Geneza, radykalizacja i eskalacja.

1. Wg Teda Roberta Gurra należy rozróżnić:

 Radykalizację – proces, w którym grupa mobilizuje się do realizacji danego celu społecznego czy
politycznego, ale nie udaje jej się osiągnąć wystarczającego postępu, by usatysfakcjonować
wszystkich swoich członków.
i. Niektórzy rezygnują, inni zwiększają intensywność działań, a inni szukają alternatywnych
sposobów działania
ii. Grupy zorientowane na cele w przyszłości
 Reakcję – członkowie grupy odwołują się do terroryzmu w odpowiedzi na postrzegane jako
niebezpieczne zmiany społeczne lub działania władz.
i. W obronie zagrożonego statusu.
2. Zjawisko terroryzmu nie jest produktem pojedynczej decyzji, a stanowi punkt szczytowy
mechanizmów psychologicznych i społeczno-kulturowych o szerokim zakresie i zasięgu, będąc
skutkiem skomplikowanych interakcji między poszczególnymi aktorami sceny społecznej.
3. Teorie eskalacji:
 Frederick Hacker – trzy fazy:
i. Uświadomienie sb istnienia opresji
ii. Uznanie, że źródło opresji ma charakter społeczny – można je więc wyeliminować.
iii. Zrozumienie, że jedynie poprzez konkretne działania można usunąć przyczyny złej sytuacji.
Punkt zwrotny tutaj to uznanie, że legalne działania nie są możliwe lub skuteczne. Tylko
przemoc jako efektywne narzędzie zmiany.
 Erick Shaw – cztery fazy:
i. Wczesne procesy socjalizacji.
ii. Krytyczne wydarzenia życiowe – mają negatywny wpływ na samoocenę i powodują
powstanie „ran narcystycznych”
iii. Wydarzenie eskalacyjne np. konfrontacja z policją
iv. Nawiązanie bezpośrednich kontaktów z członkami grup terrorystycznych, dzięki czemu jest
okazja do akcesji.
 Randy Borum – model odmienny:
i. „to nie w porządku” – kontekst, frustracja z powodu postrzeganej deprywacji społecznej,
politycznej itd.
ii. „to niesprawiedliwe” – porównania, zgodnie z koncepcją relatywnej deprywacji Gurra,
dostrzeganie, że deprywacja nie dotyczy wszystkich po równo  resentyment
iii. „to wasza wina” – atrybucja, znalezienie winnych
iv. „jesteście źli” – reakcja, następuje neutralizacja psychologicznych i społecznych inhibitorów
agresji  moralne usprawiedliwienie przemocy oraz dehumanizacja przeciwnika.
Wcześniejsze fazy to rozwój nienawiści wobec grup/instytucji.

4. Problematyka przyczyn terroryzmu.

 Różne powody przesądzają o powstaniu, przetrwaniu i rozpadzie
 Terroryzm to zjawisko dynamiczne, zróżnicowane, ewoluujące w czasie. Ma charakter
procesualny. Neutralizacja przyczyn terroryzmu może stymulować czynniki podtrzymujące itd.
Neutralizacja przyczyn generujących jeden typ terroryzmu może tworzyć terroryzm innego typu.
 Te mechanizmy działają na wielu poziomach – od ogólnospołecznych do psychologicznych.
 Martha Creshaw – koncepcja „warunków wstępnych” i zapalników/ detonatorów:
  Zgodnie z tym Bjorgo dokonuje systematyzacji:

1. Przyczyny strukturalne – na poziomie makro: nierówności demograficzne, urbanizacja,

zwiększona mobilność, migracje, relatywna deprywacja, struktura klasowa itd
2. Ułatwiacze i przyspieszacze – czynią terroryzm atrakcyjnym wyborem: łatwy dostęp do
broni, komunikacji itd., ewolucja mediów, osłabienie struktur państwowych.
 Wg teorii ekologicznej terroryzmu – stał się powszechny, bo zjawiska i procesy
towarzyszące modernizacji uczyniły go atrakcyjnym
3. Przyczyny motywacyjne – poczucie krzywdy, następuje translacja przyczyn z poziomu
strukturalnego do motywacyjnego poprzez ideologię (i lidera)
4. Zapalniki/detonatory – bezpośrednie wyzwalacze na poziomie grupowym i
indywidualnym np. prowokacje, okrucieństwa, negocjacje
 National Research Council –poszukiwanie jednej przyczyny terroryzmu to błąd, logika przyczyna-
skutek nie jest tu adekwatna. Przyczyny zawsze są zróżnicowane i kompleksowo powiązane 
zespół czynników.
 Anthony Marsell (interakcja między przyczynami)
a) Przyczyny formujące
b)Przyspieszające
c) Zaogniające
d)Podtrzymujące

