Mat1 (1302)

UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç
¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ

¨sÁUÀ - 1
2019-20
gÁ¶ÖçÃAiÀÄ ±ÉÊPÀëtÂPÀ ¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£É ªÀÄvÀÄÛ vÀgÀ¨ÉÃw ¸ÀA¸ÉÜ

NATIONAL COUNCIL OF EDUCATIONAL RESEARCH AND TRAINING
¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ

ªÀÄ¯ÉèÃ±ÀégÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ - 560 012
(i)
First Edition ALL RIGHTS RESERVED
December - 2019
No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system or transmitted, in any
form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise without the
prior permission of the publisher.
© Department of Pre-University Education This book is sold subject to the condition that it
shall not, by way of trade, be lent, re-sold, hired
out or otherwise disposed of without the publisher’s
consent, in any form of binding or cover other than
that in which it is published.
he correct price of this publication is the price

T
printed on this page, Any revised price indicated
by a rubber stamp or by a sticker or by any other
means is incorrect and should be unacceptable.
Publishers:
¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ
¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ
ªÀÄ¯ÉèÃ±ÀégÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
(ii)
Foreword
The National Curriculum Framework (NCF), 2005, recommends that children’s life at
school must be linked to their life outside the school. This principle marks a departure
from the legacy of bookish learning which continues to shape our system and causes a
gap between the school, home and community. The syllabi and textbooks developed on
the basis of NCF signify an attempt to implement this basic idea. They also attempt to
discourage rote learning and the maintenance of sharp boundaries between different
subject areas. We hope these measures will take us significantly further in the direction
of a child-centred system of education outlined in the National Policy on Education
(1986).
The success of this effort depends on the steps that school principals and teachers will
take to encourage children to reflect on their own learning and to pursue imaginative
activities and questions. We must recognise that, given space, time and freedom,
children generate new knowledge by engaging with the information passed on to them
by adults. Treating the prescribed textbook as the sole basis of examination is one of
the key reasons why other resources and sites of learning are ignored. Inculcating
creativity and initiative is possible if we perceive and treat children as participants in
learning, not as receivers of a fixed body of knowledge.
These aims imply considerable change in school routines and mode of functioning.
Flexibility in the daily time-table is as necessary as rigour in implementing the annual
calendar so that the required number of teaching days are actually devoted to teaching.
The methods used for teaching and evaluation will also determine how effective this
textbook proves for making children’s life at school a happy experience, rather than
a source of stress or boredom. Syllabus designers have tried to address the problem
of curricular burden by restructuring and reorienting knowledge at different stages
with greater consideration for child psychology and the time available for teaching.
The textbook attempts to enhance this endeavour by giving higher priority and space
to opportunities for contemplation and wondering, discussion in small groups, and
activities requiring hands-on experience.
(iii)
The National Council of Educational Research and Training (NCERT) appreciates the
hard work done by the textbook development team responsible for this book. We wish
to thank the Chairperson of the advisory group for Social Sciences textbooks at Higher
Secondary Level, Professor Hari Vasudevan and the Chief Advisor for this book, Professor
Tapas Majumdar for guiding the work of this committee. Several teachers contributed
to the development of this textbook; we are grateful to them and their principals for
making this possible. We are indebted to the institutions and organisations which have
generously permitted us to draw upon their resources, material and personnel. We are
especially grateful to the members of the National Monitoring Committee, appointed
by the Department of Secondary and Higher Education, Ministry of Human Resource
Development under the Chairmanship of Professor Mrinal Miri and Professor G.P.
Deshpande, for their valuable time and contribution. As an organisation committed
to systemic reform and continuous improvement in the quality of its products, NCERT
welcomes comments and suggestions which will enable us to undertake further
revision and refinement.
Director
New Delhi National Council of Educational
20 December 2005 Research and Training
(iv)
Preface
The National Council of Educational Research and Training (NCERT) had constituted
21 Focus Groups on Teaching of various subjects related to School Education, to review
the National Curriculum Framework for School Education - 2000 (NCFSE - 2000) in
face of new emerging challenges and transformations occurring in the fields of content
and pedagogy under the contexts of National and International spectrum of school
education. These Focus Groups made general and specific comments in their respective
areas. Consequently, based on these reports of Focus Groups, National Curriculum
Framework (NCF)- 2005 was developed.
NCERT designed the new syllabi and constituted Textbook Development Teams
for Classes XI and XII to prepare textbooks in Mathematics under the new guidelines
and new syllabi. The textbook for Class XI is already in use, which was brought in 2005.
The first draft of the present book (Class XII) was prepared by the team consisting
of NCERT faculty, experts and practicing teachers. The draft was refined by the
development team in different meetings. This draft of the book was exposed in a group
of practicing teachers teaching Mathematics at highe rsecondary stage in different
parts of the country, in a review workshop organised by the NCEERT at Delhi. The
teachers made useful comments and suggestions which were incorporated in the draft
textbook. The draft textbook was finalised by an editorial board constituted out of the
development team. Finally, the Advisory Group in Science and Mathematics and the
Monitoring Committee constituted by the HRD Ministry, Government of India have
approved the draft of the textbook.
In the fitness of things, let us cite some of the essential features dominating the
textbook. These characteristics have reflections in almost all the chapters. The existing
textbook contains thirteen main chapters and two appendices. Each chapter contains
the followings:
• Introduction: Highlighting the importance of the topic; connection with earlier
studied topics; brief mention about the new concepts to be discussed in the
chapter.
• Organisation of chapter into sections comprising one or more concepts /
subconcepts.
(v)
• Motivating and introducing the concepts / subconcepts. Illustrations have been
provided wherever possible.
• Proofs/problem solving involving deductive or inductive reasoning, multiplicity
of approaches wherever possible have been inducted.
• Geometric viewing / visualisation of concepts have been emphasized whenever
needed.
• Applications of mathematical concepts have also been integrated with allied
subjects like Science and Social Sciences.
• Adequate and variety of examples /exercises have been given in each section.
• For refocusing and strengthening the understanding and skill of problem solving
and applicabilities, miscellaneous types of examples / exercises have been
provided involving two or more subconcepts at a time at the end of the chapter.
The scope of challenging problems to talented minority have been reflected
conducive to the recommendation as reflected in NCF- 2005.
• For more motivational purpose, brief historical background of topics have been
provided at the end of the chapter and at the beginning of each chapter, relevant
quotation and photograph of eminent mathematician who have contributed
significantly in the development of the topic undertaken, are also provided.
• Lastly, for direct recapitulation of main concepts, formulas and results, brief
summary of the chapter has also been provided.
I am thankful to Professor Krishan Kumar, Director, NCERT who constituted
the team and invited me to join this national endeavour for the improvement of
Mathematics education. He has provided us with an enlightened perspective and
a very conducive environment. This made the task of preparing the book much
more enjoyable and rewarding. I express my gratitude to Professor J.V. Narlikar,
Chairperson of the Advisory Group in Science and Mathematics, for his specific
suggesions and advice towards the improvement of the book from time to time. I also,
thank Professor G. Ravindra, Joint Director, NCERT for his help from time to time.
I express my sincere thanks to Professor Hukum Singh, Chief Co-ordinator and
Head, DESM, Dr. V.P. Singh, Co-ordinator and Professor, S.K. Singh Gautam who have
been helping for the success of this project academically as well as administratively.
Also, I would like to place on records my appreciation and thanks to all the members
of the team and the teachers who have been associated with this noble cause in one or
the other form.
PAWAN K. JAIN
Cheif Advisor
(vi)
Textbook Development Committee
Chairperson, Advisory Group in Science and Mathematics
J.V. Narlikar, Emeritus Professor, Inter-University Centre for Astronomy and
Astrophysics (IUCAA), Ganeshkhind, Pune University, Pune
Chief advisor
P.K. Jain, Professor, Department of Mathematics, University of Delhi, Delhi
Chief Co-ordinator
Hukum Singh, Professor and Head, DESM, NCERT, New Delhi
Members
Arun Pal Singh, Sr. Lecturer, Department of Mathematics, Dayal Singh College,
University of Delhi, Delhi.
A.K. Rajput, Reader, RIE, Bhopal, M.P.
B.S.P. Raju, Professor, RIE Mysore, Karnataka.
C.R. Pradeep, Assistant Professor, Department of Mathematics, Indian Institute of
Science, Bangalore, Karnataka.
D.R. Sharma P.G.T., Jawahar Navodaya Vidyalaya, Mungeshpur, Delhi.
Ram Avtar, Professor (Retd.) and Consultant, DESM, NCERT, New Delhi.
R.P. Maurya, Reader, DESM, NCERT, New Delhi.
S.S. Khare, Pro-Vice-Chancellor, NEHU, Tura Campus, Meghalaya.
S.K.S. Gautam, Professor, DESM, NCERT, New Delhi.
S.K. Kaushik, Reader, Department of mathematics, Kirori Mal College, University of
Delhi, Delhi.
Sangeeta Arora, P.G.T., Apeejay School, Saket, New Delhi.
ShailajaTewari, P.G.T., KendriyaVidyalaya, Barkakana, Hazaribagh, Jharkhand
Vinayak Bujade, Lecturer, Vidarbha Buniyadi Junior College, Sakkardara Chowk,
Nagpur, Maharashtra.
Sunil Bajaj, Sr. Specialist, SCERT, Gurgaon, Haryana
Member-Coordinator
V.P. Singh, Reader, DESM, NCERT, New Delhi
(vii)
Acknowlegements
The Council gratefully acknowledges the valuable contributions of the

following participants of the Textbook Review Workshop: Jagdish Saran,
Professor, Deptt. of Statistics, University of Delhi; Quddus Khan, Lecturer,
Shibli National P.G. College, Azamgarh (U.P.); P.K. Tewari, Assistant
Commissioner (Retd.), Kendriya Vidyalaya Sangathan; S.B. Tripathi, Lecturer,
R.P.V.V., Surajmal Vihar, Delhi; O.N. Singh, Reader, RIE, Bhubaneswar, Orissa;
Miss Saroj, Lecturer, Govt. Girls Senior Secondary School No.1, Roop Nagar,
Delhi; P. Bhaskar Kumar, P.G.T., Jawahar Navodaya Vidyalaya, Lepakshi,
Anantapur, (A.P.); Mrs. S. Kalpagam, P.G.T., K.V. NAL Campus, Bangalore;
Rahul Sofat, Lecturer, Air Force Golden Jubilee Institute, Subroto Park,
New Delhi; Vandita Kalra, Lecturer, Sarvodaya Kanya Vidyalaya, Vikaspuri,
District Centre, New Delhi; Janardan Tripathi, Lecturer, Govt. R.H.S.S.,
Aizawl, Mizoram and Ms. Sushma Jaireth, Reader, DWS, NCERT, New Delhi.
The Council acknowledges the efforts of Deepak Kapoor, Incharge,
Computer Station; Sajjad Haider Ansari, Rakesh Kumar and Nargis Islam,
D.T.P. Operators; Monika Saxena, Copy Editor; and Abhimanu Mohanty,
Proof Reader.
The contribution of APC-Office, administration of DESM and Publication
Department is also duly acknowledged.
(viii)
¸ÀA¥ÁzÀPÀgÀ £ÀÄr
"¯ÉPÀÌ §®Ä zÀÄBR" J£ÀÄßªÀ £ÁtÄßr J®èjUÀÆ w½zÀ «µÀAiÀÄ. DzÀgÉ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÀµÀÖPÀgÀªÁzÀ «µÀAiÀÄªÀ£ÀÄß £ÀªÀÄä ªÀiÁvÀÈ¨sÁµÉAiÀÄ°è PÀ°AiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀå. DUÀ
«µÀAiÀÄzÀ PÀptvÉ PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. F ¤nÖ£À°è ¦AiÀÄÄ¹ «zÁåyðUÀ½UÉ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç
¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¤ÃqÀ®Ä §ºÀ¼À ¸ÀAvÉÆÃµÀªÉ¤¸ÀÄvÀÛzÉ, ºÁUÀÆ ¸ÀÆPÀÛªÀÅ
ºËzÀÄ. 2013-2014 ±ÉÊPÀëtÂPÀ ªÀµÀð¢AzÀ ¹.©.J¸ï.¹ ¥ÀoÀåPÀæªÀÄzÀAvÉ gÀavÀªÁzÀ
J£ï.¹.E.Dgï.n. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉAiÀÄÄ ¨sÉÆÃzÀ£ÉUÁV
C¢üPÀÈvÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÁßV C¼ÀªÀr¹PÉÆArvÀÄ. F »£Éß¯ÉAiÀÄ°è «eÁÕ£ÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß
PÀ£ÀßqÀzÀ°è «zÁåyðUÀ½UÉ vÀ®Ä¦¸ÀÄªÀ AiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß DV£À DAiÀÄÄPÀÛgÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw
gÀ²äªÀÄºÉÃ±ïgÀªÀgÀÄ MAzÀÄ ªÀÄºÀvÀézÀ AiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ¥ÀÄUÉÆ½¹zÀgÀÄ.
EzÀÄ 2015gÀ°è ¹zÀÞUÉÆArzÀÝgÀÆ vÁAwæPÀªÁV CAwªÀÄUÉÆArzÀÄÝ FZÉUÉ. EzÀPÉÌ
¤zÉÃð±ÀPÀgÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw ¹. ²SÁgÀªÀgÀÄ PÀ£ÀßqÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀæPÀlUÉÆ¼Àî¨ÉÃPÉAzÀÄ
D²¹, £ÀªÀÄUÉ GvÁìºÀ vÀÄA©zÁÝgÉ. ªÀÄºÀvÀézÀ F AiÉÆÃd£ÉAiÀÄÄ ¸ÁPÁgÀUÉÆAqÀÄ
PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¥ÀæxÀªÀÄ ¦AiÀÄÄ¹ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ FUÁUÀ¯ÉÃ ¥ÀæPÀluÉUÉÆArzÉ. FUÀ
PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¢éwÃAiÀÄ ¦AiÀÄÄ¹ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ ¹zÀÞªÁVzÉ.
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨sÁµÉ ¨É¼ÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ D ¨sÁµÉAiÀÄ°è J¯Áè «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ ¹UÀÄªÀAvÀºÀ
«¥ÀÄ®ªÁzÀ CªÀPÁ±ÀUÀ½gÀ¨ÉÃPÀÄ, C®èzÉÃ PÁ®PÁ®PÉÌ ¥ÀjµÀÌgÀtUÉÆ¼ÀÄîwÛgÀ¨ÉÃPÀÄ. MAzÀÄ
¤¢ðµÀÖªÁzÀ ±À§ÞPÉÌ ¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ ±À§Þ E£ÉÆßAzÀÄ ¨sÁµÉAiÀÄ°è (PÀ£ÁðlPÀ gÁdåzÀ°è PÀ£ÀßqÀ)
E®èªÉAzÉ¤¸À¨ÁgÀzÀÄ. F ¤nÖ£À°è D¯ÉÆÃa¹zÁUÀ PÀ£ÀßqÀzÀ°è ªÉÊeÁÕ¤PÀ «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ
ºÉÃgÀ¼ÀªÁV zÉÆgÀPÀ¨ÉÃPÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ F ºÉÃgÀ¼ÀªÁzÀ ¸ÁzsÀ£ÀUÀ¼ÀÄ zÉÆgÀPÀÄªÀAvÀºÀ ¤nÖ£À°è
PÉ®¸ÀªÁUÀ¨ÉÃPÀÄ.
DqÀÄ¨sÁµÉ PÀ£ÀßqÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçªÀ£ÀÄß E£ÀÆß ZÉ£ÁßV
CxÀðªÀiÁrPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ JA§ zÀÈqsÀ«±Áé¸À¢AzÀ UÀtÂvÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀªÁzÀ
¨sÁµÉAiÀÄ°è «ªÀj¸À¯ÁVzÉ.
ªÀÄÄRåªÁV ¨sÁµÁUÁA©üÃAiÀÄðPÉÌ ºÁUÀÆ ¤RgÀvÉUÉ PÀÄA¢®èzÀAvÉ ªÀÄÆ®
«µÀAiÀÄUÀ½UÉ zsÀPÉÌ ¨ÁgÀzÀAvÉ J£ï.¹.E.Dgï.n. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ¨sÁªÁ£ÀÄªÁzÀ
ªÀiÁr ¨sÁµÁAvÀj¸À¯ÁVzÉ. PÉ®ªÀÅ ¥Áj¨sÁ¶PÀ ¥ÀzÀUÀ¼À ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ gÀÆ¥ÀUÀ¼ÀÄ
§¼ÀPÉAiÀÄ°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ºÁUÉAiÉÄÃ E°è ¥ÀæAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ.
¤ªÀÄä «ªÀÄ±Éð ºÁUÀÆ C¤¹PÉUÀ½UÉ ¸À«ÄwAiÀÄ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ ¸ÁéUÀvÀ. EzÀ£ÀÄß
¸À«ÄwAiÀÄÄ ªÀÄ£ÀB¥ÀÆªÀðPÀªÁV ¹éÃPÀj¸ÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ºÉÆgÀvÀgÀ®Ä ¸ÀºÀPÀj¹zÀ £À£Àß J¯Áè UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç G¥À£Áå¸ÀPÀ
¸À¤ävÀæjUÉ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ zsÀ£ÀåªÁzÀUÀ¼ÀÄ. ªÀÄÄRåªÁV ¥Àæw ºÀAvÀzÀ°èAiÀÄÆ £ÀªÀÄä£ÀÄß ¨É£ÀÄßvÀnÖ
¥ÉÆæÃvÁì»¹zÀ ¤zÉÃð±ÀPÀgÀÄUÀ¼ÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw gÀ²ä, ²æÃªÀÄw ²SÁ ºÁUÀÆ FV£À
(ix)
¤zÉÃð±ÀPÀgÁzÀ qÁ|| ¦.¹. eÁ¥sÀgï, G¥À¤zÉÃð±ÀPÀgÁV PÉ®¸ÀªÀiÁr ¤ªÀÈwÛ ºÉÆA¢gÀÄªÀ
²æÃªÀÄw ¨sÁUÀå ªÀÄvÀÄÛ G¥À¤zÉðÃ±ÀPÀgÁzÀ fûAiÀiÁ G¯ÁèSÁ£ï ±ÁSÁ¢üPÁjUÀ¼ÁzÀ
qÁ| ªÉAPÀmÉÃ±ï ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉAiÀÄ C¢üPÁj ªÀUÀðzÀªÀjUÉ¯Áè
ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ £ÀªÀÄ£À.
F ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß CAzÀªÁV ªÀÄÄ¢æ¹, ªÀÄÄzÁægÁPÀë¸À£À ºÁªÀ½AiÀÄ£ÀÄß DzÀµÀÄÖ
PÀrªÉÄªÀiÁr J¯Áè jÃwAiÀÄ ¸ÀºÀPÁgÀ ¤ÃrzÀ ¹¢é£ï UÉÆèÃ§¯ï ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ ªÀiÁ°ÃPÀgÁzÀ
²æÃ «±Àé£Áxï ¥À¸ÀÄªÀÄwð ªÀÄvÀÄÛ CªÀgÀ J¯Áè ¹§âA¢ ªÀUÀðzÀªÀjUÉ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ
zsÀ£ÀåªÁzÀUÀ¼ÀÄ. F §ÈºÀvï PÁAiÀÄðPÀæªÀÄzÀ°è ¸ÀºÀPÀj¹ £Á£ÀÄ ªÀÄgÉwgÀ§ºÀÄzÁzÀ J¯Áè
DwäÃAiÀÄjUÉ £À£Àß ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ ªÀAzÀ£ÉUÀ¼ÀÄ.
EAw
ºÉZï. ©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj
(x)
¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç ¥ÀoÀå ¥ÀÄ¸ÀÛPÀ C£ÀÄªÁzÀ ¸À«Äw
UËgÀªÁzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw. JA. PÀ£ÀUÀªÀ°è
¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ, ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
CzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

CA¨ÉÃqÀÌgï ªÉÄªÉÆjAiÀÄ¯ï ¸ÉÆ¸ÉÊn ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ªÀÄºÁ®Qëöä¥ÀÄgÀ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
¸ÀAZÁ®PÀgÀÄ : ²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

ªÁtÂ«¯Á¸À ¨Á®QAiÀÄgÀ ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ : ²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÉÃAmï D£ïì ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, «Ä®ègï gÀ¸ÉÛ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
²æÃªÀÄw «ÃuÁ J¸ï.J£ï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¥ÀAZÀVj ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, aPÀÌ§¼Áî¥ÀÄgÀ
²æÃªÀÄw ¹ÃvÁ®Qëöä, G¥À£Áå¸ÀQ,

«zÁå¨sÁgÀw ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ²ªÀªÉÆUÀÎ.
²æÃªÀÄw ¸ÀÄeÁvÀ dA§V, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ £ÁUÀªÀ°è, vÀÄªÀÄPÀÆgÀÄ.
²æÃ ZÀAzÀæ±ÉÃRgÀ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ gÁªÀÄPÀÈµÀÚ «zÁå±Á¯Á AiÀiÁzÀªÀVj, ªÉÄÊ¸ÀÆgÀÄ.
²æÃ DzÀ±ïð J£ï, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

«l×® ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, «lè §AqÀªÁ¼À.
²æÃ ªÁ¸ÀÄzÉÃªÀ PÉ. ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, £ÀÆåmË£ï, ¨sÀzÁæªÀw.
²æÃ ¸ÀÄ¢üÃgï JZï.J¸ï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

PÀ¸ÀÆÛj¨Á ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ²ªÀªÉÆUÀÎ.
²æÃ ¸ÀwÃ±ï ªÁªÀÄ£ï £ÁAiÀÄPï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj JA.PÉ.J¸ï. ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, ºÉÆ£ÁßªÀgÀ, G.PÀ£ÀßqÀ.
²æÃªÀÄw gÀÆ¥À ¥ÉÊ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ, PÉ.Dgï ¥ÀÄgÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ (zÀQët)
²æÃgÁdUÉÆÃ¥Á® ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

»ªÀiÁA±ÀÄ eÉÆåÃw PÀ¯Á¦ÃoÀ, ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
(xi)
²æÃªÀÄw GªÀiÁeÉÆåÃw, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,
¸À.¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ, PÉÆ¥Àà, J£ï.Dgï.¥ÀÄgÀ, aPÀÌªÀÄUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ qÁ. ¢£ÀPÀgÀ ¥ÀmÁéj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀgÀPÁj ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, PÀ®ÄâVð.
²æÃ £ÀAd¥Àà£ÀªÀgï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

PÉ.J¯ï.E. ¸ÉÆ. Dgï.J¯ï. «eÁÕ£À ¦.AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, ¨É¼ÀUÁ«.
²æÃ ªÀÄdV, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

J¸ï.PÉ. ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ºÀÄPÉÌj.
(xii)
¥Àj²Ã®£Á ¸À«Äw
²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj
¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ
CA¨ÉÃqÀÌgï ªÉÄªÉÆjAiÀÄ¯ï ¸ÉÆ¸ÉÊn ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ

¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ
ªÁtÂ«¯Á¸À ¨Á®QAiÀÄgÀ ¸ÀPÁðj ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï

¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,
¸ÉÃAmï D£ïì ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, «Ä®ègï gÀ¸ÉÛ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
¸ÀºÀPÁgÀ
²æÃªÀÄw. JA. PÀ£ÀUÀªÀ°è
¨sÁ.C.¸ÉÃ., ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ, ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ ÇÁzÀÄ¯Áè SÁ£ï

dAn ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ (¥Àæ¨sÁgÀ), ±ÉÊPÀëtÂPÀ «¨sÁUÀ, ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ ªÉÆºÀªÀÄäzï fAiÀiÁªÀÅ¯Áè SÁ£ï

¸ÀºÁAiÀÄPÀ ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ
qÁ. ªÉÊ.©. ªÉAPÀmÉÃ±ï

±ÁSÁ¢üPÁjUÀ¼ÀÄ (±ÉÊPÀëtÂPÀ «¨sÁUÀ), ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
(xiii)
(xiv)
¥Àj«r
1. ¸ÀA§AzsU
À ¼
À ÄÀ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ßÀ UÀ¼ÄÀ
1.1 ¦ÃpPÉ 1
1.2 ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ 2
1.3 GvÀà£ÀßUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ 8
1.4 GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 13
1.5 ¢éªÀiÁ£À ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ 21
2, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ

2.1 ¦ÃpPÉ 37
2 .2 ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjPÀ®à£É 37
2.3 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ : 46
3. ªÀiÁvÀÈPÉU¼
À ÄÀ
3.1 ¦ÃpPÉ 60
3.2 ªÀiÁvÀÈPÉ 60
3.3 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À £ÀªÀÄÆ£ÉUÀ¼ÀÄ 65
3.4 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ 70
3.5 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀjªÀwð 89
3.6 ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ 91
3.7 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£É 96
3.8 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ 97
4. ¤zsÁðgÀPU
À ¼
À ÄÀ
4.1 ¦ÃpPÉ 111
4.2 ¤zsÁðgÀPÀ 112
4.3 ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ 117
4.4 wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® («¹ÛÃtð) 129
4 .5 ¯ÁWÀªU À ¼
À ÄÀ CxÀªÀ ¸ÀºU
À ÄÀ tPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥Àªv
À ð
À £ÀU¼
À ÄÀ 131
(xv)
4 .6 ¸ÀAUÀvPÀ Æ
É Ã±À ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ±ÀzÀ ¥Àw
æ ¯ÉÆÃªÀÄ 134
4.7 ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ±ÀUÀ¼À D£ÀéAiÀÄPÀUÀ¼ÀÄ 140
5. C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ

5.1 ¦ÃpPÉ 155
5.2 C«aÒ£ÀßvÉ 155
5.3 ¤µÀà£ÀßvÉ 169
5.4 WÁwÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 176
5.5 ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ ¤µÀ£ à ßÀ UÀ¼ÄÀ : 180
5.6 ¥À«æ ÄwÃAiÀÄ GvÀ£ à ßÀ UÀ¼À ¤µÀ£ à ßÀ : 184
5.7 JgÀq£ À A
É iÀÄ ¤µÀ£à ßÀ 187
5.8 ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥Àª æ ÄÉ ÃAiÀÄ 189
6. ¤µÀà£ßÀ zÀ C£ÀAé iÀÄUÀ¼ÄÀ

6.1 ¦ÃpPÉ 199
6.2 ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ 199
6.3 ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 204
6.4 ¸À± à ð
À PÀU¼ À ÄÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§UÀ¼ÄÀ 211
6.5 ¸À¤ß»vÉ 218
6.6 MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯É 221
£ÀÄ§AzsÀ 1
C
A.1.1 ¦ÃpPÉ: 252
A.1.2 ¸ÁzsÀ£É JAzÀgÉÃ£ÀÄ? 252
C£ÀÄ§AzsÀ 2
A.2.1 ¦ÃpPÉ 260
A.2.2 UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À CzsÀåAiÀÄ£À KPÉ? 260
A.2.3 UÀtÂvÀ ªÀiÁzÀjUÀ¼À vÀvÀé 261
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ 273
¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ 292
(xvi)
¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 1
CzsÁåAiÀÄ 1
¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
(Relations And Functions)
 F dUÀw£ Û °
À è ¸ËAzÀAiÀÄðªÀ®z è À UÀtv
Â ±
À Á¸ÀçÛPÌÉ ±Á±Àvé ª À ÁzÀ eÁUÀ«®è. AiÀiÁªÀÅzÉÃ «zsª À ÁzÀ ¸ËAzÀAiÀÄðªÀ£ÄÀ ß
ªÁåSÁå¤¸ÀÄªÁUÀ PÀptvÉ EgÀÄªÀ ºÁUÉ UÀtv Â ±
À Á¸ÀçÛzÀ ¸ËAzÀAiÀÄðªÀ£ÄÀ ß ªÁåSÁå¤¸ÀÄªÁUÀ PÀptvÉ EgÀÄvÀz Û .É CzÀÄ
ºÉÃUÉAzÀgÉ MAzÀÄ PÁªÀåzÀ ¸ËAzÀAiÀÄðªÉAzÀgÉ £ÀªÄÀ UÉ ¸Ààµª ÖÀ ÁV w½AiÀÄ¢zÀÝgÆ À CAvÀºÀ PÁªÀåªÀ£ÄÀ ß NzÀÄªÁUÀ CzÀgÀ
¸ËAzÀAiÀÄðªÀ£ÄÀ ß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀ jÃwAiÀÄ°è UÀtv Â ±
À Á¸ÀçÛzÀ C£ÀÄ¨sª
À ª
À £
À ÄÀ ß ¥ÀqAÉ iÀÄ®Ä AiÀiÁªÀÅzÉÃ CrØ¬Ä®è.
eÉ.ºÉZï.ºÁrð 
1.1 ¦ÃpPÉ (Introduction)
¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀAPÉÃvÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, PÉëÃvÀæ, ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ
ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦Û CªÀÅUÀ¼À ¤¢üðµÀÖ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ªÀiË®å GvÀà£ÀßUÀ¼À ««zsÀ
«zsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À §UÉÎ 11£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è £ÀªÀÄUÉ
¥ÀjZÀAiÀÄªÁVzÉ. DAUÀè ¨sÁµÉAiÀÄ°è ¸ÀA§AzsÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄÄ
JgÀqÀÄ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À CxÀªÁ ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¸ÀA¥ÀPÀðªÁVzÉ.
EzÉÃ jÃw UÀtÂvÀzÀ°è. ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À
£ÀqÀÄ«£À ¸ÀA¥ÀPÀðªÉAzÀÄ PÀ°à¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ. GzÁºÀgÀuÉUÉ
A AiÀÄÄ MAzÀÄ ±Á¯ÉAiÀÄ 12£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ «zÁåyðUÀ¼À
UÀtªÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄÄ 11£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ «zÁåyðUÀ¼À
UÀtªÁVgÀ° A ¬ÄAzÀ B UÉ EgÀÄªÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ F jÃw
EªÉ.
(i) {(a, b) ∈A × B: a AiÀÄÄ b £À ¸ÀºÉÆÃzÀgÀ£ÁVgÀÄvÁÛ£É},
¯ÉdÆ£ï rjZÉèmï
(ii) {(a, b) ∈ A × B: a AiÀÄÄ b £À ¸ÀºÉÆÃzÀjAiÀiÁVgÀÄvÁÛ¼É},
(1805-1859)
(iii) {(a, b) ∈ A × B: a £À ªÀAiÀÄ¸ÀÄì b £À ªÀAiÀÄ¹ìVAvÀ
ºÉZÁÑVzÉ},
(iv) {(a, b) ∈ A × B: ªÁ¶ðPÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è a UÀ½¹gÀÄªÀ MlÄÖ CAPÀUÀ¼ÀÄ b UÀ½¹gÀÄªÀ ªÁ¶ðPÀ
¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è£À MlÄÖ CAPÀUÀ½VAvÀ PÀrªÉÄAiÀiÁVzÉ},
(v) {(a, b) ∈ A × B: a ªÀÄvÀÄÛ b E§âgÀÄ MAzÉÃ eÁUÀzÀ°è (¸ÀÜ¼ÀzÀ°è) ªÁ¹¸ÀÄvÁÛgÉ}. EzÀ£ÀÄß
CªÀÄÆvÀð ªÀiÁrzÁÝUÀÆå. ¸ÀA§AzsÀ R. A ¬ÄAzÀ B UÉ EzÀÄÝ A × B£À MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ
(arbitrary) G¥ÀUÀtªÁVzÉ JAzÀÄ UÀtwÃAiÀÄªÁV ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
If (a, b) ∈R, DzÀgÉ ¸ÀA§AzsÀ R £À°è a AiÀÄÄ b UÉ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀnÖzÉ. JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ
ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß a R b JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV (a, b) ∈ R, a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼ÀÄ ¤¢ðµÀÖªÁzÀ
¸ÀA¥ÀPÀðºÉÆA¢ªÉAiÉÄ CxÀªÁ E®èªÉ JAzÀÄ AiÉÆÃa¸À¨ÉÃPÁV®è. GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ¤¢ðµÀÖ jÃwAiÀÄ
¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁVªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß 11£ÉÃ AiÀÄ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è w½¢zÉÝÃªÉ.
2 UÀtÂvÀ
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ «©ü£Àß jÃwAiÀÄ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, GvÀà£ÀßUÀ¼À

¸ÀAAiÉÆÃd£ÉUÀ¼ÀÄ, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¨sÉÊfPÀ CxÀªÀ ¢éªÀiÁ£ÀÀ QæAiÉÄUÀ¼À §UÉÎ C¨sÀå¹¸ÉÆÃt.
1.2 ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ (Types of Relations)

F «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ««zsÀ jÃwAiÀÄ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À §UÉÎ w½zÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. UÀt A £À°è£À
¸ÀA§AzsÀªÀÅ A × AUÉ G¥ÀUÀtªÁVzÉ JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ. DzÀÝjAzÀ ±ÀÆ£Àå UÀt f ªÀÄvÀÄÛ
A × A UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV PÀ¤µÀÖ ªÀÄvÀÄÛ UÀjµÀÖ (extreme) ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁVªÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ UÀt
A = {1, 2, 3, 4} vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀgÉ, EzÀgÀ ªÉÄÃ¯É ¸ÀA§AzsÀ R = {(a, b): a – b = 10}. DzÀgÉ
a - b = 10 JA§ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß A UÀuÁA±ÀUÀ¼À AiÀiÁªÀ eÉÆÃrAiÀÄÆ ¥Á°¸ÀÄªÀÅ¢®è. EzÀjAzÀ
R, MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¸ÀA§AzsÀ. EzÉÃ jÃw R' = {(a, b) : | a - b | ≥ 0} MAzÀÄ ¸ÀA¥ÀÆtð UÀt
A × A DVzÉ. KPÉAzÀgÉ A × A AiÀÄ°è£À J¯Áè PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (a, b) UÀ¼ÀÄ | a - b | ≥ 0, ªÀ£ÀÄß
vÀÈ¦Û¥Àr¸ÀÄvÀÛªÉ. F JgÀqÀÄ GzÁºÀgÀuÉUÀ½AzÀ PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå 1 : A £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ CA±ÀªÀÇ A £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ CA±ÀzÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢gÀzÉÃ EzÀÝgÉ
D ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß ±ÀÆ£Àå ¸ÀA§AzsÀ (empty relation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
i.e. R = f ⊂ A × A.
ªÁåSÉå 2 : A £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÇ A £À J¯Áè CA±ÀUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ.
D ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß ¸ÀªÀðªÁå¦ («±Àé) ¸ÀA§AzsÀ (universal relation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
i.e., R = A × A ⊂ A × A
±ÀÆ£Àå ¸ÀA§AzsÀ ªÀÄvÀÄÛ «±Àé ¸ÀA§AzsÀ JgÀqÀ£ÀÄß, ¸ÀgÀ¼À CxÀªÁ ¸ÀÄ®¨sÀUÀ¼ÀÄ (trivial relations).
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 1: A AiÀÄÄ ¨Á®PÀgÀ ±Á¯ÉAiÉÆAzÀgÀ J¯Áè «zÁåyðUÀ¼À UÀtªÁVgÀ°. A UÀtzÀ°è£À
¸ÀA§AzsÀ R = {(a, b) : a AiÀÄÄ b £À ¸ÀºÉÆÃzÀj} MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ
R' = {(a, b) : a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À JvÀÛgÀUÀ¼À ªÀåvÁå¸ÀªÀÅ 3 «ÄÃ VAvÀ PÀrªÉÄ EzÉ}, JA§ÄzÀÄ
¸ÀªÀðªÁå¦Û ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ±Á¯ÉAiÀÄÄ ¨Á®PÀgÀ ±Á¯ÉAiÀiÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ «zÁåyðAiÀÄÄ, CzÉÃ
±Á¯ÉAiÀÄ E£ÉÆßAzÀÄ «zÁåyðUÉ ¸ÀºÉÆÃzÀjAiÀiÁUÀ®Ä ¸ÁzsÀå«®è. DzÀÝjAzÀ R = f, ±ÀÆ£Àå
¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. ±Á¯ÉAiÀÄ°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ «zÁåyðUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
JvÀÛgÀUÀ¼À ªÀåvÁå¸ÀªÀÅ 3 «ÄÃlgïVAvÀ PÀrªÉÄ EzÉ JAzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁV w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀÄ
R' = A × A «±Àé-¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
UÀªÀÄ¤¹ : XI, £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è, MAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ jÃwAiÀÄ°è ¥Àæw¤¢ü¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
JAzÀÄ PÀ°vÀÄPÉÆArzÉÝÃªÉ. CªÀÅ AiÀiÁªÀÅªÉAzÀgÉ UÀuÁA±À ¥ÀzÀÞw (roster method) ªÀÄvÀÄÛ
¤AiÀÄªÀÄ ¥ÀzÀÞw (set builder method) MAzÀÄ UÀt {1, 2, 3, 4} £À°è ªÁåSÁå¤¸À®àlÖ ¸ÀA§AzsÀ
R = {(a, b) : b = a + 1} £ÀÄß, a R b DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ ¨ÉÃQzÀÝgÉ, b = a + 1 JAzÀÆ
§gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. F ¸ÀAPÉÃvÀªÀ£ÀÄß £ÀªÀÄä C£ÀÄPÀÆ®PÉÌ vÀPÀÌAvÉ G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
(a, b) ∈ R, DzÀgÉ a AiÀÄÄ b AiÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢zÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß
a R b JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÀÅ (equivalence relation) MAzÀÄ CvÀåAvÀ ªÀÄÄRåªÁzÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÀÄÝ,

EzÀÄ UÀtÂvÀ ±Á¸ÀÛçzÀ°è MAzÀÄ ªÀÄºÀvÀézÀ ¥ÁvÀæªÀ£ÀÄß ªÀ»¸ÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß w½zÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ
ªÉÆzÀ®Ä, £ÁªÀÅ ¸ÀA§AzsÀzÀ ªÀÄÆgÀÄ «zsÀUÀ¼À£ÀÄß w½zÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. CªÀÅ AiÀiÁªÀÅªÉAzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®£À
¸ÀA§AzsÀ (reflexive relation) ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ CxÀªÁ ¸ÀªÀÄ«Äw ¸ÀA§AzsÀ, (symmetric relation)
ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ (transitive relation).
ªÁåSÉå 3 :
(i) UÀt A £À°ègÀÄªÀ MAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ, R £ÀÄß ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ a ∈ A, UÉ (a, a) ∈ R, DVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(ii) ∀ a1, a2 ∈A (a1, a2) ∈ R DzÁUÀ, (a2, a1) ∈ R DzÀgÉ, R C£ÀÄß A UÀtzÀ°è ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ
¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ PÀgÉÀAiÀÄÄvÁÛgÉ.
(iii) ∀a1, a2, a3 ∈ R (a1, a2) ∈ R ªÀÄvÀÄÛ (a2, a3) ∈ R DzÁUÀ (a1, a3) ∈ R DzÀgÉ, ¸ÀA§AzsÀ
R £ÀÄß ªÁºÀPÀ (¸ÀAPÀæªÀÄPÀ) ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
ªÁåSÉå 4 : MAzÀÄ UÀt A £À°è£À R ¥Àæw¥sÀ®£À, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ (¸ÀAPÀæªÀÄPÀ) DVzÀÝgÉ, CzÀ£ÀÄß
¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ (equivalence relation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 2 : T JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®èzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè wæ¨sÀÄdUÀ¼À UÀtªÁVzÀÄÝ
R = {(T1, T2) : T1 JA§ÄzÀÄ T2UÉ ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVzÉ} JA§ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ R JA§ÄzÀÄ
MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ wæ¨sÀÄdªÀÅ CzÉÃ wæ¨sÀÄdPÉÌ ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ PÁgÀt¢AzÀ R ¥Àæw¥sÀ®£À
¸ÀA§AzsÀ DVzÉ, ºÁUÀÆ (T1, T2) ∈R ⇒ T1, T2 UÉ ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVzÉ. ⇒ T2 ,T1 UÉ ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVzÉ
DzÀÝjAzÀ (T2, T1) ∈ R. \ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ. (T1, T2), (T2, T3) ∈ R ⇒ T1
JA§ÄzÀÄ T2 ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVzÀÄÝ T2 JA§ÄzÀÄ T3UÉ ¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVzÀÝgÉ. T1 JA§ÄzÀÄ T3UÉ
¸ÀªÀð¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ⇒ (T1,T3) ∈ R. DzÀÝjAzÀ R JA§ÄzÀÄ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ. ºÁUÁV
R MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 3 : L JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è£À J¯Áè gÉÃSÉUÀ¼À UÀtªÁVgÀ° R, L £À MAzÀÄ
¸ÀA§AzsÀªÁVzÀÄÝ EzÀ£ÀÄß R = {(L1, L2) : L1 JA§ÄzÀÄ L2UÉ ®A§ªÁVzÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀzÀgÉ.
R JA§ÄzÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ, DzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®£À C®è ºÁUÀÆ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: L1 JA§ gÉÃSÉAiÀÄÄ CzÉÃ gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁV®èzÀ
PÁgÀt R ¥Àæw¥sÀ®£À DV®è CAzÀgÉ (L1, L1) ∉ R. (L1, L2)
∈ R. ⇒ L1 gÉÃSÉAiÀÄÄ L2 gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁVzÉ. ºÁUÁV L2
gÉÃSÉAiÀÄÄ L1 gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁUÀÄvÀÛzÉ \(L2, L1) ∈ R, CAzÀgÉ
R ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ. L1 JA§ÄzÀÄ L2 UÉ ®A§ªÁVzÉ avÀæ 1.1
ªÀÄvÀÄÛ L2 JA§ÄzÀÄ L3 UÉ ®A§ªÁVzÀÝgÉ L1 gÉÃSÉAiÀÄÄ L3 gÉÃSÉUÉ
®A§ªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. ªÁ¸ÀÛªÀzÀ°è L1 gÉÃSÉAiÀÄÄ L3 gÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
i.e., (L1, L2) ∈ R, (L2, L3) ∈ R DzÀgÉ (L1, L3) ∉ R DzÀÝjAzÀ R ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
4 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 4 : UÀt {1, 2, 3} gÀ°è R = {(1, 1), (2, 2),(3, 3), (1, 2), (2, 3)} JA§
¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ, R ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ. DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÁV®è ºÁUÀÆ
ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: (1, 1), (2, 2) ªÀÄvÀÄÛ (3, 3) UÀ¼ÀÄ R £À°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ.
(1, 2) ∈ R, DzÀgÉ (2, 1) ∉ R. DzÀÝjAzÀ R ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DV®è. »ÃUÉAiÉÄÃ (1, 2) ∈ R
ªÀÄvÀÄÛ (2, 3) ∈ R DzÀgÉ (1, 3) ∉ R. DzÀÝjAzÀ R ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ DV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 5 : ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À UÀt Z £À°è R = {(a, b) : ¸ÀASÉå 2, (a – b) ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ.} JA§ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ R MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ∀a ∈ Z, (a – a) C£ÀÄß 2 ¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ R JA§ÄzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ.
(a, b) ∈ R, DzÀgÉ (a - b) C£ÀÄß 2 ¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ (b - a) AiÀÄ£ÀÄß PÀÆqÀ 2 ¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ (b, a) ∈ R EzÀÄ R ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ, »ÃUÉAiÉÄÃ
(a, b) ∈ R, ªÀÄvÀÄÛ (b, c) ∈ R, DzÀgÉ (a – b) ªÀÄvÀÄÛ (b– c) UÀ¼ÀÄ 2 jAzÀ ¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛªÉ. FUÀ
a – c = (a – b) + (b – c) ¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ. (KPÉ?) DzÀÝjAzÀ (a – c) AiÀÄÄ 2 jAzÀ
¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ R ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. DzÀÝjAzÀ Z £À°è R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 5gÀ°è, J¯Áè ¸ÀªÀÄ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼ÀÄ ¸ÉÆ£ÉßAiÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ.
JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ºÉÃUÉAzÀgÉ (0, ± 2), (0, ± 4) EvÁå¢ R £À°ègÀÄvÀÛªÉ ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨É¸À
¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼ÀÄ ¸ÉÆ£ÉßAiÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è, PÁgÀt, (0, ± 1), (0, ± 3)
EvÁå¢ R £À°ègÀÄªÀÅ¢®è. »ÃUÉAiÉÄÃ J¯Áè ¨É¸À¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀASÉå MAzÀgÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ. ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀASÉå MAzÀgÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ J¯Áè ¸ÀªÀÄ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À UÀt 'E' ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè ¨É¸À ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À
UÀt 'O' UÀ¼ÀÄ Z £À G¥ÀUÀtUÀ¼ÁVzÀÄÝ. F PÉ¼ÀV£À ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦Û¥Àr¸ÀÄvÀÛªÉ.
(i) E £À J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢ªÉ ªÀÄvÀÄÛ O £À J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ
MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢ªÉ.
(ii) E £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ O £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢®è
ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwPÀæªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. (vice-versa).
(iii) E ªÀÄvÀÄÛ O UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ UÀtUÀ¼ÀÄ (disjoint sets) ªÀÄvÀÄÛ Z = E ∪ O.
G¥ÀUÀt E AiÀÄ£ÀÄß, ¸ÉÆ£ÉßAiÀÄ£ÀÄß M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÉAiÀÄ ªÀUÀð (equivalence
class)JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ, ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß [0] JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. »ÃUÉAiÉÄÃ O UÀtªÀÅ 1£ÀÄß
M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÉAiÀÄ ªÀUÀðªÁVzÉ EzÀ£ÀÄß [1] JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. [0] ≠ [1], [0] = [2r] ªÀÄvÀÄÛ
[1] = [2r + 1], r ∈ Z, JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. X UÀtzÀ°è£À C¤AiÀÄAwævÀ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ
R UÉ, F ªÉÄÃ°£À ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄÄ ¤dªÁVzÉ. ºÁUÁV C¤AiÀÄAwævÀ UÀt X £ÀÄß CzÀgÀ°è£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ
ÇÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ R PÉ¼ÀPÉAqÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄªÀ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ G¥ÀUÀt Ai UÀ¼ÁV
«¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ.
(i) Ai £À J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ. ∀i.

(ii) Ai £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀªÀÅ Aj £À, AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀzÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢®è
i ≠ j.
(iii) ∪ Aj = X and Ai ∩ Aj = f, i ≠ j.
Ai G¥ÀUÀtUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄvÉAiÀÄ ªÀUÀðUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ EzÀPÉÌ «¯ÉÆÃªÀÄªÁV ºÉÆÃUÀÄªÀÅzÀÄ
PÀÆqÀ ¸ÁégÀ¸ÀåPÀgÀªÁVzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÁV Z £À ªÀÄÆgÀÄ G¥À«¨sÁUÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. CªÀÅ A1,
A2 ªÀÄvÀÄÛ A3 ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£ÉAiÀÄÄ Z DVzÀÄÝ.
A1 = {x ∈ Z : x JA§ÄzÀÄ3 gÀ C¥ÀªÀvÀåðªÁVzÉ} = {..., – 6, – 3, 0, 3, 6, ...}
A2 = {x ∈ Z : x - 1 JA§ÄzÀÄ3 gÀ C¥ÀªÀvÀåðªÁVzÉ} = {..., – 5, – 2, 1, 4, 7, ...}
A3 = {x ∈ Z : x -2 JA§ÄzÀÄ3 gÀ C¥ÀªÀvÀåðªÁVzÉ} = {..., – 4, – 1, 2, 5, 8, ...}
Z £À°è£À ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b): ¸ÀASÉå 3, (a - b) AiÀÄ£ÀÄß ¨sÁV¸ÀÄvÀÛzÉ} JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¹zÉ. GzÁºÀgÀuÉ 5gÀ°è ªÁ¢¹zÀAvÉ R JA§ÄzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ, JAzÀÄ
vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ. A1 JA§ÄzÀÄ ¸ÉÆ£ÉßUÉ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀlÖ J¯Áè ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À UÀt. A2 JA§ÄzÀÄ 1 PÉÌ
¸ÀA§AzsÀ¥ÀlÖ UÀt J¯Áè ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À UÀt, A3 JA§ÄzÀÄ 2PÉÌ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀlÖ J¯Áè ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À
UÀt DzÀÝjAzÀ A1 = [0], A2 = [1] ªÀÄvÀÄÛ A3 = [2] CAzÀgÉ A1 = [3r], A2 = [3r + 1] ªÀÄvÀÄÛ
A3 = [3r + 2], r ∈ Z.
GzÁºÀgÀuÉ 6 : UÀt A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} £À°è R = {(a, b) : a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼ÉgÀqÀÆ ¨É¸À CxÀªÁ
¸ÀªÀÄ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVªÉ} JA§ MAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹¸ÀzÉ. R MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹, ºÁUÀÆ G¥ÀUÀt {1, 3, 5, 7} gÀ J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀA§AzsÀºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ.
ªÀÄvÀÄÛ G¥ÀUÀt {2, 4, 6} gÀ J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ, DzÀgÉ G¥ÀUÀt
{1, 3, 5, 7}zÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀªÀÅ G¥ÀUÀt {2,4,6}zÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀ
ºÉÆA¢®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ A AiÀÄ°è£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±À a AiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ (a, a)∈ R. KPÉAzÀgÉ
a ªÀÄvÀÄÛ a UÀ¼ÀÄ ¨É¸À CxÀªÁ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVªÉ ºÁUÀÆ (a, b)∈ R ⇒ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼ÉgÀqÀÆ ¨É¸À
CxÀªÁ ¸ÀªÀÄ¸ÀªÀÄSÉåUÀ¼ÁVªÉ ⇒ (b, a)∈ R. »ÃUÉAiÉÄÃ (a, b)∈ R ªÀÄvÀÄÛ (b, c)∈ R ⇒ J¯Áè a, b,
c, UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ eÉÆvÉeÉÆvÉAiÀÄ°è ¸ÀªÀÄ CxÀªÁ ¨É¸À ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ ⇒ (a, c) ∈ R. DzÀÝjAzÀ R
MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. ºÁUÀÆ {1, 3, 5, 7} gÀ J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¨É¸À¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ. »ÃUÉAiÉÄÃ G¥ÀUÀt {2, 4, 6} gÀ
J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ. G¥ÀUÀt {1, 3, 5, 7} gÀÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀªÀÅ {2, 4, 6} zÀÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÉÆA¢UÉ
¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è KPÉAzÀgÉ {1, 3, 5, 7} £À UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ, ¨É¸À¸ÀASÉåUÀ¼ÁVAiÀÄÆ {2, 4, 6}
gÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVAiÀÄÆ EªÉ.
6 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 1.1
1. F PÉ¼ÀV£À ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVªÉAiÉÄ?
JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
(i) UÀt A = {1, 2, 3, ..., 13, 14} zÀÀ°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß
R = {(x, y) : 3x – y = 0} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
(ii) ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt N £À°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß
R = {(x, y) : y = x + 5 ªÀÄvÀÄÛ x < 4} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ
(iii) UÀtA = {1, 2, 3, 4, 5, 6} gÀ°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß.
R = {(x, y) : y AiÀÄÄ x ¤AzÀ ¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛzÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
(iv) ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À UÀt Z £À°è ¸ÀA§AzsÀ
R = {(x, y) : x – y MAzÀÄ ¥ÀÆuÁðAPÀªÁVzÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
(v) MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è MAzÀÄ ¥ÀlÖtzÀ°è ªÁ¹¸ÀÄwÛgÀÄªÀ ªÀÄ£ÀÄµÀågÀ UÀt A £À°è
¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß F jÃw PÉÆqÀ®ànÖzÉ.
(a) R = {(x, y) : x ªÀÄvÀÄÛ y E§âgÀÄ MAzÉÃ ¸ÀÜ¼ÀzÀ°è PÉ®¸À ªÀiÁqÀÄvÁÛgÉ}
(b) R = {(x, y) : x ªÀÄvÀÄÛ y E§âgÀÄ MAzÉÃ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ°è ªÁ¹¸ÀÄvÁÛgÉ}
(c) R = {(x, y) : x, y VAvÀ ¤RgÀªÁV 7 cm JvÀÛgÀªÁVzÁÝ£É}
(d) R = {(x, y) : x, y £À ºÉAqÀw}
(e) R = {(x, y) : x, y £À UÀAqÀ}
ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt R £À°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b) : a ≤ b2}JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
2.
¸ÀA§AzsÀ R ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀªÀ®è, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è ºÁUÀÆ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®èªÉAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
3. {1, 2, 3, 4, 5, 6} UÀtzÀ°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b) : b = a + 1} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
CzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ CxÀªÁ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁVªÉAiÉÄÃ? JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
4. ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt R £À°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b) : a ≤ b } JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
CzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ, DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁV®è JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
5. ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt R £À°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b) : a ≤ b3 } JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
CzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ CxÀªÁ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁVªÉAiÉÄÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
6. UÀt R £À°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(1, 2) : (2, 1)} JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ CzÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ
¸ÀA§AzsÀ DVzÉ DzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ C®è ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
7. A JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ PÁ¯ÉÃf£À UÀæAxÁ®AiÀÄzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À UÀtªÁVzÀÄÝ, EzÀgÀ°è

¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(x, y) : x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀASÉåAiÀÄ ºÁ¼ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ}
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
8. UÀt A = {1, 2, 3, 4, 5} gÀ°è ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß R = {(a, b) : |a – b| ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå
DVzÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
{1,3, 5}gÀ J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢ªÉ ªÀÄvÀÄÛ {2, 4}gÀÀ, J¯Áè
UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÆPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀºÉÆA¢ªÉ. DzÀgÉ {1, 3, 5} £À AiÀiÁªÀ UÀuÁA±ÀªÀÅ
{2, 4} gÀÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀzÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
9. UÀt A = {x ∈ Z : 0 ≤ x ≤ 12}, £À°è F PÉ¼ÀV£À ¸ÀA§AzsÀ R £ÀÄß
(i) R = {(a, b) : |a – b| AiÀÄÄ 4 gÀ C¥ÀªÀvÀåðªÁVzÉ}
(ii) R = {(a, b) : a = b}

JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀæPÀgÀtzÀ°è 1gÀ
eÉÆvÉ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢gÀÄªÀ J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. PÉ¼ÀV£À ¸ÀA§AzsÀUÀ½UÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß PÉÆr.
(i) ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÀÄÝ ¥Àæw¥sÀ®£À C®è ºÁUÀÆ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ C®è.
(ii) ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁV ¥Àæw¥sÀ®£À ºÁUÀÆ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ C®è.
(iii) ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ CzÀgÉ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
(iv) ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ C®è.
(v) ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ DVzÉ DzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ C®è.
11. MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À UÀt A DVzÀÄÝ, CzÀgÀ°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß
R = {(P, Q) : P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼ÀÄ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄzÀÆgÀzÀ°èªÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ,
R MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. P ≠ (0,0) ©AzÀÄ«£À eÉÆvÉ, ¸ÀA§AzsÀ
ºÉÆA¢gÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À UÀtªÀÅ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÀ£ÀÄß PÉÃAzÀæªÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ P ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÈvÀÛ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
12. J¯Áè wæPÉÆÃ£ÀUÀ¼À UÀt A £À°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß R = {(T1, T2) : T1, T2 ¸ÀªÀÄgÀÆ¦
wæPÉÆÃ£ÀUÀ¼ÀÄ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ 3, 4,
5, DVgÀÄªÀ (T1), ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ 5, 12, 13 DVgÀÄªÀ (T2), ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ 6, 8, 10. DVgÀÄªÀ (T3)
®A§wæPÉÆÃ£ÀUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅªÀÅ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ.
13. J¯Áè §ºÀÄ¨sÀÄeÁPÀÈwUÀ¼À UÀt A £À°è, ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß R = {(P1, P2) : P1 ªÀÄvÀÄÛ P2UÀ¼ÀÄ
¸ÀªÀÄ ¨ÁºÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3,4,5 ¨ÁºÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À T eÉÆvÉ ¸ÀA§AzsÀ«gÀÄªÀ, A £À°ègÀÄªÀ
UÀuÁA±ÀÀUÀ½gÀÄªÀ UÀt AiÀiÁªÀÅzÀÄ.
8 UÀtÂvÀ
14. XY ¸ÀªÀÄvÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À UÀt L DVgÀ°. L £À°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß
R = {(L1, L2) : L1 , L2UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ
JAzÀÄ vÉÆÃj¹. y = 2x + 4 gÉÃSÉAiÉÆA¢UÉ ¸ÀA§AzsÀ«gÀÄªÀ J¯Áè ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À UÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. {1,2,3,4,} UÀtzÀ°è R ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß R = {(1,2), (2,2), (1,1), (4, 4), (1,3), (3,3),
(3,2)}, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
(A) R, ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ DVzÉ, DzÀgÉ ªÁºÀPÀ C®è.
(B) R, ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ DVzÉ, DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ C®è.
(C) R, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ DVzÉ, DzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®£À C®è.
(D) R, ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ.
16. N £À°è ¸ÀA§AzsÀ R C£ÀÄß R = {(a, b) : a = b - 2, b > 6} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
(A) (2, 4)∈ R (B) (3, 8) ∈ R (C) (6, 8) ∈ R (D) (8, 7) ∈ R
1.3 GvÀà£ÀßUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ (Types of Functions)

MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ PÀ®à£É ºÁUÀÆ PÉ®ªÀÅ «±ÉÃµÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ C£À£ÀåvÉAiÀÄ GvÀà£Àß (identity function)
¹ÜgÁAPÀ GvÀà£Àß, §ºÀÄWÁvÀ GvÀà£Àß (polynomial function), ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£Àß (rational
function) ¤gÁ¥ÉÃPÀë ªÀiË®å GvÀà£Àß (modulus function) ¸ÀAPÉÃvÁvÀäPÀ GvÀà£Àß (signum
function) EvÁå¢ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À §UÉÎ XI vÀgÀUÀwAiÀÄ°è C¨sÁå¸À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ.
ºÁUÉAiÉÄÃ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À, ªÀåªÀPÀ®£À, UÀÄuÁPÁgÀ ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÀPÁgÀUÀ¼À §UÉÎ CzsÀåAiÀÄ£À
ªÀiÁrzÉÝÃªÉ. GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄÄ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ°è ºÁUÀÆ EvÀgÀ PÉëÃvÀæUÀ¼À°è CwªÀÄÄRåªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
GvÀà£ÀUÀ¼À §UÉÎ £ÀªÀÄä CzsÀåAiÀÄ£ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÄAzÀÄªÀj¸ÀÄwÛzÉÝÃªÉ. F «¨sÁUÀzÀ°è ««zsÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ
CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt.
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ avÀæUÀ¼À°è£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ f1, f2, f3 ªÀÄvÀÄÛ f4 UÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
avÀæ 1.2£ÀÄß £ÁªÀÅ «ÃQë¹zÁUÀ GvÀà£Àß f1 £À°è X1 £À ««zsÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼À ¥Àæw©A§UÀ¼ÀÄ
«©ü£ÀßªÁVgÀÄvÀÛªÉ. DzÀgÉ GvÀà£Àß f2 £À°è X1 £À°è£À JgÀqÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÁzÀ 1 ªÀÄvÀÄÛ
2gÀ ¥Àæw©A§UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉ. CzÀÄ b DVzÉ. GvÀà£Àß f2 £À°è, X2 £À°ègÀÄªÀ PÉ®ªÀÅ
UÀuÁA±ÀUÀ¼ÁzÀ e ªÀÄvÀÄÛ f UÀ¼ÀÄ X1 £À°è£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±ÀzÀ ¥Àæw©A§ªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. GvÀà£Àß
f3 AiÀÄ°è X3 £À°è£À J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ X1 £À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ UÀuÁA±ÀzÀ ¥Àæw©A§UÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
ªÉÄÃ°£À «ÃPÀëuÉAiÀÄÄ, F PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåUÀ½UÉ ¸ÀºÀPÁjAiÀiÁUÀÄvÀÛªÉ.
ªÁåSÉå 5: MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y £À°è X £À ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ («©ü£Àß) UÀuÁA±ÀUÀ¼À ¥Àæw©A§UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ
¨ÉÃgÉAiÀiÁVzÀÝgÉ, D GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß (one-one function) JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
CAzÀgÉ EzÀ£ÀÄß x1, x2 ∈ X, f (x1) = f (x2) ⇒ x1 = x2. E®è¢zÀÝgÉ f £ÀÄß C£ÉÃPÀ-KPÀ
(many-one) GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
avÀæ (i) ªÀÄvÀÄÛ (iv) gÀ°è GvÀà£Àß f1 ªÀÄvÀÄÛ f4 UÀ¼ÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ ªÀÄvÀÄÛ avÀæ (ii)
ªÀÄvÀÄÛ (iii) gÀ°è GvÀà£Àß f2 ªÀÄvÀÄÛ f3 UÀ¼ÀÄ C£ÉÃPÀ KPÀ (many-one) GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ
ªÁåSÉå 6 : MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y £À°è Y £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ UÀuÁA±ÀªÀÅ X £À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ
MAzÀÄ UÀuÁA±ÀzÀ ¥Àæw©A§ªÁVzÀÝgÉ, D GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ªÉÄÃ®t-GvÀà£Àß (onto) (or surjective),
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. CAzÀgÉ ∀ y ∈ Y, f (x) = y, DUÀÄªÀ ºÁUÉ x ∈ X C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 1.2 (iii) ªÀÄvÀÄÛ (iv) gÀ°è GvÀà£Àß f3 ªÀÄvÀÄÛ f4 UÀ¼ÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ ªÀÄvÀÄÛ avÀæ
1.2 (i) gÀ°è GvÀà£Àß f1 ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è PÁgÀt GvÀà£Àß f1 £À°è X2 £À°ègÀÄªÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÁzÀ e
ªÀÄvÀÄÛ f UÀ¼ÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ X1 UÀuÁA±ÀzÀ ¥Àæw©A§ªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
avÀæ 1.2 (i) to (iv)

UÀªÀÄ¤¹: f : X → YªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ f £À ªÁå¦Û Y DVgÀ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ.
ªÁåSÉå 7 : GvÀà£Àß f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t JgÀqÀÆ DVzÀÝgÉ, D GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ
ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß CxÀªÁ G¨sÀAiÀÄPÉëÃ¥À£À GvÀà£Àß (or bijective), JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
avÀæ 1.2 (iv) gÀ°è GvÀà£Àß f4 KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 7 : A AiÀÄÄ MAzÀÄ ±Á¯ÉAiÀÄ°è X £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ J¯Áè 50 «zÁåyðUÀ¼À UÀtªÁVgÀ°,
f : A → N MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ f (x) = x «zÁåyðAiÀÄ ºÁdj ¸ÀASÉå, DzÀgÉ f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß
DVzÉ. ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: MAzÀÄ vÀgÀUÀwAiÀÄ JgÀqÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ «zÁåyðUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ºÁdgÁwAiÀÄ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
ºÉÆAzÀ®Ä ¸ÁzsÀå«®è. DzÀÝjAzÀ f JA§ÄzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ. AiÀiÁªÀÅzÉÃ ºÉaÑ£À ¥Àj±ÀæªÀÄ«®èzÉ,
«zÁåyðUÀ¼À ºÁdgÁwAiÀÄÄ 1 jAzÀ 50 gÀªÀgÉUÉ EgÀÄvÀÛªÉAzÀÄ H»¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ. EzÀjAzÀ
£ÀªÀÄUÉ w½AiÀÄÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt N £À°ègÀÄªÀ 51 ¸ÀASÉåAiÀÄÄ, vÀgÀUÀwAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
10 UÀtÂvÀ
«zÁåyðAiÀÄ ºÁdgÁw ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ GvÀà£Àß f UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ 51, X £À

AiÀiÁªÀÅzÉÃ «zÁåyðAiÀÄ ¥Àæw©A§ªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ f JA§ÄzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 8 f : N → N: GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (x) = 2x, JAzÀÄ PÉÆqÀ®ànÖzÉ. EzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß
DVzÉ DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß CV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹ .
¥ÀjºÁgÀ : f (x1) = f (x2) ⇒ 2x1 = 2x2 ⇒ x1 = x2. DzÀÝjAzÀ f GvÀà£Àß KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ.
1 ∈ N DVzÀÄÝ, f (x) = 2x = 1. DUÀÄªÀÀ ºÁUÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±À x, N £À°è EgÀÄªÀÅ¢®è DzÀÝjAzÀ
f ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 9 : f : R → R GvÀà£ÀßªÀÅ f (x) = 2x, JAzÀÄ
PÉÆnÖzÉ. f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ : f (x1) = f (x2) ⇒ 2x1 = 2x2 ⇒ x1 = x2
DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ R £À°ègÀÄªÀ
y
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå y UÉ R £À°ègÀÄªÀ ¥ÀÆªÀð©A§ªÁVzÉ.
2
 y  y
CAzÀgÉ f  = 2. = y . ºÁUÁV f(x) ªÉÄÃ®t
2 2
GvÀà£Àß DVzÉ. avÀæ 1.3
GzÁºÀgÀuÉ 10 : f : N → N, GvÀà£ÀªÀÅ f (1) = f (2) = 1 ªÀÄvÀÄÛ f (x) = x – 1, x > 2, DzÁUÀ
f MAzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DVzÉ DzÀgÉ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßöDV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : f (1) = f (2) = 1. DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßöDV®è. N £À°ègÀÄªÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉå y ∈ N, ≠ 1, UÉ, N £À°ègÀÄªÀ y + 1 ¥ÀÆªÀð ¥Àæw©A§ªÁVzÉ.
KPÉAzÀgÉ f (y + 1) = y + 1 – 1 = y. ºÁUÀÆ 1 gÀ ¥ÀÆªÀð¥Àæw©A§ 1 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. DzÀÝjAzÀ
f ªÉÄÃ®tGvÀà£Àß.
GzÁºÀgÀuÉ 11 : GvÀà£À f : R → R, £ÀÄß f (x) = x2
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ GvÀà£Àß f KPÀ-KPÀ DV®è ªÀÄvÀÄÛ
ªÉÄÃ®t DV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : f (–1) = 1 = f (1) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f KPÀ-KPÀ

GvÀà£ÀßöDV®è. ºÁUÉAiÉÄÃ ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ R £À°ègÀÄªÀ UÀuÁA±À -2
PÉëÃvÀæ R £À°ègÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀuÁA±À 'x' £À ¥Àæw©A§ªÁV®è
(KPÉ?) DzÀÝjAzÀ f ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è.
avÀæ 1.4
GvÀÛ£Àß f £À°è 1 ªÀÄvÀÄÛ
-1 gÀ ¥Àæw©A§ 1 DVzÉ
 x + 1, x ¨É¸À ¸ÀASÉå DVzÀÝgÉ

GzÁºÀgÀuÉ 12 : GvÀà£À f : N → N GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f ( x ) =  JAzÀÄ
 x − 1, x ¸ÀªÄÀ ¸ÀASÉå DVzÀÝgÉ
PÉÆnÖzÉ. f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß JgÀqÀÆ DVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : f (x1) = f (x2). DVgÀ° MAzÀÄ ªÉÃ¼É x1 ¨É¸À¸ÀASÉåAiÀiÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ x2 ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå
DVzÀÝgÉ, DUÀ x1 + 1 = x2 – 1, ⇒ x2 – x1 = 2 EzÀÄ ÇÁzsÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ x1 ¸ÀªÀÄ
¸ÀASÉåAiÀiÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ x2 ¨É¸À¸ÀASÉåAiÀiÁUÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ£ÀÄß EzÉÃ jÃw ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¸À¯ÁVzÉ.
DzÀÝjAzÀ x1 ªÀÄvÀÄÛ x2 JgÀqÀÆ ¨É¸À CxÀªÁ ¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ. x1 ªÀÄvÀÄÛ x2 UÀ¼ÀÄ JgÀqÀÆ
¨É¸À ¸ÀASÉå DVzÀÝgÉ f (x1) = f (x2) ⇒ x1 + 1 = x2 + 1 ⇒ x1 = x2. EzÉÃ jÃw x1 ªÀÄvÀÄÛ
x2 JgÀqÀÆ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå CVzÀÝgÉ f (x1) = f (x2) ⇒ x1 – 1 = x2 – 1 ⇒ x1 = x2. DVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ, f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ. ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ N £À°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨É¸À¸ÀASÉå 2r + 1, PÉëÃvÀæ N £À°ègÀÄªÀ
2r + 2 £À ¥Àæw©A§ªÁVzÉ. ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ N £À°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå 2r PÉëÃvÀæ N £À°è 2r – 1 UÉ
¥Àæw©A§ªÁVzÉ. DzÀÝjAzÀ f ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 13 : MAzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß f {1, 2, 3} → {1, 2, 3} AiÀiÁªÁUÀ®Æ KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß
DVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DV®è JAzÁUÀ, PÉëÃvÀæzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ UÀuÁA±À (GzÁºÀgÀuÉ
1 ªÀÄvÀÄÛ 2)UÀ½UÉ ¸ÀºÀPÉëÃvÀæzÀ°è ¥Àæw©A§ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ. f £À°è 3gÀ ¥Àæw©A§ªÀÅ MAzÉÃ MAzÀÄ
UÀuÁA±ÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ªÁå¦ÛUÀtªÀÅ ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ {1, 2, 3} gÀ°è£À ºÉZÉÑAzÀgÉ JgÀqÀÄ
UÀuÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ EzÀÄ f GvÀà£ÀßªÀÅ ªÉÄÃ®tªÁVzÉ, JA§ÄzÀPÉÌ ªÀåwjPÀÛªÁVzÉ DzÀÝjAzÀ
f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DV®èzÉ EgÀ®Ä ¸ÁzsÀå«®è.
GzÁºÀgÀuÉ 14 : MAzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß f : {1, 2, 3} → {1, 2, 3} RArvÀªÁV ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß f £À°è PÉëÃvÀæ {1, 2, 3} £À°è£À ªÀÄÆgÀÄ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀºÀPÉëÃvÀæ {1, 2, 3}
£À°è£À ªÀÄÆgÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ UÀuÁA±ÀUÀ½UÉ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀnÖgÀÄvÀÛªÉ DzÀÝjAzÀ f ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVzÉ.
UÀªÀÄ¤¹ : GzÁºÀgÀuÉ 13 ªÀÄvÀÄÛ 14gÀ°è£À ¤tðAiÀÄUÀ¼ÀÄ (results) AiÀiÁªÀÅzÉÃ C¤AiÀÄAwævÀ
¥Àj«ÄvÀ UÀt X UÉ C£Àé¬Ä¸ÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ GvÀà£Àß f : X → X (¥Àj«ÄvÀUÀt X) KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß
DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ CzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀÅ DVgÀ¨ÉÃPÀÄ. C¥Àj«ÄvÀ UÀtPÉÌ F ¤tðAiÀÄªÀÅ
¸ÀjºÉÆÃUÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ 8 ªÀÄvÀÄÛ 10 jAzÀ w½AiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ. ºÁUÁV EzÀÄ ¥Àj«Äw
ªÀÄvÀÄÛ C¥Àj«ÄvÀ UÀtUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ªÀåvÁå¸À.
C¨sÁå¸À 1.2
1
1. GvÀà£Àß f : R0 → R0 £ÀÄß f ( x ) =
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ. f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t
x
GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹. R0 JA§ÄzÀÄ ¸ÉÆ£ÉßAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÀ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt. PÉëÃvÀæ,
R0 §zÀ°UÉ N vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ GvÀà£Àß KPÀ-KPÀ ºÁUÀÆ ªÉÄÃ®t ¸ÀA§AzsÀ DVgÀÄvÀÛzÉAiÉÄ?
12 UÀtÂvÀ
2. PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À KPÀ-KPÀvÉ (injectivity) ªÀÄvÀÄÛ (surjectivity)ªÉÄÃ®tvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹.

(i) f : N → N £ÀÄß f (x) = x2 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
(ii) f : Z → Z £ÀÄß f (x) = x2 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
(iii) f : R → R £ÀÄß f (x) = x2 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
(iv) f : N → N £ÀÄß f (x) = x3 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
(v) f : Z → Z £ÀÄß f (x) = x3 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
3. UÀjµÀ× ¥ÀÆuÁðAPÀ GvÀà£Àß (Greatest Integer Function) f : R → R, £ÀÄß f (x) = [x],
JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ CzÀÄ KPÀ-KPÀ C®è ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®tªÀÇ C®èªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹-E°è [x] JAzÀgÉ
'x' UÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ CxÀªÁ CzÀQÌAvÀ PÀrªÉÄAiÀiÁVgÀÄªÀ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À°è CvÀåAvÀ zÉÆqÀØzÀÄ.
4. ªÀiÁqÀÄå®¸ï (Modulus Function) f : R → R, GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (x) = | x|, JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
EzÀÄ KPÀ-KPÀ DV®è ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹ 'x' J£ÀÄßªÀÅzÀÄ '0' CxÀªÁ
zsÀ£ÁvÀäPÀªÁzÁUÀ |x|= x DVzÉ ªÀÄvÀÄÛ x C£ÀÄßªÀÅzÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁzÁUÀ |x| = -x AiÀÄÄ DVzÉ.
5. f : R → R, ¸ÀAPÉÃvÁvÀäPÀ GvÀà£Àß (Signum Function) ªÀ£ÀÄß
1 x > 0 DzÁUÀ

f ( x ) = 0 x = 0 DzÁUÀ JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f KPÀ KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t C®è JAzÀÄ
−1 x < 0 DzÁUÀ vÉÆÃj¹

6. A = {1, 2, 3}, B = {4, 5, 6, 7} ªÀÄvÀÄÛ f = {(1, 4), (2, 5), (3, 6)} GvÀà£ÀßªÀÅ A ¬ÄAzÀ
B UÉ EgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ° GvÀà£Àß f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
7. F PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À°è GvÀà£ÀßªÀÅ KPÀ-KPÀ, ªÉÄÃ®t CxÀªÁ G¨sÀAiÀÄPÉëÃ¥À£À
DVªÉAiÉÄÃ? JAzÀÄ w½¹. ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
(i) f : R → R, f (x) = 3 – 4x JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(ii) f : R → R, f (x) = 1 + x2 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
8. A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ UÀtUÀ¼ÁVgÀ° f : A × B → B × A GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (a, b) = (b, a) DUÀÄªÀ
ºÁUÉ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ CzÀÄ MAzÀÄ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 n +1
 ’n ’¨É¸À ¸ÀASÉå DzÁUÀ
9. GvÀà£Àß f : N → N £ÀÄß f ( n ) =  2 n ∈ N JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ,
n
 ’n ’¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉå DzÁUÀ
 2
GvÀà£Àß f G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£ÀªÁVzÉAiÉÄÃ? JAzÀÄ w½¹. ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
 x−2
10. A = R - {3} ªÀÄvÀÄÛ B = R - {1}, DVgÀ°. GvÀà£Àß f : A → B AiÀÄ£ÀÄß f ( x ) =  
 x −3
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÉÃ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß
¸ÀªÀÄyð¹.
11. f : R → R GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f(x) = x4 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ
GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
(a) f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß.
f MAzÀÄ C£ÉÃPÀ-KPÀ, ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß.
(b)
(c) f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ, DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è.
(d) f KPÀ-KPÀ DV®è ºÁUÀÆ ªÉÄÃ®t DV®è.
12. f : R → R GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (x) = 3x. JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ
GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
(a) f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß
f MAzÀÄ C£ÉÃPÀ-KPÀ, ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß
(b)
(c) f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DVzÉ, DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è
(d) f KPÀ-KPÀ DV®è ºÁUÀÆ ªÉÄÃ®t DV®è.
1.4 GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
(Composition of Functions and Invertible Function)
F «¨sÁUÀzÀ°è GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É ªÀÄvÀÄÛ G¨sÀAiÀÄPÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄUÀ¼À£ÀÄß
w½zÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt ¥ÀjÃPÁë ªÀÄAqÀ½AiÀÄÄ £ÀqÉ¸ÀÄªÀ 2006gÀ X £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ ¨ÉÆÃqïð ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è
ºÁdgÁUÀÄªÀ J¯Áè «zÁåyðUÀ¼À UÀt A AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. ¥ÀjÃPÁë ªÀÄAqÀ½AiÀÄÄ ¥ÀjÃPÉëUÉ
ºÁdgÁUÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆ§â «zÁåyðUÉ GvÀÛgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ®Ä £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
PÉÆnÖgÀÄvÁÛgÉ. CzÀgÀ UË¥ÀåðvÉAiÀÄ£ÀÄß PÁ¥ÁqÀ®Ä ªÀÄAqÀ½AiÀÄÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
¤gÀÆ¦¹ MAzÀÄ PÀ°àvÀ ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃrgÀÄvÀÛzÉ. B ⊂ N J¯Áè £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåUÀ¼À
UÀtªÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ C ⊂ N J¯Áè ¸ÀAPÉÃvÀUÀ¼À ¸ÀASÁåUÀtªÁVgÀ°. EzÀÄ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß
¤ÃqÀÄvÀÛzÉ. f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C, f (a) = b, a JA§ «zÁåyðUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ £ÉÆÃAzÀtÂ
¸ÀASÉå b ªÀÄvÀÄÛ g (b), b JA§ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉå. F ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄ°è
¥ÀæwAiÉÆ§â «zÁåyðUÉ MAzÀÄ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß GvÀà£Àß f £À ªÀÄÆ®PÀ ¤ÃqÀ¯ÁVgÀÄvÀÛzÉ
ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåUÉ MAzÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß GvÀà£Àß g AiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ
¤ÃqÀ¯ÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ F JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É¬ÄAzÀ, ¥ÀæwAiÉÆ§â «zÁåyðUÉ
MAzÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß eÉÆÃr¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 8: f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀ°. DUÀ f ªÀÄvÀÄÛ g,
GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß gof JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F GvÀà£ÀßªÀÅ gof : A → C DVzÀÄÝ
gof (x) = g(f (x), ∀ x ∈A, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
14 UÀtÂvÀ
avÀæ 1. 5
GzÁºÀgÀuÉ 15 : f : {2, 3, 4, 5} → {3, 4, 5, 9} ªÀÄvÀÄÛ g : {3, 4, 5, 9} → {7, 11,
15} GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß f (2) = 3, f (3) = 4, f (4) = f (5) = 5 ªÀÄvÀÄÛ g(3) = g(4) = 7 ªÀÄvÀÄÛ
g(5) = g(9) = 11. JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ gof £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : gof (2) = g (f (2)) = g(3) = 7, gof (3) = g(f (3)) = g(4) = 7,
gof (4) = g(f (4)) = g(5) = 11 ªÀÄvÀÄÛ gof (5) = g(5) = 11. DUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 16 : f : R → R ªÀÄvÀÄÛ g : R → R JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß f (x) = cos x ªÀÄvÀÄÛ
g(x) = 3x2 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. gof ≠ fog JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : gof (x) = g(f (x)) = g(cos x) = 3 (cos x)2 = 3 cos2 x. »ÃUÉAiÉÄÃ fog(x) = f (g(x))
= f (3x2) = cos (3x2) DUÀÄvÀÛzÉ. 3cos2 x ≠ cos 3x2, x = 0 JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹ DzÀÝjAzÀ
gof ≠ fog.
7  3 3x + 4
GzÁºÀgÀuÉ 17 : GvÀà£Àß f : R −   → R −   C£ÀÄß f ( x ) = ªÀÄvÀÄÛ
5 5  5x − 7
3 7  7x + 4
g : R −   → R −   C£ÀÄß g ( x ) = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. DUÀ fog = IA ªÀÄvÀÄÛ
5  5 5x − 3
3 7 
gof = IB, JAzÀÄ vÉÆÃj¹. E°è A = R −   B = R −   E°è IA (x) = x, ∀ x ∈ A,
5  5
IB (x) = x, ∀ x ∈ B ªÀÄvÀÄÛ EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß C£À£ÀåvÉAiÀÄ GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
 3x + 4 
 3 x + 4  7  5 x − 7  + 4 = 21x + 28 + 20 x − 28 = 41x = x
¥ÀjºÁgÀ : gof (x) =g  
 5x − 7   3x + 4  15 x + 20 − 15 x + 21 41
DUÀÄvÀÛzÉ 5 − 3

 5x − 7 
 7x + 4
3 +4
fog ( x ) = f
 7x + 4  5 x − 3  =
21x + 12 + 20 x − 12 41x
= =x
»ÃUÉAiÉÄÃ  5x − 3  =
 
35 x + 20 − 35 x + 21 41
 7x + 4
5 −7
 5 x − 3 
DUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ gof (x) = x, ∀ x ∈ B ªÀÄvÀÄÛ fog(x) = x, ∀ x ∈ A, ªÀÄvÀÄÛ gof = IB ªÀÄvÀÄÛ
fog = IA. DUÀÄvÀÛzÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 18 : f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C UÀ¼ÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀªÁzÁUÀ gof : A → C C£ÀÄß

KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : gof (x1) = gof (x2)
⇒ g (f (x1)) = g(f (x2))
⇒ f (x1) = f (x2), g KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
⇒ x1 = x2, f KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAz
DzÀÝjAzÀ gof KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 19 : f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C UÀ¼ÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁzÁUÀ gof : A → C AiÀÄ£ÀÄß
ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : g JA§ÄzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ z ∈ C JA§ C¤AiÀÄAwævÀ UÀuÁA±ÀPÉÌ
g(y) = z, DUÀÄªÀ ºÁUÀÆ B £À°è y JA§ ¥ÀÆªÀð ¥Àæw©A§ EzÉ. ªÀÄÄAzÉ f MAzÀÄ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ y ∈ B, JA§ UÀuÁA±ÀPÉÌ f (x) = y, DUÀÄªÀ ºÁUÉ A £À°è x JA§
¥ÀÆªÀð ¥Àæw©A§ EzÉ. DzÀÝjAzÀ gof (x) = g(f (x)) = g(y) = z DzÀÝjAzÀ gof MAzÀÄ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVzÉÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 20 : f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVzÀÄÝ, gof MAzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
f ºÁUÀÆ g UÀ¼ÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀÄªÀ CUÀvÀåvÉ EzÉAiÉÄ?
¥ÀjºÁgÀ : f : {1, 2, 3, 4} → {1, 2, 3, 4, 5, 6} £ÀÄß f (x) = x, ∀ x ªÀÄvÀÄÛ
g : {1, 2, 3, 4, 5, 6} → {1, 2, 3, 4, 5, 6} £ÀÄß g(x) = x, for x = 1, 2, 3, 4 ªÀÄvÀÄÛ g(5) =
g(6) = 5. JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ gof (x) = x ∀ x. EzÀÄ gof MAzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ
vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ DzÀgÉ g MAzÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÀ®èªÉA§zÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 21 : gof GvÀà£ÀßªÀÅ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁzÀgÉ, f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÉgÀqÀÆ ªÉÄÃ®tªÁUÀÄªÀ
CªÀ±ÀåPÀvÉ EzÉAiÉÄ?
¥ÀjºÁgÀ : f : {1, 2, 3, 4} → {1, 2, 3, 4} ªÀÄvÀÄÛ g : {1, 2, 3, 4} → {1, 2, 3} UÀ¼À£ÀÄß f (1) = 1,
f (2) = 2, f (3) = f (4) = 3, g(1) = 1, g(3) = g(4) = 3 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ gof ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß
DVzÉ, DzÀgÉ f ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß C®è JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹.
UÀªÀÄ¤¹ (Remark): gof KPÀ-KPÀªÁVzÀÝgÉ f KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ, ºÁUÀÆ gof ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ g ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÁ¼É £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
FUÀ F ¨sÁUÀzÀ ¥ÁægÀA¨sÀzÀ°è ZÀað¸À¯ÁzÀ ¥ÀjÃPÁë ªÀÄAqÀ½AiÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀÆPÀëöäªÁV ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. X £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ ¥ÀjÃPÉëUÉ ºÁdgÁUÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆ§â «zÁåyðUÉ MAzÀÄ
£ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß f £À ªÀÄÆ®PÀ ºÁUÀÆ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåUÉ MAzÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀ
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß g £À ªÀÄÆ®PÀ ¤ÃqÀ¯ÁVzÉ. GvÀÛgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀiË®åªÀiÁ¥À£À ªÀiÁrzÀ £ÀAvÀgÀ
ªÀiÁPÀÄðUÀ¼À£ÀÄß CAPÀªÀ»AiÀÄ°è ¸ÀÆa¸À¯ÁzÀ ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉåUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV §gÉzÀÄ ªÀÄAqÀ½UÉ
¸À°è¸ÀÄvÁÛgÉ. ¥ÀjÃPÁë ªÀÄAqÀ½AiÀÄªÀgÀÄ F ¸ÀAPÉÃvÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁVgÀÄªÀ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåUÉ
16 UÀtÂvÀ
¥ÀqÉzÀ CAPÀUÀ¼À£ÀÄß DzÉÃ²¸ÀÄvÁÛgÉ. F ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄÄ g GvÀà£ÀßPÉÌ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ

f UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄ°è ¥ÀæwAiÉÆ§â «zÁåyðAiÀÄ £ÉÆÃAzÀtÂ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß DAiÀiÁ
«zÁåyðUÉ DzÉÃ²¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. EzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ D «zÁåyðAiÀÄÄ ¥ÀqÉzÀ CAPÀUÀ¼À£ÀÄß DzÉÃ²¸À®Ä
C£ÀÄPÀÆ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀAAiÉÆÃd£Á GvÀà£Àß gof £À°è ªÉÆzÀ®Ä f £ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ £ÀAvÀgÀ g AiÀÄ£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ºÁUÀÆ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄ°è ªÉÆzÀ®Ä g £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹
vÀzÀ£ÀAvÀgÀ f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸ÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 22 : f {1, 2, 3} → {a, b, c} AiÀÄÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVgÀ°
f (1) = a, f (2) = b ªÀÄvÀÄÛ f (3) = c. JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ gof = IX ªÀÄvÀÄÛ fog = IY DUÀÄªÀ ºÁUÉ
g : {a, b, c} → {1, 2, 3} GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀå«zÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. (E°è X = {1, 2,
3} ªÀÄvÀÄÛ Y = {a, b, c}.
¥ÀjºÁgÀ : g : {a, b, c} → {1, 2, 3} g(a) = 1, g(b) = 2 ªÀÄvÀÄÛ g(c) = 3. JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¹
¸ÀAAiÉÆÃd£À GvÀà£Àß gof = IX, X ªÉÄÃ°£À C£À£ÀåvÉAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀAAiÉÆÃd£É GvÀà£Àß
fog = IY,Y. ªÉÄÃ°£À C£À£ÀåvÉAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ vÁ¼É £ÉÆÃqÀ®Ä ¸ÀÄ®¨sÀªÁVzÉ.
UÀªÀÄ¤¹ (Remark) : ¸ÁégÀ¸ÀåPÀgÀªÁzÀ ¸ÀAUÀwAiÉÄÃ£ÉAzÀgÉ ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß w½¹gÀÄªÀ
¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ C¤AiÀÄAwævÀ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß f : X → Y. UÀÆ ¤dªÁVzÉ. EzÀµÉÖÃ
C®èzÉ «¯ÉÆÃªÀÄ PÀÆqÀ ¸ÀvÀåªÁVzÉ. CAzÀgÉ f : X → Y. MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ gof = IX ªÀÄvÀÄÛ
fog = IX DUÀÄªÀ ºÁUÉ g : Y → X GvÀà£Àß zÉÆgÉQzÀgÉ f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÄÃ°£À ZÀZÉð, GzÁºÀgÀuÉ 22 ªÀÄvÀÄÛ UÀªÀÄ¤¹, EªÀÅUÀ½AzÀ F PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß
ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå 9: MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£Àß C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ
gof = IX ªÀÄvÀÄÛ fog = IY. DUÀÄªÀ ºÁUÉ E£ÉÆßAzÀÄ GvÀà£Àß g : Y → X zÉÆgÀPÀ¨ÉÃPÀÄ. E°è GvÀà£Àß
g AiÀÄ£ÀÄß f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß f –1 JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
DzÀÝjAzÀ f UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£Àß EzÀÝgÉ f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ
ªÀÄvÀÄÛ «¯ÉÆÃªÀÄªÁV f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DzÀgÉ f UÉ ¥Àæw ¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£Àß
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. F ¸ÀAUÀwAiÀÄÄ f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ
¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À®Ä ¸ÁAPÉÃvÀªÁV ¸ÀºÁAiÀÄªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 23 : f (x) = 4x + 3 DUÀÄªÀ ºÁUÉ f : N → Y, GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ
Y = {E°è y ∈N: y = 4x + 3, PÉ®ªÀÅ x ∈N}. f ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢zÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ ºÁUÀÆ
CzÀgÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : y ∈ Y JA§ MAzÀÄ CA±ÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹. Y£À ªÁåSÉå¬ÄAzÀ y = 4x + 3 DUÀÄªÀ ºÁUÉ
x ∈ N CA±À«gÀÄvÀÛzÉ. EzÀÝjAzÀ x =
( y − 3) . g : Y → N JA§ÄzÀ£ÀÄß g ( y ) = y − 3 JAzÀÄ
4 4
4x + 3 − 3
ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ FUÀ gof (x) = g(f (x)) = g(4x + 3) = = x DUÀÄvÀÛzÉ.
4
 ( y − 3)  4 ( y − 3)
ªÀÄvÀÄÛ fog(y) = f (g(y)) =  = + 3 = y – 3 + 3 = y. EzÀÄ fog = IY,
 4  4
ªÀÄvÀÄÛ gof = IN JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
\ f, ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ g AiÀÄÄ f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ JA§ÄzÀ£ÀÄß vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 24 : Y = {n2 : n ∈ N} ⊂ N. DVgÀ° f : N → Y AiÀÄ£ÀÄß f (n) = n2 JAzÀÄ

¥ÀjUÀtÂ¸À¯ÁVzÉ f ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä JAzÀÄ vÉÆÃj¹. f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : Y £À°ègÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ UÀuÁA±À y AiÀÄÄ n2 gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ n ∈ N. EzÀÄ n = y

£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ MAzÀÄ GvÀà£Àß g : Y → N, g ( y ) = y C£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÀÛzÉ.
gof (n) = g ( n 2 ) = n 2 = n ( y)=( y)

2
FUÀ ªÀÄvÀÄÛ fog ( y ) = f = y,
\ gof = IN ªÀÄvÀÄÛ fog = IY. DzÀÝjAzÀ f ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ ªÀÄvÀÄÛ f -1=g eÉÆvÉUÉ f
¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 25 : f : N → R MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀ° EzÀ£ÀÄß f (x) = 4x2 + 12x + 15
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, f : N → S, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. JAzÀÄ vÉÆÃj¹. E°è S , f £À
ªÁå¦ÛAiÀiÁVzÉ. f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : f £À ªÁ¦ÛAiÀÄ°è y MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ UÀuÁA±ÀªÁVzÉ £ÀAvÀgÀ y = 4x2 + 12x + 15,
x ∈ N. \ y = (2x + 3)2 + 6. DUÀÄvÀÛzÉ EzÀÄ x =

( y −6 −3 ), y ≥6 £ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
2
g : S → N C£ÀÄß g ( y ) =
(( ) )
y−6 −3
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹
2
FUÀ gof (x) = g(f (x)) = g(4x2 + 12x + 15) = g((2x + 3)2 + 6)
=
( (2x + 3) + 6 − 6) − 3) = (2x + 3 − 3) = x
2
2 2
(( ) ) ( ( y − 6 ) − 3)
2
 y −6 −3   2 
ªÀÄvÀÄÛ fog ( y ) = f  = + 3 + 6
 2   2 
   
18 UÀtÂvÀ
(( )) ( )
2 2
= y −6 −3+3 +6= y−6 +6 = y−6+6 = y
DzÀÝjAzÀ gof = IN ªÀÄvÀÄÛ fog =IS. DUÀÄvÀÛzÉ. \ f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ f -1 = g

JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 26 : f : N → N, g : N → N ªÀÄvÀÄÛ h : N → R UÀ¼À£ÀÄß f (x) = 2x, g(y) = 3y + 4
ªÀÄvÀÄÛ h(z) = sin z, ∀ x, y ªÀÄvÀÄÛ z ∈ N. JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ ho(gof ) = (hog)of JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : ho(gof) (x) = h(gof (x)) = h(g(f (x))) = h(g(2x))
= h(3(2x) + 4) = h(6x + 4) = sin (6x + 4) ∀ x ∈N.
ºÁUÉAiÉÄÃ ((hog)of ) (x) = (hog) ( f (x)) = (hog) (2x) = h(g(2x))
= h(3(2x) + 4) = h(6x + 4) = sin (6x + 4), ∀ x ∈ N.
\ ho(gof) = (hog) of.
eÉÆvÉUÉ F ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ ¸ÁªÀiÁ¤åPÀgÀtªÀÇ ¤dªÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ1 : f : X → Y, g : Y → Z ªÀÄvÀÄÛ h : Z → S GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ. DUÀ ho(gof ) = (hog) of
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¸ÁzsÀ£É (Proof) : ho(gof ) (x) = h(gof (x)) = h(g(f (x))), ∀ x in X ªÀÄvÀÄÛ
(hog) of (x) = hog(f (x)) = h(g(f (x))), ∀ x in X.
DzÀÝjAzÀ ho(gof) = (hog) of.
GzÁºÀgÀuÉ 27 : f : {1, 2, 3} → {a, b, c} ªÀÄvÀÄÛ g : {a, b, c} → {¸ÉÃ§Ä, ZÉAqÀÄ, ¨ÉPÀÄÌ}
UÀ¼À£ÀÄß f (1) = a, f (2) = b, f (3) = c, g(a) = ¸ÉÃ§Ä, g(b) = ZÉAqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ g(c) = ¨ÉPÀÄÌ
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹¯ÁVzÉ. f, g, (gof)–1 UÀ¼ÀÄ ¥Àæw¯ÉÆªÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
f -1, g-1 ªÀÄvÀÄÛ (gof)-1 UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj ªÀÄvÀÄÛ (gof)-1 = f-1og-1 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : f ªÀÄvÀÄÛ g G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÉAzÀÄ ªÁåSÁå£ÀUÀ½AzÀ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
f -1: {a, b, c} → (1, 2, 3} ªÀÄvÀÄÛ g-1 : {¸ÉÃ§Ä, ZÉAqÀÄ, ¨ÉPÀÄÌ} → {a, b, c} UÀ¼ÀÄ f -1{a} = 1,
f-1{b} = 2, f -1{c} = 3, g-1{¸ÉÃ§Ä} = a, g-1{ZÉAqÀÄ} = b ªÀÄvÀÄÛ g-1{¨ÉPÀÄÌ} = c. JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¹zÉ f -1o f = I{1, 2, 3}, fof -1 = I{a, b, c}, g-1og = I{a, b, c} ªÀÄvÀÄÛ gof -1 = ID, E°è
D = {¸ÉÃ§Ä, ZÉAqÀÄ, ¨ÉPÀÄÌ}. JAzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ. FUÀ gof {1, 2, 3} →
{¸ÉÃ§Ä, ZÉAqÀÄ, ¨ÉPÀÄÌ} £ÀÄß gof (1) = ¸ÉÃ§Ä, gof (2) = ZÉAqÀÄ, gof (3) = ¨ÉPÀÄÌ JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
(gof)–1 : {¸ÉÃ§Ä, ZÉAqÀÄ, ¨ÉPÀÄÌ} → {1, 2, 3} C£ÀÄß (gof)–1 (¸ÉÃ§Ä) = 1, (gof)–1 (ZÉAqÀÄ) = 2
ªÀÄvÀÄÛ (gof)–1 (¨ÉPÀÄÌ) = 3 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
F ªÁåSÁå£ÀUÀ½AzÀ ( gof ) 0 ( gof ) = I{1,2,3} (gof)0 (gof)-1 = ID JAzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV
−1
vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
\ f, g, gof UÀ¼ÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ.
FUÀ f –1og–1 (¸ÉÃ§Ä)= f –1(g–1(¸ÉÃ§Ä)) = f –1(a) = 1 = (gof)–1 (¸ÉÃ§Ä)

f –1 og–1 (ZÉAqÀÄ) = f –1(g–1(ZÉAqÀÄ)) = f –1(b) = 2 = (gof)–1 (ZÉAqÀÄ) ªÀÄvÀÄÛ
f –1og–1 (¨ÉPÀÄÌ) = f –1(g–1(¨ÉPÀÄÌ)) = f –1(c) = 3 = (gof)–1 (¨ÉPÀÄÌ)
DzÀÝjAzÀ (gof)–1 = f –1og–1.
ªÉÄÃ°£À ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ®Æè £ÉÊdªÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2 : f : X → Y ªÀÄvÀÄÛ g : Y → Z JgÀqÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀ°. gof £ÀAvÀgÀ ¸ÀºÀ
¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ eÉÆvÉUÉ (gof)–1 = f –1og–1.
¸ÁzsÀ£É : (gof)–1 = f –1 og–1, gÀ eÉÆvÉUÉ gof £ÀÄß ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä JAzÀÆ vÉÆÃj¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ
(f –1og–1) o (gof) = IX ªÀÄvÀÄÛ (gof) o ( f –1og–1) = IZ. JAzÀÄ vÉÆÃj¹zÀgÉ ¸ÁPÀÄ.
FUÀ (f –1og–1) o (gof) = ((f –1og–1) og) ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 jAzÀ
= (f –1o(g–1og)) of, ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 jAzÀ
= (f –1 oIY) of g–1 ªÁåSÉå¬ÄAzÀ
= IX.
»ÃUÉAiÉÄÃ, (gof )o(f –1 og –1) = IZ. JAzÀÄ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 28 : S = {1, 2, 3}. DVgÀ° f : S → S £ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ CªÀÅUÀ¼ÀÄ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉAiÉÄ? JAzÀÄ (Determine) PÀAqÀÄ»r¬Äj EzÀÄ ¸ÁzsÀåªÁzÀgÉ
f –1 C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) f = {(1, 1), (2, 2), (3, 3)}
(b) f = {(1, 2), (2, 1), (3, 1)}
(c) f = {(1, 3), (3, 2), (2, 1)}
¥ÀjºÁgÀ :
(a) f –1 = {(1, 1), (2, 2), (3, 3)} = f. EzÀjAzÀ f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f MAzÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVzÉ. eÉÆvÉUÉ f £À ¥ÀÀæw¯ÉÆÃªÀÄ f
DVzÉ.
(b) f (2) = f (3) = 1, DVgÀÄªÀ PÁgÀt f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DV®è. DzÀÝjAzÀ f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁV®è.
(c) f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DVzÉ. DzÀÝjAzÀ f ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVzÉ eÉÆvÉUÉ
f –1 = {(3, 1), (2, 3), (1, 2)} JAzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
20 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 1.3
1. f : {1, 3, 4} → {1, 2, 5} ªÀÄvÀÄÛ g : {1, 2, 5} → {1, 3} UÀ¼À£ÀÄß f = {(1, 2), (3, 5),
(4, 1)} ªÀÄvÀÄÛ g = {(1, 3), (2, 3), (5, 1)}. JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ gof £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. f, g ªÀÄvÀÄÛ h UÀ¼ÀÄ R ¤AzÀ R. UÉ ªÁåSÁå¤¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ ºÁUÁzÀgÉ
(f + g)oh = foh + goh
(f . g)oh = (foh) . (goh) JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. gof ªÀÄvÀÄÛ fog, UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) f (x) = | x | and g(x) = | 5x – 2 |
1
(ii) f (x) = 8x3 ªÀÄvÀÄÛ g ( x ) = x 3
( 4 x + 3) , x ≠ 2 ,
4. f ( x ) =
2
fof ( x ) = x ∀ x ≠ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß
(6x − 4) 3
DzÀgÉ
3
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉAiÉÄ? JA§ÄzÀ£ÀÄß PÁgÀtUÀ¼ÉÆA¢UÉ w½¹.
(i) f : {1, 2, 3, 4} → {10} eÉÆvÉUÉ
f = {(1, 10), (2, 10), (3, 10), (4, 10)}

(ii) g : {5, 6, 7, 8} → {1, 2, 3, 4} eÉÆvÉUÉ
g = {(5, 4), (6, 3), (7, 4), (8, 2)}

(iii) h : {2, 3, 4, 5} → {7, 9, 11, 13} eÉÆvÉUÉ
h = {(2, 7), (3, 9), (4, 11), (5, 13)}

x
6. f : [–1, 1] → R, £ÀÄß f ( x ) = JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
x+2
GvÀà£Àß f : [–1, 1] → ( f £À ªÁå¦Û) AiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
[¸ÀÄ½ªÀÅ y ∈ f, £À ªÁå¦Û y = f ( x ) = x AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ x ∈ [–1, 1] i.e., x = 2 y

x+2 1− y
7. f :R → R £ÀÄß f (x) = 4x + 3 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ f £À

¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. f : R+ → [4, ) C£ÀÄß f (x) = x2 + 4 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ E°è R+ IÄuÁvÀäPÀªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛ«PÀ

¸ÀASÁåUÀtªÁVzÉ. f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹, ªÀÄvÀÄÛ f −1 ( y ) = y−4
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
9. f : R+ → [– 5,  ) C£ÀÄß f (x) = 9x2 + 6x – 5. JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f ¥Àæw ¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ.

(
 y + 6 −1 
eÉÆvÉUÉ f −1 ( y ) = 
)
 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 3 
 
10. f : X → Y AiÀÄÄ ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. f KPÉÊPÀ (unique) ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ

JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
[¸ÀÄ½ªÀÅ : MAzÀÄ ªÉÃ¼É g1 ªÀÄvÀÄÛ g2 JgÀqÀÄ f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄUÀ¼ÁVzÀÝgÉ ∀ y ∈ Y, fog1
(y) = IY (y) = fog2(y). f £À KPÀ-KPÀvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹]
11. f : {1, 2, 3} → {a, b, c} AiÀÄ£ÀÄß f (1) = a, f (2) = b ªÀÄvÀÄÛ f (3) = c. JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
f–1 PÀAqÀÄ»r¬Äj ªÀÄvÀÄÛ (f –1)–1 = f. JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
12. f : X → Y AiÀÄÄ ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVgÀ° f –1 £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ f, DVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
CAzÀgÉ (f –1)–1 = f.
1
(
13. f : R → R C£ÀÄß f ( x ) = 3 − x
3
) 3
JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ fof (x) =
(A) x 3 (B) x3 (C) x (D) (3 – x3)
1
 4 4x
14. f : R – −  → R GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f ( x ) = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ
 3 3x + 4
 4
MAzÀÄ GvÀà£Àß g : f £À ªÁå¦Û→ R - −  ªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ PÉÆnÖzÉ.
 3
3y 4y
(A) g ( y ) = (B) g ( y ) =
3− 4y 4 − 3y
4y 3y
(C) g ( y ) = (D) g ( y ) =
3− 4y 4 − 3y
1.5 ¢éªÀiÁ£À ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ (Binary Operations)

±Á¯Á¢£ÀUÀ½AzÀ®Æ ¤ÃªÀÅ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÁzÀ ¸ÀAPÀ®£À, ªÀåªÀPÀ®£À, UÀÄuÁPÁgÀ ªÀÄvÀÄÛ
¨sÁUÀPÁgÀUÀ¼À §UÉÎ w½zÀÄPÉÆArgÀÄwÛÃj. EªÀÅUÀ¼À°è CwªÀÄÄRåªÁzÀ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ½UÁV a ªÀÄvÀÄÛ b JA§
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ. CªÀÅUÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É¬ÄAzÀ a+ b CxÀªÁ
22 UÀtÂvÀ
a – b CxÀªÁ ab CxÀªÁ a , b ≠ 0 DUÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ KPÀPÁ®zÀ°è JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß

b
PÀÆr¸À§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ UÀÄtÂ¸À§ºÀÄzÀÄ JAzÀÄ w½zÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ. £ÀªÀÄUÉ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß
PÀÆr¸ÀÄªÀ CªÀ±ÀåPÀvÉ¬ÄzÀÝgÉ. ªÉÆzÀ°UÉ JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß PÀÆr¸À¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ §AzÀ ¤tðAiÀÄPÉÌ
3£ÉÃ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß PÀÆr¸À¨ÉÃPÀÄ. DzÀÝjAzÀ ¸ÀAPÀ®£À, UÀÄuÁPÁgÀ, ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ
¢éªÀiÁ£À ¥ÀæQæAiÉÄUÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ. `¢éªÀiÁ£À' JAzÀgÉ JgÀqÀÄ JAzÀxÀð. FUÀ £ÁªÀÅ ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄAiÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå ªÁåSÁå£À PÉÆqÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, ªÉÄÃ°£À J¯Áè 4 QæAiÉÄUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀAvÉ ºÁUÀÆ
¸ÀASÁåUÀtªÀ£ÀÄß C¤AiÀÄAwævÀ UÀt X DV §zÀ°¹ vÀzÀ£ÀAvÀgÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÉÄAzÀgÉ
X UÀtzÀ°ègÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ eÉÆÃr a ªÀÄvÀÄÛ b UÀuÁA±ÀUÀ¼À ¸ÀºÀAiÉÆÃUÀzÀ QæAiÉÄ¬ÄAzÀ §gÀÄªÀ
UÀuÁA±ÀªÀÅ ¸ÀºÀ X £À°ègÀÄvÀÛzÉ, C£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß ©lÖgÉ ¨ÉÃgÉÃ£ÀÄ C®è. EzÀÄ F PÉ¼ÀV£À ¸ÁªÀiÁ£Àå
ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
ªÁSÉå 10 : MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ , A UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É  : A × A → A, GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
 (a, b) AiÀÄ£ÀÄß a  b ¸ÀAPÉÃvÀ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 29 : ¸ÀAPÀ®£À, ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ UÀÄuÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ UÀt R ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁVªÉ.

DzÀgÉ ¨sÁUÁPÁgÀ R £À ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ DV®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹. ºÁUÉAiÉÄÃ ¨sÁUÁPÁgÀªÀÅ R0 £À
(±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÁåUÀt) ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : + : R × R → R £ÀÄß (a, b) → a + b JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ
- : R × R → R £ÀÄß (a, b) → a – b JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ
× : R × R → R £ÀÄß (a, b) → ab JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ
‘+’, ‘-’ ªÀÄvÀÄÛ ‘×’ UÀ¼ÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀÄªÀ PÁgÀt¢AzÀ CªÀÅUÀ¼ÀÄ R ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁVªÉ.
a
DzÀgÉ ÷ : R × R → R, £ÀÄß (a, b) → PÉÆmÁÖUÀ ÷ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
b
a
DzÀÝjAzÀ ÷ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è, b = 0 DzÁUÀ ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÀÆ
b
a
¸ÀºÀ ÷ : R+ × R+ → R+, DzÁUÀ (a, b) → JAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ÷ R+ ªÉÄÃ¯É
b
¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 30: ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ N UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄ®è JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: –:N × N → N £ÀÄß (a, b) → a – b JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ CzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
-QæAiÉÄAiÀÄ°è (3,5) gÀ ¥Àæw©A§ªÀÅ 3 - 5 = -2 ∉ N.
ºÁUÉAiÉÄÃ ÷ : N × N → N £ÀÄß (a, b) → a ÷ b JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ ÷ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁV®è
\ 3
(3, 5)gÀ ¥Àæw©A§ªÀÅ 3 ÷ 5 = ∉ N
5
GzÁºÀgÀuÉ 31:  : R × R → R£ÀÄß (a, b) → a + 4b2 JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ,  ¢éªÀiÁ£À

QæAiÉÄAiÀiÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: R £À°ègÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ eÉÆÃr (a, b) AiÀÄÄ R £À°ègÀÄªÀ a + 4b2 JA§ KPÉÊPÀ
UÀuÁA±ÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ PÁgÀt¢AzÀ  ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 32: P JA§ÄzÀÄ X£À G¥ÀUÀtUÀ¼À UÀtªÁVzÉ. ∪ : P × P → P AiÀÄ£ÀÄß
(A, B) → A ∪ B ªÀÄvÀÄÛ ∩ : P × P → P AiÀÄ£ÀÄß (A, B) → A ∩ B JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, EªÀÅUÀ¼ÀÄ
¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀAAiÉÆÃUÀ QæAiÉÄ ∪ AiÀÄ°è P × P £À°ègÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ eÉÆÃr (A, B) UÉ P £À°ègÀÄªÀ KPÉÊPÀ
¥Àæw©A§ A ∪ B AiÀiÁVzÉ. ∪ QæAiÉÄAiÀÄÄ P UÀtzÀ°è ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ. EzÉÃ jÃw bÉÃzÀ£À QæAiÉÄ
∩, P × P £À°ègÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ eÉÆÃr (A, B) UÉ P KPÉÊPÀ ¥Àæw©A§ A ∩ B DVzÉ.
\ ∩ QæAiÉÄAiÀÄÄ P UÀtzÀ°è ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 33: ∨ : R × R → R £ÀÄß (a, b) → UÀjµÀ× {a, b} ªÀÄvÀÄÛ ∨ : R × R → R £ÀÄß
(a, b) → PÀ¤µÀ× {a, b}JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, EªÀÅ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: R £À°ègÀÄªÀ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀuÁA±ÀUÀ¼À UÀjµÀ×ªÀÇ KPÉÊPÀ ªÀÄvÀÄÛ R £À°ègÀÄªÀ PÁgÀt¢AzÀ,
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ R × R £À°ègÀÄªÀ eÉÆÃr(a,b)AiÀÄÄ ∨ QæAiÉÄ¬ÄAzÁzÀ UÀuÁA±ÀªÀÅ R £À°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ,
∨ MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ. EzÉÃ jÃw ∧ MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÉÄAzÀÄ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
UÀªÀÄ¤¹: ∨ (4, 7) = 7, ∨ (4, - 7) = 4, ∧ (4, 7) = 4 ªÀÄvÀÄÛ ∧ (4, - 7) = - 7.
UÀt A£À°ègÀÄªÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ aPÀÌ¢zÁÝUÀ, UÀt A ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ * £ÀÄß PÉÆÃµÀ×PÀ
(table) ªÀÄÆ®PÀ ¥ÀæwQæ¬Ä¸ÀÄªÀÅzÀPÉÌ QæAiÀiÁPÉÆÃµÀ×PÀ (operation table) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV A = {1, 2, 3}¥ÀjUÀtÂ¹, GzÁºÀgÀuÉ 33gÀ°ègÀÄªÀAvÉ A ªÉÄÃ°£À QæAiÉÄ
∨ £ÀÄß PÉ¼ÀV£À QæAiÀiÁ PÉÆÃµÀ×PÀ (PÉÆÃµÀ×PÀ 1.1)zÀ°è ¥ÀæwQæ¬Ä¹zÉ (PÉÆnÖzÉ) E°è, ∨ (1, 3) = 3,
∨ (2, 3) = 3, ∨ (1, 2) = 2.
PÉÆÃµÀ×PÀ 1.1
∨ 1 2 3
1 1 2 3
2 2 2 3
3 3 3 3
UÀjµÀ× QæAiÀiÁ PÉÆÃµÀ×PÀªÀÅ 3 CqÀØ¸Á®Ä (rows) ªÀÄvÀÄÛ 3 PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß (columns)
ºÉÆA¢zÀÄÝ, PÉÆÃµÀ×PÀzÀ°ègÀÄªÀ i CqÀØ¸Á°£À ºÁUÀÆ j PÀA§¸Á°£À £ÉÆAzÁ¬ÄvÀ UÀuÁA±ÀªÀÅ.
A UÀt zÀ°è£À ith CA±À ªÀÄvÀÄÛ jth CA±ÀUÀ¼À UÀjµÀ× UÀuÁA±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ EzÀ£ÀÄß
* : A × A → AAiÀÄ£ÁßV ¸ÁªÀi¤åÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ A = {a1, a2, ..., an} DzÀgÉ, QæAiÀiÁPÉÆÃµÀ×PÀªÀÅ
n CqÀØ¸Á®Ä n PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ, eÉÆvÉUÉ (i,j) £ÉÆAzÁ¬ÄvÀ UÀuÁA±ÀªÀÅ ai  aj.
24 UÀtÂvÀ
DVgÀÄvÀÛzÉ. «¯ÉÆÃªÀÄªÁV (Conversely) PÉÆnÖgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ QæAiÀiÁ PÉÆÃµÀ×PÀzÀ°è n CqÀØ¸Á®Ä

ªÀÄvÀÄÛ n PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À eÉÆvÉUÉ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ £ÉÆÃAzÁ¬ÄvÀ UÀuÁA±ÀªÀÅ A = {a1, a2, ..., an}, UÀ¼À
UÀuÁA±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ 3 ªÀÄvÀÄÛ 4 UÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁªÀÅzÉÃ «zsÀzÀ°è PÀÆrzÁUÀ ¤tðAiÀÄ
(result) MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ CAzÀgÉ 3 + 4 = 4 + 3 DzÀgÉ 3 ªÀÄvÀÄÛ 4 ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ «zsÀzÀ°è
PÀ¼ÉzÁUÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¤tðAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛªÉ. CAzÀgÉ 3 - 4 ≠ 4 - 3 EzÉÃ jÃw UÀÄuÁPÁgÀ
¥ÀæPÀgÀtzÀ°è 3 ªÀÄvÀÄÛ 4gÀ zÀeÉðAiÀÄÄ (order) UÀt¤ÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è DzÀgÉ 3 ªÀÄvÀÄÛ 4 ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ
«zsÀzÀ°è ¨sÁUÁPÁgÀ ªÀiÁrzÁUÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¤uÁðAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛªÉ DzÀÝjAzÀ 3 ªÀÄvÀÄÛ 4gÀ
ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ CxÀð¥ÀÆtðªÁVgÀÄªÀÅ¢®è ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÀPÁgÀUÀ¼À£ÀÄß 3£ÀÄß
4jAzÀ PÀ¼ÉzÁUÀ 4£ÀÄß 3jAzÀ PÀ¼ÉzÁUÀ, 3£ÀÄß 4jAzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ CxÀªÁ 4£ÀÄß 3jAzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
EzÀÄ PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 11: a  b = b  a, ∀, a, b ∈X. DzÀgÉ, ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ £ÀÄß UÀt X £À ªÉÄÃ¯É
¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ (commutative) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 34: + : R × R → R ªÀÄvÀÄÛ × : R × R → R UÀ¼ÀÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÀÄ
DzÀgÉ - : R × R → R ªÀÄvÀÄÛ ÷ : R0 × R0 → R0 ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: a + b = b + a ªÀÄvÀÄÛ a × b = b × a, ∀ a, b ∈ R DzÀÝjAzÀ + ªÀÄvÀÄÛ × UÀ¼ÀÄ
¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁVªÉ DzÀgÉ - ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è PÁgÀt 3 - 4 ≠ 4 - 3
EzÉÃ jÃw 3 ÷ 4 ≠ 4 ÷ 3 \ ÷ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 35:  : R × R → R £ÀÄß a  b = a + 2b JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: 3  4 = 3 + 8 = 11 ªÀÄvÀÄÛ 4  3 = 4 + 6 = 10 DzÀ PÁgÀt QæAiÉÄ  ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è
JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ £ÁªÀÅ X £À ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ ªÀÄÆ®PÀ, X £À°ègÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ UÀuÁA±ÀUÀ¼À
¸ÀºÀAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁzÀ°è ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß JzÀÄj¸À¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. a  b  c GQÛAiÀÄ£ÀÄß
(a  b)  c CxÀªÁ a  (b  c) JAzÀÄ ¥Àæ¸ÀÄÛvÀ ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ F JgÀqÀÄ GQÛUÀ¼ÀÄ
CªÀ±ÀåªÁV MAzÉÃ EgÀ¨ÉÃPÁV®. GzÁºÀgÀuÉUÁV (8 - 5) - 2 ≠ 8 - (5 - 2). DªÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀPÉÆ¼Àî¢zÀÝ°è ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ 8. 5 ªÀÄvÀÄÛ 3gÀ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄzÀ ªÀåªÀPÀ®£À ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄ CxÀð¥ÀÆtðªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ ¸ÀAPÀ®£À ¥ÀæPÀgÀtzÀ°è 8+5+2, JA§ÄzÀÄ (8+5)+2 CxÀªÁ
8+(5+2) UÀ½UÉ MAzÉÃ ªÀiË®åªÁVzÉ. DªÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß §¼À¸À¢zÀÝgÀÆ ¸ÀºÀ 3 CxÀªÁ 3QÌAvÀ ºÉZÀÄÑ
¸ÀASÉåUÀ½UÉ ¸ÀAPÀ®£À ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÅ CxÀð¥ÀÆtðªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 12: (a  b)  c = a  (b  c), ∀ a, b, c, ∈A DzÀgÉ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  : A × A → A
C£ÀÄß ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ (associative) UÀÄt JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 36: + : R × R → R ªÀÄvÀÄÛ × : R × R → R UÀ¼ÀÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÀÄ

DzÀgÉ - : R × R → R ªÀÄvÀÄÛ ÷ : R0 × R0 → R0 ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: (a + b) + c = a + (b + c) ªÀÄvÀÄÛ (a × b) × c = a × (b × c) ∀ a, b, c ∈ R. F
PÁgÀt¢AzÀ ¸ÀAPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ UÀÄuÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁVªÉ DzÀgÉ (8 - 5) - 3 ≠ 8 - (5 - 3)
ªÀÄvÀÄÛ (8 ÷ 5) ÷ 3 ≠ 8 ÷ (5 ÷ 3) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ
¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 37:  : R × R → R £ÀÄß a  b → a + 2b JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è
ªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: (8  5)  3 = (8 + 10)  3 = (8 + 10) + 6 = 24,
8  (5  3) = 8  (5 + 6) = 8  11 = 8 + 22 = 30
F PÁgÀt¢AzÀ  QæAiÉÄAiÀÄÄ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è.
UÀªÀÄ¤¹: ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄ°è ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ UÀÄt CwÃ ¥ÀæªÀÄÄRªÁzÀÄzÀÄ. £ÁªÀÅ
a1  a2  ...  an JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ EzÀÄ ÇÀàµÀÖªÁzÀÄzÀ®è. (not ambiguous)
DzÀgÉ F UÀÄtzÀ UÉÊgÀÄºÁdjAiÀÄ°è (in the absence of this property,) GQÛ a1  a2  ...
 an ÇÀàµÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ EzÀjAzÀ DªÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸À¢gÀÄªÀÅzÀÄ UÉÆvÁÛUÀÄvÀÛzÉ. £ÁªÀÅ »A¢£À
vÀgÀUÀwUÀ¼À°è PÀ¼ÉAiÀÄÄªÀ CxÀªÁ ¨sÁV¸ÀÄªÀ QæAiÉÄUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ QæAiÉÄUÀ¼ÀÄ EzÁÝUÀ
DªÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÉÝÃªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß eÁÕ¦¸ÀPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ.
R£À ªÉÄÃ¯É + JA§ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄ°è ¸ÉÆ£ÉßAiÀÄ avÁÛPÀµÀðPÀ ®PÀëtªÉÃ£ÉAzÀgÉ a + 0 = a = 0 + a
CAzÀgÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀASÉåUÉ ¸ÉÆ£ÉßAiÀÄ£ÀÄß PÀÆr¹zÁUÀ CzÀgÀ°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ §zÀ¯ÁªÀuÉ DUÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ
UÀÄuÁPÁgÀzÀ°è ¸ÀASÉå 1 ªÉÄÃ°£À ¥ÁvÀæªÀ£ÀÄß ªÀ»¸ÀÄvÀÛzÉ KPÉAzÀgÉ a × 1 = a = 1 × a, ∀ a ∈ R. EzÀÄ
PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 13: MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  : A × A → A UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV MAzÀÄ UÀuÁA±À e ∈ A
C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ, a  e = a = e  a, ∀ a ∈ A. DzÀgÉ e AiÀÄ£ÀÄß C£À£ÀåvÁA±À (identity) JAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 38: UÀt R ªÉÄÃ¯É ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ°è ±ÀÆ£Àå (0)ªÀÅ C£À£ÀåvÁA±ÀÀ ªÀÄvÀÄÛ UÀÄuÁPÁgÀzÀ°è 1
C£À£ÀåvÁA±ÀªÁVzÉ. DzÀgÉ –: R × R → R, ªÀÄvÀÄÛ ÷:R × R → R QæAiÉÄAiÀÄUÀ¼À°è C£À£ÀåvÁA±À
EgÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: a + 0 = 0 + a = a ªÀÄvÀÄÛ a × 1 = a = 1 × a, ∀ a ∈ R DzÀÝjAzÀ‘+’ ªÀÄvÀÄÛ ‘×’
QæAiÉÄAiÀÄUÀ¼À°è 0 ªÀÄvÀÄÛ 1 C£À£ÀåvÁA±ÀUÀ¼ÁVªÉ. ªÀÄÄAzÀÄªÀjzÀÄ, a - e = e - a,∀ a. DUÀÄªÀAvÀºÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ, e ∈ R ¹UÀÄªÀÅ¢®è. ºÁUÉAiÉÄÃ a ÷ e = e ÷ a, ∀ a ∈ R DUÀÄªÀAvÀºÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
e ∈ R £À°è ¹UÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ - ªÀÄvÀÄÛ ÷ UÀ¼ÀÄ C£À£ÀåvÁA±À ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
UÀªÀÄ¤¹: R ªÉÄÃ¯É ±ÀÆ£ÀåªÀÅ (0) ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄAiÀÄ C£À£ÀåvÁA±ÀªÁVzÉ DzÀgÉ N £À°è CzÀÄ ¸ÀAPÀ®£À
QæAiÉÄAiÀÄ C£À£ÀåvÁA±ÀªÁV®è KPÉAzÀgÉ 0 ∉ N. \ N £À°è ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV AiÀiÁªÀÅzÉÃ
C£À£ÀåvÁA±À EgÀÄªÀÅ¢®è. ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄ+ : R × R → R, UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV ∀ a ∈ R, - a ∈ R
C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ a + (- a) = 0 = (- a) + a (¸ÀAPÀ®£ÀzÀ°è C£À£ÀåvÁA±À) DUÀÄvÀÛzÉ.
26 UÀtÂvÀ
1
EzÉÃ jÃw R£À ªÉÄÃ¯É UÀÄuÁPÁgÀ QæAiÉÄUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV £ÁªÀÅ ∈ R vÀUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
a
1 1
a × = 1 = × a (UÀÄtPÁgÀzÀ°è C£À£ÀåvÁA±À) DUÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ PÉ¼ÀV£À ªÁåSÉåUÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
a a
ªÁåSÉå 14:  : A × A → A ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄ°è, e ∈ A C£À£ÀåvÁA±ÀªÁzÁUÀ, a ∈ A CA±ÀPÉÌ,  UÉ
C£ÀÄUÀÄtªÁV b ∈ A C¹ÜvÀézÀ°èzÀÄÝ a  b = b  a = e DzÀgÉ, a ∈ A «¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ
J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.  UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV b C£ÀÄß a £À «¯ÉÆÃªÀiÁA±À J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. a £À «¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß
a- 1JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 39: UÀt R £À°è `+' ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÀÄÝ -a AiÀÄÄ a £ÀÀ ¸ÀAPÀ®£À «¯ÉÆÃªÀÄªÁVzÉ
ªÀÄvÀÄÛ R ªÉÄÃ¯É × UÀÄtPÁgÀ QæAiÉÄAiÀiÁVzÀÄÝ 1 AiÀÄÄ a ≠ 0 £À UÀÄuÁPÁgÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÁVzÉ JAzÀÄ

vÉÆÃj¹. a
¥ÀjºÁgÀ: -a + (- a) = a - a = 0 ªÀÄvÀÄÛ (- a) + a = 0, \ - a AiÀÄÄ a £ÀÀ ¸ÀAPÀ®£À

1 1 1 1
«¯ÉÆÃªÀÄªÁVzÉ. EzÉÃ jÃw, a × = 1 = × a a⇒× a =AiÀ1Ä=Ä a £À×À aUÀ⇒ a
ÄuÁPÁgÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÁVzÉ.
a a a a
GzÁºÀgÀuÉ 40: N ªÉÄÃ¯É `+' ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÀÄÝ -a AiÀÄÄ a £À ¸ÀAPÀ®£À «¯ÉÆÃªÀÄªÁV®è
ªÀÄvÀÄÛ N ªÉÄÃ¯É × UÀÄuÁPÁgÀ QæAiÉÄAiÀiÁVzÀÄÝ 1 AiÀÄÄ a ∈ N £À UÀÄuÁPÁgÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÁV®èªÉAzÀÄ

a
vÉÆÃj¹ (a ≠ 1).
¥ÀjºÁgÀ: -a ∉ N PÁgÀt¢AzÀ, N ªÉÄÃ¯É -a AiÀÄÄ à' £ÀÀ ¸ÀAPÀ®£À QæAiÉÄAiÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄªÁV®è.

DzÁUÀÆå -a AiÀÄÄ, a + (- a) = 0 = (- a) + a. AiÀÄ£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ.
EzÉÃ jÃw, N £À°è a ≠ 1 DzÁUÀ 1 ∉ N, EzÀgÀ CxÀð 1£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ N £À AiÀiÁªÀ
a
UÀuÁA±ÀªÀÅ UÀÄuÁPÁgÀ «¯ÉÆÃªÀiÁA±À N £À°è EgÀÄªÀÅ¢®è.
GzÁºÀgÀuÉ 34, 36, 38 ªÀÄvÀÄÛ 39gÀ°è ªÉÄÃ¯É ¸ÀAPÀ®£ÀªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁVzÀÄ, eÉÆvÉUÉ `0' AiÀÄÄ C£À£ÀåvÁA±À ªÀÄvÀÄÛ - a AiÀÄÄ a £ÀÀ «¯ÉÆÃªÀiÁA±ÀUÀ¼ÁVªÉ
∀ a ∈ R JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
C¨sÁå¸À 1.4
1. F PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÁåSÉåUÀ¼À°è  MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ DVzÉAiÉÄÃ CxÀªÁ
E®èªÉÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹  MAzÀÄ ªÉÃ¼É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ DUÀ¢zÀÝgÉ ¸Àà¶×ÃPÀgÀt PÉÆr.
(i) Z+ ªÉÄÃ¯É,  £ÀÄß a  b = a - b JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(ii) Z+ ªÉÄÃ¯É,  £ÀÄß a  b = ab JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(iii) R ªÉÄÃ¯É,  £ÀÄß a  b = ab2 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(iv) Z+ ªÉÄÃ¯É,  £ÀÄß a  b = |a - b| JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(v) Z+ ªÉÄÃ¯É,  £ÀÄß a  b = a JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
2. PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀ  QæAiÉÄAiÀÄÄ ¢éªÀiÁ£À ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ CxÀªÁ
¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ªÁVªÉAiÉÄÃ? JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
(i) Z ªÉÄÃ¯É, a  b = a - b JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(ii) Q ªÉÄÃ¯É, a  b = ab + 1 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ

ab
(iii) Q ªÉÄÃ¯É, a  b = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
2
(iv) Z+ ªÉÄÃ¯É, a  b = 2ab JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
(v) Z+ ªÉÄÃ¯É, a  b = ab JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
a
(vi) R-{–1} ªÉÄÃ¯É, a  b = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ
b +1
3. UÀt {1, 2, 3, 4, 5} ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ ∧ AiÀÄ£ÀÄß a ∧ b = {a, b}UÀ¼À PÀ¤µÀ× JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¹zÉ. QæAiÉÄ ∧ £ÀÄß QæAiÀiÁPÉÆÃµÀ×PÀzÀ°è §gÉ¬Äj.
4. ¢éªÀiÁ£ÀQæAiÉÄ £ÀÄß {1, 2, 3, 4, 5} UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É PÉ¼ÀUÉ ¤ÃrgÀÄªÀ UÀÄuÁPÁgÀ PÉÆÃµÀ×PÀzÀ°è
(PÉÆÃµÀ×PÀ 1.2)gÀÄªÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ
(i) (2  3)  4 ªÀÄvÀÄÛ 2  (3  4) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(ii)  MAzÀÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ QæAiÉÄAiÉÄ JAzÀÄ w½¹.
(iii) (2  3)  (4  5) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(¸ÀÄ½ªÀÅ: PÉ¼ÀV£À PÉÆÃµÀ×PÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹)
28 UÀtÂvÀ
PÉÆÃµÀ×PÀ 1.2
 1 2 3 4 5
1 1 1 1 1 1
2 1 2 1 2 1
3 1 1 3 1 1
4 1 2 1 4 1
5 1 1 1 1 5
5. {1,2,3,4,5} UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£ÀQæAiÉÄ ' £ÀÄß a  b = a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ªÀÄ.¸Á.C JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¹zÉ. QæAiÉÄ ' ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæ±Éß 4gÀ QæAiÉÄ  MAzÉÃ jÃwAiÀÄzÁÝVzÉAiÉÄ ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß
¸ÀªÀÄyð¹.
6. N UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£ÀQæAiÉÄ `'£ÀÄß a  b = a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ®.¸Á.C JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ
ºÁUÁzÀgÉ
(i) 5  7, 20  16 £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(ii)
`' ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÉ? w½¹.
(iii)
`' ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÉÃ? ¸ÀªÀÄyð¹.
(iv) N £À°è  QæAiÉÄAiÀÄ C£À£ÀåvÁA±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. {1,2,3,4,5} UÀtzÀ°è `' QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß a  b = a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ®.¸Á.C JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
`' MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÉÄ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
8. `' ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄÄ N UÀtzÀ ªÉÄÃ¯É a  b = a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ªÀÄ.¸Á.C JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. `' ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÉ ºÁUÀÆ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÉ? N £À°è£À F ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄUÉ C£À£ÀåvÁA±ÀªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄxÀð£ÉAiÉÆA¢UÉ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß w½¹.
9. Q ¨sÁUÀ®¨sÀå ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtzÀ°è PÉ¼ÀUÉ ¸ÀÆa¹gÀÄªÀAvÉ `' MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁVzÉ.
ab=a-b
(i) (ii) a  b = a2 + b2 (iii) a  b = a + ab
ab
a  b = (a - b)2
(iv) (v) a  b =
(vi) a * b = ab2
4

ºÁUÁzÀgÉ AiÀiÁªÀ AiÀiÁªÀ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
JA§ÄzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. ªÉÄÃ°£À ¥Àæ±ÉßUÀ¼À°è PÉÆnÖgÀÄªÀ AiÀiÁªÁåªÀ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÉ C£À£ÀåvÁA±ÀªÀÅ zÉÆgÀPÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ
C£À£ÀåvÁA±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. A = N × N JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ UÀtªÁVgÀ°. A£À°è ¢éªÀiÁ£ÀQæAiÉÄAiÀÄ `'£ÀÄß
(a, b)  (c, d) = (a + c, b + d) JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ, `' ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ºÁUÀÆ
¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ A£À°è `'UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV C£À£ÀåvÁA±À«zÀÝgÉ, CzÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. PÉ¼ÀV£À ¸ÀÆQÛUÀ¼ÀÄ (statements) ¸ÀjAiÉÄ, vÀ¥Éà, ¸ÀªÀÄxÀð£ÉAiÉÆqÀ£É GvÀÛj¹.

(i) ∀a ∈ N, a  a = a. JAzÀÄ N UÀtzÀ°è ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ, `' MAzÀÄ (arbitrary)
¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ.
(ii) N £À°è `' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤AiÀÄªÁzÀgÉ a  (b  c) = (c  b)  a.
13. ¢éªÀiÁ£ÀQæAiÉÄ `'£ÀÄß N UÀtzÀ°è a  b = a2 +b2JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ. PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è
¸ÀjAiÀiÁzÀÄzÀ£ÀÄß Dj¹.
(i) QæAiÉÄ `' ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
(ii) `' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ DzÀgÉ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è
(iii) `' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ, DzÀgÉ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è
(iv) `' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÀªÀvÀð£À ¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è.
£Á£Á «zsÀzÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ

GzÁºÀgÀuÉ 41: UÀt A£ÀÀ ªÉÄÃ¯É R1 ªÀÄvÀÄÛ R2 UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁzÁUÀ, R1 ∩ R2 PÀÆqÀ
¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: R1 , R2 UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, (a, a) ∈ R1, and (a, a) ∈ R2
∀a ∈ A. DVzÉ. EzÀgÀ CxÀð K£ÉAzÀgÉ. (a, a) ∈ R1 ∩ R2, ∀ a.
\ R1 ∩ R2 ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. (a, b) ∈ R1 ∩ R2 ⇒ (a, b) ∈ R1 ªÀÄvÀÄÛ
(a, b) ∈ R2 ⇒ (b, a) ∈ R1 ªÀÄvÀÄÛ (b, a) ∈ R2 ⇒ (b, a) ∈ R1 ∩ R2, \ R1 ∩ R2 ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ
¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. EzÉÃ jÃw (a, b) ∈ R1 ∩ R2 ªÀÄvÀÄÛ (b, c) ∈R1 ∩ R2 ⇒ (a, c) ∈R1 ªÀÄvÀÄÛ
(a, c)∈ R2 ⇒ (a, c) ∈ R1 ∩ R2. \ R1 ∩ R2 ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. »ÃUÁV, R1 ∩ R2 MAzÀÄ
¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 42: zsÀ£ÁvÀäPÀ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À PÀæªÀÄ AiÀÄÄUÀäUÀ¼ÀÄ¼Àî UÀt A DVgÀ°. CzÀgÀ ªÉÄÃ¯É R JA§
¸ÀA§AzsÀ (x, y) R (u, v) ⇔ xv = yu, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®Ä, R MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÉAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: xy = yx DVgÀÄªÀ PÁgÀt (x, y) R (x, y), ∀ (x, y) ∈ A, EzÀÄ R ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ
JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. CzÀÆ C®èzÉ (x, y) R (u, v) ⇒ xv = yu ⇒ uy = vx ⇒ (u, v)R(x,y)
JAzÁ¬ÄvÀÄ. EzÀÄ R ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. EzÉÃ jÃw (x,y)R(u,v)
a a b a
ªÀÄvÀÄÛ (u,v) R (a,b) ⇒ xv = yu ªÀÄvÀÄÛ ub = va ⇒ xv = yu ⇒ xv = yu
u u v u
⇒ xb = ya ªÀÄvÀÄÛ (x,y)R(a,b). DzÀÝjAzÀ R MAzÀÄ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. »ÃUÁV R MAzÀÄ
¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ.
30 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 43: X = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} JA¢gÀ°. X £À ªÉÄÃ¯É R1 = {(x, y) : x - y,

3jAzÀ ¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛzÉ} ªÀÄvÀÄÛ E£ÉÆßAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ X £À ªÉÄÃ¯É R2 = {(x, y) : {x - y}⊂ {1,4,7}
CxÀªÁ {x, y} ⊂ {4, 5, 8} CxÀªÁ {x, y} ⊂ {3,6,9} DVgÀ°. R1 = R2JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: UÀtUÀ¼ÁzÀ {1,4,7}, {2,5,8} ªÀÄvÀÄÛ {3,6,9}UÀ¼À AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ UÀuÁA±ÀUÀ¼À
ªÀåvÁå¸ÀªÀÅ 3 jAzÀ ¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛzÉ »ÃUÁV (x, y) ∈ R1 ⇒ x - y AiÀÄÄ 3gÀ UÀÄt®§ÞªÁVzÉ.
⇒ {x, y}⊂ {1,4,7}. CxÀªÁ {x, y} ⊂ {2, 5, 8} CxÀªÁ {x, y} ⊂ {3, 6, 9} ⇒ {x, y}∈ R2 DzÀÝjAzÀ
R1 C R2 EzÉÃ jÃw {x, y} ∈ R2 ⇒ {x, y} ⊂ {1,4,7} CxÀªÁ {x, y} ⊂ {2, 5, 8} CxÀªÁ
{x, y} ⊂ {3, 6, 9} ⇒ x - y AiÀÄÄ 3jAzÀ ¨sÁV¸À®àqÀÄvÀÛzÉ ⇒ {x, y} ∈ R1 ⇒ R2 ⊂ R1 JAzÀÄ
vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ R1 = R2 DUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 44: f : X → Y MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀ°, X £À°è R ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß
R = {(a,b) : f (a) = f(b)} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ R, ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ DVzÉAiÉÆÃ E®èªÉÇÃ
¥ÀjºÁgÀ: ∀ a∈ X, (a,a)∈ R, f(a) = f(a) PÁgÀt¢AzÀ, EzÀÄ R ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ JAzÀÄ
vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. EzÉÃ jÃw (a, b) ∈ R ⇒ f (a) = f (b) ⇒ f (b) = f (a) ⇒ (b, a) ∈ R. DzÀÝjAzÀ
R ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ (a, b) ∈ R ªÀÄvÀÄÛ (b, c) ∈ R ⇒ f (a) = f (b) ªÀÄvÀÄÛ
f (b) = f (c) ⇒ f (a) = f (c) ⇒ (a, c) ∈ R, DzÀÝjAzÀ R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 45: UÀt R £À ªÉÄÃ¯É, PÉ¼ÀV£À ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅªÀÅ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄUÀ¼ÁVªÉ JAzÀÄ ¤µÀÌ¶ð¹.
(a + b)
(a) a  b = 1 ∀ a, b ∈ R (b) ab= ∀ a, b ∈ R
2
¥ÀjºÁgÀ:
(a) ªÁåSÉå¬ÄAzÀ a  b = b  a = 1, ∀ a, b ∈R. EzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁVzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ
(a  b)  c = (1  c) =1 ªÀÄvÀÄÛ a  (b  c) = a  (1) = 1, ∀ a, b, c ∈ R. DzÀÝjAzÀ
R ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ºÁUÀÆ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄUÀ¼ÉgÀqÀÆ DVªÉ.
a+b b+a
(b) a * b = = =b*a \ EzÀÄ  ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
2 2
 a+b
+   + c a + b + 2c
ºÁUÀÆ ( a * b ) * c = 
a b   2 
 * c = =
 2  2 4
b+c
a+
 b + c  2 = 2a + b + c ≠ a + b + 2c
DzÀgÉ a * ( b * c ) = a *  =
 2  2 4 4
DzÀÝjAzÀ  ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 46: UÀt A = {1, 2, 3} ¬ÄAzÀ À'UÉ JµÀÄÖ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ½ªÉ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: UÀt {1, 2, 3} jAzÀ CzÀPÉÌ, KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÀÅ, PÉÃªÀ® ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ 1,2,3gÀ
PÀæªÀÄ AiÉÆÃd£ÉAiÀiÁVzÉ. (permutation) DzÀÝjAzÀ {1, 2, 3}¬ÄAzÀ CzÀPÉÌ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À
¸ÀASÉåAiÀÄÄ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ 1,2,3gÀ PÀæªÀÄAiÉÆÃd£ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ. CzÀÄ 3! = 6. DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 47: A = {1, 2, 3} EgÀ°. PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1, 2) ªÀÄvÀÄÛ (2, 3)UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ ¥Àæw¥sÀ®£À
ºÁUÀÆ ªÁºÀPÀªÁVzÀÄÝ DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀ DVgÀzÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀASÉå 3 (ªÀÄÆgÀÄ) JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1,2) ªÀÄvÀÄÛ (2,3)UÀ¼ÀÄ¼Àî Cw (aPÀÌ) ¸ÀtÚ ¸ÀA§AzsÀ ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ
DVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ C®èzÀ ¸ÀA§AzsÀªÀÅ R = {(1, 1),(2, 2),(3, 3),(1, 2),(2, 3),(1, 3)} DVzÉ.
PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (2,1)£ÀÄß R1 UÉ ¸ÉÃj¸À®Ä. £ÀªÀÄUÉ R2 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. DUÀ R2, ¥Àæw¥sÀ®£À, ªÁºÀPÀ DzÀgÉ
¸ÀªÀiÁAUÀvÀ C®èzÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ; EzÉÃ jÃw (3,2)£ÀÄß R1 UÉ ¸ÉÃj¸À®Ä £ÀªÀÄUÉ R3 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
EzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (2,1), (3,2) CxÀªÁ MAzÀÄ eÉÆÃr
(3,1)£ÀÄß KPÀPÁ®PÉÌ R1 UÉ ¸ÉÃj¸À¯ÁUÀzÀÄ KPÉAzÀgÉ »ÃUÉ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀjAzÀ £ÁªÀÅ E£ÀÄß½zÀ eÉÆÃrUÀ¼À£ÀÄß
¸ÉÃj¸À¨ÉÃPÁzÀ C¤ªÁAiÀÄðvÉ §gÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ F «zsÁ£ÀzÀ°è ¸ÀA§AzsÀªÀÅ ªÁºÀPÀªÁUÀÄªÀÅzÀÄ F
QæAiÉÄ¬ÄAzÀ ¸ÀA§AzsÀªÀÅ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀªÁUÀÄªÀÅzÀÄ. DzÀgÉ EzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃQ®è. »ÃUÁV §AiÀÄ¹zÀ
¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ ªÀÄÆgÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 48: UÀt {1, 2, 3}zÀ ªÉÄÃ¯É PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1,2) ªÀÄvÀÄÛ (2,1)UÀ¼ÀÄ¼Àî ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À
¸ÀASÉå JgÀqÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1,2) ªÀÄvÀÄÛ (2,1)UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ Cw aPÀÌ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÀÅ
R1 = {(1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2), (2, 1)} UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆArzÉ. FUÀ £ÀªÀÄä°è 4 AiÀÄÄUÀäUÀ¼ÀÄ
G½¢ªÉ. CªÀÅUÀ¼ÉAzÀgÉ (2,3), (3,2), (1,3) ªÀÄvÀÄÛ (3, 1) £ÁªÀÅ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ AiÀÄÄUÀä
GzÁºÀgÀuÉUÁV (2, 3)AiÀÄ£ÀÄß R1 UÉ ¸ÉÃj¸À®Ä, ¸ÀªÀiÁAUÀvÉUÁV (3, 2) PÀÆqÀ ¸ÉÃj¸À¨ÉÃPÁUÀvÀÛzÉ
ºÁUÀÆ GzÁºÀgÀuÉUÁV (1, 3) ªÀÄvÀÄÛ (3, 1)UÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ MvÀÛqÀPÉÌ M¼ÀUÁUÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ R1
VAvÀzÉÆqÀØ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÀÅ «±Àé ¸ÀA§AzsÀªÁVzÉ. »ÃUÁV EzÀjAzÀ w½AiÀÄÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ (1, 2)
ªÀÄvÀÄÛ (2, 1) UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀASÉå JgÀqÀÄ DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 49: UÀt {1, 2}gÀ ªÉÄÃ¯É 1 C£À£ÀåvÁA±À ªÀÄvÀÄÛ 2gÀ «¯ÉÆÃªÀiÁA±À 2 EgÀÄªÀ ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄ PÉÃªÀ® MAzÉÃ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀiÁzÀ , CAzÀgÉ EzÀÄ {1, 2} × {1, 2} ¢AzÀ {1, 2}UÉ GvÀà£Àß.
CAzÀgÉ GvÀà£Àß {(1, 1), (1, 2), (2, 1), (2, 2)} → {1, 2}.1 C£À£ÀåvÁA±À DVgÀÄªÀ PÁgÀt ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄ ,  (1, 1) = 1,  (1, 2) = 2,  (2, 1) = 2 ªÀÄvÀÄÛ G½zÀ MAzÉÃ DAiÉÄÌ (2, 2)AiÀÄÄUÀäPÉÌ
 (2, 2) = 1 KPÉAzÀgÉ 2, 2gÀ «¯ÉÆÃªÀiÁA±ÀªÁVzÉ DzÀÝjAzÀ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄÄ PÉÃªÀ® MAzÉÃ
JAzÁ¬ÄvÀÄ.
32 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 50: C£À£ÀåvÉAiÀÄ GvÀà£Àß (Identity function) IN : N → N £ÀÄß IN (x) = x ∀x ∈ N

JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ EzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. DzÀgÉ IN + IN : N → N £ÀÄß
(IN + IN) (x) = x + x = 2x JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ EzÀÄ ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß DV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀàµÀÖªÁV IN ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVzÉ. DzÀgÉ IN + IN ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß C®è KPÉAzÀgÉ ¸ÀºÀ
PÉëÃvÀæzÀ°ègÀÄªÀ UÀuÁA±À 3PÉÌ ¸ÀjºÉÆAzÀÄªÀAvÉ (IN + IN) (x) = 2x =3 DUÀÄªÀAvÀºÀ AiÀiÁªÀÅzÉ `x'
PÉëÃvÀæ N£À°ègÀÄªÀÅ¢®è.
 π  π
GzÁºÀgÀuÉ 51: GvÀà£Àß f : 0,  → R £ÀÄß f (x) = sin x ºÁUÀÆ g : 0,  → R £ÀÄß
 2  2
g(x) = cos x JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ DzÀgÉ f + g KPÀ-KPÀ
GvÀà£ÀßªÁV®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

 π
¥ÀjºÁgÀ: AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ ©ü£ÀßªÁzÀ UÀuÁA±ÀUÀ¼ÁzÀ x1 , x2 ∈ 0,  UÀ½UÉ sin x1 ≠ sin x2 ªÀÄvÀÄÛ
 2
cos x1 ≠ cos x2, DVgÀÄªÀ PÁgÀt f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÉgÀqÀÆ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVªÉ. DzÀgÉ
(f + g)(0) = sin 0 + cos 0 = 1 ªÀÄvÀÄÛ (f + g)  π  = sin π + cos π = 1 DzÀÝjAzÀ f + g

KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀßªÁV®è. 2 2 2
CzsÁåAiÀÄ 1gÀ ªÉÄÃ¯É E¤ßvÀgÀ (£Á£Á «zsÀzÀ) GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ

f : R → R £ÀÄß f (x) = 10x + 7 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. g o f = f o g = IR EgÀÄªÀAvÉ
1.
g : R → R GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
f : W → W £ÀÄß f (n) = n - 1, `n' ¨É¸À ¸ÀASÉå EzÁÝUÀ, ªÀÄvÀÄÛ f (n) = n + 1 `n' ¸Àj ¸ÀASÉå
2.
EzÁÝUÀ JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. f «¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢zÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. f : R → R £ÀÄß f (x) = x2 - 3x + 2 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ f (f (x)) £ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
x
4. GvÀà£Àß f : R → {x ∈ R : – 1 < x < 1}£ÀÄß f ( x ) = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. f
1+ x
KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVzÉAiÉÄAzÀÄ vÉÆÃj¹.
f : R → R £ÀÄß f (x) = x3 JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ f KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
5.
g o f, KPÀ-KPÀ GvÀà£ÁßªÁVzÀÄÝ DzÀgÉ g KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß DV®è¢gÀÄªÀ ºÁUÉ JgÀqÀÄ
6.
GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ f : N → Z ªÀÄvÀÄÛ g : Z → Z UÀ¼À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß PÉÆr.
(¸ÀÄ½ªÀÅ: f (x) = x ªÀÄvÀÄÛ g(x) = |x|).)
7. g o f ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ, f ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀ®èzÀ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ f : N → N

ªÀÄvÀÄÛ g : N → N UÀ¼À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß PÉÆr.
 x − 1, x > 1
(¸ÀÄ½ªÀÅ: f (x) = x + 1 ªÀÄvÀÄÛ g ( x ) =  .
 1 x =1
8. X MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ UÀt. P(X), X£À J¯Áè G¥ÀUÀtUÀ¼À UÀtªÁVgÀ°. P(X) £À°è ¸ÀA§AzsÀ
R £ÀÄß ARB ⇔ A ⊂ B JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. P(X) £À ªÉÄÃ¯É R ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÉÃ? ¤ªÀÄä
GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
9. X MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ UÀtªÁVzÉ. P(X), X £ÀÀ WÁvÀUÀt (power set) DVzÉ. ¢éªÀiÁ£À
QæAiÉÄ  : P(X) × P(X) → (PX) £ÀÄß A  B = A ∩ B ∀ A, B∈ P(X), JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
F QæAiÀÄAiÀÄ°è X C£À£ÀåvÁA±À ºÁUÀÆ P(X) £À°è X ªÀiÁvÀæ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢zÉ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
10. UÀt {1, 2, 3 ......... n} ¤AzÀ CzÀPÉÌÃ EgÀÄªÀ J¯Áè ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. S = {a, b, c} ªÀÄvÀÄÛ T = {1, 2, 3}. F PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ F : S → T GvÀà£ÀßUÀ½UÉ F-1 £ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj. (C¹ÛvÀézÀ°èzÀÝgÉ).
(i) F = {(a, 3), (b, 2), (c, 1)} (ii) F = {(a, 2), (b, 1), (c, 1)}
12.  : R × R → R ªÀÄvÀÄÛ o : R × R → R UÀ¼À£ÀÄß a  b = |a - b| ªÀÄvÀÄÛ a o b = a, ∀ a, b
∈ R. JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ.  ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ DzÀgÉ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ C®è, o ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
DzÀgÉ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ C®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹ ºÁUÉAiÉÄÃ a  (b o c) = (a  b) o
(a  c) ∀ a, b, c ∈ R, JAzÀÄ vÉÆÃj¹ [»ÃVzÀÝgÉ  QæAiÉÄAiÀÄÄ, o QæAiÉÄAiÀÄ ªÉÄÃ¯É «vÀgÀt
¤AiÀÄªÀÄ ¥Á°¸ÀÄvÀÛzÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ]ò' QæAiÉÄAiÀÄÄ  QæAiÉÄAiÀÄ ªÉÄÃ¯É «vÀgÀt ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß
¥Á°¸ÀÄvÀÛzÉAiÉÄÃ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
13. X MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ UÀtªÁVzÉ.  : P(X) × P(X) → P(X) £ÀÄß A * B = (A - B)
∪ (B - A), ∀A, B ∈ P(X). JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. ±ÀÆ£Àå UÀt f,  UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV
C£À£ÀåvÁA±ÀªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ P(X) £À J¯Áè UÀuÁA±À A UÀ½UÉ A-1 = A JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
[¸ÀÄ½ªÀÅ: (A - φ) ∪ (f - φ) = A ªÀÄvÀÄÛ (A - A) ∪ (A - A) = A  A = φ ]
14. UÀt {0, 1, 2, 3, 4, 5} zÀÀ ªÉÄÃ¯É  JA§ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß
 a+b a+b < 6
a *b = 
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ.
a + b − 6 a + b ≥ 6
34 UÀtÂvÀ
UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV ò' C£À£ÀåvÁA±ÀªÁVzÉ ºÁUÀÆ J¯Áè a ≠ 0, UÀuÁA±ÀUÀ½UÉ 6 - a AiÀÄÄ

à'£ÀÀ «¯ÉÆÃªÀiÁA±À JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
15. A = {- 1, 0, 1, 2}, B = {- 4, - 2, 0, 2} EgÀ° ªÀÄvÀÄÛ f, g : A → B GvÀà£ÀUÀ¼À£ÀÄß
1
f (x) = x2 - x, ∀ x ∈ A ªÀÄvÀÄÛ g ( x ) = 2 x −
− 1, x ∈ A JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ. f ªÀÄvÀÄÛ
2

g UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVªÉAiÉÄÃ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
16. A = {1, 2, 3} DVgÀ° PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1, 2) ªÀÄvÀÄÛ (1,3)UÀ¼ÀÄ¼Àî ¥Àæw¥sÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ
DzÀgÉ ªÁºÀPÀªÀ®èzÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ
(A) 1 (B) 2 (C) 3 (D) 4
17. A = {1, 2, 3} DVgÀ° PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀä (1, 2) £ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ
(A) 1 (B) 2 (C) 3 (D) 4
18. ¸ÀAPÉÃvÁvÀäPÀ GvÀà£Àß (Signum Function) f : R → R £ÀÄß
 1, x > 0

f ( x ) =  0, x = 0 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉ.
−1 x < 0

ªÀÄvÀÄÛ g : R → R UÀjµÀÖ ¥ÀÆuÁðAPÀ GvÀà£Àß (Greatest Integer Function)
g(x) = [x], E°è [x] Cw zÉÆqÀØ ¥ÀÆuÁðAPÀ ≤ `x'. »ÃVzÁÝUÀ f o g ªÀÄvÀÄÛ g o f UÀ¼ÉgÀqÀÆ
(0,1] gÀ°è MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉAiÉÄÃ?
19. UÀt {a, b}zÀ ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÁzÀ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ
(A) 10 (B) 16 (C) 20 (D) 8
¸ÁgÁA±À
£ÁªÀÅ F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £Á£Á «zsÀzÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ, ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉ ¸ÀA§AzsÀ ¸ÀAAiÉÆÃd£É (UÀÄt®§Þ)
GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼À §UÉÎ C¨sÁå¸À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ F
CzsÀåAiÀÄ£ÀzÀ ¥ÀæªÀÄÄR UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ.
• ±ÀÆ£Àå ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è R = f ⊂ X × X JA¢zÉ.
• «±Àé ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è R = X × X JA¢zÉ.
• ¥Àæw¥sÀ®£À ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è (a, a) ∈ R ∀ a ∈ X JA¢zÉ..
• ¸ÀªÀiÁAUÀ ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è (a, b) ∈ R implies (b, a) ∈ R.
• ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è (a, b) ∈ R ªÀÄvÀÄÛ (b, c) ∈ R ⇒ (a, c) ∈ R £ÀÄß vÀÈ¦Û
¥Àr¸ÀÄwÛzÉ.
• ¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀ R, X £À°è MAzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®£À, ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVªÉ.

• X £À°è ¸ÀªÀÄvÀà ¸ÀA§AzsÀ R UÉ, C£ÀÄUÀÄtªÁV, ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉ ªÀUÀð [Equivalence class] [a]
ªÀÅ a UÉ ¸ÀA§AzsÀ«gÀÄªÀ J¯Áè b UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ, X £À G¥ÀUÀt.
• MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y KPÀ-KPÀ (CAvÀBPÉëÃ¥À£À) DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ f (x1) = f (x2) ⇒
x1 = x2 ∀ x1, x2 ∈ X.
• MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß (¥ÀjPÉëÃ¥À£À) DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ, y £À°ègÀÄªÀ
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ y UÉ ∃, x ∈ X : f (x) = y.
• MAzÀÄ GvÀà£Àß f : X → Y G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À DUÀ¨ÉÃQzÁÝgÉ, f KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
• f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C UÀ¼À ¸ÀAAiÉÆÃd£É (UÀÄt®§Ý) GvÀà£Àß gof : A → C AiÀÄÄ
g o f (x) = g(f (x))∀ x ∈ A JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
• GvÀà£Àß f : X → Y ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆAzÀ®Ä, GvÀà£Àß g : Y → X C¹ÛvÀézÀ°è g o f = IX ªÀÄvÀÄÛ
fog = IY DUÀ¨ÉÃPÀÄ.
• GvÀà£Àß f : X → Y ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ f MAzÀÄ KPÀ-KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t
GvÀà£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
• MAzÀÄ ¥Àj«ÄvÀ UÀt X UÉ GvÀà£Àß f : X → X, KPÀ-KPÀ GvÀà£Àß (C£ÀÄUÀÄtªÁV ªÉÄÃ®t)
DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÁÝgÉ f ªÉÄÃ®t (C£ÀÄUÀÄtªÁV KPÀ-KPÀ) GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ EzÀÄ
C¥Àj«ÄvÀ UÀtUÀ½UÉ C£Àé¬Ä¸ÀÄªÀÅ¢®è.
• UÀt À' £ÀÀ ªÉÄÃ¯É MAzÀÄ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  A × A ¬ÄAzÀ AUÉ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  : X × X → X, UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV, UÀuÁA±À e ∈ x C£À£ÀåvÁA±ÀªÁUÀ®Ä
a  e = e  a = a ∀ a ∈ X JAzÀÄ DUÀ¨ÉÃPÀÄ.
• ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  : X × X → X, UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV b ∈ x C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ a  b = e = b  a
DzÀgÉ ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄ  £À°è è' C£À£ÀåvÁA±ÀªÁVzÉ. UÀuÁA±À b C£ÀÄß a £ÀÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ºÁUÀÆ EzÀ£ÀÄß a - 1.¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛzÉ.
• MAzÀÄ QæAiÉÄ , X £ÀÀ ªÉÄÃ¯É ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ QæAiÉÄ DUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ a  b = b  a ∀ a,
b ∈ X DUÀ¨ÉÃPÀÄ.
• MAzÀÄ QæAiÉÄ , X £À ªÉÄÃ¯É ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ QæAiÉÄ DUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ (a  b)  c = a  (b  c)∀
a, b, c ∈ X DUÀ¨ÉÃPÀÄ.
36 UÀtÂvÀ
LwºÁ¹PÀ n¥ÀàtÂ
GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß (concept) w½AiÀÄ®Ä ¸ÀÄ¢üWÀðªÁzÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄ UÀw¹zÀ®èzÉ, EzÀgÀ
ªÀÄÆ®ªÀÅ £ÁªÀÅ 1637gÀ°è Dgï.qÉ¸ÁÌmïð (R. Descartes) (1596-1650)£À ºÀ¸ÀÛ¥ÀæwAiÀiÁzÀ
`Geometrie' £À°è eÁå«ÄwAiÀÄ DPÀÈwUÀ¼ÁzÀ Cw¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ºÉÊ¥Àgï¨ÉÆÃ¯Á, ¥ÁågÁ¨ÉÆÃ¯Á ªÀÄvÀÄÛ
J°¥ïì ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛUÀ¼À CzsÀåAiÀÄ£ÀzÀ°è, xn EzÀÄÝ x ZÀgÁPÀëgÁzÀÀ zsÀ£À ¥ÀÆuÁðAPÀ WÁvÀªÀ£ÀÄß w½¸À®Ä
(function) GvÀà£Àß JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß §¼À¹zÀ£ÀÄ JAzÀÄ PÁtÄvÉÛÃªÉ. eÉÃªÀiïì UÉæUÉÆÃj (1636-1675)
vÀ£Àß PÀÈwAiÀiÁzÀ “ Vera Circuli et Hyperbolae Quadratura” (1667)gÀ°è GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß MAzÀÄ
¥ÀjªÀiÁtªÀÅ ¨ÉÊfPÀ QæAiÉÄUÀ¼À ¸ÀvÀvÀ G¥ÀAiÉÆÃUÀ¢AzÀ CxÀªÁ EvÀgÀ QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹
E£ÉÆßAzÀÄ ¥ÀjªÀiÁt CxÀªÁ ¥ÀjªÀiÁtUÀ½AzÀ ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÉAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹zÀ£ÀÄ. £ÀAvÀgÀ
G. W. Leibnitz (1646-1716) in his manuscript “Methodus tangentium inversa,
seu de functionibus” zÀ°è ¥ÀzÀ function £À£ÀÄß MAzÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ ©AzÀÄ«¤AzÀ ©AzÀÄ«UÉ
§zÀ¯ÁUÀÄªÀ ¥ÀjªÀiÁt AiÀiÁªÀÅzÀÄ MAzÀÄ ©AzÀÄ«¤AzÀ E£ÉÆßAzÀÄ ©AzÀÄ«UÉ §zÀ¯ÁUÀÄªÀ
¤zÉÃð±ÁAPÀUÀ¼ÀAvÉ £ÀPÉëAiÀÄ NlzÀAvÉ, ¸ÀàµÀðUÀ¼ÀAvÉ ºÁUÀÆ ©A§UÀ¼ÀAvÉ J£ÀÄßªÀ CxÀðzÀ°è §¼À¹zÀ£ÀÄ
JµÉÖÃ DzÀgÀÆ (Leibnitz) £ÀÄß 1714gÀ°è vÀ£Àß ºÀ¸ÀÛ¥ÀæwAiÀiÁzÀ `Historia' zÀ°è ¥ÀzÀ `function'
MAzÀÄ ZÀgÁPÀëgÀzÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©¹gÀÄªÀ ¥ÀjªÀiÁt J£ÀÄßªÀ CxÀðzÀ°è G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁÝ£É FvÀ£ÀÄ
`function' JA§ ªÁPÁåAUÀªÀ£ÀÄß (phrase) ¥ÀæxÀªÀÄ ¨Áj G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ£ÀÄ John Bernoulli
(1667-1748) fx JA§ ¸ÀAPÉÃvÀ (motation)ªÀ£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ ¨ÁjUÉ 1718gÀ°è ¸ÀAeÉÕUÀ¼ÁzÀ
f, F, f, y UÀ¼À G¥ÀAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß, GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸À®Ä Leonhard Euler (1707-1783) EªÀ£ÀÄß
1734gÀ°è vÀ£Àß ºÀ¸ÀÛ¥ÀæwAiÀiÁzÀ Ànalysis Infinitorium'zÀ ¥ÀæxÀªÀÄ ¨sÁUÀzÀ°è G¯ÉèÃT¹zÁÝ£É £ÀAvÀgÀzÀ°è
Joeph Louis Lagrange (1736-1813) vÁ£ÀÄ 1793gÀ°è ¥ÀæPÀn¹zÀ ºÀ¸ÀÛ¥ÀæwAiÀiÁzÀ `Theorie
des functions analytiques' zÀ°è Ànalysis Infinitorium' zÀ §UÉÎ ZÀað¹zÀ®èzÉ f (x), F(x),
f(x) ªÀÄÄAvÁzÀ ¸ÀAeÉÕUÀ¼À£ÀÄß EvÀgÀ `x' GvÀà£ÀßUÀ½UÉ G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ£ÀÄ. EwÛÃZÉUÉ Georg Cantor
(1845-1918). UÀtUÀ¼À (PÀ®à£É) ±Á¸ÀÛçªÀ£ÀÄß ¥ÀæPÀn¸ÀÄªÀ ªÀÄÄ£Àß Lejeunne Dirichlet (1805-1859)
PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ ªÁåSÉåAiÀÄÄ (Dirichlet) ªÁåSÉåAiÀÄ PÀpt ¥ÀæAiÀÄvÀß¢AzÀ ¥ÀævÉåÃQ¸À®ànÖzÁÝVzÉ.
***
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 37
CzsÁåAiÀÄ 2
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
(INVERSE TRIGONOMETRIC FUNCTIONS)
 UÀtv
Â ±
À Á¸ÀçÛªÅÀ ªÀÄÆ® ¨sÆ
À vÀªÁV ¸ÀAé iÀÄAªÉÃzÀåªÁzÀ ¸ÀAUÀwUÀ¼ÁzÀ «eÁÕ£ª è ï
À ÁVzÉ. - ¦ü°Pïì PÉ£
2.1 ¦ÃpPÉ
ªÉÆzÀ®£ÉÃ CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ
C¨sÀå¹¹zÉÝÃªÉ, ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£Àß ƒ £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f -1
JAzÀÄ ¸ÀÆa¹zÉÝÃªÉ. ƒ GvÀà£ÀßªÀÅ MAzÀÄ – MAzÀÄ ºÁUÀÆ
ªÉÄÃ®t GvÀà£Àß (G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£Àß) ªÁVzÀÝgÉ ªÀiÁvÀæ CzÀgÀ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. PÉ®ªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ MAzÀÄ-
MAzÀÄ CxÀªÁ ªÉÄÃ®t CxÀªÁ EªÉgÀqÀgÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
DzÀÝjAzÀ CAvÀºÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß §gÉAiÀÄ®Ä
¸ÁzsÀå«®è. wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À PÉëÃvÀæ
ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛUÀ½UÉ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ
vÀgÀUÀw XI gÀ°è £ÁªÀÅ N¢zÉÝÃªÉ. DzÀÝjAzÀ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ
GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ DAiÀÄð¨sÀlÖ
wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ Qæ . ¥À Æ(476-550)
C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ wæPÉÆÃt«ÄÃwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉëÃvÀæ ªÀÄvÀÄÛ
ªÁå¦ÛUÀ¼ÀÄ AiÀiÁªÀ ¤§ðAzsÀzÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À UÀÄtUÀ¼À£ÀÄß ºÉÃUÉ £ÀPÉëAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ
¥Àæw¥Á¢¸À§ºÀÄzÀÄ JA§ÄzÀ£ÀÄß F CzsÁåAiÀÄzÀ°è C¨sÀå¹¸ÉÆÃt. CzÉÃ jÃw PÉ®ªÀÅ ¥ÁæxÀ«ÄPÀ
ªÀÄÆ® UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¸ÉÆÃt.
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ C£ÀÄPÀ®£À «¨sÁUÀzÀ°è ¥ÀæªÀÄÄRªÁzÀ
¥ÁvÀæªÀ£ÀÄß ªÀ»¸ÀÄvÀÛªÉ. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß «eÁÕ£À ªÀÄvÀÄÛ
JAf¤AiÀÄjAUï «¨sÁUÀzÀ°è ¸ÀºÀ G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ.
2.2 ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjPÀ®à£É
vÀgÀUÀw XI gÀ°è wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß C¨sÀå¹¹zÉÝÃªÉ. CªÀÅUÀ¼À ªÁåSÁå£ÀªÀÅ F jÃwAiÀÄ°èzÉ.
Sine GvÀà£ÀßªÀÅ, Sine : R → [-1,1]
Cosine GvÀà£ÀßªÀÅ, Cos : R → [-1,1]
−π π
Tangent GvÀà£ÀßªÀÅ, tan : R-{x : x = (2n + 1) , , n ∈ Z} → R
 2 2
Cotangent GvÀà£ÀßªÀÅ, Cot : R-{x : x = n π, n ∈ Z}→R
π
Secant GvÀà£ÀßªÀÅ, Sec : R −  x : = 
x ( 2n + 1) , n ∈ Z  → R − ( −1,1)
 2 
ªÀÄvÀÄÛ cosecant GvÀà£ÀßªÀÅ, cosec : R-{x : x = n π, n ∈ z}→R - (1,1)
38 UÀtÂvÀ
ƒ : X → Y MAzÀÄ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁV, f (x) = y, ∀ x ∈ X ªÀÄvÀÄÛ y ∈Y

DzÁUÀ, £ÁªÀÅ KPÀªÀiÁvÀæ GvÀà£Àß g : Y → X UÉ g(y) = x §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ JA§ÄzÀ£ÀÄß CzsÁåAiÀÄ
1 gÀ°è PÀ°wzÉÝÃªÉ. E°è g £À PÉëÃvÀæªÀÅ f £À ªÁå¦ÛAiÀiÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ g £À ªÁå¦ÛAiÀÄÄ f £À PÉëÃvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DUÀ GvÀà£Àß g C£ÀÄß f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß ¸ÀAPÉÃvÀzÀ°è
f -1 JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. CzÉÃjÃw GvÀà£Àß g AiÀÄÄ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ g
GvÀà£ÀßzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ f DVgÀÄvÀÛªÉ. ºÁUÁV g-1 = (f -1)-1 = f. DzÀÝjAzÀ
(f -1of ) (x) = f -1(f (x)) = f -1(y) = x
ªÀÄvÀÄÛ (f of -1) (y) = f (f-1(y)) = f(x) = y JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
Sine GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛAiÀÄÄ [-1,1] ªÀÄÄaÑzÀ.
−π π 
CAvÀgÁ¼ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. £ÁªÀÅ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß  UÉ ¤§ðA¢ü¹zÁUÀ, CzÉÃ ªÁå¦Û [-1,1] UÉ Sine
 2 , 2 
 −3π −π   −π π   π 3π 
GvÀà£ÀßªÀÅ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉÃ  , , , , ,
2   2 2   2 2 
EvÁå¢
 2
CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À PÉëÃvÀæUÀ½UÉ ªÀÄvÀÄÛ [-1,1] ªÁå¦ÛUÉ Sine GvÀà£ÀßªÀÅ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ £ÁªÀÅ F J¯Áè CAvÀgÁ¼ÀUÀ½UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ Sine GvÀà£Àß ªÀ£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ Sine GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß sin-1 CxÀªÁ (arc Sine GvÀà£Àß) JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ
 −3π −π   −π π   π 3π 
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ Sine GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæ [-1,1] ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛAiÀÄÄ  , , , , ,
 2 2   2 2   2 2 
−π π 
EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. EzÀgÀ°è 
 2 , 2 
CAvÀgÁ¼ÀzÀ «¨sÁUÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ D ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß sin-1 £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ºÁUÀÆ G½zÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ªÁå¦Û «¨sÁUÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. »ÃUÁV
−π π 
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ Sine GvÀà£Àß sin-1UÉ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß [-1,1] ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß 
 2 , 2 
JAzÀÄ
−π π 
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. CzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ sin-1£À GvÀà£Àß sin-1 : [-1,1] → 
 2 , 2 
JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÁåSÁå£ÀUÀ¼À ¥ÀæPÁgÀ -1 ≤ x ≤ 1 EzÁÝUÀ sin(sin-1 x) = x
ªÀÄvÀÄÛ − π ≤ x ≤ π EzÁÝUÀ sin-1(sin x) = x JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. CzÀ£Éß y = sin-1 x DzÁUÀ

2 2
sin y = x JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
n¥ÀàtÂ:
(i) MAzÀ£ÉAiÀÄ CzsÁåAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ y = f(x) JA§ GvÀà£ÀßªÀÅ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁzÁUÀ, £ÁªÀÅ
x = f -1 (y) JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ sin-1 GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß sin GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ°è
x CPÀë ªÀÄvÀÄÛ y CPÀëUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ CAzÀgÉ sine GvÀà£ÀßzÀ MAzÀÄ
©AzÀÄªÀÅ (a,b) DzÁUÀ sin-1 GvÀà£ÀßzÀ MAzÀÄ ©AzÀÄªÀÅ (b,a) DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ
y = sin-1x zÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß y = sin x £ÀPÉëAiÀÄ°è x ªÀÄvÀÄÛ y CPÀëUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁr
§gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. y = sin x ªÀÄvÀÄÛ y = sin-1x £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ avÀæ 2.1(i),(ii) ªÀÄvÀÄÛ (iii)
gÀ°è vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. avÀæ 2.1 (ii)gÀ°è zÀ¥ÀàªÁV vÉÆÃj¹zÀ ¨sÁUÀªÀÅ y = sin-1 x zÀ ¥ÀæzsÁ£À
¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii). ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß, CzÀgÀ ªÀÄÆ¯ÁPÀÈw £ÀPÉëAiÀÄ, y = x ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É
¥Àæw©A§ªÁV ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. F vÀvÀéªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹ y = sin-1 x ªÀÄvÀÄÛ y = sin x
£ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß MAzÉÃ CPÀëUÀ¼À°è §gÉzÀÄ avÀæ 2.1 (iii) gÀ°è vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ.
avÀæ 2.1(i)
avÀæ 2.1(ii) avÀæ 2.1(iii)
sine GvÀà£ÀßzÀ ºÁUÉ cosine GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀÅ PÀÆqÁ, J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛAiÀÄ
UÀt [-1,1] DVgÀÄvÀÛzÉ. £ÁªÀÅ cosine GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß [0, π]UÉ ¤§ðAzsÀUÉÆ½¹zÁUÀ, cosine
GvÀà£ÀßªÀÅ [-1,1] CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÁå¦ÛAiÀiÁV ºÉÆA¢ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉ
40 UÀtÂvÀ
cosine GvÀà£ÀßªÀÅ, [-π,0], [0,π], [π, 2π]EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À PÉëÃvÀæUÀ½UÉ ¤§ðA¢ü¹zÁUÀ®Æ

¸ÀºÀ CzÀÄ [-1,1] ªÁå¦ÛAiÀÄ°è G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ £ÁªÀÅ F J¯Áè
CAvÀgÁ¼ÀUÀ½UÉ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ cosine GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ cosine GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
cos-1 CxÀªÁ (arc cosine) GvÀà£Àß JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ cos-1 GvÀà£ÀßªÀÅ PÉëÃvÀæ [-1,1]
ªÀÄvÀÄÛ [-π,0], [0,π], [π,2π] EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÁå¦ÛAiÀiÁV ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
EzÀgÀ°è [0,π] «¨sÁUÀzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ D
ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß cos-1 £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
ºÁUÀÆ G½zÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ªÁå¦Û «¨sÁUÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
»ÃUÁV ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ cosine GvÀà£Àß cos-1 UÉ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß [-1,1] ªÀÄvÀÄÛ
ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß [0,π] JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. ªÀÄvÀÄÛ cos-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß,
cos-1: [-1,1] → [0,π] JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
y = cos-1 x £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß y = sin-1 x jÃwAiÀÄ°è ZÀað¹zÀAvÉ
gÀa¸À§ºÀÄzÀÄ y = cos x ªÀÄvÀÄÛ y = cos-1 x £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 2.2 (i)
ªÀÄvÀÄÛ (ii) gÀAvÉ vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ.
avÀæ 2.2(ii)
avÀæ 2.2(i)
FUÀ £ÁªÀÅ cosec-1 x ªÀÄvÀÄÛ sec-1 x §UÉÎ ZÀað¸ÉÆÃt.
1
£ÀªÀÄUÉ w½zÀ ºÁUÉ cosec x = , cosec x £À PÉëÃvÀæ UÀtªÀÅ {x : x ∈ R &
sin x
x ≠ n π, n ∈ z} ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦Û UÀtªÀÅ R - (-1, 1) CAzÀgÉ {y : y ∈ R, y ≥ 1 CxÀªÁ
y ≤ -1} DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ y = cosec x GvÀà£ÀßªÀÅ -1 < y < 1 gÀ ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ
¸ÀASÉåUÀ¼À ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ ªÀÄvÀÄÛ π £À ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À C¥ÀªÀvÀåðUÀ½UÉ ªÁåSÁå£À ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
£ÁªÀÅ cosec GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß  −π , π  − {0} UÉ ¤§ðA¢ü¹zÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ R-(-1,1)
 2 2 
ªÁå¦ÛAiÀÄ°è, cosec GvÀà£ÀßªÀÅ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉ cosec GvÀà£ÀßªÀÅ.
 −3π −π   −π π   π 3π 
 2 , 2  − {−π} ,  2 , 2  − {0} ,  2 , 2  − {π} EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß PÉëÃvÀæªÀ£ÁßV ºÉÆA¢ R-(-1,1) ªÁå¦ÛAiÀiÁV G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ.
 −3π −π   −π π 
DzÀÝjAzÀ cosec-1£ÀÄß £ÁªÀÅ R-(-1,1) PÉëÃvÀæzÀ°è ªÀÄvÀÄÛ  2 , 2  − { −π} ,,  2 , 2 
  −π π   π 3π 
 − { −π} ,  2 , 2  − { 0} ,  2 , 2  − { π} EvÁå¢ CAvÀgÁ¼Àz°
À £
è À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÆ
É AzÀÄ CAvÀgÁ¼Àª£
À ÄÀ ß
 −π π 
ªÁå¦ÛAiÀiÁV ºÉÆA¢zÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. EzÀgÀ°è  ,  − {0} CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß
 2 2
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ D ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß cosec £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ
-1
 −π π 
cosec-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß cosec-1 : R-(-1,1) →  ,  -{0} JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 2 2
y = cosec x ªÀÄvÀÄÛ cosec-1x £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß avÀæ 2.3 (i) ªÀÄvÀÄÛ (ii) gÀ°è vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ.
avÀæ 2.3(i) avÀæ 2.3(ii)

1 π
CzÉÃ jÃw=
sec x = ; y sec x EzÀgÀ PÉëÃvÀæ UÀt R −  x : x = ( 
2n + 1) , n ∈ Z 
cos x  2 
ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦Û UÀtªÀÅ R-(-1,1) DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ y = sec x GvÀà£ÀßªÀÅ -1 < y < 1 ºÉÆgÀvÀÄ
π
¥Àr¹ J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ ªÀÄvÀÄÛ ¨É¸À¸ÀASÉå C¥ÀªÀvÀåðUÀ½UÉ ªÁåSÁå£À
2
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è. £ÁªÀÅ secant GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß [ 0, π] −  π  UÉ ¤¨sÀðA¢ü¹zÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ R-(-1,1)
2
ªÁå¦ÛAiÀÄ°è sec GvÀà£ÀßªÀÅ G¨sÀAiÀÄPÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉ secant GvÀà£ÀßªÀÅ
 −π
 −π π 3π
[ −π
[ −π , 0,]0−] − [ π] −]  π  ,[ π, [,π2,π2]π−] − 3π   EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
  , 0, π −
   ,[ 0,
 2 2   2 2   2 2 
42 UÀtÂvÀ
CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß PÉëÃvÀæªÀ£ÁßV ºÉÆA¢ R-(-1,1) ªÁå¦ÛAiÀiÁV, G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ.

 −π  π  3π 
DzÀÝjAzÀ sec-1£ÀÄß £ÁªÀÅ R-(-1,1) PÉÃë vÀz À è ªÀÄvÀÄÛ [ −π, 0] −   , [ 0, π] −   , [ π, 2π] −  
æ °
 2  2 2
EvÁå¢ CAvÀgÁ¼Àz° À £
è À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÁå¦ÛAiÀiÁV ºÉÆA¢zÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À-
-§ºÀÄzÀÄ. EzÀgÀ°è [ 0, π] −  π  CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ D ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß sec-1
2
GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ sec-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß,
π
sec-1 : R − ( −1,1) → [ 0, π] −   JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
2
y = secx ªÀÄvÀÄÛ y = sec -1 x GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß avÀæ 2.4 (i) ªÀÄvÀÄÛ 2.4 (ii)gÀ°è
vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ.
CAwªÀÄªÁV £ÁªÀÅ tan-1 ªÀÄvÀÄÛ cot-1zÀ §UÉÎ ZÀað¸ÉÆÃt.

 π 
£ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ tan GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæzÀ UÀt  x : x ∈ R & x ≠ ( 2n + 1) , n ∈ Z  ªÀÄvÀÄÛ
 2 
π
ªÁå¦ÛAiÀÄÄ R DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ tan GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ DzÀgÉ ¨É¸À
2
−π π 
¸ÀASÉåUÀ¼À C¥ÀªÀvÀåðzÀ ºÉÆgÀvÁV ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. £ÁªÀÅ tan GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß  ,  UÉ
 2 2
¤§ðA¢ü¹zÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ R ªÁå¦ÛAiÀÄ°è CzÀÄ G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉ tan GvÀà£ÀßªÀÅ
 −3π π   −π π   π 3π  EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À PÉëÃvÀæzÀ°è ªÀÄvÀÄÛ R ªÁå¦ÛAiÀÄ°è G¨sÀAiÀÄ

 , , , , , 
 2 2  2 2 2 2 
PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ tan-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß R PÉëÃvÀæzÀ°è ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
 −3π π   −π π   π 3π 
 , , , , ,  EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. F
 2 2  2 2 2 2 
CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÀÄ tan-1 GvÀà£ÀßzÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ «¨sÁUÀUÀ¼À£ÀÄß (branch) PÉÆqÀÄvÀÛªÉ. EzÀgÀ°è CAvÀgÁ¼À
 −π π  ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß tan-1£À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ
 , 
 2 2
−π π 
DzÀÝjAzÀ tan-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß, tan-1 : R →  ,  JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 2 2
y = tanx ªÀÄvÀÄÛ y = tan-1 x GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß avÀæ 2.5 (i) ªÀÄvÀÄÛ 2.5(ii) gÀ°è
£ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ cot GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀÅ, UÀt {x : x ∈ R & x ≠ n π, n ∈ z} ªÀÄvÀÄÛ R

ªÁå¦ÛAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ cot GvÀà£ÀßªÀÅ, J¯Áè ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ DzÀgÉ π ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼À
C¥ÀªÀvÀåðzÀ ºÉÆgÀvÁV ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ cot GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß (0,π)UÉ ¤§ðA¢ü¹zÀgÉ,
ªÀÄvÀÄÛ R ªÁå¦ÛAiÀÄ°è G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. CzÀ®èzÉ cot GvÀà£ÀßªÀÅ (-π,0),(0,π)
(π,2π) EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À PÉëÃvÀæzÀ°è ªÀÄvÀÄÛ R ªÁå¦ÛAiÀÄ°è G¨sÀAiÀÄ PÉëÃ¥À£À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ cot-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß R PÉëÃvÀæzÀ°è (–π,0),(0,π),(π,2π) EvÁå¢ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è£À
44 UÀtÂvÀ
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ, F CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÀÄ cot-1 GvÀà£ÀßzÀ

¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ «¨sÁUÀUÀ¼À£ÀÄß (branch) PÉÆqÀÄvÀÛªÉ. EzÀgÀ°è (0,π) CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
«¨sÁUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ D ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß cot-1 £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
DzÀÝjAzÀ cot-1 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß, cot-1 : R → (0,π) JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
y = cot x ªÀÄvÀÄÛ y = cot-1 x zÀ £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß avÀæ 2.6 (i) ªÀÄvÀÄÛ (ii) gÀ°è vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ.
F PÉ¼ÀV£À PÉÆÃµÀÖPÀªÀÅ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À (¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀÀ) PÉëÃvÀæ

ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
 −π π 
sin-1 : [-1,1] →  2 , 2 
cos-1 : [-1,1] → [0,π]

 π π
cosec-1 : R - (-1,1) →  − 2 , 2  − {0}
π
sec-1 : R - (-1,1) → [0, π] − 
2
 −π π 
tan-1 : R →  , 
 2 2
cot-1 : R → (0,π)
1
i. sin-1x C£ÀÄß (sin x)-1 JAzÀÄ w½zÀÄPÉÆ¼Àî¨ÁgÀzÀÄ. KPÉAzÀgÉ (sin x)-1 = JAzÀxÀð
sin x
EzÉÃ jÃw G½zÀ wæPÉÆÃt «ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ PÀÆqÀ EgÀÄvÀÛzÉ.
ii. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À «¨sÁUÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À¢zÀÝgÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß D GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀ JAzÀÄ CxÉÊð¹PÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
iii. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀæzsÁ£À «¨sÁUÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ CAvÀgÁ¼ÀzÉÆ¼ÀVzÀÝgÉ
CzÀ£ÀÄß ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
FUÀ PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß £ÉÆÃqÉÆÃt

−1  1 
GzÁºÀgÀuÉ 1: sin   £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
 2
−1  1 
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ sin   = y JA¢gÀ°.
 2
1
DUÀ sin y =
2
−π π π 1
sin-1 £À ¥ÀæzsÁ£À¨É¯ÉAiÀÄ ªÁå¦Û  ,  ªÀÄvÀÄÛ sin   = DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
 2 2 4 2
 1  π
sin-1   £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É DUÀÄªÀÅzÀÄ.
 2 4
−1  −1 
GzÁºÀgÀuÉ 2: cot   £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
 3
 −1 
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ cot −1   = y JA¢gÀ°
 3
−1 π  π  2π 
DUÀ cot y = = −cot = cot  π −  = cot  
3 3  3  3 
 2π  1
cot-1 £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ ªÁå¦Û (0,π) ªÀÄvÀÄÛ cot   = DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
 3  3
 −1  2π
cot-1   £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É 3 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
 3
46 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 2.1
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 −1  −1  3 
1. sin −1   2. cos   3. cosec-1(2)
 2   2 
−1
4. tan − 3 ( ) −1
5. cos −1  
 2 
6. tan-1(-1)
−1  2 
7. sec 
 3
 8. cot −1 ( 3) −1 
9. cos  −

1 

2
10. cosec −1 − 2 ( )
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
−1 −1  −1  −1  −1 
11. tan 1 + cos   + sin  
 2   2 
1 1
12. cos −1   + 2 sin −1  
2 2
13. sin-1 x = y DzÁUÀ,
−π π −π π
(A) 0 ≤ y ≤ π (B) ≤ y ≤ (C) 0 < y < π (D) < y<
2 2 2 2
14. tan −1 3 − sec −1 ( −2 ) UÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ,
−π π 2π
(A) π (B) (C) (D)
3 3 3
2.3 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ :

F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉ®ªÀÅ ªÀÄÄRåªÁzÀ UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß
¸Á¢ü¸ÉÆÃt. E°è ºÉÃ¼À¯ÁVgÀÄªÀ ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÁåSÁå£ÀzÀ
¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉUÀ¼À «¨sÁUÀPÉÌ ªÀiÁ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ. PÉ®ªÀÅ ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À
J¯Áè «¨sÁUÀzÀ ªÁå¦ÛUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è. CAzÀgÉ CªÉ®èªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ
GvÀà£ÀßªÀÅ ¸ÀjºÉÆAzÀÄªÀ PÉ®ªÉÃ PÉ®ªÀÅ x ¨É¯ÉUÉ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ. £ÁªÀÅ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ
GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉëÃvÀæUÀ¼À°è£À x £À ¨É¯ÉUÀ¼À §UÉUÉ ¢ÃWÀðªÁV F ¥ÀoÀå ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ°è ZÀað¹®è. KPÉAzÀgÉ EzÀÄ
¥ÀoÀåPÀæªÀÄzÀ ¥Àj«ÄwUÉ M¼À¥ÀnÖ®è.
y = sin-1 x DzÁUÀ x = sin y ªÀÄvÀÄÛ x = sin y DzÁUÀ y = sin-1 x
 −π π 
EzÀ£ÀÄß x∈ [-1,1] EzÁÝUÀ sin (sin-1 x) = x JAzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x ∈  ,  EzÁÝUÀ
 2 2
sin-1(sin x) = x JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÉÃ jÃw G½zÀ LzÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ
GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉ®ªÀÅ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ :
1
1. (i) x ≥ 1 CxÀªÁ x ≤ -1 EzÁÝUÀ, sin −1 = cosec −1 x
x
1
(ii) x ≥ 1 CxÀªÁ x ≤ -1 EzÁÝUÀ cos −1 = sec −1 x
x
−1 1
(iii) x > 0 DzÁUÀ tan = cot −1 x
x
¸ÁzsÀ£É:
(i) FUÀ cosec-1 x = y JA¢gÀ°
DUÀ x = cosec y
1
DzÀÝjAzÀ = sin y
x
∴ sin −1 1 = y CxÀªÁ sin −1 1 = cosec −1 x

x x
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è G½zÀ ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
2. (i) x∈[-1,1] EzÁÝUÀ sin-1 (-x) = -sin-1x
(ii) x∈R DzÁUÀ tan-1 (-x) = - tan-1x
(iii) |x| ≥ 1 EzÁÝUÀ cosec-1 (-x) = -cosec-1x
¸ÁzsÀ£É:
(i) FUÀ sin-1 (-x) = y DVgÀ°.
DUÀ -x = sin y CxÀªÁ x = -sin y CxÀªÁ x = sin(-y)
DzÀÝjAzÀ sin-1 (x) = -y = -sin-1 (-x)
CAzÀgÉ sin-1 (-x) = -sin-1 x
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è tan-1 (-x) = -tan-1 x ªÀÄvÀÄÛ cosec-1 (-x) = -cosec-1x JAzÀÄ
¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
48 UÀtÂvÀ
3. (i) x∈[-1,1] EzÁÝUÀ cos-1 (-x) = p -cos-1x

(ii) |x| ≥ 1 EzÁÝUÀ sec-1 (-x) = p- sec-1x
(iii) x∈R DzÁUÀ cot-1 (-x) = p-cot-1x
¸ÁzsÀ£É:
(i) FUÀ cos-1 (-x) = y DVgÀ°.
DUÀ -x = cos y CxÀªÁ x = - cos y CxÀªÁ x = cos (p -y)
DzÀÝjAzÀ cos-1 x = p -y = p - cos-1 (-x)
CAzÀgÉ cos-1 (-x) = p - cos-1 x
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è (ii) ªÀÄvÀÄÛ (iii) ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
π
4. (i) x∈[-1,1] EzÁÝUÀ sin-1x + cos-1 x =
2
π
(ii) x ∈ R DzÁUÀ tan-1 x + cot-1 x =
2
π
(iii) |x| ≥ 1 EzÁÝUÀ cosec-1 x + sec-1x =
2
¸ÁzsÀ£É:
(i) FUÀ sin-1 x = y JA¢gÀ°.
π 
DUÀ x = sin y CxÀªÁ x = cos  − y 
2 
π π
DzÀÝjAzÀ cos-1 x = -y = - sin-1 x
2 2
π
CAzÀgÉ sin-1x + cos-1 x =
2
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è (ii) ªÀÄvÀÄÛ (iii) ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
 +y
5. (i) xy < 1 DzÁUÀ, tan-1 x + tan-1 y = tan-1  x 
 1 − xy 
 x− y 
(ii) xy > -1 DzÁUÀ, tan-1 x - tan-1 y = tan-1  
 1 + xy 
¸ÁzsÀ£É:
FUÀ tan-1 x = θ ªÀÄvÀÄÛ tan-1 y = f JA¢gÀ°
DUÀ x = tan q, y = tan f DUÀÄªÀÅzÀÄ.
tan θ + tan φ

£ÀªÀÄUÉ tan (θ + f) = JAzÀÄ w½¢zÉ.
1 − tan θ tan φ
x+ y

DzÀÝjAzÀ tan(θ + f) =
1 − xy
 x+ y 

CxÀªÁ θ + f = tan-1   DUÀÄªÀÅzÀÄ
 1 − xy 
 x+ y 
CAzÀgÉ tan-1x + tan-1 y = tan-1 

 1 − xy 
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è (i)gÀ°è y = -y JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ

 x− y 
tan-1x - tan-1 y = tan-1   JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
 1 + xy 
 2x 
6. (i) |x| ≤ 1 EzÁÝUÀ 2tan-1 x = sin-1  2 
 1+ x 
 1 − x2 
(ii) x ≥ 0 DzÁUÀ 2tan-1 x = cos-1  2 
 1+ x 
 2x 
(iii) -1 < x < 1 EzÁÝUÀ 2 tan-1 x = tan-1  2 
 1− x 
¸ÁzsÀ£É:
(i) tan-1 x = y JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ x = tany DUÀÄªÀÅzÀÄ.
−1  2 x   2 tan y 
=
FUÀ sin  2 
sin −1 = 2
=
 sin
−1
( sin2 y ) 2 y
1+ x   1 + tan y 
 2x 
CAzÀgÉ sin −1  2 
= 2tan −1 x DUÀÄªÀÅzÀÄ.
 1+ x 
−1  1 − x  −1  1 − tan y 
2 2
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è cos =  2 

cos =  2 
=
cos −1
( cos2 y ) 2 y
 1+ x   1 + tan y 
−1  1 − x 
2
CAzÀgÉ cos  2 
= 2tan −1 x JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
 1+ x 
ªÉÄÃ°£À ¸ÀÆvÀæ 5(i) gÀ°è y = x JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ
50 UÀtÂvÀ
tan −1 x + tan −1 x =  x+x 

tan −1  
 1 − xx 
−1 −1  2 x 
CxÀªÁ 2 tan x = tan  2  JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.
 1− x 
GzÁºÀgÀuÉ 3:
−1
( )
1 − x2
(i) sin 2 x = 2sin −1 x,
−1
2
≤x≤
1
2
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
(ii) sin −1 ( 1− x )
2 x= 2
2cos −1 x,
−1
2
≤ x ≤ 1 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ:
(i) x = sinθ DVgÀ°
DUÀ sin-1 x = q DUÀÄªÀÅzÀÄ.
\ sin −1 2 x 1=
(
− x2 ) (
sin −1 2sinθ 1 − sin 2 θ )
= sin-1 (2sinθ cosθ) = sin-1 (sin2θ) = 2θ
= 2 sin-1x
−1 2
(
CAzÀgÉ sin 2 x 1 − x =
)
2sin −1 x DUÀÄªÀÅzÀÄ.
(ii) x = cosθ DVgÀ°

DUÀ cos-1 x = θ DUÀÄªÀÅzÀÄ.
−1
− x2
\ sin 2 x 1=
( )
sin −1 2cosθ 1 − cos 2 θ ( )
= sin-1 (2cosθ sinθ) = sin-1 (sin2θ) =2θ
= 2cos-1 x DUÀÄªÀÅzÀÄ.
1 2 3
GzÁºÀgÀuÉ 4: tan −1 + tan −1 = tan −1 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2 11 4
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀÆvÀæ 5(i) gÀ ¥ÀæPÁgÀ
 1 2 
+
1 2 −1   −1 15 −1 3
= tan  2 11  = tan
−1 −1
JqÀ§¢ = tan + tan = tan
2 11 1 2 20 4
1 − × 
 2 11 
= §®§¢
−3π π  cos x 
GzÁºÀgÀuÉ 5: < x < DzÁUÀ, tan −1   £ÀÄß ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹.
2 2  1 − sin x 
 x x 
cos 2 − sin 2
−1  cos x  −1  2 2 
¥ÀjºÁgÀ: tan   = tan  2 x x x x
 1 − sin x   cos + sin 2 − 2sin cos 
 2 2 2 2
 x x  x x 
  cos + sin   cos − sin  
= tan −1  
2 2  2 2 

  x x
2

  cos − sin  
  2 2 
 x x
 cos + sin 
−1 2 2
= tan 
x x
 cos − sin 
 2 2
 x
 1 + tan 
−1 2 = −1   π x  π x
= tan   tan  tan  +   = +
x   4 2  4 2
 1 − tan 
 2
ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è
 π     π − 2x  
 sin  − x    sin  
−1  cos x  −1  2  −1  2  
=
tan  =
 tan   tan  
 1 − sin x  1 − cos  π − x   1 − cos  π − 2 x  
     
2   2  
 ( π − 2 x ) cos  π − 2 x     π − 2x  
 2sin    cos  
=
tan
−1
 4  4   tan −1   4 
  π − 2x    sin  π − 2 x  
2sin 2  

  4  
   4  
  π − 2 x  −1   π π − 2 x 
= tan −1 cot
=    tan  tan  − 
  4   2 4  
  π x  π x
=tan −1  tan  +   = + JAzÀÄ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
  4 2  4 2
52 UÀtÂvÀ
 1 
GzÁºÀgÀuÉ 6: |x| > 1 EzÁÝUÀ cot −1   £ÀÄß ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹.
 2
 x −1 
¥ÀjºÁgÀ: x = secθ JA¢gÀ°
2 2
DUÀ x=
−1 sec θ=
− 1 tan θ
−1  1 
DzÀÝjAzÀ cot  2  = cot ( cot θ ) = θ = sec x EzÀÄ CvÀåAvÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÀÆ¥À.
−1 −1
 x −1 
−1  3 x − x 
1 3
GzÁºÀgÀuÉ 7: x < EzÁÝUÀ tan −1 x + tan −1  2 x  =
tan  JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2 
3 2
 1− x   1 − 3 x 
¥ÀjºÁgÀ: x = tan q JA¢gÀ°
DUÀ q = tan–1x
 3x − x3  −1  3tanθ − tan θ 
3
DzÀÝjAzÀ §®§¢ = tan −1  2 
= tan  2 
 1 − 3x   1 − 3tan θ 
= tan-1 (tan3θ) = 3θ = 3tan-1 x = tan-1x + 2tan-1 x
−1 −1  2 x 
= tan x + tan 
1 − x 
2
= JqÀ§¢ ( ¸ÀÆvÀæ 6(i) gÀ ¥ÀæPÁgÀ).
GzÁºÀgÀuÉ 8: |x| ≥ 1 EzÁÝUÀ, cos(sec–1x + cosec–1 x) EzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.

π π
( ) ∵ sec −1 x + cosec −1 x =
¥ÀjºÁgÀ: cos sec −1 x + cosec −1 x =cos   =0 (
2 2
JAzÀÄ w½¢zÉ.)
C¨sÁå¸À 2.2
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¹.
 −1 1 
−1 −1
(3
)
1. 3sin x = sin 3 x − 4 x , x ∈  , 
 2 2
1 
2. 3cos −=
1
( )
x cos −1 4 x3 − 3 x , x ∈  ,1
2 
3. tan −1 2 + tan −1 7 = tan −1
1
11 24 2
1 1 31
4. 2tan −1 + tan −1 =tan −1
2 7 17
F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹.

 2  −1  1 
5. tan −1  1 + x − 1  , x ≠ 0 6. tan  2  , x > 1
 x   x − 1 
 
−1  1 − cosx 
7. tan   , 0 < x < π 8. tan −1  cosx − sinx  , 0 < x < π
 1 + cosx   cosx + sinx 
−1  x 
9. tan  2 , x < a
2 
 a − x 
 3a 2 x − x 3  −a a
10. tan −1  3 2
, a > 0; ≤x≤
 a − 3ax  3 3
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

−1   −1 1  
11. tan  2cos  2sin 
  2  
( −1 −1
12. cot tan a + cot a )
1  −1 2 x −1 1 − y 
2
13. tan  sin + cos  , x < 1, y > 0 and xy < 1

2 1 + x2 1+ y2 
14. sin  sin −1 + cos −1 x  =

1
1 DzÁUÀ, x £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 5 
−1 x −1 x +1 π
15. tan + tan −1 = DzÁUÀ, x £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x−2 x+2 4
¥Àæ±Éß ¸ÀASÉå 16 jAzÀ 18 gÀ ªÀgÉV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
−1  2π   3π 
tan −1  tan 
16. sin  sin  17.
 3   4 
 −1 3 3
18. tan sin + cot −1 
 5 2
54 UÀtÂvÀ
19. cos −1  cos 7 π  £À ¨É¯É.

 6 
7 π 5π π π 7 π 5π π π7 π 5π π π 7 π 5π π π
(A) (B) (C) (D)
6 6 3 6 6 6 3 66 6 3 6 6 6 3 6
π 1 
20. sin  − sin −1  −   EzÀgÀ ¨É¯É.
3  2 
1 1 1 1 1 1 1 1 1
(A) (B) (C) (D) 1
2 3 4 2 3 4 2 3 4
( )
21. tan −1 3 − cot −1 − 3 EzÀgÀ ¨É¯É.
(A) p (B) −π (C) 0 (D)

2 3
−π
2 3
2 2
««zsÀ ¥ÀæPÁgÀzÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
−1  3π 
GzÁºÀgÀuÉ 9: sin  sin  £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 5 
¥ÀjºÁgÀ: sin (sin x) = x JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
-1
−1  3π  3π
DzÀÝjAzÀ sin  sin  =
 5  5
3π  −π π  3π  −π π 
DzÀgÉ ∉  ,  , ªÀÄvÀÄÛ sin-1 £À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯∉É  ,  , DVzÉ.
5  2 2 5  2 2
3π  3π  2π 2π  −π π 
FUÀ sin = sin  π − =  sin ªÀÄvÀÄÛ ∈ ,
5  5  5 5  2 2 
−1  3π  −1  2π  2π
=
DzÀÝjAzÀ sin =
 sin  sin  sin 
 5   5  5
3 8 84
GzÁºÀgÀuÉ 10: sin −1 − sin −1 = cos −1 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
5 17 85
−1 3 8
=
¥ÀjºÁgÀ : FUÀ sin ªÄÀvÄÀÛ sin −1
x= y JA¢gÀ°.
5 17
3 8 JAzÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
=
DUÀ sin x = ªÄÀvÄÀÛ sin y
5 17
9 4 64 15
∴ cos x = 1 − sin 2 x = 1 −
= ªÀÄvÀÄÛ cosy = 1 − sin 2 y = 1 − =
25 5 289 17
FUÀ cos(x - y) = cosx cosy + sin x sin y
4 15 3 8 84
= × + × =
5 17 5 17 85
 84 
DzÀÝjAzÀ x − y =cos −1  
 85 
3 8  84 
CAzÀgÉ sin −1 − sin −1 = cos −1   DUÀÄªÀÅzÀÄ.
5 17  85 
12 4 63
GzÁºÀgÀuÉ 11: sin −1 + cos −1 + tan −1 = π JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
13 5 16
12 4 63
sin −1
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ = , cos −1
x= tan −1
y ªÀÄvÀÄÛ = z JA¢gÀ°
13 5 16
12 4 63
=
DUÀ sin x = , cos y ªÄÀvÀ=
ÄÛ tan z DUÀÄªÀÅzÀÄ
13 5 16
5 3 12 3
DzÀÝjAzÀ=
cos x =,sin y = , tan x ªÀÄvÄÀ=
Û tan y
13 5 5 4
12 3
+
tan x + tan y 5 4 =−63
FUÀ tan ( x + y ) = = =
− tan z
1 − tan × tany 1 − 12 × 3 16
5 4
CAzÀgÉ tan(x + y) = -tan z CxÀªÁ tan (x + y) = tan (-z)
CxÀªÁ tan (x + y) = tan (π - z)
DzÀÝjAzÀ x + y = - z CxÀªÁ x + y = π - z
x,y ªÀÄvÀÄÛ z zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀÝjAzÀ x + y ≠ - z
DzÀÝjAzÀ x + y = π - z CAzÀgÉ x + y + z = π DUÀÄªÀÅzÀÄ.
12 4 63
CxÀªÁ sin −1 + cos −1 + tan −1 =
π
13 5 16
56 UÀtÂvÀ
a −1  a cos x − b sin x 
GzÁºÀgÀuÉ 12: tan x > −1 EzÁÝUÀ, tan  £ÀÄß ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹
b  b cos x + a sin x 
 a cos x − bsinx   a 
   − tan x 
−1  a cos x − b sin x  −1 b cos x −1 b
=
¥ÀjºÁgÀ: tan =
 b cos x + a sin x  tan  b cos x + a sin x  tan  a 
  1 + tan x 
 b cos x   b 
a a
= tan −1 − tan −1 ( tan x ) =
tan −1 − x
b b
−1 −1 π
GzÁºÀgÀuÉ 13: tan 2 x + tan 3 x = ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
4
π
¥ÀjºÁgÀ: tan −1 2 x + tan −1 3 x = DzÁUÀ
4
−1  2 x + 3x  π −1  5x  π
=
tan  =
 1 − 2 x × 3 x  4
CxÀªÁ tan 
 1 − 6 x 2  4
5x π
DzÀÝjAzÀ = 2
= 1
tan
1− 6x 4
CAzÀgÉ 6x2 + 5x - 1 = 0 CxÀªÁ (6x - 1) (x + 1) = 0
CAzÀgÉ x = 1 CxÀªÁ x = -1
6
DzÀgÉ x = -1 ¨É¯ÉAiÀÄÄ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß vÁ¼É ªÀiÁqÀÄªÀÅ¢®è, KPÉAzÀgÉ
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JqÀ §¢AiÀÄÄ IÄuÁvÀäPÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ x = 1 ªÀiÁvÀæ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ GvÀÛgÀªÁUÀÄªÀÅzÀÄ.

6
CzsÁåAiÀÄ 2gÀ ««zsÀ ¥ÀæPÁgÀzÀ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 13π  7π
1. cos −1  cos  2. tan −1  tan 
 6   6 
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¹.
8 3 77
3. 2sin −1 3 = tan −1 24 4. sin −1 + sin −1 =tan −1
5 7 17 5 36
12 3 56
5. cos −1 4 + cos −1 12 =cos −1
33 6. cos −1 + sin −1 = sin −1
5 13 65 13 5 65
−1 63 5 3
=
7. tan sin −1 + cos −1
16 13 5
π
8. tan −1 1 + tan −1 1 + tan −1 1 + tan −1 1 =
5 7 3 8 4
1 1− x
9. x∈[0,1] EzÁÝUÀ, tan −1 x = cos −1 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
2 1+ x
 π −1  1 + sin x + 1 − sin x  x
10. x ∈  0,  EzÁÝUÀ, cot  = JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
 4  1 + sin x − 1 − sin x  2
−1  1+ x − 1− x  π 1
11. ≤ x ≤ 1 DzÁUÀ, tan −1  =
−1
− cos x JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
2  1+ x + 1− x  4 2
[¸ÀÄ½ªÀÅ: x = cos 2q JA¢gÀ°]
12. 9π − 9 sin −1 1 =
9 −1 2 2 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
sin
8 4 3 4 3
F PÉ¼ÀV£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹j.
13. 2tan-1 (cos x) = tan-1 (2 cosec x)

1− x 1
tan −1
14. = tan −1 x, ( x > 0 )
1+ x 2
15. |x |< 1 EzÁÝUÀ, sin(tan-1 x)£À ¸Àj ºÉÆAzÀÄªÀ ¨É¯É.
x 1 x 1 1 x x 11x x11 x1 x
(A) (B) 2 2 2 2
(C) 2 2 2 2 2 2
(D)
1 −1x− x 1 + 1x−1 x− x1 + 1x+1x−1 −x x 1 +1x+1 −
2 2
1− x 2 2 2
x x 1 +1 +
xx 1 + x2
π
16. sin
−1
(1 − x) − 2sin −1 x = DzÁUÀ x £À ¨É¯É
2
1 1 1
(A) 0, (B) 1, (C) 0 (D)
2 2 2
x x− y
17. tan −1   − tan −1 £À ¸ÀjºÉÆAzÀÄªÀ ¨É¯É.
 y x+ y
π π π −3π π π π −3ππ π π −3ππ π π −3π
(A) (B) (C) (D)
2 3 4 4 2 3 4 4 2 3 4 4 2 3 4 4
58 UÀtÂvÀ
¸ÁgÁA±À
• ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉëÃvÀæ ªÀÄvÀÄÛ ªÁå¦Û (¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É)AiÀÄ ¥ÀnÖ
ªÁå¦ÛAiÀÄ «¨sÁUÀzÀ CAvÀgÁ¼À

GvÀà£Àß PÉëÃvÀæ
(¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É)
 −π π 
y = sin-1 x [-1,1]  2 , 2 
y = cos-1 x [-1,1] [0,π]

 π π
y = cosec-1 x R - (-1,1)  − 2 , 2  − {0}
π
y = sec-1 x R - (-1,1) [0, π] −  
2
 −π π 
y = tan-1 x R  , 
 2 2
y = cot-1 x R (0,π)
1
• sin-1 x CAzÀgÉ (sin x)-1 JAzÀxÀðªÀ®è. (sin x)-1 = JAzÀxÀð. EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è
G½zÀ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ EgÀÄvÀÛªÉ. sin x
• ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄ «¨sÁUÀzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ

M¼ÀVzÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥ÀæzsÁ£À ¨É¯É JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¸ÀjºÉÆAzÀÄªÀ PÉëÃvÀæUÀ½UÉ
• y = sin-1 x ⇒ x = sin y • x = sin y ⇒ y = sin-1 x
• sin(sin-1 x) = x • sin–1 (sin x) = x
1
• sin–1 = cosec–1 x • cos–1 (–x) = p – cos–1 x
x
1
• cos–1 = sec–1x • cot–1 (–x) = p - cot–1 x
x
1
• tan–1 = cot–1x • sec–1 (–x) = p - sec–1 x
x
• sin–1 (–x) = – sin–1 x •

tan–1 (–x) = – tan–1 x
π
• tan–1 x + cot–1 x = • cosec–1 (–x) = – cosec–1 x
2
x+ y π
• tan–1x + tan–1y = tan–1 • sin–1 x + cos–1 x =
1 − xy 2
x− y π
• tan–1x - tan–1y = tan–1 • cosec–1x + sec–1 x =
1 + xy 2
−1 2 x −1 1 − x
2 2x
•
= 2tan − x sin
1
= cos • 2tan −1 x = tan −1
1 − x2 1 + x2 1 − x2
ZÁjwæPÀ n¥ÀàtÂ (LwºÁ¹PÀ n¥ÀàuÉ)

wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ CzsÀåAiÀÄ£ÀªÀÅ ªÉÆzÀ®Ä ¨sÁgÀvÀzÀ°è ¥ÁægÀA¨sÀªÁ¬ÄvÀÄ. ¥ÁæaÃ£À ¨sÁgÀwÃAiÀÄ
UÀtÂvÀvÀdÕgÁzÀ DAiÀÄð¨sÀlÖ (Qæ.±À 476), §æºÀäUÀÄ¥ÀÛ(Qæ.±À598) ¨sÁ¸ÀÌgÀ I (Qæ.±À 600) ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁ¸ÀÌgÀ II
(Qæ±À 1114) EªÀgÉ®ègÀÆ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀPÉÌ CvÀåzÀÄãvÀ PÉÆqÀÄUÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃrzÁÝgÉ.
EªÀgÉ®ègÀ UÀtÂvÀeÁÕ£ÀªÀÅ ¨sÁgÀvÀ¢AzÀ CgÉÃ©AiÀiÁzÀ £ÀAvÀgÀ AiÀÄÄgÉÆÃ¦UÀÆ ºÉÆÃ¬ÄvÀÄ.
wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ §UÉÎ VæÃPÀgÀÆ ¸ÀºÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrzÀÝgÀÄ DzÀgÉ CªÀgÀÄ ºÉÃ½zÀ PÀæªÀÄªÀÅ
¨sÁgÀwÃAiÀÄjVAvÀ ¸Àé®à ©ü£ÀßªÁVAiÀÄÆ ªÀÄvÀÄÛ QèµÀÖªÁVAiÀÄÆ EvÀÄÛ. DzÀÝjAzÀ ¥Àæ¥ÀAZÀzÀ J¯Áè
zÉÃ±ÀzÀªÀgÀÄ vÀPÀët ¨sÁgÀwÃAiÀÄ PÀæªÀÄªÀ£ÉßÃ ¹éÃPÀj¹zÀgÀÄ.
¨sÁgÀvÀzÀ°è wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß £À«Ã£À jÃwAiÀÄ°è «ªÀj¹zÀÝgÀÄ sine PÉÆÃ£À ªÀÄvÀÄÛ
sine GvÀà£Àß ¹zÁÞAvÀ, UÀtÂvÀPÉÌ ¤ÃrzÀ CvÀÄåvÀÛªÀÄªÁzÀ PÉÆqÀÄUÉAiÀiÁVzÉ. (EzÀÄ ¸ÀA¸ÀÌøvÀ RUÉÆÃ¼ÀvÀdÕgÀ
PÉÆqÀÄUÉ).
sine GvÀà£ÀßzÀ PÉÆÃ£ÀªÀiÁ£ÀªÀÅ 90°VAvÀ ºÉaÑUÉ EzÁÝUÀ sine GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß ¨sÁ¸ÀÌgÀ I (Qæ.±À 600) gÀªÀgÀÄ w½¹zÁÝgÉ. CªÀgÀÄ 16£ÉÃ ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ°è
PÉÃgÀ¼ÀzÀ UÀtÂvÀ vÀdÕgÀÄ AiÀÄÄQÛ¨sÁµÁ PÀÈwAiÀÄ°è sin(A+B). AiÀÄ£ÀÄß «¸ÀÛj¹ §gÉAiÀÄÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß
w½¹zÁÝgÉ. ¨sÁ¸ÀÌgÀ II (Qæ.±À 1114) CªÀgÀÄ sine ªÀÄvÀÄÛ cosine £À PÉÆÃ£À 18°, 36°, 54°, ªÀÄvÀÄÛ
72° UÀ½UÉ, ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÀjAiÀiÁzÀ ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß w½¹zÁÝgÉ.
J¥sï. qÀ§Æèöå ºÉgï¸É¯ïgÀªÀgÀÄ (1813) ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£Àß arc sinx,arc
cosx… EvÁå¢UÀ¼À£ÀÄß sin-1 x, cos-1 x ¸ÀAPÉÃvÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¹zÀgÀÄ. UÀtÂvÀdÕ xÉÃ¯ïì (Qæ.¥ÀÆ
600)gÀªÀgÀÄ JvÀÛgÀ ªÀÄvÀÄÛ zÀÆgÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¹zÀgÀÄ, F ¹zÁÞAvÀ¢AzÀ Ff¥ÀÛ£À°è£À
¦gÁ«ÄqÀØ£À JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß CzÀgÀ £ÉgÀ½£À GzÀÝ¢AzÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀ ºÁQ vÉÆÃj¹zÀgÀÄ. CªÀgÀÄ C£ÀÄgÀÆ¥À
wæPÉÆÃtUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¹zÀgÀÄ.
H h
= = tan (¸ÀÆAiÀÄð£À JvÀÛgÀ)
S s
ºÁUÉAiÉÄÃ ¸ÀªÀÄÄzÀæzÀ°è ZÀ°¸ÀÄwÛgÀÄªÀ £ËPÉAiÀÄÄ zÀqÀ¢AzÀ JµÀÄÖ zÀÆgÀ EzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä xÉÃ¯ïì gÉÃSÁUÀtÂvÀªÀ£ÀÄß ºÉÃUÉ §¼À¸À§ºÀÄzÀÄ JA§ÄzÀ£ÀÄß vÉÆÃj¹PÉÆlÖgÀÄ. EzÀgÀ
§UÉÎ ¥ÁæaÃ£À ¨sÁgÀwÃAiÀÄgÀÄ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrzÁÝgÉ.
* * *
60 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 3
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ (MATRICES)
 UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¸ÁgÀªÀÅ CzÀgÀ ¸ÁévÀAvÀæöåzÀ°è CqÀVzÉ - PÁåAlgï 
3.1 ¦ÃpPÉ
UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ««zsÀ «¨sÁUÀUÀ¼À°è ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À eÁÕ£ÀªÀÅ CvÁåªÀ±ÀåPÀªÁVzÉ. ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ UÀtÂvÀzÀ°è
CvÀåAvÀ ªÀÄºÀvÀé ¸ÁzsÀ£À (tool)UÀ¼À¯ÉÆèAzÁVzÉ. G½zÀ £ÉÃgÀ «zsÁ£ÀUÀ½UÉ ºÉÆÃ°¹zÁUÀ, F UÀtÂvÀ
¸ÁzsÀ£ÀªÀÅ £ÀªÀÄä PÁAiÀÄðªÀ£ÀÄß CvÀåAvÀ ¸ÀgÀ¼ÀUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ. ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À D«µÁÌgÀªÀÅ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
¸ÀgÀ¼ÀjÃwAiÀÄ°è ¥ÀjºÀj¸À®Ä PÀgÁgÀÄªÀPÁÌzÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀgÀ¼À «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß C¼ÀªÀr¸À®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄªÀAvÉ
ªÀiÁrzÉ.
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ PÉÃªÀ® ¸ÀgÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è£À ¸ÀºÀUÀÄuÁAPÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀÅzÀÄ C®èzÉ
EªÀÅUÀ¼À G¥ÀAiÉÆÃUÀªÀÅ CzÀQÌAvÀ®Æ «ÄV¯ÁzÀzÀÄÝ.
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀ ¥ÀzÀÞw ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ, UÀtPÀAiÀÄAvÀæzÀ°è «zÀÄå£Áä£ÀzÀ ¸ÉÖçqï ²Ãmï
(spread sheet) PÁAiÀÄðPÀæªÀÄUÀ½UÉ G¥ÀAiÉÆÃUÀªÁUÀÄªÀÅzÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ EªÀÅUÀ¼À £ÀAvÀgÀ ªÁtÂdåzÀ
ªÀÄvÀÄÛ «eÁÕ£ÀzÀ ««zsÀ ¨sÁUÀUÀ¼ÁzÀ CAzÀgÉ CAzÁdÄ ¥ÀnÖ (budget) vÀAiÀiÁj¸À®Ä, ªÁå¥ÁgÀzÀ
¥ÀæPÉëÃ¥ÀtÂUÉ (projection) ¨É¯ÉAiÀÄ CAzÁdÄ ªÀiÁqÀ®Ä, ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß «±ÉèÃ¶¸À®Ä,
»ÃUÉ ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ¼À°è G¥ÀAiÉÆÃV¸À®àqÀÄvÀÛªÉ. ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß §ºÀ¼ÀµÀÄÖ ¨sËwPÀ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÁzÀ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÀÄÄSÁAvÀgÀ £ÀqÉAiÀÄÄªÀ ªÀzsÀð£É (Magnification) ¸ÀÄvÀÄÛ«PÉ (rotation) ªÀÄvÀÄÛ
¥Àæw¥sÀ®£À (reflexion)UÀ¼À£ÀÄß UÀtÂvÀgÀÆ¥ÀzÀ°è ¥Àæw¤¢ü¸À®Ä G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÁÛgÉ. CzÀ®èzÉÃ
UÀÆqsÀ°¦ CzsÀåAiÀÄ£À (cryptography)zÀ®Æè ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F
UÀtÂvÀzÀ ¸ÁzsÀ£ÀªÀ£ÀÄß PÉÃªÀ® PÉ®ªÀÅ «eÁÕ£À «¨sÁUÀUÀ¼À°è C®èzÉÃ vÀ½±Á¸ÀÛç (C£ÀÄªÀA±À ±Á¸ÀÛç),
CxÀð±Á¸ÀÛç, ¸ÀªÀiÁd±Á¸ÀÛç, DzsÀÄ¤PÀ ªÀÄ£ÀB±Á¸ÀÛç ªÀÄvÀÄÛ OzÉÆåÃVPÀ ¤ªÀðºÀuÉUÀ¼À°èAiÀÄÆ PÀÆqÁ
G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è, CvÀåAvÀ C©ügÀÄa¬ÄAzÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÀÄÆ®vÀvÀé ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À
©ÃdUÀtÂvÀªÀ£ÀÄß agÀ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÉÆÃt.
3.2 ªÀiÁvÀÈPÉ
£ÁªÀÅ, gÁzsÁ¼À ºÀwÛgÀ 15 £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ½ªÉ JA§ «µÀAiÀÄªÀ£ÀÄß w½¸À¨ÉÃPÀÄ JAzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ [15] JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. [ ] gÀ M¼ÀUÀqÉ EgÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ gÁzsÁ¼À ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ
£ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÉÄAzÀÄ w½¸À§ºÀÄzÀÄ. FUÀ gÁzsÀ¼À ºÀwÛgÀ 15 £ÉÆÃmï ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 6
¥É£ÀÄßUÀ½ªÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁVzÉ. CzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ [15 6] JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. E°è [ ]zÀ M¼ÀV£À
MAzÀ£ÉÃ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÁzÁUÀ, JgÀqÀ£ÉÃ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ gÁzsÁ¼À ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ 6 ¥É£ÀÄßUÀ¼ÀÄ
JAzÀÄ w½¸À§ºÀÄzÀÄ.
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ 61
£Á«ÃUÀ, gÁzsÁ ªÀÄvÀÄÛ CªÀ¼À ¸ÉßÃ»vÉAiÀÄgÁzÀ ¥ËfÃAiÀiÁ ªÀÄvÀÄÛ ¹ªÀÄæ£ïgÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ

£ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¥É£ÀÄßUÀ¼À §UÉUÉ w½¸À®Ä F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
gÁzsÁ 15 £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ 6 ¥É£ÀÄßUÀ¼À£ÀÄß
¥sËfÃAiÀiÁ 10 £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ 2 ¥É£ÀÄßUÀ¼À£ÀÄß
¹ªÀÄæ£ï 13 £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ 5 ¥É£ÀÄßUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢zÁÝgÉ.
EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ PÉÆÃµÀÖPÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è K¥Àðr¸À§ºÀÄzÀÄ.
£ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ ¥É£ÀÄßUÀ¼ÀÄ
gÁzsÁ 15 6
¥sËfÃAiÀiÁ 10 2
¹ªÀÄæ£ï 13 5
ºÁUÀÆ EzÀ£ÀÄß
F jÃwAiÀÄÆ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ, CxÀªÁ

gÁzsÁ ¥sËfÃAiÀiÁ ¹ªÀÄæ£ï
£ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ 15 10 13
¥É£ÀÄßUÀ¼ÀÄ 6 2 5
JAzÀÄ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
ªÉÆzÀ®£ÉÃ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°è, ªÉÆzÀ®£ÉÃ PÀA§¸Á°£À°è£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV gÁzsÁ, ¥sËfÃAiÀiÁ
62 UÀtÂvÀ
ªÀÄvÀÄÛ ¹ªÀÄæ£ïgÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ £ÉÆÃmï¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß w½¸ÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉÃ

PÀA§¸Á°£À°è£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV gÁzsÁ, ¥sËfÃAiÀiÁ ªÀÄvÀÄÛ ¹ªÀÄæ£ïgÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥É£ÀÄßUÀ¼À
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß w½¸ÀÄvÀÛzÉ.
CzÀgÀAvÉAiÉÄÃ, JgÀqÀ£ÉÃAiÀÄ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°è, MAzÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á°£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV gÁzsÁ,
¥sËfÃAiÀiÁ ªÀÄvÀÄÛ ¹ªÀÄæ£ïgÀ°ègÀÄªÀ £ÉÆÃmï ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß w½¸ÀÄvÀÛzÉ. JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á°£À
CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV gÁzsÁ, ¥sËfÃAiÀiÁ ªÀÄvÀÄÛ ¹ªÀÄæ£ïgÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥É£ÀÄßUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÄÃ°£À ªÀåªÀ¸ÉÜ CxÀªÁ D jÃw vÉÆÃj¸ÀÄ«PÉUÉ ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßvÁÛgÉ.
£ÁªÀÅ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
ªÁåSÉå 1: ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ, ¸ÀASÉåUÀ¼À CxÀªÁ GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÀåªÀ¹ÜvÀªÁzÀ DAiÀÄvÁPÀÈwAiÀÄ°è£À MAzÀÄ ªÀåªÀ¸ÉÜ.
CzÀgÀ°è£À ¸ÀASÉå CxÀªÁ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ CA±ÀUÀ¼ÀÄ (element) CxÀªÁ zÁR¯ÉUÀ¼ÀÄ
(£ÀªÀÄÆ¢¹zÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ) J£ÀÄßvÁÛgÉ.
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß PÁå¦l¯ï (zÉÆqÀØ) CPÀëgÀUÀ½AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ.
 1
 −2 5  2 + i 3 − 
2
    1 + x x3 3 
=A 0 5=
 , B  3.5 −1 2  C=
, 
3  cos x sin x + 2 tan x 
6   5 
  3 5 7
 
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À°è CqÀØ¸Á°£À ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛªÉ,
ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á°£À ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛªÉ.
ºÁUÁV A AiÀÄÄ 3 CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ 2 PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß, B AiÀÄÄ 3 CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ 3
PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÁUÀÆ C AiÀÄÄ 2 CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ 3 PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ.
3.2.1 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ zÀeÉð (Order of a matrix)

m CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ n PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß m × n zÀeÉðAiÀÄ
ªÀiÁvÀÈPÉ CxÀªÁ ¸ÀgÀ¼ÀªÁV m × n ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßvÁÛgÉ.
ªÉÄÃ°£À ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À GzÁºÀgÀuÉUÀ½UÀ£ÀÄUÀÄtªÁV, A AiÀÄ£ÀÄß 3 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉ, BAiÀÄ£ÀÄß
3 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉ ªÀÄvÀÄÛ C AiÀÄ£ÀÄß 2 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ 3 × 2 = 6 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß, B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 9 ªÀÄvÀÄÛ 6 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢ªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV m× n ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ DAiÀÄvÁPÀÈvÀ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°ègÀÄvÀÛzÉ.
CxÀªÁ A = [aij]m× n, 1≤ i ≤ m, 1≤ j ≤ n, i, j ∈N, DzÀÝjAzÀ, i £À CqÀØ¸Á®Ä ai1, ai2, ai3,

......ain CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, j £À PÀA§¸Á®Ä a1j, a2j, a3j, ......amj CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, i £À CqÀØ¸Á°£À°è ªÀÄvÀÄÛ j PÀA§¸Á°£À°è §gÀÄªÀ CA±ÀªÀÅ aij DVgÀÄvÀÛzÉ.
CzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ (i, j)th £ÉAiÀÄ CA±ÀªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. m× n ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è
mn CA±À (element) UÀ½gÀÄvÀÛªÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è
A, m× n ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À®Ä £ÁªÀÅ A = [aij]m× n JA§ ¸ÀAPÉÃvÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
1.
2. E°è £ÁªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå¬ÄgÀÄªÀ CxÀªÁ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå ºÉÆA¢gÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
£ÁªÀÅ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ (x, y)AiÀÄ£ÀÄß  x  CxÀªÁ [x, y] JA§ ªÀiÁvÀÈPÉ¬ÄAzÀ
 y
¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÀÄ.  
 0
GzÁºÀgÀuÉUÁV, P(0, 1) ©AzÀÄªÀ£ÀÄß P =   CxÀªÁ [0, 1] JA§ ªÀiÁvÀÈPÉ¬ÄAzÀ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. 1 
¸ÀAªÀÈvÀ gÉÃTAiÀÄ (closed rectilinear) avÀæzÀ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀÆqÁ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ

gÀÆ¥ÀzÀ°è ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÉA§ÄzÀ£ÀÄß £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ. GzÁºÀgÀuÉ, A(1, 0), B(3, 2), C(1, 3),
D(–1, 2) UÀ¼ÀÄ ABCD ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼ÁVgÀ°.
FUÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðd ABCD AiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉ gÀÆ¥ÀzÀ°è F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ vÉÆÃj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
A B C D A 1 0
1 3 1 −1 B 3 2
 
X =0 2 3 2  CxÀª Á Y
C 1 3
  2× 4
 
D  −1 2 4× 2
DzÀÝjAzÀ, ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß eÁ«ÄwAiÀÄ avÀæUÀ¼À ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß vÉÆÃj¸À®Ä G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.

FUÀ PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 1: I, II ªÀÄvÀÄÛ III UÀ¼ÉA§ PÁSÁð£ÉUÀ¼À°ègÀÄªÀ ¥ÀÄgÀÄµÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄ»¼Á GzÉÆåÃVUÀ¼À
¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
64 UÀtÂvÀ
¥ÀÄgÀÄµÀ ªÀÄ»¼Á
GzÉÆåÃVUÀ¼ÀÄ GzÉÆåÃVUÀ¼ÀÄ
I 30 25
II 25 31
III 27 26
ªÉÄÃ°£À ªÀiÁ»wAiÀÄ£ÀÄß 3 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è vÉÆÃj¹. DUÀ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä
ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ PÀA§¸Á°£À CA±ÀªÀÅ K£À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ?
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ°£À ªÀiÁ»wAiÀÄ£ÀÄß 3 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
30 25
A =  25 31 
 
 27 26
ªÀÄÆgÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ PÀA§¸Á°£À CA±ÀªÀÅ, III £ÉÃ PÁSÁð£ÉAiÀÄ°ègÀÄªÀ
ªÀÄ»¼Á GzÉÆåÃVUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 2: MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ 8 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, CzÀÄ ºÉÆAzÀÄªÀ zÀeÉðUÀ¼À
¸ÁzsÀåvÉUÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ m× n zÀeÉðAiÀÄzÁÝVzÀÝgÉ, CzÀgÀ°è mn CA±ÀUÀ½gÀÄvÀÛªÉ, JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ
UÉÆwÛzÉ. 8 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ zÀeÉðUÀ¼À£ÀÄß w½AiÀÄ®Ä, £ÁªÀÅ
JgÀqÀÄ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß CªÀÅUÀ¼À UÀÄt®§Þ 8 EgÀÄªÀ ºÁUÉ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ. DzÀÝjAzÀ
(1, 8), (8, 1), (4, 2) ªÀÄvÀÄÛ (2, 4) EªÀÅ ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ PÀæªÀÄ§zÀÞªÁzÀ eÉÆvÉUÀ¼ÁVªÉ. 1 × 8,
8 × 1, 4 × 2 ªÀÄvÀÄÛ 2 × 4 ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ, ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ zÀeÉðUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
1
GzÁºÀgÀuÉ 3: = aij i − 3 j DVgÀÄªÀ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ 3 × 2 ±ÉæÃtÂAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß
gÀa¹j. 2
 a11 a12 
 
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, 3 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß A =  a21 a22  JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
 a31 a32 
1
FUÀ, aij = |i – 3j|, i = 1, 2, 3 ªÀÄvÀÄÛ j = 1,2
2
1 1 5
DzÀÝjAzÀ a11= 1 − 3 × 1= 1 a12= 1 − 3 × 2=
2 2 2
1 1 1
a21= 2 − 3 × 1= a22= 2 − 3 × 2= 2
2 2 2
1 1 3
a31= 3 − 3 × 1= 0 a32= 3 − 3 × 2=
2 2 2
 5
1 2
 
DzÀÝjAzÀ, ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ A =  1 2  DVgÀÄvÀÛzÉ.
2 
 3 
0
 2 
3.3 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À £ÀªÀÄÆ£ÉUÀ¼ÀÄ (Types of matrices)

F «¨sÁUÀzÀ°è, £ÁªÀÅ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ««zsÀ £ÀªÀÄÆ£ÉUÀ¼À£ÀÄß «ªÀÄ²ð¸ÉÆÃt.
(i) PÀA§¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉ (Column matrix)
MAzÉÃ MAzÀÄ PÀA§¸Á®Ä EgÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀA§¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
0 
 
3
GzÁºÀgÀuÉUÉ, A =  EzÀÄ 4 × 1 zÀeÉðAiÀÄ PÀA§¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉ
 −1 
 
1/ 2
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, A = [aij]m × 1 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ m × 1 zÀeÉðAiÀÄ PÀA§¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ.
(ii) CqÀØ¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉ (Row matrix)
MAzÉÃ MAzÀÄ CqÀØ ¸Á°gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß CqÀØ¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
 1 
GzÁºÀgÀuÉUÉ, B =  − 5 2 3 EzÀÄ MAzÀÄ CqÀØ¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ.
 2 1× 4
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV B = [bij]1 × n ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ 1 × n zÀeÉðAiÀÄ CqÀØ¸Á®Ä ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ.
(iii) ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ (Square matrix)
ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÆAzÀgÀ°è CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉå ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉå ¸ÀªÀÄªÁVzÀÝgÉ,
CAvÀºÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ. DzÀÝjAzÀ m × n ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ªÀUÀð
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ m = n DVgÀ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ F ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß n zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð
ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
66 UÀtÂvÀ
3 −1 0 
3 
GzÁºÀgÀuÉUÁV, A =  2 3 2 1  EzÀÄ 3£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ
 
4 3 −1
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV A = [aij]m × m EzÀÄ m zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ
A = [aij] MAzÀÄ n ªÀUÀðzÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÀÝgÉ, a11, a22, ..... ann CA±ÀUÀ¼ÀÄ
1 −3 1 
ÝjAzÀ A  2 4 −1 DzÀgÉ, 1, 4, 6, UÀ¼ÀÄ A
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ PÀtðªÀ£ÀÄß gÀÆ¦¸ÀÄvÀÛªÉ. DzÀ=
 
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ PÀtðzÀ CA±ÀUÀ¼ÀÄ
3 5 6 
(iv) PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉ (Diagonal matrix)
B = [bij] ªÀUÀðªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è PÀtðzÀ ªÉÄÃ°£À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ G½zÉ®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ

±ÀÆ£Àå (0) DVzÀÝgÉ, D ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀtðªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ. CAzÀgÉ B = [bij]m × m
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è, i ≠ j, bij = 0 DzÁUÀ, F ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀtðªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÉ,
 −1 0 0 
 −1 0 
=
=
A [4], B  = , C  0 2 0 
 0 2  0 0 3
EªÀÅUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVªÉ.

(v) C¢±À ªÀiÁvÀÈPÉ (Scalar matrix)
MAzÀÄ PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è PÀtðzÀ J®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVzÀÝgÉ D ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß C¢±À
ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ. CAzÀgÉ, MAzÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ B = [bij]n × n C¢±À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁUÀ
¨ÉÃPÁzÀgÉ, DUÀ
bij = 0, i≠j
bij = k, i = j DVgÀ¨ÉÃPÀÄ. E°è k MAzÀÄ ¹ÜgÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅzÀÄ
GzÁºÀgÀuÉUÁV,
 3 0 0 
 1 0  
=A [=
3] , B  = , C 0 3 0 
0 1  
0 0 3 
EªÀÅ PÀæªÀÄªÁV 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ C¢±À ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVªÉ.

(vi) C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ (Identity matrix)

MAzÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è PÀtðzÀ°è£À CA±ÀUÀ¼É®èªÀÅ 1 EzÀÄÝ, G½zÉ®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ
¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁVzÀÝ°è D ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
1 i = j EzÁÝUÀ
E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è, aij = 
0 i ≠ j EzÁÝU,À
ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁzÀ B = [aij] AiÀÄ£ÀÄß C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ. 'n' zÀeÉðAiÀÄ C£À£ÀåvÁ
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß In JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ¥ÀÆªÁð¥ÀgÀªÁV ¸ÀàµÀÖªÁzÀ°è, DUÀ £ÁªÀÅ CzÀ£ÀÄß
¸ÀgÀ¼ÀªÁV I ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
1 0 0 
GzÁºÀgÀuÉ, [1] ,  1 0   
0 1  , 0 1 0 
  0 0 1 
 
EªÀÅUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVªÉ.

k = 1, DzÁUÀ C¢±À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁUÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß E°è UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.

DzÀgÉ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ ¸ÀàµÀÖªÁV D¢±À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(vii) ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ (Zero matrix)
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è, CzÀgÀ J®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁVzÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ
(zero or null matrix) J£ÀÄßªÀgÀÄ.
0 0  0 0 0 
GzÁºÀgÀuÉUÉ : [ 0] ,  ,  , [ 0 0] EªÉ®èªÀÇ ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVªÉ. ±ÀÆ£Àå
0 0  0 0 0 
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß £ÁªÀÅ '0' ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. CzÀgÀ zÀeÉðAiÀÄÄ ¸ÀAzÀ¨sÀðPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
3.3.1 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉ : (Equality of matrixes)

ªÁåSÉå 2 : JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀ A = [aij] ªÀÄvÀÄÛ B = [bij] UÀ¼ÀÄ, ¸ÀªÀÄªÁVªÉ J£ÀÄßªÀzÁzÀgÉ,
(i) CªÀÅUÀ¼À zÀeÉðUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
(ii) A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÅ, B ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ C£ÀÄgÀÆ¥À (corrosponding) CA±ÀPÉÌ
¸ÀªÀÄ£ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ, CAzÀgÉ aij = bij, ∀i,j (J¯Áè i ªÀÄvÀÄÛ j UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ)
ªÀÄvÀÄÛ 
2 3
GzÁºÀgÀuÉUÉ, 
2 3
F ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVªÉ.
 0 1  0 1
   
DzÀgÉ  3 2  ªÀÄvÀÄÛ  2 3 UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
0 1   0 1
   
68 UÀtÂvÀ
JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ¸ÁAPÉÃwPÀªÁV

A = B JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
 x y   −1.5 0 
 z a  = 2 
6  DzÁUÀ, x = –1.5, y = 0, z = 2, a = 6 , b = 3, c = 2
  
b c  3 2 
DVgÀÄvÀÛªÉ.
 x + 3 z + 4 2 y − 7  0 6 3 y − 2
GzÁºÀgÀuÉ 4:  −6 a − 1 0  
= −6 −3 2c + 2  DzÁUÀ a, b, c, x, y
   
b − 3 −21 0   2b + 4 −21 0 
ªÀÄvÀÄÛ z UÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, CªÀÅUÀ¼À C£ÀÄgÀÆ¥À (corrosponding)
CA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
C£ÀÄgÀÆ¥À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆÃ°¹zÁUÀ, £ÁªÀÅ
x + 3 = 0, z + 4 = 6, 2y – 7 = 3y – 2
a – 1 = – 3, 0 = 2c + 2 b – 3 = 2b + 4, ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀUÉÆ½¹zÁUÀ,
a = – 2, b = – 7, c = – 1, x = – 3, y = –5 ªÀÄvÀÄÛ z = 2 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
 2a + b a − 2b   4 −3
GzÁºÀgÀuÉ 5: 5c − d 4c + 3d  = 11 24  JA§ ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ a, b, c ªÀÄvÀÄÛ d UÀ¼À
   
¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉ¬ÄAzÀ, CªÀÅUÀ¼À C£ÀÄgÀÆ¥À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄUÉÆ½¹zÁUÀ,
£ÀªÀÄUÉ
2a + b = 4, 5c – d = 11
a – 2b = – 3, 4c + 3d = 24 DUÀÄvÀÛzÉ
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹zÁUÀ
a = 1, b = 2, c = 3 ªÀÄvÀÄÛ d = 4 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
C¨sÁå¸À 3.1
2 5 19 −7 
 
5
1. A 35 −2
= 12  JA§ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è
 2 
 
 3 1 −5 17 
(i) ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ zÀeÉð (ii) CA±ÀUÀ¼À ¸ÀASÉå
(iii) CA±ÀUÀ¼ÁzÀ a13, a21, a33, a24, a23 UÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.
2. MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è 24 CA±ÀUÀ½zÀÝgÉ, CzÀÄ AiÀiÁªÀ AiÀiÁªÀ zÀeÉðUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸ÁzsÀåvÉ¬ÄzÉ? CzÀÄ 13 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ K£ÁUÀÄvÀÛzÉ?
3. MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è 18 CA±ÀUÀ½zÀÝgÉ, CzÀÄ AiÀiÁªÀ AiÀiÁªÀ zÀeÉðUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸ÁzsÀåvÉ¬ÄzÉ? CzÀÄ 5 CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ K£ÁUÀÄvÀÛzÉ?
4. PÉ¼ÀV£ÀAvÉ CA±ÀUÀ½gÀÄªÀ A = [aij], JA§ 2 × 2 zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß gÀa¹.
(i) aij =
( i + j ) 2 (ii) aij =
i
(iii) aij =
( i + 2 j )2
2 j 2
5. PÉ¼ÀV£ÀAvÉ CA±ÀUÀ½gÀÄªÀ, 3 × 4 zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß gÀa¹j.
1
(i) aij = −3i + j (ii) a = 2i − j
2
6. ªÀÄÄA¢£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è x, y ªÀÄvÀÄÛ z UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 x + y + z  9 
 4 3  y z   x + y 2  6 2   5
(i)   =  (ii)   =  (iii)  x + z  =  
 x 5  1 5   5 + z xy  5 8 
 y + z  7 
 a − b 2a + c   −1 5 
7.  =  JA§ ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ
 2a − b 3c + d   0 13
a, b, c ªÀÄvÀÄÛ d UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

8. A = [aij]m × n, MAzÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁzÀgÉ
(A) m < n
(B) m > n (C) m = n (D) EzÁªÀzÀÆ C®è
9. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ x ªÀÄvÀÄÛ y £À AiÀiÁªÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ
3 x + 7 5  0 y − 2

 y + 1 2 − 3 x  ªÄÀvÀÄÛ 8 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄªÁUÀÄªÀAvÉ, ªÀiÁqÀÄvÀÛzÉ.
   4 
70 UÀtÂvÀ
−1
=
(A) x = ,y 7 (B) PÀAqÀÄ»r¬Ä®Ä ¸ÁzsÀå«®è
3
−2 −1 −2
(C)= y 7,= x (D) = x = , y
3 3 3
10. ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÅ 0 CxÀªÁ 1 EgÀÄªÀAvÉ 3 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ;
(A) 27
(B) 18 (C) 81 (D) 512
3.4 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ (Operations on Matrices)

F «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ PÉ®ªÉÇAzÀÄ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÁzÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À, ¹ÜgÁAPÀ¢AzÀ UÀÄuÁPÁgÀ,
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÀåvÁå¸À ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÉÆÃt.
3.4.1 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À (PÀÆqÀÄ«PÉ) (Addition of matrices)

¥sÁwÃªÀiÁ¼ÀÄ, A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ ¸ÀÜ¼ÀUÀ¼À°è JgÀqÀÄ PÁSÁð£ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝ¼É JAzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt,
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ PÁSÁð£ÉAiÀÄÄ 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3 JA§ ¯ÉÃ§¯ï EgÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ «©ü£Àß jÃwAiÀÄ ºÀÄqÀÄUÀgÀ
ªÀÄvÀÄÛ ºÀÄqÀÄVAiÀÄgÀ QæÃqÁ ±ÀÆUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛªÉ.
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ PÁSÁð£ÉAiÀÄÄ vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è PÉ¼ÀV£ÀAvÉ
MAzÀÄ ªÉÃ¼É ¥sÁwÃªÀiÁ¼ÀÄ, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ jÃwAiÀÄ zÀgÀUÀ¼À QæÃqÁ ±ÀÆUÀ¼À MlÄÖ GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß
w½zÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÁVzÉ JAzÁUÀ MlÄÖ GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ
1£ÉÃ jÃwAiÀÄ°è : (80 + 90) ºÀÄqÀÄUÀjUÉ, (60 + 50) ºÀÄqÀÄVAiÀÄjUÉ
80 + 90 60 + 50
EzÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è 75 + 70 65 + 55  »ÃUÉ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
 
90 + 75 85 + 75 
F ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ªÉÄÃ°£À JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛ(sum)ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ, D JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À C£ÀÄgÀÆ¥À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀÆr¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ

§gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. JA§ÄzÀ£ÀÄß £Á«°è UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. ºÁUÉAiÉÄÃ D JgÀqÀÆ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ
MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
a a12 a13 
»ÃUÉ, A =  11 AiÀÄÄ MAzÀÄ 2 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉ
 a21 a22 a23 
b b b13 
ªÀÄvÀÄÛ B =  11 12 AiÀÄÄ E£ÉÆßAzÀÄ 2 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀ°
b21 b22 b23 
 a11 + b11 a12 + b12 a13 + b13 
DUÀ A + B =a + b a23 + b23 
JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 21 21 a22 + b22
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, A = [aij] ªÀÄvÀÄÛ B = [bij] JA§ JgÀqÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CAzÀgÉ m × n.
zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, DUÀ A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ C = [cij]m × n, E°è J¯Áè i ªÀÄvÀÄÛ
j UÀ½UÉ C£Àé¬Ä¸ÀÄªÀAvÉ cij = aij + bij, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 3 1 −1 2 5 1
GzÁºÀgÀuÉ 6: A =   ªÀÄvÀÄÛ B =   DzÀgÉ A + B AiÀÄ£ÀÄß
2 3 0  1
PÀAqÀÄ»r¬Äj.   −2 3
 2 
¥ÀjºÁgÀ: A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À zÀeÉðAiÀÄ 2 × 3, MAzÉÃ DzÀÝjAzÀ, A + B AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
ºÁUÀÆ CzÀÄ PÉ¼ÀV£ÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
2 + 3 1 + 5 1 − 1  2 + 3 1 + 5 0 
A + B  =
= 1
 
1

2 − 2 3+ 3 0+ 0 6
 2   2 
A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À®è¢zÀÝgÉ, DUÀ A + B AiÀÄ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀzÀÄ

1.
 2 3 1 2 3
JAzÀÄ ¤RgÀªÁV ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ. GzÁºÀgÀu = ÉUÁV, A =  ,B   DzÀgÉ
A + B AiÀÄ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À®Ä DUÀÄªÀÅ¢®è.  1 0  1 0 1 
2. ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀªÀÅ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀtzÀ°è ¢éZÀjÃAiÀÄ ¥ÀjPÀªÀÄð

(binary operation)PÉÌ MAzÀÄ GzÀºÁgÀuÉAiÀiÁVzÉ.
3.4.2. C¢±À ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÄ UÀÄuÁPÁgÀ (Multiplication of a matrix by a scalar)

¥sÁwÃªÀiÁ¼ÀÄ PÁSÁð£É A £À J®è §UÉAiÀÄ GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¢éUÀÄtUÉÆ½¹zÁÝ¼É JAzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt
(3.4.1 UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ)
72 UÀtÂvÀ
ªÉÆzÀ°UÉ PÁSÁð£É A zÀ°è£À GvÁàzÀ£Á ¥ÀæªÀiÁtªÀÅ
JA¢vÀÄÛ.
PÁSÁð£É A AiÀÄ ¥ÀjµÀÌçvÀ GvÁàzÀ£Á ¥ÀæªÀiÁtªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ
160 120
EzÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è 150 130
 
180 170
»ÃUÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
F ºÉÆ¸À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ, ªÉÆzÀ°£À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß 2 jAzÀ UÀÄuÁPÁgÀ
ªÀiÁrzÁUÀ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ, JA§ÄzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV £ÁªÀÅ C¢±À ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀªÀ£ÀÄß »ÃUÉ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ:
A = [aij] m × n MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ ªÀÄvÀÄÛ k MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀªÁVgÀ°, DUÀ kA ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ A£À
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CAPÀUÀ¼À£ÀÄß k ¬ÄAzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ §gÀÄªÀ E£ÉÆßAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è, kA = k[aij]m × n = [k (aij)]m × n, CAzÀgÉ kA ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ (i, j)th
CA±ÀªÀÅ kaij DVgÀÄvÀÛzÉ. (∀ i, j UÀ½UÉ)
 3 1 1.5
 
GzÁºÀ=
gÀuÉUÉ, A  5 7 −3  DzÀgÉ
2 0 5
 
 3 1 1.5  9 3 4.5
   
=3A 3  5 7=−3  3 5 21 −9  DVgÀÄvÀÛzÉ.
2 0 5  6 0 15 
  
IÄt ªÀiÁvÀÈPÉ (ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¤µÉÃzÁxÀðPÀ or Negative of a matrix)
IÄt ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß –A ¬ÄAzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. –A = (–1) A JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 3 1
GzÁºÀgÀuÉUÉ, A =   JA¢gÀ°, DUÀ
 −5 x 
 3 1   −3 −1
− A =( −1) A =( −1)   = 
 −5 x   5 − x 
»ÃUÉ, –A AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÀåªÀPÀ®£À (Difference of matrices)
A = [aij], B = [bij] UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ±ÉæÃtÂ, CAzÀgÉ m × n zÀeÉðAiÀÄ JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀ°è A – B
AiÀÄ£ÀÄß D = [dij], ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ. E°è dij = aij – bij, ∀ i, j, E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è,
D = A – B = A + (–1) B, CAzÀgÉ EzÀÄ A ªÀÄvÀÄÛ – B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀªÁVzÉ.
1 2 3 3 −1 3 
GzÁºÀgÀuÉ 7: A =   ªÀÄvÀÄÛ B=   DzÀgÉ (2A – B)AiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.  2 3 1   −1 0 2
1 2 3 3 −1 3 
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ,=
2A − B 2  − 
 2 3 1   −1 0 2
 2 4 6   −3 1 −3 
=  + 0 −2 

 4 6 2  1
 2 − 3 4 + 1 6 − 3   −1 5 3 
= =   
 4 + 1 6 + 0 2 − 2  5 6 0 
3.4.3 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ : (Properties of matrix addition)
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀªÀÅ PÉ¼ÀV£À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß FqÉÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
(i) ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ (Commutative Law)
A = [aij] ªÀÄvÀÄÛ B = [bij] UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CAzÀgÉ m × n zÀeÉðAiÀÄ JgÀqÀÄ

ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀ°, DUÀ A + B = B + A DVgÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ, A + B = [aij] + [bij] = [aij + bij]
= [bij + aij] ¸ÀASÉåUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
= [bij + aij] = B + A
(ii) ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ (Associative Law)
A = [aij], B = [bij], ªÀÄvÀÄÛ C = [cij] UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CAzÀgÉ m × n zÀeÉðAiÀÄ

AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀÄÆgÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVzÀÝ°è, (A + B) + C = A + (B + C) DUÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ, (A + B) + C = ([aij] + [bij]) + [cij]
= [aij + bij] + [cij]
74 UÀtÂvÀ
= [(aij + bij) + cij]

= [aij + (bij + cij)] (KPÉ ?)
= [aij] + [(bij + cij)]
= [aij] + ([bij] + [cij])
= A + (B + C)
(iii) ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ QæAiÉÄAiÀÄ°è KPÀzÀ C¹ÜvÀé (Existence of additive identity)
A = [aij] AiÀÄÄ m × n zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ 'O' MAzÀÄ m × n ±ÀÆ£Àå

ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÁÝUÀ, A + O = O + A = A E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è 'O' EzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À
¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¸ÀAPÀ®¤ÃAiÀÄ KPÀzÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(iv) ¸ÀAPÀ®¤ÃAiÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄzÀ C¹ÜvÀé (The existence of additive inverse)
A = [aij] AiÀiÁªÀzÉÆÃ MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁUÀgÀ°, DUÀ –A = [–aij] JA§ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ

zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ A + (– A) = (– A) + A= O. DUÀÄvÀÛzÉ. DUÀ – A AiÀÄ£ÀÄß A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ
¸ÀAPÀ®¤ÃAiÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄ J£ÀÄßªÀgÀÄ.
3.4.4 C¢±À ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ

(Properties of scalar multiplication of a matrix)
A = [aij] ªÀÄvÀÄÛ B = [bij] UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CAzÀgÉ m × n ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ k, l UÀ¼ÀÄ
¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ°è,
(i) k (A +B) = k A + kB, (ii) (k + l)A = k A + l A
(ii) k (A + B) = k ([aij] + [bij]) = k [aij + bij]
= [k (aij + bij)] = [(k aij) + (k bij)]
= [k aij] + [k bij] = k [aij] + k [bij] = kA + kB
(iii) (k + l) A = (k + l) [aij]
= [(k + l) aij] + [k aij] + [l aij]
= k [aij] + l [aij]
=kA+lA
8 0   2 −2
GzÁºÀgÀuÉ 8:= A 4 
−2 ªÀÄvÀÄÛ B =  4 2  DzÀgÉ, 2A + 3X = 5B.
   
3 6   −5 1 
EgÀÄªÀAvÉ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ 2A + 3X = 5B DVzÉ.

CxÀªÁ 2A + 3X – 2A = 5B – 2A
CxÀªÁ 2A – 2A + 3X = 5B – 2A (ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¸ÀAPÀ®£ÀªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁVzÉ)
CxÀªÁ O + 3X = 5B – 2A (– 2A AiÀÄÄ 2A zÀ ¸ÀAPÀ®¤ÃAiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVzÉ)
CxÀªÁ 3X = 5B – 2A (O ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ DVzÉ)
1
CxÀªÁ X = (5B – 2A)
3
  2 −2 8 0   10 −10  −16 0 
1     1
=
CxÀªÁ X 5 4 2 −= 2 4 −2  20 10  +  −8 4 

3      
3    
  −5 1  3 6    −25 5   −6 −12
 −10 
 −2 3 
10 − 16 −10 + 0   −6 −10   
1  1   14 
= 20 − 8 10 + 4  = 12 14  = 4
3 3  3 
 −25 − 6 5 − 12   −31 −7   
 −31 −7 
 3 3 
5 2 3 6 
GzÁºÀgÀuÉ 9: X + Y=   ªÀÄvÀÄÛ X − Y =
  DzÀgÉ, X ªÀÄvÀÄÛ Y UÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.  0 9   0 −1
5 2  3 6 
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ ( X + Y ) + ( X − Y
= )  + 
0 9  0 −1
 8 8  8 8
CxÀªÁ ( X + X ) + ( Y − Y=)  0 8 ⇒ =
2X  0 8
   
1  8 8  4 4 
CxÀªÁ =X =
2 0 8  0 4
5 2  3 6 
ºÁUÀÆ ( X + Y ) − ( X − Y=) 0 9  − 0 −1
   
5 − 3 2 − 6   2 −4
CxÀªÁ ( X − X ) +=
( Y + Y)  0 =  ⇒ 2Y  
 9 + 1  0 10 
76 UÀtÂvÀ
\ 1  2 −4 1 −2
= Y =
2  0 10  0 5 
GzÁºÀgÀuÉ 10: PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 x 5  3 −4  7 6 
2 + = 
7 y − 3 1 2  15 14
x 5  3 −4  7 6 
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ 2 
7 y − 3 + 1 2  =
 
    15 14
2 x 10  3 −4  7 6 
⇒ + = 
14 2 y − 6 1 2  15 14
2 x + 3 10 − 4   7 6 
 14 + 1 2 y − 6 + 2 = 15 14

   
2 x + 3 6  7 6
⇒ =
 15 2 y − 4 15 14
⇒ 2x + 3 = 7 ªÀÄvÀÄÛ 2y – 4 = 14 (KPÉ ?)
⇒ 2x = 7 – 3 ªÀÄvÀÄÛ 2y = 18
4 18
⇒ x= ªÀÄvÀÄÛ y=
2 2
i.e. x=2 ªÀÄvÀÄÛ y=9
GzÁºÀgÀuÉ 11: E§âgÀÄ gÉÊvÀgÁzÀ gÁªÀÄQµÀ£ï ªÀÄvÀÄÛ UÀÄgÀÄZÀgÀt¹AUï JA§ÄªÀgÀÄ PÉÃªÀ®
¨Á¸ÀÄªÀÄw, ¥ÀªÀÄð¯ï ªÀÄvÀÄÛ £ËgÁ JA§ ªÀÄÆgÀÄ ««zsÀ §UÉAiÀÄ CQÌAiÀÄ ¸ÁUÀÄªÀ½ ªÀiÁqÀÄwÛzÁÝgÉ.
¸É¥ÉÖA§gï ªÀÄvÀÄÛ CPÉÆÖÃ§gï wAUÀ¼ÀÄUÀ¼À°è F E§âgÀ ««zsÀ §UÉAiÀÄ CQÌAiÀÄ ªÀiÁgÁl
(gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è) ªÀ£ÀÄß A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è F ªÀÄÄA¢£ÀAvÉ vÉÆÃj¹zÉ.
¨Á¸ÀÄªÀÄw ¥ÀªÀÄð¯ï £ËgÁ

5,000 10,000 6,000 gÁªÀÄQµÀ£ï
B=
20,000 10,000 10,000 UÀÄgÀÄZÀgÀt¹AUï
(i) ¥ÀæwAiÉÆ§â gÉÊvÀ£À ««zsÀ §UÉAiÀÄ°è£À ¸É¥ÉÖA§gï ªÀÄvÀÄÛ CPÉÆÖÃ§gï wAUÀ½£À MlÄÖ ªÀiÁgÁlªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(ii) ¸É¥ÉÖA§gï wAUÀ½¤AzÀ CPÉÆÖÃ§gï wAUÀ¼ÀªÀgÉV£À ªÀiÁgÁlzÀ°è£À E½PÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(iii) ¥ÀæwAiÉÆ§â gÉÊvÀgÀÄ vÀªÀÄä ¤ªÀé¼À ªÀiÁgÁlzÀ°è 2% gÀµÀÄÖ ¯Á¨sÀ ºÉÆA¢zÀgÉ, ¥ÀæwAiÉÆ§â gÉÊvÀgÀ
««zsÀ §UÉUÀ¼À°è£À CPÉÆÖÃ§gï wAUÀ¼À°è£À ªÀiÁgÁlzÀ°è£À ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: (i) ¥ÀæwAiÉÆ§â gÉÊvÀgÀ ««zsÀ §UÉAiÀÄ°è£À ¸É¥ÉÖA§gï ªÀÄvÀÄÛ CPÉÆÖÃ§gï wAUÀ½£À MlÄÖ
ªÀiÁgÁlªÀÅ
DVgÀÄvÀÛzÉ.
¸É¥ÉÖA§gï¤AzÀ CPÉÆÖÃ§gïªÀgÉV£À ªÀiÁgÁlzÀ°è£À ªÀåvÁå¸ÀªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ.

2
B £À 2% = × B = 0.02 × B
100
¨Á¸ÀÄªÀÄw ¥ÀªÀÄð¯ï £ËgÁ
5,000 10,000 6,000 gÁªÀÄQµÀ£ï
= 0.02
20,000 10,000 10,000 UÀÄgÀÄZÀgÀt¹AUï
DzÀÝjAzÀ, CPÉÆÖÃ§gï£À°è gÁªÀÄQµÀ£ï PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 100, gÀÆ. 200 ªÀÄvÀÄÛ

gÀÆ. 120UÀ¼À£ÀÄß ««zsÀ §UÉAiÀÄ CQÌAiÀÄ ªÀiÁgÁl¢AzÀ ¯Á¨sÀªÁV ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛ£É ªÀÄvÀÄÛ
UÀÄgÀÄZÀgÀt¹AUïPÀæªÀÄªÁV 400, gÀÆ. 200 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 200 UÀ¼À£ÀÄß ¯Á¨sÀªÁV ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛ£É.
78 UÀtÂvÀ
3.4.5 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄtPÁgÀ (Multiplication of matrices)

«ÄÃgÁ ªÀÄvÀÄÛ £À¢ÃªÀiï E§âgÀÄ ¸ÉßÃ»vÀgÁVzÀÄÝ, «ÄÃgÁ¼ÀÄ 2 ¥É£ÀÄßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 5 PÀxÉ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß
RjÃ¢¸À®Ä §AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ¼É, £À¢ÃªÀiïUÉ 8 ¥É£ÀÄßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 10 PÀxÉ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À CªÀ±Àå«gÀÄvÀÛªÉ.
CªÀj§âgÀÆ eÉÆvÉUÉÆr CAUÀrAiÀÄ°è CªÀÅUÀ¼À zÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «ZÁj¹zÁUÀ CªÀÅUÀ¼À ¨É¯É
PÉ¼ÀPÀAqÀAwªÉ.
¥Àæw¥É¤ßUÉ gÀÆ. 5 ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw PÀxÉ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀPÉÌ gÀÆ. 50.
DUÀ ¥ÀæwAiÉÆ§âgÀÄ JµÀÄÖ ºÀtªÀ£ÀÄß RZÀÄð ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ? ¸ÀàµÀÖªÁV, «ÄÃgÁ½UÉ gÀÆ.
(5 × 2 + 50 × 5) CAzÀgÉ gÀÆ.260 DzÀgÉ £À¢ÃªÀiïUÉ (8 × 5 + 50 × 10) CAzÀgÉ gÀÆ. 540
¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
£ÁªÀÅ ªÉÄÃ°£À ¸ÀAUÀwAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è ªÀÄÄA¢£À jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
¨ÉÃrPÉ (CUÀvÀåªÁzÀzÀÄÝ) ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¨É¯É (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è) ¨ÉÃPÁzÀ ºÀt (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è)
2 5  5  5 × 2 + 5 × 50   260
8 10 50  = 
    8 × 5 + 10 × 50 540 
CªÀgÀÄ CªÀÅUÀ¼À zÀgÀUÀ¼À£ÀÄß E£ÉÆßAzÀÄ CAUÀrAiÀÄ°è «ZÁj¹zÁUÀ, C°è ¥Àæw ¥É¤ßUÉ gÀÆ. 4
ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw PÀxÉ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀPÉÌ gÀÆ. 40 DVgÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ «ÄÃgÁ ªÀÄvÀÄÛ £À¢ÃªÀiïjUÉ RjÃ¢¸À®Ä ¨ÉÃPÁzÀ ºÀtªÀÅ PÀæªÀÄªÁV gÀÆ.
(4 × 2 + 40 × 5) = gÀÆ. 208 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. (8 × 4 + 10 × 40) = 432 gÀÆ DVgÀÄvÀÛzÉ.
ªÀÄvÉÛ, ªÉÄÃ°£À ¸ÀAUÀwAiÀÄ£ÀÄß ªÀÄÄA¢£À jÃwAiÀÄ°è ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ°è w½¸À§ºÀÄzÀÄ.
¨ÉÃrPÉ (CUÀvÀåªÁzÀzÀÄÝ) ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¨É¯É (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è) ¨ÉÃPÁzÀ ºÀt (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è)
2 5  4  4 × 2 + 40 × 5   208
8 10  40  = 
    8 × 4 + 10 × 40  432
ªÉÄÃ°£À JgÀqÀÄ ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è£À ªÀiÁ»wUÀ¼À£ÀÄß MlÄÖUÀÆr¹ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è
w½¸À§ºÀÄzÀÄ.
¨ÉÃrPÉ (CUÀvÀåªÁzÀzÀÄÝ) ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¨É¯É (gÀÆ) ¨ÉÃPÁzÀ ºÀt (gÀÆ)
2 5  5 4  5 × 2 + 5 × 50 4 × 2 + 40 × 5 
8 10 50 40 8 × 5 + 10 × 50 8 × 4 + 10 × 40 
     
 260 208
= 
540 432 
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄÄ, ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ GzÁºÀgÀuÉAiÀiÁVzÉ. JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀ

A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À£ÀÄß UÀÄuÁPÁgÀ ªÀiÁqÀ®Ä A £À°ègÀÄªÀ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ, B £À°ègÀÄªÀ
CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀªÀÄ«gÀ¨ÉÃPÉA§ÄzÀ£ÀÄß E°è UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
EzÀ®èzÉ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®§ÞzÀ°è£À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ A £À CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
B £À PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ, CªÀÅUÀ¼À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß (element wise) UÀÄtÂ¹ CªÀÅUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ, A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è£À
PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ, B £ÀÀ°è£À CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
A = [aij] AiÀÄÄ m × n zÀeÉðAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ B = [bjk] AiÀÄÄ n × p zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀ°.
DUÀ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀÅ m × p zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ C AiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ C ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ (i, k) £ÉÃ
CA±À, CAzÀgÉ cik AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ A £À i CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ B £À k PÀA§¸Á°£À CA±ÀªÁV
(element wise) UÀÄtÂ¹ ªÀÄvÀÄÛ D UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è, A = [aij]m × n, B = [bjk]n × p, DzÀgÉ A £À i £ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä
[ai1 ai2 ... ain] DVgÀÄvÀÛzÉ.
 b1k 
b 
ªÀÄvÀÄÛ B £À k PÀA§¸Á®Ä  2 k  DVgÀÄvÀÛzÉ.
 
 
 bnk  n
DUÀ, cik = ai1 b1k + ai2 b2k + ai3 b3k + ... + ain bnk = ∑a b
j =1
ij jk
ªÀiÁvÀÈPÉ, C = [cik]m × p EzÀÄ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À UÀÄt®§Þ
2 7
1 −1 2  
GzÁºÀgÀuÉUÉ, C =   ªÀÄvÀÄÛ D =  −1 1  DzÀgÉ
 0 3 4 
 5 −4
2 7
1 −1 2 
CD UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ, ºÁUÀ=Æ CzÀÄ CD   −1 1 
 0 3 4   
 5 − 4 
EzÀÄ 2 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ. EzÀgÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÅ C AiÀÄ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À
CA±ÀUÀ¼À eÉÆvÉUÉ D AiÀÄ MAzÀÄ PÀA§¸Á°£À C£ÀÄgÀÆ¥À CA±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
F £Á®ÄÌ ¯ÉPÁÌZÁgÀUÀ¼ÀÄ (computations) ºÉÃVªÉ:
MAzÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä 1 –1 2 2 7 (1)(2)+(–1)(–1) + 2(5)
MAzÀ£ÉÃ PÀA§¸Á°£À –1 1
CA±ÀUÀ¼ÀÄ 0 3 4 5 –4
80 UÀtÂvÀ
MAzÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä 1 –1 2 2 7 13 (1)(7)+(–1)(1) + 2(–4)

ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ –1 1
PÀA§¸Á°£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ 0 3 4 5 –4
JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä 2 7 13 –2
1 –1 2
ªÀÄvÀÄÛ MAzÀ£ÉÃ –1 1
PÀA§¸Á°£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ 0 3 4 5 –4 0(2)+3(–1)+4(5)
JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä 1 –1 2 2 7 13 –2
ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ PÀA§ –1 1
¸Á°£À CA±ÀUÀ¼ÀÄ 0 3 4 5 –4 17 0(7)+3(1)+4(–4)
DzÀÝjAzÀ
13 −2 
CD =  
17 −13
 6 9  2 6 0
GzÁºÀgÀuÉ 12: A =   ªÀÄvÀÄÛ B =   DzÀgÉ AB AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 2 3 7 9 8
¥ÀjºÁgÀ: ªÀiÁvÀÈPÉ A £À°è 2 PÀA§¸Á®ÄUÀ½ªÉ, CzÀÄ B £À°è£À CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ.
DzÀÝjAzÀ AB AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
 6 ( 2 ) + 9 ( 7 ) 6 ( 6 ) + 9 ( 9 ) 6 ( 0 ) + 9 ( 8) 
FUÀ, AB =  
 2 ( 2 ) + 3 ( 7 ) 2 ( 6 ) + 3 ( 9 ) 2 ( 0 ) + 3 ( 8) 
12 + 63 36 + 81 0 + 72  75 117 72
=   
 4 + 21 12 + 27 0 + 24  25 39 24
UÀªÀÄ¤¹ : AB AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÉ BA AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀ¨ÉÃPÉA¢®è.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è AB AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀå«zÉ. DzÀgÉ BA AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
¸ÁzsÀå«®è. KPÉAzÀgÉ, B ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è 3 PÀA§ ¸Á®ÄUÀ½ªÉ DzÀgÉ A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è PÉÃªÀ® 2(ªÀÄvÀÄÛ
3 C®è) CqÀØ¸Á®ÄUÀ½ªÉ.
A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV m × n ªÀÄvÀÄÛ k × l ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, AB ªÀÄvÀÄÛ BA
UÀ¼ÉgÀqÀ£ÀÆß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ n = k ªÀÄvÀÄÛ l = m DUÀ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ
¤¢ðµÀÖªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÉgÀqÀÆ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀ°è AB
ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼ÉgÀqÀ£ÀÆß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀªÀÅ C¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ (Non-commutativity)
FUÀ AB ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼ÉgÀqÀ£ÀÆß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÀÆ AB = BA DUÀ¨ÉÃPÀÄ JAzÉÃ¤®è
JA§ÄzÀ£ÀÄß MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ £Á«ÃUÀ £ÉÆÃqÉÆÃt.
 2 3
 1 −2 3  
GzÁºÀgÀuÉ 13: A =   ªÀÄvÀÄÛ B =  4 5 DzÀgÉ AB ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼À£ÀÄß
 −4 2 5 
PÀAqÀÄ»r¬Äj,  2 1
ªÀÄvÀÄÛ AB ≠ BA JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

¥ÀjºÁgÀ: A AiÀÄÄ 2 × 3 ªÀiÁvÀÈPÉ ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄÄ 3 × 2 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ AB ªÀÄvÀÄÛ
BA UÀ¼ÉgÀqÀ£ÀÆß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 2 × 2 ªÀÄvÀÄÛ 3 × 3 zÀeÉðAiÀÄ
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
 2 3
 1 −2 3   2−8+ 6 3 − 10 + 3   0 −4
=AB =  4 5  =
 −4 2 5    −8 + 8 + 10 −12 + 10 + 5 10 3 
 2 1
 2 3  2 − 12 −4 + 6 6 + 15   −10 2 21
   1 −2 3 
ªÀÄvÀÄÛ BA = 4 5  = 4 − 20 −8 + 10 12 + 25 =  −16 2 37 
   −4 2 5    
 2 1  2 − 4 −4 + 2 6 + 5   −2 −2 11 
¸ÀÈµÀÖªÁV AB ≠ BA
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è AB ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼ÉgÀqÀÆ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ zÀeÉðAiÀÄªÀÅ DVzÀÝjAzÀ
AB ≠ BA. AB ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼ÉgÀqÀÆ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄzÁÝzÀgÉ CªÀÅUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ
PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ. DzÀgÉ EzÀÄ ºÁUÉ DUÀÄªÀÅ¢®è. FUÀ £ÁªÉÇAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ ªÀÄÆ®PÀ AB ªÀÄvÀÄÛ BA
UÀ¼ÉgÀqÀÆ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄzÁVzÀÝgÀÆ CªÀÅ ¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ vÉÆÃj¸À°zÉÝÃªÉ.
1 0  0 1  0 1 0 −1
GzÁºÀ=
gÀuÉ 14: A =  ,B   DzÀgÉ AB =   ªÀÄvÀÄÛ BA =  
0 −1 1 0  −1 0 1 0 
JAzÁUÀÄvÀÛzÉ ¸ÀÈµÀÖªÁV AB ≠ BA
ºÁUÁV ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è.
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ A, B eÉÆÃr ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ, AB ªÀÄvÀÄÛ BA UÀ¼À£ÀÄß

PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÀÆ, AB ≠ BA JAzÀxÀðªÀ®è.
1 0  3 0  3 0
GzÁºÀ= gÀuÉUÉ, A =  , B   = BA
DzÁUÀ AB =  
0 2 0 4 0 8
DUÀÄvÀÛzÉ.
PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÁVzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß £Á«°è UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
82 UÀtÂvÀ
JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®§Þ MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ DUÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉ (Zero matrix as the
product of two non zero matrices) :
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ, a, b UÀ¼ÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ° ab = 0 EzÀÝgÉ a = 0 CxÀªÁ b = 0
DVgÀÄvÀÛzÉ.
EzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ C£ÀéAiÀÄªÁUÀÄªÀÅ¢®è. EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ GzÁºÀgÀuÉ ¸ÀªÉÄÃvÀ «ÃQë¸ÉÆÃt.
0 −1  3 5
GzÁºÀgÀuÉ 15: A =   ªÀÄvÀÄÛ B =   DzÁUÀ, ABAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0 2   0 0
0 −1  3 5  0 0 
¥Àj=ºÁgÀ: £ÁªÀÅ AB =    
0 2  0 0  0 0 
ºÁUÁV, JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀÅ ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁzÀgÉ, CªÀÅUÀ¼ÉgÀqÀgÀ°è
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ JAzÉÃ¤®è.
3.4.6 ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀzÀ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ (Properties of multiplication of matrices):

ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀªÀÅ F PÉ¼ÀV£À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ
¸ÁzsÀ£ÁgÀ»vÀªÁV ¤gÀÆ¦¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ (Associative Law) : A, B ªÀÄvÀÄÛ C JA§ ªÀÄÆgÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ
1.
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JgÀqÀÆ §¢ EgÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀ°è
(AB) C = A (BC), DUÀÄvÀÛzÉ.
«¨sÁdPÀ ¤AiÀÄªÀÄ (Distributive law) : A, B ªÀÄvÀÄÛ C JA§ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ, ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
2.
JgÀqÀÆ §¢UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rzÀgÉ,
(i) A (B+C) = AB + AC
(ii) (A+B) C = AC + BC, DUÀÄªÀÅzÀÄ.
3. UÀÄuÁPÁgÀzÀ C£À£ÀåvÁA±À (identity)zÀ C¹ÛvÀé :
A JA§ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉUÀÆ, IA = AI = A DUÀÄªÀAvÉ, CzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ C£À£ÀåvÁ

ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÆAzÀÄ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ F UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß GzÁºÀgÀuÉ ¸ÀªÉÄÃvÀ ¥ÀjÃQë¸ÉÆÃt.
1 1 −1  1 3
 1 2 3 −4
=
GzÁºÀ gÀuÉ 16: A = 2 0 3 , B  0 2 ªÀÄvÀÄÛ C = 

 DzÀgÉ,
     2 0 −2 1 
 3 −1 2   −1 4
A(BC) ªÀÄvÀÄÛ (AB)C UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj ºÁUÀÆ (AB)C = A(BC) JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
1 1 −1  1 3  1 + 0 + 1 3 + 2 − 4   2 1 
¥ÀjºÁgÀ: AB =  2 0 3   0 2 =  2 + 0 − 3 6 + 0 + 12 =  −1 18
     
 3 −1 2   −1 4 3 + 0 − 2 9 − 2 + 8   1 15
2 1  2+2 4+0 6−2 −8 + 1 
  1 2 3 −4 
( AB)( C) =  −1 18  = −1 + 36 −2 + 0 −3 − 36 4 + 18 
  2 0 −2 1   
 1 15  1 + 30 2 + 0 3 − 30 −4 + 15
4 4 4 −7 
= 35 −2 −39 22 

 
 31 2 −27 11 
 1 3  1+ 6 2 + 0 3 − 6 −4 + 3
  1 2 3 −4 
FUÀ BC =0 2  =0 + 4 0 + 0 0 − 4 0 + 2 
   2 0 −2 1   
 −1 4  −1 + 8 −2 + 0 −3 − 8 4 + 4 
7 2 −3 −1
 4 0 −4 2 
=
 
7 −2 −11 8 
1 1 −1 7 2 −3 −1
DzÀÝjAzÀ, A ( BC)  2 0 3   4 0 −4 2 
=
  
 3 −1 2  7 −2 −11 8 
 7 + 4 − 7 2 + 0 + 2 −3 − 4 + 11 −1 + 2 − 8  4 4 4 −7 
= 14 + 0 + 21 4 + 0 − 6 −6 + 0 − 33 −2 + 0 + 24= 35 −2 −39 22 
   
 21 − 4 + 14 6 + 0 − 4 −9 + 4 − 22 −3 − 2 + 16   31 2 −27 11 
¸ÀÈµÀÖªÁV, (AB)C = A(BC) JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.
 0 6 7 0 1 1  2

GzÁºÀgÀuÉ 17: A =  
−6 0 8 , B =   −2
1 0 2 , C=
     
 7 −8 0 1 2 0  3 
DzÀgÉ, AC, BC ªÀÄvÀÄÛ (A + B)C UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. ºÁUÀÆ (A + B)C = AC + BC
AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¹.
84 UÀtÂvÀ
 0 7 8
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ, A + B = −5 0 10
 
 8 −6 0 
 0 7 8   2   0 − 14 + 24  10 
CzÀgÀAvÉ, ( A + B) C =  −5 0 10  −2 =  −10 + 0 + 30 =  20
      
 8 −6 0   3   16 + 12 + 0   28
 0 6 7   2   0 − 12 + 21   9 
ªÀÄÄAzÉ, AC =  −6 0 8   −2 =  −12 + 0 + 24 = 12 
      
 7 −8 0  3   14 + 16 + 0  30
0 1 1   2   0 − 2 + 3 1
ªÀÄvÀÄÛ BC = 1 0 2  −2 =  2 + 0 + 6 = 8
 
1 2 0  3   2 + 4 + 0  −2
 9   1  10 
DzÀ PÁgÀt, AC + BC = 12  +  8  =  20
     
30  −2  28
¸ÀÈµÀÖªÁV, (A + B) C = AC + BC JAzÁVgÀÄvÀÛzÉ.
1 2 3
A  3 −2 1 DzÀgÉ, A3 – 23A – 40 I = O JAzÀÄ vÉÆÃj¹
GzÁºÀgÀuÉ 18:=  
 4 2 1
1 2 3 1 2 3 19 4 8 
¥ÀjºÁgÀ: A =A.A = 3 −2 1  3 −2 1 = 1 12 8 
2
    
 4 2 1  4 2 1 14 6 15
1 2 3 19 4 8   63 46 69
DzÀÝjAzÀ, A =
AA = 3 −2 1  1 12 8  =
3 2 69 −6 23
    
 4 2 1 14 6 15 92 46 63
 63 46 69 1 2 3 1 0 0
     
FUÀ, A − 23A − 40I= 69 −6 23 − 23  3 −2 1 − 40 0 1 0
3
92 46 63  4 2 1 0 0 1

 63 46 69  −23 −46 −69  −40 0 0 

= 69 −6 23 + −69 46 −23 + 0 −40 0 
    
     
92 46 63  −92 −46 −23  0 0 −40
63 − 23 − 40 46 − 46 + 0 69 − 69 + 0  0 0 0
=  69 − 69 + 0 −6 + 46 − 40 23 − 23 + 0= 0 0 0= 0
   
 92 − 92 + 0 46 − 46 + 0 63 − 23 − 40 0 0 0
GzÁºÀgÀuÉ 19: «zsÁ£À¸À¨sÁ ZÀÄ£ÁªÀuÉAiÀÄ°è, MAzÀÄ gÁdQÃAiÀÄ UÀÄA¦£ÀªÀgÀÄ vÀªÀÄä

GªÉÄÃzÀÄªÁgÀ£À£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ «zsÀzÀ°è CAzÀgÉ, zÀÆgÀªÁtÂ, ªÀÄ£ÉPÀgÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀvÀæUÀ¼À
ªÀÄÄSÁAvÀgÀ ¥ÀæZÁgÀ ªÀiÁqÀ®Ä MAzÀÄ ¸ÁªÀðd¤PÀ ¤gÀÆ¥ÀuÁ ¸ÀAWÀ (Public relations firm)
ªÀ£ÀÄß ¨ÁrUÉUÉ ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¸ÀA¥ÀPÀð (PÀgÉAiÀÄ)zÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ (¥ÉÊ¸ÉUÀ¼À°è) PÉ¼ÀV£À
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°ègÀÄªÀAwzÉ.
JgÀqÀÄ ¥ÀlÖtUÀ¼ÁzÀ X ªÀÄvÀÄÛ Y UÀ¼À°è ªÀiÁrzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ §UÉAiÀÄ ¸ÀA¥ÀPÀðUÀ¼À

¸ÀASÉåAiÀÄÄ »ÃVzÉ.
X ªÀÄvÀÄÛ Y JgÀqÀÆ ¥ÀlÖtUÀ¼À°è gÁdQÃAiÀÄ UÀÄA¦£ÀªÀgÀÄ RZÀÄð ªÀiÁrzÀ MlÄÖ

ºÀtªÉµÀÄÖ JAzÀÄ PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ
 40, 000 + 50, 000 + 2,50, 000  → X
BA =  
1, 20, 000 + 1, 00, 000 + 5, 00, 000 → Y
 3, 40, 000  → X
= 
7, 20, 000 → Y
DzÀÝjAzÀ, gÁdQÃAiÀÄ UÀÄA¦£ÀªÀgÀÄ JgÀqÀÆ ¥ÀlÖtUÀ¼À°è RZÀÄð ªÀiÁrzÀ ºÀtªÀÅ
3,40,000 ¥ÉÊ¸É ªÀÄvÀÄÛ 7,20,000 ¥ÉÊ¸ÉUÀ¼ÀÄ CAzÀgÉ, PÀæªÀÄªÁV ` 3,400 ªÀÄvÀÄÛ ` 7,200 DVgÀÄvÀÛzÉ.
86 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 3.2
 2 4  1 3  −2 5
=
1. A =  , B  =  C   DVzÁÝUÀ
 3 2  −2 5  3 4
PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj
(i) A + B (ii) A – B (iii) 3A – C
(iv) AB (v) BA
2. PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj
 a b  a b  a 2 + b2 b 2 + c 2   2ab 2bc 
(i)  +  (ii)  2 2  +  
 −b a   b a  a + c a 2 + b 2   −2ac −2ab 
 −1 4 −6 12 7 6
    cos 2 x sin 2 x   sin 2 x cos 2 x 
(iii)  8 5 16  +  8 0 5 (iv)  2 2 
+ 2 2 
 2 8 5   3 2 4  sin x cos x  cos x sin x 
3. ¸ÀÆa¹gÀÄªÀ UÀÄt®§ÞUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

1 
 a b   a −b 
(i)    (ii)  2 [ 2 3 4]
 
 −b a   b a 
 3
2 3 4 1 −3 5
1 −2 1 2 3
(iii)     (iv)  3 4 5  0 2 4
 2 3   2 3 1   
 4 5 6  3 0 5
 2 1 2 −3
   1 0 1  3 −1 3 
(v)

3 2 
  −1 2 1
(vi)
 −1 0 2 1 0
  
 −1 1  3 1 
1 2 −3  3 −1 2 4 1 2
=
4. A =   
5 0 2 , B 4 2 5 ªÀÄvÀÄÛ C =  0 3 2 DzÀgÉ (A+B) ªÀÄvÀÄÛ
    
1 −1 1   2 0 3 1 −2 3
(B – C) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj, ºÁUÀÆ A + (B – C) = (A + B) – C AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¹.

2  2 3 
3 1 5 5 1
  5
1 2 4  
5. A =  ªÀÄvÀÄÛ B =  1 2 4  DzÀgÉ 3A – 5B C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 3 3 5 5 5
   
7 2 2 7 6 2
 3 3   5 5 5 
6. ¸ÀÄ®¨sÀgÀÆ¥ÀPÉÌ vÀ¤ß :
 cos θ sin θ   sin θ − cos θ 
cos θ 
 + sin θ  
 − sin θ cos θ  cos θ sin θ 
7. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À°è X ªÀÄvÀÄÛ Y £À ¨É¯É PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7 0  3 0
(i) X + Y =
 2 5 ªÀÄvÀÄÛ X − Y =
 0 3
   
 2 3 ªÀÄvÀÄÛ
(ii) 2X + 3Y =  2 −2
 4 0 3X + 2Y =
 −1 5 
   
3 2   1 0
8. Y =    −3 2 DzÀgÉ X £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
ªÀÄvÀÄÛ 2X + Y =
1 4  
 1 3   y 0  5 6 
9. 2  + =  DzÀgÉ x ªÀÄvÀÄÛ y £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 0 x   1 2  1 8 
x z 1 −1  3 5
10. 2   + 3  =
3  DzÀgÉ x, y, z ªÀÄvÀÄÛ t UÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
y t 0 2   4 6
 2  −1 10
11. x   + y   =   DzÀgÉ x ªÀÄvÀÄÛ y £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 3 1 5
x y  x 6  4 x + y
12. =
3    + DzÀgÉ x, y, z ªÀÄvÀÄÛ w UÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
 z w  −1 2 w  z + w 3 
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
cos x − sin x 0
13. F ( x ) =  sin x cos x 0 DzÀgÉ F(x) F(y) = F(x + y) JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 
 0 0 1
88 UÀtÂvÀ
5 −1  2 1   2 1  5 −1
14. (i)   ≠   JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 6 7   3 4  3 4  6 7 
1 2 3  −1 1 0  −1 1 0 1 2 3
0 1 0  0 −1 1  ≠  0 −1 1  0 1 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
(ii)
     
1 1 0  2 3 4  2 3 4 1 1 0
2 0 1
 
15. A =  2 1 3 DzÀgÉ A2 – 5A + 6I £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 −1 0 
1 0 2
16. A =  0 2 1  DzÀgÉ A3 – 6A2 + 7A + 2I = 0 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
 
 2 0 3
 3 −2 1 0
=
17. A =  ,I   ªÀÄvÀÄÛ A = kA – 2I DzÁUÀ k £ÀÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2
 4 −2   0 1 
 α
 0 − tan
2
18. A =   ªÀÄvÀÄÛ I ¢éwÃAiÀÄ zÀeÉðAiÀÄ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁzÀgÉ
 tan α 0 
 2 
cos α − sin α 
I + A = ( I − A)   JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 sin α cos α 
19. MAzÀÄ ¸À«ÄwAiÀÄÄ ` 30,000 ¤¢üAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ, CzÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¥ÀæPÁgÀzÀ ¨ÁAqïUÀ¼À°è
ºÀÆrPÉ ªÀiÁrgÀÄvÀÛzÉ. ªÉÆzÀ®£ÉÃ ¥ÀæPÁgÀzÀ ¨ÁAqï ¥ÀæwªÀµÀð ±ÉÃ 5 gÀAvÉ §rØ ¤ÃqÀÄvÀÛzÉ
ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉAiÀÄzÀÄ ¥ÀæwªÀµÀð ±ÉÃ 7 gÀAvÉ §rØ ¤ÃqÀÄvÀÛzÉ. ¸À«ÄwAiÀÄÄ, ¤¢üAiÀÄ ªÁ¶ðPÀ
MlÄÖ §rØ (a) ` 1800 (b) ` 2000 ¥ÀqÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ ` 30,000 ¤¢üAiÀÄ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¥ÀæPÁgÀzÀ
¨ÁAqïUÀ¼À°è ºÉÃUÉ vÉÆqÀV¸À¨ÉÃPÉA§ÄzÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉ UÀÄuÁPÁgÀªÀ£ÀÄß §¼À¹ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
20. MAzÀÄ ¤UÀ¢vÀ ±Á¯ÉAiÀÄ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ CAUÀrAiÀÄÄ 10 qÀd£ï gÀ¸ÁAiÀÄ£À±Á¸ÀÛç ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ, 8
qÀd£ï ¨sËvÀ±Á¸ÀÛç ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ, 10 qÀd£ï CxÀð±Á¸ÀÛç ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼À
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ zÀgÀUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV ` 80, ` 60 ªÀÄvÀÄÛ ` 40 DVgÀÄvÀÛzÉ.
J®è ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ CAUÀrAiÀÄÄ ¹éÃPÀj¸ÀÄªÀ MlÄÖ ºÀtªÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉ
©ÃdUÀtÂvÀ §¼À¹ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
X, Y, Z, W ªÀÄvÀÄÛ P UÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV 2 × n, 3 × k, 2 × p, n × 3 ªÀÄvÀÄÛ p × k, ±ÉæÃtÂAiÀÄ

ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ H»¹.
21 ªÀÄvÀÄÛ 22 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°èAiÀÄ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀUÀ¼À£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr.
21. PY + WY C£ÀÄß ªÁåSÉå ªÀiÁqÀÄªÀÅzÁzÀgÉ n, k ªÀÄvÀÄÛ p UÀ¼À ªÉÄÃ°£À ¤§ðAzÀ£ÉAiÀÄÄ
(A) k = 3, p = n (B) k C¤AiÀÄAwævÀ DVgÀÄvÀÛzÉ p = 2
(C) p C¤AiÀÄAwævÀ DVgÀÄvÀÛzÉ k = 3 (D) k = 2, p = 3
22. n = p DzÀgÉ 7X – 5Z ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ zÀeÉðAiÀÄÄ
(A) p × 2 (B) 2 × n (C) n × 3 (D) p × n
3.5 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀjªÀwð (Transpose of a Matrix)

F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥ÀjªÀwð ªÀÄvÀÄÛ «±ÉÃµÀ ¥ÀæPÁgÀzÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß PÀÄjvÀÄ PÀ°AiÀÄÄªÉªÀÅ
CAzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀ (symmetric) ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ (skew symmetric) ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À §UÉUÉ
CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt.
ªÁåSÉå 3 : A = [aij] AiÀÄÄ MAzÀÄ m × n ªÀiÁvÀÈPÉ DzÀgÉ, A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è£À CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ §zÀ¯Á¬Ä¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ zÉÆgÉAiÀÄÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß A £À ¥ÀjªÀwð
ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÄAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. A £À ¸ÀÜ¼ÁAvÀj¹zÀ ¥ÀjªÀwð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß A' CxÀªÁ (AT) ¤AzÀ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è A = [aij]m × n, DzÀgÉ A' = [aji]n × m.
 
3 5 3 3 0
 
GzÁ : A =  3 1 DzÀgÉ A ' =  −1

5 1
 −1  5  2×3
0 
 5  3× 2
3.5.1 ¥ÀjªÀwð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ
FUÀ £ÁªÀÅ ¸ÁzsÀ£É gÀ»vÀªÁV, ¥ÀjªÀwð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ «ªÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¤¢ðµÀÖ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
¤¢ðµÀÖ zÀeÉðUÀ¼À AiÀiÁªÀÅzÉÃ A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ, £ÁªÀÅ F PÉ¼ÀV£À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß
£ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
(i) (A')' = A, (ii) (kA)' = kA' (E°è k AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¹ÜgÁAPÀ DVgÀÄvÀÛzÉ)
(iii) (A + B)' = A' + B' (iv) (A B)' = B' A'
3 3 2  2 −1 2
GzÁºÀgÀuÉ 20: A =   ªÀÄvÀÄÛ B =   DzÀgÉ F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
¥ÀjÃ²°¹. 4 2 0  1 2 4 
90 UÀtÂvÀ
(i) (A')' = A, (iii) (kB)' = kB' (E°è k AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¹ÜgÁAPÀ DVgÀÄvÀÛzÉ)

(ii) (A + B)' = A' + B'
¥ÀjºÁgÀ:
 3 4
3 3 2    3 3 2
(i)=
A  A '  3 2 ⇒ (=
 ⇒= A ') '  =  A DzÀÝjAzÀ
4 2 0  2 0 4 2 0
 
(A')' = A.

3 3 2  2 −1 2 5 3 − 1 4
=
(ii) A  = , B   ⇒
= A+B  
4 2 0 1 2 4 5 4 4
 5 5
\ ( A + B) ' =  3 − 1 4
 4 4

 3 4  2 1
   −1 2

FUÀ A '=  3 2 , B'=
 
 2 0  2 4
 
 5 5
 
∴ A '+ B'=  3 − 1 4
 4 4

DzÀÝjAzÀ (A + B)' = A' + B'
 2 −1 2   2k −k 2k 
(iii) kB k=
= 1 2 4   k
   2k 4k 
 2k k   2 1
∴ ( kB ) ' =  k  −1 2  =
 − k 2k  = kB'
 2k 4k   2 4 
DzÀÝjAzÀ (kB)' = kB'

 −2
21: A  =
GzÁºÀgÀuÉ = 4 ,B
 [1 3 −6] DzÀgÉ (AB)' = B'A' C£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹
 5 
 −2
=
¥ÀjºÁgÀ : A = 4 ,B [1 3 −6] zÀvÀÛ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ
 
 5 
 −2  −2 −6 12 
  3 −6]  4 12 −24
 [
=
DzÀÝjAzÀ , AB 4 1 =
 
 5   5 15 −30
1
3
[ −2 4 5] , B' =
FUÀ A ' =  
 −6 
1  −2 4 5 
 3  −2 4 5 =
 [
∴ B' A ' = ]  −6 12 15  =( AB) '
 −6 12 −24 −30
¸ÀÈµÀÖªÁV (AB)' = B'A'
3.6 ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ

(Symmetric and Skew Symmetric matrices)
ªÁåSÉå 4 : A = [aij] ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÀÄÝ, A' = A, DzÀgÉ A C£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÄAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ CAzÀgÉ i ªÀÄvÀÄÛ j UÀ¼À ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ J®è ¨É¯ÉUÀ½UÉ [aij] = [aji] DVgÀÄvÀÛzÉ.
 3 2 3
 
GzÁºÀgÀuÉUÁV A =  2 −1.5 −1 ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
3 −1 1 

KPÉAzÀgÉ A' = A DUÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 5 : A = [aij] ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÀÄÝ, A' = – A, DzÀgÉ A C£ÀÄß ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÉÄAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. CAzÀgÉ i ªÀÄvÀÄÛ j ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ J®è ¨É¯ÉUÀ½UÉ aij = –aji DVgÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ i = j vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀgÉ, £ÀªÀÄUÉ aii = – aii. zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ J®è i UÀ½UÉ
2aii = 0 CxÀªÁ aii = 0 EzÀgÀ CxÀðªÉAzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ J¯Áè ¥ÀæzsÁ£À PÀtðzÀ CA±ÀUÀ¼ÀÄ
±ÀÆ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
92 UÀtÂvÀ
 0 e f
GzÁºÀgÀuÉUÁV B=  −e 0 g  ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ, ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÉ

 − f −g 0 
KPÉAzÀgÉ B' = –B
FUÀ £ÁªÀÅ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À PÉ®ªÉÇAzÀÄ ¥À°vÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄvÁÛ
ºÉÆÃUÀÄvÉÛÃªÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 :
A AiÀÄÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ DVzÀÝgÉ, A + A'
¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ A – A' ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£É B = A + A' DVgÀ°
DªÉÄÃ¯É B' = (A + A')'
= A' + (A')' ( (A + B)' = A' + B')
= A' + A ( (A')' = A)
= A + A' ( A + B = B + A)
= B
DzÀÝjAzÀ B = A + A' ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
FUÀ C = A – A' DVgÀ°
C' = (A – A')' = A' – (A')' (AiÀiÁPÉ ?)
= A' – A (AiÀiÁPÉ ?)
= – (A – A') = – C
DzÀÝjAzÀ C = A – A' ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÉAzÀÄ
C©üªÀåPÀÛUÉÆ½¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
¸ÁzsÀ£É A AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀ°
DªÉÄÃ¯É £ÁªÀÅ F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉzÀÄPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ
1 1
A= ( A + A ') + ( A − A ')
2 2
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 jAzÀ, £ÀªÀÄUÉ (A + A') ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ ªÀÄvÀÄÛ (A – A') ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ
DVgÀÄvÀÛzÉAiÀÄAzÀÄ w½zÀÄ§A¢zÉ. A AiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀiÁvÀÈPÉUÉ, (kA)' = kA' DzÀPÁgÀt,
1
( A + A ') ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ 1 ( A − A ') ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ
2 2
DVgÀÄvÀÛzÉAiÉÄAzÀÄ ¹zÀÞªÁUÀÄvÀÛzÉ. »ÃUÁV, AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ
ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÉAzÀÄ C©üªÀåPÀÛUÉÆ½¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
 2 −2 −4
 4
GzÁºÀgÀuÉ 22: B =  −1 3  ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ
 1 −2 −3
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÉÆvÀÛªÉAzÀÄ ¸ÀàµÀÖ¥Àr¹.
 2 −1 −1
¥ÀjºÁgÀ: E°è  −2 3 −2
B' =
 
 −4 4 −3
 −3 −3 
2 2 2
 4 −3 −3   
1 1 −3
P = ( B + B') = −3 6 2  =  3 1  DVgÀ°
2 2   2 
 −3 2 −6  
 −3 1 −3 
 2 
 −3 3 
2 2 2
 
 −3
=
FUÀ P' = 3 1  P DUÀÄªÀÅzÀÄ
2 
 −3 
 1 −3
 2 
1
DzÀÝjAzÀ =
P' ( B + B') ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
2
 1 −5 
0 −
0 −1 −5  2 2

1 1 1
ºÁUÀÆ Q= ( B − B') = 1 0 6  =  0 3  DVgÀ°

2 2 2
5 −6 0   
5 −3 0
 2 
94 UÀtÂvÀ
 1 5
 0 2 2
 
 1
DªÉÄÃ¯É Q ' =− 0 −3 = − Q DUÀÄªÀÅzÀÄ
 2 
 5 
− 3 0
 2 
1
DzÀÝjAzÀ= Q ( B − B') ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
2
 −3 −3   −1 −5 
2 2 2   0
2 2   2 −2 −4
   
−3 1
FUÀ P + Q =  3 1 +  0 3  = −1 3 4  =B DUÀÄªÀÅzÀÄ
2  2   
 −3  5   1 −2 −3
 1 −3   −3 0 
 2   2 
DzÀÝjAzÀ B ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß
¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
C¨sÁå¸À 3.3
1. PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ ¥ÀjªÀwð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5  −1 5 6 
  1 −1  
(i)  1 
(ii)   (iii)  3 5 6 
2 2 3   2 3 −1
 −1  
 
 −1 2 3  −4 1 −5
 
2. A = 5 7 9 ªÀÄvÀÄÛ B =  1 2 0  DzÀgÉ
   
 −2 1 1  1 3 1 
(i) (A + B)' = A' + B',

(ii) (A – B)' = A' – B' JA§ÄzÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
 3 4
 −1 2 1
3. A '=  −1 2 ªÀÄvÀÄÛ B =  DzÀgÉ
 1 2 3
 0 1 
(i) (A + B)' = A' + B'
(ii) (A – B)' = A' – B' JA§ÄzÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
 −2 3  −1 0
4. A ' =   ªÀÄvÀÄÛ B =   DzÀgÉ (A + 2B)' £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 1 2  1 2
5. A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½UÉ (AB)' = B'A', JAzÀÄ ¥Àj²Ã°¹ E°è
1 0
 −4 , B = (ii) A = 1 , B
(i) A =

  [ −1 2 1] =
  [1 5 7]
 3   2
 cos α sin α 
6. (i) A =   DzÀgÉ A' A = I JAzÀÄ ¥Àj²Ã°¹
 − sin α cos α 
 sin α cos α 
(ii) A = 
 DzÀgÉ A' A = I JAzÀÄ ¥Àj²Ã°¹
 − cos α sin α 
 1 −1 5
7. (i) A =  −1 2 1 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
 
 5 1 3
 0 1 −1
 
(ii) A =  −1 0 1  ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.

 1 −1 0 
1 5 
8. A =   ªÀiÁvÀÈPÉUÉ,
6 7 
(i) (A + A') ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ
(ii) (A – A') ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ¥Àj²Ã°¹

0 a b
1
9. A = − a 0 c  DzÁUÀ 1 ( A + A ') ªÀÄvÀÄÛ ( A − A ') £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

  2 2
 −b −c 0
10. PÉ¼ÀV£À ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀÄvÀÄÛ ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÉAzÀÄ ¸ÀàµÀÖ¥Àr¹.
 6 −2 2 
3 5 
(i)   (ii)  −2 3 −1
 
1 −1  2 −1 3 
96 UÀtÂvÀ
3 3 −1
 1 5
(iii) −2 −2 1 
 (iv)  
   −1 2
 −4 −5 2 

11 ªÀÄvÀÄÛ 12 C¨sÁå¸ÀzÀ°è£À ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj :
11. A, B UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, DUÀ AB – BA AiÀÄÄ
(A) ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(B) ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(C) ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(D) C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
cos α − sin α 
12. A =   DzÁUÀ, A + A' = I DUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ a £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ
 sin α cos α 
π π 3π
(A) (B) (C) p (D)
6 3 2
3.7 ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£É (Elementary operations of a matrix) :
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É DgÀÄ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ CªÀÅUÀ¼À°è ªÀÄÆgÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ½UÉ ªÀÄvÀÄÛ
ªÀÄÆgÀÄ PÀA§¸Á®ÄUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀªÀÅUÀ¼ÁVªÉ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼ÀÄ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(i) AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä-§zÀ®Ä ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ:
¸ÁAPÉÃwPÀªÁV i ªÀÄvÀÄÛ j CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À CzÀ®Ä §zÀ®Ä«PÉAiÀÄ£ÀÄß Ri ↔ Rj ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
i ªÀÄvÀÄÛ j PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À CzÀ®Ä§zÀ®Ä«PÉAiÀÄ£ÀÄß Ci ↔ Cj ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV
1 2 1
 
A =  −1
3 1  DzÀgÉ, R1 ↔ R2 £ÀÄß C£Àé¬Ä¹zÁUÀ,
5 6 7 

 1 3 1
 
1
2 1  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
5 6 7 

(ii) AiÀiÁªÀÅzÉÃ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ:
¸ÁAPÉÃwPÀªÁV, ¥Àæw i CqÀØ¸Á°£À CAPÀªÀ£ÀÄß k ¤AzÀ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß, E°è k ≠ 0
Ri → kRi ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ. C£ÀÄUÀÄtªÁzÀ PÀA§¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉAiÀÄ£ÀÄß Ci → kCi

¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV
1 2 1 1
B= 
 ªÀiÁvÀÈPÉUÉ, C3 → C3 AiÀÄ£ÀÄß C£Àé¬Ä¹zÁUÀ,
 −1 3 1 7
 1
 1 2
£ÀªÀÄUÉ  7  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ.

 −1 1
3
 7 
(iii) AiÀiÁªÀÅzÉÃ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À CA±ÀUÀ½UÉ, ¨ÉÃgÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ
PÀA§¸Á°£À C£ÀÄUÀÄtªÁzÀ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ UÀÄtÂ¹ PÀÆr¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
¸ÁAPÉÃwPÀªÁV, i CqÀØ¸Á°£À CA±ÀUÀ½UÉ j CqÀØ¸Á°£À C£ÀÄUÀÄtªÁzÀ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß k ¤AzÀ
UÀÄtÂ¹ PÀÆr¹zÁUÀ CzÀ£ÀÄß Ri → Ri + kRj JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
C£ÀÄUÀÄtªÁzÀ PÀA§¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉAiÀÄ£ÀÄß Ci → Ci + kCj ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV
1 2  ªÀiÁvÀÈPÉUÉ, R → R – 2R , C£Àé¬Ä¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ 1 2  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
C=  2 2 1  
 2 −1 0 −5
3.8 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ (Invertible matrices) :
ªÁåSÉå 6 : A MAzÀÄ m zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVzÀÄÝ, AB = BA = I DUÀÄªÀAvÉ, CzÉÃ m
zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ B C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ, B AiÀÄ£ÀÄß A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
CzÀ£ÀÄß A– 1 ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ A £ÀÄß ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV,
 2 3  2 −3
A=  ªÀÄvÀÄÛ B =   JgÀqÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀ°,
 1 2  −1 2 
 2 3  2 −3
FUÀ AB =   
1 2  −1 2 
 4 − 3 −6 + 6 1 0
= =  =  I
 2 − 2 −3 + 4 0 1
1 0
ºÁUÉÃAiÉÄ=
Ã BA =  I
0 1
98 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ B AiÀÄÄ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ CxÀªÁ B = A– 1 ªÀÄvÀÄÛ A AiÀÄÄ B £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ

CxÀªÁ A = B–1.
1. DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è AiÀiÁPÉAzÀgÉ BA

ªÀÄvÀÄÛ AB UÀÄt®§ÞUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,
A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ PÀqÁØAiÀÄªÁV MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀÄ
CªÀ±ÀåPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
B AiÀÄÄ A £À «¯ÉÆÃªÀÄ DzÀgÉ, A AiÀÄ B £À «¯ÉÆÃªÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
2.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 3 (¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄzÀ KPÉÊPÀvÉ)

ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÝgÉ, CzÀÄ KPÉÊPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£É
A = [aij], m zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀ°
¸ÁzsÀå«zÀÝgÉ, B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼ÉgÀqÀÆ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄUÀ¼ÁVgÀ°
£ÁªÀÅ B = C JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À¨ÉÃPÀÄ.
B AiÀÄÄ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄªÀ PÁgÀt
AB = BA = I ... (1)
C AiÀÄÄ PÀÆqÀ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄªÀ PÁgÀt,
AC = CA = I ... (2)
DzÀÝjAzÀ B = BI = B (AC) = (BA) C = IC = C
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 4
A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, DUÀ
(AB)–1 = B–1 A–1.
¸ÁzsÀ£É
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÁåSÉå¬ÄAzÀ, £ÁªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(AB) (AB)–1 = 1
CxÀªÁ A–1 (AB) (AB)–1 = A–1 I
(JgÀqÀÆ §¢UÀ¼À£ÀÄß A–1 ¤AzÀ ¥ÀÆªÀð¨sÁ«AiÀiÁV UÀÄtÂ¹zÁUÀ)
CxÀªÁ (A–1A) B (AB)–1 = A–1 (AiÀiÁPÉAzÀgÉ A–1 I = A–1)
CxÀªÁ IB (AB)–1 = A–1

CxÀªÁ B (AB)–1 = A–1
CxÀªÁ B–1 B (AB)–1 = B–1 A–1
CxÀªÁ I (AB)–1 = B–1 A–1
DzÀÝjAzÀ (AB)–1 = B–1 A–1
3.8.1 ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ½AzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£À:

MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ X, A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ X = AB DUÀÄªÀAwgÀ°. X = AB ªÀiÁvÀÈPÉ
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ªÉÄÃ¯É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ CqÀØ¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß C£Àé¬Ä¸À®Ä, £ÁªÀÅ X ªÀÄvÀÄÛ
§®§¢AiÀÄ AB UÀÄt®§ÞzÀ ªÉÆzÀ® ªÀiÁvÀÈPÉ A ªÉÄÃ¯É KPÀPÁ®zÀ°è, CqÀØ¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß
C£Àé¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
EzÀgÀAvÉAiÉÄÃ X = AB ªÀiÁvÀÈPÉ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ªÉÄÃ¯É PÀA§¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß
C£Àé¬Ä¸À®Ä, £ÁªÀÅ X ªÀÄvÀÄÛ §®§¢AiÀÄ AB UÀÄt®§ÞzÀ JgÀqÀ£ÉÃ ªÀiÁvÀÈPÉ B ªÉÄÃ¯É JPÀPÁ®zÀ°è,
PÀA§¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß C£Àé¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
ªÉÄÃ°£À ZÀZÉðAiÀÄ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ°è, £ÁªÀÅ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀÅzÉAzÀgÉ, A ªÀiÁvÀÈPÉUÉ, A–1
C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄªÀAvÁzÀgÉ, DUÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ CqÀØ¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ A–1 £ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä, A = IA §gÉzÀÄ, I = BA £ÀÄß ¥ÀqÉzÀÄPÉÆ¼Àî®Ä, £ÁªÀÅ A = IA ªÉÄÃ¯É CqÀØ¸Á°£À
¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß C£Àé¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ. B ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
EzÀgÀAvÉAiÉÄÃ, PÀA§¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ A–1 £ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
§AiÀÄ¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, DUÀ £ÁªÀÅ A = AI §gÉzÀÄ, I = AB ¥ÀqÉzÀÄPÉÆ¼Àî®Ä A = AI ªÉÄÃ¯É PÀA§¸Á°£À
¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß £ÀqÉ¸À¨ÉÃPÀÄ.
UÀªÀÄ¤¹ : MAzÀÄ ªÉÃ¼É A = IA (A = AI) ªÉÄÃ¯É MAzÀÄ CxÀªÁ ºÉZÀÄÑ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ CqÀØ¸Á°£À
(PÀA§¸Á°£À) ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß C£Àé¬Ä¹zÀ £ÀAvÀgÀ, JqÀ§¢AiÀÄ A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ°è MAzÀÄ CxÀªÁ
ºÉZÀÄÑ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À°è J®èªÀÅ ±ÀÆ£ÀåUÀ¼ÀÄ §AzÀgÉ, DUÀ A–1 C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®.è
1 2 
GzÁºÀgÀuÉ 22: ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ, A =   ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.  2 −1
¥ÀjºÁgÀ: ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ CqÀØ¸Á°£À ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸À®Ä, £ÁªÀÅ A = IA
§gÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ.
 1 2  1 0
CxÀªÁ  = A DUÀ
 2 −1 0 1
100 UÀtÂvÀ
1 2   1 0 [R2 → R2 – 2R1 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]

0 −5 =  −2 1 A
   
1 0
1 2  1
CxÀªÁ  = 2 −1 A [ R 2 → − R 2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
0 1    5
5 5
1 2 
 1 0  5 5 A [R1 → R1 – 2R2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
0 1 =  2
CxÀªÁ 
   1
−
 5 5 
1 2
5 5
DzÀÝjAzÀ A −1 =  
2 −1
 5 5 
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV, PÀA§¸Á°£À ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸À®Ä, £ÁªÀÅ
A = AI, §gÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ CAzÀgÉ
1 2  1 0
 2 −1 = A 0 1
   
C2 → C2 – 2C1, C£Àé¬Ä¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
1 0  1 −2
 2 −5 = A 0 1  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
   
1
FUÀ C2 → − C2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
5
 2 
 1
 1 0  5  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
 2 1 = A  
  0 − 1 
 5 
CAwªÀÄªÁV C1 → C1 – 2C2, C£Àé¬Ä¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
1 2 
 1 0  5 5  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
0 1 = A  2 1

   −
 5 5 
1 2 
5 5 
2 −
1
 5 5 
GzÁºÀgÀuÉ 24: ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ PÉ¼ÀV£À ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0 1 2
A = 1 2 3
 3 1 1 
¥ÀjºÁgÀ: A = I A §gÉzÀÄ CAzÀgÉ
 0 1 2 1 0 0
1 2 3 =  0 1 0 A
   
 3 1 1  0 0 1
1 2 3  0 1 0
CxÀªÁ  0 1 2 = 1 0 0 A [R1 ↔ R2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
   
 3 1 1  0 0 1
1 2 3   0 1 0
CxÀªÁ 0 1 2  = 1 0 0 A [R3 → R3 – 3R1 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
   
0 −5 −8 0 −3 1
1 0 −1  −2 1 0
CxÀªÁ 0 1 2  =  1 0 0 A [R1 → R1 – 2R2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
   
0 −5 −8  0 −3 1
1 0 −1  −2 1 0
CxÀªÁ 0 1 2  =  1 0 0 A [R → R + 5R C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
3 3 2
   
0 0 2   5 −3 1
 
 1 0 −1  −2 1 0
0 1 2  =  1 0
 1
0  A [R3 → R3 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
 
CxÀªÁ
 2
0 0 1   5 −3 1
 
2 2 2
102 UÀtÂvÀ
 1 −1 1 
1 0 0   2 2 2 
CxÀªÁ  0 1 2 =  1 0 0  A [R1 → R1 + R3 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
   
0 0 1   5 −3 1 
 
2 2 2
 1 −1 1 
1 0 0  2 2 2
 
CxÀªÁ 0 1 0 =  −4 3 −1 A [R2 → R2 – 2R3) C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
 
0 0 1  5 −3 1 
2 2 2
 1 −1 1 
2 2 2
−1  
DzÀÝjAzÀ A =  −4 3 −1
 5 −3 1 
 
2 2 2
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV, A = AI £ÀAvÉ §gÉzÀÄ, ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß C£Àé¬Ä¸À§ºÀÄzÀÄ.
CAzÀgÉ
0 1 2 1 0 0
1 2 3 = A  0 1 0
   
 3 1 1  0 0 1
1 0 2 0 1 0
CxÀªÁ  2 1 3 = A 1 0 0 [C1 ↔ C2]
   
1 3 1  0 0 1
1 0 0  0 1 0 
CxÀªÁ  2 1=
−1 A 1 0 −2
 [C3 → C3 – 2C1]
   
1 3 −1 0 0 1 
1 0 0 0 1 1 
CxÀªÁ  2=1 0 A 1 0 −2
 [C3 → C3 + C2]
   
1 3 2 0 0 1 
 
 0 1 
 1 0 0
  1
CxÀªÁ  2=1 0 A 1 0 −1 [C3 → C]
  2 3
1 3 1  1
0 0 
 
 1
 −2 1
 1 0 0 2
 
CxÀªÁ  =0 1 0 A  1 0 −1 [C1 → C1 – 2C2]
 
 −5 3 1  1
0 0 
 2
1 1
 1
1 0 0 2 2
 0 1 0 =  
CxÀªÁ A  −4 0 −1 [C1 → C1 + 5C3]
 
0 3 1 5 1
 0 
2 2
1 −1 1 
1 0 0 2 2 2
CxÀªÁ  0 1 0 =   (C2 → C2 – 3C3)
A  −4 3 −1
 
0 0 1 5 −3 1 
 
2 2 2
 1 −1 1 
2 2 2
 
DzÀÝjAzÀ A −1 =
 −4 3 −1
 5 −3 1 
 
2 2 2
10 2
 5 1  DzÁUÀ P C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ P £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
–1 –1
GzÁºÀgÀuÉ 25:
 
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ P = I P, CAzÀgÉ
104 UÀtÂvÀ
10 −2 1 0
 −5 1  = 0 1 P
   
 −1  1  1
1 0
CxÀªÁ   
5 = 10 P [R1 → R ] C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
    10 1
 −5 1   0 1
1 
 −1   0
CxÀªÁ 1 10
 P [R2 → R2 + 5R1] C£Àé¬Ä¹zÁUÀ]
5 =
  1
0 0 1
 2 
ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JqÀ§¢AiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á°£À°è J®èªÀÇ ±ÀÆ£ÀåUÀ¼ÀÄ
§A¢gÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ P–1 C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è.
C¨sÁå¸À 3.4
1. ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ ¥Àæ±Éß 1 jAzÀ 17gÀ ªÀgÉV£À ¥Àæw
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 −1  2 1 1 3
1.
2 3  1 1 3.
2. 2 7
     
 2 3 2 1  2 5
4.
5 7 5.
7 4 6.
1 3
     
3 1   4 5  3 10
5 2 
7. 8.   9.
2 7 
   3 4  
 3 −1  2 −6  6 −3
10.
 −4 2  11.
1 −2 12.
 −2 1 
     
 2 −3 3
 2 −3 2 1  2 2 3
13.
 −1 2  14.  4 2 15.  
   
 3 −2 2
 1 3 −2  2 0 −1
5 1 0 
 −3 0 −5 17.
16.
   
 2 5 0  
 0 1 3 
18. A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ, ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ
(A) AB = BA (B) AB = BA = 0
(C) AB = 0, BA = I (D) AB = BA = I
EvÀgÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
 cos θ sin θ   cos nθ sin nθ 
GzÁºÀgÀuÉ 26: A =  =  DzÀgÉ A n   , n ∈ N JAzÀÄ
¸Á¢ü¹  − sin θ cos θ   − sin nθ cos nθ 
¥ÀjºÁgÀ: £ÁªÀÅ UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À vÀvÀéªÀ£ÀÄß (principle of mathematical induction)
G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÉÆÃt
 cos θ sin θ   cos nθ sin nθ 
P(n) : A =   DzÀgÉ A n =  
 − sin θ cos θ   − sin nθ cos nθ 
 cos θ sin θ   cos θ sin θ 
P(1) : A =   ºÁUÀÆ A1 =  
 − sin θ cos θ   − sin θ cos θ 
DzÀÝjAzÀ n = 1 DzÁUÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ
n = k UÀÆ ¸À»vÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁVgÀ° CAzÀgÉ
 cos θ sin θ   cos k θ sin k θ 
P(k) : A =   DzÁUÀ A k =  
 − sin θ cos θ   − sin k θ cos k θ 
FUÀ £ÁªÀÅ n = k +1 ¨É¯ÉUÀÆ PÀÆqÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 cos θ sin θ   cos k θ sin k θ 
FUÀ A k +1 A.A
= = k
  
 − sin θ cos θ   − sin k θ cos k θ 
 cos θ cos k θ − sin θ sin k θ cos θ sin k θ + sin θ cos k θ 
= 
 − sin θ cos k θ + cos θ sin k θ − sin θ sin k θ + cos θ cos k θ 
 cos ( θ + k θ ) sin ( θ + k θ )   cos ( k + 1) θ sin ( k + 1) θ 

=
=   
 − sin ( θ + k θ ) cos ( θ + k θ )   − sin ( k + 1) θ cos ( k + 1) θ 
DzÀÝjAzÀ n = k + 1. ¨É¯ÉUÀÆ ¸ÀºÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ.
»ÃUÁV UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À vÀvÀé¢AzÀ J®è n ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ, £ÁªÀÅ
 cos nθ sin nθ 
An =   £ÀÄß ¥ÀqÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ.
 − sin nθ cos nθ 
106 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 27: A ªÀÄvÀÄÛ B MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, DUÀ AB AiÀÄÄ ¸ÀªÀiÁAUÀÀ
ªÀiÁvÀÈPÉ DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ AB = BA JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÆ ¸ÀªÀiÁAUÀÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVªÀÅzÀjAzÀ, A' = A ªÀÄvÀÄÛ B' = B
AB AiÀÄÄ ¸ÀªÀiÁAUÀÀ DVgÀ°, DUÀ (AB)' = AB
DzÀgÉ (AB)' = B'A' = BA (AiÀiÁPÉ ?)
DzÀÝjAzÀ BA = AB
«¯ÉÆÃªÀÄªÁV, AB = BA DzÀgÉ
AB AiÀÄÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ JAzÀÄ ¸Á¢ü¸ÀÄªÀÅzÀÄ
FUÀ (AB)' = B'A'
=BA [A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ DzÀPÁgÀt]
= AB
DzÀÝjAzÀ AB AiÀÄÄ ¸ÀªÀiÁAUÀÀ DVgÀÄvÀÛzÉ.
 2 −1 5 2  2 5
GzÁºÀg= ÀuÉ 28: A  =  , B =  ,C   DVgÀ°. CD – AB = O. DUÀÄªÀAvÉ
3 4  7 4   3 8
D ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: A, B, C UÀ¼É®èªÀÅ 2£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CD – AB AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀàµÀÖªÁV
ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀÅzÀjAzÀ, D AiÀÄÄ 2£ÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ.
a b 
D=  DVgÀ° DUÀ, CD – AB = 0 DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
c d 
 2 5  a b   2 −1  5 2
CxÀªÁ   −  =0
 3 8  c d   3 4   7 4 
 2a + 5c 2b + 5d   3 0  0 0
CxÀªÁ  − = 
 3a + 8c 3b + 8d   43 22 0 0
 2a + 5c − 3 2b + 5d  0 0
CxÀªÁ  = 
3a + 8c − 43 3b + 8d − 22 0 0
ªÉÄÃ°£À ¸ÀªÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ½AzÀ,
2a + 5c – 3 = 0
... (1)
3a + 8c – 43 = 0 ... (2)
2b + 5d = 0 ... (3)
ªÀÄvÀÄÛ 3b + 8d – 22 = 0 ... (4)

F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
(1) ªÀÄvÀÄÛ (2)£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÀªÀÄUÉ a = –191, c = 77 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
(3) ªÀÄvÀÄÛ (4)£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÀªÀÄUÉ b = – 110, d = 44. zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
 a b   −191 −110
DzÀÝj=
AzÀ D =  
 c d   77 44 
CzsÁåAiÀÄ 3gÀ EvÀgÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
0 1
A=  DzÀgÉ (aI + bA) = a I + na bA JAzÀÄ vÉÆÃj¹, E°è I 2£ÉÃ
n n n–1
1.
 0 0 
±ÉæÃtÂAiÀÄ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ n ∈ N.
1 1 1 3n −1 3n −1 3n −1 
2. A = 1 1 1 DzÀgÉ A n = 3n −1 3n −1 3n −1  n ∈ N JAzÀÄ ¸Á¢ü¹j.
   
1 1 1 3n −1 3n −1 3n −1 
 
3 −4 1 + 2n −4n 
A=
3.  DzÀgÉ A n =  JAzÀÄ ¸Á¢ü¹j. E°è n AiÀiÁªÀÅzÉÃ
1 −1  n 1 − 2n 
zsÀ£À¥ÀÆuÁðAPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, AB – BA ÇÀªÀiÁAUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹j.
4.
A, ¸ÀªÀiÁAUÀ CxÀªÁ ÇÀªÀiÁAUÀ DzÁUÀ ªÀiÁvÀÈPÉ B'AB AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAUÀ CxÀªÁ ÇÀªÀiÁAUÀ
5.
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
0 2 y z 
iÁvÀÈPÉ A  x y − z  vÀÈ¦Û¥Àr¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, x, y, z UÀ¼À
A'A = I ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ªÀ=
6.
 
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.  x − y z 
1 2 0   0 
7. x £À AiÀiÁªÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ [1 2 1]  2 0 1   2  0 DUÀÄvÀÛzÉ.
1 0 2   
 3 1
8. A =   DzÀgÉ A – 5A + 7I = 0. JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2
 − 1 2 
108 UÀtÂvÀ
 1 0 2  x 
9. [ x −5 −1] 0 2 1  4 = 0 DzÀgÉ, x £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 2 0 3  1 
10. MAzÀÄ PÁSÁð£É ªÀiÁ°PÀ x, y, z JA§ ªÀÄÆgÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸ÀÄvÁÛ£É CªÀ£ÀÄ JgÀqÀÄ
ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖUÀ¼À°è CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀÄvÁÛ£É.
CªÀ£À ªÁ¶ðPÀ ªÀiÁgÁl PÉ¼ÀUÉ ¸ÀÆa¹zÀAwzÉ.
ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
x y z
I 10,000 2,000 18,000
II 6,000 20,000 8,000
s (a) x, y ªÀÄvÀÄÛ z UÀ¼À WÀlPÀ ¥ÀæªÀiÁtzÀ ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV ` 2.50
` 1.50 ªÀÄvÀÄÛ ` 1.00 UÀ¼ÁzÀgÉ, ªÀiÁvÀÈPÉ ©ÃdUÀtÂvÀ ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ ¥Àæw ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ°è£À
MlÄÖ DzÁAiÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(b) ªÉÄÃ°£À ªÀÄÆgÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À WÀlPÀ ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV ` 2.00 ` 1.00
ªÀÄvÀÄÛ 50 ¥ÉÊ¸ÉUÀ¼ÁzÀgÉ, ¤ªÀé¼À ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 2 3  −7 −8 −9
11. X  = DzÁUÀ X ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 4 5 6  2 4 6 
12. A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ AB = BA DUÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À
(Mathematical induction) «zsÁ£À¢AzÀ ABn = BnA. JAzÀÄ ¸Á¢ü¹. EzÀ®èzÉ, J®è
n ∈ N UÀ½UÉ (AB)n = AnBn JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
PÉ¼ÀV£À ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj :
α β 
13. A =   ªÀÄvÀÄÛ A² = I DzÀgÉ
 γ −α 
(A) 1 + a² + bg = 0 (B) 1 – a² + bg = 0
(C) 1 – a² – bg = 0 (D) 1 + a² – bg = 0
14. A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ ªÀÄvÀÄÛ «µÀAiÀÄ ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ DzÀgÉ, DUÀ
(A) A PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(B) A ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(C) A ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ
(D) EªÀÅ AiÀiÁªÀÅ C®è
15. A ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ A2 = A EgÀÄªÀAvÁzÀgÉ, DUÀ (I + A)³ – 7 A UÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ
ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ
(A) A
(B) I – A (C) I (D) 3A
¸ÁgÁA±À (Summary)
♦ ¸ÀASÉåUÀ¼À CxÀªÁ GvÀà£ÀßUÀ¼À DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ eÉÆÃqÀuÉ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
♦ m CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ n PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß m × n zÀeÉðAiÀÄ
ªÀiÁvÀÈPÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
♦ [aij]m × 1 PÀA§¸Á°£À ªÀiÁvÀÈPÉ DVzÉ.
♦ [aij]1 × n CqÀØ¸Á°£À ªÀiÁvÀÈPÉ DVzÉ
♦ m = n DzÀgÉ m × n ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄÄ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ
♦ i ≠ j DzÁUÀ, aij = 0 DzÀgÉ A = [aij]m × m PÀtð ªÀiÁvÀÈPÉ DUÀÄvÀÛzÉ.
♦ i ≠ j DzÀgÉ aij = 0 ªÀÄvÀÄÛ i = j DzÁUÀ aij = k (k MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀ) DzÀgÉ A = [aij]
MAzÀÄ C¢±À (scalar) ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
♦ aij = 1 DzÀgÉ i = j DzÁUÀ aij = 1 ªÀÄvÀÄÛ i ≠ j DzÁUÀ aij = 0 DzÀgÉ A = [aij]n × n MAzÀÄ
C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
♦ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ J¯Áè CA±ÀUÀ¼ÀÄ ±ÀÆ£Àå DzÁUÀ CzÀÄ ±ÀÆ£Àå ªÀiÁvÀÈPÉ DUÀÄªÀÅzÀÄ.
♦ i ªÀÄvÀÄÛ j UÀ¼À J¯Áè ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ (i) A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ
ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. (ii) aij = bij DzÀgÉ A = [aij] = [bij] = B DVgÀÄvÀÛzÉ.
♦ kA = k[aij]m × n = [k(aij)]m × n
♦ – A = (–1)A
♦ A – B = A + (–1) B
♦ A + B = B + A
♦ A, B ªÀÄvÀÄÛ C MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ, (A + B) + C = A + (B + C).
♦ k MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀ ªÀÄvÀÄÛ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÁzÀgÉ,
k(A + B) = kA + kB

♦ k ªÀÄvÀÄÛ l ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀgÉ, (k + l ) A = kA + lA
n
♦ A = [aij]m × n ªÀÄvÀÄÛ B = [bjk]n × p DzÀgÉ, DUÀ AB = C = [cik]m × p, E°è cik = ∑ aij b jk

j =1
♦ (i) A(BC) = (AB)C, (ii) A(B + C) = AB + AC, (iii) (A + B)C = AC + BC

♦ A = [aij]m × n, DzÀgÉ DUÀ A' CxÀªÁ AT = [aji]n × m
♦ (i) (A')' = A, (ii) (kA)' = kA', (iii) (A + B)' = A' + B', (iv) (AB)' = B'A'
110 UÀtÂvÀ
♦ A' = A DzÀgÉ A ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DUÀÄvÀÛzÉ.

♦ A' = A DzÀgÉ A «µÀAiÀÄ ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DUÀÄvÀÛzÉ.
♦ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ ªÀÄvÀÄÛ «µÀAiÀÄ ¸ÀªÀÄ«ÄvÀ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÉÆvÀÛªÉAzÀÄ
¥Àæw¤¢ü¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
♦ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjªÀvÀð£ÉUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ.
(i) Ri → Rj CxÀªÁ Ci → Cj
(ii) Ri → kRi CxÀªÁ Ci → kCi
(iii) Ri → Ri + kRj CxÀªÁ Ci → Ci + kCj
♦ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ ªÀUÀðªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ AB = BA = I, EgÀÄªÀAvÁzÀgÉ, DUÀ B
ªÀiÁvÀÈPÉ A £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ, EzÀ£ÀÄß A–1 ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ ªÀÄvÀÄÛ A ªÀiÁvÀÈPÉ
B ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ
♦ ªÀUÀð ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄ C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ, CzÀÄ KPÉÊPÀ C£À£ÀåvÁ ªÀiÁvÀÈPÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
* * *
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ 111
CzsÁåAiÀÄ 4
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ (Determinants)
 UÀtv
Â ±
À Á¸ÀçÛzÀ J¯Áè ¸ÀvÁåA±ÀU¼
À Æ
À MAzÀPÆ É ÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢ªÉ ªÀÄvÀÄÛ µÀgv
À ÄÀ Û §zÀÞªÁVªÉ
- ¹.¦. ¹ÖÃ£ïªÉÄmïÓ 
4.1 ¦ÃpPÉ
»A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è £ÁªÀÅUÀ¼ÀÄ PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À ¨ÉÊfPÀ ¸ÀAPÀ®£À, ªÀåªÀPÀ®£À, UÀÄuÁPÁgÀUÀ¼À£ÀÄß
w½zÀÄ PÉÆArgÀÄvÉÛÃªÉ. £ÁªÀÅUÀ¼ÀÄ ¸ÀgÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÉÆÃ±ÀUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è ªÀåPÀÛ ¥Àr¸ÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß
¸ÀºÀ PÀ°wgÀÄvÉÛÃªÉ.
CzÀgÀ CxÀð ¸ÀgÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁzÀ
a 1x + b 1y = c 1
a 2x + b 2y = c 2
a b   x c 
EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß  1 1    =  1  JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 a2 b2   y  c2 
ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ/«±ÉÃµÀªÁzÀ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
(ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ E®è¢gÀ§ºÀÄzÀÄ) PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
(a1 b2 - a2 b1)£ÀÄß §¼À¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¦.J¸ï. ¯Áå¥ÉèÃ¸ï
a1 b1
»AzÉ w½¹zÀAvÉ, ≠ CxÀªÁ a1b2 - a2b1 ≠ 0 DUÀ (1749-1827)
a2 b2
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ.
a b1 
F GvÀÛgÀªÀÅ (a1 b2 - a2 b1), PÉÆÃ±À A =  1  ¤AzÀ ¤gÀÆ¦vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CzÀ£ÀÄß
A£À ¤zsÁðgÀPÀ CxÀªÁ det A J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.  a2 b2 
«eÁÕ£À, vÀAvÀæeÁÕ£À, CxÀð±Á¸ÀÛç, ¸ÁªÀiÁfPÀ CzsÀåAiÀÄ£À EvÁå¢ «µÀAiÀÄUÀ¼À°è ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À

¥ÁvÀæ ªÀÄºÀvÀÛgÀªÁVzÉ.
F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ 3gÀ ±ÉæÃtÂAiÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ,
ºÁUÀÆ CªÀÅUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ ¯ÁWÀªÀ, ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ wæ¨sÀÄdUÀ¼À «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ±ÀUÀ¼À «¯ÉÆÃªÀÄ ZÀgÁAPÀUÀ¼À ¨É¯É PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä C£ÀÄPÀÆ®,
C£Á£ÀÄPÀÆ®UÀ¼À£ÀÄß ºÁUÀÆ JgÀqÀÄ CxÀªÁ ªÀÄÆgÀÄ ZÀgÁAPÀUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
PÉÆÃ±ÀUÀ¼À «¯ÉÆÃªÀÄ (PÉÆÃ±À¥ÀzÀÞw) «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
112 UÀtÂvÀ
4.2 ¤zsÁðgÀPÀ
MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±À (ZËPÀÄ½ ªÀiÁvÀÈPÉ) A = [aij] £À zÀeÉð n DVgÀ°. CzÀPÉÌ ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ ¸ÀASÉå
(£ÉÊd CxÀªÁ PÁ®à¤PÀ)AiÀÄ£ÀÄß PÉÆÃ±ÀzÀ ¤zsÁðgÀPÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. E°è aij AiÀÄÄ, A PÉÆÃ±ÀzÀ°è£À i
CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ j PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
F ºÉÃ½PÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀzÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ (£ÉÊd CxÀªÁ PÁ®à¤PÀ) GvÀà£Àß
ªÁPÀåªÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. M JA§ÄzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀzÀ UÀtªÁVgÀ°. K JA§ÄzÀÄ £ÉÊd CxÀªÁ
PÁ®à¤PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ f : M → K C£ÀÄß f (A) = k, E°è A ∈ M ªÀÄvÀÄÛ
k ∈ K DzÁUÀ f(A)C£ÀÄß PÉÆÃ±ÀA£À ¤zsÁðgÀPÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß |A| CxÀªÁ det A CxÀªÁ
¸ÁAPÉÃwPÀªÁV D JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
a b  a b
A=  PÉ Æ Ã±À ª À £ À Ä ß |A| = = det (A) JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
c d  c d
¸ÀÆZÀ£ÉUÀ¼ÀÄ
(1) |A| C£ÀÄß A £À ¤zsÁðgÀPÀ JAzÀÄ NzÀ¨ÉÃPÉ «£ÀºÀ ªÀiÁqÀÄå®¸ï A JAzÀÄ NzÀ¨ÁgÀzÀÄ.
(2) ZËPÀÄ½ PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
4.2.1 zÀeÉð MAzÀgÀ PÉÆÃ±ÀzÀ ¤zsÁðgÀPÀ

A = [a] F PÉÆÃ±ÀzÀ zÀeÉðAiÀÄÄ MAzÀÄ DVzÉ. CzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ à' DVgÀÄvÀÛzÉ. (CxÀªÁ a ¨É¯ÉUÉ
¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄvÀÛzÉ)
4.2.2 JgÀqÀgÀ zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀ
 a11 a12 
A=   F zÀeÉðAiÀÄÄ 2 × 2 DVzÉ.
 a21 a22 
EzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
a11 a12
det A = |A| = D = = a11a22 − a21a12
a21 a22
2 4
GzÁºÀgÀuÉ 1: gÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
−1 2
2 4
¥ÀjºÁgÀ: = (2) (2) - (4) (-1) = 4 + 4 = 8.
−1 2
x x +1
GzÁºÀgÀuÉ 2: zÀÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x −1 x
x x +1
¥ÀjºÁgÀ: = (x) (x) - (x -1) (x +1) = x2 - (x2 -1) = x2 = x2 +1 = 1
x −1 x
4.2.3 ªÀÄÆgÀgÀ zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀ
ªÀÄÆgÀgÀ zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀgÀ zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÁV ¥ÀjªÀwð¸ÀÄªÀÅzÀÄ. EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
CqÀØ¸Á®Ä (PÀA§¸Á®Ä)UÀ¼À «¸ÀÛgÀuÁ gÀÆ¥ÀªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ªÀÄÆgÀgÀ ±ÉæÃtÂAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä vÀ¯Á ªÀÄÆgÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀAvÉ (R1, R2 ªÀÄvÀÄÛ R3) ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀÄ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼ÀAvÉ
(C1, C2 ªÀÄvÀÄÛ C3) MlÄÖ DgÀÄ ºÀAvÀUÀ½AzÀ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
A = [aij]3 × 3 MAzÀÄ ZËPÀ PÉÆÃ±ÀªÁVgÀ°.
a11 a12 a13

|A| = a21 a22 a23
a31 a32 a33
ªÉÆzÀ®£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä «¸ÀÛj¹zÁUÀ (R1).

ºÀAvÀ 1: R1 ¸Á°£À°è£À a11 ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß (-1)1+1 ¤AzÀ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀ£É CqÀØ¸Á®Ä
ºÁUÀÆ MAzÀ£É PÀA§¸Á®£ÀÄß ©lÄÖ A £À°è£À G½zÀ 2 × 2 ¤zsÁðgÀPÀzÉÆA¢UÉ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
a22 a23
( −1)
1+1
a11
a32 a33
ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉÃ PÀA§¸Á°£À ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß ©lÄÖ A £À°è£À G½zÀ 2 × 2 ¤zsÁðgÀPÀzÉÆA¢UÉ
UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
a21 a23
( −1)
1+ 2
a12
a31 a33
ºÁUÀÆ MAzÀ£É PÀA§¸Á®£ÀÄß ©lÄÖ A £À°è£À G½zÀ 2 × 2 ¤zsÁðgÀPÀzÉÆA¢UÉ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
a21 a22
( −1)1+3 a
13
a31 a32
ºÀAvÀ 4: |A| ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä. MAzÀ£ÉÃ ºÀAvÀ, JgÀqÀ£ÉÃ ºÀAvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ ºÀAvÀUÀ¼À
¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀAPÀ®£À ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ.
a22 a23 a21 a23 a21 a22
+ ( −1) + ( −1)
1+ 2 1+ 3
det A = |A| = (-1)1+1 a11 a12 a13
a32 a33 a31 a33 a31 a32
114 UÀtÂvÀ
CxÀªÁ |A| = a11 (a22 a33 - a32 a23) - a12 (a21 a33 - a31 a23) + a13 (a21 a32 - a31 a22)
= a11 a22 a33 - a11 a32 a23 - a12 a21 a33 + a12 a31 a23 + a13 a21 a32- a13 a31 a22
... (1)
£Á®ÄÌ ºÀAvÀUÀ¼À£ÀÄß MnÖUÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
R2 CqÀØ¸Á®£ÀÄß «¸ÀÛj¹ PÀÆqÀ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

a11 a12 a13
A = a21 a22 a23
a31 a32 a33
JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®Ä «¸ÀÛj¹zÁUÀ.
a12 a13 a11 a13 a11 a12
A = ( −1) + ( −1) + ( −1)
2 +1 2+ 2 2+3
a21 a22 a23
a32 a33 a31 a33 a31 a32
= - a21 (a12 a33 - a32 a13) + a22 (a11 a33 - a31 a13) - a23 (a11 a32 - a31 a12)
|A| = - a21 a12 a33 + a21 a32 a13 + a22 a11 a33 - a22 a31 a13 - a23 a11 a32 + a23 a31 a12
|A| = a11 a22 a33 - a11 a23 a32 - a12 a21 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 - a13 a31 a22
... (2)
ªÉÆzÀ®£ÉÃ PÀA§ ¸Á®£ÀÄß (C1) «¸ÀÛj¹, ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
a11 a12 a13
A = a21 a22 a23
a31 a32 a33
C1 ¤AzÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
a22 a23 a12 a13 a12 a13
A = a11 ( −1) + a21 ( −1) + a31 ( −1)
1+1 2 +1 3+1

a32 a33 a32 a33 a22 a23
= a11 (a22 a33 - a23 a32) - a21 (a12 a33 - a13 a32) + a31 (a12 a23 - a13 a22)
|A| = a11 a22 a33 - a11 a23 a32 - a21 a12 a33 + a21 a13 a32 + a31 a12 a23 - a31 a13 a22
= a11 a22 a33 - a11 a23 a32 - a12 a21 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 -a13 a31 a22
... (3)
ªÉÄÃ°£À (1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) ºÉÃ½PÉUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ |A| ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄvÀÛzÉ. E£ÀÄß
G½¢gÀÄªÀ R3 , C2 ªÀÄvÀÄÛ C3 UÀ¼À£ÀÄß «¸ÀÛj¸ÀÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ |A| ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ
¤ÃªÀÅ ¥ÀjÃQë¸À§ºÀÄzÀÄ.
ºÁUÁV, AiÀiÁªÀÅzÉÃ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß «¸ÀÛj¸ÀÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À

¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rzÀgÀÆ CzÀÄ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ w½AiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
UÀªÀÄ¤¹:
(i) ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÁUÀ, CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§ ¸Á®ÄUÀ¼À°è ºÉZÀÄÑ
¸ÉÆ£ÉßUÀ¼ÀÄ §gÀÄªÀAwzÀÝgÉ, ¸ÀAPÉëÃ¦¸ÀÄ«PÉ ¸ÀÄ®¨sÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
(ii) (i + j) UÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ ¸ÀªÀÄ CxÀªÁ ¨É¸À DVzÀÝgÉ (-1)i + j C£ÀÄß (¸ÀÄ®¨sÀªÁV) PÀæªÀÄªÁV (+1)
CxÀªÁ (-1) JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
2 2 1 1 
=
(iii) A =  ªÄÀvÄÀÛ B   DUÀ A = 2B JAzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀjÃQë¸À§ºÀÄzÀÄ.
4 0 2 0
|A| = 0 – 8 = - 8 ªÀÄvÀÄÛ |B| = 0 - 2 = - 2
|A| = 4(- 2) = (2)2|B| CxÀªÁ |A| = 2n|B|, n = 2 A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À zÀeÉðAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(PÀæªÀÄªÁV A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ 2gÀ zÀeÉðAiÀÄ°èªÉ)
¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀj¹zÁUÀ, A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ n zÀeÉðAiÀÄ PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÁVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ A = kB DzÁUÀ
|A| = kn |B|, n = 1, 2, 3.
1 2 4
GzÁºÀgÀuÉ 3: ∆ = −1 3 0 zÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4 1 0
¥ÀjºÁgÀ: C3 £À°è 2 ¸ÉÆ£ÉßUÀ½ªÉ. C3 PÀA§ ¸Á°£À ªÉÄÃ¯É «¸ÀÛj¹zÁUÀ.
−1 3 1 2 1 2
=
∆ 4 −0 +0 = 4 (–1 – 12) – 0 + 0 = – 52
4 1 4 1 −1 3
0 sin α − cos α
GzÁºÀgÀuÉ 4: ∆ = − sin α 0 sin β zÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
cos α − sin β 0
¥ÀjºÁgÀ: R1 ªÀÄÆ®PÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
0 sin β − sin α sin β − sin α 0
=
∆ 0 − sin α − cos α
− sin β 0 cos α 0 cos α − sin β
= 0 – sin a (0 - sin b cos a) - cos a (sin a sin b - 0)
= sin a sin b cos a - cos a sin a sin b = 0
116 UÀtÂvÀ
3 x 3 2
GzÁºÀgÀuÉ 5: = DzÁUÀ x £À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x 1 4 1
¥ÀjºÁgÀ: 3 - x2 = 3 - 8
x2 = 8
x = ±2 2
C¨sÁå¸À 4.1
PÉ¼ÀV£À ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 4
1.
−5 −1
cos θ − sin θ x2 − x + 1 x −1
2. (i) (ii)
sin θ cos θ x +1 x +1
1 2 
3. A =   DzÀgÉ |2A| = 4 |A| JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
4 2
1 0 1 
4. A = 0 1 2  DzÁUÀ |3A| = 27 |A| JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 
0 0 4 
5. PÉ¼ÀV£À ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À ¨É¯É PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 −1 −2 3 −4 5
(i) 0 0 −1 (ii) 1 1 −2
3 −5 0 2 3 1
0 1 2 2 −1 −2
(iii) −1 0 −3 (vi) 0 2 −1
−2 3 0 3 −5 0
1 1 −2
6. A 2 1 −3 DzÀgÉ |A| ¨É¯É JµÀÄÖ?
=
5 4 −9
7. PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è x £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

2 4 2x 4 2 3 x 3
(i) = (ii) =
5 1 6 x 4 5 2x 5
x 2 6 2
8. = DzÀgÉ x = ?
18 x 18 6
(A) 6 (B) ±6 (C) -6 (D) 0
4.3 ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ

»A¢£À «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀAPÉëÃ¦¸ÀÄªÀÅzÀÄ, CªÀÅUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß
PÀ°wgÀÄvÉÛÃªÉ. F ¨sÁUÀzÀ°è ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß PÀ°vÀÄPÉÆAqÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
¸ÀgÀ½ÃPÀgÀtUÉÆ½¹, PÀA§¸Á®Ä ºÁUÀÆ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À°è ºÉZÀÄÑ ¸ÉÆ£ÉßUÀ¼ÀÄ §gÀÄªÀAvÉ ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
J¯Áè zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ½UÀÆ F UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ C£Àé¬Ä¸ÀÄvÀÛªÉ. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è 3gÀ
zÀeÉðAiÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ½UÉ ¹Ã«ÄvÀUÉÆ½¹zÉÝÃªÉ.
¤zsÁðgÀPÀ 1 : ¤zsÁðgÀPÀzÀ CqÀØ ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀjAzÀ,
¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯É ªÀåvÁå¸ÀUÉÆ¼ÀÄîªÀÅ¢®è.
a1 a2 a3
¸ÁzsÀ£É: ∆ = b1 b2 b3
c1 c2 c3
R1 ªÀÄÆ®PÀ ªÁåPÉÆÃZÀ£ÉUÉÆ½¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
b2 b3 b1 b3 b1 b2
=∆ a1 − a2 + a3
c2 c3 c1 c3 c1 c2
= a1 (b2c3 - b3c2) - a2 (b1c3 - b3c1) + a3 (b1c2 - b2c1)
D zÀ CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä§zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ £ÀªÀÄUÉ.
a1 b1 c1
∆1 =a2 b2 c2
a3 b3 c3
D1 £À°è C1 ªÀÄÆ®PÀ ªÁåPÉÆÃa¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
D1 = a1 (b2 c3 - c2 b3) – a2 (b1 c3 - b3 c1) + a3 (b1 c2 - b2 c1)
D = D1
118 UÀtÂvÀ
UÀªÀÄ¤¹: A MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±À (square matrix) DzÁUÀ

det (A) = det (A'), A' = (transpose of A)
Ri = i £À CqÀØ¸Á®Ä Ci = i £À PÀA§¸Á®Ä ¸ÁAPÉÃwPÀªÁV Ci ↔ Ri JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ªÉÄÃ°£À UÀÄt®PÀëtªÀ£ÀÄß MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ¥ÀjÃQë¸ÉÆÃt.
2 −3 5
GzÁºÀgÀuÉ 6: ∆ = 6 0 4 1£ÉÃ UÀÄt®PÀët ¥ÀjÃQë¹.
1 5 −7
¥ÀjºÁgÀ: R1£À ªÉÄÃ¯É «¸ÀÛj¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
0 4 6 4 6 0
= ∆ 2 − ( −3) +5
5 −7 1 −7 1 5
= 2 (0 - 20) + 3 (-42 -4) + 5 (30 - 0)
= - 40 - 138 + 150 = - 28 ... (1)
DzÀ°è CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ
2 6 1
1
∆ = −3 0 5
5 4 −7
C1 ªÀÄÆ®PÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
0 5 6 1 6 1
= 2 − ( −3) +5
4 −7 4 −7 0 5
= 2 (0 - 20) + 3 (- 42 - 4) + 5 (30 - 0)
= - 40 - 138 + 150 = - 28 ... (2)
(1) ªÀÄvÀÄÛ (2)jAzÀ
D = D 1£ÉÃ UÀÄtzsÀªÀÄð
1
\ ªÉÆzÀ®£É UÀÄt®PÀëtªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸À¯Á¬ÄvÀÄ.

¤zsÁðgÀPÀ 2 : ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CxÀªÁ PÀA§¤UÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä
ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀjAzÀ, ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ -1 jAzÀ UÀÄtÂ¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
a1 a2 a3
¸ÁzsÀ£É: ∆ = b1 b2 b3
c1 c2 c3
R1 ªÀÄÆ®PÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
D = a1 (b2 c3 – b3 c2) – a2 (b1 c3 - b3 c1) + a3 (b1 c2 - b2 c1)
R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 UÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ
c1 c2 c3
D1 = b1 b2 b3
a1 a2 a3
R1 ¤AzÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
D1 = a1 (c2 b3 - b2 c3) - a2 (c1 b3 - c3 b1) + a3 (b2 c1 - b1 c2)
= - [a1 (b2 c3 - b3 c2) - a2 (b1 c3 - b3 c1) + a3 (b1 c2 - b2 c1)]
D1 = -D
EzÉÃ jÃw JgÀqÀÄ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä§zÀ®Ä ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀjAzÀ®Ä ¥ÀjÃQë¸À§ºÀÄzÀÄ.
CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß Ri ↔ Rj PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß

Ci ↔ Cj JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
2 −3 5
GzÁºÀgÀuÉ 7: ∆ = 6 0 4 ¤zsÁðgÀPÀPÉÌ JgÀqÀ£ÉÃ UÀÄtzsÀªÀÄðªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹.
1 5 −7
2 −3 5
¥ÀjºÁgÀ: ∆ = 6 0 4 = -28 (GzÁºÀgÀuÉ 6)
1 5 −7
R2 ªÀÄvÀÄÛ R3 UÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ (R2 ↔ R3)£ÀªÀÄUÉ
2 −3 5
5 −7 1 −7 1 5
=∆1 1 5= −7 2 − ( −3) +5
0 4 6 4 6 0
6 0 4
= 2 (20 - 0) + 3 (4 + 42) + 5 (0 - 30)
= 40 + 138 - 150 = 28
\ D1 = -D
DzÀÝjAzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁUÀ
¤zsÁðgÀPÀªÀÅ -1 jAzÀ UÀÄtÂ¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
120 UÀtÂvÀ
¤zsÁðgÀPÀ 3: ¤zsÁðgÀPÀzÀ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À CxÀªÁ JgÀqÀÄ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À CA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ

DVzÀÝ°è, CAvÀºÀ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ±ÀÆ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£É: ¸ÁªÀiÁ£Àå CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ½gÀÄªÀ (CxÀªÁ PÀA§ ¸Á®Ä)
¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ°è ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ 2£ÉÃ UÀÄt(®PÀët)zÀ ¥ÀæPÁgÀ D£À ¨É¯ÉAiÀÄ°è
aºÉßAiÀÄ°è ªÀåvÁå¸À«gÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ D = - D
CxÀªÁ D = 0
ªÉÄÃ°£À UÀÄtªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸À®Ä PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
3 2 3
GzÁºÀgÀuÉ 8: ∆ = 2 2 3 £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 2 3
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ®£É CqÀØ¸Á°£À ªÀÄÆ®PÀ DªÀ£ÀÄß «¸ÀÛj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
D = 3 (6 - 6) - 2 (6 - 9) + 3 (4 - 6)
= 0 - 2 (-3) + 3 (-2) = 6 - 6 = 0
E°è R1 ªÀÄvÀÄÛ R3UÀ¼À CA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ DVªÉ.
¤zsÁðgÀPÀ 4: ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À J®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ
¸ÀASÉå¬ÄAzÀ UÀÄtÂ¸À®ànÖzÀÝgÉ, ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ D ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ UÀÄtÂ¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
a1 b1 c1
¥ÀjÃPÀëuÉ: ∆ = a2 b2 c2
c1 c2 c3
R1 C£ÀÄß k ¤AzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ §gÀÄªÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ D1 DVgÀ°.
ka1 kb1 kc1
∆1 =a2 b2 c2
a3 b3 c3
R1 ¤AzÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
D1 = ka1 (b2 c3 - b3 c2) - kb1 (a2 c3 - c2 a3) + kc1 (a2 b3 - b2 a3)
= k [a1 (b2 c3 - b3 c2) - b1 (a2 c3 - c2 a3) + c1 (a2 b3 - b2 a3)]
=kD
ka1 kb1 kc1 a1 b1 c1

DzÀÝjAzÀ a2 b2 c2 = k a2 b2 c2
a3 b3 c3 a3 b3 c3
UÀªÀÄ¤¹:
(1) F UÀÄtzsÀªÀÄð¢AzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À°ègÀÄªÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå
CA±ÀªÀ£ÀÄß, PÉÆnÖgÀÄªÀ ¤zsÁðgÀPÀ¢AzÀ ºÉÆgÀUÀqÉUÉ vÉUÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
(2) AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À (CxÀªÁ PÀA§ ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ) CA±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÀÝgÉ
D ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ±ÀÆ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
a1 a2 a3
∆ = b1 b2 b3 = 0 (R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 ¸ÀªÀiÁ£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÉ)
ka1 ka2 ka3
102 18 36
GzÁºÀgÀuÉ 9: 1 3 4 gÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17 3 6
102 18 36 6 (17 ) 6 ( 3) 6 ( 6 ) 17 3 6
¥ÀjºÁgÀ: 1= 3 4 1 =3 4 6=1 3 4 0
17 3 6 17 3 6 17 3 6
(3 ªÀÄvÀÄÛ 4£ÉÃ UÀÄtzsÀªÀÄðUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹zÉ)
¤zsÁðgÀPÀ 5: ¤zsÁðgÀPÀzÀ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À (CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÇ JgÀqÀÄ
CxÀªÁ ºÉaÑ£À CA±ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÀÝgÉ, CAvÀºÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß ¥ÀævÉåÃPÀªÁV JgÀqÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÁV §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
a1 + λ1 a2 + λ 2 a3 + λ 3 a1 a2 a3 λ1 λ 2 λ3
b1 b2 =b3 b1 b2 b3 + b1 b2 b3
c1 c2 c3 c1 c2 c3 c1 c2 c3
a1 + λ1 a2 + λ 2 a3 + λ 3
¥ÀjÃQë¸ÀÄªÀÅzÀÄ: JqÀ§¢ = b1 b2 b3
c1 c2 c3
122 UÀtÂvÀ
ªÁåPÉÆÃa¹zÁUÀ:
D = (a1 + l1) (b2 c3 - c2 b3) - (a2 + l2) (b1 c3 - b3 c1) + (a3 + l3) (b1 c2 - b2 c1)
= a1 (b2 c3 - c2 b3) – a2 (b1 c3 - b3 c1) + a3 (b1 c2 - b2 c1)
+ l1 (b2 c3 – c2 b3) - l2 (b1 c3 - b3 c1) + l3 (b1 c2 - b2 c1)
a1 a2 a3 λ1 λ 2 λ3
= b1 b2 b3 + b1 b2 b3 = §®§¢
c1 c2 c3 c1 c2 c3
EzÉÃ jÃw F UÀÄtªÀ£ÀÄß G½zÀ CqÀØ¸Á®Ä CxÀªÁ PÀA§¸Á®ÄUÀ½UÀÆ C£Àé¬Ä¹ ¥ÀjÃQë¸À§ºÀÄzÀÄ.
a b c
GzÁºÀgÀuÉ 10: a + 2 x b + 2 y c + 2 z =
0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
x y z
a b c a b c a b c
¥ÀjºÁgÀ: a + 2 x b + 2 y c +=2z a b c + 2x 2 y 2z (5£ÉÃ UÀÄtzsÀªÀÄð)
x y z x y z x y z
= 0 + 0 = 0 (3 ªÀÄvÀÄÛ 4£ÉÃ UÀÄtUÀ½AzÀ)
¤zsÁðgÀPÀ 6: MAzÀÄ ¤zsÁðgÀPÀzÀ°è ¨ÉÃgÉÆAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À (PÀA§¸Á°£À) CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀºÀUÀÄtPÀ¢AzÀ
UÀÄtÂ¹, CqÀØ¸Á°£À (PÀA§¸Á®Ä) CA±ÀUÀ¼ÉÆA¢UÉ PÀÆr¹zÁUÀ (§gÀÄªÀªÉÆvÀÛ) ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ°è
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è. Ri → Ri + kRj CxÀªÁ Ci → Ci + k Cj QæAiÉÄUÀ¼À£ÀÄß ¤zsÁðgÀPÀPÉÌ
C¼ÀªÀr¹zÁUÀ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ°è ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
¥ÀjÃQë¸ÀÄªÀÅzÀÄ:
a1 a2 a3 a1 + kc1 a2 + kc2 a3 + kc3
=
∆ b1 =
b2 b3 ªÀÄvÀÄÛ ∆1 b1 b2 b3
c1 c2 c3 c1 c2 c3
a1 a2 a3 kc1 kc2 kc3

=
∆1 b1 b2 b3 + b1 b2 b 3 (5£ÉÃ UÀÄtzsÀªÀÄð)
c1 c2 c3 c1 c2 c3
= D + 0
D = D1 (R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 ¸ÀªÀiÁ£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÉ)
UÀªÀÄ¤¹:
(1) D ¤zsÁðgÀPÀPÉÌ Ri → kRi CxÀªÁ Ci → kCi QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ §A¢gÀÄªÀ
¤zsÁðgÀPÀªÀÅ D1 DzÁUÀ D1 = kD DUÀÄªÀÅzÀÄ.
(2) Ri → Ri + kRj jÃwAiÀÄ MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß QæAiÉÄUÀ½UÉ M¼À¥Àr¸ÀÄªÁUÀ,
CqÀØ¸Á°£À°è (¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ) CA±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀzÀAvÉ JZÀÑjPÉ ªÀ»¸ÀÄªÀÅzÀÄ. EzÉÃ jÃw
PÀA§¸Á°UÀÆ C£Àé¬Ä¸ÀÄvÀÛzÉ.
a a+b a+b+c
GzÁºÀgÀuÉ 11: 2a 3a + 2b 4a + 3b + 2c =a 3 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3a 6a + 3b 10a + 6b + 3c
¥ÀjºÁgÀ: R2 → R2 - 2R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 → R3 - 3R2 QæAiÉÄUÀ¼À£ÀÄß PÉÆnÖgÀÄªÀ ¤zsÁðgÀPÀPÉÌ C¼ÀªÀr¹zÀgÉ,

£ÀªÀÄUÉ.
a a+b a+b+c
= ∆ 0 a 2a + b §gÀÄªÀÅzÀÄ.
0 3a 7 a + 3b
ªÀÄvÉÛ R3 → R3 - 3R2 QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ,
a a ℵb a b c
ℵ 0 ˙ 2 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
0 0 a
C1 ¤AzÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ
a 2a + b
=
∆ a + 0 + 0 = a (a2 - 0) = a (a2) = a3
0 a
GzÁºÀgÀuÉ 12: ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß «¸ÁÛgÀUÉÆ½¸ÀzÉ
x+ y y+z z+x
=
∆ =
z x y 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
1 1 1
¥ÀjºÁgÀ: R1 → R1 + R2 QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß §¼À¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
x+ y+z x+ y+z x+ y+z
∆ = z x y = 0
1 1 1 (R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 ¸ÀªÀiÁ£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÉ)
124 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 13: PÉ¼ÀV£À ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

1 a bc
∆ = 1 b ca
1 c ab
¥ÀjºÁgÀ: R2 → R2 – R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 → R3 – R1, QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ,
1 a bc
∆ 0 b − a c (a − b)
=
0 c − a b (a − c)
(b - a) ªÀÄvÀÄÛ (c - a) UÀ¼ÀÄ R2 ªÀÄvÀÄÛ R3, AiÀÄ°è ¸ÁªÀiÁ£Àå CA±ÀUÀ¼ÁVªÉ.
1 a bc
∆= ( b − a )( c − a ) 0 1 −c
0 1 −b
= (b - a) (c - a) [(- b + c)] (1£ÉÃ PÀA§¸Á°¤AzÀ «¸ÀÛj¹zÉ)
= (a - b) (b - c) (c - a)
b+c a a
GzÁºÀgÀuÉ 14: b c+a b =4abc JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
c c a+b
b+c a a
=
¥ÀjºÁgÀ : ∆ b c+a b
c c a+b
QæAiÉÄ R1 → R1 - R2- R3, G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
0 −2c −2b
=
∆ b c+a b
c c a+b
R1 ªÀÄÆ®PÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
c+a b b b b c+a
=
∆ 0 − ( −2c ) + ( −2b )
c a+b c a+b c c
= 2c (ab + b - bc) - 2b (bc - c - ac)
2 2
= 2abc + 2cb2 – 2bc2 - 2 b2c + 2 bc2 + 2 abc = 4 abc

GzÁºÀgÀuÉ 15: x,y,z UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉAiÀiÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ

x x2 1 + x3
D = y 0 DzÁUÀ 1 + xyz = 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
y 2 1 + y3 =
z z2 1+ z
3
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ x x2 1 + x3
D = y y 2 1 + y3 =
0
z z2 1+ z
3
x x2 1 x x2 x3
= y y2 1 + y y2 y 3 (5£ÉÃ UÀÄt®PÀët)
z z2 1 z z2 z3
1 x x2 1 x x2
= ( −1) 1 y
2
y 2 + xyz 1 y y 2 (C ↔ C ªÀÄvÀÄÛ C ↔ C )
3 2 1 2
1 z z2 1 z z 2
1 x x2 1 x x2
( −1=)
2
1 y y 2 +(1xyz 1 y
+ xyz) y2
1 z z2 1 z z2
1 x x2
= (1 + xyz ) 0 y−x y 2 − x2 (R2 → R2 - R1 ªÀÄvÀÄÛ R3 → R3- R1)
2 2
0 z−x z −x
R2 ¤AzÀ (y - x) ªÀÄvÀÄÛ R3 ¤AzÀ (z - x) ¸ÁªÀiÁ£Àå CA±ÀªÁV ºÉÆgÀvÉUÉzÁUÀ

1 x x2
D = (1 + xyz) (y - x) (z - x) 0 1 y+x
0 1 z+x
= (1 + xyz) (y - x) (z - x) (z - y) (C1 ªÉÄÃ¯É ªÁåPÉÆÃa¹zÁUÀ)
DzÀgÉ D = 0 ªÀÄvÀÄÛ x,y,z UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉAiÀiÁVªÉ x - y ≠ 0, y - z ≠ 0, z - x ≠ 0, \ 1 + xyz = 0
126 UÀtÂvÀ
1+ a 1 1
 1 1 1
GzÁºÀgÀuÉ 16: 1 1 + b 1 = abc 1 + + + = abc + bc + ca + ab .
 a b c
1 1 1+ c
¥ÀjºÁgÀ: R1, R2 ªÀÄvÀÄÛ R3, UÀ½AzÀ PÀæªÀÄªÁV a,b,c UÀ¼À£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£Àå CA±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ ºÉÆgÀvÉUÉzÁUÀ.
1 1 1
+1
a a a
1 1 1
=
(JqÀ §¢) LHS abc +1
b b b
1 1 1
+1
c c c
R1→ R1 + R2 + R3, QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
1 1 1 1 1 1 1 1 1
1+ + + 1+ + + 1+ + +
a b c a b c a b c
1 1 1
=
∆ abc +1
b b b
1 1 1
+1
c c c
1 1 1
 1 1 1 1 1 1
= abc 1 + + +  +1
 a b c b b b
1 1 1
+1
c c c
C2 → C2 - C1, C3 → C3 - C1, C¼ÀªÀr¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
1 0 0
 1 1 1 1
=∆ abc 1 + + +  1 0
 a b c b
1
0 1
c
= abc 1 + 1 + 1 + 1  1(1 − 0 ) 

 
 a b c
 1 1 1
= abc 1 + + + = abc + bc + ca + ab= RHS (§®§¢)
 a b c
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV C1 → C1 - C2 ªÀÄvÀÄÛ C3 → C3 - C2 QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹
£ÀAvÀgÀ C1 → C1 - a C3. §¼À¹ ¥ÀæAiÀÄwß¸À§ºÀÄzÀÄ.
C¨sÁå¸À 4.2
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÁåPÉÆÃZÀ£ÀUÉÆ½¸ÀzÉ («¸ÀÛøvÀUÉÆ½¸ÀzÉ) 1 jAzÀ
7gÀªÀgÉV£À ¯ÉPÀÌUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ ¸Á¢ü¹.
x a x+a a −b b−c c−a
1. y b y + b = 0 2. b − c c − a a − b = 0
z c z+c c−a a −b b−c
2 7 65 1 bc a ( b + c )
3. 3 8 75 = 0 4. 1 ca b ( c + a ) =
0
5 9 86 1 ab c ( a + b )
b+c q+r y+z a p x 0 a −b

5. c + a r + p z+x =2b q y 6.
− a 0 −c =0
a+b p+q x+ y c r z b c 0
−a 2 ab ac
2
7. ba −b 4a 2b 2 c 2
bc =
ca cb −c 2
8 jAzÀ 14gÀ ªÀgÉV£À C¨sÁå¸À ¯ÉPÀÌUÀ¼À£ÀÄß ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ PÉ¼ÀUÉ

PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ ¸Á¢ü¹.
1 a a2
2
8. (i) 1 b b =( a − b )( b − c )( c − a )
1 c c2
128 UÀtÂvÀ
1 1 1
(ii) a b c = ( a − b )( b − c )( c − a )( a + b + c )
3 3 3
a b c
2
x x yz
9. y y 2
zx = ( x − y )( y − z )( z − x )( xy + yz + zx )
2
z z xy
x + 4 2x 2x
10. (i) 2 x x + 4 2 x =( 5 x + 4 )( 4 − x )
2
2x 2x x + 4
y+k y y
(ii)
y y+k y =k 2 (3 y + k )
y y y+k
a −b−c 2a 2a
(a + b + c)
3
11. (i) 2b b−c−a 2b =
2c 2c c −a −b
x + y + 2z x y
= 2( x + y + z)
3
(ii) z y + z + 2x y
z x z + x + 2y
1 x x2
12. x 2 1 x= (1 − x ) 3 2
x x2 1
1 + a 2 − b2 2ab −2b
( )
3
13. 2ab 1− a + b 2 2
2a = 1 + a 2 + b2
2b −2a 1 − a 2 − b2
a2 + 1 ab ac
14. ab
2
b +1 bc =1 + a 2 + b 2 + c 2
ca cb c2 + 1
15 ªÀÄvÀÄÛ 16£ÉÃ ¯ÉPÀÌzÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr.

15. A MAzÀÄ 3gÀ zÀeÉðAiÀÄ ZËPÀ PÉÆÃ±ÀªÁzÀgÉ |kA|£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ __________ .
(A) k1|A| (B) k2|A| (C) k3|A| (D) 3k|A|
16. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀ ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ.
(A) ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
(B) ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
(C) ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ZËPÀPÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
(D) AiÀiÁªÀÅzÀÆ C®è.
4.4 wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® («¹ÛÃtð)

»A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß w½zÀÄPÉÆArgÀÄvÉÛÃªÉ. (x1, y1), (x2, y2) ªÀÄvÀÄÛ (x3, y3),
UÀ¼ÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ ªÀÄÆgÀÄ ±ÀÈAUÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁVzÀÄÝ,
1
wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtð = [x1(y2-y3) + x2 (y3-y1) + x3 (y1-y2)]. DUÀÄvÀÛzÉ. F ºÉÃ½PÉAiÀÄ£ÀÄß
2
¤zsÁðgÀPÀzÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ªÀåPÀÛ ¥Àr¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
x1 y1 1
1
∆ = 2 x2 y2 1 ... (1)
x3 y3 1
UÀªÀÄ¤¹:
(1) «¹ÛÃtðªÀÅ zsÀ£À ¥ÀjªÀiÁtªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÁªÀÅUÀ¼ÀÆ AiÀiÁªÁUÀ®Æ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
zsÀ£ÁvÀäPÀ ¨É¯É (absolute) JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
(2) «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ, ¤zsÁðgÀPÀzÀ zsÀ£À ªÀÄvÀÄÛ IÄt ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
(3) KPÀgÉÃSÁvÀäPÀ (¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁvÀäPÀ) ©AzÀÄUÀ½AzÀ GAmÁzÀ wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtðªÀÅ
¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 17: MAzÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ ±ÀÈAUÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ (3, 8), (- 4, 2) ªÀÄvÀÄÛ (5, 1). DzÁUÀ CzÀgÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 8 1
¥ÀjºÁgÀ: wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ ¥sÀ® = ∆= 1
−4 2 1
2
5 1 1
1
= 3 ( 2 − 1) − 8 ( −4 − 5 ) + 1( −4 − 10 ) 
2
1 61
= ( 3 + 72 − 14 ) =
2 2
130 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 18: A(1, 3) ªÀÄvÀÄÛ B (0, 0) UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ AB ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À «zsÁ£À¢AzÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj. ªÀÄvÀÄÛ D(k, 0) ±ÀÈAUÀ«gÀÄªÀ DABD£À «¹ÛÃtð 3ZÀzÀgÀ
ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁzÀgÉ, k £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: AB gÉÃSÉAiÀÄ°è P(x, y) AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀ°.
ABP wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ ¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ (KPÉ)?
0 0 1
1
1 3 1=0
2
x y 1
1
(y – 3x) = 0 CxÀªÁ y = 3x
2
EzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ AB ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.
DABDzÀ «¹ÛÃtð = 3 ZÀzÀgÀ ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
EzÀjAzÀ −3k = ±3
2
CAzÀgÉ k = ± 2
C¨sÁå¸À 4.3
1. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ½AzÀ GAmÁzÀ wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) (1, 0), (6, 0), (4, 3) (ii) (2, 7), (1, 1), (10, 8)
(iii) (–2, –3), (3, 2), (–1, –8)
2. A (a, b + c), B (b, c + a), C (c, a + b) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀgÉÃSÁvÀäPÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. MAzÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtðªÀÅ 4 ZÀzÀgÀªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ PÉ¼ÀV£À ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼À°è£À k £À
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) (k, 0), (4, 0), (0, 2) (ii) (–2, 0), (0, 4), (0, k)
4. (i) (1, 2) ªÀÄvÀÄÛ (3, 6) ©AzÀÄUÀ½AzÀ GAmÁzÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(ii) ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ (3, 1) ªÀÄvÀÄÛ (9, 3) ©AzÀÄUÀ½AzÀ GAmÁzÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. (2, –6), (5, 4) ªÀÄvÀÄÛ (k 4) ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ ¥sÀ®ªÀÅ 35
ZÀ.ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁzÀgÉ, k £À ¨É¯É
(A) 12 (B) –2 (C) –12, –2 (D) 12, –2
4.5 ¯ÁWÀªU
À ¼
À ÄÀ CxÀªÀ ¸ÀºU
À ÄÀ tPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥Àªv
À ð À ÄÀ (Minors and Cofactors)
À £ÀU¼
F «¨sÁUÀzÀ°è ¯ÁWÀªÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹, ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß «¸ÀÛj¸ÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß
C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
ªÁåSÉå 1. ¤zsÁðgÀPÀ°è aij £À ¯ÁWÀªÀªÀÅ i £À CqÀØ¸Á®Ä, j £À PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹
G½¢gÀÄªÀ G¥ÀPÉÆÃ±ÀzÀ ¤zsÁðgÀPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. aij £À ¯ÁWÀªÀªÀ£ÀÄß Mij JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
n¥ÀàtÂ : ¤zsÁðgÀPÀzÀ zÀeÉð n(n ≥ 2) DVzÁÝUÀ, ¯ÁWÀªÀªÀÅ (n – 1). zÀeÉð ¤zsÁðgÀPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
1 2 3
GzÁºÀgÀuÉ 19: ∆ = 4 5 6 £À°è 6gÀ ¯ÁWÀªÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7 8 9
¥ÀjºÁgÀ: CAQ 6, JgÀqÀ£É CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ PÀA§¸Á°£À°èzÉ.
1 2
CzÀgÀ ¯ÁWÀªÀªÀÅ M 23 = =
88 − 44 =
−6
7 8
(R2 ªÀÄvÀÄÛ C3 ºÉÆgÀvÀÄ ¥Àr¹zÀ ¤zsÁðgÀPÀªÁVzÉ)
ªÁåSÉå. aij £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀªÀ£ÀÄß Aij JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
CzÀÄ Aij = (–1)i + j Mij, E°è Mij JA§ÄzÀÄ aij AiÀÄ ¯ÁWÀªÀªÁVzÉ.
1 −2
GzÁºÀgÀuÉ 20: F ¤zsÁðgÀPÀzÀ°è ¯ÁWÀªÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4 3
¥ÀjºÁgÀ: aij £À ¯ÁWÀªÀªÀÅ Mij DVgÀ°

a11 = 1. DzÀÝjAzÀ M11 = a11 £À ¯ÁWÀªÀ = 3
M12 = a12 £À ¯ÁWÀªÀ = 4
M21 = a21 £À ¯ÁWÀªÀ = –2
M22 = a22 £À ¯ÁWÀªÀ = 1
(FUÀ aij £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀÀ Aij DVgÀ°)
FUÀ aij £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀÀ Aij DVgÀ°
A11 = (–1)1 + 1 M11 = (–1)2 (3) = 3
A12 = (–1)1 + 2 M12 = (–1)3 (4) = – 4
A21 = (–1)2 + 1 M21 = (–1)3 (–2) = 2
A22 = (–1)2 + 2 M22 = (–1)4 (1) = 1
132 UÀtÂvÀ
a11 a12 a13

GzÁºÀgÀuÉ 21: ¤zsÁðgÀPÀ ∆ = a21 a22 a23 £À°è a11, a21 ¯ÁWÀªÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj a31 a32 a33
¥ÀjºÁgÀ: ¯ÁWÀªÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À ªÁåSÉåUÀ½AzÀ, £ÀªÀÄUÉ

a22 a23
a11 £À ¯ÁWÀªÀ M11 = = a22 a33 − a23 a32
a32 a33
a11 £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£À A11 = (–1)1+1 M11 = a22 a33 – a23 a32

a12 a13
a21 £À ¯ÁWÀªÀ M21 = = a12 a33 − a13 a32
a32 a23
a21 £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£À = A21 = (–1)2+1 M21 = (–1) (a12 a33 – a13 a32)
= – a12 a33 + a13 a32
UÀªÀÄ¤¹: GzÁºÀgÀuÉ 21gÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß R1 ªÀÄÆ®PÀ «¸ÀÛj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
a22 a23 a21 a23 a21 a22
∆ = ( −1) + ( −1) a12 + ( −1) a13
1+1 1+ 2 1+ 3
a11
a32 a33 a31 a33 a31 a32

= a11 A11 + a12 A12 + a13 A13, E°è Aij UÀ¼ÀÄ aij ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼ÁVªÉ
= R1 £À°è£À CA±ÀUÀ¼À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÉ
EzÉÃ jÃw ¤zsÁðgÀPÀ D zÀ ¨É¯É PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä R2, R3, C1, C2 ªÀÄvÀÄÛ C3 UÀ¼À
5 «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¸ÀÄªÀÅzÀÄ DzÀÝjAzÀ D = AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ CqÀØ¸Á®Ä (PÀA§¸Á®Ä)UÀ¼À
¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÉ.
MAzÀÄ CqÀØ¸Á®Ä (CxÀªÀ PÀA§¸Á®Ä)UÀ¼À, CA±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÉUÀ¼À

UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ ±ÀÆ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ D = a11 A21 + a12 A22 + a13 A23
a12 a13 1+ 2 a11 a13 1+ 3 a11 a12
= a11 ( −1) + a12 ( −1) + a13 ( −1)
1+1
a32 a33 a31 a33 a31 a32
a11 a12 a13

= a11 a12=a13 0 (∵ R1 ≈ R 2 )
a31 a32 a33
EzÉÃ jÃw ¨ÉÃgÉ CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À°è ¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
2 −3 5
GzÁºÀgÀuÉ 22 : ¤zsÁðgÀPÀ = 6 0 4 zÀ ¯ÁWÀªÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ
»r¬Äj. 1 5 −7
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ
0 4
M11 = =
0 − 20 =
−20; A11 = (–1)1+1 (–20) = –20
5 −7
6 4
M12 = =−42 − 4 =−46; A12 = (–1)1+2 (– 46) = 46
1 −7
6 0
M13 = 30 − 0 = 30; A13 = (–1)1+3 (30) = 30
1 5
−3 5
M 21 =
21 − 25 =
−4; A21 = (–1)2+1 (– 4) = 4
5 −7
2 5
M 22 = =−14 − 5 =−19; A22 = (–1)2+2 (– 19) = – 19
1 −7
2 −3
M 23 = = 10 + 3 = 13; A23 = (–1)2+3 (13) = – 13
1 5
−3 5
M 31 = =−12 − 0 =−12 ; A31 = (–1)3+1 (– 12) = – 12
0 4
2 5
M 32 = =
8 − 30 =
−22; A32 = (–1)3+2 (– 28) = 22
6 4
2 −3
ªÀÄvÀÄÛ M 33 = =0 + 18 =18; A33 = (–1)3+3 (18) = 18
6 0
FUÀ a11 = 2, a12 = -3, a13 = 5; A31 = -12, A32 = 22, A33 = 18
DzÀÝjAzÀ a11 A31 + a12 A32 + a13 A33
= 2 (–12) + (–3) (22) + 5 (18) = –24 – 66 + 90 = 0
134 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 4.4
F PÉ¼ÀV£À ¤zsÁðgÀPÀUÀ½UÉ ¯ÁWÀªÀ (¸ÀºÀUÀÄtPÀ) ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£À PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 −4 a c
1. (i) (ii)
0 3 b d
1 0 0 1 0 4
2. (i) 0 1 0 (ii) 3 5 −1
0 0 1 0 1 2
3. JgÀqÀ£ÉÃ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ, F ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß

5 3 8
PÀAqÀÄ»r¬Äj. ∆ = 2 0 1
1 2 3 1 x yz
4. ªÀÄÆgÀ£ÉÃ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ½AzÀ ∆ = 1 y zx ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
a11 a12 a13 1 z xy
5. ∆ = a21 a22 a23 ªÀÄvÀÄÛ Aij AiÀÄÄ aij , £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀªÁzÁUÀ ¤zsÁðgÀPÀ D £À

a31 a32 a33
¨É¯ÉAiÀÄÄ __________ .
(A) a11 A31+ a12 A32 + a13 A33 (B) a11 A11+ a12 A21 + a13 A31
(C) a21 A11+ a22 A12 + a23 A13 (D) a11 A11+ a21 A21 + a31 A31
4.6 ¸ÀAUÀvPÀ Æ æ ¯ÉÆÃªÀÄ (Adjoint and Inverse of a Matrix)

É Ã±À ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ±ÀzÀ ¥Àw
»A¢£À ¨sÁUÀzÀ°è PÉÆÃ±ÀzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁrgÀÄvÉÛÃªÉ F ¨sÁUÀzÀ°è PÉÆÃ±ÀzÀ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ EgÀÄ«PÉUÉ ¨ÉÃPÁzÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß C¨sÁå¸ÀªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. PÉÆÃ±ÀzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ A-1 £ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ªÉÆzÀ®Ä ¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸ÉÆÃt.
4.6.1 ¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±À
ªÁåSÉå 3. A = [aij]n×n MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±ÀªÁVgÀ° [Aij]n×n Aij AiÀÄÄ aij £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
[Aij ]CzÀ®Ä§zÀ®Ä PÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß [A] £À ¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±À J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. CzÀ£ÀÄß adj A ¤AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 a11 a12 a13 
 
A =  a21 a22 a23 
 
 a31 a32 a33 
 A11 A12 A13   A11 A 21 A 31 

   
DUÀ =
adj A = A 21 A 22 A 23   A12 A 22 A 32 
   
 A 31 A 32 A 33   A13 A 23 A 33 
2 3
GzÁºÀgÀuÉ 23: A =   DzÀgÉ adj A AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj
1 4 
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ A11 = 4, A12 = -1, A21 = -3, A22 = 2
 A11 A 21   4 −3
adj A=  =
 A12 A 22   −1 2 
a11 ªÀÄvÀÄÛ a22 UÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁr, a12 ªÀÄvÀÄÛ a21UÀ¼À aºÉßUÀ¼À£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ adj A
zÉÆgÀPÀÄvÀÛzÉ.
aºÉß§zÀ¯ÁªÀuÉ CzÀ®Ä§zÀ®Ä
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 : A MAzÀÄ n zÀeÉðAiÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÝgÉ.
E°è A(adj A) = (adj A) A = |A| DUÀÄªÀÅzÀÄ, E°è I JA§ÄzÀÄ KPÀªÀiÁ£ÀPÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
 a11 a12 a13   A11 A 21 A 31 
   
¸ÁzsÀ£É: A=  a21 a22 a23  DUÀ A=  A12 A 22 A 32 
   
 a31 a32 a33   A13 A 23 A 33 
A 0 0 1 0 0 
  0 1 0  A I
A ( adjA )  0=
= A 0 A =
 
 0 0 A  0 0 1 
EzÉÃ jÃw (adj A) A = |A| I JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.

DzÀÝjAzÀ A(adj A) = (adj A) A = |A| I J£ÀÄßªÀÅzÀÄ ¹zÀÞªÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
ªÁåSÉå 4. A MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ |A| ≠ 0 DVzÀÝgÉ CAvÀºÀ PÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß
ªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ (singular matrix).
1 2  1 2
GzÁºÀgÀuÉ A =  À A = 0 DzÀÝjAzÀ A MAzÀÄ ªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
 DVzÁÝU=
4 8 4 8
136 UÀtÂvÀ
ªÁåSÉå 5. A MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ |A| ≠ 0 DVzÀÝgÉ CAvÀºÀ PÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß

CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. (non singular matrix).
1 2  1 2 
A =  DUÀ A =  =4 − 6 =−2 ≠ 0
3 4  3 4 
DzÀÝjAzÀ A MAzÀÄ C¥ÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2 : A ªÀÄvÀÄÛ BUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ, AB ªÀÄvÀÄÛ BAUÀ¼ÀÆ
¸ÀºÀ CzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 3 : AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÉÆÃ±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞzÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ, CªÀÅUÀ¼À ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞPÉÌ
¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄªÀÅzÀÄ. CAzÀgÉ |AB| = |A| |B| A ªÀÄvÀÄÛ BUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ zÀeÉðAiÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÁVzÉ.
A 0 0
 
UÀªÀÄ¤¹: £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ (adj A) A = |A| I =  0 A 0  , |A| ≠ 0
0 0 A 

JgÀqÀÆ §¢UÀ¼À°èAiÀÄÆ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
A 0 0
|adj A| |A| = 0 A 0
0 0 A
1 0 0
|adj A| |A| = |A|3 0 1 0 (KPÉ?)
0 0 1
|adj A| |A| = |A|3 (1)
|adj A| = |A|2
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV A MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ zÀeÉðAiÀÄÄ n DVgÀ°. DUÀ |adj A| = |A|n - 1.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 4 : A MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ CzÀ£ÀÄß vÀ¯ÉPÉ¼ÀUÀÄ ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÁzÀgÉ A MAzÀÄ
CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£É A MAzÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ zÀeÉðAiÀÄÄ n DVgÀ°. ªÀÄvÀÄÛ I MAzÀÄ n zÀeÉðAiÀÄ
KPÀªÀiÁ£À PÉÆÃ±ÀªÁV° DUÀ n zÀeÉðAiÀÄ MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±À BAiÀÄÄ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ AB = BA = I
DUÀÄªÀÅzÀÄ.
FUÀ AB = I. DzÀÝjAzÀ |AB| = |I| CxÀªÁ |A| |B| = 1 ( |I| =1, |AB| = |A| |B|)
|A| ≠ 0. DzÀÝjAzÀ A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀPÉÆÃ±ÀªÁVzÉ.
«¯ÉÆÃªÀÄªÁV,
A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVgÀ°. DUÀ |A| ≠ 0
FUÀ A (adj A) = (adj A) A = |A| I (¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1)

 1   1 
CxÀªÁ A=
 adjA  = adj A  A I
|A|  | A | 
1
CxÀªÁ AB = BA = I E°è B = adj A
A
1
A ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ DVzÉ ªÀÄvÀÄÛ A-1 = A adjA
1 3 3
 
GzÁºÀgÀuÉ 24: A = 1 4 3  DzÁUÀ A(adj A) = |A| I JAzÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃr ªÀÄvÀÄÛ A-1 C£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj. 1 3 4 

¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ |A| = 1 (16 - 9) -3 (4 - 3) + 3 (3 - 4) = 1 ≠ 0

FUÀ A11 = 7, A12 = -1, A13 = –3, A21 = –3,
A22 = 1, A23 = 0, A31 = –3, A32 = 0, A33 = 1
 7 −3 −3
 
DzÀÝjAzÀ adj A =  −1 1 0 
 −1 0 1 

1 3 3   7 −3 −3
FUÀ A(adj A) = 1 4 
3   −1 1 0 

1 3 4   −1 0 1 

7 − 3 − 3 −3 + 3 + 0 −3 + 0 + 3 
= 7 − 4 − 3 −3 + 4 + 0 −3 + 0 + 3 
 
7 − 3 − 4 −3 + 3 + 0 −3 + 0 + 4 

1 0 0  1 0 0 
   
= 0 1 0
= (1=
) 0 1 0  | A |.I
0 0 1  0 0 1 
   
 7 −3 −3  7 −3 −3
1 1
−1 1 0  = −1 1 0 
−1
A = adj A =
|A| 1  
 −1 0 1   −1 0 1 
138 UÀtÂvÀ
2 3 1 −2 
=
GzÁºÀ gÀuÉ 25: A =  ªÀÄvÄÀÛ B  −1 (AB)-1 = B-1A-1. JAzÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃr.
1 −4   3 
 2 3   1 −2   −1 5 
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ AB =   = 
1 −4   −1 3   5 −14 
DzÀgÉ |AB| = -11 ≠ 0, DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ (AB)-1 £ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
( AB )−1 = 1 adj ( AB ) =1  −14 −5 1 14 5

−  =
| AB | 11  −5 −1 11  5 1 
ªÀÄÄAzÉ |A| = -11 ≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ |B| = 1 ≠ 0.
DzÀÝjAzÀ A-1 ªÀÄvÀÄÛ B-1 UÀ¼ÀÄ C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
A −1 = 1  −4 −3 −1 3 2 
−   ,B =
 
11  −1 2  1 1 
1 3 2   −4 −3 1  −14 −5 1 14 5
DzÀÝjAzÀ B−1A −1 =−   =
−  =  
11 1 1   −1 2  11  −5 −1 11  5 1 
ªÀÄÄAzÉ (AB)-1 = B-1 A-1 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
2 3
GzÁºÀgÀuÉ 26: A =   ZËPÀÄ½ PÉÆÃ±ÀªÀÅ A - 4A + I = O ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß vÀÈ¦Û
2
 1 2 
UÉÆ½¸ÀÄªÀÅzÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. E°è I JA§ÄzÀÄ 2 × 2 zÀeÉðAiÀÄ KPÀªÀiÁ£À PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ
0 JA§ÄzÀÄ 2 × 2 zÀeÉðAiÀÄ ±ÀÆ£Àå PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ. F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ A AiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 2 3   2 3 7 12 
A 2 A.A
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ = =   =   
 1 2   1 3  4 7 
2 7 12  8 12  1 0  0 0 
DzÀÝjAzÀ A − 4A= +I  − + =   =  0
 4 7   4 8  0 1  0 0 
FUÀ A2 - 4A + I = O
DzÀÝjAzÀ AA - 4A = - I CxÀªÁ A A (A-1) - 4 AA-1 = - IA-1

(A-1 ¤AzÀ ¥ÀæwÃ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß UÀÄtÂ¹zÁUÀ) ( |A| ≠ 0)
CxÀªÁ A (A A-1) - 4I = - A-1
CxÀªÁ AI - 4I = - A–1
 4 0   2 3   2 −3
CxÀªÁ A −1 = 4I − A =  − =  
 0 4  1 2   −1 2 
 2 −3
 −1 2 
C¨sÁå¸À 4.5
F PÉ¼ÀV£À 1 ªÀÄvÀÄÛ 2 ¥Àæ±ÉßUÀ¼À°è£À PÉÆÃ±ÀUÀ½UÉ ¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß (adj) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 1 −1 2 
1 2 
1.   2.  2 3 5 
 
3 4   −2 0 1 
F PÉ¼ÀV£À 3 ªÀÄvÀÄÛ 4 ¥Àæ±ÉßUÀ¼À°è£À PÉÆÃ±ÀUÀ½UÉ A (adj A) = (adj A) A = |A| I JAzÀÄ vÁ¼É
£ÉÆÃr.
1 −1 2 
2 3 
3.   4. 3 0 −2 
 −4 −6  1 0 3 
F PÉ¼ÀV£À 5 jAzÀ 11 gÀªÀgÉV£À ¯ÉPÀÌUÀ½UÉ CªÀÅUÀ¼À ¸ÀAUÀvÀPÉÆÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß (CªÀÅUÀ½zÀÝ°è) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 2 3 
 2 −2   −1 5   
5.   6.   7. 0 2 4 
4 3   −3 2  0 0 5 
1 0 0  2 1 3 1 −1 2 
8. 3 3 
0  9.  4 −1 0  10. 0 2 −3
    
5 2 1  −7 2 1   3 −2 4 
1 0 0 
11. 0 cos α sin α 

0 sin α − cos α 
12. A =
3 7  6 8  DzÁUÀ (AB)-1 = B-1 A-1. JAzÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃr.
=  ªÄ
À vÄ
À Û B  
2 5 7 9 
 3 1
13. A =   DzÁUÀ A2 - 5A + 7I = O JAzÀÄ vÉÆÃj¹. CzÀjAzÀ A-1 C£ÀÄß
 −1 2 
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 2 
14. A =   §¼À¹PÉÆAqÀÄ A2 + aA + bI = O ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À£ÀÄß
1 1 
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
140 UÀtÂvÀ
1 1 1 
 
=
15. A 1 2 −3 §¼À¹PÉÆAqÀÄ A3 - 6A2 + 5A + 11I = 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 2 −1 3 
EzÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ A-1 C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 2 −1 1 
16. A =  −1 2 −1 G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ A3 - 6A2 + 9A - 4I = O JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 
 1 −1 2 
EzÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ A-1 C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17. A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ 3 × 3 zÀeÉðAiÀÄ ZËPÀÄ½ PÉÆÃ±ÀªÁVzÁÝUÀ, |adjA| = ?
(A) |A | (B) |A |2 (C) |A |3 (D) 3|A |

18. A MAzÀÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ zÀeÉðAiÀÄÄ 2 × 2 DzÁUÀ det(A-1) = ?
1
(A) det (B) (C) 1 (D) 0
det ( A )
4.7 ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ±ÀUÀ¼À D£ÀéAiÀÄPÀUÀ¼ÀÄ
F ¨sÁUÀzÀ°è PÉÆÃ±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ, JgÀqÀÄ CxÀªÁ ªÀÄÆgÀÄ
ZÀgÀ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆAqÀ KPÀgÉÃSÁvÀäPÀ (¸ÀgÀ¼À) ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸ÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À
¹ÜgÀvÉ ªÀÄvÀÄÛ C¹ÜgÀvÉAiÀÄ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ MAzÀÄ CxÀªÁ ºÉaÑ£À ¥ÀjºÁgÀ (Consistent System) UÀ½zÀÝ°è CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
¹ÜgÀvÉ (Consistency) ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼É£ÀÄßvÉÛÃªÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ
E®è¢zÀÝ°è CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß C¹ÜgÀvÉ (Inconsistent) EgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼É£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
F ¨sÁUÀzÀ°è ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹gÀÄvÉÛÃªÉ.

4.7.1 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ PÉÆÃ±ÀzÀ «zsÁ£À¢AzÀ ¸ÀgÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁvÀäPÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÉÆÃ±ÀUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è ªÀåPÀÛ¥Àr¹ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
©r¸À®Ä PÉÆÃ±ÀzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2 DVgÀ°
a3 x + b3 y + c3 z = d3
 a1 b1 c1  x  d1 
   
A =a2 b2 c2  , X=  y  ªÄÀvÄÀÛ B d2 
   z   
 a3 b3 c3   d3 
MmÁÖgÉ AX = B,
 a1 b1 c1   x   d1 
   y  = d 
 a b2 c2 
2    2
   
 a3 b3 c3   z   d3 
¨sÁUÀ 1 : A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁzÁUÀ A-1 EgÀÄvÀÛzÉ.
AX = B
A-1 (AX) = A-1 B (»A¨sÁUÀzÀ UÀÄuÁPÁgÀ¢AzÀ)
(A-1A) X = A-1 B (¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ)
I X = A-1 B
X = A-1 B
F «zsÁ£À¢AzÀ x, y, z UÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F «zsÁ£ÀzÀ°è A-1 C£ÀÄß
§¼À¹PÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. F «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß PÉÆÃ±À ¥ÀzÀÞw J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
¨sÁUÀ 2 : A MAzÀÄ ªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÀÝgÉ |A| = 0
E°è (adj A) B AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
MAzÀÄ ªÉÃ¼É (adj A) B ≠ 0, (0 ±ÀÆ£ÀåPÉÆÃ±À)ªÁzÀ°è ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀ zÉÆgÀPÀÄªÀÅ¢®è
DUÀ F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß C¹ÜgÀvÉ¬ÄgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
MAzÀÄ ªÉÃ¼É DUÀ (adj A) B = 0, DzÁUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¹ÜgÀvÉ CxÀªÁ C¹ÜgÀvÉ ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁVzÀÄÝ, C°è ÇÀASÁåvÀ GvÀÛgÀUÀ½gÀ§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ ¥ÀjºÁgÀUÀ½®è¢gÀ§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 27: ¸À«ÄÃPÀgÀt ©r¹.

2x + 5y = 1
3x + 2y = 7
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß AX = B, gÀÆ¥ÀzÀ°è §gÉAiÉÆÃt.
2 5 x 1 
= DUÀ A =  ,X  =  ªÀÄvÄÀÛ B  
3 2  y 7 
|A| = -11 ≠ 0, JA§ÄzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ DzÀÝjAzÀ ¥ÀjºÁgÀ«gÀÄvÀÛzÉ.
1  2 −5
A −1 = −
11  −3 2 
1  2 −5 1 
X = A −1B = −
11  −3 2  7 

142 UÀtÂvÀ
x 1  −33  3 
 y =
−  =
11  11   −1
 
x = 3, y = - 1
GzÁºÀgÀuÉ 28: PÉÆÃ±À «zsÁ£À¢AzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹.
3x – 2y + 3z = 8
2x + y - z = 1
4x – 3y + 2z = 4
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß AX = B JAzÀÄ §gÉzÁUÀ
 3 −2 3   x 8 
= A  2 1 −1 , X =  y  ªÄÀvÀÄÛ B = 1  DUÀÄªÀÅzÀÄ.
   
 4 −3 2   z   4 
|A| = 3 (2 - 3) + 2(4 + 4) + 3 (- 6 - 4) = - 17 ≠ 0
A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁVzÉ, ºÁUÁV CzÀgÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
A11 = -1, A12 = - 8, A13 = -10
A21 = -5, A22 = - 6, A23 = 1
A31 = -1, A32 = 9, A33 = 7
 −1 −5 −1
1 
−  −8 −6 9 
−1
\ A =
17
 −10 1 7 
 −1 −5 −1 8 
1 
−  −8 −6 9  1 
−1
DzÀÝjAzÀ X=
A B=
17
 −10 1 7   4 
 x  −17  1 
  1 
 y  = −  −34  = 2
 
17
 z   −51  3 
DzÀÝjAzÀ x = 1, y = 2 ªÀÄvÀÄÛ z = 3.
GzÁºÀgÀuÉ 29: AiÀiÁªÀÅzÉÆÃ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ 6 DVzÉ. ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß 3 jAzÀ
UÀÄtÂ¹ CzÀ£ÀÄß JgÀqÀ£É ¸ÀASÉåUÉ PÀÆr¹zÀgÉ ªÉÆvÀÛ 11 DUÀÄvÀÛzÉ. ªÉÆzÀ®£É ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£É ¸ÀASÉåUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÀÅ JgÀqÀ£É ¸ÀASÉåAiÀÄ JgÀqÀgÀ¶ÖzÉ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ¤gÀÆ¦¹. D ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß
PÉÆÃ±À «zsÁ£À¢AzÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x, y ªÀÄvÀÄÛ z UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV MAzÀÄ, JgÀqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ°. PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ.
x + y + z = 6
y + 3z = 11
x + z = 2y CxÀªÁ x - 2y + z = 0
ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß AX = B, JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¹zÁUÀ
1 1 1 x 6
= 
A 0 = 
1 3 , X =  y  ªÄÀvÄÀÛ B 11

1 2 1  z   0 
A = 1 (1+ 6) – (0 – 3)+ (0 –1) = 9 ≠ 0 .
A11 = 1 (1 + 6) = 7, A12 = - (0 - 3) = 3, A13 = - 1
A21 = - (1 + 2) = - 3, A22 = 0, A23 = - (- 2 - 1) = 3
A31 = (3 - 1) = 2, A32 = - (3 - 0) = - 3, A33 = (1 - 0) = 1
 7 −3 2 
DzÀÝjAzÀ adj A  3 0 −3
=
 −1 3 1 
 7 −3 2 
1 1
adj ( A ) 3 0 −3
−1
=
A =
|A| 9
 −1 3 1 
X = A-1 B
 7 −3 2   6 
1
= X  3 0 −3 11
9
 −1 3 1   0 
 x  42 − 33 + 0  9 1 
=  1  1  2
 y  9  18 + 0 + 0=  9 18 =   
 z   −6 + 33 + 0   27   3 
x = 1, y = 2, z = 3
D ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3 DVªÉ.
144 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 4.6
F PÉ¼ÀV£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¹ÜgÀvÉ ºÉÆA¢ªÉAiÉÆÃ E®èªÉÇÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
1. x + 2y = 2 2. 2x - y = 5 3. x + 3y = 5
2x + 3y = 3 x + y = 4 2x + 6y = 8
4. x + y + z = 1 5. 3x - y - 2z = 2 6. 5x - y + 4z = 5
2x + 3y + 2z = 2 2y - z = -1 2x + 3y + 5z = 2
ax + ay + 2az = 4 3x - 5y = 3 5x - 2y + 6z = -1
F PÉ¼ÀV£À 7 jAzÀ 14gÀªÀgÉV£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÉÆÃ±À «zsÁ£À¢AzÀ ©r¹.
7. 5x + 2y = 4 8. 2x – y = –2 9. 4x – 3y = 3
7x + 3y = 5 3x + 4y = 3 3x – 5y = 7
10. 5x + 2y = 3 11. 2x + y + z = 1 12. x - y + z = 4
3
3x + 2y = 5 x - 2y - z = 2x + y - 3z = 0
2
3y - 5z = 9 x + y + z = 2
13. 2x + 3y +3z = 5 14. x - y + 2z = 7
x - 2y + z = - 4 3x + 4y - 5z = - 5
3x - y – 2z = 3 2x - y + 3z = 12
 2 −3 5 
15. A  3 2 −4  DzÀgÉ A-1AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. A-1 §¼À¹PÉÆAqÀÄ, PÉ¼ÀV£À
=  
1 1 −2 
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
2x - 3y + 5z = 11
3x + 2y – 4z = - 5
x + y - 2z = - 3
16. 4Q.UÁæA FgÀÄ½î, 3 Q.UÁæA UÉÆÃ¢ü ªÀÄvÀÄÛ 2 Q.UÁæA CQÌAiÀÄ MlÄÖ ¨É¯É gÀÆ.60 DVzÉ. 2Q.UÁæA
FgÀÄ½î, 4 Q.UÁæA UÉÆÃ¢ü ªÀÄvÀÄÛ 6 Q.UÁæA CQÌAiÀÄ MlÄÖ ¨É¯É gÀÆ.90 DVgÀ°. 6 Q.UÁæA
FgÀÄ½î, 5 Q.UÁæA UÉÆÃ¢ü ªÀÄvÀÄÛ 3 Q.UÁæA CQÌAiÀÄ MlÄÖ ªÉÆvÀÛªÀÅ gÀÆ 70 DzÀgÉ J®è ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À
MAzÀÄ Q.UÁæA ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÉÆÃ±À«zsÁ£À¢AzÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
EvÀgÉ GzÀºÁgÀuÉUÀ¼ÀÄ:
a b c
GzÁºÀgÀuÉ 30 : a,b,c UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÀ®èzÀ zsÀ£À ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ ¤zsÁðgÀPÀ ∆ = b c a IÄtªÉAzÀÄ
c a b
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: C1 → C1 + C2 + C3 C¼ÀªÀr¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ.

a+b+c b c 1 b c
∆ = a + b + c c a = ( a + b + c ) 1 c a zÉÆgÀPÀÄªÀÅzÀÄ
a+b+c a b 1 a b
1 b c
(
= ( a + b + c ) 0 c − b a − c R 2 → R 2 − R1 ªÀÄvÀÄÛ R 3 → R 3 − R1 )
0 a −b b−c
= (a + b + c) [(c - b) (b - c) - (a - c) (a - b)] (C1¤AzÀ ªÁåPÉÆÃa¹zÁUÀ)
= (a + b + c) (- a2 - b2 - c2 + ab + bc + ca)
−1
= (a + b + c) (2a2 + 2b2 + 2c2 - 2ab - 2bc - 2ca)
2
−1
= (a + b + c) [(a - b)2 + (b – c)2 + (c – a)2] IÄuÁvÀäPÀªÁVzÉ.
2
DzÀgÉ a + b + c > 0 ªÀÄvÀÄÛ (a – b)2 + (b – c)2 + (c – a)2 > 0)
2y + 4 5y + 7 8y + a
GzÁºÀgÀuÉ 31 : a,b,c UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄgÀÆ¥À ±ÉæÃtÂUÀ¼ÁVªÉ. DUÀ F ¤zsÁðgÀPÀ 3 y + 5 6 y + 8 9 y + b
4 y + 6 7 y + 9 10 y + c
zÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: R1 → R1 + R3 - 2R2 ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß C£Àé¬Ä¹zÁUÀ

0 0 0
£ÀªÀÄUÉ 3 y + 5 6 y + 8 9 y + b =0 ( 2b = a + c)
4 y + 6 7 y + 9 10 y + c
( y + z)
2
xy zx
( x + z) 2 xyz ( x + y + z ) JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2 3
GzÁºÀgÀuÉ 32=
: ∆ xy =
yz
( x + y)
2
xz yz
146 UÀtÂvÀ
¥ÀjºÁgÀ: R1 → xR1, R2 → yR2, R3 → zR3, ªÀÄvÀÄÛ xyz ¤AzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ

x( y + z)
2 2 2
x y x z
1
y ( x + z)
2
∆ xy 2 y2 z
xyz
z ( x + y)
2
xz 2 yz 2
C1 C2 ªÀÄvÀÄÛ C3, UÀ½AzÀ PÀæªÀÄªÁV x, y, z UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÉUÉzÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ.
( y + z)
2 2 2
x x
xyz
( x + z)
2
=
∆ y2 y2
xyz
( x + y)
2
z2 z2
C2 → C2 - C1, C3 → C3 - C1, §¼À¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
( y + z) x2 − ( y + z ) x2 − ( y + z )
2 2 2
(x + z)
2
=
∆ y2 − y2 0
( x + y)
2
z2 0 − z2
PÀæªÀÄªÁV C2 ªÀÄvÀÄÛ C3 UÀ½AzÀ (x + y + z)£ÀÄß ºÉÆgÀvÉUÉzÁUÀ
( y + z) x − ( y + z) x − ( y + z)
2
( x + y + z) (x + z) − y
2
∆= y2 0
z2 0 ( x + y) − z
R1 → R1 - (R2 + R3) C¼ÀªÀr¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
2 yz −2 z −2 y
( x + y + z)
2
∆= y2 x− y+z 0
z2 0 x+ y−z
 1  1
C2 →  C2 + C1  ªÄÀvÀÄÛ C3 → C3 + C1 £ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ
 y  z
2 yz 0 0
y2
( x + y + z)
2 2
∆= y x+z
z
z2
z2 x+ y
y
R1 ªÀÄÆ®PÀ ªÁåPÉÆÃa¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ.
D = (x + y + z)2 (2yz) [(x + z) (x + y) - yz]
= (x + y + z)2 (2yz) (x2 + xy + xz) = (x + y + z)3 (2xyz)
1 −1 2   −2 0 1 
GzÁºÀgÀuÉ 33 : 0 2 −3  9 2 −3 UÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÉ¼ÀV£À
   
 3 −2 4   6 1 −2 
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹.
x - y + 2z = 1, 2y - 3z = 1, 3x - 2y + 4z = 2
1 −1 2   −2 0 1 
¥ÀjºÁgÀ: 0 2 −3  9 2 −3
   
 3 −2 4   6 1 −2 
 −2 − 9 + 12 0 − 2 + 2 1 + 3 − 4  1 0 0 
  0 1 0 
=  0 + 18 − 18 0 + 4 − 3 0 − 6 + 6  =  
 −6 − 18 + 24 0 − 4 + 4 3 + 6 − 8  0 0 1 
−1
1 −1 2   −2 0 1 
DzÀÝjAzÀ 0 2 −3=  9 2 −3
 
   
 3 −2 4   6 1 −2 
PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÉÆÃ±ÀUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è ªÀåPÀÛ¥Àr¹zÁUÀ
1 −1 2   x  1 
0 2 −3  y  =  
    1 
 3 −2 4   z   2 
148 UÀtÂvÀ
−1
 x 1 −1 2  1   −2 0 1  1 
 y  = 0 2 −3 1  =  9 2 −3 1 
        
 z   3 −2 4   2   6 1 −2   2 
 −2 + 0 + 2  0 
  5 
=  9+2−6  =   x = 0, y = 5 ªÀÄvÀÄÛ z = 3
 6 + 1 − 4   3
a + bx c + dx p + qx a c p
GzÁºÀgÀuÉ 34 : ∆= ax + b cx + d px + q = (1 − x )
2
b d q
u v w u v w
¥ÀjºÁgÀ: R1 → R1 - xR2 C£Àé¬Ä¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ.
(
a 1 − x2 ) c (1 − x ) p (1 − x )
2 2
=
∆ ax + b cx + d px + q
u v w
a c p
( )
= 1 − x ax + b cx + d px + q
2
u v w
R2 → R2 - xR1 , £ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
a c p
∆= (1 − x )2
b d q
u v w
£Á®Ì£ÉAiÀÄ CzsÁåAiÀÄzÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸À ¯ÉPÀÌUÀ¼ÀÄ
x sin θ cos θ
¤zsÁðgÀPÀªÀÅ − sin θ − x
1. 1 θ ¢AzÀ (ºÉÆgÀvÁVzÉ) ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
cos θ 1 x
a a2 bc 1 a2 a3
2
2. (¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß) ªÁåPÉÆÃZÀ£À UÉÆ½¸ÀzÉÃ b b ca = 1 b 2 b3 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
c c2 ab 1 c2 c3
cos α cos β cos α sin β − sin α

3. ¸ÀAPÉëÃ¦¹ − sin β cos β 0
sin α cos β sin α sin β cos α
b+c c+a a+b
4. a, b ªÀÄvÀÄÛ c UÀ¼ÀÄ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ ∆= c + a a + b b + c = 0 DzÁUÀ
a + b + c = 0 CxÀªÁ a = b = c. JAzÀÄ vÉÆÃj¹. a + b b + c c + a
x+a x x
5. x x+a x =0 a ≠ 0 ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
x x x+a
2 2
a bc ac + c
6. a 2 + ab b2 ac 4a 2b 2 c 2 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
=
ab b 2 + bc c2
 3 −1 1   1 2 −2 

−1   −1 3 0 
7. A =
 −15 6 −5 ªÄÀvÀÄÛ B =

-1
 DzÀgÉ (AB) PÀAqÀÄ »r¬Äj.
 5 −2 2   0 −2 1 
 1 −2 1
8. A =  −2 3 1 DzÀgÉ PÉ¼ÀV£À ºÉÃ½PÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹.
 1 1 5
(i) [adj A]-1 = adj (A -1) (ii) (A -1)–1 = A

x y x+ y
9. ¸ÀAPÉëÃ¦¹ y x+ y x .
x+ y x y
1 x y
10. ¤zsÁðgÀPÀ 1 x + y y zÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 x x+ y
150 UÀtÂvÀ
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ F PÉ¼ÀV£À 11 jAzÀ 15gÀ ªÀgÉV£À ¯ÉPÀÌUÀ¼À£ÀÄß

¸Á¢ü¹.
α α2 β+ γ
11. β β2 γ + α = (b - g) (g - a) (a - b) (a + b + g)
γ γ2 α +β
x x 2 1 + px 3
12. y y 2 1 + py 3 = (1 + p xyz) (x - y) (y - z) (z - x), p MAzÀÄ C¢±ÀªÁVzÉ (¹ÜgÁAPÀ)
z z2 1 + pz 3
3a −a + b −a + c
13. −b + a 3b −b + c = 3(a + b + c) (ab + bc + ca)
−c + a −c + b 3c
1 1+ p 1+ p + q sin α cos α cos ( α + δ )
14. 2 3 + 2 p 4 + 3 p + 2q =1 15. sin β cos β cos ( β + δ ) = 0
3 6 + 3 p 10 + 6 p + 3q sin γ cos γ cos ( γ + δ )
16. ¸À«ÄÃPÀgÀt ©r¹. 2 + 3 + 10 =

4
x y z
4 6 5
− + =1
x y z
6 9 20
+ − =
2
x y z
§ºÀÄ DAiÉÄÌAiÀÄ ¥Àæ±ÉßUÀ¼ÀÄ
17 jAzÀ 19gÀªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ, ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌªÀiÁr.
x + 2 x + 3 x + 2a
17. a, b, c UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ±ÉæÃrüUÀ¼À°èªÉ DUÀ x + 3 x + 4 x + 2b =
x + 4 x + 5 x + 2c
(A) 0 (B) 1 (C) x (D) 2x
 x 0 0
 
18. x, y, z UÀ¼ÀÆ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ° DUÀ A =  0 y 0  £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ
PÉÆÃ±ÀªÀÅ.  0 0 z 
 x −1 0 0  x −1 0 0
   −1

(A)  0 y −1 0  (B) xyz  0 y 0
 −1 
 −1 
 0 0 z   0 0 z 
 x 0 0 1 0 0 
1  0 1 0 
0 y 0 
xyz  
(C) (D)
xyz 
 0 0 z  0 0 1 
 1 sin θ 1 
 sin θ
19. A =− 1 sin θ  , 0 ≤ q ≤ 2p DzÀgÉ

 −1 − sin θ 1 
(A) Det (A) = 0 (B) Det (A) ∈ (2, ∞)
(C) Det (A) ∈ (2, 4) (D) Det (A) ∈ [2, 4]
¸ÁgÁA±À
• A = [aij]1×1 PÉÆÃ±ÀªÁzÀgÉ CzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ |a11| = a11 DVgÀÄvÀÛzÉ.
 a11 a12  a a12 

• A =  A=
 £À ¤zsÁðgÀPÀªÀÅ |A| =  11  = a11 a22 - a12 a21 DUÀÄªÀÅzÀÄ
 a21 a22   a21 a22 
 a1 b1 c1 
 
• A =  a2 b2 c2  CzÀgÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß R1 ªÀÄÆ®PÀ ªÁåPÉÆÃZÀ£À UÉÆ½¹zÁUÀ
 
 a3 b3 c3 
(«¸ÀÛj¹zÁUÀ)
a1 b1 c1
b2 c2 a2 c2 a2 b2
A = a2
b2 c2 = a1 − b1 + c1 ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
b3 c3 a3 c3 a3 b3
a3 b3 c3
152 UÀtÂvÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ A AiÀÄÄ MAzÀÄ ZËPÀ½PÉÆÃ±À ¤zsÁðgÀPÀ |A| AiÀÄÄ PÉ¼ÀV£À UÀÄtzsÀªÀÄðUÀ¼À£ÀÄß ¥Àj¥Á°¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
• |A’| = |A|, A’ = transpose of A = CzÀ®Ä §zÀ®Ä ªÀiÁrzÁV£À A.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä§zÀ®Ä ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀjAzÀ,
¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ªÀåvÁå¸ÀUÉÆ¼ÀÄîªÀÅ¢®è.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CxÀªÁ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä §zÀ®Ä

ªÀiÁrzÀgÉ, ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ -1 jAzÀ UÀÄtÂ¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ JgÀqÀÄ CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ (CxÀªÁ JgÀqÀÄ PÀA§¸Á®Ä) CA±ÀUÀ¼ÀÄ
MAzÉÃ DVzÀÝ°è CxÀªÁ ¸ÀªÀiÁ£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÀÝgÉ CzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ±ÀÆ£ÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À J®è CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß K ¤AzÀ
(¹ÜgÀ¸ÀASÉå) UÀÄtÂ¹zÀgÉ, ¤zsÁðgÀPÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ K ¤AzÀ UÀÄtÂ¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
• ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß K ¤AzÀ UÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ CqÀØ¸Á®Ä (MAzÀÄ
PÀA§¸Á°)£À CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß K ¤AzÀUÀÄtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
• A = [aij]3×3, DzÀgÉ |KA| = K3 |A|.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À (CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CA±ÀªÀÇ JgÀqÀÄ CA±ÀUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÁVzÀÝgÉ, CAvÀºÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁV §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
• ¤zsÁðgÀPÀzÀ MAzÀÄ CqÀØ¸Á°£À°ègÀÄªÀ CxÀªÁ PÀA§¸Á°£À°ègÀÄªÀ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß CªÀÅUÀ¼À
¸ÀºÀUÀÄtPÀUÀ½AzÀ UÀÄtÂ¹, ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ªÉÆvÀÛ¢AzÀ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
• (x1, y1), (x2, y2) ªÀÄvÀÄÛ (x3, y3) UÀ¼ÀÄ MAzÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ ±ÀÈAUÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁzÁUÀ,
x1 y1 1
1
wæ¨sÀÄdzÀ «¹ÛÃtð∆ = x2 y2 1
2
x3 y3 1
• MAzÀÄ ¤zsÁðgÀPÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ¸ÀASÉåAiÀÄ ¯ÁWÀªÀÅ D ¸ÀASÉå¬ÄgÀÄªÀ CqÀØ¸Á®Ä
ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹zÁzÀ, G½AiÀÄÄªÀ ¤zsÁðgÀPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• aij ¸ÀASÉåAiÀÄ, i £À CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ j £À PÀA§¸Á®£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹zÁUÀ G½AiÀÄÄªÀ
¤zsÁðgÀPÀªÀÅ aij £À ¯ÁWÀªÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• aij £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀªÀÅ Aij = (- 1)i + j Mij
• AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ CqÀØ¸Á®Ä (CxÀªÁ PÀA§¸Á®Ä) ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À ¸ÀºÀÄUÀÄtPÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ D ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
|A| = a11 A11 + a12 A12 + a13 A13.
• AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÄ CqÀØ¸Á®Ä (CxÀªÁ PÀA§¸Á®Ä) ªÀÄvÀÄÛ ¨ÉÃgÉ CqÀØ¸Á®Ä (CxÀªÁ

PÀA§¸Á®Ä)£À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ ¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁ: a11 A21 + a12A22 + a13 A23 = 0
 a11 a12 a13   A11 A 21 A 31 
   
• A = a21 a22 a23  ªÄÀvÀÄÛ adj A  A12 A 22 A 32 
   
 a31 a32 a33   A13 A 23 A 33 
Aij UÀ¼ÀÄ aij £À ¸ÀºÁ¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼ÁVªÉ.

• A MAzÀÄ ZËPÀÄ½PÉÆÃ±ÀªÁzÀgÉ (±ÉæÃtÂ n DVzÀÄÝ) A (adj A) = (adj A) A = |A| I,
DUÀÄvÀÛzÉ.
• A MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±ÀªÁVzÀÄÝ, |A| = 0 DzÀgÉ CzÀ£ÀÄß ªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÉAzÀÄ, |A| ≠ 0
DzÀgÉ CzÀ£ÀÄß CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±À J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
• AB = BA = I (B MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±À) DzÀgÉ B PÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß A £À «¯ÉÆÃªÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
ºÁUÀÆ A-1 = B CxÀªÁ B-1 = A ªÀÄvÀÄÛ (A-1)-1 = A DUÀÄvÀÛzÉ.
• A MAzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶vÀ PÉÆÃ±ÀªÁzÀgÉ ªÀiÁvÀæ A£À «¯ÉÆÃªÀÄ«gÀÄvÀÛzÉ.
1
−1
• A = ( adj A )
A
• a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2

a3 x + b3 y + c3 z = d3, ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß A X = B, JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¹zÁUÀ.

a b c   x d 
 1 1 1  1
A =
a2 b2 c2  , X=  y  ªÄÀvÄÀÛ B d2 
   z   
 a3 b3 c3   d3 
• AX = B ¤AzÀ X = A-1B UÀ¼ÁzÁUÀ, |A| ≠ 0. DzÀgÉ ZÀgÁA±ÀUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
• ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß £ÉÆÃrPÉÆAqÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¹ÜgÀvÉ CxÀªÁ C¹ÜgÀvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀvÉÛºÀZÀÑ§ºÀÄzÀÄ.
• A MAzÀÄ ZËPÀPÉÆÃ±À ªÀÄvÀÄÛ AX = BUÀ¼ÁzÁUÀ
(i) |A| ≠ 0 DzÀgÉ (¥ÀjºÁgÀ) ZÀgÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(ii) |A| ≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ (adj A) B ≠ 0 DzÀgÉ ZÀgÁA±ÀUÀ½UÉ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ EgÀÄªÀÅ¢®è.
(iii) |A| = 0 ªÀÄvÀÄÛ (adj A) B = 0 DzÀgÉ ¹ÜgÀ CxÀªÁ C¹ÜgÀ«gÀ§ºÀÄzÀÄ.
154 UÀtÂvÀ
LwºÁ¹PÀ ¸ÁgÁA±À
»AzÉ aÃ¤AiÀÄgÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß, PÀA©UÀ¼À£ÀÄß eÉÆÃr¸ÀÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ,
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸À®Ä “Elimination method” C¼ÀªÀr¹PÉÆArgÀÄvÁÛgÉ. F PÀA©UÀ¼À
eÉÆÃqÀuÉAiÀÄÄ AiÀÄxÁªÀvÁÛV ¤zsÁðgÀPÀUÀ½UÉ ºÉÆÃ°PÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. EªÀÅUÀ½AzÀ aÃ¤AiÀÄgÀÄ
¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀAPÉëÃ¦¸À®Ä CqÀØ¸Á®Ä ªÀÄvÀÄÛ PÀA§¸Á®ÄUÀ¼À ªÀåªÀPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆArgÀÄvÁÛgÉ.
Mikami, China, pp 30, 93.
d¥Á¤ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçdÕgÀÄUÀ¼À°è ºÉ¸ÀgÁzÀ Seki Kowa JA§ÄªÀªÀgÀÄ 17£ÉÃ ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ°è vÀªÀÄä
¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ°è ‘Kai Fukudai no Ho’ (1683 gÀ°è) ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À ªÁåPÉÆÃZÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß
ªÀÄAr¹gÀÄvÁÛgÉ. CªÀgÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸À®Ä Elimination «zsÁ£À §¼À¹gÀÄvÁÛgÉ ªÀÄvÀÄÛ
KPÀPÁ°PÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß £ÉÃgÀªÁV §¼À¹PÉÆAr®è. T. Hayashi, “The Fakudoi and
Determinants in Japanese Mathematics,” in the proc. of the Tokyo Math. Soc., V.
Vendermonde CªÀgÀÄ ªÉÆzÀ®¨ÁjUÉ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ CªÀ®A©vÀªÀ®èzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ
UÀÄwð¹gÀÄvÁÛgÉ. Laplace (1772), CªÀgÀÄ ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À «¸ÀÛgÀuÉUÀ¼À°è, ¥ÀÆgÀPÀªÁzÀ ¯ÁWÀªÀUÀ¼À£ÀÄß
§¼À¹gÀÄvÁÛgÉ. 1773gÀ°è Lagrange CªÀgÀÄ JgÀqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀgÀ ±ÉæÃtÂUÀ¼À ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ°è G¥ÀAiÉÆÃV¹gÀÄvÁÛgÉ. 1801gÀ°è Gauss JA§ÄªÀªÀgÀÄ vÀªÀÄä
¸ÀASÁå¹zÁÞAvÀUÀ¼À°è ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹gÀÄvÁÛgÉ.
ªÀÄÄAzÉ Jacques - Philippe - Marie Binet (1812)CªÀgÀÄ m PÀA§¸Á®ÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
n CqÀØ¸Á®ÄUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß CzÀgÀ®Æè «±ÉÃµÀªÁV m =n UÀ¼ÁV UÀÄuÁPÁgÀzÀ
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¥Àæw¥Á¢¹zÁÝgÉ.
D ¢£ÀUÀ¼À°è Cauchy (1812) CªÀgÀÄ EzÉÃ «µÀAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¹gÀÄvÁÛgÉ. CªÀgÀÄ
“Determinant” (¤zsÁðgÀPÀ) JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß CxÀð¥ÀÆtðªÁV ¤gÀÆ¦¹gÀÄvÁÛgÉ. UÀÄuÁPÁgÀzÀ
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ©£É CªÀjVAvÀ, EªÀgÀÄ vÀÈ¦ÛPÀgÀªÁV ¸Á¢ü¹gÀÄvÁÛgÉ.
EzÁzÀ £ÀAvÀgÀ, ºÉ¸ÀgÁAvÀ aAvÀPÀgÁzÀ Carl Gustav Jacob Jacobi, JA§ÄªÀªÀgÀÄ
Determinant (¤zsÁðgÀPÀ) JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß vÀªÀÄä ¹zÁÞAvÀUÀ¼À°è G¥ÀAiÉÆÃV¹gÀÄvÁÛgÉ.
* * *
C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ 155
CzsÁåAiÀÄ 5
C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ
(Continuity and Differentiability)
 "¸ÀÀªÀÄUÀæ «eÁÕ£ÀªÀÅ zÉÊ£ÀA¢£À aAvÀ£ÉUÀ¼À ¥ÀjµÀÌøvÀ gÀÆ¥ÀªÀ®èzÉ ¨ÉÃgÉÃ£ÀÆ C®è" - D®âmïð L£ï¹ÖÃ£ï
5.1 ¦ÃpPÉ
F CzsÁåAiÀÄªÀÅ 11£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀÖ£ÀßzÀ
ªÀÄÄAzÀÄªÀjPÉAiÉÄÃ DVgÀÄvÀÛzÉ. FUÁUÀ¯ÉÃ ¤ÃªÀÅ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ
wæPÉÆÃt«Äw GvÀà£ÀßUÀ¼ÀAvÀºÀ PÉ®ªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¤µÀà£ÀßUÉÆ½¸ÀÄªÀ §UÉÎ
w½¢¢ÝÃj. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è «Äw ºÁUÀÆ ¤µÀà£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
¸ÀA§AzsÀzÀ PÀÄjvÁzÀ CwÃ ¥ÁæªÀÄÄRåªÁzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄwÛzÉÝÃªÉ.
C®èzÉÃ «¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«Äw GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß PÀÆqÁ CzsÀåAiÀÄ£À
ªÀiÁqÀ°zÉÝÃªÉ. eÉÆvÉUÉ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À
MAzÀÄ ºÉÆ¸ÀªÀUÀðªÀ£ÀÄß PÀÆqÁ ¥ÀjZÀ¬Ä¸À°zÉÝÃªÉ. F GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ¤µÀà£ÀßUÀ¼À
¥Àæ§® vÀAvÀæUÀ½UÉ C£ÀÄªÀÅªÀiÁrPÉÆqÀÄvÀÛzÉ. CªÀPÀ®£À±Á¸ÀÛç (Calculus) ¸Àgï L¸ÁPï £ÀÆål£ï
zÀ ªÀÄÆ®PÀ PÉ®ªÀÅ eÁå«ÄwUÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß GzÁºÀgÀuÉ (1642-1727)
¸À»vÀªÁV ¤gÀÆ¦¸ÀÄwÛzÉÝÃªÉ. F PÉëÃvÀæPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ PÉ®ªÀÅ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß F «zsÁ£ÀzÀ°è CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀ°zÉÝÃªÉ.
5.2 C«aÒ£ÀßvÉ
C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ w½AiÀÄ®Ä JgÀqÀÄ C£Ë¥ÀZÁjPÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ F «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß
¥ÁægÀA©ü¸ÉÆÃt. FUÀ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
1, x ≤ 0
f ( x) = 
2, x > 0
F GvÀà£ÀßªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀ gÉÃSÉAiÀÄ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è
ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. F GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 5.1 gÀ°è
PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. x = 0 ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹, x-CPÀëzÀ
ªÉÄÃ°gÀÄªÀ CPÀÌ¥ÀPÀÌzÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ
¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. D ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ
0 UÉ ºÀwÛgÀªÁV ªÀÄvÀÄÛ JqÀ§¢AiÀÄ°è CAzÀgÉ –0.1,
–0.01, –0.001 EvÁå¢ EzÀÝgÉ F ©AzÀÄ«£À°è
avÀæ 5.1
GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯É 1 DVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ 0 UÉ
ºÀwÛgÀªÁV ªÀÄvÀÄÛ §®§¢AiÀÄ°è CAzÀgÉ 0.1, 0.01, 0.001 EvÁå¢ EzÀÝgÉ F ©AzÀÄ«£À°è
GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯É 2 DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ«Äw (C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV §®)
156 UÀtÂvÀ
1 ºÁUÀÆ 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À §®«Äw (C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV JqÀ) 2 DVgÀÄvÀÛzÉ. ¤RgÀªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ

JqÀ«Äw ºÁUÀÆ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁV®è. x = 0 ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ JqÀ«ÄwUÉ
¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. £ÁªÉÇAzÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß gÀa¸ÀÄªÁUÀ CzÀ£ÀÄß MAzÉÃ
¥ÀæAiÀÄvÀßzÀ°è gÀa¸À®Ä ¸ÁzsÀå«®è JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹. CAzÀgÉ ºÁ¼ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ¬ÄAzÀ ¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÉßvÀÛzÉ
F GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß gÀa¸À®Ä ¸ÁzsÀå«®è. JqÀ§¢¬ÄAzÀ 0 UÉ §AzÁUÀ £ÁªÀÅ ¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÀÄß
JvÀÛ¯ÉÃ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ x = 0 £À°è GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁUÀ¢gÀÄ«PÉÉUÉ MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄµÉÖ.
FUÀ PÉ¼ÀUÉ ¤gÀÆ¦¸À®àlÖ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸ÉÆÃt
1, x ≠ 0
f ( x) = 
2, x = 0
F GvÀà£ÀßªÀÇ PÀÆqÁ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è ªÁSÁå¤¸À®ànÖzÉ.
x = 0 ©AzÀÄ«£À°è JqÀ ºÁUÀÆ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ 1PÉÌ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ.
DzÀgÉ ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯É 2 ªÀÄvÀÄÛ EzÀÄ JqÀ ºÁUÀÆ
§®«ÄwUÀ¼À ¸ÀªÀiÁ£Àå ¨É¯ÉUÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. CAvÉAiÉÄÃ
ºÁ¼É¬ÄAzÀ ¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÀÄß ªÉÄÃ®PÉÌvÀÛzÉ F GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß gÀa¸À®Ä
¸ÁzsÀå«®è JAzÀÄ £ÁªÀÅ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. F GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 avÀæ 5.2
©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀ¢gÀÄ«PÉUÉ E£ÉÆßAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ.
¸ÀºÀdªÁV MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ©AzÀÄ«£À ¸ÀÄvÀÛ®Æ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß ºÁ¼ÉAiÀÄ ªÉÄÃ°¤AzÀ
¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÉßvÀÛzÉ J¼ÉAiÀÄ§ºÀÄzÁzÀgÉ, DUÀ D ©AzÀÄ«£À°è PÉÆlÖ GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ
ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ. UÀtÂvÀzÀ ¥ÀæPÁgÀ EzÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¤RgÀªÁV §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå - 1: f JA§ÄzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À G¥ÀUÀtzÀ ªÉÄÃ¯É MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ.
c JA§ÄzÀÄ f £À PÉëÃvÀæzÀ°è£À MAzÀÄ ©AzÀÄªÁzÁUÀ lim f ( x) = f ( c) DzÀgÉ f GvÀà£Àß c ©AzÀÄ«£À°è
x→c
C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¸À«¸ÁÛgÀªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ x = c £À°è JqÀ«Äw, §®«Äw ºÁUÀÆ GvÀà£ÀßzÀ
¨É¯ÉAiÀÄÄ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVzÀÝgÉ f GvÀà£ÀßªÀÅ x = c £À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ
JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ, x = c £À°è JqÀ«Äw ºÁUÀÆ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVzÁÝUÀ, F
¸ÀªÀiÁ£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ GvÀà£ÀßzÀ «ÄwAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ £ÀªÀÄä ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß F jÃw
¥ÀjµÀÌj¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ : x = c ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßªÀÅ ªÁåSÁå¤¸À®àlÖgÉ ªÀÄvÀÄÛ x = c £À°è
GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ CzÀgÀ «ÄwUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁzÁUÀ D GvÀà£ÀßªÀÅ x = c £À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
x = c £À°è GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁUÀ¢zÀÝgÉ f £ÀÄß c AiÀÄ°è «aÒ£ÀßªÉAzÀÄ (Discontinuous)
ºÉÃ¼À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ c AiÀÄ£ÀÄß f £À «aÒ£Àß ©AzÀÄ JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 1: x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f (x) = 2x + 3 GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ¥Àj²Ã°¹.

¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæxÀªÀÄªÁV UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ PÉÆlÖ GvÀà£ÀßªÀÅ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è ªÁåSÁå¤¹zÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ
¨É¯É 5.
£ÀAvÀgÀ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è PÉÆlÖ GvÀà£ÀßzÀ «ÄwAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV lim f ( x)= lim 2 x + 3= 2 (1) + 3= 5

x →1 x →1
DzÀÝjAzÀ lim f ( x)= 5= f (1) F PÁgÀt¢AzÀ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.

x →1
GzÁºÀgÀuÉ 2: f (x) = x2 GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ JAzÀÄ ¥Àj²Ã°¹.

¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæxÀªÀÄªÁV UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è ªÁåSÁå¤¹zÉ
ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¨É¯É 0 DVzÉ. £ÀAvÀgÀ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ «ÄwAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV, lim f ( x=
) lim x=
2
0=
2
0 DzÀÝjAzÀ, lim f ( x)= 0= f (0)
x→0 x→0 x→0
F PÁgÀt¢AzÀ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 3: f (x) = |x| GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ, ZÀað¹.
 − x, x < 0
¥ÀjºÁgÀ: ªÁåSÉåAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ f ( x) = 
 x, x ≥ 0
¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ 0 ©AzÀÄ«£À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ ªÀÄvÀÄÛ f (0) = 0 DVzÉ.
x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ«Äw, lim− f ( x=

) lim ( − x=) 0
x→0 x → 0−
f ( x)
CzÉÃ jÃw x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À §®«Äw, lim+= =
lim ( x) 0
x→0 x → 0+
FUÀ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è JqÀ«Äw, §®«Äw, ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ. F

PÁgÀt¢AzÀ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ.
 x3 + 3, x ≠ 0
GzÁºÀgÀuÉ 4: f ( x) =  GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ
vÉÆÃj¹. 1, x = 0
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è ªÁSÁå¤¸À®ànÖzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¨É¯É 1. x ≠ 0
DVzÀÝgÉ GvÀà£ÀßªÀÅ MAzÀÄ §ºÀÄ¥À¢AiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
F PÁgÀt¢AzÀ lim f ( x) = lim x3 + 3 = 03 + 3 = 3
x→0 x→0
E°è x = 0 DzÁUÀ f £À «Äw f(0) ¨É¯ÉUÉ ¸ÀªÀÄªÁV®è. DzÀÝjAzÀ GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è

C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è. EzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ x = 0 JA§ÄzÀÄ F GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ MAzÉÃ
MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
158 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 5: MAzÀÄ ¹ÜgÀ GvÀà£Àß f (x) = k JA§ÄzÀÄ C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À §UÉÎ ¥Àj²Ã°¹.
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ ªÀÄvÀÄÛ ªÁåSÉåAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ
J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è EzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ k UÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ. c JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåAiÀiÁzÀgÉ
( x) lim
lim f= = k k
x→c x→c
DzÀÝjAzÀ, c JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁzÀgÉ f ( c )= k= lim f ( x )
x→c
DUÀÄªÀÅzÀÄ.
F PÁgÀt¢AzÀ GvÀà£Àß f JA§ÄzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 6: ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÄÃ¯É C£À£ÀåvÁ GvÀà£Àß (Identity function) f (x) = x
JA§ÄzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå UÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è ¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè
f ( x) lim
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå c UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV f (c) = c DUÀÄvÀÛzÉ. C®èzÉÃ lim = = x c
x→c x→c
DzÀÝjAzÀ lim f ( x)= c= f ( c) ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è GvÀà£ÀßªÀÅ
x→c
C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
£ÁªÀÅ FUÁUÀ¯ÉÃ, PÉÆnÖgÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹zÀAvÉ, ªÁåSÉåAiÀÄ
¸Áé¨sÁ«PÀ «¸ÀÛgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß ZÀað¸ÉÆÃt.
ªÁåSÉå - 2: MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£Àß f JA§ÄzÀÄ CzÀgÀ PÉëÃvÀæzÀ°è£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°èAiÀÄÆ
C«aÒ£ÀßªÁVzÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß C«aÒ£ÀßªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
F ªÁåSÉåUÉ ºÉaÑ£À «ªÀgÀuÉAiÀÄ CUÀvÀå«zÉ f JA§ GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À (Closed
interval) [a, b] AiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À®àmÁÖUÀ, f C«aÒ£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ CzÀÄ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À
[a, b] AiÀÄ°è£À a ªÀÄvÀÄÛ b vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆAqÀAvÉ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°èAiÀÄÆ
C«aÒ£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
a AiÀÄ°è f £À C«aÒ£ÀßvÉ CAzÀgÉ, lim+ f ( x) = f ( a ) ªÀÄvÀÄÛ
x→ a
b AiÀÄ°è f £À C«aÒ£ÀßvÉ CAzÀgÉ, lim f ( x ) = f ( b )

−
x →b
lim f ( x) ªÀÄvÀÄÛ lim+ f ( x) UÀ¼ÀÄ CxÀð¥ÀÆtðªÁV®è JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.

x→ a− x →b
F ªÁåSÉåAiÀÄ ¥ÀjuÁªÀÄªÁV MAzÉÃ ©AzÀÄ«£À°è f £ÀÄß ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ CzÀÄ C°è

C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ f £À PÉëÃvÀæªÀÅ KPÁA±ÀªÁzÁUÀ f JA§ÄzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 7: f (x) = |x| GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ?

 − x, x < 0
¥ÀjºÁgÀ: f £ÀÄß ¥ÀÄ£ÀB §gÉzÁUÀ f ( x) = 
 x, x ≥ 0
GzÁºÀgÀuÉ 3 jAzÀ ¤ÃªÀÅ w½¢gÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ.
c JA§ÄzÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå ºÁUÀÆ c < 0 DzÀgÉ f (c) = –c
C®èzÉÃ, lim f ( x) =lim ( − x) =− c (AiÀiÁPÉÃ?)
x→c x→c
lim f ( x) = f ( c) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè IÄuÁvÀäPÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è

x→c
C«aÒ£ÀßªÁVzÉ. c JA§ÄzÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå ºÁUÀÆ c > 0 DzÀgÉ f (c) = c

f ( x ) lim
C®èzÉÃ, lim= = ( x ) c (AiÀiÁPÉ)
x →c x →c
lim f ( x) = f ( c) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè zsÀ£ÁvÀäPÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.

x→c
F PÁgÀt¢AzÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 8: f (x) = x3 + x2 – 1 GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.

¥ÀjºÁgÀ: ¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå c ©AzÀÄ«£À°è f ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ ªÀÄvÀÄÛ f (c) £À
¨É¯É c3 + c2 – 1 DVzÉ.
x→c x→c
2
( 3
)
EzÀ®èzÉÃ £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, lim f ( x) = lim x + x − 1 = c + c − 1
3 2
D ¥ÀæPÁgÀ lim f ( x) = f ( c) ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è f C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ

x→c
f JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVzÉ.

1
( x)
GzÁºÀgÀuÉ 9: f= , x ≠ 0 GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
x 1 1
( x ) lim
¥ÀjºÁgÀ: c AiÀÄ£ÀÄß MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ lim f= =
x →c x
x →c c
1
C®èzÉÃ, c ≠ 0 DzÁUÀ f ( c ) = EzÀjAzÀ lim f ( x) = f ( c ) ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ f £À
c x→c
PÉëÃvÀæzÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ. F PÁgÀt¢AzÀ f JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß

GvÀà£ÀßªÁVzÉ.
£ÁªÀÅ C£ÀAvÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß «ªÀj¸À®Ä F ¸ÀAzÀ¨sÀðªÀ£ÀÄß §¼À¹PÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß «±ÉèÃ¶¸À®Ä

1
x = 0 UÉ ¸À«ÄÃ¥ÀªÁzÁUÀ, f ( x) = GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F «±ÉèÃµÀuÉAiÀÄ£ÀÄß
x
160 UÀtÂvÀ
ªÀiÁqÀ®Ä 0 UÉ ºÀwÛgÀªÁVgÀÄªÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è, GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå

«zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ¥ÁæªÀÄÄRåªÁV 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À §®«ÄwAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ.
PÉÆÃµÀÖPÀ 5.1
x 1 0.3 0.2 0.1=10–1 0.01=10–2 0.001=10–3 10–n
f (x) 1 3.333... 5 10 100 = 102 1000 = 103 10n
£ÁªÀÅ F ¥ÀnÖAiÀÄ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ, x £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ §®§¢¬ÄAzÀ 0 UÉ ºÀwÛgÀªÁzÁUÀ f (x) £À

¨É¯ÉAiÀÄÄ ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß PÁt§ºÀÄzÀÄ. EzÀ£ÀÄß ¥ÀjµÀÌj¹zÁUÀ : 0 UÉ CwÃ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ
MAzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ f (x) £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖgÀÄªÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀASÉåVAvÀ C¢üPÀUÉÆ½¸À§ºÀÄzÀÄ. EzÀ£ÀÄß ¸ÀAPÉÃvÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è §gÉzÁUÀ, lim f ( x) = + ∞
x → 0+
(EzÀ£ÀÄß F jÃw NzÀ§ºÀÄzÀÄ : x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f (x) £À §®«ÄwAiÀÄÄ +∞ UÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ).

+∞ JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ®è ªÀÄvÀÄÛ 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À §®«ÄwAiÀÄÄ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è
(ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄAvÉ), JA§ÄzÀÄ ¸ÀàµÀÖ. EzÉÃ jÃw 0 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ«ÄwAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. PÉ¼ÀV£À ¥ÀnÖAiÀÄÄ ¸ÀéAiÀÄA ªÉÃzÀåªÁVzÉ.
x –1 –0.3 –0.2 –10–1 –10–2 –10–3 –10–n
f (x) –1 –3.333... –5 –10 –102 –103 –10n
PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀnÖ 5.2 jAzÀ 0 UÉ CwÃ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ MAzÀÄ

IÄuÁvÀäPÀ ªÁ¸ÀÛªÀ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ
f (x) £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀASÉåVAvÀ
PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸À§ºÀÄzÀÄ JAzÀÄ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀ£ÀÄß ¸ÀAPÉÃvÀ
gÀÆ¥ÀzÀ°è §gÉzÁUÀ lim f ( x) = − ∞ .
x → 0−
(EzÀ£ÀÄß F jÃw NzÀ§ºÀÄzÀÄ : x = 0 ©AzÀÄ«£À°è f

(x) £À JqÀ«ÄwAiÀÄÄ – ∞ UÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ). ¥ÀÄ£ÀB – ∞
JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ®è ªÀÄvÀÄÛ 0 ©AzÀÄ«£À°è
f £À JqÀ«ÄwAiÀÄÄ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è (ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄAvÉ)
JA§ÄzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 5.3 gÀ°è PÉÆlÖ ªÀÅåvÀÌçªÀÄ
GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄÄ ªÉÄÃ¯É PÁtÂ¹zÀ ¸ÀAUÀwUÀ¼À eÁå«ÄwÃAiÀÄ avÀæ 5.3
¤gÀÆ¥ÀuÉAiÀiÁVzÉ.
 x + 2, x ≤ 1
GzÁºÀgÀuÉ 10: f ( x) =  GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
 x − 2, x > 1
¥ÀjºÁgÀ: ªÁ¸ÀÛªÀ gÉÃSÉAiÀÄ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è GvÀà£Àß f ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ
zÀÈµÁÖAvÀ 1 : c < 1 DzÀgÉ f (c) = c + 2. DzÀÝjAzÀ lim f ( x) =lim ( x + 2) =c + 2
x→c x→c
D ¥ÀæPÁgÀ f JA§ÄzÀÄ 1 QÌAvÀ PÀqÉªÉÄ¬ÄgÀÄªÀ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
zÀÈµÁÖAvÀ 2 : c > 1 DzÀgÉ f (c) = c – 2. DzÀÝjAzÀ lim f ( x) =lim ( x − 2) =c − 2 = f ( c )
x→c x→c
D ¥ÀæPÁgÀ f JA§ÄzÀÄ x > 1 ©AzÀÄUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
zÀÈµÁÖAvÀ 3 : c = 1 DzÁUÀ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ«Äw
lim f ( x) = lim− ( x + 2) = 1 + 2 = 3
x →1− x →1
x = 1 ©AzÀÄ«£ÀÀ°è f £À §®«Äw
lim f ( x ) = lim+ ( x + 2 ) =1 + 2 =3
x →1+ x →1
x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ ºÁUÀÆ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁV®è

ºÁUÁV f JA§ÄzÀÄ x = 1gÀÀ°è C«ZÀÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ
x = 1 JA§ÄzÀÄ PÉÃªÀ® f «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 5.4
GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 5.4gÀ°è PÉÆnÖzÉ.
 x + 2, x < 1

=
GzÁºÀgÀuÉ 11: f ( x) =0, x 1 GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

 x − 2, x > 1
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉ¬ÄAzÀ £ÁªÀÅ f JA§ÄzÀÄ J¯Áè
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå x ≠ 1 £À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß £ÉÆÃrzÉÝÃªÉ.
x = 1 £À°è f £À JqÀ«ÄwAiÀÄÄ lim− f ( x) = lim− ( x + 2) =1 + 2 =3
x →1 x →1
x = 1 £À°è f £À §®«ÄwAiÀÄÄ lim+ f ( x) =lim+ ( x − 2) =−

1 2 =−1
x →1 x →1
ºÁUÁV x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ ªÀÄvÀÄÛ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁV®è.
DzÀÝjAzÀ f JA§ÄzÀÄ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
DzÀÝjAzÀ x = 1 JA§ÄzÀÄ PÉÃªÀ® f «aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀ
avÀæ 5.5
©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 5.5 gÀ°è PÉÆnÖzÉ.
 x + 2, x < 0
− x + 2, x > 0
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ F GvÀà£ÀßªÀÅ 0 ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ J¯Áè
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. F GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæzÀ ªÁåSÉåAiÀÄÄ
162 UÀtÂvÀ
D1 U D2, D1 = {x ∈ R : x < 0} ªÀÄvÀÄÛ D2 = {x ∈ R : x > 0}
zÀÈµÁÖAvÀ 1 : c ∈ D1 DzÀgÉ lim f ( x) = lim ( x + 2) = c + 2 = f ( c)

x→c x→c
ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ f, D1 £À°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.

zÀÈµÁÖAvÀ 2 : c ∈ D2 DzÀgÉ lim f ( x) =lim ( − x + 2) =−c + 2 =f ( c )
x→c x→c
ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ f, D2 £À°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ. EzÀjAzÀ f
GvÀà£ÀßªÀÅ, f £À PÉëÃvÀæzÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
f C«aÒ£ÀßªÁVzÉAiÉÄAzÀÄ vÀQð¸À§ºÀÄzÀÄ. F GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß
avÀæ 5.6 gÀ°è PÉÆnÖzÉ. E°è UÀªÀÄ¤¸À¨ÉPÁzÀ CA±ÀªÉAzÀgÉ F
GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß gÀa¸À®Ä PÁUÀzÀzÀ ºÁ¼ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯Éä¬ÄAzÀ avÀæ 5.6
¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÀÄß ªÉÄÃ¯ÉvÀÛ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
ªÁåSÁå¤¸À®àqÀzÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è ªÀiÁvÀæ ¯ÉÃR¤AiÀÄ£ÀÄß ªÉÄÃ¯ÉvÀÛ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
 x, x ≥ 0
x , x < 0
2
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀàµÀÖªÁV, PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ

¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. F GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß
avÀæ 5.7gÀ°è PÉÆnÖzÉ. f £À ªÁåSÉåAiÀÄ ªÁå¦ÛAiÀÄ£ÀÄß
¥Àj²Ã°¸À¯ÁV, CzÀ£ÀÄß ªÁ¸ÀÛªÀ gÉÃSÉAiÀÄ 3 ¨ÉÃ¥ÀðlÖ
G¥ÀUÀtUÀ¼À£ÁßV «AUÀr¸ÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÀÆPÀÛªÉAzÀÄ
PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ D1 = {x ∈ R : x < 0} D2 = {0} ªÀÄvÀÄÛ
D3 = {x ∈ R : x > 0}
avÀæ 5.7
zÀÈµÁÖAvÀ 1 : D1 £À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f (x)= x2
ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß «ÃQë¹zÁUÀ D1 £À°è EzÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVzÉ
JAzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁVzÉ. (GzÁºÀgÀuÉ 2£ÀÄß £ÉÆÃr)
zÀÈµÁÖAvÀ 2 : D3 £À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ«£À°è f (x)= x ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß «ÃQë¹zÁUÀ D3 £À°è EzÀÄ
C«aÑ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ (GzÁºÀgÀuÉ 6£ÀÄß £ÉÆÃr).
zÀÈµÁÖAvÀ 3 : FUÀ £ÁªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß «±ÉèÃ¶¹zÀgÉ GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ 0
©AzÀÄ«£À°è f(0) = 0 DVgÀÄvÀÛzÉ.
0 ©AzÀÄ«£À°è f £À JqÀ«ÄwAiÀÄÄ, lim f ( x=
) lim x=2 0=2 0
x →0 − x →0 −
( x ) lim
0 ©AzÀÄ«£À°è f £À §®«ÄwAiÀÄÄ, lim f= =
x →0 +
x 0
x →0 +
»ÃUÉ lim f ( x )= 0= f ( 0 ) ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ 0 ©AzÀÄ«£À°è f C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
x →0
EzÀgÀ CxÀðªÉÃ£ÉAzÀgÉ f JA§ÄzÀÄ CzÀgÀ PÉëÃvÀæzÀ°è£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è
C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. F PÁgÀt¢AzÀ f JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 14: ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.

¥ÀjºÁgÀ: MAzÀÄ GvÀà£Àß p JA§ÄzÀÄ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£Àß JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ CzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ
ªÁåSÁå¤¸À¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
p(x) = a0 + a1 x + ... + an xn JA§ÄzÀÄ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉå an ≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ ai ∈ R ¸ÀàµÀÖªÁV
F GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ c JA§ÄzÉÆAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåAiÀiÁzÀgÉ lim p ( x ) = p ( c ) ªÁåSÉå ¥ÀæPÁgÀ p JA§ÄzÀÄ c ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
x →c
FUÀ c JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ p(x) GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀ PÁgÀt p JA§ÄzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£Àß.
GzÁºÀgÀuÉ 15: [x] JA§ÄzÀÄ UÀjµÀ× ¥ÀÆuÁðAPÀ x ≤ 1 C£ÀÄß ¸ÀÆa¹zÀgÉ, UÀjµÀ× ¥ÀÆuÁðAPÀ
GvÀà£Àß f (x) = [x] £À J¯Áè «aÒ£Àß ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæxÀªÀÄªÁV UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ, f J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. F GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ
5.8gÀ°è PÉÆnÖzÉ. £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß £ÉÆÃrzÁUÀ f JA§ÄzÀÄ J¯Áè
¥ÀÆuÁðAPÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è «aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÁt§ºÀÄzÀÄ.
PÉ¼ÀV£À avÀæªÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹zÀgÉ EzÀÄ ¤dªÁVzÉ.
zÀÈµÁÖAvÀ 1: c JA§ÄzÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå ªÀÄvÀÄÛ
EzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¥ÀÆuÁðAPÀPÉÌ ¸ÀªÀÄªÁV®è. £ÀPÉë¬ÄAzÀ
w½zÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ c
UÉ ¸À«ÄÃ¥ÀªÁzÁUÀ GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ [c]UÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ. avÀæ 5.8
CAzÀgÉ limx →c
f ( x ) lim
= =
x →c
[ x ] [c ] C®èzÉÃ f (c) = [c] ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ
GvÀà£ÀßªÀÅ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ½UÉ ¸ÀªÀÄªÁV®èzÀ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
zÀÈµÁÖAvÀ 2: c JA§ÄzÉÆAzÀÄ ¥ÀÆuÁðAPÀ FUÀ ¤ÃªÀÅ r > 0 JA§ ¸ÁzsÀåªÁzÀµÀÄÖ ¸ÀtÚzÁzÀ ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ [c - r] = c - 1 ºÁUÀÆ [c + r] = c EzÀ£ÀÄß «ÄwAiÀÄ CxÀðzÀ°è
ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ lim− f ( x ) = c − 1, DzÁUÀ lim+ f ( x ) =
c F PÁgÀt¢AzÀ F «ÄwUÀ¼ÀÄ
x →c x →c
AiÀiÁªÀÅzÉÃ c ©AzÀÄ«£À°è ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ J¯Áè ¥ÀÆuÁðAPÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è
GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
5.2.1 C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À ©ÃdUÀtÂvÀ UÀÄtUÀ¼ÀÄ (Algebra of Continuous functions)
«ÄwUÀ¼À ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß w½zÀÄPÉÆAqÀ §½PÀ »A¢£À vÀgÀUÀwAiÀÄ°è £ÁªÀÅ PÉ®ªÀÅ «ÄwUÀ¼À ©ÃdUÀtÂvÀ
UÀÄtªÀ£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ. CzÉÃ jÃwAiÀÄ°è £ÁªÀÅ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉ®ªÀÅ ©ÃdUÀtÂvÀ UÀÄtUÀ¼À£ÀÄß
PÀ°AiÀÄ°zÉÝÃªÉ. MAzÀÄ UÉÆvÁÛzÀ ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄÄ, D ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ
«ÄwAiÀÄ ¥ÀÆtð ¤AiÀÄAvÀætPÉÌ M¼À¥ÀqÀÄªÀÅzÀjAzÀ, «ÄwAiÀÄ ¥ÀæPÀgÀtzÀ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß
¤jÃQë¸ÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÀÆPÀÛªÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: f ªÀÄvÀÄÛ gUÀ¼ÀÄ 2 ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVzÀÄÝ, CªÀÅ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå c ©AzÀÄ«£À°è
C«aÒ£ÀßªÁzÀgÉ
164 UÀtÂvÀ
(i) x = c AiÀÄ°è f + g C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

(ii) x = c AiÀÄ°è f - g C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(iii) x = c AiÀÄ°è f . g C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(iv) x = c AiÀÄ°è (f / g) C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ (E°è g(c) ≠ 0)
¸ÁzsÀ£É: ¤ÃªÀÅ x = c AiÀÄ°è f + g AiÀÄ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ¥Àj²Ã°¸À¨ÉÃPÀÄ. ¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV EzÀÄ
x = c AiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
DUÀ,
lim ( f + g )( x=
) lim  f ( x ) + g ( x )  (f + g AiÀÄ ªÁåSÉå ¥ÀæPÁgÀ)
x →c x →c 
= lim f ( x ) + lim g ( x ) («ÄwAiÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ)

x →c x →c
= f (c) + g (c) (AiÀiÁPÉAzÀgÉ f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ)

= (f + g) (c) (f + g) AiÀÄ ªÁåSÉå ¥ÀæPÁgÀ)
F PÁgÀt¢AzÀ f + g JA§ÄzÀÄ x = c AiÀÄ°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. G½zÀ ¨sÁUÀUÀ¼À ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ
EzÉÃ jÃw AiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ NzÀÄUÀgÀ C¨sÁå¸ÀPÉÌ ©nÖzÉ.
UÀªÀÄ¤¹:
(i) ªÉÄÃ°£À «²µÀÖ zÀÈµÁÖAvÀ EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß (3)gÀ DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É f JA§ÄzÀÄ ¹ÜgÀ GvÀà£Àß CAzÀgÉ
MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ¸ÀASÉå l UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV f(x) = l DzÀgÉ (l g) GvÀà£ÀßªÀÅ (l g) (x)
= l g(x)JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ C®èzÉÃ ªÀÄvÀÄÛ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ¤¢ðµÀÖªÁV
ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ l = -1 DzÁUÀ f £À C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄÄ -f £À C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
(ii) ªÉÄÃ°£À «²µÀÖ zÀÈµÁÖAvÀ (4)gÀ DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É f JA§ÄzÀÄ ¹ÜgÀ GvÀà£Àß f (x) = l DzÀgÉ
λ λ λ
GvÀà£ÀßªÀÅ ( x ) = JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. C®èzÉÃ EzÀÄ g(x) ≠ 0 DVzÁÝUÀ
g g g ( x)
1
C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ¤¢ðµÀÖªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ g £À C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄÄ £À C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. g
ªÉÄÃ°£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß C£ÉÃPÀ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä §¼À¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÁVzÉ.
CªÀÅUÀ¼ÀÄ, ¤¢ðµÀÖ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÉÃ CxÀªÁ C®èªÉÃ JAzÀÄ ¤zsÀðj¸À®Ä PÀÆqÁ
¸ÀºÀPÁjAiÀiÁVªÉ. F PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ EzÀ£ÀÄß «±ÀzÀ¥Àr¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 16: ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ (Rational functions) C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ
¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£Àß f F PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ.
p ( x)
=f ( x) , q ( x ) ≠ 0 JA§ÄzÀ£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆ½î,
q ( x)
E°è p ªÀÄvÀÄÛ q UÀ¼ÀÄ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ. q = 0 DUÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ G½zÀ J¯Áè
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ f £À PÉëÃvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ. D PÁgÀt¢AzÀ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(GzÁºÀgÀuÉ 14), ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1gÀ 4£ÉÃ ¨sÁUÀ¢AzÀ f JA§ÄzÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 17: sine GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
¥ÀjºÁgÀ: £ÁªÀÅ PÉ¼ÀUÉ G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ ªÁ¸ÀÛªÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß £ÉÆÃqÉÆÃt.
lim sin x = 0
x →0
£ÁªÀÅ EzÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¹®è, DzÀgÉ 0 ©AzÀÄ«UÉ ¸À«ÄÃ¥ÀªÁzÀ sin x £ÀPÉë¬ÄAzÀ ¥ÀævÀåPÀëªÁV UÉÆvÀÛUÀÄvÀÛzÉ.
f(x) = sinx JA§ÄzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. c
JA§ÄzÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå, x = c + h JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ½î. x → c DzÀgÉ h → 0 JA§ÄzÀ£ÀÄß
¤ÃªÀÅ w½¢gÀÄ«j.
DzÀÝjAzÀ lim f ( x ) = lim sin x
x →c x →c
= lim sin ( c + h )
h →0
= lim [sin c cos h + cos c sin h ]

h →0
= lim [sin c cos h ] + lim [ cos c sin h ]

h →0 x →∞
c f (c)
= sin c + 0= sin =
»ÃUÉ, lim f ( x ) = f ( c ) ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ f JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVzÉ.

x →c
UÀªÀÄ¤¹: EzÉ jÃwAiÀÄ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß cosine GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ §UÉÎ PÀÆqÀ PÉÆqÀ§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 18: f (x) = tan x GvÀà£ÀßªÀÅ MAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
sin x π
¥ÀjºÁgÀ: GvÀà£Àß f (x) = tan x = . EzÀÄ cos x ≠ 0 CxÀªÁ x ≠ (2n + 1) DzÁUÀ, J¯Áè
cos x 2
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. F ªÉÆzÀ®Ä £ÁªÀÅ 2 GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ sine ºÁUÀÆ cosine
GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÑ£ÀßªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹zÉÝÃªÉ. F ¥ÀæPÁgÀ tan x JA§ÄzÀÄ 2 C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À
¨sÁUÀ®§ÞªÁVzÀÄÝ, EzÀÄ PÀÆqÁ ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ J¯Áè PÀqÉAiÀÄ®Æè C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. GvÀà£ÀßUÀ¼À
¸ÀAAiÉÆÃd£ÉUÉ ¸ÀA§A¢ü¹ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÀvÀð£ÉAiÀÄÄ D¸ÀQÛzÁAiÀÄPÀªÁVzÉ. f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÀÄ 2
ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÁUÀ (fog) (x) = f(g)(x) C£ÀÄß g AiÀÄ ªÁå¦ÛAiÀÄÄ f £À PÉëÃvÀæzÀ G¥ÀUÀtªÁzÁUÀ
AiÀiÁªÁUÀ®Æ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. PÉ¼ÀV£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ (¸ÁzsÀ£É gÀ»vÀ ºÉÃ½PÉ) ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼À
C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß UÀæ»¸ÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2: f ªÀÄvÀÄÛ g JA§ÄzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVzÀÄÝ (fog) AiÀÄÄ c £À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ
g AiÀÄÄ c £À°è C«aÒ£ÀßªÁVzÀÝgÉ, ªÀÄvÀÄÛ f GvÀà£ÀßªÀÅ g (c)AiÀÄ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÀÝgÉ, (fog) AiÀÄÄ
c AiÀÄ°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß «±ÉèÃ¶¸ÀÄvÀÛzÉ.
166 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 19: f (x) = sin (x2) JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®àlÖ GvÀà£ÀßªÀÅ MAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£Àß JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: F GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ
GvÀà£Àß f £ÀÄß g ªÀÄvÀÄÛ h JA§ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£Àß goh JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ
g(x) = sin x ªÀÄvÀÄÛ h (x) = x2. ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2gÀ ¥ÀæPÁgÀ g ªÀÄvÀÄÛ h JA§ JgÀqÀÆ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ vÀQð¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 20: x JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁzÁUÀ, f(x) = |1 - x + |x|| JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¹zÀ GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£Àß GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: g ªÀÄvÀÄÛ h UÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¹zÉ.
g(x) = 1 - x + |x| ªÀÄvÀÄÛ h(x) = |x| x JA§ÄzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå.
DzÀgÉ, (hog) (x) = h(g (x)) = h(1 - x + |x|) = |1 - x + |x|| = f(x).
GzÁºÀgÀuÉ 7 jAzÀ £ÁªÀÅ £ÉÆÃqÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ h JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVzÉ. g
JA§ÄzÀÄ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁqÀÄå®¸ï GvÀà£ÀßzÀ ªÉÆvÀÛªÁVzÀÄÝ, g C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀgÉ f JA§ÄzÀÄ 2 C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÀÄÝ EzÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
C¨sÁå¸À 5.1
1. f (x) = 5x - 3 GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0, x = -3 ªÀÄvÀÄÛ x = 5 gÀ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
2. f (x) = 2x2 - 1 GvÀà£ÀßªÀÅ x = 3gÀ°è C«aÒ£ÀßªÉÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
3. PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
1
(a) f (x) = x – 5 f ( x)
(b) = ,x ≠5
x −5
x 2 − 25
=
(c) f ( x) , x ≠ −5 (d) f (x) = |x - 5|
x+5
4. f(x) = xn GvÀà£ÀßªÀÅ x = n £À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹. n JA§ÄzÉÆAzÀÄ zsÀ£À
¥ÀÆuÁðAPÀ.
 x, x ≤ 1
5. f ( x ) =  GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0, x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 2 ©AzÀÄUÀ¼À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ?
5, x > 1
PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 | x | +3, x ≤ −3
2 x + 3, x ≤ 2 
6. f ( x ) =  7. f ( x ) −2 x, − 3 < x < 3
2 x − 3, x > 2  6 x + 2, x ≥ 3

| x |  x
,x ≠ 0  , x<0
8. f ( x ) =  x 9. f ( x ) =  | x |
 0, x = 0 
 −1, x ≥ 0
 x + 1, x ≥ 1  x3 − 3, x ≤ 2
10. f ( x ) =  2 f ( x) =  2
11.
x +1 x < 1  x + 1, x > 2
 x10 − 1, x ≤ 1
12. f ( x ) =  2
 x x >1
 x + 5, x ≤ 1
13. f ( x ) =  GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ?
 x − 5, x > 1
PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
 3, 0 ≤ x ≤ 1  2 x, x < 0
14. f (=

x )  4, 1 < x < 3 15. ( x ) 0, 0 ≤ x ≤ 1
f=
5, 3 ≤ x ≤ 10  4 x, x > 1
 
−2, x ≤ −1

16. f (=
x )  2 x, − 1 < x ≤ 1
2, x > 1

 ax + 1, x ≤ 3
17. f ( x ) = 
bx + 3, x > 3

GvÀà£ÀßªÀÅ x = 3 ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¸ÀA§AzsÀªÉÃ£ÀÄ?
( )
λ x 2 − 2 x , x ≤ 0
18. l zÀ AiÀiÁªÀ ¨É¯ÉUÉ f ( x ) =  GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 £À°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ.
 4 x + 1, x>0
x = 1 DzÁUÀ f GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ K£ÁUÀÄvÀÛzÉ?
19. J¯Áè ¥ÀÆuÁðAPÀ (Integral) ©AzÀÄUÀ¼À°è g(x) = x - [x] GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁVzÉ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹. E°è [x] JA§ÄzÀÄ UÀjµÀ× ¥ÀÆuÁðAPÀ (Greatest Integer) ≤ 1
20. f(x) = x2 - sin x + 5 GvÀà£ÀßªÀÅ x = p £À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀÅzÉÃ?
21. PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
f(x) = sin x + cos x
(a) (b) f(x) = sin x - cos x
f(x) = sin x . cos x
(c)
168 UÀtÂvÀ
22. cosine, cosecant, secant ªÀÄvÀÄÛ cotangent GvÀà£ÀßUÀ¼À C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ZÀað¹.
 sin x
 , x<0
23. f ( x ) =  x GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 x + 1, x ≥ 0
 2 1
 x sin x≠0
24. f ( x ) =  x GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ¤zsÀðj¹.
 0, x=0
sin x − cos x, x ≠ 0
25. f ( x ) =  GvÀà£ÀßzÀ C«aÒ£ÀßvÉ §UÉÎ ¥ÀjÃQë¹.
 −1, x= 0
26 jAzÀ 29gÀªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ¼À°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁzÀgÉ k AiÀÄ
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 k cos x π
, x ≠
 π − 2 x 2  π
26. f ( x ) =
= x £À°è.
 3, π 2
x= 
 2 
kx 2 , x ≤ 2 
27. f ( x ) =
=  x 2 £ÀÀ°è.
 3, x > 2 
kx + 1, x ≤ π 
28. f ( x ) =  cos x, x > π  x = π £À°è.
 
 kx + 1, x ≤ 5
29. f ( x ) =
=  x 5 gÀ°è.
3 x − 5, x > 5
 5, x≤2 
 
30. f ( x )= ax + b, 2 < x < 10  GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
 21 x ≥ 10 

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
31. f (x) = cos (x2) GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£Àß GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
32. f (x) = |cos x| GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£Àß GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
33. sin |x| JA§ÄzÉÆAzÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÉÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹.
34. f (x) = |x| - | x + 1| GvÀà£ÀßªÀÅ «aÒ£ÀßªÁUÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5.3 ¤µÀà£ÀßvÉ (Differentiability)

»A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è PÀ°vÀ PÉ¼ÀV£À ªÁ¸ÀÛªÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆ½î. £ÁªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. f JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ c JA§ÄzÀÄ EzÀgÀ
f (c + h) − f (c)
PÉëÃvÀæzÀ°è£À MAzÀÄ ©AzÀÄ. c AiÀÄ°è f £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß lim JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
h →0 h
d
F «Äw C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ c AiÀÄ°è f £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f ′(c) CxÀªÁ
dx
( f ( x ) ) JAzÀÄ UÀÄgÀÄw¸À§ºÀÄzÀÄ.
c
f ( x + h) − f ( x)
f ′ ( x ) = lim JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®àlÖ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß J°è «ÄwAiÀÄÄ
h →0 h
C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉAiÉÆÃ C°è f £À ¤µÀà£ÀßªÉAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
d dy
f £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f ′ ( x ) CxÀªÁ ( f ( x ) ) CxÀªÁ y = f ( x ) DzÀgÉ Cxª À Á y1 JAzÀÄ
dx dx
UÀÄgÀÄw¸À§ºÀÄzÀÄ. MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¥ÀæQæAiÉÄUÉ CªÀPÀ®£À (differentiation)
J£ÀÄßªÀgÀÄ. f ′(x) £ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV f (x) £ÀÄß ¤µÀà¤ß¸ÀÄªÀÅzÀÄ JAzÀÄ £ÁªÀÅ CxÉÊð¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ.
(1) (u ± v)′ = u′ ± v′
(2) (uv)′ = u′v + uv′ (°¨ï¤mïì CxÀªÁ UÀÄt®§Þ ¤AiÀÄªÀÄ)
′ ′ ′
3)  u  u v −2 uv v ≠ 0 (¨sÁUÀ®§Þ ¤AiÀÄªÀÄ)
(=
v v
F PÉ¼ÀV£À PÉÆÃµÀÖPÀzÀ°è ¤¢ðµÀÖ ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À ¥ÀnÖAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀ¯ÁVzÉ.
f (x) xn sin x cos x tan x
f 1(x) nxn-1 cos x -sin x sec2 x
J¯Éè°è ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹zÉÝÃªÉAiÉÆÃ, C°è «ÄwAiÀÄÄ C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÉA§ JZÀÑjPÉAiÀÄ£ÀÄß
¤ÃrzÉÝÃªÉ. FUÀ ¸Áé¨sÁ«PÀªÁzÀ ¥Àæ±Éß K£ÉAzÀgÉ «ÄwAiÀÄÄ C¹ÜvÀézÀ°è®è¢zÀÝgÉ K£ÁUÀÄvÀÛzÉ?
f (c + h) − f (c)
F ¥Àæ±ÉßAiÀÄÄ ¤¢ðµÀÖªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ GvÀÛgÀ CzÀPÉÌ vÀPÀÄÌzÁVgÀÄvÀÛzÉ. lim
h →0 h
C¹ÛvÀézÀ°è®è¢zÀÝgÉ c ©AzÀÄ«£À°è f ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è
f (c + h) − f (c) f (c + h) − f (c)
ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ lim ªÄÀvÄÀÛ lim+ JgÀqÀÆ ¥Àj«ÄvÀ ºÁUÀÆ
−
h →0 h h →0 h
¸ÀªÀÄªÁVzÀÝgÉ c ©AzÀÄ«£À°è f GvÀà£ÀßªÀÅ CzÀgÀ PÉëÃvÀæzÀ°è ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ £ÁªÀÅ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ [a,b]AiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ D GvÀà£ÀßªÀÅ [a,b]AiÀÄ°è
¤µÀà£ÀßªÁVzÉ J£Àß§ºÀÄzÀÄ. C«aÒ£ÀßvÉAiÀÄ zÀÈµÁÖAvÀzÀ ¥ÀæPÁgÀ a ªÀÄvÀÄÛ b JA§ CAwªÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À°è
170 UÀtÂvÀ
§®«Äw ªÀÄvÀÄÛ JqÀ«ÄwUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a ªÀÄvÀÄÛ b ©AzÀÄUÀ¼À°è §® ¤µÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ JqÀ

¤µÀà£ÀßUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉAiÉÄÃ ºÉÆgÀvÀÄ ¨ÉÃgÉÃ£ÀÆ C®è. CzÉÃ jÃw GvÀà£ÀßªÀÅ (a,b)AiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄ«£À°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ D GvÀà£ÀßªÀÅ (a,b)AiÀÄ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÉ J£Àß§ºÀÄzÀÄ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 3: MAzÀÄ GvÀà£Àß f JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ©AzÀÄ c £À°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ D GvÀà£ÀßªÀÅ D
©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£Àß PÀÆqÁ DVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£É: c ©AzÀÄ«£À°è f ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ, lim ( )

f x − f (c)
= f ′(c)
x →c x−c
f ( x) − f (c)
DzÀgÉ x ≠ c, DVzÁÝUÀ f ( x= ) − f (c) .( x − c )
x−c
 f ( x) − f (c) 
(
DzÀÝjAzÀ lim  f= x ) − f ( c )  lim  .( x − c )
x →c x →c
 x−c 
 f ( x) − f (c) 
CxÀªÁ lim  f ( x )  −
= lim  f ( c )  lim   .lim ( x − c ) = f ′(c).0
x →c x →c x →c
 x − c  x →c
CxÀªÁ lim f ( x) = f (c)

x →c
F PÁgÀt¢AzÀ f GvÀà£ÀßªÀÅ x = c £À°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
G¥À¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: J¯Áè ¤µÀà£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
£ÁªÀÅ ªÉÄÃ°£À ªÁPÀåzÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÀÅ ¤dªÀ®è JAzÀÄ C©ü¥ÁæAiÀÄ ¥ÀqÀ§ºÀÄzÀÄ. ¤ÃªÀÅ f (x) = |x| JA§
GvÀà£ÀßªÀÅ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ £ÉÆÃrgÀÄ«j.
f ( 0 + h ) − f ( 0 ) −h
JqÀ«ÄwAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ, lim− = = −1
h →0 h h
f ( 0 + h ) − f ( 0) h
§®«ÄwAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ, lim+ = = 1
h →0 h h
FUÀ ªÉÄÃ°£ÀªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ 0 ©AzÀÄ«£À°è, JqÀ«Äw ºÁUÀÆ §®«ÄwUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁV®è.
f ( 0 + h ) − f ( 0)
DzÀÝjAzÀ lim C¹ÜvÀézÀ°è®è. DzÀÝjAzÀ f JA§ÄzÀÄ 0£À°è ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è. F
h →0 h
PÁgÀt¢AzÀ f JA§ÄzÀÄ ¤µÀà£Àß GvÀà£ÀßªÀ®è.
5.3.1 ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ (Derivatives of Composite functions)
£Á«ÃUÀ ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ w½zÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. FUÀ
f(x) = (2x + 1)3 GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÉAzÀÄ EaÒ¹zÁUÀ, EgÀÄªÀ MAzÀÄ
ªÀiÁUÀðªÉAzÀgÉ (2x + 1)3 £ÀÄß ¢é¥ÀzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ «¸ÀÛj¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
MAzÀÄ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ «ªÀj¸À§ºÀÄzÀÄ.
d d 
f ( x) ( 2 x + 1) 
3
=
dx dx 
=
d
dx
( 3 2
8 x + 12 x + 6 x + 1 )
= 24 x 2 + 24 x + 6
= 6 ( 2 x + 1)
2
¥ÀÄ£ÀB CªÀ¯ÉÆÃQ¹zÁUÀ f (x) = (h o g) (x), g(x) = 2x + 1 ªÀÄvÀÄÛ h(x) = x3.

FUÀ t = g(x) = 2x + 1. DzÁUÀ f(x) = h(t) = t3
df dh dt
= 6 ( 2 x + 1) = 3 ( 2 x + 1) .2= 3t . 2=
2 2 2
F ¥ÀæPÁgÀ .
dx dt dx
EAvÀºÀ ¥Àj²Ã®£ÉAiÀÄ MAzÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃd£ÀªÉAzÀgÉ (2x + 1)3 gÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ
¯ÉPÁÌZÁgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ. F PÉ¼ÀV£À ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ D ¥Àj²Ã®£ÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀgÁgÀÄªÀPÁÌV zÁR°¸À§ºÀÄzÀÄ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 4: (¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ): f JA§ÄzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£Àß. EzÀÄ u ªÀÄvÀÄÛ v JA§
dt dv
JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÉ. CAzÀgÉ f = vou. FUÀ t =u(x), ªÄÀvÄÀÛ JgÀqÀÆ
dx dt
C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ DUÀ, df = dv . dt £ÁªÀÅ F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ©lÄÖ©qÀÄvÉÛÃªÉ. ¸ÀgÀtÂ
dx dt dx
¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ «¸ÀÛj¸À§ºÀÄzÀÄ. f JA§ÄzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£Àß ºÁUÀÆ u, v ªÀÄvÀÄÛ
w JA§ ªÀÄÆgÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÉ. CAzÀgÉ f = (wou)ov. t = v (x) and s = u(t) DzÀgÉ,
df d ( wou ) dt dw ds dt
= = . . . ºÉÃ½PÉAiÀÄ°è J¯Áè ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C¹ÛvÀézÀ°èªÉ JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À¨ÉÃPÀÄ.
dx dt dx ds dt dx
C£ÉÃPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛzÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß gÀÆ¦¸À®Ä NzÀÄUÀgÀ£ÀÄß DºÁé¤¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 21: f (x) = sin (x2) GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÉ.
FUÀ t = u(x) = x2 ªÀÄvÀÄÛ v(t) = sin t, DzÁUÀ

f (x) = (v o u) (x) = v(u(x)) = v(x2) = sin x2 t = u(x) = x2 JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
dv dt
= =
cos t ªÀÄvÀÄÛ 2 x DVzÀÄÝ EzÀÄ C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. FUÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ
dt dx
df dv dt
= =
. cos t.2 x = cos x2. 2x DzÀgÉ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV CAwªÀÄ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß x £À°è
dx dt dx
172 UÀtÂvÀ
df
¤gÀÆ¦¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÁrPÉAiÀiÁVzÉ.DzÀÝjAzÀ= =
cos t 2 x 2 x.cos x 2 ¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ
dx
PÀæªÀÄzÀ°è, ¤ÃªÀÅ £ÉÃgÀªÁV F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
( )
dy d
y sin x 2 ⇒ =
=
dx dx
sin x 2 ( )
= cos
= x2
d 2
dx
x 2 x cos x
2
( )
GzÁºÀgÀuÉ 22: tan (2x + 3) £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f (x) = tan (2x + 3), u(x) = 2x + 3 ªÀÄvÀÄÛ v(t) = tan t.
FUÀ (vou) (x) = v(u(x)) = v(2x + 3) = tan (2x + 3) = f (x)
F PÁgÀt¢AzÀ f JA§ÄzÀÄ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÉ.

dv dt
t = u(x) = 2x + 3 JAzÀÄ vÉUÉz
= ÀÄPÉÆAqÁUÀ, =
sec 2
t ªÄÀvÄÀÛ 2 EªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛªÉ.
df dv dt dt dx
FUÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ= = . 2sec 2 ( 2 x + 3)
dx dt dx
GzÁºÀgÀuÉ 23: x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ sin (cos (x2)) £ÀÄß ¤µÀà¤ß¹.
¥ÀjºÁgÀ: f (x) = sin (cos (x2)) F GvÀà£ÀßªÀÅ f (x) = (w o v o u) (x) DVzÀÄÝ u, v ªÀÄvÀÄÛ w JA§
ªÀÄÆgÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛªÁVzÉ. DUÀ u(x) = x2, v(t) = cos t ªÀÄvÀÄÛ w(s) = sin s.
dw ds dt
t = u(x) = x2 ªÀÄvÀÄÛs = v(t) = cos t. JAzÀÄ vÉUz
É ÄÀ PÉÆAqÁUÀ, =
cos s, = − sin t ªÄÀvÀÄÛ =
2 x,
ds dt dx
EªÀÅUÀ¼ÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ x £À°è C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛªÉ. FUÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ,
df dw ds dt
=
dx ds dt dx
. . = ( cos s ) . ( − sin t ) . ( 2 x ) = 2
(
−2 x sin x .cos cos x
2
)
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ PÀæªÀÄzÀ°è, y = sin(cos x2)
DzÀÝjAzÀ dy d
= =
dx dx
( (
sin cos x 2 ))
cos cos x 2 .
d
dx
(cos x 2 ) ( )
= cos cos x 2 − sin x 2( )( ) dxd ( x )
2
( )
= − sin x 2 cos cos x 2 ( 2 x )
(
= −2 x sin x 2 cos cos x 2 )
C¨sÁå¸À 5.2
1 jAzÀ 8 gÀªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ¼À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤¥Àà¤ß¹.
1. sin (x2 + 5) 2. cos (sin x) 3. sin (ax + b)

sin ( ax + b )
( ( x ))
4. sec tan 5.
cos ( cx + d )
6. cos x3 . sin2 (x5)
2
( )
7. 2 cot x 8. cos ( x)
9. f (x) = |x – 1|, x ∈ R GvÀà£ÀßªÀÅ x = 1gÀ°è ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
10. f (x) = [x], 0 < x < 3, {[x] JA§ÄzÀÄ UÀjµÀ× ¥ÀÆuÁðAPÀ GvÀà£Àß] GvÀà£ÀßªÀÅ x = 1 ªÀÄvÀÄÛ
x = 2 gÀ°è ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
5.3.2 ¸ÀÆavÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ: (Derivatives of implicit functions)

£ÁªÀÅ EzÀÄªÀgÉUÉ y = f(x) £À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ PÀ°wzÉÝÃªÉ.
DzÀgÉ AiÀiÁªÁUÀ®Æ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ F jÃwAiÀÄ¯ÉèÃ EgÀ¨ÉÃPÉAzÉÃ¤®è. GzÁºÀgÀuÉUÉ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ
x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À £ÀqÀÄªÉ ¸ÀA§AzsÀ«gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß £ÉÆÃqÉÆÃt.
x-y-p=0
x + sin xy - y = 0
ªÉÄÃ°£À ªÉÆzÀ® zÀÈµÁÖAvÀzÀ°è y UÉ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀjºÁgÀ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀ£ÀÄß
¥ÀÄ£ÀB y = x - p JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀgÉ 2£ÉÃ zÀÈµÁÖAvÀzÀ°è y £ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀjºÀj¸À®Ä
¸ÁzsÀå«®è. DzÁUÀÆå JgÀqÀÆ zÀÈµÁÖAvÀzÀ®Æè x £À ªÉÄÃ¯É y £À CªÀ®A§£É EzÉ J£ÀÄßªÀÅzÀgÀ §UÉÎ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀAzÉÃºÀ«®è. y = f(x) £À°è y £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁUÀÄªÀAvÉ
x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ¥ÀæPÀn¹zÀgÉ £ÁªÀÅ y AiÀÄ£ÀÄß x £À ªÀåPÀÛ (Explicit) GvÀà£Àß JAzÀÄ
ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. £ÀAvÀgÀzÀ zÀÈµÁÖAvÀzÀ°è ¸ÀÆavÀªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ K£ÉAzÀgÉ, y AiÀÄÄ x £À GvÀà£ÀßªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ
ªÉÄÃ¯É w½¹zÀ 2£ÉÃ «zsÀzÀ ¸ÀA§AzsÀªÀÅ ¸ÀÆavÀ (Implicit) GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉAzÀÄ £ÁªÀÅ
ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. F G¥À «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¸ÀÆavÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¤µÀà¤ß¸ÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÀ°AiÀÄ°zÉÝÃªÉ.
dy
GzÁºÀgÀuÉ 24: x - y - p DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: x - y - p ⇒ y = x - p
dy
DzÀÝjAzÀ = 1
dx
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ PÀæªÀÄzÀ°è x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ £ÉÃgÀªÁV ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ
d dπ
( x − y) =
dx dx
174 UÀtÂvÀ
dπ
¥ÀÄ£ÀB £É£À¦¹PÉÆAqÁUÀ CAzÀgÉ x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ p JA§ÄzÀÄ J¯Áè PÀqÉAiÀÄ®Æè ¹ÜgÀ
dx
d d dy dx
GvÀà£ÀßªÁVzÉ. D PÁgÀt ( x) − ( y) = 0 EzÀjAzÀ = = 1
dx dx
dx dx
dy
GzÁºÀgÀuÉ 25: y + sin y = cos x DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ £ÉÃgÀªÁV ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ,
dy d d
+ ( sin y ) = ( cos x ) ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ ¥ÀæPÁgÀ,
dx dx dx
dy dy
+ cos y. = − sin x
dx dx
dy − sin x
DzÀÝj=AzÀ , y ≠ ( 2n + 1) π
dx 1 + cos y
5.3.3 ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ:
(Derivatives of inverse trigonometric functions)
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¹zÉÝÃªÉ.
DzÀgÉ EzÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀÅ¢®è. E£ÀÄß £ÁªÀÅ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ EAvÀºÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À
¤µÀà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 26: f(x) = sin-1 x GvÀà£ÀßªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÝgÉ CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: y = sin-1 x DzÀgÉ x = sin y
dy
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ, 1 = cos y
dx
dy 1 1
∴ = =
dx cos y cos sin −1 x ( )
EzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ cos y ≠ 0 DzÁUÀ ªÀiÁvÀæ ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ
π π
sin −1 x ≠ − , CAzÀgÉ
2 2
x ≠ -1, 1 CAzÀgÉ x ∈ (-1, 1). F ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß ºÉZÀÄÑ DPÀµÀðtÂÃAiÀÄªÁV ªÀiÁqÀ®Ä
PÉ¼ÀV£À eÁuÉäAiÀÄ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß §¼À¸À§ºÀÄzÀÄ. ¥ÀÄ£ÀB £É£É¦¹PÉÆAqÁUÀ x ∈ (-1, 1) DzÀgÉ
sin(sin-1x) = x ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ cos2 y = 1 - (sin y)2 = 1 - (sin (sin-1 x))2 = 1 - x2.
 π π
C®èzÉÃ y ∈  − ,  DVzÀÝgÉ cos y AiÀÄÄ zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ cos =
y 1 − x 2 F ¥ÀæPÁgÀ
 2 2 
dy 1 1
x ∈ (-1, 1) DzÁUÀ= =
dx cos y 1− x
2
GzÁºÀgÀuÉ 27: f(x) = tan-1 x GvÀà£ÀßªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°èzÀÝgÉ CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: y = tan-1 x DzÁUÀ x = tan y JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ,
dy
1 = sec 2 y.
dx
dy 1 1 1 1
⇒ = = = =
( )
2 2 2
dx sec y 1 + tan y 1 +  tan tan −1 x  1 + x2
 
PÉ¼ÀV£À ¥ÀnÖAiÀÄ°è G½zÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«Äw GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀàwÛAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖzÉ. (PÉÆÃµÀÖPÀ 5.4)
f (x) cos-1 x cot-1 x sec-1 x cosec-1 x
−1 −1 1 −1
f ′(x)
1 − x2 1 + x2 x x2 −1 x x2 −1
Domain of f ′ (-1, 1) R (-∞, -1) U (1, ∞) (-∞, -1) U (1, ∞)
C¨sÁå¸À 5.3
dy
PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ½UÉ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
1. 2x + 3y = sin x 2. 2x + 3y = sin y
3. ax + by2 = cos y 4. xy + y2 = tan x + y
5. x2 + xy + y2 = 100 6. x3 + x2y + xy2 + y3 = 81
7. sin2 y + cos xy = k 8. sin2 x + cos2 y = 1
−1  3 x − x 
3
−1  2 x  1 1
9. y = sin  2 
=10. y tan  2 
,− <x<
 1+ x   1 − 3x  3 3
−1  1 − x  −1  1 − x 
2 2
=
11. y cos  2 
, 0 < x < 1 =12. y sin  2 
,0 < x <1
 1+ x   1+ x 
13. y cos −1 
=
2x 
2 
 1+ x 
=
, −1 < x < 1 14. (
y sin −1 2 x 1 − x 2 , −
1
2
<x<
1
2
)
−1  1  1
=
15. y sec  2  , 0 < x <
 2x −1  2
176 UÀtÂvÀ
5.4 WÁwÃAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ

(Exponential and logarithmic functions)
EzÀÄªÀgÉUÉ £ÁªÀÅ PÉ®ªÉÇAzÀÄ ««zsÀ ªÀUÀðUÀ¼À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ CAzÀgÉ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, ¨sÁUÀ®§Þ
GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ wæPÉÆÃ£À«Äw GvÀà£ÀßUÀ¼À §UÉV£À MAzÀÄ ¨sÁUÀªÀ£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ. F ¥ÀjZÉÒÃzÀzÀ°è
£ÁªÀÅ ºÉÆ¸ÀªÀUÀðzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ CAzÀgÉ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ
PÀ°AiÀÄ°zÉÝÃªÉ. E°è UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ CA±ÀªÉÃ£ÉAzÀgÉ F ¥ÀjZÉÒÃzÀzÀ°è ªÀiÁqÀ¯ÁzÀ ºÀ®ªÀÅ ºÉÃ½PÉUÀ¼ÀÄ
¥ÉæÃgÀuÁvÀäPÀªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ EªÀÅUÀ¼À PÀgÁgÀÄªÀPÁÌzÀ ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ F ¥ÀoÀåzÀ ªÁå¦ÛUÉ «ÄÃjzÁÝVzÉ.
avÀæ 5.9gÀ°è y = f1(x) = x, y = f2(x) = x2,
y = f3(x) = x3 ªÀÄvÀÄÛ y = f4(x) = x4 UÀ¼À £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖzÉ. x £À
WÁvÀªÀÅ ºÉZÁÑzÀAvÉ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ PÀrzÁUÀÄwÛgÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß (steep)
UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄÄ PÀrzÁzÀµÀÄÖ ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀÄ
zÀgÀzÀ ªÉÃUÀªÀÅ C¢üPÀUÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ. EzÀgÀ CxÀðªÉÃ£ÉAzÀgÉ
x (>1), £À ¨É¯ÉAiÀÄ ¤UÀ¢vÀ ºÉZÀÑ¼ÀªÀÅ n = 1, 2, 3, 4 jÃwAiÀÄ°è
n £À¨É¯É ºÉZÁÑzÀAvÉ y = fn (x) £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ KjPÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
EzÀgÀ C©ü¥ÁæAiÀÄªÉÃ£ÉAzÀgÉ CAvÀºÀ ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ n £À J¯Áè
zsÀ£ÁvÀäPÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ fn(x) = xn DVzÁÝUÀ ¤dªÁVgÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 5.9
CªÀ±ÀåPÀªÁV EzÀgÀ CxÀðªÉÃ£ÉAzÀgÉ n£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ ºÉZÁÑzÀAvÉ
y = fn(x)£À £ÀPÉëAiÀÄÄ y CPÀëzÀ PÀqÉUÉ ºÉZÀÄÑ ªÁ®ÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉ f10 (x) = x10 ªÀÄvÀÄÛ
f 15(x) = x15 JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ½î. x £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ 1 jAzÀ 2PÉÌ ºÉZÁÑzÁUÀ, f10£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ 1 jAzÀ
210 UÉ ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ. CzÀgÀAvÉ f15£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ 1 jAzÀ 215 PÉÌ ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ. »ÃUÉ x £À MAzÉÃ ºÉZÀÑ¼ÀPÉÌ
f10 QÌAvÀ f15 ªÉÃUÀªÁV ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÄÃ°£À «±ÉèÃµÀuÉAiÀÄ ¥ÀjuÁªÀÄªÉÃ£ÉAzÀgÉ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀÄÄ §ºÀÄ¥À¢
GvÀà£ÀßUÀ¼À WÁvÀzÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVzÉ. CAzÀgÉ WÁvÀªÀÅ KjPÉAiÀiÁzÁUÀ ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀÄÄ
KjPÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄÄA¢£À ¸ÀºÀd ¥Àæ±ÉßAiÉÄÃ£ÉAzÀgÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ §ºÀÄ¥À¢ GvÀà£ÀßUÀ½VAvÀ ªÉÃUÀªÁV
¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀiÁUÀÄªÀ GvÀà£Àß E£ÉÆßA¢zÉAiÉÄÃ? EzÀgÀ GvÀÛgÀªÀÅ ¤¢ðµÀÖªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ CAvÀºÀ GvÀà£ÀßzÀ
MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ »ÃVzÉ. y = f (x) = 10x.
£ÀªÀÄä ¥Àæw¥ÁzÀ£É K£ÉAzÀgÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ zsÀ£À¥ÀÆuÁðAPÀ n EzÁÝUÀ fn (x) = xn GvÀà£ÀßQÌAvÀ
f GvÀà£ÀßªÀÅ C¢üPÀ ªÉÃUÀzÀ°è ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ f100(x) = x100 GvÀà£ÀßQÌAvÀ 10x
C¢üPÀ ªÉÃUÀzÀ°è ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉAzÀÄ £ÁªÀÅ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ. x £À §ÈºÀvï ªÀiË®åUÀ¼À°è CAzÀgÉ
x = 103 gÀ°è UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀÄzÉÃ£ÉAzÀgÉ f100 (x) = (103)100 = 10300 DzÀgÉ f(103) =10103 = 101000
¤¸ÀìA±ÀAiÀÄªÁV f (x) JA§ÄzÀÄ f100(x) VAvÀ CvÀå¢üPÀªÁVzÉ. J¯Áè x > 103 DzÁUÀ f (x) > f100
(x) JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À®Ä PÀµÀÖªÁUÀ¯ÁgÀzÀÄ. DzÀgÉ £ÁªÀÅ F §UÉÎ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¥ÀÄgÁªÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀ®Ä
¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄªÀÅ¢®è. EzÉÃ jÃw x £À §ÈºÀvï ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
zsÀ£À ¥ÀÆuÁðAPÀ n £À°è fn(x) VAvÀ f(x) ªÉÃUÀªÁV ¨É¼ÀªÀtÂUÉ ºÉÆAzÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÀjAiÉÄÃ JAzÀÄ
¥Àj²Ã°¸À§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå 3: GvÀà£Àß y = f (x) = bx JA§ÄzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ DzsÁgÀ b > 1 £ÉÆA¢VgÀÄªÀ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß
y = 10x£À £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 5.9gÀ°è PÉÆqÀ¯ÁVzÉ.
NzÀÄUÀ¤UÉ b AiÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¨É¯ÉUÀ½UÉ CAzÀgÉ 2, 3, ªÀÄvÀÄÛ 4UÀ½UÉ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß gÀa¸ÀÄªÀAvÉ

¸ÀÆa¸À¯ÁVzÉ. WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À PÉ®ªÉÇAzÀÄ ¥ÀæªÀÄÄR ®PÀëtUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ.
(1) J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt R JA§ÄzÀÄ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÁVzÉ.
(2) J¯Áè zsÀ£À ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÀÅ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ªÁå¦ÛAiÀiÁVzÉ.
(3) ©AzÀÄ (0, 1) AiÀiÁªÁUÀ®Æ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄvÀÛzÉ. (EzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå b > 1 DzÁUÀ b0 = 1 JA§ÄzÀÄ ªÉÄÃ°£À ¸ÀvÁåA±ÀzÀ ¥ÀÄ£ÀgÀÄZÁÑgÀªÁVzÉ.)
(4) WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ ¸ÀzÁ KjPÉAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ £ÁªÀÅ JqÀ¢AzÀ §®PÉÌ ZÀ°¹zÀAvÉ
£ÀPÉëAiÀÄÄ ªÉÄÃ®PÉÌÃgÀÄvÀÛzÉ.
(5) x£À §ÈºÀvï IÄuÁvÀäPÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ 0 ©AzÀÄ«UÉ CwÃ ¸À«ÄÃ¥ÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ 2£ÉÃ ZÀvÀÄxÀð ¨sÁUÀzÀ°è £ÀPÉëAiÀÄÄ x CPÀëªÀ£ÀÄß
¸À«ÄÃ¦¸ÀÄvÀÛzÉ (DzÀgÉ CzÀ£ÀÄß JAzÀÆ ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀÅ¢®è).
DzsÁgÀ 10gÀ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£Àå WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼É£ÀÄßvÁÛgÉ. 11£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ
1 1
C£ÀÄ§AzsÀ A. 1.4gÀ°è ¥ÀjUÀtÂ¸À®ànÖgÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ ¸ÀgÀtÂAiÀÄ ªÉÆvÀÛ 1 + + + − − − JA§ÄzÀÄ
1! 2!
2 ªÀÄvÀÄÛ 3gÀ £ÀqÀÄ«£À ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß e ¬ÄAzÀ ¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ e AiÀÄ£ÀÄß DzsÁgÀªÁV
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ £ÁªÀÅ CwÃ ªÀÄÄRåªÁzÀ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß y = ex £ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀ£ÀÄß
¸Áé¨sÁ«PÀ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÉ£ÀÄßvÁÛgÉ.
WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ «±ÉèÃµÀuÉAiÀÄÄ ¸ÉÆUÀ¸ÁVzÀÄÝ
CzÀgÀ §UÉÎ w½AiÀÄÄªÀÅzÀÄ PÀÄvÀÆºÀ®zÁAiÀÄPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå : b > 1 JA§ÄzÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀ°. £ÁªÀÅ bx = a DVzÁÝUÀ EzÀ£ÀÄß DzsÁgÀ b
AiÀÄ°è a £À ®WÀÄUÀtPÀ x JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. DzsÁgÀ b AiÀÄ°è a£À ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß logba JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀÝjAzÀ bx = a DzÁUÀ logb a = x DUÀÄªÀÅzÀÄ. EzÀgÀ C£ÀÄ¨sÀªÀ ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ
PÉ®ªÀÅ ¤¢ðµÀÖ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸ÉÆÃt. 23 = 8 JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ. ®WÀÄUÀtPÀ
¥ÀæPÁgÀ EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ log28 = 3 JAzÀÄ ¥ÀÄ£ÀB §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. CzÉÃ jÃw 104 = 1000 JA§ÄzÀÄ
log101000 = 4 UÉ, ¸ÀªÀÄªÁVzÉ. C®èzÉÃ 625 = 54 = 252 JA§ÄzÀÄ, log5625 = 4 CxÀªÁ
log25625 = 2 PÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
EzÀjAzÀ ¸Àé®à ¥Àæ§ÄzÀÞªÀÄlÖzÀ°è, DzsÁgÀ b > 1 JAzÀÄ ¤UÀ¢¥Àr¹zÁUÀ, £ÁªÀÅ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß
zsÀ£ÁvÀäPÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ½AzÀ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ½VgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À§ºÀÄzÀÄ.
®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ®àqÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
logb : R+ → R
by = x DzÀgÉ x → logb x = y
F ªÉÆzÀ°£ÀAvÉ DzsÁgÀ b = 10 DzÀgÉ ¸ÁªÀiÁ£Àå ®WÀÄUÀtPÀ ªÀÄvÀÄÛ DzsÁgÀ b = e DzÀgÉ
¸Áé¨sÁ«PÀ ®WÀÄUÀtPÀ JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. AiÀiÁªÁUÀ®Æ ¸Áé¨sÁ«PÀ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß ln JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è log x JA§ÄzÀÄ DzsÁgÀ e AiÀÄ°è£À ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
178 UÀtÂvÀ
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ ln x £ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀªÁV log x

JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. avÀæ 5.10gÀ°è DzsÁgÀ 2, e ªÀÄvÀÄÛ 10PÉÌ
¸ÀA§A¢ü¹zÀ ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß gÀa¸À¯ÁVzÉ.
AiÀiÁªÀÅzÉÃ DzsÁgÀ b > 1UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À
§UÉV£À PÉ®ªÉÇAzÀÄ ¥ÀæªÀÄÄR CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀUÉ ¥ÀnÖ
ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ.
(1) £ÁªÀÅ IÄuÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ®WÀÄUÀtPÀzÀ CxÀð¥ÀÆtð
ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀ¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ
®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀÅ R+ DVgÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 5.10
(2) ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À
UÀtªÁVzÉ.
(3) (1, 0) ©AzÀÄªÀÅ AiÀiÁªÁUÀ®Æ ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ
£ÀPÉëAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄvÀÛzÉ.
(4) ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£Àß ¸ÀzÁ KjPÉAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ £ÁªÀÅ JqÀ¢AzÀ §®PÉÌ ZÀ°¹zÀAvÉ £ÀPÉëAiÀÄÄ
ªÉÄÃ®PÉÌÃgÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 5.11
(5) x£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ 0UÉ CwÃ ¸À«ÄÃ¥ÀªÁVzÀÝgÉ, log x £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛªÀ
¸ÀASÉåVAvÀ PÀrªÉÄ ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ. E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è 4£ÉÃ ZÀvÀÄxÀð ¨sÁUÀzÀ°è £ÀPÉëAiÀÄÄ y
CPÀëªÀ£ÀÄß ¸À«ÄÃ¦¸ÀÄvÀÛzÉ (DzÀgÉ JAzÀÆ ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀÅ¢®è.)
(6) avÀæ 5.11gÀ°è y = ex ªÀÄvÀÄÛ y = ln x £À £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. E°è UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ
PÀÄvÀÆºÀ®zÀ ¸ÀAUÀwAiÉÄAzÀgÉ 2 ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ zÀ¥Àðt ¥Àæw©A§UÀ¼ÁVzÀÄÝ y = x
gÉÃSÉAiÀÄ°è ©A©vÀªÁVzÉ. ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ 2 ®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¸Á¢ü¸À¯ÁVzÉ.
(1) loga p AiÀÄ£ÀÄß logb p gÀÆ¥ÀzÀ°è ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ DzsÁgÀ §zÀ¯ÁªÀuÉ ¤AiÀÄªÀÄ«zÉ.
loga p = a, logbp = b ªÀÄvÀÄÛ logb a = g JA¢gÀ°. EzÀgÀ CxÀðªÉÃ£ÉAzÀgÉ aa = p, bb = p,
ªÀÄvÀÄÛ bg = a. ªÉÆzÀ® ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ
EzÀ£ÀÄß 2£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀt ( b γ =

) b=
α γα
p zÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
bb = p = bga JAzÁUÀÄªÀÅzÀÄ

β log b p
EzÀjAzÀ b = ga CxÀªÁ α = DzÀgÉ, log a p =
γ log b a
(2) UÀÄt®§ÞzÀ ªÉÄÃ¯É ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀjuÁªÀÄªÀÅ CzÀgÀ E£ÉÆßAzÀÄ D¸ÀQÛzÁAiÀÄPÀ
®PÀëtªÁVzÉ. logb pq = a JA¢gÀ°. DUÀ ba = pq DUÀÄvÀÛzÉ. logb p = b ªÀÄvÀÄÛ
logb q = g DzÀgÉ bb = p ªÀÄvÀÄÛ bg = q DUÀÄªÀÅzÀÄ. DzÀgÉ ba = pq = bbbg = bb + g
EzÀjAzÀ a = b + g, CAzÀgÉ logb pq = loga p + logbq

EzÀgÀ ¥ÀævÉåÃPÀªÁzÀ D¸ÀQÛzÁAiÀÄPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÄRå ¥ÀjuÁªÀÄªÉAzÀgÉ p = q DzÁUÀ, F ¥ÀæPÀgÀtzÀ°è
ªÉÄÃ°£ÀzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¥ÀÄ£ÀB §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
logb p2 = logb p + logb p = 2 logb p
EzÀgÀ MAzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀ ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀtzÀAvÉ (C¨sÁå¸ÀPÉÌ ©qÀ¯ÁVzÉ). J¯Áè zsÀ£ÁvÀäPÀ
¥ÀÆuÁðAPÀUÀ½UÉ logb pn = n logb p DVgÀÄªÀÅzÀÄ.
¤d CxÀðzÀ°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå nUÉ EzÀÄ ¸ÀvÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ ¸Á¢ü¸À®Ä
x
=
£ÁªÀÅ ¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄªÀÅ¢®è. CzÉÃ jÃw NzÀÄUÀ£À£ÀÄß log b
log b x − log b y JA§ÄzÀ£ÀÄß
¥Àj²Ã°¸À®Ä DºÁé¤¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. y
GzÁºÀgÀuÉ 28: J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå x UÉ x = elog x ¤dªÁUÀÄªÀÅzÉÃ?

¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæxÀªÀÄªÁV UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÀÅ ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßzÀ
PÉëÃvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁV ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ zsÀ£ÁvÀäPÀªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ½UÉ ¤dªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
FUÀ y = elogx,y > 0 DzÁUÀ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
log y = log (elog x) = log x . log e = log x. EzÀjAzÀ x = elog x JA§ÄzÀÄ x £À zsÀ£ÁvÀäPÀ ¨É¯ÉUÉ
ªÀiÁvÀæ ¤dªÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
CªÀPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ°è ¸Áé¨sÁ«PÀ WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ «²µÀÖ UÀÄt®PÀëtUÀ¼À¯ÉÆèAzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉAzÀgÉ
CzÀÄ ¤µÀà£ÀßvÉAiÀÄ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄ°è §zÀ¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è. EzÀ£ÀÄß ¸ÁzsÀ£É ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ°è «±ÀzÀ¥Àr¸À¯ÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 5*1:
d x
(1) x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ex £À ¤µÀà£Àß ex. CAzÀgÉ
dx
e = ex ( )
d 1
1
(2) x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ log x £À ¤µÀà£Àß . CAzÀgÉ ( log x ) =
x dx x
GzÁºÀgÀuÉ 29: x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¤µÀà¤ß¹.

(i) e-x (ii) sin (log x), x > 0
(iii) cos–1 (ex) (iv) ecos x
¥ÀjºÁgÀ:
(i) y = e – x ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ
dy d
=e− x . ( − x ) =−e − x
dx dx
* ¥ÀÄl 286gÀ°è£À ¥ÀÆgÀPÀ «µÀAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß £ÉÆÃr
180 UÀtÂvÀ
(ii) y = sin (log x) ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ

dy d cos ( log x )
=
cos ( log x ) . ( log x )
dx dx x
(iii) y = cos-1 (ex) ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ
−1 −e
x
=
dy
= .
d x
e ( )
dx
( ) dx
2
1 − e2
x
1− e
x
(iv) y = e cos x ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ

dy
=ecos x . ( − sin x ) =
− ( sin x ) e
cos x
dx
C¨sÁå¸À 5.4
PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹
ex −1 x
3
1. 2. esin x
3. e
sin x
2 5
6. e + e + - - e
x x x
4. sin (tan–1 e–x) 5. log (cos ex)
cos x
7. e x , x > 0 8. log (log x), x > 1 9. ,x >0
log x
( )
10. cos log x + e x , x > 0
5.5 ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ ¤µÀà£ßÀ UÀ¼ÄÀ : (Logarithmic Differentiation)

F ¥ÀjZÉÒÃzÀzÀ°è £ÁªÀÅ PÉ¼ÀV£À jÃwAiÀÄ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ¤¢ðµÀÖ «±ÉÃµÀ ªÀUÀðzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÀ°AiÀÄ°zÉÝÃªÉ.
y = f (x) = [u(x)]v(x)
JgÀqÀÆ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀ (DzsÁgÀ e)ªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ §gÉzÁUÀ
log y = v(x) log [u(x)]
¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ
1 dy 1
= v ( x) . u1 ( x ) + v1 ( x ) log u ( x ) 
y dx u ( x)
dy  v ( x) 1 
=
⇒ y . u ( x ) + v1 ( x ) log ( u ( x ) 
dx u ( x) 
F ¤AiÀÄªÀÄzÀ°è ¤ÃªÀÅ ªÀÄÄRåªÁV UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ CA±ÀªÉÃ£ÉAzÀgÉ f(x) ªÀÄvÀÄÛ u(x) UÀ¼ÀÄ

AiÀiÁªÁUÀ®Æ zsÀ£ÁvÀäPÀ ªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ. E®èªÁzÀgÉ CzÀgÀ ®WÀÄUÀtPÀUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è. F
jÃwAiÀÄ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ ¤µÀà£ÀßªÉ£ÀÄßvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß PÉ®ªÉÇAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ
¤gÀÆ¦¸ÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 30: x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ( x − 3) ( x 2 + 4 ) £ÀÄß ¤µÀà¤ß¹.

2
3x + 4 x + 5
¥ÀjºÁgÀ: y = ( x − 3) ( x 2 + 4 )
2
3x + 4 x + 5
JgÀqÀÆ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
=
1
log y
2  ( ) (
log ( x − 3) + log x 2 + 4 − log 3 x 2 + 4 x + 5 
 )
FUÀ xUÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ
1 dy 1  1 2x 6x + 4 
= + 2 − 2
y dx 2  x − 3 x + 4 3 x + 4 x + 5 


dy y  1 2x 6x + 4 
= + 2 − 2
dx 2  x − 3 x + 4 3 x + 4 x + 5 

CxÀªÁ
dy 1 ( x − 3) ( x 2 + 4 ) 
1 2x 6x + 4 
=
 + 2 − 2 
3x + 4 x + 5  x − 3 x + 4 3x + 4 x + 5 
2
dx 2
GzÁºÀgÀuÉ 31: a JA§ÄzÉÆAzÀÄ zsÀ£À ¹ÜgÁAPÀªÁzÁUÀ ax £ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ¤µÀà¤ß¹.
¥ÀjºÁgÀ: y = ax DzÀgÉ log y = x log a
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ
1 dy dy
= log =
a Cxª
À Á y log a
y dx dx
\
d x
dx
( )
a = a x log a
d x
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ PÀæªÀÄzÀ°è,=
dx
a( )
d x log a
=
dx
e ( d
dx
)
e x log a ( x log a )
x log a
= e= x
.log a a log a
182 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 32: x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ xsinx , x > 0 GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¤µÀà¤ß¹.

¥ÀjºÁgÀ: y = xsin x
JgÀqÀÄ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
log y = sin x log x
1 dy d d
=
DzÀ ÝjAzÀ . sin x ( log x ) + log x ( sin x )
y dx dx dx
1 dy 1
CxÀª=
Á ( sin x ) + log x cos x
y dx x
CxÀªÁ dy =  sin x   sin x 

y + cos x log x  =x sin x  + cos x log x 
dx  x   x 
= x sin x-1
. sin x + x cos x log x
sin x
dy
GzÁºÀgÀuÉ 33: yx + xy + xx = ab DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: y + x + x = a JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
x y x b
u = yx, v = xy ªÀÄvÀÄÛ w = xx JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ u + v + w = ab JAzÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
\ du dv dw → (1)
+ + = 0
dx dx dx
FUÀ u = yx JgÀqÀÆ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
log u = x log y
1 du d d
= x ( log y ) + log y ( x )
u dx dx dx
1 dy
= x + log y.1
y dx
du  x dy   x dy 
\ = u + log y  = y x  + log y  → (2)
dx  y dx   y dx 
C®èzÉÃ, v = xy JgÀqÀÆ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ

log v = y log x
1 dv d dy
=. y ( log x ) + log x
v dx dx dx
1 dy
= y. + log x.
x dx
dv y dy  y dy 
\ =
v  + log x  = x y  + log x  → (3)
dx x dx  x dx 
ªÀÄvÉÆÛªÉÄä, w = xx JgÀqÀÆ §¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
log w = x log x
1 dw d d
=. x ( log x ) + log x ( x )
w dx dx dx
1
= x. + log x.1
x
dw
\ =w [1 + log x ] =x x [1 + log x ] → (4)
dx
(1), (2), (3) ªÀÄvÀÄÛ (4) jAzÀ
 x dy  y dy 
yx  + log y  + x y  + log x  + x x (1 + log x ) =
0
 y dx  x dx 
dy
CxÀªÁ  xy x −1 + x y log x 
 − x x (1 + log x ) − yx y −1 − y x log y
 dx =
dy −  y x log y + y.x y −1 + x x (1 + log x ) 

=
dx xy x −1 + x y log x
184 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 5.5
1 jAzÀ 11 gÀªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ¼À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹
1. cos x . cos 2x . cos 3x 2.

( x − 1)( x − 2 )
( x − 3)( x − 4 )( x − 5)
3. (log x)cos x 4. xx – 2sin x
x  1
6.  x +  + x x 
1 1+ 
5. (x + 3)2 . (x + 4)3 . (x + 5)4
 x
7. (log x)x + xlog x 8. ( sin x ) x + sin −1 x
x2 + 1
9. xsin x + (sin x)cos x 10. x x cos x + 2
1
x −1
11. ( x cos x) x + ( x sin x) x
dy
12 jAzÀ 15 gÀªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ¼À GvÀà£ÀßUÀ½UÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
12. xy + yx = 1 13. xy = yx
14. (cos x)y = (cos y)x 15. xy = e(x – y)
16. f (x) = (1 + x) (1 + x2) (1 + x4) (1 + x8) GvÀà£ÀßPÉÌ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rzÀÄ f ′(1) £ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17. PÉ¼ÀUÉ ¸ÀÆa¹gÀÄªÀAvÉ (x2 – 5x + 8) (x3 + 7x + 9) £ÀÄß 3 jÃwAiÀÄ°è ¤µÀà¤ß¹.
(i) UÀÄt®§Þ ¤AiÀÄªÀÄ G¥ÀAiÉÆÃV¹.
(ii) UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß «¸ÀÛj¹ ¹UÀÄªÀ KPÀ §ºÀÄ¥À¢AiÀÄ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹
(iii) ®WÀÄUÀtPÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹.
ªÉÄÃ°£ÀªÀÅUÀ¼É¯Áè MAzÉÃ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀÅzÉÃ?
d du dv dw
18. u, v, w UÀ¼ÀÄ x £À GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀgÉ, ( u.v.w ) = .v.w + u. .w + u.v. JAzÀÄ 2
dx dx dx dx
jÃwAiÀÄ°è vÉÆÃj¹ - ¥ÀæxÀªÀÄªÁV UÀÄt®§Þ ¤AiÀÄªÀÄzÀ ¥ÀÄ£ÀgÁªÀwðvÀ §¼ÀPÉAiÀÄ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹
ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉAiÀÄzÁV ®WÀÄUÀtPÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹.
æ ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ßÀ UÀ¼À ¤µÀà£ßÀ : (Derivatives of Parametric Functions)

5.6 ¥À«
ºÀ®ªÀÅ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼À°è, x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¸ÀA§AzsÀ ¸ÀÆavÀ CxÀªÁ ªÀåPÀÛªÁVgÀzÉ,
ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄ ZÀgÁPÀëgÀPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ, ¸ÀA§AzsÀ ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. F ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄ
ZÀgÁPÀëgÀªÀ£ÀÄß ¥Àæ«Äw J£ÀÄßvÁÛgÉ. E£ÀÆß ¸ÀàµÀÖªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À

¸ÀA§AzsÀ x = f (t), y = g(t) gÀÆ¥ÀzÀ°èzÀÝgÉ, CzÀ£ÀÄß ¥Àæ«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£Àß ºÁUÀÆ t AiÀÄ£ÀÄß ¥Àæ«Äw
J£ÀÄßvÁÛgÉ. EAvÀºÀ ¥Àæ«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä PÉ¼ÀV£À «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß
C£ÀÄ¸Àj¸À¨ÉÃPÀÄ. ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ.
dy dy dx
= .
dt dx dt
dy
dy dt  dx 
= CxÀªÁ  J°Aè iÀÄÆ ≠ 0 
dx dx  dt 
dt
dy g ' ( t )  dy dx 
= DUÀ, dx f=  g ' ( t=
) ªÄÀvÄÀÛ f ' (t ) , f 1 (t ) ≠ 0 
' ( t )  dt dt 
dy
GzÁºÀgÀuÉ 34: x = a cos q, y = a sin q DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: x = a cos q, y = a sin q
dx dy
∴ = −a sin θ, =
a cos θ
dθ dθ
dy
dy d θ a cos θ
⇒ = = = − cot θ
dx dx −a sin θ
dθ dy
GzÁºÀgÀuÉ 35: x = at2, y = 2at DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: x = at , y = 2at
2
dx dy
∴ = 2at , = 2a
dt dt
dy
dy dt 2a 1
⇒ = = =
dx dx 2at t

dt
dy
GzÁºÀgÀuÉ 36: x = a (q + sin q), y = a (1 – cos q). DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: ∴ dx = a (1 + cos θ ) , dy = a sin θ
dθ dθ
dy
dy d θ a sin θ θ
⇒ = = =tan
dx dx a (1 + cos θ ) 2
dθ
186 UÀtÂvÀ
E°è UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ CA±ÀªÉÃ£ÉAzÀgÉ, ¥ÀæªÀÄÄR ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼ÁzÀ x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À£ÀÄß

dy
£ÉÃgÀªÁV M¼ÀUÉÆ¼ÀîzÉ £ÀÄß ¥Àæ«ÄwÃAiÀÄªÁV ªÀåPÀÛ¥Àr¸À¯ÁVzÉ.
dx
2 2 2 dy
GzÁºÀgÀuÉ 37: x 3 + y 3 =
a 3 DzÀgÉ dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: FUÀ x = a cos3 q, y = a sin3 q JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. DUÀ
2 2 2 2
x +=
3
y 3
( a cos θ) + ( a sin θ)
3 3 3 3
2 2

=(
= a 3  cos 2 θ + sin 2
θ  a3
 ) ( )
2 2 2
EzÀjAzÀ x = a cos3q, y = a sin3q JA§ÄzÀÄ, x 3 + y 3 = a 3 £À ¥Àæ«ÄwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.

dx dy
FUÀ = −3a cos 2 θ sin θ, ªÀÄvÛÄÀ 3a sin 2 θ cos θ
=
dθ dθ
dy
2
dy d θ 3a sin θ cos θ y
∴ = = = − tan θ = − 3
dx dx −3a cos θ sin θ
2
x
dθ
¸ÀÆZÀ£É: * ¸ÀÆavÀ «zsÁ£Àz°

À è £ÁªÀÅ ªÀÄÄAzÀÄªÀjAiÀÄÄwÛzÝÀ gÉ CzÀÄ vÀÄA¨Á vÁæ¸z
À ÁAiÀÄPÀªÁVgÀÄwÛvÄÀ .Û
C¨sÁå¸À 5.6
1 jAzÀ 11 gÀªÀgÉV£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼ÀÄ ¥Àæ«ÄÃwAiÀiÁªÁV ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ
dy
¥Àæ«ÄwAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄºÁPÀzÉ, C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
1. x = 2at2, y = at4
2. x = a cos q, y = b cos q
3. x = sin t, y = cos 2t
4
4. x = 4t, y =
t
5. x = cos q – cos 2q, y = sin q – sin 2q
6. x = a (q – sin q), y = a (1 + cos q)
sin 3 t cos3 t
=
7. x = ,y
cos 2t cos 2t
 t
8. x =
a  cos t + log tan  y = a sin t
 2
9. x = a sec q, y = b tan q
10. x = a (cos q + q sin q), y = a (sin q – q cos q)

−1 −1 dy y
11. x = a sin t , y = a cos t
DzÀgÉ = − JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
dx x
5.7 JgÀq£ É iÀÄ ¤µÀà£ßÀ (Second Order Derivatives)
À A
dy
= y f ( x ) DzgÀ=
É f ′ ( x ) → (1)
dx
f ′(x) JA§ÄzÀÄ ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ £ÁªÀÅ (1)£ÀÄß ¥ÀÄ£ÀB x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ, DUÀ JqÀ§¢
d  dy 
  DUÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ y £À JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤µÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß
dx  dx 
d 2 y JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ f (x)£À JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f 11(x) JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. EzÀ®èzÉÃ
dx 2
EzÀ£ÀÄß D2y CxÀªÁ y11 CxÀªÁ y2 JAzÀÆ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. EzÉÃ jÃw £ÁªÀÅ ¥ÀÄ£ÀB ¤µÀà¤ß¸ÀÄvÀÛ°zÀÝgÉ
£ÀªÀÄUÉ ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄ, £Á®Ì£ÉAiÀÄ, ----- ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
2
GzÁºÀgÀuÉ 38: y = x3 + tan x DzÀgÉ d y £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx 2
¥ÀjºÁgÀ: y = x3 + tan x
2
∴
dy
dx
= 3 x 2
+ sec 2
x =
⇒
d y d
dx 2
dx
3 x 2 + sec 2 x( )
= 6x + 2 sec x . sec x tan x = 6x + 2 sec2 x tan x
2
GzÁºÀgÀuÉ 39: y = A sin x + B cos x DzÀgÉ d y + y = 0 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx 2
¥ÀjºÁgÀ: y = A sin x + B cos x
dy
= A cos x − Bsin x
∴
dx
188 UÀtÂvÀ
2
d y d
ªÄÀvÄÀÛ = ( A cos x − Bsin x ) =
−A sin x − Bcos x =
−y
dx 2 dx
2
d y
EzÀjAzÀ +y= 0
dx 2
d2y dy
GzÁºÀgÀuÉ 40: y = 3e2x + 2e3x DzÀgÉ 2
- 5 +6y = 0 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx dx
¥ÀjºÁgÀ: y = 3e2x + 2e3x

∴ dy
dx
(
= 6e 2 x + 6e3 x = 6 e 2 x + e3 x )
d2y
Ezj
À AzÀ
dx 2
2 3 2 3
= 12e x + 18e x = 6 2e x + 3e x ( )
d2y
∴
dx
2
dy
− 5 + 6=
dx
( ) (
y 6 2e 2 x + 3e3 x − 30 e3 x + e3 x + 6 3e 2 x + 2e3=
x
0 ) ( )
d2y dy
GzÁºÀgÀuÉ 41: y = sin-1x DzÀgÉ (1 - x2) 2
- x = 0 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx dx
¥ÀjºÁgÀ: y = sin-1x DzÀgÉ
dy 1 dy
= 1 − x2
CxÀªÁ = 1
dx 1− x
2 dx
d  2 dy 
 1− x =0
dx  dx 
CxÀªÁ 1 − x
2 d 2 y dy d
dx
2
+ .
dx dx
( 1− x ) =
0
2
2
d y dy 2x
À Á 1 − x2
Cxª 2
− . =
0
dx dx 2 1 − x 2
2
∴ 1− x( 2
) d y
dx
2
−x
dy
dx
=0

¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ PÀæªÀÄzÀ°è, y = sin-1 x DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
1
∴ y1 =
1 − x2
CAzÀgÉ (1 − x ) y1 =
2 2
1
DUÀ (1 – x2) 2y1 y2 – y21 (-2x)= 0
(1 – x2) y2 – xy1 = 0
C¨sÁå¸À 5.7
1 jAzÀ 10 gÀªÀgÉV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2 + 3x + 2
1. 2. x20 3. x cos x 4. log x
5. x3 log x 6. ex sin 5x 7. e6x cos 3x 8. tan–1 x
9. log (log x) 10. sin (log x)

d2y
11. y = 5 cos x – 3 sin x DzÀgÉ +y = 0 JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx 2
d2y
12. y = cos-1 x DzÀgÉ £ÀÄß PÉÃªÀ® y £À°è EgÀÄªÀ ºÁUÉ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx 2
13. y = 3 cos (log x) + 4 sin (log x), DzÀgÉ x2 y2 + xy1 + y = 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
d2y dy
14. y = Ae + Be DzÀgÉ,
mx nx
2
-(m + n) + mny = 0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
dx dx
d2y
15. y = 500e + 600e DzÀgÉ,
7x -7x
= 49y JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
dx 2
2
d 2 y  dy 
16. e (x + 1) = 1 DzÀgÉ
y
=   JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
dx 2  dx 
17. y = (tan-1 x)2, DzÀgÉ (x2 + 1)2 y2 + 2x (x2 + 1) y1 = 2 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
æ ÄÉ ÃAiÀÄ (Mean Value Theorem)

5.8 ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥Àª
F ¥ÀjZÉÒÃzÀzÀ°è £ÁªÀÅ PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ JgÀqÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjuÁªÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÁzsÀ£ÁgÀ»vÀªÁV
ºÉÃ¼À°zÉÝÃªÉ C®èzÉÃ £ÁªÀÅ F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß eÁå«ÄwÃAiÀÄªÁV «±ÉèÃ¶¸ÀÄªÀÅzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ
PÀ°AiÀÄ°zÉÝÃªÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 6: (gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ): a, b ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVzÀÄÝ, f(a) = f(b), EgÀÄªÀ ºÁUÉ
f : [a, b] → R GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] AiÀÄ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À
(a, b) AiÀÄ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ, (a, b) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è c JA§ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄªÀÅ f ′(c) = 0
DUÀÄªÀ ºÁUÉ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
190 UÀtÂvÀ
avÀæ 5.12 ªÀÄvÀÄÛ 5.13gÀ°è gÉÆÃ¯ïØ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¹zÁÞAvÀªÀ£ÀÄß vÀÈ¦Û¥Àr¸ÀÄªÀ PÉ®ªÉÇAzÀÄ «²µÀÖ ¤µÀà£Àß
GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀ¯ÁVzÉ.
avÀæ 5.12 avÀæ 5.13

ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉAiÀÄÄ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ««zsÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è
K£ÁUÀÄªÀÅzÉA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ°è PÀ¤µÀÖ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è ¨sÁUÀÄ«PÉAiÀÄÄ
(Slope) ¸ÉÆ£ÉßAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀAQë¥ÀÛªÁV gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ y = f (x) £ÀPÉëAiÀÄ°è
AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉAiÀÄÄ D ©AzÀÄ«£À°è f (x)£À ¤µÀà£ÀßvÉAiÀÄ®èzÉ
¨ÉÃgÉ£ÀÆ C®è.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 7: (¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ): f : [a, b] → R GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] AiÀÄ°è
C«aÒ£ÀßªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À (a, b) AiÀÄ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÉ. »ÃVzÁÝUÀ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À
f (b) − f ( a )
(a, b) AiÀÄ°è c JA§ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄªÀÅ f 1 (c) = DUÀÄªÀ ºÁUÉ
b−a
C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ «¸ÀÛøvÀ gÀÆ¥ÀªÉA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
FUÀ £ÁªÀÅ ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥Àª æ ÉÄÃAiÀÄzÀ eÁå«ÄwÃAiÀÄ «±ÉèÃµÀuÉAiÀÄ£ÀÄß w½zÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
avÀæ 5.14
avÀæ 5.14 gÀ°è y = f(x) GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. £ÁªÀÅ FUÁUÀ¯ÉÃ f '(c) JA§ÄzÀ£ÀÄß
CAvÀgÁ¼À (c, f (c)) AiÀÄ°è y = f (x) ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉ JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¹zÉÝÃªÉ. avÀæ
f (b) − f ( a )
5.14jAzÀ w½zÀÄ §gÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ JA§ÄzÀÄ (a, f (a)) ªÀÄvÀÄÛ (b, f (b)). UÀ¼À
b−a
£ÀqÀÄªÉ J¼É¢gÀÄªÀ bÉÃzÀPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ ¤gÀÆ¦¸ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ
(a, b) AiÀÄ°è£À MAzÀÄ ©AzÀÄ c AiÀÄÄ, C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ (c, f(c)) AiÀÄ°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉAiÀÄÄ,
(a, f(a)) ªÀÄvÀÄÛ (b, f(b))UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À bÉÃzÀPÀzÀ ¨sÁUÀÄ«PÉUÉ ¸ÀªÀÄªÁVzÉ.
E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è (a, b)AiÀÄ°è£À MAzÀÄ ©AzÀÄ c AiÀÄÄ C¹ÛvÀézÀÝ°èzÀÄÝ, (c, f(c)) AiÀÄ°è
¸Àà±ÀðPÀªÀÅ (a, f(a)) ªÀÄvÀÄÛ (b, f(b))UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À bÉÃzÀPÀPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 42: a = – 2 ªÀÄvÀÄÛ b = 2 DzÁUÀ y = x2 + 2 GvÀà£ÀßPÉÌ gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
¥ÀjºÁgÀ: y = x2 + 2 GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [-2, 2]gÀ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ
CAvÀgÁ¼À (-2, 2)gÀ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÉ. C®èzÉÃ f (- 2) = f ( 2) = 6 ªÀÄvÀÄÛ F PÁgÀt¢AzÀ f(x)£À
¨É¯ÉAiÀÄÄ -2 ªÀÄvÀÄÛ 2 gÀ°è ¸ÀªÀÄªÁVzÉ. gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, MAzÀÄ ©AzÀÄ
c∈ (- 2, 2) C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ, C°è f '(c) = 0. f '(x) = 2x DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ c = 0 DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ c = 0 DzÁUÀ f '(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ c = 0 ∈ (-2, 2).
GzÁºÀgÀuÉ 43: ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [2, 4]gÀ°è f (x) = x2 GvÀà£ÀßPÉÌ ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß
¥Àj²Ã°¹.
¥ÀjºÁgÀ: f (x) = x2 GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [2,4]gÀ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À
(2,4)gÀ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ, EzÀgÀ ¤µÀàwÛAiÀÄÄ f '(x) = 2x DVzÀÄÝ EzÀÄ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À (2, 4)gÀ°è
ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. FUÀ f (2) = 4 ªÀÄvÀÄÛ f(4) = 16.
f ( b ) − f ( a ) 16 − 4
∴ == 6
b−a 4−2
¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ©AzÀÄ c ∈ (2, 4) C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ, C°è f '(c) = 6 DzÀgÉ
f '(x) = 2x DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ c = 3∈ (2, 4) DzÁUÀ f '(c) = 6 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
C¨sÁå¸À 5.8
f (x) = x2 + 2x – 8, x ∈ [– 4, 2] GvÀà£ÀßPÉÌ gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
1.
2. PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ½UÉ gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ ¸ÀªÀÄAd¸ÀªÁVzÉAiÉÄÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¹. F
GzÁºÀgÀuÉUÀ½UÉ gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄzÀ §UÉÎ ¤ÃªÉÃ£ÀÄ ºÉÃ¼ÀÄ«j.
(i) f (x) = [x] x∈ [5, 9] (ii) f (x) = [x] x ∈ [– 2, 2]
(iii) f (x) = x2 – 1, x ∈ [1, 2]
3. f : [-5, 5] → R JA§ÄzÉÆAzÀÄ ¤µÀà£Àß GvÀà£ÀßªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ f ' (x) JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÁUÀ®Æ
±ÀÆ£ÀåªÁUÀ¢zÀÝgÉ f (–5) ≠ f (5) JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
192 UÀtÂvÀ
4. a = 1 ªÀÄvÀÄÛ b = 4 DzÁUÀ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b]AiÀÄ°è f(x) = x2 - 4x - 3 GvÀà£ÀßPÉÌ

¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
5. a = 1 ªÀÄvÀÄÛ b = 3 DzÁUÀ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b]AiÀÄ°è f(x) = x3 - 5x2 - 3x GvÀà£ÀßPÉÌ
¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹. f '(c) = 0 DUÀÄªÀ J¯Áè c ∈(1, 3)£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. ªÉÄÃ°£À ¥Àæ±Éß 2gÀ°è£À J¯Áè GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ ¸ÀªÀÄAd¸ÀªÁVzÉAiÉÄÃ
GzÁºÀgÀuÉ 44: PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹.
1 2
(i) 3 x + 2 +
sec x
2
(ii) e + 3 cos–1 x
2x + 4
(iii) log7(log x)
¥ÀjºÁgÀ:
1 1
( )
1 −
(i) y = 3x + 2 + = ( 3x + 2 ) 2 + 2 x 2 + 4 2
2x2 + 4 2
ªÉÄÃ°£ÀzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå x > − AiÀÄ°è

ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. 3
1
( 3x + 2 ) 2 . ( 3x + 2 ) +  −  2 x 2 + 4 ( ) ( )
dy 1 1
−1 d 1 − −1 d
∴=
2
. 2x2 + 4
dx 2 dx  2 dx
3
1 1
( )
1 −
= ( 3 x + 2 ) 2 ( 3) − 2 x 2 + 4 2 .4 x
−

2 2
3 2x 2
− 3 EzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå x > −
= 2 3x + 2 AiÀÄ°è
(
2x2 + 4 2 ) 3
ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
2
y = esec x + 3cos-1x
(ii)
EzÀÄ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [-1, 1]gÀ°è£À J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ.
 
dy d
(
1
)
2
= esec x . sec 2 x + 3  −
 
dx dx  1− x
2

d  1 
= e
sec2 x
.2sec x ( sec x ) + 3  − 
dx  1− x
2


 −1 
2sec x ( sec x tan x ) esec x + 3 
2
 2

 1− x 
2 sec2  1 
= 2sec x tan xe x + 3  − 
2 
 1− x 
PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ [-1, 1] - {0} CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è
ªÀiÁvÀæ ¸ÀªÀÄAd¸ÀªÁVzÉ ºÁUÀÆ cos-1x £À ¤µÀà£ÀßªÀÅ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À (-1, 1)zÀ°è ªÀiÁvÀæ
C¹ÜvÀézÀ°èzÉ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßªÀÅ 0 ©AzÀÄ«£À°è ¸ÀévÀB ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è
log ( log x )
= =
(iii) y log 7
( log x ) (DzsÁgÀ ¥ÀjªÀvÀð£É ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ)
log 7
PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå x > 1£À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ.
dy 1 d
=
dx log 7 dx
( log ( log x ) )
1 1 d 1
= = . ( log x )
log 7 log x dx x log 7 log x
GzÁºÀgÀuÉ 45: PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹ ¤µÀà¤ß¹.
−1  2 
x +1
(ii) tan −1 
sin x 
(i) cos-1 (sin x)  (iii) sin  x 
 1 + cos x   1+ 4 
¥ÀjºÁgÀ:
(i) f(x) = cos-1 (sin x) F GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è
ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. F GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß §gÉzÁUÀ
 π  π
f ( x) =cos −1 ( sin x ) =cos −1 cos  − x   = − x
 2  2
\ f (x) = -1
1
−1  sin x 
(ii) f(x) = tan  
 1 + cos x 
GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EzÀÄ cos x ≠ - 1 DUÀÄªÀ ºÁUÉ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è
ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ CAzÀgÉ p £À J¯Áè ¨É¸À UÀÄt®§ÞPÀÌ£ÀÄ¸ÁgÀªÁV ªÉÄÃ°£À GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
¥ÀjµÀÌj¹ §gÉzÁUÀ
x x
2sin cos
−1  sin x  −1 2 2 tan −1  x x
f(x) = tan =   tan = =  tan 
 1 + cos x  2 cos 2
x  2 2
2
194 UÀtÂvÀ
x
EzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ CA±À ºÁUÀÆ bÉÃzÀUÀ¼ÉgÀqÀgÀ°èAiÀÄÆ cos £ÀÄß C½¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁVzÉ
2
1
AiÀiÁPÉAzÀgÉ EzÀÄ ¸ÉÆ£ÉßUÉ ¸ÀªÀÄªÁV®è. F ¥ÀæPÁgÀ f ' ( x ) =
2
−1  2 
x +1
(iii) f(x) = sin  x 

 1+ 4 
x +1
F GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ £ÁªÀÅ −1 ≤ 2 x ≤ 1 EgÀÄªÀAvÉ J¯Áè
1+ 4
x UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVzÉ. ªÀÄzsÀåzÀ°ègÀÄªÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀÅ AiÀiÁªÁUÀ®Æ zsÀ£ÁvÀäPÀªÁV-
2 x +1
gÀÄªÀÅzÀjAzÀ £ÁªÀ −1 ≤Å ≤ 1 EgÀÄªÀAvÉ J¯Áè x UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVzÉ.
1 + 4x
CAzÀgÉ 2x + 1 ≤ 1 + 4x EgÀÄªÀAvÉ J¯Áè x UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ. £ÁªÀÅ EzÀ£ÀÄß ¥ÀÄ£À
1
2 ≤ x + 2 x JA§ÄzÁV §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÀÄ J¯Áè x UÀ½UÉ ¤dªÁVzÉ. EzÀjAzÁV
2
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ°è GvÀà£ÀßªÀÅ ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. 2x = tanq JAzÀÄ
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ F GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀÄ£ÀB §gÉzÁUÀ.

−1  2 
x +1
f ( x ) = sin  x 
1 + 4 
 
2 x.2
= sin −1  
1 + 2 x
( ) 
2
 
−1  2 tan θ 
= sin 
1 + tan θ 
2
( )
= sin −1 [sin 2θ] = 2θ = 2 tan −1 2 x
F ¥ÀæPÁgÀ f ' ( x ) = 2.
1
.
d x
( )
2
( )
1+ 2 x 2 dx
=
2
1 + 4x
( )
. 2 x log 2
2 x +1 log 2
=
1 + 4x
dy
GzÁºÀgÀuÉ 46: J¯Áè 0 < x < p £À°è f(x) = (sin x) sin x DzÀgÉ, £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: y = (sin x) sin x GvÀà£ÀßªÀÅ J¯Áè zsÀ£À ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ JgÀqÀÆ
§¢UÀÆ ®WÀÄUÀtPÀ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ.
log y = log (sin x)sin x = sin x log (sin x)
∴ 1 dy d
= ( sin x log ( sin x ) )
y dx dx
1 d
= cos x log ( sin x ) + sin x. . ( sin x )
sin x dx
= cos x log ( sin x ) + cos x
= (1 + log ( sin x ) ) cos x
dy
\ = y((1 + log (sin x)) cos x) = (1 + log (sin x)) ( sin x)sin x cos x
dx 1 a
t+ 
GzÁºÀgÀuÉ 47: a JA§ÄzÉÆAzÀÄ zsÀ£À ¹ÜgÁAPÀªÁzÀgÉ y= a ªÄÀvÀÄÛ x=  t +  UÉ
t 1  dy
£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.  t  dx
¥ÀjºÁgÀ: y ªÀÄvÀÄÛ x UÀ¼ÉgÀqÀ£ÀÆß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ EªÀÅUÀ¼ÀÄ J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå t ≠ 0 UÉ ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ.
ÁV dy d=
¤¸ÀìAzÉÃºÀª= t+
a t ( )
t+ d  1
1
a t  t +  .log a
1
dt dt dt  t 
1
t+  1
= a t
1 − 2  log a
 t 
a −1
dx  1 d  1
EzÉÃ jÃw = a t +  . t + 
dt  t dt  t 
a −1
 1  1
=
a t +  . 1 − 2 
 t  t 
dx
t ≠ ± 1 DzÁUÀ ªÀiÁvÀæ ≠0
dt
196 UÀtÂvÀ
1
t+  1
dy a t 1 − 2  log a t+
1
dy dt  t  a t
log a
t ≠ ± 1 DzÁUÀ, = = a −1
= a −1
dx dx  1  1  1
dt a t + t  . 1 − t 2  a  t + t 
GzÁºÀgÀuÉ 48: sin2 x £ÀÄß ecos x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ¤µÀà¤ß¹.

du
du dx
¥ÀjºÁgÀ: u (x) = sin2 x ªÀÄvÀÄÛ v (x) = ecos x JA¢gÀ° = £ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
dv dv
dx
du dv
¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV, = 2sin x cos x ªÄÀvÄÀ=
Û ecos x ( − sin x ) = –(sin x)ecos x
dx dx
du 2sin x cos x −2 cos x
=
∴ =
dv ecos x ( − sin x ) ecos x
CzsÁåAiÀÄ 5gÀ EvÀgÀ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ

¥Àæ±Éß 1 jAzÀ 11gÀªÀgÉV£À C¨sÁå¸ÀUÀ¼À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ¤µÀà¤ß¹.
1. (3x2 - 9x + 5)9 2. sin3 x + cos6 x

(5x)3 cos 2x
3.
−1
( )
4. sin x x , 0 ≤ x ≤ 1
x
cos −1
5. 2 , −2 < x < 2
2x + 7
 1 + sin x + 1 − sin x  π
6. cot −1  ,0 < x <
 1 + sin x − 1 − sin x  2
7. (log x)log x, x > 1

8. cos (a cos x + b sin x), a,b UÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ
π 3π
( sin x − cos x )
9. ( sin x − cos x ) <x< ,
4 4
10. xx + xa + ax + aa, a > 0 ªÀÄvÀÄÛ x > 0
2 2
−3
11. x
x
+ ( x − 3) x , x > 3
π π dy
12. y = 12 (1 – cos t), x = 10 (t – sin t), − < t < DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 2 dx
dy
13. =y sin −1 x + sin −1 1 − x 2 , 0 < x < 1 Dzg
À É £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
dy −1
14. x 1 + y + y 1 + x = 0, −1 < x < 1 DzÀgÉ = JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx (1 + x )2
  2
 2 
3

1 +  dy 
 
  dx   
15. (x – a) + (y – b) = c , c > 0, DzÀgÉ 
2 2 2
 JA§ÄzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß
d2y
dx 2
ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹zÀ ¸ÀévÀAvÀæ ¹ÜgÁAPÀªÁVzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dy cos ( a + y )
2
16. cos y = x cos (a + y), cos a ≠ ±1, DzÀgÉ = JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.

dx sin a
d2y
17. x = a (cos t + t sin t) ªÀÄvÀÄÛ y = a (sin t – t cos t), DzÀgÉ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx 2
18. f(x) = | x |3, DzÀgÉ x £À J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ f ″(x) C¹ÜvÀézÀ°èzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ ºÁUÀÆ
CzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
19. J¯Áè zsÀ£À¥ÀÆuÁðAPÀ n UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ

d n
dx
( )
x = nx n −1 JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À
QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ ¸Á¢ü¹.
20. sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B ¸ÀÆvÀæ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ
cosines UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ªÉÆvÀÛ ¸ÀÆvÀæ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
21. ¸ÀªÀðvÀæªÁV C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄªÀ DzÀgÉ JgÀqÀÄ ¤RgÀªÁzÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è ¤µÀà£ÀßvÉ ºÉÆA¢gÀÄªÀ
GvÀà£Àß C¹ÛvÀézÀ°èzÉAiÉÄÃ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸Àà¶ÖÃPÀj¹.
df ( x ) g ( x ) h ( x ) f ′ ( x ) g ′ ( x ) h′ ( x )
dy
22. y = l m n DzÀgÉ = l m n JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
dx
a b c a b c
d2y
23. y = e
a cos −1 x
(
, –1 ≤ x ≤ 1 DzÀgÉ 1 − x 2 ) dx
2
dy
− x − a2 y =
dx
0 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
198 UÀtÂvÀ
¸ÁgÁA±À
• MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ CzÀgÀ PÉëÃvÀæzÀ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è C«aÒ£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,
D ©AzÀÄ«£À°è CzÀgÀ «ÄwAiÀÄÄ, D ©AzÀÄ«£À°è GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉUÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ. MAzÀÄ
GvÀà£Àß C«aÒ£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ CzÀÄ CzÀgÀ PÉëÃvÀæzÀ°è C«aÒ£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
• C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÉÆvÀÛ, ªÀåvÁå¸À, UÀÄt®§Þ ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÀ®§ÞUÀ¼ÀÄ C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ f ªÀÄvÀÄÛ g UÀ¼ÀÄ C«aÒ£Àß GvÀ£ÀßUÀ¼ÁzÀgÉ,
(f ± g) (x) = f (x) ± g(x) C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ

(f . g) (x) = f (x) . g(x) C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

 f  f ( x ) C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ (¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ g(x) ≠ 0)
  ( x) =
g g ( x)
• J¯Áè ¤µÀà£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼À C«aÒ£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ EzÀgÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ¤dªÀ®è.
• ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄªÀÅ ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¤AiÀÄªÀÄ
dy df dv dt
f = vou, t = u(x) ªÀÄvÀÄÛ dx ªÀÄvÀÄÛ UÀ¼ÉgÀqÀÆ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÝgÉ = .
dt dt dx dt dx
• PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼ÀÄ PÉ®ªÉÇAzÀÄ ¥ÀæªÀiÁt¥ÀÆtð ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ (¸ÀÆPÀÛ PÉëÃvÀæPÀÌ£ÀÄUÀÄtªÁV)
−1
d
(
sin −1 x = ) 1

d
dx
(
cos −1 x = ) 2
d
( )
tan −1 x =
1
dx 1− x
2
1− x dx 1 + x2
−1
d
cot x = ( −1
) −1
1 + x2

d
(
sec −1
x =) 1 d
(
dx
cos ec −1
)x =
2
dx dx x 1− x
2
x 1− x
d x
e = e
dx
( ) x d
dx
( log x ) =
1
x
• ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ ¤µÀà£ÀßªÉA§ÄzÀÄ f(x) = [u (x)]v(x) gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä EgÀÄªÀ ¥Àæ§® vÀAvÀæªÁVzÉ. E°è f(x) ªÀÄvÀÄÛ u(x) UÀ¼ÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVzÁÝUÀ
ªÀiÁvÀæ EzÀPÉÌ CxÀð«gÀÄªÀÅzÀÄ.
• gÉÆÃ¯ïì ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ : a, b ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVzÀÄÝ f(a) = f(b), EgÀÄªÀ ºÁUÉ f : [a, b]
→ R GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] AiÀÄ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À
(a, b) AiÀÄ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÀÝgÉ, (a, b) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è c JA§ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄªÀÅ
f ′(c) = 0 DUÀÄªÀ ºÁUÉ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
• ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯É ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ : f : [a, b] → R GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] AiÀÄ°è
C«aÒ£ÀßªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À (a, b) AiÀÄ°è ¤µÀà£ÀßªÁVzÉ. »ÃVzÁÝUÀ vÉgÉzÀ
f (b) − f ( a )
CAvÀgÁ¼À (a, b) AiÀÄ°è c JA§ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄªÀÅ f ′ ( c ) =
DUÀÄªÀ ºÁUÉ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. b−a
* * *
¤µÀà£ÀßzÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ 199
CzsÁåAiÀÄ 6
¤µÀàÀ£ÀßzÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ
(APPLICATION OF DERIVATIVES)
 PÀ®£À±Á¸ÀçÛª£
À ÄÀ ß QÃ°PÉÊAiÀiÁV G¥ÀAiÉÆÃV¹, UÀtvÂ ±
À Á¸ÀçÛª£
À ÄÀ ß ¥ÁæPÈÀ wPÀ §zÀ¯ÁªÀuU
É ¼
À À «ªÀgu
À U
É ¼
À £
À ÄÀ ß w½AiÀÄ®Ä
C£À¬é Ä¸À§ºÀÄzÀÄ - ªÉÊmïºÉqï 
6.1 ¦ÃpPÉ (Introduction)

CzsÁåAiÀÄ5gÀ°è £ÁªÀÅ «Ä±Àæ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, «¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃ£À «ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, C¥ÀæPÀl
GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, (Implicit fuctions) WÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß C¨sÁå¸ÀªÀiÁrzÉÝÃªÉ. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ««zsÀ «¨sÁUÀUÀ¼ÁzÀ
EAf¤AiÀÄjAUï, «eÁÕ£À, ¸ÁªÀiÁfPÀ «eÁÕ£À ªÀÄvÀÄÛ EvÀgÀ PÉëÃvÀæUÀ¼À°è ¤¥Àà£ÀßzÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀÄjvÀÄ
CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. ¤¥Àà£ÀßªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ (i) ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß
¤zsÀðj¸À®Ä (ii) MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ©AzÀÄ«¤AzÀ J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀ ºÁUÀÆ
®A§gÉÃSÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä (iii) MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ°è£À wgÀÄªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀgÀ°è, MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ°è UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. £ÁªÀÅ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢ÞAiÀiÁUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ QëÃtUÉÆ¼ÀÄîªÀ
CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Æ ¸ÀºÀ G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. CAwªÀÄªÁV £ÁªÀÅ PÉ®ªÀÅ ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À
CAzÁdÄ ªÀiË®åªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¤¥Àà£ÀßªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
6.2 ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ (Rate of Change of Quantities)

¸ÀªÀÄAiÀÄPÉÌ (time) ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ zÀÆgÀ S£À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß, £ÁªÀÅ ¤µÀà£Àß
ds JAzÀÄ CxÀðªÀiÁrPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ. EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è, y = f(x) GvÀà£ÀßPÉÌ MAzÀÄ ¥ÀæªÀiÁt
dt
dy
yAiÀÄÄ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¥ÀæªÀiÁt x£ÉÆA¢UÉ ªÀåvÁå¸ÀUÉÆAqÁUÀ, (CxÀªÀ f ′(x)) J£ÀÄßªÀÅzÀÄ x
dx dy
UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ y ¥ÀjªÀiÁtzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ DVgÀÄªÀÅzÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ (CxÀªÀ
dx x = x0
f ′(x0)) J£ÀÄßªÀÅzÀÄ x = x0 £À°è x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ y ¥ÀjªÀiÁtzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
EzÀ®èzÉ x ªÀÄvÀÄÛ y JgÀqÀÄ ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ZÀgÁPÀëgÀ 't' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ
ªÀåvÁå¸ÀUÉÆAqÁUÀ, CAzÀgÉ, x = f(t) ªÀÄvÀÄÛ y = g(t) DzÁUÀ ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßzÀ
¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ,
dy dy / dt
= , E°è dx ≠ 0 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ
dx dx / dt dt
200 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ, x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ y £À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ t UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ

y ºÁUÀÆ x £À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. FUÀ
ºÀ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 1: MAzÀÄ ªÀÈvÀÛzÀ wædå r = 5 ¸ÉA. DzÁUÀ ªÀÈvÀÛzÀ wædåPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ, ¥Àæw
¸ÉPÉArUÉ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ wædå r DVgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtð πr2 JAzÀÄ w½¢zÉ.
DzÀÝjAzÀ, A = πr2
wædå 'r' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ
dA d
= ( πr 2 ) =π2 r
dr dr
dA
r = 5 ¸ÉA. DzÁUÀ, = 10π DUÀÄªÀÅzÀÄ.
dr
DzÀÝjAzÀ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtðzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀÅ ¥Àæw ¸ÉPÉArUÉ 10π ZÀzÀgÀ ¸ÉA. DUÀÄªÀÅzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 2: MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ WÀ£À¥sÀ®ªÀÅ ¥Àæw ¸ÉPÉArUÉ 9WÀ£À ¸ÉAn«ÄÃlj£À ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è
ºÉZÀÄÑwÛzÉ. CzÀgÀ CAa£À GzÀÝªÀÅ 10¸ÉA. DVzÁÝUÀ WÀ£ÀzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ
zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: 'x' J£ÀÄßªÀÅzÀÄ WÀ£ÀzÀ CAa£À GzÀÝ ªÀÄvÀÄÛ V J£ÀÄßªÀÅzÀÄ CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ® ºÁUÀÆ S
J£ÀÄßªÀÅzÀÄ WÀ£ÀzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtðªÁVgÀ°.
DUÀ V = x3 ªÀÄvÀÄÛ S = 6x2 JAzÀÄ w½¢zÉ. x J£ÀÄßªÀÅzÀÄ ¸ÀªÀÄAiÀÄ 't' AiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
dV
\ = 9¸ÉA3/¸É (PÉÆnÖzÉ)
dt
dV d 3 dx
DzÀÝjAzÀ=9 = (x ) (¤µÀà£ÀßzÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ)
dt dx dt
dx
= 3x 2
dt
dx 3
∴ = ... (1)
dt x 2
ds d d dx
= = (6 x 2 ) (6 x 2 ) (¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ)
dt dt dx dt
3 36
= (12 = x) 2 ((1)£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ)
x x
DzÀÝjAzÀ, x = 10¸ÉA. DzÁUÀ, ds = 3.6 ¸ÉA2/¸É
dt
GzÁºÀgÀuÉ 3: MAzÀÄ PÀ®è£ÀÄß ±ÁAvÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀgÉÆÃªÀgÀzÉÆ¼ÀPÉÌ ©Ã½¹zÁUÀ, ¤Ãj£À

C¯ÉUÀ¼ÀÄ ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ°è ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 4 ¸ÉA ªÉÃUÀzÀ°è ZÀ°¸ÀÄvÀÛªÉ. ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ C¯ÉUÀ¼À wædåªÀÅ
10¸ÉA. EzÁÝUÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjzÀ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÄÑªÀj ªÉÃUÀzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: wædå 'r'£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ C¯ÉUÀ¼À «¹ÛÃtð A DVzÀÝgÉ, A = πr2
DVgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÀªÀÄAiÀÄ 't' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ «¹ÛÃtð A £À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ
dA d dr
= (πr 2 ) =π
2 r (¸ÀgÀuÉ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ)
dt dt dt
dr
= 4 ¸ÉA/¸É JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ.
dt
DzÀÝjAzÀ, r = 10 ¸ÉA DVzÁÝUÀ,
dA
= 2π(10)(4) = 80π ZÀ.¸ÉA/¸É.
dt
∴ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjzÀ ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ C¯ÉUÀ¼À «¹ÛÃtðªÀÅ ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 80 ¸ÉA zÀgÀzÀ°è ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 4: MAzÀÄ DAiÀÄvÀzÀ GzÀÝ x, ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 3¸ÉA. £ÀAvÉ PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ
CzÀgÀ CUÀ® y, ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 2 ¸ÉA. £ÀAvÉ KjPÉAiÀiÁUÀÄwÛzÉ. x = 10¸ÉA. ªÀÄvÀÄÛ y = 6
¸ÉA. DzÁUÀ DAiÀÄvÀzÀ (i) ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉ ªÀÄvÀÄÛ (ii) «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
¥ÀjºÁgÀ: DAiÀÄvÀzÀ GzÀÝ x, PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, = −3 ¸ÉA/«Ä ªÀÄvÀÄÛ CUÀ® y,
dt
dy
ªÀÈ¢ÞAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, = 2 ¸ÉA/«Ä DUÀÄªÀÅzÀÄ. DAiÀÄvÀzÀ ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉ P ªÀÄvÀÄÛ «¹ÛÃtð
A DVgÀ°. dt
DUÀ P = 2(x + y) ªÀÄvÀÄÛ A = xy DUÀÄªÀÅzÀÄ.

dp  dx dy 
DzÀÝjAzÀ =2  +  =2 [ −3 + 2] =−2 ¸ÉA/¤«ÄµÀ.
dt  dt dt 
CAzÀgÉ ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉ ¥Àæw¤«ÄµÀPÉÌ 2¸ÉA. £ÀAvÉ PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛzÉ. (IÄuÁvÀäPÀ aºÉß PÀrªÉÄzÀgÀªÀ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄªÀÅzÀÄ.)
A = xy
ºÁUÁV dA =dx
y +x
dy
=
−3(6) + 10(2) [ x = 6]
10, y =
dt dt dt
dA
= 2 ZÀ.¸ÉA./¤«ÄµÀ
dt
«¹ÛÃtðªÀÅ ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 2ZÀ.¸ÉA.£ÀAvÉ ºÉZÀÄÑwÛzÉ.
202 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 5: MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À x WÀlPÀUÀ¼À GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ MlÄÖ ªÉZÀÑªÀÅ (¨É¯ÉAiÀÄÄ) (cost)

gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è C(x) JAzÀÆ, C(x) = 0.005x3 – 0.02x2 + 30x + 5000 JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ.
ªÀÄÆgÀÄ WÀlPÀUÀ¼À GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ (marginal cost)ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. PÀ¤µÀ×
ªÉZÀÑªÉAzÀgÉ, GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀÄlÖzÀ°è£À MlÄÖªÉZÀÑzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀ.
¥ÀjºÁgÀ: PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑªÀÅ GvÀàwÛUÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ MlÄÖ ªÉZÀÑzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ
zÀgÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÀªÀÄUÉ
PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ = dc JAzÁUÀÄªÀÅzÀÄ
dx
∴ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ = dc= 0.005(3x 2 ) − 0.02(2 x) + 30
dx
x = 3 DzÁUÀ, dc ==
mc 0.015(3) 2 − 0.04(3) + 30
dx
= 0.135 – 0.12 + 30 = 30.015
DzÀÝjAzÀ CUÀvÀåªÁzÀ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑªÀÅ 30.02 DVgÀÄªÀÅzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 6: MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ x WÀlPÀUÀ¼À ªÀiÁgÁl¢AzÀ ¥ÀqÉzÀ MlÄÖ DzÁAiÀÄªÀÅ
R(x) = 3x2 + 36x + 5 gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. x = 5 DVzÁÝUÀ, PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄ
CAzÀgÉ MlÄÖ DzÁAiÀÄzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄªÀÅ ªÀiÁgÁlzÀ WÀlPÀUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ MlÄÖ DzÁAiÀÄzÀ
§zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÁVzÉ.
dR
=
DzÀÝjAzÀ PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄ = MR = 6 x + 36
dx
x = 5 DzÁUÀ, MR = 6(5) + 36 = 66
ºÁUÁV, CªÀ±ÀåPÀªÁzÀ PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄ 66 gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼ÀÄ
C¨sÁå¸À 6.1
1. wædå 'r' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ (a) r = 3 ¸ÉA.«ÄÃ (b) r = 4 ¸ÉA.«ÄÃ EgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛzÀ
«¹ÛÃtðzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ WÀ£À¥sÀ®ªÀÅ (Volume) ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 8 WÀ£À ¸ÉA.«ÄÃ zÀgÀzÀ°è KPÀgÀÆ¥ÀªÁV
ºÉZÀÄÑwÛzÉ. WÀ£ÀzÀ CAa£À GzÀÝªÀÅ 12 ¸ÉA. «ÄÃ. DVzÁÝUÀ WÀ£ÀzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ
ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. MAzÀÄ ªÀÈvÀÛzÀ wædåªÀÅ ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 3 ¸ÉA.«ÄÃ zÀgÀzÀ°è ºÉZÀÄÑwÛzÉ. CzÀgÀ wædåªÀÅ 10¸ÉA.«ÄÃ
DVzÁÝUÀ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. MAzÀÄ §zÀ¯ÁUÀÄwÛgÀÄªÀ WÀ£ÀªÀ¸ÀÄÛ«£À ¨ÁºÀÄªÀÅ ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 3¸ÉA. zÀgÀzÀ°è ºÉZÀÄÑwÛzÉ.

WÀ£ÀªÀ¸ÀÄÛ«£À ¨ÁºÀÄªÀÅ 10¸ÉA. GzÀÝ«zÁÝUÀ WÀ£À ¥sÀ® (Volume)zÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ
§zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. MAzÀÄ PÀ®è£ÀÄß ±ÁAvÀªÁzÀ ¸ÀgÉÆÃªÀgÀzÉÆ¼ÀPÉÌ J¸ÉzÁUÀ ¸ÀgÉÆÃªÀgÀzÀ ¤Ãj£À C¯ÉUÀ¼ÀÄ
ªÀÈvÁÛPÁgÀªÁV ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 5¸ÉA. ªÉÃUÀzÀ°è ZÀ°¸ÀÄwÛzÉ. ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ C¯ÉUÀ¼À wædåªÀÅ 8¸ÉA.
DzÁUÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjzÀ ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ C¯ÉUÀ¼À «¹ÛÃtðzÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. MAzÀÄ ªÀÈvÀÛzÀ wædåªÀÅ ¥Àæw ¸ÉPÉArUÉ 0.7 ¸ÉA. zÀgÀzÀ°è ºÉZÀÄÑwÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ CzÀgÀ ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉAiÀÄ
ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. MAzÀÄ DAiÀÄvÀzÀ GzÀÝ 'x', ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 5¸ÉA. ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ
CUÀ® 'y', ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 4¸ÉA. ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è ºÉZÁÑUÀÄwÛzÉ. x = 8 ¸ÉA., y = 6 ¸ÉA., DVzÁÝUÀ
(i) ¥Àj¢üAiÀÄ (ii) DAiÀÄvÀzÀ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. MAzÀÄ §®Æ£ÀÄ (balloon)£ÀÄß H¢zÁUÀ CzÀÄ UÉÆÃ¼ÁPÁgÀ (spherical)ªÁV G§ÄâwÛzÀÄÝ,
¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 900WÀ£À ¸ÉA. C¤®ªÀ£ÀÄß CzÀPÉÌ vÀÄA©¹zÁUÀ G§Äâ«PÉ ºÉZÁÑUÀÄwÛzÉ. CzÀgÀ
wædåªÀÅ 15¸ÉA. DVzÁÝUÀ §®Æ¤£À wædåªÀÅ ºÉZÁÑUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. §zÀ¯ÁUÀÄwÛgÀÄªÀ wædåªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ, AiÀiÁªÁUÀ®Æ UÉÆÃ¼ÁPÁgÀzÀ°ègÀÄªÀ §®Æ¤£À wædåªÀÅ
10¸ÉA. DVzÁÝUÀ wædåPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ CzÀgÀ (volume) §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. 5«ÄÃ. GzÀÝ«gÀÄªÀ MAzÀÄ KtÂAiÀÄ£ÀÄß MAzÀÄ UÉÆÃqÉUÉ ªÁ°¹ ¤°è¸À¯ÁVzÉ. CzÀgÀ
PÉ¼ÀvÀÄ¢AiÀÄ£ÀÄß ¨sÀÆ«ÄUÉ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀªÁV UÉÆÃqÉ¬ÄAzÀ ¥Àæw ¸ÉPÉArUÉ 2¸ÉA. ªÉÃUÀzÀ°è
zÀÆgÀªÁV J¼ÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ UÉÆÃqÉ¬ÄAzÀ KtÂAiÀÄ PÉ¼ÀvÀÄ¢AiÀÄÄ 4«ÄÃ. zÀÆgÀzÀ°èzÁÝUÀ
UÉÆÃqÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À JvÀÛgÀzÀ KtÂAiÀÄ ªÉÄÃ®ÄÛ¢AiÀÄ E½PÉAiÀÄ ªÉÃUÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛªÀÅ 6y = x2 + 2 ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ºÁ¢AiÀÄ°è ZÀ°¸ÀÄwÛzÉ. y ¤zÉðÃ±ÀPÀªÀÅ x ¤zÉðÃ±ÀPÀzÀ
8 ¥ÀlÄÖ ºÉZÀÄÑ zÀgÀzÀ°è ZÀ°¸ÀÄwÛzÁÝUÀ, gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. MAzÀÄ UÁ½AiÀÄ UÀÄ¼ÉîAiÀÄ wædåªÀÅ ¥Àæw¸ÉPÉArUÉ 1 2 ¸ÉA. zÀgÀzÀ°è ºÉZÁÑUÀÄwÛzÉ. CzÀgÀ wædåªÀÅ
1¸ÉA. EzÁÝUÀ CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ®zÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÉÃ£ÀÄ?
3
13. AiÀiÁªÁUÀ®Æ UÉÆÃ¼ÁPÁgÀªÁVgÀÄªÀ MAzÀÄ §®Æ¤£À §zÀ¯ÁUÀÄwÛgÀÄªÀ ªÁå¸ÀªÀÅ (2 x + 1)
2
DVzÉ. 'x' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ® (Volume) zÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ zÀgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. MAzÀÄ £À½PÉ¬ÄAzÀ (Pipe) ¥Àæw ¸ÉPÉArUÉ 12WÀ. ¸ÉA. zÀgÀzÀ°è ªÀÄgÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÄjAiÀÄ¯ÁUÀÄwÛzÉ.
£É®zÀ ªÉÄÃ¯É ©Ã¼ÀÄªÀ ªÀÄgÀ¼ÀÄ MAzÀÄ ±ÀASÁPÀÈw (Cone)AiÀÄ£ÀÄß gÀÆ¦¸ÀÄwÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ
±ÀASÁPÀÈwAiÀÄ JvÀÛgÀªÀÅ AiÀiÁªÁUÀ®Æ CzÀgÀ ¥ÁzÀzÀ wædåzÀ DgÀ£ÉÃ MAzÀÄ ¨sÁUÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ºÁVzÀÝ°è ±ÀASÁPÀÈwAiÀÄ ªÀÄgÀ½£À JvÀÛgÀ 4¸ÉA. EzÁÝUÀ, JvÀÛgÀzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ºÉZÀÑ¼ÀzÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
204 UÀtÂvÀ
15. MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À x WÀlPÀUÀ¼À GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ MlÄÖ ªÉZÀÑªÀÅ gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è c(x) DVzÀÄÝ,
C(x) = 0.007x3 – 0.003x2 + 15x + 4000 JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. 17 WÀlPÀUÀ¼À£ÀÄß
GvÁà¢¸ÀÄªÁUÀ DUÀÄªÀ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16. MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ x WÀlPÀUÀ¼À ªÀiÁgÁl¢AzÀ §AzÀ DzÁAiÀÄ gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è R(x) = 13x2
+ 26x + 15. DVzÉ. x = 7 DzÁUÀ, PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17 ªÀÄvÀÄÛ 18 gÀ ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr.
17. wædå 'r' UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ, r = 6¸ÉA. DzÁUÀ ªÀÈvÀÛzÀ «¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ
zÀgÀªÀÅ
(a) 10π (b) 12π (c) 8π (d) 11π
18. x WÀlPÀUÀ¼À ªÀiÁgÁl¢AzÀ §AzÀ MlÄÖ GvÀà£ÀßUÀ¼À DzÁAiÀÄ gÀÆUÀ¼À°è
R(x) = 3x2 + 36x + 5. DVzÉ. x = 15 DzÁUÀ PÀ¤µÀ× DzÁAiÀÄªÀÅ
(a) 116 (b) 96 (c) 90 (d) 126
6.3 ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ (Increasing and Decreasing Functions)
F «¨sÁUÀzÀ°è, £ÁªÀÅ ¤±Àà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹, zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉAiÉÄÃ CxÀªÁ
QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉAiÉÄÃ, CxÀªÁ JgÀqÀÄ E®èªÉÃ JAzÀÄ w½AiÉÆÃt.
f(x) = x2, x ∈ R, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ f GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. F GvÀà£ÀßzÀ
£ÀPÉëAiÀÄÄ, avÀæ 6.1gÀ°ègÀÄªÀAvÉ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À
JqÀUÀqÉAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ §®UÀqÉAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ
x f(x) = x2 x f(x) = x2
–2 4 0 0
−3 9 1 1
2 4 2 4
–1 1 1 1
−1 1 3 9
2 4 2 4
0 0 2 4
£ÁªÀÅ JqÀUÀqÉ¬ÄAzÀ avÀæ 6.1 £ÁªÀÅ JqÀUÀqÉ¬ÄAzÀ
§®UÀqÉUÉ ZÀ°¹zÀgÉ £ÀPÉëAiÀÄ §®UÀqÉUÉ ZÀ°¹zÀgÉ £ÀPÉëAiÀÄ
JvÀÛgÀªÀÅ QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ JvÀÛgÀªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÆzÀ®Ä, ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ §®UÀqÉAiÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹ (avÀæ 6.1)£ÀPÉëAiÀÄ ªÉÄÃ¯É,
JqÀ§¢¬ÄAzÀ §®§¢UÉ ZÀ°¹zÀgÉ, £ÀPÉëAiÀÄ JvÀÛgÀªÀÅ ¤gÀAvÀgÀªÁV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ. F PÁgÀt¢AzÀ,
ªÁ¸ÀÛªÀ¸ÀASÉå x > 0 £À J¯Áè ¨É¯ÉUÀ½UÉ, GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
FUÀ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ JqÀUÀqÉAiÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹. £ÀPÉëAiÀÄ ªÉÄÃ¯É JqÀ§¢¬ÄAzÀ,

§®§¢UÉ, ZÀ°¹zÀgÉ £ÀPÉëAiÀÄ JvÀÛgÀªÀÅ ¤gÀAvÀgÀªÁV QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ. DzÀjAzÀ, J¯Áè ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉ
x < 0, ¨É¯ÉUÀ½UÉ GvÀà£ÀßªÀÅ QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ, MAzÀÄ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛgÀÄªÀ CxÀªÁ QëÃtÂ¸ÀÄwÛgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ «±ÉèÃµÀuÁvÀäPÀ
ªÁåSÁå£ÀªÀ£ÀÄß ¤ÃqÉÆÃt.
ªÁåSÁå£À 1 : ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£Àß f £À PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ CAvÀgÁ¼À I DVgÀ°. DUÀ f C£ÀÄß
(i) I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ,
I £À°è x1 < x2 ⇒ f(x1) ≤ f(x2) ∀ x1, x2 ∈ I.
(ii) I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è GvÀà£ÀßªÀÅ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ
I £À°è x1 < x2 ⇒ f(x1) < f(x2) ∀ x1, x2 ∈ I.
(iii) I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è GvÀà£ÀßªÀÅ QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ
I £À°è x1 < x2 ⇒ f(x1) ≥ f(x2) ∀ x1, x2 ∈ I.
(iv) I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ
I £À°è x1 < x2 ⇒ f(x1) > f(x2) ∀ x1, x2 ∈ I.
EAvÀºÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëAiÀÄ gÀÆ¥ÀªÀ£ÀÄß avÀæ 6.2gÀ°è £ÉÆÃrj.
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß

ªÀÈ¢Þ¸ÀzÀ ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀzÀ GvÀà£Àß
avÀæ 6.2
FUÀ £ÁªÀÅ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ CxÀªÁ QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸ÉÆÃt.
206 UÀtÂvÀ
ªÁåSÁå£À 2: ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£Àß f C£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ PÉëÃvÀæzÀ°è, x0 JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ©AzÀÄ
JAzÀÄ w½AiÉÆÃt. f GvÀà£ÀßªÀÅ x0 ©AzÀÄ«£À°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ, QëÃtÂ¸ÀÄªÀ,
CxÀªÁ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ, GvÀà£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, x0 ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À
I, C¹ÜvÀézÀ°èzÀÄÝ, I £À°è f GvÀà£ÀßªÀÅ PÀæªÀÄªÁV, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ, QëÃtÂ¸ÀÄªÀ CxÀªÁ
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßPÉÌ F ªÁåSÁå£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀàµÀÖ¥Àr¸ÉÆÃt. x0 ©AzÀÄ«£À°è f GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ,
I = (x0 – h, x0 + h) h > 0, JA§ CAvÀgÁ¼ÀªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°èzÀÄÝ, ∀ x1, x2 ∈ I, I £À°è
x1 < x2 ⇒ f(x1) ≤ f(x2)
EzÉÃ jÃw G½zÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀàµÀÖ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 7: f(x) = 7x – 3, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ, R £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: R£À°è, x1 ªÀÄvÀÄÛ x2 AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVgÀ°
x1 < x2 ⇒ 7x1 < 7x2 ⇒ 7x1 – 3 < 7x2 – 3 ⇒ f(x1) < f(x2)
DzÀÝjAzÀ ªÁåSÁå£À 1 jAzÀ f GvÀà£ÀßªÀÅ R£À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ. FUÀ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ
QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ, ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ ¤µÀà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß £ÉÆÃqÉÆÃt. EzÀgÀ ¸ÁzsÀ£ÉUÉ, CzsÁåAiÀÄ
5gÀ°è CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrgÀÄªÀ ¸ÀgÁ¸Àj ªÀiË®å ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ (Mean value theorem) ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: f GvÀà£ÀßªÀÅ [a, b] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, C«aÑ£ÀßªÁVgÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À (a, b)
AiÀÄ°è ¤±Àà£ÀßªÁUÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. DUÀ
(a) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ x ∈ (a, b) UÉ, f ′(x) > 0 DzÀgÉ, [a, b]AiÀÄ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
(b) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ x ∈ (a, b) UÉ, f ′(x) < 0 DzÀgÉ, [a, b]AiÀÄ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
(c) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ x ∈ (a, b) UÉ, f ′(x) = 0 DzÀgÉ, [a, b]AiÀÄ°è f MAzÀÄ ¹ÜgÀ GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ.
¸ÁzsÀ£ÉÀ: x1 < x2 DUÀÄªÀ ºÁUÉ x1, x2 ∈ [a, b] DVgÀ°.
¸ÀgÁ¸Àj ªÀiË®å ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ¢AzÀ (¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 8, CzsÁåAiÀÄ 5), x1, x2 ©AzÀÄUÀ¼À £ÀqÀÄªÉ c JA§
MAzÀÄ ©AzÀÄ C¹ÜvÀézÀ°èzÀÄÝ,
f(x2) – f(x1) = f ′(c) (x2 – x1) DVgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ f(x2) – f(x1) > 0  f ′(c) > 0 (PÉÆnÖzÉ)
CAzÀgÉ f(x2) > f(x1)
DzÀÝjAzÀ x1 < x2 ⇒ f ( x1 ) < f ( x2 )∀x1 , x2 ∈ [a, b]
∴ [a, b] AiÀÄ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(b) ªÀÄvÀÄÛ (c) UÀ¼À ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ EzÉÃ jÃw EgÀÄvÀÛªÉ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß NzÀÄUÀjUÁV ©qÀ¯ÁVzÉ.
UÀªÀÄ¤¹:
(i) EzÀQÌAvÀ ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀj¹zÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÇ EzÉ. CzÀgÀ ¥ÀæPÁgÀ, vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ¥Àr¹,
CAvÀgÁ¼ÀzÀ°ègÀÄªÀ G½zÀ J¯Áè ©AzÀÄ x UÀ½UÉ, f ′(x) > 0 DzÀgÉ, ªÀÄvÀÄÛ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f
C«aÒ£ÀßªÁzÀgÉ, DUÀ f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
(ii) I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¹zÀgÉ CxÀªÁ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¹zÀgÉ
DUÀ CªÀ±ÀåPÀªÁV CzÀÄ I £À°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ CxÀªÁ QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ, EzÀgÀ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀÅ ¸ÀvÀåªÁVgÀ¨ÉÃPÁV®è.
GzÁºÀgÀuÉ 8: f(x) = x3 – 3x2 + 4x, x ∈ R, JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀÅ R £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: f ′(x) = 3x2 – 6x + 4 JAzÀÄ UÉÆwÛzÉ
= 3(x2 – 2x + 1) + 1
= 3(x – 1)2 + 1 > 0 (R £À°ègÀÄªÀ J¯Áè CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è)
DzÀÝjAzÀ R £À°è, f GvÀà£ÀßªÀÅ, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 9: f(x) = cos x GvÀà£ÀßªÀÅ
(a) (0, π)£À°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ
(b) (π, 2π)£À°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ
(c) (0, 2π)£À°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅ¢®è ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ:
(a) f ′(x) = - sin x JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹
∀ x ∈ (0, π), sin x > 0 DzÀÝjAzÀ f ′(x) < 0

∴ (0, π)£À°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ

(b) ∀ x ∈ (π, 2π), sin x > 0 DzÀÝjAzÀ f ′(x) > 0
∴ (π, 2π)£À°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.

(c) ªÉÄÃ°£À (a) ªÀÄvÀÄÛ (b)UÀ½AzÀ f ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅ¢®è ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅ¢®è J£ÀÄßªÀÅzÀÄ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 10: f(x) = x2 – 4x + 6 GvÀà£ÀßªÀÅ (a) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ (b) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ,
CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = x2 – 4x + 6 CxÀªÁ
f ′(x) = 2x – 4
∴ f ′(x) = 0 DzÀgÉ x = 2
avÀæ 6.3
208 UÀtÂvÀ
x = 2 ©AzÀÄªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß (real line) JgÀqÀÄ ¨ÉÃgÀàlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÁßV «¨sÀf¸ÀÄvÀÛzÉ.

CªÀÅUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (-∞, 2) ªÀÄvÀÄÛ (2, ∞) DVªÉ. (-∞, 2) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f ′(x) = 2x – 4 < 0.
ºÁUÁV F CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ. (2, ∞) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, f ′(x) > 0. DzÀÝjAzÀ
F CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 11: f(x) = 4x3 – 6x2 – 72x + 30 GvÀà£ÀßªÀÅ (a) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ (b) PÀlÄÖ¤mÁÖV
QëÃtÂ¸ÀÄªÀ, CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = 4x3 – 6x2 – 72x + 30
CxÀªÁ f ′(x) = 12x2 – 12x – 72
= 12 (x2 – x – 6)
= 12(x – 3) (x + 2)
avÀæ 6.4
∴ f ′(x) = 0 DzÁUÀ x = –2, 3 DUÀÄªÀÅzÀÄ.

x = –2 ªÀÄvÀÄÛ x = 3 ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ, ªÁ¸ÀÛªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¨ÉÃgÀÖlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÁßV
«¨sÀf¸ÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (-∞, -2), (-2, 3) ªÀÄvÀÄÛ (3, ∞). ªÀÄvÀÄÛ (-∞, -2) ªÀÄvÀÄÛ
(3, ∞) CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è f ′(x) > 0 ºÁUÀÆ (-2, 3) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f ′(x) < 0. DzÀÝjAzÀ
(-∞, -2) ªÀÄvÀÄÛ (3, ∞) CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è, f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ (-2, 3) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è,
f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ R £À°è, f ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÆ ªÀÄvÀÄÛ QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÆ E®è.
CAvÀgÁ¼À f ′ £À a£Éí f £À ¸Àé¨sÁªÀ

(-∞, -2) (-) (-) > 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ
(-2, 3) (-) (+) < 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ
(3, ∞) (+) (+) > 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ
 π
f ( x) sin 3 x, x ∈ 0,  GvÀà£ÀßªÀÅ AiÀiÁªÀ AiÀiÁªÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è (a)
GzÁºÀgÀuÉ 12:=
 2
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ (b) QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = sin 3x CxÀªÁ f ′(x) = –3 cos 3x
π 3π π
∴ f ′(x) = 0 DzÀgÉ 3 x = , DzÀÝjAzÀ x =
2 2 6
π π  π
ªÀÄvÀÄÛ FUÀ x = ©AzÀÄªÀÅ 0, 2  CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¨ÉÃgÀÖlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÁßV
2 6
 π π π
«¨sÀf¸ÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼ÀÄ 0,  ªÀÄvÀÄÛ  ,  DVgÀÄvÀÛzÉ.
 6 6 2
 π π π
∀x ∈ 0,  0 ≤ x < ⇒ 0 ≤ 3 x <
 6 6 2
DzÀÝjAzÀ f ′(x) < 0 avÀæ 6.5
π π π π π 3π
∀ x ∈  ,  , < x < ⇒ < 3x <
6 2 6 2 2 2
DzÀÝjAzÀ f ′(x) < 0
∴ 0, π  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ

 6

π π
∴   CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
6 2
π
x = 0 ªÀÄvÀÄÛ ©AzÀÄUÀ¼À°è f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ. DzÀjAzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1jAzÀ
6
 π π π
0 6  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ  ,  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
6 2
GzÁºÀgÀuÉ 13: f(x) = sin x + cos x, 0 ≤ x ≤ 2π GvÀà£ÀßªÀÅ, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ CxÀªÁ
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = sin x + cos x
CxÀªÁ f ′(x) = cos x – sin x
f ′(x) = 0 DzÁUÀ avÀæ 6.6
π 5π π 5π
sin x = cos x. 0 ≤ x ≤ 2π DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ x= , , x= ªÀÄvÀÄÛ x=
4 4 4 4
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ [0, 2π] CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß, ªÀÄÆgÀÄ ¨ÉÃgÀàlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÁßV «¨sÀf¸ÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼ÀÄ,
 π   π 5π   5π   π   5π 
0, 4  ,  4 , 4  ,  4 , 2π  . x ∈ 0,  ∪  , 2π  DzÁUÀ, f ′(x) > 0 CxÀªÁ
       4  4 
 π  5π   π 5π 
0, 4  ªÄÀvÄÀÛ  4 , 2π  CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ. x ∈  4 , 4  DzÁUÀ
     
210 UÀtÂvÀ
 π 5π 
f ′(x) < 0. DzÀÝjAzÀ  ,  £À°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
4 4 
CAvÀgÁ¼À f ′(x) a£Éí f £À ¸Àé¨sÁªÀ
 π > 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ
0, 4 
 
 π 5π  < 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ

 , 
4 4 
 5π  > 0 f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ

 , 2π 
 4 
C¨sÁå¸À 6.2
1. f(x) = 3x + 17 GvÀà£ÀßªÀÅ 'R' £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

2. f(x) = e2x GvÀà£ÀßªÀÅ, R £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
π π
3. f(x) = sin x GvÀà£ÀßªÀÅ, (a)  0,  £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ (b)  , π  £À°è
 2 2 
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ (c) (0, π) £À°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÆ E®è CxÀªÁ QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÆ
E®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
4. f(x) = 2x2 – 3x GvÀà£ÀßªÀÅ (a) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ (b) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ,
5. f(x) = 2x3 – 3x2 – 36x + 7 GvÀà£ÀßªÀÅ (a) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ (b) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ,
6. FPÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ, CxÀªÁ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) x2 + 2x – 5 (b) 10 – 6x – 2x2 (c) –2x3 – 9x2 – 12x + 1
(d) 6 – 9x – x2 (e) (x + 1)3 (x – 3)3
2x
=
7. y log(1 + x) − , x > −1 GvÀà£ÀßªÀÅ, CzÀgÀ ¸ÀA¥ÀÆtð PÉëÃvÀæzÀ°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ
2+ x
vÉÆÃj¹.
8. x £À AiÀiÁªÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ, y = [x(x – 2)]2, MAzÀÄ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4sin θ  π
=
9. y − θ GvÀà£ÀßªÀÅ, 0,  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2 + cos θ  2
10. ®WÀÄUÀtPÀ GvÀà£ÀßªÀÅ (log function), (0, ∞) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
11. f(x) = x2 – x + 1 GvÀà£ÀßªÀÅ, (-1, 1) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅ¢®è ªÀÄvÀÄÛ
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
 π
12. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À°è, AiÀiÁªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ,  0,  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ?
 2
(a) cos x (b) cos 2x (c) cos 3x (d) tan x
13. F PÉ¼ÀV£À CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è ¥ÉÊQ AiÀiÁªÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À°è f(x) = x100 + sin x – 1 GvÀà£ÀßªÀÅ
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ?
14. f(x) = x2 + ax + 1 GvÀà£ÀßªÀÅ, 'a' £À AiÀiÁªÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÉ, (1, 2) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀlÄÖ¤mÁÖV
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ?
1
15. I ªÀÄvÀÄÛ [-1, 1]UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÀÖlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼ÀÄ. y= x + GvÀà£ÀßªÀÅ. I£À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹. x
16. f(x) = log sin x GvÀà£ÀßªÀÅ,  0, π  £À°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ  π , π  £À°è
 2 2 
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
 π π 
17. f(x) = log cos x GvÀà£ÀßªÀÅ,  0,  £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ  , π  £À°è
 2 2 
PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
18. f(x) = x3 – 3x2 + 3x – 100 GvÀà£ÀßªÀÅ R£À°è, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
19. y = x2 e–x GvÀà£ÀßªÀÅ, ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ CAvÀgÁ¼ÀªÀÅ
(a) (– ∞, ∞) (b) (–2, 0) (c) (2, ∞) (d) (0, 2)
6.4 ¸Àà±ð À ÄÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§UÀ¼ÄÀ (Tangents and Normals)
À PÀU¼
F «¨sÁUÀzÀ°è, £ÁªÀÅ ¤±Àà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹, MAzÀÄ zÀvÀÛªÀPÀægÉÃSÉUÉ, zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À°è,
¸Àà±ÀðPÀzÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(x0, y0) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ 'm' NlªÀ£ÀÄß (slope) ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ, y – y0 = m(x – x0) JAzÀÄ £É£É¦¹PÉÆ½î.
212 UÀtÂvÀ
(x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è, y = f(x) ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ
A £À°
dy  P À
NlªÀÅ ( = f ′( x0 ) ) . DzÀÝjAzÀ ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±Àð
dx  ( x0 y0 )
è
è ®A§
£ À °
A
ªÀPÀægÉÃSÉ y = f(x) £À ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ,
y – y0 = f′(x0)(x – x0). ºÁUÀÆ ®A§ªÀÅ, ¸Àà±ÀðPÀPÉÌ
®A§ªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, (x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è, y = f(x)
avÀæ 6.7
−1
ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼ÉzÀ ®A§zÀ NlªÀÅ , f ′( x0 ) ≠ 0 DzÀÝjAzÀ, (x0, y0)£À°è, y = f(x)
f ′( x0 )
ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼ÉzÀ ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ.
1
y − y0 =
− ( x − x0 ) CxÀªÁ ( y − y0 ) f ′( x0 ) + ( x − x0 ) =
0
f ′( x0 )
y = f (x)ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ MAzÀÄ ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ zsÀ£ÁvÀäPÀ x-CPÀëzÉÆA¢UÉ, θ PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß
GAlÄªÀiÁrzÀgÉ, DUÀ dy = ¸Àà±ÀðPÀzÀ Nl = tan θ.

dx
¤¢ðµÀÖªÁzÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼ÀÄ
(i) ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ 0 DzÀgÉ, DUÀ tan θ = 0 ªÀÄvÀÄÛ θ = 0. CAzÀgÉ, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x CPÀëPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ. F ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è, (x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
y = y0.
π
(ii) θ → DzÀgÉ, tan θ → ∞. CAzÀgÉ ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x CPÀëPÉÌ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ (y CPÀëPÉÌ
2
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ). F ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è, (x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
x = x0 (KPÉ?)
GzÁºÀgÀuÉ 14: x = 2 ©AzÀÄ«£À°è, y = x3 – x ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x = 2 ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ
dy  
=3 x 2
− 1 =11
dx  x = 2  x=2
2
GzÁºÀgÀuÉ 15: NlªÀÅ¼Àî, =
y 4 x − 3 − 1 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ, ¸Àà±ÀðPÀ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß
3
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy 1 1
2
= [ 4 x − 3] 2 , 4 =
−
¥ÀjºÁgÀ: (x, y) ©AzÀÄ«£À°è ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ, .
dx 2 4x − 3
2 2 2
DzÀgÉ NlªÀÅ ∴ = CxÀªÁ 4x – 3 = 9, CxÀªÁ x = 3.
3 4x − 3 3
FUÀ x = 3 DzÁUÀ =
y 4 x − 3 −=
1 1 2 ∴ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¸Àà±ÀðPÀ ©AzÀÄªÀÅ
4(3) − 3 −=
(3, 2).
2
GzÁºÀgÀuÉ 16: Nl 2 DVgÀÄªÀ, y + = 0 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ J¯Áè ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
x −3
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 dy 2
¥ÀjºÁgÀ: y + =0 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, (x, y) ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ, = .
x −3 dx ( x − 3) 2
2
DzÀgÉ NlªÀÅ 2. DzÀÝjAzÀ = 2 CxÀªÁ (x - 3)2 = 1 CxÀªÁ x - 3 = ±1
( x − 3) 2
CxÀªÀ, x = 2, x = 4
x = 2 DzÁUÀ, y = 2 ªÀÄvÀÄÛ x = 4 DzÁUÀ, y = –2 . DzÀÝjAzÀ Nl 2 DVgÀÄªÀ, JgÀqÀÄ
¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ, zÀvÀÛªÀPÀægÉÃSÉUÉ EgÀÄvÀÛªÉ, ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼ÀÆ (2, 2) ªÀÄvÀÄÛ (4, -2) ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄvÀÛªÉ. (2, 2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ
y – 2 = 2(x – 2) CxÀªÁ y – 2x + 2 = 0
(4, -2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ
y – (– 2) = 2(x – 4) CxÀªÁ y – 2x + 10 = 0
x2 y 2
GzÁºÀgÀuÉ 17: + 1 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ (i) x-CPÀëPÉÌ
=
4 25
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ, (ii) y-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
x2 y 2 x 2 y dy
¥ÀjºÁgÀ: x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV, + =
1 C£ÀÄß ¤±Àà£ÀßªÀiÁrzÁUÀ, + =
0 CxÀªÁ
4 25 2 25 dx
dy −25 x .
=
dx 4 y
−25 x
(i) ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ NlªÀÅ 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ = 0 CxÀªÁ x
4y
x2 y 2
= 0 ºÁUÀÆ x = 0 DzÁUÀ, + = 1 EAzÀ, y2 = 25 CxÀªÁ y = ±5
4 25
∴ ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ, (0, 5) ªÀÄvÀÄÛ (0, -5).

214 UÀtÂvÀ
4y
(ii) ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ y-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁzÀgÉ, ®A§zÀ NlªÀÅ O DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ =0
25
2 2
CxÀªÁ y = 0. DzÀÝjAzÀ y = 0 DzÁUÀ, x + y = 1 EAzÀ, x = ±2. DzÀÝjAzÀ ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ
4 25
y-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ, (2, 0), (-2, 0)
x−7
GzÁºÀgÀuÉ 18: y = ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, CzÀÄ x-CPÀëªÀ£ÀÄß ¨ÉÃ¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À°è,
( x − 2)( x − 3)
¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯É, y = 0. ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ y = 0 DzÁUÀ x = 7. DzÀÝjAzÀ
ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄÄ, x-CPÀëªÀ£ÀÄß (7, 0) ©AzÀÄ«£À°è bÉÃ¢¸ÀÄvÀÛzÉ. ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß xUÉ
C£ÀÄUÀÄtªÁV ¤±Àà£Àß ªÀiÁrzÀgÉ
dy (1 − y )(2 x − 5) dy  1 − 0 1
= (KPÉ?) CxÀªÁ = =
dx ( x − 2)( x − 3) dx  5(4) 20
∴ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ 1 DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ (7, 0) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ

20
1
y −=
0 ( x − 7) CxÀªÁ 20y – x + 7 = 0
20
GzÁºÀgÀuÉ 19: (1, 1) ©AzÀÄ«£À°è x 2 3 + y 2 3 =

2 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼ÉzÀ, ¸Àà±ÀðPÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§zÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀ¬Ä»r¬Äj.
1
2 −1 2 − dy
2, C£ÀÄß x-UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV ¤±Àà£Àß ªÀiÁrzÀgÉ, 3 x

¥ÀjºÁgÀ: x 2 3 + y 2 3 = + −y 3 =
0
3
3 dx
1
dy  y 3
CxÀªÁ = −   . DzÀÝjAzÀ
dx x
dy 
(1, 1) ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ = −1 . DzÀÝjAzÀ
dx  (1,1)
(1, 1) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
y – 1 = – 1 (x – 1) CxÀªÁ y + x – 2 = 0 ºÁUÀÆ
−1 −1
(1, 1) ©AzÀÄ«£À°è ®A§zÀ NlªÀÅ (1,1) ©AzÄÀ«£° = = 1
À è ¸àÀ ±ð
À Pz
À À Nl −1
(1, 1) ©AzÀÄ«£À°è ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
y – 1 = 1 (x – 1) CxÀªÁ y – x = 0
π
GzÁºÀgÀuÉ 20: x = a sin3 t , y = b cos3 t, ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, t = ©AzÀÄ«£À°è J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. 2
¥ÀjºÁgÀ: x = a sin3 t , y = b cos3 t, ..(1)
(1)C£ÀÄß t UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV ¤±Àà£Àß ªÀiÁrzÀgÉ,

dx
= 3a sin 2 t cos t ªÀÄvÀÄÛ dy = −3b cos 2 t sin t
dt dt
dy
dy dt −3b cos 2 t ⋅ sin t b cos t
CxÀªÁ = = = −
dx dx 3a sin t ⋅ cos t
2
a sin t
dt
π
∴t= £À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ
2
π
−b cos
dy  2 0
=  =
dx  t = π π
2 a sin
2
π
∴t= DzÁUÀ x = a ªÀÄvÀÄÛ y = 0. DzÀÝjAzÀ
2
π £À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ((a, 0)£À°è)
t=
2
y – 0 = 0(x – a), CAzÀgÉ y = 0.
C¨sÁå¸À 6.3
1. x = 4 ©AzÀÄ«£À°è, y = 3x4 – 4x ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x −1
2. x = 10 ©AzÀÄ«£À
= °è, y , x ≠ 2 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x−2
3. x-¨sÀÄdAiÀÄÄUÀä (¤zÉÃð±ÀPÀ) 2, DVgÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À°è, y = x3 – x + 1 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼É¢gÀÄªÀ
¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. x-¨sÀÄdAiÀÄÄUÀä 3, DVgÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À°è, y = x3 – 3x + 2 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ J¼É¢gÀÄªÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ
NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
216 UÀtÂvÀ
π
5. θ = ©AzÀÄ«£À°è, x = a cos3θ, y = a sin3θ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ NlªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4
π
6. θ = ©AzÀÄ«£À°è, x = 1 –a sinθ, y = b cos2θ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ NlªÀ£ÀÄß
2
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. y = x3 – 3x2 – 9x + 7 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ, x-CPÀëPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
8. y = (x – 2)2 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ, (2, 0) ªÀÄvÀÄÛ (4, 4)
©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉUÉ, ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
9. y = x3 – 11x + 5 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄ«£À°è, y = x –11 ¸Àà±ÀðPÀªÁVzÉ.
1
10. Nl -1 DVgÀ= ÄªÀ, y , x ≠ 1 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀªÁVgÀÄªÀ, J¯Áè ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À
x −1
1
11. Nl 2 DVgÀ= ÄªÀ, y , x ≠ 3 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀªÁVgÀÄªÀ, J¯Áè ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À
x −3
1
12. Nl 0 DVgÀÄªÀ, y = 2 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀªÁVgÀÄªÀ J¯Áè ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À
x − 2x + 3
¸À«ÄÁÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2 y 2
13. + = 1 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ
9 16
(i) x-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
(ii) y-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
14. F PÉ¼ÀV£À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½UÉ, ¸ÀÆa¹zÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§zÀ
¸À«ÄÁÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄßPÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) y = x4 – 6x3 + 13x2 – 10x + 5, (0, 5) ©AzÀÄ«£À°è
(ii) y = x4 – 6x3 + 13x2 – 10x + 5, (1, 3) ©AzÀÄ«£À°è
(iii) y = x3, (1, 1) ©AzÀÄ«£À°è
(ivÀ) y = x2, (0, 0) ©AzÀÄ«£À°è
15. y = x2 – 2x + 7 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, (a) 2x – y + 9 = 0 gÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁzÀ
(b) 5y – 15x = 13 gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁzÀ, ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÁÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16. x = 2 ªÀÄvÀÄÛ x = –2 ©AzÀÄUÀ¼À°è, y = 7x3 + 11 ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ,

¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ, JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
17. y = x3 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ, AiÀiÁªÀ ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ, ©AzÀÄ«£À y-¨sÀÄdAiÀÄÄUÀäPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁVzÉ.
18. y = 4x3 – 2x5 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ, AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.
19. x2 + y2 – 2x – 3 = 0 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è, ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ -CPÀëPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
20. ay2 = x3 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À, (am2, am3) ©AzÀÄ«£À°è, ®A§zÀ ¸À«ÄÁÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
21. x + 14y + 4 = 0. ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÉ, ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ, y = x3 + 2x + 6 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ
®A§UÀ¼À ¸À«ÄÁÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
22. y2 = 4ax ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ ªÉÄÃ°£À, (at2, 2at) ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§zÀ
¸À«ÄÁÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
23. x = y2 ªÀÄvÀÄÛ xy = k ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁV bÉÃ¢ü¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ 8k2 = 1 JAzÀÄ
¸Á¢ü¹. (JgÀqÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ®A§ªÁV bÉÃ¢¹zÀgÉ, CªÀÅUÀ¼À bÉÃzÀPÀ ©AzÀÄ«£À°è J¼ÉzÀ
JgÀqÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ).
2 2
24. Cw ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ, x − y = 1 ªÉÄÃ°£À (x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è, ¸Àà±ÀðPÀ ªÀÄvÀÄÛ ®A§zÀ
a 2 b2
25. 4x – 2y + 5 = 0 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ,=y 3 x − 2 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ
26 ªÀÄvÀÄÛ 27 C¨sÁå¸ÀzÀ°è ¸Àj GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
26. x = 0 ©AzÀÄ«£À°è, y = 2x2 + 3 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ NlªÀÅ
1
(a) 3 (b) 1 (c) -3 (d) −
3 3
27. y = x + 1 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀÄÄ, y2 = 4x ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀªÁUÀÄªÀ ©AzÀÄ

(a) (1, 2) (b) (2, 1) (c) (1, –2) (d) (-1, 2)

218 UÀtÂvÀ
6.5 ¸À¤ß»vÉ (Approximation)
F «¨sÁUÀzÀ°è ¤µÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹

£ÁªÀÅ PÉ®ªÀÅ ¥ÀæªÀiÁt CA±ÀUÀ¼À (quantities)
¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
y = f(x), f: D → R, D ⊂ R J£ÀÄßªÀÅzÀÄ MAzÀÄ zÀvÀÛ
GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ. x£À°è DUÀÄªÀ C®àªÀÈ¢ÞAiÀÄ£ÀÄß ∆x JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÉÆÃt. x£À°è DUÀÄªÀ C®àªÀÈ¢Þ¬ÄAzÁV, y£À°è
DUÀÄªÀ ªÀÈ¢ÞAiÀÄ£ÀÄß ∆y JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß
E°è ¸Àäj¸ÉÆÃt.
DUÀ ∆y = f(x + ∆x) – f(x). DUÀÄvÀÛzÉ.
£ÁªÀÅ PÉ¼ÀUÉ PÀAqÀAvÉ ºÀ®ªÀÅ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß
avÀæ 6.8
ªÁSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
(i) x £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß dx JA§ÄzÁV ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ ºÁUÀÆ dx = ∆x JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
(ii) y £À ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß dy JA§ÄzÁV ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ ºÁUÀÆ dy = f ′( x)dx CxÀªÁ
 dy 
=dy   ∆x JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
 dx 
MAzÀÄ ªÉÃ¼É xUÉ ºÉÆÃ°¹zÁUÀ, dx = ∆x vÀÄ®£ÁvÀäPÀªÁV ¸ÀtÚ ¨É¯ÉAiÀiÁVzÀÝgÉ, dy JA§ÄzÀÄ
∆y £À MAzÀÄ G¥ÀAiÀÄÄPÀÛ ¸À¤ß»vÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß dy ∆y JAzÀÄ £ÁªÀÅ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
∆x, ∆y, dx ªÀÄvÀÄÛ dyUÀ¼À£ÀÄß eÁå«ÄwAiÀÄ DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É CxÉÊð¹PÉÆ¼Àî®Ä avÀæ 6.8£ÀÄß
£ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
F ªÉÄÃ°£À ¥ÀjZÀZÉð ºÁUÀÆ avÀæ 6.8jAzÀ ¥ÀgÀvÀAvÀæ ZÀgÀzÀ (dependent variable)

¤¥Àà£ÀßªÀÅ CzÀgÀ ªÀÈ¢ÞUÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è DzÀgÉ ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀzÀ (independent variable)
¤¥Àà£ÀßªÀÅ CzÀgÀ ªÀÈ¢ÞUÉ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 21: ¤¥Àà£ÀßªÀ£ÀÄß §¼À¹ 36.6 zÀ ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: y = x JA§ÄzÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ x = 36 ªÀÄvÀÄÛ ∆x = 0.6 JAzÀÄ H»¹PÉÆ¼ÉÆîÃt.
DUÀ =
∆y x + ∆x − =x 36.6 − =
36 36.6 − 6
⇒ 36.6 = 6 + ∆y
FUÀ dy JA§ÄzÀÄ ∆y £À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀiÁVzÀÄÝ

 dy  1
(KPÉAzÀgÉ y = x )
=
dy   ∆ =
x (0.6)
 dx  2 x
1
=
= (0.6) 0.05
2 36
EzÀjAzÁV 36.6 £À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ 6 + 0.05 = 6.05 DVzÉ.
1
GzÁºÀgÀuÉ 22: ¤¥Àà£ÀßªÀ£ÀÄß §¼À¹ (25) 3 ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1
¥ÀjºÁgÀ: y = x 3 JA§ÄzÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ x = 27 ªÀÄvÀÄÛ ∆x = -2 JAzÀÄ H»¹.
1 1
DUÀ ∆y = ( x + 4 x) 3 − x 3
1 1 1
= (25) 3 − (27) 3 = (25) 3 − 3
1
(25) 3 = 3 + ∆y
FUÀ dy JA§ÄzÀÄ ∆y £À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀiÁVzÀÄÝ
 dy  1 1
=   ∆=
dy x 2
(−2) (KPÉAzÀgÉ y = x 3 )
 dx 
3x 3
1 −2
= 1 (−2) = = − 0.074
3 2
27
3(27 )
1
EzÀjAzÁV, (25) 3 £À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ 3 + (- 0.074) = 2.926 DVgÀÄªÀÅzÀÄ.

GzÁºÀgÀuÉ 23: f(x) = 3x2 + 5x + 3 DzÁUÀ f(3.02)£À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x = 3 ªÀÄvÀÄÛ ∆x = 0.02 JA¢gÀ°
f(3. 02) = f(x + ∆x) = 3(x + ∆x)2 + 5(x + ∆x) + 3
∆y = f(x + ∆x) – f(x) JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹
EzÀjAzÁV f(x + ∆x) = f(x) + ∆y
f ( x) + f ′( x)∆x (KPÉAzÀgÉ dx = ∆x)
\ f(3.02) (3x2 + 5x + 3) + (6x + 5) ∆x
(3(3)2 + 5(3) + 3) + (6(3) + 5) (0.02) (KPÉAzÀgÉ x = 3 ªÀÄvÀÄÛ ∆x = 0.02)
= (27 + 15 + 3) + (18 + 5) (0.02)
= 45 + 0.46 = 45.46
ºÁUÁV, f(3.02)£À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ 45.46 DVzÉ.
220 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 24: x «ÄÃlgï ¨ÁºÀÄªÀÅ¼Àî ©AzÀÄ WÀ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄ«£À¯ÁèzÀ 2% ªÀÈ¢Þ¬ÄAzÀ, D WÀ£ÀzÀ

WÀ£À¥sÀ® 'v' £À°è DUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: V = x3 JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹
 dv 
=   ∆=
dv x (3 x 2 )∆x
 dx 
= 3(x2) (0.02x) = 0.06x3 «iÁ3 (KPÉAzÀgÉ x£À 2% = 0.02x)
EzÀjAzÁV WÀ£À¥sÀ®zÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄÄ 0.063 x3 «iÁ3 DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 25: MAzÀÄ UÉÆÃ¼ÀzÀ wædåªÀ£ÀÄß 9¸É.«ÄÃ JAzÀÄ C¼ÀvÉ ªÀiÁrzÀÄÝ, CzÀgÀ°è
0.03 ¸É.«ÄÃ.£ÀµÀÄÖ zÉÆÃµÀ«zÀÝgÉ, CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ®zÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀgÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ
zÉÆÃµÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: 'r' JA§ÄzÀÄ UÉÆÃ¼ÀzÀ wædå ºÁUÀÆ ∆r JA§ÄzÀÄ wædåzÀ C¼ÀvÉAiÀÄ°è£À zÉÆÃµÀªÉAzÀÄ
H»¸ÉÆÃt.
DUÀ r = 9 ¸É.«ÄÃ ªÀÄvÀÄÛ ∆r = 0.03 ¸É.«ÄÃ.
FUÀ UÉÆÃ¼ÀzÀ WÀ£À¥sÀ® 'V' JA§ÄzÀÄ V= 4 πr 3 JAzÀÄ w½¢zÉ.

3
dv
CxÀªÁ = 4πr 2
dr
 dv 
ºÁUÁV dv =   ∆r = (4πr )∆r = 4π(9)2 (0.03) = 9.72π ¸ÉA3
2

 dr 
EzÀjAzÁV, WÀ£À¥sÀ®zÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ zÉÆÃµÀªÀÅ 9.72π ¸ÉA3 DVzÉ.

C¨sÁå¸À 6.4
1. ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß §¼À¹ F PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¸À¤ß»vÉ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß 3 zÀ±ÀªÀiÁA±À ¸ÁÜ£ÀUÀ½UÉ
¸ÀjAiÀiÁV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1
(i) 25.3 (ii)

49.5 (iii) (0.009) 3
0.6 (iv)
1 1 1 1
(15) 4 (vii)
(v) (0.999)10 (vi) (255) 4
(26) 3 (viii)
1 1 1 1
(ix) (82) (x)

4 (0.0037) (xii) (26.57) 3
(401) (xi) 2 2
1 3 1
(xiii) (81.5) 4 (xiv)

(3.968) 2 (xv)
(32.15) 5
2. f(x) = 4x2 + 5x + 2 DzÁUÀ f(2.01) £À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

3. f(x) = x3 – 7x2 + 15 DzÁUÀ f(5.001)£À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. 'x' «ÄÃlgï ¨ÁºÀÄªÀÅ¼Àî MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄ«£À¯ÁèzÀ 1% ªÀÈ¢Þ¬ÄAzÀ, D WÀ£ÀzÀ WÀ£À¥sÀ®zÀ°è
DUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. 'x' «ÄÃlgï ¨ÁºÀÄªÀÅ¼Àî MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄ«£À¯ÁèzÀ 1%, E½vÀ¢AzÀ, D WÀ£ÀzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ
«¹ÛÃtðzÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. MAzÀÄ UÉÆÃ¼ÀzÀ wædåªÀ£ÀÄß 7¸É.«ÄÃ JAzÀÄ C¼ÀvÉ ªÀiÁrzÀÄÝ, CzÀgÀ°è 0.02 ¸É.«ÄÃ £ÀµÀÄÖ
zÉÆÃµÀ«zÀÝgÉ, CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ®zÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀgÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ zÉÆÃµÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. MAzÀÄ UÉÆÃ¼ÀzÀ wædåªÀ£ÀÄß 9¸É.«ÄÃ JAzÀÄ C¼ÀvÉ ªÀiÁrzÀÄÝ, CzÀgÀ°è 0.03 ¸É.«ÄÃ £ÀµÀÄÖ
zÉÆÃµÀ«zÀÝgÉ, CzÀgÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtðzÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀgÀ¯ÁèUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ zÉÆÃµÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. f(x) = 3x2 + 15x + 5 DzÁUÀ f(3.03)£À ¸À¤ß»vÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ
(a) 47.66 (b) 57.66 (c) 67.66 (d) 77.66
DVgÀÄªÀÅzÀÄ
9. 'x' «ÄÃlgï ¨ÁºÀÄªÀÅ¼Àî MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄ«£À¯ÁèzÀ 3% ªÀÈ¢Þ¬ÄAzÀ D WÀ£ÀzÀ WÀ£À¥sÀ®zÀ°è
DUÀÄªÀ ¸À¤ß»vÀ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄÄ
(a) 0.06x3m3 (b) 0.6x3m3 (c) 0.09x3m3 (d) 0.9x3m3
DVgÀÄªÀÅzÀÄ
6.6 MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯É (Maxima and Minima)
F «¨sÁUÀzÀ°è, MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä, £ÁªÀÅ
¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉë¬ÄAzÀ, CzÀÄ UÀjµÀ× (CxÀªÁ)
PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß vÀ®Ä¥ÀÄªÀ, wgÀÄªÀÅUÀ¼À ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß (Turning points) PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
CAvÀºÀ ©AzÀÄUÀ¼À eÁÕ£ÀªÀÅ, GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß ©r¸À®Ä, ¸ÀºÁAiÀÄªÁUÀÄvÀÛzÉ. MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ
¤gÀ¥ÉÃPÀë (absolute) UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¤gÀ¥ÉÃPÀë PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ EªÀÅUÀ½AzÀ
C£Àé¬ÄPÀ (applied) ¯ÉPÀÌUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ.
¢£À¤vÀåzÀ §zÀÄQ£À°è §gÀÄªÀ F PÉ¼ÀV£À ¯ÉPÀÌUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
(i) MAzÀÄ QvÀÛ¯É ºÀtÂÚ£À vÉÆÃlzÀ°è §gÀÄªÀ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ ¸À«iÁÃPÀgÀtªÀÅ
P(x) = ax + bx2 DVgÀ°, E°è a, b UÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ x JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ
JPÀgÉAiÀÄ°è ¨É¼ÉAiÀÄÄªÀ QvÀÛ¯É ºÀtÂÚ£À VqÀUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ
¥ÀqÉAiÀÄ®Ä, MAzÀÄ JPÀgÉUÉ JµÀÄÖ VqÀUÀ½gÀ¨ÉÃPÀÄ?
222 UÀtÂvÀ
(ii) 60«iÁ. JvÀÛgÀ«gÀÄªÀ MAzÀÄ PÀlÖqÀzÀ ªÉÄÃ°AzÀ, MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß ªÉÄÃ®PÉÌ J¸ÉzÁUÀ, CzÀÄ
2
PÀæ«Ä¸ÀÄªÀ zÁjAiÀÄ ¸À«iÁÃPÀgÀtªÀÅ, h( x) = 60 + x − x DVgÀÄvÀÛzÉ. E°è x JA§ÄzÀÄ,
60
PÀlÖqÀ¢AzÀ, £É®PÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ZÉAr£À zÀÆgÀ ªÀÄvÀÄÛ h(x) ZÉAr£À JvÀÛgÀ. ºÁUÁzÀgÉ,
ZÉAqÀÄ JµÀÄÖ UÀjµÀ× JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß vÀ®Ä¥À§®ÄèzÀÄ?
(iii) ±ÀvÀÄæ«£À MAzÀÄ C¥Áa ºÉ°PÁ¥ÀÖgï ºÁgÀÄwÛgÀÄªÀ zÁjAiÀÄ ¸À«ÄÁÃPÀgÀtªÀÅ, f(x) = x2 + 7.
(1, 2) ©AzÀÄ«£À°è EgÀÄªÀ M§â ¸ÉÊ¤PÀ, ºÉ°PÁ¥ÀÖgï, vÀ¤ßAzÀ PÀ¤µÀ× zÀÆgÀzÀ°ègÀÄªÁUÀ ±ÀÆmï
ªÀiÁqÀ®Ä §AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ£É. ºÁUÁzÀgÉ D PÀ¤µÀ× zÀÆgÀ J¶×gÀÄvÀÛªÉ?
ªÉÄÃ°£À J¯Áè ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è, MAzÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå CA±À«gÀÄvÀÛzÉ, KPÉAzÀgÉ zÀvÀÛ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ×
CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä EaÑ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. EAvÀºÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸À®Ä,
£ÁªÀÅ ªÉÆzÀ®Ä MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ
¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ ºÁUÀÆ
CAvÀºÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
ªÁåSÉå 3: f JA§ GvÀà£ÀßªÀÅ I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÁåSÁå¤¸À®ànÖzÉ. DUÀ
(a) I £À°è f UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, J¯Áè x ∈ I, UÉ, f(c) > f(x) DUÀÄªÀ ºÁUÉ,
I £À°è c JA§ MAzÀÄ ©AzÀÄªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ.
f(c) JA§ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß I £À°è f GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ c C£ÀÄß I£À°è, f £À

UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
(b) I £À°è f PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, J¯Áè x ∈ I UÉ f(c) < f(x) DUÀÄªÀ ºÁUÉ I£À°è
c JA§ MAzÀÄ ©AzÀÄªÀÅ C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ.
f(c) JA§ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß I£À°è f GvÀà£ÀßzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ, ªÀÄvÀÄÛ c C£ÀÄß I£À°è f£À,

PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
(c) I £À°è c JA§ ©AzÀÄªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°èzÀÄÝ, I£À°è f(c) GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯É CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É
DVzÀÝgÉ, I £À°è f GvÀÌl (extreme) ¨É¯É ºÉÆA¢zÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. DUÀ f(c) ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß GvÀÌl
¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ c ©AzÀÄªÀ£ÀÄß GvÀÌl ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
UÀªÀÄ¤¹:
avÀæ 6.9(a), (b), (c) UÀ¼À°è, £ÁªÀÅ PÉ®ªÀÅ ¤¢ðµÀ× GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß PÉÆnÖzÉÝÃªÉ. EªÀÅUÀ½AzÀ
MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä C£ÀÄPÀÆ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ. £ÀPÉëAiÀÄ
ªÀÄÆSÁAvÀgÀ, MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è ¤±Àà£ÀßªÀ®èzÀ (GzÁ: 27) GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ×/PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
avÀæ 6.9
GzÁºÀgÀuÉ 26: f(x) = x2, x ∈ R GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 6.10gÀ°è zÀvÀÛ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ
¥ÀæPÁgÀ x = 0 DzÁUÀ f(x) = 0 ªÀÄvÀÄÛ ∀x ∈ R,
f(x) ≥ 0. DzÀÝjAzÀ f GvÀà£ÀßzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ, 0 ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÀÅ x = 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. £ÀPÉë¬ÄAzÀ R£À°è f £À UÀjµÀ×
¨É¯É EgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÀÅ EgÀÄªÀÅ¢®è
JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
avÀæ 6.10
GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß {-2, 1} UÉ «¸ÀÛj¸ÀzÀgÉ DUÀ f£À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ x = -2 gÀ°è,

(-2)2 = 4 DVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 27: f(x) = |x|, x ∈ R GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ

PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (EzÀÝgÉ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 6.11 gÀ°ègÀÄªÀ zÀvÀÛ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉë¬ÄAzÀ
∀x ∈ R, f(x) ≥ 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 0 DzÁUÀ f(x) = 0 JAzÀÄ
w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ f£À PÀ¤µÀ× ¨É®AiÀÄÄ 0, ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÀÅ x = 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. £ÀPÉë¬ÄAzÀ, f £À UÀjµÀ×
¨É¯ÉAiÀÄÄ R£À°è EgÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ
R £À°è UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÀÅ EgÀÄªÀÅ¢®è.
avÀæ 6.11
224 UÀtÂvÀ
(i) f £À PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß {-2, 1}UÉ «¸ÀÛj¹zÀgÉ, f£À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ |-2| = 2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii) GzÁºÀgÀuÉ 27gÀ°è, GvÀà£ÀßªÀÅ x = 0 ©AzÀÄ«£À°è ¤±Àà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 28: f(x) = x, x ∈ (0, 1) GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (EzÀÝgÉ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ (0, 1) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, PÀlÄÖ¤mÁÖV
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ (increasing) GvÀà£ÀßªÁVzÉ. avÀæ 6.12zÀ°ègÀÄªÀAvÉ,
zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ, 0£À §®PÉÌ, CvÀåAvÀ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ
©AzÀÄ«£À°è PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÆß ºÁUÀÄ, 1gÀ JqÀPÉÌ CvÀåAvÀ
¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À°è UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ
JAzÀÄ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ. CAvÀºÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ C¹ÜvÀézÀ°è EgÀÄªÀÅzÉÃ?
E®è. EAvÀºÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀvÉÛ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÁzsÀå«®è.
KPÉAzÀgÉ x0 ©AzÀÄªÀÅ 0UÉ CvÀåAvÀ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°èzÀÝgÉ, £ÁªÀÅ
x0
< 0, ∀ x0 ∈ (0, 1) ©AzÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. avÀæ 6.12
2
x1 + 1
x1 ©AzÀÄªÀÅ 1UÉ CvÀåAvÀ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°èzÀÝgÉ, £ÁªÀÅ > x1 , ∀ x1 ∈ (0 1) ©AzÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ
2
»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ, (0, 1) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
UÀªÀÄ¤¹: GzÁºÀgÀuÉUÉ 28gÀ°è f £À PÉëÃvÀæPÉÌ, 0 ªÀÄvÀÄÛ 1©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¹zÀgÉ, CAzÀgÉ f £À PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß
[0, 1]UÉ «¸ÀÛj¹zÀgÉ, x = 0 ©AzÀÄ«£À°è, PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è UÀjµÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆAzÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ
¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ (EzÀgÀ ¸ÁzsÀ£É F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ªÁå¦ÛUÉ §gÀÄªÀÅ¢®è).
KPÀvÁ¤ÃAiÀÄªÁV (Monotonic) ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ GvÀà£ÀßªÀÅ, ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ
PÉëÃvÀæzÀ vÀÄ¢©AzÀÄUÀ¼À°è UÀjµÀ×/PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ.
EzÀgÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ »ÃVzÉ.
MAzÀÄ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ C«aÑ£Àß (Continuous) GvÀà£ÀßªÀÅ, UÀjµÀ×
ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è KPÀvÁ¤ÃAiÀÄ GvÀà£Àß f JAzÀgÉ, I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛgÀÄªÀ
CxÀªÁ QëÃtÂ¸ÀÄwÛgÀÄªÀ GvÀà£Àß JAzÀxÀð.
ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß, F «¨sÁUÀzÀ°è
ªÀÄÄAzÉ w½AiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
QëÃt
QëÃt
QëÃt
Â¸ÀÄw
Â¸ÀÄw
Â¸ÀÄw
Ûz
Ûz
É
É
ÛzÉ
Ûz
ÛzÉ
ÀÄw
ÀÄw
É
¢Þ¸
¢Þ¸
ªÀÈ
ªÀÈ
avÀæ 6.13
avÀæ 6.13 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ, MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸ÉÆÃt. £ÀPÉëAiÀÄ ªÉÄÃ°£À A, B, C, D

©AzÀÄUÀ¼À°è, GvÀà£ÀßªÀÅ vÀ£Àß ¸Àé¨sÁªÀªÀ£ÀÄß ªÀÈ¢Þ¸ÀÄ«PÉ¬ÄAzÀ, QëÃtÂ¸ÀÄ«PÉUÉ ºÁUÀÆ QëÃtÂ¸ÀÄ«PÉ¬ÄAzÀ
ªÀÈ¢Þ¸ÀÄ«PÉUÉ, §zÀ¯Á¬Ä¸ÀÄwÛzÉ. F §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß GvÀà£ÀßzÀ wgÀÄªÀÅUÀ¼À ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ
J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. F wgÀÄªÀÅUÀ¼À ©AzÀÄUÀ¼À°è £ÀPÉëAiÀÄÄ, ¨ÉlÖ CxÀªÁ PÀtÂªÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ
UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. avÀæzÀ°ègÀÄªÀAvÉ, PÀtÂªÉUÀ¼À vÀ¼À ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ A ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À £ÉgÉºÉÆgÉAiÀÄ
(neighbourhood) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, GvÀà£ÀßªÀÅ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. CzÉÃ jÃw,
¨ÉlÖUÀ¼À vÀÄ¢©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ B ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¼À £ÉgÉºÉÆgÉAiÀÄ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, GvÀà£ÀßªÀÅ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. F PÁgÀt¢AzÀ A ªÀÄvÀÄÛ C ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÉAzÀÄ
(vÀÄ®£ÁvÀäPÀªÁzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯É) w½AiÀÄÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ B, D ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ
©AzÀÄUÀ¼ÉAzÀÄ (vÀÄ®£ÁvÀäPÀªÁzÀ UÀjµÀ× ¨É¯É) w½AiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
F PÉ¼ÀV£À ªÁåSÁå£ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹
ªÁåSÁå£À 4: f JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉAiÀÄ (Real valued) GvÀà£ÀßªÁVgÀ° c JA§ÄzÀÄ
f PÉëÃvÀæzÀ MAzÀÄ M¼À ©AzÀÄªÁVgÀ°. DUÀ (a) c, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,
(c – h, c + h) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, AiÀiÁªÀÅzÉÃ x UÉ, f (c) > f (x) DUÀÄªÀ ºÁUÉ h > 0, ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ
C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ.
f(c) ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß f GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
s(b) c, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁUÀzÀgÉ (c – h, c + h) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ
x UÉ f(c) < f(x) DUÀÄªÀ ºÁUÉ h > 0, ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå C¹ÜvÀézÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ.
f(c) ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß f GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
eÁå«ÄwAiÀÄAvÉ, ªÉÄÃ¯É ºÉÃ½zÀ ªÁåSÁå£ÀUÀ¼À ¥ÀæPÁgÀ, x = c ©AzÀÄªÀÅ f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ
©AzÀÄªÁzÀgÉ, c £À ¸ÀÄvÀÛ EgÀÄªÀ £ÀPÉëAiÀÄÄ avÀæ 6.14(a) £À°ègÀÄªÀAvÉ, EgÀÄvÀÛªÉ. DUÀ f,(c – h, c)
CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ ( f ′( x) > 0) ªÀÄvÀÄÛ (c, c + h) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ ( f ′( x) < 0)

DzÀÝjAzÀ f ′(c) = 0 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
226 UÀtÂvÀ
wÛzÉ QëÃ
tÂ¸
Þ¸ÀÄ ÀÄw
ÀÈ¢ ÛzÉ
ª QëÃ wÛzÉ
tÂ¸
ÀÄw ¢ Þ¸ÀÄ
ÛzÉ ªÀÈ
avÀæ 6.14
EzÉÃ jÃw, x = c ©AzÀÄªÀÅ f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁzÀgÉ, c £À ¸ÀÄvÀÛ EgÀÄªÀ £ÀPÉëAiÀÄÄ
avÀæ 6.14(b)£À°ègÀÄªÀAvÉ EgÀÄvÀÛzÉ. DUÀ f, (c – h, c) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è QëÃtÂ¸ÀÄwÛzÉ ( f ′( x) < 0 ) ªÀÄvÀÄÛ
(c, c + h) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÉ ( f ′( x) > 0 ) . DzÀÝjAzÀ f ′(c) = 0 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ. ªÉÄÃ¯É
ªÀiÁrgÀÄªÀ J¯Áè ZÀZÉðUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ (¸ÁzsÀ£É gÀ»vÀ)
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2 f JA§ÄzÀÄ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À I ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀ°.
x = c ©AzÀÄ«£À°è f ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,

f ′(c) = 0 CxÀªÁ f GvÀà£ÀßªÀÅ c ©AzÀÄ«£À°è ¤±Àà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
UÀªÀÄ¤¹: ªÉÄÃ°£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ «¯ÉÆÃªÀÄªÀÅ ¸ÀvÀåªÁVgÀ¨ÉÃPÁV®è. CAzÀgÉ, f £À ¤±Àà£ÀßªÀÅ ±ÀÆ£ÀåªÁUÀÄªÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄªÀÅ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀ¨ÉÃPÁV®è.
GzÁºÀgÀuÉUÉ, f(x) = x3, DzÀgÉ f ′( x) = 3 x DzÀÝjAzÀ f ′(0) = 0 DzÀgÉ 0 ©AzÀÄªÀÅ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ

2
UÀjµÀ× ¨É¯É CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀÖ ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁV®è (avÀæ 6.15)

£Àw ¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄ
avÀæ 6.15
f GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæzÀ°ègÀÄªÀ c ©AzÀÄ«£À°è, f ′(c) = 0 CxÀªÁ f ¤±Àà£ÀßªÁUÀ¢zÀÝgÉ,
c C£ÀÄß ¤uÁðAiÀÄPÀ (Critical points) ©AzÀÄ J£ÀÄßvÁÛgÉ. f GvÀà£ÀßªÀÅ c ©AzÀÄ«£À°è,
C«aÒ£ÀßªÁVzÀÝgÉ, ªÀÄvÀÄÛ f ′(c) = 0 DzÀgÉ, (c – h, c + h) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f ¤±Àà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ
ºÁUÉ, h > 0 ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ C¹ÜvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ ªÉÆzÀ® ±ÉæÃtÂAiÀÄ ¤±Àà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ PÀæªÀÄªÀ£ÀÄß w½AiÉÆÃt
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 3 ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë
f JA§ÄzÀÄ vÉgÉzÀ CAvÀgÁ¼À I £À°è ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀ° I £À°è, f C«aÒ£ÀßªÁVzÉ
ªÀÄvÀÄÛ c ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄªÁVzÉ. DUÀ
(i) c ªÀÄÆ®PÀ f ' (x) vÀ£Àß a£ÉíAiÀÄ£ÀÄß zsÀ£ÁvÀäPÀ¢AzÀ IÄuÁvÀäPÀPÉÌ §zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ, CAzÀgÉ c
EAzÀ JqÀPÉÌ ¸ÁPÀµÀÄÖ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f ′( x) > 0 ªÀÄvÀÄÛ c EAzÀ §®PÉÌ
¸ÁPÀµÀÄÖ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f ′( x) < 0 DVzÀÝgÉ, c ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ
©AzÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii) c ªÀÄÆ®PÀ f ′( x) vÀ£Àß a£ÉíAiÀÄ£ÀÄß IÄuÁvÀäPÀ¢AzÀ, zsÀ£ÁvÀäPÀPÉÌ §zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ, CAzÀgÉ, c
EAzÀ JqÀPÉÌ ¸ÁPÀµÀÄÖ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f ' (x) < 0 ªÀÄvÀÄÛ c EAzÀ §®PÉÌ
¸ÁPÀµÀÄÖ ¸À«ÄÃ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f ′( x) > 0 DVzÀÝgÉ, c ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀÖ ¨É¯ÉAiÀÄ
©AzÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
(iii) c ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ, f ′( x) vÀ£Àß a£ÉíAiÀÄ£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¸À¢zÀÝgÉ, CzÀÄ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. CAvÀºÀ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß £Àw
¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. (Inflexion points)
228 UÀtÂvÀ
c ©AzÀÄªÀÅ f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁzÀgÉ, f(c) C£ÀÄß f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ

UÀjµÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. CzÉÃ jÃw c ©AzÀÄªÀÅ f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁzÀgÉ, f(c)
C£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
avÀæ 6.15 ªÀÄvÀÄÛ 6.16gÀ°è ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 3C£ÀÄß eÁå«ÄwAiÀÄ°è «ªÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ©AzÀÄ ¤±ÀÑ£ÀßªÁUÀzÀ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ

¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ©AzÀÄ
¤±ÀÑ£ÀßªÁUÀzÀ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ

¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ©AzÀÄ
¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ©AzÀÄ
avÀæ 6.16
GzÁºÀgÀuÉ 29: f(x) = x3 – 3x + 3 GvÀà£ÀßzÀ J¯Áè ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À
©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = x3 – 3x - 3 CxÀªÁ
f ′( x)= 3 x 2 − 3= 3( x − 1)( x + 1)
CxÀªÁ f ′( x) = 0 DzÁUÀ x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = –1
DzÀÝjAzÀ x = ±1 ªÀiÁvÀæ ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ. CªÀÅ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀÖ ¨É¯É/¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ×

¨É¯ÉAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÁVgÀ§ºÀÄzÀÄ.
FUÀ x = 1 ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸ÉÆÃt.
1gÀ §®PÉÌ ªÀÄvÀÄÛ CzÀPÉÌ ºÀwÛgÀªÁzÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ, f ′( x) > 0 ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ JqÀPÉÌ ªÀÄvÀÄÛ CzÀPÉÌ
ºÀwÛgÀªÁzÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ, f ′( x) < 0 . DzÀÝjAzÀ ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ, x = 1 ©AzÀÄªÀÅ
f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVzÀÄÝ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ f(1) = 1. EzÉÃ jÃw x = –1
DzÁUÀ, EzÀgÀ JqÀPÉÌ ªÀÄvÀÄÛ ºÀwÛgÀªÁzÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ f ′( x) > 0 ºÁUÀÆ EzÀgÀ §®PÉÌ ªÀÄvÀÄÛ ºÀwÛgÀªÁzÀ
¨É¯ÉUÀ½UÉ f ′( x) < 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVzÀÄÝ, UÀjµÀÖ ¨É¯ÉAiÀÄÄ
f(-1) = 5 DVgÀÄvÀÛzÉ.
x £À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ f ′( x) £À a£Éí = 3(x – 1) (x + 1)

§®PÉÌ (1.1, .......) > 0
1UÉ ºÀwÛgÀ
JqÀPÉÌ (0.9, ......) < 0
§®PÉÌ (0.9,.......) < 0
-1UÉ ºÀwÛgÀ
JqÀPÉÌ (-1, 1, .........) > 0
GzÁºÀgÀuÉ 30: f(x) = 2x3 – 6x2 + 6x + 5 GvÀà£ÀßzÀ J¯Áè ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ
PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = 2x3 – 6x2 + 6x + 5
CxÀªÁ f ′( x)= 6 x − 12 x + 6= 6( x − 1)
2 2

CxÀªÁ f ′( x) = 0 DzÁUÀ x = 1
∴ x = 1 ªÀiÁvÀæ, f £À ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄ. F ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸ÉÆÃt. J¯Áè x ∈ R ¨É¯ÉUÀ½UÉ
f ′( x) ≥ 0 . ¤¢ðµÀÖªÁV 1PÉÌ ºÀwÛgÀzÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ JqÀ ªÀÄvÀÄÛ §®PÉÌ f ′( x) > 0 . DzÀÝjAzÀ
x = 1, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀÖ ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
DzÀÝjAzÀ x = 1 £Àw¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
UÀªÀÄ¤¹: GzÁºÀgÀuÉUÉ 30gÀ°è R£À°è f ′( x) vÀ£Àß a£ÉíAiÀÄ£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¸ÀÄªÀÅ¢®è. f £À £ÀPÉëAiÀÄ°è
wgÀÄªÀÅ ©AzÀÄUÀ½gÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ f UÉ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ½gÀÄªÀÅ¢®è.
FUÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ
»rAiÀÄ®Ä, ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß PÉÆnÖzÉ. EzÀÄ ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëVAvÀ ¸ÀÄ®¨sÀªÁzÀ
«zsÁ£À.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 4 JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë
f JA§ÄzÀÄ, CAvÀgÁ¼À I £À°è ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£Àß DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ c ∈ I. f, c ©AzÀÄ«£À°è
ªÉÆzÀ® ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ°. DUÀ
(i) x = c, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ′′(c) < 0 . f(c),
¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii) x = c, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ′′(c) > 0 . f(c)
¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(iii) F ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ «¥sÀ®ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ′′(c) = 0 F ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è, £ÁªÀÅ
¥ÀÄ£ÀB ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë ªÀiÁr, c ©AzÀÄªÀÅ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ
PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ '©AzÀÄªÉÃ', CxÀªÁ £Àw¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄªÉÃ JAzÀÄ PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
230 UÀtÂvÀ
c ©AzÀÄ«£À°è f JgÀqÀÄ ¤±Àà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅzÀjAzÀ f £À JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£Àß c

£À°è C¹ÜvÀézÀ°èzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 31: f(x) = 3 + |x|, x ∈ R GvÀà£ÀßzÀ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ, x = 0 ©AzÀÄ«£À°è ¤±Àà£ÀßªÁUÀÄªÀÅ¢®è
JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹. DzÀÝjAzÀ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë
«¥sÀ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ. FUÀ ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß
¥ÀæAiÀÄwß¸ÀÄvÉÛÃªÉ. 0 ©AzÀÄªÀÅ f £À ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄªÁVzÉ.
0£À JqÀPÉÌ f(x) = 3 – x. DzÀjAzÀ f ′( x) =−1 < 0, ªÀÄvÀÄÛ
0£À §®PÉÌ f ( x)= 3 + x . DzÀÝjAzÀ f ′( x)= 1 > 0

DzÀÝjAzÀ x = 0 ©AzÀÄªÀÅ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVzÉ
ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ f(0) = 3. avÀæ 6.17
GzÁºÀgÀuÉ 32: f(x) = 3x4 + 4x3 - 12x2 + 12 GvÀà£ÀßzÀ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀÖ
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = 3x4 + 4x3 - 12x2 + 12
CxÀªÁ f′(x) = 12x3 + 12x2 – 24x = 12x (x – 1) (x + 2)
CxÀªÁ f ′(x) = 0 DzÁUÀ x = 0, x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = – 2.
f″(x) = 36x2 + 24x – 24 = 12(3x2 + 2x – 1)
 f ′′(0) = −12 < 0

CxÀªÁ  f ′′(1)
= 48 > 0
 f ′′(−2) = 84 > 0

DzÀÝjAzÀ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ, x = 0, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ
UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ f(0) = 12. x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = -2. ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV f(1) = 7, f(–2) = –20
GzÁºÀgÀuÉ 33: f(x) = 2x3 – 6x2 + 6x + 5 GvÀà£ÀßzÀ J¯Áè ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ
©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = 2x3 – 6x2 + 6x + 5
 ′
CxÀªÁ  f ( x)= 6 x − 12 x + 6= 6( x − 1)
2 2
 f ′′(=
x) 12 x − 12
f ′( x) = 0 DzÁUÀ x = 1 ªÀÄvÀÄÛ f ′′(1) = 0 . DzÀÝjAzÀ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë «¥sÀ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ.

DzÀÝjAzÀ ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë, ªÀiÁrzÀgÉ,
GzÁºÀgÀuÉ 30gÀ°è, £ÉÆÃrgÀÄªÀAvÉ ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è, x = 1 ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É
CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁUÀÄªÀÅ¢®è.
GzÁºÀgÀuÉ 34: JgÀqÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 15. CªÀÅUÀ¼À ªÀUÀðUÀ¼À ªÉÆvÀÛ PÀ¤µÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,
D ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: D ¸ÀASÉåUÀ¼À ¥ÉÊQ, MAzÀÄ x EgÀ°, ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¸ÀASÉå 15 – x DVgÀÄvÀÛzÉ.
CªÀÅUÀ¼À ªÀUÀðUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ S(x) DVgÀ°. DUÀ
s(x) = x2 + (15 – x)2 = 2x2 – 30x + 225
 s′( x=) 4 x − 30
CxÀªÁ 
 s′′( x) = 4
15  15 
s′( x) = 0 DzÁUÀ x = , ªÀÄvÀÄÛ s′′  = 4 > 0
2  2
15
∴ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ, x = ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ
2
15 15 15
¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ 15 − = DzÁUÀ, ªÀUÀðUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ PÀ¤µÀ×ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
2 2 2
UÀªÀÄ¤¹: GzÁºÀgÀuÉ 34gÀAvÉ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉzÀgÉ, ªÉÆvÀÛ k EgÀÄªÀ JgÀqÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÀUÀðUÀ¼À
k k
ªÉÆvÀÛªÀÅ PÀ¤µÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, D ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ , JAzÀÄ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ.
2 2
GzÁºÀgÀuÉ 35: (0, c) ©AzÀÄ«¤AzÀ, ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ y = x2UÉ EgÀÄªÀ CvÀåAvÀ PÀ¤µÀ× zÀÆgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj. E°è 0 ≤ c ≤ 5
¥ÀjºÁgÀ: y = x2 ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ ªÉÄÃ¯É AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ©AzÀÄ (h, k) DVgÀ°, (h, k) ªÀÄvÀÄÛ
(0, c) ©AzÀÄUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À zÀÆgÀ D DVgÀ°. DUÀ
D= (h − 0) 2 + (k − c) 2 = h 2 + (k − c) 2 ... (1)
(h, k) ©AzÀÄªÀÅ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀÅzÀjAzÀ k = h2 DzÀÝjAzÀ
D = D(k ) = k + (k − c) 2 (1) jAzÀ
1 + 2(k − c)
CxÀªÁ D′(k ) = DzÀÝjAzÀ
2 k + (k − c) 2
2c − 1
D′(k ) = 0 DzÁUÀ k =
2
232 UÀtÂvÀ
2c − 1
k< DzÁUÀ 2(k - c) + 1 < 0, CAzÀgÉ D′(k ) < 0 ºÁUÀÆ
2
2c − 1
k> DzÁUÀ D′(k ) > 0 . DzÀÝjAzÀ ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ, k = 2c − 1
2 2
DzÁUÀ D′(k ) PÀ¤µÀ×ªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ PÀ¤µÀ× zÀÆgÀªÀÅ
2
 2c − 1  2c − 1  2 c − 1  4c − 1
D(k=
) D =  + − c =
 2  2  2  2
GzÁºÀgÀuÉ 35gÀ°è £ÁªÀÅ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ §zÀ®Ä ªÉÆzÀ® ¤±Àà£ÀßzÀ
¥ÀjÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁrzÉÝÃªÉ. EzÀÄ, ¸ÀÄ®¨sÀ ºÁUÀÆ aPÀÌzÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 36: A ªÀÄvÀÄÛ B ©AzÀÄUÀ¼À°è, AP ªÀÄvÀÄÛ BQ, JgÀqÀÄ ®A§ PÀA§UÀ½zÀÄÝ,
AP = 16«ÄÃ, BQ = 22«ÄÃ, ªÀÄvÀÄÛ AB = 20«ÄÃ R JA§ÄzÀÄ AB ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ©AzÀÄ.
RP2 + RQ2 ¨É¯ÉAiÀÄÄ PÀ¤µÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, R ©AzÀÄ«¤AzÀ A ©AzÀÄ«UÉ EgÀ¨ÉÃPÁzÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: R JA§ÄzÀÄ ABAiÀÄ ªÉÄÃ°£À ©AzÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ AR = x DVgÀ°. DzÀÝjAzÀ RB = (20 – x).
avÀæ 6.18jAzÀ
RP2 = AR2 + AP2 ªÀÄvÀÄÛ RQ2 = RB2 + BQ2
DzÀÝjAzÀ RP2 + RQ2 = AR2 + AP2 + RB2 + BQ2
= x2 + (16)2 + (20 – x)2 + (22)2

= 2x2 – 40x + 1140
S = S(x) = 2x2 – 40x + 1140 DVgÀ° avÀæ 6.18
∴ S′( x=
) 4 x − 40 ªÀÄvÀÄÛ S′′( x) = 4
FUÀ S′( x) = 0 DzÁUÀ x = 10 ªÀÄvÀÄÛ S′′(10)= 4 > 0 DzÀÝjAzÀ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ
¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ, x = 10 JA§ÄzÀÄ S £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ. DzÀÝjAzÀ R ¤AzÀ A UÉ
PÀ¤µÀ× zÀÆgÀªÀÅ AR = x = 10«ÄÃ.
GzÁºÀgÀuÉ 37: MAzÀÄ vÁæ¦dåzÀ, ¥ÁzÀªÀ£ÀÄß ©lÄÖ G½zÀ ªÀÄÆgÀÄ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ 10¸É.«ÄÃ. ºÁUÁzÀgÉ
vÁæ¦dåzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® UÀjµÀ×ªÁzÁUÀ, PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ vÁæ¦dåªÀÅ avÀæ

6.19 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ EzÉ. AB ªÉÄÃ¯É DP ªÀÄvÀÄÛ
CQ ®A§ªÀ£ÀÄß J¼É¬Äj.AP = x EgÀ°
∆APD ∼ ∆BQC JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
DzÀÝjAzÀ QB = x ¸ÉA.«ÄÃ. ¥ÉÊxÁUÉÆÃgÀ¸ï
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ¢AzÀ DP = QC = 100 − x 2
. A vÁæ¦dåzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÁVgÀ°. DUÀ
1 avÀæ 6.19
=A A( = x) (¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼À
2
ªÉÆvÀÛ) (JvÀÛgÀ)
=
1
2
(2 x + 10 + 10) ( 100 − x 2 )
=
( x + 10) 100 − x 2
(−2 x)
CxÀªÁ A′( x) =+
( x 10) + 100 − x 2
2 100 − x 2
−2 x 2 − 10 x + 100
= ªÀÄvÀÄÛ
100 − x 2
A′( x) = 0 DzÁUÀ 2x2 + 10x – 100 = 0. CAzÀgÉ x = 5 ªÀÄvÀÄÛ x = – 10. x, zÀÆgÀªÀ£ÀÄß
¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ, CzÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ x = 5.
 −2 x 
100 − x 2 (−4 x − 10) − (−2 x 2 − 10 x + 100)  
 2 100 − x 2

A′′( x) =
100 − x 2
2 x3 − 300 x − 1000
= 3 (¸ÀgÀ¼ÀUÉÆ½¹zÀgÉ)
(100 − x 2 ) 2
2(5)3 − 300(5) − 1000 −2250 −30

∴ ′′(5)
A= 3
= = <0
(100 − 52 ) 2 75 75 75
∴ x = 5 DzÁUÀ, vÁæ¦dåzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ UÀjµÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ.
UÀjµÀ× PÉëÃvÀæ¥sÀ® = A(5) = (5 + 10) 100 − 52 =15 75 = 75 3 ¸É.«ÄÃ.

234 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 38: MAzÀÄ zÀvÀÛ ±ÀAPÀÄ«£À M¼ÀUÉ ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁzÀ UÀjµÀ× ¨ÁVzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ«¹ÛÃtðªÀÅ¼Àî,
§®ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ¹°AqÀgï£À wædåªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ±ÀAPÀÄ«£À wædå OC = r ªÀÄvÀÄÛ JvÀÛgÀ
OA = h DVgÀ°. avÀæ 6.20£À°ègÀÄªÀAvÉ, ±ÀAPÀÄ«£À°è
ºÀÄzÀÄV¹gÀÄªÀ ¹°AqÀj£À wædå OE = x DVgÀ°.
¹°AqÀj£À JvÀÛgÀªÀÅ,
QE EC
= (∵ ∆QEC ∼ ∆AOC )
OA OC
¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
QE r − x
CxÀªÁ =
h r
h( r − x ) avÀæ 6.20
CxÀªÁ QE = . zÀvÀÛ ¹°AqÀj£À ¨ÁVzÀ
r
ªÉÄÃ¯ÉäöÊAiÀÄ «¹ÛÃtð S DVgÀ°. DUÀ
2πxh(r − x) 2πh
S ≡ S( x=
) = (rx − x 2 )
r r
2πh
S′( x)
CxÀªÁ = (r − 2 x)
r
2πh −4πh
S′′( x=
) (−2)
=
r r
r
ªÀÄvÀÄÛ S′′( x) < 0 ∀ x . ∴ S′′   < 0 .
r
FUÀ s′( x) = 0 DzÁUÀ x =
2 2
r
DzÀÝjAzÀ x = , S £À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ. DzÀÝjAzÀ ±ÀAPÀÄ«£À M¼ÀUÉ ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁUÀ
2
UÀjµÀ× ¨ÁVzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtð G¼Àî §® ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ¹°AqÀj£À wædåªÀÅ, ±ÀAPÀÄ«£À wædåzÀ
CzsÀðzÀ¶ÖgÀÄvÀÛzÉ.
6.6.1 ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯É

f(x) = x + 2, x ∈ (0, 1) GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹. F GvÀà£ÀßªÀÅ, (0, 1)gÀ°è C«aÑ£ÀßªÁVzÉ
ªÀÄvÀÄÛ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è. F GvÀà£ÀßªÀÅ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ×
¨É¯É CxÀªÁ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÆß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ f £À PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À
[0, 1]UÉ «¸ÀÛj¹zÀgÉ, FUÀ®Æ f ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ×/PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÉ EgÀ§ºÀÄzÀÄ, DzÀgÉ
CzÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É f(1) = 3 ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯É f(0) = 2 UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. x = 1 £À°è f £À
UÀjµÀ× ¨É¯É 3 C£ÀÄß [0, 1] CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É f £À ¸ÀA¥ÀÆtð (¤gÀ¥ÉÃPÀë) (absolute) UÀjµÀ× ¨É¯É
(eÁUÀwPÀ UÀjµÀ× CxÀªÁ UÀjµÀ× ¨É¯É) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. EzÉÃ jÃw x = 1 £À°è f £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É 2 C£ÀÄß [0,
1] CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É f £À ¸ÀA¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É (eÁUÀwPÀ PÀ¤µÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
avÀæ 6.21gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ £ÀPÉëAiÀÄ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, d] ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ C«aÑ£Àß
GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 6.21
f GvÀà£ÀßªÀÅ x = b £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ
f(b) DVgÀÄvÀÛzÉ. f GvÀà£ÀßªÀÅ x = c ©AzÀÄ«£À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ
UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ f(c) DVgÀÄvÀÛzÉ.
£ÀPÉë¬ÄAzÀ, £ÀªÀÄUÉ w½AiÀÄÄªÀAvÉ, f £À ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É f(a) ªÀÄvÀÄÛ f£À ¸ÀA¥ÀÆtð
PÀ¤µÀ× ¨É¯É f(d) DVgÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× (PÀ¤µÀ×) ¨É¯ÉAiÀÄÄ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× (PÀ¤µÀ×) ¨É¯ÉVAvÀ
©ü£ÀßªÁVzÉ.
FUÀ, I ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ
¸ÀA¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À §UÉÎ JgÀqÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß (¸ÁzsÀ£ÉgÀ»vÀ) F PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 5: I = [a, b] CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É f MAzÀÄ C«aÑ£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. f F CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è
PÀ¤µÀ×¥ÀPÀë MAzÀÄ ¸Áj ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. f F CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀ¤µÀ× ¥ÀPÀë
MAzÀÄ ¸Áj ¸ÀA¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 6: ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À I ªÉÄÃ¯É, f MAzÀÄ ¤±Àà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ°,
ªÀÄvÀÄÛ c F CAvÀgÁ¼ÀzÀ MAzÀÄ M¼À ©AzÀÄªÁVgÀ°. DUÀ
(i) f ′(c) = 0 DUÀ ¨ÉÃPÁzÀgÉ f, c £À°è ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ.
(ii) f ′(c) = 0 DUÀ ¨ÉÃPÁzÀgÉ f, c £À°è ¸ÀA¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ.
ªÉÄÃ°£À ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ½AzÀ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ
¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ×/PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖzÉ.
236 UÀtÂvÀ
¤AiÀÄªÀÄ
ºÀAvÀ 1: CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è J¯Áè ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. CAzÀgÉ f ′(x) = 0 DUÀÄªÀ
CxÀªÁ f ¤±Àà£ÀßªÁUÀzÀ, x ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ.
ºÀAvÀ 2: CAvÀgÁ¼ÀzÀ vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹.
ºÀAvÀ 3: ºÀAvÀ 1 ªÀÄvÀÄÛ ºÀAvÀ 2 gÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
ºÀAvÀ 4: f £À UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (ºÀAvÀ 3gÀ°ègÀÄªÀ ¨É¯ÉUÀ½AzÀ) PÀAqÀÄ»r¬Äj. F UÀjµÀ×
¨É¯ÉAiÀÄÄ, f £À ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ F PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ, f £À ¸ÀA¥ÀÆtð PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 39: [1, 5] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f(x) = 2x3 – 15x2 + 36x +1 GvÀà£ÀßzÀ ¸ÀA¥ÀÆtð UÀjµÀ×
ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = 2x3 – 15x2 + 36x +1
CxÀªÁ f ′(x) = 6x2 – 30x + 36 = 6(x – 3) (x – 2)
f ′(x) = 0 DzÁUÀ x = 2 ªÀÄvÀÄÛ x = 3
∴
F ©AzÀÄUÀ¼À°è ªÀÄvÀÄÛ CAvÀgÁ¼ÀzÀ vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼À°è, CAzÀgÉ
x = 1, x = 2, x = 3, x = 5 UÀ¼À°è f £À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ

f(1) = 2(13) – 15(12) + 36(1) + 1 = 24

f(2) = 2(23) – 15(22) + 36(2) + 1 = 29

f(3) = 2(33) – 15(32) + 36(3) + 1 = 28

f(5) = 2(53) – 15(52) + 36(5) + 1 = 56

DzÀÝjAzÀ [1, 5] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f £À ¸ÀA¥ÀÆtð (¤gÀ¥ÉÃPÀë) UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ x = 5 ©AzÀÄ«£À°è 56
ªÀÄvÀÄÛ x = 1 ©AzÀÄ«£À°è f £À ¤gÀ¥ÉÃPÀë PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ [1, 5]gÀ°è 24 DVgÀÄvÀÛzÉ.
4 1
GzÁºÀgÀuÉ 40: f= ( x) 12 x 3
− 6 x 3 , x ∈ [−1, 1] GvÀà£ÀßzÀ ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
4 1
¥ÀjºÁgÀ: =
f ( x) 12 x 3
− 6x 3
CxÀªÁ f ′( x)= 16 x 2 2(8 1) DzÀÝjAzÀ

− 2
= 2
x
x 3 3
f ′( x) = 0 DzÁUÀ x = 18 ªÀÄvÀÄÛ x = 0 DzÁUÀ f ′ (x), C£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ

1
x = 0, x = ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ f £À ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ CAvÀgÁ¼ÀzÀ vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ
8
x = -1, x = 1
∴ 4 1
f (−1) = 12(−1) 3 − 6(−1) 3
= 18
f(0) = 12(0) – 6(0) = 0

4 1
1 1 3 1 3
9
f  =12   − 6   =
−
8 8 8 4
4 1
(1) = 12(1) 3 − 6(1) 3
= 6
1
DzÀÝjAzÀ f £À ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ× ¨É¯É x = -1 ©AzÀÄ«£À°è 18 ªÀÄvÀÄÛ f£À ¤gÀ¥ÉÃPÀë PÀ¤µÀ× ¨É¯É x =
8
©AzÀÄ«£À°è −9 , DVgÀÄvÀÛzÉ.
4
GzÁºÀgÀuÉ 41: MAzÀÄ C¥Áa ºÉ°PÁ¥sÀÖgï ºÁgÀÄwÛgÀÄªÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ y = x2 + 7.
(3, 7) ©AzÀÄ«£À°è EgÀÄªÀ M§â ¹¥Á¬ÄAiÀÄÄ, ºÉ°PÁ¥ÀÖgï vÀ¤ßAzÀ CvÀåAvÀ ºÀwÛgÀzÀ°èzÁÝUÀ ±ÀÆmï
ªÀiÁqÀ®Ä §AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ£É. D PÀ¤µÀÖ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨É¯ÉUÉ, ºÉ°PÁ¥ÀÖgï EgÀÄªÀ ©AzÀÄªÀÅ (x, x2 + 7) DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ¹¥Á¬Ä
ºÁUÀÆ ºÉ°PÁ¥ÀÖgï £ÀqÀÄªÉ EgÀÄªÀ zÀÆgÀªÀÅ
( x − 3) 2 + ( x 2 + 7 − 7) 2 = ( x − 3) 2 + x 4
f ( x) =( x − 3) 2 + x 4 DVgÀ°
CxÀªÁ f ′(x) = 2(x – 3) + 4x3 = 2(x – 1) (2x2 + 2x + 3)
DzÀÝjAzÀ f ′(x) = 0 DzÁUÀ x = 1. KPÉAzÀgÉ 2x2 + 2x + 3 = 0 ¸À«ÄÃPÀgÀtPÉÌ ªÁ¸ÀÛªÀ
ªÀÄÆ®UÀ½gÀÄªÀÅ¢®è, ºÁUÀÆ CAvÀgÁ¼ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ½gÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ x = 1,
KPÀªÀiÁvÀæ ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄ. F ©AzÀÄ«£À°è f(1) = (1 – 3)2 + (1)4 = 5. DzÀÝjAzÀ ¹¥Á¬Ä
ºÁUÀÆ ºÉ°PÁ¥ÀÖgï £ÀqÀÄ«£À zÀÆgÀªÀÅ f (1) = 5 .
5 UÀjµÀÖ CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É DUÀ§ºÀÄzÀÄ. DzÀgÉ
f (0) = (0 − 3) 2 + 04 =3 > 5 . DzÀÝjAzÀ 5, f ( x) £À PÀ¤µÀ× zÀÆgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ ¹¥Á¬Ä ªÀÄvÀÄÛ ºÉ°PÁ¥ÀÖgï £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀÖ zÀÆgÀªÀÅ 5.

C¨sÁå¸À 6.5
1. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀjµÀÖ ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (EzÀÝgÉ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) f ( x) = (2 x − 1) + 3 (ii)
f ( x) = 9 x 2 + 12 x + 2
2
(iii) f(x) = – (x – 1)2 + 10 (iv) g(x) = x3 + 1

238 UÀtÂvÀ
2. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ½UÉ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (EzÀÝgÉ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(i) f(x) = |x + 2| – 1 (ii) g(x) = – |x + 1| + 3
(iii) h(x) = sin(2x) + 5 (iv) f(x) = |sin 4x + 3|
(v) h(x) = x + 1, x ∈ (– 1, 1)
3. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (EzÀÝgÉ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) f(x) = x2 (ii) g(x) = x3 – 3x
π
(iii) h( x=
) sin x + cos x, 0 < x < (iv) f(x) = sin x – cos x, 0 < x < 2π
2
x 2
(v) f(x) = x3 – 6x2 + 9x + 15 (vi) g ( x) =+ , x > 0
2 x
1
(vii) g ( x) = (viii) f ( x)= x 1 − x 0 < x < 1
x +2 2
4. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
(i) f(x) = ex
(ii) f(x) = log x
(iii) h(x) = x3 + x2 + x + 1
5. F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¤gÀ¥ÉÃPÀë PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß zÀvÀÛ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) f(x) = x3, x ∈ [– 2, 2]
(ii) f(x) = sin x + cos x , x ∈ [0, π]
1 2  9
(iii) f ( x)= 4 x − x , x ∈  −2,  (iv) f ( x)= ( x − 1) 2 + 3, x ∈ [−3, 1]
2  2
6. MAzÀÄ ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ ªÀiÁqÀÄªÀ ¯Á¨sÀzÀ GvÀà£ÀßªÀÅ, p(x) = 41 – 72x – 18x2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁzÀgÉ D ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ ªÀiÁqÀÄªÀ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. [0, 3] CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É, 3x4 – 8x3 + 12x2 – 48x + 25 GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
8. [0, 2π] CAvÀgÁ¼ÀzÀ, AiÀiÁªÀ ©AzÀÄ«£À°è, sin 2x GvÀà£ÀßªÀÅ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆAzÀÄvÀÛzÉ.
9. sin x + cos x GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. 2x3 – 24x + 107 GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß [1, 3] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj. CzÉÃ
GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß [-3, -1] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. [0, 2] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, x = 1 ©AzÀÄ«£À°è x4 – 62x2 + ax + 9 GvÀà£ÀßªÀÅ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
ºÉÆA¢zÉ. ºÁUÁzÀgÉ a £À ¨É¯ÉAiÉÄÃ£ÀÄ?
12. [0, 2π] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, x + sin 2x GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
13. JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 24 DzÀgÉ, CªÀÅUÀ¼À UÀÄt®§Þ UÀjµÀ×ªÁzÁUÀ, D ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼ÀÄ JgÀqÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ x + y = 60. ªÀÄvÀÄÛ xy3 UÉ UÀjµÀ×ªÁzÁUÀ,
15. x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼ÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ. CªÀÅUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 35. UÀÄt®§Þ x2y5 UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ,
16. JgÀqÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 16. CªÀÅUÀ¼À WÀ£ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛ UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, D
¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
17. 18 ¸É.«ÄÃ. ¨ÁºÀÄ«gÀÄªÀ, ZËPÁPÁgÀzÀ vÀªÀgÀ (Tin)zÀ vÀÄAr¤AzÀ, CzÀgÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
ªÀÄÆ¯É¬ÄAzÀ ZËPÀªÀ£ÀÄß PÀvÀÛj¹, ªÀÄrPÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄr¹ ªÉÄÃ¯ÁãUÀ«®èzÀ MAzÀÄ ¥ÉnÖUÉ
ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁVzÉ. F ¥ÉnÖUÉAiÀÄÄ WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, £ÁªÀÅ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ ZËPÀzÀ
¨ÁºÀÄªÀ£Àß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
18. 45 ¸ÉA.«ÄÃ ªÀÄvÀÄÛ 24 ¸ÉA.«ÄÃ. ¨ÁºÀÄUÀ½gÀÄªÀÀ DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ vÀªÀgÀzÀ ºÁ¼É (sheet),¬ÄAzÀ,
CzÀgÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀÄÆ¯É¬ÄAzÀ ZËPÀªÀ£ÀÄß PÀvÀÛj¹, ªÀÄrPÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄr¹, ªÉÄÃ¯ÁãUÀ«®èzÀ
MAzÀÄ ¥ÉnÖAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁVzÉ. F ¥ÉnÖUÉAiÀÄ WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, £ÁªÀÅ
PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ ZËPÀzÀ ¨ÁºÀÄªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
19. zÀvÀÛ ªÀÈvÀÛzÀ°è, M¼À¨sÁUÀzÀ°è, ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁzÀ, J¯Áè DAiÀÄvÀUÀ¼À ¥ÉÊQ, ZËPÀªÀÅ CvÀåAvÀ
UÀjµÀ× «¹ÛÃtðzÁÝVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
20. zÀvÀÛ ªÉÄÃ¯ÉäöÊö «¹ÛÃtðªÀÅ¼Àî, MAzÀÄ §® ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ¹°AqÀj£À WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ
UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, CzÀgÀ JvÀÛgÀªÀÅ ¥ÁzÀzÀ ªÁå¸ÀPÉÌ ¸ÀªÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
21. 100 ¹.¹. WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ¼Àî C£ÉÃPÀ ¹°AqÀgÁPÁgÀzÀ PÁå£ÀÄUÀ¼À ¥ÉÊQ, PÀ¤µÀ× ªÉÄÃ¯ÉäöÊö «¹ÛÃtð
ªÀÅ¼Àî PÁå¤£À C¼ÀvÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
22. 28«ÄÃ. GzÀÝ«gÀÄªÀ MAzÀÄ vÀAwAiÀÄ£ÀÄß JgÀqÀÄ vÀÄAqÀÄUÀ¼À£ÁßV PÀvÀÛj¸À¨ÉÃPÀÄ. MAzÀÄ
vÀÄAr¤AzÀ ZËPÀªÀ£ÀÄß ºÁUÀÆ ªÀÄvÉÆÛAzÀjAzÀ ªÀÈvÀÛªÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÀÄ. F ZËPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÈvÀÛUÀ¼À
MlÄÖ «¹ÛÃtðªÀÅ PÀ¤µÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, D JgÀqÀÄ vÀÄAqÀÄUÀ¼À GzÀÝUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
23. R wædå«gÀÄªÀ MAzÀÄ UÉÆÃ¼ÀzÀ°è (sphere), UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉªÀÅ¼Àî ±ÀAPÀÄªÀ£ÀÄß ºÀÄzÀÄV¹zÀgÉ,
8
±ÀAPÀÄ«£À WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ, UÉÆÃ®zÀ WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄ gÀ¶ÖgÀÄvÀÛzÉ, JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
27
24. PÀ¤µÀ× ¨ÁVzÀ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ ªÀÄvÀÄÛ zÀvÀÛ WÀ£À C¼ÀvÉ G¼Àî MAzÀÄ §® ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ±ÀAPÀÄ«£À wædåªÀÅ,
CzÀgÀ ¥ÁzÀzÀ 2 gÀµÀÄÖ EgÀÄvÀÛzÉ, JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
25. UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄÄ¼Àî ªÀÄvÀÄÛ zÀvÀÛ NgÉ JvÀÛgÀ«gÀÄªÀ MAzÀÄ ±ÀAPÀÄ«£À CgÉ ®A§ PÉÆÃ£ÀªÀÅ
(semi vertical angle ) tan −1 2 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
26. UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉ G¼Àî ªÀÄvÀÄÛ zÀvÀÛ ªÉÄÃ¯ÉäöÊ «¹ÛÃtðªÀÅ¼Àî MAzÀÄ §®ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ±ÀAPÀÄ«£À,
1
CgÉ ®A§ PÉÆÃ£ÀªÀÅ sin −1   JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3
240 UÀtÂvÀ
27 jAzÀ 29gÀ C¨sÁå¸ÀzÀ°è, ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.

27. x 2 = 2 y ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ (0, 5)UÉ PÀ¤µÀ×zÀÆgÀzÀ°ègÀÄªÀ ©AzÀÄªÀÅ
(
(a) 2 2, 4 (b) )
2 2, 0 ( ) (c) (0, 0) (d) (2, 2)
1 − x + x2
28. J¯Áè x £À ªÁ¸ÀÛªÀ ¨É¯ÉUÀ½UÉ, GvÀà£ÀßzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ
1 + x + x2
1
(a) 0 (b) 1 (c) 3 (d)
3
1
29. 0 ≤ x ≤ 1 DzÁUÀ, [ x( x − 1) + 1]3 £À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ
1
1
(a)  1  3 (b) (c) 1 (d) 0
  2
3
GzÁºÀgÀuÉ 42: MAzÀÄ PÁgÀÄ P ©AzÀÄ«¤AzÀ t = 0 ¸É. PÁ®zÀ°è ºÉÆgÀlÄ, Q ©AzÀÄ«£À°è
¤®ÄèvÀÛzÉ. t ¸É.PÁ®zÀ°è CzÀÄ PÀæ«Ä¸ÀÄªÀ zÀÆgÀ, x «ÄÃ. C£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ

 t
=x t 2  2 −  . Q ©AzÀÄªÀ£ÀÄß vÀ®Ä¥À®Ä vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀ PÁ®, ªÀÄvÀÄÛ P, Q UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À zÀÆgÀªÀ£ÀÄß
 3
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: t PÁ®zÀ°è PÁj£À ªÉÃUÀ v DVgÀ°.
 t
= x t2  2 − 
 3
dx
DzÀÝjAzÀ v = = 4t − t 2 = t (4 − t )
dt
v = 0 DzÁUÀ t = 0 ªÀÄvÀÄÛ / CxÀªÁ t = 4
P£À°è t = 0. DzÀÝjAzÀ Q£À°è t = 4. DzÀÝjAzÀ PÁgÀÄ Q C£ÀÄß 4¸É. DzÀ ªÉÄÃ¯É vÀ®Ä¥ÀÄvÀÛzÉ. 4¸É.
UÀ¼À°è PÁgÀÄ ZÀ°¸ÀÄªÀ zÀÆgÀªÀÅ
 4  2  32
x ]t = 4= 42  2 − = 16  = «ÄÃ.
 3 3 3
GzÁºÀgÀuÉ 43: MAzÀÄ ¤Ãj£À mÁåAPï, vÀ¯ÉPÉ¼ÀPÁVgÀÄªÀ, §®ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ±ÀAPÀÄ«£À DPÁgÀzÀ°èzÀÄÝ,
CzÀgÀ CPÀëªÀÅ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ±ÀÈAUÀªÀÅ PÉ¼À¨sÁUÀzÀ°èzÉ CzÀgÀ CgÉ ®A§ PÉÆÃ£ÀªÀÅ tan −1 (0.5) . MAzÀÄ
WÀAmÉUÉ 5 PÀÆå©Pï «Ä. ¹ÜgÀ zÀgÀzÀ°è ¤ÃgÀ£ÀÄß ¸ÀÄj¢zÉ. mÁåAQ£À°è ¤Ãj£À JvÀÛgÀ 4«ÄÃ. EzÁÝUÀ
¤Ãj£À ªÀÄlÖ KjPÉAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄªÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 6.22 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ, r, h, a EgÀ°

r
DUÀ tan α =
h
−1  r 
DzÀÝjAzÀ α =tan   DzÀgÉ
h
α = tan (0.5) zÀvÀÛ
–1
r
CxÀªÁ = 0.5
h
h
CxÀªÁ r = avÀæ 6.22
2
±ÀAPÀÄ«£À WÀ£À C¼ÀvÉ V DzÀgÉ,
2
1 1 h πh3
V = πr 2 h = π   ⋅ h =
3 3 2 12
dv d  πh3  dh
DzÀÝj=
AzÀ  ⋅ ¸ÀgÀuÉ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ
dt dt  12  dt
πh 2 dh
= ⋅
4 dt
dv
FUÀ WÀ£À C¼ÀvÉ §zÀ¯ÁUÀÄwÛgÀÄªÀ zÀgÀ, = 5«ÄÃ/WÀA ªÀÄvÀÄÛ h = 4
dt
π 2 dh
DzÀÝjAzÀ=
5 (4) ⋅
4 dt
dh 5 35
CxÀªÁ = = «ÄÃ/WÀA
dt 4π 88
35
∴ ¤Ãj£À ªÀÄlÖ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁUÀÄªÀ zÀgÀªÀÅ «ÄÃ/WÀA
88
GzÁºÀgÀuÉ 44: 6 «ÄÃ JvÀÛgÀ«gÀÄªÀ MAzÀÄ ¢Ã¥ÀzÀ PÀA§¢AzÀ zÀÆgÀªÁV, 2«ÄÃ. JvÀÛgÀ«gÀÄªÀ M§â
ªÀÄ£ÀÄµÀå£ÀÄ, 5 Q.«ÄÃ/WÀA ªÉÃUÀzÀ°è ZÀ°¸ÀÄvÁÛ£É. ºÁUÁzÀgÉ, CªÀ £ÉgÀ½£À GzÀÝªÀÅ AiÀiÁªÀ zÀgÀzÀ°è
ºÉZÀÄÑwÛzÉ, JAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 6.23 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ, AB, ¢Ã¥ÀzÀ PÀA§ DVgÀ°, ¢Ã¥ÀªÀÅ B ¸ÁÜ£ÀzÀ°èzÉ. MN
ªÀÄ£ÀÄµÀå£À ¸ÁÜ£ÀªÀÅ. t PÁ®zÀ°è AM = l «ÄÃ. EgÀ°. MS = S «ÄÃ. EgÀ°
∆ MSN ∼ ∆ ASB JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¹.
242 UÀtÂvÀ
MS MN
CxÀªÁ =
AS AB
CxÀªÁ AS = 3s ( MN = 2, AB = 6)
DzÀÝjAzÀ AM = 3s – s = 2s, DzÀgÉ AM = l

∴ l = 2s
dl ds
DzÀÝjAzÀ = 2⋅
dt dt
avÀæ 6.23
dl 5
= 5 Q.«ÄÃ/WÀA DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÉgÀ½£À GzÀÝªÀÅ ºÉZÁÑUÀÄwÛgÀÄªÀ zÀgÀªÀÅ Q.«ÄÃ/WÀA DVgÀÄvÀÛzÉ.
dt 2
GzÁºÀgÀuÉ 45: (1, 2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ, x = 4y ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ
2
¥ÀjºÁgÀ: x2 = 4y C£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV ¤±Àà£Àß ªÀiÁrzÀgÉ
dy x
=
dx 2
x2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ ¸Àà±ÀðPÀ ©AzÀÄªÀÅ (h, k) DVgÀ°.
DzÀÝjAzÀ (h, k) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ (slope)
dy  h
 =
dx  ( hk ) 2
DzÀÝjAzÀ (h, k) ©AzÀÄ«£À°è ®A§zÀ NlªÀÅ −2

h
∴ (h, k) ©AzÀÄ«£À°è ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
−2
y −=
k ( x − h) ... (1) EzÀÄ (1, 2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ
h
−2 2
∴ 2 −=
k(1 − h) CxÀªÁ k =+ 2 (1 − h) ... (2)
h h
(h, k) ©AzÀÄªÀÅ x2 = 4y ªÉÄÃ°gÀÄªÀÅzÀjAzÀ, h2 = 4k ... (3)
(2) ªÀÄvÀÄÛ (3) jAzÀ h = 2, k = 1
∴ h, k, ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (1)C°è C¼ÀªÀr¹zÁUÀ, ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ,
−2
y=
−1 ( x − 2) CxÀªÁ x + y = 3
2
GzÁºÀgÀuÉ 46: y = cos(x + y), – 2π ≤ x ≤ 2π ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ, x + 2y = 0 gÉÃSÉUÉ

¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ, ¸Àà±ÀðPÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV y = cos(x + y) C£ÀÄß ¤±Àà£ÀßªÀiÁrzÁUÀ
dy − sin( x + y )
=
dx 1 + sin( x + y )
− sin ( x + y )
CxÀªÁ (x, y) £À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ Nl =
1 + sin( x + y )
1
¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x + 2y = 0 gÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ªÀÄvÀÄÛ EzÀgÀ Nl − DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
2
− sin( x + y ) 1
= −
1 + sin( x + y ) 2
CxÀªÁ sin(x + y) = 1
π
CxÀªÁ x + y = nπ + (−1) , n ∈I
n
2
 π
DUÀ =y cos( x=
+ y ) cos (nπ + (−1) n  n ∈ z
 2
= 0 ∀ n ∈z
3π π
ºÁUÀÆ −2p ≤ x ≤ 2p DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ x =
− , x= DUÀÄvÀÛzÉ.
2 2
 −3π  π 
DzÀÝjAzÀ x + 2y = 0 UÉ, ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼ÀÄ  , 0 ªÀÄvÀÄÛ  , 0
 2  2 
©AzÀÄUÀ¼À°è EgÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
1 3π 
y − 0 =−  x +  CxÀªÁ 2x + 4y + 3p = 0
2 2
1 π
ªÀÄvÀÄÛ y − 0 =−  x −  CxÀªÁ 2x + 4y – p = 0
2 2
3 4 4 3 36 x
GzÁºÀgÀuÉ 47: f ( x)= x − x − 3x 2 + + 11 GvÀà£ÀßªÀÅ (a) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ
10 5 5
(b) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 4 4 3 36 x
¥ÀjºÁgÀ: f ( x)= x − x − 3x 2 + + 11
10 5 5
244 UÀtÂvÀ
3  4 36
f=
′ ( x) (4 x 3 ) −   3 x 2 − 6 x +
10  5 5
∴
6
= ( x − 1)( x + 2)( x − 3) ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹zÀgÉ
5
FUÀ f ′ ( x) = 0 DzÁUÀ, x = 1, x = –2, x = 3
x = 1, x = –2, x = 3 ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÁå
gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß £Á®ÄÌ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ CAvÀgÁ¼ÀUÀ¼À£ÁßV
«AUÀr¸ÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 6.24
CªÀÅUÀ¼ÀÄ (– ∞, –2), (–2, 1), (1, 3) ªÀÄvÀÄÛ (3, ∞) (avÀæ 6.24) CAvÀgÁ¼À (– ∞, –2) £À°è
– ∞ < x < – 2, EzÀgÀ°è x – 1 < 0 x + 2 > 0 ªÀÄvÀÄÛ x – 3 < 0. ºÁUÀÆ x = – 3 DzÁUÀ
f ′ ( x) =( x − 1)( x + 2)( x − 3) =−
( 4)(−1)(−6) < 0
DzÀjAzÀ – ∞ < x < – 2, DzÁUÀ f ′ ( x) < 0
DzÀÝjAzÀ (– ∞, – 2) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f(x) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
(–2, 1) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è –2 < x < 1 ºÁUÀÆ
x – 1 < 0, x + 2 > 0 ªÀÄvÀÄÛ x – 3 < 0
¤¢ðµÀÖªÁV x = 0 DzÁUÀ f ′ ( x) =( x − 1)( x + 2)( x − 3) =(−1)(2)(−3) =6 > 0
DzÀÝjAzÀ –2 < x < 1 DzÁUÀ f ′ ( x) > 0
∴ (–2, 1) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f(x) PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
(1, 3) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è 1 < x < 3 ºÁUÀÆ
(x – 1) > 0, (x + 2) > 0 ªÀÄvÀÄÛ (x – 3) < 0
∴ 1 < x < 3 DzÁUÀ f ′ ( x) < 0
DzÀÝjAzÀ (1, 3) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f(x) PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ.
PÉÆ£ÉAiÀÄzÁV (3, ∞) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è x > 3 ºÁUÀÆ
x – 1 > 0, x + 2 > 0, x – 3 > 0
DzÀÝjAzÀ x > 3 DzÁUÀ f ′ ( x) > 0
∴ (3, ∞) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è f PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
 π
GzÁºÀgÀuÉ 48: f(x) = tan–1(sin x + cos x), x > 0 GvÀà£ÀßªÀÅ  0,  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è AiÀiÁªÁUÀ®Æ
 4
PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: f(x) = tan–1(sin x + cos x), x > 0

1
=
DzÀÝjAzÀ f ′ ( x) (cos x − sin x)
1 + (sin x + cos x) 2
cos x − sin x
= ¸ÀgÀ½ÃPÀj¹zÀgÉ
2 + sin x
 π
DzÀgÉ 2 + sin 2 x > 0 ∀ x ∈  0,  JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹
 4
DzÀÝjAzÀ cos x – sin x > 0 DzÁUÀ f ′ ( x) > 0
CxÀªÁ cos x > sin x CxÀªÀ cot x > 1 DzÁUÀ f ′ ( x) > 0
π
FUÀ tan x < 1 CAzÀgÉ 0 < x < DzÁUÀ cot x > 1
4
 π
DzÀÝjAzÀ f ′ ( x) > 0 , x ∈  0, 
 4
 π
∴ f(x) GvÀà£ÀßªÀÅ  0,  CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ.
 4
GzÁºÀgÀuÉ 49: 3¸É.«Ä. wædåªÀÅ¼Àî, MAzÀÄ ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ vÀmÉÖAiÀÄ£ÀÄß ©¹ ªÀiÁrzÉ. »UÀÄÎ«PÉ¬ÄAzÀ
(expansion), CzÀgÀ wædåªÀÅ 0.05 ¸É.«Ä/¸É zÀgÀzÀ°è ºÉZÁÑUÀÄwÛzÉ. CzÀgÀ wædå 3.2 ¸ÉA.«ÄÃ. EzÁÝUÀ,
«¹ÛÃtðªÀÅ ºÉZÁÑUÀÄwÛgÀÄªÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: vÀmÉÖAiÀÄ wædåªÀÅ r DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ «¹ÛÃtð A DVgÀ°.
DUÀ A = πr2 DzÀÝjAzÀ
dA dr
= 2πr ⋅ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ
dt dt
dr
FUÀ CAzÁdÄ, wædåzÀ ºÉZÀÄÑ«PÉAiÀÄ zÀgÀªÀÅ = dr= ∆t= 0.05 ¸É.«ÄÃ/¸É CzÀjAzÀ CAzÁdÄ
vÀmÉÖAiÀÄ «¹ÛÃtðzÀ ºÉZÀÄÑ«PÉAiÀÄ zÀgÀªÀÅ dt
dA  dr 
dA =
, ∆t = 2πr  ⋅ ∆t 
dt  dt 
= 2p (3.2) (0.05) = 0.320p ¸ÉA.«ÄÃ2/¸É.
GzÁºÀgÀuÉ 50: 3«ÄÃ ªÀÄvÀÄÛ 8«ÄÃ. C¼ÀvÉ ºÉÆA¢gÀÄªÀ MAzÀÄ C®Æå«Ä¤AiÀÄªÀiï ²Ãn£À
ªÀÄÆ¯ÉUÀ½AzÀ ZËPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀvÀÛj¹, ªÀÄvÀÄÛ ¨ÁºÀÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄr¹, vÉgÉzÀ ªÉÄÃ¯ÁãUÀ«gÀÄªÀ MAzÀÄ
¥ÉnÖUÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÀÄ. CAvÀºÀ ¥ÉnÖUÉAiÀÄ UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉ JµÀÄÖ.
¥ÀjºÁgÀ: PÀvÀÛj¹zÀ ZËPÀUÀ¼À ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ x EgÀ°. DzÀÝjAzÀ ¥ÉnÖUÉAiÀÄ JvÀÛgÀ x, GzÀÝ 8 - 2x,
ªÀÄvÀÄÛ CUÀ® 3 – 2x DVgÀÄvÀÛzÉ (avÀæ 6.25). ¥ÉnÖUÉAiÀÄ WÀ£À C¼ÀvÉ V(x) DzÀgÉ,
246 UÀtÂvÀ
avÀæ 6.25
V(x) = x(3 – 2x) (8 – 2x) = 4x3 – 22x2 + 24x
DzÀÝjAzÀ  V ′ ( x) = 12 x 2 − 44 x + 24 = 4( x − 3)(3 x − 2)

V ′′ (=x) 24 x − 44
FUÀ v(x) = 0 DzÁUÀ x = 3, . DzÀgÉ x ≠ 3 (KPÉ?)

2 2 2
DzÀÝjAzÀ x = ∴ V"   =24   − 44 =−28 < 0
3 3 3
∴ x = 2 3 ©AzÀÄªÀÅ, UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ. CAzÀgÉ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀÄÆ¯É¬ÄAzÀ
2 «ÄÃ.£ÀµÀÄÖ ¨ÁºÀÄ«gÀÄªÀ ZËPÀªÀ£ÀÄß PÀvÀÛj¹, G½¢gÀÄªÀ ²Ãn¤AzÀ ¥ÉnÖUÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁrzÀgÉ, DUÀ
3
¥ÉnÖUÉAiÀÄ WÀ£À¥sÀ® UÀjµÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ, ªÀÄvÀÄÛ
3 2
 2  2  2  2  200 «ÄÃ3
V   = 4   − 22   + 24   =
 3  3  3  3  27
 x 
GzÁºÀgÀuÉ 51: M§â vÀAiÀiÁgÀPÀ£ÀÄ vÁ£ÀÄ vÀAiÀiÁj¹zÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀæwAiÉÆAzÀPÉÌ gÀÆ.  5 −
 100 
£ÀÀAvÉ ªÀiÁgÀÄvÁÛ£É. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À ÇÀ°£À ¨É¯É gÀÆ  + 500 , DVgÀÄvÀÛzÉ. UÀjµÀ×
x
¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä vÀAiÀiÁgÀPÀ£ÀÄ JµÀÄØ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀ¨ÉÃPÀÄ.  5 
¥ÀjºÁgÀ: x ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ªÀiÁgÁl ¨É¯É s(x) ªÀÄvÀÄÛ x ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ÇÀ®Ä ¨É¯É c(x) DVgÀ°. DUÀ
 x  x2
S( x) =
 5 − x=
5x −
100  100
x
ªÀÄvÀÄÛ c( x)= + 500
5
¯Á¨sÀzÀ GvÀà£Àß p(x) DVgÀ°.
x2 x
p( x) = s ( x) − c( x) = 5 x − − − 500
100 5
24 x2
CAzÀgÉ p ( x) = x− − 500
5 100
24 x
CxÀªÁ p ′ ( x=
) −
5 50
1 1
FUÀ p′(x) = 0 DzÀgÉ x = 240 ªÀÄvÀÄÛ p ′′ ( x) = − < 0 p ′′ (240) = − <0
50 50
DzÀÝjAzÀ x = 240 ©AzÀÄªÀÅ, UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ. DzÀÝjAzÀ 240 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
vÀAiÀiÁgÀPÀ£ÀÄ, UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛ£É.
CzsÁåAiÀÄ 6gÀ ªÉÄÃ¯É EvÀgÉ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ
1. ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ F PÉ¼ÀV£À ¸À¤»vÉ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 1
(a)  17  4 (b) (33) 5

 
81
log x
2. f ( x) = GvÀà£ÀßªÀÅ, x = e£À°è, UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
x
3. ¹ÜgÀ ¥ÁzÀ b G¼Àî ¸ÀªÀÄ¢é¨ÁºÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ, ¸ÀªÀÄ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ, 3¸É.«ÄÃ/¸É. zÀgÀzÀ°è,
PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛzÀÝgÉ, ¸ÀªÀÄ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ, ¥ÁzÀPÉÌ ¸ÀªÀÄªÁzÁUÀ, CzÀgÀ «¹ÛÃtð PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄwÛgÀÄªÀ
zÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. (1, 2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ x2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. x = a cos q + a q sin q, y = a sin q – aq cosq ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É, AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ
q £À°è J¼ÉzÀ ®A§ªÀÅ, ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ¹ÜgÀ zÀÆgÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ, JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
4sin x − 2 x − x cos x
6. f ( x) = GvÀà£ÀßªÀÅ AiÀiÁªÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è (i) ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ (ii)
2 + cos x
QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ, JAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1
7. f ( x) = x3 + 3 , x ≠ 0 GvÀà£ÀßªÀÅ AiÀiÁªÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è (i) ªÀÈ¢Þ¸ÀÄvÀÛzÉ (ii) QëÃtÂ¸ÀÄvÀÛzÉ
x
JAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2 y 2
8. ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ + =
1 zÉÆ¼ÀUÉ, ¢ÃWÁðPÀëzÀ vÀÄ¢AiÀÄ ªÉÄÃ¯É ±ÀÈAUÀ EgÀÄªÀAvÉ,
a 2 b2
ºÀÄzÀÄV¹gÀÄªÀ, ¸ÀªÀÄ¢é¨ÁºÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ UÀjµÀ× «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ ¥ÁzÀ ªÀÄvÀÄÛ DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ ¥Á±ÀéðUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ ªÀÄvÀÄÛ vÉgÉzÀ ªÉÄÃ¯ÁâUÀ«gÀÄªÀ,
MAzÀÄ mÁåAPÀ£ÀÄß ¤«Äð¹zÉ. CzÀgÀ D¼À 2«ÄÃ ªÀÄvÀÄÛ WÀ£ÀC¼ÀvÉ 8«ÄÃ3. 1ZÀzÀgÀ «ÄÃ. ¥ÁzÀzÀ
248 UÀtÂvÀ
¤ªÀiÁðtPÉÌ gÀÆ. 70 ªÀÄvÀÄÛ 1 ZÀzÀgÀ «ÄÃ. ¥Á±ÀéðUÀ¼À ¤ªÀiÁðtPÉÌ gÀÆ. 45 RZÁðUÀÄvÀÛzÉ.

ºÁUÁzÀgÉ, CvÀåAvÀ PÀrªÉÄ Rað£À mÁåAQ£À RZÉðµÀÄÖ.
10. MAzÀÄ ªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ ZËPÀUÀ¼À ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ ¹ÜgÁAPÀ K DVzÉ. ZËPÀzÀ ¨ÁºÀÄªÀÅ, ªÀÈvÀÛzÀ
wædåzÀ JgÀqÀgÀµÀÄÖ EzÀÝgÉ, CªÀÅUÀ¼À «¹ÛÃtðUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ PÀ¤µÀ×ªÁVgÀÄvÀÛzÉ, JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
11. MAzÀÄ QlQAiÀÄÄ DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ°èzÉ, ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß vÉgÉ¢gÀÄªÀ CzsÀðªÀÈvÁÛPÁgÀgÀÆ¥ÀzÀ°è
¸ÀÄvÀÄÛªÀgÉ¢zÉ. QlQAiÀÄ MlÄÖ ¸ÀÄvÀÛ¼ÀvÉ 10«ÄÃ. ¥ÀÆwð vÉgÉ¢gÀÄªÀ ¨sÁUÀ¢AzÀ UÀjµÀ× ¨É¼ÀPÀ£ÀÄß
¥ÀæªÉÃ²¸ÀÄªÀAvÉ ªÀiÁqÀ®Ä, QlQAiÀÄ C¼ÀvÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ «PÀtðzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ©AzÀÄªÀÅ, G½zÀ JgÀqÀÄ ¨ÁºÀÄUÀ½AzÀ a, b
( )
3
2 2 2
zÀÆgÀzÀ°èzÉ. «PÀtðzÀ UÀjµÀ× GzÀÝªÀÅ a 3
+b 3
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
13. f(x) = (x – 2)4 (x + 1)3 GvÀà£ÀzÀ AiÀiÁªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è f
(i) ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢zÉ (ii) ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢zÉ
(iii) £Àw¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ.

14. f(x) = cos2 x + sin x, x ∈ [0, π] GvÀà£ÀßzÀ ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. r wædåªÀÅ¼Àî MAzÀÄ UÉÆÃ®zÀ°è, ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁzÀ, UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄ, §®ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ
4r
±ÀAPÀÄ«£À JvÀÛgÀªÀÅ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3
16. [a, b] CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£Àß f DVgÀ°. f ′(x) > 0, ∀ x ∈ (a, b).
DUÀ f, (a, b) AiÀÄ°è ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
17. R wædåªÀÅ¼Àî MAzÀÄ ªÀÈvÀÛzÀ°è, ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁzÀ UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄ ¹°AqÀj£À JvÀÛgÀªÀÅ
2R
JAzÀÄ vÉÆÃj¹. UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3
18. h JvÀÛgÀ«gÀÄªÀ, α CgÉ®A§PÉÆÃ£À«gÀÄªÀ, MAzÀÄ §® ªÀÈvÁÛPÁgÀzÀ ±ÀAPÀÄ«£ÉÆ¼ÀUÉ,
1
ºÀÄzÀÄV¸À§ºÀÄzÁzÀ, UÀjµÀ× WÀ£À C¼ÀvÉ G¼Àî ¹°AqÀj£À JvÀÛgÀªÀÅ, ±ÀAPÀÄ«£À JvÀÛgÀzÀ
3
gÀ¶ÖgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹. ¹°AqÀj£À UÀjµÀ× C¼ÀvÉAiÀÄÄ 4 πh3 tan 2 α JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
27
19 jAzÀ 24gÀªÀgÉV£À C¨sÁå¸ÀzÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
19. 10«ÄÃ wædåªÀÅ¼Àî MAzÀÄ ¹°AqÀj£À DPÁgÀzÀ°ègÀÄªÀ mÁåAQ£ÉÆ¼ÀUÉ, 314 PÀÆå«ÄÃ/WÀA zÀgÀzÀ°è
UÉÆÃ¢üAiÀÄ£ÀÄß vÀÄA§¯ÁUÀÄwÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, UÉÆÃ¢üAiÀÄ D¼ÀªÀÅ ºÉZÁÑUÀÄwÛgÀÄªÀ zÀgÀªÀÅ.
(a) 1«ÄÃ3/WÀA (b) 0.1 «ÄÃ3/WÀA (c) 1.1«ÄÃ3/WÀA (d) 0.5«ÄÃ3/WÀA.
20. x = t2 + 3t – 8, y = 2t2 – 2t – 5 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É, (2, –1) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ

22 6 7 −6
(a) (b) (c) (d)
7 7 6 7
21. y = mx + 1 gÉÃSÉAiÀÄÄ, y2 = 4x ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðPÀªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ m£À ¨É¯ÉAiÀÄÄ
(a) 1 (b) 2 (c) 3 (d) 1

2
22. 2y + x2 = 3 ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É, (1, 1) ©AzÀÄ«£À°è ®A§ªÀÅ
(a) x + y = 0 (b) x – y = 0 (c) x + y + 1 (d) x – y = 1
23. (1, 2) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ, x2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ®A§ªÀÅ
(a) x + y = 3 (b) x – y = 3 (c) x + y = 1 (d) x – y = 1
24. 9y = x ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É, ®A§ªÀÅ CPÀëUÀ¼ÉÆqÀ£É ¸ÀªÀÄbÉÃzÀUÀ¼À£ÀÄßAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ,
2 3
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ
 8  −8   3  3
(a)  4, ±  (b)
 4,  4, ±  (d)
 (c)  ±4, 
 3  3   8  8
¸ÁgÁA±À
• y JA§ CA±ÀªÀÅ, x JA§ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ CA±ÀzÉÆA¢UÉ, y = f(x) ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ, §zÀ¯ÁªÀuÉ
dy
ºÉÆA¢zÀgÉ, DUÀ, (CxÀªÁ (f ′(x)) y£À ¨É¯É, xUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV §zÀ¯ÁªÀuÉ DUÀÄªÀ
dx dy 
zÀgÀ (rate) zÀgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ, ºÁUÀÆ (CxÀªÁ (f ′(x0)) x = x0 £À°è y£À
dx  x = x0
¨É¯É x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV §zÀ¯ÁªÀuÉ DUÀÄªÀ zÀgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
• x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼ÀÄ, ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ZÀgÁPÀëgÀ tUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV §zÀ¯ÁªÀuÉ DUÀÄwÛzÀÝgÉ,

CAzÀgÉ x = f(t), y = g(t), DUÀ ¸ÀgÀtÂ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ
dy
dy dt  dx 
=
 ≠ 0
dx dx  dt 
dt
• (a) (a b) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, f GvÀà£ÀßªÀÅ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ (a b)AiÀÄ°è

x1 < x2 ⇒ f(x1) ≤ f(x2) ∀ x1, x2 ∈ (a, b)
¥ÀAiÀÄðAiÀÄªÁV ∀ x ∈ (a b) f ′( x) ≥ 0
250 UÀtÂvÀ
• (b) (a b) CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è, f QëÃtÂ¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ (a b)AiÀÄ°è
x1 < x2 ⇒ f(x1) ≥ f(x2) ∀ x1, x2 ∈ (a, b)

¥ÀAiÀÄðAiÀÄªÁV ∀ x ∈ (a b) f ′( x) ≤ 0
dy 
• y = f(x) ªÀPg
æÀ ÃÉ SÉU,É (x0, y0) ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ð À ªÀÅ=
y − y0 ( x − x0 )
dx  ( x0 y0 )
À PÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgt
• dy £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ (x0, y0) £À°è C¹ÜvÀézÀ°®è¢zÀÝgÉ, DUÀ F ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ y CPÀëPÉÌ

dx
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ x = x0
• x = x0 ©AzÀÄ«£À°è y = f(x) ªÀPÀægÉÃSÉUÉ, ¸Àà±ÀðPÀªÀÅ x CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÝgÉ, DUÀ
dy 
=0
dx  x = x0
• (x0 , y0) ©AzÀÄ«£À°è y = f(x) ªÀPÀægÉÃRUÉ, ®A§zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
−1
=
y − y1 ( x − x0 )
dy 
dx  ( x0 y0 )
dy
• (x0 y0) ©AzÀÄ«£À°è, = 0 DzÀgÉ ®A§ªÀÅ x = x0
dx
• (x0 y0) ©AzÀÄ«£À°è dy C¹ÜvÀézÀ°è®è¢zÀÝgÉ, ®A§ªÀÅ x CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ,

dx
ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ y = y0.
• y = f(x) ¥ÀjUÀtÂ¹, x£À°è ¸ÀtÚ ºÉZÀÑ¼À ∆x DVgÀ°, ªÀÄvÀÄÛ EzÀPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁV y£À°è ¸ÀtÚ
ºÉZÀÑ¼À ∆y DVgÀ°. CAzÀgÉ ∆y = f(x + ∆x) – f (x)
 dy 
dy f ' ( x ) dx CxÀªÁ=
DUÀ= dy   ∆x EzÀÄ dx = ∆x §ºÀ¼À aPÀÌzÁzÁUÀ, ∆y £À
 dx 
M¼ÉîAiÀÄ DAzÁdÄ ¨É¯É, ºÁUÀÆ EzÀ£ÀÄß ∆y ≈ ∆y JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
• f GvÀà£ÀßzÀ PÉëÃvÀæzÀ°è, c ©AzÀÄ«£À°è, f ′(c) = 0 CxÀªÀ f ¤±Àà£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆAzÀ¢zÀÝgÉ. c
C£ÀÄß f £À ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
• ªÉÆzÀ® ¤±Àà£Àß ¥ÀjÃPÉëÉ: vÉgÉzÀ I CAvÀgÁ¼À £À°è ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£Àß f DVgÀ°, f, c∈I
£À°è C«aÒ£ÀªÁVgÀ°. DUÀ
• (i) x£À ¨É¯É c ªÀÄÆ®PÀ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÁÝUÀ, f(x) vÀ£Àß aºÉßAiÀÄ£ÀÄß zsÀ£ÁvÀäPÀ¢AzÀ, IÄuÁvÀäPÀPÉÌ
§zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ. CAzÀgÉ c EAzÀ JqÀPÉÌ ºÁUÀÆ, CzÀPÉÌ ¸ÁPÀµÀÄÖ ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄ«£À°è f ′(x) > 0 ªÀÄvÀÄÛ c EAzÀ §®PÉÌ CzÀPÉÌ ¸ÁPÀµÀÄÖ ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄ«£À°è f ′(x) < 0 DzÀgÉ, c C£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
• (ii) x£À ¨É¯É, c ªÀÄÆ®PÀ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÁÝUÀ, f(x) vÀ£Àß aºÉßAiÀÄ£ÀÄß IÄuÁvÀäPÀ¢AzÀ zsÀ£ÁvÀäPÀPÉÌ
§zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ, CAzÀgÉ c EAzÀ JqÀPÉÌ ºÁUÀÆ CzÀPÉÌ ¸ÁPÀµÀÄÖ ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄ«£À°è f ′(x) < 0 ªÀÄvÀÄÛ c EAzÀ §®PÉÌ ºÁUÀÆ ¸ÁPÀµÀÄÖ ºÀwÛgÀ«gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄ«£À°è f ′(x) > 0 DzÀgÉ, c C£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
• (iii) x£À ¨É¯É c ªÀÄÆ®PÀ ªÀÈ¢Þ¸ÀÄwÛzÁÝUÀ, f(x) vÀ£Àß aºÉßAiÀÄ£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¸À¢zÀÝgÉ,
DUÀ c ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× CxÀªÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. CAvÀºÀ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß
£Àw¥ÀjªÀvÀð£À ©AzÀÄ J£ÀÄßvÁÛgÉ.
• JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉë. I CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ°£À GvÀà£Àß f DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ c ∈ I. f
JgÀqÀÄ ¸À® c £À°è ¤±Àà£Àß ªÀiÁqÀ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÉ, DUÀ
(i) f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ″(c) < 0 DzÀgÉ x = c C£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ
J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. f(c), f £À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É.
(ii) f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ″(c) > 0 DzÀgÉ x = c C£ÀÄß ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ ©AzÀÄ
J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. f(c), f£À ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É.
(iii) f ′(c) = 0 ªÀÄvÀÄÛ f ″(c) = 0 DzÀgÉ F ¥ÀjÃPÉë «¥sÀ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ. DUÀ £ÁªÀÅ ªÉÆzÀ®
¤±Àà£ÀßzÀ ¥ÀjÃPÉëUÉ ªÀÄgÀ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
• ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ×/PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¤AiÀÄªÀÄ.
ºÀAvÀ 1: CAvÀgÁ¼ÀzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ¤uÁðAiÀÄPÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. CAzÀgÉ
f ′(x) = 0 CxÀªÀ f ¤±Àà£ÀßªÁUÀzÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ.

ºÀAvÀ 2: CAvÀgÁ¼ÀzÀ vÀÄ¢ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹.
ºÀAvÀ 3: ºÀAvÀ 1 ªÀÄvÀÄÛ 2 gÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è f £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

ºÀAvÀ 4: ºÀAvÀ 3gÀ°ègÀÄªÀ ¨É¯ÉUÀ¼À ¥ÉÊQ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¹. EªÀÅUÀ¼ÀÄ
PÀæªÀÄªÁV f £À ¤gÀ¥ÉÃPÀë UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ ¤gÀ¥ÉÃPÀëPÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛzÉ.
***
252 UÀtÂvÀ
C£ÀÄ§AzsÀ 1
UÀtÂvÀzÀ°è ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ (PROOFS IN MATHEMATICS)
 ¥ÀzåÀ PÉÌ CAzÀ §gÀºz À À PÀ¯É EzÀÝAvÉ UÀtv Â PÀ ÌÉ ¸Ázs£

À U
É ¼
À ÄÀ CAzÀ. ¥ÀzåÀ UÀ¼ÄÀ ªÉÊ²µÀöÖ å ºÉÆA¢zÀAvÉ
UÀtv Â z
À À gÀZ£
À U
É ¼À ÄÀ ¸Ázs£
À U
É ¼
À £
À Æ
É ß¼ÀUÆ É ArgÀÄvÀª Û .É - ªÁèr«Ägï Cgï£ÉÆ¯ïØ 
A.1.1 ¦ÃpPÉ (Introduction):

vÀgÀUÀw IX, X ºÁUÀÆ XI gÀ°è £ÁªÀÅ GQÛ, ¸ÀAAiÀÄÄPÉÆÛÃQÛ, £ÀPÁgÀ, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ¤§AzsÀ£ÀzÀ ¥ÀæwzsÀ£À,
CzÀÄåQÛ, H»vÀ ¥ÁoÀ, ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ ºÁUÀÆ ¤UÀªÀÄ£ÀzÀ «ªÉÃZÀ£ÉUÀ¼À PÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀ°wÛzÉÝÃªÉ.
E°è £ÁªÀÅ UÀtÂwÃAiÀÄ GQÛUÀ¼À ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ ««zsÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À §UÉÎ ZÀað¸ÉÆÃt.
A.1.2 ¸ÁzsÀ£É JAzÀgÉÃ£ÀÄ? (What is a proof)?:

MAzÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ GQÛAiÀÄ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ GQÛUÀ¼À ±ÉæÃrüAiÀiÁVzÀÄÝ, EzÀgÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ GQÛAiÀÄÄ,
MAzÀÄ ªÁåSÉå CxÀªÁ MAzÀÄ CzÀÄåQÛ CxÀªÁ MAzÀÄ ªÀÄÄAavÀªÁVAiÉÄÃ ¤UÀªÀÄ£ÀzÀ «zsÁ£À¢AzÀ
CAVÃPÀÈvÀªÁzÀ vÁQðPÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ G¥ÀAiÉÆÃV¹ ¸ÁÜ¦¸À®ànÖgÀÄvÀÛzÉ F ¥ÀæPÁgÀ ¥Àæw
¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ MAzÀÄ ¤UÀªÀÄ£ÁvÀäPÀ ZÀZÁð ¸ÀgÀtÂAiÀiÁVzÀÄÝ, ¥Àæw ZÀZÉðUÉ CzÀgÀzÉÃ DzÀ ¥ÀjPÀ®à£É
ºÁUÀÆ G¥À¸ÀAºÁgÀUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. C£ÉÃPÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ GQÛAiÀÄ°è£À zÀvÁÛA±ÀUÀ½AzÀ £ÉÃgÀªÁV
GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀgÉ PÉ®ªÉÇªÉÄä GQÛAiÀÄ£ÀÄß £ÉÃgÀªÁV ¸Á¢ü¸ÀÄªÀÅzÀQÌAvÀ, CzÀPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ
GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÀÄ®¨sÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ ¥ÀævÀåPÀë ºÁUÀÆ ¥ÀgÉÆÃPÀë JA§ JgÀqÀÄ jÃwUÀ¼À°è
MAzÀÄ GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ ªÀiÁUÀð ¸ÀÆaAiÀiÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ F jÃw ¸ÀA¥Á¢vÀ ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀævÀåPÀë
¸ÁzsÀ£É ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀgÉÆÃPÀë ¸ÁzsÀ£É JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ «zsÁ£ÀzÀ°è ªÀÄÆgÀÄ ©ü£Àß ©ü£Àß
«zsÀUÀ½gÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀUÉ ZÀað¸À¯ÁVzÉ.
¥ÀævÀåPÀë ¸ÁzsÀ£É: EzÀÄ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ zÀvÁÛA±ÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ ¥ÁægÀA¨sÀUÉÆ¼ÀÄîªÀ
MAzÀÄ GQÛAiÀÄ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
£ÉÃgÀ C£ÀÄ¸ÀAzsÁ£À ¥ÀzÀÞw: EzÉÆAzÀÄ vÁQðPÀ ZÀZÉðUÀ¼À ¸ÀgÀtÂ. EzÀgÀ ¥ÁægÀA¨sÀ zÀvÁÛA±À CxÀªÁ
PÀ®à£ÉAiÀiÁVzÀÄÝ ªÀÄÄPÁÛAiÀÄªÀÅ CzÀÄåQÛ, ªÁåSÉå CxÀªÁ ªÀÄÄAavÀªÁVAiÉÄÃ ¸Á¢ü¹zÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À
¸ÀºÁAiÀÄ ¥ÀqÉzÀÄ vÁQðPÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¸ÀÄªÀÅzÁVzÉ.
PÉ¼ÀV£À F GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹j.
GzÁºÀgÀuÉ 1: x2 - 5x + 6 = 0 DzÀgÉ x = 3 CxÀªÁ x = 2 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ x2 - 5x + 6 = 0
⇒ (x - 3) (x - 2) = 0
(MAzÀÄ ©ÃeÉÆÃQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ ©ÃeÉÆÃQÛAiÀiÁV §zÀ°¸ÀÄªÀÅzÀÄ)
UÀtÂvÀzÀ°è ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ 253
⇒ x - 3 = 0 CxÀªÁ x - 2 = 0
(J®è ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ a,b UÀ½UÉ ab = 0 DzÀgÉ a = 0 CxÀªÁ b = 0 JAzÀÄ
¸ÁÜ¦¸À®àlÖ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ¢AzÀ)
⇒ x - 3 + 3 =0 + 3 CxÀªÁ x - 2 + 2 = 0 + 2
(¸ÀªÀiÁ£À ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JgÀqÀÆ §¢UÉ PÀÆr¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
¸ÀégÀÆ¥ÀzÀ°è §zÀ¯ÁªÀuÉ DUÀzÀÄ)
⇒ x + 0 = 3 CxÀªÁ x + 0 = 2
(¥ÀÆtð ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtzÀ°è ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ¤AiÀÄªÀÄzÀrAiÀÄ°è)
⇒ x = 3 CxÀªÁ x = 2
(¥ÀÆtð ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtzÀ°è ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ C£À£ÁåA±À ¤AiÀÄªÀÄzÀrAiÀÄ°è)
DzÀÝjAzÀ x2 - 5x + 6 = 0 ⇒ x = 3 CxÀªÁ x = 2
«ªÀgÀuÉ: E°è zÀvÀÛ GQÛAiÀÄÄ, p : x2 - 5x + 6 = 0 DVgÀ°, ºÁUÀÆ
wÃªÀiÁð£À GQÛ: q : x = 3 CxÀªÁ x = 2 JA§ GQÛAiÀiÁVgÀ°. p GQÛAiÀÄ ©ÃeÉÆÃQÛAiÀiÁzÀ
x2 - 5x + 6 ºÁUÀÆ (x - 3) (x - 2) EªÀÅUÀ¼À ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÁÜ¦¹, r : (x - 3) (x - 2) = 0
JA§ GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ §ºÀÄzÁVzÉ E°è JgÀqÀÄ ¥Àæ±ÉßUÀ¼ÀÄ GzÀã«¸ÀÄvÀÛªÉ.
(i) ©ÃeÉÆÃQÛ (x - 3) (x - 2) AiÀiÁªÀ «zsÀ¢AzÀ ©ÃeÉÆÃQÛ x2 - 5x + 6 UÉ ¸ÀªÀiÁ£À?
(ii) AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ©ÃeÉÆÃQÛAiÀÄ£ÀÄß CzÀPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ E£ÉÆßAzÀÄ ©ÃeÉÆÃQÛAiÀiÁV ºÉÃUÉ
§zÀ°¸À§ºÀÄzÀÄ. E°è£À ªÉÆzÀ®£ÉÃ ¥Àæ±ÉßAiÀÄ GvÀÛgÀªÀÅ £ÁªÀÅ »A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è PÀ°vÀ
C¥ÀªÀvÀð£Á QæAiÉÄ DVzÉ. CAzÀgÉ
x2 - 5x + 6 = x2- 2x - 3x + 6 = x (x - 3) -2(x - 3)

= (x - 2) (x - 3)

JgÀqÀ£ÉÃ ¥Àæ±ÉßAiÀÄ GvÀÛgÀªÀÅ vÁQðPÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ½AzÀ ¸ÀA©«¸ÀÄvÀÛzÉ vÀzÀ
£ÀAvÀgÀ GQÛ r, ¥ÀÆªÉÇðÃQÛ CxÀªÁ zÀvÀÛ GQÛAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ ©ÃeÉÆÃQÛ
s : x - 3 = 0 CxÀªÁ x - 2 = 0 UÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ºÀAvÀzÀ°è G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ
PÁgÀtUÀ¼À£ÀÄß DªÀgÀtzÀ°è PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. F ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄÄ G¥À¸ÀAºÁgÀ ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ªÀgÉUÉ
ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ. ZÀZÉðUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀzÀÄÝ p ⇒ q EzÀÄ ¸ÀvÀå JAzÀÄ ¤UÀðªÀÄ£ÀzÀ
ªÀÄÆ®PÀ vÉÆÃj¸ÀÄªÀÅzÁVzÉ. p EAzÀ ¥ÁægÀA©ü¹ ¤UÀªÀÄ£À¢AzÀ p ⇒ r ⇒ s ⇒ ...... ⇒ q
JAzÀÄ ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ DzÀÄÝjAzÀ p ⇒ q EzÀÄ ¸ÀvÀå.
GzÁºÀgÀuÉ 2: f : R → R GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (x) = 2x + 5 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÀgÉ EzÀÄ 1-1 GvÀà£Àß
JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ: f (x) GvÀà£ÀßªÀÅ 1-1 GvÀà£ÀßªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ f (x1) = f (x2) ⇒ x1 = x2 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ
(1-1 GvÀà£ÀßzÀ ªÁåSÉå¬ÄAzÀ)
1-1 GvÀà£ÀßzÀ ªÁåSÉå¢AzÀ FUÀ f (x1) = f (x2) JAzÀÄ w½AiÉÆÃt CAzÀgÉ
2x1 + 5 = 2x2 + 5
254 UÀtÂvÀ
⇒ 2x1 + 5 - 5 = 2x2 + 5 - 5 (JgÀqÀÆ §¢UÉ ¸ÀªÀiÁ£À ¥ÀjªÀiÁt PÀÆr¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ)

⇒ 2x1 + 0 = ⇒ 2x2 + 0
⇒ 2x1 = 2x2 (ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ C£À£ÀåvÁA±À¢AzÀ)
2 x1 2 x2
⇒ = (ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÀ®èzÀ MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁt¢AzÀ ¨sÁV¸À®Ä)
2 2
⇒ x1 = x2 DzÀÄzÀjAzÀ zÀvÀÛ GvÀà£Àß f EzÀÄ 1-1 GvÀà£ÀßªÁVzÉ.
(ii) UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À: UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£ÀªÀÅ ¸ÁzsÀåªÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ MAzÀÄ «zsÁ£ÀªÁVzÀÄÝ EzÀgÀ
¸ÀégÀÆ¥ÀªÀÅ ¤UÀªÀÄ£ÁvÀäPÀªÁVzÉ. F «zsÁ£ÀzÀ°è ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ ªÀÄÆ®vÀB PÉ¼ÀPÀAqÀ CzÀÄåQÛAiÀÄ
ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©¹zÉ.
N UÀtªÀÅ S UÀtzÀ zÀvÁÛ G¥ÀUÀtªÁzÀgÉ.

(i)
¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉå 1 ∈ S ºÁUÀÆ
k ∈ S DzÁUÀ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉå k + 1 ∈ S DzÀgÉ S = N
(ii)
UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£À ¹zÁÞAvÀzÀ ¥ÀæPÁgÀ MAzÀÄ GQÛ S(n) n = 1 UÉ ¸ÀvÀå«zÀÄÝ (CxÀªÁ EvÀgÀ ¥ÁægÀA©üPÀ

¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀvÀå«zÀÄÝ) ºÁUÀÆ S(n), n = k UÉ ¸ÀvÀåªÁVzÁÝUÀ C¤ªÁAiÀÄðvÉ¬ÄAzÀ
S(n), n = k + 1 (AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¥ÀÆuÁðAPÀ k > 1)UÉ ¸ÀvÀåªÁUÀÄªÀÅzÀÄ DUÀ zÀvÀÛ GQÛ S(n)
AiÀiÁªÀÅzÉÃ zsÀ£À¥ÀÆuÁðAPÀ n, n ≥ 1 UÉ ¸ÀvÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ ºÀ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
 cos θ sin θ   cos ( nθ) sin ( nθ) 

À É 3: A
GzÁºÀgu =
 − sin θ cos θ  DzÀ
g É An
  JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
   − sin ( nθ) cos ( nθ) 
 cos ( nθ ) sin ( nθ ) 
¥ÀjºÁgÀ: P(n): A n =   JAzÀÄ w½AiÉÆÃt.
 − sin ( nθ ) cos ( nθ ) 
 cos θ sin θ 
P(n): A1 = 
 JAzÀÄ £ÁªÀÅ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ DzÀÄzÀjAzÀ P(1) ¸ÀvÀåªÁVzÉ.
 − sin θ cos θ 
FUÀ P(k) ¸ÀvÀåªÉAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt.
CAzÀgÉ P(k) : Ak =
 cos ( k θ ) sin ( k θ ) 
 
 − sin ( k θ ) cos ( k θ ) 
P(k) ¸ÀvÀåªÁzÁUÀ £ÁªÀÅ P(K + 1) ¸ÀvÀåªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¸ÉÆÃt

 cos ( k + 1) θ sin ( k + 1) θ 
CAzÀgÉ P(k + 1): A k +1 =  
 − sin ( k + 1) θ cos ( k + 1) θ 
£ÀªÀÄUÉ Ak+1 = Ak . A JAzÀÄ w½¢zÉ.
P (k) ¸ÀvÀåªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
 cos k θ sin k θ   cos θ sin θ 
A k +1 = 
 
 − sin k θ cos k θ   − sin θ cos θ 
 cos k θ cos θ − sin k θ sin θ cos k θ sin θ − sin k θ cos θ 

=  
 − sin k θ cos θ − cos k θ sin θ − sin k θ sin θ + cos k θ cos θ 
(¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀUÀ¼À UÀÄuÁPÁgÀ¢AzÀ)
 cos ( k + 1) θ sin ( k + 1) θ 
=  
 − sin ( k + 1) θ cos ( k + 1) θ 
DzÀÄzÀjAzÀ, P(k) ¸ÀvÀåªÁzÁUÀ ªÀiÁvÀæ P(k + 1) ¸ÀvÀåªÁVzÉ. »ÃUÁV P(n) J¯Áè n ≥ 1UÉ
¸ÀvÀåªÁVzÉ (UÀtÂvÁ£ÀÄªÀiÁ£ÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄ¢AzÀ)
(iii) ¤±ÉåÃµÀt ¸ÁzsÀ£É CxÀªÁ («©ü£Àß ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À°è «AUÀqÀ£É ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÄÄSÁAvÀgÀ ¸ÁzsÀ£É):
«AUÀqÀ£Á ¸ÁzsÀ£É: F «zsÁ£À¢AzÀ p ⇒ q JA§ GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ.
p GQÛAiÀÄ£ÀÄß C£ÉÃPÀ ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼ÁzÀ r,s,t JAzÀÄ ºÁUÀÆ p = r v s v t (E°è v
¸ÀAPÉÃvÀªÀÅ CxÀªÁ ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ) DVgÀ¨ÉÃPÀÄ. ¤§A¢üvÀUÀ¼ÁzÀ r ⇒ q, s ⇒ q ªÀÄvÀÄÛ
t ⇒q ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¹zÁÝzÀgÉ DUÀ (r v s v t) ⇒ q ¸Á¢ü¸À®àqÀÄvÀÛzÉ »ÃUÁV
p ⇒ q ¥ÀæªÀiÁtÂÃPÀj¹zÀAvÁ¬ÄvÀÄ. F «zsÁ£ÀzÀ°è ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
¥ÀæPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. E°è ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À ¸ÀASÉå PÉ®ªÀÅ ªÀiÁvÀæ«zÁÝUÀ F
«zsÁ£ÀªÀÅ C£ÀÄPÀÆ®PÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 4: AiÀiÁªÀÅzÉÃ wæ¨sÀÄd ABCAiÀÄ°è a = b cos C + c cos B JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: GQÛ p : ABC MAzÀÄ wæ¨sÀÄd ºÁUÀÆ GQÛ q : a = b cos C + c cos B DVgÀ°.
wæ¨sÀÄd ABCAiÀÄ°è ±ÀÈAUÀ A ¢AzÀ BCAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ADAiÀÄ£ÀÄß ®A§ªÁV J¼É¬Äj (CªÀ±Àå«zÀÝ°è
BC AiÀÄ£ÀÄß ªÀÈ¢Þ¹) AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ wæ¨sÀÄdªÀÅ ®WÀÄPÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd, «±Á®PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd CxÀªÁ
®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd DVgÀÄªÀÅzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½zÀ «µÀAiÀÄ. DzÀÄzÀjAzÀ p GQÛAiÀÄ£ÀÄß £ÁªÀÅ ªÀÄÆgÀÄ
GQÛUÀ¼ÁzÀ r, s ªÀÄvÀÄÛ t UÀ¼ÁV «AUÀr¸À §ºÀÄzÁVzÉ. E°è.
r : ABC AiÀÄÄ «±Á®PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄdªÁVzÀÄÝ EzÀgÀ°è C AiÀÄÄ ®WÀÄPÉÆÃ£ÀªÁVzÉ.
s : ABC AiÀÄÄ «±Á®PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄdªÁVzÀÄÝ EzÀgÀ°è C AiÀÄÄ «±Á®PÉÆÃ£ÀªÁVzÉ.
t : ABC AiÀÄÄ ®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄdªÁVzÀÄÝ EzÀgÀ°è C AiÀÄÄ ®A§PÉÆÃ£ÀªÁVzÉ.
DzÀÄzÀjAzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ¥ÀæPÀgÀtUÀ½UÉ ¥ÀævÉåÃPÀªÁV ¸Á¢ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
256 UÀtÂvÀ
¥ÀgÀPÀgÀuÉ (i): wæ¨sÀÄd ABC ®WÀÄPÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd EgÀ° (avÀæ A.1.1) ®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd ABC
A
BD
¬ÄAzÀ. = cos B
AB
b
CAzÀgÉ BD = AB cos B c
= C cos B
®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd ADC ¬ÄAzÀ C
B a D
CD
= cos C
AC
CAzÀgÉ CD = AC cos C
DC = b cos C
FUÀ BC = a = BD + DC
a = c cos B + b cos C .... (1)
¥ÀgÀPÀgÀuÉ (ii): C «±Á® PÉÆÃ£À EgÀ° (avÀæ A.1.2) ®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd ABC
BD
= cos B
A
¬ÄAzÀ.
AB
CAzÀgÉ BD = AB cos B c
b
= c cos B
®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd ADC ¬ÄAzÀ
B a D
CD C
= cos ACD = cos (180° - C) = - cos C
AC
CAzÀgÉ CD = AC cos C
DC = -b cos C
FUÀ a = BC = BD - CD
CAzÀgÉ a = c cos B - (- b cos C)
= a cos B + b cos C .... (2)
¥ÀgÀPÀgÀuÉ (iii): C ®A§PÉÆÃ£À EgÀ° (avÀæ A.1.3) ®A§PÉÆÃ£À wæ¨sÀÄd ABC
A
BC
¬ÄAzÀ. = cos B
AB
CAzÀgÉ BC = AB cos B c
a = c cos B b
ºÁUÀÆ b cos = b cos 90° = 0 B C

a
»ÃUÁV a = 0 + c cos B JAzÀÄ £ÁªÀÅ §gÉAiÀÄ §ºÀÄzÀÄ

a = b cos c + c cos B .... (3)
(1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) jAzÀ £ÁªÀÅ AiÀiÁªÀÅzÉÃ wæ¨sÀÄd ABC AiÀÄ°è
a = b cos C + c cos B JAzÀÄ ¥Àæw¥Á¢¹zÉÝÃªÉ.
¥ÀæPÀgÀt (i)gÀ°è r ⇒ q JAzÀÄ ¸Á¢ü¹zÉÝÃªÉ.
¥ÀæPÀgÀt (ii)gÀ°è s ⇒ q JAzÀÄ ¸Á¢ü¹zÉÝÃªÉ.
ºÁUÀÆ ¥ÀæPÀgÀt (iii)gÀ°è t ⇒ q JAzÀÄ ¸Á¢ü¹zÉÝÃªÉ. EzÀjAzÀ (r v s v t) ⇒ q JAzÀÄ
¸Á¢ü¹zÀAvÁ¬ÄvÀÄ CAzÀgÉ p ⇒ q ¸Á¢ü¸À®ànÖvÀÄ.
¥ÀgÉÆÃPÀë ¸ÁzsÀ£É: zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ£ÀÄß £ÉÃgÀªÁV ¸Á¢ü¸ÀzÉ CzÀPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ E£ÉÆßAzÀÄ
GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¹ zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ£ÀÄß zÀÈrüÃPÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
RAqÀ£ÁvÀäPÀ ¸ÁzsÀ£É (ÇÀªÀÄAd¸ÀvÉAiÀÄ ¸ÁzsÀ£É): F «zsÁ£ÀzÀ°è £ÁªÀÅ zÀvÀÛ GQÛAiÀÄÄ vÀ¥ÉàAzÀÄ
UÀÈ»¹ ¥ÁægÀA©ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ. vÀPÀð±Á¸ÀÛçzÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß C¼ÀªÀr¸À®Ä ºÉÆÃzÁUÀ £ÀªÀÄä UÀÈ»PÉAiÀÄ£ÀÄß
RAr¸ÀÄªÀ CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛªÉ EzÀjAzÁV £ÀªÀÄä UÀÈ»PÉAiÀÄ vÀ¥ÉàA§ wÃªÀiÁð£ÀPÉÌ §gÀÄvÉÛÃªÉ.
»ÃUÁV zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ ¸ÀvÀåvÉAiÀÄÄ zsÀÈrüÃPÀj¸À®àqÀÄvÀÛzÉ. F «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ¬ÄAzÀ
¤gÀÄ¦¸ÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 5: J®è C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÀÅ C£ÀAvÀUÀtªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: J®è C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt P DVgÀ° £ÁªÀÅ zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ £ÀPÁgÀ CAzÀgÉ J®è C«¨sÁdå
¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt P ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉ JAzÀÄ H»¸ÉÆÃt F C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß P1, P2, P3,
....Pn, JAzÀÄ ¥ÀnÖªÀiÁqÉÆÃt FUÀ P1, P2, P3, ....Pn, ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ ¥Àr¹ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
C«¨sÁdå ¸ÀASÉå E¯Áè JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÀÄ, ¸ÀzÀåPÉÌ N = (P1, P2, P3, ....Pn,) + 1 JA¢gÀ° (1)
N ¥ÀnÖAiÀÄ°èAiÀÄ J®è ¸ÀASÉåVAvÀ zÉÆqÀØzÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ N MAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå CxÀªÁ ¨sÁdå
¸ÀASÉå AiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. N MAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉåAiÀiÁzÀgÉ DUÀ ¥ÀnÖAiÀÄ°ègÀzÀ MAzÀÄ C«¨sÁdå
¸ÀASÉå C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄªÀÅzÀÄ PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ. N MAzÀÄ ¨sÁdå ¸ÀASÉåAiÀiÁzÀ°è CzÀPÉÌ MAzÀÄ C«¨sÁdå
C¥ÀªÀvÀð£À EgÀ¯ÉÃ ¨ÉÃPÀÄ. DzÀgÉ ¥ÀnÖAiÀÄ°èzÀÝ AiÀiÁªÀ C«¨sÁdå ¸ÀASÉåAiÀÄÄ N £À C¥ÀªÀvÀð£À DUÀzÀÄ,
KPÉAzÀgÉ N £À£ÀÄß ¥ÀmÉÖAiÀÄ°èAiÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ½AzÀ ¨sÁV¸À®Ä 1 ±ÉÃµÀªÁV zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ N £À C«¨sÁdå C¥ÀªÀvÀð£ÀªÀÅ ¥ÀnÖAiÀÄ°è E®èzÀ MAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå JAzÁ¬ÄvÀÄ.
JgÀqÀÆ ¥ÀæPÀgÀtUÀ½AzÀ w½zÀÄ §gÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ £ÁªÀÅ J®è C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À ¥ÀnÖ ªÀiÁrzÉÝÃªÉ
JA§ HºÉ vÀ¥ÀÄà »ÃUÁV £ÀªÀÄä HºÉ J®è C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÀÅ ¥Àj«ÄvÀ UÀt J£ÀÄßªÀÅzÀÄ
vÀ¥ÀÄà DzÀÄzÀjAzÀ J®è C«¨sÁdå ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt C£ÀAvÀUÀt JAzÀÄ zsÀÈrPÀj¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
n¥ÀàtÂ: ªÉÄÃ°£À «zsÁ£ÀzÀ°è «©ü£Àß ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹ ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ. J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
(ii) zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ ¥ÀæwzsÀ£À G¥ÀAiÉÆÃV¹ ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ «zsÁ£À: ¤§A¢üvÀ p ⇒ q £ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ
§zÀ®Ä CzÀPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ CAzÀgÉ ~q ⇒ ~p («zÁåyðUÀ¼ÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃqÀ §ºÀÄzÀÄ) C£ÀÄß
¸Á¢ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
MAzÀÄ zÀvÀÛ ¤§A¢üvÀzÀ zÀvÀÛ ºÁUÀÆ G¥À¸ÀAºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß £ÀPÁj¸ÀÄªÀÅzÀ®èzÉ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß CzÀ®Ä
§zÀ®Ä ªÀiÁrzÀgÉ CzÀgÀ ¥ÀæwzsÀ£ÀªÀÅ ¥Áæ¥ÀÛªÁUÀÄvÀÛzÉ.
258 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 6: f : R → R, f (x) = 2x + 5 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß 1-1 GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ

¸Á¢ü¹.
¥ÀjºÁgÀ: GvÀà£Àß f, 1 - 1 GvÀà£Àß¨ÉÃPÁzÀgÉ f (x1) = f (x2) ⇒ x1 = x2 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ EzÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹
£ÁªÀÅ 2x1 + 5 = 2x2 + 5 ⇒ x1 = x2 JAzÀÄ vÉÆÃj¸À¨ÉÃPÁVzÉ. EzÀÄ p ⇒ q gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ E°è
p : 2x1 + 5 = 2x2 + 5 ªÀÄvÀÄÛ q : x1 = x2 EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ GzÁºÀgÀuÉ 2gÀ°è ¥ÀævÉåÃPÀë «zsÁ£À¢AzÀ
¸Á¢ü¹zÉÝÃªÉ £ÁªÀÅ EzÀ£ÉßÃ ¤§A¢üvÀzÀ ¥ÀæwzsÀ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÀÆqÀ ¸Á¢ü¸À§ºÀÄzÀÄ. FUÀ
F ¤§A¢üvÀzÀ ¥ÀæwzsÀ£ÀªÀÅ ~q ⇒ ~p CAzÀgÉ f (x1) = f (x2) DzÁUÀ x1 = x2 GQÛAiÀÄ ¥ÀæwzsÀ£ÀªÀÅ
x1 ≠ x2 DzÁUÀ f (x1) ≠ f (x2) GQÛAiÀÄÄ DUÀÄvÀÛzÉ FUÀ x1 ≠ x2 JA¢lÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt.
⇒ 2x1 ≠ 2x2
⇒ 2x1 + 5 ≠ 2x2 + 5
⇒ f(x1) ≠ f(x2)
¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ ªÀÄÄPÁÛAiÀÄªÁ¬ÄvÀÄ KPÉAzÀgÉ ~q ⇒ ~p GQÛAiÀÄÄ p ⇒ q UÉ ¸Àj ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 7: MAzÀÄ ¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀ ªÀiÁvÀÈPÉÌ A AiÀÄÄ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢zÀÝgÉ DUÀ "A"
CªÉÊ±ÉÃ¶PÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: p ªÉÄÃ°£À GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸ÁAPÉÃwPÀªÁV §gÉAiÀÄÄªÀÅzÁzÀgÉ, ¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀ A ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ
ºÉÆA¢gÀ° ºÁUÀÆ q : A CªÉÊ±ÉÃ¶PÀ ¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀ, JA¢gÀ° DUÀ p ⇒ q zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ ¸ÁAPÉÃwPÀ
gÀÆ¥ÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. zÀvÀÛ GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ §zÀ®Ä CzÀgÀ ¥ÀæwzsÀ£ÀªÁzÀ "A ªÀiÁvÀÈPÉ CªÉÊ±ÉÃ¶PÀ ªÀ®è¢zÀÝgÉ
DUÀ A ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è" JA§ÄzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ¸Á¢ü¸ÀÄvÉÛÃªÉ. A CªÉÊ±ÉÃ¶PÀ ªÀiÁvÀÈPÉ E®è¢zÀÝgÉ
AdjA
CzÀÄ CªÉÊ±ÉÃ¶PÀ ªÀiÁvÀÈPÉ DVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ |A| = 0 DzÁUÀ A −1 = PÉÌ C¹ÛvÀé«¯Áè.
|A|
KPÉAzÀgÉ |A| = 0 »ÃUÁV ªÀiÁvÀÈPÉ A ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢gÀ¨ÁgÀzÀÄ. CAzÀgÉ A AiÀÄÄ CªÉÊ±ÉÃ¦PÀÀ
ªÀiÁvÀÈPÉ DV®è¢zÀÝgÉ, DUÀ A ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ ¸Á¢ü¹zÀAvÁ¬ÄvÀÄ. CAzÀgÉ
~q ⇒ ~p ¤§ðA¢üvÀªÀ£ÀÄß ¥ÀæªÀiÁtÂPÀj¹zÀAvÁ¬ÄvÀÄ DzÀÄzÀjAzÀ "A" ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ ºÉÆA¢zÀÝgÉ DUÀ
"A" CªÉÊ±ÉÃ¶PÀ ªÀiÁvÀÈPÉ AiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(iii) ¥ÀæwPÀÆ¯ÁvÀäPÀ GzÁºÀgÀuÉ¬ÄAzÀ ¸Á¢ü¸ÀÄªÀ «zsÁ£À: £ÁªÀÅ UÀtÂvÀzÀ EwºÁ¸ÀzÀ°è MAzÀÄ
GQÛAiÀÄ ªÉÃzÀå ¸ÁzsÀ£É ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ°è ºÁUÀÆ CzÀgÀ £ÉÊd ¨É¯É ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ°è C¹ÜgÀvÉ PÁtÄªÀ C£ÉÃPÀ
¥Àæ¸ÀAUÀUÀ¼À°è £ÀªÀÄä J®è ¥ÀæAiÀÄvÀßUÀ¼ÀÄ «¥sÀ®UÉÆArzÀÝ£ÀÄß PÁtÄvÉÛÃªÉ. EAxÀºÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è GQÛAiÀÄ
ÇÀvÀåvÉAiÀÄ£ÀÄß vÉÆÃj¸ÀÄªÀ MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉ PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ ¯Á¨sÀzÁAiÀÄPÀ. GQÛAiÀÄ ¸ÁzsÀ£É
ÇÁzsÀå JAzÀÄ vÉÆÃj¸À®Ä PÉÆqÀÄªÀ GzÁºÀgÀuÉUÉ ¥ÀæwPÀÆ¯ÁvÀäPÀ GzÁºÀgÀuÉ J£ÀÄßªÀgÀÄ. GQÛ
p ⇒ q £À ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ ÇÁzsÀåvÉAiÀÄÄ GQÛ ~(p ⇒ q) EzÀgÀ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀiÁVzÀÝjAzÀ EzÀÄ PÀÆqÀ
¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ MAzÀÄ «zsÁ£ÀªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 8: ¥Àæw ¸Áé¨sÁ«PÀ ¸ÀASÉå n UÉ, 22 2+2 122MAzÀ
n 1 2 3
22 Ä C«¨sÁdå ¸ÀASÉå
22: 22 2+2 122= 2 + 1 = 5 EzÉÆAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå
n 1 2 3
2
¥ÀjºÁgÀ
22 22 22 2+2 1 = 2 + 1 = 17 EzÉÆAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå
n 1 2 3
4
2 22 22 22 + 1 = 2 + 1 = 257 EzÉÆAzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå

n 1 2 3
2 8
EªÀÅUÀ¼À DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃgÉUÉ 22 2+212EzÉ

n 1 2 3
2 Æ
22 AzÀÄ C«¨sÁdå ¸ÀASÉå J£ÀÄßªÀ ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀt, ªÉÄÃ¯ÉÆßÃlPÉÌ
¸Àj JAzÀÄ w½AiÀÄ¯ÁVvÀÄÛ. DzÀgÉ £ÀAvÀgÀzÀ°è 225 + 1= 232 + 1 = 4294967297 EzÉÆAzÀÄ
C«¨sÁdå ¸ÀASÉå C¯Áè JAzÀÄ vÉÆÃj¸À¯Á¬ÄvÀÄ KPÉAzÀgÉ 4294967297 = 641 × 6700417
(JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀÄt®§Þ) DzÀÄzÀjAzÀ, ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀt "¥Àæw n ∈ N UÉ 22 2+2 212 MAzÀ
n 1 2 3
22 Ä
C«¨sÁdå ¸ÀASÉå" J£ÀÄßªÀÅzÀÄ vÀ¥ÀÄà PÉÃªÀ® MAzÀÄ 225 ++1= 1 2MAzÀ
3
2
+ 1Ä GzÁºÀgÀuÉ ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀt
vÀ¥ÉàAzÀÄ vÉÆÃj¸À®Ä ¸ÁPÀÄ EzÉÆAzÀÄ ¥ÀæwPÀÆ¯ÁvÀäPÀ GzÁºÀgÀuÉAiÀiÁVzÉ »ÃUÁV, ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀt"
¥Àæw n ∈ N UÉ 22 2+2 122MAzÀ
n 1 2 3
22 Ä C«¨sÁdå ¸ÀASÉå" J£ÀÄßªÀÅzÀÄ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV vÀ¥ÀÄà.
GzÁºÀgÀuÉ 9: ¥Àæw C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÀÅ ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀjºÁgÀ: £ÁªÀÅ PÉ¼ÀUÉ PÉÆmÉÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸ÉÆÃt
(i) f(x) = x2
(ii) g(x) = ex
(iii) h(x) = sin x
F GvÀà£ÀßUÀ¼É®èªÀÅ `x' £À J®è ¨É¯ÉUÀ½UÉ C«aÒ£ÀªÁVªÉ. £ÁªÀÅ CªÀÅUÀ¼À CªÀPÀ®åªÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹zÁUÀ,
EªÉ®èªÀÅUÀ¼ÀÄ `x'£À J®è ¨É¯ÉUÀ½UÉ ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ £ÀªÀÄä£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ¤åÃPÀgÀt "¥Àæw C«aÒ£Àß
GvÀà£ÀßªÀÅ ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ." ¸ÀvÀåªÁVzÉ JAzÀÄ £ÀA§ÄªÀAvÉ ªÀiÁqÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ £ÁªÀÅ f(x) = |x| JA§
GvÀà£ÀßzÀ CªÀPÀ®åzÀ §UÉÎ ¥ÀjÃQë¹zÁUÀ EzÀÄ x = 0 zÀ°è C«aÒ£ÀßªÁVzÀÄÝ, CªÀPÀ®åªÁV®èªÉAzÀÄ PÀAqÀÄ
§gÀÄvÀÛzÉ EzÀgÀ CxÀð GQÛ "¥Àæw C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÀÅ CªÀPÀ®åªÁVgÀÄvÀÛzÉ" J£ÀÄßªÀÅzÀÄ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV
vÀ¥ÀÄà PÉÃªÀ® EzÉÆAzÉ GvÀà£Àß GQÛAiÀÄ ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ ÇÁzsÀåvÉ vÉÆÃj¸À®Ä ¸ÁPÀÄ. DzÀÄzÀjAzÀ f(x) =
|x| GQÛAiÀÄ£ÀÄß ¥Àæw C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÀÅ ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. J£ÀÄßªÀ GQÛAiÀÄÄ vÀ¥ÀÄà JAzÀÄ vÉÆÃj¸À®Ä
¥ÀæwPÀÆ®PÀvÀäPÀ GzÁºÀgÀuÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
260 UÀtÂvÀ
C£ÀÄ§AzsÀ 2
UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ
(MATHEMATICAL MODELLING)
A.2.1 ¦ÃpPÉ (Introduction):

»A¢£À vÀgÀUÀwAiÀÄ°è £ÉÊd fÃªÀ£ÀzÀ PÉ®ªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ UÀtÂvÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ, ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ,
¥Àj¨sÁµÉUÀ¼ÀÄ, EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÁV ¥ÀjªÀwð¹ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸ÀÄªÀ
§UÉÎ CjvÀÄ PÉÆArzÉÝÃªÉ.
¸ÀÆÜ®ªÁV ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ UÀtÂvÀzÀ ªÀiÁzÀjAiÀÄÄ (mathematical modelling) £ÀªÀÄä D¸ÀQÛUÉ
C£ÀÄUÀÄtªÁV £ÉÊd fÃªÀ£ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ UÀtÂvÀzÀ ¥ÀzÀUÀ¼ÀÄ gÉÃSÁavÀæUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ UÀtPÀ AiÀÄAvÀæzÀ
vÀAvÁæA±ÀUÀ¼À ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ £ÉÊd ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß UÀtÂvÀzÀ ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ¦¸ÀÄªÀ ZÀlÄªÀnPÉAiÉÄÃ
DVªÉ. »A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è C£ÉÃPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß (¥Àj¨sÁµÉUÀ¼À£ÀÄß) UÀtÂvÀzÀ ªÀÄÆ® ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À
C£ÀéAiÀÄUÉÆ½¸ÀÄ«PÉ¬ÄAzÀ ¥ÀjºÀj¸ÀÄªÀ PÀæªÀÄzÀ°è, UÀtÂvÀ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÁV ¥ÀjªÀwð¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀ
¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ, JA§ÄzÀ£ÀÄß w½¢zÉÝÃªÉ. EzÀjAzÀ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß
(modelling) ¥ÀævÉåÃPÀ «µÀAiÀÄªÁV C¨sÀå¹¸ÀÄªÀÅzÀÄ §ºÀ¼À ªÀÄÄRåªÁVzÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀASÁåAiÀÄvÀ PÀ®£À±Á¸ÀÛç ºÁUÀÆ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁvÀäPÀ
vÀAvÀæ ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ¼À §¼ÀPÉ¬ÄAzÀ £ÉÊd ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÁV ¥ÀjªÀwð¹,
¥ÀjºÀj¸ÀÄªÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß «ªÀgÀªÁV w½AiÉÆÃt.
A.2.2 UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À CzsÀåAiÀÄ£À KPÉ? (Why mathematical modelling)?:

«zÁåyðUÀ¼ÀÄ, vÀªÀÄä »A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è CAPÀUÀtÂvÀ, ©ÃdUÀtÂvÀ, gÉÃSÁUÀtÂvÀ, wæPÉÆÃt«Äw
ºÁUÀÆ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁvÀäPÀ vÀAvÀæ (program) EvÁå¢UÀ¼À §¼ÀPÉ¬ÄAzÀ UÀtÂvÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ
«zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀ°wzÁÝgÉ. ºÀ®ªÀÅ ¨sËwPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÁAzÀÀ©üðPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆgÀvÀÄ ¥Àr¹ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ¸ÁAzÀ©üðPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ ¤nÖ£À°è £ÀªÀÄUÉ ¨sËwPÀ
¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ºÀ®ªÀÅ UÀtwÃAiÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ ¥ÁæAiÉÆÃVPÀ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. ¤d
fÃªÀ£ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ºÀÄqÀÄPÀ®Ä £ÀªÀÄUÉ ºÀ®ªÀÅ «zsÁ£ÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÀÄ. F «zsÁ£ÀªÀ£ÉßÃ
£ÁªÀÅ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
PÉ¼ÀV£À ºÀ®ªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt.
(i) MAzÀÄ £À¢AiÀÄ CUÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä (¤¢ðµÀÖªÁV £À¢AiÀÄ£ÀÄß zÁl®Ä ÇÁzsÀåªÁzÁUÀ)
(ii) UÀÄAqÉ¸ÉvÀzÀ DlzÀ°è£À ¸ÀÆPÀÛ PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä (ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹ CAzÀgÉ
UÀÄAqÉ¸ÉAiÀÄÄªÀªÀ£À JvÀÛgÀ, ªÀiÁzsÀåªÀÄzÀ ¥ÀæwgÉÆÃzsÀ, UÀÄgÀÄvÁéPÀµÀðuÉ¬ÄAzÀ GAmÁUÀÄªÀÅ
ªÉÃUÉÆÃvÀÌµÀð EvÁå¢)
UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ 261
(iii) MAzÀÄ UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä (¤¢ðµÀÖªÁV UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ vÀÄ¢AiÀÄ£ÀÄß

vÀ®Ä¥À®Ä ÇÁzsÀåªÁzÁUÀ)
(iv) ¸ÀÆAiÀÄð£À ªÉÄÃ¯ÉäöÊ vÁ¥ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
(v) ºÀÈzÀAiÀÄ gÉÆÃVUÀ¼ÀÄ °¥sÀÖ£ÀÄß KPÉ G¥ÀAiÉÆÃV¸À¨ÁgÀzÀÄ. (ªÀÄ£ÀÄµÀå£À ¨sËwPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À §UÉÎ
w¼ÀÄªÀ½PÉ E®èzÁUÀ.)
(vi) ¨sÀÆ«ÄAiÀÄ vÀÆPÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
(vii) ¨sÁgÀvÀzÀ°è ¨É¼É¢gÀÄªÀ ¢ézÀ¼À zsÁ£ÀåUÀ¼À E¼ÀÄªÀjAiÀÄ£ÀÄß CAzÁdÄ ªÀiÁqÀ®Ä (¨É¼ÉAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀA¥ÀÆtðªÁV PÀmÁªÀÅ ªÀiÁqÀ¢zÁÝUÀ)
(viii) M§â ªÀÄ£ÀÄµÀå£À zÉÃºÀzÀ°è£À gÀPÀÛzÀ UÁvÀæªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä (ªÀÄ£ÀÄµÀå£À°è ¸ÀA¥ÀÆtðªÁV
gÀPÀÛ¸ÁææªÀªÁUÀ¢zÁÝUÀ)
(ix) 2020PÉÌ ¨sÁgÀvÀzÀ d£À¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß CAzÁdÄ ªÀiÁqÀ®Ä.
ªÉÄÃ°£À J¯Áè ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV RavÀªÁV
¥ÀjºÀj¸À§ºÀÄzÀÄ PÉ®ªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀ PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£À ºÁUÀÆ vÀAvÀæUÀ¼À£ÀÄß
¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ°è ¤ÃªÀÅ FUÁUÀ¯ÉÃ C¨sÁå¸À ªÀiÁrgÀ§ºÀÄzÀÄ ºÁUÉAiÉÄÃ ¤ªÀÄUÉ FUÁUÀ¯ÉÃ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß
UÀtÂvÀzÀ ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ ¥ÀjºÀj¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀ°è, ¤ÃªÀÅ UÀtÂvÀzÀ ±ÀQÛAiÀÄ §UÉÎ ¥Àæ±ÀA¹¸ÀÄªÀÅzÀÄ RArvÀ
¸ÁzsÀå ºÁUÉAiÉÄÃ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À CªÀ±ÀåPÀvÉUÀ¼ÀÄ J¶ÖªÉ JA§ÄzÀgÀ CjªÀÅ ¤ªÀÄUÉ FUÁUÀ¯ÉÃ
DVgÀ§ºÀÄzÀÄ.
A.2.3 UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À vÀvÀé (Principles of Mathematical Modelling):

UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄÄ MAzÀÄ vÀvÀé§zÀÞªÁzÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ZÀlÄªÀnPÉAiÀiÁVªÉ. (principled
activity) EzÀgÀ »A¢gÀÄªÀ PÉ®ªÀÅ vÀvÀéUÀ¼ÀÄ ¸Àé¨sÁªÀvÀB vÁwéPÀ ¥ÀæPÀÈwAiÀiÁVªÉ.
UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ PÉ®ªÀÅ ªÀÄÆ®vÀvÀéUÀ¼À£ÀÄß UÀtÂvÀzÀ ¸ÀÆZÀ£ÉUÀ¼À DzsÁgÀzÀ°è F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ
¥ÀnÖ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ.
(i) ªÀiÁzÀjAiÀÄ CUÀvÀåvÉAiÀÄ£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ. (£ÁªÀÅ ºÀÄqÀÄPÀÄwÛgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¥ÀjºÁgÀPÁÌV)
(ii) ªÀiÁzÀjUÉ CUÀvÀå«gÀÄªÀ ZÀgÁA±À CxÀªÁ ªÀiÁ£ÀzÀAqÀ. (¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ)
(iii) ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ zÀvÁÛA±ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ. (PÉÆnÖgÀÄªÀ)
(iv) C£Àé¬Ä¸À§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ. (HºÉUÀ¼ÀÄ)
(v) ¥ÀæªÀÄÄRªÁzÀ (Governing) ¨sËwPÀ vÀvÀéUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ; EªÀÅUÀ¼À eÉÆvÉUÉ.
(vi) F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
(a) §¼À¸À§ºÀÄzÁzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
(b) ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁzÀ ¯ÉPÁÌZÁgÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
(c) C£ÀÄ¸Àj¸ÀÄªÀ ¥ÀjºÁgÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
262 UÀtÂvÀ
(vii) (a) ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¹ÜgÀvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸À§ºÀÄzÁzÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.

(b) ªÀiÁzÀjAiÀÄ G¥ÀAiÀÄÄPÀÛvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸ÀÄªÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
(viii) ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÄzsÁj¸À§ºÀÄzÁzÀ ªÀiÁ£ÀzÀAqÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
ªÉÄÃ°£À UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À vÀvÀéUÀ¼À DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß ¤«Äð¸ÀÄªÀ
ºÀAvÀUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ.
ºÀAvÀ (1) : ¨sËwPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
ºÀAvÀ (2) : ¨sËwPÀ ¹ÜwAiÀÄ£ÀÄß UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀiÁV ¥ÀjªÀwð¹, ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ ¨sËvÀ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼ÀÄ
ºÁUÀÆ ¸ÀAeÉÕUÀ¼À ¸ÀºÁAiÀÄzÉÆA¢UÉ ZÀgÁA±À CxÀªÁ ¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄªÀÅzÀÄ
CxÀªÁ UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
ºÀAvÀ (3) : »ÃUÉ ¥ÀjªÀwð¹zÀ UÀtÂvÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ ¥ÀjºÁgÀ PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
ºÀAvÀ (4) : ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ® ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¥Àj¨sÁµÉAiÀÄ°è «ªÀj¹ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß
«ÃPÀëuÉAiÉÆA¢UÉ CxÀªÁ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÉÆA¢UÉ ºÉÆÃ°¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ ¸ÀÆPÀÛ ¥ÀjºÁgÀªÁVzÀÝ°è D ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆPÀÛªÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
E®èªÁzÀ°è HºÉUÀ¼À£ÀÄß ¨sËwPÀ ¥Àj¹ÜwUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV §zÀ¯Á¬Ä¹ ºÀAvÀ (2)jAzÀ
ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
ªÉÄÃ°£À ºÀAvÀUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£À avÀæzÀAvÉ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
¨sËwPÀ UÀtÂwÃAiÀÄ ¥ÀjºÀj¸ÀÄ UÀtÂvÀ ¥Àj¨sÁµÉ ªÀÄÆ® ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ

¸ÀªÀÄ¸Éå ¨sËvÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼ÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ ¥ÀjºÁgÀ ¥ÀjºÁgÀ
ºÁUÀÆ ¸ÀAeÉÕUÀ¼À£ÀÄß
C¼ÀªÀr¸ÀÄªÀÅzÀÄ
ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆPÀÛ ¥ÀjºÁgÀªÁzÀ°è

¥ÀjUÀtÂ¹ «ÃPÀëuÉAiÉÆA¢UÉ
ºÉÆÃ°¸ÀÄªÀÅzÀÄ
HºÉAiÀÄ£ÀÄß
§zÀ¯Á¬Ä¹ ¸ÀÆPÀÛªÁUÀ¢zÁÝ°è
GzÁºÀgÀuÉ 1: UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ zÀvÀÛ UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ:
avÀæ A 2.2
ºÀAvÀ 1: zÀvÀÛ ¨sËwPÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
ºÀAvÀ 2: AB UÉÆÃ¥ÀÄgÀªÁVgÀ°. PQ UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ JvÀÛgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ªÀåQÛAiÀiÁVzÀÄÝ `P'
©AzÀÄªÀÅ CªÀ£À PÀtÄÚUÀ¼À ¸ÁÜ£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À°. PQ = h DVgÀ° UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ JvÀÛgÀ AB = H
DVgÀ°. α J£ÀÄßªÀÅzÀÄ PÀtÂÚ¤AzÀ ºÉÆgÀl ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ ºÁUÀÆ UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ vÀÄvÀÛ vÀÄ¢AiÀÄ £ÀqÀÄªÉ
GAmÁUÀÄªÀ PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À°.
l = PC = QB
AC H − h
tan α = =
PC l
H = h + l tan α ... (1)
ºÀAvÀ 3: ZÀgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ h,l, a EªÀÅUÀ¼ÀÄ £ÉÆÃqÀÄªÀ ªÀåQÛUÉ w½¢zÀÄÝ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1), zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ
¥ÀjºÁgÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
ºÀAvÀ 4: MAzÀÄ ªÉÃ¼É UÉÆÃ¥ÀÄgÀzÀ ¥ÁzÀ ®¨sÀå«®è¢zÀÝ°è CAzÀgÉ l C¼ÀvÉ UÉÆwÛ®è¢zÀÝ°è b CªÀ£ÀvÀ
PÉÆÃ£À (©Ã¼ÀÄPÉÆÃ£À) (angle of depression) DVgÀ° P ¬ÄAzÀ ¥ÁzÀ B £ÀqÀÄªÉ GAmÁzÀ
PÉÆÃ£À b DVgÀ°. wæPÉÆÃ£À D PQR ¬ÄAzÀ.
PQ h
tan β = = ⇒ l = h cot β
QB l
ºÀAvÀ 5: h, l, α, β ZÀgÁAPÀUÀ¼À RavÀ ªÀiË®åUÉÆwÛzÀÝ°è F ºÀAvÀzÀ CUÀvÀå«®è.
GzÁºÀgÀuÉ 2: MAzÀÄ ªÁåªÀºÁjPÀ ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ P1, P2, P3 JA§ ªÀÄÆgÀÄ jÃwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À
vÀAiÀiÁjPÉUÉ R1, R2, R3 JA§ 3 §UÉAiÀÄ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÀÛªÉ JA¢gÀ°.
F1 ªÀÄvÀÄÛ F2. JA§ E§âgÀÄ UÁæºÀPÀgÀÄ F GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß RjÃ¢¸À°zÁÝgÉ JA¢gÀ°. D ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ
§½AiÀÄ°è ¤AiÀÄ«ÄvÀ ¥ÀæªÀiÁtzÀ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ½AzÀ R1, R2, R3 ®¨sÀå«gÀÄvÀÛzÉ. JA§ÄzÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹
F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 UÀ¼À RjÃ¢ DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß ¥ÀÆgÉÊ¸À®Ä CUÀvÀå«gÀÄªÀ R1, R2, ªÀÄvÀÄÛ R3 UÀ¼À ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ MAzÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß gÀa¹.
264 UÀtÂvÀ
¥ÀjºÁgÀ:
ºÀAvÀ 1: F ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ°è £ÉÊd ¸ÀªÀÄ¸Éå ¥Àj¹ÜwAiÀÄÄ ¸ÀjAiÀiÁV UÀÄgÀÄw¸À®ànÖzÉ.
ºÀAvÀ 2: F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 UÁæºÀPÀgÀ RjÃ¢ DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß A ªÀiÁvÀÈPÉAiÀÄ ªÀÄÄSÁAvÀgÀ UÀÄgÀÄw¸ÉÆÃt.
P1 P2 P3
F1 • • • 
A=  
F2 • • • 
P1, P2, P3 UÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ ¤UÀ¢vÀ ¥ÀæªÀiÁtzÀ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁt R1, R2,
ªÀÄvÀÄÛ R3 UÀ¼À£ÀÄß ¸ÀASÁåAiÀÄvÀ B ¬ÄAzÀ UÀÄgÀÄw¸ÉÆÃt.
R1 R2 R3
P1 • • •
 
B = P2 • • •
 
P3 • • • 
ºÀAvÀ 3: PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À UÀÄt®§Þ (UÀÄtPÁgÀ ¸ÁzsÀå)

R1 R 2 R 3
F1 • • • 
AB =  
F2 • • • 
ªÉÄÃ°£À UÀÄt®§ÞªÀÅ F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 UÁæºÀPÀgÀ RjÃ¢ DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß ¥ÀÆgÉÊ¸À®Ä CUÀvÀå«gÀÄªÀ PÀZÁÑ

ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼ÁzÀ R1, R2, ªÀÄvÀÄÛ R3 UÀ¼À ¥ÀæªÀiÁtªÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 3: ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉ 2gÀ°è £ÁªÀÅ
3 4 0
10 15 6   
A=  , B = 7 9 3  ºÁUÀÆ ®¨sÀå«gÀÄªÀ PÀZÁÑªÀ¸ÀÄÛUÀ¼ÀÄ R1 jÃwAiÀÄzÀÄÝ
10 20 0   5 12 7 
330 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ R2 jÃwAiÀÄzÀÄÝ 455 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ R3 jÃwAiÀÄzÀÄÝ 140

ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁVgÀ°.
3 4 0
10 15 6   
¥ÀjºÁgÀ: DUÀ AB =   7 9 3 
10 20 0   5 12 7 
 
R1 R 2 R 3
165 247 87 
= F1 
 
F2 170 220 60 
F1 ªÀÄvÀÄÛ F2, RjÃ¢ DzÉÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀÆgÉÊ¸À®Ä ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ PÀZÁÑ ¥ÀzÁxÀðUÀ¼ÀÄ R1 → 335
ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ R2 → 467 ªÀÄÆ® ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ R3 →147 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ F ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ
®¨sÀå«gÀÄªÀ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁtQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ JAzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛªÉ. ®¨sÀå«gÀÄªÀ PÀZÁÒ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À
¥ÀæªÀiÁtªÀÅ ¤²ÑvÀªÁVzÉ £ÁªÀÅ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ºÉaÑ£À ¥ÀÆgÉÊPÉUÉ ¨ÉÃrPÉAiÀÄ£ÀÄß EqÀ§ºÀÄzÀÄ E®èªÁzÀ°è
UÁæºÀPÀ F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 jUÉ CªÀgÀ RjÃ¢ DzÉÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀrªÉÄ ªÀiÁrPÉÆ¼Àî®Ä w½¸À§ºÀÄzÀÄ.
UÀªÀÄ¤¹: GzÁºÀgÀuÉ 3gÀ°èAAiÀÄ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §zÀ¯Á¬Ä¹zÁUÀ.
9 12 6 
A1 =  
10 20 0 
CAzÀgÉ UÁæºÀPÀgÀÄ vÀªÀÄä RjÃ¢ DzÉÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀrªÉÄ ªÀiÁqÀ®Ä M¦àPÉÆAqÀgÉ
 3 4 0  141 216 78
9 12 6     
A1B =   7 9 3  =  
10 20 0   5 12 7  170 220 60 
 
®©üå«gÀÄªÀ PÀZÁÑªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ¥Àj«ÄwAiÀÄ°è CAzÀgÉ R1 → 330, R2 → 455, R3 → 140 ªÀÄÆ®

ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁV EgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ MAzÀÄ ªÉÃ¼É UÁæºÀPÀjAzÀ ¥ÀjµÀÌøvÀ RjÃ¢AiÀÄ DzÉÃ±ÀªÀÅ A1 gÀAvÉ ¤ÃqÀ®àlÖgÉ DUÀ ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ
RjÃ¢AiÀÄ DzÉÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀÆgÉÊ¸À§ºÀÄzÀÄ.
¸ÀA¥ÀÆtð PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ®¨sÀåvÉAiÀÄ£ÀÄß DzsÁgÀªÁVlÄÖPÉÆAqÀÄ AAiÀÄ£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¸ÀÄªÀ
ªÀÄÆ®PÀ AAiÀÄ£ÀÄß £À«ÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ.
¥Àæ±Éß (Query): ¤¢ðµÀÖ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹ B AiÀÄ£ÀÄß §¼À¹ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß
vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ UÁæºÀPÀjUÉ CªÀgÀ RjÃ¢ DzÉÃ±ÀUÀ¼À£ÀÄß §zÀ¯Á¬Ä¸À®Ä ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÉ? F
ªÉÄÃ°£À ¥Àæ±ÉßUÉ GvÀÛj¸À®Ä F PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀ¯ÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 4: MAzÀÄ ªÉÃ¼É P1, P2, P3 ªÀÄvÀÄÛ R1, R2, R3 UÀ¼ÀÄ GzÁºÀgÀuÉ (2)gÀAvÉAiÉÄÃ EgÀ°
¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ°è R1 → 330 ªÀÄÆ® ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ R3 → 445 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ R1 → 140 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
®¨sÀå«gÀ° P1, P2 ºÁUÀÆ P3 GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁt R1, R2,
ªÀÄvÀÄÛ R3 F PÉ¼ÀVAwªÉ.
266 UÀtÂvÀ
R1 R2 R3
P1 3 4 0 
 
B = P2 7 9 3 
 
P3 5 12 7 
¥ÀÆtð ¥ÀæªÀiÁtzÀ PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ vÀAiÀiÁj¸À§ºÀÄzÁzÀ P1, P2, P3 UÀ¼À ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ:
ºÀAvÀ 1: ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV UÀÄgÀÄw¸À§ºÀÄzÀÄ.
ºÀAvÀ 2: MAzÀÄ ªÉÃ¼É ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ
P1 £À x ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ; P2£À y ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ; P3 £À z ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ GvÁà¢¸ÀÄvÀÛªÉ
JA¢gÀ°.; P1 vÀAiÀiÁj¸À®Ä R1 £À 3 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ; P2 vÀAiÀiÁj¸À®Ä R2 £À 7 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ;
P3 vÀAiÀiÁj¸À®Ä R1 £À 5 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÁVªÉ. (ªÀiÁvÀÈPÉ B-AiÀÄ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹); MlÄÖ ®¨sÀå«gÀÄªÀ
R£À ¥ÀæªÀiÁt 330 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ DzÀÝjAzÀ R1 £À ®¨sÀåvÉAiÀÄAvÉ
3x + 7y = 330 CzÀgÀAvÉAiÉÄÃ;
4x + 9y + 12z = 455 (R2PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛ«UÁV)
3y + 7z = 140 (R3 PÀZÁÑ ªÀ¸ÀÄÛ«£ÀAvÉ)
ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀt ¸ÀªÀÄÄZÀÒAiÀÄªÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀÈPÉÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁV ¥ÀjªÀwð¹zÁUÀ
 3 7 5   x  330 
 4 9 12   y  =  455
    
 0 3 7   z  140 
ºÀAvÀ 3: ¥ÁæxÀ«ÄPÀ ºÀAvÀzÀ PÀA§ ¸Á®Ä QæAiÉÄUÀ¼À ¤ªÀÄAiÀÄzÀAvÉ (Using elementary row
operations)
1 0 0   x   20 
     
0 1 0   y  =  35 
0 0 1   z   5 
EzÀjAzÀ x = 20, y = 35 ªÀÄvÀÄÛ z = 5 DzÀÝjAzÀ ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ P1, GvÀà£ÀßzÀ 20 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
P2 GvÀà£Àß 35 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ, P3 GvÀà£ÀßzÀ 5 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ®¨sÀå«gÀÄªÀ ¸ÀA¥ÀÆtð PÀZÁÑ
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ vÀAiÀiÁj¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
UÀªÀÄ¤¹ (Remarks)
GzÁºÀgÀuÉ 3gÀ°ègÀÄªÀAvÉ F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 E§âgÀÄ UÁæºÀPÀgÀ RjÃ¢ DzÉÃ±ÀzÀ ¥ÀæPÁgÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß
vÀAiÀiÁj¸ÀzÉÃ ®¨sÀå PÀZÁÑªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ®¨sÀåvÉ DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ §UÉÎ ¤zsÀðj¹zÀgÉ.
F1 £À RjÃ¢ DzÉÃ±ÀzÀ ¨ÉÃrPÉAiÀÄAvÉ ªÀÄÆ®ªÀiÁ£À P3 AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀÆgÉÊ¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀzÉÃ EgÀ§ºÀÄzÀÄ

§zÀ¯ÁV vÀAiÀiÁgÀPÀgÀÄ P3 AiÀÄ 5 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ vÀAiÀiÁj¸À§ºÀÄzÀÄ JA§ÄzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 5: M§â OµÀzsÀ vÀAiÀiÁgÀPÀ£ÀÄ M1 ªÀÄvÀÄÛ M2 JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ OµÀzsÀUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ
GvÁàzÀ£Á AiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¹zÀÞ¥Àr¹zÁÝ£É. CzÀPÁÌV 20,000 M1 ¹Ã¸ÉUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ 40,000 M2
¹Ã¸ÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä ¸ÁPÁUÀÄªÀµÀÄÖ PÀZÁÒªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ®¨sÀåvÉ EgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ PÉÃªÀ® 45,000 ¹Ã¸ÉUÀ¼ÀÄ
®¨sÀå«zÀÄÝ CªÀÅUÀ¼À°è M1 ªÀÄvÀÄÛ M2 AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ OµÀzsÀªÀ£ÀÄß vÀÄA§§ºÀÄzÀÄ. £ÀAvÀgÀ 1000
¹Ã¸ÉUÀ¼ÀµÀÄÖ M2 ªÀ£ÀÄß vÀÄA§®Ä ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ ¸ÁªÀiÁVæ vÀAiÀiÁj¸À®Ä MAzÀÄ UÀAmÉ ¸ÀªÀÄAiÀÄ ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
F PÁAiÀÄðPÉÌ 66 UÀAmÉUÀ¼À CUÀvÀå«gÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw¹Ã¸É M1 UÉ 8gÀÆ ¯Á¨sÀ ªÀÄvÀÄÛ M2 ¹Ã¸ÉUÉ 7gÀÆ
¯Á¨sÀ«gÀÄvÀÛzÉ. ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß UÀjµÀÖUÉÆ½¸À®Ä vÀAiÀiÁgÀPÀgÀ GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÃUÉ ¤UÀ¢UÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ?
JA§ÄzÀ£ÀÄß ¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁr.
¥ÀjºÁgÀ:
ºÀAvÀ 1: (hypotheses) zÀvÁÛA±ÀUÀ¼À DzsÁgÀzÀAvÉ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¸À®Ä M1 ªÀÄvÀÄÛ M2
¹Ã¸ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
ºÀAvÀ 2: M1 «zsÀzÀ OµÀ¢ü ¹Ã¸ÉUÀ¼À ¸ÀASÉå x JA¢gÀ° M2 «zsÀzÀ OµÀ¢ü ¹Ã¸ÉUÀ¼À ¸ÀASÉå y JA¢gÀ°.
¥Àæw M1 «zsÀzÀ OµÀ¢ü¬ÄAzÀ §gÀÄªÀ ¯Á¨sÀ 8gÀÆ
¥Àæw M2 «zsÀzÀ OµÀ¢ü¬ÄAzÀ §gÀÄªÀ ¯Á¨sÀ 7gÀÆ DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ. ªÀ¸ÀÄÛ¤µÀÖ GvÀà£ÀßªÁPÀå
(UÀjµÀ×UÉÆ½¸À¨ÉÃPÁzÀÄ)
Z ≡ Z (x, y) = 8x + 7y
ªÀ¸ÀÄÛ¤µÀÖ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉ M¼À¥Àr¹zÁUÀ (12£ÉÃ ¥ÀÄl ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁ vÀAvÁæA±À £ÉÆÃr)
x ≤ 20000 

y ≤ 40000 

x + y ≤ 45000 
... (1)

3 x + y ≤ 66000 

x ≥ 0, y ≥ 0 
ºÀAvÀ 3: §tÚ¢AzÀ UÀÄgÀÄw¹zÀ OPQRST ¨sÁUÀzÀ°è ¤§AzsÀ£À(1)PÉÌ C£ÀÄPÀÆ®PÀgÀ ¸ÁzsÀåªÁzÀ

¥ÀæzÉÃ±À(feasible region)ªÁVgÀÄvÀÛzÉ (¥ÀævÉÃPÀëªÁVgÀÄvÀÛzÉ).
268 UÀtÂvÀ
avÀæ A 2.3
UÀªÀÄ¤¹: P (0, 0) £À°è Z £À ¨É¯É = 0
P (20000, 0) £À°è Z = 8 × 20000 = 160000
Q £À°è Z £À ¨É¯É (20000, 6000) = 8 × 20000 + 7 × 6000 = 202000
R (10500, 34500) £À°è Z £À ¨É¯É = 8 × 10500 + 7 × 34500 = 325500
S = (5000, 40000) £À°è Z £À ¨É¯É = 8 × 5000 + 7 × 40000 = 320000
T = (0, 40000) £À°è Z £À ¨É¯É = 7 × 40000 = 280000
¯Á¨sÀªÀÅ x = 10,500 ªÀÄvÀÄÛ y = 34,500 DzÁUÀ UÀjµÀÖªÁVzÀÄÝ, UÀjµÀÖ ¯Á¨sÀªÀÅ 325500 DVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ GvÁàzÀPÀ£ÀÄ 10,500 ¹Ã¸É M1 «zsÀzÀ OµÀ¢üAiÀÄ£ÀÄß, 34500 ¹Ã¸É M2 «zsÀzÀ OµÀ¢üAiÀÄ£ÀÄß
vÀAiÀiÁj¹zÀgÉ UÀjµÀ×¯Á¨sÀ gÀÆ 325500 ªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 6: MAzÀÄ ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ PÉ®ªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸À®Ä AiÉÆÃa¹zÀÄÝ, F GvÀà£ÀßPÉÌ
¨ÉÃPÁUÀÄªÀ ªÉZÀÑ (¹ÜgÀ ºÁUÀÆ ZÀgÀ)ªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄvÁÛ vÀAiÀiÁj¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß MAzÀÄ
¤¢ðµÀÖ ¨É¯ÉUÉ ªÀiÁgÀ®Ä ¤zsÀðj¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ ¯Á¨sÀzÀ ¸ÁzsÀåvÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸À®Ä UÀtwÃAiÀÄ
ªÀiÁzÀjAiÉÆAzÀ£ÀÄß gÀÆ¦¹.
¥ÀjºÁgÀ:
ºÀAvÀ 1: ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀAzÀ¨sÀðªÀ£ÀÄß ¤¢ðµÀÖªÁV UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
ºÀAvÀ 2: ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ gÀÆ¥À gÉÃSÉ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ°è zÀvÁÛA±ÀzÀAvÉ ¹ÜgÀ ªÀÄvÀÄÛ ZÀgÀ JA§ JgÀqÀÄ
jÃwAiÀÄ ªÉZÀÑUÀ½ªÉ. EzÀgÀ®°è ¹ÜgÀ ªÉZÀÑªÀÅ vÀAiÀiÁj¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ
(independent) GzÁ (¨ÁrUÉ ºÁUÀÆ zÀgÀUÀ¼ÀÄ) DzÀgÉ ZÀgÀ ªÉZÀÑªÀÅ vÀAiÀiÁj¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀASÉå
ºÉaÑzÀAvÉ¯Áè ºÉZÀÄÑªÀÅzÀÄ GzÁ (¸ÁªÀiÁVæUÀ¼ÀÄ) ¥ÁægÀA©üPÀªÁV - ZÀgÀªÉZÀÑªÀÅ vÀAiÀiÁj¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À
¸ÀASÉåUÉ C£ÀÄgÀÆ¥ÀªÁVgÀ° (C£ÀÄ¯ÉÆÃªÀÄ C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°ègÀ°) EzÀÄ £ÀªÀÄä ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀgÀ¼À
UÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ vÀAiÀiÁj¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀÄªÀÅzÀjAzÀ CzÀÄ ¸Àé®à ºÀtªÀ£ÀÄß UÀ½¸ÀÄwÛzÉ.
F UÀ½ÃPÉAiÀÄÄ UÀjµÀ×ªÁV¸À®Ä §AiÀÄ¸ÀÄvÀÛzÉ. £ÀªÀÄä C£ÀÄPÀÆ®vÉUÁV vÀAiÀiÁj¹zÀ GvÀà£ÀßUÀ¼É®èªÀÇ vÀPÀët
ªÀiÁgÁlªÁUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt.
UÀtwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀj: x = vÀAiÀiÁj¹zÀ ºÁUÀÆ ªÀiÁgÁlªÁzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀASÉå
C = ¥ÀÆtð vÀAiÀiÁjPÁ ªÉZÀÑ (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è)
I = ªÀiÁgÁl¢AzÀ §AzÀ DzÁAiÀÄ
P = ¯Á¨sÀ (gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è)
ªÉÄÃ°£À CAPÀUÀ½AzÀ C JgÀqÀÄ ¨sÁUÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
(1) ¹ÜgÀ¨É¯É = a (gÀÆUÀ¼À°è)
(2) ZÀgÀ¨É¯É = b (¥Àæw GvÀà£ÀßªÀAvÉ)
£ÀAvÀgÀ C = a + bx ... (1)
ºÁUÀÆ DzÁAiÀÄ I, ªÀiÁgÀÄªÀ ¨É¯É S (gÀÆ/GvÀà£Àß)£À ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ I = sx ... (2)
¯Á¨sÀ P AiÀÄÄ DzÁAiÀÄ ºÁUÀÆ ªÉZÀÑUÀ¼À ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄªÀÅzÀÄ
P=I–C
= sx – (a + bx)
(s - b) x - a
P= ... (3)
(1) jAzÀ (3) gÀªÀgÉV£À UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄÄ ZÀgÁA±ÀUÀ¼ÁªÀ x, C, I, P, a, b, s. UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÄÃ°£À ZÀgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ «AUÀr¸À§ºÀÄzÀÄ.
¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÁAPÀ x
CªÀ®A©vÀ ZÀgÁAPÀ C.I
¤AiÀÄvÁA±À a, b, s
vÀAiÀiÁgÀPÀgÀÄ x, a, b, s UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ½AzÀ P £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
ºÀAvÀ 3: ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)jAzÀ «gÁªÀ ¸ÀªÀÄ©AzÀÄ (break even point) ªÀ£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸À®Ä
a
(CAzÀgÉ ¯Á¨sÀ CxÀªÁ £ÀµÀÖ E®èzÀAvÉ P = 0 DUÀ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ x = ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
s −b
270 UÀtÂvÀ
ºÀAvÀ 4 ªÀÄvÀÄÛ 5: «gÁªÀÄ ¸ÀªÀÄ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ£ÀzÀ°èlÄÖPÉÆAqÀÄ.

a
MAzÀÄ ªÉÃ¼É ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ ¤¢ðµÀÖ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß GvÁà¢¸À®Ä ¤zÁðj¹zÀgÉ CAzÀgÉ x = ªÀÄÆ®
s −b
ªÀiÁ£ÀUÀ½VAvÀ PÀrªÉÄ DzÀgÉ (DUÀ ¸ÀA¸ÉÜ £ÀµÀÖªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¨sÀ«¸ÀÄvÀÛzÉ) ¸ÀA¸ÉÜUÉ £ÀµÀÖªÁUÀÄvÀÛªÉ. DzÀgÉ
a
GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ºÉaÑ£À ¸ÀASÉåAiÀÄ°è GvÁà¢¹zÀxg=É ªÀÄÆ® ªÀiÁ£ÀUÀ½VAvÀ ºÉZÀÄÑ. ¸ÀA¸ÉÜUÉ §ÈºÀvï
s −b
¥ÀæªÀiÁtzÀ ¯Á¨sÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄzsÀåAvÀgÀzÀ°è CzÀÄ CªÁ¸ÀÛ«PÀ JAzÀÄ ¸Á©üvÁzÀgÉ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ
ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæAiÀÄwß¸À§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ £ÀUÀzÀÄ ºÀj«£À §UÉÎ HºÉUÀ¼À£ÀÄß §zÀ°¸À§ºÀÄzÀÄ.
dP
UÀªÀÄ¤¹: ¸À«ÄÃPÀgÀt 3jAzÀ = s −b
dx
EzÀgÀ CxÀð x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ P AiÀÄ §zÀ¯ÁªÀuÉ (x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV)AiÀÄÄ s - b, AiÀÄ£ÀÄß
CªÀ®A©¹gÀÄvÀÛªÉ ºÁUÀÆ EzÀÄ ªÀiÁgÁl ¨É¯É ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw GvÀà£ÀßzÀ ZÀgÀªÉZÀÑzÀ ªÀåvÁå¸ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä EzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ. ºÁUÀÆ zÉÆqÀØ ªÉÆvÀÛzÀ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä
ºÉaÑ£À ¥ÀæªÀiÁtzÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ ºÁUÉAiÉÄÃ CzÉÃ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è ZÀgÀ ªÉZÀÑªÀ£ÀÄß PÀrªÉÄ
ªÀiÁqÀ®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¸À¨ÉÃPÁVªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 7: MAzÀÄ vÉÆnÖAiÀÄ°è 1000°Ã G¦à£À zÁæªÀt«zÀÄÝ CzÀgÀ°ègÀÄªÀ G¦à£À CA±À
250UÁæA ¥Àæw °Ãlgï £À¶ÖgÀÄvÀÛªÉ ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 25°Ã/«ÄÃlgï£ÀAvÉ 200UÁæA/°Ã G¦à£À ¸ÁAzÀævÉ
EgÀÄªÀ G¦à£À zÁæªÀtªÀÅ vÉÆnÖUÉ ºÀjAiÀÄÄwÛzÉ ºÁUÉAiÉÄÃ CµÉÖÃ ¥ÀæªÀiÁtzÀ ºÉÆgÀ ºÀjªÀÅ EgÀÄvÀÛzÉ.
zÁæªÀtªÀ£ÀÄß PÀ®PÀÄvÁÛ ¸ÀªÀÄgÀÆ¦AiÀiÁVlÖgÉ `t ' ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è vÉÆnÖAiÀÄ°ègÀÄªÀ G¦à£À ¥ÀæªÀiÁtªÉµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ:
ºÀAvÀ 1: ¸ÀAzsÀ¨sÀð, ¥Àj¹ÜwAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV UÀÄgÀÄw¸À§ºÀÄzÀÄ.
ºÀAvÀ 2: M¼À ºÀjªÀÅ ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ ºÀjªÀÅ DgÀA¨sÀªÁzÀ £ÀAvÀgÀ `t ' ¤«ÄµÀUÀ¼À°è y = y (t)
J£ÀÄßªÀÅzÀÄ vÉÆnÖAiÀÄ°ègÀÄªÀ G¦à£À zÁæªÀtzÀ°ègÀÄªÀ G¥Àà£ÀÄß (Q.UÁæAUÀ¼À°è) ¸ÀÆa¸À°. `y ' GvÀà£ÀßªÀÅ
MAzÀÄ ¤µÀà£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀ° t = 0 DzÁUÀ, CAzÀgÉ M¼À ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ ºÀj«£À DgÀA¨sÀPÉÌ ªÀÄÄ£Àß
y = 250 UÁæA × 1000 = 250 Q.UÁæA
M¼À ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ ºÀj«¤AzÀ y £À°è ªÀåvÁå¸À PÀAqÀÄ§gÀÄªÀÅzÀÄ. G¦à£À zÁæªÀtzÀ M¼À ºÀj«¤AzÀ
vÉÆnÖUÉ ¥Àæw¤«ÄµÀPÉÌ 5 Q.UÁæA£ÀAvÉ G¥ÀÄà §gÀÄwÛgÀÄvÀÛzÉ. (25 × 200 UÁæA = 5 Q.UÁæA) ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ
 y  y
ºÀj«¤AzÀ ¥Àæw ¤«ÄµÀPÉÌ 25  = Qæ.UÁæA£ÀAvÉ G¥ÀÄà ºÉÆgÀºÉÆÃUÀÄwÛgÀÄvÀÛzÉ.
 1000  40
y
(`t ' ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è vÉÆnÖAiÀÄ°ègÀÄªÀ G¦à£À ¥ÀæªÀiÁt Qæ.UÁæA DVgÀÄvÀÛzÉ.)
1000
`t ' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV G¦à£À ªÀåvÁå¸ÀzÀ zÀgÀ
dy y
= 5− (KPÉ?)
dt 40
dy 1
CxÀªÁ + y =5 ... (1)
dt 40
EzÀÄ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
ºÀAvÀ 3: ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁvÀäPÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÀÄÝ EzÀ£ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ©r¸À§ºÀÄzÀÄ.
(1)gÀ ¥ÀjºÁgÀ PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ.
t t t
ye 40 = 200e 40 + C CxÀªÁ y ( t ) = 200 + Ce 40 ... (2)
C J£ÀÄßªÀÅzÀÄ CªÀPÀ®£ÀzÀ ¤AiÀÄvÁAPÀ, t = 0 DzÁUÀ y = 250 J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
DzÀÝjAzÀ, 250 = 200 + C CxÀªÁ C = 50
t
−
¸À«ÄÃPÀgÀt (2) y = 200 + 50e 40 ... (3)
t t
y − 200 − 50
DUÀÄªÀÅzÀÄ CxÀªÁ = e 40 CxÀªÁ e 40 =
50 y − 200
 50 
DzÀÝjAzÀ t = 40 log e   DUÀÄªÀÅzÀÄ ... (4)
 y − 200 
¸À«ÄÃPÀgÀt (3) `t ' ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è vÉÆnÖAiÀÄ°ègÀÄªÀ `y' G¦à£À CA±ÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
t
ºÀAvÀ 4: e - 40 AiÀiÁªÁUÀ®Ä zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀÅzÀzÀjAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀAvÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄAiÀÄ
`t '£À°è y > 200 DVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁV vÉÆnÖAiÀÄ°è£À zÁæªÀtzÀ°è£À PÀ¤µÀ× G¦à£À ¥ÀæªÀiÁt 200Q.
UÁæA DVgÀÄªÀÅzÀÄ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (4)gÀAvÉ, t > 0, 0 < y - 200 < 50 CAzÀgÉ 0 < y - 200 < 50 DVzÀÝgÉ, DUÀ
¨ÉÃPÁVzÀÝgÉ M¼À ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ ºÀj«£À £ÀAvÀgÀ zÁæªÀtzÀ°ègÀÄªÀ G¦à£À CA±À 200 jAzÀ 250 Q.UÁæA
M¼ÀVgÀÄvÀÛzÉ.
UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ Ew«ÄwUÀ¼ÀÄ
¸Á«gÁgÀÄ ¸ÁAzsÀ©ðPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ §ºÀ¼ÀµÀÄÖ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß ¹zÀÞ¥Àr¹ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
C¼ÀªÀr¹ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß CxÀðªÀiÁrPÉÆAqÀÄ, EA¢£ÀªÀgÉUÉ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄPÉÆ¼ÀÄî¯ÁVzÉ.
UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ, ºÀ®ªÀÅ «µÀAiÀÄUÀ¼ÁzÀ UÀtÂwÃAiÀÄ ¨sËvÀ±Á¸ÀÛç, UÀtÂwÃAiÀÄ CxÀð±Á¸ÀÛç,
(operations research,) UÀtÂwÃAiÀÄ fÃªÀ±Á¸ÀÛç EvÁå¢UÀ½UÉ ¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁVªÉ.
§ºÀÄvÉÃPÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼À°è £ÁªÀÅ E£ÀÆß UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß C©üªÀÈ¢Þ ¥Àr¸À¨ÉÃPÁVzÉ.
KPÉAzÀgÉ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¹ÜwUÀwUÀ¼ÀÄ §ºÀ¼À ¸ÀAQÃtðªÁVgÀ§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ C©üªÀÈ¢Þ¥Àr¹zÀ UÀtÂwÃAiÀÄ
ªÀiÁzÀjUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀ MzÀV¸À®Ä PÀµÀÖzÁAiÀÄPÀªÁVgÀ§ºÀÄzÀÄ.
±ÀQÛAiÀÄÄvÀ UÀtPÀAiÀÄAvÀæ, ¸ÀÆ¥Àgï UÀtPÀAiÀÄAvÀæUÀ¼À C©üªÀÈ¢Þ¬ÄAzÀ CvÀåAvÀ ¸ÀAQÃtðªÁzÀ
¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÆß ¸ÀºÀ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀiÁV ¥ÀjªÀwð¹, ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rzÀÄPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÁVzÉ.
272 UÀtÂvÀ
F jÃwAiÀÄ ²ÃWÀæ ºÁUÀÆ ªÀÄÄAzÀÄªÀjzÀ UÀtPÀAiÀÄAvÀæUÀ¼À ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ ºÉZÀÄÑ ºÉZÀÄÑ £ÉÊd ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß
¥ÀqÉzÀÄ EªÀÅUÀ½AzÀ GvÀÛªÀÄªÁzÀ ¥ÀæAiÉÆÃd£ÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ.
DzÀgÉ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ°è ¸ÀÆPÀÛªÁzÀ ZÀgÁPÀëUÀ¼ÀÄ, ¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrPÉÆAqÀÄ,
F ¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À ªÀiË®å ºÁUÀÆ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¤zsÀðj¸À®Ä £ÀªÀÄUÉ GvÀÛªÀÄªÁzÀ ªÀiÁUÀðzÀ±Àð£ÀzÀ PÉÆgÀvÉ
EzÉ. LzÀjAzÀ DgÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀUÀ½UÀ£ÀÄUÀÄtªÁV MAzÀÄ ¤zsÁðjvÀ ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ¦¸À§ºÀÄzÀÄ
¤¢ðµÀÖªÁV ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß w½AiÀÄ®Ä £ÀªÀÄUÉ PÀ¤µÀ× ¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À CªÀ±ÀåPÀvÉ EgÀ¨ÉÃPÀÄ.
CwzÉÆqÀØ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀAQÃtð ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ½UÉ UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß ¹zÀÞ¥Àr¸ÀÄªÀÅzÀÄ vÀ£ÀßzÉÃ
DzÀ MAzÀÄ «²µÀÖ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÉÄÃ ¸Àj. F jÃwAiÀÄ ¸ÀAQÃtð ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼ÀÄ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ªÁAiÀÄÄ
ªÀiÁ°£Àå, d®ªÀiÁ°£Àå EvÁå¢UÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç, UÀtPÀAiÀÄAvÀæ «eÁÕ£À, vÀAvÀæeÁÕ£À, ¨sËvÀ±Á¸ÀÛç,
¸ÁªÀiÁfPÀ «eÁÕ£À EvÁå¢ J¯Áè «µÀAiÀÄ vÀdÕgÀÄ ¸ÀªÀiÁ¯ÉÆÃa¹ zsÉÊAiÀÄð ¸ÁºÀ¸ÀUÀ½AzÀ, ¸ÀAQÃtð
¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀ ºÀÄqÀÄPÀ®Ä UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß C©üªÀÈ¢Þ ¥Àr¸À¨ÉÃPÁVzÉ.
* * *
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
¥ÀoÀå ¥ÀÄ¸ÀÛPÀ ¨sÁUÀ - I

C¨sÁå¸À 1.1
I. i. ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ, AiÀiÁªÀ ¸ÀA§AzsÀªÀÇ C®è.
ii. ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è DzÀgÉ EzÀÄ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ.
iii. ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
iv ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ.
v. (a) ¥Àæw¥sÀ°vÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ.
(b) ¥Àæw¥sÀ°vÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀªÀÄ§AzsÀ
(c) ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
(d) ¥Àæw¥sÀ°vÀÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ DzÀgÉ EzÀÄ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀ.
(e) ¥Àæw¥sÀs°vÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
3. ¥Àæw¥sÀ°vÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
5. ¥Àæw¥sÀ°vÀ, ¸ÀªÀiÁAUÀvÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÁºÀPÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ®è.
9. (i) {1, 5, 9} (ii) {1}
12. T1, T3 UÉ ¸ÀA§AzsÀ
13. J¯Áè wæ¨sÀÄdUÀ¼À UÀÄA¥ÀÄ,
14. y = 2x + c, c ∈ R ªÀiÁzÀjAiÀÄ J¯Áè ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À UÀÄA¥ÀÄ.
15. B
16. C
274 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 1.2
1. ¸ÀvÀåªÀ®è.
2. (i) KPÀKPÀ DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀ®è.
(ii) KPÀKPÀªÀÇ C®è ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀÇ C®è.
(iii) KPÀKPÀªÀÇ C®è, ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀÇ C®è.
(iv) KPÀKPÀ DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀ®è.
(v) KPÀKPÀ GvÀà£Àß DzÀgÉ ªÉÄÃ®t GvÀà£ÀßªÀ®è.
7. (i) KPÀ KPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t ¸ÀA§AzsÀ
(ii) KPÀ KPÀªÀÇ C®è ªÉÄÃ®t ¸ÀA§AzsÀªÀÇ C®è.
9. C®è
10. ºËzÀÄ
11. D
12. A
C¨sÁå¸À 1.3
1. gof = {(1, 3), (3, 1), (4, 3)}
3. (i) (gof) (x) = |5|x| – 2|, (fog) (x) = |5x – 2|
(ii) (gof) (x) = 2x, (fog) (x) = 8x
4. f £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ 'f' DVzÉ.
5. (i) C®è, KPÉAzÀgÉ 'f ' C£ÉÃPÀ KPÀ GvÀà£Àß (many one)
(ii) C®è, KPÉAzÀgÉ 'g' C£ÉÃPÀ KPÀ GvÀà£Àß (many one)
(iii) ºËzÀÄ, KPÉAzÀgÉ 'h' KPÀKPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ®t ¸ÀA§AzsÀ.
2y
f −1 (y )
6. f–1 J£ÀÄßªÀÅzÀÄ = , y ≠1
1− y
−1 y −3
7. f–1 J£ÀÄßªÀÅzÀÄ f (y ) =
4
11. f (a) = 1, f (b) = 2, f –1 (c) = 3
–1 –1
13. C
14. B
C¨sÁå¸À 1.4
1. (i) C®è (ii) ºËzÀÄ (iii) ºËzÀÄ (iv) ºËzÀÄ (v) ºËzÀÄ
2. (i) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è.
(ii) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ DzÀgÉ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è.
(iii) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ºÁUÀÆ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ.
(iv) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ DzÀgÉ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è.
(v) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è ºÁUÀÆ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀ®è.
(vi) '*' QæAiÉÄAiÀÄÄ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄªÀÇ C®è.
3.
A 1 2 3 4 5
1 1 1 1 1 1
2 1 2 2 2 2
3 1 2 3 3 3
4 1 2 3 4 4
5 1 2 3 4 5
4. (i) (2 * 3) * 4 = 1 and 2 * (3 * 4) = 1 (ii) ºËzÀÄ (iii) 1
5. ºËzÀÄ
6. (i) 5 * 7 = 35, 20 * 16 = 80 (ii) ºËzÀÄ (iii) ºËzÀÄ (iv) 1 (v) 1
7. C®è
8. '*' ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ºÁUÀÆ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
N UÀtzÀ°è '*' QæAiÉÄUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV AiÀiÁªÀÅzÉÃ C£À£ÀåvÁA±À«®è.
9. (i), (iv), (v) ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ, (v) ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ
10. (v)
11. C£À£ÀåvÁA±ÀªÀÅ C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è.
12. (i) ¸ÀÄ¼ÀÄî (ii) ¸ÀvÀå
13. B
276 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 1gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ

y−7
1. g (y ) = 2. 'f ' £À ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ f
10
3. x4 – 6x3 + 10x2 – 3x 8. C®è
10. n!
11. (i) F–1 {(3, a), (2, b), (1, c) (ii) F–1 C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄªÀÅ¢®è.
12. C®è 15. ºËzÀÄ
16. A 17. B
18. C®è 19. B
C¨sÁå¸À 2.1
−π π π −π 2π −π
1. 2. 3. 4. 5. 6.
6 6 6 3 3 4
π π 3π −π 3π 2π
7. 8. 9. 10. 11. 12.
6 6 4 4 4 3
13. B 14. B
C¨sÁå¸À 2.2
1 π x π x
5. tan −1 x 6. − sec −1 x 7. 8. −x 9. sin −1
2 2 2 4 a
x π x+ y 1
10. 3tan −1 11. 12. 0 13. 14.
a 4 1 − xy 5
1 π π 17
15. ± 16. 17. − 18. 19. B
2 3 4 6
20. D 21. B

π π π
1. 2. 13. x = 14. 15. D 16. C
6 6 4
17. C
C¨sÁå¸À 3.1
1. (i) 3 × 4 (ii) 12 (iii). 19, 35, –5, 12, 5 2
2. 1 × 24, 2 × 12, 3 × 8, 4 × 6, 6 × 4, 8 × 3, 12 × 2, 24 × 1, 1 × 13, 13 × 1
3. 1 × 18, 2 × 9, 3 × 6, 6 × 3, 9 × 2, 18 × 1; 1 × 5, 5 × 1
2 9   1 9 25 
 2 1
4. (i)  9  (ii)  2  (iii)  2 2
g     
 2 1 8 18 
2 
 1 1
1 2
0
2
  1 0 −1 −2 
5 3
5. (i)  2 1  (ii) 3 2 1 0 
2 2 
 5 4 3 2 
4 7 5 
3
 2 2 
6. (i) x = 1, y = 4, z = 3
(ii) x = 4, y = 2, z = 0 CxÀªÁ x = 2, y = 4, z = 0
(iii) x = 2, y = 4, z = 3
7. a = 1, b = 2, c = 3, d = 4
8. C 9. B 10. D
C¨sÁå¸À 3.2
3 7  1 1 
1. (i) A + B =
1 7  (ii). A − B =
5 −3
   
8 7   −6 26 
(iii) 3A − C =
6 2  (iv) AB =  
   −1 19 
11 10 
(v)  
11 2 
278 UÀtÂvÀ
 2a 2b   (a + b) 2 (b + c) 2 
2. (i)   (ii)  
(a − c ) (a − b) 2 
2
 0 2a 
11 11 0  1 1
(iii) 16 5 21 (iv) 1 1
   
 5 10 9 
2 3 4 
a 2 + b2 0   4 6 8   −3 −4 1 
3. (i)  (ii) (iii)  
2  
 0 a +b 
2
 8 13 9 
 6 9 12 
14 0 42   1 2 3
18 −1 56   1 4 5  14 −6 
(iv)   (v) (vi)  
 
 22 −2 70   −2 2 0  4 5 
 4 1 −1  −1 −2 0 
B 9 2 7  , B −=
4. A + = C  4 −1 3
 
 3 −1 4   1 2 0 
0 0 0 
1 0 
5. 0 0 0  0 1 
6.
 
0 0 0 
5 0  2 0
=
7. (i) X =  , Y  
1 4  1 1 
 2 −12  2 13 
 5 5  5 5
(ii) X =
= , Y  
 −11 3  14 −2 
 5   5 
 −1 −1
8. X =  
 −2 −1
9. x = 3, y = 3 x = 3, y = 6, z = 9, t = 6
10.
11. x = 3, y = –4
12. x = 2, y = 4, w = 3, z = 1
 1 −1 −3 
15.  −1 −1 −10  17. k = 1
 
 −5 4 4 
19. (a) Rs. 15,000, Rs. 15,000 (b) Rs. 5,000, Rs. 25,000
20. Rs. 20,160 21. A 22. B
C¨sÁå¸À 3.3
 −1 3 2
 1   1 2  
1. (i) 5 −1 (ii)   (iii)  5 5 3
 2   −1 3  6
 6 −1
0 0 0   0 a b
 −4 5 
4.   5. 0 0 0   −a 0 c 
 1 6    
0 0 0  ,  −b −c 0 
3 3   0 2 
=
10. (i) A  + 
3 −1  −2 0 
 6 −2 2  0 0 0 
   
(ii) A = −2 3 −1 + 0 0 0 
 2 −1 3  0 0 0 
 1 −5   5 3
3 2 2   0
2 2
   
1 −5
A 
(iii) = −2 −2  +  0 3
2  2 
 −5   −3 
 −2 2  −3 0
 2   2 
1 2   0 3
=
(iv) A  + 
 2 2   −3 0 
11. A 12. B
280 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 3.4
3 1
5 5  1 −1  7 −3
1.   2.   3.  
 −2 1  −1 2   −2 1 
 5 5 
 −7 3   4 −1  3 −5
4.  
5.   6.  
 5 −2   −7 2   −1 2 
 2 −1  4 −5  7 −10 

7.  −5 3  8.   9.  
   −3 4   −2 3 
 1
1 2
 1 3
10.   11.   12. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ«®è
2 3  
 2     2 3
− 5 0
5
 
2 3 1 1
13.   14. ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ«®è 15.  − 0
1 2   5 5 
 
 2 1 −2 
 −2 −3   5 5 5 
1 5 5
   3 −1 1 
16.  −2 4 11  17.  −15 6 −5 18. D
5 25 25   
   5 −2 2 
 −3 1 9
 5 25 25 

1 1 1
6. x =
± , y=
± ,z=
±
2 6 3
7. x = –1
9. x = ±4 3
10. (a) ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ MlÄÖ DzÁAiÀÄ - I = Rs, 46,000

ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ MlÄÖ DzÁAiÀÄ _ II = Rs. 53,000
(b) Rs. 15,000, Rs. 17,000
1 −2 
11. X =   13. C 14. B 15. C
2 0 
C¨sÁå¸À 4.1
1. (i) 18 2. (i) 1 (ii) x3 – x2 + 2
5. (i) –12 (ii) 46 (iii) 0 (iv) 5
6. 0 7. (i) x = ± 3 , (ii) x = 2 8. (B)
C¨sÁå¸À 4.2
15. c 16. c
C¨sÁå¸À 4.3
15 47
(i)
1. (ii) (ii) 15
2 2
3. (i) 0, 8 (ii) 0, 8
4. (i) y = 2x, (ii) x – 3y = 0 5. (D)
C¨sÁå¸À 4.4
1. (i) M11 = 3, M12 = 0, M21 = –4, M22 = 2, A11 = 3, A12 = 0, A21 = 4, A22 = 2
(ii) M11 = d, M12 = b, M21 = c, M22 = a, A11 = d, A12 = –b, A21 = – c, A22 = a
2. (i) M11 = 1, M12 = 0, M13 = 0, M21 = 0, M22 = 1, M23 = 0, M31 = 0, M32 = 0,
M33 = 1
A11 = 1, A12 = 0, A13 = 0, A21 = 0, A22 = 1, A23 = 0, A31 = 0, A32 = 0,
A33 = 1
(ii) M11 = 11, M12 = 6, M13 = 3, M21 = –4, M22 = 2, M23 = 1, M31 = –20,
M32 = –13, M33 = 5
A11 = 11, A12 = –6, A13 = 3, A21 = 4, A22 = 2, A23 = –1, A31 = –20, A32 = 13,
A33 = 5
3. 7 4. (x – y) (y – z) (z – x) 5. (D)
282 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 4.5
 3 1 −11
 4 −2  1  3 2
 2.  −12 5 −1 
14  −4 2 
1.  5.
 −3 1   
 6 2 5 
10 −10 2 
1  2 −5 1 
5 −4 
6.  7. 0
13  3 −1 10 
 0 0 2 
 −3 0 0   −1 5 3  −2 0 1 
1  
8. −  3 −1 0 
1
9. − −4 23 12  10.  9 2 −3
3 3 
 −9 −2 3  1 −11 −6   6 1 −2 
1 0 0 
1  2 −1
11. 1 cos α sin α 
 14. a = –4, b = 1
7 1 3 
13.
 
0 sin α − cos α 
 −3 4 5   3 1 −1
1  1 
15. =
A −1
9 −1 −4  16.  1 3 1  17. B
11  4
 5 −3 −1  −1 1 3 
18. B
C¨sÁå¸À 4.6
1. ¸ÀªÀÄAd¸À 2. ¸ÀªÀÄAd¸À 3. ÇÀªÀÄAd¸À 4. ¸ÀªÀÄAd¸À
5. ÇÀªÀÄAd¸À 6. ¸ÀªÀÄAd¸À 7. x = 2, y = – 3
−5 12 −6 −19
=
8. x = ,y =
9. x = ,y 10. x = –1, y = 4
11 11 11 11
1 −3
11. x = 1, y = ,z= 12. x = 2, y = –1, z = 1
2 2
13. x = 1, y = 2, z = –1 14. x = 2, y = 1, z = 3
0 1 −2 
 9 −23 , x =
15.  −2 1, y =2, z =
3
 −1 5 −13
16. 1PÉ.f. FgÀÄ½îAiÀÄ ¨É¯É = Rs. 5
1PÉ.f. UÉÆÃ¢üAiÀÄ ¨É¯É = Rs. 8
1PÉ.f. CQÌAiÀÄ ¨É¯É = Rs. 8
 9 −3 5 
−a  
3. 1 5. x = 7.  −2 1 0 
3
 1 0 2 
9. –2(x3 + y3) 10. xy 17. x = 2, y = 3, z = 5
17. A 18. A 19. D
C¨sÁå¸À 5.1
1. x = 3gÀ°è f C«aÒ£Àß
3. (a), (b), (c) ªÀÄvÀÄÛ (d) J®èªÀÇ C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ
5. x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 2gÀ°è f C«aÒ£Àß x = 3gÀ°è «aÒ£Àß
6. x = 2 gÀ°è «aÒ£Àß 7. x = 3 gÀ°è «aÒ£Àß
8. x = 0 gÀ°è «aÒ£Àß 9. «aÒ£Àß ©AzÀÄ E®è
10. «aÒ£Àß ©AzÀÄ E®è 11. «aÒ£Àß ©AzÀÄ E®è
12. x = 1 gÀ°è f «aÒ£Àß 13. x = 1 gÀ°è f C«aÒ£ÀßªÀ®è
14. x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 3 gÀ°è f C«aÒ£ÀßªÀ®è
15. x = 1 «aÒ£ÀßzÀ KPÉÊPÀ ©AzÀÄ
16. C«aÒ£Àß
2
17. a= b +
3
18. f, λ£À AiÀiÁªÀ ¨É¯ÉUÀÆ x = 0 £À°è C«aÒ£ÀßªÀ®è, DzÀgÉ λ £À J¯Áè ¨É¯ÉUÀ½UÀÆ x = 1gÀ°è
C«aÒ£Àß.
20. f, x = π £ÀÀ°è C«aÒ£Àß 21. (a), (b) ªÀÄvÀÄÛ (c) J®èªÀÇ C«aÒ£Àß
22. PÉÆ¸ÉÊ£ï GvÀà£Àß J¯Áè x ∈ R UÉ C«aÒ£Àß;
284 UÀtÂvÀ
x = nπ, n ∈ z F ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ©lÄÖ «ÄPÀÌ ¨É¯ÉUÀ½UÉ cosec x C«ZÀÒ£Àß;

π
x= (2n + 1) , n ∈ z ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ©lÄÖ «ÄPÀÌ ¨É¯ÉUÀ½UÉ
2
sec x C«aÒ£Àß ªÀÄvÀÄÛ x = nπ, n ∈ z ¨É¯É ©lÄÖ «ÄPÀÌ ¨É¯ÉUÀ½UÉ cot x GvÀà£Àß C«aÒ£Àß.
23. «aÒ£Àß ©AzÀÄ E®è 24. ºËzÀÄ, f J®è x ∈ R UÉ C«aÒ£Àß
3
25. J¯Áè x ∈ R UÉ C«aÒ£Àß 26. k = 6 27. k =
4
−2 9
28. k = 29. k = 30. a = 2, b = 1
π 5
31. «aÒ£Àß ©AzÀÄ E®è
C¨sÁå¸À 5.2
1. 2x cos(x2 + 5) 2. – cosx sin (sin x) 3. a cos(ax + b)
4.
( ) ( )
sec tan x) ⋅ tan tan x) ⋅ sec 2 x
2 x
5. a cos(ax + b) sec(cx + d) + c sin(ax + b) tan(cx + d) sec(cx + d)
6. 10x4 sin x5 cosx5 cosx3 _ 3x2 sin x3 sin2 x5
−2 2 x −sin x
7. 8.
sin x 2 sin2 x 2 2 x
C¨sÁå¸À 5.3
cos x − 2 2 a
1. 2. 3. −
3 cos y − 3 2by + sin y
sec 2 x − y (2 x + y )
4. 5. −
x + 2 y −1 (x + 2 y )
(3 x 2 + 2 xy + y 2 ) y sin xy sin 2 x
6. − 7. 8.
(x 2 + 2 xy + 3 y 2 ) sin2 y − x sin xy sin 2 y
2 3 2
9. 10. 11.
1 + x2 1 + x2 1 + x2
−2 −2 2
12. 13. 14.
1 + x2 1 + x2 1 − x2
−2
15.
1 − x2
C¨sÁå¸À 5.4
−1
e sin x
1. e ( sin x 2− cos x) , x ≠ nπ, n ∈ z
x
2. , x ∈ ( − 1, 1)
sin x 1 − x2
−x −1 − x
4. e cos(tan e )
3
3. 3 x e
2 x
−2 x
5. −e x tan e x , e x ≠ (2n + 1) , n ∈ N
1+ e
x2
6. e x + 2 x e + 3 x 2 e x + 4 x 3e x + 5 x 4 e x
3 4 5
e x
1
7. , x > 0 8. , x >1
4 xe x x log x
−1 x
9. − x sin x log x +2 cos x , x > 0 10. + e sin(log x + e x ) , x > 0
x(log x) x
C¨sÁå¸À 5.5
1. - cos x cos 2x cos 3x [tan x + 2tan 2x + 3tan 3x]
1 (x − 1)(x − 2)  1 1 1 1 1 
2. + − − −
2 (x − 3)(x − 4)(x − 5)  x − 1 x − 2 x − 3 x − 4 x − 5 

 cos x 
3. (log x)cosx  − sin x log(log x) 
 x log x 
4. xx(1 + log x) – 2sin x cos x log 2
5. (x + 3) (x + 4)2 (x + 5)3 (9x2 + 70x + 133)
x
1  x2 −1 1  1+ 1  x + 1 − log x  
6.  x +   2 
+ log  x +  + x x  
 x   x +1  x  x2 
7. (log x) [1 + log x . log(log x)] + 2x log . log x
x–1 x–1
1 1
8. (sin x) x (x cot x + log sin x) +
2 x − x2
286 UÀtÂvÀ
9. x sin x  
sin x
+ cos x log x  + (sin x)cos x [ cos x cot x − sin x log sin x ]
 x 
4x
10. x
x cos x
[cos x ⋅ (1 + log x) − x sin x log x ] − 2 2
(x − 1)
11. (x cos x) x [1 − x tan x + log( x cos x) ] + ( sin x) x x cot x + 1 − log(x sin x)

1
x2
yx y −1 + y x log y y  y − x log y 
12. − 13.
x y log x + xy x −1 x  x − y log x 
y tan x + log cos y y (x − 1)

14. 15.
x tan y + log cos x x(y + 1)
 1 2x 4 x3 8x7 
16. (1 + x)(1 + x )(1 + x )(1 + x ) 
2 4 8
+ + + 8
; f ′(1) = 120
1 + x 1 + x 1 + x 1 + x 
2 4
17. 5x4 – 20x3 + 45x2 – 52x + 11

C¨sÁå¸À 5.6
4. −1
b
1. t2 2. 3. – 4 sin t
a t2
cos θ − 2cos2θ θ
5. 6. −cot 7. – cot 3t
2sin 2θ − sinθ 2
b
8. tan t 9. cosec θ 10. tan θ
a
C¨sÁå¸À 5.7
−1
1. 2 2. 380 x18 3. – x cos x – 2 sin x 4.
x2
5. x(5 + 6 log x) 6. 2ex(5 cos 5x – 12 sin 5x)
2x 1 + log x
7. 9e6x(3 cos 3x – 4 sin 3x) 8. − 9. −
(1 + x 2 ) 2 (x log x) 2
−sin(log x) + cos (log x)
10.
x2
CzsÁåAiÀÄ 5 gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ
1. 27(3x2 – 9x + 5)8(2x – 3) 2. 3sin x cos x(sin x – 2 cos4x)
 3cos 2 x  3 x
3. (5 x)3 cos2 x  − 6sin 2 x log 5 x  4.
 x  2 1 − x3
 x 
 cos −1  1
1 2
5. −  + 3 
6.
2
 4 − x 2 x + 7 (2 x + 7) 2 
2
 
1 log(log x)
7. (log x)log x + , x >1
x x
8. (a sin x + b cos x) sin(a cos x + b sin x)
9. (sin x – cos x)sin x – cos x (cos x + sin x) [1 + log(sin x – cos x)], sin x > cos x
10. xx(1 + log x) + axa – 1 + ax log a
2
−3 x2 − 3 2 x2
11. x
x
+ 2 x log x + (x − 3) x + 2 x log (x − 3)
x x −3
6 t sec3t π
12. cot 13. 0 17. ,0<t <
5 2 at 2
C¨sÁå¸À 6.1
1. (a) 6π ¸ÉA.«Ä2/¸ÉA. (b) 8π ¸ÉA.«Ä2/¸ÉA.«Ä

8
2. ¸ÉA.«Ä2/¸ÉA.«Ä 3. 60π ¸ÉA.2/¸É. 4. 900 ¸ÉA.3/¸É
3
5. 80π ¸ÉA.«Ä2/¸É 6. 1.4π ¸ÉA.«Ä/¸É
1
7. (a) –2 ¸ÉA.«Ä/¤«ÄµÀ (b) 2 ¸ÉA.«Ä2/¤«ÄµÀ 8. Cm/s
π
8
9. 400π ¸ÉA.«Ä3/¸É 10. ¸ÉA.«Ä/¸É
3
 −31  27
11. (4 ,11) and  −4 ,  12. 2π ¸ÉA.«Ä3/¸É 13. π(2 x + 1) 2
 3  8
288 UÀtÂvÀ
1
14. ¸ÉA.«Ä/¸É 15. Rs. 20.967 16. Rs. 208
48π
17. B 18. D
C¨sÁå¸À 6.2
3   3
4. (a)  , ∞  (b)  −∞ , 
4   4
5. (a) (– ∞, –2) ªÀÄvÀÄÛ (3, ∞) (b) (–2, 3)
6. (a) x < – 1 UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x > - 1 UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.

−3 −3
(b) x> UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x < UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
2 2
(c) – 2 < x < –1 £À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x < – 2 ªÀÄvÀÄÛ x > 1UÉ QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
9 9
(d) x < − UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x > UÉ PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
2 2
(e) (1, 3) ªÀÄvÀÄÛ (3, ∞)£À°è PÀlÄÖ¤mÁÖV ªÀÈ¢Þ¸ÀÄªÀÅzÀÄ, (– ∞, -1) ªÀÄvÀÄÛ (–1, 1)£À°è
PÀlÄÖ¤mÁÖV QëÃtÂ¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
8. 0 < x < 1 ªÀÄvÀÄÛ x > 2
12. A, B 13. D 14. a = – 2

19. D
C¨sÁå¸À 6.3
1
1. 764 2. − 3. 11 4. 24 5. 1
64
−a
6. 7. (3, –20) ªÀÄvÀÄÛ (–1, 12) 8. (3, 1) 9. (2, –9)
2b
10. (i) y + x + 1 = 0 ªÀÄvÀÄÛ y + x – 3 = 0
11. Nl 2 EgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉUÉ ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ E®è

1
12. y = 13. (i) (0, ± 4) (ii) (± 3, 0)
2
14. (i) ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ: 10x + y - 5 ; ®A§: x + 10y + 50 = 0
(ii) ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ: y = 2x + 1 ; ®A§: x + 2y - 7 = 0

(iii) ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ: y = 3x - 2 ; ®A§: x + 3y - 4 = 0

(iv) ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ: y = 0; ®A§: x = 0
(v) ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ: x + y − 2 =0 ; ®A§: x = y
15. (a) y – 2x - 3 = 0 (b) 36y + 12x - 227 = 0
17. (0, 0) (3, 27) 18. (0, 0), (1, 2), (–1, –2)
19. (1, ±2) 20. 2x + 3my - am2 (2 + 3m2) = 0
21. x + 14y – 254 = 0, x + 14y + 86 = 0
22. ty = x + at2, y = – tx + 2at + at3

xx yy0 y − y0 x − x0
24. 20 − = 2
1, + = 0
a b a 2 y0 b 2 x0
25. 48x – 24y = 23 26. D 27. A
C¨sÁå¸À 6.4
1. (i) 5.03 (ii) 7.035 (iii) 0.8
(iv) 0.208 (v) 0.9999 (vi) 1.96875
(vii) 2.9629 (viii) 3.9961 (ix) 3.009
(x) 20.025 (xi) 0.06083 (xii) 2.948
(xiii) 3.0046 (xiv) 7.904 (xv) 2.00187
2. 28.21 3. –34.995 4. 0.03 x3 m3

5. 0.12 x2 m2 6. 3.92π m3 7. 2.16π m3
8. D 9. C
C¨sÁå¸À 6.5
1. (i) PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 3 (ii) PÀ¤µÀ× ¨É¯É = -2
(iii) UÀjµÀ× ¨É¯É = 10 (iv)

PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÆ C®è UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÆ C®è
290 UÀtÂvÀ
2. (i) PÀ¤µÀ× ¨É¯É = -1; UÀjµÀ× ¨É¯É E®è

(ii) UÀjµÀ× ¨É¯É = 3; PÀ¤µÀ× ¨É¯É E®è
(iii)
PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 4; UÀjµÀ× ¨É¯É = 6
(iv) PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 2; UÀjµÀ× ¨É¯É = 4
(v) PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÆ C®è UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÆ C®è
3. (i) x = 0 £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 0
(ii) x = 1£À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = –2
x = -1£À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É = 2
π
(iii) x = £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É = 2
4
3π
(iv) x = £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É = 2
4
7π
x = £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = − 2
4
(v) x = 1gÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É = 19
x = 3gÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 15
(vi) x = 2gÀÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 2
1
(vii) x = 0 £ÀÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É =
2
2 2 3
(viii) x =
£ÀÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É =
3 9
5. (i) ¥Àj¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É = - 8, ¥Àj¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É = 8
(ii) ¥Àj¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É = - 1, ¥Àj¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É = 2
(iii) ¥Àj¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É = - 10, ¥Àj¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É = 8
(iv) ¥Àj¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 19, ¥Àj¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É = 3
6. UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = 113 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
7. x = 2 gÀ°è PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, PÀ¤µÀ× ¨É¯É = - 39
x = 0 gÀ°è PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 25

π
8. x = ªÀÄvÀÄÛ 5π 9. UÀjµÀ× ¨É¯É = 2
4 4
10. x = 3gÀ°è UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, UÀjµÀ× ¨É¯É = 89
x = -2 gÀ°è UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, UÀjµÀ× ¨É¯É = 139
11. a = 120
12. x = 2π AiÀÄ°è UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, UÀjµÀ× ¨É¯É = 2π
x = 0 AiÀÄ°è PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ, PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 0
13. 12, 12 14. 45, 15 15. 25, 10 16. 8, 8 17. 3¸É.«Ä.
1 1
18. x = 5¸É.«ÄÃ 19. wædå =  50  ¸É.«Ä. ªÀÄvÀÄÛ JvÀÛgÀ = 2  50  ¸É.«Ä.

3 3
   
 π  π
112 28π
22. ¸É.«Ä., ¸É.«Ä. 27. A 28. D 29. C
π+4 π+4
1. (a) 0.677 (b) 0.497 3. b 3 ¸ÉA.«Ä2/¸É 4. x + y - 3 = 0

π 3π π 3π
6. (i) 0 < x < ªÀÄvÀÄÛ < x < 2π (ii) < x <
2 2 2 2
7. (i) x < -1 ªÀÄvÀÄÛ x > 1 (ii) -1 < x < 1
8. 3 3 ab 9. Rs. 1,000
4
20 10
11. GzÀÝ = «Ä, CUÀ® = «Ä
π+4 π+4
2
13. (i) x = £À°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ UÀjµÀ× ¨É¯É ºÉÆAzÀÄvÀÛzÉ.
7
(ii) x = 2 gÀÀ°è ¸ÀÜ½ÃAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºÉÆAzÀÄvÀÛzÉ.
(iii) x = -1 E£À¥sÉèPï±À£ï ©AzÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
5
14. ¥Àj¥ÀÆtð UÀjµÀ× ¨É¯É = , ¥Àj¥ÀÆtð PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 1
4
17. 4 πR 3
19. A 20. B 21. A 22. B
3 3
23. A 24. A
***
292 UÀtÂvÀ
¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ

¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 5:
(i) WÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß f(x) = ex zÀ ¤µÀà£Àß
f(x) = ex, DzÀgÉ
f ( x + ∆x) − f ( x)
f ′( x) = lim
∆x → 0 ∆x
x + ∆x
= lim e − ex
∆x → 0 ∆x
e ∆x − 1
= e x ⋅ lim
∆x → 0 ∆x
 eh − 1 
= e x ⋅1 since lim = 1
 h →0 h 
d x
DzÀÝjAzÀ, (e ) = e x
dx
(ii) ®WÀÄUÀtQÃAiÀÄ GvÀà£Àß f(x) = logex zÀ ¤µÀà£Àß.
DzÀgÉ, f(x) = logex
log e ( x + ∆x) − log e x
f ( x) = lim
∆x → 0 ∆x
 ∆x 
log e 1 + 
= lim  x 
∆x → 0 ∆x
 ∆x 
log e 1 + 
= lim 1  x 
∆x → 0 x ∆x
x
log e (1 + h) 
= 1  KPÉAzÀgÉ lim = 1
x  h →0 h 
d 1

DzÀÝjAzÀ, log e x =
dx x

Mat1 (1302)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mat1 (1302)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç

¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ

gÁ¶ÖçÃAiÀÄ ±ÉÊPÀëtÂPÀ ¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£É ªÀÄvÀÄÛ vÀgÀ¨ÉÃw ¸ÀA¸ÉÜ

¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ

he correct price of this publication is the price

Sunil Bajaj, Sr. Specialist, SCERT, Gurgaon, Haryana

The Council gratefully acknowledges the valuable contributions of the

CzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

¸ÀAZÁ®PÀgÀÄ : ²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ : ²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw «ÃuÁ J¸ï.J£ï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw ¹ÃvÁ®Qëöä, G¥À£Áå¸ÀQ,

²æÃªÀÄw ¸ÀÄeÁvÀ dA§V, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

²æÃ ZÀAzÀæ±ÉÃRgÀ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ DzÀ±ïð J£ï, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

²æÃ ªÁ¸ÀÄzÉÃªÀ PÉ. ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ¸ÀÄ¢üÃgï JZï.J¸ï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ¸ÀwÃ±ï ªÁªÀÄ£ï £ÁAiÀÄPï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw gÀÆ¥À ¥ÉÊ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃgÁdUÉÆÃ¥Á® ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

²æÃ qÁ. ¢£ÀPÀgÀ ¥ÀmÁéj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ £ÀAd¥Àà£ÀªÀgï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ªÀÄdV, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ

²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï

²æÃ C¸ÁzÀÄ¯Áè SÁ£ï

²æÃ ªÉÆºÀªÀÄäzï fAiÀiÁªÀÅ¯Áè SÁ£ï

qÁ. ªÉÊ.©. ªÉAPÀmÉÃ±ï

2, ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ

5. C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ

6. ¤µÀà£ßÀ zÀ C£ÀAé iÀÄUÀ¼ÄÀ

¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ 292

F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ «©ü£Àß jÃwAiÀÄ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ, GvÀà£ÀßUÀ¼À

1.2 ¸ÀA§AzsÀUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ (Types of Relations)

¸ÀªÀÄvÀé ¸ÀA§AzsÀªÀÅ (equivalence relation) MAzÀÄ CvÀåAvÀ ªÀÄÄRåªÁzÀ ¸ÀA§AzsÀªÁVzÀÄÝ,

(i) Ai £À J¯Áè UÀuÁA±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ. ∀i.

7. A JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ PÁ¯ÉÃf£À UÀæAxÁ®AiÀÄzÀ°ègÀÄªÀ J¯Áè ¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼À UÀtªÁVzÀÄÝ, EzÀgÀ°è

1.3 GvÀà£ÀßUÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ (Types of Functions)

avÀæ 1.2 (i) to (iv)

«zÁåyðAiÀÄ ºÁdgÁw ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀÝjAzÀ GvÀà£Àß f UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ 51, X £À

¥ÀjºÁgÀ : f (–1) = 1 = f (1) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ f KPÀ-KPÀ

 x + 1, x ¨É¸À ¸ÀASÉå DVzÀÝgÉ

2. PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À KPÀ-KPÀvÉ (injectivity) ªÀÄvÀÄÛ (surjectivity)ªÉÄÃ®tvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹.

fog = IA. DUÀÄvÀÛzÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 18 : f : A → B ªÀÄvÀÄÛ g : B → C UÀ¼ÀÄ KPÀ-KPÀ GvÀà£ÀªÁzÁUÀ gof : A → C C£ÀÄß

¥ÀqÉzÀ CAPÀUÀ¼À£ÀÄß DzÉÃ²¸ÀÄvÁÛgÉ. F ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄÄ g GvÀà£ÀßPÉÌ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ

¥ÀjºÁgÀ : y ∈ Y JA§ MAzÀÄ CA±ÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹. Y£À ªÁåSÉå¬ÄAzÀ y = 4x + 3 DUÀÄªÀ ºÁUÉ

GzÁºÀgÀuÉ 24 : Y = {n2 : n ∈ N} ⊂ N. DVgÀ° f : N → Y AiÀÄ£ÀÄß f (n) = n2 JAzÀÄ

¥ÀjºÁgÀ : Y £À°ègÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ UÀuÁA±À y AiÀÄÄ n2 gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ n ∈ N. EzÀÄ n = y

gof (n) = g ( n 2 ) = n 2 = n ( y)=( y)

¥ÀjºÁgÀ : f £À ªÁ¦ÛAiÀÄ°è y MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ UÀuÁA±ÀªÁVzÉ £ÀAvÀgÀ y = 4x2 + 12x + 15,

x ∈ N. \ y = (2x + 3)2 + 6. DUÀÄvÀÛzÉ EzÀÄ x =

DzÀÝjAzÀ gof = IN ªÀÄvÀÄÛ fog =IS. DUÀÄvÀÛzÉ. \ f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ f -1 = g

FUÀ f –1og–1 (¸ÉÃ§Ä)= f –1(g–1(¸ÉÃ§Ä)) = f –1(a) = 1 = (gof)–1 (¸ÉÃ§Ä)

[¸ÀÄ½ªÀÅ y ∈ f, £À ªÁå¦Û y = f ( x ) = x AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ x ∈ [–1, 1] i.e., x = 2 y

7. f :R → R £ÀÄß f (x) = 4x + 3 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f ¥Àæw¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ f £À

8. f : R+ → [4, ) C£ÀÄß f (x) = x2 + 4 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ E°è R+ IÄuÁvÀäPÀªÀ®èzÀ ªÁ¸ÀÛ«PÀ

9. f : R+ → [– 5,  ) C£ÀÄß f (x) = 9x2 + 6x – 5. JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ. f ¥Àæw ¯ÉÆÃ«ÄAiÀiÁVzÉ.

10. f : X → Y AiÀÄÄ ¥Àæw¯ÉÆÃ«Ä GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. f KPÉÊPÀ (unique) ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ

1.5 ¢éªÀiÁ£À ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ (Binary Operations)

a – b CxÀªÁ ab CxÀªÁ a , b ≠ 0 DUÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ KPÀPÁ®zÀ°è JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß

GzÁºÀgÀuÉ 29 : ¸ÀAPÀ®£À, ªÀåªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ UÀÄuÁPÁgÀUÀ¼ÀÄ UÀt R ªÉÄÃ¯É ¢éªÀiÁ£À QæAiÉÄUÀ¼ÁVªÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 31:  : R × R → R£ÀÄß (a, b) → a + 4b2 JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ,  ¢éªÀiÁ£À