Physics Book 2

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{
312 - ¼kiríkf rð¿kkLk

2
yÇÞkMk¢{ MktÞkusf
zkp.yk÷kuffw{kh økwók
¼k»kktíkh MknÞkusf
zkp. hksuþfw{kh
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

(MHRD Lke[u MðkÞ¥k MktMÚkk, ¼khík Mkhfkh)
A-24-25, MktMÚkkfeÞ rðMíkkh, Mkuõxh -62, LkkuEzk -201309 (Þw. Ãke. )
ðuçkMkkEx : www.nios.ac.in, xku÷ £e Lkt. . 18001809393
© hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk
{wÿý :yur«÷ , 2015 «ík.........
Mkr[ð, hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk, yu-24-25, EÂLMxxâqþLk÷ yurhÞk LkuþLk÷ nkEðu 24, Mkuõxh-62, LkkuEzk-201309 îkhk «fkrþík
yLku {wrÿík
yÇÞkMk¢{ Mkr{rík
[uh{uLk
«ku.Mke.fu.½kuMk
hk»xÙeÞ fuLÿ ytíkh rþûký{kt LkðeLkefhý
(NCIPE) RøLkw rËÕne.
{uBçkh
©e ÃkwhkLk [tË yæÞkÃkf çke.fu.þ{ko ©e ykh.Ãke.þ{ko ©e fLni Þ k÷k÷ yæÞkÃkf (rLkð] í k)
MktÞwõík Mkr[ð, (OBSE) rLkð]ík yæÞkÃkf þiûkrýf yrÄfkhe þiûkrýf rLkËþof rËÕne.
LÞw rËÕne-110034 (¼kiríkf rð¿kkLk) (rLkð]ík) (BSE),
Ãkqðkuoõík MktÞwõík MkÇÞ, KVS DESM, NCERT, LÞw rËÕne LÞw rËÕne-116002
zkp.Ãke.fu.{w¾So ÷íku ©e, þuh ®Mkn yæÞkÃkf ©e sÞðeh ®Mkn zkp.fu.çke.ÚkkÞk
MknkÞfkh yæÞkÃkf (¼kiríkf rð¿kkLk) LkðÞwøk Mfq÷, ÷kuZehkuz ÍWQ (¼kiríkf rð¿kkLk) MknkÞf «ku.UTE (SJM) rðïrðãk÷Þ
Ëuþ çktÄw fku÷us, LÞw rËÕne rËÕne - 110003 nku÷e ¢kuMk Mfq÷, fkLkÃkwh
LkòVøkún rËÕne-110043
«ku.ykh.ykh.ÞkËð «ku. yu.fu.snkt «ku.ðe.Ãke.©e ðkMíkð «ku.çkk÷f ËkMk
¼kiríkf rð¿kkLk rð¼køk, ¼kiríkf rð¿kkLk rð¼køk, rLkð]ík yæÞkÃkf ¼kiríkf rð¿kkLk rð¼køk, rðïrðãk÷Þ
rðïrðãk÷Þ yÕnkçkkË, fku{Mko fku÷us ÃkxLkk-800016 (¼kiríkf rð¿kkLk), ÷¾LkW, 226007
211002 (DESM, NCERT),
LÞw rËÕne
zkp.yk÷kuf fw{kh økwÃíkk rðãkÃkeX yrÄfkhe
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk NOIDA
ÃkkXâ¢{ Mkr{rík
yæÞkÃkf Mke.fu.½kuþ zkp.Ãke.fu.{w¾So MknkÞfkh yæÞkÃkf ÷íku ©e, þuh ®Mkn yæÞkÃkf
rLkËþof NCIDE (¼kiríkf rð¿kkLk) LkðÞwøk Mfq÷, ÷kuZehkuz
RøLkw rËÕne Ëuþ çktÄw fku÷us, LÞw rËÕne rËÕne - 110003
©e ykh.yuMk.Ëkþ ©e. ze.Mke.Ãkktzu ©e fLniÞk÷k÷
rLkð]ík «ríkrLkrÄ yæÞkÃkf MknkÞf rLkËþof (rLkð]ík) yæÞkÃkf (rLkð]ík) þiûkrýf rLkËþof
BRMVW ðrhc {kæÞr{f Mfq ÷ , þiûkrýf rLkËþof, rËÕne rËÕne.
÷ksÃkík Lkøkh-rËÕne-110024
©e.ykh.fu.[kiÄhe PGT (¼kiríkf rð¿kkLk) LkðÞwøk Mfq÷, zkp.yk÷kuf fw{kh økwÃíkk rðãkÃkeX yrÄfkhe
÷kuZe hkuz, rËÕne hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk NOIDA
fku»ko fkurzLkh
zkp.yk÷kuf fw{kh økwÃíkk rðãkÃkeX yrÄfkhe
hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þ rþûký MktMÚkk NOIDA
yk÷u¾ Mk{òðLkkh
©e. r¢»Lkk yk÷u¾Lk
970, Ãkrù{ rðLkkuË Lkøkh, rËÕne-110092
¼k»kktíkh Mkr{rík
zkp. rð{÷ yuMk.òu»ke zkp. ÃkwwrLkík MkwÚkkh zkp.ytfwh Ãktzâk
yk[kÞo ©e ykh.fu.Ãkhe¾ ykxoMk/MkkÞLMk fku÷us ykMkeMxLx «kuVuMkh ykMkeMxLx «kuVuMkh
Ãkux÷kË Mke.Þw.þkn MkkÞLMk fku÷us RLMxexÞwx ykuV xufLkku÷kuS
y{ËkðkË rLkh{k ÞwrLkðŠMkxe
zkp.Ëuðktøk ze.þkn y{ËkðkË
yïeLk®Mkn yuV. zkuzeÞk
yuMkkurMkÞux «kuVuMkh ykxoMk fku{Mko MkkÞLMk fku÷us ykMkeMxLx «kuVuMkh {nuMkkýk
¾t¼kík rs.ykýtË yçkoLk RLMxexÞwx ykuV MkkÞLMk
økýÃkík ÞwrLkðŠMkxe, økýÃkík rðãkLkøkh {nuMkkýk
ykÃkLku çku þçËku
r«Þ rðãkÚkeo
National Institute of Open Schooling (NIOS)Lkk MkwÄkhu÷k ¼kiríkfþk†Lkk yÇÞkMk¢{{kt
ykÃkLkwt Mðkøkík Au. yk ¼kiríkfþk†Lkku yÇÞkMk ¢{ ykX {kuzâw÷{kt rð¼krsík fheLku y÷øk rð»kÞku Ãkh ºkeMk ÃkkXLkku
Mk{kðuþ fhu÷ Au. ykX {kuzâw÷ {wÏÞíðu r{furLkfMk, rðãwíkþk†, «fkþ yLku ¼kiríkfþk†Lkk çkeò ûkuºkku{kt sYhe ¿kkLk hsq
fhu÷ Au yLku nfefík Au fu {kuxk ¼køkLke ÃkrhÂMÚkríkLkk «MktþLkeÞ rðfkMk{kt, ðÄw yãíkLk «økrík {kxu ¼kiríkfþk† LkkUÄkÃkkºk
¼qr{fk ¼sðu Au.
yk ykX{kt {kuzâw÷{ Mku{efLzxMko, E÷ufxÙkurLkfMk yLku fkuBÞwrLkfuþLk Lkðk [ku¬Mk WÃkkÞkuøk ÷ûke ûkuºkkuLkku Mk{kðuþ Au.
yk ¼kiríkf þk†Lkku yÇÞkMk¢{ ºký ¼køk{kt Au. ¼køk - 1 yLku ¼køk - h MkiæÄktríkf ¼køk Au yLku ¼køk - 3
«Þkuøkþk¤kLkwt fkÞo Au. ¼køk - 1 [kh {kuzÞw÷{kt Mkkík ÃkkXLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. {kuzâw÷ - 1 {kt økrík çk¤ yLku Wòo, {kuzÞw÷
- h Lkk çku ÃkkX{kt ½LkLkwt r{frLkfMk (Þktrºkf) yLku íkh÷. {kuzâw÷ - 3 Lkk ºký ÃkkX Au. su{kt W»{k ¼kiríkfþk† yLku {kuzâw÷
- 6 {kt Ëku÷Lkku yLku íkhtøkku Lkk çku ÃkkX Au. çkeò ¼køk{kt yLÞ [kh {kuzâw÷Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. su{kt {kuzâw÷ - Ãk Lkk
rðãwíkþk† yLku [wtçkfeÞþk† Ãkh Ãkkt[ ÃkkX Au. {kuzÞw÷ - 7 Lkk Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷Þ÷ Lkk [kh ÃkkX Au. yLku {kuzâw÷ - 8
Lkk Mku{efLzfxhLke h[Lkk yLku fkuBÞwrLkfuþLk Ãkh ºký ÃkkX Au.
ònuh Ãkheûkk () Ãkh Mkk{økúeLkwt ¼khý ½xkzðk {kxuLkwt íku Lk¬e fhðk{kt ykÔÞwt Au fu. yuf{ku, Ãkrhçk¤ku yLku MkrËþku,
Mkwhu¾ hu¾k Ãkh økrík, Mk{ík÷{kt økrík, økwÁíðkf»koý, áZ ÃkËkÚkkuoLke økrík ½Lkíkk ÂMÚkrík MÚkkÃkf økwýÄ{kuo, ðkÞwykuLkku økríkðkh,
W»{k rðrLk{Þ yLku Mkku÷h Wòo, Mkh¤ ykðíko økrík, «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk, «fkþeÞ WÃkfhýku, «fkþþk†
yLku MktËuþk ÔÞðnkh íktºk (fkuBÞwrLkfuþLk MkeMx{) Wå[íkh Ëþof ÃkæÄrík (xe.yu{.yu.) îkhk [fkMkðk{kt ykðþu. yLku çkkfe
Lkk ÃkkXÚke {kuzâw÷ku - 8 MkwÄe ònuh Ãkheûkk {khVíkLke [fkMkýe {kxu Au.
y{ku ykþk hk¾eyu Aeyu fu ík{Lku ykÃku÷e þe¾ðkLke Mkk{økúe ík{Lku Võík WÃkÞkuøke s Lkne Ãkhtíkw ík{Lku SðLk sYhe
Mkfkhkí{f yr¼øk{ Ãkqhku Ãkkzþu. yk Lkðe Mð ¼ýíkh Mkk{økúe ík{Lku ¼kiríkfþk†Lkk yuf Lkðk Þwøk íkhV ÷E sþu. íkuðe
ykþk.
yÇÞkMk ¢{ rðþu fkuE Ãký «fkhLke {w~fu÷eyku yLku «&™ku rðþu y{Lku ÷¾e þfku Aku. ík{khk «rík¼kðkuLke «þtMkk fhðk{kt
ykðþu. yk{ rxÃÃkýeyku yLku Mkw[LkkuLkwt Mðkøkík fheyu Au. suÚke y{u Ãký ¼kiríkf þk†Lkk Mð - ¼ýíkh Mkk{økúeLkk MkwÄkh
yLku Mkwhûkkyku {kxu {ËË fhþu.
yk yÇÞkMk¢{ ík{Lku {òLkku yLku hMk«Ë çkLku íkuðe y{Lku ykþk.
÷ûÞktf Lk¬e fhku yLku ÷ûÞLke nex fhku.
ík{Lku çkÄkLku MkV¤íkk {¤u.
ÃkkXâ¢{ Mkr{ríík
Wå[íkh {kæÞr{f ¼kiríkf þk† yÇÞkMk¢{
¿kkLk MkkrníÞLkku Mkðo Mkk{kLÞ rLkheûký
{kuzâw÷ ÃkkX ¢{ktf ÃkkXLkwt Lkk{ [fkMkýe ÃkæÄrík

TMA/PE
{kuzâw÷ - 1 01 yuf{ Ãkrh{ký yLku MkrËþku TMA PE
økrík, çk¤ 02 Mkwhu¾ ÃkÚk Ãkh økrík TMA
yLku 03 økríkLkk rLkÞ{ku PE
Wòo 04 Mk{ík÷{kt økrík TMA
05 økwÁíðf»koý TMA
06 fkÞo, Qòo yLku Ãkkðh PE
07 Yz ÃkËkÚkoLke økrík TMA
{kuzâw÷ - 2 08 ½LkLke ÂMÚkrík MÚkkÃkfíkkLkk TMA

½Lk yLku íkh÷Lkwt økwýÄ{kuo PE
r{furLkf÷ 09 íkh÷Lkk økwýÄ{kuo PE
{kuzâw÷ - 3 10 ðkÞwLkku økríkðkË TMA
W»{k ¼kiríkfþk† Úk{kuzo kELkur{fMk PE
11 Úk{kuzo kELkur{fMk TMA
12 W»{k rðrLk{Þ yLku Mkku÷h Wòo PE
{kuzâw÷ - 4 13 Mkh¤ ykðíko økrík TMA
Ëku÷Lkku yLku 14 íkhtøk ½xLkk PE
íkhtøkku
{kuzâw÷ - 5 15 rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk PE
rðãwíkþk†ku 16 rðãwík ÂMÚkrík{kLk yLku fuÃkuMkexh PE
[wçt kfeÞ þk† 17 rðãwík«ðkn PE
18 [wçktfíð yLku rðãwík«ðknLke
[wçktfeÞ yMkhku PE
19 rðãwík [wtçkfeÞ «uhý yLku
ykuÕxhLkuxªøk «ðkn PE
{kuzâw
zâw÷ - 6 20 «fkþLkwt Ãkhk7íkoLk 6Lku
«fkþþk† ð¢e¼ðLk TMA
yLku 21 «fkþLkwt rð¼ksLk yLku
«fkþeÞ «feýoLk PE
WÃkfhýku 22 íkhtøk½xLkk yLku «fkþ PE
23 «fkþeÞ WÃkfhýku PE
{kuzâw÷ - 7 24 Ãkh{kýwLkwt çktÄkhý
Ãkh{kýw 25 rðfhý yLku YÚkhLkku hiðík PE
Mð¼kð
yLku 26 LÞwrf÷ÞMk yLku hurzÞku PE
yufxeðexe
LÞwrf÷ÞMk 27 LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLk yLku PE
Mkt÷økLk
{kuzâw÷ - 8 28 Mku{e. fLz. yLku Mku{e. fLz TMA
Mku{e.fLz. Lke h[Lkkyku
h[Lkk{kt yLk 29 yÄoðknfLke h[LkkLkk WÃkÞkuøk PE
uMktËuþk ÔÞðnkh 30 fkuBÞwrLkfuþLk MkeMx{(íktºk) PE
fw÷ ÃkkX = 30
rþûkf {køkoËŠþfkLkk ÃkkX = 12
sknuh Ãkheûkk {kxu ÃkkX = 18
yLkw¢{rýfk
Ãkus Lkt [fkMkýeLke ÃkæÄrík
TMA/PE
{kuzâw÷ - 5 rðãwíkþk†ku [wtçkfeÞ þk†
15. rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk 1 TMA
16. rðãwík ÂMÚkrík{kLk yLku fuÃkuMkexh 33 TMA
17. rðãwík«ðkn 54 PE
18. [wçktfíð yLku rðãwík«ðknLke
[wçktfeÞ yMkhku 93 TMA
19. rðãwík [wtçkfeÞ «uhý yLku
ykuÕxhLkuxªøk «ðkn 127 TMA
{kuzâw÷ - 6 «fkþþk† yLku «fkþeÞ WÃkfhýku
20. «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk 179 PE
21. «fkþLkwt rð¼ksLk yLku «feýoLk 212 TMA
22. íkhtøk yLku «fkþ 229 TMA
23. «fkþeÞ WÃkfhýku 243 PE
{kuzâw÷ --7 Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
24. Ãkh{kýwLkwt çktÄkhý 263 TMA
25. rðfhý yLku YÚkhLkku hiðík Mð¼kð 279 PE
26. LÞwrf÷ÞMk yLku hurzÞku yufxeðexe 303 TMA
27. LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLk yLku Mkt÷økLk 328
{kuzâw÷ - 8 yÄoðknfku yLku MktËuþk ÔÞðnkh
28. yÄoðknfku yLku yÄoðknf h[Lkkyku 346 TMA
29. yÄoðknf h[LkkykuLke WÃkÞkuurøkíkk 375 PE
30. {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eyuk 409 TMA
rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk {kuzâw÷ - 5
rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
15
rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk

yíÞkh MkwÄe ík{u Þktrºkf, W»{eÞ (íkkÃkeÞ) yLku «fkrþÞ íktºkku íkÚkk íku{Lkk îkhk «ËŠþík
rðr¼LLk ½xLkkyku rðþu þeÏÞk. ykÃkýk ËirLkf SðLk{kt rðãwíkLkwt {n¥ð MÃkü Au. ykÃkýu su
¼kiríkf MkwrðÄkykuLkku ykLktË ÷E hÌkk Aeyu yLku ËirLkf SðLk{kt WÃkÞkuøke rðrðÄ WÃkfhýku
rðãwík Qòo LkkUÄLke WÃk÷çÄíkk Ãkh ykÄkh hk¾u Au. rðãwík QòoLke rLk»V¤íkk íku çkkçkíkLkwt MkeÄwt
rLkYÃký fhu Au fu ykÃkýu rðãwík yLku [wtçkfeÞ ½xLkkyku Ãkh fux÷kt ykÄkrhík Aeyu. ÷kExku çktÄ
ÚkE òÞ, WLkk¤k{kt Ãkt¾k, fw÷h yLku ðkíkkLkwfq÷Lk Þtºk íkÚkk rþÞk¤k{kt nexh yLku økeÍh rLkr»¢Þ
ÚkE òÞ Au. yu s heíku íkuLkk ðøkh hurzÞku, xeðe, fBÃÞqxh, {kE¢kuðuð ðøkuhu [k÷w fhe þfkíkk
LkÚke. ÃkkýeLkku ÃkBÞ fk{ fhíkkt çktÄ ÚkE òÞ Au, ¾uíkhku{kt ®Mk[kE ÚkE þõíke LkÚke. rðãwík QòoLke
rLk»V¤íkkLke yMkh hu÷ Mkuðk Ãkh Ãký Ãkzu Au. yuf{ku{kt {þeLkku [k÷w fhe þõíkk kLkÚke. xqtf{kt
SðLk yufË{ XÃk ÚkE òÞ Au. yLku ykLkkÚke õÞkhuf MkkðosrLkf hku»k Ãký ¼zfe QXu Au. íkuÚke
rðãwík yLku [wtçkfeÞ ½xLkkykuLkku yÇÞkMk yíÞtík ykð~Þf Au.
yk «fhý{kt ík{u çku «fkhLkk rðãwík ¼khku rð»ku, r¼LLk-r¼LLk ÃkrhÂMÚkrík{kt íku{Lke
ðíkoýqf íku{Lke ðå[u fkÞohík çk¤ku íku{Lke ykMkÃkkMkLkk yðfkþLke ðíkoýqtfLke ðøkuhuLkku y¼ÇÞkMk
fhþku.
rðMík]ík heíku, fneyu íkku ¼kiríkf þk†Lke yu þk¾k Lkku yÇÞkMk fhðk {ktøkeyu Au su
ÂMÚkh rðãwík ¼khku MkkÚku MktçktrÄík Au. yk þk¾k íku ÂMÚkh rðãwík fnu Au.
nuíkwyku
- yk «fhýLkk yÇÞkMk çkkË ík{u,
¼kiríkf rð¿kkLk 1
{kuzâw÷ - 5 rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk
rðãwík þkMºk yLku - rðs¼khkuLkk {q¤ økwýÄ{kuoLkwt ðýoLk fhe þfþku.
[wtçkfeÞ þkMºk
- rðãwík¼khLkwt fý MðYÃk yLku MkthûkýLkk MkðoMkk{kLÞ ÏÞk÷ Mk{òðe þõþku.
- rðs¼khku ðå[u WÆ¼ðíkk çk¤ {kxu fw÷tçkLkk rLkÞ{ Lke Mk{sqíke ykÃke þõþku.
- yuf ÂMÚkh rðs¼khLku ÷eÄu WÆ¼ðíkk rðãwík ûkuºkLku ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfþku yLku çk¤
LkkUÄ hu¾kyku ðzu rðãwík ûkuºkLke r[ºkkí{f hsqykík fhe þfþku.
- rðãwík rËð Äúwð, rËð Äúwð-[kf{kºkk yLku rËð Äúwð Lkk rðãwík ûkuºkLku ÔÞkÏÞkrÞík fhe
þfþku yLku
- økkìMk Lkk «{uÞLkwt rðÄkLk ykÃke þfþku yLku ®çkËwðíkT rðãwík¼kh íkÚkk ½ýe {kuxe ÷tçkkE
ðkðk Mkwhu¾ rðs¼kheík ¼kh îkhk WÆ¼ðíkk rðsûkuºkLkk Mkqºkku íkkhðe þfþku.
15.1 ½»koý rðãwík :-
E.Mk. Ãkqðuo Aêe MkËe{kt økúef ÷kufku yu rðãwík yu{ [wtçkfeÞ ½xLkkykuLkwt yð÷kufLk fhu÷wt.
íkuykuyu þkuÄu÷wt fu ßÞkhu [uBçkh (hurÍLk Þwõík Ãke¤ku ÃkËkÚko) Lku QLke fÃkzk MkkÚku ½Mkðk{kt ykðu Au
íÞkhu íku{kt n÷fkt-ÃkeAkt Äq¤Lke n÷fe hsfýku, ðøkuhuLku ykf»koðkLkku økwýÄ{o ykðu Au. økúef ¼k»kk{kt
yuBçkh {kxu E÷uõxÙkuLk þçË ðÃkhkÞ Au suLkkt ÃkhÚke E÷uõxÙef þçË yÂMíkíð{kt ykðu÷ Au.
ík{u rðs¼khkuLkwt yÂMíkíð yLku íku{Lke ðå[u WÆ¼ðíkkt çk¤kuLkk rLkËuoþLk {kxu yuf Mkh¤
«Þkuøk fhe þfku Aku. òu ík{u ík{khk Mkqfkðk¤k{kt fktMkfku Vuhðku íkku ík{u òuþku fu yk fktMkfku ÃkkuíkkLke
íkhV fkøk¤ LkkLkk xqtfzkLku ykfŠ»kík fhu Au. þwt ík{u òýku Aku fu yk{ þk {kxu ÚkkÞ Au ? yk
Mk{sðk {kxu ykÃkýu çku Mkh¤ «Þkuøkku fheyu.
«ð]r¥k - 15..1
yuf MktÃíkík hçkhLkku Mkr¤Þ ÷ku yLku íkuLku Vh ([k{zk) yÚk¤k QLk òuzu ½Mkku. íÞkh çkkË
ík{u fk[Lkku Mkr¤Þku ÷ku yLku íkuLku huþ{ òuzu ½Mkku. ykf]rík{k 15.1 ËþkoÔÞk «{kýu íku{Lku (hçkh
yLku fk[Lkku Mkr¤Þku) yÄkíkw Ëkuheyku ðzu ÷xfkðku.
(f) yuf rðs¼kheík hçkhLkku Mkr¤Þku çkeò rðs¼krhík hçkhLkk Mkr¤ÞkLku yÃkkfŠ»kík fhu
Au. MkòíkeÞ rðs¼khku ðå[u yÃkkf»koý ÚkkÞ Au.
(¾) yuf rðs¼krhík hçkhLkku Mkr¤Þku rðs¼krhík fk[Lkk Mkr¤ÞkLku ykfŠ»kík fhu Au. rðòíkeÞ
rðs¼khku ðå[u ykf»koý ÚkkÞ Au.
nðu yuf hçkhLkk Mkr¤ÞkLku QLk ðzu ½MkeLku ¢{þ: yk Mkr¤ÞkLke LkSf ÷kðku. ík{u òuþku
fu -
2 ¼kiríkf rð¿kkLk
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ykf]rík 15.1
- ßÞkhu yuf rðs¼kheík hçkhLkk Mkr¤ÞkLku yuf ÷xfkðu÷k rðs¼krhík hçkhLkk Mkr¤ÞkLke
LkSf ÷kðku íÞkhu yÃkkf»koý Ëþkoðu Au yLku
- ßÞkhu rðs¼krhík hçkhLkk Mkr¤ÞkLku yuf ÷xfkðu÷k rðs¼krhík fk[Lkk Mkr¤ÞkLke
LkSf ÷kðku íÞkhu íkuyku ykf»koý Ëþkoðu Au.
- yuf rðs¼krhík fk[Lkk Mkr¤ÞkLku LkSf ÷kðku íÞkhu Ãký yk «fkhLkk Ãkrhýk{ «kÃík
ÚkkÞ Au.
- yk yð÷kufLkku Lkk ykÄkhu ykÃkýu fne þfeyu fu -
- yuf rðs¼krhík hçkhLkku Mkr¤Þku rðs¼krhík fk[ Lkk Mkr¤ÞkLku yÃkkfŠ»kík fhu Au.
Ãkhtíkw rðs¼krhík hçkhLkk Mkr¤ÞkLku yÃkkfŠ»kík fhu Au.
- yuf s rðs¼krhík fk[Lkku Mkr¤Þku rðs¼krhík fk[ Lkk Mkr¤ÞkLku yÃkkfŠ»kík fhu Au.
Ãkhtíkw rðs¼krhík hçkhLkk Mkr¤ÞkLku ykfŠ»kík fhu Au.
- WÃkÞwoõík «ð]r¥kyku ÃkhÚke ykÃkýu yLkw{kLk fhe þfeyu fu hçkhLkk Mkr¤Þk yu yuf «fkhLke
rðãwík yLku fk[Lkk Mkr¤Þkyu çkeò «fkhLke rðãwík «kÃík fhe Au. íkÆWÃkhktík MkòíkeÞ rðs¼khku
yufçkeòLku yÃkkfŠ»kík yLku rðòíkeÞ rðs¼ykhku yuf çkeòLku ykfŠ»kík fhu Au.
çkUòr¼Lk (çkUòr¼Lk £utfr÷Lk 1706-1790) yu Mkq[Lk fÞwO fu fk[Lkk Mkr¤Þk Ãkh hnu÷kt
rðs¼khLku ÄLk yLku hçkhLkk Mkr¤Þk Ãkh hnu÷kt rðs¼khLku Éý fnuðk{kt ykðu. yk r[ö
ÃkhtÃkhk íÞkhÚke [k÷e ykðe Au. yuf ðkh ðMíkw ½»koý îkhk rðs¼krhík ÚkE òÞ íkku íkuLkk îkhk
çkeò ðknf ðMíkw Lk çku heíku rðs¼krhík fhe þfkÞ Au.
rðãwík þkMºk yLku 1. ðnLk îkhk yÚkkoíkT yuf rðs¼krhík ðMíkwLku rçkLk rðs¼krhík ðMíkw MkkÚku MÃkþo fhkðe Lku
[wtçkfeÞ þkMºk yLku
2. «uhý îkhk yÚkkoíkT yuf rðs¼krhík ðMíkwLku rçkLk rðs¼krhík ðknf ðMíkw íkuLke LkSf
÷kðe yLku íkuLku ¼qMktÃkŠfík fhe íkÚkk yuf MkkÚku rðs¼krhík ðMíkw yLku ¼q MktÃkfo nxkðe ÷u.
15.1.1 rðãwík¼khLkwt Mkthûký :-
LkkUÄ
«ð]r¥k {kt ík{u òuÞwt fu ßÞkhu yuf fk[Lkk Mkr¤ÞkLku huþ{ òuzu ½Mkðk{kt ykðu Au, íkku
Mkr¤Þku ÄLk rðs¼krhík yLku huþ{ Éý rðs¼krhík ÚkE òÞ Au. fk[Lkk Mkr¤Þk Ãkh hnu÷ku ÄLk
rðs¼kh yLku huþ{ Ãkh hnu÷ku Éý rðs¼kh Mk{kLk sÚÚkk{kt nkuðk òuEyu, fkhý fu çkuW
ÃkËkÚkkuo Mkk{kLÞ ÂMÚkrík{kt rðãwík íkxMÚk nkuÞ Au. yÚkkoíkT, íktºk (fk[+huþ{) Lkku fw÷ rðãwík¼kh
Mkthrûkík hnu Au. çkeò yÚko{kt rðãwík¼khkuLku WíÃkLLk fhe þfkíkk LkÚke. fu íkuLkku Lkkþ Ãký fhe
þfkíkku LkÚke. íku {kºk íktºk (fk[+huþ{) Lke ðMíkwÚke çkeS ðMíkw{kt MÚkkLkktíkh Ãkk{u Au. rðs¼khkuLkwt
MÚkkLkktíký íktºkLke W»{eÞ Qòo{k tð]rØLku fkhýu ÚkkÞ Au.
ßÞkhu fk[Lkk Mkr¤ÞkLku ½Mkðk{kt ykðu Au, íÞkhu ykuAe {sçkqíke ðzu sfzkÞu÷k E÷uõxÙkuLk
huþ{ íkhV MÚkkLkktíkrhík ÚkkÞ Au. fk[Lkku Mkr¤Þku (E÷uõxÙkuLkLke QýÃkLku fkhýu) ÄLk rðs¼krhík
ÚkE òÞ Au yLku huþ{ E÷uõxÙkuLkLkk yríkhuf Lku fkhýu Éý rðs¼krhík ÚkE òÞ Au. ßÞkhu
hçkhLku Vh òuzu ½Mkðk{kt ykðu Au íÞkhu, E÷uõxÙkuLk VhÚke hçkh íkhV MÚkkLkktíkrhík ÚkkÞ Au, yÚkkoíkT
hçkh Éý rðs¼krhík yLku Vh Mk{kLk {kºkk{kt ÄLk rðs¼krhík ÚkkÞ Au. yks rËLk MkwÄe ÄLk
yLku Éý rðs¼kh WÃkhktík fkuE çkeò «fkhLkk rðs¼khLke þkuÄ ÚkE LkÚke.
15.1.1 rðãwík¼khkuLkwt õðkuLx{efhý :-
1909 {kt r{r÷fLk (hkuçkxo r{r÷fLk,1886-1953) yu «Þkuøkku îkhk Mkkrçkík fÞwO fu
fkuE Ãký rðãwík¼kh yuf rLkrùík LÞqLk¥k{ rðãwík¼kh ({q¤¼qík yuf{) Lkk {qÕÞLkk Ãkqýo økwýktf{kt
s nkuuÞ Au. yk nfefíkLku rðãwík¼khLkwt õðkuLx{efhý þfu Au. yk {q¤¼qík rðãwík¼kh yux÷u
E÷uõxÙkuLkLkku rðãwík¼kh, suLku ðzu Ëþkoððk{kt ykðu Au.
Lku rðãwík¼khLkku {q¤¼qík yuf{ fnu Au.
fkuE Ãký ÃkËkÚko ÃkhLkku rðãwík¼kh {q¤¼qík rðãwík¼kh Lkk Ãkqýo økwýktf{kt nkuÞ Au. yÚkkoíkT,
òu fkuE ÃkËkÚko Ãkh hnu÷ku rðãwík¼kh nkuÞ, íkku ÃkqýkOf MktÏÞk yLku {q¤¼qík rðãwík¼kh Au.
ykLkku {ík÷çk yu{ ÚkkÞ fu fkuE Ãký rðs¼krhík ðMíkw{kt yÚkðk {kºkk{kt rðs¼kh Lkk
nkuE þfu. yk{ rðãwík¼khLkku sÚÚkku MkkíkíÞ Ähkðíkku LkÚke Ãký Ãkufux MðYÃku rLkrùík ¼kh yÂMíkíð
Ähkðu Au. Lkk {qÕÞÚke ykuAku rðãwík¼kh yux÷u fu yÃkqýkOf{kt rðãwík¼khLkwt {qÕÞ {u¤ðe þfkíkwt
LkÚke. r{r÷fLkLkk Mk{Þ{kt fux÷kf «Þkuøkku {kt Ëþkoððk{kt ykÔÞwt fu E÷uõxÙkuLk{kt rðs¼kh yLku rðãwík þkMºk yLku
«kuxkuLk {kt rðs¼kh nkuÞ Au. LÞwxÙkuLk{kt fkuE rðs¼kh nkuíkku LkÚke. «íÞuf Ãkh{kýw{kt Mk{kLk [wtçkfeÞ þkMºk
MktÏÞk{kt E÷uõxÙkuLk yLku «kuxkuLk nkuÞ Au. yLku íkuÚke yu íkxMÚk nkuÞ Au.
yk [[ko ÃkhÚke ykÃkýu Lke[u {wsçkLkk íkkhý fkZe þfeyu :
fwËh{kt {kºk çku «fkhLkk rðs¼khku nkuÞ Au, ÄLk yLku Éý
rðãwík¼kh Mkthrûkík hnu Au. LkkUÄ
rðãwík¼kh õðkuLx{ef]ík nkuÞ Au.
ÃkkXøkík «&™ku- 15.1

