Społeczeństwo i sprawcy.

Warunki wstępne Holokaustu z perspektywy teorii kontroli

Zjawiska historyczne nie powtarzają się w identycznych wzorcach, ale wykazują pewne regularności.
Można określić warunki, które czynią zamieszki, powstania i rewolucje bardziej prawdopodobnym.

I. Teoretyczne ramy wyjaśniania przyczyn ruchu nazistowskiego: teoria kontroli poznawczej

 Pojęcie kontroli - odnosi się do zasięgu, w jakim działający może intencjonalnie wytworzyć
upragnione skutki i zapobiec niechcianym (Skinner).
 Szersze pojęcie kontroli (Osnabrügge, Stahlberg, Frey) - istotną rolę odgrywają pojęcia
wyjaśnialności, przewidywalności i możliwości wpływu (modyfikowalności).

1. Kluczowe pojęcie kontroli poznawczej

 Poczucie kontroli obejmuje widzenie siebie jako kogoś kompetentnego i skutecznego, oraz pogląd
na świat jako posiadający strukturę i reagujący (Skinner).
 Ludzie mają potrzebę uzyskiwania wyników pozytywnych i unikania lub redukowania
negatywnych, dlatego dążą do wyjaśnialności, przewidywalności i możliwości wpływu, kiedy jest to
możliwe i ma funkcję przystosowawczą. Np. unikamy wyjaśnienia, kiedy jego rezultaty są
spostrzegane jako zbyt zagrażające.

2. Pozytywne konsekwencje kontroli

 Badania Glass, Singer – Osoby wystawione są na awersyjną stymulację np. hałasem, które mogą
przewidywać bądź wpływać na hałas, wykazują lepsze skutki następcze - wyższą tolerancję
frustracji i lepsze wykonywanie testów osiągnięć, niż osoby, które tego nie mogą.
 Obiektywne stresory są względnie nieistotne, jeśli można je przewidzieć lub na nie wpłynąć.
 Badania nad reakcją na raka piersi Taylor – Postawa wobec choroby zależy od trzech ‘kategorii
kontroli’: znaczenia, wyzwania, samooceny. Procesy radzenia sobie są bardziej skuteczne, kiedy
istnieją przekonania o kontroli lub złudzenie posiadania kontroli.
 Motywacja własnej efektywności/mistrzostwa/potrzeba kompetencji - motywacja do
angażowania się w skuteczne interakcje z otoczeniem.

3. Kontrola indywidualna a zbiorowa

 Skinner i Bandura proponują zastosowanie pojęcia kontroli na poziomie zbiorowym. Warunki
konieczne takiego zastosowania pojęcia kontroli; pojedyncze jednostki:
a) żyją w tej samej sytuacji
b) mają takie same doświadczenia
c) interpretują sytuację w ten sam sposób
 Utrata kontroli występuje gdy jednostki:
a) nie mogą osiągać oczekiwanych pozytywnych stanów końcowych;
b) nie mogą uniknąć negatywnych stanów końcowych;
c) nie mogą zredukować awersyjnych konsekwencji zdarzeń negatywnych;
d) nie mogą wyjaśnić ani zinterpretować w sensowny sposób ważnych przeszłych wydarzeń.
 Brak spójności między zachowaniem a skutkami. Seligman - wyuczona bezradność.
 Utrata kontroli to stan awersyjny o właściwościach motywacyjnych - ludzie usiłują odzyskać
kontrolę.
 Istnieją dwa źródła awersyjnej stymulacji: niespójność między zachowaniem a skutkami i
faktyczna utrata wyników.