5. Bardziej kompleksowe podejście:

 Audrey Kurth Cronin – 4 poziomy:
i. Indywidualny – czynniki zewnętrzne skłaniające do terroryzmu i ewentualne cechy
osobnicze
ii. Organizacyjny – dynamika grupy np. identyfikacja, wspólna ideologia, system przekonań,
struktura i sposób funkcjonowania
iii. Państwowy:
1. Sposoby wykorzystywania terroryzmu przez państwo
2. Nisze terrorystyczne wytwarzane przez państwa słabe, upadające
3. Relacje między strukturami państwowymi, instytucjami i ustrojem – demokracja,
autorytaryzm, poziom represyjności, prawa człowieka.
iv. Systemu międzynarodowego:
1. Koncepcja zderzenia cywilizacji Huntingtona
2. Ekspansja wojen domowych na scenę międzynarodową  Crenshaw
3. Terroryzm jako reakcja na globalizację i jej skutki (sekularyzacja, westernizacja,
konsumeryzm, kapitalizm, demokratyzacja)
 Bjorgo: przyczyny terroryzmu:
 Brak demokracji, rządów prawa i wolności
 Upadłe lub słabe państwa
 Szybka modernizacja
 Eksternistyczne ideologie, Historyczne dziedzictwo przemocy politycznej
 Hegemonia i asymetria potencjałów w systemie międzynarodowym
 Pozbawione legitymizacji lub skorumpowane rządy
 Obecność charyzmatycznych liderów głoszących ideologie
 Represje ze stron sił okupacyjnych lub kolonialnych
 Dyskryminacja na tle etnicznym, religijnym
 Niechęć lub niezdolność państwa do zintegrowania dysydentów lub wyłaniających się klas
społecznych
 Doświadczeni/ poczucie niesprawiedliwości społecznej
 Detonatory – nieprzewidywalne wydarzenia wyzwalające nagromadzoną energię
  Podtrzymujące:
 Cykle przemocy i odwetu
 Potrzeba przetrwania grupy
 Poszukiwanie korzyści materialnej
 Brak dróg wyjścia
 Wpływ kazualny na terroryzm:
 Recesja gospodarcza
 Drugi, zachodni etap umasowienia szkolnictwa wyższego połączony ze zjawiskiem przewagi
młodzieży (youth bulge  populacja osób w wieku 15-24 lata przekracza 20% całości
populacji danego społ. Wiąże się ze wzrostem napięcia społecznego i przestępczości)
 Rozbudzenie świadomości politycznej i aspiracji mas ludzkich
 Efekt globalizacji – dyfuzja wiedzy i technologii, masowe migracje
 Procesy pokojowe generujące sprzeciw niezadowolonych stron
 Efekt mimetyczny – naśladowczy, ekspansja memów, mód intelektualnych
 Kierunek ewolucji mass mediów i ich wpływ na rzeczywistość.