1. yuf fk[Lkku Mkr¤Þku huþ{e fkÃkz òuzu ½Mkíkkt íku s rðs¼kh sux÷ku «kÃík fhu Au.
i. þwt huþ{Lkwt fkÃkz Ãký rðs¼krhík ÚkkÞ Au ?
ii. huþ{Lkk fkÃkz{kt rðs¼khLke, «f]rík yLku {kºkk þwt Au ?
2. çku Mk{kLk ÄkíkwLkk økku¤k yLku Au. Lku rðs¼kh ykÃkðk{kt ykðu Au. íÞkhu çkkË çktLLku
økku¤kLku MktÃkfo ÷kðeLku y÷øk fhðk{kt ykðu Au.
i. þwt {kt fkuE rðs¼kh nþu ?
ii. òu íku Lkk MktÃkfo{kt ÷kðíkkt rðs¼krhík ÚkkÞ íkku íku{kt rðs¼khLke {kºkk fux÷e
nþu ?
3. yuf rðs¼krhík ðMíkw sux÷ku rðs¼kh Ähkðu Au. íkku ðMíkw Ãkh {q¤¼qík rðs¼khLkk
fux÷k yuf{ nkuÞ Au ?
15.2 fw÷tçkLkku rLkÞ{ :-
ík{u þe¾e økÞk fu çku ÂMÚkh rðs¼khku fk íkku yufçkeòLku ykfŠ»kík fhu yÚkðk yÃkkfŠ»kík
fhu Au. íku{Lke ðå[u WÆ¼ðíkwt ykf»koý yÚkðk yÃkkf»koý çk¤ íku{Lke «f]rík WÃkh ykÄkh hk¾u
Au. fw÷tçku yk çk¤Lke «f]ríkLkku yÇÞkMk fhu÷ yLku ð»ko 1785 {kt íkuLku rLkÄkorhík fhLkkh yuf
{q¤¼qík rLkÞ{ «MÚkkrÃkík fhu÷ Au. «kÞkurøkf yð÷kufLkku ÃkhÚke íkuýu ËþkoÔÞwt fu çku ÂMÚkh ®çkËwðíkT
rðs¼khku yLku Lku yufçkeòÚke y{wf ytíkhu økkuXðíkkt íku{Lke ðå[u WÆ¼ðíkwt rðãwík çk¤
- íku{Lkk økwýkfkhLkk Mk{«{ký{kt {kuxwt nkuÞ Au.
- íku{Lke ðå[uLkk ytíkhLkk ðøkoLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
- çktLLku rðãwík¼khkuLku òuzíke hu¾kLke rËþk{kt nkuÞ Au.
rðãwík þkMºk yLku - Mk{íkeÞ ¼khku {kxu yÃkkf»keo yLku rðòíkeÞ ¼khku {kxu ykf»keo nkuÞ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk - çk¤ Lke {kºkk Fyk «{kýu ÔÞõík fhe þfkÞ Au :F=k 15.1
1
{wõík yðfkþ {kxu (þqLÞkðfkþ F=
4 0
× 15.2
LkkUÄ ßÞkt Mk{«{kýíkkLkku y[¤ktf k = {wõík yðfkþ {kxu
yLku k = ÃkËkÚko {kæÞ{ {kxu.
ynª (yuÂÃMk÷kuLk Lkkux) þqLÞkðfkþLkku Ãkhrðãwíkktf (ÃkŠ{rxrðrx) Au yLku {kæÞ{Lkku

Ãkhkðiãwíkktf Au. íkuLkku yÚko yu ÚkÞku fu òu rðãwík¼khkuLkk yuf s íktºkLku ÃkËkÚko {kæÞ{kt {qfðk{kt
ykðu íkku, ÷wtçk çk¤Lke {kºkk þqLÞkðfkþ{ktLke {kºkk fhíkkt r{ºk Úkþu. y[¤ktfLkwt {qÕÞ MktçktrÄík
hkrþykuLkk yuf{ku Ãkh rLk¼oh fhu Au. ÃkØrík{kt, rðs¼khLkku yuf{ fw÷tçk (C) Au. fw÷tçkLku
«ðknLkk yuf{ yuBÃkeÞhLkk ÃkË{kt ÔÞkÏÞkrÞík fhðk{kt ykðu Au, suLkku WÕ÷u¾ ÃkAeÚke fhðk{kt
ykðþu. ÃkØrík{kt,
k = = 9 × 109 (15.3)
fu{ fu,ε0 = 8.85 × 10–12 C² N–1 m–2.

yk{, fw÷tçk rðs¼khLku yk «{ký{kt ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ Au. òu yufçkeòÚke {exh
ytíkhu hnu÷kt çku Mk{kLk rðs¼khku sux÷wt çk¤ yLkw¼ðu fhu, íkku Ëhuf rðs¼kh fw÷tçk {kºkk Ähkðu
Au íku { fnu ð kÞ. E÷u õ xÙ k u r Lkf rðs¼khLkw t {q Õ Þ 1.60 ×
10–19 C.
LkkUÄe ÷ku -
 fw÷tçkLkku rLkÞ{ Ãký LÞqxLkLkk økwYíðkf»koý Lkk rLkÞ{Lke su{ ÔÞMík ðøko rLkÞ{ Au.
 su ík{u yæÞkÞ{kt ¼ýe økÞk Aku.
 fw÷tçkLkku rLkÞ{ {kºkk rçktËwðíkT rðs¼khku {kxu ÷køkq Ãkzu Au.
 Þktrºkf çk¤Úke rðÃkheík fw÷tçk çk¤ y{wf ytíkhu ÷køkw Ãkzu Au.
yuf fw÷tçk fux÷ku {kuxku nkuÞ Au ?
rðãwík¼khLkku yuf{ fw÷tçk Au. þwt ík{u õÞkhu rð[kÞwO Au fu yuf fw÷tçk fux÷ku {kuxku nkuÞ Au
? yk òýðk {kxu ykÃkýu yufçkeòÚke yuf {exh ytíkhu hnu÷kt ËhufLkwt {kLk yuf fw÷tçk nkuÞ çku rðãwík þkMºk yLku
rðs¼khku ðå[u ÷køkw Ãkzíkkt çk¤Lkwt {qÕÞ økýíkhe fheyu : [wtçkfeÞ þkMºk
=k×
= 9.0 × 109 ×
LkkUÄ
= 9.0 × 109 1010 N
òu «ðkMkeykuÚke ¼hu÷e çkMkLkwt Ë¤ 5000 rf.÷ku. nkuÞ, çkMkLkwt ðsLk (y®nÞk Lkwt {qÕÞ
÷uðk{kt ykðu÷ Au.)= 5 × 104 N.
nðu, Äkhe ÷ku fu rËÕ÷e{kt 10,000 ykðe ¼hu÷e çkMkku Au.
yk çkÄe s çkMkkuLkwt fw÷ ðsLk 5 × 104 × 10,000 = 5 × 108 N Úkþu. òu 10 þnuhku{kt
ykx÷e s MktÏÞk {kt çkMkku nkuÞ, íkku yk çkMkkuLkwt fw÷ ðsLk 5 × 109 N Úkþu.
yk ðsLk, ytíkhu økkuXðu÷kt Lkk çku ®çkËwðíkT rðs¼khku ðå[u ÷køkw Ãkzíkkt çk¤Lkwt Mk{íkwÕÞ
yzÄwt ÚkkÞ.
1qFF10 1
(inq2vaccum) [kÕMko ykuøkÂMxLk zu fw÷tçk
2 2
F1 (inr medium)
(1736-1806)
£U[ ¼kiríkf rð¿kkLke, fw÷tçk yu íku{Lke fkhrfËeoLke þYykík yuf r{÷exhe
yuÂLsrLkÞh íkhefu ðuMx EÂLzÍ{kt fhe. íkuýu ð¤íkq÷kLkku ykrð»fkh fÞkuo yLku
íkuLkku WÃkÞkuøk fhe rðs¼khku yLku [wtçkfku ðå[u «Þkuøkku yktíkhr¢Þk çk¤kuLke
«f]rík Lk¬e fhðk MktçktÄe fÞko. íku{ýu yk «ÞkuøkkuLkk Ãkrhýk{kuLku ÂMÚkík ðesþk†
yLku ÂMÚkík[wtçkfþk†Lkku fw÷tçkLkk rLkÞ{Lkk YÃk{kt «Míkwík fÞko.
nðu ík{u òýe Aku fu ßÞkhu {wõík yðfkþ yLku ÃkËkÚko {kæÞ{{kt {qfu÷kt, yufçkeòÚke s
ytíkhu hnu÷kt çku rçktËwðíkT rðs¼khku yLku ðå[u WÆ¼ðíkkt çk¤kuLkku økwýku¥kh,

   r ÚkkÞ.
0
(þqLÞkðfkþ{kt)
({kæÞ{{kt)
rðãwík þkMºk yLku ßÞkt Lku MkkÃkuûk rðãwík þe÷íkk yÚkðk Ãkhkðiãwíkktf fnu Au. íkuLkwt {qÕÞ nt{uþk fhíkkt ðÄkhu
[wtçkfeÞ þkMºk nkuÞ Au.
ykÃkýu ÃkhkðiãwíkktfLku çkeò ÁÃk{kt nðu ÃkAe ÔÞkÏÞkrÞík fheþwt.
15.2.1 fw÷tçkLkk rLkÞ{ Lkwt MkrËþ ÁÃk
LkkUÄ
ík{u òýku Aku fu çk¤ yu MkrËþ hkrþ Au. ykLkku yÚko yu ÚkÞku fu çku rðs¼khku ðå[u ÷køkíkkt
çk¤ Lku Ãký MkrËþ ðzu Ëþkoððwt òuEyu. yÚkkoíkT Mk{e Lku MkrËþ ÁÃk {kt ÔÞõík fhðwt òuEyu. ík{khu
yu Ãký ÞkË hk¾ðwt òuEyu fu fw÷tçkLkku rLkÞ{ {kºk ®çkËwðíkT rðs¼khku {kxu Mk{wr[ík Au.
Äkhku fu ®çkËwðíkT rðs¼khku yLku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt Au. (ykf]rík 15.3) Äkhku fu
yu rðs¼khLku ÷eÄu îkhk yLkw¼ðkíkwt çk¤ Ëþkoðu Au, yLku yu rðs¼khLku ÷eÄu îkhk yLkw¼ðkíkwt
çk¤ Ëþkoðu Au. ykÃkýu Úke íkhVLke rËþk{kt yuf{ MkrËþLku ðzu Ëþkoðeyu. íkku ykf]rík ÃkhÚke,
q q
F12 = k | r 2 | rˆ12
1 2
(15.4)
12
yus «{kýu, ykf]rík 15.3 {kt Ëþkoðu÷k rðs¼khku {kxu,
F21= – k (15.5)
ykf]rík 15.3 yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt çku ®çkËwðíkT rðs¼khku yLku a) çku ÄLk rðs¼khku ðå[u
WÆ¼ðíkkt yÃkkf»koý çk¤kuLke rËþk yLku b) ÄLk yLku Éý rðs¼khku ðå[u WÆ¼ðíkkt ykf»koý
çk¤ku Lke rËþk.
Mk{e {kt ÄLk r[ö (15.4) ykf»koý çk¤ku yLku Mk{e. {kt Éý r[ö (15.5) yÃkkf»koý
çk¤ Ëþkoðu Au.
fw÷tçkLkku rLkÞ{ çku rðs¼khku yLku ðå[u r¢Þk yLku «ríkr¢ÞkLkk rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk fhu Au.
íkuÚke, F12= – F21 (15.6)
ÔÞkÃkf YÃk{kt fw÷tçkLkku rLkÞ{ Lke[u ËþkoÔÞk «{kýu ÷¾e þfkÞ Au.
F12= k × (15.7)
15.2.2 MkÃkktíkÃkýkLkku rMkØktík :- rðãwík þkMºk yLku
òu çku fhíkkt ðÄkhu rðs¼khku nkuÞ íkku, ykÃkýu Mk{e ðzu fkuE Ãký çku rðs¼khku ðå[u [wtçkfeÞ þkMºk
÷køkw Ãkzíkkt çk¤Lkwt {qÕÞ økýíkhe fhe þfeyu. nðu Äkhku fu, ½ýkt çkÄk rðs¼khku q1, q2, q3, q4,
Ãkh çkkfe çkÄkt rðs¼khku Lku ÷eÄu ÷køkw Ãkzíkwt çk¤ Mk{e. ðzu ykÃke þfkÞ :
q3 q3
F12 = k
r14 LkkUÄ
r13
F13 = k
q1 r12 q2
yLku
Fig. 15.4: Principle of superpo-
(15.4)
sition
F14= k (15.8)
yk çkÄkt s çk¤kuLkwt Ãkrhýk{e çk¤, yÚkkoíkT îkhk yLkw¼ðkíkLkwt fw÷ çk¤ íku{Lkku MkrËþ Mkhðk¤ku Úkþu
:F = F12 + F13 + F14 + … (15.9)
ykLku MktÃkkíkÃkýkLkku rMkØktík fnuðkÞ Au.
r̂FqF31
WËknhý 15.1 :- ykf]rík 15.5{kt ËþkoÔÞk «{kýu yuf ytíkhu {qfðk{kt ykðu÷ Au. çkeò
13q
31 qq
ˆ14
313 4231 2r
32
(4 | rx14
12
22
31
13 –| x ) 2
12
13
rðs¼kh Úke rðs¼khku yLku Lku òuzíke hu¾k Ãkh fÞk MÚkkLk Ãkh {qfðk{kt ykðu fu suÚke íkuLkk Ãkh
fkuE çk¤ ÷køku Lknte ?
ºký ®çkËwðíkT rðs¼khku yuf hu¾k Ãkh
Wfu÷ :-
Äkhku fu Lku yLku Lke ðå[u Úke, {exh ytíkhu {qfu÷ Au. (yu Mknu÷kEÚke òuE þfkÞ Au fu Lku
Lke zkçke çkksw yÚkðk Lke s{ýe çkksw yÚkðk yLku Lku òuzíke hu¾k Ãkh ðå[u rMkðkÞLke fkuE Ãký
ÂMÚkrík{kt {qõíkkt Ãkrhýk{e çk¤ þqLÞ {kxu ÚkE þfu Lknª) îkhk Ãkh ÷køkíkwt çk¤
=k q1 íkhV
∴ =k
q2 Lku ÷eÄu Ãkh ÷køkíkkt q3 çk¤Lke {kºkk =k q2 íkhV
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ (15.5)
Ãkh ÷køkíkwt Ãkrhýk{e çk¤ þqLÞ Úkþu ßÞkhu F31 = F32

íkuÚke, {qÕÞktfku yðus fhíkkt,
k× =k×
MkkËwt YÃk ykÃkíkkt, =
yÚkðk 2(4 – x)² = x²
⇒ x² – 16x + 32 = 0
yk Mk{efhý™ku Wfu÷ {u¤ðíkkt, ykÃkýLku Lkk çku {qÕÞku x : 2.35 m yLku 13.65 m {¤u
Au. yLku yk{ktÚke yMðefkÞo Au, fkhý fu íku q2Úke ykøk¤ òÞ Au. íkuÚke q3rðs¼khLku 2.35 m
q1Úke ytíkh {qfðku òuEyu.
yk økwýkí{f YÃkÚke Ãký Yr[ík Wfu÷ Au. fu{ fu q1rðs¼kh q2rðs¼kh fhíkkt {kuxku Au.
íkuÚke,q1yLku q3ðå[uLkwt ytíkh Lku q2 yLku q3ðå[uLkk ytíkh fhíkkt ðÄw nkuðwt òuEyu.
WËknhý 15.2 :-
çku rðs¼khku Ëhuf 6.0 × 10–10 Lkk yufçkeòÚke 2.0 m ytíkhu hnu÷kt Au.íkku íku{Lke ðå[u
WÆ¼ðíkkt fw÷tçk çk¤Lke {kºkk økýíkhe fhku.
Wfu÷ :-
ykÃkýu òýeyu Au fu çku rðs¼khku ðå[u WÆ¼ðíkkt fw÷tçk çk¤Lke {kºkk Mk{e.(15.2)
îkhk ykÃkðk{kt ykðþu.
F= k
ykÃku÷ q1 = q2 = 6.0 × 10–10C yLku r = 2.0 m, rðãwík þkMºk yLku
yk {qÕÞku {qõíkkt, [wtçkfeÞ þkMºk
F =
9 × 109 × 36.0 × 10 –20

= N
4 LkkUÄ
= 81 × 10–11 N

1. çku rðs¼khku q1 = 16μC yLku q2 = 9 μC yufçkeòÚke 12m ytíkhu hnu÷kt Au. q2Lku
÷eÄu q1 îkhk yLkw¼ðkíkwt çk¤ Lkwt {kLk yLku íkuLke rËþk Lk¬e fhku. q2Lku ÷eÄu q2 îkhk yLkw¼ðkíkkt
çkðLke rËþk fE Au ?
2. ykf]rík {kt ËþkoÔÞk «{kýu fkxfkuý rºkfkuýLkk ºký ¾qýk Ãkh {qfu÷kt,
Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkkt ºký ®çkËwðíkT rðs¼khku Au.
íkku Ãkh ÷køkw Ãkzíkkt çk¤Lkwt {kLk yLku rËþk fE Úkþu ?
F ×10 9 N m2C – 2 )× (6 .0 ×10– 10 C)2
(9
2 2 m2 fkxfkuý rºkfkuýLkk ºk{ ¾qýk Ãkh {qfu÷kt ºký rðs¼khku.
Fig. 15.215.2
q0
: Three
charges
15.3 rðãwík ûkuºk :-
yufçkeòÚke y{wf ytíkhu {qfu÷kt çku rðs¼khkuLke ðå[u Úkíke yktíkhr¢Þk Mk{òððk {kxu,
Vuhkzu yu rðãwík ûkuºkLkku ÏÞk÷ «Míkkrðík fÞkuo. fkuE ®çkËw ÃkkMku rðãwík ûkuºkLku íku ®çkËw ÃkkMku {qfu÷ ÄLk
Ãkrhûký rðs¼kh îkhk yLkw¼ðkíkwt rðãwík çk¤Lkku Ãkrhûký rðs¼khLkk {kLk ðzu ¼køkkfkh fhíkkt,
Lke su{ ÔÞkÏÞkrÞík fhkÞ Au.
yÚkkoíkT E= (15.10)
yk økwYíðkf»koý ûkuºk{kt îkhk yLkw¼ðkíkwt g = F/m0 økwYíð «ðuøkLke ÔÞkÏÞk Lku MkÆþ
ÚkkÞ Au.
rðãwík ûkuºk yu MkrËþ hkrþ Au yLku hu¾™e rËþk rðãwík çk¤Lke rËþkLku Mk{kLk Au.
y®nÞk yu Mk{sðwt sYhe Au fu rðãwík ûkuºk yu çkkÌk rðs¼khLku fkhýu Lknª fu Ãkheûký rðs¼khLku
fkhýu íkuÚke Ãkrhûký rðs¼kh Lkwt {qÕÞ yux÷wt ykuAwt nkuðwt òuEyu fu yu çkkÌk rðs¼khLku fkhýu
WíÃkLLk ûkuºkLkku «¼krðík Lk fhu. (ÔÞðnkh{kt yuf Mkqû{ík{ Ãkheûký rðs¼kh Ãký çkkÌk ûkuºkLku
rðãwík þkMºk yLku «¼krðík fhþu.)
[wtçkfeÞ þkMºk
E = (15.11)
íkuÚke, Mkk[k yÚko{kt Lke[u ykÃku÷ økkrýíkeÞ Ãkrh¼k»kk ðÄw [kuõMkkE Ähkðu Au :
LkkUÄ SI ÃkØrík{kt çk¤Lkku yuf{ LÞqxLk yLku rðs¼khLkku yuf{ fw÷tçk Au. íkuÚke Mk{e (15.10)
«{kýu rðãwík ûkuºkLkku yuf{ LÞqxLk/fw÷tçk Au. íkuÚke, Mk{e. «{kýu rðãwík ûkuºkLkku yuf{ LÞqxLk/fw÷tçk
Au. EyLku FLke rËþk Mk{kLk Au.
Þktrºkf çk¤Úke rðÃkheík, rðãwík çk¤ ËqhLkk ytíkhu ÷køkíkwt çk¤ Au.
nðu ykÃkýu yu çkkçkíkLkku rð[kh fheyu fu, Lkwt {qÕÞ yíÞtík Mkqû{ fu{ nkuðwt òuEyu ?
ykf]rík 15.6 {kt yuf Ãkheûký rðs¼kh yLku rðs¼kh Ähkðíkku yufMk{kLk heíku
rðs¼kheík ÄkíkwLkku økku¤ku Ëþkoðu÷ Au. yÚkkoíkT ®çkËwyku A, B, C yLku D Lke ykMkÃkkMk yuf{
ûkuºkV¤ ËeX rðs¼kh ½Lkíkk Mk{kLk Au. Ãkheûký rðs¼kh yu rðs¼kh rðíkhýLku
(a) (b)
Fig. 15.6 : a) uniformly charged metallic sphere and a test charge, and b) redistribution of charge
ykf]rík 15.6 :-
a) yuf Mk{kLk heíku rðs¼krhík ÄkíkwLkku økku¤ku yLku Ãkheûký rðs¼kh yLku
b) økku¤k{kt rðs¼khLkwt ÃkwLkŠðíkhý ßÞkhu çkeòu rðs¼kh íkuLke LkSf ÷kððk{kt ykðu
Au.
çkËÕÞk ðøkh çk¤Lkwt {kÃkLk fhðwt òuEyu. ykf]rík ßÞkhu nkuÞ, íÞkhuLke ÂMÚkrík Ëþkoðu Au.
yk rfMMkk{kt Ãkheûký rðs¼khLke nkshe{kt Ãk]ü rðs¼kh ½Lkíkk VuhVkh Ãkk{u Au. Ãkrhýk{u
Ãkrhûký rðs¼kh îkhk yLkw¼ðkíkLkwt rðãwík çk¤ Ãký VuhVkh Ãkk{u Au. Äkhku fu yÚkkoíkT, Ãkheûký
rðs¼khLke nkshe{kt çk¤Lkwt {kLk, íkuÚke yLkwÃkrhÂMÚkrík{kt çk¤Lkk {kLkÚke r¼LLk Au.
Ãkhtíkw ðøkh çk¤Lkwt {kÃkLk ÚkE þõíkwt LkÚke.
òu Lkwt {qÕÞ Lke Mkh¾k{ýe{kt yríkMkqû{ nkuÞ, íkku økku¤k{kt rðs¼kh rðíkh{ LkrnðíkT rðãwík þkMºk yLku
«¼krðík Úkþu, yLku {kÃkLkLkk Ãkrhýk{ku çk¤Lkk ðkMíkrðf {qÕÞLke yíÞtík MkrÒkfx nþu. yÚkkoíkT, [wtçkfeÞ þkMºk
÷øk¼øk Lku Mk{kLk nþu. y{u ykþk hk¾eyu fu ík{u nðu yu çkkçkíkLkku ÂMðfkh fhþku fu Ãkheûký
rðs¼kh þk {kxu yríkMkqû{ nkuðku òuEyu.
Äkhe ÷ku fu yuf rçktËwðíkT rðs¼kh q Au. q0Ãkheûký rðs¼kh r Lku qÚke ytíkhu {qfu÷ Au.
Ãkheûký rðs¼kh îkhk yLkw¼ðkíkLkwt çk¤ LkkUÄ
F= k (15.12)
yuf{ rðs¼kh rËX çk¤Lku rðãwík ûkuºk íkhefu ÔÞkÏÞkrÞík fhkÞ Au. yk{,
E =k× (15.13)
òu q ÄLk nkuÞ íkku, ûkuºk EíkuLkkÚke Ëqh íkhV rLkËuorþík Úkþu. òu q Éý nkuÞ íkku, ûkuºk E íkuLke
íkhV rLkËuorþík Úkþu. yk ykf]rík{kt Ëþkoðu÷ Au.
qq3 N0 qi rˆi
r̂E
qq
k321221
2
r1r32 i 1 ri 2
ykf]rík 15.7 :-
ÄLk íku{s Éý rðs¼khkuLku ÷eÄu rðãwík ûkuºkLke rËþk.
MktÃkkíkÃkýkLkku rMkØktík rðãwík ûkuºkLku Ãký ÷køkw Ãkzu Au. òu ½ýkt çkÄkt rðs¼khku q1, q2, q3,
...,nkuÞ íkku, Mk{e. (15.13) «{kýu ®çkËw ÃkkMku íkÆ yLkwYÃk ûkuºkku.
E1 = k × , E2 = k × and E3 = k ×
®çkËw ÃkkMku çkÄkt s rðs¼khkuLku ÷eÄu WÆ¼ðíkwt fw÷ ûkuºk çkÄkt s ûkuºkkuLkku MkrËþ Mkhðk¤ku
Au. yk{, E= E1 + E2 + E3 + …
yÚkðk, = (15.15)
[wtçkfeÞ þkMºk ßÞkt ri yu ®çkËw yLku rðs¼kh ðå[uLkwt ytíkh yLku yu Úke íkhÃk rLkËuorþík yuf¤ MkrËþ Au.
rðãwík ûkuºk{kt rðs¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤
F= q E (15.16)
LkkUÄ WËknhý 15.3 :-

yuf ®çkËwðíkT rðs¼kh Lku ÷eÄu fkuE ®çkËw ÃkkMku WÆ¼ðíkwt rðãwík çk¤ Au. íkku íku ®çkËw ÃkkMku
rðãwík ûkuºkLkwt {qÕÞ økýíkhe fhku.
Wfu÷ :-
Mk{e. ÃkhÚke, E = =
= 2.43 ×102 NC –1
WËknhý 15.4 :-
ºký Mk{kLk ÄLk rðs¼kh yuf Mk{kçkksw rºkfkuýLkk ºký ¾qýk Ãkh {qfðk{kt ykðu÷ Au,
su ykf]rík{kt ËMkkoðu÷ Au. rºkfkuýLkk fuLÿf Ãkh rðãwík ûkuºk fux÷wt Úkþu ?
Wfu÷ :-
Äkhku fu Ãkheûký rðs¼kh q0rºkfkuý P Lkk fuLÿ Ãkh {qfðk{kt C +q
ykðu÷ Au. yk Ãkheûký rðs¼kh ºký rËþkyku{kt çk¤Lkku yLkw¼ð fhþu,

su Ãkife fkuE Ãký çku rËþk ðå[uLkku ¾qýku yuf Mk{kLk nþu. yk PLkwt Ãkrhýk{e q0 P
çk¤ ÃkkMku þqLÞ Úkþu. yk{,P ÃkkMku ûkuºk þqLÞ Úkþu. +q +q

A B
ykf]rík 15.8 :-
ºký Mk{kLk {kºkkLkk rðs¼khku yuf Mk{çkksw rºkfkuýLkk ¾qýk Ãkh {qfu÷kt Au.
1. yuf + Q rðs¼kh Þk{ ÃkØríkLkk Wøk{ rçktËw Ãkh {qfu÷ Au. yuf P ®çkËw Ãkh ûkuºkLke rËþk
fE nþu ßÞkhu yuf{ yLku yuf{ Ãkh ÂMÚkík Au ?
2. Δ ABC{kt AB = AC = 40 cm yLku AÃkh 30°¾qýku Au. 2 × 10–6 C {qÕÞku Ähkðíkkt
çku rðÃkheík rðs¼khku ®çkLËw B yLku C Ãkh {qfu÷kt Au, su ykf]rík rðãwík þkMºk yLku
15.9{kt Ëþkoðu÷ Au. íkku AÃkkMku ûkuºkLke rËþk yLku {kºkk økýíkhe [wtçkfeÞ þkMºk
fhku.
3. yuf Éý rðs¼kh ytíkrhûk{kt ÂMÚkík Au, yLku rðãwík
ûkuºk Ãk]Úðe íkhV rLkËuorþík Au. rðs¼kh Ãkh ÷køkíkkt çk¤Lke rËþk
fE Úkþu ? Fig. 15.9
LkkUÄ
4. yuf Mk{ík÷ Ãkh {qfu÷kt çku Mk{kLk rðs¼khku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt Au. Ãkrhýk{e ûkuºk
fÞk ®çkËw ÃkkMku þqLÞ Úkþu ?
15.3.1 rËð ÄúwðLku ÷eÄu rðãwík ûkuºk :-
2l
òu çku Mk{kLk yLku rðÁØ rðs¼khku yufçkeòÚke LkkLkk ytíkhu
+q –q
hnu÷kt nkuÞ íkku, yk íktºkLku yuf rËð ÄúwðLkwt rLk{koý fhu Au yu{
fnuðkÞ. ykLkwt MkðkorÄf MkwÃkrhr[ík WËknhý H2O Au yýw ykf]rík 15.10 Ëþkoðu Au fu rðs¼khku
+ qyLku – q yufçkeòÚke 2l sux÷kt xqtfk ytíkhu hnu÷kt Au. rðs¼khLke {kºkk yLku rðs¼khku
ðå[uLkk ytíkhLkk økýkfkhLku rËð ÄúwðLke [kf{kºkk fnu Au.
p = q × 2l (15.17)
SI ÃkØrík{kt íkuLkku yuf{ fw÷tçk {exh Au.
çku Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkk yufçkeòÚke xqtfk ytíkhu hnu÷kt rðòíkeÞ rðs¼khku rËð Äúwð
çkLkkðu Au.
rËð Äúwð [kf{kºkk MkrËþ hkrþ Au. Mk{e. (15.17) íkuLkwt {qÕÞ ykÃku Au yLku íkuLke rËþk çku
rðs¼khku Lku òuzíke hu¾k (rËð ÄúwðLke yûk) Ãkh Éý rðs¼khLke ÄLk rðs¼kh íkhV ÚkkÞ.
rËð Äúwð yLku rËð Äúwð [kf{kºkkLku ÔÞkÏÞkrÞík fÞko çkkË nðu ykÃkýu yuf rËð ÄúwðLku ÷eÄu WÆ¼ðíkkt
rðãwík ûkuºkLke økýíkhe fhðkLke ÂMÚkrík{kt Aeyu. ¾kMk fheLku Lke[u Ëþkoðu÷ rfMMkkyku{kt økýíkheyku
Mkh¤ Au.
rfMMkku I :-
yûkeÞ ®çkËw Ãkh rËð ÄúwðLku ÷eÄu WÆ¼ðíkwt
rðãwík ûkuºk.
rËð ÄúwðLke yûk Ãkh ykðu÷ fkuE ®çkËw
Ãkh rËð ÄúwðLkk rðãwík ûkuºkLkwt MktMkqºk íkkhððk {kxu
ykf]rík 15.11
rðãwík þkMºk yLku ykf]rík 15.11Ãkh æÞkLk ykÃkku. íkuLku yûkeÞ ÂMÚkrík fnu Au. ®çkËw yLku Ãkh ykðu÷kt ®çkËwðíkT rðs¼khku
[wtçkfeÞ þkMºk yLku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt Au. ®çkËw Lke {æÞ{kt Au. Äkhku fu P ®çkËw O{æÞ®çkËw r Úke ytíkhu Au.
íkku PÃkkMku hnu÷kt +qLku ÷eÄu ÃkkMku Brðãwík ûkuºk.
q
E1 = k × (r – l )2 rËð ÄúwðLke yûk Ãkh ®çkËw ÃkkMku ûkuºk.
LkkUÄ (APLke rËþk{kt)
E2 =k× yus «{kýu Lku ÷eÄu ÃkkMku rðãwíkûkuºk
(PA Lke rËþk{kt)

ÃkkMku Ãkrhýk{e ûkuºkLke rËþk{kt Úkþu,
fkhý fu (fu{ fu)
kq
yk{,E = –
(r – l )2
 1 1 
= kq  ( r  l ) 2  ( r  l ) 2 
 
= kq
4lr
= kq ×
(r – l 2 ) 2
2
=k
ßÞkt rËð Äúwð [kf{kºkk Au.p = 2lq

2p
nkuðkÚke,k = 1/4πε0 ykÃkýu E = × Ãký ÷¾e þfeyu.
4 0
òu r >> l, l²/r² Lkwt {qÕÞ Lke Mkh¾k{ýe{kt ¾qçk LkkLkwt Úkþu. yLku íkuLku yðøkýe þfkÞ.
yk ð¾íku rðãwík ûkuºkLkwt MktMkqºk MkkËwt YÃk Äkhý fhu Au : rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
E= (15.18)
yk Ëþkoðu Au fu rðãwík ûkuºkLke rËþk{kt nkuÞ Au. p yLku íkuLkwt {kLk rËð ÄúwðLkk fuLÿÚke
yð÷kufLk ®çkËw Lkwt ytíkhLkk ºkeò ÄkíkwLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
LkkUÄ
rfMMkku II :-
yuf rËð ÄúwðLkk ÷tçk rËð {ksf Ãkh fkuE ®çkËw ÃkkMku rËð ÄúwðLkk ÷eÄu WÆ¼ðíkwt rðãwík
ûkuºk. rLkhûkeÞ ÂMÚkrík
Äkhku fu P ®çkËw çku rðs¼khkuLku òuzíke hu¾kLkk ÷tçk rØ¼ksf Ãkh ÂMÚkík Au. æÞkLk ykÃkku
fu, AB = 2l, OP = r, and AO = OB = l.
E1 E1
E1 sin q
P
q
E2 E1 cosq + E2 cos q P
q
r
l2q2p23r 2 E2 sin q
l4
2
 0rr q q
A B E2
–q O +q
(a) (b)
çku rðs¼khkuLku òuzíke hu¾kLkk ÷tçk rØ¼ksf Ãkh ÂMÚkík ®çkËw Ãkh ûkuºk ûkuºkLkwt ½xfku{kt
rð½xLk
fkuý ykf]rík 15.12(a){kt Ëþkoðu÷ Au. fkxfkuý rºkfkuýku Δs PAOyLku PBOykÃkýu
÷¾e þfeyu fu, AP= BP =
®çkËw Ãkh hnu÷ rðs¼khLku ÷eÄu ®çkËw ÃkkMku ûkuºk Lke rËþk{kt Au yLku íkuLku Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
E1= k
yu s «{kýu ®çkËw Ãkh hnu÷ rðs¼khLku ÷eÄu ®çkËw ÃkkMku ûkuºkLke rËþk{kt nkuÞ Au yLku íkuLku
Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
E2= k
rðãwík þkMºk yLku æÞkLk ykÃkku fu E1yLku E2Lkk {qÕÞku Mk{kLk Au. ykÃkýu íkÚkk ûkuºkku Lku Mk{ktíkh yLku ÷tçkðíkT
[wtçkfeÞ þkMºk rð½xLk fheyu Au.AB Lku Mk{ktíkh ½xfku yLku Au, yLku çkuô yuf s rËþk{kt Au. E1cos θLku ÷tçkðíkT
½xfku yLku E1cos θ Au yLku çkuô yufçkeòÚke rðÃkheík rËþk{kt Au. (ykf]rík15.12b) çkuô ½xfkuLkwt
{kLk Mk{kLk Ãkhtíkw rËþk rðÃkheík nkuðkÚke íkuyku yufçkeòLkku AuË Qzkzu Au. yk{, ®çkËw PÃkh
Ãkrhýk{e rðãwík ûkuºkLkwt {kLk
LkkUÄ E = E1cos θ + E2cos θ
=k cosθ + k cos θ
Ãkhtíkw,cos θ = .yk MktMkqºkLkku WÃkÞkuøk WÃkhkuõík Ãkrhýk{ fhíkkt,P ÃkkMku
kq 2l
rðãwíkûkuºk E= (l  r 2 )
2 ×
(l  r 2 )
2
2lq
=k
(l  r 2 )3/ 2
2
2lq
=k
r (1  l 2 / r 2 )3/ 2
3
Ãkhtíkw p = 2lq. If r 2 >> l 2òu nkuÞ íkku, l2/r2Lku unityLke MkkÚku Mkh¾kðíkkt yðøkýe
þfkÞ. yk{,
p
E= (15.19)
4 0 r 3
æÞkLk ykÃkku fu rËð ÄúwðLku ÷eÄu rLkhûkeÞ ÂMÚkrík Ãkh ÂMÚkík fkuE ®çkËw Ãkh rðãwík ûkuºk Ãký
rðs¼khkuLku òuzíke hu¾k yLku ®çkËw ÷tçkðíkT ytíkh ðå[uLke ºkeS ½kíkLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
òu ykÃkýu Mk{efhýku (15.18) yLku (15.19)Lku Mkh¾kðeyu íkku, ykÃkýu òuEyu Au fu
çktLLku rfMMkkyku{kt rðãwík ûkuºk Lkk 1/r3 «{ký{kt nkuÞ Au. Ãkhtíkw íku{Lke ðå[u fux÷kf íkVkðík òuðk
{¤u Au :
- yûkeÞ ÂMÚkrík{kt rðãwík ûkuºkLkwt {qÕÞ rLkhûkeÞ ÂMÚkrík{kt ûkuºkLkk {qÕÞ fhíkkt çk{ýwt nkuÞ Au.
- yûkeÞ ÂMÚkrík{kt rðãwík ûkuºkLke rËþk, rðÁØ [kf{kºkkLke rËþk{kt nkuÞ Au, ßÞkhu rLkhûkeÞ
ÂMÚkrík íkuyku rðÃkheík rËþk{kt nkuÞ Au.
15.3.2 yuf Mk{kLk ûkuºk{kt rðãwík rËð-Äúwð rðãwík þkMºk yLku
yuf Mk{kLk rðãwík ûkuºk y[¤ {qÕÞ yLku rLkÞík rËþk Ähkðu Au. ykðwt ûkuºk rðs¼krhík [wtçkfeÞ þkMºk
Mk{ktíkh Ã÷ux MktÄkh Lke ð[{kt WíÃkLLk ÚkkÞ Au. r[ºk 15.13 YÃk{kt ykLku Mk{kLk ytíkh Ãkh ÂMÚkík
Mk{ktíkh hu¾kyku îkhk Ëþkoððk{kt ykðu Au.
yuf Mk{kLk rðãwík ûkuºk{kt rËðÄúwð. rËð Äúwð Ãkh ÷køkíkwt çk¤ yuf Þwø{Lke h[Lkk fhu Au
LkkUÄ
yLku íkuLkwt ¼ú{ý fhðk{kt «ð]¥k ÚkkÞ Au.
nðu ykÃkýu yûk ÃkMktË fheyu suÚke rðãwík ûkuºk íku rËþk{kt nkuÞ. Äkhku fu rËð Äúwð yûk
ûkuºkLke rËþk MkkÚku ¾qýku çkLkkðu Au. rðs¼kh Ãkh çk¤
rËþk {kt yLku Mk{kLk çk¤ rËþk{kt ÷køkw Ãkzu Au. çku
Mk{kLk íkÚkk rðÃkheík Mk{ktíkh çk¤ yuf Þwø{ h[u Au
yLku rËð Äúwð Lku ½rzÞk¤Lke fktxkLke økríkLke rËþk{kt
VuhððkLkku «ÞíLk fhu Au. yk Þwø{ rËð ÄúwðLku çkkÌk
rðãwík ûkuºkLke rËþk{kt økkuXððkLkku «ÞíLk fhu Au. 15.13
çk¤ Þwø{ (xkufoÍLkwt {qÕÞ rLkBLk Mkqºk îkhk ÔÞõík fhðk{kt ykðu Au.
τ= Force × arm of the couple
= qE × y
= qE × 2l sin θ
= pE sin θ
Þwø{Lke ¼ú{
MkrËþ YÃk{kt, τ= p × E (15.20)
ykÃkýu òuE þfeyu Au fu,

- ßÞkhu θ = 0, xkufo þqLÞ ÚkkÞ Au, yLku
- θ = 90° {kxu, rËðÄúwð Ãkh xkufoLkwt {qÕÞ yLku íku {n¥k{ nkuÞ Au.
íkuÚke ykÃkýu yu fkZeyu Au fu rðãwík ûkuºk rËðÄúwðLku ½q{kððkLkku yLku ÃkkuíkkLke rËþk{kt
økkuXððkLkku «ÞíLk fhu Au.
WËknhý 15.5 :-
çku rðs¼khku yLku Ëhuf {qÕÞ 6.0 × 10–6 CÄhkðíkkt, yuf rËðÄúwð h[u Au. rðs¼khkuLkwt
ðå[uLkwt ytíkh 4 × 10–10 m íkku rËðÄúwð [kf{kºkk økýíkhe fhku. òu yk rËðÄúwðLku yuf Mk{kLk
rðãwík þkMºk yLku rðãwík ûkuºk E = 3.0 × 102 NC–1{kt {qfðk{kt ykðu, suÚke rðãwík ûkuºk MkkÚku íku 30° Lkku ¾qýku h[u
[wtçkfeÞ þkMºk Au. íkku rËð Äúwð ÃkhLkk xkufoLkwt {qÕÞ økýíkhe fhku.
Wfu÷ :-
p= qd
= (6.0 × 10–6C ) × (4.0 × 10–10 m)
LkkUÄ
= 24 × 10–16 Cm.
rËðÄúwð [kf{kºkk
xkufo τ = pE sin θ= nkuðkÚke,
τ= (24 × 10–16cm) × 3.0 × 102 NC–1) sin 30º
= × 10–14 Nm
= 36 × 10–14 Nm
òu rËð ÄúwðLku yMk{kLk rðãwík ûkuºk{kt {qfðk{kt ykðu, íkku rðs¼khku yLku Ãkh ÷køkíkkt
çk¤ku yMk{kLk Úkþu. ykðwt rðãwík ûkuºk Lkk {kºk rËðÄúwðLku ½w{kðþu Ãkhtíkw ûkuºkLke rËþk{kt rðMÚkkrÃkík
Ãkh fhþu.
15.3.3 rðãwík çk¤ hu¾kyku (ûkuºk hu¾kyku)
rðãwík ûkuºk (yÚkðk çk¤) LkLku Ëþkoððk Lke yuf yrík Mkh¤ heíku ûkuºkLke rËþk Ëþkoðíke
çk¤ hu¾kyku xU[ððkLke Au. rðãwík ûkuºk hu¾kykuLkwt hu¾kr[ºk ykÃkýLku rðãwík ûkuºkLke rËþk íkÚkk
{qÕÞ ({kLk) Lkwt yLkw{kLk fhkðu Au. ûkuºkLke rËþkLku ÷tçkðíkT {qfu÷kt yuf Mk{ík÷ Lkk yuf{
ûkuºkV¤{ktÚke ÃkMkkh Úkíke ûkuºk hu¾kykuLke MktÏÞk ûkuºk çk¤Lku Mk{«{ký nkuÞ Au. ûkuºkLkk fkuE Ãký
®çkËw Ãkh yuf MÃkþof hu¾k íku ®çkËw Ãkh ûkuºkLke rËþk Ëþkoðu Au.
ÞkË hk¾ku fu rðãwík ûkuºk hu¾kyku rðãwík ûkuºkLku Ëþkoððk {kxu {kºk fkÕÃkrLkf hu¾kyku Au.
ðkMíkrðfíkk{kt ykðe hu¾kykuLkwt fkuE yÂMíkíð nkuíkwt LkÚke. Ãkhtíkw ûkuºk{kt rðs¼khkuLke ðíkoýqtf yLku
rðs¼khku ðå[u Úkíke yktíkhr¢Þk ûkuºk hu¾kykuLke {ËË ðzu yMkhfkhf heíku Mk{òðe þfkÞ Au.
ykf]rík yuf ÂMÚkh ÄLk rðs¼khLke rðãwík hu¾kykuLku Ëþkoðu Au. yLku ykf]rík 15.14 yuf ÂMÚkh
Éý rðs¼khLke rðãwík hu¾kykuLku Ëþkoðu Au. ík{khu yu Mk{S ÷uðwt òuEyu fu çktLLku ÂMÚkrík{kt
rðãwík hu¾kyku yðfkþ{kt çkÄe rËþkyku{kt Au. y®nÞk {kºk fkøk¤Lkk Mk{ík÷ Ãkh ÂMÚkík Úkkuzef
hu¾kykuLku Ëþkoðu÷ Au.
yuf ®çkËwðíkT rðs¼khkuLke rðãwíkûkuºk hu¾kyku : a) ÄLk rðs¼khLke ûkuºk hu¾kyku yLku rðãwík þkMºk yLku
Éý rðs¼khLke ûkuºk hu¾kyku [wtçkfeÞ þkMºk
ykf]rík Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkk çku Mk{kÃkðíkeo òríkÞ rðs¼khkuLke rðãwík ûkuºk hu¾kykuLkwt
hu¾kr[ºk Au. rðs¼khku yíÞtík LkSf yk hu¾kyku ÷øk¼øk rºkßÞk Au yLku íÞkhçkkË yufçkeòLku
yÃkkfŠ»kík fhíke çknkhLke íkhV ¾Mku Au. íku{Lke ðå[u yuf ®çkËw (su çku rðs¼khku ðå[u Lkk
ytíkhLkwt {æÞ ®çkËw Au.) Ãkh fkuE hu¾kyku nksh LkÚke. yk ®çkËw Ãkh çku rðs¼khkuLkk ûkuºk yufçkeòLkku LkkUÄ
AuË Qzkzu Au. íkuÚke y®nÞk Ãkrhýk{e ûkuºk þqLÞ Au. ykf]rík yuf rËðÄúwðLke ûkuºk hu¾kykuLku Ëþkoðu
Au. ÄLk rðs¼khLku Auzíke hu¾kyku íkÚkk Éý rðs¼kh Ãkh Mk{kÃík Úkíke hu¾kykuLke MktÏÞk Mk{kLk
Au.
+q –q
ykf]rík 15.14 :-
çku rðs¼khkuLkk íktºkLke rðãwík ûkuºk hu¾kyku : a) rðhk{ yðMÚkk{kt çku ÄLk rðs¼kh ®çkËw
Ãkh fkuE Ãký çk¤ hu¾k ÃknkU[íke LkÚke.
b) rËðÄúwðLku ÷eÄu WíÃkLLk ûkuºk hu¾kyku ÄLk rðs¼khÚke þY fheLku Éý rðs¼kh Ãkh
Mk{kÃík ÚkkÞ Au.
ík{khu rðãwík çk¤ hu¾kyku Lkk rLkBLk økwýÄ{kuoLku ÞkË hk¾ðk òuEyu :
- yuf rËð Äúwð{kt ûkuºk hu¾kyku ÄLk rðs¼khÚke «kht¼ fheLku Éý rðs¼kh{kt Mk{kÃík
ÚkE òÞ Au.
- ûkuºk hu¾kykuLkk fkuE ®çkËw Ãkh MÃkþof hu¾k, íku ®çkËw Ãkh rðãwík ûkuºkLke rËþk Ëþkoðu Au.
- ûkuºk hu¾kykuLku ÷tçkðíkT Ãk]üLkk «kíku yuf{ ûkuºkV¤ {ktÚke ÃkMkkh Úkíke hu¾kykuLke MktÏÞk íku
rðãwík þkMºk yLku Ãk]ü Ãkh ûkuºkLke þÂõík Lku Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk - çku çk¤ hu¾kyku yufçkeò Lku õÞkhuÞ fkÃkíke LkÚke.
15.4 rðãwík ^÷õMk yLku økkìMkLkku rLkÞ{ :-
Äkhku fu rºkßÞk ðk¤ku yuf økku¤ku íkuLkk fuLÿ Ãkh rðs¼kh Ähkðu Au. yk økku¤kLke Ãk]c Ãkh
Ëhuf ®çkËw ÃkkMku rðãwík ûkuºkLkwt {kLk
LkkUÄ
E= k ×
yk rðãwík ûkuºkLke rËþk Ãk]cLku ÷tçkðíkT yLku çknkhLke íkhV nkuÞ Au. økku¤eÞ Ãk],TX Ãkh
ûkuºkV¤ Ähkðíkku yuf LkkLkku ¾tz Äkhe ÷ku. yuf MkrËþ Au. suLkwt {kLk ¾tzLkk ûkuºkV¤ çkhkçkh yLku
íkuLke rËþk yk ¾tzLku ÷tçk nkuÞ Au. (ykf]rík 15.16)
Δφ= E . Δs
rðãwík ^÷õMk Lku yLku Lkk MkrËþ økýkfkh ðzu ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ Au :
φE = Ei . Δsi (15.21)
ykðk çkÄk ÃkËkuLkku Mkhðk¤ku fhíkkt Mk{økú økku¤eÞ Ãk]c WÃkh fw÷ ^÷õMk {¤u Au :
φE= k × Σ Δs
yLku ðå[uLkku ¾qýku þqLÞ nkuðkÚke, økku¤eÞ Ãk]c{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt fw÷ ^÷õMk
økku¤eÞ Ãk]c Ãkh çkÄkt s ¾tzkuLkk ûkuºkV¤kuLkku Mkhðk¤ku ÚkkÞ Au. íkuÚke økku¤eÞ Ãk]c{ktÚke
ÃkMkhkh Úkíkwt Lkux ^÷õMk
φE = k × × 4π r2
=4πk×q
k = 1/4πε0{kxu yðus fhíkkt,

Fig. 15.16
φE = × 4πq
= q/ε0 (15.22)
økku¤kLke økku¤eÞ Ãk]cLku økkurMkÞLk Ãk]c fnuðk{kt ykðu Au. Mk{e. (15.22)Lku økkìMkLkku rðãwík þkMºk yLku
rLkÞ{ fnuðk{kt ykðu Au, suLkk yLkwMkkh, yuf çktÄ økkìrMkÞLk Ãk],TX{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt Lkux rðãwík [wtçkfeÞ þkMºk
^÷õMk Ãk]cLke ytËh hnu÷ fw÷ rðãwík¼khLku ðzu {køktðkÚke «kÃík ÚkkÞ Au.
økkìMkLkku rLkÞ{ rðãwík ûkuºk Lk¬e fhðk {kxu yuf WÃkÞkuøke MkkÄLk Au. ík{u yu Ãký æÞkLk
Ãkh ÷ku fu økkìrMkÞLk Ãk]c yuf fkÕÃkrLkf økkrýíkeÞ Ãk]c Au. yk fkuE ðkMíkrðf Ãk]c MkkÚku rLkrùík
YÃkÚke MktÃkkríkLkk Ãký Úkíke nkuÞ. LkkUÄ
fk÷o £uzrhf økkìMk

(1777-1855)
s{oLkeLkk «rík¼kþk¤e rðæðLkk økkìMk ¼kiríkfþk† yLku økrýíkþk†Lkk ûkuºk{kt MkðkorÄf
«¼kðþk¤e økrýík¿kku {ktLkk yuf níkkt. íku{ýu rðr¼LLk ûkuºkku, suðk fu
«fkþþk† rðãwík íku{s [wtçkfþk†, ¾økku¤þk†, MktÏÞk, «{uÞ, rðf÷Lk
¼qr{rík yLku økrýíkeÞ rð&÷u»kýLkk ûkuºkku{kt {n¥ðÃkqýo ÞkuøkËLk «ËkLk fÞwO.
{kºk ºký ð»ko™e ô{h{kt íku{ýu ÃkkuíkkLkk rÃkíkkLkk yufkWLx{kt yuf
¼q÷ MkwÄkheLku ÃkkuíkkLke yÆ¼qík «rík¼kLkku Ãkrh[Þ ykÃÞku. «kÚkr{f fûkk{kt
íku{ýu íku{Lkk rþûkfLku Úke MkwÄeLkk ytfkuLkku Mkhðk¤ku Úkkuze s MkUfzku {kt fheLku
ykùÞo[rfík fhe ËeÄk.
yk{ íkku íkuyku ði¿kkrLkf Mk{wËkÞÚke Ëwh hnuðkLkwt ÃkMktË fhíkkt níkkt yLku ¼ýkððkLkwt ÃkMktË
Lknkuíkkt fhíkkt, Aíkkt íku{™k ½ýk rðãkÚkeoyku ô[k MíkhLkk økrýík¿k ÚkÞk. rh[kzo zurfLz, çkhnkzo
he{Lkk Vuzhrf çkuMku÷ yLku MkkuVe sh{uLk íku{kLkk fux÷kf Au. s{oLkeyu çkUf Lkkux íku{Lkk MkL{kLk{kt
çknkh Ãkkze. [tÿ WÃkh yuf økíko økkìMk økíkoLkk Lkk{Úke yku¤¾kÞ Au. íkÚkk ÷½w økúnLku íku{Lkk MkL{kLk{kt
økkWrMkÞk fnuðkÞ Au.
15.4.1 ®çkËwðíkT rðs¼khLku ÷eÄu rðãwíkûkuºk :-
ykÃkýu økkìMkLkk rLkÞ{Lkku «Þkuøk fheLku yuf ®çkËwðíkT
rðs¼khLku ÷eÄu rðãwík ûkuºkLke økýíkhe fheyu. rðs¼kh Lku
fuLÿ ÷ELku rºkßÞk Ähkðíkwt økku¤kfkh Ãk]c Ëkuhku, su ykf]rík
15.17{kt Ëþkoðu÷ Au.
yuf økku¤kfkh Ãk]c Ãkh íkuLkk fuLÿ Ãkh ÂMÚkík rðs¼khLku ykf]rík 15.7 :-
rðãwík þkMºk yLku ÷eÄu rðãwíkûkuºk.
[wtçkfeÞ þkMºk
Δsi = q/ε0
Ei .Δ
rðãwík ûkuºk yheÞ rËþk{kt (fuLÿÚke çknkhLke íkhV yLku økku¤eÞ Ãk],TX Ãkh Ëhuf ®çkËw Ãkh
ÃkkMku íkuLku ÷tçkðíkT nkuÞ Au. Ãk]c ¾tz Ãkh ÷tçk Lku Mk{ktíkh nkuÞ Au.
LkkUÄ økkìMkLkk rLkÞ{ «{kýu,
E
= E × 4πr²
nkuðkÚke yLku Ãk]cLkk çkÄk s ®çkËwyku Ãkh Mk{kLk Au, íkuÚke

yÚkðk q/ε0= E × 4πr²
⇒ E = (15.23)
òu yuf çkeòu rðs¼kh økku¤kLkk Ãk]c {qfðk{kt ykðu íkku, íkuLkk Ãkh ÷køkw Ãkzíkkt çk¤Lkwt
{qÕÞ
F = q0 × E
qq0
íkuÚke, F= 4 r 2 (15.24)
0
þwt ík{u yk Ãkrhýk{ Lke yku¤¾ fhe hÌkk Aku ? yk çku ÂMÚkh ®çkËwðíkT rðs¼khku ðå[u
WÆ¼ðíkwt fw÷tçk çk¤Lkwt Mkqºk Au.
15.4.2 yuf ÷ktçkk hu¾eÞ rðs¼khLku ÷eÄu WíÃkºk ûkuºk :-
fkuE hu¾eÞ rðs¼kh yuf Mk{kLk
hu¾eÞ rðs¼kh ½Lkíkk (rðs¼kh «rík yuf{
÷tçkkE) Ähkðíkkt yLktík ÷tçkkELkk Ãkkík¤kt
rðs¼krhík íkkh Lkk YÃk {kt Au. Äkhku fu íkkh Ãkh
rðs¼kh hnu÷ Au. ykÃkýu ytíkhu hnu÷kt ®çkËw
ÃkkMku rðãwík ûkuºkLke økýíkhe fhðkLke Au. ÷ktçkk
íkkhLku yûk ÷ELku rºkßÞk Ähkðíkku Lk¤kfkh
Ëkuhku. yk Lk¤kfkh çktLLku AuzuÚke çktÄ Au. yk
Lk¤kfkhLke Ãk]ü yu økkìMkeÞLk Ãk]c Au, su ykf]rík 15.18
{kt Ëþkoðu÷ Au. rðãwík ûkuºk Lkwt {kLk Lk¤kfkhLke
ð¢ MkÃkkxe Ãkh ykðu÷ Ëhuf ®çkËw ÃkkMku Mk{kLk Au, fkhý fu çkÄkt s ®çkËwyku rðs¼kheík íkkhÚke yuf rðãwík þkMºk yLku
Mkh¾kt Míkhu ykðu÷kt Au. rðãwík ûkuºkLke rËþk yLku Ãk]c ¾tz Lkku ÷tçk Mk{ktíkh nkuÞ Au. [wtçkfeÞ þkMºk
Äkhku fu økkìMkeÞLk Lk¤kfkhLke ÷tçkkE Au, Lk¤kfkh{kt ykðhe ÷uðkÞu÷ fw÷ rðs¼kh
Úkþu. Lk¤kfkhLke ð¢ MkÃkkxe Lkwt ûkuºkV¤ ÚkkÞ.
Lk¤kfkhLkk WÃkh íkÚkk Lke[u hnu÷kt MkÃkkx Ãk]cku {kxu yk Ãk]cku WÃkh Ëkuhu÷kt ÷tçk rðãwík
LkkUÄ
ûkuºkLku ÷tçkðíkT Úkþu. íkuÚke, yk Ãk]ckuLkwt fw÷ ^÷õMk{kt fkuE ÞkuøkËkLk nkuíkwt LkÚke. íkuÚke,
φE = Σ E. Δs
= E × 2 πrl
økkìMkLkk rLkÞ{ {wsçk φE = q/ε0, íkuÚke,

E × 2 πrl= q/ε0 =  l l/ε0
yÚkðk E= (15.25) 15.19
yk Ëþkoðu Au fu rðãwík ûkuºk ytíkhLkk ÔÞMík «{ký{kt [r÷ík ÚkkÞ Au, su ykf]rík 15.19{kt
Ëþkoðu÷ Au.
l
20 r
yuf Mk{kLk rðs¼kh ½Lkíkk Ähkðíke rðs¼khkuLke yLktík hu¾kLku ÷eÄu rðãwík ûkuºk.
økkìMkeÞLk Ãk]c yuf ð]¥k{w¾e Lk¤kfkh Au.
ÂMÚkík rðs rVÕxh (Electrostatic Filter) :-
ík{u íkkÃk rðãwík þÂõík fuLÿ (Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLk) yÚkðk Vux rLkèeLke r[{Lke {ktÚke
çknkh rLkf¤íkkt fk¤ku Äq{kzku yLku Äq¤Lkk f¤kuLku
òuÞk nþu. Äq{kzk{kt Lkk {kºk økuMk nkuÞ Au, Ãkhtíkw
¼khu {kºkk{kt Mkqû{ fku÷MkkLkk fý Ãkh nkuÞ Au.
Äq{kzk yLku Äq¤Lkk fýkuLku r[{Lke îkhk ðkíkkðhý{kt
Akuzðk{kt ykðu Au.
Äq¤Lkk fý s{eLk Ãkh Ãkzu Au yLku ðkÞw Lku
«Ëqr»kík fhu Au. yk Srðík «kýeykuLkk MðkMÚÞ
{kxu yíÞtík ½kíkf Au. íkuÚke ðkíkkðhý{kt Akuzíkkt
Ãknu÷kt økuMk{ktÚke Äq¤ nxkðe ÷uðe yíÞtík ykð~Þf
rðãwík þkMºk yLku nkuÞ Au. Wå[ rðãwík ûkuºk îkhk økuMk{kt rðãwík rðMksoLkLke yuf {n¥ðÃkqýo WÃkÞkurøkíkk ÂMÚkík rðs
[wtçkfeÞ þkMºk rVÕxhLkwt rLk{koý Au.
íkuLke h[Lkk Ëþkoðíke {q¤ ykf]rík y®nÞk Ëþkoðu÷ Au. yuf ÄkíkwLkk Lk¤kfkh{kt yuf
furLÿÞ íkkhLku ¾qçk yrÄf Éýkí{f rðs rð¼ð (÷øk¼øk Ãkh {qfðk{kt ykðu Au. ÄkíkwLkk ÃkkºkLke
rËðk÷Lku yuf Wå[ ðkuÕxusLke çkuxhe MkkÚku òuze yLku ¼qMktÃkŠfík fhðk{kt ykðu Au. yuf ðsLk
LkkUÄ furLÿÞ ¼køk{kt íkkhLku MkeÄku hk¾u Au. øktËku økuMk ÃkkºkLke ytËh «ðkrník fhðk{kt ykðu Au. íkkhLke
LkSf Wå[ ûkuºkLku fkhýu rðãwík rðMksoLk ÚkkÞ Au. økuMk{kt ÄLk yLku Éý ykÞLkku íkÚkk E÷uõxÙkuLkku
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk Éý rðs¼krhík fýku rËðk÷ íkhV «ðurøkík ÚkkÞ Au. íku Äq¤Lkk fýku MkkÚku
yÚkzkELku íku{Lku rðs¼krhík fhu Au. {kuxk ¼køkLkk Äq¤Lkk fýku Éý rðs¼krhík ÚkkÞ Au. fkhý
fu íku E÷uõxÙkuLkku yÚkðk Éýkí{f ykÞLkkuLku Ãkfzu Au, íkuyku ÃkkºkLke rËðk÷ íkhV ykfŠ»kík ÚkkÞ Au.
ÃkkºkLku Mk{ktíkhu n÷kððk{kt ykðu Au suÚke fýku rËðk÷Lke MkÃkkxe ÃkhÚke Lke[u ÃkkºkLkk íkr¤Þu yufrºkík
ÚkkÞ. íku{Lku rLkfkMk Lk¤e îkhk çknkh fkZe ÷uðk{kt ykðu Au.
yk{, ðkÞw{ktÚke Äq¤Lkk fýkuLku Ëqh fhðk{kt ykðu Au. yLku [kuÏ¾e nðk çknkh ðkíkkðhý
{kt òÞ Au. yk «fkhLkk MkðkorÄf ûk{íkk ðk¤k íktºkku Äq{kzk{ktÚke 98% hk¾ yLku Äq¤Lku y÷øk
fhe þfðkLku Mkûk{ nkuÞ Au.
1. òu økkìMkeÞLk Ãk]c{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt rðãwík ^÷õMk þqLÞ nkuÞ, íkku þwt íkuLkku yÚko yð~Þ yu{
ÚkÞku fu -
a) Ãk]c Lke ytËh fw÷ rðs¼kh þqLÞ Au ?
b) Ãk]cLkk Ëhuf ®çkËw Ãkh rðãwík ûkuºk þqLÞ Au ?
c) Ãk]c Lke ytËh «ðuþ fhíke yLku Ãk]c{ktÚke çknkh rLkf¤íke rðãwík ûkuºk hu¾kykuLke
MktÏÞk Mk{kLk Au ?
2. òu rðãwík ûkuºkLkwt {qÕÞ fhíkkt ðÄe òÞ íkku, nðk{kt r[Lkøkkhe íÃkLLk ÚkkÞ Au. (MÃkk‹føk
ÚkkÞ) yuf ÄkíkwLkku økku¤ku suLke rºkßÞ Au. íku MÃkk‹føk WíÃkLLk fÞko ðøkh yrÄfík{ fux÷ku
rðs¼kh Äkhý fhe þfu Au ?
3. yuf rðãwík rËðÄúwð Ãkh ÷køkíkwt Lkux çk¤Lkwt {kLk yLku rËþk íku{s Lkux xkufoLke økýíkhe
fhku.
ßÞkhu íku, rðãwík þkMºk yLku
a) yuf Mk{kLk rðãwík ûkuºkLku Mk{ktíkh {qfðk{kt ykðu Au, yu{ [wtçkfeÞ þkMºk
b) yMk{kLk rðãwík ûkuºkLku Mk{ktíkh {qfðk{kt ykðu Au.
ík{u su þeÏÞk
LkkUÄ
- ßÞkhu fk[Lkk Mkr¤ÞkLku huþ{ MkkÚku yÚkðk hçkhLku Vqh MkkÚku ½Mkðk{kt ykðu íÞkhu rðãwík
¼kh WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
- ÃkhtÃkhkøkík heíku, fk[Lkk Mkr¤Þk ÃkhLkku rðs¼kh ÄLk yLku hçkh ÃkhLkk Lku Éý ÷uðk{kt
ykðu Au.
- MkòríkÞ rðs¼khku yuf çkeòLku yÃkkfŠ»kík íkÚkk rðòríkÞ rðs¼khku yuf çkeòLku ykfŠ»kík
fhu Au.
- fw÷tçkLkku rLkÞ{ çku ®çkËwðíkT rðs¼khku ðå[u ÷køkíkkt çk¤Lke {kºkk yLku rËþk ykÃku Au :
- fwËhík{kt rðs¼khLkku MkkiÚke LkkLkku yuf{ E÷uõxÙkuLkku rðs¼kh Au.
- rðs¼kh Mkthrûkík yLku õðktxef]ík (E÷uõxÙkuLk Lkk rðs¼khLkk økwýf Lkk YÃk{kt) hnu Au.
- yðfkþ{kt fkuE ®çkËw ÃkkMku rðs¼khLku ÷eÄu rðãwík ûkuºkLku yuf{ Ãkrhûký rðs¼kh îkhk
yLkw¼ðkíkwt çk¤ ðzu ÔÞkÏÞkrÞík fhðk{kt ykðu Au.
- MktÃkkíkÃkýkLkk rMkØktík îkhk fkuE rðs¼khkuLkk Mk{qn Lku ÷eÄu yuf rðs¼kh îkhk
yLkw¼ðkíkkt çk¤ Lkwt {qÕÞ {u¤ðe þfkÞ Au, íkuLku fkuE rðs¼khkuLkk Mk{qnLku ÷eÄu fkuE
®çkËw ÃkkMku rðãwík ûkuºkLku Ãký ÷køkw Ãkkze þfkÞ Au.
- rðãwík rËð Äúwð Lku yuf íktºk Au su{kt yufçkeòÚke xqtfk ytíkhu hnu÷kt çku Mk{kLk yLku rðòíkeÞ
rðs¼khku nkuÞ Au. íkuLke rËð Äúwð [kf{kºkk nkuÞ Au. Lke rËþk çku rðs¼khku Lku òuzíke
hu¾k Ãkh Éý rðs¼kh Úke ÄLk rðs¼kh íkhV nkuÞ Au.
- yuf rËð Äúwð îkhk yûkeÞ ÂMÚkrík{kt rðãwík ûkuºk rLkBLk Mkqºk îkhk rLkYÃký fhðk{kt ykðu
Au.
yLku rLkhûkeÞ ÂMÚkrík{kt :
- rðãwík ûkuºkLkwt rLkYÃký rðãwík çk¤ hu¾kykuLkk hu¾k r[ºk îkhk fhkÞ Au.
- rðãwík ^÷õMk yu fkuE ûkuºk{ktÚke ÃkMkkh Úkíke fw÷ rðãwík çk¤ hu¾kykuLke MktÏÞk Au yLku
rðãwík þkMºk yLku íkuLku îkhk ÔÞkÏÞkrÞík fhkÞ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
- økkìMkLkk rLkÞ{ «{kýu fkuE ÷tçk Ãk]c{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt fw÷ ^÷õMk íku Ãk]c îkhk ykðhe
÷uðkÞu÷ fw÷ rðs¼kh Lkk økýwt nkuÞ Au.
- hu¾eÞ rðs¼kh ðzu WíÃkLLk Úkíkwt rðãwík ûkuºk îkhk yÃkkÞ Au.
LkkUÄ
ÃkkXktík «&™ku
1. yuf rðs¼kh yLku çkeòu rðs¼kh yûk Ãkh yLkw¢{u yLku sux÷kt ytíkhu hnu÷kt Au.
rðs¼kh Ãkh ÷køkw Ãkzíkwt çk¤Lkwt {qÕÞ íkÚkk rËþk þkuÄku. rðs¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤ Lke
rËþk fE Au ?
2. yufçkeòÚke {exh ytíkhu hnu÷kt çku ®çkËwðíkT rðs¼khku íkÚkk Lke ðå[u ÷køkíkwt çk¤ Au.
ßÞkhu nkuÞ íÞkhu çk¤Lkwt {qÕÞ øk{íkhe fhku. òu çku rðs¼khku ðå[uLkwt ytíkh çkË÷eLku ykðu
íkku çk¤Lkwt {qÕÞ fux÷wt Úkþu ?
3. çku ®çkËwyku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt Au. òu Ëhuf Ähkðíkkt çku ®çkËwðíkT rðs¼khku yLku
®çkËwyku Ãkh hnu÷kt nkuÞ íkku íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt çk¤ Au. nðu ®çkËwðíkT rðs¼khkuLku çkË÷u
Ëhuf Mk{kLk rðs¼kh Ähkðíkkt çku Mk{kLk ÄkíkwLkk økku¤k {qfðk{kt ykðu Au. su{Lkkt fuLÿku
ðå[uLkwt ytíkh Ãký Au. þwt íku{Lke ðå[u ÷køkíkkt çk¤Lkwt {kLk çkË÷kþu ? ík{khk sðkçkLke
Ãk]rü{kt fkhý ykÃkku.
4. þqLÞkðfkþ{kt yufçkeòÚke ytíkhu {qfu÷kt çku ®çkËwðíkT rðs¼khku ðå[u ÷køkíkwt yÃkkf»koý
çk¤ Au. òu íku{Lku Ãkhkðiãwíkktf Ähkðíkkt {kæÞ{{kt {qfðk{kt ykðu íkku, íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt
çk¤Lkwt {qÕÞ fux÷wt Úkþu ?
5. çku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt «kuxkuLkku ðå[u ÷køkíkwt rðãwík çk¤ íku{s økwÁíðeÞ çk¤Lke
Mkh¾k{ýe fhku.
ykÃku÷ Au. «kuxkuLkLkku rðs¼kh, «kuxkuLk Lkwt Ë¤, íku{s økwYíðeÞ y[¤ktf
6. yuf{ çkksw Ähkðíkkt yuf [kuhMkLkk [kh ¾qýkt Ãkh Ëhuf {qÕÞ ðk¤k [kh yuf Mk{kLk
®çkËwðíkT rðs¼khkuLku økkuXððk{kt ykðu Au. yk [kuhMkLkk fuLÿ {kt {qfu÷kt Ãkrhûký rðs¼kh
îkhk yLkw¼ðkíkwt çk¤ Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
7. rðãwík ûkuºk hu¾kyku yufçkeòLku ÃkhMÃkh Mk{ktíkh õÞkhu nkuÞ Au ?
8. yuf ÄkíkwLkk økku¤kLku ÄLk rðs¼kh ykÃkðk {kxu íku{ktÚke fux÷kt E÷uõxÙkuLMk Ëqh fhðkt
Ãkzþu ? rðãwík þkMºk yLku
9. yuf yLku Ähkðíkkt rðãwík rËðÄúwð Lke fÕÃkLkk fhku. rËðÄúwð [kf{kºkk Lkk {kLkLke økýíkhe [wtçkfeÞ þkMºk
fhku. rð»kwðð]r¥k Mk{ík÷ Ãkh ytíkhu rðãwík ûkuºkLke økýíkhe fhku.
10. rºkßÞk Ähkðíkkt yuf ÄkíkLkk økku¤k Ãkh yuf rðs¼kh Lku {qfðk{kt ykðu Au. økku¤kLkk
fLÿÚke ytíkhu ykðu÷kt yuf ®çkË ÃkkMku rðãwík ûkuºk Lkwt {kLk ({qÕÞu íkÚkk rËþk Lk¬e fhku. òu
LkkUÄ
yk økku¤kLku ðk¤k Mk{kLk rðs¼kh Ähkðíkkt økku¤yk çkË÷ðk{kt ykðu íkku WÃkÞwoõík ®çkËw
ûkuºk Lkwt {kLk íku{s rËþk fE Úkþu ?
11. yuf Lkku rðs¼kh rºkßÞk Ähkðíkkt yuf økku¤kLkk fuLÿ Ãkh ÂMÚkík Au. økku¤kLkk Ãk]c {ktÚke
ÃkMkkh Úkíkkt rðãwík ^÷õMkLkwt {qÕÞ økýíkhe fhku.
12. yuf Mk{kLk rðãwík ûkuºk {kt yuf «kuxkuLk Lku {qfðk{kt ykðu Au. «kuxkuLk Lkku «ðuøk økýíkhe
fhku.
13. çku ®çkËwðíkT rðs¼khku yLku yufçkeòÚke ytíkhu hnu÷kt Au yLku Au. òu íku{Lke ðå[u WÆ¼ðíkwwt
yÃkkf»koý çk¤ nkuÞ Aku íkku yLku økýíkhe fhku.
4.8×10–16 ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

1.6×10 –19
15.1
1. (i) nk (ii) rðs¼kh = 3.2 × 10–17 C.
2. rðs¼kh Ähkðu Au. ßÞkhu yLku Lku yufçkeòLkkt MktÃkfo{kt ÷kððk{kt ykðu íÞkhu, rðs¼kh
fu Mk{kLk heíku ðnU[kþu.
(i) nk (ii) + Q/2
3. q = 4.8 × 10–16
nkuðkÚke,Ne = q,
rðs¼khku.N = = 3.0 × 103charges
15.2
1. Q1 = 16μC, Q2 = qμC yLku r = 12m
rðãwík þkMºk yLku q1q2
[wtçkfeÞ þkMºk fu{ fu, F = r2
= 9× 10–3 N
LkkUÄ (i) q2 to q1Úke íkhVLke rËþk

(ii) q1 to q2 Úke íkhVLke rËþk
q2
2. AÃkkMku hnu÷ rðs¼khBLku ÷eÄu ÃkkMku WÆ¼ðíkwt çk¤ F1 = k , ßÞkt AB = a AB =
a2
ACnkuðkÚke, ÃkkMku hnu÷ rðs¼khLku ÷eÄu ÃkkMku WÆ¼ðíkwt çk¤,
F2 = k
R2 = = 2 F2
R= at 45°
15.3
1. (a) E yûkLke rËþk{kt
(b) yûkLke rËþk{kt
(c) yûk MkkÚku 45° Lkk ¾qýu.
2. AB = AC = 40 cm
E1 yLku E2 íkku Ãkrhýk{e BCLku Mk{ktíkh Au, íkuÚke

R2 = E12 + + 2E1 E2 cos 150
= 2 E 2 + 2 E 2 cos (180-30)
= 2 E 2 – 2 E 2 × cos 30 = 2 E 2 = 4.723 × 1010 N2C–2.
B→CrËþk BCLku Mk{ktíkh Úkþu rËþk{kt.
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
3. E Ãk]Úðe íkhV rLkËuoŠþík Au. Éý rðs¼kh WÃkh ÷køkíkwt çk¤ WÃkh íkhV Wæðo rËþk{kt
nkuÞ Au.
4. çku rðs¼khkuLke ðå[u {æÞ ®çkËw Ãkh ûkuºkLkwt {qÕÞ þqLÞ Úkþu.
15.4
1. (i) nk (i) ykð~Þf Lknª (i) nk
Q
1
4  0 r 2 E 2. E
40 r 2
(9  10 Nm 2 C –2 )
9
∴ Q=
= (3 × 106 NC–1) × × (25 × 10–4m2)
= 8.3 × 10 – 7 C
3. (a) F = 0, τ = 0
(b) F  0 τ = 0
• ÃkkXâktík MðkæÞk{ktLkk Ëk¾÷kLkk sðkçk :-

1. Éý rËþk{kt rðs¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤ rËþk{kt.
2. q = 4 × 10–3C
4. 3 × 10–10N
5. rðãwík çk¤ økwYíðkf»koý çk¤Lkk ÷øk¼øk økýwt nkuÞ Au.
rðãwík þkMºk yLku 6. þqLÞ
[wtçkfeÞ þkMºk 8. 4 × 1012 E÷uõxÙkuLMk
9. 12 × 10–16 Cm. 0.5 × 1015 yÚkðk Nc–1
10. 6 × 106 NC–1 fuLÿ íkhV Mk{kLk ûkuºk
LkkUÄ 11. 1.7 × 106 μm
12. 7.6 × 1012 ms–2
13. 15 μC yLku 5 μC.
rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku fuÃkrMkxMko {kuzâw÷ - 5
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
16
rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku fuÃkrMkxMko

{kuzÞw÷ h yLku 3 {kt ykÃkýu íkh÷ ÃkËkÚkkuoLkk ðnLkLke rËþk yLku W»{kWòo rðþu òuÞwt. suLkkt MkkhYÃku Mk{S þfkÞ
fu Ãkkýe nt{uþk ô[k MíkhÚke Lke[k Míkh íkhV yLku W»{kWòo nt{uþk Wt[k íkkÃk{kLkÚke Lke[k íkkÃk{kLk íkhV økrík
fhu Au. (ðnLk Ãkk{u Au) yk s «{kýu rðÄwíkrMÚkrík{kLk Ãký ðíkuo Au. yÚkkoíkT fkuE ½Lk rðÄwík¼kh nt{uþk W[k
rðÄwíkrMÚkrík{kLku hnu÷kt rçktËwÚke Lke[k rðÄwíkrMÚkrík{kLku hnu÷k rçktËw íkhV ðnLk Ãkk{u Au. (yÚkðk økrík fhu Au)
fkuE yuf{ ½Lk rðÄwík¼khLku òu rðÄwíkûkuºk {wfík økrík fhkððk{kt ykðu íkku íku ûkuºkLke rËþk{kt økrík fhu Au. yk
ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu rðÄwíkûkuºk (E) yLku rðÄwíkrMÚkrík{kLk (ðe) yufçkeò MkkÚku ÃkkhMÃkrhf Mktçkt½ Ähkðu
Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkkt yÇÞkMk ÃkAe ík{u :
- fkuE rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku íkuLkku íkVkðík Mk{S þfþku yuf{ rðÄwík¼kh yLku ÄúwðeLkkt fkhýu {¤íkwt
rðÄwíkrMÚkrík{kLk Mk{S þfþku.
- fuÃkurMkxhLkku rMkîktík yLku WÃkÞkurøkíkk Mk{S þfþku. yufçkeò MkkÚku òuzkÞu÷kt fuÃkurMkxhLkkt òuzký {kxu
Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxhLkku Mk{S þfþku.
- fuÃkurMkxh{kt Mktøkúrník WòoLke økýíkhe fhe þfþku.
- rðÄwíkûkuºk{kt zkE-E÷urfxÙf ÃkËkÚko{kt Úkíkwt Äúwðe¼ðLk Mk{S þfþku.
16..1 rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku íkuLkku íkVkðík :
sÞkhu fkuE rðÄwík¼khLku rðÄwíkûkuºk{kt ûkuºkLke rðYî rËþk{kt økrík fhkððk{kt ykðu íkku íkuLkkt Ãkh çkkñçk¤ îkhk
fkÞo ÚkkÞ Au. Qòo MkthûkýLkkt rLkÞ{kLkwMkkh, íkuLkkt Ãkh Úkíkwt yk fkÞo íkuLke rMÚkríkQòo YÃku Mktøkún Ãkk{u Au. ykÚke
{kuzâw÷ - 5 rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku fuÃkrMkxMko
[wtçkfeÞ þkMºk fne þfkÞ fu, rðÄwíkûkuºk{kt fkuE yuf rçktËw Ãkh {wfu÷ku rðÄwík¼kh rMÚkrík Qòo Ähkðu Au su íkuLke rMÚkrík ykÄkrhík
nkuÞ Au. yÚkkoíkT ûkuºk{kt Ëhuf rçktËw Ãkh rMÚkrík{kLk y÷øk-y÷øk nkuÞ Au. òu ½Lk rðÄwík¼khLku rðÄwíkûkuºk{kt
{wfðk{kt ykðu íkku íku íkuLke rMÚkríkQòo ÷½w¥k{ fhðk {kxu ô[k rðÄwíkrMÚkrík{kLkÚke Lke[kt rðÄwíkrMÚkrík{kLk íkhV
økrík fhu Au.
LkkUÄ fkuE yuf{ ½Lk rðÄwík¼khLku rðÄwíkûkuºkLke çknkhLkkt fkuE rçktËwÚke rðÄwíkûkuºk{kt ykðu÷kt fkuE rçktËw Ãkh ÷kððk
{kxu ûkuºkLke rðYî rËþk{kt fhðk Ãkzíkkt fkÞoLku íku rçktËw ÃkhLkwt rðÄwíkrMÚkrík{kLk fnu Au. rðÄwíkrMÚkrík{kLk yrËþ
Au yLku íku ÚkÞu÷kt fkÞo MkkÚku Mktf¤kÞu÷tw nkuÞ Au.
ðkuÕxk ((1745--1827))
sÞkhu fkuE ÄLk rðÄwík¼kh îkhk ûkuºkLke rðYî rËþk{kt fkÞo ÚkkÞ íÞkhu íku rçktËwyu rMÚkrík{kLkLku ½Lk (+) økýðk{kt
ykðu Au sÞkhu rðÄwíkûkuºk îkhk yuf{ rðÄwík¼khLku rðÄwíkûkuºkLke çknkhLkk rçktËwyuÚke rðÄwíkûkuºk{kt ykÃku÷k rçktËwyu
÷kððk {kxu fhðk Ãkzíkk fkÞoLku Éý (-ve) økýðk{kt ykðu Au. ykf]rík 16.1 {kt ËþkoÔÞk {wsçk çku rçktËwyku
yu yLku çke rðÄwíkûkuºk{kt Au. òu fkuE çkkñ çk¤ ÿkhk fkuE yuf{ rðÄwík¼kh Lku rçktËw yu Úke çke MkwÄe fkuEÃký
ÃkÚk Ãkh ÷E sðk{kt ykðu íkku çkkñ çk¤ ÿkhk Úkíkw fkÞo Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
WAB = q0 (VB – VA) (16.1)
yk{ rçktËwyku yu yLku çke ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLk ðå[uLkku íkVkðík

WAB
VAB = VB – VA = q (16.2)
0
ynª VA yLku VB yu yLkw¢{u yu yLku çke ÃkhLkk, rðÄwíkrMÚkrík{kLkku Au.
òu fkuE yuf{ ½Lk rðÄwík¼khLku rðÄwík¼kh rðYî rËþk{kt yuf

rçkËwÚke çkeò rçktËw Ãkh ÷E síkk Úkíkk rðYî fkÞo yu íku çku rçktËwyku
ðå[uLkku rðwÄíkrMÚkrík{kLkLke íkVkðík Ëþkoðu Au. ynª Úkíkw fkÞo ÃkÚk
Ãkh ykÄkh hk¾íkwt LkÚke. yk fkhýÚke rðÄwíkûkuºkLku Mkthrûkík ûkuºk fnu
Au.
16.1
rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku íkuLkk íkVkðíkLkku yuMkykE yuf{ ðkuÕx Au.
1 volt = 1 joule/1 coulomb
òu rðÄwíkûkuºk{kt yuf Vw÷tçk rðÄwík-¼khLku yuf rçktËwÚke çkeò rçktËw Ãkh ÷E síkk Úkíkw fkÞo yuf sw÷ nkuÞ íkku yk
rçktËwyku ðå[u rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yuf ðkuÕx Au yuðwt fnuðkÞ. rMÚkíkûkuºk{kt çku rçktËwyku ðå[uLke
rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yòuz nkuÞ Au.
16..1..1 yuf{rðÄwík¼kh {kxu fkuE yuf rçktËw Ãkh rMÚkrík{kLk
[wtçkfeÞ þkMºk
ykf]rík 16.2 {kt ËþkoÔÞk {wsçk 0 rçktËw Ãkh hnu÷k ½LkrðÄwík¼kh 1 Lkk fkhýu fkuE rçktËw Ãke Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLk
þkuÄðwt Au fu sÞkt op=r.p rçktËw ykøk¤ yuf{ rðÄwík¼khLkk fkhýu rðÄwíkûkuºkLke íkeðúíkk Lke[u «{kýu ykÃke
þfkÞ.
Ep = × (16.3) LkkUÄ
16.2
rðÄwík ûkuºk E {kt hnu÷k rçktËw Ãke Ãkh yLktík ytíkhuÚke fkuE rðÄwík¼kh Lku ÷kðíkk Úkíkwt fkÞo íku rçktËwÃkhLkwt rðÄwík
qqqE 1q0A  Ep rMÚkrík{kLk Au.
2
2
rrrAAArr 0
4
yks heíku, fkuE yu rçktËw ykøk¤
EA = (16.4)
òu rçktËwyku yu yLku çke yufçkeòÚke ½ýk s LkSf nkuÞ íkku
E AP =
1 q 1 q
= 
4 o rA 4o r 2
2
1
= 4 (16.5)
0
ykÚke, rðÄwíkûkuºk{kt yuf{rðÄwík¼kh Ãkh ÷køkíkw çk¤
FAP = qo EAP = (16.6)
yLku,
[wtçkfeÞ þkMºk
rçktËw yu Úke Ãke MkwÄe rðÄwík¼kh q0 Lku ÷E síkk Úkíkw fkÞo
WAP = FAP × rAP
= × (rA – r)
LkkUÄ
= × (16.7)
sÞkt rçktËw yu yLku Ãke ðå[uLkwt ytíkh Au. yks heíku yk rðÄwík¼khLku çke Úke yu MkwÄe ÷E síkk Úkíkw fkÞo
WBA= × (16.8a)
yk{ rðÄwík¼khLkwt yLktíkytíkhuÚke rçktËw Ãke MkwÄe ÷E síkk Úkíkwt Au.
WCB= × (16.8b)
nðu ÔÞkÏÞk «{kýu fkuE rçktËwyu rMÚkrík{kLk Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
W = ×
= ×
= (16.9)
ynª, rðÄwíkrMÚkrík{kLk ytíkhLkk ÔÞMík «{ký{kt Au.
VP =
= (16.10)
òu q1, q2, q3,…,suðk ½ýkçkÄk rðÄwík¼kh nkuÞ íkku íku rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk yu íku çkÄkLkku rðÄwík
rMÚkrík{kLkkuLkk ykËuþ Mkhðk¤k çkhkçkh nkuÞ Au. (ykf]rík 16.3)
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
16.3
6..1..2 rðÄwík rîÄðeLkkt fkhýu rçktËw Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLk
Äkhku fu yuf rðÄwík rÿ½úðe çku Mk{kLk {qÕÞLkkt Ãkhtíkw rðYî rðÄwík¼kh Ähkðu Au su{kt – q rðÄwík¼kh rçktËw yu Ãkh
Au yLku +q rðÄwík¼kh rçktËw çke Ãkh Au. íku{Lke ðå[uLkwt ytíkh hykh Au yLku íku{Lke {æÞ{kt rçktËw 0 Au. ykÃkýu
fkuE rçktËw Ãke Ãkh rMÚkrík{kLk þkuÄðwt Au. ynª, Ãke Lkkt Þk{ (4, 0) Au. yÚkkoíkT ykf]rík 16.4 {kt ËþkoÔÞkLkwMkkh
OP = r yLku BOP = 0 Au. ynª yuÃke-4, yLku çkeÃke-ykhh Au. ykÃkýu Mk{e.(16.10) Lkku WÃkÞkuøk fhe Ãke
ykøk¤ rMÚkrík{kLk {u¤ðe þfeyu.
(–
q 1q)
4
r2r1 0
V1 = ×
ykÚke rçktËw Ãke Ãkh rÿÄwðeLkkt fkhýu fw÷ rMÚkrík{kLk
V2 = ×
yk Ãkrhýk{Lku Mk{sðk {kxu Äkhku fu rçktËwyku yu yLku çke ÃkhÚke op Lku ÷tçk «ûkuÃk Ëkuheyu. ABOD 5hÚke
OD=r coso yLku DOAC ÃkhÚke OC=rcoso çknw s Mkwû{ rÿÄðe ( AB<<OP ) {kxu ykf]rík 16.4
ÃkhÚke PB=PD yLku PA=PCykÚke,
r1= r + l cos q
r2= r – l cos θ
ykf]rík 16.4 rðÄwík rÿ½ðeLkkt fkhýu rçktËw Ãke Ãkh rðÄwík-rMÚkrík{kLk
yk Ãkrhýk{kuLku Mk{e, (16.12) {kt {wfíkkt
[wtçkfeÞ þkMºk V =
q
=
4 0
LkkUÄ q  2 cos 
=
40 r 2
ykÚke l<<r.
p cos 
V= (16.13)
4 0 r 2
ynª LkkUÄLkeÞ Au fu rðÄwík rÿ½ðeLkkt fkhýu rðÄwík rMÚkrík{kLk ytíkhLkkt ðøkoLkkt ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
¾kMk rfMMkkyku :
rfMMkku 1 : sÞkhu rçktËw Ãke rî½ðeLkkt rðÄwík¼khkuLku òuzíke hu¾k Ãkh ½Lk rðÄwík¼khLke LkSf nkuÞ íÞkhu q = 0
p
yLku q =1 ykÚke VAXIS = (16.14)
4 0 r 
rfMMkku 2:: sÞkhu rçktËw Ãke rî½ðeLkkt rðÄwík¼khkuLku òuzíke hu¾k (yûk) Ãkh Éý rðÄwík¼khLke LkSf nkuÞ íkku
ykÚke VAXIS =– (16.15)
rfMMkku 3: sÞkhu rçktËw Ãke q = 90º yLku cos q = 0 nkuÞ íÞkhu Vequatorial = 0 (16.16)
ykÚke, Mk{e (16.16) ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu rÿ½ðeLke {æÞ{ktÚke ÃkMkkh Úkíke hu¾k ÃkhLkkt Ëhuf rçktËwyu
rðÄwíkrMÚkrík{kLk þqLÞ nþu. yðfkþLkkt su Mk{ík÷{kt Ëhuf rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk þqLÞ nkuÞ íkku íkuðe MkÃkkxeLku
Mk{rMÚkrík{kLk MkÃkkxe fnuðkÞ Au. rðÄwíkûkuºk ykðe MkÃkkxeLku nt{uþk ÷tçk nkuÞ Au. yk WÃkhktík ykðe
Mk{rMÚkrík{kLk MkÃkkxe Ãkh rðÄwík¼khLku yuf rçktËwÚke çkeò rçktËw Ãkh ÷E síkkt Úkíkwt fkÞo þqLÞ nkuÞ Au.
16..1..3 rçktËw{Þ rðÄwík¼khkuLkkt íktºkLke rMÚkríkQòo
sÞkhu rðÄwík¼khku yufçkeòÚke ½ýkt s Ëqh nkuÞ íÞkhu

íkuyku yufçkeò MkkÚku yktíkhr¢Þkyku fhe þfíkkt LkÚke yLku
ykÚke íku{Lke rMÚkríkQòo þqLÞ nkuÞ Au òu ykðkt
rðÄwík¼khkuLku yufçkeòt LkSf ÷kððk nkuÞ íkku íku{Lke Ãkh
fkÞo fhðwt Ãkzu. ykðkt rðÄwík¼khkuLkkt íktºkLke rMÚkríkQòoLkk
YÃk{kt ykðwt fkÞo Mktøkún ÚkkÞ Au. ykðe QòoLku rðÄwík¼kheík
16.6
íktºkLke rðÄwíkeÞ rMÚkríkQòo fnuðkÞ Au. yk{, yLktík ytíkhuÚke rçktËw{Þ rðÄwík¼khkuLku ykðu÷k rçktËwyu ÷kððk
{kxu fhðk Ãkzíkkt fkÞoLku íku íktºkLke rMÚkríkQòo fnu Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
ykf]rík 16.6 rLkrùík ytíkhu hnu÷k rçktËw{Þ rðÄwík¼khkuLkkt íktºkLke rMÚkríkQòo
Äkhku fu yðfkþ{kt fkuE P1 rçktËwyu q1 rðÄwík¼kh Au suLkwt MÚkkLk MktrËþ r1 Au. Äkhku fu rðÄwík¼kh yLktík ytíkhu
Au. ykf]rík{tk ËþkoÔÞk «{kýu Lku rçktËw P2 Ãkh ÷kððk{kt ykðu Au íÞkhu íkuLkku MÚkkLk MkrËþ r2 Au sÞkt P1P2 LkkUÄ
= r12 Au. (ykf]rík 16.6)
nðu, rçktËw P1 Ãkh rðÄwík¼kh q1Lkkt fkhýu rðÄwíkrMÚkrík¼khP2
V2 = (16.17)
nðu, rðÄwík¼kh q2Lku yLktík ytíkhuÚke P2 rçktËw Ãkh ÷kððk {kxu fhðw Ãkzíkwt fkÞo
(Ãke-h Ãkh rMÚkrík{kLk) *(rðÄwík¼khLkwt {qÕÞ)
ykÚke, yk íktºk{kt MktøkúnkÞu÷e rðÄwíkrMÚkríkQòo q1 yLku q2
U= (16.18)
 qq1111q2 q2 q1 q3 q2 q3 
|4 + + 
4r
12r12|0 | r12 |r13 r23 «{kýu ºký rçktËw{Þ rðÄwík¼khkuLkkt íktºk {kxu Mk{e. (16.18) Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
yks
1
U = (16.19)
40
nðu, Mk{e (16.3) Mk{e (16.4) Lku òuzíkkt, Mk{kLk rðÄwíkûkuºk{kt rðÄwík rÿÄwðeLke rMÚkríkQòo
U θ = – pE cosθ = – p.E (16.20)
sÞkt Ãke yu rðÄwíkûkuºk{kt rî½wðeLke [kf{kºkk Au yLku 0 yu Ãke yLku E ðå[uLkku ¾qýku Au.
16.2 rðÄwíkûkuºk yLku rðÄwík rMÚkrík{kLk ðå[uLkku MktçktÄ :
Äkhku fu Mk{kLk rðÄwíkûkuºk E {kt hnu÷kt çku rçktËwyku yu yLku çke ðå[uLkwt ytíkh ykh4 Au. ykÚke yu yLku çke ðå[uLkku
rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík AV Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
= E. Dr = E(Dr) cos 180O

= – E Δr
[wtçkfeÞ þkMºk or E =–
16.21
ynet, Éý rLkþkLke rðÄwíkûkuºkLke rðYî rËþk{kt Úkíkwt fkÞo Ëþkoðu Au.
ykÚke, fkuEÃký rçktËwyu hnu÷wt rðÄwíkûkuºkyu rðÄwíkrMÚkrík{kÃkLkkt ytíkh MkkÚkuLkkt VuhVkhLkkt Éý Ëh sux÷wt nkuÞ Au.
LkkUÄ
suLke rËþk ûkuºkLke rËþk{kt nkuÞ Au yLku ykLku rðÄwíkrMÚkrík{kÃk «[÷Lk fnu Au. ÞkË hk¾ku fu rMÚkrík{kLk ykËuþ
Au sÞkhu rðÄwíkrMÚkrík{kLk «[÷Lk MkkËuþ hkrþ Au.
ykÚke, Mk{e. (16.21) ÃkhÚke E= (16.22)
ynª, VA yLku VB yLkw¢{u rçktËwyku yu yLku çke ÃkhLkkt rðÄwíkrMÚkrík{kLk Au yLku ze yu rçktËwyku yu yLku çke
ðå[uLkwt ytíkh Au.
WËknhý 16..1:: 10 ðkuÕxLke çkuxhe{kt 1.6 × 10 –19 C ½LkrðÄwík¼kh çkuxheLkkt Éý ÄúwðÚke ½Lk Äúwð Ãkh òÞ
íkku fux÷wt fkÞo Úkþu ?
Wfu÷ : ynª VAB= WAB / qO
ykÚke, VAB= 10 V yLku q0 = 1.6 ´ 10–19 C

WAB= (10V) × (1.6 × 10–19C)
= 1.6 × 10–18 J
WËknhý 16.2 fkuE rçktËw{Þ rðÄwík¼kh 9 fkxiÍeÞLk Þk{Lkkt Wÿøk{rçktËw Ãkh Au. fkuE yufMk rçktËw Ãkh
rðÄwík-rMÚkrík{kLk 400V Au yLku rðÄwíkûkuºk 150 yuLkMke-1 Au. x yLku q Lkkt {qÕÞku þkuÄku.
E=
ykÚke, 150=
x= 2.67 m
nðu, rðÄwíkûkuºk E=

1. ykh rºksÞk Ähkðíkk ÄkíkwLkkt økku¤k Ãkh +1 rðÄwík¼kh Mk{kLkYÃku rðíkheík ÚkÞu÷ku Au. økku¤kLkkt fuLÿÚke fkuE
rçktËw r Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLk fux÷wt nþu ?
2. sÞkhu rçktËw{Þ yuf{ rðÄwík¼kh fkuE rðÄwík¼kh qLke ykMkÃkkMk r rºksÞk MkkÚku ðíkwo¤{ økrík fhu Au íÞkhu
[wtçkfeÞ þkMºk
fkÞoLke økýíkhe fhku.
3. fkuE ûkuºk{kt rðÄwíkrMÚkrík{kLk V y[¤ Au. yk ûkuºk{kt rðÄwíkûkuºk E rðþu þwt fne þfkÞ ?
4. òu fkuE rçktËw Ãkh rðÄwíkûkuºk þqLÞ nkuÞ íkku þwt íku rçktËw Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLk þqLÞ nkuðwt sYhe Au ?
5. þwt çku Mk{rMÚkrík{kLk MkÃkkxeyku yufçkeòLku AuËe þfu ? LkkUÄ
rðÄwíkðnLkLkkt ykÄkhu ÃkËkÚkkuoLku Lke[u {wsçk ðnU[e þfkÞ. Mkwðknfku yLku yðknfku Mkwðknfku rðÄwíkLkwt ðnLk Mkkhe
heíku fhe þfu Au. fkhý fu íku{kt {wfík E÷ufxÙkuLk {kuxe MktÏÞk{kt nkuÞ Au sÞkhu yðknfku{kt {wfík E÷ufxÙkuLkLkkt
y¼kðLkkt fkhýu rðÄwíkðnLk þfÞ çkLkíkwt LkÚke. [k÷ku nðu ykÃkýu rðÄwíkûkuºk{kt hk¾u÷kt Mkwðknfku rðþu yÇÞkMk
fheyu.
16..2..1 rðÄwíkûkuºk{kt MkwðknfkuLke ðíkoýqtf :
Mkwðknfku yuðkt E÷ufxÙkuLk Ãký Ähkðu Au su íku{Lkkt Ãkh{kýwyku MkkÚku ykuAe çktÄLk QòoÚke òuzkÞu÷kt nkuÞ Au. ykðkt
E÷ufxÙkuLk Mkwðknf{kt {wfík heíku økrík fhe þfu Au. òu fu çkkñ rðÄwíkûkuºkLke økuhnkshe{kt ykðkt E÷ufxÙkuLk
rðÄwík«ðkn h[e þfíkkt LkÚke.
ykf]rík 16.7 (9) {kt çkkñ rðÄwíkûkuºk{kt {wfu÷ku yuf Mkwðknf ËþkoÔÞku Au. {wfík E÷ufxÙkuLk rðÄwíkûkuºkLke rðYî
rËþk{kt «ðuøkeík ÚkkÞ Au. ykÚke E÷ufxÙkuLk MkÃkkxe yuçkeMkeze Ãkh s{k ÚkkÞ Au. suÚke MkÃkkxe yuVMkeyu[fu
ÄLk¼kheík çkLku Au. ykðk rðÄwík¼khkuÚke Mkwðknf{kt rðÄwíkûkuºk (E) WíÃkÒk ÚkkÞ Au fu suLke rËþk çkkñrðÄwík ûkuºk
E Lke rðYî nkuÞ Au. sÞktMkwÄe E yLku E-1 Mkh¾k Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe E÷ufxÙkuLkLkwt MÚkkLkktíkh [k÷w hnu Au íÞkhçkkË
÷øk¼øk 10-16 MkufLz{kt Mktíkw÷Lk ykðe òÞ Au. òu Mkwðknf{kt rAÿ nkuÞ íkku rAÿLke ytËh rðÄwíkûkuºk þqLÞ
nkuÞ Au. (ykf]rík 16.7çke)
MkwðknfLkk ykðk økwýÄ{oLku rMÚkíkrðÄwík rþÕzªøk fnu Au. fu su çkkñ rðÄwíkûkuºkÚke fkuE yuf yðfkþLkk ¼køk
s hûký fhu Au. yÚkkoíkT çkkñ rðÄwíkûkuºk Mkk{u Lkkswf WÃkfhýku hûký ÃkqY Ãkkzðk íku{Lku rAÿk¤w Mkwðknf{kt {wfðk{kt
ykðu Au yks fkhýu sÞkhu rðs¤e Úkíke nkuÞ íÞkhu fkh{kt hnuðwt rníkkðn Au.
rðÄwíkrMÚkríkÞ Mktíkw÷Lk{kt Mkwðknfku Lke[uLkk økwýÄ{kuo Ähkðu Au.
- Mkwðknf{kt rðÄwíkûkuºk nkuíkwt LkÚke.
- rðÄwík¼kheík MkwðknfLke çknkh hnu÷w rðÄwíkûkuºk íku MkwðknfLke MkÃkkxeLku ÷tçk nkuÞ Au. fu su MkwðknfLkk
ykfkh Ãkh ykÄkrhík LkÚke. Mkwðknf
- fkuEÃký rðÄwík¼kh íkuLke MkÃkkxe Ãkh s nkuÞ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ykf]rík 16.7 : (yu) çkkñ rðÄwíkûkuºk E {wfík E÷ufxÙkuLMkLku çknkhLke íkhV ¾u[u Au. suÚke MkwðknfLke ytËh
rðÄwíkûkuºk þqLÞ ÚkkÞ.
(çke) òu Mkwðknf rAÿk¤w nkuÞ íkku rAÿLke ytËh ûkuºk þqLÞ nkuÞ Au.
16.3 fuÃkurMkxLxMk
Äkhku fu çku Mkwðknfku Mk{kLk {qÕÞLkk Ãkhtíkw rðYî rðÄwík¼khku +Q yLku -Q Ähkðu Au. íku{Lke ðå[u ðe sux÷ku
rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Au. MkwðknfkuLkk ykðk íktºkLku fuÃkurMkxh fnuðkÞ Au. «kÞkurøkf heíku rðÄwíkrMÚkríkLkku
íkVkðík Mkwðknf Ãkh hnu÷k rðÄwík¼khLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ òu rðÄwík¼kh ðÄu íkku íku{Lke ðå[uLkku rðÄwík
rMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Ãký ðÄu Au Ãkhtíkw íku{Lkku økwýku¥kh y[¤ hnu Au. yk økwýku¥khLku fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk
fnuðkÞ Au.
C=Q/V (16.23)
yk{ fuÃkurMkLxMkyu fuÃkurMkxh îkhk rðÄwík¼khLkku Mktøkún fhðkLke ûk{íkk Au. fuÃkurMkxLMkLkku yuMkykE yuf{
‘‘Vuhkz‘‘ Au.
1 Vuhkz (yuV) = (16.24)
Mkk{kLÞ heíku fuÃkurMkxhLkk {qÕÞku {kE¢kuVuhkz yÚkðk ÃkefkuVuhkz{kt {kÃkðk{kt ykðu Au.
{kE¢kuVuhkz = 10–6 Vuhkz
ÃkefkuVuhkz = 10–12 Vuhkz
16..3..1 økku¤kfkh MkwðknfLkwt fuÃkurMkxLMk
Äkhku fu r rºksÞkðk¤k økku¤kLku 1 sux÷ku rðÄwík¼kh q ykÃkðk{kt ykðu Au. Äkhku fu økku¤kLkwt rðÄwíkrMÚkrík{kLk
ðe Au. V=
C = = 4πε0r = (16.25) [wtçkfeÞ þkMºk
Mk{efhý 16.hÃk Ëþkoðu Au fu økku¤kfkh MkwðknfLkwt fuÃkurMkx íkuLke rºksÞkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
0.18
C = × 10–9 F = 20 pF
9
LkkUÄ
16..3..2 fuÃkurMkxhLkk «fkhku
Mkk{kLÞ heíku fuÃkurMkxh {kuxk¼køkLkk E÷ufxÙkurLkf WÃkfhýku{k òuðk {¤u Au. fuÃkurMkxh{kt Mkk{kLÞ heíku çku
Mkwðknfku nkuÞ Au. su{ktÚke yuf rðÄwík¼krhík nkuÞ Au yLku çkeòu økúkWLz fÞkuo Au. fuÃkurMkxhLkku rMkæÄktík Mk{sðk
{kxu rðÄwíkLke ÿr»xyu y÷øk fhu÷e yuf ÄkíkwLke Ã÷ux yu æÞkLk{kt ÷ku yLku íkuLku ÄLkrðÄwík¼kh 1 íÞktMkwÄe ykÃkku
fu sÞkt MkwÄe íkuLkwt rðÄwíkrMÚkrík{kLk ðe {n¥k{ ÚkkÞ. (íkuLkk Ãkh ðÄw rðÄwík¼kh {wfíkk íku ÷ef ÚkkÞ Au.) yk Ã÷uxLkwt
fuÃkurMkxLMk 1/ðe ÚkkÞ Au.
nðu rðÄwíkLke ÿr»xyu y÷øk fhu÷e çkeS fkuE Ã÷ux çke Ã÷ux yu Lke LkSf {qfku. ykf]rík
16.8.a {kt ËþkoÔÞk {wsçk «uhý r¢Þk îkhk Ã÷ux çke Ãkh Ã÷ux yu íkhVÚke MkÃkkxe Ãkh
Éý rðÄwík¼kh s{k ÚkkÞ Au fu suÚke Mk{kLk {qÕÞLkku ½Lk rðÄwík¼kh íkuLke çkeS MkÃkkxe
Ãkh Wÿ¼ðu Au. òu Ã÷ux çke Lku ykf]rík 16.8 {kt ËþkoÔÞk «{kýu økúkWLz fhðk{kt ykðu
rq
íkku íkuLkk Ãkh hnu÷ku ½LkrðÄwík¼kh Ãk]Úðe{kt [kÕÞku òÞ Au. (nfefík{kt Ãk]Úðe{ktÚke
9q  90 r
/ 410
Éý rðÄwík¼kh Ã÷ux Ãkh ÃknkU[u Au.) Ãkhtíkw Éý rðÄwík¼kh Ã÷ux yu ÃkhLkk
½LkrðÄwík¼khLku sfze hk¾ðk {kxu su{Lkku íku{ hnu Au. yk heíku Ã÷ux çke Ãkh «urhík
Úkíkk Éý rðÄwík¼khLkk fkhýu yu ÃkhLkwt rðÄwíkrMÚkrík{kLk ½xu Au yLku yk yk¾k s
íktºkLkwt fuÃkurMkxLMk ðÄu Au.
ykf]rík 16.8 fuÃkurMkxhLkku rMkîktík

yk ÃkhÚke fne þfkÞ fu rðÄwíkLke ÿr»xyu y÷øk fhu÷k MkwðknfLkwt fuÃkurMkxLMk ðÄu Au suk íkuLke çkksw{kt økúkWLz
fhu÷ku rðÄwík¼kh rðneLk Mkwðknf {wfðk{kt ykðu. yk fuÃkurMkxhLkku {q¤¼qík rMkîktík Au. yk{ rðÄwík¼khLkku Mktøkún
{kuxk«{ký{kt fhðk {kxu fuÃkurMkxh ðÃkhkÞ Au.
Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxh
Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxh{kt ÄkíkwLke çku Mk{ktíkh Ã÷ux (ËhufLkwt ûkuºkV¤ yu)
yufçkeòÚke ze sux÷k ytíkhu hnu÷e nkuÞ Au. nðk, ÃkuÃkh, ø÷kMk ðøkuhu suðk
yðknf {kæÞ{ku yk çktLku Ã÷uxLku y÷øk hk¾u Au. ykf]rík 16.9 {kt ËþkoÔÞk
«{kýu çktLku Ã÷uxLku çkuxheLkk Äúwðku MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au.
[wtçkfeÞ þkMºk sÞkhu furÃkrMkxh MktÃkqýoÃkýu rðÄwík¼kheík nkuÞ Au íÞkhu Äkhku fu íkuLke çku Ã÷ux +9 Lku -9 rðÄwík¼kh Ähkðu Au fu
suÚke íku{Lke ðå[u Mk{kLk rðÄwíkûkuºk E WíÃkLLk ÚkkÞ. òu çku Ã÷ux ðå[uLkwt ytíkh (ze) Ã÷uxLkk ûkuºkV¤ fhíkk LkkLkwt
nkuÞ íkku Ã÷uxLke Äkh Ãkh rðÄwíkûkuºkLkwt rðf]ríkfhý yðøkÛÞ Au.
òu fkuE Ã÷ux Ãkh Mk{ík÷ rðÄwík¼kh ½Lkíkk nkuÞ íkku çku Ã÷ux ðå[u rðÄwíkûkuºk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
LkkUÄ
E= =
yLku çktLku Ã÷ux ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík

V= Ed
yk{, ze sux÷k ytíkhu hnu÷e çku Mk{ktíkh Ã÷uxÚke çkLkíkk fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
C0 = =
= (16.26)
Mk{efhý 16.26 Ëþkoðu Au fu Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk íkuLke Ã÷uxLkk ûkuºkV¤Lkk Mk{«{ký{kt yLku
íku{Lke ðå[u ytíkhLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
òu fuÃkurMkxhLke Ã÷ux ðå[u zkE-E÷ufxÙef ÃkËkÚko {qfðk{kt ykðu íkku
C = =
sÞkt E yu zkE-E÷ufxÙef {kæÞ{Lke ÃkkhøkBÞíkk (ÃkhkðiÄwík) (fu) fnuðkÞ Au. ykÚke

C = KC0 (16.27)
16..3..3 zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf
fw÷tçkLkk rLkÞ{ «{kýu fkuE s ytíkhu hnu÷k çku rðÄwík¼khku q1Lku q2 ðå[uLke yktíkhr¢ÞkLkk çk¤Lkwt {qÕÞ Lke[u
«{kýu ykÃke þfkÞ.
FV = (16.28)
sÞkt Eyku yu þqLÞkðfkþLke ÃkkhøkBÞíkk Au.
òu yk rðÄwík¼khkuLku fkuE E ÃkkhøkBÞíkk ðk¤k ÃkËkÚko yu s ytíkhu {qfðk{kt ykðu íkku íku{Lkk ðå[u ÷køkíkw çk¤
Fm = (16.29) [wtçkfeÞ þkMºk
sÞkt Eykh (yÚkðk fu) MkkÃkuûk ÃkkhøkBÞíkk yÚkðk zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf Au. ynª LkkUÄLkeÞ Au fu fkuE ÃkËkÚkoLke
ÃkkhøkBÞíkk yLku þqLÞkðfkþLke ÃkkhøkBÞíkkLkk økwýku¥khLku zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf fnuðkÞ Au. zkÞE÷ufxÙef
y[¤ktfLku Lke[u «{kýu Ãký ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ Au.
LkkUÄ
fu - çku Ã÷ux ðå[u {wfu÷k zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚko MkkÚkuLkwt fuÃkurMkxh
çku Ã÷ux ðå[u þqLÞðkfkþ MkkÚkuLkwt fuÃkurMkxLxMk
K=
ykÚke Cm= KC0 (16.31)
16..4 fuÃkurMkxhLkwt òuzký

C
q11mq2
Capacitance with dielectric between the plates
2 sÞkhu fuÃkurMkxLMkLkk sYhe {qÕÞðk¤ku fuÃkurMkxh Lkk {¤u íÞkhu fuÃkurMkxhLkk òuzkýkuÚke fuÃkurMkxLMkLkwt LkkLkwt fu {kuxwt
CCapacitance
4
r0 with vacuum between the plates
EåAeík {qÕÞ {u¤ðe þfkÞ Au. fuÃkurMkxhLkk òuzký Lke[u «{kýu
- ©uýe òuzký
- Mk{ktíkh òuzký
16.4.1 furÃkrMkxhLkwt Mk{ktíkh òuzký
ykf]rík 16.10 {kt ËþkoÔÞk yLkwMkkh fuÃkurMkxhLkk Mk{ktíkh òuzký{kt

Ëhuf fuÃkurMkxhLkku yuf Ã÷ux çkuxheLkk yuf Äúwð MkkÚku yLku çkeS Ã÷ux çkeò
Äúwð MkkÚku òuzkÞu÷e nkuÞ Au. Äkhku fu òuzkýLkk fkuE çku rçktËwyku yu yLku çke
ðå[u ðe sux÷k rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ÷køkw Ãkkzðk{kt ykðu Au. yk
«fkhLkk òuzký{kt Ëhuf furÃkrMkxh Ãkh ÷køkíkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík yufMk{kLk nkuÞ Au.
ykÚke, íku Ëhuf Ãkh y÷øk y÷øk rðÄwík¼kh q1, q2 yuðe heíku nkuÞ Au
fu suÚke q1 = C1V
q2 = C2V ykf]rík 16.10
[wtçkfeÞ þkMºk q3 = C3V (16.32)
yk{, çkÄk fuÃkurMkxh ÃkhLkku fw÷ rðÄwík¼kh:

q = q1 + q2 + q3
q = (C1 + C2 + C3 + …)V (16.33)

LkkUÄ
Mk{efhý 16.34 ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu yufçkeòLke Mk{ktíkhu òuzu÷k fuÃkurMkxhLkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk íku
ËhufLkk Mkhðk¤k çkhkçkh ÚkkÞ Au.
q = Cp V
q = Cp V = (C1 + C2 + C3 )V
C p = C1 + C2 + C3 = (16.34)
16..4..2 fuÃkurMkxhLkwt ©uýeòuzký
fuÃkurMkxhLkk ©uýe òuzký{kt «Úk{ fuÃkurMkxhLke «Úk{ Ã÷ux çkuxhe MkkÚku òuzkÞ Au yLku çkeS Ã÷ux çkeò fuÃkurMkxhLke
«Úk{ Ã÷ux MkkÚku òuzkÞ Au. çkeò furÃkrMkxhLke
çkeS Ã÷ux ºkeò fuÃkurMkxhLkk «Úk{ Ã÷ux MkkÚku
òuzkÞ Au. ykf]rík 16.11 {kt ËþkoÔÞk
«{kýu AuÕ÷k fuÃkurMkxhLke çkeS Ã÷ux çkuxhe
MkkÚku òuzkÞ Au. Äkhku fu çkuxhe ÿkhk fuÃkurMkxh
Mke-1 Lke «Úk{ Ã÷uxLku +q sux÷ku rðÄwík¼kh
{¤u Au. rðÄwík«uhýLkk fkhýu fuÃkurMkxhLkk
rMkîktík{kt Mk{òÔÞk «{kýu fuÃkurMkxh Mke1
ykf]rík 16.11
Lke –q yLku íku fuÃkurMkxh (Mke1) Lke rÿíkeÞ Ã÷uxLke çknkhLke çkkswyu +q sux÷ku rðÄwík¼kh s{k ÚkkÞ Au. yks
heíku Ëhuf fuÃkurMkxh +q sux÷k {qÕÞLkku rðÄwík¼kh økúný fhu Au. ynª, íku ËhufLkk fuÃkurMkxLMk y÷øk y÷øk
nkuðkÚke íku{Lkk ÃkhLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
V =
V = V1 + V2 + V3 (16.36)
= + +
= + + (16.37)
= [wtçkfeÞ þkMºk
WÃkhLkk Mk{efhý ÃkhÚke Mk{S þfkÞ fu Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk Cs yu C1 C2 C3 {ktÚke ÷½w¥k{ {qÕÞ Ähkðíkk
fuÃkurMkxLMkLkk {qÕÞ fhíkk Ãký ykuAwt nkuÞ Au.
fuÃkurMkxhLkk ©uýe òuzký{kt Ëhuf fuÃkurMkxh Ãkh s{k Úkíkku rðÄwík¼kh yufMk{kLk nkuÞ Au Ãkhtíkw íku{Lke Ã÷ux ðå[uLkku LkkUÄ
rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík íku{Lkk fuÃkurMkxLMkLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
yÚkkoíkT su furÃkrMkxhLkk òuzký {kxu ÷½w¥k{ fuÃkurMkxLMk nkuÞ íkku íku{Lke Ã÷ux ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík
{n¥k{ nkuÞ Au.
WËknhý 16..3
fkuE Mk{ktíkh Ã÷ux yuh fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk hh Au. Ã÷uxMk ðå[uLkwt ytíkh ze Au. Ã÷ux ðå[u ze/h sux÷e òzkE
Ähkðíkku zkÞE÷ufxÙef M÷uçk {wfðk{kt ykðu Au. òu zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf K=5 nkuÞ íkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk
Wfu÷: yuh fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk
C0 = = 22.0 μF
21K
1n1CKC
0K1A01C
A
0A A 2C0
02×

C
i2 K d+
ds2/2
d=11KC Cdi1C
/2
yk Lkðk íktºkLku çku fuÃkurMkxhLkwt ©uýe òuzký ÷E þfkÞ.
0 +2 2C0
C1 = = = 2 KC0
C2 = = = 2C0
Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk C Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
= +
C=
[wtçkfeÞ þkMºk =
= 36.7 μF

LkkUÄ 1. fuÃkurMkxLMkLkwt Ãkrh{ký ÷¾ku.
2. Mk{kLk rðÄwíkûkuºk E {kt hk¾u÷k çku rçktËwyku ðå[uLkwt ytíkh ze nkuÞ íkku íku{Lke ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík fux÷ku nþu ?
3. òu fkuE fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk yLku íkuLke çku Ã÷ux ðå[uLkwt ytíkh Ãk0 Mkeyu{ nkuÞ íkku ykðk yuh fuÃkurMkxhLke
Ã÷uxLkwt ûkuºkV¤ þkuÄku.
16..4..3 fuÃkurMkxh{kt Mktøkúrník Wòo
Äkhku fu fkuE rçkLkrðÄwík¼kheík fuÃkurMkxh çkuxhe MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au. fuÃkurMkxh{kt {n¥k{ sux÷ku rðÄwík¼kh
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk{, fuÃkurMkxh ÄehuÄehu [kso ÚkkÞ Au. fuÃkurMkxhLkk Ã÷ux ðå[uLkku «khtr¼f rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík 0 nkuÞ Au. yLku ytrík{ rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Äkhku fu ðe Au.yk [kSoøkLke «r¢Þk ËhBÞkLk
Mkhuhkþ rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík
[kSoøk ËhBÞkLk Úkíkwt fkÞo

0 +V
= =
2
ykÚke rMÚkríkWòo
U= qV = = CV 2 (16.38)
yk{ fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[uLkk rðÄwíkûkuºk{kt ykWx Mktøkún Ãkk{u Au. su fuÃkurMkxLMkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
yk Wòo rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkk ðÄkhk MkkÚku ðÄu Au. òu fu Ëhuf fuÃkurMkxh y{wf rMkr{ík {kºkk{kt s Wòo Mktøkún fhe
þfu Au. rðÄwík¼kheík fuÃkurMkx Ã÷uxLku MÃkþo fhðku ¾íkhLkkf nkuÞ Au. íkuLku MÃkþo fhðkÚke fuÃkurMkxh ykÃkýk þheh
ÿkhk rçkLkrðÄwík¼kheík (zeþ[kso) ÚkkÞ Au. su ðes¤eLkk ykt[fk{kt Ãkrhý{u Au.
16..5 zkÞE÷ufxÙefMk yLku zkÞE÷ufxÙef Äúwðe¼ðLk
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkkuo yðknf nkuÞ Au. suyku E÷ufxTkuLkLkwt ðnLk fÞko rMkðkÞ ðes¤ef
yMkhkuLkwt ðnLk fhu Au. zkÞE÷ufxÙef {wÏÞíðu çku «fkhLkk nkuÞ Au. yÄúwðeÞ yLku ÄúwðeÞ
(yu) yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙefMk
[wtçkfeÞ þkMºk
yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkkuoLkk yýwyku{kt ½Lk yLku Éý rðÄwík¼khkuLkwt fuLÿ yufçkeò Ãkh Mk{Ãkkík nkuÞ Au.
Mkk{kLÞ yðMÚkk{kt Ëhuf yýw ÃkkMku rÿÄwðeLke [kf{kºk þqLÞ nkuÞ Au. LkkExÙkusLk, ykurfMksLk, çkuLÍeLk, r{ÚkuLk
ðøkuhu yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙef Au.
(çke) ÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙefMk LkkUÄ

Ãkkýe (H2O) NH3, HC1ðøkuhu suðk yýwyku ÄwðeÞ zkÞE÷ufxÙefMkLkk WËknhý Au. ykðk yýwyku{kt ½Lk
yLku Éý rðÄwík¼khkuLkk fuLÿku y{wf [kuffMk ytíkhu hnu÷k nkuÞ Au yLku íkuyku fkÞ{e yLku [kuffMk rÿÄúwðeLke
[fk{kºkk Ähkðu Au. sÞkhu yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkoLku çkknÞrðÄwíkûkuºk{kt {wfðk{kt ykðu íÞkhu ½Lk
rðÄwík¼khLkwt fuLÿ E Lke rËþk{kt ¾U[kÞ Au sÞkhu Éý rðÄwík¼khLkwt fuLÿ íkuLke rðÁÿ rËþk{kt MÚk¤ktíkrhík ÚkkÞ
Au. ykÚke zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚko{kt Ëhuf yýw Mkqû{ rÿÄwðe [kf{kºkk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. suLku zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkoLkwt
Äúwðe¼ðLk fnuðkÞ Au. yk heíku WíÃkLLk Úkíke rÿÄwðeLke [kf{kºkk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
p = α ε0 E
ynª yu Mk{«{kýíkkLkku y[¤ktf Au suLku ykÛðef Äúwðe¼ðLkkt fnuðkÞ Au. ykf]rík 16.13 {kt ËþkoÔÞk «{kýu
fkuE yuf yÄúwðe ÃkËkÚko yuçkeMkeze fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[uLkk rðÄwíkûkuºk{kt {wfu÷ku Au suÚke yk ÃkËkÚkoLkwt Äúwðe¼ðLk
ÚkkÞ Au. zkÞE÷ufxÙef yýwykuLkk LÞwrf÷yMk fuÃkurMkxhLke Éý Ã÷ux íkhV yLku E÷ufxÙkuLk ½Lk Ã÷ux íkhV
MÚk¤ktíkrhík ÚkkÞ Au. Äúwðe¼ðLkLkk fkhýu zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkoLke ytËh rðÄwíkûkuºk EÃke WíÃkLLk ÚkkÞ Au fu su E
Lke rðYî rËþk{kt nkuÞ Au. ykÚke yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚkoLke nksheLkk fkhýu Ã÷ux ðå[uLkwt ûkuºk ½xu Au. ykÚke
Äúwðe¼qík zkÞE÷ufxÙef{kt rðÄwíkûkuºk Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
E(effective) = E - Ep (16.39)
yk «{kýu fuÃkurMkxhLke Ã÷ux ðå[uLkk rðÄwíkrMÚkrík{kLkku íkVkðík ½xu Au fkhý fu V=ED suLkk fkhýu fuÃkurMkxh
fuÃkurMkxLMk ðÄu Au. fkhý fu
ykf]rík 16.13 rðÄwík¼kheík fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[u zkÞE÷ufxÙef ÃkËkÚko rMÚkíkrðÄwíkLke WÃkÞkurøkíkk
[wtçkfeÞ þkMºk - {kuxk¼køkLke E÷ufxÙkurLkf yLku E÷ufxÙef÷ Mkfeox{kt fuÃkurMkx yuf {níðLkku ¼køk nkuÞ Au.
- fkurMk{f rðrfhýku Ãkh MktþkuÄLk {kxu ðÃkhkíktw Gold Leaf electroscope rðÄwík¼khLku þkuÄðk {kxu
ðÃkhkÞ Au.
- Lkf÷ fkZðk {kxuLkwt {þeLk rMÚkíkrðÄwíkLkk rMkîktík Ãkh fkÞo fhu Au.
LkkUÄ
1. çku fuÃkurMkxh C1= 12 mF yLku C2 = 4 mF yufçkeò MkkÚku òuzkÞu÷k Au sÞkhu íkuyku yLkw¢{u ©uýe{kt yLku
Mk{ktíkh{kt òuzkÞu÷ nkuÞ íÞkhu íku{Lkk íktºkLkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk þkuÄku.
2. ykf]rík 16.14 {kt ËþkoÔÞk «{kýu [kh fuÃkurMkxh òuzkÞu÷k yk íktºkLkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk þkuÄku.
3. yuf yuh fuÃkurMkxh C = 8 mF yu 12V çkuxhe MkkÚku òuzkÞu÷ Au.
(yu) sÞkhu íku MktÃkqýo Ãkýu rðÄwík¼kheík nkuÞ íÞkt fÞw Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
(çke) sÞkhu íkuLke çku Ã÷ux ðå[u zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf K=5 Ähkðíkku M÷uçk {wfðk{kt ykðu íÞkhu Ã÷ux ÃkhLkku
rðÄwík¼kh þkuÄku.
(Mke) Ã÷ux ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík þkuÄku.
(ze) yk Lkðk fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk þkuÄku.
4. fuÃkurMkxLMkðk¤k Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxhLku yuf çkuxhe MkkÚku òuzíkk íkuLke çku Ã÷ux ðå[u rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík Au. çkuxheLku y÷øk fheLku zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf fu ðk¤ku M÷uçk íkuLke çku Ã÷ux ðå[u {wfðk{kt ykðu Au.
Lke[u «{kýu fuÃkurMkxh{kt Mktøkún Ãkk{íke WòoLke økýíkhe fhku.
(yu) «khtr¼f yðMÚkk{kt
(çke) rÿíkeÞ yðMÚkk{kt
(Mke) fE yðMÚkk{kt Wòo ðÄkhu nþu yLku fu{.
ík{u su þeÏÞk
- rðÄwík ûkuºk{kt fkuEÃký rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk yu yLktík ytíkhuÚke íku rðÄwíkûkuºk{kt yuf{ [ksoLku ÷kððk {kxu
fhðk Ãký fkÞo çkhkçkh nkuÞ Au.
- rðÄwík¼khLku rMÚkh rðÄwík ûkuºk{kt yuf rçktËwÚke çkeò rçktËw Ãkh ÷E síkk Úkíkwt fkÞo íkuLkk ÃkÚk Ãkh ykÄkh hk¾íkwt
[wtçkfeÞ þkMºk
LkÚke.
- òu fkuE yuf{ rðÄwík¼khLku yLktík ytíkhuÚke rðÄwíkûkuºk{kt ykÃku÷k rçktËwyu ÷kððk {kxu fhðw Ãkzíkwt fkÞo yufsqÚk
nkuÞ íkku íku rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk 1 ðkuÕx Au. íku{ fnuðkÞ.
- rðÄwík rîÄúwðeLke rð»kwðð]¥keÞ hu¾k ÃkhLkk Ëhuf rçktËwyu rðÄwíkrMÚkrík{kLk þqLÞ nkuÞ Au. LkkUÄ
- Mk{MÚke{kLk MkÃkkxe{kt Ëhuf rçktËwyu rðÄwík rMÚkrík{kLk yuf Mk{kLk nkuÞ Au.
- rðÄwíkûkuºk{kt hnu÷k fkuE yuf rçktËw Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkk VuhVkhLkku Éý Ëh rðÄwíkrMÚkrík{kLk «[÷Lk
fnuðkÞ Au su ûkuºkLkwt {wÕÞ ykÃku Au.
- MkwðknfLkwt fuÃkurMkxLMk íkuLkk ykfkh, fË yLku ÃkËkÚkoLkk økwýÄ{o Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
- fuÃkurMkxhLkk ©uýe òuzký{kt òuzkýLkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxhLkk òuzký{kt hnu÷k ÷½w¥k{ {wÕÞLkk fuÃkurMkxLMk fhíkk
Ãký ykuAku nkuÞ Au.
- fuÃkurMkxhLkk Mk{ktíkh òuzký{kt òuzkýLkku Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMkyu Ëhuf fuÃkurMkxLMkLkk Mkhðk¤k çkhkçkh nkuÞ Au.
- yÄúwðeÞ zkÞE÷ufxÙefLke nksheLkk fkhýu fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[uLkw rðÄwíkûkuºk ½xu Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. fkuE q = 20 mC rçktËw{Þ rðÄwík¼kh 30 Mke.yu{. ËqhLkk fkuE rçktËw Ãke ykøk¤ rðÄwíkrMÚkrík{kLk þkuÄku.
2. Éý rçktËw{Þ rðÄwík¼khku q1,q2,q3, su ËhufLkwt {qÕÞ 200 ykhMke Au íku{Lku Mk{çkksw rºkfkuýLkk ¾qýkyku
yu, çke yLku Mke Ãkh yLkw¢{u {wfu÷ Au. rºkfkuýLkk çkkswLke ÷tçkkE 10 Mke.yu{. Au. yk íktºkLke rMÚkríkWòo þkuÄku.
3. 3yu{yu{ sux÷wt Ã÷ux ðå[uLkwt ytíkh Ähkðíkk fuÃkurMkxhLke Ã÷uxku ðå[uLkku rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 12ðe
Au. Ã÷ux ðå[uLkwt rðÄwíkûkuºk E Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
4. çku ykÞLk rðÄwík¼khku +e yLku -e yufçkeòÚke 4.0 * 10–10 m Ëqh Au íkku yk íktºkLke rMÚkríkWòo þkuÄku.
5. fkuE Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxLke çku Ã÷ux yu yLku çke ðå[uLkk rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 15 ðe Au òu fkuE
«kuxkuLk ( m = 1.67 * 10–27 rf.÷ku) ½Lk Ã÷ux yu Úke çke íkhV økrík fhu íkku çke Ã÷ux LkSf íkuLke ÍzÃk þkuÄku.
6. Ãkkrh{krýf ÿr»xyu Ëþkoðku fu VqyLku (½)mv2 yufçkeòLkku Mk{íkw÷ Au
7. fE ÃkrhrMÚkrík{kt Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxhLke Ã÷ux ðå[uLkwt rðÄwíkûkuºk yufMk{kLk nkuÞ.
[wtçkfeÞ þkMºk 8. fkuE yuf ÄkíkwLkk økku¤kLke rºksÞk r Au. suLke Ãkh +q rðÄwík hnu÷ku Au. økku¤kLkk ÔÞkMkLkk yuf AuzkÚke çkeò
Auzk MkwÄe fkuE yuf yuf{ rðÄwík¼kh q0Lku ÷E sðk {kxu fhðwt Ãkzíkwt fkÞo Úkþu.
9. fkuE yuf yuh fuÃkurMkxhLkwt {qÕÞ CO Au yLku íkuLke Ã÷ux ðå[uLkku rMÚkrík{kLk VO Au çktLku Ã÷ux ðå[uLkwt ytíkh
ze Au. nðu Ã÷ux ðå[uLke søÞk{kt zkÞE÷ufxÙef fkuLMxLx K=3 ðk¤w zkÞE÷ufxÙef ¼hðk{kt ykðu Au.
Lke[uLkk{ktÚke fE hkþe{kt VuhVkh Úkþu yLku fu{ ?
LkkUÄ
1) fuÃkurMkxLMk 2) rðÄwík¼kh 3) rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 4) ûkuºk½Lkíkk
10. fuÃkurMkxhLktw Lke[u Ëþkoðu÷ ÃkrhÃkÚk swyku. yu yLku çke ðå[u rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 16ðe Au.
yu) yu yLku çke ðå[uLkwt Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk þkuÄku.
çke) Ëhuf fuÃkurMkxhLkk rðÄwík¼khLkwt {wÕÞ þkuÄku.
Mke) Ëhuf fuÃkurMkxh Ãkh rðÄwíkrMÚkrík{kLkLkku íkVkðík þkuÄku.
11. fkuE yuf yuh fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk 8mF Au. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu yufMk{kLk fËLkk çku
zkÞE÷ufxÙefLku yk fuÃkurMkxhLke Ã÷ux ðå[u {wfðk{kt ykðu Au. su{Lkk zkÞE÷ufxÙef y[¤ktf K1=3 yLku
K2=6 Au. Lkðk fuÃkurMkxLMkLkwt {wÕÞ 1234567890123412345678901234
12345678901234
1234567890123412345678901234
12345678901234
12345678901234
1234567890123412345678901234
12345678901234
12345678901234
K1
1234567890123412345678901234
K2
1234567890123412345678901234
12345678901234
12345678901234
1234567890123412345678901234
12345678901234
12. Lke[u ykÃku÷k íktºkLkwt Mk{íkwÕÞ fuÃkurMkxLMk þkuÄku. A 3.0 mF ðk¤k yuh furÃkMkxhLku 12ðe rðÄwíkrMÚkrík{kLk
îkhk rðÄwík¼krhík fhðk{kt ykðu Au. K=7 zkÞE÷ufxÙefMk y[¤ktf Ähkðíkk M÷uçkLku fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[u
{wfðk{kt ykðu Au. çktLku íktºk{kt Mktøkún Ãkk{íke WòoykuLkku økwýku¥kh þkuÄku.
123456789012345
123456789012345
123456789012345
123456789012345
K =2
123456789012345
1
123456789012345
123456789012345
123456789012345
123456789012345
K =4
123456789012345
2
14. P = 3.5 ´ 10–15 sux÷e rÿÄwðeLke [kf{kºkk Ähkðíke rÿÄwðe Mk{kLk rðÄwíkûkuºk E = 2.0 ´ 104 NC–1{kt
[wtçkfeÞ þkMºk
{wfíkk íku ûkuºk MkkÚku 60 Lkku ¾qýku çkLkkðu Au íkku (yu) zkÞÃkku÷Lke rMÚkríkWòo yLku (çke) rÿÄúwðe Ãkh ÷køkíkwt xkufo
þkuÄku.
15. fkuE Mk{ktíkh Ã÷ux yuh fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxLMk 1hμF Au yLku íkuLke Ã÷ux ðå[uLkwt ytíkh 8 yu{.yu{. Au.
yk Ã÷ux ðå[u çku Mk{kLk ûkuºkV¤ Ähkðíkk zkÞE÷ufxTef M÷uçk {qfíkk fuÃkurMkxLMk Lkðw {qÕÞ þkuÄku.
LkkUÄ
1. 6 × 105 V. 2. 1.08 × 104 J.