4. Znaczenie percepcji, potrzeb i wartości (wzorce poznawcze)

Natężenie kontroli i jej utrata zależą od konkretnego systemu spostrzeżeń, potrzeb i wartości
(wzorców poznawczych). System ten odzwierciedla charakterystyczne wzorce, za pomocą których
jednostka lub grupa ustosunkowuje się i strukturyzuje świat.
 5. Reakcje na utratę kontroli
Próby znalezienia (subiektywnie) prawdopodobnych interpretacji i przyczyn oraz strategii
odzyskiwania kontroli; ściśle związane z percepcjami, wartościami i potrzebami jednostek lub
omawianej grupy. Zależą od:
1) natężenia postrzeganej urazy;
 przyczyn, jak je widzi jednostka lub grupa (wewnętrzne lub zewnętrzne);
2) konsekwencji tego stanu - czy przyszłe konsekwencje postrzega się jako możliwe do zmiany
 Kiedy ludzie wielokrotnie doświadczają niespójności pomiędzy zachowaniem a wynikami, poddają
się i nie walczą więcej. Pojawia się poczucie bezradności i wycofują się, lub stają się bierni.
 Kiedy utrata kontroli jest przypisana przyczynom wewnętrznym, można oczekiwać włączenia
strategii indywidualnych odzyskiwania kontroli. Poważniejsze konsekwencje dla samooceny.
 Kiedy utrata kontroli jest przypisywana czynnikom zewnętrznym, można spodziewać się podjęcia
działań zbiorowych raczej niż indywidualnych. zwłaszcza, kiedy utrata kontroli jest postrzegana
jako całkowicie niesprawiedliwa lub nie widzi się sposobów rozwiązania problemu.

6. Skłonność do podejmowania działania zbiorowego, kiedy:

1) istnieje wrażenie utraty kontroli (względnie silna deprywacja) co najmniej na poziomie
grupowym;
2) utracie kontroli są przypisywane przyczyny zewnętrzne;
3) sytuację spostrzega się jako niesprawiedliwą, a utrata kontroli może zostać przezwyciężona
wyłącznie za pomocą działania zbiorowego;
4) inne rozwiązania wybrane dotychczas zawiodły

7. Gotowość przyjęcia prostych sposobów odzyskania kontroli

 Im większa utrata kontroli, tym większa chęć grupy i jednostek do zgodzenia się z nowymi,
prostymi, jednoprzyczynowymi, irracjonalnymi i emocjonalnymi wyjaśnieniami jej utraty.
 Jednocześnie wzrasta akceptacja strategii niemoralnych i bezprawnych i/lub sposobów działania
opartych na przemocy jako środków odzyskania kontroli. W im większym stopniu grupa lub naród
dostrzega utratę kontroli, tym niższa staje się jego tolerancja dla obcych.
 Staub: propaganda nazistowska obciążała społeczność żydowską winą za spowodowanie
ekonomicznej zapaści Niemiec po I wojnie światowej.

II. Zastosowanie teorii do ruchu nazistowskiego

1. Trzy składowe prowadzące do wzrostu i poparcia dla Trzeciej Rzeszy jako warunku wstępnego
Holokaustu:
1) z powodu licznych kryzysów w obszarach kluczowych w czasach Republiki Weimarskiej Niemcy
spostrzegali znaczną utratę kontroli (tożsamość narodowa, system ekonomiczny, polityczny,
społeczny, prawny, kulturalny);
2) kulturowo specyficzne wzorce poznawcze (np. skrajna duma narodowa, głęboko zakorzeniona
preferencja struktur hierarchicznych połączona z tęsknotą za dyscypliną i porządkiem,
antymodernizm) poważnie spotęgowały szeroko rozpowszechnione postrzeganie utraty kontroli;
inne wartości (antysemityzm, antykomunizm) - specyficzna atrybucja przyczyn kryzysów;
3) ruch nazistowski przedstawiał „wyjaśnienia" kryzysów i obiecywał „rozwiązania", które były
akceptowane przez coraz liczniejszą część społeczeństwa jako sposób odzyskania kontroli.

