındakiler yan­
gınla harap olarak, Karadeniz tarafındakller de
yola a l ı narak yok olup gitmiştir. Tetümmelerde,
�'
·
'

Semerkant'ta Uluğ Bey Medreses inin ( 1 420) taçkapı süslemelerinden detay.

Arap d i l i ve edebiyatı öğretilir; sonra sahhan
medresesine geçilerek orada fıkıh, kelam, ahlak,
felsefe, tefsir, hadis gibi i l ahiyat dersleriyle ast­
ronom i , matematik, hendese, tıp gibi pozitif bi­
l i m l e r okutu l u rdu.
Bütün bu medreselerin ş i mdiye kadar gör­
müş · olduğumuz Türk tiplerine uygun olarak re­
vardır. Önlerin 9 e revak·bulunmayan dershaneler,
vaklarla çevri l i , ortaları şadırvanlı birer avlusu
yan revaklara kubbeli birer geçitle bağlanır.
Kapıağası Medresesi: Gerek Rumeli, gerek
Anadolu ş.e hirlerinde, bağımsız ya da bir cami
kC:lliyesinde b u l u n a n , daha birçok medrese ya p ı l -
1 04
nııştır. Hepsi, ölçü ve ayrıntılar dikkate alı nmaz­
sa aynı p l a n üzerindedir. Yalnız, sarayın başağa­
,
!arından Hüseyin bin AbdülmQin tarafından 1 488
( H . 894) tarihinde Amasya'da yaptırılmış olan
Kapıağası Medresesi, sekizgen planı ile bunlar­
dan h i ç birine benzemez; Osmanlı mcdreselerl
<ırc. s ı n d a bi r istisna teşk i l eder. Sekizqenin kıble­
ye düşen kenarında, dışarıya doÇfru bir çıkıntı
teşkil eden, ders okumağa ve namaz kılmağa ay·
rılan, yukarı kısımları pencere l i büyücek bir kub­
,
be ile örtülü sahın bulunmaktadır. Sekizgenin
öteki kenarlarında, kubbelerle örtülü üçer öğ­
kubbeli birer revak yer a lm ıştır.
renci hücresi vardır; bunların da . önünde üçer
\

İKİNCİ BÖLÜM

SİVİL MİMARİ

Köşkler, Saraylar, Kervansaraylar

E M EVİLERDE SİVİL M İMARI saraylardan bazılarının i l k k i m l i kleri , ::ırkeologla­

Emevi devrinin din yapıları,
yıkılıp yokolmaktan korunmuş oldukları , sonra­
dan geçirdikleri değ i ş i k l i kler içinde, i l k İslam ca­
m i leri nin üslubunu tanımamıza olanak verdikle­
ri halde;çöller ortasında kurulmuş olan İslam sa­
rayları, görevlerini kaybedince bakımsız kalmış;
ya insanların, y a da zamanın yıkıcılığına uğra­
m ı ştır. Bu yıkıntıların yardı m ı i l e onların i l k hali­
n i tespit etmek çok güçtür. Bununla beraber bu
rın son yarım yüzyıl içindeki çabalarıvla ortaya
ç ı karılmış bulunmaktadır.
Bugün meydana çıkarı lmış olan otuz kadar
kasrın en önemlileri , kuzeyden güneye doğru ine­
rek Palmyra'nın kuzey doğusunda Ka!>ru'l-Hayr:
Ürdün'ün doğusunda Kusayr-ı Anıra, lüt gölün ü n
doğusunda Mışatta: Amman ' ın 60 m i l kadar gü­
neydoğusunda Kasru't-Tuba ve Hırbet-e! Mefcer
saraylarıdır.

Ürdün'ün doğusunda, çölde, küçük bir Emevi kas rı olan Kusayr-ı Amrirnın uzaktan görünüşü.
1 05
 Kusayr-ı Amra'nın yakından görünüşü
Kusayr-ı Amra: 1 898 haziranında Avustur­
yalı b i l g i n Prof. Alois M u s i l tarafından meydana
ç ı karılan Kusayr-ı Anıra, Lut g ö l ü n ü n kuzey ucu­
nun tam doğusunda, çölde bulunan « h amam l ı » kü­
çük b i r Emevi kasrıdır. Yapı n ı n en i l g i çeken bö­
l ü mlerinden biri hamamdır. Yapı esas itibariyle
iki kısımdan ibarettir. Birinci kısım 8,75 X 7,58
ölçüsünde bir salondur. Bu salon. üç sahna ayrıl­
mıştır.
ikinci b ö l ü m , . üç küçük odalı b i r hamamdır.
' lerin hizasına kadar kaplamaktadır. Güçlükle d e
Büyük salonun doğu uuvarında bulunan 1 ,70 m.
yükseğindeki bir kapıdan bu hamama g i r i l i r. Es­
ki Roma hamamlarında olduğu g i b i bu hamamda
da i l k küçük oda soyunma yeri (opodyterium).
zem i n i alttan ısınan ikinci oda ı l ı k l ı k (tepidarium),
yanında bulunan üçüncü oda ;�e sıcaklık (caldari­
umJdır.
Kusayr-ı Amra'nın asıl d i kkate değer tararı,
salonları süsleyen duvar resimleridir. Bunlar
toz, çamur, is ve graffito'lardan çok zarar gör­
müştür. Büyük salonun batı duvarını süsleyen re­
s i m , adları Arapça ve Yunanca yaz ı l m ı ş olan ba­
zı kimseleri göstermektedir. Bunların Emeviler
tarafından mağlup edilen, İ s l a m l ı ğ ı n düşmanları
(Bizans İ mparatoru, Vizigot kra l ı , Sasani impara-
. toru, Habeşistan Necaşisi g i b i hükümdarlar) ol­
duğu tespit olunmuş, böylece bu kasrın 1. Velid
zamanında, 71 1 i l e 715 arasında yap ı l d ı ğ ı sonucu­
na vr.• r ı l m ı ştır.
1 06
Salondaki büyük kemerlerin yüzü, birçoğu
hala farkolunan türlü konularla süslenmiştir. Gi­
rerken soldaki kemer üzerinde, sağ dizine daya­
d ı ğ ı yaylı b i r sazı çalan, oturmuş bir şahıs görül­
mekted i r . Sonra vücudunun yukarı kısmı çıplak
b i r kadın yer alıyor. Kol l a r ı , kıvrık saçların çer­
çeveled i ğ i baş ı n ı n üstünded ir. Sağdaki tonoz ke­
meri üzerinde tamamiyle çıplak b i r rakkase kıv­
rak hareketlerle raksediyor. Ü çüncü sahında, bü·
yük bir av sahnesi bütün doğu duvarını, pencere­
o l s a , geyiklerin arkasından koşan tazı sürüleri
farkedil iyor. Bu üçüncü sah n ı n torıozunu süsle­
yen figürler ni speten daha *Yi durumd3dır. Dört
sıra üzerıne sekizer sekizer dizilmiş olan otuz iki
çerçeve içinde, türlü zanaatlar tasvir edil mek­
tedir. Taş yontucular, tahta biçenler, dülgerler
görülüyor. Kıvr ı m l ı asma da!ları, d i pteki hücre­
lerin duvarlarını ve tonoz l a r ı n ı süslemektedir.
Soyunma ve ı l ı k l ı k odalarında da hamam ve do­
ğ u m sahneleri görülüyor. Sıcaklığın kubbesini
b i r « m ıntıkatü'l-bürucn haritası kaplamıştır. Bun­
lardan başka hayatın çağ l a r ı n ı , tarihi, felsefeyi
ve ş i i r i gösteren sembolik tasvirl � r de vardır.
Figürlerin çoğu, uzun bacakl ı , c ı l ız vücut!u, küçük
başlı kadınları ve delikanlı ları canlandı rmaktad ı r ;
b u n l a r doğrudan doğruya gözleme dayanmadan
yapılmışlardır. Bu figürlerden bir niş içinde, ku­
maş benzeri bir zemin üzerinde bulunan kad ı n , iri
gözl ü . kal k ı k burunlu Suriyeli bir Venüs'tür. Eski .

Yunan mitolojisinden alınan bu tip, sonraları Sa­
marra'da da görülecektir. Hel lenizmin etkisi ya­
nında, Sasani etkisini de görr. . emeye olanak
yoktur.
Kusayr-ı Amra'nın duvar resimlerinde. Doğu
ve antik çağ geleneklerinin aynı zamanda yaşadı­
ğına tanık olmaktayız.
Kasru'l-Hayri'l-Garbi: 728'de Hal ife H i şam
bin Abdul M e l i k tarafından yaptırılan bu kasır, i k i
büyük yolun, Şam'dan Pal myra'ya, Nazala'dan ge­
çerek giden eski ticaret yolu i l e Humus'tan Cof'a
giden yolun kavşak noktasındadır. Planı aşağı yu­
karı karedir; hanı, hamamı , bahçesi i l e bir bütün
teşkil eder. Kasırda surlara dayanan daireler,
merkezi bir avlu üzerindedir. Avlunun dört ta­
rafı revaklarla çevri l i dir. Tuğla yapı , taştan üst
temellere dayanmaktadır . .Sur, öbür duvarlardan
daha kalın olup, iki metre yüksekliğine kadar taş­
tandır.
Kasrıri plan bakımından en d i kkate değer
tarafı, birbirinden ayrı altı beyt ile, di kdörtgen
altı odadan ibaret oluşudur. Bu d i kdörtgen oda­
lar, doğrudan doğruya revaklara açılmaktad ı r.
Kasır, mozayiklerle, kaplamalarla, alçı üzeri­
ne işlen�iş dekorlarla süslüydü. Mozayiklerle
kaplamalardan, son derece küçük birkaç mozayik
parçası ile üzerlerinde hendese ve bitki motifleri
görülen birkaç tahta parçası ayrı tutulursa; bu
gün bir şey kalmamıştır. Çok küçük ölçüde bir­
kaç parçada çiçek süsleri. bazı parçalarda ise fi­
gürlü sahnelerin izleri görülmektedir. Cephenin
orta ·kısmında fo ı ürlü alçak kabartmalar vardır.
1 07
Kusayr-ı
Amra'nın
p l an ı
Aşağı yukarı doğal büyüklükte olan, karşıdan gö­
rülen, dizleri ve ayakları bitişik bulunan bir hü­
kümdar figürünün parçaları çok di kkate değer.
Başka bir i l g i nç parça da diz çökmüş bir kadın­
la bir erkekten ibaret olan gruptur.
Bu kasrın büyük b i r özel l ı ğ i de 1 93ô kası­
m ı nda meydana çıkarılan iki freskodur. Bunlar.
di kdörtgen şeklinde olan iki merdiven kafesini
süslemekte idi. Bu feskolar bugün Şam'da, Su­
riye M i l l i Müzesi'nde bulunmaktadır. Bunlardan
birincisi üç tabloya ayrılmıştır. Birinci tabloda
i k i müzisyen, ikinci tabloda geyik avlayan bir
süvari , çok bozuk bir durumda olan üçüncü tab­
loda ise yakalanmış yabani hayvanlar görülmek-
tedir. ·
Birinci freskonun Sasani örneklern göre ya­
pıldığı. özellikle gey i k avında, bütün açıklığı i l e
göruıen bir gerçekti r. · B � t a b l o gerek konusu,
ge r-ek üslubu, gerekse pantolon, dalgc:lı eşarp.
çelenk gibi unsurları, kılıç kayışının omza takıla­
cağı yerde bele takılmış olması, iki ucu kıvrık
yay gibi ayrıntıları ile Sasani'dir·. Kenar şeridi­
nin motifini ve köşelikleri süsliyen tomurcuklar
Sasani kumaşlarınclan alınmıstır.
İkinci fresko. ortadaki allegori figürlü ma­
dalyonu i l e İmparatorluk devrinde çok yaygın
olan ve Antakya'nın Bizans mozayi klerinde çrık
iyi temsil ed ilmiş bulunan bir kompozisyonu de­
vam ettirmektedir. Deniz kentavros lar; Greko·
Romen repertuarından a l ınmıştır. Çerçevedeki
kıvrım dallar, asmalar, hayvanların ,. çı lgınca ha·
 Çöldeki Emtıvi kasırlarından Kasru'I - Haranah'ın dıştan görünüşü

reketle r i , g e ne l l i k l e s o n d e v i r Roma s ü s l e m e s i n­ Mışatta: Emevl saray l a r ı n ı n e n ö n e m l i) e r i n ­

d e n , öze l l i k l e S u r i y e ' d e k i Bizans s ü s l e m e s i n d e n d e n b i r i , b e l k i d e en ö n e m l i s i Ü r d ü n n e h r i n i n do­
alı nmadır. ğ u s u nd a , Ş a m ' ı n a ş a ğ ı yukarı 200 k i l ometre gü­
neyinde b u l u na n M ı ş atta Saray ı ' d ı r . Y eı p ı m tari­
h i çetin tart ı ş m a l a ra yol açan b u yapıyı İ s l a m l ı k­
tan önceki devre m a l e d e n l e r o l m u ş s a da saray­
da, namaz k ı l ma ğ a özgü m i h r a p l ı bir s a ! o n u n bu­
l u n u ş u , M ı şatta'nın Emevl h a l i f e l e r i n d e n i l . Ve­
l i d ' i n tamam l a n m a m ı ş b i r eseri o l d u ğ u n u n tes­
p i t i n e o l a n a k sağ l a m ı ş t ı r (743-744). K a s ı r . kenar­
ları i ç e r i d e n 1 44 m . u zu n l u kta ve 1 ,70 metre ka­
l ı n l ı kta kare b i r s u r l a çevri l i d i r. Kö ş e l e r d e yuvar­
l a k , kenarlarda d a y a r ı y u v a r l a k k u l e l e r b u l u n ­
maktadır. O l d u kça ayrınt ı l ı v e g e l i ş m i ş b i r yapıya
sahip olan M ı şatta ' n ı n p l a n ı , S u riye erken H ri s t i ­
yan eserlerinin etk i s i n i b e l g e l e r . C e p h es i n i n
zengin taş oyma l a r l a s ü s l ü k ı s ı m l a r ı , B e r l i n M ü ­
zesı n e taş ı n m ı şt ı r . Bu kabartmalar, İ s l a m sanatı­
nın i l k d ö n e m i n d e s ü s l e m e g e l i ş i m ı niıı i n c e l e n­
m e s i i ç i n ö n e m l i b i r ç ı k ı ş noktasıdır. B i r i n i n ta­
b a n ı , ö b ü r ü n ü n u c u a ş a ğ ı g e l m e k , yani z i k z a k
b i r ç i z g i vücuda getirmek üzere y a n y a n a ko n u l­
m u ş , yüksekl iği 2,80, taban genişliği de 2,50
metre o l a n ü ç g e n l e r, i ç l e r i n d e k i s ü s l"e.r i l e sara­
Kasru'I - Hayri'! - Garbi. Restitüsyon. y ı n güney d u v a r ı n d a -yani ön yüzünde- b e ş met-

10P
 •

Mı şatta
Sarayının
güney
cephesinden
detay

re yüksekliğinde ve portalin bize göre sağında tuğla kaplamaları ve Ahameni saraylarının friz·
20, solunda 20 metre olmak üzere 40 metre l i k b i r !eri i l e kendini göstermişti . Bu bakımdan bütün­
şerit h a l i nde uzamaktad ır. Üçgenlerin ortas ında den aldığımız izlen i m i n h i ç b i r antik yanı yok·
b i rer gülbezek vardır. M ışatta'daki süslemelerin tur.
önemin_i artıran şey, sol şeridin kıvrım dalları
arasında kuş, arslan, ayı; grifon gibi hayvanların
görülmesidir. Oysa, sağdaki şerid i n aynı nitelik­
te olan süsleri arasında hiç bir canlı varlığa rast­
lanmamaktadır. Herhangi estetik bir düşüncenin
açıklayamıyacağı bu ayrı lığa, H. Stern, haklı ola­
rak, d i nsel düşüncenin sebep olduğunu ileri sü­
rer. Gerçekten, portalin sağ tarafında, süs şeridi­
nin buluriduğu duvarın arkasında mescit bulun­
makta, m ihrap aynı duvar içinde yer almaktad•r.
İşte portalin sağ tarafındaki süs şeridi ile sol ta­
rafındaki süs şeridi arasındaki simetri yokluğu
bundan ileri gel iyor. Bu kabartmalarda payen sa­
natın kentavros ve sfenks gibi insan benzeri ya­
ratıkları da görülmektedir. Unsurların çoğu hel­
lenistik repertuardan alınmıştır. Ama duvarı böy­
lesine süslemek fikri bütünüyle Doğuya özgü b i r
düşüncedir. B u düşünce vaktiyle Sus1'nın sırlı Mışatta Sarayının planı
1 09
 "°4[ ,,.
.,. ..
.. ....
..
. . ..,
...•ooj
....
• _ ., ....
;;.
'°._ ----:_._
" _ ....
....
.. .; _
. _,.
..;___..
ııoıc:.r•ı....

Vlll. Yüzyıl ortalarında (bugünkü Ürdün'de) yapılmış bir Emevl sarayı olan Hirbet-el Mefcer, zamanla yıkıl­
mıştır. Kazılar sonunda zemin, mozayik döşeme·li ha marn kısmı ortaya çıkarılmış, tavandan bazı parçalar
bulunmuştur. Resim sarayın o devirdeki durumunu gösteri"yor.

Hirbet-el Mefcer
Sarayındaki hamamda
mozaik döşeme ve sütun
ka 1 ıntı farı.

HO
Hirbet-el Mefcer Sarayının, bugün Kudüs Müzesinde bulunan, hamam girişinin tavanı. Restore edilmiş
olan tavan, İslam sanatında doğu ve batı üsluplarının çok güzel bir karışımıdır. Yunan, Roma ve Ortaasya
etkileri bir arada görülmektedir.

Hi rbet-el Mefcer Sarayında, hamamın Hirbet-el Mefcer'de, İıamamın ıçının

o devirdeki girişini gösteren resim eski biçimini gösteren bir kesit
111
 ,

Endülüs mimarisinin en güzel eseri olan Elhamra Sarayın d a «Arslanlı Avlu».

Emir V. Mu hammed zamanında ( 1 354 - 1 359) yapılmıştır . Çeşme, Xll. Yüz­
yıl d an ·kalmadır.
 Ku rtuba 'ya 5 km. uzakl ı kta­
ki Medinetu'z-Zehra 1 9 1 O
yılında ortaya çıkarılmıştır .
Kurtuba Emevilerinin sivil
mimarisini bu sarayın ya­
pısından anl ıyoruz. Ü stte
Sarayın İ kinci Abdurrah­
man'ın adını taşıyan bir di­
vanhanesini görüyoruz.

Medinetu'z-Zehra: Kurtuba Emevilerinin sivil

936-976 yıllarında yapılan Medinetu'z-Zehra Sa­
rayında İ kinci Abdurrahman Divanhanesinin girişi
1 12
mimarisi ancak 1 9 1 0 y ı l ı ndan beri b i l i nmekte­
dir. İ spanyol mimarı Velazquez Boscu, Medine­
tu'z-Zehra kazılarına bu tarihte başlamıştı. Kur­
tuba 'nın 5 kilometre kuzeybatısında bulunan,
H a l ife 1 1 1 . Abdurrahman'ın kurduğu bu c;; e hri Arap
tarihçileri anlatmakla bitiremezler. Düşmesinden
( 1 O 1 O) yüz eli i yıl sonra ez-Zehra 'yı ziy2ret eden
coğrafyacı İ drisi'nin tasvirlerini kazılar doğrula­
mıştır. İ drisi'ye göre « ez-Zehra, kat kat, şehir şe­
h i r üzerine kurulmuş büyük bir siteydi. Ö yle ki yu­
karı şehrin taba n ı , orta şehrin; bunun da taba­
nı aşağı şehrin çatıları düzeyine düşüyordu. Her
üç şehir de surlarla kuşatı lmıştı. Yukarı kısımda
1
saray yükseliyor, orta kısımda yemiş bahçeleriy-
le bahçeler yayılıyor, cami ile şahıslar& ait evler
de aşaqı kısımda bulunuyordu.•
Ez-Zehra. Sierra dağının yamacı üzerinde
1 500 metre uzunluğunda ve 750 metre genişliğin­
de bir di kdörtgen alan üzerinde kuru lmuştu.
Şehrin üst kesiminde, önünde gP.niş bir av­
lu bulunan saray yükselmektedir. Kitabelerin­
den il. Hakem tarafından yaptırıldığı anlaşılan ve
önünde avluya bakan üstü kapalı bir taraçası bu­
lunan bu yapının üç derin salonu vardır. Beş sah­
na ayrılan saray, bu haliyle Kurtuba Camii'nin
planına uymuş görünüyor.
i spanya Emevi soyunun bu muhteşem yapılu­
rı i l e Kurtuba Cami i arasındaki akrabal ı k kolay-

-
 Ukhaydır Sarayı: Önde sarayın
ca anlaşılabi l i r. Aynı mimarların hem cam ide.
hem de saraylarda çalıştıkları bel li oluyor. Bu­
nunla beraber yabancı b i r unsurun, yerel temayı
değiştirdiği görül mekted i r. Bu yabancı unsur da,
derinliğine yönelen üç sahınla bunların önünde
uzanan önü açı k bridorun meydana get;rdiği T"
biçimidir. Yalnız bu T ,, biçimi burada, camide
«
olduğunun aksine, tersine çevrilmiş durumdadır.
Bunun da Doğu'dan geldiği sanıl ıyor.
Arap tarihçilerinin ifadesine göre : nşaat için
on bin ile on iki b i n arasında işçi çalış tı r ı l m ı"ş, on
beş b i n katır, dört bin deve taş ve malzeme taşı
mıştır. Hergün inşaat yerine altı b i n yontma taş
ve on bir bin yük kum ve kireç getiril m;ştir. Tuğ­
la ve moloz taşı bu hesabın dış ındadır. İbn i zari 'ye
göre Medi netu 'z-Zehra'da dört b i n üç yüz on üç
sütun kullan ı l mıştır. Bu sütunların b i r kısmı Ro­
ma'dan, bir kısmı Frankların memleketi nden ge­
tirilmiş , ayrıca Bizans imparatoru yüz kırk sütun
gö n dermiştir. Fakat pembe ve yeşil damarlı bin­
den fazla değerli sütun, Kurtoba'nın, Tunus'un,
Sfaks'ın ve öbür İfrikiya şehirlerin i n antik yapı­
larından getirilmiştir. Geri kalan sütunlar da İs­
panya'nın taş ocaklarından sağlanmı Ştı.
ABBASİLER'DE SİVİL M İ MARİ:
Ukhaydır Sarayı: Abbasiler tarafından yapı­
lan camilerin üslubunu tanımamıza olanak veren
Samarra. o nların sarayları, evleri hakkında da bizi
kalıntıları, arkada sarayı çeviren surlar.
aydınlatır. Bununla beraber, bu şehirdeki saray­
la r ı . incelemeden önce, Bağdat'ın 1 20 km. güney­
batısında bulunan Ukhaydır sarayını anmak gere­
k i r. Çünkü bu saray, planı bakımından Emeviler'in
M ı şatta'sı ile Harunur Reşid'den sonraki halife­
•
lerin eseri olan Samarra arasında b i r çeşit ge­
çittir.
Saray, b i r sur ile çevril idir. Büyük surun için­
de ve onun kuzey yüzüne bi�işik olmak üzere esas
bina yer almıştır. Bunun da kuzeyden güneye de­
rinliği 1 1 2,85, doğudan batıya genişliği 8 1 ,83 met­
redir. Sarayın cümle kapısı, büyük surnn kuzey
kapısı ile b i r bütün teşkil etmektedir. Asıl saray,
dört duvarını nişlerin süslediği büyük bir tören
avlusu i l e genel kabul töre n lerine özgü b i r ey·
vandan ve onun arkasındaki, özel kabul törenle­
rine özgü kare biçiminde bir salondan ibarettir.
Yanlarda daha başka tonozlu salonlar vardır. Or­
talama 3,50 metre genişliğinde tonozlu uzun b i r
koridor, b u salonları v e büyük tören avlusunu
kuşatır.
Ukhaydır Sarayı 'nın, M ışatta 'da görmediği­
miz özellikleri arasında, yarı daire ve et nalı ke·
bol sayıda eyvanın girmesi d i kkati çeker. Yük­
merlerin yanında yapıya ilk defa sivri kemerlerin,
sek kısımları moloz taşı ve tuğla i l e örülmüş çok
fakir yapısına rağmen azametli bir görünüşü olan
bu saray, büyük bir ihtimalle, Halife el-Mansür'un
1 13
 �-1"""'1
��!!i L...; .L.. _., .. •.... ..

: ill � :'T-J
.�

.. • �� ,. � !-:-1

. 0--
c � .:��]3
=t
�tl� t �
ırıı t..
..
..
l..
..
..
i

..... ... ......�

. 1 1 1 lıl

·-
.El
.. ....
_

-;
,.\. ... .. • -t- t 9 • • • • •

. . . � ....
Ukhaydır Sarayının

l 2 2 El iZE E. L 2 Il ı
. .
..
•·ı �1 ; 1 •• •
• - • ve onu çeviren
surların planı

amcası İsa b i n Musa tarafından 778'de ( H . 1 61 )
yaptırılmıştır.
Cevsaku'l-Hakani: Zamanla yıkılan ve birçok
bölümleri yok olan Samarra sar.ayları nın en önem.
! i l e rinden biri, Mutasım'İn 836 tarihinde yaptır­
dığı, Dicle nehrinin sol kenarında, alüvyonlu va­
diden aşağı yukarı 1 7 metre yükseklikteki b i r
platonun kenarında bulunan Cevsaku'l-Ha­
kani'dir. Vadiden, 60 metre genişliğindeki hafif
meyi l l i b i r rampadan Babu'l-Amma'nın taraçası­
na ç ı k ı l ı r. Babu'l-Amma, kemerleri sivri olan üç
eyvanlı b i r cepheden ibarettir. Bu kısım, Ktesi­
fon'daki Tak'ı Kisra »ya benzediği için «Arapla­
« alan i l e , yazın sıcaktan korunmak için yapılmış
rın Ktes ifonu,. diye de adlandırılmıştır. Bu üç
eyvan, b i rbirine paralel olup beşik �vnozludur.
Sarayın en iyi korunmuş olan kısmı da budur. Baş­
ka kısımlarda duvarların yüksekliği b i r ya da i k i
metreyi geçmez.
Hal ifenin kabul törenine yarayan 'Jrta eyva­
nın genişliği 7.86, derinliği 1 7.50, yüksekliği de
1 1 . 10 metredir. Bunun sağ ve sol yanlarında bi­
r.er küçük eyvan bulunmaktadır k i , bunlar orta
eyvanın yanlarındaki muhafız askerlere ayrılan
arka salonlara kapı revakı görevındcdir. Or­
ta eyvanın dibindeki 4 metre genişliğinde ve
7.10 metre yüksekliğinde olan bir kapıdan, arka
arkaya sıralanmış geniş odalara geçilir. Sonda­
ki odadan, ortası havuzlu kare b i r avluya çıkılır.
1 14
Kuzeyde halifeni n daireleri, güneyde harem kıs·
mı bulunmaktadır. Dosdoğru gidi l i rse di kdörtgen
şeklinde bir tören avlusuna varılır. füıradan da
üçlü bir girişten taht salonuna geç i l i r. Bu salon
da, haçvari düzenlenmiş " T » biçiminde dört bü­
yük odadan oluşur. Bunları n her biri pencerelerle
aydınlatılmış üç nefli bfr bazili kaya benzemekte­
dir. Haçın kolları arasında, mermer panolarla süs­
lü küçük odalar ve halifeye a-yrılan bir mescit
bulunuyordu. Bunların ötesinde. duvarlarla çevrili
350 X 180 metre boyutunda büyük bir avlu yer
almaktadır k i , içinden küçük kanallar geçmekte­
dir. Bunun da ötesinde cevkan oyunu oynanacak
serdaplar · (yeraltı odaları), sonra bir hipodrom
gel mekteydi. Çok g�niş b i r alanı kaplayan bu sa­
ray, Ukhaydır'ın planına benzer.
Bu sarayın süslemeleri genel olarak stüko
üzerine olup panolar halinde duvarlara kaplan­
mıştır. Yalnız taht salonunun panoları mermer­
dendir. Harem bölümünde duvarların yukarı kı­
sı mi arı insan ve hayvan figürleri . ve yaprak be­
zemelerle süslenmistir. Ağaç işleri tik ağacı üze.
rine oyu ya da boya i l e işlenmiştir.
Bu iki saraya . Halife Mütevekkil (849-861 )
tarafından 854'de yaptırılan Bal kuvara i l e Halife
Mutamid (878-882) tarafından yaptırılan Kasru'l­
Aşk saraylarını da eklemek gerekir. Her i kisi de
r,evsaku '1-Hakanl'yi hatırlatır.
 Samarra'da Cevsaku'I - Hakani. Sivri
FATIMILER'DE SİVİL M İ MAR İ :
Fatımilerin i l k merkezleri olan Mehdiye'den
kalan izler azdır. Devletin kurucusu Mehdi ve
oğlu Ebu'I Kasım Muhammed, Arap tarihçilerinin
anlatmakla bitiremedikleri, karşı karşıya iki sa­
ray yaptırmışlardı. Mehdi'nin altın pervazl ı çer­
çevelerle süslü sarayı batıya, oğlunun yaptırdı­
ğı ise doğuya açı lıyordu. Bu durum sonradan Ka-
. hire'de de görülecek, yine karşı karşıya olmak
üzere, şehrin merkezinde Kasru'l-Kebiru'l-Şarki
(Büyük Doğu Sarayı) ve Kasru'l-Kebiru'l-Garbi
(Büyük Batı Sarayı) yapılacaktır. Bu saraylardan
hiç bir iz kalmamıştır.
Fatımi mimarisinin anıları, Sicilya'da X l l .
yüzyı lda, Normand kralları tarafından yaptırılan
sivil yapılarda, hatta kil iselerde yaşamaktad ır.
Kral il. Roger, 1. ve i l . Guil laume, Müslümanlarla
çevri lmiş olarak yaşıyorlardı. Birçok 'v1üslüman
geleneği onların sarayında devam ediyordu. Pa­
lermo ve çevresi, Arap adları taşıyan küçük ş a­
tolarla donatılmıştır. Bu şatolar, Tunu<>'daki, yı­
kılan Fatımi eserlerinin düzenini yansıtır. Mu­
karnasların büyük rol oynadığı yarı Bizans, yarı
İslam dekoru, Fatımi geleneğinin Mağrip'den ge­
len unsurlarla zenginleşmiş şeklidir.
GAZNELILER'DE SİVİL M i MARi:
İ l k büyük Türk-İslam devleti olan, mimarısi,
süslemesi ve resmi ile bir yandan Selçuklu, bir
yandan da Hind istan'daki Türk-lslam sanatını ha-
kemerli, üç eyvanlı cephesiyle Babu'I - Amma.
zırlayan Gaznelil·er'in sanatı -harabe halinde de
olsa- kalan örneklerle bu devletin sanatı üzeri­
ne bir fikir verecek durumdadır.
Son yıllarda Gazne'de yapılan kazılar, birçok
konularda yararlı olmuştur. Öze l l ikle. ortaya çı­
kartılan taş kabartmalar, Anadolu Selçuklu devri
figürlü taş eserleriyle konu, üslup, teknik bakım­
lardan büyük yakınlık göstermektedir.
Son zamanlara kadar Gazneli sancıtını, biri
Sultan Mahmud ( 1 030). biri de ııı. Mesud ( 1 1 14)
için dikilen iki zafer kulesi ile, mezarlardan ve
bazı yapılardan kalma nakışlı, süslü mermer lev­
halar, b i r de bugün Kabil müzesinde bulunan bir­
kaç çanak çömlek temsil etmekteydi . Fakat
Fransız arkeoloji heyetinin 1 949, 1950 ve 1 95.1
yıllarında Afganistan'da Leşker'i Bazar kazıların·
da meydana çıkardığı büyük saray, Gazneli mi­
marisinin taşıdığı büyük önemi göstermiş ve Gaz­
neli sanatı i l e Selçuklu sanatı arasın::laki boşluğu
doldurmaınıza olanak vermiştir.
İşte Sultan Mahmud ve Sultan Mesud'a ait
olan ve XI. yüzyıl Arap ve Acem yazarlarından
çoğunun El-Asker ya da Leşkergah diye sözünü
ettikleri, Bust şehrinden yarım fersah uzakta olan
bu saray, H i rmend nehrinin Argandab ile birleş­
tiği noktanın biraz aşağısında ve Hirmend'in sol
yakasında bulunmaktadır.
XI. yüzyı l ı n başlarında, temeli tuğladan, göv­
desi kerpiçten inşa edilmiş olan Leşker-i Bazar,
dikdörtgen şeklindedir. Kuzeyden güneye uzun­
luğu 164, doğudan batıya genişliği de.-92 metre-
115
 �At t �' $. �� �
�I �DdWI
.ıı._,..ı..
.l 1 � , ).. ...... ,.
.. ..�
w....�_ \-·�

111. Mesud için dikilen Zafer Kulesi ve

bu kuledeki yazıiardan bir örnek

Sarayın ortasında 63 metre · derinliğir.de

44,80 metre genişliğinde bir avlu vardır; bunun
her kenarı ortasında da bir eyvan b u lunmakta­
dır.
Kuzey eyvanı öteki eyvanlardan daha geniş­
tir ve öbür üç cepheden daha yüksek olan bir
cephenin ortasındadır. Doğrudan doğruya salon­
larla güney ve kuzey kanadındaki bölüm!er, bekle
me salonu, kabul salonu, büro gibi sarayın resmi
kısımlarını meydana getirmektedir. Bu salonlar­
dan başka, köşelerde bulunan özel dairelerin her
biri ayrı, küçük bir iç avlunun etrafında düzen­
lenmiştir. Bunların ayrı hamamları ve helaları
vardır; büyük orta avlu ile, ancak dirsekli geçit·
lerle bağlantılıdır.
Avlunun kuzey kenarı ortasında bulunan ve
nehir tarafındaki, cephesi açıK olan yer, tören ve
kabul salonudur. Bu salon sarayın en muhteşem,
en anıtsal ve aynı zamanda en süslü yeridir. Dik·
dörtgen biçimindedir, duvarları kerpiçtendir.
Bunların önünde, ikisi pergel biçiminde tuğladan
olmak üzere altı duvar kitlesinin kal ı rıtı ları gö­
rülmektedir. Bu kitleler, beş kapıdan girilen bir
eyvanın yan ve dip duvarlarını oluşturur. Eyvanın
genişliği 1 0.50, salonun genişliği de 1 6.35 metre­
dir.
dir. Sarcıyın cinüncıeki d ış avlu i i e uzuniuğu ya­ Avlusu, küçük avluların etrafında kümelenen
rı ı n ki iometreyi bulmaktadır. Yuvarlak dayanak
KUleıerıyie kuvvetlendirilmiş doğu, batı ve gü·
daireleri, kemerleri, hükümdarın dipteki kabul sa­
lonu ile bu saray, Ukhaydır ve Cevsakü'l-Haka­
ney auvcırlarıyie saray; dışarıdan b ır müstahkem ni saraylarına benzerse de, dört eyvanlı planı ile
rrıtıvkii andırır. onlardan ayrı l ı r.

f;:':_;..,

Gaznefi sarayı Leşker-i Bazar'ın güney cephesi ve büyük Qiriş kapısı.

116
 Leşker-i Bazar'ın orta avlusunun kuzey batı köşesind�rı görünüşü

Gazneli sarayının d ikkate değer b i r tarafı

da, dipteki kabul ve tören salonunda, yukarıda
bahsettiğimiz duvarların aşağı kısımlarında re­
simleri n , yukarı kısımlarında da tuğladan süsle­
melerin bulunmasıdır.
Altmış kadar olduğu anlaşılan bu duvar re­
s i m l erinden kırk dördünün kalıntıları l<orunmuş­
tur. Bunlar, tabii boyda, vücutları karşıdan, ayak­
ları yandan görülen, dizil i insanları göstermek­
tedir. Yazık ki bunların başlarından b i r şey kal­
mamıştır. Ama onların birer hale ile çevri l i ol·
duğu anlaşılıyor. Sultan Mahmud'un subaylarını
ve askerlerini temsil ettiği sanılan bu insan şe­
killerinin sırtlarında -değişik renkleri ve süs ör­
geleri ayrı tutulursa- parlak renkli zengin kumaş­
lardan yapılmış, soldan kapanan, sağ eteği dışa
devrik, bir örnek uzun elbiseler· görülmektedir.
Hepsi de, silintiler yüzünden bugtın anlayamadı·
ğımız bir aracın ya da silahın kabzasını tutmak­
tadır. Resimler arasında, başların ve kalçaların
hizasında süs rozetleri, çiçekler ve kuşlar gö­
rülmektedir. Yazılı kaynakl.ar bu resimlerin sözü­
nü etmekteydi . Leşker-i Bazar kazıları, bunları
ortaya çıkarmakla bu kaynakların yazdıklarını
doğrulamıştır.
Sarayın, bizi ilgilendir::
m en d ikkate değer
özelliği, dört eyvanlı planı i l k defa gerçekleştir·
miş olmasıdır. Yalnız büyük avluya de§il, tali av­
lulara da uygu lanmış olan bu plan, Selçuklular
zamanında kervansaraylara, medreselere uygu­
lanacak, olgunluğunu bulacak ve yer yer bütün
Leşker-i Bazar'ın planı
İslam ülkelerinde örnek tutulacaktır.

ANADOLU SELÇUKLULARl'NDA şehir gölünün güneybatı sahilinde yaptırdığı

SİVİL MİMARİ:
Köşkler ve Saraylar:
Anadolu'da, Selçuklular zamanında yapılmış
evlerden bugün hiç b i r şey kalmamıştır. Saray­
lara gelince, bunlardan da tam o larak zamanımı­
za kadar ulaşanına rastlanmamıştır. 1 . Alaeddin
Keykubat'ın ( 1 2 1 9-1239) yazları geçirmek üze­
re Kayseri civarında yaptırdığı Kubadiye: Bey-
117
Kubad-Aba d ; kışları geçirmek üzere de Antalya
tarafl arında, Akdeniz kıyılarında kurdurduğu Ala­
iye saraylarının yalnız adları ve tasvirl�ri Selçuk­
namelerde geçmektedir. 1 950 y ı l larından sonra
yapılan araştırmalar ve kazılar sonunda Kubadi­
ye ve Kubad-Abad saraylarının yerleri saptan­
mış, Kubad-Abad saraylarından on sekiz yap ı n ı n
harabeleri üzerinde incelemelere başlanmıştır.
Bu çalışmalar 1 963 y ı l larından sonra, gerek Kay-
seri'de, gerekse Beyşehir'de önem l i buluntular
getirmiştir. Öz€ 1 1 i kl e , Kubad-Abad'da yapılan ça­
lışmalarda 1. Keykubad'ın sarayının planı elde
edildiği gi b i , m i mari dekorasyonunu aydmlatacak
b i rçok malzeme de bulunmuştur.
Kubad-Abad'daki büyük saray, Beyşeh i r gö­
lünün kenarında, biraz yüksek bir platform üze­
rinde yer a l ıyor. Ana yapı d ikdörtgen b i r alanda
esas olarak iki bölümden meydana geliyor: 1 ) İki
kenarında odaların yer aldığı bir avlulu kısım,
2) Asıl saray bölümünü o luşturan eyvanlı salon
ve buna bağlı daireler ve odalar. Önde, yani ku­
zeydoğusunda da göle doğru uzanan bir teras
vardır.
�aray, tek başına, bağımsız bir yapı
değildir. Bahçeleri, yan hizmetlerle i l g i l i binala­
r ı , korunmayla i l g i l i olduğu anlaşılan duvarları i l e
büyük b i r kompleksin çekirdeği; en büyük v e ha­
ki m yapısı idi. Bu sarayda yapılan kazılarda, çi­
ni, alç ı , renkli cam gibi çeşitli iç mimari dekoras­
yon malzemesi e l e geçmiştir. Sarayın duvarları,
içerden bu çeşitli çini ve alçı işleriyle kaplan­
mıştır. 1. Alaeddin Keykubad devrine ait bu sa­
rayda ele geçen çinilerin en önem l i yan ı , figür­
l ü olmaları ve Anadolu Türk Sanatı'nın en eski
ve zengin •tasvir• örnekleri bulunmalcırıdır. Ço­
ğu sekiz köşeli yıldız biçiminde olan bu duvar çi­
n i l erinde, hayvan, insan, bitki ve türlü efsane ya­
ratıkları tasvir edilmiştir. Stilize b i r anlayış ve
desenle işlenmişlerdir.
i l . Kılıç Arslan'ın (1 1 56-1 1 92) Konya'daki
Alaeddin Tepesi'nin kuzey yamacında yaptırdığı
saraya gelince. 1. Alaeddin Keykubad tarafından
onartı ldığı için Alaeddin Köşkü adı verilen kıs­
mının, bugün yalnız doğu yönündeki duvarı kal­
mıştır. Bu bakımdan sarayın şekli üzerine hiç bir
şey b i l inmemektedir. Buna karş ı l ık, bugün tama­
mıyle yıkılmış bulunmakta ise de, eski resimler­
den Alaeddin Köşkü'nün şekl i üzerine de b i r . fi­
kir edinil mektedir. Bu köşk, kule g ibi yüksek
bir kaide üstüne, mukarnaslı konsollara dayalı
olarak yap ı l mıştır. Dışarıya taşan bu konsol l ar­
dan, köşkün çepeçevre balkonla kuşatı l m ı ş 'oldu­
ğu anlaş ı l ıyor. Sivri kemerli büyük pencereler bu
balkona açılmaktadır. Ayrıca sivri kemerl i , eyvan
şeklinde b i r şahniş göze çarpmaktadır. Köşkün.
res i m l i ve motifli çini lerle, sırlı tuğlalarla kap l ı
olduğu, toprak altından çıkarılan ve bugün Konya
Müzesi'nin çini eserler bölümünde bulunan çini
parçalarından anlaşı l m aktadır.
Sağlam denecek b i r halde duran Erkilet ba­
şındaki Hızır İlyas Köşkü ( 1 24 1 ) i l e Kayseri civa­
rındaki Haydar Bey Köşkü ( 1 252) adındaki kasır­
ları Selçuklu sarayları topluluğuna bağlayabi 1 iriz.
1 18
Kervansaraylar:
Selçuklular zamanında yaptırılmış olan, peK
çoğu ticaretin büyük gelişmeler gösterdiği 1.
Keyhüsrev, 1 . Keykavus v e 1. Alaeddin zamanla­
rına, yani 1204-1 243 aralarına rastlayan kervan­
saraylardan birçoğu zamanla ortadan kalkmış,
bi rçoğu yarı yarıya, ya da büsbütün harabeye
dönmüş olmakla beraber, i l k şeki llerini koruya­
bi lmiş olanlar da vardır ki yalnız bunlar. Selçuk­
lu kervansaraylarının nasıl birer mimari a:ııt ol­
duklarını göstermeğ€ yeter.
Ticaret eşyası taşıyan kervanların, bu ker­
vanlarla b i r l i kte bir şehirden başka b i r şehre gi­
den yolcuların konaklamatarı ve g�ceyi güven
içinde rahat geçirmel€ri için doğudan b<:!tıya, Ku­
zeyden güneye giden büyük ticaret yolları üze­
rinde kurulmuş olan Selçuklu kervansaraylarının
aralarındaki uzaklıklar, deve yürüyüşüyle günde
dokuz saat, yani 40 kilometre esas tutularak tes­
pit edilmiştir.
Barış zamanlarında pazar yeri olarak da iş
gören bu kervansaraylar, savaş zamanlarında ka­
le olarak da kullanıl •�dı.
Birçoğunu bugün bile Anadolu'nun doğu, or­
ta ve güneybatı bölgelerinde, öze l l i k l e · Aksaray­
Kayseri, Kayseri-Malatya, Kayseri-Sivas, Sivas­
Amasya, Konya-Ankara, Konya-Beyşehir, Konya­
Afyon, Antalya-Afyon, Antalya-Adana, Alaiyye­
Antalya yolları üzerinde gördüğümüz bu kervan­
sarayların develere, at ve arabalara, danklere. ti­
caret m a l !arına özgü yerleri, yolcuların yatıp
kalkmalarına, dinlenmelerine ayrılan oda ve sa­
lonları. hamamları ve mescitleri vardır. Kervan­
sarayların planları bu ihtiyaçlar göz önünde tu­
tularak uygulanmıştır.
Genel olarak Selçuklu kervansaraylarının üç
tip üzerinden yapılmış olduğunu görmekteyiz.
Bunlar da, yazlık denilen avlulu, kışlık denilen
kapalı ve her ikisinin birleşmesinden meydana
gelen karma tiplerdir. Asıl büyük olanlar, bu so­
nunculardır. Ama bu üç plandan birine uyularak
yapılan kervansaraylar arasında bile, salon ve
odaların düzeninden, avlunun b i r yanındaki ara
kemerlerle birbirine bağlanan bölmelerin sayı­
sından, kapalı böl ümdeki farklı ayak sıraların­
dan, mescidin ve portal i n bulundukları yer ve yön
başkalığından dolayı, ana planı bozmayan bazı
değişiklikler de göze çarpar.
Evdir Hanı: Antalya-Korkutel i yolu üzerinde
bulunan Evdir Hanı, Gıyaseddin Keyhüsrev'in oğ­
lu 1. İzzeddin Keykavus ( 1 2 1 0-1219) tarafından
yaptırılmış 78,80 X 45,30 metre ölçüsünde yazlık
 �

:--· ;-•�•·-• H- •�t• • •�•••• U;:-�-�-•�-·�•·•�:-�-tt :·��:-��t�

. . : ; ..
- . .. .

·.- ·: ·.- :::o· ::::b

... t:t .... .iıL....
::
. ·."
ii (
..v,
::
r

! ··�-
1ö:-··
ı
..::-
•

/· "
•

: : ·· -ıı- -·.:::'
'..:::: ·ri:-�.6
: : !, :,
:
: . :
�.·: ::::�,;,: : (-�.:
: i !i (
••

·'

'.'.'.: :: j:i:: :::p: \ ! . : "·

.... � :
: .· .