6. Teorie psychopolitycznego kryzysu legitymizacji.

 Sprinzak – przyczyną terroryzmu są głębokie procesy delegitymizacji, których doświadcza duża
liczba ludzi względem ustanowionego porządku społecznego i politycznego. Niektóre osoby tego
nie znoszą i zostają wciągnięte  symulowana rewolucja niewielkiej liczby izolowanych ludzi.
 Każdej fazie grupa osiąga charakterystyczną psychopolityczną tożsamość kolektywną.
 Fazy eskalacji:
i. Kryzys zaufania - do systemu politycznego, powoduje sprzeciw wobec decydentów i ich
polityki, krytykowane zachowania i działania (nie ma delegitymizacji strukturalnej) Pojawia
się grupa z alternatywną ideologią, dystansowanie się od polityki głównego nurtu, protesty,
demonstracje, opór symboliczny. Działanie nie są nielegalne, ale są antysystemowe.
ii. Konflikt legitymizacji – gdy grupa jest gotowa do zakwestionowania legitymizacji całego
systemu, uważają, że cały system opiera się na manipulacji i trzeba się go pozbyć. Pojawia
się alternatywny system, wraz z nowymi normami. Wcześniejsza faza spowodowała
frustrację (bo wroga reakcja rządu i brak skuteczności własnych działań) Faza bardziej
radykalnych protestów, konfliktów z policją itd. zmiany w języki i retoryce (agresywne,
obrażanie przeciwników itd.) Grupa się izoluje i zamyka.
iii. Kryzys legitymizacji - behawioralna i symboliczna kulminacja dwóch poprzednich. Wróg
jako każda osoba skojarzona z systemem. Depersonalizacja i dehumanizacja jednostek.
dezaktywacja inhibitorów agresji, przemoc. Świat dzielony dychotomicznie. Pierwsze oznaki
kryzysu legitymizacji mają charakter językowy i symboliczny – język obiektów, zwierząt (np.
wrodzy jako świnie). Terroryści izolują się, bardzo mało z nich może wrócić do normalnego
życia. Nagły stan psychologicznej transformacji - pojawia się nowa moralność rewolucyjna,
nowy radykalny światopogląd. Konstruują nową rzeczywistość.
 W stadium terrorystycznym tożsamość grupowa osiąga szczyt. Jeżeli to prawda to:
 Zachowanie symboliczne aktywistów powinno się zmieniać – stereotypy kategorie
 Powinno zmieniać się zachowanie – interakcja z systemem
 Mechanizmy: grupowe przejście do skrajności:
 Argumenty relewantne – przyjmowanie postaw ekstremalnych jest wynikiem ekspozycji
jednostek na jednostronne argumenty w nacechowanych stronniczością dyskusjach.
 Teoria porównań społecznych – rywalizacja na tle statusu, działanie przeciwko postrzeganej
niesprawiedliwości.

7. Metafora „klatki schodowej” - droga do terroryzmu (Moghaddam)

 Model o rosnącym determinizmie, każde piętro zawiera mniejszą liczbę alternatyw, na końcu jest
tylko jedna możliwość działania. Jest to takie drzewo decyzyjne - kluczowe punkty wyboru dalszej
drogi (czyli piętra) prowadzą do określonego typu zachowań.
 Wyjaśnia jeden typ terroryzmu (salaficki dżihadystyczny), ale potencjalnie może mieć szersze
zastosowanie.
 Piętra:
1) Parter - psychologiczne interpretacje warunków materialnych.
 Poziom najliczniej zaludniony, milion ludzi, którzy zastanawiają się nad swoim statusem
indywidualnym (kim jestem? Itp.) + statusem grupy (ile warta jest moja grupa itp?)
 Warunki materialne są drugorzędne, najważniejsza jest ich interpretacja (deprywacja
relatywna)
 Koncepcja uczciwego traktowania - nie musi być zgodna z rzeczywistością, część osób,
które czują się niesprawiedliwie traktowane ma silną motywację do zmiany tego stanu
 Podział deprywacji (Runciman)
- Deprywacja egoistyczna - związana z pozycją jednostki w grupie
- Deprywacja braterska - pozycja grupy (ta jest lepszym wyznacznikiem niezadowolenia w
grupach mniejszościowych i czasem przekłada się na działania kolektywne). Większe pr tej
deprywacji, gdy członkowie czują, że ścieżka do celu jest zablokowana, a inne grupy mają
coś, czego ich nie ma.
 Nacisk na frustrację wywołaną problemem dobrej kopii - przekonanie, że naśladowanie
Zachodu prowadzi tylko do stworzenia kopii, która nigdy nie będzie równie dobra jak
oryginał. Neutralizacja tego problemu przez rozwijanie alternatywnych tożsamości (jednak
często jest to ograniczane przez dyktatury).
 Część ludzi przechodzi na pierwsze piętro. Na Zachodzie są różne możliwości wyrażenia
niezadowolenia, w świecie islamskim religia jest jedynym sposobem na wyrażenie protestu.
 Rola mediów - wytwarzanie oczekiwań, które nie mogą być zaspokojone.

