’Ò…±˚˛ - 41 fl¡À˚fl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ ’±À· ˜≈˝√•ú√ UÀ¸Ú Ô±ø¬ı˚˛± ŒÈ¬±¬ÛÚƒ ’±˜±Àfl¡ [¸ôL]
¬ı±¬ı± ’±s≈˘ ¬ı˛˝√˜±ÀÚ¬ı˛ ¤fl¡È¬± Â√ø¬ı Œ√Úº Œ¸È¬± ’±ø˜ ’±˜±¬ı˛ ˙…±˘fl¡
Â√ø¬ı¬ı˛ fl¡Ô±, Ú…±fl¡Î¬ˇ± ‰≈¬ø¬ı˛ ¤¬ı— :±ÀÚù´¬ı˛œ
¬Ûάˇ±¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœº
·Ó¬ ’Ò…±À˚˛ ¬ıøÌ«Ó¬ ‚Ȭڱ¬ı˛ Úí ¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ’±˘œ ˜≈˝√•ú√ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛÀôL¬ı˛
¸±ÀÔ Œ√‡± fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— øÚÀÊ√¬ı˛ ·äȬ± ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ¬Û≈À¬ı˛± fl¡À¬ı˛Ú -
ì¤fl¡ø√Ú ¬ıÀ•§ÀÓ¬ Œ¬ıάˇ±ÀÓ¬-Œ¬ıάˇ±ÀÓ¬, ’±ø˜ ¤fl¡È¬± Œ√±fl¡±Ú ŒÔÀfl¡
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡È¬± Â√ø¬ı øfl¡øÚº Œ¸È¬±Àfl¡ ŒÙˬÀ˜ ¬ı“±øÒÀ˚˛, øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ¬ı˛
Œ√›˚˛±À˘ Ȭ±øeÀ˚˛ ø√˝◊√º ¬ı±¬ı±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’±˜±¬ı˛ ¤fl¡È¬± ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ Œõ∂˜
øÂ√˘º ˚‡Ú ’±ø˜ ’±¬ÛÚ±Àfl¡ [Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôLÀfl¡] Œ¸˝◊√ Â√ø¬ıøȬ ø√˝◊√, Ó¬±¬ı˛
øÓ¬Ú ˜±¸ ’±À· ’±˜±¬ı˛ ¬Û±íÀ˚˛ ¤fl¡È¬± ŒÙ“¬±Î¬ˇ± ˝√√À˚˛øÂ√˘º Œ¸øȬ
’À¶a±¬Û‰¬±¬ı˛ fl¡¬ı˛±ÀÓ¬ ˝√√À˚˛øÂ√˘º ’±ø˜ ’±˜±¬ı˛ ˙…±˘fl¡ Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•úÀ√¬ı˛
¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ øÂ√˘±˜º ’±˜±¬ı˛ ¬ı±f±¬ı˛˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬, øÓ¬Ú ˜±¸ ÒÀ¬ı˛ Ó¬±˘± Œ√›˚˛±
øÂ√˘ ¤¬ı— Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ›‡±ÀÚ Œfl¡Î¬◊ Ô±fl¡Ó¬ Ú±º qÒ≈ ¸≈õ∂ø¸X ¬ı±¬ı±
’±s≈˘ ¬ı˛˝√˜±Ú, Œ˜Ã˘±Ú± ¸±À˝√√¬ı, ˜≈˝√•ú√ UÀ¸Ú, ¸±˝◊√ ¬ı±¬ı±, Ó¬±Ê≈√VœÚ
¬ı±¬ı± ¤¬ı— ’Ú…±Ú… ¸ôL¬ı˛± Â√ø¬ı¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û, Œ¸‡±ÀÚ ø¬ı¬ı˛±Ê√˜±Ú øÂ√À˘Úº
øfl¡c fl¡±˘‰¬Sê Ó¬“±À√¬ı˛› øÚô¶±¬ı˛ Œ√˚˛ Ú±º ’±ø˜ ›‡±ÀÚ [¬ıÀ•§ÀÓ¬]
Œ¬ı˛±·¢∂ô¶ ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇøÂ√˘±˜, Ó¬±˝√√À˘ ’±¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛
[Â√ø¬ı] fl¡©Ü Œ√›˚˛± Œfl¡Ú∑ ’±˜±¬ı˛ ˜ÀÚ ˝√√˚˛ Œ˚Ú Ó“¬±¬ı˛±› Ê√ij-˜‘Ó≈¬…¬ı˛
‰¬Sê ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√ ÚÚº ’Ú… ¸¬ı Â√ø¬ı&ø˘¬ı˛ ˆ¬±À·… ˚± øÂ√˘, Ó¬±˝◊√-
˝◊√ ˝√√˚˛º øfl¡c ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ Â√ø¬ıøȬ øfl¡ fl¡À¬ı˛ ¬ı˛é¬± Œ¬Û˘, ¤¬ı˛ ¬ı˛˝√¸…
ά◊X±¬ı˛ ¤‡ÀÚ± ¬Û˚«ôL Œfl¡Î¬◊ fl¡À¬ı˛ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº ¤ ŒÔÀfl¡ ¿
¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸¬ı«¬ı…±¬Ûfl¡Ó¬± ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ’¸œ˜ ˙øMê¬ı˛√ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º
336
Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•ú√ ¬Ûœ¬ı˛ ¬ˆ¬±˝◊√Àfl¡ ø√À˚˛ ø√˝◊√º Œ¸È¬± ·Ó¬ ’±È¬ ¬ıÂ√¬ı˛ ŒÔÀfl¡
›“¬ı˛ ŒÈ¬ø¬ıÀ˘˝◊√ ¬ÛÀάˇøÂ√˘º ¤fl¡ø√Ú ˚‡Ú Â√ø¬ıøȬ¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ›“¬ı˛ Œ‰¬±‡ ¬ÛÀάˇ,
Ó¬‡Ú Œ¸È¬± ŒÙ¬±ÀȬ±¢∂±Ù¬±À¬ı˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ øÚÀ˚˛ ø·À˚˛, ›È¬±Àfl¡ ¬ıάˇ fl¡ø¬ı˛À˚˛
Ó¬±¬ı˛ õ∂øÓ¬ø˘ø¬Û fl¡À˚˛fl¡Ê√Ú ’±Rœ˚˛Àfl¡› Œ√Úº ¤fl¡È¬± õ∂øÓ¬ø˘ø¬Û ’±ø˜›
¬Û±˝◊√, Œ˚Ȭ± ’±ø˜ øÚÀÊ√¬ı˛ ‚À¬ı˛ Œ¬ı˛À‡øÂ√˘±˜º Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•ú√, ¸ôL ’±s≈˘
¬ı˛˝√˜±ÀÚ¬ı˛ ø˙¯∏… øÂ√À˘Úº ¤fl¡ ø√Ú ¬ı˛˝√˜±Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ √¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ¸¬ı
Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ¸±˜ÀÚ˝◊√, Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•ú√ Ó“¬±Àfl¡ Œ¸˝◊√ Â√ø¬ıøȬ ά◊¬Û˝√√±¬ı˛ Œ√›˚˛±¬ı˛
Ê√Ú… Ó“¬±¬ı˛˛ ¸±˜ÀÚ ¬ı˛±À‡Úº Â√ø¬ıøȬ Œ√À‡˝◊√ øÓ¬øÚ Œ¬ı˛À· ø·À˚˛, ˜≈˝√•ú√Àfl¡
˜±¬ı˛ÀÓ¬ ŒÂ√±ÀÈ¬Ú ¤¬ı— ›“Àfl¡ ¬ı±˝◊√À¬ı˛ ¬ı±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ Œ√Úº Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•ú√ ’Ó¬…ôL
é≈¬iß › ø¬ı¯∏iß ˝√√Úº ά◊øÚ ¬ˆ¬±À¬ıÚ ’Ó¬&À˘± Ȭ±fl¡± ø˜øÂ√ø˜øÂ√˝◊√ ‡¬ı˛‰¬
fl¡¬ı˛À˘Ú, ˚±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛Ì±À˜ Œfl¡¬ı˘ &è¬ı˛ ø¬ı¬ı˛+¬ÛÓ¬± › ’¸ÀôL±¯∏√ Ê≈√ȬÀ˘±º
›“¬ı˛ &è, ˜”øÓ«¬ ¬Û”ÀÊ√±¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ øÂ√À˘Úº Ú”¬ı˛ ˜≈˝√•ú√ Â√ø¬ıȬ± ˝√√±ÀÓ¬
øÚÀ˚˛ ë’…À¬Û±À˘±í ¬ıµ¬ı˛ Œ¬Û“ÃÂ√±Ú ¤¬ı— ¤fl¡È¬± ŒÚÃÀfl¡± ˆ¬±Î¬ˇ± fl¡À¬ı˛
¸˜≈À^¬ı˛ ˜±Á¡±˜±øÁ¡ Œ¸˝◊√ Â√ø¬ıȬ± ø¬ı¸Ê«√Ú ø√À˚˛ ’±À¸Úº ά◊øÚ øÚÀÊ√¬ı˛
’±Rœ˚˛-¶§Ê√ÚÀ√¬ı˛ fl¡±Â√ ŒÔÀfl¡ ¸¬ı [Œ˜±È¬ Â√øȬ] Â√ø¬ı&ø˘ ŒÙ¬¬ı˛Ó¬
’±øÚÀ˚˛ ŒÚÚº ¤fl¡ ŒÊ√√À˘¬ı˛ ¸±˝√√±À˚… ¸¬ı fl¡íøȬ Â√ø¬ı,¡¬ı±f±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
¸˜≈À^ ˆ¬±ø¸À˚˛˛ Œ√Úº
Œ¸ ¸˜˚˛ ’±ø˜ ’±˜±¬ı˛ ˙…±˘Àfl¡¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ øÂ√˘±˜º Ú”¬ı˛˛ ˜≈˝√•ú√
’±˜±˚˛ ¬Û¬ı˛±˜À˙«¬ı˛ ¸≈À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì˚ø√ Ó≈¬ø˜ ¸¬ı ¸ôLÀ√¬ı˛ Â√ø¬ı ¸˜≈À^
ˆ¬±ø¸À˚˛ √±› Ó¬±˝√√À˘ ˙œ‚Ë˝◊√ ¸≈¶ö ˝√√À˚˛ ά◊ͬÀ¬ıºî ¤˝◊√ qÀÚ ’±ø√√˜
˜…±ÀÚÊ√±¬ı˛ Œ˜˝√√Ó¬±Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ ¬Û±Í¬±˝◊√ ¤¬ı— ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Ȭ±e±ÀÚ± ¸¬ı
Â√ø¬ı&À˘± ¸˜≈À^ ˆ¬±ø¸À˚˛ ø√ÀÓ¬ ¬ıø˘º ¬Û“±‰¬ ˜±¸ ¬Û¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛
337
¬ı±¬ı±¬ı˛ Â√ø¬ıøȬ Œ˚˜Ú-Œfl¡-ŒÓ¬˜Ú Ȭ±e±ÀÚ± Œ√À‡, ’±˜±¬ı˛ ‡≈¬ı ’±(˚«…
˘±À·º ’±ø˜ ¬ı≈ÀÁ¡ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ Ú± Œ˚, Œ˜˝√√Ó¬± ’Ú… ¸¬ı Â√ø¬ı&À˘±
ŒÓ¬± ¬ı±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ˆ¬±ø¸À˚˛ Œ√˚˛, Ó¬À¬ı Œfl¡¬ı˘ ¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ˝◊√ øfl¡ fl¡À¬ı˛
ŒÔÀfl¡ Œ·À˘±º ’±ø˜ Ó¬é≈¬øÚ Œ¸øȬ Ú±ø˜À˚˛ øÚ˝◊√ ¤˝◊√ Œˆ¬À¬ı Œ˚, ’±˜±¬ı˛
˙…±˘Àfl¡¬ı˛ Œ‰¬±‡ ¬ÛάˇÀ˘, Œ¸ ¤È¬±› Ú©Ü fl¡À¬ı˛ ŒÙ¬˘À¬ıº ˚‡Ú ’±ø˜
¤˝◊√ ø‰¬ôL±√ fl¡¬ı˛øÂ√˘±˜ Œ˚, Œfl¡ ¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ ˚P fl¡À¬ı˛ ¸±˜À˘ ¬ı˛±‡ÀÓ¬
¬Û±¬ı˛À¬ı, Ó¬‡Ú Œ˚Ú ¶§˚˛— ¸±˝◊√¬ı±¬ı±˝◊√ ’±˜±˚˛ øÚÀ«√˙ Œ√Ú- ë˝◊√¶ú≈
˜≈Ê√±›À¬ı˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ Ó¬±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¬Û¬ı˛±˜˙« fl¡À¬ı˛± ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛˛ fl¡Ô±
˜Ó¬ fl¡±Ê√ fl¡À¬ı˛±ºí ’±ø˜ Œ˜Ã˘±Ú± ¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¸±ÀÔ Œ√‡± fl¡ø¬ı˛ ¤¬ı—
›“Àfl¡ ¸¬ı fl¡Ô± Ê√±Ú±˝◊√º øfl¡Â≈√é¬Ì ˆ¬±¬ı±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ά◊øÚ ¤˝◊√ ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Ú
Œ˚, Œ¸øȬ ’±¬ÛÚ±Àfl¡˝◊√ [Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL] Œ√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬º ¤fl¡˜±S ’±¬ÛøÚ˝◊√
¤√øȬ ˆ¬±À˘± ˆ¬±À¬ı ¸±˜À˘ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ıÚº Ó¬±˝◊√ ’±˜¬ı˛± ≈√Ê√ÀÚ
’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ ’±ø¸ ¤¬ı— ά◊¬Û˚≈Mê√ ¸˜˚˛ ¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ ’±¬ÛÚ±Àfl¡ ø√˝◊√º
¤˝◊√ ‚Ȭڱ¬ı˛ ˜±Ò…À˜ Œ¬ı±Á¡± ˚±˚˛ Œ˚, ¬ı±¬ı± øSfl¡±˘√˙«œ ¤¬ı— øÓ¬øÚ
øfl¡ ’¬Û”¬ı« Œfl¡Ã˙À˘ ¸˜¸…±¬ı˛ ¸˜±Ò±Ú fl¡À¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ˝◊√À26√ ¬Û”¬ı˛Ì
fl¡À¬ı˛Úºî
øÚ•ß ø˘ø‡Ó¬ fl¡±ø˝√√Úœ ¤˝◊√ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ õ∂Ó¬œfl¡ Œ˚ ˚“±¬ı˛± ’±Ò…±øRfl¡
ø¬ı¯À˚˛ ’±¢∂˝√œ, Ó“¬±À√¬ı˛ ¬ı±¬ı± fl¡Ó¬ ˆ¬±À˘±¬ı±¸ÀÓ¬Ú ¤¬ı— øfl¡ˆ¬±À¬ı Ó“¬±À√¬ı˛
¸˜ô¶ ’¸≈ø¬ıÀÒ ”√¬ı˛ fl¡À¬ı˛ Ó¬“±À√¬ı˛ ¸≈‡œ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº
Ú…±fl¡Î¬ˇ± ‰≈¬ø¬ı˛ ¤¬ı— :±ÀÚù´¬ı˛œ¬ı˛ ¬ÛÍ¬Ú –-
¿ ø¬ı. øˆ¬. Œ√À¬ı¬ı˛ ¬ıU ø√ÀÚ¬ı˛ ˝◊√À26√ ’Ú…±Ú… Ò±ø˜«fl¡ ¢∂Lö &ø˘¬ı˛
¸±ÀÔ ¸±ÀÔ ë:±ÀÚù´¬ı˛œí› ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛Úº [:±ÀÚù´¬ı˛œ ¿ :±ÀÚù´¬ı˛
˜˝√√±¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˆ¬·¬ıƒ√·œÓ¬±¬ı˛ ˜±¬ı˛±Í¬œ Ȭœfl¡±] ά◊øÚ Œ¬ı˛±Ê√
338
ˆ¬·¬ıƒ√·œÓ¬±¬ı˛ ¤fl¡È¬± ’Ò…±˚˛ ¤¬ı— ’Ú…±Ú… ¢∂ÀLö¬ı˛ øfl¡Â≈√-øfl¡Â≈√ ’—˙ ¬Û±Í¬
fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº øfl¡c :±ÀÚù´¬ı˛œ¬ı˛ ¬Û±Í¬ qè fl¡¬ı˛ÀÓ¬˝◊√, Œfl¡±Ú Ú± Œfl¡±Ú ¬ı±Ò±
ά◊¬Ûø¶öÓ¬ ˝√√Ó¬º øÓ¬Ú ˜±À¸¬ı˛ Â≈√øȬ øÚÀ˚˛ ά◊øÚ ø˙¬ı˛Î¬œ ’±À¸Úº Œ¸‡±Ú
ŒÔÀfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ ˚±Ú ø¬ı|±À˜¬ı˛ Ê√Ú…º ’Ú…±Ú… ˙±¶a-¢∂Lö¬ ŒÓ¬±
ά◊øÚ ¬ÛάˇÀÓ¬Ú øͬfl¡˝◊√, øfl¡c Œ˚˝◊√ ë:±ÀÚù´¬ı˛œí ‡≈À˘ ¬ı¸ÀÓ¬Ú, ’˜øÚ
Ú±Ú± ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ ¤À˘±À˜À˘± ≈√–ø(ôL± ›“Àfl¡ ¤˜Ú ˆ¬±À¬ı ø‚À¬ı˛ Ò¬ı˛Ó¬
Œ˚, ’·Ó¬…± Ó“¬±Àfl¡ ¬Û±Í¬ ¬ıg¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˝√√Ó¬º ’ÀÚfl¡ Œ‰¬©Ü± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛›,
˚‡Ú ≈√-‰¬±¬ı˛ ˘±˝◊√Ú› ¬ÛÀάˇ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À˘Ú Ú±, Ó¬‡Ú ά◊øÚ ø¶ö¬ı˛˛ fl¡À¬ı˛Ú-
ì˚‡Ú √˚˛±øÚøÒ ¿ ¸±˝◊√-√˝◊√ fl‘¡¬Û± fl¡À¬ı˛ ¤˝◊√ ¢∂Lö¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±À√˙
Œ√À¬ıÚ Ó¬‡Ú˝◊√ qè fl¡¬ı˛¬ıºí 1914 ¸±À˘¬ı˛ ŒÙ¬¬ıËn∏˚˛±¬ı˛œ ˜±À¸ ά◊øÚ
¸¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ’±À¸Úº ¿À˚±· ›“Àfl¡ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú- ì’±¬ÛøÚ
øfl¡ Œ¬ı˛±Ê√ :±ÀÚù´¬ı˛œ ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛Ú∑î ¿À√¬ı ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú Œ˚- ì’±˜±¬ı˛
˝◊√À26√ ŒÓ¬± ‡≈¬ı ˝√√˚˛, øfl¡c ¤‡ÀÚ± ¸Ù¬˘ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛øÚº ˚‡Ú ¬ı±¬ı±
’±À√˙ fl¡¬ı˛À¬ıÚ Ó¬‡Ú˝◊√ ¬Û±Í¬ qè fl¡¬ı˛¬ıºî ¿ Œ˚±· ¬Û¬ı˛±˜˙« Œ√Ú-
ì¢∂LöøȬ¬ı˛ ¤fl¡øȬ õ∂øÓ¬ø˘ø¬Û øfl¡ÀÚ, ¬ı±¬ı±Àfl¡ øÚÀ¬ı√Ú fl¡èÚº øÓ¬øÚ Œ¸øȬ
¶Û˙« fl¡À¬ı˛ øÙ¬ø¬ı˛À˚˛ Œ√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ¬¬Û±Í¬ qè fl¡¬ı˛À˘ ˘±ˆ¬ ˝√√À¬ıºî
¿À√¬ı ¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ ¤˝◊√ ¬ÛXøÓ¬øȬ øͬfl¡ ˜ÀÚ fl¡ø¬ı˛ Ú±º ¬ı±¬ı± ŒÓ¬±
’ôL˚«±˜œ ¤¬ı— ’±˜±¬ı˛ ˝√√+√À˚˛¬ı˛ ˝◊√À26√ Ó“¬±¬ı˛˛ fl¡±ÀÂ√ øfl¡ fl¡À¬ı˛ &5 Ô±fl¡ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛∑ øÓ¬øÚ ¶Û©Ü ˙Às ’±À√˙ ø√À˚˛ ’±˜±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ˝◊√À26√ øfl¡ ¬¬Û”¬ı˛Ì
fl¡¬ı˛À¬ıÚ Ú±∑î
¿À√¬ı ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¤fl¡ Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± Œ√Úº Ó¬‡Ú
¬ı±¬ı± ›“¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±À¬ı˛± fl≈¡øάˇ Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± ‰¬±Ú, Œ¸øȬ› ø√À˘Úº ¬ı˛±ÀS
¿À√¬ı ¬ı±˘fl¡¬ı˛±À˜¬ı˛ ¸±ÀÔ Œ√‡± fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ›“Àfl¡ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú-
ì’±¬ÛøÚ øfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˆ¬øMê√ › fl‘¡¬Û± ÒÚ… ˝√√À˘Ú∑î ¬ı±˘fl¡¬ı˛±˜
339
¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ fl¡±˘ ’±¬ı˛øÓ¬ Œ˙¯∏ ˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ’±¬ÛÚ±Àfl¡ ¸•Û”Ì«
¬ı‘M√±ôL Œ˙±Ú±¬ıºî ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Ú ˚‡Ú ¿À√¬ı √˙«Ú±ÀÔ« ˜¸ƒøÊ√À√ ˚±Ú,
Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ›“¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±¬ı±¬ı˛ fl≈¡øάˇ Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± ‰¬±Ú ¤¬ı— ά◊øÚ ‡≈˙œ
˝√√À˚˛ Œ¸øȬ Œ√Úº ˜¸ƒøÊ√À√ øˆ¬Î¬ˇ Œ√À‡, ά◊øÚ ¤fl¡ø√Àfl¡ ø·À˚˛ ¤fl¡±ÀôL
¬ıÀ¸Úº ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ŒÎ¬Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬ı¸±Úº
’±¬ı˛øÓ¬ Œ˙¯∏ ˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ˚‡Ú ¸¬ı±˝◊√ øÚÀÊ√¬ı˛-øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛
Œ·ÀÂ√, Ó¬‡Ú ¿À√¬ı ¬ı±˘fl¡¬ı˛±À˜¬ı˛ ¸Àe Œ√‡± fl¡À¬ı˛, ›“¬ı˛ ¬Û”¬ı« ˝◊√øÓ¬˝√√±¸
Ê√±Ú±¬ı˛ ˝◊√À26√ õ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ√›˚˛± ά◊¬ÛÀ√˙ › Ò…±Ú±ø√¬ı˛
¸•§Àg øÊ√:±¸±¬ı±√ fl¡À¬ı˛Úº ¬ı±˘fl¡¬ı˛±˜ ¤˝◊√ ¸¬ı õ∂ùü&ø˘¬ı˛ ά◊M√¬ı˛
ø√ÀÓ¬˝◊√ ˚±ø26√À˘Ú, ¤˜Ú ¸˜˚˛ ‰¬f≈ ¤À¸ Ê√±Ú±˚˛ Œ˚ ¿À√¬ıÀfl¡ ¬ı±¬ı±
ά±fl¡ÀÂ√Úº ¿À√¬ı ˜¸ƒøÊ√À√ Œ˚ÀÓ¬˝◊√ ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ øÊ:±¸± fl¡À¬ı˛Ú Œ˚
ά◊øÚ fl¡±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¤¬ı— øfl¡ fl¡Ô±¬ı±Ó«¬± ¬ı˘øÂ√À˘Úº ¿À√¬ı ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú
Œ˚ ά◊øÚ ¿ ¬ı±˘fl¡¬ı˛±À˜¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Ó“¬±¬ı˛ fl¡œøÓ«¬¬ı˛ &Ì·±Ú qÚøÂ√À˘Úº
Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ›“¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±¬ı±¬ı˛ 25 Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± øÚÀ˚˛, ›“Àfl¡ Œˆ¬Ó¬À¬ı˛
øÚÀ˚˛ ˚±Úº ’±¸Ú ¢∂˝√Ì fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ›“¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œ√±¯∏±À¬ı˛±¬Û fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú-
ì’±˜±¬ı˛ ’Ú≈˜øÓ¬ Ú± øÚÀ˚˛˝◊√ Ó≈¬ø˜ ’±˜±¬ı˛ Ú…±fl¡Î¬ˇ± [¬Û≈¬ı˛ÀÚ± fl¡±¬ÛÀάˇ¬ı˛
È≈¬fl¡À¬ı˛±] ‰≈¬ø¬ı˛ fl¡À¬ı˛Â√ºî ¿À√¬ı ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú- 숬·¬ı±Ú/ ˚Ó¬”√¬ı˛ ’±˜±¬ı˛
˜ÀÚ ¬ÛÀάˇ, ’±ø˜ ŒÓ¬± ¤¬ı˛fl¡˜ Œfl¡±Ú fl¡±Ê√ fl¡ø¬ı˛øÚºî øfl¡c ¬ı±¬ı± fl¡±À¬ı˛±
fl¡Ô± Œfl¡±Ô±˚˛ qÚÀÓ¬Ú∑ øÓ¬øÚ ¿À√¬ıÀfl¡ ˆ¬±˘ˆ¬±À¬ı ‡“≈Ê√ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº
¿À√¬ı› Ó¬ißÓ¬iß fl¡À¬ı˛ Œ‡“±ÀÊ√Ú, øfl¡c Œfl¡±Ô±› øfl¡Â≈√ ¬Û±Ú Ú±º Ó¬‡Ú
¬ı±¬ı± Œ¬ı˛À· ø·À˚˛ ¬ıÀ˘Ú- 줇±ÀÚ Ó≈¬ø˜ Â√±Î¬ˇ± ’±¬ı˛ Œfl¡Î¬◊ ŒÚ˝◊√º Ó≈¬ø˜˝◊√
Œ‰¬±¬ı˛º ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ‰≈¬˘ ŒÓ¬± Œ¬ÛÀfl¡ Œ·ÀÂ√ ’±¬ı˛ ¤Ó¬ ¬ı≈Àάˇ± ˝√√À˚˛ ø·À˚˛›
øfl¡ Ú± Ó≈¬ø˜ ¤‡±ÀÚ ‰≈¬ø¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¤À¸Â√∑î ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ‰¬±‡ ¬ı˛±À·
˘±˘ ˝√√À˚˛ ›Àͬº øÓ¬øÚ ˆ¬œ¯∏Ì ˆ¬±À¬ı ·±˘±·±ø˘ ø√ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº
340
¿À√¬ı ˙±ôL ˝√√À˚˛ ¸¬ı qÚøÂ√À˘Úº ˜ÀÚ ˆ¬±¬ıÀ˘Ú- ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ¬ı≈øÁ¡ ˜±¬ı˛˝◊√
Œ‡ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº õ∂±˚˛ ¤fl¡ ‚KI◊± ¬Û¬ı˛, ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ë›˚˛±Î¬ˇ±í˚˛ øÙ¬À¬ı˛ Œ˚ÀÓ¬
¬ıÀ˘Úº ›˚˛±Î¬ˇ±˚˛ øÙ¬À¬ı˛ ά◊◊ø√Ú Œ˚±· › ¬ı±˘fl¡¬ı˛±˜Àfl¡ ¸˜ô¶ ‚ȬڱøȬ
‡≈À˘ ¬ı˘À˘Úº ≈√¬Û≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı± ¸¬ı±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¿À√¬ıÀfl¡› ŒÎ¬Àfl¡
¬Û±Í¬±Úº ¬ıÀ˘Ú- 쌬ı±Ò˝√√˚˛ ’±˜±¬ı˛ fl¡Ô±&ø˘ ¤˝◊√ ¬ı‘ÀX¬ı˛ ˜ÀÚ fl¡©Ü
ø√À˚˛ÀÂ√º ˝◊√øÚ ‰≈¬ø¬ı˛ fl¡À¬ı˛ÀÂ√Ú, øfl¡c ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÂ√Ú Ú±ºî øÓ¬øÚ
¿À√À¬ı¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı±À¬ı˛± Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± ‰¬±Úº ¿À√¬ı Œ¸øȬ ’±Úµ
¸˝√√fl¡±À¬ı˛ ŒÊ√±·±Î¬ˇ fl¡À¬ı˛ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ø√À˚˛ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛Úº Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı±
Œ√¬ıÀfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ìÓ≈¬ø˜ ’±Ê√fl¡±˘ øfl¡ fl¡¬ı˛Â√∑î Œ√¬ı ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú- ìøfl¡26≈√
Ú±ºî Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ì¬Û≈“øÔ [:±ÀÚù´¬ı˛œ] ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛± qè fl¡À¬ı˛±º
˚±›, ›˚˛±Î¬ˇ±˚˛ ¬ıÀ¸ Œ¬ı˛±Ê√ ¬Ûάˇ, ’±¬ı˛ Œ˚È≈¬fl≈¡ Ó≈¬ø˜ ¬ÛάˇÀ¬ı Ó¬±¬ı˛ ’Ô«
’Ú…À√¬ı˛ Œõ∂˜ › ˆ¬øMê ˆ¬À¬ı˛√ ¬Œ¬ı±Á¡±À¬ıº ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±˚˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ fl¡±Ê√-
fl¡¬ı˛± √±˜œ ˙±˘ ά◊¬Û˝√√±¬ı˛ Œ√›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú…, ¸¬ı ¸˜˚˛ õ∂dÓ¬ ¬ı˛À˚˛øº√
Ó¬±˝√√À˘, Ó≈¬ø˜ ’Ú…À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ŒÂ“√άˇ± fl¡±¬ÛÀάˇ¬ı˛ È≈¬fl¡À¬ı˛±¬ı˛ ’±˙±˚˛ Œfl¡Ú
˚±›∑ ¤È¬± øfl¡ ŒÓ¬±˜±˚˛ Œ˙±ˆ¬± Œ√˚˛∑î
¬Û“≈øÔ ¬Ûάˇ±¬ı˛ ’±À√˙ Œ¬ÛÀ˚˛ Œ√¬ı ’øÓ¬ õ∂¸iß ˝√√Úº ά◊øÚ ˆ¬±À¬ıÚ-
ì’±ø˜ ˚± ‰¬±˝◊√øÂ√˘±˜ Œ¸È¬±˝◊√ Œ¬ÛÀ˚˛ Œ·øÂ√ ¤¬ı— ¤¬ı±¬ı˛ ’±ø˜ ¸26√Àµ
[:±ÀÚù´¬ı˛œ] ¬ÛάˇÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ıºî ά◊øÚ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ’±¬ı±¬ı˛ ¸±©Ü±e õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛Ú
¤¬ı— ¬ıÀ˘Ú- ìŒ˝√√ õ∂ˆ≈¬/ ’±ø˜ ’±¬ÛÚ±¬ı˛˝◊√ ˙¬ı˛ÀÌ ¤À¸øÂ√º ’±¬ÛÚ±¬ı˛
’À¬ı±Ò ø˙qº ’±˜±˚˛ ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¸±˝√√±˚… fl¡¬ı˛À¬ıÚºî ¤¬ı±¬ı˛ ά◊ø√Ú
Ú…±fl¡Î¬ˇ±¬ı˛ ’Ô« ¶Û©Ü ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ¬ı±˘fl¡¬ı˛±À˜¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˚± Ê√±ÚÀÓ¬
‰¬±˝◊√øÂ√À˘Ú, Œ¸È¬± Ú…±fl¡Î¬ˇ± Ó≈¬˘…º ¤˝◊√ ¸¬ı ø¬ı¯∏À˚˛, ¬ı±¬ı± ¤˝◊√ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛
¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ ¬ÛÂ√µ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Ú Ú±º øÓ¬øÚ ¶§˚˛— ¸¬ı ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ õ∂Àùü¬ı˛ ά◊M√¬ı˛
¬ı± ¸Àµ˝√√ ”√¬ı˛ fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ¸¬ı«√± õ∂dÓ¬ Ô±fl¡ÀÓ¬Úº ’Ú…À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
341
øÚ¬ı˛Ô«fl¡ øÊ√:±¸±¬ı±√ fl¡¬ı˛±, øÓ¬øÚ ˆ¬±À˘±¬ı±¸ÀÓ¬Ú Ú±º Ó¬±˝◊√ øÓ¬øÚ
¿À√À¬ı¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œ¬ı˛À· ˚±Ú ¤¬ı— ›“Àfl¡ ¬ıÀfl¡Úº ¿À√¬ı ¤˝◊√ ˙s&ø˘Àfl¡
¬ı±¬ı±¬ı˛ qˆ¬ ’±˙œ¬ı¬«±√ ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¸c©Ü ˜ÀÚ ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛ ˚±Úº
¤˝◊√ ¬ı…±¬Û±¬ı˛È¬± ¤‡±ÀÚ˝◊√ Œ˙¯∏ ˝√√˚˛ Ú±º ’±À√˙ Œ√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı±
˙±ôL ˝√√À˚˛ ¬ıÀ¸ Ô±Àfl¡Ú øÚº ¤fl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛, øÓ¬øÚ ¿ Œ√À¬ı¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
ø·À˚˛ Œ‡“±Ê√ øÚÀ˚˛ÀÂ√Ú, ¬Û≈“øÔ ¬Û±Í¬ fl¡Ó¬”√¬ı˛ ¤À·±˘º 2 ¬ı˛± ¤øõ∂˘ 1914
¸±˘, ¬ı‘˝√¶ÛøÓ¬¬ı±¬ı˛ ¬ı±¬ı± ¶§Àõü ¿À√¬ıÀfl¡ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú- ìÓ≈¬ø˜ øfl¡
¬Û≈“øÔ øͬfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Â√∑î Œ√¬ı ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú- ëÚ±íº Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı±
¬ıÀ˘Ú- ì’±¬ı˛ fl¡À¬ı ¬ı≈Á¡√À¬ı∑î ¿À√À¬ı¬ı˛ Œ‰¬±‡ ŒÔÀfl¡ Ȭ¬Ûƒ-Ȭ¬Ûƒ fl¡À¬ı˛
Ê√˘ ¬ÛάˇÀÓ¬ Ô±Àfl¡ ¤¬ı— ά◊øÚ fl“¡±√ÀÓ¬ fl“¡±√ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Ú- ìŒ˝√√ ˆ¬·¬ı±Ú,
˚Ó¬é¬Ú ’±¬ÛÚ±¬ı˛ fl‘¡¬Û± ¬ı˛+¬Ûœ Œ˜‚ ¬ı¯∏«Ú Ú± ˝√√À¬ı, Ó¬Ó¬é¬Ú Ó¬±¬ı˛˛ ’Ô«
Œ¬ı±Á¡± ’±˜±¬ı˛ ¬ÛÀé¬ ’¸y¬ıº ¤˝◊√ ¬Û±Í¬, ˆ¬±¬ı˛¶§¬ı˛+¬Û˝◊√ ¬¬ı˛À˚˛ ˚±À¬ıºî
Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ¬ÛÀάˇ Œ˙±Ú±›º Ó≈¬ø˜ ¬Ûάˇ±¬ı˛ ¸˜˚˛
¬ıD Ó¬±Î¬ˇ±UÀάˇ± fl¡À¬ı˛±ºî Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ øÊ√:±¸± fl¡¬ı˛±˚˛, øÓ¬øÚ ’±Ò…±R
ø¬ı¯∏˚˛fl¡ ’—˙øȬ ¬ÛάˇÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº ¿À√¬ı ¬Û“≈øÔ ’±ÚÀÓ¬ ˚±Ú ¤¬ı— ¤˝◊√
¸˜À˚˛ ›“¬ı˛ ‚≈˜ Œˆ¬Àe ˚±˚˛º ¤¬ı±¬ı˛ ¬Û±Í¬fl¡ ¶§˚˛— ¤˝◊√ fl¡Ô± fl¡äÚ±
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Œ˚ Œ√¬ı ¤˝◊√ ¶§Àõü¬ı˛ ¬Û¬ı˛ fl¡Ó¬‡±øÚ ’±Úµ ’Ú≈ˆ¬¬ı
fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¿À√¬ı ¤‡ÀÚ± [1944 1944 ¸±˘] Ê√œø¬ıÓ¬ ’±ÀÂ√Ú ¤¬ı—
‰¬±¬ı˛-¬Û“±‰¬ ¬ıÂ√¬ı˛ ’±À· ›“¬ı˛ ¸±ÀÔ ’±˜±¬ı˛ Œ√‡± ˝√√À˚˛øÂ√˘º ’±ø˜ ˚Ó¬”√¬ı˛
Ê√±øÚ Î¬◊øÚ ¤‡ÀÚ± :±ÀÚù´¬ı˛œ ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛Úº ›“¬ı˛ :±Ú ’·±Ò › ¬Û”Ì«º
¿¸±˝◊√À˚˛¬ı˛ ˘œ˘± ¸•§Àg Œ˘‡± ›“¬ı˛ õ∂¬ıÀg, ¤ fl¡Ô± ¶Û©Ü Œ¬ı±Á¡±
˚±˚˛ [Ó¬±ø¬ı˛‡ 19.10.1944
19.10.1944]º
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
342
’Ò…±˚˛ - 42
1]
˜˝√√±¸˜±øÒ¬ı˛ ø√Àfl¡ [[1
Û”¬ıı«±ˆ¬±¸, ¬ı˛±˜‰¬f √±√± ¬Û±È¬œ˘ ¤¬ı— Ó¬±Óƒ¬˚˛±
Œfl¡±ÀÓ¬ ¬Û±È¬œÀ˘¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ¤Î¬ˇ±ÀÚ±, ˘Ñœ¬ı±÷√√
ø˙ÀµÀfl¡ √±Ú, Œ˙¯∏ ˜≈˝”√ Ó«¬º
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
·Ó¬ ’Ò…±À˚˛¬ı˛ ‚Ȭڱ&ø˘ ˝í√√ÀÓ¬ ¤È¬± ¶Û©Ü Œ¬ı±Á¡± ˚±˚˛ Œ˚, &è-
fl‘¡¬Û±¬ı˛ Œfl¡¬ı˘ ¤fl¡øȬ ¬ı˛øù¨ ˆ¬¬ı¸±·À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬˚˛ ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√ fl¡À¬ı˛ Œ√˚˛
¤¬ı— ˜≈øMê√¬ı˛ ¬ÛÔ ¸≈·˜ fl¡íÀ¬ı˛ ≈√–‡Àfl¡ ¸≈À‡ ¬Ûø¬ı˛¬ıøM«√Ó¬ fl¡À¬ı˛º ˚ø√
¸√ƒ&è¬ı˛ Œ˜±˝√√ø¬ıÚ±˙fl¡±¬ı˛œ ¬Û”Ê√Ìœ˚˛ ‰¬¬ı˛Ì ≈√øȬ ¸¬ı«√± ¶ú¬ı˛Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬
Ô±Àfl¡± Ó¬±˝í√√À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸˜ô¶ fl¡©Ü ¤¬ı— ˆ¬¬ı¸±·À¬ı˛¬ı˛ ≈√–‡ Œ˙¯∏ ˝√√À˚˛
˚±À¬ıº Ó¬±˝◊√ ˚±¬ı˛± øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡˘…±À̬ı˛ Ê√Ú… ø‰¬øôLÓ¬, Ó¬±À√¬ı˛ ¸±˝◊√ ¸˜ÀÔ«¬ı˛
’À˘Ãøfl¡fl¡ ˜Ò≈¬ı˛ ˘œ˘±˜‘Ó¬ ¬Û±Ú fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı Ó¬±À√¬ı˛ ˜Ú
qX ˝√√À¬ıº õ∂±¬ı˛Ày ά±Mê√±¬ı˛ ¬ÛøGÀÓ¬¬ı˛ ¬Û”ÀÊ√± ¤¬ı— øfl¡ˆ¬±À¬ı ά◊øÚ ¬ı±¬ı±Àfl¡
øS¬Û≈`ò¬ ˘±ø·À˚˛ øÂ√À˘Ú ¤¬ı˛ ά◊À~‡ ˜”˘ ¢∂ÀLö fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊√
õ∂¸Àe¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± 11 11-˝◊√ ’Ò…±À˚˛ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ Œ·ÀÂ√, Ó¬±˝◊√ ¤‡±ÀÚ Ó¬±¬ı˛
¬Û≈Ú¬ı˛±¬ı‘øM√√ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º
¬Û” ı ı« ± ˆ¬±¸
¬Û±Í¬fl¡·Ì, ’±¬ÛÚ±¬ı˛± ¤Ó¬ø√Ú qÒ≈ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœ qÀÚÀÂ√Úº
¤¬ı±¬ı˛ ’±¬ÛÚ±¬ı˛± ˜Ú ø√À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±õ∂˚˛±ÀÚ¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœ qÚ≈Úº
28
28Œ¸ÀõI◊•§¬ı˛, 1918, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸±˜±Ú… ;¬ı˛ ˝√√˚˛º ¤˝◊√ ;¬ı˛ ≈√-øÓ¬Ú
343
ø√Ú Ô±Àfl¡º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı± ‡±›˚˛±-√±›˚˛± ¤Àfl¡¬ı±À¬ı˛ ¬ıg fl¡À¬ı˛ Œ√Úº
Ó¬±ÀÓ¬ Sê˜˙– Ó“¬±¬ı˛ ˙¬ı˛œ¬ı˛ è¢ü › ≈√¬ı«˘ ˝√√À˚˛ Œ·˘¡º 17 ø√Ú ¬Û¬ı˛
’Ô«±» 15 15-˝◊√ ’À"√√±¬ı¬ı˛, 1918 Œ¬ı˘± ≈√ÀȬ± Œ¬ıÀÊ√ øÓ¬ø¬ı˛˙ ø˜øÚÀȬ,
øÓ¬øÚ ¤˝◊√ Œ√˝√ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ ‰¬À˘ Œ·À˘Ú [¤˝◊√ ¸˜˚˛øȬ Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛
øÊ√. øÊ√. Ú±¬ı˛Àfl¡¬ı˛ ¬ÛÀS¬ı˛ ’Ú≈¸±À¬ı˛ Œ˘‡± ˝√√À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊√ ¬ÛSøȬ ά◊øÚ
5.11.1918 ŒÓ¬ √±√± ¸±À˝√√¬ı ‡±¬Û±ÀΫ¬Àfl¡ ø˘À‡øÂ√À˘Ú ¤¬ı— Œ¸˝◊√
¬ıÂ√¬ı˛ ¸±˝◊√˘œ˘± ¬ÛøSfl¡±¬ı˛ 7-8 ۑᬱ˚˛ õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ˝√√À˚˛øÂ√˘]º ¤¬ı˛ ≈√-
ıÂ√¬ı˛ ’±À· ¬ı±¬ı± Ó“¬±¬ı˛ Œ˘±fl¡±ôL¬ı˛ ·˜ÀÚ¬ı˛ ¬Û”¬ıı«±ˆ¬±¸ ø√À˚˛øÂ√À˘Ú, øfl¡c
Ó¬‡Ú Œfl¡Î¬◊˝◊√ ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº ‚ȬڱøȬ ¤˝◊√¬ı˛+¬Û - ø¬ıÊ√˚˛ √˙˜œ¬ı˛ ø√Ú
˚‡Ú ¸¬ı±˝◊√ ¸g…±¬ı˛ ¸˜˚˛ ø¬ı¸Ê«√ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛ øÙ¬¬ı˛øÂ√˘, Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ˝√ͬ±»˝◊√
Œ¬ı˛À· ›Àͬں ˜±Ô±¬ı˛ fl¡±¬Ûάˇ, fl¡Ùƒ¬Úœ, ¤¬ı— Œfl¡Ã¬ÛœÚ ‡≈À˘ Œ¸&ø˘Àfl¡
È≈¬fl¡À¬ı˛± È≈¬fl¡À¬ı˛± fl¡À¬ı˛, ;˘ôL Ò≈øÚÀÓ¬ ŒÙ¬À˘ Œ√Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ√›˚˛± ’±UøÓ¬
Œ¬ÛÀ˚˛ Ò≈øÚ ø¡Z&Ì ŒÊ√±À¬ı˛ ;À˘ ›Àͬ, ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜≈À‡¬ı˛ õ∂ˆ¬± Ó¬±¬ı˛
Œ‰¬À˚˛› ά◊8˘ ˜ÀÚ ˝√√ø26√˘º øÓ¬øÚ ¬Û”Ì« Ú¢ü¬ı¶ö±˚˛ “√±øάˇÀ˚˛ ¬ı˛˝◊√ À˘Ú
¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ Œ‰¬±‡ ≈√øȬ ;˘ôL ’e±À¬ı˛¬ı˛ ˜Ó¬ ˘±˘º øÓ¬øÚ ø‰¬»fl¡±¬ı˛˛ fl¡À¬ı˛
¬ıÀ˘Ú- ìŒÓ¬±¬ı˛±√ ¤‡±ÀÚ ’±˚˛º ’±˜±˚˛ ˆ¬±À˘± fl¡À¬ı˛ Œ√À‡ ŒÚ, ’±ø˜
ø˝√√µ≈ Ú± ˜≈¸˘˜±Úºî ¸¬ı±˝◊√ ˆ¬À˚˛ fl“¡±¬ÛøÂ√˘º Œfl¡Î¬◊ Ó“¬±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œ˚ÀÓ¬
¸±˝√√¸ fl¡¬ı˛√˘ Ú±º øfl¡Â≈√é¬Ì ¬Û¬ı˛ ˆ¬±À·±Ê√œ ø˙Àµ [ø˚øÚ ˜˝√√±À¬ı˛±À·
