Mat2 (1302)

UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçÀ
¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ

¨sÁUÀ - 2
2019-20
gÁ¶ÖçÃAiÀÄ ±ÉÊPÀëtÂPÀ ¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£É ªÀÄvÀÄÛ vÀgÀ¨ÉÃw ¸ÀA¸ÉÜ

NATIONAL COUNCIL OF EDUCATIONAL RESEARCH AND TRAINING
¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ

ªÀÄ¯ÉèÃ±ÀégÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ - 560 012
(i)
First Edition ALL RIGHTS RESERVED
December - 2019
No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system or transmitted, in any
form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise without the
prior permission of the publisher.
© Department of Pre-University Education This book is sold subject to the condition that it
shall not, by way of trade, be lent, re-sold, hired
out or otherwise disposed of without the publisher’s
consent, in any form of binding or cover other than
that in which it is published.
he correct price of this publication is the price

T
printed on this page, Any revised price indicated
by a rubber stamp or by a sticker or by any other
means is incorrect and should be unacceptable.
Printed on 80 GSM paper
Publishers:
¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ
¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ
ªÀÄ¯ÉèÃ±ÀégÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
(ii)
Foreword
The National Curriculum Framework (NCF), 2005, recommends that children’s life at
school must be linked to their life outside the school. This principle marks a departure
from the legacy of bookish learning which continues to shape our system and causes a
gap between the school, home and community. The syllabi and textbooks developed on
the basis of NCF signify an attempt to implement this basic idea. They also attempt to
discourage rote learning and the maintenance of sharp boundaries between different
subject areas. We hope these measures will take us significantly further in the direction
of a child-centred system of education outlined in the National Policy on Education
(1986).
The success of this effort depends on the steps that school principals and teachers will
take to encourage children to reflect on their own learning and to pursue imaginative
activities and questions. We must recognise that, given space, time and freedom,
children generate new knowledge by engaging with the information passed on to them
by adults. Treating the prescribed textbook as the sole basis of examination is one of
the key reasons why other resources and sites of learning are ignored. Inculcating
creativity and initiative is possible if we perceive and treat children as participants in
learning, not as receivers of a fixed body of knowledge.
These aims imply considerable change in school routines and mode of functioning.
Flexibility in the daily time-table is as necessary as rigour in implementing the annual
calendar so that the required number of teaching days are actually devoted to teaching.
The methods used for teaching and evaluation will also determine how effective this
textbook proves for making children’s life at school a happy experience, rather than
a source of stress or boredom. Syllabus designers have tried to address the problem
of curricular burden by restructuring and reorienting knowledge at different stages
with greater consideration for child psychology and the time available for teaching.
The textbook attempts to enhance this endeavour by giving higher priority and space
to opportunities for contemplation and wondering, discussion in small groups, and
activities requiring hands-on experience.
(iii)
The National Council of Educational Research and Training (NCERT) appreciates the
hard work done by the textbook development team responsible for this book. We wish
to thank the Chairperson of the advisory group for Social Sciences textbooks at Higher
Secondary Level, Professor Hari Vasudevan and the Chief Advisor for this book, Professor
Tapas Majumdar for guiding the work of this committee. Several teachers contributed
to the development of this textbook; we are grateful to them and their principals for
making this possible. We are indebted to the institutions and organisations which have
generously permitted us to draw upon their resources, material and personnel. We are
especially grateful to the members of the National Monitoring Committee, appointed
by the Department of Secondary and Higher Education, Ministry of Human Resource
Development under the Chairmanship of Professor Mrinal Miri and Professor G.P.
Deshpande, for their valuable time and contribution. As an organisation committed
to systemic reform and continuous improvement in the quality of its products, NCERT
welcomes comments and suggestions which will enable us to undertake further
revision and refinement.
Director
New Delhi National Council of Educational
20 December 2005 Research and Training
(iv)
Preface
The National Council of Educational Research and Training (NCERT) had constituted
21 Focus Groups on Teaching of various subjects related to School Education, to review
the National Curriculum Framework for School Education - 2000 (NCFSE - 2000) in
face of new emerging challenges and transformations occurring in the fields of content
and pedagogy under the contexts of National and International spectrum of school
education. These Focus Groups made general and specific comments in their respective
areas. Consequently, based on these reports of Focus Groups, National Curriculum
Framework (NCF)- 2005 was developed.
NCERT designed the new syllabi and constituted Textbook Development Teams
for Classes XI and XII to prepare textbooks in Mathematics under the new guidelines
and new syllabi. The textbook for Class XI is already in use, which was brought in 2005.
The first draft of the present book (Class XII) was prepared by the team consisting
of NCERT faculty, experts and practicing teachers. The draft was refined by the
development team in different meetings. This draft of the book was exposed in a group
of practicing teachers teaching Mathematics at highe rsecondary stage in different
parts of the country, in a review workshop organised by the NCEERT at Delhi. The
teachers made useful comments and suggestions which were incorporated in the draft
textbook. The draft textbook was finalised by an editorial board constituted out of the
development team. Finally, the Advisory Group in Science and Mathematics and the
Monitoring Committee constituted by the HRD Ministry, Government of India have
approved the draft of the textbook.
In the fitness of things, let us cite some of the essential features dominating the
textbook. These characteristics have reflections in almost all the chapters. The existing
textbook contains thirteen main chapters and two appendices. Each chapter contains
the followings:
• Introduction: Highlighting the importance of the topic; connection with earlier
studied topics; brief mention about the new concepts to be discussed in the
chapter.
• Organisation of chapter into sections comprising one or more concepts /
subconcepts.
(v)
• Motivating and introducing the concepts / subconcepts. Illustrations have been
provided wherever possible.
• Proofs/problem solving involving deductive or inductive reasoning, multiplicity
of approaches wherever possible have been inducted.
• Geometric viewing / visualisation of concepts have been emphasized whenever
needed.
• Applications of mathematical concepts have also been integrated with allied
subjects like Science and Social Sciences.
• Adequate and variety of examples /exercises have been given in each section.
• For refocusing and strengthening the understanding and skill of problem solving
and applicabilities, miscellaneous types of examples / exercises have been
provided involving two or more subconcepts at a time at the end of the chapter.
The scope of challenging problems to talented minority have been reflected
conducive to the recommendation as reflected in NCF- 2005.
• For more motivational purpose, brief historical background of topics have been
provided at the end of the chapter and at the beginning of each chapter, relevant
quotation and photograph of eminent mathematician who have contributed
significantly in the development of the topic undertaken, are also provided.
• Lastly, for direct recapitulation of main concepts, formulas and results, brief
summary of the chapter has also been provided.
I am thankful to Professor Krishan Kumar, Director, NCERT who constituted
the team and invited me to join this national endeavour for the improvement of
Mathematics education. He has provided us with an enlightened perspective and
a very conducive environment. This made the task of preparing the book much
more enjoyable and rewarding. I express my gratitude to Professor J.V. Narlikar,
Chairperson of the Advisory Group in Science and Mathematics, for his specific
suggesions and advice towards the improvement of the book from time to time. I also,
thank Professor G. Ravindra, Joint Director, NCERT for his help from time to time.
I express my sincere thanks to Professor Hukum Singh, Chief Co-ordinator and
Head, DESM, Dr. V.P. Singh, Co-ordinator and Professor, S.K. Singh Gautam who have
been helping for the success of this project academically as well as administratively.
Also, I would like to place on records my appreciation and thanks to all the members
of the team and the teachers who have been associated with this noble cause in one or
the other form.
PAWAN K. JAIN
Cheif Advisor
(vi)
Textbook Development Committee
Chairperson, Advisory Group in Science and Mathematics
J.V. Narlikar, Emeritus Professor, Inter-University Centre for Astronomy and
Astrophysics (IUCAA), Ganeshkhind, Pune University, Pune
Chief advisor
P.K. Jain, Professor, Department of Mathematics, University of Delhi, Delhi
Chief Co-ordinator
Hukum Singh, Professor and Head, DESM, NCERT, New Delhi
Members
Arun Pal Singh, Sr. Lecturer, Department of Mathematics, Dayal Singh College,
University of Delhi, Delhi.
A.K. Rajput, Reader, RIE, Bhopal, M.P.
B.S.P. Raju, Professor, RIE Mysore, Karnataka.
C.R. Pradeep, Assistant Professor, Department of Mathematics, Indian Institute of
Science, Bangalore, Karnataka.
D.R. Sharma P.G.T., Jawahar Navodaya Vidyalaya, Mungeshpur, Delhi.
Ram Avtar, Professor (Retd.) and Consultant, DESM, NCERT, New Delhi.
R.P. Maurya, Reader, DESM, NCERT, New Delhi.
S.S. Khare, Pro-Vice-Chancellor, NEHU, Tura Campus, Meghalaya.
S.K.S. Gautam, Professor, DESM, NCERT, New Delhi.
S.K. Kaushik, Reader, Department of mathematics, Kirori Mal College, University of
Delhi, Delhi.
Sangeeta Arora, P.G.T., Apeejay School, Saket, New Delhi.
ShailajaTewari, P.G.T., KendriyaVidyalaya, Barkakana, Hazaribagh, Jharkhand
Vinayak Bujade, Lecturer, Vidarbha Buniyadi Junior College, Sakkardara Chowk,
Nagpur, Maharashtra.
Sunil Bajaj, Sr. Specialist, SCERT, Gurgaon, Haryana
Member-Coordinator
V.P. Singh, Reader, DESM, NCERT, New Delhi
(vii)
Acknowlegements
The Council gratefully acknowledges the valuable contributions of the

following participants of the Textbook Review Workshop: Jagdish Saran,
Professor, Deptt. of Statistics, University of Delhi; Quddus Khan, Lecturer,
Shibli National P.G. College, Azamgarh (U.P.); P.K. Tewari, Assistant
Commissioner (Retd.), Kendriya Vidyalaya Sangathan; S.B. Tripathi, Lecturer,
R.P.V.V., Surajmal Vihar, Delhi; O.N. Singh, Reader, RIE, Bhubaneswar, Orissa;
Miss Saroj, Lecturer, Govt. Girls Senior Secondary School No.1, Roop Nagar,
Delhi; P. Bhaskar Kumar, P.G.T., Jawahar Navodaya Vidyalaya, Lepakshi,
Anantapur, (A.P.); Mrs. S. Kalpagam, P.G.T., K.V. NAL Campus, Bangalore;
Rahul Sofat, Lecturer, Air Force Golden Jubilee Institute, Subroto Park,
New Delhi; Vandita Kalra, Lecturer, Sarvodaya Kanya Vidyalaya, Vikaspuri,
District Centre, New Delhi; Janardan Tripathi, Lecturer, Govt. R.H.S.S.,
Aizawl, Mizoram and Ms. Sushma Jaireth, Reader, DWS, NCERT, New Delhi.
The Council acknowledges the efforts of Deepak Kapoor, Incharge,
Computer Station; Sajjad Haider Ansari, Rakesh Kumar and Nargis Islam,
D.T.P. Operators; Monika Saxena, Copy Editor; and Abhimanu Mohanty,
Proof Reader.
The contribution of APC-Office, administration of DESM and Publication
Department is also duly acknowledged.
(viii)
¸ÀA¥ÁzÀPÀgÀ £ÀÄr
"¯ÉPÀÌ §®Ä zÀÄBR" J£ÀÄßªÀ £ÁtÄßr J®èjUÀÆ w½zÀ «µÀAiÀÄ. DzÀgÉ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÀµÀÖPÀgÀªÁzÀ «µÀAiÀÄªÀ£ÀÄß £ÀªÀÄä ªÀiÁvÀÈ¨sÁµÉAiÀÄ°è PÀ°AiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀå. DUÀ
«µÀAiÀÄzÀ PÀptvÉ PÀrªÉÄAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. F ¤nÖ£À°è ¦AiÀÄÄ¹ «zÁåyðUÀ½UÉ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç
¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¤ÃqÀ®Ä §ºÀ¼À ¸ÀAvÉÆÃµÀªÉ¤¸ÀÄvÀÛzÉ, ºÁUÀÆ ¸ÀÆPÀÛªÀÅ
ºËzÀÄ. 2013-2014 ±ÉÊPÀëtÂPÀ ªÀµÀð¢AzÀ ¹.©.J¸ï.¹ ¥ÀoÀåPÀæªÀÄzÀAvÉ gÀavÀªÁzÀ
J£ï.¹.E.Dgï.n. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉAiÀÄÄ ¨sÉÆÃzÀ£ÉUÁV
C¢üPÀÈvÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÁßV C¼ÀªÀr¹PÉÆArvÀÄ. F »£Éß¯ÉAiÀÄ°è «eÁÕ£ÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß
PÀ£ÀßqÀzÀ°è «zÁåyðUÀ½UÉ vÀ®Ä¦¸ÀÄªÀ AiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß DV£À DAiÀÄÄPÀÛgÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw
gÀ²äªÀÄºÉÃ±ïgÀªÀgÀÄ MAzÀÄ ªÀÄºÀvÀézÀ AiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ¥ÀÄUÉÆ½¹zÀgÀÄ.
EzÀÄ 2015gÀ°è ¹zÀÞUÉÆArzÀÝgÀÆ vÁAwæPÀªÁV CAwªÀÄUÉÆArzÀÄÝ FZÉUÉ. EzÀPÉÌ
¤zÉÃð±ÀPÀgÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw ¹. ²SÁgÀªÀgÀÄ PÀ£ÀßqÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀæPÀlUÉÆ¼Àî¨ÉÃPÉAzÀÄ
D²¹, £ÀªÀÄUÉ GvÁìºÀ vÀÄA©zÁÝgÉ. ªÀÄºÀvÀézÀ F AiÉÆÃd£ÉAiÀÄÄ ¸ÁPÁgÀUÉÆAqÀÄ
PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¥ÀæxÀªÀÄ ¦AiÀÄÄ¹ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ FUÁUÀ¯ÉÃ ¥ÀæPÀluÉUÉÆArzÉ. FUÀ
PÀ£ÀßqÀzÀ°è ¢éwÃAiÀÄ ¦AiÀÄÄ¹ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ ¹zÀÞªÁVzÉ.
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨sÁµÉ ¨É¼ÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ D ¨sÁµÉAiÀÄ°è J¯Áè «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ ¹UÀÄªÀAvÀºÀ
«¥ÀÄ®ªÁzÀ CªÀPÁ±ÀUÀ½gÀ¨ÉÃPÀÄ, C®èzÉÃ PÁ®PÁ®PÉÌ ¥ÀjµÀÌgÀtUÉÆ¼ÀÄîwÛgÀ¨ÉÃPÀÄ. MAzÀÄ
¤¢ðµÀÖªÁzÀ ±À§ÞPÉÌ ¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ ±À§Þ E£ÉÆßAzÀÄ ¨sÁµÉAiÀÄ°è (PÀ£ÁðlPÀ gÁdåzÀ°è PÀ£ÀßqÀ)
E®èªÉAzÉ¤¸À¨ÁgÀzÀÄ. F ¤nÖ£À°è D¯ÉÆÃa¹zÁUÀ PÀ£ÀßqÀzÀ°è ªÉÊeÁÕ¤PÀ «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ
ºÉÃgÀ¼ÀªÁV zÉÆgÀPÀ¨ÉÃPÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ F ºÉÃgÀ¼ÀªÁzÀ ¸ÁzsÀ£ÀUÀ¼ÀÄ zÉÆgÀPÀÄªÀAvÀºÀ ¤nÖ£À°è
PÉ®¸ÀªÁUÀ¨ÉÃPÀÄ.
DqÀÄ¨sÁµÉ PÀ£ÀßqÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçªÀ£ÀÄß E£ÀÆß ZÉ£ÁßV
CxÀðªÀiÁrPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ JA§ zÀÈqsÀ«±Áé¸À¢AzÀ UÀtÂvÀzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀªÁzÀ
¨sÁµÉAiÀÄ°è «ªÀj¸À¯ÁVzÉ.
ªÀÄÄRåªÁV ¨sÁµÁUÁA©üÃAiÀÄðPÉÌ ºÁUÀÆ ¤RgÀvÉUÉ PÀÄA¢®èzÀAvÉ ªÀÄÆ®
«µÀAiÀÄUÀ½UÉ zsÀPÉÌ ¨ÁgÀzÀAvÉ J£ï.¹.E.Dgï.n. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ¨sÁªÁ£ÀÄªÁzÀ
ªÀiÁr ¨sÁµÁAvÀj¸À¯ÁVzÉ. PÉ®ªÀÅ ¥Áj¨sÁ¶PÀ ¥ÀzÀUÀ¼À ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ gÀÆ¥ÀUÀ¼ÀÄ
§¼ÀPÉAiÀÄ°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ºÁUÉAiÉÄÃ E°è ¥ÀæAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ.
¤ªÀÄä «ªÀÄ±Éð ºÁUÀÆ C¤¹PÉUÀ½UÉ ¸À«ÄwAiÀÄ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ ¸ÁéUÀvÀ. EzÀ£ÀÄß
¸À«ÄwAiÀÄÄ ªÀÄ£ÀB¥ÀÆªÀðPÀªÁV ¹éÃPÀj¸ÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ºÉÆgÀvÀgÀ®Ä ¸ÀºÀPÀj¹zÀ £À£Àß J¯Áè UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç G¥À£Áå¸ÀPÀ
¸À¤ävÀæjUÉ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ zsÀ£ÀåªÁzÀUÀ¼ÀÄ. ªÀÄÄRåªÁV ¥Àæw ºÀAvÀzÀ°èAiÀÄÆ £ÀªÀÄä£ÀÄß ¨É£ÀÄßvÀnÖ
¥ÉÆæÃvÁì»¹zÀ ¤zÉÃð±ÀPÀgÀÄUÀ¼ÁVzÀÝ ²æÃªÀÄw gÀ²ä, ²æÃªÀÄw ²SÁ ºÁUÀÆ FV£À
(ix)
¤zÉÃð±ÀPÀgÁzÀ qÁ|| ¦.¹. eÁ¥sÀgï, G¥À¤zÉÃð±ÀPÀgÁV PÉ®¸ÀªÀiÁr ¤ªÀÈwÛ ºÉÆA¢gÀÄªÀ
²æÃªÀÄw ¨sÁUÀå ªÀÄvÀÄÛ G¥À¤zÉðÃ±ÀPÀgÁzÀ fûAiÀiÁ G¯ÁèSÁ£ï ±ÁSÁ¢üPÁjUÀ¼ÁzÀ
qÁ| ªÉAPÀmÉÃ±ï ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉAiÀÄ C¢üPÁj ªÀUÀðzÀªÀjUÉ¯Áè
ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ £ÀªÀÄ£À.
F ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß CAzÀªÁV ªÀÄÄ¢æ¹, ªÀÄÄzÁægÁPÀë¸À£À ºÁªÀ½AiÀÄ£ÀÄß DzÀµÀÄÖ
PÀrªÉÄªÀiÁr J¯Áè jÃwAiÀÄ ¸ÀºÀPÁgÀ ¤ÃrzÀ ¹¢é£ï UÉÆèÃ§¯ï ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ ªÀiÁ°ÃPÀgÁzÀ
²æÃ «±Àé£Áxï ¥À¸ÀÄªÀÄwð ªÀÄvÀÄÛ CªÀgÀ J¯Áè ¹§âA¢ ªÀUÀðzÀªÀjUÉ ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ
zsÀ£ÀåªÁzÀUÀ¼ÀÄ. F §ÈºÀvï PÁAiÀÄðPÀæªÀÄzÀ°è ¸ÀºÀPÀj¹ £Á£ÀÄ ªÀÄgÉwgÀ§ºÀÄzÁzÀ J¯Áè
DwäÃAiÀÄjUÉ £À£Àß ºÀÈvÀÆàªÀðPÀ ªÀAzÀ£ÉUÀ¼ÀÄ.
EAw
ºÉZï. ©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj
(x)
¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç ¥ÀoÀå ¥ÀÄ¸ÀÛPÀ C£ÀÄªÁzÀ ¸À«Äw
UËgÀªÁzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw. JA. PÀ£ÀUÀªÀ°è
¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ, ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
CzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

CA¨ÉÃqÀÌgï ªÉÄªÉÆjAiÀÄ¯ï ¸ÉÆ¸ÉÊn ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ªÀÄºÁ®Qëöä¥ÀÄgÀ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
¸ÀAZÁ®PÀgÀÄ : ²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

ªÁtÂ«¯Á¸À ¨Á®QAiÀÄgÀ ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ : ²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÉÃAmï D£ïì ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, «Ä®ègï gÀ¸ÉÛ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
²æÃªÀÄw «ÃuÁ J¸ï.J£ï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¥ÀAZÀVj ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, aPÀÌ§¼Áî¥ÀÄgÀ
²æÃªÀÄw ¹ÃvÁ®Qëöä, G¥À£Áå¸ÀQ,

«zÁå¨sÁgÀw ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ²ªÀªÉÆUÀÎ.
²æÃªÀÄw ¸ÀÄeÁvÀ dA§V, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ £ÁUÀªÀ°è, vÀÄªÀÄPÀÆgÀÄ.
²æÃ ZÀAzÀæ±ÉÃRgÀ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ gÁªÀÄPÀÈµÀÚ «zÁå±Á¯Á AiÀiÁzÀªÀVj, ªÉÄÊ¸ÀÆgÀÄ.
²æÃ DzÀ±ïð J£ï, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

«l×® ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, «lè §AqÀªÁ¼À.
²æÃ ªÁ¸ÀÄzÉÃªÀ PÉ. ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, £ÀÆåmË£ï, ¨sÀzÁæªÀw.
²æÃ ¸ÀÄ¢üÃgï JZï.J¸ï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

PÀ¸ÀÆÛj¨Á ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ²ªÀªÉÆUÀÎ.
²æÃ ¸ÀwÃ±ï ªÁªÀÄ£ï £ÁAiÀÄPï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj JA.PÉ.J¸ï. ¦AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, ºÉÆ£ÁßªÀgÀ, G.PÀ£ÀßqÀ.
²æÃªÀÄw gÀÆ¥À ¥ÉÊ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀPÁðj ¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ, PÉ.Dgï ¥ÀÄgÀA, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ (zÀQët)
²æÃgÁdUÉÆÃ¥Á® ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

»ªÀiÁA±ÀÄ eÉÆåÃw PÀ¯Á¦ÃoÀ, ¸ÀAAiÀÄÄPÀÛ ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
(xi)
²æÃªÀÄw GªÀiÁeÉÆåÃw, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,
¸À.¥À.¥ÀÆ PÁ¯ÉÃdÄ, PÉÆ¥Àà, J£ï.Dgï.¥ÀÄgÀ, aPÀÌªÀÄUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ qÁ. ¢£ÀPÀgÀ ¥ÀmÁéj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

¸ÀgÀPÁj ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, PÀ®ÄâVð.
²æÃ £ÀAd¥Àà£ÀªÀgï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

PÉ.J¯ï.E. ¸ÉÆ. Dgï.J¯ï. «eÁÕ£À ¦.AiÀÄÄ PÁ¯ÉÃdÄ, ¨É¼ÀUÁ«.
²æÃ ªÀÄdV, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

J¸ï.PÉ. ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ºÀÄPÉÌj. ¥À.¥ÀÆ.².E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
(xii)
¥Àj²Ã®£Á ¸À«Äw
²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj
¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ
CA¨ÉÃqÀÌgï ªÉÄªÉÆjAiÀÄ¯ï ¸ÉÆ¸ÉÊn ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ

¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ
ªÁtÂ«¯Á¸À ¨Á®QAiÀÄgÀ ¸ÀPÁðj ¥ÀzÀ« ¥ÀÆªÀð PÁ¯ÉÃdÄ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï

¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,
¸ÉÃAmï D£ïì ¥À.¥ÀÆ. PÁ¯ÉÃdÄ, «Ä®ègï gÀ¸ÉÛ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ
¸ÀºÀPÁgÀ
²æÃªÀÄw. JA. PÀ£ÀUÀªÀ°è
¨sÁ.C.¸ÉÃ., ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ, ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ ÇÁzÀÄ¯Áè SÁ£ï

dAn ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ (¥Àæ¨sÁgÀ), ±ÉÊPÀëtÂPÀ «¨sÁUÀ, ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
²æÃ ªÉÆºÀªÀÄäzï fAiÀiÁªÀÅ¯Áè SÁ£ï

¸ÀºÁAiÀÄPÀ ¤zÉðÃ±ÀPÀgÀÄ
qÁ. ªÉÊ.©. ªÉAPÀmÉÃ±ï

±ÁSÁ¢üPÁjUÀ¼ÀÄ (±ÉÊPÀëtÂPÀ «¨sÁUÀ), ¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ, ¨ÉAUÀ¼ÀÆgÀÄ.
(xiii)
¥Àj«r
¨sÁUÀ - 1
CzsÁåAiÀÄ 1 : ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 1-36
CzsÁåAiÀÄ 2 : ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 37-59
CzsÁåAiÀÄ 3 : ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ 60-110
CzsÁåAiÀÄ 4 : ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ 111 -154
CzsÁåAiÀÄ 5 : C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ 155-198
CzsÁåAiÀÄ 6 : ¤µÀà£ÀßzÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ 199-251
C£ÀÄ§AzsÀ 1 : UÀtÂvÀzÀ°è ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ 252-259
C£ÀÄ§AzsÀ 2 : UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ 260-272
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ : 273-291
(xiv)
¥Àj«r
7. C£ÀÄPÀ®£ÀU¼
À ÄÀ
7.1 ¦ÃpPÉ 293
7.2 C£ÀÄPÀ®£ÀªÅÀ CªÀP® À £ÀzÀ «¯ÉÆÃªÀÄ ¥ÀQæ Aæ iÉÄAiÀiÁV 294
7.3 C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ «zsÁ£ÀUÀ¼ÀÄ 307
7.4 PÉ®ªÀÅ ¤¢ðµÀÖ GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ. 315
7.5 DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²¬ÄAzÀ C£ÀÄPÀ®£À 325
7.6 ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀÄ®£À 332
7.7 ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀÄ®£À 340
7.8 PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 345
7.9 DzÉÃ±À PÀæªÀÄ¢AzÀ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ«PÉ 349
7.10 ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ PÉ®ªÀÅ UÀÄtUÀ¼ÀÄ 351
8. C£ÀÄPÀ®£ÀU¼
À À C£ÀAé iÀÄ
8.1 ¦ÃpPÉ 370
8.2 ¸ÀgÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À PÉ¼ÀV£À PÉëÃvÀæ¥sÀ® 370
8.3 JgÀqÄÀ ªÀPg æÀ ÃÉ SÉU¼
À À £ÀqÄÀ ªÀt PÉÃë vÀ¥
æ ®
Às 379
9. CªÀP®
À £À ¸À«ÄÃPÀgt
À UÀ¼ÄÀ
9.1 ¦ÃpPÉ 392
9.2 ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjPÀ®à£É 393
9.3 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ªÀÄvÀÄÛ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ: 396
9.4 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀZÀ£É
ªÀiÁqÀÄªÀ «zsÁ£À 398
9.5 ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð, ¥ÀæxÀªÀÄ ¥ÀæªÀiÁtzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£À. 405
10. ¸À¢±À ©ÃdUÀtÂvÀ

10.1 ¦ÃpPÉ 436
10.2 PÉ®ªÀÅ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ 436
10.3 ««zsÀ jÃwAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ 439
10.4 ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À 441
(xv)
10.5 MAzÀÄ C¢±À¢AzÀ ¸À¢±ÀzÀ UÀÄuÁPÁgÀ: 444
10.6 JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§Þ 453
11. ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀ

11.1 ¦ÃpPÉ 475
11.2 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 475
11.3 ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt 479
11.4 JgÀqÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À 482
11.5 JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀ 485
11.6 ¸ÀªÀÄvÀ® 490
11.7 JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜ«PÉ 499
11.8 JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À 500
11.9 zÀvÀÛ ©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ zÀÆgÀ 502
11.10 gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À 503
12. gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï

12.1 ¦ÃpPÉ 516
12.2 gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸Éå ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ UÀtÂwÃAiÀÄ PÀæªÀÄ§zÀÞ ¤gÀÆ¥ÀuÉ5 16
12.3 ««zsÀ §UÉAiÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ: 527
13. ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
13.1 ¦ÃpPÉ 543
13.2 ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 543
13.3 ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 552
13.4 ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ : 554
13.5 ¨ÁAiÉÄ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 561
13.6 AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉUÀ¼ÀÄ 571
13.7 §£Ëð° ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉ 586
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ 603
¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ 626
(xvi)
C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼ÀÄ 293
CzsÁåAiÀÄ 7
C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼ÀÄ (Integrals)
 “¥Àªð
À vÀªÅÀ vÀ£ßÀ eÁUÀz° À è EgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ºÉÃUÉ ¥Àªð À vÀgÆÉ Ã»AiÀÄÄ ¥Àªð
À vÀª£
À ÄÀ ß KgÀÄvÁÛ£Æ É Ã ºÁUÉÃ, ºÉÆ¸À
ºÉÆ¸À ªÀ¸ÄÀ U
Û ¼
À ÄÀ UÀtv
Â ±
À Á¸ÀçÛz°
À g
è ÄÀ ªÀÅzÀjAzÀ M¼ÉîAiÀÄ UÀtvÂ z
À À «zÁåyð CªÀÅUÀ¼£ À ÄÀ ß CzsåÀ AiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÁÛ£”É .
- eÉÃªÀiïì © ©æ¸ÁÖ¯ï 
7.1 ¦ÃpPÉ (Introduction)
CªÀPÀ®£À±Á¸ÀÛçªÀÅ ¤µÀá£ÀßzÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É PÉÃA¢æÃPÀÈvÀªÁVzÉ. ¤µÀà£ÀßzÀ ªÀÄÆ® ¥ÉæÃgÀuÉAiÀÄÄ
GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉëAiÀÄ ¸Àà±ÀðgÉÃSÉUÀ¼À£ÀÄß «ªÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ
ªÀÄvÀÄÛ CAvÀºÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À E½eÁgÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä
¸ÀºÁAiÀÄPÀªÁVvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£À±Á¸ÀÛçªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼À £ÀPÉë M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß «ªÀj¸ÀÄªÀ ºÁUÀÆ PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ
¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ ¥ÉæÃgÀuÉAiÀiÁVzÉ.
‘f ’ J£ÀÄßªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ I CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è CªÀPÀ®åªÁVzÉ
JAzÀgÉ, I £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°èAiÀÄÆ ¤¥Àà£Àß f ′
C¹ÛvÀézÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÁUÀ, MAzÀÄ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¥Àæ±Éß GzÀã«¸ÀÄvÀÛzÉ.
K£ÉAzÀgÉ, I £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è f ′ PÉÆmÁÖUÀ £ÁªÀÅ f £ÀÄß
PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÉÃ? PÉ®ªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ¨sÁUÀ±À: ¨ÉÃgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À
CªÀPÀ°vÀ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß GvÀà£ÀßzÀ ¥Àæw
CªÀPÀ® (C¢üªÀÄ) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ f. qÀ§Æè °¨ï£Émïì
(1646-1716)
¥Àæw CªÀPÀ®ªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß GvÀà£ÀßzÀ ‘C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®’ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. MAzÀÄ
GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£Àß¢AzÀ C£ÉÃPÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ £ÀªÀÄUÉ zÉÆgÀQzÀgÉ D GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀæwCªÀPÀ®” JAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. AiÀiÁªÀ ¸ÀÆvÀæzÀ ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ J¯Áè ¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀÅ ¥Áæ¥ÀÛªÁUÀÄvÀÛzÉAiÉÆÃ, CzÀ£ÀÄß
GvÀà£ÀßzÀ C¤¢ðµÀÖ CªÀPÀ® JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ F ¥ÀæQæAiÉÄUÉ “C£ÀÄPÀ®£À” JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
F vÀgÀºÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ C£ÉÃPÀ ªÁåªÀºÁjPÀ ¥Àj¹ÜwAiÀÄ°è GzÀã«¸ÀÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ, £ÀªÀÄUÉ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À vÀPÀët ªÉÃUÀ ¤¢ðµÀÖ PÀëtzÀ°è UÉÆvÁÛzÁUÀ, MAzÀÄ ¸Áé¨sÁ«PÀ ¥Àæ±Éß
GzÀã«¸ÀÄvÀÛzÉ. K£ÉAzÀgÉ, £ÁªÀÅ AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÀëtzÀ°è D ªÀ¸ÀÄÛ«£À ¸ÁÜ£À PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÉÃ? F
vÀgÀºÀzÀ C£ÉÃPÀ ¥ÁæAiÉÆÃVPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÉÊzÁÝAwPÀ ¥Àj¹ÜwUÀ¼À°è C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ «zsÁ£ÀªÀÅ M¼ÀUÉÆArgÀÄvÀÛzÉ.
C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛçªÀÅ F PÉ¼ÀPÀAqÀ ««zsÀ §UÉAiÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸À®Ä C©üªÀÈ¢Þ ºÉÆA¢zÉ.
(a) MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£Àß PÉÆmÁÖUÀ D GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå.
(b) PÉ®ªÀÅ ¤AiÀiÁªÀiÁ£ÀÄ¸ÁgÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß M¼ÀUÉÆAqÀ PÉëÃvÀæzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ
»rAiÀÄÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå.
294 UÀtÂvÀ
F ªÉÄÃ°£À JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀÄ gÀÆ¥ÀUÀ½UÉ ¥ÉæÃjvÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼ÉAzÀgÉ

“C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®” ªÀÄvÀÄÛ “¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®” F JgÀqÀgÀ ¸À«ÄäÃ®£À gÀÆ¥ÀªÉÃ “C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛç’’.
¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ® ªÀÄvÀÄÛ C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®zÀ ªÀÄzsÉå MAzÀÄ ¸ÀA§AzsÀ«zÉ. CzÀ£ÀÄß “PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ
ªÀÄÆ® ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ” JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. EzÀjAzÀ ¤¢ðµÀ× C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ «eÁÕ£À ªÀÄvÀÄÛ EAf¤AiÀÄjAUï
£À°è ¥ÀæAiÉÆÃVPÀ ¸ÁzsÁ£ÀªÁV §¼ÀPÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. ¤¢üðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß CxÀð±Á¸ÀÛç, ºÀtPÁ¸ÀÄ,
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÁUÀÆ ««zsÀ «¨sÁUÀUÀ¼À ºÀ®ªÁgÀÄ D¸ÀQÛzÁAiÀÄPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß §UÉºÀj¸ÀÄªÀ°èAiÀÄÆ
G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÁÛgÉ.
F MAzÀÄ CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¤¢ðµÀÖ ªÀÄvÀÄÛ C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£À ºÁUÀÆ CªÀÅUÀ¼À ªÀÄÆ®
®PÀëtUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ vÀAvÀæUÀ¼À CzsÀåAiÀÄ£ÀPÉÌ ¹ÃªÀÄvÀUÉÆ½¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
7.2 C£ÀÄPÀ®£ÀªÅÀ CªÀP®

À £ÀzÀ «¯ÉÆÃªÀÄ ¥ÀQæ A
æ iÉÄAiÀiÁV
(Integration as an inverse process of Differentiation)
C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ CªÀPÀ®£ÀzÀ «¯ÉÆÃªÀÄ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀiÁVzÉ. MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß CªÀPÀ°¸ÀÄªÀ §zÀ®Ä,
MAzÀÄ ªÉÃ¼É £ÀªÀÄUÉ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÉÆlÄÖ CzÀgÀ ‘C¢üªÀÄ’ CAzÀgÉ ªÁ¸ÀÛ«PÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
PÉÃ½zÁUÀ £ÁªÀÅ ªÀiÁqÀÄªÀ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß “C£ÀÄPÀ®£À” CxÀªÁ “¥ÀæwCªÀPÀ®£À” J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ,
d
( sin x ) = cos x ... (1)
dx
d x 
3
2
 =x ... (2)
dx  3 

d x
dx
( )
e = ex ... (2)
1. C£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÁUÀ, cos x J£ÀÄßªÀÅzÀÄ sin x £À ¤µÀà£ÀßªÁVzÉ. £ÁªÀÅ sinx C£ÀÄß cos x £À
x3
¥ÀæwCªÀPÀ® (CxÀªÁ C£ÀÄPÀ®) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. CzÉÃ jÃw (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) gÀ°è ªÀÄvÀÄÛ ex UÀ¼ÀÄ
3
x2 ªÀÄvÀÄÛ ex UÀ¼À ¥ÀæwCªÀPÀ® (C£ÀÄPÀ®), ¥ÀÄ£À: £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, AiÀiÁªÀÅzÉÃ

ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå ‘C’ AiÀÄ£ÀÄß ¹ÜgÀ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀÅ “±ÀÆ£Àå”.
DzÀÝjAzÀ, £ÁªÀÅ (1) (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) C£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
d d  x3  d x
( sinx
= + C ) cosx  = + C  x 2 ªÀÄvÀÄÛ (=
e + C) ex
dx dx  3  dx
»ÃUÁV F ªÉÄÃ¯É «ªÀj¹gÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀÅ KPÉÊPÀªÀ®è. ªÀ¸ÀÄÛ±À: E°ègÀÄªÀ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ C¥Àj«ÄvÀ ¥ÀæwCªÀPÀ®UÀ¼ÀÄ CxÀªÁ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ EgÀÄvÀÛªÉ. EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ
£ÉÊd ¸ÀASÉåUÀ¼À UÀt¢AzÀ MAzÀÄ ‘C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ¸ÀASÉå’ ‘C’ AiÀÄ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
F PÁgÀtPÁÌV ‘C’ AiÀÄ£ÀÄß “C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ ¸ÀASÉå” JAzÀÄ ªÁrPÉAiÀÄAvÉ G¯ÉèÃT¸À¯ÁVzÉ.
ªÀ¸ÀÄÛ±À: ‘C’ MAzÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀ. EzÀ£ÀÄß ªÀÄ£À§AzÀAvÉ ¥ÀjªÀwð¹ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ «©ü£Àß
¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ.
d
¸ÀªÉÃð ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, MAzÀÄ GvÀà£Àß ‘F’ EzÀÄÝ eÉÆvÉAiÀÄ°è F(x) = f(x) ∀ x∈I (CAvÀgÁ¼À)
dx
EzÁÝUÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ C¤AiÀÄAwævÀ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå ‘C’ UÉ (EzÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÀ ¸ÀASÉå J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.)
d
{F(x)+C} = f (x) x ∈ I
dx
DzÀÝjAzÀ, {F+C, C∈R} J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß ¥ÀæwCªÀPÀ®zÀ ¥ÀjªÁgÀ JAzÀÄ ªÀåPÀÛ¥Àr¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
UÀªÀÄ¤¹: MAzÉÃ ¤µÀà£Àß«gÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ MAzÀÄ ¹ÜgÀ¢AzÀ ªÀåvÁå¸À«gÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß vÉÆÃj¸À®Ä g
ªÀÄvÀÄÛ h JA§ JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ CAvÀgÁ¼À I £À°è MAzÉÃ ¤µÀà£Àß«gÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt
f = g – h JA§ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß f (x) = g( x) - h(x) ∀x ∈ I JAzÀÄ G¯ÉèÃT¸ÉÆÃt.
df
CzÀÝjAzÀ, = f =' g '− h ' ∀x ∈ I
dx
»ÃUÁV f 1(x) = g1(x) – h1(x) ∀x ∈ I
CxÀªÁ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀjPÀ®à£É¬ÄAzÀ f 1(x) = 0 ∀x ∈ I DVgÀÄvÀÛzÉ

CAzÀgÉ, F GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀjªÀvÀð£À zÀgÀ, CAvÀgÁ¼À I £À°è ±ÀÆ£Àå. DzÀÝjAzÀ ‘f ’ MAzÀÄ ¹ÜgÀ
GvÀà£Àß CAzÀgÉ, CAvÀgÁ¼À I £À°è ‘f ’ £À ¥ÀjªÀvÀð£À zÀgÀ ‘x’ UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ±ÀÆ£ÀåªÁVzÉ.
DzÀÝjAzÀ ‘f ’ ¹ÜgÀ GvÀà£ÀßªÁVzÉ.
ªÉÄÃ¯É w½¹gÀÄªÀ n¥ÀàtÂAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ {F+C, C ∈ R} PÀÄlÄA§ªÀÅ J¯Áè ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ‘f ’ £À
¥ÀæwCªÀPÀ®UÀ¼À£ÀÄß MzÀV¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¸ÀªÀÄyð¸À§ºÀÄzÀÄ.
£ÁªÀÅ MAzÀÄ ºÉÆ¸À ¸ÀAPÉÃvÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ. AiÀiÁªÀÅzÉAzÀgÉ ∫ f ( x ) dx F ¸ÀAPÉÃvÀªÀÅ

¥ÀæwCªÀPÀ®£ÀzÀ ¸ÀA¥ÀÆtð ªÀUÀðªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß ‘x’ UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ ‘f ’ £À C¤¢ðµÀÖ
C£ÀÄPÀ® JAzÀÄ NzÀÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀAPÉÃvÀzÀ°è EzÀ£ÀÄß ∫ f ( x=
) dx F ( x ) + C §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
dy
¸ÀAPÉÃvÀ: = f ( x) C£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ, y = ∫ f ( x ) dx JAzÀÄ £ÁªÀÅ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
dx
£ÀªÀÄä C£ÀÄPÀÆ®PÁÌV PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwPÀUÀ¼À£ÀÄß. CªÀÅUÀ¼À CxÀð ¸À»vÀ ¥ÀnÖ 7.1. gÀ°è G¯ÉèÃT¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
296 UÀtÂvÀ
¥ÀnÖ 7.1.
¥ÀæwPÀ/¥ÀzÀUÀ¼ÀÄ/£ÀÄrUÀlÄÖUÀ¼ÀÄ CxÀð
x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ f £À C£ÀÄPÀ®
∫ f ( x ) dx
∫ f ( x ) dx £À°è f (x) C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄ
∫ f ( x ) dx £À°è x C£ÀÄPÀ®zÀ ZÀgÀ
C£ÀÄPÀ°¸ÀÄ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ

f £À C£ÀÄPÀ® MAzÀÄ GvÀà£Àß F DVzÀÄÝ CzÀÄ C£ÀÄPÀ®
f '(x) = f (x) DVgÀÄvÀÛzÉ.
C£ÀÄPÀ®£À C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£À
C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¹ÜgÀ ¸ÀASÉå C AiÀÄ£ÀÄß
CZÀ® GvÀà£Àß JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ
£ÀªÀÄUÉ F ªÉÆzÀ¯ÉÃ ¥ÀæªÀÄÄR GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ UÉÆwÛªÉ. F ¸ÀÆvÀæUÀ½AzÀ

£ÁªÀÅ vÀPÀët D GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. (DzÀ±Àð
¸ÀÆvÀæUÀ¼ÉAzÀÄ ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ)
EzÀgÀ G¥ÀAiÉÆÃUÀ¢AzÀ £ÁªÀÅ ¨ÉÃgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
CªÀPÀ®UÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ («gÉÆÃ¢ü ¤µÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ)
 n +1  x n +1
(i) d  x  = x n ∫ x=
n
dx + C, n ≠ −1
dx  n + 1  n +1
¤¢ðµÀÖªÁV £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉAzÀÀgÉ,
d d dx= x + C
( x=) 1; (∫x=) 1; ∫ dx= x + C
dx dx
d
(ii)
dx
(sin x) = cos x; ∫ cos x= dx sin x + C
d
(iii) (-cos x) = sin x;
dx ∫ sin x dx = − cos x + C
d 2
(iv)
d
( tan
= ( tan
x ) dxsec =xx;) sec 2 x sec
∫ ; 2=x dx∫ sec
2
tan= + Ctan x + C
xx dx
dx
d
∫ cosec c xdx =
2
(v) (-cot x) = cosec2 x; − cot x + C
dx
d
(vi) d ( sec x()sec
= x) x tan x ; sec x∫ tan tan = + Cx + C

dx dx
= sec sec x;tan
∫ sec =
x dx dx x sec
xsec
dd
(vii) ((−−cosec
cosecxx))=
=
cosec cotxx;;
cosecxxcot ∫∫cosec
cosecxxcot dx=
cotxxdx −−cosec
= cosecxx++ CC
dx
dx
d
(viii)
d −1
=
sin
dx dx
(
=
xsin −1
x()1
2
1
;
1− x 1− x 2
)
; ∫ =
dx dx −1
∫ 2
= sin xsin+−1Cx + C
1 − x 1 − x2
dx
d
(
(ix) −cos −1 x =
dx
1
)
1− x
2
∫ 1− x
2
=− cos −1 x + C
(x) ( ( ) )
d d −1 −1 1 1
=
tan
dx dx
x=
tan x 2 ;
1+ x 1+ x
2
; ∫ =
dx dx −1 −1
1 + x∫ 21 + x
= tan
2
x + Cx + C
tan
(xi)
d
dx
(dx
()
d −1 x =
−cot
1
−cot −1 x =
2
1+ x 1+ x
1
; )
2
;∫
dx
2∫
dx
= −1
− cot=
1+ x 1+ x 2
+ C−1 x + C
−x cot
d d −1 −1
(xii) sec
=
dx dx
x=
sec ( ( ) )
1 1
x 2 ;
x xx − x12 − 1
; ∫ ∫
dx dx
=
2
=
x xx − x12 − 1
−1
x +−1Cx + C
sec sec
dx
d
dx
−1
(
(xiii) −cosec x =
1
2
) ∫x 2
x −1
−cosec −1 x + C
=
x x −1
(xiv)
d x
dx
( )
e = e x ∫ e dx= e + C
x x
d 1 1
(xv)
dx
( log x ) =
x
=
x
dx log x + C
 x 
(xvi) d  a  a x ax
∫ e= +C
x
dx  log a  dx
log a
PÁAiÀÄð±À: £ÁªÀÅ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹¸ÀÄªÁUÀ

CAvÀgÁ¼ÀªÀ£ÀÄß £ÀªÀÄÆ¢¸ÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ, ¤¢ðµÀ× ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß §UÉºÀj¸ÀÄªÀ°è £ÁªÀÅ EzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ£ÀzÀ°èlÄÖPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
298 UÀtÂvÀ
7.2.1 C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®zÀ eÁå«ÄwAiÀÄ ¤gÀÆ¥ÀuÉ

(Geometrical interpretation of indefinite integral)
f (x) = 2x DzÀ°è ∫ f(x)dx = x2 + C DVgÀÄvÀÛzÉ.
‘C’ £À ¨ÉÃgÉ¨ÉÃgÉ ¨É¯ÉUÀ½UÉ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ, F C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ,
eÁå«ÄwAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ §ºÀ¼À ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
»ÃUÁV, y = x2 + C AiÀÄÄ CzÀgÀ C£ÀÄPÀ®zÀ PÀÄlÄA§ªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. E°è ‘C’ C¤AiÀÄAwævÀ
¹ÜgÀªÁVzÉ. E°è ‘C’ UÉ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß £ÀªÀÄÆ¢¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ PÀÄlÄA§zÀ
¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ ¹UÀÄvÀÛªÉ. EªÉ®èªÀÇ MnÖUÉ ¸ÉÃj C¤¢ðµÀ× C£ÀÄPÀ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ. F ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ ¥ÁågÀ¨ÉÆÃ®(¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ)ªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. F J¯Áè ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À
CPÀëªÀÅ y CPÀëªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
C = 0 DzÁUÀ £ÀªÀÄUÉ y = x2 ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ. EzÀgÀ ±ÀÈAUÀªÀÅ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£Àß°ègÀÄvÀÛzÉ.
C = 1 DzÁUÀ y = x2 + 1 ªÀPÀæªÀÅ, ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ y = x2 C£ÀÄß y-CPÀëzÀ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¢QÌ£À°è MAzÀÄ
KPÀªÀiÁ£À ¸ÁÜ£À ¥À®èl ªÀiÁrzÁUÀ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. C = -1 DzÁUÀ y = x2 ªÀPÀæªÀÅ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ
y = x2 C£ÀÄß y-CPÀëzÀ RÄuÁvÀäPÀ ¢QÌ£À°è KPÀªÀiÁ£À ¥À®èl ªÀiÁrzÁUÀ, y = x2 - 1 DV zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
»ÃUÁV, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ C ¨É¯ÉUÀ½UÉ PÀÄlÄA§zÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ½UÉ y CPÀëzÀ
zsÀ£ÁvÀäPÀ §¢AiÀÄ°è CzÀgÀ ±ÀÈAUÀ«gÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ RÄuÁvÀäPÀ ‘C’ ¨É¯ÉUÀ½UÉ y- CPÀëzÀ RÄuÁvÀäPÀ §¢AiÀÄ°è
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À ±ÀÈAUÀ«gÀÄvÀÛzÉ. EªÀÅUÀ¼À°è PÉ®ªÀÅUÀ¼À£ÀÄß avÀæ 7.1. gÀ°è £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
avÀæ 7.1
¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ x = a £À eÉÆvÉ ¸ÀA¢ü¹gÀÄªÀ J¯Áè ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸ÉÆt. avÀæ 7.1.

gÀ°è a > 0 JAzÀÄ £ÁªÀÅ vÉUÉzÀÄPÉÆArzÉÝÃªÉ. a < 0 DzÁUÀ®Æ CzÉÃ ¸ÀvÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ. y = x2,
y = x2 + 1, y = x2 –1, y = x2 – 2 ¥ÁågÀ¨ÉÆÃ¯ÁUÀ¼ÀÄ, ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ x = a C£ÀÄß P0, P1, P2,
P–1,P–2 EvÁå¢ ©AzÀÄUÀ¼À°è ¸ÀA¢ü¹zÀgÉ, F J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è dy £À ¨É¯É 2a DVgÀÄvÀÛzÉ. F
dx
J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸Àà±ÀðgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. »ÃUÁV
∫ 2 xdx = x + c = Fc ( x ) (¨sÁ«¸ÉÆt). EzÀjAzÀ w½AiÀÄÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ x = a ∈ R ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ
2
eÉÆvÉ J¯Áè y = Fc(x), C ∈ R UÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è ¸Àà±ÀðgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ

¸ÀªÀÄ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉzÀÄ, ∫ f ( x ) dx
= Fc ( x ) + =
C y (ElÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt) ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À
PÀÄlÄA§ªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. E°è `C' £À ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ PÀÄlÄA§zÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ
¸ÀzÀ¸ÀåjUÉ ¸ÀA§A¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. J¯Áè ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ªÀPÀæ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ CzÀPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ¥À®èlUÉÆ½¹zÁUÀ F PÀÄlÄA§zÀ J¯Áè ¸ÀzÀ¸ÀågÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀÄ
C¤¢üðµÀ× C£ÀÄPÀ®zÀ eÁå«ÄwAiÀÄ ¤gÀÆ¥ÀuÉAiÀiÁVzÉ.
7.2.2 C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®zÀ PÉ®ªÀÅ UÀÄt ®PÀëtUÀ¼ÀÄ (Some Properties of Indefinite Integral)
F G¥À«¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ C¤¢ðµÀ× C£ÀÄPÀ®UÀ¼À PÉ®ªÀÅ UÀÄt ®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÉÆÃt.
(I) F PÉ¼ÀV£À ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ½AzÀ CªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¥ÀæQæAiÉÄUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ
«¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÁt§ºÀÄzÀÄ.
d
∫ f ( x ) dx = f ( x )
dx
ªÀÄvÀÄÛ ∫ f 1 ( x) dx =f ( x) + C E°è C C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ.

¸ÁzsÀ¤ÃAiÀÄ: F AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ f £À ¥ÀæwCªÀPÀ®£ÀªÁVgÀ°
d
CAzÀgÉ,
dx
( F ( x )) = f ( x )
»ÃUÁV ∫ f ( x=
) dx F ( x ) + C DVgÀÄvÀÛzÉ
d d d
DzÀÝjAzÀ, ∫ f ( x )=
dx  F ( x ) +=
C  ( x) f ( x)
F=
dx dx dx
CAvÉAiÉÄÃ, £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ,
d
f ( x ) = f ( x)
1
dx
DzÀÝjAzÀ ∫ f 1 ( x) dx = f ( x) + C
300 UÀtÂvÀ
E°è C MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ. CzÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.

(II) MAzÉÃ ¤µÀà£ÀßzÀ JgÀqÀÄ C¤¢üðµÀ× C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ PÀÄlÄA§zÀ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅzÀjAzÀ CªÀÅUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
¸ÁzsÀ¤ÃAiÀÄ: f ªÀÄvÀÄÛ g JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ UÀªÀÄ¤¸ÉÆÃt.
d d
∫ f ( x ) dx = ∫ g ( x ) dx
dx dx
d 
f ( x ) dx − ∫ g ( x ) dx  =
dx  ∫
CxÀªÁ 0
DzÀÝjAzÀ ∫ f ( x ) dx − ∫ g ( x ) dx =
C (KPÉ?) E°è C AiÀiÁªÀÅzÉÃ £ÉÊd ¸ÀASÉå
CxÀªÁ f ( x) dx ∫ g ( x) dx + C
∫=
{
DzÀÝjAzÀ ªÀPÀæUÀ¼À PÀÄlÄA§UÀ¼ÁzÀ ∫ f ( x) dx + C1 ,C1 ∈ R } ªÄÀvÄÀÛ {∫ g ( x) dx + C ,C
2 2
∈R }
{∫
f ( x) dx + C ,C ∈ R } ªÄÀvÄÀÛ { ∫ g ( x) dx + C ,C
1 1 2 2
∈ R } MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ, F jÃwAiÀÄ°è ∫ f ( x ) dx ªÀÄvÄÀÛ ∫ g ( x ) dx UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVªÉ.
{∫ f ( x ) dx + C , C ∈ R} ªÄÀvÄÀÛ {∫ g ( x ) dx + C , C ∈ R} UÀ¼À PÀÄlÄA§UÀ¼À

1 1 2 2
¸ÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À£ÀÄß ∫ f ( x ) dx = ∫ g ( x ) dx JAzÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀ ¥Àæ¸ÁÛ¦¸ÀzÀAvÉ, ªÁrPÉAiÀÄAvÉ
ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
(III)  f ( x ) dx + g ( x )  dx = f ( x ) dx + g ( x ) dx
∫  ∫ ∫
¸ÁzsÀ¤ÃAiÀÄ: (I) gÀ UÀÄt®PÀëtzÀAvÉ
d 
 f ( x ) + g ( x )  dx  =
f ( x) + g ( x)
dx  ∫ 
... (1)
ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ §¢¬ÄAzÀ, £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ

d  d d
 ∫ f ( x ) dx + ∫ g ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ g ( x ) dx
dx dx dx

= f (x) + g(x) ... (2)
ºÁUÉAiÉÄÃ UÀÄt®PÀët (II) gÀAvÉ (1) ªÀÄvÀÄÛ (2) jAzÀ
∫ ( f ( x) + g ( x) ) dx = ∫ f ( x) dx + ∫ g ( x) dx JAzÀÄ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

(IV) AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå k UÉ

∫ k f ( x ) dx = k ∫ f ( x ) dx
d
k f ( x ) dx = k f ( x )
dx ∫
¸ÁzsÀ¤ÃAiÀÄ: (I) gÀ UÀÄt®PÀëtzÀAvÉ,

d  d
k ∫ f ( x ) dx  k= f ( x ) dx k f ( x )
dx ∫
CzÉÃ jÃw, =
 
dx
DzÀÝjAzÀ UÀÄt®PÀët (II) C£ÀÄß §¼À¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
∫ k f ( x ) dx = k ∫ f ( x ) dx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
(V) UÀÄt®PÀët (III) ªÀÄvÀÄÛ (IV) C£ÀÄß, ¥Àj«ÄvÀ ¸ÀASÉå GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ f1, f2...… fn ºÁUÀÆ
ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ k1, k2,.… kn UÀ½UÉ PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¸ÁªÀðwæÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ.
∫ k f ( x ) + k f ( x ) + ... + k f ( x ) dx

1 1 2 2 n n

= k1 ∫ f1 ( x ) dx + k2 ∫ f 2 ( x ) dx + ... + kn ∫ f n ( x ) dx.
PÉÆnÖgÀÄªÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ, £ÁªÀÅ ªÉÆzÀ®Ä
MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ºÀÄqÀÄPÀÄvÉÛÃªÉ. D GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÀÅ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæwCªÀPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ ºÀÄqÀÄPÀÄªÀ CªÀ±ÀåPÀ GvÀà£ÀßzÀ «zsÁ£ÀPÉÌ “¥Àj²Ã®£Á
«zsÁ£À¢AzÀ C£ÀÄPÀ®£À” J£ÀÄßvÁÛgÉ. EzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ «ªÀj¸ÉÆÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 1: ¥Àj²Ã®£Á «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß §¼À¹ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥Àæw
CªÀPÀ®UÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.
1
(i) Cos 2 x (ii) 3x2 + 4x3 (iii) , x≠0
x
¥ÀjºÁgÀ:
(i) £ÁªÀÅ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ºÀÄqÀÄPÉÆÃt. CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀÅ cos2x DVgÀ°. £É£À¦¹PÉÆ¼ÉÆîÃt
d
(sin 2 x) = 2 cos 2 x
dx
Á cos 2 x 1= d d 1 
CxÀª = ( sin 2 x )  sin 2 x 
2 dx dx  2 
1
DzÀÝjAzÀ, cos 2x £À MAzÀÄ ¥Àæw CªÀPÀ®£ÀªÀÅ (sin 2x) DVgÀÄvÀÛzÉ
2
(ii) £ÁªÀÅ MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß £ÉÆÃqÉÆÃt. CzÀgÀ ¤µÀà£Àß 3x2 +4x3 DVgÀ°.
£ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¹zÀ ºÁUÉ
x + x
d
dx
( 3 4
) = 3x 2
+ 4 x JAzÀÄ w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
DzÀÝjAzÀ, 3x2 + 4x3 £À MAzÀÄ ¥Àæw CªÀPÀ®ªÀÅ x3 + x4 DVgÀÄvÀÛzÉ.

302 UÀtÂvÀ
(iii) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ

d 1 d 1 1
( log x )= , x > 0 ªÀÄvÄÀÛ log ( − x ) = ( −1)= , x < 0
dx x dx −x x
d 1
EªÀgÉqÀ£ÀÄß ¸ÀAAiÉÆÃf¹zÁUÀ,
dx
( log= x)
x
, x≠0
1 1
DzÀÝjAzÀ, ∫ dx = log | x | , EzÀÄ £À ¥Àæw CªÀPÀ®UÀ¼À¯ÉÆèAzÁVzÉ.
x x
GzÁºÀgÀuÉ 2: PÉ¼ÀV£À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
x3 − 1  2    32 1
 ∫  x + 2e −  dx
x
(i) ∫ 2 dx (ii)  x 3 + 1 dx (iii)
x ∫    x
 
¥ÀjºÁgÀ:
3
x −1
(i) ∫ x2 = ∫ xdx − ∫ x
−2
dx dx (UÀÄt®PÀët (v)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
 x1+1   x −2+1 
==  + C1  −  + C2  ;C1 + C2 (C£ÀÄPÀ®zÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ)
 1+1   −2 + 1 
x2 x −1 x2 1
= + C1 − C2 = + + C1 − C2
2 −1 2 x
x2 1
= + + C E°è C = C1 - C2 ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ C£ÀÄPÀ®zÀ ¹ÜgÁAPÀ
2 x
E°èAzÀ ªÀÄÄAzÀPÉÌ PÉÆ£ÉAiÀÄ GvÀÛgÀzÀ°è MAzÉÃ MAzÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÁAPÀªÀ£ÀÄß
§gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(ii) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ
 23  2
∫  x + 1 dx = ∫x 3
dx + ∫ dx
 
2
+1 5
x3 3 3
= + x + C= x + x+C
2 5
+1
3

£ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ
 32 1
3
1
(iii) ∫  x + 2e −  dx= ∫ x 2 dx + ∫ 2e dx − ∫ x dx
x x
 x
3
+1
x2
= + 2e x − log x + C
3
+1
2

5
2 2
=
x + 2e x − log x + C
5
(i) ∫ ( sin x + cos x ) dx (ii) ∫ cos ec x ( cosec x + cot x ) dx
1 − sin x
(iii) ∫ dx
cos 2 x
¥ÀjºÁgÀ:
(i) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ
∫ ( sin x + cos x ) dx = ∫ sin xdx + ∫ cos xdx

= - cos x + sin x + C
(ii) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ
∫ cos ec x ( cos ec x + cot x ) dx ∫ cos ec x dx + ∫ cos ec x cot xdx

2
=
= - cot x – cosec x + C
(iii) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ
1 − sin x 1 sin x
∫ cos
= 2
x
dx ∫ cos 2
x
dx − ∫ 2
cos x
dx
= sec 2 x dx − tan x sec x dx

∫ ∫
= tan x - sec x + C
GzÁºÀgÀuÉ 4: f (x) C£ÀÄß f (x) = 4x3-6, F(0) = 3 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ, f £À ¥Àæw CªÀPÀ®
F C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: f (x)£À MAzÀÄ ¥Àæw CªÀPÀ® x4 = 6x DVzÉ. KPÉAzÀgÉ

d 4
dx
(
x − 6 x = 4 x3 − 6 )
304 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ ¥Àæw CªÀPÀ®£À F C£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

F(x) = x4 - 6x + C E°è C ¹ÜgÀ¸ÀASÉå
F(0) = 3 JAzÀÄ PÉÆnÖgÀÄvÁÛgÉ. EzÀjAzÀ
3 = 0 - 6 × 0 + C CxÀªÁ C = 3
DzÀÝjAzÀ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¥Àæw CªÀPÀ®ªÀÅ KPÉÊPÀ GvÀà£Àß F DVzÀÄÝ, CzÀ£ÀÄß
F(x) = x4 - 6x + 3 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
UÀªÀÄ¤¹:
(i) f £À ¥Àæw CªÀPÀ® F DzÁUÀ, F + C ¸ÀºÀ f £À MAzÀÄ ¥ÀæwCªÀPÀ®ªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ £ÁªÀÅ
£ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ. E°è C AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀªÁVzÉ. EzÀgÀ ¥ÀæPÁgÀ GvÀà£Àß
f £À MAzÀÄ ¥Àæw CªÀPÀ®£À F UÉÆwÛzÀÝgÉ, £ÁªÀÅ F UÉ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀ PÀÆr¹,
f UÉ C£ÀAvÀ ¥ÀæwCªÀPÀ®UÀ¼À£ÀÄß §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß F(x) + C, C ∈ R JAzÀÄ
ªÀåPÀÛ ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ. G¥ÀAiÉÆÃUÀPÁÌV MAzÀÄ ºÉaÑ£À ¥Àæw§AzsÀªÀ£ÀÄß ¸ÀAvÀÄ¶ÖUÉÆ½¸ÀÄªÀÅzÀÄ
CªÀ±ÀåPÀ«gÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ C £À MAzÀÄ ¤¢üðµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ PÉÆnÖgÀÄªÀ
GvÀà£ÀßzÀ KPÀªÀiÁvÀæ ¥Àæw CªÀPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
(ii) PÉ®ªÀÅ ¸Áj F C£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀgÀÆ¥ÀzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ §ºÀÄ¥ÀzÀ, ®WÀÄUÀtPÀ, WÁwÃAiÀÄ,
wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«Äw EvÁå¢ gÀÆ¥ÀUÀ¼À°è C©üªÀåPÀÛ¥Àr¸ÀÄªÀÅzÀÄ
ÇÀA¨sÀªÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ∫ f ( x ) dx PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä vÀqÉ»rzÀAvÁUÀÄvÀÛzÉ.
2
GzÁºÀgÀuÉUÉ, ¥Àj²Ã®£Á «zsÁ£À¢AzÀ, ∫ e − x dx C£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ ÇÀA¨sÀªÀªÁVzÉ.
2
KPÉAzÀgÉ, £ÀªÀÄUÉ e − x AiÀiÁªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ zÉÆgÀPÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä
PÀµÀÖPÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ
(iii) AiÀiÁªÁUÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ZÀgÀ x £À §zÀ®Ä ¨ÉÃgÉ ZÀgÀ«zÁÝUÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß CzÀgÀ
C£ÀÄ¸ÁgÀªÁV gÀÆ¥ÁAvÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ
y 4+1 1 5
∫ = + C= y +C
4
y dy
4 +1 5
7.2.3. CªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ vÀÄ®£É
(Comparison between differentiation & integration)
1. JgÀqÀÆ GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÉÄÃ¯É PÁgÀåPÁjAiÀiÁVzÉ.
2. JgÀqÀÆ gÉÃTÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄt ®PÀëtªÀ£ÀÄß ¸ÀAvÀÄ¶ÖUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ
d d d
(i)  k1 f1 ( x ) + k2 f 2 ( x )  = k1 f1 ( x ) + k2 f ( x)
dx dx dx 2
(ii) ∫  k1 f1 ( x ) + k2 f 2 ( x )  dx = k1 ∫ f ( x ) dx + k2 ∫ f 2 ( x ) dx
E°è k1 ªÀÄvÀÄÛ k2UÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁVªÉ.
3. £ÀªÀÄUÉ ªÉÆzÀ¯ÉÃ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ J¯Áè GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ¤µÀà¤ß¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è. EzÉÃ jÃw J¯Áè
GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀ°¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è. £ÁªÀÅ ¤µÀà¤ß¸À¯ÁUÀzÀ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ°AiÀÄªÀ®èzÀ
GvÀà£ÀßUÀ¼À §UÉÎ G£ÀßvÀ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è ºÉaÑ£À «µÀAiÀÄªÀ£ÀÄß CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt.
4. AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ GvÀà£ÀßzÀ CªÀPÀ® C¹ÛvÀézÀ°èzÀÝgÉ, CzÀÄ KPÀªÀiÁvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ,
AiÀiÁªÀÅzÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ »ÃUÉ EgÀÄªÀÅ¢®è. DzÀgÉ, CªÀÅ ¸ÀAPÀ°vÀ ¹ÜgÁAPÀzÀ vÀ£ÀPÀ
KPÀªÀiÁvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ, AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ GvÀà£ÀßzÀ JgÀqÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼ÀÄ AiÀiÁªÁUÀ®Æ
MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀ¢AzÀ CAvÀgÀ«gÀÄvÀÛzÉ.
5. AiÀiÁªÁUÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß ‘P’ AiÀÄ£ÀÄß ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ ¥ÀjuÁªÀÄªÁV
MAzÀÄ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ., CzÀgÀ WÁvÁAPÀ §ºÀÄ¥ÀzÀ ‘P’ AiÀÄ WÁvÀQÌAvÀ MAzÀÄ
WÁvÁAPÀ PÀrªÉÄ EgÀÄvÀÛzÉ. AiÀiÁªÁUÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß ‘P’ AiÀÄ£ÀÄß
C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ ¥ÀjuÁªÀÄªÁV MAzÀÄ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ. CzÀgÀ WÁvÀ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ
‘P’ AiÀÄ WÁvÀQÌAvÀ MAzÀÄ WÁvÁAPÀ ºÉZÁÑVgÀÄvÀÛzÉ.
6. £ÁªÀÅ CªÀPÀ®£ÀzÀ ZÀZÉðAiÀÄ£ÀÄß MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ªÉÄÃ¯É ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀgÉ, C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ
ZÀZÉðAiÀÄ£ÀÄß MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ªÉÄÃ¯É JA¢UÀÆ ªÀiÁqÀÄªÀÅ¢®è. £ÁªÀÅ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ
C£ÀÄPÀ®zÀ ZÀZÉð AiÀiÁªÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉAzÀgÉ, D CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è C£ÀÄPÀ®ªÀÅ
ªÁåSÁå¤¹gÀÄvÀÛzÉ, CzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ¨sÁUÀ 7.7 gÀ°è £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
7. MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ CªÀPÀ®£ÀPÉÌ eÁå«ÄwAiÀÄ CxÀð«gÀÄvÀÛzÉ. K£ÉAzÀgÉ, MAzÀÄ ªÀPÀæzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ
©AzÀÄ«UÉ ¸Àà±ÀðgÉÃSÉ J¼ÉzÁUÀ, CzÀgÀ Nl EzÉÃ ¥ÀæPÁgÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßzÀ C¤¢üðµÀ×
C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ eÁå«ÄwÃAiÀÄªÁV MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀAvÀºÀ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À
PÀÄlÄA§ªÀ£ÀÄß ¤gÀÆ¥ÀuÉ ªÀiÁqÀÄvÀÛzÉ. EzÀgÀ°è CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ«gÀÄªÀ ®A§PÉÆÃ¤AiÀÄ
gÉÃSÉUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À PÀÄlÄA§zÀ eÉÆvÉUÉ ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è J¼ÉzÀ
¸Àà±ÀðgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ«gÀÄvÀÛzÉ.
8. PÉ®ªÀÅ ¨sËwPÀ ®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä CªÀPÀ®ªÀÅ G¥ÀAiÉÆÃUÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ,
MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÀët ‘t ’ zÀÆgÀ PÀæ«Ä¹gÀÄªÀÅzÀÄ w½zÁUÀ D ªÀ¸ÀÄÛ«£À ZÀ°¸ÀÄªÀ ªÉÃUÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÉÃ ¥ÀæPÁgÀ MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è ªÉÃUÀªÀÅ
UÉÆwÛzÀÝgÉ, D ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è ªÀ¸ÀÄÛªÀÅ ZÀ°¹zÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
9. CªÀPÀ®£ÀzÀ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄÄ ¹ÃªÉÄAiÀÄ£ÀÄß M¼ÀUÉÆArgÀÄvÀÛzÉ. CzÉÃ jw C£ÀÄPÀ®ªÀÇ ¸ÀºÀ ¹ÃªÉÄAiÀÄ£ÀÄß
M¼ÀUÉÆArgÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ «¨sÁUÀ 7.7 gÀ°è ZÀað¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
10. CªÀPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀÄÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. «¨sÁUÀ
7.2.2.(i) gÀ°è EzÀ£ÀÄß ZÀað¹zÉÝªÀÅ.
306 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 7.1
¥Àj²Ã®£Á «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß §¼À¹ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¥Àæw CªÀPÀ® (CxÀªÁ C£ÀÄPÀ®) ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ
»r¬Äj.
sin 2x
1. 2. cos 3x 3. e2x
(ax + b)2
4. 5. sin 2x - 4 e3x
C¨sÁå¸À 6 jAzÀ 20 gÀ ªÀgÉUÉ EgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
6. (
∫ 4e + 1 dx
3x
) 7. ∫x
 2 1 
1 − 2  dx 8. ∫ ( ax
2
)
+ bx + c dx
 x 
x3 + 5 x 2 − 4
2
9. (
∫ 2 x + e dx
2 x
) 
10. ∫  x −
1 
 dx 11. ∫ x 2 dx
 x
x3 + 3x + 4 x3 − x 2 + x − 1
12. ∫
x
dx 13. ∫ x − 1 14. ∫ (1 − x ) xdx
(
15. ∫ x 3 x 2 + 2 x + 3 dx 16. ) ∫ ( 2 x − 3cos x + e ) dx
x
(
17. ∫ 2 x 2 − 3sin x + 5 x dx 18. ) ∫ sec x ( sec x + tan x ) dx
20. 2 − 3sin
2
19. sec 2x dx x
∫ cos ec x ∫ cos2 x dx.
C¨sÁå¸À 21 ªÀÄvÀÄÛ 22 gÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj.
 1 
21.  x +  £À «gÉÆÃ¢ü ¤µÀà£Àß
 x
1 1 2
1 2 3 1 2
(A) x 3 + 2 x 2 + C (B) x + x +C
3 3 2
3 1 3 1
(C) 2 x 2 + 2 x 2 + C (D) 3 x 2 + 1 x 2 + C
3 2 2
d 3
f (=
22. x ) 4 x 3 − 4 ªÀÄvÀÄÛ f (2) = 0 DzÁUÀ f (x) £À ¨É¯É
dx x
4 1 129 1 129
(A) x + 3 −
3
(B) x + 4 +
x 8 x 8
1 129
(C) x 4 + 3 + (D) x3 + 1 − 129
x 8 x4 8
7.3 C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ «zsÁ£ÀUÀ¼ÀÄ (Methods of Integration)

»A¢£À «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ JAvÀºÀ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À §UÉÎ ZÀZÉð ªÀiÁrzÉÝªÉAzÀgÉ, PÉ®ªÀÅ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß
¤µÀà¤ß¹zÁUÀ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀgÀ¼ÀªÁV ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ ¤jÃPÀëuÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É DzsÁjvÀªÁzÀ
«¢üAiÀiÁVvÀÄÛ. CAzÀgÉ £ÁªÀÅ GvÀà£Àß F C£ÀÄß ºÀÄqÀÄPÀÄvÉÛÃªÉ, CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀÅ f DVgÀ¨ÉÃPÀÄ. EzÀjAzÀ
f £À C£ÀÄPÀ®ªÀÅ ¥Áæ¥ÀÛªÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÀÆ, ¤jÃPÀëuÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É DzsÁjvÀªÁzÀ F «¢üAiÀÄÄ C£ÉÃPÀ
GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÀªÀÄAd¸ÀªÀ®è. DzÀÝjAzÀ £ÀªÀÄä CªÀ±ÀåPÀvÉUÉ ºÉZÀÄÑ
¨ÉÃgÉ¨ÉÃgÉ «¢üUÀ¼À£ÀÄß CxÀªÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß «PÀ¹vÀUÉÆ½¹ PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÁæªÀiÁtÂPÀ
gÀÆ¥ÀPÉÌ ¥ÀjªÀwð¸ÀÄvÉÛÃªÉ. CªÀÅUÀ¼À°è ªÀÄÄRå «¢UÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀPÀAqÀªÀÅUÀ¼À ªÉÄÃ¯É DzsÁjvÀªÁVzÉ.
1. DzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£À
2. DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²UÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è «¨sÀd£ÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£À
3. ¨sÁUÀ±À: C£ÀÄPÀ®£À
7.3.1 DzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£À (Integration by Substitution)
F «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ DzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀÄªÀ §UÉÎ ZÀZÉð ªÀiÁqÉÆÃt. ZÀgÀ
‘x’ C£ÀÄß t UÉ ¥ÀjªÀwð¹ CAzÀgÉ x = g (t) JAzÀÄ DzÉÃ²¸ÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ PÉÆlÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®
∫ f ( x ) dx C£ÀÄß C£ÀågÀÆ¥ÀzÀ°è ¥ÀjªÀwð¸À§ºÀÄzÀÄ.
I= ∫ f ( x ) dx C£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆt
dx
x = g(t) JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ = g ' ( t ) DUÀÄvÀÛzÉ
dt
»ÃUÁV dx = g'(t) dt JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ
=
DzÀ ÝjAzÀ I f ( x ) dx ∫ f ( g ( t ) ) g ' ( t ) dt
∫=
F ZÀgÀ ¥ÀjªÀvÀð£À ¸ÀÆvÀæªÀÅ DzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£À JA§ ºÉ¸Àj£À°è MAzÀÄ
ªÀÄºÀvÀé¥ÀÆtð ¸ÁzsÀ£ÀªÁV zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. E°è G¥ÀAiÀÄÄPÀÛªÁzÀ DzÉÃ±À H»¸ÀÄªÀÅzÀÄ §ºÀ¼À
¥ÀæªÀÄÄR CA±ÀªÁVzÉ. ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV £ÁªÀÅ JAvÀºÀ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ DzÉÃ²¸ÀÄvÉÛÃªÉAzÀgÉ, CzÀgÀ
¤µÀà£ÀßªÀÅ ¸ÀºÁ C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ½AzÀ CzÀ£ÀÄß w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÉ 5 : PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ GvÀá£ÀßUÀ¼À£ÀÄß x UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ C£ÀÄPÀ°¹.
(i) sin mx (ii) 2x sin (x2 + 1)
(iii) tan
4 −1
x sec 2 x (iv) sin tan x ( )
2
¥ÀjºÁgÀ: x 1+ x
(i) mx £À ¤µÀá£Àß m JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ, DzÀÝjAzÀ mx = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ
mdx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
1 1 1
DzÀÝjAzÀ ∫ sin mx dx = ∫ sin t dt =
− cos t + C =− cos mx + C
m m m
308 UÀtÂvÀ
(ii) x2+1 ¤µÀá£Àß 2x DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ x2 + 1 = t JA§ DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ

2x dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
∫ 2 x sin ( x ) (
∫ sin tdt =− cos t + C =− cos x + 1 + C )
2 2
DzÀÝjAzÀ + 1 dx =
1
1 2 1
(iii) x £À ¤µÀá£Àß x = DzÀÝjAzÀ x = tÀ JA§ DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ
2 2 x
dx dt DUÀÄvÀÛzÉ.
dx = 2t dt DUÀÄvÀÛzÉ.
tan 4 x sec 2 x 2t tan 4 t sec 2 tdt
DzÀÝjAzÀ ∫ = x
dx ∫= t
2 ∫ tan 4 t sec 2 tdt
¥ÀÄ£À: £ÁªÀÅ tan t = u JAzÀÄ ªÀÄvÉÆÛªÉÄä DzÉÃ²zÁUÀ sec2t dt = du DUÀÄvÀÛzÉ.

u5
2 ∫ tan t sec =t dt 2 ∫ u 4=
4 2
DzÀÝjAzÀ du 2 +C
5
2 5
= tan t + C (u = tan t DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ)
5
2 5
= tan x + C (t = x DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ))
5
tan 4 x sec 2 x 2 5
»ÃUÁV,
∫ x
= dx
5
tan x + C
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV tan x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¸À§ºÀÄzÀÄ
−1 1
£À ¤µÀxá£=Àß
(iv) tan-1 xtan DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, £ÁªÀÅ tan-1 x = t DzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ
1 + x2
dx
= dt DUÀÄvÀÛzÉ.
1 + x2
sin tan −1 x ( )
DzÀÝjAzÀ ∫
1+ x 2
dx = ∫ sin tdt =− cos t + C = − cos tan −1 x + C ( )
DzÉÃ±ÀzÀ vÀAvÀæªÀ£ÀÄß §¼À¹ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ GvÀá£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À DzÀ±Àð C£ÀÄPÀ®UÀ¼À
§UÉÎ £ÁªÀÅ ZÀað¸ÉÆÃt. EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄÄAzÉ ¥ÀÄ£À: ¥Àæ¸ÁÛ¥À ªÀiÁqÀzÉÃ G¥ÀAiÉÆÃV¸ÉÆÃt.
(i) ∫=
tan xdx log sec x + C
sin x
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ, ∫ tan xdx = ∫ cos x dx
Cos x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ sin x dx = -dt DUÀÄvÀÛzÉ.

dt
£ÀAvÀgÀ ∫ tan xdx =−∫ t
=− log t + C =− log cos x + C
CxÀªÁ ∫=
tan xdx log sec x + C
(ii) ∫=
cot xdx log sin x + C
cos x
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ ∫ cot x dx =∫ sin x dx
sin x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ cos dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ

dt
£ÀAvÀgÀ ∫ cot xdx= ∫ t
= log t + C= log sin x + C
(iii) ∫ sec xdx

= log sec x + tan x + C
sec x ( sec x + tan x )
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ ∫ sec xdx = ∫ sec x + tan x
dx
Sec x + tan x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ sec x (tan x + sec x)dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ

dt
DzÀÝjAzÀ ∫ sec xdx= ∫ t
= log t + C= log sec x + tan x + C
(iv) ∫ cos ec=

x dx log cos ec x − cot x + C
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ
cos ec x ( cos ec x + cot x )
∫ cos ec xdx = ∫

( cos ec x + cot x )
dx
cosec x + cot x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ - cosec x (cosec + cot xx)dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ

dt
∫ cos ec xdx =
−∫
t
=
− log t =
− log cos ec x + cot x + C

cos ec 2 x − cot 2 x
=
− log +C
cos ec x − cot x
= log |cosec x - cot x| + C
310 UÀtÂvÀ sin x
∫ sin ( x + a ) dx
GzÁºÀgÀuÉ 6 : PÉ¼ÀV£À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
sin x 1
(i) ∫ sin 3 x cos 2 x dx (ii) ∫ sin ( x + a ) dx (iii) ∫ 1 + tan x dx
¥ÀjºÁgÀ:
1
(i) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ ∫ 1 + tan x dx
∫ sin x cos x dx = ∫ sin x cos x ( sin x ) dx
3 2 2 2

∫ (1 − cos x ) cos x ( sin x ) dx

2 2
=

t = cos x JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dt = - sin x dx DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ ∫ sin x cos x ( sin x ) dx =

2 2
− ∫ 1 − t 2 t 2 dt ( )
 t3 t5 
= (
− ∫ t − t dt =
2 4
)
− −  + C
3 5
1 1
− cos3 x + cos5 + C
=
3 5
(ii) x + a = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
sin x sin ( t − a )
DzÀÝjAzÀ ∫ sin ( x + a ) dx = ∫ sin t
dt
sin t cos a − cos t sin a

=∫ dt
sin t
= cos a ∫ dt − sin a ∫ cot tdt
( cos a ) t − ( sin a ) log sin t + C1 

=
= ( cos a )( x + a ) − ( sin a ) log sin ( x + a ) + C1 

= x cos a + a cos a − ( sin a ) log sin ( x + a ) − C1 sin a

sin x
∫ sin ( x + a ) dx
= x cos a − sin a log sin ( x + a ) + C
E°è C = -C1sin a + a cos a. ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ZÀgÀ

(iii)
dx cos xdx
∫ 1 + tan x = ∫ cos x + sin x
1 ( cos x + sin x + cos x − sin x ) dx
2∫
=
cos x + sin x
1 1 cos x − sin x
=
2 ∫ dx + ∫
2 cos x + sin x
dx
x C 1 cos x − sin x
= + 1+ ∫ dx ... (1)
2 2 2 cos x + sin x
cos x − sin x
FUÀ I = ∫ dx JAzÀÄ ElÄÖPÉÆ¼ÉÆît
cos x + sin x
cos x + sin x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ (cos x - sin x) dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ
dt
DzÀÝjAzÀ I =
t ∫
= log t + C2 = log cos x + sin x + C2
EzÀ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è ºÁQzÁUÀ
dx x C 1 C
∫ 1 + tan x =2 + 21 + 2 log cos x + sin x + 22

x 1 C C
=+ log cos x + sin x 1 + 2
2 2 2 2
x 1  C C 
=+ log cos x + sin x + C,  C =1 + 2 
2 2  2 2 
C¨sÁå¸À 7.2
C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 37gÀ ªÀgÉVgÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹.
2 x ( log x )
2
2 x ( log x )
2
1 2 x ( log x )2 1
1. 2 2.2 1 3.
1+ x x 2 x + x1log x 1+ x 2
x x + x log x
2 x ( log x ) 2 x1 + x( log x )x x1+ x log x
2
4. sin
1x + xx 2+sin
2 (cos
x x 1 x)
2
+ 2x12++xxxlog5.x sin
x (ax +
x +b)x cos
x x(ax
log x ++2 b) + 2 xax + b
x 16.
2
x + 2 x 1 + 2 x2
7. x x + 2 2 x 1 + 2 x 2 9. ( 4 x + 2 ) x + x + 1
x 1 + 2 xx2 x + 8.
2
312 UÀtÂvÀ
1 x 1
10.
x− x
11.
x+4
, x > 0
(
12. x3 − 1 3 x5)
2
x 1 x
13. 14. , x > 0, m ≠ 1 15.
( 2 + 3x ) 3 3
x ( log x )
m
9 − 4x2
−1
x e tan x
16. e 2x + 3
17. x 18.
2
2
e 1+ x
e2 x − 1 e 2 x − e −2 x
19. 2 x 20. −2 x
21. tan2 (2x - 3)
e +1 2x
e +e
−1
sin −1 x 2 cos x − 3sin x sin x 2 cos x − 3sin x
22. sec (7 - 4x)
2
23. 24.2
1 − x 6 cos x + 4sin x 1 − x 6 cos x + 4sin x
2
1 cos x cos x
25. 2 1
2 26.
sin 2 x cos 2 x 21x cos 2 x cos x sin 2 x cos 2 x
27.
sin
cos x (1 −cos
tan2xx) 1 − tan
x x 2 xcos x (1 − tan x )
( )
2 2
x
cos x sin x
28. 29. cot x log sin x 30.
1 + sin x 1 + cos x
sin x 1 1
31. 32. 33.
(1 + cos x )
2
1 + cot x 1 − tan x
(1 + log x ) ( x + 1)( x + log x )

2 2
34. tan x 35. 36.
sin x cos x x x
37.
3 −1 4
x sin tan x ( )
2
1+ x
9
10 x + 10 log e 10
x
38.
∫ x10 + 10 x
dx
(A) 10x - x10 + C (B) 10x + x10 + C

(C) (10x - x10) -1 + C (D) log (10x + x10) + C
dx
39. ∫ =
sin x cos 2 x
2
(A) tan x + cot x + C (B) tan x - cot x + C

(C) tan x cot x + C (D) tan x - cot 2x + C
7.3.2 wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ ¤vÀå ¸ÀªÀÄvÉ G¥ÀAiÉÆÃV¹ C£ÀÄPÀ®£À

(Integration using trigonometric identities)
AiÀiÁªÁUÀ C£ÀÄPÀ®dªÀÅ PÉ®ªÀÅ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ GvÀá£ÀßªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, DUÀ £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀ
PÉ®ªÀÅ ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß ªÀÄÄAzÉ §gÀÄªÀ
GzÁºÀgÀuÉUÀ½AzÀ ¸ÀàµÀ×¥Àr¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 7: F PÉ¼ÀV£À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj
∫ sin x dx ∫ sin 2 x cos 3x dx ∫ cos x(iii)

(i) ∫ cos 2 x dx (ii) ∫ sin x dx
3 2 3
dx
¥ÀjºÁgÀ:
(i) ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉ cos 2x = 2 cos2 x - 1, C£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆAqÁUÀ
1 + cos 2 x
cos 2 x =
¹UÀÄvÀÛzÉ.
2
1 1 1
DzÀÝjAzÀ ∫ cos xdx =
2
∫ (1 + cos 2 x ) dx = ∫ dx + ∫ cos 2 x dx
2 2 2
x 1
= + sin 2 x + C
2 4
1
(ii) ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉ sinx cos= y sin ( x + y ) + sin ( x − y )  (KPÉ?) C£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆAqÁUÀ
2
1
£ÀAvÀgÀ ∫ sin= sin 5 xdx − ∫ sin xdx 
2 ∫
2 x cos 3 xdx

1 1 
= − cos 5 x + cos x  + C
2 5 
1 1
=
− cos 5 x + cos x + C
10 2
(iii) ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉ sin 3x = 3 sin x - 4 sin3x, (KPÉ?) C£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆAqÁUÀ
3sin x − sin 3x
sin 3 x =
4
314 UÀtÂvÀ
3 1
∫ sin xdx ∫ sin x dx − ∫ sin 3 xdx
3
DzÀÝjAzÀ =
4 4
3 1
=
− cos x + cos 3 x + C
4 12
∫ sin ∫ sin ∫ (1 − cos x ) sin x dx

3 2 2
¥ÀgÁåAiÀÄªÁV =
x dx =
x sin x dx
cos x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ - sin x dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.

t3
∫ sin xdx =− ∫ (1 − t )dt =− ∫ dt + ∫ t dt =−t +
3 2 2
DzÀÝjAzÀ +C
3
1
− cos x + cos3 x + C
=
3
UÀªÀÄ¤¹: wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ JgÀqÀÆ GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À JAzÀÄ
vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ.
C¨sÁå¸À 7.3
C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 22 gÀ ªÀgÉUÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
1. sin2 (2x + 5) 2. sin 3x cos 4x 3. cos 2x cos 4x cos 6x
4. sin3 (2x + 1) 5. sin3 x cos3 x 6. sin x sin 2x sin 3x
1 − cos x cos x
7. sin 4x sin 8x 8. 9.
1 + cos x 1 + cos x
sin 2 x
10. sin4 x 11. cos4 2x 12.
1 + cos x
cos x − sin x
13. cos 2 x − cos 2α 14. 15. tan3 2x sec 2x
cos x − cos α 1 + sin 2 x
2
17. sin x + cos x 18. cos 2 x + 22sin x
3 3
16. tan4 x
2
sin x cos x
2 cos x
1 cos 2 x
19. 20. 2 21. sin
-1
(cos x)
sin x cos3 x ( cos x + sin x )
1
22.
cos ( x − a ) cos ( x − b )

2 2
23. ∫ sin 2x − cos2 x dx =
sin x cos x
(A) tan x + cot x + C (B) tan x + cosec x + C
(C) - tan x + cot x + C (D) tan x + sec x + C
e ( x)
24. ∫ dx =
cos e x ( )
(A) - cot (exx) + C (B) tan (xex) + C
(C) tan (ex) + C (D) cot (ex) + C
7.4 PÉ®ªÀÅ ¤¢ðµÀÖ GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ.

(Integrials of Some Particular Functions)
F «¨sÁUÀzÀ°è C£ÀÄPÀ®UÀ¼À PÉ®ªÀÅ ¥ÀæªÀÄÄR ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ w½¸ÉÆÃt. ªÀÄvÀÄÛ EzÀPÉÌ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀlÖ
¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ DzÀ±Àð C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¸À®Ä EzÀ£ÀÄß §¼À¸ÉÆÃt.
dx 1 x−a
=
(1) ∫ x 2 − a 2 2a log x + a + C
dx 1 a+x
=
(2) ∫ a 2 − x 2 2a log a − x + C
dx 1 x
(3) ∫=2 2
tan −1 + C
x +a a a
dx
(4) ∫ 2 2
= log x + x 2 − a 2 + C
x −a
dx x
(5) ∫ = sin −1 + C
2
a −x
2 a
dx
(6) ∫ 2 2
= log x + x 2 + a 2 + C
x +a
£ÁªÀÅ ªÉÄÃ°£À ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÉÆÃt.
316 UÀtÂvÀ
1 1
(1) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ =
2
x −a
2
( x − a )( x + a )
1 ( x + a) − ( x − a)  1  1 1 
=  =  −
2a  ( x − a )( x + a )  2a  x − a x + a 

dx 1  dx dx 
DzÀÝjAzÀ
∫ x 2 − a 2 2a  ∫ x − a − ∫ x + a 
=
1
= log x − a − log x + a  + C
2a 
1 x−a
= log +C
2a x+a
(2) ªÉÄÃ°£À (1)gÀ ¥ÀæPÁgÀ

1 1 (a + x) + (a − x)  1  1 1 
=  =  +
2
a −x 2
2a  ( a + x )( a − x )  2a  a − x a + x 

dx 1  dx dx 
DzÀÝjAzÀ ∫a 2
−x
=
2
= ∫
2a  a − x
+∫
a + x 
1
= − log a − x + log a + x  + C
2a 
1 a+x
= log +C
2a a−x
(1)gÀ°è G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ vÀAvÀæªÀ£ÀÄß «¨sÁUÀ 7.5gÀ°è «ªÀj¸À¯ÁVzÉ.
(3) x = a tan q JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = a sec2 q dq DUÀÄvÀÛzÉ

dx a sec 2 θd θ
DzÀÝjAzÀ ∫ x 2 + a 2 = ∫ a 2 tan 2 θ + a 2
1 1 1 x
=
a ∫ d θ=
a
θ + C=
a
tan −1 + C
a
(4) x = a sec q JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = asecq tanq dq DUÀÄvÀÛzÉ

dx a sec θ tan θd θ
∫ =∫
DzÀÝjAzÀ
2 2
x −a a 2 sec 2 θ − a 2
= ∫ sec θ=
dθ log sec θ + tan θ + C1
2
x x
= log + 2 − 1 + C1
a a
= log x + x 2 − a 2 − log a +C1
= log x + x 2 − a 2 + C, E°è C = C1 - log |a|
(5) x = a sin q JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = a cos qdq DUÀÄvÀÛzÉ

dx a cos θd θ
DzÀÝjAzÀ ∫ a2 − x2
=∫
a 2 − a 2 sin 2 θ
x
= ∫ d θ = θ + C = sin
−1
+C
a
(6) x = a tan q JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = a sec2 qdq DUÀÄvÀÛzÉ
dx a sec 2 θ d θ
DzÀÝjAzÀ
∫ 2
x +a
2
=∫
2 2
a tan θ + a
2
= ∫ sec θ=
dθ log sec θ + tan θ + C1
2
x x
= log + 2 + 1 + C1
a a
= log x + x 2 + a 2 − log a + C1
= log x + x 2 + a 2 + C, E°è C = C1 - log |a|

318 UÀtÂvÀ
EAvÀºÀ DzÀ±Àð ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß C¼ÀªÀr¹zÁUÀ ªÀÄvÉÛ PÉ®ªÀÅ G¥ÀAiÀÄÄPÀÛ ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

G¥ÀAiÉÆÃUÀzÀ zÀÈ¶Ö¬ÄAzÀ F ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃd£ÀPÁjAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ ¨ÉÃgÉ CªÀPÀ®UÀ¼À£ÀÄß
¥ÀjºÀj¸À®Ä F ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß £ÉÃgÀªÁV §¼À¸À§ºÀÄzÀÄ.
dx
(7) ∫ 2
C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
ax + bx + c
2  2 b c  b   c b 
2 2
ax + bx +=
c a x + x + = a  x +  +  − 2  
 a a   2a   a 4a  
b  2

x+
= t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ  c − b 2  = ± k2JAzÀÄ
2a  a 4a 
c b 2
1 dt
§gÉzÁUÀ  − 2  £À aºÉßAiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ∫ 2 £À gÀÆ¥ÀPÉÌ
 a 4a  a t ± k2
¸ÀgÀ½ÃPÀj¹ ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ
dx
(8) ∫ ªÀiÁzÀjAiÀÄ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ«PÉ. (7) gÀ ¥ÀæPÁgÀ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉzÀÄ
2
ax + bx + c
DzÀ±Àð ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß §¼À¹ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
px + q
(9) ∫ 2
dx ªÀiÁzÀjAiÀÄ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ«PÉ. E°è, p,q,a,b ªÀÄvÀÄÛ c UÀ¼ÀÄ
ax + bx + c
CZÀ®UÀ¼ÀÄ. £ÁªÀÅ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå A ªÀÄvÀÄÛ B PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ. CzÀÄ
px=
+q A
d
dx
( ) + B A ( 2ax + b ) + B DVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
ax 2 + bx + c =
A ªÀÄvÀÄÛ B PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀªÀ£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ

§¢ ¸ÀªÀiÁAvÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
EzÀjAzÀ A ªÀÄvÀÄÛ B zÉÆgÀPÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ w½¢gÀÄªÀ gÀÆ¥ÀPÉÌ
C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ¸ÀgÀ½ÃPÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
( px + q ) dx
(10) ∫ ªÀiÁzÀjAiÀÄ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ«PÉ. (9) gÀ ¥ÀæPÁgÀ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉzÀÄ
ax 2 + bx + c
ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß UÉÆwÛgÀÄªÀ DzÀ±Àð gÀÆ¥ÀPÉÌ gÀÆ¥ÁAvÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.

ªÉÄÃ¯É ºÉÃ½gÀÄªÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ £ÁªÀÅ ¸ÀàµÀÖ¥Àr¸ÉÆÃt.

dx dx
(i) ∫ 2
x − 16
(ii) ∫ 2 x − x2
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ
dx dx 1 x−4
(i) ∫= ∫= log + C (7.4 (1) ¥ÀæPÁgÀ)
2
x − 16 x −42 2
8 x+4
dx dx
(ii) ∫ =∫
1 − ( x − 1)
2 2
2x − x
x -1 = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.

dx dt
DzÀÝjAzÀ, ∫ = ∫= sin −1 ( t ) + C (7.4 (5)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
2 2
2x − x 1− t
= sin-1 (x - 1) + C
GzÁºÀgÀuÉ 9: PÉ¼ÀV£À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx dx
(i) ∫ 2
x − 6 x + 13
(ii) ∫ 3x 2
+ 13 x − 10

dx
(iii) ∫
5x2 − 2 x
¥ÀjºÁgÀ:
(i) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ x2 - 6x + 13 = x2 - 6x + 32 - 32 + 13 = (x - 3)2 + 4
dx 1
»ÃUÁV ∫x 2
− 6 x + 13
=∫
( x − 3) + 22
2
dx
x - 3 = t. EgÀ°, £ÀAvÀgÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ

dx dt 1 t
DzÀÝjAzÀ ∫x 2
=
− 6 x + 13 ∫=
t +22 2
2
tan −1 + C (7.4 (3) gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
2
1 x −3
= tan −1 +C
2 2
320 UÀtÂvÀ
(ii) PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀÅ 7.4(7) gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. C£ÀÄPÀ®åzÀ bÉÃzÀªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

 13 x 10 
3 x 2 + 13 x − 10= 3  x 2 + − 
 3 3
 13   17  
2 2
= 3  x +  −    (ªÀUÀð¥ÀÆtð ªÀiÁrzÁUÀ)
 6   6  
dx 1 dx
∫ 3x 2
= ∫
+ 13 x − 10 3  2
13   17 
2
 x +  − 
 6  6
13
x+ =
t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
6
dx 1 dt
DzÀÝjAzÀ
∫ 3x 2
= ∫
+ 13 x − 10 3 2  17 
2
t − 
 6
17
t−
1 6 +C
= log (7.4 (i) gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
17 17 1
3× 2 × t+
6 6
13 17
x+ −
1 6 6 +C
= log
17 13 17 1
x+ +
6 6
1 6x − 4
= log + C1
17 6 x + 30
1 3x − 2 1 1
= log + C1 + log
17 x+5 17 3
1 3x − 2 1 1
= log + C E°è C =
C1 + log DVgÀÄvÀÛzÉ.
17 x+5 17 3

(iii) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀºÁUÉ

dx dx
∫ 2
5x − 2 x
=∫
 2x 
5  x2 − 
 5 
1 dx
=
5 ∫ 2 2
(ªÀUÀð¥ÀÆtð ªÀiÁrzÁUÀ)
 1 1
 x −  − 
 5 5
1
x− = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
5
DzÀÝjAzÀ,
dx 1 dt
∫ 5x2 − 2 x = 5 ∫ 2
2 1
t − 
5
2
1 1
= log t + t 2 −   + C (7.4 (4)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
5 5
1 1 2 2x
= log x − + x − +C
5 5 5
GzÁºÀgÀuÉ 10: PÉ¼ÀUÉ PÉÆlÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x+2 x+3
(i)
∫ 2 x 2 + 6 x + 5 dx (ii) ∫ 5 − 4 x − x2
dx
¥ÀjºÁgÀ:
(i) ¸ÀÆvÀæ 7.4 (9) C£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
x +=
2 A
d
dx
(
2 x 2 + 6 x + 5 += )
B A ( 4x + 6) + B
x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢ ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ

1 1
4A = 1 ªÀÄvÀÄÛ 6A + B = 2 CxÀ
= ªÁ A =ªÄÀvÄÀÛ B ¹UÀÄvÀÛzÉ
4 2
322 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ
x+2 1 4x + 6 1 dx
∫ 2 x 2 + 6 x + 5 4 ∫ 2 x 2 + 6 x + 5 dx + 2 ∫ 2 x 2 + 6 x + 5
=
1 1
= I1 + I 2 (JA¢lÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt) ... (1)
4 2
I1, £À°è 2x2 + 6x + 5 = t, JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ (4x + 6) dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ
dt
=
I1 ∫=
t
log t + C1
= log 2 x 2 + 6 x + 5 + C1 ... (2)

dx 1 dx
ªÀÄvÀÄÛ I 2= ∫ 2x 2
= =
+ 6x + 5 2 ∫ 5
x 2 + 3x +
2
1 dx
= ∫
2  2
3 1
2
x+  + 
 2 2
3
x+
= t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
2
1 dt 1
=I2
2
=∫ 1
2
1
tan −1 2t + C2
(74. (3)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
2
t +  2×
2 2
= tan −1 2  x + =
3
+ C2 tan −1 ( 2 x + 3) + C2 ... (3)
 2
(2) ªÀÄvÀÄÛ (3)UÀ¼À£ÀÄß (1)gÀ°è G¥ÀAiÉÆÃV¹zÁUÀ
x+2 1 1
∫ 2x2 + 6x =
dx log 2 x 2 + 6 x + 5 + tan −1 ( 2 x + 3) + C
+5 4 2
C1 C2
E°è C= +
DUÀÄvÀÛzÉ.
4 2
(ii) F C£ÀÄPÀ®ªÀÅ 7.4 (10)gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
d
x=
+3 A
dx
( 5 − 4 x − x 2 ) + B = A(–4 – 2x) + B JAzÀÄ ªÀåPÀÛ¥Àr¸ÉÆÃt
x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢ ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ

−1
- 2A = 1 ªÀÄvÀÄÛ - 4 A + B = 3, \A = ªÀÄvÀÄÛ B = 1 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
2
DzÀÝjAzÀ,
x+3 1 ( −4 − 2 x ) dx dx
∫ 5 − 4 x − x 2 dx = − ∫
2 5 − 4 x − x2
+∫
5 − 4 x − x2
1
=
− I1 + I 2
2 ... (1)
I1, £À°è 5 - 4x - x2 = t, JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ (- 4 - 2x) dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ,
( −4 − 2 x ) dx dt
=
I1 ∫ =
5 − 4x − x 2
= 2 t + C1
t
2
= 2 5 − 4 x − x + C1 ... (2)
dx dx
=
I2 ∫= ∫ vÉUÉzÀÄPÉÆÃ¼ÉÆîÃt
9 − ( x + 2)
2 2
5 − 4x − x
x + 2 = t, JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt DUÀÄvÀÛzÉ.

dt t
DzÀÝjAzÀ =I2 ∫ = sin −1 + C2 (7.4.(5)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
2
3 −t
2 3
x+2
= sin −1
+ C2
3
(2) ªÀÄvÀÄÛ (3)UÀ¼À£ÀÄß (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
x+3 x+2
∫

5 − 4x − x
2
− 5 − 4 x − x 2 + sin −1
=
3
+C ºÉÆAzÀÄvÉÛÃªÉ.
C1
E°è =
C C2 − DVgÀÄvÀÛzÉ.
2
324 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 7.4
C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 23 gÀ°ègÀÄªÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹.
2 1 1
1. 3 x 2. 2
3.
6
x +1 1 + 4x (2 − x) 2 + 1
1 3x x12 3x 1x 2 3x x2
4. 5. 6.4 6
x 6x 1 + 2 x 1 − x
4
x 6x 2 1 + 2 x 491−−25
9 − 25 x 2 1 + 2 x 91−−25
2
x −1 x 2 x − 1 sec 2 xxx −2
1 x2 2 x
sec sec 2 x
7. 2

6 6
8. 2
9.
x −1 x + a x 2 − 1tan xx+6x+
2
4 −a16 6 6 2
xtan+2 ax + 4 tan x + 4
1 11 1 11 1 1 1
10. 2 11. 2 12.
x + 2 x + 2 9x x2 ++26xx+x+25+92xx27++−266xx9+−x5x+ 6 x7 +− 56 x − x72− 6 x − x
2 2 2 2
1 1 11 1 11 1 1
13. 14. 2 2 15.
( x − 1)( x −( x2−) 1)( x8(−+x 2−3)x1)(− xx 8−+23) x( −x −x8a+)(3x (−xbx−2) a )( x( x−−b )a )( x − b )
4x +1 4x x++21 5 x4xx−++221 5 x −+ 2 5x − 2
16. 17. 18.
2
2 2 1 + 2 xx +−31x 1 + 2 x + 3 x 2
2 x + x − 3 2 xx +−x1− 31 +22xxx++−3x1x− 3
2 2 2 2 2
6x + 7 6 x + x7+ 2 6 x +x7+x2+ 2 x +x2+ 2 x+2

19. 20. 21.
( x − 5)( x −( 4x )− 5)(4xx −−(4xx)− 5)(4xx −−+4x2)2 x + 34xx2−+x2 x + 3 x + 2 x + 3
2 2 2 2
x+3 + 33
5xx + 5x + 3
22. 2
23.
x − 2x − 5 2
xx +− 42xx +−10
2
5 x 2 + 4 x + 10

dx
24. ∫ 2 =
x + 2x + 2
(A) x tan-1 (x + 1) + C (B) tan-1 (x + 1) + C
(C) (x + 1) tan-1x + C (D) tan-1x + C
dx
25. ∫ =
9x − 4x2
1  9 x − 8  1 1 −1  −91x −8 x8 − 9  1 −1  8 x − 9 
(A) sin −1  sin   +(B)
 + C sin  + C sin 
C +C
9  8  9 2  8 9  2  9 
1 1−1  9−x1 −98x− 8  1 −1  9 x − 8 

(C) 1 sin −1  9 x − 8  + Csin    +(D)
sin C + Csin  +C
3  8  3 2  8 
9  2  9 
7.5 DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²¬ÄAzÀ C£ÀÄPÀ®£À (Integration by Partial Fractions)

¨sÁUÀ®§ã ©ü£ÀßgÁ² JA§ÄzÀÄ JgÀqÀÆ §ºÀÄWÁvÀ¥À¢UÀ¼À C£ÀÄ¥ÁvÀ JAzÀÄ «ªÀj¹gÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß
P ( x)
£É£À¦¹PÉÆ½î. F C£ÀÄ¥ÁvÀªÀÅ∫ F gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. E°è P(x) ªÀÄvÀÄÛ Q(x), x £À°ègÀÄªÀ
Q ( x)
§ºÀÄWÁvÀ¥À¢UÀ¼ÀÄ. ªÀÄvÀÄÛ Q(x) ≠ 0. MAzÀÄ ªÉÃ¼É P(x)£À WÁvÁAPÀªÀÅ Q(x) £À WÁvÁAPÀQÌAvÀ
PÀrªÉÄ EzÁÝUÀ F ¨sÁUÀ®§ã ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ£ÀÄß “±ÀÄzÀÞ ©ü£ÀßgÁ²” J£Àß¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. E®è¢zÀÝgÉ EzÀÄ
«µÀªÀÄ ©ü£ÀßgÁ² JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. F «µÀªÀÄ ¨sÁUÀ®§ã ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÄ¢ÃWÀð ¨sÁUÁPÁgÀ
¥ÀæQæ¬ÄAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ±ÀÄzÀÞ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ ¸ÀgÀ½ÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ.
P ( x) P ( x) P ( x)
CAzÀgÉ MAzÀÄ ªÉÃ¼É∫ «µÀªÀÄªÁzÁUÀ = T ( x ) + 1
Q ( x) Q ( x) Q ( x)
P1 ( x )
E°è, T(x), x £À°ègÀÄªÀ MAzÀÄ §ºÀÄWÁvÀ¥À¢ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§Þ ©ü£ÀßgÁ²,
Q ( x)
§ºÀÄWÁvÀ¥À¢UÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¸À®Ä £ÀªÀÄUÉ FUÁUÀ¯ÉÃ w½¢gÀÄªÀÅzÀjAzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨sÁUÀ®§Þ
GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀPÉÌ ¸ÀgÀ½ÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ. E°è £ÁªÀÅ
C£ÀÄPÀ®£À ªÀiÁqÀÄªÀ GzÉÝÃ±À¢AzÀ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ¼ÁªÀÅzÉAzÀgÉ, CªÀÅUÀ¼À bÉÃzÀªÀÅ
ªÉÆzÀ®£ÉÃ WÁvÀzÀ ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ WÁvÀzÀ ©ÃeÉÆÃQÛUÀ¼À C¥ÀªÀvÀð£ÀUÀ¼ÁV C¥ÀªÀwð¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
P ( x) P ( x)
∫ Q ( x ) dx C£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸À¨ÉÃPÁVzÉ JAzÀÄ H»¹PÉÆ½î, E°è∫ Q ( x ) MAzÀÄ ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§Þ
326 UÀtÂvÀ
GvÀà£Àß. DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ «¨sÀd£ÉAiÀÄ «zsÁ£À¢AzÀ C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÀgÀ¼À ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ¼À

ªÉÆvÀÛUÀ¼ÁV £ÁªÀÅ AiÀiÁªÁUÀ®Æ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÁzÀ £ÀAvÀgÀ £ÀªÀÄUÉ ªÉÆzÀ¯ÉÃ w½¢gÀÄªÀ
«zsÁ£À¢AzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÄ®¨sÀªÁV ¥ÀjºÀj¸À§ºÀÄzÀÄ. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ PÉÆÃµÀ×PÀ 7.2 gÀ°è ¸ÀgÀ¼À
DA²ÃPÀ ©ü£ÀßgÁ²UÀ¼À «zsÀUÀ¼À£ÀÄß vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. EªÀÅUÀ¼ÀÄ ««zsÀ jÃwAiÀÄ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ
¸ÀA§A¢ü¹zÉ.
PÉÆÃµÀ×PÀ 7.2
PÀæ.¸ÀA ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ¼À gÀÆ¥ÀUÀ¼ÀÄ DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ gÀÆ¥ÀUÀ¼ÀÄ
px + q A B
1. ,a ≠ b +
( x − a )( x − b ) x −a x −b
px + q A B
2. +
( x − a) x − a ( x − a )2
2
px 2 + qx + r A B C
3. + +
( x − a )( x − b )( x − c ) x −a x −b x −c
px 2 + qx + r A B C
4. + +
( x − a) ( x − b)
2
x − a ( x − a) 2
x −b
px 2 + qx + r px +Aqx + r 2Bx + C A
2
Bx + C
5. ( ) (
( x − a ) x 2 + bx(+x c− a ) xx−2 a+ bxx+ c+ bx x+ −c a + x 2 + bx + c
)
E°è x + bx + c C¥ÀªÀwð¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è
2
ªÉÄÃ°£À PÉÆÃµÀ×PÀzÀ°è ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¯ÁzÀ A, B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆPÀÛ jÃwAiÀÄ°è PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.

dx
GzÁºÀgÀuÉ 11: ∫ ( x + 1)( x + 2 ) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: E°è C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄ MAzÀÄ ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§Þ ©ü£ÀßgÁ², DzÀÝjAzÀ CA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ
gÀÆ¥ÀªÀ£ÀÄß §¼À¹ PÉÆÃµÀ×PÀ 7.2(1)gÀ ¥ÀæPÁgÀ
1 A B
= +

( x + 1)( x + 2 ) x + 1 x + 2 JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ... (1)
E°è ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À£ÀÄß ¸Àj ºÉÆAzÀÄªÀ jÃwAiÀÄ°è PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ¥ÀæPÁgÀ 1 = A (x + 2) + B (x + 1). ¹UÀÄvÀÛzÉ.
x £À ¸ÀºÀ UÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ

A+B=0
ªÀÄvÀÄÛ 2A + B = 1
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ A = 1 ªÀÄvÀÄÛ B = - 1 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
1 1 −1
( x + 1)( x += +
2) x + 1 x + 2
dx dx dx
DzÀÝjAzÀ ∫ ( x + 1)( x=
+ 2) ∫ x + 1 ∫ x + 2
−
= log x + 1 − log x + 2 + C
x +1
=log +C
x+2
UÀªÀÄ¤¹: ªÉÄÃ¯É w½¹gÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt MAzÀÄ ¤vÀå ¸ÀªÀÄvÉ CAzÀgÉ ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ J¯Áè x UÀ½UÉ
(C£ÀÄeÁÕºÀð) ¸ÀvÀåªÁVzÉ. ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ MAzÀÄ ¤vÀå ¸ÀªÀÄvÉ JAzÀÄ w½¸À®Ä PÉ®ªÀÅ ¯ÉÃRPÀgÀÄ `≡'
¸ÀAPÉÃvÀªÀ£ÀÄß §¼À¸ÀÄvÁÛgÉ. ªÀÄvÀÄÛ ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ MAzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt JAzÀÄ w½¸À®Ä `=' ¸ÀAPÉÃvÀ
§¼À¸ÀÄvÁÛgÉ. CAzÀgÉ ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ PÉ®ªÀÅ x £À ¨É¯ÉUÀ½UÉ ªÀiÁvÀæ ¸ÀvÀåªÉAzÀÄ w½¸À®Ä, §¼À¸ÀÄvÁÛgÉ.
x2 + 1
GzÁºÀgÀuÉ 12: ∫ x 2 − 5 x + 6 dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2 + 1
¥ÀjºÁgÀ: E°è C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀÅ ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§ã ©ü£ÀßgÁ² C®è.
x2 − 5x + 6
DzÀÝjAzÀ x2 + 1 C£ÀÄß x2 - 5x + 6 ¤AzÀ ¨sÁV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
x2 + 1 5x − 5 5x − 5
ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁV¹zÁUÀ =
1+ 2 =
1+ JAzÀÄ PÀAqÀÄ
»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
2
x − 5x + 6 x − 5x + 6 ( x − 2 )( x − 3)
5x − 5 A B
= +
( x − 2 )( x − 3) x − 2 x − 3 JAzÀÄ §gÉzÁUÀ
DzÀÝjAzÀ 5x - 5 = A (x - 3) + B (x - 2)
x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢ ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ A + B = 5 ªÀÄvÀÄÛ
3A + 2B = 5 ¹UÀÄvÀÛzÉ. F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ A = -5 ªÀÄvÀÄÛ B = 10 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
328 UÀtÂvÀ
x2 + 1 5 10
»ÃUÁV =
1− +
2
x − 5x + 6 x −2 x −3
x2 + 1 1 dx
∫ x 2 − 5 x + 6 dx =
DzÀÝjAzÀ ∫ dx − 5∫ x − 2 dx + 10∫ x − 3
= x - 5 log | x - 2| + 10 log | x - 3| + C.
3x − 2
GzÁºÀgÀuÉ 13: ∫ ( x + 1) ( x + 3) dx
2 PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆÃµÀ×PÀ 7.2 (4) gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ jÃwAiÀÄ°è C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀÅ EgÀÄvÀÛzÉ.
3x − 2 A B C
= + + JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
( x + 1) ( x + 3) x + 1 ( x + 1) x + 3
2 2
x2, x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è ºÉÆÃ°¹zÁUÀ A + C = 0,

4A + B + 2C = 3 ªÀÄvÀÄÛ 3A + 3B + C = -2 ¹UÀÄvÀÛzÉ. F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ
11 −5 −11
=A = ,B =ÄÛ C
ªÄÀvÀ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
4 2 4
DzÀÝjAzÀ, C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
3x − 2 11 5 11
= − −
( x + 1) ( x + 3) 4 ( x + 1) 2 ( x + 1) 4 ( x + 3)
2 2
3x − 2 11 dx 5 dx 11 dx
DzÀÝjAzÀ ∫ ( x + 1) ( x + 3) =4 ∫ x + 1 − 2 ∫ ( x + 1)
2 2
−
4 ∫ x+3
11 5 11
= log x + 1 + − log x + 3 + C
4 2 ( x + 1) 4
11 x +1 5
= log + +C
4 x + 3 2 ( x + 1)
x2
GzÁºÀgÀuÉ 14: ∫ (x 2
)(
+ 1 x2 + 4 )
dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2
vÉUÉzÀÄPÉÆ½î x2 UÉ y JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ
¥ÀjºÁgÀ:
( )(
x2 + 1 x2 + 4 )
x2 y
=
(x )( )
JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
2
+1 x + 4 2
( y + 1)( y + 4 )
y A B
= +
( y + 1)( y + 4 ) y + 1 y + 4
»ÃUÁV y = A (y + 4) + B (y + 1) DUÀÄvÀÛzÉ.
y £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀUÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è ºÉÆÃ°¹zÁUÀ A + B = 1 ªÀÄvÀÄÛ

4A + B = 0 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
−1 4
A + B = 1 ªÀÄvÀÄÛ 4A + B = 0 ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ A = and B = ¹UÀÄvÀÛzÉ.
3 3
x2 1 4
»ÃUÁV =
− +
( x + 1)( x + 4)
2 2
3( x + 1) 3( x + 4)
2 2
DzÀÝjAzÀ x 2 dx 1 dx 4 dx
∫ ( x 2 + 1)( x 2 + 4) =
− ∫ 2 + ∫ 2
3 x +1 3 x + 4
= −1 tan −1 x + 4 × 1 tan −1 x + C
3 3 2 2
−1 −1 2 x
=tan x + tan −1 + C
3 3 2
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ ¨sÁUÀPÉÌ ªÀiÁvÀæ DzÉÃ²¸À¯ÁVzÉ. ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®
¨sÁUÀPÉÌ DzÉÃ²¸À¯ÁVgÀÄªÀÅ¢®è. C£ÀÄPÀ®ªÀÅ DzÉÃ²¸ÀÄªÀ «zsÁ£À ªÀÄvÀÄÛ DA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ «zsÁ£ÀzÀ
¸ÀAAiÉÆÃd£ÉAiÀÄ£ÀÄß M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
(3sin φ − 2) cos φ
GzÁºÀgÀuÉ 15 :
∫ 5 − cos 2
φ − 4sin φ
d φ £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
y = sin φ JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dy = cos f df DUÀÄvÀÛzÉ.

(3sin φ − 2) cos φ (3 y − 2)dy
DzÀÝjAzÀ ∫ 5 − cos
2
φ − 4sin φ
d φ =∫
5 − (1 − y 2 ) − 4 y
3y − 2
=∫ 2 dy
y − 4y + 4
3y − 2
=
∫=
( y − 2) 2
I (JAzÀÄ ElÄÖPÉÆ¼ÉÆît)
330 UÀtÂvÀ
3y − 2 A B
= + (PÉÆÃµÀ×PÀ 7.2(2) gÀ ¥ÀæPÁgÀ
( y − 2) 2
y − 2 ( y − 2) 2
DzÀÝjAzÀ 3y – 2 = A (y – 2) + B
y £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß ºÉÆÃ°¹zÁUÀ A = 3 ªÀÄvÀÄÛ B –2A = –2 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
EªÀÅ A = 3 ªÀÄvÀÄÛ B = 4 PÉÆqÀÄvÀÛªÉ.
DzÀÝjAzÀ, ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
3 4 dy dy
∫ [ y − 2 + ( y − 2)2 ] dy =
I= 3∫
y−2
+ 4∫
( y − 2) 2
 1 
= 3log y − 2 + 4  − +C
 y−2
4
= 3log sin φ − 2 + +C
2 − sin φ
4
= 3log(2 − sin φ) + +C
2 − sin φ (AiÀiÁªÁUÀ®Æ 2 – sin f zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ)
x 2 + x + 1 dx
GzÁºÀgÀuÉ 16 : ∫ ( x + 2)( x 2 + 1) PÀAqÀÄ »r¬Äj.
PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀÅ MAzÀÄ ±ÀÄzÀÞ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£Àß. ±ÀÄzÀÞ ©ü£ÀßgÁ²AiÀÄ£ÀÄß DA²PÀ
©ü£ÀßgÁ²AiÀiÁV «¨sÀf¹zÁUÀ [PÉÆÃµÀ×PÀ 2.2 (5)]
x2 + x + 1 A Bx + C
¥ÀjºÁgÀ = + 2 JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
( x + 1)( x + 2) x + 2 ( x + 1)
2
DzÀÝjAzÀ x2 + x + 1 = A (x2 + 1) + (Bx + C) (x + 2)

x2, x £À ¸ÀºÀ UÀÄtPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ A+B=1,
2B + C = 1 ªÀÄvÀÄÛ A + 2C = 1 ¹UÀÄvÀÛzÉ.
3 2 1
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ=
A =,B ªÀÄvÀÄÛ C = ¹UÀÄvÀÛzÉ
5 5 5
»ÃUÁV C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.