2) Pierwsze piętro - postrzegane opcje walki z nieuczciwym traktowaniem

 Wspólna cecha osób na tym piętrze - głębokie rozczarowanie własną tożsamością
 Szukanie rozwiązania problemu, nie ma tu szczególnych cech psychicznych odróżniających
ludzi, którzy weszli na 1 piętro, oprócz poczucia, że ich tożsamość jest nieadekwatna, a to co
w niej pozytywne jest zagrożone
 Czują się źle traktowani i niedostrzegani przez świat zewnętrzny
 Postrzeganie możliwości mobilności indywidualnej w celu polepszenia sytuacji - czy dana
jednostka może się wspiąć w hierarchii społecznej? Jeśli tak to obniża się ryzyko działań
nielegalnych
 Postrzeganie sprawiedliwości proceduralnej - pierwsze piętro zmienia tożsamość niektórych
osób tak, że czują, że nie mają wpływu na decyzje przesądzające o ich życiu i nie mają
możliwości poprawy sytuacji przez indywidualne działania. Ci którzy winią innych za własne
problemy przechodzą na piętro drugie.

3) Drugie piętro - przeniesienie agresji

 Większość osób ogranicza się do ataków werbalnych
 Zachowanie ma tu charakter w dużej mierze irracjonalny, mechanizm przeniesienia agresji
jest nieświadomy, jednak działania agresywne wobec danego obiektu są wtórnie
racjonalizowane i wydają się sensowne.
 Przyczyny przeniesienia agresji to frustracja i gniew

 3 czynniki kształtujące przeniesienie agresji: (w odniesieniu do Freuda)

 - rola przywódców (przekierowanie negatywnych emocji wewnątrz grupy na inne grupy
lub jednostki poza nią)
- cele przeniesienia nie są losowe, są to odróżniający się outsiderzy
- spójność w grupie jest wzmacniania dzięki świadomości zagrożenia zewnętrznego,
pozycja liderów też
 Osoby gotowe do fizycznego przeniesienia agresji przechodzą na 3 piętro

4) Trzecie piętro - moralne zaangażowanie

 Dystansowanie się od oficjalnej moralności i wytwarzanie alternatywnego systemu
normatywnego, izolacja od świata i rozwój nowej tożsamości
 Skrajny konformizm w obrębie grupy, coraz ryzykowniejsze zachowania i specyficzne
wartości moralne
 Bodziec inicjujący wstępowanie do grup to potrzeba przynależności, czynnik prowadzący do
posłuszeństwa - strach.
 Dwa poziomy:
- Skala makro: przedstawianie przemocy jako jedynego narzędzia reformy systemu,
wskazywanie na represyjność systemu
- Skala mikro: grupa staje się schronieniem dla osób wykluczonych, głównie młodych
mężczyzn
 Skrajnie wysoki poziom frustracji, silne poczucie niesprawiedliwości, poczucie wykluczenia
 liderzy dostarczają wyjaśnień: WINNY JEST WRÓG ZEWNĘTRZNY

5) Czwarte piętro - myślenie kategoryczne i postrzegana legitymizacja grupy terrorystycznej

 Koncentracja na jednym celu, który usprawiedliwia środki.
 Charakterystyczne elementy:
- Legitymizacja grupy terrorystycznej i jej celów
- Wiara, że cel uświęca środki
- Wzmocnienie kategorycznego światopoglądu „my przeciwko nim”
- Przesadzona wiara, że grupa dokona wielkich czynów
 Kategoryzacja społeczna - faworyzowanie własnej grupy i dyskryminacja innych.
Dwustronna presja: na posłuszeństwo w grupie i presja zewnętrzna generowana przez rząd
niedający szansy na wyrażenie niezadowolenia i wpływ na procesy decyzyjne
 Afiliacja i tajność - skutek represji, buduje silne więzi w grupie
 Izolacja - konsekwencja tajności, sprawia, że poglądy grupy nie są konfrontowane ze
światem zewnętrznym  coraz większa rozbieżność między percepcją a rzeczywistością.
Bardzo duże posłuszeństwo
 Dwa źródła strachu: przed odrzuceniem przez grupę i przed wykryciem i represjami ze
strony rządu
 Zmiana tożsamości - znika niejednoznaczność, jednostka postrzega siebie jako bojownika
sprawy, świat jednoznacznie dzieli na „nas” i „ich” i na dobro, i zło.