ˆ≈¬·øÂ√À˘Ú] ¸±˝√√¸ fl¡À¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˚±Ú, ¤¬ı— Œfl¡±Ú¬ı˛fl¡À˜ Ó“¬±¬ı˛˛
Œfl¡Ã¬ÛœÚøȬ Œ¬ı“ÀÒ ¬ıÀ˘Ú- ì¬ı±¬ı±/ ¤ øfl¡ fl¡Ô±∑ Œ√¬ı, ’±Ê√ Œ˚ √˙˜œ¬ı˛
ά◊»¸¬ıºî Ó¬±ÀÓ¬ øÓ¬ø√√Ú øÚÀÊ√¬ı˛ √`¬È¬± ˜±øȬÀÓ¬ Í≈¬Àfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ì¤È¬± ’±˜±¬ı˛
¸œÀ˜±~„∏‚Úºî õ∂±˚˛ ¬ı˛±Ó¬ 11 11-Ȭ± ¬Û˚«ôL Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˛±· ˙±ôL ˝√√˚˛ Ú± ¤¬ı—
ˆ¬Mê√À√¬ı˛ 뉬±›Î¬ˇœí Œ˙±ˆ¬±˚±S± Œ¬ıÀ¬ı˛±À¬ı øfl¡ Ú±, Œ¸ ø¬ı¯∏À˚˛ ¸Àµ˝√√
˝ø26√˘º ¤fl¡ ‚KI◊±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı± ˙±ôL ˝√√Ú, ¤¬ı— Œ¬Û±¯∏±fl¡-’±¯∏±fl¡ ¬ÛÀ¬ı˛
뉬±›Î¬ˇœí ø˜øÂ√À˘ ¸ø•úø˘Ó¬ ˝√√Úº ¤˝◊√ ‚ȬڱøȬ¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ¬ı±¬ı± ˝◊√øeÓ¬
344
Œ√Ú Œ˚, Ó“¬±¬ı˛ ¬ÛÀé¬ Ê√œ¬ıÚ-Œ¬ı˛‡± ¬Û±¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˚±¬ı±¬ı˛, ë√À˙¬ı˛±í ¬ı± ëø¬ıÊ√˚˛±-
√√˙˜œí˝◊√ ά◊ø‰¬Ó¬ ø√Úº øfl¡c Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛, Œfl¡Î¬◊ Ó¬±¬ı˛ ’±¸˘ ’Ô« ¬ı≈Á¡ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛øÚº ¬ı±¬ı± ’±À¬ı˛±› ’ÀÚfl¡ ’±ˆ¬±¸ Œ√Úº Œ˚˜Ú -
¬ı˛±˜‰¬f √±√± ¬Û±È¬œÀ˘¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ¤Î¬ˇ±ÀÚ± –-
¤¬ı˛ øfl¡Â≈√ø√Ú ¬Û¬ı˛ ¬ı˛±˜‰¬f ¬Û±È¬œ˘ ‡≈¬ı ’¸≈¶ö ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇÚº ά◊øÚ
‡≈¬ı fl¡©Ü ¬Û±ø26√À˘Úº ¸¬ı ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ ø‰¬øfl¡»¸± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛ øfl¡c øfl¡Â≈√ÀÓ¬˝◊√
˘±ˆ¬ ˝√√˚˛ Ú±º ˝√√Ó¬±˙ ˝√√À˚˛ ˜‘Ó≈¬…¬ı˛+¬Ûœ Œ˙¯∏ ˜≈˝”√ÀÓ«¬√¬ı˛ Ê√Ú… õ∂Ó¬œé¬± fl¡¬ı˛ÀÓ¬
qè fl¡À¬ı˛Úº Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ¤fl¡ø√Ú ˜±Á¡¬ı˛±ÀÓ¬ ¬ı±¬ı±√√ ›“¬ı˛ ˜±Ô±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
¤À¸ “√±Î¬ˇ±Úº ¬Û±È¬œ˘ ›“¬ı˛ ¬Û± Ê√øάˇÀ˚˛ ÒÀ¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ ¬ı“±‰¬±¬ı˛
¸˜ô¶ ’±˙± ŒÂ√Àάˇ ø√À˚˛øÂ√º ¤¬ı±¬ı˛ fl‘¡¬Û± fl¡À¬ı˛ ’±˜±˚˛ ¬ı˘≈Ú, ’±˜±¬ı˛
õ∂±Ì fl¡‡Ú Œ¬ıÀ¬ı˛±À¬ı∑î √˚˛±ø¸g≈ ¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ìø‰¬ôL± Œfl¡±¬ı˛ Ú±º ŒÓ¬±˜±¬ı˛
ëU`¬œí ŒÙ¬¬ı˛Ó¬ øÚÀ˚˛ ŒÚ›˚˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√ ¤¬ı— Ó≈¬ø˜ ‡≈¬ı ˙œ‚Ë˝◊√ ¸≈¶ö ˝√√À˚˛
ά◊ͬÀ¬ıº ’±˜±¬ı˛ qÒ≈ Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ˆ¬˚˛ ˝√√À26√ - 1918 ¸±À˘ ëø¬ıÊ√˚˛±-
√˙˜œí¬ı˛ ø√Ú Œ¸ Œ√˝√ Ó¬…±· fl¡¬ı˛À¬ıº øfl¡c ¤˝◊√ fl¡Ô±È¬± fl¡±Î¬◊Àfl¡ Œ¬ı±˘
Ú± ¤¬ı— ›Àfl¡› Ê√±øÚ› Ú±º › Ó¬±˝√√À˘ ˆ¬˚˛ Œ¬ÛÀ˚˛ ˚±À¬ıºî ¬ı˛±˜‰¬f
¤¬ı˛˛¬Û¬ı˛ ¸•Û”Ì« ¸≈¶ö ˝√√À˚˛ ›ÀͬÚ, øfl¡c ›“¬ı˛ Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ˆ¬˚˛ ˝√√Ó¬º
ά◊øÚ Ê√±ÚÀÓ¬Ú Œ˚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± fl¡‡ÀÚ± ø˜Ô…± ˝√√˚˛ Ú± ¤¬ı— ≈√-¬ıÂ√¬ı˛
¬Û¬ı˛˝◊√ Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ’¬ıÒ±ø¬ı˛Ó¬º ά◊øÚ ¤˝◊√ fl¡Ô±øȬ ¬ı±˘±ø˙•Ûœ Â√±Î¬ˇ±
fl¡±Î¬◊Àfl¡ Ê√±Ú±Ú øÚº ≈√øȬ ¬ı…øMê√ - ¬ı˛±˜‰¬f √±√± ¤¬ı— ¬ı±˘±ø˙•Ûœ
Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ ¸•§Àg ø‰¬ôL±¢∂ô¶ ¤¬ı— ’±˙DZøi§Ó¬ øÂ√À˘Úº
¬ı˛±˜‰¬f ø¬ıÂ√±Ú± ŒÂ√Àάˇ ‰¬˘ÀÓ¬-øÙ¬¬ı˛ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº ¸˜˚˛ ‡≈¬ı
Ó¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ Œfl¡ÀȬ ˚±˚˛º 1918 ¸±À˘ ˆ¬±^˜±¸√ Œ˙¯∏ ˝√√À˚˛ ’±øù´Ú
˜±¸ qè ˝√√À¬ı, ¤˜Ú ¸˜˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± ˜Ó¬ Ó¬±Óƒ¬˚˛± ’¸≈¶ö ˝√√À˚˛
345
˙˚…±˙±˚˛œ ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇÚº ›“¬ı˛ ’¬ı¶ö± ‡≈¬ı˝◊√ Œ˙±‰¬Úœ˚˛ ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛º
ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬› Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛ÀÓ¬Ú Ú±º Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ ‘√Ϭˇ ø¬ıù´±¸
øÂ√˘ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¿˝√√ø¬ı˛¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛, ø˚øÚ Ó“¬±¬ı˛ ¸—¬ı˛é¬fl¡º
Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ ’¬ı¶ö± ά◊M√À¬ı˛±M√√¬ı˛ ‡±¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ø√Àfl¡ Œ˚ÀÓ¬ ˘±·˘º ¤‡Ú ά◊øÚ
’±¬ı˛ ÚάˇÀÓ¬-‰¬Î¬ˇÀÓ¬› ¬Û±¬ı˛ÀÓ¬Ú Ú± ¤¬ı— ¸¬ı«√± ¬ı±¬ı±Àfl¡˝◊√ ¶ú¬ı˛Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº
¤ø√Àfl¡ ¬ı±¬ı±› ;À¬ı˛ ˆ≈¬·øÂ√À˘Ú ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ’¬ı¶ö±› ø√ÀÚ¬ı˛-¬Û¬ı˛-ø√Ú
Œ˙±‰¬Úœ˚˛ ˝√√ÀÓ¬ ˘±·˘º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ øÚX«±ø¬ı˛Ó¬ ëø¬ıÊ√˚˛±-√˙˜œí¬ı˛ ø√Ú› fl¡±ÀÂ√
¤À¸ ¬Ûάˇ˘º Ó¬‡Ú ¬ı˛±˜‰¬f √±√± › ¬ı±˘±ø˙•Ûœ ‡≈¬ı˝◊√ ‚±¬ıÀάˇ ˚±Úº
˙¬ı˛œ¬ı˛ fl“¡±¬ÛÀÓ¬ Ô±Àfl¡ ¤¬ı— ˆ¬À˚˛ ·± ø√À˚˛ ‚±˜ Á¡¬ı˛ÀÓ¬ Ô±Àfl¡º ø¬ıÊ√˚˛±-
√˙˜œ¬ı˛ ø√Ú Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ ڱάˇœ¬ı˛ Œ¬ı· fl¡À˜ ˚±˚˛ ¤¬ı— ˜ÀÚ ˝√√ø26√˘ Œ˚Ú
›“¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ø˙˚˛À¬ı˛º øͬfl¡ ¤˝◊√ ¸˜˚˛ ¤fl¡È¬± ø¬ıø‰¬S ‚Ȭڱ ‚ÀȬº Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛
Ù“¬±Î¬ˇ± Œfl¡ÀȬ Œ·˘º ›“¬ı˛ õ∂±Ì Œ¬ı“À‰¬ Œ·˘, ¬Ûø¬ı˛¬ıÀM«√ ¬ı±¬ı±˝◊√ ‰¬À˘
Œ·À˘Úº ˜ÀÚ ˝√√˘ Œ˚Ú, ¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ˝√√ô¶±ôL¬ı˛Ì ˝√√À˚˛ Œ·˘º ¸¬ı±˝◊√
¬ıÀ˘ Œ˚, ¬ı±¬ı± Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… õ∂±ÌÓ¬…±· fl¡À¬ı˛Úº ¤˜ÚøȬ øÓ¬øÚ Œfl¡Ú
fl¡¬ı˛À˘Ú, Œ¸È¬± qÒ≈ øÓ¬øÚ˝◊√ Ê√±ÀÚÚº ¤˝◊√ fl¡Ô±øȬ ’±˜±À√¬ı˛ ¬ı≈øX¬ı˛
¬ı±˝◊√À¬ı˛º ¤˜Ú› ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚, ¬ı±¬ı± øÚÀÊ√¬ı˛ Œ˙¯∏ ¸˜À˚˛¬ı˛ ˝◊√øeÓ¬,
Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛ Ú±˜ øÚÀ˚˛ ø√À˚˛øÂ√À˘Úº
¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Ú 16
16˝◊√ ’À"√√±¬ı¬ı˛ Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘± ¬ı±¬ı± √±¸·Ì≈Àfl¡ ¬ÛKI¬ı˛¬Û≈À¬ı˛
¶§õü Œ√Ú Œ˚, 옸ƒøÊ√√ ˝√√ͬ±» ¬ÛÀάˇ Œ·ÀÂ√º ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ ¸¬ı ŒÓ¬˘¬-
›˚˛±˘± ’±¬ı˛ ˜≈ø√¬ı˛± ’±˜±˚˛ ά◊Ó¬…Mê√ fl¡¬ı˛Ó¬º Ó¬±˝◊√ ’±ø˜ ‹ ¶ö±Ú ŒÂ√Àάˇ
ø√˘±˜º ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±˚˛ ¤˝◊√ ¬ı˘ÀÓ¬ ¤À¸øÂ√ Œ˚, Ó¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ ›‡±ÀÚ
ø·À˚˛ ’±˜±˚˛˛ ¸¬ı ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ Ù≈¬˘ ø√À˚˛ ŒÏ¬Àfl¡ √±›ºî √±¸·Ì≈ ø˙¬ı˛Î¬œ
ŒÔÀfl¡› ¤fl¡È¬± ø‰¬øͬ ¬Û±Úº ά◊øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ø˙¯∏…À√¬ı˛ øÚÀ˚˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ’±À¸Ú
¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸˜±øÒ¬ı˛ ¸±˜ÀÚ, ’‡`¬ fl¡œÓ«¬Ú › ˝√√ø¬ı˛Ú±˜ Ê√¬Û qè fl¡À¬ı˛Úº
346
ά◊øÚ øÚÀÊ√ Ù≈¬À˘¬ı˛ ˜±˘± Œ·“ÀÔ, ÷ù´À¬ı˛¬ı˛ Ú±˜ øÚÀ˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸˜±øÒÀÓ¬
’¬Û«Ì fl¡À¬ı˛Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ú±À˜ ‡≈¬ı ¬ıάˇ √ø¬ı˛^-Ú±¬ı˛±˚˛Ì Œˆ¬±Ê√ÀÚ¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö±
fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º
˘Ñœ¬ı±÷Àfl¡ √±Ú –-
ø¬ıÊ√˚˛±-√˙˜œ¬ı˛ ø√Ú ø˝√√µ≈À√¬ı˛ Ê√Ú… ‡≈¬ı˝◊√ ¬Ûø¬ıS¬º ˚ø√› øfl¡Â≈√ø√Ú
ŒÔÀfl¡ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‡≈¬ı fl¡©Ü ˝√√ø26√˘, øfl¡c ’ˆ¬…ôL¬ı˛œÌ ˆ¬±À¬ı øÓ¬øÚ ¸•Û”Ì«
¸Ê√±· øÂ√À˘Úº Œ˙¯∏ ˜≈˝”√ÀÓ«¬¬ı˛ øͬfl¡ ’±À· øÓ¬øÚ fl¡±À¬ı˛± ¸±˝√√±˚… Ú±
øÚÀ˚˛ Œ¸±Ê√± ˝√√À˚˛ ά◊Àͬ ¬ıÀ¸Ú ¤¬ı— Ó“¬±Àfl¡ Œ√À‡ ¸•Û”Ì« ¸≈¶ö ˜ÀÚ
˝√√ø26√˘º Œ˘±Àfl¡¬ı˛± ¬ˆ¬±À¬ı- ìÙ“¬±Î¬ˇ± Œfl¡ÀȬ Œ·ÀÂ√º ¬ˆ¬À˚˛¬ı˛ ’±¬ı˛ øfl¡Â≈√
ŒÚ˝◊√º ¤¬ı±¬ı˛ ¬ı±¬ı± ˙œ‚Ë˝◊√ ¸≈¶ö ˝√√À˚˛ ά◊ͬÀ¬ıÚºî øfl¡c øÓ¬øÚ Ê√±ÚÀÓ¬Ú
Œ˚ ¤¬ı±¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛ ˚±¬ı±¬ı˛ ¸˜˚˛ ¤À¸ Œ·ÀÂ√º Ó¬±˝◊√ øÓ¬øÚ ˘Ñœ¬ı±÷ ø˙ÀµÀfl¡
øfl¡Â≈√ √±Ú Œ√›˚˛±¬ı˛ ˝◊√À26√ õ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛Úº
õ∂ÀÓ¬…fl¡ õ∂±Ìœ√¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬ı±¸ –-
¿˜øÓ¬ ˘Ñœ¬ı±÷ ø˙Àµ√√ ¤fl¡ ’¬ı¶ö±¬Ûiß › ˜Ò≈¬ı˛¶§ˆ¬¬ı± ˜ø˝√√˘±
øÂ√À˘Úº ά◊øÚ ˜¸ƒøÊ√À√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ø√Ú-¬ı˛±Ó¬ Œ¸¬ı± fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ˆ¬·Ó¬
˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬, Ó¬±Óƒ¬˚˛± › ˘Ñœ¬ı±÷√ Â√±Î¬ˇ± ¬ı˛±ÀÓ¬ ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ø¸“øάˇÀÓ¬
Œfl¡Î¬◊ ¬Û± ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬ Ú±º ¤fl¡ø√Ú ¸g…±¬ı˛ ¸˜˚˛ ¬ı±¬ı± ˚‡Ú Ó¬±Óƒ¬˚˛±¬ı˛
¸±ÀÔ ˜¸ƒøÊ√À√ ¬ıÀ¸øÂ√À˘Ú, Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ˘Ñœ¬ı±÷ ¤À¸ Ó“¬±Àfl¡ õ∂̱˜
fl¡À¬ı˛Úº ¬ı±¬ı± ¬ı˘À˘Ú- ì’±À¬ı˛ ˘Ñœ, ’±˜±¬ı˛ ˆ¬œ¯∏Ú øé¬ÀÒ Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√ºî
ì¬ı±¬ı±, ¤fl¡È≈¬ ’À¬Û鬱 fl¡èÚº ’±ø˜ ¤é≈¬øÚ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ Ê√Ú… èøȬ øÚÀ˚˛
’±¸øÂ√î- ¤˝◊√ ¬ıÀ˘ ˘Ñœ¬ı±÷ ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛ ˚±Úº ¤fl¡È≈¬ ¬ÛÀ¬ı˛˝◊√, ¬ı±¬ı±¬ı˛
Ê√Ú… èøȬ › Ó¬¬ı˛fl¡±¬ı˛œ øÚÀ˚˛ ¤À¸, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ¬ı˛±À‡Úº ¬ı±¬ı± Œ¸&ø˘
¤fl¡È¬± é≈¬Ò±Ó«¬ fl≈¡fl≈¡¬ı˛Àfl¡ ø√À˚˛ Œ√Úº Ó¬‡Ú ˘Ñœ¬ı±÷ ¬ıÀ˘Ú- ì¬ı±¬ı±,
347
¤ øfl¡∑ ’±ø˜ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ Ê√Ú… øÚÀÊ√¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ èøȬ ¬ı±øÚÀ˚˛ ’±Ú˘±˜º
’±¬ÛøÚ ¤fl¡ È≈¬fl¡À¬ı˛±› ˜≈À‡ Ú± ø√À˚˛, Œ¸È¬± fl≈¡fl≈¡¬ı˛Àfl¡ ø√À˚˛ ø√À˘Ú∑
Ó¬±˝√√À˘ ’±¬ÛøÚ ’±˜±˚˛ qÒ≈-qÒ≈ fl¡©Ü ø√À˘Ú Œfl¡Ú∑î ¬ı±¬ı± ά◊M√¬ı˛
Œ√Ú- ìø˜øÂ√ø˜øÂ√ ≈√–‡ Œ¬Û› Ú±º fl≈¡fl≈¡À¬ı˛¬ı˛ øé¬ÀÒ ˙±ôL fl¡¬ı˛± ’±˜±Àfl¡
Ó‘¬5 fl¡¬ı˛±¬ı˛˝◊√ ¸˜±Úº fl≈¡fl≈¡À¬ı˛¬ı˛› ŒÓ¬± ’±R± ’±ÀÂ√º õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ’±fl‘¡øÓ¬-
õ∂fl‘¡øÓ¬ ˚ø√› ø¬ıøˆ¬iß ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ ˝√√˚˛, Œ˚˜Ú Œfl¡Î¬◊ fl¡Ô± ¬ı˘ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛
¬ı± Œfl¡Î¬◊ ˜”fl¡, øfl¡c øé¬ÀÒ ŒÓ¬± ¸¬ı±¬ı˛˝◊√ ¬Û±˚˛º ¤˝◊√ fl¡Ô±È¬± Ó≈¬ø˜ ¸¬ı«√±
˜ÀÚ Œ¬ı˛À‡± Œ˚, Œ˚ é≈¬Ò√±Ó«¬Àfl¡ ‡±¬ı±¬ı˛ ‡±›˚˛±˚˛, Œ¸ ’±¸À˘ ’±˜±Àfl¡˝◊√
‡±›˚˛±À26√º ¤È¬± ¤fl¡È¬± ’fl¡±È¬… ¸Ó¬…ºî ¤˝◊√ ¸±Ò±¬ı˛Ì ‚ȬڱøȬ¬ı˛ ¡Z±¬ı˛±,
¬ı±¬ı± ¤fl¡È¬± ˜˝√√±Ú ’±Ò…±øRfl¡ ø˙鬱 õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛Ú Œ˚, fl¡±Î¬◊Àfl¡ ˜ÀÚ
fl¡©Ü Ú± ø√À˚˛, øfl¡ˆ¬±À¬ı ’±˜±À√¬ı˛ øÚÓ¬… ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛
˘Ñœ¬ı±÷√ Œ¬ı˛±Ê√ Œõ∂˜ › ˆ¬øMê√¬Û”¬ı«fl¡ ≈√Ò, èøȬ › ’Ú…±Ú… ‡±¬ı±¬ı˛
øÚÀ˚˛ ’±¸ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¬ı±¬ı±› Œ¸&ø˘ ¬ı˛ø¸À˚˛ Œ‡ÀÓ¬Úº
‡±øÚfl¡È¬± Œ‡À˚˛ ¬ı±fl¡œÈ¬± ˘Ñœ¬ı±÷Àfl¡ ø√À˚˛ ¬ı˛±Ò±fl‘¡¯û˜±÷√À˚˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
¬Û±øͬÀ˚˛ ø√ÀÓ¬Úº ¬ı˛±Ò±fl‘¡¯û˜±÷ ¤˝◊√ ά◊ø26√©Ü ’iß, õ∂¸±√ ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛,
Ó‘¬ø5¸˝√√fl¡±À¬ı˛ ¢∂˝√√Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ¤˝◊√ èøȬ¬ı˛ ‚ȬڱøȬ ’õ∂±¸øefl¡ ¬ˆ¬±¬ı±
ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º ¤ÀÓ¬ Œ√‡±ÀÚ±¬ ˝√√˚˛ Œ˚ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± ¸¬ı«Ê√œÀ¬ı øfl¡ ˆ¬±À¬ı
¬Ûø¬ı˛¬ı…±5 ˝√√À˚˛› Ó¬≈√ÀX« ά◊ÀͬøÂ√À˘Úº øÓ¬øÚ ¸¬ı«¬ı…±¬Ûœ, Ê√ij˜‘Ó≈¬…˝√√œÚ
¤¬ı— ’˜¬ı˛º
¬˘Ñœ¬ı±÷√À˚˛¬ı˛ Œ¸¬ı± ¬ı±¬ı± Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ˙¯∏ ’¬ıøÒ√ ˜ÀÚ ¬ı˛±À‡Úº ¬ı±¬ı±
Œ¸ ¸¬ı ˆ≈¬˘ÀÓ¬› ¬ı± øfl¡ fl¡À¬ı˛ ¬Û±¬ı˛ÀÓ¬Ú∑ Œ√˝√Ó¬…±À·¬ı˛ øͬfl¡ ’±À·,
øÓ¬øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ÛÀfl¡ÀȬ ˝√√±Ó¬ ø√À˚˛, õ∂ÔÀ˜ 5 ¬È¬±fl¡± ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛ 4 Ȭ±fl¡±,
- Œ˜±È¬ 9 Ȭ±fl¡± ›“Àfl¡ Œ√Úº ¤˝◊√ Úí-À˚˛¬ı˛ ¸—‡…± ¤˝◊√ ¬ı˝◊√ÀÓ¬ [’Ò…±˚˛
12
12] ¬ıøÌ«Ó¬ Ú¬ıø¬ıÒ± ˆ¬øMê√¬ı˛ Œ√…±Ó¬fl¡º ¬ı± ¤øȬ ¸œÀ˜±~„∏‚ÀÚ¬ı˛ ¸˜˚˛
348
Œ√›˚˛± √øé¬Ì±› ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ˘Ñœ¬ı±÷ ¤fl¡ ’Ô«¬ıÓ¬œ ˜ø˝√√˘± øÂ√À˘Úº
›“¬ı˛ Ȭ±fl¡±¬ı˛ Œfl¡±Ú ’ˆ¬±¬ı øÂ√˘ Ú±º Ó¬±˝◊√ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ¬ı±¬ı± õ∂Ò±Ú ¬ı˛+À¬Û
ˆ¬±·¬ıÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¡±√˙ ¶®Àg¬ı˛ ’ôL·«Ó¬ √˙˜ ’Ò…±À˚˛ ¯∏ᬠŒù≠±Àfl¡¬ı˛ ø√Àfl¡
›“¬ı˛ ‘√ø©Ü ’±fl¡¯∏«Ú¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛øÂÀ˘√Úº ¤˝◊√ Œù≠±Àfl¡1¬ ά◊»fl‘¡©Ü Œ|Ìœ¬ı˛
ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ÚíøȬ ˘é¬Ì ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º õ∂ÔÀ˜ ¬Û“±‰¬øȬ ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛
‰¬±¬ı˛øȬ ˘é¬Ì Sê˜˙– õ∂Ô˜ › ø¡ZÓ¬œ˚˛˛ ¬Û—øMê√ÀÓ¬ ά◊À~‡ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¬ı±¬ı±› Œ¸˝◊√ Sê˜˝◊√ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛Ú [õ∂Ô˜ 5 ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛ 4 Œ˜±È¬
9 ]º Œfl¡¬ı˘ Úí Ȭ±fl¡±˝◊√ Ú˚˛, Ó¬±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ’ÀÚfl¡ Œ¬ı˙œ Ȭ±fl¡± ˘Ñœ¬ı±÷À˚˛¬ı˛
˝√√±ÀÓ¬ ’±¸±-˚±›˚˛± fl¡À¬ı˛ÀÂ√º øfl¡c ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ√›˚˛± Úí Ȭ±fl¡± ά◊øÚ ø‰¬¬ı˛fl¡±˘
˜ÀÚ ¬ı˛±‡À¬ıÚº
Œ˙¯∏ ˜≈˝”√ M«√ –-
¬ı±¬ı± ¸¬ı ¸˜˚˛ ¸Ê√±· › ¸À‰¬Ó¬Ú Ô±fl¡ÀÓ¬Ú ¤¬ı— Œ˙¯∏ ¸˜À˚˛
¸±¬ıÒ±ÀÚ ¸¬ı±˝◊√Àfl¡ Œ¸‡±Ú ŒÔÀfl¡ ‰¬À˘ Œ˚ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı,
¿˜±Ú ¬ı≈Ȭœ › ’Ú…±Ú…¬ı˛±√- ˚“±¬ı˛± ˜¸ƒøÊ√À√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬ıÀ¸øÂ√À˘Ú,
Ó“¬±À√¬ı˛› ¬ı±¬ı± ‡±¬ı±¬ı˛ Œ‡À˚˛ øÙ¬À¬ı˛ ’±¸ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº ¤˝◊√ ’¬ı¶ö±˚˛ ›“¬ı˛±
¬ı±¬ı±Àfl¡ ¤fl¡˘± Â√±Î¬ˇÀÓ¬ ‰¬±˝◊√øÂ√À˘Ú Ú±º øfl¡c ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’±:± ά◊~„∏‚Ú›
ŒÓ¬± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛ÀÓ¬Ú Ú±º Ó¬±˝◊√ ›“¬ı˛± ’øÚ26√± ¸ÀN› ˆ¬±¬ı˛±Sê±ôL ˜ÀÚ,
ë›˚˛±Î¬ˇ±í˚˛ øÙ¬À¬ı˛ Œ·À˘Úº ›“¬ı˛± Ê√±ÚÀÓ¬Ú Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’¬ı¶ö± ’Ó¬…ôL
¸eœÚ ¤¬ı— ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı Ó“¬±Àfl¡ ¤fl¡˘± ŒÂ√Àάˇ ’±¸± ›“À√¬ı˛ ά◊ø‰¬Ó¬ ˝√√˚˛øÚº
›“¬ı˛± Œ‡ÀÓ¬ ŒÓ¬± ¬ıÀ¸Ú, øfl¡c ˜Ú ¬ÛÀάˇ øÂ√˘ ’Ú… Œfl¡±Ô±›√ [¬ı±¬ı±¬ı˛
fl¡±ÀÂ√]º Ó¬‡Ú› ‡±›˚˛± Œ˙¯∏ ˝√√˚˛øÚ ’±¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Úù´¬ı˛ ˙¬ı˛œ¬ı˛ Ó¬…±·
fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸—¬ı±√ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√˚˛º ›“¬ı˛± ‡±¬ı±¬ı˛ Ô±˘± ŒÂ√Àάˇ, ˜¸ƒøÊ√À¬ı˛ ø√Àfl¡
Œ√Ãάˇ±Úº Œ¸‡±ÀÚ ø·À˚˛ Œ√À‡Ú Œ˚, ¬ı±¬ı± ø‰¬¬ı˛fl¡±À˘¬ı˛ ˜Ó¬ ¬ı±˚˛±Ê√œ
’±m±Àfl¡±ÀÓ¬¬ı˛ Œfl¡±À˘ ø¬ı|±˜ fl¡¬ı˛ÀÂ√Úº øÓ¬øÚ Ú± ÚœÀ‰¬ ϬÀ˘ ¬ÛÀάˇÚ
349
’±¬ı˛ Ú±˝◊√ Ó“¬±Àfl¡√√ ø¬ıÂ√±Ú±˚˛ qÀÓ¬ ˝√√˚˛º øÚÀÊ√¬ı˛˝◊√ ’±¸ÀÚ ˙±ôL ˆ¬±À¬ı
¬ıÀ¸, øÚÀÊ√¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ √±Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˆ¬øe˜±˚˛ ˜±Ú¬ı ˙¬ı˛œ¬ı˛ Ó¬…±· fl¡¬ı˛À˘Úº
¸ôL¬ı˛± ¶§˚˛—˝◊√ Œ√˝√ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛Ú, ¤¬ı— Œfl¡±Ú øÚø(Ó¬ ˘é¬… øÚÀ˚˛
¤˝◊√ Ê√·ÀÓ¬ õ∂fl¡È¬ ˝√√Úº ˚‡Ú Œ¸˝◊√ ˘é¬… ¬Û”¬ı˛Ì ˝√√˚˛, Ó¬‡Ú Œ˚˜Ú
¸¬ı˛˘ › ’±fl¡øÉfl¡ ¬ˆ¬±À¬ı õ∂fl¡È¬ ˝À˚˛øÂ√À˘√√Ú øͬfl¡ Œ¸˝◊√ ¬ˆ¬±À¬ı˝◊√ ˘≈5
˝√√À˚˛ ˚±Úº
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
¸5±˝√√ ¬Û±¬ı˛±˚˛Ì¬ – ¯∏ᬠø¬ı|±˜
1] ’˜±Ú…˜»¸À¬ı± √À鬱 øÚÉ«À˜± ‘√Ϭˇ Œ¸Ã˝√√+√√–º
’¸QÀ¬ı˛±˝√√Ô«øÊ√:±¸≈¬ı˛Ì¸”˚˛”¬ı˛ Œ˜±‚¬ı±flƒ¡ºº
6 Œù≠±, 10’, 11 [ˆ¬±·¬ı»]
10’,
¬ıe±Ú≈¬ı±√ – ì&èÀ¸¬ıÀfl¡¬ı˛ Ò˜« ¤˝◊√ Œ˚ ø˙¯∏… ¬ı…øMê√ ’øˆ¬˜±Ú˙”Ì…,
øÚ¬ı˛˝√Ç‘Ó¬ ’Ú˘¸, ˜˜Ó¬±¬ı˛ø˝√√Ó¬, Œ¸Ã˝√√+√…ø¬ıø˙©Ü, ’¸Q¬ı˛, ’Ô«øÊ√:±¸≈,
’¸”˚˛±˙”Ì… › ¬ı…Ô«±˘±¬Û ¬ı˛ø˝√√Ó¬ ˝√√˝◊√À¬ıÚºî
350
’Ò…±˚˛ - 43-44
˜˝√√±¸˜±øÒ¬ı˛ ø√Àfl¡ [2]
¸˜±øÒ ˜øµ¬ı˛, ˝◊Ȭ ˆ¬±e±, 72 ‚KI◊±¬ı˛ ¸˜±øÒ,
¬ı±¬Û≈ ¸ ±À˝√ √ ¬ ı Œ˚±À·¬ı˛ ¸iß … ±¸, ¬ı±¬ı±¬ı˛
’˜‘Ó¬Ó≈¬˘… ¬ı‰¬Úº
˜”˘ ¢∂ÀLö 43 › 44 ’Ò…±À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ øÚ¬ı«±À̬ı˛ fl¡Ô± ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛±
˝√√À˚˛ÀÂ√º Ó¬±˝◊√ ¤˝◊√ ¢∂ÀLö Œ¸&ø˘ ¸—˚≈Mê√ ¬ı˛+À¬Û Œ˘‡± ˝√√À26√º
¬Û”¬ı«õ∂døÓ¬- ¸˜±øÒ ˜øµ¬ı˛ ––-
ø˝√√µ≈À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤˝◊√ õ∂Ô± õ∂‰¬ø˘Ó¬ ’±ÀÂ√ Œ˚, ˜¬ı˛Ì±¬Ûiß ˜±Ú≈¯∏Àfl¡
Ò±ø˜«fl¡ ¢∂Lö√ ¬ÛÀάˇ Œ˙±Ú±Ú ˝√√˚˛º ¤¬ı˛ õ∂Ò±Ú fl¡±¬ı˛Ì qÒ≈ ¤fl¡È¬±˝◊√, ˚±ÀÓ¬
Ó¬±¬ı˛ ˜Ú ¸±—¸±ø¬ı˛fl¡ Á¡@±È¬ ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√ ˝√√À˚˛ ’±Ò…±øRfl¡ ø¬ı¯∏À˚˛ ˚≈Mê√
˝√√˚˛º Œ¸˝◊√ õ∂±Ìœ fl¡˜«¬ı˙ ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ Ê√Àij Œ˚ Œ√˝√ Ò±¬ı˛Ì fl¡¬ı˛À¬ı, Ó¬±ÀÓ¬
Œ˚Ú Œ¸ ¸ƒ√·øÓ¬ õ∂±5 fl¡À¬ı˛º ¸¬ı±˝◊√ Ê√±ÀÚ Œ˚, ˚‡Ú ¬ı˛±Ê√± ¬Û¬ı˛œøé¬Ó¬Àfl¡
¬ıËp¡ø¯∏« ¬Û≈S ˙±¬Û Œ√Ú ¤¬ı— ¤fl¡ ¸5±À˝√√¬ı˛ ˜ÀÒ… Ó“¬±¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ’¬ı˙…y±¬ıœ
˝√À√˚˛ ¬Ûάˇ˘, Ó¬‡Ú ˜˝√√±R± qfl¡À√¬ı ›“Àfl¡ Œ¸˝◊√ ¸±Ó¬ø√Ú, ¿˜ƒ√ ˆ¬±·¬ı»¬
¬Û≈¬ı˛±Ì ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛ qøÚÀ˚˛øÂ√À˘Úº Ù¬À˘ ¬ı˛±Ê√± ¬Û¬ı˛œøé¬Ó¬ Œ˜±é¬ õ∂±5
fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ õ∂Ô±øȬ ¤‡ÀÚ± ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º ·œÓ¬±, ˆ¬±·¬ı» ˝◊√Ó¬…±ø√
¬Ûø¬ıS ¢∂Lö ’±Ê√› ˜¬ı˛À̱ij≈‡ ˜±Ú≈¯∏Àfl¡ Œ˙±Ú±Ú ˝√√˚˛º ¬ı±¬ı± ŒÓ¬± ¶§˚˛—
÷ù´¬ı˛±¬ıÓ¬±¬ı˛º Ó¬±˝◊√ Ó“¬±¬ı˛ Œfl¡±Ú ¬ı±˝√√… ¸±ÒÀÚ√¬ı˛ õ∂À˚˛±Ê√Ú øÂ√˘ Ú±º øfl¡c
Œfl¡¬ı˘ Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ¸±˜ÀÚ√ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì õ∂dÓ¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú…˝◊√, øÓ¬øÚ ¤˝◊√
õ∂Ô± ά◊À¬Û鬱 fl¡À¬ı˛ÚøÚº ˚‡Ú øÓ¬øÚ Ê√±ÚÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Œ˚, ¤¬ı±¬ı˛
’äfl¡±˘ ¬ÛÀ¬ı˛ ¤˝◊√ Úù´¬ı˛ Œ√˝√ Ó¬…±· fl¡¬ı˛À¬ıÚ Ó¬‡Ú øÓ¬øÚ ¿ ›˚˛ÀÁ¡Àfl¡
351
ë¬ı˛±˜ ø¬ıÊ√˚˛í õ∂fl¡¬ı˛Ì ¬ÛÀάˇ Œ˙±Ú±ÀÓ¬ ’±À√˙ Œ√Úº ¿ ›˚˛ÀÁ¡ ¤fl¡
¸5±˝√√ ÒÀ¬ı˛, õ∂øÓ¬ø√Ú ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛Úº ¤¬ı˛¬Û¬ı˛, ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ’±È¬ õ∂˝√√¬ı˛
¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±:± Œ√Úº ¿›˚˛ÀÁ¡ ‹ ’Ò…±À˚˛¬ı˛ ø¡ZÓ¬œ˚˛˛ ’±¬ı‘øM√√ øÓ¬Ú
ø√ÀÚ ¬Œ˙¯∏ fl¡À¬ı˛ ŒÙ¬À˘Ú ¤¬ı— ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı 11 ø√Ú Œfl¡ÀȬ ˚±˚˛º
¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ά◊øÚ ’±À¬ı˛± øÓ¬Ú ø√Ú ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛Úº ¤¬ı±¬ı˛ ¿›˚˛ÀÁ¡ ¤Àfl¡¬ı±À¬ı˛
flv¡±ôL ˝√√À˚˛ ¬Ûάˇ√À˘Úº ¬ı±¬ı± ˙±ôL › ’±Rø¶öÓ¬ ˝√√À˚˛, Œ˙¯∏ ¸˜À˚˛¬ı˛
Ê√Ú… õ∂Ó¬œé¬± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº ¤¬ı˛ ≈√-øÓ¬Ú ø√Ú ’±À·˝◊√, ¬ı±¬ı±
Ó“¬±¬ı˛ Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘±˚˛ Œ¬ıάˇ±ÀÚ± ¤¬ı— øˆ¬é¬± ¸—¢∂˝√√ ¬ıg¬ fl¡À¬ı˛ ø√À˚˛øÂ√À˘Úº
øÓ¬øÚ ˜¸ƒøÊ√À√˝◊√ ¬ı¸ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº øÚÀÊ√¬ı˛ Œ˙¯∏ ¸˜À˚˛¬ı˛ õ∂øÓ¬ ¬Û”Ì«
¬ı˛+À¬Û ¸À‰¬Ó¬Ú øÂ√À˘Úº ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ∆Ò˚«… ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ¬ı˘ÀÓ¬Ú, øfl¡c øÚÀÊ√¬ı˛
˜˝√√±øÚ¬ı«±À̬ı˛ øÚø(Ó¬ ¸˜˚˛ õ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛ÚøÚº ¤˝◊√ ¸˜˚˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı
√œøé¬Ó¬ › |œ˜±Ú ¬ı≈Ȭœ Œ¬ı˛±Ê√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸Àe ¤fl¡ÀS ˜¸ƒøÊ√À√ ’±˝√√±¬ı˛
fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ˜˝√√±øÚ¬ı«±À̬ı˛ ø√Ú [15 15
15-˝◊√ ’À"√√±¬ı¬ı˛] ’±¬ı˛øÓ¬ Œ˙¯∏ ˝√√›˚˛±¬ı˛
¬Û¬ı˛, ¬ı±¬ı± ›“À√¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ë›˚˛±Î¬ˇ±í˚˛ ‡±›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… øÙ¬À¬ı˛ Œ˚ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº
Ó¬¬ı≈› ˘Ñœ¬ı±÷ ø˙Àµ, ˆ¬±À·±Ê√œ ø˙Àµ, ¬ı˚˛±Ê√œ, ˘ÑÌ ¬ı±˘±ø˙•Ûœ,
¤¬ı— Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı øÚÀ˜±Úfl¡¬ı˛ Œ¸‡±ÀÚ˝◊√ ¬ıÀ¸ ¬ı˛˝◊√À˘Úº ˙±˜± ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛
ø¸“øάˇÀÓ¬ ¬ıÀ¸ øÂ√À˘Úº ˘Ñœ¬ı±÷ ø˙ÀµÀfl¡ Úí Ȭ±fl¡± Œ√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛
¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±¬ı˛ ˜¸ƒøÊ√À√ ’±¬ı˛ ˆ¬±À˘± ˘±·ÀÂ√ Ú±, Ó¬±˝◊√ ’±˜±˚˛
¬ı≈Ȭœ¬ı˛ ¬Û±ÔÀ¬ı˛¬ı˛ ›˚˛±Î¬ˇ±˚˛ øÚÀ˚˛ ‰¬À˘±, Œ¸‡±ÀÚ ’±ø˜ ˆ¬±À˘± Ô±fl¡¬ıºî
¤˝◊√ Œ˙¯∏ fl¡Ô±&ø˘ ¬ıÀ˘, ¬ı±¬ı± ¬ı˚˛±Ê√œ¬ı˛ Œ√À˝√√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ˆ¬¬ı˛ ø√À˚˛
Œ˙¯∏ øÚ–ù´±¸ Ó¬…±· fl¡¬ı˛À˘Úº ˆ¬±À·±Ê√œ Œ√À‡Ú Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ù´±¸-
õ∂ù´±¸ ŒÔÀ˜ Œ·ÀÂ√º Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı øÚÀ˜±Úfl¡¬ı˛Àfl¡ ŒÎ¬Àfl¡ ¤˝◊√ fl¡Ô±
Ê√±Ú±Úº Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ¤fl¡È≈¬ Ê√˘ ¤ÀÚ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ‡±›˚˛±ÀÓ¬ Œ‰¬©Ü± fl¡À¬ı˛Úº
øfl¡c Œ¸È¬± ¬ı±˝◊√À¬ı˛˝◊√ ·øάˇÀ˚˛ ¬ÛÀάˇº Œ¸˝◊√ Œ√À‡ ά◊øÚ Œ‰“¬ø‰¬À˚˛ ›ÀͬÚ-
352
ì› Œ√¬ı/î Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı±Àfl¡ Œ√À‡ ˜ÀÚ ˝√√˚˛, Œ˚Ú øÓ¬øÚ ÒœÀ¬ı˛ fl¡À¬ı˛
Œ‰¬±‡ ‡≈À˘ ˝√√±{√®± ¶§À¬ı˛ ë’±˝ƒ√ í ¬ı˘À˘Úº øfl¡c ¤¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ Œ¬ı±Á¡±
˚±˚˛ Œ˚, øÓ¬øÚ ¸øÓ¬… ¸øÓ¬… ¬Û=ˆ”¬ÀÓ¬¬ı˛ ˙¬ı˛œ¬ı˛ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº ì¬ı±¬ı±
¸˜±øÒ¶ö ˝√√À˚˛ÀÂ√Úî - ¤˝◊√ ˝√√+√˚˛ ø¬ı√±¬ı˛fl¡ ≈√–¸—¬ı±,√ √±¬ı±ÚÀ˘¬ı˛ ˜Ó¬
Ó¬é≈¬øÚ ‰¬±ø¬ı˛ø√Àfl¡ Â√øάˇÀ˚˛ ¬ÛÀάˇº fl¡±Ó¬±À¬ı˛ fl¡±Ó¬±À¬ı˛ Œ˘±fl¡- ’±¬ı±˘¬ı‘X¬ıøÚÓ¬±
˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ø√Àfl¡ Œ√Ãάˇ±˚˛º ‰¬±ø¬ı˛ø√Àfl¡ ˝√√±˝√√±fl¡±¬ı˛ ¬ÛÀάˇ Œ·˘º ¸¬ı±¬ı˛
˝√√+√À˚˛¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œ˚Ú ¬ı<¬Û±Ó¬ ˝√√˚˛º Œ˙±Àfl¡ ¬ı…±fl≈¡˘ ˝√√À˚˛, Œfl¡Î¬◊ ŒÊ√±À¬ı˛-
ŒÊ√±À¬ı˛ fl“¡±√øÂ√˘, Œfl¡Î¬◊ ¬ı˛±ô¶±˚˛ ˘≈øȬÀ˚˛ ¬ÛάˇøÂ√˘ ŒÓ¬± Œfl¡Î¬◊ ’:±Ú
˝√√À˚˛ ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ ¬ı˛±ô¶±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¬ÛÀάˇøÂ√˘√º õ∂ÀÓ¬…Àfl¡ Œ¬ı√Ú±˚˛ ø•⁄˚˛˜±Úº
ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬ ¢∂±˜¬ı±¸œÀ√¬ı˛ fl¡±iß±˚˛ › ’±Ó«¬Ú±À√, õ∂˘˚˛ fl¡±À˘¬ı˛ Ó¬±`¬¬ı
Ú‘ÀÓ¬…¬ı˛ ‘√˙… Œˆ¬À¸ ά◊ͬ˘º ›À√¬ı˛ ¤˝◊√ ¸±—‚±øÓ¬fl¡ ≈√–À‡¬ Œfl¡ ¤À¸
¸±b√LÚ± Œ√À¬ı ˚‡Ú ›¬ı˛± ¸±é¬±»¬ ¸&Ì ¬Û¬ı˛˜¬ıËÀp¡¬ı˛ ¸±øißÒ… ˝√√±ø¬ı˛À˚˛
ŒÙ¬˘√˘∑ ¤˝◊√ ≈√–À‡¬ı˛ ¬ıÌ«Ú±˝◊√ ¬ı± Œfl¡ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛∑ ¤¬ı±¬ı˛ fl¡À˚˛fl¡Ê√Ú
ˆ¬ÀMê¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô±&ø˘ ˜ÀÚ ¬ÛÀάˇº Œfl¡Î¬◊ ¬ı˘˘- ì˜˝√√±¬ı˛±Ê√ [¸±˝◊√
¬ı±¬ı±] ¬ıÀ˘øÂ√À˘Ú Œ˚ ˆ¬ø¬ı¯∏…ÀÓ¬ øÓ¬øÚ ’±È¬ ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ¬ı±˘Àfl¡¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û
’±¬ı±¬ı˛ õ∂fl¡È¬ ˝√√À¬ıÚºî fl‘¡¯û¬ıÓ¬±À¬ı˛› ‰¬Sê¬Û±Úœ [ˆ¬·¬ı±Ú ø¬ı¯≈û] ¤˜øÚ
˘œ˘± fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¿fl‘¡¯û ˜± Œ√¬ıfl¡œÀfl¡ ’±È¬ ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ¤fl¡ ¬ı±˘Àfl¡¬ı˛
¬ı˛+À¬Û Œ√‡± Œ√Úº Ó“¬±¬ı˛ ø√¬ı… ŒÓ¬ÀÊ√±˜˚˛ ¶§¬ı˛+¬Û › ‰¬±¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ ’±˚˛≈Ò
[˙∫, ‰¬Sê, ·√± › ¬ÛΩ] Œ˙±ˆ¬± ¬Û±ø26√˘º øÚÀÊ√¬ı˛ Œ¸˝◊√ ’¬ıÓ¬±À¬ı˛,
ˆ¬·¬ı±Ú ¿fl‘¡¯û ˆ”¬-ˆ¬±¬ı˛ ˝√√±{√®± fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¸±˝◊√¬ı±¬ı± Ó“¬±¬ı˛ ¤˝◊√
’¬ıÓ¬±À¬ı˛, øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ¸Àe ¤˝◊√ Ê√Àij¬ı˛ ¸•§g ø¬ıfl¡ø˙Ó¬ fl¡À¬ı˛,
Œ˚Ú Œfl¡±Ú fl¡±ÀÊ√ Œfl¡±Ô±› ‰¬À˘ Œ·ÀÂ√Ú ¤¬ı— ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ‘√Ϭˇ ø¬ıù´±¸
Œ˚, ά◊øÚ ˙œ‚Ë˝◊√ ’±¬ı±¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛ ’±¸À¬ıÚº
¤¬ı±¬ı˛ ¸˜¸…± ˝√√˘ Œ˚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’ÀôL…ø©ÜøSê˚˛± øfl¡ˆ¬±À¬ı fl¡¬ı˛± ˝√√À¬ıº
353
fl¡À˚˛fl¡Ê√Ú ˜≈¸˘˜±Ú ¬ıÀ˘Ú Œ˚, Ó“¬±¬ı˛ Œ√˝√Àfl¡ fl¡¬ı¬ı˛¶ö±ÀÚ ¸˜±øÒ¶ö
fl¡À¬ı˛, Ó¬±¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ¤fl¡È¬± ¸˜±øÒ ˜øµ¬ı˛ ¬ı±Ú±ÀÚ± ά◊ø‰¬Ó¬º ‡≈˙±˘‰¬µ
› ’±˜œ¬ı˛ ˙!¡À¬ı˛¬ı˛› ¤˝◊√ ˜Ó¬ øÂ√˘º øfl¡c ¢∂±˜… ’øÒfl¡±¬ı˛œ ¿ ¬ı˛±˜‰¬f