2 1
x+
x2 + x + 1 3 3 1  2x +1 
= +52 5= +  2 
( x + 1)( x + 2) 5( x + 2) x + 1 5( x + 2) 5  x + 1 
2
x2 + x + 1 3 dx 1 2x 1 1
∫ ( x 2 + 1)( x + 2) dx =
DzÀÝjAzÀ ∫ + ∫ 2
5 x + 2 5 x +1
dx + ∫ 2
5 x +1
dx

3 1 1
= log x + 2 + log x 2 + 1 + tan −1 x + C
5 5 5
C¨sÁå¸À 7.5
C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 21 gÀ°ègÀÄªÀ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹.
x 1 3x − 1
1. 2. 3.
( x + 1)( x + 2) x −9
2
( x − 1)( x − 2)( x − 3)
x 2x 1 − x2
4. 5. 6.
( x − 1)( x − 2)( x − 3) x + 3x + 2
2
x(1 − 2 x)
x x 3x + 5
7. 2 8. 9. 3
( x + 1)( x − 1) ( x − 1) ( x + 2)
2
x − x2 − x + 1
10. 2x − 3 11. 5x 12. x + x + 1

3
( x − 1)(2 x + 3)
2
( x + 1)( x 2 − 4) x2 −1
13. 2 14. 3 x − 1 15. 1

(1 − x)(1 + x 2 ) ( x + 2) 2 x −1
4
16. 1 (¸ÀÄ½ªÀÅ: CA±À ªÀÄvÀÄÛ bÉÃzÀªÀ£ÀÄß xn–1 ¤AzÀ UÀÄtÂ¹ ªÀÄvÀÄÛ xn = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹)
x( x + 1)
2
cos x
17. (¸ÀÄ½ªÀÅ: sin x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹)
(1 − sin x)(2 − sin x)
( x 2 + 1)( x 2 + 2) 2x 1
18. 19. 20. 21. x1
( x 2 + 3)( x 2 + 4) ( x + 1)( x + 3)
2 2
x( x − 1)
4
(e − 1)
(¸ÀÄ½ªÀÅ: ex = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹.)

332 UÀtÂvÀ

xdx =
22.
∫ ( x − 1)( x − 2)
( x − 2) 2
(A) log ( x − 1) + C
2
(B) log +C
x−2 x −1
2
 x −1 
(C) log   + C (D) log | (x–1) (x–2) | +C
 x−2
dx =
23.
∫ ( x( x 2
+ 1)
equals
1 1
(A) log | x | − log( x 2 + 1) + C
(B) log | x | + log( x 2 + 1) + C
2 2
1 1
(C) − log | x | + log( x + 1) + C (D)
2
log | x | + log( x 2 + 1) + C
2 2
7.6 ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ®£À (Integration by Parts)

F «¨sÁUÀzÀ°è C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ MAzÀÄ ºÉÆ¸À «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß «ªÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ. EzÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À£ÀÄß
C£ÀÄPÀ°¸À®Ä UÀt¤ÃAiÀÄªÁV G¥ÀAiÉÆÃUÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
u ªÀÄvÀÄÛ v UÀ¼ÀÄ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ KPÉÊPÀ ZÀgÀ x (ElÄÖPÉÆ½î) £À°è CªÀPÀ®£ÀªÁUÀÄªÀ
GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀgÉ CªÀPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ UÀÄt®§Þ ¤AiÀÄªÀiÁ£ÀÄ¸ÁgÀ.
d dv du
(=
uv) u + v JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ,
dx dx dx
dv du
=

uv ∫ u dx dx + ∫ v dx dx
dv du
CxÀªÀ ∫ u dx dx= uv − ∫ v dx
dx ...(1)
dv
u = f(x) ªÀÄvÀÄÛ = g ( x). JAzÀÄ ElÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt
dx
du
= f 1 ( x) ªÀÄvÀÄÛ v = ∫ g ( x)dx
dx
£ÁªÀÅ DzÀÝjAzÀ (1) C£ÀÄß F PÉ®PÀAqÀjÃwAiÀÄ°è ¥ÀÄ£ÀB §gÉzÀÄ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.

f ( x ) g ( x ) dx
∫= f ( x ) ∫ g ( x ) dx − ∫  ∫ g ( x ) dx  f ' ( x ) dx

f ( x ) g ( x ) dx
∫= f ( x ) ∫ g ( x ) dx − ∫  f ' ( x ) ∫ g ( x ) dx  dx
 
CAzÀgÉ, f C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ g C£ÀÄß JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ £ÁªÀÅ
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ F ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀÄt®§ÞzÀ C£ÀÄPÀ® = (ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß) × (JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®) -
[(ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£Àß) × (JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®)] EzÀgÀ C£ÀÄPÀ®
GzÁºÀgÀuÉ 17 : ∫ x cos xdx PÀAqÀÄ»r¬Äj

f(x) = x (ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß) ªÀÄvÀÄÛ g(x) = cos x (JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£Àß) EgÀ° £ÀAvÀgÀ ¨sÁUÀ±ÀB
C£ÀÄPÀ®£À¢AzÀ
d 
x cos xdx x ∫ cos xdx − ∫  ( x ) ∫ cos x dx  dx
∫=  dx 

= x sin x − ∫ sin xdx = x sin x + cos x + C
£ÁªÀÅ f(x) = cos x ªÀÄvÀÄÛ g(x) = x JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ, £ÀAvÀgÀ
d 
∫=
x cos xdx cos x ∫ xdx − ∫  ( cos x ) ∫ xdx  dx
 dx 
x2 x2
= ( cos x ) + ∫ sin x dx
2 2
EzÀjAzÀ ∫ x cos x dx C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ vÀÄ®£ÁvÀäPÀ zÀÈ¶Ö¬ÄAzÀ C¢üPÀ WÁvÀ«gÀÄªÀ vÀÄA¨Á QèµÀÖPÀgÀ,
C£ÀÄPÀ®£ÀªÁV ¥ÀjªÀwðvÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ªÉÆzÀ® GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀªÀÄ¥ÀðPÀ
DAiÉÄÌAiÀÄ ªÀÄºÀvÀé¥ÀÆtðªÁVzÉ.
n¥ÀàtÂUÀ¼ÀÄ:
(i) ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ªÀÄºÀvÀé¥ÀÆtð «µÀAiÀÄªÉÃ£ÉAzÀgÉ, ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ®ªÀÅ J¯Áè GvÀà£ÀßUÀ¼À
UÀÄt®§ÞUÀ½UÉ J¯Áè ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼À°èAiÀÄÆ C£ÀéAiÀÄªÁUÀÄªÀÅ¢®è GzÁºÀgÀuÉUÉ ∫ x sin x dx
UÉ F «zsÁ£ÀªÀÅ C£ÀéAiÀÄªÁUÀÄªÀÅ¢®è. PÁgÀtªÉÃ£ÉAzÀgÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ¤µÀÖ¤ß¹zÁUÀ
x sin x GvÀà£ÀßªÀÅ ¹UÀÄªÀÅ¢®è.
(ii) JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ £ÁªÀÅ, AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¹ÜgÀªÀ£ÀÄß PÀÆr¸ÀÄªÀÅ¢®è
JAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. £ÁªÀÅ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÁzÀ cos x £À C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß sin x + k,
JAzÀÄ §gÉzÁUÀ E°è k AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¹ÜgÁAPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ, £ÀAvÀgÀ,
334 UÀtÂvÀ
= x ( sin x + k ) − ∫ ( sin x + k ) dx
∫ x cos xdx

= x(sin x + k ) − ∫ (sin x dx − ∫ k dx
= x(sin x + k) - cos x - kx + C = x sin x + cos x +C
¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ®zÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀÄªÁUÀ PÉÆ£ÉAiÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ zÀÈ¶Ö¬ÄAzÀ JgÀ£ÉÃ
GvÀà£ÀßPÉÌ ¹ÜgÀªÀ£ÀÄß PÀÆqÀÄªÀÅzÀÄ C£ÁªÀ±ÀåPÀªÁVzÉ JAzÀÄ ªÉÄÃ°¤AzÀ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ.
(iii) ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV AiÀiÁªÀÅzÉÃ GvÀà£ÀßªÀÅ x £À WÁvÀ CxÀªÁ x £À §ºÀÄWÁvÁ¥À¢ü EzÁÝUÀ CzÀ£ÀÄß
ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀgÉ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀÅ wæPÉÆÃt «ÄwAiÀÄ
¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£Àß CxÀªÁ ¯ÁUï GvÀà£ÀßªÁVzÁÝUÀ CzÀ£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÉ 18: ∫ log x dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: C£ÀÄPÀ®£À ¥ÁægÀA©ü¸ÀÄªÀ ªÉÆzÀ®Ä, AiÀiÁªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¤µÀà¤ß¹zÁUÀ log x §gÀÄvÀÛzÉ
JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ H»¸ÀÄªÀÅzÀÄ PÀµÀÖPÀgÀ. »ÃUÁV log x C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£É GvÀà£Àß ºÁUÀÆ 1 C£ÀÄß
JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ £ÀAvÀgÀ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®ªÀÅ x DVgÀÄvÀÛzÉ.
d 
DzÀÝjAzÀ
∫ ( log=
x.1) dx log x ∫ 1dx − ∫  ( log x ) ∫ 1dx  dx
 dx 
1
= ( log x ) x − ∫ = x log x − x + C
xdx
x
GzÁºÀgÀuÉUÉ 19: ∫xex dx PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß x ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£Àß ex vÉUÉzÀÄPÉÆ½î. JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®ªÀÅ
ex DUÀÄvÀÛzÉ.
∫ xe dx = xe x − ∫ 1 ⋅ e x dx = xe x − e x + C
x
DzÀÝjAzÀ
x sin −1 x
GzÁºÀgÀuÉUÉ 20: ∫ 1 − x2
PÀAqÀÄ »r¬Äj.
x
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß sin–1x ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£Àß ∫ 1 − x2
DVgÀ°.
xdx
ªÉÆzÀ°UÉ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ PÀAqÀÄ »rAiÉÆÃt. CAzÀgÉ ∫ 1 − x2
zÀ°è
t = 1 – x2 JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dt = –2x dx DUÀÄvÀÛzÉ.
xdx 1 dt
DzÀÝjAzÀ ∫ 1− x
2
=−
2 ∫ t
=− t=− 1 − x2
»ÃUÁV
x sin −1 x
∫ 1 − x= 2 (
dx (sin −1 x) − 1 − x 2 − ∫
1
1− x 2 )
1 − 1 − x 2 dx ( )
− 1 − x 2 sin −1 x + x + C =
= x − 1 − x 2 sin −1 x + C
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV F C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß JA§ DzÉÃ±À ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ ¸ÀºÀ ¥ÀjºÀj¸À§ºÀÄzÀÄ. £ÀAvÀgÀ
¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ® ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
∫e
x
GzÁºÀgÀuÉUÉ 21: sin xdx PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ex C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß ºÁUÀÆ sin x C£ÀÄß JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£Àß JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ½î,
£ÀAvÀgÀ ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
I=∫ e sin x dx =
e x (− cos x) + ∫ e x cos x dx
x

=- ex cos x + I1 (JA¢gÀ°) ... (1)
I1 £À°è, ex ªÀÄvÀÄÛ cos x C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ
=I1 e x sin x − ∫ e x sin x dx ¹UÀÄvÀÛzÉ
I1 £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
I = -ex cos x + ex sin x - I CxÀªÁ 21 = ex (sin x - cos x) ¹UÀÄvÀÛzÉ.
ex
DzÀÝjAzÀ I= ∫ e sin x dx= (sin x − cos x) + C
x
2
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV ªÉÄÃ°£À C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß (sin x – cos x) C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ ex C£ÀÄß
JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ ¸ÀºÀ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
7.6.1. ∫ e x [ f ( x) + f ′( x)dx ] ªÀiÁzÀjAiÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ

£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ,
I= ∫e  f ( x ) + f ′ ( x )  dx = ∫ e f ( x ) dx + ∫ e f ' ( x ) dx
x x x
I + e f ' ( x ) dx, E°è I1 =

∫ e f ( x ) dx
1 ∫
=
x x
... (1)

I1 £À°è f(x) ªÀÄvÀÄÛ ex C£ÀÄß ªÉÆzÀ®£ÉÃ ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ
£ÀAvÀgÀ ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
I1 = f ( x ) e x − ∫ f 1 ( x ) e x dx + C ¹UÀÄvÀÛzÉ
I1 C£ÀÄß (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
I = e f ( x ) − ∫ f ' ( x ) e dx + ∫ e f ' ( x ) dx =
+ C e x f ( x ) + C ¹UÀÄvÀÛzÉ
x x x
336 UÀtÂvÀ
∫e  f ( x ) + f ' ( x )  dx =
ex f ( x ) + C
x
DzÀÝjAzÀ
 −1
GzÁºÀgÀuÉUÉ 22: (i) ∫ e  tan x +
1  (x 2
)
+1 e
x
∫ ( x + 1)
x
 dx (ii) dx PÀAqÀÄ»r¬Äj
 1 + x2  2
 −1 1 
¥ÀjºÁgÀ: (i) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀ=  tan x + ∫e
x
ÄªÀ ºÁUÉ I dx
 1 + x2 
1
f(x) = tan–1 x JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ f ' ( x ) = DUÀÄvÀÛzÉ
1 + x2
»ÃUÁV, PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄªÀÅ ex[f(x) + f ′(x)] gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ.
DzÀÝjAzÀ I =∫ e x  tan −1 x +
1 
2 
dx =e x tan −1 x + C
 1+ x 
(ii) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ
(x 2
)
+ 1 ex  x2 − 1 + 1 + 1
∫ ( x + 1) dx = ∫ e 
x
 dx
 ( x + 1) 
2 2
 x2 −1 2   x −1 2 
=∫ e x  + dx  =∫ e x  + 2
dx
 ( x + 1) ( x + 1)   x + 1 ( x + 1) 
2

x −1 2
f ( x) =
JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ f ' ( x ) = 2 DUÀÄvÀÛzÉ
x +1 ( x + 1)
»ÃUÁV, PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄªÀÅ ex[f(x) + f ′(x)] gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ.
x2 + 1 x x −1 x
DzÀÝjAzÀ ∫ = e dx e +C
( x + 1) 2
x +1
C¨sÁå¸À 7.6
1. x sin x 2. x sin 3x 3. x2 ex
4. x log x 5. x log 2x 6. x2 log x
7. x sin–1 x 8. x tan–1 x 9. x cos–1 x

−1
x cos x
10. (sin–1 x)2 11. 12. x sec2 x
2
1− x
13. tan x –1
14. x(log x)3 15. (x2 + 1)log x
x  1 + sin x 
x
xe
16. e (sin x + cos x)
x
17. 18. e  
(1 + x )  1 + cos x 
2
1 1 
19. e x  − 2  20.
( x − 3) e x
21. e2x sin x
( x − 1)
3
x x 
22. sin −1 
2x 
2 
 1+ x 
C¨sÁå¸À 23 jAzÀ 24 gÀ°ègÀÄªÀ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌªÀiÁrj.

3
∫ x e dx
2 x
23.
1 x3 1 x2
(A) e + C (B) e + C
3 3
1 x3
(C) e + C (D) 1 e x + C
2
2 2
24. ∫ e x sec x(1 + tan x)dx
(A) ex cos x + C (B) ex sec x + C

(C)
ex sin x + C (D) ex tan x + C
7.6.2. PÉ®ªÀÅ ºÉaÑ£À ««zsÀ jÃwAiÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ (Integrals of some more types)
E°è ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ vÀAvÀæUÀ¼À DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É PÉ®ªÀÅ «²µÀ× ««zsÀ jÃwAiÀÄ DzÀ±Àð
C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß ZÀað¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
(i) ∫ x 2 − a 2 dx (ii) ∫ x + a dx
2 2
(iii) ∫ a 2 − x 2 dx
(i) I = ∫ x 2 − a 2 dx JAzÀÄ ElÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt
E°è £ÁªÀÅ ¹ÜgÀ GvÀà£Àß 1 C£ÀÄß JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
338 UÀtÂvÀ
1 2x
I = x x2 − a2 − ∫ xdx
2 2
x −a
2
2 2 2 2
x x −a +a
= x x −a −∫ dx= x x − a − ∫
2 2 2 2
dx
2 2 2 2
x −a x −a

dx
= x x − a − ∫ x − a dx − a ∫
2 2 2 2 2
2 2
x −a
dx
= x x − a − I − a ∫
2 2 2
x − a2
2
dx
CxÀªÁ 2I= x x − a − a ∫
2 2 2
x2 − a2
x 2 a2
CxÀªÁ =∫ x − a dx= 2 x − a − 2 log x + x − a + C
2 2 2 2 2
I
EzÉÃ jÃw G½zÀ JgÀqÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß ¹ÜgÀ GvÀà£Àß 1£ÀÄß JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀ
C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
1 a2
(ii) ∫ x 2 + a 2=
dx x x + a + log x + x 2 + a 2 + C
2 2
2 2
2
1 a 1 x
(iii) ∫ a − x =
2 2
dx x a − x + sin − + C
2 2
2 2 a
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV wæPÉÆÃt«ÄwAiÀÄ CzÉÃ±ÀUÀ¼ÁzÀ x = a sec θ, (i) gÀÀ°è, x = a tan θ (ii) gÀÀ°è,
x = a sin θ (iii) gÀÀ°è C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV C£ÀÄPÀ® (i), (ii) ªÀÄvÀÄÛ (iii) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ, C£ÀÄPÀ®
(i), (ii) ªÀÄvÀÄÛ (iii) gÀ §®§¢ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÉ 23: ∫ x 2 + 2 x + 5dx PÀAqÀÄ »r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: UÀªÀÄ¤¹
∫ ∫ ( x + 1)
2 2
x + 2 x + 5 dx= + 4 dx
x + 1 = y JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dy DUÀÄvÀÛzÉ.
∫ x 2 + 2 x + 5dx= ∫ y 2 + 22 dy
1 4
= y y 2 + 4 + log y + y 2 + 4 + C (7.6.2 (ii)gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
2 2
1
= ( x + 1) x 2 + 2 x + 5 + 2 log x + 1 + x 2 + 2 x + 5 + C
2
GzÁºÀgÀuÉ 24: ∫ 3 − 2x − x 2 dx PÀAqÀÄ »r¬Äj
¥ÀjºÁgÀ: UÀªÀÄ¤¹ ∫ 3 − 2 x − x 2 dx= ∫ 4 − ( x + 1) 2 dx

x + 1 = y JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dy DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ
∫ 3 − 2 x − x 2 dx= ∫ 4 − y 2 dy
1 2 4 −1 y (7.6.2(iii) gÀ ¥ÀæPÁgÀ)
= y 4 − y + sin +C
2 2 2
x +1 
( x + 1) 3 − 2 x − x 2 + 2sin −1 
1
= +C
2  2 
C¨sÁå¸À 7.7
1. 4 − x 2 2. 1 − 4x 2 3. x2 + 4x + 6
4. x 2 + 4 x + 1 5. 1 − 4x − x 2 6. x2 + 4x − 5
2
x
7. 1 + 3x − x x + 3 x 9. 1 +
2 2
8.
9
C¨sÁå¸À 10 jAzÀ 11gÀ°è s¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj.
10. ∫ 1 + x 2 dx =
(A)
x
2
1
(
1 + x 2 + log x + 1 + x 2 + C
2
)
3 3
2
(B) 1 + x 2
3
( ) 2
2
+ C (C) x 1 + x
3
2
( ) 2
+C
x2 1
(D) 1 + x 2 + x 2 log x + 1 + x 2 + C
2 2
11. ∫ x 2 − 8 x + 7 dx =
340 UÀtÂvÀ
1
(A) ( x − 4) x − 8 x + 7 + 9 log x − 4 + x − 8 x + 7 + C
2 2

2
1
(B) ( x + 4 ) x 2 − 8 x + 7 + 9 log x + 4 + x 2 − 8 x + 7 + C
2
1
(C) ( x − 4) x 2 − 8 x + 7 − 3 2 log x − 4 + x 2 − 8 x + 7 + C
2
1 9
(D) ( x − 4) x 2 − 8 x + 7 − log x − 4 + x 2 − 8 x + 7 + C
2 2
F PÉ¼ÀV£À C¨sÁå¸ÀUÀ¼À£ÀÄß 7.7 C¨sÁå¸ÀzÀ PÉÆ£ÉAiÀÄ°è ¸ÉÃj¹.
12. x x + x 2 13. ( x + 1) 2 x 2 + 3 14. ( x + 3) 3 − 4 x − x 2

GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
2
( 2 x + 1) x2 + x
3
(
12. 1 x 2 + x ) 3
−
8
+
1
16
log x +
1 2
2
x + x +C
3
1
(
2
13. 2 x + 3
6
) 2
+
x
2
2 x2 + 3 +
3 2
4
3
log x + x 2 + + C
2
1 3
7 −1  x + 2  ( x + 2) 3 − 4 x − x 2
14. − (3 − 4 x − x ) + sin  + +C
2 2
3 2  7  2
7.7 ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£À (Definite Integrals)

»A¢£À «¨sÁUÀUÀ¼À°è £ÁªÀÅ C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À §UÉÎ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ PÉ®ªÀÅ «±ÉÃµÀ
GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ PÉ®ªÀÅ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¹zÉÝÃªÉ. F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ
GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt.
b
¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀPÉÌ KPÉÊPÀ ¨É¯É¬ÄzÉ. MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ∫ f ( x)dx
a
JAzÀÄ ¤¢ðµÀÖªÁV ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ. E°è b AiÀÄÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ªÉÄÃ°äwAiÀiÁV ªÀÄvÀÄÛ 'a' AiÀÄÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ
PÉ¼À«ÄwAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀiÁV CxÀªÁ [a,b] CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è 'F' ¥Àæw
C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ DUÀ CzÀgÀ ªÀiË®åªÀÅ CAwªÀÄ «ÄwUÀ¼À°è F £À ªÀiË®åzÀ ªÀåvÁå¸ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
CAzÀgÉ F(b) – F(a) DVgÀÄvÀÛzÉ.
E°è F JgÀqÀÆ «zsÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀævÉåÃPÀªÁV ZÀað¸À¯ÁVzÉ.
7.7.1 ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÉ «ÄwAiÀiÁV

(Definite integrals as the limit of a sum)
MAzÀÄ ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a,b] £À°è 'f ' J£ÀÄßªÀÅzÀÄ(¸ÀvÀvÀ) C«aÒ£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. F GvÀà£ÀßªÀÅ
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ J¯Áè ªÀiË®åUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁV®èªÉAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt. DUÀ GvÀà£ÀßzÀ £ÀPÉëAiÀÄÄ x
CPÀëzÀ ªÉÄÃ°gÀÄvÀÛzÉ.
ªÀPÀægÉÃSÉ y = f (x), x = a, x = b y ¤zÉðÃ±ÀPÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x-CPÀë¢AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
b
«¹ÛÃtðªÀÅ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£À ∫ f ( x) dx DVgÀÄvÀÛzÉ. F «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä, ªÀPÀægÉÃSÉ,
a
x-CPÀë, ªÀÄvÀÄÛ x = a, x = b y ¤zÉðÃ±ÀPÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¥ÀæzÉÃ±À PRSQP (avÀæ 7.2) vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
avÀæ 7.2
CAvÀgÁ¼À [a,b] AiÀÄ£ÀÄß [x0, x1] [x1, x2] ... [xr–1, xr] ... [xn–1, xn] JA§ 'n' ¸ÀªÀiÁ£À
G¥ÁAvÀgÀUÀ¼ÁV «¨sÁV¸ÉÆÃt E°è x0 = a, x1 = a+h, x2 = a + 2h ....... xr = a+rh ªÀÄvÀÄÛ
b−a
xn = b = a + nh CxÀªÁ n = E°è n → ∞ DzÀAvÉ h → 0 DUÀÄvÀÛzÉ J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ
UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÀÄ. h
£ÀªÀÄä UÀªÀÄ£ÀzÀ°ègÀÄªÀ PÉëÃvÀæ PRSQP AiÀÄÄ n G¥ÀPÉëÃvÀæUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÀÄÝ, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀævÉåÃPÀ

G¥ÀPÉëÃvÀæªÀÅ [xr–1, xr] r = 1, 2, 3 ... n G¥ÁAvÀgÀUÀ¼À°è ¤gÀÆ¦¸À®ànÖgÀÄvÀÛzÉ avÀæ 7.2 jAzÀ £ÀªÀÄUÉ
ABLC DAiÀÄvÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® < ABDCA PÉëÃvÀæzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® < ABDM DAiÀÄvÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®. ...(1)
xr – xr–1 → 0 CAzÀgÉ h → 0 DzÁUÀ (1) gÀ°è w½¹zÀ J¯Áè ªÀÄÆgÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼ÀÄ
MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀPÉÌ ºÀwÛgÀ ¸Á«Ä¥ÀåUÉÆ¼ÀÄîvÀÛªÉ JAzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ PÉ¼ÀPÀAqÀ
ªÉÆvÀÛUÀ¼ÀÄ ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
n −1
sn h[ f ( x0 ) + ..... + f ( xn=
= −1 )] h∑ f ( xr ) ......(2)
r =0
342 UÀtÂvÀ
( ) ( ) ( ) ( )
n
Sn h  f x1 + f x2 + .... + f =
ªÀÄvÀÄÛ = xn  h ∑ f xr ......(3)
r =1
E°è, sn ªÀÄvÀÄÛ Sn UÀ¼ÀÄ [xr–1, xr] r = 1, 2, 3 ... n G¥À CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É PÀæªÀÄªÁV
GAlÄªÀiÁrzÀ PÉ¼ÀV£À DAiÀÄvÀUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ ªÉÄÃ°£À DAiÀiÁwUÀ¼À PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVgÀvÀÛzÉ.
ÇÀªÀiÁ£ÀvÉ (1) gÀ ¸ÀA§AzsÀ¥ÀlÖAvÉ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ EZÁÑ£ÀÄ¸ÁgÀªÁzÀ (arbitrary)
[xr–1, xr] G¥ÀCAvÀgÁ¼ÀUÀ½UÉ.
sn < PRSQP PÉëÃvÀæzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® < Sn DUÀÄvÀÛzÉ. ......(4)
n → ∞ DUÀÄwÛÛzÀAvÉ DAiÀÄvÀzÀ ¥ÀnÖUÀ¼ÀÄ ¸ÀAQÃtð¢AzÀ ¸ÀAQÃtðªÁUÀÄvÀÛ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.
E°è (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) gÀ. ¹Ã«ÄvÀ «ÄwAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼ÀÄ (limiting value) JgÀqÀÆ ¥ÀæPÁgÀUÀ¼À°è
MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ¨sÁ«¸À¯ÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ D ¹Ã«ÄvÀ «ÄwAiÀÄ ªÀiË®åªÀÅ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ PÉ¼ÀUÀqÉ
¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ «¹ÛÃtðªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
b
¸ÁAPÉÃwPÀªÁV £ÁªÀÅ EzÀ£ÀÄß lim sn = lim Sn = PRSQP PÉëÃvÀæzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® =
x →∞ x →∞ ∫ f (....(5)
a
x)dx
ºÁUÁV ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ PÉ®PÀqÉ DAiÀÄvÀUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ªÉÄÃ°£À DAiÀÄvÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ
«¹ÛtðzÀ ¹Ã«ÄvÀ «ÄwAiÀÄ ªÀiË®å EzÀgÀ «¹ÛÃtðªÁUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ w½zÀÄ §gÀÄvÀÛzÉ. £ÀªÀÄä
C£ÀÄPÀÆ®PÁÌV £ÁªÀÅ ¥ÀævÉåÃPÀ G¥ÁAvÀgÀUÀ¼À°è ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ JvÀÛgÀzÀµÀÄÖ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ DAiÀÄvÀUÀ¼À
JqÀ CAZÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ DzÀÄzÀjAzÀ. EzÀ£ÀÄß ¥ÀÄ£ÀB »ÃUÉ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
b
∫ f=
a
( x)dx lim h[ f (a ) + f (a + h) + ...... + f (a + (n − 1)h)]
h →0
b
1
CxÀªÁ ∫ f ( x)dx = (b − a ) lim
n →∞ n
[ f (a) + f (a + n) + .... + f (a + (n − 1)n] ...(6)
a
b−a
E°è n → ∞ DzÁUÀ=h → 0 DUÀÄvÀÛzÉ ªÉÄÃ°£À GQÛAiÀÄÄ (6) MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÀ
h
«ÄwAiÀiÁV ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ªÁåSÉåAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
n¥ÀàtÂ: AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¤¢ðµÀÖ CAvÀgÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ°£À GvÀà£ÀßzÀ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ªÀiË®å D

GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ CAvÀgÀªÀ£ÀÄß CªÀ®A©¹gÀÄvÀÛzÉAiÉÄÃ ºÉÆgÀvÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ZÀgÁPÀëgÀzÀ ªÉÄÃ®®è.
EzÀ£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÁPÀëgÀ¢AzÀ ¤gÀÆ¦¹vÉÛÃªÉ. ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÁPÀëgÀªÀ£ÀÄß 'x' £À §zÀ®Ä t CxÀªÁ u

b b b
¤AzÀ ¸ÀÆa¹zÀgÉ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß ∫ f ( x)dx §zÀ®Ä ∫ f (t )dt CxÀªÁ ∫ f ( u ) du JAzÀÄ

a a a
§gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. DzÀÄzÀjAzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ZÀgÁPÀëgÀªÀÅ MAzÀÄ qÀ«Ää (Dummy) ZÀgÁPÀëgÀªÁVzÉ.
2
GzÁºÀgÀuÉ 25: ∫0
( x 2 + 1)dx £ÀÄß ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀÄ£ÁßV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÁåSÉåAiÀÄAvÉ
1
∫ f ( x) dx = ( b − a) lim n  f ( a) + f ( a + h) + .... + f (a + ( n − 1) h  ,
b
a n →∞
b−a
E°è h=
n
2−0 2
F GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è, a =0, b =2, f ( x) =x 2 + 1, h = =
n n
2 1 2 4  2(n − 1) 
DzÀÄzÀjAzÀ, ∫ 0
( x 2 +=
1)dx 2 lim [ f (0) + f   + f   + ..... + f 
n →∞ n
n n  n 
]
1   22   42   (2n − 2) 2  
= 2 lim 1 +  2 + 1 +  2 + 1 + ..... +  + 1 
x →∞ n
 n  n   n2 
1 1 
= 2 lim (1 + 1 + ...... + 1) + 2 (22 + 42 + ..... + (2n − 2) 2 
n
n  
x →∞
n −terms
1  22 2 2
= 2 lim  n + 2 (1 + 2 + .... + ( n − 1) 
2

n →∞ n n
 
1 4 (n − 1)n(2n − 1) 
= 2 lim n +
n  
n →∞ n2 6
344 UÀtÂvÀ
1 2 (n − 1) (2n − 1) 
= 2 lim
 n+ 
n →∞ n 3 n
 2 1  1   4  14
= 2 lim 1 + 1 −   2 −   = 2 1 +  =
n →∞  3  n  n   3 3
2
e x dx £ÀÄß ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀÄ£ÁßV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1  0 n2 4 2n−2

e x dx =( 2 − 0) lim
2
¥ÀjºÁgÀ: ªÁåSÉåAiÀÄAvÉ ∫0 n →∞ n
 e + e + e n
..... + e n

 
2
=
a 1,=r e n
DVgÀÄªÀ UÀÄuÉÆÃvÀÛgÀ ±ÉæÃrAiÀÄÄ n ¥ÀzÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛ G¥ÀAiÉÆÃV¹.
 2nn 
1  e − 12 1  e 2 − 1 
= ∫0 e dx 2=
x
lim 2 lim
n →∞ n  2  n →∞ n  2 
 e n
− 1   e n − 1
2(e 2 − 1) (e h − 1)
= = e2 − 1 (lim = 1 G¥ÀAiÉÆÃV¹).
 2  n →∞ h
 e n − 1
lim  2
n →∞ 2 
 
 n 
C¨sÁå¸À 7.8
F PÉ¼ÀV£À ¤²ÑvÀ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀÄ£ÁßV PÀAqÀÄ»r¬Äj:
b 5 3
1. ∫a x dx 2. ∫ ( x + 1)dx 3. ∫ x 2 dx
0 2
4 1
4. ∫ ( x 2 − x)dx
4
5. ∫ e x dx 6. ∫ ( x + e 2 x )dx
1 −1 0
7.8 PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (Fundamental theorem of Calculus)
7.8.1 GvÀà£Àß PÉëÃvÀæ¥sÀ®

b
£ÁªÀÅ
∫f ( x)dx C£ÀÄß ªÀPÀægÉÃSÉ y = f (x),
a
x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ
x-CPÀë¢AzÀ DªÀÈvÀÛªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛÃtð
JAzÀÄ ¸ÀÆa¹zÉÝÃªÉ [a, b] £À°è x MAzÀÄ
x
©AzÀÄªÁVgÀ° DUÀ ∫ f ( x)dx AiÀÄÄ avÀæ
a
7.3 £À°è vÉÆÃj¹zÀAvÉ vÉ¼ÀÄªÁV awæ¸À®àlÄÖ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛtðªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
[E°è x ∈ [a, b]UÉ f (x)>0 DVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ
¨sÁ«¸À¨ÉÃPÀÄ PÉ¼ÀUÀqÉ ¤ÃrzÀ ¥Àæw¥ÁzÀ£ÉAiÀÄÄ
EvÀgÀ GvÀà£ÀßUÀ½UÀÆ C£ÀéAiÀÄªÁUÀÄvÀÛzÉ)
avÀæ 7.3
awæ¸À®àlÖ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛÃtðªÀÅ x £À ¨É¯ÉUÉ
CªÀ®A©vÀªÁVzÉ.
awæ¸À®àlÖ bÁAiÀiÁ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛÃtð x £À GvÀà£ÀßªÁVzÉ F x £À GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß A(x) JAzÀÄ
£ÁªÀÅ ¸ÀÆa¸ÉÆÃt. F GvÀà£Àß A(x) £ÀÄß £ÁªÀÅ PÉëÃvÀæ¥sÀ® GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ EzÀÄ
x
A( x) = ∫ f ( x)dx
a
F ªÁåSÉåAiÀÄ DzsÁgÀzÀ°è, JgÀqÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¤ÃqÀ¯ÁVzÉ CªÀÅUÀ¼À

¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄÄ F ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ºÉÆgÀvÁVgÀÄªÀÅzÀgÉAzÀ PÉÃªÀ® ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß w½¸À¯ÁVzÉ.
7.8.2 C£ÀÄPÀ®£À UÀtÂvÀzÀ ªÉÆzÀ® ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ
(First fundamental theorem of integrals calculus)
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] £À°è f MAzÀÄ C«aÑ£Àß GvÀà£ÀßªÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ A(x) PÉëÃvÀæ¥sÀ®
GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. DUÀ J¯Áè x ∈ [a, b] UÉ A′(x) = f (x) DUÀÄvÀÛzÉ.
7.8.3 C£ÀÄPÀ®£À UÀtÂvÀzÀ ¢éÃwAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ
(Second fundamental theorem of integrals calculus)
¥Àæw CªÀPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ ¤²ÑvÀ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä C£ÀÄPÀÆ®ªÁUÀÄªÀ ¥ÁæªÀÄÄRå
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀUÀqÉ ¤ÃqÀ¯ÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2: ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] £À°è f MAzÀÄ C«aÑ£ÀßªÁzÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ f £À ¥Àæw
CªÀPÀ®£À F DVgÀ°. DUÀ
b
∫ f ( x= [ F( x=
) ]a
b
)dx F(b) − F(a )
a
346 UÀtÂvÀ
(i) ±À§ÝUÀ¼À°è ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2 £ÀÄß F ¥ÀæPÁgÀªÁV ªÀåPÀÛ¥Àr¸ÀÄvÉÛÃªÉ ∫ f ( x)dx =

a
(ªÉÄÃ°£À
b £À°è f £À ¥Àæw CªÀPÀ®£À F £À ªÀiË®å – PÉ¼À«Äw a £À°è f £À ¥Àæw CªÀPÀ®£À F £À ªÀiË®å).

(ii) F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀiÁV PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀQÌAvÀ
¸ÀÄ®¨sÀªÁV PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß w½¸ÀÄvÀÛzÉ.
(iii) MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¸ÀªÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ dn®ªÁzÀ QæAiÉÄ JAzÀgÉ C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄPÉÌ
¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ CªÀPÀ®£ÀPÉÌ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ. F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀÅ CªÀPÀ®£À
ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ £ÀqÀÄ«£À ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß UÀnÖUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ.
∫ f ( x) dx £À°è GvÀà£Àß f ªÀÅ [a b] £À°è ¸ÀÄ¸ÀàµÀÖ ªÀÄvÀÄÛ C«aÑ£ÀßªÁVgÀ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.

b
(iv)
a
3 1
GzÁºÀgÀuÉUÉ ¤²ÑvÀ C£ÀÄPÀ®£À ∫ x( x − 1) dx AiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ vÀ¥ÁàUÀÄvÀÛzÉ
2 2
−2
1
AiÀiÁPÉAzÀgÉ f=
( x) x( x − 1) 2 2 GvÀà£ÀßªÀÅ [–2, 3] ªÀÄÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼ÀzÀ°è –1< x <1
¨sÁUÀzÀ°è C©üªÀåQÛAiÀiÁUÀÄªÀÅ¢®è.
b
∫a
f ( x)dx PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ ºÀAvÀUÀ¼ÀÄ:
(i) C¤¢ðµÀÖ ∫ f ( x)dx C£ÀÄPÀ®£À PÀAqÀÄ»r¬Äj CzÀÄ F(x) DVgÀ°. C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÁAPÀ
C AiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ CUÀvÀå«gÀÄªÀÅ¢®è AiÀiÁPÉAzÀgÉ £ÁªÀÅ F(x) §zÀ®Ä F(x)+C
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀgÉ.
b
∫ f ( x)dx= [ F( x) + C]a= [ F(b) + C] − [ F(a) + C]

b
= F(b) – F(a)
a
DzÀÄzÀjAzÀ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ªÀiË®åªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÁUÀ C¤AiÀÄAwævÀ (arbitrary)

¹ÜgÁAPÀ ªÀiÁAiÀÄªÁUÀÄvÀÛzÉ.
[ F( x)]a PÀAqÀÄ»r¬Äj. EzÀÄ ∫ f ( x) dx

b b
(ii) F(b) − F(a ) = ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. FUÀ
a
PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 27: F PÉ¼ÀPÀAq C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 9
(i) ∫ x 2 dx (ii) x
2
∫ 3
dx
4
(30 − x ) 2 2
2 π
xdx 4
(iii) ∫ (vi) ∫ sin
3
2t cos 2t dt
1
( x + 1)( x + 2) 0
¥ÀjºÁgÀ:
3
x3
(i) I = ∫ x 2 dx EgÀ° ∫ x dx= 3= F ( x) DzÀÝjAzÀ JgÀqÀ£É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ
2
27 8 19
¥ÀæPÁgÀ I = F(3) − F(2) = − = ¹UÀÄvÀÛzÉ.
3 3 3
9
x
(ii) ∫ 3
dx JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt ªÉÆzÀ®Ä C£ÀÄPÀ®¤ÃAiÀÄzÀ ¥Àæw
4 (30 − x 2 ) 2
CªÀPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
3 3 −2
t DzÀgÉ DUÀ −
30 − x 2 = x dx =
dt CxÀªÁ x dx = dt
2 3
2 dt 2 1  2 
x 1 

DzÀÄzÀjAzÀ = − ∫ 2 =
3 ∫ (30 − x
t 3 3
=
 t  3 

3
=
2 
F( x) .
 (30 − x ) 
2 2
)
DzÀÄzÀjAzÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀ£É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
9
 
2 1 
I = F(9) − F(4) =

3 3

 (30 − x 2 )  4
2 1 1  2  1 1  19
= − = − = .
3  (30 − 27) 30 − 8  3  3 22  99

(iii) I =
2 x dx
∫1 ( x + 1)( x + 2)
JA¢lÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt
x −1 2
«©üfvÀ©ü£ÀßgÁ²UÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ = + JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.
( x + 1)( x + 2) x + 1 x + 2
x dx
DzÀÄzÀjAzÀ
∫ ( x + 1)( x + 2) =− log x + 1 + 2 log x + 2 =F( x)
ºÁUÁV, C£ÀPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀ£É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
I = F(2) – F(1) = [-log 3 + 2 log4] - [-log 2 + 2log 3]

348 UÀtÂvÀ
 32 
= − 3 log 3 + log 2 + 2 log 4 =
log   JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.
 27 
π
(iv) I = ∫ sin 3 2t cos 2 t.dt FUÀ ∫ sin
3
4
2t cos 2t dt vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt JA¢gÀ°.
0
1
sin 2t = u JA¢lÄÖPÉÆ½î, DUÀ 2cos 2t dt = du CxÀªÁ cos 2t dt = du
2
1
∫
DzÀÝjAzÀ sin 3 2t cos 2 t dt =
2∫
u 3 du
1 4 1 4
= = [u ] sin=2t F(t ) JA¢gÀ°
8 8
DzÀÄzÀjAzÀ, C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀ£É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
I = F  π  − F (=
0)
1 4 π
 sin − sin 4 =
 1.
0
 4 8 2  8
C¨sÁå¸À 7.9
1 jAzÀ 20gÀ°ègÀÄªÀ C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è £À ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3 1 2
( x + 1) dx 2. ∫2
1
1. ∫
−1 x
dx 3. ∫
1
(4 x3 − 5 x 2 + 6 x + 9)dx
π π 5
5. ∫ cos 2x dx 6. ∫4 e dx
x
∫
2
4. 4
sin 2x dx
0 0
π
π
dx
8. ∫ cos ec x dx 9.
1
∫ ∫
4
7. 4
tan x dx π
0 6 0
1 − x2
π
1 dx dx
10. ∫0 12. ∫02 cos x dx
3
11. ∫
2

1 + x2 2 x2 −1
x dx 1 2x + 3
14. ∫
3 1
13. ∫ dx 15. ∫ x e x dx
2
2
0 5x + 1
2 x2 + 1 0
π
2 5x2
16. ∫ 17. ∫ 4 (2sec 2 x + x3 + 2)dx
1 x2 + 4 x + 3 0
π x x 2 6x + 3
18. ∫ (sin 2 − cos 2 )dx 19. ∫ dx
0 2 2 0 x2 + 4
1 πx
20. ∫ ( xe x + sin )dx
0 4
21 ªÀÄvÀÄÛ 22 gÀ°è£À C¨sÁå¸ÀzÀ°è ¸Àj GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌªÀiÁr.

dx 3
21. ∫1 =
1 + x2
π 2π π π
(A) (B) (C) (D)
3 3 6 12
2
dx
22. ∫ 3 =
equals
0 4 + 9 x2
π π π π π π π ππ π π π π π π π
(A) (B) (C) (D)
6 12 24 4 6 12 24 46 12 24 4 6 12 24 4
7.9 DzÉÃ±À PÀæªÀÄ¢AzÀ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ«PÉ
(Evaluation of Definite Integrals by Substitution)
F »A¢£À «¨sÁUÀzÀ°è C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ C£ÉÃPÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¸À¯ÁVzÉ.
CzÀgÀ°è C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ªÀÄÄRåªÁzÀ «zsÁ£ÀUÀ¼À°è DzÉÃ±À PÀæªÀÄ¢AzÀ
C£ÀÄPÀ°¸ÀÄªÀÅzÀÄ PÀÆqÀ MAzÀÄ.
b
DzÉÃ±À PÀæªÀÄ¢AzÀ ∫ f ( x)dx
a
£À ¨É¯É PÀAqÀÄ »rAiÀÄ®Ä ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ ºÀAvÀUÀ¼ÀÄ:
1. «ÄwAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀîzÉ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ½î ªÀÄvÀÄÛ y = f(x) CxÀªÁ x = g(y)

DzÉÃ²¹ PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß UÉÆwÛgÀÄªÀ gÀÆ¥ÀPÉÌ ¥ÀjªÀwð¹.
2. C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÁAPÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀîzÉ ºÉÆ¸À ZÀgÁPÀëgÀPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁV ºÉÆ¸À
C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄªÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹.
3. ºÉÆ¸À ZÀgÁPÀëgÀzÀ ¸ÁÜ£ÀPÉÌ ¥ÀÄ£ÀB DzÉÃ²¹ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ® ZÀgÁPÀëgÀzÀ°è §gÉ¬Äj.
4. (3) jAzÀ §AzÀ GvÀÛgÀPÉÌ PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ «ÄwUÉ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj ªÀÄvÀÄÛ
ªÉÄÃ°£À «Äw ªÀÄvÀÄÛ PÀ¼À«ÄwUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À ªÀåvÁå¸ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
n¥ÀàtÂ: F «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß ªÉÃUÀUÉÆ½¸À®Ä £ÁªÀÅ ªÀÄÄAzÉ w½¹gÀÄªÀAvÉ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

ºÀAvÀ (1) ªÀÄvÀÄÛ (2) gÀ £ÀAvÀgÀ ºÀAvÀ (3) gÀ CªÀ±ÀåPÀvÉ¬ÄgÀÄªÀÅ¢®è E°è C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ºÉÆ¸À
ZÀgÁPÀëgÀzÀ°èAiÉÄÃ ElÄÖPÉÆAqÀÄ, C£ÀÄPÀ®zÀ «ÄwUÉ C£ÀÄ¸ÁgÀªÁV ¥ÀjªÀwð¹ £ÉÃgÀªÁV CAwªÀÄ
ºÀAvÀªÀ£ÀÄß C£Àé¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
EzÀ£ÀÄß GzÁgÀºÀgÀuÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ «µÀzÀ ¥Àr¸ÉÆÃt.

1
GzÁºÀgÀuÉ 28: ∫
−1
5 x 4 x 5 + 1 dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: t = x5 + 1 JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dt = 5x4 dx
350 UÀtÂvÀ
2 32 2 5 3
∫ 5 x x + 1 dx = ∫ tdt = t = ( x + 1) 2 À
DzÀÄzÀjAzÀ, 4 5
3 3
1
2 5 
1 3
∫ 5x x + 1 dx= ( x + 1) 
ºÁUÁV 4 5 2
−1
3  −1
2 5 3 3

=
 (1 + 1) 2
− (( −1) 5
+ 12

3 
2  32 3
 2 4 2
=  2 − 0 2
= (2 2)= .
3  3 3
¥ÀAiÀiÁðAiÀiÁV £ÁªÀÅ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ¥ÀjªÀwð¹ £ÀAvÀgÀ ¥ÀjªÀwðvÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß ºÉÆ¸À «ÄwAiÉÆ¢UÉ
PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
t = x5 + 1 DzÉÃ²¹zÁUÀ dt = 5x4 dx
x = –1 DzÁUÀ t = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 1 DzÁUÀ t = 2 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
DzÀÝjAzÀ –1 jAzÀ 1 UÉ x §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁzÀAvÉ 't' AiÀÄÄ 0 ¢AzÀ 2UÉ §zÀ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
1 2
DzÀÄzÀjAzÀ, ∫ 5 x 4 x 5 + 1dx =
∫ t dt
−1 0
2
2  32  2  32 3
 2 4 2
= t
  =  2 − 0 2
= (2 2)= .
3  0 3   3 3
−1
1 tan x
GzÁºÀgÀuÉ 29: ∫ dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0 1 + x2
1
¥ÀjºÁgÀ: t = tan–1 x JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÀgÉ dt = dx DUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ x = 0 DzÁUÀ
1 + x2
t = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 1 DzÁUÀ t = π 4 DUÀÄªÀÅzÀÄ. ºÁUÁV x, 0 ¢AzÀ 1 PÉÌ §zÀÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁzÀAvÉ `t '
π
0 ¢AzÀ UÉ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
4 π
π
\ tan −1 x
1  t 2  4 1  π2  π2 .

∫0 1 + x 2 dx= ∫0
4
=  =
t dt
 2 0 2  16
− 0= 32

C¨sÁå¸À 7.10
DzÉÃ±À PÀæªÀÄ¢AzÀ C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 8 gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj:
π
1 x
1. ∫0 dx 2. ∫ 2
sin φ cos 2 φ d φ
x +1
2 0
−1  2 x 
2
4. ∫ x x + 2 (Put x + 2 =
1
3.
∫0 sin  1 + x 2  dx 0
t2)
π
sin x 2 dx
5. ∫ 2 dx 6. ∫0
0 1 + cos 2 x x + 4 − x2
2 1 1  2x
dx
8. ∫1  x − 2  e dx
1
7. ∫−1
x + 2x + 52
2x
C¨sÁå¸À 9 jAzÀ 10 gÀ°è£À ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀ DAiÉÄÌªÀiÁr
1
( x − x3 ) 3
1
9. ∫1 x4
dx C£ÀÄPÀ®zÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ
3
(A) 6 (B) 0
(C) 3 (D) 4
x
10. f ( x) = ∫ t sin t dt , DzÀgÉ f ′(x) AiÀÄÄ
0
(A) cosx + x sinx (B) x sinx

(C) x cosx (D) sinx + x cosx
7.10 ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ PÉ®ªÀÅ UÀÄtUÀ¼ÀÄ (Some Properties of Definite Integrals)

¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ PÉ®ªÀÅ ªÀÄºÀvÀé ¥ÀÆtð UÀÄtUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀUÉ ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ EªÀÅ ¸ÀgÀ¼ÀªÁV
¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¸ÀºÁAiÀÄ ªÀiÁqÀÄvÀÛªÉ.
b b
P0: ∫ f ( x)dx = ∫ f (t )dt
a a
b b a
P1: ∫
a
f ( x)dx = − ∫ f ( x)dx «±ÉÃµÀªÁV
a
∫
a
f ( x)dx = 0
b c b
P2: =
∫
f ( x)dx
a ∫ a
f ( x)dx + ∫ f ( x)dx
c
b b
P3: ∫
a
f ( x=
)dx ∫
a
f (a + b − x)dx
( x) dx ∫ f ( a − x) dx
a a
P4: ∫
0
f=
0
(P4 AiÀÄÄ P3 AiÀÄ «±ÉÃµÀ ¹ÜwAiÀiÁVzÉ)

P5: f ( x)dx + ∫ f (2a − x)dx .
2a a a
∫
0
f ( x)dx= ∫ 0 0
2 f ( x)dx, f (2a − x) =

a
f ( x)dx =  ∫0
2a f ( x) DzÁUÀ
P6: ∫
0 DzÁUÀ
 0, f (2a − x) = − f ( x)
352 UÀtÂvÀ
a a
P7: (i) ∫−a
f ( x)dx = 2 ∫ f ( x)dx, if f(x) ¸ÀªÀÄGvÀà£Àß DzÁUÀ CAzÀgÉ f (–x) = f (x)
0
DzÁUÀ.
a
(ii) f (x) ¨É¸À GvÀà£Àß CAzÀgÉ f (–x) = - f (x) DVzÀÝgÉ.
∫ −a
f ( x)dx = 0
F UÀÄt®PÀëtUÀ¼À ¸ÁzsÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß MAzÉÆAzÁV ¤ÃqÀ¯ÁVzÉ.
P0 £À ¸ÁzsÀ£É: x = t JAzÀÄ DzÉÃ²¸ÀÄªÀÅzÀjAzÀÀ £ÉÃgÀªÁV EzÀÄ ¹UÀÄvÀÛzÉ.
P1 £À ¸ÁzsÀ£É: f(x)£À ¥Àæw CªÀPÀ®£À F(x) DVgÀ°, DUÀ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀ£É ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ
¥ÀæPÁgÀ.
∫a f ( x) dx = F ( b) − F ( a ) = −  F ( a ) − F ( b)  = − ∫b f ( x) dx
b a
a
E°è a = b DzÁUÀ ∫ a
f ( x)dx = 0
P2 £À ¸ÁzsÀ£É: f £À ¥Àæw CªÀPÀ®£À F DVgÀ° DUÀ
b
∫a f ( x=
)dx F(b) − F(a ) .....(1)
∫ f ( x)=
dx F ( c) − F ( a )
c
.....(2)
a
b
ªÀÄvÀÄÛ
∫ c
)dx F(b) − F(c)
f ( x=
c b
.....(3)
b
(2) ªÀÄvÀÄÛ (3)£ÀÄß PÀÆrzÀgÉ ∫

a
f ( x)dx + ∫ f ( x)dx = F(b) − F(a ) = ∫ f ( x)dx
c a
EzÀÄ P2 UÀÄt®PÀëtzÀ ¸ÁzsÀ£É.
P3 £À ¸ÁzsÀ£É: t = a+b – x DVgÀ° DUÀ dt = – dx, x = a DzÁUÀ t = b ªÀÄvÀÄÛ x = b DzÁUÀ

t = a DzÀÝjAzÀ.
a
b
∫ a
f ( x)dx =− ∫ f (a + b − t )dt
b
b
= ∫ f ( a + b − t ) dt (P1 jAzÀ)
a
b
= ∫ f (a + b − x)dx (P0 ¤AzÀ)

a
P4 £À ¸ÁzsÀ£É: t = a – x EgÀ°, DUÀ dt = – dx, x = 0 DzÁUÀ t = a ªÀÄvÀÄÛ x = a DzÁUÀ
t = 0 £ÀAvÀgÀ P3 AiÀÄAvÉ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
f ( x) dx f ( x) dx + f ( x) dx
2a a 2a
P5 £À ¸ÁzsÀ£É: P2 G¥ÀAiÉÆÃV¹ ∫=0 ∫0 ∫
a
§®§¢AiÀÄ JgÀqÀ£É C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ°è t = 2a – x DVgÀ° DUÀ
dt = – dx, x = a DzÁUÀ t = a ªÀÄvÀÄÛ x = 2a DzÁUÀ t = 0
eÉÆvÉUÉ x = 2a – t.
DzÀÄzÀjAzÀ JgÀqÀ£É C£ÀÄPÀ®ªÀÅ
f ( x) dx
= − ∫ f ( 2a − t ) dt f ( 2a − t ) = ∫ f ( 2a − x) dx
2a 0 a a
∫a ∫
= dt
a 0 0
2a a a
ºÁUÁV ∫ 0
f ( x)dx= ∫ 0
f ( x)dx + ∫ f (2a − x)dx .
0
2a a a
P6 £À ¸ÁzsÀ£É: P5 G¥ÀAiÉÆÃV¹ ∫0
f ( x)dx= ∫ 0
f ( x)dx + ∫ f (2a − x)dx
0
...(1)
FUÀ f (2a – x) = f (x) DzÀgÉ (1) ªÀÅ
2a a a a
∫ 0
f ( x)dx =∫ f ( x)dx + ∫ f ( x)dx =2 ∫ f ( x)dx
0 0 0
ªÀÄvÀÄÛ f (2a – x) = – f (x) DzÀgÉ (1) ªÀÅ

2a a a
∫ 0
f ( x)dx =∫ f ( x)dx − ∫ f ( x)dx =0 DUÀÄªÀÅzÀÄ.
0 0
a 0 a
P7 £À ¸ÁzsÀ£É: P2 G¥ÀAiÉÆÃV¹, ∫=
f ( x)dx
−a ∫ −a
f ( x)dx + ∫ f ( x)dx
0
DUÀ
§®§¢AiÀÄ ªÉÆzÀ® C£ÀÄPÀ®zÀ°è t = – x DVgÀ°
\ dt = – dx, x = – a DzÁUÀ t = a ªÀÄvÀÄÛ x = 0 DzÁUÀ t = 0 DUÀÄªÀÅzÀÄ eÉÆvÉUÉ x = – t
a 0 a
\ DzÀÝjAzÀ ∫ −a
− ∫ f (−t )dt + ∫ f ( x)dx
f ( x)dx =
a 0
= ∫ f ( − x ) dx + ∫ f ( x) dx (P0 ¤AzÀ)
a a
...(1)
0 0
(i) FUÀ 'f ' MAzÀÄ ¸ÀªÀÄ GvÀà£ÀßªÁzÁUÀ DUÀ f (–x) = f (x) DUÀÄªÀÅzÀÄ
DzÀÝjAzÀ (1) ªÀÅ
∫− a f ( x) dx = ∫ f ( x) dx ∫ f ( x) dx = 2∫ f ( x) dx
a a a a
+
0 0 0
(ii) 'f ' MAzÀÄ ¨É¸À GvÀà£ÀßªÁzÀgÉ DUÀ f (–x) = –f (x) DUÀÄªÀÅzÀÄ
DUÀ (1)
a a a
∫ f ( x ) dx =

−a
− ∫ f ( x ) dx +
0 ∫ f ( x ) dx =
0
0 .
2
GzÁºÀgÀuÉ 30: ∫−1
x 3 − x dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: [–1, 0] ªÉÄÃ¯É x3 – x ≥ 0 ªÀÄvÀÄÛ [0, 1] ªÉÄÃ¯É x3 – x ≤ 0 eÉÆvÉUÉ [1, 2] ªÉÄÃ¯É
x3 – x ≥ 0 DUÀÄvÀÛzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÀÄ.
DzÀÄzÀjAzÀ P2 ¤AzÀ £ÁªÀÅ zÀvÀÛ ¥Àæ±ÉßAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
2 0 1 2
∫ −1
x 3 − x dx
= ∫ −1
( x 3 − x) dx + ∫ −( x 3 − x)dx + ∫ ( x 3 − x)dx
0 1
354 UÀtÂvÀ
0 1 2

= ∫
−1
( x3 − x)dx + ∫ ( x − x3 )dx + ∫ ( x3 − x)dx
0 1
0 1 2
 x4 x2   x2 x4   x4 x2 
=  −  + −  + − 
 4 2  −1  2 4  0  4 2 1
 1 1  1 1  1 1
=  −  +  −  + ( 4 − 2) −  − 
 4 2  2 4  4 2
1 1 1 1 1 1 3 3 11
=− + + − + 2 − + = − + 2 = .
4 2 2 4 4 2 2 4 4
π
GzÁºÀgÀuÉ 31: ∫ 4
−π
4
sin 2 x dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
π π
¥ÀjºÁgÀ: sin2 x MAzÀÄ ¸ÀªÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, P2(i) ¤AzÀ ∫ 4
−π sin 2 x dx = 2∫ 4 sin 2 x dx
0
JAzÁUÀÄvÀÛzÉ. 4
π π
(1 − cos 2 x)
= 2∫ 4 = dx ∫4
(1 − cos 2 x)dx
0 2 0
=  x − 1 sin 2 x  =  π − 1 sin π  − 0 = π − 1
4

 2 
0  4 2 2 4 2
π x sin x
GzÁºÀgÀuÉ 32: ∫ 0 1 + cos 2 x
dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ:
π (π − x) sin(π − x)dx JA¢gÀ°, £ÀAvÀgÀ P ¤AzÀ
I=∫ 4
0 1 + cos 2 (π − x)
π ( π − x ) sin x dx
π sin x dx
∫0 1 + cos2 x =
= π∫
0 1 + cos 2 x
−I
π sin x dx
CxÀªÁ 2I = π∫
0 1 + cos 2 x
π π sin x dx
2 ∫0 1 + cos 2 x
CxÀªÁ I=
cos x = t JAzÀÄ ºÁQ DUÀ – sinx dx = dt, x = 0 DzÁUÀ t = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = π DzÁUÀ t = –1

DzÀÝjAzÀ P1 G¥ÀAiÉÆÃV¹
− π −1 dt π 1 dt
=I

=
2 ∫1 1+ t
2
2 ∫−1 1+ t
2
1 dt 1
π∫0 2 (P1 ¤AzÀ AiÀiÁPÉAzÀgÉ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄ GvÀà£Àß)
1+ t 1+ t2
π  π
2
1
π  tan −1 t  =
= π  tan −1 1 − tan −1 0  =
π  − 0 =
0
4  4
1
GzÁºÀgÀuÉ 33: ∫ −1
sin 5 x cos 4 x dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1
¥ÀjºÁgÀ: I = ∫ sin 5 x cos 4 x dx EgÀ°, f (x) = sin5x cos4x JA¢lÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt
−1
DUÀ f (–x) = sin5(–x) cos4 (–x) = sin5x cos4 x = –f (x)

CAzÀgÉ f MAzÀÄ ¨É¸À GvÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ
ºÁUÁV P7 (ii)£À ¥ÀæPÁgÀ I = 0 DUÀÄvÀÛzÉ.
π
sin 4 x
GzÁºÀgÀuÉ 34: ∫0 sin 4 x + cos4 x dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2
π
sin 4 x
¥ÀjºÁgÀ: I = ∫ 2
dx JA¢gÀ° ... (1)
0 sin 4 x + cos 4 x
DUÀ P4 G¥ÀAiÉÆÃV¹
π 
π sin 4  − x  π
2  cos 4 x ... (2)
I ∫ 0
2
4π  4π 
dx − ∫ 2
0 cos 4 x + sin 4 x
dx
sin  − x  + cos  − x 
2  2 
(1) ªÀÄvÀÄÛ (2) £ÀÄß PÀÆrzÀgÉ
π π
sin 4 x + cos 4 x π
π
=
2I ∫2
=dx ∫=
dx
2
[=
x ]02
0 sin 4 x + cos 4 x 0 2
π.
DzÀÝjAzÀ I=
4
π
dx
GzÁºÀgÀuÉ 35:
∫ π
6
3
1 + tan x
£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
π π
dx cos x dx
=
¥ÀjºÁgÀ : I ∫63 1 + tan x
=
π ∫ π
3 ... (1)
6 cos x + sin x
356 UÀtÂvÀ
π π 
cos  + − x dx
π
3 6 
P3 ¥ÀæPÁgÀÀ I= ∫ π
6
3
π π  π π 
cos  + − x + sin  + − x
3 6  3 6 
π
sin x
= ∫ π
3
sin x + cos x
dx
6
...(2)
(1) ªÀÄvÀÄÛ (2) £ÀÄß PÀÆrzÁUÀ
π π
π π π
2I = ∫π3 dx = [ x ] π3 = − =
6 6 3 6 6
π .
ºÁUÁV I=
12
π
2
log sin x dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
π
¥ÀjºÁgÀ: I= ∫ 2
0
log sin x dx JA¢gÀ°
£ÀAvÀgÀ P4 ¤AzÀÀ
π π
π 
=
I ∫ log sin  2 − =
0
2
x  dx

∫
0
2
log cos x dx
I £À JgÀqÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀÆrzÁUÀ

π
=
2I ∫ 0
2
(log sin x + log cos x)dx
π
=
∫ 0
2
log sin x cos x + log 2 − log 2 dx (log 2 C£ÀÄß PÀÆr ªÀÄvÀÄÛ PÀ¼ÉzÁUÀ)
π π
=

∫
0
2
log sin 2 x dx − ∫ log 2 dx
0
2 (AiÀiÁPÉ ?)
π
ªÉÆzÀ® C£ÀÄPÀ®zÀ°è 2x = t JAzÀÄ ºÁQ, DUÀ 2dx = dt, x = 0 DzÁUÀ t = 0 ªÀÄvÀÄÛ x =
DzÁUÀ t = π DUÀÄªÀÅzÀÄ 2
1 π π
DzÀÝj=
AzÀ 2I
2 ∫0
log sin t dt − log 2
2
2 π2 π
= ∫ log sin t dt − log 2 [P6 ¤AzÀ AiÀiÁPÉAzÀgÉ sin(π – t) = sin t]
2 0 2
π
π
=
∫
log sin xdx − log 2
0
2
2
[t ¤AzÀ x UÉ ZÀgÁPÀëgÀ §zÀ¯Á¬Ä¹zÁUÀ]
π
= I − log 2
2
π
−π
ºÁUÁV = ∫ 2 log sin x dx = log 2 .
0 2
C¨sÁå¸À 7.11
¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À UÀÄt®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ C¨sÁå¸À 1 jAzÀ 19 gÀ°è£À C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj:
π π
sin x
1. ∫ 2 cos 2 x dx 2. ∫ 2 dx
0 0
sin x + cos x
3
π
π
sin 2 x dx cos5 x dx
3. ∫ 2 4. ∫0 2
0 3 3
sin 5 x + cos5 x
sin x + cos x
2 2
8
6. ∫2 x − 5 dx
5
5. ∫−5 | x + 2 | dx
π
1
7. ∫ x(1 − x) dx ∫ log(1 + tan x)dx
n 4
8.
0 0
2 π
9. ∫0 x 2 − x dx 10. ∫ 2 (2 log sin x − log sin 2 x)dx
0

π
x dx
π
11. ∫−2π sin x dx ∫
2
12.
0 1 + sin x
2
π
2π
13. ∫ sin 7 x dx
2
−π 14. ∫ cos5 x dx
0
2
π
sin x − cos x π
15. ∫ 2
0 1 + sin x cos x
dx 16. ∫
0
log(1 + cos x)dx
a x 4
17. ∫ dx 18. ∫ x − 1 dx
0
x + a−x 0
358 UÀtÂvÀ
19. f, g AiÀÄ£ÀÄß f (x) = f (a – x) ªÀÄvÀÄÛ g (x) + g (a – x) = 4 JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÁUÀ

a a
∫ f ( x) g ( x) dx = 2∫ f ( x) dx JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

0 0
C¨sÁå¸À 20 ªÀÄvÀÄÛ 21gÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀ DAiÉÄÌªÀiÁr.

π
20. ∫ ( x + x cos x + tan x + 1)dx £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ

2 3 5
−π
2
(A) 0 (B) 2
(C) π (D) 1
π
 4 + 3sin x 
21. ∫ log  2
dx £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ
 4 + 3cos x 

0
(A) 2 (B) 3 (C) 0 (D) –2

4
««zsÀ jÃwAiÀÄ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
GzÁºÀgÀuÉ 37: ∫ cos 6 x 1 + sin 6 x dx AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: t = 1 + sin 6x EgÀ° DUÀ, dt = 6 cos 6x dx
1 12 1 2 32 1 3
\ +C.
∫ cos 6 x 1 + sin 6 x dx = ∫ = × (t ) + C = (1 + sin 6 x ) 2
t dt
6 6 3 9
1
GzÁºÀgÀuÉ 38: ( x − x) 4 dx AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

4
∫ x5
1
 1 4
1
 1− 3 
¥ÀjºÁgÀ: ( x − x) dx =  x  dx
4 4
∫ x5 ∫ x4
1 1 −3 −3 3 3
1 − 13−=− x1 =
13 =− x t, =t , ° DUÀ4 dx4 =
JA¢gÀ dxdt=dt
x x x x
1 5
( x 4 − x) 4 1 14 1 4 54 4 1 4
DzÀÝjAzÀ ∫ 5
=
dx ∫ t dt × t +C= 1 − 3  + C .
x 3 3 5 15  x 
x 4 dx
GzÁºÀgÀuÉ 39: ∫ ( x − 1)( x 2 + 1) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x4 1
¥ÀjºÁgÀ: = ( x + 1) +
( x − 1) ( x ) 3 2
2
+1 x − x + x −1
= ( x + 1) + 1 ... (1)
( x − 1)( x 2 + 1)
1 A Bx + C
= = + 2 ... (2)
FUÀÀ
(
( x − 1) x 2 + 1 ) (
( x − 1) x + 1 . )
1 = A(x2 + 1) + (Bx + C) (x – 1)
= (A + B) x2 + (C – B) x + A – C
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ UÀÄtPÀUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀj¹zÁUÀ A + B = 0, C – B = 0, ªÀÄvÀÄÛ A – C = 1.
1 −1
EzÀjAzÀ A= B= C= ¹UÀÄvÀÛzÉ, A, B ªÀÄvÀÄÛ C ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (2) PÉÌ DzÉÃ²¹zÁUÀ.
2 2
1 1 1 x 1
= − − ... (3)
( x − 1) ( x + 1) 2( x − 1) 2 ( x + 1) 2( x + 1)
2 2 2
¥ÀÄ£ÀB (3) £ÀÄß (1) PÉÌ DzÉÃ²¹zÁUÀ

x4 1 1 x 1
= ( x + 1) + − −
( x − 1)( x + 1)
2
2( x − 1) 2 ( x + 1) 2( x + 1)
2 2
x4 x2 1 1 1
∫ ( x − 1)( x 2 + 1)
DzÀÝjAzÀ dx = + x + log x − 1 − log( x 2 + 1) − tan −1 x + C
2 2 4 2
 1 
GzÁºÀgÀuÉ 40: ∫ log(log x) + (log x) 2  dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

 1 
=
¥ÀjºÁgÀ: I ∫ log(log x) + (log x) 2  dx EgÀ°

1
=
∫ log(log x)dx + ∫ (log x) 2
dx
ªÉÆzÀ® C£ÀÄPÀ®zÀ°è, JgÀqÀ£ÉÃ GvÀà£ÀßªÁV '1' £ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

1 dx
I =x log(log x) − ∫ x dx + ∫
x log x (log x) 2
dx dx
= x log ( log x ) − ∫ + ∫ ( log x) 2 ... (1)
log x
dx
¥ÀÄ£ÀB ∫ log x £ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀgÉ, JgÀqÀ£É GvÀà£ÀßªÁV '1' £ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ
360 UÀtÂvÀ
dx  x  1  1  
¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ ∫ log x= 
 log x
− ∫ x − 2    dx 
 (log x)  x   
...(2)
(1)gÀ°è (2)£ÀÄß ºÁQzÁUÀ

x dx dx x
=
I x log(log x) − −∫ 2
+∫ = 2
x log(log x) − +C
log x (log x) (log x) log x
GzÁºÀgÀuÉ 41: ∫  cot x + tan x  dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: I =∫  cot x + tan x  dx =∫ tan x (1 + cot x)dx

 
tan x = t2 DzÁUÀ sec2x dx = 2t dt
2t dt
CxÀªÁ dx =
1+ t4
 1  2t
DUÀÀ =I ∫ t 1 + t 2 
 (1 + t )
4
dt
 1  1
 1 + 2  dt  1 + 2  dt
(t + 1)  t 
2
2∫ 
t 
∫ t 4 + 1 dt 2∫=
= 2=
 2 1  1
2
 t +  t −  + 2
 t2   t
1  1
t− =y ºÁQ, DUÀ 1 + 2  dt =
dy DUÀ
t  t 
 1
dy y t − 
−1  t
2∫
I= 2 tan −1
= + C = 2 tan +C
( )
2
y2 + 2 2 2
 t 2 −1 
−1  tan x − 1 
=
2 tan =
 +C 2 tan −1  +C
 2t   2 tan x 
sin 2 x cos 2 x dx
GzÁºÀgÀuÉ 42: ∫ 9 − cos 4 (2 x)
sin 2 x cos 2 x
¥ÀjºÁgÀ: I = ∫ dx EgÀ°
9 − cos 4 2 x
DzÁUÀ cos2 2x = t DzÁUÀ 4sin2x cos 2x dx = –dt

1 dt 1 t 1 1 
DzÀÄzÀjAzÀ I =−
4 ∫ 9−t 2
=− sin −1   + C =
4 3
− sin −1  cos 2 2 x  + C .
4 3 
3
GzÁºÀgÀuÉ 43: ∫ 2
−1
x sin π x dx £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 x sin π x for − 1 ≤ x ≤ 1

¥ÀjºÁgÀ: E°è f ( x=
) x sin πx=  3
− x sin π x for 1 ≤ x ≤ 2
3 3
1

∫ 2
−1
x sin π x=
dx ∫
−1
x sin π x dx + ∫ 2 − x sin π x dx
1
3
1
= ∫ −1
x sin π x dx − ∫ 2 x sin π x dx
1
§®§¢AiÀÄ JgÀqÀÄ C£ÀPÀ®£ÀUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

3
1
 − x cos π x sin π x   − x cos π x sin π x  2
3
∫ 2
x sin π=
x dx  + − +
−1
 π π2  −1  π π2 1
2  1 1 3 1
= − − − = + .
π  π2 π  π π2
π x dx
GzÁºÀgÀuÉ 44: ∫ a cos x + b 2 sin 2 x
0 2 2
π x dx π (π − x) dx
¥ÀjºÁgÀ: I ∫0 a 2 cos2 x + b2 sin 2 x ∫0 a 2 cos2 ( π − x ) + b2 sin 2 (π − x)
=
π dx π x dx
π∫ 2
= − ∫0 a 2 cos2 x + b2 sin 2 x
0 a cos 2 x + b 2 sin 2 x

π dx
π∫ 2
= −1
0 a cos 2 x + b 2 sin 2 x

π dx
\ 2I = π ∫
a cos x + b 2 sin 2 x
0 2 2
π π dx π π dx
CxÀªÁ I= ∫ = ⋅ 2∫ 2 2
2 0 a cos x + b sin x 2 0 a cos x + b 2 sin 2 x
2 2 2 2 2

362 UÀtÂvÀ
 π dx π
dx 
= π ∫ 4 2 2 2 2
+ ∫ π
2
2 2 2 2 
 a cos x + b sin x a cos x + b sin x 
0
4
 π4 sec 2 x π
cos ec 2 x dx 
π ∫ 2
= dx + ∫π 2
2
2
 a + b tan x 4 a cot x + b 
0 2 2 2
 1 dt 0 du 
π ∫ 2
= −∫ 2 2 (tan x = t ªÀÄvÀÄÛ cot x = u DzÁUÀ)
1 a u + b2 
 0 a +b t
2 2

π  −1 bt 1  π  −1 au 0 
I=  tan −  tan 
ab  a 0  ab  b 1 
π  −1 b −1 a  π  π  π2
=  tan + tan =  =
ab a b  ab  2  2ab
.
CzsÁåAiÀÄ 7 gÀ ªÉÄÃ°£À ««zsÀ jÃwAiÀÄ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ
1 jAzÀ 24 gÀ ªÀgÉV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹:
1 1
1. 3 2.
x−x x+a + x+b
1  a  1
3. 2  ¸ÀÄ½ªÅÀ x = t JAzÀÄ DzÃÉ²¹  4. 3
x ax − x x ( x + 1)
2 4 4
5. 1 1 1
= [Hint: 1 = , put x t 6 ]
1 1
x + x3
2
1
x2 + x3
1
(
1
x3 1+ x6 )
5x sin x
6. 2 7.
( x + 1) x + 9 ( )
sin( x − a )
e5log x − e 4log x 9. cos x

8.
e3log x − e 2log x 4 − sin 2 x
sin 8 − cos8 x 1
10. 2 2
11.
1 − 2sin x cos x cos ( x + a ) cos ( x + b)
x3 ex
12. 13.
1 − x8 (1 + e )( 2 + e )
x x
14. 15. cos3 x elog sinx

( x 2 + 1)( x 2 + 4)
16. e3 log x (x4 + 1)–1 17. f ′(ax + b) [f (ax + b)]n
1 sin −1 x − cos −1 x
18. 19. , x ∈ [0, 1]
sin 3 x sin ( x + α ) sin −1 x + cos −1 x
2 + sin 2 x x
20. 1 − x 21. e
1+ x 1 + cos 2 x
x 2 + x + 1 1− x
22. 23. tan −1
( x + 1) 2 ( x + 2) 1+ x
x 2 + 1 log( x 2 + 1) − 2 log x 
24.
x4
25 jAzÀ 30 gÀªÀgÉV£À C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è£À ¤²ÑvÀ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
π
π  1 − sin x  sin x cos x
25. ∫π e x  ∫
x
 dx e dx
4
26.
2  1 + cos x  0 cos 4 x + sin 4 x
π π
cos 2 xdx sin x + cos x
27. ∫
0
2
cos 2 x + 4sin 2 x
28. ∫ π
6
3
sin 2 x
dx
π
1 dx sin x + cos x
29. ∫
0
1+ x − x
30. ∫0
4
9 + 16sin 2 x
π
π x tan x
31. ∫ sin 2 x tan (sin x)dx ∫
−1
2
32. dx
0 0 sec x + tan x
4
33. ∫  x − 1 + x − 2 + x − 3  dx
1
F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸Á¢ü¹ (C¨sÁå¸À 34 jAzÀ 39):

3 dx 2 2
34. ∫1
1
=
x ( x + 1) 3
2
+ log
3
35. ∫0
x e x dx = 1
364 UÀtÂvÀ
π
1
36. ∫ x17 cos 4 x dx = 0 2
∫
3
−1
37. 2
sin x dx =
0 3
π 1 π
∫ sin
−1
x dx= −1
38.
∫
0
4
2 tan 3 x dx = 1 − log 2 39.
0 2
1
40. ∫ e 2−3 x dx MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀiÁV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0
C¨sÁå¸À 41 jAzÀ 44gÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀ DAiÉÄÌ ªÀiÁr.
dx
41. ∫ £À ¨É¯ÉAiÀÄÄ
e + e− x
x
(a) tan–1 (ex) + C

(b) tan–1 (e–x) + C
(c) log (ex – ex) + C (d) log (ex + e–x) + C
cos 2 x
42. ∫ dx =
(sin x + cos x) 2
cos 2 x
(a)
∫ (sin x + cos x) 2
dx (b) log|sin x + cos x| + C
1
(c) log|sin x – cos x| + C (d)
(sin x + cos x) 2
b
43. f(a + b – x) = f(x) DzÁUÀ ∫
a
xf ( x)dx =
a+b b a+b b
2 ∫a 2 ∫a
(a)
f (b − x)dx (b) f (b + x)dx =
b−a b a+b b
2 ∫a
(c) f ( x)dx (d)
2 ∫a
f ( x)dx
1  2x −1 
44. ∫ tan −1  2 
dx AiÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄÄ
0
 1+ x − x 
(a) 1 (b) 0
π
(c) –1 (d)
4
¸ÁgÁA±À (Summary)
• C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ CªÀPÀ®£ÀzÀ «¯ÉÆÃªÀÄ ¥ÀæQæAiÉÄAiÀiÁVzÉ.
CªÀPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ°è MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ £ÁªÀÅ CzÀgÀ ¤µÀà£Àß CxÀªÁ CªÀPÀ°vÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ, DzÀgÉ C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ°è CªÀPÀ°vÀzÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ
»rAiÀÄ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ ºÁUÁV C£ÀÄPÀ®£ÀªÀÅ, CªÀPÀ®£ÀzÀ «¯ÉÆÃªÀÄ «zsÁ£ÀªÁVzÉ.
d
F ( x ) = f ( x ) DzÁUÀ £ÁªÀÅ ∫ f ( x= )dx F( x) + c JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F
dx
C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ CxÀªÁ ¸ÁªÀiÁ£Àå C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
C AiÀÄÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÀAPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ F J¯Áè C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀzÀ ªÀåvÁå¸À¢AzÀ
DVªÉ.
• eÁå«ÄwAiÀÄ zÀÈ¶ÖPÉÆÃ£À¢AzÀ £ÉÆÃrzÁUÀ, MAzÀÄ C¤¢ðµÀÖ C£ÀPÀ®ªÀÅ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À UÀÄA¦£À
¸ÀªÀÄÆºÀªÁVzÀÄÝ, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ PÀÆqÀ Y CPÀëPÉÌ ªÉÄÃ¯É ªÀÄvÀÄÛ PÉ¼ÀUÉ ¸ÀªÀÄ£ÁAvÀgÀªÁV
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ¥À®èlUÉÆ½¹ ¥ÀqÉzÀzÁÝVgÀÄvÀÛzÉ.
• C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À PÉ®ªÀÅ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ F PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ.
1. ∫  f ( x ) + g ( x )  dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ g ( x ) dx
2. AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå `k' UÉ ∫ kf ( x ) dx = k ∫ f ( x ) dx
E£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV f1, f2 ...... fn GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ k1, k2 ...... kn ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀgÉ
DUÀ
∫ k1 f1 ( x ) + k2 f 2 ( x ) + ..... + kn ∫ n ( x ) dx

= k1 ∫ f1 ( x ) dx + K 2 ∫ f 2 ( x ) dx + ..... + kn ∫ fn ( x ) dx
• PÉ®ªÀÅ DzÀ±Àð (¥ÁæªÀiÁtÂPÀ) C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ

x n +1
∫ x= + C, n ≠ −1 ¤¢ðµÀÖªÁV ∫ x= x + c
n
(i) dx
n +1
(ii) ∫ cos =
xdx sin x + C (iii) ∫ sin xdx =
− cos x + C
(iv) ∫ sec = ∫ cos ec x dx =

− cot x + C
2 2
xdx tan x + C (v)
(vi) sec x.tan =

∫ ∫ cos ec x=
xdx sec x + C (vii) cot xd cos ec x + C
dx dx
(viii) ∫ 1− x
2 ∫
= sin −1 x + C (ix)
1− x
2
− cos −1 x + C
=
366 UÀtÂvÀ
dx dx
(x) ∫ 1 + x2
= tan −1
x + C (xi) ∫ = cos −1 x + C
1− x
2
ax
(xii) ∫ = +
x x
e dx e C (xiii) ∫ a=
x
dx +C
log a
dx 1
∫x
−1
=
− cos c x + C (xv)
(xiv)
x −1
2 ∫=
x
dx log x + C
1
∫ x dx log | x | +C
(xvi) =
• CA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²¬ÄAzÀ C£ÀÄPÀ®£À
P ( x)
MAzÀÄ ¨sÁUÀ®§Þ GvÀà£ÀßªÀÅ JgÀqÀÄ §ºÀÄ¥sÁvÀ ¥ÀzÀUÀ¼À C£ÀÄ¥ÁvÀ JAzÀÄ
Q ( x)
£É£À¦¹PÉÆ½î. E°è P(x) ªÀÄvÀÄÛ Q(x) AiÀÄÄ 'x' £À°ègÀÄªÀ §ºÀÄWÁvÀ ¥À¢UÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
Q(x) ≠ 0. §ºÀÄWÁvÀ¥À¢ P(x)£À WÁvÁA±ÀªÀÅ §ºÀÄWÁvÀ¥À¢ Q(x)£À WÁvÀA±ÀQÌAvÀ

P ( x) P ( x)
ºÉaÑzÀÝgÉ, DUÀ P(x) £ÀÄß Q(x) ¤AzÀ ¨sÁV¹zÀgÉ = T ( x ) + 1 DUÀÄvÀÛzÉ.
Q ( x) Q ( x)
E°è T(x) AiÀÄÄ x£À°ègÀÄªÀ §ºÀÄWÁvÀ¥À¢ ªÀÄvÀÄÛ P1(x)£À WÁvÀªÀÅ Q(x)£À WÁvÀQÌAvÀ
PÀrªÉÄ EgÀÄvÀÛzÉ. T(x) MAzÀÄ §ºÀÄWÁvÀ¥À¢AiÀiÁzÀÝjAzÀ ¸ÀÄ®¨sÀªÁV C£ÀÄPÀ°¸À§ºÀÄzÀÄ.

P1 ( x ) P1 ( x )
£ÀÄß F PÉ¼ÀPÀAqÀ jÃwAiÀÄAvÉ CA²PÀ ©ü£ÀßgÁ²UÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁV ªÀåPÀÛ¥Àr¹
Q ( x) Q ( x)
£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
px + q A B
1. ( x − a )( x − b ) = +
x −a x −b
,a ≠ b
px + q A B
2. = +
( x − a) x − a ( x − a)
2 2
px 2 + qx + r A B C
3. = + +
( x − a )( x − b )( x − r ) x − a x − b x − c
px 2 + qx + r A B C
4. = + +
( x − a ) ( x − b) x − a ( x − a )
2 2
x −b
2
px + qx + r A Bx + C
= + 2
( )
5.
( x − a ) x + bx + c x − a x + bx + c
2
E°è x2 + bx + c AiÀÄÄ ªÀÄvÉÛ C¥ÀªÀwð¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è.

• DzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ C£ÀÄPÀ®£À

C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ZÀgÀzÀ°è£À §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀÄÄ MAzÀÄ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ
ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ C£ÀÄPÀ®ªÁV ¸ÀgÀ½ÃPÀÈvÀUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ. MAzÀÄ ZÀgÀªÀ£ÀÄß E£ÉÆßAzÀÄ ZÀgÀPÉÌ
§zÀ¯Á¬Ä¸ÀÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß DzÉÃ²¸ÀÄªÀ «zsÁ£À (Method of substitution) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
C£ÀÄPÀ°ÃAiÀÄªÀÅ wæPÉÆÃ£À«ÄwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆArzÀÝgÉ. C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj
£ÀªÀÄUÉ ¥ÀæZÀ°vÀªÁV UÉÆwÛgÀÄªÀ ¤vÀå¸ÀªÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß (Identities) G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DzÉÃ±À
PÀæªÀÄzÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß §¼À¹, F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¥ÀæªÀiÁtÂPÀ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
(i) ∫=
tan x dx log sec x + C (ii) ∫=
cot x dx log sin x + C
(iii) ∫ sec x dx
= log sec x + tan x + C
(iv) ∫ cos ecx=

dx log cos ecx − cot x + C
PÉ®ªÀÅ «±ÉÃµÀ GvÀà£ÀßUÀ¼À C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ
dx 1 x−a dx 1 a+x
=
(i) ∫ x 2 − a 2 2a x + a
log + C = ∫
(ii)
a −x
2 2
2a
log
a−x
+C
dx 1 x dx
(iii) ∫=
x +a
2 2
a a
∫
tan −1 + C (iv)
x 2
− a 2
= log x + x 2 − a 2 + C
dx x dx
(v) ∫ ∫
= sin −1 + C (vi) = sec −1 x + C
a2 − x2 a x x2 −1
• ¨sÁUÀ±ÀB C£ÀÄPÀ®£À
f1 ªÀÄvÀÄÛ f2 JA§ GvÀà£ÀßUÀ½UÉ

d 
∫ f1 ( x) ⋅ f 2 ( x)dx =
f1 ( x) ∫  f1 ( x)
 dx
∫ f ( x)dx  dx
2
CAzÀgÉ
JgÀqÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀÄt®§ÞzÀ C£ÀÄPÀ®
= ªÉÆzÀ®£É GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£É GvÀà£ÀßzÀ C£ÀÄPÀ®
- {ªÉÆzÀ®£É GvÀà£ÀßzÀ CªÀPÀ®£À × JgÀqÀ£É GvÀà£ÀßzÀ C£ÀPÀ®}
ªÉÆzÀ®£É GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£É GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÁUÀ eÁUÀgÀÆPÀªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV AiÀiÁªÀ C£ÀÄPÀ®ªÀÅ agÀ¥ÀjavÀªÀÇ D C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß JgÀqÀ£É GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
• ∫ e x [ f ( x) + f ′( x)]dx= ∫e
x
f ( x)dx + C
368 UÀtÂvÀ
• PÉ®ªÀÅ «±ÉÃµÀ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À «zsÀUÀ¼ÀÄ:

x 2 a2
(i) ∫ x 2 − a 2 dx
= x − a 2 − log x + x 2 − a 2 + C
2 2
x 2 a
∫ x + a dx=
(ii) x + a 2 + log x + x 2 + a 2 + C
2 2
2 2
x 2 a2 x
∫ a − x dx=
(iii) a − x 2 + sin −1 + C
2 2
2 2 a
dx dx
∫ a 2 x 2 + bx + c CxÀªÁ
(iii) ∫ ax + bx + c
2
jÃwAiÀÄ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß
 bx c 
ax 2 + bx +=
c a  x2 + + 
 a a
 2
 c b2 
= a  x +  +  − 2  
b
 2a   a 4a  
ªÀåPÀÛ¥Àr¹, ¥ÀæªÀiÁtPÀ gÀÆ¥ÀPÉÌ §zÀ¯Á¬Ä¸À§ºÀÄzÀÄ.

px + q px + q
(iv) ∫
ax + bx + c
2
dx CxÀªÁ ∫ ax 2 + bx + c
dx jÃwAiÀÄ
C£ÀÄPÀ®UÀ¼À°è
d
px =
+q A (ax 2 + bx + c) +=
B A(2ax + b) + B
dx
E°è A ªÀÄvÀÄÛ BAiÀÄ£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è£À ¸ÀºÀUÀÄtPÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆÃ°¹zÁUÀ PÀAqÀÄ
»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
b
• £ÁªÀÅ ∫ f ( x)dx C£ÀÄß ªÀPÀægÉÃSÉ y = f(x)a ≤ x ≤ b xCPÀë ªÀÄvÀÄÛ x = a, x = b
a
gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀÛªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ «¹ÛÃtð JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¹zÉÝÃªÉ [a b] AiÀÄ°è
x
xAiÀÄÄ PÉÆlÖ ©AzÀÄªÁVgÀ°. DUÀ ∫ f ( x)dx

a
AiÀÄÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ® GvÀà£Àß A(x) JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. F PÉëÃvÀæ¥sÀ® GvÀà£ÀßzÀ PÀ®à£ÉAiÀÄÄ C£ÀÄPÀ®£À UÀtÂvÀzÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄPÉÌ

zÁj ªÀiÁrPÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
• C£ÀÄPÀ®£À UÀtÂvÀzÀ ªÉÆzÀ® ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ

x
J¯Áè x ≥ a UÉ PÉëÃvÀæ¥sÀ® GvÀà£Àß A( x) = ∫ f ( x)dx JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÉÆÃt. E°è

a
[a, b] CAvÀgÁ¼ÀPÉÌ 'f ' C£ÀÄß MAzÀÄ C«aÑ£Àß GvÀà£ÀßªÉAzÀÄ ElÄÖPÉÆAqÁUÀ J¯Áè x ∈ [a,
b] UÉ A′( x) = f ( x) DVgÀÄvÀÛzÉ.
• C£ÀÄPÀ®£À UÀtÂvÀzÀ ¢éwÃAiÀÄ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ
ªÀÄaÑzÀ CAvÀgÁ¼À [a, b] £À°è 'f' MAzÀÄ C«aÑ£ÀßªÁzÀ GvÀà£ÀßªÁVgÀ°. F J£ÀÄßªÀ
d
E£ÉÆßAzÀÄ GvÀà£ÀßPÉÌ 'f ' £À PÉëÃvÀæzÀ°è£À J¯Áè x UÀ½UÉ F( x) = f ( x) DVgÀ°. DUÀ
b dx
∫ f ( x)dx = [ F( x) + c ]a = F(b) − F(a) DUÀÄvÀÛzÉ.
b
EzÀ£ÀÄß [a, b] ªÁå¦Û ªÉÄÃ°£À 'f ' £À ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ® JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. E°è
a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ «ÄwUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. a AiÀÄÄ PÉ¼À«ÄwAiÀiÁV ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄÄ
ªÉÄÃ®äwAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
* * *
370 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 8
C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À C£ÀéAiÀÄ (G¥ÀAiÉÆÃUÀ)
(Application of Integrals)
 "UÀtÂvÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ ªÀiÁvÀæªÉÃ ¥ÀæPÀÈwAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÄ¸ÀAUÀvÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀ°à¹PÉÆ¼Àî®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀÄªÀÅzÀjAzÀ £ÁªÀÅ
UÀtÂvÀªÀ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ". - ©gÁÌ¥sÀó
gÉÃSÁUÀtv Â z
À °
À è £ÁªÀÅ wæ¨ÄÀs dUÀ¼ÄÀ , DAiÀÄvÀU¼
À ÄÀ , vÁæ¦dåU¼
À ÄÀ
ªÀÄvÀÄÛ ªÀÈvÀUÛ ¼
À £
À Æ
É ß¼ÀUÉÆAqÀAvÉ ««zsÀ eÁå«ÄwÃAiÀÄ DPÀÈwUÀ¼À
PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ ¸ÀÆvÀæUÀ¼À£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ. C£ÉÃPÀ ¤d
fÃªÀ£ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçªÀ£ÀÄß C£Àé¬Ä¸ÀÄªÁUÀ F
¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ DzsÁgÀªÁUÀÄvÀÛªÉ. ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÁUÀtÂvÀzÀ ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ
£ÀªÀÄUÉ C£ÉÃPÀ ¸ÀgÀ¼À DPÀÈwUÀ¼À PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä
¸ÀºÁAiÀÄ ªÀiÁqÀÄvÀÛªÉ. DzÀgÀÆ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄ®àlÖ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀgÀ°è F
¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ ¸ÁPÁUÀÄªÀÅ¢®è. CzÀPÉÌ £ÀªÀÄUÉ C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ
PÉ®ªÀÅ PÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ CªÀ±ÀåPÀªÁUÀÄvÀÛªÉ.
J.J¯ï. PËa
»A¢£À CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß
(1789-1857)
MAzÀÄ ªÉÆvÀÛzÀ «ÄwAiÀÄ£ÁßV ¥Àj¨sÁ«¸ÀÄªÁUÀ MAzÀÄ GvÀà£Àß
y = f(x) x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b UÀ¼À°è x - CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £Á«ÃUÀ
¸ÀgÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄÄªÀ. PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÆß, ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÈvÀÛzÀ PÀA¸ÀUÀ¼ÀÄ,
¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÆß ºÁUÀÆ £ÁªÀÅ ªÉÄÃ¯É
ºÉÃ½gÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¸ÉÆÃt. ¯ÉPÀÌ ºÁPÀ®Ä
C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖªÁzÀ C£ÀéAiÀÄªÀ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁqÉÆÃt.
8.2 ¸ÀgÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À PÉ¼ÀV£À PÉëÃvÀæ¥sÀ®

»A¢£À CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß MAzÀÄ ªÉÆvÀÛ «ÄwAiÀÄ£ÁßV C¨sÀå¹¹zÉÝÃªÉ
ºÁUÀÆ C£ÀÄPÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®UÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß C¨sÁå¸À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ. FUÀ £ÁªÀÅ y = f(x) ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë ªÀÄvÀÄÛ
x = a ªÀÄvÀÄÛ x = bUÀ¼À°è x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ
¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ¤zsÀðj¸À®Ä ¸ÀgÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ £ÀªÀÄUÉ £ÉÃgÀ Cj«UÉ ¹UÀÄªÀ zÁjAiÉÆAzÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. avÀæ
8.1gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ £ÁªÀÅ F PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß y-CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ C£ÉÃPÀ CwÃ ¸ÀtÚ
¥ÀmÉÖUÀ½AzÁVzÉAiÉÄAzÀÄ ¨sÁ«¸À§ºÀÄzÀÄ. CAvÀºÀ MAzÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀmÉÖAiÀÄ JvÀÛgÀ y ªÀÄvÀÄÛ CUÀ®
dx DVgÀ°. DUÀ CzÀgÀ (¥ÀmÉÖAiÀÄ) PÉëÃvÀæ¥sÀ® = y.dx DVgÀÄvÀÛzÉ. (y = f(x)).
C£ÀÄPÀ®UÀ¼À C£ÀéAiÀÄ (G¥ÀAiÉÆÃUÀ) 371
F ¥ÀmÉÖAiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ®gÀÆ¥ÀzÀ

PÉëÃvÀæ¥sÀ® JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÀÄ x£À ¤¢ðµÀÖ
¨É¯ÉUÀ¼ÁzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ªÀÄzsÉå EgÀÄªÀ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀªÁzÀ
¸ÁÜ£ÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. x-CPÀë, x = a, x = b UÀ¼À°è
J¼É¢gÀÄªÀ ®A§gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ y = f(x)
ªÀPÀægÉÃSÉ EªÀÅUÀ½AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄ®àlÖ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß F jÃwAiÀÄ ªÀÄÆ®gÀÆ¥ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À (¥ÀmÉÖUÀ¼À) ªÉÆvÀÛªÀ£ÁßV
¨sÁ«¸À§ºÀÄzÀÄ. (avÀæ 8.1gÀ PQRSP ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ°è)
EªÀ£ÉßÃ ¸ÁAPÉÃwPÀªÁV avÀæ 8.1
b b b
=
A ∫=
a
dA ∫ =
ydx ∫ f ( x) dx
a a
x = g(y) ªÀPÀægÉÃSÉÉ, y = c ªÀÄvÀÄÛ y = d ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ y-CPÀë¢AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄ®àlÖ

¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ 'A' DzÀgÉ,
d d
=A ∫=
c
x dy ∫ g ( y )dy DVgÀÄvÀÛzÉ.
c
E°è £ÁªÀÅ avÀæ 8.2gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÀºÀ CqÀØ ¥ÀmÉÖUÀ¼À PÉëÃvÀæ ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß PÀÆqÀÄvÉÛÃªÉ.
avÀæ 8.2
UÀªÀÄ¤¹: £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸ÀÄwÛgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄÄ x-CPÀëzÀ PÉ¼ÀVzÀÝgÉ, DUÀ x = a ¬ÄAzÀ x = b ªÀgÉUÉ

f(x) < 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. DUÀ avÀæ 8.3gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ
372 UÀtÂvÀ
x = b gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®zÀÀ MAzÀÄ IÄt ¸ÀASÉåAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ

£ÁªÀÅ PÉëÃvÀæ¥sÀ®zÀ ¸ÀASÁåvÀäPÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁvÀæ UÀt£ÉUÉ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ. ºÁUÁV PÉëÃvÀæ¥sÀ® IÄt
¸ÀASÉåAiÀiÁzÀ°è £ÁªÀÅ CzÀgÀ IÄt aºÉßAiÀÄ£ÀÄß PÀqÉUÀtÂ¹ CzÀgÀ ¸ÀASÁåvÀäPÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß zsÀ£À
aºÉßAiÉÆqÀ£É vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.
b
A= ∫ f ( x ) dx
a
avÀæ 8.3
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àé®à ¨sÁUÀªÀÅ x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯ÁãUÀ ªÀÄvÀÄÛ E£ÀßµÀÄÖ ¨sÁUÀªÀÅ
x-CPÀëzÀ PÉ¼À¨sÁUÀzÀ®Æè EgÀ§ºÀÄzÀÄ. (avÀæ 8.4). E°è A1 < 0 ªÀÄvÀÄÛ A2 > 0 DVgÀÄvÀÛzÉ. DUÀ
y = f(x), x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b gÉÃSÉUÀ½AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄ®àlÖ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
A = |A1| + A2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 8.4
GzÁºÀgÀuÉ 1: x2 + y2 = a2 ªÀÈvÀÛ¢AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 8.5gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ, x2 + y2 = a2
ªÀÈvÀÛ¢AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = 4 (AOBA
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®) = 4[ªÀÈvÀÛªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉ,
x-CPÀë, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = a UÀ¼À°è J¼É¢gÀÄªÀ
®A§UÀ½AzÁªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®] [ªÀÈvÀÛªÀÅ
x-ªÀÄvÀÄÛ y-CPÀëUÀ½UÉgÀqÀPÀÆÌ ¸À«ÄäwÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ].
a
= 4 ∫ ydx [GzÀÝzÀ ¥ÀnÖUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ]
0
avÀæ 8.5
a
4 ∫ a 2 − x 2 dx
= ∵ x 2 + y 2 = ± a2 − x2 
a2 ⇒ y =
0
 
AOBA ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ªÉÆzÀ® ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ, yC£ÀÄß zsÀ£À aºÉßAiÉÆA¢UÉ

a
x 2 a2 x
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ ErÃ ªÀÈvÀÛzÀ PÉëÃvÀ=
æ¥sÀ® 4  a − x 2 + ⋅ sin −1 
2 2 a 0
 a a2    a2   π 
=4  × 0 + .sin −1 1 − 0  =4     =πa 2 JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.
 2 2    2  2
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV: avÀæ 8.6gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ ªÀÈvÀÛ¢AzÀ DªÀÈvÀÛªÁVgÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®

a a
=

∫ xdy 4∫ a − y dy (KPÉ?)
4= 2 2
0 0
a
y 2 a2 y
= 4 a − y 2 + sin −1 
2 2 a 0
 a a2  
= 4  × 0 + sin −1 1 − 0
 2 2  
2
a π
= 4= πa 2
2 2
avÀæ 8.6
374 UÀtÂvÀ
x2 y 2
GzÁºÀgÀuÉ 2: + =1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛzÉÆ¼ÀV£ÀÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
a 2 b2
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 8.7gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ, ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ ABA'B'A AiÀÄ M¼ÀV£À PÉëÃvÀæ¥sÀ®
= 4 (¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ, x-CPÀë, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = a UÀ¼À°è x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À AOBA AiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ®)
(¢ÃWÀðªÀÈvÀÛªÀÅ x - ªÀÄvÀÄÛ y-CPÀë JgÀqÀPÀÆÌ ¸À«ÄäwÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ)
a
= 4 ⋅ ∫ y dx [GzÀÝzÀ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ]
0
x2 y 2 b 2
2
+ 2 =
1 ⇒ y=
± a − x2
a b a
AOBA ¥ÀæzÉÃ±À ¥ÀæxÀªÀÄ
ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ yC£ÀÄß zsÀ£À
aºÉßAiÉÆA¢UÉ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÉÛÃªÉ. ºÁUÁV, ¨ÉÃPÁzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®
a
b
= 4 ⋅ ∫ . a 2 − x 2 dx
0
a
a
4b  x 2 a2 x
= ⋅ a − x 2 + .sin −1  (KPÉ?)
a 2 2 a 0
avÀæ 8.7
4b  a a2 −1 

=  × 0 + sin 1 − 0 
a  2 2  
4b a 2 π
= × × = πab ZÀ. ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
a 2 2
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV, £ÁªÀÅ avÀæ 8.8gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ CqÀØ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ,
¢ÃWÀðªÀÈvÀÛzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
b
= 4 ∫ x dy
0
b
a
= 4 ⋅ ⋅ ∫ b 2 − y 2 dy (KPÉ?)
b 0
b
4a  y 2 b2 y
=  b − y 2
+ sin −1 
b 2 2 b 0
4a  b b2 −1 

=  × 0 + sin 1 − 0 
b  2 2  
4a b 2 π
= . . = πab ZÀ. ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
b 2 2
avÀæ 8.8
8.2.1 MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉÀ¬ÄAzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
F G¥À«¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ MAzÀÄ ªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ, MAzÀÄ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ, MAzÀÄ ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt. ªÉÄÃ¯É ºÉÃ½zÀ J®è ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ CªÀÅUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁt§zÀÞ gÀÆ¥ÀzÀ°è
(Standarad form) EgÀÄvÀÛªÉ. ¨ÉÃgÉ gÀÆ¥ÀUÀ¼ÀÄ F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ªÁå¦ÛAiÀÄ ºÉÆgÀUÉ ºÉÆÃUÀÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 3: y = x2 ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ y = 4 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: y = x2 ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄÄ y - CPÀëzÀ°è,
ªÀiÁvÀæ ¸À«ÄäÃwAiÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, avÀæ
8.9gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ,
¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
= AOBA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4
= 2 ⋅ ∫ x dy
0
= 2[ªÀPÀægÉÃSÉ x2 = y, y-CPÀë
y = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 4 avÀæ 8.9
gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt BONB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®]
4
2 3 4 4 32 (KPÉ?)
= 2∫ y dy = 2 ×  y 2  = × 8 =
0
3  0 3 3
avÀæ 8.9gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ E°è £ÁªÀÅ CqÀØ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆArzÉÝÃªÉ.
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV £ÁªÀÅ avÀæ 8.10AiÀÄ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ PQ £ÀAvÀºÀ GzÀÝ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÀÄß UÀt£ÉUÉ
vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ, AOBA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EzÀPÁÌV £ÁªÀÅ x2 = y ªÀÄvÀÄÛ
y = 4 ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß KPÀPÁ°PÀªÁV ©r¸ÀÄvÉÛÃªÉ. DUÀ £ÀªÀÄUÉ x = 2 ªÀÄvÀÄÛ x = – 2 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
376 UÀtÂvÀ
ºÁUÁV AOBA ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß x2 = y ªÀPÀægÉÃSÉ, y = 4 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ, x = –2 ªÀÄvÀÄÛ x = 2UÀ¼À°è

x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±À JAzÀÆ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
2
∴ AOBA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ y dx
−2
[y = QAiÀÄ y-¤zÉÃð±ÀPÀ - PAiÀÄ y- ¤zÉðÃ±ÀPÀ
= 4 - x2]
2
2 ∫ (4 − x 2 )dx (KPÉ?)
=⋅
0
2
 x3   8  32
= 2  4 x −  = 2  4 × 2 − =
 3 0  3 3
avÀæ 8.10
n¥ÀàtÂ: ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉUÀ½AzÀ £ÁªÀÅ GzÀÝ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÁßzÀgÀÆ CxÀªÁ CqÀØ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÁßzÀgÀÆ
¥ÀjUÀtÂ¹ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ¯ÉPÀÌ ºÁPÀ§ºÀÄzÉAzÀÄ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ. E°èAzÀ ªÀÄÄAzÉ £ÁªÀÅ JgÀqÀgÀ°è
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀ£ÀÄß, GzÀÝzÀ ¥ÀmÉÖUÀ¼À£ÉßÃ §¼À¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 4: X-CPÀë, y = x ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ x2 + y2 = 32 ªÀÈvÀÛUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ªÉÆzÀ®
ZÀvÀxÁðAPÀzÀ°è£À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: y = x...... (1) ªÀÄvÀÄÛ
x2 + y2 = 32 .... (2) UÀ¼ÀÄ zÀvÀÛ
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
EªÉgÀqÀÆ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß KPÀPÁ°PÀªÁV
©r¹zÁUÀ CªÀÅ ¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è
B(4, 4) gÀ°è ¸ÀA¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ.
C£ÀÄß X-CPÀëPÉÌ ®A§ªÁV J¼É¬Äj.
∴ ¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = OBMO ¥ÀæzÉÃ±À
PÉëÃvÀæ¥sÀ® + BMAB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4 4
OBMO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ ydx = ∫ x dx
0 0 avÀæ 8.11
4
 x2 
= =
 8 ... (3)
 2 0
4 2 4 2
BMAB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫=

y dx
4
∫4
32 − x 2 dx
4 2
=  1 ⋅ x 32 − x 2 + 1 × 32 × sin −1 x 
2 2 4 2  4

1 1  4 1 4 
=  × 4 2 × 0 + × 32 × sin −1 1 −  . 32 − 16 + × 32 × sin −1 
2 2  2 2 4 2
π π
= 16 × − 8 − 16 × = (4π − 8) ... (4)
2 4
(3) ªÀÄvÀÄÛ (4) £ÀÄß PÀÆrzÁUÀ
¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = 4π JAzÁUÀÄvÀÛzÉ
2 2
GzÁºÀgÀuÉ 5: x 2 + y2 = 1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = ae UÀ¼À°è X-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ
a b
®A§UÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. [b2 = a2(1 – e2) ªÀÄvÀÄÛ e < 1 DzÁUÀ]
¥ÀjºÁgÀ: ¨ÉÃPÁzÀ BOB'RFSB ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = ae ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ
DªÀÈvÀªÁVzÉ.
BOB'RFSB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
ae
= 2. ∫ y dx
0
ae
b
= 2
a0∫ a 2 − x 2 dx
ae
2b  x a2 x
= .  . a 2 − x 2 + ⋅ sin −1 
a 2 2 a 0
avÀæ 8.12
2b 
= ⋅ ae a 2 − a 2 e 2 + a 2 ⋅ sin −1 e 
2a  
= ab e 1 − e 2 + sin −1 e 
 
378 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 8.1
1. ªÀPÀægÉÃSÉ y2 = x, x = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 4 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ X-CPÀëUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. ªÀPÀægÉÃSÉ y2 = 9x, x = 2 ªÀÄvÀÄÛ x = 4 gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ X-CPÀëUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. ªÀPÀægÉÃSÉ x2 = 4y, y = 2, y = 4 gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ Y-CPÀëUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæxÀªÀÄ
ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 2
4. x + y =1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ¢AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16 9
x2 y 2
5. + =
1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ¢AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4 9
6. X-CPÀë, x = 3 y ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÈvÀÛ x2 + y2 = 4 ¤AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæxÀªÀÄ

ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
a
7. x = gÉÃSÉAiÀÄÄ x2 + y2 = a2 ªÀÈvÀÛªÀ£ÀÄß bÉÃ¢¹zÁUÀ GAmÁzÀ ¨sÁUÀUÀ¼À°è aPÀÌzÁzÀ
2
¨sÁUÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. x = y2 ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ x = 4 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ x = a ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ¬ÄAzÀ
JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄ¨sÁUÀUÀ¼ÁV «¨sÀf¸À®ànÖzÉ. ºÁUÁzÀgÉ 'a' AiÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. y = x2 ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ y = |x|UÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. x2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ x = 4y – 2 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. y2 = 4x ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ x = 3 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
PÉ¼ÀV£À C¨sÁå¸À 12 ªÀÄvÀÄÛ 13gÀ°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr:
12. ªÀÈvÀÛ x2 + y2 = 4, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 2 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÉ ¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®.
π π
π (d)
(a) π (b)
(c)
2 3 4
13. y2 = 4x ªÀPÀægÉÃSÉ, Y – CPÀë, y = 3 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®.
9 9
9 (d)
(a) 2
(b) (c)
4 3 2
8.3 JgÀqÄÀ ªÀPg

æÀ ÃÉ SÉU¼
À À £ÀqÄÀ ªÀt PÉëÃvÀ¥
æ ®
Às
CAvÀB ¥Àe æ Õ¬
É ÄAzÀ, °Ã¨ï¤mïì÷Ó ºÉÃ½zÀ CxÀðPÀÌ£ÄÀ UÀÄtªÁV, C£ÀÄPÀ®£À J£ÀÄßªÀ QæAiÉÄ MAzÀÄ
¥Àz
æ ÃÉ ±ÀzÀ PÉÃë vÀ¥
æ ®
Às ªÀ£ÄÀ ß C£ÉÃPÀ ¸ÀtÚ ¥ÀmU
ÖÉ ¼
À £
À ÁßV PÀvj
ÛÀ ¹, £ÀAvÀgÀ CªÀÅUÀ¼À PÉÃë vÀ¥
æ ®
Às ªÀ£ÄÀ ß PÀÆqÀÄªÀÅzÁVzÉ.
£ÀªÄÀ UÉ y = f(x), y = g(x), f(x) ≥ g(x) AiÀÄ°è [a, b] DVgÀÄªÀ JgÀqÄÀ ªÀPg æÀ ÃÉ SÉU¼
À £
À ÄÀ ß
PÉÆnÖzÁÝgA
É zÀÄ PÉÆ½î DUÀ, CªÉgq À À bÉÃzÀPÀ ©AzÀÄUÀ¼À x-¤zÉðÃ±ÁAPÀU¼
À g À ÄÀ x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b
DVgÀ°.
MAzÀÄ ¸ÀÆvÀª
æ £
À ÄÀ ß C£ÀÄPÀ®£ÀPÁÌV §gÉAiÀÄÄªÁUÀ, ªÀÄÆ®gÀÆ¥ÀzÀ PÉÃë vÀ¥
æ ®
Às PÉÌ GzÀÝ ¥ÀmU ÖÉ ¼
À ÄÀ
C£ÀÄPÀÆ®. avÀæ 8.13gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ, F jÃwAiÀÄ ªÀÄÆ®gÀÆ¥ÀzÀ GzÀÝ ¥ÀmA ÖÉ iÀÄ JvÀg Û À
[ f(x) – g(x)] ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ CUÀ® dx DVgÀÄvÀz Û .É ºÁUÁV ªÀÄÆ®gÀÆ¥ÀzÀ (GzÀÝ ¥ÀmA ÖÉ iÀÄ)
PÉÃë vÀ¥ Às = dA = [ f(x) – g(x)]dx DVgÀÄvÀz
æ ® Û .É
b
sÀ® A
∴ ¥ÀÆtð PÉëÃvÀæ¥= ∫ [ f ( x) − g ( x)]dx
a
avÀæ 8.13
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV,
A = [y = f(x) ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®]
- [y = g(x), x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®]
b b b
=∫ f ( x)dx − ∫ g ( x)dx =∫ [ f ( x) − g ( x)dx [[a, b], AiÀÄ°è f(x) ≥ g(x) DVzÀÝ°è]

a a a
MAzÀÄ ¥ÀPÀë [a, c] AiÀÄ°è f(x) ≥ g(x) DVzÀÄÝ, [c, b]AiÀÄ°è f(x) ≤ g(x) DVzÀÝgÉ, [a < c < b], DUÀ
avÀæ 8.14gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ,
zÀvÀÛ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
= ACBDA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + BPRQB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
c b
= ∫ [ f ( x) − g ( x)]dx + ∫ [ g ( x) − f ( x)]dx JAzÁUÀÄvÀÛzÉ.

a c
380 UÀtÂvÀ
avÀæ 8.14
GzÁºÀgÀuÉ 6: x2 = y ªÀÄvÀÄÛ y2 = x ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: F JgÀqÀÄ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À bÉÃzÀ£À
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ O(0, 0) ªÀÄvÀÄÛ A(1, 1) DVgÀÄvÀÛªÉ. [avÀæ
8.15gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ]
E°è y2 = x DzÀÝjAzÀ =
y =
x f ( x) ªÀÄvÀÄÛ
y = x2 = g(x) DVgÀ°

DUÀ [0, 1]gÀ°è f(x) ≥ g(x) DVgÀÄvÀÛzÉ.
∴ avÀæzÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀ ¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
1
= ∫ [ f ( x) − g ( x)]dx
0
avÀæ 8.15
1
1  2 x 2 x3 
3
= ∫  x − x 2 dx =  − 
0  3 3
0
2 1 1
= − =
3 3 3
GzÁºÀgÀuÉ 7: x–CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯ÁãUÀzÀ°ègÀÄªÀ, x2 + y2 = 8x ªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ y2 = 4x ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ M¼À
¨sÁUÀzÀ°ègÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ªÀÈvÀÛzÀ x2 + y2 = 8x

¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß (x – 4)2 + y2 = 16 JAzÀÆ
§gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. ºÁUÁV ªÀÈvÀÛzÀ PÉÃAzÀæ c(4, 0)
ªÀÄvÀÄÛ wædå 4 DVgÀÄvÀÛzÉ. F ªÀÈvÀÛªÀÅ y2 = 4x
¥ÀgÀªÀ®AiÀÄªÀ£ÀÄß bÉÃ¢¹zÁUÀ,
x2 + 4x = 8x
∴ x2 – 4x = 0
∴ x(x – 4) = 0
x = 0 CxÀªÁ x = 4 DUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ, FJgÀqÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À bÉÃzÀPÀ
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ (x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯ÁãUÀzÀ°è) O(0, 0) ªÀÄvÀÄÛ
avÀæ 8.16
P(4, 4) DVgÀÄvÀÛªÉ.
avÀæ 8.16gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ,
OPQCO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯ÁãUÀzÀ°è FJgÀqÀÄ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼ÉÃ DªÀÈvÀªÁzÀ
¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ M¼ÀVgÀÄªÀ ¨sÁUÀ
= OCPO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + PCQP ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4 8
= ∫ ydx + ∫ ydx
0 4
4 8
=2 ⋅ ∫ xdx + ∫ 42 − ( x − 4) 2 dx (KPÉ?)
0 4
4
2 3 4
= 2 ×  x 2  + ∫ 42 − t 2 dt , ( x − 4 = t DzÁUÀ) (KPÉ?)
3  0 0
4
32  t 1 t
= + 4 − t 2 + × 42 × sin −1 
3 2 2 4 0
32 π 32 4
= + 0+8×= + 4=
π (8 + 3π)
3 2 3 3
GzÁºÀgÀuÉ 8: avÀæ 8.17gÀ°è OA = 2 ªÀÄvÀÄÛ OB = 6 DUÀÄªÀAvÉ 9x2 + y2 = 36 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛzÀ
¥ÀæxÀªÀÄ ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ ¨sÁUÀ AOBA DVzÉ. AB PÀA¸À ªÀÄvÀÄÛ AB eÁå UÀ¼À £ÀqÀÄªÀt PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
382 UÀtÂvÀ
x2 y 2
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ 9x2 + y2 = 36 ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß + =
1
4 36
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀÝjAzÀ CzÀgÀ DPÁgÀ avÀæ 8.17gÀ°è
vÉÆÃj¹gÀÄªÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
(6 − 0)
ºÁUÁV eÁå AB £À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ( y=
− 0) ( x − 2)
(0 − 2)
CxÀªÁ, y = –3(x – 2)
CxÀªÁ y = –3x + 6 JA¢gÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁV ¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = avÀæzÀ°è §tÚ ºÀaÑgÀÄªÀ ¨sÁUÀ
2 2
= 3∫ 4 − x dx − ∫ (6 − 3 x)dx
2 [KPÉ?]
0 0
avÀæ 8.17
2 2
x 4 x  3x  2
À =3 ⋅  4 − x 2 + sin −1  − 6 x −
2 2 2 0  2  0
2   12 
= 3  × 0 + 2sin −1 1 − 12 − 
2   2
π
= 3× 2× − 6= (3π − 6)
2
GzÁºÀgÀuÉ 9: C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ (1, 0), (2, 2) ªÀÄvÀÄÛ (3, 1) ±ÀÈAUÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁVgÀÄªÀ
wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: A(1, 0), B(2, 2) ªÀÄvÀÄÛ C(3, 1)UÀ¼ÀÄ wæ¨sÀÄd ABCAiÀÄ ±ÀÈAUÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁVgÀ°.
wæ¨sÀÄd ABC AiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = wæ¨sÀÄd ABD AiÀÄ

PÉëÃvÀæ¥sÀ® + vÁæ¦då BDECAiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ® - wæ¨sÀÄd
AECAiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
AB, BC ªÀÄvÀÄÛ CA ¨ÁºÀÄUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
PÀæªÀÄªÁV y = 2(x – 1), y = 4 – x ªÀÄvÀÄÛ
1
=y ( x − 1) DVgÀ°.
2
DzÀÝjAzÀ wæ¨sÀÄd ABCAiÀÄ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
avÀæ 8.18
2 3 3
( x − 1)
= ∫ 2( x − 1)dx + ∫ (4 − x)dx − ∫
1 2 1
2
dx
2 3 3
 x2   x2  1  x2 
= 2  − x +  4 x −  −  − x
 2 1  2 2 2 2 1
 2 2   1    32   22   1  32   1 
= 2  − 2 −  − 1  +  4 × 3 −  −  4 × 2 −   −  − 3 −  − 
 2   2    2  2   2  2   2 
3
=
2
GzÁºÀgÀuÉ 10: x2 + y2 = 4 ªÀÄvÀÄÛ (x – 2)2 + y2 = 4 ªÀÈvÀÛUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ x2 + y2 = 4 ... (1)
ªÀÄvÀÄÛ (x – 2)2 + y2 = 4 DVªÉ ... (2)
¸À«ÄÃPÀgÀt (1) ªÀÄÆ®©AzÀÄ 'O' PÉÃAzÀæªÁVgÀÄªÀ
wædå 2 DVgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛªÁzÀgÉ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)
C(2, 0) PÉÃAzÀæªÁVgÀÄªÀ wædå 2 DVgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛªÁVzÉ.
F JgÀqÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹zÁUÀ,
(x – 2)2 + y2 = x2 + y2
CxÀª Á x2 – 4x + 4 + y2 = x2 + y2
CxÀª Á x = 1 DUÀÄvÀÛzÉ
DzÀÝjAzÀ y = ± 3 DUÀÄvÀÛzÉ
( )
ºÁUÁV zÀvÀÛ ªÀÈvÀÛUÀ¼À A 1, 3 ªÀÄvÀÄÛ A ′ 1, − 3 ( )
UÀ¼À°è MAzÀ£ÉÆßAzÀÄ bÉÃ¢¸ÀÄvÀÛªÉ. (avÀæ 8.19gÀ°è avÀæ 8.19
vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ)
JgÀqÀÄ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ªÀÄzsÉå DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ OACA′O ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
= [ODCAO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®] [KPÉ?]
= 2[ODAO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + DCAD ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®]
1 2

=
2  ∫ y dx + ∫ y dx 
0 1 
= 2  4 − ( x − 2) 2 dx + 4 − x 2 dx 
1 2
∫ ∫1 [KPÉ?]
0 
384 UÀtÂvÀ
1
1 1  x − 2 
= 2  ( x − 2) 4 − ( x − 2) 2 + × 4sin −1 
 2   0

2 2
2
1 1 x
+2  × x 4 − x 2 + × 4 sin −1 
2 2 2 1
1 2
  x − 2   x
= ( x − 2) 4 − ( x − 2) 2 + 4sin −1    +  x 4 − x 2 + 4sin −1 
  2  0  2 1
 −1  −1 −1   −1 −1 1 
=−
 3 + 4sin  2  − 4sin (−1)  +  4sin 1 − 3 − 4sin 2 
   
 π π  π π
=  − 3 − 4 ×  + 4 ×  +  4 × − 3 − 4 × 
 6 2  2 6
 2π   2π 
= − 3 − + 2π +  2π − 3 − 
 3   3
8π
= −2 3
3
C¨sÁå¸À 8.2
1. 4x2 + 4y2 = 9 ªÀÈvÀÛzÀ, x2 = 4y ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ M¼À¨sÁUÀzÀ°ègÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ
»r¬Äj.
2. (x – 1)2 + y2 = 1 ªÀÄvÀÄÛ x2 + y2 = 1 ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. y = x2 + 2 ªÀPÀægÉÃSÉ, y = x, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 3 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
4. C£ÀÄPÀ®£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ (–1, 0), (1, 3) ªÀÄvÀÄÛ (3, 2) ±ÀÈAUÀUÀ½gÀÄªÀ wæ¨sÀÄdzÀ
5. C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ y = 2x + 1, y = 3x + 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 4 ¨ÁºÀÄUÀ½gÀÄªÀ wæ¨sÀÄdzÀ
PÉ¼ÀV£À C¨sÁå¸À 6 ªÀÄvÀÄÛ 7gÀ°è ¸ÀjAiÀÄÄvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr.
6. x2 + y2 = 4 ªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ x + y = 2 gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼À°è aPÀÌªÁzÀÄzÀÄ.
(a) 2(π – 2) (b) π – 2 (c) 2π – 1 (d) 2(π +2)
7. ªÀPÀægÉÃSÉ y2 = 4x ªÀÄvÀÄÛ y = 2x ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ.