6) 5 piętro - akt terrorystyczny i neutralizacja inhibitorów

 Szkolenie do zabijania cywilów
 Kategoryzacja społeczna - cywile są na zewnątrz grupy
 Dystansowanie psychologiczne - wyolbrzymianie różnic między członkami grupy a
outsiderami
 Cywile stają się wrogami, co pozwala ominąć mechanizmy hamujące (inhibitory)
ograniczające zdalność do zabijania własnego gatunku

8. Odkrycia delegitymizujące a eskalacja

 1) Drummond - model eskalacji dotyczący ekstremistów skrajnej prawicy w USA
 Etapy:
 Kryzys wiary jednostek w prawomocność systemu
 Odkrycia delegitymizujące - wydarzenia na poziomie indywidualnym lub społeczny, które
katalizują radykalną zmianę percepcji. Wydarzenia te mogą pozbawić jednostkę wiary w
system, czuje się ona ofiarą i poszukuje wyjaśnień tej sytuacji. Dysonans poznawczy - dawne
poglądy są zastępowane radykalnie odmiennymi koncepcjami.
 Kolektywny opór może powstać tylko, jeśli istniejące mechanizmy postrzegane są jako
nieskuteczne.
 Poczucie kolektywnej niesprawiedliwości.
 Wyjaśnienia mają 3 cechy:
1) Wyjaśniają złe położenie jednostki - dlaczego tak jest?
2) Jak to się dzieje, że inni w tych samych warunkach świetnie sobie radzą i mogą realizować
swoje plany?
3) Sugestie dotyczące działań, które usuną przyczynę złej sytuacji.
 Następuje identyfikacja odpowiedzialnych za niesprawiedliwość osób/grup.
 Narracje konstruujące bezpośrednie zagrożenie, narracje mają charakter defensywny, przemoc
jako samoobrona.
 Pojawia się poczucie kolektywnej skuteczności - silna wiara, że sytuacja może być zmieniona
przez działania grupowe.
 Jednostka znajduje się na drodze do terroryzmu, gdy:
 Pojawia się delegitymizujące odkrycie
 Dostępne jest wyjaśnienie, które konstruuje lub ujawnia zagrożenie
 Występuje defensywna retoryka
 Pojawia się zgodne z danym systemem kulturowym „załamanie się czasu”, które opisuje
obecną walkę jako ponadczasową/epicką
 Zwiększająca się kolektywna izolacja geograficzna, społeczna lub wirtualna
 Jednak te elementy nie są wystarczające do zbudowania modelu eskalacji, bo większość członków
skrajnych ruchów nie angażuje się w terroryzm.
 Pomimo budowy alternatywnego systemu normatywnego w rzeczywistości terroryści pozostają w
ramach głównego nurtu sprawiedliwości proceduralnej i wartości akceptowanych przez ich grupę
referencyjną.
 Trzymają się reguł ustanowionych w ramach głównego nurtu, bo tylko stosują zrozumiałe
i charakterystyczne dla dalej kultury moralne uzasadnienia można budować uzasadnienie
przemocy jako moralnie usprawiedliwionej.
 Zerwanie ze starym systemem jest powierzchowne i pozorne
 Działanie mimetyczne na gruncie moralnym - naśladują procedury głównego nurtu, żeby
uzasadnić i legitymizować swoje czyny w oczach grupy referencyjnej.
2) Sprinzak - stawanie się terrorystą to długotrwały proces, kluczowe wydaje się tu oddziaływanie
grupy na jednostkę. Koncepcja seryjnego rozszczepiania. Proces stawania się terrorystą może
odbywać się na 3 sposoby:
 Jednostka może podróżować między coraz bardziej radykalnymi grupami aż do znalezienia się
w terrorystycznej
 Cala grupa może podlegać zmianom w kierunku bardziej ekstremistycznym.
 Jednostka może występować z większych struktur i wstępować do coraz mniejszych podgrup
tego samego nurtu o b. radykalnych poglądach.
3) Hoffman: obywatelskie milicje mogą być częścią pasa transmisyjnego (skrajna prawica w USA)
 Ludzie są rekrutowani do milicji, bo sprzeciwiają się ustawie zakazującej posiadania broni,
stopniowo przesuwają się na coraz b. radykalne pozycje, co nabiera legitymizacji dzięki
odwoływaniu się do teologicznych imperatywów.
Dżihad właściwy: islam i fundamentalizm