2. Utrata kontroli - skrajne kryzysy w Republice Weimarskiej (1919-1933)

 Poczucie pokrzywdzenia traktatem wersalskim: wysokie reparacje, oddanie prawie ¼ części
dawnego terytorium, obarczenie winą za wywołanie I Wojny Światowej.
 Brak stabilizacji politycznej
 Kryzys ekonomiczny: skrajna inflacja, głód, zadłużenie narodowe, degradacja społeczna klas,
pogorszenie się sytuacji życiowej.
3. Wzorce poznawcze leżące u podłoża problemów
Kryzysy i chaos państwa były odbierane bardziej awersyjnie przez społeczeństwo niemieckie niż w
innych krajach europejskich z powodu określonych wzorców poznawczych:
1) nacjonalizm etniczny i antymodernizm (pojęcie narodowej wyższości, wspólnoty narodowej,
wysiłki skierowane na „odbudowę" np. roli kobiet)
2) rasowo-biologiczny antysemityzm;
3) niepolityczny i niedemokratyczny charakter ogromnych części społeczeństwa niemieckiego
(orientacja antyliberalna, słabe rozumienie demokracji, apatia polityczna itd.);
4) posłuszeństwo i podporządkowanie jako centralne wartości niemieckiego establishmentu i
niemieckiego systemu edukacyjnego;
5) porządek, reguły, perfekcja i technokratyczna sprawność jako centralne wartości niemieckiej
kultury;
6) względnie wysoka gotowość do akceptacji aktów przemocy jako środków rozwiązywania
konfliktów (brutalizacja podczas I WŚ).

4. Odzyskanie kontroli: Hitler i ruch nazistowski jako program pasujący do dominujących wzorców
poznawczych. Wzajemna gra następujących czynników:
a) skrajnych, powtarzających się kryzysów
b) dominujących wzorców poznawczych
c) ruchu polityczny z odpowiednimi obietnicami i strategiami politycznymi

Przykłady z Niemiec:
 drążenie tematów kryzysu, niepokoju i zubożenia;
 celowe intensyfikowanie kryzysu i chaosu, np. przez inicjowanie zamieszek na ulicach czy
popełnianie przestępstw;
 zwiększali podział na swoich i obcych, pobudzając pojęcie rasowej narodowej tożsamości
grupowej i Volksfeinde;
 przyczyn kryzysów poszukiwano na zewnątrz;
 określone mniejszości (etniczne), w szczególności Żydów, uczyniono kozłami ofiarnymi
 Hitler zoptymalizował istniejącą już organizację ruchu nazistowskiego i jego przesłanie do
ludzi; jednocześnie grupy nacisku w kraju zostały rozproszone lub „przystosowane", a
prawdziwa i potencjalna opozycja była systematycznie prześladowana.

5. Instytutcjonalizacja władzy
 Hitler jako charyzmatyczny przywódca
 NSDAP organizacja
 Program partii niosący odpowiednie przesłanie
 Środki masowego przekazu – przekaz propagandy

Teoria wpływu mniejszości (Moscovici) tłumaczy jak naziści doszli do władzy.

Mniejszość - może być skuteczna tylko kiedy: usiłuje aktywnie przekona innych o słuszności
swojego stanowiska, pozostaje mocna, pewna siebie i niezachwiana. Cały czas opiera się naciskom
stawianym przez większość.

Hitler stworzył też zespołową tożsamość, dzięki: masowym demonstracjom, symbolom, muzyką,
uniformom.

Reorganizacja głównych instytucji. Wymiana przywódców istotnych grup społecznych. Obsadzenie

wszystkich organizacji swoimi ludźmi.

6. Odzyskiwanie kontroli w wielu sferach społecznych – budowa zaufania:

 ulepszanie sytuacji gospodarczej
 wzbudzanie narodowej wyższości poprzez przemowy
 odbudowa amii
 zakaz demonstracji i protestów
7. Wybór kozła ofiarnego
Funkcje kozła ofiarnego:
a) wyjaśniająca - kiedy istnieje społecznie podzielana interpretacja, że kozioł ofiarny jest
odpowiedzialny za określone negatywne wydarzenia.
b) usprawiedliwiająca - grupa usprawiedliwia swoje zachowanie, ponieważ kozioł
ofiarny (rzekomo) zapoczątkował lub co najmniej rozjątrzy problem i dlatego zasługuje na
dyskryminację i karę. Wyjaśnia jak odmienne standardy moralności zostają zastosowane do kozła
ofiarnego (nie zasługuje na tak wysokie jak grupa własna);
c) funkcja pozytywnego wyróżnienia się - grupa może czuć się lepsza i mieć pozytywne poczucie
tożsamości społecznej (Tajfel, my i oni; grupa własna skojarzona z cechami pozytywnymi, obca -
atrybuty niezróżnicowane, przesadnie uogólnione).
Kto zostaje kozłem ofiarnym?
 wszelkie grupy obce mogą potencjalnie służyć jako kozły ofiarne
 sprzyja bycie postrzeganym jako obca grupa, którą można łatwo odróżnić od innych
 nie może być zbyt silna, żeby nie spodziewano się niebezpiecznej zemsty za dyskryminację
 społeczeństwo nie może odczuwać empatii ani poczucia winy wobec kozła ofiarnego