¬Û±È¬œ˘ ‘√Ϭˇ › øÚ(˚˛¸”‰¬fl¡ ¶§À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ìŒÓ¬±˜±À√¬ı˛ ¤˝◊√ øÚÌ«À˚˛ ’±ø˜
¬ı˛±Ê√œ Ú˝◊√º Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ıS ˙¬ı˛œ¬ı˛Àfl¡ ¬ı≈Ȭœ ë›˚˛±Î¬ˇ±í Â√±Î¬ˇ± ’Ú…S Œfl¡±Ô±›
¬ı˛±‡± ˝√√À¬ı Ú±ºî ¤˝◊√ ¬ˆ¬±À¬ı ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜Ó¬Àˆ¬√ Œ√‡± Œ√˚˛, ¤¬ı—
¬ı±√-ø¬ı¬ı±√ 36 ‚KI◊± ’¬ıøÒ ‰¬À˘º ¬ı≈Ò√¬ı±¬ı˛ Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘±, ¬ı±¬ı± ˘ÑÌ
˜±˜± Œ˚±˙œÀfl¡ ¶§Àõü Œ√‡± Œ√Ú ¤¬ı— ›“¬ı˛ ˝√√±Ó¬ ŒÈ¬ÀÚ ¬ıÀ˘Ú-
ìÓ¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ ›Àͬ±º ¬ı±¬Û≈ ¸±À˝√√¬ı ˆ¬±¬ıÀÂ√ Œ˚, ’±ø˜ ˜À¬ı˛ Œ·øÂ√º Ó¬±˝◊√
› ŒÓ¬± ’±¸À¬ı Ú±º Ó≈¬ø˜ ¬Û”ÀÊ√± › fl¡±fl¡Î¬ˇ ’±¬ı˛øÓ¬ fl¡À¬ı˛±ºî ˘ÑÌ
˜±˜± ¢∂±À˜¬ı˛ ŒÊ√…±øÓ¬¯∏œ, ˙±˜±¬ı˛ ˜±˜± › ¤fl¡ fl¡˜«Í¬ ¬ı˱p¡Ì øÂ√À˘Úº
ά◊øÚ Œ¬ı˛±Ê√ Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘± ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û”ÀÊ√± fl¡¬ı˛ÀÓ¬Ú ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ¢∂±À˜¬ı˛
Œ√¬ıœ-Œ√¬ıÓ¬±À√¬ı˛º ›“¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ‘√Ϭˇ øÚᬱ øÂ√˘º Ó¬±˝◊√ ¤˝◊√ ‘√©Ü±ÀôL¬ı˛
¬Û¬ı˛ ά◊øÚ ¬Û”ÀÊ√±¬ı˛ ¸±˜¢∂œ ¸±øÊ√À˚˛ ’±ÚÀ˘Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜≈À‡¬ı˛ ’±¬ı¬ı˛Ì
¸¬ı˛±ÀÓ¬˝◊,√ ά◊øÚ ô¶¬t ˝√√À˚˛ ˚±Úº ¶§Àõü¬ı˛ fl¡Ô± ˜ÀÚ ¬ÛάˇÀÓ¬˝◊√, Œ˜Ã˘¬ıœÀ√¬ı˛
ø¬ıÀ¬ı˛±ÀÒ¬ı˛ ø‰¬ôL± Ú± fl¡À¬ı˛, ’±Ú≈ᬱøÚfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬Û”ÀÊ√± › ëfl¡±fl¡Î¬ˇí ’±¬ı˛øÓ¬
fl¡À¬ı˛Úº ≈√¬Û≈À¬ı˛ ¬ı±¬Û≈¸±À˝√√¬ı Œ˚±· ’Ú… ˆ¬Mê√À√¬ı˛ øÚÀ˚˛ Œ¸‡±ÀÚ ’±À¸Ú
¤¬ı— øÚ˚˛˜˜Ó¬ ˜Ò…±˝ê ’±¬ı˛øÓ¬› fl¡À¬ı˛Úº
¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ˙¯∏ ¿¬ı‰¬Ú |X± Û”¬ı«fl¡ ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛, Œ˘±Àfl¡¬ı˛± Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ıS
Œ√˝√øȬÀfl¡ ¬ı≈Ȭœ ›˚˛±Î¬ˇ±ÀÓ¬ ¸˜±øÒ¶ö fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬ı˛±Ê√œ ˝√√˚˛º ¤¬ı±¬ı˛ Œ¸˝◊√
Ê√±˚˛·±øȬ¬ı˛ ˜Ò…ˆ¬±· Œ‡“±Î¬ˇ± ’±¬ı˛y ˝√√˚˛º ˜e˘¬ı±¬ı˛ ¸g…±˚˛, ¬ı˛±˝√√±Ó¬±
ŒÔÀfl¡ ¸±¬ıƒ ˝◊kÀ¬Û"√√¬ı˛ ¤¬ı— ø¬ıøˆ¬iß Ê√±˚˛·± ŒÔÀfl¡ ’ÀÚfl¡ Œ˘±Àfl¡¬ı˛±
Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸ Ê√Àάˇ± ˝√√˚˛º ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Ú ¸fl¡±˘ Œ¬ı˘± ¬ıÀ•§ ŒÔÀfl¡
’±˜œ¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ › Œfl¡±¬Û¬ı˛¢∂±˜ ŒÔÀfl¡ ˜±˜ƒ˘»√±¬ı˛› Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸
354
Œ¬Û“ÃÂ√Úº øfl¡c ›“¬ı˛± ¤À¸ Œ√À‡Ú Œ˚ Œ˘±Àfl¡¬ı˛± ¤‡ÀÚ± ¤fl¡˜Ó¬ Ú˚˛º
Ó¬‡Ú ›“¬ı˛± ˜Ó¬√±Ú fl¡¬ı˛±Ú ¤¬ı— Œ√À‡Ú Œ˚ ’øÒfl¡±—˙ Œ˘±fl¡ ë›˚˛±Î¬ˇ±í¬ı˛
¬Ûé¬ÀÓ¬˝◊√ ˜Ó¬√ ø√À˚˛øÂ√˘º Ó¬¬ı≈› ›“¬ı˛± ¤˝◊√ ø¬ı¯∏À˚˛, fl¡±À˘"√√±À¬ı˛¬ı˛ ¶§œfl‘¡øÓ¬
’øÓ¬ ’±¬ı˙…fl¡ ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛Úº Ó¬‡Ú fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¶§˚˛— ’±˝√√˜√√Ú·¬ı˛
Œ˚ÀÓ¬ ά◊√…Ó¬ ˝√√Úº øfl¡c ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œõ∂¬ı˛Ì±˚˛, ø¬ı¬Û鬜¬ı˛±› õ∂ô¶±¬ı ¸˝√√À¯∏«
¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ŒÚ˚˛ ¤¬ı— ›“¬ı˛± ¸¬ı±˝◊√ øÚÀÊ√À√¬ı˛ ˜Ó¬› ›˚˛±Î¬ˇ±¬ı˛ ¬ÛÀ鬽◊√
Œ√Úº ’Ó¬¤¬ı ¬ı≈Ò¬ı±¬ı˛ ¸g…±À¬ı˘±¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ıS ˙¬ı˛œ¬ı˛ ‡≈¬ı Ò≈˜Ò±˜
fl¡À¬ı˛ ›˚˛±Î¬ˇ±˚˛ øÚÀ˚˛ ˚±›˚˛± ˝√√˚˛, ¤¬ı— ’±Ú≈ᬱøÚfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬ı±¬ı±Àfl¡
¸˜±øÒ¶ö fl¡¬ı˛± ˝√˘º fl¡Ó¬¡ ˆ¬ÀMê√¬ı˛ √˘ ’±Ê√› Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸ ¸≈‡
› ˙±øôL õ∂±5 fl¡À¬ı˛º ¬ı±˘±¸±À˝√√¬ı ˆ¬±ÀȬ ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡ ’ÚÚ… ˆ¬Mê√
¿ ά◊¬Û±¸Úœ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’ÀôL…ø©Ü øSê˚˛± ¸•Ûiß fl¡À¬ı˛Úº ¤ fl¡Ô±È¬±
Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ Ú±¬ı˛Àfl¡› ˘é¬… fl¡À¬ı˛Ú Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˙¬ı˛œ¬ı˛ 36 ‚KI◊± Œ‡±˘±
Ô±fl¡± ¸ÀN›, ˙Mê√ ˝À√√˚˛ ˚±˚˛ øÚº Ó“¬±¬ı˛˛ ˙¬ı˛œÀ¬ı˛¬ı˛ õ∂ÀÓ¬…fl¡øȬ ’e Ú˜Úœ˚˛
øÂ√˘º Ó¬±˝◊√ Ó“¬±¬ı˛˛ fl¡Ù¬ƒÚœ Œ‡±˘±¬ı˛ ¸˜˚˛, Œ¸È¬± ø“√άˇÀÓ¬ ˝√√˚˛øÚ ¤¬ı—√
¸˝√√ÀÊ√˝◊√ ‡≈À˘ ŒÚ›˚˛± ˝√√˚˛º
˝◊√Ȭ ˆ¬±e± –-
¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±õ∂˚˛±À̬ı˛˛ fl¡À˚˛fl¡ø√Ú ’±À· ¤fl¡È¬± fl≈¡˘é¬Ì ‚ÀȬ- Œ˚Ú
ˆ¬±¬ıœ ≈√À˚…«±À·¬ı˛ ˝◊√øeÓ¬º ˜¸ƒøÊ√À√ ¤fl¡È¬± ¬Û≈¬ı˛±ÀÚ± ˝◊Ȭ øÂ√˘ ˚±¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛
¬ı±¬ı± ˝√√±Ó¬ Œ¬ı˛À‡ ¬ı¸ÀÓ¬Úº ¬ı˛±øSÀ¬ı˘± ¬ı±¬ı± Ó¬±¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ˜±Ô± Œ¬ı˛À‡
qÀÓ¬Úº ¤˝◊√ ¬ı…¬ı¶ö±È¬± ’ÀÚfl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ ‰¬À˘º Œ¸˝◊√ø√Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’Ú≈¬Ûø¶öøÓ¬ÀÓ¬,
¤fl¡øȬ ŒÂ√À˘ Á¡±Î¬ˇ≈ Œ√›˚˛±¬ı˛ ¸˜˚˛, ˝◊ȬȬ± ˝√√±ÀÓ¬ ›Í¬±˚˛º ≈√ˆ¬«±·…¬ı˙Ó¬–
˝◊ȬȬ± ›¬ı˛ ˝√√±Ó¬ ŒÔÀfl¡ ¬ÛÀάˇ ø·À˚˛, ≈í√È≈¬fl¡À¬ı˛± ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ¬ı±¬ı± ˚‡Ú
¤˝◊√ fl¡Ô±È¬± Ê√±ÚÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú, Ó¬‡Ú øÓ¬øÚ ‡≈¬ı ≈√–ø‡Ó¬ ˝√√Ú ¤¬ı— ¬ıÀ˘Ú-
ì¤˝◊√ ˝◊ȬȬ± ˆ¬±e±˚˛, ’±˜±¬ı˛ ˆ¬±·…˝◊√ Œˆ¬Àe ‡±Úƒ ‡±Úƒ ˝√√À˚˛ Œ·ÀÂ√º
355
‹ø√√Ȭ øÂ√˘ ’±˜±¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ¸øeÚœº ›“Àfl¡˝◊√ fl¡±ÀÂ√ Œ¬ı˛À‡, ’±ø˜ ’±Rø‰¬ôLÚ
fl¡¬ı˛Ó¬±˜º ‹øȬ ’±˜±¬ı˛ õ∂±Ìøõ∂˚˛ øÂ√˘º ’±Ê√ › ’±˜±˚˛ ŒÂ√Àάˇ ‰¬À˘
Œ·˘ºî ’ÀÚÀfl¡ ˆ¬±¬ıÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ øfl¡ ˝◊√ÀȬ¬ı˛ ˜Ó¬ Ó≈¬26√
øÊ√øÚÀ¯∏¬ı˛ Ê√Ú… Œ˙±fl¡ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬ øÂ√˘∑ ¤¬ı˛ ά◊M√¬ı˛ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¤˝◊√
¬ˆ¬±À¬ı Œ√Ú Œ˚ ¸±Ò≈-¸ôL¬ı˛± Ê√·ÀÓ¬¬ı˛ ά◊X±¬ı˛ ¤¬ı— √œÚ › ’Ú±ø|Ó¬À√¬ı˛
fl¡˘…±À̬ı˛ Ê√Ú…˝◊√ ’¬ıÓ¬œÌ« ˝√√Úº Ó“¬±¬ı˛± ˚‡Ú Ú¬ı˛À√˝√ Ò√±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛Ú,
Ó¬‡Ú Ó“¬±¬ı˛± Ó¬À√±Ú≈¬ı˛+¬Û˝◊√ ’±‰¬¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛Ú ’Ô«±» ¬ı±˝√√… ¬ı˛+À¬Û ’Ú…±Ú…
Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ˜Ó¬˝◊√ ˝√√±À¸Ú, Œ‡À˘Ú, ¤¬ı— fl“¡±À√Úº øfl¡c ’ôLÀ¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛±
øÚÀÊ√À√¬ı˛ ’¬ıÓ¬±¬ı˛ fl¡±˚«… ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ˘À鬅¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛ ¸¬ı«√± ¸Ê√±·
Ô±Àfl¡Úº
72 ‚KI◊±¬ı˛ ¸˜±øÒ –-
¤˝◊√ ‚Ȭڱ¬ı˛ 32 ¬ıÂ√¬ı˛ ’±À· ’Ô«±» 1886 ‡‘œ©Ü±Às, ¬ı±¬ı± ¤fl¡¬ı±¬ı˛
Ê√œ¬ıÚÀ¬ı˛‡± ¬Û±¬ı˛ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¤fl¡È¬± õ∂˚˛±¸ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Úº ’¢∂˝√√±˚˛Ì ˜±À¸¬ı˛
¬Û”øÌ«˜±¬ı˛ øÀ√Ú ¬ı±¬ı± ˝“√±¬Û±øÚÀÓ¬ ‡≈¬ı fl¡©Ü ¬Û±ø26√À˘Úº ¤˝◊√ fl¡©Ü ŒÔÀfl¡
˜≈øMê√ ¬Û±›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú…, ¬ı±¬ı± øÚÀÊ√¬ı˛ ëõ∂±Ìí ÿÀX« øÚÀ˚˛ ø·À˚˛, ¸˜±øÒ¶ö
˝√√›˚˛± ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº ’Ó¬¤¬ı ά◊øÚ ˆ¬·Ó¬ ˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬Àfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ìÓ≈¬ø˜
’±˜±¬ı˛ Œ√˝È¬± øÓ¬Ú ø√Ú ¬Û±˝√√±¬ı˛± ø√›º ’±ø˜ ˚ø√ øÙ¬À¬ı˛ ’±ø¸ ŒÓ¬±
¬ˆ¬±À˘±, Ú±˝√√À˘ ‹ ¶ö±ÀÚ [¤fl¡È¬± Ê√±˚˛·± ˝◊√øeÓ¬ fl¡À¬ı˛] ’±˜±¬ı˛ ¸˜±øÒ
¬ı±øÚÀ˚˛ ø√› ¤¬ı— ≈√íÀȬ± Ò√ıÊ√±, ø‰¬˝ê¶§¬ı˛+¬Û ˘±ø·À˚˛ ø√›ºî ¤˝◊√ ¬ıÀ˘
¬ı±¬ı± õ∂±˚˛ ¬ı˛±Ó¬ √˙Ȭ±¬ı˛ ¸˜˚˛ ˜±øȬÀÓ¬ qÀ˚˛ ¬ÛÀάˇÚº Ó“¬±¬ı˛˛ ù´±¸-õ∂ù´±¸
¬ıg ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ˜ÀÚ ˝√√ø26√˘ Œ˚Ú Ó“¬±¬ı˛ ˙¬ı˛œÀ¬ı˛ õ∂±Ì˝◊√ ŒÚ˝◊√º Œ˘±Àfl¡¬ı˛±,
˚±À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ¢∂±˜¬ı±¸œ¬ı˛±› øÂ√˘, Œ¸‡±ÀÚ ¤fl¡øSÓ¬ ˝√√À˚˛øÂ√˘º ˙¬ı˛œ¬ı˛øȬ
¬Û¬ı˛œé¬± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı± Œ˚‡±ÀÚ ¬ıÀ˘øÂ√À˘Ú, Œ¸‡±ÀÚ Ó¬“±¬ı˛ Œ√˝√øȬ
¸˜±øÒ¶ö fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± qè ˝√√˚˛º øfl¡c ˆ¬·Ó¬ ˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬ Ó¬±À√¬ı˛
356
¬ı±Ò± Œ√Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ øÚ(˘ Œ√˝√øȬ øÚÀÊ√¬ı˛ Œfl¡±À˘ Œ¬ı˛À‡, øÓ¬Ú ø√Ú
’¬ıøÒ Œ¸øȬ ¬ı˛é¬± fl¡À¬ı˛Úº øÓ¬Ú ø√Ú Œfl¡ÀȬ Œ·À˘, ¬ı˛±øM√√¬ı˛ õ∂±˚˛ øÓ¬ÚÀȬ
Ú±·±√ õ∂±Ì ŒÙ¬¬ı˛±¬ı˛ ø‰¬˝ê Œ√‡± ˚±˚˛º Ó“¬±¬ı˛˛ øÚÊ«√œ¬ı ˙¬ı˛œ¬ı˛ Ê√œ¬ıôL ›
õ∂±Ì¬ıôL ˝√√À˚˛ ά◊ͬ˘º ù´±¸-õ∂ù´±¸ ’±¬ı±¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì ˝√√À˚˛ Œ·˘ ¤¬ı— ’e-
õ∂Ó¬…e ÚÀάˇ-‰¬Àάˇ ά◊ͬ˘º øÓ¬øÚ Œ‰¬±‡ Œ‡±À˘Ú ¤¬ı— :±ÀÚ øÙ¬À¬ı˛
’±À¸Úº ¤˝◊√øȬ ¤¬ı— ’±À¬ı˛± ’Ú… õ∂¸Àe¬ı˛ ø√Àfl¡ ‘√ø©Ü¬Û±Ó¬ fl¡À¬ı˛, ¤¬ı±¬ı˛
’±˜¬ı˛± ¤øȬ ¬Û±Í¬fl¡À√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛˝◊√ Â√±Î¬ˇøÂ√ Œ˚, Ó“¬±¬ı˛±˝◊√ øÚÌ«˚˛ fl¡èÚ Œ˚,
¬ı±¬ı± ’Ú… Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ˜Ó¬ ¸±Àάˇ øÓ¬Ú ˝√√±Ó¬ ˘•§± ¤fl¡ Œ√˝√Ò±¬ı˛œ ˜±Ú¬ı
øÂ√À˘Ú, ø˚øÚ øfl¡Â≈√ ¬ı¬ı˛ Œ√˝√ Ò±¬ı˛Ì fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ Œ¸øȬ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛Ú,
Ú± øfl¡ øÓ¬øÚ ¶§˚˛— ’±RÀÊ√…±øÓ¬¶§¬ı˛+¬Ûº ¬Û“±‰¬ ˜˝√√±ˆ”¬Ó¬ ¡Z±¬ı˛± øÚø˜«Ó¬ ˝√√›˚˛±¬ı˛
√èÌ ˙¬ı˛œÀ¬ı˛¬ı˛ Ú±˙ ˝√√›˚˛± ŒÓ¬± ¸≈øÚø(Ó¬º ˚Ô±ÀÔ« ’ôL–fl¡¬ı˛ÀÌ
ø¬ı¬ı˛±Ê√˜±Ú ¸√ƒ¬ıd˝◊√ [’±R±]√√ ¬Û¬ı˛˜ ¸Ó¬…º Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ŒÚ˝◊√ , Œ˙¯ ŒÚ˝◊√∏
’±¬ı˛ ø¬ıÚ±˙› ŒÚ˝◊√º ¤˝◊√ qX ∆‰¬Ó¬Ú…ÒÚ ¬ı± ¬ıËp¡, ˝◊√øf˚˛ › ˜ÀÚ¬ı˛
ά◊¬Û¬ı˛ ˙±¸Ú › øÚ˚˛LaÌfl¡±¬ı˛œ Œ˚ Ó¬N, Œ¸˝◊√øȬ˝◊√ ¸±˝◊√, ø˚øÚ ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛
¸˜ô¶ õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ˜ÀÒ… ø¬ı√…˜±Ú ¤¬ı— ø˚øÚ ¸¬ı«¬ı…±¬Ûœº øÚÀÊ√¬ı˛ ’¬ıÓ¬±¬ı˛
fl¡±˚«… fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… øÓ¬øÚ Œ√˝√ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Úº Œ¸˝◊√ fl¡±Ê√ ¬Û≈À¬ı˛±
˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, øÓ¬øÚ Œ√˝√ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛ ˙±ù´Ó¬ ¶§¬ı˛+¬Û Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛Úº
¿ √M√±ÀSÀ˚˛¬ı˛ ¬Û”Ì« ’¬ıÓ¬±¬ı˛ ¬·e±¬Û≈À¬ı˛¬ı˛ ¿ Ú‘ø¸—˝√√ ¸¬ı˛¶§Ó¬œ¬ı˛ Ú…±˚˛,
¿ ¸±˝◊√-¤¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… ŒÚ˝◊√º Ó“¬±¬ı˛ øÚ¬ı«±Ì ŒÓ¬± qÒ≈ ¤fl¡È¬± øÚ˚˛˜¬Û±˘Ú
˜±Sº øÓ¬øÚ Ê√άˇ › Œ‰¬Ó¬Ú ¸¬ı ¬Û√±ÀÔ«˝◊√ ¬ı…±5 ¤¬ı— ¸¬ı«ˆ”¬ÀÓ¬¬ı˛
’ôL–fl¡¬ı˛À̬ı˛ ¸=±˘fl¡ › øÚ˚˛LaÌfl¡Ó«¬±º ¤˝◊√ ¸Ó¬…øȬ ¤‡ÀÚ± ’Ú≈ˆ¬¬ı
fl¡¬ı˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ¤¬ı— ’ÀÚÀfl¡ ¤¬ı˛fl¡˜ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡À¬ı˛ÀÂ√- ˚±¬ı˛± ’ÚÚ…
ˆ¬±À¬ı Ó“¬±¬ı˛˛ ˙¬ı˛ÀÌ Œ·ÀÂ√ ¤¬ı— ˚±¬ı˛± ’ôL–fl¡¬ı˛Ì ˝√√ÀÓ¬ Ó“¬±¬ı˛ ά◊¬Û±¸fl¡º
˚ø√› ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û ¤‡Ú ’±¬ı˛ Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±›˚˛± ˚±À¬ı Ú±, Ó¬¬ı≈›
ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬ Œ·À˘√√, ˜¸ƒøÊ√À√ ¬ı˛±‡± Ó“¬±¬ı˛ Ê√œ¬ıôL ø‰¬SøȬ [¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡ õ∂ø¸X
357
ø˙äœ ˆ¬Mê√ ¿ ˙±˜¬ı˛±› Ê√˚˛fl¡¬ı˛ ¤øȬ ¤“Àfl¡øÂ√À˘Ú] Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±¬ıº
¤fl¡ fl¡äÚ±˙œ˘ › ˆ¬øM꘱Ú√ √˙«fl¡Àfl¡, ¤˝◊√ ø‰¬SøȬ ¤‡ÀÚ± ¬ı±¬ı±¬ı˛
¸±é¬±» √˙«ÀÚ¬ı˛ ¸ÀôL±¯∏ › ¸≈‡ õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛º ¬ı±¬ı± ¤‡Ú ’±¬ı˛ Œ√À˝√√
ŒÚ˝◊√º øfl¡c øÓ¬øÚ ¸¬ı«ˆ”¬ÀÓ¬ ¬ı…±5 ¤¬ı— ˆ¬Mê√À√¬ı˛ fl¡˘…±Ì√ fl¡¬ı˛ÀÂ√Ú ›
fl¡¬ı˛À¬ıÚ- Œ˚˜ÚøȬ øÓ¬øÚ Ê√œø¬ıÓ¬√fl¡±À˘√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ¬ı±¬ı± ŒÓ¬± ¸ôLÀ√¬ı˛
˜Ó¬ ’˜¬ı˛º ˚ø√› ’±¬ı¬ı˛Ì ¬ı˛+¬Ûœ Ú¬ı˛À√˝√ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú, øfl¡c øÓ¬øÚ
ŒÓ¬± ¶§˚˛— ˆ¬·¬ı±Ú ¿˝√√ø¬ı˛, ø˚øÚ ¸˜˚˛ ¸˜˚˛ ˆ”¬Ó¬À˘ ’¬ıÓ¬œÌ« ˝√√Úº
¬ı±¬Û≈¸±À˝√√¬ı Œ˚±À·¬ı˛ ¸iß…±¸ –-
Œ˚±À·¬ı˛ ¸iß…±À¸¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¤˝◊√ ’Ò…±˚˛øȬ
Œ˙¯∏ fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº ¿ ¸‡±¬ı˛±˜ ˝√√ø¬ı˛ ›¬ı˛ÀÙ¬ ¬ı±¬Û≈¸±À˝√√¬ı Œ˚±· ¬Û≈À̬ı˛
ø¬ı¯≈û ¬ı≈›˚˛± Œ˚±À·¬ı˛ fl¡±fl¡± øÂ√À˘Úº ά◊øÚ Œ˘±fl¡ øÚ˜«±Ú ø¬ıˆ¬±À·
[P.W.D.] Ó¬N±¬ıÒ±˚˛fl¡ øÂ√À˘Úº ’¬ı¸¬ı˛ ¢∂˝√√Ì fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¸¬ÛPœfl¡
ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬ ¤À¸ Ô±fl¡ÀÓ¬ ’±¬ı˛y fl¡À¬ı˛Úº ›“À√¬ı˛ Œfl¡±Ú ŒÂ√À˘ø¬ÛÀ˘ øÂ√˘
Ú±º ¶§±˜œ-¶aœ ≈√Ê√ÀÚ¬ı˛˝◊√ ¿ ¸±˝◊√ ‰¬¬ı˛ÀÌ ’‰¬˘ |X± øÂ√˘º ›“¬ı˛± ≈í√Ê√ÀÚ
¬ı±¬ı±¬ı˛˛ ¬Û”ÀÊ√± › Œ¸¬ı±ÀÓ¬˝◊√ øÚÀÊ√À√¬ı˛ ø√Ú fl¡±È¬±ÀÓ¬Úº Œ˜‚±¬ı˛ ˜‘Ó≈¬…¬ı˛
¬Û¬ı˛, ¬ı±¬Û≈¸±À˝√√¬ı ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±¸˜±øÒ ¬Û˚«ôL, ˜¸ƒøÊ√À√ › ‰¬±›Î¬ˇœÀÓ¬ ’±¬ı˛øÓ¬
fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ›“Àfl¡ ¸±Àͬ ›˚˛±Î¬ˇ±ÀÓ¬, ¿ :±ÀÚù´¬ı˛œ › ¿ ¤fl¡Ú±Ôœ ˆ¬±·¬ı»
¬Ûάˇ±¬ı˛ › Ó¬±¬ı˛ ˆ¬±¬ı±Ô« Œ|±Ó¬±À√¬ı˛ Œ¬ı±Á¡±ÀÚ±¬ı˛ √±ø˚˛Q Œ√›˚˛± ˝√√À˚˛øÂ√˘º
¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ’ÀÚfl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ Œ¸¬ı± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ά◊øÚ ¤fl¡¬ı±¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
õ∂±Ô«Ú± fl¡À¬ı˛Ú- ìŒ˝√√ ’±˜±¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ¤fl¡˜±S ’±|˚˛º ’±¬ÛÚ±¬ı˛
¬Û”Ê√Úœ˚˛ ‰¬¬ı˛Ì √˙«Ú fl¡À¬ı˛, ¸˜ô¶ õ∂±Ìœ¬ı˛± ¬Û¬ı˛˜ ˙±øôL ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡À¬ı˛º
’±ø˜ ¤˝◊√ ¿‰¬¬ı˛À̬ı˛ Â√±˚˛±¬ı˛ ¤Ó¬ fl¡±ÀÂ√ Ô±fl¡± ¸ÀN›, ’±˜±¬ı˛ ‰¬=˘
˜Ú ˙±ôL › ø¶ö¬ı˛ ˝í√√˘ Ú±º ¤Ó¬ ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ ¸ôL ¸»¸e øfl¡ ¬ı…Ô«
˝√√À¬ı∑ ’±˜±¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ Œ¸˝◊√ qˆ¬ ø√Ú fl¡À¬ı ’±¸À¬ı, ˚‡Ú ’±¬ÛÚ±¬ı˛
358
fl‘¡¬Û±‘√ø©Ü ’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¬ÛάˇÀ¬ı∑î
ˆ¬ÀMê√¬ı˛ õ∂±Ô«Ú± qÀÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˚˛± ˝√√˚˛º øÓ¬øÚ Î¬◊M√¬ı˛ Œ√Ú- ìøfl¡Â≈√ø√ÀÚ¬ı˛
˜ÀÒ…˝◊√ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’qˆ¬ fl¡˜« Œ˙¯∏ ˝√√À˚˛ ˚±À¬ı ¤¬ı— ¬Û±¬Û-¬Û≈Ì… ;À˘
ˆ¬É ˝√√À˚˛ ˚±À¬ıº ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±˚˛ Œ¸ø√Ú ˆ¬±·…¬ı±Ú ˜ÀÚ fl¡¬ı˛¬ı, Œ˚ø√Ú
Ó≈¬ø˜ ‹øf˚˛fl¡ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘Àfl¡ Ó≈¬26√ ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛, ¸˜ô¶ ¬Û√±ÀÔ«¬ı˛ õ∂øÓ¬
ά◊√±¸œÚ ˝√√À˚˛, ’ÚÚ… ˆ¬±À¬ı ÷ù´¬ı˛ ˆ¬øMê√ õ∂±5 fl¡À¬ı˛, ¸iß…±¸ Ò±¬ı˛Ì
fl¡¬ı˛À¬ıºî øfl¡Â≈√ø√Ú ¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± Ù¬À˘ Œ·˘º ›“¬ı˛ ¶aœ¬ı˛ ˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ¬Û¬ı˛,
›¬ı˛ ’±¬ı˛ Œfl¡±Ú √±ø˚˛Q ¬ı±fl¡œ Ô±Àfl¡ Ú±º ά◊øÚ ¤¬ı±¬ı˛ ˜≈Mê√ ˝√√À˘Úº
˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ’±À· ¸iß…±¸ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ˘é¬… õ∂±5 fl¡À¬ı˛Úº
¬ı±¬ı±¬ı˛ ’˜‘Ó¬Ó≈¬˘… fl¡Ô± –-
√˚˛±øÚøÒ fl‘¡¬Û±˘≈ ¿¸±˝◊√ ¸˜Ô« ˜¸ƒøÊ√À√ [Z±¬ı˛fl¡± ˜±˝◊√] õ∂±˚˛˝◊√ ¤˝◊√
’˜‘Ó¬ ¬ı‰¬Ú ¬ı˘ÀÓ¬Ú Œ˚- ìŒ˚ ’±˜±˚˛ ’Ó¬…øÒfl¡ ˆ¬±˘¬ı±À¸,
Œ¸ ¸√±˝◊√ ’±˜±¬ı˛ √˙«Ú ¬Û±˚˛º ›¬ı˛ Ê√Ú… ’±ø˜ Â√±Î¬ˇ±
¸˜¢∂ Ê√·Ó¬ ˙”Ì…º › Œfl¡¬ı˘ ’±˜±¬ı˛˝◊√ ˙¬ı˛Ì±¬Ûiß ˝√√˚˛
¤¬ı— ¸¬ı«√± ’±˜±Àfl¡˝◊√ ¶ú¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛, øÚÀÊ√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ›¬ı˛
Œ¸˝◊√ Ÿ¬Ì, ›Àfl¡ ˜≈øMê√ [’±ÀR±¬Û˘øt] õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛
‰≈¬øfl¡À˚˛ ø√˝◊√ º Œ˚ ’±˜±¬ı˛˝◊√ ø‰¬ôLÚ fl¡À¬ı˛ ¤¬ı— ’±˜±¬ı˛
Œõ∂˜˝◊√ ˚±¬ı˛ é≈¬Ò± › Ó‘¬¯û±, Œ¸ ’±˜±¬ı˛ ¸Àe ø˜À˘, ŒÓ¬˜Ú
ø¬ı˘œÚ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛ Œ˚˜Ú Ú√œ ¸˜≈À^¬ı˛ ¸±ÀÔ ø˜À˘
¤fl¡±fl¡±¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ’Ó¬¤¬ı ’±R±øˆ¬˜±Ú› ’˝√√—fl¡±¬ı˛
¸•Û”Ì«¬ı˛+À¬Û ¬Ûø¬ı˛Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ õ∂øÓ¬, ø˚øÚ ŒÓ¬±˜±¬ı˛
˝√√+√À˚˛ ’±¸œÚ, ¬Û”Ì« ¬ı˛+À¬Û ¸˜ø¬Û«Ó¬ ˝√√À˚˛ ˚±›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ºî
359
¤˝◊√ ë’±ø˜í Œfl¡∑ –-
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± ’ÀÚfl¡ ¬ı±¬ı˛ ¬ı≈øÁ¡À˚˛ÀÂ√Ú ¤˝◊√ ë’±ø˜íøȬ Œfl¡º ¤˝◊√
’±ø˜Àfl¡ Œ‡“±Ê√¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… Œ¬ı˙œ ”√¬ı˛ ˚±›˚˛±¬ı˛ √¬ı˛fl¡±¬ı˛ ŒÚ˝◊√º ŒÓ¬±˜±¬ı˛
Ú±˜ › Œ‰¬˝√√±¬ı˛± ¬ı±√ ø√À˘ ë’±ø˜í ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’ôL–fl¡¬ı˛ÀÌ ¤¬ı— ¸˜ô¶
õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ˜ÀÒ… ∆‰¬Ó¬Ú…ÒÚ ¶§¬ı˛+¬Û ø¬ı√…˜±Ú ¤¬ı— ¤È¬±˝◊√ ë’±ø˜í-¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Ûº
¤˝◊√¬ı˛+¬Û :±ÀÚ¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± Ó≈ ¬ ø˜ øÚÀÊ√ ¬ ı˛ › ¸˜ô ¶ õ∂±ÌœÀ√ ¬ ı˛ ˜ÀÒ…
’±˜±Àfl¡˝◊√ √˙«Ú fl¡À¬ı˛±º ˚ø√ Ó≈¬ø˜ øÚÓ¬… ¤˝◊√ ¬ı˛+¬Û
’ˆ¬…±¸ fl¡À¬ı˛± Ó¬±˝√√À˘ ’±˜±¬ı˛ ¸¬ı«¬ı…¬Ûfl¡Ó¬± ˙œ‚Ë˝◊√ ά◊¬Û˘øt
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ı ¤¬ı— ’±˜±¬ı˛ ¸Àe ¸±˚≈Ê√… ˘±ˆ¬ fl¡¬ı˛˛À¬ıº
’Ó¬¤¬ı Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¬Û±Í¬fl¡À√¬ı˛ ø¬ıÚ•⁄ |X± › õ∂œøÓ¬ Ê√±øÚÀ˚˛
Ó¬“±À√¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±Ò fl¡¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚ Ó¬“±¬ı˛± Œ˚Ú ¸fl¡˘ Œ√¬ıœ-Œ√¬ıÓ¬±, ¸ôL ›
ˆ¬Mê√À√¬ı˛ |X± fl¡À¬ı˛Ú › ˆ¬±À˘±¬ı±À¸Úº ¬ı±¬ı± ¸¬ı«√± ¬ı˘ÀÓ¬Ú- ìŒ˚
’Ú…À√¬ı˛ ≈√–‡ Œ√˚˛ Œ¸ ’±˜±¬ı˛ ˝√√+√˚˛Àfl¡ ¬ı…Ô± Œ√˚˛,
¤¬ı— ’±˜±Àfl¡ fl¡©Ü Œ√˚˛º øfl¡c Œ˚ ¶§˚˛— fl¡©Ü ¸˝√√… fl¡À¬ı˛,
Œ¸ ’±˜±¬ı˛ Œ¬ı˙œ øõ∂˚˛ºî ¬ı±¬ı± ¸¬ı õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ˜ÀÒ… ø¬ı√√…˜±Ú
¤¬ı— Ó¬±À√¬ı˛ ¸¬ı ø√fl¡ ø√À˚˛ ¬ı˛é¬± fl¡À¬ı˛Úº ¸˜ô¶ õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ˆ¬±˘¬ı±À¸±,
¤˝◊√ øÂ√˘ Ó“¬±¬ı˛ ’±ôLø¬ı˛fl¡ ˝◊√À26√º ¤˝◊√ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ø¬ıqX ’˜‘Ó¬˜˚˛ Œ¶⁄±Ó¬,
Ó“¬±¬ı˛ ¿˜≈‡ ŒÔÀfl¡ ¸¬ı«√± õ∂¬ı±ø˝√√Ó¬ ˝√√Ó¬º ’Ó¬¤¬ı ˚±¬ı˛± Œõ∂˜¬Û”¬ı«fl¡ ¬ı±¬ı±¬ı˛
˘œ˘±·±Ú fl¡¬ı˛À¬ıÚ › Œ¸&ø˘ ˆ¬øMê√¬Û”¬ı«fl¡ |¬ıÌ fl¡¬ı˛À¬ıÚ, Ó¬“±¬ı˛± ¸±˝◊√À˚˛¬ı˛
¸±ÀÔ ’¬ı˙…˝◊√ ’øˆ¬ißÓ¬± õ∂±5 fl¡¬ı˛À¬ıÚº
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
360
’Ò…±˚˛ - 45
fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬ÀÓ¬¬ı˛ ¸Àµ˝√√ ¤¬ı— ’±Úµ
¬ı˛±›-À˚˛¬ı˛ ¶§õü, ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ˙±›˚˛±¬ı˛ Ó¬Mê√±º
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
·Ó¬ øÓ¬Ú ’Ò…±À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±øÚ¬ı«±À̬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¤ÀÓ¬ Œfl¡±Ú ¸Àµ˝√√ ŒÚ˝◊√ Œ˚, ¤‡Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸±é¬±» ¶§¬ı˛+¬Û ˘≈5 ˝√√À˚˛
Œ·ÀÂ√, øfl¡c Ó“¬±¬ı˛˛ øÚ¬ı˛±fl¡±¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û ¸¬ı«√± ø¬ı√…˜±Ú Ô±fl¡À¬ıº ¤ ¬Û˚«ôL,
¬ı±¬ı±¬ı˛ Ê√œø¬ıÓ¬fl¡±À˘¬ı˛ ‚Ȭڱ › ˘œ˘±&ø˘ ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º øÓ¬øÚ
¸˜±øÒ¶ö ˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛›, ’ÀÚfl¡ ˘œ˘± ‚ÀȬÀÂ√ ¤¬ı— ¤‡ÀÚ± ‚ȬÀÂ√º
¤¬ı˛ ŒÔÀfl¡ õ∂˜±øÌÓ¬ ˝√√˚˛ Œ˚, ¬ı±¬ı± ’˜¬ı˛ ¤¬ı— ’±À·¬ı˛ ˜Ó¬Ú˝◊√ øÚÀÊ√¬ı˛
ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ¸±˝√√±˚… fl¡¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ê√œø¬ıÓ¬fl¡±À˘ Ó“¬±¬ı˛ ¸—¶Û˙« ¬ı±
¸»¸e ˚±¬ı˛± ˘±ˆ¬ fl¡À¬ı˛øÂ√˘ Ó¬±À√¬ı˛ ˆ¬±À·…¬ı˛ õ∂˙—¸± Œfl¡˝◊√ ¬ı± fl¡¬ı˛ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛∑ Ó¬¬ı≈› ˚ø√ Ó¬±À√¬ı˛ ˜ÀÒ… fl¡±¬ı˛›-fl¡±¬ı˛› ‹øf˚˛fl¡ › ¸±—¸±ø¬ı˛fl¡
¸≈À‡¬ı˛ õ∂øÓ¬ ∆¬ı¬ı˛±·… Ú± ¤À¸ Ô±Àfl¡, Ó¬±˝√√À˘ Œ¸È¬±Àfl¡ Ó¬±À√¬ı˛ ≈√ˆ«¬±·…
Â√±Î¬ˇ± ’±¬ı˛ øfl¡ ¬ı˘± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛∑ Œ˚ fl¡Ô±øȬ Œ¸ ¸˜˚˛ ’Ú≈¸¬ı˛Ì
fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬ øÂ√˘ ¤¬ı— ¤‡ÀÚ± fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Œ¸È¬± ˝√√˘ ’ÚÚ… ¬ˆ¬±À¬ı
¬ı±¬ı±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ˆ¬øMê√º ¸˜ô¶ Œ‰¬Ó¬Ú±, ˝◊√øf˚˛-õ∂¬ı‘øM√√ › ˜ÚÀfl¡ ¤fl¡±¢∂ fl¡À¬ı˛
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û”ÀÊ√± ¬ı± Ò…±Ú±ø√ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’øˆ¬˘±¯∏ ˚ø√ Ô±Àfl¡ ŒÓ¬±, Œ¸È¬± qX
˜Ú › ’ôL–fl¡¬ı˛Ì ø√À˚˛ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º
¬ÛøÓ¬¬ıËÓ¬± ¶aœ¬ı˛ ¬ÛøÓ¬Àõ∂À˜¬ı˛ ά◊¬Û˜± fl¡‡ÀÚ±-fl¡‡ÀÚ± Œ˘±Àfl¡¬ı˛± &è-
ø˙¯∏…¬ı˛ Œõ∂À˜¬ı˛ Œé¬ÀS› ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡À¬ı˛º Ó¬¬ı≈› ø˙¯∏… › &è¬ı˛ Œõ∂À˜¬ı˛
Ó≈¬˘Ú±˚˛, ¬ÛøÓ¬¬ıËÓ¬±¬ı˛ Œõ∂˜ q©® ¤¬ı— ’¸±Î¬ˇº ˜±, ¬ı±¬ı±, ˆ¬±˝◊√ ¬ı± ’Ú…±Ú…
361
’±Rœ˚˛-¶§Ê√Ú Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ˘é¬… [’±R¸±é¬±»fl¡±¬ı˛] õ∂±5 fl¡¬ı˛±ÀÓ¬ Œfl¡±Ú
¸±˝√√±˚… fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º Ó¬±¬ı˛ Ê√Ú… ’±˜±À√¬ı˛ ¶§˚˛— øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ÛÔ
’Ài§¯∏Ì fl¡À¬ı˛ ’±R±Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ¬ÛÀÔ ’¢∂¸¬ı˛ ˝√√ÀÓ¬ ˝√√˚˛º ¸Ó¬… › ’¸ÀÓ¬…¬ı˛
ø¬ıÀ¬ıfl¡, ˝◊√˝À˘Ãøfl¡fl¡ › ¬Û±¬ı˛À˘Ãøfl¡fl¡ ¸≈À‡¬ı˛ Ó¬…±·, ˝◊√øf˚˛ øÚ¢∂˝√√ ¤¬ı—
qÒ≈˜±S Œ˜±À鬬ı˛ ˝◊√À26√ øÚÀ˚˛ ’¢∂¸¬ı˛ ˝√√ÀÓ¬ ˝√√˚˛º ’Ú…À√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ øÚˆ«¬¬ı˛
Ú± fl¡À¬ı˛, øÚÀÊ√À√¬ı˛ ’±Rø¬ıù´±¸ Ê√±¢∂Ó¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº ˚ø√ ’±˜¬ı˛±
¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ø¬ıÀ¬ıfl¡-¬ı≈øX ø√À˚˛ fl¡˜« fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’ˆ¬…±¸ fl¡ø¬ı˛, Ó¬±˝√√À˘ ¸˝√√ÀÊ√˝◊√
’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ı Œ˚, ¤˝◊√ ¸—¸±¬ı˛ Úù´¬ı˛ › ø˜Ô…±º Ó¬‡Ú ¸±—¸±ø¬ı˛fl¡
¬Û√±ÀÔ«¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’±˜±À√¬ı˛ ’±¸øMê√ ά◊M√À¬ı˛±M√√¬ı˛ fl¡˜ ˝√√ÀÓ¬ Ô±fl¡À¬ı ¤¬ı—
Œ˙À¯∏ Ó¬±À√¬ı˛ õ∂øÓ¬ Õ¬ı¬ı˛±·… ¸˝√√ÀÊ√˝◊√ ά◊»¬Ûiß ˝√√À¬ıº Ó¬±¬ı˛ ¬Û¬ı˛˝◊√ ¤˝◊√
¬ı˛˝√¸… ά◊ƒ‚±øȬӬ ˝√√À¬ı Œ˚, ¬ıËp¡ ’±˜±À√¬ı˛ &è øˆ¬iß ’±¬ı˛ Œfl¡Î¬◊ ÚÚº
¬ı¬ı˛— ’±¸À˘ øÓ¬øÚ ¸√ƒ¬ıd [¬Û¬ı˛˜±R±] ¤¬ı— ¤˝◊√ ‘√˙…˜±Ú Ê√·» Ó¬“±¬ı˛˝◊√
õ∂øÓ¬ø¬ı•§º ’Ó¬¤¬ı ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı õ∂ÀÓ¬…fl¡øȬ õ∂±Ìœ√¬ı˛ ˜ÀÒ… Ó“¬±Àfl¡˝◊√ √˙«Ú
fl¡À¬ı˛, Ó“¬±¬ı˛ ¬Û”ÀÊ√± fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬√º ¤˝◊√ ¸±˜… ˆ¬±¬ı˝◊√ ‘√˙…˜±Ú Ê√·ÀÓ¬¬ı˛
õ∂øÓ¬ fi√±¸œÚ… Ê√±·ø¬ı˛Ó¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ˜”˘ ˜Laº ¤˝◊√ ø¸X±ÀôL ¬ıX¬Ûø¬ı˛fl¡¬ı˛
˝√√À˚˛, ¬ıËp¡ ¬ı± &èÀfl¡ ’ÚÚ… ¬ˆ¬±À¬ı ˆ¬øMê√ fl¡¬ı˛À˘, Ó“¬±¬ı˛ ¸Àe ¤fl¡±R
˝√√À˚˛ ’±RÀ¬ı±Ò ’Ê«√Ú fl¡¬ı˛± ˚±˚˛º ¸—Àé¬À¬Û, &è¬ı˛ fl¡œÓ«¬Ú › Ó“¬±¬ı˛
Ò…±Ú ’±˜±À√¬ı˛ ¸¬ı«ˆ”¬ÀÓ¬ ˆ¬·¬ıV√˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ Œ˚±·…Ó¬± õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛ ¤¬ı—
Ó¬±¬ı˛ Ù¬À˘˝◊√ ¬Û¬ı˛˜±Úµ ˘±ˆ¬ ˝√√À˚˛ Ô±Àfl¡º øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ‚ȬڱøȬ ¤˝◊√
Ó¬ÀÔ…¬ı˛ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì-
fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¸Àµ˝√√ › ’±Úµ¬ı˛±›-¤¬ı˛ ¶§õü –-
¸fl¡À˘˝◊√ Ê√±ÀÚ Œ˚ ¬ı±¬ı± ¿ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬Àfl¡ ¿ ¤fl¡Ú±Ô
˜˝√√±¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛ ≈√øȬ ¢∂Lö 1] ¿˜√ƒˆ¬±·¬ı» 2] ˆ¬±¬ı±Ô« ¬ı˛±˜±˚˛Ì Œ¬ı˛±Ê√ ¬Û±Í¬
fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±À√˙ ø√À˚˛øÂ√À˘Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ê√œ¬ı»fl¡±À˘ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¤˝◊√
362
¢∂Lö&ø˘ õ∂Ó¬…˝√√ ¬Û±Í¬√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Ú [¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ√˝√¬ı˛é¬±¬ı˛ ¬Û¬ı˛› Œ¸˝◊√ ’ˆ¬…±¸
Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ÚøÚ]º ¤fl¡¬ı±¬ı˛ Œ‰¬Ã¬Û±È¬œÀÓ¬ [¬ıÀ•§] fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘±
¤fl¡Ú±Ôœ ˆ¬±·¬ı»√ ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛øÂ√À˘Úº ˜±Ò¬ı¬ı˛±› Œ√˙¬Û±À`¬ [˙±˜±] ¤¬ı—
fl¡±fl¡± ˜˝√√±Ê√Úœ› ‹ ¸˜˚˛ Œ¸‡±ÀÚ Î¬◊¬Ûø¶öÓ¬ øÂ√À˘Úº ≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ˜Ú
ø√À˚˛ ¬Û±Í¬ |¬ıÌ fl¡¬ı˛øÂ√À˘Úº Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ¤fl¡±√˙ ¶®Àg¬ı˛ ø¡ZÓ¬œ˚˛˛
’Ò…±˚˛˛ ¬Ûάˇ± ˝√√ø26√˘º ¢∂ÀLö¬ı˛ ¤˝◊√ ’—˙øȬÀÓ¬ ëÚ¬ıÚ±Ôí ¤¬ı— Ó¬“±À√¬ı˛
ˆ¬øMê√¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛ ά◊À~‡ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º Ÿ¬¯∏ˆ¬ ¬ı—À˙¬ı˛ Ú˚˛ Ê√Ú Ú±Ô
¬ı± ø¸XÀ˚±·œ Œ˚˜Ú- fl¡ø¬ı, ˝√√ø¬ı˛, ’ôLø¬ı˛é¬, õ∂¬ı≈X, ø¬Ûm˘±˚˛Ú, ’±ø¬ıÀ˝√√±S,
^nø˜˘, ‰¬˜¸ › fl¡¬ı˛ˆ¬±Ê√Ú ˆ¬±·¬ı» ÒÀ˜«¬ı˛ ˜ø˝√√˜± ¬ı˛±Ê√± Ê√Úfl¡Àfl¡
¬ı≈øÁ¡À˚˛øÂ√À˘Úº ¬ı˛±Ê√± Ê√Úfl¡ ¤“À√¬ı˛ õ∂ÀÓ¬…fl¡Àfl¡ ’ÀÚfl¡ &èQ¬Û”Ì« õ∂ùü
øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¤“¬ı˛± ¸¬ı±˝◊√ ¸ÀôL±¯∏Ê√Úfl¡ ά◊M√¬ı˛ Œ√Úº fl¡ø¬ı
ˆ¬±·¬ıÓ¬ Ò˜«, ˝√√ø¬ı˛ ˆ¬øMê√¬ı˛ ∆¬ıø˙©Ü…, ’ôLø¬ı˛é¬ ˜±˚˛± øfl¡, õ∂¬ı≈X ˜±˚˛±
ŒÔÀfl¡ ˜≈øMê√¬ı˛ ø¬ıøÒ, ø¬Ûm˘±˚˛Ú ¬Û¬ı˛˜¬ıËÀp¡¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û, ’±ø¬ıÀ˝√√±S fl¡À˜«¬ı˛
¶§¬ı˛+¬Û, ^nø˜˘ ¬Û¬ı˛˜±R±¬ı˛ ’¬ıÓ¬±¬ı˛ › ˘œ˘±, ‰¬˜¸ Ú±øô¶Àfl¡¬ı˛ ˜‘Ó≈¬…¬ı˛
¬Û¬ı˛ ·øÓ¬ ¤¬ı— fl¡¬ı˛ˆ¬±Ê√Ú fl¡ø˘fl¡±À˘ ˆ¬øMê√¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ˚Ô±ø¬ıøÒ ¬ıÌ«Ú±
fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ ¸À¬ı¬ı˛ ¤fl¡È¬±˝◊√ ˜±ÀÚ Œ¬ıÀ¬ı˛±˚˛ Œ˚, fl¡ø˘˚≈ À ·
Œ˜±é¬õ∂±ø5¬ı˛ ¤fl¡˜±S ¸±ÒÚ Œfl¡¬ı˘ ˝√√ø¬ı˛fl¡œÓ«¬Ú ¬ı± &è
‰¬¬ı˛À̬ı˛ ø‰¬ôLÚº ¢∂Lö ¬Û±Í¬ Œ˙¯∏ ˝√√À˘ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ‡≈¬ı˝◊√ ∆Ú¬ı˛±˙…¬Û”Ì«
¶§À¬ı˛ ˜±Ò¬ı˛¬ı˛±› ¤¬ı— ’Ú… ά◊¬Ûø¶öÓ¬ Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ìÚ¬ıÚ±ÔÀ√¬ı˛
ˆ¬øMê√-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ·ø¬ı˛˜± Œfl¡ ¬Ú± ·±˚˛˛∑ øfl¡c Œ¸&ø˘ ’ˆ¬…±¸ fl¡¬ı˛± fl¡Ó¬
≈©®¬ı˛∑ Ó“¬±¬ı˛± øÂ√À˘Ú ø¸X ˆ¬Mê√º øfl¡c ’±˜±À√¬ı˛ ˜Ó¬ ˜”‡«À√¬ı˛ ˜ÀÒ…
¤ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ˆ¬øMê√ ά◊»¬Ûiß ˝√√›˚˛± øfl¡ fl¡‡ÀÚ± ¸y¬ı ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛∑ ’ÀÚfl¡
Ê√Àij¬ı˛ ¬Û¬ı˛›, ‹ ¬ı˛fl¡˜ ˆ¬øMê√ õ∂±5 ˝√√˚˛ Ú±º Ó¬±˝√√À˘ ’±¬ı˛ ˜≈øMê ¬Û±¬ı√
øfl¡ fl¡À¬ı˛∑ ’±˜±¬ı˛ ŒÓ¬± ˜ÀÚ ˝√√À26√ Œ˚, ’±˜±À√¬ı˛ Ê√Ú… Œfl¡±Ú ’±˙±˝◊√
363
ŒÚ˝◊√ºî ˜±Ò¬ı¬ı˛±›À˚˛¬ı˛ ¤˝◊√ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ øÚ¬ı˛±˙±¬ı±œ√ Ò±¬ı˛Ì± ˆ¬±˘ ˘±À· Ú±º
ά◊øÚ ¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±À√¬ı˛ ‡≈¬ı Œ¸Ãˆ¬±·… Œ˚, ’±˜¬ı˛± ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜Ó¬ ’˜”˘…
˝√√œÀ¬ı˛ [&è-¬ı˛P] Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√º Ó¬±˝◊√ ¤Ó¬ øÚ¬ı˛±˙ ˝√√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º ¬ı±¬ı±¬ı˛
õ∂øÓ¬ ’‰¬˘ ø¬ıù´±¸ Ô±fl¡À˘, ø‰¬ôL±¬ı˛ Œfl¡±Ú fl¡±¬ı˛Ì Œ√ø‡ Ú±∑ Ú¬ıÚ±ÔÀ√¬ı˛
ˆ¬øMê√ ˝√√˚˛Ó¬ ’À¬Û鬱fl‘¡Ó¬ ’ÀÚfl¡ Œ¬ı˙œ ‘√Ϭˇ ¤¬ı— õ∂¬ı˘, øfl¡c ’±˜¬ı˛±›
øfl¡ Œõ∂˜ › |X±¬Û”¬ı«fl¡ ˆ¬øMê√ fl¡¬ı˛øÂ√ Ú±∑ ¬ı±¬ı± ’w±ôL ˆ¬±À¬ı ›
õ∂±˜±øÌfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬ıÀ˘ÚøÚ øfl¡ Œ˚, ¿˝√√ø¬ı˛ ¬ı± &è¬ı˛ Ú±˜ Ê√¬Û fl¡¬ı˛À˘˝◊√,
˜≈øMê√ ˘±ˆ¬ ˝√À√¬ı∑ Ó¬À¬ı ’±¬ı˛ ˆ¬˚˛ ¬ı± ø‰¬ôL±¬ı˛ øfl¡ fl¡±¬ı˛Ì Ô±fl¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛∑î
øfl¡c ˜±Ò¬ı¬ı˛±›-À˚˛¬ı˛ ¤˝◊√ ’±ù´±À¸, fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¸Àµ˝√√ ”√¬ı˛ ˝√√˚˛
Ú±º ά◊øÚ ¸±¬ı˛±ø√Ú ≈√ø(ôL±¢∂¶ö › ’ø¶ö¬ı˛ ˝√√À˚˛ Ô±Àfl¡Úº ¤˝◊√ ø‰¬ôL±ÀÓ¬˝◊√
Î≈¬À¬ı øÂ√À˘Ú Œ˚, øfl¡ ˆ¬±À¬ı Ú¬ıÚ±ÔÀ√¬ı˛ ˜Ó¬ ¬ˆ¬øMê√ õ∂±5 fl¡¬ı˛± Œ˚ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛º ˝◊√øÓ¬˜ÀÒ… ’±Úµ¬ı˛±› ¬Û±‡±Àά« Ú±À˜ ¤fl¡ ˆ¬^À˘±fl¡ ˜±Ò¬ı¬ı˛±›Àfl¡
‡“≈Ê√ÀÓ¬-‡“≈Ê√ÀÓ¬ Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√Úº Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ˆ¬±·¬ı» ¬Û±Í¬
‰¬˘øÂ√˘º ¿ ¬Û±‡±Àά«› ˜±Ò¬ı¬ı˛±›-À˚˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ ¬ıÀ¸Ú › ›“¬ı˛
¸±ÀÔ øÙ¬¸ƒ-øÙ¬¸ƒ fl¡À¬ı˛ fl¡Ô± ¬ı˘ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº ά◊øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§õü
˜±Ò¬ı¬ı˛±›Àfl¡ Œ˙±Ú±ø26√À˘Úº ¤“À√¬ı˛ fl¡±Ú±‚≈¯∏±˚˛ ¬Û±Àͬ ¬ı±Ò± ¬ÛάˇøÂ√˘º
’Ó¬¤¬ı fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¬Û±Í¬ ¬ıg fl¡À¬ı˛, ˜±Ò¬ı¬ı˛±›Àfl¡ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú-
ìøfl¡ ¬ı…±¬Û±¬ı˛, øfl¡ fl¡Ô± ˝√√À26√∑î ˜±Ò√¬ı¬ı˛±› ¬ıÀ˘Ú- ì·Ó¬fl¡±˘ Ó≈¬ø˜
Œ˚ ¸Àµ˝√√ õ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘, ¤˝◊√øȬ Ó¬±¬ı˛˝◊√ ¸˜±Ò±Úº ·Ó¬fl¡±˘ ¬ı±¬ı±
¿ ¬Û±‡±ÀΫ¬Àfl¡ ¶§õü Œ√Ú, Œ¸øȬ ›“¬ı˛ fl¡±ÀÂ√˝◊√ Œ˙±Úº ¤ÀÓ¬ ¬ı˘±
˝√√À˚˛ÀÂ√ Œ˚ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬ı± ’¸±Ò±¬ı˛Ì ˆ¬øMê√¬ı˛ Œfl¡±Ú õ∂À˚˛±Ê√Ú
ŒÚ˝◊√ º Œfl¡¬ı˘ &èÀfl¡ Ú˜Ú ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì¬Û”ÀÊ√±˝◊√
˚Àԩܺî
¸¬ı±¬ı˛˝◊√ ¶§õüøȬ Œ˙±Ú±¬ı˛ Ó¬œ¬ıË Î¬◊»fl¡_± ˝√√ø26√˘, ø¬ıÀ˙¯∏ fl¡À¬ı˛
364
fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛º ¸¬ı±¬ı˛√ ’Ú≈À¬ı˛±ÀÒ√, ¿ ¬Û±‡±ÀΫ¬ øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§Àõü¬ı˛ ø¬ı¯À∏˚˛
¬ı˘ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Ú- ì’±ø˜ Œ√‡˘±˜ Œ˚, ¤fl¡ ·ˆ¬œ¬ı˛ ¸±·À¬ı˛ “√±øάˇÀ˚˛
’±øÂ√º ’±˜±¬ı˛ Œfl¡±˜¬ı˛ ’¬ıøÒ Ê√˘ ¤¬ı— ˝√√ͬ±» ά◊¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Àfl¡ Ó¬±fl¡±ÀÓ¬˝◊√,
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±Àfl¡ Œ√‡ÀÓ¬ Œ¬Û˘±˜º øÓ¬øÚ ¤fl¡øȬ ¬ı˛P˜øGÓ¬ ø¸—˝√√±¸ÀÚ
¬ıÀ¸, ¬Û± Î≈¬ø¬ıÀ˚˛ ’±ÀÂ√Úº ¤˝◊√ ¸≈µ¬ı˛ ‘√˙… › ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜ÀÚ±˝√√¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û
Œ√À‡ ’±˜±¬ı˛ ø‰¬M√√ ¬ıάˇ˝◊√ õ∂¸iß ˝√√˚˛º ¤˝◊√ √˙«Ú ¤Ó¬ ¬ı±ô¶¬ı øÂ√˘ Œ˚,
¶§õü ¬ıÀ˘ ’±˜±¬ı˛ ˜ÀÚ˝◊√ ˝√√ø26√˘ Ú±º ’±ø˜ Œ√ø‡ Œ˚, ˜±Ò¬ı¬ı˛±››
Œ¸‡±ÀÚ “√±øάˇÀ˚˛ ’±ÀÂ√Úº ά◊øÚ ’±˜±˚˛ ’±À¬ı·¬Û”Ì« ¶§À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú,
ì’±Úµ¬ı˛±›/ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛Ì ŒÂ“√±›ºî ’±ø˜ ά◊M√¬ı˛ ø√˝◊√- ì’±ø˜› ŒÓ¬±
Ó¬±˝◊√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√, øfl¡c ›“¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛Ì ŒÓ¬± Ê√À˘¬ı˛ ÚœÀ‰¬º ¤¬ı±¬ı˛ ¬ıÀ˘±
’±ø˜ øfl¡ fl¡À¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ˜±Ô±, ›“¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ ¬ı˛±ø‡∑ ’±ø˜ øÚè¬Û±˚˛/î
¤˝◊√ qÀÚ ˙±˜± ¬ı±¬ı±Àfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ìŒ˝√√ Œ√¬ı/ √˚˛± fl¡À¬ı˛ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¬Û±
≈√øȬ Ê√˘ ŒÔÀfl¡ Ó≈¬˘≈Úºî¬ ¬ı±¬ı± Ó¬é≈¬øÚ Ó“¬±¬ı˛ ¬Û± ≈√øȬ Ó≈¬˘À˘Ú ¤¬ı—
Ó¬»é¬Ì±»√√ ’±ø˜› Ó“¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ ˘≈øȬÀ˚˛ ¬Ûøάˇº ¬ı±¬ı± ’±˜±˚˛ ’±˙œ¬ı¬«±√
fl¡À¬ı˛ ¬ı˘À˘Ú - ëëŒÓ¬±˜±¬ı˛ fl¡˘…±Ì Œ˝√√±fl¡º Ó≈¬ø˜ ¬Û¬ı˛˜±Ô« ˘±ˆ¬ fl¡¬ı˛À¬ıº
‚±¬ıάˇ±¬ı±¬ı˛ ¬ı± ø‰¬ôL± fl¡¬ı˛±¬ı˛ Œfl¡±Ú √¬ı˛fl¡±¬ı˛ ŒÚ˝◊√ºî ά◊øÚ ’±˜±˚˛ ¤›
¬ıÀ˘Ú- ì¤fl¡øȬ Êø√¬ı˛ ¬Û±Àάˇ¬ı˛ Ò≈øÓ¬ ’±˜±¬ı˛ ˙±˜±Àfl¡ ø√›, Ó¬±ÀÓ¬ ŒÓ¬±˜±¬ı˛
‡≈¬ı ˘±ˆ¬ ˝√√À¬ıºî
¬ı±¬ı±¬ı˛ ’±À√˙±Ú≈˚±˚˛œ, ¿ ¬Û±‡±ÀΫ¬ ¤fl¡È¬± Ò≈øÓ¬ ¤ÀÚøÂ√À˘Ú ¤¬ı—
fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ıÀfl¡ ’Ú≈À¬ı˛±Ò fl¡À¬ı˛Ú- ì√˚˛± fl¡À¬ı˛ ¤øȬ ˜±Ò¬ı¬ı˛±›Àfl¡ ø√Úºî
øfl¡c ˜±Ò¬ı¬ı˛±› Œ¸øȬ øÚÀÓ¬ ¬ı˛±Ê√œ ˝√√Ú Ú±º
ά◊øÚ ¬ıÀ˘Ú- ì¬ı±¬ı± ˚ø√ ’±˜±Àfl¡ ¢∂˝√√À̬ı˛ Ê√Ú… Œfl¡±Ú ’±ˆ¬±¸
¬ı± ˝◊√ø√eÓ¬ Œ√Ú Ó¬À¬ı˝◊√¬ ’±ø˜ ¤øȬ ŒÚ¬ı, Ú±˝√√À˘ Ú˚˛ºî ¤fl¡È≈¬ Ó¬fl«¡±Ó¬øfl«¡¬ı˛
¬Û¬ı˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ∆√¬ı-’±À√˙¸”‰¬fl¡ ø‰¬¬ı˛fl”¡È¬ ¬ı±¬ı˛ fl¡À¬ı˛, ¤˝◊√ ¸˜¸…±¬ı˛
365
¸˜±Ò±Ú fl¡¬ı˛± ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ øÚ˚˛˜ øÂ√˘ Œ˚ ˚‡Ú˝◊√
ά◊øÚ Œfl¡±Ú ø¡ZÒ±¸—˙À˚˛¬ı˛ ¸•ú≈‡œÚ ˝√√ÀÓ¬Ú Ó¬‡Ú ≈√øȬ ø‰¬¬ı˛fl≈¡ÀȬ¬ı˛˛ ά◊¬Û¬ı˛
붧œfl¡±¬ı˛í ë’¶§œfl¡±¬ı˛í ø˘À‡ Ó¬±¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ¤fl¡È¬± Ó≈¬ø˘À˚˛ øÚÀÓ¬Úº Ó¬±ÀÓ¬
˚± ά◊M√¬ı˛ Œ¬ÛÀÓ¬Ú,¬ Œ¸˝◊√ ˜Ó¬˝◊√ fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ¤¬ı±¬ı˛›, ≈√ÀȬ± ø‰¬¬ı˛fl≈¡È¬
ø˘À‡ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Â√ø¬ı¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ¬ı˛±‡± ˝√√˘ ¤¬ı— ¤fl¡øȬ ŒÂ√±È¬ ŒÂ√À˘Àfl¡
ø√À˚˛ ŒÓ¬±˘±ÀÚ± ˝√√˘º 붧œfl¡±¬ı˛í Œ˘‡± fl¡±·Ê√øȬ ›Í¬±˚˛, ˜±Ò¬ı¬ı˛±›Àfl¡
Ò≈øÓ¬øȬ ¢∂˝√√Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˝˘º ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ’±Úµ¬ı˛±› ¤¬ı— ˜±Ò¬ı¬ı˛±› ¸c©Ü
˝√√Ú ¤¬ı— fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¸Àµ˝√√› ”√¬ı˛ ˝√√˚˛º ‚ȬڱøȬ ’±˜±À√¬ı˛ ¤˝◊√
ø˙鬱 ¬Œ√˚˛√ Œ˚, ’Ú…±Ú… ¸±Ò≈ - ¸ô L À√ ¬ ı˛ ¬ıMê√ ¬ ı…Àfl¡ |X± fl¡¬ı˛ ±
ά◊ø‰¬Ó¬º øÚÀÊ√¬ı˛ ˜± ’Ô«±» &è¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¬Û”Ì« ø¬ıù´±¸
Œ¬ı˛À‡, Ó“¬±¬ı˛˛ ’±À√˙ ’é¬À¬ı˛-’é¬À¬ı˛ ¬Û±˘Ú fl¡¬ı˛±, ’øÓ¬
’±¬ı˙…fl¡º ’±˜±À√¬ı˛ fl¡˘…±À̬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ’Ú… Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛
Œ‰¬À˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ø‰¬ôL± Ô±Àfl¡ Œ¬ı˙œº
¬ı±¬ı±¬ı˛ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ fl¡Ô±&ø˘ ˝√√+√˚˛—·˜ fl¡À¬ı˛ Ú±› - ì¤˝◊ √ ø¬ıÀù´
’¸—‡… ¸±Ò≈-¸ôL ¬ı˛À˚˛ÀÂ√Úº øfl¡c øÚÀÊ√¬ı˛ ø¬ÛÓ¬±˝◊√ [&è]
’±¸˘ ø¬ÛÓ¬± [’±¸˘ &è]º ’Ú…¬ı˛± ˚Ó¬˝◊√ -˜Ò≈¬ı˛ ά◊¬ÛÀ√˙
ø√Ú, øÚÀÊ√¬ı˛ &è¬ı˛ ά◊¬ÛÀ√˙ Œˆ¬±˘± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º ¤¬ı˛ ˜˜«±Ô«
¤˝◊√ Œ˚, õ∂±Ì ø√À˚˛ &èÀfl¡ ¬ˆ¬±˘¬ı±À¸±, Ó“¬±¬ı˛ ˙¬ı˛ÀÌ ˚±› ¤¬ı— Ó“¬±Àfl¡¡
|X±¬ıÚÓ¬ ¬˝√√À˚˛ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛±º Ó¬À¬ı˝◊√ Ó≈¬ø˜ Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı Œ˚, ŒÓ¬±˜±¬ı˛
¸±˜ÀÚ ˆ¬¬ı¸±·À¬ı˛¬ı˛ ’øô¶Q øͬfl¡ ŒÓ¬˜Ú, Œ˚˜Ú ¸”À˚«…¬ı˛ ¸±˜ÀÚ
’gfl¡±¬ı˛ºî
¬ı±¬ı±¬ı˛ ˙˚˛ÀÚ¬ı˛ Ê√Ú… fl¡±Àͬ¬ı˛ Ó¬Mê√± -
¬ı±¬ı± øÚÀÊ√¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬Û”¬ı«±ÀX«, ¤fl¡È¬± fl¡±Àͬ¬ı˛ Ó¬Mê√±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ qÀÓ¬Úº
366
Œ¸˝◊√ Ó¬Mê√±øȬ ‰¬±¬ı˛ ˝√√±Ó¬ ˘•§± ¤¬ı— ¤fl¡ ˝√√±Ó¬ ‰¬›Î¬ˇ± øÂ√˘, ˚±¬ı˛ ‰¬±¬ı˛
Œfl¡±Ì±˚˛ ‰¬±¬ı˛øȬ ˜±øȬ¬ı˛ õ∂√œ¬Û ;˘ÀÓ¬±º ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı±¬ı± Œ¸øȬ È≈¬fl¡À¬ı˛±-È≈¬fl¡À¬ı˛±
fl¡À¬ı˛ ŒÙ¬À˘ Œ√Ú [¤¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± √˙˜ ’Ò…±À˚˛ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√]º ¤fl¡
¸˜˚˛ ¬ı±¬ı± ‹ Ó¬Mê√±øȬ¬ı˛ ˜±˝√√±R… fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ıÀfl¡ ¬ıÌ«Ú± fl¡À¬ı˛
Œ˙±Ú±ø26√À˘Úº fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¸¬ı qÀÚ ¬ıÀ˘Ú- 줇ÀÚ± ˚ø√ ’±¬ÛÚ±¬ı˛
Ó¬Mê√±˚˛ qÀÓ¬ ˆ¬±À˘± ˘±À·, Ó¬±˝√√À˘ ˜¸ƒøÊ√À√ ¤fl¡È¬± ’Ú… Ó¬Mê√±
Á≈¡ø˘À˚˛ ø√ø26√º ’±¬ÛøÚ ¶§26√Àµ Ó¬±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ qÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úºî Ó¬‡Ú
¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ì˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬Àfl¡ ÚœÀ‰¬ ŒÂ√Àάˇ, ¤‡Ú ’±¬ı˛ ’±ø˜ ά◊¬ÛÀ¬ı˛
qÀÓ¬ ‰¬±˝◊√ Ú±ºî fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¬ıÀ˘Ú- ì˚ø√ ’Ú≈˜øÓ¬ Œ√Ú, Ó¬±˝√√À˘
˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬¬ı˛ Ê√Ú… ’±ø˜ ’±À¬ı˛fl¡È¬± Ó¬Mê√± Á≈¡ø˘À˚˛ ø√ø26√ºî
¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- 쌸 Ó¬Mê√±¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ øfl¡ fl¡À¬ı˛ qÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ı∑ ¤ øfl¡
’Ó¬ ¸˝√√Ê√ fl¡±Ê√∑ ’ÀÚfl¡ &Ì Ô±fl¡À˘ Ó¬À¬ı˝◊√ ¬Û±¬ı˛± ˚±˚˛º Œ˚ Œ‡±˘±
Œ‰¬±À‡ ‚≈À˜±ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, Œ¸˝◊√˝◊√ ¤¬ı˛ Œ˚±·… ¬Û±Sº ’±ø˜ ‚≈À˜±¬ı±¬ı˛ ¸˜˚˛
õ∂±˚˛˝◊√ ˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬Àfl¡ ’±˜±¬ı˛ Û±À˙ ¬ıÀ¸, ’±˜±¬ı˛ ¬ı≈Àfl¡¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ˝√√±Ó¬
Œ¬ı˛À‡, ˝√√ø¬ı˛ Ú±˜ Ê√¬Û ˝√√À26√ øfl¡ Ú± ˘é¬… fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬ıø˘º ˚ø√ ’±˜±Àfl¡
‚≈ø˜À˚˛ ¬ÛάˇÀÓ¬ Œ√À‡, Ó¬±˝√√À˘ Œ˚Ú Ó¬é≈¬øÚ Ê√±ø·À˚˛ Œ√˚˛º øfl¡c ¤Ó
È≈¬fl≈¡› Œ¸ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º Œ¸ øÚÀÊ√˝◊ øÁ¡˜≈ÀÓ¬ Ô±Àfl¡º ˚‡Ú ˆ¬·ÀÓ¬¬ı˛
˝√√±Ó¬ ’±˜±¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛œ ˜ÀÚ ˝√√˚˛, Ó¬‡Ú ’±ø˜ ŒÊ√±À¬ı˛ ŒÎ¬Àfl¡ ά◊øͬ ë› ˆ¬·Ó¬ºí
Ó¬‡Ú › ‚±¬ıÀάˇ ø·À˚˛ Œ‰¬±‡ Œ‡±À˘º Œ˚ ˜±øȬÀÓ¬˝◊√ ˆ¬±˘ˆ¬±À¬ı ¬ı¸ÀÓ¬
qÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±, ˚±¬ı˛ ’±¸Ú ø¶ö¬ı˛ Ú˚˛ ¤¬ı— Œ˚ øÚ^±¬ı˛ √±¸, Œ¸ øfl¡
ŒÁ¡±˘±Ú Ó¬Mê√±˚˛ qÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ı∑î ’ÀÚfl¡ ¸˜˚˛˝◊√ ¬ı±¬ı± ˆ¬Mê√À√¬ı˛
¬ı˘ÀÓ¬Ú- ì’±ø˜ ’±˜±¬ı˛ ˜Ó¬, Œ¸ Ó¬±¬ı˛ ˜Ó¬ºî
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
367
 ’Ò…±˚˛ - 46
¬ı±¬ı±¬ı˛ ·˚˛± ˚±S±, ≈√øȬ Â√±·À˘¬ı˛ ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛
fl¡±ø˝√ √ Ú œº
¤˝◊√ ’Ò…±À˚˛ ˙±˜±¬ı˛ fl¡±˙œ, õ∂˚˛±· › ·˚˛± ˚±S±¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì Œ√›˚˛±
˝√√À˚˛ÀÂ√, ¬ı±¬ı± [Â√ø¬ı¬ı˛+À¬Û] Œfl¡˜Ú fl¡À¬ı˛ Œ¸‡±ÀÚ ¤“À√¬ı˛ ’±À·˝◊√
Œ¬Û“ÃÀÂ√øÂ√À˘Ú, Œ¸ fl¡Ô± ¬ı˘± ˝√√À˚˛ÀÂ√ ¤¬ı— ≈√øȬ Â√±·À˘¬ı˛ ·Ó¬ Ê√Àij¬ı˛
˝◊√øÓ¬˝√√±À¸¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ Œ˘‡± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
Œ˝√√ ¸±˝◊√/ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛Ì ÒÚ… ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ¶ú‘øÓ¬ fl¡Ó¬ ’±Úµ√±˚˛fl¡º
’±¬ÛÚ±¬ı˛ ˆ¬¬ıˆ¬˚˛ø¬ıÚ±˙fl¡±¬ı˛œ ¶§¬ı˛+¬Û› Ò√Ú…, ˚±¬ı˛ õ∂ˆ¬±À¬ı fl¡˜«¬ıgÚ
øÂ√ißøˆ¬iß ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ˚ø√› ¤‡Ú ’±¬ı˛ ’±˜¬ı˛± ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¸&Ì ¶§¬ı˛+À¬Û¬ı˛
√˙«Ú ¬Û±˝◊√ Ú±, Ó¬¬ı≈› ’±¬ÛøÚ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛À̬ı˛ |X±˙œ˘ ˆ¬Mê√À√¬ı˛
õ∂Ó¬…é¬ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ Œ√Úº ’±¬ÛøÚ ¤fl¡ ’:±Ó¬ ’±fl¡¯∏«Ì ˙øMê√ ø√À˚˛
fl¡±ÀÂ√¬ı˛ ¬ı± ”√À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ŒÈ¬ÀÚ, Ó¬±À√¬ı˛ ¤fl¡ Œ¶ß˝√˜˚˛œ
˜±À˚˛¬ı˛ ˜Ó¬Ú Ê√øάˇÀ˚˛ ¬ÒÀ¬ı˛Úº Œ˝√√ ¸±˝◊√/ ˆ¬Mê√¬ı˛± Ê√±ÀÚ Ú± ’±¬ÛÚ±¬ı˛
¬ı±¸¶ö±Ú Œfl¡±Ô±˚˛º øfl¡c ’±¬ÛøÚ ¤˜Ú Œfl¡Ã˙À˘ Ó¬±À√¬ı˛ Œõ∂¬ı˛Ì± Œ√Ú
Œ˚, ˜ÀÚ ˝√√˚˛ Œ˚Ú ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ’ˆ¬˚˛˝√ô¶ ›À√¬ı˛ ˜±Ô±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¸¬ı«√±˝◊√
¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊√øȬ ’±¬ÛÚ±¬ı˛˝◊√ fl‘¡¬Û± ‘√ø©Ü¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛Ì±˜ Œ˚ ›¬ı˛± ¤fl¡ ’:±Ó¬
¸±˝√√±˚… ¸¬ı«√±˝◊√ ¬Û±˚˛º ’˝√√—fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˙¬ıM«√œ ˝√√À˚˛ ˜˝√√±ø¬ı¡Z±Ú › ‰¬Ó≈¬¬ı˛
¬Û≈è¯∏›, ¤˝◊√ ˆ¬¬ı¸±·À¬ı˛¬ı˛ ¬Û“±Àfl¡ Ó¬ø˘À˚˛ ˚±˚˛º øfl¡c Œ˝√√ ¸±˝◊√/ ’±¬ÛøÚ
Œfl¡¬ı˘ øÚÀÊ√¬ı˛ ˙øMê√¬ı˛ ¸±˝√√±À˚… ’¸˝√√±˚˛ › ¸¬ı˛˘ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ¤˝◊√ ¬Û“±fl¡
ŒÔÀfl¡ ¬ı±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ Ó¬±À√¬ı˛˛ ¬ı˛é¬± fl¡À¬ı˛Úº ¬Û«√±¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ŒÔÀfl¡, ’±¬ÛøÚ˝◊√
368
¸¬ı Œ‡˘± Œ‡˘ÀÂ√Úº Ó¬¬ı≈› ¤˜Ú ’øˆ¬Ú˚˛ fl¡À¬ı˛Ú Œ˚Ú Œ¸&ø˘¬ı˛ ¸±ÀÔ
’±¬ÛÚ±¬ı˛ Œfl¡±Ú ¸•Û«fl¡˝◊√ ŒÚ˝◊√º Œfl¡Î¬◊˝◊√ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¸•Û”Ì« Ê√œ¬ıÚ·±Ô±
Ê√±ÚÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº Œ¸ Ê√Ú… ’±˜±À√¬ı˛ ¬ÛÀé¬ ¸¬ı Œ‰¬À˚˛ ˆ¬±À˘± ¬ÛÔ
˝√√À26√- ’ÚÚ… ˆ¬±À¬ı ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛ÀÌ ¸˜ø¬Û«Ó¬ ˝√√À˚˛, ¬Û±¬Û ŒÔÀfl¡
˜≈øMê√ ¬Û±›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú…, ¤fl¡˜±S ’±¬ÛÚ±¬ı˛˝◊√ Ú±˜ ¶ú¬ı˛Ì fl¡¬ı˛±º ’±¬ÛøÚ
øÚ©®±˜ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ¸˜ô¶ ˝◊√À26√ ¬Û”¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛, Ó¬±À√¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜±Úµ Œ√Úº
’±¬ÛÚ±¬ı˛ ˜Ò≈¬ı˛ Ú±À˜¬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛ÀÌ˝◊√, ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛±Ê√ø¸fl¡ › Ó¬±˜ø¸fl¡
&Ì ˝}√±¸ ˝√√À˚˛, ¸±øQfl¡ › Ò±ø˜«fl¡ &À̬ı˛ ø¬ıfl¡±˙ ˝√√˚˛º Ó¬±¬ı˛ ¸±ÀÔ-
¸±ÀÔ˝◊√ ›¬ı˛± ÒœÀ¬ı˛-ÒœÀ¬ı˛ ø¬ıÀ¬ıfl¡, ∆¬ı¬ı˛±·… › :±Ú ˘±ˆ¬ fl¡À¬ı˛º Ó¬‡Ú
’±Rø¶öÓ¬ ˝√√À˚˛ &è¬ı˛ ¸±ÀÔ ’øˆ¬ißÓ¬± õ∂±5 ˝√√˚˛ ¤¬ı— ¤¬ı˛˝◊√ ’±À¬ı˛fl¡
’Ô« ˝√√À26√, &è¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’ÚÚ… ˆ¬±À¬ı ˙¬ı˛Ì±·Ó¬ ˝√√›˚˛±º ¤¬ı˛ øÚø(Ó¬
õ∂˜±Ì qÒ≈ ¤È¬±˝◊√ Œ˚, Ó¬‡Ú ’±˜±À√¬ı˛ ˜Ú ø¶ö¬ı˛ ¤¬ı— ˙±ôL ˝√√˚˛º ¤˝◊√
˙¬ı˛Ì±·øÓ¬, ˆ¬øMê√ › :±ÀÚ¬ı˛ ˜±˝√√±R… ’ø¡ZÓ¬œ˚˛º ¤¬ı˛ Ù¬À˘˝◊√ SêÀ˜
SêÀ˜ ’±À¸√√ ˙±øôL, ∆¬ı¬ı˛±·…, ˚˙ › ˜≈øMêº ˚ø√ ¬ı±¬ı± Ó“¬±¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛
ά◊¬Û¬ı˛ ’Ú≈¢∂˝√√ fl¡À¬ı˛Ú, Ó¬±˝√√À˘ øÓ¬øÚ ¸¬ı«√± Ó¬±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√˝◊√ Ô±Àfl¡Úº
Ó“¬±¬ı˛ ˆ¬Mê¬ı˛± Œ˚‡±ÀÚ˝◊√ ˚±fl¡ Ú± Œfl¡Ú, øÓ¬øÚ Œfl¡±Ú-Ú±-Œfl¡±Ú ¬ı˛+À¬Û ’±À·
ŒÔÀfl¡˝◊√ Œ¸‡±ÀÚ Œ¬Û“ÃÀÂ√ Œ˚ÀÓ¬Úº ÚœÀ‰¬¬ı˛ ‚ȬڱøȬ Ó¬±¬ı˛˝◊√ ά◊√±˝√√¬ı˛Ìº
·˚˛± ˚±S± –-
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸Àe ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ˝√√›˚˛±¬ı˛ fl¡À˚˛fl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬
øÚÀÊ√¬ı˛ ŒÊ√…ᬠ¬Û≈S ¬ı±¬Û≈¬ı˛ Ú±·¬Û≈À¬ı˛ ëά◊¬ÛÚ˚˛Úí ¸—¶®±¬ı˛ fl¡¬ı˛±À¬ıÚ ø¶ö¬ı˛
fl¡À¬ı˛Úº õ∂±˚˛ Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛˝◊√ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À±√¬ı˛fl¡¬ı˛› øÚÀÊ√¬ı˛ ŒÊ√…á¬
¬Û≈ÀS¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝√√ ’Ú≈ᬱÀÚ¬ı˛ ø√Ú ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº √œøé¬Ó¬ › ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡¬ı˛
≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ø˙¬ı˛Î¬œ ¤À¸ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ’±ôLø¬ı˛fl¡ ˆ¬±À¬ı øÚ˜LaÌ fl¡À¬ı˛Ú¬º ¬ı±¬ı±
Ó“¬±¬ı˛ õ∂øÓ¬øÚøÒ ˙±˜±Àfl¡ øÚÀ˚˛ Œ˚ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº øfl¡c ˚‡Ú ›“¬ı˛± ¬ı±¬ı±Àfl¡˝◊√
369
¶§˚˛— ά◊¬Ûø¶öÓ¬ ˝√√›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ’Ú≈À¬ı˛±Ò√ fl¡À¬ı˛Ú, Ó¬‡Ú øÓ¬øÚ Î¬◊M√¬ı˛ Œ√Ú-
쌬ıÚ±¬ı˛¸ › õ∂˚˛±· Œ¬Ûø¬ı˛À˚˛ ˚±›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ’±ø˜ ˙±˜±¬ı˛ ’±À·˝◊√ Œ¬Û“ÃÀÂ√
˚±À¬ı±ºî ¬Û±Í¬fl¡·Ì, ¤˝◊√ ˙s&ø˘ ¤fl¡È≈¬ ˜ÀÚ ¬ı˛±‡À¬ıÚ fl¡±¬ı˛Ì, ¤˝◊√&ø˘
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸¬ı«:Ó¬± Œ¬ı±Á¡±À¬ı¡º
¬ı±¬ı±¬ı˛ ’Ú≈˜øÓ¬ øÚÀ˚˛ ˙±˜± ¤˝◊√ ά◊»¸¬ı&ø˘ÀÓ¬ Œ˚±·√±Ú ø√ÀÓ¬,
õ∂ÔÀ˜ Ú±·¬Û≈¬ı˛, Œ·±˚˛±ø˘˚˛¬ı˛ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ fl¡±˙œ, õ∂˚˛±· › ·˚˛± ˚±›˚˛±
ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº ’±m± Œfl¡±ÀÓ¬ ˙±˜±¬ı˛ ¸Àe ˚±›˚˛± øͬfl¡ fl¡À¬ı˛Úº õ∂ÔÀ˜¬
›“¬ı˛± Ú±·¬Û≈¬ı˛ Œ¬Û“ñ√Úº Œ¸‡±ÀÚ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬, ˙±˜±Àfl¡ ˝√√±Ó¬‡¬ı˛À‰¬¬ı˛˛
Ê√Ú… ≈√À˙± Ȭ±fl¡± Œ√Úº Œ¸‡±Ú ŒÔÀfl¡ ≈√Ê√ÀÚ Œ·±˚˛±ø˘˚˛¬ı˛ ˚±Úº
›‡±ÀÚ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡¬ı˛ 100 Ȭ±fl¡± › Ó“¬±¬ı˛ ¤fl¡ ’±Rœ˚˛ ¿
Ê√±Í¬¬ı˛ 100 Ȭ±fl¡± ˙±˜±Àfl¡ Œ√Úº
¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ›“¬ı˛± fl¡±˙œ Œ¬Û“ÃÂ√±Ú, Œ˚‡±ÀÚ Ê±√ͬÀ¬ı˛¬ı˛ ë˘Ñœ Ú±¬ı˛±˚˛Ì
˜øµÀ¬ı˛í ¤¬ı— ’À˚±Ò…±ÀÓ¬ 뿬ı˛±˜ ˜øµÀ¬ı˛í ›“À√¬ı˛ ¸≈µ¬ı˛ ’±√¬ı˛-
’±¬Û…±˚˛Ì fl¡À¬ı˛Ú ¿ Ê√±Í¬À¬ı˛¬ı˛ ˜…±ÀÚÊ√±¬ı˛º ˙±˜± › Œfl¡±ÀÓ¬ ’À˚±Ò…±ÀÓ¬
21 ø√Ú ¤¬ı— fl¡±˙œÀÓ¬ [Œ¬ıÚ±¬ı˛À¸] ≈√-˜±¸ ŒÔÀfl¡, ·˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı˛›Ú±
˝√√Úº ·˚˛±ÀÓ¬ Ú±øfl¡ ‡≈¬ı ëŒõ≠·í ˝√√À26√ ¤˝◊√ ‡¬ı¬ı˛√ Œ¬∏CÀÚ Œ¬ÛÀ˚˛, ¤“À√¬ı˛
¤fl¡È≈¬ ø‰¬ôL± ˝√√˚˛º Ó¬¬ı≈› ¬ı˛±øM√√À¬ı˛ ·˚˛± Œà˙ÀÚ ŒÚÀ˜, ›“¬ı˛± ¤fl¡È¬±
Ò˜«˙±˘±˚˛ ø·À˚˛ ›Àͬں ¸fl¡±˘À¬ı˘± ·˚˛±¬ı˛ ¬Û”Ê√±¬ı˛œ [¬Û±`¬±], Œ˚
˚±SœÀ√¬ı˛ Ô±fl¡±¬ı˛ › ‡±¬ı±¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö± fl¡¬ı˛Ó¬, ›“À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤À¸ ¬ıÀ˘-
츬ı ˚±Sœ¬ı˛± ‰¬À˘ Œ·ÀÂ√, Ó¬±˝◊√ ’±¬ÛÚ±¬ı˛±› ¤¬ı±¬ı˛ Ó¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ fl¡èÚºî
˙±˜± Ó¬‡Ú ›Àfl¡ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú- 줇±ÀÚ øfl¡ Œõ≠· Â√øάˇÀ˚˛ÀÂ√∑î
Ó¬±ÀÓ¬ ¬Û±G± ά◊M√¬ı˛ Œ√˚˛- ìÚ±, ’±¬ÛÚ±¬ı˛± øÚø¬ı«À‚Æ ’±˜±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ¤À¸,
’±¸˘ ¬Ûø¬ı˛ø¶öøӬȬ± Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úºî ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ›“¬ı˛± ›¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ ˚±Úº
370
¬ı±Î¬ˇœ ŒÓ¬± Ú˚˛, ¤fl¡ ø¬ı˙±˘ ˆ¬¬ıÚº Œ¸‡±ÀÚ ˚±SœÀ√¬ı˛ ø¬ı|±˜ fl¡¬ı˛±¬ı˛
Ê√±˚˛·± øÂ√˘º ˙±˜±Àfl¡ Œ¸‡±ÀÚ Ô±fl¡ÀÓ¬ Œ√›˚˛± ˝√√˚˛º Ô±fl¡±¬ı˛ Ê√±˚˛·±¬ı˛
¸≈¬ıÀµ±¬ıô¶ Œ√À‡, ˙±˜±¬ı˛ ‡≈¬ı ˆ¬±À˘± ˘±À·º øfl¡c ¬ı±Î¬ˇœ¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ¤¬ı—
øͬfl¡ ˜±Á¡‡±ÀÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡ ¬ıάˇ õ∂øÓ¬fl‘¡øÓ¬ Œ√À‡, ˙±˜± ’±ÚÀµ ›
’±À¬ıÀ· ’±R˝√√±¬ı˛± ˝√√À˚˛ ˚±Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˙s&ø˘ ˜ÀÚ ¬ÛÀάˇ ˚±˚˛- ì’±ø˜
fl¡±˙œ › õ∂˚˛±· Œ¬Ûø¬ı˛À˚˛ ˚±›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ˙±˜±¬ı˛ ’±À·˝◊√ Œ¬Û“ÃÀÂ√ ˚±À¬ı±ºî
˙±˜±¬ı˛ Œ‰¬±‡ ŒÔÀfl¡ Ê√˘ ¬ÛάˇÀÓ¬ Ô±Àfl¡º ˆ¬±¬ı±À¬ıÀ· Œ¬ı˛±˜±ø=Ó¬ ˝√√À˚˛
·˘± èX ˝√√˘º fl“¡±√ÀÓ¬-fl“¡±√ÀÓ¬ ›“¬ı˛ ˜≈‡ ŒÔÀfl¡ Œfl¡±Ú fl¡Ô± Œ¬ıÀ¬ı˛±˚˛
Ú±º ˙±˜±¬ı˛ ¤˝◊√¬ı˛+¬Û ’¬ı¶ö± Œ√À‡ ¬Û±G± ˆ¬±À¬ı- ì˜ÀÚ ˝√√˚˛ Œõ≠À·¬ı˛
ˆ¬À˚˛˛ fl“¡±√ÀÂ√ºî øfl¡c ˙±˜± ›¬ı˛ fl¡äÚ±¬ı˛ ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬˝◊√ õ∂ùü fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ¸Ú-
ì¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ Ó≈¬ø˜ Œfl¡±Ô±˚˛ Œ¬ÛÀ˘∑î Ó¬‡Ú Œ¸ ά◊M¬ı˛ Œ√˚˛-
ì’±˜±¬ı˛ ˜Ú˜±Àά › ¬Û”ôL±À•§ÀÓ¬ ≈√-øÓ¬Ú Œ˙± √±˘±˘ fl¡±Ê√ fl¡À¬ı˛, ·˚˛±-
˚±SœÀ√¬ı˛˛ ¸≈‡-¸≈ø¬ıÒ± Œ√‡¬ı±¬ı˛ Ê√Ú…º Ó¬±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√˝◊√, ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ ¸±˝◊√
˜˝√√±¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛ ¬‡…±øÓ¬¬ı˛ fl¡Ô± qÚÀÓ¬ ¬Û±˝◊√º õ∂±˚˛ ¬ı±À¬ı˛± ¬ıÂ√¬ı˛ ’±À·, ’±ø˜
ø˙¬ı˛Î¬œ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡ø¬ı˛ ¤¬ı— ›‡±ÀÚ˝◊√ ˙±˜±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Ȭ±e±ÀÚ±
¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ ’±˜±˚˛ ’±fl¡ø¯∏«Ó¬ fl¡À¬ı˛º Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ øÚÀ«√˙ ’Ú≈˚±˚˛œ,
˙±˜± ’±˜±˚˛ Œ˚ Â√ø¬ıȬ± ά◊¬Û˝√√±¬ı˛ Œ√Ú, ¤øȬ Œ¸˝◊√ Â√ø¬ıºî√ ˙±˜±¬ı˛ Ó¬‡Ú
¸¬ı fl¡Ô± ˜ÀÚ ¬ÛÀάˇº ·˚˛±¬ı˛ ¬Û±G± ˚‡Ú Ê√±ÚÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛˘ Œ˚, ˝◊√øÚ
Œ¸˝◊√ ˙±˜± ø˚øÚ Ó¬±Àfl¡ ¤˝◊√ ø‰¬SøȬ ø√À˚˛ ’Ú≈·‘˝√œÓ¬ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı—
’±Ê√ Ó¬±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ’øÓ¬øÔ ˝√√À˚˛ ¤À¸ÀÂ√Ú, Ó¬‡Ú ›¬ı˛ ’±ÚÀµ¬ı˛ ¸œ˜±
¬ı˛˝◊√˘ Ú±º ≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ¤˝◊√ ¸±é¬±ÀÓ¬ ¬Î¬◊~ø¸Ó¬¬ ˝√√À˚˛ ›Àͬں ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ Œ¸
˙±˜±Àfl¡√√ ¬ı˛±Ê√fl¡œ˚˛ ’ˆ¬…Ô«Ú± Ê√±Ú±˘º Œ¸ øÂ√˘ ¤fl¡Ê√Ú ÒÚœÀ˘±fl¡º
øÚÀÊ√ ¬Û±{√®œÀÓ¬ ‰¬Àάˇ › ˙±˜±Àfl¡ ˝√√±Ó¬œ¬ı˛ ø¬ÛÀͬ ‰¬øάˇÀ˚˛, ˙˝√√¬ı˛ w˜Ì
fl¡¬ı˛±˚˛ ¤¬ı— ¸¬ı ¬ı˛fl¡˜ ˆ¬±À¬ı ˙±˜±¬ı˛ ¸≈‡-¸≈ø¬ıÀÒ¬ı˛ Œ‡˚˛±˘ ¬ı˛±À‡º ·äøȬ¬ı˛
371
˜”˘Ó¬N ¤˝◊√ Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± ¸¬ı«√±˝◊√ ¸Ó¬… ˝Ó¬º Ó“¬±¬ı˛˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ øÂ√˘ ‡≈¬ı˝◊√ ¬Ûø¬ı˛|˜œ ¤¬ı— ˚ÀÔ©Ü ÒÚ Î¬◊¬Û±Ê«√Ú fl¡À¬ı˛øÂ√˘º Ó¬±˝◊√
õ∂øÓ¬ ŒÓ¬± Œ¶ß˝√ øÂ√˘˝◊√, Ó¬±Â√±Î¬ˇ± øÓ¬øÚ ¸¬ı õ∂±ÌœÀ√¬ı˛˝√◊ ¤˝◊√¬ı˛+¬Û ˆ¬±˘¬ı±¸ÀÓ¬Ú ¬ıάˇ ˆ¬±˝◊√ ŒÂ√±È¬ ˆ¬±˝◊√Àfl¡ ø˝√√—À¸ fl¡¬ı˛Ó¬ ¤¬ı— Ó¬±Àfl¡ Œ˜À¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ÒÚ-
¤¬ı— Ó¬±À√¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛˝◊√ ¶§¬ı˛+¬Û ˜ÀÚ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ÚœÀ‰¬¬ı˛ ·äøȬÀÓ¬ ¤˝◊√ ¸•ÛøM√√ ’±R¸±» fl¡¬ı˛± ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛º ›¬ı˛± øÚÀÊ√À√¬ı˛ ¸•§Àg¬ı˛ fl¡Ô± ˆ≈¬À˘,
fl¡Ô±¬ı˛˝◊√ ’±ˆ¬±¸ ¬Û±›˚˛± ˚±À¬ıº ø¬ı¿ ˆ¬±À¬ı ˘Î¬ˇ±˝◊√-Á¡·Î¬ˇ± fl¡¬ı˛Ó¬º ¬ıάˇ ˆ¬±˝◊√ ’ÀÚfl¡ Œ‰¬©Ü± fl¡À¬ı˛, øfl¡c
ŒÂ√±È¬ ˆ¬±˝◊√Àfl¡ ˜±¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º Œ˙À¯∏ ¤fl¡ø√Ú ŒÂ√±È¬ ˆ¬±˝◊√À˚˛¬ı˛ ˜±Ô±˚˛
≈√øȬ Â√±·˘ –-
˘±øͬ ø√À˚˛ ˜±À¬ı˛˛º Ó¬‡Ú ŒÂ√±È¬ ˆ¬±˝◊√› fl≈¡Î¬ˇ≈˘ ø√À˚˛ ¬ıάˇ ˆ¬±˝◊√À˚˛¬ı˛ ˜±Ô±
¤fl¡¬ı±¬ı˛ Œ˘`¬œ ¬ı±·±Ú ŒÔÀfl¡ ŒÙ¬¬ı˛±¬ı˛ ¸˜˚˛, ¬ı±¬ı± ¤fl¡ ¬Û±˘ Â√±·˘ Ù¬±È¬±˘º ≈√Ê√ÀÚ¬ı˛ Ó¬»é¬Ì±» ˜‘Ó≈¬… ˝√˘º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ øÚÀÊ√À√¬ı˛ fl¡˜« ’Ú≈¸±À¬ı˛,
Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±Úº Ó¬±À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ≈√íøȬ Â√±·À˘¬ı˛ ø√Àfl¡ Ó“¬±¬ı˛ ‘√ø©Ü ’±fl‘¡©Ü ›¬ı˛± Â√±·˘ ˝√√À˚˛ Ê√ij±˚˛º ›¬ı˛± ˚‡Ú ’±˜±¬ı˛ ¬Û±˙ ø√À˚˛ ˚±ø26√˘, Ó¬‡Ú
˝√√˚˛º ¬ı±¬ı± ø·À˚˛ Ó¬±À√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ˝√√±Ó¬ Œ¬ı±˘±Ú ¤¬ı— 32 Ȭ±fl¡±˚˛ ≈√øȬÀfl¡ ’±˜±¬ı˛ ›À√¬ı˛ ¬Û”¬ı« ˝◊√øÓ¬˝√√±¸ ˜ÀÚ ¬Ûάˇ±˚˛ √˚˛± ˝√√˚˛º Ó¬±˝◊√ ›À√¬ı˛ øfl¡Â≈√
øfl¡ÀÚ ŒÚÚº ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√ ø¬ıø‰¬S ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ Œ√À‡, ˆ¬Mê√¬ı˛± ‡≈¬ı ’¬ı±fl¡ ‡±˝◊√À˚˛ √±˝◊√À˚˛, ¤fl¡È≈¬ ’±Úµ ø√ÀÓ¬ ˝◊√À26√ ˝√√˚˛º øfl¡Â≈√ Ȭ±fl¡± Ó¬±˝◊√ ‡¬ı˛‰¬
˝√√˚˛º ›À√¬ı˛ ˜ÀÚ ˝√√˚˛ ¤˝◊√ Œ˘ÚÀÀÚ ¬ı±¬ı± ͬÀfl¡ Œ·ÀÂ√Ú, fl¡±¬ı˛Ì ¤fl¡È¬± ˝√√À˚˛ Œ·˘º ’±¬ı˛ ŒÓ¬±˜¬ı˛± Œ¸Ê√Ú… ’±˜±˚˛ ¬ıfl¡Â√º ŒÓ¬±˜±À√¬ı˛ ¤˝◊√
Â√±·À˘¬ı˛ √±˜, Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ øÓ¬Ú-‰¬±¬ı˛ Ȭ±fl¡±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ı˙œ øÂ√˘ Ú±º Œ˘ÚÀ√Ú ¬ˆ¬±À˘± ˘±·˘ Ú± ¬ıÀ˘ ’±ø˜ ›À√¬ı˛ Œ˜¯∏ ¬Û±˘fl¡Àfl¡ ŒÙ¬¬ı˛Ó¬
‹ ≈√íøȬ Â√±·˘ ’±È¬ Ȭ±fl¡±˚˛ ¸˝√√ÀÊ√˝◊√ ¬Û±›˚˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬º ø√À˚˛ ø√˘±˜ºî
¬ı±¬ı±Àfl¡ Ó¬±˝◊√ ¤ ¬ı…±¬Û±À¬ı˛ ‡±øÚfl¡ fl¡Ô± qÚÀÓ¬ ˝√√˘º øfl¡c ¬ı±¬ı± ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
˙±ôL ˝√√À˚˛ ¬ıÀ¸ ¬ı˛˝◊√À˘Úº ¤¬ı±¬ı˛ ˙±˜± › Ó¬±Óƒ¬˚˛± Â√±·˘ Œfl¡Ú±¬ı˛ fl¡±¬ı˛Ì
øÊ√:±¸± fl¡¬ı˛±˚˛ ¬ı±¬ı± ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú- ì’±˜±¬ı˛ Œfl¡±Ú ‚¬ı˛-¸—¸±¬ı˛ ¬ı± ¶aœ-
¬Û≈S ŒÓ¬± ŒÚ˝◊√, ˚±À√¬ı˛ Ê√Ú… Ȭ±fl¡± Ê√ø˜À˚˛˛ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ˝√√À¬ıºî Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛
øÓ¬øÚ ‰¬±¬ı˛ Œ¸¬ı˛ ά±˘ øfl¡ÀÚ Â√±·˘ ≈√øȬÀfl¡ ‡±›˚˛±Úº ‡±›˚˛±ÀÚ±-
√±›˚˛±ÀÚ± Œ˙¯∏ ˝√√À˘, øÓ¬øÚ Â√±·˘ ≈√íøȬÀfl¡ Ó¬±À√¬ı˛ ˜±ø˘Àfl¡¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
øÙ¬ø¬ı˛À˚˛ Œ√Úº ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ Ó¬±À√¬ı˛ ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœ ¬ıÀ˘Ú- ì˙±˜±,
Ó¬±Óƒ¬˚˛±/ ŒÓ¬±˜¬ı˛± ˆ¬±¬ıÂ√ ’±ø˜ ͬÀfl¡ Œ·øÂ√∑ øfl¡c Ó¬± Ú˚˛, ¤À√¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœ
Œ˙±Úº ·Ó¬ Ê√Àij ¤¬ı˛± ¸À˝√√±√¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ øÂ√˘ ¤¬ı— õ∂ÔÀ˜ ¤À√¬ı˛ ˜ÀÒ…
¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ‡≈¬ı ˆ¬±¬ı-ˆ¬±˘¬ı±¸± øÂ√˘º øfl¡c ¬ÛÀ¬ı˛, ¤fl¡Ê√Ú ’Ú…Ê√ÀÚ¬ı˛
fl¡A¬ı˛ ˙Sn∏ ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛º ¬ıάˇ ˆ¬±˝◊√ ’˘¸ õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ øÂ√˘º øfl¡c ŒÂ√±È¬

372 373
 ’Ò…±˚˛ - 47
¬Û” ¬ ı« Ê √ i j
– ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± ¤¬ı— Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±¬ı˛
[¸±¬Û › ı…±e] fl¡±ø˝√√Úœ
·Ó¬ ’Ò…±À˚˛ ≈√øȬ Â√±·À˘¬ı˛ ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛ fl¡Ô± ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¤˝◊√ ’Ò…±˚˛ÀÓ¬ ’±À¬ı˛± fl¡À˚˛fl¡øȬ ¬Û”¬ı«ÊÀij¬ı˛ ¶ú‘øÓ¬ ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛± ˝√√À26√º
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
Œ˝√√ øS&̱ӬœÓ¬ :±Ú±¬ıÓ¬±¬ı˛ ¿ ¸±˝◊√/ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˜≈‡ ˜G˘ fl¡Ó¬
¸≈µ¬ı˛/ Œ˝√√ ’ôL˚«±˜œ/ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¿˜≈À‡¬ı˛ õ∂ˆ¬± ÒÚ…º Œ¸øȬ é¬øÌÀfl¡¬ı˛
Ê√Ú… Œ√‡À˘ ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛ ¸˜ô¶ ≈√–‡ Ú±˙ ˝√√À˚˛ ¸≈À‡¬ı˛ ¡Z±¬ı˛ ‡≈À˘
˚±˚˛º øfl¡c Œ˝√√ ’±˜±¬ı˛ øõ∂˚˛ ¿ ¸±˝◊√/ ˚ø√ Ó≈¬ø˜ øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡
› ’À˝√√Ó≈¬fl¡ fl‘¡¬Û±‘√ø©Ü¬ı˛ ’±˙œ¬ı¬«±√ √±›, Ó¬À¬ı˝◊√ ¤¬ı˛fl¡˜øȬ ˝√√›˚˛± ¸y¬ıº
ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ‘√ø©Ü˜±ÀS˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ fl¡˜«-¬ıgÚ øÂ√iß-øˆ¬iß ˝√√À˚˛ ˚±˚˛ ¤¬ı—
’±˜¬ı˛± ¬Û¬ı˛˜±Úµ ¬’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡ø¬ı˛º ·e±˚˛ ¶ß±Ú fl¡¬ı˛À˘ ¸˜ô¶ ¬Û±¬Û Ú©Ü
˝√√À˚˛ ˚±˚˛º øfl¡c ·e±˜±› ¸ôLÀ√¬ı˛ ’±·˜ÀÚ¬ı˛ Ê√Ú… ¸¬ı«√± ά◊»¸≈fl¡
˝√√À˚˛ ’À¬Û鬱 fl¡À¬ı˛Ú Œ˚ fl¡À¬ı Ó¬“±¬ı˛± ¤À¸ øÚÀÊ√À√¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÌÒ”ø˘ ø√À˚˛
Ó¬“±Àfl¡ ¬Ûø¬ıS fl¡¬ı˛À¬ıÚº ¿ ¸±˝◊√ ŒÓ¬± ¸ôL ‰”¬Î¬ˇ±˜øÌ/ ¤¬ı±¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛˝◊√˛ ¿˜≈‡
ŒÔÀfl¡ ø‰¬M√√qXfl¡±¬ı˛œ ¤fl¡øȬ fl¡±ø˝√√Úœ qÚ≈Úº
¸±¬Û ¤¬ı— ¬ı…±„√√ –-
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± ¬ı˘ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Ú - ì¤fl¡ø√Ú ¸fl¡±˘À¬ı˘± õ∂±˚˛
8 Ȭ± Ú±·±√ Ê√˘‡±¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ’±ø˜ Œ¬ıάˇ±ÀÓ¬ Œ¬ıÀ¬ı˛±˝◊√º ˝“√±È¬ÀÓ¬-˝“√±È¬ÀÓ¬
¤fl¡È¬± ŒÂ√±È¬ Ú√œÓ¬œÀ¬ı˛ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√±˝◊√º ’±ø˜ Œ¬ı˙ flv¡±ôL ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇøÂ√˘±˜,
374
Ó¬±˝◊√ ›‡±ÀÚ˝◊√ ¤fl¡È≈¬ ø¬ı|±˜ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬ıø¸º ¤fl¡È≈¬é¬Ì ¬Û¬ı˛ ¶ß±Ú fl¡ø¬ı˛º
Ó¬‡Ú ø·À˚˛ ’±˜±¬ı˛ flv¡±øôL ”√¬ı˛ ˝√√˚˛ ¤¬ı— ’±ø√˜ ‡±øÚfl¡È¬± ’±¬ı˛±˜ ¬Û±˝◊√º
‹ Ê√±˚˛·±øȬ¬ı˛ fl¡±ÀÂ√˝◊√ ¤fl¡È¬± ·è¬ı˛ ·±Î¬ˇœ¬ı˛ ˚±›˚˛±¬ı˛ ˜Ó¬ ¸è ¬ı˛±ô¶±
øÂ√˘º Ó¬±¬ı˛ ≈√ø√Àfl¡ ‚Ú ·±Â√º ˜‘≈√ ˜‘≈√ ¬ı±Ó¬±¸ ı˝◊√øÂ√˘º ’±ø˜ øÂ√ø˘˜
ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬ ˚±ø26√, ¤˜Ú ¸˜˚˛ ¤fl¡È¬± ¬ı…±À„√√¬ı˛ fl¡fl«¡˙ ’±›˚˛±Ê√ qÚÀÓ¬
¬Û±˝◊√º øͬfl¡ Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ¤fl¡øȬ ¬ÛøÔfl¡ Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√˚˛ ¤¬ı—
’±˜±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛, ’±˜±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤À¸ ¬ıÀ¸º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ’±˜±˚˛ ›¬ı˛
¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ø·À˚˛ Œ‡ÀÓ¬ › ø¬ı|±˜ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ’Ú≈À¬ı˛±Ò√√ fl¡À¬ı˛º Œ¸ øÚÀÊ√˝◊√
øÂ√ø˘˜øȬ Òø¬ı˛À˚˛ ’±˜±˚˛ ø√˘º ¤˜Ú ¸˜˚˛ ¬ı…±À„√√¬ı˛ ά±fl¡ qÀÚ, Œ¸
Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛˝√¸… Ê√±Ú¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… ά◊»¸≈fl¡ ˝√√À˚˛ ›Àͬº ’±ø˜ ›Àfl¡ Ê√±Ú±˝◊√-
ì¤fl¡È¬± ¬ı…±„√√ ø¬ı¬ÛÀ√ ¬ÛÀάˇÀÂ√ ¤¬ı— øÚÀÊ√¬ı˛ ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛ fl¡À˜«¬ı˛ Ù¬˘
ˆ≈¬·ÀÂ√º ¬Û” ¬ ı« Ê √ À ij¬ı˛ fl≈ ¡ -fl¡À˜« ¬ ı˛ Ù¬˘ ¤˝◊ √ Ê√ À ij ˆ≈ ¬ ·ÀÓ¬˝◊ √
˝√√˚˛º ’Ó¬¤¬ı ¤‡Ú Œ‰“¬ø‰¬À˚˛ øfl¡Â≈√ ˘±ˆ¬ ˝√√À¬ı Ú±ºî ¤¬ı˛¬Û¬ı˛
Œ˘±fl¡øȬ Ó¬±˜±fl¡ ŒÈ¬ÀÚ øÂ√ø˘˜øȬ ’±˜±Àfl¡ øÀ√˚˛ ¬ıÀ˘- ì¤fl¡È≈¬ Œ√ø‡
ŒÓ¬± ¬ı…±¬Û±¬ı˛È¬± øfl¡∑î ¤˝◊√ ¬ıÀ˘ Œ¸ ά◊Àͬ “√±Î¬ˇ±˚˛º Ó¬‡Ú ’±ø˜ ›Àfl¡
Ê√±Ú±˝◊√ Œ˚, ¤fl¡È¬± ¬ıάˇ ¸±¬Û ‹ ¬ı…±„√√Ȭ±Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ˜≈À‡ ÒÀ¬ı˛ Œ¬ı˛À‡ÀÂ√,
Ó¬±˝◊√ › Œ‰¬“‰¬±À26√º ≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ¬Û”¬ı«Ê√Àij Œ¬ıÊ√±˚˛ ¬ı√˜±¸ øÂ√˘º Ó¬±˝◊√ ¤˝◊√
Ê√Àij øÚÀÊ√À√¬ı˛ fl¡À˜«¬ı˛ Ù¬˘ ˆ≈¬·ÀÂ√º ’±·cfl¡ ‚Ȭڱ¶öÀ˘ ø·À˚˛ Œ√À‡
Œ˚, ¸øÓ¬…-¸øÓ¬… ¤fl¡È¬± ø¬ı¬ı˛±È¬ ¸±¬Û ¤fl¡È¬± ¬ıάˇ ¬ı…±„√√Àfl¡ ˜≈À‡ ÒÀ¬ı˛
Œ¬ı˛À‡ÀÂ√º › øÙ¬À¬ı˛ ¤À¸ ’±˜±˚˛ Ê√±Ú±˚˛ Œ˚ øfl¡Â≈√é¬À̬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊√ ¸±¬ÛȬ±
¬ı…±„√√Ȭ±Àfl¡ ø·À˘ ŒÙ¬˘À¬ıº ’±ø˜ ¬ı˘˘±˜- ìÚ±, Ó¬± fl¡‡ÀÚ±˝◊√ ˝√√À¬ı
Ú±º ’±ø˜ ›¬ı˛ ¸—¬ı˛é¬fl¡ ø¬ÛÓ¬± ¤¬ı— ¤˝◊√ ¸˜˚˛ ¤˝◊√‡±ÀÚ Î¬◊¬Ûø¶öÓ¬ ’±øÂ√º
Ó¬À¬ı Œ¸˝◊√ ¸±À¬Û¬ı˛ øfl¡ 鬘Ӭ± ’±ÀÂ√ Œ˚, Œ¸ ¬ı…±„√√Ȭ±Àfl¡ ø·À˘ ŒÙ¬À˘∑
’±ø˜ øfl¡ qÒ≈ qÒ≈˝◊√ ¤‡±ÀÚ ¬ıÀ¸ ’±øÂ√∑ ¤¬ı±¬ı˛ Œ√À‡±, ’±ø˜ øfl¡
375
fl¡À¬ı˛ ›Àfl¡ ¬ı˛é¬± fl¡ø¬ı˛ºî ’±¬ı±¬ı˛ øÂ√ø˘À˜ Ȭ±Ú ø√À˚˛ ’±˜¬ı˛± Œ¸˝◊√ ¶ö±ÀÚ
˚±˝◊√º ’±·cfl¡¡ ˆ¬˚˛ ¬Œ¬ÛÀ˚˛ ¸±¬ÛøȬ¬ı˛ ‡≈¬ı fl¡±ÀÂ√ Œ˚ÀÓ¬ ’±˜±˚˛ ˜±Ú±
fl¡À¬ı˛º ’±ø˜ ›¬ı˛ fl¡Ô±˚˛ fl¡±Ú Ú± ø√À˚˛, ¤ø·À˚˛ Œ·˘±˜ ¤¬ı— ≈√Ê√ÚÀfl¡
¬ı˘˘±˜- ì’±À¬ı˛, ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m±, ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˙Sn∏ ¬ı…±„√√ ˝√√À˚˛ Ê√Àij ά◊¬Û˚≈Mê√
˙±øô¶ Œ¬ÛÀ˚˛ ˚±˚˛øÚ øfl¡∑ › ¬ı…±„ ˝√√À˚˛√ ’±¬ı˛ Ó≈¬ø˜ ¸±¬Û ˝√√À˚˛ Ê√Àij,
¤‡Ú› Ó¬±¬ı˛ ˙Sn∏Ó¬± fl¡¬ı˛Â√∑ øfl¡ ˘7¡¡¡±¬ı˛ fl¡Ô±/ ˚±›, ‚‘̱ ŒÂ√Àάˇ
˙±øôLÀÓ¬ Ô±fl¡ Œ·ºí ¤˝◊√ fl¡Ô± qÀÚ ¸±¬ÛȬ± Ó¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ ¬ı…±„√√Ȭ±Àfl¡
ŒÂÀάˇ√, Ú√œÀÓ¬ Á“¡±ø¬ÛÀ˚˛ ¬ÛÀάˇ, ’‘√˙… ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ¬ı…±„√√Ȭ±› ˘±øÙ¬À˚˛
¬Û±˘±˚˛ ¤¬ı— ŒÁ¡±À¬Û ˘≈øfl¡À˚˛ ˚±˚˛º ‹ ¬ÛøÔfl¡øȬ ¤¸¬ı Œ√À‡ ‡≈¬ı˝◊√
’¬ı±fl¡ ˝√√˚˛º Œ¸ ¬ı≈ÀÁ¡ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú± Œ˚, ’±˜±¬ı˛ fl¡Ô±&ø˘ qÀÚ
¸±¬ÛȬ± ¬ı…±„√√Ȭ±Àfl¡ ŒÂ√Àάˇ ø√˘ Œfl¡Ú ¤¬ı— ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± Œfl¡∑ ›À√¬ı˛
˙Sn∏Ó¬±¬ı˛ fl¡±¬ı˛Ì øfl¡ øÂ√˘∑ ¤˝◊√ ¸¬ı õ∂ùü&ø˘ ›¬ı˛ ˜±Ô±˚˛ ‚≈¬ı˛øÂ√˘º
’±ø˜ ›¬ı˛ ¸Àe ’±¬ı±¬ı˛ ‹ ·±Â√Ȭ±¬ı˛ ÚœÀ‰¬ øÙ¬À¬ı˛ ¤˘±˜º ≈√Ê√ÀÚ ø˜À˘
‡±øÚfl¡È¬± øÂ√ø˘˜ ŒÈ¬ÀÚ øÚÀ˚˛, ’±ø˜ Ó¬‡Ú ›¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤¬ı˛ ¸˜ô¶ ¬ı˛˝√¸…
õ∂fl¡±˙ fl¡ø¬ı˛ -
ì’±˜±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ¬ı˛ ŒÔÀfl¡ õ∂±˚˛ ‰¬±¬ı˛-¬Û“±‰¬ ˜±˝◊√˘ ”√À¬ı˛, ¤fl¡È¬± ¬Ûø¬ıS
¶ö±ÀÚ ˜˝√√±À√À¬ı¬ı˛ ¤fl¡øȬ ˜øµ¬ı˛ øÂ√˘º ˜øµ¬ı˛øȬ¬ı˛ ’Ó¬…ôL Ê√œÌ« ’¬ı¶ö±
Œ√À‡ ¶ö±Úœ˚˛ Œ˘±Àfl¡¬ı˛± Œ¸øȬ Œ˜¬ı˛±˜Ó¬ fl¡¬ı˛±¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… øfl¡Â≈√ ‰“¬±√±
ŒÓ¬±À˘º Œ¬ı˙ øfl¡Â≈√ Ȭ±fl¡± ¸—¢∂˝√√ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛ ¤¬ı— Œ¸‡±ÀÚ øÚÓ¬…
¬Û”ÀÊ√±¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö± fl¡À¬ı˛ ˜øµ¬ı˛ ¸—¶®±À¬ı˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¡äÚ± ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º
¤fl¡Ê√Ú ÒÚœ ¬ı…øMê√Àfl¡ Œfl¡±¯∏±Ò…é¬ øÚ˚≈Mê√ fl¡À¬ı˛ Ó¬±Àfl¡ ¸˜ô¶ fl¡±ÀÊ√¬ı˛
ˆ¬±¬ı˛ Œ√›˚˛± ˝√√˚˛º Ó¬±¬ı˛ fl¡±Ê√ øÂ√˘ ‡¬ı˛‰¬±¬Û±øÓ¬¬ı˛ ˚ÀÔ±ø‰¬Ó¬ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì Œ¬ı˛À‡,
¸Ó¬Ó¬±¬ı˛ ¸Àe¬ ø˝√√À¸¬ı ¬ı˛±‡±º øfl¡c Œ˙ͬ øÂ√˘ ¤fl¡ Ú•§À¬ı˛¬ı˛ fl‘¡¬Û̺
Œ¸ Œ˜¬ı˛±˜ÀÓ¬¬ı˛ fl¡±ÀÊ√ ‡≈¬ı˝◊√ fl¡˜ Ȭ±fl¡± ‡¬ı˛‰¬ fl¡À¬ı˛º Ó¬±˝◊√ fl¡±Ê√› Œ¸˝◊√
’Ú≈¬Û±ÀÓ¬ ˝√√˚˛º ¸¬ı Ȭ±fl¡± Œ¸ ’±R¸±» fl¡À¬ı˛ ¬ı¸˘, øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±Â√
376
ŒÔÀfl¡ ¤fl¡È¬± ¬Û˚˛¸±› ‡¬ı˛‰¬ fl¡¬ı˛˘ Ú±º ›¬ı˛ fl¡Ô±¬ı±Ó«¬± øÂ√˘ ‡≈¬ı ø˜ø©Üº
fl¡±Ê√ Œ˚ øfl¡Â≈√˝◊√ ¤À·±À26√ Ú±- ¤ õ∂ùü ά◊ͬÀ˘˝◊√ Œ¸ ø˜ø©Ü fl¡Ô±˚˛
Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ˆ≈¬ø˘À˚˛ ø√Ó¬º fl¡±Ê√Ȭ± ’±À·¬ı˛ ˜Ó¬˝◊√ ’¸•Û”Ì« ŒÔÀfl¡ ˚±˚˛º
Œ˘±Àfl¡¬ı˛± ’±¬ı±¬ı˛ ¸—·øͬӬ ˝√√À˚˛, ›¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ ¬ıÀ˘- ëŒ˙ͬ ¸±À˝√√¬ı,
√˚˛± fl¡À¬ı˛ fl¡±Ê√Ȭ± Ó¬±Î¬ˇ±Ó¬±øάˇ Œ˙¯∏ fl¡èÚº ’±¬ÛøÚ Œ‰¬©Ü± Ú± fl¡¬ı˛À˘,
¤˝◊√ fl¡±Ê√øȬ Œ˙¯∏ ˝√√›˚˛± ¸y¬ı Ú˚˛º ’Ó¬¤¬ı ’±¬ÛøÚ ’±¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¡äÚ±øȬ
∆Ó¬¬ı˛œ fl¡èÚº ’±˜¬ı˛± ’±À¬ı˛± ‰“¬±√± Ó≈¬À˘ ’±¬ÛÚ±Àfl¡ Œ√¬ıºî ›¬ı˛± ’±¬ı±¬ı˛
‰“¬±√± Ó≈¬À˘ Œ˙ͬÀfl¡ Œ√˚˛º Œ¸ Ȭ±fl¡±È¬± ŒÓ¬± øÚÀ˚˛ ŒÚ˚˛º øfl¡c ’±À·¬ı˛
˜Ó¬˝◊√ ‰≈¬¬Û‰¬±¬Û ¬ıÀ¸ ¬ı˛˝◊√˘º øfl¡Â≈√ø√Ú ¬Û¬ı˛ ›¬ı˛ ¶aœÀfl¡ ˜˝√√±À√¬ı ¶§Àõü
Œ√‡± ø√À˚˛ ¬ıÀ˘Ú- ëë›Àͬ±, ˜øµÀ¬ı˛¬ı˛ ‰”¬Î¬ˇ±øȬ ∆Ó¬¬ı˛œ fl¡¬ı˛±›º Ó≈¬ø˜ ˚ӬȬ±
Ȭ±fl¡± ¤˝◊√ fl¡±ÀÊ√¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı…˚˛ fl¡¬ı˛À¬ı Ó¬±¬ı˛ ˙Ó¬&Ì ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±˚˛
Œ√¬ıºî ¤˝◊√ ¶§Àõü¬ı˛ fl¡Ô± › øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§±˜œÀfl¡ ¬ıÀ˘º Œ˙ͬ ˆ¬˚˛ Œ¬ÛÀ˚˛,
ø‰¬ôL±˚˛ ¬ÛÀάˇ ˚±˚˛º ¤˝◊√ ¬ı˛fl¡˜ fl¡±ÀÊ√ ŒÓ¬± ’ÀÚfl¡ Ȭ±fl¡± ‡¬ı˛‰¬ ˝√√À˚˛
˚±À¬ıº Ó¬±˝◊√ Œ¸ ¤ fl¡Ô±È¬± Œ˝√√À¸ ά◊øάˇÀ˚˛ øÀ√˚˛ ¬ıÀ˘- ëë¤ øÚÂ√fl¡
¶§õü, ¤fl¡¬ı±À¬ı˛˝◊√ ø¬ıù´±¸À˚±·… Ú˚˛º ˚ø√ Œ¸¬ı˛fl¡˜ ˝√√Ó¬, Ó¬±˝√√À˘ ˜˝√√±À√¬ı
’±˜±¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ’±ø¬ıˆ”«¬Ó¬ ˝√√À˚˛ ’±˜±Àfl¡˝◊√ ŒÓ¬± ’±À√˙ ø√ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛ÀÓ¬Úº
’±ø˜ øfl¡ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ŒÔÀfl¡ Œ¬ı˙œ ”√À¬ı˛ øÂ√˘±˜∑ ¤˝◊√ ¶§õü qˆ¬ Ú˚˛-
¤ ¶§±˜œ-¶aœ¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜Ú fl¡¯∏±-fl¡ø¯∏ ¬Û±øfl¡À˚˛ Ó≈¬˘À¬ıº Ó¬±˝◊√ Ó≈¬ø˜ ¤ ø¬ı¯∏À˚˛
‰≈¬¬Û Ô±Àfl¡±º ˆ¬·¬ı±Ú ’øÚ26√±˚˛ Œ√›˚˛± √±˜œ ¬ıd ¬ı± ’Ê√¶⁄ ÒÀÚ¬ı˛
’±˙± fl¡‡ÀÚ±˝◊√ fl¡À¬ı˛Ú Ú±º øÓ¬øÚ ŒÓ¬± Œõ∂˜ › ˆ¬øMê√ ¸˝√√fl¡±À¬ı˛ Œ√›˚˛±
¤fl¡È¬± Ó≈¬26√ Ó¬±˜±¬ı˛ ¬Û˚˛¸±˝◊√ ¢∂˝√√Ì fl¡À¬ı˛ ŒÚÚºî ˜˝√√±À√¬ı ’±¬ı±¬ı˛
¶aœøȬÀfl¡ ¶§õü Œ√Ú- ìÓ≈¬ø˜ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¶§±˜œ¬ı˛ øÚ¬ı˛Ô«fl¡ fl¡Ô±¬ı˛ › Ó¬±¬ı˛ ¸ø=Ó¬
Ȭ±fl¡±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ˆ¬¬ı˛¸± Œfl¡±¬ı˛ Ú± ¤¬ı— ›Àfl¡ ˜øµ¬ı˛ Œ˜¬ı˛±˜ÀÓ¬¬ı˛ fl¡±ÀÊ√›
ŒÊ√±¬ı˛ ø√› Ú±º ’±ø˜ ŒÓ¬± qÒ≈ ŒÓ¬±˜±¬ı˛˝◊√ Œõ∂˜ › ˆ¬øMê√ ‰¬±˝◊√º ŒÓ¬±˜±¬ı˛
˚ӬȬ± ‡¬ı˛‰¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˝◊√À26√ ˝√√˚˛, øÚÀÊ√¬ı˛ ¸±˜Ô« ø˝√√À¸À¬ı fl¡À¬ı˛±ºî ¶aœøȬ
377
Ó¬‡Ú Ó¬±¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ√›˚˛± ·˚˛Ú±&À˘± ø¬ıSêœ fl¡¬ı˛À¬ı øͬfl¡ fl¡À¬ı˛º ¤˝◊√¬ı±¬ı˛
fl‘¡¬ÛÌ Œ˙ͬ ’˙±ôL ˝√√À˚˛ ›Àͬº Œ¸ ˆ¬·¬ı±ÚÀfl¡› ͬfl¡±ÀÓ¬ ά◊√…Ó¬ ˝√√˚˛º
Œ¸ Œfl¡¬ı˘ ¤fl¡ ˝√√±Ê√±¬ı˛ Ȭ±fl¡±˚˛ ¶aœ¬ı˛ ¸˜ô¶ ·˚˛Ú± øÚÀÊ√˝◊√ øfl¡ÀÚ ŒÚ˚˛
¤¬ı— ¤fl¡È¬± ’Ú≈¬ı«¬ı˛ Ê√ø˜ ˜ø√µÀ¬ı˛¬ı˛ Ê√Ú… ø√À˚˛ Œ√˚˛º ›¬ı˛ ¶aœ› ‰≈¬¬Û‰¬±¬Û
Œ¸È¬± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ŒÚ˚˛º Œ˙ͬ Œ˚ Ê√ø˜¬ı˛ È≈¬fl¡À¬ı˛±øȬ Œ√˚˛, Œ¸È¬± ›¬ı˛
øÚÀÊ√¬ı˛ øÂ√˘ Ú±º ¤fl¡øȬ ·¬ı˛œ¬ı ˜ø˝√√˘± ë≈√¬ıfl¡œí, Œ¸È¬± Œ˙Àͬ¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
≈√íÀ˙± Ȭ±fl¡±˚˛ ¬ıgfl¡ ø√À˚˛øÂ√˘º ’ÀÚfl¡ ø√Ú ¬Û˚«ôL Ÿ¬Ì Œ˙±Ò fl¡À¬ı˛
Ê√ø˜ Â√±Î¬ˇ±ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº√√ ‹ Ò”Ó«¬ fl‘¡¬ÛÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ¶aœ, ë≈√¬ıfl¡œí ›
ˆ¬·¬ı±ÚÀfl¡› ͬfl¡±À˘±º Ê√ø˜øȬ øÂ√˘ ¤fl¡¬ı±À¬ı˛ ¬ıg…±- ¬ı¯∏«± Ÿ¬Ó≈¬ÀÓ¬›
Œfl¡±Ú Ù¬¸˘ ˝√√Ó¬ Ú±º ¬ÛÀ¬ı˛ Œ¸È¬± ˜øµÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√ÀÓ¬¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ Œ√›˚˛±
˝√√˚˛ ¤¬ı— Œ¸ ›È¬± Œ¬ÛÀ˚˛ ‡≈¬ı˝◊√ ‡≈˙œ ˝√√˚˛ºî
ìøfl¡Â≈√ø√Ú ¬Û¬ı˛ ¤fl¡È¬± ø¬ıø‰¬S ‚Ȭڱ ‚ÀȬº ˆ¬˚˛±Úfl¡ Á¡Î¬ˇ ›Àͬ ¤¬ı—
õ∂‰¬G ¬ı‘ø©Ü ˝√√˚˛º ‹ fl‘¡¬ÛÀ̬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ¬ı±Ê√ ¬ÛÀάˇº Ù¬À˘ ¶§±˜œ-¶aœ
≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ˜±¬ı˛± ˚±˚˛º ≈√¬ıfl¡œ› Œ˙¯∏ øÚ–ù´±¸ ŒÙ¬À˘º ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ Ê√Àij,
‹ fl‘¡¬ÛÌ ˜Ô≈¬ı˛±¬ı˛ ¤fl¡ ¬ı˱p¡Ìfl≈¡À˘ Ê√ij±˚˛ ¤¬ı— ›¬ı˛ Ú±˜ ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m±
¬ı˛±‡± ˝√√˚˛º ›¬ı˛ ¶aœ ‹ ˜øµÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√ÀÓ¬¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Œ˜À˚˛ ˝√√À˚˛ Ê√ij±˚˛
¤¬ı— ›¬ı˛ Ú±˜ 댷ìı˛œí ¬ı˛±‡± ˝√√˚˛º ì≈√¬ıfl¡œî ¬Û≈è¯∏ ˝√√À˚˛ ˜øµÀ¬ı˛¬ı˛
Œ¸¬ı±˝◊√ÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ Ê√ij±˚˛ ¤¬ı— ›¬ı˛ Ú±˜ ˝√√˘ Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±º ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√Ó¬
’±˜±¬ı˛ ¬ıg≈ øÂ√˘ ¤¬ı— õ∂±˚˛ ’±˜±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±¸Ó¬, ·ä&Ê√¬ı fl¡¬ı˛Ó¬
¤¬ı— ’±˜±¬ı˛ ¸Àe Ó¬±˜±fl¡ Ȭ±ÚÓ¬º ›¬ı˛ Œ˜À˚˛ Œ·Ã¬ı˛œ› ’±˜±¬ı˛ ˆ¬Mê√
øÂ√˘º Œ˜À˚˛øȬ ’±Àô¶ ’±Àô¶ ¬ıάˇ ˝√√À˚˛ ά◊ͬ˘º ›¬ı˛ ¬ı±¬ı± ›¬ı˛ Ê√Ú…
¸»¬Û±ÀS¬ı˛ Œ‡“±Ê√ fl¡¬ı˛øÂ√˘º ’±ø˜ ›Àfl¡ ¬ıø˘√√- ìø‰¬ôL± fl¡¬ı˛±¬ı˛ √¬ı˛fl¡±¬ı˛
ŒÚ˝◊√º ¬ı¬ı˛ øÚÀÊ√˝◊√ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Œ˜À˚˛¬ı˛ Œ‡“±ÀÊ√ ’±¸À¬ıºî øfl¡Â≈√ø√Ú
¬Û¬ı˛˝◊√ ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± Ú±À˜ ¤fl¡øȬ ˚≈¬ıfl¡ øˆ¬Àé¬ ‰¬±˝◊√ÀÓ¬-‰¬±˝◊√ÀÓ¬ ›¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬
¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√˚˛º ’±˜±¬ı˛ ¸•úøÓ¬ÀÓ¬, Œ·Ã¬ı˛œ¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛ ›¬ı˛ ¸±ÀÔ ˝√√À˚˛ Œ·˘º
378
õ∂ÔÀ˜ › ’±˜±¬ı˛ ˆ¬Mê√ øÂ√˘, øfl¡c ¬ÛÀ¬ı˛ Œ¸ fl‘¡Ó¬‚Æ ˝√√À˚˛ Œ·√˘º ¤˝◊√
ÚÓ≈¬Ú Ê√Àij› ›¬ı˛ ÒÚ-Ó‘¬¯û± Œ˜ÀȬøÚº › ’±˜±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬ı…¬ı¸± ˝◊√Ó¬…±ø√¬ı˛
ø¬ı¯∏À˚˛ ¬Û¬ı˛±˜˙« ‰¬±˚˛, fl¡±¬ı˛Ì › Ó¬‡Ú ø¬ı¬ı±ø˝√√Ó¬º ¤˝◊√ ¸˜˚˛˝◊√ ¤fl¡È¬±
ø¬ıø‰¬S ‚Ȭڱ ‚ÀȬº ˝√√ͬ±» ¸˜ô¶ øÊ√øÚÀ¯∏¬ı˛ √±˜ Œ¬ıÀάˇ ˚±˚˛º Œ·Ã¬ı˛œ¬ı˛
ˆ¬±·…SêÀ˜, Ê√ø˜øȬ¬ı˛ √±˜ Œ¬ıÀάˇ ˚±˚˛ ¤¬ı— ¬Û≈À¬ı˛± ˆ¬±·È¬± ¤fl¡ ˘é¬
Ȭ±fl¡±˚˛ [·˝√√Ú±¬ı˛ √±À˜¬ı˛ 100 &Ì] ø¬ıSêœ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ¤˝◊√ øͬfl¡ fl¡¬ı˛±
˝√√˚˛ Œ˚, 50 ˝√√±Ê√±¬ı˛ Ȭ±fl¡± Ú·√ ¤¬ı— 2000 Ȭ±fl¡± õ∂øÓ¬ ¬ıÂ√¬ı˛ øfl¡øô¶ÀÓ¬
Œ√›˚˛± ˝√√À¬ıº ¸¬ı±˝◊√ ¤˝◊√ ø¬ı¯∏À˚˛ ¤fl¡˜Ó¬ ˝√√˘º øfl¡c Œ¸˝◊√ Ȭ±fl¡±¬ı˛
ˆ¬±À·¬ı˛ ¬ı…±¬Û±À¬ı˛˛ Á¡·Î¬ˇ± ¬ı“±Ò˘º ’±˜±¬ı˛ ¸Àe ¬Û¬ı˛±˜˙« fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¤À˘,
’±ø˜ ¬ıø˘- ì¤˝◊√ Ê√ø˜øȬ ŒÓ¬± ˆ¬·¬ı±ÀÚ¬ı˛ ¤¬ı— Œ¸øȬ ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√Ó¬Àfl¡
Œ√›˚˛± ˝√√À˚˛øÂ√˘º ¤¬ı˛ fl¡Sœ« ŒÓ¬±¬ Œ·Ã¬ı˛œ˝◊√ ¤¬ı— ¤fl¡ ¬Û˚˛¸±› ›¬ı˛
˝◊√À26√¬ı˛ ø¬ıèÀX ‡¬ı˛‰¬ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º ›¬ı˛ ¶§±˜œ¬ı˛ ¤¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œfl¡±Ú
’øÒfl¡±¬ı˛ ŒÚ˝◊√ºí ’±˜±¬ı˛ fl¡Ô± qÀÚ ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± ’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œ¬ıÊ√±˚˛
‰¬ÀȬ ά◊ͬ˘º Œ¸ ¬ıÀ˘- ìÓ≈¬ø˜ Œ·Ã¬ı˛œÀfl¡ Ù≈¬¸ø˘À˚˛, ›¬ı˛ Ȭ±fl¡± ˝√√±øÓ¬À˚˛
øÚÀÓ¬ ‰¬±›ºî ¤˝◊√ fl¡Ô± qÀÚ, ’±ø˜ ˆ¬·¬ı±ÀÚ¬ı˛ Ú±˜ øÚÀ˚˛ ‰≈¬¬Û fl¡À¬ı˛
¬ıÀ¸ ˚±˝◊√º ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± øÚÀÊ√¬ı˛ Œ¬ıÃÀfl¡ ˜±À¬ı˛›º Œ·Ã¬ı˛œ ≈¬Û≈¬ı˛ Œ¬ı˘±
¤À¸ ’±˜±˚˛ ¬ıÀ˘- ì’±¬ÛøÚ ›À√¬ı˛ fl¡Ô±˚˛ ≈√–‡ ¬Û±À¬ıÚ Ú±º ’±ø˜
ŒÓ¬± ’±¬ÛÚ±¬ı˛ Œ˜À˚˛º ’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ fl‘¡¬Û±‘√ø©Ü ¬ı˛±‡À¬ıÚºî › ˚‡Ú ¤˝◊√
ˆ¬±À¬ı ’±˜±¬ı˛ ˙¬ı˛Ì øÚ˘, Ó¬‡Ú ’±ø˜ ›Àfl¡ fl¡Ô± ø√˝◊√ Œ˚, ’±ø˜
¸±Ó¬ ¸˜≈^ ¬Û±¬ı˛ fl¡À¬ı˛› Ó¬±Àfl¡ ¬ı˛é¬± fl¡¬ı˛¬ıº Œ¸˝◊√ ¬ı˛±ÀÓ¬˝◊√ Œ·Ã¬ı˛œ ¶§õü
Œ√‡˘º ˜˝√√±À√¬ı ›Àfl¡ ¬ı˘ÀÂ√Ú- ë뤽◊√ ¸¬ı ¸•ÛøM√√ ŒÓ¬±˜±¬ı˛˝◊√ ¤¬ı—
¤¬ı˛ ŒÔÀfl¡ fl¡±Î¬◊Àfl¡ øfl¡Â≈√ ø√› Ú±º Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¬Û¬ı˛±˜˙« fl¡À¬ı˛,
øfl¡Â≈√ Ȭ±fl¡± ˜øµÀ¬ı˛¬ı˛ Ê√Ú…√ ‡¬ı˛‰¬ fl¡À¬ı˛±º ˚ø√ ’Ú… Œfl¡±Ú ¬ı…±¬Û±À¬ı˛
‡¬ı˛‰¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˝◊√À26√ Ô±Àfl¡, Ó¬±˝√√À˘ ˜¸ƒøÊ√À√ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ [¶§˚˛— ’±ø˜]
¸±ÀÔ ¬Û¬ı˛±˜˙« fl¡À¬ı˛±ºî Œ·Ã¬ı˛œ øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§Àõü¬ı˛ fl¡Ô± ’±˜±˚˛ ¬ıÀ˘ ¤¬ı—
379
’±ø˜ ›Àfl¡ ά◊¬Û˚≈Mê√ ¬Û¬ı˛±˜˙« øÀ˚˛ ¬ıø˘- ë똔˘ ¬ı˛±ø˙ Ó≈¬ø˜ Ú±› ›
¸≈À√¬ı˛ ’ÀX«fl¡ ˆ¬±· Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±Àfl¡ √±›º ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m±¬ı˛ ¤¬ı˛ ¸±ÀÔ Œfl¡±Ú
¸•§g ŒÚ˝◊√ºî ’±˜¬ı˛± ˚‡Ú ¤˝◊√ ¸¬ı fl¡Ô± ¬ı˘øÂ√˘±˜, øͬfl¡ Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛
¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± › Œ‰¬Ú¬ı±¸±m± Á¡·Î¬ˇ± fl¡¬ı˛ÀÓ¬-fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Œ¸‡±ÀÚ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√˚˛º
’±ø˜ ≈√Ê√ÚÀfl¡˝◊√ ˙±ôL fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Œ‰¬©Ü± fl¡ø¬ı˛ ¤¬ı— Œ·Ã¬ı˛œ¬ı˛ ¶§Àõü¬ı˛ fl¡Ô±›
ά◊À~‡ fl¡ø¬ı˛º øfl¡c ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± ¬ı˛±À· ¬Û±·˘ ˝√√À˚˛ Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±Àfl¡
È≈¬fl¡À¬ı˛±-È≈¬fl¡À¬ı˛± fl¡À¬ı˛ Œfl¡ÀȬ ŒÙ¬˘±¬ı˛ U˜fl¡œ Œ√˚˛º Œ‰¬Ú¬ı±¸±m± ¤fl¡È≈¬
ˆ¬œÓ≈¬ õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ Œ˘±fl¡ øÂ√˘º Œ¸ ’±˜±¬ı˛ ¬Û± ÒÀ¬ı˛ Ó¬±Àfl¡ ¬ı˛é¬± fl¡¬ı˛±¬ı˛
Ê√Ú… õ∂±Ô«Ú± fl¡À¬ı˛º Ó¬‡Ú ’±ø˜ ˙Sn∏¬ı˛ ˝√√±Ó¬ ŒÔÀfl¡ ›Àfl¡ ¬ı“±ø‰¬À˚˛
øÚ˝◊√º øfl¡Â≈√fl¡±˘ ¬Û¬ı˛ ≈√-Ê√ÀÚ˝◊√ ˜±¬ı˛± ˚±˚˛º ¬ıœ¬ı˛ˆ¬^±m± ¸±¬Û ˝√√À˚˛ ¤¬ı—
Œ‰¬Ú¬ı±¸±m± ¬ı…±„√√ ˝√√À˚˛ Ê√ij±˚˛º Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±¬ı˛ ά±fl¡ qÀÚ ¤¬ı— ¬Û”¬ı«
õ∂øÓ¬:± ¶ú¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ ’±ø˜ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡Ó«¬¬ı… ¬Û±˘Ú fl¡ø¬ı˛º ø¬ı¬ÛÀ√ ¬ ı˛
¸˜˚˛ ˆ¬·¬ı±Ú Œ√ÃÀάˇ øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ¬ÀMê√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˚±Úº øÓ¬øÚ
’±˜±˚˛ ¤‡±ÀÚ ¬Û±øͬÀ˚˛ Œ‰¬Ú¬ı±¸±m±Àfl¡ ¬¬ı“±ø‰¬À˚˛ øÚÀ˘Úº
¤˝◊√ ¸¬ı ‹ù´ø¬ı˛fl¡ ˘œ˘±ºî
ø˙鬱 –-
¤˝◊√ fl¡±ø˝√√Úœ¬ı˛ ø˙鬱 ˝√√˘ Œ˚- Œ˚ Œ˚¬ı˛fl¡˜ fl¡˜« fl¡À¬ı˛
Œ¸ Œ¸¬ı˛fl¡˜˝◊√ Ù¬˘ ¬Û±˚˛º ’±À·¬ı˛ Ÿ¬Ì ¤¬ı— ’Ú… Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛
¸±ÀÔ Œ√›˚˛±-ŒÚ›˚˛± ˚Ó¬é¬Ú Œ˙±Ò Ú± ˝√√˚˛, Ó¬Ó¬é¬Ú øÚô¶±¬ı˛ ŒÚ˝◊√º
ÒÚÓ‘¬¯û± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¬ÛÓ¬ÀÚ¬ı˛ fl¡±¬ı˛Ì ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛ ¤¬ı— Œ˙À¯∏ ¤¬ı˛˝◊√ Ê√Ú…
ø¬ıÚ±˙ ‚ÀȬº
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
380
’Ò…±˚˛ - 48
¸√ƒ&è¬ı˛ ˘é¬Ì, ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ’±¬Û√ øÚ¬ı±¬ı˛Ì -
1] ¿ Œ˙›˚˛±Àά 2] ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ › ¿˜Ó¬œ
¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ 3] ¸ôLøÓ¬ √±Úº
’Ò…±˚˛øȬ qè fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±À· Œfl¡Î¬◊ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôLÀfl¡ õ∂ùü fl¡À¬ı˛ Œ˚
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± &è øÂ√À˘Ú Ú± ¸ƒ√&èº ¤¬ı˛ ά◊M√À¬ı˛ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¸ƒ√&è¬ı˛
¬ı…±‡…± ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı fl¡À¬ı˛ÀÂ√Ú-
¸√&è¬ı˛ ˘é¬Ì ––-
Œ˚ Œ¬ı√ Œ¬ı√±ôL ¤¬ı— Â√øȬ ˙±À¶a¬ı˛ ø˙鬱 õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛, ¬ıËp¡ø¬ı¯∏˚˛fl¡
˜Ò≈¬ı˛ ¬ı…±‡…± ø√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, ù´±¸-õ∂ù´±¸ øSê˚˛±¬ı˛ øÚ˚˛LaÌ fl¡À¬ı˛ ¸˝√√ÀÊ√
Ò…±Ú ˜≈^±˚˛ ¬ıÀ¸ ˜ÀLa±¬ÛÀ√˙ Œ√˚˛, øÚø(Ó¬ ¸˜À˚˛¬ı˛ ˜ÀÒ… øÚøV«©Ü
¸—‡…±˚˛ Ê√¬Û fl¡¬ı˛±¬ı˛ ’±À√˙ øÀ√˚˛, Œfl¡¬ı˘ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±flƒ¡‰¬±Ó≈¬À˚«…¬ı˛
¸±˝√√±À˚… Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ˘À鬅¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±˚˛ øfl¡c Œ˚ øÚÀÊ√ ’±R¸±é¬±»fl¡±¬ı˛
õ∂±5 fl¡À¬ı˛øÚ, Œ¸ ¸ƒ√&è Ú˚˛º ¬ı¬ı˛— ø˚øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ’±‰¬¬ı˛À̬ı˛ ˜±Ò…À˜
Œ˘Ãøfl¡fl¡ › ¬Û±¬ı˛À˘Ãøfl¡fl¡ ¸≈À‡¬ı˛ õ∂øÓ¬ fi√±¸œÚ… ά◊»¬Ûiß fl¡À¬ı˛, ’±˜±À√¬ı˛
’±R±Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ¬ı˛¸±¶§±√Ú fl¡¬ı˛±Ú ¤¬ı— ø˚øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ fl¡±˚«fl¡¬ı˛œ
› õ∂Ó¬…é¬ [’±R±Ú≈ˆ”¬øÓ¬] fl¡ø¬ı˛À˚˛ Œ√Ú, Ó“¬±Àfl¡˝◊√ ¸ƒ√&è ¬ı˘± ˝√√˚˛º
˚±¬ı˛ øÚÀʬı˛√˝◊√ ’±R:±Ú ˝√√˚˛øÚ, ø˙¯∏…À√¬ı˛ Ó¬± Œ√À¬ıÚ øfl¡ fl¡À¬ı˛∑
¸ƒ√&è ¶§Àõü› øÚÀÊ√¬ı˛ ø˙¯∏…À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œfl¡±Ú Œ¸¬ı± ’±˙± fl¡À¬ı˛Ú
Ú±, ¬ı¬ı˛— ¶§˚˛— ›À√¬ı˛ Œ¸¬ı± fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… õ∂dÓ¬ Ô±Àfl¡Úº øÓ¬øÚ ¤›
fl¡‡ÀÚ± ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛Ú Ú± Œ˚, ’±ø˜ ¤fl¡Ê√Ú ˜˝√√±Ú Œ˘±fl¡ ¤¬ı— ’±˜±¬ı˛
ø˙¯∏… Ó≈¬26√º øÓ¬øÚ ø˙¯∏…Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ˜Ó¬˝◊√ [¬ı± ¬ıËp¡¶§¬ı˛+¬Û] ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛Úº
381
¸ƒ√&è¬ı˛ õ∂Ò±Ú ∆¬ıø˙©Ü… ¤˝◊√ Œ˚, Ó“¬±¬ı˛ ˝√√+√À˚˛ ¸¬ı«√± ¬Û¬ı˛˜ ˙±øôL
ø¬ı√…˜±Ú Ô±Àfl¡º øÓ¬øÚ fl¡‡ÀÚ± ’ø¶ö¬ı˛ ¬ı± ¬ı…±fl≈¡˘ ˝√√Ú Ú± ¤¬ı— øÚÀÊ√¬ı˛
:±ÀÚ¬ı˛ ø¬ı¯À∏˚˛ Œ˘˙˜±S ·¬ı« ¬ı˛±À‡Ú Ú±º Ó¬“±√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬ı˛±Ê√±-fl¡±e±˘,
ŒÂ√±È¬-¬ıάˇ¬ ¸¬ı ¸˜±Úº
Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¬ıÀ˘Ú- ëë’±˜±¬ı˛ ·Ó¬ Ê√Àij¬ı˛ ¸ø=Ó¬ ¬Û”Ì…Ù¬À˘˝◊√, ¿
¸±˝◊√¬ı±¬ı± ˜Ó¬ ¸ƒ√&è¬ı˛ √˙«Ú › Ó“¬±¬ı˛ fl‘¡¬Û± ¬˘±ˆ¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸≈À˚±·
Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√º ¬ı±¬ı± øÚÀÊ√¬ı˛ ˚≈¬ı±¬ı¶ö±˚˛ øÂ√ø˘˜ Â√±Î¬ˇ± øfl¡Â≈√ ¸—¢∂˝√√ fl¡À¬ı˛Ú
øÚº Ó¬“±¬ı˛ Œfl¡±Ú ŒÂ√À˘-ø¬ÛÀ˘, ¬ıg≈, ‚¬ı˛ ¸—¸±¬ı˛ ¬ı± ’Ú… Œfl¡±Ú ¸˝√√±˚˛
øÂ√˘ Ú±º 18 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛¸ ŒÔÀfl¡˝◊√, Ó“¬±¬ı˛˛ ˜ÀÚ±øÚ˚˛LaÚ√ ¬ıάˇ˝◊√ ø¬ı˘é¬Ì
øÂ√˘º øÓ¬øÚ øÚˆ«¬À˚˛ øÚÊ«√Ú ¶ö±ÀÚ ‚≈À¬ı˛ Œ¬ıάˇ±ÀÓ¬Ú ¤¬ı— ¸¬ı«√± ’±R˜¢ü
’¬ı¶ö±˚˛ Ô±fl¡ÀÓ¬Úº Ó“¬±¬ı˛˛ ¬ıMê√¬ı… øÂ√˘- ì’±ø√ √ ˜ ¸¬ı«  √ ± ˆ¬ÀMê√ ¬ ı˛
¬’Ҝںî øÓ¬øÚ ˚‡Ú Œ¬ı“À‰¬ øÂ√À˘Ú, Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ˆ¬MêÀ√√¬ı˛ Œ˚ ¬ı˛fl¡˜
’øˆ¬:Ó¬± ø√À˚˛øÂ√À˘Ú, ˜˝√√±¸˜±øÒ¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ’±Ê√›, Ó¬“±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’Ú≈¬ı˛Mê√
ˆ¬Mê√¬ı˛± Œ¸ ’øˆ¬:Ó¬± Œ¬ÛÀ˚˛ Ô±Àfl¡Úº ˆ¬MêÀ√√¬ı˛ qÒ≈ øÚÀÊ√À√¬ı˛ ˝√√+√˚˛
õ∂√œ¬ÛøȬÀÓ¬ ˆ¬øMê√-Àõ∂À˜¬ı˛ ¸˘ƒÀÓ¬ ;±˘±ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº :±Ú-ŒÊ√…±øÓ¬
[’±R¸±é¬±»fl¡±¬ı˛] øÚÀÊ√˝◊√ õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ˝√√À˚˛ ά◊ͬÀ¬ıº Œõ∂À˜¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı
q©® :±Ú ¬ı‘Ô±º ¤˜Ú :±Ú fl¡±À¬ı˛± Ê√Ú…˝◊√ ˘±ˆ¬õ∂√ ˝√√˚˛
Ú±º Ó¬±˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ Œõ∂˜ ’¸œ˜ ¤¬ı— ’È≈¬È¬ ˝√√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬º Œõ∂À˜¬ı˛
fl¡œøÓ«¬¬ı˛ &Ì·±Ú Œfl¡˝◊ ¬ı± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛∑ Ó¬±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˚˛ ¸˜ô¶ ¬ıd Ó≈¬26√
˜ÀÚ ˝√√˚˛º Œõ∂˜±Ç≈¬ı˛ ά◊√˚˛ ˝√√ÀÓ¬˝◊√ ˆ¬øMê√ › ∆¬ı¬ı˛±·…, ˙±øôL ¤¬ı—
fl¡˘…±Ì¬ı˛+¬Ûœ ¸•ÛøM√√ ¸˝√√ÀÊ√˝◊√ õ∂±5 ˝√√˚˛º ‹fl¡±øôLfl¡ ˝◊√À26√ Ú± ˝√√À˘,
Œfl¡±Ú ˆ¬±À¬ı˝◊√ Œõ∂˜ ˘±ˆ¬ ˝√√›˚˛± ¸y¬ı Ú˚˛º Ó¬±˝◊√ Œ˚‡±ÀÚ ¬ı…±fl≈ ı…±fl≈ ¡ ˘
ˆ¬±¬ı › Œõ∂˜ ’±ÀÂ√, Œ¸‡±ÀÚ ˆ¬·¬ı±Ú ¶§˚˛— õ∂fl¡±ø˙Ó¬
382
˝√√Úº ˆ¬±À¬ı˝◊√ Œõ∂˜ ’ôLøÚ«ø˝√√Ó¬ Ô±Àfl¡ ¤¬ı— Œ¸È¬±˝◊√ Œ˜±é¬
õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛º ‰¬±˘±øfl¡ fl¡À¬ı˛›, ˚ø√ Œfl¡Î¬◊ Œfl¡±Ú ‡“±øȬ
¸ÀôL¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì ÒÀ¬ı˛ ŒÚ˚˛, Ó¬±˝√√À˘ Œ˙¯∏
¬Û˚«ôL øÚø(Ó¬ ά◊X±¬ı˛ ¬Û±˚˛º ¤˜øÚ ¤fl¡øȬ ‚Ȭڱ ÚœÀ‰¬
Œ√›˚˛± ˝√√À26√º
¿ Œ˙›˚˛±ÀÎ –-
’±!¡±˘Àfl¡±ÀȬ¬ı˛ [Œ¸±˘±¬Û≈¬ı˛ øÊ√˘±] ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ Ó¬‡Ú ’±˝◊√ÀÚ¬ı˛
Â√±Sº ¤fl¡ø√Ú ›“¬ı˛ ¤fl¡ ¸˝√√¬Û±Í¬œ ¿ Œ˙›˚˛±Àά¬ı˛ ¸±ÀÔ Œ√‡± ˝√√˚˛º
’Ú…±Ú… ø¬ı√…±Ô«œ¬ı˛±› Œ¸‡±ÀÚ øÂ√˘ ¤¬ı— fl¡±¬ı˛ fl¡Ó¬È¬± ¬Ûάˇ±qÚ± ¤ø·À˚˛
Œ·ÀÂ√ Œ¸ ø¬ı¯∏À˚˛ ’±À˘±‰¬Ú± ˝√√ø26√˘º õ∂Àùü±M√√À¬ı˛ Œ¬ı±Á¡± ˚±˚˛ Œ˚ ¸¬ı
Œ‰¬À˚˛ fl¡˜ ’Ò…˚˛Ú ¿ Œ˙›˚˛±Àά fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı— ¬Û¬ı˛œé¬±˚˛ ¬ı¸±¬ı˛
˜Ó¬ õ∂døÓ¬› Ó“¬±¬ı˛ øÂ√˘ Ú±º ¸¬ı±˝◊√ ø˜À˘ ›“Àfl¡ ø¬ı^n¬Û fl¡À¬ı˛º øfl¡c
Œ˙›˚˛±Àά ¬ıÀ˘Ú- ì˚ø√› ’±˜±¬ı˛ ’Ò…˚˛Ú ’¬Û”Ì«, Ó¬¬ı≈› ’±ø˜ ¬Û¬ı˛œé¬±˚˛
’¬ı˙…˝◊√ ά◊M√œÌ« ˝√√¬ıº ’±˜±¬ı˛˛ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±˝◊√ ¸¬ı±˝◊√Àfl¡ ¸Ù¬˘Ó¬± Œ√Úºî ¿
¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ¤˝◊√ fl¡Ô± qÀÚ Î¬◊øÚ ‡≈¬ı ’¬ı±fl¡ ˝√√Ú ¤¬ı— ¿ Œ˙›˚˛±ÀάÀfl¡
øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú- ì¤˝◊√ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± Œfl¡, ˚±¬ı˛ Ó≈¬ø˜ ¤Ó¬ õ∂˙—¸± fl¡¬ı˛Â√∑î
¿ Œ˙›˚˛±Àά ά◊M√¬ı˛ Œ√Ú Œ˚- ìøÓ¬øÚ ¤fl¡ Ù¬øfl¡¬ı˛ ¤¬ı— ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬
¤fl¡øȬ ˜¸ƒøÊ√À√ Ô±Àfl¡Úº øÓ¬øÚ ¤fl¡ ˜˝√√±Ú Û≈è¯∏º ’ÀÚfl¡ ¸±Ò≈-¸ôL˝◊√
’±ÀÂ√Úº øfl¡c Ó¬“±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú± ŒÚ˝◊√º ˚Ó¬é¬Ú ¬Û”¬ı«Ê√Àij¬ı˛ ¬Û”Ì… ¸ø=Ó¬ Ú±
˝√√˚˛, Ó¬Ó¬é¬Ú Ó“¬±¬ı˛ √˙«Ú ˝√√›˚˛± ≈√˘«ˆ¬º ’±ø˜ Ó¬“±Àfl¡ ‡≈¬ı˝◊√ |X± fl¡ø¬ı˛º
Ó¬“±¬ı˛ ¿˜≈‡ ŒÔÀfl¡ Œ˚ fl¡Ô± Œ¬ıÀ¬ı˛±˚˛, Œ¸È¬± fl¡‡ÀÚ± ø˜ÀÔ… ˝√√˚˛ Ú±º
øÓ¬øÚ ’±˜±˚˛ ’±ù´±¸ ø√À˚˛ÀÂ√Ú Œ˚, ’±ø˜ ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¬ıÂ√¬ı˛ ¬øͬfl¡ ¬Û±˙
fl¡¬ı˛À¬ı±º ’±˜±¬ı˛› ¤˝◊√ ø¬ıù´±¸ Œ˚, ’±ø˜ Ó“¬±¬ı˛˛ fl‘¡¬Û±˚˛ ¬Û¬ı˛œé¬±˚˛ øÚ(˚˛˝◊√
383
¸Ù¬˘Ó¬± ¬Û±¬ıºî ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ¬ıg≈¬ı˛ ¤¬ı˛fl¡˜ ø¬ıù´±¸ Œ√À‡ ˝√√±ø¸ ¬ı±¬ı± ’±¬ı±¬ı˛ Œ‰“¬ø‰¬À˚˛ ¬ıÀ˘Ú- ì¬ı±˝◊√À¬ı˛ ˚±›ºî ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ¬ı≈ÀÁ¡
¬Û±˚˛º ¬ıg≈¬ı˛˛ ¸±ÀÔ-¸±ÀÔ Î¬◊øÚ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛› ά◊¬Û˝√√±¸ fl¡À¬ı˛Úº ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛øÂ√À˘Ú Ú±, øfl¡ fl¡¬ı˛À˘ ˆ¬±À˘± ˝√√˚˛ºº Ó¬‡Ú ›“¬ı˛± ≈√Ê√ÀÚ
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ø·À˚˛ ¬ıÀ¸Ú øfl¡c ¬ı±¬ı± ›“À√¬ı˛ Ó¬é≈¬øÚ ‰¬À˘ Œ˚ÀÓ¬
¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ –-
’±À√˙ Œ√Úº ›“¬ı˛± ‡≈¬ı˝◊√ øÚ¬ı˛±˙ ˝√√Úº Ó“¬±¬ı˛ ’±À√˙ Œfl¡˝◊√ ¬ı± ’¬ıÀ˝√√˘±
¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ¬Û¬ı˛œé¬±˚˛ ά◊M√œÌ« ˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ’±!¡±˘Àfl¡±ÀȬ˝◊√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬∑ ’¬ıÀ˙À¯∏ ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ø‡iß ˝√√+√À˚˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ŒÔÀfl¡
Ô±fl¡ÀÓ¬Ú ¤¬ı— Œ¸‡±ÀÚ˝◊√ ›fl¡±˘øÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº √˙¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛ 1913
øÙ¬À¬ı˛ ˚±Úº ά◊øÚ ˜ÀÚ-˜ÀÚ õ∂±Ô«Ú± fl¡À¬ı˛Ú- ìŒ˝√√ ¸±˝◊√/ ’±ø˜ ’±¬ÛÚ±¬ı˛
¸±À˘, ›“¬ı˛ ¤fl¡˜±S ¬Û≈ÀS¬ı˛ ·˘±¬ı˛ Œ¬ı˛±À· ˜‘Ó≈¬… ˝√√˚˛º Ó¬±˝◊√ ›“¬ı˛ ˜Ú
fl¡±ÀÂ√ √˚˛±¬ı˛ øˆ¬Àé¬ ‰¬±˝◊√øÂ√º ¤Ó¬È¬± ˆ¬¬ı˛¸± ø√Ú Œ˚, ˆ¬ø¬ı¯∏…ÀÓ¬ fl¡‡ÀÚ±
õ∂‰¬G ø¬ı‰¬ø˘Ó¬ ˝√√À˚˛ ›Àͬº ˜±Úø¸fl¡ ˙±øôL¬ı˛ Œ‡“±ÀÊ√ ά◊øÚ ¬ÛKI¬ı˛¬Û≈¬ı˛,
Ú± fl¡‡ÀÚ± ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿ √˙«ÀÚ¬ı˛ ’Ú≈˜øÓ¬ ’±ø˜ ’¬ı˙…˝◊√ ¬Û±¬ıºî
·e±¬Û≈¬ı˛ ¤¬ı— ’Ú…±Ú… Ó¬œÔ«¶ö±Ú w˜Ì fl¡À¬ı˛Úº øfl¡c ›“¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ’˙±øôL
”√¬ı˛ ˝√√˚˛ Ú±º ά◊øÚ Œ¬ı√±ÀôL¬ı˛ ¬Û±Í¬› |¬ıÌ fl¡À¬ı˛Ú- Ó¬±ÀÓ¬› Œfl¡±Ú ˘±ˆ¬ ¿˜øÓ¬ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ –-
˝√√˚˛ Ú±º ˝√√ͬ±» ›“¬ı˛ ¿ Œ˙›˚˛±Àά¬ı˛ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ø¬ıù´±À¸¬ı˛
¤fl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ Œfl¡ÀȬ ˚±˚˛, Ó¬±› ›“¬ı˛ ˜Ú ˙±ôL ˝√√˚˛ Ú±º ·e±¬Û≈¬ı˛ ø·À˚˛
fl¡Ô± ˜ÀÚ ¬ÛÀάˇ ¤¬ı— ά◊øÚ ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Ú Œ˚- ά◊øÚ› ø˙¬ı˛Î¬œ ø·À˚˛ ¿
›“¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ’˙±øôL ’±À¬ı˛± Œ¬ıÀάˇ ˚±˚˛º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ά◊øÚ ˜±ÀÒ·“±›ÀÓ¬ ø¬ı|±˜
¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛À¬ıÚº ŒÂ√±È¬ ˆ¬±˝◊√ ¬ÛøGÓ¬¬ı˛±›Àfl¡ øÚÀ˚˛ ά◊øÚ ø˙¬ı˛Î¬œ
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˚±Ú ¤¬ı— Œ¸‡±Ú ŒÔÀfl¡ fl¡±˙œ ˚±À¬ıÚ ø¶ö¬ı˛˛ fl¡À¬ı˛Úº ¬ı˛›Ú±
’±À¸Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡À¬ı˛ ›“¬ı˛ ‡≈¬ı˝◊√ ’±Úµ ˝√√˚˛º ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛
˝√√›˚˛±¬ı˛ ≈√ø√Ú ’±À·, ›“¬ı˛ ¶aœ ¶§õü Œ√À‡Ú Œ˚ ά◊øÚ ¤fl¡È¬± fl¡˘¸œ
õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛ qX ˜ÀÚ ¤fl¡È¬± ¿Ù¬˘ ’¬Û«Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˚±À¬ıÚ, ¤˜Ú
øÚÀ˚˛ fl≈¡À˚˛±ÀÓ¬ Ê√˘ ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬ ˚±À26√Úº Œ¸‡±ÀÚ øÚ˜ ·±ÀÂ√¬ı˛ ÚœÀ‰¬
¸˜˚˛ ¬ı±¬ı± Œ¬ı˛À· ά◊Àͬ ¬ıÀ˘Ú- 쌬ıø¬ı˛À˚˛ ˚±› ¤‡±Ú ŒÔÀfl¡ºî ¿
¤fl¡Ê√Ú Ù¬øfl¡¬ı˛ ¬ıÀ¸ ’±ÀÂ√Úº Ù¬øfl¡¬ı˛ ›“¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤À¸ ¬ıÀ˘Ú- 옱˜øÌ,
¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ô± ÚÓ¬ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛ ¤¬ı— ά◊øÚ ¤fl¡È≈¬ ¸À¬ı˛ Œ¬ÛÂ√ÀÚ ø·À˚˛
Ó≈¬ø˜ ø˜øÂ√ø˜øÂ√ Œfl¡Ú fl¡©Ü fl¡¬ı˛Â√∑ √±›, ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ fl¡˘¸œÀÓ¬
¬ıÀ¸Úº øfl¡ ˆ¬±À¬ı ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˚±›˚˛± ¸y¬ı- Œ¸ ø¬ı¯∏À˚˛ fl¡±À¬ı˛± ¸Àe
¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ Ê√˘ ˆ¬À¬ı˛ ø√ø26√ºî Ù¬øfl¡À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬À˚˛ ά◊øÚ ‡±ø˘ fl¡˘¸œ øÚÀ˚˛
¬Û¬ı˛±˜˙« fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√ÀÓ¬Úº Œfl¡Î¬◊ ¤fl¡Ê√Ú ›“Àfl¡ ¬ı±˘±ø˙•Ûœ¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸Úº Ù¬øfl¡¬ı˛› ›¬ı˛ Œ¬ÛÂ√Ú-Œ¬ÛÂ√Ú Ò±›˚˛± fl¡¬ı˛ÀÓ¬˝◊√, ›“¬ı˛ ‚≈˜
Œ˚ÀÓ¬ ¬ıÀ˘º ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ Ó¬“±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ ¸±˝√√±˚… fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ’Ú≈À¬ı˛±Ò
Œˆ¬Àe ˚±˚˛ ¤¬ı— Œ‰¬±‡ ‡≈À˘ ά◊Àͬ ¬ıÀ¸Úº ¤˝◊√ ¶§Àõü¬ı˛ fl¡Ô± ά◊øÚ
fl¡À¬ı˛Úº Ó¬‡Ú ›“¬ı˛± ≈√Ê√ÀÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡È¬± Â√ø¬ı øfl¡ÀÚ ˜¸ƒøÊ√À√ ’±À¸Úº
øÚÀÊ√¬ı˛ ¶§±˜œÀfl¡ Ê√±Ú±Úº ¤È¬± ¤fl¡È¬± qˆ¬ ˘é¬Ì ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛, ≈√Ê√ÀÚ
¬ı±˘±ø˙•Ûœ øÚÀÊ√¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬¬ı˛ Â√ø¬ıȬ± ¬ı±¬ı±Àfl¡ ø√À˚˛ øÊ√:±¸± fl¡À¬ı˛Ú-
ø˙¬ı˛Î¬œ ˚±›˚˛± ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº ¤¬ı±¬ı˛ ˚‡Ú ›“¬ı˛± ˜¸ƒøÊ√À√ ø·À˚˛ Œ¬Û“ñ√Ú,
ì¤È¬± fl¡±¬ı˛ Â√ø¬ı∑î ¬ı±¬ı± ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ø√Àfl¡ ˝◊√øeÓ¬ fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì¤È¬±
Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± Œ¸‡±ÀÚ Î¬◊¬Ûø¶öÓ¬ øÂ√À˘Ú Ú±º øÓ¬øÚ Œ˘`¬œ ¬ı±·±ÀÚ
ŒÓ¬± ’±˜±¬ı˛ ¬ıg≈¬ı˛ºî ¤˝◊√ ¬ıÀ˘, øÓ¬øÚ ˝√√±¸ÀÓ¬ ’±¬ı˛y fl¡À¬ı˛Úº ¬ı±˘±ø˙•Ûœ
ø·À˚˛øÂ√À˘Úº ›“¬ı˛± ›‡±ÀÚ˝◊√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… ’À¬Û鬱 fl¡¬ı˛øÂ√À˘Úº ˚‡Ú
˝◊√øeÓ¬ fl¡¬ı˛±ÀÓ¬, ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ Œ˚˝◊√ ¬ı±¬ı±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˚±Ú ’˜øÚ

384 385
¬ı±¬ı± øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸Ú, Ó¬‡Ú Ó“¬±Àfl¡ Œ√À‡ ¿˜øÓ¬ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ‡≈¬ı˝◊√ ’¬ı±fl¡
˝√√À˚˛ ˚±Úº ¶§Àõü Œ√‡± Ù¬øfl¡¬ı˛, U¬ıU ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜Ó¬˝◊√ Œ√‡ÀÓ¬ øÂ√˘º ά◊øÚ
¬ı±¬ı±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛, Œ¸‡±ÀÚ ¬ıÀ¸-¬ıÀ¸˝◊√ ˜≈* ‘√ø©ÜÀÓ¬ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ø√Àfl¡
Ó¬±øfl¡À˚˛ ¬ı˛˝◊√À˘Úº ›“¬ı˛ ø¬ıÚ•⁄ ¶§ˆ¬±¬ı Œ√À‡, ¬ı±¬ı± ’Ó¬…ôL õ∂¸iß ˝√√Úº
øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬ ’Ú≈¸±À¬ı˛, ά◊øÚ ¤fl¡ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ¬ı…øMê√Àfl¡ ¤fl¡È¬± ·ä
Œ˙±Ú±ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Ú- ì’±˜±¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬, Œ¬ÛÀȬ, Œfl¡±˜À¬ı˛ ¤¬ı— ¸±¬ı˛±
˙¬ı˛œÀ¬ı˛ ’ÀÚfl¡ ø√Ú ÒÀ¬ı˛ ¬ı…Ô± ˝√√ø26√˘º ’±ø˜ ’ÀÚfl¡ ø‰¬øfl¡»¸± fl¡¬ı˛±˝◊√,
øfl¡c Œfl¡±Ú ˘±ˆ¬ ˝√√˚˛ Ú±º ›¯∏≈Ò Œ‡À˚˛-Œ‡À˚˛ ø¬ı¬ı˛Mê√ ˝√√À˚˛ ά◊ÀͬøÂ√˘±˜º
øfl¡c ¤‡Ú ’±˜±¬ı˛ ‡≈¬ı ’±(˚«… ˘±·ÀÂ√ Œ˚, ’±˜±¬ı˛ ¸¬ı ¬ı…Ô± ˝√√ͬ±»˝◊√
‰¬À˘ Œ·ÀÂ√ºî ˚ø√› fl¡±À¬ı˛± Ú±˜ ά◊À~‡ fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛øÚ øfl¡c ¤˝◊√ ·äøȬ
¿˜øÓ¬ ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛º ›“¬ı˛˝◊√ ¬ı…Ô± ”√¬ı˛ ˝√√À˚˛ ø·À˚˛øÂ√˘ ¤¬ı—
ά◊øÚ, Ó¬±ÀÓ¬ ‡≈¬ı˝◊√ ‡≈˙œ ˝√√Úº
¸ôLøÓ¬ √±Ú –-
¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ¤ø·À˚˛ ˚±Úº øfl¡c ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‹
¤fl¡˝◊√ ’ˆ¬…Ô«Ú±- 쌬ıø¬ı˛À˚˛ ˚±›ºî ¤¬ı±¬ı˛ ά◊øÚ ’ÀÚfl¡ ∆Ò˚«…˙œ˘ ›
Ú•⁄ ˝√√À˚˛ ¤À¸øÂ√À˘Úº ›“¬ı˛ ˜ÀÚ ˝√√˚˛ Œ˚, ·Ó¬ fl¡À˜«¬ı˛ Ê√Ú…˝◊√ ¬ı±¬ı±
›Ú±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ’õ∂¸iß ˝√√À˚˛ÀÂ√Úº ά◊øÚ õ∂±˚˛ø(M√√ fl¡¬ı˛À¬ıÚ ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº
¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¤fl¡±ÀôL Œ√‡± fl¡À¬ı˛, øÚÀÊ√¬ı˛ ·Ó¬ fl¡À˜«¬ı˛ Ê√Ú… 鬘±
‰¬±˝◊√À¬ıÚ ¤¬ı— fl¡¬ı˛À˘Ú› Ó¬±˝◊√º ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ ˜±Ô± ¬ı˛±‡À˘Ú ¤¬ı— Ó¬‡Ú
¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ’±˙œ¬ı«±√ fl¡À¬ı˛√Úº ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û± øȬ¬ÛÀÓ¬
¬ıÀ¸ÀÂ√Úº ¤˜Ú ¸˜˚˛ ¤fl¡øȬ ¬ı˛±‡±˘ Œ˜À˚˛ ¤À¸ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œfl¡±˜¬ı˛ øȬ¬ÛÀÓ¬
’±¬ı˛y fl¡À¬ı˛º Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± Ó¬±À√¬ı˛ ¤fl¡È¬± Œ¬ıÀÚ¬ı˛ ·ä ¬ı˘ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº
˚‡Ú øÓ¬øÚ ›“¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ ’ÀÚfl¡ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬√Ú ¤¬ı— ›“¬ı˛˛ ¤fl¡˜±S ŒÂ√À˘¬ı˛
˜‘Ó≈¬…¬ı˛ fl¡Ô± ¬ıÀ˘Ú Ó¬‡Ú ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ‡≈¬ı ’¬ı±fl¡ ˘±À·º ά◊øÚ
386
’¬ı±fl¡ ˝√√À˚˛ ˆ¬±À¬ıÚ Œ˚, ¬ı±¬ı± ›“¬ı˛˛ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ õ∂ÀÓ¬…fl¡øȬ ‚Ȭڱ¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛
øfl¡ fl¡À¬ı˛ Ê√±ÀÚÚ∑ ά◊øÚ ¸˝√√ÀÊ√˝◊√ ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Œ˚, ¬ı±¬ı± ’ôL˚«±˜œ
¤¬ı— õ∂ÀÓ¬…Àfl¡¬ı˛ ˝√√+√À˚˛¬ı˛ ¸¬ı ¬ı˛˝√¸… øÓ¬øÚ Ê√±ÀÚÚº ¤˝◊√ fl¡Ô± ›¬ı˛
˜ÀÚ ’±¸ÀÓ¬˝◊√, ¬ı±¬ı±› ¤ø√Àfl¡ Œ˜À˚˛øȬ¬ı˛ ¸±ÀÔ fl¡Ô± ¬ı˘ÀÓ¬-¬ı˘ÀÓ¬,
¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ø√Àfl¡ ˝◊√øeÓ¬ fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì¤˝◊√ ˆ¬^À˘±fl¡øȬ ’±˜±˚˛
Œ√±¯∏ ø√À26√Ú Œ˚ ’±ø˜ ¤¬ı˛ ŒÂ√À˘Àfl¡ Œ˜À¬ı˛ ŒÙ¬À˘øÂ√º ’±ø˜ øfl¡
Œ˘±fl¡À√¬ı˛ ¸ôL±ÚÀ√¬ı˛ õ∂±Ì øÚ˝◊√∑ Ó¬±˝√√À˘ ά◊øÚ ˜¸ƒøÊ√À√ ¤À¸
fl¡±iß±fl¡±øȬ fl¡¬ı˛ÀÂ√Ú Œfl¡Ú∑ ¤¬ı±¬ı˛ ’±ø˜ ¤fl¡È¬± fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛¬ıº Œ¸˝◊√
ŒÂ√À˘øȬÀfl¡ ’±¬ı±¬ı˛ ›“¬ı˛ ¶aœ¬ı˛ ·Àˆ«¬ ¤ÀÚ Œ√¬ıºî ¤˝◊√ ¬ıÀ˘ ¬ı±¬ı± øÚÀÊ√¬ı˛
’ˆ¬˚˛√˝√ô¶ ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ô±˚˛ ¬ı˛±À‡Ú ¤¬ı— ›Àfl¡ ¸±b√LÚ± ø√À˚˛ ¬ıÀ˘Ú-
ì¤˝◊√ ‰¬¬ı˛Ì ’ø√√Ó¬ ¬Û≈¬ı˛±Ó¬Ú › ¬Ûø¬ıSº ø‰¬ôL±˜≈Mê√ ˝√√À˚˛
’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¸•Û”Ì« ø¬ıù´±¸ ¬ı˛±‡À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’ˆ¬œ©Ü
˙œ‚Ë˝◊√ ¬Û”Ì« ˝√√À¬ıº ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡À¬ı˛¬ı˛ ˝√√+√˚˛ ’±ÚÀµ ˆ¬À¬ı˛ ›Àͬº
Œ‰¬±À‡¬ı˛ Ê√À˘ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì Ò≈À˚˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ‚À¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸Úº ¬Û”ÀÊ√±¬ı˛
¸±˜¢∂œ øͬfl¡ fl¡À¬ı˛, ∆ÚÀ¬ı√… ˝◊√Ó¬…±ø√¬ øÚÀ˚˛ ά◊øÚ ¸¬ÛPœfl¡ ˜¸ƒøÊ√À√
˚±Úº ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ά◊øÚ øÚÓ¬… ∆ÚÀ¬ı√… ’¬Û«Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬Ú ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±Â√
ŒÔÀfl¡ õ∂¸±√› Œ¬ÛÀÓ¬Úº ˜¸ƒøÊ√À√ ’¸y¬ı ˆ¬œÎ¬ˇ Ô±fl¡± ¸ÀN›, ά◊øÚ
Œ¸‡±ÀÚ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı˛-¬ı±¬ı˛ ¬ı±¬ı±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡¬ı˛ÀÓ¬Úº ˜±Ô±˚˛ ˜±Ô±˚˛
ŒÍ¬±fl¡±Í≈¬øfl¡ ˘±·ÀÓ¬ Œ√À‡, ¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ìŒõ∂˜ › ø¬ıÚÀ˚˛ ¬ ı˛ ¸Àe
fl¡¬ı˛± ¤fl¡È¬± Ú˜¶®±¬ı˛˝◊√ ˚ÀÔ©Üºî Œ¸˝◊√ ¬ı˛±ÀS˝◊√ ›“¬ı˛ ‰¬±M√√άˇœ
ά◊»¸¬ı Œ√‡±¬ı˛ Œ¸Ãˆ¬±·… ˝√√˚˛ ¤¬ı— ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ¬Û±`≈¬¬ı˛e ¬ı˛+À¬Û √˙«Ú
Œ√Úº ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Ú ¬ı˛›Ú± ˝√√›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı…¬ı¶ö± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸˜˚˛ ›“¬ı˛ ˜ÀÚ
˝√√˚˛- ìõ∂ÔÀ˜ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ¤flȬ± ¡È¬±fl¡± √øé¬Ì± Œ√¬ıº ˚ø√ øÓ¬øÚ ’±À¬ı˛fl¡
Ȭ±fl¡± ‰¬±Ú Ó¬±˝√√À˘ ˜±Ú± Ú± fl¡À¬ı˛, ’±À¬ı˛fl¡ Ȭ±fl¡±› ’¬Û«Ì fl¡¬ı˛¬ıº Ó¬±›
387
˚±Ó¬±˚˛±ÀÓ¬¬ı˛ Ê√Ú… ˚ÀÔ©Ü È¬±fl¡± ¬ı“±‰¬À¬ıºî ˜¸ƒøÊ√À√ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ¤fl¡
Ȭ±fl¡± √øé¬Ì± ø√ÀÓ¬˝◊√, ›“¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ˝◊√À26√ ŒÊ√ÀÚ, ¬ı±¬ı± ’±À¬ı˛± ¤fl¡ Ȭ±fl¡±
‰¬±Úº ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ Œ¸È¬± ¸˝√√À¯∏« ø√ÀÓ¬˝◊√, ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ’±˙œ¬ı¬«±√ ø√À˚˛
¬ıÀ˘Ú- ì¤˝◊√ Ú±¬ı˛Àfl¡˘øȬ øÚÀ˚˛ ˚±› ¤¬ı— ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ¬ıÃÀ˚˛¬ı˛ Œfl¡±À˘
Œ¬ı˛À‡±º øÚø(ôL ˝√√À˚˛ ¬ı±Î¬ˇœ ˚±›ºî ¿ ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ Ó¬±˝◊√ fl¡À¬ı˛Úº ¤fl¡
¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ›“¬ı˛ ¤fl¡øȬ ¬Û≈S¸ôL±Ú ˝√√˚˛º ’±È¬ ˜±À¸¬ı˛ ø˙qÀfl¡ øÚÀ˚˛,
‹ √•ÛøÓ¬ ’±¬ı±¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ’±À¸Ú ¤¬ı— ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ ø˙qøȬÀfl¡ Œ¬ı˛À‡
¤˝◊√¬ı˛+¬Û õ∂±Ô«Ì± fl¡À¬ı˛Ú- ìŒ˝√√ |œ ¸±˝◊√Ú±Ô/ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ Ÿ¬Ì ’±˜¬ı˛±
øfl¡ˆ¬±À¬ı Œ˙±Ò fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ı, Ê√±øÚ Ú±º ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛ÀÌ ’±˜¬ı˛±
¬ı±¬ı˛•§±¬ı˛ õ∂̱˜ Ê√±Ú±˝◊√º ’±˜¬ı˛± ’¸˝√√±˚˛ › ’Ú±ø|Ó¬º ’±˙œ¬ı«±√ fl¡èÚ
õ∂ˆ≈¬, Œ˚Ú ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ìfl¡˜˘˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ ’±|˚˛ ˝√√˚˛º ά◊ͬÀÓ¬-¬ı¸ÀÓ¬,
qÀÓ¬-Ê√±·ÀÓ¬ Ú±Ú± ¬ı˛fl¡˜ ø‰¬ôL±-ˆ¬±¬ıÚ±˚˛ ’±˜±À√¬ı˛ ˜Ú ’ø¶ö¬ı˛ ˝√√À˚˛
›Àͬº ’±˙œ¬ı¬«±√ ø√Ú Œ˚Ú ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ˆ¬Ê√ÀÚ˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ ˜Ú ˜¢ü ˝√√À˚˛
Ô±Àfl¡ºî
‹ ŒÂ√À˘øȬ¬ı˛ Ú±˜ ë˜≈¬ı˛˘œÒ¬ı˛í ¬ı˛±‡± ˝√√˚˛º ¬ÛÀ¬ı˛ Ó“¬±À√¬ı˛ ’±À¬ı˛± ≈√øȬ
¬Û≈S [ˆ¬±¶®¬ı˛ › ø√Úfl¡¬ı˛] ˝√√À˚˛øÂ√˘º ¸õI◊ÀÌfl¡¬ı˛ √•ÛøÓ¬ ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı
ά◊¬Û˘øt fl¡À¬ı˛Ú Œ˚, ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± fl¡‡ÀÚ± ’¸Ó¬… ˝√√˚˛ Ú±, ’¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì«
Ô±Àfl¡ Ú±º
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
388
’Ò…±˚˛ - 49
¬Û¬ı˛œé¬± – 1] ˝√√ø¬ı˛ fl¡ÀÚ±¬ı±, 2] Œ¸±˜À√¬ı
¶§ ± ˜œ, 3] Ú±Ú± ¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡À¬ı˛¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœ
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
Œ¬ı√ › ¬Û≈¬ı˛±Ì› Œ˚‡±ÀÚ ¬ıËp¡ ¬ı± ¸ƒ√&è¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ øÚÀÊ√À√¬ı˛
’鬘Ӭ± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛, Œ¸‡±ÀÚ ’±ø˜ ¤fl¡ ’ä: õ∂±Ìœ ¸ƒ√&è ¿
¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± øfl¡ fl¡À¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛∑ ’±˜±¬ı˛ ¬ı…øMê√·Ó¬ ˜Ó¬ ¤˝◊√
Œ˚, ¤˝◊√ ø¬ı¯∏À˚˛ Œ˜ÃÚ Ò±¬ı˛Ì fl¡¬ı˛±˝◊√ ά◊ø‰¬Ó¬º ˜”fl¡ Ô±fl¡±˝◊√ ¸√ƒ&è¬ı˛
&Ìfl¡œÓ«¬Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ Œ|ᬠά◊¬Û±˚˛º øfl¡c Ó“¬±¬ı˛ ’¸±Ò±¬ı˛Ì &Ì&ø˘ ’±˜±À√¬ı˛
˜”fl¡ Ô±fl¡ÀÓ¬ Œ√˚˛ Œfl¡±Ô±˚˛∑ Ú±Ú± ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ ¸≈¶§±≈√ ‡±¬ı±¬ı˛ ˚ø√ ¬ıg≈-
¬ı±g¬ı › ’±Rœ˚˛-¶§Ê√Ú ¤fl¡¸±ÀÔ ¬ıÀ¸ Ú± ‡±˚˛, Ó¬±˝√√À˘ Œ¸ ¸¬ı ŒÓ¬˜Ú
˜≈‡À¬ı˛±‰¬fl¡ ˝√√˚˛ Ú±º Œ¸˝◊√ ‡±¬ı±¬ı˛˝◊√ ¸¬ı±¬ı˛ ¸±ÀÔ ¬ıÀ¸ Œ‡À˘, Ó¬±ÀÓ¬
¤fl¡È¬± ø¬ıÀ˙¯∏ ¶§± ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º ¤˝◊√ ¸Ó¬…øȬ 븱˝◊√ ˘œ˘±˜‘Ó¬í-¤¬ı˛
ø¬ı¯À∏˚˛› õ∂À˚±Ê√…º ¤¬ı˛ ¬ı˛¸±¶§±√Ú ¤fl¡±ÀôL fl¡‡ÀÚ±˝◊√ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º
˚ø√ ¬ıg≈-¬ı±g¬ı › ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ Œ˘±Àfl¡¬ı˛± ¸¬ı±˝◊√ ø˜À˘ ¤¬ı˛ ¬ı˛¸ ¢∂˝√√Ú
fl¡À¬ı˛˛, Ó¬±˝√√À˘ ’±Úµ ’±À¬ı˛± Œ¬ı˙œ ˝√√˚˛º ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± øÚÀÊ√˝◊√
’ôL–Àõ∂¬ı˛Ì± ø√À˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ˝◊√26√±Ú≈¸±À¬ı˛˝◊√ Ó“¬±¬ı˛ fl¡Ô± ’±˜±Àfl¡ ø√À˚˛
Œ˘‡±À26√Úº Ó¬±˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ qÒ≈ ¤Ó¬È¬±˝◊√ fl¡Ó«¬¬ı… Œ˚, ’ÚÚ… ˆ¬±À¬ı
Ó“¬±¬ı˛ ˙¬ı˛Ì±·Ó¬ ˝√√À˚˛ Ó“¬±¬ı˛˝◊√ Ò…±Ú fl¡ø¬ı˛º Ó¬¬Û-¸±ÒÚ, Ó¬œÔ« ˚ ±S±,
¬ıËÓ¬ ¤¬ı— ˚: › √±ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ˝√√ø¬ı˛-ˆ¬øMê√ Œ|ᬠ¤¬ı—
¸ƒ√&è¬ı˛ Ò…±Ú ¤À√¬ı˛ ¸¬ı±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬Û¬ı˛˜ Œ|ᬺ Ó¬±˝◊√
¸¬ı«√± ˜≈‡ ø√À˚˛ ¸±˝◊√ Ú±˜ ¶ú¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ ά◊¬ÛÀ√˙&ø˘¬ı˛
389
øÚøÒ…±¸Ú ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û ø‰¬ôLÚ fl¡À¬ı˛ ¸˜ô¶ fl¡˜«
Ó“¬±¬ı˛ Ê√Ú…˝◊√ fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º ˆ¬¬ı¬ıgÚ ŒÔÀfl¡ ˜≈øMê√¬ı˛ ¤¬ı˛ Œ‰¬À˚˛
Œ|ᬠά◊¬Û±˚˛ ’±¬ı˛ øfl¡Â≈√ ŒÚ˝◊√º ¤ˆ¬±À¬ı ˚ø√ ’±˜¬ı˛ ± ’±˜±À√ ¬ ı˛
fl¡Ó«¬¬ı… ¬Û±˘Ú fl¡ø¬ı˛, Ó¬±˝√√À˘ ¸±˝◊√ Àfl¡ ¬ı±Ò… ˝√√À˚˛ ’±˜±À√¬ı˛
¸±˝√√±˚… fl¡À¬ı˛, ˜≈øMê√ õ∂√±Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬˝◊√ ˝√√À¬ıº ¤¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√
’Ò…±À˚˛¬ı˛ ‚Ȭڱ&ø˘ qÚ≈Úº
˝√√ø¬ı˛ fl¡ÀÚ±¬ı± –-
¬ıÀ•§¬ı˛ ¿ ˝√√ø¬ı˛ fl¡ÀÚ±¬ı± Ú±À˜ ¤fl¡ ˆ¬^À˘±fl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ıg≈ ›
’±Rœ˚˛ ¶§Ê√ÚÀ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ’ÀÚfl¡ ˘œ˘± qÀÚøÂ√À˘Úº
øfl¡c ›“¬ı˛ ø¬ıù´±¸ ˝√√Ó¬ Ú±º ά◊øÚ ¤fl¡ ¸øµ* õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ ¬ı…øMê√ øÂ√À˘Úº
ά◊øÚ ¶§˚˛— ¬ı±¬ı±Àfl¡ ¬Û¬ı˛œé¬± fl¡¬ı˛À¬ıÚ ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛, fl¡À˚˛fl¡Ê√Ú ¬ıg≈√¬ı˛ ¸±ÀÔ
¬ıÀ•§ ŒÔÀfl¡ ø˙¬ı˛Î¬œ ’±À¸Úº ›“¬ı˛ ˜±Ô±˚˛ øÂ√˘ ¤fl¡È¬± Êø√¬ı˛¬ı˛ ¬Û±·Î¬ˇœ
› ¬Û±À˚˛ ÚÓ≈¬Ú ‰¬øȬº ”√¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ¬ı±¬ı±Àfl¡ Œ√À‡, fl¡±ÀÂ√ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±Àfl¡
õ∂̱˜ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√øÂ√À˘Úº øfl¡c ›“¬ı˛ ÚÓ≈¬Ú ‰¬øȬ ¤˝◊√ fl¡±ÀÊ√ ¬ı±Ò ¸±Ò˘º
øfl¡ fl¡¬ı˛À¬ıÚ ¬ı≈ÀÁ¡ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛øÂ√À˘Ú Ú±º Œ˙À¯∏ ‰¬øȬ¬ı˛ ŒÊ√±Î¬ˇ±øȬ ˜`¬À¬Û¬ı˛
¤fl¡ Œfl¡±ÀÌ Œ¬ı˛À‡ ˜¸ƒøÊ√À√ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡À¬ı˛Úº øfl¡c ˜ÚȬ±
‰¬øȬÀÓ¬˝◊√ ¬ÛÀάˇøÂ√˘º |X±¬Û”¬ı«fl¡ ¬ı±¬ı±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛ õ∂¸±√ ¤¬ı— ά◊√œ
øÚÀ˚˛, ά◊øÚ øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸Úº ¤À¸ Œ√À‡Ú Œ˚, ‰¬øȬ ά◊Ò±›º ’ÀÚfl¡
Œ‡“±Ê√±‡“≈øÊ√ fl¡À¬ı˛› Œ¬ÛÀ˘Ú Ú±º Œ˙À¯∏ ˜Ú–é≈¬iß ˝√√À˚˛ ά◊øÚ ‚À¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛
Œ·À˘Úº
¶ß±Ú, ¬Û”ÀÊ√± › ∆ÚÀ¬ı√… ’¬Û«Ì fl¡À¬ı˛, Œ‡ÀÓ¬ ¬ı¸À˘Úº øfl¡c ¸˜ô¶È¬±
¸˜˚˛ ‰¬øȬ¬ı˛ ø‰¬ôL±˝◊√ ˜ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ‚≈¬ı˛¬Û±fl¡ Œ‡ÀÓ¬ ˘±·˘º ‡±¬ı±¬ı˛ Œ‡À˚˛
˜≈‡ ˝√√±Ó¬ Ò≈À˚˛, ά◊øÚ ¬ı±˝◊√À¬ı˛ Œ¬ıø¬ı˛À˚˛ Œ√À‡Ú, ¤fl¡È¬± ˜±¬ı˛±Í¬± ŒÂ√À˘
390
›“¬ı˛ ø√Àfl¡˝◊√ ¤ø·À˚˛ ’±¸ÀÂ√º ›¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ ¤fl¡È¬± ˘±øͬ¬ı˛ ’±·±˚˛ ¤fl¡
ŒÊ√±Î¬ˇ± ‰¬øȬ Á≈¡˘øÂ√˘º ¬ı±˝◊√À¬ı˛ ˚±¬ı˛± ˝√√±Ó¬ Ò≈ÀÓ¬ ’±¸øÂ√˘ Ó¬±À√¬ı˛ ‹
ŒÂ√À˘øȬ ¬ıÀ˘- ì¬ı±¬ı± ’±˜±˚˛ ¤˝◊√ ˘±øͬȬ± ˝√√±ÀÓ¬ ø√À˚˛, ¬ı˛±ô¶±˚˛ ‚≈À¬ı˛
‚≈À¬ı˛ ë˝√√ø¬ı˛¬ı˛ Œ¬ıȬ±, Ê√ø¬ı˛¬ı˛ ŒÙ¬È¬±í- ¬ıÀ˘ ά±fl¡ ø√ÀÓ¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº øÓ¬øÚ
¤› ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú- Œ˚ ¬ı˘À¬ı ¤˝◊√ ‰¬øȬ Ó¬±¬ı˛, Ó¬±Àfl¡ ’±À· øÊ√:±¸± fl¡¬ı˛À¬ı
Œ˚, Ó¬±¬ı˛ Ú±˜ øfl¡ ˝√√ø¬ı˛ ¤¬ı— ›¬ı˛ ø¬ÛÓ¬±¬ı˛ Ú±˜ øfl¡ ëfl¡í ø√À˚˛ [’Ô«±»
fl¡ÀÚ±¬ı±] øfl¡ Ú±º Ó¬±¬ı˛ ¸±ÀÔ-¸±ÀÔ ¤› Œ√À‡± Œ˚, ›¬ı˛ ˜±Ô±˚˛ Ê√ø¬ı˛¬ı˛
ŒÙ¬È¬± [¬Û±·Î¬ˇœ] ’±ÀÂ√ øfl¡ Ú±º Ó¬À¬ı˝◊√ Ó¬±Àfl¡ ‰¬øȬȬ± ø√›ºî ŒÂ√À˘øȬ¬ı˛
fl¡Ô± qÀÚ ˝√√ø¬ı˛ fl¡ÀÚ±¬ı±¬ı˛ ‡≈¬ı ’±Úµ ˝√√˚˛ › ’±(˚«…› ˘±À·º ά◊øÚ
¤ø·À˚˛ ø·À˚˛ ¬ıÀ˘Ú- ì¤È¬± ’±˜±¬ı˛ ‰¬øȬº ’±˜±¬ı˛˝◊√ Ú±˜ ˝√√ø¬ı˛ ¤¬ı—
’±ø˜˝◊√ ëfl¡í¬ı˛ [fl¡ÀÚ±¬ı±] ŒÂ√À˘º ¤˝◊√ ’±˜±¬ı˛ Êø√¬ı˛¬ı˛ ¬Û±·Î¬ˇœ Œ√À‡±ºî
ŒÂ√À˘øȬ ¸c©Ü ˝À√˚˛ ‰¬øȬ ›“Àfl¡ ø√À˚˛ ‰¬À˘ ˚±˚˛º ά◊øÚ ˆ¬±À¬ıÚ- ì’±˜±¬ı˛
Ê√ø¬ı˛¬ı˛ ¬Û±·Î¬ˇœ ŒÓ¬± ¸¬ı±˝◊√ Œ√À‡ÀÂ√º ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‘√ø©Ü›
¬ÛÀάˇøÂ√˘º øfl¡c ’±ø˜ õ∂Ô˜ ¬ı±¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ¤À¸øÂ√, Ó¬À¬ı ¬ı±¬ı± øfl¡
fl¡À¬ı˛ Ê√±ÚÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À˘Ú Œ˚, ’±˜±¬ı˛˝◊√ Ú±˜ ˝√√ø¬ı˛ › ’±˜±¬ı˛ ø¬ÛÓ¬±¬ı˛
fl¡ÀÚ±¬ı±∑î ά◊øÚ ŒÓ¬± Œfl¡¬ı˘ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ¬Û¬ı˛œé¬± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¤À¸øÂ√À˘Úº
¤˝◊√ ‚Ȭڱ¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± ¬ı±¬ı±¬ı˛ Œ|á¬Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¬Û±Úº ›“¬ı˛ ˝◊√À26√ ¬¬Û”¬ı˛Ì
˝√√˚˛ ¤¬ı— ά◊øÚ ¸˝√√À¯∏« ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸Úº
Œ¸±˜À√¬ı ¶§±˜œ –-
¤¬ı±¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¡ ’ø¬ıù´±¸œ ¬ı…øMê√¬ı˛ fl¡Ô± qÚ≈Úº øÓ¬øÚ› ¬ı±¬ı±Àfl¡
¬Û¬ı˛œé¬± fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ¤À¸øÂÀ√˘Úº fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬ÀÓ¬¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ ¿
¬ˆ¬±˝◊√Ê√œ Ú±·¬Û≈À¬ı˛ Ô±fl¡ÀÓ¬Úº 1906 ¸±À˘ ˚‡Ú ά◊øÚ ø˝√√˜±˘À˚˛ ˚±Ú
Ó¬‡Ú ˝√√ø¬ı˛¡Z±À¬ı˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ά◊M√¬ı˛fl¡±˙œÀÓ¬, ›“¬ı˛ Œ¸±˜À√¬ı ¶§±˜œ¬ı˛ [¤fl¡
¸±Ò≈] ¸Àe ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ˝√√˚˛º ¤fl¡Ê√Ú ’±À¬ı˛fl¡Ê√ÀÚ¬ı˛ øͬfl¡±Ú± ø˘À‡ ŒÚÚº
391
¬Û“±‰¬ ¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛ Œ¸±˜À√¬ı ¶§±˜œ Ú±·¬Û≈¬ı˛ ’±À¸Ú ¤¬ı— ¬ˆ¬±˝◊√Ê√œ¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬
¤À¸ ›Àͬں Œ¸‡±ÀÚ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ‡…±øÓ¬ qÀÚ, ›“¬ı˛ ‡≈¬ı ’±Úµ
˝√√˚˛ ¤¬ı— ø˙¬ı˛Î¬œ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ó¬œ¬ıË ’±fl¡±∫± Ê√±À·º ˜Ú˜±Î¬
› Œfl¡±¬Û¬ı˛¢∂±˜ Œ¬Ûø¬ı˛À˚˛ Œ·À˘, ά◊øÚ ¤fl¡È¬± Ȭ±e±˚˛ ¬‰¬Àάˇ ø˙¬ı˛Î¬œ ¬ı˛›Ú±
˝√√Úº ø˙¬ı˛Î¬œ Œ¬Û“ÃÀÂ√, ”√¬ı˛ ŒÔÀfl¡˝◊√ ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ›¬ÛÀ¬ı˛ ≈√øȬ ¬ÛÓ¬±fl¡±
ά◊άˇÀÓ¬ Œ√À‡Úº ¸±Ò±¬ı˛ÌÓ¬- Œ√‡± ˚±˚˛ Œ˚, ø¬ıøˆ¬iß ¸ôLÀ√¬ı˛ ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛,
‰¬±˘‰¬˘Ú ¤¬ı— Ó¬“±À√¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ˚±S± ’±˘±√±˝◊√ ˝√√˚˛º øfl¡c qÒ≈ Ó¬± ø√À˚˛˝◊√,
Ó¬“±À√¬ı˛ Œ˚±·…Ó¬± Ò±˚«… fl¡¬ı˛±È¬± ˆ≈¬˘º Œ¸±˜À√¬ı ¶§±˜œ øfl¡c Œ¸ fl¡Ô±
¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Ú±º ¬ÛÓ¬±fl¡±&ø˘ ά◊άˇÀÓ¬ Œ√À‡ ά◊øÚ ˆ¬±À¬ıÚ- ì¸ôL
˝√√À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√ ¬ÛÓ¬±fl¡±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ¤Ó¬ ’Ú≈¬ı˛±· Œfl¡Ú∑ ¤ÀÓ¬ øfl¡ Ó¬±¬ı˛
¸ôL‰¬ø¬ı˛S õ∂fl¡±˙ ¬Û±˚˛∑ ’±˜±¬ı˛ ŒÓ¬± ˜ÀÚ ˝√√˚˛, ¬ı±¬ı±¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ‡…±øÓ¬¬ı˛
õ∂øÓ¬ ‡≈¬ı Ȭ±Ú√√ºî ’Ó¬¤¬ı ά◊øÚ ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˝◊√À26√
Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ ¸˝√√˚±SœÀ√¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ øÙ¬À¬ı˛ Œ˚ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√ºî Ó¬‡Ú
›¬ı˛± ¬ıÀ˘- ìÓ¬±˝√√À˘ ¤Ó¬ ”√¬ı˛ ø˜øÂ√ø˜øÂ√ ¤À˘ Œfl¡Ú∑ qÒ≈ ≈√ÀȬ± ¬ÛÓ¬±fl¡±
Œ√À‡˝◊√, Ó≈¬ø˜ ¤Ó¬ ά◊ø¡Z¢ü ˝√√À˚˛ ά◊ÀͬÂ√º ˚‡Ú ¬ı˛Ô, ¬Û±ø{√®, Œ‚±Î¬ˇ± ¤¬ı—
’Ú…±Ú… ¸±˜¢∂œ Œ√‡À¬ı, Ó¬‡Ú ŒÓ¬±˜±¬ı˛ øfl¡ ’¬ı¶ö± ˝√√À¬ı∑î ¶§±˜œ ¤ÀÓ¬
’±À¬ı˛± ‚±¬ıÀάˇ ˚±Ú ¤¬ı— ¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ ’ÀÚfl¡ ¸±Ò≈-¸ÀôL¬ı˛ √˙«Ú
fl¡À¬ı˛øÂ√º øfl¡c ¤˝◊√ ˜˝√√±¬Û≈è¯∏ ŒÓ¬± ’æ”√Ó¬, ø˚øÚ ¤˝◊√¸¬ı ‹ù´À˚…«¬ı˛ ¸±˜¢∂œ
¸—¢∂˝√√ fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ¸±Ò≈¬ı˛ √˙«Ú Ú± fl¡¬ı˛±˝◊√ ˆ¬±À˘±ºî ¤˝◊√
¬ıÀ˘, ά◊øÚ øÙ¬À¬ı˛ Œ˚ÀÓ¬ ά◊√…Ó¬ ˝√√Úº øfl¡c ’Ú…±Ú… ¸˝√√˚±Sœ¬ı˛± ›“Àfl¡
õ∂øÓ¬À¬ı˛±Ò fl¡À¬ı˛, ¤¬ı˛fl¡˜ ¸—fl¡œÌ«¬ ˜ÀÚ±¬ı‘øM√√ Â√±Î¬ˇÀÓ¬ ¬ıÀ˘º Ó¬±¬ı˛± Ê√±Ú±˚˛-
옸ƒøÊ√À√ Œ˚ ¸±Ò≈ Ô±Àfl¡Ú, øÓ¬øÚ ¤˝◊√ ¬ÛÓ¬±fl¡± ¬ı± ’Ú… ¸±˜¢∂œ ¬ı±
øÚÀÊ√¬ı˛ ‡…±øÓ¬¬ı˛ fl¡Ô± ¶§Àõü› ˆ¬±À¬ıÚ Ú±º ¤ ¸¬ı¬ Ó“¬±¬ı˛ ˆ¬Mê√¬ı˛±, |X±,
ˆ¬øMê√ ˆ¬±À˘±¬ı±¸±˚˛ Ó“¬±Àfl¡ ’¬Û«Ì fl¡À¬ı˛ÀÂ√ºî Œ˙À¯∏ ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬ı˛±Ê√œ ˝√√Úº ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ˜`¬À¬Û Œ¬Û“ÃÀÂ√ ά◊øÚ ô¶t ˝√√À˚˛ ˚±Úº
392
›“¬ı˛ Œ‰¬±‡ Ê√À˘¡ ˆ¬À¬ı˛ ’±À¸ › fl¡_ èX ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º ¤¬ı±¬ı˛ ›“¬ı˛
¸¬ı ”√ø¯∏Ó¬ Ò±¬ı˛Ì± ˜Ú ŒÔÀfl¡ ”√¬ı˛ ˝√√À˚˛, øÚÀÊ√¬ı˛ &è¬ı˛ ά◊¬ÛÀ√˙ ˜ÀÚ
¬ÛÀάˇ- ì˜Ú Œ˚‡±ÀÚ ’øÓ¬ õ∂¸iß › ˜≈* ˝√√˚˛, Œ¸˝◊√ ¶ö±ÚøȬÀfl¡˝◊√ øÚÀÊ√¬ı˛
ø¬ı|±˜Ò±˜ ˜ÀÚ Œfl¡±¬ı˛ºî ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ ˘≈øȬÀ˚˛ ¬ÛάˇÀÓ¬ ‰¬±˝◊√øÂ√À˘Ú
øfl¡c ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œ˚ÀÓ¬˝◊√, ¬ı±¬ı± ¸˝√√¸± Œ¬ı˛À· ›ÀÍ¬Ú ¤¬ı— Œ‰“¬ø‰¬À˚˛
¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±¬ı˛ øÊ√øÚ¯∏-¬ÛM√√¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√˝◊√ Ô±fl¡ÀÓ¬ √±›º Ó≈¬ø˜
øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛ ˚±›º ¸±¬ıÒ±Ú/ ’±¬ı˛ fl¡‡ÀÚ± ¤˝◊√ ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ø¸“øάˇ
‰¬Àάˇ± Ú±º ¤˜Ú ¸ÀôL¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ øfl¡ √¬ı˛fl¡±¬ı˛, Œ˚ ˜¸ƒøÊ√À√¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛
¬ÛÓ¬±fl¡± ›Î¬ˇ±˚˛º ¤È¬± øfl¡ ¸ôL ˝√√›˚˛±¬ı˛ ˘é¬Ì∑ ¤fl¡ √`¬› ¤‡±ÀÚ
ŒÔÀfl¡± Ú±ºî ¤¬ı±¬ı˛ Œ¸±˜À√¬ı ¶§±˜œ ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Œ˚ ¬ı±¬ı± ›“¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛
¸˜ô¶ fl¡Ô± Ê√±ÀÚÚ ¤¬ı— øÓ¬øÚ fl¡Ó¬ ¸¬ı«:º øÚÀÊ√¬ı˛ :±ÀÚ¬ı˛ fl¡Ô±
Œˆ¬À¬ı, ›“¬ı˛ ˝√√±ø¸ ¬Û±˚˛ ¤¬ı— ά◊øÚ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡À¬ı˛Ú Œ˚, ¬ı±¬ı± fl¡Ó¬ øÚø¬ı«fl¡±¬ı˛
› ¬Ûø¬ıSº ά◊øÚ Œ√À‡Ú Œ˚ ¬ı±¬ı± fl¡±Î¬◊Àfl¡ ¬ı≈Àfl¡ Ê√øάˇÀ˚˛ Ò¬ı˛ÀÂ√Ú,¬
fl¡±Î¬◊Àfl¡ ¶Û˙« fl¡¬ı˛ÀÂ√Ú, ’±¬ı±¬ı˛ fl¡±Î¬◊Àfl¡ ¸±b√LÚ± ø√À˚˛ Œõ∂˜¬Û”Ì« ‘√ø©ÜÀÓ¬
Œ√‡ÀÂ√Úº ¸¬ı ˆ¬Mê√À√¬ı˛˝◊√ ëά◊√œí õ∂¸±√ ø√À˚˛, ¸¬ı ¬ı˛fl¡˜ ˆ¬±À¬ı ’±Úµ
ø√À26√Úº ¤˝◊√ ¸¬ı Œ√À‡ ›“¬ı˛ ˜ÀÚ ˝√√˚˛- ì’±˜±¬ı˛ ¸±ÀÔ˝◊√ ¤˜Ú èé¬
¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ Œfl¡Ú∑î ·ˆ¬œ¬ı˛ ˆ¬±À¬ı ø‰¬ôL± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú- ë뤬ı˛
’±¸˘ fl¡±¬ı˛Ì ’±˜±¬ı˛ ’ôLÀ¬ı˛¬ı˛ ø¬ı‰¬±¬ı˛Ò±¬ı˛±º ¤¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ø˙鬱 ¢∂˝√√Ì
fl¡À¬ı˛, ’±˜±˚˛ øÚÀÊ√Àfl¡ ¬ı√˘±ÀÚ± ά◊ø‰¬Ó¬º ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬ı˛±·› ’±˜±¬ı˛ Ê√Ú…
’±˙œ¬ı¬«±√¶§¬ı˛+¬Ûºî ¬ı˘±¬ı±U˘…, ά◊øÚ Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˙¬ı˛ÀÌ ø·À˚˛, Ó“¬±¬ı˛
¬Û¬ı˛˜ ˆ¬Mê√ ˝√√À˚˛ ›Àͬں
Ú±Ú± ¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡¬ı˛ –-
¤¬ı±¬ı˛ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À±√¬ı˛fl¡À¬ı˛¬ı˛ fl¡Ô± ø˘À‡ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ¤˝◊√
’Ò…±˚˛øȬ Œ˙¯∏ fl¡¬ı˛ÀÂ√Úº ¤fl¡¬ı±¬ı˛ ¬ı±¬ı± Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ˜˝√√±˘¸±¬ÛøÓ¬ ¤¬ı—
393
’Ú…±Ú… Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ¸Àe ˜¸ƒøÊ√À√ ¬ıÀ¸øÂ√À˘Úº Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ø¬ıÊ√±¬Û≈¬ı˛
ŒÔÀfl¡ ¤fl¡ ˜≈¸˘˜±Ú ˆ¬^À˘±fl¡ ¸¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬
’±À¸Úº Œ¬ı±¬ı˛‡± ¬Û¬ı˛± ˜ø˝√√˘±À√¬ı˛ ˘±Ê≈√fl¡ ˆ¬±¬ı Œ√À‡, Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı
Œ¸‡±Ú ŒÔÀfl¡ ‰¬À˘ Œ˚ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√À˘Úº øfl¡c ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ Œ¸‡±ÀÚ˝◊√
¬ıÀ¸ Ô±fl¡ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº ˜ø˝√√˘± ≈√øȬ ¤ø·À˚˛ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±Àfl¡ √˙«Ú fl¡À¬ı˛Úº
›“À√¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¡Ê√Ú øÚÀÊ√¬ı˛ ˜±Ô±¬ı˛ Œ‚±˜È¬±øȬ ¸ø¬ı˛À˚˛, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ
õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛, ’±¬ı±¬ı˛ Œ‚±˜È¬± ø√À˚˛ ˜≈‡ ŒÏ¬Àfl¡ ŒÚÚº Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı
˜ø˝√√˘±øȬ¬ı˛ ’¬Û¬ı˛+¬Û › ø¬ı¬ı˛˘ Œ¸Ãµ˚«…¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’¬±fl¡ø¯∏«Ó¬ ˝√√À˚˛, ’±À¬ı˛fl¡
¬ı±¬ı˛ Œ¸˝◊√ ¬ı˛+¬Û Œ√‡±¬ı˛ Ê√Ú… ˘±˘±ø˚˛Ó¬ ˝√√À˚˛ ›Àͬں ˜ø˝√√˘±øȬ ‰¬À˘
˚±›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, Ú±Ú±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ’¬ı¶ö± ŒÊ√ÀÚ, ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ìÚ±Ú±,
ø˜øÂ√ø˜øÂ√ Œfl¡Ú Œ˜±ø˝√√Ó¬ ˝√√26√∑ ˝◊√ øf˚˛&ø˘Àfl¡ øÚÀÊ√À√¬ı˛
fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ √±›º ’±˜±À√¬ı˛ Ó¬±ÀÓ¬ ¬ı±Ò± Œ√›˚˛± ά◊ø√ ‰ ¬Ó¬
Ú˚˛º ˆ¬·¬ı±Ú ¤˝◊√ ¸≈µ¬ı˛ Ê√·Ó¬ øÚ˜«±Ì fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº ’Ó¬¤¬ı
’±˜±À√¬ı˛ fl¡Ó«¬¬ı… Ó¬±¬ı˛ Œ¸ÃµÀ˚«…¬ı˛ õ∂˙—¸± fl¡¬ı˛±º ¤˝◊√ ˜Ú
ŒÓ¬± ÒœÀ¬ı˛-ÒœÀ¬ı˛˝◊√ ø¶ö¬ı˛ ˝√√˚˛ ¤¬ı— ˚‡Ú ¸±˜ÀÚ¬ı˛ √¬ı˛Ê√± Œ‡±˘± ’±ÀÂ√,
Ó¬‡Ú ø¬ÛÂ√ÀÚ¬ı˛ √¬ı˛Ê√± ø√À˚˛ õ∂À¬ı˙ fl¡¬ı˛±¬ı˛ øfl¡ √¬ı˛fl¡±¬ı˛∑ ø‰¬M√√ qX
˝√√ÀÓ¬˝◊√, Œfl¡±Ú fl¡©Ü ’Ú≈ˆ¬¬ı ˝√√˚˛ Ú±º ˚ø√ ’±˜±À√¬ı˛ ˜ÀÚ Œfl¡±Ú fl≈¡ø¬ı‰¬±¬ı˛
Ú± Ô±Àfl¡√,√ Ó¬±˝√√À˘ fl¡±À¬ı˛± fl¡±ÀÂ√ ˆ¬˚˛ ¬Û±›˚˛±¬ı˛ øfl¡ √¬ı˛fl¡±¬ı˛∑ Œ‰¬±‡
≈√øȬÀfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ √±›º Ó¬±¬ı˛ Ê√Ú… ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˘ø7¡¡¡Ó¬ ¬ı±
ø¬ı‰¬ø˘Ó¬ ˝√√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛ºî Œ¸ ¸˜˚˛ ˙±˜±› Œ¸‡±ÀÚ˝◊√ øÂ√À˘Úº
ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô±¬ı˛ Ó¬±»¬Û˚«… ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ¬¬Û±À¬ı˛Ú Ú±º Ó¬±˝◊√ ˜¸ƒøÊ√√ ŒÔÀfl¡
ŒÙ¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ÛÀÔ Ú±Ú±Àfl¡ ¤˝◊√ ø¬ı¯À˚˛ øÊ√:±¸±¬ı±√ fl¡À¬ı˛Úº ‹ ¬Û¬ı˛˜
¸≈µ¬ı˛œ¬ı˛ Œ¸Ãµ˚«… Œ√À‡ ά◊øÚ Œ˚¬ı˛fl¡˜ Œ˜±ø˝√√Ó¬ ˝√√À˚˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı— Œ¸˝◊√
˜Ú–fl¡©Ü ŒÊ√ÀÚ ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ˚± ά◊¬ÛÀ√˙ Œ√Ú Ó¬±¬ı˛ ¸•Û”Ì« ¬ı‘M√±ôL
Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ˙±˜±Àfl¡ ¤˝◊√¬ı˛+¬Û Œ¬ı±Á¡±Ú -
394
ì’±˜±À√¬ı˛ ˜Ú ¶§ˆ¬±¬ıÓ¬˝◊√ ‰¬=˘, øfl¡c ’±˜±À√¬ı˛
Ó¬±Àfl¡ ˘•ÛȬ ˝√√ÀÓ¬ Œ√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º ˝◊√ øf˚˛&ø˘ ŒÓ¬±
¸¬ı ¸˜˚˛ øÚÀÊ√À√¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛ ¬Û√±ÀÔ«¬ı˛ õ∂øÓ¬ Ò±›˚˛± fl¡À¬ı˛º
øfl¡c Ó¬±À√¬ı˛ Œ¬ÛÂ√ÀÚ ’±˜¬ı˛± Œ˚Ú Ò±›˚˛± Ú± fl¡ø¬ı˛º ¤˝◊√
ˆ¬±À¬ı ’ˆ¬…±¸ fl¡¬ı˛À˘, ‰¬=˘Ó¬± Ê√˚˛ fl¡¬ı˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ˚ø√ ›
¸•Û”Ì« øÚ˚˛LaÌ [˝◊√ øf˚˛&ø˘ √˜Ú fl¡¬ı˛±] ¸y¬ı Ú˚˛ Ó¬¬ı≈›
Ó¬±À√¬ı˛ ¬ı˙œˆ”¬Ó¬ ˝√√›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º õ∂À˚˛±Ê±Ú ’Ú≈¸±À¬ı˛
’±˜±À√¬ı˛ øͬfl¡ øͬfl¡ ˆ¬±À¬ı Œ¸&ø˘¬ı˛ ·øÓ¬ ’¬ıÀ¬ı˛±Ò fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º
Œ¸Ãµ˚«… ŒÓ¬± Œ√‡±¬ı˛ øÊ√øÚ¯∏, Ó¬±˝◊√ øÚˆ«¬À˚˛ ¸≈µ¬ı˛ øÊ√øÚ¯∏&ø˘ Œ√‡±
ά◊ø‰¬Ó¬º ˚ø√ ˜ÀÚ Œfl¡±Ú fl≈¡ø¬ı‰¬±¬ı˛ Ú± Ô±Àfl¡ Ó¬±˝À√√˘ ˘7¡¡¡± ¬ı± ˆ¬À˚˛¬ı˛
õ∂À˚˛±Ê√Ú˝◊√ ¬ı± øfl¡∑ ˝◊ √ 2 6√ ± ˙” Ú … ˜Ú øÚÀ˚˛ ÷ù´À¬ı˛ ¬ ı˛ Œ¸Ãµ˚« … -
¸‘ø©Ü õ∂øÓ¬ ’±fl¡¯∏«Ì ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡¬ı˛À˘›, ˝◊√ øf˚˛&ø˘ ¸˝√√Ê√
› ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ¬ı˛+À¬Û ’±˜±À√¬ı˛ ¬ıÀ˙ ¤À¸ ˚±À¬ıº Ó¬‡Ú
ø¬ı¯∏˚˛±Úµ ά◊¬ÛÀˆ¬±· fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸˜˚˛›, ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ÷ù´À¬ı˛¬ı˛
fl¡Ô±˝◊√ ˜ÀÚ ¬ÛάˇÀ¬ıº ˚ø√ ˜ÚÀfl¡ ¬ı±˝√√… ˝◊√øf˚˛&ø˘¬ı˛ Œ¬ÛÂ√ÀÚ ŒÂ√Àάˇ
› Œ¸&ø˘ÀÓ¬ ø˘5 Ô±fl¡ÀÓ¬ √±›, Ó¬±˝√√À˘ Ê√ij-˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ¬Û±˙ ŒÔÀfl¡
fl¡‡ÀÚ± ˜≈øMê√ ¬Û±À¬ı Ú±º ø¬ı¯∏˚˛ ¬Û√±Ô« ˝◊√øf˚˛&ø˘Àfl¡ ¸¬ı ¸˜˚˛√ ¬ÛÔw©Ü
fl¡À¬ı˛º ’Ó¬¤¬ı ’±˜±À√¬ı˛ ά◊ø‰¬Ó¬ ø¬ıÀ¬ıfl¡Àfl¡ ¸±¬ı˛øÔ fl¡À¬ı˛˛, ˜ÀÚ¬ı˛ ˘±·±˜
øÚÀÊ√¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ øÚÀ˚˛, ˝◊√øf˚˛¬ı˛+¬Ûœ Œ‚±Î¬ˇ±Àfl¡ fl¡±˜… ¬ıd¬ı˛ ø√Àfl¡ Ú± Œ˚ÀÓ¬
Œ√›˚˛±º ¤˝◊√ ¬ˆ¬±À¬ı ø¬ıÀ¬ıfl¡¬ı˛+¬Ûœ ¸±¬ı˛øÔ¬ı˛ ¸±˝√√±À˚…, ’±˜¬ı˛± ø¬ı¯û≈-Û√
õ∂±5 fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ıº Œ¸øȬ ˝√√˘ ’±˜±À√¬ı˛ ’±¸˘ ¬Û¬ı˛˜ ¸Ó¬…Ò±˜, ¤¬ı—
Œ¸‡±ÀÚ ø·À˚˛ õ∂±Ìœ ’±¬ı˛ fl¡‡ÀÚ± ¤‡±ÀÚ øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸ Ú±ºî
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ì˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
395
 ’Ò…±˚˛ - 50
1] fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬ 2] ¿ ŒÈ¬À•§ ¶§±˜œ
3] ¬¬ı±˘±¬ı˛
ı±˘±¬ı˛±˜ Ò≈¬ı˛gÀ¬ı˛¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœº
˜”˘ ˜±¬ı˛±øͬ 븻‰¬ø¬ı˛Sí ¢∂ÀLö¬ı˛ 50 Ó¬˜ ’Ò…±˚˛øȬ¬ı˛ ¤fl¡˝◊√ ø¬ı¯∏˚˛
¬ıÀ˘ ¤˝◊√ ¢∂ÀLö 39 Ó¬˜ ’Ò…±À˚˛¬ı˛ ¸Àe ¤fl¡ ¸±ÀÔ ŒÊ√±Î¬ˇ± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¬Ó¬±˝◊√ ˜”˘ ¢∂ÀLö¬ı˛ 51
51√ ’Ò…±˚˛øȬ ¤˝◊√ ¢∂ÀLö 50 Ó¬˜ ’Ò…±À˚˛¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û
Œ√›˚˛± ˝√√À26√º
õ∂ô¶±¬ıÚ± ––-
¸±˝◊√ ˜˝√√±¬ı˛±ÀÊ√¬ı˛ Ê√˚˛ Œ˝√√±fl¡, ø˚øÚ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ’¬ı˘•§Ú › ¸¬ı«˙øMê√
√±Ó¬±º øÓ¬øÚ ·œÓ¬±ÒÀ˜«¬ı˛ ά◊¬ÛÀ√˙ ø√À˚˛ ’±˜±À√¬ı˛ ˙øMê√ õ∂√±Ú fl¡¬ı˛ÀÂ√Úº
Œ˝√√ ¸±˝◊√, fl‘¡¬Û±‘√ø©Ü¸˝√√ ’±˜±À√¬ı˛ ’±ø˙¸∏ √±›º Œ˚˜Ú ˜˘˚˛ ¬Û¬ı«ÀÓ¬¬ı˛
‰¬µÚ ¬ı‘é¬ ¸¬ı Ó¬±¬Û ˝√√¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛, ŒÚ˚˛ ’Ô¬ı± Œ˚ˆ¬±À¬ı Œ˜‚ Ê√˘¬ı‘ø©Ü
fl¡À¬ı˛ Œ˘±Àfl¡À√¬ı˛ ˙œÓ¬˘Ó¬± › ’±Úµ õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛, ¬ı± Œ˚˜Ú ¬ı¸ÀôL
ŒÙ¬±È¬± Ù≈¬˘ ÷ù´À¬ı˛¬ı˛ ¬Û”ÀÊ√±¬ı˛ fl¡±ÀÊ√ ˘±À·, Œ¸˝◊√ ¬ı˛fl¡˜˝◊√ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛
˘œ˘± fl¡±ø˝√√Úœ&ø˘ ¬Û±Í¬fl¡ › Œ|±Ó¬±À√¬ı˛ ∆Ò˚«… › ¸±b√LÚ± õ∂√±Ú fl¡À¬ı˛º
˚±¬ı˛± ¤˝◊√ ˘œ˘±·±Ú fl¡À¬ı˛ ¬ı± Œ˙±ÀÚ Ó¬±¬ı˛± ≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ÒÚ…º fl¡±¬ı˛Ì, ¬ı˘±˚˛
˜≈‡ › Œ˙±Ú±˚˛ fl¡±Ú ¬Ûø¬ıS ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º
¤È¬± ŒÓ¬± ¸¬ı±˝◊√ ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛À¬ı Œ˚, ˙Ó¬ ¬ı˛fl¡À˜¬ı˛ ¸±ÒÚ± fl¡¬ı˛± ¸ÀN›
¸√&è¬ı˛ fl‘¡¬Û± Ú± ˝√√À˘ ’±˜¬ı˛± ’±˜±À√¬ı˛ ’±Ò…±øRfl¡ ˘À鬅 Œ¬Û“ÃÂ√ÀÓ¬
¬Û±¬ı˛¬ı Ú±º ¤˝◊√ ¸•§Àg øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ‚ȬڱøȬ qÚ≈Ú -
396
1864-1926] –-
fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬ [[1864-1926]
¿ ˝√√ø¬ı˛ ¸œÓ¬±¬ı˛±˜ ›¬ı˛ÀÙ¬ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬ 1864
¸±À˘ ‡±ÀG±˚˛±ÀÓ¬ ¬ı˱p¡Ì fl≈¡À˘ Ê√ij ¢∂˝√√Ì fl¡À¬ı˛Úº ›“¬ı˛ õ∂±Ôø˜fl¡
ø˙鬱 ‡±ÀG±˚˛± › ø˝√√eÚ ‚±ÀȬ ¤¬ı— ˜±Ò…ø˜fl¡ ø˙鬱 Ú±·¬Û≈À¬ı˛
˝√√˚˛º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ¬ıÀ•§ÀÓ¬, ά◊øÚ õ∂ÔÀ˜ ά◊˝◊√˘ƒ¸Ú › ¬ÛÀ¬ı˛ ¤˘ƒøÙ¬kȬÚ
fl¡À˘ÀÊ√ ’Ò…˚˛Ú fl¡À¬ı˛Úº 1883 ü±Ëù ¦§±îÂßÁ ¿ëÂâ¶Ï ¿òËû˛
L.L.B › Solicitor À˚˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛œé¬± ¬Û±˙ fl¡À¬ı˛ ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛œ Solicitor Ù¬±˜«-
Œ˜¸±¸« ø˘øȬ˘ ¤…±G Œfl¡±•Û±ÚœÀÓ¬ fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº øfl¡Â≈√ø√Ú
¬Û¬ı˛ ά◊øÚ øÚÀÊ√¬ı˛ ¤fl¡È¬± ¸ø˘ø¸È¬¬ı˛ Ù¬±˜« Œ‡±À˘Úº
1909 ¸±À˘¬ı˛ ’±À· ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± ά◊øÚ fl¡‡ÀÚ± Œ˙±ÀÚÚøÚº øfl¡c
¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ά◊øÚ ‡≈¬ı ˙œ‚Ë˝◊√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜ ˆ¬Mê√ ˝√√À˚˛ ›Àͬں Œ˘±Ú±›˚˛±˘±˚˛
Ô±fl¡±fl¡±˘œÚ ›“¬ı˛ ¤fl¡ ¬Û≈À¬ı˛±Ú ¬ıg≈ ¿ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡À¬ı˛¬ı˛ ¸±ÀÔ
˝√√ͬ±» Œ√‡± ˝√√˚˛º ≈√Ê√ÀÚ ¤ø√fl¡-›ø√Àfl¡¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¸˜˚˛ fl¡±È¬±ÀÓ¬Úº
fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ›“Àfl¡ Ê√±Ú±Ú Œ˚, ˚‡Ú ά◊øÚ ˘`¬ÀÚ øÂ√À˘Ú Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛
¤fl¡¬ı±¬ı˛ Œ¬∏CÀÚ ‰¬Î¬ˇÀÓ¬ ø·À˚˛ ά◊øÚ ¬Û± Ù¬¸ƒÀfl¡ ¬ÛÀάˇ ˚±Úº Ó¬±ÀÓ¬ ¬Û±À˚˛
‡≈¬ı ’±‚±Ó¬ ¬Û±Úº ‚ȬڱøȬ qÀÚ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ›“Àfl¡ ¬ıÀ˘Ú- ì˚ø√ Ó≈¬ø˜
¤˝◊√ fl¡©Ü ŒÔÀfl¡ ˜≈øMê√ Œ¬ÛÀÓ¬ ‰¬±›, Ó¬±˝√√À˘ ’±˜±¬ı˛ ¸√ƒ&è ¿
¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ˙¬ı˛ÀÌ ˚±›ºî ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û≈À¬ı˛± øͬfl¡±Ú± ø√À˚˛, Ó“¬±¬ı˛ fl¡Ô±¬ı˛
¬Û≈Ú¬ı˛±¬ı‘øM√√ fl¡À¬ı˛Ú- ì’±ø˜ øÚÀÊ√ ¬ ı˛ ˆ¬Mê√ À fl¡ ¸±Ó¬ ¸˜≈ ^ ¬Û±¬ı˛
ŒÔÀfl¡› ¤˜Ú ˆ¬±À¬ı ŒÈ¬ÀÚ ’±Ú¬ı Œ˚˜Ú ¸”ÀÓ¬±˚˛ ¬ı±“Ò±
¬Û±‡œÀfl¡ ŒÈ¬ÀÚ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±Ú± ˝√√˚˛ºî ά◊øÚ ¤› ¶Û©Ü
fl¡À¬ı˛ Œ√Ú- ìÓ≈¬ø˜ ˚ø√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ’±¬ÛÚÊ√Ú Ú± ˝√√›, Ó¬±˝√√À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛
Ó“¬±¬ı˛˛ õ∂øÓ¬ ’±fl¡¯∏«Ì˝◊√ Ê√±·À¬ı Ú± ¤¬ı—√ Ó“¬±¬ı˛ √˙«Ú› ¬Û±À¬ı Ú±ºî
397
fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ¤˝◊√ fl¡Ô± qÀÚ ‡≈¬ı ‡≈˙œ ˝√√Ú ¤¬ı— ¬ıÀ˘Ú Œ˚, ø˙¬ı˛Î¬œ
ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˙±¬ı˛œø¬ı˛fl¡ ¬Ûe≈Ó¬±¬ı˛ ¬ı√À˘, ›“¬ı˛ ‰¬=˘ ˜ÚÀfl¡ ¬Ûe≈
fl¡À¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜±ÚÀµ¬ı˛ õ∂±ø5 fl¡ø¬ı˛À˚˛ Œ√›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… õ∂±Ô«Ì± fl¡¬ı˛À¬ıÚº
øfl¡Â≈√ø√Ú ¬Û¬ı˛˝◊√ ¬ıÀ•§ ø¬ıÒ±Ú ¸ˆ¬±¬ı˛ [Legislative Assembly] øÚ¬ı«±‰¬ÀÚ
Œˆ¬±È¬ ¸—Sê±ôL ¬ı…±¬Û±À¬ı˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬ ’±˝√√˜√Ú·¬ı˛ ˚±Ú ¤¬ı—
õ∂ÀÓ¬…fl¡¬ı±À¬ı˛¬ı˛ Ú…±˚˛ ø˜¬ı˛œfl¡À¬ı˛¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ø·À˚˛ ›Àͬں ¿ ¬ı±˘±¸±À˝√√¬ı
ø˜¬ı˛œfl¡¬ı˛- Œfl¡±¬Û¬ı˛¢∂±À˜¬ı˛ ˜±˜ƒ˘»√±¬ı˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ø˜¬ı˛œfl¡À¬ı˛¬ı˛ ¸≈¬Û≈S-
Œ¸˝◊√ ¸˜˚˛ ’ù´ õ∂√˙«Úœ Œ√‡±¬ı˛ Ê√Ú… ’±˝√√˜√Ú·¬ı˛ ¤À¸øÂ√À˘Úº
¤ø√Àfl¡ ø¬ÛÓ¬±-¬Û≈S ≈√Ê√ÀÚ˝◊√ ø‰¬ôL± fl¡¬ı˛øÂ√À˘Ú Œ˚, fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¸Àe
fl¡±Àfl¡ ø˙¬ı˛Î¬œ ¬Û±Í¬±ÀÚ± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ’±¬ı˛ ›ø√Àfl¡ ¬ı±¬ı± ’Ú… ’±¬ı˛
¤fl¡ ¬ˆ¬±À¬ı ›“Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’±Ú±¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö± fl¡¬ı˛øÂ√À˘Úº ˙±˜±¬ı˛
fl¡±ÀÂ√ ŒÈ¬ø˘¢∂±˜ ’±À¸ Œ˚, ›“¬ı˛ ˙±qάˇœ¬ı˛ ’¬ı¶ö± ‡≈¬ı Œ˙±‰¬Úœ˚˛ ¤¬ı—
ά◊øÚ Œ˚Ú ’ø¬ı˘À•§ ’±˝√√˜√Ú·¬ı˛ ’±À¸Úº ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’Ú≈˜øÓ¬ øÚÀ˚˛,
˙±˜± ›‡±ÀÚ ø·À˚˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ˙±qάˇœ¬ı˛ ¸Àe Œ√‡± fl¡À¬ı˛Úº õ∂√˙«ÚœÀÓ¬
˚±›˚˛±¬ı˛ ¸˜˚˛, Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ¬Û±ÚÀ¸ › ’±m±¸±À˝√√¬ı ·±À«√¬ı˛ ‘√ø©Ü ˝√√ͬ±»
˙±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¬ÛÀάˇº ›“¬ı˛± ˙±˜±Àfl¡ ø˜¬ı˛œfl¡À¬ı˛¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ ø·À˚˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı
√œøé¬ÀÓ¬¬ı˛ ¸±ÀÔ Œ√‡± fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¤¬ı— ›“Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ ¸Àe ø˙¬ı˛Î¬œ øÚÀ˚˛
Œ˚ÀÓ¬ ’Ú≈À¬ı˛±Ò fl¡À¬ı˛Úº ˙±˜±¬ı˛ ’±·˜ÀÚ¬ı˛ ‡¬ı¬ı˛ √œøé¬Ó¬ › ø˜¬ı˛œfl¡¬ı˛Àfl¡›
ø√À˚˛ Œ√Úº ø˜¬ı˛œfl¡¬ı˛ ˙±˜±¬ı˛ ¸±ÀÔ fl¡±fl¡±¸±À˝√√À¬ı¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ fl¡ø¬ı˛À˚˛
Œ√Ú ¤¬ı— ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ¤˝◊√ ø¶ö¬ı˛ ˝√√˚˛ Œ˚, fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬ › ˙±˜±
¬ı˛±Ó¬ √˙Ȭ±¬ı˛ ·±Î¬ˇœÀÓ¬ Œfl¡±¬Û¬ı˛¢∂±˜ ¬ı˛›Ú± ˝√√À¬ıÚº ¤˝◊√ ¬ı…¬ı¶ö±¬ı˛ øͬfl¡
¬ÛÀ¬ı˛˝◊√ ¤fl¡È¬± ø¬ıø‰¬S ‚Ȭڱ ‚ÀȬº ¬ı±˘±¸±À˝√√¬ı ø˜¬ı˛œfl¡¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡È¬±
¬ıάˇ Â√ø¬ı¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¡ fl¡±¬Ûάˇ ¸ø¬ı˛À˚˛, fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ıÀfl¡ Ó“¬±¬ı˛ √˙«Ú
fl¡¬ı˛±Úº ¤˝◊√ Œ√À‡ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ‡≈¬ı ’±(˚«… ˝√√Ú ¤¬ı— ˆ¬±À¬ıÚ- ì˚“±¬ı˛
√˙«ÀÚ¬ı˛ Ê√Ú… ’±ø˜ ø˙¬ı˛Î¬œ ˚±ø26√, øÓ¬øÚ ¤˝◊√ Â√ø¬ı¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û, ’±˜±Àfl¡
398
’ˆ¬…Ô«Ú± Ê√±Ú±¬ı±¬ı˛ Ê√Ú… ¤‡±ÀÚ˝◊√ ø¬ı¬ı˛±Ê√˜±Úºî ô¶t ˝√√À˚˛ ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛
¬ıµÚ± fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ Â√ø¬ıøȬ øÂ√˘ Œ˜‚±¬ı˛ ¤¬ı— fl“¡±‰¬ ˘±·±ÀÚ±¬ı˛ Ê√Ú…
ø˜¬ı˛œfl¡À¬ı˛¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬Û±Í¬±ÀÚ± ˝√√À˚˛øÂ√˘º fl“¡±‰¬ ˘±ø·À˚˛ Œ¸øȬ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı
√œøé¬Ó¬ › ˙±˜±¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ ø˙¬ı˛Î¬œ ¬Û±Í¬±¬ı±¬ı˛ ¬ı…¬ı¶ö± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛º √˙Ȭ±¬ı˛
’±À·˝◊√ Œà˙ÀÚ Œ¬Û“ÃÀÂ√, ›“¬ı˛± ø¡ZÓ¬œ˚˛ Œ|Ìœ¬ı˛ øȬøfl¡È¬ Œfl¡ÀÚÚº ·±Î¬ˇœ
Œà˙ÀÚ ¤À¸ Œ¬Û“ÃÂ√À˘ Œ√‡± ˚±˚˛ Œ˚, ø¡ZÓ¬œ˚˛˛ Œ|ÌœÀÓ¬ øÓ¬˘ Ò±¬ı˛À̬ı˛
¶ö±Ú ŒÚ˝◊√- ¤Ó¬ ˆ¬œÎ¬ˇº Œ¸Ãˆ¬±·…SêÀ˜ ·±Î«¬ ¸±À˝√√¬ı fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ıÀfl¡
ø‰¬ÚÀÓ¬Ú ¤¬ı— ά◊øÚ ¤˝◊√ ≈√Ê√ÚÀfl¡ õ∂Ô˜ Œ|Ìœ¬ı˛ fl¡±˜¬ı˛±˚˛ ¬ıø¸À˚˛ Œ√Úº
¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ’±¬ı˛±À˜ ˚±S± fl¡À¬ı˛, ›“¬ı˛± Œfl¡±¬Û¬ı˛¢∂±˜ Œà˙ÀÚ Ú±À˜Úº
Œà˙ÀÚ˝◊√, ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı˛›Ú± ˝√√ÀÓ¬ õ∂dÓ¬ ¿ Ú±Ú±¸±À˝√√¬ı ‰“¬±À√±¬ı˛fl¡¬ı˛Àfl¡
Œ√À‡, ›“¬ı˛± ’Ó¬…ôL ‡≈˙œ ˝√√Úº ø˙¬ı˛Î¬œ Œ¬Û“ÃÀÂ√¬ ˜¸ƒøÊ√À√ ø·À˚˛ ›“¬ı˛±
¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡À¬ı˛Úº Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı± ¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ ’ÀÚfl¡ø√Ú ŒÔÀfl¡˝◊√
ŒÓ¬±˜±¬ı˛ õ∂Ó¬œé¬± fl¡¬ı˛øÂ√˘±˜º ’±ø˜˝◊√ ˙±˜±Àfl¡ ŒÓ¬±˜±˚˛ ’±ÚÀÓ¬ ¬Û±Í¬±˝◊√ºî
¤¬ı˛¬Û¬ı˛ fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı ’ÀÚfl¡ ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸Àe fl¡±È¬±Úº ά◊øÚ ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬
¤fl¡È¬± ë›˚˛±Î¬ˇ±í [√œøé¬Ó¬ ›˚˛±Î¬ˇ±] ∆Ó¬¬ı˛œ fl¡¬ı˛±Ú, Œ˚øȬ õ∂±˚˛ ›“¬ı˛ ¶ö±˚˛œ
¬ı±¸¶ö±Ú ˝√√À˚˛ “√±øάˇÀ˚˛øÂ√˘º ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ˚± ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ¬Û±Ú, Œ¸&ø˘
¤‡±ÀÚ ¶ö±Ú±ˆ¬±À¬ı Œ√›˚˛± ˝√√À26√ Ú±º ¬Û±Í¬fl¡À√¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±Ò fl¡¬ı˛øÂ√ Œ˚,
’±¬ÛÚ±¬ı˛± ¿ ¸±˝◊√ ˘œ˘± ¬ÛøSfl¡±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏±—fl¡ [fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı √œøé¬Ó¬]
ˆ¬±· 12 -¬ı˛ 6-7 ’Ç øÚ(˚˛˝◊√ ¬ÛάˇÀ¬ıÚº qÒ≈ ¤fl¡øȬ Ó¬Ô… ø˘À‡
’±˜¬ı˛± ¤˝◊√ ’Ò…±˚˛ ¸˜±5 fl¡¬ı˛¬ıº ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ’±ù´±¸ ø√À˚˛øÂ√À˘Ú
Œ˚ Œ˙¯∏ ¸˜˚˛ ¬ı±¬ı± ›“Àfl¡ ø¬ı˜±ÀÚ øÚÀ˚˛ ˚±À¬ıÚº ‹
õ∂øÓ¬|n∏øÓ¬¬ı˛ ’Ô« Œ¬ı±Á¡± Œ·˘- 5 ˝◊√ Ê≈√˘±˝◊√ [1926 ¸±˘] fl¡±fl¡±¸±À˝√√¬ı
Œ˝√√˜±Î¬¬ÛÀôL¬ı˛ ¸Àe Œ¬∏CÀÚ ˚±S± fl¡¬ı˛øÂ√√À˘Úº ά◊øÚ ¬ı±¬ı±¬ı˛ Ò…±ÀÚ øÚ˜¢ü
øÂ√À˘Úº ˝√ √ Í ¬±» ›“ ¬ ı˛ ‚±Î¬ˇ È ¬± Œ˝√ √ ˜ ±Î¬¬ÛÀô L ¬ı˛ fl“ ¡ ±ÀÒ¬ı˛ ›¬Û¬ı˛
399
ϬÀ˘ ¬ÛÀάˇº Œfl¡±Ú¬ı˛fl¡˜ fl¡©Ü ¬ı± ˚La̱ Œˆ¬±· Ú± fl¡À¬ı˛˝◊√,
ά◊øÚ Œ˙¯∏ øÚ–ù´±¸ ŒÙ¬À˘Úº
¿ ŒÈ¬À•§ ¶§±˜œ –-
¸ôL¬ı˛± ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛Àfl¡¡ øfl¡ ˆ¬±À¬ı ˆ¬±˝◊√-À˚˛¬ı˛ ˜Ó¬ Œõ∂˜ fl¡À¬ı˛Ú, ¤˝◊√
fl¡Ô±È¬±˝◊√ ¤˝◊√ ø¡ZÓ¬œ˚˛˛ fl¡±ø˝√√ÚœøȬ¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ¶Û©Ü ˝√À˚˛ ˚±À¬ıº ¤fl¡¬ı±¬ı˛
¿ ¬ı±¸≈À√¬ı±Úµ ¸¬ı˛¶§Ó¬œ, ø˚øÚ ¿ÀȬÀ•§ ¶§±˜œ Ú±À˜ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ øÂ√À˘Ú,
Œ·±√±¬ı¬ı˛œ¬ı˛ Ó¬œÀ¬ı˛ ¬ı˛±Ê√˜À˝√√fœÀÓ¬ ¤À¸ ø˙ø¬ı¬ı˛ ·±Î¬ˇÀ˘Úº øÓ¬øÚ ˆ¬·¬ı±Ú
√M√±ÀSÀ˚˛¬ı˛ fl¡˜«fl¡±Gœ, :±Úœ › Œ˚±·œ ˆ¬Mê√ øÂ√À˘Úº Ú“±À√Àάˇ¬ı˛
[øÚÊ√±˜ ŒàȬ] ¤fl¡ ά◊øfl¡˘ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ıg≈À√¬ı˛ ¸±ÀÔ Ó“¬±¬ı˛ ¸Àe Œ√‡±
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ’±À¸Ú ¤¬ı— fl¡Ô±¬ı±Ó«¬±¬ı˛ ˜±ÀÁ¡ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ fl¡Ô± ›Àͬº ¬ı±¬ı±¬ı˛
Ú±˜ qÀÚ, ¶§±˜œÊ√œ Ó“¬±Àfl¡ fl¡¬ı˛¬ıX õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛Ú ¤¬ı— ¬Û≈`¬˘œfl¡ ¬ı˛±›Àfl¡
[ά◊øfl¡˘] ¤fl¡È¬± ¿Ù¬˘ ø√À˚˛ ¬ıÀ˘Ú- ìÓ≈¬ø˜ ø·À˚˛ ’±˜±¬ı˛ ˆ¬±˝◊√
¿¸±˝◊√Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛ Œ¬ı±˘, øÓ¬øÚ ’±˜±˚˛ Œ˚Ú Ú± Œˆ¬±À˘Ú ¤¬ı—
¸¬ı«√± ’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ Œ˚Ú fl‘¡¬Û±‘√ø©Ü ¬ı˛±À‡Úºî øÓ¬øÚ ¤› ¬ıÀ˘Ú Œ˚,
¸±Ò±¬ı˛ÌÓ¬– ¤fl¡Ê√Ú ¸±Ò≈ ’Ú…Ê√ÚÀfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛Ú Ú±- øfl¡c ¤‡±ÀÚ
ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ¤¬ı˛fl¡˜ fl¡¬ı˛± ˝√√˘º ¿ ¬Û≈`¬˘œfl¡ ¬ı˛±› ¿Ù¬˘øȬ øÚÀ˚˛
¬ıÀ˘Ú- ì’±ø˜ ¤øȬ ¬ı±¬ı±Àfl¡ ’¬ı˙…˝◊√ Œ√¬ı › ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¬ı±Ó«¬± Œ¬Û“ÃÀÂ√
Œ√¬ıºî
¤fl¡ ˜±¸ ¬Û¬ı˛˝◊√, ¬Û≈`¬˘œfl¡ ¬ı˛±› ’Ú… ¬ıg≈À√¬ı˛ ¸±ÀÔ ¿Ù¬˘ øÚÀ˚˛
ø˙¬ı˛Î¬œ ¬ı˛›Ú± ˝√√Úº ˜Ú˜±Î¬ Œ¬Û“ÃÀÂ√, Ê√˘ Œ‡ÀÓ¬ ˚±Úº ‡±ø˘ Œ¬ÛÀȬ
Ê√˘ ‡±›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛ Œˆ¬À¬ı, ¤fl¡È≈¬ ø‰¬Àάˇ ˜≈À‡¡ Œ√Úº øfl¡c Œ¸È¬±
ø¬ı¶§±√ ˘±·±˚˛, ¤fl¡Ê√Ú ¤fl¡øȬ Ú±¬ı˛Àfl¡˘ Œˆ¬Àe Œ¸È¬± ø‰¬ÀάˇÀÓ¬ ø˜ø˙À˚˛
400
Œ√˚˛º ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ø‰¬Àάˇ&ø˘ ¸≈¶§±≈√ fl¡À¬ı˛ ¸¬ı±˝◊√ ø˜À˘ ‡±˚˛º øfl¡c
≈√ˆ«¬±·…SêÀ˜ ¬ÛÀ¬ı˛ Œ√‡± Œ·˘ Œ˚, ¬Û≈G˘œfl¡ ¬ı˛±›Àfl¡ ¿ÀȬÀ•§ ¶§±˜œ
Œ˚ Ú±¬ı˛Àfl¡˘øȬ ¬ı±¬ı±Àfl¡ Œ√›˚˛±¬ı˛ Ê√Ú… ø√À˚˛øÂ√À˘Ú Œ¸øȬ˝◊√ Œˆ¬Àe
¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º ø˙¬ı˛Î¬œ Œ¬Û“ÃÀ ›“¬ı˛±√ ˆ¬À˚˛-ˆ¬À˚˛, ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˚±Úº ¤ø√Àfl¡ ¬ı±¬ı± ŒÓ¬± ¶§±˜œÊ√œ¬ı˛ fl¡±Â√ ŒÔÀfl¡ Ú±¬ı˛Àfl¡À˘¬ı˛
ø¬ı¯À∏˚˛ ¬ı±Ó«¬± Œ¬ÛÀ˚˛ ø·À˚˛øÂ√À˘Úº Ó¬±˝◊√ øÓ¬øÚ õ∂ÔÀ˜˝◊√ ¬Û≈`¬˘œfl¡ ¬ı˛±›Àfl¡
¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±¬ı˛ ˆ¬±˝◊√À˚˛¬ı˛ ¬Û±Í¬±ÀÚ± ¬ıdøȬ ’±ÀÚ±ºî ά◊ø√Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û±
ÒÀ¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ’¬Û¬ı˛±Ò ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛Ú › øÚÀÊ√¬ı˛ ˆ≈¬À˘¬ı˛ Ê√Ú… 鬘±
‰¬±Úº Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÀÓ«¬ ά◊øÚ ’Ú… Ú±¬ı˛Àfl¡˘ ø√ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√À˘Ú, øfl¡c ¬ı±¬ı±
’±¬ÛøM√√ Ê√±Ú±À˘Ú ¤˝◊√ ¬ıÀ˘- ì‹ Ú±¬ı˛Àfl¡˘øȬ¬ı˛ ˜”˘… ¸±Ò±¬ı˛Ì Ú±¬ı˛Àfl¡À˘¬ı˛
Œ‰¬À˚˛ ’ÀÚfl¡ Œ¬ı˙œ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ é¬øÓ¬¬Û”¬ı˛Ì ’±À¬ı˛fl¡È¬± Ú±¬ı˛Àfl¡˘ ø√À˚˛
˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º Ó¬À¬ı ’±¬ı˛ ø‰¬ôL± fl¡¬ı˛±¬ı˛ øfl¡Â≈√ ŒÚ˝◊√º ’±˜±¬ı˛˝◊√ ˝◊√26√±˚˛
ŒÓ¬±˜±˚˛ ‹ Ú±¬ı˛Àfl¡˘øȬ Œ√›˚˛± ˝√√˚˛ ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ ˝◊√26√±ÀÓ¬˝◊√ ¬ÛÀÔ
Œ¸øȬ ˆ¬±e± ˝√√˚˛º Ó≈ ¬ ø˜ øÚÀÊ√ ¬ ı˛ ‚±Àάˇ fl¡Ó« ¬ ±¬ˆ¬±¬ı [ì’±ø˜
fl¡¬ı˛øÂ√î- ¤˝◊√ ˆ¬±¬ı] ’±Ú Œfl¡Ú√∑ 1] Œ˚ Œfl¡±Ú ¬ıάˇ
[ˆ¬±À˘±] ¬ı± ŒÂ√±È¬ [˜µ] fl¡±Ê√ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸˜˚˛ øÚÀÊ√Àfl¡
fl¡Ó«¬± Ú± ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛, ’ø√√ˆ¬˜±Ú › ’˝√√—fl¡±¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√
˝√√À˚˛ fl¡±Ê√øȬ fl¡¬ı˛À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ^nÓ¬ ά◊ißøÓ¬ ˝√√À¬ıºî2] fl¡Ó¬
¸≈µ¬ı˛ øÂ√˘ Ó“¬±¬ı˛ ¤˝◊√ ’±Ò…±øRfl¡ ά◊¬ÛÀ√˙º
1878-1910] –-
¿ ¬ı±˘±¬ı˛±˜ Ò≈¬ı˛g¬ı˛ [[1878-1910]
¸±ôL±S≈êÊ√, ¬ıÀ•§¬ı˛ ¿ ¬ı±˘±¬ı˛±˜ Ò≈¬ı˛g¬ı˛ ë¬Û±Ô±À¬ı˛ õ∂ˆ≈¬í ¸•x√±À˚˛¬ı˛
¤fl¡ ¸7¡¡¡Ú ¬ı…øMê√ øÂ√À˘Úº ά◊øÚ ¬ıÀ•§¬ı˛ ά◊2‰¬ Ú…±˚˛±˘À˚˛ ’…±Îƒ¬Àˆ¬±Àfl¡È¬
øÂ√À˘Ú ¤¬ı— Œfl¡±Ú ¤fl¡ ¸˜˚˛ Government Law School À˚˛¬ı˛
401
[Bombay] õ∂Ò±Ú±‰¬±˚«…› øÂ√À˘Úº ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ¸¬ı±˝◊√ ¸±øQfl¡ › Ò±ø˜«fl¡
õ∂¬ı‘øM√√¬ı˛ øÂÀ√˘Úº ά◊øÚ ¤fl¡øȬ ¬ı˝◊√› ø˘À‡øÂ√À˘Úº ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ›“¬ı˛ ˜Ú
’±Ò…±øRfl¡ › Ò±ø˜«fl¡ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ø√Àfl¡ ’±fl¡ø¯∏«Ó¬ ˝√√˚˛º ˜Ú ø√À˚˛ ·œÓ¬±,
Ó¬±¬ı˛ Ȭœfl¡± :±ÀÚù´¬ı˛œ ¤¬ı— ’Ú… √±˙ø«Úfl¡ ¢∂Lö ’Ò…˚˛Ú fl¡À¬ı˛Úº ά◊øÚ
¬ÛKI¬ı˛¬Û≈À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬·¬ı±Ú ø¬ıÀͬ±¬ı±¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜ ˆ¬Mê√ øÂ√À˘Úº 1912 ¸±À˘ ά◊øÚ
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«ÀÚ¬ı˛ ¸≈À˚±· ¬Û±Úº Â√í ˜±¸ ’±À· ›“¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ ¬ı±¬ı≈˘Ê√œ
› ¬¬ı±˜Ú¬ı˛±› ø˙¬ı˛Î¬œ ¤À¸ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı— ¬ı±Î¬ˇœ øÙ¬À¬ı˛
øÚÀÊ√À√¬ı˛ ˜Ò≈¬ı˛ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ¿ ¬ı±˘±¬ı˛±˜ › ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ’Ú…±Ú… ¸√¸…À√¬ı˛
qøÚÀ˚˛øÂ√À˘Úº Ó¬‡Ú ¸¬ı±˝◊√ ø˜À˘ ø˙¬ı˛Î¬œ ø·À˚˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±
ø¶ö¬ı˛ fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ø√Àfl¡ ø˙¬ı˛Î¬œÀÓ¬ ›“À√¬ı˛ Œ¬Û“ÃÂ√¬ı±¬ı˛ ’±À·˝◊√ ¬ı±¬ı± ¸¬ı±¬ı˛
¸±˜ÀÚ˝◊√ ¬ıÀ˘Ú- ì’±Ê√ ’±˜±¬ı˛ √¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ fl¡À˚˛fl¡øȬ Œ˘±fl¡ ’±¸ÀÂ√ºî
¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√ ¸≈¶Û©Ü ά◊øMê√¬ı˛ fl¡Ô± ’Ú…À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ qÀÚ Ò≈¬ı˛g¬ı˛
¬Ûø¬ı˛¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±Ú ’±(˚«±øi§Ó¬ ˝√√Ú- ›“¬ı˛± øÚÀÊ√À√¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ ˚±S±¬ı˛ ‡¬ı¬ı˛
fl¡±Î¬◊Àfl¡˝◊√ Œ√ÚøÚº ¸¬ı±˝◊√ ¤À¸ ¬ı±¬ı±Àfl¡ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛, fl¡Ô±¬ı±Ó«¬± qè
fl¡À¬ı˛Úº ¬ı±¬ı± ά◊¬Ûø¶öÓ¬ Œ˘±fl¡À√¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- 줬ı˛±˝◊√ ’±˜±¬ı˛ √¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛
Œ¸˝◊√ Œ˘±fl¡, ˚±À√¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛ ŒÓ¬±˜±À√¬ı˛ ’±À· ¬ıÀ˘øÂ√˘±˜ºî Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛
Ò≈¬ı˛g¬ı˛ ˆ¬±˝◊√À√¬ı˛ ˘é¬… fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ˘Ú- ì’±˜±¬ı˛ ¸±ÀÔ ŒÓ¬±˜±À√¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
60 Ê√ij ¬Û≈À¬ı˛±Úºî ›“À√¬ı˛ ¸¬ı±¬ı˛ ¶§ˆ¬±¬ı√√ ˆ¬^ › Ú•⁄ øÂ√˘º Ó¬±˝◊√ ›“¬ı˛±
˝√√±Ó¬ ŒÊ√±Î¬ˇ fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ¸, ˜≈* ‘√ø©ÜÀÓ¬ ¬ı±¬ı±Àfl¡˝◊√ Œ√‡øÂÀ√˘Úº ›“À√¬ı˛
˜ÀÒ… ¸¬ı õ∂fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ¸±øQfl¡ ˆ¬±¬ı Œ˚˜Ú ’|n∏¬Û±Óƒ¬, Œ¬ı˛±˜±=, fl¡_èX
˝√√›˚˛± ˝◊√Ó¬…±ø√ Œ√‡± Œ√˚˛º ¸¬ı±˝◊√ ‡≈¬ı˝◊√ ’±ÚøµÓ¬ ˝√√Úº ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ›“¬ı˛±
‡±¬ı±¬ı˛ Œ‡ÀÓ¬ ˚±Úº ‡±øÚfl¡é¬Ì ø¬ı|±˜ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛ ˜¸ƒøÊ√À√
¤À¸ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¬Û± øȬ¬ÛÀÓ¬ qè fl¡À¬ı˛Úº ¤˝◊√ ¸˜˚˛ ¬ı±¬ı± øÂ√ø˘˜ [fl¡˘Àfl¡]
¬Û±Ú fl¡¬ı˛øÂ√À˘Úº øÓ¬øÚ ¬ı±˘±¸±À˝√√¬ıÀfl¡ øÂ√ø˘˜øȬ ø√À˚˛, ¤fl¡È¬± Ȭ±Ú
ø√ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Úº ˚ø√› ’±Ê√ ¬Û˚«ôL ά◊øÚ fl¡‡ÀÚ± Ò”˜¬Û±Ú fl¡À¬ı˛ÚøÚ, Ó¬¬ı≈›
402
øÂ√ø˘˜ ˝√√±ÀÓ¬ øÚÀ˚˛ ’ÀÚfl¡ fl¡À©Ü ¬ı±˘±¬ı˛±˜ ¤fl¡È¬± Ȭ±Ú Œ√Úº Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛
¸|X ˆ¬±À¬ı Œ¸øȬ ¬ı±¬ı±Àfl¡ øÙ¬ø¬ı˛À˚˛ Œ√Úº ά◊øÚ Â√í ¬ıÂ√¬ı˛ ŒÔÀfl¡
˝“√±¬Û±øÚÀÓ¬ ˆ≈¬·øÂ√À˘Úº øfl¡c øÂ√ø˘À˜ Ȭ±Ú ø√ÀÓ¬˝◊√, Œ¬ı˛±·˜≈Mê√ ˝√√À˚˛
˚±Úº Â√í ¬ıÂ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¡¬ı±¬ı˛ ¤fl¡øȬ ø¬ıÀ˙¯∏ ø√ÀÚ, Œ¸˝◊√ fl¡©Ü Œ√‡±
Œ√˚˛º Œ¸øȬ øÂ√˘, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜˝√√±¸˜±øÒ¬ı˛ ø√Úº ¬ı±˘±¬ı˛±˜ ¬ı‘˝√¶ÛøÓ¬¬ı±À¬ı˛
ø˙¬ı˛Î¬œ ¤À¸øÂ√À˘Úº Œ¸Ãˆ¬±·…SêÀ˜ 뉬±›Î¬ˇœí ά◊»¸¬ı Œ√‡±¬ı˛ ¸≈À˚±·
¬Û±Úº 뉬±›Î¬ˇœíÀÓ¬ ’±¬ı˛øÓ¬¬ı˛ ¸˜˚˛ ¬ı±˘±¬ı˛±À˜¬ı˛ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜≈‡-˜`¬˘ ˆ¬·¬ı±Ú
¬Û±G≈¬ı˛Àe¬ı˛ ˜Ó¬ ˜ÀÚ ˝√√˚˛º ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Ú Œˆ¬±¬ı˛ Œ¬ı˘± fl¡±fl¡Î¬ˇ ’±¬ı˛øÓ¬¬ı˛
¸˜˚˛ ¬ı±˘±¬ı˛±˜ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜ ˝◊√©ÜÀ√¬ı ¬Û±`≈¬¬ı˛Àe¬ı˛˛ ŒÊ√…±øÓ¬ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ˜≈À‡
’±¬ı±¬ı˛ Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±Úº
¿¬ı±˘±¬ı˛±˜ Ò≈¬ı˛g¬ı˛ ˜±¬ı˛±Í¬œÀÓ¬ ˜˝√√±¬ı˛±À©Ü™¬ı˛ ˜˝√√±Ú ¸ôL Ó≈¬fl¡±¬ı˛±À˜¬ı˛
Ê√œ¬ıÚ ‰¬ø¬ı˛S ø˘À‡ÀÂ√Úº øfl¡c ¤˝◊√ ¬Û≈ô¶fl¡ õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ˝√›˚˛± ¬Û˚«ôL ά◊øÚ
Ê√œø¬ıÓ¬ øÂ√À˘Ú Ú±º ›“¬ı˛ ˆ¬±˝◊√ı˛± ¤˝◊√ ¬Û≈ô¶fl¡øȬ 1928 ¸±À˘ õ∂fl¡±˙
fl¡À¬ı˛Úº ¬Û≈ô¶fl¡øȬ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¡±˚˛ ¬ı±˘±¬ı˛±À˜¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ-¬ı‘M√±ÀôL ›“¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ-
˚±S±¬ı˛ ¤˝◊√ fl¡±ø˝√√Úœ¬ı˛ ά◊À~‡ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ú˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
1] õ∂fl‘¡ÀÓ¬– øSê˚˛˜±Ì±øÚ &ÕÌ– fl¡•ú«±øÌ ¸¬ı¬ı«˙–º
’˝√√DZ¬ı˛ø¬ı˜”Ϭˇ±R± fl¡M«√±˝√√ø˜øÓ¬ ˜Ú…ÀÓ¬ºº ·œÓ¬± 3˚˛ 2 7
2] Ó¬¶ú±√¸Mê√– ¸Ó¬Ó¬— fl¡±˚«…— fl¡•ú« ¸˜±‰¬¬ı˛º
’¸ÀMê√± ˝√√…±‰¬¬ı˛Ú fl¡•ú« ¬Û¬ı˛˜±Àõü±øÓ¬ ¬Û≈è¯∏–ºº ·œÓ¬± 3˚˛ 1 9
403
 ’Ò…±˚˛ - 51
ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛, ¸ƒ√&è ¿¸±˝◊√ À˚˛¬ı˛ ˜˝√√±ÚÓ¬±,
Ù¬˘|n∏øÓ¬ › õ∂¸±√ ˚±‰¬Ú±º
’Ò…±˚˛ 51 Œ˙¯∏ ˝√√À˚˛ Œ·ÀÂ√ ¤¬ı— ¤¬ı±¬ı˛ ’øôL˜ ’Ò…±˚˛ [˜”˘
¢∂ÀLö¬ı˛ 52 ’Ò…±˚˛] Œ˘‡± ˝√√À26√º ¤‡±ÀÚ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL ˚¬ıøÚfl¡±
ŒÈ¬ÀÚÀÂ√Ú ¤¬ı— ‹ ¬ı˛fl¡˜ ¸”‰¬œ Œ˘‡±¬ı˛ fl¡Ô± ø√À˚˛ÀÂ√Ú, Œ˚ ¬ı˛fl¡˜ ’Ú…±Ú…
˜±¬ı˛±Í¬œ Ò±ø˜«fl¡ fl¡±¬ı…¢∂ÀLö ø¬ı¯∏˚˛-¸”‰¬œ ø˝√√À¸À¬ı Œ˙À¯∏ Œ˘‡± ˝√√˚˛º
”√ˆ¬±·«…SêÀ˜ Œ˝√√˜±Î¬¬ÛÀôL¬ı˛ ¸˜ô¶ fl¡±·Ê√¬ÛS Œ‡“±Ê√±‡“≈øÊ√ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛›,
Œ¸˝◊√ ¸”‰¬œ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛øÚº Ó¬‡Ú ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡ ¬Û¬ı˛˜ ˆ¬Mê√, ͬ±ÀÚ¬ı˛
’¬ı¸¬ı˛õ∂±5 ˜±˜ƒ˘»√±¬ı˛ ¿ ø¬ı. øˆ¬. Œ√¬ı Œ¸È¬± ¬ı˛‰¬Ú± fl¡À¬ı˛Úº ¬Û≈ô¶Àfl¡¬ı˛
qèÀÓ¬˝◊√ ø¬ı¯∏˚˛ ¸”‰¬œ Œ√›˚˛±¬ı˛ › õ∂ÀÓ¬…fl¡ ’Ò…±À˚˛ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ¸—Àfl¡Ó¬
˙œ¯∏«fl¡ ¬ı˛+À¬Û Œ˘‡±¬ı˛ ’±Ò≈øÚfl¡ õ∂Ô±º Ó¬±˝◊√ ά◊À~ø‡Ó¬ ¸”‰¬œ¬ÛS ¤‡±ÀÚ
Œ√›˚˛± ˝√√À26√ Ú±º ’Ó¬¤¬ı ¤˝◊√ ’Ò…±˚˛øȬÀfl¡ ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛ ˜ÀÚ fl¡¬ı˛±È¬±˝◊√
øͬfl¡ ˝√√À¬ıº ≈ˆ«¬±·… ¤˝◊√ Œ˚, Œ˝√√˜±Î¬¬ÛôL øÚÀÊ√¬ı˛ Œ˘‡± ¤˝◊√ ’Ò…±˚˛øȬ¬ı˛
¸—À˙±ÒÚ fl¡À¬ı˛ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ÚøÚº
¸√&è ¿ ¸±˝◊√ À˚˛¬ı˛ ˜˝√√±ÚÓ¬± ––-
ìŒ˝√√ ¸±˝◊√, ’±ø˜ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì ¬ıµÚ± fl¡À¬ı˛, ’±¬ÛÚ±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ë˙¬ı˛Ìí
øˆ¬Àé¬ ‰¬±˝◊√øÂ√º ’±¬ÛøÚ˝◊√ ¤˝◊√ ¸˜¢∂ ø¬ıÀù´¬ı˛ ¤fl¡˜±S ’±Ò±¬ı˛ºî ¤˝◊√
¬ı˛+¬Û ‘Ϭˇ Ò±¬ı˛Ì± øÚÀ˚˛ ’±˜¬ı˛± Ó“¬±¬ı˛˛ ˆ¬Ê√Ú-¬Û”Ê√Ú fl¡¬ı˛À˘ ’±˜±À√¬ı˛ ¸˜ô¶
˝◊√À26√ ˙œ‚Ë ¬Û”¬ı˛Ì ˝√√À˚˛ ˚±À¬ı ¤¬ı— ’±˜¬ı˛± ’±˜±À√¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜ ˘é¬… ˘±ˆ¬
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ıº ’±Ê√ ˜±˚˛±À˜±˝√√¬ı˛ Á¡@±˚˛, ∆Ò˚«…¬ı˛+¬Ûœ ¬ı‘é¬ ¬ÛÀάˇ Œ·ÀÂ√º
’˝√√—fl¡±¬ı˛ ¬ı˛+¬Ûœ ˝√√±›˚˛±¬ı˛ ŒÊ√±À¬ı˛ ˝√√+√˚˛¬ı˛+¬Ûœ ¸˜≈À^ Á¡Î¬ˇ ά◊ÀͬÀÂ√º ŒSê±Ò
404
› ‚‘̱¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ÒÀ¬ı˛, fl≈¡˜œÀ¬ı˛√¬ı˛± Œ¸‡±ÀÚ øÚˆ«¬À˚˛ ø¬ı‰¬¬ı˛Ì fl¡¬ı˛ÀÂ√º ’˝√√—ˆ¬±¬ı
› ¸ÀµÀ˝√√¬ı˛ ‚”øÌ«ÀÓ¬ øÚÀµ, ‚‘̱, › ÷¯∏«±¬ı˛+¬Ûœ ˜±Â√ øfl¡˘ø¬ı˘ fl¡À¬ı˛
Œ‡À˘ Œ¬ıάˇ±À26√√º ˚ø√› ¤˝◊√ ¸˜≈^ ¤Ó¬ ˆ¬˚˛±Úfl¡, Ó¬¬ı≈› ’±˜±À√¬ı˛
¸√&
ƒ è ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’·ô¶… ˜≈øÚ¶§¬ı˛+¬Ûº Ó¬±˝◊√ ˆ¬Mê√À√¬ı˛ øfl¡ø=»˜±S
ˆ¬˚˛ ¬Û±›˚˛±¬ı˛ √¬ı˛fl¡±¬ı˛ ŒÚ˝◊√º ’±˜±À√¬ı˛ ¸ƒ√&è˝◊√ Ê√±˝√√±Ê√ ¤¬ı— øÓ¬øÚ˝◊√
’±˜±À√¬ı˛ øÚ¬ı˛±¬ÛÀ√ ˆ¬¬ı¸±·¬ı˛ ¬Û±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛À˚˛ Œ√À¬ıÚº
õ∂±Ô«Ú± –-
¿ ¸ø2‰¬√±Úµ ¸±˝◊√ ˜˝√√±¬ı˛±Ê√Àfl¡ ¸±©Ü±e õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛, Ó“¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì
ÒÀ¬ı˛ ’±˜¬ı˛± ¸¬ı ˆ¬Mê√À√¬ı˛ fl¡˘…±Ì Œ˝√√Ó≈¬ Ó“¬±¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ õ∂±Ô«Ú± fl¡ø¬ı˛- ìŒ˝√√
¸±˝◊√/ ’±˜±À√¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ‰¬=˘Ó¬± › ¬ı±¸Ú±&ø˘ ”√¬ı˛ fl¡À¬ı˛ √±›º Œ˝√√
õ∂ˆ≈¬/ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ≈√øȬ ¿‰¬¬ı˛Ì Â√±Î¬ˇ± ’±˜±À√¬ı˛ ˜ÀÚ ’Ú… Œfl¡±Ú ¬ıd¬ı˛
õ∂øÓ¬ ’±¸øMê√ Œ˚Ú Ú± Ô±Àfl¡º ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¤˝◊√ 븻‰¬ø¬ı˛Sí ‚À¬ı˛-‚À¬ı˛ Œ¬Û“ÃÂ√fl¡
¤¬ı— ¤¬ı˛ Œ˚Ú øÚÓ¬… ¬¬Û±Í¬ ˝√√˚˛¡º Œ˚ ˆ¬Mê√¬ı˛± Œõ∂˜Û”¬ı«fl¡ ¤¬ı˛ ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛,
Ó“¬±À√¬ı˛ ¸˜ô¶ ø¬ı¬Û√ Ó≈¬ø˜ ”√¬ı˛ Œfl¡±¬ı˛ºî
Ù¬˘|n∏øÓ¬ [’Ò…˚˛ÀÚ¬ı˛ ¬Û≈¬ı˛¶®±¬ı˛] –-
¤¬ı±¬ı˛ ¤˝◊√ ¬¢∂LöøȬ ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛À˘ Ó¬±¬ı˛ øfl¡ Ù¬˘ õ∂±5 ˝√√˚˛, Œ¸ ø¬ı¯À∏˚˛
fl¡À˚˛fl¡øȬ fl¡Ô± ø˘‡øÂ√º ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛À˘ ˜ÀÚ±¬ı±ø>Ó¬ Ù¬À˘¬ı˛
õ∂±ø5 ˝√√À¬ıº ¬Ûø¬ıS Œ·±√±¬ı¬ı˛œ Ú√œÀÓ¬ ¶ß±Ú fl¡À¬ı˛ ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ ¸˜±øÒ ˜øµÀ¬ı˛
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸˜±øÒ¬ı˛ √˙«Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛, ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ ¬Û±Í¬ ¬ı± |¬ıÌ
qè fl¡¬ı˛À˘, ŒÓ¬±˜±¬ı˛ øSø¬ıÒ [’±Ò…±øRfl¡, ’±øÒÕ√ø¬ıfl¡, ’±øÒÀˆ¬ÃøÓ¬fl¡]
ø¬ı¬ÛøM√√ ”√¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˚±À¬ıº ¸˜˚˛-¸˜˚˛ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ ø¬ı¯À∏˚˛ fl¡Ô±-¬ı±Ó«¬±
¬ı˘ÀÓ¬ Ô±fl¡À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’±Ò…±øRfl¡ Ê√·ÀÓ¬¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’øˆ¬èø‰¬ Ê√±·À¬ı
¤¬ı— ˚ø√ Ó≈¬ø˜ ¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı øÚ˚˛ø˜Ó¬ › Œõ∂˜¬Û”¬ı«fl¡ ’ˆ¬…±¸ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Ô±Àfl¡±,
Ó¬±˝√√À˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸˜ô¶ ¬Û±¬Û Ú©Ü ˝√√À˚˛ ˚±À¬ıº ˚ø√ Ó≈ ¬ ø˜ ¸øÓ¬…-
¸øÓ¬… Ê√ij-˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ‰¬Sê ŒÔÀfl¡ ˜≈øMê√ Œ¬ÛÀÓ¬ ‰¬±›, Ó¬±˝√À√˘
405
ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸±˝◊√ ˘œ˘±&ø˘ øÚÓ¬… ¬Û±Í¬ › ¶ú¬ı˛Ì fl¡¬ı˛± ά◊ø‰¬Ó¬º
Ó“¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ õ∂·±Ï¬ˇ õ∂œøÓ¬ Ô±fl¡± ά◊ø‰¬Ó¬º1 ¸±˝◊√ ˘œ˘±¬ı˛+¬Ûœ
¸˜≈^ ˜LöÚ fl¡À¬ı˛, Ó¬±¬ı˛ ŒÔÀfl¡ õ∂±5 ¬ı˛P&ø˘ ’Ú…À√¬ı˛›
ø¬ıÓ¬¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛±º ¤¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± Ó≈¬ø˜ øÚÓ¬… ÚÓ≈¬Ú ’±Úµ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡¬ı˛À¬ı
¤¬ı— Œ|±Ó¬± ’Ò–¬ÛÓ¬Ú ŒÔÀfl¡ Œ¬ı“À‰¬ ˚±À¬ıº ˚ø√ ˆ¬Mê√¬ı˛± ’ÚÚ… ˆ¬±À¬ı
Ó“¬±¬ı˛˛ ˙¬ı˛ÀÌ ˚±˚˛, Ó¬±˝√√À˘ ›À√¬ı˛ ˜˜Q Ú©Ü ˝√√À˚˛, ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¸Àe ’øˆ¬ißÓ¬±
õ∂±5 ˝√√À˚˛ ˚±À¬ı- Œ˚˜Ú Ú√œ¬ı˛ ¸Àe ¸±·À¬ı˛¬ı˛º ˚ø√ Ó≈ ¬ ø˜ øÓ¬ÚøȬ
’¬ı¶ö±¬ı˛ [’Ô«±» Ê√±¢∂Ó¬, ¶§õü › øÚ^±] ˜ÀÒ… Œfl¡±Ú
¤fl¡È¬±ÀÓ¬› ¸±˝◊√ ø‰¬ôLÀÚ ˘œÚ Ô±Àfl¡±, Ó¬±˝√√À˘ Ó≈¬ø˜
¸±—¸±ø¬ı˛fl¡ ‰¬Sê ŒÔÀfl¡ Œ¬ı˛˝√ ±˝◊√ Œ¬ÛÀ˚˛ ˚±À¬ı¬º ¶ß±ÀÚ¬ı˛
¬Û¬ı˛ Œõ∂˜ › |X±¬ı˛ ¸Àe¬ Œ˚ ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ ¤fl¡ ¸5±À˝√√
Œ˙¯∏ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ¸¬ı fl¡©Ü ”√¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˚±À¬ıº2 ˚±¬ı˛ ±
¤¬ı˛ øÚÓ¬… ¬ÛÍ¬Ú ¬ı± |¬ıÌ fl¡¬ı˛À¬ı Ó¬±¬ı˛± ¸¬ı ˆ¬˚˛ ˝√√ÀÓ¬
Ó¬é≈¬øÚ ˜≈øMê√ ¬Û±À¬ıº ¤¬ı˛ ¬Û±Àͬ¬ı˛˛ Ù¬À˘ õ∂ÀÓ¬…Àfl¡ øÚÀÊ√¬ı˛ |X±
› ˆ¬øMê√ ’Ú≈¸±À¬ı˛ Ù¬˘ ¬Û±À¬ıº øfl¡c ¤˝◊√ ≈√øȬ¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı Œfl¡±Ú√√ Ù¬˘˝◊√
õ∂±5 ˝√√›˚˛± ¸y¬ı Ú˚˛º ˚ø√ Ó≈¬ø˜ ¤˝◊√ø√Ȭ |X±¸˝√√fl¡±À¬ı˛¬ ¬Û±Í¬ fl¡À¬ı˛±,
Ó¬±˝√√À˘ ¿¸±˝◊√ õ∂¸iß ˝√√À˚˛ ŒÓ¬±˜±˚˛ ’:±ÚÓ¬± › √±ø¬ı˛^Ó¬±¬ı˛ ¬Û±˙
ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√ fl¡À¬ı˛, :±Ú, ÒÚ › ¸˜‘øX õ∂√±Ú fl¡¬ı˛À¬ıÚº ˜Ú ¤fl¡±¢∂
fl¡À¬ı˛, øÚÓ¬… ¤fl¡È¬± ’Ò…±˚˛› ˚ø√ ¬ÛÀάˇ±, Ó¬±˝√√À˘› ’¬Ûø¬ı˛ø˜Ó¬ ¸≈‡
õ∂±5 ˝√√À¬ıº ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ øÚÀÊ√¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ &è ¬Û”øÌ«˜±, Œ·±fl≈¡˘ ’©Ü˜œ,
¬ı˛±˜ Ú¬ı˜œ, ø¬ıÊ√˚˛± √˙˜œ › √œ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ø√Ú ’¬ı˙…˝◊√ ¬Ûάˇ± ά◊ø‰¬Ó¬º
˜Ú ø√À˚˛ ˚ø√ Ó≈¬ø˜ qÒ≈ ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ˝◊√ ¬Û±Í¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Ô±Àfl¡±, Ó¬±˝√√À˘
¸≈‡ › ¸cø©Ü õ∂±5 fl¡¬ı˛À¬ı › ¸Ó¬Ó¬˝◊√ ¿ ¸±˝◊√ ‰¬¬ı˛ÀÌ ’±¸Mê√ Ô±fl¡À¬ıº
¤˝◊√ ˆ¬±À¬ı ¸˝√√ÀÊ√˝◊√ Ó≈¬ø˜ ˆ¬¬ı¸±·¬ı˛ ¬Û±¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˚±À¬ıº ¤˝◊√ ¢∂LöøȬ ¬Û±Í¬
fl¡¬ı˛À˘ Œ¬ı˛±·œ¬ı˛± ¶§±¶ö…, ÒÚ˝√√œÚ¬ı˛± ÒÚ, ≈√–‡œ › ¬ÛœøάˇÓ¬Ê√Ú ˙±øôL ¬Û±À¬ı
406
¤¬ı— ˜ÀÚ¬ı˛ ¸˜ô¶ ø¬ıfl¡±¬ı˛ ”√¬ı˛ ˝√√À˚˛ ˜±Úø¸fl¡ ø¶ö¬ı˛Ó¬± ˘±ˆ¬ ˝√√À¬ıº
’±˜±¬ı˛ øõ∂˚˛ ˆ¬Mê√ › Œ|±Ó¬±·Ì/ ’±¬ÛÚ±À√¬ı˛ õ∂̱˜ fl¡À¬ı˛ ’±˜±¬ı˛
’±¬ÛÚ±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤fl¡È¬±˝◊√ ø¬ıÀ˙¯∏ øÚÀ¬ı√Ú Œ˚, ˚“±¬ı˛ fl¡Ô± ’±¬ÛÚ±¬ı˛±
¤Ó¬ ø√Ú › ˜±¸ ÒÀ¬ı˛ qÚÀ˘√Ú, Ó“¬±¬ı˛ ¬Û±¬Û˝√√¬ı˛Ìfl¡±¬ı˛œ › ˜ÀÚ±˝√√¬ı˛ ‰¬¬ı˛Ì
fl¡‡ÀÚ± ø¬ı¶ú‘Ó¬ ˝√√ÀÓ¬ Œ√À¬ıÚ Ú±º Œ˚¬ı˛+¬Û ά◊»¸±˝√√œ ˝√√À˚˛, |X±¬Û”¬ı«fl¡
› ¤fl¡±¢∂ø‰¬ÀM√√ ’±¬ÛÚ±¬ı˛± ¤˝◊√ fl¡Ô±&ø˘ ¬ÛÍ¬Ú ¬ı± |¬ıÌ fl¡¬ı˛À¬ıÚ, ¿
¸±˝◊√¬ı±¬ı± Œ¸˝◊√ ¬ı˛+¬Û˝◊√ Œ¸¬ı± fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¬ı≈øX ’±¬ÛÚ±À√¬ı˛ õ∂√±Ú fl¡¬ı˛À¬ıÚº
Œ˘‡fl¡ › ¬Û±Í¬fl¡ ¤˝◊√ fl¡±ÀÊ√ ¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¸˝√√À˚±·œÓ¬±˚˛ ¸≈‡œ ˝À˚˛
ά◊ͬ≈ Úº
õ∂¸±√ ˚±‰¬Ú± –-
Œ˙À¯∏ ’±˜±¬ı˛± ¤˝◊√ ¬¢∂LöøȬ ¸˜±5 fl¡¬ı˛±¬ı˛ ¸˜˚˛ ¸¬ı«˙øMê√˜±Ú
¬Û¬ı˛˜±R±Àfl¡ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ fl‘¡¬Û± ¬ı± õ∂¸±√ ˚±‰¬Ú± fl¡¬ı˛øÂ√ -
ìŒ˝√√ ÷ù´¬ı˛/ ¬Û±Í¬fl¡ › ˆ¬Mê√À√¬ı˛ ¿¸±˝◊√ ‰¬¬ı˛ÀÌ ¬Û”Ì« › ’ÚÚ… ˆ¬øMê√
ø√Úº ¿¸±˝◊√À˚˛¬ı˛ ˜ÀÚ±˝√√¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û˝◊√ Œ˚Ú ›“À√¬ı˛ Œ‰¬±À‡¡ ¸¬ı«√± ¬ı±¸
fl¡À¬ı˛ ¤¬ı— ¸˜ô¶ õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ√¬ı±ø√À√¬ı ¿¸±˝◊√ ˆ¬·¬ı±ÚÀfl¡ √˙«Ú
fl¡À¬ı˛Úºî
ºº ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô±¬Û«Ì˜ƒdº qˆ¬˜ƒ ˆ¬¬ıÓ≈¬ºº
¸5±˝√√ ¬Û±¬ı˛±˚˛Ì ¸˜±5
1] ˜˝√√±R±Úd ˜±— ¬Û±Ô« ∆√¬ıœ— õ∂fl‘¡øÓ¬˜±ø|Ó¬±–º
ˆ¬Ê√ôL…ÚÚ…˜ÚÀ¸± :±Q± ˆ”¬Ó¬±ø√˜¬ı…˚˛˜ƒºº ·œÓ¬± 9˚˛ 1 3
2] ¸Ó¬Ó¬— fl¡œM«√˚˛ÀôL± ˜±— ˚Ó¬ôL(¬ ‘√Ϭ¬ıËÓ¬±– º
Ú˜¸…ôL( ˜±— ˆ¬Mê√…± øÚÓ¬…˚≈Mê√± ά◊¬Û±¸ÀÓ¬ºº ·œÓ¬± 9˚˛ 1 4
›“ ’ÚôLÀfl¡±øȬ ¬ıËp¡±GÚ±˚˛fl¡ ¬ı˛±Ê√Òœ¬ı˛±Ê√ Œ˚±·œ¬ı˛±Ê√ ¬Û¬ı˛¬ıËp¡
¸ø2‰¬√±Úµ ¸˜Ô« ¸ƒ√&è ¿ ¸±˝◊√ Ú±Ô ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ fl¡œ Ê√˚˛º
407
 ’±¬ı˛øÓ¬
vkjrh lkbZ ckckA lkS[;nkrkj thokA pj.kjtryh |kok nklk folkok] HkDrka
folkokA vkjrh 0AA tkGqfu;k vuaxA LoLo#iha jkgs nax eqeq{kq tuk nkohA
ftu MksGk JhjaxA vkjrh1A t;k euha tSlk HkkoA r;k rSlk vuqHkoA nkfolh
n;k?kuk ,slh rq>h gh ekoA vkjrh AA2AA rqeps uke /;krkaA gjs lal`fr O;FkkA
vxk/k rc dj.khA ekxZ nkfolh vukFkk] nkfolh vukFkA vkjrh AA3AA
dfy;qxha vorkjA lxq.k czã lkpkjA vorh.kZ >kyklhA Lckeh nRr fnxacjA
nRr fnxacjA vkjrh AA 4AA vkBk fnolak xq#okjhaA HkDr djhfr okjhA çHkqin
igko;kA Hko Hk; fuokjhA Hk; fuokjhA vkjrh AA 5AA ek>k fut nzO; BsokA
ro pj.kjt lsokA Hkkx.ksa gsfp vkrkaA rqEgk nsokf/knsok] nsokf/knsokA vkjrh AA
6AA bfPNr nhu pkrdA fueZy rks; futlq[kA iktkosa ek/kok ;kA lakHkkG
vkiqyh HkkdA vkjrh lkbZckckA lkS[;nkrkj thok AA 7AA
ˆ¬±¬ı±Ô«
¸¬ı õ∂±ÌœÀ√¬ı˛ ø˚øÚ ¸≈‡ Œ√Ú Œ˝√√ ¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±, ’±˜¬ı˛± ’±¬ÛÚ±¬ı˛˛ ’±¬ı˛øÓ¬
fl¡ø¬ı˛º øÚÀÊ√¬ı˛ √±¸ › ˆ¬Mê√À√¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ ‰¬¬ı˛À̬ı˛ ˙œÓ¬˘ Â√±˚˛±˚˛ ¶ö±Ú ø√Úº
õ∂√œ5ˆ¬±À¬ı ’±¬ÛøÚ ¸√± ’±R˘œÚ ˝√√À˚˛ Ô±Àfl¡Ú ¤¬ı— ˜≈˜≈é≈¬Ê√ÚÀ√¬ı˛ ÷ù´¬ı˛
˜±Ú≈¯∏ ˆ¬Ê√ Œ¬ı˛ &è ‰¬¬ı˛Ì˜ƒ, ≈√ô¶¬ı˛ ˆ¬¬ı ¸±·¬ı˛ Ó¬¬ı˛Ì˜ƒº
õ∂±ø5 fl¡ø¬ı˛À˚˛ Œ√Úº ˚±¬ı˛ Œ˚¬ı˛fl¡˜ ˆ¬±¬ı ˝√√˚˛ ’±¬ÛøÚ Ó¬±Àfl¡ Œ¸¬ı˛fl¡˜˝◊√ &è ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ Ê√˚˛ Ê√˚˛, ¿ ¸±˝◊√ ˜˝√√±¬ı˛±Ê√ Ê√˚˛ Ê√˚˛ºº
’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ Œ√Úº Œ˝√√ √˚˛±˘≈/ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¤˜Ú˝◊√ ∆¬ıø˙©Ü…º ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¿‰¬¬ı˛À̬ı˛
qÒ≈˜±S Ò…±Ú fl¡À¬ı˛˝◊√ ˆ¬Mê√¬ı˛± ¤˝◊√ ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬˚˛ ŒÔÀfl¡¬ ˜≈Mê√ ˝√√À˚˛ ˚±˚˛º
’±¬ÛøÚ ¸¬ı«√± √œÚ√√ › ’Ú±ÔÀ√¬ı˛ ¬ı˛é¬± fl¡À¬ı˛Úº ’±¬ÛÚ±¬ı˛˛ fl¡±˚«…Õ˙˘œ
’ø¡ZÓ¬œ˚˛˛ › ’¬Û”¬ı«º Œ˝√√ √M√/ ¤˝◊√ fl¡ø˘˚≈À· ’±¬ÛøÚ ¸&Ì ¬ıËp¡¬ı˛+À¬Û ’¬ıÓ¬œÌ«
˝√√À˚˛ÀÂ√Úº Ó¬±˝◊√ Œ˚ ˆ¬Mê√¬ı˛± øÚÓ¬… ¬ı‘˝√¶ÛøÓ¬¬ı±À¬ı˛ ’±¬ÛÚ±¬ı˛˛ fl¡±ÀÂ√ ’±À¸
Ó¬±À√¬ı˛ ¸±—¸±ø¬ı˛fl¡ ˆ¬˚˛¬ ŒÔÀfl¡ ˜≈Mê√ fl¡À¬ı˛ ˆ¬·¬ı√-√˙«ÀÚ¬ı˛ Œ˚±·… fl¡À¬ı˛
ŒÓ¬±À˘Úº Œ˝√√ Œ√¬ı±ø√À√¬ıº ’±¬ÛÚ±¬ı˛˛ ‰¬¬ı˛Ìfl¡˜˘˝◊√ ’±˜±¬ı˛ ¸•ÛøM√√º Œ˚ˆ¬±À¬ı
Œ˜‚ ¶§±øÓ¬ Úé¬ÀS¬ı˛ Ê√˘ø¬ıµ≈ ø√À˚˛ ‰¬±Ó¬fl¡ ¬Û±‡œ¬ı˛ Ó‘¬¯û± Œ˜È¬±˚˛, Œ¸˝◊√ˆ¬±À¬ı˝◊√
˜±ÒÀ¬ı¬ı˛› [¤˝◊√‡±ÀÚ øÚÀÊ√¬ı˛ Ú±˜ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì fl¡èÚ] Ó‘¬¯û± ø˜øȬÀ˚˛ øÚÀÊ√¬ı˛
õ∂øÓ¬:± ¬Û±˘Ú fl¡èÚº
AA ¬ Jh lkbZ ;'k% dk; f'kjMhokflus ue% AA
¬ 'kafr% 'kakfr% 'kkafr%
408 409
¿ ¸±˝◊√ ¬ı±¬ı±¬ı˛ ¤·±À¬ı˛±øȬ õ∂øÓ¬|n∏øÓ¬
ø˙¬ı˛Î¬œ¬ı˛ ˆ”¬ø˜ÀÓ¬ Œ˚ Œ√˚˛ ¬Û±
ø¬ı¬Û√-≈√–‡ ’Ú±˚˛±À¸˝◊√ ”√¬ı˛ ˝√√˚˛ Ó¬±¬ı˛º [1]
&è ¶ö±Ú
¸˜±øÒ¬ı˛ ø¸“øάˇ ‰¬Àάˇ Œ¸
≈√–À‡¬ı˛ ø¬Ûάˇœ ¬Û±À˚˛¬ı˛ Ó¬˘±˚˛ ŒÍ¬À˘º [2]
Œ√˝√ Ó¬…±· fl¡À¬ı˛ ‰¬À˘ Œ·À˘› Úµ± ¡Zœ¬Û
’±¸¬ı Â≈√ÀȬ ˆ¬ÀMê√¬ı˛ ά±fl¡ qÀÚº [3]
˜ÀÚ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛± ¤˝◊√ ‘√Ϭˇ ø¬ıù´±¸ ‰¬±›Î¬ˇœ
¸˜±øÒ ¬Û”¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ ¸¬ı ’øˆ¬˘±¯∏º [4]
¸¬ı«√± ’±˜±˚˛ Ê√œø¬ıÓ¬˝◊√ ŒÊ√ÀÚ±
’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡À¬ı˛±, ¸Ó¬…Àfl¡ Œ‰¬ÀÚ±º [5] ¡Z±¬ı˛fl¡±˜±÷
’±˜±¬ı˛ ˙¬ı˛ÀÌ ¤À¸ ‡±ø˘ ˝√√±ÀÓ¬ øÙ¬À¬ı˛ Œ·ÀÂ√
¤˜Ú ˚ø√ Œfl¡Î¬◊ Ô±Àfl¡ Ê√±Ú±› ’±˜±Àfl¡º [6] ¸˜±øÒ-˜øµ¬ı˛
Œ˚˜Ú ˆ¬±¬ı ˝√√˚˛ Œ˚ Ê√ÀÚ¬ı˛
ŒÓ¬˜øÚ ¬ı˛+¬Û ˝√√˚˛ ’±˜±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛º [7]
¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı±¬ı˛ 븱ȃ¬fl¡±í [˝√√±ÀÓ¬¬ı˛ ˘±øͬ]
ˆ¬±¬ı˛ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ø√À˚˛ √±› ’±˜±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ›
ø˜Ô…± ˝√√À¬ı Ú± fl¡‡ÀÚ± ¬ı‰¬Ú Œ˜±¬ı˛º [8] ¬Û±≈√fl¡± - [¿ ¸±˝◊√¬ı±¬ı± ¸—¶ö±Ú ø˙¬ı˛Î¬œ]
¤À¸ ¸±˝√√±˚… Ú±› ˆ¬¬ı˛¬Û≈¬ı˛
˝◊√26√± ¬Û”¬ı˛Ì Ú˚˛ Œ¬ı˙œ ”√¬ı˛º [9]
fl¡±˚˛˜ÀÚ±¬ı±Àfl¡… Œ˚ qÒ≈ ’±˜±¬ı˛
˝√√À˚˛ Ô±øfl¡ ’±ø˜ ø‰¬¬ı˛Ÿ¬Ìœ Ó¬±¬ı˛º [10]
ÒÚ… ÒÚ… Œ¸˝◊√ ˆ¬Mê√ ’ÚÚ…
’±ø˜ Â√±Î¬ˇ± ŒÚ˝◊√ ˚±¬ı˛ Œfl¡Î¬◊ ’Ú…º [11]

410 411