1. Konflikt między dżihadem i demokracją najbardziej przejawia się w świecie muzułmańskim

 Islam to religia złożona i nie możemy go utożsamiać z dżihadem (chociaż islam jest niegościnny wobec
demokracji i sprzyja zaściankowości, wrogości wobec innych itd.)
 Dżihad – święta wojna, walka wiernych z niewiernymi. W tekście dżihad jako fundamentalistyczna
opozycja wobec nowoczesności, walka z Zachodem i uniwersalizmem
 Święta wojna nie jest wyłączną cechą islamu, ale wszystkich fundamentalizmów  religie
fundamentalistyczne są wojownicze, chcą walczyć z sekularyzmem i relatywizmem
 W islamie państwo i religia są nierozdzielne, powstały równocześnie. Mniej miejsca na sekularyzm niż w
jakiejkolwiek innej religii. Wojna przeciw wartościom społeczeństwa liberalnego, kwestionują nasze
wartości.
 Brak powinowactwa między islamem a demokracją - albo jej nie próbowano, albo zrezygnowano po
nieudanych eksperymentach
 konotacjach - Gharb czyli miejsce gdzie zachodzi słońce i mieszkają obce, agresywne ludy)
2. Dwa nurty w islamie - Mernissi
a) Intelektualny, rozważający filozoficzne założenia świata i człowieka, podobny do zachodniego
humanizmu
b) Uciekający się do przemocy przy rozstrzyganiu spraw politycznych
3. Czy islam wyklucza demokrację?
 Jeśli demokracja może być tylko zachodnia, a modernizacja = westernizacja to nie ma nadziei na
pojednanie, bo wg islamu kultura Zachodu jest zepsuta itd.
 Ale demokracja może przyjmować różnorodne formy - może da się ją zaadaptować do islamu (mają tam
takie pojęcia jak wrona (wspólnota) konsultacja, interes publiczny)
 Fundamentalistyczny islam przeciwstawia się przede wszystkim modernizacji, a nie demokracji
 Demokrację da się pogodzić z religią, a modernizacja = sekularyzacja
 W chrześcijaństwie - doktryna dwóch mieczy
 Bóg i człowiek rządzą odpowiednio podległymi im obszarami (człowiek przez władzę królewską)
 Papież Grzegorz  oddajcie Bogu co boskie, a cesarzowi co cesarskie
 Obeszli problem suwerenności i wszechwładności Boga w ten sposób
 Bunt przeciw nowoczesności: przeciw kosmopolityzmowi, kulturze miejskiej, miejskich rozrywkach.
Oświecenie jako wróg  rozwój ekonomiczny sprawia, że pojawia się więcej potrzeb, nauka, sztuka itd.
Owocem oświecenia jest sekularyzm.

4. Dżihad nie tylko u arabów

 Jest też w USA - i nie chodzi tylko o mieszkających w USA Arabów
 Fundamentalizm chrześcijańskiej prawicy, buntują się przeciwko kulturze McŚwiata.
 W latach 30 wielkie przebudzenie protestanckiego fundamentalizmu
 Strażnicy dawnej moralności, wypowiadają wojnę teraźniejszości, żeby stworzyć przyszłość podobną
do tego co było.
5. Odpowiedzialność McŚwiata
 Konsumpcjonizm itd. W sferze moralności dżihad i McŚwiat się wykluczają wzajemnie
 Żaden z nich nie pozostawia dużo miejsca dla demokracji