8. Atrakcyjność Hitlera
Abel - cztery główne czynniki miały związek z ostatecznym sukcesem narodowego socjalizmu, wszystkie
równie istotne:
1) powszechne niezadowolenie z istniejącego porządku;
2) charakterystyczna ideologia i program transformacji społecznej;
3) sprawność organizacyjna i promocyjna narodowego socjalizmu;
4) obecność charyzmatycznego przywództwa.

9. Charakterystyka sprawców
 Wcześni członkowie partii nazistowskiej byli głównie osobami, których oczekiwania życiowe
zostały sfrustrowane lub którzy ucierpieli utratę statusu czy dochodu.
 Większość ekspertów utrzymuje, że naziści nie odróżniali się od innych pod względem
psychologicznym. Co najwyżej 10% strażników odbiegało od normy. Wyjątek – Hilberg: wykonawcy
procesu eksterminacji różnili się zarówno pozycją społeczną, jak i profilem psychologicznym.
 SS mocno pociągała wielu Niemców, którzy chcieli pokonać swój kryzys życiowy przyjmując nową
tożsamość. Silne poczucie solidarności grupowej. Ich specyficzna tożsamość psychospołeczna była
powiązana z ich wiekiem, poziomem wykształcenia, motywami wstąpienia do SS i funkcjami.

1) Działacze – ochotnicy
Starzy bojownicy, którzy zostali członkami NSDAP i SS przed dojściem Hitlera do władzy. Większość
z niższej klasy średniej, ale też arystokracji. Brali ochotniczo udział w I WŚ. Służba wojskowa
nadawała ich życiu znaczenie, mieli problemy z przystosowaniem się do nowej i niestabilnej
sytuacji. Radykalnie przeciwni weimarskiemu systemowi politycznemu od początku.
2) Intelektualni funkcjonaliści
Kluczowi organizatorzy i komendanci ludobójstwa. Generacja młodzieży wojny. 2/3 - stopnie
uniwersyteckie. Doświadczali politycznej socjalizacji z politycznym radykalizmem, który prowadził
ich do zbudowania nowej ideologii i mentalnej struktury. Wczesna działalność polityczna w
skrajnie prawicowych kręgach jako przedstawiciele studenccy; uznanie dla nowoczesnych
technologii; docenianie wydajności i funkcjonalistycznych rozwiązań. Np. Mengele.
3) Sprawni konformiści
Pokolenie młodzieży wojny. Rodziny z klasy średniej, wystawieni na kryzysy ekonomiczne. Np.
Rudolf Höss. Posłuszny wszelkim rozkazom, zdyscyplinowany, skuteczny. Moralne zobojętnienie -
przemoc jest godna ubolewania, ale jest w dobrym celu, stanowi na dłuższą metę mniejsze zło.
4) Przystosowani uczniowie
Pokolenie urodzone po I WŚ. Trudności rodzinne, niepokój społeczny, umysłowa dezorientacja w
dzieciństwie. Strażnicy w obozach koncentracyjnych. Ciężka musztra,
znoszenie niebezpieczeństw, podporządkowanie przełożonym. Indoktrynacja ideologiczna, nacisk
na zerwanie nadal istniejących więzi.
5) Zwykli ulegli
Nie należeli do SS, ani nie byli entuzjastycznymi zwolennikami nazistowskich ideałów.