VẬT LÍ CHẤT RẮN

Phạm Đỗ Chung
Bộ môn Vật lí chất rắn – Điện tử
Khoa Vật lí, ĐH Sư Phạm Hà Nội
136 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021
 Chương 3
Khí electron tự do, mặt Fermi
1. Khí electron cổ điển (mô hình Drude)
2. Khí electron lượng tử (mô hình Sommerfeld)
3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại
4. Sự dẫn điện của electron, định luật Ohm
5. Sự dẫn nhiệt của electron, định luật Wiedemann Franz

Chương 4, giáo trình Vật lí chất rắn (Nguyễn Thế Khôi), trang 133
Chapter 6 Introduction to Solid State Physics (Charles Kittel), page 131

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 2
 Khí electron tự do
Electron
Mạng không
gian
Mạng tinh
thể
Gốc Các cấu trúc
xếp chặt
Gốc hình Các loại tinh
cầu cứng thể (ion,…)
Gốc tương tác
lẫn nhau
Gốc dao động

Dao động mạng

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 3
 Sự dẫn điện của kim loại

Tại sao electron dẫn trong kim loại không cảm nhận được trường
thế do các ion dương tạo ra?

Electron dẫn không “phát hiện” được sự có mặt của ion

trong mạng tinh thể tuần hoàn. Do sóng vật chất gần
như tự do với cấu trúc tuần hoàn

Electron dẫn chỉ tán xạ trên các electron dẫn khác bởi
nguyên lí Pauli

Free electron Fermi gas

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 4
 2. Khí electron lượng tử
(mô hình Sommerfeld)
Mô hình electron tự do
1. Coi như electron chuyển động tự do trong toàn bộ
tinh thể
2. Bỏ qua lực tương tác giữa electron hoá trị và lõi
nguyên tử
3. Năng lượng của electron chỉ có động năng (bỏ qua
thế năng)

Electron dẫn tạo thành khí electron tuân theo nguyên lí

Pauli, chuyển động tự do và không tương tác.

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 5
 Electron trong giếng thế 1 chiều

ℏ" 𝑑 " 𝜓!
𝐻𝜓! = − "
= 𝜖! 𝜓!
2𝑚 𝑑𝑥
2𝜋
𝜓! = A sin 𝑥
𝜆!
"#
𝜆! =
!
ℏ! !& "
𝜖! =
"% #

Fig 2, p135, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

Mỗi giá trị của n ứng với 1 mode – có khả năng

chứa 2 electron
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 6
 Mức Fermi trong giếng thế 1 chiều

Hệ có 6 electron

2𝑛# = 𝑁
ℏ! !! & " ℏ! (& "
𝜖' = =
"% # "% "#
Table, p135, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 7
 Hàm phân bố Fermi-Dirac
!
𝑓(𝜖)= !"#
" $% & #!
T=0K 𝜖 = 𝜖' = 𝜇: mức Fermi
)
T>0K 𝑓(𝜖) = khi 𝜖 = 𝜇: thế hoá học
"
𝜖 − 𝜇 > 𝑘* T Phân bố Fermi-Dirac chuyển
thành phân bố Boltzmann hoặc Maxwell
!"#
𝑓 𝜖 ≅ 𝑒 $! %

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 8
 Hàm phân bố Fermi-Dirac

Fig 3, p136, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 9
 Electron trong tinh thể 3 chiều
Phương trình Schrodinger cho electron tự do
ℏ" "
− 𝛻 𝜓$ (𝑟)
⃗ = 𝜖$ 𝜓$ (𝑟)
⃗
2𝑚
Hàm sóng của electron tự do:
𝜓$ 𝑟⃗ = 𝑒 %&$ (⃗
Năng lượng:
ℏ" "
𝜖$ = (𝑘) + 𝑘*" + 𝑘+" )
2𝑚
Xung lượng:
𝑝𝜓
⃗ $ 𝑟⃗ = −iℏ𝛻𝜓$ 𝑟⃗ = ℏ𝑘𝜓$ (𝑟)
⃗

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 10
 Mặt Fermi
! Trạng thái cơ bản khi T = 0K trong không gian k: electron
chiếm các trạng thái nằm trong một hình cầu.
! Năng lượng ứng với mặt cầu chính là năng lượng Fecmi.
! Mặt Fecmi chứa N trạng thái khả dĩ của electron

ℏ" "
𝜖# = 𝑘#
2𝑚

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 11
 Mặt Fermi
Ứng với mỗi giá trị kx, ky, kz là một yếu tố thể tích
trong không gian k
(2𝜋). (2𝜋).
=
𝐿, 𝐿" 𝐿. 𝑉
Giả sử hệ có N electron:
4𝜋𝑘#. /3 𝑉 .
2 .
= " 𝑘# = 𝑁
2𝜋/𝐿 3𝜋
N là số electron tự do trong tinh thể
Thừa số 2 là để tính đến hai giá trị của spin electron
𝑘# = 3𝜋 " n ,/.
" " "/.
ℏ 3𝜋 𝑁
𝜖# 𝜖# =
𝑇# = 2𝑚 𝑉
𝑘/
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 12
 Mật độ trạng thái của hệ