3. 4 × 103 Vm –1 4. – 5.76 × 10 –19 J
5. 1.4 × 109 ms–2
6 (a) μF, (b) μC, μC, μC, 24μC,
(c) V, V, V, 8V, 8V
37
16
64
32
128
577
14 7 36 μF. 8. μF.
9. 1 : 7 10. (a) 3.5 × 10 –11 J (b) 6 × 10–11Nm.

11. 32 μF
{kuzâw÷ - 5 rðÄwík «ðkn
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
17
rðÄwík «ðkn
ykÃkýkt hkuStËk SðLk{kt ½ýe çkÄe «ð]ríkyku {kxu ykÃkýu rðs¤eLkku WÃkÞkuøk fheyu
Aeyu. su{ fu xur÷rðÍLk Ãkh fkÞo¢{ku òuðkt Ãkt¾k, xâwçk÷kEx, yuhfLzeþLkh suðkt WÃkfhýku
[÷kððk ðøkuhu . nrffík{kt rðs¤e yu íkku rð¿kkLkLke {kLkð søkíkLku W{Ëk ¼Ux Au suLkkt
ðøkh ykÄwrLkf Þwøk{kt SðLkLke fÕÃkLkk yþfÞ Au. sÞkhu ík{u xâwçk÷kEx fu ÷uBÃkLke Mðe[
[k÷w fhku Aku íÞkhu íku íkhík s «fkþeík ÚkkÞ Au. ykðwt fu{ çkLku Au? Mðe[Lkwt fkÞo þwt Au ?
yk {kuzâw÷Lkkt yøkkWLkk «fhýku{kt ík{u rðÄwík¼khku yLku íku{Lke ðå[u ÷køkíkkt çk¤kuLkku
yÇÞkMk fÞkuo. yk «fhý{kt rðÄwík¼khkuLke økríkLkku yÇÞkMk fheþwt. yk WÃkhktík rf[kuhLkkt
rLkÞ{ku {q¤¼qík yLku økkiý fku»k rðþuLkku yÇÞkMk Ãký yk «fhý{kt ykðhe ÷uðk{kt ykÔÞku
Au.
nuíkwyku
yk «fhý{kt ykÃkýu Lke[uLkkt {wËkyku rðþu yÇÞkMk fheþwt:
1. ykun{Lkkt rLkÞ{Lkwt fkÚkLk yLku ykunÙr{f yLku rçkLk-ykunÙr{f yðhkuÄku ðå[uLkku
íkVkðík
2. yðhkuÄLkkt ©uýe yLku Mk{ktíkh òuzkýku {kxu Mk{íkqÕÞ yðhkuÄ
3. «kÚkr{f yLku økkiý fku»kku ðå[uLkku íkVkðík
4. çktÄ ÃkrhÃkÚkku Ãkh rf[kuVLkkt rLkÞ{ku
5. yðhkuÄLkwt {wÕÞ òýðk {kxu ÂÔnMxLkçkúesLkku WÃkÞkuøk
rðÄwík «ðkn {kuzâw÷ - 5
6.ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkku rMkæÄktík yLku íkuLke {ËËÚke fku»kLkkt Emt íkÚkk yktíkrhf yðhkuÄLkkt rðãwík þkMºk yLku
{kÃkLk [wtçkfeÞ þkMºk
{wfík íkÚkk çkæÄ E÷uõxkuLk
yýw Ãkkuuíku rðÄwík¼khLke ÿr»xyu íkxMÚk Au. yÚkkoík E÷uõxkuLkLkkt MðÁÃku sux÷ku Éý¼kh
LÞwÂõ÷yMkLke ykMkÃkkMk ½q{íkku nkuÞ íkux÷ku s ÄLk¼kh LÞwÂõ÷yMk{kt «kuxkuLk MðÁÃku nkuÞ Au.
LkkUÄ
E÷uõxkuLk LÞwÂõ÷yMk MkkÚku fw÷tçk ykf»kof çk¤kuÚke çktÄkÞu÷kt nkuÞ Au. yk fw÷tçk çk¤
LÞwÂõ÷yMkÚke ËwhLkkt E÷uõxÙkuLk {kxu Lkçk¤wt nkuÞ Au. ykÚke MkkiÚke çkkÌk fûkk{kt Äq{íkkt E÷uõxkuLk
(yÚkkoík ðu÷uLMk E÷ufxÙkuLk)Lkwt LÞwÂõ÷yMk íkhVLkwt ykf»koý ¾qçk s ykuAwt nkuÞ Au. Äkíkwyku{kt
ykðkt çkkÌk E÷uõxÙkuLk Úkkuzkt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLke yMkh nuX¤ {wfík ÚkE òÞ Au.
17.1 rðÄwík«ðkn:
ykÃkýu yøkkWLkkt «fhýku{kt òuÞwt fu Mkwðknf Ãkh rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðíkLke yMkh
nuX¤ hk¾ðk{kt ykðu íkku íku{kt yktíkrhf rðÄwíkûkuºk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. ykÚke {wfík E÷uõxÙkuLk
rðÄwíkûkuºkLke rðÁæÄ rËþk{kt økrík fhðkLkwt þÁ fhu Au. suLkkÚke rðÄwík«ðkn h[kÞ Au.
hiðkSf heíku rðÄwík«ðknLke rËþk yu ÄLk¼khLke rËþk{kt økýðk{kt ykðu Au. yÚkkoík
tq
dq

dtt Éýw¼khðk¤kt E÷uõxÙkuLkLke økríkLke rËþk yLku rðÄwík«ðknLke rËþk yufçkeòÚke rðÁæÄ nkuÞ
Au.
rðÄwík«ðknLku Mk{sðk {kxu [k÷ku yuf WËknhý òuEyu. Äkhku fu, rðÄwík¼khku fkuE yuf
ûkuºkV¤ A Lku ÷tçk økrík fhu Au. (ykf]rík 17.1). òu q sux÷ku rðÄwík¼kh sux÷kt
Mk{Þøkk¤k{kt ÃkMkkh Úkíkku íkku Mkhuhkþ rðÄwík«ðkn Lke[u «{kýu ËþkoðkÞ Au.
Iav= (17.1)
ykf]rík 17.1 A ûkuºkV¤ðk¤k Mkwðknf{ktÚke rðÄwík¼khLke økrík

òu rðÄwík¼khLkku ðnLkËh çkË÷kÞ Au. íkífk÷eLk rðÄwík«ðkn Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
I= (17.2)
rðãwík þkMºk yLku rðÄwík«ðkn yu rðÄwík¼khLke ðnLkrËþkLku ÷tçk hk¾u÷kt ûkuºkV¤{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðÄwík¼khLkkt
[wtçkfeÞ þkMºk
MÚk¤ktíkh(ðnLk)Lkku Ëh Au.
rðÄwík«ðknLkku SI yuf{ yuÂBÃkÞh Au. íkuLku AÚke ËþkoðkÞ Au.
1yuÂBÃkÞh =1 fw÷tçk /1MkufLz ............(17.3)
rðÄwík«ðknLkkt çkeò LkkLkk yuf{ku r{÷eyuÂBÃkÞh (mA) (1mA = A) yLku
LkkUÄ
{kEfkuyuÂBÃkÞh (1 () A) Au. Äkíkw ÃkËkÚkko{kt E÷ufxÙkuLkLkkt ðnLkLkkt fkhýu
rðÄwík«ðkn h[kÞ Au. yÄoðknfku (Mku{efLzfxh){kt E÷ufxÙkuLk WÃkhktík nku÷Lke økríkLkkt fkhýu
rðÄwík«ðkn h[kÞ Au. nku÷ yu MVrxf{kt fkuE søÞk Ãkh E÷ufxÙkuLk Lkku y¼kð (¾k÷e søÞk)
Au. suLku ÄLk¼krhík økýðk{kt ykðu Au. ÞkË hnu fu nku÷Lkwt ¼kiríkf yÂMíkíð LkÚke Ãkhtíkw íku
E÷ufxÙkuLku Akuzu÷e ¾k÷e søÞk Au.
Äkhku fu ykf]rík 17.2 {kt ËþkoÔÞk «{kýu fkuE MkwðknfLkk ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ A Au. òu
íkuLke yuf ¼køkLke ÷tçkkE x nkuÞ íkku íku ¼køkLkwt ÚkkÞ. òu yuf{ fË ËeX hnu÷kt
E÷ufxÙkuLkLke MktÏÞk n nkuÞ íkku yk yuf{ fË{kt hnu÷kt E÷ufxÙkuLkLke MktÏÞk ÚkkÞ. ykÚke
yk yuf{ fË{kt hnu÷ku fw÷ rðÄwík¼kh ÚkkÞ ßÞkt yu E÷ufxÙkuLkLkku rðÄwík¼kh
Au. òu E÷ufxÙkuLkLkku W»{eÞ WòoLkkt fkhýu zÙeVx ðuøk (ÄMkzk{ýLkku ðuøk) Vd nkuÞ íkku yuf{
Mk{Þ {kt íku{Lkkt ÿkhk fÃkkíkwt ytíkh ÚkkÞ. ykÚke, ykÃkýu æÞkLk{kt ÷eÄu÷kt
yuf{ fË{kt hnu÷ku fw÷ rðÄwík¼kh Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
ykf]rík 17.2
suÚke ............(17.4)
ykf]rík 17.2 A sux÷kt ûkuºkV¤{ktÚke Vd sux÷kt ðuøk MkkÚku rðÄwík¼kh økrík fhu Au. rðãwík þkMºk yLku
sux÷e ÷tçkkE{kt sux÷kt rðÄwík¼kh Mk{kÞu÷kt Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
17.2 ykunÙ{Lkku rLkÞ{ :
E.Mk 1828{kt ykunÙ{ Lkk{Lkkt ði¿kkrLkfu Mkwðknf{kt ðnuíkkt rðÄwík«ðkn yLku íkuLke Ãkh
÷køkq Ãkkzðk{kt ykðu÷kt rðsÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík ðå[uLkkt MktçktÄLkku yÇÞkMk fÞkuo yLku íkuLku LkkUÄ
yuf rLkÞ{Lkkt ÁÃku hsq fÞkuo suLku ykunÙ{Lkku rLkÞ{ fnuðkÞ Au. (Mk{kLk íkkÃk{kLk yLku Ëçkký
suðe ÃkrhÂMÚkrík{kt)
Mkwðknf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðs«ðkn (I) yu íku Mkwðknf Ãkh ÷køkq Ãkkzu÷kt
rðsÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík (V) Lkkt Mk{«{ký{k nkuÞ Au. - ykunÙ{Lkku rLkÞ{
Äkhku fu Mkwðknf Ãkh V sux÷wt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Au. suÚke íku{ktÚke I sux÷ku
rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ykunÙ{Lkkt rLkÞ{ «{kýu
yÚkðk V= RI yÚkðk V/I=R..........17.5
ßÞkt R yu Mk{«{kýLkku y[¤ktf Au suLku MkwðknfLkku yðhkuÄ fnu Au. MkwðknfLkku
V x I t
nAV yðhkuÄ yu íkuLke yktíkrhf ÷kûkrýfíkk (økwýÄ{o) Au. su Mkwðknf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt «ðknLkku
d
rðhkuÄ fhu Au. ykf]rík 17.3(a) {kt Mkwðknfku {kxu I-V ÷kûkrýfíkk ð¢ ËþkoÔÞku Au.
ykf]rík 17.3 I-V ð¢ (a) Mkwðknf (b) Mkur{fLzxh

yðhkuÄLkku SI yuf{ ykunÙ{ Au.
1yuf{ = 1 ðkuÕxk/ 1yuÂBÃkÞh
{kuxkt ¼køkLkkt ÄkíðeÞ ÃkËkÚkkuo (Mkwðknfku) ykunÙ{Lkkt rLkÞ{Lku yLkwMkhu Au. ykÚke íku{Lku
ykunÙr{f fnu Au. su yðhkuÄfku yk rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk Lk fhu íku{Lku LkkuLk- ykunÙr{f fnu Au.
rðãwík þkMºk yLku ðuõÞq{ zkÞkuz Mkur{fLzfxh zkÞkuz, xÙkÂLÍMxh ðøkuhu LkkuLk- ykunÙr{f Au. ykf]rík 17.3(b)
[wtçkfeÞ þkMºk {kt Mkur{Lzfxh zkÞkuz {kxu I-V ð¢ ËþkoÔÞku Au.
«ð]rík 17.1 :-
nuíkw : E÷ufxÙku÷kEx{kt rðÄwíkðnLkLkku
LkkUÄ
yÇÞkMk
ÃkËkÚkkuo : yur{Þh, ÷kuÕxr{xh, fkuÃkh
MkÕVuxLkkt ÿkðýLkwt rçkfh, çku íkktçkkLke
Ã÷ux, f¤ , ðkÞh, rhykuMxux.
ykf]rík 17.4 E÷ufxÙku÷kEx{kt
ykf]rík 17.4
rðÄwíkðnLk
ÃkæÄrík :
17.4
1. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu ÃkrhÃkÚk
òuzku.
2. f¤ [k÷w fhku yLku yur{xh yLku ðkuÕxr{xhLkkt rhzªøk ÷ku.
3. rhykuMxux( )Lkkt M÷kExhLku n÷kðe yur{xh yLku ðkuÕxr{xhLkkt {kÃkLk VheÚke fhku.
4. WÃkhkufík {wËku 3 ykuAk{kt ykuAe Ãkkt[ ðkh ÃkwLkhkðíkoLk fhe ðkuÕxr{xh yLku yur{xhLkwt
{kÃkLk fhku.
5. yk «ÞkuøkLkwt ÃkwLkhkðíkoLk (a) yLku ðå[uLkwt ytíkh çkË÷e (b) Ã÷uxLku MktÃkqýoÃkýu
zqçkkze yLku (c) ÿkðýLke Mkktÿíkk çkË÷eLku fhku.
6. I - V yk÷u¾ Ëkuhku.
rLk»f»ko :
òu I - V yk÷u¾ WËøk{{ktÚke ÃkMkkh Úkíke hu¾k
Ëþkoðu íkku ÿkðý ykunÙr{f yðhkuÄLke su{ ðíkou uAu.
(ykf]rík 17.5)
Ã÷ux ðå[uLkkt fË{kt VuhVkhLke MkkÚku yk÷u¾Lkku
Zk¤ çkË÷kÞ Au.suÚke Mk{S þfkÞ Au fu ÿkðýLke
ykf]rík 17.5 ykÞrLkf ÿkðý {kxu I - Vyk÷u¾
yðhkuÄfíkk íkuLkkt ÃkËkÚkoLkkt økwýÄ{kuoLke MkkÚku MkkÚku Ã÷ux (E÷ufxÙkuz)Lkkt ûkuºkV¤ yLku íku{Lke rðãwík þkMºk yLku
ðå[uLkkt ytíkh Ãkh Ãký ykÄkh hk¾u Au. [wtçkfeÞ þkMºk
17.2.1 yðhkuÄ yLku yðhkuÄfíkk :
nðu [k÷ku ykÃkýu MkwðknfLkkt yðhkuÄLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤kuLke [[ko fheyu. ykÃkýu çku
«Þkuøkku fhe þfeyu. ykf]rík 17.6 «{kýu ÃkrhÃkÚk òuzku.
LkkUÄ
«ð]rík 17.2::
Mkk{kLk ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkku yuf ÷ktçkku Mkwðknf íkkh ÷ku. yk íkkhLkkt y÷øk-
y÷øk ÷tçkkEðk¤kt ðøkuhu) xwfzkt fhku. A yLku B ðå[u ÷tçkkE Ähkðíkkt íkkhLku
òuzku yLku íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðÄwík«ðknLkwt {kÃkLk fhku. Äkhku fu yk rðÄwík«ðkn Au. yk
s «{kýu ðøkuhu ÷tçkkEðk¤kt íkkhLku A yLku B ðå[u ðkhkVhíke òuze rðÄwík«ðknLkwt
{kÃkLk fhku. su {kLkku fu Au. íÞkhu çkkË yLku ðå[u yk÷u¾ Ëkhku.
l(I12l2,11,,l2l32 , l3
ykf]rík 17.6 MkwðknfLkkt yðhkuÄLku yMkh fhíkkt Ãkrhçk¤kuLkku yÇÞkMk fhðk {kxu
rðsÃkrhÃkÚk.
yk yk÷u¾ hur¾Þ {¤u Au. yk WÃkhktík yuðwt {k÷q{ Ãkzu Au fu ÷ktçkk íkkhLkku yðhkuÄ ðÄw
nkuÞ Au. [ykf]rík 17.6(a)] økkrýíkef ÿr»xyu
rðãwík þkMºk yLku ykf]rík 17.6 : (a) rðÄwík«ðkn I yLku 1/l ðå[uLkku yk÷u¾ (b) Mk{kLk÷tçkkELkkt íkkhku {kxu
[wtçkfeÞ þkMºk
rðÄwík«ðkn yLku ykzAuËLkkt ûkuºkV¤ ðå[uLkku yk÷u¾.
«ð]rík 17.3
fkuE yuf ÃkËkÚkoLkkt Mk{kLk ÷tçkkE Ähkðíkkt Ãkhtíkw y÷øk-y÷øk ykzAuËLkkt ûkuºkV¤
LkkUÄ
Ähkðíkkt íkkh ÷ku. yk çkÄkt s íkkhLku ðkhkVhíke A yLku B ðå[u òuze íku{ktÚke
ÃkMkkh Úkíkkt rðÄwík«ðkn I1 , I 2 , I 3 .... LkkUÄku. I yLku A Lkku yk÷u¾ Ëkuhku su hu¾eÞ {¤u Au.
ðÄw ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkkt íkkh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðÄwík«knLkwt {qÕÞ ðÄw nkuÞ Au. yÚkkoík
ykðkt íkkhLkku yðhkuÄ ykuAku nkuÞ Au. (ykf]rík 17.7(b))
R (17.7)
Mk{e. (17.6) yLku (17.7) ÃkhÚke
yÚkðk R= r (17.8)
ßÞkt () yu y[¤ íkkÃk{kLku ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk Au. Mk{e. (17.8) Lku Lke[u «{kýu ÷¾e
þfkÞ :
r= (17.9)
òu l = 1m yLku nkuÞ íkku S = R ykunÙ{r{xh ÚkkÞ. ykzAuËLkwt ûkuºkV¤

Ähkðíkkt yLku 1 m ÷tçkkEðk¤k íkkhLkk yðhkuÄLku íkkhLkkt ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk fnu Au. íkuLkku
SI yuf{ ykunÙ{-r{xh Au.
σ = (17.10)
ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk íkuLkku yktíkrhf økwýÄ{o Au su íkuLkkt Ãkrh{ký (fu ykfkh) Ãkh
ykÄkrhík LkÚke sÞkhu ÃkËkÚkoLkku yðhkuÄ íkuLkkt Ãkrh{ký íku{s íkuLkkt økwýÄ{o Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
WËknhý 17.1 : ykÃkýkt ½h{kt rðsÃkwhðXku 220 V nkuÞ Au. òu çkÕ÷{ktÚke 0.2 A rðãwík þkMºk yLku
rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ íkku çkÕ÷Lkku yðhkuÄ fux÷ku nþu ? [wtçkfeÞ þkMºk
Wíkh : R= = 1100 W
WËknhý 17.2 : fkuE íkkhLkkt ykzAuË{ktÚke yuf MkufLz{kt (6.0 * 1016 ) E÷ufxÙkuLk ÃkMkkh
LkkUÄ
ÚkkÞ Au. íkkh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðÄwík«ðknLkwt {qÕÞ þkuÄku.
Wíkh : ykzAuËLkkt ûkuºkV¤{ktÚke yuf MkufLz{kt ÃkMkkh Úkíkku fw÷ rðÄwík¼kh ()
ΔQ = ne = 6.0 × 1016 × 1.6 × 10–19 C = 9.6 × 10–3C
∴ I = =
= 9.6 × 10–3 A
= 9.6 mA
WËknhý 17.3 : íkktçkkLkkt çku íkkh A yLku B Lke ÷tçkkE yufMk{kLk Au. íkkh A Lkku ÔÞkMk B
fhíkkt çk{ýku Au. íku{Lkkt yðhkuÄLke íkw÷Lkk fhku.
Wíkh : Mk{e (17.8) ÃkhÚke,
r

V
9.6 Q
RB2A 10
200
V 23
r5.0 V
C
=
R 
A
 2.0
I
rR B
2
2rt0.2
I1s 2.5 A
RA  r
A
B
A
yLku RB = r
∴ =
ynª, A Lkku ÔÞkMk (2 *) Lkku ÔÞkMk rA = 2rB

ykÚke, BLkku yðhkuÄ A fhíkkt [kh økýku ðÄw Au.
WËknhý 17.4 : yuf Mkwðknf íkkhLke ÷tçkkE 60 m yLku rºksÞk 0.5 cm Au. 5.0 ðkuÕx
sux÷ku rðÄwíkÂMÚkrík{kLk Lkku íkVkðík íkkh{kt 2.5 A rðÄwík«ðkn WíÃkLLk fhu Au. íkkhLkkt
ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk þkuÄku.
Wíkh :
íkkhLkkt ykzAuËLkwt ûkuºkV¤
rðãwík þkMºk yLku = 3.14 × (5.0 × 10–3) 2 m2 = 78.5 × 10–6 m2
[wtçkfeÞ þkMºk
2.0  78.5  106 m 2
ρ= = 2.6 × 10–6 Ωm
60.0 m
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku- 17.1
1. (a) l ÷tçkkEðk¤kt íkktçkkLkkt íkkh{ktÚke I rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. òu íkkhLke ÷tçkkE
çk{ýe fhðk{kt ykðu íkku rðÄwík«ðknLkwt {qÕÞ þkuÄku.
(b) òu íkktçkkLkkt íkkhLkk ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ yzÄwt fhðk{kt ykðu íkku íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt
rðÄwík«ðkn rðþu þwt fne þfkÞ ?
2. l ÷tçkkE yLku A ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkkt íkkhLke yðhkuÄfíkk () Au. òu yk íkkhLke
÷tçkkE yLku ykzAuËLkkt ûkuºkV¤Lkkt {qÕÞLku çk{ýwt fhðk{kt ykðu íkku íkuLke yðhkuÄfíkk
fux÷e Úkþu ?
3. þwt çkÄkt s Mkwðknfku ykunÙ{Lkkt rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk fhu Au ?
4. (5 * 1017) E÷ufxÙkuLk yuf MkufLz{kt fkuE íkkhLkkt ykzAuËLkkt ûkuºkV¤{ktÚke zkçke çkkswÚke
s{ýe çkksw ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íkku «ðknLke rËþk yLku {qÕÞ sýkðku .
17.3 yðhkuÄkuLkwt òuzký :
Mkk{kLÞ heíku yðhkuÄkuLkwt òuzký çku «fkhu ÚkkÞ Au. ©uýe òuzký yLku Mk{ktíkh òuzký. òu
fkuE yuf yuðku yðhkuÄ fu su ykÃku÷kt yðhkuÄkuLkkt òuzký Ãkh Mk{kLk heíku ÷køkq Ãkkzðk{kt
ykðu÷kt rðsÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík nuX¤ Mk{kLk rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkðk Ëu íkku íkuLku íku
òuzkýLkku Mk{íkqÕÞ yðhkuÄ fnu Au.
17.3.1 ©uýe òuzký :
yðhkuÄkuLkwt òuzký yuðe heíku íku{Lkkt AuzkykuLku òuzeLku fhðk{kt ykðu fu suÚke íku Ëhuf{ktÚke
yufMk{kLk rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ íkku íkuðkt òuzkýLku ©uýe òuzký fnu Au. ykf]rík 17.8{kt çku
yðhkuÄku R1 yLku Lkwt ©uýe òuzký Ëþkoðu÷ Au. yk òuzký A yLku D ®çkËwyku Ãkh çkuxhe
MkkÚku òuzkÞu÷ Au.
Äkhku fu V ðkuÕxLke çkuxhe MkkÚku yk ©uýe òuzký òuzíkkt I sux÷ku rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ rðãwík þkMºk yLku
Au. ykÚke, yLku Lkkt Auzkyku Ãkh WíÃkLLk Úkíkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yLkw¢{u [wtçkfeÞ þkMºk
yLku Au. ykÚke yLku Ãkhtíkw
òu yk ©uýe òuzkýLkku fkuE Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ R nkuÞ íkku LkkUÄ

fu suÚke R R1 R2
yk «fkhLkwt òuzký øk{u íkux÷kt yðhkuÄku {kxu þfÞ Au. suÚke
yk{, ©uýe òuzký{kt ÃkrhÃkÚkLkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ yu íku ÃkrhÃkÚk{kt ykðu÷kt Ëhuf yðhkuÄkuLkku
Mkhðk¤ku Au.
vR1212VR
V IR11
IR 
1RI22(R
2V IR
31R
1R 2R
IR
)4 2.........(17.11)
çkuxhe
ykf]rík 17.8 : (a)çkuxhe MkkÚku ©uýe{kt òuzkÞu÷kt çku yðhkuÄfku.
(b) WËTøk{ (çkuxhe) MkkÚku ©uýe{kt òuzkÞu÷kt çku çkÕçk.
17.3.2 Mk{ktíkh òuzký :

yðhkuÄfkuLkkt Mk{ktíkh òuzký{kt Ëhuf yðhkuÄfLkkt çku Auzkyku ðå[u rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík yufMk{kLk nkuÞ Au.
ykf]rík 17.9 çku yðhkuÄfku R1 yLku Lkwt Mk{ktíkh òuzký ËþkoÔÞwt Au. Äkhku fu yk
òuzký V ðkuÕxLke çkuxhe MkkÚku òuzðk{kt ykðu íkku yk ÃkrhÃkÚk{ktÚke I rðÄwík«ðkn ðnu Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
(a) (b)
ykf]rík 17.9 (a) çku yðhkuÄfkuLkwt Mk{ktíkh òuzký, çktLku yðhkuÄfkuLku çkuxhe ÿkhk Mk{kLk
rðÄwíkÂMÚkrík{kLk {¤u Au.
(b) çkuxhe MkkÚku Mk{ktíkh òuzký Ähkðíkkt çku çkÕçk.
ynª, {wÕÞ rðÄwík«ðkn I çku ¼køk{kt ðnu[kÞ Au. Äkhku fu rðÄwík«ðkn I yu yLku
{kt ðnu[kÞ Au. su yLkw¢{u yLku {ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ykðe
yLku
ykÚke {wÕÞ rðÄwík«ðkn I Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
òu yk òuzkýLkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ R nkuÞ íkku
...........................(17.12 a)
yÚkðk
R= ..................(17.12 b)
Mk{e (17.12 (a)Lku øk{u íkux÷kt yðhkuÄfkuLkkt Mk{ktíkh òuzký {kxu Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
1 1 1 1 1
    ...........(17.13)
R R1 R2 R3 R4
ynª, LkkutÄLkeÞ Au fu òuzkýLkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ íku òuzký{kt hnu÷kt MkkiÚke ykuAkt {qÕÞLkkt rðãwík þkMºk yLku
yðhkuÄ fhíkkt Ãký ykuAku nkuÞ Au. Mk{ktíkh òuzký{kt yðhkuÄLke MktÏÞk ðÄkhíkkt íku ÃkrhÃkÚkLkku [wtçkfeÞ þkMºk
yðhkuÄ ½xu Au. yLku çkuxhe{ktÚke ðnuíkkt rðÄwík«ðknLkkt {qÕÞ{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
ykÃkýkt ½h{kt çkÕçk, Ãkt¾k, nexh ðøkuhu suðkt rðs¤ef WÃkfhýku yufçkeò MkkÚku
Mk{ktíkh{kt òuzkÞu÷kt nkuÞ Au. yLku íku çkÄktLku y÷øk ÂMð[ nkuÞ Au. ËhufLku {¤íkku
LkkUÄ
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yufMk{kLk s nkuÞ Au yLku íkuLkwt fkÞo çkeò WÃkfhýkuÚke yMkh
Ãkk{íkwt LkÚke.
ykf]rík 17.10 : ykÃkýkt ½h{kt rðs¤ef WÃkfhýkuLkwt òuzký. çkÄkt s WÃkfhýku Mk{ktíkh{kt
òuzkÞu÷kt nkuÞ Au suÚke íku ËhufLku 220 V {¤e þfu.
ykf]rík 17.10{kt ËþkoÔÞk {wsçk ½h{kt sux÷kt WÃkfhýku fkÞofík (Switch on) nkuÞ íku
I 212 50
R RR 10 R2
R  152 
R
R1  R2 10çkÄkt
10 R2 Lkku yðhkuÄ yufçkeòLkkt Mk{ktíkh nkuðkÚke Mk{ktíkh òuzkýLkkt rLkÞ{kLkwMkkh ½hLkkt
rðsÃkheÃkÚkLkku fw÷ yðhkuÄ ½xU Au. yLku íkuÚke yuMke òuELMk{ktÚke ykðíkku rðÄwík«ðknLkku
sÚÚkku ðÄu Au. çkuxhe
WËknhý 17.5::
ykf]rík 17.11 {kt Ëþkoðu÷kt rðsÃkheÃkÚk {kxu yðhkuÄ R2 yLku íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt
rðÄwík«ðkn Lkkt {qÕÞku þkuÄku.
W¥kh : òu yLku Lkkt Mk{ktíkh òuzkýLkku Mk{íkqÕÞ yðhkuÄ R nkuÞ íkku,
nðu, ykunT{Lkkt rLkÞ{kLkwMkkh,

10Ω
[wtçkfeÞ þkMºk 10 R2  R2 10
ynª, yLku Lkkt yðhkuÄ Mkh¾kt nkuðkÚke íku{Lkk{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðÄwík«ðkn Ãký
yufMk{kLk sux÷ku Úkþu.
LkkUÄ WËknhý 17.6 : ykf]rík 17.12 {kt Ëþkoðu÷kt rðsÃkheÃkÚk{kt ®çkËwyku a yLku d ðå[u
Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ þkuÄku.
W¥kh : ÃkheÃkÚk{kt ËþkoÔÞk {wsçk (15W ) yLku ( 3W) ðk¤kt yðhkuÄfku yufçkeò MkkÚku
Mk{ktíkh òuzký Ähkðu Au. ykðe íku{Lkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ
R1=
(a) ykf]rík (d) yðhkuÄfkuLkkt ©uýe yLku Mk{ktíkh òuzkýku.

nðu, ynª () yLku () yðhkuÄku yufçkeò MkkÚku ©uýe{kt òuzkÞu÷kt Au.
ykÚke ®çkËwyku a yLku b ðå[uLkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ
WËknhý 17.7 : ykf]rík 17.13{kt yuf Lkuxðfo Ëþkoðu÷ Au. (i) b yLku c; (ii) c yLku d;
(iii) a yLku e yLku rçktËwyku ðå[u Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ þkuÄku.
ykf]rík 17.13 yðhkuÄfkuLkwt ©uýe yLku Mk{ktíkh òuzký.
W¥kh : rðãwík þkMºk yLku
(i) ºký yðhkuÄku 5W, 10W, 30W yufçkeòÚke Mk{ktíkh òuzkÞu÷kt Au. ykÚke (R1= 3 W) [wtçkfeÞ þkMºk
(ii) (2W) yLku (4W) Ähkðíkkt ©uýe{kt òuzkÞu÷kt Au. ykÚke ( (R2= (2 + 4) = 6W))
(iii) () yLku () ðk¤kt yðhkuÄ Mk{ktíkh òuzkÞu÷kt Au. ykÚke
1
LkkUÄ
R3 =
21
R3 =  = 2.1 Ω
10
nðu, Mk{íkwÕÞ yðhkuÄku yLku Lku ©uýe{kt Au. ykÚke,
R4 = R1 + R2 = (3 + 6) = 9Ω
nðu, yLku Mk{ktíkhu òuzkÞu÷kt Au. íku{Lkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ
R11 11 3  7 10
63 1 1
 
 1432    
R745 3R3
57 21 21 9 2.1
1 10 37
=  =
9 21 63
R5 = = 1.70 Ω)
(iv) nðu, R5yLku 3W©uýe{kt nkuðkÚke

R = (1.70 + 3) = 4.79 Ω
1. Äkhku fu ík{khkt ykuhzk{kt çku çkÕçk yLku yuf Ãkt¾ku Au. íkku íkuyku ðå[u ©uýe òuzký nþu fu
Mk{ktíkh òuzký ? fu{ ?
2. òu y{wf Mktòuøkku{kt ykÃkýkt ½hku{kt ykðíkku rðsÃkwhðXku (200V) Úke ðÄeLku (300V)
ÚkE òÞ íkku íkuLkkÚke ykÃkýkt rðs¤ef WÃkfhýkuLku LkwfMkkLk Úkíkwt yxfkððkt þwt fhðwt
òuEyu ?
rðãwík þkMºk yLku 3. Lke[uLkkt ÃkheÃkÚk{kt ®çkËwyku (A) yLku (B) ðå[u Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ þkuÄku ?
[wtçkfeÞ þkMºk
17.4 yðhkuÄfkuLkkt «fkh :

LkkUÄ
çkÄe s E÷ufxÙkurLkf yLku E÷uÂõxÙf÷ Mkhfex yðhkuÄfku Ähkðu Au. yðhkuÄfku çku «fkhLkkt
nkuÞ Au. :
1. fkçkoLk yðhkuÄfku
2. íkkhLkkt økqt[¤kÁÃku yðhkuÄfku.
íkkhLkkt økqt[¤ktÁÃku yðhkuÄfku y{wf rLkrùík ÷tçkkELkkt íkkh nkuÞ Au. su {UøkurLkLk, fkuLMxLxLk
yÚkðk rLk¢ku{Lkkt çkLku÷kt nkuÞ Au. yk íkkhLku yðknf Lk¤kfkh Ãkh íkuLku rçkLk«urhík çkLku íku
«{kýu ®ðxk¤ðk{kt ykðu Au. fkçkoLk yðhkuÄfku fkçkoLkLku ÞkuøÞ çktÄf ÃkËkÚko MkkÚku rLkr©ík fhe
Lk¤kfkh ÁÃku çkLkkðkÞ Au. yk Lk¤kfkhLkkt çktLku Auzu íkkh òuzðk{kt ykðu Au. suÚke íku{Lku
ÃkheÃkÚk{kt sÁh Ãkzu íÞkt òuze þfkÞ. ykðkt yðhkuÄfkuLkwt {qÕÞ swËkt- swËkt htøkLkkt Ãkx]ykuÚke
òýe þfkÞ Au.
R = AB × 10C Ω, D
ynª, A,B,C yLku D yu swËkt swËkt htøkLkkt Ãkx]kyku Au. swËkt swËkt htøkLkkt {qÕÞku xuçk÷ ()
{kt ykÃku÷ Au.
- «Úk{ çku htøkLkkt Ãkx]kyku yðhkuÄLkkt {qÕÞLkkt «Úk{ çku ytf Ëþkoðu Au.
- ºkeòu htøkeLk Ãkx]ku ËMkLke Äkíkktf Ëþkoðu Au.
- [kuÚkku htøkeLk Ãkx] yðhkuÄfLke MknLkþe÷íkk (MktðuËLkþe÷íkk) Ëþkoðu Au.
Äkhku fu fkuE yuf yðhkuÄf Ãkh [kh htøkeLk Ãkx]yku yLkw¢{u ¼qhku, økúu, ÷e÷ku(økúeLk) yLku
rMkÕðh Au.
«Úk{ ytf 6(¼qhku) Au.
rÿríkÞ ytf 8(økúu) Au.
ºkeòu htøk Äkíkktf (økúeLk)5 Au.
[kuÚkku htøk MktðuËLkþe÷íkk (10%) rMkÕðh Ëþkoðu Au.
ykÚke yðhkuÄfLkwt {qÕÞ rðãwík þkMºk yLku
() [wtçkfeÞ þkMºk
17.5 yðhkuÄ Ãkh íkkÃk{kLkLke yMkh :
ðknfLke yðhkuÄfíkk íkkÃk{kLk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. {kuxkt ¼køkLkkt Äkíkw ÃkËkÚkkuoLke
yðhkuÄfíkk íkkÃk{kLk MkkÚku ðÄu Au yLku yk VuhVkh íkkÃk{kLkLkkt y{wf rLkr©ík økk¤k {kxu
LkkUÄ
hu¾eÞ nkuÞ Au.
r= r0 [1 + a (T – T0)] (17.14)
ynª, r yLku r0yu yLkw¢{u íkkÃk{kLku TyLku T0Ãkh ÃkËkÚkkuoLke yðhkuÄfíkk Au.
ynª íkkÃk{kLk °C {kt Au. yLku T0 yu fkuE MktË¼o íkkÃk{kLk Au. a Lku yðhkuÄfíkkLkku
íkkÃk{kLku y[¤ktf fnuðkÞ Au.íkuLkku yuf{ Au.
MkwÃkhfLzfxh (yríkMkwðknfku)
y{wf ÃkËkÚkkuoLku yríkLke[kt íkkÃk{kLku hk¾íkkt íku{Lke yðhkuÄfíkk þqLÞ çkLke òÞ Au.
yÚkkoík íku{Lke ðknfíkk yLktík çkLku Au. su íkkÃk{kLku yðhkuÄfíkk þqLÞ þqLÞ ÚkkÞ íku íkkÃk{kLkLku
Mkt¢krík íkkÃk{kLk (xÙkÂLÍþLkxuBÃkhu[h) fnu Au. yLku ykðe ÃkrhÂMÚkrík{kt ÃkËkÚkoLku MkwÃkhfLzfxh
(  0 ) 1 

0 (T – T0 ) 0(yríkMkw
T ðknf) fnu Au.
òu ¼rð»Þ{kt ykuhzkLkkt íkkÃk{kLku MkwÃkhfLzfxhMkoLkwt yrMíkíð þfÞ çkLkþu íkku íku
xufLkku÷kuS{kt ¢ktrík ÷kðþu. ykðkt MkwÃkhfLzfxhLku (High temperature super
cenductors) Wå[íkkÃk{kLk yríkMkwðknf)fnuðkÞ Au. yuf r{©Äkíkw MkwÃkhfLzfxh (T2
Ba2 Ca2 Cu3O10) çkLkkððk{kt ykÔÞku Au su –153ºC íkkÃk{kLku
MkwÃkhfLzfxeðexe(yríkMkwðknfíkk) Ëþkoðu Au.
Mk{e (17.14) ÃkhÚke
ρ = ρ0 + ρ0 α (T – T0)
yÚkðk a=
ßÞkt (Dr = (r – r0)) yLku (DT = T – T0)Au.
ykf]rík 17.14(a)
rðãwík þkMºk yLku ykf]rík 17.14(a){kt fkuÃkh(íkktçkw) suðkt Äkíkw ÃkËkÚko {kxu yðhkuÄfíkk- íkkÃk{kLkLkku yk÷u¾
[wtçkfeÞ þkMºk ËþkoÔÞku Au. su hu¾eÞ Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu fkuE Ãký ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk yLku íkuLkkt
yðhkuÄ yufçkeòLku Mk{«{ký{kt nkuÞ Au. ykÚke,
R = R0 [1 + α (T – T0)] (17.15)
LkkUÄ çku y÷øk - y÷øk íkkÃk{kLk Ãkh yðhkuÄ Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.(T1yLku T2)
R1 = R0 [1 + α (T1 – T0)] (17.16)
yLku
R2 = R0 [1 + α (T2 – T0)] (17.17)
WÃkhkufík Mk{e. ÃkhÚke yðhkuÄfíkkLkku íkkÃk{kLk y[¤ktf Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
α = (17.18)
ynet, òu (R0 = 1W) yLku (T2 – T1) nkuÞ íkku a = ( R2 – R1) ÚkkÞ.
yk{, ÃkËkÚkoLkkt yðhkuÄLkku íkkÃk{kLk y[¤ktf yu ßÞkhu 1WyðhkuÄðk¤kt ÃkËkÚkoLkk
íkkÃk{kLk{kt (0° ) Úke (1°) íkkÃk{kLk{kt ðÄkhku fhðk{kt ykðu íÞkhu íku ÃkËkÚkoLkkt yðhkuÄ{kt
Úkíkku VuhVkh Au. yðhkuÄ ykÄkrhík Úk{kuor{xh çkLkkððk {kxu ÃkËkÚkoLkkt yk økwýÄ{oLkku WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au.
r{©ÄkíkwykuLke yðhkuÄfíkk íkkÃk{kLk ðÄíkkt ðÄu Au. Ãkhtíkw yk ðÄkhku ÄkíkwykuLke
Mkh¾k{ýe{kt ykuAku nkuÞ Au. {UøkuLkeLk, fkuLMxLkx,rLk¢ku{ suðe r{©Äkíkwyku {kxu
yðhkuÄfíkkLkku íkkÃk{kLk y[¤ktf ¾qçk s Mkwû{ ()nkuÞ Au. yLku íku{Lke yðhkuÄfíkk ½ýe s
ðÄw nkuÞ Au yk fkhýu ykðkt ÃkËkÚkkuoLkku WÃkÞkuøk ykËþo yðhkuÄfku fu yðhkuÄf íkkh çkLkkððk
ÚkkÞ Au.
s{urLkÞ{ yLku rMkr÷fkuLk suðkt Mkur{fLzfxh

(yÄoðknfku) Lke yðhkuÄfíkk ðknfku yLku
yðknfkuLke ðå[u nkuÞ Au. ykf]rík (17.14(b)) {kt
ykf]rík (17.14)
ËþkoÔÞk {wsçk yÄoðknfkuLke yðhkuÄfíkk íkkÃk{kLkLkkt ðÄkhk MkkÚku ½xu Au. suÚke yÄoðknfku rðãwík þkMºk yLku
{kxu yðhkuÄfíkkLkku íkkÃk{kLk y[¤ktf ºký nkuÞ Au. [wtçkfeÞ þkMºk
ykf]rík () íkkÃk{kLk MkkÚku yÄoðknfkuLke yðhkuÄfíkk ½xu Au.
17.6 rðÄwík[k÷fçk¤ (EMF) yLku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík :
ßÞkhu çkuxheLkkt çktLku xŠ{Lk÷ çkkÌk ÃkheÃkÚk MkkÚku òuzkÞu÷kt Lk nkuÞ íÞkhu íku{Lke ðå[uLkkt
LkkUÄ
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðíkLku íku çkuxheLkwt rðÄwík[k÷f çk¤ fnu Au.
«ð]rík 17.4 :
R sux÷ku yðhkuÄ yuLk K f¤ðk¤kt ÃkheÃkÚk{kt
çkuxhe òuzku. ykf]rík 17.15{kt ËþkoÔÞk «{kýu ðÄw
yðhkuÄðk¤wt yuf ðkuÕxr{xh çkuxheLku Mk{ktíkh òuzku.
ßÞkhu f¤ K çktÄ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu ðkuÕxr{xh
Lkwt hªzetøk ½xðk {ktzu Au. ßÞkhu f¤ K ¾qÕ÷e nkuÞ Au. ykf]rík 17.15
íÞkhu ÃkheÃkÚk{kt rðÄwík«ðknLkwt ðnLk LkÚke nkuíkwt. ykðe ðkuÕxr{xh çkuxheLkwt rðÄwík[k÷fçk¤
(emf) Ëþkoðu Au. ßÞkhu f¤ K çktÄ fhðk{kt ykðu íÞkhu çkuxheLke çknkh yLku ytËh
rðÄwík«ðkn ðnuðk {ktzu Au. ykf]rík{kt Ëþkoðu÷ r yu çkuxheLkku yktíkrhf yðhkuÄ Au. Äkhku fu
ÃkheÃkÚk{kt I sux÷ku rðÄwík«ðkn ðnu Au.
ykÚke yktíkrhf yðhkuÄ r Ãkh Ir sux÷ku ÂMÚkrík{kLk ÚkkÞ Au. fu su çkuxheLkkt emf Lke
rðÁæÄ rËþk{kt nkuÞ Au. ykÚke ðkuÕxr{xhLkwt hezªøk Lke[u «{kýu ÷¾kÞ.
E – Ir = V
yÚkðk E= V + Ir {17.19)
WÃkhkufík Mk{e. ÃkhÚke fne þfkÞ fu ßÞkhu çkuxhe{ktÚke rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku nkuÞ íÞkhu òu
íkuLkku yktíkrhf yðhkuÄ þqLÞ Lk nkuÞ íkku çkuxheLkwt rðÄwík[k÷fçk¤ yu fkuE çkkÌk yðhkuÄ Ãkh
÷økkzkíkkt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík fhíkkt ðÄw nkuÞ Au. çkuxheLkwt rðÄwík[k÷fçk¤ Lke[uLkkt
Ãkrhçk¤ku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
- çkuxhe{kt hnu÷ku ÃkËkÚko (E÷ufxÙku÷kEx)
- yuLkkuz yLku fuÚkkuzLkkt ÃkËkÚko
rðãwík þkMºk yLku - çkuxhe (fku»k)Lkwt íkkÃk{kLk
[wtçkfeÞ þkMºk ynª, LkkuÄLkeÞ Au fu fku»kLkwt rðÄwík[k÷fçk¤ íkuLkkt fË fu ykfkh Ãkh ykÄkheík LkÚke nkuíkwt.
yÚkkoík òu ykÃkýe ÃkkMku çku swËkt swËkt fËLkkt fku»k nkuÞ Ãký íku çkuLkuLkkt ÃkËkÚko (E÷ufxÙkuLk÷kEx)
íku{s yuLkkuz-fuÚkkuzLkkt ÃkËkÚko yufMk{kLk nkuÞ íkku íku{Lkwt Mkh¾wt s nkuÞ Au.òu fu ðÄw fË Ähkðíkkt
fku»k(çkuxhe)Lkku yktíkrhf yðhkuÄ ðÄw nkuÞ Au. Ãkhtíkw íku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ
LkkUÄ
íkuðkt nkuÞ Au.
WËknhý 17.8 :
ßÞkhu fkuE çkuxhe{ktÚke (0.5A) rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku íÞkhu íkuLkkt çku xŠ{Lk÷ ðå[u
(20V) sux÷ku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Au. nðu ßÞkhu yk rðÄwík«ðknLkwt {qÕÞ (2.0A)
ÚkkÞ Au íÞkhu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík (16V) ÚkE òÞ Au. çkuxheLkku yktíkrhf yðhkuÄ
yLku e.m.f þkuÄku.
Wfu÷ :
Äkhku fu çkuxheLkwt (e.m.f E) Au yLku íkuLkku yktíkrhf yðhkuÄ (r) Au. ßÞkhu íku{ktÚke (I)
sux÷ku rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íÞkhu íkuLkkt yktíkrhf yðhkuÄLkkt MktË¼o{kt rðÄwíkÂMÚkrík{kLk
(Ir) Au. ykÚke,
V = E – Ir
(I = 0.5A) yLku (V = 20) {kxu,

20 = E – 0.5 r (i)
nðu, (I = 2.0A) yLku (V = 16) {kxu,

16 = E – 2r (ii)
ykÚke , (i) yLku (ii) ÃkhÚke

2E – r = 40
yLku E – 2r = 16
ykÚke, E= 21.3 V and r = 2.67W
17.6.1. «kÚkr{f fku»k yLku økkiý fku»k : rðãwík þkMºk yLku
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu Mkwðknf{ktÚke Mkíkík rðÄwík«ðknLkwt ðnLk fhkððk {kxu íkuLkkt çku [wtçkfeÞ þkMºk
Auzkyku ðå[u rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík y[¤ s¤ðkE hnuðku òuEyu. yk nuíkwt {kxuLkkt
MkkÄLkLku hkMkkÞrýf fku»k fnu Au.
hkMkkÞrýf fku»k çku «fkhLkkt nkuÞ Au.
LkkUÄ
(i) «kÚkr{f fku»k :
yk «fkhLkkt fku»k{kt hkMkkÞrýf WòoLkwt MkeÄwt s ÁÃkktíkh rðÄwíkWòo{kt ÚkkÞ
Au. ykðkt «fkhLkkt fku»kLkku fkÞofkhe ÃkËkÚko íkuLkkt WÃkÞkuøkLke MkkÚku ðÃkhkíkku òÞ Au. yLku ykÚke
íkuLku ÃkwLk:WÃkÞkuøk (fu he[kso) fhe þfkíkku LkÚke. Mkwfkt fku»k zurLkÞ÷ fku»k, ðkuÕxkEf fku»k ðøkuhu
«kÚkr{f fku»k Au.
(ii) økkiý fku»k :
yk «fkhLkkt hkMkkÞrýf fku»k{kt rðÄwíkWòo «ríkðíkeo hkMkkÞrýf WòoLkkt
ÁÃk{kt Mktøkún Ãkk{u Au. ßÞkhu fku»k{ktÚke rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au.íÞkhu hkMkkÞrýf «rfÞk
Q÷xe rËþk{kt ÚkkÞ Au yLku {q¤ fkÞofkhe ÃkËkÚko «kó ÚkkÞ Au. yk fkhýÚke ykðk fku»k
ðkhtðkh rðÄwík¼kheík([kso) fhe þfkÞ Au. ykÃkýkt ðknLkku{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke çkuxheyu
økkiýfku»kLkku WËknhý Au.
17.7 rf[kuoVLkk rLkÞ{ :
ykÃkýu òýeyuu Aeyu fu ykun{Lkku rLkÞ{ yðhkuÄf ÃkrhÃkÚk {kxu- (V-I) MktçktÄ ykÃku
Au. Ãkhtíkw ßÞkhu rðsÃkrhÃkÚk Mktfeýo nkuÞ íÞkhu ykun{Lkk rLkÞ{Lke {ËËÚke rðÄwík«ðknLkwt
rð¼ksLk Mk{sðwt {w~fu÷ ÚkE Ãkzu Au.
E.Mk. 1882 {kt rf[kuoVu çku rLkÞ{ku ykÃÞk su{Lke {ËËÚke Mktfeýo ðesÃkheÃkÚkku{kt
rðÄwík«ðknkuLkwt rð¼ksLk òýe þfkÞ Au.
G.R. rf[kuoV (1824 -1887)
s{oLk ¼kuríkfþk†e rf[kuoVLkwt ÞkuøkËkLk ç÷ufçkkuze rðrfhý yLku MÃkufxÙkuMfkuÃke (ðýoÃkx
þk†){kt níkwt. rðsÃkrhÃkÚkku {kxu íku{ýu ykÃku÷k rLkÞ{kuÚke Mktfeýo
ðesÃkrhÃkÚkku Mkun÷kEÚke Mk{S þfkÞ Au. íku{ýu ÁrçkrzÞ{ yLku
rMkheÍÞ{ Lkk{Lkk íkíðku þkuæÞk níkk.
rðãwík þkMºk yLku rf[kuoVLkku «Úk{ rLkÞ{ : (stfþLkLkku rLkÞ{)
[wtçkfeÞ þkMºk
rðÄwík ÃkrhÃkÚk{kt stfþLk íkhV síkk çkÄk s rðÄwík«ðknLkku Mkhðk¤ku yu stfþLkÚke Ëqh
íkhV síkk rðÄwík«ðknkuLkk Mkhðk¤k çkhkçkh ÚkkÞ Au.
LkkUÄ
ykf]rík (17.16) rf[kuoVLkku «Úk{ rLkÞ{ : stfþLk íkhV ykðíkk rðÄwík«ðknkuLkku

Mkhðk¤ku stfþLkÚke Ëqh íkhV síkk rðÄwík«ðknkuLkk Mkhðk¤k çkhkçkh nkuÞ Au.
ykf]rík (17.16) «{kýu òu fkuE ®çkËw (A) íkhV síkk rðÄwík«ðknLke rËþkLku ÄLk
fneyu íkku (A) Úke Ëqh síkk rðÄwík«ðknLku Éý fne þfkÞ.
ykÚke, I = I1 + I2 + I3
yÚkðk I – (I1 + I2 + I3)= 0 (17.20)
rf[kuoVLkk «Úk{ rLkÞ{ ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu ÃkrhÃkÚkLkk fkuEÃký ®çkËw Ãkh rðÄwík¼kh
s{k Úkíkku LkÚke. (òu rðÄwík«ðkn Mkíkík ðnÞk fhu íkku.)
rf[kuoVLkku çkeòu rLkÞ{ :- (økk¤kLkku rLkÞ{)
yk rLkÞ{ rðÄwík ÃkrhÃkÚk {kxu Wòo MkthûkýLkku rLkÞ{ Au. yk rLkÞ{ «{kýu rðÄwík
ÃkrhÃkÚkLkk çktÄøkk¤k{kt ykðíkkt rðÄwík«ðkn yLku yðhkuÄLkk økwýkfkhLkku çkiSf Mkhðk¤ku yu íku
çktÄøkk¤k{kt ykðu÷k rðÄwík[k÷f çk¤ku (e.m.f)Lkk çkirsf Mkhðk¤k çkhkçkh ÚkkÞ Au.
yk rLkÞ{ «{kýu økk¤kLkk fkuE yuf ®çkËw ÃkhÚke þÁ fheLku ½rzÞk¤kLkk fktxkLke rËþk{kt
yÚkðk íkuLkkÚke rðÃkrhík rËþk{kt {wþkVhe fhe íku s ®çkËw ykøk¤ Ãknku[ðk{kt ykðu Au. sÞkhu
ykÃkýu rðÄwík«ðknLke rËþk{kt {wMkkVhe fhíkk nkuEyu íÞkhu rðÄwík«ðkn yLku yðhkuÄLkk
økwýkfkhLku ÄLk økýðk{kt ykðu Au. sÞkhu çkuxheLkk Éý ÄúwðÚke ÄLk Äúwð íkhV sEyu íÞkhu
(e.m.f) Lku ÄLk økýðk{kt ykðu Au. ykÚke
= (17.21)
ykf]rík (17.17) rf[kuoVLkku çkeòu rLkÞ{ Mk{òðíkwt Lkuxðfo. rðãwík þkMºk yLku
Äkhku fu (17.17) {kt ËþkoÔÞk «{kýu yuf rðÄwíkÃkrhÃkÚk Au. fkuE çktÄøkk¤k (ADCBA) [wtçkfeÞ þkMºk
{kxu
I1R1 – I2R2 = E1 – E2
yuðe s heíku, økk¤k (DHGCD) {kxu LkkUÄ

I2R2 + (I1 + I2) R3 = E2
yLku økk¤k (AHGBA) {kxu

I1R1 + I3 R3 = E1
®çkËw (D) ykøk¤

I1 + I2 = I3
yk{, rf[kuoVLkk çkeò rLkÞ{Lku Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ. çktÄøkk¤k{kt çkÄk
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku çkirsf Mkhðk¤ku þqLÞ nkuÞ Au.
WËknhý (17.9) ykf]rík (17.18) {kt ËþkoÔÞk «{kýu çku çkuxhe ÿkhk ÃkheÃkÚk{kt
rðÄwík«ðknLkwt ðnLk ÚkkÞ Au. rðÄwík«ðknku (I1, I2) yLku (I3) Lkk {qÕÞku þkuÄku.
Wfu÷ :
ykf]rík (17.18) çkuxhe yLku yðhkuÄkuLkk Lkuxðfo{kt rðÄwík«ðknLke økýíkhe.

stfþLk (C) ykøk¤ rf[kuoVLkk «Úk{ rLkÞ{ «{kýu I1 + I2 – I3 =0 (i)
çktÄøkk¤k (ACDBA) yLku (GCDFG) {kxu rf[kuoVLkË çkeòu rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhíkk,
5I1 + 2I3 = 12 (ii)
yLku 3I2 + 2I3= 6 (iii)

WÃkhLkk Mk{efhýkuLku òuzíkk,
rðãwík þkMºk yLku 5I1 – 3I2 = 6 (iv)
[wtçkfeÞ þkMºk
Mk{efhý (i) Lku (2) ðzu økwýe Mk{efhý (ii) {kt W{uhíkk
7I1 + 2I2 = 12 (v)
Mk{efhý (iv) Lku (2) ðzu yLku (v)Lku (3) ðzu økwýe íku{Lkku Mkhðk¤ku fhíkk
LkkUÄ 31I1 = 48
yÚkðk I1= 1.548A

yk ®f{ík Mk{efhý (I1) {kt {qfíkk
I2 = 0.582A
yLku Mk{efhý (i) ÃkhÚke

I3 = I1 + I2 = 2.13A
(17.7.1) ÂÔnMxLk rçkús :

rðÄwík ÃkrhÃkÚk{kt yu{exh yLku ðkuÕx{exhLkk WÃkÞkuøkÚke ykun{Lkk rLkÞ{Lke {ËËÚke
yðhkuÄLkwt {kÃkLk fhe þfkÞ Au. Ãkhtíkw LkkLkk yðhkuÄ {kxu yk {kÃkLk [ku¬MkkE ¼ÞwO Lkk Ãký
nkuE þfu. yk {w~fu÷eLku rLkðkhðk {kxu ÂÔnMxLk rçkúsLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{kt [kh yðhkuÄku
nkuÞ Au.
ykf]rík ((17.19)) ÂÔnMxLk rçkús

ykf]rík(17.19) {kt ËþkoÔÞk «{kýu rðsÃkrhÃkÚk æÞkLk{kt ÷ku ßÞkt
(i) P yLku Q þk¾kyku{kt AB yLku BC yðhkuÄku òuzu÷k Au.
(ii) R yu VuhVkh fhe þfkÞ yuðku ¿kkík yðhkuÄ Au.
(iii) S yu y¿kkík yðhkuÄ Au fu suLkwt {kÃkLk fhðkLkwt nkuÞ Au. rðãwík þkMºk yLku
(iv) Aþk¾k{kt f¤ (K1) Lku çkuxhe (E) MkkÚku òuzu÷e Au. [wtçkfeÞ þkMºk
(K1) yLku (K2) Lku çktÄ fhíkk økuÕðuLkku{exh{ktÚke ðes«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au yLku
økuÕðuLkku{exh ykðíkoLk Ëþkoðu Au. ykÚke {k÷q{ Ãkzu Au fu ®çkËwyku (D) yLku (B) ðå[u
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Au. nðu ykÃkýu ºký þfÞíkkyku Ãkh rð[kh fheyu.
LkkUÄ
(i) ®çkËw (B)yu ®çkËw (D) fhíkkt Wå[ ÂMÚkrík{kLku nkuÞ:
rðÄwík«ðkn (B) Úke (D) íkhV ðnLk Ãkk{u Au yLku økuÕðuLkku{exh yuf rËþk{kt
(s{ýeçkksw) ykðíkoLk Ëþkoðu Au.
(ii) ®çkËw (B) yu ®çkËw fhíkk Lke[k ÂMÚkrík{kLku nkuÞ :
rðÄwík«ðkn ®çkËw (D) Úke (B) íkhV ðnLk Ãkk{u Au yLku økuÕðuLkku{exh rðÁæÄ rËþk{kt
ykðíkoLk Ëþkoðu Au.
(iii) çktLku ®çkËwyku (A) yLku (D) yufMk{kLk ÂMÚkrík{kLku nkuÞ :
yk rfMMkk{kt økuÕðuLkkur{xh{ktÚke rðÄw«ðkn ÃkMkkh Úkþu Lknª suLku økuÕðuLkkur{xhLke þqLÞ
(Lk÷) ÃkrhÂMÚkrík fnu Au. ykðe ÃkrhÂMÚkríkLku ÂÔnMxLk rçkúsLke Mktíkwr÷ík ÂMÚkrík fnuðkÞ Au.
òu yðhkuÄ (P) yLku (R) Lkkt çktLku Auzkt ðå[u rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yufMk{kLk nkuÞ íkku
®çkËwyku (B) yLku (D) Ãkh Mk{kLk rðÄwíkÂMÚkrík{kLk nþu. ykÚke,
I1P = I3 R (17.22)
Ãkhtík wI1= I2 + IG
nðu, ßÞkhu (IG = 0) nkuÞ íÞkhu stfþLk ®çkËwyku (B)yLku (D) Ãkh rf[kuoVLkku rLkÞ{
÷økkzíkk,
I1= I2
yLku I3= I4 (17.24)
yk WÃkhktík (Q) yLku (S) Lkkt çktLku Auzkyku ðå[uLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Mk{kLk nkuÞ
Au. ykÚke,
I2Q = I4S (17.25)
Mk{e (17.22)Lku (17.25) ðzu ¼køkíkkt
[wtçkfeÞ þkMºk = (17.26)
Mk{e. (17.24) Lkku WÃkÞkuøk fhíkkt
= (17.27)
LkkUÄ
yk ÃkhÂMÚkrík{kt ÂÔnMxLk rçkús Mktíkw÷eík ÚkkÞ Au. WÃkhkufík Mk{e. () ÃkhÚke ykÃkýu fkuE y¿kkík
yðhkuÄ (S) Lke[u «{kýu þkuÄe þfeyu.
S =
ÂÔnMxLk rçkúsLke {ËËÚke yðhkuÄLkwt {kÃkLk fhðkÚke Úkíkkt VkÞËk Lke[u {wsçk Au.
(i) Mk{e. (17.27) ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu çkuxheLkkt (e.m.f) (rðÄwík[k÷fçk¤) çkË÷íkkt
økuÕðuLkkur{xhLke Mktíkw÷eík yðMÚkk çkË÷kíke LkÚke.
(ii) økuÕðuLkkur{xhLke [ku¬MkkELke yðhkuÄLkkt {kÃkLk Ãkh fkuE yMkh Úkíke LkÚke. yÚkkoík ynª
økuÕðuLkkur{xh {kºk þqLÞ Ëþof íkhefu s ðíkuo Au.
ßÞkhu ÂÔnMxLk rçkúsLke Ëhuf þk¾k{kt ÷øk¼øk yufMk{kLk yðhkuÄ nkuÞ íÞkhu íku {n¥k{
MktðuËLkþe÷íkk Ëþkoðu Au.
WËknhý 17.9:(ßÞkhu (50W) ðk¤kt yðhkuÄ{ktÚke
rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Lk Úkíkku nkuÞ íÞkhu) ykf]rík (17.20){kt
ËþkoÔÞk {wsçk yðhkuÄ (R) Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
Wfu÷ :
ykf]rík{kt ÂÔnMxLk rçkúsLkku ÃkheÃkÚk ËþkoÔÞku Au su{kt
økuÕðuLkkur{xhLke søÞk Ãkh () Lkku yðhkuÄ Au. ynª, rçkús
17.20
Mktíkwr÷ík yðMÚkk{kt Au. fkhý fu () Lkkt yðhkuÄ{ktÚke fkuE rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku LkÚke.
ykÚke
ykf]rík R= = 20W
ÃkkXøkík «&™ku- 17.3 [wtçkfeÞ þkMºk
(1) Lke[uLke ykf]ríkLku æÞkLk{kt ÷ku. ÃkheÃkÚkLke AB, AD yLku BD þk¾kyku{kt rðÄwík«ðknLkwt
{qÕÞ þkuÄku.
LkkUÄ
(2) Lke[uLke ykf]rík{kt Ëþkoðu÷ ÃkheÃkÚk{kt rðÄwík«ðknku I1, I2 yLku (I3) Lkkt {qÕÞ þkuÄku.
17.8 ÃkkuxuÂLþÞkur{xh : (rðÄwíkÂMÚkrík{kLk {kÃkfÞtºk)

nðu ykÃkýu òýeyu Aeyu fu çkuxhe yÚkðk rðÄwíkÃkheÃkÚk{kt hnu÷kt fkuE ½xfLkkt çku Auzkt
ðå[u rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ðkuÕxr{xhÚke Mkh¤íkkÚke {kÃke þfkÞ Au.(ykËoþ heíku
ðkuÕxr{xhLkku yðhkuÄ yLktík nkuðku òuEyu suÚke íku{ktÚke rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Lk ÚkE þfu. Ãkhtíkw
«kÞkurøkf ÿr»xyu ykðwt ðkuÕxr{xh çkLkkððwt þfÞ LkÚke.)yk {w~fu÷eLku rLkðkhðk {kxu
ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{ktÚke rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku LkÚke íku þqLÞ ykðíkoLk
heík Ãkh fkÞo fhu Au. ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkku WÃkÞkuøk çkuxhe (fku»k)Lkku yktíkrhf yðhkuÄ þkuÄðk
{kxu ÃkheÃkÚk{ktÚke ðnuíkkt rðÄwík«ðknLkwt {qÕÞ þkuÄðk {kxu íku{s yðhkuÄkuLke Mkh¾k{ýe fhðk
{kxu ÚkkÞ Au.
(17.8.1)Ãkku
)ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLke h[Lkk :
ÃkkuxuÂLþÞkur{xh ÷kfzktLkwt yuf ÃkkxeÞwt Ähkðu Au fu suLke WÃkh {nÿytþu ËMk sux÷kt Mk{kLk
ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkkt Mkwðknf íkkh yufçkeòtLku Mk{ktíkh hnu íku «{kýu økkuXðu÷kt nkuÞ Au.
rðãwík þkMºk yLku yk íkkh {UøkuLkeLk yÚkðk rLk¢ku{Úke çkLku÷kt nkuÞ Au. yk íkkh yufçkeò MkkÚku Auzk Ãkh íkktçkkLke
[wtçkfeÞ þkMºk Ãkx]eykuÚke yuðe heíku òuzkÞu÷kt nkuÞ Au fu suÚke íkuyku yuf s íkkh ÁÃku ðíkeo þfu. íkkhLkkt
ytíÞ®çkËwyku Ãkh Mfq nkuÞ Au.
íkkhLke Mk{ktíkh ÷kfzktLkkt ÃkkxeÞkt Ãkh yuf r{xhMfu÷ ÷økkzu÷e nkuÞ Au.yk økkuXðýe MkkÚku
òufe Ãký nkuÞ Au. suLke Äkh [ÃÃkkt suðe nkuÞ Au. ykf]rík(17.21) {kt ËMk íkkh ðk¤ku
LkkUÄ
ÃkkuxuÂLþÞkur{xh Ëþkoðu÷ Au. ßÞkt (A) yLku (B) ytíÞ®çkËwyku Au, (K) yu òu fe Au. yLku
(S) {kÃkÃkx]e Au. òu fe (CD)Ãkh Mkhfu Au.
17.21
ykf]rík (17.21) ÃkkuxuÂLþÞkur{xh
(17.8.2)) ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLke fkÞoÃkæÄrík :

Äkhku fu (l)÷tçkkE Ähkðíkkt íkkh
(AB) MkkÚku çkuxhe fu suLkku (e.m.f. E)
Au. íku òuzu÷e Au. ykf]íke (17.22) {kt
ËþkoÔÞk {wsçk çkuxheLkku ÄLk Äúwð (A)
MkkÚku òuzu÷ku Au. (I) sux÷ku rðÄwík«ðkn
íkkh{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ykÚke
(AB)Lkkt çku Auzkt ðå[u ykf]rík (17.22) : çkuxheLkkt çku Äúwðku ðå[u
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík VAB = RI rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðíkLkkt {kÃkLk {kxu
ÃkkuxuÂLþÞkur{xh
òu íkkhLkku yðhkuÄ yuf{ ÷tçkkE ËeX (r) nkuÞ yLku íkuLke yuf{ ÷tçkkE ËeX
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík (k)nkuÞ íkku,
R= r
E= k 
yÚkðk k=
[wtçkfeÞ þkMºk
íkkhLke (l1) ÷tçkkE {kxu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík,
V1= k1 = (17.28)
yk{, íkkhLkkt ÄLk Úke Éý Auzkt íkhV síkkt rðÄwíkÂMÚkrík{kLk ytíkh MkkÚku hu÷eÞ heíku ½xu Au. LkkUÄ
ynª, ykÃkýu ðkuÕxus (V)Lkwt {kÃkLk fhðwt Au. çkuxheLkku ÄLk Äúwð íkkhLkkt (A) Auzkt MkkÚku
òuzkÞu÷k Au. yLku íkuLkku Éý Äúwð økuÕðuLkkur{xh ÿkhk [r÷ík MktÃkof (Y) ðk¤e òufe MkkÚku
òuzkÞu÷kt Au. ynª LkkUÄLkeÞ Au fu (V > E) {kxu þqLÞ ykðíkoLk {u¤ððwt þfÞ LkÚke. ykÚke
ykf]rík (17.22){kt ËþkoÔÞk {wsçk yuf çkuxhe suLkwt emf E (> V)nkuÞ íkuLkku WÃkÞkuøk fheyu.
f¤ (K1)Lku Ëçkkðe òufe Lku (A) Úke (B) íkhV ÷E òyku.
Äkhku fu ®çkËw (Y) ykøk¤ íkkhLke (AY) ÷tçkkE {kxu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ðkuÕxus
(V) fhíkkt ykuAku Au.ykÚke økuÕðuLkkur{xh fkuE yuf rËþk{kt ykðíkoLk Ëþkoðu Au. nðu òufe Lku
(Y’) íkhV ykøk¤ ÷E síkkt (AY’’){kxu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ðkuÕxus (V) fhíkkt
E
E11
k ðÄw ÚkkÞ Au. òu økuÕðuLkkur{xh çkeS rËþk{kt ykðíkoLk Ëþkoðu íkku (AY’’) {kxu
1

rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík (AY’){kxuLkkt íkVkðík fhíkkt ðÄe òÞ Au. ykÚke òufe Lku (Y’)
yLku (Y’’) ðå[u Äehu Äehu Mkhfkðku yk ÃkÚk Ãkh yuf ®çkËw (Y) yuðwt {¤þu fu suLkkt {kxu
®çkËwyku (X) yLku (Y) ÃkhLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLk yuf Mk{kLk nþu yLku økuÕðuLkkur{xh fkuE s
ykðíkoLk Ëþkoðþu Lknª. ykÚke þqLÞ ykðíkoLk ®çkËw «kÃík ÚkkÞ Au. òu (A)yLku (Y) ðå[u
÷tçkkE (l1)nkuÞ íkku,
V= = (17.29)
yk heíku ßÞkhu fkuE rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Lk Úkíkku nkuÞ íÞkhu y¿kkík ðkuÕxusLkwt {kÃkLk fhe
þfkÞ Au. ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkkt VkÞËk Lke[u {wsçk Au.
- ßÞkhu ÃkkuxuÂLþÞkur{xh Mktíkwr÷ík nkuÞ íÞkhu rðÄwík«ðknLkwt ðnLk Úkíkwt LkÚke.
- íkuLku ÃkheÃkÚk{kt òuzíkkt ÃkheÃkÚkLke ÃkrhÂMÚkrík{kt fkuE íkVkðík Ãkzíkku LkÚke.
- økuÕðuLkkur{xhLkwt fur÷çkúuþLk (ÞkuøÞ yktfLk) sÁhe LkÚke.
rðãwík þkMºk yLku 17.8.3 çku çkuxheLkkt rðÄwík[k÷fçk¤Lke Mkh¾k{ýe:
[wtçkfeÞ þkMºk
Äkhku fu ykÃkýe ÃkkMku yuf zurLkÞ÷ fku»k yLku yuf ÷uf÷kLþ fku»k Au su{Lkwt () yLkw¢{u
(E1)yLku (E2) Au.
ykf]rík (17.23){kt (E1) sux÷wt e.m.f. E1 Ähkðíkkt fku»kLku K1 f¤Lkkt 1 yLku 3 ®çkËwyu
òuzu÷ku Au. yøkkW Mk{òÔÞk «{kýu ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkkt íkkh Ãkh òufe VuhðeLku Mktíkw÷eík rçkËw
LkkUÄ
{u¤ððk{kt ykðu Au. ynª, çkuxhe E Lkwt rðÄwík[k÷fçk¤ E1 yLku E2 Lkkt emf fhíkkt ðÄkhu
nkuðwt òuEyu. Äkhku fu ÃkkuxuÂLþÞkur{xh Ãkh Mktíkwr÷ík ®çkËw Y1ykøk¤ {¤u Au. yLku íkuLke ÷tçkkE
AY1 = l1 Au. E2 sux÷kt e.m.f.ðk¤kt fku»kLku f¤ E2Lkkt 2yLku 3 ®çkËwyku Ãkh òuzu÷ku Au. Äkhku fu
Mktíkw÷eík ®çkËw Y2 ykøk¤ {¤u Au yLku íkuLke ÷tçkkE AY2 = l2Au.
ykf]rík 17.23çku fku»k E1yLku E2Lkkt rðÄwík[k÷f çk¤kuLke Mkh¾k{ýe {kxuLkku ÃkheÃkÚk
ynª, ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkkt rMkæÄktíkLkku WÃkÞkuøk fhíkkt,
E1 = kl1 and E2 = kl2
ßÞkt k yu AB íkkh Ãkh rðÄwík «[÷LkLkku y[¤ktf Au. ykÚke
= (17.30)
17.8.4 fku»kLkkt yktíkrhf yðhkuÄLkwt {kÃkLk:

ykÃkýu òýeyu Aeyu fu rðÄwíkWòo WíÃkLLk fhíkkt fku»k(çkuxhe)Lkku Ãký ÃkkuíkkLkku yktíkrhf
yðhkuÄ nkuÞ Au. suLkkÚke rðÄwík«ðkn yðhkuÄkÞ Au. òu fu yk yðhkuÄ Äýku s LkkLkku nkuÞ
Au. yLku íku fku»k (çkuxhe) Lkkt fË Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.
ykf]rík (17.24){kt E1rðÄwík[k÷fçk¤ Ähkðíkkt fku»kLkku yktíkrhf yðhkuÄ r Lkwt {kÃkLk
fhðk {kxuLkku ÃkheÃkÚk ËþkoÔÞku Au. fku»kLke Mk{ktíkh yðhkuÄ Ãkuxe RyLku f¤ K1 òuzu÷ Au.
ßÞkhu f¤ K çktÄ fhðk{kt ykðu Au íÞkhu AB {ktÚke I sux÷ku rðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. f¤
K1 Lku ¾qÕ÷e hk¾e òufeLke {ËËÚke fku»k E1 {kxu Y1 ®çkËw ykøk¤ Mktíkw÷Lk {u¤ððk{kt ykðu Au. rðãwík þkMºk yLku
ykÚke AY1 = l1 [wtçkfeÞ þkMºk
yLku E1 = kl1 (17.31a)
LkkUÄ
ykf]rík 17.24 fku»kLkkt yktíkrhf yðhkuÄ r Lkwt {kÃkLk

nðu, f¤ K1 Lku çktÄ fhíkkt çkuxhe (fku»k) E Lkkt fkhýu økk¤k E1RK1E1{ktÚke rðÄwík«ðkn I1
ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ykun{Lkkt rLkÞ{kLkwMkkh
I1 =
EE
R +lr 
R11 1 1 – 1 su Ëþkoðu Au fu fku»kLkkt Äúwðku ðå[uLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík V1 yu E1 fhíkkt I1r sux÷ku
V l2r 
R21R
+
ykuAku nþu. ynª,
V 1 = I1R = R
íÞkh çkkË, rðÄwík«ðkn I {kt VuhVkh fÞko ðøkh ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkkt íkkh Ãkh
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík V1 Lku Mktíkwr÷ík fhðk{kt ykðu Au. Äkhku fu Mktíkw÷Lk ®çkËw Y2 Au yLku
AY2 = l2 ykÚke.
V1= kl2 (17.31b)
Mk{e. (17.31a,b) ÃkhÚke,
= =
yÚkðk, r= (17.32)
yk{, òu R1, l1 yLku l2Lkkt {qÕÞku ¿kkík nkuÞ íkku r Lkwt {qÕÞ Mkh¤íkkÚke {u¤ðe þfkÞ Au.
rðãwík þkMºk yLku WËknhý 17.10: ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkkt íkkhLke ÷tçkkE 5{e Au. suLku fkuE yuf rLkr©ík
[wtçkfeÞ þkMºk e.m.f.ðk¤e çkuxhe MkkÚku òuzu÷ku Au. zurLkÞ÷ fku»k {kxu 100 Mku.{e. Ãkh Mktíkw÷Lk ®çkËw (þqLÞ ®çkËw
fu Lk÷ ÃkkuELx){u¤ððk{kt ykðu Au. òu íkkhLke ÷tçkkE 7{e fhðk{kt ykðu íkku þqLÞ ®çkËw fÞkt
{¤þu ?
Wfu÷ : Äkhku fu çkuxheLkwt e.m.f.E ðkuÕx Au. 5{e ÷tçkkELkkt íkkh {kxu rðÄwíkÂMÚkrík{kLk «[÷Lk
LkkUÄ
k1 = Vm–1
7{e ÷tçkkELkkt íkkh {kxu rðÄwíkÂMÚkrík{kLk «[÷Lk
k2 = Vm–1
òu l2 ÷tçkkE Ãkh Mktíkwr÷ík ®çkËw {u¤ððk{kt ykðu íkku

()
ynª, çku økkuXðýe {kxu yuf s fku»k ðÃkhkÞ Au íkuÚke
E1 =
ykÚke, =
⇒ = 7 / 5 = 1.4m
17.9 E÷ufxÙkuLkLkku rzÙVx ðuøk :

[k÷ku nðu ykÃkýu Äkíkwyku{kt rðÄwíkðnLkLkku çkkhefkEÚke yÇÞkMk fheyu. ykÃkýu yuðwt
Äkheyu fu ÄLkÄkíkw ÃkËkÚkkuo{kt yýwyku ÔÞðÂMÚkík heíku økkuXðkÞu÷kt Au. Ëhuf yýw {wfík E÷ufxÙkuLk
ykÃku Au su{Lku ðknf E÷ufxÙkuLk fnu Au. suyku {wfík heíku Äkíkw ÃkËkÚko{kt Vhe þfu Au. ykðk
E÷ufxÙkuLkLkkt sÚÚkkLku {wfík E÷ufxÙkuLk ðkÞw Ãký fnuðk{kt ykðu Au. ykðkt E÷ufxÙkuLkLke Mkhuhkþ
ÍzÃk {n¥k{ 106ms–1 nkuÞ Au.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu rðÄwíkûkuºkLke økuhnkshe{kt fkuE Ãký rðÄwík«ðkn ðnLk fhíkku
LkÚke. fkhý fu íku{Lkku Mkhuhkþ ðuøk þqLÞ nkuÞ Au. yÚkkoík rðÄwík¼khLkwt [kuÏ¾wt ðnLk fkuE Ãký
rËþk{kt LkÚke nkuíkwt.
ÄLk ÃkËkÚko{kt {wfík E÷ufxÙkuLk (ðknfku)yýwyku MkkÚku ðkhtðkh yÚkzkÞk fhu Au.íkuyku rðãwík þkMºk yLku
rðÄwíkûkuºk (÷køkwt Ãkkz÷kt) Lke rðÁæÄ rËþk{kt ÄMkzkÞkt fhu Au. íku{Lkku Mkhuhkþ rzÙVx ðuøk 10– [wtçkfeÞ þkMºk
4
ms–1 nkuÞ Au. fu su íku{Lkkt çku ¢r{f MktÄkík ðå[uLke Mkhuhkþ ÍzÃk 106ms–1 fhíkkt ½ýwt ykuAwt
Au. ÃkËkÚko Ãkh rðÄwíkûkuºk ÷køkwt Ãkkzíkkt ðknf E÷ufxÙkuLk «ðøkeík ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw yk ðÄkhkLke
WòoLkku yýwyku MkkÚkuLke yÚkzk{ý{kt ÔÞÞ Úkíkku hnu Au. yk yÚkzk{ýLkkt fkhýu yýwyku ðÄw
LkkUÄ
ftÃkrðMíkkhÚke ftÃkeík ÚkkÞ Au suÚke íku{Lke ðå[u yktíkhykrÛðf yÚkzk{ýku Ãký ðÄe òÞ Au.
yLku yÚkzk{ý{kt WíÃkLLk Úkíke yk Wòo W»{k Wòo{kt Ãkheý{u Au. yLku íkuÚke ðknf ÃkËkÚko
økh{ ÚkkÞ Au. ykf]rík (17.25){kt rðÄwíkûkuºkLke yMkh nuX¤ E÷ufxÙkuLkLke økrík Ëþkoðu÷e Au.
ðknfku {kxu rzÙVxðuøkLkwt Mk{efhý:
Äkhku fu E÷ufxÙkuLkLkku rðÄwík¼kh e yLku íkuLkwt Ë¤ m
Au. E sux÷wt rðÄwíkûkuºk ÷økkzíkkt E÷ufxÙkuLk Ãkh eE sux÷wt
rðÄwíkçk¤ ÷køku Au. ykÚke E÷ufxÙkuLk ÿkhk yLkw¼ðkíkku
«ðuøk
a=
eeE
1eEAne
E m2
E
–  2 
mm mne 
ykf]rík (17.25) rðÄwíkûkuºkLke yMkh nuX¤ E÷ufxÙkuLkLke økrík
òu MktÄkík (yÚkzk{ý) ðå[uLkku Mkhuhkþ Mk{Þøkk¤ku (suLku rh÷ufMkuþLk Mk{Þøkk¤ku fnu
Au) t Úke Ëþkoððk{kt ykðu íkku E÷ufxÙkuLkLkku rzÙVx ðuøk
vd= t
Mk{e.(17.4) ÃkhÚke
I = – neAvd
= –neA τ
yk Ãkrhýk{Lku Mk{e (17.9)MkkÚku òuzíkkt
ρ = (17.35)
rðãwík þkMºk yLku 17.10 rðÄwík ÃkrhÃkÚk{kt ÃkkðhLkku WÃk¼kuøk :
[wtçkfeÞ þkMºk ykf]rík{kt (17.26) ËþkoÔÞkLkwMkkh yuf yðhkuÄ R MkkÚku çkuxhe òuzu÷e Au. çkuxhe ÿkhk
÷køkqt Ãkkzðk{kt ykðíkwt rðÄwíkûkuºk rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík WíÃkLLk fhu Au. su rðÄwík¼khLku
økríkWòo «ËkLk fhu Au.ykðkt økrík{Þ rðÄwík¼kh (E÷ufxÙkuLk) yðhkuÄLkkt ½xf yýwyku MkkÚku
yÚkzkÞ Au yLku íku{Lke økríkWòoLkku Úkkuzku ¼køk ÔÞÞ fhu Au. (ðuzVe Lkkt¾u Au.)yk ÔÞÞ Ãkk{íke
LkkUÄ
Wòo yðhkuÄLkwt íkkÃk{kLk ðÄkhu Au. yk{, E÷ufxÙkuLkLke WòoLkku ÔÞÞ çkuxheLke hkMkkÞrýf
WòoLkkt ¼køku ÚkkÞ Au. yðhkuÄ{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðÄwík¼kh DQ ÿkhk ÂMÚkríkWòoLkku ÔÞÞ Ëh
=V = VI (17. 36)
ykf]rík (17.26) ÃkrhÃkÚk{kt ðÃkhkíkku Ãkkðh ®çkËwyku ()yLku ()ðå[uLkkt rðsÂMÚkrík{kLkLkkt

íkVkðík Ãkh ykÄkrhík Au.
ynª, ÃkheÃkÚkLku òuzíkkt íkkhLkku yðhkuÄ yðøkÛÞ Au. WòoLkkt ÔÞÞËhLku Ãkkðh fnu Au.
P = VI
P = I 2R = V 2/R (17.37)
ÃkkðhLkku SI yuf{ ðkux W Au.
Mkwðknf{kt Úkíkkt ÃkkðhLkkt ÔÞÞLku sq÷ W»{k fnu Au. ynª, WíÃkLLk Úkíke W»{k(i)
rðÄwík«ðkn Lkkt ðøko (I), (ii) ðknfLkku yðhkuÄ (R)yLku (iii) sux÷kt Mk{Þ {kxu
rðÄwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku nkuÞ íku Mk{ÞLkkt Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.

1. ßÞkhu fku»k (çkuxhe) {ktÚke ðnuíkku rðÄwík«ðkn ðÄu Au íÞkhu íkuLkkt çku Äúwðku ðå[uLkkt
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ½xu Au. fu{ ?
2. fkuE yuf ÄkíkwLkkt íkkhLkku yðhkuÄ 20° íkkÃk{kLku 30W Au su 40°íkkÃk{kLku 16WÚkkÞ Au. rðãwík þkMºk yLku
yðhkuÄLkkt íkkÃk{kLk y[¤ktfLke økýíkhe fhku. [wtçkfeÞ þkMºk
3. fkuE çkuxheLkU e.m.f 5.0 V Au yLku ÃkheÃkÚkLkku yðhkuÄ R=4.5W Au. òu ®çkËwyku a yLku b
ðå[uLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 3.0 V nkuÞ íkku çkuxheLkku yktíkhef yðhkuÄ r þkuÄku.
LkkUÄ
4. ÃkkuxuÂLþÞkur{xh ÃkrhÃkÚk{kt y¿kkík e.m.f Lkkt {kÃkLk Ëhr{ÞkLk Auzk AÚke 45cm Ëqh
Mktíkw÷Lk®çkËw {¤u Au. ßÞkhu 1.02 V Ähkðíkku fku»k ÃkrhÃkÚk{kt òuzíkkt Mktíkw÷Lk®çkËw ®çkËw AÚke 30
cm Ëqh {¤u Au y¿kkík e.m.f Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
5. çku fku»k E1 yLku E2 Lkkt e m.f. Lke Mkh¾k{ýe fhðk {kxu ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au. E1 yLku E2 {kxu yLkw¢{u 30 cm yLku 45 cm Ãkh Mktíkw÷Lk®çkËw {¤u Au. òu E2 3.0 VnkuÞ
íkku E1Lkku e m.f. þkuÄkuu.
6. 500W yðhkuÄ{ktÚke 0.30 ArðÄwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yðhkuÄf{kt fux÷ku Ãkkðh ÔÞÞ
ÚkkÞ Au.
ík{u su þeÏÞk
- E÷ufxÙkuLkLkku rzÙVx ðuøk yu íkuLkku Mkhuhkþ ðuøk Au su ðuøkÚke íku Mkwðknf{kt rðÄwíkûkuºkLke
rðÁæÄ rËþk{kt økrík fhu Au
- fkuE Ãký ykzAuËLkk ûkuºkV¤{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðÄwík«ðknyu rðÄwík¼khkuLkku MÚk¤ktíkh
ÚkðkLkku Mk{ÞËh Au. suLkku yuf{ yuÂBÃkÞh Au.
- ykunT{Lkkt rLkÞ{ {wsçk íkkÃk{kLk yLku Ëçkký suðe ¼kiríkf hkþeyku y[¤ nkuÞ íÞkhu
Mkwðknf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðÄwík«ðkn yu MkwðknfLkkt çku Auzkyku ðå[u «ðíko{kLk
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík Lkkt Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
- økwýku¥khLku yðhkuÄ fnu Au suLkku yuf{ ykunT{ Au.yðhkuÄfíkk yu ÃkËkÚkoLkku {q¤¼qík
økwýÄ{o Au fu íkkÃk{kLk MkkÚku çkË÷kÞ Au. íkuLkku yuf{ ykunT{ {exh Au.
rðãwík þkMºk yLku - yðhkuÄkuLkkt ©uýe òuzký {kxu íku{Lkku Mk{íkqÕÞ yðhkuÄ íku{Lkkt çkiSf Mkhðk¤k çkhkçkh
[wtçkfeÞ þkMºk nkuÞ Au.
- «kÚkr{f fku»kkuLku ðkhtðkh WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkíkkt LkÚke ßÞkhu økkiý fku»kkuLku [kso fheLku
VheÚke WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ Au.
- rf[kuVLkkt rLkÞ{kuLkku WÃkÞkuøk fheLku øk{u íkuðe Mktrfýo ÃkrhÃkÚkkuLke Mkth[LkkLkwt rð&÷u»ký fhe
LkkUÄ
þfkÞ Au.
- ßÞkhu çkuxhe (fu fku»k) ÃkrhÃkÚk{kt òuzkÞu÷e Lk nkuÞ íÞkhu íkuLkkt çku Äúwðku ðå[uLkku
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík íkuLkwt rðÄwík[k÷f çk¤ Ëþkoðu Au.
- Mkwðknf{kt E÷ufxÙkuLkLkku rzÙVx ðuøk () Úke ËþkoðkÞ Au.
- rðÄwík ÃkrhÃkÚk{kt ðÃkhkíkkt ÃkkðhLkku sq÷ W»{k fnu Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. Mkwðknf{kt rðÄwíkûkuºkLke yMkh nuX¤ {wfík E÷ufxÙkuLkLkku rzÙVx ðuøk Mk{òðku. íkuLkwt
Mk{efhý {u¤ðku.
2. rðÄwík«ðkn ÔÞkÏÞkrÞík fhe ykunT{Lkkt rLkÞ{Lke [[ko fhku.
3. ðknfLke yðhkuÄfíkk yux÷u þwt ? ðknf íkkhLkku yðhkuÄ íkuLkkt ÃkËkÚkoLke yðhkuÄfíkk, íkuLke
÷tçkkE yLku íkuLkkt ykzAuËLkkt ûkuºkV¤ Ãkh fuðe heíku ykÄkh hk¾u Au?
4. rðÄwíkðknfíkk ÔÞkÏÞkrÞík fhku. íkuLkku yuf{ sýkðku.
5. ykunTr{f yLku rçkLk-ykunTr{f yðhkuÄku ðå[uLkku íkVkðík sýkðku.
6. ÃkËkÚkoLkk yðhkuÄfíkk íkuLkkt íkkÃk{kLkÚke fuðe heíku yMkh Ãkk{u Au ? ÄkíkwykuLke ðknfíkk
íkkÃk{kLk ðÄíkkt fu{ ½xu Au ?
7. ykf]rík{kt Ëþkoðu÷kt yðhkuÄLkwt {qÕÞ þkuÄku.
8. ºký yðhkuÄku (), ()yLku Lku yLkw¢{u ©uýe yLku
Mk{ktíkh{kt òuzíkkt Ëhuf rfMMkk {kxu íku{Lkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ þkuÄku.
9.çkuxheLkkt Äúwðku ðå[uLkkt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík yLku çkuxheLkkt ()ðå[uLkku íkVkðík MÃk»x
fhku.
10.«kÚkr{f fku»k yLku økkiý fku»k ðå[uLkku ¼uË MÃk»x fhku.
11. rðÄwíkÃkrhÃkÚk {kxu rf[kuoVLkkt rLkÞ{ku ÷¾ku.
12.yðhkuÄkuLkkt {kÃkLk {kxuLke ÂÔnMxLk rçkúsLke heíkLke [[ko fhku. rðãwík þkMºk yLku
13. ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLke heík sýkðku. [wtçkfeÞ þkMºk
14.ÃkkxuÂLþÞkur{xhÚke y¿kkík rðsÂMÚkrík{kLkLkkt íkVkðík fuðe heíku þkuÄe þfkÞ Au ?
15.çku fku»kLkkt emf Lke Mkh¾k{ýe {kxuLke ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLke heík sýkðku.
16. ÃkkuxuÂLþÞkur{xhLke {ËËÚke çkuxheLkku yktíkrhf yðhkuÄ fuðe heíku þkuÄe þfkÞ Au ?
LkkUÄ
17. 1 {e ÷ktçkk yLku 0.1 mm rºkßÞkðk¤k íkkhLkku yðhkuÄ 100rAu. íkku íkuLkkt ÃkËkÚkoLke
yðhkuÄfíkk økýku.
18.Äkhku fu 4 {e ÷tçkkE yLku 1mm2 ykzAuzLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkku yuf íkkh 2A rðÄwík«ðknLkwt
ðnLk fhu Au. òu íkkhLkkt ÃkËkÚko{kt Ëhuf ÄLkr{xh{kt 1029 E÷ufxÙkuLk nkuÞ íkku E÷ufxÙkuLk Mkhuhkþ
fux÷kt Mk{Þ{kt íkkhLke ÷tçkkE{ktÚke ÃkMkkh ÚkE sþu ?
19. Äkhku fu ík{khe ÃkkMku ºký yðhkuÄku Au su ËhufLkwt {qÕÞ 30r Au. íku{Lkwt òuzký fheLku {¤íkkt
yðhkuÄkuLke ÞkËe çkLkkðku.
20. 6.0Ve.m.f yLku 1r yktíkrhf yðhkuÄðk¤e çkuxheLkku ßÞkhu çkkÌk yðhkuÄ MkkÚku
òuzðk{kt ykðu Au. íÞkhu íkuLkkt çku Äúwðku ðå[uLkku rðsÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík 5.8VÚkE òÞ Au.
VP 8 800 800 3 800  2  10 4
     53.3 4   
IA 0.15 1515 yk2 ÃkhÚke
 10 yk çkkÌk yðhkuÄ15
Lkwt {q
 Õ3Þ þkuÄku.
21. ykÃku÷kt ÃkrhÃkÚk {kxu Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ yLku rðÄwík«ðkn I Lkkt {qÕÞku þkuÄku.
ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

17.1
1. (a)íkkhLkku yðhkuÄ çk{ýku ÚkkÞ íkku rðÄwík«ðknLkwt {qÕÞ yzÄwt ÚkkÞ Au.
(b)yðhkuÄ yzÄku Úkíkkt rðÄwík«ðkn çk{ýku ÚkkÞ Au
2. r = 2 ´ 10–8 Wm
3. R =
R= = 35.5 × 10–4 Ωm.
4. Lkk {kºk Mkwðknfku ykunT{Lkkt rLkÞ{Lku yLkwMkhu Au.
rðãwík þkMºk yLku 5. rðÄwík«ðknLke rËþk rðÄwík¼khLke rðÁæÄ nkuÞ Au yÚkkoík s{ýe Úke zkçke çkksw
[wtçkfeÞ þkMºk 17.2
1. Mk{ktíkh{kt
2. ykÃkýu ðkuÕxus Mxuçke÷kEÍhLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu.
R 2 R3
LkkUÄ 3. R = R1 +  R4
R2  R3
10
=2+ 7
3
= 12. 3 Ω
17.3
1. ÷qÃk (ABCDA) {kxu rf[kuoVLkkt çkeòt rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhíkkt
2I1 + 4I1 + 3I3 = 24
6I1 + 3I3 = 24 ...(1) ⇒ 2I1 + I3 = 8 ....(1)
yk s «{kýu ÷qÃk (){kxu

stfþLk DCBFD Ãkh ®f[kuoVLkku «Úk{ rLkÞ{ ÷økkzíkkt,
–3I3 + 6I2 = 12 ⇒ 2I2 – I3 = 4 ...(2)
I2 + I3 = I1 {kt {wfíkkt
2I2 + 3I3 = 8
2I2 – I3 = 4
4I3 = 4
I3 = 1A
2I2 = 5 ⇒ I2 = 2.5 A
2.
P R
Q
=
S rçkús Mktíkw÷eík Au.
VB = VD yLku I2= 0
I1 =
12 4
 A
yLku I – I1 = 9 3 [wtçkfeÞ þkMºk
17.4
1. V = E – Ir I ðÄíkkt V ½xu Au.
R20 = R0 (1 + 20 α)
R40 = R0 ( 1+ 40α) LkkUÄ
R40 1  40 

R20 1  20 
20  0.16
1 1
1  20  30
20  0.16

1  20  30
Mkk{kMkk{e økwýíkkt
1E12 4022 30.16
1.02 300.16 3
   1600α
  E1  +0.51
= 0.16   1.53V
3.2α
1E31 2031 30E1 45 30 2
0.16
⇒ α~  2.67  104 K 1 ()
600
V 3 30 2
3. I =    A
R 4.5 45 3
2
V =  – Ir  3  5  r
3
23
∴r=  3
2
4.
E2  2
5. 
E1 1
rðãwík þkMºk yLku E1 = 2 V
[wtçkfeÞ þkMºk 6. P = IV
= 3 × 0.3 × 500
= 45 WaH.
100 5
7. I= and I 2   A
LkkUÄ 220 11
V2 40 2 V2 220  220
R=  I1   A  R1   1210
P 220 11 P 40
and

17. 3.14 × 10–6 Wm. 18. 32 ms.
19. (i) çkÄkt yðhkuÄLkwt ©uýe òuzký Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ 90W
(ii) çkÄkt s yðhkuÄku Mk{ktíkh{kt Au. Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ 10W Au.
(iii) yuf yðhkuÄ ©uýe{kt Au yLku çkeòt çku Mk{ktíkh{kt Au.
(iv) çku yðhkuