Wieloznaczność jako skandal - Bauman

1. Różne interpretacje holocaustu i trochę filozofii

Próby egzotyzacji i marginalizacji Zagłady
 Zagłada jako sprawa specyficznie żydowska, kulminacja nienawiści do żydów sięgającej
starożytności
 Interpretowanie Zagłady jako sprawy specyficznie niemieckiej  niezdrowy typ filozofii
narodowej, mimo że zachwycano się Niemcami lat 30! Porządek, mniejsza przestępczość itd.
 Zagłada jako nagły i gwałtowny wybuch żywiołów przed i antynowoczesnych lub wadliwego
przebiegu modernizacji niemieckiej.

2. Sen o prawodawczym rozumie

Nowoczesne państwo w latach 30:
 Państwo nowoczesne jako przedsięwzięcie misyjne, którego celem było przekształcenie
społeczeństwa w takie, które kieruje się rozumem.
 Nowoczesne państwo jako państwo ogrodnicze  zamiast natury i żywiołu mechanizmy celowo
zaprojektowane, racjonalne uprawianie ogrodu.
 Rzeczywistość widziana w 2 kategoriach: kategorie ludzkie użyteczne i kategorie
chwastopodobne. Obie kategorie jako obiekty oddziaływania, bez prawa do samookreślania.
Państwo troszczy się tylko o pierwszą kategorię.

Kant  Krytyka czystego rozumu

 Filozofia musi posiadać moc ustawodawstwa, ma służyć ludziom.
 Rozstrzyganie spraw ludzkich jest przywilejem i obowiązkiem filozofa.
 Wiedza należyta ma wykraczać poza wiedzę potoczną (złożoną z opinii i wierzeń)
 Opinia - sąd nieadekwatny subiektywnie i obiektywnie
 Wierzenie - sąd uznany za obiektywnie nieadekwatny, ale subiektywnie przyjęty jako
adekwatny
 Metafizyka jest powołana do krytyki rozumu

Kartezjusz
 Jest bardziej możliwe, żeby prawda była odkryta przez nielicznych niż przez wielu
 Poznanie prawdy wyróżnia nielicznych i wznosi ich ponad tłum
 Ustanawianie i narzucanie prawa rozumu to misja i brzemiennie tych nielicznych znawców
prawdy, filozofów.
 Przywilej filozofa - decydowanie co jest prawdą, a co fałszem, co dobre, a co złe  uprawnienia
sędziowskie i moc przymuszania do posłuszeństwa wobec wyroków

Zadanie ciosu u podstaw:

 Filozofia krytyczna do tego dążyła. Chciała pokonać przedstawicieli szkół dogmatycznych
(Materializm, Fatalizm, Ateizm, Wolnomyślicielstwo, Fanatyzm i Przesąd)
 Zagrażają porządkowi ziemskiemu i intelektualnemu, ich zniszczenie jest w interesie władz jak i
filozofii krytycznej.
 Nowocześni władcy i filozofowie byli przede wszystkim prawodawcami
 Zastali chaos i wzięli się za ujarzmianie go
 Chcieli wprowadzić ład, z definicji sztuczny, powoływali się na prawa stanowione, które
powoływały się na autorytet rozumu
 Zapewnienie przewagi nad innymi i sztucznego ładu jest zadaniem dwutorowym. Wymaga:
1) Integracji i niepodzielności królestwa
2) Bezpieczeństwa jego granic
 Budowa i utrzymywanie ładu = zwieranie szeregów przyjaciół i niszczenie wrogów =
tępienie wieloznaczności.
  W polityce tępienie wieloznaczności polega na deportowaniu obcych, sankcjonowaniu
jednych władz i tępieniu innych itd.
 W dziedzinie intelektualnej tępienie wieloznaczności to dezawuowane wiedzy potocznej,
która nie jest kontrolowana przez filozofów.
 Walka ze zdrowym rozsądkiem
 Kant: Obowiązkiem filozofii ma być niszczenie złudzeń wynikających z fałszywych
koncepcji Opinie są niedopuszczalne. W sądach czystego rozumu nie ma miejsca dla
opinii. Subiektywne przesłani sądu nie mogą być brane pod uwagę w
spekulatywnych dociekaniach.
 Intuicja i dedukcja to najpewniejsze drogi do wiedzy
 Sądy uznane przez filozofów są konieczne i obdarzone ścisłą i absolutną
uniwersalnością

Filozofia fundamentalistyczna - Richard Rorty

 Istnienie zbieżności między filozofią i polityką w deklarowanych ambicjach i praktykowanych
strategiach.
 Kant, Kartezjusz i Locke - odpowiedzialni za narzucenie modelu filozofowania na następne
200 lat
 Marzyli oni o wszechwładnej (wolnej jako zbiorowość) ludzkości
 Suwerenność jako istota człowieczeństwa. Obsesja suwerenności władzy
prawodawczej jako fundamentu uniwersalności zasad prawnych jak i filozoficznych

3. Państwo w roli ogrodnika

 Fryderyk Wielki uznany przez filozofów Oświecenia za monarchę najbliższego ideałowi
oświeconego despoty.
 Mówił o państwie nowego typu  człowiek jako roślina, która musimy hodować
 Demonstrował on tylko intencję przyjęcia nauk oświecenia, jego następcy w rzeczywistości
robili co mogli, żeby traktować ludzi jak ananasy xD
 Metafora ogrodnika
 Darre  nazistowski minister rolnictwa, ogrodnik zapewnia odpowiednie warunki dobrym
roślinkom i tępi chwasty. Naród może osiągnąć równowagę dzięki dobrze przemyślanemu
planu hodowli.
 Erwin Baur  musimy zadbać o to, żeby „gorsi” nie rozmnażali się
 Martin Stammler  Tępienie - niszczenie przez sterylizację osobników dziedzicznie
upośledzonych, ochrona zbiorowości ludzkiej przed chwastami
 Metafora lekarska
 Państwo chciało zastąpić niekontrolowane, żywiołowe procesy mechanizmem
zaprojektowanym i kontrolowanym przez państwo.
 Lorenz  naród i osobniki o wadliwej budowie fizycznej vs ciało i nowotwór złośliwy. Trzeba
zastosować analogiczne środki, czyli usunąć takie szkodliwe elementy.
 Żadne z tych twierdzeń nie było świadomie wymierzone przeciwko Żydom. Wśród
zwolenników tych metafor było wielu żydów.
 Kallmann - psychiatra o żydowskim pochodzeniu, doradzał przymusowa sterylizację
wszystkich nosicieli genu schizofrenii, nawet zdrowych czyli jakieś 18% populacji.
 Cytowani uczeni kierowali się poczuciem obowiązku uczonego, chcieli stworzyć zdrowe
społeczeństwo i zaprowadzić ład społeczny.
 Zbrodnie dokonane przez Hitlera były pełnoprawnymi wytworami nowoczesnej mentalności
 pragnienia intensyfikacji i przyspieszenia postępu ludzkości
 Eugenika nazistowska - klasyfikacja i selekcja ludzi na zasadzie rzekomej zawartości
genetycznej, nie ograniczała się do sterylizacji i eutanazji bezwartościowych i do
zachęcania do płodności wartościowych elementów genetycznych.
  Ustanawiała też kryteria oceny, kategorie klasyfikacji i normy wydajności, które miały
być stosowane do ogółu ludzkości.

4. Ambicje ogrodnicze a duch nowoczesności

 Kalkulacja kosztów i zysków
 Ustalono, że ład jest pożądany i to władcy mają go zaprowadzić. Reszta stała się sprawą
kalkulacji kosztów i zysków.
 Gasman -Towarzystwo Monistyczne
 Towarzystwo Monistyczne – jeden z pierwszych w Niemczech program całościowy
formułujący narodowosocjalistyczne zasady.
 Ernest Hackl – kierownik towarzystwa, miał nieskazitelną opinię naukową. Popierał
proces sztucznej selekcji, regulowanie narodzin itd.
 Fuhrer narodowosocjalistycznej Ligi Lekarzy poinformował kongres partii, że rocznie
wydaje się na dziedzicznie upośledzonych miliard marek.
 Ambicje ogrodniczo-hodowlano-chirurgiczne nie były zjawiskiem specyficznie niemieckim
 Eugenika narodziła się poza Niemcami. Utorowała sobie drogę w kilku krajach europejskich
jednocześnie. Np. angielscy uczeni rywalizowali o 1 miejsce w tej dziedzinie z Niemcami.
 W Wielkiej Brytanii powstało w XIX wieku Towarzystwo Wychowania Eugenicznego, Galton
założył pismo „Eugenics”
 Biolodzy i lekarze odgrywali najważniejszą rolę w tej debacie na temat eugeniki, ale brali też
w niej udział psychologowie.
 Schallmayer - człowiekowi grozi degeneracja, naturalna selekcja nie może być
podstawą, na której wesprze się postęp społeczny, potrzebna jest świadoma
selekcja społeczna.
 Beatrice Webb - hodowla ludzi jest jedną z najważniejszych spraw, idzie tu o
wyhodowanie człowieka właściwego rodzaju.
 Wells - potrzeba zastąpienia nieporządku ładem. Planowanie społeczeństwa
socjalistycznego; zorganizowany wysiłek i plan. Zwalczanie chwastów.
 Studia nad eugeniką:
 Badania Termana, Yerkesa, Goddarda
 Skala Bineta wykorzystana w 1924 r w ustawie imigracyjnej Johnsona – izolowanie i
ujawnianie niebezpiecznych klas, które zagrażają demokracji w Ameryce
 Rockefeller – mówił o tym dwa pokolenia wcześniej – likwidowanie innych „kwiatów
rosnących obok róży jaką jest Ameryka to tylko zastosowanie prawa Bożego”
 Cooldige – ludy nordyckie upadają z powodu mieszania się z innymi rasami
 Wady genetyczne jako przyczyny przestępczości i niedowładu umysłowego i uzasadnienie
przymusowej sterylizacji – 21 stanów USA w 1907-1928 stosowało przepisy prawne
dotyczące sterylizacji
o kryminalistów, gwałcicieli, idiotów, narkomanów, epileptyków, syfilistów,
zboczeńców moralnych i płciowych, schorzałych i zwyrodniałych
 Komunizm dwudziestowieczny – najpojętniejszy i najwierniejszy uczeń Wieku rozumu i
oświecenia ( + najradykalniejszy), wizja społeczeństwa doskonałego.
 Zalecenia filozofów przeniosły się na Wschód (zazdrosny o przewagi Zachodu).
 19 wieczne klasy wykształcone wschodniej Europy chętnie przyjęły spuściznę
Oświecenia, potrzeba im było dźwigni, żeby wznieść społeczeństwo na wyżyny
ideału - potrzebowali państwa z władzą absolutną
 wszystko to zrodziło prometejską wizję absolutnego początku usprawiedliwiającą
każde okrucieństwo
  Ludobójstwa:
 Nowoczesne ludobójstwo rzadko bywa niekontrolowanym wybuchem namiętności, a już
prawie nigdy nie jest aktem bezcelowym i jednoznacznie irracjonalnym.
 Helena Fein – celowość aktów ludobójstwa z punktu widzenia sprawców, racjonalne
narzędzie umożliwiające osiągnięcie celu grupie dominującej
 Wszelkie wizje sztucznego ładu są z konieczności asymetryczne i przez to dychotomizujące. Są
ludzie, dla których tworzy się ład i ci którzy są przeszkodą.
 Czynności porządkujące – projektowanie i zaprowadzanie ładu; są racjonalne i
współbrzmiące z duchem nowoczesnej nauki
 Polityczni aktorzy muszą uwolnić się od skrępowania etycznego. Każda wizja ładu
doskonałego zawiera też przepowiednie obezwładnienia złych sił.

5. Nauka, ład racjonalny, ludobójstwo

 Nauka zrodziła się z potrzeby pokonania przyrody i podporządkowania jej potrzebom ludzkim.
 Natura nabrała znaczenia czegoś co jeszcze nie jest, ale ma być poddane ludzkiej woli i rozumowi,
biernego przedmiotu celowego działania. Wszystko co zakłóca porządek, plan jest Naturą.
 Nazistowski program eksterminacji był logicznym rozwinięciem teorii socjobiologicznych i doktryn
eugenicznych (Chorover)
 Higienę rasową wprowadzono na uniwersytety na długo przed nazistami, już przed 1932, w
głównej mierze medycy wymyślili higienę rasową, naziści wcale ich nie zmuszali do udziału w ich
poczynaniach. Nie doszłoby od ludobójstwa, gdyby nie istniała nazistowska wizja Niemiec
czystych rasowo. A nie byłoby tej wizji, gdyby nauka i technika nie uczyniły jej możliwej i nie
udzieliły jej autorytetu. (Proctor)
 podręcznik Baura-Fishera-Lenza – główne źródło teoretyczne nazistowskiego projektu
ludobójczego
 Simpson - Amerykańska akademia nauk brała czynny udział w uniewinnieniu naukowców
niemieckich, choć sami z własnej woli brali udział w zbrodniach przeciwko ludzkości.
o Ferdynand Sauerbruch – jeden z lekarzy niemieckich, wielka reputacja, a brał udział w
eksperymentach na ludziach, nie dostrzegał żadnej sprzeczności między powołaniem
naukowym a praktyką, którą podbudował teoretycznie i której dostarczał niezbędnych
instrumentów. Dobre idee, zero moralności.
 Nauka przyczyniła się do stworzenia mitu czystości rasy
 Związek z rozwojem inżynierii genetycznej, odkrycie struktury DNA (Watson i Crick)– szlachetne
intencje, ale wychodzi inaczej („przeszczepianie dobrych cech”)
 Dziś genetycy pracują nad sporządzeniem kompletnej Księgi Życia - pełnego kodeksy genetyki
ludzkiej z wszelkimi możliwymi jej odmianami.
 Zagłada nauczyła nas wątpić w rozsądek roszczeń uczonych dookreślania co jest dobre a co złe, w
siłę nauki jako autorytetu moralnego, w zdolność uczonych do rozważania problemów moralnych

6. Mówiąc o czynach nieludzkich

 Odmawianie wrogom człowieczeństwa nie jest niczym nowym. Na polu walki panuje asymetria -
obrona własnego prawa do życia wymaga odmówienia takiego prawa przeciwnikowi. Wątpliwości
w to, że przeciwnik jest wrogiem miałoby skutki samobójcze.
 Masowa rzeź na odległość, nowoczesne środki masowe zagłady usprawniane są z myślą, żeby
zapobiec symetrii na polu bitwy (przedmiotom masowej rzezi nie sposób przyznać cech ludzkich).
 Fussell - Propaganda w czasie wojny o Pacyfik – Japończycy jako podludzie, małpy, psy
 Występuje tu jednak wzajemność – odczłowieczanie było wzajemne
 Wojna jednak jest sytuacją, gdzie wróg wydaje się być obiektywnie wrogiem, a moje odmówienie
mu prawa do bycia chronionym przez przykazania moralne wydaje się być zastosowaniem zasady
wzajemności Inaczej jest z ludobójstwem.
 Ludobójstwo jest jednostronne – druga strona jawi się jako ofiara. Przedmiot eksterminacji
zdefiniowany jest jednostronnie, żadna symetria nie jest tu stosowana. Dla pewnej kategorii ludzi
nie ma miejsca, ich wad nie można odrobić jest chorym i zaraźliwym organizmem, a obce ciało
trzeba usunąć, żeby reszta społecznego organizmu zachowała zdrowie.
 Hitler - tępienie Żydów, jako niszczenie szkodników
 Nowoczesna koncepcja rasy – populacja o niezmiennych, przyrodzonych cechach, raz na
zawsze ustalonych przez przyrodę, odpornych na wpływy kulturowe i wszelkie środki
zaradcze – rysuje perspektywę zwyrodnienia, obłędu, zagrożenia.
 Wg świadków naukowcy uczelni niemieckich, którzy byli natchnieniem dla nazistowskiej strategii
segregacji rasowej nie byli antysemitami, ani nawet nie byli zaangażowani w politykę.
 Świadectwa nie w pełni porywają się z obiektywnie udokumentowanymi faktami
 Naukowa obiektywność – przestawali myśleć o etyce
 Wpływa też na to hierarchizacja w środowisku naukowym – biurokracja, pionowy podział
pracy. Oddziela to ofiarę od naukowca.
 Specjaliści rzadko widzą na własne oczy końcowe rezultaty swoich poczynań - są komórkami
wymienialnymi (jeśli ja tego nie zrobię, to zrobi to ktoś inny) - anonimowość decyzji.
 Nowoczesność jako jeden z warunków ludobójstwa:
 Uczyniła ludobójstwo możliwym, nie jest przyczyną wystarczającą, ale jest warunkiem
koniecznym:
 Zdolność koordynowania działań ludzkich, technologia (sprawność w działaniu,
większa anonimowość)
 Zastąpienie działania moralnego przez instrumentalne (klimat umysłowy
racjonalności instrumentalnej)
 Wzrost autorytetu nauki wśród laików
Radykalne osłabienie hamulców moralnych, uniezależnienie działań o wielkim
zasięgu od ocen moralnych i uwolnienia od ograniczeń stawianych przez moralność
indywidualną, nowoczesność dostarczyła pomysłom ludobójczym wszystkich
środków, jakich potrzebuj ich realizacja + dostarczyła zamiarom ludobójczym celu.
 Milgram – zadawanie bólu wiązało się z wpisaniem w strukturę społeczną, z której badani nie
umieli się wydostać (struktura nauki). Uzasadniało to okrucieństwo, wiedza ważniejsza niż
empatia.
 Do buntu dochodziło w momencie, gdy dwóch badaczy się kłóciło. Pluralizm władzy i
opinii przywrócił siłę moralnych impulsów. Ambiwalencja znaczeń i ocen jest ważna.
Potrzebna jest dwuznaczność – przywraca moralną odpowiedzialność.
 Tylko pluralizm władzy może zneutralizować i obezwładniać ludobójczy potencjał
drzemiący w racjonalno-instrumentalnej mentalności.