�i
.· . . 1 t
� K

yi . .
!!
� � i, .l <".·
:

". �. ; ;i i ;
..

Anta lya-Korl<ute 1 i
yolu.
Evdir ·
Han'ın
plan ı .

tipte bi r kervansaraydır. Bugün çok harap du­
rumda bulunmakla beraber, kalan kısımlarından,
planı açık olarak anlaşılmaktadır.
Selçuklu cami ve medreselerinde elduğu gi­
bi, kervansarayın sivri kemerli bir taç kapısı var­
dır. İçerlek basık kemerli kapı i l-e sağır dış kemer
arasındaki kısım mukarnaslarla süslenmiştir.
Basık kapıdan girilip uzunca bir dehlizden
geçildikten sonra, geniş bir avluya çıkı l ı r. Avlu­
nun etrafında 7,30 metre yüksekliğinde, hafif siv­
ri ve beşik tonozlu gözler vardır. Yine hafif sivri
kemerli aiÇak açıklıklarla bu gözler arasında
bağlantı sağlanmıştır. D ikdörtgen biçimindeki
avlunun her kenarı ortasında bulunan gözler
öbürlerinden daha büyük olup, birçok örneğini
daha önce Selçuklu cami ve medreselerinde gör­
dugünıüz eski bir geleneği devam ettirir. Bu göz­
ı ; r, yolcuların hayvanlarını bağlamaya ve yükle­
rini koymaya yararlar. Yolcular için ayrıca oda­
lar da vardır. Özenli b ir işçilik gösteren bu ker­
vansarayın kuşatma duvarı da, her kenarda iki ta­
ne olmak üzere, d ıştan kare biçimli dayanak ku­
leleriyle berkitilmiştir.
119
Sultan Hanı: Selçuklular zamanında yapılan
ve avlulu tipi€ kubbe ve tonozlarla örtülü tipin
karması olan üçüncü tipin eiı eski örneklerinden
biri. Konya- Beyşehir yolundaki Kızılviran Ker­
vansarayı (1 204) ise, en güzel ve en büyük örne­
ği de Konya-Aksaray yolu üzerinde bulunan Sul­
tan Hanı'dır.
Bu kervansaray, 1 229 (H. 626) .tarihinde, 1 .
Alaeddin Keykubad tarafından yaptı rılmış, b ir
yangından sonra 1 278'de · (H. 677) Gıyaseddin
Keyhüsrev zamanında onarılarak genişletilmiştir.
Dıştan yazlık ve kışlık bölümlerinin birlikte boyu
1 1 6,90 metredir. Yazlık kısmı aynı yönde devam
ettiren kışlık kısım daha dar ve daha kısadır. Yüz­
ölçümü 4 . 866 metrekaredir.
Yazlık kısmın doğu cephesi ortasında, ker­
vansarayın geometrik örgülerle bezenmiş mer­
merden muhteşem taç kapısı bulunmaktadır. Şiş­
kince sivri kemeri, üçgen şeklindeki mukarnaslı
hücresi, kapı ayaklarının iç duvarlarında, kapının
her iki tarafında bulunan ve portalde olduğu gibi
köşeleri sütunçel i, yukarısı mcıkarnaslı olan mih­
rabiyeleri. köşelerdeki burmalı sütunçeleri i l e bu
 ---- ·-��:
\/•
�
-;.
�' !.• .ı ... /i : . ··
• '"-• 1 ..
-�-

..:--
:: :;ıt······:.:··'.· :::...
) :: i: (
···-.c_:--iııi- :::.::: :
·::
'
··-·;: : . ··--·· ·····..,
....- : 1 t :

,,} :: :! ii :: (\
"•.

·- ···------�--·-··· --·······-···· ..·-

---·--· --,. ···r-r·- ---- .........:... ···-···
....

....." ı : ı j (
:�::.:a::::::::Pf.::::::::�lt:::·:··:a:-::.::�-
·�
,,
! i i
1 .
:
' 1
'
•

�
;��:::.�11:::.:-.:.::: �:.::.:=:.��::::�.:.m::::::��:
'.= : �·
r r. •:
" (.
! ,'•, /: : ...
/
�
•

'; �i i: (
;; :::.:11:::::::::�::.::: ::: :::::·.:::•::::::��-

.\ i�
:::�:::�•:-::::::::.� ::::::::�:::::::::•:::::�·::�
; i ,.·

2;_:.=�'.�:;:0�· -�:.�::f�
· ..

. . ..
. .. . . \

"re :&;• &••

.i.
("

(
i.-=w;-'·
jır--•

ı1 r'
\ •-'-•

�-:::r�:;
"=·
•

.
--

(
J ":·"

\ i )<.': i
ı
: {
··

� -----[]
�
.

Pır:::·:.•: ;:

.....

ıJ
lj···-·-� 1
• :.-::-:w-.
: :::.-

�:: :.·:R'.�;�.'.
�: : :11:\·. i
1

. .
ia:::.:.rı:::�
1
1
.l
i

jj

Üçüncü tip Selçuklu Kervansaraylarının en güzel örneği olan Konya Aksa· •

ray yolundaki Sultan Hanı'nın planı. 1229'da Alaeddin Keykubat tarafından

yaptırılan bu Kervansaray, bir yangından sonra 1278'de G ıyaseddin Keyhüs­
rev tarafından onarılarak genişletilmiştir. Yüzölçümü 4.8$6 metrekaredir.
1 20
Konya - Aksaray yolu üze­
rindeki Sultan Hanı 'nın
muhteşem taç kapısı.
1 229 yılı nda yaptırılan
Kervansarayın mermer­
den taç kap ı s ı , geometrik
ö rgele rl e bezenmiştir . Si­
vas'taki Gök Medrese'nin
d e ilk örneklerindendir.
taç kapı Sivas'taki Gök Medrese'nin i l k örnekle­
rinden biridir. Taç kap ı n ı n eni 1 0 ,70 metredir.
Kapıdan g i r i l i p uzun bir dehlizden geçi l d i k­
ten sonra avluya varı l ı r. Avlunun sağ (kuzey) ta­
rafında yan yana sıralanmış sivri kemerlerle 8,80
metre derinliğinde, üstü tonozlu ve çift sıralı on
bölmeye ayrı l m ı ş olan, araba ve hayvan koyma­
ya yarayan revak şekl inde yerler; sol tarafında
ise 1 0 .40 metre derinliğinde, kemerl i , yolculara
ayrılmış od�lar, salonlar, iki hamam ve ambarlar
vardır. Avlunun ortasında, Sasani ateşge l er i nde
olduğu gibi d ört kem-er üstüne dayanan 7,85 X
7,85 metre ölçüsünde -bugün çok harap durumda
olan- bir mescit bulunmaktadır. Bunun karş ı l ı k l ı
çifte merdiveni de yok olmuştur. Am.ı kalan kı­
sımlardan süslemenin zenginliği üzerine bir fi­
kir edinmek mümkündür. Kayseri - Sivas yolu
üzerindeki Sultan Hanı'nın mescidi daha iyi ko­
runmuştur. Zamanlarında bu mescitler her halde
bire r kubbe .ile örtülü idi.
121
Yaz l ı k kısmın sonunda, batı duvarında, süs
bQkımından dıştakinden geri kalmayan bir portal
daha vardır. Bunun da, d ı ş portalde olduğu g i b i ,
sağında v e solunda birer mi hrabiye bulunmakta­
dır. Kitabesinin bir kısmı sağ m ihrabiıenin,
bir kısmı girişin büyük kemerinin, üçüncü kısmı
da sol mihrabiyenin üstündedir.
Basık kemerli b i r kapıdan k ı ş l ı k kısma giri­
l i r . Üstü tonozla örtülü olan bu kısm ı , kare ke­
sitli dört s ı ra sekizer ayak dizisi beş sahna ayır­
maktadır. Ortadaki sahın öbürlerinden daha ge­
niş ve yüksek olup tam ortadaki yerin yukai·ısı
pandantiflerle sekiz kenarlı kasnağa oturan bir
kubbe ile örtülmüştür.
Alara Hanı: Bu üç tipten hiç birisine girme­
yen ve avlulu hanla kapalı hanın. birbirine eklen­
mesinden değil d e kaynaşmasından meydana ge­
len, ş i m d i l i k tek örnek olarak bildiğimlz bir han
da, kitabesinden 1 23 1 'de ( H . 629) 1 . Alaeddin Key­
kubad tarafından yaptırıldığı anlaşı lan Alara Ha­
n ı 'd ı r.
 :; • i ;

� �
.
; :
. . .

- - --·--· -·· ·-·········

�--· -·-···-- �
· ·· · - · - ·· -
: i ; 1
. . . .
. .

� PJ
: : . .
. .
. .
�-····· · · ·:::ı
�

�·--·······::::
- --·· ····

: i
. .
. '
ı. .: : .

�--······
�--·· · ::.:: .:. - � ,a..,ı
. :

T/
A..•
- ·-···
V
i. : /7'7'Jl77'?T
f2J
h
· -
.
•

; :
.
: .
. :. . .

�::::::::.:::: � Antalya-Alfüye

: �.;
...... : �
. .
.... .. .....
yolu.
••••••
.
�;

• •
Alara

W'/ff//@ . -
Han'ın

i
•••.
planı.
: �
.
·
:
\
.
·
.

'
•
.
' ,· '
·

Burada, orta avlu, üstü açık bir koridora çev­ yalık ve kışlık bölümleri hiç bir zaman ölçü ve
rilmiş, bu koridorun sağında ve solund<t bulunan biçim bakımı ndan aynı değ ildir. Yazlık bölümün
ve birer eyvanla birbirinden ayrılmış yolculara öz­ kare ya da di kdörtgen biçimini aldığı gibi, ka­
gü dörder oda, hanın eşya ve hayvanlara ayrı 1- palı kışlık bölümün de daralıp uzadığı ya da kı­
mış olan kısım larından özenle tecrit olunmuştur. salarak kareye yaklcıştığı o l u r . Bu cır:1da yazlık
Böylece yolcuların rahatı ve akşamları eyvanlar­ tipte. taçkapıya karşı olan iki sıra kemerli bölü­
da serinlenerek dinlenmeleri daha iyi sağlanmış­ mün yerini kapa l ı , dar ve uzun beşik tonozlu bir
tır. Yolculara ayrılmış olan odalarla eyvanların bölüme bıraktığı görülür. Kırkgöz Hanı bu deği­
arkalarındaki tonozlu bölümlere, yolcuların adam­ şikliğe ötnek olarak veri lebilir.
larıyle konuşmaları ve hayvanları zaman zaman
gözetlemeleri için, küçük pencereler açılmış­ Aynı tipler içinde görülen değişikliklerden
tır. Bir merdivenle çıkı lan mescit, giriş kapısının biri, kervansaraylarda mescitlerin buiundukları
sol yukarısındadır. yerlerin başka oluşudur. Hiç kuşkusuz, Selçuklu
Genel olarak, üç tip üzerinden gözden geçir­ kervansaraylarında görülen mescitlerin en güzel­
diğimiz kervansaraylar, kendi tiplerinde ana çiz­ leri, avluların ortasında dört yüksek sivri kemer
g i leriyle birbirinin benzeri iseler de, daha önce üzerinde kurulmuş olan köşk mescitleridir. Kon­
· işaret ettiği m iz g ibi , yine de aralarında bazı de­ ya-Aksaray, Kayseri-Sivas arasındaki iki Sultan
ğişiklikler vardır. Öyle ki, her bakımdan aynı Hanı'nın bu köşk mescitleri, yapı ve süsleme ba·
olan iki kervansaray gösterilemez. B i r · kere yaz­ kımından birer şaheserdir. Ağzıkara Han ile Is­
l ı k ve kışl ı k tiplerini birleştiren kervansarayların haki ı Kervansarayı 'nın da böyle avlu ortasında
1 22
Kayseri Sivas
-

yolu üzerinde,
Kayseri'ye 50 km.
uzaklıkt>a ki
Sultan Hanı'nın
kapısından detay.

birer köşk mescidi vardır. Ama bu tip mescidin gelirin nerelerden sağlanacağı n ı görevl ilerin na­
s ı l çalışacaklarını ve kaç para alacaklarını b i l d i r­
,

avlu ortasında bulunmayanına da rastlanır. Za­

zadiıı Hanı i l e Avaııos'taki Saruhan'ın, Alara
l-lanı'nın mescitleri de, taç kapılarının üzerinde
yer alır.
Kervansaraylar, hükümdarlar, devlet büyük­
leri ve zengin hayır sahipleri tarafından kurulmuş
ve hayır i ç i n hizmete konulmuştur. Bu kervansa­
rayların vakfiyeleri, bunların nasıl yönetileceği n i .
123
mektedir. Yolculardan ise ücret a l ınmazdı.
Kuruluş bakımından bu kadar insani, mimari
bukımından da her ihÜyacı karşılayacak kadar
düzenli olan bu kervansarayların, Anadolu'ya
Türkistan'dan geçtiği, Türkistan'da Büyük Selçuk­
lu lar tarafından yaptırılmış olan kervansaraylar­
dan da anlaşılıyor.
 ,/
1 1 1 ,··
ıue ı d
• 1 1
' ı t t 1
Lı
1 ı 1 ı T
\ 1 1 1 I 1 1
UIU,IUBH laJ!}3
1 1 '

• 1 - - ---'
- - - -- � - --- �----- � ---- - - �
1
1
, i l • • 1 • \
,
uepJeı.heJesueAJa>f
, • ı t i , , '
•

' ,
... 1 • 1

\
sıw ı ıde.<
' ..

-:..- ---� -----� --- - ----- � ---..-

epun ı o.h
...
'
..

1
...
1 1
UOAftf - BAUO)I
' • 1 ,
. , 1 1 ,
'

\ • • 1
'

1 , ,
\ ı I
:
ı
ı
\ ı 1 ,,

,1 1
/ ı
1
1
1
1
1' 1\
1 \

�:: � �: --�'-'-�
��-- :
, 1 1 1 1 ..

:.:: ::
·
,..
-
__

: -
- -
- --
- - -

-
�: •
·---
-- - - -
-- � : ----
- - - -- -

- 1 - :

I ı 1

sc oc s� Ol o

,_..,·,,: :.·· ....,·,, ·:.' : ; .... : :..-� ...

:•-
f::ıi f:i m:::·:
• t • ••

a
• •

W _U µ���i�: ��-
�:::.�::fjl::.:':��
·ıueıd .. .
uıu,ıueH
··· ___ ___ ... ...

eJe)jızŞv

-�:::::rır·::;
·nıo-' :
J! 4a Aas N -'
·
eJes >ıv
:

••
.

�·

..;::::�m::::::��;
.. , :\ /1 ' "'

,>
: ·...... .. .
(i i !·
..
.
••

....
..� .- -.; FF::: :n:::::; ·

'
-
-.,

: ! ! :
.- . -. .

•,) :
,' . 1 : : : ....
lın 11
g � ·
""
· ···· - - · ··-- · ··-- ··-·. .
· · -· ·-·-··

· · ···· ······ . ........... ······

. -

: !
"'·..

....
..

...
�
1
.
.
: •
.
•
..
,

) : ...· ·....... ;
,.,'
.
.. ..
�
 - - - --,
-- - -, 1
1 1
1 1
ı 1
1 1
1
1
� a
� IJ

D l'3
9
o

I o I 2 3 4 5
lww' 1 1 l '-=-'

EJ m Basan
il] �
E!J l!
� � O fa fj fi ı:J G f3 (il

� �
"

• •
•
Akçakale •
1
•

Kervansaraylar, Büyük Selçuklular döneminde ilk ola­ 1

/ •

•
rak Türkistan'da yapıimıştır. Daha sonra İran ve Ana-· • •
• •
dolu'da da yapıldıklarını görüyoruz. Bu sayfada Tür­
kistan'da yapılmış· üç kerv�sarayın planlarını veri­
yoruz: Üstte Akçakale Kervansarayı, sağ üstte Başan
Kervansarayı, yanda Daya Hatun Kervansarayı .

10 o l(J

Daya Hatun ,
125
��
' "
İki ı rmağa bakan sarp bir tepenin üstünde yer alan Elhamra Sarayının genel görünüşü. Elhamra, müstah·
kem bir kale, saray ve köşklerden meydana gelen bir yapı topluluğudur.
İLHANLILAR'DA SİVİL M İ M A R I :
i l ha n l ı l ar devrinin darü'ş şifa, kütüphane, ker·
vansaray g i b i sivil yapılarından, üç kervansara·
yın yıkıntılarından başka b i r şey kalmamıştır.
Yalnız Gazan Han zamanında yirmi bir kervansa­
ray y a p ı l d ; ğ ı n ı düşünmek, y!kıntı n ı n ne kadar ağır
olduğunu göstermeye yeterlidir. Bugün bazı kı­
s ı m l arı görü l e b i l e n , i l h a n l ı lar'dan kalma üç ker­
vansaray, yapı l ı ş tarihleri s ı rasıyla ş u n l ardır: İs­
fahan civarında S i n ( 1 330), Tazvi r-Tebriz yolunda
Zencan ( 1 332-1333) ve Tebriz�Culfa yolunda Me­
rend ( 1 335). Her üç yapı da tuğladır. Yüksek por­
talleri, yuvarlak dayanak kulelerinin destekledi­
ğ i d i kdörtgen biçimindeki kuşatma duvarları, av­
l u l arın her kenarı ortasında yer alan eyvanları, av­
luyu çevreleyen odalar ve sivri kemerleri i l e Ana­
dolu Selçuklu medreselerinin etkisini belli eder­
ler. Yal n ı z bu kervansaraylar tuğladan yap ı l d ı k­
ları için, süslemeler d i kdörtgen panolar ve çini­
lerden ibarettir.
ENDÜLÜS'DE (NASRILER'DE) SİVİL
M İ MARİ:
Elhamra Sarayı: Muvahhitler'in y ı k ı l ı ş ından
sonra 1 238'de G ı rnata'da Muhammed ibnü' I Ah­
mer ( 1 232-1273) tarafından kurulmuş olan Beni
Nasr ya da Beni Ahmer devleti, İ s l am uygarl ı ğ ı n ı
Hal ife 1 1 1 . Abdurrahman. zamanında görülen
1 26
noktaya yükseltmiştir. Nasrller'in mimarisini
tek bc:şına Elhamra sarayı tem s i l eder. En­
dülüs mimari s i n i n en güzel eseri olan ve yüz­
y ı l lar boyunca sanatç ı l arın, gezgin lerin ha­
yal lerini coşturan bu saray, derin derelerle
çevri lmiş Daro ve Genil ırmaklarına bakan sarp
bir tepenin üstündeki düzlüktedir. IX. yüzyıldan
başlayarak Müslüman İspanya'nın rahatını kaçı­
ran savaşlar zamanında, Gırnata'ya hakim olan
bu tepe üzerinde bir müstahkem kale inşa olun:
muştur. Kaleye, kullanı lan malzemenin renginden
dolayı Elhamra, yani " kırmızı,, adı ver i l J i ğ i söyle­
n i r . X I . yüzyılda G ı rnata surlarla kuşatı ldıgı za­
man. bunlar saraya uyduruldu. X l l l . yüzyıl başla­
rında Nasri emirlerinin soyu G ı rnata'y;ı yerleşti
ve Muhammed İbnü 'l-Ahmer dört kule daha yap­
tırarak Elhamra ' n ı n tahkimatın sağlamlaştırdı.
Daro deresinin suyunu saraya çıkartan yine odur.
Oturduğu saray da büyük o l as ı l ı kl a Charles-Ou­
int'in (Şarlken) sonradan yaptırdığı sarayın ye­
rinde bul unuyordu.
Nasriler'in başka bir kolundan olan ve 1 3 1 4'­
den itibaren öncekilerin yerini alan öteki üç emir
bugün h a l a görülen binaların çoğunu kurdular.
Comares kulesini v e ona yakı n öbür daireleri 1.
Yusuf ( 1 333-1354} yaptırmıştır. Aslanlar avlusu
ile sarayın başka kısım ları oğlu V. Muhammed'­
i n ( 1 354-1359) eseridir. Böylece Elhamra, saraY.
ve köşklerden kurulmuş bir topl u l uk ohrak görü­
nür. Önceden düşünü lmüş bir plana qöre deği l ,
Gırnata'da, Elhamra Sarayının Adalet Divanhanesi (1 354-1391 )

1 ?.7
"

Gazne'de X. Yüzyılda duvar

süslemelerinde kullanılmış
seramiklerden bazıları. Son yıllarda
Gazne'de yapılan kazılarda ortaya
çıkarılan bu seramiklerde, Han Devri
Çin seramiklerini akla getiren hayvan
figürleri görülüyor. (New York
Metropol itan Museum 'de).

Kutbeddin Aybek tarafından Eski

Delhi yakınlarında Lalkot Kalesinde
yaptırılan Kuvvet-ül İsl�m Camii
(1 193 - 1 2 1 0) Hindistan'daki camilerin
en eskilerinden biridir.
 • • •

- ��--�--�--�
3H
t
� ıı-------�--
6

··ı

Gırnata. Elhamra Sarayının Planı. 1 - Elçiler Divanhanesi. 2 - Albarka (Baraka) Divanhanesi. 3 - İki Kız­
Karcieş Divanhanesi. 4 - lbn Sarraç Divanhanesi. 5 - Mahkeme Divanhanesi. 6 - El Bürke Avlusu (Ha­
vuzlu Avlu.) 7 - Arslanlı Avlu. 8 - Mescid. 9 - Mescid Avlusu. 1 0 - Hamam. 1 1 - Linderaja Bahçe­
si. 1 2 - Kraliçenin Giyinme Odası. 13 - Kari V. (Charles - Ouint'in) Sarayı.

1 28

-
 -

G ı rnata'da, Elhamra Sarayında İbnisarac. Divanhanesinin tavanı.

1 29
 yüzyı l l ar boyunca kend i n i gösteren ihtiyaçlara
ve kişisel zevklere göre gelişmiştir.
Elhamra, bağnaz l ı k v.e anlayışsızl ı k yüzünden
çok zarar görmüştür. Sarayın büyük bir kısmı
Charles-Ouint tarafından yıktı rılmış ve yerine rö­
nesans üslubunda gösterişli, sirki andıran, dağı­
n ı k ve tamamlanmamış b i r saray yaptırılmıştır.
1 522'de bir deprem ve 1 590'da bir patla­
ma sonunda sarayda büyük yıkıntılar olmuştur.
XVll. yüzyıldan XIX. yüzyılın ortalarına kadar s a·
·ray tamamivle terk edilmiştir.
Bugün saray b i rbirine eklenmiş iki büyük ya·
pı topluluğundan kurulmuş görünüyor. Salonlar,
birbirine dikey olan iki uzun avlunun çevresinde
toplanmıştır. Bunlar da el-Bürke avlusu çevresin­
deki salor.lar ile Aslanlar avlusu çevresinde bulu­
nan salonlardır. El-Bürke (Alberca) adı avlunun
ortasında bulunan ve uzun bir aynaya benzeyen
havuzdan gelmektedir. 1. Yusuf'un eseri olan 36
m. uzunluğundaki bu avlunun iki IJüyük kenarı
üzerine açılmış olan karşılıklı kapılardan yan
salonlara geç i l ir. Avlunun kuzey ve güneyinde
bulunan, ince sütunlara dayalı yedi kemerl i gale­
riler özellikle süsi-emeleri ile göz kamaştıracak
değerdedir. Güney galerisinin üstünde harem dai­
releri yer almıştır. Avlunun kuzey kenarının or­
tasında bulunan b i r kapıdan geniş b i r dehlize gi·
rilir, oradan da Elçiler divanhan.e sine geç i l i r. Al·
barca (Baraka) denilen bu dehl iz-divanhane, El­
çiler divanhanesinden küçüktür ve köşelerinde
mukarnaslı pandantifler vardır. Ahşap bir tava­
n ı taşımaktadır.
Elçiler divanhanesi, Comares kules i n i n içe­
risi ndedir. Elhamra'daki salonların en büyü­
ğü olan ve her kenarı . 1 1 ,24 metre l i k b i r kare
teşkil eden bu divanhanenin yüksekliği 18
metredir. Ü ç kenarında kırlara bakan üçer
penceresi vard ı r. Duvarların kalınlığı 3 met­
reyi bul maktadır. Bu da pencerelere birer
oda görünüşü vermektedir. Yarı daire kemerli
yirmi küçük pencere, kubbeyi taşıyan mukarnas­
lı kornişin altında, yukarı kısım larda s ı ralanmış.
tır. Üstünde bir fener bulunan bu ahş<tp büyük
kubbe, tamamiyle mukamaslı bir kubbenin yerin­
de sonradan yapılmıştır. El-Bürke avlusunun do­
ğusunda hamam, batısında da b i r mescit bulun­
maktadır. Duvarların, genel l i kle çember kavisli
kemerlerin ve kubbelerin süslemesi öze l l i kle
V. Muhammed'in yaptırdığı kısımlarda taşkın bir
zengi n l i kte olup mukarnaslar aşırı b i r rol oynar.
Süslemenin üslubu, 1. Yusuf i l e oğlunun zamanı
arasında, belli bir değ i ş i k l i k olduğunu gösterir..
1 30
1 . Yusuf'un Elhamra'sı, Fas · medreselerinin
ve Tlemsen camilerinin üslubuna yakınlığını ko·
rursa da, V. Muhammed 'in Elhamra'sı arabeskci
!erin repertuarına yabancı olan yeni unsurları
içermektedi r . Bununla beraber her iki kısmın pla·
nı İslam hükümdarları n ı n yaşayışına iyi uymuş
görünüyor.
Elhamra s�rayı, zarifl i ğ i , zengin süsleri, bah�
çeleri ve havuzları ile gereğinden çok incelmiş
bir duyÇ1ululuğun son parıltisıdır.
MEM LÜKLAR'DA SİVİ L M İ MARI:
Bu devirde, bugün ortadan kalkmış b i rçok
saray yapılmıştır. Napoleon'un Mısır seferi s ı ra·
sında b i r l i kte götürdüğü arkeologlar bunların ka­
l ı ntılarını görmüşlerdir. Kahire iç kalesinde Se­
lahadd i n 'in yaptırdığı, i l kin Baybars 'ın, sonra da
Kalavun'un yeniledikleri Kal'atu'r-Rih bunlardan
biridir. Bu sarayda on iki sütunun taşıdıgı, büyük
kubbeli bir tören salonu bulunmaktaydı. Ravza
adasındaki Necmeddin'in sarayı da böyleyd i . Sa­
lon, üçer sütunlu dört grubun taşıdığı merkezi
bir kısımdan oluşuyordu. Bu kare mekanı galeri­
ler çevi rmekteydi . Kuzey ve güneyde iki derin
eyvan, plana uzun bir şekil veriyordu. Bu plan,
korunmuş olan Baştak Sarayı ( 1 339) ile Kayıt­
bay'ın sarayında görülür. XV. yüzyıldan başlaya·
rak Kahire'deki zengin evlerinde de uygu-lanmış­
tır. Bu konutların haremini meydana getiren üst
katlarında daima ka'a denilen bir salon vardır.
Salon, iç avluya üçlü bir şahnişin i l e açı l ı r.
SAFEVİLER'DE SİVİL M İ MARİ:
A!i Kapı ve Çihil Sütun: Sivil yapılar daha
değişik örnekler gösterir. Bunların en eskileri
.A l i Kapı i le Ç i h i l Sütun (Kırk Di rek) dur. 1 598'de,
İsfahan hi.ikümet merkezi olduktan sonra yapıl­
mış oldukları sanı! ıyor. Ali Kapı, zarif kitlesi ve
aşırı olmayan çizg i l eriyle Meydan'ı-Şah'a hakim­
dir. Doğu cephesinde taşkın sivri kemerli bir
taçkapı vardır. Kubbeli bir dehlizden geçilerek
şahın bahçelerine girilir. Bu giriş . i l e sağında ve
solunda bulunan i ki salon, yapının esasını
n ı teşkil eder Bunun üzer.indeki yapı da i ki kısmı
i ç i ne al ır. Öndeki kısım talar denilen geniş bir
balkondur; düz çatısını ahşaptan on sekiz yük·
sek ve zarif sütun taşımaktadır. Buradan mey­
dan görülür. Şah ile saray erkanı şenlikleri bura­
dan seyrederlerdi. Talar'ın arkas.ındaki kısım ise,
dışarıya geniş pencerelerle açılan üç katın çevir·
diği kabul ve tören salonudur.
 Kapı ve penc e re bol luğu, sarayda yaşayanla­
ra manzaradan yarar!anmak olanağ ı n ı veren bu i ç
açan karakter, sarayın güneyindeki bahçelere ser­
piştiri l m iş köşklerde de görülüyo r Bunların en ta­
.

nınmışı Ç i h i l Sütun'dur. Taş döşemeli, 56 X 84 m.

ölçüsünde bir alan üzerinde kurulan ve önünde
uzun bir havuz bulunan bu köşk de Şah Abbas'ın
eseridir : . Çatısı yirmi ağaç direğe dayanan taları
ile hafif, havai b i r yapıdır . Taların arkasındaki bü­
yük eyvan, daha küçük bir eyvan ile derinleş­
mektedir. Şahın ta htı burada bulunmaktayd ı .
Mermer taraçası üzerinde yükselen b u ze vk
ve debdebe köşkü, talarının yüksek direk dizi ie­

•
riyi.e , Ahameni hükümdarları n ı n çok sütunlu sa­

•
lonlarını (apadana) hatırlatır. Bu köşkün en ilgi
•
D
uyandıran tarafı da, konularını savaşlardan. sa­

• •
ray e ğ le nce l e rinden, aşıkane · sahnelerden alan
duvar resimleridir. Bütün bunlarda italyc:n röne­
sansının etkileri belli olmaktadır. •

Heşt Bihişt Sarayı: Şah Sü leym an ( 1 667-1 694)

tarafından yaptırılan Heşt Bihişt (Sekiz Cennet)
Sarayı, şimdi çok harap bir haldedir. Önceki ona­
rımlardan da çok zarar görmüştür. Bu sarayda • •

D
üst temeli teşkil eden bir taraça, bahçelere ba­
kan revaklar, sayısız kapı, pencere görülür. Sa­
• •
ray, pencereli kulesi bulunan bir kubbe ile ka­
patı lmış fıskiyeli bir orta holden ve bu holü çe­
viren sekiz kenarlı iki salon katı i l e odalardan
meydana gelmiştir.

Kervansaraylar:

Şebli Kervansarayı: Safeviler devrir.de özel­

l i k l e 1. Şah Abbas zamanında, şehirlerarası bir­
çok kervansaray yaptırılmıştır. Maxime Siroux,
sayısı e l l iyi aşan bu kuruluşların b i r l i stesini ver­
miş, öze l l i ki e rini in c el e m i ş tir .
Bunların bazılar! dağ, çoğu da çöl ve ova ker­
lsfahan'da Çihil Sütun'un planı
dan. köşe kulele r i n in ·içinde düzenlenmiş od�ıla­
ra geç i l i r . Geniş orta 'hol, kervanların toplanr!ığ;

dığı için uygun görülen yerle rd e d e ri n o yuklar

vansaraylarıdır. yerdir. Kalın tonozlar, kitlevi duvarları gerekli kıl­
Dağ kervansarayları arasında en genişi ve
en iyi planlanmış olanı, Şebl i boğazına g i rmed�n a ç ı l m ı şt ır Bu holden sağında ve s olunda birer
. .

önce, büyük Tebriz yolu üz e rinde bulunan Şebli güzel oda bulunan pasaja girilip oraJan ahırlara
Ke rva n saray ı 'd ır 1. Şah Abbas'dan sonraki zama­
. ve eyvana var ı l ı r . Pasajın y a n l arında büyük hol­
,

na ait olması muhtemel bulunan bu kervansaray
kapalı tiptedir. Kare biçimlidir ve her köşesinde
bir ku le bulunmaktadır. Büyük b i r kapı revakın­
. Bütün b i na k ir eç taşından bir üst te me l e
dan, kubb e ile örtülü bir dehlize giri l i r. Bu holün
kesik köşelerinde, ya küçük odalara, y?. da hani­
kah merdivenine geçit veren kap ı l ar bulunma kta ­
d ı r . Ahırlar. kesik köşeli bir deambulatoryum
teşkil eder. Bu köşelerin dı$ yüzleri ncie ticaret
eşyasının konulması için derin h ü c rel e r bulun­
maktadır: Kare yapı n ı n iç köşelerinde ise derin
şömineleri olan dört açık oda vardır ki. bunlar-
131
de ve köşe kulelerinde bulunan odalar yolcular
içindir.
oturmaktadır. Yukarı kısımlar v e tonozlar düzgün
tuğla ile örülmüştür. Kervansarayın ce phesinde
-portal i n sağında üç, solunda da üç ol ma.k ütere­
altı eyvan vardır.
Mayır ve Netenz Kervansarayları: Ş a h lsma­
il zamanı n da ( 1 502-1524) ya pt ır ı l m ış olan, lsfa­
han'ın 40 kil o m et re uzağında bulunan 89 X $2 m .
 Tebriz-Sultaniye
yolu.
Şebli
Kervansarayının
planı.

Isfahan-Şiraz
yolundaki
Dehbid
Kervansarayının
planı.

1 32

Kaşan-Isfahan
yolundaki
Netenz
Kervansarayının
planı.
ölçüsündeki Mayır Kervansarayı, insanlarla eşya­
yı ve hayvanları, ayrı yerlerde barındırma soru­
nuna yeni bir çözüm şekli vermesi bakımından,
öze l l i kle d i kkate değer.
Avluyu çevreleyen önü eyvan l ı odalar yolcu­
lara, bunların arkasındaki tonozlu galeriler de hay­
vanlara ayrılmıştır. Burada Alara Kervansarayı'­
nı hatırlamamak elde değ i ldir.
Sadeleşme ve ihtiyaca cevap verme yolunda
biçim a l mıya başlayan kervansaraylar, i l k i n en el­
verişli planını Netenz Kervansarayı'nda bulmuş
gibidir. 1 . Şah Abbas zamanına ait olan, 58,70 X
67,50 m . ölçüsündeki bu yapı tamamiyle simetrik
olup önce gördüğümüz tertipler (odalar, küçük
eyvaniar) i le birlikte şu öze l l i kleri gösterir: Por­
tal i n ayakları birer hücre i l e hafifletilmiştir. Bu
tarz, sonraki Safevi kervansaraylarında uygulana-
133
-- t-·-
1
caktır. Avlunun kesik köşelerinde yer alan ahırla·
ra giriş geçidi de kesin biçimini bulmuştur.
Dehbid Kervansarayı: Sateviler devrinde. bu
şekilde daha birçok kervansaray yapılmıştır. Ama
şimdiye kadar gördüklerimizden ayrı tipte bir ker­
vansarayı Dehbid'de buluruz. İsfahan-Şiraz yolu
üzerinde bulunan, 1 . Şah Abbas'ın ya da 1. Sa­
ffnin ( 1 628 - 1 624) zamanlarında yap ı l mış olduğu
tahmin edilen Dehbid Kervansarayı'nın planı, se­
kizgendir. Bu planın uygulanmasına b i ı sanatçı
fontazisinden çok, yüksek dağlara yakın olan ker­
v�nsarayın her türlü saldırıya karşı daha kolayca
savunulabilmesi sebep gösteri lebi l i r. Bu planın
özelliği. dört çapraz eyvanlı planın sekiz kenarlı
plana uydurulmasıdır.
 Tipik bir Babürlü eseri olan, Cihangir'in Yazlı k Sarayı. (161 0'da yapılmıştır).

Jaypur'da XVl l l . Yüzyılın ilk yarısında barok etkisiyle yapılmış Hava Mahal yada • Rüzgarlı Saray•
1 34

OSMAN LILAR'DA SİVi L M İ MARİ:
Saraylar ve Köşkler:
Topkapı Sarayı� i l . Sultan Mehmed, lstan­
bul'u fethettiği zaman, Bizanslılar zamanında Se­
nato'nun. bugün de Üniversite'nin bulunduğu
meydanda bir saray yaptırılmasını emretmişti.
Bir yıı içinde tamamlanan ( 1 454) ve .olanı b i l i n­
meyen bu saray, Kanuni zamanında yanmıştır.
yüksek kule, saray dışında olup bitenleri gözet­
lemeye yarıyordu. Kubbe Altı'nın yanındaki bir
demir kapıdan girip kızlar ağasına ve harem ağa­
larına ait dairelerin bulunduğu uzun koridoru geç­
tikten sonra büyük b i r tunç kapıya varılır ki , ha­
rem i n asıl g i rişi burasıdır. Kanuni Sultan Süley­
man zamanında yapımına başlandığı söylenen bu
daire, hiç b i r bel l i p!ana uymaz. Çeşitli zamanlar­
daki zorunluklara göre yeni eklerle birtakım ara­
l ı k yollar ve kemerli koridorlar yap ı l m ı ş , pek ka­
·

rışık b i r manzara almıştır.

Belki de Fatih bu sarayı beğenmemiş olduğu için İkinci avlunun sonur.daki Babü's-Saade deni­
Topkapı Sarayı'nın yapım ına başlanmıştır. Bun­
len üçüncü kapıdan da geçilince padişahın şahsı­
rJan dolayıdır ki i l k saraya .. Eski Saray .. , ikincisi­ na ayrılan üçüncü avluya girilir. Karşıya gelen,
ne de «Yeni Saray• denilm iştir. Topkapı Sarayı döşeme düzeyine kadar kaide kısmı, Fatih devri­
sonradan verilen b i r addır. Yeni saray tek bir ya­
ne ait olan ·etrafı revaklı yapı Arz Odası'dır ve
Yavuz'dan başlayarak Sultan Aziz zamanına l<a·
pı olmayıp birtakım ayrı daire ve köşkler toplu­
luğudur. Bu toplulukta temeli i lk atılan yapılar,
dar birçok �ez onarılmıştır İçerisi ufak bir oda;
köşkler olmuştur. Bunlar arasında da gerek tari­
dan ibarettir. Kanuni gibi b i r cihangir . kabul tö-
hinin esk i l i ğ i , gerekse güzell iği bakımından Çinili
renlerinde bu oda i le yetinmiştir. .
Köşk başta gelir.
Dördüncü avlu Boğaz'a . bakan b i r set üzerin­
Sarayın bütünü surlar ile b i r l i kte 1478'de
ded ir. Sonraları padişah köşkleri burada yapıl­
( H . 883) tamamlanmıştır. Topkapı Sarayı, Ayasof­
mıştır. Bu köşkler arasında Mustafa Paşa Köşkü,
ya Cam i i 'nin yanından başlayarak Sarayburnu'na
Revan Köşkü, Bağdat Köşkü, Mecidiy� Köşkü bu­
k� dar uzar.ıan yedi . yüz bin metrekarelik çok geniş
_ lunmaktadır. Bu avludan geçilen beşinci avlu,

deniz yönünde iki yandan deniz surla ;ı , kara yö:

b ı r alanı kaplar. Uçgen biçiminde olan bu alan
sonradan park haline getirilmiştir. Boaaz'a · ha­
kim olan Bağdat Köşkü, Yeni Saray'ın ;n iyi ko­
nünde de Sür'i Sultani denilen sur ile çevrilidir.
runmuş, en güzel yapılarından biridir. 1 638 ( H .
Bu sonuncu suru tamamiyle Fatih yaptırmıştır.
1 048) tarihinde iV. Murad tarafından Bağdat'ın
Sarayın dördü karada, üçü de sahilde olmak
fethi anısına yaptırılmıştır. Plan bakımından se­
üzere sura açılan yedi büyük kapısı vardır. Kara­
kiz köşeli olan köşk, dört yandan çıkıntı lıdır. Üs­
daki kapılar, Otluk Kapı, Bab-ı Hümayun, Soğuk
tü fenerli b i r kubbeyle örtülüdür ve 22 mermer
Çeşme Kaı;ıısı, Demir Kap ı d ı r , Sahilde olanlar
sütuna dayanan, kemer yükseklikleri 7 metre olan
'

da Topkapı, Değirmen Kapısı ve Balıkhane Ka­

revakla; ve geniş saçaklarla çevrelenmiştir. Diş
pısı'dı r . Sarayın ve surun esas kapısı Bab-ı Hü­
, duvarların ?it kısmı iki metre yüksekliğe kadar
mayun'dur. Alaylarda ve törenlerde bu kapıdan
damarlı mermer ve renkli taş levhalarla, üst kıs­
g i r i l i rdi. Bir zafer takını andıran ve kitabesinden
mı da beyaz zemin üzerine yeşil ve mavi çini ler­
1 478 tarihinde Fatih tarafından yaptı rıldığı ania­
le örtülmüştür. Bordürlerdeki çiniler ise mavi ze­
ş ı l an bu kapı, birçok defa onarılmıştır.
min üzerindedir. Çini ler, çin bulutu, bezelye yap­
Bab-ı Hümayun'dan içeri giril i nce, Saint İren
rağı vb. g i b i türlü yaprak motifleriyle süslüdür.
Kilisesi ve Darphane'nin bulunduğu 300 metre
Kapıların, pencerelerin ve . dolapların kanatları
uzunluğundaki meydan gelir. Burası sarayın birin­
ci avlusudur. Bu kısımda Fatih devri eserlerin­ abanozdan yapılmış fildişi ve bağa i l e süslen­
miştir. İç duvarlar ve kemerler, kubbeye kadar
den hiç b i r şey kalmamıştır. Bab-ı Hümayun'dan
en nefis çinilerle kaplamıştır. Hele ocağın sağın­
bir kavis çizerek içeri giden yol , iki kuleli bir ka­
da ve solunda bulunan büyük boydaki mavi kuş
pıya götürür ki, buraya Orta Kapı ya da Babü's
resimleriyle süslü beyaz zem inli çini panolar,
Selam derler. Bu kapıdan, resmi devlet h izmetle­
xvı ı . yüzyıl çiniciliğinin en güzel örnek!eri nden­
rinin görüldüğü, divanın topland ı ğ ı , ulüfenin da­
dir. Köşkün altta ve üstte olmak üzere otuz iki
ğıtıldığı ikinci avluya girilir. Bu avlunun sağ tara­
penceresi vardır.
fında Sinan'ın yaptığı, yirmi kubbesi ve bacala­
rıyla mutfak bulunınakta-:lır. Sol taraftaki geniş Çinili Köşk: Eskiden Sırçalı Saray denilen b u
saçaklı, duvarları ve parmaklıkları süslü yapı ise köşk, Sultan . Fatih'in İstanb u l 'd a yaptırdığı eser­
Kubbe Altı denilen, vezirlerin toplandığı divan lerin en eskisidir ve o devrin sivil mımarisi üze­
yeridir. Osmanlı devletinin bütün işleri burada rine açık b i r fikir verecek durumda olan tek yapı­
görülürdü Kubbe Altı'nın 3rkasındaki dört köşeli dır.
1 35
 Eskiden •Sırçalı Saray• denilen Çinili Köşk'ün dıştan görünüşü

Giriş kapısı üzerindeki mozayik ç i n i kitabe­

s i nden 1472'de ( H . 877) tamamlandığı anlaşı­
lan bu köşkün mimarı b i l inmemektedir. Köşk iki
katlıdır. Üst kat padişaha, alt kat maiyetine ay­
rılmıştır. Her i k i kat da bazı küçük farklar dışında
b i ribirinin benzeridir; düzen kareye yakın bir
dikdörtgen içine a l ı nmıştır. İ l k i n kubbe l i bir or­
ta hol di kkate çarpar. Hole dört eyvan açı lmak­
tadır. Bu Selçuklu düzeni, Bursa'dan geçerek ge­
l eneğe bağ l ı kalmıştır G i riş kapısının arkasında
pek derin olmayan bir eyvan, bunun Karşısında
dnha derince olan i kinci b i r eyvan. yanlarda da
birer eyvan bulunmaktadır. Yan eyvanların arka­
sında kare biçiminde birer, diğer iki eyva­
n ı n yanlarında da dikdörtgen biçiminde birer
oda bulunmaktadır . Ayrıca dipteki batı eyvanının
cerisinde dışarıya doğru çıkıntı l ı ve beş kenarlı
bir od::ı daha vardır.
Ç i n i l i Köşk'ün bu planı Bursa'da Yeşil Cam i '­
d0 ve benzerlerinde gördüğümüz "T" tipindeki
planı andırır. Bu bakımdan Bursa ve Anadolu 'da­
ki yapıların etkisini taşır. Ön sap köşedeki Çinili Köşk'ün planı
1 36
odanın döşemesinde açılan merdivenle ze­
m i n katına i n i l ir. Bu oda ve karşısındaki, ka­
burgalı üçgenler üstüne oturan b i r tam ve
bir yarım kubbe ile örtülü olan altlı üstlü altı­
şar pencerelidir. Haçvari orta holün yanlardaki
ve gerideki kolları, kaburqalı üçgenlere da­
yanan yarım kubbelerle ; i l erideki kol ise tam
kubbe i l e örtülüdür. Uzunlamasına düz tonozlar­
la örtülmüş bulunan açı k eyvanların duvarları üç
metre yüksekliğe kadar çini ile kaplanmıştır.
Sağ eyvanın kemerinde ç i n i kalmad ığı halde, sol
eyvanın kemerindeki çiniler olduğu gibi durmakta­
dır. Hücrelerin içi de ç i n i i l e kaplıdır. Parka ba­
kan sağ ve sol odalar, önde k i ler gibi birer tam
ve birer . yarım kubbe ile örtülüdür. Duvarlar sağ­
daki odada iki metre yüksekliğe kadar ince firu­
ze z ı h l ı , altı köşe lacivert ç i n i l idir. Köşkün, bü­
tün cephesi boyunca uzanan, sekiz köşeli narin
on dört sütuna dayanmış basık sivri kemerli re­
vakına gelince: Çatı tonozlarının duvarla kaynaş­
maması, kemerlerinin giriş eyvanındaki ç i n i l i ke­
m':!r köş elerine eklenmesi, gergilerin normal ola­
rak konmayıp oyularak yerleşti rilmesi, sütun baş ·
l ı k ve kaideler i nin daha çok xvııı. yüzyı l işlerine
benzemesi, ni hayet revakla asıl yapının b i rbiriyle
uyuşmaması . . . gösteriyor ki, bu revak 1. Sultan
Mahmut devr i nde ya da daha sonraları yapılmış­
tır.
Ç i n i l i Köşk'ün. adından da anlaşı lacağı üze­
re, öze l l i klerinden biri de gerek cepheyi, gerekse
odaların duvarlarını süsleyen nefis ç i n i l erdir. Dış
çiniler. mozayik tarzında, sarı, firuze, lacivert ve
koyu yeşil renklerle işlenmiştir. Giriş kapısı, üç
metre derinliğinde sivri kemerli bir eyvanın için­
dedir. Kapının üstündeki alçı pencere, sonraki
yüzyıllarda ycıpılm ıştır. Eyvan kemerinin karnın­
da. fir u ze zemin üstüne lacivert kenarlı çinilerle,
yine mozayik tarzında ve küf! hatla «Tevekküli
Ala Hali k i ,, ibaresi dört defa tekrarlanmıştır.
Hanlar:
Kürkçü Hanı (istanbul): Sivil mimari alanın­
da hanları da unutmamak gerekir. lstanbul 'un
137
feth inden sonra, gerek İstanbul'da, gerek impa­
ratorluk çevresine giren yerlerde birçok han ya­
pılmıştır. Sadrazam Mahmud P.aşa'nın büyük ola­
sı!ıkla 1467 tarihle rinde Mahmud Paşa ve Çık­
rıkçılar yokuşların ı n köşesinde yaptırdığı Kürkçü
Han ı , ölçüleri ve odalarının sayısı i l e Türklye'nin
büyük hanları arasında yer a l ı r. Uzunluğu 1 30,
genişliği 65 metre olan bu iki katlı hanın aşağı
yukarı 40 X 45 metre ölçüsünde olan biri dikdö rt­
gen, öteki poligon biçimli i k i avlusu etrafında ·sı­
ralanmış, kapıları revaklara açılan yüz altm ı ş yedi
odası vardir. Alt kattaki odalar beşik tonozlu, re­
vaklarının çoğu kubbeli, bazıları d� çapraz tonoz­
ludur. Bu odaların pencereleri yal nız revaka açıl­
dığı halde, üst kattaki odaların avluya ve sokağa
bakan pencereleri vardır. B i r ara kapı i l e bağlan­
tılı olan bu iki bölümlü hanın esas kapıs .. Mahmut
Paşa yokuşu üzerinde birinci kare avluya açıl­
maktadı r . İşte bu kapının önündeki kemer gözü­
nün i k i yanında, üst kata çıkılan karşılıklı iki mer­
diven bulunmaktadır. Moloz taşından işlenmiş
o!an yapıda temiz bir işç i l i k görülmez. İkinci av­
ludaki taştan kemerler ayrı tutulursa, Kubbe ve
kemerler tuğla i l e örülmüştür. Ayaklar kesme kö-
• teki ta ş ı ndandı r
.
Bedestenler:
Osma n l ı devrinin bir yapı tipi de Bedesten­
!e r dir. Bedesten, değerli malların alım satı mına
'
ayrılmış kapalı ç9rşıdır. D i kdörtgen planlı olarak.
kcıre ayaklar ve kemerler üzerine oturan eşit bü­
.
yüklükte çok sayı de! kubbenin örttüğü bir esasa
göre yapılmışlardır. Dışardan dört yanlarını tonoz­
lu dükkanlar çevirir. istanbul'da bugünkü Ka­
pa!ıçcırşı 'da bulunan eski ve yeni (sandal) be­
destenlerle Galata'daki bedesten olmak üzere
Fatih devrinden kalma üç örnek vardır. Ankara'­
da bugün müze olarak kullanı lan Mahmut Paşa
Bedesteni de aynı devirden olup, Ancıdolu'nun
en 9üzel, en büyük bedeste n i d i r. Bunlar gibi, Bur­
sa'da. Merzifon'da, Beyşehir'de ve dahn başko
şehirlerde de bedestenler yapılmıştır Konya'da
Kanuni devrinde yapı l m ı ş bedesten tamamen yı­
kılmıştır.
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MİMARİDE SÜSLEMELER

EM EVI M İ MARİSİNDE SÜSLEME: Koptları n kumaş, kemer ve bilezik g i b i ziynet eş­

Emevi mimarisi, kuruluş devrinde olan her
sanat gibi devşirmecidir. Bazen biri diğerine üs­
tün gelen bu etkiler süslemelerde kendini daha
çok belli eder. Kubbetu's-Sakhra ile Ümeyye Ca­
rr: i i ' n i n mozayikleri , gerek teknik, gerek tema­
lar bakımından Hellenistik'tir. Bitki unsurları .
özellikle Suriye ve M ısır Hı ristiyan sanatının süs­
leme repertuarından a l ı nmıştır. Bunlar akantus
i l e asma ve kıvrımlaşan saplardır. Müslümanlar,
yasında da görülen bu unsurları zengin bir hayal
gücü i l e kaynaştırarak yeni bireşimler elde e t­
mişlerdir. Bununla beraber, dalgalanan kordela.
tesbih tanelerinden daireler içine alınmış gülbe­
zekler. üçgen motifleri, İslam sanatın ı n bu i l k
de·ırinde Sasani etkilerini açığa vurur Ama bü­
tün bu etkilere rağmen, duvarları böylece s ü s le-

ı -

-­
..

Kudüs'teki Kubbetü's Sakhra'nın iç kısmındaki süsle Kahire'deki İslam Eserleri Müzesinde V l l l . Yüzyıldan
rnelerden. kalma bir bronz sürahi.
1 39

JJ 1 �-ı J 1 y .
d
.
·� .
9 aşağıya) 1 - Basit KOH (M.S.
. ı, tc{lj t�1
-;--:r :. lh ;-( • ' ·y �,_;;
mek, hele hiç boş yer bırakmadan yüze.ylerı dol­
durmak, adeta boşluktan bir tür korku duyma
h a l i , Emevi sanatının b i r özel l iğ i olarak göze
çarpar.
Zaman, bu devşirmeciliği, bu süs taşkı n lığı­
n ı disiplin altına alacak, yabancı unsurlar bir bi­
reşım içinde kaynaşacak ve İslam sanatı yer yer
özlü ve ölçülü bir anlayışa doğru yol alacaktır.
ENDÜLÜS EMEVİ M İ MARİSİNDE SÜSLEME:
Endülüs Emevi sanatı n ı n göze çarpan özel­
l iklerinden biri süslemenin bolluğu ve süs unsur­
larının değişikliğidir. Bu da etkilerin çeşitli ol­
duğunu bel l i etmektedir. Bütün İslam sanatında
görülen ve yazı, bitki, geometri unsurlarını kapsa­
yan süslemeler; taş, mermer, pişmiş toprak, tah­
ta ve mozayık üzerinde yer almışlardır.
140
Yazı ile süsleme, hemen bütün
lslam ülkelerinde görülür. Yan­
da bu süslemenin çeşitli yazt
örnekleri görülüyor: (Yukardan
790 yılından kalma bir Mısır
mezartaşından). 2 - Yapraklı
KOfi (Tunus'ta Kayravan'da 952
yılından kalma bir mezartaşın­
dan). Bu yazı türünde dikey hat­
. lar yapraklanmıştır. 3 - Çiçekli
.· .
Kufi (M.S. 848 yılından kalma b;r
Mısır mezartaşından). Harflerin
sonları, çiçek motifleri ve gül
biçimini alan kıvrımlarla zengin­
leştirilmiştir. 4 - Nesih ( M .S.
1 285 yılından kalma bir Mısır
mezartaşından). Harfler birbirine
yaklaşıp yuvarlaklaşmı. ştır. 5 -
Sülüs (Kahire'de XIV. Yüzyılda
yapılmış bir türbenin cephesin­
den). Burada harfler Nesih yazı­
dan daha birleşik ve zariftir.
6 - Nastalik (Tahran, Gül istan
Sarayında bulunan Sadl'nin G C;
listan'ının baş sayfasından}.
Abartmalı yatay çizgiler, kıvr;m .
lı formlar, rastlantıyla konulmuş
gibi duran noktaları ile gösteriş­
l i ve zarif bir yazı biçimidir.
.. . .
Yazı unsuru: Yalnız kufi harfleri kullanan
epigrafi; m i hrab ı n , kapıların ve pencerelerin çer­
çeve savaklarınca, tava n l arın altındaki trizlerde
bulunmaktadır. Medinetu 'z-Zehra'da sütun baş­
l ı k larının tablalarında bu yazı kullanılmıştır, Taş­
kın olmayan bir üsluptad ır, sırf kendi kendine yet­
mektedir; zemin ancak pek seyrek görülen tek
tük tepe tomurcukları (fleuron) i l e döşenmiştir.
Harflerin şekli en eski yapıların yazı modellerine
hala bir yakınlık göstermekted ir. İfrikiya'da aynı
zamanlarda kullanılmış olan kufi harflerden daha
arkaiktir. Kelimelerdeki « H a » ve •Ayn � şekl i n i n
bazı özellikleri di kkate a l ınmazsa, b u yazı IX. yüz­
yıldaki Kayravan yazısıyla büyük benzerlikler gös­
terir. Medinetu'z-Zehra'da sütun başlıklarının
tablalarında kullanılmış olan kufi yazı, Kurtuba
Cam i i 'ndekinden daha süslüdür. Uzun harflerin
sapları bazen üç dilimli hurma dalı ile sona er-
..

Elhamra Sarayında Mescidin mihrabı.

mektedir. Ama bu çiçekli kufi, İslam İspanya'sın­

da zaman zaman k u llan ı lacak ve ileride Elham­
ra'nın süslemesinde de ancak i kinci derecede
yer alacaktır.

Bitki unsuru: Burada da sap ve hurma dal ı , rRtDı

bitki süslemenin iki temel unsurudur . Sap, bor­
dürlerde, frizlerde ve panolarda yer a lmaktadır.
�
Görünüşte büyük bir değişiklik göstermekle be­
raber bordürlerin temaları birkaç şemaya indir·
�enebilir. Yaprakların uçları ya birbirine paralel­
fü ya da bordürlerin kenarlarına dikeydir. Sap­
ar ya diktir ve aşağıda çelenk halinde biribirine
bağlanırlar, ya da yatık s . şeklini a l ı rlar. Bu
..

tarza, yelpaze gibi açılm ış şeki ller gösteren kla ·

si k bordür tipi de bağlanır.. Başka b ir bordür şek­
li de sapın boydan boya uzadığı, dalgalandığı, üst
kenardan alt kenara giderek zikzaklaştığı şekil­
dir . Bazen de çifte sapın s i metrik dalgalanışlar­
la görülen mihverde birleştiği ve birbirinden ay­
rıldığı görülür. Süslemede görülen ve bol bol kul­
.
lanılan bir bitki u n suru da Payen ve H ı ristiyan ör­
neklerden ilhamını alan kengerd ir . Realizmin son
izleri de bu bitkilerde kaybolmuştur. Bütün bu bit­
ki :.� yuları az çıkıntılıdır. işleme tekniği ve ruhu Medinetü'z Zehra . Taş üzerine oyma ,süslemeler.
141
�t�·l
in.:!i

il!!•t•
tI�ltt•.

ltı��j
'l:,1$·J·•."
tWt
l!.;.,,.:ZJ'
f �l·
'-t -

t� . -··
. .-
J.'J��

·�
f* 1;
�J
t1•·
;-
4lf�
. ·1�
1

�
-1
- •·

�1f
.....

�
Gırnatadaki
.. 1 ..

�·ı
Elhamra
Sarayında
t •«­
l Arslanlı Avlu

I• 1•
stüko

�
'f!;'J
süslemelerinden

t •I•
- ·
- 1
r�r·.:
·. •
-

r:�1
�:ı
, , ,.
. . -
·::: · 1

Medinetü'z Zehra'nın taş ve tuğla ile y apılmış geomet rik süslemelerinden örnekler.
142
 Elharnra
Sarayında
Mescidin
duvar
süslemeleri
bakımından Hellenistik geleneğe bağlanmakta­
dır. Klas i k geleneğe uygunluk Medinetu 'z-Zehra'­
n ı n sütun başlıklarında ifadesini daha iyi bulur.
Kazılar sonunda bu başlı klardan birçoğu bulun­
muştur. Başkaları da Medinetu 'z-Zehra'nın hara­
belerinden alı narak Endülüs'ün her tarafına yayıl­
m ı ştır. Bunların birçoğu da Murabıtlar ve Muvah­
hitler tarafı ridan. yapılarını süslemek üzere alınıp
götüri.ilmüştür.
ister Kurtuba Cami i 'nde olduğu gibi yontma
olarak işlenmiş, ister Medinetu'z-Zehra'da olduğu
gibi makkap ile derinliğine oyulmuş ve i ç ayrın­
tılarla dolmuş olsun, bu sütun başlıkları İyon
ve Korent baş l ıklarının karması olan kompozit
baş l ı klardan ibarettir. ·Hepsi de kenger yaprakla­
rıyla süslenmiştir. Burada Roma geleneğinin ör­
nek alındığı, Bizans'a ait olan sütun başlıkları­
nın hiç etkisi olmadığı görülmektedir.
143
Taş üzerine süse büyük yer vermekle bera­
ber. Medinetu'z-Zehra'nın sanatı, renk oyunlarını
da kullanmasını bil miştir. Salonların sıvası ç0ğu
zaman aşı boyası ve san toprak boyası ile çizil­
miş hendesi motiflerle örtülmüştür.
Geometri unsuru: Geometrik süsleme. Kur­
tuba Emevl şanatında çok az bir yer tuttuğu halde
üç ya da dört ayrı çeşitte toplanılabilen figürler
büyük bir değişiklik gösterir. İlkin beyaz taşla tuğ­
lanın biı'likte kullanılmasından doğan bir süsle­
me şekli vardır ki, örnekleri Kurtuba Camii 'nde
kapıların ve yan pencerelerin kemer tablaların­
da, Medinetu'z-Zehra'da, bazı salonların döşeme­
lerinde görülür. Değişmez g·enişl ikte ve küçük
boyda düz şeritlerin vücuda getirdiği süs diyag­
ramları. d i k açılı çizgilerin karşılaşması ilkesine
ya da dama tahtası düzenine dayanırlar. Kare.
aşık yolu, svastika ve zikzak çizg[lerden oluşan
X. Yüzy ı l ı n i k i nc i yarısında yapılan ve üzerine Küf! yazı He Emi r Bahtiyar b i n
M u i züddevle'nin i s m i yazılan altın sürahi o çağdan kalan p e k n ad i r v e d e­
ğerli altın eşyadand ı r. (Washington'da « Freer G a l l ery»de).

baklavalar, dört "T" harfinin kümelenmesinden
doğan şekil l er bu i ki renkli süslemeni'l repertu­
arını teşkil eder.
Aynı anlayışla tasarlanmış olan aynı figür­
ler Medinetu 'z-Zehra 'nın taş üzerine olan süsle­
mesin.d e de kendini gösterir. Bu aşık yollarının
şeritleri ya da bu dama tahtalarının dikdörtgenle­
ri , düz b i r yüzey üzerinde, çıkıntılarla belli olur­
lar. Bu hendesi süsleme ile Fustat'da meydana
çıkarılan Tolunoğlu süslemesi arasında görülen
ber.zerl i k , Endülüs Emevi sanatında, devamli ol­
masa da, Samarra etkisini belirtir. Bu sanatta da­
ha sürekli bir gelişme gösteren hendesi süsleme,
1 44
Elhamra
Sarayında
Elçiler
Divanhanesinin
duvar
süslemeleri
pencere klostralarıdır. Bunlar doğrudan doğruya
hendesi örgüler, yani gi rift çizgilerdir k i , altı ya
da sekiz uçlu yıldızları kapsarlar. Yıldız şeklinde
poligonun İslam girift çizgilerinin en mükemmel
unsuru olduğu bil inmekted ir. Pencerelerin bu
mermer üzerine olan hendesi oymalarıyla a l ı n­
lıklarındaki tuğla süsleme arasındaki benzerl i ğ i
görmemeğe olanak yoktur . .
İnsan ve hayvan figürleri : El-Amiriyye'de ya­
pılan kazıl�r sonunda alçak kabartma olarak ya­
pılmış bir aslan başı ve kuşlarla süslü kocaman
bir başlık kıvrı m ı ; kufi b i r yazının çerçevelediği
�ir alan içinde bir bitki motifinin sağında ve so-
 lunda birbirine karşı iki kurt başı meydana çıka­
rılmıştır . Medinetu'z-Zehra yıkıntıları arasında
meydana çıkarılan ve bugün Madrit Arkeoloji Mü­
zesi'nde bulunan hayvan ve bitki motifleriyle süs­
lü taştan güzel bir tekne uzun zamandan beri bi­
linmektedir. Bunlara X yüzyıla ait çalgı ve av
sahnelerinin, hayvan boğuşmalarının zenginleş­
tirdiği fildişi işleri de eklenirse, Endülüs Emevi
sanatında canlı yaratıklara da oldukça geniş bir
yer verildiği anlaşı l ı r. Bunların yalnız sivil yapı­
lardeı ver aldıÇjını söylemeye bile gerek yoktur.

ABBASİ M İ MARİSİNDE SÜSLEMELER :

Samarra'da süsleme, sarayların ve evlerin

içinde büyük ölçüde yer a l ı r. Avlularda da bazen
süsıer görülür . Fakat dış duvarlar asla süslen­
me ,·,1iştir.
EmevT yapılarının süslemeleri taş üzerine
işlenmiş olduğU halde Abbasiler'inkiler tuğla du­
varları b i r metre yüksekliğe kadar kaplayan, mer­
mer tozu ile alçıdan yapılmış b i r harca, yani stu­
koya işlenmiştir. Mezopotamya ve İran bölgele­
rinde çok eskiden beri b i l inen bu tekniği Müslü­ Elhamra Saray ından· süsleme yazı kompozisyonu
manlar, yeni süsleme üslupları ile zenginleşti re­
rek ustaca kullandılar. Birkaç örneğini toplu ola­
rak Samarra'da gördüğümüz süsleme birbirin­
den farklı üç üslup gösterir: Herzfeld'in üç üs­ A üslubu: Bu üslubun ayırt edici öze l l i ğ i , da­
luba ayırdığı bu süslemeyi, somuttan soyuta gi­ ha önce Kubbetü's-Sakhr;:ı ve M ışatta'da görülen
den bir evrim çizgisini di kkate &!arak, onun üçün­ asma örgesidir. Ama genel olarak &eş tırtıllı (pek
cü üslubuna A, ikinci üslubuna B, birincisine de seyrek olara.k da üç tırtı l l ı ) şeklini koruyan asma
C •Üslubu demek doğru olur. · yapraklarında b i r değişiklik olmuş, kabarık yu-

Samarra. A üslubu
Ehrami bir salkım ve asma yapra· ·

ğ ı , dikine ve derin olarak stü�o üzerin·

de gösterilir. Tabiattan henüz uzaklaş­
mamış bu motiffor geometrik düzgün­
lükte kareler, sekizgenler .içine al ı n
m ı ştır
·

.145

varlak çizgilerin çevrelediği tırtıllar arasında
dört göz yer almıştır. Diğer iki değişiklik de, biri
yaprağın sapla birleştiği yerde, üst üste yer alan
üç üzüm salkımının artık görülmez olması, biri de
zem i n i n sık olarak doldurulmasıdır. Babu 'l-Am­
ma'da pek gelişmiş olan bu üsluota, süsleme stu­
ko üzerine di kine, derin olarak bıçakla kesilmiş­
tir. Kareler ve sekizgenler içine al ınan örgeler
henüz doğadan uzaklaşmış değ i l d i r. Onları tanı­
mak mümkündür. Bu üslup, birçok unsurları ve
yüzeyi oldukça s ı k işleyişi i l e Mışatta 'nın süsle­
mesini hatırlatır.
B üslubu: Bu üslupta süslemenin özelliği to­
murcuklardan oluşan rozetlerle palmetlerin anti­
na.turalist olmasıdır. Bu süslemede, helezon bü­
yük rol oynar, ama arabesk yoktur, hele sap h i ç
görülmez. Burada süsleme daha sıktır, fakat
üçüncü üslupta olduğu gibı s ı k l ı k son haddine
götürülmemiştir. Koyu gölgeli görünecek şekilde
derin kesiİmiş olan, daire ve d i l i m l i rozet şeklini
alan · örgeler, birinci üslupta olduğu gibi kare­
ler ve sekizgenler içersindedir. Doğadan uzak
laşma görülmektedir.
C üslubu: Bu üslupta (yarii Herzfeld'in bi·
rinci üslubunda) röliyef koyu b i r gölge yapmaya­
cak derecede az derindir. Şişe şekillerinden, yon­
calardan, palmet arabesklerden, helezonlardan
oluşan süs örgeleri, hendesi cerçe�lere çı i rme­
den üst üste, yan yana sıralanırlar ve teKrarıa­
nıp dururlar. B i rbirinden çizgilerle ayrılmış olan
bu örgeler soyut bir karakter gösterirler.
Bu üslupta teknik bakımından göze çarpan
en öneml i özel l i k , örgelerin meyi l l i olarak kesil-
1 4ô
Samarra. C üslubu
Röliyef az derindir. Şişe şekillerin­
den yonca, palmet arabesklerden, he­
lezonlardan oluşmuş motifler geo­
metrik şekillere girmeden yan yana
sıralanır ve tekrar edi l irl er.
miş bulunmasıdır. lslam sanatında i l k kez görü­
len bu tarzın İskit tunç işlerinden ve Altay yöre·
sindeki eski Türk sanat eserlerinderı Samarra'ya
Türkler tarafından · getirilmiş olduğu, oradan da
Tolunlu'larla Mısır'a geçtiği bugün Batılı bilgin­
lerce de kabul olunmaktadır.
Samarra'da Mütevekkil'in sarayında birçok
duvar resimleri de bulunmuştur. Bunların konula­
n Kusayr-ı Amra'da daha önce gördüğümüz konu­
lard ı r : Kaplan, köpek, tavşan, dağ keçisi gibi
hayvan larla kıvrım dallar içinde birbiri ardınca
s ı ralanan ördekler, törene gider g i b i süslenmiş
şan bir frizle süslenmiştir. En dikk ate Jeğer par­
turna kuşları . . . Sarayın serdabı develerden olu­
çalardan biri, karşıdan görülen iki rakkasedir.
Bu figürlerin çift si luetleri, bir kare teşkil ede­
rek kadar simetriktir. B'ünye ve kompozisyon Sa­
sani'dir. Çehreierin tipi ve süsü de öyledir. Fa·
kat modlesiz olan bu figürler, siyah se_rt çizgiler­
le çevri lmiş olmaları , parlak ve zengin renkleri,
dekoratif özellikleri i l e Turfan 'daki Uygur re­
s i m l erine -yaklaşırlar.
Samarra'nın deva m ı , Tolunoğlu Cam i i 'nin
öze ! l i k l e stüko süslemesinde görülür. Avluya ba­
.
kan revakların üst kenarlar ını süsleyen frizler,
sekizgenlerin çerçevelediği gülbezeklerden oluş­
maktadır. Ayaklarının üstündeki küçük açıtların
sağında ve solunda türlü süsler çizen ve baien
ywarlak, bazen sivri taçları (tüveyçleri) olan i k i
gülbezek vardır. B u örgeye gerek Hellenisti k sa·
natta, gerek Mezopotamya'daki Sasanl sanatında
rastlanmaktadır. Bordür süslemeleri zengindir.
Büyük kemerleri çerçeveliyen frizlerde · S · şek·
linde helezonlar ve çiçek tomurcukları görülür.
 Samarra süslemelerinden iki örnek
Örgeler türlü kemerlerin karınlarında aynı de­
ğildir, fakat bunlardan her. b i ri aynı örgenin so·
nu gelmiyen bir tekrarıdır. Samarra'da yan yana
sıralanan poligonlar, kareler, baklavalar, burada
aralarında en az b i r boşluk bı rakarak birbiri içine
girmiştir. Tolunoğlu Camii'nde Samarra'nın üç
üslubu bir arada toplanmış bulunmaktadır. Herz­
feld. İslam Ansiklopedisi'ndeki Arabesk madde·
1 47
sinde bu camideki stüko süslemenin özelliğini
şu satırlarla belirtir: ·Yaprak tek başıncı zemini
doldurmaya yetmektedir. Sap hemen hemen ta­
mamiyl e kaybolmakta, sanki her yaprak başka
.bir yapraktan doğmaktadır. Satıh tamamiyle tez­
yinat ile örtülüdür ve zemin diye b i r şey görül­
memektedir. Tezyinatta boşluk korkusu (horror
vacui ) denen şey budur.»
 ıapıauJg uepUI J BjBWAO
eı4eı !Map nıŞounıoı

·uapu!Jaıawaısf!S ueı
-unAüq Jawa>ı ueueAep eJepjeAe apu!!we:::> nıŞounıoı

!J aıawaıs os
!:'ı! Jawa>ı
uıunweJ
nıŞounıoı
 Samarra'nın bitki türlerine Nayin Camii'nde
de rastlanır. Bu camiin sütunları bir ha!ıya ve iş­
lemeye benzer. Sütun gövdelerine dolanan inci
dizil-eriyle süslü şeritler hareket; bunların birbl­
:-ini kesmesinden doğan hendesi biçimler içinde­
ki birbirine sıkı sıkıya yaklaşmış olan bitki . mo­
tifler,i de sükun duyumu uyandırır. BLr motifler
t
ınce ve dalgalı saplarla şekl i değ-iştirilmiş asma
yaprakları ve üzüm salkımlarından ibarettir. Bun­
ları camiin kemer karınlarında gördüğümüz gibi
mihrabında da görürüz. Özel l i kle mihrap, esk i l i ğ i ,
hendese v e bitki süslemesinin zenginliği, kom­
pozisyon dengesi ne lslam sanatının en özgün
eserlerinden biri sayılmaktadır. Bu m�hrabın en
zengin kısımları içiçe girmiş şişkin sivri kemer­
l i ve dört sütunun kenger yapraklı başlıklarına
dayalı i ki niş alınl ığıdır. Alttaki a l ı n l ı k tab!tısı i r i ,
ağır motiflerle; üstteki ise daha küçük v e hafif
motiflerle doldurulmuştur. Bu değişik!ik i l e tek­
düzeliğin önüne geçil m iş , b i r tür denge sağ­
Nayin. Carni-i Kebir. Bir sütun
lanmıştır. Bütün kompozisyonun ahengine zarar
vermeden bu düzeni değiştirmek mümkün değil­
dir. Çünkü üst a lınlığın daha zarif olan süsleme­
s i , bitişik duvarın süslemesine kolaylıkla geçişi
sağlamaktadır. Üst a l ı nl ıktaki süsleme, asma
yaprakları ile üzüm salkımları dizili on yedi sı­
radan oluşmuştur. Bunlar da orta m i hverin sağın­
da ve solunda bulunan sekiz kıvrım dala bağlıd ır·
lar ve tamamen simetriktirler. Camiin bu kısmın­
d3ki asma yaprakları sütunlardaki asm2 yaprak­
larından daha zengindir. Her iki alınlığın kemer
köşelerinde· dairelerin kuşattığ ı salkımlardan el­
de edilmiş birer gülbezek yer a lmıştır. Bu hende­
se ve bitki motifleriyle örülü süsleri, çiçekli kü·
fi yazı lar da ahenkl i b i r bicimde tamamlar.

FATIMİ M İ MAR-İSİNDE SÜSLEME:

Fatımi devrinin, İslam süslemesind·e büyük
bir yeri vardır. Fatımi sanatının kul l andığı deko­
ratif biçimler arasında, niş şeklindeki içerlek
kısımlardan daha ilgi uyandıran bir şey olamaz.
Bunlar, binaların dışında görülen esaslı unsurlar·
dır. Niş'i ancak heykel yuvası olarak tasavvur
eden bugünün zevki için biraz tuhaf b i r tarz. Ama
bu tarz gerek Mehdiye Camii'nin kapı revakında,
gerek Kal'at'ın. minaresinde ve saraylcırında ta·
mamiyle süsleyici bi r rol oynar. Biribirine bir kor­
nişle bağlanan nişler ve sağır kemerler, başka
herhangi oymalı bir süs olmadan Sfaks Camii 'nin
cephesinde birbirini izler. Bu çeşit sağır kemer­
ler yeni b i r şey değildir. Tak-ı Kisra'da Samarra
yakınındaki Kasru'l-Aşk'da, Rakka Camii 'nde böy­
le kemerler vardır. Kayravan Camii'nde de bu
i l kenin uygulandığını görmüştük (minarenin üçün-
149
Nayin . Cami-i Kebir'in mihrabı
cü katındaki sağır nişler), ama bu sağır kernerier
Fatımi devrinde, Doğu'nun artan etkisi altında
geniş ölçüde yayılmıştır. Genellikle uygunsuz ola­
-
rak • fayans mozayi k » denilen ve İspany;ı i l e Mağ­
rip sanatında o kadar büyük bir gelişme gösteren
keramik, Kal'at'ın saraylarında zemin döşemesi,
belki de duvar kaplaması o larak kullanılıyordu.
Kısmen m inarelere kaplanmış olan pişmiş toprak­
tan prizmalar, mukarnaslı kornişler vücuda geti­
rirler. Mukarnas g i b i , mimaride keramiğin kulla­
nılmas·ı da iran bölgesindeki Türk sanatından
al ınmıştır.
 El Ezher Camiinde Haremin kuzeydoğu köşesindeki süslemeler.
İslam sanatında yapıcının mantığından. çok
süslemecinin hayal gücünden doğan kemer tra­
seleri , bizi i l g i l endiren devirde büyük bir değişik­
lik gösterir. El-E:zher Camii'nin eski kısımların­
da. gotik kemerine benziyen kırık kemerler görü·
lür. El-Hakim Cami i 'ndeki bu kırık kemer, Tolun·
oğlu Cam i i'nde olduğu gibi, hafifçe taşkındır.
Kırık kemer, Kal'at Beni Hammad'ın m inaresinde
ve Xll. yüzyılda Sici lya'daki binalarda da görülür.
Buradan Hırfstiyan mimarisine geçtiği farz olu­
nab i l i r.
xı. yüzyılda · görülen gernı teknesi kemer,
Xll. yüzyılda yaygınlaşacaktır. Bazen l ran keme­
ri denilen bu kemeri Nayin Camii'nde de gör­
müştük.
Birçok sütun baş l ı ğ ı , özell'ikle Fatımi mih­
raplarının sağında ve solunda bulunan sütuncele­
rin başı 'ı kları , sütuncelerle b i rl i kte kaybolup git­
m i ştir. En çok rastlanan sütun başhğı Tolunoğlu
m imarının Samarra'dan aldığı çan biçimi başlık
tipindedir. IX. yüzyı l ın küçük modellerinden ge­
len sütun başlığı, kaidelerinde birleştiri lmiş, uç­
ları içeriye doğru kıvrık üçgen şeklinde dört hur­
ma yaprağı ile süslüdür. Oyuk çizgili b i r dekor,
kıvrıl ımın sadeliğini bozmadan yüzeyleri örter
· Ü stüvani sütun .gövdelerinin yukarısı çok hafif al-
'
çak röliyefli yazılarla ya da bitki dekorlu bilezik-
lerle süslüdür.
150
Fatımi devri, özellikle çizgi unsurları v e kul­
lanışları ile İslam süslemesinde yer alır. Bu de­
virde ve daha açık olarak el-Hakim Camii'nin ka­
pı revakı ile i k i minaresinin yapıldığı 1 000 tarih·
!erinde, arabesk denilen süsleme kendini gös­
terir. Pek az rastlanır ayrı l ıklar b i r yana bırakılır­
sa. bu dekor, kapladığı yüzey ister düzlem, ister
eğri olsun, yalpık (meplat) b i r dekordur. Süsledi­
ği yüzeyi derinleştirmez, derin röliyefler meydana
getirmez.
Açı k unsurlarla koyu zeminler, doluluklarla
boşluklar arasındaki orantı, mümkün olduğu ka­
dar aynı panonun değ i ş i k kısımlarında sür­
dürül müştür. M imari çizgilerin oluşturduğu çer­
çeve içinde, her şey tamam ve eşit ola­
rak süslenmiştir. Dekorun sıklığı bir biçimli­
dir. Ama bu sıklık panodan panoya değişe­
b i l i r; doluluklarla boşluklar, açıklarla koyu­
iar arasındaki değişebilir orantı. röliyefli şe­
kil lerin genişliğ;, çökertilerin derinliği, panoların
vücuda getirir. Bu panolardan bazıl a rı kuvvetli de­
mevzii değerleri arasındaki farkı ve hiyerarşiyi
ğerleri ile dikkati çektikleri halde, daha hafifle­
m i ş gri bir renkte olan diğer bazıları dikkati o
kadar çekmezler. Süslemeci, bu b i r l i k içine le·
keler koymuş ve uyumu bozacak olan büyük si­
luetlerden kaçınmış, ince biçimler kullanmıştır.
Temel unsur. kendi başına bütün süsü teşkil

•
,,
Fatımi'ler devrinde yapılmış Seyyide Rukiye Tür­
besinin mihrabı tahta üzerine oyma süslemeci­
liğinin güzel bir örneğidir. Süslemeler çok ger­
çekçidir. rKahire lslam Eserleri Müzesinde).
eden. onun ritmini oluşturan unsur, değişmez ge­
nişl ikte olan şerittir. Bu şeridin izliyeceği resmi
çizmek, yüzey üzerine kıvrılmaları ve çaprazlaş­
maları serpiştirmek, üzerine daha geniş şeki l l e­
rin dayanacağı bu çizgi ağını denkleştirmek, ba­
kışın kendisini kaybetmekten ve tekrar bulmak­
tan hoşlanacağı bir bütün vücuda getirmek: ara­
beskçinin i l k işi, işte budur! Bir desenci, daha
doğrusu bir hattat işi olan arabesk, ·ustalık ve
nerey-e gittiğini bilen bir hayal gücü. bir ince­
l i k duygusu ister. istisnalar bir yana b ı rakı lırsa,
arabesk dış dünyanın gözlemine hiç bir eği lim
göstermez.
151
İslam dekoru hemen hemen zihni olan bir
inşadır . Süslemeciler doğadan esinlenecekleri
yerde, kendilerinden önce yapılmış olan süsle­
meye yeni değişiklikler vererek devam ederler.
İslam sanatının dört unsuru olan epigrafi, hende­
si şekiller, bitkiler burada da sürüp gider. Tali
olarak da insan ve hayvan figürleri, süsleme
repertuarında görülür.
Yazı dekoruna verilen rolün önemini dinsel
sebepler art.ırmaktadır. Bu yazıların çoğu Kur'­
an'dan alınan metinlerdir. Tasa hakkolunan ya da
mozayik ile işlenen yazı, köşeli sert kufi harfler­
der.dir. Bu yazı, Xll. yüzyılda neshi yazı kullanılın­
caya kadar binalarda ve sikkelerde tek başına h a·
kim ol muştur. Bununla beraber bu gürbüz harf­
lerin süsleyici değeri ne olursa olsun, arabeskin
kanunu demek olan •topyekun süsleme•nin ge·
reklerini pek de yerine getirmemiştir. Bir sarakda
ya da frizde, b i r çizgi üz.erinde sıralanan bu harf­
ler, aşağı kısmı doldurmakta, yalnız elif, lam, la,
gibi uzun harf saplarının yükseldiği yukarı kısmı
hemen hemen boş bırakmaktadır. Bu sakıncayı
önlemek için süslemeci türlü hilelere başvurarak
uzun harflerin saplarını geliştirmiş, kelimenin son
harflerini ya da kelime içinde sonraki harfe bağ­
lanmayan harfleri keyfi olarak uzatmış, ama özel­
i i kle boş alanları bitki unsurlarıyla dold.Jrmuştur.
Nil vadisinde kullanı lmakta olan çiçekli küfi­
nin Asya'dan gelmiş ve aynı zamanda İslam dün­
yasının başka bölgelerine de yayılmış olması
muhtemeldir. Kesin olarak b i l inen şey, XI. yüzyıl­
da bu yazının, Diyarbakır'da, İran'ın kuzeydoğu­
sundaki Radgan'da, büyük bir gelişme gösterdiği
ve 1 025'e doğru Kayravan'da mermer ve ta�ta
üzerinde çalışan hakkaklarla tavan nakkaşlarının,
eşleri Mısır yapılarında görülmeyen b i r ince l i k ve
zeng i n l i kte kufi oyma yazıl;ir yarattıklarıdır.
Mısır'ın yaratıcılığı, hendesi dekor alanında
daha büyük olmuştur. Ama bu dekorun hangi şart­
br altında doğduğunu belirtmek oldukça güçtür.
1 003 y ı l ları s ı rasında el-Hakim'in minarelerinde,
henüz basit olan. fakat daha o zaman İslam hen­
desesine özgü karakterleri bulunan, çizgi kom­
binezor.larıyla süslenmiş saraklar, panolar, şere­
feler görülmektedir. Aşağı yukarı 140 yıl sonra
Seyyide Nefise ( 1 1 38 i l e 1 1 45 arasında) ile Sey.
yide RL1kiyye ( 1 1 SO'ye doğru) türbelerinin tahta
dan mihrapları ustalıklı b i r dekorla hemen hemen
tamamiyle örtülmüştür. Burada da aynı karakter­
ler bollukla kendini göstermektedir.
Fatımi süslemesi, bitki unsurlarına kattığı
şeritleri de kul !anmaktadır. Bitkisel süslemenin,
ayırt edilmesi gereken ve gelişimi ayrı olarak
yüzyıldan yüzyıla izlenebilen farklı iki unsuru
,....

...

-
ı ·

....

'·

Şah-ı Zinde'deki Türkan-Aka Türbesinde (1371 - 1 372) taçhpıdan detay.


vardır: Bir yandan dışarıdan içeriye doğru bükü­
ıuşleri, girıntileri, çıkıntıları tek başlarına yüzey­
leri doldura_n yılankavi ş..;rit, öbür yandan boşluk­
ları kaplayan ve altındaki ağ örgüyü zenginleşti-·
ren geniş şeki ller; başka deyimle, bir yandan
destek organları olan sap ve ince küçük dallar,
öbür yandan bitkiyi sona erdiren hurma dalları
ile tepe tomurcukları.
Sapa uygulanan bütün çizgi şekillerinden en
basiti, kuşkusuz kıvrım dal şeklinde düzenli
olarak·.dalgalanan çizgidir. Bu çizginin her iki ya­
n ından çıkan dolanmış dallar, içbükey (mukaar)
kavsi donatır. Kıvrım dalın, öbür içbükey çizgi
şekillerinden çoğunu oluşturan basit çizgi biçim
olduğu, arabeskin bir kavsl ters doğrultuda bir
kavsin izlemesini gerektiren. hemen hemen de­
ğişmez i l kesini veren i l k tip olduğu tahmin edilir.
1 52
Kahire'deki
El Cuyuşi
Cami inin
m i h ra p
süslemelerinden
detay
�
Hem bu kurala, hem de g i rift örgülerin kuralına
uygun olan örgübezeme (tresse). bitki dekorun­
da da ku llanı lacaktır.
G irift çizginin temel unsuru olan şerit i l e bit­
ki sonlarını birbirinden ayırt etmek bazen güç­
tür. Yaprak, kendisini taşıyan sapın ucunda çı­
kıntı teşkil etmez. Yaprak, daha doğrusu hurma
dalı sapın bir genişlemesinden başka bir şey de­
ğildir, onun bükülüşünü devam ettirir. Bazen bu
genişleme ancak farked i l i r. Hurma dalı, sapın siv­
ri uç halinde kesilmiş son kısmından başka b i r
sey değildir. Sapı boydan boya dolaşan iz, orta
hurma yapra g ı i l e tepe tomurcuğunu teşkil eden
damar olarak hurma yaprağında devam eden ve
d i l imler arasında bölünür. Zaten bu d!limlerden
b i ri , uzayarak yeni bir sap vücuda getireb i lir; bu
da y'eni hurma dalları taş ır. Kayravan Cam i i 'n i n
nakışlarında arabeskçinin bitkiler karşısındaki
bu serbest hareketleri b i rçok örnekleriyle görül­
mektedir.
Fatımi dekorunun çoğu bitki şeklindedir ve
herhangi b i r bitkiyi tanımak . hemen hemen im­
kansızdır. Asimetrik şek i l l er olan hurma dal ları
ile si metrik tepe tomurcukları asmanın çok uzak
türevleridir; bazı hurma dalları Samarra biteyle­
:·inin (flore) s i l uetini a l ı rlar. Üstüste binen bazı
d i l i m l i tepe tomurcukları, lotus çiçeğinin çeşit­
leridir.
Bu çizgi unsurlarından başka Fatımi devrinin
dekoruna yerleşen, fakat sürek l i l i k göstermeyen
bir üçüncü bezeme unsuru da insan ve hayvan
figürleridir. D i n yapıları dışında bu süsler her
tarafta kullanıl mıştır. Metinlerde, çeşitli mad­
dele'rde işlenen ve en değişik şeyleri süsleyen
bu unsurların sık sık sözü geçer. Kalavun Caml i '­
nin bulunduğu yerde vaktiyle yükselen ve Batı
Sarayı denilen Kahlre'deki Fatımi sarayından kal­
ma. tahta üzerine oyulmuş frizler bugün Kahire
müzesinde bulunmaktadır. Bunlar Xll. yüzy ı l ı n
başlarına rastlar. Birbirine dolanmış iki şeridın
çevrelediği madalyonlar içinde, toplu ya da tek
figürler, birbirine sarılmış bitki lerden b i r zemi n
üzerinde görülmektedir. Bunlar ifadeli v e canl ı
olan, musiki. içki, raks, a v v e yarış sahneleridir;
hepsi zenginlerin eğlence ve spor hayatından ya
da prenslerı:; özgü 'ideal ' bir yaşama tarzından
al ınmıştır. Bu tasvirlerden çoğunun, onlara esin
kaynağı olan ört ve adetler g i b i , Mezopotamya
ya da İran kaynağından geldiğine kuşku yoktur.
Hayvan figürleri, öze l l i kle boğuşan hayvan grup­
ları, eski Asya repertuarına aittir.
Fatımilerin bezeme sanatında insan ve hay­
van figürlerinin kaynağını bir dereceye kadar be­
l i rtmek büyük güçlükler göstermetse de, deko­
run öteki unsurları içfn aynı şey söylenemez. X I .
v e X l l . yüzyı l larda M ı s ı r , yazılarının tiplerini,
hendesi g i rift çizgilerinin i l kesini, bitki dekoru­
nun unsurlarını nereden almıştır? Bunlarda, İran
bölgesinde gel işen sanatların etkileri gözden ka­
çamaz. Ozellikle eski İran'ın etkileri çok zengin
görülmektedir. lrak'ın, hatta Doğu lran i l leri­
n i n , Mısı r 'dan çok, çiçekli küfinin vatanı sayıla­
bi leceğini daha önce söylemiştik.
lrak'ın ve İran'ın rolü, hendesi dekorun ge­
lişimin� pek kesin olarak görünüyor. Kuşkusuz
hendese, Samarra dekorunda önemli b i r . yer
a l ı r. Panolar, sık bitkilerin doldurduğu pol igonlara
ayrılmıştır; fakat onları çevreleyen şeritler bir­
birine dolanmış değildir. Sistemli olarak uygu­
lanan girift i lkes i n i , Tolunoğlu sanatının şeritlere
yeni bir şekil verişinde buluruz. Gerek geometrik.
1 53
gerek bitkisel dekorun kaynağını Kopt ve Bizans
sanatında arayanlar olmuştur. Gerçekte Fatımi
sanatı, Samarra sanatı i l e Hellenistik sanatın iki­
sinden de esinlenmiştir. El-Ezher Camii'nin eski
kısımlarındaki bitkiler, Tolunoğlu'nun Samarra'­
dan getirdiği geleneklerle doludur. Tahta üzerin­
deki oymalar, eğimli yontma tekniğine bağlı ka­
lacnktır. XI. yüzyı l ı n sonunda, El-Ezher'in yeni
kısımlarındaki oymalar, geniş hurma dallarıyla
doğudaki örneklerin etkisini gösterir.
SELÇUf<LU M İ MARİSİNDE SÜSLEME:
'.) o ! çuklu mimarları, yapı larının kuruluş un­
suru olan tuğlaları aynı plan üzerinde clikey, eğik,
yatay ya da girinti l i çıkıntılı olarak düzenlemekle
çok çekici dekoratif bir etki elde ettikleri g i b i ,
yapıların gerek dış, gerek i ç yüzlerinde stüko
üzerine işledikleri süslemelerle de aynı başarılı
hedefe ulaşmışlardır.
Sel çuklular için çalışan sanatçıların değişik
bölgelerde geliştirdikleri süsleme üslupları ile
figürlü konular, aralarındaki farklara rağmen, or·
tak bir öze l l i k çıösterir. Gercek İslam süslemesi
olan arabesk ile binalardaki kufi ve neshi yazılar,
Selçuklu süslemes i n i n de esas unsurları olmuş­
tur. Selçuklu larda görülen ve büyük olasıl ı kla
Doğu bölgelerinden gelen s_t üko üzerine süsle­
melerde, Gazneli anıtlarının, söz gelimi Sultan
Mahmut kulesinin ( 1 030) süsleme etkileri görü­
lür. Arabesk motifleriyle son bulan ve arabesk
kıvrımlarından oluşmuş b i r zemin üzerinde yer
alan kufi yazılar, 1 1 1 . Mesud'un kulesi ( 1 1 14) üze·
rinde epey gelişen bir süsleme tipi vücuda geti ·
rir. Bu süslemeler Nişabur ve Merv'deki yapılar·
da da kullanılm ıştır ve Selçuklu sultanlarının hü
kümet merkezi olan Merv'deki Sultan Sencer'ir
türbesinde hala görülmektedir. Bu türbe, içerisi
terrakota üzerine ince arabesk ve yazı (küfi ve
neshi) panoları ile süslenmiştir. Stüko üzerinde
gelişmiş olan Selçuklu süsleme üslubu, X ! I . yüz­
yılın bazı yapılarında açık olarak b i l i nmektedir.
Kazvi n'deki Mescid-i Cami ( 1 1 1 6) , Buzun'daki (ya
da Buzan) İmamzade Cam i i 'nin mi hrnbı ( 1 1 34)
bunlar arasındadır. Ardistan Mescid-i Cami i 'nde
( 1 1 60). stüko süslemeler zenginl iği bakımından.
birbiriyle rekabet eden üç mihrap vardır. Burada
değişik arabesk sistemleri yer almakta ya da b i r·
biri üzerine yerleşmiş bulunmaktadır. Barok bir
karakter taşıyan yüksek kabartma arabeskler ge­
nel olarak fonu teşkil eder.
Selçuklular zamanında stüko yalnız camile­
rin değ i l , saraylarla zengin evlerinin de süsleme
 Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan için 1 066 y ı l ı n da �eşan'lı Hasan tarafından yapılmış b i r gümüş tabak­
ta, Küfi yazı i l e Sultanın a d ı , adın a l t ve üstünde stilize bitki ve hayvan resimleri görül üyor. Tabak 43
cm. genişliğindedir (Museum of Fine Arts, Boston)

aracı olarak g e n i ş ölçüde k u l l a n ı l mıştır. Çoğu za­ modl e e d i l m i ş l er ve m u h t e m e l o l a r a k duvar üze·

m a n büyük b i r öz enin e s e r i o l a n kompozisyon l a r ,
' rine, belki de duvar resimleriyle b i r l i kte k a p l a n ·

av s ah n ele r i i l e p rens l e r i sazendelerin, meddah­ m ı ş l ard ı r

İ ran'da öze l l i k l e Rey ve Sava'da ortaya ç ı ­
.

ların, nedimlerin ortasında gösteren saray sah­

n e l e ri n d e n ibarettir. Bazen f i g ü r l er h e y k e l e yak­
, ka rı lan öteki Selçuklu stükolarında arabesklerle
laşacak derecede röliyefl i d i r . Stüko f i g ü r l e r i n
ç o k iyi korunmuş az rastlanır örneklerinden b i r i
b u g ü n New York'da Metropo l ita n Müzesi 'nde bu­
lunmaktadır. Çehren i n y a l n ı z esas çizg i leri gös­
ter i l m i ş , fakat b u n l a r ustal ı k l a modle e d i l miştir:
s a ç l ü l e l e ri de kuvvetle ü s l u p l aştı r ı l mıştır. Bu­
gün B o ston d a Pensylvania Museum'd,:ı bulunan,
Irak Selçukluları'ndan i l . Tuğrul u ( 1 1 7-1 1 95) ta h­
'
süslü bir zemin üzerinde hayvan ve kuş motif­
l e r i g ö rü l d ü ğ ü g i b i , Xl l l . yüzyıl başlarında yapıl­
mış olan ve b u g ü n Filadelfiya'da Ü nivernite
müzesinde bulunan Kaşan çanaklarında da hele·
zonl ç i z g i l e rl e birbirine bağlanan nokt a l a r v e
yapraklar arasında kanatl a r ı n ı ç ı r p arak u ç a n kü­
çLik k u ş l a r görülmekte ve bu çanakların özel l i ğ i

ııi teşkil etmektedir.

tında oturmuş olarak gösteren stüko kabartma­
ANADOLU SELÇUKLU M İ MAR İ S İ NDE
yı dn burada özel l i k l e sayabi l iriz. X l l . ve Xlll. yüz­
SÜSLEME:
y ı l l a rın d i ğ e r kabartmaları a r a s ı n d a f i g ü r l ü i k i
Selçuklu madalyonu vardır ki bunlardan biri, b i r Selçuklu m imarisinde, kitle ve hacimden ön­
içki alemini, öbürü de at üstünde b i r d oğa n c ıyı ce süs göze çarpar. Bu mimaride bina -ister ca­
g ö st er m e kte d i r Bu q i b i
. m a d a l y o n l a r ayrı ayrı m i , ister medrese ya da kervansaray olsun- süs-

1 54
 Konya'daki Sırçalı Medresede türbenin tavanı

lemeye bütün gelişme olanağını vermek için ya­

pılmış gibidir. Kap ı , pencere, söve, friz gibi un­
surlar türlü süs örgeleriyle dold"urulmuştur. Şe-
. rit, örgü . . gülçe, kabara, palmet bu örgelerin bel­
li baş l ı l arı arasındadır. B u n l ardan başka, yapra­
ğa benzeyen ama gerçekte üsluplaştırılmış hay­
van şekillerinden başka b i r şey olmayan ve rü­
.... .
m i denilen b i r bezeme çeşidi daha vardır ki
Selçuklu mi marisinde en çok uygulanan budur.
Hayvan menşeli olan bu örgelerin bazıları daha
kolaylıkla tanınabi l i r. Kayseri civarındc.l<i Sultan
Hanı'nın avlusunda, köşk-mescid i n kemerinde
görülen kıvrı mlı yılan g i b i .
B u vesile ile burada, hayvan şekillt:: r inin Sel­
çuklu m i marisi nde bol ölçüde kullanılmış oldu­
�unu da hatırlatmak gerekir. H ititler'den beri Ana­
dolu'da b i l i nen çifte kartal ile arslan, fil, kuş ve
bazı hayali hayvan motifleri n i n taş ve çini üzeri­
ne işlenmiş olduğu görülür. Çoğu zaman surları,

Sivas'ta Cifte Minareli Medresede ön yüzün sol kö­

şesindeki dayanak kulesinden detay
1 55
 Erzurum'daki
Çifte M i narel i
Medresede
bir kabartmanın
yakından
görünüşü

'

kapıları, kuleleri süsleyen bu figürler belki de

düşmanlara ve 'habis ruhlara' karşı tılsım olarak
kcllanılmıştır.
Setçuklu bezemesinde insan figürleri de ek­
sik değildir. Kubad-Abad kazılarında ortaya çıka­
nıan ve bugün müze olan Karatay Medresesi'nde
sekiz köşeli çini yıldız parçalarındaki kadın ve
erkek f igür l erinin, Kaşan çanakl a r ı n ı n sekiz kö­
şeli çini yıld ızlarında görülen figür l e r e gerek
renk, gerek çizgi, gerekse ifade bakımından ben­
zemes i , Selçuk!u sanatı nın Doğu'dan Batı'ya,
aralıksız sürüp gittiğ i n i b e l i rtir.
Anadolu Selçuklu süslemesinde taş üzerine
işlenmiş insan figürleri de vardır. Bir ejderhaya
saldıran i k i süvari, sağ e l inde yuvarlak bir cisim İnce Minarelinin taçkapısından detay
tutan, sol e l i n i , d i rseğini bükerek yana doğru
uzatmış, bağdaş durumunda oturan d e l i kanlı gibi .
1 56
 Konya'daki ince Minareli Medresenin taçkapısından detay

Bu son figürün bir benzerini. Kubad-Abad'ın bir çi-

ni parçası üzerinde de görürüz. .
Selçuklu sanatının mimari bezemesinde,
özellikle portallerde, poligon, b irbirirıe geçme
daire, sekiz ve on iki uçlu yıldız gibi hendesi un­
surlar da geniş ölçüde kullanılmıştır. Bütün bu ör­
geJer yanında vazı da büyük b ir yer tutar. Ana­
dolu Selçukluları küfiden çok neshi yarıyı tercih
etmişlerdir. Portal lerin kemerlerini, pencereleri
çerçeveleyen, kitabeli klerde yer alan bu yazıları.n
birçok örneğini X l l l . yüzyılın yapılarında görürüz.
Bu yazılar taş üzerine olduğu gibi yüzeyleri
kaplayan çini üzerine de işlenmiştir. Taş üzerine
yazıya, ince Minareli'nin portalindekini; çini üze­
rine yazıya da Karatay Medresesi'nin kubbe içi­
nin kaidesindekini birer örnek olarak gösterebili­
riz. Kur'an'dan alınmış ayetleri ve bazı bilgece
cümleleri nakleden, bazen de binanın kimin tara­
fından yaptı rıldığ ı n ı , · kimin tarafından yapıldığını
bildiren bu yazılar bezeme karakteri ile dikkati
çeker.

ince Minareli ·Medr_esenin

taçkapısında yazı bordürü
157
 Divriği Ulu Camiinin kuzey taç kapısındaki süslemelerden detaylar .

#,"fi.�
!).'."�-.;.,'.'!':ı;
•-a
... -':t;:

-.,;: ""'
, r
_;: . . .--� -.._Q
..
.
&_v:,�!.�'
....·'-..,°'.·..;·\'-
�-• ·� l'!!I'!·
;. ��
?
. ,_

�. ;
:;
·\�:ı:;;.�,-�.:
-

�i�-:� ��-;�:v
�\i..,.._,.}
...,_.
,_

. _
,-��
, _ ""'

�' �· � · -1·
- -·
��)'(
' �:f::�.\:..:
... :r_ �t�·
,,.]f<',.... 1 'i
�:-"1:\
- - -- '.J ' -�.
.. ... -s::. · ,.. ....._;-.,_ , .

�.�;;,J�\ Şt\\
- :a

- �
�

. �*"'
< , ,\.
.;-::,.... ::"-�\·::f'---'i'·. . � ��·. �,�
..
.
J

, .,
...
<:.'.•
� ""
.$
l!
� �
.,,,
.. . �
. ...�
.;R � �
""'- -

�
.·\·�
- -�
"
.
.ı..'.:'
\:-��i
-�- �'<• ı"'-'
�.. ."'-
.... 'F
.. ��-� ri
·�
E'
"....\'.. '.�#'-....<4>
-. .• ....._
�J�-.;,..-�
3 .. . ,,.-.

��� o: •-,. ,, _ . . __
......,. _,

i.��:
' , ·1
- � <,. ..._,
�

�-"""�ı· ·'\ �. ,�.

.
·ı

I . . ı 4 . , .
.��<1
��-.((�
1
�--· - - .. ; \
.; '
• _
__
·
_ ' �'·):· ' '

Divriği Ulu Camiine güney tarafında bitişik olan Darüşşifa'dan

ve kapısındaki süslemelerden detaylar.

1 58
Divriği Ulu Camiinin kuzey taç kapısı süslemelerinden detay.

1 59
Suhara'da, X. Yüzyılın i l k yarısında yapılan Samanoğulları Türbesi, mütevazı
ölçülerine rağmen süslemeli mimarinin güzel örneklerindendir. Türbe, Orta
Asya'da yarat ı l ı p İslam Dünyasına yayılan bir üslubun i l k büyük örn eğidir .
Divriği U l u Camiinin bir oymacılık şaheseri olan ahşap minber kapısı.
1 60
 ..
Divriği Ulu Camıınin (yapılışı 1228-1229) kuzey taç k�pısında, fı<>kıran iri
us remeler.
. y

.
yapra k lar değ·ırmı levhalar ve şerıt yazılar biçim·ı ndekı s··
•

.1 6 1
 Timur'un Ahmed Yesevi Camii için hediye ettiği muhteşem bir bronz mangal gerek büyüklüğü (2.45 met­
re geniş l iğinde). gerek ağırlığı (2000 k i l o) , gerek üzerindeki yazı ve süslemeleriyle dikkati çekicidir. ( Bu­
gün Leningrad Ermitaj Müzesinde).

Timur, Semerkant ye­

rine. Şehr-i Sebz (Ye­
ş i l Şehir) deni l en Keş
şehrini, başkent yap­
mak istemiş ve 1 390 -

1 405 yıl l arı aras ında

burada b i r saray ve
bazı yapılar yaptırmış­
tı. Resimde , Timur'un.
A k Saray adı verilen
sarayının kalıntıları
görülüyor. Yazık ki
diğer kısımlar za­
manla yok olmuş, an­
cak, muh teşem blc
biçimde çinilerle kıap­
lanmış büyük kapıla­
rın ve girişin kalın­
tıları kalmıştır.
1 63
 Şah Zinde topluluğunda Kussem ibn-Abbas'ın mezarı � 1 334-1335)
ILHANLI VE TİMURLU M İMARİSİNDE
SÜSLEME:
Binaların planı ve inşası gibi, dekorları- da
gerçekten yeni unsurlarla· zenginleşmiyor. Mu­
karnasın kullan ı l ı ş ı yaygınlaşıyor. Selçuklular
zamanında bu prizmati� şekiller, bulundukları ye­
rin mantıklı birer parçası oldukları halde, İ l hanlı
ve Timurlu devrinde onları taşıyan anatomiden
büsbütün bağımsız, tonoza ya da · kubbeye · asıl­
mış süsten başka bir _şey değildir. Samarra'da
· ıx. yüzyılda ürkek b i r-· şekilde kendini gösteren
ve Selçuklu yapılarında ölçülü kalan keramik
kaplamalar İlhanlı ve Tirriurlu yapılarında üstün
bir zenginlik kazanmıştır. Olcaytu Türbesi bunun
açık bir delilidir. Çini mozayiklerin Dstünlüğü
1 64
kendini asıl Timurlu devrinde gösterir. Gök Med­
cit'te görülen teknik mükemmellik, arabesklerin
zarifliği, çini mozayiklerin güzelliği aşılamamış­
tır. Bazen tuğlanın ya da tuğlayı taklit eden sı­
vanın mat zemini üzerinde beliren ve çoğu za­
man kendine yeten bu çok renkli ve parlak süs,
öbür dekor türlerinin yerini alarak bütün yapıyı
kaplamaktadır.
Bu devrin mimarisinde, sırlı tuğla süslemenin
oynadığı büyük rol, Maveraünnehir'de taş ocaK­
larının bulunmayışından dolayıdır. Taş bulunma­
yınca tuğlaya başvurulmuştur. Bu teknik zorun­
luluğun yanı başında, zevk unsurunu da dikkate
almak gerekir. Orta Asya Türk kabilelerinin en
büyük ziynetini özellikle çok renkli halılar teşkil
etmekte idi. Halının polikromisini yapının kera-
Semerkant'taki Uluyg Bey Medresesinin taçkapısından d etay.
 Semerkant'ta
Şah Zinde
topluluğunda
bir
türbenin
giriş
kapısı
süslemeleri

Gur-i Mir'den
bir pencere

miğinde tekrar görmeK, onlar için b i r zevk o l a­

caktı. Onun ıçın Timur'un kız kardeşinın türbesi
( 1 37 1 } , Şahzinde Camii ( 1 392-1 434) gibi yapılar­
da mımari, çını mozayik oyunu için b i r vesileden
başka şey değ i l d i r. Bu çini mozayikin hakim ren·
gi olan firuze mavisi; beyaz, siyah, sarı , yeş i l
renklerle birleserek görülmedik b i r zeng i n l i k ka­
zanmıştır.
Süsleme, daha önce görmüş olduğumuz ya­
z ı , geometri ve bitki unsurlarından oluşmaktadır.
Geometrik unsurlar, İslam dünyasının Anadolu,
Mısır ve Mağrip gibi bölgelerinde oynadıkları
oneın l i rolü burada oynamazlar. Şeritlerin çevre­
lediği poligona! figürler çoğu zaman daha sadedir.
En çok görülen tema, Selçuklular'ın da çok kul lan­
dıkları sekiz uçlu yıldızlarla eşit kolları olan haç
şekillerinin bileşiminden ibaret kalmaktadır. Ya­
z ı . daha geniş b i r yer tutar. Tuğla ya da çini i l e
,i fade olunan küfl yazı, çoğu zaman kalın çizgile·
riyle duvarları, minareleri, kubbe kasnaklarının
veya türbelerin içbü key yüzeylerini örter. Küfl
yazılar, kısa dinsel sözleri ifade ettiği halde, harf­
leri yuvarlak olan eshi yazı, az bulunur bir usta­
lıkla Arapça ya da Farsça daha uzun metinler için

� Buhara'da Abdullah Han Medresesi'nin

( 1 588-1 590) tavanında ahşap oyma.
1 67
kullanılm ıştır. Alçı üzerine işlenmiş ya da ç ı n ı
kesi l m i ş o l a n ç o k zarif harfler, bitki kıvrım dalla­
rıyla zenginleşen zem in üzerinde belirir. Bitki tek
başına sapları nın dolantıları ve hurma yaprak­
larının serpmeleriyle, kemer köşeleri g i b i , pa­
nolar ve duvarlarda düzenli şekilde yer alan iç­
bükey ya da düz poligona! alanları döşer. Samar­
ra ve Nayin bitkilerinin uzak akrabası olan bu
bitkiler, kendilerini doğadan daha çok uzaklaştı­
ran değişikl ikler geçirmiştir. · Artık tanılabilen
asmalar ve kengerler yoktur. Salkım, dik ve bü­
kük uçlu mızrak: şeklinde bir meyveye dönmüş­
tür. Hurma dalı ya üçgen şeklindedir, ya da eşit
olmayan iki d i l i me ayrılmıştır. Tepe tomurcuğu
üç d i l i m l idir. Bu itibarla bitki şekilleri, bütün yü­
z.e yi kaplayan zemin oyunları i le, yılankavi ser­
pintilerle ya da gülbezeklerle doldufLilmuştur.
Fatımi üslubunun önceden kullandığı bu yaygınla­
şan garnitür türü, Çin tunç işlerinin ya da ku­
maşları n ı n süslerini hatırlamakta ve Uzak Doğu'·
dan gelmi ş olduğu izlenimini uyandırmaktadır.

MEMLÜK M İ MARİSİNDE SÜSLEME:

Süslemede her şeyden önce renge verilen
önem kendini bel l i eder. M ısır'da keramik kap ·
lama, Tebriz'de ve Semerkant'ta olduğu g i b i bi­
nalarda büyük ölçüde yer almamıştır. Çini kapla­
ma ancak sonraları s ı k s ı k kullanılacaktır. Buna
karş ı l ı k M ı s ı r'daki Eyyübi ve Memluk mimarisi
taşın, mermerin, tuğlanın doğal renklerine ve
renkli sıvalara başvuracak ve dış duvarları koyu
grinin, siyahın ve kırmızının hakim o!duğu aşırı
olmayan bir polikromiyle zenginleştirecektir.
Cephelerdeki renkli taşlar birbirini izler. İ k i renk­
te ve birbiri içine usta l ı kla geçirilmiştir. İçeri­
de tavanlar zeng i n surette nakışlanmış ve yal­
dızlanmıştır.
M imaride, pek çeşitli olmayan büyük süsle­
me şekillerinin başında kemerler gelir. Daire ka­

kemer pek seyrek, sivri kemer de pek s ı � görülür.

visli kemer, açıkl ıklarda kullanılm ıştır. Taşkın

Gemi teknesi sivri kemer, nişlerin yukarısında

kullanılmaktadır.
Sütunlar da değişiktir. Büyiik sütunlar Kala­
vun Medresesi'nde olduğu g i bi antik yapılardan
alınmıştır. Kemerleri tutan sütunlar genel olarak
yuvarlahır. Mihrapları süsleyen sütunlar ise ya
poligon şeklindedir ya da yuvarlaktır . Sütuncuk-

� Buhara'daki Kalian Camiinin (Yapılışı 1514)

taçkapısındaki sütunlardan birinin çini kap-
·

lamalarından . detay.
Buhara'daki Hoca Zeyneddin Camiinin mozaik
kaplamalarından detay (XVI. Yüzy.ıl ) .

1 69
lar, oytık yol larla süslüdür. Sütun başlıkları ka­
rınlıdır. Kaideler, baş aşağı olarak başlığı tek­
rarlamaktadır. El-Ezher'in ve Kalavun'un m i h rap-
larında bunları görürüz. . bütün tuğla örgüye hakimdir. At nalı biçimli ke­
Mukarnas, bu devrin yapılarında da esaslı
bir rol oynar; kornişleri, trompları , pandantiflerl,
minare şerefelerin i n altlarını süsler. Vazı, hen­
dese ve bitki motifleri burada, İslam san atın ı n
öteki bölgelerinde olduğu g i b i süslemenin çizgi
unsurlarını o luşturmuştur. Küfi, gittikçe daha
?.z kullanılmağa başlar. Neshi, gittikçe yayıl mak­
tadır. Bu güzel, uzun ve narin yazı, çoğu zaman
çiçekli olarak kenar sularıni, frizleri ve sarakları
doldurur. Memlukler devrinde süsleme buluşları
arasında yazıda görülen bir değişmeyi hatırlat­
mak gerekir. Bu da Eyyübilerin getirdi ğ i , neshi­
nin çok özel bir biçimi olan ve «tümar� denilen
tarzdadır. Bu tarz, harflerin çok yüksek olarak
kullanılışı ile kendini belli eder. Anıtsal etkisi
bakımından küfiye benzer.
Bitki, eskiden beri bil inen unsurları yenile­
memiştir. Biçimler, doğaya gittikçe yabancı olan
bi rkaç s i luete indirgenmektedir: Zambak, lale,
karanfi l, bir ya da iki dilimli üçgen şekilli hurma
yaprağı, üç d i l i m l i tepe tomurcuğu.
Kıvrık dallara ve simetrik eğilmeli şe­
ritlere uydı.; ru�':ln bu damarlı bitki unsur ları , hen­
desi örgülerin çerçevelediği küçük alanları dol­
durmaktadır. Geometrik süsleme, bu devirde bü­
yük bir gel işme gösterir: Kare, baklava. daire gi­
bi sade figürleri, ya da iki kareden olıışmuş yıl­
dızları içine alır. Bazen iki kareden oluşan yıldız­
lar, baklava şekilleriyle ayrılmaktadır. islam sa­
natının h i ç bir devrinde camiler, medreseler ve
türbeler Memluk sanatında olduğu kadar zengin
süslenmemiştir.
Bu zenginlik tahta işlerinde de görülür. Çıta·
larla elde edilen gi rift hendesi şekillerin araların­
daki boşluklar, poligona! balkonlarında, parmak­
iıklarda büyük b i r gelişme gösterir. Sedef ve fil­
dişi, tahtadan yap ı l m ı ş olan sandukalarda, kapı
kanatlarında, kürsü, rahle ve minberlerde kakma
olarak kullanı lmıştır. Bu minberlerin en güzelle­
rinden biri, Kayıtbay Cam i i ' n i n bugün l. ondra'da
Victoria and Albert Museum'da bulunan minberi­
dir.
KUZEY AFRİKA VE ENDÜLÜS
M İ MARİSİNDE SÜSLEME:
Murabıtlarla Muvahhidler ve onlardan sonra
gelen hükümdar soyları, yapı sanatından çok süs­
leme sanatında yaratı c ı l ı k göstermişlerdir. Süs­
leme sanatındaki bu yeni l enme, yeni bir ruhla
canlanma. öze l l i k l e Xll. yüzy ı l ı n ortalarına doğru
1 70
Muvahhidlerden Abdü'l�Mü'min'in Merakeş ve
Tinmel'de yaptırdığı camilerde kendini gösterir.
Stüko, süsleme mimari.çizgilere zarar vermeden
merler tırtıllanmakta, kavsaralara mukarnaslar
dolmakta, yüzeyler panolara ayrılmaktadır. Bura­
da da süsleme bütün İslam mimarisir:ıde olduğu
gibi bitki ve hendese unsurlarına dayanır . Muvah­
hidlerin süslemesi Murabıtlarınkine göre daha
zarif ve daha dengelidir. Bitki dekoru yeni b i r
gelişme göstermektedir. Hurma yaprakları tek­
rar tekrar ele alınarak işlenmiş ve çevreleri özen­
le çizilmiştir. Biçimler daha olgunlaşmış, yaprak
.yüzleri kal ınlaşmış, adaleler gibi birbi r i ne giren
damarlar belirli hareketlerle kıvrılmıstır. Geomet­
rik süsleme bitki dekorundan hiç de aşağı değil­
dir ve karışık bir hal a l maktadır. Sırtları çoğu za­
man çok dallı, ince antrölaklardan oluşan dilimli
kemerler, canlı kıvrımları ve uzun uçları ile, b i r
zarafet ve kuvvet bütünü vücuda getirirler. Antrö­
lakların dayandığı i l ke, kapı ve pencere pervazla­
rında son haddine kadar ileri götürülmüş ve ant­
rölaklar minarelerin cephelerini kaplamıştır. x ı ı .
yüzyıl sanatçıları minareler üzerinde çini moza­
yiklerin (zellij) polikromisini bol bol kullanan bi­
rer renkçi (coloriste) olmuşlardır. Kütubiye Ca­
mii 'ni n firuze rengindeki levhaları güneş altında
kıvı lcımlar saçan mücevherler gibi m i nareyi süs­
ler.
Muvahhidlerin sanatı, süslemeyi m;mari çiz­
giye bağ ı m l ı tutmaya devam ettiği halde, XIV.
yüzyıldan başlayarak mimari çizgi, süs bolluğu
altıııda kaybolmağa başlar. Elhamra, bu değişikli­
ğin en göz kam�ştıran örneğidir. Elhamra'nın süs­
leme formülü, erişilmez b i r ustal ığın ifadesi ola­
rak stüko tekniğinin zaferidir.
Sarayın duvar, tavan, sütun, kemer, niş gibi
bütün kısımları son derece zengin ve değişik süs­
lerle örtülmüştür. Azulejoslar, binbir şe�ilde bir­
biri içine girerek arabeskler çizer. Mermerler de
türlü şeki l l erde yontulmuştur. Y ı ldız, sekizgen,
bitki, pırlanta gibi kaleydoskopi k şek i l l eri andı­
rnn binbir kıvrımlı çizgiler, stüko üzerine kabart­
ma olarak işlenmiştir. Bu süslemenin yanı başın­
da friz boyunca uzanan, insanı hayrette b ıraka­
cak sayıda neshi üslupta yazılar bulunmaktadır.
Bunlar kemerleri, pencereleri ve nişleri çevreler
ya da simetrik b i r biçimde konmuş olan madal­
yonların içinde birlesir ve bu süslemeye a l ı ş ı k
olmayan gözlere arabesk süslerden farksız göru­
nür. Bu yazılar, başka yapılarda olduğu gibi bir­
takım kuru olayları b i l dirmez, tam tersine, man-
 zum övgüleri ve Arap ş i i rine özgü aşıkane gazel­
leri kapsar. Ayrıca, bütün bu süslemenin uyan­
dırdığı izleni m , b üyük b i r zevkle yap ı l m ı ş sayı­
sız nakışlarla bir kat daha zenginleşerek göz ka­
maştırıcı b i r durum a l ı r. Sarayın bütün salon ve
odaları renklerin parlak ihtişamı i l e israf edilir­
cesine doldurulmuştur. Yukarı kısım larda, daha
kuvvetli . bir etki yarattığı için koyu kırmızı, al­
tın sarısı ve mavi renk; aşağı kısımlarda ise me­
nekşe, erguvani, turuncu renkler tercih edi l m i ş­
tir. Zemini kaplayan dört köşe levhaların b i l e o
....
zamandan beri boyalı olduğu anlaşıl ıyor.
Meriniler, bu taşkın süslemeyi büyük bir
değişikliğe uğratmadan kuzey Afrika'dcıki dinsel
yapılarına uygulamışlardır. Bunlar bugün orta­
dan kalkmış bulunan Endülüs cam i l erinin süsle­
me anlayışı hakkında da açık bir fikir vermek­
tedir.
Murabıtlar ve Muvahhidler zamanından kal­
ma bir saray bulunmadığı için XI. ve X l l . yüzyı l­
lardaki bu Mağrip hükümdarlarının Kurtuba hali­
feleri gibi, yapıların süslerinde insan ve hayvan
tasvirlerine yer verip vermediklerini b i l m iyoruz.
Aynı şekilde, Xlll. ve XIV. yüzyıllardaki hüküm­
darların bu konudaki davranışları da bil inmemek­
tedir. Bu dört yüzyıl içinde Mağrfp'in oldukça
hoşgörüsüz davrandığı sanılmaktadır. Zamanın
en özgür düşünceli bilginlerinden biri olan İbni
Haldun bile tasvir yasağını bütün gücüyle sa­
vunmuştur.
Süslemede insan ve hayvan figürleri ancak
Elhamra Sarayı'nda görülür. Gırnata emirleri bu
hususta Mağrip'teki çağdaşlarından daha özgür
görünüyorlar. Elhamra'daki, her birinin ağzında­
ki borudan suların fışkırd ı ğ ı , b i r daire teşkil eden
on iki aslan heykeli ile Mahkeme Divanhanes i 'nin
ve Kadınlar Ku lesi'nin resimleri özellikle di kka­
te değer. Mahkeme Divanhanesi 'nin deri üzerine
yapılmış yaldız zeminli ve tutkallı kabarık resim­
leri, büyük bir olas ı l ı k la Giotto ekolünden bir İs­
panyol sanatçısının eseri sanıl makta ise de, Ka­
dınlar Kulesi'nin, yumurta akı i l e yapılmış min­
-..1
yatür tarzındaki resimleri hiç kuşkusuz. Müslü­
man eseridir. Küçük boyda olan ve fr:z halinde
uzayıp giden bu resimler, hükümdarların kabul
;
tören lerini, savaşa giden atlı l arı, avl2nma sah­
nelerini, harp esiri kafilelerini göstermektedir.
Tavırlardaki doğal l ı k, yaldızın karıştığı uyum lu ve
açık tonlar, üzerinden zamanın geçmesine rağ­
men tazeliğini ve çekiciliğini koruyabilmiştir.
Bu resimler ayrıca Endülüs'lülerin örf ve adet­
leri , silahları ve kostümleri üzerine bilgi veren
birer değerli belgedir de.
1 71
SAFEVİ M İ MARİSİNDE SÜSLEME:
Seiçuklular ve onları izleyen ilhanlılar i l e
Timurlular devrinde gelişlmini tamamlamış olan
mimari, Safeviler devrinde daha çok tezyini araş­
tırmalara yönelmiştir. Yapılarda kendini gösteren
yen i l i k , Mescid-i Şah'da görüldüğü üzere, girişin
dirsekli olarak yapılması ya da kervansaraylar­
da görüldüğü üzere de eski şekillerin ayrıntılar­
da gel iştirilmesi g i b i , esasa pek değinmez. Timur­
lular devrinde zenginleşen çini kaplama, Safevi-
ler devrinde aşırı bir durum alır. Bu devrin mi­
maris i , binayı içten ve dıştan, türlü renkteki çi­
nilere ya da çini mozayiklere boğar. Artık gö­
rülmeyene önem vermeyen mimarı, ya!nız dekor
i lg i l endirmektedir. Mukarnaslar b i l e mimari ka­
rakterini kaybetm iş, iplere a s ı l ı , ömürleri pek kı­
sa sürmüş süslere dönmüştür.
Yüzy ı l l ar boyunca, bütün düflya mimarisinde
az çok görülen, « inşfü» ile «tezyini» (constructif­
decoratif) arasındaki gidip gelme, Safeviler za­
manında tezyini olanın egemenliği ile sonuçlan­
mış, bu yüzden bu devirde yapılan m i mari eserler,
beş yüzyıl daha eski olan Selçuklu yapılarından
daha çok harap olmuştur.
Yazı, hendese ve bitki, İslam dünyasının
başka bölgelerinde olduğu g i bi burada da beze­
me unsurlarıdır. Bu unsurları gerek dinsel, ge­
rek sivil yapıla(da, çini mozayiklerin ve boyaların
d i l i ile, yer yer ifade ed i l m i ş olarak görürüz. Çi­
ni mozayi kler, Safevi cami lerinin, öze l l i k l e Mes­
cid-i ŞE\h' ı n , içini olduğu kadar dışını da kaplar.
Bu din anıtı, bazen yeşile çalan, bazen gök ren·
gini alan, zaman zaman açılan, koyulaşan hakim
mavi rengiyle, bir renk cümbüşüdür.
Boyalı bezeme, tekniğinin daha z�ngin ola·
nakları dolayısıyle di kkate değer örnekler ver­
miştir. Ali Kapı 'nın bütün galerilerinde, odaların­
da. kulvarlarında, tavanlarında bunların en güzel­
lerini görürüz. Bu süslemede asma dalları, kıvrık
dallar, girift çizgiler, arabeskler, tomurcukrar,
gülbezekler, madalyonlar, yelpazeler gibi açılmış
bin ren k l i , binbir şekil l i tavus kuyrukları tam b i r
uyum içinde kaynaşırlar. A l i Kapı'da bu duvar
ve tavan süslerinin sırf bitki lerden ve çizgiler­
den ibaret motifleri arasında, realist b i r görüşle
işlenmiş zarif . geyik sürüleri, tilki ler; tavan köşe­
lerinde tünemiş ya da g irift çizgiler içine girmiş
siınurg, tavus, yabani güvercin, bülbül gibi kuş­
lar da görülmektedir.
Süsleme malzemesi olarak, çini mozayikin,
ç i n i ya da mermer levhanın yanı başında, ilk defa
Safeviler zamanında kul lanılan aynayı da anmak
gerekir.
Semerka � t·ta ki Ulug Bey Medresesinde
-
.
taçkapı susleme!erinden detay

1 72
....

. . Ara p Medresesinin (yapılışı 1535-

Buhara'daki M ır-ı
1 536] mozaik kaplamalarından d etay

1 73
 BABÜRLÜ M İMARİSİNDE SÜSLEME:
Babürlü yapılarını Selçuklu ya da Timurlu ya­
pılarından ayı rt eden yön, fayansın yerine, kırmı­
zı kum .taşı ile ak mermerin geçmesidir. Babür­
lüler, i l k i n kırmızı kum taşını kullandılar, Ekber'­
i n saltanatından başlamak üzere de bu taşı ak
mermerle birlikte ku llanmaya başladılar. Cihan­
gir devrinde gelişen, anıtların içini vı:: dışını tür­
lü .renk ve değerde kakma taşlarla süsleme ve
bunlarla türlü biçimler vücuda getirme tarzı, Şah
Cihan zamanında en parlak örneklerini vermiştir.
Babürlü sarayların ı n dekorunda, aynalar da bü­
yük ölçüde yer almağa başlar. Ayrıca renkli kü­
çük cam parçaları stükodan bir ağ içine alınır,
modelleri halılardan ve ciltlerden al ınan parı ltılı
süsler meydana getirilirdi.

OSMANLI Mİ MARİSİNDE SÜSLEME:

Osmanlılar, güzelliği aşırı süste deği l , çiz­

gilerin ve biçimlerin orantıs ı nda, sadeliğinde, on­
ların uyumunda aramışlardır. M i"mari süslemede
kullanılan örgeler, İslam sanatının bütün bölgele­
rinde görüldüğü üzere bitki, çizgi ve yazı . unsur­
larından oluşur. Osmanlı devrinde en çok k u l l a­
nılan süs unsurları bitkilerdir. Bunlar da üslup­
laşmış olarak görülür. Doğudaki şekil leriyle süs
lemeye geçen f)itkiler pek azdır. Doğal şekilleri­
ni tamamiyle kaybeden bitkiler arasında yaprak­
lar, çiçekler ve meyveler bulunmaktadır. En çok
kullanılan yaprak ıtır, fasulye ve sarmaşık yaprak­
larıdır. Çiçeklerden de gül, ·sümbül, karanf i l , la­
le, nar, kiraz, armut çiçekleri en çok kullanı lan­
lar arasındadır. Meyvelerin başında da ayva,
öze l l i kle cennet meyvesi sayılan nar; ağaçlardan
da selvi gelir. Bu üsluplaşmış bitki örgeleriyle
işlenen ve Orta Asya'dan geldiği için hatfü de­
n i len tarzın yanı başında ROm'dan gelen, yanı
Anadolu Selçukluları'nın genellikle kullandıkları,
. hayvan şekil!.e rinin üsluplaşmasından meydana
gelen ve rümi denilen kıvrımlar ve girift dallar­
dan oluşmuş tarz da yer alır. Bazen süslemeler
bu hatfü ve rümi tarzın bir b ileşimi olarak görü­
lür. Her iki tarz da soyut bir karakter taşır.
Geometrik süslemeler iJOligonlar, sekiz, on,
on iki uçlu yıldızlarla dairelerden oluşmuştur. Av­
rupalıların arabesk dedikleri bu süsleme, Os­
.
manlılar devrinde öze l l i kle geometrik biçimler
isteyen yerlerde kull.anıl mıştır. Söz gelimi hava­
n ı n etkisiyle çatlamaması için küçük parçalardan
· oluşan minberde, sandukalarda, düzenli açıklıklar
isteyen pencere parmaklıklarında ve görevi ağır
kitleleri taşımak · olan sütun başlıklarında geo­
metrik biçimİer kullanılmıştır. Bizanslıların dan-
1 74
XVI. Yüzyıl Bursa motiflerinden
tela gibi işlenen başlıklarına Osmanlılar ilgi gös·
termemiş, daha m&ntıklı olan ve sütunun çıörevi
i l e uyusan mukarnaslı ya da baklaval ı başlıkları
tercih etmiştir. Osmanlı mukarnasları Selçuklu­
lar'ınki gibi eğrili olmayıp d i k çizgili pri7malardır.
Yazı süslemede en çok kullanılan küfi ve
neshi türleridir. Köşeli olan kufi yazı, mozavik
tarzında işlenmeğe elverişli olduğundan özellikle
m i nare kaidelerinde uygulanmıştır. Kitabelerde
ise neshi yazı kullanılmıştır. Bu tür de kalınla­
şarak sülüs ve celi tarzlarına ayrılmıştır.
M i m ari eserlerin çoğunda görülen celi yazı
kal ı n sülüs yazıdır. Uzaktan okunabilecek yazı
anlamına geleli celi, sülüsün büyütülmüş şekli
olmayıp kendisine özgü oranları olan bir yazı­
dır. Osmanlılar, bütün bu yazıları Araplarda ol·
duğu gibi başka süs motifleriyle karıştır"m adaıı
baş l ı başına kullanmış lardır.
Bütün bu süs örgeleri en güzel b i leşimlerini
çini panolarda vermiştir. Koyu mavi, firuze. ye­
şil ve domates kırmızısı gibi renklerin hakim
olduğu bu çiniler, yapıların dışından çok iç kı­
sımlarında yer almış, mozayik tarzında değil de
levhalar halinde duvar yüzeylerini ya bnştan ba­
şa, ya da kısmen kaplamıştır. Bursa'da Yeşil Ca­
mi'in mih rabında, istanbul'da Rüstem Paşa ve
Sultan Ahmed camilerinde, Topkapı Sarayı'nın
Harem Dairesi'nde , Ç i ni li Köşk ile Bağdat Köş­
_
kü'nde bu çinilerin en güzellertni görürüz.
Türk mimarisi, Osmanlılar devrinde, erişil­
mez özgün eserler verdikten. ışığını en uzak is-
lam ülkelerine saldıktan sonra, her sanatın ba­
şına gelen onun da başına gel i r, gücünü kay­
beder. XVlll. yüzyıldan itibaren Batı etkisiyle
kendini yenilemek isterse de pek başarı gös­
teremez. Böylece İslam dünyasında kendi yolun­
da yürüyerek bir Türk çığırı açan Osmanlı sana­
tıyla, İslam sanatının son parlak sayfası kapan­
mış olur.

,�
' J

I
'
'i ..,
r .

; ; ...."l!J.,
/'!� ' "'/
ı

:i tı
. •

Çinili Köşk'te yazı ve geometrik süsleme

1 75
•

Rüstem Paşa Camii'nin dış duvarlarını kaplayan çini­

lerden detay (Cem Akkan)

1 7&
x vı . Yüzyıl Babürlu halısı. Renk ve desen bakımından son derece özgünlük
göstermektedir. (Boston'da, « Museum of Fine Arts »da).
 il

İSLAM ÜLKELERİNDE
RESİM ve HEYKEL
 BİRİNCİ BÖLÜM
RESİM, HEYKEL YASAGI
ve
GERÇEK DURUM
Gerek Kusayr-ı Amr§, gerekse Kasru'l-Hayr'­
ül-Garbi yapılarını incelerken onların heykel ve
resimlerini de gözden geçirmiştik. Resim ve
heykelin V l l l . yüzyılın sonuna kadar serbestçe
yapılıp durması, sonra bunlara karşı zaman za­
man ve yer yer tepki gösteri lmesi, canlı varlık­
ları resim ve heykelle cisimlendirmenin lslam
dinince yasak olup olmadığı sorununu ortaya at­
mıştır. Kur'an'da böyle bir yasak yoktur. Bu ko­
nuda tek bir ayete rastlanmaz. Yalnız puta tap­
mayı yasak eden Maide (Sofra) süresinin doksan
üçüncü ayeti vardır. Puta tapmak i le resim ve
heykel yapmanın aynı şey olmadığı besbelli bir
gerçektir. Yalnız tasvir yasağı üzerine birçok
hadisler vardır. Bunların bazıları şüphelidir, ba­
zıları da uydurmadır. Burada, Buharl'de geçen,
en doğru olanlardan biri üzerinde duralım. O h_a·
dis' şudur: « Musavvirler. kıyamet gününde şid­
detle azaplanacak v·e onlara yarattıklarınızı diril­
tin, denecek." Bu hadisi, Ayni, M. 922 yı­
lında ölen Muhamm 'ed bin Cerirüt-Tabarl'den
naklen «Buradaki musavvirlerden maksat, ta­
pınmak için resim ve heykel yapanlardır,» sö­
züyle açıklar. Bu anlayışı 987 y ıl ında ölen
EbO Ali el-Farisi de: « Musavvirlerden maksat
Tanrının resim ve heykelini yapanlard ır,,, diyerek
doğrular. Bu hadislerin tapınmak için resim
ve heykel yapanlar hakkında olduğu mey­
dandadır. Bunların dışında resim yapmak da, hey­
kel yapmak da serbesttir. Böyle olmakla beraber,
zaman zaman kendini göstermiş olan bağnazlık
dalgaları sonucu, arasıra ve yer yer bir resim­
heykel yasağı egemen olmuştur. Ama İslam dün­
yasının bkçok yerlerinde, yüzyıllar boyunca,
resim ve heykellerin yapılıp durması, bağnazlı­
ğın, yanlış anlayışın sürekli ölarak ağır basma­
dığını göstermektedir. Şimdi İslam ülkelerinin
davranışlarını tarih belgelerinden anlamağa çalı­
şalım.
1 79
Büyük b i r Mekke tarihi yazan Ezraki'nin
(858) anlattığına göre, Hazret-i Muhammed, Ra­
mazan 'ın 8'inci günü (Aralık 629) Mekke'ye g i r­
dikten sonra Kabe'ye uğramış, duvarları süsle­
yen resimler karşısında durup elini, çocuk İsa'yı
Meryem'in dizinde oturmuş gösteren resim üze­
rine koyarak: · Elimin altındaki kalsın, öbür re­
simlerin hepsini s i l iniz,• buyurmuş. Ezraki, bu
resmin Hicretin 63. yılında, halifelik iddia eden
Abdullah bin Zübeyr'in Kabe'ye sığınması ve
Emevi birliklerinin, Kabe'yi kuşatması üzerine
çıkan yangında, yok oluncaya kadar orada kaldı­
ğını da yazmaktadır.
Halife Omer'in Medine Camii'nde buhur
yakmak için Suriye'den getirilmiş, üzeri kabartma
insan figürleriyle süslü bir buhurdan kullandığı·
nı Mukaddasi yazar.
Arap tarihçilerinden Kahirel·i Makrizi. Tolun­
oğlu Humaraveyh'in (883-859) muhteşem sara·
tındaki bir odayı, kendisinin, karılarının ve mu­
ganniyelerinin bir buçuk insan boyundaki boyalı
tahta heykelleriyle süsletmiş olduğunu anlatır.
Medinetu'z-Zehra'nın kapısı üzerinde, Hali­
fe 1 1 1 . Abdurrahman'ın ( 9 1 2-96 1 ) yaptırdığı, Qözde­
si Zehra'yı canlandıran bir heykel varmış. Vak'
anüvislerin anlattıklarına göre, Muvahhidi halife­
si Yakubu'l-Mansür, Kurtuba'dan geçerken bu
şehre de uğramış ve heykeli görmüştür. Bu ola­
yı anlatan tarihçi, Yakubu'l-Mansür'un •Şehir
kapısı üstünde bulunan heykelin kaldırılması iÇin
emir verdiğini• de kaydeder. Ebü Said lbn Ebi'I
Khayr'ın babası , dostu Gazneli Sultan Mahmud
için bir saray yapmış, onun bütün duvarlarını
Sultan Mahmud'un, askerlerinin ve fillerinin re­
simleriyle süsl_emiştir.
Timur'un 1397 tarihinde Semerkant'ın doğu­
sunda Bağ'ı Dilküşa denilen bahçe içinde bir köşk
yaptı rdığ ını, bu köskün duvarlarında Hindistan
H ı rbet-el Mefcer Sarayın q a hamamın mozayiklerinde bir arslanı bir ceylanı yakalarken gösteren resim. Bu
tip resimlerde arslan, krallık, halifelik gücünün sembolü olarak çizilirdi.

Hırbet-el
Mefcer
Sarayında
kabartma
kuş heykelleri

1 80
 Kasru'I Hayri'! Garbi'de dış cephede süs pano·
ları yanında bir ha1ifeye ait olduğu sanılan bir
heykel de yer almıştır.
savaşlarını anlatan resimlerin bulunduğunu, Se­
merkant'ı bu tarihten yüz yıl sonra ziyaret eden
Babür'ün anılarında okuyoruz.
Bu yazılı kaynaklardan öğrendiklerimizi bi r­
çok lslam ülkelerindeki, zamanımıza kadar ko­
runmuş olarak gelen resimler de doğrular.
Başlangıçta dediğimiz g ib i, İslamlıkta tasvir
yasak edilmiş değildir. Yasak edilmiş olsaydı,_ İs·
tamlığın daha i l k yüzyılında resim ve heykel ya­
p ı l maz, hele mezar taşlarında ölü ile ilg i li kadın
ve erkek figürleri bulunmazd ı . Akşehir'de Nas­
reddin Hoca mezarl ığının XIL yüzyıldan kalma
mezar taşlarında, Kırşehir'de Celal Hatun için
1 3 1 3 ( H . 7 1 3) tarihinde yapıldığı kitabesinden an­
laşılan mezar t�ş:nda bu figürlerden birkaçına
rastlanmaktadır. Demek ki Kur'an'ca yasak edil­
meyen, ta başlangıçtan beri yapılmaya başla·
na n resim ve heykelin Avrupa'dakinden ayrı bir
oluşum göstermesini, lslamlığın tanrı anlayışın­
da, lslam düşüncesinde, bu düşüncenin yarattığı
duygunlukta aramak gerekir.
1 81
Hırbet-el Mefcer Sarayında yer almış bir rak­
kase heykeli açıklığı ile dikkati çekiyor.
İslam dininde tanrı, zaman ve mekandan
«münezzeh· olduğu, udoğmamış, doğurmamış·
bulunduğu için resim ve heyke l l e cisimleştirile·
ı-ek bütün Müslümanların ibadet yeri olan camie
girememiş, böylece sivil yapılarda din dışı konu·
!arla zaman zaman kendilerini gösteren bu iki
sanat, sürek! i yaratış hamlelerinden uzak kal­
dığı için olgunlaşamamıştır. Ama buna karş ı l ı k ,
çizgilerin doğurduğu türlü geometrik biçimlerle
örülmüş olan, Avrupalıların arabesk dediği kom­
pozisyonlar, dünyanın hiç bir sanatında görül­
meyen bir gelişme göstermiştir. Bunun da sebe·
bini, İslam dininin sanatçıda yarattığı duyyun­
lukta aramak gerekir.
Kur'an tasviri yasak etmiş olsaydı, sonuç
gene bu olurdu dememe l i . Çünkü burada asıl
önemi olan, sonuçtan çok iz�enen yoldur. Kur'an,
tasviri yasak etmiş olsayd ı , lslam dinir.in yarat­
tığı o duygunluk da olmasaydı, birkaç satırla an­
latmağa çalıştığımız bu soyut İslam sanatı el­
bette doğmazdı.
 Samarra.
Cevsaku'I
Hakani,
duvar
resı·mıerinden

Cevsaku'I
Hakani'de
kubbeli
holün
dekorasyonundan

182
Xll. Yüzyıl sonlarına ya da x ı ı ı . Yüzyıl başlarına ait olduğu sanılan bu Sel­
çuk eserinde insan, at, kuş ve çiçek figürleri görülüyor ( Tahran Müzesi nde).

Tolunoğlu
devrinden
kalmış.
başını
yere eğen bir
hippopotamı
gösterir
keten
kumaş
'ı'ü
in

r
(L

1565 yı l ında, Ş ah ikinci l smai l i n yeğeni yeğeni S ulta n Mirza nın kitap l ığı
' '

için yapı l a n m inyatür, geç Safevi devrinin en güze l eserlerindendir. Leyla

ı i e . M ecnun'dan bir sahneyi ca n l a nd ı rm a kta Mecnun'u Leyl a'nın çadırı önün­
,

de göstermektedir. (Was h ington'da · Freer Gallery»de).

 '
Xll. Yüzyılda, Fatımiler devrinde M ı s ı r da yapılmış, i n san figürleri çok hareketli, iki küçük fildişi pano
l
(Ber in, Staatlic h e Museen ) .

Fatımiler devrinde Mısır'da dokunmuş, tekrarlafıan motiflerin, kuş ve leoparların kullanıldığı ipekli kumaş
parçası ( Louvre M üzesinde ) .

1 84
Fatımi Halifesi El Aziz
Billah'ın (975-996) adının
yazılı o!duğu kristal sürahi.
·
X. Yüzyılda Kahire'de ya­
pılmıştır . (Yüksekliği 1 8
cm'dir). Sürahinin üzerinde
bir hayvan figürü görülmek­
tedir. İ nsan ve hayvan fi­
gürleri, Fatımilerde din ya­
pıları dışında her yerde
kullanıl mıştır.

.,
Tunus'ta, Bardo Müzesinde bulunan taş üzerine
bir Fatımi kabartması.

1 85
 Fatımiler hayvan heykelleri yapma
geleneğini Selçuklulardan a l m ı ş , an­
cak çok daha küçük hayvan heyke l leri
yapmışlardır. Soldaki bronz heykel
bugün İtalya'da Campo Santa'dadır.

..

..
.

..

ı
Fatımilerden kalma bir ta­
bakta kuş ve çiçek motifle­
ri (Kahire M i l l i Müzesin­
de).

Fatımiler
devrinden
ka l m a ,
tavus kuşu
biçiminde
bir
bronz
sürahi
(Louvre
Müzesinde) .

1 86
'

.-

Divriği Ulu Camiinin batı cephesindeki taçkapı süslemelerinden

1 87
 Irak Selçuklularından 1 1 . Tuğrul'u tahtında gösteren stüko kabartma (Bugün Pennsylvania Museum'dadır).
c lslam dünyasında resim• sözünden m lnya·
cürü anlamak gerekir. Gerçekten de, mimari için·
de ver alan çeşitli süs ögelerinin dışında kalan
resim sanatı, lslam uıKelerinde (minyatürün
dışında) var olmamıştır. İslamlığın i l k y ıl la­
rında Emevi ve Abbasi saraylarında görülen du­
var ve tavan resimleriyle Ümeyye Camii'ndeki
mozayiklere mimariden söz ederken değinmiştik.
Bunlar kuruluş yıllarının toplamacı karakterinin
ürünüydüler ve İslam uygarl ığının kendine özgü
değerleri yaratmasıyla bir. daha denenmemek
üzere bırakılmışlardır. Biz, IX. - X. yüzyıl l ar ara-
,sında AbbasTler (Samarra), Büyük . Selçuklular ve
Fatımiler zamanında yapılan figürlü seramikleri
de -el. sanatlarının konusuna girdiğinden- ayrı tu­
tuyoruz. Ancak, Xl l . - X l l l . yüzy ı l larda Minal
tekniğiyle yapılan Selçuklu seramiklerinde, daha
sonra minyatürlerde işlenecek konuların ve hatta
üslubun görülmeye başlandığını söyleyebi l iriz.
İslam dünyasında bağımsız resim sanatını
minyatür temsil eder. Çünkü, sü�leyici deği l , an·
latımcıdır; yazmalarda yardımcı bir unsur olarak
yer alsa da, bağımsız bir anlatım gücüne ve ken­
dine özgü b i r estetiğe sahiptir.
lslam ülkelerindeki minyatürlerden söz et­
meden önce, minyatür sanatı üzerinde kısaca
durmak gerekir.
1.88
i l k lslam minyatürleri, Horasan Selçukluları
zamanında görülür. Yazmaları minyatürlerle süs­
lemeden önce Müslüman ressamların, konuları­
nı günlük yaşayıştan aldıkları, gölgeyi, derinliği,
hacmi bildikleri gerek tarihi kaynakların, gerek­
se eserlerin öğrettiği bir gerçektir. Fatımi hali­
felerinden El-Mustansır Billah zamanında, nakkaş
lbn · Aziz'in ·duvardan çıkar gibi görünen, sarı
zemin üzerine kırriıızı», Kusayr'ın da «duvara gi­
rer gibi g"örünen, siyah zemin üzerine beyaz giy­
silin birer çengi resmi yaptı klarını Arap ta­
rihçisi Makrizi'nin « Hitat»ından öğreniyoruz.
Bu sözler, daha XI. yüzyılda perspektifin bilindi·
ğini ve kullanıldığını göstermektedir. Böyle ol­
duğu halde, minyatür, X l l l . yüzyıldan itibaren bir
yüzey resmi olarak gelişmiştir. Üçüncü boyutu,
bilmezl ikten gelmiştir. Modle ve perspektifin kul­
lanılmamaları, minyatürün estetik yapısına uygun
bulunmadığı içindir. M inyatür, kitap sayfala­
rına metni açıklamak amacıyla konur. Kitap ise,
yakından okunur. Perspektif, ancak belli bir
uzaklıktan, derin l i k etkisini yapar. Bu durumda,
uzaktan bakılmayacak bir resimde perspektif ge­
reksizdir. Hatta, anlatım olanaklarını sınırlandıra­
bili�. · I s lam Sanatı, gerek süslemede, gerek re·
simde, Batı dünyasına · karşı bir yol izleyerek,
gerçek biçimlerden soyut biçimlere yükselmiştir.
iç gerçeği bu yol l a yakalamaya, anlatmaya çalış­
mıştır. Perspektif, kitap sanatının gerekleri·
ne aykırı, bizi öze götürmekten uzak bir tek·
ni k aldatmaca· olduğu ve ış ı k-gölge de. eşyayı
·
ve figürleri cisimleştirdiği için İslam duyuşuna
ve düşüncesine uygun - değildirler, nakkaşlar·
ca da benlmsenmemişlerdir. Nakkaş çizgiye bü·
tün saflığını, renge bütün parlaklığını kazandır·
1 89
mayı, gölgeyi atmakta bulmuştur. Minyatürün
kendine özgü istlflerinın yanı sıra, en büyük üs­
tünlüklerinden biri de, renklerdeki parlaklıktır.
Bu renkler, dış gerçeğe bağımlı olmaksızın kul­
lanılmışlardır. M inyatürlerde atların açık mavi·
ye, pembeye; dagların mercan kırmızısına ya da
-
yeşim rengine büründüğü görülür.
Rey Şehrinde bulunan Xlll. Yüzyıl başlarına ait bu Selçuk seramiğinde çok
güzel işlenmiş kadın ve erkek figürleri görülüyor. (New York, Metropolitan
Museum'da).

1 90
 İKİNCİ BÖLÜM
MİNYATÜR
SELÇUKLULARDA M i NVATOR
Resim l i kitap sanatı batı Türkistan 'da gel i ş­
miş, Selçuklu başbuğlarının emrinde çalışan Uy­
gur yazıcıları tarafından lran bölges:ne sokul­
muş, Bağdat'a yayılarak, Avrupalıların u Bağdat
çığırı" diye andıkları çİğırı açmıştır. Selçuklular
devrindeki minyatürlerin, egemenlikleri altı nda.
bulunan yerlerde, kendileri için yap ı l m ı ş olduğu
düşünülürse, Bağdat çığırına Selçuklu çığırının
bir kolu olarak bakmak daha doğru olur. Selçuk­
lular zamanında Rey ve K�şan şehirlerinde ya­
pılmış olan fayans işlerinin ve keramiklerin renkli
figürleri, özellikleri bakımından bu m inyatürler
Bağdat'a değil , buralara bağlanırlar.
Bağdat'ta resimlenmiş olan yazmalar arasın­
da, Yunancadan Arapçaya çevrilen Dioskorides'­
ln Kitabü'I Haşayiş'i (Materia Medica) i l e lbnü'I
M ukaffa tarafından arapçaya çevrilen Hintli Bey­
deba'nın Kelile ve Dimne'sini, bi r de Hariri'nln
Makamat'ını saymak gerekir. Bu yazmaların dün­
ya müzelerine dağ ı l mı ş birçok nüshası vardır.
Kitabü'I Haşaylş'in 1 222'de Abdullah ibn el-Fa­
zıl tarafından resimlenmiş b i r nüshası özellikle·
dikkate değer. iıa·ç hazırlayan •hekimleri», ame­
l iyat. yapan «Cerrahları» gösteren bu resimlerde
doğa manzaralarına bir ya da iki sembolik ağaç­
la değinilmiştir.
Irak Selçukluları zamanında ,gelişmiş olan
Bağdat kolu, bölgesel etkilerle, İran bölgesinde­
ki m inyatürlerden ayrı b i r karakter taşır .
Büyük Selçuklular' d an kalma m ınyatürlü tek
bir yazma b i l i n mektedir. Prof. Ahmı::t Ateş 'in
bulduğu «Yarka ve Gülşah» adını taşıyan bu
yazma, bugün Topkapı Sarayı kitaplığındadır.
Varka ve Gülşah. halife Osman (644-656) ve i l k
Emevi halifesi Muaviye (661 -680) zamanlarında
yaşamış olan Arap şairi Urwah bin Hizam al-Udh­
ri'nin talihsiz hayatından esinleni lerek yazılmış­
tır. Uzun süre unutu lmuş olan bu aşk serüveni i l e
lran şairi Ayyuki, manzum bir eser meydana ge-
1 91
tirmiş ve Sultan Gazneli Mahmud'a ithaf etmiştir.
Ortaçağ Fransız edebiyatında «Floire et Blan­
che-Flore» adıyla b i l i nen bu aşk hikayesi, Türk­
çe - olarak Yusuf-( Meddah tarafından 1 371 tari­
hinde, Varka ve Gülşah adıyla yeniden yazılmış­
tır. Sonraları aynı tema, Türk edebiyatında sık
sık işlenmiş v e uzun süre en çok okunan b i r
a ş k hikayesi olarak kalmıştır. Büyük Selçuklular
zamanında resimlenmiş olan Topkapı Müzesi'n­
deki Varka ve Gülşah nüshası Farsçadır ve için­
de 71 minyatür vardır. Kitap X l l l . yüzyılda pek
sevilen yuvarlak bir nesih ile yazıldığından, için­
deki minyatürlerin de aynı yüzyılda yapılmış ol­
duğu kabul olunabilir. Zaten minyatürlerin Xll. ve
xııı. yüzyıl Rey veya Kaşan vazo ve ka�elerinde­
ki resimlere her bakımdan benzemesi bu görüşü
güçlendirmektedir.
Bu m inyatürlerin Hoy'lu nakkaş Abd'ül M9'­
min b.in M_uhammed tarafından yapı ldığı, 6 1 . say­
fada bulunan minyatürde okunmaktadır. Hayvan­
ları, öze l l i kle savaş sahnelerinde atları değişik
açılardan gösteren nakkaş, bir yandan gözlem
gücünü açığa vururken, bir yandan da eğri çiz­
gileri birbirine dolayarak kompozisyona b i r ara­
besk görünüşü vermektedir. Öyle k i , nakkaşı gü­
den tek amacın, hareketleri değerlendirmek ol­
duğu söylenebi l i r.
Şimdi Horasan'dan Anadolu'ya geçe l i m . Ya­
zılı kaynakların bildirdiği Aynüddevle Şehabüd·
.
din Vavaşi, Haciyü'l-Mevlevi, Konyalı Ahmed gi­
bi nakkaşların ellerinden çıkmış hiç b i r minyatü­
re rastlanmadığı için, Konya'da Alaeddin tepe­
sinde ya da Kubad-Abad'daki Selçuklu sarayların­
da ortaya çıkarılan figürlü çini parçaları olmasay­
d ı , Anadolu Selçukluları'nın resimleri üzerine hiç
bir bilgimiz olmayacaktı. Çizgileri, renkleri, şe­
killeri ile çini parçaları üzerindeki figürler, Ana­
dolu'daki resim sanatının, Horasan Selçukluları
zamanında yapılmış fayans üzerindeki ve kitap
yapraklarındaki resim geleneğini devam ettirdi­
ğini göstermektedir.
Bir Selçuk Prensesini nedimeleriyle birlikte gösteren, at ve kuş figürlerinin
de yer aldığı seram.ik çanak, · selçuklular dönemindeki en güzel eserlerden
biridir. 1 1 87 yılında Ebu Zeyd el Kaşani tarafından Kaşan'da yapılmıştır.
(New York Metropolitan Museum'de).
Kefile ve Dimne'nin resimlerinden biri: Kargaların gqzcüsü baykuşlar arasında (Topkapı Müzesi Kitaplığında)

-.... - • ıııı.,... -
..

' ' .
.. . ' .; ...,;��-· - ---�-.. -h .. -,

Varka ve Gülşah'ta bir baskını gösteren resim (Topkapı Müzesi Kitaplığında).

1 92
 Kubad-Abad Sarayının duvarlarındaki figürlü çi­
ni parçalarından biri. Bu figürler bize Anadolu
Selçuklularının resimleri üzerine bilgi veren bir
kaynak oluyor ve Horasan Selçuklularının resim
Kubad-Abad Sarayının duvar çini lerinden
geleneğinin Anadoluda sürdüğünü anlatıyor.

Kubad-Abad duvar çinilerinden.

Konya'da Alaeddin tepesinde bulunmuş

hir çini parçasındaki insan figürleri k

1 93
Topkapı Müzesi Kitaplığında bulun·a n ve « Üstad Mehmet Siyah Kalem'in eserleri» diye tanınan bazı ilginç
res.imlerin, insan hayvan karışımı devlerin kavgası gibi şamanlıkla ilgisi olduğu sanılan konuları (üstte)
ve göçebelerle, göçebe yaşamını (altta) işlemiş olduğunu görüyoruz. Bu resimlerin, eski bir resim gelene­
ği sürdürülerek Türk-Moğol as·ı ı ı r sanatçılar tarafından XIV. yüzyıl sonlarında XV. yüzyıl başlarında Orta­
asya'da yapılmış olduğu sanılıyor.
 . :' . f
.,,,.
. .
..

Moğol tarihi Camiü't Tevarih'in (1 306) . resimlerinden biri: Kızgın Atlar.

ILHANLILAR'DA M iNYATÜR: ı ıuk renklerle vücuda getirilen bu minyatürler.

kıvrım kıvrım bulutları, akar suları, bitkileri ve

İbni Bahti şun' un meşhur Mena-fiul-Hayvan adl ı

Moğol devrinin bilinen i lk resi mli yazması
eserinin Farsça nüshasıdır. 1 295 y ıl larında Teb­
riz'de hazırlanan bu eser, New York Pierpont Mor­
gan Library'de bulunmaktadır. Yazmadaki, değişik
ellerden çıkan doksan dört m i nyatür, Beydeba'­
.
nı n masalla rında olduğu gibi, türlü hayvanları
gösterirse de. üslup değişmiştir. Buracıa hay­
vanlar b i r humourn havası içinde şematik olarak
« li eseridir. Bununla beraber kendi hayatta iken
gösterilm iştir. Aynı zamanda ağaçlar da daha
yapraklı bir hal almış, rüzgarla eğilmeye, • kasır­
ga altında bükülüp kıvranmaya" başlamıştır. Do-
1 95
çiçekleri ile Çin etkisini belli ederle(. Moğol lar­
la birl ikte Çin etkisinin minyatür sanatına girdiği
görülür .
. ilhanlı resmi, Gazan Han ile Olcaytu'nun ve­
ziri olan tarihçi Reşidü'd Din'in (1 248-1 318) koru­
yuculuqu altında büyük ölçüde gelişmiştir. İlk
cildini 14 Nisan 1 306'da Olcaytu'ya sunduğu bir
Moğol tarihi olan Camiü't Tevarih, onun en önem­
Camiü't Tevarih'in resimlenen nüshalarından an­
cak dört parça bugüne kadar gelmiştir
Bun lardan 1 307 (H. 707) tarl�ll bir kısmı,
Edinburgh 'Üniversitesi kitaplığındadır; öteki kıs­
mi da 1 3 1 4 (714) tarihli olup Londra'da Royal Asi­
atic Societe'de bulunmaktadır. Camiü't Tevafih'­
in Reşidü'd Din zamanında yazılan öbür iki yaz- ·
ması da İstaribul'da, Topkapı Sarayı Müzesi'nde­
dir. Biri 1 3 1 4 (714), öteki 1 3 1 7 ( 7 1 7) tarihlidir.
Fakat resimlerin pek azı XIV. yüzy ı l ı n başlangıç­
larına aittir. Geri kalanlar XIV. yüzy ıl ın sonların­
da ve XV. yüzy ı l ı n başlannda yapılmıştır Bu. yaz­
maların bütün minyatürlerinde Çin etkisi görü­
lür.
ilhanlılar zamanında en çok resimlenen
bir kitap da Şehname olmuştur. İlhanlı süla­
lesi : İran'ın yerlileri olmadığı haldt), sanatı
bu bölgede büyük ölçüde desteklemişler: res­
samları, Firdevsi'nin bu şaheserini resimle­
mekle gprevlendirmişlerdir. İ l k Şehname yaz­
malarından biri, Demotte Şehnamesi diye
anılmaktadır. 1 320 tarihinde Tebriz'de yazılmı�
ve birçok nakkaş· tarafından resimlenmiştir. · Bu
yazmanın elli beş tane olan ve çoğu bUyük boy­
da bulunan minyatürleri dünya şaheserleri ·ara­
sıl"!da yer alacak değerdedir. Şimdi çeşitli mü­
zelere ve özel koleksiyonlara dağılm ıştır. De­
motte Şehnamesi'ndeki m inyatürl�rden birçoğ�­
nun monümental üslubu ve savaş sahneleri, Çin
Türkistan'ında Khoço kazılarında ortaya çıkarılan
l,Jygur Türkleri'nin duvar resimlerini andırır. Bu
minyatürlerden lsfendiyar'ın cenaze alayını gös­
teren ve bugün British Museum'da bulunan bir
tanesinde Türk - Moğol çizgi üslubu, öteki min­
yatürlerde görüldüğünden daha fazla göze çar­
par. Acılı insanların hareketleri ile dolu olan b.u
sahne, sonraki ressamlarca kolay ·kolay gerçek­
IeŞtirilemeyecek .dramatik .bir realizm gösterir.
Cenazeyi · izleyenler, Moğol tiplerinin · özenli ka­
rakter · çalışmalarıdır.
1 330-1331 (H. 73 1 ) tarihini taşıyen yazı:na­
Jardan biri Topkapı Sarayı Müzesi'nde, 1 333 ta­
rih l i olanı da Lenlngrad Müzesi'ndedir. Üçüncü
bir yazmanın yaprakları. çeşitli özel koleksiyon­
lara dağ ı l mıştır. Bunlardan ,Paris'cte Henri Vever
koleksiyonunda bulunan ve 1 340 tarihinde ya­
pıldığı anlaşılan bir minyatür, d ikkati 'çeker. Acılı
bir ihtiyarın kolları arasında bayılmış bir kadını
gösteren ve birbirinin omuzları üzeri'nden eğilen
üç kadının acıklı çehre ifadeleri ve hareketleriyle
dramatik havası bir kat daha beliren bu m inya­
tür, gerek lslam nakış sanatında az görülen bir
örnek olmak, gerekse bir merkez çevre.sinde ki·
şi lerl toplamak bakımından değer · kazanmakta­
dır:
1.96
TIMURLULAR'DA MİNYATÜ R:
Bağdat'ı 1401 'de· zapteden Timur, yazılı kay­
naklardan öğrendiğimize göre, birçok ressamları
Bağdat'tan yanına alarak yeni kültür merkezi olan
Semerkant'a götürmüştür. Fakat · semerkant'ta­
ki yazmalardan bug.üne kalan yoktur. Bununla
beraber. bu devrede Şiraz ve Bağdat gibi mer­
kezlerde yazılmış birçok yazmalar vardır.
Şiraz'a genellikle Timuroğlu çığırının beşi­
ği olarak bakılmaktadır. Bu yeni üslup. Hacuy-1
Kirmani'nin (1281 • 1 350)_ divanında açık ola·
rak görülür. 1 396 da Bağdat'ta ünlü hattat Teb­
'
rizli Mir Ali'nin yazdığı, dokuz minyatürle süs­
lenmiş olan bu eser, b.ugün British Muse­
um'da bulunmaktadır. Bu minyatürlerden biri
Bağdat'ta C elayiri Moğolları'ndan Sultan Ahmed'­
ın (1 382-1 4 1 0) hizmetinde çalışmış olan- nakkaş
Cüneydu's Sultani'nin 1mzasını taşır. Bu minya­
tür, E. Kühnel'in deyişiyle, « kompozisyon sorun·
farını çözmede gösterdiği kolaylık ve manzarala­
rındaki İtalyan Ouattrocentosunu hatırlatan ro­
mantik ifadesi i l e bizi hayretler içinda bırakır.•
Herat, Timur'un sevdiği oğlu Şah�ukh tara­
fından hükümet merkezi olarak seçilmişti. Şah­
rukh, ünlü kütüphanesi için birçok nakkaş kullan­
mıştır. Bunlar arasında Nakkaş Halil, o devrin
dört harikasından biri olarak sayılmakta idi. Yalnız
ressam Mani, ondan üstün tutuluyordu. Şah­
rukh'un oğlu Baysungur M lrza nın ( 1 433'de öl­
'
müştür) kurduğu Kütüphane ve Kitap Sanatlan
akademisinde, hattat, nakkaş, müzehhip ve mü­
cell itlerden oluşan kırk kişilik bir kurul vard ı .
Nakkaş Emir Şahi ile Gıyaseddin'in de katıldık·
ları bu kurulun başında Hattat Cafer Baysunguri
bulunuyordu. Saray nakkaşları, daha s?yut bir
anlayışla Şehname'yi resimlemeye devam etmek­
·
l·e beraber, ünlü Nizami ile Sadi'nin romantik
ve mistik şiirlerini resimlemeye daha çok ilgi
gösterdiler.Ni-zfuni 'nin ( 1 1 40-1203) " Hamse» di­
ye tanınan Mahzenu'I Esrar, Husrev ile Ş irin,
Leyla ile Mecnun, Heft Peyker (Yedi Portre) ve
lskendername adlı manzum eserıeri; Sadi nin '
( 1 1 82-1292) ünlü Bustan ile Gül istan ı , bir buçuk
'
iki' yüzyıl önce yazılmış oldukları halde, · ancak
XV. yüzyılda nakkaşlara konu olmuşlardır. Bu ge­
cikme yeni bir duyar�ık döneminin açıldığını gös­
termektedir. Nakkaşlar bu kitapların minyatürle­
rinde Herat Çığırı'na özgü ve bu eserlerin ro­
mantik ve lirik içeriğine uygun düşen expressif
bir üGlubu geliştirdiler. Figürler, ince ve küçük
ölçüde gösterilmeye başlanmış, er_ıgin ufukların,
sünger gibi görünen dağların-- meydana getirdiği
süsleyici bir manzara içine alınmıştır. Renkler

parlak ve uyumludur. İlk Moğol renklerine birçok
yenileri eklenmiştir.
Herat Çığırı'na ait birçok nefis yazma, Şah­
rukh devrinde yapılmıştır. Paris'te Louls Cartier
koleksiyonunda bulunan Nizami'nin güzel bir
Hamse's i , Şahrukh'un mühürünü taşımaktad ır.
Tahran'daki Gülistan Müzesi'nde bulunan Cafer
Baysunguri'nin elinden çıkma ( 1 429-1430) Şeh�
name, Timuroğlu devrinin bir şaheseridir. Yirmi
iki m inyatürü Herat resim çığırının yüksekliğini
gösterir. Bu minyatürler, parlak renkleri ve zen­
gin ayrıntıları i le kendilerini belli ederler. Gülis­
tan Müzesi'nde bulunan bir Kelile ve Dimne yaz­
masının da son derece güzel minyatürleri var­
dır. Su yazmanın bir minyatürü sarı zemin üze­
rinde, ancak rüyalarımızda gördüğümüz ağaçları,
boy boy, renk renk sünger gibi dağları, kanatları­
nı çırparak sağa sola, aşağı yukarı gidip gelen
ve manzaranın rüyamsı halini bir kat daha artı­
ran iri kuşları i l e bir renk senfonisidir. Mo­
ğol devrinde pek göremediğimiz bir öz sanat an­
layışının baha biçilmez belgelerinden birisi sayı­
lır.
M inyatür için en parlak devlr Sultan Hüse­
yin Baykara ( 1 468-1506) i l e vezlri -aynr zamanda
şair, müzikçi ve nakkaş olan- Ali Şir Nevai nin ' mektedir. Hamse'nin minyatürlerinde mavi, grl
himayeleri altında Herat'da başlar. Bu devrin en
ünlü nakkaşı Herat'lı Kemalettin Bihzad idi. 1440
sıralarında doğmuş, 1 533'e doğru ölmüştür: Teb­
rizli Pir Seyid Ahmed'in yetiştirmesidir. Bihzad'­
ın elinden çıkma, imzasını taşıyan ya c!a üslubu-
197
Bihzad'ın Kahire Milli Kü­
tüphanesindeki .. Bustan •
da bulunan altı minyatü­
ründen biri, cami önünde
bir dilenciyi gösteriyor.
Bu minyatürler XV. Yüzyıl
sonlarında ( 1 488, 1489'da)
yapılmıştır.
nun özelliklerini yansıtan eserler azdır Bu eser­
lerden imzasını taşıyan bazıları kopyadır, bazıla·
rı da gene sonradan imzalanan .çağdaş ışıerdif,
Onun bilinen i l k eseri Baltimor'd a Robert
Garret koleksiyorıunda butunan Şerafeddin Ali
Yezdi nin Zafername'si için altı- çift sayfa üzeri­
'
ne 1 467 tarihlerinde yaptığİ' minyatürlerdir. Sul­
tan Hüseyin Baykara için yazılmış olan ve resim­
lenen bu eser,' Timur'un hayatını ve zaferlerini .
anlatmaktad ır._ Tahtında oturan Timur, sarayında
kabul töreni, kaleye saldırı, bir cam i i n inşası gi­
bi konular, deı:in bir renk zevki, bir gerçek duy­
gusu. büyük bir kompozisyon anlayışı i l e işlen­
miştir. Bu eserde ressam, s ayfalar üzerinde ser­
bestçe çalışmak olanağını bulmuştur. Onun elde
ettiği bu ayrıcal ık, kompozisyona nasıl büyük bir
önem verdiğini gösterir. Zaten Bihzad, öteki
eserlerinde de resme oranta metne, birkaç sa­
tırl ı k bir yer ayırmıştır. Bu değişiklik, zamanla
resmin kazandığı önemi belirtir.
Bu gençlik eserinden sonra Bihzad'ın üslubunu
en iyi belirten iki yazmadan biri, Nizami'nin Bri­
tish Museum'da bulunan bir Hamşe'sidir ( 1 494 -
1495). Bihzad'ın bu yazmada üç minyatÜrü var­
dır. Öteki _ de Kahire M i l li Kütüphanesinde bulu­
·
nan bir · Bustan,.dır. Bu resimlerde, sanatçı kes­
k i n bir gözlemci ve ince bir renkçi olarak görül­
ve yeşil gibi soğuk renkler hakimdir. Kahire'deki
Bustan m inyatürleri Bihzad'ın üslubunu , en yük­
sek noktasında gösterir. Bunlar hareket ve ger­
çek dolu kompozisyon şahese rleridir. Figürler,
hareketleriyle birer kişiliktir.
 Bihzad'ın
Nizami'nin
kitabı lcln
yaptığı ve bu­
gün British
· Museum'da
bulunan üç
minyatüründen
biri;
 Bihzad'ın en çok mavi ve yeşil gibi soğuk
renklerden hoşlandığını, olayları. kişilerin çehre
ve hareketlerinde belirtmeğe çalıştığını söy]iye­
b i l i riz.
SAFEVİLER'DE -MİNYATÜR:
Safeviler zamanında nakış sanatının merke­
zi, Horasan'dan Tebriz'e geçiyor. Herat da daha
bir süre ayrı bir merkez olarak devam ediyor. Bih­
zad bu yeni çığırın da başındadır. 1 51 0 sıraların­
da Safeviler'den Şah lsmail ( 1 502-1524) Herat'ı
zapted ince, Bihzad Tebriz'e geçer ve Safevi çı­
ğ ı rını Timuri çığırının özel l ikleriyle zenginleşti­
rir. Tebriz'de, büyük bir olasılıkla 1 514'e kadar
yaşayan Bihzad, Şah İsmail'in, kendisini baş ola­
rak atadığı saray nakkaşhanesinde birçok öğrenci
yetiştirmiş, gerek Herat'da, gerek Tebriz'de et­
kisi gün geçtikçe derinleşmiştir. Bihzad'ın öğren­
cileri arasında özellikle Horasan'lı Şeyh Zade'yi,
Sultaniye'li Mir Musavvir'i, Ağa Mirek'i ve Mu­
zaffer Ali'yi anmak gerekir. Sonuncı.ı nakkaş,
· sonraları lsfahan'daki Çihil Sutün Sarayı'nı süs­
lemekle görevlendirilmiştir.
Ağa Mirek, Horasan'da sanatına başlamış,
sonra B.ihzad gibi Tebriz'e yerleşmiştir. 1 539 i le
1 543 arasında , bu şehirde Şah Tahmasp için min­
yatüı:lerle süslediği Nizami'nin bir Hamse'si özel­
likle · di kkate değer. Bugün British Museum'da
bulunan « Hazret-i Muhammed'in UrOcu» bu ünlü
yazmanın içindedir.
Ağa M i rek'in İran resmine getirdiği yeni­
l i kler açıkça görülür. Figürleri, Bihzad'ın figürle­
rinden daha ince ve sevi mlidir. Fakat onun ya­
kışıklı delikanl ı l arında ve güzel kadınlarında,
Isfahan sanatında moda olan. yapmacı k l ı , resmi
bir hal görmemeğe de olanak yoktur.
Şah Tahmasp zamanında, 1 570 sıralarında
hattat Muhip Ali Katip in yaıdığı, bugün Topkapı
'
Sarayı Müzesi'nde bulunan bir Nizami nüshası,
otuziki m inyatürünün özelliği bakımından üzerin­
de özel likle durulınağa değer. Genellikle bu min­
yatürler, dört sütun üzerinde yazılmış sayfala­
rın ortasında bulunmakta, fakat sütun aralıkların­
dan kısmen görülen kişiler, imgelemin yard ı m ı
i l e bütün sa hneyi tamamlamaktadır. Böylece n e
metne, n e d e sahnenin bütünlüğüne h i ç bir zarar
verilmeden çok ustalıklı b i r kompozisyon sağla­
nıyor. Yazı i l e kompozisyonun bu işbirl i ğ i , nak­
kaşın hattattan başkası olmadığı ihtimalini artır­
maktadır. Büyük bir ustalığın ve Manierisme'in
ifadesi olan bu minyatürler, xvıı. yüzy ı l ı n başla­
rında daha da iyi belli olacaktır.
Metropolitan Museum'da bulunan Şah Ab·
bas devrine ait m i nyatürlerle süslü iki Şehna-
1 99
Rıza-i Abbasi. Prens ve Derviş.
me'den 1 587 (996) tari hlisi sayfa büyüklüğünde
kırk m i nyatürü; 1 605-1608 ( 1 0 1 4- 1 0 1 6) tarihlisi
de devrin en sevilen hattatı ve nakkaşı R ıza-i Ab­
basi'nin özelliklerini yansıtan. seksen beş min­
yatürü içerir. Rıza-i Abbasi, 1 598 ile 1 643 arasın­
da yaptığ ı , imzasını taşıyan birçok miııyatür bı­
rakmıştır. Bu minyatürlerden onun iyi bir
gözlemci olduğunu anlıyoruz. Rıza-i Abbasi mo­
dellerini, konularını halk arasından almayı ter­
cih etmiştir. Modleyi bilir, deseni kıvraktır. De­
senlerinde di kkati çeken nokta, her şeyden önce
yazı sanatı i l e uzun zaman uğraşmış olmanın
fırçasına kazandırdığı güvendir. Bu güveni ayrın­
tıda, çizgilerin nüanslarında olduğu kadar, kon­
turların çiziliş inde de görürüz. Sarıkların ve el­
bise eteklerinin uçları n ı , ışık saçılmasını hatır­
latan bükey taramalarla canlandırır.
Rıza- i Abbasi, İran resminde son parlayıştır.
Onun üslubu ve çizgi tarzı Muin, Yusuf, Muham·
ıned Kasım gibi nakkaş.lar tarafından bir süre
taklit edilir. Fakat hiç birinde Rıza-i Abbasi'nin
ustalığı görülemez. xvııı. yüzyılda iran resmi,
kısmen Avrupa etkisi, kısmen de yaratıcı deha­
ların yokluğu yüzünden, kelimenin tam anlamıy­
la düşmeğe başlar.
BABÜRLÜLER'DE M İNYATÜR:
Babürlüler, Timur soyundandır. M i nyatür sa­
natı, XV. yüzyılda Horasan'da ve Maveraünne­
hir'de büyük ölçüde gelişmişti. Anayurdunun aflı­
larıyla dolu olan Babür'ün ve oğlu Hümavün"un
zamanında Delhi çıgırı Türkistan çığırına sıkı sı­
kıya bağlıdır. Fakat bü çığır, Timuroğlu geleneği­
ne bağlı sanatçılarla Hindü (Raçput) geleneğine
bağl ı ressamları birleştirerek gerçekten ulusal
bir çığır açan Ekber'in saltanatı sırasında büs-

Şah Cihan zamanında, 1 630-40 yıllarında yapılmış
bit" Ba bür l ü resmi . Bu devir, Timurlu sanatına bir
dönüşü temsil eder .
bütün ayrı bir karakter al ır. Bu bakımdan Türk
Hint minyatür çığırının kurucusu, Ekber olmuştur.
Bu ünlü hükümdarın tarihini yazan Ebu'I Faz!.
onun, kurduğu saray nakışhanesinde yüzden faz­
la ressam çalıştırd ı ğ ı n ı , resmin gelişimi için lran
bölgesinden Tebriz'li Mir Seyyid Ali, özel l ikle
«Şirin Kalem. denilen Şiraz'lı Hoca Abdu's-Sa­
med q l bl nakkaşları geti rttiğini yazmaktadır.
Ekber'in nakkashanesinde Müslüman res­
samların yanı başında Daswanth, Basawan. Kasa­
va. Madhu, Ramadas, Baghavatl, Mukund gibi
Hindü ressamların da çalıştığı; Hindü ressamla­
rın lslam eserlerl_n i , Müslüman ressamların da
HindQ konularını resimledikleri dikkate alınır­
sa; yeni üs!ubun özelliği anlaş ı l ı r. Bu bakımdan
HindQ konularını görünce bunları toptan İslami
olmayan çığırlara maletmek yanlıştır. Ekber dev­
rinin resimleri Herat minyatürlerinden. realizmi,
Hindu resimlerinden de desenin kaligrafik ka­
rakteri ile ayrılır.
Murakka'lara ve resimli yazmalara meraklı
olan ve bu alanda eşsiz bir eksper sayılan Ci­
hançıir'in saltanatı, Babürlü mi nyatürünün altın
200
çağıdır. Ekber'le başlayan Timuroğlu unsurlarıy·
la Hindu unsurları arasındaki kaynaşma, Cihan­
gir zamanında tamamlanır. Batı etkisi de kendi­
ni duyurmaya başiar. Figürler modle edilir, man ·
zaralar ışık-gölge oyunlarıyla derinleşir, doğayı
doğrudan doğruya gözlemlemek, büyük ölcüde bu
hükümdarın kişiliğine bağlanır.
Bu devirde resim sanatı artık ölçJsünü bul­
muş, karakterini almıştır. Saray hayatından a l ın­
mış canl ı sahneler, derbarlar, avlanmalar; hü·
kümdarların, devlet adamlarının, azızlerin ve der·
vişlerin ayakta, oturmuş, tam boy ya da büst ha·
!inde, yürürken ya da fil üzerinde yapı l m ı ş port­
releri, resim sanatının bel l i baş l ı konuları ara­
sındadır.
Ekber zamanında kitaplarda hala büyük bir
yer alan minyatür, Cihangir zamanında kitaptan
kurtularak, bütün sanat olanaklarını gel iştirir, re­
simli yazmalar devri de böylece kapanır. Artık
lran bölgesinde birbirini izliyen çığırların süs­
lemeci bir karakter taşıyan minyatürleri karşı­
sında değ i l , realiteden esinlenen resimler karşı­
sındayız. Babürlü resminde realizm kendini i l kin
portrede gösterir. Kişilerin doğal olmayan du·
rumları, çehrelerin daima yandan gösterilmesi,
sağ elde bir çiçek bulunması, ayakların birbiri
önünde yer alması, Cihangir zamanında bırakılı­
yor.
Çehrelerde, resmi yapılan kişilerin karak·
teri beliriyor, bu belirmeye olanak vardiği için
çehreler artı'k dörtte üç oranında karşıdan gös­
teriliyor. Portreler, yalnız çehrelerle değil. vücu­
dun hareketleri i l e de bir karakter etüdü oluyor.
Cihangir'in portre ressamları arasında Nadirü'z.
Zaman diye tanınmış olan Herat'lı Ağa Rıza'nın
çömezi Ebu'l-Hasan, Muhammed Nadir, Manuhar
Govardhan başta gelirler. Portrede görülen bu
psikolojik realizm, divan ya .da derbar. sahnele­
rinde de devam eder. Bu sahneler, ayrıntıya gös­
terilen ilgi, qözler için bir bayram olan renk gam­
ları yönünden, Timurlu ya da Safevi sı:ınatından
geldiklerini belli ederlerse de, onların sanatın·
dan, daha sıcak renkleri, daha geniş fırça ·sürüş·
!eri, gözleme dayanmaları ile ayrılırlar. Fakat Ba·
bürlü sanatı, realizme olan eğilimini özellikle hay­
·
van ve manzara resimlerinde göstermiştir. H i n·
distan'ın özelliği olan bu realizm, bizzat Hindis·
tan'ın bilmediği dramatik bir anlayışla değerlen­
dirilmiştir. Bu alanda öze l l ikle Ferruh Beg'in, Ba·
gavati'nin, Bişan Das'ın adlarını anmak gerekir.
Kır sahneleri de Babürlü resminde, lslam dünya­
sının öbür çığırlarında görülmeyen bir güç ve ge·
nişlik kazanır.

Burada, hayvan resimleri yapan ustaların
başında, Ekber ve Cihangir zamanında yaşamış
ve yaptığı kuş resimleri i l e haklı b i r ün kazan­
mış olan Mansur ile zarif · karacalar ressamı Se­
merkant'lı Mehmet Murad'ı analım, Portrelerde
ve hayvan resimlerindeki realizm, maıızaralarda
da görülür. Gerçi manzara, tek başına manzara
olarak henüz ele a l ınmamıştır. lran bölgesinde
olduğu gibi dekoratif bir motif olarak kullanıl­
maktadır. Fakat burada doğa, yepyent bir duygu
i l e aşı l mıştır. Timurlu ve Safevi manzarası , vahşi
kayalıkların resimlerinde bile sevimli, ı;ırif b i r
bahçedir. Babürlü manzarası, yaşanmış doğanın
kendisidir. Is.lam dünyasında, dış dünyayı i l k
görenler, görerek yaşayanlar Babürlü sanatçıları
olmuştur. Doğadaki eşyayı, yalnız dış görünüşle­
ri ile değ i l , iç yaşamları i l e de bu manzaralar­
da görürüz. Gölgelerinde prenslerin ve der­
vişlerin iç alemlerine daldıkları ağaçlar bile
hülyalı bir hal almıştır. Babürlü nakkaşlar.
doğayı duyumlar halinde yaşamışlar, saray aşk
ve ibadet sahnelerine bazen sadece portrelere
arka! ık olarak koydukları manzaralarda, akşam
güneşinin kızıllıkları, sarılıkları, titreşen ışıltıla­
rı ile kaynaşan bulut yığınlarını, değişen geniş
gökyüzleri içinde göstermekten zevk almışlardır.
Geniş serpintiler halinde ufka yayılan kırmızılar,
201
Geç dönem
bir Babürlü
.
minyatürÜ:
Avrupal ı iki
görevli ·bir
Hint evinde
ağırlanıyor
maviler, sarılar, havada bir l eitmotive gibi tit­
reşirler. Şimdiye kadar minyatürde· görülmeyen
bir yen i l i k de ressamların, gecenin karanl ığı n da
geçen sahneleri ele almış olmalarıdır
Babürlü sanatçılar, sultımları ya da beyzade­
leri tören anlarında göstermekle kalmamışlar, on­
ları özel hayatlarında bile tespit etmişlerdir.
Raçput sanatçıl.a rının izinde yürüyerek, saray ka­
dınlarını harem hayatının değişik evrelerinde gös­
termişlerdir.
Şah Cihan devri, resimde Timurlu sanatına
dönüşü temsil eder. Realizm. süslemeci üslup
karşısında geriler, figürler psikolojik yoğunlukça
hafifler, şekiller canlılıklarından kaybeder. Fakat
buna karş ı l ı k üstün . bir zariflik kazanır. Genell ik­
le portrelerde profile bir dönüş görülür. Şah Ci­
han devrinin başlıca ressamları, birkaç , çizgiden
güçlü ve muhteşem portreler çizen Semer­
kant'lı Muhammed Nadir, M i r Muhammed · Ha­
şim, Anupşatar, Çiterman ve Hunhar'dır. Şah Ci­
han ın büyük oğlu Dara Şikuh da sanat koruyucu­
su ve resim meraklısı idi. Saltanat sürmemiş,
tahtı küçük kardeşi Evrengzib tarafından gas­
bedilmiş olan bu prensin birçok portresi vardır.
Babürlü resminde çöküş belirtileri bağnaz ve
hasis bir hükümdar olan Evrengzib ile başlar.
Babürlü ressamlardan Ebu! Hasan'ın XVll. Yüzyıl başlarında yapılmış bir
tablosu, İmparator Cihangir'i. babası Ekber'in resmine bakarken gösteriyor.
(Paris'te, « Musee Guimet�de).
 Ü Ç Ü N C Ü BÖLÜM
.\

OSMANLILARDA RESİM

Osmanlı-Türk minyatürünün büyük ölçüde ge­

!işmesi, yazmaların birbirinden güzel m inyatürler­
le süslenmesi, Fatih Mehmed'in lstanbul'u a l ı­
şından sonra başlar. Hiç bir gelişim, daha önce­
ki çalışmalara dayanmadan gerçekleşemiyeceğl­
ne göre, Osmanlılar'ın Beylik devrinde de bir re·
sim sanatının varlığını kabul etmek yerinde olur.
Ama, ne Bursa'daki Yeşi l Cami'in nakışlarını ya­
pan İlyas Bin Ali'ye, ne de varlığını Latifi ve Ri·
yazi tezkirelerinden öğrendiğimiz şair ve nakkaş
Bursa'lı Safi'ye ve adlarını b i l mediğimiz daha baş­
ka nakkaşlara maledeceğimiz minyatürler bulun·
l
,• madığı için, bu devrin resim sanatı karanlıktadır.
Yalnız, i l . Mehmed i l e açılan ve olgunluğunu
XVI. yüzyılda bulan sonraki devirlerden e l imizde
bol örnekler vardır.
lstanbul'un merkez oluşu ile, yalnız ekono­
m i k yaşamda değ i l . b i l i m ve sanat yaşamında da
bir vuksellş olur. Bu devirde, ltalya'dan basta
Gentille B<:ılllnl olmak üzere ressamlar getlrildi­
ği. - Bursa 'lı Sinan Bey gibi bazı Türk ressamları­
nın ltalya'ya gönderildiği b i l inir. Ancak Fatih dev­
rinden. eser vermiş başka ressam b i l miyoruz.
Türk resim sanatı, Fatih'ln bütün yen i l i k
çabalarına . rağmen, eski geleneğine bağlı kal­
mış, bu volda gel işerek en güzel eserlerini ver­
miştir. XVI. yüzyılda, ili. Murad zamanında
( 1 574-1 595) olgunluğunu bulan Türk Minyatür
sanatının hızlı geli ş i m i , Kanuni Süleyman zama­
nında başlar. Bu gelişim. Iran ve Türklstan'dan Fatih'in portresini yapmış olan ressam Sinan
birçok ressam çekmiş, sarayda Nakkaşhane-1 Bey, nakkaşbaşı olarak sarayda çal. ışmıştır. Bazı
.rilm'un yanı başında, bir de Nakkaşhane-i acem iddialara rağmen, Bursalı olduğu kesindir ve me­
kurulmuştur. Nakkaşh§ne-i ac'em'de çalışan sa­ zarı · da Bursa'dadır. Yukarda Bursa'daki mezar
natçılar arasında Tebriz'den gelen Türk nakkaş- taşı görülüyor.
203
 tarın bulunduğu da bir gerçektir. Yavuz Sultan
Selim, İran seferinden dönerken, Şah Mehmet,
Abdülgani, Derviş Bey adlarında Tebriz'li üç mu­
savvir ile Semihan, Alaeddin Mehmet, Mansur
Bey, Şeyh Kemal , M irza Bey, Abdülfettah, Mir
Aka, Ali Kulu ·gibi nakkaşları da beraberinde ge­
tirmiştir. Bunlardan Şah Kulu'nun, Kanuni devrin­
de nakkaşbaşılığa kadar yükseldiğini bil iyoruz.
Osmanlı İmparatorluğu'nda resim sanatı, 'hiÇ
bi r din yasağıyla karşılaŞmadan, minyc.tür este-·
tiğine uygun, fakat öbür İslam ülkelerinin min­
yatüründen farklı olarak gel işirken, zaman za­
man duraklamalar geçirmiş, bazı yazmalardaki
resimler de bağnazlık eseri olarak yer yer kazın­
mıştır.
Osmanlı devri minyatüründe, başlıca üç ko­
nu görülür. Bunlar, tari h , edebiyat ve din alanına
giren eseri.ere aittir. En çok resimlenmiş olan yaz­
malar, birinci gruba girenlerdir. Bu eserlerin bir
bölümü şultanların hayatına, bir k ıs m ı fetih ve
savaşlara , bir kısmı Türk bilginleri i l e bilgelerinin
yaşamlarına aittir. Bunlara, b ir devrin yaşayış bi­
çimini gösteren, sünnet düğünleri için yapılan
şenlikleri de eklemek gerekir.
Bundan sonra edebi eserler gelir. Bunların
en tanınmış olanları, Şeyhi'nin (ölümü 1 428'.den
sonra) Genceli Nizami'den bazı değişikliklerle
Türkçeleştirdiği Hüsrev-Ü Şirin adl ı · mesnevis i ,
Fuzüli'nin Leyla vü Mecnun'u, Baki'nin Divan'ıdır.
Dini eserlerin başında ise, Peygamberin hayatını
anlatan ve Siyer-i Nebi denilen yazmalar gelir. Bu
üç grubun dışında, ayrıca yaprak halinde b irçok
m inyatür vardır ki, Murakka denilen albümlerde
· toplanmıştır. Bu genel bilgilerden sonra, Osmanlı
devrinin öneml i bazı eserlerinden örnekleri gör­
mek yerinde olacaktır.
Fatih Sultan Mehmed Devri:
Bu devirden, nakkaşı b i l inen bir· tek portre
ile, cerrahl ı k üzerine yaz ıl m ış, nakkaşı bilinme­
yen mi nyatürlü bir yazmadan başka eser bilmi­
yoruz. Adı · �il inen nakkaş, Sinan Bey'dir. Vene­
dik'te öğrenimini tamamlamış, nakkaşbaşı ola­
rnk sarayda çalışmıştır. Onun olduğu kabul olu­
nan Fati h'in portresi (Topkapı Sarayı, Haz. 2 1 53).
birçok bakımdan dikkate değer. Bu portrede i l .
Sultan Mehmed'i oturmuş b i r durumda, sağ elin­
de bir gül, düşünceli görüyoruz. Portre, özellikle
hareketlerin ritmi ve e lbisenin okşayıcı bir ahenk
içinde karşıtlaşan, uyuşan, beyaz, mavi, kırm ız ı,
yeşil renkleri i l e d e dikkati çekiyor. i l . Mehmed'·
in vücudunu kaplayan elbise kıvrımlar içindedir
ve XV. yüzyılda Kuzey İtalya'da yapılmış olan
portreleri hatırlatmaktadır.
204
Fatih devrinden kaldığı bilinen minyatürlü
tek yazmanın da cerrahlık üzerine olduğunu söy­
lemi·ştik. Bu, Amasya'lı Cerrah Şerafeddin Sa­
buncuoğlu'nun Cerrahiye-i İ lhaniye adındaki ese­
ridir.
Avrupalı . sanat tarihçileri arasında bu yaz­
madaki minyatürlerin acemice yapılmış, değer
siz olduğunu söyleyenler olmuştur. Ama her şey­
den önce bu resimlerin hoşa gitmek ya da yap­
rakları süslemek için değ i l , metni aydınlatmak,
çeşitli amel iyat şekillerini göstermek için yapıl­
mış olduklarını düşünmek gerekir. Bu bakımdan
resimler, görevlerini tam--- olarak yerine getir­
mişlerdir. Bununla beraber bu görev, onları sa­
nat değerinden mahrum etmiş sayılamaz. Dios­
corides 'in Materia Medica lKhawas al-Ashya)'­
sındaki, Abdullah ibn al-Fazıl tarafından 1 222-
1 223'de y�pılan resimlerle Sabuncuoğ lu'nun ese­
rindeki resimler arasında büyük benzerlikler gö­
ze çarpar. Her iki yazmanın minyatürlerinde sa­
de ve ince bir stilizasyon görülür. Biçimlerinin
oranları pek doğru olmayan şahıslar, emin fırça
darbeleriyl� çizilmiş lerdir. Sabuncuoğlu'nun yaz­
masındaki m inyatürler, dekoratif fantezileri, sti­
lizasyonları, kompozisyonları, canlı renkleriyle
gözleri okşar.
Kanuni Devri :
Hem tarihçi, hem matematikçi, h e'.11 de -nak­
kaş olan Matrakçı Nasuh'un bugün üç minyatür­
lü yazmasını tanıyoruz'. Bu üç mi nyatür l ü yazma,
aslında Matrakçı'nın i l k bölümleri Taberi'den çe­
viri olan ve 9 1 5 yıl ından sonraki bölümleri ken­
disinin yazdığı tarih kitabının son cildine aittir.
Birincisi, Tarih·i Sultan Bayezid, ikincisi Kanu­
ni'nin i l k İran seferini anlatan Menzilname, üçün·
cüsü de, ikinci Macaristan seferi ile Barbaros
Hayreddin'in 1. Fransçois'nın çağrısı üzerine
1 542-1543 tarihlerinde güney Fransa'y:ı gidişini
anlatır. Bütün minyatürler M atrakçı Nasuh'un fır­
çasından çıkmıştır.
Tarih-i Sultan Bayezid'de, on minyatür bulun­
maktadır. Nasuh'un, öbür minyatürlerinde de gö­
receği miz, yarı harita özelliği taşıyan lislubu, b u
minyatürlerde d e görülür. Nasuh'un üslubu , asıl
Menzilname'de geliş ir. 1 537 yıl larında tamam­
lanmıştır. Minyatürler, İran seferindeki menzil­
leri, konaklanan, geçilen yerleri tasvir eder. Şe­
hirlerin ve doğanın en göze çarpan özellikleri
adeta sembollerle, şematik olarak gösterilmiş­
tir. Ancak Nasuh, bu gözleme dayanan ve tarih'
belge niteliğindeki resimlere aynı zamanda eşsiz
bir sanat değeri de katmıştır.
Renkleri, tasvir ettiği manzarayı en iyi ve-
 recek şekilde seçilmiştir. Çizdiği manzara resim·
leri içine yalnızca doğa unsurlarını koymakla ye­
tinmemiş, çeşitli hayvanları, doğa içine yerleş­
tirmiştir. Şehir resimlerinde ise kaleleri, cami­
leri, türbeleri, köprüleri, sarayları, bahçeleri, çe­
şitli ağaçları, yepyeni bir kompozisyon anlayışı
içinde yerleştirmiştir. Bu tasvirlere göre, bugün
bile bazı şehirleri ve anıtlarını tespit edebil mek­
teyiz. Nasuh, bu haritamsı: planımsı teknikten ye­
ni bir üslup, tam anlamıyla ifadeli bir sanat çı-
.
karmasını bi l miştir.
Nasuh'un, üçüncü resimli yazması, 32 minya­
türü içeren Süleymanname'dir. Bu minyatürler­
den, Barbaros Hayıeddin komutasındaki donan­
mayı Toulon, Marsilya, Nis, Antib l i manlarına de­
mi r atmış durumda gösterenleri birer şaheserdir.
Bu vesile ile, liman şehirleri, bütün tipik yönleriy�
le, Nasuh'un üslubu içinde yaşatılmıştır. Özel likle
Nis şehri, türlü renkteki kiremitleri, gemilerle
kaynaşan koy'u, ardarda yanyana sıralanmış vil­
laları, çiçek açmış tepeleri, ağaçları ile adeta
çok zarif bir hayal şehre çevri lmiştir. Resimlerin
hepsi, parlak, canlı renklerle işlenmiştir. Mat­
rakçı'nın en önemli özelliklerinden biri, bir konu­
ya arkalık etmeyen saf manzara resm ini, İslam
dünyasında ilk ·kez ifadeci bir anlayışla ve Batı
dünyasının bu tarz resme yabancı olduğu bir za­
manda yapmış olmasıdır. Gerçi, lslam dünya­
sında, daha önce manzara resimleri yapılmamış
değildi. Ancak bunlar, donuk, dekoratif karakter­
deydiler. Nasuh'un manzaraları ise, birer ruh ha­
l i olarak değer taşırlar. Matrakçı Nasuh, XVI. yüz­
yılın, duygulu bir manzara ressamıdır.
Nigari: . Asıl adı Haydar olan Nigari, 1 572 yı­
l ı nda, seksen yaşındayken ölmüştür. Denizci ol­
duğu için kendisine « Reis» denilmiştir. istanbul'­
da, Galata' da doğmuş olan Nigari'den .günümüze
pek az resim kalmıştır. Bunların hepsi, çeşitli
durumlardaki insan tasvirleridir. Beş tanedir:
Yavuz Sultan Selim, . Barbaros Hayreddin Paşa,
1 . François, V. Şarl, Kanuni ve i l . Sel im'in resim­
leri. Belden yukarı kısmıyla, sağ elinde Kanuni'­
ni n verdiği murassa asayı sert b ir hareketle sım­
s ı kı tutan, yukarıya kalkan sol eliyle bir karanfil
koklayan Barbaros, ihtiyarlık çağında b il e irade
f
ve inceliğin bir semb o lü olarak gösteri lmiştir.
Koyu yeşil bir fon içinde, mora çalan, kurşuni
iç elbisesi ve içi kürklü, kısa kollu, dalgaları an·
dıran koyu kahverengi nakışlarla süslü kırmızı
kaftanı, ince bir renk zevkinin ·kanıtıdır. Büyük
beyaz sarık, yeşil zeminin yukarı kısmını, bütün
heybetiyle doldurur. Renklerin uyumu ve kol ha­
reketleri, bu portreye büyük değer kazandırır.
205
Kanuni ise, arkasında iki silahdar'ı ile birlik­
te, sarayın bahçesinde dolaşırken gösteri lmiştir..
Sağ elinde, Sinan Bey'in Fatih portr.e sindeki gibi
mendil tutuyor. Başında sorguçlu resmi kavuğu
taşımakta. Kanuni, düşüncelere dalmış görünü­
yor. Yaşının ilerlemiş olduğu, beyazlaşan saka·
lından ve hafifçe kamburlaşan sırtından . anlaşıl­
makta. Bu hal, arkadan gelen iki silahdar'ın dik ve
dinç duruşlarıyla da beliriyor. Ama, biri kırmızı,
biri yeşil elbise giymiş, el leri kavuşmuş ola­
rak saygıyla Kanuni'yi izleyen bu silahdarlar,
Sultanın vekar ve ihtişamını bütün derinliğiyle
canlandırmaktadır. Siyaha yakın zeytuni bir ze­
min üzerindeki bütün renkler resmin psikolojik
h.avasına uygun düşmektedir. Doğa, birkaç dal,
bi rkaç bitki ile sembolik şe_kilde verilmiştir.
Nigari, öbür eserlerinde de, yine aynı anla­
tımcılığını sürdür_müştür. Nigari; Osmanlı resim
sanatının kişilik sahibi, güçlü sanatçılarından bi­
ridir.
111. Murad Devri:
Nakkaş Osman: 1 1 1 . Murad devrinin ( 1 574-
1 595) en verimli, en büyük nakkaşı, kuşkusuz ta·
rihçi Gelibolu'lu Mustafa A l i 'nin, Menakib-i Hü·
nerveran ında haklı olarak övdüğü n akkaş · Os­
'
marı'dır. Verimlidir; çünkü Surname-i Hümayun
diye anılan i l i . Murad Surname'sinin, Hi.inername'·
nin çoğu minyatürleri onun fırçasından çıkmıştır.
Büyüktür; çünkü klasik Türk m inyatürüne kesin
biçimini o vermiştir.
Nakkaş Osman hakkında bil inenler pek az­
dır. Onun doğum ve ölüm tarihlerini bile kesin
olarak bilmiyoruz. Yalnız, tarihçi Seyyid Lokman
tarafından 111. Murad için Farsça manzum ohuak
yazılan ve 1 592'de kopye edilen Şehinşahname'·
nin (Topkapı Sarayı Müzesi, B. 200) başka bir
nakkaş tarafından resimlenmiş olması, bu tarih·
ten sonra hiç bir eserine rastlanmaması , bu sı­
ralarda ölmüş olduğunu düşündürüyor. Buna kar­
ş ı l ı K i l i . Murad zamanında yaptığı bütün resimler
onı... n sanat kişiliğini, üslubunu, minyatür sanatı­
na getirdiği yenilikleri gösterecek niteliktedir.
Surname: Minyatürlerini, nakkaş Osman'ın
yaµtığı kesin olarak bilinen i l k büyük eser, daha
çok Surname-i Hümayun diye anılan ili. Murad
Surname'sidir . Seyyid Lokman tarafından yazıl­
mış olup, Şehzade Mehmed'in sünnet edilmesi
vesilesiyle yapılan geçit törenlerin i , eğlenceleri
anlatmaktadır. Elli iki gün süren bu düğünde. do­
ğudan ve batıdan hükümdarlar, elçiler çağrı lm ı ş ,
iki yüzü aşkın esnaf loncası Atmeydanı'nda, bu­
günkü adıyla Sultanahmet meydanında, devlet
büyükleri ve önemli davetliler için yaptırılmış
 ,,
- .,.w. -
- _ ,
--�· # ,. .
' : J\•
111. Murad Surnamesinden .iki minyatür (İstanbul Topkapı Müzesi Kitapl ığı. Hazine no: 1 344)
köşkler ve kat kat localar önünden marifetlerin i ,
mesleklerinin örneklerini v e ürünlerini ·göstere­
rek geçmişlerdir. Böylece bazen kırk e l l i kişiyle
ve tekerlekler üzerinde çekilen dükkanlar, tez­
_g ahlar. fırınlar, kayıklar, kocaman cami ve hamam
maketi eri. dünyanın her yönünden gelen sayısız
oyuncular, çalgıcılar, hokkabazlar, cambazlar, İm·
paratorluğun bütün zenginliğini gözler önünde
yaşatm ışlardır.
işte bugün Topkapı Saray Müzesi'nde (Ha­
zine, 1 347) bulunan Surname yazmasının önemi.
çoau nakkaş Osmanın fırçasından çıkmış olan.
34 X 22,5 boyutundaki 437 minyatüründen gef.
'
m ektedir. 1 582'de [H. 990) kopya edilmis olan bu
yazmadaki minyatürler tam sayfa büyüklüğünde­
dir.
Nakkaş Osman'ın humour dolu bu resimle·
ri sayesinde, 1 582'de yapılan bu düğü11ün bütün
206
özelliklerini, bütün canl ı l ığ ı n ı bugün de görebili­
yoruz . Şu var ki, bu resimler bir devrin ekono­
mik ve sosyal hayatını yansıtan birer tarih belge­
si olarak kalmamış, başarılı birer sanat eseri ka­
rakterini alm ıştır.
Nakkaş Osman bu düğünü anlatmak için çok
basit, bir bakıma kamerasız sinema yapmak ka­
dar zor bir yol bulmuş: Bütün düğünü belli bir
yerden belli bir yere bakarak, bütün olayları, e n
küçük ayrıntıları, hareketleri ve kılık kıyafetle­
riyle padişahın ve seyirci lerin önünden geçerken
göstermiş. Kitabın minyatürlerinde aynı düzen
gözetilmiştir. Padişah, daima kitabın sağ ve sol
sayfalarında yer alan ve bir bütün teşkil eden iki
minyatürden sol sayfada bulunanda görülmek­
tedir. Geçit tören ini, bize ·göre sağında şehzade
Mehmed, solunda ise iki yaveri olmak üzere, özel
 •
it
111. Murad Surnamesinden: Solda güreşler, sağda Rumeli Beylerine verilen ziyafet.
locasından seyretmekted ir. Her yaprakt,aki min­
yatür de daima ikiye bölünmektedir. Yukarıda,
renk, nakış ve kılık değiŞiklerine rağmen aynı dü­
zende kalan padişah, saray büyükleri ve seyirci­
ler; aşağıda ise dikili taş i l e burmalı yılan ara­
sında· h a lk topluluğu ayrı tutulursa, daima deği­
·şen, akıp giden alaylar, eğlenceler, hareketli sah­
neler; iki bölüm arasındaki bu karşıtl ık, kitaba bir
sinema şeridi akıcı lığı kazandırıyor. Böylece yu­
kardaki değişmezlik, aşağıdaki değişikliğin hı­
zını daha da artırıyor.
Bu minyatürlerde halk, daima sağ alt köşe­
de, beş on kişi lik bir topluluk halinde, daima sağ
taraftan sahneye giren alayların, esnaf loncaları­
nın yürüyüşünü hayranlıkla, ilgiyle seyrederken
gösteri lmiştir. Bütün olup bitenler kuvvetli bir
göziem i l e tesp i te dayanmaktadır. Her minyatür­
de, gösterilerin yapıldığ_ı meydanın zemini renk
değiştirmekte, bütün öteki renkler ona uymak­
tadır.
207
Kendisinden sonra gelen Türk ressamlarına
birtakım kompozisyon örnekleri veren nakkaş
Osman, kendi kalıplarını kendisi yaratmıştır. Ha­
yali sahneler yerine gerçek sahneleri koyan, me­
kanı da gerçekliliği içinde, Sultan Ahmet meyda­
nı olarak gösteren, dikili : taş ile burmalı yılanı
unutmayan Osman, Timurluların resim geleneği­
ne uyarak yüzlere tfade vermemiş, hayret, se­
vinç, üzüntü, saygı gibi duyguları el kol hareket­
leriyle ifade etmiştir. Bu Surname'nin kompozis­
yonlarında kendini gösteren paralel çizgiler, son­
raları daha ağır basacaktır.
Hünername: Hünername, b i r şehnamedir.
Konumuz _olan Hünername'yi 1 569 (H. 977) yılın­
da şehnameciliğe getirilen Seyyid Lokman bin
Hüseyin bin el-Aşuri' er-Urmevi yazmıştır. Yazar,
eserin dört cilt olacağını söylerse de, ancak ilk
iki cildi Topkapı Sarayı Müzesi'ndedir. Lokman, 1 .
cildi 1 584'de r992). i l . cildi · 1 588'de tamamlamış;
 , ,j
1
1
ı
1 .L.��
·.

1
1
1 •
1

Sultan Birinci Ahmet

Albümünde, kırda, ağaç
altında kahvesini .içmeğe
hazırlanan bir beyzadeyi
gösteren minyatür.
Ressamı b i l inmeyen bu.

1·
� -
...... ...
minyatürün XVll. Yüzyılda ...li!"'�:ı-
" -.
yapı ldığı sanılıyor ""' -�

(Topkapı Müz esin d edi r) . 11':ıı..:-..

-.
.. :...
.. .,.
.. -;'f6::\ ....

..
i .l :t�-·ıı:.:

ıL:..
... � . .

'·
"' ...,.,...
•.

"""" �·
ıı:.:: .. . � �..t-, ......
'H :. .. •-:-."""-,.-::: · .. �
lı f:;;;;;;::;:
;;: =;:::'"-=
:-. ::=::-::·- - . ----·----'-
- - --___ ' ._ ·
....
.... -- -
._.....
--
-"
_.,,. ,.

Hünername'den bir minyatür: Bu minyatürün özell iği
soldaki konuların yanında sağda (dikey olarak) bir
kervanın da resmedi lmesidir.
1 60 1 'de ( 1 0 1 0 H .) de gözlerini ha)'.ata kapamış­
tır.
Hünername, başta Kanuni Sultan Süleyman
olmak ü2ere, yalnız padişahların savaşlarını, za­
ferlerini değ i l , av. spor, eğlence gibi günlük ha­
yattan alınmış sahneleri de anlatmaktadır. Hüner­
name'nin her i k i cildinde bulunan minyatürler,
nakkaş Osman'ın yönetimindeki· b i r nakkaşlar top­
luluğu tarafından yapılm ıştır. Bunu hem belgeler,
hem m inyatürler arasındaki Üslup ayrılıkları gös­
teriyor. · Kuşkusuz, en başarılı minyatürler nak·
kaşbaşı olan Osman tarafından yapılmıştır. 1 . .
ciltte çoğu 3 1 x 1 8 cm. boyunda 4 5 m inyatür, ikin­
ci ci ltte de çoğu 3 1 X1 9,5 cm . . boyunda 65 min­
yatür bulunmaktadır. Böylece birfnci ciltle: ikin­
ci ciltteki minyatürlerin sayısı 1 1 O'u bulmuş olu­
yor.
208
Osman, özellikle savaş sahnelerinde, ordu­
nun gücünü ve disiplinini göstermek için kompo­
zisyonlarında birbirine paralel düz ve eğri çiz­
gileri kullanmıştır. Merkezi düzen daha çok ka­
b u l törenlerini gösteren sahnelerde görülür. Res­
samın paletinde kırmızı, mavi, yeşil, jad ve porta­
kal rnnkleri baskındır. Bunlar tam bir ahenk için­
de kaynaşırlar. Siyah renk hemen hemen yoktur.
Yaldız ise pek az kullanıl mıştır.
Kompozisyonlarda yer alan insan figürleri­
nin, hayvanların ve öze l l i k le hareketlerin güçlü
bir gözleme dayandığı bellidir. Atların renkleri,
rüyada gördüklerimiz kadar çekici. Bir yanda
gözlem b i r yanda fantazi. .. Birbirlerıyle uyuşmaz
sanılan bu iki unsur, Osman'ın minyatürlerinde
çoğu zaman çok çekici tek b i r varl ı k oluyor.
Nakkaş Osman, kompozisyonlarında toplu ve rit­
mik düzene önem veren b i r sanatçıdır. Topkapı
Sarayı Müzesi'yle Türk-İslam Eserleri Müzesin­
de bulunan, X'İfl. yüzyılda yapılmış daha birçok
minyatürlü yazma vardır. Bunlar arasında kom­
pozisyon ve renk üstünlüğü i l e d i k kati çeken,
1 583'de resimlediği Zübdet-üt-Tevarih'dir. Bu
eser, bugün Türk - İslam Eserleri Müzesindedir
(No. 1973).
Lütfü Abdullah ve Siyer-i Nebi:- XVI. yüzyı l'in
büyük nakkaşlarından biri de Lütfü Abdullah'tır.
Son zamanlara kadar onun ne adını, ne de resim­
lediği bir yazmayı biliyorduk. Şimdi, konusu bakı­
mından büyük bir anlam taşıyan b i r yazmadaki
minyatürlerin Lütfü Abdullah yöneti mindeki bir
nakkaşlar topluluğu tarafından yapıldığını ve en
güzellerinin onun fırçasından. çıktığım b i liyoruz.
Bu da Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan, Haz­
ret-i Muhammed'in hayatı üzerine yazı lmış Si·
yer-i Nebi'dir.
Daha çok Darir (Kör) adıyla tanınan Erzurum­
lu şair Mustafa bin Yusuf bin Ö me r in 1 388 ( H .
'
790) tarihinde sade bir Türkç_e · i l e yazd ı ğ ı , nesir
ve nazımla karışık olan bu eser, 1 594-1 595 ( H .
1 0031 tarihinde 6 cilt olarak 1 1 1 . Murad için kop­
ya ed i l m iştir. Bunlardan birinci. ikinci ve altıncı
ciltler (Hazine 1 2 2 1 , 1 222, 1 223) Topkapı Sara­
yı 'ndadır. Üçüncü cilt, New York'da Public Lib­
rary'nin Spencer koleksiyonunda, dördüncü cilt
ise, Dublin'de Chester Beatty kitaplığında bu­
lunmaktadır. Beşinci cildin nerede olduğu b i l in­
miyor.
Ciltlerin hiç birinde, minyatürlerin hangi nak­
kaş tarafından yapıldığını gösteren bir ka.yıt yok­
tur. Ancak, başka yoll ardan giderek, kimliği bi·
!inmeyen . bu sanatçının Lütfü Abdullah olduğu
ve minyatürlerin onun yönetiminde yardımcı·
!arıyla b i r l i kte yapıldıfü sonucuna varaık.
Siyer-i Nebi'den bir minyatür: Hz. Muhammed Kırk Arkadaşına Ebu Bekir'i Kendisine Vekil Yaptığını Söy­
lüyor (Topkapı Müzesi Kitaplığı).
209
 Siyer-i N_ebi'nin birinci cildinde 1 39, ikinci ·
cildinde 85, altıncı cildinde _ 1.25 minyatür . bulun­
maktadır. New York cildindeki 1 28, Dublin cildin­
deki 1 36 minyatürü Topkapı Sarayı'ndaki ciltle­
rin minyatürlerine eklersek, sayı 6 1 3 'ü buluyor.
· Bütün bu :minyatürlerin Lütfü Abdullah fır­
çasından çıkmadığı n ı , birçoğunun yönetimindeki
oaşka nakkaşlarca yapıldığını tarihi kayıtlardan iz­
lediğimiz gibi, Siyer-i Nebi ciltlerindeki bütün
minyatürlerin aynı başarıda olmamalarından da
anl ıyoruz. Burada, en güzel örneklerin başnakkaş
Lütfü Abdullah. öbürlerinin de kendisine yardım
eden nakkaşlar tarafından yapılmış olduğunu ka­
bul edebiliriz.
Lütfü Abdullah'ın hangi tarihte ve nerede
doğduğunu bilrtıiyoruz. 1 575 tarihinde Acaib-ül
Mahl ukat adlı bir kitap resimlediğini, tanınmış bir
nakkaş olduğunu; 1 595'de nakkaşbaşı bulundu­
ğunu, adına son olarak 1 607'de rastlandığını bi­
liyoruz.
Siyer-i Nebi ciltlerindeki m i nyatürlerde mü­
cahitlerin Peygamberle birlikte münkirlere karşı
yürüyüş halinde bulunduğu sahnelerde. kompozis­
yon bakımından hemen hem�n aynı şemanın tek­
rarlandığı görülür. Buna karş ı l ı k m inyatürden
minyatüre, konulara uygun olarak değişen bel ir­
li bir renk uyuşumu göze ·çarpar. Birinci ciltteki
· Habeş Necaşi'si (M.eliki) Ebrehe'yi 571 tarihin­
de Kabe'yi yıkmak için Mekke'ye doğru yürür­
ken, ordusunun Ebabil' kuşlarının gagalarından ve
pençelerinden salıverdikleri küçük taşlarla nasıl
helak olduğunu gösteren m i nyatür, · hirçok ba­
kımdan di kkate değer.
Minyatür, iki bölüme ayrılmıştır. Üst bölüm­
de kırmızı rengin karıştığı koyu gri b i r gök zemi­
ni üzerinde mavimtrak bulut parçaları ve altında
Ebrehe ordusunu taş yağmuruna tutan fantastik
bicimli kırmızımtrak Ebabil kuşları; aşağıdaki
bölümde ise tırtı l l ı kenar çizgilerinin bel i rttiği
hurma ağaçlarıyla süslü kıpkİrmızı dağların' ete­
ğinden geçerken bu taş yağmuruna tutu l u p deh­
şete düşen atl ılar görülüyor. Askerlerin. kendi·
lerini korumak için yaptıkları şaşkın ve değişik el
kol hareketleri, ürken atların arka ayakları Ü.ze­
rine dikil işleri, baskına uğramanın uyandırdığı
bir dehşet havası içinde geçmektedir. Bu duygu
gö_k renginin koyuluğu i l e bir kat daha kırmızıla­
şan dağlara vurmuş gib.idir. Hem dekoratif, hem
ekspressif bir öze l l i k taşıyan bu minyatür, birçok
Türk nakkaşını etkileyen nakkaş Osman'ın üslu­
bundan uzaklaşılmış olduğunu açıkça gösterir.
210
Siyer-i Nebt'nin ci iti erinde buna benzer ba­
şarı l ı daha birçok mi nyatür vardır. Bunlar arasın­
da gerek renk tazeiiği, gerek renkler arasındaki
uyuşum, gerekse kompozisyon bakımından özel­
l i kle di kkati çeken Adem ile Havva'yı, Hazret·i
Muhammed'in ölümü 'nü, şiir dolu renklere bü­
rünmüş bal ı kları ürküterek yol alan, yelkenleri
rüzgarla kabarmış Nuh'un Gemisi'ni sayab'i l iriz.
Hepsi birinci ci ltte bulunmaktadır
Bu yazma ile XVI. yüzyıl resim sanatını ka­
pıyoruz.
XVll. Yüzyıl : Bu yüzyı lda, XVI. yüzy ı l ı n veri·
mini görm9yorsak da, gene Türk resim sanatı
bakımından örıem l i sayılacak eserler vardı r . Bun­
lardan biri Sultan i l i . Mehmed ( 1 595-1 603) için
kaleme alınmıştır.
Eğri Fetihnamesi ve Ha san Paşa: Manzum
olan ve XVl l . yüzyıl başında kopya edilen bu Şeh­
name'de Macarlstan'a karşı yapılan Eğri (Erlau)
seferinin sebepleri, şehrin kuşatı lması ve kalenin
teslimi anlatıl maktadır. Eserin Nisari adında bir
şair tarafından yazıldığı ve buradaki dört minya­
türün de nakkaş Hasan Paşa tarafından yapıldığı
içinde yazı lıdır.
Nakkaş Hasan Paşa'nın 1 622 ( H . 1 032) ra­
mazan ayında öldüğü ve Eyüp mezarl ığına gömül­
düğü Sici l l-i Osmani'deki kayıttan anlaşılmakta­
dır.
Yazmada dört m inyatür vardır. Gerek renk,
. gereKse kompozisyon bakı mından dikkati çeken
bu dört minyatürden birincisi düşmanla karşı kar­
şıya yapılan savaşı, ikincisi Mehmed-Han'ı Gazi'·
nin Eğri kalesini fethedip teslim alışını, üçüncü­
sü İstanbul'a dönüşü ve sarayda karşılanışı, dör·
düncüsü de yazarı, hattatı ve nakkaşı bir arada
göstermektedir.
İ l k üç m i nyatür nakkaş Osman'ın çığırın.da­
dır, yalnız kümelenmeler çoğalmıştır. Ama ister
eğri, ister doğru çizgiler üzerinde s ı ralanmış ol­
sunlar, kompozisyona paralel düzen hakimdir.
Bu m inyatürlerdeki kümelenmeler i l k bakış­
ta dağ ı n ı k ve bağlantısız görünürse de, dikkat
edilirse onların merkezde duran Sultan'la ilgili ol­
duğu, hepsinin ona doğru yöneldiği ar.laşılır.
Bu üç m inyatürde, çoğu Osmanlı m inyatü­
ründe görüldüğü gibi, zemin rengi m i nyatürden
m inyatüre değiŞmektedir. Birinci minyatürde açık
mavi olan zemin, ikincide fıstıki, üçüncüde koyu
eflatun rengindedir. Kompozisyona giren öbür
renkler, bu zemin renkleriyle uyuşacak ve tatlı
bir izlenim uyandıracak şekilde düzenlenmişler­
d i r.
 il. Osman Şehnamesi : x v ı ı . yüzyılda resim­
lenen bir başka· eser de, i l . Sultan Osman ( 1 6 1 8-
1 622) için yazılmış ve Nadiri takma adını kul la­
nan Mehmed bin Abdulgani'nin mesnevi tarzın­
daki Şehname'sidir.
Topkapı Sarayı Müzesi'nde (Hazine 1 1 24)
bulunan bu Şehname içinde tam sayfa büyüklü­
ğünde, çoğu karş ı l ı k l ı sayfalar üzerinde 20 min­
yatür bulunmaktad ı r. Genç Osman'ın Hotin se­
ferinden hemen sonra hazırlanmış olduğu anla­
şılan yazmanın mi nyatürlerini hangi nakkaşın yap­
tığını bilm iyoruz. Bunların çoğu, Türk mi nyatürü­
ne yeni bir havanın dolduğunu göstermektedir.
Öze l l i kle bu yazmanın savaş sahnelerini can­
landıran m inyatürlerinde büyük bir dPğişiklik dik­
kati çeker. Şimdiye kadar gördüğümüz savaş sah­
neleri, çoğunlukla, doğrudan doğruya çarpışma­
ları değ i l , Sultan'ın etrafında, paralel saflar ha­
linde düzenlenmiş olan orduyu yürüyüş halinde
göstermekteydi. Buradaki savaş sahnelerinde ise
kendimizi, gözlerimiz önünde bütün şiddetiyle
geçen bir savaşın karşısında bulmaktayız. Okla­
rı fırlatmak üzere yayları geren, kerıdilerini kal­
kanlarıyla korumağa çalışarak k ı l ı ç çalan Türk
savaşçılarını, kanlar içinde yerlere yuvarlanan,
başları uçan düşmanları, savaşın bütün hızı ve
şiddeti içinde buluruz. ileriye doğru atılan, arka
ayakları üzerinde dikilen, ani hareketlerle yön de­
ğiştiren atlar, tablonun dinamizmini bir kat daha
artırmaktadır. Bunlardan birinde siyah atlı bir sa­
vaşçının, minyatür çerçevesini adeta kırarak ç ı l­
gın hareketlerle dışarı doğru atıldığını görürüz.
Birbirine paralel düz ya da hafif dalgalı çizgiler,
burada yerlerini yuvarlak bir kompozisyon içinde,
kırılan helezoni çizgilere bırakmıştır. Bu ve buna
benzer minyatürler, artık nakkaş Osman çığırının;·
tekra'rlanarak şemalaşan ve canl ılığını kaybeden Nakşi'nin bir m inyatürü: Hoca ve çömezi
üslubundan uzaklaşıldığını, daha hareketli ve
daha canlı bir kompozisyon anlayışına gidildiğini
göstermektedir. manda büyük b i r ün kazanır ve Türkçeye de
birkaç kez çevri lir. En başarılı çeviri, 1 560'da
Ahmet Nakşi ve Şekaik-i Nümaniye: Ahmet yani yazarın ölümünden bir yıl önce tamamlanmış
Nakşi'nin şimdiye kadar görmüş olduğumuz Türk olan, Belgrat'lı Muh-tasib-zade Mehmed Haki'nin
nakkaşlarında bulunmayan öze l l i kleri vardır. Bu çevirisidir. İstanbul kitaplıklarında bu çevirinin
bakımoan üzerinde dikkatle durulması gerekir. 1 4 elyazması vardır. Burada bizi, 49 minyatürün­
Onun resimlediği bilinen tek el yazması, Şe­ den dolayı i l g i lendiren, Topkapı Sarayı'ndaki nüs­
•
kaik-i Numaniye adındaki biyografa sözlüğüdür . hadır (Hazine 1 263). Öbür elyazmalarının h i ç bi­
İçinde, Sultan Osman'dan Kanuni Sultan Süley­ rinde m i nyatür yoktur.
man 'a kadar, gelip geçmiş 1 80 din ve b i l i m adamı Taşköprü-zade'nin yazdığı bu biyografya söz­
üzerinde durulmaktadır. lüğüne Şekaik-i Nümaniye adını vermesi, SözlüK'·
1 6 temmuz 1 558'de tamamlanmış olan bu te adları geçenlerin H anefi mezhebinde olmala­
sözlük, Taşköprüzade isameddin b. Musl ih-id­ rından dolayıdır. Hanefi mezhebinin kurucusu ise
d i n Mustafa'nın (1 495-1 561 ) eseridir. Medrese Numan b. Sabit'dir. Sözlük'deki kişiler birer Şe­
geleneğine uyularak Arapça yazılmıştır. Kısa za- kaik çiçeCiine benzetilmektedir.
21 1
 •

� ..
...,.
;._ . __
.,,;:;._ _ _

�· ��;,:;_t��i' .i
. � -

. .
·- -" "
• •
• ....
. .

�" ''
• t

., ,; ., �
....

�.1i
: �
t����.J'\j\"'"
, . ""
• Fl
•
WWW
, ı.J '.>-'
��
� l:, 4
_) ,..J
,
�) '

, ,.
O .

.. .. . t Jl.flJl..rU1
i _
_.

-
.-
. .J.- - .

_L._
__...,...

_ı
_ - �

.,

Hotin Seferinden hemen sonra hazırlanmış olan i l . Osman Şehnamesinde, Genç Osman'ı salt_a nat kayı­
ğında gösteren bir m inyatür. (Topkapı Müzesi Kitaplığı. Hazine 1 1 24)
212
 Ahmet Nakşi'ye gelince: Sadece istanbul'da
hayatta olduğu, yal � ız nakkaş deği l , şair ve mü­
doğduğu ve il. Osman ( 1 6 1 8-1 622) zamanında
neccim de bulunduğu bil inmektedir; sadece bu
kadar.
Nakşi i l e Türk mi nyatürü, büyük kompozis­
yonlardan uza klaşıyor. M inyatürlerindeki figürle­
rin sayısı üçü geçmez. En tatlı renklerle, doğa
parçaları içinde gösterilen kişilerin çehrelerinde
düşünce, öfke, alay, muziplik, sevinç gibi ifade·
!er i l k kez, Türk m inyatüründe görülmeğe başlar.
Her kompozisyonunda doğanın çizgi ve renk
bakımından başka b i r görünüş alması, kişil erinin
ruh hallerini de aydınlatmaktadır. Bu bakımdan
Nakşi'nin, kişilerle doğa parçaları arasında usta­
l ı k l ı bağlantılar kurduğu söylenebil i r . Onun fırça­
sı r·enkçe pek zengin değildir; ama yeş i l , açık
mavi, koyu kırmızı, portakal sarısı gibi say ı l ı
renklerle elde ettiği uyuşumlu izlenlmler son de­
rece okşayıcıdır.
Nakş i 'ı_ı i n çok figürlü büyük kompozisyonla­
ra gitmemesi, figürlerine birer portre niteliği
vermektedir. Tek kişili portrelerinde b i l i m adamı
derin düşüncelere dalmış olarak gösterildiği
halde, iki - üç k i ş i l i k portrelerinde çömezleri ya
da 0ğrencileriyle konuşma halinde gösterilmişler­
dir.
Bir kaç renkle böylesine nefis uyumlar elde
eden ve değ i ş i k duyguları dile getiren bu nakkaş,
kuşkusuz XVll. yüzyılın büyük temsilcilerinden bi­
ridir.
XVlll. yüzyıl , Lale devri ve Levni: Lale devri
den il ince akla hemen 1 1 1 . Sultan Ahmed (1 703-
1 730) ile vezir-i azamı Nevşehirli Damat İbrahim
Paşa gelir.
Lale devri n i n İstanbul 'u yerinden oynatan
ve d i llere destan olan olayı, 1 1 1 . Sultan Ahmed'in
1 720'de sünnet edilen üç şehzadesi ile i.ıç kızının
ve öteki hanım sultanların evlenmeleri dolayısıy­
le düzenlenen ve on gün on gece süren eğ­
lenceler. şenli kler ve geçit tören leridir. Bu eğ­
lenceleri ve şenlikleri , zamanın şairi Huseyn
Vehbi, nazım ve nesirle karışık olarak Sur-name
adındaki eserinde günü gününe anlatmıştır. B u
eserin birçok kopyası vardır. Türk resim sana­
tını ilgi lendiren ve içinde Levni'n i n m i nyatürleri
bulunnn nüsha, Topkapı Sarayı Müzesi, 1 1 1 . Ah·
med kitaplığın.da 3593 numarada kayıtlı olan nüs­
hadır. Şair Vehbi'nin eserini bugün artık oku­
yan yok. Ama, 1 720 eylülünde yapılan eğlence­
nin sahnelerini bütün canlılığı i l e yaşatmış olan
Levni'nin resimleri hala zevkle seyredi l mektedir.
Yazmada, yer yer, karşılıklı olarak, altın çerçeve
213
içine a l ı n m ış 33,7 X 2 1 cm. boyutunda, Levni'nin
fırçasından çıkmış, bazıları imzalı -'137 m i nyatür
bulunmaktadır.
Levni diye anılan ve aynı zamanda şair olan
nakkaş Abdulcelil Çelebi'nin Edirne'de doğduğu
ve 1 732 ( H . 1 1 45) tarihlerinde öldüğü tarihi bel­
gelerden anlaşılmaktadır.
Daha önce gördüğümüz, XVI. yüzyıl ressam­
larından nakkaş Osman'ın resimlediği 1 582 tarihli
Sür-name ile Levnl'ıı i n resimlediği bu Sür-name
karşılaştırılırsa, yalnız XVI. yüzyıl i l e XVll l . yüzyıl
arasındaki sosyal değişiklik farkı görülmekle kal­
maz, bu sosyal değişikliğe paralel olarak, resim
üslubunda da bir değişikİik olduğu görülür. Os­
man'ın SOr-name'sindeki kompozisyon, sosyal
hayattaki düzeni, askeri disiplini hatırlatır. Lev­
ni'n in SOr-name'sindeki kompozisyonlarda ise
birlik kaybolmuş, Sultan'a yönelen yekpare top­
luluğun yeri n i , birbirine bağlı olmayan ayrı sah­
nele:-, bir dağ ı n ı k l ı k al maya başlamıştır. Nakkaş
Osman değişmeyen, bel l i bir yerden ve uzaktan
olup bitenlere bakarken, Levni onları değişik yer­
lerden ve yakından tespite çalışmıştır. Osman'ın
düz ya da hafif dalgalı paralel çizgilerinin yerini
Levni'de zikzak ve helezoni çizgiler almıştır. Lev­
ni'nin, iki boyutlu b i r yüzey sanatı olan mi nyatür­
le, perspektifi ve ışık-gölgeyi kullanan Avrupa
resmi arasında bir geçit olduğu , ne dekoratif
anlayıştan bütünüyle kurtulduğu, ne de tam an­
lamıyla c i s i m leştirilmiş resme gittiği, yapmış ol­
duğu m inyatürlerden açık olarak anlaşılmaktadır.
Figürlerinde hayret, merak ve i l g i duyguları gibi,
bazen komiğe kaçan ifadeler; kompozisyonların­
da geniş mekanlar ve perspektif denemeleri gö­
rülmekle beraber, dekoratif öze l l i k de kend i n i
belli eder. Ama onun humour v e fantazi havası
içinde, güçlü b i r gözlemci olduğu da b i r gerçek­
tir.
Levni'n i n gerek üzerinde durduğJrnuz Sür­
name'sinde, gerekse yaprak halindeki mi nyatür­
lerinde kadın da önem kazanmağa başlar. Gerçi
nakkaş Osman'ın SOr-name'sindeki minyatürler­
de kadın figürü yok değildi. Ama bunlar, kompo­
zisyonun sağ alt . kenarında, halkı temsil eden
topluluk arasında, ancak yüzleri peçeli ya da ya­
rı kapalı olarak. saygılı duruşları i l e gösterilmiş
bir i k i kadın figüründen ibaretti. Kadın daha öz­
gür bir hava içinde, XVll. yüzyılda önem kazan­
rnağa başiar. Kadın'ın mi nyatürlere büy��k ölçüde
girmesi asıl XVl l l . yüzyılda. özellikle Levni i l e
Abdullah B u hari n i n m inyatürlerinde, çalgı çalar­
'
ken , raksederken, uzanmış di nlenirken, bazen
açık saçık olarak qörülür.
 Levni, çizgi kadar renge de önem veren bir
nakkaştır. Kırmızı, sarı gibi sıcak renklerin ya­
nında gök rengi , rrıavi, açık mor, leylak gibi tatlı
renklere daha çok yer vermiştir. Yaldızı nispeten
daha az kullanmıştır.
Levni, Surname-i Vehbl'deki 137 mi nyatürün­
den başka, çoğu tek figürlü olan kadın ve erkek
resimleri de yapmıştır. Ondan önce bu tarzdaki
eserlere rastlanmaz. Değişik giyinişleri ve baş l ı k
biçim leri birib irinden güzel o l a n v e hemen hemen
her sın ıftan halkı tasvir eden bu mi nyatürler yal­
nız renkleri n i n tatl ı l ı ğ ı bakımından değ i l , devrin
kadın ve erkek kıyafetlerini göstermesi bakımın­
dan da değer taşırlar. Özellikle Topkapı Sarayı
Müzesi'nde bulunan, Hazine 2 1 64 numaralı albü­
mün · kadın fiçıürleri di kkate değer. Bunlar, re.k­
kase. çer:ıgi , gül koklayan kız, uyuyan kız, i p l i k bü­
ken kadın, süslenen kadın, su taşıyan kadın, fera­
celi kad ı n , karanfil koklayan kadın g i b i tek figür­
l ü ; fasıl heyeti g i b i çok figürlü resimlerdir.

MU RAKKA"LAR:
Şimdiye kadar görmüş olduğumuz m inyatür­
l ü yazmaların yanı başı.nda, Levni vesilesiyle bir­
kaç ını hatırlattığımız, yapraklar halinde yapılmış
ve sonradan b-ir araya getiri lmiş başka m i nyatür­
ler de vardır ki bunlara murakka, yani albüm adı
veri lir. Gerçek bir sanat değeri taşıyan, aynı za­
manda Türk sosyal hayatından bazı öze l l i kleri de
yansıtan bu m inyatür albümlerinden birkaçını ha­
tırlatalım. Bu albümleri n üzerinde di kkatle durul­
ması gerekenlerinden biri, Topkapı Sarayı Müze­
si 'ndeki (Hazine 408) Sultan Ahmed 1 albümü­
dür. 47 X 34 cm. boyutunda 60 sayfa l ı k albümde
değişik boyda imzasız ve tarihsiz 36 mi nyatür
bulunmaktadır. Bunların çoğu XVll . yüzy ı l ı n baş·
!arına ait olup, Sultan 1 . Ahmed tarafından top·
lanmıştır. Albüme 1. Ahmed'in adı verilmesi bun­
dandır. Sonraları XVl ll. yüzyılda yapılmış miı ıya­
türler de albüme eklenmiştir.
ı . Ahmed albümündeki minyatürhrin en i l­
g i n ç olanları arasında öze l l i kle günlük yaşamdan
alınmış sahneler di kkati çekmektedir. Tepelerin
çevrelediği bir kırda ağaç altında k�hves-ini lç­
Abdullah Buhari'nin bir minyatürü
meğe hazırlanan beyzadeyi ve çevresini göste­
ren m inyatür gibi. leri yalnız sanat bakımından değ i l , kıyafet tarihi
bakımından da büyük değer taşırlar.
Bu bölümü, bugün İstanbul Ün iversitesi Ki- Abdu l l ah Buhari'nin dörtte üç görünüşten
. taplığında bulunan bir murakkaın (Yıldız, 8644/1 5) . yaptığı 1 6 X 1 O cm. boyutundaki bu portreler saz
22 m inyatürü i l e kapamak istiyoruz. Bun­ ya da keman çalan, çubuk dolduran, karanfil kok­
ları Abdullah Buhari 1 735 - 1 745 arasında yap­ layan değişik re:ık ve biçimdeki, başlıkları ve
mıştır. Bu nakkaş, d e l i kanl ı portre leri de yap­ giysileriyle mutlu görünen genç kad ı n l arı, muh­
mıştır ama, özel l i kle zarif kadın portreleri i le ta­ teşem kıyafetli bir erkeği gözlerimız önünde can­
nınm ıştır. Bunların değişik renkte göz a l ı cı giysi- landırmaktadır.
214
 Bu f i g ürl er, hiç bir renkli fon olmadan, doğ­
rudan doğruya krem rengindeki kağıtlar üzerine
y ap ı lmıştır ; Ressamın paleti göz al ıcı renklerden
derlenmiş; en çok elma yeşil i , menekşe rengi, çi­
l ek pembesi, portakal sarısı kullanılmıştır. Özel­
l ikle kadınların zarif hareketleri i l e renkler ara­
sında tam bir uyuşum gpze çarpmaktadır.
B i r eliyle karanfil tutan, öbürüyle giysisinin
eteğini kaldıran şu zarif kadına bakınız! Kırm ız ı
şalvarı, yeşil üstlüğü, mavi ve altın sarısı keme­
ri, başına zevkle ye rl eŞt ird i ğ i_ yü ksek başlığı ile,
215
b i r incel i k örneği değil m i ? Bu l<adın portrelerin­
de dikkati çeken bir özellik de, kemerlerde ve
kolyelerdeki pı rlantalarla de.ğerli taşların, türlü
renkte madeni pulları kağıda yapıştırmak sure·
tiyle elde edilmiş olmasıdır.
Osmanlı minyatür sanatı, Levni ile son aşa­
masını yapmış ve son büyük ustasını vermiştir.
Abdullah Buhari ise, XVl l l . yüzyılda gücünü gide­
rek yitiren resim sanat ının_ başarılı sayılabilecek
son temsilcisidir.
 ..
.---
·-
-·..:;.. _ .
..
:1
. •.
-

Topkapı Müzesi'nde 47X34 cm. boyutlarında 60 sayfadan meydana gelen

Birinci Ahmet Albümünden ilginç bir minyatür. Bir çapkının Subaşılar tara­
fından yakalanışını §Österiyor. (Ressamı b i l inmemekted i r ) .
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
BATI SANATINA YÖNELİŞ
Levni, Türkiye'de minyatür sanatı nın son bü­
yük ustası idi. Eserlerinde eski geleneğe bağ­
l ı l ı k sürmekle beraber, Avrupa resim sanatının
izleri de görülür. Çünkü Levni'nin yaşadığı Sul­
tan 111. Ahmed devri, Türkiye'nin Avrupa kühürü­
ne açılmağa başladığı b i r devirdir. 111. Ahmed'le
(1 703-1 730) 1. Mahmud'un (1 730-1754) saltanat za­
.manlarına rastl ıyan 1 721 'le 1 742 y ı lları arasında,
Mehmet Efendi, onun da ardından oğlu Sa it Efen­
d i , elçi bulundukları Paris'in güze l l i kleri, toplum
ve kültür hayatı konularında Saray'a bilgiler ulaş­
tırırken, güzelliği ve cazibesi dillere destan olan
istanbu l 'da, Avrupa'nın her yanından akın eden
ressamlar Boğaz'ıri güzelliklerini, unutulmaz man­
zaraları n ı , türlü şairane köşelerini, debdebeli sa­
ray ve ev içlerini, pitoresk giyimli kadın ve er­
kekleri tablolarında ve desenlerinde yaşatmak
olanağını buluyorlardı.
XVl l l . yüzyılda İstanbul'a gelip çalışan Avru­
palı ressamların sayısı uzun bir listeyi doldura­
cak kadar kabarıktır. Bu konuda A. Boppe, ver­
diği ayrıntı l ı bilg ilere, İstanbul'a gelmiş oıan re:c;­
samların ve eserlerinin de bir listesini eklemiş­
tir. (Les Peintres du Bosphore au Dix-Huitieme Si­
ecle, Paris, 1 9 1 1 . ) Bu ressamların başında, 1 1 1 . Ah­
med zamanında İstanbu l 'a gelip orada otuz yıl
yaşayan ve 22 ocak 1 737 tarihinde ölen Jean Bap­
tiste van Mour (doğumu 1 67 1 ) gelir . Boğaz'ın
değişik m a nzaralarına, İstanbul hayatına, büyük
kişilere, kabul törenlerine ait sayısız resimleri
ona borçluyuz. Levni'nin çalışma yılları ile var
Mour\ın çalışma yıl ları aynı zamana rastlar.
217
Van Mour'dan sonra daha birçok Avrupalı
ressam, sırasıyla Liotard ( 1 702-1789), Antoine de
Favray ( 1 706-1792), Armand·Charles Caraffe {ölü­
mü 1 8 1 2) , L. F. Cassas ( 1 756-1827), Castellan
(1772-1838), 1 776'da istanbul'a gelen J.B. Hi­
lair, i l i . Selim'in ( 1 789-1807) mimarı v0 kız kar­
deşi Hatice Sultan'ın desinatörü Melling ve da­
ha · başka b i rçok ressam istanbul'a gelmişler .
onun guzelliklerini eserlerinde gözler önüne ser·
mişler, değişik konularda birçok desenler çizmiş­
lerdir.
işte xvı ı ı . yüzy ı l ı n ikinci yarısından baş­
layarak bu ressamların sürekli olarak istanbul'da
çalışmaları, XIX. yüzyılda ise 1 1 1 . Sel:m'in baş­
ladığı, i l . Mahmut'un sürdürdüğü reform hareket­
leri, Abdülmecid'in ( 1 839-1 861 ) hazırladığı, Türk
devletini Batı'daki temel ilkelere göre düzenleme­
yi amaç edinen ve Türkiye'de adliye, maliye, ida­
re, askerlik alanlarında reformlar sağlayan Tanzi­
mat Fer man ı nın dünyaya ve halka bildirilmesi (3
'
Kasım 1 839) düşünce, sanat ve edebiyat alanla­
rında büyük değişikliklere yol açmış, eski Klasik
Divan Edebiyatı nın yerini çeşitli türlerde Batı'­
daki örne. klerine göre yazılmış edebiyat, minya­
'
türün yerini de yağ l ı boya resim almıştır.
Ayrıca Avrupa r-e smini sistemli olarak öğ­
reten, böylece minyatürden yağ l ı boya resme ge­
çişi kolaylaştıran iki kurum etkili olmuştur ki,
bunlardan biri Mühendishane-i Berri-i Hümayun,
biri de M e kteb-i Harbiyye'dir. Bu iki yüksek okul­
da, Sultan 1 1 1 . Selim zamanında ( 1 795 yıl ında) re­
sim derslerinin konulmuş olması, Avrupa sanatı-
 ı

Avrupa resminin etkisindeki perspektifli resimler, XVl ll. Yüzyııın ikinci yarısında yayılmış ve Yüzyılın
sonunda görü!meye başlamıştı. Soma'daki Hızır Bey Mescidinin (1 792) mihrap nişinde bile manzara resmi
yer almıştır.

Hızır Bey Mescidinin

tavanında çiçek
resimleri.
218
 Hızır Bey
Mescidinin
duvarlarında
manzara
resimleri

Yozgat'taki Başça­
vuşoğlu Mescidinin
(yapılışı 1 800) güney
batı duvarında man­
zara resmi.
 Başçavuşoğlu Mesci­
dinin kuzey batı du­
varında manzara res­
mi.

Yozgat'taki mescit-
ten bir diğer resim:

220
;
....
nın hızla yayılmasına sebep olmuştur. Böylece
i l k Türk ressamları bu i k i yüksek okulda yetiş­
m i ş , sonraları bunların birçoğu eğiti mlerini Av­
rupa'da tamamlamıştır.
Fakat Türkiye'de batı l ı anlayışla resme g i d i ş ,
kuşkusuz, yukarıda adlarını verdiğimiz ressam­
ların ü l kemizde uyandırdığı i l g i i l e olmuştur. Ve
işin tuhaf yönü de XVl l l . yüzy ı l ı n i kinci yarısında
hızla yayılmaya başlayan perspektifli resimlerin
Konak tavanlarında olduğu kadar, dinsel gelenek­
lere aykırı olarak mescitlerde bile görülmesidir.
Modelleri doğa olan bu resimler mescitlerin du­
varların ı , korn i ş leri manzara resimleriyle süsler.
Birkaç örnek vermiş olmak için Soma'daki Hızır
Bey ( 1 792), · Yozgat'taki Başçavuşoğlu ( 1 800),
gene Yozgat'taki Çapanoğlu (1 779) camilerini
burada sayabiliriz. (Dr. Rüçhan Arık, Batılılaşma
Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadoluda
Üç Anşap Cami. Ankara, 1 973). Özellikle Batı
Anadolu'da içleri manzara resimleriyle ·doldu­
rulmuş perspektifli birçok örnek vardır. Soma'­
daki Hızır Bey Camii'nin mihrap nişinde bile
böyle bir manzara resmi görürüz.
Bir yandan İstanbul 'da çalışan Avrupalı res­
samların etkis i , b i r yandan 1 835'de Viyana'ya gi­
den İbrahim Paşa, gene 1 835'de Paris'e giden
Tevfik Paşa, 1 848'de Paris, Belçika, Viyana ve
Berlin'de çalışan Hüsnü Yusuf Bey, 1 861 'de Pa­
ris'e gönderilerek Boulanger (1 824-1888) ile Ge­
rome'un ( 1 824-1904) atelvelerinde çalışan Ah-
221
Yozgat'taki mescidin
kuzey doğu duvarın­
daki manzara resmin­
den detay.
met A l i Paşa, 1 856'da gene Paris'e gönderilen
Osman Hamdi Bey ve 1 861 'de Paris'te yetişen
Kolonel Seyyid Bey gibi ressam ların memlekete
getirdikleri i l e Batı resmi yerleşmiştir. Bu res­
samlardan çoğunun eserleri İstanbul Resim ve
Heykel Müzesi'nde bulunmaktadır.
Avrupa'ya yönelen bu hareket, İstanbul'da
3 Mart 1 883'de, Sanayi-i Nefise okulu:ıun açılıp
derslere başlanmasıyla daha da ver i m l i b i r dö­
neme girer. Bu okulun i l k müdürü, yukarda adı­
nı verdiğimiz Osman Hamdi .Bey'dir.
Bundan böyle Türkiye'deki resim hareketle­
r i , Avrupa'daki resim hareketlerine paralel ola­
rak gelişmiş, realizmden empresyonizme. eks­
presyonizmdeı:ı kübizme, kübizmden nan-figüratif
resme kadar temsi lcilerini bulmuştur. Öze l l i kle,
29 Ekim 1 923'de Cumhuriyetin i lanından sonra
Türkiye'de gelişen resim akımlarını Avrupa'daki
akımlardan ayırmağa imkan yoktur.
Bugünkü Türk resm i , dünyanın her yerinde
olduğu gibi non-f.igüratif anlayışı benimsemiş gö­
rünüyor. İ l k bakışta bu durum bir yabancı laşma
gibi görünürse de gerçekte sadece bir anımsama­
d ı r. Türk kitap "sanatında en y[!ksek yerin yazı sa­
natı olduğu bir gerçektir. Nakkaştan önce, hatta­
tın adı geçer. öte yandan, b i r tablo olan b i r yazı .
istifinden daha soyut ne olabi l i r? Nen-figüratif
akıma uyan resim sanatımız, bu tutumuyla sa­
layışı ben yuvaya bir dönüş olarak g � rürüm.
dece eski yazı sanatımızı hatırlamıştır. Bu hatır­
Osman Hamdi Bey'in •Çalgıcı Kızlar• tablosu. [Foto Sebah Juaye'nin çeKtiği fotoğraflardan).

222
 _____ .!

Osman Hamdi Bey'in

1 879'da yaptığı
· Kavuklu Genç•
tablosu.

(Foto Sebah
Juaye'nin çektiği
fotoğraflardan}

223
 ------ --
-- --------

ıg

;g

_\
 B İ B Lİ VOGRAFVA

Creswell (K.A.C.), A Short Account ot Early

İslam Uygarlığı Hakkında
Muslim Architecture, London 1958.
- Architecture (Encyclopedie · de l'Islam,
Bammate (H.), Visages de l'Islam, 2'eme ed.,
T.1.,1957).
Lausanne 1958.
Glück (H.) - Diez (E.), Die Kunst des Islam
Barthold (W.), İslam Medeniyeti Tarihi, (Fuad
(Propylaen Kunstgeschichte), Berlin 1925.
Köprülü tarafından geniş izah, düzeltme ve
Grabar (O.), Islamic Architecture and its De­
ilavelerle ikinci basım), Ankara 1963.
coration. -London 1964.
Brockelmann (K.), Histoire des Peuples et des
Grousset (R.), Les Civilisations de l'Orient
Etats Islamiques, tr. Fr. de Mr. Tazerout,
T.I.,L'Orient, Paris 1929.
Paris 1 940. (Prof. Neşet Çağatay tarafın­
Hautecoeur (L.), Histoire de d'Art T. I., (L'Art
dan Türkçeye çevrilmiştir.)
des Peuples Musulmans du VII. au XII.
Corci Zeydan, Mederiiyet-i İslamiye Tarihi, 5
siecle, chapitre X; L'Art des Pays . Musul­
cilt, çeviren: Zeki Megamiz, İstanbul 1328.
mans depuis le XII. siecle, chapitre XIII),
Devonshire (R. L.), L'Egypte Musulmane et !es
Paris 1959. _

Fonndateurs de ses Monuments, Paris

Hoag (John D.), Western Islamic Architecture,
· 'New York 1963.
1926.
Furon (R.), L'Iran. Perse et Afganistan, Paris
Kühnel (E.), Die - islamische - Kunst (Die Ausse­
195 1 .
reuropaische Kunst). Leipzig 1929. Die
Grousset (R.), et se collaborateurs, L a Civila­
Kunst 'des Islam, Stutgart 1962.
tion Iranienne, Paris 1952.
Lambert (Elie), L'Art Musulman d'Occidcnt
Halil Edhem, Düvel-i İslamiye (Stanley Lane­
'

Pool'un The Mohammadan Dynasties,
1 894, adlı eseri esas tutularak hazırlan­
mıştır), İstanbul 1927.
Hıttı (Ph.K.), Precis d'Histoire des Arabes, Tr.
Fr. de Maurice Planiol, Paris 1 950.
- History of Syria, London 1 95 1 .
Levi-Provençal (E.), Histoire d e l'.Espagne Mu-
sulmane, 3 vols. Paris 1950-1953.
Whishaw (B. and E.), Arabic Spain, London
1912.
Zeki Muhammad Hasan, Les Tulunides, Paris
1933.
İslam Mimarisi Hakkında Genel Eserler
Benoit (F.), L'Architecture. L'Orient Medieval
et Moderne, Paris 1912.
Briggs (M.S.), Muhammadan Architecture in
Egypt and Palestine. Oxford 1924.
225
Paris 1966.
Marçais (G.), L'Art de l'Islam, Paris 1946.
Marçais (G.), L'Art Musulman, Paris 1962.
Marçais (G.), L'Architecture Musulmane d'Oc-
cident, Paris 1954.
Mayer (L.A.), Islamic Architects · and their
. Works, · Geneve 1956.
Pijohan (J.), Arte Islamico (Summa Artis. His­
toria General del Arte, vo�. XII. Madrid
1949.
Richmond (E.T.), Moslem Architecture, Some
Causes and Consequences, London 1926.
.Rivoira (G.T.) Moslem Architecture. Its O �igin
and Development, Translated by G.M.N.
Rushforth, Oxford 1918.
Saladin (H.), Manuel d'Art Musulman, .T. I.,
Architecture, Paris 1907.
Salles (G.) - Les Arts Mus�lmans (L'Histoire
Universelle des Arts. Vol. IV, Paris 1939.
 Emevi Mimarisi
�lımad Fikry, La Grande Mosquee de Kairouan,
Paris 1934.
Creswel (K.A.C.), Early Muslinı Architecture,
Part I, Oxford 1932.
Gabriel (A.). Kasr el-Heir (Syria. T. VIII, 1927).
Grabar (O.), Unıayyad ··paJace» and the Abbasid
«Revolution', (Studia Islamica 1963,
XVIII).
Hamilton (R.W.), Khirbat al-Mafjar, Oxford,
1959.
Jaussen et Savignac. Les Chateaux Ar4bes de
Qoseir Anıra, Haraneh et Tuba, Paris 1922.
Lanıbert (E.), Les Origines de la Mosquee et
l'Architecture Religieuse des Omeyyades
(Studia Islanıica, VI, Paris 1956).
- Art Musulnıan et Art Chretien dans la
peninsule Iberique, Paris 1958.
Lanınıens (H.), Etudes sur le Siecle.des Onıey­
yades, Beyruth 1930.
Lore:v (E.de), L'Hellenisnıe et l'Orient dans les
Mosquee des Onıeyyades (Ars Islamica,
Vol. I, part I, 1934).
-:---- Les Mosaiques de la nıosquee des Onıey­
yades a Damas (Syria, T. XII, 1931).
Musıl (A.), Kuseir Anıra, Wien 1907.
Richmond (E.T.), The dome of the Rock in Jen.ı­
salem, Oxford 1924. .
Sauvaget (J.), Renıarques sur les Monunıents
Omeyyades. (Journal Asiatique, T: 231,
·
1939).
Stern (H.), Notes sur l'Architecture des Cha­
teaux O�eyyades (Ars Islamica, Vols XI­
XII).
Schlumberger (D.), Les Fouilles de kasr el-Heir
(1936-1938). Rapport Preliminaire (Syria,
T. XX, 1939).
Terrasse (H.), L'Art Hispano-Mauresque, des
Origines au XIIL Siecle. Paris 1932.
Abbasi Mimarisi
Aly Bahgat-Gabriel .(A.), Fouilles d'al-Foustat,
Paris 1921.
Cresweil (K.A.C.), Early Muslim Architecture,
Part II, Oxford 1 940.
Dimand (M.S.), Studies in Islanıic Ornament
(Ars Islamica, Vol. ·ıv, 1937).
Flury (S.), La Mosquee de Nayin (Syria, T. XI,
1 930).
Herzfeld (E.), Samarra, Berlin 1 907.
Godard (A.), Le Tarı Khana de Damghan (Ga­
zette des Beaux-Arts, T. XII, Decenıbre
1934).
226
Lowthian Bell (G.), Palace and Mosque at Uk­
haidir, Oxford 1914.
Viollet (H.), Fouilles a Samarra en Mesopota­
mie. Un Palais Musulman du JX. Siecle,
Paris 191 1 .
- e t Fulry (S.) - Un Monumen� des Pre­
miers Siecles de l'Hegire en Perse (Syria,
T. II, 1921).
Fatımi Mimarisi
Berchem (M. Van), Notes D'Archeologie Arabe.
Monuments et Inscriptions Fatimides
(Journal Asiatique, T. XVII - XVIII, 1891).
Brigss (M.S.), Muhammadan Architecture of
Egypte and Palastine, Oxford 1924.
Creswell (K.A.C.), The Muslim Architecture of
Egypt, Part I, Oxford 1952.
Hautecoeur (L.), et Wiet (G.), Les Mosquees du
Caire, 2 vol. Paris 1932.
Marçais et Golvin (L.), La Grande Mosquee de
Sfax, Tunis 1960.
Prisse D'Avennes, L'Art Arabe d'apres les Mo­
numents du Caire, Paris 1878.
Gazneli ve Selçuklu Mimarisi
Arseven (C.E.). Türk Sanatı Tarihi, I-X. Fas.
İstanbul 1 954-1959.
Bombacı (A.) , Introduction to thc Excav<ıtions
at Ghazni (Rcrırintcd from East And West,
New Series, Vol. 1 0 , Nos. 1-2, March-June
1 959).
Dibac (Y.). Rahnumfı-i Asar-ı Tarihi Azerbey­
can-ı Şarki, Tebriz 1332 ( 1 9 1 3) .
Diez (E.), Aslanapa (O.), Türk Sanatı, İ stanbul
1955.
Eldem (Halil Ethem), Anadolu'da Selçuklu Abi­
deleri_ (Halil Edhem Hatıra Kitabı, Anka.
ra 1 947).
Erdmann (K.), Notizen zum Inneranatolischen
Karavansaray. Beobachtungen auf einer
Reise im Juli 1953 (Kunst des Orients, II
1955).
- Zur türkischen Baukunst seldschu-
kischer und osmanischer leit (İstanbuıer
Mitteilungen, 8, 1958).
- Seraybauten des dreizehnten und vier­
zhnten Jahrhunderst in Anatolien (Ars
Orientalis, III, 1959).
- Das anatolische Karavansaray I-II. Ber­
lin 1961.
Flury (S.), Le Decor Epigraphique des Monu­
ments d.e Ghazna. (Syria, T. VI, 1925).
Gabriel (A.), Türk Sanatı ve Tarih-i Sanattaki
Mevkii, Çeviren: A. Vahid (Hayat, 40. Sayı,
1927).
- Monuments Turcs d'Anatolie, 2 Vols,
Paris 1931-1934.
- Le Mescid-i Djum'a d'Isfahan (Ars Is­
lamica, Vol. II, Pt. I, 1935).
- Voyages Archeologiques dans la Turquie
Orientale, 2 Vols, Paris 1940).
Glück (H.), Türk Sanatı (Yeni Mecmua, 59-60.
Sayı, 1918).
- Küçük Asya'da S'elçuk Sanatı, Çeviren:
Köprülüzade Ahmet Cemal (Hayat, 23: Sa­
yı, 1927).
Türk Sanatının Dünyadaki Mevkii (Türki­
yat Mecmuası, III. Cilt, 1935).
Godard (A.), Historique du Masdjid-e Djum'a
d'Isfahan (Athar-e Iran, T. 1, Fasc II, 1936).
L'Art de !'Iran, Paris 1962.
- L'Origine de la Madrasa, de la Mosquee
-
et du Caravanserail a Quatre Iwans (Ars Is­
lamica, Vols. XV-XVI, 1951).
Katoğlu (Murat) , XIII. Yüzyıl Anadolu Türk
Mimarisinde Külliye (Belleten No: 123,
Temmuz 1967).
Lloyd (S.), Rice (D.S.), Alanya ('Ala'iyya), Lon­
don 1958.
Löytved (J.H.), Konia. Inschriften der Seldschu­
kischen Bauten, Berlin 1907.
Mende! (G.), Les Monuments Seldjoukides en
Asie Mineure (La Revue de !'Art Ancien et
Moderne, T. XXIII, 1908).
Oral (Z.), Kubad Abad Çinileri (Belleten, XVII,
Cilt. 66. Sayı, 1953).
- Konya'da Alaüd-din Camii ve Türkeleri.
I - Yapılar, Kitabeler (Yıllık Araştırmalar
Dergisi., I . Sayı, 1957). İlahiyat Fakültesi.
- Konya'da Sirçalı Medrese (Belleten, Sa­
yı 99, Ankara 1961).
Özgüç (T.), Akok (M.), Melik-Gazi Türbesi ve
Kalesi (Belleten, XVIII. Cilt 7 1 . Sayı, 1954). ·
- Sarıhan (Belleten, XX. Cilt, 79. Sayı,
1956).
- Alayhan, Öresun han ve Hızırilyas Köş­
kü (Belleten, XXI. Cilt, 8 1 . Sayı 1957).
- Ağzıkara Han (Yıllık Araştırmalar Der­
gisi, I. Sayı, 1957). A. Ü. İlah. F.
- Üç Selçuklu Abidesi: Dolay Han, Kesik
Köprü Kervansarayı ve Han Camii (Belle­
ten, XXII. Cilt, 86. Sayı, 1958).
Pugaçenkova (G.A.), Puti Razvitiya Arhitekturi
yujnoğo Turkmenistana Pori Rabaladeniya
i Feodalizma, Moskova, 1958 (Rusca).
Riefstahl (R. M.), Turkish Architecture in
South-western Anatolia, Cambridge 1931.
Rosintal (J.), Pendentifs, Trompes et Stalacti­
des dans l'Archtecture Orientale, Paris
1928.
- Le Reseau, Forme Intermediaire Perse
Inconnue Jusqu'a Present, Paris 1937.
- L'Origine des Stalactides, Paris 1938.
Ruhen (W.), Kırşehir'in Dikkatimizi Çeken Sa­
nat Abideleri, Çeviren: A. İtil, .(Belleten,
XI. Cilt, 44. Sayı, 1947).
Sarre (F.), Reise in Kleinasien, Berlin 1896.
- Denkmaler persischer Baukunst, Ber­
lin 1910.
- Der Kiosk von Konia, Berlin 1936. (Kon­
ya Köşkü, Çev. Şehabettin Uzluk, T.T.K.
Sauvaget (J.), Observations sur quelques Mos·
1969).
quees Seldjoukides (Annales de l'Institut
d'Etudes Orientales de la Faculte des Lett­
res de l'Universite d'Alger, T. IV. 1938)
- Les Monuments Historiques de Damas,
Beyruth 1932.
Scerrato (U.), The First Two Excavation Cam­
paigns at Ghazni, 1957-1958. (Reprinted
from East And West, New Series, Vol. 10,
Nos. 1-2, March-June 1959).
Schlumberger (D.), The Ghaznavid Palace of
Lashkar-i Bazar (The Illustrated London
News, March 2�-1950).
- The Great Palace of Mahmud in Afga­
nistan (The Illustrated London News, June
16-1951).
- A Propos du Pal.a is Ghaznevide de Lash­
kari Bazar (Syria, XXIX, Fasc. 3-4, 1952).
Schroeder (E.), Architecture of Islamic Iran . .
The Seljuq Period (A Survey o f Persian
Art, Vol. II, Oxford 1939, 981-1045. s.)
Uzunçarşılı (İ.H.), Tokat, Niksar, Zile, Turhal,
Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye
Merkezlerindeki Kitabeler, İstanbul 1 345-
1927.
- Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin,
Çay, İshaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas,
· Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir'­
deki Kitabeler ve Saruhan, Aydın, Mente­
şe, İnanç, Hamit Oğulları Hakkında Ma­
lumat, İstanbul 1347-1929.
Ülgen (A.S.), Kırşehir'de Türk Eserleri (Vaki.f­
lar Dergisi, II. Sayı, 1 942).
Ünal (Rahmi-Hüzeyin) Les Monuments Isla­
mique anciens de la ville d'Erzurum et de
sa region, Paris 1968.
227
Ünsal (B.), Turkish Islamic ,Architecture, Lan­
don 1959.
Yetkin (S.K.), La Medersa aux «Ueux Minarets»
d'Erzurum (La Revue Française, No. 64,
Janvier 1955, Paris).
- The Mausoleum of Mama Hatun (The
Burlington Magazine, Vol XCIX, No. 650,
May 1957, London).
- The Turbeh of Gumaç Hatun, A. Seljuk
Monument (Ars Orientalis IV. 1961).
ilhanlı ve Timurlu Mimarisi
Byron (R.), Pope (A.U.), Ackerman (Ph.) The
Architecture of the Islamic Period. Timfı­
rid Architecture (A Survey of Persian Art,
Vol. II, 1 1 19- 1 1 64. s.).
Cohn-Wiener (E.), Turan. Islamische Baukunst
in Mittelasien, Berlin 1930 . . .
- Les .Mosquees de Semerkand, Le Gour
Esin (E.), Türkistan Seyahatnamesi, Ankara
Emir, Saint Petersbourg 191 1 .
1959. .
Godard (A.), The Architecture of the Islami<..
Period. The Mausoleum of Oljeitü at Sul­
taniva (A Suivey of Pers1an Art, Vol II
Oxford 1939, 1 103- 1 1 18, s.).
Pope (ı\.U.), Tpe Architecture of the Islamic
Period. The Thirteenth Century (A Survey
of Persian Art, Vol. II, Oxford 1939, 1 046-
105 1 . s.);
- The Architecture of the Islamic Period.
The Fourteenth Century (A Survev of Per­
sian Art, Vol. II, Oxford 1939, 1052-1 102.
s.).
Pugaçenkova (G.A.), Semerkand-Buhara (Rus­
ca) Moskova 196 1 .
Sarre (F). Denkmaler persischer Baukunst,
Berlin 1910.
Wilber (b.N.), Architecture of Islamic Iran.
The il Khanid Period, New Jersey 1955.
Eyyubi ve Memluk Mimarisi
Hautecoeur (L.), Wiet (G.), Les Mosquees du
. Caire, 2 Vals, Paris 1 932.
Mayer (LA.), The Building ot Oaytbay, London
1938.
Sauvaget (J.), Les Monuments .Ayvoubides de
Damas, 4. Livre. Paris 1938-1950.
- Caravansarails Syriens du Moyen - Age
(Ars Islamica, Vol. VI, Pt. I, 1939).
22i
Murabıtların, Muvahhidlerin,
Merini ve Nasrilerin Mimarisi
Balbas (L.T.), Arte Almohade, Arte Nazari, Ar­
te Mudejar (Ars Hispaniae. Historia Uni­
versal del Arte Hispanico, Vol IV) .\.fadrid
1 949.
Basset (H.), Terrasse (H.), Sanctuaires et fcr-
teresses Almohades (Hesperis, T. V. Paris
1932) .
Caille (J.), La Mosquee de Hassan a Rabat,
2 Vals. Paris 1954.
Champdor (A.), L'Alhambra de Grenade, Pari5
1952.
Gomez-Moreno (M.), El Arte Espanol Hasta
Los Almohades Arte Mozarabe (Ars His­
paniae. Historia Universal del Arte His­
panico, Vol. III) - Madrid 1 95 1 .
Kühnel (E.), Maurische Kunst, Berlin 1 924. ·
Marçais (G.), L'Architecture Musulmane d'Oc­
cident, Paris 1954.
- Tlemceri, Paris 1950.
Meunie (J.), Terasse (H.), La Premiere Mosquee
Almohade de Marrakech (Recherches Ar­
cheologiques a Marrakech, Paris 1952, 33-
52. s.).
Ricard (Pr.), Pour Comprendre l'Art Musulman
dans l'Afrique du Nord et en Espagne, Pa­
ris 1 924.
Sordo (E.), Moorish Spain, New York 1963.
Terrasse (Ch.), Medersas du Maroc, Paris 1929.
Terrasse (H.), Le Grande Mosquee de Taza,
Paris 1943.
- La Mosquee des Andalous a Fes,_Paris
1942.
- La Grande Mosquee Almohade de
Seville, Paris 1928.
- Le Decor des Portes Anciennes du Ma­
roc (Hesperis, T. III, 1923) .
- Islam d'Espagne, Paris 1958.
- L'Art Hispano-Mauresque. Des Origines
au XIII. Siecle, Paris 1932.
Terr:asse. (H.) - Hainaut (J.) , Les Arts Decoratifs
au Maroc, Paris 1925.
Safevi Mimarisi
Godard (A.), Isfahan (Athar-e Iran, T. II, Fasc.
I. 1937) .
Period . The Safavid Pcriod (A Survev of
Pope (A.U.), The Architecturcs of the Islamic
Persian Art, Vol. II, Oxford 1 939, 1 165-1225.
s.) . .
Sarre (Fr.), -nenkmaler Persischer Baukunst,
Berlin 1910.
Siroux (M.), Caravanserails d'Iran et Petites
Constructions Routieres, Le Caire 1949.
Hindistan'da Türk İslam Mimarisi
Bayur (Y.H.), Hindistan Tarihi, II. Cilt, Anka­
ra J 947.
Briggs (M.S.), Muslim Architecture in India
(The Legacy of India, Oxford i951, 223-255.
s.).
Brown (P.). Indian Architecture (The Islamic
Period), Bombay 1952.
Chaghatai (M.A.), Le Tadj Mahal d'Agra, Bru­
xelles 1938.
- The Architect of the Taj Mahal of Agra
and its Place in Wolrd Architecture, Lahore
1955.
Fergusson (J.), History of Indian and fü"stem
Architecture, Landon 1910.
Grousset (R.), L'Inde, Paris 1949.
Havell (E.B.), Indian Architecture, Landon
1913.
- A Handbook of Indian Art, Landon
1920.
Maricq (A.), The Mystery of the Great Minarett:
The Remarkable and Isolated 12. Century
Tower of Jham, Discovered in Unexplored
Afghanistan (The Illustrated London News,
January 10, 1959).
- et Wiet (G.), Le Minaret de Djam. La
Decouverte de la Capitale des Sultans Gho­
rides (XII-XII. Siecle) - Paris 1959.
Smith (V.A.), A History of Fine Art in India
and Ceylon, Oxford 1930.
Terry (J.), The Charm of Indo-Islamic Archi­
tecture. Landon 1955.
Beylikler Devri ve Osmanlı Mimarisi
Ağaoğlu (M.), Fatih Camiinin Şekl-i Asllsi ve
· Türk San'at-i Mimarisindeki Yeri (Hayat
Mecmuası 45. Sayı. 1927).
- The Fatih Mosque at Constantinople
(The Art Bulletin, Vol. XII. No. 2, 1930).
Anhegger (R.), Eski Fatih Camii Meselesi (İs­
tanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Tarih
Dergisi, VI. Cilt, 9. sayı, 1954).
Aslanapa (O.), Edirne'de Osmanlı Devri Abide­
leri, İstanbul 1949.
- Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri,
İstanbul 1949.
- Turkish Art and Architecture, Landon,
1971.
229
ı\yverdi (E.H.), Fatih Devri Mimarisi, İstanbul
1953.
- Hüsrev Paşa Türbesi, İstanbul 1955.
Ank, Rüchan, Batılılaşma Dönemi Türk Mima­
risi Örneklerinden Anadoluda Üç Ahşap ..
Cami, Ankara, 1973
Baltacıoğlu (İsmail Hakkı), Türk Sanatlarının
Tetkikine Medhal (İlahiyat Fakültest Mec­
muası I. sene, 2. Sayı Mart 1926).
Corbett (S.), Sinan, Architect in Chief to Sulei­
man the Magnificent (The Architectural
Review, Vol. 1 1 3 , Nr. 677, May 1953.).
Çetintaş (S.), Türk Mimari Anıtları. Osmanlı
Devri, 2 Cilt, İstanbul 1946-1952.
Diez (E.), Aslanapa (O.), Koman (M.M.) Kara­
man Devri Sanatı, İstanbul 1950.
Diez (E.), - Aslanapa (O.), Türk Sanatı, İstan­
. bul 1955.
Egli (E.), Sinan. Der Baumeister Osmanischer
Glanzzeit, Zürich 1954.
Emler (S.), Topkapı Sarayı Restorasyon çalış­
maları. İst. 1963. (Ayrı basım).
Gabriel (A.), Les Mosquees de Constantinople
(Syria, T. VII, 1926).
- Bursa'da Murad T Camii ve Osmanlı
Mimarisinin Menşei Meselesi, Vakıflar Der­
gisi, II. Sayı, 1942).
- Mimarlık Bakımından Türkler .İstan­
bul' a Neler Getirdi? (Resimli Hayat ilave­
si, İstanbul 1953).
-Une Capitale Turque. Brousse, Pari-s
1958.
Glück (H.), Osmanlılarda Mimari (Hayat Mec­
uası, II. Sayı, 1927).
Goodwin (G.), A. History of Ottoman Architec­
ture, Landon, 1971.
Gurlit (C.), Die Baukunst Konstantinopels,
Berlin 1912.
Halil Ethem, Topkapı Sarayı, İstanbul 193 1 .
- Camilerimiz, İstanbul 1933.
Jerphanion (G. de), Melanges d'Aicheologie
Anatolienne, Beyruth 1928.
Kepecioğlu (K.), Bursa Hanları, Bursa 1935.
Kızıltan (A.), Anadolu Beyliklerinde Cami ve
Mescitler, İstanbul 1958.
Kunter (H.B.) - Ülgen (A.S.), Fatih Camii (Va­
kıflar Dergisi, I. Sayı, 1938).
Kuran (A.), İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Ca­
mi, Ankara 1964.
- The Mosq1:1e in Early Otton.ıan Archi­
tecture, Chicago 1968.
Migeon (G.), Sakisian (A.), La Ceramique d'Asie­
Mineure et de Constantinople (La Revue
 de !'art Ancien et Modern, T. XLIII - XLIV,
1923).
Otto-Dorn (K.), Das Islamische Iznik, Berlin
1941.
Öz (T.), İstanbul camileri, Ankara 1962.
Rifat Osman, Edirne Sarayı, Ankara 1957.
Ülgen (A.S.), İznik'te Türk Eserleri (Vakıflar
Dergisi, I. Savı. 1938).
- Kırşehir'de Türk Eserleri (Vakıflar
Dergisi, II. Sayı, 1 942).
- Niğde'de Akmedrese (Vakıflar Der�isi,
II. Sayı, 1942).
İslam Ülkelerinde Heykel ve Resim
Ağaoğlu, Mehmet, The Landscape of an Antho­
logie Manuscript of the year 1398 A.D. (in­
Ars Orientalis, VoL III Part I) University
·
of Michigan Press, 1936.
Akalay, Zeren, Tarihi Konularda Türk Minya­
türleri, Sanat Tarihi Yıllığı, III, s. 1 5 1 -
116
Anafarta, Nigar, Hünername minyatürleri ve
sanatçılan Doğan Kardeş yay. İst. 1969.
, tales de la Collection Goloubew au Musee
Arnold, Thomas W., Painting in Islam, Oxford,
1928.
Arnold, Thomas W., Bihzad and his paintings
in the zafarnameh, Landon 1930.
Atasoy, Nurhan, 1558 Tarihli Süleymanname
ve Macar Nakkaş Pervane, Sanat Tarihi
Yıllığı III, s. 167 - 196
Atasoy, Nurhan, III. Murad Şehinşahnamesi
sünnet düğünü bölümü ve Philadelphia
Free Library'deki iki minyatürlü sayfa,
Sanat Tarihi Yıllığı V, s. 359 - 387
<\teş, Ahmet, Un vieux poeme romanasque Per­
san: Reci.t de Warqah et Gulshah, Ars
Orientalis. Yol. 4, 1961, University of Mi­
chigan.
Barret, D. E., Persian Palnting of the Four­
teenth Century, Landon 1952.
Binyon, L., Wilkinson, J.V.S., and Gray, B. Per­
sian Miiıiature Painting London, 1933.
Blochet, E., ,Musulman Painting, XII th . XVII
th Century, London 1929.
Brown, P., Indian Painting under the Mughals,
Landon, 1924.
Cezar, Mustafa, Sanatta Batıya açılış ve Osman
Hamdi, İst. 1 97 1 .
230
- Yenicami (Vakıflar Dergisi, II. Sayı,
1 942).
Ünsal (B.), Turkisch İslamic Architecture, Lon­
don 1 9S9.
Vogt-Göknil (U.), Les Mosquee Turques, Zurich
1953.
Wilde (H.), Brussa. Berlin 1909.
Wulzinger (K.), Die Apostelkirche und die Meh­
medije zu Konstantinopel (Byzantion, T.
\Vulzinger (K.), Wittek (P.) - Sarre (F.), Das Is­
VII, 1 932).
lamische Milet, Berlin 1935.
Çağman, Filiz, Şahname-i Selim . Han ve Min
yatürleri, Sanat Tarihi Yıllığı, V, s. 41 1 -
442.
Çiğ, Kemal, Türk ve İslam Eserleri Müzesinde�
ki Minyatürlü Kitapların Kataloğu, Şarki<
yat Mecmuası, cilt 3, s. 52-62, İstanbul
1959.
Coomaraswamy, A. M., «Les Minuatures orien­
Fine Arts of Bostan» (Ars Asiatica, t.
XIII. Bruxelles, 1919)
Dimand , M. S., A Handbook of Mohammedan
Art, Second edition, New York, 1947.
Ethem, Halil, Elvah-i Nakşıye Koleksiyonu,
sadeleştirilmiş 2. baskı, İst. 1970.
Edhem, Fehmi, et Stchoukine, İvan, Les Ma­
nuscripts Orientaux Illustres de la Bibli­
otheque de I'Universite de Stambul. Paris
1933.
Esin, Emel, Turkish Miniature Painting. Char­
les E . Tutle Co, Rutland, Vermont ancl
Tokyo, Japan, 1960.
Ettinghausen, Richard, Turkish Miniatures,
Mentore, Unesco Art Book, 1965.
Gray, B., La Peinture Persane, Geneve, 1961.
Grube, Ernst, Classical Style in Islamic Pain­
ting, 1968
Guest, G. D., Shiraz Painting in the sixteenth
Century, Washington, 1949.
de f· Art Mondial, New York, 1956.
Iran, l\.1!niatures Persanes, Collection Unesco
Karatay, Fehmi, Topkapi Sarayı Müzesi Kütüp­
naesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, 2 cilt,
İstanbul, 196 1 .
Kühnel, E., Doğu İslam Memleketlerinde Min·
yatür, Türkçeye çevirenler: S. K. Yetkin - Magazine. Vol. 87. pp. 224-232, 1945.
M. Özgü, Ankara, 1952.
Kühnel, E., History of Miniature painting and
drawing (Pope'un başkanlığında bir heye­
tin yazdığı A survey of Persian Art adında-
ki kollektif eserin III. ve V. ciltleri, Ox·
ford, 1939).
Lukens, Marie G., The fifteenth century Minia·
tures (The Metropolitan Museum of Art
Bulletin, May 1967).
Meredith - Owens, G. M., Turkish Miniatures,
in British Museum, Landon, 1963.
Minorsky, V., The Chester Beatty Library. A
catalogue of the Turkish Manuscrlpts and
Miniatures. With an introduction by the
fate J.V.S. Wilkinson, Dublin, 1958.
Minovi, M., Robinson, B. W., Wilkinson J.V.S.
and Blochet, E. The Chester Beatty Lib·
rary, A catalogue of the Persian Manus­
cripts and Mihiatures, Dublin 1960.
Öğütmen, Filiz, Minyatür Sanatından Örnekler.
XII-XVIII yüzyıllar arasında, İstanbul
1966.
Öz, Tahsin, Hünername ve Minyatü'rleri. Güzel
Sanatlar Dergisi, Sayı I, İstanbul 1939.
Renda, Günsel, Topkapı Sarayı Müzesindeki
H. 1321 no.lu Silsilename'nin minyatürle­
ri, Sanat Tarihi Yıllığı� V, s. 443 - 495
231
Sakisian, A, Turkish Miniatures, Burlington
Stchoukine, Ivan, La Peinture Turque d'apres
les Manuscripts illustres 1 ere Partie (1 520-
1622) Paris, 1966.
La Peinture Turque d'apres les Ma.nus­
cripts illustres 2eme Partie (1623-1773).
Paris 197 1 .
Stchoukine, I., La Peinture Indienne a l'epoque
des Grands Moghols, Paris 1929.
Stchoukine, I., La Peinture Iranienne sous les
demiers Abbasides et les 11-Khans, Bruges,
1936.
Stchoukine, I., Les Peintures des Manuscrits
Timourides, Paris, 1954.
Togan, Z. V., On the Miniatures in İstanbul Lib­
raries, İstanbul 1963.
Turkey-Ancient Miniatures. Preface: Richard
Ettinghausen. Introduction: M. İpşiroğlu
and S. Eyuboğlu. New York Graphic So­
ciety, (Unesco World Arts Series) New
York. 1961.
Yetkin, S. K., L'ancienne Peinture Turque, Pa­
ris, 1970.
Yetkin, S. K., Lütfü Aptullah, Şimdiye ka­
dar adı ve eseri biUnmeyen büyük bir Türk
Ressamı, Milliyet Gazetesi, 2 Temmuz 1966.
 İNDEKS

A Alaeddin Keykubat, I. : 1 1 8, 1 1 9
Alaeddin Mehmet (Nakkaş) : 201
Alaeddin Türbesi. Veramin'de : 78
Al aeddi n Köskü : 1 1 8
Abbas (Şah) : 55, 1 3 1 , 133, 199 A lfüyf..: Sarayı : 1 1 7
Abbasiler : 7, 1 1 , 30, 3 1 , 45, 55, 7 1 , 1 1 3, 145, 1 88 Alara Ham : 1 2 1 , 122, 123, 1 3 3
Abdullah Buharı : 213, 214, 2 1 5 Aleviyan Kümbedi ·: 5 1
Abdullah bin Zübeyr : 179 Ali, İlyas Alinğlu (Nakkaş) : 63
Abdullah Han Medresesi. Buhara'da : 1 66 Ali Kazvini : 5 1
Abdullah, Lütfü : 208, 2 1 0 Ali Kulu (Nakkaş) : 204
' .
Abdullah ibn el-Fazl : 1 9 1 , 204 Ali, Nessefli : 8 1
Abdurrahman, I. : 24, 28, 29 Ali Şir Nevai : ) 97
Abdurrahman, II. : 24, 1 1 2 Ali Tusi Türbesi : 72
Abdurrahman III. : 29, 1 1 2, 126, 179 Ali Kapı : 130, 1 7 1
Abdülcelil Çelebi : Bkz. Levni Allah Kulu H a n Medresesi : 100
Abdülfettah (Ressam) : 204 Alp Arslan : 1 54
0
Abdülgani (Ressam) : 204 Ampir : 89
Abdülmecid : 2 1 7 Amr. Camii : 22
Abdül-Melik : 24 Amr İbnül As : 7, 1 8
Abdül-Mümin : 38, 170, 1 9 1 Anadolu Beylikleri : 59, 66, 69, 86, 87, 1 0 1 . 102
Acaib-ül Mahlukat : 2 1 0 Anadolu Selçukluları : 1 1 , 47, 5 1 , 59, 72," 77, 9 1 , 92,
Acem-i ibn Ebu Bekr : 72 94, 1 15 , 1 17, 154, 156, 174, 1 9 1 , 193
Adiliye Medresesi. Şam'da : 102 Anupşatar (Ressam) : 201
Ağaoğlu Mehmed : 66 Arabesk : 87, 93, 97, 146. 147, 150, 1 5 1 , 153, 170, 174,
Ağa Mi re k : 199 181
Ağzıkara H'ln : 122, 124 Arap : 1 7 1 , 1 9 1
Ahmed, I. ; 214 Ardistan Mescid-i Camii : 153
Ahmed, III. : 213, 2 1 7 Arık, Rüçhan (Dr.) : 221
Ahmed, Tolunoğlu : 3 1 Arz Odası : 1 3 5
Ahmed, Yesevi : 163 Asf:ır, Asuri : 1 1 , 2 0
Ahmed, İbrahim oğlu : 5 1 Atabey Ertokuş Medresesi : 92
Ahmed (Mimar) : 86 Ateş, Ahmet (Prof.) : 1 9 1
Ahmet Nakşi : 2 1 1 , 2 1 3 Atik Ali Paşa Camii : 66
Ahmet Ali Paşa : 221 Ayasofya : 30, �9
Ahmet Şah : 48 Ayasofya Mescidi. Akşehir'de : 30
Ak Medrese : 1 0 1 Aybek, Kutbeddin : 56
Akçakale Kervansarayı : 9 1 , 125 Aynüddevle· : 1 9 1
Akdeniz ve Karadeniz Medreseleri : 103 Ayyuki : 1 9 1
Alaeddin Camii : 48, 75, 95 Aziz (Sultan) : 135

23;3
 B Boppe, A. : 2 1 7
'3ou1anger : 221
Bab-ı Hümayun : 1 3 5 rlritish Museum : 196, 199
Babu'l·Amma : 1 14, 14t: Buhari : 179
Buruciye Medresesi : 72, 92, 93, 153, 174
1 99 Bustan ile Gülistan : 196, 197
Babür : 1 8 1
Babürlü, Babürlüler : 1 1 , 56, 58, 85, 134, 1 74,
Bü ı en d Dervaza : 58
200, 201
Babüs-Saade : 1 35
c
Babü's Selam : 1 3 5
Baghavati (Ressam) : 200
Bağdat : 7, 1 9 1 , 196
Cacabey Medresesi 72, 92

Bağdat Köşkü : 1 35, 175

Cam Minar : 58
Cami : 1 8-70, 170
Bağ'ı Dilküşa : 179
Cami Mescid. Ecmir' de : 56
Bahai Tapınağı : 78
Camiü'l-Keb!r. Taza'da : 43, 44
Baki : 204
Balacı Hatun Türbesi : 77 Camiü't Tevarih : 195, 1 96

Balıkhaııe Kapısı : 1 3 5 Caraffe, Armand - Charles : 2 1 7

Balkuvara : 1 14 Cartier, Louis : 197

Bara Kümbet Camii : 58 Cassas, L.F. : 2 1 7

Barbaros : 204, 205 Castellan : 2 1 7

Barda Müzesi. Tunus : 1 85 Celaleddin Karatay (bin Abdullah) 94, 95

Barok : 48, 70, 134, 153 Celal Hatun : 1 8 1

B asawan (Ressam) : 200 Celi : 1 7 3
Başan Kervansarayı : 1 25 Cem Sultan : 88
Başçavuşoğh.ı Mescidi : 2 1 9 - 221 Cerrahiye-i İlhaniye : 204
Baştak Sarayı : 1 30 Cevsaku'I - Hakani : 1 1 4-1 1 6, 1 82
Batı Sarayı : · 1 53 Cezayir Ulu Camii : 37
Batıniler : 45 Charles - Quint : 1 26, 128, 129
Baybars Camii : 55, 1 3 0 Chester Beatty Library : 208
Baykara, Hüseyin (Sultan) : 197 Cihan Şah : 54
Baysungur Mirza : 196 Cihangir : 134, 174, 200, 201
Baysunguri, Cafer : 196, 197 Creswell : 9 1
Bedesten : 1 37
Cuma Camii, Hive'de : 100
Bedreddin, Semerkantlı : 8 1
Bedrül·Cemali : 37
Cuma Mescitleri : 9 1
Cuneydu's Sultani (Nakkaş)
Bellini, Gentille : 203
196

Beni Ahmer : 1 2 6
Beni Nasr : 1 2 6
ç
Berberiler : 26
Berkuk : 35 Çundarlı Hayreddin Paşa : 63
Beşare Bey Mescidi : 60 Çelebi Mehmed (Sultan) : 63, 103
Bcyazıd Camii : 66, 69 Çelebi Sultan Medresesi : 1 03
Beydeba : 1 9 1 , 1 95 Çin : 168, 195, 196
. Beytu'l Hikme : 7 Çifte Kümbet : 75
Bibi Hanım Camii : 52, 53 Çifte Minareli Medrese. Erzurum : 92, 93, 1 56
Bihzad, Kemaleddin : 197, 199 Çifte Minareli Medrese. Sivas : 92, 155
Birinci Keykavus Şifahanesi : 72 Çini : 63, 69, 87, 89, 93, 94, 97, 107, 1 1 8, 175, 176, 193
Birinci Keykavus Türbesi : 75 Çinili Köşk : 1 3 5 , 136, 175
. Bişan Das (Ressam) : 200 Çiterman (Ressam) : 201
Bitki Süsleme : 1 4 1 , 1 5 1 Çukur Medrese : 9 1
Bizans, Bizanslı : 1 1 , 2 1 , 107 Çihil Sütun : 1 30, 199

234
 D El-Mustansır Billah : 188
Elhamra Sarayı : 126, 127, 1 28, 129, 1 4 1 , 142, 143.
145, 170, 1 7 1
Dara Şikuh (Şah Cihan'ııı o i! l u ) : 201 Emevi, Emeviler : 1 1 , 1 8 , 24, 26, 29, 30, 7 1 , 1 0 5 , 106,
Darir (Mustafa) : 208 108, 1 1 0, 1 1 2, 1 13 , 139, 140, 144, 145, 188, 1 9 1
Darüşşifa. Divriği : 50, ı 58 Emin Han Medresesi : 100
Daswanth (Ressam) : 200 Emir Ali Türbesi : 86
Daya Hatun Kervansarayı : 125 Emir Kamereddin Türbesi : 75
De Fauray, Antoine : 2 1 7 Emiı; Saltuk Türbesi : 75
Değirmen Kapısı : 1 3 5 Emir Şahi (Nakkaş) : 196
Dehbid Kervansarayı : 1 3 2 , 1 3 3 Emir Yavtaş Türbesi : 75
Delhi Cami-Mescidi : 5 9
Delhi Sultanları : 56 Endülüs : 23, 24, 126, 140, 143-145, 170, 171
Demir Kapı : 135 Ermi taj Müzesi : 163
Demotte Şehnamesi : 196 Erzen Hatun Türbesi : 72
Derviş Bey (Ressam) : 204 Eski Bedesten : 137
Dini Mimari : 17- 104 Eski Cami. Edirne : 59, 65
Dioscorides : 1 9 1 , 204 Eski Saray : 1 3 5
Divriği : 48, 1 58 Es - Sahriç Medresesi : 100
Divriği Ulu Camii : Bkz. Ulu Cami. Divriği. Evdir Hanı. : 1 1 8, 1 1 9
Döner Kümbet : 75, 77
·
Evrengzib : 201
Eyyubi, Selahaddin : 24, 102, 130
Eyyubller : 7, 102, 168
Ezraki : 179
E

F
Ebabil : 2 1 0
Ebrehe : 2 1 0
Fahr Ali : 8 1
Ebu Ali el-Farisi : 179
Fatımiler : 7, 1 l , 33 34, 35, 36, 55, 7 1 , 1 1 5 , 149, 1 50,
Ebu Bekir : 209
I S I , 153, I68, 184, 185, 1 86, 188
..

Ebu - İnaniye : 1 0 1
Fatih : B � z. Mehmed, II. Fatih
Ebu'! Faz] : 200
Fatih Camii : 66
Ebu'! Hasan (Ressam) : 200
Ferruh Beg (Ressam) : 200
Ebu'! Kasım Muhammed : 1 1 5
Fethpür Camii Mescidi : 58, 59
Ebu Said Bahadır Han : 5 1
Firdevs! : 1 96
Ebu Said ibn Ebi'l Khayr : 179
Firuz Ağa Camii : 66
Eğret Han : 124
Floire et · Blanchc - Flore 191
Eğri Fetihnamesi : 2 10
François, I . : 204, 205
Ekber : 58, 174, 199-201
El-Akmer Camii : 35, 37
Frcsko : 20, 107
Friz : 1 5 1 , 170
El-Amir (Halife) : 35
El-Amiriyye : 144
Fustat : 7, 1 8 , 22, 3 1 , 33, 7 1 , 144
Fuzuli : 204
El-Arus : 1 8
El-Asker : 1 1 5
El-Attarin : 1 0 1 G
El Aziz Billah : 1 8 5
El Cuyuşi Camii : 36, 37, 1 52 Garret, Robert : 197
El-Ezher Camii : 33, 34, 36, 150, 153, 170 Gazan Han : . 5 1 , 78, 126, 195
El-Faiz bi-Nasrillah : 35 Gazne, Gazneliler : 1 15, 153
El-Hakim Camii : 36, 1 50 Gazneli Mahmud : 1 1 5, 1 17, 153, 179, 1 9 1
El-Katayi : 3 1 Genceli Nizami : 204
El-Mansur : 26, 27, 45, 1 1 3 Genç Osman : Bkz. Osman, II.
El-Muntasır : 17, 7 1 Geometrik Süsleme : 23, 142, 143, 174, 175
235
Gerome : 221 ·
Gevher Şad Camii : 52
Gırnata : 126, 142, 1 7 1
Gıyaseddin : 196
Gıyasüddin Ebu'l Feth Muhammed : 58
Giotto : 171
Godard, Andre : 9 1
Gotik mimari : 25
Gök Medrese. Amasya : 72, 75
Gök Medrese. Sivas : 47, 93, 94, 98, 1 2 1
Gök Medrese. Tokat : 92
Gök. Mescit : 54, 1 64
Gömeç (Gümaç) Hatun Türbesi
Guillaume, I I . : 1 15
Gupta : 58
Gur-i Mir : 8 1 , 82, 167
Güdük Minare : 60, 75
Gülçe : 155
Gülistan Müzesi : 197.
Gümüş-Tekin Medresesi 91
H Hunhar (Ressam) : 201
Hacay-i Kirman! : 196 .
Hacı bin Musa (Mimar) : 63
Hacı tvaz (Mimar) : 63, 68
Hacıyü'l - Mevlevi : 1 9 1
Hakem, I I . : 25, 26, 29, 1 12
Halifet Gazi Türbesi : 75
Halil (Nakkaş) : 196
Halil Bey Camii : 61
Hamse : 196 - 199
Hanekah : 1 0
Hanlar : 137
Hariri : 191
Harunur Reşid : 1 1 3
Hasan Camii : 38, 43
Hasan Padişah Türbesi : 75
Hasan Paşa (Nakkaş) 210
Hatai : 63, 174
Hatice Sultan : 2 1 7
Hatuniye Medresesi. Erzurum : Bkz. Çihe Minareli
Medrese.
Hatuniye Medresesi. Karaman : 102
H.lva Mahal : 134
Haydar Bey Köşkü : 1 1 8
Heft Peyker : 196
Herat : 7, 5 1 , 196, 197, 199
Herat Çığırı : 196
Herzfeld : 3 1 , 145; 146
Hest Bihişt Sarayı : 1 3 1
Heykel : 177, 179- 1 8 1 , 184-187, 190
Hırbet el-Mefcer : 105, 1 10, 1 1 1 , 1 80, 1 8 1
.
Hıristiyan mimarisi : 26
Hızır Bey Mescidi ; 2 1 8 , 2 1 9 , 221
Hızır İlyas Köşkü : 1 1 8
Hilair, J.B. : 2 1 7
Hindis.tan : 56, 201
Hindu : ı ı , 56, 199, 200
Hiralda : 29, 38, 40
Hişam, I. : 29, 107
Hişam bin Abdul-Mellk : 2 1
Hititler : 1 5 5
75, 87 Hoca Abdu's-Samed (Şirin Kalem) : 200
Hoca Hasan Mescidi : 60
Hoca İslam Camii : 100
Hoca Zeyneddin Camii. Buhara : 169
Horasan : 7, 188, 1 9 1 , 193, 199
Horror Vacui : 147
Hotin : 2 1 1
Huand Hatun Camii : 47, 48, 92
Huand Hatun Türbesi : 75, 77, 87, 92
Humaraveyh : 179
Hurrem Şah (Mimar) : 5 1
Husrev (Mimar) : 48
Husrev ile Şirin : 196, 204
Hüdavend Hatun Türbesi : 87
Hümayun : 85, 86, 199
Hünername : 205, 207, 208
Hünkar mahfeli : 2 1 0
Hüseyin bin Abdülmfıin : 104
Hüsnü Yusuf Bey : 221
Hüsrev Paşa Türbesi : 88, 89
Hz. İsa ; 1 8 , 179
Hz. Muhamed : 10, 18, 179, 199, 204, 208-21 0
Hz. Muhammed'in Urucu : 199
1 . t
Isfahan : 25, 46, 199
Irak : 153, 154, 188, 1 9 1
.
İbn Aziz (Nakkaş) : 188
İbn Cubeyr : 19
İbni Bahtişıln : 195
İbni Haldun : 1 7 1
İbni Neccar Camii. Kastamonu : 6 1 ·
İbnü'l Mukaffa: 1 9 1
İbrahim Paşa : 221
İbrahim Paşa, Nevşehirli, Damat 2 1 3
İdrisi : 1 12
2.36
İkinci Murad Camii : 64 Kasru'l Aşk: 1 14, 149
İkinci Osman Şehnamesi : 2 1 1 , 2 1 2 Kasru'l Haranah 108
İlhanlılar : 1 1 , 5 1 , 78, 1 0 1 , 126, 1 64, 1 7 1 , 195, 196 Kasru'l Hayr: 105
İlyas Bey Camii : 60, 6 1 , 62
İlyas bin Ali : 203 KasrulHayri'l Garbi: 107, 108, 179, 1 8 1
İmamzade Abdullah Türbesi: 78 Kasru'l-Kebiru'l Garbi: 1 1 5
İmamzade Cafer Türbesi : 78 Kasru'l-Kebiru'l Şarki: 1 1 5
İnce Minareli Medrese: 58, 60, 92, 95, 96, 156, 157 Kasru't Tuba: 105
tran : 7, 1 1 . 22. 5 1 . 7 1 , 149, 153, 154, 1 9 1 , i99, Kaşan: 54, 1 9 1
203 Kayıtbay Camii: 170
Iran Ke.neri : 150 Kayıtbayın Sarayı: 130
İsa Bey Camii : 60, 61 Kayravan Camii: 21-23, 34, 37, 140, 149, 1 5 1 , 152
İsa bin !vlusa: 1 14 Keldani: 1 1
İsfendiyar : 196 Kelile ve Dimne: 1 9 1 , 192, 197
j shak Bey Camii : 60 Kervansaraylar: 17, 9 1 , 105, 1 1 8, 1 2 1 , 122, 125, 154
i shak Çelebi. Saruhanoglu 59 Keten Kervansarayı: 1 3 1
İshaklı Keryansarayı : 122 Keyrüsrev, Gıyaseddin: 1 19
iskit : 146 Keykavus, I . : 48, 1 1 8
İslam. İslamlık : 7, 10, 1 1 , 17, 22. 1 5 1 . 153. 167,
170 . 1 7 1 . [75, 177. 179, 1 8 1 , 1 88, 189, 196 Keykavus, II. : 94
İslam Ansiklopedisi : 147 Keykubad, Alaeddin, I . : 1 18, 1 19
İsmail, Şah : 1 3 1 , 199 Khargird !vledresesi: 96
İspanya : 7 Kılıç Arslan, I I . : 1 1 8
İstanbul Resim ve Heykel Müzesi : 221 Kırkgöz Hanı: 122
İstanbul Üniversitesi Kitaplığı : 2 1 4 Kırkkızlar Türbesi: 75
İşbiliye (Sevilla) : 29, 40 Kitabü'l Haşayiş: ı91
İşbiliye Camii : 38 Konyalı Ahmed: 1 9 1
Koptlar: 1 1 , 1 3 9 , 1 5 3
J Korsabad: 20
Jüpiter: 18 Köşk Mescit: 1 5 5
Jaipur: 134 Köşkler: 105, 1 17
Kubad-Abad: 1 17, 1 1 8, 156, 157, 1 9 1 , 193

K
Kubbe: 2�26, 83, 86, 95
Kubbe Altı: 1 3 5
Kubbetü's Sakhra: 24, 25, 83, 139, · 145
Kabe: 179, 2 1 0
Kubbetü's Süleybi:ve (Sülabiye) : 17, 7 1
Kahire: 7, 33, 152, 153, 185, 197
Kudüs: 7, 24, 25
Kahire !vlilli Kütüphanesi: 197
Küfe: 1 8
Kapire . !vlüzesi: 153
Kufi: 23, 87, 95, 140, 149, 1 5 1 , 153, 157, 163, 167, 170,
Kal'atur - Rih: 130
174
Kalavun, Sultan : 83, 130, 170
Kalian Camii: 168
Kur'an: ı s ı , 157, 179, ı 8 ı .
Kanuni Sultan .Süleyman:
Kurtuba Camii: 24, 26-28, 29, 37, 1 12, 140, 143, ı 1 1
Bkz. Süleyman, Katiuni Kusayr-ı Anıra: 10S-ı07, 146, 179
Kapıağası !vledresesi: 104 Kussem ibn-Abbas: 8 1 , 164
Karahanlılar: 77 Kutbeddin Aybek: Bkz. Aybek, Kutbeddin
Karamanoğulları: 1 0 1 Kuttibiye Camii: 38, 4 1 , 42, 170
Karakoyunlular: 54 Kutup Minar: 56-58
Karatay !vledresesi: 60, 94, 156, 157 Kühnel, E. : 196
Karaviyn Camii: 37. 41 Kümbed-i Gaffariye: 78
Karl (Şarl) V. : 205 Kümbed-i Surkh: 7 1
Kasava (Ressam): 200 Kürkcü Hanı: 137
237
 I

L Mehmed, I. Çelebi : 87
Mehmed, iL Fatih: 88, 103, 135, 203, 204
Mehmed, IIL : 2 1 0
Lale Devri: 2 1 3
Mehmet Efendi: 2 1 7
Larende Camii: 93
· Mehmet Mecnun: 63, 88
Latifi: 203
Mehmet Murad (Ressam) : 201
Leningrad: 163
Mekke: 18, 179
Melikgazi Medresesi: 72
Leningrad Müzesi: 196
Leşkergah: 1 1 5 Melikgazi Türbesi: 72, 75
Leşker'i Bazar: 1 1 5-1 17 Melling: 2 1 7
Leyla ile Mecnun: 196, 204 Memluk: 7, 1 1 , 5 5 , 83, 97, 130
Levni (Abdülcelil Çelebi): 213-217 Memluk mimarisi: 168
Liotard: 217 Me'mun (Halife) : 7
Louvre Müzesi : 186 Mena-fiul-Hayvan: 195
Lütfü Abdullah: 208-2 1 0 Menakib-i Hünerveran: 205
Mengücekoğulları: 48
Menzilname: 204
Ilı
Meraga: 5 1
Merakeş: 170
Madhu (Ressam) : 200
Merend Kervansarayı: 126
Madrit Arkeoloji Müzesi: 145
Merida: 27
Mahmud, 1. : 137, 2 1 7 Meriniler: 37, 38, 100, 101, 1 7 1
Mahmud, i l . : 2 1 7
Merv: 153
Mağrip: 2 1 , 23, 167, 1 7 1
Meryem Ana: 179
Mahmud, Gazneli: Bkz. Gazneli Mahmud
Mescid-i Cami: 15
Mahmud Paşa: 137 Mescid-i Cuma: 25, 45-48
Mahmut Paşa Camii: 66 Mescid-i Şah: 55, 56, 1 7 1
Mahmut Paşa Türbesi: 88
Me'sud, III. : 1 15 , 1 16, 153
Mahzenu'l Esrar: 196 Meşhed : 52
Makamat: 1 9 1 Metropolitan Museum. New York: 154, 199
Makrızi: 32, 97, 179, 1 8 8 Mevlana Türbesi: 75
Malviya: 30-32 Meydan-ı Şah: 130
Mama Hatun Türbesi: 75-77 Mezopotamya: 153
Mani: 196 Mısır: 7, 1 1 , 1 5 1 , 153, 167, 168, 184
Manierisme: 199 Mışatta: 105, 108, 109, 145, 146
Mansur (Ressam) : 201 Mihrimah Camii: 66, 70
Mansur Bey (Nakkaş): 204 Mil-i Radkan Türbesi: 78
Mansura Camii: 40 Mimaride süsleme: 139
Manuhar (Ressam): 200 Mina!: 188
Maristan. Şam: 94 Minyatür: 188-214
!\fateria Medica: 204 Mir Aka (Nakkaş): 204
Matrakçı Nasuh: 204, 205 Mir Ali (Hattat) : 196
Maveraünnehir: 164 Mirek Mirza Giyas (Mimar)': 85
Mayır Kervansarayı: 1 3 1 , 132 Mir-i Arap Medresesi: 173
Mecidiye Köşkü: 135 Mir Muhammed Haşim (Ressam): 201
Medine: 7 Mir Musavvir: 199
Medine Camii: 1 8 , 79 Mir Seyyid Ali: 200
Medinetu'7r-Zehra: 1 1 2, 1 13, 140-145, 179 Mirza Bey (Nakkaş) : 204
Medrese: ıo,- 17, 9 1 - W4, 126, 154, 170 Moğol: 7, 1 1 , 5 1 , 9 1 , 194-197
Medrese-i Semaniye: 103 Mozayik: 20
Mehdi: 1 1 5 Muaviye: 191
Mehdiye Camii: 33, 149 Muhammed: Bkz. Hz. Muhammed
Mehmed Ağa (Mimar) Muhammed, V. : 126, 130
238
 Muhammed bin Havlan: 48 Nevşehirli İbrahim Paşa: 2 1 3
Muhammed bin Mahmud (Mimar): 83 Nigari, Haydar: 205 ·
Muhammed ibnü'l Ahmer: 126 Nisari (Şair) : 210
Muhammed Kasım (Nakkaş) : 199 Nişabur: 1 5 3
Muhammed Nadir (Ressam) : 200, 201 Nizameddin Yağıbasan Medresesi: 9 1
Muhammed Sultan (Timur'un torunu) : 8 1 Nizami: 196-199
Muhip Ali Katip: 199 Nizamiye: 1 7
Muhtasibzade (Mehmet Haki) : 2 1 1 Nizamiye Medresesi: 9 1
Muin (Nakkaş): 199 Nizami.il Mülk: 45, 9 1
Mukaddesi: 19, 3 1 Nur-i Hattın Türbesi : 78
Mukund (Ressam): 200 Numan b. Sabit 2 1 1
Murabıtlar: 37-39, 4 1 , 143, 170, 1 7 1 Nureddin ibn Sentimur Türbesi: 87
Murad, II. : 65, 88, 103 Nuru Osmaniye Camii: 69, 70
Murad, III. : 89, 203, 205, 208
Murad, IV. : 135
o
Muradiye Medresesi: 102
Murakka: 200, 204, 2 1 4 Olcaytu 'Hüdabende: 78, 195
... Musil, Alois . Prof. : 106 Olcaytu Hüdabende Türbesi: 5 1 , 78, 164
'
Mustafa Ağa (Mimar) : 69 Orhan Bey Camii: 60, 63, 64
Mustafa Ali : 205 Osman (Halife): 1 9 1
Mustafa, II. :· 66 Osman, II. : 2 1 1-213
Mustafa bin Yusuf (Darir) : 208 Osman Hamdi Bey: 2 2 1
Mustafa Paşa Köşkü: 135 Osman, Nakkaş: Bkz. Nakkaş Osman
Mustansır Billah: 7 Osmanlı, Osmanlılar: 1 1 , 17, 62, 65, 87, 102, 104,
Mutamid : .. 1 1 4 135, 174, 175, 203, 2 1 5
Mutasım: 1 14 Otluk K apı : 1 35
Muvahhidler: 37, 38, 42, 44, 143, 170, 1 7 1
Muzaffer Ali : 199
ö
Mümine Hatun Türbesi: 72, 73
Mümtaz Mahal: 85 Ömer (Halife) : 179
Mütevekkil (Halife): 30, 1 14, 146 Örgübezeme: 152
M.ütevekkiliye: 1 0 1
p

N Palmet: 146, 1 5 5
Pennsylvania Museum. Boston: 1 5 4
Nadiri: 2 1 1 Pervane Medresesi: 92
Nadirü'z-Zaman, Ağa Rıza (Ressam): .200 Peykler Medresesi: 103
Nahcivan: 72, 162 Pierpont Morgan Library. New York: 1 9 5
Nakış: 196, 199, 201 Piı:: Seyid Ahmet: 1 9 7
Nakkaş Osman: 205-208, 210, 2 1 1 , 2 1 3 Pompei: 20
il Nakkaşhane-i rum: 203 Public Library. New York: 208

l
Nakkaşhane-i acem: 203.
Nakşi, Ahmet: 2 1 1 , 2 1 3 Q
Nasır-ı Hüsrev: 7
Nasreddin Hoca: 1 8 1 Ouattrocento: 196
Nasriler: 126
Nasuh, Matrakçı: Bkz. Matrakçı R
Nayin Cami-i Kebiri: 149, 1 50, 168
Necmeddin-i Havai: 72 Raçput: 199, 201
Nesih: 140, 1 5 1 , 153, 1 57, 167, 170, 174 Radgan: 1 5 1
Netenz Ken·ansarayı: 1 3 3 Ragistan: 96
239
Rakl<a Camii: 149 Seyyid Lokman: 205, 207
Ram�das (Ressam): 200 Seyyide Nefise: ısı
Resim: 106, 107, 1 77-224 Seyyide Rukiye Türbesi: ısı
Reşidüddin: ı95, 196 Seyyit Mahmut Hayranı: Türbesi: 75
Revan Köşkü: 135 Sfaks Camii: 149
Rey: 154, 1 9 ı Sırçalı Cami: 60
Rıza-i Abbasi: 199 Sırçalı Kümbet: 86
Riyazi: 203 Sırçalı Medrese: 92, 94, ı5S
Roger, I I . : 1 1 5
· Sırçalı Saray: Bkz. Çinili Köşk
Rotond: · 24 Sin Kervansarayı: 126
Royal Asiatic Societe: 196 Sinan, Mimar: 66, 67, 69, 70, 88, 135
Rumi: . 63, 174 S inan Bey·: 203, 204, 205
Rusafa: 20 Siroux, Maxim: 1 3 ı
Rüstem Paşa Camii: 175, 176 Sitte Melik Türbesi: 75
Rüzgarlı Saray: .134 Sivil mimari: ıo5, ve devamı
Siyah Kalem: ı 94
s Siyer-i Nebi: 204, 208-21 0
Soğuk Çeşme Kapısı: 1 3 5
Saatli Medrese: 103 Staatliche Museen. Berlin: 184
Sabuncuoğlu, Şerafeddin (Amasyalı Cerrah) : 204 Stern, H. : ı09 .
Sadi: 196 Stüko süsleme: 1 42 , 147, 153, 1 70, 174
Safevi, Safeviler: 10, 55, 56, 130, 133, 1 7 1 , 199 - 201 Sultan Ahmet Camii: 69, ı7S
Safi (şair, nakkaş): 203 Sultan Hanı. Konya: 1 19, 120, ı 2 t , ı23
Safi, 1 : 133 Sultan Hanı. Kayseri: ı55
Sahip Ata (Fahreddin Ali): 95 Sultan Hasan Medrese ve Türbesi: 97-99
Sait Efendi: 2 ı 7 Sultan Haydar Türbesi: 78
Saliha Hatun: 5 ı Sultan Kalavun Camii: 153
Samarra: 30-32, 7 1 , 1 13, 145-147, 149, · ıso, 1 5 3 , 168, Sultan Kalavun Medrese ve Türbesi: 84, 168
182, 188 Sultan Mahmud Türbesi: 89
Samarra Camii: 30
Sultan Sencer: 153
San Pietro: 30
Sultan Sencer Türbesi: 72
Sarak: 1 5 1 , 170
Sultaniye: 5 1
Saray: 9 1 , 105, ı 1 8
Slır'i Sultani: 1 3 5
Sargon Sarayı: 20 ·
Suriye: 7 , 179
·Saruhan Hanı: · 123
Surname-i Hümayun (Üçüncü Murad Surnamesi) :
Sasani, Sasaniler: 1 1 , 107, ı 2 1 , 139, 146
205 - 208.
Se Kümbet: 72
Surname-i Vehbi: 2 1 3 , 2 1 4
Seb'a Benat (Yedi· Kızlar) : 71
Süleyman, Şah: 1 3 1
Sefername: 7
Süleyman, Kanuni: 88, 1 35, 137, 203-205, 208, 2 1 1
Selçuklu, Selçuklular; 1 1 , 25, 45, 48, 5 1 , 52, 54, 58 -
Süleyman iye Camii: 66-69
60, 64, 7 ı , 72, 75, 78, 86, 87, 9 1 , 93, 96, 98, 1 0 1 .
Süleymanname: 205
103, 1 15, 1 17, 1 18, 122-126, 153-ı57, 164, 167, 17ı, Sülüs: 174
174, 183, 186, 188, 1 90, 1 9 1 , 193 Süsleme: 22 , 23, 32, 35, 72, 86, 87, 89, 106-109, 1 1 3,
Selçuklu Sultanları Türbesi : 75 1 14, 1 1 7, 139, 140, 144, 145, 149, 153, 1 6 1 - 1 64.
Selim, 1. Yavuz, Sultan: 135. 204, 205 167, 168, 170-172, 174. 1 82 , 1 .84
Selim, II. : 205
Selim, 111. : 2 ı 7 ş
Selimiye Camii: .68, 69
Semerkant: 53, 96, ı65, 167, ı68, ı72, 179, 1 8 ı , 196 Şah Cihan: 85, 200, 201
Semihan (Ressam) : 204 Şah M�hmet (Ressam) : 204
Seramik: ı90 Şah Zinde: 8 1 , 164, 167
Seyyid Bey, · Kolonel: 221 Sah-ı Alem Camii: 58
240
 Şahrukh: 196 Tunus: 185
Şam: 1 8 Turan Melik Darüşşifası: 72, 92
Şarl (Karl), V . : 205 Turfan: 146
Şebli Kervansarayı: 131, 132 ·
Turhan Sultan. Valide: 89
Şehabüddin Yavaş! : 1 9 1 Türbe: 10, 17, 71-89, 162, 170
Şehinşahnaıne: -205 Türk. Türkler: 1 1 , 55, 146 149, 164, 175, 194, 196
Şehname: 196, 197, 199 Türk-İslam Eserleri Müzesi: 208
Şehr-i Sebz: 163 Türkistan: 7 1 , 125, 191 , 194, 196, 203
Şehzade Camii: 68, 88
Şehzade Mehmet: 88, 205, 206
Şehzade Mehmet Türbesi: 88 u
Şekaik-i Numaniye: 2 1 1
Şerşah: 85 Ubeydullah, Mehdi: 33
Şeyh Hasan Bey Kümbeti: 87 Ukbe- bin Nafi: 2 1
Şeyh Hasan Bey Türbesi: 75 Ukhaydır Sarayı: 1 13, 1 1 6
Şeyh Kemal (Nakkaş) : 204 Ulu Cami. Bursa: 64
Şeyh Melik Müeyyed Cami i : 55 Ulu Cami. Birgi: 60
Ulu Cami. Divriği: 48-5 1 , 58, 158-161, 187
Şeyh Muhammed bin Hoca: 81
Ulu Cami. Ermenek : 60
Şeyh Zade: 199
Ulu Cami. Erzurum: 47
Şeyh!: 204
Ulu Cami. Kayseri : 47, 48
Şiilik: 17
Ulu Cami. Malatya: 47, 48
Şiraz: 196, 197
Ulu Cami. Manisa: 59, 61
Şirdar Medresesi: 97
U lu Cami. Sivas: 47
Ulu Kümbet: 75, 77
Uluğ Beğ (Bey) : 8 1 , 96, 97, 165
T
Uluğ Beğ Medresesi: 97, 165, 172
Urrah bin Hizam: 191
Taberi: 179, 204
Uygur: 146, 191, 196
Tac Mahal: 85, 86

Ü
Taceddin Ali Şah Mescid-i Camii: 5 1
Tacül-Vezir Türbesi: 75
Tahmasp, Şah: 199
Üç Kümbetler: 75 .
Tak'ı Kisra: 1 14, 149
Üç Şerefeli Camii: 60, 62, 65, 66, 69
Talayi bin Ruzzik: 3.3

):
Üçüncü Murad Surnamesi: 205-208
Ümeyye Camii: 1 8-20, 22, 24, 28, 33, 6 1 , 13 9 . 188
Talayi Camii: 35
Tarih-i Sultan Bayezid: 204
Taşköprüzade: 21 1
Tebriz: 5 1 , 168, 195, 196, 199, 203 v
Tekke: 1 7
Telkari Medresesi: 97 Valide Camii: 89
Tevfik Bey: 221 Van Berch�em: 9 1
Timur: 8 1 , 82, 85, 86, 96, 163, 167, 179, 196, 198, 199 Van Mour, Jean Baptiste: 217
Timurlu: 1 1 , 52, 59, 63, 8 1 , %, 96, 164, 1 7 1 , 174, 196, Varka ve Gülşah: 191, 192
Vehbi, Huseyn (Şair): 2 1 3
.3,
i4 , 200, 201 , 207
Tinmel Camii: 38, 42, 43, 170 Velid, I. (Halife): 1 8 , 1 9 , 106
Tlemsen Camii: 37-40 Velid, I I . (Halife) : 108
Tolunoğlu, Tolunlular: 1 1 , 144, 146, 148, 183 Veramin ·camii: 52
Tolunoğlu Ahmed: 3 1 Veroneo, Jeromino: 86
Tolunoğlu Camii: 1 1, 31-35, 146-148, 150 Vever, Henri: 196
Topkapı Sarayı: 175, 1 9 1 , 196, 199, 205-209, 214 Vezirhan Camii: 59
Tugay Hatun Türbesi: 87 Victoria and Albert Museum: 170
Tuğrul, II. : 154, 188 Vizigotlar: 22
241

.
...-
7---
-� .
__....
_ .._., _ .
-
--·- ...... -
 y
Yıldırım Medresesi: 103
Yakubu'l-Mansur: 179 Yusuf, I. : 130
Yaku p
bin Ebubekir: 48 Yusuf (Mimar) : 86
Yakut (Coğrafyacı):. 7
Yalpık: 150
Yazı: 97 z
Yazma: 196
Yelboğa bin Abdullah: 35 Zafer Kulesi: 1 1 6
Yeni Bedesten: 137 Zafername: 197
Yeni Saray: 135 Zahiriye Medresesi: 9 1
Yeşil Cami. İznik: 60, 63 Zaviye: 10, 1 7
Yeşil Cami, Bursa: 63, 64, 69, 87, 88, 136, 175, 203 Zazadin Hanı: 123
Yeşil Medresesi: 102 Zencan Kervansarayı: 126
Yeşil Türbe: 87, 88 Zengi, Nureddin: 91, 93, 94
Yezdi, Şerafeddin Ali: 197 Zevare Camii: 46
Yıldırım Bayezid Camii: 64 Zübdet-üt Tevarih: 208

242
 İÇİNDEKİLER

Sayfa Sayfa

G İ R İ Ş ..... . . . ... .. .. . . . . . .. . .. . . . . .: .....

. . . . . . 7
İslamlığın Yayılışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Memluklar'da Camı:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
İslam Sanatı, İslam Ülkelerinde Sanat . . . 10 Baybars Camii
Devlet Sanatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Şeyh Melik Müeyyed Camii
Safeviler'de Cami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 55
I. Mescid-i Şah
Delhi Sultanları ve Babürlüler'de Cami 56
İSLAM ÜLKELERİNDE Mİl\.IARİ ve MİMARİ Kutup Minar
SÜSLEME Cami Mescid
Cam Minar
B İRİNCİ BÖLÜM: Şah-ı Alem Camii
Bara Künbed Camii
DİNİ MİMARi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 7·-104 Fethpür Camii Mescidi
1 8-70
. . . . .

CAMİLER .. . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . Delhi Cami-Mescidi

18
. . . . .

Emeviler'de Cami Anadolu Beyliklerinde Cami . . . . . . . . . . . . 59

Ümeyye Camii İsa Bey Camii
Kayravan Camii Ulu Cami (Manisa)
Kubbetü's Sakhra llyas Bey Camii
Endülüs Emevileri'nde Cami . . . . . . . . . . . . 24 Osmanhlar'da Cami . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . 62
Kurtuba Camii Orhan Bey Camii .
Abbasilerde Cami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.30 Yeş il Cami (İznik)
Samarra Camiü'I Kebir'i Yeşil Cami (Bursa)
Tolunoğlu Camii Ulu Cami (Bursa)
Fatımiler'de Cami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Eski Gami-(Edirne)
Mehdiye Camii Üç Şerefeli Cami
El-Ezher Camii Fatih Camii
El-Akmer Camii Bayezid Camii
Talayi Camii Süleymaniye Camii
El-Hakim Camii Selimiye Camii
El·Cuyuşi Camii Sultan Ahmet Camii
Kuzey Afrika'da Murabıtlar, Muvah· Nuru Osmaniye Camii
hidler ve Meriniler'de Cami . . . . . . . . . . . . 37 TÜRBELER : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71-89
Büyük Selçuklular'da Cami . . . . . . . . . . . . 45 Büyük Selçuklular'da Türbe . . . . . . . . . . . . 71
Mescid-i Cuma
Kümbed-i Surkh
Anadolu Selçukluları'nda Cami . . . . . . . . . 47 Mümine Hatun Türbesi
Ulu Cami (Malatya) Se Kümbed
Konya Alaeddin Camii Sultan Sencer Türbesi
Ulu .Cami (Divriği) Anadolu Selçuklularında Türbe . . . . . . . . . 72
llhanhlar'da Cami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Mama Hatun Türbesi
Timurlular'da Cami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 52 Balacı Hatun Türbesi
Bibi Hanım Camii Huand Hatun Türbesi
Gök Mescit Ulu· Kümbet
·243
 Sayfa Sayfa

İ lhanlılar'da Türbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Abbasiler'de Sivil Mimari . . . . . . . . . . . . . . . 1 13

Olcaytu Hüdabende .Türbesi Ukhaydır Sarayı

Şah ztnde
Timurlular'da Türbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Cevsaku'l-Hakani
Fatımiler'de Sivil IVİ imari 1 15
Gur-i Mir Kasru '1-Kebiru '!-Şarki
Memlüklar'da Türbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Kasru '1-Kebiru '1-Garbi
Sultan Kalavun Türbesi Gazneliler'de Sivil Mimari 1 15
Babürlüler'de Türbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 leşker-i Bazar
.
HümayOn'un Türbesi Anadolu Selçukluları'nda Sivil Mimari 177
Tac Mahal Köşkler ve Saraylar
Anadolu Beyliklerinde Türbe 86 Kervansaraylar
Emir Ali Türbesi (Sultan Hanı, Alara Hanı)
Hüdavend Hatun Türbesi llhanhlar'da Sivil Mimari . . . . . . . . . . . . . . . 126
Şeyh Hasan Bey Kümbeti Endülüs'de Sivil Mimari . . . . . . . ... . . . . . . . . 126
Osmanlılar.'da Türbe . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . 87 Elhamra Sarayı
Ye$il Türbe Memluklar'da Sivil Mimari . . . . . . . . . . . . 130
Mahmud Paşa Türbesi Safeviler'de Sivil Mimari . . . . . . . . . . . . . . . 1 30
Hüsrev Paşa Türbesi Saraylar CAii Kapı ve Çihil Sütun,
Şehzade Mehmet Türbesi
Heşt Bihişt SarayıJ.
MEDRESELER 9 1 - 1 04 Kervansaraylar
Selçuklular'da Medrese . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 (Şebli , Mayır . ve Netenz, Dehbid
Çifte Minareli Medrese Kervansarayları).
Gök Medrese Osmanlılar'da Sivil Mimari . . . . . . . . . . . . 1 35
Buruciye Medres·esi
Karatay Medresesi Saraylar ve Köşkler
İnce Minareli Medrese (Topkapı Sarayı, Çin i l i. Köşk)
Timurlular'da Medrese . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 96 Hanlar
Uluğ Beg Medresesi (Kürkçü Hanı)
Şirdar Medresesi ··
Bedestenler
Telkari Medresesi (Eski ve Veni Bedestenler.
Memluk'larda Medrese . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ga1ata Bedesteni, ·

Mahmut Paşa Bedesteni)

Sultan Hasan Medresesi
Kuzey Afrika'da Medr.ese . . . . . . . . . . . . . . 1 00
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
.

Anadolu Beyliklerinde Medrese . . . . . . 1 01

Osmanlılar'da Medrese . . . . . .. . . . . . . . . . 102
, . M İ MARİDE SÜSLEMELER . . . . . . . . . . . . . . . 139-176

Yeşil Medresesi
Yıldırım Medresesi
Emevi Mimarisinde Süsleme .. . .. .. . . 139
Muradiye Medreses'. Endülüs Emevi Mimarisinde Süsleme 140
Çelebi Sultan Medresesi
Saatlı Medrese Yazı Unsuru
Peykler Medresesi Bitki Unsuru
Akdeniz ve K.aradeniz Medreseleri Geometri Unsuru
Kapıağası Medresesi İnsan ve hayvan figürleri

Abbasi . Mimarisinde Süsleme 145

İKİNCİ B ÖLÜM Fatımi Mimarisinde Süsleme 149
Selçuklu Mimarisinde Süsleme . . . . . . 1 53
SiVİ L M I MARi 1 05-137 Anadolu Selçuklu Mimarisinde
Emevilerde Sivil Mimari 1 05 Süsleme . . . . . . 1 54
Kusayr-ı Amra i lhanlı ve Timurlu Mimarisinde
Kasru'l•Hayri'I - Garbi Süsleme . . . . . . 167
Mı şatta Memluk Mimarisinde Süsleme . . . . . . 1 68
H irbet-el Mefcer Kuzey Afrika ve Endülüs Mimarisin-
Medinetu'z - Zehra de Süsleme . . . . . . 170
:244
 Sayfa

Safevi Mimarisinde Süsleme 171 Selçukiular'da Minyatür . .. . .. ... . .. . . . 191

Babürlü Mimarisinde Süsleme .. . . ... . 174 İlhanlılar'da Minyatür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
196
.

Osmanlı Mimarisiİ'ıde Süsleme . . .... . . . 1 74 Timurlular'da Minyatür .· . . . . . . . . . . . . . . . . .

Safeviler'de Minyatür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 99
Babürlüler'de Minyatür . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 99
II
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M
İSLAM ÜI.KELERİNDE RESİM VE HEYKEL
OSMANLILARDA RESİM ... .. . . .. . . . . . . 203-215

B İ R İ N C İ B ÖL Ü M Resim . . . .. . .. . .. . . . 203
Murakka'lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 214
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ·

yASAGI ve
.

RESİM HEYKEL GERÇEK

-
'
D Ö R D Ü NC Ü B Ö L Ü M
DURU M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 79-190

İ K İ N C İ B Ö L Ü M
BATI SANATINA YÖNELİŞ 21 7-223

Bibliyografya .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. 225
İndeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..

MİNYATÜR 1 91-201 . . . 233

245