Giả sử hệ có N electron:
./"
𝑉 2𝑚𝜖
𝑁= "
3𝜋 ℏ"
Hàm mật độ trạng thái:
./"
𝑑𝑁 𝑉 2𝑚
𝐷(𝜖) = = " " 𝜖 ,/"
𝑑𝜖 2𝜋 ℏ
Hàm mật độ trạng thái có thể tính gần đúng là:
𝑑𝑁 3𝑁
𝐷(𝜖) = =
𝑑𝜖 2𝜖

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 13
 Mật độ trạng thái của hệ
Mật độ trạng thái của
electron trong tinh thể
3 chiều (nét liền)
𝑓 𝜖, 𝑇 . 𝐷(𝜖) ở nhiệt
độ T nhỏ so với TF (nét
đứt)

Fig 5, p140, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 14
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

Nhìn lại thuyết cổ điển:

3
E = k BT
2

Nhiệt dung của electron cùng bậc với nhiệt dung của
mạng tinh thể:
3
C = kB
2

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 15
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

• Nhiệt dung riêng của kim loại (có chứa electron tự

do) lớn hơn nhiệt dung riêng của tinh thể không
dẫn điện, vì rằng trong kim loại có nhiều electron tự
do.
• Thực nghiệm lại cho thấy rằng sự đóng góp của
electron vào nhiệt dung là rất nhỏ, ở nhiệt độ
phòng chỉ vào khoảng 1/100 giá trị vừa nêu ở trên.
• Vì sao các electron tham gia vào quá trình dẫn điện
với tính chất giống như các hạt chuyển động hoàn
toàn tự do, nhưng lại không đóng góp đáng kể vào
nhiệt dung của tinh thể?

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 16
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

• Ở T = 0K, các trạng thái ứng với năng lượng 𝜖 ≤ 𝜖#

bị chiếm hoàn toàn.
• Ở T > 0K một số ít electron ứng với năng lượng ở
xung quanh 𝜖# thu thêm năng lượng.
• 𝑇 << 𝑇# số electron thu thêm năng lượng là rất
nhỏ so với tổng số electron của kim loại.
• Chỉ có những electron này tham gia vào nhiệt dung
của khí electron
𝑁𝑇 𝜕𝑈 𝑇
𝑈≈ 𝑘/ 𝑇 𝐶01 = ≈ 𝑁𝑘/
𝑇# 𝜕𝑇 𝑇#

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 17
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

𝑘/ 𝑇 << 𝜖# ∆𝑈 = 𝑈 𝑇 − 𝑈(0)
3 4!
∆𝑈 = O 𝜖𝐷 𝜖 𝑓 𝜖 𝑑𝜖 − O 𝜖𝐷 𝜖 𝑑𝜖
2 2
Chú ý điều kiện bảo toàn số electron
3 4!
𝑁 = O 𝐷 𝜖 𝑓 𝜖 𝑑𝜖 = O 𝐷 𝜖 𝑑𝜖
2 2
4! 3 4!
O +O 𝜖# 𝐷 𝜖 𝑓 𝜖 𝑑𝜖 = O 𝜖# 𝐷 𝜖 𝑑𝜖
2 4! 2
3 4!
∆𝑈 = $ (𝜖 − 𝜖# )𝐷 𝜖 𝑓 𝜖 𝑑𝜖 + $ (𝜖# −𝜖)[1 − 𝑓(𝜖)]𝐷 𝜖 𝑑𝜖
4! 2
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 18
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

Fig 6, p143, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 19
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại
𝑑𝑁 3 𝑑𝑓
𝐶+, = = O (𝜖 − 𝜖# )𝐷 𝜖 𝑑𝜖
𝑑𝑇 2 𝑑𝑇
3 𝑑𝑓
𝐶+, ≅ 𝐷 𝜖# O (𝜖 − 𝜖# ) 𝑑𝜖
0,763𝜖# 2 𝑑𝑇

Fig 7&8, p143&144, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 20
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại
Với hầu hết kim loại ở nhiệt độ phòng đều có 𝑘% 𝑇 << 𝜖&
nên có thể bỏ qua sự phụ thuộc của thế hoá vào nhiệt độ.
4%4!
𝑑𝑓 𝜖 − 𝜖# 𝑒 $" 5 𝜖 − 𝜖#
= đặt 𝑥 =
𝑑𝑘/ 𝑇 𝑘/ 𝑇 " 4%4! " 𝑘/ 𝑇
𝑒 $" 5 +1
"
3 𝑒)
𝐶+, = 𝑘* 𝑇𝐷 𝜖# O%4 𝑥 " 𝑑𝑥
! 𝑒) +1 "
$" 5
"!
Hàm 𝑒 ! giảm rất nhanh khi số mũ âm, nên với # $ ~100 thì ta có
"
thể thay bằng −∞
1 " " 1 " 𝑇
𝐶01 = 𝜋 𝑘/ 𝑇𝐷 𝜖% = 𝜋 𝑁𝑘/
3 2 𝑇#
PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 21
 3. Nhiệt dung của khí electron, nhiệt dung của kim loại

Nhiệt dung của kim loại được đóng góp bởi phonon
và electron
𝐶
𝐶 = 𝛾𝑇 + 𝐴𝑇 ⟹ = 𝛾 + 𝐴𝑇 "
.
𝑇

Fig 9, p145, C. Kittel, Introduction to Solid state physics, 8th

PHẠM Đỗ Chung-HNUE-2021 22