2 1 1 3
(a)
(b) (c) (d)
3 3 4 4
««zsÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
GzÁºÀgÀuÉ 11: y2 = 4ax ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ £Á©ü®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 8.20gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ y2 = 4ax ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄ ªÀÄÆ®©AzÀÄ
O(0, 0) DVzÉ. CzÀgÀ £Á©ü®A§ LSL′ £À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ x = a DVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ, F ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄªÀÅ
x-CPÀëPÉÌ ¸À«ÄäwÃAiÀÄªÁVzÉ.
ºÁUÁV, ¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = OLL'O £À PÉëÃvÀæ¥sÀ®

= 2(OLSO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®)
a a
2 ⋅ ∫ ydx =
= 2 ⋅ ∫ 4ax dx
0 0
a
= 2 × 2 a ∫ x dx
0
( )
a
2 3
= 4 a× ⋅ x 2
3 0
8 a 32 8 2
= ⋅a = a
3 3 avÀæ 8.20
GzÁºÀgÀuÉ 12: y = 3x + 2 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ, x-CPÀë, x = –1 ªÀÄvÀÄÛ x = 1UÀ¼À°è x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ

®A§UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
−2
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 8.21gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ, y = 3x + 2 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄÄ x-CPÀëªÀ£ÀÄß x = DzÁUÀ
3
 −2   −2 
¸ÀA¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. CzÀgÀ £ÀPÉë x ∈  −1,  DzÁUÀ x-CPÀëzÀ PÉ¼ÀVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ x ∈  ,1 DzÁUÀ
 3  3 
x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ°gÀÄvÀÛzÉ.
386 UÀtÂvÀ
¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® =
ACBA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + ADEA ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®
−2
3 1
= ∫
−1
(3 x + 2)dx + ∫ (3 x + 2)dx
−2
3
−2 1
 3x 2  3  3x 2 
= + 2 x +  + 2 x
 2  −1  2  −2
3
1 25 26 13
= + = =
6 6 6 3
avÀæ 8.21
GzÁºÀgÀuÉ 13: y = cos x ªÀPÀægÉÃSÉ, x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 2π ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: avÀæ 8.22gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ
avÀæ 8.22
¨ÉÃPÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = OABO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + BCDB ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + DEFD ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®
π 3π
2 2 2π
=∫ cos x dx + ∫ cos x dx + ∫ cos x dx

0 π 3π
2 2
π 3π
=(sin x)0 2 + (sin x) π 2
+ (sin x)32ππ
2 2
= 1 + 2 + 1 = 4
GzÁºÀgÀuÉ 14: y 2 = 4x ªÀÄvÀÄÛ x2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ x = 0, x = 4, y = 4 ªÀÄvÀÄÛ y = 0 UÀ½AzÀ

DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ZËPÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀªÀÄ¥Á®ÄUÀ¼À£ÁßV «¨sÀf¸ÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
avÀæ 8.23
¥ÀjºÁgÀ: x 2 = 4y ªÀÄvÀÄÛ y2 = 4x ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÀ£ÉÆßAzÀÄ (0, 0) ªÀÄvÀÄÛ (4, 4)£À°è
bÉÃ¢¸ÀÄvÀÛªÉ. (avÀæ 8.23gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ).
y 2 = 4x ªÀÄvÀÄÛ x 2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ OAQBO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4

4
x2   2 3 2 x3 
∫0  2 x − 4  dx =
=  2 × 3 x − 12 
0
32 16 16
= − = ... (1)
3 3 3
ºÁUÀÆ, x 2 = 4y ªÀPÀægÉÃSÉ, x = 0, x = 4 ªÀÄvÀÄÛ x-CPÀëUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ OPQAO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4
x2 1 3 4 1 16
=
∫0 4 dx 12=
= ( x )0 =
12
(64)
3
... (2)
ºÁUÉAiÉÄÃ y 2 = 4x ªÀPÀægÉÃSÉ y-CPÀë, y = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 4 UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ OBQRO

¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
4 4
y2 1 3 4 16
= ∫= xdy ∫ = dy (=
y )0 ... (3)
0 0
4 12 3
(1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) UÀ½AzÀ,
OAQBO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = OPQAO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
= OBQRO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
ºÁUÁV y2 = 4x ªÀÄvÀÄÛ x2 = 4y UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ ZËPÀªÀ£ÀÄß 3 ¸ÀªÀÄ¥Á®ÄUÀ¼À£ÁßV
«¨sÀf¸ÀÄvÀÛªÉ.
388 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 15: F PÉ¼ÀV£À UÀt ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

{
( x, y ) | 0 ≤ y ≤ x 2 + 1, 0 ≤ y ≤ x + 1, 0 ≤ x ≤ 2 }
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ®Ä PÉÆnÖgÀÄªÀ UÀt ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
£ÀPÉë ºÁQj. F ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ PÉ¼ÀUÉ PÁtÂ¹zÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀUÀ¼À
bÉÃzÀ£ÀªÁVzÉ:
= {
A1 ( x, y ) | 0 ≤ y ≤ x 2 + 1 }
=A2 { ( x, y ) | 0 ≤ y ≤ x + 1}
ªÀÄvÀÄ=
Û A 3 { ( x, y ) | 0 ≤ x ≤ 2}
y = x2 + 1 ªÀPÀægÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ y = x + 1 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ

MAzÀ£ÉÆßAzÀÄ P(0, 1) ªÀÄvÀÄÛ Q(1, 2) UÀ¼À°è bÉÃ¢¸ÀÄvÀÛªÉ. avÀæ 8.24
avÀæ 8.24gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ avÀæzÀ°è §tÚ ºÁQgÀÄªÀ
¥ÀæzÉÃ±À = ¨ÉÃPÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±À
= OPQRSTO ¥ÀæzÉÃ±À
OPQRSTO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® = OTQPO ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ® + TSRQT ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®
1 2
= ∫ (x + 1)dx + ∫ ( x + 1)dx (KPÉ?)
2
0 1
1 2
x   x2
3

=  + x +  + x
 3 0  2 1
 1     1   23
=  + 1 − 0  + (2 + 2) −  + 1 =
 3     2  6
CzsÁåAiÀÄ 8gÀ ««zsÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ
1. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀgÉAiÀÄ®àlÖ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) y = x2 , x = 1, x = 2 ªÀÄvÀÄÛ x-CPÀë
(ii) y = x4, x = 1, x = 5 ªÀÄvÀÄÛ x-CPÀë
2. y = x ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ y = x2 ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. ªÉÆzÀ® ZÀvÀÄxÁðAPÀzÀ°è£À y = 4x2 ªÀPÀægÉÃSÉ x = 0, y = 1 ªÀÄvÀÄÛ y = 4 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ
DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0
4. y = |x + 3| AiÀÄ £ÀPÉë J¼É¬Äj ªÀÄvÀÄÛ ∫ | x + 3 | dx

−6
C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. y = sin x ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄÄ x = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = 2π UÀ¼À £ÀqÀÄªÉ ¸ÀÄvÀÄÛªÀgÉAiÀÄÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. y2 = 4ax, ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ y = mx, ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÀt ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. 4y = 3x2 , ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 2y = 3x + 12, ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 2 x y
8. x + y = 1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ + = 1 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ bÉÃ¢¹zÁUÀ GAmÁUÀÄªÀ 2
9 4 3 2
DªÀÈvÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀUÀ¼À°è aPÀÌzÀgÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x2 y 2 x y
9. 2
+ 2 = 1 ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛ ªÀÄvÀÄÛ + =1 ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁUÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀUÀ¼À°è
a b a b
aPÀÌzÀgÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. x2 = y ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ, y = x + 2 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ x-CPÀëUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
11. C£ÀÄPÀ®£À «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ |x| + |y| = 1jAzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
[¸ÀÄ½ªÀÅ: ¨ÉÃPÁzÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ x + y = 1, x – y = 1, –x + y = 1 and – x – y = 1
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁzÀ ¥Àzæ ÉÃ±ÀªÁVzÉ]
12. {(x, y) | y ≥ x2 and y = |x|} ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
13. C£ÀÄPÀ®£À «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ A(2, 0), B(4, 5) ªÀÄvÀÄÛ C(6, 3)UÀ¼ÀÄ ±ÀÈAUÀ
©AzÀÄUÀ¼ÁVgÀÄªÀ wæ¨sÀÄdzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. C£ÀÄPÀ®£À «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ 2x + y = 4, 3x – 2y = 6 ªÀÄvÀÄÛ x – 3y + 5 = 0
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. {(x, y) | y2 ≤ 4x, 4x2 + 4y2 ≤ 9} ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
C¨sÁå¸À 16 jAzÀ 19gÀ°è ¸ÀjAiÀÄÄvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁr:
16. y = x3 ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë, x = –2 ªÀÄvÀÄÛ x = 1gÀ°è x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ
DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ ¥sÀ®ªÀÅ......
−15 15 17
(a) –9 (b) (c) (d)
4 4 4
17. y = x |x| ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë, x = –1 ªÀÄvÀÄÛ x = 1gÀ°è x-CPÀëPÉÌ J¼É¢gÀÄªÀ ®A§UÀ½AzÀ
DªÀÈvÀªÁzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ....
390 UÀtÂvÀ
1 2 4
(a) 0 (b) (c) (d)
3 3 3
[¸ÀÄ½ªÀÅ: E°è x > 0 DzÁUÀ y > x2 ªÀÄvÀÄÛ x < 0 DzÁUÀ y = – x2]

18. y2 = 6x ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ ºÉÆgÀVgÀÄªÀ x2 + y2 = 16 ªÀÈvÀÛzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ
(a)

4
3
( ) (4
) 4
4π − 3 (b) 4π + 3 (c) (8π − 3) (d) (8π + 3 )
3 3
4
3
π
19. y-CPÀë, y = cosx ªÀPÀægÉÃSÉ, y = sinx ªÀPÀægÉÃSÉUÀ½AzÀ 0 ≤ x ≤ £À°è DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀÅ ...... 2
(a) 2
( )
2 − 1 (b) 2 + 1 (d)
2 − 1 (c) 2
¸ÁgÁA±À
• y = f(x) ªÀPÀægÉÃSÉ, x-CPÀë, x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b (b > a) ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ ¸ÀÆvÀæ:
b b
PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ y dx = ∫ f ( x)dx
a a
• x = φ(y) ªÀPÀægÉÃSÉ, y-CPÀë, y = c ªÀÄvÀÄÛ y = d ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ

d d
PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ x dy= ∫ φ( y)dy
c c
• y = f(x), y = g(x) ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ, x = a, x = b ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ
b
PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ [ f ( x) − g ( x)] dx [[a, b] £À °è
a
f ( x) ≥ g ( x) DVzÀÝ°è
• f(x) ≥ g(x) in [a, c] DVzÀÄÝ f(x) ≤ g(x) in [c, b] DVzÀÝ°è, in [a < c < b], DUÀ
y = f(x), y = g(x), x = a ªÀÄvÀÄÛ x = b UÀ½AzÀ DªÀÈvÀªÁVgÀÄªÀ PÉëÃvÀæ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀ
¸ÀÆvÀæ:
c b
PÉëÃvÀæ¥sÀ® = ∫ [ f ( x) − g ( x)] dx + ∫ [ g ( x) − f ( x)] dx
a c
ZÁjwæPÀ n¥ÀàtÂ
C£ÀÄPÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ DgÀA¨sÀ UÀtÂvÀ ±Á¸ÀÛçzÀ ¨É¼ÀªÀtÂUÉAiÀÄ ¥ÁægÀA©üPÀ PÁ®¢AzÀ¯ÉÃ DVzÉ
ªÀÄvÀÄÛ EzÀÄ ¥ÁæaÃ£À VæÃPï UÀtÂvÀ ±Á¸ÀÛçdÕgÀ «PÀ®àUÀ¼À£Éß¯Áè ¥ÀjºÀj¸ÀÄªÀ ªÀÄÆ®PÀ ¤tðAiÀÄPÉÌ
§gÀÄªÀ «zsÁ£ÀPÉÌ ¸ÀA§A¢üvÀªÁVzÉ. F «zsÁ£ÀªÀÅ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è£À DPÀÈwUÀ¼À PÉëÃvÀæ¥sÀ®UÀ¼ÀÄ, ªÉÄÃ¯ÉäöÊ
«¹ÛÃtðUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ WÀ£ÀªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À UÁvÀæUÀ¼À£ÀÄß ¯ÉPÀÌºÁPÀ®Ä gÀÆ¥ÀÄUÉÆArvÀÄÛ. F CzsÀðzÀ°è F
«zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀ®£À «zsÁ£ÀzÀ ¥ÁægÀA©üPÀ gÀÆ¥À JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À§ºÀÄzÀÄ. F «zsÁ£ÀzÀ CwÃ
zÉÆqÀØ ¨É¼ÀªÀtÂUÉ £ÀªÀÄUÉ AiÀÄÆgÉÆÃPÀì¸ï (Qæ.¥ÀÆ. 440) ªÀÄvÀÄÛ DQð«ÄrÃ¸ï (Qæ.¥ÀÆ. 300)gÀ
PÉ®¸ÀUÀ¼À°è ®¨sÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ.
PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ ªÀåªÀ¹ÜvÀ ªÀiÁUÀðªÀÅ ºÀ¢£ÉÃ¼À£ÉÃ ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ°è ¥ÁægÀA¨sÀªÁ¬ÄvÀÄ. Qæ.±À. 1665gÀ°è
¸Àgï L¸ÁPï £ÀÆål£Àß£ÀÄ ªÀåvÁå¸ÀzÀ zÀgÀ (derivative)UÀ¼À ¹zÁÞAvÀ JAzÀÄ §tÂÚ¸ÀÄªÀ PÀ®£À±Á¸ÀÛçzÀ
ªÉÄÃ°£À CªÀ£À PÉ®¸ÀªÀ£ÀÄß DgÀA©ü¹zÀ£ÀÄ. F ¹zÁÞAvÀªÀ£ÀÄß £ÀÆål£Àß£ÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀPÀægÉÃSÉUÉ
CzÀgÀ ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è J¼ÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀ ¸Àà±ÀðPÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ªÀÄvÀÄÛ
ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è£À ªÀPÀævÁ wædåªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀ£ÀÄ.
£ÀÆål£Àß£ÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À ªÀÄÆ® PÀ®à£É¬ÄAzÀ «PÀ®d£ÀåzÀ «gÀÄzÀÞªÁzÀzÀÄÝ C£ÀÄPÀ® JAzÀÄ
¥ÀjUÀtÂ¹zÀ£ÀÄ.
Qæ.±À. 1684 - 86gÀ°è °Ã¨ï¤mïì÷Ó£ÀÄ "Calculs Summatorius" " JA§ ¯ÉÃR£ÀªÀ£ÀÄß
"Acta Eruditorim" JA§ ¤AiÀÄvÀ PÁ°PÉAiÀÄ°è ¥ÀæPÀn¹zÀ£ÀÄ. CzÀgÀ°è CªÀ£ÀÄ CvÀå®à PÉëÃvÀæ¥sÀ®zÀ
C£ÀAvÀ vÀÄAqÀÄUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß aºÉß¬ÄAzÀ ¸ÀÆa¹zÀ£ÀÄ. Qæ.±À. 1696gÀ°è eÉ. §gÉÆßÃ°AiÀÄ
¸À®ºÉAiÀÄAvÉ F ¯ÉÃR£ÀªÀ£ÀÄß "Calculus integrals" JAzÀÄ ªÀÄgÀÄ£ÉÃªÀÄPÀ ªÀiÁrzÀ£ÀÄ. EzÀÄ
£ÀÆål£Àß£À «¯ÉÆÃªÀÄ «zsÁ£ÀPÉÌ ºÉÆA¢gÀÄªÀAvÀºÀzÁVvÀÄÛ.
£ÀÆål£ï ªÀÄvÀÄÛ °Ã¨ï¤mïì÷Ó E§âgÀÆ JgÀqÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁzÀ, ªÀÄÆ®vÀB «©ü£ÀßªÁzÀ
zÁjUÀ½AzÀ ªÀÄÄnÖzÀ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ MAzÉÃ DVvÀÄÛ. °Ã¨ï¤mïì÷Ó£ÀÄ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀÄ®zÀ
PÀ®à£ÉAiÀÄ£ÀÄß §¼À¹zÀ£ÀÄ. ºÁUÀÆ CªÀ£ÀÄ ¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®PÀÆÌ, «PÀ®d£ÀåzÀ «gÀÄzÀÞªÁzÀzÀPÀÆÌ
EgÀÄªÀ ¸ÀA§AzsÀªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÀÝ£ÀÄ.
PÀqÉAiÀÄzÁV, C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ ªÀÄÆ®PÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¹zÁÞAvÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ «PÀ®£À
±Á¸ÀÛçPÀÆÌ, EzÀPÀÆÌ EgÀÄªÀ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ¥sóÀªÀiÁð, £ÀÆål£ï ªÀÄvÀÄÛ °Ã¨ï¤mïì÷ÓgÀ 17£ÉÃ
±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ CAvÀå¨sÁUÀzÀ°è£À PÉ®¸ÀUÀ½AzÀ ºÉÆgÀºÉÆ«ÄäzÀªÀÅ. DzÁUÀÆå «ÄwAiÀÄ PÀ®à£É¬ÄAzÀ
F¸ÀªÀÄxÀð£É Qæ.±À. 19£ÉÃ ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ A.L. Cauchy AiÀÄ PÉ®¸À¢AzÀ ºÉÆgÀºÉÆ«ÄävÀÄ.
PÀqÉAiÀÄ°è Lie SophieAiÀÄ F PÉ¼ÀPÀAqÀ ªÀiÁvÀÄUÀ¼ÀÄ GzÀÞgÀtÂÃAiÀÄ: «PÀ¯ÉÆÃvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ
C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼À PÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄÆ®zÀ°è DQð«ÄrÃ¸À£À PÁ®¢AzÀ¯ÉÃ EzÀÝªÀÅ ªÀÄvÀÄÛ «eÁÕ£ÀzÀ°è CªÀÅ
PÉ¥Àègï, qÉPÁmÉð, PÁåªÀ°ÃjÃ, ¥sóÀªÀiÁð ªÀÄvÀÄÛ ªÁå°Ã¸ïjAzÀ ¥ÀjZÀ¬Ä¸À®ànÖzÀÝgÀÆ ¸ÀºÀ «PÀ¯ÉÆÃvÀà£Àß
ªÀÄvÀÄÛ C£ÀÄPÀ®UÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ «¯ÉÆÃªÀÄ QæAiÉÄUÀ¼ÉA§ÄzÀÄ £ÀÆål£ï ªÀÄvÀÄÛ °Ã¨ï¤mïì÷ÓgÀ
¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£ÉAiÉÄAzÉÃ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
* * *
392 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 9
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ (Differential Equations)
 AiÀiÁªÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ ªÀÄ£À¹£ì °
À è ¤¢ðµÀªÖ ÁzÀ ¸ÀªÄÀ ¸ÉåAiÉÄÃ E®èz,É CzÀgÀ ¥ÀjºÁgÀª£À ÄÀ ß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ
«zsÁ£Àª£ É Ã CªÀ£À ¥ÀAæ iÀÄvÀßzÀ §ºÀÄ¥Á®Ä CA±ÀªÅÀ ªÀåxÀð - r. »®âmïð 
À ÄÀ ß ºÀÄqÀÄPÀ®Ä AiÀÄwß¸ÀÄªÀ£Æ

£ÁªÀÅ MAzÀÄ zÀvÀÛ GvÀà£Àß f £À CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀªÀ£ÀÄß
¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÁPÀëgÀPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁV PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß
¥ÀæxÀªÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è ºÁUÀÆ EzÉÃ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ
5£ÉÃ CzsÁåAiÀÄzÀ°è PÀ°wzÉÝÃªÉ. CAzÀgÉ zÀvÀÛ GvÀà£Àß
f(x)UÉ ¤UÀ¢ ¥Àr¹zÀ PÉëÃvÀæzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ x £À°è f
(x) PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ, ºÁUÀÆ
C£ÀÄPÀ®£À ±Á¸ÀÛçzÀ°è g GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£Àß f DzÁUÀ f
£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ. EzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ
£ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ jÃwAiÀÄ°è ¸ÀÆwæÃPÀj¸À§ºÀÄzÀÄ. g
GvÀà£Àß, zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÁzÁUÀ GvÀà£Àß f £ÀÄß PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
dy ºÉ¤æ ¥Á¬Ä£ïPÉÃgï
CAzÀ=
gÉ g=
( x), y f ( x) DzÁUÀ ... (1)
dx (1854 -1912)
ªÉÄÃ¯É w½¹gÀÄªÀ jÃwAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß CªÀPÀ°vÀ (CªÀPÀ®£À) ¸À«ÄÃPÀgÀt J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. ¤¢ðµÀÖ
ªÁSÁå£ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÄAzÉ w½AiÉÆÃt.
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À C£ÀéAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¨ÉÃgÉ, ¨ÉÃgÉ «µÀAiÀÄUÀ¼À°è CAzÀgÉ ¨sËvÀ±Á¸ÀÛç,
gÀ¸ÁAiÀÄ£À±Á¸ÀÛç, fÃªÀ±Á¸ÀÛç, ªÀiÁ£ÀªÀ ±Á¸ÀÛç, ¨sÀÆUÀ¨sÀð±Á¸ÀÛç, CxÀð±Á¸ÀÛç ªÀÄÄAvÁzÀÄªÀÅUÀ¼À°è PÁt§ºÀÄzÀÄ
DzÀÄzÀjAzÀ CzÀgÀ ¢üÃWÀð CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ CvÁåªÀ±ÀåPÀªÁVzÉ ºÁUÀÆ DzsÀÄ¤PÀ «eÁÕ£ÀzÀ
vÀ¤SÉUÀ¼À°è CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ºÉZÀÄÑ ¥ÁæªÀÄÄRåvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉ¢ªÉ. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
gÀZÀ£É ªÀÄvÀÄÛ ¸ÁªÀiÁ£Àå ªÀÄvÀÄÛ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð ¥ÀæxÀªÀÄ ¥ÀæªÀiÁt (ªÀÄlÖ
rVæ)zÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ PÉ®ªÀÅ «zsÁ£ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ««zsÀ PÉëÃvÀæUÀ¼À°è EzÀgÀ
C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß PÀ°AiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀªÁzÀ
¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀ°AiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ 393
9.2 ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjPÀ®à£É

»A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ jÃwAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À §UÉÎ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrgÀÄvÉÛÃªÉ.
x2 - 3x + 3 = 0 ... (1)
sin x + cos x = 0 ... (2)
x + y = 7 ... (3)
F PÉ¼ÀVgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
dy
x +y= 0 ... (4)
dx
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁzÀ (1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3)gÀ°è PÉÃªÀ® ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀ ªÀÄvÀÄÛ / CxÀªÁ C¢üÃ£ÀZÀgÀ
(ZÀgÀUÀ¼ÀÄ) PÀAqÀÄ §gÀÄvÀÛªÉ, DzÀgÉ ¸À«ÄÃPÀgÀt (4)gÀ°è C¢üÃ£ÀZÀgÀ, ¸ÀévÀAvÀæZÀgÀ ªÀÄvÀÄÛ C¢üÃ£ÀZÀgÀ y£À
CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀ ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀ xUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ. EAvÀºÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV MAzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è, C¢üÃ£ÀZÀgÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀ(¸ÀºÁAPÀUÀ¼ÀÄ)ªÀÅ
¸ÀévÀAvÀæZÀgÀPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁV PÀAqÀÄ§AzÀ°è CzÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
MAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À°è C¢üÃ£À ZÀgÀªÀÅ
MAzÉÃ MAzÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀzÀ GvÀà£ÀßªÁVzÀÝ°è CzÀ£ÀÄß ¸ÁzsÁgÀt CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (Ordinary
differential equation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
3
d 2 y  dy 
2 2 +  = 0 MAzÀÄ ¸ÁzsÁgÀt CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt ... (5)
dx  dx 
C¢üÃ£À ZÀgÀªÀÅ MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀzÀ GvÀà£ÀßªÁVzÀÝ°è CzÀ£ÀÄß CA²PÀ (Partial)
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. £ÀªÀÄä F ¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è ¸ÁzsÁgÀt
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ §UÉÎ ªÀiÁvÀæ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. E£ÀÄß ªÀÄÄAzÉ F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ°è CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÀgÉ ¸ÁzsÁgÀt CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÉÃ CxÉÊð¸À¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
i. CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ½UÉ F PÉ¼ÀUÉ £ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ ¸ÀAPÉÃvÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÉÆÃt

2 3
dy d y d y
= y=
', 2 y=
'', 3 y '''
dx dx dx
ii. G£ÀßvÀ zÀeÉðAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß §gÉAiÀÄÄªÁUÀ WÁvÀPÉÌ eÁ¹Û UÉgÉUÀ¼À£ÀÄß
 dny 
§gÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ C£Á£ÀÄPÀÆ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ CzÀÝjAzÀ n-zÀeÉðAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀ  n 
 dx 
UÀ¼À£ÀÄß §gÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ yn JAzÀÄ §¼À¸ÀÄªÀÅzÀÄ ¸ÀÆPÀÛªÁV PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ.
394 UÀtÂvÀ
9.2.1 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ zÀeÉð (Order of differential equation)

MAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À¯Éè¯Áè CwºÉaÑ£À zÀeÉðAiÀÄ
¸ÀºÁAPÀzÀ zÀeÉð AiÀiÁªÀÅ¢zÉAiÉÆÃ CzÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ zÀeÉð (order) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
F PÉ¼ÀV£À CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹:
dy
= ex ... (6)
dx
2
d y ... (7)
2
+y=0
dx
3
 d3y  2  d2y 
 3 + x  2  = 0 ... (8)
 dx   dx 
(6), (7) ªÀÄvÀÄÛ (8)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è PÀæªÀÄªÁV CwºÉaÑ£À CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À zÀeÉðAiÀÄÄ
MAzÀÄ, JgÀqÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀÄ DVzÉ. DzÀÄzÀjAzÀ, CªÀÅUÀ¼À zÀeÉðAiÀÄÄ PÀæªÀÄªÁV 1, 2 ªÀÄvÀÄÛ 3
JAzÀÄ DUÀÄvÀÛzÉ.
9.2.2 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁt (ªÀÄlÖ rVæ) (Degree)

CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß w½AiÀÄ®Ä, ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ y', y'', y''' E£ÀÄß ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ½AzÀ
PÀÆrzÀ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁUÀÄªÀÅzÀÄ Cw ªÀÄÄRå. F PÉ¼ÀVgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹.
2
d y + 2  d y  − dy + y =
3 2
0 ... (9)
dx3  dx 2
 dx
2
 dy   dy  2
  +   − sin y =
0 ... (10)
 dx   dx 
dy  dy 
+ sin   = 0 ... (11)
dx  dx 
¸À«ÄÃPÀgÀt (9) y', y'', y''' UÀ½AzÀ PÀÆrzÀ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ (polynomial) ¸À«ÄÃPÀgÀt,
¸À«ÄÃPÀgÀt (10) ¸ÀºÀ y' ¤AzÀ PÀÆrzÀ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (y £À°è §ºÀÄWÁwÃAiÀÄªÀ®èzÉ EzÀÝgÀÄ
¸ÀºÀ). F jÃwAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (11)y' ¤AzÀ
PÀÆrzÀÝgÀÆ, §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ®èzÀÝjAzÀ CzÀgÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è.
§ºÀÄWÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CwÃ ºÉaÑ£À zÀeÉðAiÀÄ CªÀPÀ®£À
¸ÀºÁAPÀzÀ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¥ÀÆuÁðAPÀ WÁvÀªÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁt (ªÀÄlÖ, rVæ) J£ÀÄßªÀgÀÄ.
ªÉÄÃ°£À ªÁåSÁå£ÀPÉÌ C£ÀÄUÀÄtªÁV 6, 7, 8 ªÀÄvÀÄÛ 9£ÉÃ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁt MAzÀÄ,

JAvÀ®Æ ¸À«ÄÃPÀgÀt 10gÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀÅ JgÀqÀÄ, JAvÀ®Æ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ DzÀgÉ 11£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
§ºÀÄWÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ®èzÀÄzÀjAzÀ CzÀgÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è.
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ zÀeÉð ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ (ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÀÝgÉ)
AiÀiÁªÁUÀ®Æ zsÀ£À¥ÀÆuÁðAPÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 1: F PÉ¼ÀV£À CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁt ªÀÄvÀÄÛ zÀeÉð (ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÀÝgÉ)
AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 2
(i)
dy d y  dy  dy
− cos x = 0 (ii) xy 2 + x   − y =
0
dx dx  dx  dx
(iii) y''' + y2 +ey' = 0
¥ÀjºÁgÀ:
dy
(i) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CwÃ ºÉaÑ£À ¤µÀà£Àß
, DzÀÝjAzÀ CzÀgÀ zÀeÉð
dx
MAzÀÄ. y' £À°è §ºÀÄ WÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ CwÃ ºÉaÑ£À WÁvÀ MAzÀÄ
DzÀÝjAzÀ CzÀgÀ ¥ÀæªÀiÁt MAzÀÄ.
d2y
(ii) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CwÃ ºÉaÑ£À ¤µÀà£Àß , DzÀÝjAzÀ CzÀgÀ zÀeÉð
dx 2
d2y
JgÀqÀÄ. y' ªÀÄvÀÄÛ y''£À°è §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÀÄÝ £À CwÃ ºÉaÑ£À WÁvÀ
MAzÀÄ, DzÀÄzÀjAzÀ CzÀgÀ ¥ÀæªÀiÁt MAzÀÄ. dx 2
(iii) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°ègÀÄªÀ GvÀÌøµÀÖ zÀeÉðAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀ y''' DzÀÝjAzÀ CzÀgÀ
zÀeÉð 3 DVzÉ. ºÁUÀÆ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ½AzÉÆ¼ÀUÉÆAqÀ
§ºÀÄWÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ®èzÀÝjAzÀ CzÀgÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è.
C¨sÁå¸À 9.1
F PÉ¼ÀV£À 1 jAzÀ 10 C¨sÁå¸ÀUÀ½°ègÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À zÀeÉð ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæªÀiÁt (ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÀÝgÉÀ)
ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
d4y
1. + sin ( y ''') =
0 2. y'+ 5y = 0
dx 4
2
4 2  d2y   dy 
3.  ds  + 3s d s =0 4.  2  + cos   = 0
 
dt dt 2
 dx   dx 
396 UÀtÂvÀ
2
d y
5. = 6. (y''')2 + (y'')3 + (y')4 + y5 = 0
cos 3 x + sin 3 x
dx 2
7. y''' + 2y'' + y' = 0 8. y' + y = ex
9. y'' + (y')2 + 2y = 0 10. y'' + 2y' + sin y = 0
3 2
 d 2 y   dy   dy 
11. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt  2  +   + sin   + 1 =0 zÀ ¥ÀæªÀiÁt = _______ .
 dx   dx   dx 
(A) 3 (B) 2 (C) 1 (D) ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è
2
12. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt 2 x 2 d y2 − 3 dy + y =0 zÀ zÀeÉð = ______ .
dx dx
(A) 2 (B) 1 (C) 0 (D) ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅ¢®è
9.3 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ªÀÄvÀÄÛ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ:

»A¢£À vÀgÀUÀwUÀ¼À°è F PÉ¼ÀV£À jÃwAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¢zÉÝÃªÉ.
x2 + 1 = 0 ... (1)
sin2 x - cos x = 0 ... (2)
¸À«ÄÃPÀgÀt (1) ªÀÄvÀÄÛ (2)gÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå CxÀªÁ HºÀå ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÀÄÝ
CªÀ£ÀÄß zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ZÀgÀ `x' UÉ DzÉÃ²¹zÁUÀ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JqÀ §¢ ªÀÄvÀÄÛ §® §¢
¸ÀªÀÄ£ÁUÀÄvÀÛzÉ
2
d y
¸À«ÄÃPÀgÀt 2
+y= 0 ªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹ ... (3)
dx
ªÉÆzÀ® JgÀqÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀjºÁgÀUÀ½UÉ §zÀ¯ÁV (3)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
MAzÀÄ GvÀà£Àß f DVzÀÄÝ CzÀ£ÀÄß zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ZÀgÀ `y' UÉ DzÉÃ²¹zÁUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JqÀ
ªÀÄvÀÄÛ §® §¢ ¸ÀªÀÄ£ÁUÀÄvÀÛzÉ. y = f (x) ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀ ªÀPÀæ
gÉÃSÉ (C£ÀÄPÀ®£À ªÀPÀægÉÃSÉ) J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
y = f (x) = a sin (x + b) ... (4)
E°è a, b ∈ R. F GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (3) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
¸À«ÄÃPÀgÀt (3) gÀ JqÀ§¢ ªÀÄvÀÄÛ §®§¢ ¸ÀªÀÄ£ÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ CzÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
¥ÀjºÁgÀ JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
a = 2, b = π UÀ¼ÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ¤¢üðµÀÖ ¨É¯ÉUÀ¼ÁzÁUÀ £ÀªÀÄUÉ GvÀà£Àß
4
 π
y= φ1 ( x ) = 2sin  x +  ... (5)
 4
¹UÀÄvÀÛzÉ. F GvÀà£Àß ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¤µÀà£ÀßªÀ£ÀÄß (3) £ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ ªÀÄvÉÛ
¸À«ÄÃPÀgÀt (3) gÀ JqÀ§¢ ªÀÄvÀÄÛ §®§¢ ¸ÀªÀÄ£ÁUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ f1 ¸ÀºÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (3) gÀ
¥ÀjºÁgÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
GvÀà£Àß f C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ DzÀÝjAzÀ f AiÀÄ£ÀÄß
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. DzÀgÉ f1 £À°è C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ à'
ªÀÄvÀÄÛ `b' UÀ¼ÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ. DzÀÝjAzÀ f1 C£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ
¥ÀjºÁgÀ JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
¥ÀjºÁgÀªÀÅ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¥ÀjºÁgÀªÀÅ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ½AzÀ ªÀÄÄPÀÛªÁVzÀÄÝ CAzÀgÉ, ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀzÀ°è
C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ½UÉ ¤¢üðµÀÖ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÉÆlÖ ªÉÄÃ¯É §gÀÄªÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
2
GzÁºÀgÀuÉ 2: GvÀà£Àß y = e-3x , d y + dy − 6 y =
0 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÉÃ JAzÀÄ
2
vÁ¼É £ÉÆÃr dx dx
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ GvÀà£Àß y = e-3x. JgÀqÀÄ §¢AiÀÄ°è x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV, CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy
= −3e −3 x ... (1)
dx
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß ªÀÄvÉÛ CªÀPÀ°¹zÁUÀ,
d2y
= 9e − x
3
2
dx
2
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. d y , dy ªÀÄvÀÄÛ y £À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ,
2
dx dx
JqÀ§¢ = 9 e-3x + (-3e -3x) - 6.e -3x = 9 e -3x - 9 e -3x = 0 = §®§¢ DUÀÄªÀÅzÀÄ.
DzÀÄzÀjAzÀ, zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ ¤zsÀðj¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 3: GvÀà£Àß y = a cos x + b sin x, a, b ∈ R ªÀÅ, CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt
d2y
+ y = 0 zÀ ¥ÀjºÁgÀªÉÃ JAzÀÄ vÁ¼É £ÉÆÃr.
dx 2
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ GvÀà£Àß y = a cos x + b sin x ... (1)
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV, ¸ÀvÀvÀªÁV, CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy
=
−a sin x + b cos x
dx
2
d y
2
=
−a cos x − b sin x UÀ¼ÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ.
dx
398 UÀtÂvÀ
d2y
ªÀÄvÀÄÛ y £À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
dx 2
JqÀ§¢ = (– a cos x - b sin x) + (a cos x + b sin x) = 0 = §®§¢ DUÀÄªÀÅzÀÄ.
DzÀÝjAzÀ, zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
C¨sÁå¸À 9.2
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ 1 jAzÀ 10 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è zÀvÀÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ CªÀåPÀÛ ¥sÀ®£À CxÀªÁ ªÀåPÀÛ ¥sÀ®£À
(explicit or implicit)CzÀPÀÌ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀjºÁgÀªÉÃ JAzÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃr.
1. y = ex + 1 : y'' - y' = 0
2. y = x2 + 2x + C : y' - 2x - 2 = 0
y = cos x + C
3. : y' + sin x = 0
xy
4. =
y 1 + x 2 : y' =
1 + x2
5. y = Ax : xy' = y (x ≠ 0)
6. y = x sin x :
xy' = y+x x 2 − y 2 (x ≠0 ªÀÄvÀÄÛ x > y CxÀªÁ x < - y)
2
y
7. xy = log y + C : y '
= ( xy ≠ 1)
1 − xy
8. y - cos y = x : (y sin y + cos y + x) y' = y
9. x + y = tan-1y : y2 y' + y2 + 1 = 0
dy
10. =
y a 2 − x 2 x ∈ ( −a, a ) : x + y =0 ( y ≠ 0 )
dx
11. £Á®Ì£ÉÃ zÀeÉð CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀzÀ°ègÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼À
¸ÀASÉå = ______ .
(A) 0 (B) 2 (C) 3 (D) 4
12. ªÀÄÆgÀ£ÉÃ zÀeÉð CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢üðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀzÀ°ègÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼À
¸ÀASÉå = _______ .
(A) 3 (B) 2 (C) 1 (D) 0
9.4 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀZÀ£É ªÀiÁqÀÄªÀ

«zsÁ£À
x2 + y2 + 2x - 4y + 4 = 0 ... (1)
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ PÉÃAzÀæ©AzÀÄ (- 1, 2) ªÀÄvÀÄÛ wædå 1 ªÀiÁ£À EgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ

JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß `x' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy x + 1
= ( y ≠ 2 ) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ... (2)
dx 2 − y
EzÀÄ MAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt. F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ,
CzÀgÀ°è ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛªÀÅ F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ MAzÀÄ ¨sÁUÀ, JA§ÄzÀ£ÀÄß ªÀÄÄAzÉ
w½AiÉÆÃt (GzÁºÀgÀuÉ 9, «¨sÁUÀ 9.5.1 £ÀÄß £ÉÆÃr)
¸À«ÄÃPÀgÀt x2 + y2 = r2 ... (3)
ªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àît r UÉ, ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ
x2 + y2 = 1, x2 + y2 = 4, x2 + y2 = 9 E£ÀÄß ªÀÄÄAvÁzÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ §gÀÄvÀÛªÉ (avÀæ 9.1 £ÉÆÃr). DzÀÝjAzÀ
¸À«ÄÃPÀgÀt (3), PÉÃAzÀæ©AzÀÄ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVgÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ
¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ wædåUÀ½gÀÄªÀ KPÀ PÉÃA¢ævÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß
¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
£ÁªÀÅ F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨sÁUÀªÀÅ vÀÈ¦Û
¥Àr¸ÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ¨ÉÃPÁVzÉ.
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r ¤AzÀ ªÀÄÄPÀÛªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ,
KPÉAzÀgÉ ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨sÁUÀPÀÆÌ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ r
£À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ EgÀÄvÀÛªÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)£ÀÄß xUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV
avÀæ 9.1
CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy dy
2 x + 2 y= 0 Cxª À Á x + y= 0 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ... (4)
dx dx
F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ KPÀ PÉÃA¢ævÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß
¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ
y = mx + c £ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. ... (5)
¸À«ÄÃPÀgÀt (5)gÀ°è C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ 'm' ªÀÄvÀÄÛ 'c' UÉ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
PÉÆmÁÖUÀ, £ÀªÀÄUÉ F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨sÁUÀUÀ¼ÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ: y = x (m = 1, c = 0)
y = 3x = (
m = 3, c 0 )
y=x+1 (m = 1, c = 1)
y = – x (m = – 1, c = 0)
y = – x – 1 (m = – 1, c = – 1) E£ÀÆß ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ¼ÀÄ
(avÀæ 9.2 £ÉÆÃr)
400 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (5), m ªÀÄvÀÄÛ c

¤AiÀÄvÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆArgÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À
¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨sÁUÀªÀÅ,
¸ÀªÀiÁzsÁ£À ¥Àr¸ÀÄªÀAvÀºÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVzÉ ºÁUÀÆ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ m ªÀÄvÀÄÛ
c UÀ½AzÀ ªÀÄÄPÀÛªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ. KPÉAzÀgÉ F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ
¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¨sÁUÀUÀ½UÉ m ªÀÄvÀÄÛ c £À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ
¨ÉÃgÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛªÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (5)£ÀÄß ¸ÀvÀvÀªÁV JgÀqÀÄ ¨Áj x UÉ
C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ avÀæ 9.2
2
dy d y
= m= ªÀÄvÄÀÛ 2
0 zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ. ... (6)
dx dx
¸À«ÄÃPÀgÀt (6) zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀt (5)gÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. (3)
ªÀÄvÀÄÛ (5)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (4) ªÀÄvÀÄÛ (6)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÀÄ.
9.4.1 zÀvÀÛ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀZÀ£É ªÀiÁqÀÄªÀ ¥ÀæQæAiÉÄ
(J) zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄÆºÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀt F1 £À°è MAzÉ MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ«zÁÝUÀ
CzÀ£ÀÄß
F1 (x, y, a) = 0 ... (1)
JA§ jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ GzÁºÀgÀuÉUÉ y2 = ax ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß
f (x, y, a) = 0 GvÀà£ÀßªÁzÀ y2 = ax JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÀÄ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ y', y, x ªÀÄvÀÄÛ a UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ
¸À«ÄÃPÀgÀt zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ CAzÀgÉ
g (x, y, y', a) = 0 ... (2)
¸À«ÄÃPÀgÀt (1) ªÀÄvÀÄÛ (2)jAzÀ 'a' AiÀÄ£ÀÄß «¯ÉÆÃ¦¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀt.
F (x, y, y', a) = 0 ... (3) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
(©) zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄÆºÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀt F2, JgÀqÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ à' ªÀÄvÀÄÛ `b'
AiÀÄ£ÀÄß CªÀ®A©¹zÀÝgÉ, CzÀ£ÀÄß
F2 (x, y, a, b) = 0 ... (4)
JA§ jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (4)£ÀÄß `x' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ

y', x, y, a, b, UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
g (x, y, y', a, b) = 0 ... (5) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
DzÀgÉ JgÀqÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½AzÀ JgÀqÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁzÀ à' ªÀÄvÀÄÛ `b' C£ÀÄß
«¯ÉÆÃ¦¸À®Ä ¸ÁzsÀå«®è DzÀÄzÀjAzÀ E£ÉÆßAzÀÄ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀt ¨ÉÃPÁUÀÄªÀÅzÀÄ F
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ (5)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß `x' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ.
h (x, y, y', y'', a, b) = 0 ... (6) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
£ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ (4), (5) ªÀÄvÀÄÛ (6)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¹ à' ªÀÄvÀÄÛ `b' AiÀÄ£ÀÄß «¯ÉÆÃ¦¹zÁUÀ
F (x, y, y', y'') = 0 ... (7) jÃwAiÀÄ°è zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
MAzÀÄ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ zÀeÉðAiÀÄÄ,
¸ÀªÀÄÆºÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è EgÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼À ¸ÀASÉåUÉ
¸ÀªÀÄ£ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 4: ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀ `y = mx' £À CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹ E°è m MAzÀÄ
C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀt
y = mx ... (1)
dy
£À JgÀqÀÄ §¢AiÀÄ£ÀÄß `x' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ = m §gÀÄvÀÛzÉ.
dx
dy dy
m £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ y = x CxÀªÁ x - y = 0 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx dx
F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ m¤AzÀ ªÀÄÄPÀÛªÁVzÉ DzÀÝjAzÀ EzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt.
GzÁºÀgÀuÉ 5: ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀ y = a sin (x + b) zÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹. E°è
a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ.
y = a sin(x + b) ... (1)
zÀ JgÀqÀÄ §¢AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀvÀvÀªÁV JgÀqÀÄ ¨Áj CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy
£ÀªÀÄUÉ = a cos (x + b) ... (2)
dx
d2y
= - a sin (x + b) ... (3) UÀ¼ÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ.
dx 2
¸À«ÄÃPÀgÀt (1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3)jAzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß «¯ÉÆÃ¦¹zÁUÀÉ.
402 UÀtÂvÀ
d2y
+ y = 0 ... (4) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx 2
F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ a ªÀÄvÀÄÛ b ¬ÄAzÀ ªÀÄÄPÀÛªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ EzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 6 : PÉÃAzÀæ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVgÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ
£Á©üUÀ¼À£ÀÄß x-CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯É ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¢üÃWÀð ªÀÈvÀÛ
¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ ¢üÃWÀð ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
x2 y 2
2
+ 2 = 1 ... (1)
a b
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
2 x 2 y dy avÀæ 9.3
2
+ 2 =
0.
a b dx
y  dy  −b 2
CxÀªÁ  = ... (2) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
x  dx  a 2
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß 'x' UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
 dy 
 2
  x −y
 
y d y dx dy
   2  +  2  =
0
 x   dx   x  dx
 
2 2
d y  dy  dy
CxÀªÁ xy 2
+ x  − y =
0 ... (3) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx  dx  dx
EzÉÃ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt.
GzÁºÀgÀuÉ 7: x - CPÀëªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±Àð

ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: x - CPÀëªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±Àð ªÀiÁqÀÄªÀ
ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀÅ C DVgÀ°. F ¸ÀªÀÄÆºÀPÉÌ ¸ÉÃjzÀ
AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ªÀÈvÀÛzÀ PÉÃAzÀæªÀÅ (0, a) DVgÀ°,
DzÀÝjAzÀ ¸ÀªÀÄÆºÀ CAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
x2 + (y - a)2 = a2 CxÀªÁ x2 + y2 = 2ay ... (1)
DVgÀÄvÀÛzÉ.
E°è a MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ. avÀæ 9.4
dy dy
2x + 2y = 2a
dx dx
dy
x+ y
dy dy dx
CxÀªÁ x =
+y =
a Cxª
À Áa
dy ... (2) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx dx
dx
a £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)jAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
 dy 
 x+ y 
2y 
2 2 dx 
x +y =
dy
dx
dy 2 dy
CxÀªÁ (x + y2) = 2xy + 2y2
dx dx
dy 2 xy
CxÀªÁ = 2 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx x − y 2
F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
404 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 8 : ±ÀÈAUÀªÀÅ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À°èzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ

CPÀëªÀÅ zsÀ£ÁvÀäPÀ x - CPÀëzÀ ¢±ÉAiÀÄ°ègÀÄªÀ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À
¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ¯É ºÉÃ½gÀÄªÀ ¥ÀgÀ®ªÀAiÀÄUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀÅ P
DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄzÀ
£Á©ü (a, 0) DVgÀ° E°è 'a'MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ,
DzÀÝjAzÀ P £À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
y2 = 4ax ... (1) DUÀÄªÀÅzÀÄ
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV avÀæ 9.5
CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy
2y = 4a ... (2) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx
4a £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)jAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
 dy 
y 2 =  2 y  ( x ) CxÀªÁ y2 - 2xy dy = 0 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
 dx  dx
EzÀÄ zÀvÀÛ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
C¨sÁå¸À 9.3
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ 1 jAzÀ 5 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°ègÀÄªÀ, ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À°è
a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß «¯ÉÆÃ¦¹ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
x y
1. + = 1 2. y2 = a (b2 – x2)
a b
3. y = a e3x + b e - 2x 4. y = e2x (a + bx)
5. y = ex (a cos x + b sin x)
6. y - CPÀëªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±Àð ªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
gÀa¹j.
7. ±ÀÈAUÀ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ CPÀëªÀ£ÀÄß zsÀ£ÁvÀäPÀ y - CPÀëzÀ ¢±ÉAiÀÄ°è ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß gÀa¹j.
8. PÉÃAzÀæ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ £Á©üUÀ¼À£ÀÄß y - CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯É ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¢ÃWÀðªÀÈvÀÛUÀ¼À
¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ°vÀÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
9. PÉÃAzÀæ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ £Á©üUÀ¼À£ÀÄß x - CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯É ºÉÆA¢gÀÄªÀ Cw¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À
¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
10. PÉÃAzÀæ y - CPÀëzÀ ªÉÄÃ¯É EzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ wædå 3 ªÀiÁ£À EgÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ°vÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹j.
11. F PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt y = c1 ex + c2 e-x C£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÁV
ºÉÆA¢zÉ.
d y d2y
(A) + y = 0 (B) -y=0
dx dx 2
d2y d2y
(C) + 1 = 0 (D) -1=0
dx 2 dx 2
12. F PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ y = x £ÀÄß MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÁßV
ºÉÆA¢zÉ.
d2y dy d2y dy
(A) 2 - x 2
+ xy = x (B) 2 + x
2
+ xy = x
dx dx dx dx
d2y dy d2y dy
2 - x + xy = 0 2 + x + xy = 0
2 2
(C) (D)
dx dx dx dx
9.5 ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð, ¥ÀæxÀªÀÄ ¥ÀæªÀiÁtzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ
«zsÁ£À.
F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæxÀªÀÄ ¥ÀæªÀiÁtzÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ «zsÁ£ÀUÀ¼À §UÉÎ ZÀað¸ÉÆÃt.
9.5.1 ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¸À§ºÀÄzÁzÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæxÀªÀÄ ¥ÀæªÀiÁtzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ.
dy
= F (x,y) ... (1) F jÃwAiÀÄ°ègÀÄvÀÛzÉ
dx
F(x, y) £ÀÄß g(x) . h(y), UÀÄt®§ÞUÀ¼ÁV §gÉAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ°è g(x)
ªÀÄvÀÄÛ h(y) PÀæªÀÄªÁV x ªÀÄvÀÄÛ y £À GvÀà£ÀßUÀ¼ÁVzÀÝgÉ. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß
«AUÀr¸À§ºÀÄzÁzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. FUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß
dy
= h(y) . g(x) ... (2)
dx
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ h(y) ≠ 0, DV ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ (2)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
1
dy = g ( x ) dx ... (3)
h( y)
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ, (3)£ÉÃ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

406 UÀtÂvÀ
1
∫ h( y) dy = ∫ g ( x ) dx ... (4) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (4), zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ PÉ¼ÀUÉ
§gÉ¢gÀÄªÀ jÃwAiÀÄ°è EgÀÄvÀÛzÉ.
H(y) = G(x) + C
1
H(y) ªÀÄvÀÄÛ G(x) UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV, ªÀÄvÀÄÛ g(x) UÀ¼À C£ÀÄPÀ®£ÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ C MAzÀÄ
h( y)
C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ.
dy x + 1
GzÁºÀgÀuÉ 9: CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀg=
Àt , ( y ≠ 2 ) zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
dx 2 − y
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy x + 1
= , ( y ≠ 2 ) ... (1)
dx 2 − y
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ
(2 – y) dy = (x + 1) dx ... (2) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ JgÀqÀÄ §¢AiÀÄ£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
∫ ( 2 − y ) dy =∫ ( x + 1) dx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
y 2 x2
CxÀªÁ 2y − = + x + C1
2 2
CxÀªÁ x2 + y2 + 2x - 4y + 2 C1 = 0
CxÀªÁ x2 + y2 + 2x – 4y + C = 0, E°è C = 2C1
EzÉÃ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ (1)gÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
dy 1 + y 2
GzÁºÀgÀuÉ 10: CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt = zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx 1 + x 2
¥ÀjºÁgÀ: 1 + y2 ≠ 0 DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
dy dx
2
= ... (1)
1+ y 1 + x2
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

dy dx
∫ 2
=∫ DUÀÄªÀÅzÀÄ
1+ y 1 + x2
CxÀªÁ tan-1 y = tan-1x + C
EzÉÃ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
dy
GzÁºÀgÀuÉ 11: y = 1, x = 0 zÀvÀÛªÁzÁUÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt = - 4xy2 zÀ ¤¢üðµÀÖ
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. dx
¥ÀjºÁgÀ: y ≠ 0 EzÁÝUÀ, zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß

dy
2 = −4 x dx ... (1)
y
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
dy
¸À«ÄÃPÀgÀt(1)£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ®Æè C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ ∫ 2 = −4 ∫ x dx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
y
1
CxÀªÁ − =−2 x 2 + C
y
1
CxÀªÁ y= 2
... (2) DUÀÄªÀÅzÀÄ
2x − C
y = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 0ªÀ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ C = - 1 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è C = - 1 £ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀ
1
y= 2 JAzÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
2x +1
GzÁºÀgÀuÉ 12: (1, 1) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ºÁUÀÆ x dy = (2x2 + 1) dx (x ≠ 0)
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
 2x2 + 1 
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß dy* =   dx *
1
 x 
 1
CxÀªÁ =
dy  2 x +  dx ... (1)
 x
* dy ¯É©ßÃmïì CªÀgÀ PÉÆqÀÄUÉ CvÀåAvÀªÁV ºÉÆA¢PÉÆ¼ÀÄîªÀ a£ÉíAiÀiÁVzÀÄÝ §ºÀ¼ÀµÀÄÖ ¯ÉPÁÌZÁgÀUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ O¥ÀZÁjPÀ
dx
gÀÆ¥ÁAvÀgÀUÀ¼À° dy ªÀÄvÀÄÛ dx C£ÀÄß ¸ÁzsÁgÀt CAPÀUÀ¼ÀAvÉ ¥ÀjUÀtÂ¹ CªÀ£ÀÄß ¥ÀævÉåÃPÀªÁV §¼À¹ ¸ÀgÀ¼ÀªÁV
G¥ÀAiÉÆÃV¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
G¯ÉèÃR: Introduction to Calculus and Analysis, volume-I page 172, By Richard Courant, Fritz John
Spinger – Verlog New York.
408 UÀtÂvÀ
JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¸À§ºÀÄzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ®Äè C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

 1
∫ dy
= ∫  2 x + x  dx
CxÀªÁ y = x2 + log |x| + C ... (2)
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (2), zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
DzÀgÉ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀÄ ©AzÀÄ (1, 1)gÀ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ MAzÀÄ ¨sÁUÀ
ªÀiÁvÀæ, DzÀÝjAzÀ x = 1, y = 1£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ, C = 0 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
FUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ, £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ
¸À«ÄÃPÀgÀt y = x2 + log |x| JAzÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 13: (-2, 3) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ
2x
(x, y)£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ Nl 2 £ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
y
dy
¥ÀjºÁgÀ: MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀ£ÀÄß ¥Àwæ¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
dx
dy 2 x
CAzÀgÉ = ... (1)
dx y 2
¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ
y2 dy = 2x dx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ ... (2)
¸À«ÄÃPÀgÀt(2)£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ®Æè C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ.
∫ y dy = ∫ 2 x dx
2

y3
= x2 + C ... (3)
3
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è x = -2, y = 3 AiÀÄ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ C = 5 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀt(3)gÀ°è C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
1
y3

3
=x 2 + 5 CxÀªÁ y = ( )
3 x 2 + 15 3 JAzÀÄ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 14: MAzÀÄ ¨ÁåAQ£À°è ÇÀ®Ä ¸ÀvÀvÀªÁV ¸Á°AiÀiÁ£À ±ÉÃPÀqÀ 5%gÀµÀÄÖ ºÉZÀÄÑvÀÛzÉ. JµÀÄÖ
ªÀµÀðUÀ¼À°è gÀÆ 1000 ¢éUÀÄtªÁUÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀjºÁgÀ: AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄAiÀÄ t £À°è ÇÀ®Ä P DVgÀ° zÀvÀÛ ¯ÉPÀÌzÀ ¥ÀæPÁgÀ

dp  5 
=  × P
dt  100 
dp P
= ... (1)
dt 20
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ
dp dt
= ... (2)
P 20
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ®Æè C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
t
log=
P + C1
20
t
CxÀªÁ C1
P = e 20 . e
t
CxÀªÁ (E°è eC1 = C) ... (3)
P = C e 20
FUÀ t = 0 EzÁÝUÀ P = 1000 JAzÀÄ PÉÆnÖzÉ.
P ªÀÄvÀÄÛ t UÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt(3)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ C = 1000 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
DzÀÝjAzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (3).
t
P = 1000 e 20
JAzÁUÀÄvÀÛzÉ ÇÀ®Ä ¢éUÀÄtªÁUÀ®Ä ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄ t EgÀ° DzÀÝjAzÀ

t
=
2000 1000 e 20=
⇒ t 20 log e 2
C¨sÁå¸À 9.4
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ 1 jAzÀ 10 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è PÉÆnÖgÀÄªÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy 1 − cos x dy
1. = 2. = 4 − y 2 ( −2 < y < 2 )
dx 1 + cos x dx
3. dy + y= 1( y ≠ 1) 4. sec2 x tan y dx + sec2 y tan x dy = 0
dx
5. (ex + e-x) dy - (ex - e -x) dx = 0 6. dy =
dx
(
1 + x2 1 + y 2)( )
dy
7. y log y dx - x dy = 0 8. x5 = − y5
dx
410 UÀtÂvÀ
dy
9. = sin-1 x 10. ex tan y dx + (1 - ex) sec2 y dy = 0
dx
11 jAzÀ 14 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
PÉÆlÖ ¤¨sÀAzÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄ¸ÁgÀªÁV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(
11. x3 + x 2 + x + 1 ) dy
dx
= 2 x 2 + x; x= 0 DzÁUÀ y = 1.
dy
12. x(x2-1) = 1; x = 2 DzÁUÀ y = 0.
dx
 dy 
13. cos  =  a ( a ∈ R ) ; x = 0 DzÁUÀ y = 2.
 dx 
dy
14. = y tan x : x = 0 DzÁUÀ y = 1.
dx
15. (0, 0) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt y' = ex sin x.
ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy
16. CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt xy = (x + 2) (y + 2) UÉ (1, -1) ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ
dx
ºÉÆÃUÀÄªÀ ¥ÀjºÁgÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17. (0, -2)©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ
(x,y)£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlzÀ ªÀÄvÀÄÛ ©AzÀÄ«£À y - ¤zÉÃð±ÀPÀzÀ UÀÄt®§ÞªÀÅ x - ¤zÉÃð±ÀPÀPÉÌ
¸ÀªÀÄªÁVgÀÄªÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
18. ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ (x,y)£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ ¸Àà±ÀðPÀ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
©AzÀÄ (-4, -3)£ÀÄß ¸ÉÃj¹zÁUÀ §gÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ NlQÌAvÀ ¢éUÀÄtªÁVzÉ. ©AzÀÄ
(-2, 1) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
19. UÉÆÃ¼ÁPÁgÀzÀ ¥ÀÄUÀÎPÉÌ (Balloon) UÁ½AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀæªÀ»¹zÁUÀ CzÀgÀ WÀ£À¥sÀ®ªÀÅ ¹ÜgÀ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è
§zÀ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ ¥ÁægÀA¨sÀzÀ°è CzÀgÀ wædå 3 ªÀiÁ£À EzÀÄÝ, 3 ¸ÉPÉAr£À £ÀAvÀgÀ 6 ªÀiÁ£À DUÀÄvÀÛzÉ.
t ¸ÉPÉAqÀÄUÀ¼ÁzÀ ªÉÄÃ¯É ¥ÀÄUÀÎzÀ wædåªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
20. MAzÀÄ ¨ÁåAQ£À°è ÇÀ®Ä ¸ÀvÀvÀªÁV ¸Á°AiÀiÁ£À ±ÉÃPÀqÀ r % gÀµÀÄÖ ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ. 100gÀÆUÀ¼ÀÄ
10 ªÀµÀðUÀ¼À°è ¢éUÀÄtªÁzÁUÀ r £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj (loge2 = 0.6931).
21. MAzÀÄ ¨ÁåAQ£À°è ÇÀ®Ä ¸ÀvÀvÀªÁV ¸Á°AiÀiÁ£À ±ÉÃPÀqÀ 5% gÀµÀÄÖ ºÉZÀÄÑvÀÛzÉ. gÀÆ 1000ªÀ£ÀÄß
F ¨ÁåAQ£À°è ¤PÉëÃ¦¹zÁUÀ (deposited), 10 ªÀµÀðUÀ¼ÁzÀ ªÉÄÃ¯É CzÀgÀ ¨É¯É K£ÁUÀÄvÀÛzÉ
JAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj (e0.5 = 1.648).
22. MAzÀÄ (¨ÁåQÖÃjAiÀiÁ) CtÄ fÃ«AiÀÄ PÀÈ¶AiÀÄ°è 1,00,000 ¨ÁåQÖÃjAiÀiÁUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. 2 UÀAmÉAiÀÄ
CªÀ¢üAiÀÄ°è CzÀgÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ ±ÉÃPÀqÀ 10gÀµÀÄÖ ºÉZÁÑUÀÄvÀÛzÉ. CtÄ fÃ«AiÀÄ C©üªÀÈ¢ÞAiÀÄ ¥ÀæªÀiÁt
ªÀÄvÀÄÛ ¨ÁåQÖÃjAiÀiÁzÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ £ÉÃgÀ C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°èzÁÝUÀ JµÀÄÖ UÀAmÉUÀ¼À°è CtÄfÃ«AiÀÄ
¸ÀASÉåAiÀÄÄ 2,00,000 vÀ®Ä¥ÀÄvÀÛzÉ?
dy
= e x + y zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
23. CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
dx
(A) ex + e-y = C (B) ex + ey = C (C) e-x + ey = C (D) e-x + e-y = C
9.5.2 ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ (Homogeneous) CªÀPÀ°vÀÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
x ªÀÄvÀÄÛ y £À°ègÀÄªÀ F PÉ¼ÀV£À GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
F1 (x, y) = y2 + 2xy, F2 (x, y) = 2x - 3y,
 y
F3 ( x, y ) = cos   F4 (x, y) = sin x + cos y
x
ªÉÄÃ°£À GvÀà£ÀßUÀ¼À°è, x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À£ÀÄß PÀæªÀÄªÁV lx ªÀÄvÀÄÛ ly ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ (E°è
l ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ MAzÀÄ ¹ÜgÁAPÀ).
F1 (lx, ly) = l2 (y2 + 2xy) = l2 F1 (x, y)
F2 (lx, ly) = l (2x - 3y) = l F2 (x, y)
 λy 
F3 (lx, ly) = cos   = cos   = λ 0 F ( x, y )
y
 λy  x 3
F4 (lx, ly) = sin lx + cos ly ≠ ln F4 (x, y), AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ n ∈ N

E°è GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ F1, F2, F3 UÀ¼À£ÀÄß F(lx, ly) = ln F (x, y) jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
DzÀgÉ GvÀà£Àß F4 gÀ£ÀÄß F jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ®Ä ¸ÁzsÀå«®è EzÀjAzÀ F PÉ¼ÀV£À ªÁåSÁå£ÀPÉÌ EzÀÄ
ªÀiÁUÀðzÀ²ðAiÀiÁUÀÄvÀÛzÉ.
F(lx, ly) = ln F(x, y)E°è l MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¹ÜgÁAPÀ DzÁUÀ F(x, y) £ÀÄß n
¥ÀæªÀiÁtºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À°è GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ F1, F2, F3 UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 2,1,0 ¥ÀæªÀiÁtºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸ÀªÀÄeÁwAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ CzÀgÉ F4 ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀ®è.
 y2 2 y   y
E°è F1 ( x, y )= x 2  2 + 2
= x h1  
x x  x
2 2x  x
CxÀªÁ F1 ( x, y ) = y 1 +  = y h2  
2
 y   y
 3y   y
F2 ( x, y ) = x1  2 −  = x1h3  
 x  x
 x  x
CxÀªÁ F2 ( x,=y ) y1  2 −= 3  y1h4  
 y   y
 y  y
F3 ( x, y ) x=
0
= cos   x 0 h5  
x x
412 UÀtÂvÀ
 y
F4 ( x, y ) ≠ x h6   , AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ n ∈ N
n

x
CxÀªÁ F ( x, y ) ≠ y n h  x  , AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ n ∈ N
4 7
 y
JAvÀ®Æ PÀÆqÀ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
DzÀÝjAzÀ MAzÀÄ GvÀà£Àß F(x, y)£ÀÄß
 y x
F ( x, y ) = x n g   CxÀªÁ y n h  
x  y
JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, GvÀà£Àß F(x, y)£ÀÄß ¥ÀæªÀiÁt n ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ
GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
dy
GvÀà£Àß F(x, y) MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁzÁUÀ, = F (x, y)
dx
jÃwAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
( x, y ) g  
dy y
FUÀ, = F= ... (1)
dx x
jÃwAiÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß w½AiÉÆÃt.

y = v. x ... (2)
JAzÀÄ CzÉÃ²¸ÉÆÃt. ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy dv
= v + x ... (3) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx dx
dy
¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è §A¢gÀÄªÀ £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ.
dx
dv
v+x = g (v)
dx
dv
CxÀªÁ x= g ( v ) − v ... (4) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx
¸À«ÄÃPÀgÀt (4)gÀ°è ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ
dv dx
= ... (5) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
g (v) − v x
¸À«ÄÃPÀgÀt (5)£ÀÄß JgÀqÀÄ §¢AiÀÄ°è C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ

dv 1
∫ g ( v=
)−v ∫ x
dx + C ... (6)
y
¸À«ÄÃPÀgÀt (6)gÀ°è v AiÀÄ£ÀÄß ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ CzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ
x
¸ÁªÀiÁ£Àå¥ÀjºÁgÀ (¦æ«ÄnÃªï)ªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
F(x, y) MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ CªÀPÀ®£À

dx x
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ = F ( x, y ) jÃwAiÀÄ°è=zÁÝUÀ v=CxªÀ Á x vy JAzÀÄ DzÉÃ²¹ ªÉÄÃ¯É
dy y
ºÉÃ½gÀÄªÀ ¥ÀæPÁgÀ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉzÀgÉ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ-
§ºÀÄzÀÄ.
dy
GzÁºÀgÀuÉ 15 : CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (x, –y) = x + 2y ªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹
ªÀÄvÀÄÛ ©r¹. dx
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß

dy x + 2 y
= ... (1) JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¸À§ºÀÄzÀÄ
dx x− y
x + 2y
F ( x, y ) =
x − y DVgÀ°.
λ ( x + 2y)
FUÀ F ( λ x, λ y ) = =λ 0 . f ( x, y )
λ ( x − y)
DzÀÝjAzÀ F(x, y) MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß DzÀÄzÀjAzÀ zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
§zÀ°«zsÁ£À:
 2y 
1+
dy  x  g y
= =    .. (2)
dx  1 − y  x
 x 
 y
CªÀPÀ°vÀÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ §®§¢ g   MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ
x
GvÀà£ÀßªÁzÀÄzÀjAzÀ, ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) MAzÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÀÄ
ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
EzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ y = vx ... (3) JAzÀÄ DzÉÃ²¸À¨ÉÃPÀÄ.
414 UÀtÂvÀ
dy dv
= v+x ... (4) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dy dx dx
y ªÀÄvÀÄÛ £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx
dv 1 + 2v
v+x =
dx 1 − v
dv 1 + 2v
CxÀªÁ =
x −v
dx 1 − v
dv v 2 + v + 1
CxÀªÁ = x
dx 1− v
v −1 −dx
CxÀªÁ 2
dv = ... (5) zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ
v + v +1 x
¸À«ÄÃPÀgÀt (5)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
v −1 dx
∫v 2
+ v +1
dv = − ∫
x
1 2v + 1 − 3
2 ∫ v2 + v + 1
CxÀªÁ dv =
− log x + C1
1 2v + 1 3 1
CxÀªÁ
∫ 2
2 v + v +1
dv − ∫ 2
2 v + v +1
dv =
− log x + C1
1 3 1
log v 2 + v + 1 − ∫ 2
dv =− log x + C1
CxÀªÁ 2 2  1  3
2
v +  + 
 2  2 
1 3 2  2v + 1 
CxÀªÁ log v 2 + v + 1 − . tan −1   =− log x + C1
2 2 3  3 
1 1  2v + 1 
CxÀªÁ log v 2 + v=
+ 1 + log x 2 3 tan −1   + C1 (KPÉ?)
2 2  3 
y
v AiÀÄ£ÀÄß
¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ
x
1 y2 y 1 1  2y + x 
3 tan − 
2
CxÀªÁ log 2 + = + 1 + log x  + C1
2 x x 2  3x 
1  y2 y  2 −1  2 y + x 
CxÀªÁ log  =2
+ + 1 x 3 tan   + C1
2 x x   3x 
 2y + x 
CxÀªÁ (
y 2 + xy + x 2
log = )
2 3 tan −1 
 3x 
 + 2C1
 x + 2y 
CxÀªÁ (
x 2 + xy + y 2
log = )
2 3 tan −1 
 3x 
+C
EzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

 y  dy
GzÁºÀgÀuÉ 16 : CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt x cos=  y
  y cos   + x ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß ©r¹.  x  dx x
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß

 y
y cos   + x
dy x
= ... (1) JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
dx  y
x cos  
x
dy
F CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ = F(x, y) jÃwAiÀÄ°èzÉ
dx
 y
y cos   + x
E°è F ( x, y ) = x
 y
x cos  
x
x £ÀÄß lx ¤AzÀ ªÀÄvÀÄÛ y AiÀÄ£ÀÄß ly ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ,
  y 
λ  y cos   + x 
 x 
F ( λx, λy ) = =λ  F ( x, y )  zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
0
 y
λ  x cos 
 x
DzÀÄzÀjAzÀ F(x, y) ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ GvÀà£Àß DzÀÄzÀjAzÀ, zÀvÀÛ
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt EzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ
y = vx ... (2)
JAzÀÄ DzÉÃ²¹¨ÉÃPÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy = v + x dv ... (3)
dx dx
416 UÀtÂvÀ
dy
y ªÀÄvÀÄÛ
UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
dx
dv v cos v + 1
v + x =
dx cos v
dv v cos v + 1
CxÀªÁ =
x −v
dx cos v
dv 1
CxÀªÁ x =
dx cos v
dx
CxÀªÁ cos v dv = zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
x
1
DzÀÄzÀjAzÀ ∫ cos v dv = ∫ x dx
CxÀªÁ sin v = log |x| + log |C|
CxÀªÁ sin v = log |Cx
y
( )
y
v AiÀÄ£ÀÄß x ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ sin x = log Cx §gÀÄªÀÅzÀÄ
EzÉÃ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
x
 x

GzÁºÀgÀuÉ 17 : CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt 2 ye y
dx +  y − 2 xe y
 dy =
0 ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ JAzÀÄ
 
 
vÉÆÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ x = 0, y = 1. DzÁUÀ CzÀgÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
x
dx 2 x e − y
y
= x
... (3)
dy
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ 2 ye y
x
F ( x, y ) = 2 x e −x y DVgÀ°
y
2 ye y
 x

λ  2 xe y − y 
 
DªÉÄÃ¯É F ( λx, λy ) = =λ 0  F ( x, y ) 
 x

λ  2 ye y 
 
DzÀÝjAzÀ F(x, y) MAzÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt, DzÀÄzÀjAzÀ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt EzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ
x, = v y ... (2)
JAzÀÄ DzÉÃ²¸ÀÄvÉÛÃªÉ
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß y UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dx dv
= v+ y zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dy dy
dx
x ªÀÄvÀÄÛ UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
dy
dv 2vev − 1
v+ y =v
dy 2e
CxÀªÁ = dv 2vev − 1
y v
−v
dy 2ve
dv 1
CxÀªÁ y = v
dy 2e
−dy
CxÀªÁ 2e dv =
v
y
dy
∫ 2e .dv = ∫
v
CxÀªÁ
y
CxÀªÁ 2 ev = – log |y| + C
x
v AiÀÄ£ÀÄß ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ
y
x
2e + log y =
y
C ... (3) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è x = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 1 £À£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ
2 e0 + log |1| = C ⇒ C = 2 DUÀÄªÀÅzÀÄ
C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
x
2e + log y = y
C2 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀ.
418 UÀtÂvÀ
x2 + y 2
GzÁºÀgÀuÉ 18: ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ (x, y)£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ
2 xy
DzÁUÀ, ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ x2 - y2 = cx. DUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
dy
¥ÀjºÁgÀ: ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ«£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ JAzÀÄ w½¢zÉ.
dx
2 2
dy x +y
DzÀÄzÀjAzÀ =
dx 2 xy
2
y
1+
dy 2
x
CxÀªÁ = ... (1)
dx 2y
x
¸ÀàµÀÖªÁV ¸À«ÄÃPÀgÀt (1), ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt EzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ y = vx JAzÀÄ
DzÉÃ²¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
y = vx £ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ
dy dv
= v+x
dx dx
dv 1 + v 2
CxÀªÁ v+x =
dx 2v
dv 1 − v 2
CxÀªÁ x =
dx 2v
2v dx 2v dx
2
dv = CxÀªÁ 2 dv = − zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
1− v x v −1 x
2v 1
DzÀÝjAzÀ ∫ v 2 − 1 dv = − ∫ x dx
CxÀªÁ log | v2 - 1| = - log | x | + log |C1|
log | (v2 - 1) (x) | = log |C1|

(v2 - 1) x = ± C1
x
v AiÀÄ£ÀÄß ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ
y
 y2 
 2 − 1 x =
±C1
x 
CxÀªÁ (y2 - x2) = ± C1 x CxÀªÁ x2 - y2 = Cx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
C¨sÁå¸À 9.5
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ 1 jAzÀ 10 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°è zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwAiÉÆAzÀ£ÀÄß ©r¹.
x+ y
1. (x2 + xy) dy = (x2 + y2) dx 2. y ' =
x
3. (x - y) dy - (x + y) dx = 0 4. (x2 - y2) dx + 2xy dy = 0
dy
5. x 2 =x − 2 y + xy
2 2
6. x dy − y dx = x 2 + y 2 dx
dx
  y  y    y  y 
7.  x cos   + y sin    y dx =
 y sin   − x cos    x dy
 x  x   x  x 
 y 9. y dx + x log   dy − 2 x dy =
dy y
8. x − y + x sin   =0 0
dx x x
 x
 x
10. 1 + e y  dx + e y 1 − x  dy =0
   y 
 
PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ 11 jAzÀ 15 C¨sÁå¸ÀUÀ¼À°ègÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ PÉÆlÖ
¤¨sÀAzÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀªÀiÁzsÁ£À ¥Àr¸ÀÄªÀAvÉ ¤¢üðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»qÀ¬Äj.
11. (x + y) dy + (x - y) dx = 0; x = 1 DzÁUÀ y = 1
12. x2 dy + (xy + y2) dx = 0; x = 1 DzÁUÀ y = 1
 2 y    y  π π
dx2 + x dy
13.  x sin   − xy sin yx =
 −=y 0;dx += x1dy = 0; y =
DzÁUÀ
 x   x  4 4
dy y  y
14. − + cos ec   = 0; x = 1 DzÁUÀ y = 0.
dx x x
15. 2 xy + y 2 − 2 x 2 dy =
0; x = 1 DzÁUÀ y = 2.
dx
dx x
16. = h   jÃwAiÀÄ°ègÀÄªÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ
dy  y
G¥ÀAiÉÆÃV¸À§ºÀÄzÁzÀ DzÉÃ±ÀªÀÅ
(A) y = vx (B) v = yx (C) x = vy (D) x = v
420 UÀtÂvÀ
17. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt?

(A) (4x + 6y + 5) dy - (3y + 2x + 4) dx = 0
(B) (xy) dx - (x3 + y3) dy = 0
(C) (x3 + 2y2) dx + 2xy dy = 0
(D) y2 dx + (x2 - xy - y2) dy = 0
9.5.3 gÉÃSÁvÀäPÀ (Linear) CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
dy
+ Py = Q
dx
jÃwAiÀÄ°ègÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtPÉÌ ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt JAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. E°è P ªÀÄvÀÄÛ QUÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ x £À°è£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæªÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉ.
¥ÀæxÀªÀÄzÀeÉð gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀUÉ PÀAqÀAwªÉ.
dy
+ y = sin x
dx
dy  1 
+  y = ex
dx  x 
dy  y  1
+ =
dx  x log x  x
¥ÀæxÀªÀÄzÀeÉð gÉÃSÁvÀäPÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ §UÉ
dx
+ P 1x = Q 1
dy
E°è P1 ªÀÄvÀÄÛ Q1 ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ y £À°è£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæªÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉ. EzÀgÀ PÉ®ªÀÅ
GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀPÀAqÀAwªÉ.
dx
+ x = cos y
dy
dx −2 x
+ = y 2e− y
dy y
dy
+ Py = Q jÃwAiÀÄ ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ «zsÁ£À
dx
dy
+ Py = Q ... (1)
dx
¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x £À GvÀà£ÀßªÁzÀ g(x)¤AzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ
dy
g(x) + P (g(x)) y = Q g(x) ... (2) zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
dx
GvÀà£Àß g(x) £ÀÄß §®§¢AiÀiÁzÀ y g(x) £À ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄªÀAvÉ DAiÀÄÄÝPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ.

dy d
g ( x)
+ P. g ( x ) y =  y.g ( x ) 
dx 
CAzÀgÉ
dx
dy dy
CxÀªÁ g ( x ) + P.g ( x ) y = g ( x ) + yg ' ( x )
dx dx
⇒ P. g(x) = g'(x)
g '( x)
CxÀªÁ P=
g ( x)
JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV C£ÀÄPÀ°¹zÁUÀ
g '( x)
∫ P dx = ∫ g ( x ) dx
CxÀªÁ ∫ P.dx = log ( g ( x ) )
g (x) = e ∫
Pdx
CxÀªÁ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
∫ Pdx
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)£ÀÄß g (x) = e ¤AzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ, JqÀ§¢AiÀÄÄ x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ
∫ Pdx
GvÀà£ÀßzÀ ¤µÀà£ÀßªÁUÀÄvÀÛzÉ. GvÀà£Àß g (x) = e £ÀÄß zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ C£ÀÄPÀ°¸ÀÄªÀ
C¥ÀªÀvÀð£À (C. C¥À.) [EAlUÉæÃnAUï ¥sÁåPÀÖgï (I.F)] JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è g(x) £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ

dy
e∫ + Pe ∫ y =Q. e ∫
Pdx Pdx Pdx

dx
d  ∫ Pdx  ∫ Pdx
CxÀªÁ  ye  = Qe zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx  
∫  Pdx 
= ∫  Q e ∫  dx
Pdx
ye
 
− Pdx  Pdx 
CxÀªÁ = y e ∫ .∫  Q . e ∫  dx + C
 
EzÉÃ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ
422 UÀtÂvÀ
¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉð gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ §gÀÄªÀ ««zsÀ ºÀAvÀUÀ¼ÀÄ:

dy
(i) zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß + Py = Q jÃwAiÀÄ°è §gÉAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ E°è P ªÀÄvÀÄÛ Q
dx
UÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ x £À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ DVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
∫ Pdx
(ii) C£ÀÄPÀ°¸ÀÄªÀ C¥ÀªÀvÀð£À (I.F) = e C£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
(iii) zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
y (I.F) = ∫ ( Q × I.F) dx + C JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
dx
zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + P1 x =Q1, jÃwAiÀÄ°èzÀÝgÉ, E°è P1 ªÀÄvÀÄÛ Q1 UÀ¼ÀÄ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ
dy
CxÀªÁ y£À GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ DzÀ°è (I.F) = e∫ C£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
P1dy
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
( )
x. ( I.F ) =∫ Q1 × I.F dy + C JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
dy
GzÁºÀgÀuÉ 19: CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt - y = cos x zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
dy
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + Py = Q jÃwAiÀÄ°èzÉ E°è P = -1 ªÀÄvÀÄÛ Q = cos x
DVzÉ. dx
DzÀÝjAzÀ C.C¥À (I.F) = e ∫ -1dx = e − x

¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß C.C¥À. ¢AzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ
− x dy
e − e− x y =
e − x cos x
dx
CxÀªÁ d
dx
( )
ye − x = e − x cos x zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.

ye − x ∫e
−x
=
cos x dx + c ... (1)
I = ∫e −x
cos x dx DVgÀ°.
 e− x 
= cos x   − ∫ ( − sin x ) −e dx
−x
( )
 −1 
− cos x e − x − ∫ sin x e − x dx
=
( )
− cos x e − x − sin x −e − x − ∫ cos x −e − x dx 
=
  ( )
− cos x e − x + sin x e − x − ∫ cos x e − x dx
=
CxÀªÁ − cos x e − x + sin x e − x − I
I=
CxÀªÁ 2I = (sin x – cos x) e-x
CxÀªÁ I=
( sin x − cos x ) e− x zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
2
I £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
 sin x − cos x  − x
= ye − x  e + C
 2 
CxÀªÁ  sin x − cos x 
=  + Ce
x
y 
 2 
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
GzÁºÀgÀuÉ 20 : x dy + 2 y= x 2 ( x ≠ 0 ) CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj. dx
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt
x dy + 2 y= x 2 ( x ≠ 0 ) ... (1)\
dx
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x ¤AzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ
dy 2
+ y= x zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
dx x
dy 2
EzÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt + Py = Q jÃwAiÀÄ°èzÉ, E°è P = ªÀÄvÀÄÛ Q =
x DVgÀÄvÀÛzÉ. dx x
2
∫ x dx log x 2
DzÀÝjAzÀ C.C¥À =( IF) e= e= 2log x
e=
e
x 2 [elogf(x) = f(x)]
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
∫ ( x )( x ) ∫ x dx + C
2 2 3
y . x= dx + =
C
x2
+ Cx −
2
CxÀªÁ =
y
4
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
424 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 21 : y dx - (x + 2y2) dy = 0. CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx x
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß − = 2 y JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
dy y
dx 1
EzÀÄ + P1x = Q1 jÃwAiÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt. E°è P1 = − ªÀÄvÀÄÛ Q1 = 2y.
dy y
1
∫ y
−1 dx
− log y log y
−1 1
DzÀÝjAzÀ, C.C¥À.= I.F e = e= e=
y
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
1 1
=
x
y ∫ ( 2 y )  y  dy + C
x
CxÀªÁ =
y ∫ ( 2dy ) + C
x
CxÀªÁ = 2y + C
y
CxÀªÁ x = 2y2 + Cy
dy
GzÁºÀgÀuÉ 22: + y cot x = 2x + x2 cot x (x ≠ 0) CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå
dx
π
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß =y 0,= x DzÁUÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2 dy
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + Py = Q jÃwAiÀÄ°èzÉ, EzÀgÀ°è P = cot x
dx
ªÀÄvÀÄÛ Q = 2x + x cot x (x ≠ 0) DVzÉ.
2
(I.F) e ∫= e= sin x
cot x dx logsin x
DzÀÝjAzÀ C.C¥À =
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
y.sin x = ( 2
)
∫ 2 x + x cot x sin x dx + C
CxÀªÁ y sin x = ∫ 2 x sin x dx + ∫ x 2 cos x dx + C
 2x2   2x2 
 − ∫ cos x   dx + ∫ x cos x dx + C
2
CxÀªÁ y sin x = sin x 
 2   2 
CxÀªÁ x 2 sin x − ∫ x 2 cos x dx + ∫ x 2 cos x dx + C DUÀÄvÀÛzÉ.
y sin x =
CxÀªÁ y sin x = x2 sin x + C ...(1) DUÀÄvÀÛzÉ

π
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è y = 0 ªÀÄvÀÄÛ x = ªÀ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ
2
2
π π
= 0   sin   + C
2 2
2
π §gÀ Ä vÀ Û z É .
CxÀªÁ C= −
4
C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
2
2 π
=
y sin x x sin x −
4
π2
CxÀªÁ y=
2
x − ( sin x ≠ 0 )
4sin x
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀ.
GzÁºÀgÀuÉ 23 : ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ (x,y)£À°è ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ D ©AzÀÄ«£À x
¤zÉÃð±ÀPÀ ªÀÄvÀÄÛ x ºÁUÀÆ y ¤zÉÃð±ÀPÀzÀ UÀÄt®§ÞzÀ ªÉÆvÀÛPÉÌ ¸ÀªÀÄ£ÁzÁUÀ ©AzÀÄ (0, 1) ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ dy JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ UÉÆwÛzÉ.
dx
DzÀÝjAzÀ dy = x + xy
dx
CxÀªÁ dy - xy = x ... (1)
dx
EzÀÄ dy + Py = Q jÃwAiÀÄ°ègÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt EzÀgÀ°è P = - x ªÀÄvÀÄÛ Q = x.
dx −x
2
∫ − x dx
DzÀÝjAzÀ C.C¥À = (I.F) e= e 2
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ

 −x
− x2 
2
=y .e ∫ ( x )  e 2
2
 dx + C

... (2)
 
− x2
I = ∫ ( x ) e dx DVgÀ°. 2
− x2
= t ºÁQzÁUÀ -x dx = dt CxÀªÁ x dx = - dt. §gÀÄvÀÛzÉ
2 − x2
I=− ∫ e dt =−e =−e

t t 2
DzÀÝjAzÀ
426 UÀtÂvÀ
I £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ

2 2
−x −x

ye 2
=
−e2
+C
2
x
CxÀªÁ y =−1 + Ce 2
... (3) §gÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (3) ªÀPÀæ gÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ £ÀªÀÄUÉ (0,1) ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ MAzÀÄ ¨sÁUÀ ªÀiÁvÀæ ¨ÉÃPÀÄ. x = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 1 £À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt
(3)gÀ°èDzÉÃ²¹zÁUÀ.
1 = - 1 + C . e0 CxÀªÁ C = 2 §gÀÄvÀÛzÉ.
C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ.
3
x
y =−1 + 2e zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
2
EzÉÃ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
C¨sÁå¸À 9.6
¥Àæ±Éß 1 jAzÀ 12gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy dy
1. + 2y = sin x 2. + 3y = e-2x
dx dx
dy y
4. dy + ( sec=  π

3. + =x2 x ) y tan x  0 ≤ x < 
dx x dx  2
dy  π dy
5. cos 2 x = + y tan x  0 ≤ x <  6. x dx + 2 y = x 2 log x
dx  2
dy 2
7. x log x + y = log x 8. (1 + x2) dy + 2xy dx = cot x dx (x ≠ 0)
dx x
dy
9. x dx + y − x + xy cot x= 0 ( x ≠ 0 ) 10. ( x + y ) =
dy
1
dx
11. y dx + (x - y2) dy = 0 12. x + 3 y (
2 dy
dx
= )y ( y > 0)
¥Àæ±Éß 13 jAzÀ 15gÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ½UÉ PÉÆlÖ ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÀÄ£ÀªÁV

¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
+ 2y tan x = sin x, x = π DzÁUÀ y = 0

dy
13.
dx 3
(
14. 1 + x )
2 dy
dx
1
+ 2 xy = 2 x = 1 DzÁUÀ y = 0
1+ x
dy π
15. − 3 y cot x = sin 2 x, x =
dx 2
16. ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ (x,y)£À°è
¸Àà±ÀðPÀzÀ NlªÀÅ D ©AzÀÄ«£À x ªÀÄvÀÄÛ y ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛPÉÌ ¸ÀªÀÄ£ÁzÁUÀ, ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17. MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄÄ ©AzÀÄ (0,2) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄwÛzÉ. ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ«£À°è x ªÀÄvÀÄÛ y ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ, D ©AzÀÄ«£À°è J¼ÉzÀ ¸Àà±ÀðPÀzÀ
MlÖQÌAvÀ 5ªÀiÁ£À ºÉZÁÑzÁUÀ, ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx
18. x -y = 2x2 CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ C£ÀÄPÀ°¸ÀÄªÀ C¥ÀªÀvÀð£À (I.F) = ________ .
dy
1
(A) e-x (B) e-y (C) (D) x
x
(
19. 1 − y )
2 dx
dy
+ yx= ay ( −1 < y < 1) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ C£ÀÄPÀ°¸ÀÄªÀ C¥ÀªÀvÀð£À (I.F)
1 1 1 1
(A) (B) (C) 2 (D)
2
y −1 y2 −1 1− y 1− y2
EvÀgÉ GzÀºÁgÀuÉUÀ¼ÀÄ:
GzÁºÀgÀuÉ 24 : GvÀà£Àß y = c1 eax cos bx + c2 eax sin bx, £À°è c1, c2 JgÀqÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ
2
dx dx
(
¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÀÄ. EzÀÄ, CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt d y2 − 2a dy + a 2 + b 2 y = )
0 zÀ ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ
vÁ¼É£ÉÆÃr.
y = eax [c1 cosbx + c2 sin bx] ...(1)
¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ.
dy
e ax  −bc1 sin bx + bc2 cos bx  + c1 cos bx + c2 sin bx  e ax .a
=
dx
428 UÀtÂvÀ
CxÀªÁ dy = eax [(bc + ac ) cos bx + (ac - bc ) sin bx] ...(2)

2 1 2 1
dx
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß x UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ°¹zÁUÀ.
d2y
=
dx
2 ( ) (
e ax  bc2 + ac1 ( −b sin bx ) + ac2 − bc1 ( b cos bx )  )
( ) (
+  bc2 + ac1 cos bx + ac2 − bc1 sin bx  e .a
ax
)

ax 2
( 2
)
2 2
(
= e  a c2 − abc1 − b c2 sin bx + a c1 + 2abc2 − b c1 cos bx  )
2
d y dy
§gÀÄvÀÛzÉ. 2
, ªÀÄvÀÄÛ yUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ.
dx dx
(2 1 2 ) 1 2 (
JqÀ§¢ = e ax  a 2 c − 2abc − b 2 c sin bx + a 2 c + 2abc − b 2 c cos bx 
 1  )
( ) (
−2ae ax  bc2 + ac1 cos bx + ac2 − bc1 sin bx  )
( )
+ a 2 + b 2 e ax c1 cos bx + c2 sin bx 
(
 a 2 c − 2abc − b 2 c − 2a 2 c + 2abc + a 2 c + b 2 c sin bx  )
= e 
ax
2 1 2 2 1 2 2


2
( 2 2 2 2
 + a c1 + 2abc2 − b c1 − 2abc2 − 2a c1 + a c1 + b c1 cos bx  )
= eax[0 × sin bx + 0 cos bx ] eax × 0 = 0 = R.H.S.
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ GvÀà£ÀßªÀÅ zÀvÀÛ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 25 : JgÀqÀ£ÉÃ ZÀvÀÄxÀðzÀ°è ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼À£ÀÄß ¸Àà²ð¸ÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ
CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: JgÀqÀ£ÉÃ ZÀvÀÄxÀðzÀ°è ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼À£ÀÄß ¸Àà²ð¸ÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
C DVgÀ°. (-a, a) ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ MAzÀÄ ¨sÁUÀzÀ PÉÃAzÀæ©AzÀÄ DVgÀ°. (avÀæ 9.6£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹) ¸ÀªÀÄÆºÀ C AiÀÄ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
(x + a)2 + (y - a)2 = a2 ... (1)
CxÀªÁ x + y + 2ax - 2ay + a = 0
2 2 2
... (2)

dy dy
2 x + 2 y + 2a − 2a = 0
dx dx
dy  dy 
CxÀªÁ x+ y = a  − 1
dx  dx 
x + yy '
a= zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
y '− 1
a £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt(1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ avÀæ 9.6
2 2 2
 x + yy '   x + yy '   x + yy ' 
 x + y '− 1  +  y − y '− 1  =

 
     y '− 1 
CxÀªÁ [xy' – x + x + yy']2 + [yy' – y – x – yy']2 = [x + yy']2
CxÀªÁ (x + y)2 y'2 + [x + y]2 = [x + yy']2
CxÀªÁ (x + y)2 [(y')2 + 1] = [x + yy']2
EzÉ zÀvÀÛ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄªÀ CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
 dy 
GzÁºÀgÀuÉ 26: log  =  3 x + 4 y CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß x = 0. ªÀÄvÀÄÛ
 dx 
y = 0 PÉÆmÁÖUÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dy
= e(3x + 4y)
dx
dy
CxÀªÁ = e3x . 4y ... (1)
dx
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹zÁUÀ
dy 3x
4 y = e dx zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
e
∫e dy = ∫ e3 x dx
−4 y
DzÀÝjAzÀ
e −4 y e3 x
CxÀªÁ = +C
−4 3
CxÀªÁ 4e3x + 3e-4y + 12 C = 0 ... (2)
¸À«ÄÃPÀgÀt(2)gÀ°è x = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 0 JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ

430 UÀtÂvÀ
−7
4 + 3 + 12C =0 CxÀªÁ C =
12
C £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (2) DzÉÃ²¹zÁUÀ
4e3x + 3e - 4y - 7 = 0 zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀ.
 y
( y dx + x dy ) x cos   CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
y
GzÁºÀgÀuÉ 27 : ( x dy − y dx ) y sin   =
©r¹. x x
  y 2  y    y 2  y 
 x y sin  x  − x cos  x   dy =
 xy cos  x  + y sin  x   dx
         
 y  y
xy cos   + y 2 sin  
dy x  x  JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
CxÀªÁ =
dx  y  y
xy sin   − x 2 cos  
x x
§®§¢AiÀÄ CA±À ªÀÄvÀÄÛ bÉÃzÀªÀ£ÀÄß x ¤AzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ
2
 y  y   y
2
y
cos   +  2  sin  
dy = x x x  x ... (1)
dx y  y  y
sin   − cos  
x x x
¸ÀàµÀÖªÁV, ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) dy = g  y  jÃwAiÀÄ°ègÀÄªÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt

EzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÁUÀ dx x
y = vx ... (2) JAzÀÄ DzÉÃ²¸À¨ÉÃPÀÄ

dy dv
= v+x DUÀÄªÀÅzÀÄ
dx dx
EzÀ£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ
dv v cos v + v 2 sin v zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ

v+x =
dx v sin v − cos v
dv 2v cos v
CxÀªÁ x =
dx v sin v − cos v
 v sin v − cos v  2dx

CxÀªÁ   dv =
 v cos v  x
 v sin v − cos v  1
DzÀÝjAzÀ ∫  v cos v
 dv = 2 ∫ dx
 x
dv 1
∫ tan v dv − ∫ v
2 ∫ dx
=
x
CxÀªÁ log|secv|- log |v| = 2log |x| + log |C1|
sec v
CxÀªÁ log = log | C1 |
v x2
sec v
CxÀªÁ = ±C1 ... (3)
vx 2
y
¸À«ÄÃPÀgÀt (3)gÀ°è v AiÀÄ£ÀÄß ¤AzÀ §zÀ°¹zÁUÀ
x
 y
sec  
 x  = C E°è C = ± C
1
  2
y
 
x
( )
x
 y
CxÀªÁ sec   = C xy
x
GzÁºÀgÀuÉ 28: (tan-1 y - x) dy = (1 + y2) dx CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
dx x tan −1 y
+ = ... (1) JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ
dy 1 + y 2 1 + y 2
dx
¸À«ÄÃPÀgÀt (1) + P1x = Q1 jÃwAiÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt
dy
1 tan −1 y
=
E°è P = ªÄ
À vÀ
Ä Û Q .
1
1+ y2 1
1+ y2
1
∫ 1+ y 2 dy
DzÀÝjAzÀ C.C¥À=
(I.F) e= e tan −1 y
DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
 tan −1 y  tan −1 y
=xe tan −1 y ∫  1 + y 2  e dy + C ... (2)
432 UÀtÂvÀ
 tan −1 y  tan −1 y
I = ∫ 2 
e dy DVgÀ°.
 1+ y 
 1 
tan-1 y = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ  2 
dy = dt DUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ
 1+ y 
I= ∫ te dt = tet − ∫ 1. et dt = tet − et = et ( t − 1)
t

CxÀªÁ I = etan-1y(tan–1 y –1)
¸À«ÄÃPÀgÀt (2)gÀ°è I ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ
(
x.e tan −1 y e tan −1 y tan −1 y − 1 + C
= )
( )
−1
= x tan −1 y − 1 + Ce − tan y
CxÀªÁ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ
EzÉÃ zÀvÀÛ CªÀPÀ® ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
9£ÉÃ CzsÁåAiÀÄzÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸À
1. F PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀæªÀiÁt ªÀÄvÀÄÛ zÀeÉðAiÀÄ£ÀÄß (ªÁåSÁå£ÀªÁVzÀÝgÉ
ªÀiÁvÀæ) w½¹j.
2 2 3 2
d y  dy   dy   dy 
(i) 2 + 5 x   − 6 y =
log x (ii)   − 4   + 7 y =
sin x
dx  dx   dx   dx 
4
d y  d3y 
(iii) 4 − sin  3  = 0
dx  dx 
2. PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ C¨sÁå¸ÀUÀ½UÉ, zÀvÀÛ GvÀà£Àß (CªÀåPÀÛ¥sÀ®£À CxÀªÁ ªÀåPÀÛ¥sÀ®£À)
(Implicit or Explicit), PÉÆnÖgÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÉÃ JAzÀÄ vÁ¼É£ÉÆÃr.
2
d y dy
(i) y = a ex + b e-x + x2 : x 2 + 2 − xy + x − 2 =
2
0
dx dx
(ii) y = ex (a cos x + b sin x) : d2y dy

2
− 2 + 2y =
0
dx dx
2
(iii) y = x sin 3x : d y
+ 9 y − 6 cos 3 x = 0
dx 2
x2 = 2y2 log y :
(iv) (x2 + y 2
dy
dx
− xy = ) 0
3. ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (x - a)2 + 2y2 = a2 DzÁUÀ EzÀgÀ CªÀPÀ®£À

¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀa¹. E°è à' MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀ.
x2 - y2 = c (x2 + y2)2 GvÀà£ÀßªÀÅ (x3 - 3x y2) dx = (y3 - 3x2y) dy, CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
4.
¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹. E°è `c' MAzÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀ (parameter).
5. ªÉÆzÀ®£É ZÀvÀÄxÀðzÀ°è ¤zÉÃð±ÀPÁPÀëUÀ¼À£ÀÄß ¸Àà±ÀðªÀiÁqÀÄªÀ ªÀÈvÀÛUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ CªÀPÀ®£À
2
dy 1− y
6. + =
0 CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
dx 1 − x2
dy y 2 + y + 1
7. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt + 2 = 0 zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀªÀÅ
dx x + x + 1
(x + y + 1) = A (1 -x - y - 2xy), DUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹; E°è À' MAzÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀ.
 π
8. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt x cos y dx + cos x sin y dy = 0. ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ ©AzÀÄ  0, 
 4
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. y = 1 ªÀÄvÀÄÛ x = 0. DzÁUÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (1 + e2x) dy + (1 + y2) ex dx = 0 zÀ
¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x
 xy 
 xe + y  dy ( y ≠ 0 ) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
2
10. ye dx =
y
 
 
11. y = -1, ªÀÄvÀÄÛ x = 0, DzÁUÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt (x - y) (dx + dy) = dx - dy, zÀ
¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. (¸ÀÄ½ªÀÅ: x - y = t JAzÀÄ DzÉÃ²¹)
 e −2 x y  dx
12.  −  1( x 0 ) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¹.
=≠
 x x  dy
dy
13. + y cot = x 4 x cos ec x ( x ≠ 0 ) CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¤¢ðµÀÖ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß y = 0
dx
π
ªÀÄvÀÄÛ x = DzÁUÀ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2
dy
14. x = 0 ªÀÄvÀÄÛ y = 0 DzÁUÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt ( x + 1) = 2e − y − 1 zÀ ¤¢ðµÀÖ
dx
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. MAzÀÄ ºÀ½îAiÀÄ d£À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ ¸ÀvÀvÀªÁV ºÉZÀÄÑwÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è
ºÀ½îAiÀÄ°ègÀÄªÀ ¸ÀÜ½ÃAiÀÄgÀ ¸ÀASÉå ªÀÄvÀÄÛ d£À¸ÀASÉåAiÀÄ C©üªÀÈ¢ÞAiÀÄ ¥ÀæªÀiÁtªÀÅ £ÉÃgÀ C£ÀÄ
¥ÁvÀzÀ°èzÉ. 1999gÀ°è 20,000 ªÀÄvÀÄÛ 2004gÀ°è 25,000 d£À¸ÀASÉå¬ÄzÁÝUÀ, 2009gÀ°è ºÀ½îAiÀÄ
d£À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ JµÁÖUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
434 UÀtÂvÀ
y dx − x dy
= 0 zÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ.
16. CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt
y
(A) xy = C (B) x = Cy2 (C) y = Cx (D) y = Cx2
dx
17. + P1 x = Q1 jÃwAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ
dy
 ∫ P1dy  dy + C  ∫ P1dx 
y e∫ 1 y .e ∫ 1
P dy P dx
=
(A) ∫  1 
 Q e =
(B) ∫  Q1e  dx + C
 ∫ P1dy  dy + C (D) ∫ P1dx
x e∫ 1  ∫ P1dx  dx + C
P dy
=
(C) ∫  Q e
1 

= xe ∫  1 
 Q e
¸ÁgÁA±À (Summary)
• CªÀ®A©vÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀévÀAvÀæ ZÀgÀzÀ C£ÀÄUÀÄtªÁV CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
• CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À¯É¯Áè Cw ºÉaÑ£À zÀeÉðAiÀÄ
¸ÀºÁAPÀzÀ zÀeÉð AiÀiÁªÀÅ¢zÉAiÉÆÃ CzÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ zÀeÉð J£ÀÄßªÀgÀÄ.
• MAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ CªÀPÀ®£À ¸ÀºÁAPÀUÀ½AzÀ PÀÆrzÀ §ºÀÄWÁwÃAiÀÄ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÁzÁUÀ ªÀiÁvÀæ CªÀPÀ® ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
• CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ CwºÉaÑ£À zÀeÉðAiÀÄ CªÀPÀ® ¸ÀºÁAPÀzÀ ¥ÀÆuÁðAPÀ
WÁvÀ AiÀiÁªÀÅzÀPÉÌ EzÉAiÉÆÃ D WÁvÀªÀ£ÀÄß CªÀPÀ°vÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀæªÀiÁt JAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
• zÀvÀÛ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß vÀÈ¦Û ¥Àr¸ÀÄªÀ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß CzÀgÀ ¥ÀjºÁgÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ. MAzÀÄ
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀzÀ°è CzÀgÀ zÀeÉðAiÀÄµÀÄÖ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ½zÁÝUÀ
CzÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀjºÁgÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
• zÀvÀÛ GvÀà£Àß¢AzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß gÀZÀ£É ªÀiÁqÀ®Ä, zÀvÀÛGvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß CzÀgÀ°è JµÀÄÖ
C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ½ªÉAiÉÆÃ CµÀÄÖ ¸Áj CªÀPÀ°¹ CzÀjAzÀ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß
«¯ÉÆÃ¦¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
• MAzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°ègÀÄªÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀÆwðAiÀiÁV ¨ÉÃ¥Àðr¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÁUÀ
ZÀgÀ«AUÀAqÀuÉÃAiÀÄ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ©r¸À§ºÀÄzÀÄ
CAzÀgÉ y AiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥ÀzÀUÀ¼ÀÄ C©üªÀåQÛUÀ¼ÀÄ dy eÉÆvÉAiÀÄÆ ªÀÄvÀÄÛ x £ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥ÀzÀUÀ¼ÀÄ dx eÉÆvÉAiÀÄÆ EgÀ¨ÉÃPÀÄ.
dy dx
• MAzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß = f (x,y) CxÀªÁ = f (x,y) jÃwAiÀÄ°è
dx dy
¤gÀÆ¦¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁzÀgÉ, E°è f (x,y) ªÀÄvÀÄÛ g (x,y) JgÀqÀÄ ±ÀÆ£Àå ¥ÀæªÀiÁtzÀ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ
GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ°è CzÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.

dy
• P ªÀÄvÀÄÛQ ¹ÜgÁAPÀ CxÀªÁ x £À GvÀà£ÀßUÀ¼ÁzÀ°è + Py = Q ªÀiÁzÀjAiÀÄ CªÀPÀ®£À
dx
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉðAiÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
LwºÁ¹PÀ n¥ÀàtÂ
«eÁÕ£ÀzÀ ¨sÁµÉUÀ¼À°è ¥ÀæzsÁ£ÀªÁzÀ ¨sÁµÉ JAzÀgÉ CzÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ. PÀÄvÀÆºÀ®PÀgÀªÁV,
CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À d£ÀäzÀ ¢£ÁAPÀ £ÀªÉA§gï 11, 1675 JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À¯ÁVzÀÄÝ EzÀÄ
1 2
UÁmÉÔöÊqï «¯ÉèößªÀiï ¥sÉæÃºÀgï ¯É©ßmïÓ CªÀgÀÄ ∫ y dy = y JAzÀÄ £ÀªÀÄÆ¢¹zÀ ºÁUÀÆ ∫ ªÀÄvÀÄÛ
dy aºÉßUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¹zÀ ¢£ÀªÁVzÉ. 2
MAzÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉAiÀÄ ¸Àà±ÀðPÀUÀ¼À£ÀÄß ¤UÀ¢ü ¥Àr¹zÁUÀ ªÀPÀæ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ ¯ÉPÀÌzÀ
§UÉÎ Leibnitz UÉ vÀÄA¨Á D¸ÀQÛ E¢ÝvÀÄ. EzÉÃ D¸ÀQÛAiÀÄÄ 1691gÀ°è ¯É©ßmïÓ (Leibnitz)¤UÉ
ZÀgÀUÀ¼À «AUÀqÀuÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄªÀÅzÀPÉÌ
¸ÀºÀPÁjAiÀiÁ¬ÄvÀÄ MAzÀÄ ªÀµÀðzÀ £ÀAvÀgÀ ¥ÀæxÀªÀÄ zÀeÉðAiÀÄ ¸ÀªÀÄeÁwÃAiÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ
¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆwæÃPÀj¹zÀ£ÀÄ ªÀÄvÀÆÛ ªÀÄÄAzÀÄªÀjzÀÄ CvÀåAvÀ
PÀrªÉÄ CªÀ¢üAiÀÄ°è ¥ÀæxÀªÀÄzÀeÉðAiÀÄ gÉÃSÁvÀäPÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß
D«µÀÌj¹zÀ£ÀÄ. F J¯Áè «zsÁ£ÀUÀ¼ÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ ºÀÄnÖzÀ E¥ÀàvÉÊzÉ ªÀµÀðUÀ¼À°è CzÀÄ
M§â£ÉÃ ªÀåQÛ¬ÄAzÀ gÀavÀªÁzÀÄzÀÄ MAzÀÄ «¸ÀäAiÀÄªÉÃ¸Àj.
»A¢£À ¢£ÀUÀ¼À°è CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ "C£ÀÄPÀ®£À"
JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄªÀ ªÁrPÉ¬ÄvÀÄÛ. F ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß James Bernoulli (1654-1705) 1690gÀ°è
gÀa¹zÀÝ£ÀÄ. CzÀgÉ "¥ÀjºÁgÀ" JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß (Joseph Louis Lagrange) (1736-1813)
1774gÀ°è ªÉÆzÀ®£É ¨ÁjUÉ G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀÝ£ÉAzÀÄ ºÉÃ¼À¯ÁVzÉ. CAzÀgÉ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ
ºÀÄnÖ ¸ÀÄªÀiÁgÀÄ 100 ªÀµÀðUÀ¼ÁzÀ ªÉÄÃ¯É Jules Henri Poincare (1854-1912) JA§
UÀtÂvÀdÕ£ÀÄ RArvÀªÁV '¥ÀjºÁgÀ JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÉßÃ G¥ÀAiÉÆÃV¸À¨ÉÃPÀÄ JAzÀÄ ¤zsÀðj¹zÀÝ£ÀÄ.
DzÀÝjAzÀ «£ÀÆvÀ£À ¥Àj¨sÁµÉAiÀÄ°è ¥ÀjºÁgÀ JA§ ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß vÀÄA¨Á GavÀªÁV §¼À¸À¯ÁUÀÄwÛzÉ.
"ZÀgÀUÀ¼À «AUÀqÀ£À «zsÁ£À"zÀ ²Ã¶ðPÉAiÀÄ£ÀÄß James Bernoulli vÀªÀÄä£ÁzÀ John Bernoulli
(1667-1748)£ÀÄ PÉÆnÖgÀÄªÀ£ÉAzÀÄ £ÀA§¯ÁVzÉ.
eÁå«ÄwAiÀÄ ¯ÉPÌÀ U½
À UÀÆ ¸ÀºÀ CªÀP®À £À ¸À«ÄÃPÀgt
À zÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼£À ÄÀ ß G¥ÀAiÉÆÃV¸À§ºÀÄzÉA§ÄzÀ£ÄÀ ß
UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÀÄ. James Bernoulli AiÀÄÄ ¢£ÁAPÀ 20ªÉÄÃ 1715gÀ°è Leibnitz ¤UÉ §gÉzÀ MAzÀÄ
¥ÀvÀæzÀ°è CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À QèµÀÖvÉAiÀÄ£ÀÄß UÀªÀÄ£ÀPÉÌ vÀA¢zÀÝ£ÀÄ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀt x2 y'' = 2y,
zÀ ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀºÀ ¤gÀÆ¦¹zÀÝ£ÀÄ. F ¥ÀjºÁgÀªÉÃ ªÀÄÆgÀÄ «zsÀUÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÁzÀ ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ
Cw¥ÀgÀªÀ®AiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ wæWÁwÃAiÀÄ ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼À ºÀÄnÖUÉ £ÁA¢AiÀiÁ¬ÄvÀÄ JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ
20£ÉÃ ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ JgÀqÀ£ÉÃ CzsÀð¨sÁUÀ¢AzÀ CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À ¥ÀjºÁgÀUÀ¼À QèµÀÖvÉAiÀÄ
¸Àé¨sÁªÀªÀ£ÀÄß ±ÉÆÃ¢ü¸ÀÄªÀ PÁAiÀÄðªÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄwÛzÉ. "CªÀPÀ®£À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À UÀÄt¸ÀA§AzsÀ
«±ÉèÃµÀuÉ (Qualitative Analysis of Differential Equation) vÀÄA¨Á ¥ÁæªÀÄÄRåvÉAiÀÄ£ÀÄß
¥ÀqÉzÀÄPÉÆArzÉ. KPÉAzÀgÉ FV£À J¯Áè «eÁÕ£ÀzÀ ±ÉÆÃzsÀ£ÉUÀ½UÀÆ ªÀÄvÀÄÛ C£ÉéÃµÀuÉUÀ½UÀÆ CªÀPÀ®£À
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß C£ÀéAiÀÄ ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÁzÀ ¤gÀ¥ÉÃPÀë ¥Àj¹Üw MzÀV§A¢zÉ.
* * *
436 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 10
10
¸À¢±À ©ÃdUÀtÂvÀ (Vector Algebra)
 «eÁÕ£z À °À è §ºÀ¼µ À ÄÀ Ö «¨sÁUÀU¼ À °

À è MAzÀÄ vÀ¯ª É iÀ ÁgÀÄ ªÀiÁrzÀ ¤ªÀiÁðtUÀ¼£ À ÄÀ ß E£ÉÆßAzÀÄ vÀ¯ª É iÀ ÁgÀÄ vÉÆqÉzÄÀ
ºÁPÀÄvÀz
Û É ªÀÄvÀÄÛ »A¢£À wÃªÀiÁð£ÀU¼ À ÄÀ CzÀ®Ä §zÀ¯ÁUÀÄvÀª Û .É DzÀgÉ UÀtv Â À ±Á¸ÀçÛªÅÀ ªÀiÁvÀæ ¥Àw
æ AiÉÆAzÀÄ vÀ¯ª É iÀ ÁgÀÄ
ºÀ¼AÉ iÀÄ gÀZ£ À U
É ½
À UÉ ºÉÆ¸À PÀxAÉ iÀÄ£ÀÄß ¸ÉÃ¥ÀðqÉ ªÀiÁqÀÄwÛgÄÀ vÀzÛ .É - ºÀgª À ÄÀ £ï ºÁå£ÀP¯À ï

£ÀªÀÄä zÉÊ£ÀA¢£À ZÀlÄªÀnPÉUÀ¼À°è £ÁªÀÅ §ºÀ¼ÀµÀÄÖ ¥Àæ±ÉßUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄvÉÛÃªÉ. CzÀgÀ°è ¤£Àß JvÀÛgÀ JµÀÄÖ? M§â PÁ¯ÉéAqÀÄ DlUÁgÀ£ÀÄ
vÀ£Àß ZÉAqÀ£ÀÄß CzÉÃ vÀAqÀzÀ ¨ÉÃgÉÆ§â DlUÁgÀ¤UÉ ºÉÃUÉ ¤ÃrzÀ£ÀÄ?
ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅ ªÉÆzÀ® ¥Àæ±ÉßUÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ GvÀÛgÀ 1.6 «ÄÃlgÀÄ
EzÀÄ MAzÉÃ MAzÀÄ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ºÉÆA¢zÉ ªÀÄvÀÄÛ
ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ F jÃw ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ºÉÆA¢gÀÄªÀ
CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß C¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ¥Àæ±ÉßUÉ
¤ÃqÀÄªÀ GvÀÛgÀzÀ°è §gÀÄªÀ CA±ÀªÀÅ §®ªÁVzÀÄÝ, EzÀÄ ¥ÀjªÀiÁt
ªÀÄvÀÄÛ ¢PÀÄÌ JgÀqÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. EAvÀºÀ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛç, ¨sËvÀ±Á¸ÀÛç, vÁAwæPÀ «eÁÕ£ÀUÀ¼À°è £ÁªÀÅ
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV C¢±ÀUÀ¼ÁzÀ GzÀÝ, zÀæªÀågÁ², ªÉÃ¼É, zÀÆgÀ, dªÀ,
«¹ÛÃtð, WÀ£À¥sÀ®, ±ÁR, PÉ®¸À, ºÀt, ¥ÀæZÀÒ£ÀßvÉ, ¸ÁAzÀævÉ, ¥ÀæwgÉÆÃzsÀ qÀ§Äè. Dgï. ºÁå«Ä®Ö£ï
ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅ ºÁUÀÆ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ ¸ÁÜ£À¥À®èl, ªÉÃUÀ, ªÉÃUÉÆÃvÀÌµÀð, (1805-1865)
§®, vÀÆPÀ, ZÀ®£À ¥ÀjªÀiÁt, «zÀÄåvï ¥ÀjªÀiÁt ªÀÄÄAvÁzÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¸À¢±ÀUÀ¼À PÉ®ªÀÅ ªÀÄÆ® «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ, CªÀÅUÀ¼À ©ÃdUÀtÂvÀ ªÀÄvÀÄÛ
eÁå«Äw ®PÀëtUÀ¼À §UÉÎ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. F JgÀqÀÆ UÀÄtUÀ¼À MUÀÆÎqÀÄ«PÉ¬ÄAzÀ £ÁªÀÅ
¸À¢±ÀUÀ¼À §UÉÎ ¸ÀA¥ÀÆtð CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÁVzÀÄÝ ªÉÄÃ¯É w½¹zÀ PÉëÃvÀæUÀ¼À°è CªÀÅUÀ¼À
vÉÆqÀÄUÀÄ«PÉAiÀÄ£ÀÄß w½AiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ.
10.2 PÉ®ªÀÅ ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀ ¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ (Some Basic Concept)

`l' JA§ÄzÀÄ JgÀqÀÄ DAiÀiÁªÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀ CxÀªÁ ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ
¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀiÁVgÀ°. F ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¨ÁtUÀ¼ÉÆA¢UÉ UÀÄgÀÄw¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÉ
MAzÉÃ ¨ÁtzÀ UÀÄgÀÄvÀÄ EzÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ¢PïgÉÃSÉ CxÀªÁ ¢±Á gÉÃSÉ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
¸À¢±À ©ÃdUÀtÂvÀ 437
avÀæ 10.1
F ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ 'l' C£ÀÄß gÉÃSÁRAqÀPÉÌ ¹Ã«ÄvÀUÉÆ½¹zÁUÀ l ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ MAzÀÄ ¥ÀjªÀiÁt
ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀgÀ°è AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ¢PÀÌ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ £ÀªÀÄUÉ MAzÀÄ ¢±Á gÉÃSÁRAqÀ
®©ü¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ MAzÀÄ ¢±Á gÉÃSÁRAqÀªÀÅ ¢PÀÄÌ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀjªÀiÁt JgÀqÀ£ÀÆß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ (10.1(iii)
ªÁåSÁå£À 1: MAzÀÄ ¨sËwPÀ CA±ÀªÀÅ ¥ÀjªÀiÁt ºÁUÀÆ ¢PÀÄÌ EªÉgÀqÀ£ÀÆß ºÉÆA¢zÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ¸ÀÀ¢±À
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

avÀæ (10.1(iii) gÀ°è awæ¹gÀÄªÀAvÉ ¢±Á gÉÃSÁRAqÀªÀÅ MAzÀÄ ¸À¢±ÀªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß
AB JAzÀÄ CxÀªÁ a JAzÀÄ UÀÄgÀÄwÛ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ºÁUÀÆ EzÀ£ÀÄß AB ¸À¢±À CxÀªÁ a ¸À¢±À

JAzÀÄ NzÀÄvÉÛÃªÉ.
AB ¸À¢±À DgÀA¨sÀªÁUÀÄªÀ A ©AzÀÄ D¢ ©AzÀÄªÁVzÀÄÝ B CAvÀå ©AzÀÄ DVgÀÄvÀÛzÉ.
D¢©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CAvÀå©AzÀÄ«£À zÀÆgÀªÀ£ÀÄß ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁt (CxÀªÁ ¸À¢±ÀzÀ GzÀÝ) JAzÀÄ

PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
ºÁUÀÆ CzÀ£ÀÄß AB CxÀªÁ a′ JAzÀÄ £ÀªÀÄÆ¢¸ÀÄvÉÛÃªÉ. ¨ÁtzÀ UÀÄgÀÄvÀÄ ¸À¢±ÀzÀ ¢PÀÌ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.

¥ÀjªÀiÁt JAzÀÆ IÄuÁvÀäPÀªÀ®èzÀ PÁgÀt | a | < 0 JA§ÄzÀÄ CxÀð»Ã£ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ
¸ÁÜ£À ¸À¢±À (Position Vector)
ºÀ£ÉÆßAzÀ£ÉAiÀÄ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ¤zÉÃð±ÀPÁPÀë N¢gÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß

eÁÕ¦¹PÉÆAqÁUÀ (avÀæ 10.2(i)). P JA§ÄzÀÄ ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ

¤zÉÃð±ÁAPÀUÀ¼ÀÄ (x, y, z) DVzÀÄÝ O(0, 0, 0). PÉÃAzÀæ©AzÀÄªÁzÀgÉ ¸À¢±À OP UÉ O D¢
©AzÀÄªÁVzÀÄÝ r CAvÀå©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DUÀ OP AiÀÄ£ÀÄß ¸ÁÜ£À¸À¢±À JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À CAvÀgÀzÀ ¸ÀÆvÀæzÀAvÉ
438 UÀtÂvÀ

OP = x2 + y 2 + z 2 CxÀªÁ r =
x2 + y 2 + z 2
a , b ¸ÁªÀ
iÁ£ÀåªÁV A, B, C, ©AzÀÄUÀ¼À ¸ÁÜ£À¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß O PÉÃAzÀæ ©AzÀÄ«UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ
, c JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. (avÀæ 10.2 (ii)).
avÀæ 10.2

¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ÀÄUÀ¼ÀÄ (Direction Cosines)
avÀæ 10.3 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ OP = r JA§ÄzÀÄ MAzÀÄ ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀªÁVzÉ. ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ
P(x, y, z) £À DVzÀÝ°è ¸À¢±ÀªÀÅ x, y, ªÀÄvÀÄÛ z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ PÀæªÀÄªÁV a, b, ªÀÄvÀÄÛ g JA§
PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß GAlÄªÀiÁqÀÄvÀÛªÉ. F PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ¢±Á PÉÆÃ£ÀUÀ¼É£ÀÄßvÉÛÃªÉ. F PÉÆÃ£ÀUÀ¼À PÉÆ¸ÉÊ£ï
¨É¯É cosa, cosb ªÀÄvÀÄÛ cos g UÀ¼À£ÀÄß ¸À¢±À r £À ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ ºÁUÀÆ
CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß l, m n, JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
avÀæ 10.3
avÀæ 10.3gÀ°è OAP ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£ÀªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ°è cos=

α
x
=

( r | r |) DUÀÄvÀÛzÉ
r
y
CzÉÃ jÃw ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À OBP ªÀÄvÀÄÛ OCP UÀ½AzÀ PÀæªÀÄªÁV cos β = ªÀÄvÀÄÛ
r
z
cos γ = DUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ P ©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß (lr, mr, nr). JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÀÄ.
r

¸ÀASÉåUÀ¼ÁzÀ lr, mr, nr r ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ½UÉ ¥ÀæªÀiÁuÁ£ÀÄUÀÄtªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ EªÀ£ÀÄß
¸À¢±À r £À ¢±Á C£ÀÄ¥ÁvÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß PÀæªÀÄªÁV JAzÀÄ a, b , c
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀzÀÄÝ l2 + m2 + n2 = 1 DzÀgÉ a2 + b2 + c2 ≠ 1,.
10.3 ««zsÀ jÃwAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (Types of Vectors)

±ÀÆ£Àå ¸À¢±À : MAzÀÄ ¸À¢±ÀzÀ D¢ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CAvÀå ©AzÀÄ MAzÉÃ DVzÀÝgÉ (D¢ ©AzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
CAvÀå©AzÀÄ ¸ÀAAiÉÆÃUÀªÁzÀgÉ) CzÀ£ÀÄß ±ÀÆ£Àå ¸À¢±À JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. EzÀ£ÀÄß 0 JAzÀÄ

§gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. ±ÀÆ£Àå ¸À¢±ÀPÉÌ ¤¢ðµÀÖ ¢PÀÄÌ EgÀÄªÀÅ¢®è KPÉAzÀgÉ EzÀgÀ ¥ÀjªÀiÁt (¸ÉÆ£Éß) 0
DVgÀÄvÀÛzÉ, CxÀªÁ EzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¢PÀÌ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸À§ºÀÄzÀÄ. AA, BB

±ÀÆ£Àå ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
KPÀ¸À¢±À (Unit Vector): ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁt MAzÀÄ (1 unit) DVzÀÝgÉ EzÀ£ÀÄß KPÀ¸À¢±À JAzÀÄ

PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. a MAzÀÄ zÀvÀÛ ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ EzÀgÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß a (a PÁå¥ï) JAzÀÄ
¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (Coinitial Vectors): JgÀqÀÄ CxÀªÁ JgÀqÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ
D¢ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ CAvÀºÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
KPÀgÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (Collinear Vectors) : JgÀqÀÄ CxÀªÁ JgÀqÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (¢PÀÄÌ
ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß ¯ÉQÌ¸ÀzÉ) MAzÉÃ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÀAvÀgÀªÁVzÀÝgÉ, CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß KPÀ gÉÃR¸ÀÜ
¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.

¸ÀªÀÄ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (Equal Vectors) : MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁt ªÀÄvÀÄÛ ¢PÀÌ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß

¸ÀªÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b ¸ÀªÀÄªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ CªÀÅUÀ¼À D¢
©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¯ÉQÌ¸ÀzÉ CªÀÅUÀ¼À ¢PÀÄÌ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀjªÀiÁt MAzÉÃ DVgÀ¨ÉÃPÀÄ EzÀ£ÀÄß a = b JAzÀÄ

¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
¸À¢±ÀzÀ IÄt ¸À¢±À (Negative of a Vector) : MAzÀÄ zÀvÀÛ ¸À¢±À AB DzÀgÉ EzÀgÀµÉÖ ¥ÀjªÀiÁt

EgÀÄªÀ DzÀgÉ EzÀPÉÌ «gÀÄzÀÞ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß zÀvÀÛ ¸À¢±ÀzÀ IÄt ¸À¢±À JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ, ¸À¢±À BA , ¸À¢±À AB AiÀÄ IÄt ¸À¢±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß BA= − AB JAzÀÄ
§gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
nÃPÉ : ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ¢PÀÄÌ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀjªÀiÁt §zÀ°¹zÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ
¸ÁÜ£À¥À®èlPÉÌ M¼ÀUÉÆAqÀ°è CAvÀºÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F
CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ F jÃwAiÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀÄjvÀÄ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ.
440 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 1: 40 Q.«ÄÃ 30° £ÉÊIÄvÀå (west of south) ¸ÁÜ£À¥À®èlªÀ£ÀÄß

£ÀPÉëAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ¤gÀÆ¦¹.
avÀæ 10.4gÀ°è ¸À¢±À OP CªÀ±ÀåªÁzÀ ¸ÁÜ£À¥À®èlªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 2: F PÉ¼ÀV£À C¼ÀvÉUÀ¼À°è ¸À¢±À ªÀÄvÀÄÛ C¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¹.
(i) 5 ¸ÉPÉAqÀÄUÀ¼ÀÄ (ii) 1000 cm3
(iii) 10 £ÀÆål£ï
avÀæ 10.4
(iv) 30 km/hr (v) 10 g/cm3
(vi) 20 m/s GvÀÛgÀ PÀqÉUÉ
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
(i) ªÉÃ¼É - C¢±À (ii) WÀ£À¥sÀ® - C¢±À (iii) §® - ¸À¢±À
(iv) dªÀ - C¢±À (v) ¸ÁAzÀævÉ - C¢±À (vi) ªÉÃUÀ - ¸À¢±À
GzÁºÀgÀuÉ 3: avÀæ 10.5gÀ°è AiÀiÁªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ
(i) KPÀ gÉÃR¸ÀÜ (ii) ¸ÀªÀÄ (iii) ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ

GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
(i) KPÀ gÉÃR¸ÀÜ a , c ªÀÄvÀÄÛ d

(ii) ¸ÀªÀÄ: a ªÀÄvÀÄÛ c

(iii) ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ : b , c ªÀÄvÀÄÛ d
avÀæ 10.5
C¨sÁå¸À 10.1
1. ¸ÁÜ£À¥À®èl 40Q.«Ä. 30° F±Á£ÀåªÀ£ÀÄß £ÀPÉëAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ¤gÀÆ¦¹.
2. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è C¢±À ªÀÄvÀÄÛ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹.
(i) 10 PÉ.f (ii) 2 «ÄÃlgï ªÁAiÀÄÄªÀå (north-west) (iii) 40°
(iv) 40 ªÁåmïì (v) 10–19 PÀÄ®ÆªÀiïâ (vi) 20 m/s2
3. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è C¢±À ªÀÄvÀÄÛ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß «AUÀr¹.
(i) ªÉÃ¼É (ii) zÀÆgÀ (iii) §® (iv) ªÉÃUÀ (v) PÉ®¸À
4. avÀæ 10.6gÀ°è (ZËPÀ) F PÉ¼ÀV£À ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¹.

(i) ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ C¢±ÀUÀ¼ÀÄ
(ii) ¸ÀªÀÄ C¢±ÀUÀ¼ÀÄ
(iii) ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ DzÀgÉ ¸ÀªÀÄªÀ®èzÀ C¢±ÀUÀ¼ÀÄ
5. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸Àj CxÀªÁ vÀ¥ÀÄà JAzÀÄ UÀÄgÀÄw¹.

(i) a ªÀÄvÀÄÛ − a ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ KPÀ gÉÃR¸ÀÜ
avÀæ 10.6
(ii) JgÀqÀÄ KPÀ gÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁt ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
(iii) JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ CªÀÅ KPÀ gÉÃR¸ÀÜªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
(iv) JgÀqÀÄ KPÀ gÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ CªÀÅ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
10.4 ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À (Addition of Vectors)

¸À¢±À AB JAzÀgÉ, A ©AzÀÄªÀÅ ¸ÁÜ£À ¥À®èl ºÉÆA¢
B ©AzÀÄ«£ÀªÀgÉUÉ ºÉÆÃVzÉ JAzÀxÀð. FUÀ MAzÀÄ ºÀÄqÀÄV
A ©AzÀÄ«¤AzÀ ºÉÆgÀlÄ B ©AzÀÄ«UÉ §AzÀÄ B ¬ÄAzÀ
C ©AzÀÄ«UÉ ZÀ°¹zÁUÀ (avÀæ 10.7) A ©AzÀÄ«¤AzÀ C

©AzÀÄ«UÉ ºÀÄqÀÄVAiÀÄÄ ZÀ°¹zÀ MlÄÖ ¸ÁÜ£À¥À®èl ¸À¢±À

AC JAzÀÄ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
AC = AB + BC avÀæ 10.7
EzÀ£ÀÄß ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.

MmÁÖgÉ ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ

ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄ¨ÉÃPÁzÀgÉ, CªÀ±ÀåPÀªÁV MAzÀÄ ¸À¢±ÀzÀ D¢©AzÀÄªÀÅ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¸À¢±ÀzÀ
CAvÀå©AzÀÄ«£ÉÆqÀ£É ¸ÀAAiÉÆÃUÀ ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ.
avÀæ 10.8
442 UÀtÂvÀ

GzÁºÀgÀuÉUÉ avÀæ 10.8 gÀ°ègÀÄªÀAvÉ ¸À¢±À b £À D¢©AzÀÄ ºÁUÀÆ a £À CAvÀå ©AzÀÄ

MAzÁUÀÄªÀAvÉ ¸À¢±À b AiÀÄ ¥ÀjªÀiÁt ºÁUÀÆ ¢PÀÌ£ÀÄß §zÀ°¸ÀzÉ ¸ÁÜ£À¥À®èl ªÀiÁrgÀÄvÉÛÃªÉ.

ºÁUÁV ¸À¢±À a + b wæ¨sÀÄd ABC AiÀÄ AC ¨ÁºÀÄªÁVzÉ.

wæ¨sÀÄd ABC AiÀÄ°è AB+ BC = AC
FUÀ

AC = − CA DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ªÉÄÃ°£À ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ
AB+ BC + CA = AA= 0
CAzÀgÉ MAzÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀæªÀÄªÁV vÉUÉzÀÄPÉÆAqÁUÀ AB + BC + CA = 0

DVgÀÄvÀÛzÉ KPÉAzÀgÉ D¢ ªÀÄvÀÄÛ CAvÀå ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÀAAiÉÆÃUÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.

FUÀ BC ¸À¢±ÀzÀµÉÖ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ BC AiÀÄ «gÀÄzÀÞ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ MAzÀÄ

¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß gÀa¹ avÀæ 10.8 (iii), CAzÀgÉ
BC ' = − BC

¸À¢±À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß C£Àé¬Ä¹zÁUÀ avÀæ 10.8 (iii)

( )
AC' = AB + BC' = AB + − BC =a − b

¸À¢±À AC, ' a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ªÀåvÁå¸ÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ MAzÀÄ zÉÆÃtÂAiÀÄÄ £À¢AiÀÄ ZÀ®£ÉUÉ
®A§ªÁV £À¢AiÀÄ°è MAzÀÄ zÀqÀ¢AzÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ
zÀqÀPÉÌ ZÀ°¸ÀÄwÛgÀÄªÀAvÉ ¥ÀjUÀtÂ¹. DUÀ, zÉÆÃtÂAiÀÄ
ªÉÄÃ¯É JgÀqÀÄ ªÉÃUÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjuÁªÀÄªÁUÀÄvÀÛzÉ.
MAzÀÄ zÉÆÃtÂAiÀÄ EAf£ï£À ªÉÃUÀ, ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ
£À¢AiÀÄ ¤Ãj£À ªÉÃUÀzÀ ¸À¢±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. F JgÀqÀÆ
ªÉÃUÀUÀ¼À ¥Àæ¨sÁªÀ¢AzÀ zÉÆÃtÂAiÀÄÄ ¨ÉÃgÉAiÉÄÃ
ªÉÃUÀ¢AzÀ ZÀ°¸À¯ÁgÀA©ü¸ÀÄvÀÛzÉ. F ¸ÀAzÀ¨sÀðPÉÌ
C£ÀÄUÀÄtªÁV £ÁªÀÅ F PÉ¼ÀV£À ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À

¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
avÀæ 10.9
a + b¸À¢AiÀ±ÀÄÄ aa ªÀªÀÄÄvÀvÀÄÄÛ Û bb ¸À£ÀªÀiD¢
Á£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ CPÀÌ¥ÀPÀÌzÀ ¨sÀÄdÄUÀ¼ÁzÀ°è (avÀæ 10.9), ªÉÆvÀÛ
©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ
PÀtðªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðd ¤AiÀÄªÀÄ JAzÀÄ

avÀæ 10.9gÀ°è ¸À¢±À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ
OA + AC= OC CxÀªÁ OA + OB = OC ( AC = OB DzÀÝjAzÀ)

EzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ¤AiÀÄªÀÄ. DzÀÝjAzÀ ¸À¢±À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀÆ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼ÀÄ
MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÀAAiÉÆÃV
¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ UÀÄtUÀ¼ÀÄ (Properties of vector addition)

UÀÄt 1 : a ªÀÄvÀÄÛ b AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ

a +b =b +a
(¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ)
¸ÁzsÀ£É: ABCD MAzÀÄ

¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ

ZÀvÀÄ¨sÀÄðdªÁVgÀ° (avÀæ 10.10) AB = a ªÀÄvÀÄÛ
BC = b

¸À¢±À ¥ÀæªÀiÁtzÀ wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ, wæ¨sÀÄd
ABC zÀ°è AC= a + b FUÀ MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ avÀæ 10.10
ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ°è JzÀgÀÄ §zÀgÀÄ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀªÀÄ

ºÁUÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ avÀæ 10.10gÀ°è

AD = BC = b ªÀÄvÀÄÛ DC=AB = a ªÀÄvÉÛ
wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ AC =AD +DC= b + a

DzÀÝjAzÀ a + b = b + a DUÀÄªÀÅzÀÄ

UÀÄt 2: a , b , c ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ°è

( a + b ) + c = a + ( b + c ) (¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄ)

¸ÁzsÀ£É: PQ, QR, RS ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀæªÀÄªÁV a , b , c ¥Àæw¤¢ü¸À° (10.11 (i) ªÀÄvÀÄÛ (ii) )
a + b = PQ + QR
= PR

avÀæ 10.11
b + c = QR
+ RS = QS

DUÀ
ªÀÄvÀÄÛ
444 UÀtÂvÀ

DzÀÝjAzÀ ( a + b ) + c = PR + RS = PS

ªÀÄvÀÄÛ a + ( b + c ) = PQ + QS = PS

DzÀÝjAzÀ ( a + b ) + c = a + ( b + c )
a , b , c

nÃPÉ: ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¸ÀºÀªÀvÀð¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ, ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ
ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß a + b + c JAzÀÄ DªÀgÀt aºÉß E®èzÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÁVzÉ.

UÀªÀÄ¤¹ ¸À¢±À a UÉ a + o = o + a = a

E°è ±ÀÆ£Àå ¸À¢±À o ªÀ£ÀÄß ¸À¢±À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ C£À£ÀåvÉAiÀÄ ¸ÀAPÉÃvÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
a MAzÀÄ ¸À¢±ÀªÁVzÀÄÝ λ MAzÀÄ C¢±ÀªÁVgÀ°. CUÀ λ a ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß C¢±À λ¢AzÀ

10.5 MAzÀÄ C¢±À¢AzÀ ¸À¢±ÀzÀ UÀÄuÁPÁgÀ:

¸À¢±À a £À UÀÄuÁPÁgÀªÉAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ. λ a MAzÀÄ ¸À¢±ÀªÁVzÀÄÝ a ¸À¢±ÀzÉÆA¢UÉ
KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVzÀÄÝ

a ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°è (CxÀªÀ CzÀgÀ «gÀÄzÀÞ ¢QÌ£À°è) EgÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ λzÀ
zsÀ£ÁvÀäPÀ CxÀªÁ IÄuÁvÀäPÀ ¨É¯ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. λ a £À ¥ÀjªÀiÁt a ¸À¢±ÀzÀ
¥ÀjªÀiÁtzÀ |λ| gÀµÀÄÖ EgÀÄvÀÛzÉ.
λa =
λ a

C¢±À¢AzÀ ¸À¢±ÀzÀ UÀÄuÁPÁgÀªÀ£ÀÄß eÁå«ÄwAiÀÄ ¤gÀÆ¥ÀuÉAiÀÄ°è F PÉ¼ÀPÀAqÀ avÀæ¢AzÀ
¤gÀÆ¦¸À§ºÀÄzÀÄ. avÀæ 10.12.
avÀæ 10.12

λ = -1 DzÁUÀ λ a =−a , ¸À¢±ÀªÀÅ ¥ÀjªÀiÁtzÀ°è ¸À¢±À a ¥ÀjªÀiÁtPÉÌ ¸ÀªÀÄªÁVzÀÄÝ a
¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À «gÀÄzÀÞ ¢QÌ£À°ègÀÄvÀÛzÉ. ¸À¢±À − a £ÀÄß a ¸À¢±ÀzÀ IÄt ¸À¢±À JAzÀÄ (¸À¢±ÀzÀ

¸ÀAPÀ®£ÀzÀ «µÀAiÀÄ) ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
a + (− a ) = (− a ) + a = 0

ºÁUÀÆ λ = DzÀgÉ a ≠ 0 , ªÀÄvÀÄÛ a ±ÀÆ£Àå ¸À¢±ÀªÀ®è¢zÀÝgÉ, DUÀ
1
a

λa =
1
λ a = ⋅ a =
1
a

DzÀÝjAzÀ λ a , a , ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±À ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß a = a1 a JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
k JA§ AiÀiÁªÀÅzÉÃ CA±ÀPÉÌ k ⋅ 0 =0

10.5.1 ¸À¢±ÀzÀ WÀlPÀUÀ¼ÀÄ (Components of a vector)
A(1, 0, 0), B(0, 1, 0) ªÀÄvÀÄÛ C(0, 0, 1) PÀæªÀÄªÁV
x-CPÀë, y-CPÀë ªÀÄvÀÄÛ z-CPÀëzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀgÉ
=

OB 1 ªÀÄvÀÄÛ OC = 1 .
OA 1,=

¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ

OA , OB ªÀÄvÀÄÛ OC UÀ¼À ¥ÀjªÀiÁt 1, DVzÀÄÝ, EªÀÅ
PÀæªÀÄªÁV OX, OY ªÀÄvÀÄÛ OZ CPÀëUÀ¼À ¢QÌ£À°èzÀÄÝ EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß KPÀ
¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F KPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß i, j ªÀÄvÀÄÛ k
JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. avÀæ (10.13). avÀæ 10.13

FUÀ ¸À¢±À OP , P(x, y, z) ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À
¸À¢±ÀªÁVgÀ° avÀæ 10.14gÀ°è P1 JA§ÄzÀÄ
XOY ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è£À P ©AzÀÄ«¤AzÀ J¼ÉzÀ
®A§zÀ ¥ÁzÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ P1 P, z CPÀëPÉÌ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. i, j , k UÀ¼ÀÄ x, y ªÀÄvÀÄÛ
z CPÀëUÀ¼À ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
P ¤zÉðÃ±À£ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå£ÀzÀAvÉ

1 = OR =Zk, QP1 = OS = y j
PP

ªÀÄvÀÄÛ OQ = xi JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÀÄ.

= OP + PP = xi + yi
DzÀÄzÀjAzÀ OP
1 1
OP OP + PP = xi + y j + zk
ªÀÄvÀÄÛ =
avÀæ 10.14
1 1
DzÀÝjAzÀ P ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À¸À¢±À PÉÃAzÀæ ©AzÀÄ«£ÉÆA¢UÉ

OP = r = xi + yi + zk

x, y, z £ÀÄß r ¸À¢±ÀzÀ C¢±À WÀlPÀUÀ¼ÀÄ xi, zk AiÀÄ£ÀÄß
AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß ªÉÄÃ°£À jÃwAiÀÄ°è ªÀåPÀÛ¥Àr¹zÀgÉ CzÀ£ÀÄß ¸À¢±À WÀlPÀUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
yi, r ¸À¢±ÀzÀ ¸À¢±À WÀlPÀUÀ¼ÉAzÀÄ
446 UÀtÂvÀ

PÉ®ªÉÇªÉÄä x, y, z £ÀÄß DAiÀiÁPÀÈwAiÀÄ WÀlPÀUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸À¢±À r = xi + yi + zk
£À GzÀÝªÀ£ÀÄß ¥ÉÊxÁUÉÆgÁ¸ï£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ¨Áj G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À OQP1 £À°è (avÀæ 10.14)

OP1 = OQ + QP1 = x 2 + y 2
2
®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À OP1P £À°è

(x + y2 ) + z2
2 2
OP = OP1 + PP
1 = 2

CzÀÝjAzÀ r = xi + yi + zk £À GzÀÝ r = xi + y j + zk = x + y + z a ªÀÄvÀÄÛ b
2 2 2
JA§ÄzÀÄ JgÀqÀÄ WÀlPÀjÃwAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ PÀæªÀÄªÁV a1 i + a2 j + a3 k ªÀÄvÀÄÛ b1 i + b2 j + b3 k

DzÀgÉ

(i) a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛ a + b = (a1 + b1 )i + (a2 + b2 ) j + (a3 + b3 )k

(ii) a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ªÀåvÁå¸À a − b = (a − b )i + (a − b ) j + (a − b )k

(iii) a ªÀÄvÀÄÛ
b 1 1 2 2 3 3
¸À¢±ÀUÀ¼À MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀªÀÄªÁzÁUÀ a1 = b1, a2 = b2 ªÀÄvÀÄÛ a3 = b3

(iv) ¸À¢±À
a
£ÀÄß λ JA§ C¢±À¢AzÀ UÀÄtÂ¹zÁUÀ λ a = (λa1 )i + (λa2 ) j + (λa3 )k
DUÀÄvÀÛzÉ.
¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ C¢±ÀzÉÆA¢UÉ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ªÉÆvÀÛªÀÅ FPÉ¼ÀPÀAqÀ «¨sÀd¤ÃAiÀÄ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß
a
¤ÃqÀÄvÀÛzÉ.

ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ k ªÀÄvÀÄÛ m JA§ÄzÀÄ C¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ,

(i) k a + m a =

(k + m) a

(ii) k (m a ) = (km) a
(iii) k ( a + b ) = k a + kb

n¥ÀàtÂ:

(i) UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ «µÀAiÀÄªÉAzÀgÉ λ zÀ ¨É¯É K£ÉÃ DVzÀÝgÀÆ λ a AiÀiÁªÁUÀ®Æ a ¸À¢±ÀzÉÆA¢UÉ

KPÉ gÉÃR¸ÀÜªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ. ºÁUÁV a ªÀÄvÀÄÛ b KPÀ gÉÃR¸ÀÜ DVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ,

λ MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ C¢±À DVzÀÝ°è ¸À¢±À b = λ a JAzÀÄ ªÀåPÀÛ ¥Àr¸À§ºÀÄzÁVzÉ. a
ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß a =a1 i + a2 j + a3 k JAzÀÄ b =b1 i + b2 j + b3 k JAzÀÄ §gÉzÁUÀ,
EªÉgÉqÀÆ KPÀgÉÃR¸ÀÜ DVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ. (iff).
b1 i + b2 j + b3 k = (
λ a1 i + a2 j + a3 k )
⇒ b1 i + b2 j + b3 k = (λa1 )i + (λa2 ) j + (λa3 )k

⇒ b1 = λa1, b2 = λa2, b3 = λa3

b b b
⇒ 1 = 2 = 3 = λ

a1 a2 a3

(ii) a =a1 i + a2 j + a3 k DzÁUÀ, a1, a2, a3 UÀ¼À£ÀÄß ¢±Á C£ÀÄ¥ÁvÀUÀ¼ÀÄ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
(iii) l, m, n MAzÀÄ ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆÃ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁzÀUÀ,
li + m j + nk= (cos α)i + (cos β) j + (cos γ) k
zÀvÀÛ ¸À¢±ÀzÀ ¢±ÉAiÀÄ°è MAzÀÄ
KPÀ¸À¢±ÀªÁUÀÄvÀÛzÉ, E°è α, β ªÀÄvÀÄÛ γ PÀæªÀÄªÁV x, y ªÀÄvÀÄÛ z CPÉëUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸À¢±À

K¥Àðr¸ÀÄªÀ PÉÆÃ£ÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 4: ¸À¢±À a = 2i + 2 j + zk ªÀÄvÀÄÛ b =xi + y j + k ¸ÀªÀÄªÁzÀ°è x, y ªÀÄvÀÄÛ z £À
¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄ DVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ CªÀÅUÀ½UÉ C£ÀÄUÀÄtªÁzÀ WÀlPÀUÀ¼ÀÄ

MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ J£ÀßªÀÅzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.

DzÀÝjAzÀ zÀvÀÛ ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b ¸ÀªÀÄªÁzÀgÉ x = 2, y = 2, z = 1 DUÀ¨ÉÃPÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 5:
a = 2i + j
i + 2 j, b = DzÁUÀ
a = b DUÀÄªÀÅzÉÃ?
a
ªÀÄvÀÄÛ b
¸ÀªÀÄªÁzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÉÃ?

¥ÀjºÁgÀ: a = 12 + 22 = 5
b =
22 + 12 = 5 DzÀÝjAzÀ a = b DzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÀ®è KPÉAzÀgÉ
CªÀÅUÀ¼À i ªÀÄvÀÄÛ j WÀlPÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉAiÀiÁVªÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 6: a = 2i + 3 j + k DzÀgÉ a ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: ¸À¢±À a ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±À a
a
a=

a

a = 2 + 3 + 1 = 14
2 2 2
1 2 3 1
a
ºÁUÁV = (2i + 3 j + k=
) i+ j+ k
14 14 14 14
448 UÀtÂvÀ

GzÁºÀgÀuÉ 7: a = i − 2 j DzÀgÉ EzÉÃ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ ¥ÀjªÀiÁt 7 ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: a ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±À a =
a
a

1
=

(i − 2 j )
5
1 2
= a i− j
5 5
ºÁUÁV ¥ÀjªÀiÁt 7£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ, a ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ ¸À¢±À 7 a
 1 2 j 
=7 a 7  i− 
 5 5 
7 14
=

i− j

5 5

GzÁºÀgÀuÉ 8: a = 2i + 2 j − 5k , b = 2i + j + 3k DVzÀÄÝ EªÀÅUÀ¼À ªÉÆvÀÛ a + b ¸À¢±ÀzÀ

¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛ a + b =c (EgÀ°) = 4i + 3 j − 2k
c= 42 + 32 + ( − 2)=
2
29
c
DzÀÝjAzÀ ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±À = c1 c= 129 (4i + 3j − 2k )

GzÁºÀgÀuÉ 9: a =i + j − 2k

DzÁUÀ a ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß EzÀgÀ ¸ÀºÁAiÀÄ¢AzÀ
¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: r = xi + yi + zk ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DzÀgÉ a = x, b = y ªÀÄvÀÄÛ
c = z DUÀÄvÀÛzÉ ºÁUÁV PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À¢±ÀzÀ, ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ.
a = 1, b = 1 ªÀÄvÀÄÛ c = –2 ºÁUÀÆ l, m, n zÀvÀÛ ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ÀÄUÀ¼ÁzÀgÉ
=l =
a
r
1
6
=
m =
b
r
1
6
=
n =
c −2
, E°è r =
12 + 12 + ( − 2) 2= 6
r 6
1 1 2
DzÀÝjAzÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïì , , DUÀÄvÀÛzÉ
6 6 6
10.5.2 JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸À¢±À:
P1(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ P2(x2, y2, z2) JgÀqÀÄ
©AzÀÄUÀ¼ÁzÁUÀ P1 ªÀÄvÀÄÛ P2 ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ
¸À¢±À PP

DVgÀÄvÀÛzÉ (avÀæ 10.15)
1 2
P1 ªÀÄvÀÄÛ P2 ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß O ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«UÉ

¸ÉÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ wæPÉÆÃ£À ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß DzÉÃ²¹zÁUÀ
OP1P2 wæ¨sÀÄdzÀ°è

OP1 + PP
1 2 =
OP2

¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ ªÉÄÃ°£À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß avÀæ 10.15

1 2 = (x2 i + y2 j + z2 k ) − (x1 i + y1 j + z1 k )
PP
= (x2 − x1 )i + (y2 − y1 ) j + (z 2 − z1 )k
PP

1 2 ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁt

PP = (x1 − x1 ) 2 + (y2 − y1 ) 2 + (z 2 − z1 ) 2 DUÀÄªÀÅzÀÄ
1 2

GzÁºÀgÀuÉ 10: P(2, 3, 0) ªÀÄvÀÄÛ Q(–1, –2, –4) DVzÀÝgÉ P ªÀÄvÀÄÛ Q ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ
P ¤AzÀ Q PÀqÉUÉ ºÉÆÃUÀÄªÀ PQ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¸À¢±ÀªÀÅ P ¬ÄAzÀ QUÉ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ PÁgÀt P D¢©AzÀÄªÁVzÀÄÝ Q CAvÀå
©AzÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ P ªÀÄvÀÄÛ QªÀ£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸À¢±À

PQ = ( − 1 − 2)i + ( − 2 − 3) j + ( − 4 − 0)k

PQ = 3i − 5 j − 4 k
450 UÀtÂvÀ
10.5.3 «¨sÀd£À ¸ÀÆvÀæ (Section Formula)
O ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ P ªÀÄvÀÄÛ Q

JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÁVzÀÄÝ CªÀÅUÀ¼À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ
PÀæªÀÄªÁV OP ªÀÄvÀÄÛ OQ DVgÀ°. P ªÀÄvÀÄÛ
Q ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÁ RAqÀ PQ
ªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀ£ÉÃ ©AzÀÄªÁzÀ R ¤AzÀ £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ
jÃwAiÀÄ°è «¨sÀf¸À§ºÀÄzÀÄ - M¼À«¨sÀd£É (avÀæ 10.16)
ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ «¨sÀd£É (avÀæ 10.17) E°è R £À ¸ÁÜ£À
¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ £ÀªÀÄä GzÉÝÃ±ÀªÁVzÉ.
JgÀqÀÆ jÃwAiÀÄ «¨sÀd£ÉUÀ¼À£ÀÄß MAzÉÆAzÁV avÀæ 10.16
w½AiÉÆÃt.

¤zÀ±Àð£À (i) R ©AzÀÄªÀÅ PQ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 10.16£À°ègÀÄªÀAvÉ M¼À «¨sÀd£É ªÀiÁrzÁUÀ R

©AzÀÄªÀÅ PQ ªÀ£ÀÄß mRQ = nPQ jÃwAiÀÄ°è «¨sÀf¹zÀgÉ 'm' ªÀÄvÀÄÛ 'n' zsÀ£ÁvÀäPÀ C¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ,
R ©AzÀÄªÀÅ PQ ªÀ£ÀÄß m : n C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è M¼À¨sÁUÀ¢AzÀ «¨sÀf¸ÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄvÉÛÃªÉ.
ORQ ªÀÄvÀÄÛ OPR wæ¨sÀÄdUÀ½AzÀ

£ÀªÀÄUÉ, RQ = OQ − OR =− b r

PR =OR − OP =r − a ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
ªÀÄvÀÄÛ

( ) ( )
ºÁUÁV m b − r = n r − a (KPÉ?)

r = mb + na (¸ÀgÀ½ÃPÀj¹zÀ £ÀAvÀgÀ)
m+n
DzÀÝjAzÀ R ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À¸À¢±À P ªÀÄvÀÄÛ Q

©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß m : n C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è

«¨sÀf¹zÁUÀ

OR =
mb + na DUÀÄªÀÅzÀÄ
m+n
avÀæ 10.17
¤zÀ±Àð£À avÀæ 10.17gÀ°ègÀÄªÀAvÉ R ©AzÀÄªÀÅ PQ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß m : n C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è ºÉÆgÀUÀqÉ¬ÄAzÀ
 PR m  mb − na
«¨sÀf¹zÁUÀ  i.e., =  R ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À¸À¢±ÀªÀÅ OR = DUÀÄªÀÅzÀÄ
 QR n  m−n
(EzÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸À®Ä NzÀÄUÁgÀ¤UÉ C¨sÁå¸ÀPÁÌV ©qÀ¯ÁVzÉ).

R ©AzÀÄªÀÅ PQ ¸À¢±ÀzÀ ªÀÄzsÀå©AzÀÄªÁzÁUÀ m = n DUÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ¤AiÀÄªÀÄ (i)
¸ÀÆZÀ£É:
¥ÀæPÁgÀ PQ ¸À¢±ÀzÀ ªÀÄzsÉå©AzÀÄ R£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±À
a + b
OR = DUÀÄªÀÅzÀÄ
2

GzÁºÀgÀuÉ 11: P ªÀÄvÀÄÛ Q JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÁV EªÀÅUÀ¼À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ OP
= 3= a 2b
ªÀÄvÀÄÛ OQ= a + b DVgÀ° R ©AzÀÄªÀÅ P ªÀÄvÀÄÛ Q C£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß 2:1
C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è (i) M¼À ºÁUÀÆ (ii) ºÉÆgÀ ¨sÁUÀzÀ°è «¨sÀf¹zÁUÀ, R ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: (i) P ªÀÄvÀÄÛ Q ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß 2:1 C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è R ©AzÀÄªÀÅ M¼À

«¨sÀd£É ªÀiÁrzÁUÀ CzÀgÀ ¸ÁÜ£À ¸À¢±À

OR =
2( a + b ) + 1(3 a − 2 b )

5a
2 +1
=
3
(i) ºÉÆgÀ «¨sÀd£ÉAiÀiÁzÀ°è R ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±À
2(
a + b ) − 1(3a − 2b )
=
OR = 4b − a
2 −1
GzÁºÀgÀuÉ 12: A(2i − j + k ), B(i − 3 j − 5k ), C(3i − 4 j + 4k ) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ®A§PÉÆÃ£À
wæPÉÆÃ£ÀzÀ ±ÀÈAUÀUÀ¼ÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.

¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ
AB =(1 − 2)i + (−3 + 1) j + (−5 − 1)k =−i − 2 j − 6k

BC = (3 − 1)i + (−4 + 3) j + (−4 + 5)k = 2i − j + k

ªÀÄvÀÄÛ CA =(2 − 3)i + (−1 + 4) j + (1 + 4)k =−i + 3 j + 5k
452 UÀtÂvÀ
2
ºÁUÁV UÀªÀÄ¤¹ AB =41 =6 + 35 =BC + CA
2 2
DzÀÝjAzÀ wæ¨sÀÄd ABC ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£ÀªÁVzÉ.

C¨sÁå¸À 10.2
1. F PÉ¼ÀV£À ¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß (Magnitude) PÀAqÀÄ»r¬Äj:

1
a =i + j + k , b = 2i − 7 j − 3k , c = i +
1 1
j− k
3 3 3
2. MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ JgÀqÀÄ ««zsÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.
3. MAzÉÃ ¢PÀÌ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ JgÀqÀÄ ««zsÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.
4. 2i + 3 j ªÀÄvÀÄÛ xi + yi ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀªÀÄªÁzÀgÉ x ªÀÄvÀÄÛ y ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. (2, 1) D¢©AzÀÄªÁVzÀÄÝ (-5, 7) CAvÀå©AzÀÄªÁVgÀÄªÀ ¸À¢±ÀzÀ, C¢±ÀWÀlPÀ ªÀÄvÀÄÛ

¸À¢±ÀWÀlPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

6. a =i − 2 j + k , b =−2i + 4 j + 5k , c =i − 6 j − 7k DzÀgÉ a , b ªÀÄvÀÄÛ c

¸À¢±ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. a =i + j + 2k DzÀgÉ a ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. (1, 2, 3) ªÀÄvÀÄÛ (4, 5, 6) JA§ÄzÀÄ PÀæªÀÄªÁV P ªÀÄvÀÄÛ Q ©AzÀÄUÀ¼ÁVzÀÝgÉ PQ ¸À¢±ÀzÀ

¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

9. a = 2i − j + 2k ªÀÄvÀÄÛ b =−i + j − k a + b ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. 5i − j + 2k ¸À¢±ÀzÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ 8 ªÀiÁ£ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. ¸À¢±À 2i − 3 j + 4k ªÀÄvÀÄÛ ¸À¢±À −4i + 6 j − 8k KPÀ gÉÃR¸ÀÜªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
12. i + 2 j + 3k ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

13. A(1, 2, –3), B(–1, –2, 1) ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. ¸À¢±À i + j + k AiÀÄÄ OX, OY, OZ CPÀëUÀ¼ÉÆqÀ£É GAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ PÉÆÃ£ÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ
¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
15. P ªÀÄvÀÄÛ Q ©AzÀÄUÀ¼À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV i + 2 j − k ªÀÄvÀÄÛ −i + j + k DzÁUÀ
¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß R ©AzÀÄªÀÅ M¼À ªÀÄvÀÄÛ ºÉÆgÀ ¨sÁUÀUÀ¼À°è 2:1 gÀ C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è «¨sÀf¹zÁUÀ R
©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16. P(2, 3, 4) ªÀÄvÀÄÛ Q(4, 1, –2) ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ªÀÄzsÀå©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À

¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
i 3 j − 5k PÀæªÀÄªÁV A, B, C
17. a = 3i − 4 j − 4k , b = 2i − j + k ªÀÄvÀÄÛ c =−
©AzÀÄUÀ¼À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVªÉ. ABC MAzÀÄ ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
18. avÀæ 10.18 £À°ègÀÄªÀ wæ¨sÀÄd ABCzÀ°è F PÉ¼ÀPÀAqÀ AiÀiÁªÀÅzÀÄ ¤dªÀ®è.

(A) AB + BC + CA =
O
O
(B) AB + BC − AC =
O
(C) AB + BC − CA =
O
(D) AB − CB + CA =
19.
avÀæ 10.18
ªÀÄvÀÄÛ b KPÀgÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ. FPÉ¼ÀPÀAqÀÄªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÀÄ ¸ÀjAiÀÄ®è.
(A)
b = λa , λ JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ C¢±À
(B)
a = ± b
a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À WÀlPÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀæªÀiÁuÁ£ÀÄUÀÄtªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
(C)
(D)
a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¢QÌ£À°ègÀÄvÀÛzÉ DzÀgÉ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
10.6 JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§Þ (Product of Two Vectors)

E°èAiÀÄªÀgÉUÀÆ £ÁªÀÅ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀAPÀ®£À ªÀÄvÀÄÛ ªÀåªÀPÀ®£ÀzÀ §UÉÎ ªÁå¸ÀAUÀªÀiÁrzÉÝÃªÉ.
ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¥ÀjPÀªÀÄðªÁzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt. £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ JgÀqÀÄ
¸ÀASÉåUÀ¼À UÀÄt®§Þ MAzÀÄ ¸ÀASÉåAiÉÄÃ DVgÀÄvÀÛzÉ, JgÀqÀÄ (ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼À) ¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀUÀ¼À UÀÄt®§Þ
MAzÀÄ ¸ÀASÁåAiÀÄÄvÀªÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À «ZÁgÀzÀ°è, GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß UÀÄtÂ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. MAzÀÄ
©AzÀÄ«£ÀAvÉ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ WÀlPÀzÀ jÃwAiÀÄ°è (Pointwise & Composition of functions). EzÉÃ
jÃwAiÀÄ°è JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ jÃwAiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ (i) C¢±À UÀÄt®§Þ
(Scalar or dot product) GAmÁUÀÄªÀ UÀÄt®§ÞªÀÅ C¢±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. (ii) ¸À¢±À UÀÄt®§Þ,
(Vector or cross product) GAmÁUÀÄªÀ UÀÄt®§ÞªÀÅ ¸À¢±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. F JgÀqÀÆ jÃwAiÀÄ ¸À¢±À
UÀÄt®§ÞUÀ¼À, C£ÀéAiÀÄ (applications) eÁå«Äw, AiÀÄAvÉÆæÃzÀåªÀÄ ªÀÄvÀÄÛ vÀAvÀæeÁÕ£À «eÁÕ£ÀUÀ¼À°è
PÁt§ºÀÄzÁVzÉ. F «¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¸À¢±ÀUÀ¼À JgÀqÀÆ jÃwAiÀÄ UÀÄt®§ÞUÀ¼À §UÉÎ ZÀað¸ÉÆÃt.
10.6.1 JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Þ (Scalar or dot product)

JAzÀÄ £ÀªÀÄÆ¢¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. =

ªÁåSÁå£À 2: JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b £À C¢±À UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß a ⋅ b
a ⋅b a b cos θ JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
454 UÀtÂvÀ

E°è 'θ' J£ÀÄßªÀÅzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À ªÀÄvÀÄÛ 0 ≤

θ ≤ π avÀæ (10.19). FUÀ a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÁUÀ 'θ'
PÉÆÃ£ÀªÀÅAmÁUÀÄªÀÅ¢®è. DUÀ a ⋅ b = 0.

CªÀ¯ÉÆÃPÀ£À: (Observations)
avÀæ 10.19
1. a ⋅ b MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ¸ÀASÉå.
0 DVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ ¨ÉÃQzÀÝgÉ a ªÀÄvÀÄÛ
2. a ªÀÄvÀÄÛ b ±ÀÆ£Àå ¸À¢±ÀªÁUÀ¢zÁÝUÀ, a ⋅ b =
b MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ ( a ⊥ b ) a ⋅ b =0 ⇔ a ⊥ b
3.
a b
θ = 0 DzÁUÀ a ⋅ b =
¤¢ðµÀÖªÁV a =
⋅ a a = 2
, θ 0 DzÀÝjAzÀ
4.
− a b
θ = π DzÁUÀ a ⋅ b =
2
¤¢ðµÀÖªÁV a ⋅ (− a ) = − a , θ = π . DzÀÝjAzÀ
5. (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) gÀ£ÀÄß CªÀ¯ÉÆÃQ¹zÁUÀ i, j ªÀÄvÀÄÛ k ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVgÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀUÀ½UÉ
i ⋅ i = j ⋅ j = k ⋅ k = 1

i ⋅ j = j ⋅ k = k ⋅ i = 0


6. ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß

cos θ =
a ⋅b
a b
CxÀªÁ θ =cos  
−1  a ⋅ b
 a b
 
7. C¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞªÀÅ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ i.e.,

a ⋅ b = b ⋅ a (KPÉ?)

¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§ÞzÀ JgÀqÀÄ ªÀÄÄRåUÀÄtUÀ¼ÀÄ (®PÀëtUÀ¼ÀÄ)

®PÀët 1: (C¢±À UÀÄt®§ÞzÀ ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ªÉÄÃ°£À «¨sÀd£É) a , b ªÀÄvÀÄÛ c ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ.
a ⋅(b + c ) = a ⋅ b + a ⋅ c

®PÀët 2: a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ 'λ' AiÀiÁªÀÅzÉÃ C¢±ÀªÁzÁUÀ
(λa ) ⋅ b =λ(a ⋅ b ) =a ⋅ (λb )
(λ a ) ⋅ b =

a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß WÀlPÀjÃwAiÀÄ°è ¤ÃrzÁUÀ, CAzÀgÉ
a1 i + a2 j + a3 k ªÀÄvÀÄÛ b1 i + b2 j + b3 k , DzÁUÀ C¢±À UÀÄt®§Þ

a ⋅ b = (a i + a j + a k ) ⋅ (b i + b j + b k )
1 2 3 1 2 3
=a1 i ⋅ (b1 i + b2 j + b3 k ) + a2 j ⋅ (b1 i + b2 j + b3 k ) + a2 k (b1 i + b2 j + b3 k )
= a b (i . i ) + a b (i ⋅ j ) + a b (c ⋅ k ) + a b ( j ⋅ i ) + a b (i ⋅ j )

1 1 1 2 1 3 2 1 2 2
+ a2b3 ( j ⋅ k ) + a3b1 (k ⋅ i ) + a3b2 (k ⋅ j ) + a3b3 (k ⋅ k )

(®PÀët 1 & 2 G¥ÀAiÉÆÃV¹)
= a1b1 + a2b2 + a3b3 (CªÀ¯ÉÆÃPÀ£À (5)£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹)
DzÀÝjAzÀ
a ⋅ b = a1b1 + a2b2 + a3b3

10.6.2 MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ (Projection)

AB ¸À¢±ÀªÀÅ l JA§ ¢±Á gÉÃSÉAiÉÆA¢UÉ C¥ÀæzÀQëuÉAiÀiÁV 'θ' PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß GAlÄªÀiÁrzÁUÀ

(avÀæ 10.20). AB ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀÄÄ l gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¸À¢±À p DVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ
¥ÀjªÀiÁt AB cos θ , ºÁUÀÆ ¢PÀÄÌ gÉÃSÉ l £ÀzÉÃ CxÀªÁ «gÀÄzÀÞªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ cos θ

zsÀ£ÁvÀäPÀ CxÀªÁ IÄuÁvÀäPÀ aºÉßAiÀÄ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. ¸À¢±À p AiÀÄ£ÀÄß ¨ÁUÀÄ«PÉ
¸À¢±À JAzÀÄ, ¥ÀjªÀiÁt p AiÀÄ£ÀÄß AB ¸À¢±ÀzÀ l gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¨ÁUÀÄ«PÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
456 UÀtÂvÀ

GzÁºÀgÀuÉUÉ ªÉÄÃ°£À avÀæ 10.20 (i) jAzÀ (iv), ¨ÁUÀÄ«PÉ ¸À¢±À AB ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ l
ªÉÄÃ¯É ¸À¢±À AC DVgÀÄvÀÛzÉ.
CªÀ¯ÉÆÃPÀ£ÀUÀ¼ÀÄ:

1. p AiÀÄÄ l gÉÃSÉAiÀÄ ¢QÌ£À°è£À KPÀ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ, l ªÉÄÃ¯É a ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ a ⋅ p

DUÀÄvÀÛzÉ.

b ¸À¢±ÀzÀ ªÉÄÃ¯É a ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ
b a ⋅ b
2.
a ⋅ b

CxÀªÁ a ⋅ CxÀªÁ DVgÀÄvÀÛzÉ.
b b

3.

θ = 0 DzÀgÉ ¸À¢±À AB £À ¨ÁUÀÄ«PÉ AB AiÉÄÃ DVgÀÄvÀÛzÉ.
θ = π DzÀgÉ AB ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ ¸À¢±À BA DVgÀÄvÀÛzÉ.
4.
π
θ = CxÀªÁ
3π
DzÀgÉ AB ¸À¢±ÀzÀ, ¨ÁUÀÄ«PÉ ¸À¢±ÀªÀÅ ±ÀÆ£Àå ¸À¢±ÀªÁUÀÄvÁÛzÉ.
2 2

n¥ÀàtÂ: α, β ªÀÄvÀÄÛ g £À ªÀÄÆgÀÄ ¢±ÁPÉÆÃ£ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ a = a1 c + a2 j + a3 k ¸À¢±ÀPÉÌ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ÀUÀ¼ÀÄ
a ⋅ i a
cos=
α a ⋅=i a ⋅ cos=β aa , cos=λ aa
1 2 3
ºÁUÀÆ E°è a cos α , a cos β ªÀÄvÀÄÛ
a cos γ , OX, OY, OZ, ¤zÉðÃ±ÀPÀUÀ¼ÁVªÉ ¸À¢±ÀÀ a £À ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.

1 2

¸À¢±À a £À C¢±À WÀlPÀUÀ¼ÁzÀ a , a , a ¸À¢±À a £À ¨ÁUÀÄ«PÉ PÀæªÀÄªÁV x, y ªÀÄvÀÄÛ z
3
a MAzÀÄ KPÀ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ, ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ÀÄUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹

CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
a= cos αi + cos β j + cos γ ⋅ k JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

b 2

GzÁºÀgÀuÉ 13:=
a 1,= ªÀÄvÀÄÛ a ⋅ b =

1 DzÁUÀ a ªÀÄvÀÄÛ b £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß
b 1, a= 1, b= 2
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: zÀvÀÛ a ⋅ =
 
=

θ cos  =−1
 a b 

a ⋅b 

=
cos
1 π
−1
 
2 3
 

GzÁºÀgÀuÉ 14: a =i + j − k ªÀÄvÀÄÛ b =i − j + k DzÁUÀ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À
'θ'ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

a ⋅ b
¥ÀjºÁgÀ: a ªÀÄvÀÄÛ b £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À 'θ' DVzÀÝ°è
cos θ =
a b

a ⋅ b =(i + j − k ) ⋅ (i − j + k ) =1 − 1 − 1 =−1
−1
DzÀÝjAzÀ cos θ =
3
 1
ºÁUÁV =θ cos −1  − 
 3

GzÁºÀgÀuÉ 15: a =5i − j − 3k , b =i + 3 j − 5k DzÁUÀ a + b ªÀÄvÀÄÛ a − b
¥ÀgÀ¸ÀàgÀ
®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁzÁUÀ CªÀÅUÀ¼À

C¢±ÀUÀÄt®§ÞªÀÅ 0 DUÀÄvÀÛzÉ.
E°è a + b = (5i − j − 3k ) + (i + 3 j − 5k ) = 6i + 2 j − 8k )
a − b = (5i − j − 3k ) − (i+ 3j − 5k ) = 4i − 4 j + 2k )

ªÀÄvÀÄÛ
DzÀÝjAzÀ ( a + b ) ⋅ ( a − b ) = (6i + 2 j − 8k ) ⋅ (4i − 4 j + 2k )

= 24 – 8 – 16 = 0
i 2 j + k ¸À¢±ÀzÀ ªÉÄÃ¯É a = 2i + 3j + 2k

DzÀÝjAzÀ a + b ªÀÄvÀÄÛ a − b ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 16: b =+ ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀÄ£ÀÄß
b ¸À¢±ÀzÀ ªÉÄÃ¯É a ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ = a ⋅ b

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
b

2 ×1 + 3 × 2 + 2 + 1 10 5
= = = = 6
(1) 2 + (2) 2 + (1) 2 6 3

GzÁºÀgÀuÉ 17: a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄ=
a − b AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
Ý a 2,=
b 3 ªÀÄvÀÄÛ a ⋅ b =
4 DzÁUÀ
458 UÀtÂvÀ
= (a − b ) ⋅ (a − b )
¥ÀjºÁgÀ: a − b
2

= a ⋅ a − a ⋅ b − b ⋅ a + b ⋅ b
2 2
= a − 2(a ⋅ b) + b
= (2)2 – 2(4) + (3)2

DzÀÝjAzÀ
a − b =5
8 DVzÀÝgÉ x £À
GzÁºÀgÀuÉ 18: a MAzÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀªÁVzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ ( x − a ) ⋅ ( x + a ) =

¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: a KPÀ ¸À¢±ÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ a = 1
8
ºÁUÀÆ ( x − a ) ⋅ ( x + a ) =
8
CxÀªÁ x ⋅ x + x ⋅ a − a ⋅ x − a ⋅ a =
CxÀªÁ 2
x −1 = 8
x = 9
2
a ⋅ b ≤ a b
|x| = 3

(¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁt IÄuÁvÀäPÀªÀ®èzÀjAzÀ)
GzÁºÀgÀuÉ 19: a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ½UÉ, AiÀiÁªÁUÀ®Æ (PË²

¸ÀÄÌªÀmïÑÑð ÇÀªÀiÁ£ÀvÉ) (Cauchy Schwartz inequality)
¥ÀjºÁgÀ: a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÁUÀ ªÉÄÃ°£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄÄ ¸ÁªÀðwæPÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. CAxÀºÀ

¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è a ⋅ b =0 = a b

DzÀÝjAzÀ a ≠ 0 ≠ b JAzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt
a ⋅ b
DUÀ a b= cos θ ≤ 1

DzÀÝjAzÀ a ⋅ b ≤ a b
GzÁºÀgÀuÉ 20: AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ

ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ½UÉ AiÀiÁªÁUÀ®Æ a + b ≤ a + b
(wæ¨sÀÄdzÀ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉ)

¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ°£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉ ¸ÁªÀðwæPÀªÁV ¤dªÁUÀÄvÀÛzÉ.
¸À¢±À a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÀ°è (?)
⇒

DzÀÝjAzÀ a ≠ 0 ≠ b DVgÀ°

£ÀAvÀgÀ, a + b = ( a + b ) = ( a + b ) ⋅ ( a + b )
2 2

= a ⋅ a + a ⋅ b + b ⋅ a + b ⋅ b
avÀæ 10.21
2 2
= a + 2 ⋅ a ⋅ b + b (C¢±À UÀÄt®§ÞzÀ ¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄvÉ)
≤
a + 2

2
a ⋅
b + b → ( x ≤ x ∀ x ∈ R)
2

≤ a + 2 a b + b
2 2
(GzÁ: 19jAzÀ)
∴
a + b ≤ a + b
a + b = a + b
¸ÀÆZÀ£É µÀgÁ: wæ¨sÀÄdzÀ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄ°è, ¸ÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ (GzÁ: 20)
CAzÀgÉ

= AB + BC
AC
DUÀ
EzÀÄ A, B ªÀÄvÀÄÛ C ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜ JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
(
GzÁºÀgÀuÉ 21: A(−2i + 3 j + 5k ), B(i + 2 j + 3k ) ªÀÄvÀÄÛ C 7i − k ) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜ

JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: AB = (1 + 2)i + (2 − 3) j + (3 − 5)k = 3i − j − 2k

BC = (7 − 1)i + (0 − 2) j + (−1 − 3)k = 6i − 2 j − 4k

AC = (7 + 2)i + (0 − 3) j + (−1 − 5)k = 9i − 3 j − 6k
=
14, BC
AB =
2 14 ªÀÄvÀÄÛ AC = 3 14
ºÁUÁV

= AB + BC
AC
DzÀÝjAzÀ A, B, C KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVªÉ

0 DzÀgÀÆ A, B, C ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ wæ¨sÀÄdzÀ ±ÀÈAUÀ
¸ÀÆZÀ£:É GzÁºÀgÀuÉ 21 gÀ°è AB + BC+ CA =
©AzÀÄUÀ¼ÁUÀÄªÀÅ¢®è.
460 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 10.3
b
1. a

ªÀÄvÀÄÛ

¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 3 ªÀÄvÀÄÛ 2 ªÀÄvÀÄÛ a ⋅ b =6
DzÁUÀ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. i − 2 j + 3k ªÀÄvÀÄÛ 3i − 2 j + k ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. i + j ¸À¢±ÀzÀ i − j ªÉÄÃ¯É ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. 7i − j + 8k ¸À¢±ÀzÀ ªÉÄÃ¯É i + 3 j + 7 k ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. F PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß KPÀ¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ vÉÆÃj¹

7
(
1
) (
1
) (
1
2i + 3 j + 6k , 3i − 6 j + 2k , 6i + 2 j − 3k
2 3
) ºÁUÀÆ CªÀÅ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ

¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
8 ªÀÄvÀÄÛ a = 8 b DzÁUÀ a
6. ( a + b ) ⋅ ( a − b ) =
ªÀÄvÀÄÛ b AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

7. {( 3 a − 5 b ) ⋅ ( 2 a + 7 b )} UÀÄt®§ÞªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

8. a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁtUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄªÁVzÀÄÝ, CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À 60° ºÁUÀÆ

1
CªÀÅUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Þ DzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

2
12 DzÁUÀ x ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
9. a MAzÀÄ KPÀ¸À¢±À ºÁUÀÆ ( x − a ) ⋅ ( x + a ) =
PÀAqÀÄ»r¬Äj.

10. a =+

−i + 2 j + k ªÀÄvÀÄÛ c= 3i + j ºÁUÀÆ a + λ b ªÀÄvÀÄÛ C
2i 2 j + 3k , b =

MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ®A§ªÁzÁUÀ λ zÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

11. a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ a b + b a ªÀÄvÀÄÛ a b − b a

MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

12. a ⋅ a =

0 ªÀÄvÀÄÛ a ⋅ b =

0 DzÁUÀ ¸À¢±À b K£ÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ wÃªÀiÁð¤¸À§ºÀÄzÀÄ?
0 DzÁUÀ a ⋅ b + b ⋅ c + c ⋅ a
13. a , b , c ªÀÄÆgÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ a + b + c =
AiÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

14. a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÁUÀ a ⋅ b = 0 DUÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ EzÀgÀ «¯ÉÆÃªÀÄ
(Converse) ªÀÅ ¸ÀvÀåªÀ®è. JA§ÄzÀ£ÀÄß GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ vÉÆÃj¹.

15. (1, 2, 3), (-1, 0, 0), (0, 1, 2). ABC wæ¨sÀÄdzÀ PÀæªÀÄªÁV A, B, C ±ÀÈAUÀUÀ¼ÁVzÉ. DUÀ
PÉÆÃ£À ABC AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. ( ABC PÉÆÃ£ÀªÀÅ ¸À¢±À BA ªÀÄvÀÄÛ BC £ÀqÀÄ«£À

PÉÆÃ£ÀªÁVgÀÄªÀÅzÀÄ.)
16. A(1, 2, 7), B(2, 6, 3) ªÀÄvÀÄÛ C(3, 10, –1) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
17. 2i − j + k , i − 3 j − 5k ªÀÄvÀÄÛ 3i − 4 j − 4k ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£ÀzÀ

±ÀÈAUÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

18. a MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±À ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¥ÀjªÀiÁt a DVzÉ ªÀÄvÀÄÛ λ MAzÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ
C¢±À. λ a KPÀ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ, λ zÀ ¨É¯É.
1
(a) λ = 1 (b) λ = –1 (c) a = | λ | (d)
a=
|λ|
10.6.3 JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸À¢±À UÀÄt®§Þ (Cross product of two vectors)
10.2 «¨sÁUÀzÀ°è FUÁUÀ¯ÉÃ ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ ¤zÉÃð±ÁPÀëUÀ¼À ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ §UÉÎ ZÀað¹zÉÝÃªÉ.
F ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°è X-CPÀëªÀ£ÀÄß C¥ÀæzÀQëtªÁV zsÀ£ÁvÀäPÀ Y CPÀëzÀvÀÛ wgÀÄV¹zÀgÉ, MAzÀÄ §®UÉÊ wgÀÄ¥ÀÄ
zsÀ£ÁvÀäPÀ Z CPÀëzÀvÀÛ ªÀÄÄAzÉ ¸ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. (avÀæ 10.22(i)) §®ªÉÇåÃªÀÄ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°è, §®UÉÊ£À ºÉ¨ÉâgÀ¼ÀÄ
zsÀ£ÁvÀäPÀ Z CPÀëªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¹zÁUÀ G½zÀ ªÀÄrazÀ ¨ÉgÀ¼ÀÄUÀ¼ÀÄ zsÀ£À X CPÀë¢AzÀ zÀÆgÀ«zÀÄÝ zsÀ£À
Y CPÀëzÉqÉUÉ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. avÀæ 10.22 (ii).
avÀæ 10.22 (ii)

462 UÀtÂvÀ

ªÁåSÁå 3:
ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸À¢±À
a ×b
a × b a b sin θ n JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ. E°è θ
UÀÄ®§ÞªÀ£ÀÄß JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÉÛÃªÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß
=

J£ÀÄßªÀÅzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À, 0 ≤ θ ≤ π

ªÀÄvÀÄÛ n J£ÀÄßªÀÅzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ½UÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ

KPÀ¸À¢±À, a , b ªÀÄvÀÄÛ n §® wgÀÄªÀÅ ªÀåªÀ¸ÉÜ DVgÀÄvÀÛzÉ (avÀæ
avÀæ 10.23
b £À PÀqÉUÉ wgÀÄV¹zÀgÉ n CzÀgÀ ¢±ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
10.23) CAzÀgÉ §® wgÀÄªÀÅ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹ a C£ÀÄß

FUÀ a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÀ°è 'θ'UÉ ¨É¯É E®èzÀ PÁgÀt, a × b =
0 JAzÀÄ
ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.

«ÃPÀëuÉUÀ¼ÀÄ:

1. a × b MAzÀÄ ¸À¢±À
0 DVzÀÝgÉ CxÀªÁ
2. a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀ°. DUÀ a × b =

DUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ (CxÀªÁ ¸ÀºÀgÉÃSÉ) (KPÀgÉÃR¸ÀÜ) DVgÀÄvÀÛzÉ.
a × b = 0 ⇔ a || b
0 ªÀÄvÀÄÛ a × (−a ) =0 KPÉAzÀgÉ ªÉÆzÀ®£ÉÃ ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è
¤RgÀªÁV a × a =
θ = 0 ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è θ = π, sin θ zÀ ¨É¯É 0 DUÀÄvÀÛzÉ.
3. π
θ = DzÀgÉ a × b =
a b .
2
4. «ÃPÀëuÉ 2 ªÀÄvÀÄÛ 3£À C£ÀÄUÀÄtªÁV ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ
®A§ªÁVgÀÄªÀ i, j ªÀÄvÀÄÛ k KPÀ ¸À¢±ÀUÀ½UÉ
(avÀæ 10.24)
i × i = j × j = k × k = 0

i × =
j k , j × k= i, k ×=
i j
avÀæ 10.24
a × b
5. ¸À¢±À UÀÄt®§ÞzÀ C£ÀÄ¸ÁgÀ, JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß sin θ =
a b
JAzÀÄ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

6. ¸À¢±À UÀÄt®§Þ C¥ÀjªÀvÀð¤ÃAiÀÄ JA§ÄzÀÄ AiÀiÁªÁUÀ®Æ ¸ÀvÀå. KPÉAzÀgÉ a × b =−b × a
a b sin θ n E°è a , b ªÀÄvÀÄÛ n §® wgÀÄªÀÅ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ,
ªÁ¸ÀÛªÀªÁV, a=
×b

CAzÀgÉ θ ªÀÅ a EAzÀ b PÀqÉUÉ wgÀÄVzÉ, avÀæ 10.25(i),
avÀæ 10.25(i), (ii)
a b sin θ n E°è b , a ªÀÄvÀÄÛ n §®wgÀÄªÀÅ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ

ºÁUÉAiÉÄÃ =
b ×a

1 1

CAzÀgÉ θ ªÀÅ b EAzÀ a UÉ wgÀÄVzÉ avÀæ 10.25(ii)
DzÀÝjAzÀ a ªÀÄvÀÄÛ b MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ® ºÁ¼ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É EgÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, n ªÀÄvÀÄÛ
n 1 ºÁ¼ÉUÉ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ n £À ¢±É ºÁ¼ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯ÁãUÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ n 1 £À ¢±É

ºÁ¼ÉAiÀÄ PÉ¼À¨sÁUÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

CAzÀgÉ n 1 = −n
a b sin θ n
DzÀÝjAzÀ =
a ×b

=− a b sin θ n 1

=−b × a
7. «ÃPÀëuÉ 4 ªÀÄvÀÄÛ 6gÀ C£ÀÄUÀÄtªÁV
j × k =−k , k × j =−i ªÀÄvÀÄÛ i × k =− j

8.

a ªÀÄvÀÄÛ b MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ CPÀÌ¥ÀPÀÌ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁzÀ°è CzÀgÀ «¹ÛÃtðªÀÅ 1 a × b

DVgÀÄvÀÛzÉ. 2
464 UÀtÂvÀ
MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ «¹ÛÃtðzÀ ªÁåSÁå£ÀzÀ

C£ÀÄUÀÄtªÁV avÀæ 10.26¤AzÀ wæPÉÆÃ£À ABCAiÀÄ
1
«¹ÛÃ=
tð AB ⋅ CD .
2
b
DzÀgÉ AB = (PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ) ªÀÄvÀÄÛ
=
CD
a sin θ . avÀæ 10.26 DzÀÝjAzÀ wæPÉÆÃ£À avÀæ 10.26
=
1
b
a sin θ
ABCAiÀ Ä «¹ÛÃtð
2
=

1
a ×b

2
9. a ªÀÄvÀÄÛ b MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀðdzÀ CPÀÌ¥ÀPÀÌ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁzÀ°è CzÀgÀ «¹ÛÃtð
a × b DUÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 10.27jAzÀ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðd ABCDAiÀÄ
«¹ÛÃtð = AB ⋅ DE
DzÀgÉ AB = b
(PÉÆnÖgÀÄªÀAvÉ) ªÀÄvÀÄÛ
=
DE
a sinθ
DzÀÝjAzÀ,
b a sinθ − a × bavÀæ 10.27
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ =
«¹ÛÃtð

FUÀ £ÁªÀÅ ¸À¢±À UÀÄt®§ÞzÀ JgÀqÀÄ ªÀÄÄRå UÀÄtUÀ¼À£ÀÄß w½¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
UÀÄt 3 (¸À¢±À UÀÄt®§ÞzÀ ªÉÆvÀÛzÀ ªÉÄÃ°£À «¨sÁfPÀ ¤AiÀÄªÀÄ): a , b , c
ªÀÄÆgÀÄ
( )
¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ λ MAzÀÄ C¢±ÀªÁzÀgÉ
(i) a × b × c = a × b + a × c

(ii) λ( a × b ) +(λ a )× b = a × (λ b )

a =a i + a j + a k ªÀÄvÀÄÛ b =b i + b j + b k DVgÀ°.
1 2 3 1 2 3
a × b =ai
j k
DUÀ 1 a2 a3
b1 b2 b3
«ªÀgÀ a × b = ( a i + a j + a k ) × (b i + b j + b k )
1 2 3 1 2 3
( )
= a1b1 i × i + a1b2 (i × j ) + a1b3 (i × k ) + a2b1 ( j × i )
+ a2b2 ( j × j ) + a2b3 ( j × k ) + a3b1 (k × i ) + a3b2 (k × j ) + a3b3 (k × k )
(UÀÄt (i) jAzÀ)
= a1b2 (i × j ) − a1b3 (k × k ) − a2b1 (i × j )

+ a2b2 ( j × k ) − a3b1 (k × i ) − a3b2 ( j × k )
(i × i = j × j = k × k = 0 ªÀÄvÀÄÛ i × k =−k × i, j × i =−i × j ªÄÀvÄÀÛ
k × j =− j × k DzÝÀjAzÀ)
= a1b2 k − a1b3 j − a2b1 k + a2b3 i + a3b1 j − a3b2 i
(i × =j k , j × k= i, k ×=

i j
)
= (a2b3 − a3b2 )i − (a1b3 − a3b1 ) j + (a1b2 − a2b1 )k
i j k
= a1 a2 a3
b1 b2 b3

GzÁºÀgÀuÉ 22: a = 2i + j + 3k ªÀÄvÀÄÛ
b =3i + 5 j − 2k DzÀgÉ
a × b AiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ:
i j
a × b =2 1 k
3
3 5 −2
= i (−2 − 15) − (−4 − 9) j + (10 − 3)k

−17i + 13 j + 7 k
=

466 UÀtÂvÀ
DzÀÝjAzÀ
a × b = (−17) 2 + (13) 2 + (7) 2
= 507

GzÁºÀgÀuÉ 23: a =i + j + k , b =i + 2 j + 3k DzÀgÉ ( a + b ) ªÀÄvÀÄÛ ( a − b ) UÉ
a − b =− j − 2k . ( a + b ) ªÀÄvÀÄÛ ( a − b ) UÉ
®A§ªÁVgÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: a + b = 2i + 3 j + 4k ªÀÄvÀÄÛ
®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸À¢±À
i j k
( a + b ) × ( a − b ) =
2 3 4
0 −1 −2

=−2i + 4 j − 2k (= c , JAzÀÄ EgÀ°)

DzÀÝjAzÀ, £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ KPÀ ¸À¢±À

c
c ==
c
−1 2 1
6
i+
6
j−
6
k

¸ÀÆZÀ£É: MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ JgÀqÀÄ ®A§ ¢±ÉUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ a + b ªÀÄvÀÄÛ a − b UÉ

®A§ªÁVgÀÄªÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ KPÀ ¸À¢±À
1 2 1
6
i−
6
j+
6
( ) ( )
k DzÀgÉ EzÀÄ a − b × a × b
AiÀÄ ¥ÀjuÁªÀÄªÁUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 24: A(1, 1, 1), B(1, 2, 3) ªÀÄvÀÄÛ C(2, 3, 1) MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ ±ÀÈAUÀUÀ¼ÁzÀgÉ,

wææPÉÆÃ£ÀzÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: AB= j + 2k ªÀÄvÀÄÛ AC = i + 2 j
1
wæPÉÆÃ£ÀzÀ «¹ÛÃ=
tð AB × AC
2
i j k
FUÀ,

AB × AC =0 1 2 =−4i + 2 j − k
1 2 0

DzÀÝjAzÀ AB × AC= 16 + 4 + 1= 21
1
ºÁUÁV ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ «¹ÛÃtð 21 ZÀzÀgÀ ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ.
2
a = 3i + j + 4k

GzÁºÀgÀuÉ 25: MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ¸ÀºÀ¨ÁºÀÄUÀ¼ÀÄ
b =i − j + k DzÀ°è, CzÀgÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
ªÀÄvÀÄÛ

¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀªÀiÁzsÁ£À a ªÀÄvÀÄÛ b
«¹ÛÃtð a × b DVgÀÄvÀÛzÉ.
MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁzÀgÉ CzÀgÀ
a × b =
i j k
FUÀ 3 1 4 = 5i + j − 4k
1 −1 1
DzÀÝjAzÀ
a × b= 25 + 1 + 16
= 42
ºÁUÁV ¨ÉÃPÁzÀ «¹ÛÃtð = 42 ZÀzÀgÀ ªÀÄÆ®ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ.

C¨sÁå¸À 10.4

i 7 j + 7 k ªÀÄvÀÄÛ b =3i − 2 j + 2k DzÀgÉ a × b AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1. a =−

2. a =3i + 2 j + 2k
i 2 j − 2k
ªÀÄvÀÄÛ b =+

DzÀgÉ, a + b

ªÀÄvÀÄÛ a − b ¸À¢±ÀUÀ½UÉ
®A§ªÁVgÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
π
3. a MAzÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀªÁVzÀÄÝ i £ÉÆA¢UÉ , j £ÉÆA¢UÉ
π
ªÀÄvÀÄÛ k £ÉÆA¢UÉ MAzÀÄ
3 4
®WÀÄ PÉÆÃ£À θªÀ£ÀÄß GAlÄªÀiÁrzÀ°è, θ ªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. ºÁUÉAiÉÄÃ a ¸À¢±ÀzÀ

¤zÉðÃ±À£ÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( )( ) ( )
4. a − b × a + b = 2 a × b JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¹.

5. (2i + 6 j + 27 k ) × (i + λ j + µ k ) = 0 DzÀ°è λ ªÀÄvÀÄÛ µ UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

0 ªÀÄvÀÄÛ a × b = 0 DzÀgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À §UÉÎ ¤ªÀÄä ¤zsÁðgÀªÉÃ£ÀÄ?

6. a ⋅ b =

7. ¸À¢±À, a =a1 i + a2 j + a3 k , b =b1 i + b2 j + b3 k , c =c1 i + c2 j + c3 k DVgÀ°,

DUÀ a × ( b + c ) = a × b + a × c JAzÀÄ ¤gÀÆ¦¹.

0 . EzÀgÀ «¯ÉÆÃªÀÄ ¥sÀ°vÁA±À ¤dªÉÃ? ¤ªÀÄä
8. a = 0 CxÀªÁ b = 0 DzÀgÉ a × b =
GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß GzÁºÀgÀuÉAiÉÆA¢UÉ ¸ÀªÀÄyð¹.
9. A(1, 1, 2), B(2, 3, 5) ªÀÄvÀÄÛ C(1, 5, 5) MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ ±ÀÈAUÀUÀ¼ÁzÀgÉ CzÀgÀ
«¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
468 UÀtÂvÀ

10. ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ a =i − j + 3k ªÀÄvÀÄÛ b = 2i − 7 j + k MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ
CPÀÌ¥ÀPÀÌ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁzÀgÉ, CzÀgÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

11. a = 3 ªÀÄvÀÄÛ b =
2
DV, a × b
MAzÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ, a

ªÀÄvÀÄÛ b
3
£ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À.
π π π π
(a) (b) (c) (d)
6 4 3 2
1 1 1 1
12. −i + j + 4k , i + j + 4k , i − j + 4k ªÀÄvÀÄÛ −i − j + 4k C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV MAzÀÄ
2 2 2 2
DAiÀÄvÀzÀ ±ÀÈAUÀUÀ¼ÁzÀ A, B, C, D AiÀÄ ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ CzÀgÀ «¹ÛÃtð
1
(a) (b) 1 (c) 2 (d) 4
2
EvÀgÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
GzÁºÀgÀuÉ 26: XY ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ J¯Áè KPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß §gÉ¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: r= xi + y j , XY ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è
MAzÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀªÁVgÀ°.

DUÀ (10.28) avÀæ¢AzÀ x = cos θ ªÀÄvÀÄÛ
y = sin θ ( r = 1 DzÀÝjAzÀ)
ºÁUÁV
=
r=( OP) cos θi + sin θ j ... (1)
=
r cos 2 θ + sin
= 2
θ 1
avÀæ 10.28
ºÁUÀÆ θ ªÀÅ, 0 EAzÀ 2π ªÀgÉUÀÆ §zÀ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ, ©AzÀÄ P (avÀæ 10.28) MAzÀÄ ªÀÈvÀÛ
x2 + y2 = 1 ºÁ¢AiÀÄ°è C¥ÀæzÀQëtªÁV ZÀ°¸ÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè ¢PÀÄÌUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄÄlÄÖvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ
(1) XY ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ J¯Áè KPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀåPÀÛ ¥Àr¸ÀÄvÀÛzÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 27: i + j + k , 2 i + 5 j , 3 i + 2 j − 3k ªÀÄvÀÄÛ i − 6 j − k C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV A, B, C

ªÀÄvÀÄÛ D ±ÀÈAUÀUÀ¼À ¸ÁÜ£À¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ, AB ªÀÄvÀÄÛ CD £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
AB ªÀÄvÀÄÛ CD KPÀgÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.

¥ÀjºÁgÀ: UÀªÀÄ¤¹: θªÀÅ AB ªÀÄvÀÄÛ CD £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁzÀgÉ, CzÀÄ AB ªÀÄvÀÄÛ CD £ÀqÀÄ«£À

PÉÆÃ£ÀªÀÇ ºËzÀÄ.
B £À ¸ÁÜ£À¸À¢±À - A £À ¸ÁÜ£À¸À¢±À = OB − OA
FUÀ AB

( ) ( )
= 2i + 5 j − i + j + k =i + 4 j − k
(1) + (4) + (−1)= 3 2
=
AB 2 2 2

DzÀÝjAzÀ

CD =−2i − 8 j + 2k ªÀÄvÀÄÛ CD = 6 2

ºÁUÉAiÉÄÃ
cos θ =
AB ⋅ CD
ºÁUÁV
AB CD
1(−2) + 4(−8) + (−1)(2) 36

= =
− = −1
3 2 6 2 ( 36 )( )

0 ≤ θ ≤ π DzÀÝjAzÀ θ = π. ºÁUÁV AB ªÀÄvÀÄÛ CD KPÀgÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ.
1 CD
¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV, AB = −
DzÀÝjAzÀ AB ªÀÄvÀÄÛ CD KPÀgÉÃR¸ÀÜ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ.
2

GzÁºÀgÀuÉ 28: a , b , c ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ=
b 4,=
, a 3,=
c 5 ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ

¸À¢±ÀªÀÇ E£ÉßgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À ªÉÆvÀÛPÉÌ ®A§ªÁVzÀÝ°è, a + b + c AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: ¯ÉPÀÌzÀ°è ¤ÃrzÀ ªÀiÁ»wAiÀÄAvÉ a ⋅ ( b + c ) = 0, b ⋅ ( c + a ) = 0, c ⋅ ( a + b ) = 0
a + b + c = ( a + b + c ) = ( a + b + c ) ⋅ ( a + b + c )
2 2

FUÀ
= a ⋅ a + a ⋅ ( b + c ) + b ⋅ b + b ⋅ ( a + c ) + c ⋅ ( a + b ) + c ⋅ c

2
= a + b + c
2 2

= 9 + 16 + 25 = 50

a +
b + c = 50= 5 2
0 JA§ µÀgÀvÀÛ£ÀÄß
DzÀÝjAzÀ
b 4,=
c 2 DzÀgÉ µ = a ⋅ b + b ⋅ c + c a £À ªÀiË®åªÀ£ÀÄß
GzÁºÀgÀuÉ 29: a , b , c JA§ ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ a + b + c =
a 1,=
¥ÀÆgÉÊ¸ÀÄvÀÛzÉ. =
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
470 UÀtÂvÀ

¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀªÀiÁzsÁ£À a + b + c =0 AiÀiÁzÀÝjAzÀ
0
a ⋅ ( a + b + c ) =
0
a ⋅ a + a ⋅ b + a ⋅ c =
− a =−1
DzÀÄzÀjAzÀ a ⋅ b + a ⋅ c =
2
... (1)
ªÀÄvÉÛ
b ⋅ (a + b + c ) =
0
− b =−16
a ⋅ b + b ⋅ c =
2
a ⋅ c + b ⋅ c =−4
... (2)
ºÁUÉAiÉÄÃ ... (3)

(
(1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) PÀÆrzÀgÉ
2 a ⋅ b + b ⋅ c + a ⋅ c =−21 )
−21
2µ = - 21, CAzÀgÉ µ =
2

GzÁºÀgÀuÉ 30: §®UÉÊ wgÀÄªÀÅ ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀÄ°è i, j ªÀÄvÀÄÛ k ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVgÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀUÀ¼À

C£ÀÄ¸ÁgÀ, α= 3i − j , β= 2i + j + −3k DzÀ°è ªÀÄvÀÄÛ β1 , α UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÄÝ,

β2 , α UÉ ®A§ªÁVzÀÝgÉ β = β1 + β2 JAzÀÄ ªÀåPÀÛ¥Àr¹.

¥ÀjºÁgÀ: β1 = λ α DVgÀ°, λ MAzÀÄ D¢±À DzÀgÉ β1 = 3λi − λ j

FUÀ β = β − β = (2 − 3λ)i + (1 + λ) j − 3k
2 1

FUÀ β , α UÉ ®A§ªÁzÀÝjAzÀ α ⋅ β =0 CAzÀgÉ
2 2
3(2 - 3λ) - (1 + λ) = 0
1
CxÀªÁ λ =
2

DzÀÝjAzÀ β1=
3 1
i − j ªÀÄvÀÄÛ β2 =
1 3
i + j − 3k
2 2 2 2
CzsÁåAiÀÄ 10gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ
1. x CPÀëzÉÆA¢UÉ 30° PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄßAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ XY ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß §gÉ¬Äj.
2. P(x, y, z) ªÀÄvÀÄÛ Q(x2, y2, z2) ªÀ£ÀÄß eÉÆÃr¹zÀgÉ GAmÁUÀÄªÀÅ ¸À¢±ÀzÀ C¢±À ¤zÉðÃ±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¥ÀjªÀiÁtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. M§â¼ÀÄ ºÀÄqÀÄV ¥À²ÑªÀÄ ¢QÌ£À°è 4Q.«Ä. ZÀ°¸ÀÄvÁÛ¼É ªÀÄvÀÄÛ GvÀÛgÀ ¢QÌUÉ 30 PÉÆÃ£ÀzÀ ¥ÀÆªÀð
¢±ÉAiÀÄ°è 3Q.«ÄÃ ZÀ°¸ÀÄvÁÛ¼É. ºÀÄqÀÄV ºÉÆgÀl ¸ÀÜ¼À¢AzÀ CªÀ¼À ¸ÀÜ¼ÁAvÀgÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.

4. a= b + c DzÀ°è a= b + c DUÀÄªÀÅzÉ? ¤ªÀÄä GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄyð¹.
5. x(i + j + k ) MAzÀÄ KPÀ ¸À¢±ÀªÁzÀgÉ 'x' £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
i 2 j + k F JgÀqÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¥ÀjuÁªÀÄPÁj ¸À¢±ÀPÉÌ
6. a = 2i + 3 j − k ªÀÄvÀÄÛ b =−

¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ 5 ªÀiÁ£ÀUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁt ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. a =i + j + k , b = 2i − j + 3k ªÀÄvÀÄÛ c =− i 2 j + k DzÀgÉ 2 a − b + 3 c UÉ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. A(1, –2, –8), B(5, 0, –2) ªÀÄvÀÄÛ C(11, 3, 7) KPÀgÉÃR¸ÀÜ ©AzÀÄUÀ¼ÉAzÀÄ vÉÆÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ

B ©AzÀÄªÀÅ ACAiÀÄ£ÀÄß «¨sÀf¸ÀÄªÀ C£ÀÄ¥ÁvÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. P ªÀÄvÀÄÛ Q«£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ (2 a + b ) ªÀÄvÀÄÛ ( a − 3 b ) DzÀgÉ ºÁUÀÆ R
©AzÀÄªÀÅ PQ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ¨ÁºÀåªÁV 1:2 C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è «¨sÀf¹zÀgÉ R£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj, ºÁUÉAiÉÄÃ P ©AzÀÄªÀÅ RQ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÀÄzsÀå©AzÀÄ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
10. 2i − 4 j + 5k ªÀÄvÀÄÛ i − 2 j − 3k MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ¸ÀºÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁzÀgÉ
CzÀgÀ PÀtðPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ KPÀ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. ºÁUÉAiÉÄÃ CzÀgÀ
«¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. MAzÀÄ ¸À¢±ÀzÀ ¨ÁUÀÄ«PÉ OX, OY ªÀÄvÀÄÛ OZUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ°è CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ÀÄUÀ¼ÀÄ
1 1 1
, , DUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

3 3 3

12. a =+

i 4 j + 2k , b =3i − 2 j + 7 k ªÀÄvÀÄÛ c − 2i − j + 4k AiÀiÁVgÀ°. a ªÀÄvÀÄÛ b
UÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸À¢±À d AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj ªÀÄvÀÄÛ c ⋅ d = 15 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
13. 2i + 4 j − 5k ªÀÄvÀÄÛ λi + 2 j + 3k ªÉÆvÀÛPÉÌ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀÄªÀ KPÀ¸À¢±À ºÁUÀÆ
i + j + k £À C¢±À UÀÄt®§Þ 1 ªÀiÁ£ÀªÁzÀgÉ λªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

14. a , b ªÀÄvÀÄÛ c MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ®A§ªÁVzÀÄÝ ºÁUÀÆ MAzÉÃ ¥ÀjªÀiÁt ºÉÆA¢gÀÄªÀ
¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ a + b + c AiÀÄ ¨ÁUÀÄ«PÉ a , b ªÀÄvÀÄÛ c UÉ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ

vÉÆÃj¹.
15. ( a + b ) ⋅ ( a + b ) = a + b DzÀgÉ ªÀÄvÀÄÛ DUÀ¨ÉÃQÌzÀÝgÉ a ªÀÄvÀÄÛ b a ≠ 0, b ≠ 0
2 2

®A§ªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ JAzÀÄ zsÀÈrüÃPÀj¹.

16. 'θ' ªÀÅ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁzÀgÉ, a , b ≥ 0 DUÀ®Ä
π π
(a) 0 < θ < 0≤θ≤
(b) (c) 0 < θ < π (d) 0 < θ < π
2 2
472 UÀtÂvÀ

17. a ªÀÄvÀÄÛ b JgÀqÀÄ KPÀ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ EªÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁVgÀ°. DUÀ
a + b KPÀ¸À¢±ÀªÁUÀ®Ä
π π π 2π
(a) θ = (b) θ = (c) θ = (d)
θ=
4 3 2 3
18. i ⋅ ( j × k ) + j ⋅ (i × k ) + k ⋅ (i × j ) AiÀÄ ¨É¯É
(a) 0 (b) –1 (c) 1 (d) 3

19. 'θ' a ªÀÄvÀÄÛ b £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁzÀgÉ, a ⋅ b = a × b DUÀ®Ä θ«£À ¨É¯É.
π π
(a) 0 (b) (c) (d)
π
4 2

¸ÁgÁA±À
1. P(x, y, z) ©AzÀÄ«£À ¸ÁÞ£À ¸À¢±À OP =r =xi + y j + zk DVzÀÄÝ CzÀgÀ ¥ÀjªÀiÁt
x 2 + y 2 + z 2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
2. ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁVzÀÄÝ, EªÀÅ DAiÀiÁ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À
CPÀëzÉÆA¢UÉ eÁgÀÄ«PÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
3. ¥ÀjªÀiÁt (r) ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ (a, b, c) ªÀÄvÀÄÛ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïì (l, m, n) UÀ¼À £ÀqÀÄªÉ
EgÀÄªÀ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ.
a b c
l−
m= n= DVgÀÄvÀÛzÉ
r, r, r

4. C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV wæ¨sÀÄdzÀ ªÀÄÆgÀÄ ¨ÁºÀÄUÀ¼À ¸À¢±À ªÉÆvÀÛ AiÀiÁªÁUÀ®Æ 0 DVgÀÄvÀÛzÉ.
5. ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðzÀ ¸ÀºÀ¨ÁºÀÄUÀ¼ÁVzÁÝUÀ JgÀqÀÄ ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À
ªÉÆvÀÛªÀÅ MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ PÀtðPÉÌ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
6.
MAzÀÄ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß C¢±À¢AzÀ UÀÄuÁPÁgÀ ªÀiÁrzÁUÀ §gÀÄªÀ ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁtªÀÅ |l|
CµÀÄÖ ªÀåvÁå¸ÀªÁUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸À¢±ÀzÀ ¢PÀÄÌ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ (CxÀªÁ «gÀÄzÀÞ ¢QÌ£À°è
EgÀÄvÀÛzÉ) EzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ CxÀªÁ IÄuÁvÀäPÀ JA§ÄzÀgÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
a
7. ¸À¢±À UÉ a =
a
|a |
JA§ÄzÀÄ a ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ ¸À¢±À.

8.
P ªÀÄvÀÄÛ Q ªÀÄvÀÄÛ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ£À ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b DVzÀÄÝ PQ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß R ©AzÀÄ
m : n C£ÀÄ¥ÁvÀzÀ°è «¨sÀf¹zÁUÀ R £À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀªÀÅ
na + mb

(i) (DAvÀjPÀ «¨sÀd£É)
m+n

(ii) m b − n a (¨ÁºÀå «¨sÀd£ÉAiÀiÁVzÀÝgÉ) DVgÀÄvÀÛzÉ
m−n
=
9. a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Þ

a . b | a || b | cos θ JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ

θ JA§ÄzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À ªÀÄzsÀåzÀ PÉÆÃ£ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

ºÁUÉAiÉÄÃ a , b zÀvÀÛªÁzÀ°è a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß
a b
cos θ =
| a || b |

G¥ÀAiÉÆÃV¹ PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À
10. 'θ' JA§ÄzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁzÀgÉ, a
a × b a b sin θ n
£ÀqÀÄ«£À ¸À¢±ÀUÀÄt®§Þ
=

n JA§ÄzÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ½UÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ ¢QÌ£À°ègÀÄªÀ KPÀ¸À¢±À a , b

ªÀÄvÀÄÛ n MAzÀÄ §® wgÀÄ«£À ªÀåªÀ¸ÉÜAiÀiÁVzÉ.

11. a =a1 i + a2 j + a3 k , b =b1 i + b2 j + b3 k WÀlPÀUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ

λ AiÀiÁªÀÅzÉÃ C¢±ÀªÁVzÀÝgÉ
a + b = (a + b )i + (a + b ) j + (a + b )k

DUÀ 1 1 2 2 3 3
λ a = (λa )i + (λa ) j + (λa )k

a ⋅ b = a b + a b + a b
1 2 3
1 1 2 2 3 3
a × b =ai
j k
ªÀÄvÀÄÛ 1 a2 a3
b1 b2 b3
474 UÀtÂvÀ
¸À¢±À (Vector) JA§. ¥ÀzÀªÀÅ `ªÉPÀÖ¸ï' JA§ ¯Áån£ï ¥ÀzÀ¢AzÀ GzÀãªÀªÁVzÉ.
"ºÉÆvÉÆÛAiÀÄÄåªÀÅzÀÄ" J£ÀÄßªÀÅzÀÄ EzÀgÀ CxÀðªÁVzÉ. PÁå¸Ààgï ªÉ¸Éì¯ï (1745-1818) ªÀÄvÀÄÛ fÃ£ï
gÁ§mïð DUÁðAqï (1768-1822) MAzÀÄ ¸ÀAQÃtð ¸ÀASÉå a + ib AiÀÄ£ÀÄß eÁå«ÄwAiÀÄ°è
ºÉÃ¼ÀÄªÀAvÉ MAzÀÄ ¢±Á gÉÃSÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ JgÀqÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÁVzÉ.
JAzÀÄ «ªÀj¹zÁUÀ°AzÀ¯ÉÃ ¸À¢±À ¹zÁÞAvÀzÀ ªÉÆ¼ÀPÉAiÀÄ PÀ®à£ÉUÀ¼ÀÄ ºÀÄnÖzÀªÀÅ. CªÀgÀÄ MAzÀÄ
¢±Á gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ¸À¢±À (Vector) JAzÀÄ ªÉÆlÖ ªÉÆzÀ® ¨ÁjUÉ vÀªÀÄä ¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÁzÀ `¯ÉPÀÑgïì
D£ï PÁél¤ðAiÀÄ£ïì Lectures on Quaternions (1853)£À°è. G¥ÀAiÉÆÃV¹zÀgÀÄ. ºÁå«Ä¯ïl£ïì
ªÉÄxÀ£ï D¥sï PÁél¤ðAiÉÄ£ïì JA§ÄzÀÄ (£Á®ÄÌ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ¤AiÉÆÃfvÀ ¸ÀAPÀ®£À
a + bi + c j + d k , i, j , k PÉ®ªÀÅ ©ÃdUÀtÂvÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ) ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ
ªÉÇåÃªÀÄzÀ°è ¸À¢±ÀUÀ¼À UÀÄt®§ÞPÉÌ GvÀÛgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÀÆ ¸À¢±ÀUÀ¼À «ZÁgÀ ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À
ªÉÆvÀÛ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ, Cj¸ÁÖl¯ï (384-322 B.C) M§â VæÃPï vÀvÀéeÁÕ¤ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀÆèmÉÆÃ£À
(427-348 B.C.). ²µÀå£À PÁ®PÉÌ ªÀÄÄAa¤AzÀ®Æ gÀÆrüAiÀÄ°èvÀÄÛ. D PÁ®zÀ°è ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß
JgÀqÀÄ CxÀªÁ ªÀÄÆgÀÄ §®UÀ¼À eÉÆvÉUÀÆrzÀ QæAiÉÄ JA§ÄzÁV ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ CxÀªÁ
ªÀÄÆgÀÄ §®UÀ¼À eÉÆvÉUÀÆrzÀ QæAiÉÄ JA§ÄzÁV ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ
G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄwÛzÀÝgÀÄ. (1548-1620) gÀ°è ¹ÖÃ«£ï ¸ÉÊªÀÄ£ïgÀªÀgÀÄ ¸ÀjAiÀiÁzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¤AiÀÄªÀÄUÀ¼À£ÀÄß
®A§ §®UÀ¼À ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹ ¤ÃrzÀgÀÄ. 1586 J.rAiÀÄ°è EªÀgÀÄ eÁå«ÄÃwAiÀÄzÀ°è
§®UÀ¼À PÉÆqÀÄ«PÉAiÀÄ£ÀÄß vÀªÀÄä CzsÀåAiÀÄ£ÀzÀ UÀæAxÀªÁzÀ zÉÃ ¨ÉV£ï¸À¯ï£ï zÉgï «PÉÆÃ£ïìmï
(DeBeghinselen der Weeghconst) ¢AzÀ vÀÆPÀ PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄ vÀvÀéUÀ¼À PÀ¯É (“Principles
of the Art of Weighing”), AiÀÄAvÉÆæÃzÀåªÀÄzÀ°è MAzÀÄ ªÀÄºÀvÀézÀ wgÀÄªÀÅ ¤ÃrvÀÄ. DzÀgÉ ¸À¢±ÀUÀ¼À
¸Áé¨sÁ«PÀ «ZÁgÀ w½AiÀÄ®Ä E£ÀÆß 200 ªÀµÀðUÀ¼ÉÃ DzÀªÀÅ.
1880gÀ°è eÉÆÃ¸ÁAiÀiï «®qïð V¨ïì (1839-1903) JA§ CªÉÄÃjPÀ£ï ¨sËvÀ±Á¸ÀÛçdÕ
ªÀÄvÀÄÛ UÀtÂvÀ vÀdÕ ºÁUÀÆ D°ªÀgï »Ã «¸ÉÊqï (1850-1925) JA§ EAVèµï vÀAvÀædÕ £ÁªÀÅ
FUÀ G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄwÛgÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À «±ÉèÃµÀuÉAiÀÄ°è ªÁ¸ÀÛªÀ (D¢±À)ªÀ£ÀÄß HºÁ (¸À¢±À) ¢AzÀ
¨ÉÃ¥Àðr¹zÁÝgÉ.
1881 ªÀÄvÀÄÛ 1884 gÀ°è V§â JA§ÄªÀªÀgÀÄ `J°ªÉÄAmïì D¥sï ªÉPÀâgï C£Á°¹¸ï' JA§
¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÄ¢æ¹zÀgÀÄ. F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ°è ¸À¢±ÀUÀ¼À §UÉÎ ªÀåªÀ¹ÜvÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀAQë¥ÀÛ «ZÁgÀUÀ¼ÀÄ ¨É¼ÀQUÉ
§AzÀªÀÅ K£ÉÃ DzÀgÀÆ ¸À¢±ÀUÀ¼À C£ÀéAiÀÄUÀ¼À §UÉÎ ºÉaÑ£À «ZÁgÀUÀ¼À£ÀÄß r. »Ã«¸ÉÊqï ªÀÄvÀÄÛ ¦.f.
mÉÊmï (1831-1901) «eÁÕ¤UÀ¼ÀÄ ¤ÃrgÀÄvÁÛgÉ.
* * *
ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀ 475
CzsÁåAiÀÄ 11
ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀ
(THREE DIMENSIONAL GEOMETRY)
 UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçzÀ ¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£ÉUÀ¼À CAvÀB±ÀQÛAiÀÄÄ CzÀgÀ PÀ®à£ÉAiÉÄÃ ºÉÆgÀvÀÄ vÁQðPÀvÉAiÀÄ®è - J. rªÀiÁUÀð£ï

XI £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è, JgÀqÀÄ ºÁUÀÆ ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀªÀ£ÀÄß
PÀ°AiÀÄÄªÁUÀ £ÁªÀÅ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï «zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ §¼À¹zÉÝÃªÉ.
F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ºÀvÀÛ£ÉÃ CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¸À¢±ÀUÀ¼À (Vectors) ªÀÄÆ®
¥ÀjPÀ®à£ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀ°wzÉÝÃªÉ. FUÀ ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀªÀ£ÀÄß
PÀ°AiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ ¸À¢±À ©ÃdUÀtÂvÀ (D°ÓÃ¨Áæ)ªÀ£ÀÄß §¼À¸ÉÆÃt. F
«zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß §¼À¹zÀgÉ, ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀzÀ CzsÀåAiÀÄ£ÀªÀÅ
¸ÀgÀ¼À ºÁUÀÆ ¸ÀÄAzÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.*
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ
°AiÉÆÃ£Áqïð AiÀÄÆ®gï
¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À (direction cosines) ºÁUÀÆ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À (1707-1783)
(direction ratios) §UÉÎ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt. ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼À
gÉÃSÉUÀ¼À ºÁUÀÆ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀt, JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
PÉÆÃ£À, JgÀqÀÄ ÇÀªÀiÁAUÀ gÉÃSÉUÀ¼À (skew lines) £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀ, PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®¢AzÀ
MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ®A§zÀÆgÀ EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß zÀvÀÛ µÀgÀvÀÄÛUÀ½UÀ£ÀÄ¸ÁgÀªÁV ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. EªÀÅUÀ¼É¯Áè
ºÉZÁÑV ¸À¢±ÀUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ. CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀPÉÌ vÀgÀÄvÉÛÃªÉ. F
gÀÆ¥ÀzÀ°è CªÀÅUÀ¼À eÁå«ÄwAiÀÄ ¹Üw ºÁUÀÆ «±ÉèÃµÀuÁvÀäPÀ «zsÁ£À ºÉZÀÄÑ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛzÉ.
11.2 ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ
(Direction cosines and Direction ratios of a line)
ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ MAzÀÄ ¢±ÁgÉÃSÉ L (directed line) zsÀ£ÁvÀäPÀ
x, y ªÀÄvÀÄÛ z CPÀëUÀ¼ÉÆqÀ£É C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a, b ªÀÄvÀÄÛ γ PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß GAlÄªÀiÁrzÀgÉ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
¢±Á PÉÆÃ£ÀUÀ¼ÉAzÀÆ, CªÀÅUÀ¼À PÉÆ¸ÉÊ£ï ¨É¯ÉUÀ¼ÁzÀ (Cos a , Cos b, Cos γ) ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÉAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄ¯ÁUÀÄvÀÛªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß ºÀvÀÛ£ÉÃ CzsÁåAiÀÄ¢AzÀ £ÁªÀÅ ¸Àäj¸À§ºÀÄzÀÄ.
* ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀzÀ ««zsÀ ZÀlÄªÀnPÉUÀ½UÁV “J ºÁåAqï §ÄPï ¥sÁgï r¸ÉÊ¤AUï

ªÀiÁåxÀªÀiÁånPÀ¯ï ¯Áå¨ÉÆÃgÉlj ¥sÁgï ¸ÀÆÌ¯ïì” (“A handbook for designing Mathematical
Laboratory for Schools” NCERT, 2005) ¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÁVzÉ.
476 UÀtÂvÀ
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ ‘L’£À ¢±ÉAiÀÄ£ÀÄß (reverse) «gÀÄzÀÞ ¢QÌUÉ wgÀÄV¹zÀgÉ

CzÀgÀ ¢±ÁPÉÆÃ£ÀUÀ¼ÀÄ π – a, π – b ªÀÄvÀÄÛ π – γ DUÀÄvÀÛªÉ. EzÀjAzÁV
¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À aºÉßUÀ¼ÀÄ §zÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁUÀÄvÀÛªÉ. ªÉÇåÃªÀÄzÀ°è EgÀÄªÀ MAzÀÄ
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß JgÀqÀÄ «gÀÄzÀÞ ¢PÀÄÌUÀ¼À°è «¸ÀÛj¸À®Ä ¸ÁzsÀå«gÀÄªÀÅzÀjAzÀ.
CzÀPÉÌ JgÀqÀÄ eÉÆvÉ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. KPÉÊPÀ eÉÆvÉ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß
ªÀiÁvÀæ ºÉÆAzÀ®Ä, £ÁªÀÅ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ¢±ÁgÉÃSÉAiÀiÁV ¥ÀjUÀtÂ¸À¨ÉÃPÀÄ. F
KPÉÊPÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß l, m ºÁUÀÆ n JAzÀÄ ¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
UÀªÀÄ¤¹ (Remark) :
ªÉÇåÃªÀÄzÀ°è PÉÆnÖgÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ avÀæ 11.1
ºÉÆÃVgÀ¢zÀÝgÉ, CzÀgÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä £ÁªÀÅ D gÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV,
ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß J¼ÉzÀÄ CzÀgÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÉßÃ
PÉÆnÖgÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁV ¥ÀjUÀtÂ¸ÀÄvÉÛÃªÉ. (¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ gÉÃSÉUÀ¼À ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ)
¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ½UÉ C£ÀÄ¥ÁwÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß, ¢±Á
¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n ºÁUÀÆ ¢±Á
¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DVzÀÝgÉ a = λl, b = λm, c = λn DVgÀÄvÀÛzÉ. E°è λ∈R; λ0.
¸ÀÆZÀ£É (Note) : ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß ¢±Á ¸ÀASÉåUÀ¼ÉAzÀÄ PÉ®ªÀÅ ¯ÉÃRPÀgÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n ºÁUÀÆ ¢±Á¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DVgÀ°.

l m n
DUÀ = = = k (E°è k MAzÀÄ ¹ÜgÀ ¨É¯É)
a b c
DzÀÝjAzÀ l = ak, m = bk, n = ck ... (1)

DzÀgÉ l2 + m2 + n2 = 1 JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
DzÀÝjAzÀ k2 (a2 + b2 + c2) = 1
1
CxÀªÁ k = ±
a 2 + b2 + c2
ºÁUÁV (1) jAzÀ, gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
a b c
l=
± , m=
± , n=
±
a +b +c
2 2 2
a +b +c
2 2 2
a + b2 + c2
2
E°è l, m, n UÀ¼À aºÉßUÀ¼ÀÄ k £À aºÉßAiÀÄ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©¹gÀÄvÀÛªÉ.

gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DVzÀÝgÉ, ka, kb, kc, k0 UÀ¼ÀÆ D gÉÃSÉAiÀÄ
¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ eÉÆvÉ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ
C£ÀÄ¥ÁwÃAiÀÄªÁVgÀÄvÀÛªÉ. MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À eÉÆvÉUÀ¼À UÀt C¥Àj«ÄvÀ UÀtªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
11.2.1 gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¸ÀA§AzsÀ

(Relation between the direction cosines of a line)
PÉÆnÖgÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß RS JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. CzÀgÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVgÀ°.
RS UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV, ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀAvÉ,
gÉÃSÉAiÉÆAzÀ£ÀÄß gÀa¹, CzÀgÀ ªÉÄÃ¯É AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß
P(x, y, z) JAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¹. ‘P’ ¤AzÀ x CPÀëPÉÌ ®A§ªÁV PA AiÀÄ£ÀÄß
gÀa¹. (avÀæ 11.2)
OA x
OP = r DVzÀÝgÉ cos α= = ⇒ x= lr
OP r
CzÉÃ jÃwAiÀÄ°è y = mr ªÀÄvÀÄÛ z = nr
DUÀ x2 + y2 + z2 = r2 (l2 + m2 + n2) avÀæ 11.2
DzÀgÉ x + y + z = r JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
2 2 2 2
DzÀÝjAzÀ l2 + m2 + n2 = 1
11.2.2 JgÀqÀÄ zÀvÀÛ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
(Direction cosines of a line passing through two points)

PÉÆnÖgÀÄªÀ JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ P(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ Q(x2, y2, z2) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
KPÉÊPÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¤±ÀÑ¬Ä¸À§ºÀÄzÀÄ. (avÀæ 11.3 (a)).
avÀæ 11.3
PQ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVgÀ°. F gÉÃSÉAiÀÄÄ X, Y ªÀÄvÀÄÛ Z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ

α, β ºÁUÀÆ γ PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß gÀa¸À°. P ªÀÄvÀÄÛ Q ¤AzÀ XY ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁV, D ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß
R ªÀÄvÀÄÛ S £À°è ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀAvÉ PR ºÁUÀÆ QSUÀ¼À£ÀÄß gÀa¹. P ¤AzÀ QSUÉ ®A§ªÁV, QS£ÀÄß ‘N’£À°è
¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀAvÉ PN£ÀÄß gÀa¹. FUÀ ®A§PÉÆÃ£À wæPÉÆÃ£À PNQ £À°è PQN = γ (avÀæ 11.3 (b))
NQ z2 − z1
DzÀÝjAzÀ Cos=γ =
PQ PQ
x2 − x1 y −y
CzÉÃ jÃwAiÀÄ°è Cos α = ªÀÄvÀÄÛ Cos β = 2 1
PQ PQ
478 UÀtÂvÀ
ºÁUÁV P(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ Q(x2, y2, z2) UÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
, ,
PQ PQ PQ
E°è PQ= ( x2 − x1 ) 2 + ( y2 − y1 ) 2 + ( z2 − z1 ) 2
¸ÀÆZÀ£É : P(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ Q(x2, y2, z2) UÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÁ RAqÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼À£ÀÄß
x2 – x1, y2 – y1, z2 – z1 CxÀªÁ x1 – x2, y1 – y2, z1 – z2 JAzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉ 1: gÉÃSÉAiÉÆAzÀÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ x, y, z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ 90°, 60°, ªÀÄvÀÄÛ 30° PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß

GAlÄªÀiÁrzÀgÉ CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: gÉÃSÉAiÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVgÀ°
1 3
l = cos900 = 0 m = cos600 = n = cos 300 =
2 2
GzÁºÀgÀuÉ 2: gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 2, -1, -2 DVzÀÝgÉ CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß

¤tð¬Ä¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
2 −1 −2
, ,
22 + ( −1) + ( −2) 22 + ( −1) + ( −2) 22 + ( −1) + ( −2)
2 2 2 2 2 2

2 −1 −2
CxÀªÁ , ,
3 3 3
GzÁºÀgÀuÉ 3: (-2, 4, -5) ªÀÄvÀÄÛ (1, 2, 3) ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á
PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: P(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ Q(x2, y2, z2) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 ; E°è PQ=
, , ( x2 − x1 ) 2 + ( y2 − y1 ) 2 + ( z2 − z1 ) 2
PQ PQ PQ
JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ. E°è P (–2, 4, –5) ªÀÄvÀÄÛ Q (1, 2, 3).

(1 − ( −2) ) + ( 2 − 4) + (3 − ( −5) ) =
2 2 2
DzÀÝjAzÀ PQ= 77 ºÁUÁV ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
3 −2 8
, ,
77 77 77
GzÁºÀgÀuÉ 4: x, y, z CPÀëUÀ¼À ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: x CPÀëªÀÅ x, y, z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ PÀæªÀÄªÁV 00, 900 ªÀÄvÀÄÛ 900 UÀ¼À£ÀÄß GAlÄªÀiÁqÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÄzÀjAzÀ CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ Cos00, Cos900, Cos900, CAzÀgÉ 1, 0, 0.
CzÉÃ jÃw y CPÀëzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ 0, 1, 0 ªÀÄvÀÄÛ z CPÀëzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ 0, 0, 1 DVgÀÄvÀÛªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 5: A(2, 3, –4), B(1, –2, 3) ªÀÄvÀÄÛ C(3, 8, –11) KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : AB AiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 1-2, -2-3, 3+4 CAzÀgÉ -1, -5, 7
BCAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 3-1, 8+2, -11-3 CAzÀgÉ 2, 10, -14

F JgÀqÄÀ ¢±Á ¥Àª æ iÀ ÁtUÀ¼ÄÀ MAzÉÃ C£ÀÄ¥ÁvÀz° À è EgÀÄªÀÅzÀjAzÀ AB BC AB
AiÀÄÄ BC UÉ ¸ÀªiÀ Á£ÁAvÀgª
À Á

VgÀÄvÀÛzÉ ºÁUÀÆ B ©AzÀÄªÀÅ AB BC vÀÄÛ BC UÀ½UÉ ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄªÁVgÀÄªÀzÀjAzÀ A,B ªÀÄvÀÄÛ
ªÀÄAB
C KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVªÉ.
C¨sÁå¸À 11.1
1. gÉÃSÉAiÉÆAzÀÄ X, Y, Z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV 900, 1350 ªÀÄvÀÄÛ 450 PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß
GAlÄ ªÀiÁrzÀgÉ, CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸ÀªÀiÁ£À PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß GAlÄªÀiÁqÀÄªÀ gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ
¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ -18, 12, -4 DzÀgÉ, CzÀgÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÉÃ£ÀÄ?
4. (2, 3, 4) (-1, -2, 1) ªÀÄvÀÄÛ (5, 8, 7) F ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
5. (3, 5, -4), (-1, 1, 2) ªÀÄvÀÄÛ (-5, -5, -2) UÀ¼À£ÀÄß ±ÀÈAUÀUÀ¼ÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ MAzÀÄ
wæPÉÆÃ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼À ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11.3 ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (Equation of line in space)

XI £ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è, £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀzÀ°è gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ §UÉÎ
CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ.
FUÀ ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À gÀÆ¥À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
CzsÀåAiÀÄ£À ªÀiÁqÉÆÃt.
(i) zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ zÀvÀÛ ¢±ÉAiÀÄ°è ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ CxÀªÁ (ii) JgÀqÀÄ zÀvÀÛ
©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß KPÉÊPÀªÁV ¤zsÀðj¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ.

11.3.1 zÀvÀÛ ¸À¢±À b UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ºÁUÀÆ zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
gÀt (Equation of a line through a given a point and parallel to
gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀ
a given vector b )
DAiÀÄvÁPÁgÀzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀ ¥ÀzÀÞwAiÀÄ°è ªÀÄÆ® ©AzÀÄªÁzÀ ‘O’ UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀAvÉ, zÀvÀÛ ©AzÀÄ

( )
‘A’£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a OA DVgÀ°. ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉ ‘l’ zÀvÀÛ ¸À¢±À b UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV, ©AzÀÄ
480 UÀtÂvÀ

A ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀ°. ‘l’ ªÉÄÃ°£À C¤AiÀÄAwævÀ ©AzÀÄ ‘P’ AiÀÄ ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r DVgÀ°.
avÀæ 11.4

DUÀ AP AiÀÄÄ b UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ.
CAzÀgÉ AP = λb E°è λ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå
(λ∈R)

DzÀgÉ AP = OP − OA JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ
w½¢zÉ.

CAzÀgÉ λb = r − a
«¯ÉÆÃªÀÄªÁV F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ ¥Àæ«Äw
(Parameter) ‘λ’ £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨É¯ÉUÉ P ©AzÀÄ«£À avÀæ 11.4
¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.

ºÁUÁV gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r = a + λb ...(1)
DVzÉ.

UÀªÀÄ¤¹: b = ai + b j + ck DzÀgÉ a, b, c UÀ¼ÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁUÀÄvÀÛªÉ ºÁUÀÆ

«¯ÉÆÃªÀÄªÁV a, b, c UÀ¼À£ÀÄß ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ b = ai + b j + ck UÉ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
E°è b JA§ÄzÀ£ÀÄß b C®è JAzÀÄ w½AiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
gÉÃSÉAiÉÆAzÀ£ÀÄß ¸À¢±À gÀÆ¥À¢AzÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀPÉÌ vÀgÀÄªÀ ¥Àæw¥ÁzÀ£É
zÀvÀÛ ©AzÀÄªÀÅ A(x1, y1, z1) DVgÀ°. zÀvÀÛgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DVgÀ°. ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ
gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄªÀÅ P(x, y, z) DVgÀ°.

DUÀ r = xi + y j + zk , a = x1 i + y1 j + z1 k ªÀÄvÀÄÛ b = ai + b j + ck

r , a ªÀÄvÀÄÛ b UÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹, i, j , k UÀ¼À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆÃ°¹zÀgÉ
x = x1 + λa, y = y1 + λb, z = z1 + λc .........(2)
EªÀÅ gÉÃSÉAiÀÄ ¥Àæ«ÄÃwAiÀÄ gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁUÀÄvÀÛªÉ. ¸À«ÄÃPÀgÀt (2) jAzÀ λ ªÀ£ÀÄß
ªÀfð¹zÀgÉ (Eliminating) £ÀªÀÄUÉ
x − x1 y − y1 z − z1 .......... (3) ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
= =
a b c
EzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.
¸ÀÆZÀ£É : ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DzÀgÉ, CzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
x − x1 y − y1 z − z1 DVgÀÄvÀÛzÉ.
= =
l m n
GzÁºÀgÀuÉ 6: ¸À¢±À 3i + 2 j − 8k UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV, ©AzÀÄ (5, 2, -4) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ
ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: a =5i + 2 j − 4k ªÀÄvÀÄÛ b =3i + 2 j − 8k JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ UÉÆwÛzÉ.

( ) (
DzÀÝjAzÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r = 5i + 2 j − 4k + λ 3i + 2 j − 8k )

gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ P(x, y, z) £À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r DVzÉ.
DzÀÝjAzÀ ( ) (
xi + y j + zk = 5i + 2 j − 4k + λ 3i + 2 j − 8k )
= ( 5 + 3λ ) i + ( 2 + 2λ ) j + ( −4 − 8λ ) k

x−5 y−2 z + 4
λ ªÀ£ÀÄß ªÀfð¹zÀgÉ, = = ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
3 2 −8
EzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt

11.3.2 JgÀqÀÄ zÀvÀÛ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt
(Equation of a line passing through two given points)
MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ A(x1, y1, z1) ªÀÄvÀÄÛ B(x2, y2, z2)UÀ¼À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ

C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a ªÀÄvÀÄÛ b DVgÀ° (avÀæ 11.5)

gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ C¤AiÀÄAwævÀ ©AzÀÄ P(x, y, z) £À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r DVgÀ°.
P ©AzÀÄªÀÅ gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É EzÀÝgÉ ºÁUÀÆ EgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ

AP= r − a ªÀÄvÀÄÛ AB= b − a , EªÀÅ JgÀqÀÆ KPÀ gÉÃR¸ÀÜ
¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.

CAzÀgÉ r − a =λ b − a( )

(
CxÀªÁ r = a + λ b − a , ) λ ∈ R ...... (1)
EzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À gÀÆ¥À. avÀæ 11.5
gÉÃSÉAiÉÆAzÀ£ÀÄß PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥À¢AzÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀPÉÌ vÀgÀÄªÀ ¥Àæw¥ÁzÀ£É

r = xi + y j + zk , a = x1 i + y1 j + z1 k ªÀÄvÀÄÛ b = x2 i + y2 j + z2 k JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ UÉÆwÛzÉ.
EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
x i + y j + z k + λ  ( x − x ) i + ( y − y ) j + ( z − z ) i 
xi + y j + zk= 1 1 1  2 1 2 1 2 1 
E°è i, j , k UÀ¼À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆÃ°¹zÀgÉ

x= x1 + λ ( x2 − x1 ) ; y= y1 + λ ( y2 − y1 ) ; z= z1 + λ ( z2 − z1 )
482 UÀtÂvÀ
λ ªÀ£ÀÄß ªÀfð¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ ¹UÀÄªÀÅzÀÄ

x − x1 y − y1 z − z1
= =
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
EzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
GzÁºÀgÀuÉ 7: (-1, 0, 2) ªÀÄvÀÄÛ (3, 4, 6) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ

¥ÀjºÁgÀ: A (-1, 0, 2), B(3, 4, 6) UÀ¼À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ a ªÀÄvÀÄÛ b DVgÀ°.

DUÀ a =−i + 2k b =3i + 4 j + 6k

\ b − a = 4i + 4 j + 4k

−i °
gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r = DVgÀ ( ) (
+.2k + λ 4i + 4 j + 4k )
DUÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ

( ) (
r = −i + 2k + λ 4i + 4 j + 4k)
x+3 y−5 z+6
GzÁºÀgÀuÉ 8: gÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ = = DVzÀÝgÉ,
2 4 2
CzÀgÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß, x=− x1 y − y1 z − z1
=
a b c
eÉÆvÉUÉ ºÉÆÃ°¹zÁUÀ x1 = –3 y1 = 5 z1 = –6
a = 2 b = 4 c = 2 DUÀÄvÀÛªÉ.

ºÁUÁV ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ 2i + 4 j + 2k UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÄÝ (-3, 5, -6)
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.

gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r DVzÀÝgÉ, CzÀgÀ

( ) (
¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r = −3i + 5 j − 6k + λ 2i + 4 j + 2k ) DUÀÄvÀÛzÉ.
11.4 JgÀqÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À
(Angle between two lines)
L1 ºÁUÀÆ L2 JA§ gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a1, b1,
c1 ºÁUÀÆ a2, b2, c2 DVzÀÄÝ, CªÀÅ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀ°. P , L1 ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVAiÀÄÆ ªÀÄvÀÄÛ
Q, L2 ªÉÄÃ°£À MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVAiÀÄÆ EgÀ°. ¢±Á gÉÃSÉUÀ¼ÁzÀ
OP ºÁUÀÆ OQ ªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹ (avÀæ 11.6) CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
®WÀÄPÉÆÃ£ÀªÀÅ θ JA¢gÀ°. FUÀ ¢±ÁgÉÃSÉUÀ¼ÁzÀ OP ªÀÄvÀÄÛ avÀæ 11.6
OQ UÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a1, b1, c1 ºÁUÀ
Æ a2, b2, c2
UÀ¼À£ÀÄß ¢±Á
¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ OP ªÀÄvÀÄÛ OQ JAzÀÄ ¸Àäj¸ÉÆÃt. DUÀ CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
PÉÆÃ£À θ DzÀgÉ
a1a2 + b1b2 + c1c2

Cos θ = ... (1)
a12 + b12 + c12 a22 + b22 + c22
Sin θ= 1 − cos 2 θ JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ UÉÆwÛzÉ.
= 1−
( a1a2 + b1b2 + c1c2 ) 2
(a2
1 )(
+ b12 + c12 a22 + b22 + c22 )
=
(a2
1 )( )
+ b12 + c12 a22 + b22 + c22 − ( a1a2 + b1b2 + c1c2 )
2

(a2
1 + b12 + c12 ) (a 2
2 + b22 + c22 )
( a1b2 − a2b1 )2 + (b1c2 − b2c1 ) 2 + ( c1a2 − c2 a1 ) 2 ... (2)
=
(a 2
1 +b +c
1
2 2
1 ) (a 2
2 +b +c 2
2
2
2 )
¸ÀÆZÀ£É : MAzÀÄ ªÉÃ¼É L1 ªÀÄvÀÄÛ L2 ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃVgÀ¢zÀÝgÉ, CªÀÅUÀ½UÉ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ºÁUÀÆ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ L11 ªÀÄvÀÄÛ L12 UÀ¼À£ÀÄß
¥ÀjUÀtÂ¸À§ºÀÄzÀÄ.
L1 ºÁUÀÆ L2 gÉÃSÉUÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ½UÉ §zÀ¯ÁV CªÀÅUÀ¼À ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁzÀ l1, m1, n1

ºÁUÀÆ l2, m2, n2UÀ¼À£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ (1) ªÀÄvÀÄÛ (2) F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §zÀ¯ÁUÀÄvÀÛªÉ.
Cos θ = l1l2 + m1m1 + n1n2 ... (3)
(∵ l 1
2
+ m12 + n12 ==
1 l22 + m22 + n22 )
=
ªÀÄvÀÄÛ Sin θ (l1m2 − l2 m1 ) 2 + ( m1n2 − m2 n1 ) 2 + ( n1l2 − n2l1 ) 2 ... (4)
a1, b1, c1 ºÁUÀÆ a2, b2, c2 UÀ¼ÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁVgÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ
(i) ®A§ªÁVgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, θ = 90°
EzÀ£ÀÄß (1) £À°è DzÉÃ²¹zÁUÀ a1a2+ b1b2 + c1c2 = 0
(ii) ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ, θ = 0°
EzÀ£ÀÄß (2) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ a= 1 b1 c1
=
a2 b2 c2
FUÀ £ÁªÀÅ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.

r= a1 + λb1 ªÀÄvÀÄÛ r= a2 + µb2 , F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ
484 UÀtÂvÀ

b1.b2
Cos θ =
b1 b2
FUÀ £ÁªÀÅ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
x − x1 y − y1 z − z1 ªÀÄvÀÄÛ x − x2 y − y2 z − z2
= = = =
a1 b1 c1 a2 b2 c2
F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ
a1a2 + b1b2 + c1c2
Cos θ =
a12 + b12 + c12 a22 + b22 + c22

E°è a1, b1, c1 ªÀÄvÀÄÛ a2, b2, c2 UÀ¼ÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ.

( ) (
GzÁºÀgÀuÉ 9: r =3i + 2 j − 4k + λ i + 2 j + 2k ; r= 5i − 2 j + µ 3i + 2 j + 6k )
F eÉÆÃrgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: E°è b1 =+ i 2 j + 2k

b 2 =3i + 2 j + 6k DVªÉ. PÉÆnÖgÀÄªÀ gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVgÀ°.
=
Cos θ =

b1.b2

(i + 2 j + 2k ) .(3i + 2 j +=
6k ) 3 + 4 + 12 19
=
b1 b2 1 + 4 + 4 9 + 4 + 36 3× 7 21
19
DzÀÝjAzÀ θ =Cos −1
21
+ 3 y − 1 z + 3 ªÀÄvÀÄÛ x + 1 y − 4 z − 5
GzÁºÀgÀuÉ 10: x= = = =
3 5 4 1 1 2
F eÉÆÃr gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ® gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 3, 5, 4 ºÁUÀÆ JgÀqÀ£ÉÃ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ
1, 1, 2 DVªÉ.
gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ,
= 3.1 + 5.1 + 4.2 16 16 8 3

Cos θ = = =
3 +5 +4
2 2 2
1 + 12 + 22
2
50 6 5 2 6 15
 
DzÀÝjAzÀ θ =Cos −1 8 3
 15 
 
11.5 JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀ
(Shortest distance between two lines)
ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ, MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À°è bÉÃ¢¹zÀgÉ
CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀÅ ±ÀÆ£ÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÀÆ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À
PÀ¤µÀ× CAvÀgÀ, CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ®A§ zÀÆgÀ CAzÀgÉ MAzÀÄ
gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ«¤AzÀ
E£ÉÆßAzÀÄ gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁV J¼ÉAiÀÄ®àlÖ gÉÃSÁRAqÀzÀ GzÀÝ.
avÀæ 11.7
ªÉÇåÃªÀÄzÀ°è, MAzÀPÉÆÌAzÀÄ bÉÃ¢¸ÀzÀ, ºÁUÀÆ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVAiÀÄÆ EgÀzÀ gÉÃSÉUÀ¼ÀÆ EªÉ. CAvÀºÀ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVgÀÄªÀÅ¢®è
ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ (Skew lines)JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÉ WÀ£Á§ (cuboid) zÀ gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ MAzÀÄ PÉÆoÀrAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt
(avÀæ 11.7). EzÀgÀ UÁvÀæ x,y,z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ PÀæªÀÄªÁV 1,3,2 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÁVgÀ°. GE ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄÄ
bÁªÀtÂAiÀÄ MAzÀÄ ªÀÄÆ¯É¬ÄAzÀ PÀtÂÃðAiÀÄªÁV ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ DB ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄÄ A
©AzÀÄ«£À ªÉÄÃ°gÀÄªÀ bÁªÀtÂAiÀÄ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ªÀÄÆ¯É¬ÄAzÀ PÀtÂÃðAiÀÄªÁV UÉÆÃqÉAiÀÄ PÉ¼À¨sÁUÀPÉÌ
ºÉÆUÀÄvÀÛzÉ. F gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼ÁUÀÄvÀÛªÉ. CªÀÅ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVAiÀÄÆ
E®è ºÁUÀÆ bÉÃ¢¸ÀÄªÀÅzÀÆ E®è.
JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÉAzÀgÉ MAzÀÄ gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ
MAzÀÄ ©AzÀÄ«¤AzÀ E£ÉÆßAzÀÄ gÉÃSÉUÉ J¼ÉAiÀÄ®àlÖ gÉÃSÁRAqÀUÀ¼À°è CwÃ aPÀÌ gÉÃSÉAiÀÄ GzÀÝ.
F PÀ¤µÀ× CAvÀgÀzÀ gÉÃSÁRAqÀªÀÅ ÇÀªÀiÁAUÀ gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀPÀÆÌ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
11.5.1 JgÀqÀÄ ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À CAvÀgÀ (Distance between two skew lines)
£ÁªÀÅ FUÀ ÇÀªÀiÁAUÀgÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£À jÃwAiÀÄ°è ¤zsÀðj¸ÉÆÃt.

r= a1 + λb1 ....... (1)

ªÀÄvÀÄÛ r= a2 + µb2 ...... (2) UÀ¼ÀÄ l1 ªÀÄvÀÄÛ l2 JA§
gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁVgÀ°. (avÀæ 11.8)
l1 £À ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ ‘S’ £À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ
avÀæ 11.8
¸À¢±À a1 DVAiÀÄÆ, l2 £À ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ
486 UÀtÂvÀ

‘T’ £À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a2 DVgÀ°. DUÀ PÀ¤µÀ× CAvÀgÀzÀ ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁtªÀÅ (magnitude),
PÀ¤µÀ× CAvÀgÀzÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ¢±ÉAiÀÄ°è ST AiÀÄ ¥ÀæPÉëÃ¥À (projection) DVgÀÄvÀÛzÉ. (10.6.2ªÀ£ÀÄß
£ÉÆÃr)

l1 ªÀÄvÀÄÛ l2 £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀzÀ ¸À¢±ÀªÀÅ PQ DVzÀÝgÉ, CzÀÄ b1 ªÀÄvÀÄÛ b2 UÀ¼ÉgÀqÀPÀÆÌ

®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ. PQ £À ¢±ÉAiÀÄ°ègÀÄªÀ KPÀªÀiÁ£À ¸À¢±À n DzÀgÉ

n = b1 × b2 .... (3)
b1 × b2

DUÀ PQ = d n
E°è ‘d’ AiÀÄÄ PÀ¤µÀ× CAvÀgÀzÀ ¸À¢±ÀzÀ ¥ÀjªÀiÁtªÀÅ DVzÉ.

ST ªÀÄvÀÄÛ PQ UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ q DVgÀ°
DUÀ PQ = ST Cos θ

PQ.ST
Cos θ =
PQ ST

=
(
d n . a2 − a1

) (∵ ST

=

a2 − a1 )
d ST

=
( b × b ).( a − a )
1 2 2 1 ((3) jAzÀ)
ST b1 × b2
ºÁUÁV ¨ÉÃPÁzÀ PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀÅ

=d PQ = ST Cos θ CxÀªÁ
d=
( b × b) .(a − a )
1 2 2 1
b1 × b2
PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥À
x − x1 y − y1 z − z1
l1 : = =
a1 b1 c1
x − x2 y − y2 z − z2 F gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀÅ
l2 : = =
a2 b2 c2
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
a1 b1 c1
a2 b2 c2

(b1c2 − b2c1 ) 2 + ( c1a2 − c2 a1 ) 2 + ( a1b2 − a2b1 ) 2
11.5.2 JgÀqÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ gÉÃSÉUÀ¼À£ÀqÀÄ«£À CAvÀgÀ (Distance between parallel lines)

JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ l1 ºÁUÀÆ l2 ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÝgÉ, CªÀÅ KPÀ
¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVgÀÄvÀÛªÉ. (Coplanar)

r= a1 + λb ........ (1)

r= a2 + µb ........ (2)
JgÀqÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ gÉÃSÉUÀ¼ÁVgÀ°. avÀæ 11.9
E°è l1 £À ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄ S £À
¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a1 ºÁUÀÆ l2£À ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄ T AiÀÄ ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a2
ªÁVgÀ°. (avÀæ 11.9)
l1, l2 UÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVªÉ. T ¤AzÀ l1UÉ J¼ÉzÀ ®A§¥ÁzÀªÀÅ P DVzÀÝgÉ l1 ªÀÄvÀÄÛ l2 UÀ¼À

£ÀqÀÄ«£À CAvÀgÀªÀÅ = TP

ST ªÀÄvÀÄÛ b £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVgÀ°.

DUÀ b= × ST ( )
b ST sin θ n ....... (3)

E°è l1 ºÁUÀÆ l2 UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVgÀ

= bÄªÀ× KPÀ (
a2 ª−ÀiaÁ£À
1 ¸À ¢b )
±ÀPT (∵ PT
ªÀÅ n DVzÉ . = ST S
DzÀgÉ ST = a2 − a1 JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
EzÀ£ÀÄß (3) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ

=
b × a2 − a1 ( )
b PT n (∵ PT = ST Sin θ)

CAzÀgÉ b × a2 − a1 = ( )
b PT.1 (E°è n =1)
ºÁUÁV zÀvÀÛ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À CAvÀgÀªÀÅ=

=
d PT
(
b × a2 − a1 )
b

( )
GzÁºÀgÀuÉ 11: r = i + j + λ 2i − j + k ..............(1)

ºÁUÀÆ (
r = 2i + j − k + µ 3i − 5 j + 2k )
..............(2)
488 UÀtÂvÀ
¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁVgÀÄªÀ l1 ºÁUÀÆ l2 UÀ¼ÉA§ gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: (1) ªÀÄvÀÄÛ (2) UÀ¼À£ÀÄß r= a1 + λb1 ªÀÄvÀÄÛ r= a2 + µb2 UÀ½UÉ ºÉÆÃ°¹zÀgÉ,

a1 = i + j , b1 = 2i − j + k

a2 = 2i + j − k ªÀÄvÀÄÛ b2 = 3i − 5 j + 2k

( ) (
DzÀÝjAzÀ a2 − a1 =i − k ºÁUÀÆ b1 × b2 = 2i − j + k × 3i − 5 j + 2k )
i j k

= 2 −1 1 = 3i − j − 7 k
3 −5 2

∴ b1 × b2 = 9 + 1 + 49= 59
ºÁUÁV gÉÃSÉ l1 ªÀÄvÀÄÛ l2 UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀÅ.

= d
( )(
b1 × b2 . a2 − a1
= =
)
3− 0+ 7 10
b1 × b2 59 59

(
i 2 j − 4k + λ 2i + 3 j + 6k
GzÁºÀgÀuÉ 12: r =+

)

(
r =3i + 3 j − 5k + µ 2i + 3 j + 6k )
l1 ºÁUÀÆ l2 UÀ¼ÉA§ F gÉÃSÉUÀ¼ÉgÀqÀgÀ £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ (KPÉ?)

E°è a1 =+ i 2 j − 4k , a =3i + 3 j − 5k , b =2i + 3 j + 6k
2
DzÀÝjAzÀ F gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀÅ

i j k
2 3 6

=d
(
b × a2 − a1
=
) 2 1 −1
=
−9i + 14 j − 4k
=
293
=
293
b 4 + 9 + 36 49 49 7
C¨sÁå¸À 11.2
12 −3 −4 4 12 3 3 −4 12
1. , , ; , , ; , , F ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
13 13 13 13 13 13 13 13 13
ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2. (1, -1, 2), (3, 4, -2) F JgÀqÄÀ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸Àg¼ À g
À ÃÉ SÉAiÀÄÄ,
(0, 3, 2) ªÀÄvÀÄÛ (3, 5, 6) ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸Àg¼
À g
À ÃÉ SÉUÉ ®A§ªÁVzÉ
JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. (4, 7, 8) ªÀÄvÀÄÛ (2, 3, 4) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄÄ, (-1, -2, 1) ªÀÄvÀÄÛ
(1, 2, 5) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
4. ¸À¢±À 3i + 2 j − 2k UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÄÝ, ©AzÀÄ (1, 2, 3) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. ¸À¢±À i + 2 j − k £À ¢±ÉAiÀÄ°èzÀÄÝ, 2i − j + 4k C£ÀÄß ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ
©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸À¢±À ºÁUÀÆ
PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. x=+ 3 y − 4 z + 8 JA§ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV, (-2, 4, -5) ©AzÀÄ«£À
=
3 5 6
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x−5 y+4 z−6
7. MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ = = DVzÀÝgÉ,
CzÀgÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀªÀ£ÀÄß §gÉ¬Äj. 3 7 2
8. (5, -2, 3) ºÁUÀÆ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
¸À¢±À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. (3, -2, -5) ºÁUÀÆ (3, -2, 6) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
¸À¢±À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. F PÉ¼ÀPÀAqÀ eÉÆÃr gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( ) ( ) (
r 7i − 6k + µ i + 2 j + 2k
(i) r= 2i − 5 j + k + λ 3i + 2 j + 6k ªÀÄvÀÄÛ = )

(
(ii) r= 3i + j − 2k + λ i − j − 2k ) (
ªÀÄvÀÄÛ r= 2i − j − 56k + µ 3i − 5 j − 4k )
11. F PÉ¼ÀPÀAqÀ eÉÆÃr gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) x= − 2 y −1 z + 3 x+ 2 y−4 z −5
= ªÄÀvÀÄÛ = =
2 5 −3 −1 8 4
x y z x−5 y−2 z −3
(ii) = = ªÀÄvÀÄÛ = =
2 2 1 4 1 8
490 UÀtÂvÀ
1 − x 7 y − 14 z − 3 7 − 7x y − 5 6 − z
12. = = ªÄÀvÀÄÛ = =
3 2p 2 3p 1 5
F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ®A§ªÁVgÀ®Ä ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀ ‘p’ AiÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

13. x − 5= y + 2= z ªÄÀvÀÄÛ x= y= z ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
7 −5 1 1 2 3
(

) (
) (

) (
14. r= i + 2 j + k + λ i − j + k ªÀÄvÀÄÛ r= 2i − j − k + µ 2i + j + 2k UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À )
PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. x=+1 y +1 z +1 x − 3 y − 5 z − 7 UÀ¼À £ÀqÀÄªÉ PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß
= ªÄÀvÀÄÛ = =
7 −6 1 1 −2 1
PÀAqÀÄ »r¬Äj.
16. ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( ) ( ) ( ) (
r= i + 2 j + 3k + λ i − 3 j + 2k ªÀÄvÀÄÛ r= 4i + 5 j + 6k + µ 2i + 3 j + k )
17. ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ, PÉ¼ÀPÀAqÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× CAvÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

r =(1 − t ) i + ( t − 2) j + ( 3 − 2t ) k ªÀÄvÀÄÛ r =( s + 1) i + ( 2 s − 1) j − ( 2 s + 1) k
11.6 ¸ÀªÀÄvÀ® (Plane)

MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß KPÉÊPÀªÁV ¤zsÀðj¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ F PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
UÉÆwÛgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(i) ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀ (normal - ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ J¼ÉzÀ ®A§ gÉÃSÉ) ºÁUÀÆ
ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ CAzÀgÉ, ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀ gÀÆ¥ÀzÀ
¸À«ÄÃPÀgÀt w½¢zÀÝgÉ.
(ii) ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ PÉÆlÖ ¢±ÉUÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃVzÀÝgÉ.
(iii) ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁV®è¢gÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃVzÀÝgÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸À¢±À gÀÆ¥À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è
11.6.1 ®A§PÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
(Equation of a plane in normal form)
ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«¤AzÀ ‘d’ (d≠0)ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ ®A§zÀÆgÀzÀ°ègÀÄªÀ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß
¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt. avÀæ 11.10.

ON MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ J¼ÉzÀ ®A§PÀªÁVzÀÝgÉ ºÁUÀÆ ON ¢±ÉAiÀÄ°è
KPÀªÀiÁ£À ®A§PÀ ¸À¢±ÀªÀÅ n̂ DVzÀÝgÉ,

ON = d nˆ
‘P’ AiÀÄÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ
©AzÀÄ DVgÀ°.

DzÀÝjAzÀ NP ⊥ ON

ºÁUÁV NP.ON = 0 ... (1)

‘P’ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÀÅ r DVzÀÝgÉ
avÀæ 11.10

NP =− (
r d n ∵ ON + NP = OP )
ºÁUÁV EzÀ£ÀÄß (1) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ

( )
r − d n . d n =
0

(
CxÀªÁ r − d n = ). n 0 (∵ d ≠ 0 )

CxÀªÁ r.n − d n . n =0

CAzÀ=
gÉ r.n d= (
)
∵ n.n 1 ... (2)
EzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt DVzÉ.
n̂, ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ KPÀªÀiÁ£À ®A§PÀ ¸À¢±À DVzÀÝgÉ, ¸À«ÄÃPÀgÀt (2) ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ DVzÉ. P(x, y, z) ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ¯É AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄªÁVzÀÝgÉ,

DUÀ OP =r =xi + y j + zk
l, m, n UÀ¼ÀÄ n̂ £À ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, n =l i + m j + n k
EzÀ£ÀÄß (2) gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ
( )( )
xi + y j + zk . li + m j + nk =
d ... (3)
CAzÀgÉ lx + my + nz = d
EzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀ gÀÆ¥ÀzÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.

( )
¸ÀÆZÀ£É : r. ai + b j + ck =
d ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÀÝgÉ, ¸À«ÄÃPÀgÀt (3) jAzÀ
ax + by + cz = d ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ. E°è a, b ºÁUÀÆ c
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ.
492 UÀtÂvÀ
6 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ zÀÆgÀzÀ°èzÀÄÝ,
GzÁºÀgÀuÉ 13: ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ, 2i − 3 j + 4k AiÀÄ£ÀÄß
29
®A§PÀ ¸À¢±ÀªÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ, ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ : n = 2i − 3 j + 4k DVgÀ°

n 2i − 3 j + 4k 2i − 3 j + 4k
n =
DUÀ, = =
n 4 + 9 + 16 29
ºÁUÁV, ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ

 2
r.  i + −3 j + 4 k  = 6
 29 
29 29  29

( )
GzÁºÀgÀuÉ 14: r. 6i − 3 j − 2k + 1 =0 F ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ KPÀªÀiÁ£À ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : PÉÆlÖ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉzÁUÀ,

( )

r. −6i + 3 j + 2k = 1
FUÀ −6i + 3 j + 2k= 36 + 9 + 4= 7

¸À«ÄÃPÀgÀt (1) £ÀÄß 7 jAzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ
 −6 3 2  1
r.  i + j + k  =
 7 7 7  7

EzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ r.n = d gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.
EzÀjAzÁV n = −6 i + 3 j + 2 k
7 7 7
ºÁUÁV ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVzÀÄÝ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ KPÀªÀiÁ£À
−6 3 2 −6 3 2
¸À¢±À ) n )= zÀ ¢±Á
i + PÉÆ
j +¸ÉÊ£ïUÀ
k ¼ÀÄ , , DVªÉ.
7 7 7 7 7 7
GzÁºÀgÀuÉ 15: ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«¤AzÀ 2x – 3y + 4z – 6 = 0 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ 2, –3, 4 DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, CzÀgÀ
2 −3 4
¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ, , ,
22 + ( −3) + 42 22 + ( −3) + 42 2 2 + ( −3) + 42
2 2 2
2 −3 4
CAzÀgÉ , ,
29 29 29
ºÁUÁV PÉÆlÖ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß 29 ¤AzÀ ¨sÁV¹zÁUÀ

2 −3 4 6
x+ y+ z=
29 29 29 29
EzÀÄ lx + my + nz = d gÀÆ¥ÀzÀ°èzÉ. E°è d CAzÀgÉ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀ
ºÁUÁV d = 6
29
GzÁºÀgÀuÉ 16: ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ 2x – 3y + 4z – 6 = 0 UÉ J¼ÉzÀ ¥ÁzÀzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ J¼ÉzÀ ®A§¥ÁzÀzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ P(x1,y1,z1)
DVgÀ° (avÀæ 11.11)
DUÀ gÉÃSÉ OP AiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ x1,y1,z1 DVªÉ.
zÀvÀÛ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ®A§PÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è §gÉzÁUÀ
2 −3 y 4 6
x+ + z=
29 29 29 29
2 −3 4 OP AiÀÄ
E°è , , UÀ¼ÀÄ
29 29 29
avÀæ 11.11
¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁVªÉ.
¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ C£ÀÄ¥ÁwÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ

x1 y1 z1
= = = k
2 −3 4
29 29 29
2k −3k 4k
=x1 = , y1 = , z1
29 29 29
F ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ, k = 6 ºÁUÁV P AiÀÄ
29
¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ  12 , −18 , 24  .
 29 29 29 
¸ÀÆZÀ£É : MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVzÀÄÝ, ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ

¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀ ‘d’ DVzÀÝgÉ ®A§PÀzÀ ¥ÁzÀzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ (ld, md, nd) DVgÀÄvÀÛzÉ.
494 UÀtÂvÀ
11.6.2 zÀvÀÛ ¸À¢±ÀPÉÌ ®A§ªÁVzÀÄÝ, zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
(Equation of a plane perpendicular to a given vector and passing through
a given point)
ªÉÇåÃªÀÄzÀ°è zÀvÀÛ ¸À¢±ÀPÉÌ ®A§ªÁV C£ÀAvÀ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ½zÀÝgÀÆ,
zÀvÀÛ ©AzÀÄ P(x1, y1, z1) £À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ
KPÉÊPÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. (avÀæ 11.12 £ÉÆÃr).

MAzÀ
Ä ¸À ª À Ä vÀ ® ªÀ Å zÀ v À Û ¸À ¢ ±À N UÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ avÀæ 11.12
¸À¢±À a AiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ©AzÀÄ A ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀ°.
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ©AzÀÄ P(x, y, z) £À

¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À r DVgÀ°. (avÀæ 11.13)
DUÀ ©AzÀÄ P
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ¯É EzÀÝgÉ ºÁUÀÆ EgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ

AP ⊥ N CAzÀgÉ AP.N = 0
avÀæ 11.13
DzÀgÉ AP= r − a JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.

DzÀÝjAzÀ (r − a ).N = 0 ... (1)
EzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀt.
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ P(x, y, z) ºÁUÀÆ zÀvÀÛ ©AzÀÄªÀÅ A(x1, y1, z1)
ºÁUÀÆ N ¸À¢±ÀzÀ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ A, B, C DVgÀ°.

DUÀ a = x1 i + y1 j + z1 k

r = xi + y j + zk

N = A i + B j + C k

FUÀ ( )
r − a .N = 0
  ( )
ºÁUÁV ( x − x1 ) i + ( y − y1 ) j + ( z − z1 ) k  . A i + B j + C k =
0
CAzÀgÉ A(x – x1) + B (y – y1) + C(z – z1) = 0
GzÁºÀgÀuÉ 17: ¢±Á ¥ÀæªÀiÁt 2, 3, -1 ºÉÆA¢gÀÄªÀ gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ©AzÀÄ (5, 2, -4)
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ : (5, 2, -4) ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÀÅ a =5i + 2 j − 4k ªÀÄvÀÄÛ ®A§PÀ ¸À¢±À

N = 2i + 3 j − k DVzÉ.
DzÀÝjAzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r − a .N =( )
0 DVgÀÄvÀÛzÉ.

 (  ) (
CxÀªÁ  r − 5i + 2 j − 4k  . 2i + 3 j − k =0 ) ... (1)
(1) £ÀÄß PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀPÉÌ §zÀ¯Á¬Ä¹zÀgÉ

 (
 )
( x − 5) i + ( y − 2) j + ( z + 4) k  . 2i + 3 j − k =
0
CxÀªÁ 2(x – 5) + 3(y – 2) – 1(z + 4) = 0
CAzÀgÉ 2x + 3y – z = 20
EzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
11.6.3 KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀzÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
(Equation of a plane passing through three non collinear points)
MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°£À KPÀgÉÃR¸ÀÜªÀ®èzÀ 3 ©AzÀÄUÀ¼ÀÄR, S,

T DVgÀ°. CªÀÅUÀ¼À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a, b, c
DVgÀ° (avÀæ 11.14)

¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ RS ªÄÀvÄÀÛ RT zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°ªÉ.

DzÀÄzÀjAzÀ ¸À¢±À RS × RT R, S, T ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVzÉ. F ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ avÀæ 11.14
ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ P £À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À

r DVgÀ°. DzÀÄzÀjAzÀ R ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄºÉÆÃUÀÄªÀ ºÁUÀÆ ¸À¢±À RS × RT UÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ

( )(
r − a . RS × RT = )
0

( ) ( ) (
CxÀªÁ r − a .  b − a × c − a  =
  )
0 ............... (1)
EzÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀzÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À
¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.
¸ÀÆZÀ£É : ªÀÄÆgÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀzÀ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ
CªÀ±ÀåPÀvÉ K£ÀÄ? MAzÀÄ ªÉÃ¼É CªÀÅ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVzÀÝgÉ, CªÀÅUÀ¼À
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ C£ÀAvÀªÁVgÀÄwÛzÀÝªÀÅ.
(avÀæ 11.15)
avÀæ 11.15
F ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ MAzÀÄ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ¥ÀÄlUÀ¼ÀAwzÀÄÝ, D ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ R, S, T D ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ

¨ÉÊAqï£À CAa£À°ègÀÄwÛzÀÝªÀÅ.
R, S, T UÀ¼À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (x1, y1, z1), (x2, y2, z2), (x3, y3, z3) DVgÀ°. ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À

r £ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ, ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ P(x, y, z) DVgÀ°.
496 UÀtÂvÀ

DUÀ RP = ( x − x1 ) i + ( y − y1 ) j + ( z − z1 ) k

RS = ( x2 − x1 ) i + ( y2 − y1 ) j + ( z2 − z1 ) k

RT = ( x3 − x1 ) i + ( y3 − y1 ) j + ( z3 − z1 ) k
F ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹, CzÀ£ÀÄß ¤zsÁðgÀPÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è §gÉzÁUÀ

x − x1 y − y1 z − z1
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 =
0
x3 − x1 y3 − y1 z3 − z1
EzÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀzÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ
PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt.
GzÁºÀgÀuÉ 18: R (2, 5, –3), S(–2, –3, 5), T(5, 3, –3) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ
¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ : a =2i + 5 j − 3k , b =−2i − 3 j + 5k , c =5i + 3 j − 3k DVgÀ°

( )(
DUÀ a, b, c UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±ÀgÀÆ¥ÀªÀÅ, r − a . RS × RT =
0 )
(KPÉ?)

( ) ( ) (
CxÀªÁ r − a .  b − a × c − a  = ) 0

( ) ( ) (
 r − 2i + 5 j − 3k  .  −4i − 8 j + 8k × 3i − 2 j  =
   
0)
11.6.4 ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtzÀ bÉÃzÀPÀ gÀÆ¥À
(Intercept form of equation of a plane)
F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼À ªÉÄÃ¯É GAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ bÉÃzÀPÀUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ Ax + By + Cz + D = 0 (D≠0) ........... (1) DVgÀ°.
¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼ÁzÀ x, y, z ªÉÄÃ¯É C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a, b, c JA§ bÉÃzÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
GAlÄ ªÀiÁqÀ° (avÀæ 11.16)
ºÁUÁV ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ x, y, z CPÀëUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV (a, 0, 0), (0, b, 0), (0, 0, c) UÀ¼À°è
¸ÀA¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ Aa + D = 0 CxÀªÁ −D
A=
a
−D
Bb + D = 0 CxÀªÁ B=
b
Cc + D = 0 CxÀªÁ −D
C=
c
F ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) gÀ°è DzÉÃ²¹,
¸ÀgÀ½ÃPÀj¹zÁUÀ £ÀªÀÄUÉ ¹UÀÄªÀÅzÀÄ.
avÀæ 11.16
x y z
+ + = 1
a b c
EzÀÄ bÉÃzÀPÀ gÀÆ¥ÀzÀ°è ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 19: x, y, z CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV 2, 3, 4 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ bÉÃzÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
GAlÄªÀiÁqÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÉÇAzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x y z
¥ÀjºÁgÀ : ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + + = 1 ............... (1) DVgÀ°
E°è a = 2, b = 3, c = 4 a b c
F ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)gÀ°è DzÉÃ²¹zÁUÀ

x y z
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + + =1 CxÀªÁ 6x + 4y + 3z = 12 DVgÀÄvÀÛzÉ.
2 3 4
11.6.5 JgÀqÀÄ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
(Plane passing through the intersection of two given planes)

JgÀqÀÄ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÁzÀ π1 ªÀÄvÀÄÛ π2UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV r.n 1 = d1 ªÀÄvÀÄÛ

r.n 2 = d 2 DVgÀ°. ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ
¸À¢±ÀªÀÅ F JgÀqÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ. (avÀæ 11.17) F bÉÃzÀ£À gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ

AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÀÅ t DVzÀÝgÉ,

= t. n 1 d=1 ªÀ ÄvÄ
À Û t. n 2 d 2

\

( )
t. n 1 + λ n 2 = d1 + λd 2 ; ∀λ ∈ R
E°è t C¤AiÀÄAwævÀ DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ ªÉÄÃ®ÌAqÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ avÀæ 11.17
gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ½UÀÆ ¸ÀjºÉÆAzÀÄvÀÛzÉ.

( )
r. n1 + λ n 2 = d1 + λd 2 ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ π3 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. π1 ªÀÄvÀÄÛ

π2 ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸À¢±À r , π3 ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄvÀÛzÉ.
498 UÀtÂvÀ

CAzÀgÉ JgÀqÀÄ zÀvÀÛ ¸À=
ªÀÄvÀ® r.n1 d= À vÄÀÛ r.n 2 d 2 UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ
1 ªÄ

( )
ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r. n1 + λ n 2 = d1 + λd 2 DVgÀÄvÀÛzÉ. ... (1)

n1 = A1 i + B1 j + C1 k
n1 = A1 i + B1 j + C1 k
n 2 = A 2 i + B2 j + C2 k
n 2 = A 2 i + B2 j + C2 k
r = xi + y j + zk
r = xi + y j + zk DVgÀ°.
EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß (1) gÀ°è DzÉÃ²¹zÀgÉ
x ( A1 + λ A 2 ) + y ( B1 + λ B2 ) + z ( C1 + λ C2 )= d1 + λd 2
CxÀªÁ x ( A1 x + B1 y + C1 z − d1 ) + λ ( A 2 x + B2 y + C2 z − d 2 ) = 0 ... (2)
λ £À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¨É¯ÉUÉ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2), zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ
ºÉÆÃUÀÄªÀ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÉ.

GzÁºÀgÀuÉ 20: r. = ( ) ( )
i + j + k 6 ªÀÄvÄÀÛ r. 2i + 3 j + 4k = -5 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À
bÉÃzÀ£ÀzÀ°è ºÁUÀÆ ©AzÀÄ (1, 1, 1) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸À¢±À
gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ : E°è n1 =i + j + k ªÄÀvÄÀÛ n 2 = 2i + 3 j + 4k d1 = 6 ªÀÄvÀÄÛ d2 = –5

( )
EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß r. n1 + λ n 2 = d1 + λd 2 £À°è DzÉÃ²¹zÁUÀ

( )
r . iˆ + ˆj + kˆ + λ 2iˆ + 3 ˆj + 4kˆ  = 6 − 5 λ DUÀÄvÀÛzÉ.
 

CxÀªÁ r. (1 + 2λ ) i + (1 + 3λ ) j + (1 + 4λ ) k  = 6 − 5λ E°è λ∈R ... (1)
 

r = xi + y j + zk DzÁUÀ
( xi + y j + zk ) . (1 + 2λ) i + (1 + 3λ) j + (1 + 4λ) k  = 6 − 5λ
CxÀªÁ (1 + 2λ ) x + (1 + 3λ ) y + (1 + 4λ ) z = 6 − 5λ
CxÀªÁ (x + y + z – 6) + λ(2x + 3y + 4z + 5) = 0 ... (2)
©AzÀÄ (1, 1, 1) ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ¯É EgÀÄªÀÅzÀjAzÀ CzÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2) £ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ.
CAzÀgÉ (1+1+1–6) + λ (2+3+4+5) = 0
CxÀªÁ λ = 3
14
λ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß (1) gÀ°è ºÁQzÁUÀ

 3   9  6  15
r. 1 +  i + 1 +  j + 1 +  k  =6 −
 7   14   7  14
10 23
CxÀªÁ r.  i + j + 13 k  = 69
7 
14 7  14

(
CxÀªÁ r. 20i + 23 j + 26k =) 69
EzÀÄ £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀt
11.7 JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜ«PÉ (Coplanarity of two lines)

r= a1 + λb1 ............ (1)

ªÀÄvÀÄÛ r=a2 + µb2 ............ (2) JgÀqÀÄ zÀvÀÛ gÉÃSÉUÀ¼ÁVgÀ°

gÉÃSÉ (1), b1 UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ºÁUÀÆ ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÁV a1 £ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ,
A ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.

CzÉÃ jÃwAiÀÄ°è gÉÃSÉ (2), b2 UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ºÁUÀÆ ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÁV a2 £ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ, ©AzÀÄ B ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.

\ AB = a2 − a1

zÀvÀÛ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVzÀÝgÉ ºÁUÀÆ EgÀ¨ÉÃPÁVzÀÝgÉ AB AiÀÄÄ b1 × b2 UÉ
®A§ªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.

(
CAzÀgÉ⇔ AB. b1 × b 2 =

)
0 .... (3)
( )(
CxÀªÁ a 2 − a1 . b1 × b 2 = ) 0
A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ (x1 y1 z1) ºÁUÀÆ (x2 y2 z2) DVgÀ°.

¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ b1 ªÀÄvÀÄÛ b 2 UÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a1 b1 c1 ªÀÄvÀÄÛ a2 b2 c2
DVgÀ°.

DUÀ AB = ( x2 − x1 ) i + ( y2 − y1 ) j + ( z2 − z1 ) k

b1 = a1 i + b1 j + c1 k ªÄÀvÄÀÛ b 2 = a2 i + b2 j + c2 k
zÀvÀÛ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVzÀÝgÉ ºÁUÀÆ EgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ

(
AB. b1 × b 2 = ) 0
F ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ°è ªÀåPÀÛ¥Àr¹zÁUÀ
500 UÀtÂvÀ
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 2 1 0
a1 b1 c1 = − 3 1 5=
0 0 ... (4)
a2 b2 c2 −1 2 5
GzÁºÀgÀuÉ 21: x= + 3 y −1 z − 5 x +1 y − 2 z − 5
= ªÄÀvÄÀÛ = =
−3 1 5 −1 2 5
gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : E°è x1 = –3 y1 = 1 z1 = 5
a1 = –3 b1 = 1 c1 = 5
x2 = –1 y2 = 2 z2 = 5
a2 = –1 b2 = 2 c2 = 5
FUÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹zÁUÀ
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 2 1 0
a1 b1 c1 = −3 1 5 =
0
a2 b2 c2 −1 2 5
DzÀÝjAzÀ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVªÉ.
11.8 JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À (Angles between two planes)
ªÁåSÉå : JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÉAzÀgÉ CªÀÅUÀ¼À ®A§PÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À (avÀæ 11.18
(a)).
avÀæ 11.18
JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À MAzÀÄ PÉÆÃ£À θ DVzÀÝgÉ E£ÉÆßAzÀÄ PÉÆÃ£À 180-θ DUÀÄvÀÛzÉ
JA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹ (avÀæ 11.18(b)). ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À PÉÆÃ£ÀªÁV £ÁªÀÅ ®WÀÄPÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.

n1 ªÄÀvÄÀÛ n 2 ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ®A§PÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ, θ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁVzÀÝgÉ

= r.n1 d= 1 ªÄ
À vÄ
À Û r .n 2 d 2
DUÀ θ, MAzÉÃ ©AzÀÄ«¤AzÀ JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ½UÉ J¼ÉzÀ ®A§PÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.

DUÀ Cos θ = 1.n2
n
n1 n 2

¸ÀÆZÀ£É : n1. n 2 = 0 DzÀgÉ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVªÉ ºÁUÀÆ n1 ªÄÀvÄÀÛ n 2 UÀ¼ÀÄ
¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÝgÉ, ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÆ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄvÀÛªÉ.
PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥À : A1x + B1y + C1z + D1 = 0; A2x + B2y + C2z + D2 = 0
F ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À θ DVgÀ°.
F ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ®A§PÀUÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV A1, B1, C1 ªÀÄvÀÄÛ A2, B2, C2
JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
A1A 2 + B1B2 + C1C2
DzÀÝjAzÀ Cos θ =
A12 + B12 + C12 A 22 + B22 + C22
¸ÀÆZÀ£É : 1. ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVzÀÝgÉ, θ = 90° DUÀ Cosθ = 0 ºÁUÁV

A1A2+B1B2+C1C2 = 0
A1 B1 C1
2. ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVzÀÝgÉ = =
A 2 B2 C 2
GzÁºÀgÀuÉ 22: 2x + y – 2z = 5 ºÁUÀÆ 3x – 6y – 2z = 7 F ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß

¸À¢±À «zsÁ£ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÉAzÀgÉ CªÀÅUÀ¼À ®A§PÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À
¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀt¢AzÀ ®A§PÀzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ

N1 = 2i + j − 2k ªÀÄvÄÀÛ N 2 = 3i − 6 j − 2k
DzÀÝjAzÀ = Cos θ

N1.N 2
=
( )( =
)
2i + j − 2k . 3i − 6 j − 2k 4
N1 N 2 4 + 1 + 4 9 + 36 + 4 21
 4
ºÁUÁV θ =Cos −1  
 21
GzÁºÀgÀuÉ 23: 3x – 6y + 2z = 7 ªÀÄvÀÄÛ 2x + 2y – 2z = 5 F ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß

PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß A1x + B1y + C1z + D1 = 0 ªÀÄvÀÄÛ A2x + B2y + C2z +
D2 = 0 UÀ½UÉ ºÉÆÃ°¹zÀgÉ.
A1 = 3, B1 = –6, C1 = 2, A2 = 2, B2 = 2, C2 = –2
502 UÀtÂvÀ
3 × 2 + ( −6 )( 2 ) + ( 2 )( −2 ) −10
ºÁUÁV Cos θ = =
3 + ( −6 ) + ( −2 ) 2 + 2 + ( −2 )
2 2 2 2 2 2
7×2 3

5 5 3
= =
7 3 21
5 3
∴ θ = Cos −1
21
11.9 zÀvÀÛ ©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ zÀÆgÀ (Distance of a point from a plane)

r.n = d (avÀæ 11.19) JA§ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ π1 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß ºÁUÀÆ ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ

¸À¢±ÀªÁV a £ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÀ ©AzÀÄ P AiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹.
avÀæ 11.19
P ªÀÄÆ®PÀ π1 UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ π2 JA§ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß
¥ÀjUÀtÂ¹.
KPÀªÀiÁ£À ¸À¢±À n , π2 ¸ÀªÀÄvÀ®PÀÆÌ ®A§ªÁVzÉ.

( )
ºÁUÁV CzÀgÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r − a . n = 0 DVzÉ.
CAzÀgÉ r.n = a.n

ºÁUÁV ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ π2 ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀªÀÅ ON1 = a.n DzÀÝjAzÀ P ¤AzÀ
¸ÀªÀÄvÀ® π1UÉ EgÀÄªÀ zÀÆgÀ (avÀæ 11.19 (a))

PQ = ON − ON1 = d − a.n
EzÀÄ zÀvÀÛ ©AzÀÄ«¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ ®A§zÀÆgÀ

EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ avÀæ 11.19 (b) ¤AzÀ®Æ ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.

¸ÀÆZÀ£É : 1. ¸ÀªÀÄvÀ® π2«£À ¸À«ÄÃPÀgÀt r.N = d DVzÀÝgÉ (E°è N F ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀ)

a.N − d
¨ÉÃPÁzÀ ®A§zÀÆgÀ
N

d
2. ªÀÄÆ® ©AzÀÄ ‘O’ ¤AzÀ r.N = d ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ ®A§zÀÆgÀªÀÅ ∵ a = O
N
( )

¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a DVgÀÄªÀ zÀvÀÛ ©AzÀÄ P (x1, y1, z1) DVgÀ°. zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ Ax + By + Cz = D DVgÀ°.

DUÀ a = x1 i + y1 j + z1 k

N = A i + B j + C k
ºÁUÁV, ªÉÄÃ°£À ¸ÀÆZÀ£É¬ÄAzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ P ©AzÀÄ«¤AzÀ EgÀÄªÀ ®A§ zÀÆgÀ
( x i + y j + z k ) .( A i + B j + C k ) − D = A x + B y + C z − D
1 1 1
1 1 1
2 2 2
A +B +C A + B + C2
2 2

(
GzÁºÀgÀuÉ 24 : ©AzÀÄ (2, 5, -3) ¤AzÀ r. 6i − 3 j + 2k =
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
)
4 ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß

¥ÀjºÁgÀ : E°è a = 2i + 5 j − 3k

N = 6i − 3 j + 2k ªÀÄvÀÄÛ d = 4
DzÀÝjAzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®¢AzÀ ©AzÀÄ (2, 5, -3)UÉ EgÀÄªÀ zÀÆgÀ
( 2i + 5 j − 3k ) .(6i −=

3 j + 2k ) − 4 12 − 15 − 6 − 4 13
= avÀæ 11.20
6i − 3 j + 2k 36 + 9 + 4 7
11.10 gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À (Angle between a line and a plane)
ªÁåSÉå 3 : MAzÀÄ gÉÃSÉ ºÁUÀÆ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÉAzÀgÉ D gÉÃSÉ ºÁUÀÆ D
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀPÉÌ ¥ÀÆgÀPÀ (Complement) ªÁVgÀÄªÀ PÉÆÃ£À. (avÀæ 11.20)
¸À¢±À gÀÆ¥À

r = a + λb ºÁUÀÆ r.n = d C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV MAzÀÄ gÉÃSÉ ºÁUÀÆ MAzÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ
¸À«ÄÃPÀgÀtªÁVzÀÄÝ, D gÉÃSÉªÀÄvÀÄÛ D ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ.
504 UÀtÂvÀ

b.n
Cos θ =
b n
gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀÅ φ DVzÀÝgÉ, φ = 90 – θ

b.n CxÀªÁ φ =Sin −1 b.n
Sin= φ Sin ( 90 − = θ) Cos= θ
b n b n
x +1 y z − 3
GzÁºÀgÀuÉ 25 : = = gÉÃSÉ ºÁUÀÆ 10x + 2y – 11z = 3 ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ £ÀqÀÄ«£À
2 3 6
PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : gÉÃSÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ®A§PÀzÀ £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À θ DVgÀ°. PÉÆnÖgÀÄªÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
¸À¢±À gÀÆ¥ÀPÉÌ vÀAzÀgÉ.

( ) ( ) (
r = −i + 3k + λ 2i + 3 j + 6k ªÄÀvÄÀÛ r. 10i + 2 j − 11k = 3 )

E°è b = 2i + 3 j + 6k ªÀÄvÄÀÛ n =10i + 2 j − 11k

Sin=
φ
( 2i + 3j + 6k ) .(10i + 2 j − 11k=) −40
=
−8
=
8
2 +3 +6
2 2 2
10 + 2 + 11
2 2 2 7 × 15 21 21
CxÀªÁ φ =Sin −1   .
8
 21
C¨sÁå¸À 11.3
1. F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ªÀÄÆ® ©AzÀÄ«¤AzÀ JµÀÄÖ zÀÆgÀzÀ°èªÉ JA§ÄzÀ£ÀÆß, CªÀÅUÀ¼À
®A§PÀUÀ¼À ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À£ÀÆß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) z = 2 (b) x + y + z = 1 (c) 2x + 3y – z = 5 (d) 5y + 8 = 0
2. ¸À¢±À 3i + 5 j − 6k UÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ 7 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ zÀÆgÀzÀ°ègÀÄªÀ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( )
(a) r. i + j − k = 2 (b) ( )
r. 2i + 3 j − 4k =
1

(c) r. ( s − 2t ) i + ( 3 − t ) j + ( 2 s + t ) k  =
15
4. F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ½UÉ ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ J¼ÉzÀ ®A§¥ÁzÀzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) 2x + 3y + 4z – 12 = 0 (b) 3y + 4z – 6 = 0
(c) x + y + z = 1 (d) 5y + 8 = 0
5. F PÉ¼ÀPÀAqÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¸À¢±À gÀÆ¥À ºÁUÀÆ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀUÀ¼À°è
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) ¸À¢±À i + j − k UÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ©AzÀÄ (1, 0, -2) £À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
¸ÀªÀÄvÀ®.
(b) ¸À¢±À i − 2 j + k UÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, ©AzÀÄ (1, 4, 6) £À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
¸ÀªÀÄvÀ®.
6. F PÉ¼ÀPÀAqÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) (1, 1, -1), (6, 4, -5), (-4, -2, 3) (b) (1, 1, 0), (1, 2, 1), (-2, 2, -1)
7. 2x + y – z = 5 ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ, ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼À ªÉÄÃ¯É GAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ bÉÃzÀPÀUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. 3 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ, y-bÉÃzÀPÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ, ZOX ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ
9. 3x – y + 2z – 4 = 0 ªÀÄvÀÄÛ x + y + z – 2 = 0 UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ°è ºÁUÀÆ (2, 2, 1) ªÀÄÆ®PÀ
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(
10. r. 2i + = ) (
2 j − 3k 7 ªÄÀvÄÀÛ r. 2i + = )
5 j + 3k 9 UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ°è, ºÁUÀÆ ©AzÀÄ
(2, 1, 3)«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. ¸ÀªÀÄvÀ® x – y + z = 0 UÉ ®A§ªÁVzÀÄÝ, x + y + z = 1 ªÀÄvÀÄÛ 2x + 3y + 4z = 5UÀ¼À
bÉÃzÀ£ÀzÀ°è ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄªÀ F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(
r. 2i + 2= ) (
j − 3k 5 ªÄÀvÄÀÛ r. 3i − 3=
)
j + 5k 3
13. F PÉ¼ÀPÀAqÀ eÉÆÃr ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉAiÉÄÃ CxÀªÁ ®A§ªÁVªÉAiÉÄÃ JAzÀÄ
¤tð¬Ä¹. F JgÀqÀÆ E®è¢zÀÝgÉ CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(a) 7x + 5y + 6z + 30 = 0 ªÀÄvÀÄÛ 3x – y – 10z + 4 = 0
(b) 2x + y + 3z – 2 = 0 ªÀÄvÀÄÛ x – 2y + 5 = 0
(c) 2x – 2y + 4z + 5 = 0 ªÀÄvÀÄÛ 3x – 3y + 6z – 1 = 0
(d) 2x – y + 3z – 1 = 0 ªÀÄvÀÄÛ 2x – y + 3z + 3 = 0
(e) 4x + 8y + z – 8 = 0 ªÀÄvÀÄÛ y + z – 4 = 0
14. F PÉ¼ÀPÀAqÀªÀÅUÀ¼À°è, zÀvÀÛ ©AzÀÄ«¤AzÀ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
506 UÀtÂvÀ
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ
(a) (0, 0, 0) 3x – 4y + 12z = 3
(b) (3, – 2, 1) 2x – y + 2z + 3 = 0
(c) (2, 3, – 5) x + 2y – 2z = 9
(d) (– 6, 0, 0) 2x – 3y + 6z – 2 = 0
EvÀgÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
GzÁºÀgÀuÉ 26 : gÉÃSÉAiÉÆAzÀÄ MAzÀÄ WÀ£ÀzÀ PÀtðUÀ¼ÉÆA¢UÉ a,b,γ,δ PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß GAlÄ
4
ªÀiÁrzÀgÉ Cos 2 α + Cos 2 β + Cos 2 γ + Cos 2 δ = JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3
¥ÀjºÁgÀ : ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁzÀ CAZÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ WÀ£Á§ªÀ£ÀÄß
WÀ£ªÀ A É iÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. OADBFEGC AiÀÄÄ MAzÀÄ WÀ£ª
É zÀÄ PÀgA À ÁVzÀÄÝ,
CzÀgÀ CAa£À GzÀÝ ‘a’ ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ EgÀ°. (avÀæ 11.21).
OE, AF, BG ªÀÄvÀÄÛ CD F WÀ£ÀzÀ £Á®ÄÌ PÀtðUÀ¼ÁVgÀ°.
WÀ£ÀzÀ MAzÀÄ ±ÀÈAUÀªÁzÀ ‘O’ ªÀ£ÀÄß ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁV ¥ÀjUÀtÂ¹,
DAiÀÄvÀ ¤zÉÃð±ÀPÀ ¥ÀzÀÞw MAzÀ£ÀÄß GAlÄ ªÀiÁqÉÆÃt.
avÀæ 11.21
‘O’ ªÀÄvÀÄÛ ‘E’ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ PÀtð
OE AiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ
a−0 a−0 a−0
, ,
a 2 + a 2 + a2 a2 + a2 + a2 a 2 + a 2 + a2
1 1 1
CAzÀgÉ , , DUÀÄvÀÛªÉ.
3 3 3
1 1 1
CzÉÃ jÃw AF, BG ªÀÄvÀÄÛ CD AiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV − , , ;
3 3 3
1 1 1 1 1 1
,− , ; , ,− DUÀÄvÀÛªÉ.
3 3 3 3 3 3
PÀtðUÀ¼ÁzÀ OE, AF, BG, CD UÀ¼ÉÆA¢UÉ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV a,b,γ,δ JA§ PÉÆÃ£ÀUÀ¼À£ÀÄß
GAlÄ ªÀiÁqÀÄªÀ zÀvÀÛ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVgÀ°.
1 1
DUÀ Cos α= ( l + m + n) ; Cos β= ( −l + m + n ) ;
3 3
1 1
=
Cos γ ( l − m + n) ; Cos
= δ ( l + m − n) (KPÉ?)
3 3
1
∴ Cos 2 α + Cos 2 β + Cos 2 γ + Cos 2 δ=
( l + m + n) 2 + ( −l + m + n) 2 + ( l − m + n) 2 + ( l + m − n) 2 
3
1 4
=
3
 4 l 2 + m2 + n2=


 3
( ) (∵ l 2
+ m2 + =
n2 1 )
GzÁºÀgu À É 27 : 2x + 3y – 2z = 5 ªÀÄvÀÄÛ x + 2y – 3z = 8 F JgÀqÄÀ ¸ÀªÄÀ vÀ®UÀ½UÀÆ ®A§ªÁVzÀÄÝ,
©AzÀÄ (1, –1, 2) «£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : (1, –1, 2) £À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
A(x –1) + B(y + 1) + C(z – 2) = 0 DUÀÄvÀÛzÉ ...... (1)
(1) gÀ°è EgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÁzÀ 2x + 3y – 2z = 5 ªÀÄvÀÄÛ x + 2y – 3z = 8
UÀ¼ÉÆqÀ£É ®A§ªÁVgÀ®Ä.
2A + 3B – 2C = 0 ªÀÄvÀÄÛ A + 2B – 3C = 0 DVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹zÀgÉ A = – 5C ªÀÄvÀÄÛ B = 4C DUÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁV ¨ÉÃPÁzÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ –5C(x – 1) + 4C (y + 1) + C(z – 2) = 0
CAzÀgÉ 5x – 4y – z = 7
GzÁºÀgu À É 28 : ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ A(3, –1, 2), B(5, 2, 4) ªÀÄvÀÄÛ C(–1, –1, 6) ªÀÄÆ®PÀ ¤zsð À j¸À®àlÖ
¸ÀªÀÄvÀ® ªÀÄvÀÄÛ ©AzÀÄ P(6, 5, 9) £À £ÀqÀÄ«£À zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : A, B, C ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÁVgÀ°. zÀv ÀÛ ©AzÀ
Ä P ¤AzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ

J¼ÉzÀ ®A§ ¥ÁzÀªÀÅ D DVgÀ°. ¨ÉÃPÁzÀ zÀÆgÀªÀÅ PD. EzÀÄ ¸À¢±À AB × AC AiÀÄ ªÉÄÃ¯É AP
AiÀÄ ¥ÀæPÉëÃ¥À (Projection) DVgÀÄvÀÛzÉ.

ºÁUÁV PD = AP. PD(
¸À¢±À=AB×
AP. ( ) ( )
PD AC=AB×ÄvÀÄÛ AC
ªÀAP. )
AB× AC AiÀÄ ¢±ÉAiÀÄ°è£À KPÀªÀiÁ£À ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À
UÀÄt®§Þ (dot product).

E°è AP =3i + 6 j + 7 k
i j k

ªÀÄvÀÄÛ AB× AC = 2 3 2 =12i − 16 j + 12k
−4 0 4
3i − 4 j + 3k
AB× AC AiÀÄ ¢±ÉAiÀÄ°è£À KPÀªÀiÁ£À ¸À¢±À =
34
)( )
3i − 4 j + 3k
(

∴ PD = 3i + 6 j + 7 k .
34
=
3 34
17
E£ÉÆßAzÀÄ jÃwAiÀÄ°è A, B, C AiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»rzÀÄ, P ¤AzÀ CzÀgÀ ®A§zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
508 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 29 : x − a= +d y−a z−a−d

= ;
α−δ α α+δ
x−b+c y−b z −b−c
= =
β−γ β β+γ
F gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ : E°è x1 = a – d x2 = b – c
y1 = a y2 = b
z1 = a + d z2 = b + c
a1 = a – δ a2 = β – γ
b1 = a b2 = β
c1 = a + δ c2 = β + γ
FUÀ ¤zsÁðgÀPÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjUÀtÂ¹
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 b − c − a + d b−a b+c−a−d
a1 b1 c1 = α−δ α α+δ
a2 b2 c2 β−γ β β+γ
C1 = C1 + C3 ªÀiÁrzÀgÉ
b−a b−a b+c−a−d
= 2 α α α + δ = 0 [∵ C=
1 C2 ]
β β β+γ
DzÀÝjAzÀ PÉÆnÖgÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èªÉ (Coplanar).

GzÁºÀgÀuÉ 30 : A(3, 4, 1) ªÀÄvÀÄÛ B(5, 1, 6) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ, XY
¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : A ªÀÄvÀÄÛ B ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ.

r= 3i + 4 j + k + λ ( 5 − 3) i + (1 − 4) j + ( 6 − 1) k 

(
CAzÀgÉ r= 3i + 4 j + k + λ 2i − 3 j + 5k ) ..........(1)
gÉÃSÉ AB AiÀÄÄ XY-¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß ‘P’ ©AzÀÄ«£À°è ¸ÀA¢ü¸À°. P ©AzÀÄ«£À ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ

¸À¢±ÀªÀÅ xi + y j gÀÆ¥ÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ. F ©AzÀÄªÀÅ (1) C£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ (KPÉ?)
CAzÀgÉ xi + y j = ( 3 + 2λ ) i + ( 4 − 3λ ) j + (1 + 5λ ) k
i, j ªÀÄvÀÄÛ k UÀ¼À ¸ÀºÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀªÀÄUÉÆ½¹zÀgÉ, x = 3 + 2λ, y = 4 – 3λ, 0 = 1 + 5λ
13 23
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ©r¹zÀgÉ x = ªÀÄvÀÄÛ y = DUÀÄªÀÅzÀÄ. ºÁUÁV ¨ÉÃPÁzÀ
5 5
 13 23 
©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ  , , 0  DUÀÄvÀÛzÉ.
5 5 
11£ÉÃ CzsÁåAiÀÄzÀ EvÀgÀ C¨sÁå¸À

1. ªÀÄÆ® ©AzÀÄ ºÁUÀÆ (2, 1, 1)UÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ (3, 5, -1) ªÀÄvÀÄÛ (4, 3, -1)
UÀ½AzÀ ¤«Äð¸À®àlÖ gÉÃSÉUÉ ®A§ªÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
2. JgÀqÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁzÀ gÉÃSÉUÀ¼À ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l1, m1, n1 ºÁUÀÆ l2, m2, n2 DVzÀÝgÉ,
F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ½UÀÆ ®A§ªÁzÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ m1n2 - m2n1, n1l2-n2l1,
l1m2 – l2m1 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. a, b, c ºÁUÀÆ b – c, c – a, a -b UÀ¼À£ÀÄß ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À
£ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
4. x CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ªÀÄÆ®©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÉÆAzÀgÀ
5. ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ A, B, C, D UÀ¼À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ (1, 2, 3), (4, 5, 7), (-4, 3, -6), (2, 9, 2)
DVzÀÝgÉ gÉÃSÉ AB ªÀÄvÀÄÛ gÉÃSÉ CD UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
x −1 y − 2 z − 3 x −1 y −1 z − 6
6. = = ªÀÄvÄÀÛ = = ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ®A§ªÁVzÀÝgÉ k £À
−3 2k 2 3k 1 −5

7. ©AzÀÄ (1, 2, 3) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃVzÀÄÝ, r. (i + 2 j − 5k ) + 9 =0 ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ
®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°è PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( )
8. ¸ÀªÀÄvÀ® r. i + j + k =2 UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV ©AzÀÄ (a, b, c) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ
ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.

( ) (
9. r = 6i + 2 j + 2k + λ i − 2 j + 2k ªÀÄvÄÀÛ r = −4i − k + µ 3i − 2 j − 2k ) F JgÀqÀÄ
gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀÖ CAvÀgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. (5, 1, 6) ªÀÄvÀÄÛ (3, 4, 1) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ YZ ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß
¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. (5, 1, 6) ªÀÄvÀÄÛ (3, 4, 1) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ ZX ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀ£ÀÄß
¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. (3, -4, -5) ªÀÄvÀÄÛ (2, -3, 1) UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄÄ, ¸ÀªÀÄvÀ®
2x + y + z = 7£ÀÄß ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
510 UÀtÂvÀ
13. x + 2y + 3z = 5 ªÀÄvÀÄÛ 3x + 3y + z = 0 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ½UÀÆ ®A§ªÁVzÀÄÝ,

(-1, 3, 2) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

( )
14. (1, 1, p) ªÀÄvÀÄÛ (-3, 0, 1) F ©AzÀÄUÀ¼ÉgÀqÀÆ, ¸ÀªÀÄvÀ® r. 3i + 4 j − 12k + 13 =
¤AzÀ ¸ÀªÀÄzÀÆgÀzÀ°è EzÀÝgÉ ‘p’ £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
0

15. r . iˆ+ ˆj + kˆ =1 ªÄÀvÀÄÛ r . 2iˆ+ 3 ˆj − kˆ + 4 = 0 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ bÉÃ¢¸ÀÄªÀ
( ) ( )
gÉÃSÉAiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃVzÀÄÝ, x CPÀëPÉÌ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16. ‘O’ JA§ÄzÀÄ ªÀÄÆ®©AzÀÄªÁVzÀÄÝ, P AiÀÄ ¤zÉÃð±ÀPÀUÀ¼ÀÄ (1, 2, -3) DVzÀÝgÉ OP UÉ
®A§ªÁV, ‘P’ AiÀÄ ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(
17. r. i + 2 j= ) (
+ 3k − 4 0 ªÀÄvÄÀÛ r. 2i +=

)
j − k + 5 0 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ bÉÃ¢¸ÀÄªÀ
( )
gÉÃSÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ, r. 5i + 3 j − 6k + 8 = 0 ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ

( )
18. ¸ÀªÀÄvÀ® r. i − j + k = ( )
5 ªÀ£ÀÄß r= 2i − j + 2k + λ 3i + 4 j + 2k gÉÃSÉAiÀÄÄ bÉÃ¢¸ÀÄªÀ
©AzÀÄ«¤AzÀ, ©AzÀÄ (-1, -5, -10) «UÉ EgÀÄªÀ zÀÆgÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(
19. r. i= ) ( )
i + j + k 6 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ½UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV,
− j + 2k 5 ªÀÄvÄÀÛ r. 3=
(1, 2, 3) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ°è
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
20. =x − 8 y + 19 z − 10 x − 15 y − 29 z − 5 F JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ½UÉ

= ªÀÄvÄÀÛ = =
3 −16 7 3 8 −5
®A§ªÁV, ©AzÀÄ (1, 2, -4)«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀªÀ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
21. ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼À ªÉÄÃ¯É ¸ÀªÀÄvÀ®ªÉÇAzÀÄ a, b, c bÉÃzÀPÀUÀ¼À£ÀÄß GAlÄ ªÀiÁr, ªÀÄÆ®
1 1 1 1
©AzÀÄ«¤AzÀ ‘p’ ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀµÀÄÖ ®A§ zÀÆgÀzÀ°èzÀÝgÉ, 2 + 2 + 2 =2 JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
a b c p
F PÉ¼ÀPÀAqÀªÀÅUÀ¼À°è ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
22. 2x + 3y + 4z = 4 ªÀÄvÀÄÛ 4x + 6y + 8z = 12 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À zÀÆgÀªÀÅ
(A) 2 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ (B) 4 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
2
(C) 8 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ (D) ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
29
23. 2x – y + 4z = 5 ªÀÄvÀÄÛ 5x – 2.5y + 10z = 6 F JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ

(A) ®A§ªÁVªÉ (B) ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ
(C) Y-CPÀëªÀ£ÀÄß bÉÃ¢¸ÀÄvÀÛªÉ (D)  0, 0, 5  ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛªÉ.
 4
¸ÁgÁA±À
• MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄÄ zsÀ£ÁvÀäPÀ ¤zÉÃð±ÀPÀ CPÀëUÀ¼ÉÆA¢UÉ ªÀiÁrzÀ PÉÆÃ£ÀUÀ¼À PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼À
¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
• MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n DVzÀÝgÉ l2 + m2 + n2 = 1 DVgÀÄvÀÛzÉ.
• P (x1 y1 z1) ªÀÄvÀÄÛ Q (x2 y2 z2) ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á
PÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 , E°è PQ= ( x2 − x1 ) 2 + ( y2 − y1 ) 2 + ( z2 − z1 ) 2

PQ PQ PQ
• MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÉAzÀgÉ D ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ½UÉ
C£ÀÄ¥ÁwÃAiÀÄªÁVgÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ.
• MAzÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l, m, n ºÁUÀÆ ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a, b, c DVzÀÝgÉ,
a b c
=
DUÀ l = ,m = ,n
a 2 + b 2 + c2 a 2 + b 2 + c2 a 2 + b 2 + c2
• ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼ÉAzÀgÉ, ªÉÇåÃªÀÄzÀ°ègÀÄªÀ, ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÀ®èzÀ ºÁUÀÆ MAzÀPÉÆÌAzÀÄ
bÉÃ¢¸ÀzÀ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ. CªÀÅ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛªÉ.
• ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£ÀªÉAzÀgÉ ÇÀªÀiÁAUÀ gÉÃSÉUÀ½UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁV
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ©AzÀÄ (ªÀÄÆ®©AzÀÄ«UÉ DzÀåvÉ) «£À ªÀÄÆ®PÀ J¼ÉzÀ bÉÃzÀPÀ
gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À
• JgÀqÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÀÄ l1 m1 n1 ºÁUÀÆ l2 m2 n2 UÀ¼ÁVzÀÄÝ, D gÉÃSÉUÀ¼À
£ÀqÀÄ«£À ®WÀÄPÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ, DUÀ
Cos=
θ l1l2 + m1m2 + n1n2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
• JgÀqÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtUÀ¼ÀÄ a1, b1, c1 ºÁUÀÆ a2, b2, c2 UÀ¼ÁVzÀÄÝ, D
gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ®WÀÄ PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ, DUÀ
a1a2 + b1b2 + c1c2
Cos θ =
DVgÀÄvÀÛzÉ.
a12 + b12 + c12 a22 + b22 + c22
512 UÀtÂvÀ

• ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ¸À¢±À a DVgÀÄªÀ zÀvÀÛ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ºÁUÀÆ zÀvÀÛ ¸À¢±À

b UÉ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVgÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r = a + λb DVzÉ.
• l, m, n UÀ¼ÀÄ ¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁVzÀÄÝ (x1, y1, z1) JA§ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ
x − x1 y − y1 z − z1
gÉÃSÉAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ = = DVgÀÄvÀÛzÉ.
l m n

• ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b DVgÀÄªÀ JgÀqÀÄ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ

¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r = a + λ b − a( ) DVgÀÄvÀÛzÉ.
• (x1, y1, z1) ºÁUÀÆ (x2, y2, z2) ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
x − x1 y − y1 z − z1
= = DVgÀÄvÀÛzÉ.
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1

• gÉÃSÉUÀ¼ÁzÀ r= a1 + λb1 ªÀÄvÄÀÛ r= a2 + λb2 UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ®WÀÄ PÉÆÃ£ÀªÀÅ θ DVzÀÝgÉ

b1.b2
Cos θ =
b1 b2
x − x1 y − y1 z − z1 x − x2 y − y2 z − z2
• = = ºÁUÀÆ = = UÀ¼ÀÄ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À
l1 m1 n1 l2 m2 n2
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, CªÀÅUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ®WÀÄPÉÆÃ£ÀzÀ, PÉÆ¸ÉÊ£ï ¨É¯ÉAiÀÄÄ
Cos=
θ l1l2 + m1m2 + n1n2 DVgÀÄvÀÛzÉ.
• JgÀqÀÄ ÇÀªÀiÁAUÀ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× zÀÆgÀªÉAzÀgÉ CªÀÅUÀ¼ÉgÀqÀPÀÆÌ ®A§ªÁVgÀÄªÀ
gÉÃSÁRAqÀzÀ GzÀÝ.

• r= a1 + λb1 ªÀÄvÄÀÛ r= a2 + µb2 JA§ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× zÀÆgÀ

( )(
b1 × b2 . a2 − a1

) DVzÉ.
b1 × b2
− x1 y − y1 z − z1
• x= x − x2 y − y2 z − z2 JA§ JgÀqÀÄ gÉÃSÉUÀ¼À
= ªÀÄvÄÀÛ = =
a1 b1 c1 a2 b2 c2
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
a1 b1 c1
£ÀqÀÄ«£À PÀ¤µÀ× zÀÆgÀ a2 b2 c2 DVzÉ.
(b1c2 − b2c1 ) + ( c1a2 − c2 a1 ) + ( a1b2 − a2b1 )
2 2 2

• r= a1 + λb ªÀÄvÄÀÛ r= a 2 + µb JA§ JgÀqÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀ gÉÃSÉUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À

CAvÀgÀªÀÅ (
b × a2 − a1

)
DVzÉ.
b
• ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ‘d’ ªÀiÁ£ÀzÀµÀÄÖ zÀÆgÀzÀ°èzÀÄÝ, n JA§ KPÀªÀiÁ£À ®A§PÀ ¸À¢±ÀªÀ£ÀÄß

ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r.n = d
• ªÀÄÆ®©AzÀÄ«¤AzÀ ‘d’ ªÀiÁ£ÀzÀµÀÄÖ zÀÆgÀzÀ°èzÀÄÝ, l, m, nUÀ¼ÀÄ ®A§PÀzÀ
¢±ÁPÉÆ¸ÉÊ£ïUÀ¼ÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ lx + my + nz = d DVzÉ.

• a £ÀÄß ¸ÁÜ¤ÃAiÀ
Ä ¸À¢±ÀªÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ MAzÀÄ ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ

ºÁUÀÆ ¸À¢±À N UÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r − a .N = (
0 DVzÉ.)
• ©AzÀÄ (x1, y1, z1) ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ºÁUÀÆ A, B, C AiÀÄ£ÀÄß ¢±Á ¥ÀæªÀiÁtªÁV
ºÉÆA¢gÀÄªÀ zÀvÀÛgÉÃSÉUÉ ®A§ªÁVgÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
A(x – x1) + B(y – y1) + C(z – z1) = 0 DVgÀÄvÀÛzÉ.

• KPÀgÉÃR¸ÀÜªÁVgÀzÀ ªÀÄÆgÀÄ ©AzÀÄUÀ¼ÁzÀ (x1, y1, z1), (x2, y2, z2), (x3, y3, z3)UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ
x − x1 y − y1 z − z1
ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 =
0 DVzÉ.
x3 − x1 y3 − y1 z3 − z1

• a, b, c UÀ¼À£ÀÄß ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±ÀªÁV ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ KPÀgÉÃR¸ÀÜªÀ®èzÀ ©AzÀÄUÀ¼À

( ) (
ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r − a .  b − a × c − a  =
DVzÉ.
 
0 ) ( )
• (a, 0, 0), (0, b, 0), (0, 0, c) ©AzÀÄUÀ¼À°è ¤zsÁðgÀPÀ CPÀëUÀ¼À£ÀÄß bÉÃ¢¸ÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ
x y z
¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ + + =1 DVzÉ.
a b c
514 UÀtÂvÀ

• r. n1 d=
= 1 ªÀÄvÄÀÛ r . n2 d 2 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À bÉÃzÀ£ÀzÀ°è ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ

( )
¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ r. n1 + λ n2 = d1 + λd 2 (E°è λ0) DVzÉ.
• A1x + B1y + C1z + D1 = 0 ªÀÄvÀÄÛ A2x + B2y + C2z + D2 = 0 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À

bÉÃzÀ£ÀzÀ°è ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ PÁnÃð¹AiÀÄ£ï ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀÅ
(A1x + B1y + C1z + D1) + λ (A2x + B2y + C2z + D2) = 0 DVzÉ.

• r= a1 + λb1 ªÀÄvÄÀÛ r= a2 + µb2 JA§ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVzÀÝgÉ

( )(
a2 − a1 . b1 × b2 = )
0 DVgÀÄvÀÛzÉ.
x − x1 y − y1 z − z1
• (x1, y1, z1) ºÁUÀÆ (x2, y2, z2)UÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ = =
a1 b1 c1
x − x2 y − y2 z − z2
ªÀÄvÀÄÛ = = PÁnÃð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥ÀzÀ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ KPÀ
a2 b2 c2
¸ÀªÀÄvÀ®¸ÀÜªÁVzÀÝgÉ
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
a1 b1 c1 = 0 DVgÀÄvÀÛzÉ.
a2 b2 c2

=
• r.n1 d= 1 ªÀÄvÄÀÛ r .n2 d 2 ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À £ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À θ DVzÀÝgÉ,

n1 . n2
−1
θ =cos
n1 n2

• r = a + λb JA§ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ gÉÃSÉ ºÁUÀÆ .n = d JA§ ¸À¢±À gÀÆ¥ÀzÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À
r
£ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À φ DVzÀÝgÉ,

b.n
Sin φ =
b n
• A1x + B1y + C1z + D1 = 0 ªÀÄvÀÄÛ A2x + B2y + C2z + D2 = 0 JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼À

£ÀqÀÄ«£À PÉÆÃ£À θ DVzÀÝgÉ,

A1A 2 + B1B2 + C1C2
Cos θ =
A12 + B12 + C12 A 22 + B22 + C22

• r.n = d JA§ ¸ÀªÀÄvÀ®¢AzÀ, ¸ÁÜ¤ÃAiÀÄ ¸À¢±À a AiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ©AzÀÄ«£À zÀÆgÀ

d − a.n
• (x1, y1, z1) ©AzÀÄ«¤AzÀ Ax + By + Cz + D = 0 ¸ÀªÀÄvÀ®QÌgÀÄªÀ zÀÆgÀ

A x1 + B y1 + C z1 + D

A 2 + B2 + C 2
***
CzsÁåAiÀÄ 12
gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï
(LINEAR PROGRAMMING)
 "vÁ£ÉÃ ¸ÀÈ¶Ö¹zÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÉÆAzÀ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ CªÀPÁ±À ¹QÌAiÉÄÃ EgÀ¢zÀÝgÉ «zÁåyðAiÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ C£ÀÄ¨sÀªÀ
C¥ÀÆtðªÁVgÀÄvÀÛzÉ" - f. ¥ÉÆÃ¯Áå
»A¢£À vÀgU À w
À AiÀÄ°è £ÁªÀÅ gÉÃTÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgt À UÀ¼À ¸ÀªÄÀ ÆºÀU¼À £À ÄÀ ß
ªÀÄvÀÄÛ £ÀªÄÀ ä zÉÊ£ÀA¢£À ¸ÀªÄÀ ¸ÉåU½
À UÉ CªÀÅUÀ¼À C£ÀA
é iÀÄUÀ¼£
À ÄÀ ß ZÀað¹zÉÝÃªÉ.
ºÀ£ÉÆßAzÀ£ÉÃ vÀgÀUÀwAiÀÄ°è £ÁªÀÅ gÉÃ©ÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ
JgÀqÀÄ ZÀgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß¼Àî gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ £ÀPÁëvÀäPÀ
GvÀÛgÀUÀ¼À£ÀÆß PÀÆqÀ C¨sÁå¸À ªÀiÁrzÉÝÃªÉ. UÀtÂvÀ ±Á¸ÀÛçzÀ°è£À C£ÉÃPÀ
C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÆß, ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À£ÀÆß M¼ÀUÉÆArgÀÄvÀÛªÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖgÀÄªÀAvÀºÀ PÉ®ªÀÅ ¤dfÃªÀ£ÀzÀ
¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ gÉÃTÃAiÀÄ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À/ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀUÀ¼À£ÀÄß
C£Àé¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
M§â ¦oÉÆÃ¥ÀPÀgÀtUÀ¼À «vÀgÀPÀ£ÀÄ, mÉÃ§®ÄèUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ «vÀj¸ÀÄvÁÛ£É. CªÀ£ÀÄ gÀÆ. 50,000 §AqÀªÁ¼À J¯ï. PÀAmÉÆæÃ«ÃZï
ºÁUÀÆ MlÄÖ 60 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß (PÀÄað, mÉÃ§®Äè ¸ÉÃj) EqÀÄªÀµÀÄÖ
ªÀiÁvÀæ ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±ÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝ£É. MAzÀÄ mÉÃ§°èUÉ gÀÆ. 2,500 ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ PÀÄaðUÉ gÀÆ.
500 DUÀÄvÀÛzÉ. CªÀ£À CAzÁf£ÀAvÉ CªÀ£ÀÄ MAzÀÄ mÉÃ§®è£ÀÄß gÀÆ. 250 ¯Á¨sÀPÀÆÌ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ
PÀÄaðAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ. 75 ¯Á¨sÀPÀÆÌ ªÀiÁgÀ§®è. vÀ£Àß°ègÀÄªÀ §AqÀªÁ¼À¢AzÀ JµÀÄÖ mÉÃ§¯ï ªÀÄvÀÄÛ
PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß RjÃ¢¹ ªÀiÁjzÀgÉ PÉÆAqÀ J¯Áè PÀÄað, mÉÃ§¯ï CªÀ£ÀÄ ªÀiÁgÀ§®è£ÉAzÀÄPÉÆAqÀgÉ
vÀ£ÀUÉ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ CªÀ£ÀÄ w½AiÀÄ §AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ£É.
F jÃwAiÀÄ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ªÀåAiÀÄzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ "D¦ÖªÉÄÊ¸ÉÃ±À£ï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ"
(CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ) J£ÀÄßªÀ ªÀUÀðPÉÌ ¸ÉÃgÀÄvÀÛªÉ. F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß
UÀjµÀ×ªÁV¸ÀÄªÀÅzÀÄ, ªÀåAiÀÄªÀ£ÀÄß PÀ¤µÀ×ªÁV¸ÀÄªÀÅzÀÄ, ¸ÀA¥À£ÀÆä®UÀ¼À PÀ¤µÀ× §¼ÀPÉ EvÁå¢UÀ¼À£ÀÄß
M¼ÀUÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ.
F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ PÉ®ªÀÅ gÉÃSÁvÀäPÀ ¥ÉÆæUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À
GvÀÛgÀUÀ¼À£ÀÆß (£ÀPÁëvÀäPÀ «zsÁ£À ªÀiÁvÀæ) C¨sÁå¸À ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. DzÀgÉ F jÃwAiÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß
©r¸À®Ä ¨ÉÃgÉ C£ÉÃPÀ «zsÁ£ÀUÀ½ªÉ.
12.2 gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸Éå ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ UÀtÂwÃAiÀÄ PÀæªÀÄ§zÀÞ ¤gÀÆ¥ÀuÉ
(Linear Programming Problem and its Mathematical Formulation)
£ÀªÀÄä ZÀZÉðAiÀÄ£ÀÄß ªÉÄÃ¯É GzÁºÀj¹zÀ ¦ÃoÉÆÃ¥ÀPÀgÀtUÀ¼À «vÀgÀPÀ¤AzÀ¯ÉÃ DgÀA©ü¸ÉÆÃt.
EzÀÄ £ÀªÀÄä£ÀÄß F ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ JgÀqÀÄ ZÀgÁAPÀUÀ¼À°è£À PÀæªÀÄ§zÀÞ ¤gÀÆ¥ÀuÉAiÀÄvÀÛ PÀgÉzÉÆAiÀÄÄåvÀÛzÉ. F
GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è £ÁªÀÅ F PÉ¼ÀV£À JgÀqÀÄ CA±ÀUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ:
gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï 517
(i)
«vÀgÀPÀ£ÀÄ vÀ£Àß°ègÀÄªÀ ªÀÄÆ®zsÀ£ÀªÀ£ÀÄß §jAiÀÄ mÉÃ§®ÄèUÀ¼À£ÁßzÀgÀÆ CxÀªÁ §jAiÀÄ
PÀÄaðUÀ¼À£ÁßzÀgÀÆ CxÀªÁ PÉ®ªÀÅ mÉÃ§®ÄèUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉ®ªÀÅ PÀÄaðUÀ¼À£ÁßzÀgÀÆ
RjÃ¢¸À®Ä §¼À¸À§ºÀÄzÀÄ ºÁUÀÄ CªÀ£ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ jÃwAiÀÄ RjÃ¢ ªÀiÁrzÁUÀ CªÀ£ÀÄ
¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¯Á¨sÀªÀÇ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii)
E°è PÉ®ªÀÅ CwªÀÄÄRåªÁzÀ ¤§AzsÀ£ÉUÀ½ªÉ, GzÁºÀgÀuÉUÉ CªÀ£À §AqÀªÁ¼À gÀÆ.
50,000ªÀ£ÀÄß «ÄÃgÀ¨ÁgÀzÀÄ ºÁUÀÆ CªÀ¤UÉ ¨ÉÃPÁUÀÄªÀ GUÁætzÀ eÁUÀ 60 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß
EqÀ¯ÁUÀÄªÀ «¹ÛÃtðªÀ£ÀÄß «ÄÃgÀ¨ÁgÀzÀÄ.
CªÀ£ÀÄ §jAiÀÄ mÉÃ§®ÄèUÀ¼À£ÀßµÉÖÃ RjÃ¢¹zÀgÉ, CªÀ£ÀÄ RjÃ¢¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁUÀÄªÀÅzÀÄ
50,000 ÷ 2,500 = 20 mÉÃ§®ÄèUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ DUÀ CªÀ£À ¯Á¨sÀ = gÀÆ. (250×20) = gÀÆ. 5,000
DUÀÄvÀÛzÉ.
CzÀgÀ §zÀ®Ä CªÀ£ÀÄ PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ RjÃ¢¹zÀgÉ, CªÀ£ÀÄ 50,000 ÷ 500 = 100
PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß RjÃ¢¸À§ºÀÄzÀÄ. DzÀgÉ, DUÀ CªÀ£À°ègÀÄªÀ ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±À ¸ÁPÁUÀÄªÀÅ¢®è. ºÁUÁV CªÀ£ÀÄ
60 PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ RjÃ¢¸À¨ÁPÁUÀÄvÀÛzÉ.
EzÀjAzÀ CªÀ£ÀÄ ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¯Á¨sÀ = gÀÆ. (60×75) = gÀÆ. 4,500 DUÀÄvÀÛzÉ. EªÉgÀqÀ®èzÉ,
E£ÀÆß C£ÉÃPÀ jÃwAiÀÄ RjÃ¢ ¸ÁzsÀå. GzÁºÀgÀuÉUÉ CªÀ£ÀÄ 10 mÉÃ§®ÄèUÀ¼À£ÀÆß ªÀÄvÀÄÛ 50
PÀÄaðUÀ¼À£ÀÆß RjÃ¢¸À§ºÀÄzÀÄ. DUÀ CªÀ£À°ègÀÄªÀ ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±À ªÀÄvÀÄÛ §AqÀªÁ¼À ¸ÁPÁUÀÄªÀ¶ÖgÀÄvÀÛzÉ.
DUÀ CªÀ£ÀÄ ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¯Á¨sÀ = gÀÆ. (10×250 + 50×75)
= gÀÆ. (2500 + 3750) = gÀÆ. 6250 DUÀÄvÀÛzÉ.
ªÉÄÃ°£À ZÀZÉð¬ÄAzÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ RjÃ¢¬ÄAzÀ «vÀgÀPÀ£ÀÄ ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¯Á¨sÀ ©ü£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ
¸Á©ÃvÁUÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ £ÀªÀÄä ¸ÀªÀÄ¸Éå EzÀÄ:
"UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ UÀ½¸À®Ä «vÀgÀPÀ£ÀÄ vÀ£Àß ºÀtªÀ£ÀÄß ºÉÃUÉ G¥ÀAiÉÆÃV¸À¨ÉÃPÀÄ?"
F ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ ªÉÆzÀ®Ä £ÁªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß UÀtÂwÃAiÀÄªÁV PÀæªÀÄ§zÀÞªÁV
¤gÀÆ¦¸À®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¸ÉÆÃt.
12.2.1 ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ PÀæªÀÄ§zÀÞ ¤gÀÆ¥ÀuÉ (Mathematical formulation of the problem)

«vÀgÀPÀ£ÀÄ RjÃ¢¸ÀÄªÀ mÉÃ§®ÄèUÀ¼À ¸ÀASÉå 'x' DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ CªÀ£ÀÄ RjÃ¢¸ÀÄªÀ PÀÄaðUÀ¼À ¸ÀASÉå
'y' DVgÀ°. DUÀ ¤¸ÀìAzÉÃºÀªÁV x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÀÆ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀ®Ä ¸ÁzsÀå«®è ºÁUÁV
x ≥ 0, ...... (1)
y ≥ 0 (IÄuÁvÀäPÀªÀ®è JA§ ¤§AzsÀ£É) ...... (2)
«vÀgÀPÀ¤VgÀÄªÀ JgÀqÀÄ «ÄwUÀ¼ÉAzÀgÉ MAzÀÄ §AqÀªÁ¼ÀzÀÄÝ, E£ÉÆßAzÀÄ GUÁætzÀ
¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±ÀzÀÄÝ. E°è §AqÀªÁ¼ÀzÀ UÀjµÀ× «Äw gÀÆ. 50,000 ªÀÄvÀÄÛ 60 ¦ÃoÉÆÃ¥ÀPÀgÀtUÀ½UÀµÉÖÃ
¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±À«zÉ. EzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ½AzÀ ¸ÀÆa¸À§ºÀÄzÀÄ.
518 UÀtÂvÀ
2500x + 500y ≤ 50000 (§AqÀªÁ¼ÀzÀ ¤§AzsÀ£É) («Äw)

CxÀªÁ 5x + y ≤ 100 ...... (3)
ªÀÄvÀÄÛ x + y ≤ 60 (GUÁæt ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±ÀzÀ ¤§AzsÀ£É) («Äw) ...... (4)
«vÀgÀPÀ£ÀÄ vÀ£Àß ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀÄªÀAvÉ ºÀt ºÀÆqÀ®Ä EaÒ¸ÀÄvÁÛ£É. CªÀ£À ¯Á¨sÀ z DzÀgÉ,
CzÀ£ÀÄß x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁAPÀUÀ¼À GvÀà£ÀßªÁV §gÉzÀgÉ.
z = 250x + 75y (EzÀ£ÀÄß G¢ÝµÀÖ (®PÀëöå) (Objective function)
GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ)
FUÀ £ÀªÀÄä ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß PÀæªÀÄ §zÀÞªÁV PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤gÀÆ¦¸À§ºÀÄzÀÄ:
5x + y ≤ 100
x + y ≤ 60
x ≥ 0, y ≥ 0, ¤§AzsÀ£ÉUÀ£ÀÄ¸ÁgÀªÁV
z = 250x + 75y AiÀÄ£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
ºÁUÁV E°è £ÁªÀÅ UÀjµÀ×UÉÆ½¸À¨ÉÃPÁzÀ G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß z MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÉ
(x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À°è). ºÁUÉAiÉÄÃ E°ègÀÄªÀ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÆ ¸ÀºÀ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÉÃ DVªÉ.
ºÁUÀÆ x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
ºÁUÉAiÉÄÃ E£ÀÄß PÉ®ªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è £ÁªÀÅ G¢ÝµÀÖ gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸À¨ÉÃPÁUÀ§ºÀÄzÀÄ. C®Æè ¸ÀºÀ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ ªÀÄvÀÄÛ
ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. ªÉÄÃ°£À JgÀqÀÆ §UÉAiÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ gÉÃTÃAiÀÄ
¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
ºÁUÁV, MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄÄ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ G¢ÝµÀÖ
z £À CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹gÀÄvÀÛzÉ. E°è GvÀà£Àß z PÉ®ªÀÅ ZÀgÁAPÀUÀ¼À
gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉ. (x, y EvÁå¢) F ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀÄ«¢®è ªÀÄvÀÄÛ PÉ®ªÀÅ
gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ½UÉ M¼À¥ÀnÖgÀÄvÀÛªÉ. gÉÃTÃAiÀÄ JA§ ¥ÀzÀ E°è ªÀÄÄRå, KPÉAzÀgÉ E°è §gÀÄªÀ
J®è UÀtwÃAiÀÄ ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÆ gÉÃTÃAiÀÄªÉÃ DVgÀÄvÀÛªÉ. (x, y, z UÀ¼À WÁvÀ MAzÀÄ ªÀiÁvÀæ DVgÀÄvÀÛzÉ)
ºÁUÀÆ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï JAzÀgÉ PÉÆlÖ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß «ÄÃgÀzÀAvÉ CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±À ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä
(UÀjµÀÖ ¯Á¨sÀ CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ªÀåAiÀÄ) £ÁªÀÅ C£ÀÄ¸Àj¸À¨ÉÃPÁzÀ MAzÀÄ PÀæªÀÄ§zÀÞ QæAiÀiÁ AiÉÆÃd£É.
£ÁªÀÅ ZÀZÉðAiÀÄ£ÀÄß ªÀÄÄAzÀÄªÀj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄ£Àß F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ PÉ®ªÀÅ ¥ÀzÀUÀ¼À
¸ÁA¥ÀæzÁ¬ÄPÀ (PÀæªÀÄ §zÀÞ) ªÁåSÉåUÀ¼À£ÀÄß £ÉÆqÉÆÃt:
G¢ÝµÀÖ GvÀàÀ£Àß (Objective function) : a ªÀÄvÀÄÛ b ¹ÜgÁAPÀUÀ¼ÁVgÀÄªÀ z=ax+by
ªÀiÁzÀjAiÀÄ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×ªÁV¸À¨ÉÃPÁzÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß
J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è, z = 250x + 75y J£ÀÄßªÀÅzÀÄ G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÁVzÉ. x ªÀÄvÀÄÛ y
ZÀgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß ¤uÁðAiÀÄPÀ ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ (Constraints) : MAzÀÄ zÀvÀÛ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ

ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ C£ÀÄ¸Àj¸À¨ÉÃPÁzÀ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼ÀÄ CxÀªÁ «ÄwUÀ¼À£ÀÄß
¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ x ≥ 0, y ≥ 0 ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß IÄuÁvÀäPÀªÁUÀ¨ÁgÀzÀ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è (1) jAzÀ (4) gÀªÀgÉV£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ.
CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå (Optimisation problem) : MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß
(JgÀqÀÄ ZÀgÁAPÀ x ªÀÄvÀÄÛ y UÀ¼À°è J£ÉÆßÃt) gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ½AzÀ ¤zsÀðjvÀªÁUÀÄªÀ PÉ®ªÀÅ
¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀUÀ£ÀÄ¸ÁgÀªÁV UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸ÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ
¸ÀªÀÄ¸Éå JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À MAzÀÄ «±ÉÃµÀ «zsÀ.
ªÉÄÃ°£À PÀÄað mÉÃ§®ÄèUÀ¼À «vÀgÀPÀ£À ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÉÆAzÀÄ CvÀÄåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄÆ
ºËzÀÄ, ºÁUÀÆ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæUÉÆæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄÆ ºËzÀÄ.
FUÀ £ÁªÀÅ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©r¸À®Ä AiÀÄwß¸ÉÆÃt. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è
£ÁªÀÅ §jÃ £ÀPÁëvÀäPÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ZÀað¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
12.2.2 gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæ«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À £ÀPÁëvÀäPÀ ¥ÀjºÁgÀ «zsÁ£À:
(Graphical method of solving linear programming problems)
vÀgÀUÀw XIgÀ°è £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ ZÀgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß¼Àî gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À ¸ÀªÀÄÆºÀªÉÇAzÀgÀ £ÀPÉë
J¼ÉAiÀÄÄªÀÅzÀ£ÀÆß ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¸ÀÄªÀÅzÀ£ÀÆß PÀ°wzÉÝªÀÅ. G¥À«¨sÁUÀ 12.2 gÀ°è
¥ÀjUÀtÂ¹zÀ PÀÄað ªÀÄvÀÄÛ mÉÃ§®ÄèUÀ¼À°è ºÀt ºÀÆqÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÉßÃ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. CzÀ£ÉßÃ FUÀ
£ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¸ÉÆÃt. C°è ºÉÃ½zÀ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À gÀÆ¥ÀzÀ°è£À ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À £ÀPÉë J¼ÉAiÉÆÃt.
5x + y ≤ 100 ..... (1)
x + y ≤ 60 ..... (2)
x ≥ 0, y ≥ 0 ..... (3)
F ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ £ÀPÉëAiÀÄÄ (avÀæzÀ°è §tÚ ºÀaÑgÀÄªÀ ¨sÁUÀ) ªÉÄÃ°£À J®è ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ
¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ ¨sÁUÀUÀ½UÉ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁVgÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ½AzÀ PÀÆrzÉ. F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄªÀÅ «vÀgÀPÀ¤UÉ ®¨sÀå«gÀÄªÀ (¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß «ÄÃgÀzÀ) MAzÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå DAiÉÄÌ
(feasible choice)AiÀÄ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁV F ¥ÀæÀzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄªÀÇ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ MAzÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ®àqÀÄvÀÛzÉ. PÉ¼ÀV£À £ÀPÉëAiÉÆA¢UÉ £Á«ÃUÀ E£ÀÆß PÉ®ªÀÅ ¥ÀzÀUÀ¼À ¸ÀÆPÀÛ ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¸ÉÆÃt.
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À : MAzÀÄ zÀvÀÛ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ°è, ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ
IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀ¨ÁgÀzÉA§ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆAqÀÄ (x ≥ 0, y ≥ 0) ªÀÄvÉÛ¯Áè ¤§AzsÀ£ÉUÀ½AzÀ
¤zsÀðjvÀªÁUÀÄªÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß D ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À (CxÀªÁ ¥ÀjºÁgÀ ¥ÀæzÉÃ±À)
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¤§AzsÀ£ÉAiÀÄ£ÀÆß «ÄÃjzÀAvÁUÀÄªÀÅ¢®è.
520 UÀtÂvÀ
avÀæ 12.1gÀ°è §tÚ ºÀaÑgÀÄªÀ OABC ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ

¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ (Feasible region).
EzÀgÀ ºÉÆgÀvÁVgÀÄªÀ ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß ÇÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
(infeasible region) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀ (Feasible solution) :
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ M¼ÀUÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¹ÃªÀiÁgÉÃSÉAiÀÄ
ªÉÄÃ¯É EgÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ zÀvÀÛ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀjºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛªÉ.
avÀæ 12.1 gÀ°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À OABC
M¼ÀVgÀÄªÀ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¹ÃªÀiÁgÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄªÀÇ MAzÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß
¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ B(10,50) ©AzÀÄªÀÅ
MAzÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ, ºÁUÉAiÉÄÃ avÀæ 12.1
A(20,0) ªÀÄvÀÄÛ C(0,60) ©AzÀÄUÀ¼ÀÆ ¸ÀºÀ, ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀjºÁgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ ®¨sÀå«gÀÄªÀ §AqÀªÁ¼ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ 10 mÉÃ§®Äè 50 PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß
(B) CxÀªÁ 20 mÉÃ§®ÄèUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ (A) CxÀªÁ 60 PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ (C) RjÃ¢¸À§ºÀÄzÀÄ.
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À¢AzÀ DZÉ¬ÄgÀÄªÀ AiÀiÁªÀ ©AzÀÄªÀ£ÁßzÀgÀÆ ÇÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀÄ
PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. GzÁºÀgÀuÉUÉ D(25, 40) MAzÀÄ ÇÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀ. KPÉAzÀgÉ 25 mÉÃ§®Äè, 40
PÀÄaðUÀ½UÉ vÀUÀ®ÄªÀ MlÄÖ ªÉZÀÑ gÀÆ (2500×25+500×40) = gÀÆ. (62,500+20,000) = gÀÆ.
82,500 DUÀÄvÀÛzÉ EzÀÄ ®¨sÀå«gÀÄªÀ §AqÀªÁ¼ÀªÀ£ÀÄß «ÄÃgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ MlÄÖ ¦ÃoÉÆÃ¥ÀPÀgÀtUÀ¼À
¸ÀASÉå 25+40=65 DUÀÄªÀÅzÀjAzÀ EgÀÄªÀ ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±ÀªÀ£ÀÆß «ÄÃgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁVAiÉÄÃ EzÉÆAzÀÄ
ÇÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÁUÀÄvÀÛzÉ.
CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ (¸ÀA¨sÁåªÀå) ¥ÀjºÁgÀ Optimal (feasible) solution : ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ°è£À ©AzÀÄUÀ¼À°è
G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ (UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×) ¨É¯É ¤ÃqÀÄªÀ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥ÀjºÁgÀ
JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
FUÀ £ÁªÉÃ PÀArgÀÄªÀAvÉ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ°è£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄªÀÅ J¯Áè ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÆß
¥Á°¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ F ©AzÀÄUÀ¼À ¸ÀASÉå C£ÀAvÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ CzÀgÀ°è£À AiÀiÁªÀ ¤¢ðµÀÖ ©AzÀÄ
£ÀªÀÄä G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ z = 250x + 75y£À CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¨É¯É ¤ÃqÀÄªÀÅzÉAzÀÄ PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ
zÁj ¸ÀéAiÀÄA¸ÀàµÀÖªÁV®è. F ¸ÀA¢UÀÞªÀ£ÀÄß ¤¨sÁ¬Ä¸À®Ä gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À ¥ÀjºÁgÀzÀ°è
ªÀÄÆ®¨sÀÆvÀªÁV §¼À¸À®àqÀÄªÀ PÉ¼ÀV£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß £ÁªÀÅ §¼À¸ÀÄvÉÛÃªÉ. F ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À ¸ÁzsÀ£É
F ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ªÁå¦Û¬ÄAzÀ ºÉÆgÀvÁVzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: z = ax + by G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï
¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À (¦Ã£À CxÀªÁ G£ÀßvÀ §ºÀÄ¨sÀÄeÁPÀÈw) R DVgÀ°. x ªÀÄvÀÄÛ y
ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ½AzÀ ¤§A¢üvÀªÁVzÀÄÝ, z MAzÀÄ G¢ÝµÀÖ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¨É¯É
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅzÁzÀ°è (UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×) CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
±ÀÈAUÀ©AzÀÄ (vertex)«£À°è EgÀÄvÀÛÀzÉ.*
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2: z = ax + by G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï

¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À R DVgÀ°. R ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝgÉ** (bounded), DUÀ z GvÀà£ÀßPÉÌ
R £À°è UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼ÉgÀqÀÆ EgÀÄvÀÛªÉ ªÀÄvÀÄÛ EªÉgÀqÀÆ R ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼À¯ÉèÃ
EgÀÄvÀÛªÉ.
nÃPÉ (UÀªÀÄ¤¸À¨ÉÃPÁzÀ CA±À): R C¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è CzÀgÀ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É
E®è¢gÀ§ºÀÄzÀÄ. MAzÀÄ ¥ÀPÀë EzÀÝgÉ, ªÀÄvÉÛ CzÀÄ ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄ«£À¯Éè
EgÀÄvÀÛzÉ. (¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 jAzÀ).
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è ¥Àj«ÄvÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À R £À ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ O,A,B
ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼ÁVªÉ ºÁUÀÆ CªÀÅUÀ¼À ¤zÉð±ÁAPÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (0,0), (20,0), (10,50) ªÀÄvÀÄÛ (0,60)
DVªÉ. FUÀ F ©AzÀÄUÀ¼À°è£À z ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¸ÉÆÃt.
vÀzÀ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ Z £À ¨É¯É
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À ±ÀÈAUÀ©AzÀÄ
(gÀÆ¥Á¬ÄUÀ¼À°è)
O (0, 0) 0
C (0, 60) 4500
B (10, 50) 6250 ← UÀjµÀ×
A (20, 0) 5000
«vÀgÀPÀ£À UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ B ©AzÀÄ«£À°è, CAzÀgÉ 10 mÉÃ§®Äè ªÀÄvÀÄÛ 50 PÀÄaðUÀ¼À£ÀÄß PÉÆAqÁUÀ

J£ÀÄßªÀÅzÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ F ªÉÄÃ°£À
«zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß 'ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ «zsÁ£À' (Corner point method) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F «zsÁ£ÀªÀÅ
PÉ¼ÀUÉ £ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ ºÀAvÀUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆArzÉ.
1. gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ §jAiÀÄ
CªÀ¯ÉÆÃPÀ£À¢AzÁUÀ°Ã CxÀªÁ D ©AzÀÄ«£À ªÀÄÆ®PÀ ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄªÀ JgÀqÀÄ ¸ÀgÀ¼ÀgÉÃSÉUÀ¼À
¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß KPÀPÁ°PÀªÁV ©r¸ÀÄªÀÅzÀjAzÁUÀ°Ã D ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß
(ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À£ÀÄß) ¤zsÀðj¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
£ÀAvÀgÀ ¥Àæw ±ÀÈAUÀ©AzÀÄ«£À°è z = ax + by GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
2.
M ªÀÄvÀÄÛ m UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV z £À UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼ÁVgÀ°.
(i) ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è, M ªÀÄvÀÄÛ m UÀ¼ÀÄ z GvÀà£ÀßzÀÀ UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
3.
¨É¯ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛzÉ.
*
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À ±ÀÈAUÀ©AzÀÄªÉAzÀgÉ CzÀgÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ ¹ÃªÀiÁ gÉÃSÉUÀ¼ÀÄ bÉÃ¢¸ÀÄªÀ ©AzÀÄ.
**
gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À MAzÀÄ ¸ÀªÀÄÆºÀzÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß MAzÀÄ ªÀÈvÀÛ¢AzÀ ¸ÀÄvÀÄÛªÀjAiÀÄ§¯ÉèªÁzÀgÉ
D ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ '¥Àj«ÄvÀ' ªÁUÀÄvÀÛzÉ. E®è¢zÀÝ°è 'C¥Àj«ÄvÀ' (Unbounded) DUÀÄvÀÛzÉ. C¥Àj«ÄvÀªÁzÁUÀ
AiÀiÁªÀzÁzÀgÉÆAzÀÄ CxÀªÁ ºÉaÑ£À ¢PÀÄÌUÀ¼À°è EzÀÄ C¤¢ðµÀÖªÁV ºÀgÀqÀÄvÁÛ ºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.
522 UÀtÂvÀ
(ii) ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è :

(a) ax + by > M ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ (open) CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ºÉÆA¢®è¢zÀÝ°è, M, z £À UÀjµÀ×
¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁUÀ¢zÀÝgÉ, z AiÀiÁªÀÅzÉÃ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
(b) ºÁUÉAiÉÄÃ, ax + by < m ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢®è¢zÀÝ°è, m, z £À PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁUÀ¢zÀÝgÉ, z AiÀiÁªÀÅzÉÃ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
ªÉÄÃ¯É ºÉÃ½zÀ F ºÀAvÀUÀ¼À£ÀÄß PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ ¸ÀàµÀÖ ¥Àr¸ÉÆÃt:
GzÁgÀºÀuÉ 1: PÉ¼ÀV£À gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¹:
x + y ≤ 50 ... (1)
3x + y ≤ 90 ... (2)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (3)
¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ
z = 4x + y GvÀà£ÀßzÀ UÀjóµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. ... (4)
¥ÀjºÁgÀ : avÀæ 12.2gÀ°è vÉÆÃj¸ÀÄgÀÄªÀ §tÚ ºÀaÑgÀÄªÀ ¨sÁUÀªÉÃ (1),(2) ªÀÄvÀÄÛ (3) ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ
¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À. E°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À OABC ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉ. DzÀÝjAzÀ £ÁªÀÅ
z £À UÀjµÀ× ¨É¯É PÀAqÀÄ»rAiÀÄ®Ä ±ÀÈAUÀ (ªÀÄÆ¯É) ©AzÀÄ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ O,A,B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À
¤zÉÃð±ÁAPÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV (0,0),(30,0),(20,30)
ªÀÄvÀÄÛ (0,50) DVªÉ. £Á«ÃUÀ z £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß F
©AzÀÄUÀ¼À°è ¯ÉPÀÌ ºÁPÀÄvÉÛÃªÉ.
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ vÀzÀ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ Z £À ¨É¯É

avÀæ 12.2
(0, 0) 0
(30, 0) 120 ← UÀjµÀ×
(20, 30) 110
(0, 50) 50
ºÁUÁV z £À UÀjµÀ× ¨É¯É 120 DVgÀÄvÀÛzÉ.
avÀæ 12.2
GzÁgÀºÀuÉ 2: PÉ¼ÀV£À gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¹:

x + 2y ≥ 10 ... (1)
3x + 4y ≤ 24 ... (2)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (3) ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ
G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß z = 200x + 500y ... (4) £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ : avÀæ 12.2gÀ°è vÉÆÃj¸ÀÄªÀ §tÚ ºÀaÑzÀ ¨sÁUÀªÀÅ (1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ
¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À ªÀÄvÀÄÛ F ¥ÀæzÉÃ±À ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉ. F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ
avÀæ 12.3
CªÀÅUÀ¼À ¤zÉðÃ±ÁAPÀUÀ¼ÀÄ A(0,5), B(4,3) ªÀÄvÀÄÛ C(0,6) DVªÉ. F ©AzÀÄUÀ¼À°è
z = 200x + 500y£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄvÉÛÃªÉ.
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ vÀzÀ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ Z £À ¨É¯É

(0, 5) 2500
(4, 3) 2,300 ← PÀ¤µÀ×
(0, 6) 3,000
ºÁUÁV, z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É B(4,3) ©AzÀÄ«£À°è zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ºÁUÀÆ z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É
200 × 4 + 500 × 3 = 800 + 1500 = 2300 DUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁgÀºÀuÉ 3: PÉ¼ÀV£À ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¹:
x + 3y ≤ 60 ... (1)
x + y ≥ 10 ... (2)
x ≤ y ... (3)
z = 3x + 9y G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹ ... (5).
524 UÀtÂvÀ
¥ÀjºÁgÀ : ªÉÆzÀ°UÉ (1) jAzÀ (4) gÀªÀgÉUÉ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß §tÚ
ºÀaÑ vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. F ¥ÀæzÉÃ±À ¥Àj«ÄvÀªÁzÀÄzÉA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ
A(0,10), B(5,5) C(15,15) ªÀÄvÀÄÛ D(0,20) DVªÉ. F ©AzÀÄUÀ¼À°è z £À ¨É¯É PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ.
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ vÀzÀ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ Z=3x+9y £À ¨É¯É

A(0,10) 90
B(5,5) 60 ← PÀ¤µÀ×
C(15,15)
D(0,20)
180
180 } ← UÀjµÀ× (C£ÉÃPÀ CvÀÛöåvÀÛªÀÄ
¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ)
avÀæ 12.4
ªÉÄÃ°£À ¥sÀ®PÀ¢AzÀ £ÁªÀÅ z £À UÀjµÀ× ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ ªÉÄÃ¯É
PÁtÂ¹gÀÄªÀAvÉ z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ 60 DVzÀÄÝ. CzÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ B(5, 5) ©AzÀÄ«£À°è
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ.
z £À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ JgÀqÀÄ ªÀÄÆ¯É C(15,15) ªÀÄvÀÄÛ D(0,20) UÀ¼À°è
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. JgÀqÀgÀ®Æè. CzÀÄ 180 DVzÉ.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è £ÁªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ JgÀqÀÄ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß C ªÀÄvÀÄÛ D

ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÁtÄvÉÛÃªÉ. CAzÀgÉ F JgÀqÀÆ ©AzÀÄUÀ¼À°è z £À ¨É¯É MAzÉÃ DVzÀÄÝ (180),
CzÉÃ z £À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÆ DVzÉ. F jÃwAiÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è C ªÀÄvÀÄÛ D UÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ CD
gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ©AzÀÄªÀÇ z £À CzÉÃ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß
¤ÃªÀÅ UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ. ºÁUÉAiÉÄÃ JgÀqÀÄ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À°è z £À ¨É¯É MAzÉÃ DVzÀÄÝ. CzÉÃ z £À
PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁzÀ°è, D JgÀqÀÄ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
©AzÀÄªÀÇ z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄvÀÛzÉ.
GzÁgÀºÀuÉ 4: PÉ¼ÀPÀAqÀ G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV PÀAqÀÄ»r¬Äj:

G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß : z = –50x + 20y ... (1)
¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ 2x – y ≥ –5 ... (2)
3x + y ≥ 3 ... (3)
2x – 3y ≤ 12 ... (4)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (5)
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÆzÀ°UÉ (2) jAzÀ (5) gÀªÀgÉV£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
£ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß J¼ÉAiÉÆÃt. avÀæ 12.5 gÀÀ°è F ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß §tÚ ºÀaÑ vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. E°è ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
E°èAiÀÄ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ (0, 5) (0, 3) (1, 0) ªÀÄvÀÄÛ (6, 0) DVªÉ. F ©AzÀÄUÀ¼À°è z£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ vÀzÀ£ÀÄUÀÄtªÁzÀ Z£À
¨É¯É
(0, 5) 100
(0, 3) 60
(1, 0) - 50
(6, 0) - 300 ← PÀ¤µÀ×
avÀæ 12.5
ªÉÄÃ¯É PÁtÂ¹gÀÄªÀAvÉ z £À ¨É¯É (6,0) ©AzÀÄ«£À°è –300 DVzÉ ºÁUÀÆ ªÉÄÃ¯É PÁtÂ¹gÀÄªÀ
EvÀgÀ ¨É¯ÉUÀ½VAvÀ EzÀÄ PÀrªÉÄAiÀiÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ EzÉÃ z£À PÀ¤µÀ× ¨É¯É ºËzÉÃ? ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ
¥Àj«ÄvÀªÁV¢ÝzÀÝgÉ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2 jAzÀ EzÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄwÛvÀÄÛ. DzÀgÉ E°è£À ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
C¥Àj«ÄvÀªÁVzÉ. DzÀÝjAzÀ – 300, z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É DVAiÀÄÆ EgÀ§ºÀÄzÀÄ, DUÀzÉAiÀÄÆ EgÀ§ºÀÄzÀÄ.
EAvÀºÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðzÀ°è £ÁªÀÅ –50x + 20y < –300 CxÀªÁ –5x + 2y < –30 ÇÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß
J¼ÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. [±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ «zsÁ£ÀzÀ ºÀAvÀ 3(i) £ÉÆÃr]. £ÀAvÀgÀ F gÉÃT¬ÄAzÀÄAmÁUÀÄªÀ
ªÀÄÄPÀÛ CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV
ºÉÆA¢zÉAiÉÆÃ E®èªÉÇÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¸ÀÄvÉÛÃªÉ ºÁUÉ ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ½zÀÝ°è –300, z £À PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è. ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ½®è¢zÀÝgÉ –300, z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÁªÀiÁ£Àå
©AzÀÄUÀ½zÀÝ°è, –300, z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
526 UÀtÂvÀ
avÀæ 12.5£ÀÄß CªÀ¯ÉÆÃQ¹zÀgÉ (UÁqsÀªÁV §tÚ ºÀaÑgÀÄªÀ ¨sÁUÀ) ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ½gÀÄªÀÅzÀÄ

UÉÆÃZÀj¸ÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ z = –50x + 20yAiÀÄÄ zÀvÀÛ ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ PÀ¤µÀ× ¨É¯É
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
ªÉÄÃ°£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ°è z = –50x + 20y GvÀà£ÀßªÀÅ (0,5)gÀ°è UÀjµÀ× ¨É¯É 100£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ
J£Àß§ºÀÄzÉÃ? EzÀPÁÌV £ÁªÀÅ.
–50x + 20y > 100 ÇÀªÀiÁ£ÀvÉAiÀÄ £ÀPÉë ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ CzsÀð ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É
¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅzÉÆÃ E®èªÉÇÃ JAzÀÄ ¥ÀjÃQë¸ÀÄvÉÛÃªÉ (KPÉ?).
GzÁgÀºÀuÉ 5: x + y ≥ 8 ... (1)
3x + 5y ≤ 15 ... (2)
z = 3x + 2y GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
¥ÀjºÁgÀ : (1) jAzÀ (3) gÀªÀgÉUÉ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À £ÀPÉë J¼ÉAiÉÆÃt (avÀæ 12.6) ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
EzÉAiÉÄÃ? KPÉ E®è?
avÀæ 12.6
avÀæÀ 12.6gÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹zÀgÉ J¯Áè ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¥Á°¸ÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄ E®è J£ÀÄßªÀÅzÀÄ
PÁtÄvÀÛzÉ. ºÁUÁV F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÉ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ E®è, DzÀÝjAzÀ¯ÉÃ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÀÇ E®è.
E°èAiÀÄªÀgÉUÀÆ £ÁªÀÅ ZÀað¹zÀ GzÁºÀgÀuÉUÀ½AzÀ £ÁªÀÅ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À

PÉ®ªÀÅ ¸ÁªÀiÁ£Àå ®PÀëtUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À§ºÀÄzÀÄ:
(i) ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ AiÀiÁªÁUÀ®Æ MAzÀÄ ¦Ã£À(convex) §ºÀÄ¨sÀÄeÁPÀÈwAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
(ii) G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
ªÀÄÆ¯É (±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ)AiÀÄ°èAiÉÄÃ zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ ªÀÄÆ¯É
©AzÀÄUÀ¼ÀÄ G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ MAzÉÃ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄªÀÅzÁzÀgÉ,
D JgÀqÀÆ ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼ÀÆ ¤¢ðµÀÖ
GvÀà£ÀßzÀ CzÉÃ UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄvÀÛªÉ.
C¨sÁå¸À 12.1
PÉ¼ÀV£À gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß £ÀPÁëvÀäPÀªÁV ©r¹:
1. x + y ≤ 4, x ≥ 0, y ≥ 0 ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀqÀÄªÀAvÉ z = 3x + 4y C£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
2. x + 2y ≤ 8, 3x + 2y ≤ 12, x ≥ 0, y ≥ 0 ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ z = –3x + 4y C£ÀÄß
PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
3. 3x + 5y ≤ 15, 5x + 2y ≤ 10, x ≥ 0, y ≥ 0 ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ z = 5x + 3y C£ÀÄß
UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
4. x + 3y ≥ 3, x + y ≥ 2, x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = 3x + 5y C£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
5. x + 2y ≤ 10, 3x + y ≤ 15, x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = 3x + 2y C£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
6. 2x + y ≥ 3, x + 2y ≥ 6, x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = x + 2y C£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹. ºÁUÀÆ
z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ JgÀqÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ ©AzÀÄUÀ¼À°è ®¨sÀåªÁVzÉAiÉÄAzÀÄ vÉÆÃj¹.
7. x + 2y ≤ 120, x + y ≥ 60, x – 2y ≥ 0 x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = 5x + 10y C£ÀÄß UÀjµÀ×
ºÁUÀÆ PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
8. x + 2y ≥ 100, 2x – y ≤ 0, 2x + y ≤ 200, x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = x + 2y C£ÀÄß

UÀjµÀ× ºÁUÀÆ PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
9. x ≥ 3, x + y ≥ 5, x + 2y ≥ 6, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = –x + 2y C£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
10. x – y ≤ –1, –x + y ≤ 0, x, y ≥ 0 DVgÀÄªÀAvÉ z = x + y C£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹.
12.3 ««zsÀ §UÉAiÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ:
(Different Types of Linear Programming Problems)
gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À PÉ®ªÀÅ ªÀÄÄRå «zsÀUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ:
1. GvÁàzÀ£Á ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ (Manufacturing Problems): MAzÀÄ ¸ÀA¸ÉÜ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁªÀ ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è GvÁà¢¹zÀgÉ D ¸ÀA¸ÉÜAiÀÄ ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀÄªÀÅzÉA§ÄzÀ£ÀÄß
F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è £ÁªÀÅ ¤zsÀðj¸ÀÄvÉÛÃªÉ. E°è ¨ÉÃgÉ, ¨ÉÃgÉ ªÀ¸ÀÄÛUÀ½UÉ ¨ÉÃPÁzÀ ªÀiÁ£ÀªÀ
¸ÀA¥À£ÀÆä®, AiÀÄAvÀæ ¸ÁªÀÄxÀåð, PÁ«ÄðPÀ£À ¸ÀªÀÄAiÀÄ, GUÁæt ¸ÀÜ¼ÁªÀPÁ±À J®èªÀ£ÀÆß
UÀt£ÉUÉ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
2. ¥ÀxÀå CxÀªÁ DºÁgÀPÀæªÀÄzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ (Diet Problems): MAzÀÄ ¥ÀxÀå PÀæªÀÄzÀ°è AiÀiÁªÀ,
AiÀiÁªÀ ¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß JµÉÖµÀÄÖ ¸ÉÃj¹zÀgÉ gÉÆÃVUÉ CUÀvÀåªÁzÀ ¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ¼É®èªÀÇ
CwÃ PÀrªÉÄ Rað£À°è zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è ZÀað¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
3. ¸ÁUÁtÂPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ (Transportation Problems): ««zsÀ GvÁàzÀ£Á PÉÃAzÀæUÀ½AzÀ
CUÀvÀå«gÀÄªÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ GUÁætUÀ½UÉ ºÉÃUÉ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ¸ÁV¹zÀgÉ ¸ÁUÁtÂPÉAiÀÄ ªÉZÀÑ
PÀ¤µÀ×ªÁUÀÄªÀÅzÉA§ÄzÀ£ÀÄß F ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À°è £ÁªÀÅ ¤zsÀðj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
528 UÀtÂvÀ
F J®è §UÉAiÀÄ PÉ®ªÀÅ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß FUÀ £ÁªÀÅ ©r¸ÉÆÃt:

GzÁgÀºÀuÉ 6 (¥ÀxÀåzÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå): M§â DºÁgÀ «eÁÕ¤ (¥ÀxÀå ±Á¸ÀÛçdÕ,) JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß
«Ä±Àæ ªÀiÁr PÀ¤µÀ× 8 AiÀÄÆ¤lÄÖ (ªÀÄÆ®ªÀiÁ£À)UÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ «l«Ä£ï A (fÃªÀ¸ÀvÀÛ÷é) ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ×
10 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ «l«Ä£ï C EgÀÄªÀ «Ä±ÀætªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ£É. DºÁgÀ I gÀ°è
¥Àæw PÉÃfAiÀÄ®Æè(kg) «l«Ä£ï A AiÀÄ 2 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ «l«Ä£ï C AiÀÄ 1 AiÀÄÆ¤lÄÖ
zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ ¥Àæw PÉ.f DºÁgÀ II gÀ°è «l«Ä£ï A AiÀÄ MAzÀÄ AiÀÄÆ¤lÄÖ ªÀÄvÀÄÛ
«l«Ä£ï C AiÀÄ 2 AiÀÄÆ¤lÄÖ EgÀÄvÀÛzÉ. DºÁgÀ I gÀ ¨É¯É PÉ.f.UÉ 50gÀÆ DzÀgÉ DºÁgÀ II gÀ ¨É¯É
PÉ.f.UÉ 70 DVzÉ.
ªÉÄÃ°£À ªÀiÁ»wAiÀÄ£ÀÄß ªÀåAiÀÄªÀ£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸ÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï
¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÁßV PÀæªÀÄ§zÀÞªÁV ¤gÀÆ¦¹ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¹.
¥ÀjºÁgÀ : DºÁgÀ «eÁÕ¤ vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ «Ä±ÀætzÀ°è DºÁgÀ I gÀ 'x' PÉ.f ªÀÄvÀÄÛ DºÁgÀ II gÀ 'y' PÉ.f
¸ÉÃjgÀ°. DUÀ ¸ÀºÀdªÁV x ≥ 0, y ≥ 0 DUÀÄvÀÛzÉ. zÀvÀÛ ªÀiÁ»wAiÀÄ£ÀÄß¥ÀAiÉÆÃV¹ PÉ¼ÀV£À mÉÃ§®è£ÀÄß
¹zÀÞ ¥Àr¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
DºÁgÀ CªÀ±ÀåPÀ«gÀÄªÀ
¸ÀA¥À£ÀÆä®
I 'x' II 'y' AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À ¸ÀASÉå
«l«Ä£ï A (AiÀÄÆ¤mïì/PÉ.f) 2 1 8
«l«Ä£ï C (AiÀÄÆ¤mïì/PÉ.f) 1 2 10
ªÉZÀÑ (gÀÆ/PÉ.f) 50 70
«Ä±ÀætzÀ°è PÀ¤µÀ× 8 AiÀÄÆ«ÄlÄÖUÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ «l«Ä£ï A ªÀÄvÀÄÛ PÀ¤µÀ× 10 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ
«l«Ä£ï C EgÀ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ.
2x + y ≥ 8, x + 2y ≥ 10 ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
DºÁgÀ IgÀ, x PÉ.f. ªÀÄvÀÄÛ DºÁgÀ II gÀ
y PÉ.f. RjÃ¢¸À®Ä vÀUÀ®ÄªÀ ªÉZÀÑ
z = 50x + 70y DVgÀÄvÀÛzÉ
ºÁUÁV £ÀªÀÄä ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ ¤gÀÆ¥ÀuÉ
PÉ¼ÀPÀAqÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
2x + y ≥ 8 ... (1)
x + 2y ≥ 10 ... (2)
x ≥ 0, y ≥ 0 ...(3)
¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ
z = 50x + 70y C£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹ ... (4)
avÀæ 12.7
FUÀ £ÁªÀÅ (1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À ªÀÄÆ¯É CxÀªÁ

£ÀPÉë J¼ÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. F ¸ÀªÀÄÆºÀ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå Z = 50x + 70y
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ
¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ avÀæ 12.7gÀ°è vÉÆÃj¸À®ànÖzÉ. E®Æè ¸ÀºÀ
A(0,8) 560
F ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹. B(2,4) 380 ← PÀ¤µÀ×
C(10,0) 500
FUÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÁzÀ A(0,8),
B(2,4) ªÀÄvÀÄÛ C(10,0) UÀ¼À°è z £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
ªÉÄÃ°£À ¥ÀnÖ¬ÄAzÀ z £À ¨É¯É B(2, 4) gÀ°è PÀrªÉÄ¬ÄzÉ. EzÉÃ z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É J£Àß§ºÀÄzÉÃ?
E°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÉA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. ºÁUÁV £ÁªÀÅ 50x + 70y < 380 gÀ
CxÀªÁ 5x + 7y < 38 gÀ £ÀPÉëAiÀÄ£ÀÄß J¼ÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. £ÀAvÀgÀ F ÇÀªÀiÁ£ÀvÉ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ
CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉAiÉÆÃ E®èªÉÇÃ JAzÀÄ
¥ÀjÃQë¸ÀÄvÉÛÃªÉ. avÀæ 12.7 jAzÀ D jÃwAiÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå ©AzÀÄUÀ¼ÁåªÀÅªÀÇ E®èªÉA§ÄzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁVzÉ.
ºÁUÁV z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É 380 JAzÉÃ wÃªÀiÁð¤¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
DzÀÝjAzÀ DºÁgÀ vÀdÕ£À CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥ÀjºÁgÀªÉAzÀgÉ DºÁgÀ I gÀ 2 PÉ.f. UÀ¼À£ÀÄß DºÁgÀ II gÀ
4 PÉ.f. AiÉÆqÀ£É «Ä±Àæt ªÀiÁqÀÄªÀÅzÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀjAzÀ CªÀ£ÀÄ «Ä±ÀætzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß gÀÆ. 380 PÉÌ
PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹zÀAvÁUÀÄvÀÛzÉ.
GzÁgÀºÀuÉ 7 (ºÀAaPÉ ¸ÀªÀÄ¸Éå) Allocation Problem : gÉÊvÀgÀ MAzÀÄ ¸ÀºÀPÁgÀ ¸ÀAWÀªÀÅ 50 ºÉPÉÖÃgï
¨sÀÆ«ÄAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. D ¨sÀÆ«ÄAiÀÄ°è CzÀÄ X ªÀÄvÀÄÛ Y JA§ JgÀqÀÄ ¨É¼ÉUÀ¼À£ÀÄß ¨É¼É¸À®Ä ¸ÁzsÀå.
¥Àæw ºÉPÉÖÃjUÉ X ªÀÄvÀÄÛ Y ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 10,500 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 9,000 ¯Á¨sÀ vÀgÀÄªÀÅªÉAzÀÄ
CAzÁdÄ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ. PÀ¼É ¤AiÀÄAvÀætPÁÌV MAzÀÄ zÀæªÀgÀÆ¥ÀzÀ PÀ¼É£Á±ÀPÀªÀ£ÀÄß §¼À¸À¨ÉÃPÁVzÉ.
X ªÀÄvÀÄÛ Y ¨É¼ÉUÀ½UÉ ¥Àæw ºÉPÉÖÃjUÉ EzÀgÀ CªÀ±ÀåPÀ PÀæªÀÄªÁV 20°Ã ªÀÄvÀÄÛ 10°Ã EzÉ. F
¨sÀÆ«Ä¬ÄAzÀ ¤ÃgÀÄ ºÉÆgÀ©qÀÄªÀ PÁ®ÄªÉ MAzÀÄ PÉÆ¼ÀªÀ£ÀÄß ¸ÉÃgÀÄvÀÛzÉ. D PÉÆ¼ÀzÀ°è£À «ÄÃ£ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ
EvÀgÀ ªÀ£ÀåfÃ«UÀ¼À£ÀÄß gÀQë¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ 800 °Ãlgï ºÉaÑ£À PÀ¼É£Á±ÀPÀzÀ §¼ÀPÉ ¤¶zÀÞ. gÉÊvÀgÀ ¸ÀºÀPÁgÀ
¸ÀAWÀzÀ ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ ¥Àæw ¨É¼ÉUÀÆ JµÀÄÖ ¨sÀÆ«ÄAiÀÄ£ÀÄß ºÀAaPÉ ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÀÄ.
¥ÀjºÁgÀ : X ªÀÄvÀÄÛ Y ¨É¼ÉUÀ½UÉ PÀæªÀÄªÁV
ºÀAaPÉAiÀiÁUÀÄªÀ ¨sÀÆ«Ä x ªÀÄvÀÄÛ y ºÉPÉÖÃgÀÄUÀ¼ÁVgÀ°.
¸ÀàµÀÖªÁVAiÉÄÃ x ≥ 0, y ≥ 0 DVgÀÄvÀÛzÉ.
X ¨É¼É¬ÄAzÀ ¥Àæw ºÉPÉÖÃgÀ°è UÀ½¸À¯ÁUÀÄªÀ ¯Á¨sÀ =
gÀÆ. 10,500
Y ¨É¼É¬ÄAzÀ ¥Àæw ºÉPÉÖÃgÀ°è UÀ½¸À¯ÁUÀÄªÀ ¯Á¨sÀ =
gÀÆ. 9,000
DzÀÝjAzÀ MlÄÖ UÀ½¸À¯ÁUÀÄªÀ ¯Á¨sÀ =
gÀÆ (10,500x + 9,000y)
avÀæ 12.8
530 UÀtÂvÀ
FUÀ £ÀªÀÄä ªÀÄÄA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå:

x + y ≤ 50 ... (1) (¨sÀÆ«ÄUÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ¤§AzsÀ£É)
20x + 10y ≤ 800
i.e., 2x + y ≤ 80 ... (2) (PÀ¼É£Á±ÀPÀPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ¤§AzsÀ£É)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (3) (ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀ¨ÁgÀzÉ£ÀÄßªÀ ¤§AzsÀ£É)
ªÉÄÃ°£À ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ z = 10,500 x + 9,000 y C£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¸ÀÄªÀÅzÀPÁÌV FUÀ
(1), (2) ªÀÄvÀÄÛ (3) ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À £ÀPÉëUÀ¼À£ÀÄß J¼ÉAiÉÆÃt. avÀæ 12.8 gÀ°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
OABCAiÀÄ£ÀÄß §tÚ ºÀaÑ vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ F ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ O(0, 0), A(40, 0), B(30,20) ªÀÄvÀÄÛ C(0,50) DVªÉÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹. z = 10,500x + 9,000y GvÀà£ÀßzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß. PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÉÄÃ°£À F ©AzÀÄUÀ¼À°è PÀAqÀÄ
»rAiÉÆÃt.
±ÀÈAUÀ ©AzÀÄ Z = 10,500x + 9,000y

O(0,0) 0
A(40,0) 4,20,000
B(30,20) 4,95,000 ← UÀjµÀ×
C(0,50) 4,50,000
ºÁUÁV ¸ÀAWÀªÀÅ ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¹PÉÆ¼Àî®Ä 30 ºÉPÉÖÃgÀÄUÀ¼À°è x ¨É¼ÉAiÀÄ£ÀÆß 20
ºÉPÉÖÃgÀÄUÀ¼À°è y ¨É¼ÉAiÀÄ£ÀÆß ¨É¼ÉAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ ºÁUÀÆ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÀÅ gÀÆ. 4,95,000.
GzÁgÀºÀuÉ 8 GvÁàzÀ£Á CxÀªÁ vÀAiÀiÁjPÁ ¸ÀªÀÄ¸Éå (Manufacturing Problem) :
MAzÀÄ PÀA¥É¤AiÀÄÄ vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ ªÀ¸ÀÄÛªÉÇAzÀ£ÀÄß ªÀiÁzÀj A ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁzÀj B JAzÀÄ JgÀqÀÄ
ªÀiÁzÀjUÀ¼À°è vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ. ªÀiÁzÀj A AiÀÄ ¥Àæw ªÀ¸ÀÄÛ«£À vÀAiÀiÁjPÉUÉ 9 PÁ«ÄðPÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ
¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆ£ÉAiÀÄ ºÀAvÀzÀ PÉ®¸ÀPÉÌ 1 PÁ«ÄðPÀ WÀAmÉ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀiÁzÀj B AiÀÄ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«UÀÆ vÀAiÀiÁjPÉUÉ 12 PÁ«ÄðPÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆ£ÉAiÀÄ ºÀAvÀPÉÌ 3 PÁ«ÄðPÀ
WÀAmÉUÀ¼ÀÆ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. vÀAiÀiÁjPÁ WÀlPÀzÀ°è MAzÀÄ ªÁgÀzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ PÁ«ÄðPÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ
180 ªÀiÁvÀæ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆ£ÉAiÀÄ ºÀAvÀPÉÌ MAzÀÄ ªÁgÀzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ PÁ«ÄðPÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ 30 ªÀiÁvÀæ.
ªÀiÁzÀj A AiÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ MAzÀjAzÀ PÀA¥É¤UÉ gÀÆ 8,000 ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁzÀj B AiÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ MAzÀjAzÀ
gÀÆ. 12,000 ¯Á¨sÀ §gÀÄvÀÛzÉ. UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ UÀ½¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ PÀA¥É¤AiÀÄÄ ¥ÀæwÃ ªÁgÀ JµÀÄÖ ªÀiÁzÀj
A ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ JµÀÄÖ ªÀiÁzÀj B ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ? ºÁUÀÆ D UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ
JµÁÖVgÀÄvÀÛzÉ?
¥ÀjºÁgÀ : PÀA¥É¤AiÀÄÄ ªÁgÀPÉÌ x ªÀÄvÀÄÛ y ªÀiÁzÀj A ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁzÀj B ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß
vÀAiÀiÁj¸ÀÄwÛzÉAiÉÄA¢lÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt. DUÀ :
MlÄÖ ¯Á¨sÀ = gÀÆ. (8,000x + 12,000y)
ºÁUÁV £ÀªÀÄä ªÀÄÄA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå :

9x + 12y ≤ 180 CxÀªÁ 3x + 4y ≤ 60 ... (1) (vÀAiÀiÁjPÁ «¨sÁUÀzÀ ¤§AzsÀ£ÉÀ)
x + 3y ≤ 30 ... (2) (PÉÆ£ÉAiÀÄºÀAvÀzÀ «¨sÁUÀzÀ ¤§AzsÀ£É)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (3) (ZÀgÁPÀëgÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀ¨ÁgÀzÉA§ ¤§AzsÀ£É)
ªÉÄÃ°£À ¤§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀlÄÖ.
z = 8,000x + 12,000y C£ÀÄß
UÀjµÀ×UÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ. ... (4)
avÀæ 12.9gÀ°è (1) jAzÀ (3)
gÀªÀgÉV£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À. OABCAiÀÄ£ÀÄß §tÚ
ºÀaÑzÀ ¨sÁUÀªÀ£ÁßV vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. F
¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹. F ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À°è
G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß z £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß avÀæ 12.9
ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ Z = 8,000x + 12,000y

O(0,0) 0
A(20,0) 1,60,000
B(12, 6) 1,68,000 (UÀjµÀ×)
C(0, 10) 1,20,000
z £À UÀjµÀ× ¨É¯É gÀÆ 1,68,000 JAzÀÄ ªÉÄÃ°£À ¯ÉPÁÌZÁgÀ¢AzÀ w½AiÀÄÄvÀÛzÉ. ºÁUÁV
PÀA¥É¤AiÀÄÄ ªÀiÁzÀj A AiÀÄ 12 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÆß ªÀiÁzÀj B AiÀÄ 6 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÆß vÀAiÀiÁj¹zÀgÉ gÀÆ.
1,68,000UÀ¼À UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
C¨sÁå¸À 12.2
1. gÉÃµÁä JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DºÁgÀUÀ¼ÁzÀ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À «Ä±Àæt¢AzÀ 8 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ
«l«Ä£ï A EgÀÄªÀ, 11 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀµÁÖzÀgÀÆ «l«Ä£ï B EgÀÄªÀ «Ä±Àæ DºÁgÀªÀ£ÀÄß
¥ÀqÉAiÀÄ§AiÀÄ¸ÀÄvÁÛ¼É. P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À ¨É¯É ¥Àæw PÉ.f.UÉ PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 60 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ.
80 DVzÉ. ¥Àæw PÉ.f. P AiÀÄ°è 3 AiÀÄÆ¤mï «Äl«Ä£ï A ªÀÄvÀÄÛ 5 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï
B EgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁAiÉÄÃ ¥Àæw PÉ.f. Q £À°è 4 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï A ªÀÄvÀÄÛ 2 AiÀÄÆ¤mï
«l«Ä£ï B EgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ «Ä±ÀætzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. MAzÀÄ §UÉAiÀÄ PÉÃPï vÀAiÀiÁj¸À®Ä 200 UÁæA. »lÄÖ ªÀÄvÀÄÛ 25 UÁæA. PÉÆ§Äâ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ §UÉAiÀÄ PÉÃPï vÀAiÀiÁjPÉUÉ 100 UÁæA. »lÄÖ ªÀÄvÀÄÛ 50UÁæA PÉÆ§Äâ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
532 UÀtÂvÀ
MlÄÖ 5PÉ.f. »lÄÖ ªÀÄvÀÄÛ 1 PÉ.f. PÉÆ©â¤AzÀ JµÀÄÖ PÉÃPÀÄUÀ¼À£ÀÄß (JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ) ªÀiÁqÀ®Ä
¸ÁzsÀå?
3. MAzÀÄ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄÄ mÉ¤ß¸ï gÁåPÉlÄÖUÀ¼À£ÀÆß ªÀÄvÀÄÛ QæPÉmï ¨ÁålÄUÀ¼À£ÀÆß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ.
MAzÀÄ mÉ¤¸ï gÁåPÉmï vÀAiÀiÁj¸À®Ä 1.5 AiÀÄAvÀæ WÀAmÉUÀ¼ÀÆ (Machine hour) ªÀÄvÀÄÛ
3 PÉ®¸ÀUÁgÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÆ (Craftsman's time) ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ MAzÀÄ QæPÉmï ¨Áåmï
vÀAiÀiÁj¸À®Ä 3 AiÀÄAvÀæ WÀAmÉUÀ¼ÀÆ ºÁUÉ 1 PÉ®¸ÀUÁgÀ WÀAmÉAiÀÄÆ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. MAzÀÄ
¢£ÀzÀ°è ®¨sÀå«gÀÄªÀ AiÀÄAvÀæ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ 42 ªÀiÁvÀæ ªÀÄvÀÄÛ PÉ®¸ÀUÁgÀ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ 24 ªÀiÁvÀæ.
»ÃVzÀÝgÉ
(i) ¥sÁåPÀÖjAiÀÄÄ vÀ£Àß ¥ÀÆtð ¸ÁªÀÄxÀåðzÀ°è (full capacity) PÉ®¸À ªÀiÁqÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ ¢£Á
JµÀÄÖ mÉ¤¸ï gÁåPÉlÄÖUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ QæPÉmï ¨ÁålÄUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ?
(ii) MAzÀÄ gÁåPÉnÖ¤AzÀ ®©ü¸ÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 20 ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¨Áån¤AzÀ ®©ü¸ÀÄªÀ ¯Á¨sÀ
gÀÆ. 10 DzÀgÉ, ¥sÁåPÀlj vÀ£Àß ¥ÀÆtð ¸ÁªÀÄxÀåðzÀ°è PÉ®¸À ªÀiÁqÀÄªÁUÀ UÀ½¸ÀºÀÄzÁzÀ
UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ JµÀÄÖ?
4. M§â GvÁààzÀPÀ£ÀÄ £ÀlÄÖ ªÀÄvÀÄÛ ¨ÉÆÃ®ÄÖUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÁÛ£É. MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt (Package)
£ÀlÄÖUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä A AiÀÄAvÀæzÀ 1 WÀAmÉAiÀÄÆ ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄAvÀæzÀ 3 WÀAmÉUÀ¼ÀÆ
¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt ¨ÉÆÃ®ÄÖUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä A AiÀÄAvÀæzÀ 3
WÀAmÉUÀ¼ÀÆ ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄAvÀæzÀ 1 WÀAmÉAiÀÄÆ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt £ÀlÄÖUÀ½AzÀ
CªÀ£ÀÄ ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 17.50 DzÀgÉ MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt ¨ÉÆÃ®ÄÖUÀ½AzÀ §gÀÄªÀ
¯Á¨sÀ gÀÆ. 7 DVgÀÄvÀÛªÉ. CªÀ£ÀÄ ¢£ÀzÀ°è UÀjµÀ× 12 WÀAmÉUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ vÀ£Àß AiÀÄAvÀæUÀ¼À£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸À§®è£ÁzÀgÉ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ UÀ½¸À®Ä CªÀ£ÀÄ ¤vÀå JµÀÄÖ ¥ÉÆlÖt £ÀlÄÖUÀ¼À£ÀÄß
ªÀÄvÀÄÛ JµÀÄÖ ¥ÉÆlÖt ¨ÉÆÃ®ÄÖUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ?
5. MAzÀÄ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄÄ A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ. JgÀqÀÆ
§UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼À vÀAiÀiÁjPÉUÉ MAzÀÄ ¸ÀéAiÀÄAZÁ°vÀ (automatic) ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ PÉÊ¬ÄAzÀ
£ÀqÉ¸ÀÄªÀ (hand operated) AiÀÄAvÀæUÀ¼À CªÀ±ÀåPÀvÉ¬ÄzÉ. MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt A §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼À
vÀAiÀiÁjPÉUÉ ¸ÀéAiÀÄAZÁ°vÀ AiÀÄAvÀæzÀ 4 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÆ, PÉÊ¬ÄAzÀ £ÀqÉ¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæzÀ 6
¤«ÄµÀUÀ¼ÀÆ ¨ÉÃPÀÄ. MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt B §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ½UÉ EªÀÅ PÀæªÀÄªÁV 6 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ 3 ¤«ÄµÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ AiÀÄAvÀæªÀÅ MAzÀÄ ¢£ÀPÉÌ ºÉZÉÑAzÀgÉ 4 WÀAmÉUÀ¼À
PÁ® ®¨sÀå«gÀÄvÀÛzÉ. MAzÀÄ ¥ÉÆlÖt A §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼ÀÄ vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 7. DzÀgÉ
B §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼ÀÄ vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 10 DVgÀÄvÀÛzÉ. ¥sÁåPÀÖjAiÀÄ°è vÀAiÀiÁgÁUÀÄªÀ J®è
¸ÀÆÌçUÀ¼À£ÀÆß GvÁàzÀPÀ£ÀÄ ªÀiÁgÀ§®è£ÁzÀgÉ CªÀ£ÀÄ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ UÀ½¸À®Ä JµÀÄÖ ¥ÉÆlÖt
A §UÉAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ JµÀÄÖ ¥ÉÆlÖt B §UÉAiÀÄ ¸ÀÆÌçUÀ¼À£ÀÄß ¥Àæw¢£À vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ? ºÁUÀÆ
CªÀ£À UÀjµÀ× ¯Á¨sÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. MAzÀÄ UÀÈºÀ PÉÊUÁjPÁ WÀlPÀªÀÅ ¢Ã¥ÀzÀ PÀA§UÀ¼À£ÀÆß (Pedestal lamp), D ¢Ã¥ÀUÀ½UÉ
ªÀÄgÀzÀ vÉgÉUÀ¼À£ÀÆß (Shade) vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ. JgÀqÀPÀÆÌ MAzÀÄ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæªÀ£ÀÆß ªÀÄvÀÄÛ
MAzÀÄ ¸ÉÃZÀPÀ (Sprayer) ªÀ£ÀÆß G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. MAzÀÄ ¢Ã¥ÀzÀ PÀA§PÉÌ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ
AiÀÄAvÀæzÀ 2 WÀAmÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÉÃZÀPÀzÀ 3 WÀAmÉUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛªÉ. ªÀÄgÀzÀ vÉÀgÉAiÉÆAzÀPÉÌ
MAzÀÄ WÀAmÉ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæªÀ£ÀÆß 2 WÀAmÉ ¸ÉÃZÀPÀªÀ£ÀÆß G¥ÀAiÉÆÃV¸À¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.

MAzÀÄ ¢£ÀzÀ°è ¸ÉÃZÀPÀªÀÅ 20 WÀAmÉUÀ¼ÀªÀgÉUÉ ªÀiÁvÀæ ®¨sÀå«zÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæ
ºÉZÉÑAzÀgÉ 12 WÀAmÉUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ ®¨sÀå. ¢Ã¥ÀzÀ PÀA§ªÉÇAzÀgÀ ªÉÄÃ°£À ¯Á¨sÀ gÀÆ. 5
ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄgÀzÀ vÉgÉUÀ½AzÀ §gÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 3 DVgÀÄvÀÛzÉ. vÀAiÀiÁgÀPÀ£ÀÄ vÀAiÀiÁj¹zÀµÀÄÖ
ªÀiÁ®ÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÀ§®è£ÁzÀgÉ CªÀ£ÀÄ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä ¥Àæw¢£À JµÀÄÖ ¢Ã¥ÀzÀ
PÀA§UÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ JµÀÄÖ ªÀÄgÀzÀ vÉgÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ.
7. MAzÀÄ PÀA¥É¤AiÀÄÄ ¥ÉèöÊªÀÅqï G¥ÀAiÉÆÃV¹ JgÀqÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¸ÀägÀtÂPÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ.
ªÀiÁzÀj A AiÀÄ ¥Àæw ¸ÀägÀtÂPÉUÉ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæzÀ 5 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ eÉÆÃr¸À®Ä
10 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÀÄ ªÀiÁzÀj B AiÀÄ ¥Àæw ¸ÀägÀtÂPÉUÉ PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæPÉÌ 8 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ eÉÆÃr¸À®Ä 8 ¤«ÄµÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃPÀÄ. PÀvÀÛj¸ÀÄªÀ AiÀÄAvÀæzÀ 3 WÀAmÉ 20 ¤«ÄµÀ ªÀÄvÀÄÛ
eÉÆÃr¸À®Ä 4 WÀAmÉ ¸ÀªÀÄAiÀÄ ®¨sÀå«zÉ. ¥Àæw ªÀiÁzÀj A ¸ÀägÀtÂPÉ vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 5
ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw ªÀiÁzÀj B ¸ÀägÀtÂPÉ vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 6 vÀ£Àß ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ PÀA¥É¤
JgÀqÀÆ ªÀiÁzÀjAiÀÄ JµÉÖµÀÄÖ ¸ÀägÀtÂPÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÀÄ?
8. M§â ªÁå¥ÁjAiÀÄÄ ªÉÊAiÀÄQÛPÀ UÀtPÀAiÀÄAvÀæUÀ¼À (Personal Computers) JgÀqÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À£ÀÄß
ªÀiÁgÁl ªÀiÁqÀ®Ä AiÉÆÃf¹zÁÝ£É. MAzÀÄ ªÉÄÃf£À ªÉÄÃ¯É EqÀÄªÀ ªÀiÁzÀj CxÀªÁ qÉ¸ÁÌmÁ¥ï
ªÀÄvÀÄÛ E£ÉÆßAzÀÄ ¸ÁV¸À®Ä ¸ÀÄ®¨sÀªÁzÀ ¥ÉÆÃlð§¯ï (Portable) ªÀiÁzÀj. qÉ¸ïÌmÁ¥ï
ªÀiÁzÀjAiÀÄ MAzÀgÀ ¨É¯É gÀÆ. 25,000 ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¥ÉÆÃlð§¯ï ªÀiÁzÀjAiÀÄzÀgÀ ¨É¯É
gÀÆ. 40,000. wAUÀ½UÉ 250QÌAvÀ ºÉaÑUÉ (JgÀqÀÆ ªÀiÁzÀj¸ÉÃj) ªÀiÁgÁlªÁUÀÄ«¢®èªÉAzÀÄ
ªÁå¥ÁjAiÀÄ CAzÁdÄ. ªÁå¥ÁjAiÀÄ §AqÀªÁ¼À 70 ®PÀë «ÄÃgÀ¨ÁgÀzÀÄ. qÉ¸ïÌmÁ¥ï ªÀiÁzÀj
MAzÀgÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 4,500 ªÀÄvÀÄÛ ¥ÉÆÃlð§¯ï ªÀiÁzÀj MAzÀgÀ ¯Á¨sÀ gÀÆ. 5,000.
ªÁå¥ÁjAiÀÄÄ F JgÀqÀÆ ªÀiÁzÀjAiÀÄ JµÀÄÖµÀÄÖ UÀtPÀAiÀÄAvÀæUÀ¼À£ÀÄß RjÃ¢¹ ªÀiÁjzÀgÉ
CªÀ£À ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ?
9. MAzÀÄ ¥ÀxÀåzÀ DºÁgÀzÀ°è PÀ¤µÀ× 80 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÁzÀgÀÆ «l«Ä£ï A ªÀÄvÀÄÛ 100
AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÁzÀgÀÆ R¤d (mineral) «gÀ¨ÉÃPÀÄ. F ¥ÀxÀåºÁgÀªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À®Ä F1 ªÀÄvÀÄÛ
F2 JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DºÁgÀUÀ¼ÀÄ ®¨sÀå«ªÉ. MAzÀÄ AiÀÄÄ¤mï F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 UÀ¼À ¨É¯É
PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 4 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 6. MAzÀÄ AiÀÄÆ¤mï F1 DºÁgÀzÀ°è 3 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï
A ªÀÄvÀÄÛ 4 AiÀÄÆ¤mï R¤d EgÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ MAzÀÄ AiÀÄÆ¤mï F2 DºÁgÀzÀ°è 6
AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï A ªÀÄvÀÄÛ 3 AiÀÄÆ¤mï R¤d zÉÆgÉAiÀÄÄvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ
¥ÉÆæÃUÁå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÁßV ¤gÀÆ¦¹. ¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ¼À PÀ¤µÀ× CUÀvÀå ¥ÀÆgÉÊ¸ÀÄªÀAvÉ F1
ªÀÄvÀÄÛ F2 UÀ¼À AiÀiÁªÀ «Ä±Àæt PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑzÁÝUÀÄvÀÛzÉAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. F1 ªÀÄvÀÄÛ F2 JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ gÀ¸ÀUÉÆ§âgÀUÀ½ªÉ. F1 gÀ¸ÀUÉÆ§âgÀzÀ°è ±ÉÃ. 10 ¨sÁUÀ
¸ÁgÀd£ÀPÀªÀÇ ªÀÄvÀÄÛ ±ÉÃ. 6 ¨sÁUÀ gÀAdPÀªÀÇ EgÀÄvÀÛzÉ. F2 gÀ¸ÀUÉÆ§âgÀªÀÅ ±ÉÃ. 5 gÀµÀÄÖ
¸ÁgÀd£ÀPÀªÀ£ÀÆß ªÀÄvÀÄÛ ±ÉÃ. 10 gÀµÀÄÖ gÀAdPÀªÀ£ÀÆß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. ¨sÀÆ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ £ÀAvÀgÀ
vÀ£Àß ¨É¼ÉUÉ PÀ¤µÀ× 14 PÉ.f. ¸ÁgÀd£ÀPÀªÀÇ ªÀÄvÀÄÛ 14 PÉ.f. gÀAdPÀªÀÇ CªÀ±ÀåPÀªÉAzÀÄ M§â gÉÊvÀ
wÃªÀiÁð¤¹zÁÝ£É. F1 £À ¨É¯É PÀ.f.UÉ gÀÆ. 6 ªÀÄvÀÄÛ F2 £À ¨É¯É PÀ.f.UÉ gÀÆ. 5 DzÀgÉ, JgÀqÀÆ
UÉÆ§âgÀUÀ¼À£ÀÄß JµÉÖµÀÄÖ RjÃ¢¹zÀgÉ ¨É¼ÉUÉ ¸ÁPÁUÀÄªÀµÀÄÖ ¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀÄ°è
zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÉAzÀÄ PÀAqÀÄ»r¬Äj ºÁUÉAiÉÄÃ D PÀ¤µÀ× RZÀð£ÀÆß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
534 UÀtÂvÀ
11. 2x + y ≤ 10, x + 3y ≤ 15, x, y ≥ 0 ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ

ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ (0,0), (5,0), (3,4) ªÀÄvÀÄÛ (0,5) DVzÉ. z = px + qy (p, q > 0) DVgÀ°.
z £À UÀjµÀ× ¨É¯É (3, 4) ªÀÄvÀÄÛ (0, 5) JgÀqÀÆ ©AzÀÄUÀ¼À°è zÉÆgÉAiÀÄÄªÀÅzÁzÀgÉ.
(a) p = q (b) p = 2q (c) p = 3q (d) q = 3p
¸ÀAQtð (««zsÀ) GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
GzÁgÀºÀuÉ 9 (¥ÀxÀåºÁgÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå) :
M§â DºÁgÀ vÀdÕ£ÀÄ P ªÀÄvÀÄÛ Q JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ MAzÀÄ «±ÉÃµÀ
¥ÀxÀåºÁgÀªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÁVzÉ. P AiÀÄ 30 UÁæA £À MAzÀÄ ¥ÉÆlÖtzÀ°è 12 AiÀÄÆ¤mï PÁå°ìAiÀÄA,
4 AiÀÄÆ¤mï PÀ©ât, 6 AiÀÄÆ¤mï PÉÆÃ¯É¸ÀÖgÁ¯ï ªÀÄvÀÄÛ 6 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï A EgÀÄvÀÛzÉ. Q AiÀÄ
30 UÁæA £À°è EzÉÃ ¥ÀzÁxÀðUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 3, 20, 4 ªÀÄvÀÄÛ 3 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. ¥ÀxÀåºÁgÀzÀ°è
PÀ¤µÀ× 240 AiÀÄÆ¤mï PÁå°ìAiÀÄA, 460 AiÀÄÆ¤mï PÀ©ât, EgÀ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ PÉÆÃ¯É¸ÀÖgÁ¯ï 300
AiÀÄÆ¤mï «ÄÃgÀ¨ÁgÀzÀÄ. ºÁUÁzÀgÉ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À JµÀÄÖµÀÄÖ ¥ÉÆlÖtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸À¨ÉÃPÀÄ?
«l«Ä£ï A AiÀÄ PÀ¤µÀ× ¥ÀæªÀiÁt JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ : P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À 'x' ªÀÄvÀÄÛ 'y' ¥ÉÆlÖtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ JA¢lÄÖPÉÆ½î. DUÀ
¸ÀàµÀÖªÁV x ≥ 0 , y ≥ 0 zÀvÀÛ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ UÀtwÃAiÀÄ gÀÆ¥À PÉ¼ÀPÀAqÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
12x + 3y ≥ 240 CxÀªÁ, 4x + y ≥ 80 ... (1) (PÁå°ìAiÀÄA ¤§AzsÀ£É)
4x + 20y ≥ 460 CxÀªÁ, x + 5y ≥ 115 ... (2) (PÀ©âtzÀ ¤§AzsÀ£É)
6x + 4y ≥ 300 CxÀªÁ, 3x + 2y ≤ 150 ... (3) (PÉÆÃ¯É¸ÀÖgÁ¯ï ¤§AzsÀ£É)
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (4)
UÀ½UÉÆ¼À¥ÀqÀÄªÀAvÉ z = 6x + 3y («l«Ä£ï A ¤§AzsÀ£É)
C£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¹.
(1) jAzÀ (4) gÀªÀgÉV£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À £ÀPÉë J¼ÉAiÉÆÃt.
avÀæ 12.10
(1) jAzÀ (4) gÀªÀgÉV£À ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼ÀÄ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß avÀæ 12.10
AiÀÄ°è §tÚ ºÀaÑzÀ ¨sÁUÀªÀ£ÁßV vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. EzÀÄ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹. F
¨sÁUÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ L(2,72), M(15,20) ªÀÄvÀÄÛ N(40,15) DVªÉ. F ©AzÀÄUÀ¼À°è z £À ¨É¯É F
PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ
ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ Z = 6x + 3y
(2,72) 228
(15,20) 150 ← PÀ¤µÀ×
(40,15) 285
ªÉÄÃ¯É PÁtÄªÀAvÉ N(15, 20) ©AzÀÄ«£À°è PÀ¤µÀ×ªÁVzÉ. ºÁUÁ P AiÀÄ 15 ªÀÄvÀÄÛ Q £À 20
¥ÉÆlÖtUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹ ªÀiÁqÀÄªÀ ¥ÀxÀåzÁgÀzÀ°è «l«Ä£ï A PÀ¤µÀ×ªÁVgÀÄvÀÛzÉ. «l«Ä£ï
A AiÀÄ PÀ¤µÀ× ¥ÀæªÀiÁt 150 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁgÀºÀuÉ 10 (GvÁàzÀ£Á ¸ÀªÀÄ¸Éå) :
MAzÀÄ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄ°è I, II ªÀÄvÀÄÛ III JA§ ªÀÄÆgÀÄ AiÀÄAvÀæUÀ½ªÉ. I ªÀÄvÀÄÛ II MAzÀÄ ¢£ÀPÉÌ
12 WÀAmÉUÀ½VAvÀ ºÉZÀÄÑ PÉ®¸À ªÀiÁqÀÄªÀÅ¢®è ªÀÄvÀÄÛ AiÀÄAvÀæ III ¥Àæw¢£À PÀ¤µÀ× 5 WÀAmÉ PÉ®¸À
ªÀiÁqÀ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ. F ªÀÄÆgÀÄ AiÀÄAvÀæUÀ¼À §¼ÀPÉ CªÀ±Àå«gÀÄªÀ M ªÀÄvÀÄÛ N JA§ JgÀqÀÄ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß
ªÀiÁvÀæ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄ°è vÀAiÀiÁj¸À®Ä ¸ÁzsÀå. M ªÀÄvÀÄÛ N UÀ¼À MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛ«£À vÀAiÀiÁjPÉUÉ CªÀ±Àå«gÀÄªÀ
AiÀÄAvÀæUÀ¼À PÁ¯ÁªÀPÁ±ÀªÀ£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ PÉÆnÖzÉ:
CªÀ±Àå«gÀÄªÀ PÁ¯ÁªÀ¢ü
ªÀ¸ÀÄÛ
AiÀÄAvÀæ I AiÀÄAvÀæ II AiÀÄAvÀæ III
M 1 2 1
N 2 1 1.25
M ªÀÄvÀÄÛ N ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼ÀÄ vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 600 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 400 DVªÉ. EªÉgÀqÀÆ
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß JµÉÖµÀÄÖ vÀAiÀiÁj¹zÀgÉ GvÁàzÀPÀgÀ ¯Á¨sÀ UÀjµÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ? ºÁUÀÆ D UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ : M ªÀÄvÀÄÛ N ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À GvÁàzÀ£Á ¸ÀASÉå 'x' ªÀÄvÀÄÛ 'y' DVgÀ°.
GvÁàzÀ£É vÀgÀÄªÀ ¯Á¨sÀ z = 600x + 400y
¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ x + 2y ≤ 12 (AiÀÄAvÀæ I gÀ ¤§AzsÀ£É) ... (1)
2x + y ≤ 12 (AiÀÄAvÀæ II gÀ ¤§AzsÀ£É) ... (2)
5
x + y ≥ 5 (AiÀÄAvÀæ III gÀ ¤§AzsÀ£É) ... (3)
4
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (4)
(1) jAzÀ (4) gÀªÀgÉV£À ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼À £ÀPÉë J¼ÉAiÉÆÃt. avÀæ 12.11 gÀ°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
ABCDE AiÀÄ£ÀÄß §tÚ ºÀaÑzÀ ¨sÁUÀªÀ£ÁßV vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. F ¨sÁUÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß
UÀªÀÄ¤¹.
536 UÀtÂvÀ
F ¨sÁUÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ A(5,0), B(6,0), C(4,4), D(0,6) ªÀÄvÀÄÛ E(0,4) DVgÀÄvÀÛªÉ. F

©AzÀÄUÀ¼À°è z C£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ Z = 600x + 400y

(5,0) 3,000
(6,0) 3,600
(4,4) 4,000 ← UÀjµÀ×
(0,6) 2,400
(0,4) 1,600
avÀæ 12.11
ªÉÄÃ¯É PÁtÄªÀAvÉ z £À UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀÄÄ (4,4) ©AzÀÄ«£À°è gÀÆ. 4,000 DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ
GvÁàzÀPÀUÀ¼ÀÄ 4, M ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÆß 4, N ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÆß vÀAiÀiÁj¹ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ gÀÄ. 4,000 UÀ½¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁgÀºÀuÉ 11 (¸ÁUÁtÂPÁ ¸ÀªÀÄ¸Éå) :
MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ MAzÀÄ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄÄ P JA§ ¸ÀÜ¼ÀzÀ°èAiÀÄÆ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¥sÁåPÀÖjAiÀÄÄ
Q JA§ ¸ÀÜ¼ÀzÀ°èAiÀÄÆ EzÉ. F ¸ÀÜ¼ÀUÀ½AzÀ vÀAiÀiÁgÁzÀ ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÄß A, B ªÀÄvÀÄÛ C JA§
¸ÀÜ¼ÀUÀ¼À°ègÀÄªÀ GUÁætUÀ½UÉ vÀ®Ä¦¸À¨ÉÃPÁVzÉ. F GUÁætUÀ¼À ªÁgÀzÀ ¨ÉÃrPÉ PÀæªÀÄªÁV 5, 5
ªÀÄvÀÄÛ 4 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À°è£À ¥sÁåPÀÖjUÀ¼À ªÁgÀzÀ GvÁàzÀ£Á ¸ÁªÀÄxÀåð 8 ªÀÄvÀÄÛ
6 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ. ¥sÁåPÀÖjUÀ½AzÀ GUÁætUÀ½UÉ MAzÀÄ AiÀÄÆ¤lÄÖ£ÀÄß ¸ÁV¸À®Ä vÀUÀÄ®ÄªÀ ªÉZÀÑ
PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ:
ªÉZÀÑ (gÀÆ. UÀ¼À°è)
EAzÀ/UÉ
A B C
P 160 100 150
Q 100 120 100
¸ÁUÁtÂPÁ ªÉZÀÑ PÀ¤µÀ×ªÁVgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ AiÀiÁªÀ ¥sÁåPÀÖjUÀ½AzÀ JµÀÄÖ AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁªÀ
GUÁætUÀ½UÉ ¸ÁV¸À¨ÉÃPÀÄ ºÁUÀÆ D PÀ¤µÀ× ¸ÁUÁtÂPÁ ªÉZÀÑ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ : ªÉÄÃ°£À ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀV£À avÀæzÀ (12.2) ªÀÄÆ®PÀ «ªÀj¸À§ºÀÄzÀÄ.
¥sÁåPÀÖj
P
8AiÀÄÆ
x y gÀÆ.100
0
16
gÀÆ –x–
.
gÀÆ
.15 y
8
0
A B C
5AiÀÄÆ GUÁæt 4AiÀÄÆ
5AiÀÄÆ
GUÁæt GUÁæt
(5 100
gÀÆ
)]
)+ gÀÆ.
.10
–y
5–x 5–y gÀÆ.120
0
–x
Q [(5
6–
6AiÀÄÆ
¥sÁåPÀÖj
avÀæ 12.12
P £À°ègÀÄªÀ ¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À°ègÀÄªÀ GUÁætUÀ½UÉ 'x' ªÀÄvÀÄÛ y AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀÄß

¸ÁV¸À¯ÁVzÉ JAzÀÄ ElÄÖPÉÆ¼ÉÆîÃt. DUÀ C UÉ ¸ÁV¸À¯ÁUÀÄªÀ AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À ¸ÀASÉå (8 – x – y)
DUÀÄvÀÛzÉ (KPÉ)?
DzÀÝjAzÀ, x ≥ 0, y ≥ 0, 8 – x–y≥0
CAzÀgÉ x ≥ 0, y ≥ 0, x+y≤8
A £À°ègÀÄªÀ GUÁætzÀ ªÁgÀzÀ ¨ÉÃrPÉ 5 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ ªÀiÁvÀæ. P £À°ègÀÄªÀ ¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ E°èUÉ
'x' AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ ¸ÁV¸À®ànÖgÀÄªÀÅzÀÄ G½zÀ (5 – x) AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀßµÉÖÃ Q £À°ègÀÄªÀ ¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ
¸ÁV¸À§ºÀÄzÀÄ. ºÁUÁV 5 – x ≥ 0 CxÀªÁ x ≤ 5.
ºÁUÉAiÉÄÃ (5–y) ªÀÄvÀÄÛ 6– [(5–x + 5–y)] = x + y – 4 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀÄß Q £À°ègÀÄªÀ
¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À°ègÀÄªÀ GUÁætUÀ½UÉ ¸ÁV¸À¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ, 5 – y ≥ 0 ªÀÄvÀÄÛ x + y – 4 ≥ 0
\ y ≤ 5 ªÀÄvÀÄÛ x + y ≥ 4 DUÀÄvÀÛzÉ.
MlÄÖ ¸ÁUÁtÂPÁ ªÉZÀÑ z DVzÉ,
z = 160x + 100y + 100(5 – x) + 120 (5 – y) + 100(x + y – 4) + 150 (8 – x – y)
= 10(x – 7y + 190) DUÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁV £ÀªÀÄä ¸ÀªÀÄ¸Éå:
x ≥ 0, y ≥ 0 ... (1)
x + y ≤ 8 ... (2)
538 UÀtÂvÀ
x ≤ 5 ... (3)
y ≤ 5 ... (4)
ªÀÄvÀÄÛ x + y ≥ 4 ... (5) ¤A§AzsÀ£ÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀqÀÄªÀAvÉ
z = 10(x – 7y + 190) AiÀÄ£ÀÄß PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸ÀÄªÀÅzÁVzÉ. avÀæ 12.13 gÀ°è ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À
ABCDEF C£ÀÄß §tÚ ºÀaÑ vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. F ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÉAiÉÄA§ÄzÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¹.
EzÀgÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ A(0,4), B(0,5), C(3,5), D(5,3) E(5,0) ªÀÄvÀÄÛ F(4,0) DVªÉ.
F ©AzÀÄUÀ¼À°è Z £À ¨É¯É PÉ¼ÀPÀAqÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ Z = 10(x – 7y+190)

(0,4) 1,620
(0,5) 1,550 ← PÀ¤µÀ×
(3,5) 1,580
(5,3) 1,740
(5,0) 1,950
(4,0) 1,940
avÀæ 12.13
ªÉÄÃ°£À PÉÆÃµÀÖPÀ¢AzÀ z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É 1,550 B(0,5) £À°è ¹UÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁV CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¸ÁUÁtÂPÁ AiÉÆÃd£ÉAiÉÄAzÀgÉ P £À°ègÀÄªÀ ¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ A, B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À°ègÀÄªÀ
GUÁætUÀ½UÉ PÀæªÀÄªÁV 0,5 ªÀÄvÀÄÛ 3 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀÄß, ºÁUÉÉAiÉÄÃ Q £À°ègÀÄªÀ ¥sÁåPÀÖj¬ÄAzÀ A, B
ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼À°ègÀÄªÀ GUÁætUÀ½UÉ PÀæªÀÄªÁV 5, 0 ªÀÄvÀÄÛ 1 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼À£ÀÆß ¸ÁV¸ÀÄªÀÅzÁVgÀÄvÀÛzÉ.
F «zsÁ£À¢AzÀ ¸ÁUÁtÂPÉAiÀÄ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ gÀÆ. 1,550 DUÀÄvÀÛzÉ.
CzsÁåAiÀÄ 12gÀ ªÉÄÃ°£À ¸ÀAQÃtð C¨sÁå¸À
1. GzÁ 9£ÀÄß £ÉÆÃr «l«Ä£ï A AiÀÄ ¥ÀæªÀiÁt UÀjµÀ×UÉÆ½¸À®Ä ¥Àæw DºÁgÀzÀ JµÀÄÖ
¥ÉÆlÖtUÀ¼À£ÀÄß §¼À¸À¨ÉÃPÀÄ? «l«Ä£ï A AiÀÄ UÀjµÀ× ¥ÀæªÀiÁt JµÀÄÖ?
2. M§â gÉÊvÀ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼ÉA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ ¥À±ÀÄ DºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß «Ä±Àæ ªÀiÁr §¼À¸ÀÄvÁÛ£É.
a®PÉÌ gÀÆ 250 vÀUÀ®ÄªÀ P ¨ÁæöåAr£À MAzÀÄ aÃ®zÀ°è ¥ÉÆÃµÀPÁA±À A, B ªÀÄvÀÄÛ C
UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 3, 2.5 ªÀÄvÀÄÛ 2 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ¼ÀÄ ®¨sÀåªÁUÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÉAiÉÄÃ aÃ®PÉÌ gÀÆ.
200 vÀUÀ®ÄªÀ Q ¨ÁæöåAr£À MAzÀÄ aÃ®zÀ°è A, B ªÀÄvÀÄÛ C ¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV
1.5, 11.25 ªÀÄvÀÄÛ 3 AiÀÄÆ¤lÄÖUÀ½gÀÄvÀÛªÉ. A, B ªÀÄvÀÄÛ C UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV PÀ¤µÀ× 18,45 ªÀÄvÀÄÛ
24 AiÀÄÄ¤lÄÖUÀ¼ÁzÀgÀÆ gÉÊvÀ¤UÉ CªÀ±ÀåPÀ. ºÁUÁzÀgÉ CªÀ£ÀÄ P ªÀÄvÀÄÛ Q ¨ÁæöåAqÀÄUÀ¼À JµÉÖµÀÄÖ
aÃ®UÀ¼À£ÀÄß §¼À¹zÀgÉ CªÀ¤UÉ aÃ®PÉÌ vÀUÀ®ÄªÀ ªÉZÀÑ PÀ¤µÀ×ªÁUÀÄvÀÛzÉ? «Ä±ÀætzÀ aÃ®PÉÌ
vÀUÀ®ÄªÀ PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ JµÀÄÖ?
3. M§â DºÁgÀ vÀdÕ£ÀÄ X ªÀÄvÀÄÛ Y JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DºÁgÀUÀ¼À£ÀÄß ¨ÉgÉ¹ PÀ¤µÀ× 10
AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï A, 12 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï ªÀÄvÀÄÛ 8 AiÀÄÆ¤mï «l«Ä£ï C EgÀÄªÀ
DºÁgÀªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃQzÉ. 1 PÉ.f. DºÁgÀzÀ°ègÀÄªÀ «l«Ä£ï CA±ÀUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀPÀAqÀAwªÉ:
DºÁgÀ «l«Ä£ï A «l«Ä£ï B «l«Ä£ï C
X 1 2 3
Y 2 2 1
1 PÉ.f. X ªÀÄvÀÄÛ Y UÀ¼À ¨É¯É PÀæªÀÄªÁV gÀÆ. 16 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 20 EgÀÄvÀÛzÉ. CªÀ±ÀåPÀ
¥ÉÆÃµÀPÁA±ÀUÀ½gÀÄªÀAvÀºÀ DºÁgÀzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯É JµÀÄÖ?
4. M§â GvÁàzÀPÀ£ÀÄ A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ DnPÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÁÛ£É. EzÀPÁÌV
I, II ªÀÄvÀÄÛ III JA§ ªÀÄÆgÀÄ AiÀÄAvÀæUÀ¼ÀÄ CªÀ±ÀåPÀ. ¨ÉÃPÁzÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄ (¤«ÄµÀUÀ¼À°è) F
PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ:
AiÀÄAvÀæ
DnPÉAiÀÄ §UÉ
I I III
A 12 18 6
B 6 0 9
ªÀÄÆgÀÄ AiÀÄAvÀæUÀ¼ÀÆ ¢£ÀPÉÌ UÀjµÀ× 6 WÀAmÉUÀ¼À PÁ® ®¨sÀå 'A' DnPÉ MAzÀgÀ ªÉÄÃ°£À ¯Á¨sÀ
gÀÆ. 7.50 ªÀÄvÀÄÛ 'B' DnPÉ MAzÀgÀ ªÉÄÃ°£À ¯Á¨sÀ gÀÆ. 5. UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ UÀ½¸À®Ä 'A' §UÉAiÀÄ
15 DnPÉUÀ¼À£ÀÆß, 'B' §UÉAiÀÄ 30 DnPÉUÀ¼À£ÀÆß vÀAiÀiÁj¸À¨ÉÃPÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
5. MAzÀÄ «ªÀiÁ£ÀªÀÅ UÀjµÀ× 200 ¥ÀæAiÀiÁtÂPÀgÀ£ÀÄß ¸ÁV¸À§®èzÀÄ. MAzÀÄ ªÉÄÃ®éUÀðzÀ nPÉÃn£À
ªÉÄÃ°£À ¯Á¨sÀ gÀÆ. 1,000 ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå zÀeÉðAiÀÄ nPÉÃn£À ªÉÄÃ°£À ¯Á¨sÀ
gÀÆ. 600 DVgÀÄvÀÛzÉ. ªÉÄÃ®éUÀðPÁÌV PÀqÉAiÀÄ ¥ÀPÀë 20 nPÉÃlÄUÀ¼À£ÀÄß PÁ¬ÄÝj¸À¯ÁVzÉ.
DzÀgÉ ªÉÄÃ®éUÀðzÀ°è ¥ÀæAiÀiÁtÂPÀ §AiÀÄ¸ÀÄªÀ £Á®ÌgÀµÀÄÖ d£À ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÀUÀðzÀ°è ¥ÀæAiÀiÁtÂ¸À®Ä
§AiÀÄ¸ÀÄvÁÛgÉ. JgÀqÀÆ zÀeÉðAiÀÄ JµÉÖµÀÄÖ nPÉÃlÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁgÁl ªÀiÁrzÀgÉ ¯Á¨sÀ
UÀjµÀ×ªÁUÀÄªÀÅzÀÄ? UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ JµÀÄÖ?
6. A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ JgÀqÀÄ GUÁætUÀ¼À ¸ÁªÀÄxÀåð PÀæªÀÄªÁV 100 ªÀÄvÀÄÛ 50 QéAmÁ®ÄUÀ¼ÁVzÉ.
F GUÁætUÀ¼ÀÄ 3 ¥ÀrvÀgÀ CAUÀrUÀ½UÉ (D, E ªÀÄvÀÄÛ F) ¸ÁªÀiÁ£ÀÄ ¥ÀÆgÉÊPÉ ªÀiÁqÀÄvÀÛªÉ.
CªÀÅUÀ½UÉ PÀæªÀÄªÁV 60, 50 ªÀÄvÀÄÛ 40 QéAmÁ¯ïUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀÆgÉÊPÉ ªÀiÁqÀ¨ÉÃPÀÄ. GUÁætUÀ½AzÀ
CAUÀrUÀ½UÉ MAzÀÄ QéAmÁ¯ï ¸ÁV¸À®Ä vÀUÀ®ÄªÀ ªÉZÀÑ PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ:
MAzÀÄ QéAmÁ¯ï ¸ÁV¸À®Ä vÀUÀ®ÄªÀ ªÉZÀÑ (gÀÆ. UÀ¼À°è)
EAzÀ/UÉ
A B
D 6 4
E 3 2
F 2.50 3
¸ÁUÁtÂPÁ ªÉZÀÑ PÀ¤µÀ×ªÁUÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ ºÉÃUÉ ¸ÁV¸À¨ÉÃPÀÄ? PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ JµÀÄÖ.
540 UÀtÂvÀ
7. MAzÀÄ vÉÊ® PÀA¥À¤AiÀÄÄ 7,000°Ã ªÀÄvÀÄÛ 4,000°Ã ¸ÁªÀÄxÀåðªÀÅ¼Àî JgÀqÀÄ GUÁætUÀ¼À£ÀÄß

ºÉÆA¢zÉ. EªÀÅUÀ½AzÀ PÀA¥À¤AiÀÄÄ D,E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÉA§ ªÀÄÆgÀÄ ¥ÉmÉÆæÃ¯ï §APÀÄUÀ½UÉ
vÉÊ® ¥ÀÆgÉÊ¸À¨ÉÃPÁVzÉ. EªÀÅUÀ¼À ¨ÉÃrPÉ PÀæªÀÄªÁV 4,500°Ã, 3,000°Ã ªÀÄvÀÄÛ 3,500°Ã
DVgÀÄvÀÛzÉ. GUÁætUÀ½AzÀ §APÀÄUÀ½UÉ EgÀÄªÀ zÀÆgÀ PÉ¼ÀPÀAqÀAwzÉ:
zÀÆgÀ (Q.«ÄÃ. UÀ¼À°è)
EAzÀ/UÉ
A B
D 7 3
E 6 4
F 3 2
10°Ã vÉÊ®ªÀ£ÀÄß ¥Àæw Q¯ÉÆÃ«ÄÃljUÉ ¸ÁV¸À®Ä vÀUÀ®ÄªÀ ªÉZÀÑ gÀÆ. 1 DzÀgÉ, PÀ¤µÀ× ¸ÁUÁtÂPÁ
ªÉZÀÑ ¥ÀqÉAiÀÄ®Ä ºÉÃUÉ ¸ÁV¸À¨ÉÃPÀÄ? PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ JµÀÄÖ.
8. M§â ºÀtÄÚ ¨É¼ÉUÁgÀ£ÀÄ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÉÆ§âgÀUÀ¼À£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÁÛ£É. MAzÀÄ aÃ® P ªÀÄvÀÄÛ
Q UÀ¼À°è£À ¸ÁgÀd£ÀPÀ, gÀAdPÁªÀÄè, ¥ÉÆmÁ±ï ªÀÄvÀÄÛ PÉÆèÃjÃ£ÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀV£À PÉÆÃµÀÖPÀzÀ°è
vÉÆÃj¸À¯ÁVzÉ. ¥ÀjÃPÉë¬ÄAzÀ vÉÆÃlPÉÌ PÀ¤µÀ× 240 PÀ.f. gÀAdPÁªÀÄè, 270 PÉ.f ¥ÉÆmÁ±ï
ªÀÄvÀÄÛ UÀjµÀ× 310 PÉ.f. PÉÆèÃj£ï ¨ÉÃPÉAzÀÄ zÀÈqsÀ¥ÀnÖzÉ. ¸ÁgÀd£ÀPÀªÀ£ÀÄß PÀ¤µÀ× ¥ÀæªÀiÁtzÀ°è
MzÀV¸À®Ä ¨É¼ÉUÁgÀ£ÀÄ §AiÀÄ¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À JµÉÖµÀÄÖ aÃ®UÀ¼À£ÀÄß §¼À¸À¨ÉÃPÀÄ?
D PÀ¤µÀ× ¥ÀæªÀiÁt JµÀÄÖ?
MAzÀÄ aÃ®PÉÌ (PÉ.f. UÀ¼À°è)
P Q
¸ÁgÀd£ÀPÀ 3 3.5
gÀAdPÁªÀÄè 1 2
¥ÉÆmÁ±ï 3 1.5
PÉÆèÃj£ï 1.5 2
9. ¥Àæ±Éß 8£ÀÄß £ÉÆÃr ¨É¯ÉUÁgÀ£ÀÄ ¸ÁgÀd£ÀPÀzÀ ¥ÀæªÀiÁtªÀ£ÀÄß UÀjµÀ×UÉÆ½¸À®Ä §AiÀÄ¹zÀgÉ
P ªÀÄvÀÄÛ Q UÀ¼À JµÉÖµÀÄÖ aÃ®UÀ¼À£ÀÄß §¼À¸À¨ÉÃPÀÄ? DUÀ zÉÆgÉPÀÄªÀ ¸ÁgÀd£ÀPÀzÀ UÀjµÀ×
¥ÀæªÀiÁt JµÀÄÖ?
10. MAzÀÄ DnPÉ vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ PÀA¥É¤ A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ JgÀqÀÄ §UÉAiÀÄ UÉÆA¨ÉUÀ¼À£ÀÄß
vÀAiÀiÁj¸ÀÄvÀÛzÉ. EgÀÄªÀ ¸ÀA¥À£ÀÆä®UÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀiÁgÀÄPÀmÉÖAiÀÄ°è ¨ÉÃrPÉ £ÉÆÃrzÀgÉ
GvÁàzÀ£É ªÁgÀPÉÌ UÀjµÀ× 1,200 UÉÆA¨ÉUÀ¼À£ÀÄß «ÄgÀ¨ÁgÀzÀÄ. (JgÀqÀÆ §UÉ ¸ÉÃj). B
§UÉAiÀÄ UÉÆA¨ÉUÀ½VgÀÄªÀ ¨ÉÃrPÉ ºÉZÉÑAzÀgÉ A §UÉAiÀÄ UÉÆA¨ÉUÀ¼À ¨ÉÃrPÉAiÀÄ CzsÀðzÀµÀÄÖ
ªÀiÁvÀæ ºÁUÀÆ B §UÉAiÀÄ UÉÆA¨ÉUÀ¼À GvÁàzÀ£ÉVAvÀ A §UÉAiÀÄ UÉÆA¨ÉUÀ¼À GvÁàzÀ£É
600QÌAvÀ ºÉZÀÄÑ ºÉZÁÑUÀ¨ÁgÀzÀÄ. A ªÀÄvÀÄÛ B §UÉUÀ¼ÀÄ vÀ¯Á gÀÆ. 12 ªÀÄvÀÄÛ gÀÆ. 16 ¯Á¨sÀ
vÀgÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, ªÁgÀPÉÌ JgÀqÀÆ §UÉAiÀÄ JµÉÖµÀÆÖ UÉÆA¨ÉUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¹zÀgÉ UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ
¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ?
¸ÁgÁA±À
• ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVzÀÝgÉ zÀvÀÛ PÉ®ªÀÅ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À£Àß£ÀÄ¸Àj¸ÀÄªÀAvÉ ««zsÀ
ZÀgÁAPÀUÀ¼À°è£À MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ GvÀà£ÀßzÀ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß (UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×)
PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæ«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• PÉ®ªÀÅ ªÀÄÄRå gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæ«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀPÀAqÀAwgÀÄvÀÛªÉ:
(i) ¥ÀxÁåºÁgÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ (ii) GvÁàzÀ£Á ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ
(iii) ¸ÁUÁtÂPÁ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ
• ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ IÄuÁvÀäPÀªÁVgÀ¨ÁgÀzÉA§ÄzÀ£ÀÆß M¼ÀUÉÆAqÀAvÉ zÀvÀÛ ¤§AzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ
¸ÁªÀiÁ£Àå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
• ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ M¼ÀUÀqÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ UÀrgÉÃSÉAiÀÄ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå
GvÀÛgÀ (¥ÀjºÁgÀ)UÀ¼À£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
• ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ DZÉUÉ EgÀÄªÀ ©AzÀÄ MAzÀÄ ÇÀA¨sÁªÀå ¥ÀjºÁgÀªÀ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
• G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ (UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×) ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ
M¼ÀUÀqÉ EgÀÄªÀ ©AzÀÄªÀ£ÀÄß CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥ÀjºÁgÀ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
• gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©r¸À®Ä PÉ¼ÀV£À JgÀqÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß
ªÀÄÄRåªÁV §¼À¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1: z = ax + by G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À R DVgÀ°. x ªÀÄvÀÄÛ y ZÀgÁAPÀUÀ¼ÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ÇÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ½UÉÆ¼À¥ÀnÖzÀÄÝ,
z GvÀà£ÀßPÉÌ MAzÀÄ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ (UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ×) ¨É¯É EgÀÄªÀÅzÁzÀ°è, D ¨É¯É ¸ÀA¨sÁªÀå
¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ªÀÄÆ¯ÉAiÀÄ°èAiÉÄÃ EgÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 2: Z = ax + by G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßªÁVgÀÄªÀ MAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï
¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±À R DVgÀ°. R ¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝgÉ, z GvÀà£ÀßªÀÅ UÀjµÀ× ºÁUÀÆ
PÀ¤µÀ× JgÀqÀÆ ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ EªÉgÀqÀÄ R ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ
ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄ«£À¯ÉèÃ EgÀÄvÀÛzÉ.
• ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è, UÀjµÀ× CxÀªÁ PÀ¤µÀ× ¨É¯É E®è¢gÀ§ºÀÄzÀÄ. MAzÀÄ
¥ÀPÀë EzÀ°è, CzÀÄ R ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ ªÀÄÆ¯ÉAiÀÄ¯ÉèÃ EgÀÄvÀÛzÉ.
• gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¥ÀjºÁgÀPÉÌ ±ÀÈAUÀ©AzÀÄ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
EzÀÄ F PÉ¼ÀV£À ºÀAvÀUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆArzÉ.
(i) gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼À£ÀÄß UÀÄgÀÄw¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
(ii) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀÄÆ¯ÉAiÀÄ®Æè G¢ÝµÀÖ GvÀà£Àß z = ax+by ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ.
F ªÀÄÆ¯É ©AzÀÄUÀ¼À°è£À Cw ºÉaÑ£À ºÁUÀÆ Cw PÀrªÉÄAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ M ªÀÄvÀÄÛ m
DVgÀ°.
(iii) ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ ¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è M ªÀÄvÀÄÛ m UÀ¼ÀÄ z £À UÀjµÀ× ºÁUÀÆ PÀ¤µÀ×
¨É¯ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ.
542 UÀtÂvÀ
¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀªÀÅ C¥Àj«ÄvÀªÁVzÀÝ°è:

(i) ax + by > M ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É AiÀiÁªÀÅzÉÃ
©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ºÉÆA¢®è¢zÀÝ°è, M G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ UÀjµÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁUÀ¢zÀÝgÉ G¢ÝµÀÖ UÀjµÀ× ¨É¯É EgÀÄªÀÅ¢®è.
(ii) ax + by > m ¤zsÀðj¸ÀÄªÀ ªÀÄÄPÀÛ CzsÀð ¸ÀªÀÄvÀ®ªÀÅ ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÉÆqÀ£É AiÀiÁªÀÅzÉÃ
©AzÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ºÉÆA¢®è¢zÀÝ°è, m G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßzÀ PÀ¤µÀ× ¨É¯ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁUÀ¢zÀÝgÉ G¢ÝµÀÖ GvÀà£ÀßPÉÌ PÀ¤µÀ× ¨É¯É EgÀÄªÀÅ¢®è.
• ¸ÀA¨sÁªÀå ¥ÀæzÉÃ±ÀzÀ JgÀqÀÄ ªÀÄÆ¯ÉUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀªÁVzÀÝgÉ, DUÀ CªÉgÀqÀÆ
©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÃj¸ÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°gÀÄªÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ ©AzÀÄªÀÅ CzÉÃ CvÀÄÛöåvÀªÀÄ
¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß ¤ÃqÀÄvÀÛzÉ.
ZÁjwæPÀ n¥ÀàtÂ
JgÀqÀ£ÉÃ ªÀÄºÁAiÀÄÄzÀÞzÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è RZÀÄð PÀ¤µÀ×UÉÆ½¸À®Ä ±ÀvÀÄæ«UÀÄAmÁUÀÄªÀ £Á±ÀªÀ£ÀÄß
UÀjµÀ×UÉÆ½¸À®Ä, EvÁå¢UÀ½UÁV ¸ÉÃ£Á PÁAiÀÄðZÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀjAiÀiÁV AiÉÆÃf¸À¨ÉÃPÁzÁUÀ
gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ ªÀÄÄAZÀÆtÂUÉ §AzÀªÀÅ.
gÀµÀå zÉÃ±ÀzÀ UÀtÂvÀdÕ J¯ï. PÁAmÉÆÃgÉÆ«Zï ªÀÄvÀÄÛ CªÉÄÃjPÉAiÀÄ CxÀð±Á¸ÀÛçdÕ
J¥sï.J¯ï. »ZïPÁPï E§âgÀÆ ¸ÀévÀAvÀæªÁV 1941 gÀ°è ªÉÆzÀ® gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï
¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß PÀæªÀÄ§zÀÞªÁV ¥Àæw¥Á¢¹zÀgÀÄ. EzÉÆAzÀÄ ¥Àæ¹zÀÞ ¸ÁUÁtÂPÁ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀiÁVvÀÄÛ.
1945gÀ°è ©ænÃµï CxÀð±Á¸ÀÛçdÕ f. ¹ÖUÀègï ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß
(CvÀÄÛöåvÀÛªÀÄ ¥ÀxÀåºÁgÀzÀ ¸ÀªÀÄ¸Éå) ¤gÀÆ¦¹zÀ£ÀÄ. 1947gÀ°è CªÉÄÃjPÀzÀ°è CxÀð±Á¸ÀÛçdÕ f.©.
qÁAmïfUï£ÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÃ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ¥Àj«ÄvÀ ºÀAvÀUÀ¼À°è ©r¸À®Ä
MAzÀÄ ¥ÀÄ£ÀgÀÄQÛ gÀÆ¥ÀzÀ (iteration) ¹A¥ÉèPïì (¸ÀgÀ¼À gÀÆ¦) «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¹zÀ£ÀÄ.
1975gÀ°è CxÀð±Á¸ÀÛçzÀ £ÉÆ¨É¯ï ¥Àæ±À¹ÛAiÀÄ£ÀÄß gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï PÉëÃvÀæzÀ°è£À CªÀgÀ
¥ÀxÀzÀ²ðÃ PÉ®¸ÀPÁÌV J¯ï. PÁmÉÆÃgÉÆÃ«Zï ªÀÄvÀÄÛ CªÉÄÃjPÉAiÀÄ UÀtÂwÃAiÀÄ CxÀð±Á¸ÀÛçdÕ n.¹.
PÀÆ¥ïªÀÄ£ïjUÉ ¤ÃqÀ¯Á¬ÄvÀÄ. UÀtPÀ AiÀÄAvÀæUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ CªÀ±ÀåPÀ vÀvÁæA±ÀUÀ¼À £ÉgÀ«¤AzÀ EAzÀÄ C£ÉÃPÀ
PÉëÃvÀæUÀ¼À°è£À ¸ÀAQtð ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ½UÀÆ gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï C£ÀÄß C£Àé¬Ä¸À®Ä ¸ÁzsÀåªÁVzÉ.
* * *
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 543
CzsÁåAiÀÄ 13
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ (PROBABILITY)
 ¸ÀA¨sª
À ¤
À ÃAiÀÄvÉU¼
À À ¹zÁÞAvÀªÅÀ ¥ÀjªÀiÁtzÀ ¸ÀàµÖÀ (¸Àg¼
À )À ªÁzÀ MAzÀÄ vÀPð À ÁVzÉ - ¹. J£ï. ¥É¸ïð 
À «eÁÕ£ª
13.1 ¦ÃpPÉ
»A¢£À vÀgÀUÀwAiÀÄ°è, £ÁªÀÅ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÑPÀ
¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è£À CRavÀ WÀl£ÉUÀ¼À ¥ÀjªÀiÁt JAzÀÄ
C¨sÀå¹¹gÀÄvÉÛÃªÉ. gÀµÁåzÀ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçdÕ, J.J£ï.PÉÆ¯ïªÀiÁUÀgÉÆªï
(1903 jAzÀ 1987) CªÀjAzÀ ªÀåªÀ¸ÁÜ¦¸À®àlÖ ¸ÀévÀB ¹zÀÞ ¥ÀæªÀiÁt
ªÀiÁUÀð (Axiomatic approach) ªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ ZÀað¹zÉÝÃªÉ.
ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ D ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ MAzÀÄ GvÀà£ÀßzÀ ¥sÀ®ªÉAzÀÄ
w½AiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÉ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ ¥sÀ®UÀ¼À «ZÁgÀzÀ°è ¸ÀévÀB
¹zÀÞ ¥ÀæªÀiÁt ¹zÁÞAvÀ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ C©üeÁvÀ-
¹zÁÞAvÀUÀ¼À £ÀqÀÄ«£À ¸ÀªÀiÁ£À CxÀðªÀ£ÀÄß £ÁªÀÅ zÀÈqsÀ¥Àr¹gÀÄvÉÛÃªÉ.
F ¸ÀA§AzsÀzÀ DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É £ÁªÀÅ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ªÉÇåÃªÀÄ
ªÀiÁzÀjUÀ½UÉ ºÉÆA¢PÉÆArgÀÄªÀ WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¢gÀÄvÉÛÃªÉ. ºÁUÉ £ÁªÀÅ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ¸ÀAPÀ®£ÀzÀ ¦AiÀÄj r ¥sÉgÁämï
¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß C¨sÀå¹¹gÀÄvÉÛÃªÉ. F CzsÁåAiÀÄzÀ°è £ÁªÀÅ ¨ÉÃgÉ WÀl£ÉAiÀÄÄ (1601-1665)
¸ÀA¨sÀ«¹zÉ (WÀn¹zÉ) JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ (conditional
probability) ªÀÄÄRå gÀZÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ZÀað¸ÉÆÃt. EzÀÄ ¨ÉAiÀÄ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ, ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ
UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß CxÀðªÀiÁrPÉÆ¼Àî®Ä ¸ÀºÀPÁjAiÀiÁUÀ°zÉ. ºÁUÉ
£ÁªÀÅ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ (random variable) ªÀÄÄRå gÀZÀ£É ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ «¨sÀd£É
ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀgÁ¸Àj ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ «¨sÀd£ÉAiÀÄ «ZÀ®£ÉAiÀÄ£ÀÄß (variance of probality
distribution) PÀÆqÁ PÀ°AiÉÆÃt. CzsÁåAiÀÄzÀ PÉÆ£ÉAiÀÄ ¨sÁUÀzÀ°è ¢é¥ÀzÀ «¨sÀd£É (binomial
distribution) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ®àqÀÄªÀ ªÀÄºÀvÀézÀ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ «¨sÀd£ÉAiÀÄ£ÀÄß
C¨sÀå¹¸ÉÆÃt. F CzsÁåAiÀÄzÀÄzÀÝPÀÆÌ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ.
JAzÀÄ w½AiÉÆÃt.
13.2 ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ (Conditional Probability)

E°èAiÀÄªÀgÉUÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ°è, £ÁªÀÅ WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀ
«zsÁ£ÀUÀ¼À£ÀÄß ZÀað¹zÉÝÃªÉ. MAzÀÄ ªÉÃ¼É £ÁªÀÅ MAzÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢zÁÝUÀ, JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼À ¥ÉÊQ MAzÀÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ E£ÉÆßAzÀÄ WÀl£ÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É
¥ÀjuÁªÀÄ ©ÃgÀÄªÀÅzÀgÀ §UÉÎ ªÀiÁ»w zÉÆgÀPÀÄªÀÅzÉÃ? F ¥Àæ±ÉßUÉ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ GvÀÛj¸À®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¸ÉÆÃt.
544 UÀtÂvÀ
ªÀÄÆgÀÄ £ÁåAiÀÄ§zÀÞ £ÁtåUÀ¼À£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. F ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ

ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj.
S = {HHH, HHT, HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT} DVzÉ.
1
£ÁtåªÀÅ £ÁåAiÀÄ§zÀÞªÁVzÀÝjAzÀ £ÁªÀÅ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ªÀiÁzÀj ©AzÀÄ«UÉ 8 ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
¤ÃqÀÄvÉÛÃªÉ. `PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë JgÀqÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀªÀÅ' JA§ WÀl£É E ªÀÄvÀÄÛ `ªÉÆzÀ®Ä
£Átå ¨Á® vÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£É F DVgÀ°.
\ E = {HHH, HHT, HTH, THH} ªÀÄvÀÄÛ F = {THH, THT, TTH, TTT}
\ P(E) = P ({HHH}) + P ({HHT}) + P ({HTH}) + P ({THH})
1 1 1 1 1
= + + + =
8 8 8 8 2
ªÀÄvÀÄÛ P(F) = P ({THH}) + P ({THT}) + P ({TTH}) + P ({TTT})

1 1 1 1 1
= + + + =
8 8 8 8 2
1
ºÁUÀÆ E ∩ F = {THH} \P(E ∩ F) = P({THH} =
8
FUÀ ªÉÆzÀ® £ÁtåªÀÅ ¨Á®ªÀ£ÀÄß vÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ, CAzÀgÉ F ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ. JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ
PÉÆnÖgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ w½zÀ ªÉÄÃ¯É, E WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ K£ÁVgÀÄvÀÛzÉ? F WÀl£ÉAiÀÄÄ
¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄvÀÛzÉ. JA§ ªÀiÁ»wAiÉÆA¢UÉ, E WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ°è,
AiÀiÁªÀ ¥Àæ¸ÀAUÀUÀ¼À°è ªÉÆzÀ® £ÁtåªÀÅ ¨Á® ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß PÉÆqÀÄªÀÅ¢®èªÉÇÃ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß UÀt£ÉUÉ
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî¨ÁgÀzÉAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ RavÀªÁV w½¢gÀÄvÀÛzÉ.
E WÀl£ÉUÁV, F ªÀiÁ»wAiÀÄÄ £ÀªÀÄä ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ£ÀÄß S UÀt¢AzÀ CzÀgÀ G¥ÀUÀt F
UÉ gÀÆ¥ÁAvÀj¸ÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ, E WÀl£ÉAiÀÄ ¥ÀgÀªÁVgÀÄªÀ F £À ªÀiÁzÀj ©AzÀÄ THH DVzÉ.
1
\ F ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj JAzÀÄ w½zÁUÀ E £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ = DUÀÄvÀÛzÉ. CxÀªÁ, F
4
1
WÀl£É ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ E £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ = . \ F WÀl£ÉAiÀÄÄ ªÉÆzÀ¯ÉÃ
4
¸ÀA¨sÀ«¹gÀÄvÀÛzÉ. JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ E WÀl£ÉAiÀÄ F ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
(conditional probability) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄvÁÛgÉ. ªÀÄvÀÄÛ EzÀ£ÀÄß P (E|F) JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ.
1
DzÀÝjAzÀ P (E|F) =
4
E°è UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, E WÀl£ÉAiÀÄ ¥ÀgÀªÁVgÀÄªÀ WÀl£ÉAiÀÄ CA±ÀUÀ¼ÀÄ E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼À

G¨sÀAiÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå (bÉÃzÀPÀ) CA±ÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. CAzÀgÉ (E ∩F) £À ªÀiÁzÀj ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ.
DzÀÝjAzÀ, F WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¹gÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, E WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß £ÁªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ PÀÆqÁ (¸ÀºÀ) §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
( E ∩ F ) UÉ ¥gÀªÀÁVgÄÀªÀ ¥Áx
æ «
À ÄPÀ WÀl£ÉU¼
À À ¸ÀASåÉ
P ( E|F ) =
F UÉ ¥g
À ª
À ÁVgÄÀªÀ ¥Áx
æ À«ÄPÀ WÀl£U
É À¼À ¸A
À SåÉ
n ( E ∩ F)
=
n ( F)
CA±À ªÀÄvÀÄÛ bÉÃzÀªÀ£ÀÄß ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼À MlÄÖ ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ
¨sÁV¹zÁUÀ, P (E|F) C£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
n ( E ∩ F)
n ( S) P ( E ∩ F)
P ( E|F ) =
= ... (1)
n ( F) P ( F)
n ( S)
E°è UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉ£ÉAzÀgÉ, P(F) ≠ 0 CAzÀgÉ F ≠ φ DzÁUÀ ªÀiÁvÀæ ¸À«ÄÃPÀgÀt (1)
¸ÀjzÀÆUÀÄvÀÛzÉ KPÉ?
DzÀÝjAzÀ, £ÁªÀÅ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉÀAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå 1: E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ MAzÉÃ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ JgÀqÀÄ
WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ, F WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, E WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ,
P ( E ∩ F)
=P ( E|F ) , P ( F) ≠ 0
P ( F)
13.2.1 ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄt®PÀëtUÀ¼ÀÄ (Properties of conditional probability)
E ªÀÄvÀÄÛ F MAzÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀ°, £ÀAvÀgÀ
UÀÄt®PÀët 1: P(S|F) = P(F|F) = 1
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ
P (S ∩ F) P ( F)
P (=
S|F ) = = 1
P ( F) P ( F)
P ( F ∩ F) P ( F)
ºÁUÀÆ P (=
F|F ) = = 1
P ( F) P ( F)
\ P(S|F) = P(F|F)= 1
546 UÀtÂvÀ
UÀÄt®PÀët 2: A ªÀÄvÀÄÛ B, S ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ ªÀÄvÀÄÛ P(F) ≠ 0,

CVgÀÄªÀAvÉ F , S ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ MAzÀÄ WÀl£É DVzÉ.
DUÀ P((A ∪ B)|F) = P(A|F) + P(B|F) – P((A ∩B)|F) DVgÀÄvÀÛzÉ
¤¢ðµÀÖªÁV, A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå UÀuÁA±ÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝ°è
P((A∪B)|F) = P(A|F) + P(B|F) DVgÀÄvÀÛzÉ.
P ( A ∪ B ) ∩ F P ( A ∩ F ) ∪ ( B ∩ F ) 
∴ P (( A
= ∪ B ) |F ) = («¨sÁdPÀ ¤AiÀÄªÀÄ)
P ( F) P ( F)
P ( A ∩ F ) +P ( B ∩ F ) − P ( A ∩ B ∩ F )
=
P ( F)
P ( A ∩ F ) P ( B ∩ F ) P ( A ∩ B ) ∩ F
= + −
P ( F) P ( F) P ( F)
= P(A|F) + P(B|F) – P((A∩B)|F)
A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ
P((A ∩ B)|F) = 0
⇒ P((A ∪ B)|F) = P(A|F) + P(B|F)
UÀÄt®PÀët 3: P(E'|F) = 1 − P(E|F)
UÀÄt®PÀët (1) jAzÀ, P(S|F) = 1
\P(E ∪ E'|F) = 1 S = E ∪ E'
⇒ P(E|F) + P (E'|F) = 1 \ E ∩ E' = φ
⇒ P(E'|F) = 1 − P(E|F)
PÉ®ªÀÅ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ
7 9 4
GzÁºÀgÀuÉ 1: P ( A ) = , P ( B ) = ªÀÄvÀÄÛ P(A ∩ B) = 13 DzÀgÉ, P(A|B) C£ÀÄß
13 13
PÀAqÀÄ»r¬Äj
4
=
P ( A ∩ B) 13 4
¥ÀjºÁgÀ: P ( A|B ) = = =
P ( B) 9 9
13
GzÁºÀgÀuÉ 2: MAzÀÄ PÀÄlÄA§ªÀÅ JgÀqÀÄ ªÀÄPÀÌ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ, CªÀj§âgÀ°è PÀ¤µÀ× ¥ÀPÀë M§â
¨Á®PÀ£ÁVgÀÄvÁÛ£É, JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, JgÀqÀÆ ªÀÄPÀÌ¼ÀÄ ¨Á®PÀgÁUÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: E°è b JAzÀgÉ ¨Á®PÀ g JAzÀgÉ ¨Á®Q JAzÀÄ EgÀ°

\ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S = {(b, b), (g, b), (b, g), (g, g)}
E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀUÉ ¸ÀÆa¹gÀÄªÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀ°
E: È§âgÀÆ ªÀÄPÀÌ¼ÀÄ ¨Á®PÀgÀÄ'
F : `PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ ªÀÄUÀÄ ¨Á®PÀ'
FUÀ E = {(b,b)} ªÀÄvÀÄÛ F = {(b,b), (g,b), (b,g)}
\E ∩ F = {(b,b)}
3 1
∴ P ( F ) = ªÀÄvÀÄÛ P ( E ∩ F ) =
4 4
1
P ( E ∩ F) 1
∴ P ( E|F ) = =4 =
P ( F) 3 3
4
GzÁºÀgÀuÉ 3: 1 jAzÀ 10 ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß £ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ ºÀvÀÄÛ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß MAzÀÄ qÀ§âzÀ°è ºÁQ ZÉ£ÁßV
«Ä±Àæt ªÀiÁrzÉ ªÀÄvÀÄÛ £ÀAvÀgÀ MAzÀÄ J¯ÉAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. vÉUÉzÀ J¯ÉAiÀÄ
ªÉÄÃ¯É £ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ 3 QÌAvÀ ºÉZÁÑVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ w½¢zÀÝgÉ, CzÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: `vÉUÉzÀ J¯ÉAiÀÄ ªÉÄÃ°£À ¸ÀASÉå ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå' DVgÀÄªÀ WÀl£É A ªÀÄvÀÄÛ vÉUÉzÀ J¯ÉAiÀÄ
ªÉÄÃ°£À ¸ÀASÉå 3 QÌAvÀ zÉÆqÀØzÀÄ JA§ÄzÀÄ WÀl£É B DVgÀ°.
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀÄ: P(A|B)
FUÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀj = S = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}
A = {2, 4, 6, 8, 10}, B = {4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}ªÀÄvÀÄÛ A ∩ B = {4, 6, 8, 10}
5 7 ªÀÄvÀÄÛ 4
ºÁUÀÆ P (A) = P ( B) = P ( A ∩ B) =
10, 10 10
4 4
P ( A ∩ B) 10 47 4
∴ P ( A|B ) = = =
P ( B) 7 10 7
10 7
GzÁºÀgÀuÉ 4: MAzÀÄ ±Á¯ÉAiÀÄ 1000 «zÁåyðUÀ¼À°è, 10 «zÁåyð¤AiÀÄgÀ ¸ÀASÉå 430 DVzÉ. 430gÀ°è,
±ÉÃPÀqÁ 10 gÀµÀÄÖ ¨Á®QAiÀÄgÀÄ XII vÀgÀUÀwAiÀÄ°è NzÀÄwÛzÁÝgÉAzÀÄ w½¢gÀÄvÀÛzÉ. Dj¹PÉÆAqÀ «zÁåyð
M§â ¨Á®Q JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV Dj¹zÀ «zÁåyð XII vÀgÀUÀwAiÀÄ°è NzÀÄwÛgÀÄªÀ
548 UÀtÂvÀ
¥ÀjºÁgÀ: AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV Dj¹zÀ «zÁåyð XII vÀgÀUÀwAiÀÄ°è NzÀÄwÛgÀÄªÀ WÀl£É E ªÀÄvÀÄÛ

AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV Dj¹zÀ «zÁåyð M§â ¨Á®Q DVgÀÄªÀ WÀl£É F DVgÀ°.
PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀÄ: P(E|F)
430 43
( F)
FUÀ P= = 0.43 ªÀÄvÀÄÛ P ( E ∩ F=
) = 0.043 (KPÉ?)
1000 1000
P ( E ∩ F ) 0.043
\ P (=
E|F ) = = 0.1
P ( F) 0.43
GzÁºÀgÀuÉ 5: MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸À® GgÀÄ½¸À¯ÁVzÉ. A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ
ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
A : ªÀÄÆgÀ£ÉÃ J¸ÉvÀzÀ°è 4
B : ªÉÆzÀ® J¸ÉvÀzÀ°è 6 ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£É J¸ÉvÀzÀ°è 5
B WÀl£ÉAiÀÄÄ F ªÉÆzÀ¯É WÀn¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ A £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄÄ 216 ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ (outcomes)
(1,1,4) (1,2,4) ... (1,6,4) (2,1,4) (2,2,4) ... (2,6,4) 
 
FUÀ A = (3,1,4) (3,2,4) ... (3,6,4) (4,1,4) (4,2,4) ...(4,6,4) 
(5,1,4) (5,2,4) ... (5,6,4) (6,1,4) (6,2,4) ...(6,6,4) 
 
B = {(6,5,1), (6,5,2), (6,5,3), (6,5,4), (6,5,5), (6,5,6)}
ªÀÄvÀÄÛ A ∩ B = {(6,5,4)}.
6 1
FUÀ P ( B) = ªÀÄvÀÄÛ P ( A ∩ B ) =
216 216
1 1
P ( A ∩ B) = 21616 1
∴ P ( A|B ) = 6216= 6
P ( B)
2166
216
GzÁºÀgÀuÉ 6: MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® GgÀÄ½¸À¯ÁVzÉ. ªÀÄvÀÄÛ UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À
ªÉÆvÀÛ 6 DVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ UÀªÀÄ¤¸À¯ÁVzÉ. PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ ¸À® ¸ÀASÉå 4 UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ±ÀgÀwÛ£À
¥ÀjºÁgÀ: PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ ¸À® ¸ÀASÉå 4 UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ JA§ WÀl£É E ªÀÄvÀÄÛ UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ
¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 6 JA§ WÀl£É F DVgÀ°.
\E = {(4,1), (4,2), (4,3), (4,4), (4,5), (4,6), (1,4), (2,4), (3,4), (5,4), (6,4)}
ªÀÄvÀÄÛ F = {(1,5), (2,4), (3,3), (4,2), (5,1)}

11 5
∴ P ( E ) =ªÀÄvÀÄÛ P ( F ) =
36 36
ºÁUÀÆ E∩F = {(2,4), (4,2)}
2
∴ P ( E ∩ F) =
36
2 2
P ( E ∩ F= ) =
362 2
∴ P ( E|F ) = = = ==5
P ( F) 536 5
365
ªÉÄÃ¯É ZÀað¹zÀ ±ÀgÀwÛ£À 36
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÁV,
£ÁªÀÅ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ vÀ¯É
¤jÃPÉëAiÀÄ ¥sÀ®UÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ w½AiÀÄ¯ÁVzÉ, ªÀÄvÀÄÛ
WÀl£ÉUÉ ¸ÀjºÉÆAzÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¸À¯ÁVzÉ, J°è ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¥ÁæxÀ«ÄPÀ
WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀªÁVgÀÄªÀÅ¢®èªÉÇÃ CAxÀºÀ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¨Á®
¥Àæ¸ÀAUÀUÀ¼À°èAiÀÄÆ PÀÆqÁ CzÉÃ ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¸ÀÄvÉÛÃªÉ
CzÀgÀAvÉ P(E∩F) ªÀÄvÀÄÛ P(F) ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß ¯ÉPÁÌZÁgÀ
ªÀiÁqÀÄvÉÛÃªÉ. avÀæ 13.1
£ÁªÀÅ PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt
GzÁºÀgÀuÉ 7: MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÀ¯É
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. MAzÀÄ ¥ÀPÀë £ÁtåªÀÅ vÀ¯ÉAiÀÄ£ÀÄß vÉÆÃjzÀgÉ,
¥ÀÅ£ÀB £ÁtåªÀ£ÀÄß a«Ääj. DzÀgÉ MAzÀÄ ¥ÀPÀë CzÀÄ ¨Á®
vÉÆÃjzÀgÉ, MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹j. `CzÀgÀ°è PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë
MAzÀÄ ¨Á® EgÀÄªÀÅzÀÄ' JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ zÁ¼ÀªÀÅ 4QÌAvÀ
zÉÆqÀØzÁzÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß vÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À ¨Á®
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß `ªÀÄgÀ avÀæ' JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄ®àqÀÄªÀ avÀæ 13.2
avÀæzÀ ¥ÀæPÁgÀªÁV PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÀåPÀÛ¥Àr¸À§ºÀÄzÀÄ.
\ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S = {(H,H), (H,T), (T,1), (T,2), (T,3), (T,4), (T,5), (T,6)} E°è
(H,H) JgÀqÀÆ aªÀÄÄä«PÉUÀ¼À°è£À ¥sÀ°vÁA±À vÀ¯É DVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ, ªÀÄvÀÄÛ(T, i) ªÉÆzÀ®£ÉÃ
À vÁA±À ¨Á® ªÀÄvÀÄÛ i , zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀz
aªÀÄÄä«PÉAiÀÄ ¥s° Û .É i = 1, 2, 3, 4, 5, 6
\ 8 ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀ (H, H), (H, T), (T, 1), (T, 2), (T, 3) (T, 4), (T, 5), (T, 6)
550 UÀtÂvÀ
1 1 1 1 1 1 1 1
UÀ½UÉ ºÀAZÀ¯ÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV , , , , , , , DVgÀÄvÀÛªÉ.
JA§ÄzÀÄ avÀæ 13.2 ¢AzÀ ¸ÀàµÀÖªÁUÀÄvÀÛzÉ. 4 4 12 12 12 12 12 12
`CzÀgÀ°è PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ ¨Á® EgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£É F ªÀÄvÀÄÛ zÁ¼ÀªÀÅ vÉÆÃgÀÄªÀ ¸ÀASÉå 4QÌAvÀ
zÉÆqÀØzÀÄ JA§ WÀl£É E DVgÀ° DUÀ.
F = {(H,T), (T,1), (T,2), (T,3), (T,4), (T,5), (T,6)}
E = {(T,5), (T,6)} ªÀÄvÀÄÛ E ∩ F = {(T,5), (T,6)}
∴ P(F) = P({(H,T)}) + P ({(T,1)}) + P ({(T,2)}) + P ({(T,3)}) +
P ({(T,4)}) + P({(T,5)}) + P({(T,6)})
1 1 1 1 1 1 1 3
= + + + + + + =
4 12 12 12 12 12 12 4
1 1 1
ªÀÄvÀÄÛ P(E ∩ F) = P ({(T,5)}) + P ({(T,6)}) = + =
12 12 6
1
P ( E ∩ F) 6 2
∴ P ( E|F ) = = =
P ( F) 3 9
4
C¨sÁå¸À 13.1
1. P(E) = 0.6, P(F) = 0.3 ªÀÄvÀÄÛ P(E ∩ F) = 0.2 EgÀÄªÀAvÉ E ªÀÄvÀÄÛ FWÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ
JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, P(E|F) ªÀÄvÀÄÛ P(F|E) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
2. P(B) = 0.5 ªÀÄvÀÄÛ P (A ∩ B) = 0.32 DzÀgÉ P(A|B) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.,
3. P(A) = 0.8, P(B) = 0.5 ªÀÄvÀÄÛ P(B|A) = 0.4, DzÀgÉ.
(i) P(A ∩ B) (ii) P(A|B) (iii) P(A ∪ B) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5
4. 2P(A) = P(B) = ªÀÄvÀÄÛ P(A|B) = 2 DzÀgÉ P(A∪B) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
13 5
P (A) =
6
, P ( B)
5 7
=
5. 11 11 ªÀÄvÀÄÛ
P ( A ∪ B ) = DzÀgÉ
11
(i) P(A∩B) (ii) P(A|B) (iii) P(B|A) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6 jAzÀ 9 gÀ ªÀgÉV£À ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ P(E|F) £ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
6. MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸À® aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ, C°è.
(i) E :ªÀÄÆgÀ£ÉÃ aªÀÄÄä«PÉAiÀÄ°è vÀ¯É, F : ªÉÆzÀ®£É JgÀqÀÄ aªÀÄÄä«PÉUÀ¼À°è vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ

(ii) E : PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë JgÀqÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ, F : UÀjµÀ× JgÀqÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ
(iii) E : UÀjµÀ× JgÀqÀÄ ¨Á®UÀ¼ÀÄ, F : PÀ¤µÀ× ¥ÀPÀë MAzÀÄ ¨Á®.
7. JgÀqÀÄ £ÁtåUÀ¼À£ÀÄß MªÉÄä aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ, C°è
(i) E : MAzÀÄ £ÁtåzÀ ªÉÄÃ¯É ¨Á® UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ, F : MAzÀÄ £Átå vÀ¯ÉvÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ.
(ii) E: ¨Á® UÉÆÃZÀj¸ÀzÉÃ EgÀÄªÀÅzÀÄ, F : vÀ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀzÉÃ EgÀÄªÀÅzÀÄ.
8. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸À® GgÀÄ½¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
E : ªÀÄÆgÀ£ÉÃ GgÀÄ¼ÀÄ«PÉAiÀÄ°è 4 UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ.

F : ªÉÆzÀ®£ÉÃ JgÀqÀÄ GgÀÄ¼ÀÄ«PÉUÀ¼À°è C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV 6 ªÀÄvÀÄÛ 5 UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ.
9. PÀÄlÄA§zÀ ¥sÉÆÃmÉÆÃUÁV vÁ¬Ä, vÀAzÉ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄUÀ ¸Á°£À°è AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV ¤AwzÁÝgÉ.
E : MAzÀÄ PÉÆ£ÉAiÀÄ°è ªÀÄUÀ, F : ªÀÄzÀåzÀ°è vÀAzÉ.
10. MAzÀÄ PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ PÉA¥ÀÅ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß GgÀÄ½¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
J. PÀ¥ÀÅàzÁ¼ÀzÀ ¥sÀ°vÁA±À 5 DVgÀÄªÀÅzÀÄ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, zÉÆgÀPÀÄªÀ ªÉÆvÀÛ 9 QÌAvÀ
zÉÆqÀØzÁVgÀÄªÀ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
©. PÉA¥ÀÅzÁ¼ÀzÀ ¥sÀ°vÁA±À 4QÌAvÀ PÀrªÉÄ ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅzÀÄ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, zÉÆgÀPÀÄªÀ
ªÉÆvÀÛ 8 DUÀÄªÀ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. MAzÀÄ £ÁåAiÀÄ¸ÀªÀÄävÀªÁzÀ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸À¯ÁVzÉ E = {1,3,5}, F = {2,3} ªÀÄvÀÄÛ
G = {2,3,4,5} JA§ ªÀÄÆgÀÄ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
(i) P(E|F) ªÀÄvÀÄÛ P(F|E) (ii) P(E|G) ªÀÄvÀÄÛ P(G|E)
(iii) P((E ∪ F)|G) ªÀÄvÀÄÛ P((E ∩ F)|G) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ºÀÄnÖzÀ ªÀÄUÀÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ ºÀÄqÀÄUÀ CxÀªÁ ºÀÄqÀÄV DVgÀÄªÀÅzÀÄ
JAzÀÄ w½AiÉÆÃt. MAzÀÄ ªÉÃ¼É MAzÀÄ PÀÄlÄA§ªÀÅ JgÀqÀÄ ªÀÄPÀÌ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, (i)
aPÀÌªÀ¼ÀÄ ºÀÄqÀÄV (ii) PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ ªÀÄUÀÄ ºÀÄqÀÄV DVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, E§âgÀÆ
ºÀÄqÀÄVAiÀÄgÁVgÀÄªÀ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
13. M§â ²PÀëPÀ, ¸ÀÄ®¨sÀzÀ 300 ¸Àj/vÀ¥ÀÅà ¥Àæ±ÉßUÀ½AzÀ PÀptªÁzÀ 200 ¸Àj/vÀ¥ÀÅà ¥Àæ±ÉßUÀ½AzÀ
¸ÀÄ®¨sÀzÀ 500 §ºÀÄ DAiÉÄÌ ¥Àæ±ÉßUÀ½AzÀ ªÀÄvÀÄÛ PÀptªÁzÀ 400 §ºÀÄDAiÉÄÌ ¥Àæ±ÉßUÀ½AzÀ
PÀÆrzÀ ¥Àæ±ÉßPÉÆÃ±ÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝ£É. MAzÀÄ ªÉÃ¼É ¥Àæ±Éß PÉÆÃ±À¢AzÀ MAzÀÄ ¥Àæ±ÉßAiÀÄ£ÀÄß
AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌªÀiÁrzÁUÀ, CzÀÄ §ºÀÄDAiÉÄÌAiÀÄ ¥Àæ±Éß DVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ CzÀÄ
¸ÀÄ®¨sÀzÀ ¥Àæ±ÉßAiÀiÁVgÀ§ºÀÄzÁzÀ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
14. JgÀqÀÄ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ, ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ
DVgÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, `zÁ¼ÀUÀ¼À ªÉÄÃ°£À ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 4' DVgÀÄªÀ WÀl£ÉAiÀÄ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
552 UÀtÂvÀ
15. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸ÀÄªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt MAzÀÄ ªÉÃ¼É 3gÀ C¥ÀªÀvÀåð
ªÉÄÃ¯É §AzÀgÉ, ¥ÀÅ£ÀB zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ªÉÃ¼É AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨ÉÃgÉ
¸ÀASÉå §AzÀgÉ, MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. `PÀ¤µÀÖ ¥ÀPÀë MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀÅ 3£ÀÄß
vÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ' JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ `£ÁtåªÀÅ ¨Á®ªÀ£ÀÄß vÉÆÃgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16 ªÀÄvÀÄÛ 17£ÉÃ ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj.
1
16. P ( A ) = , P(B) = 0, DzÁUÀ P(A|B) =,
2
1
(A)
0 (B)
2
(C)
ªÁåSÁå¤¹®è (D) 1
17. P(A|B) = P(B|A), DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ, DUÀ
(A) A ⊂ B DzÀgÉA ≠ B (B) A = B
(C) A ∩ B = φ (D) P(A) = P(B)
13.3 ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (Multiplication theorem on probability)
E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S UÉ ¸ÉÃjzÀ 2 WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ. ¸ÀàµÀÖªÁV E ∩ F UÀtªÀÅ E ªÀÄvÀÄÛ
F UÀ¼ÉgÀqÀÆ ¸ÀA¨sÀ«¹ªÉ JA§ WÀl£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. E£ÉÆßAzÀÄ CxÀðzÀ°è, E ∩ F UÀtªÀÅ
E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ KPÀPÁ®PÉÌ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄvÀÛªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. E ∩ F WÀl£ÉAiÀÄ£ÀÄß
EF JAzÀÆ PÀgÉAiÀÄ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
ºÀ®ªÀÅ ¨Áj. £ÀªÀÄUÉ EF WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ CUÀvÀå EgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV, MAzÀgÀ £ÀAvÀgÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀgÀAvÉ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß J¼ÉAiÀÄÄªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è
`MAzÀÄ gÁd ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ gÁtÂ' JA§ WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ°è
£ÁªÀÅ D¸ÀQÛ vÉÆÃgÀ§ºÀÄzÀÄ. EF WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ PÉ¼ÀUÉ PÀAqÀÄ»r¢gÀÄªÀAvÉ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
F WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ E WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß P(E|F)
¢AzÀ ¸ÀÆa¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÉAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ.
P ( E ∩ F)
P ( E|F ) = , P ( F ) ≠ 0 DVzÉ
P ( F)
P(E ∩ F) = P(F) . P(E|F) ... (1)
P (F ∩ E)
EzÀgÀAvÉ=
, P ( F|E ) P (E) ≠ 0
P (E)
P ( E ∩ F)
P ( F|E ) = ( E ∩ F=F ∩ E )
P (E)
⇒ P(E ∩ F) = P(E). P(F|E) . ... (2)

(1) jAzÀ (2), jAzÀ P(E ∩ F) = P(E) (F|E)
= P(F) P(E|F), P(E) ≠ 0 P(F) ≠ 0
F ªÉÄÃ°£À ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß `¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄtPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄ' (multiplication rule of
probability) JAzÀÄ w½AiÀÄ¯ÁVzÉ.
FUÀ MAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
GzÁºÀgÀuÉ 8: MAzÀÄ ºÀÆf (urn)AiÀÄ°è 10 PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ 5 ©½ ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. ºÀÆf¬ÄAzÀ JgÀqÀÄ
ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß, MAzÀgÀ £ÀAvÀgÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀgÀAvÉ, ZÉAqÀ£ÀÄß ¥ÀÅ£ÀB ºÀÆfAiÀÄ°è ºÁPÀzÉÃ vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ.
JgÀqÀÆ ZÉAqÀÄUÀ¼ÀÄ PÀ¥ÀÅà §tÚzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: vÉUÉzÀ ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ZÉAqÀÄ, PÀ¥ÀÅà DVgÀÄªÀªÀÅ JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄªÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ
PÀæªÀÄªÁV E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÁVgÀ°, £ÁªÀÅ P(E ∩ F) CxÀªÁ P(EF) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVzÉ.
10
FUÀ P(E) = P (vÉUÉzÀ ªÉÆzÀ® ZÀAqÀÄ PÀ¥ÀÅà) =
15
ºÁUÀÆ ªÉÆzÀ°UÉ vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ PÀ¥ÀÅà JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ. CAzÀgÉ E WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ
JAzÀxÀð, FUÀ ºÀÆfAiÀÄ°è 9 PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ 5 ©½ ZÉAqÀÄUÀ¼ÀÄ G½¢ªÉ. DzÀÝjAzÀ vÉUÉzÀ ªÉÆzÀ®
ZÉAqÀÄ PÀ¥ÀÅà JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ, vÉUÉzÀ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ ZÀAqÀÄ PÀ¥ÀÅà DVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ, F
WÀl£ÉAiÀÄ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀiÁVzÉ (E ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ)
9
P(F|E) =
14
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(E ∩ F) = P(E) P(F|E)
10 9 3
= × =
15 14 7
JgÀqÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ WÀl£ÉUÀ½UÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄ
(Multiplication rule of probability for more than two events):
E , FªÀÄvÀÄÛ G UÀ¼ÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ ªÀÄÆgÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ,
P(E ∩ F ∩ G) = P(E) P(F|E) P(G|(E ∩ F)) = P(E) P(F|E) P(G|EF)
EzÉÃ jÃw ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß £Á®ÄÌ CxÀªÁ CzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ
WÀl£ÉUÀ½UÉ «¸ÀÛj¸À§ºÀÄzÀÄ.
PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉAiÀÄÄ ªÀÄÆgÀÄ WÀl£ÉUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ
¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß «ªÀj¸ÀÄvÀÛzÉ.
554 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 9: ZÉ£ÁßV PÀ¯É¹gÀÄªÀ 52 J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥ÉÆlÖt¢AzÀ ªÀÄÆgÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß

§zÀ°¸ÀzÉ, MAzÁzÀ ªÉÄÃ¯ÉÆAzÀgÀAvÉ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. vÉUÉzÀ ªÉÆzÀ® JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼ÀÄ
gÁdgÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£ÉÃ J¯É JPÀÌ DVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÀAiÀÄvÉ KµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: `vÉUÉzÀ J¯É gÁd' JA§ WÀl£É K ªÀÄvÀÄÛ `vÉUÉzÀ J¯É JPÀÌ' JA§ WÀl£É A DVgÀ°.
¸ÀàµÀÖªÁV £ÁªÀÅ P(KKA) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ.
4
FUÀ P (K) =
52
ºÁUÀÆ F ªÉÆzÀ¯ÉÃ MAzÀÄ gÁd J¯ÉAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ JA§ ±ÀgÀwÛ£À ªÉÄÃ¯É JgÀqÀ£ÉÃ
gÁd J¯ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ P(K|K) DVgÀÄªÀÅzÀÄ. FUÀ (52-1)=51 J¯ÉUÀ¼À°è 3 gÁeÁ J¯ÉUÀ½ªÉ.
3
∴ P ( K|K ) =
51
PÉÆ£ÉUÉ, P(A|KK) JA§ÄzÀÄ FUÁUÀ¯É JgÀqÀÄ gÁd J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ JA§ ±ÀgÀwÛ£À
ªÉÄÃ¯É, eÉÆvÉUÉ vÉUÉzÀ ªÀÄÆgÀ£É J¯É JPÀÌ DVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. FUÀ G½zÀ
50 J¯ÉUÀ¼À°è 4 JPÀÌ J¯ÉUÀ½ªÉ.
4
∴ P ( A|KK ) =
50
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(KKA) = P(K) P(K|K) P(A|KK)
4 3 4 2
= × × =
52 51 50 5525
13.4 ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ (Independent Events) :
52 DlzÀ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ MAzÀÄ PÀnÖ¤AzÀ, MAzÀÄ J¯ÉAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt. EzÀgÀ°è£À ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉAzÀÄ
¨sÁ«¸À¯ÁVzÉ. MAzÀÄ ªÉÃ¼É E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV `vÉUÉzÀ J¯É ¸À¤PÉ' ªÀÄvÀÄÛ `vÉUÉzÀ J¯É JPÀÌ'
WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¹zÀgÉ DUÀ.
13 1 4 1
P ( E=
) = ªÀÄvÀÄÛ P ( F=
) =
52 4 52 13
ºÁUÀÆ, 'E ªÀÄvÀÄÛ F' `vÉUÉzÀ J¯É ¸À¤PÉ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ' DVgÀÄªÀ WÀl£ÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
1
∴ P ( E ∩ F) =
52
1
(
P E∩F ) 1
52 =
∴ P ( E|F ) = =
(
P F ) 1 4
13
1
P ( E ) = =P ( E|F ) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ F WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄ«PÉAiÀÄÄ E WÀl£ÉAiÀÄ
4
¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄ«PÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¥ÀjuÁªÀÄ ©ÃgÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ £ÁªÀÅ ºÉÃ¼À§ºÀÄzÀÄ.
ºÁUÀÆ 1
P ( E ∩ F ) 52 1
P ( F|E ) = = = =P ( F )
P (E) 1 13
4
1
¥ÀÅ£ÀB P ( F ) = =P ( F|E ) DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ E WÀl£ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀÅPÉAiÀÄÄ F WÀl£ÉAiÀÄ
13
¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄ«PÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¥ÀjuÁªÀÄ ©ÃgÀÄªÀÅ¢®è JAzÀÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ.
E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ºÉÃVªÉ JAzÀgÉ, CªÀÅUÀ¼À°è£À MAzÀgÀ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄ«PÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ,
E£ÉÆßAzÀgÀ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄ«PÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É ¥ÀjuÁªÀÄ ©ÃgÀÄªÀÅ¢®è. EAvÀºÀ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß `¸ÀévÀAvÀæ
WÀl£É'UÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
ªÁåSÉå 2: P(F|E) = P (F), P (E)≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ P(E|F) = P (E), P(F) ≠ 0 DVzÀÝgÉ E ªÀÄvÀÄÛ F
UÀ¼À£ÀÄß JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÉAzÀÄ ºÉÃ¼À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ F ªÁåSÉåAiÀÄ°è P (E) ≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ P(F) ≠ 0 DVgÀÄªÀÅzÀÄ CªÀ±ÀåPÀªÁVzÉ.
FUÀ, ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(E ∩ F) = P(E) . P (F|E) ... (1)
MAzÀÄ ªÉÃ¼É E ªÀÄvÀÄÛ F ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÀÝgÉ,
\ (1) ⇒ P(E ∩ F) = P(E) . P(F) ... (2)
\ ¸À«ÄÃPÀgÀt (2)£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ, ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ PÀÆqÁ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ
ªÁåSÉå 3: E ªÀÄvÀÄÛ F MAzÉÃ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀPÉÌ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ,
P(E ∩ F) = P(E) . P (F) DVzÀÝgÉ, E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼À£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼É£ÀÄßªÀgÀÄ.
UÀªÀÄ¤¹ (Remark) :
(i) E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÉgÀqÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀ¢zÀÝgÉ CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀzÀ CªÀ®A©vÀ
(dependent) WÀl£ÉUÀ¼É£ÀÄßªÀgÀÄ.
P(E ∩ F ) ≠ P(E) . P (F)
(ii) PÉ®ªÉÇªÉÄä ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ WÀl£ÉUÀ¼À £ÀqÀÄªÉ, UÉÆAzÀ® EzÉ JAzÀÄ
C¤¸ÀÄvÀÛzÉ. `¸ÀévÀAvÀæ' ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß `WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ'AiÀÄ ¥Àj¨sÁµÉAiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ.
DzÀgÉ `¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ' ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß `WÀl£ÉUÀ¼À' ¥Àj¨sÁµÉAiÀÄ°è ªÁåSÁå¤¸À¯ÁVzÉ. (ªÉÇåÃªÀÄ
ªÀiÁzÀjAiÀÄ G¥ÀUÀt). ªÉÄÃ¯ÁV ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ AiÀiÁªÀvÀÆÛ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
556 UÀtÂvÀ
ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è DzÀgÉ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÁªÀiÁ£Àå ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÆß ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ.

¸ÀàµÀÖªÁV `¸ÀévÀAvÀæ' ªÀÄvÀÄÛ `¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ' EªÀÅ MAzÉÃ CxÀðªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀÅ¢®è.
E£ÉÆßAzÀxÀðzÀ°è WÀl£ÉAiÀÄ PÀÄjvÁzÀ ±ÀÆ£Àå C®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
JgÀqÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ DVgÀÄªÀÅ¢®è, ªÀÄvÀÄÛ EzÀPÉÌ ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄªÁV
WÀl£ÉAiÀÄ PÀÄjvÁzÀ ±ÀÆ£Àå C®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ JgÀqÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ
WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ DVgÀÄªÀÅ¢®è.
(iii) JgÀqÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À£ÀÄß £ÀqÉ¹zÁUÀ E ªÉÆzÀ®£ÉÃ ¥ÀæAiÉÆÃUÀPÉÌ ªÀÄvÀÄÛ F JgÀqÀ£ÉÃ ¥ÀæAiÉÆÃUÀPÉÌ
¸ÉÃjzÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀ° E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ eÉÆÃrUÉ KPÀPÁ®PÉÌ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ
E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ JgÀqÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À DzsÁgÀzÀ ªÉÄÃ¯É ¥ÀævÉåÃPÀªÁV
¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁrzÀ. P(E) ªÀÄvÀÄÛ P(F) UÀ¼À UÀÄt®§ÞPÉÌ ¸ÀªÀÄªÁVgÀÄvÀÛzÉ. CAzÀgÉ P (E ∩ F)
= P (E) . P(F ) EAxÀ JgÀqÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀévÀAvÀæ JAzÀÄ ºÉÃ¼ÀÄªÀgÀÄ.
(iv) A, B ªÀÄvÀÄÛ C JA§ ªÀÄÆgÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¸ÀévÀAvÀæªÁVªÉ JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ
P(A ∩ B) = P(A) P(B)
P(A ∩ C) = P(A) P(C)
P(B ∩ C) = P(B) P(C)
ªÀÄvÀÄÛ P(A ∩ B ∩ C) = P(A) P(B) P(C) DVgÀ¨ÉÃPÀÄ
ªÉÄÃ¯É PÉÆnÖgÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ WÀl£ÉUÀ¼À°è PÀ¤µÀÖ MAzÀÄ µÀgÀvÀÄÛ ¸Àj EgÀ¢zÀÝgÉ D WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.
GzÁºÀgÀuÉ 10: MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸À¯ÁVzÉ ÙÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ 3gÀ C¥ÀªÀvÀåð' JA§
WÀl£É E ÙÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉå ¸ÀªÀÄ' JA§ WÀl£É F DVzÀÝgÉ, E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVªÉAiÉÄÃ
JA§ÄzÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S = {1, 2, 3, 4, 5, 6} DVgÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ £ÀªÀÄUÉ w½¢zÉ.
FUÀ E = { 3, 6}, F = { 2, 4, 6} ªÀÄvÀÄÛ E ∩ F = {6}
2 1 3 1 ªÀÄvÀÄÛ 1
∴ P ( E ) = = , P ( F) = = P ( E ∩ F) =
6 3 6 2 6
¸ÀàµÀÖªÁV P(E ∩ F) = P(E). P (F)
\E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 11: MAzÀÄ ¤¥ÀëPÀë¥ÁvÀªÁzÀ (unbiased) zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® GgÀÄ½¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
ªÉÆzÀ® J¸ÉvÀzÀ°è ¨É¸À ¸ÀASÉå `JA§ WÀl£É A ªÀÄvÀÄÛ `JgÀqÀ£É J¸ÉvÀzÀ°è ¨É¸À¸ÀASÉå' JA§ WÀl£É
B DVzÀÝgÉ, A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀévÀAvÀævÉAiÀÄ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¹.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ J®è 36 ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÆ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀ JAzÀÄ w½AiÀÄ¯ÁVzÉ.
18 1 18 1
∴ P ( A ) = = ªÀÄvÀÄÛ P ( B=
) =
36 2 36 2
9 1
ºÁUÀÆ P(A ∩ B) = P (JgÀqÀÆ J¸ÉvÀUÀ¼À°è ¨É¸À ¸ÀASÉå=
) =
36 4
1 1 1
FUÀ, P ( A ) .P ( B ) = × =
2 2 4
¸ÀàµÀÖªÁV P(A ∩ B) = P(A) × P(B)
\ A ªÀÄvÀÄÛ B ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ
GzÁºÀgÀuÉ 12: ªÀÄÆgÀÄ £ÁtåUÀ¼À£ÀÄß KPÀPÁ®PÉÌ aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. E JA§ÄzÀÄ ªÀÄÆgÀÄ vÀ¯É CxÀªÁ
ªÀÄÆgÀÄ ¨Á®' F JA§ÄzÀÄ `PÀ¤µÀÖ JgÀqÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ' ªÀÄvÀÄÛ G JA§ÄzÀÄ ÙÀjµÀÖ JgÀqÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ'
JA§ WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ (E, F) , (E, G) ªÀÄvÀÄÛ (F, G) UÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅªÀÅ ¸ÀévÀAvÀæ ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁªÀÅªÀÅ
¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀzÀ eÉÆÃr WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj
S = {HHH, HHT, HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT}
E = {HHH, TTT}, F= {HHH, HHT, HTH, THH}
G = {HHT, HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT}
ºÁUÀÆ E ∩ F = {HHH}, E ∩ G = {TTT}, F ∩ G = { HHT, HTH, THH}
∴ P ( E ) = 2 = 1 , P ( F ) = 4 = 1 , P ( G ) = 7
8 4 8 2 8
1 1 3
ªÀÄvÀÄÛ P ( E ∩ F ) = , P ( E ∩ G ) = , P ( F ∩ G ) =
8 8 8
1 1 1 1 7 7
ºÁUÀÆ P ( E ) .P ( F ) = × = , P ( E ) .P ( G ) = × =
4 2 8 4 8 32
1 7 7
ºÁUÀÆ P ( F ) .P ( G ) = × =
2 8 16
\ P(E ∩ F) = P(E) . P(F)
P(E ∩ G) ≠ P(E) . P(G)
P(F ∩ G) ≠ P (F) . P(G)
\ (E ªÀÄvÀÄÛ F) WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ. (E ªÀÄvÀÄÛ G) ªÀÄvÀÄÛ (F ªÀÄvÀÄÛ G) WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀzÀ
WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 13: E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, E ªÀÄvÀÄÛ F' WÀl£ÉUÀ¼ÀÆ PÀÆqÁ
¸ÀévÀAvÀæ JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
558 UÀtÂvÀ
¥ÀjºÁgÀ: \ E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÀÝjAzÀ

P(E ∩ F) = P(E) . P(F) ... (1)
E ∩ F ªÀÄvÀÄÛ E ∩ F' UÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉAzÀÄ ºÁUÀÆ
E =(E ∩ F) ∪ (E ∩ F'), DVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ avÀæ 13.3gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀ ªÉ£ï£ÀPÉë¬ÄAzÀ ¸ÀàµÀÖªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
P(E) = P(E ∩ F) + P(E ∩ F')
CxÀªÁ P(E ∩ F') = P(E) − P(E ∩ F)
= P(E) − P(E) . P(F) ¸À«ÄÃPÀgÀt (1) jAzÀ
= P(E) (1−P(F))
= P(E). P(F')
\ E ªÀÄvÀÄÛ F' UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVªÉ.
EzÉÃ jÃwAiÀÄ°è E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÀÝgÉ .
(a) E' ªÀÄvÀÄÛ F
(b) E' ªÀÄvÀÄÛ F' WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀÄvÀÛªÉAzÀÄ vÉÆÃj¸À§ºÀÄzÀÄ
GzÁºÀgÀuÉ 14: A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, DUÀ A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼À°è PÀ¤µÀÖ,
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 1– P(A') P(B') DVgÀÄvÀÛzÉ.
¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ
P(A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼À°è PÀ¤µÀÖ MAzÀÄ) = P(A ∪ B)
= P(A) + P(B) − P(A ∩ B)
= P(A) + P(B) − P(A) P(B)
= P(A) + P(B) [1−P(A)]
= P(A) + P(B). P(A')
= 1− P(A') + P(B) P(A')
= 1− P(A') [1− P(B)]
= 1− P(A') P (B')
C¨sÁå¸À 13.5
3 1
1. A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ, P (A) = ªÀÄvÀÄÛ P ( B) = DzÀgÉ
P (A ∩ B) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. 5 5
2. 52 E¹àÃmï J¯ÉUÀ½gÀÄªÀ PÀnÖ¤AzÀ §zÀ° E®èzÉ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV

J¼ÉAiÀÄ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. JgÀqÀÆ J¯ÉUÀ¼ÀÄ PÀ¥ÀÅà §tÚzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
3. QvÀÛ¼É ºÀtÄÚ vÀÄA©zÀ qÀ§â¢AzÀ ªÀÄÆgÀÄ QvÀÛ¼É ºÀtÄÚUÀ¼À£ÀÄß §zÀ° E®èzÉ AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV
DAiÉÄÌ ªÀiÁr ¥Àj²Ã°¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ J¯Áè ªÀÄÆgÀÄ QvÀÛ¼É ºÀtÄÚUÀ¼ÀÄ GvÀÛªÀÄªÁVzÀÝgÉ qÀ§âzÀ
ªÀiÁgÁlPÉÌ C£ÀÄªÉÆÃzÀ£É ¤ÃqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. E®è¢zÀÝgÉ CzÀ£ÀÄß ¤gÁPÀj¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. MAzÀÄ
qÀ§âªÀÅ 15 QvÀÛ¼É ºÀtÄÚUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ CªÀÅUÀ¼À°è 12 GvÀÛªÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 3 GvÀÛªÀÄªÁVgÀ¢zÀÝgÉ
ªÀiÁgÁlPÉÌ C£ÀÄªÉÆÃzÀ£É ¤ÃqÀ§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
4. MAzÀÄ £ÁåAiÀÄ¸ÀªÀÄävÀ £Átå ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¤µÀàPÀë¥ÁvÀªÁzÀ zÁ¼À EªÀÅUÀ¼À£ÀÄß aªÀÄä¯ÁUÀÄvÀÛzÉ
'£ÁtåzÀ ªÉÄÃ¯É vÀ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£É A ªÀÄvÀÄÛ `zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É 3' JA§ WÀl£É
B DVzÀÝgÉ, A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÉÆÃ CxÀªÁ E®èªÉÇÃ JA§ÄzÀ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹.
5. 1, 2, 3 JA§ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß PÉA¥ÀÅ §tÚ¢AzÀ ªÀÄvÀÄÛ 4, 5, 6 JA§ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß ºÀ¹gÀÄ
§tÚ¢AzÀ UÀÄgÀÄvÀÄ ªÀiÁrgÀÄªÀ MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ, A JA§ÄzÀÄ `¸ÀªÀÄ
¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀÅzÀÄ' ªÀÄvÀÄÛ B JA§ÄzÀÄ `¸ÀASÉåAiÀÄÄ PÉA¥ÀÅ §tÚzÁÝVgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§
WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼É? w½¹.
3 3 1
6. P ( E ) = , P ( F ) = ªÀÄvÀÄÛ P ( E ∩ F ) =DVgÀÄªÀAvÉ E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝ°è, E
5 10 5
ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉAiÉÄ? w½¹.
1 ( 3
7. P(A) = , P A ∪ B ) =ªÀÄvÀÄÛ P(B) = p. DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉAzÀÄ
2 5
PÉÆqÀ¯ÁVzÉ CªÀÅ (i) ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ (ii) ¸ÀévÀAvÀæ DVzÀÝgÉ P C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. A ªÀÄvÀÄÛ B UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ, eÉÆvÉUÉ P(A) = 0.3 ªÀÄvÀÄÛ P(B) = 0.4. DVzÀÝgÉ.
(i) P(A ∩ B) (ii) P(A ∪ B)
(iii) P(A|B) (iv) P(B|A) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 1 1
9. P ( A ) = , P ( B) = ªÀÄvÀÄÛ P ( A ∩ B ) = DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ
4 2 8
WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ P (A C®è ªÀÄvÀÄÛ B C®è) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
1 7 ªÀÄvÀÄÛ P (A C®è CxÀªÁ B C®è) = 1 DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ
=
10. P (A) = , P ( B)
2 12 4
B JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ. A ªÀÄvÀÄÛ B C®è ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼É? ¥ÀjÃQë¹.
560 UÀtÂvÀ
11. P(A) = 0.3, P(B) = 0.6. DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.

(i) P(A ªÀÄvÀÄÛ B) (ii) P(A ªÀÄvÀÄÛ B C®è) (iii) P(A CxÀªÁ B)
(iv) P(A CxÀªÁ B AiÀiÁªÀÅzÀÆ C®è) UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸À® GgÀÄ½¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ `PÀ¤µÀÖ MAzÀÄ ¸À® ¨É¸À¸ÀASÉå' ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ
13. 10 PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ 8 PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ qÀ§â¢AzÀ JgÀqÀÄ ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß §zÀ°
ªÀiÁr AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
(i) JgÀqÀÄ ZÉAqÀÄUÀ¼ÀÄ PÉA¥ÀÅ
(ii) ªÉÆzÀ®£ÉÃ ZÉAqÀÄ PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ ZÉAqÀÄ PÉA¥ÀÅ
(iii) CªÀÅUÀ¼À¯ÉÆèAzÀÄ PÀ¥ÀÅà ªÀÄvÀÄÛ E£ÉÆßAzÀÄ PÉA¥ÀÅ DVgÀÄªÀ WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ ªÀåQÛUÀ½AzÀ ¸ÀévÀAvÀæªÁV ¤¢ðµÀÖ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ

1 1
PÀæªÀÄªÁV ªÀÄvÀÄÛ DVzÉ. E§âgÀÆ ¸ÀévÀAvÀæªÁV ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¸À®Ä ¥ÀæAiÀÄwß¹zÀÝgÉ,
2 3
(i) ¸ÀªÀÄ¸Éå ©r¹¯Á¬ÄvÀÄ
(ii) RavÀªÁV CªÀgÀ¯ÉÆè§âgÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ£ÀÄß ©r¸ÀÄªÀgÀÄ JA§ WÀl£ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. ZÉ£ÁßV PÀ°¹gÀÄªÀ 52 E¹àÃmï J¯ÉUÀ½gÀÄªÀ PÀnÖ¤AzÀ MAzÀÄ J¯ÉAiÀÄ£ÀÄß J¼ÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ,
PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀ ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À°è E ªÀÄvÀÄÛ F ¸ÀévÀAvÀæ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.
(i) E : `J¼ÉzÀ J¯É ¸À¤PÉ'
F : `J¼ÉzÀ J¯É JPÀÌ'

(ii) E : `J¼ÉzÀ J¯É PÀ¥ÀÅà'
F : `J¼ÉzÀ J¯É gÁd'

(iii) E : `J¼ÉzÀ J¯É gÁd CxÀªÁ gÁtÂ'
F : `J¼ÉzÀ J¯É gÁtÂ CxÀªÁ ªÀÄAwæ'

16. MAzÀÄ ªÀ¸Àw UÀÈºÀzÀ°è 60% «zÁåyðUÀ¼ÀÄ »A¢ ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉ, 40% DAUÀè ¸ÀªÀiÁZÁgÀ
¥ÀwæPÉ ªÀÄvÀÄÛ 20% »A¢ ªÀÄvÀÄÛ DAUÀè ¨sÁµÉAiÀÄ ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉUÀ¼À£ÀÄß NzÀÄvÁÛgÉ. M§â
«zÁåyðAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ.
a. CªÀ¼ÀÄ »A¢ CxÀªÁ DAUÀè ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉUÀ¼À£ÀÄß NzÀzÉÃ EgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ »r¬Äj.
b. CªÀ¼ÀÄ »A¢ ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ£ÀÄß NzÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, CªÀ¼ÀÄ DAUÀè ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ£ÀÄß

NzÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
c. CªÀ¼ÀÄ DAUÀè ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ£ÀÄß NzÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, CªÀ¼ÀÄ »A¢ ¸ÀªÀiÁZÁgÀ ¥ÀwæPÉAiÀÄ£ÀÄß
NzÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
17 ªÀÄvÀÄÛ 18 ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj.
17. MAzÀÄ eÉÆvÉ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É ¸ÀªÀÄ C«¨sÁdå
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ___________.
1 1 1
(A) 0
(B) (C) (D)
3 12 36
18. A ªÀÄvÀÄÛ B WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ.
(A) A ªÀÄvÀÄÛ B ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ
(B) P(A'B') = [1 – P(A)] [1 – P(B)]
(C) P(A) = P(B)
(D) P(A) + P(B) = 1
13.5 ¨ÁAiÉÄ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (Bayes' Theorem) :

aÃ® I ªÀÄvÀÄÛ aÃ® II JA§ JgÀqÀÄ aÃ®UÀ½ªÉ. JAzÀÄ w½AiÉÆÃt. aÃ® I gÀ°è 2 ©½ ªÀÄvÀÄÛ
3 PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. ªÀÄvÀÄÛ aÃ® II gÀ°è 4 ©½ ªÀÄvÀÄÛ 5 PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ
aÃ®¢AzÀ MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ £ÁªÀÅ aÃ®UÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÉÃ
aÃ®ªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ (CzÀÄ 1 ) CxÀªÁ
2
MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ aÃ® (aÃ® I) ¢AzÀ MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ §tÚzÀ (©½ C£ÉÆßÃt) ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. E£ÉÆßAzÀxÀðzÀ°è, PÉÆnÖgÀÄªÀ aÃ®¢AzÀ¯ÉÃ MAzÀÄ
¤¢ðµÀÖ. ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ JA§ÄzÀÄ w½zÁUÀ, vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ ¤¢ðµÀÖ §tÚzÁÝVgÀÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. DzÀgÉ, £ÁªÀÅ MAzÀÄ ªÉÃ¼É vÉUÉzÀ ZÉAr£À
§tÚªÀ£ÀÄß PÉÆmÁÖUÀ, vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ aÃ®¢AzÀ (aÃ® II C£ÉÆßÃt) JA§ÄzÀgÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÉ? E°è, AiÀiÁªÁUÀ WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¸À§ºÀÄzÀÄ JAzÀÄ
£ÀAvÀgÀ UÉÆvÁÛUÀÄªÀÅzÉÆÃ DªÁUÀ £ÁªÀÅ aÃ® II gÀ DAiÉÄÌAiÀÄ «¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉAiÀÄ£ÀÄß
±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß G¥ÀAiÉÆÃV¹PÉÆAqÀÄ PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. ¥Àæ¹zÀÞ UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçdÕ
¨ÁAiÉÄ¸ï, ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß §¼À¹PÉÆAqÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåAiÀÄ «¥ÀAiÀiÁðAiÀÄ (reverse)
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄ§ºÀÄzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹PÉÆlÖ£ÀÄ. CªÀ£ÀÄ C©üªÀÈ¢ÞUÉÆ½¹zÀ
¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß `¨ÉÃ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ' (‘Bayes theorem’) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. EzÀÄ ªÀÄÄAzÉ 1763gÀ°è
¥ÀæPÀlUÉÆArvÀÄÛ. ¨ÁAiÉÄ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ ºÉÃ½PÉ ªÀÄvÀÄÛ ¸ÁzsÀ£É ºÉÃ¼ÀÄªÀ ªÉÆzÀ®Ä. £ÁªÀÅ ªÉÆzÀ°UÉ PÉ®ªÀÅ
¥ÁæxÀ«ÄPÀ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
562 UÀtÂvÀ
13.5.1 MAzÀÄ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀ (Partition of a sample space) :

E1, E2, ..., En WÀl£ÉUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ UÀtªÀÅ, S ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÀ£ÀÆß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ
JAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ.
(a) Ei ∩ Ej = φ, i ≠ j, i, j = 1, 2, 3, ..., n
(b) E1 ∪ E2 ∪ ... ∪ En= S ªÀÄvÀÄÛ
(c) P(Ei) > 0 ∀i = 1, 2, ..., n. DVgÀ¨ÉÃPÀÄ
E£ÉÆßAzÀxÀðzsÀ°è E1, E2, ..., En WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ, S ªÀÇåªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À¨ÉÃPÁzÀgÉ,
CªÀÅ PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀäzÀ°è ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ ¸ÀªÀðªÁå¥ÀPÀ, ªÀÄvÀÄÛ ±ÀÆ£Àå C®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV, ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ WÀl£É E ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¥ÀÆgÀPÀ WÀl£É E' UÀ¼ÀÄ S ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ
«¨sÁUÀªÀ£ÀÄß ¤«Äð¸ÀÄvÀÛªÉ. KPÉAzÀgÉ E ∩ E' = φ ªÀÄvÀÄÛ E ∪ E' = S.JA§ÄzÀ£ÀÄß CªÀÅ vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄvÀÛªÉ.
avÀæ 13.3, gÀ°è vÉÆÃj¹gÀÄªÀ ªÉ£ï£ÀPÉë¬ÄAzÀ E ªÀÄvÀÄÛ F WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ S, ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjUÉ
¸ÉÃjzÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ, {E ∩F', E ∩ F, E' ∩ F, E' ∩ F'} UÀtªÀÅ S
ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀ DUÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ AiÀiÁgÉÆ§âgÀÆ ¸ÀgÀ¼ÀªÁV w½AiÀÄ§ºÀÄzÀÄ. MAzÀÄ
ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÀÅ KPÉÊPÀ (unique) DVgÀÄªÀÅ¢®è. MAzÉÃ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ ºÀ®ªÁgÀÄ
«¨sÁUÀUÀ½gÀÄvÀÛªÉ.
FUÀ £ÁªÀÅ `¸ÀA¥ÀÆtð ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ' (Theorem of total probability)
JA§ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¸ÉÆÃt.
13.5.2 ¸ÀA¥ÀÆtð ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (Theorem of total probability)
{E1, E2,...,En} UÀtªÀÅ S, ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀ DVgÀ° ªÀÄvÀÄÛ E1, E2,..., En
WÀl£ÉUÀ¼À°è ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ WÀl£É ±ÀÆ£Àå C®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉAzÀÄ
w½AiÉÆÃt. A JA§ÄzÀÄ S, UÉ ¸ÉÃjzÀ AiÀÄªÀÅzÉÃ WÀl£É DVgÀ° DUÀ.
P(A) = P(E1) P(A|E1) + P(E2) P(A|E2) + ... + P(En) P(A|En)
n
= ∑ P ( E j ) P ( A|E j )
j=1
¸ÁzsÀ£É : {E1, E2,..., En} UÀtªÀÅ S ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÁVzÉ (avÀæ 13.4),

\ S = E1 ∪ E2 ∪ ... ∪ En ... (1)
ªÀÄvÀÄÛ Ei ∩ Ej = φ i ≠ j, i, j = 1, 2, ..., n
FUÀ A = A ∩ S
= A ∩ (E1 ∪ E2 ∪ ... ∪ En)
= (A ∩ E1) ∪ (A ∩ E2) ∪ ...∪ (A ∩ En)
ºÁUÀÆ A ∩ Ei ªÀÄvÀÄÛ A ∩ Ej PÀæªÀÄªÁV Ei ªÀÄvÀÄÛ Ej UÀ¼À G¥ÀUÀtUÀ¼ÁVªÉ. Ei ªÀÄvÀÄÛ

Ej ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¨ÉÃ¥ÀðlÖ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝjAzÀ, A ∩ Ei ªÀÄvÀÄÛ A ∩ Ej ¨ÉÃ¥ÀðlÖ WÀl£ÉUÀ¼ÁUÀÄvÀÛªÉ,
i ≠ j, i, j = 1, 2, ..., n.
\, P(A) = P [(A ∩ E1) ∪ (A ∩ E2)∪ .....∪ (A ∩ En)]
= P (A ∪ E1) + P (A ∪ E2) + ... + P (A ∪ En)
FUÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(A ∩ Ei) = P(Ei) P(A|Ei), P (Ei) ≠ 0 ∀i = 1,2,..., n
\, P (A) = P (E1) P (A|E1) + P (E2) P (A|E2) + ... + P (En)P(A|En)
n
∴ P ( A ) = ∑ P ( E j ) P ( A|E j )
j=1
GzÁºÀgÀuÉ 15: M§â ªÀåQÛAiÀÄÄ PÀlÖqÀ PÀlÄÖªÀ PÉ®¸ÀªÀ£ÀÄß ªÀ»¹PÉÆArgÀÄvÁÛ£É. C°è ªÀÄÄµÀÌgÀ EgÀÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.65, ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ªÉÃ¼É ªÀÄÄµÀÌgÀ E®è¢zÀÝgÉ, ¤UÀ¢vÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è PÀlÖqÀzÀ PÉ®¸À
¸ÀA¥ÀÆtðUÉÆ¼ÀÄîªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.80 ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÄµÀÌgÀ EzÁÝUÀ ¤UÀ¢vÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è PÀlÖqÀzÀ
PÉ®¸À ¸ÀA¥ÀÆtðUÉÆ¼ÀÄîªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.32 DVgÀÄvÀÛzÉ. »ÃVzÁÝUÀ ¤UÀ¢vÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è PÀlÖqÀzÀ
PÉ®¸ÀªÀÅ ¸ÀA¥ÀÆtðªÁUÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: `¤UÀ¢vÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è PÀlÖqÀzÀ PÉ®¸À ¸ÀA¥ÀÆtðUÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ JA§ WÀl£É A DVgÀ°, ªÀÄvÀÄÛ
C°è ªÀÄÄµÀÌgÀ EgÀÄªÀÅzÀÄ' JA§ WÀl£É B DVgÀ° PÀAqÀÄ »rAiÀÄ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀÄ, P(A)
P(B) = 0.65, P(ªÀÄÄµÀÌgÀ E®è) = P(B') = 1 − P(B) = 1 − 0.65 = 0.35
P(A|B) = 0.32, P(A|B') = 0.80
∵ B ªÀÄvÀÄÛ B' UÀ¼ÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S £À «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß gÀa¸ÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ, ¸ÀA¥ÀÆtð
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ.
P(A) = P(B) P(A|B) + P(B') P(A|B')
= 0.65 × 0.32 + 0.35 × 0.8 = 0.208 + 0.28 = 0.488
 ¤UÀ¢vÀ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ°è PÀlÖqÀzÀ PÉ®¸À ¸ÀA¥ÀÆtðUÉÆ¼ÀÄîªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ = 0.488
¨ÉÃ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (Bayes’ Theorem) : E1, E2 ,..., En UÀ¼ÀÄ, ±ÀÆ£Àå C®èzÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ, CªÀÅ
S, ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß gÀa¸ÀÄvÀÛªÉ. CAzÀgÉ E1, E2 ,..., En UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄAiÀÄÄUÀäzÀ°è ¨ÉÃ¥ÀðlÖ
WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ E1∪ E2 ∪ ... ∪ En = S DVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ A ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
ºÉÆA¢zÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ WÀl£ÉAiÀiÁVzÉ £ÀAvÀgÀ
P ( E i ) P ( A|E i )
= P ( E i |A ) =
n
, i 1, 2,.....n '
∑ P ( E j ) P ( A|E j )

j =1
564 UÀtÂvÀ
¸ÁzsÀ£É : µÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ¸ÀÆvÀæzÀ ¥ÀæPÁgÀ

P ( A ∩ Ei )
P ( Ei | A ) =
P (A)

P ( E i ) . P ( A|E i )
= ( ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ UÀÄuÁPÁgÀzÀ ¤AiÀÄªÀÄ)
P (A)
P ( E i ) P ( A|E i )
= n

∑ P (E ) P (A | E )
j=1
j j
( ¸ÀA¥ÀÆtð¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥sÀ°vÁA±À)
UÀªÀÄ¤¹ (Remark) : ¨ÁAiÉÄ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¥ÀæAiÉÆÃV¸ÀÄªÁUÀ, ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV PÉ¼ÀV£À ¥ÀzÀ

¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß (terminology) §¼À¸À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ.
E1, E2, ..., En WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß, ¥ÀÆªÀð ¹zÁÞAvÀUÀ¼ÀÄ (hypotheses) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ P(Ei) C£ÀÄß, ¥ÀÆªÀð ¹zÁÞAvÀ Ei £À ªÉÆzÀ°£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JAzÀÄ
µÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ P(Ei|A) C£ÀÄß ¥ÀÆªÀð ¹zÁÞAvÀ Ei £À ¨sÀ«µÀåwÛ£À (posteriori
probability) ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¨ÁAiÉÄ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÀÄÆ® ¥ÀjuÁªÀÄUÀ¼À (causes) ¸ÀÆvÀæ JAzÀÄ
PÀÆqÁ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. Ei UÀ¼ÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S £À «¨sÁUÀªÁzÀÝjAzÀ Ei WÀl£ÉUÀ¼À KPÀªÀiÁvÀæ WÀl£É
¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀÅzÀÄ. (CAzÀgÉ Ei WÀl£ÉUÀ¼À°è MAzÀÄ WÀl£É ¸ÀA¨sÀ«¸À¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ªÀiÁvÀæ
¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄvÀÛzÉ) DzÀÝjAzÀ WÀl£É A ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ ªÉÄÃ°£À ¸ÀÆvÀæªÀÅ ¤¢ðµÀÖ Ei £À
(CAzÀgÉ MAzÀÄ ¥ÀjuÁªÀÄ) ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß £ÀªÀÄUÉ PÉÆqÀÄvÀÛzÉ.
¨ÁAiÉÄ¸ï'£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄªÀ£ÀÄß ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼À°è G¥ÀAiÉÆÃV¸À§ºÀÄzÀÄ CªÀÅUÀ¼À°è
PÉ®ªÉÇAzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£À GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À°è «ªÀj¸À¯ÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 16: aÃ® I, 3 PÉA¥ÀÅ ªÀÄvÀÄÛ 4 PÀ¥ÀÅà, ºÁUÉÃ aÃ® II, 5 PÉA¥ÀÅ ªÀÄvÀÄÛ 6 PÀ¥ÀÅà ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢ªÉ. MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß aÃ®UÀ¼ÉÆAzÀjAzÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ, ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ
PÉA¥ÀÅ §tÚzÁÝVgÀÄªÀÅzÀÄ. ºÁUÁzÀgÉ CzÀÄ aÃ® II jAzÀ ¥ÀqÉ¢zÉ JA§ÄzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: aÃ® I £ÀÄß Dj¸ÀÄªÀ WÀl£É E1, aÃ® II £ÀÄß Dj¸ÀÄªÀ WÀl£É E2 DVgÀ°. PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀ£ÀÄß
vÉUÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ JA§ WÀl£É A DVgÀ°
1
P ( E1 ) =P ( E 2 ) =
2
3
ºÁUÀÆ P(A|E1) = P (aÃ® I jAzÀ PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ) =
7
5
ªÀÄvÀÄÛ P(A|E2) = P (aÃ® II jAzÀ PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ) =
11
FUÀ vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ PÉA¥ÀÅ JAzÀÄ PÉÆnÖgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, ZÉAqÀ£ÀÄß aÃ® II jAzÀ vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ,
JA§ÄzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ P(E2|A) DUÀÄvÀÛzÉ.
\ ¨ÁAiÉÄ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P ( E 2 ) P ( A|E 2 )
P ( E 2 |A ) =

P ( E1 ) P ( A|E1 ) +P ( E 2 ) P ( A|E 2 )
1 5
×
2 11 35
=
=
1 3 1 5 68
× + ×
2 7 2 11
GzÁºÀgÀuÉ 17 : PÉÆnÖgÀÄªÀ ªÀÄÆgÀÄ MAzÉÃ jÃwAiÀÄ qÀ§âUÀ¼ÀÄ, I, II ªÀÄvÀÄÛ III ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ JgÀqÀÄ
£ÁtåUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ. qÀ§â I gÀ°è JgÀqÀÆ £ÁtåUÀ¼ÀÄ a£ÀßzÁÝVªÉ. qÀ§â II gÀ°è JgÀqÀÆ £ÁtåUÀ¼ÀÄ
¨É½îAiÀÄzÁÝVªÉ ªÀÄvÀÄÛ qÀ§â III gÀ°è, MAzÀÄ £Átå a£ÀßzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¨É½îAiÀÄzÁÝVzÉ. M§â ªÀåQÛAiÀÄÄ
MAzÀÄ qÀ§âªÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀÌªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀ£ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß ºÉÆgÀvÉUÉAiÀÄÄªÀ£ÀÄ
MAzÀÄ ªÉÃ¼É £ÁtåªÀÅ a£ÀßzÁÝzÀÝgÉ qÀ§âzÀ°è E£ÉÆßAzÀÄ £ÁtåªÀÅ PÀÆqÁ a£ÀßzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: I, II ªÀÄvÀÄÛ III aÃ®UÀ¼À£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ JA§ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV E1, E2 ªÀÄvÀÄÛ
E3 DVgÀ°
1
P(E1) = P(E2) = P(E3) =
3
ºÁUÉÃ `vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ a£ÀßzÀÄÝ' JA§ WÀl£É A DVgÀ°
\ P(A|E1) = P (a£ÀßzÀ £Átå aÃ® I jAzÀ)
P(A|E2) = P(a£ÀßzÀ £Átå aÃ® II jAzÀ)
P(A|E3) = P (a£ÀßzÀ £Átå aÃ® III jAzÀ)
FUÀ qÀ§âzÀ°è E£ÉÆßAzÀÄ £Átå a£ÀßzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
= aÃ® I jAzÀ a£ÀßzÀ £ÁtåªÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
= P(E1|A)
566 UÀtÂvÀ
¨ÁAiÉÄ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ

P ( E1 ) P ( A|E1 )
P ( E1|A ) =

P ( E1 ) P ( A|E1 ) +P ( E 2 ) P ( A|E 2 ) +P ( E 3 ) P ( A|E 3 )
1
×1
3 2
=
=
1 1 1 1 3
×1 + × 0 + ×
3 3 3 2
GzÁºÀgÀuÉ 18 : HIV ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ «±Áé¸ÁºÀðvÉAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¤¢ðµÀÖ¥Àr¸À¯ÁVzÉ JAzÀÄ
w½AiÉÆÃt. HIV ºÉÆA¢gÀÄªÀ d£ÀgÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è, ±ÉÃPÀqÁ 90 gÀµÀÄÖ d£ÀgÀ gÉÆÃUÀ ¥ÀvÉÛAiÀiÁVzÉ.
DzÀgÉ ±ÉÃPÀqÁ 10 gÀµÀÄÖ d£ÀgÀ gÉÆÃUÀ ¥ÀvÉÛAiÀiÁUÀzÉ G½¢zÉ. HIV ªÀÄÄPÀÛ d£ÀgÀ, ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è ±ÉÃPÀqÁ
99 gÀµÀÄÖ d£ÀgÀÄ HIV -ve JAzÀÄ wÃªÀiÁð¤¸À¯ÁVzÉ. DzÀgÉ ±ÉÃPÀqÁ 1gÀµÀÄÖ d£ÀgÀÄ HIV +ve JAzÀÄ
¤tðAiÀÄªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ. PÉÃªÀ® ±ÉÃPÀqÁ 0.1 gÀµÀÄÖ HIV+ve ºÉÆA¢gÀÄªÀ zÉÆqÀØ d£À¸ÀªÀÄÆºÀ¢AzÀ
HIV ¥ÀjÃPÉëUÉ M¼À¥Àr¹gÀÄªÀ M§â ªÀåQÛAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ gÉÆÃUÀ
±Á¸ÀÛçdÕ£ÀÄ CªÀ£À£ÀÄß/CªÀ¼À£ÀÄß HIV+ve JAzÀÄ ªÀgÀ¢ ¤ÃqÀÄvÁÛ£É. ºÁUÁzÀgÉ ªÀåQÛAiÀÄÄ ¤dªÁVAiÀÄÆ
HIV ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: DAiÉÄÌAiÀiÁzÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ ¤dªÁVAiÀÄÆ HIV ºÉÆA¢gÀÄªÀ WÀl£É E ªÀÄvÀÄÛ ªÀåQÛAiÀÄ HIV
vÀ¥Á¸ÀuÉAiÀÄ°è HIV+ve. JAzÀÄ ¤tð¬Ä¸À¯ÁVzÉ JA§ WÀl£É ADVgÀ°. PÀAqÀÄ»rAiÀÄ¨ÉÃPÁVgÀÄªÀÅzÀÄ
: P(E|A)
ºÁUÉÃ, E', DAiÉÄÌAiÀiÁzÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ ¤dªÁVAiÀÄÆ HIV ºÉÆA¢gÀzÀ WÀl£ÉAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
¸ÀàµÀÖªÁV {E, E'} UÀtªÀÅ d£À¸ÀªÀÄÄzÁAiÀÄzÀ°ègÀÄªÀ J®è d£ÀgÀ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÁVzÉ.
0.1
P (=
E ) 0.1%
= = 0.001
100
P(E') = 1 – P(E) = 0.999
P(A|E) = P(ªÀåQÛAiÀÄÄ HIV ¦ÃqÀvÀgÉAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ HIV+ve DVgÀÄªÀ)
90
= 90%
= = 0.9
100
ªÀÄvÀÄÛ P(A|E') = P(ªÀåQÛAiÀÄÄ HIV ¦ÃqÀvÀgÀ®èªÉAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ HIV+ve DVgÀÄªÀ)
1
= 1%
= = 0.01
100
FUÀ ¨ÁAiÀÄ¸ï£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P ( E ) P ( A|E )
P ( E|A ) =
P ( E ) P ( A|E ) +P ( E') P ( A|E')
0.001× 0.9 90
= = 0.083
0.001× 0.9 + 0.999 × 0.01 1089
CªÀ£ÀÄ/CªÀ¼ÀÄ HIV vÀ¥Á¸ÀuÉAiÀÄ°è HIV+ve JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌAiÀiÁzÀ
ªÀåQÛ ¤dªÁVAiÀÄÆ ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÁªÀ¤ÃAiÀÄvÉ = 0.083
GzÁºÀgÀuÉ 19 : ¨ÉÆ¯ïÖ. (Bolts) UÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸ÀÄªÀ MAzÀÄ PÁSÁð£ÉAiÀÄ°è A, B ªÀÄvÀÄÛ C
JA§ AiÀÄAvÀæUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 25%, 35% ªÀÄvÀÄÛ 40% gÀµÀÄÖ ¨ÉÆ¯ïÖUÀ¼À GvÁàzÀ£É ªÀiÁqÀÄvÀÛªÉ. CªÀÅUÀ¼À
GvÁàzÀ£ÉUÀ¼À 5,4 ªÀÄvÀÄÛ 2 ¥Àæw±ÀvÀzÀµÀÄÖ PÀæªÀÄªÁV, zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ¨ÉÆ¯ïÖUÀ½ªÉ. GvÁàzÀ£É¬ÄAzÀ
MAzÀÄ ¨ÉÆ¯ïÖ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÇjvÀªÁVzÉ JAzÀÄ
PÀAqÀÄ§gÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ CzÀÄ B AiÀÄAvÀæ¢AzÀ GvÁà¢¸À®àlÖzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: B1, B2, B3 WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀUÉ ¸ÀÆa¹gÀÄªÀAvÉ DVgÀ° :
B1 : ¨ÉÆ¯ïÖ A AiÀÄAvÀæ¢AzÀ GvÁà¢¸À®ànÖzÉ
B2 : ¨ÉÆ¯ïÖ B AiÀÄAvÀæ¢AzÀ GvÁà¢¸À®ànÖzÉ
B3 : ¨ÉÆ¯ïÖ C AiÀÄAvÀæ¢AzÀ GvÁà¢¸À®ànÖzÉ
B1, B2, B3 UÀ¼ÀÄ ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ ¥ÀævÉåÃPÀ ºÁUÀÆ ¸ÀªÀðªÁå¥ÀPÀ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝjAzÀ CªÀÅ ªÉÇåÃªÀÄ
ªÀiÁzÀjAiÀÄ «¨sÁUÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛªÉ.
¨ÉÆ¯ïÖ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀªÁVzÉ JA§ WÀl£É E DVgÀ°
E WÀl£ÉAiÀÄÄ B1 eÉÆvÉUÉ CxÀªÁ B2 eÉÆvÉUÉ CxÀªÁ B3. eÉÆvÉUÉ ¸ÀA¨sÀ«¸À§ºÀÄzÀÄ
P(B1) = 25% = 0.25, P (B2) = 0.35 and P(B3) = 0.40
¥ÀÅ£ÀB P (E|B1) = vÉUÉzÀ ¨É¯ïÖ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀªÁVzÀÄÝ, CzÀÄ AiÀÄAvÀæ A ¢AzÀ GvÁà¢¸À®àmÁÖVgÀÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ = 5% = 0.05
EzÉÃ jÃw P(E|B2) = 0.04, ªÀÄvÀÄÛ P(E|B3) = 0.02.
¨ÁAiÉÄ¸ï ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P ( B2 ) P ( E|B2 )
P ( B2 |E ) =
P ( B1 ) P ( E|B1 ) +P ( B2 ) P ( E|B2 ) +P ( B3 ) P ( E|B3 )
0.35 × .04
=
0.25 × 0.05 + 0.35 × 0.04 + 0.40 × 0.02
0.0140 28
= =
0.0345 69
568 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 20 : M§â ªÉÊzÀå£ÀÄ gÉÆÃVAiÀÄ£ÀÄß £ÉÆÃqÀ¨ÉÃPÁVzÉ. PÀ¼ÉzÀ C£ÀÄ¨sÀªÀ¢AzÀ
w½¢gÀÄªÀÅzÀjAzÉÃ£ÉAzÀgÉ CªÀgÀÄ (ªÉÊzÀå) gÉÊ®Ä, §¸ÀÄì, ¸ÀÆlÌgï ªÀÄÆ®PÀ CxÀªÁ ¸ÁjUÉAiÀÄ ¨ÉÃgÉ
3 1 1 2
ªÀåªÀ¸ÉÜ¬ÄAzÀ DUÀ«Ä¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV , , ªÀÄvÀÄÛ DVªÉ. MAzÀÄ
10 5 10 5
ªÉÃ¼É CªÀgÀÄ gÉÊ®Ä, §¸ÀÄì ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÆÌlgï ªÀÄÆ®PÀ §AzÁUÀ, CªÀgÀÄ vÀqÀªÁV §gÀ§ºÀÄzÁzÀ
1
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃvÉAiÀÄUÀ¼ÀÄ PÀæÀªÀÄªÁV 1 , 1 ªÀÄvÀÄÛ DVªÉ. DzÀgÉ. CªÀgÀÄ ¨ÉÃgÉ ¸ÁjUÉ ªÀåªÀ¸ÉÜ¬ÄAzÀ
4 3 12
§AzÀgÉ CªÀjUÉ vÀqÀªÁUÀÄªÀÅ¢®è. CªÀgÀÄ §AzÁUÀ vÀqÀªÁVvÀÄÛ. ºÁUÁzÀgÉ CªÀgÀÄ gÉÊ°¤AzÀ §A¢gÀ
§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?

¥ÀjºÁgÀ: ªÉÊzÀågÀÄ gÉÆÃVAiÀÄ£ÀÄß vÀqÀªÁV £ÉÆÃqÀ®Ä §AzÀ WÀl£É E DVgÀ°, ªÉÊzÀå£ÀÄ gÉÊ®Ä, §¸ÀÄì,
¸ÀÆÌlgï ªÀÄvÀÄÛ ¸ÁjUÉAiÀÄ ¨ÉÃgÉ ªÀåªÀ¸ÉÜ¬ÄAzÀ §gÀÄªÀ WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV T1, T2, T3, T4, DVgÀ°
3 1 1 2
∵ P ( T1 ) = , P ( T2 ) = , P ( T3 ) = , P ( T4 ) =
10 5 10 5
1
P(E|T1) = gÉÊ®Ä ªÀÄÆ®PÀ §AzÁUÀ CªÀgÀÄ vÀqÀªÁV§gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
4
1 1
P ( E|T2 )
CzÉÃ jÃw,= =, P ( E|T3 ) ªÀÄvÀÄÛ P(E|T4) = 0,
3 12
¨ÁAiÉÄ¸ï£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(T1|E) = gÉÊ®Ä ªÀÄÆ®PÀ §AzÁUÀ ªÉÊzÀå£ÀÄ vÀqÀªÁV §gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
P ( T1 ) P ( E|T1 )
=
P ( T1 ) P ( E|T1 ) +P ( T2 ) P ( E|T2 ) +P ( T3 ) P ( E|T3 ) +P ( T4 ) P ( E|T4 )

3 1
×
10 4 3 120 1
= = × =
3 1 1 1 1 1 2 40 18 2
× + × + × + ×0
10 4 5 3 10 12 5
GzÁºÀgÀuÉ 21 : M§â ªÀåQÛAiÀÄÄ 4 ¸À®PÉÌ 3 ¸À® ¸ÀvÀåªÀ£ÀÄß £ÀÄrAiÀÄÄvÁÛ£ÉAzÀÄ ºÉÃ¼À¯ÁUÀÄvÀÛzÉ
CªÀ£ÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸ÀÄvÁÛ£É ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ DgÀÄ JAzÀÄ ªÀgÀ¢ ªÀiÁqÀÄvÁÛ£É. ºÁUÁzÀgÉ CzÀÄ
¤dªÁVAiÀÄÆ 6 DVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ : ªÀåQÛAiÀÄÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ DgÀÄ UÉÆÃZÀj¹zÉ JAzÀÄ ªÀgÀ¢ ªÀiÁqÀÄªÀ WÀl£É E
DVgÀ°, ªÀÄvÀÄÛ DgÀÄ UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ JA§ WÀl£É S1 ºÁUÀÆ DgÀÄ UÉÆÃZÀj¸ÀzÉ EgÀÄªÀÅzÀÄ JA§
WÀl£É S2 DVgÀ°.
1
P(S1) = DgÀÄ UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
6
5
P(S2) = DgÀÄ UÉÆÃZÀj¸ÀzÉÃ EgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
6
P(E|S1) = zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É ¤dªÁVAiÀÄÆ 6 UÉÆÃZÀj¹zÁUÀ ªÀåQÛAiÀÄÄ 6 UÉÆÃZÀj¹zÉ JAzÀÄ
ªÀgÀ¢ªÀiÁqÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
3
= ªÀåQÛAiÀÄÄ ¸ÀvÀåªÀ£ÀÄß £ÀÄrAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
4
P(E|S2) = zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É ¤dªÁVAiÀÄÆ 6 UÉÆÃZÀj¸ÀzÉÃ EzÁÝUÀ, ªÀåQÛAiÀÄÄ 6 UÉÆÃZÀj¹zÉ
JAzÀÄ ªÀgÀ¢ªÀiÁqÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
3 1
= ªÀåQÛAiÀÄÄ ¸ÀvÀåªÀ£ÀÄß £ÀÄrAiÀÄzÉÃ EgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =1 − =
4 4
¨ÁAiÉÄ¸ï£À ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄzÀ ¥ÀæPÁgÀ
P(S1|E) = DgÀÄ UÉÆÃZÀj¹zÉ JA§ ªÀgÀ¢AiÀÄ ¥ÀæPÁgÀ CzÀÄ ¤dªÁVAiÀÄÆ DgÀÄ DVgÀÄªÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
1 3
P ( S1 ) P ( E|S1 ) ×
= = 6 4 = 1 × 24 = 3
P ( S1 ) P ( E|S1 ) + P ( S2 ) P ( E|S2 ) 1 × 3 + 5 × 1 8 8 8
6 4 6 4
C¨sÁå¸À 13.3
1. MAzÀÄ qÀ§âzÀ°è 5 PÉA¥ÀÅ ªÀÄvÀÄÛ 5 PÀ¥ÀÅà ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV
vÉUÉzÀÄ CzÀgÀ §tÚªÀ£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸À¯ÁVzÉ. ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀÅ£ÀB CzÀ£ÀÄß qÀ§âzÀ°è ºÁPÀ¯ÁVzÉ. ªÉÄÃ¯ÁV,
vÉUÉzÀ JgÀqÀÄ ºÉZÀÄÑªÀj §tÚzÀ ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß qÀ§âzÀ°è EqÀ¯ÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ £ÀAvÀgÀ MAzÀÄ
ZÉAqÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ JgÀqÀ£É ZÉAqÀÄ PÉA¥ÀÅ §tÚzÁÝVgÀÄªÀ
2. MAzÀÄ aÃ®zÀ°è 4 PÉA¥ÀÅ ªÀÄvÀÄÛ 4 PÀ¥ÀÅà ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. E£ÉÆßAzÀÄ aÃ®zÀ°è 2 PÉA¥ÀÅ
ªÀÄvÀÄÛ 6 PÀ¥ÀÅà ZÉAqÀÄUÀ½ªÉ. JgÀqÀÄ aÃ®UÀ¼À°è MAzÀÄ aÃ®ªÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ
ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ aÃ®¢AzÀ vÉUÉzÀ MAzÀÄ ZÉAqÀÄ PÉA¥ÀÅ DVgÀÄªÀÅzÀÄ PÀAqÀÄ§gÀÄªÀÅzÀÄ.
ºÁUÁzÀgÉ ªÉÆzÀ® aÃ®¢AzÀ ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ JA§ÄzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
3. MAzÀÄ PÁ¯ÉÃf£À°ègÀÄªÀ «zÁåyðUÀ¼À, ±ÉÃPÀqÁ 60 gÀµÀÄÖ «zÁåyðUÀ¼ÀÄ ªÀ¸Àw ¤®AiÀÄzÀ°è
ªÁ¹¸ÀÄwÛzÁÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ ±ÉÃPÀqÁ 40 gÀµÀÄÖ «zÁåyðUÀ¼ÀÄ ªÀ¸Àw¤®AiÀÄzÀ°è ªÁ¹¸ÀÄwÛ®è.
JAzÀÄ w½AiÀÄ¯ÁVzÉ. »A¢£À ªÀµÀðzÀ ªÁ¶ðPÀ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À ªÀgÀ¢ ¥ÀæPÁgÀ,
ªÀ¸Àw¤®AiÀÄzÀ°è ªÁ¹¸ÀÄªÀ J®è «zÁåyðUÀ¼À°è ±ÉÃPÀqÁ 30 gÀµÀÄÖ A zÀeÉðAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉ¢gÀÄvÁÛgÉ,
ªÀÄvÀÄÛ ªÀ¸Àw¤®AiÀÄzÀ°è ªÁ¹¸ÀzÉÃ EgÀÄªÀ «zÁåyðUÀ¼À°è, ±ÉÃPÀqÀ 20gÀµÀÄÖ A zÀeÉðAiÀÄ£ÀÄß
¥ÀqÉ¢gÀÄvÁÛgÉ. ªÀµÀðzÀ PÉÆ£ÉAiÀÄ°è PÁ¯ÉÃf¤AzÀ M§â «zÁåyðAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV
DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÀ£ÀÄ A zÀeÉð ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛ£É, ºÁUÁzÀgÉ D «zÁåyðAiÀÄÄ
ªÀ¸Àw¤®AiÀÄzÀªÀ£ÁVgÀ§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
570 UÀtÂvÀ
4. MAzÀÄ §ºÀÄ DAiÉÄÌAiÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¥Àæ±ÉßUÉ GvÀÛj¸ÀÄªÁUÀ, M§â «zÁåyðAiÀÄÄ, GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß

3
w½¢gÀÄvÁÛ£É, CxÀªÁ H»¸ÀÄvÁÛ£É. CªÀ£ÀÄ GvÀÛgÀ w½¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 4 ªÀÄvÀÄÛ
1
GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß H»¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVzÉ. «zÁåyðAiÀÄÄ H»¹zÀ GvÀÛgÀªÀÅ ¸Àj
1 4
EgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ w½AiÉÆÃt. «zÁåyðAiÀÄÄ ¥Àæ±ÉßUÉ ¸ÀjAiÀiÁVAiÉÄÃ
4
GvÀÛj¹zÁÝ£É JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ «zÁåyðAiÀÄÄ GvÀÛgÀ w½¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
5. MAzÀÄ gÀPÀÛ ¥ÀjÃPÉë ¥ÀæAiÉÆÃUÁ®AiÀÄªÀÅ MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ gÉÆÃUÀªÀÅ ªÁ¸ÀÛªÀªÁV EzÁÝUÀ gÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß
¥ÀvÉÛºÀZÀÄÑªÀ°è 99% AiÀÄ±À¹éAiÀiÁVzÉ. DzÁUÀÆå M§â DgÉÆÃUÀåªÀAvÀ ªÀåQÛAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹zÁUÀ,
¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ 0.5% gÀµÀÄÖ vÀ¥ÀÅà ¸ÀPÁgÁvÀäPÀ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß PÀÆqÁ ¤ÃqÀÄwÛzÉ. (CAzÀgÉ M§â
DgÉÆÃUÀåªÀAvÀ ªÀåQÛAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃQë¹zÀ £ÀAvÀgÀ CªÀ£ÀÄ gÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
0.005 DVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ w½¸À§ºÀÄzÀÄ). MAzÀÄ ªÉÃ¼É d£À¸ÀASÉåAiÀÄ ±ÉÃPÀqÁ 0.1
gÀµÀÄÖ ¤dªÁVAiÀÄÆ gÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, M§â ªÀåQÛAiÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ ¸ÀPÁgÁvÀäPÀªÁVzÀÄÝ D
ªÀåQÛAiÀÄÄ gÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
6. ªÀÄÆgÀÄ £ÁtåUÀ½ªÉ. MAzÀÄ, JgÀqÀÆ ªÀÄÄRzÀ ªÉÄÃ¯É `vÀ¯É' ºÉÆA¢gÀÄªÀ £Átå, E£ÉÆßAzÀÄ
75% vÀ¯É, ªÉÄÃ¯É §gÀÄªÀ ºÁUÉ EgÀÄªÀ ¥ÀPÀë¥ÁvÀ«gÀÄªÀ £Átå ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄÆgÀ£ÉAiÀÄzÀÄ
¥ÀPÀë¥ÁvÀ«®èzÀ £ÁtåªÁVzÉ. ªÀÄÆgÀÄ £ÁtåUÀ¼À°è MAzÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁr
aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ, CzÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉÆÃgÀÄªÀÅzÁzÀgÉ CzÀÄ JgÀqÀÆ ªÀÄÄRzÀ ªÉÄÃ¯É vÀ¯É
ºÉÆA¢gÀÄªÀ £ÁtåªÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
7. MAzÀÄ «ªÀiÁPÀA¥À¤AiÀÄÄ, 2000 ¸ÀÆÌlgï ZÁ®PÀgÀ, 4000 PÁgÀÄ ZÁ®PÀgÀ, 6000 læPï,
ZÁ®PÀgÀ «ªÉÄAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. C¥ÀWÁvÀUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ, PÀæªÀÄªÁV, 0.01, 0,03
ªÀÄvÀÄÛ 0.15 DVªÉ. «ªÉÄzÁgÀgÀ°è M§âgÀÄ C¥ÀWÁvÀQÌqÁUÀÄvÁÛgÉ. ºÁUÁzÀgÉ CªÀ£ÀÄ ¸ÀÆÌlgï
ZÁ®PÀ£ÁVgÀ§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
8. MAzÀÄ PÁSÁð£ÉAiÀÄ°è A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ JgÀqÀÄ AiÀÄAvÀæUÀ½ªÉ. A AiÀÄAvÀæªÀÅ GvÁàzÀ£ÉAiÀÄ
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ±ÉÃPÀqÁ 60 gÀµÀÄÖ ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄAvÀæªÀÅ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ±ÉÃPÀqÁ 40 gÀµÀÄÖ GvÁà¢¸ÀÄwÛzÀÝªÀÅ.
ºÁUÀÆ A AiÀÄAvÀæªÀÅ GvÁà¢¹zÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ±ÉÃPÀqÁ 2 gÀµÀÄÖ ªÀÄvÀÄÛ B AiÀÄAvÀæªÀÅ GvÁà¢¹zÀ
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ±ÉÃPÀqÁ 1 gÀµÀÄÖ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀªÁVzÀÝªÉAzÀÄ »A¢£À zÁR¯ÉAiÀÄÄ vÉÆÃj¸ÀÄvÀÛzÉ. J¯Áè
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß MAzÀÄ zÁ¸ÁÛ¤£À°è EqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ £ÀAvÀgÀ MAzÀÄ ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÄß CzÀjAzÀ
AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ JAzÀÄ PÀAqÀÄ§gÀÄªÀÅzÀÄ.
ºÁUÁzÀgÉ CzÀÄ B AiÀÄAvÀæ¢AzÀ vÀAiÀiÁj¸À®àlÖzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
9. JgÀqÀÄ §tUÀ¼ÀÄ ¤UÀªÀÄzÀ ¤zÉÃð±ÀPÀgÀ ªÀÄAqÀ½AiÀÄ°è£À ¸ÁÜ£ÀPÁÌV ¸Àà¢üð¸ÀÄwÛªÉ. ªÉÆzÀ®£ÉAiÀÄ
ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉAiÀÄ §tUÀ¼ÀÄ UÉ®è§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 0.6 ªÀÄvÀÄÛ 0.4
DVªÉ. E£ÀÄß, ªÉÆzÀ®£ÉÃ §t UÉzÀÝgÉ, ºÉÆ¸À GvÀà£ÀßªÀ£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
0.7 DUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀ£ÉÃ §t UÉzÀÝgÉ ¥ÀÆgÀPÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.3 DUÀÄªÀÅzÀÄ
ºÁUÁzÀgÉ ¥ÀjZÀ¬Ä¹zÀ ºÉÆ¸ÀGvÀà£ÀßªÀÅ JgÀqÀ£ÉÃ §t¢AzÀ¯ÉÃ ¥ÀjZÀ¬Ä¸À®àmÁÖzÁÝVgÀÄªÀ
10. M§â ¨Á®QAiÀÄÄ MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁÝ¼É JAzÀÄ w½AiÉÆÃt. MAzÀÄ ªÉÃ¼É 5
CxÀªÁ 6£ÀÄß ¥ÀqÉzÀgÉ, MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ¸À® aªÀÄÄäªÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
£ÀªÀÄÆ¢¹PÉÆ¼ÀÄîªÀ¼ÀÄ. MAzÀÄ ªÉÃ¼É 1, 2, 3 CxÀªÁ 4£ÀÄß ¥ÀqÉzÀgÉ CªÀ¼ÀÄ MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß
MAzÀÄ ¸À® aªÀÄÄäªÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ vÀ¯É CxÀªÁ ¨Á® ¹UÀÄªÀÅzÉA§ÄzÀ£ÀÄß £ÀªÀÄÆ¢¹PÉÆ¼ÀÄîªÀ¼ÀÄ.
MAzÀÄ ªÉÃ¼É CªÀ¼ÀÄ ¤¢ðµÀÖªÁV MAzÀÄ vÀ¯É ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀÅzÁzÀgÉ CªÀ¼ÀÄ zÁ¼ÀzÀ°è 1, 2, 3
CxÀªÁ 4 £ÀÄß ¥ÀqÉ¢¢ÝgÀ§ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
11. M§â PÉÊUÁjPÉÆÃzÀå«Ä A, B ªÀÄvÀÄÛ C JA§ ªÀÄÆgÀÄ AiÀÄAvÀæ ¤ªÁðºÀPÀgÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝgÉ.
A AiÀÄAvÀæ ¤ªÁðºÀPÀ£ÀÄ ±ÉÃPÀqÁ 1 gÀµÀÄÖ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ£ÀÄ.
G½zÀ B ªÀÄvÀÄÛ C AiÀÄAvÀæ ¤ªÁðºÀPÀgÀÄ PÀæªÀÄªÁV ±ÉÃPÀqÁ 5 gÀµÀÄÖ ªÀÄvÀÄÛ ±ÉÃPÀqÁ 7 gÀµÀÄÖ
zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀgÀÄ. A AiÀÄÄ ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ 50% PÁgÀå¤gÀvÀ£ÁVgÀÄªÀ£ÀÄ,
B ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ 30% ªÀÄvÀÄÛ C ¸ÀªÀÄAiÀÄzÀ 20% PÁgÀå ¤gÀvÀgÁVgÀÄªÀgÀÄ. MAzÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ
ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸À¯Á¬ÄvÀÄ. ºÁUÁzÀgÉ CzÀÄ A EAzÀ vÀAiÀiÁj¸À®àlÖ ªÀ¸ÀÄÛªÁVgÀ§ºÀÄzÁzÀ
12. 52 J¯ÉUÀ½gÀÄªÀ (E¹àÃmï J¯É) ¥ÉÆlÖt¢AzÀ MAzÀÄ J¯É PÀ¼ÉzÀÄºÉÆÃVzÉ. ¥ÉÆlÖtzÀ
G½¢gÀÄªÀ J¯ÉUÀ½AzÀ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CªÉgÀqÀÆ ªÀdæUÀ¼ÀÄ
(diamonds) JAzÀÄ PÀAqÀÄ§gÀÄªÀÅzÀÄ ºÁUÁzÀgÉ PÀ¼ÉzÀÄºÉÆÃzÀ J¯É ªÀdæ DVgÀ§ºÀÄzÁzÀ
4
13. A JA§ ªÀåQÛAiÀÄÄ ¸ÀvÀåªÀ£ÀÄß £ÀÄrAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVzÉ. MAzÀÄ
£ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄä¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ A ªÀåQÛAiÀÄÄ vÀ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÉAzÀÄ ªÀgÀ¢ 5 ªÀiÁqÀÄvÁÛ£É.
CzÀÄ ¤dªÁVAiÀÄÆ vÀ¯É DVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ-------.
4112 4112 4112 4112
(A) (B) (C) (D)
5255 5255 5255 5255
14. A ⊂ B ªÀÄvÀÄÛ P(B) ≠ 0, EgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÝgÉ, PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀ

ºÉÃ½PÉAiÀÄÄ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ.
P ( B)
(A) P(A| B) = (B) P(A|B) < P(A)
P (A)
(C) P(A|B) > P(A) (D) EªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÀÆ C®è
13.6 AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ CzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉUÀ¼ÀÄ

(Random Variables and its Probability Distributions)
£ÁªÀÅ FUÁUÀ¯ÉÃ AiÀÄzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼À gÀZÀ£ÉAiÀÄ §UÉÎ PÀ°wzÉÝÃªÉ.
EªÀÅUÀ¼À°è£À ºÉaÑ£À ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À°è £ÁªÀÅ, CzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¥sÀ® ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀÅzÀÄ ªÀiÁvÀæ C®èzÉ,
§zÀ°UÉ D ¥sÀ®UÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ PÉ®ªÀÅ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è D¸ÀQÛ ºÉÆA¢zÉÝÃªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß
GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ/¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À°è PÁt§ºÀÄzÀÄ.
572 UÀtÂvÀ
i. JgÀqÀÄ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è, £ÁªÀÅ JgÀqÀÄ zÁ¼ÀUÀ¼À ªÉÄÃ°£À ¸ÀASÉåUÀ¼À

ªÉÆvÀÛzÀ°è D¸ÀQÛ ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ.
ii. MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß 50 ¸À® aªÀÄÄäªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è, £ÁªÀÅ zÉÆgÀPÀÄªÀ vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ°è
D¸ÀQÛ ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ.
iii. 6 zÉÆÃµÀ ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÉÆß¼ÀUÉÆAqÀ 20 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À gÁ²¬ÄAzÀ 4 ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß (MAzÀgÀ £ÀAvÀgÀ
ªÀÄvÉÆÛAzÀgÀAvÉ) AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è. £ÁªÀÅ w½AiÀÄ§AiÀÄ¸ÀÄªÀÅzÀÄ 4
ªÀiÁzÀjAiÀÄ°è£À zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À ¸ÀASÉå DzÀgÉ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ¤¢ðµÀÖ ±ÉæÃrü ªÀÄvÀÄÛ
zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß C®è.
ªÉÄÃ°£À J®è ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼À°è ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥sÀ®PÉÌ MAzÀÄ £ÉÊd¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄªÀ
¤AiÀÄªÀÄªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉÝÃªÉ. F £ÉÊd¸ÀASÉåAiÀÄÄ, ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¨ÉÃgÉ ¥sÀ®UÀ¼À eÉÆvÉ ¨ÉÃgÉ DVgÀÄvÀÛzÉ.
DzÀÝjAzÀ EzÀÄ MAzÀÄ ZÀgÀ (variable)ªÁVzÉ. ºÁUÀÆ CzÀgÀ ªÀiË®åªÀÅ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ
¥sÀ®zÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ CzÀ£ÀÄß 'AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ (random variable)
£ÁªÀÅ GvÀà£ÀßzÀ ªÁåSÉåAiÀÄ£ÀÄß £É£À¦¹PÉÆAqÀgÉ, £ÀªÀÄUÉ w½AiÀÄÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ, J¯Áè ZÀgÀªÀÅ
MAzÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ PÉëÃvÀæªÀÅ (domain) AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥sÀ®UÀ¼À UÀt (CxÀªÁ
ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj) DVgÀÄvÀÛzÉ. AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÀÅ AiÀiÁªÀÅzÉÃ £ÉÊd ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀjAzÀ,
CzÀgÀ ¸ÀºÀPÉëÃvÀæªÀÅ (co-domain) £ÉÊd¸ÀASÉåUÀ¼À UÀtªÁVgÀÄvÀÛzÉ DzÀÝjAzÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀZÀgÀªÀ£ÀÄß
PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
ªÁåSÉå 4: AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÀÅ MAzÀÄ £ÉÊd ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ PÉëÃvÀæªÀÅ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ
¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀj DVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV, MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® DªÀvÀð£ÉAiÀÄ°è (succession) aªÀÄÄäªÀ
¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆîÃt.
¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S = {HH, HT, TH, TT}.
MAzÀÄ ªÉÃ¼É X JA§ÄzÀÄ vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ zÉÆgÀQzÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¹zÀgÉ, X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ
ZÀgÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥sÀ®PÉÌ, CzÀgÀ ªÀiË®åªÀÅ PÉ¼ÀV£ÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
X(HH) = 2, X (HT) = 1, X (TH) = 1, X (TT) = 0.
MAzÉÃ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ ªÉÄÃ¯É MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV, ªÉÄÃ°£À S ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥sÀ®PÉÌ, `vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ°è ¨Á®UÀ¼À
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß PÀ¼ÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ' JA§ÄzÀ£ÀÄß Y ¸ÀÆa¹zÁÝzÀgÉ.
Y(HH) = 2, Y (HT) = 0, Y (TH) = 0, Y (TT) = - 2.
X ªÀÄvÀÄÛ Y UÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ S £À ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¹zÀ JgÀqÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ
AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼ÁVªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 22 : M§â ªÀåQÛAiÀÄÄ ªÀÄÆgÀÄ ¨Áj MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ DlªÀ£ÀÄß DqÀÄvÁÛ£É.
¥Àæw vÀ¯ÉUÉ, DlzÀ ªÀåªÀ¸ÁÜ¥ÀPÀgÁzÀ CªÀ¤UÉ gÀÆ. 2 ¤ÃqÀ¯ÁUÀÄwÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ ¥Àæw ¨Á®PÉÌ, CªÀ£ÀÄ
ªÀåªÀ¸ÁÜ¥ÀPÀjUÉ gÀÆ 1.50 ¤ÃqÀ¨ÉÃPÁUÀÄvÀÛzÉ X, ªÀåQÛAiÀÄÄ UÀ½¹zÀ CxÀªÁ PÀ¼ÉzÀÄPÉÆAqÀ ¥ÀæªÀiÁt
ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ JAzÀÄ vÉÆÃj¹ ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ
ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ ªÉÄÃ°£À GvÀà£ÀßªÁVgÀÄvÀÛzÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: X MAzÀÄ ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÀÝjAzÀ CzÀgÀ ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥sÀ°vÁA±ÀUÀ¼À
ªÉÄÃ¯É ªÁåSÁå¤¸À¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ DzÀÝjAzÀ X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÉ.
FUÀ
ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀj S = {HHH, HHT, HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT}
X(HHH) = gÀÆ (2 × 3) = gÀÆ 6
X (HHT) = X(HTH) = X(THH) = gÀÆ (2 × 2 − 1 × 1.50) = gÀÆ2.50
X(HTT) = X(THT) = (TTH) = gÀÆ (1 × 2) – (2 × 1.50) = gÀÆ-1
ªÀÄvÀÄÛ X(TTT) = − gÀÆ (3 × 1.50) = gÀÆ-4.50
(E°è, ªÀåªÀPÀ®£ÀzÀ aºÉß DlUÁgÀ£À £ÀµÀÖªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ) EzÀÝjAzÀ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ
CA±ÀPÉÌ X KPÉÊPÀ (unique) ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ MAzÀÄ ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀjAiÀÄ
ªÉÄÃ°£À GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ CzÀgÀ ªÁå¦Û (range)
{–1, 2.50, – 4.50, 6} DVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 23: MAzÀÄ aÃ®zÀ°è 2 ©½ ªÀÄvÀÄÛ 1 PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄ EªÉ. MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV
vÉUÉzÀÄ CzÀgÀ §tÚªÀ£ÀÄß £ÀªÀÄÆ¢¹zÀ £ÀAvÀgÀ ¥ÀÅ£ÀB aÃ®zÀ°è EqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ. F «zsÁ£ÀªÀÅ
ªÀÄvÉÆÛªÉÄä ¥ÀÅ£ÀgÁªÀvÀð£ÉUÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ. JgÀqÀÄ J¼ÉvÀUÀ¼À°è£À zÁR¯ÁzÀ PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
X ¸ÀÆa¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, X£ÀÄß «ªÀj¹.
¥ÀjºÁgÀ: aÃ®zÀ°ègÀÄªÀ ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÆß w1, w2, r. UÀ½AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, CzÀgÀ
ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀj S = {w1 w1, w1 w2, w2 w2, w2 w1, w1 r, w2 r, r w1, r w2, r r}
FUÀ w ∈ S DzÀgÉ X(w) PÉA¥ÀÅ ZÉAqÀÄUÀ¼À ¸ÀASÉå DVgÀÄvÀÛzÉ.
X({w1 w1}) = X({w1 w2}) = X({w2 w2}) = X({w2 w1}) = 0
X({w1 r}) = X({w2 r}) = X({r w1}) = X({r w2}) = 1 ªÀÄvÀÄÛ X({r r}) = 2
\ X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÉ ªÀÄvÀÄÛ CzÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ ªÀiË®åUÀ¼ÀÄ 0,1 CxÀªÁ 2.
13.6.1 MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ

(Probability distribution of a random variable)
f1, f2 ,..., f10 JA§ ºÀvÀÄÛ PÀÄlÄA§UÀ½AzÀ MAzÀÄ PÀÄlÄA§ªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀÄªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß
£ÉÆÃqÉÆÃt. F ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ PÀÄlÄA§zÀ DAiÉÄÌAiÀÄÄ, ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
574 UÀtÂvÀ
f1, f2 ,..., f10 PÀÄlÄA§UÀ¼ÀÄ PÀæªÀÄªÁV 3, 4, 3, 2, 5, 4, 3, 6, 4, 5 ¸ÀzÀ¸ÀågÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝgÉAzÀÄ

w½AiÉÆÃt.
MAzÀÄ PÀÄlÄA§ªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÉÆÃt ªÀÄvÀÄÛ D PÀÄlÄA§zÀ°ègÀÄªÀ ¸ÀzÀ¸ÀågÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß
£ÀªÀÄÆ¢¹PÉÆ¼ÉÆîÃt. X F ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À° X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÀÝjAzÀ CzÀ£ÀÄß
PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À§ºÀÄzÀÄ.
X(f1) = 3, X(f2) = 4, X(f3) = 3, X(f4) = 2, X(f5) = 5,
X(f6) = 4, X(f7) = 3, X(f8) = 6, X(f9) = 4, X(f10) = 5
X ZÀgÀªÀÅ 2, 3, 4, 5 CxÀªÁ 6 EªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀÄ ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ
EzÀÄ AiÀiÁªÀ PÀÄlÄA§ªÀÅ DAiÉÄÌAiÀiÁUÀÄªÀÅzÀÄ JA§ÄAzÀgÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
FUÀ f4 PÀÄlÄA§ DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÝgÉ, X £À ªÀiË®åªÀÅ 2 DVgÀÄvÀÛzÉ. f1, f3, f7 UÀ¼À°è
AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ PÀÄlÄA§ DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÝgÉ, X £À ªÀiË®åªÀÅ 3 DVgÀÄvÀÛzÉ.
EzÀgÀAvÉ f2, f6 CxÀªÁ f9 DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÝgÉ. X = 4
PÀÄlÄA§ f5, CxÀªÁ f10 DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÝgÉ. X = 5
PÀÄlÄA§ f8, DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÝgÉ. X = 6 DVgÀÄvÀÛzÉ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ PÀÄlÄA§zÀ DAiÉÄÌAiÀÄÄ ¸Àj¸ÀªÀÄ ¤jÃQëvÀªÁVgÀÄªÀÅzÀjAzÀ, f4 PÀÄlÄA§zÀ DAiÉÄÌAiÀÄ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 1 DVgÀÄvÀÛzÉ.
10
1
∴P (X =2) =
10
ºÁUÀÆ AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ f1, f2 CxÀªÁ f3 PÀÄlÄA§UÀ¼À DAiÉÄÌAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
{ f1, f3, f7
= P= ( }) 3
10
∴P (X =3) =
3
10
3
EzÀgÀAvÉ P(X = 4) = P({f2, f6, f9}) =
10
2
P(X = 5) = P({f5, f10}) =
10
1
ªÀÄvÀÄÛ P(X = 6) = P({f8}) =
10
AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ªÀiË®åUÀ¼À eÉÆvÉUÉ UÀÄtªÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß ¤ÃqÀÄªÀ EAvÀºÀ
«ªÀgÀuÉAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV, AiÀiÁzÀÈaÒPÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸ÀÄvÁÛgÉ.

ªÁåSÉå 5: AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄÄ ¸ÀASÉåAiÀÄ ¥ÀzÀÞw (system of
numbers) DVzÉ
X : x1 x2 ... xn
P(X) : p1 p2 ... pn
n
E°è pi > 0, ∑
i =1
p ==
1, i 1, 2,.................n.
x1, x2,..., xn £ÉÊd ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼ÁVªÉ. ªÀÄvÀÄÛ xi

ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ pi (i = 1,2,3....., n) DVzÉ CAzÀgÉ,
P(X = xi) = pi
UÀªÀÄ¤¹ (Note) : xi AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼À¯ÉÆèAzÁVzÀÝgÉ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ
PÉ®ªÀÅ ©AzÀÄ (©AzÀÄUÀ¼À°è) «£À°è ªÀiÁvÀæ X = xiJA§ ºÉÃ½PÉ ¤d DVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ xi
ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ AiÀiÁªÁUÀ®Æ ±ÀÆ£Àå DVgÀÄªÀÅ¢®è CAzÀgÉ
P(X = xi) ≠ 0.
C®èzÉ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À J®è ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ½UÉ, ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ J®è CA±ÀUÀ¼ÀÄ
¸ÉÃjgÀÄvÀÛªÉ. DzÀÝjAzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ°è£À J®è ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛ 1 DVgÀÄvÀÛzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 24 : ZÉ£ÁßV PÀ°¹gÀÄªÀ 52 J¯ÉUÀ½gÀÄªÀ PÀnÖ¤AzÀ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß §zÀ°
ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀgÉÆA¢UÉ MAzÀgÀªÉÄÃ¯ÉÆAzÀgÀAvÉ vÉUÉAiÀÄ¯ÁUÀÄªÀÅzÀÄ ºÁUÁzÀgÉ JPÀÌUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: JPÀÌUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÉ. EzÀ£ÀÄß X ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÉÆÃt. ¸ÀàµÀÖªÁV
X ZÀgÀªÀÅ 0, 1 CxÀªÁ 2 ªÀiË®åUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ. FUÀ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß §zÀ°ªÀiÁr
vÉUÉAiÀÄÄªÀÅzÀjAzÀ, JgÀqÀÆ vÉUÉAiÀÄÄªÀ QæAiÉÄAiÀÄÄ ¸ÀévÀAvÀæ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÁUÀÄvÀÛªÉ.
P(X = 0) = P (JPÀÌ C®èzÀ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ C®èzÀ)
= P(JPÀÌ C®èzÀ) × P (JPÀÌ C®èzÀ)
48 48 144
× = =
52 52 169
P(X = 1) = P( (JPÀÌ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ C®èzÀ CxÀªÁ JPÀèC®èzÀ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ)
= P (JPÀÌ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ C®èzÀ)+ P (JPÀÌ C®èzÀ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ)
= P (JPÀÌ) × P (JPÀÌ C®èzÀ)+ P (JPÀÌ C®èzÀ) × P (JPÀÌ)
4 48 48 4 24
= × + × =
52 52 52 42 169
576 UÀtÂvÀ
4 4 1
ªÀÄvÀÄÛ P(X = 2) = P (JPÀÌ ªÀÄvÀÄÛ JPÀÌ) = × =
52 52 169
\ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄÄ
X 0 1 2
P ( X ) 144 24 1
169 169 169
GzÁºÀgÀuÉ 25 : MAzÀÄ eÉÆvÉ zÁ¼ÀUÀ¼À ªÀÄÆgÀÄ GgÀÄ¼ÀÄ«PÉAiÀÄ°è, ¸ÀªÀiÁ£À¸ÀASÉå eÉÆÃrUÀ¼À
¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉå ¸ÀASÉåAiÀÄÄ X DVgÀ° ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉå eÉÆÃrUÀ¼ÀÄ
(1,1), (2,2), (3,3), (4,4), (5,5), (6,6)
¸ÀàµÀÖªÁV X ZÀgÀªÀÅ 0, 1, 2, CxÀªÁ 3 ªÀiË®åªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ
6 1
¸ÀªÀiÁ£À¸ÀASÉå eÉÆÃrAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ= =
36 6
1 5
MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À¸ÀASÉå eÉÆÃrAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =1 − =
6 6
5 5 5 125
P(X = 0) = P (¸ÀªÀiÁ£À ¸ÀASÉå eÉÆÃr C®è) = × × =
6 6 6 216
P(X = 1) = P (MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À ¸ÀASÉå eÉÆÃr ªÀÄvÀÄÛ JgÀqÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À¸ÀASÉå eÉÆÃrUÀ¼À®èzÀ)
1 5 5 5 1 5 5 5 1
= × × + × × + × ×
6 6 6 6 6 6 6 6 6
 1 52  75
= 3 × 2  =
 6 6  216
P(X = 2) = P (JgÀqÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À ¸ÀASÉå eÉÆÃrUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À¸ÀASÉå eÉÆÃr
C®èzÀ)
1 1 5 1 5 1 5 1 1
= × × + × × + × ×
6 6 6 6 6 6 6 6 6
= 3  1 × 5 = 15
 2 
 6 6  216
P(X = 3) = P (ªÀÄÆgÀÄ ¸ÀªÀiÁ£À ¸ÀASÉå eÉÆÃrUÀ¼ÀÄ)
1 1 1 1
= × × =
6 6 6 216
\ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ
X 0 1 2 3
P ( X ) 125 75 15 1
216 216 216 216
vÁ¼É £ÉÆÃqÀÄªÀÅzÀÄ:
n
125 75 15 1
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛ = ∑ pi = + + +
i =1 216 216 216 216
125 + 75 + 15 + 1 216
= = = 1
216 216
GzÁºÀgÀuÉ 26 : X JA§ÄzÀÄ, £ÁªÀÅ AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁrPÉÆAqÀ ±Á¯Á ¢£ÀUÀ¼À°è£À,
NzÀÄªÀ WÀAmÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. F X vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀ ¨É¯ÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉAiÀÄÄ
PÉ¼ÀV£À £ÀªÀÄÆ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. E°è k JA§ÄzÉÆAzÀÄ ¹ÜgÀ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ.
0.1, x = 0 DzÀgÉ
kx, x = 1 CxÀª Á 2 DzÀg É

P (X = x) = 
k ( 5 − x ) , x = 3 CxÀª Á 4 DzÀÀg É
0, ¨ÉÉÃgÉAiÀiÁVzÀÝgÉ
(a) k ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(b) £ÁªÀÅ PÀ¤µÀ× JgÀqÀÄ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ? ¸ÀjAiÀiÁV JgÀqÀÄ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ? UÀjµÀ× JgÀqÀÄ WÀAmÉUÀ¼ÀÄ?
NzÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ.
X 0 1 2 3 4
P(X) 0.1 k 2k 2k k
n
(a) £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀÅzÉ£ÉAzÀgÉ, ∑p
i =1
i =1
\ 0.1 + k + 2k + 2k + k = 1

\ k = 0.15

578 UÀtÂvÀ
(b) P (£ÁªÀÅ PÀ¤µÀ× JgÀqÀÄ WÀAmÉ NzÀÄªÀ) = P(X ≥ 2)

= P(X = 2) + P (X = 3) + P (X = 4)
= 2k + 2k + k = 5k = 5 × 0.15 = 0.75
P (£ÁªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁV JgÀqÀÄ WÀAmÉ NzÀÄªÀ) = P(X = 2)

= 2k = 2 × (0.15) = 0.3
P (£ÁªÀÅ UÀjµÀ× JgÀqÀÄ WÀAmÉ NzÀÄªÀ) = P(X ≤ 2)
= P (X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2)
= 0.1 + k + 2k = 0.1 + 3k
= 0.1 + 3 × 0.15
= 0.55
13.6.2 AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀgÁ¸Àj : (Mean of a random variables)

JµÉÆÖÃ ¯ÉPÀÌUÀ¼À°è, MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ PÉ®ªÀÅ ®PÀët, CzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉÃ ºÀAaPÉ¬ÄAzÀ
PÀAqÀÄ »rzÀ. MAzÀÄ ¸ÀASÉå¬ÄAzÀ «ªÀj¸ÀÄªÀ ªÁrPÉ EzÉ. ¸ÀgÁ¸Àj ªÀÄzsÁåAPÀ ªÀÄvÀÄÛ ªÉÆqï (PÀæªÀÄ)
CAvÀºÀ PÉ®ªÀÅ ¸ÀASÉåUÀ¼ÁVªÉ. F ¨sÁUÀzÀ°è £ÁªÀÅ ¸ÀgÁ¸Àj (mean)AiÀÄ£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ZÀað¸ÉÆÃt.
¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄÄ £É¯ÉAiÀÄ ªÀiÁ£ÀªÁVzÉ CxÀªÁ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ªÀÄzsÀåzÀ CxÀªÁ ¸ÀgÁ¸Àj ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀÆÜ®ªÁV ¥ÀvÉÛ ºÀZÀÄÑvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 6 : X JA§ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ x1, x2, x3, ..., xn ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV
p1, p2, p3,..., pn, ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ UÉÆÃZÀj¸ÀÄvÀÛzÉ. m ¢AzÀ ¸ÀÆa¸À®àlÖ X£À ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄÄ
n
∑x p
i =1
i i
JA§ ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ CAzÀgÉ X£À ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄÄ, X£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼À ¸ÀgÁ¸Àj
C¼ÀvÉ DVzÀÄÝ, CªÀÅUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ½AzÀ C¼ÉAiÀÄ®àqÀÄvÀÛzÉ.
X AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄ£ÀÄß, X£À ¤jÃPÉë (expectation) JAzÀÄ PÀÆqÁ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ
ªÀÄvÀÄÛ CzÀ£ÀÄß E(X) ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ.
¨ÉÃgÉ jÃwAiÀÄ°è ºÉÃ¼ÀÄªÀÅzÁzÀgÉ, AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £ÀÀ ¸ÀgÁ¸Àj CxÀªÁ ¤jÃPÉëAiÀÄ, X £À J¯Áè
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ªÀiË®åUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ CªÀÅUÀ¼À C£ÀÄPÀæªÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À UÀÄt®§ÞUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 27 : MAzÀÄ eÉÆvÉ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß GgÀÄ½¹zÉ ªÀÄvÀÄÛ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X JgÀqÀÆ zÁ¼ÀUÀ¼À
ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ X £À ¸ÀgÁ¸Àj CxÀªÁ ¤jÃPÉëAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄÄ 36 ¥ÁæxÀ«ÄPÀ WÀl£ÉUÀ¼À£ÀÄß M¼ÀUÉÆArzÉ. CAzÀgÉ
S = {(xi, yi) : xi = 1, 2, 3, 4, 5, 6} ªÀÄvÀÄÛ yi = {1, 2, 3, 4, 5, 6}. AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ 2, 3, 4, 5,
6, 7, 8, 9, 10, 11 CxÀªÁ 12 ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ.
1
FUÀ P(X = 2) = P({(1,1)}) =
36
2
P(X = 3) = P({(1,2), (2,1)}) =
36
3
P(X = 4) = P({(1,3), (2,2), (3,1)}) =
36
4
P(X = 5) = P({(1,4), (2,3), (3,2), (4,1)}) =
36
5
P(X = 6) = P({(1,5), (2,4), (3,3), (4,2), (5,1)}) =
36
6
P(X = 7) = P({(1,6), (2,5), (3,4), (4,3), (5,2), (6,1)}) =
36
5
P(X = 8) = P({(2,6), (3,5), (4,4), (5,3), (6,2)}) =
36
4
P(X = 9) = P({(3,6), (4,5), (5,4), (6,3)}) =
36
3
P(X = 10) = P({(4,6), (5,5), (6,4)}) =
36
2
P(X = 11) = P({(5,6), (6,5)} =
36
1
P(X = 12) = P({(6,6)}) =
36
\ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ F PÉ¼ÀV£ÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
X CxÀªÁ xi 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
P(X) CxÀªÁ pi 1 2 3 4 5 6 5 4 3 2 1
= =
36 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36
n
1 2 3 4
µ = E ( X ) = ∑ xi pi = 2 × + 3× + 4× + 5×
i =1 36 36 36 36
5 6 5 4 3 2 1
+6 × + 7 × + 8 × + 9 × + 10 × + 11 × + 12 ×
36 36 36 36 36 36 36
2 + 6 + 12 + 20 + 30 + 42 + 40 + 36 + 30 + 22 + 12
= =7
36
DzÀÝjAzÀ JgÀqÀÄ £ÁåAiÀÄ§zÀÞ zÁ¼ÀUÀ¼À ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛzÀ ¸ÀgÁ¸Àj = 7
580 UÀtÂvÀ
13.6.3 AiÀiÁzÀÈaÒPÀZÀgÀzÀ ©ü£ÀßvÉ (Variance of a random variable)

AiÀiÁzÀÈZÀÒPÀ ZÀgÀzÀ ¨É¯ÉUÀ¼À°è£À, ªÀåvÁå¸ÀUÀ¼À (©ü£ÀßvÉAiÀÄ) ªÀiÁ»wAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄÄ
£ÀªÀÄUÉ ¤ÃqÀÄªÀÅ¢®è. ¤dªÁV, ©ü£ÀßvÉAiÀÄÄ PÀrªÉÄAiÀiÁzÀgÉ, AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀgÁ¸ÀjUÉ
ºÀwÛgÀªÁUÀÄvÀÛªÉ. ºÁUÉÃ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉUÀ¼À eÉÆvÉV£À AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼ÀÄ
¸ÀªÀÄ¸ÀgÁ¸ÀjUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ JA§ÄzÀ£ÀÄß PÉ¼ÀV£À X ªÀÄvÀÄÛ Y ºÀAaPÉUÀ¼À°è £ÉÆÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
X 1 2 3 4
1 2 3 2
P(X)
8 8 8 8
Y –1 0 4 5 6
1 2 3 1 1
P(Y)
8 8 8 8 8
1 2 3 2 22
¸ÀéµÀÖªÁV, E ( X ) = 1 × + 2 × + 3 × × 4 × = = 2.75
8 8 8 8 8
1 2 3 2 1 22
ªÀÄvÀÄÛ E ( Y ) = −1× + 0 × + 4 × × 5 × + 6 × = = 2.75
8 8 8 8 8 8
X ªÀÄvÀÄÛ Y ZÀgÀUÀ¼ÀÄ ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉAiÀiÁVzÀÝgÀÆ PÀÆqÁ, CªÀÅUÀ¼À ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄÄ MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ.
F ºÀAaPÉUÀ¼À£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ ©A©¸ÀÄªÀ avÀæUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ PÀÆqÁ ¸ÀgÀ¼ÀªÁV CªÀ¯ÉÆÃQ¸À§ºÀÄzÀÄ.
X C£ÀÄß Y ¢AzÀ ¥ÀævÉåÃQ¸À®Ä, AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀUÀ¼À ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ JµÀÖgÀ ªÀÄnÖUÉ ºÀgÀrPÉÆArgÀÄvÀÛªÉ

JA§ C¼ÀvÉAiÀÄÄ £ÀªÀÄUÉ CUÀvÀå«gÀÄvÀÛzÉ.
¸ÀASÁå±Á¸ÀÛçzÀ°è, ZÀgÀªÀÅ MAzÀÄ ZÀzÀÄgÀÄ«PÉAiÀÄ CxÀªÁ ºÀgÀqÀÄ«PÉAiÀÄ ªÀiÁ£ÀªÁVzÉ JAzÀÄ
£ÁªÀÅ C¨sÀå¹¹zÉÝÃªÉ. CzÀgÀAvÉ, ªÀåvÁå¸À CxÀªÁ ZÀzÀÄgÀÄ«PÉAiÀÄÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¨É¯ÉAiÀÄ°è
©ü£ÀßvÉ¬ÄAzÀ C¼ÉAiÀÄ®àqÀÄvÀÛzÉ.
ªÁåSÉå 7: X JA§ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ ¨É¯ÉUÀ¼ÁzÀ x1, x2, x3 ....... xn, UÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV
p(x1), p(x2),..., p(xn) ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ UÉÆÃZÀj¸ÀÄvÀÛzÉ.
μ = E(X) JA§ÄzÀÄ X £ÀÀ ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀiÁVzÉ X £ÀÀ ©ü£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß (variance Var (X) CxÀªÁ
n
σ 2x JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ σ 2x = Var ( X ) = ∑ ( xi − µ)2 p ( xi ) JAzÀÄ ªÁåSÁå¤¸À®àqÀÄvÀÛzÉ.
i =1
CxÀªÁ σ 2x = E ( X − µ)
2
n
IÄuÁvÀäPÀªÀ®èzÀ ¸ÀASÉå σ x = Var ( X ) = ∑ ( x − µ) p ( x )
2
i i C£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ
i =1
X £À ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «ZÀ®£À (standard deviation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.

AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ©ü£ÀßvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ »qÀAiÀÄÄªÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ ¸ÀÆvÀæ
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ
n n
(
Var ( X ) = ∑ ( xi − µ) p ( xi ) = ∑ xi2 + µ2 − 2 µxi p ( xi )
2
)
i =1 i =1
n n n
= ∑ xi2 p ( xi ) + ∑ µ2 p ( xi ) − ∑ 2 µxi p ( xi )
i =1 i =1 i =1
n n n
= ∑ xi p ( xi ) + ∑ µ p ( xi ) − 2 µ∑ xi p ( xi )
2 2
i =1 i =1 i =1
n
 n n

= ∑ xi2 p ( xi ) + µ2 − 2 µ2 ∵ ∑ p ( xi ) = 1 ªÀÄvÀÄÛ µ = ∑ xi p ( xi )
i =1  i =1 i =1 
n
= ∑ xi2 p ( xi ) − µ2
i =1
2
n
 n 
CxÀªÁ Var ( X ) = ∑ x p ( xi ) −  ∑ xi p ( xi )
2
 i =1 
i
i =1
n
CxÀªÁ Var (X) = E(X ) – [E(X)] , E°è E X
2 2
( ) = ∑ x p (x )
2 2
i i
i =1
GzÁºÀgÀuÉ 28 : MAzÀÄ ¥ÀPÀë¥ÁvÀ«®èzÀ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ, CzÀgÀ ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ

¸ÀASÉåAiÀÄ ©ü£ÀßvÉ (variance) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: F ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÀÇåªÀÄ ªÀiÁzÀj S = {1, 2, 3, 4, 5, 6} DVzÉ.
zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ CzÀgÀ ªÉÄÃ¯É UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉå X DVgÀ° X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ
ZÀgÀªÁV, CzÀÄ 1, 2, 3, 4, 5 CxÀªÁ 6 ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ.
582 UÀtÂvÀ
1
ºÁUÉAiÉÄÃ P(1) = P(2) = P(3) = P(4) = P(5) = P(6) =
6
DzÀÝjAzÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ F PÉ¼ÀV£ÀAwgÀÄvÀÛzÉ.
X 1 2 3 4 5 6
1 1 1 1 1 1
P(X)
6 6 6 6 6 6
n
FUÀ, E ( X ) = ∑ xi p ( xi )
i =1
1 1 1 1 1 1 21
= 1× + 2 × + 3 × + 4 × + 5 × + 6 × =
6 6 6 6 6 6 6
1 1 1 1 1 1 91
( )
ºÁUÉAiÉÄÃ E X 2 = 12 × + 22 × + 32 × + 42 × + 52 × + 62 × =
6 6 6 6 6 6 6
Var (X) = E (X2) – (E(X))2
2
91  21 91 441 35
= −  = − =
6  6 6 36 12
GzÁºÀgÀuÉ 29 : ZÉ£ÁßV PÀ¯É¹zÀ 52 E¹ÖÃmï J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀ PÀnÖ¤AzÀ, JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
KPÀPÁ®PÉÌ (CxÀªÁ MAzÀgÀ £ÀAvÀgÀ ªÀÄvÉÆÛAzÀgÀAvÉ §zÀ¯ÁªÀtÂ ªÀiÁqÀzÉÃ) vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ,
gÁdgÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀgÁ¸Àj, ©ü£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «ZÀ®vÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À ¸É¼ÉvÀzÀ°è X JA§ÄzÀÄ gÁdgÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. X MAzÀÄ
AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÀÄÝ CzÀÄ 0, 1 CxÀªÁ 2 ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀîvÀÛzÉ.
48!
C 2 !( 48 − 2)! 48 × 47 188
48
FUÀ P(X = 0) = P (gÁdC®èzÀ) = 52 2 = = =
C2 52 ! 52 × 51 221
2 !(52 − 2)!
4 48
C1 C1
P(X = 1) = P (MAzÀÄ gÁd ªÀÄvÀÄÛ MAzÀÄ gÁd C®èzÀ) = 52
C2
4 × 48 × 2 32
==
52 × 51 221
4
C 4×3 1
ªÀÄvÀÄÛ P(X = 2) = P (JgÀqÀÆ gÁdgÀÄ) = 52 2 = =
C2 52 × 51 221
DzÀÝjAzÀ, X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwªÉ
X 0 1 2
188 32 1
P(X)
221 221 221
n
FUÀ X £À ¸ÀgÁ¸Àj = E ( X ) = ∑ xi p ( xi )
i =1
188 32 1 34
= 0× +1× +2× =
221 221 221 221
n
( ) = ∑ x p (x )
ªÀÄvÀÄÛ E X
2 2
i i
i =1
188 2 32 1 36
= 02 × +1 × + 22 × =
221 221 221 221
FUÀ Var(X) = E(X2) – [E(X)]2
2
36  34  6800
= −  =
221  221 ( 221)2
6800
σ x = Var ( X ) = = 0.37
221
C¨sÁå¸À 13.4
1. PÉ¼ÀV£À AiÀiÁªÀÅªÀÅ, AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ºÀAaPÉUÀ¼ÀÄ C®è, JA§ÄzÀ£ÀÄß w½¹
¤ªÀÄä GvÀÛgÀPÉÌ PÁgÀtªÀ£ÀÄß PÉÆr.
(i) X 0 1 2
P(X) 0.4 0.4 0.2
(ii) X 0 1 2 3 4
P(X) 0.1 0.5 0.2 – 0.1 0.3
(iii) Y –1 0 1
P(Y) 0.6 0.1 0.2
(iv) Z 3 2 1 0 –1
P(Z) 0.3 0.2 0.4 0.1 0.05
584 UÀtÂvÀ
2. MAzÀÄ ºÀÆfAiÀÄÄ 5 PÉA¥ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 2 PÀ¥ÀÄà ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. JgÀqÀÄ ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß

AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. X JA§ÄzÀÄ PÀ¥ÀÄà ZÉAqÀÄUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁzÀgÉ X £À ¸ÁzÀåvÉ ¨É¯ÉUÀ¼ÁªÀÅªÀÅ? X MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÁVzÉAiÉÄÃ?
3. MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß 6 ¸À® a«ÄäzÁUÀ, zÉÆgÀPÀÄªÀ vÉ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¨Á®UÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ
£ÀqÀÄ«£À ªÀåvÁå¸ÀªÀ£ÀÄß, X JA§ÄzÀÄ ¥Àæw¤¢ü¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, X £À ¸ÁzsÀåvÉ ¨É¯ÉUÀ¼ÁªÀÅªÀÅ?
4. (i) MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® a«ÄäzÁUÀ zÉÆgÀPÀÄªÀ vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉå.
(ii) ªÀÄÆgÀÄ £ÁtåUÀ¼À£ÀÄß KPÀPÁ®PÉÌ a«ÄäzÁUÀ zÉÆgÀPÀÄªÀ ¨Á®UÀ¼À ¸ÀASÉå.

(iii) MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß £Á®ÄÌ ¸À® a«ÄäzÁUÀ zÉÆgÀPÀÄªÀ vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉå.

F ªÉÄÃ°£ÀªÀÅUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
5. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® a«ÄäzÁUÀ zÉÆgÀPÀÄªÀ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÉ¼ÀUÉ ªÁåSÁå¤¹zÀ ¸À¥sÀ®vÉUÉ C£ÀÄUÀÄtªÁV PÀAqÀÄ»r¬Äj.
(i) 4 QÌAvÀ zÉÆqÀØzÁzÀ ¸ÀASÉå
(ii) PÀ¤µÀÖ¥ÀPÀë MAzÀÄ zÁ¼ÀzÀ ªÉÄÃ¯É 6 UÉÆÃZÀj¸ÀÄªÀÅzÀÄ.

6. 6 zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ «zÀÄåvï ¢Ã¥ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀ 30 «zÀÄåvï¢Ã¥ÀUÀ¼À gÁ²¬ÄAzÀ,
AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV 4 ¢Ã¥ÀUÀ¼À£ÀÄß §zÀ¯ÁªÀuÉ ¸À»vÀ vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ
¢Ã¥ÀUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
7. MAzÀÄ £ÁtåªÀÅ ¥ÀPÀë¥ÁvÀªÁVzÉ, ºÉÃUÉAzÀgÉ vÀ¯É zÉÆgÀPÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄÄ, ¨Á® zÉÆgÀPÀÄªÀ
¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ 3 gÀ¶ÖzÉ. £ÁtåªÀ£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® a«ÄäzÁUÀ ¹UÀÄªÀ ¨Á®UÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
8. X JA§ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÀÅ F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ.
X 0 1 2 3 4 5 6 7
P(X) 0 k 2k 2k 3k k2 k2 7k2+k
ºÁUÁzÀgÉ,
(i) k
(ii) P(X < 3) (iii) P(X > 6) (iv) P(0 < X < 3)
UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
9. X JA§ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÀÅ PÉ¼ÀV£À ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ.
E°è k JA§zÀÄ AiÀiÁªÀÅzÉÆÃ ¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ.
k , x = 0 DzÁUÀ
2k , if x = 1 DzÁUÀ

P (X) = 
3k , if x = 2 DzÁUÀ
0 ¨ÉÃgÉAiÀiÁVzÀÝgÉ

(i) k £À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

(ii) P (X < 2), P (X ≤ 2), P(X ≥ 2). UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
10. MAzÀÄ £ÁåAiÀÄ§zÀÞ £ÁtåzÀ ªÀÄÆgÀÄ aªÀÄÄä«PÉAiÀÄ°è£À vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
11. KPÀPÁ®PÉÌ JgÀqÀÄ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß J¸ÉAiÀÄ¯ÁVzÉ X JA§ÄzÀÄ DgÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀiÁzÀgÉ
X £À «ÄwAiÀÄ£ÀÄß (expectation) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. ªÉÆzÀ® 6 zsÀ£ÁvÀäPÀ ¥ÀÆuÁðAPÀUÀ½AzÀ, JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV (§zÀ¯ÁªÀuÉ
ªÀiÁqÀzÉÃ) DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ. zÉÆgÀPÀÄªÀ JgÀqÀÄ ¸ÀASÉåUÀ¼À°è X JA§ÄzÀÄ zÉÆqÀØ ¸ÀASÉAiÀÄ£ÀÄß
¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ E(X) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
13. JgÀqÀÄ £ÁåAiÀÄ §zÀÞ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ, zÉÆgÀPÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀ£ÀÄß X JA§ÄzÀÄ
¸ÀÆa¸À°. ºÁUÁzÀgÉ X £À ©ü£ÀßvÉ ºÁUÀÄ ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «ZÀ®£ÀªÀ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
14. MAzÀÄ vÀgÀUÀwAiÀÄÄ 14, 17, 15, 14, 21, 17, 19, 20, 16, 18, 20, 17, 16, 19 ªÀÄvÀÄÛ
20 ªÀµÀðUÀ¼ÁVgÀÄªÀ 15 «zÁåyðUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. M§â «zÁåyðAiÀÄ£ÀÄß ºÉÃUÉ DAiÉÄÌ
ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄªÀÅzÉÆÃ CzÉÃ jÃwAiÀÄ°è ¥Àæw «zÁåyðAiÀÄÄ DAiÉÄÌAiÀiÁUÀÄªÀ ¸ÀªÀÄ CªÀPÁ±À«zÀÄÝ
DAiÉÄÌAiÀiÁzÀ «zÁåyðAiÀÄ ªÀAiÀÄ¸ÀÄì X £ÀÄß zÁR°¸À¯ÁVzÉ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj. X £À ¸ÀgÁ¸Àj, ©ü£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæªÀiÁtÂvÀ
«ZÀ®vÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
15. MAzÀÄ ¸À¨sÉAiÀÄ°è, MAzÀÄ ¤¢ðµÀÖ ¥Àæ¸ÁÛªÀ£ÉUÉ 70% gÀµÀÄÖ ¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ ¥ÀgÀ ºÁUÀÆ 30% gÀµÀÄÖ
¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ «gÉÆÃzsÀ ªÀåPÀÛ¥Àr¸ÀÄvÁÛgÉ. M§â ¸ÀzÀ¸Àå£ÀÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈZÀÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁrzÉ ªÀÄvÀÄÛ
CªÀ£ÀÄ «gÉÆÃzsÀ ªÀåPÀÛ¥Àr¹zÀgÉ, X = 0 JAzÀÄ, ºÁUÀÄ CªÀ£ÀÄ ¥ÀgÀ ªÀåPÀÛ¥Àr¹zÀgÉ X = 1
JAzÀÄ £ÁªÀÅ ¥ÀjUÀtÂ¸ÉÆÃt E(X) ªÀÄvÀÄÛ Var (X)UÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
PÉ¼ÀV£À ¥Àæw¥Àæ±ÉßUÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj:
16. 3 ªÀÄÄRUÀ¼À ªÉÄÃ¯É 1, 2 ªÀÄÄRUÀ¼À ªÉÄÃ¯É 2 ªÀÄvÀÄÛ 1 ªÀÄÄRzÀ ªÉÄÃ¯É 5 JAzÀÄ £ÀªÀÄÆ¢¹gÀÄªÀ
MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¹zÁUÀ zÉÆgÀPÀÄªÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À ¸ÀgÁ¸Àj. ..............
(A) 1
(B) 2 (C) 5 (D) 8
3
17. 52 J¯ÉUÀ½gÀÄªÀ MAzÀÄ PÀnÖ¤AzÀ JgÀqÀÄ J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV Dj¸À¯ÁVzÉ. zÉÆgÀPÀÄªÀ
¸ÀASÉå X DzÀgÉ E(X) £À ¨É¯É ...............
37 5 1 2
(A)
(B) (C) (D)
221 13 13 13
586 UÀtÂvÀ
13.7 §£Ëð° ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉ

(Bernoulli trials and Binomial distribution)
13.7.1 §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ
ºÀ®ªÀÅ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ «©ü£Àß (JgÀqÀÄ jÃwAiÀÄ) ¸Àé¨sÁªÀªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ. GzÁºÀgÀuÉUÁV,
a«ÄäzÀ £ÁtåªÀÅ vÀ¯É CxÀªÁ ¨Á®ªÀ£ÀÄß vÉÆÃj¸ÀÄªÀÅzÀÄ, vÀAiÀiÁj¸ÀàlÖ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼ÀÄ "zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ"
CxÀªÁ "zÉÆÃµÀgÀ»vÀ" ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ, ¥Àæ±ÉßAiÀÄ ¥ÀævÀÄåvÀÛgÀ PÀÆqÀ "vÀ¥ÀÄà" CxÀªÁ "¸Àj" DVgÀÄªÀÅzÀÄ,
ªÉÆmÉÖ, ªÀÄj, ºÉÆA¢gÀ§ºÀÄzÀÄ CxÀªÁ ºÉÆA¢gÀzÉÃ EgÀ§ºÀÄzÀÄ wªÀiÁð£ÀUÀ¼ÀÄ ¸Àj CxÀªÁ vÀ¥ÀÄà
»ÃUÉ EvÁå¢. EAvÀºÀ ¸ÀAUÀwUÀ¼À°è, MAzÀÄ ¥Àæw¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ¸À¥sÀ® (success) JAzÀÄ. E£ÉÆßAzÀ£ÀÄß
ªÉÊ¥sÀ®å (failure) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄªÀ gÀÆrü ªÀiÁrPÉÆ¼Àî¨ÉÃPÀÄ. GzÁºÀgÀuÉAiÀiÁV, £ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ
¥ÀæAiÉÆUÀzÀ°è vÀ¯É WÀn¹zÀgÉ (zÉÆgÉQzÀgÉ) CzÀ£ÀÄß ¸À¥sÀ®ªÉAzÀÄ (success), ¨Á® WÀn¹zÀgÉ CzÀ£ÀÄß
ªÉÊ¥sÀ®å (failure) JAzÀÄ C©üÃ¥ÁæAiÀÄ ¥ÀqÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
¥Àæw ¸À® £ÁªÀÅ, £ÁtåªÀ£ÀÄß a«Ää CxÀªÁ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß GgÀÄ½¸ÀÄªÀ CxÀªÁ AiÀiÁªÀÅzÉÃ
¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß £ÉgÀªÉÃj¸ÀÄªÀ QæAiÉÄAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀjÃPÉë (trial) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ. MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß
£Á®ÄÌ ¨Áj a«ÄäzÁUÀ, ¥ÀjÃPÉë (trial) UÀ¼À ¸ÀASÉå £Á®ÄÌ DVzÀÄÝ. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ, ¤RgÀªÁV
JgÀqÀÄ ¥Àæw¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄvÀÛªÉ. CAzÀgÉ ¸À¥sÀ® CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®å. AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ
¥Àæw¥sÀ®ªÀÇ E£ÁßªÀÅzÁzÀgÀÆ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¥Àæw¥sÀ®zÀ ªÉÄÃ¯É CªÀ®A©üvÀªÁVgÀÄªÀÅ¢®è. CAzÀgÉ ¥Àæw¥sÀ®ªÀÅ
¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EAvÀºÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è, ¸À¥sÀ®zÀ CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®åzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
AiÀiÁªÁUÀ®Æ ¹ÜgÀªÁVgÀÄvÀÛzÉ. AiÀiÁªÀ ¸ÀévÀAvÀæ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ ¸À¥sÀ® CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®å JA§ JgÀqÀÄ
¥Àæw¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß ªÀiÁvÀæ ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉAiÉÆÃ, CAvÀºÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÉAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ.
ªÁåSÉå 8: AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÉAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ CªÀÅ PÉ¼ÀV£À
±ÀgÀvÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ.
(i) CªÀÅ ¹Ã«ÄvÀÀ ¸ÀASÉåAiÀÄ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(ii) ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(iii) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ, RavÀªÁV ¸À¥sÀ® CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®åªÉA§ JgÀqÀÄ ¥Àæw¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ.
(iv)
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è ¸À¥sÀ®zÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ MAzÉÃ jÃwAiÀÄzÁÝVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
GzÁºÀgÀuÉUÁV, MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß 50 ¨Áj GgÀÄ½¸ÀÄªÀÅzÀÄ, 50 §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À MAzÀÄ
¸ÀAUÀwAiÀiÁVzÀÄÝ, ¥Àæw ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¥sÀ°vÁA±ÀªÀÅ ¸À¥sÀ® (¸ÀªÀÄ ¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀ) CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®å (¨É¸À
¸ÀASÉåAiÀiÁVgÀÄªÀ), ªÀÄvÀÄÛ J¯Áè 50 J¸ÉvÀUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ (p) MAzÉÃ jÃwAiÀÄzÁÝVgÀÄvÀÛzÉ. ¸ÀàµÀÖªÁV,
D zÁ¼ÀzÀ PÀæªÀiÁ£ÀÄUÀvÀ K¸ÉvÀUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæ ¥ÀæAiÉÆÃUÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛªÉ. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀÅ £ÁåAiÀÄ§zÀÞªÁVzÀÄÝ.
1 1
CzÀgÀ 6 ªÀÄÄRUÀ¼À ªÉÄÃ¯É 1 jAzÀ 6 CAQUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝgÉ, p = ªÀÄvÀÄÛ q = 1− p = =
ªÉÊ¥sÀ®åzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVgÀÄvÀÛzÉ. 2 2
GzÁºÀgÀuÉ 30: 7 PÉA¥ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 9 PÀ¥ÀÄà ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÝ ºÀÆf¬ÄAzÀ, 6 ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß

PÀæªÀiÁ£ÀÄUÀvÀzÀ°è vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ¥Àæw ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉzÀ £ÀAvÀgÀ, vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ.
(i) §zÀ®Ä DUÀÄªÀ
(ii) §zÀ®Ä DUÀzÉÃ EgÀÄªÀ, ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÉÆÃ CxÀªÁ C®èªÉÇ w½¹j.
¥ÀjºÁgÀ: (i) ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ ¹Ã«ÄvÀªÁVzÉ. ZÉAqÀ£ÀÄß §zÀ®Ä ªÀiÁr vÉUÉzÁUÀ, ¸À¥sÀ®
7
¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉ (PÉA¥ÀÄ ZÉAqÀÄ JAzÀÄ w½zÀgÉ) P = DVzÀÄÝ, EzÀÄ J¯Áè
16
6 ¥ÀjÃPÉëUÀ½UÀÆ MAzÉÃ jÃwAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀÝjAzÀ ZÉAqÀ£ÀÄß §zÀ®ÄªÀiÁr
vÉUÉAiÀÄÄªÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÁVªÉ.
(ii) ZÉAqÀ£ÀÄß §zÀ®Ä ªÀiÁqÀzÉÃ vÉUÉzÁUÀ, ªÉÆzÀ® ¥ÀjÃPÉëÉAiÀÄ°è£À (PÉA¥ÀÄ ZÉAqÀÄ), ¸À¥sÀ®
7
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVgÀÄvÀÛzÉ. ªÉÆzÀ®£ÉÃ ZÉAqÀÄ PÉA¥ÀÄ §tÚzÁÝVzÀÝgÉÃ, JgÀqÀ£ÉÃ
16
6
¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è CzÀgÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DUÀÄªÀÅzÀÄ CxÀªÁ vÉUÉzÀ ªÉÆzÀ®£ÉÃ ZÉAqÀÄ
15
7
PÀ¥ÀÄà §tÚzÁÝVzÀÝgÉ CzÀÄ DUÀÄºÀÄzÀÄ. »ÃUÉ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄvÀÛªÉ.
15
¤¸ÀìA±ÀAiÀÄªÁV J¯Áè ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è ¸À¥sÀ® ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ MAzÉÃ jÃwAiÀÄzÁÝVgÀÄªÀÅ¢®è,
DzÀÝjAzÀ F ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À®è.
13.7.2 ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉ (Binomial distribution)

£ÁtåªÀ£ÀÄß aªÀÄÄäªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è CzÀgÀ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¥sÀ°vÁA±À, ¸À¥sÀ® (vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ)
CxÀªÁ ªÉÊ¥sÀ®å (¨Á®UÀ¼ÀÄ) JAzÀÄ ¥Àj¨sÁ«¸ÉÆÃt. ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃSÉëAiÀÄ ¸À¥sÀ® ªÀÄvÀÄÛ
ªÉÊ¥sÀ®åªÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀæªÀÄªÁV S ªÀÄvÀÄÛ F JAzÀÄ ¸ÀÆa¸ÉÆÃt. £ÁªÀÅ 6 ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è MAzÀÄ ¸À¥sÀ®ªÀ£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ ªÀiÁUÀðUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄÄªÀ°è D¸ÀQÛ vÉÆÃj¸ÉÆÃt.
¤¸ÀìA±ÀAiÀÄªÁV, PÉ¼ÀUÉ ¥ÀnÖªÀiÁrgÀÄªÀAvÉ DgÀÄ ©ü£ÀßªÁzÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ½ªÉ. CAzÀgÉ
SFFFFF, FSFFFF, FFSFFF, FFFSFF, FFFFSF, FFFFFS.
EzÀgÀAvÉ, JgÀqÀÄ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ £Á®ÄÌ ªÉÊ¥sÀ®åUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀAAiÉÆÃd£ÉUÀ¼À
6!
¸ÀASÉå DVgÀÄvÀÛzÉ. F J¯Áè «zsÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀnÖ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ zÉÆqÀØzÁzÀ PÉ®ªÁVzÉ.
4! × 2!
DzÀÝjAzÀ 0,1,2...., n ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß ¯ÉPÁÌZÁgÀ ªÀiÁqÀÄªÀÅzÀÄ MAzÀÄ
GzÀÝªÁzÀ
ªÀiÁUÀð ºÁUÀÆ ºÉZÀÄÑ ¸ÀªÀÄAiÀÄ vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÀÛzÉ. EzÀ£ÀÄß vÀ¦à¸À®Ä n-§£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è,
¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ½UÁV MAzÀÄ ¸ÀÆvÀæªÀ£ÀÄß gÀÆ¦¸À¯ÁVzÉ. EzÀPÁÌV ªÀÄÆgÀÄ
§£Ëð° ¥ÀjÃPÉë ºÉÆA¢zÀ MAzÀÄ ¥ÀæÀAiÉÆÃUÀªÀ£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆÃ¼ÉÆît. EzÀgÀ°è ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ
¸À¥sÀ®vÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉ p ªÀÄvÀÄÛ ªÉÊ¥sÀ®å ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ q = 1 – p DVgÀÄvÀÛzÉ. F ¥ÀæAiÉÆUÀzÀ
ªÉÇåÃªÀÄªÀiÁzÀj.
588 UÀtÂvÀ
S = {SSS, SSF, SFS, FSS, SFF, FSF, FFS, FFF} DVzÉ.

¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄÄ, MAzÀÄ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X DVzÀÄÝ, CzÀÄ 0,1,2 CxÀªÁ 3 ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß
vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ. ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ:
P(X = 0) = P(¸À¥sÀ®vÉ E®èzÀ) = P({FFF}) = P(F) P(F) P(F)
\
= q . q . q = q3 [ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÉ]
P(X = 1) = P(MAzÀÄ ¸À¥sÀ®vÉ) = P({SFF, FSF, FFS})
= P({SFF}) + P({FSF}) + P({FFS})
= P(S) P(F) P(F) + P(F) P(S) P(F) + P(F) P(F) P(S)
= p.q.q + q.p.q + q.q.p = 3pq2
P(X = 2) = P (JgÀqÀÄ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ) = P({SSF, SFS, FSS})
= P({SSF}) + P ({SFS}) + P({FSS})
= P(S) P(S) P(F) + P(S) P(F) P(S) + P(F) P(S) P(S)
= p.p.q. + p.q.p + q.p.p = 3p2q
ªÀÄvÀÄÛ P(X = 3) = P(ªÀÄÆgÀÄ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ) = P ({SSS})
= P(S) . P(S) . P(S) = p3
DzÀÝjAzÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄÄ F PÉ¼ÀV£ÀAwzÉ :
X 0 1 2 3
P(X) q3 3q2p 3p2q p3
ªÀÄvÀÄÛ (q + p)3 £À ¢é¥ÀzÀ «¸ÀÛgÀuÉAiÀÄÄ q 3 + 3q2p + 3p2q + p3
E°è UÀªÀÄ¤¸ÀÄªÀÅzÉÃ£ÉAzÀgÉ PÀæªÀÄªÁV 0,1,2 CxÀªÁ 3 ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉUÀ¼ÀÄ (q + p)3
«¸ÀÛgÀuÉAiÀÄ°è£À MAzÀ£ÉÃAiÀÄ, 2£ÉÃ, 3£ÉÃ ªÀÄvÀÄÛ 4£ÉÃ ¥ÀzÀUÀ¼ÁVzÉ.
ºÁUÉAiÉÄÃ, q + p = 1, DVgÀÄªÀÅzÀjAzÀÀ, ¤jÃPÉëAiÀÄAvÉ F J¯Áè ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À ªÉÆvÀÛªÀÅ
1 DVzÉ. DzÀÝjAzÀ (q + p)n «¸ÀÛgÀuÉ¬ÄAzÀ ¥ÀqÉzÀ 1£ÉÃ, 2£ÉÃ,...... (n + 1) £ÉÃ ¥ÀzÀUÀ¼ÀÄ
¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è£À n-§£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À 0,1,2,... n ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÁVªÉ JAzÀÄ
£ÁªÀÅ MAzÀÄ ¤zsÁðgÀPÉÌ §gÀ§ºÀÄzÀÄ. F ¥sÀ°vÁA±ÀªÀ£ÀÄß ¸Á¢ü¸À®Ä, §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À
¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è x-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÉÆÃt.
¸ÀàµÀ×ªÁV, x-¸À¥sÀ® (S)UÀ½zÀÝ°è (n – x) ªÉÊ¥sÀ®å (F) EgÀÄvÀÛªÉ. FUÀ x-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ
n!
(n – x) ªÉÊ¥sÀ®åUÀ¼À£ÀÄß «zsÀUÀ¼À°è PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
x ! ( n − x)!
F ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ «zsÀUÀ¼À°è, x-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ªÀÄvÀÄÛ (n – x) ªÉÊ¥sÀ®åUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ,

= P(x ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ) . P(n – x) ªÉÊ¥sÀ®åUÀ¼À
= P (S) . P (S) .... P (S) ⋅ P ( F) . P ( F) .... P ( F)
= p x q n− x
x ¸À® (n − x) ¸À®
DzÀÝjAzÀ, n-§£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
n!
= p x q n− x CxÀªÁ n
C x p x q n− x
x !( n − x)!
\ P(x-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ) = nCx px qn–x, x = 0, 1, 2,..., n (q = 1 – p)
¸ÀàµÀ×ªÁV, P(x-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼ÀÄ) = nCx px qn–x, EzÀÄ (q + p)n £À°è ¢é¥ÀzÀ «¸ÀÛgÀuÉAiÀÄ°è£À
(x+1) £ÉÃ ¥ÀzÀªÁVzÉ.
DzÀÄzÀÝjAzÀ, n-§£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ°è£À ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß (q + p)n zÀ ¢é¥ÀzÀ «¸ÀÛgÀuÉ¬ÄAzÀ PÀAqÀÄ »rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
X-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß F PÉ¼ÀV£ÀAvÉ §gÉAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
X 0 1 2 ....... x ....... n
P(X) n
C0qn n
C1qn–1p n
C2qn–2p2 ....... n
Cx qn–x px ....... n
Cn pn
F ªÉÄÃ°£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß, ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉAiÉÄAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. E°è n ªÀÄvÀÄÛ
p UÀ¼ÀÄ ¤AiÀiÁvÁAPÀUÀ¼ÀÄ (Parameters). KPÉAzÀgÉ, PÉÆaÑgÀÄªÀ n ªÀÄvÀÄÛ p ¨É¯ÉUÀ½UÉ £ÁªÀÅ ¸ÀA¥ÀÆtð
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rAiÀÄ§ºÀÄzÀÄ.
X-¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ P(X = x) C£ÀÄß P(x) ¢AzÀ PÀÆqÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ ªÀÄvÀÄÛ
P(x) = nCx qn–x px, x = 0, 1,..., n. (q = 1 – p)
F P(x) C£ÀÄß ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ GvÀà£Àß JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. n-§£Ëð°
¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ ¸À¥sÀ®vÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ p ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¢é¥ÀzÀ
ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß B(n, p). ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ.
FUÀ PÉ®ªÉÇAzÀÄ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ¼ÉÆît.
GzÁºÀgÀuÉ 31: MAzÀÄ £ÁåAiÀÄ§zÀÞ £ÁtåªÀ£ÀÄß 10 ¨Áj aªÀÄä¯ÁVzÉ. F PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À
(i) RavÀªÁV 6 vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ (ii) PÀ¤µÀ× 6 vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ (iii) UÀjµÀ× 6 vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ.
¥ÀjºÁgÀ: MAzÀÄ £ÁtåzÀ ¥ÀÄ£ÀgÁªÀwðvÀ aªÀÄÄä«PÉUÀ¼ÀÄ §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÁVªÉ. F ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ 10
¥ÀjÃPÉëUÀ¼À vÀ¯ÉUÀ¼À ¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß X ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÉÆÃt.
1
¸ÀàµÀÖªÁV, X ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÀÄÝ eÉÆvÉUÉ n = 10 ªÀÄvÀÄÛ p = EgÀÄvÀÛzÉ.
2
590 UÀtÂvÀ
P(X = x) = nCxqn–x px, x = 0, 1, 2,..., n

1 1
E°è n = 10, p = , q = 1 − p =
2 2
10 − x x 10
 1  1  1
\ P ( X = x ) = 10 C x     = C x  
10
 2 2 2
FUÀ
10
(i) P ( X = 6) = 10 C  1  =
10 ! 1
× 10 =
105
6 
 2 6! × 4! 2 512
(ii) P(PÀ¤µÀ× 6 vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ) = P(X ≥ 6)
= P(X = 6) + P(X = 7) + P(X = 8) + P(X = 9) + P(X = 10)

10 10 10 10 10
 1  1  1  1  1
=
10
C6   + C7  
10
+ C8  10
+ C9  
10
+ C10  
10
 2  2  2  2  2
10
 10 ! 10 ! 10 ! 10 ! 10 !  1  193
== 
+ + + +    =
 6 ! 4 ! 7 ! 3! 8! 2 ! 9 ! 1! 10 ! 2 512
(iii) P(UÀjµÀ× 6 vÀ¯ÉUÀ¼ÀÄ) = P(X ≤ 6)
= P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2) + P(X = 3) + P(X = 4) + P(X = 5) + P(X = 6)

10 10 10 10 10 10
 1  1  1  1  1  1 
=   + 10 C1   + 10 C2   + 10 C3   + 10 C4   + 10 C5   + 10 C6 
 2  2  2  2  2  2 
10 10 10 10 10
 1  1  1  1  1
  + C3   + C 4   + C5   + C 6  
10 10 10 10
2  2  2  2  2
848 53
=
= ⋅
1024 64
GzÁºÀgÀuÉ 32: ±ÉÃPÀqÀ 10% gÀµÀÄÖ zÉÆÃµÀ ¥ÀÆjvÀ ªÉÆmÉÖUÀ½gÀÄªÀ gÁ²¬ÄAzÀ, §zÀ¯ÁªÀuÉ eÉÆvÉUÉ
PÀæªÀiÁ£ÀÄUÀvÀªÁV 10 ªÉÆmÉÖUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. CzÀgÀ°è PÀ¤µÀ× MAzÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÉÆmÉÖ EgÀÄªÀ
¥ÀjºÁgÀ: vÉUÉzÀ 10 ªÉÆmÉÖUÀ¼À°è zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀÀ ªÉÆmÉÖUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄªÀ ¸ÀASÉåAiÀÄÄ X DVgÀ°.
§zÀ¯ÁªÀuÉ ¸À»vÀ vÉUÉAiÀÄÄªÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÁVªÉ.
10 1
¸ÀàµÀ×ªÁV, X UÉ n = 10 ªÀÄvÀÄÛ =
p = EzÀgÀ eÉÆvÉUÉ ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß
100 10
ºÉÆA¢zÉ.
9
\ q = 1− p =
10
FUÀ, P (PÀ¤µÀ× MAzÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÉÆmÉÖ) = P(X ≥ 1) = 1 – P(X = 0)
10
= 1 − 10 C0  9  910 .
= 1 − 10
 10  10
C¨sÁå¸À 13.5
1. MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß 6 ¨Áj GgÀÄ½¸À¯ÁVzÉ. "¨É¸À ¸ÀASÉå ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ" MAzÀÄ ¸À¥sÀ®vÉ DzÀgÉ,
(i) 5 ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À (ii) PÀ¤µÀ× 5 ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À
(iii) UÀjµÀ× 5 ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

2. MAzÀÄ eÉÆvÉ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß 4 ¨Áj J¸ÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. "¸ÀªÀiÁ£À ¸ÀASÉå eÉÆvÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ"
MAzÀÄ ¸À¥sÀ®vÉ JAzÀÄ w½zÀgÉ, JgÀqÀÄ ¸À¥sÀ®vÉUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
3. MAzÉÃ DPÁgÀzÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ½gÀÄªÀ zÉÆqÀØ gÁ²AiÀÄ°è ±ÉÃPÀqÀ 5% zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ½ªÉ. 10
ªÀ¸ÀÄÛUÀ½gÀÄªÀ MAzÀÄ ªÀiÁzÀjAiÀÄ°è MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ ªÀ¸ÀÄÛªÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÀ
4. ZÉ£ÁßV «Ä±ÀæªÀiÁrzÀ 52 J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÀ MAzÀÄ PÀnÖ¤AzÀ §zÀ¯ÁªÀuÉ ªÀiÁr 5
J¯ÉUÀ¼À£ÀÄß PÀæªÀiÁ£ÀÄUÀwAiÀÄ°è vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
(i) J¯Áè 5 J¯ÉUÀ¼ÀÄ ¸À¤PÉUÀ¼ÁVgÀÄªÀ (spades)?
(ii) PÉÃªÀ® 3 J¯ÉUÀ¼ÀÄ ¸À¤PÉ?
(iii) AiÀiÁªÀÅzÀÆ ¸À¤PÉAiÀiÁVgÀzÀ?
5. MAzÀÄ PÁSÁð£É¬ÄAzÀ GvÁà¢¸À®àlÖ §®Äâ 150 ¢£ÀUÀ¼À §¼ÀPÉAiÀÄ £ÀAvÀgÀ ¥sÀÆå¸ï (fuse)
DUÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.05. CAvÀºÀ 5 §®ÄâUÀ¼À°è 150 ¢£ÀUÀ¼À §¼ÀPÉAiÀÄ £ÀAvÀgÀ.
(i) AiÀiÁªÀÅzÀÆ C®è (ii) MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ C®èzÀ
(iii) MAzÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ
(iv) PÀ¤µÀ× MAzÀÄ, ¥sÀÆå¸ï DUÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
6. MAzÀÄ aÃ®zÀ°è ºÀvÀÄÛ ZÀAqÀÄUÀ½zÀÄÝ, ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ZÀAqÀÄ 0 EAzÀ 9 gÉÆ¼ÀV£À MAzÀÄ
CAQAiÀÄ UÀÄgÀÄvÀ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. aÃ®¢AzÀ 4 ZÀAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß PÀæªÀiÁ£ÀÄUÀvÀªÁV §zÀ¯ÁªÀuÉ ªÀiÁr
vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, AiÀiÁªÀÅzÀÆ 0 CAQAiÀÄ UÀÄgÀÄvÀ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
JµÀÄÖ?
592 UÀtÂvÀ
7. MAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è ¸Àj-vÀ¥ÀÄà ªÀiÁzÀjAiÀÄ 20 ¥Àæ±ÉßUÀ¼À£ÀÄß PÉÃ¼À¯ÁVzÉ. M§â «zÁåyðAiÀÄÄ

£ÁåAiÀÄ§zÀÞ £ÁtåªÀ£ÀÄß a«Ää ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥Àæ±ÉßUÉ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß ¤¢üð¸ÀÄvÁÛ£ÉAzÀÄ w½AiÉÆÃt.
£ÁtåªÀÅ vÀ¯É vÉÆÃjzÀgÉ CªÀ£À GvÀÛgÀ "¸Àj" JAzÀÄ; CzÀÄ ¨Á® vÉÆÃjzÀgÉ CªÀ£À GvÀÛgÀ
"vÀ¥ÀÄà". PÀ¤µÀ× 12 ¥Àæ±ÉßUÀ½UÉ ¸ÀjAiÀiÁV GvÀÛj¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
8. B  6,  , X £À ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉAiÀiÁVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, X = 3 JA§ÄzÀÄ CvÀåAvÀ ¸ÀA¨sÁªÀå

1
 2
WÀl£ÉAiÀiÁVzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
[¸ÀÄ½ªÀÅ: J®è P(xi), [xi = 0,1,2,3,4,5,6] UÀ¼À°è P(X = 3), UÀjµÀ×ªÁVzÉ].
9. MAzÀÄ §ºÀÄDAiÉÄÌ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ 5 ¥Àæ±ÉßUÀ¼À°è, ¥ÀæwAiÉÆAzÀPÀÆÌ ªÀÄÆgÀÄ ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ GvÀÛgÀUÀ½ªÉ. §j
HºÉ¬ÄAzÀ M§â «zÁåyðAiÀÄÄ 4 CxÀªÁ ºÉZÀÄÑ ¸Àj GvÀÛgÀUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉ
JµÀÄÖ?
10. M§â ªÀåQÛ 50 ¯Álj aÃnUÀ¼À°è, MAzÀÄ ¯Álj aÃnAiÀÄ£ÀÄß RjÃ¢¸ÀÄvÁÛ£É, CzÀgÀ°è CªÀ£ÀÄ
¥ÀæwAiÉÆAzÀPÀÆÌ §ºÀÄªÀiÁ£ÀªÀ£ÀÄß UÉ®ÄèªÀ ¸ÁzsÀåvÉ 1 DVgÀÄvÀÛzÉ CªÀ£ÀÄ.
100
(i) PÀ¤µÀ× MAzÀÄ ¸À® (ii) ¤RgÀªÁV MAzÀÄ ¸À®
(iii) PÀ¤µÀ× JgÀqÀÄ ¸À®, §ºÀÄªÀiÁ£À UÉ®è §ºÀÄzÁzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
11. MAzÀÄ zÁ¼ÀzÀ 7 J¸ÉvÀUÀ¼À°è "¤RgÀªÁV 5 C£ÀÄß JgÀqÀÄ ¸À® ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ" ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. MAzÀÄ zÁ¼ÀzÀ 6 J¸ÉvÀUÀ¼À°è UÀjµÀ× 2 DgÀÄUÀ¼À£ÀÄß J¸ÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß
PÀAqÀÄ»r¬Äj.
13. GvÁà¢¸À®àlÖ PÉ®ªÀÅ ¥ÀzÁxÀðUÀ¼À°è 10% ¥ÀzÁxÀðUÀ¼ÀÄ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀªÁVzÉ JAzÀÄ w½¢zÉ.
EAvÀºÀ 12 AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ªÀiÁzÀj ¥ÀzÁxÀðUÀ¼À°è, 9 zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÀ
JµÀÄÖ ?
PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ½UÉ, ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrj:
14. £ÀÆgÀÄ §®ÄâUÀ½gÀÄªÀ MAzÀÄ qÀ§âzÀ°è, 10 zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ §®ÄâUÀ½ªÉ. 5 §®ÄâUÀ¼À ªÀiÁzÀjAiÀÄ°è
AiÀiÁªÀÅzÀÆ zÉÆÃµÀ¥ÀÆjvÀ C®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ _________ .
5 5
1 9 9
(A) 10 (B) –1
  (C)   (D)
2  10  10
1
15. M§â «zÁåyðAiÀÄ FdÄUÁgÀ£ÁVgÀzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVzÉ. ºÁUÁzÀgÉ 5 «zÁåyðUÀ¼À°è
5
4 «zÁåyðUÀ¼ÀÄ FdÄUÁgÀgÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ _____ .
4 4
 4  1  4 1
(A) C4  
5 (B)  
 5 5  5 5
4
1 45
(C) C1 5  5  (D) AiÀiÁªÀÅzÀÆ C®è.
EvÀgÉ GzÁºÀgÀuÉUÀ¼ÀÄ (Miscellaneous Examples)

GzÁºÀgÀuÉ 33: PÉ¼ÀUÉ vÉÆÃj¹gÀÄªÀ ¥ÀnÖAiÀÄ°è §tÚzÀ ZÉAqÀUÀ¼À£ÀÄß 4 ¥ÀævÉåÃPÀ qÀ§âUÀ¼À°è ºÀAaPÉ
ªÀiÁrzÉ:
§tÚ
qÀ§â
PÀ¥ÀÄà ©½¥ÀÄ PÉA¥ÀÄ ¤Ã°
I 3 4 5 6
II 2 2 2 2
III 1 2 3 1
IV 4 3 1 5
MAzÀÄ qÀ©âAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌªÀiÁrüzÀ £ÀAvÀgÀ, DAiÉÄÌAiÀiÁzÀ qÀ§â¢AzÀ MAzÀÄ ZÀAqÀ£ÀÄß
AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. D ZÉAr£À §tÚ PÀ¥ÀÄà DVzÀÄÝ, vÉUÉzÀ ZÉAqÀÄ 3£ÉÃ qÀ§â¢AzÀ DVgÀÄªÀ
¥ÀjºÁgÀ: A, E1, E2, E3 ªÀÄvÀÄÛ E4 WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀV£ÀAvÉ ªÁåSÁå¤¸À®ànªÉ:-
A : PÀ¥ÀÄà ZÀAqÀ£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ E1 : qÀ§â I £ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrzÉ
E2 : qÀ§â II £ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrzÉ E3 : qÀ§â III £ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrzÉ
E4 : qÀ§â IV £ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁrzÉ
qÀ§âUÀ¼À£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌªÀiÁrzÀÝjAzÀ,
1
P ( E1 ) = P ( E 2 ) = P ( E 3 ) = P ( E 4 ) =
4
3 2 1 4
P ( A|E1 ) = , P ( A|E 2 ) = , P ( A|E 3 ) = ªÀÄvÀÄÛ P ( A|E 4 ) =
18 8 7 13
P (qÀ©â III C£ÀÄß DAiÉÄÌªÀiÁrzÉ, vÉUÉzÀ ZÀAqÀÄ PÀ¥ÀÄà JAzÀÄ PÉÆqÀ¯ÁVzÉ) = P(E3|A). ¨ÉAiÀÄ¸ï£À
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ¢AzÀ,
P ( E 3 ) ⋅ P ( A|E 3 )
P ( E 3 |A ) =
P ( E1 ) ⋅ P ( A|E1 ) + P ( E 2 ) ⋅ P ( A|E 2 ) + P ( E 3 ) ⋅ P ( A|E 3 ) + P ( E 4 ) ⋅ P ( A|E 4 )
1 1
×
= 4 7 = 0.165 .
1 3 1 1 1 1 1 4
× + × + × + ×
4 18 4 4 4 7 4 13
594 UÀtÂvÀ
 1
GzÁºÀgÀuÉ 34: ¢é¥ÀzÀ ºÀAaPÉ B  4,  AiÀÄ ¸ÀgÁ¸Àj PÀAqÀÄ»r¬Äj :
 3
 1
¥ÀjºÁgÀ: AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ X £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ B  4,  DVgÀ°.
 3
1 1 2
E°è= , n 4= , p , ªÀÄvÀÄÛ q = 1 - =
3 3 3
4− x x
 2  1
£ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀAvÉ, P ( X = x ) = C x   4
  , x = 0, 1, 2, 3, 4
 3 3
X £À ºÀAaPÉ,
xi p(xi) xi p(xi)
4 0
 2
0. 4
C0  
 3
3 3
 2   1  2   1
1. 4
C1     4
C1    
 3   3  3   3
4
2
 2   1
2
 4  2  2  1 2 
2. C2     2  C2     
 3   3   3   3  
4  2   1
2
 4  2   1 3 
3. C3     3  C2     
 3   3   3   3  
4  1
4
 4  1 4 
4. C4   4  C4   
 3   3  
FUÀ ¸ÀgÁ¸Àj
4
( µ) = ∑ xi p ( xi )
i =1
3 2 2 3 4
 2   1  2   1  2   1  1
= 0 + C1     + 2 ⋅ 4 C2     + 3 ⋅ 4 C3     + 4 4 C4  
4
 3   3  3   3  3   3  3
23 22 2 1 32 + 48 + 24 + 4 108 4 .
= 4× + 2 × 6 × + 3 × 4 × 4 + 4 × 1× 4 = = =
34
33
3 3 34 81 3
3
GzÁºÀgÀuÉ 35: M§â §AzÀÄPÀÄUÁgÀ MAzÀÄ UÀÄj ªÀÄÄlÄÖªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVzÉ. PÀ¤µÀ× MAzÀÄ
4
¸À® UÀÄjUÉ ºÉÆqÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 0.99VAvÀ ºÉZÀÄÑ EgÀÄªÀAvÉ CªÀ£ÀÄ/CªÀ¼ÀÄ PÀ¤µÀ× JµÀÄÖ ¨Áj
UÀÄAqÀÄºÉÆqÉAiÀÄ¨ÉÃPÀÄ?
¥ÀjºÁgÀ: §AzÀÆPÀÄUÁgÀ n ¨Áj UÀÄAqÀÄºÉÆqÉAiÀÄÄªÀ£ÀÄ JAzÀÄ w½AiÉÆÃt. ¸ÀºÀdªÁV, n ¥sÀAiÀÄgïUÀ¼ÀÄ
n §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÁVªÉ.
3
¥Àæw ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è p = UÀÄj ªÀÄÄlÄÖªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
4
1
ªÀÄvÀÄÛ q = UÀÄj ªÀÄÄlÖzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ =
4
n− x x
1 3 3x
= x=
£ÀAvÀgÀ, P(X ) n
C x q n − x p=
x n
Cx    =
n
Cx
4 4 4n
FUÀ, P (PÀ¤µÀ× MAzÀÄ ¸À® UÀÄjUÉ ºÉÆqÉAiÀÄÄªÀ) > 0.99 (zÀvÀÛ)
⇒ P(X ≥ 1) > 0.99
1 - P(X = 0) > 0.99

n
⇒ 1 − n C0  1  > 0.99
4
n
⇒ n C0  1  < 0.01
4
n
⇒  1  < 0.01
 
4
1
⇒ 4n > =
100 ... (1)
0.01
¸À«ÄÃPÀgÀt (i)ªÀ£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸ÀÄªÀ 'n' £À PÀ¤µÀ× (Minimum) ¨É¯É 4 DVgÀÄvÀÛzÉ.
∴ §AzÀÆPÀÄUÁgÀ 4 ¨Áj ºÉÆqÉAiÀÄ¯ÉÃ¨ÉÃPÀÄ.
596 UÀtÂvÀ
GzÁºÀgÀuÉ 36: A ªÀÄvÀÄÛ B ªÀåQÛUÀ¼À°è M§âgÀÄ 6£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀªÀgÉUÉ MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß

¥ÀAiÀiÁðAiÀÄªÁV J¸ÉAiÀÄÄvÁÛgÉ ªÀÄvÀÄÛ ¥ÀAzÀåªÀ£ÀÄß UÉ®ÄèvÁÛgÉ. A ªÀåQÛAiÀÄÄ ªÉÆzÀ®Ä ¥ÁægÀA©ü¹zÀgÉ,
UÉ®ÄèªÀ CªÀgÀ, ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: S JA§ÄzÀÄ ¸À¥sÀ®vÉ ('6'£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ)AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À°.
ªÀÄvÀÄÛ F JA§ÄzÀÄ ªÉÊ¥sÀ®å ('6'£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄ¢gÀÄªÀÅzÀÄ)AiÀÄ£ÀÄß ¸ÀÆa¸À°.
1 5
∴ =
P(S) =, P(F)
6 6
1
P(ªÉÆzÀ® J¸ÉvÀzÀ°è A UÉ®ÄèªÀ£= =
ÀÄ) P(S)
6
P(ªÀÄÆgÀ£ÉÃ J¸ÉvÀzÀ°è A UÉ®ÄèªÀ£ÀÄ) P(FFS) = P(F) P(F) P(S)
2
5 5 1 5 1
= × ×=   ×
6 6 6 6 6
4
5 1
P(LzÀ£ÉÃ J¸ÉvÀzÀ°è A UÉ®ÄèªÀ£ÀÄ) = P(FFFFS) =     »ÃUÉ ªÀÄÄAzÀÄªÀgÉAiÀÄÄªÀÅzÀÄ
6 6
2 4
1 5 1 5 1
∴ P(A UÉ®ÄèªÀ£ÀÄ) =+     +     + ......
6 6 6 6 6
1
6 6
= =
25 11
1−
36
6 5
P(B UÉ®ÄèªÀ£ÀÄ) = 1 – P(A UÉ®ÄèªÀ£ÀÄ) =−
1 =
11 11
a
UÀªÀÄ¤¹: a + ar + ar 2 + ........ + ar n −1 + .....,| r | < 1 DzÀgÉ, S∞ =
1− r
GzÁºÀgÀuÉ 37: MAzÀÄ AiÀÄAvÀæªÀ£ÀÄß ¸ÀjAiÀiÁV ¸ÁÜ¦¹zÀgÉ, CzÀÄ ±ÉÃRqÀ 90gÀµÀÄÖ ¹éPÁgÁºÀð
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸ÀÄvÀÛzÉ. CzÀ£ÀÄß ¸ÀjAiÀiÁV ¸ÁÜ¦¸À¢zÀÝgÉ, CzÀÄ ±ÉÃRqÀ 40gÀµÀÄÖ ªÀiÁvÀæ ¹éPÁgÁºÀð
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸ÀÄvÀÛzÉ. »A¢£À C£ÀÄ¨sÀªÀzÀ ¥ÀæPÁgÀ, ±ÉÃRqÀ 80gÀµÀÄÖ AiÀÄAvÀæUÀ¼ÀÄ ¸ÀjAiÀiÁV
¸ÁÜ¦¸À®ànÖgÀÄvÀÛzÉ. PÉ®ªÀÅ ¸ÁÜ¥À£ÉAiÀÄ £ÀAvÀgÀ (after certain set ups), AiÀÄAvÀæªÀÅ JgÀqÀÄ ¹éÃPÁgÁºÀð
ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß GvÁà¢¸ÀÄvÀÛzÉ. ºÁUÁzÀgÉ, AiÀÄAvÀæªÀÅ ¸ÀjAiÀiÁV ¸ÁÜ¦¸À®ÖnÖgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
¥ÀjºÁgÀ: AiÀÄAvÀæªÀÅ JgÀqÀÄ ¹éPÁgÁºÀð ¥ÀzÁxÀðUÀ¼À£ÀÄß vÀAiÀiÁj¸ÀÄªÀ WÀl£ÉAiÀÄÄ A DVgÀ°.

¸ÀjAiÀiÁzÀ ¸ÁÜ¥À£ÉAiÀÄ WÀl£ÉAiÀÄ£ÀÄß B1 ¸ÀÆa¸À° ªÀÄvÀÄÛ ¸Àj¬ÄgÀzÀ ¸ÁÜ¥À£ÉAiÀÄ WÀl£ÉAiÀÄ£ÀÄß B2
¸ÀÆa¸À°.
FUÀ, P(B1) = 0.8, P(B2) = 0.2
P (A|B1) = 0.9 × 0.9 ªÀÄvÀÄÛ P(A|B2) = 0.4 × 0.4

( ) ( )
P B1 P A|B1
P (B1|A) = =
( ) ( ) ( ) (
P B1 P A|B1 + P B2 P A|B2 )
0.8 × 0.9 × 0.9 648
= = = 0.95
0.8 × 0.9 × 0.9 + 0.2 × 0.4 × 0.4 680

1. P (A) ≠ 0 DVgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁVªÉ.
(i) A AiÀÄÄ B £À G¥ÀUÀt (ii) A ∩ B = f DzÀgÉ P(B|A) C£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
2. MAzÀÄ eÉÆÃrUÉ E§âgÀÄ ªÀÄPÀÌ½zÁÝgÉ,
(i) ªÀÄPÀÌ¼À®°è PÀ¤µÀ× MAzÀÄ ªÀÄUÀÄ UÀAqÀÄ JAzÀÄ UÉÆwÛzÀÝgÉ, JgÀqÀÆ ªÀÄPÀÌ¼ÀÄ UÀAqÁVgÀÄªÀ
(ii) »jAiÀÄ ªÀÄUÀÄ ºÉtÄÚ JAzÀÄ UÉÆwÛzÀÝgÉ JgÀqÀÆ ªÀÄPÀÌ¼ÀÄ ºÉuÁÚVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
JµÀÄÖ?
3. ±ÉÃPÀqÀ 5gÀµÀÄÖ ¥ÀÄgÀÄµÀgÀÄ, ±ÉÃRqÀ 0.25gÀµÀÄÖ ªÀÄ»¼ÉAiÀÄgÀÄ ©½PÀÆzÀ®£ÀÄß ºÉÆA¢zÁÝgÉAzÀÄ
w½AiÉÆÃt ©½PÀÆzÀ°£À M§â ªÀåQÛAiÀÄ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁqÀ¯ÁVzÉ. F
ªÀåQÛAiÀÄÄ ¥ÀÄgÀÄµÀ£ÁVgÀÄªÀ ¸ÀA§ªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ? ¥ÀÄgÀÄµÀgÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ªÀÄ»¼ÉAiÀÄgÀÄ ¸ÀªÀÄ
¸ÀASÉåAiÀÄ°èzÁÝgÉAzÀÄ w½AiÉÆÃt.
4. ±ÉÃRqÀ 90gÀµÀÄÖ d£ÀgÀÄ §®UÉÊ £ÀªÀgÀÄ EzÁÝgÉ 10d£ÀgÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ªÀiÁzÀjAiÀÄ°è UÀjµÀ× 6
d£ÀgÀÄ §®UÉÊ£ÀªÀgÀÄ EgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
5. MAzÀÄ ºÀÆfAiÀÄ°è 25 ZÀAqÀÄUÀ½zÀÄÝ CªÀÅUÀ¼À°è 10 ZÀAqÀÄUÀ¼ÀÄ `X' aºÉß ªÀÄvÀÄÛ G½zÀ 15
ZÀAqÀÄUÀ¼ÀÄ `Y' aºÉßAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ. ºÀÆf¬ÄAzÀ MAzÀÄ ZÀAqÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV vÉUÉzÀÄ
CzÀgÀ aºÉßAiÀÄ£ÀÄß §gÉ¢lÄÖPÉÆAqÀÄ ¥ÀÄ£ÀB CzÀ£ÀÄß ºÀÆfAiÀÄ°è EqÀ¯ÁVzÉ EzÉÃ jÃwAiÀiÁV
6 ZÀAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉ¢zÁÝgÉ.
(i) J®èªÀÇ `X' aºÉßAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
(ii) JgÀqÀQÌAvÀ ºÉZÀÄÑ `Y' aºÉßAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀzÀ
(iii) ºÉZÉÑAzÀgÉ (PÀ¤µÀ×) MAzÀÄ ZÀAqÀÄ `Y' aºÉßAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ
(iv) `X' aºÉß ªÀÄvÀÄÛ `Y' aºÉß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ZÀAqÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÀASÉåAiÀÄ°ègÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ
JµÀÄÖ?
598 UÀtÂvÀ
6. MAzÀÄ CqÀZÀuÉ NlzÀ ¸ÀàzsÉðAiÀÄ°è M§â ¸Àà¢üðAiÀÄÄ 10 CqÀZÀuÉUÀ¼À£ÀÄß zÁl¨ÉÃPÀÄ CªÀ£ÀÄ

¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ CqÀZÀuÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÁgÀÄªÀiÁqÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ 5 DVzÉ. CªÀ£ÀÄ UÀjµÀ× 2
CqÀZÀuÉUÀ¼À£ÀÄß ©Ã½¸ÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ? 6
7. ªÉÄÃ°AzÀ ªÉÄÃ¯É (¥ÀzÉÃ ¥ÀzÉÃ) MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ DgÀÄUÀ¼ÀÄ ¹UÀÄªÀªÀgÉUÉ J¸ÉAiÀÄ¯ÁVzÉ
zÁ¼ÀzÀ 6£ÉÃ J¸ÉvÀzÀ°è 3£ÉÃ DgÀÄ zÉÆgÀPÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
8. MAzÀÄ C¢üPÀ ªÀµÀðªÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌªÀiÁrzÀgÉ CzÀÄ 53 ªÀÄAUÀ¼ÀªÁgÀUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉ JµÀÄÖ?
9. MAzÀÄ ¥ÀæAiÉÆÃUÀªÀÅ MAzÀÄ ¨Áj ªÉÊ¥sÀ®åªÁzÀgÉ, JgÀqÀÄ ¸À® ¸À¥sÀ®ªÁUÀÄvÀÛzÉ (AiÀÄ±À¹é)
ªÀÄÄA¢£À 6 ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À°è PÀ¤µÀ× ¥ÀPÀë(PÀrªÉÄAiÉÄAzÀgÉ) 4 ¸À¥sÀ®vÉUÀ½gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
10. PÀ¤µÀ× MAzÀÄ vÀ¯ÉAiÀÄ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ ±ÉÃPÀqÀ 90QÌAvÀ ºÉZÁÑVgÀÄªÀAvÉ
MAzÀÄ £ÁtåªÀ£ÀÄß M§â ªÀåQÛ JµÀÄÖ ¸À® aªÀÄä¨ÉÃPÀÄ?
11. MAzÀÄ ¥ÀAzÀåzÀ°è MAzÀÄ £ÁåAiÀÄ§zÀÞ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß J¸ÉzÁUÀ, M§â ªÀåQÛUÉ ¸ÀASÉå 6 zÉÆgÀQzÀgÉ,
MAzÀÄ gÀÆ¥Á¬ÄAiÀÄ£ÀÄß UÉ®ÄèvÁÛ£É ªÀÄvÀÄÛ G½zÀ AiÀiÁªÀÅzÉÃ EvÀgÀ ¸ÀASÉå zÉÆgÀQzÀgÉ MAzÀÄ
gÀÆ¥Á¬ÄAiÀÄ£ÀÄß PÀ¼ÉzÀÄPÉÆ¼ÀÄîvÁÛ£É. M§â ªÀåQÛAiÀÄÄ MAzÀÄ zÁ¼ÀªÀ£ÀÄß ªÀÄÆgÀÄ ¸À® J¸ÉAiÀÄ®Ä
¤zsÀðj¸ÀÄvÁÛ£É. DzÀgÉ AiÀiÁªÁUÀ CªÀ£ÀÄ ¸ÀASÉå 6gÀ£ÀÄß ¥ÀqÉAiÀÄÄvÁÛ£ÉÆÃ DªÁUÀ CªÀ£ÀÄ
¥ÀAzÀåªÀ£ÀÄß vÀåf¸ÀÄvÁÛ£É CªÀ£ÀÄ UÉ®ÄèªÀ /¸ÉÆÃ®ÄªÀ ªÉÆvÀÛzÀ ¤ÃjQëvÀ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß (Expected
value) PÀAqÀÄ»r¬Äj.
12. A,B,C ªÀÄvÀÄÛ D JA§ 4 qÀ§âUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀUÉ vÉÆÃj¹gÀÄªÀAvÉ §tÚzÀ UÀÄAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢ªÉ.
UÀÄAqÀÄUÀ¼À §tÚ
qÀ©â
PÉA¥ÀÄ ©½ PÀ¥ÀÄà
A 1 6 3
B 6 2 2
C 8 1 1
D 0 6 4
MAzÀÄ qÀ§âªÀ£ÀÄß AiÀiÁzÀÈaÒPÀªÁV DAiÉÄÌ ªÀiÁrPÉÆAqÀÄ, CzÀjAzÀ MAzÉÃ UÀÄAqÀ£ÀÄß

vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ UÀÄAqÀÄ PÉA¥ÀÄ §tÚzÁÝVzÀÝgÉ CzÀÄ (i) A qÀ§â¢AzÀ (ii) B qÀ§â¢AzÀ
(iii) C qÀ§â¢AzÀ vÉUÉ¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
13. M§â gÉÆÃVUÉ ºÀÈzÀAiÀiÁWÁvÀªÁUÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀUÀ¼ÀÄ 40% JAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt zsÁå£À ªÀÄvÀÄÛ
AiÉÆÃUÀ vÀgÀUÀwUÀ½AzÀ ±ÉÃPÀqÀ 30gÀµÀÄÖ ªÀÄvÀÄÛ ¤AiÀÄªÀÄzÀAvÉ PÉ®ªÀÅ OµÀzsÀUÀ½AzÀ ±ÉÃPÀqÀ 25gÀµÀÄÖ
ºÀÈzÀAiÀiÁWÁvÀ vÉÆAzÀgÉAiÀÄ£ÀÄß PÀrªÉÄ ªÀiÁqÀ§ºÀÄzÀÄ, JAzÀÄ w½AiÉÆÃt MAzÀÄ ¸À®PÉÌ M§â
gÉÆÃVAiÀÄÄ JgÀqÀÄ DAiÉÄÌUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ MAzÀ£ÀÄß ¸Àj¸ÀªÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÉÆA¢UÉ

Dj¹PÉÆ¼Àî§ºÀÄzÀÄ. JgÀqÀÄ DAiÉÄÌUÀ¼À°è MAzÀgÀ ªÀÄÆ®PÀ ºÉÆÃzÁUÀ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ DAiÉÄÌAiÀiÁVgÀÄªÀ
gÉÆÃVAiÀÄÄ ºÀÈzÀAiÀiÁWÁvÀ¢AzÀ §¼À®ÄvÁÛ£É ºÁUÁzÀgÉÃ gÉÆÃVAiÀÄÄ zsÁå£À ªÀÄvÀÄÛ AiÉÆÃUÀ
vÀgÀUÀwUÀ¼À£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹zÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
14. JgÀqÀ£ÉÃ PÀæªÀiÁAPÀ MAzÀÄ ¤zsÁðgÀPÀzÀ ¤¢üðµÀÖ CA±ÀªÀÅ ±ÀÆ£Àå (0) CxÀªÁ MAzÀÄ (1) DVzÀÝgÉ,
CzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄÄ zsÀ£ÁvÀäPÀªÁVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ? (PÀª æ ÀiÁAPÀ KPÀ £ÀªÀÄÆzÀÄUÀ¼ÀÄ
1
¸ÀévÀAvÀæªÁV DAiÉÄÌAiÀiÁVzÀÄÝ ¥ÀæwAiÉÆAzÀgÀ ¨É¯ÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ DVzÉ JAzÀÄ
¨sÁ«¸ÉÆÃt). 2
15. MAzÀÄ «zÀÄåzÁéºÀPÀ PÀÆl A ªÀÄvÀÄÛ B JA§ G¥ÀªÀåªÀ¸ÉÜUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ. »A¢£À ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ
¤AiÀÄªÀiÁ£ÀÄ¸ÁgÀ w½¢gÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼ÀÄ PÉ¼ÀV£ÀAwªÉAiÉÄAzÀÄ ¨sÁ«¸ÉÆÃt.
P(A ºÁ¼ÁUÀÄªÀ) = 0.2
P(B MAzÉÃ ºÁ¼ÁUÀÄªÀ) = 0.15
P(A ªÀÄvÀÄÛ B ºÁ¼ÁUÀÄªÀ) = 0.15
ºÁUÁzÀgÉ,
(i) P(A ºÁ¼ÁUÀÄªÀ / B ºÁ¼ÁVgÀÄªÀ)
(ii) P(A MAzÉÃ ºÁ¼ÁUÀÄªÀ) ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉUÀ¼À£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.
16. aÃ® I 3 PÉA¥ÀÄ 4PÀ¥ÀÄà ZÉAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄvÀÄÛ aÃ® II 4 PÉA¥ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 5 PÀ¥ÀÄà ZÀAqÀÄUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢ªÉ MAzÀÄ ZÀAqÀ£ÀÄß aÃ® I jAzÀ aÃ® II PÉÌ ªÀUÁð¬Ä¹zÀ £ÀAvÀgÀ, aÃ® II jAzÀ
MAzÀÄ ZÉAqÀ£ÀÄß vÉUÉAiÀÄ¯ÁVzÉ. vÉUÉzÀAvÀºÀ ZÀAqÀÄ PÉA¥ÀÄ §tÚzÁÝVgÀÄªÀÅzÉAzÀÄ w½¢zÉ.
ºÁUÁzÀgÉ ªÀUÁð¬Ä¹zÀ ZÀAqÀÄ, PÀ¥ÀÄà §tÚzÁÝVgÀÄªÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ JµÀÄÖ?
F PÉ¼ÀV£À ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥Àæ±ÉßUÉ ¸ÀjAiÀiÁzÀ GvÀÛgÀªÀ£ÀÄß Dj¹.
17. P(A) ≠ 0 ªÀÄvÀÄÛ P(B | A) = 1 EgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B JgÀqÀÄ WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ.
(A) A ⊂ B (B) B ⊂ A (C) B = f (D) A = f
18. P(A|B) > P(A) DzÀgÉ, PÉ¼ÀV£ÀªÀÅUÀ¼À°è AiÀiÁªÀÅzÀÄ ¸ÀjAiÀiÁVzÉ:
(A) P(B|A) < P(B) (B) P(A ∩ B) < P(A) . P(B)
(C) P(B|A) > P(B) (D) P(B|A) = P(B)
19. P(A) + P(B) - P(A ªÀÄvÀÄÛ B) = P(A) EgÀÄªÀAvÉ A ªÀÄvÀÄÛ B AiÀiÁªÀÅzÉÃ JgÀqÀÄ
WÀl£ÉUÀ¼ÁzÀgÉ,
(A) P(B|A) = 1 (B) P(A|B) = 1
(C) P(B|A) = 0 (D) P(A|B) = 0
600 UÀtÂvÀ
¸ÁgÁA±À
CzsÁåAiÀÄzÀ ªÀÄÄRåªÁzÀ ®PÀëtUÀ¼ÀÄ:
• F WÀl£ÉAiÀÄÄ ¸ÀA¨sÀ«¹zÉ JAzÀÄ PÉÆmÁÖUÀ E ¸ÀA¨sÀ«¸ÀÄªÀ ±ÀgÀwÛ£À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ
P ( E ∩ F)
=P ( E | F)
, P ( F) ≠ 0
P (E)
• 0 ≤ P (E|F) ≤ 1, P (E'|F) = 1 - P (E|F)
P ((E ∪ F)|G) = P (E|G) + P (F|G) – P ((E ∩ F)|G)
• P (E ∩ F) = P (E) P (F|E), P (E) ≠ 0
P (E ∩ F) = P (F) P (E|F), P (F) ≠ 0
• E ªÀÄvÀÄÛ F UÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVzÀÝgÉ,
P (E ∩ F) = P (E) P (F)
P (E|F) = P (E), P (F) ≠ 0
P (F|E) = P (F), P(E) ≠ 0
• ¸ÀA¥ÀÆtð ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ
P(A) = P(E1) P (A|E1) + P (E2) P (A|E2) + ... + P (En) P(A|En)

¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ: E1, E2, ...,En WÀl£ÉUÀ¼ÀÄ ªÉÇåÃªÀÄ ªÀiÁzÀj S £À «¨sÁUÀUÀ¼ÁVzÀÄÝ, E1, E2, ...,En
UÀ¼ÀÄ ¨ÁAiÉÄ¸ï£À ¨ÉÃgÀàlÖ WÀl£ÉUÀ¼ÁVzÀÄÝ ªÀÄvÀÄÛ S = E1∪ E2∪ ... ∪ En = S ªÀÄvÀÄÛ A
JA§ WÀl£ÉAiÀÄÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ£ÀÄß ºÉÆA¢zÉ £ÀAvÀgÀ.
( ) (
P Ei P A / Ei )
P E |A =( )
∑ P (E ) P (A / E )
i n
j j
j =i
• AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀªÀÅ MAzÀÄ £ÉÊd ¨É¯ÉAiÀÄ GvÀà£ÀßªÁVzÀÄÝ, CzÀgÀ PÉëÃvÀæªÀÅ AiÀiÁzÀÈaÒPÀ

¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ªÉÇåAiÀÄªÀiÁzÀjAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ.
• AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ZÀgÀ `X' £À ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ ºÀAaPÉ
X:
x 1 x2 ... xn
P(X) : p1 p2 ... pn
n
E°è pi > 0, ∑ pi =
1, i =
1, 2,.....,, n
i =1
n
• AiÀiÁzÀÈaÒPÀ X £À ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄ£ÀÄß m ¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ, CzÀÄ ∑x p.
i =1
i i
JA§
¸ÀASÉåAiÀiÁVzÉ.
AiÀiÁzÀÈaÒPÀ X £À ¸ÀgÁ¸ÀjAiÀÄ£ÀÄß X £À «Äw (expectation) JAzÀÄ PÀgÉAiÀÄÄvÁÛgÉ. ªÀÄvÀÄÛ
CzÀ£ÀÄß E(X)¢AzÀ ¸ÀÆa¸ÀÄvÁÛgÉ.
n
∑ ( x − µ ) p ( x ) DVgÀÄvÀÛzÉ.
2
• m = E(X) = X £À ¸ÀgÁ¸Àj DzÀg= (X)
É σ2x Var= i i
i =1
σx E ( X − µ )
2 2
CxÀªÁ =
∑ ( x − µ) p ( x )
2

=σx =
Var (X) i i
= SD (¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «ZÀ®£É)
i =1
• Var (X) = E(X2) – [E(X)]2

• AiÀiÁzÀÈaÒPÀ ¥ÀæAiÉÆÃUÀzÀ ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À£ÀÄß §£Ëð° ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÉAzÀÄ ºÉÃ¼À¨ÉÃPÁzÀgÉ EªÀÅ PÉ¼ÀV£À
µÀgÀvÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß vÀÈ¦ÛUÉÆ½¸À¨ÉÃPÀÄ.
(i) ¥ÀjÃPÉëUÀ¼À ¸ÀASÉåUÀ¼ÀÄ «ÄvÀªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(ii) ¥ÀjÃPÉëUÀ¼ÀÄ ¸ÀévÀAvÀæªÁVgÀ¨ÉÃPÀÄ.
(iii) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄÄ ¤RgÀªÁV JgÀqÀÄ ¥sÀ®UÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀ¨ÉÃPÀÄ ¸À¥sÀ®vÉ CxÀªÁ
ªÉÊ¥sÀ®å.
(iv) ¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ ¥ÀjÃPÉëAiÀÄ°è ¸À¥sÀ®vÉ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉ MAzÉÃ jÃwAiÀÄzÁÝVgÀÄvÀÛzÉ. ¢é¥ÀzÀ
ºÀAaPÉ B (n, p), P (X = x) = nCxq n-x px, x = 0, 1,..., n (q = 1 - p)
qÁAnAiÀÄ rªÉÊ£ï PÁ«ÄrAiÀÄ PÀÄjvÀÄ MAzÀÄ ªÁåSÁå£ÀzÀ°è (1477gÀ°è). zÁ¼ÀzÀ DlzÀ°è£À ¸ÁzsÀåvÉUÀ¼À
ªÀiÁ¥À£ÀzÀ §UÉÎ DgÀA©üPÀ ¸ÀÆZÀ£É PÀAqÀÄ§A¢vÀÄ. 1663gÀ°è ¥ÀæPÀlªÁzÀ eÉgÉÆÃ¤ªÉÆ PÁqÉÃð£ï
(1501-1576) JA§ ºÉ¸Àj£À dÆeÁlzÀ °¨Ágïr ®ÄqÉÆÃ D¯ÉÌÃ JA§ UÀæAxÀªÀ£ÀÄß ¥ÀæPÀn¸À¯Á¬ÄvÀÄ
FUÀæAxÀzÀ°è CªÀgÀÄ, JgÀqÀÄ zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß J¸ÉAiÀÄ®àmÁÖUÀ, ¥Àæw WÀl£ÉUÀÆ C£ÀÄPÀÆ®PÀgÀªÁzÀ ¥ÀæPÀgÀtUÀ¼À
¸ÀASÉåAiÀÄ£ÀÄß ¤ÃqÀÄvÁÛgÉ. 3 zÁ¼ÀUÀ¼À DlzÀ°è, ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ ¤RgÀªÁzÀ ªÀiË®åªÀiÁ¥À£ÀzÀ §UÉÎ
¸ÀÆZÀ£ÉUÀ¼À£ÀÄß UÉ°°AiÉÆ (1564-1642) PÉÆnÖzÁÝgÉ. 3 zÁ¼ÀUÀ¼À£ÀÄß J¸ÉzÁUÀ, zÉÆgÀQzÀ ¸ÀASÉåUÀ¼À
ªÉÆvÀÛ 10 DUÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉ, 9 DUÀÄªÀ ¸ÁzsÀåvÉVAvÀ ºÉZÀÄÑ JAzÀÄ UÉ°°AiÉÆÃ w½¹zÀ£ÀÄ PÁgÀt
ªÉÃ£ÉAzÀgÉ 10 ¹UÀÄªÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ¼ÀÄ 9 ¹UÀÄªÀ ¸ÀAzÀ¨sÀðUÀ½VAvÀ ºÉZÀÄÑ.
F »A¢£À PÉÆqÀÄUÉUÀ¼À ºÉÆgÀvÁV, ºÀ¢£ÉÃ¼À£É ±ÀvÀªÀiÁ£ÀzÀ E§âgÀÄ zÉÆqÀØ ªÀåQÛUÀ¼ÁzÀ ¥Á¸ÀÌ¯ï
(1623-1662) ªÀÄvÀÄÛ ¦AiÀÄÄj.r. ¥sÀgÀªÀiÁåmï (1601-1665)UÀ¼À £ÀqÀÄªÉ £ÀqÉzÀ ¥ÀvÀæ ªÀåªÀºÁgÀUÀ½AzsÀ
¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉAiÀÄ «eÁÕ£ÀzÀ ¤dªÁzÀ ªÀÄÆ® CqÀVzÉ JAzÀÄ £ÀA§¯ÁVzÉ M§â ¥sÉæAZï dÆdÄPÉÆÃgÀ,
dªÀ°AiÀÄgï qÀE «Älgï JA§ÄªÀ£ÀÄ ¸ÉÊzÁÞAwPÀ vÁQðPÀPÀÆÌ ªÀÄvÀÄÛ dÆd¤AzÀ UÀªÀÄ¤¸À¯ÁzÀ
602 UÀtÂvÀ
«µÀAiÀÄPÀÆÌ EgÀÄªÀ «gÉÆÃzsÁ¨sÁ¸ÀªÀ£ÀÄß «ªÀj¸ÀÄªÀAvÉ ¥Á¸ÀÌ¯ï£À£ÀÄß PÉÃ½PÉÆAqÀ£ÀÄ. 1654gÀ°è

§gÉzÀ C£ÉÃPÀ PÁUÀzÀUÀ¼À°è ¥Á¸ÀÌ¯ï ªÀÄvÀÄÛ ¥sÀgïªÀiÁåmï EªÀgÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ «eÁÕ£ÀPÉÌ
ªÉÆzÀ® §Ä£Á¢AiÀÄ£ÀÄß ºÁQzÀgÀÄ. ¥Á¸ÀÌ¯ï ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À£ÀÄß ©ÃdUÀtÂvÀgÀÆ¥ÀzÀ°è ¥ÀjºÀj¹zÀ£ÀÄ. DzÀgÉ
¥sÀgïªÀiÁmï, ¸ÀAAiÉÆÃd£ÉUÀ¼À «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹zÀ£ÀÄ.
qÀZïÀ «eÁÕ¤ ºÀÆAiÉÄ£ïì (1629-1695) ¥Á¸ÀÌ¯ï ªÀÄvÀÄÛ ¥sÀgÀªÀiÁmï £ÀqÀÄªÉ £ÀqÉzÀ ¥ÀvÀæ
ªÀåªÀºÁgÀUÀ¼À §UÉÎ C¨sÁå¸ÀªÀiÁr (De Ratiociniis in Ludo Aleae) JA§ ¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉAiÀÄ
¥ÀÄ¸ÀÛPÀªÀ£ÀÄß §gÉzÀ£ÀÄ EzÀgÀ°è ¸ÁzsÀåvÉAiÀÄ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÉÄÃ¯É §ºÀ¼À D¸ÀQÛzÁAiÀÄPÀ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼À
¥ÀjºÁgÀ EgÀÄvÀÛzÉ.
¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄ ªÀÄÄA¢£À PÉ®¸ÀªÀ£ÀÄß eÉÃPÀ¨ï §£Ëð° (1654-1705) (Ars Conjectendi)
JA§ ¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ªÀÄÆ®PÀ ªÀiÁqÀÄvÁÛ£É EzÀ£ÀÄß CªÀ£À ªÀÄgÀuÁ£ÀvÀgÀ DvÀ£À ¸ÉÆÃzÀgÀ ¤PÉÆÃ¯ïì §£Ëð°
JA§ÄªÀ£ÀÄ ¥ÀæPÀn¹zÀ£ÀÄ §£Ëð° ºÀAaPÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»rzÀ QÃwð FvÀ¤UÉ ¸À®ÄèvÀÛzÉ. 1993gÀ°è
¸ÀA¨sÀªÀ¤AiÀÄvÉAiÀÄ ªÀÄÄA¢£À PÉ®¸ÀªÀ£ÀÄß PÀÆ¯ïªÀiÁUÉÆgÉÆÃªï JA¨ÁvÀ£ÀÄ ªÀiÁrzÀ£ÀÄ 1933gÀ°è
¥ÀæPÀlªÁzÀ DvÀ£À ¥ÀÄ¸ÀÛPÀ (Foundations of probability)ªÀÅ ¸ÀA¨sÀªÀ¤ÃAiÀÄvÉAiÀÄÄ GvÀà£ÀßUÀ¼À UÀt
JAzÀÆ ¥Àja¬Ä¸ÀÄvÁÛ£É.
* * *
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
C¨sÁå¸À 7.1
1 1 1 2x
1. − cos 2 x 2. sin 3 x 3. e
2 3 2
−1 4 4 3x
4. 1 (ax + b)3 5. cos 2 x − e3 x 6. e + x+c
3a 2 3 3
3 3 2 2 3 x
7. x − x + C 8. ax + bx + Cx + C 9. x +e +C
3 3 2 3
x2 2
10. + log | x | −2 x + C 11. x + 5 x + 4 + C
2 2 x
2 72 3
x3 2 32 2 52
12. x + 2x 2 + 8 x + C 13. + x + C 14. x − x +C
7 3 3 5
6 72 4 52 3
15. x + x + 2x 2 + C 16. x2 – 3 sin x + ex + C
7 5
2 3 10 3
17. x + 3cos x + x 2 + C 18. tan x + sec x + C 19. tan x – x + C
3 3
20. 2 tan x – 3 sec x + C 21.
C 22. A
604 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 7.2
1
1. log(1 + x2) + C 2. (log | x | )3 + C 3. log|1 + log x|+C
3
−1 2 3
4. Cos(cos x) + C 5. cos 2(ax + b) + C 6. (ax + b) 2 + C
4a 3a
5 3 3
2 4 1 3
7. (x + 2) 2 − (x + 2) 2 + C 8. (1 + 2 x 2 ) 2 + C 9. 4 (x 2 + x + 1) 2 + C
5 3 6 3
2
10. 2log x − 1 + C 11. x + 4(x − 8) + C
3
7 4 1 (log x)1− m
12. 1 (x3 − 1) 3 + 1 (x3 − 1) 3 + C 13. − +C 14. +C
7 4 18(2 + 3 x3 ) 2 1− m
−1 1 2 x +3 1
15. log 9 − 4 x 2 + C 16. e + C 17. − 2 +C
8 2 2e x
tan −1 x
18. e + C 19. log(ex + e–x) + C
1 1
20. log(e 2 x + e −2 x ) + C 21. tan(2 x − 3) − x + C
2 2
1
22. − 1 tan(7 − 4 x) + C 23. (sin −1 x) 2 + C
4 2
1
24. 1 log 2sin x + 3cos x + C 25. +C 26. 2sin x + C
2 (1 − tan x)
3
27. 1 (sin 2 x) 2 + C 28. 2 1 + sin x + C
3
1 1
29. (log sin x) + C
2
30. −log 1 + cos x + C 31. +C
2 1 + cos x
x 1 x 1
32. − log cos x + sin x + C 33. − log cos x − sin x + C
2 2 2 2
1
34. 2 tan x + C 35. (1 + log x) 3 + C
3
1 −1
36. (x + log x)3 + C 37. cos(tan −1 x 4 ) + C 38. D
3 4
39. B
C¨sÁå¸À 7.3
x 1 −1 1
1. − sin(4 x + 10) + C 2. cos 7 x + cos x + C
2 8 14 2
11 1 1 
3.  sin12 x + x + sin 8 x + sin 4 x  + C
4 12 8 4 
−1 1 1 1
4. cos(2 x + 1) + cos3 (2 x + 1) + C 5. cos x − cos x + C
6 4
2 6 6 4
1 1 1 1 
6.  cos x 6 x − cos 4 x − cos 2 x  + C 7. 1  1 sin 4 x − 1 sin12 x  + C
4 6 4 2  2  4 12 
x x
8. 2 tan − x + C 9. x − tan + C
2 2
3x 1 1 3x 1 1
10. − sin 2 x + sin 4 x + C 11. + sin 4 x + sin 8 x + C
8 4 32 8 8 64
12. x – sin x + C 13. 2(sin x + x cos α) + C

1 1 3 1
14. − 15. sec 2 x − sec 2 x + C
+ C
cos x + sin x 6 2
1 3
16. tan x − tan x + x + C 17. sec x – cosec x + C
3
1
19. log tan x + tan x + C
2
18. tan x + C
2
πx x 2
20. log |cos x + sin x| + C 21. − +C
2 2
1 cos(x − a )
22. log + C 23. A 24. B
sin(a − b) cos(x − b)
606 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 7.4
1
1. tan–1 x3 + C 2. log 2 x + 1 + 4 x + C
2
1 1 5x
3. log + C 4. sin −1 + C
2 − x + x − 4x + 5
2
5 3
3 1 1 + x3
5. tan −1 2 x 2 + C 6. log +C
2 2 6 1 − x3
7. x 2 − 1 − log x + x 2 − 1 + C
1
8. log x3 + x 6 + a 6 + C 9. log tan x + tan 2 x + 4 + C
3
3x + 1 
11. tan −1 
1
10. log x + 1 + x 2 + 2 x + 2 + C +C
6  2 
 x+3 3
12. sin −1   + C log x − + x 2 − 3 x + 2 + C
13.
 2  2
 2x − 3 
14. sin −1   + C
 41 
a+b
15. log x − + (x − a )(x − b) + C 16. 2 2 x 2 + x − 3 + C
2
17. x 2 − 1 + 2log x + x 2 − 1 + C
5
18. log 3x 2 + 2 x + 1 −
11  3x + 1 
tan −1  +C
6 3 2  2 
9
19. 6 x 2 − 9 x + 20 + 34 log x − + x 2 − 9 x + 20 + C
2
 x−2
20. − 4 x − x 2 + 4sin −1   + C
 2 
21. x 2 + 2 x + 3 + log x + 1 + x 2 + 2 x + 3 + C
22. 1 log x 2 − 2 x − 5 + 2 log x − 1 − 6 + C

2 6 x −1+ 6
23. 5 x 2 + 4 x + 10 − 7 log x + 2 + x 2 + 4 x + 10 + C
24. B 25. B
C¨sÁå¸À 7.5
(x + 2) 2 1 x −3
1. log + C 2. log +C
x +1 6 x+3
3. log x − 1 − 5log x − 2 + 4 log x − 3 + C
1 3
4. log x − 1 − 2 log x − 2 + log x − 3 + C
2 2
x 3
5. 4 log x + 2 − 2 log x + 1 + C 6. + log x − log 1 − 2 x + C
2 4
1 1 1
7. log x − 1 − log (x 2 + 1) + tan −1 x + C
2 4 2
2 x −1 1 1 x +1 4
8. log − + C 9. log − +C
9 x + 2 3(x − 1) 2 x −1 x −1
5 1 12
10. log x + 1 − log x − 1 − log 2 x + 3 + C
2 10 5
5 5 5
11. log x + 1 − log x + 2 + log x − 2 + C
3 2 6
2
12. x + 1 log x + 1 + 3 log x − 1 + C
2 2 2
1 −1 7
13. −log x − 1 + log(1 + x ) + tan x + C 14. 3log x − 2 + +C
2
2 x+2
1 x −1 1 1 xn
15. log − tan −1 x + C 16. log n +C
4 x +1 2 n x +1
2 − sin x 2 x x
17. log + C 18. x + tan −1 − 3tan −1 + C
1 − sin x 3 3 2
608 UÀtÂvÀ
1  x2 + 1  1 x4 −1
19. log  3  + C 20. log
x4
+C
2  x + 3 4
 e x − 1
21. log  x  + C 22. B
 e 
23. A
C¨sÁå¸À 7.6
x 1
1. – x cos x + sin x + C 2. − cos 3 x + sin 3 x + C
3 9
2 2
3. ex(x2 – 2x + 2) + C 4. x log x − x + C
2 4
x2 x2 x3 x3
5. log 2 x − + C 6. log x − + C
2 4 3 9
1 x 1 − x2 2
8. x tan −1 x − x + 1 tan −1 x + C
7. (2 x 2 − 1)sin −1 x + + C
4 4 2 2 2
cos −1 x x
9. (2 x 2 − 1) − 1 − x 2 + C
4 4
10. (sin −1 x) 2 x + 2 1 − x 2 sin −1 x − 2 x + C
11. −  1 − x 2 cos −1 x + x  + C 12. x tan x + log|cos x| + C

 
1 x2 x2 x2
13. x tan −1 x − log(1 + x 2 ) + C 14. (log x) 2 − log x + + C
2 2 2 4
 x3  x3
15.  + x  log x − − x + C 16. ex sin x + C
 3  9
ex x
17. + C 18. e tan + C
x
1+ x 2
ex ex
19. + C 20. +C
x (x − 1) 2
e2 x
21. (2sin x − cos x) + C 22. 2x tan–1 x – log(1 + x2) + C
5
23. A 24. B
C¨sÁå¸À 7.7
1 x 1 1
1. x 4 − x 2 + 2sin −1 + C 2. sin −1 2 x + x 1 − 4 x 2 + C
2 2 4 2
(x + 2) 2
3. x + 4 x + 6 + log x + 2 + x 2 + 4 x + 6 + C
2
(x + 2) 2 3
4. x + 4 x + 1 − log x + 2 + x 2 + 4 x + 1 + C
2 2
5 −1  x + 2  x + 2
5. sin   + 1 − 4 x − x2 + C
2  5  2
(2 x − 3) 13  2x − 3 
7. 1 + 3 x − x 2 + sin −1  +C
4 8  13 
2x + 3 2 9 3
8. x + 3 x − log x + + x 2 + 3 x + C
4 8 2
x 2 3
9. x + 9 + log x + x 2 + 9 + C 10. A 11. D
6 2
C¨sÁå¸À 7.8
1 35 19 27 1
1. (b 2 − a 2 ) 2. 3. 4. 5. e −
2 2 3 2 e
e 4 (e − 1)
6.
C¨sÁå¸À 7.9
64 64
1. 2 2. log 3.
231 3
4. 1 5. 0 6. e 4 (e − 1)
2
610 UÀtÂvÀ
1  2 −1  π
7. log 2 8. log   9.
2 2− 3  2
π 1 3 π
10. 11. log 12.
4 2 2 4
1 1 3 1
13. log 2 14. log 6 + tan −1 5 15. (e − 1)
2 5 5 2
16. 5 −  9log − log  π4 π

5 5 3
17. + +2 18. 0
2 4 2 1024 2
3π 4 2 2
19. 3log 2 + 20. 1+ − 21. D 22. C
8 π π
C¨sÁå¸À 7.10
1 64 π
1. log 2 log
2. 3. − log 2
2 231 2
π
4. 16 2
15
( )
2 + 1 5.
4

π e 2 (e 2 − 2)
6. 1 log 21 + 5 17 7. 8.
17 4 8 4
9. D 10. B
C¨sÁå¸À 7.11
π π π
1. 2. π 3. 4. 5. 29 6. 9
4 4 4 4
1 π π 1
7. 8. log 2 9. 16 2 10. log
(n + 1)(n + 2) 8 15 2 2
π
11. 12. π 13. 0 14. 0 15. 0
2
16. – π log 2 17. a 18. 5 20. C 21. C

2

1 x2 2  3 3

1. log + C 2.  (x + a) 2
− (x + b ) 2
 +C
2 1 − x2 3(a − b)  
1
3. − 2 (a − x) + C 4. − 1 + 1  4 + C
a x  4 
 x 
1
 1 1

5. 2 x − 3 x + 6 x − 6 log 1 + x 6  + C
3 6
 
1 1 3 x
6. − log x + 1 + log(x 2 + 9) + tan −1 + C
2 4 2 3
x3
sin a log sin (x − a ) + x cos a + C
7. 8. +C
3
 sin x  1
9. sin −1   + C 10. − sin 2 x + C
 2  2
1 cos(x + b) 1
11. log + C 12. sin −1 (x 4 ) + C
sin(a − b) cos(x + a ) 4
 1 + ex  1 1 x
13. log   + C 14. tan −1 x − tan −1 + C
 2+e
x
 3 6 2
1 1
15. − cos 4 x + C 16. log(x 4 + 1) + C
4 4
[ f (ax + b)]
n +1
−2 sin(x + α)
17. + C 18. +C
a (n + 1) sin α sin x
2(2 x − 1) −1 2 x − x2
19. sin x + −x+C
π π
20. −2 1 − x + cos −1 x + x − x 2 + C 21. ex tan x + C
1 1
22. −2log x + 1 − + 3log x + 2 + C 23. x cos −1 x − 1 − x 2  + C
x +1 2  
612 UÀtÂvÀ
3 π
1 1  2  1  2
24. − 1 + 2  log 1 + 2  −  + C 25. e 2
3 x    x  3
π −1
 3 −1  4 2
26. 27. 28. 2sin   29.
8  2  3
π π 19
30. 1 log 9 31. −1 32. (π − 2) 33.
40 2 2 2
40.  e 2 −  41. A
1 1
42. B 43. D 44. B
3 e
C¨sÁå¸À 8.1
14 32 − 8 2
1. 2. 16 − 4 2 3.
3 3
a2  π 
4. 12π 5. 6 ⋅ π 7.  − 1
3 2 2 
2
1 9
8. 4
3
9. 10.
3 8
11. 8 3 12. A 13. B
C¨sÁå¸À 8.2
 2π 3 21
1. 2 + 9 sin −1 2 2 2.  −  3.
6 4 3  3 2  2
4. 4 5. 8 6. B
7. B
7 1 7
1. (i) (ii) 624.8 2. 3.
3 6 3
2
4. 9 5. 4 6. 8a
3m3
3 ab
7. 27 8. (π − 2) 9. (π − 2)
2 4
9 1
10. 11. 2 12.
2 3
7
13. 7 14.
2
9π 9 −1  1  1
15. − sin   + 16. D 17. C
8 4 3 3 2
18. C 19. B
C¨sÁå¸À 9.1
1. zÀeÉð 4; ¥ÀæªÀiÁt ªÁåSÁå£ÀªÁV®è 2. zÀeÉð 1; ¥ÀæªÀiÁt 1

3. zÀeÉð 2; ¥ÀæªÀiÁt 1 4. zÀeÉð 2; ¥ÀæªÀiÁt ªÁåSÁå£ÀªÁV®è
5. zÀeÉð 2; ¥ÀæªÀiÁt 1 6. zÀeÉð 3; ¥ÀæªÀiÁt 2
A
11. D 12.
C¨sÁå¸À 9.2
11. D 12. D
C¨sÁå¸À 9.3
1. y″ = 0 2. xy y″ = x (y′)2 – yy′ = 0 3. y″ – y′ – 6y = 0
4. y″ – 4y′ + 4y = 0 5. y″ – 2y′ + 2y = 0 6. 2xy y′ + x2 = y2
7. xy′ – 2y = 0 8. xyy″ + x(y′)2 – yy′ = 0
9. xy y″ + x(y′)2 – yy′ = 0 10. (x2 – 9) (y′)2 + x2 = 0 11. B
12. C
614 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 9.4
x
1. =y 2tan − x+C 2. y = 2 sin(x + C) 3. y = 1 + Ae–x
2

4. tan x tan y = C 5. y = log(ex + e–x) + C
x3
6. tan −1 y =x + +C 7. y = ecx 8. x–4 + y–4 + C
3
9. =y x sin −1 x + 1 − x 2 + C 10. tan y = C(1 – ex)

1 1
11. =y log  (x + 1) 2 (x 2 + 1)3  − tan −1 x + 1
4 2
1  x2 −1  1 3  y−2
=
12. y log  2  − log 13. cos  =a
2  x  2 4  x 
14. y = sec x 15. 2y – 1 = ex(sin x – cos x)
16. y – x + 2 = log[x2 (y + 2)2] 17. y2 – x2 = 4

1
18. (x + 4)2 = y + 3 19. (63t + 27) 3
20. 6.93% 21. Rs. 1,648

2log2
22.  11  23. A
log  
 10 
C¨sÁå¸À 9.5
−y
Cxe x
1. (x − y) 2 = 2. y = x log |x| + Cx
 y 1
3. tan −1 =  log ( x 2 + y 2 ) + C 4. x2 + y2 = Cx
x 2
1 x + 2 2y
5. log = log x + C 6. y + x 2 + y 2 =
Cx 2
2 2 x − 2y
y   y   y
7. xy cos = C 8. x 1 − cos    =c sin  
x   x  x
x
y
9.
= Cy log − 1 10. ye + x =
y
C
x
y π
11. log(x 2 + y 2 ) + 2tan −1 = + log 2 12. y + 2x = 3x2y
x 2
 y  y
13. cot   = log ex 14. cos   = log ex
x x
2x
=
15. y (x ≠ 0 , x ≠ e) 16. C 17. D
1 − log x
C¨sÁå¸À 9.6
1
1. =
y (2sin x − cos x) + Ce −2 x 2. y = e–2x + Ce-3x
5
x4
=
3. xy + C
4
4. y(sec x + tan x) = sec x + tan x – x + C 5. y = (tan x – 1) + Ce–tan x
x2 −2
=
6. y (4 log x − 1) + Cx −2 7. y log x = (1 + log x ) + C
16 x
1 c
8. y =(1 + x) −2 log sin x + C(1 + x 2 ) −1 9. y =− cot x +
x xsinx
y2 c
10. (x + y + 1) = Cey 11. =
x +
3 y
12. x = 3y2 + cy 13. y = cos x – 2 cos2x
π
14. y (1 + x 2 ) = tan −1 x − 15. y = 4sin3x – 2 sin2x
4
16. x + y + 1 = ex 17. y = 4 – x – 2ex

18. C 19. D
CzsÁåAiÀÄ 9gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸À
1. (i) zÀeÉð 2; ¥ÀæªÀiÁt 1 (ii) zÀeÉð 1; ¥ÀæªÀiÁt 3 (iii) zÀeÉð 4; ¥ÀæªÀiÁt ªÁåSÁå£ÀªÁV®è
2 y 2 − x2
3. y′ = 5. (x + yy′)2 = (x - y)2 [1 + (y′)2]
4 xy
616 UÀtÂvÀ
sec x
6. sin–1y + sin–1x = C 8. cos y =
2
x
π
9. −1 −1
tan y + tan (e ) = x
10. e y= y + C
2
11. log|x – y| = x + y + 1 =
12. ye
2 x
(2 )
x +C
π2 2x +1
13. y sin x =−
2x (sin x ≠ 0) =
2
14. y log , x ≠ −1
2 x +1
15. 31250 16. C 17. C 18. C
C¨sÁå¸À 10.1

1. ¥ÀPÀÌzÀ avÀæzÀ°è ¸À¢±À OP £ÀªÀÄUÉ ¨ÉÃPÁzÁ ¸ÀÜ¼ÁAvÀgÀªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ.
C¼ÀvÉ
2. (i) C¢±À (ii) ¸À¢±À (iii) C¢±À (iv) C¢±À (v) C¢±À (vi) ¸À¢±À
3. (i) C¢±À (ii) C¢±À (iii) ¸À¢±À (iv) ¸À¢±À (v) C¢±À

4. (i) ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b ¸ÀºÀ DgÀA©üPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ ( a ªÀÄvÀÄÛ b ¸À¢±ÀUÀ¼À D¢ ©AzÀÄ

MAzÉÃ DVgÀÄvÀÛzÉ)

(ii) b ªÀÄvÀÄÛ d ¸ÀªÀiÁ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ

(iii) a
ªÀÄvÀÄÛ
c
KPÀgÉÃSÁvÀäPÀ DzÀgÉ ¸ÀªÀiÁ£À ¸À¢±ÀUÀ¼À®è.
5. (i) ¤d (ii) ¸ÀÄ¼ÀÄî (C§zÀÞ) (iii) ¸ÀÄ¼ÀÄî (C§zÀÞ) (iv) C§zÀÞ (¸ÀÄ¼ÀÄî)
C¨sÁå¸À 10.2
=
1. a
=

3, b =
62

, c 1 2. C£ÀAvÀ ¸ÁzsÀåªÁzÀ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ
3. C£ÀAvÀ ¸ÁzsÀåªÁzÀ ¥ÀjºÁgÀUÀ¼ÀÄ 4. x = 2, y = 3
5. -7 ªÀÄvÀÄÛ 6; −7i ªÀÄvÀÄÛ 6 j 6. −4 j − k

1 1 2 1 1 1
7. i+ j+ k 8. i+ j+ k
6 6 6 3 3 3
1 1 40 8 16
9. i+ k 10. i− j+ k
2 2 30 30 30
1 2 3 −1 −2 2
12. , , 13. , ,
14 14 14 3 3 3
−1 4 1
15. (i) i + j + k (ii) −3i + 3k 16. 3i + 2 j + k
3 3 3
18. (C) 19. (D)
C¨sÁå¸À 10.3
π
2. cos −1  
5
1.
4 7
60 16 2 2 2
3. 0 4. 5. ,
114 3 7 3 7
2
7. 6 a + 11 a ⋅ b − 35 b
2
8. =

a 1=
, b 1
9. 13
10. 8

12. ¸À¢±À b AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ¸À¢±ÀªÁUÀ§ºÀÄzÀÄ 13. −
3
14. AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ JgÀqÀÄ

a
ªÀÄvÀÄÛ b
2
±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ªÀÄvÀÄÛ ®AªÁVgÀÄªÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß
vÉUÉzÀÄPÉÆ½î.
−1  10 
15. cos   18. (D)
 102 
C¨sÁå¸À 10.4
2 2 1 π 1 1 1
1. 19 2 2. ± i ∓ j ∓ k 3. ; , ,
27
5. 3, 6.
a = 0
3 3 3
CxÀªÁ b = 0
3 2 2 2
2
8. E®è; AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ KPÀgÉÃSÁvÀäPÀ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆ½î.
9. 61 11. (B)
10. 15 2 12. (C)
2
618 UÀtÂvÀ
CzsÁåAiÀÄ 10gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸À
1. 3 i + 1 j 2. x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 ; (x2 − x1 ) 2 + (y2 − y1 ) 2 + (z2 − z1 ) 2

2 2
3. −5 i + 3 3 j
a , b
2 2
4. E®è; ªÀÄvÀÄÛ c MAzÀÄ wæPÉÆÃ£ÀzÀ ¨ÁºÀÄUÀ¼ÉAzÀÄ ¥ÀjUÀtÂ¹.
1
5. ± 6. 3 10 i + 10 j
3 2 2
7.
3
i−
3
j+
2
k 8. 2:3

9. 3 a + 5 b
22 22 22
10.
7
(
1
)
3i − 6 j + 2k ; 11. 5
3
(
12. 1 160i − 5 j + 70k )
13. λ = 1 16. (B) 17. (D)
18. (C) 19. (B)
C¨sÁå¸À 11.1
1 1 1 1 1 −9 6 −2
1. 0, − , 2. ± ,± ,± 3. , ,
2 2 3 3 3 11 11 11
−2 −2 3 −2 −3 −2 4 5 −1
5. , , ; , , ; , ,
17 17 17 17 17 17 42 42 42
C¨sÁå¸À 11.2

i 2 j + 3k + λ(3i + 2 j − 2k ) , , E°è λ MAzÀÄ ªÁ¸ÀÛªÀ ¸ÀASÉå.
4. r =+

x + 2 y +1 z − 4
2i − j + 4k + λ(3i + 2 j − k ) ªÀÄvÀÄÛ PÁnð¹AiÀÄ£ï gÀÆ¥À = =
5. r =
3 2 −1
x+2 y−4 z+5
6. = =
3 5 6
(5i − 4 j + 6k ) + λ (3i + 7 j + 2k )
7. r=
8. gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀt : r =

λ (5i − 2 j + 3k );
x y z
gÉÃSÉAiÀÄ PÁnð¹AiÀÄ£ï ¸À«ÄÃPÀgÀt : = =
5 −2 3

9. gÉÃSÉAiÀÄ ¸À¢±À ¸À«ÄÃPÀgÀt : r = 3i − 2 j − 5k + λ 11 k ( )
x−3 y+2 z+5
gÉÃSÉAiÀÄ PÁnð¹AiÀÄ£À ¸À«ÄÃPÀgÀt : = =
0 0 11
−1  19  −1  8 
10. (i) θ =cos   (ii) θ =cos  
 21  5 3
(ii) θ =cos −1  
 26  2
11. (i) θ =cos −1  
 9 38  3
70 3
12. p = 14. 3 2 15. 2 29 16. 17. 8
11 2 19 29
C¨sÁå¸À 11.3
1 1 1 1
1. (a) 0, 0, 1; 2 (b) , , ;
3 3 3 3
2 3 −1 5
(c) , , ; (d) 0,1,0; 8
14 14 14 14 5
 3i + 5j − 6k  = 7

2. r . 3. (a) x + y - z = 2 (b) 2x + 3y - 4z = 1
70 
 
(c) (s - 2t)x + (3 - t)y + (25 + t) z = 15
1 1 1  −8 
4. (a)  , , 
24 36 48
(b)  0, 18 , 24  (c)  , ,  (d)  0, ,0 
 29 29 29   5 5  3 3 3  5 
( )(
5. (a)  r − i − 2k  . i + j − k = )
0 ; x+y-z=3
 
(b) 
r − ( i + 4 j + 6k )  . ( i − 2 j + k ) =
0 ; x - 2y + z + 1 = 0
 
6. (a) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ KPÀ gÉÃSÁvÀäPÀªÁVªÉ. F zÀvÀÛ ©AzÀÄUÀ¼À ªÀÄÆ®PÀ ÇÀASÁåvÀ ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ

ºÁzÀÄ ºÉÆÃUÀÄvÀÛªÉ.
(b) 2x + 3y - 3z = 5
5
7. , 5, −5 8. y = 3 9. 7x - 5y + 4z - 8 = 0
2
620 UÀtÂvÀ
( )
10. r . 38 i + 68 j + 3k =
153 11. x - z + 2 = 0
 15 
12. cos −1  
 731 
13. (a) cos −1   (b) ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ®A§ªÁVªÉ

2
5
(c) ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ.
(d) ¸ÀªÀÄvÀ®UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÁAvÀgÀªÁVªÉ (e) 45°
3
14. (a) (b) 13 (c) 3 (d) 2
13 3
CzsÁåAiÀÄ 11 gÀ EvÀgÉ C¨sÁå¸ÀUÀ¼ÀÄ

x y z −1  5 
1. 90° 4. = = 5. cos  
1 0 0  187 
6. k =
−10
i 2 j + 3k + λ i + 2 j − 5k
7. r =+ ( )
7
 17 −13 
8. x + y + z = a + b + c 9. 9 10.  0, , 
 2 2 
11.  17 ,0, 23  12. (1, - 2, 7)
 3 3 
7
13. 7x - 8y + 3z + 25 = 0 14. p = 1 Cxª
À Á
3
15. y - 3z + 6 = 0 16. x + 2y - 3z - 14 = 0
17. 33 x + 45y + 50 z - 41 = 0 18. 13
i 2 j + 3k + λ ( −3i + 5j + 4k ) 20. r =+i 2 j − 4k + λ ( 2i + 3j + 6k )
19. r =+
22.
D 23. B
C¨sÁå¸À 12.1
1. (0, 4) £À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = 16 2. (4, 0) £À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = - 12,

 20 45  235 3 1
3.  ,  £À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = 4.  ,  £À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = 7
 19 19  19 2 2
(4, 3) £À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = 18
5.
6. (6,0) ªÀÄvÀÄÛ (0,3)AiÀÄ£ÀÄß eÉÆÃr¸ÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è Z £À PÀ¤µÀ×

¨É¯É = 6.
7. (60,0)£À°è Z £À PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 300; (120, 0) ªÀÄvÀÄÛ (60, 30) ©AzÀÄUÀ¼À£ÀÄß eÉÆÃr¸ÀÄªÀ
gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è Z£À UÀjµÀ× ¨É¯É = 600.
8. (0,50) ªÀÄvÀÄÛ (20, 40)AiÀÄ£ÀÄß eÉÆÃr¸ÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è Z £À
PÀ¤µÀ× ¨É¯É = 100, (0, 200)£À°è Z £À UÀjµÀ× ¨É¯É = 400.
9. Z UÉ UÀjµÀ× ¨É¯É E®è.
10. ¸ÁzsÀåªÀÅ¼Àî ¥ÀæzÉÃ±À«®èzÀ PÁgÀt Z UÉ UÀjµÀ× ¨É¯É E®è.
C¨sÁå¸À 12.2
8   1
1.  ,0  ªÄÀvÄÀÛ  2,  eÉÆÃr¸ÀÄªÀ gÉÃSÁRAqÀzÀ ªÉÄÃ°£À J¯Áè ©AzÀÄUÀ¼À°è PÀ¤µÀ× ¨É¯É =
3   2
gÀÆ 160.
2. MAzÀÄ vÀgÀºÀzÀ PÉÃPïUÀ¼À UÀjµÀ× ¸ÀASÉå = 30, ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ vÀgÀºÀzÀ PÉÃPïUÀ¼À ¸ÀASÉå = 10
3. (i) 4 mÉ¤¸ï gÁåPÉmïUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 12 QæPÉmï ¨ÁåmïUÀ¼ÀÄ
(ii) UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ 200.
4. £Àmï£À UÀAlÄ/PÀlÄÖUÀ¼ÀÄ 3 ªÀÄvÀÄÛ ¨ÉÆÃ¯ïÖ£À UÀAlÄUÀ¼ÀÄ/PÀlÄÖUÀ¼ÀÄ 3 UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ 73.50.
5. ¥ÁåPï A ¸ÀÆÌçUÀ¼ÀÄ 30 ªÀÄvÀÄÛ ¥ÁåPï B ¸ÀÆÌçUÀ¼ÀÄ 20; UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ 410.
6. 4 ¥ÁzÀ¦ÃoÀzÀ ¢Ã¥ÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 4 ªÀÄgÀzÀ bÁAiÉÄUÀ¼ÀÄ; UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ. 32.
7. A ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¸ÁägÀPÀ aºÉßUÀ¼ÀÄ 8 ªÀÄvÀÄÛ B ªÀiÁzÀjAiÀÄ ¸ÁägÀPÀ aºÉßUÀ¼ÀÄ 20; UÀjµÀ×
¯Á¨sÀ = gÀÆ 1600.
8. 200 ªÀiÁ£ÀUÀ¼À qÉ¸ÁÌ¥ï/ªÉÄÃdÄªÉÄÃ°£À ªÀiÁzÀj ªÀÄvÀÄÛ 50 ªÀiÁ£ÀUÀ¼À ¥ÉÆÃlð§¯ï/
MAiÀÄÄåªÀAxÀ ªÀiÁzÀj; UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ 11,50,000.
3x + 6y ≥ 80, 4x + 3y ≥ 100, x ≥ 0 ªÀÄvÀÄÛ y ≥ 0, x ªÀÄvÀÄÛ y PÀæªÀiÁAPÀªÁV DºÁgÀ F1 ªÀÄvÀÄÛ
9.
F2 «£À ¸ÀASÉå DzÀ°è, Z = 4x + 6yAiÀÄ£ÀÄß PÀ¤µÀ× ªÁV¹; PÀ¤µÀ× ¨É¯É ªÉZÀÑ = gÀÆ 104.
10. 100PÉ.f F1 UÉÆ§âgÀ ªÀÄvÀÄÛ 80 PÉ.f F2 UÉÆ§âgÀ; PÀ¤µÀ× ªÉZÀÑ ¨É¯É = gÀÆ 1000.
11. D
622 UÀtÂvÀ
1. 40 ¥ÁåPïUÀ¼ÀÄ DºÁgÀ P ªÀÄvÀÄÛ 15 ¥ÁåPïUÀ¼ÀÄ DºÁgÀ Q ; «l«Ä£ï A £À UÀjµÀ×

CA±À = 285 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ.
2. 3 aÃ® ªÀiÁzÀj P ªÀÄvÀÄÛ 6 aÃ® ªÀiÁzÀj Q ; ¨ÉgÉPÉAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É = gÀÆ. 1950.
3. ¨ÉgÀPÉAiÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É gÀÆ 112 (2PÉf X DºÁgÀ ªÀÄvÀÄÛ 4PÉf Y DºÁgÀ)
5. 40 JQìPÀÄånªï PÁè¸ï nPÉlÄUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ 160 JPÁ£À«Ä PÁè¸ï nPÉlÄUÀ¼ÀÄ; UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ = gÀÆ
136000.
6. D, E ªÀÄvÀÄÛ F UÉ PÀæªÀiÁAPÀªÁV A EAzÀ : 10, 50, 40 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ B EAzÀ 50,0,0 ªÀiÁ£ÀUÀ¼ÀÄ
PÀ¤µÀ× ¨É¯É = gÀÆ 510.
7. D, E ªÀÄvÀÄÛ F UÉ PÀæªÀiÁAPÀªÁV A EAzÀ : 500, 3000, ªÀÄvÀÄÛ 3500 °Ãlgï B EAzÀ
4000,0,0 °ÃlgïUÀ¼ÀÄ PÀ¤µÀ× ¨É¯É gÀÆ 4400.
8. 40 aÃ®UÀ¼ÀÄ P ¨ÁæAqï ªÀÄvÀÄÛ 50 aÃ®UÀ¼ÀÄ Q ¨ÁæAqï; ¸ÁgÀd£ÀPÀzÀ PÀ¤µÀ× ªÉÆvÀÛ = 470
PÉ.f.
9. 140 aÃ®UÀ¼ÀÄ P ¨ÁæAqï ªÀÄvÀÄÛ 50 aÃ®UÀ¼ÀÄ Q ¨ÁæAqï; ¸ÁgÀd£ÀPÀzÀ UÀjµÀ× ªÉÆvÀÛ = 595
PÉ.f.
10. 800A ªÀiÁzÀjAiÀÄ UÉÆA¨É ªÀÄvÀÄÛ 400 B ªÀiÁzÀjAiÀÄ UÉÆA¨É; UÀjµÀ× ¯Á¨sÀ gÀÆ 16000.
C¨sÁå¸À 13.1
1 16
1. P(E|F) = 2 , P(F|E) = 2. P(A|B) =
3 3 25
3. (i) 0.32 (ii) 0.64 (iii) 0.98
11 4 4 2
4. 5. (i) (ii) (iii)
26 11 5 3
136 136 1 3 6
6. (i) (ii) (iii) 7. (i) 1 (ii) 0
277 2 7 7 277
1
8. 1 9. 1 10. (a) , (b) 1
6 3 9
1 3 16 1 3 26
11. (i) , (ii) , (iii) 3 , 1
2 7 37 2 7 37 4 4
136 1 1
12. (i) (ii) 13. 5 14. 15. 0
277 3 9 15
16. C 17. D
C¨sÁå¸À 13.2
3 25 44 3 25 44 3 25 44
1. 2. 3. 4. A ªÀÄvÀÄÛ B ¸ÀévÀAvÀæªÁVªÉ.
25 102 91 25 102 91 25 102 91
5. A ªÀÄvÀÄÛ B ¸ÀévÀAvÀæªÀ®è. 6. E ªÀÄvÀÄÛ F ¸ÀévÀAvÀæªÀ®è

1 (ii)
1 1 1
7. (i)=P = P =P = P
10 5 10 5
8. (i) 0.12 (ii) 0.58 (iii) 0.3 (iv) 0.4
9. 3 10. A ªÀÄvÀÄÛ B ¸ÀévÀAvÀæªÁV®è
8
11. (i) 0.18 (ii) 0.12 (iii) 0.72 (iv) 0.28
7 16 20 40 16 20 40 16 20 40
12. 13. (i) (ii) (iii)
8 81 81 81 81 81 81 81 81 81
2 136
14. (i) (ii) 15. (i), (ii)
3 277
1 1 1 136
=P 16. (a)
= P (b) (c) 17. D 18. B
10 5 3 277
C¨sÁå¸À 13.3
136 2 12
1. 2. 3. 9 4. 5. 198
277 3 13 13 1197
6. 4 1 1 2 8 5 11 7.4 1 1 2 8 5 4111 1
8. 2 8 5 114 19.1 2
8 5 11 4 1 10.
1 2 8 5 11
9 52 4 9 11 34 50 9 52 4 9 11 34950
52 4 9 11 34 50
9 52 4 9 11 34 50
9 52 4 9 11 34 50
4 1 11.
1 2 8 5 11 4 1 1 2 812.5 11 13. A 14. C
9 52 4 9 11 34 50 9 52 4 9 11 34 50
624 UÀtÂvÀ
C¨sÁå¸À 13.4
1. (ii), (iii) ªÀÄvÀÄÛ (iv) 2. X = 0 , 1, 2 ; ºËzÀÄ 3. X = 6, 4, 2, 0
X 0 1 2 X 0 1 2 3
4. (i) 1 1 1 (ii) 1 3 3 1
P(X) P(X)
4 2 4 8 8 8 8
X 0 1 2 3 4
(iii) 1 1 3 1 1
P(X)
16 4 8 4 16
X 0 1 2 X 0 1
(i)
5. 4 4 1 (ii) 25 11
P(X) P(X)
9 9 9 36 36
X 0 1 2 3 4 X 0 1 2
6. 256 256 96 16 1 7. 9 6 1
P(X) P(X)
625 625 625 625 625 16 16 16
1 3 17
(i) k =
8. (ii) P ( X < 3) = (iii) P ( X > 6 ) =
10 10 100
3
(iv) P ( 0 < X < 3) =
10
1 1 1
(a) k = (b) P ( X < 2=)
9. , P ( X ≤ 2=
) 1, P ( X ≥ 2=) 10. 1.5
6 2 2
1 14
11. 12. 13. (ªÀåvÁå¸À)Var(X) = 5.833, S.D = 2.415 (¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «PÀ®£À)
3 3
X 14 15 16 17 18 19 20 21
14. 2 1 2 3 1 2 3 1
P(X)
15 15 15 15 15 15 15 15
Mean (¸ÀgÁ¸Àj) = 17.53,
Var (ªÀåvÁå¸À) (X) = 4.78 ªÀÄvÀÄÛ S.D(X) (¥ÀæªÀiÁtÂvÀ «PÀ®£À) = 2.19
15. E(X) = 0.7 ªÀÄvÀÄÛ Var (ªÀåvÁå¸À) (X) = 0.21 16. B 17. D
C¨sÁå¸À 13.5
3 7 63
1. (i) (ii)3 7
63 3(iii)
7 63 2. 25
32 64 64 32 64 64 32 64 64 216
1 45 2431 45 243 1 45 243

3.  29  19  4. (i) (ii) (iii)
   1024 5121024
1024512 1024
1024 512 1024
 20  20 
5. (i) (0.95)5 (ii) (0.95)4 × 1.2 (iii) 1 - (0.95)4 × 1.2 (iv) 1 - (0.95)5
4 20
11
6.  9  7.  1   20C12 + 20 C13 + ... + 20 C20  9.
 10  2    243
( )
50 50 49 50 49 49 49 49 49
 99  991  99 1 991149
 99  99   99
 99
149 149 99  35 5 4
10. (a) 1 −  1 − (b)

1−  1 −  1 (c)
−  1−   11. 18 6
 100  100  100
2  100 2 100  100
 2100   100
100
 100 100 100 
22 × 93
12. 35 5 ( 6)
4
13. 14. C 15. A
18 1011

1 136
1. (i) 1 (ii) 0 2. (i) (ii) 3. 20
3 277 21
10
4. 1 − ∑ 10 Cr ( 0.9 )r ( 0.1)10− r
r =7
6 6 6 6 6 6 6 6
 2   2  (ii)
5. (i)  2  7      2  (iii)
864 2  2 2   22  864
2 2  2  864
864
 1 −   5  7  5 1
−     7   1− 7    1 − (iv)
 5   5   5  3125    5 5 3125  5 5   55  3125
 5  3125
4
510
6. 7. 625 8. 2 9. 31  2 
2 × 69 23328 7 9 3
11
10. n ≥ 4 11. 12. 1 , 2 , 8 13. 14 3
216 15 5 15 29 16
14 3 16
14. 15. (i) 0.5 (ii) 0.05 16.
29 16 31
17. A 18. C 19. B
***
626 UÀtÂvÀ
¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ

CzsÁåAiÀÄ 7
7.6.3 ∫ ( px + q ) ax 2 + bx + cdx PÀAqÀÄ»r¬Äj

A ªÀÄvÀÄÛ B ¹ÛgÁAPÀUÀ¼À£ÀÄß DAiÉÄÌ ªÀiÁqÉÆÃt CzÀÄ ºÉÃVgÀ¨ÉÃPÉAzÀgÉ
d 
=
px + q A 

 dx 
(
ax 2 + bx + c  + B )
= A(2ax + b) + B

x£À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÜgÀ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ
2aA = p ªÀÄvÀÄÛ Ab + B = q ¹UÀÄvÀÛzÉ
F ¸À«ÄÃPÀgÀtUÀ¼À£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ A ªÀÄvÀÄÛ B ¨É¯ÉUÀ¼ÀÄ zÉÆgÀPÀÄvÀÛªÉ. »ÃUÁV C£ÀÄPÀ®ªÀÅ F
PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
A ∫ ( 2a + b ) ax + bx + cdx + B∫ ax + bx + cdx
2 2
= AI1 + BI2
E° è =
I1 ∫ (2ax + b) ax 2 + bx + c dx
ax2 + bx + cJAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ (2ax + b)dx = dt ¹UÀÄvÀÛzÉ
3
»ÃUÁV =
I1
2
3
(
ax 2 + bx + c ) 2
+ C1
EzÉÃ vÀgÀºÀ =
I 2 ∫ ax 2 + bx + cdx C£ÀÄß C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ JA§°è ZÀað¹zÉÝÃªÉ, EzÀ£ÀÄß
§¼À¹ (¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀzÀ ¥ÀÄl 328, 7.6.2)
∫ ( px + q ) ax 2 + bx + c C£ÀÄß ¥ÀjºÀj¸ÀÄvÉÛÃªÉ.
GzÁºÀgÀuÉ 25:
∫x
1 + x − x 2 dx PÀAqÀÄ»r¬Äj.
¥ÀjºÁgÀ: ªÉÄÃ¯É w½¹zÀ «zsÁ£ÀªÀ£ÀÄß C£ÀÄ¸Àj¹.
d 
=x A
 dx 
( )
1 + x − x 2  + B JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÉÛÃªÉ
= A(1 – 2x) + B
x £À ¸ÀºÀUÀÄtPÀ ªÀÄvÀÄÛ ¹ÛgÀ¥ÀzÀªÀ£ÀÄß JgÀqÀÆ §¢AiÀÄ°è ¸ÀªÀiÁAvÀj¹zÁUÀ
-2A = 1 ªÀÄvÀÄÛ A + B = 0 ¹UÀÄvÀÛzÉ.

1 1
F ¸À«ÄÃPÀgÀtªÀ£ÀÄß ¥ÀjºÀj¹zÁUÀ A =
− ªÀÄvÀÄÛ B = ¹UÀÄvÀÛzÉ. »ÃUÁV C£ÀÄPÀ®ªÀ£ÀÄß
2 2
PÉ¼ÀPÀAqÀAvÉ ¤ÃqÀ§ºÀÄzÀÄ.
1 1

∫x 1 + x − x 2 dx =−
2 ∫ (1 − 2 x) 1 + x − x 2 dx + ∫ 1 + x − x 2 dx
2
1 1
=
− I1 + I 2
... (1)
2 2
I1= ∫ (1 − 2 x ) 1 + x − x 2 dx JAzÀÄ PÀgÉAiÉÆÃt
1 + x + x2 JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ (1 - 2x)dx = dt ¹UÀÄvÀÛzÉ
1 3
2 2
∫ (1 − 2 x )
»ÃUÁV I =
1
1 + x − x 2 dx= ∫ t 2 dt= 3
t + C1
1
=

2
3
1 + x − x2 ( ) 2
+ C1 E°è C1 AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ¹ÛgÀ
2
5  1
ªÀÄÄAzÀÄªÀjzÀÄ I 2= ∫ 1 + x − x dx= ∫ −  x −  dx JAzÀÄ PÀgÉAiÉÆÃt
2
4  2
1
x− t JAzÀÄ DzÉÃ²¹zÁUÀ dx = dt ¹UÀÄvÀÛzÉ
=
2
2
 5
∫
2
=I2   − t dt
 2 
1 5 2 1 5 −1  2t 
= t − t + . sin   + C2
2 4 2 4  5
1 ( 2 x − 1) 5 
2
1 5  2x −1 
= −  x −  + sin −1   + C2
2 2 4  2 8  5 
1 1 5  2x −1 
= ( 2 x − 1) + sin −1   + C2 E°è C2 AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÉÆAzÀÄ ¹ÜgÀ
4 1 + x − x2 8  5 
628 UÀtÂvÀ
I1 ªÀÄvÀÄÛ I2 ¨É¯ÉUÀ¼À£ÀÄß (1)gÀ°è ºÁVzÁUÀ

3
−1  2x −1 
∫ x 1 + x − x dx
2
=
3
(
1 + x − x2 ) 2
+
1
8
5
( 2 x − 1) 1 + x − x 2 + sin −1 
16  5 
+C
c1 + c2
E°è C = ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ.
2
F PÉ¼ÀV£À C¨sÁå¸ÀUÀ¼À£ÀÄß 7.7 C¨sÁå¸ÀzÀ PÉÆ£ÉAiÀÄ°è ¸ÉÃj¹
( x + 1) 2 x 2 + 3 14.
12. x x + x 2 13. ( x + 3) 3 − 4 x − x 2
GvÀÛgÀUÀ¼ÀÄ
12. 1 ( x 2 + x) 2 − (2 x + 1) x + x + 1 log x + 1 x 2 + x + C
3 2
3 8 16 2
3
13. 1 (2 x 2 + 3) 2 + x 2 x 2 + 3 + 3 2 log x + x 2 + 3 + C
6 2 4 2
 x + 2  ( x + 2) 3 − 4 x − x 2
3
1 7
14. − (3 − 4 x + x 2 ) 2 + sin −1  + +C
3 2  7  2
CzsÁåAiÀÄ 10
¥ÀÆgÀPÀ «µÀAiÀÄUÀ¼ÀÄ
(Supplimentary Material)
a , b ªÀÄvÀÄÛ c ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀ° ¸À¢±À a ªÀÄvÀÄÛ b × c ¸À¢±ÀzÀ C¢±ÀUÀÄt®§ÞªÀÅ

10.7 ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Ý (Scalar tripole product)
a .( b × c ) DVgÀÄvÀÛzÉ. a .( b × c ) AiÀÄ£ÀÄß a , b ªÀÄvÀÄÛ c ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Þ

a .( b × c ) AiÀÄ£ÀÄß a , b , c  CxÀªÁ a b c  JAzÀÄ §gÉAiÀÄÄvÁÛgÉ
 

ºÁUÁV  a , b =

, c  a .( b × c )

 
 

«ÃPÀëuÉUÀ¼ÀÄ:

1. b × c MAzÀÄ ¸À¢±À DzÀÝjAzÀ a , ( b × c ) MAzÀÄ D¢±À CAzÀgÉ  a , b , c 

MAzÀÄ C¢±À
2.
eÁå«ÄwAiÀÄ°è, ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§ÞzÀ
¥ÀjªÀiÁtªÀÅ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ WÀ£ÁPÀÈwAiÀÄ (¥Àj¥Àr)
WÀ£À¥sÀ®ªÀ£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛzÉ. E°è ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ WÀ£ÁPÀÈwAiÀÄ

CPÀÌ¥ÀPÀÌzÀ ¨sÀÄdUÀ¼À£ÀÄß ¸ÀÆa¸ÀÄvÀÛªÉ. avÀæ (10.28)

¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ZÀvÀÄ¨sÀÄðdzÀ PÉëÃvÀæ ¥sÀ® | b × c | EzÀÄ

WÀ£ÁPÀÈwAiÀÄ avÀæ 10.28 vÀ¼ÀªÁVzÀÄÝ JvÀÛgÀªÀÅ ªÀÄvÀÄÛ

c ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß ºÉÆA¢gÀÄªÀ ¸ÀªÀÄvÀ®PÉÌ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

¸À¢±ÀzÀ ªÉÄÃ¯É a £À ¨ÁUÀÄ«PÉAiÀiÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ
WÀlPÀzÀ ¥ÀjªÀiÁtªÁVzÀÄÝ b × c ¸À¢±ÀzÀ ¢PÀÌ£ÀÄß avÀæ. 10.28
ºÉÆA¢gÀÄvÀÛzÉ.
a ⋅ ( b × c )

DzÀÝjAzÀ ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ¥Àj¥À¢AiÀÄ WÀ£À¥sÀ®ªÀÅ
|b ×c |
|b ×c |
= | a .b × c |

b =b i + b j + b k c =c i + c j + c k
3. a =a1 i + a2 j + a3 k , 1 2 ,
3 1 2 3
DzÀgÉ
b × c =b i j
b2
k
b3
1
c1 c2 c3
= ( b2 c3 − b3 c2 ) i + ( b3 c1 − b1 c3 ) j + ( b1 c2 − b2 c1 ) k
ºÁUÀÆ
a .( b × c=) a1 ( b2 c3 − b3 c2 ) + a2 ( b3 c1 − b1 c3 ) + a3 ( b1 c2 − b2 c1 )
a1 a2 a3
= b1 b2 b3
c1 c2 c3

a , b , c  =
b , c , a  c , a , b 
4. a , b , c ¸À¢±ÀUÀ½UÉ
=
     
(ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À£ÀÄß ZÀQæÃAiÀÄ PÀæªÀÄ AiÉÆÃd£É ªÀiÁrzÁUÀ D ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§ÞªÀÅ
§zÀ¯ÁªÀuÉAiÀiÁUÀÄªÀÅ¢®è)
630 UÀtÂvÀ

a =a1 i + a2 j + a3 k , b =b1 i + b2 j + b3 k ªÀÄvÀÄÛ c =c1 i + c2 j + c3 k DVgÀ°
ªÉÄÃ°£À «ÃPÀëuÉ¬ÄAzÀ
DUÀ 

a, b, c =
a1 a2
b1 b2
a3
b3
 
c1 c2 c3
= a1(b2 c3– b3c2) + a2(b3 c1– b1c3) + a3 (b1 c2– b2c1)
= b1(a3 c2– a2c3) + b2(a1 c3– a3c1) + b3 (a2 c1– a1 c2)

b1 b2
c1 c2
b3

c3 =  b , c , a 
 
a1 a2 a3

EzÉÃ jÃw £ÁªÀÅ  a , b , c  =  c , a , b  JA§ÄzÀ£ÀÄß ¥Àj²Ã°¸À§ºÀÄzÀÄ.
   

5. ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À C¢±À UÀÄt®§Þ a . ( b × c ) £À°è `.' ªÀÄvÀÄÛ `×' £ÀÄß ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ §zÀ°¸À§ºÀÄzÀÄ.

× c ) a , b=
a . ( b=
, a  c=
, c   b , c= ,

a , b

 c .( a × b )
  


= ( a × b ). c
 

6. ªÁ¸ÀÛªÀªÁV  a , c , b  = -  a , c , b 
b= b × c
=   a , c , 

a . ( )

= a .−( c × b )
b
= − ( ( ))
a . c ×

a ,

c ,
b 
= -  

7. ªÁ¸ÀÛªÀªÁV  a , a , b  = 0

a , a , b  = a , b , a 
   

= b , a , a 
 
b . a × a
( )
=
b= 0) (DzÀÝjAzÀ)
. 0 0 ( a × a =
¥sÀ°vÁA±À 7 AiÀiÁªÁUÀ®Æ ¸ÀvÀåªÁVgÀÄvÀÛzÉ. EzÀÄ JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À ¸ÁÜ£ÀzÀ ªÉÄÃ¯É

CªÀ®A©vÀªÁVgÀÄªÀÅ¢®è.

10.7.1 ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼À MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄ«PÉ (Coplanarity of three vectous)
b × c =
¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ 1 : a , b , c ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÀÝgÉ ªÀÄvÀÄÛ EgÀ¨ÉÃQzÀÝgÉ a . ( ) 0

¸ÁzsÀ£É : ªÉÆzÀ°UÉ a , b , c MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®èzÀ°èzÀÝgÉ

MAzÀÄ ªÉÃ¼É b ªÀÄvÀÄÛ c ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀgÉ b × c =
0 DzÀÝjAzÀ
a . ( b × c ) =0

b ªÀÄvÀÄÛ c ¸ÀªÀiÁAvÀgÀªÀ®è¢zÀÝgÉ, a , b , c MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀÅzÀjAzÀ b × c

¸À¢±ÀªÀÅ a ¸À¢±ÀPÉÌ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.
0
DzÀÄzÀjAzÀ a . ( b × c ) =
b × c =

«¯ÉÆÃªÀÄªÁV, MAzÀÄ ªÉÃ¼É

a . ( ) 0

a ªÀÄvÀÄÛ b × c JgÀqÀÄ ±ÀÆ£ÀåªÀ®èzÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ,

ªÀÄvÀÄÛ b × c ¥ÀgÀ¸ÀàgÀ

®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ. DzÀgÉ b × c ¸À¢±ÀªÀÅ b ªÀÄvÀÄÛ c JgÀqÀÆ ¸À¢±ÀUÀ½UÉ ®A§ªÁVgÀÄvÀÛzÉ.

DzÀÝjAzÀ a , b , c ªÀÄÆgÀÄ ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.

MAzÀÄ ªÉÃ¼É a = 0 DzÀ°è DUÀ a , b ªÀÄvÀÄÛ c ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛzÉ ªÀÄvÀÄÛ MAzÉÃ

¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.

MAzÀÄ ªÉÃ¼É b × c = 0 DzÀgÉ DUÀ b
DzÀÝjAzÀ a , b , c MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
ªÀÄvÀÄÛ c ¸ÀªÀiÁAvÀgÀ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁVgÀÄvÀÛzÉ
632 UÀtÂvÀ
£Á®ÄÌ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß 3 ¸À¢±ÀUÀ¼À MAzÉÃ

¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄ«PÉ¬ÄAzÀ ZÀað¸À§ºÀÄzÀÄ, GzÁ: A,B,C, ªÀÄvÀÄÛ D ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è
JAzÀgÉ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ AB, AC, AD MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
b × c
GzÁ 26: a =2i + j + 3k , b =−i + 2 j + k
ªÀÄvÀÄÛ c = 3i + k + 2k DzÀgÉ a . ( )
£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj

¥ÀjºÁgÀ: a . ( b × c ) =
2
−1
1 3
2 1 = −10
GzÁ 27 : a =−

3 1 2

i 2 j + 3k , b =−2i + 3 j − 4k ªÀÄvÀÄÛ c =−i 3 j + 5k ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
¥ÀjºÁgÀ: ( )
a . b × c =−2 3
1 −2 3
4 = 0
1 −3 5

¥ÀæªÉÄÃAiÀÄ (1) jAzÀ a, b, c ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛªÉ.

GzÁ 28 : ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ a =i + 3 j + k , b = 2i − j − k ªÀÄvÀÄÛ c =λi + 7 j + 3k MAzÉÃ
¸ÀªÀÄvÀzÀ°èzÀÝgÉ λ ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

¥ÀjºÁgÀ: a, b ªÀÄvÀÄÛ c ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÁÝUÀ £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ  a, b, c  = 0 .
1 3 1
CAzÀgÉ 2 −1 −1 = 0
λ 7 3
1(–3 + 7) –3 (6 + λ) + 1(14 + λ) = 0
⇒ λ = 0
( )
GzÁ 29 : A, B, C, D ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ 4i + 5 j + k , − j + k , 3i + 9 j + 4k ªÀÄvÀÄÛ
( ) PÀæªÀÄªÁV ¥Àæw¤¢ü¹zÁUÀ CzÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀzÀ°ègÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.

4 −i + j + k
¥À
jºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½zÀ AvÉ A,B,C,D ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°è EgÀ¨ÉÃPÁzÀgÉ ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ

AB, AC ªÀÄvÀÄÛ AD MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀ¨ÉÃPÀÄ.
CAzÀgÉ  AB, AC, AD  = 0
FUÀ,

AB =− ( j + k ) − ( 4i + 5 j + k ) =−4i − 6 j − 2k

( ) ( )
AC = 3i + 9 j + 4k − 4i + 5 j + k =−i + 4 j + 3k

( ) ( )
AD =4 −i + j + k − 4i + 5 j + k =−8i − j + 3k
ªÀÄvÀÄÛ
DzÀÄÝzÀjAzÀ
−4 −6 −2
 AB, AC, AD  =
−1 4 3 = 0
 
−8 −1 3

ºÁUÁV : A,B,C, ªÀÄvÀÄÛ D ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ.
GzÁ 30 :  a + b , b + c , c + a  = 2  a , b , c  JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.
 

¥ÀjºÁgÀ: £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ  a + b , b + c , c + a  = ( a + b ) ⋅ ( b + c ) × ( c + a ) 



= ( a + b ). ( b × c + b + a × c × c + c × a )

 

= ( a + b ) ⋅ ( b × c + b × a + c + a ) ( c × c = 0 DzÀÝjAzÀ)
=a ⋅(b × c ) + a ⋅(b × a ) + a ⋅( c × a ) + b ⋅(b × c )

+ b ⋅(b × a ) + b ⋅( c × a )

= [ a , b , c ] + [ a , b , a ] + [ a , c , a ] ⋅ [b, b, c] + [ b , b , a ] + [ b , c , a ]

2[ a , b , c ] (KPÉ?)

GzÁºÀgÀuÉ 31: [a, b, c +=
d ] [a, b, c] + [a, b, d ] JAzÀÄ ¸Á¢ü¹.

( a . b × ( c + d ))
¥ÀjºÁgÀ : £ÀªÀÄUÉ w½zÀAvÉ
 a , b , c + d =
 

= a .( b × c + b × d )
a . ( b × c ) + a .( b × d )
= 
a ,
b , c  + a , b , d 
   
634 UÀtÂvÀ

C¨sÁå¸À 10.5
i 2 j + 3k , b =2i − 3j + k
1. a =− ªÀÄvÀÄÛ
c = 3i + j − 2k DzÀgÉ  a , b , c 

AiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj (GvÀÛgÀ. 24)

2. a =− i 2 j + 3k , b =−2i + 3 j − 4k ªÀÄvÀÄÛ
c =−
i 3 j + 5k ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
3. ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÀ i − j + k , 3i + j + 2k ªÀÄvÀÄÛ i + λ j − 3k MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÀÝgÉ £À
4. a =i + j + k

b =i ªÀÄvÀÄÛ c =c1 i + c2 j + c3 k DzÀgÉ

(a) c = 1 ªÀÄvÀÄÛ c = 2 DzÁUÀ a , b , c MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀAvÉ c ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ
1 2 3

»r¬Äj.
(b) c = –1 ªÀÄvÀÄÛ c = 1 DzÁUÀ c AiÀiÁªÀÅzÉÃ ¨É¯ÉUÀÆ a , b , c MAzÉÃ
2 3 3
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄªÀÅ¢®èªÉAzÀÄ vÉÆÃj¹.
5. 4i + 8 j + 12k , 2i + 4 j + 6k , 3i + 5 j + 4k ªÀÄvÀÄÛ 5i + 8 j + 5k JA§ÄzÀÄ £Á®ÄÌ
©AzÀÄUÀ¼À ¸ÁÜ£À ¸À¢±ÀUÀ¼ÁzÁUÀ, £Á®ÆÌ ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛzÉ JAzÀÄ
vÉÆÃj¹.
6. A (3, 2, 1), B (4, x, 5), C (4, 2, –2) ªÀÄvÀÄÛ D (6, 5, –1) ©AzÀÄUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ
¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÁÝUÀ x£À ¨É¯ÉAiÀÄ£ÀÄß PÀAqÀÄ»r¬Äj.

7. a + b , b + c , c + a , ¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°èzÀÝgÉ, a , b , c
¸À¢±ÀUÀ¼ÀÄ
MAzÉÃ ¸ÀªÀÄvÀ®zÀ°ègÀÄvÀÛªÉ JAzÀÄ vÉÆÃj¹.
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à¤AzÁUÀÄªÀ C¥ÁAiÀÄUÀ¼ÀÄ - DgÉÆÃUÀåPÀgÀ fÃªÀ£ÀzÀ D°AUÀ£À
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à¤AzÁUÀÄªÀ zÀÄµÀàjuÁªÀÄUÀ¼À §UÉUÉ ºÉaÑ£À w¼ÀÄªÀ½PÉ EzÀÝgÀÆ ¸ÀºÀ ¢£À¢AzÀ ¢£ÀPÉÌ
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£É¬ÄAzÀ GAmÁUÀÄªÀ ¸ÁªÀÅUÀ¼ÀÄ ºÉZÀÄÑvÀÛ¯ÉÃ EªÉ.
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£É MAzÀÄ ZÀlªÀ®è JAzÀÄPÉÆAqÀgÀÆ CAvÀgÀgÁ¶ÖçÃAiÀÄ gÉÆÃUÀUÀ¼À ªÀVÃðPÀgÀt
¸ÀA¸ÉÜAiÀÄÄ CzÀ£ÀÄß DgÉÆÃUÀå PÉr¸ÀÄªÀAvÀºÀ ªÀ¸ÀÄÛ JAzÀÄ WÀAmÁWÉÆÃµÀªÁV ºÉÃ½zÉ.
¸Àé®à ªÀÄnÖUÉ ºÉÆUÉ ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£É PÀÆqÀ M¼ÉîAiÀÄzÀ®è. ±ÉÃPÀqÀ 50 gÀµÀÄÖ, ¢ÃWÀð PÁ®zÀ
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£É¬ÄAzÀ, GAmÁUÀÄªÀ gÉÆÃUÀUÀ½AzÀ ¸ÁªÀÅ ¨ÉÃUÀ£É GAmÁUÀÄvÀÛzÉ. ¥ÀæwªÀµÀð
¸ÀÄªÀiÁgÀÄ DgÀÄ zÀ±À®PÀë d£ÀgÀÄ ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£É¬ÄAzÀ DPÁ°PÀ ªÀÄgÀtªÀ£ÀÄß ºÉÆAzÀÄwÛzÁÝgÉ,
J£ÀÄßªÀÅzÀÄ zÀÄBRPÀgÀ ¸ÀAUÀw. ªÀÄÄA¢£À ¢£ÀUÀ¼À°è C©üªÀÈ¢Þ ºÉÆA¢gÀÄªÀ zÉÃ±ÀUÀ¼À°è ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À
G¥ÀAiÉÆÃUÀzÀ ¥ÀjuÁªÀÄ 250 zÀ±À®PÀë ªÀÄPÀÌ¼ÀÄ ºÁUÀÆ AiÀÄÄªÀPÀ AiÀÄÄªÀwAiÀÄgÀ ¸Á«UÉ PÁgÀtªÁUÀÄvÀÛzÉ,
J£ÀÄßªÀÅzÀÄ RavÀªÁVzÉ.
CªÉÄÃjPÁzÀ ªÉÊzÀåQÃAiÀÄ ¸ÀA¸ÉÜAiÉÆAzÀgÀ ¥ÀæPÁgÀ, ºÉÆUÉ ¸ÉÆ¦àUÉ ªÀiÁgÀÄºÉÆÃUÀÄªÀÅzÀjAzÀ
(CªÀ®A©vÀªÁUÀÄªÀÅzÀjAzÀ) GAmÁUÀÄªÀ vÉÆAzÀgÉUÀ¼ÀÄ ºÁUÀÆ gÉÆÃUÀUÀ½UÉ, ªÀÄzsÀÄªÉÄÃºÀ, C¢üPÀgÀPÀÛ
zÉÆvÀÛqÀzÀAvÀºÀ SÁ¬Ä¯ÉUÀ¼ÀAvÉAiÉÄ ¢ÃWÀðPÁ°PÀ OµÀzsÀ¸ÉÃªÀ£É CªÀ±ÀåPÀ.
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¸ÉÃªÀ£ÉAiÀÄ£ÀÄß ºÀ®ªÀÅ jÃwAiÀÄ°è ªÀiÁqÀ¯ÁUÀÄvÀÛzÉ. ¹UÀgÉÃlÄ, ©ÃrUÀ¼À£ÀÄß
¸ÉÃzÀÄªÀÅzÀÄ, UÀÄmÁÌ, SÉÊ¤ ºÁUÀÆ J¯ÉAiÀÄrPÉAiÉÆqÀ£É w£ÀÄßªÀÅzÀÄ, ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ¥ÀÄr¬ÄAzÀ ºÀ®è£ÀÄß
GfÓPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ ªÀÄvÀÄÛ £À±ÀåzÉÆqÀ£É «Ä±ÀæªÀiÁr ªÀÄÆVUÉ ºÁQPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀÄ EvÁå¢.
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¥ÀÄà ªÀÄ£ÀÄPÀÄ®PÉÌ ºÁ¤PÁgÀPÀªÁzÀ 60 CxÀªÁ CzÀQÌAvÀ®Æ ºÉaÑ£À ªÀiÁgÀPÀ
C§ÄðzÀ PÁå£Àìgï gÉÆÃUÀPÉÌ PÁgÀtªÁzÀ 4000 QÌAvÀ®Æ ºÉaÑ£À gÁ¸ÁAiÀÄ¤PÀ ªÀ¸ÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß
ºÉÆA¢zÉ. CªÀÅUÀ¼ÁåªÀÅªÉAzÀgÉ, ¸ÀÄUÀA¢üvÀ ¥Á°¸ÉÊQèPï ºÉÊqÉÆæPÁ§ð£ÀÄßUÀ¼ÀÄ (PAH) f£ÉÆÓ¥ÉÊ¸ï,
£ÉÊmÉÆæÃ¸ÀªÉÄÊ£ÀÄUÀ¼ÀÄ, £ÉÊmÉÆæÃ¸ÉÆ£ÁßjPÉÆmÉÊ£ÀÄ, DgÉÆÃ«ÄnPï CªÉÄÊ£ÀÄUÀ¼ÀÄ, £Á¥sÉÛöÊ®ªÉÄÊ£ÀÄ,
D°ØºÉÊqÀÄUÀ¼ÀÄ, ¥sÁgÁä°ØºÉÊqÀÄ PÀgÀUÀÄªÀAvÀºÀ ºÉÊqÉÆæÃPÁ§ð£ÀÄßUÀ¼ÀÄ, ¨É¤ÓÃ£ÀÄ, ¯ÉÆÃºÀUÀ¼ÀÄ, ¤gÀªÀAiÀÄªÀ
«Ä±ÀætUÀ¼ÀÄ, ÇÉð¤Pï, ¤PÀÌ¯ï, PÉÆæÃ«ÄAiÀÄA, PÁåräAiÀÄA ºÁUÀÆ ¥ÉÆ¯ÉÆÃ¤AiÀÄA.
DgÉÆÃUÀåzÀ §UÉÎ PÁ¼ÀfAiÀÄ£ÀÄß ªÀ»¸ÀzÉ EA¢£À AiÀÄÄªÀd£ÀvÉ ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À PÉlÖZÀlPÉÌ
§°AiÀiÁUÀÄwÛzÉ. ºÉÆUÉ¸ÉÆ¥ÀÄà ¸Á«£À ªÀvÀð®PÉÌ ¹®ÄQPÉÆ¼ÀÄîªÀÅzÀPÉÌ ªÀÄÄRå PÁgÀtªÁVzÉ. £ÀªÀÄä zÉÃºÀzÀ
¥ÀæwAiÉÆAzÀÄ fÃªÀPÉÆÃ±ÀUÀ½UÉ ªÀiÁgÀPÀªÁVzÉ. ªÀÄÄRåªÁV PÁå£Àìgï, ºÀÈzÀAiÀiÁWÁvÀ, ¥Á±ÀéðªÁAiÀÄÄ,
±Áé¸ÀPÉÆÃ±ÀzÀ vÉÆAzÀgÉ (COPD) gÀPÀÛ£Á¼ÀUÀ½UÉ ¸ÀA§A¢ü¹zÀ gÉÆÃUÀUÀ¼ÀÄ, gÀPÀÛzÉÆvÀÛqÀ EvÁå¢
gÉÆÃUÀUÀ½UÉ ºÉÆUÉ¸ÉÆ¥ÀÄà PÁgÀtªÁUÀÄvÀÛzÉ.
¨sÁgÀvÀ zÉÃ±ÀzÀ°è ¥Àæw WÀAmÉUÉ ¸ÀÄªÀiÁgÀÄ 50 d£ÀgÀÄ PÁå£Àìgï gÉÆÃUÀ¢AzÀ ªÀÄgÀt ºÉÆAzÀÄwÛzÁÝgÉ
ªÀÄvÀÄÛ ¸ÀÄªÀiÁgÀÄ 100 d£À ºÉÆ¸À gÉÆÃVUÀ¼ÀÄ D¸ÀàvÉæUÉ zÁR¯ÁUÀÄwÛzÁÝgÉ JAzÀÄ w½zÀÄ §A¢zÉ.
¨sÁgÀvÀzÀ°è ºÉÆUÉ¸ÉÆ¥Àà£ÀÄß ¸ÉÃ«¹ Cw ºÉaÑ£À ¸ÀASÉåAiÀÄ°è d£ÀgÀÄ ¨Á¬ÄPÁå£ÀìgïUÉ
§°AiÀiÁUÀÄwÛzÁgÉ.
ºÉÆUÉ¸ÉÆ¦à£À ºÉÆUÉAiÀÄ ¸ÉÃªÀ£É PÀÆqÀ DgÉÆÃUÀåPÉÌ ºÁ¤PÁgÀ zsÀÆªÀÄ¥Á¤UÀ½UÉ ºÁ¤AiÀiÁUÀÄªÀ
ºÁUÉAiÉÄÃ ¥ÀPÀÌzÀ°ègÀÄªÀªÀjUÉ zsÀÆªÀÄ¥Á£ÀzÀ ºÉÆUÉAiÀÄÄ ºÉaÑ£À ºÁ¤AiÀÄ£ÀÄß GAlÄ ªÀiÁqÀÄvÀÛzÉ.
ºÁUÁV ¸ÀPÁðgÀªÀÅ ¸ÁªÀðd¤PÀ ¸ÀÜ¼ÀUÀ¼À°è zsÀÆªÀÄ¥Á£ÀªÀ£ÀÄß ¤µÉÃ¢ü¹zÉ.
M§â ºÉAUÀ¸ÀÄ PÉ®¸À ªÀiÁqÀÄwÛzÀÝ ¸ÀÜ¼ÀzÀ°è£À zsÀÆªÀÄ¥Á¤ÃAiÀÄUÀ¼À ZÀl¢AzÀ ºÉÆUÉAiÀÄ£ÀÄß PÀÄrzÀÄ
CªÀ¼ÀÄ vÀ£Àß zsÀé¤ ¥ÉnÖUÉAiÀÄ£ÉßÃ PÀ¼ÉzÀÄPÉÆArzÁÝ¼É.
«zÁåyðUÀ¼ÉÃ ¤ªÀÄUÉÆAzÀÄ Q«ªÀiÁvÀÄ
£Á¬Ä PÀrvÀ¢AzÀ ¥ÁgÁUÀÄªÀ §UÉÎ
• ©Ã¢£Á¬Ä CxÀªÁ £Á¬ÄUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄÄlÄÖªÀÅzÀÄ CxÀªÁ DlªÁqÀÄªÀÅzÀ£ÀÄß ªÀiÁqÀ¨ÉÃr.
• £Á¬ÄUÀ½UÉ DºÁgÀ ¤ÃqÀÄªÁUÀ £Á¬ÄAiÀÄ UÀÆr£À ºÀwÛgÀ ºÉÆÃUÀ¨ÉÃr.
• £Á¬ÄUÀ½UÉ PÀ®Äè ºÉÆqÉAiÀÄÄªÀÅzÁUÀ°, PÉÆÃ°¤AzÀ ºÉÆqÉAiÀÄÄªÀÅzÁUÀ° ªÀiÁr CªÀÅUÀ¼À£ÀÄß
gÉÃV¸À¨ÉÃr.
• £Á¬ÄAiÀÄ §½ NrºÉÆÃUÀÄªÀÅzÀÄ CxÀªÁ CzÀjAzÀ zÀÆgÀ Nr ºÉÆÃUÀ¨ÉÃr.
• £Á¬ÄAiÀÄ §½ wAr w¤¸ÀÄ CxÀªÁ DnUÉUÀ¼À£ÀÄß vÉUÉzÀÄPÉÆAqÀÄ ºÉÆÃUÀ¨ÉÃr.
• £Á¬ÄAiÀÄ ªÀÄjUÀ¼À£ÀÄß ªÀÄÄlÄÖªÀÅzÁUÀ° CxÀªÁ CzÀgÀ ºÀwÛgÀ ºÉÆÃUÀÄªÀÅzÁUÀ° ªÀiÁqÀ¨ÉÃr.
• £Á¬Ä ¤ªÀÄä ºÀwÛgÀ §AzÁUÀ, ¹ÜgÀªÁV ¤AvÀÄPÉÆ½î C¯ÁèqÀzÉ ªÀÄgÀzÀAvÉ ¤AvÀÄPÉÆArgÀÄªÀ
ºÁUÉ £Àn¹. ¤ÃªÀÅ »ÃUÉ ªÀiÁrzÁUÀ £Á¬ÄUÀ¼ÀÄ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ¤ªÀÄä£ÀÄß ªÀÄÆ¹£ÉÆÃr
ºÉÆgÀlÄºÉÆÃUÀÄvÀÛzÉ.
• AiÀiÁªÀÅzÁzÀgÀÆ £Á¬Ä CxÀªÁ £Á¬ÄUÀ¼À UÀÄA¥ÀÄ ¤ªÀÄä ªÉÄÃ¯É DPÀæªÀÄtªÀiÁrzÁUÀ ¤ÃªÀÅ
¤ªÀÄä ªÀÄÄR ªÀÄvÀÄÛ PÀvÀÄÛUÀ¼À£ÀÄß gÀQë¹PÉÆAqÀÄ ¹ÜgÀªÁV ¤AvÀÄ©r. (Curl into a ball).
• AiÀiÁªÁUÀ®Æ »jAiÀÄgÀÄ ¤ªÉÆäA¢VzÁÝUÀ ªÀiÁvÀæ, ¸ÁQzÀ £Á¬ÄUÀ¼ÉÆqÀ£É DlªÁr.
£Á¬ÄPÀrvÀªÀÅ C¥ÁAiÀÄPÀgÀ, ¥ÁæuÁAwPÀ
gÉÃ©Ã¹¤AzÀ gÀQë¹PÉÆ¼Àî®Ä ¨ÉÃPÁzÀ JgÀqÀÄ ºÀAvÀUÀ¼ÀÄ.
ªÉÆzÀ® ºÀAvÀ
• £Á¬Ä PÀaÑzÀ vÀPÀët, PÀaÑzÀ UÁAiÀÄUÀ¼À£ÀÄß ¸ÉÆÃ¥ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ ¤Ãj¤AzÀ ZÉ£ÁßV vÉÆ¼ÉzÀÄPÉÆ½î.
• ºÀwÛgÀzÀ°èAiÉÄÃ ¹UÀÄªÀ ¤gÉÆÃzsÀPÀ zÁæªÀPÀUÀ¼ÁzÀ qÉmÁ¯ï, ¸Áªï¯Á£ï CxÀªÁ ¥ÉÆ«qÉÊ£ï
CAiÉÆÃr£ïUÀ¼À£ÀÄß UÁAiÀÄPÉÌ ºÀaÑ.
JgÀqÀ£ÉÃ ºÀAvÀ
• gÉÃ©Ã¸ï ¤gÉÆÃzsÀPÀ ZÀÄZÀÄÑªÀÄzÀÝ£ÀÄß vÉÆÃ¼ÀÄUÀ½UÉ ZÀÄaÑ¹PÉÆ½î.
• gÀPÀÛ¸ÁæªÀªÁUÀÄwÛgÀÄªÀ £Á¬ÄPÀaÑzÀ UÁAiÀÄUÀ½UÉ¯Áè gÉÃ©Ã¸ï EªÀÄÄå£ÉÆUÉÆèÃ§Äå°£ï£ÀÄß ºÀaÑPÉÆ½î.

Mat2 (1302)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mat2 (1302)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UÀtÂvÀ±Á¸ÀÛçÀ

¢éwÃAiÀÄ ¦.AiÀÄÄ.¹. ¥ÀoÀå¥ÀÄ¸ÀÛPÀ

gÁ¶ÖçÃAiÀÄ ±ÉÊPÀëtÂPÀ ¸ÀA±ÉÆÃzsÀ£É ªÀÄvÀÄÛ vÀgÀ¨ÉÃw ¸ÀA¸ÉÜ

¥ÀzÀ«¥ÀÆªÀð ²PÀët E¯ÁSÉ

he correct price of this publication is the price

Printed on 80 GSM paper

Sunil Bajaj, Sr. Specialist, SCERT, Gurgaon, Haryana

The Council gratefully acknowledges the valuable contributions of the

CzsÀåPÀëgÀÄ : ²æÃªÀÄw ºÉZï.©. dAiÀÄPÀÄªÀiÁj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

¸ÀAZÁ®PÀgÀÄ : ²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

¸ÀzÀ¸ÀågÀÄ : ²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw «ÃuÁ J¸ï.J£ï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw ¹ÃvÁ®Qëöä, G¥À£Áå¸ÀQ,

²æÃªÀÄw ¸ÀÄeÁvÀ dA§V, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

²æÃ ZÀAzÀæ±ÉÃRgÀ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ DzÀ±ïð J£ï, ¥ÁæA±ÀÄ¥Á®gÀÄ,

²æÃ ªÁ¸ÀÄzÉÃªÀ PÉ. ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ¸ÀÄ¢üÃgï JZï.J¸ï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ¸ÀwÃ±ï ªÁªÀÄ£ï £ÁAiÀÄPï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃªÀÄw gÀÆ¥À ¥ÉÊ, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃgÁdUÉÆÃ¥Á® ºÉZï. G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ

²æÃ qÁ. ¢£ÀPÀgÀ ¥ÀmÁéj, ¤ªÀÈvÀÛ G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ £ÀAd¥Àà£ÀªÀgï, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ ªÀÄdV, G¥À£Áå¸ÀPÀgÀÄ,

²æÃ Dgï.PÉ. gÁªÀÄZÀAzÀæ

²æÃªÀÄw ±ÉÊ®eÁ PÉ.J¸ï

²æÃ C¸ÁzÀÄ¯Áè SÁ£ï

²æÃ ªÉÆºÀªÀÄäzï fAiÀiÁªÀÅ¯Áè SÁ£ï

qÁ. ªÉÊ.©. ªÉAPÀmÉÃ±ï

CzsÁåAiÀÄ 1 : ¸ÀA§AzsÀUÀ¼ÀÄ ªÀÄvÀÄÛ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 1-36

CzsÁåAiÀÄ 2 : ¥Àæw¯ÉÆÃªÀÄ wæPÉÆÃt«ÄwÃAiÀÄ GvÀà£ÀßUÀ¼ÀÄ 37-59

CzsÁåAiÀÄ 3 : ªÀiÁvÀÈPÉUÀ¼ÀÄ 60-110

CzsÁåAiÀÄ 4 : ¤zsÁðgÀPÀUÀ¼ÀÄ 111 -154

CzsÁåAiÀÄ 5 : C«aÒ£ÀßvÉ ªÀÄvÀÄÛ ¤µÀà£ÀßvÉ 155-198

CzsÁåAiÀÄ 6 : ¤µÀà£ÀßzÀ C£ÀéAiÀÄUÀ¼ÀÄ 199-251

C£ÀÄ§AzsÀ 1 : UÀtÂvÀzÀ°è ¸ÁzsÀ£ÉUÀ¼ÀÄ 252-259

C£ÀÄ§AzsÀ 2 : UÀtÂwÃAiÀÄ ªÀiÁzÀjUÀ¼ÀÄ 260-272

10. ¸À¢±À ©ÃdUÀtÂvÀ

11. ªÀÄÆgÀÄ DAiÀiÁªÀÄzÀ gÉÃSÁUÀtÂvÀ

12. gÉÃTÃAiÀÄ ¥ÉÆæÃUÁæöå«ÄAUï

¥ÀÆgÀPÀ CzsÀåAiÀÄ£À ªÀ¸ÀÄÛ 626

F ªÉÄÃ°£À JgÀqÀÄ ¸ÀªÀÄ¸ÉåUÀ¼ÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ JgÀqÀÄ gÀÆ¥ÀUÀ½UÉ ¥ÉæÃjvÀªÁUÀÄvÀÛzÉ. CªÀÅUÀ¼ÉAzÀgÉ

7.2 C£ÀÄPÀ®£ÀªÅÀ CªÀP®

CxÀªÁ PÉÆnÖgÀÄªÀ ¥ÀjPÀ®à£É¬ÄAzÀ f 1(x) = 0 ∀x ∈ I DVgÀÄvÀÛzÉ

£ÁªÀÅ MAzÀÄ ºÉÆ¸À ¸ÀAPÉÃvÀªÀ£ÀÄß ¥ÀjZÀ¬Ä¸ÀÄvÉÛÃªÉ. AiÀiÁªÀÅzÉAzÀgÉ ∫ f ( x ) dx F ¸ÀAPÉÃvÀªÀÅ

∫ f ( x ) dx £À°è x C£ÀÄPÀ®zÀ ZÀgÀ

C£ÀÄPÀ°¸ÀÄ C£ÀÄPÀ® PÀAqÀÄ »rAiÀÄÄªÀÅzÀÄ

£ÀªÀÄUÉ F ªÉÆzÀ¯ÉÃ ¥ÀæªÀÄÄR GvÀà£ÀßUÀ¼À ¤µÀà£ÀßUÀ¼À ¸ÀÆvÀæUÀ¼ÀÄ UÉÆwÛªÉ. F ¸ÀÆvÀæUÀ½AzÀ

PÁAiÀÄð±À: £ÁªÀÅ ¸ÁªÀiÁ£ÀåªÁV ¨ÉÃgÉ ¨ÉÃgÉ GvÀà£ÀßUÀ¼À£ÀÄß ªÁåSÁå¤¹¸ÀÄªÁUÀ

7.2.1 C¤¢ðµÀÖ C£ÀÄPÀ®zÀ eÁå«ÄwAiÀÄ ¤gÀÆ¥ÀuÉ

¸ÀgÀ¼À gÉÃSÉ x = a £À eÉÆvÉ ¸ÀA¢ü¹gÀÄªÀ J¯Áè ¥ÀgÀªÀ®AiÀÄUÀ¼À£ÀÄß UÀªÀÄ¤¸ÉÆt. avÀæ 7.1.

eÉÆvÉ J¯Áè y = Fc(x), C ∈ R UÀ¼À ªÀPÀægÉÃSÉUÀ¼ÀÄ ¸ÀA¢ü¸ÀÄªÀ ©AzÀÄUÀ¼À°è ¸Àà±ÀðgÉÃSÉUÀ¼ÀÄ

ªÀÄvÀÄÛ ∫ f 1 ( x) dx =f ( x) + C E°è C C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ.

E°è C MAzÀÄ C¤AiÀÄAwævÀ ¹ÜgÀ. CzÀ£ÀÄß C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÀ J£ÀÄßvÉÛÃªÉ.

DzÀÝjAzÀ, F jÃwAiÀÄ°è ∫ f ( x ) dx ªÀÄvÄÀÛ ∫ g ( x ) dx UÀ¼ÀÄ ¸ÀªÀiÁ£ÀªÁVªÉ.

{∫ f ( x ) dx + C , C ∈ R} ªÄÀvÄÀÛ {∫ g ( x ) dx + C , C ∈ R} UÀ¼À PÀÄlÄA§UÀ¼À

¸ÀªÀiÁ£ÀvÉUÀ¼À£ÀÄß ∫ f ( x ) dx = ∫ g ( x ) dx JAzÀÄ ¤AiÀÄvÁAPÀ ¥Àæ¸ÁÛ¦¸ÀzÀAvÉ, ªÁrPÉAiÀÄAvÉ

ªÀÄvÉÆÛAzÀÄ §¢¬ÄAzÀ, £ÀªÀÄUÉ w½¢gÀÄªÀ ºÁUÉ

(IV) AiÀiÁªÀÅzÉÃ ªÁ¸ÀÛ«PÀ ¸ÀASÉå k UÉ

∫ k f ( x ) + k f ( x ) + ... + k f ( x ) dx

DzÀÝjAzÀ, 3x2 + 4x3 £À MAzÀÄ ¥Àæw CªÀPÀ®ªÀÅ x3 + x4 DVgÀÄvÀÛzÉ.

(iii) £ÁªÀÅ w½¢gÀÄªÀAvÉ

E°èAzÀ ªÀÄÄAzÀPÉÌ PÉÆ£ÉAiÀÄ GvÀÛgÀzÀ°è MAzÉÃ MAzÀÄ C£ÀÄPÀ®£ÀzÀ ¹ÜgÁAPÀªÀ£ÀÄß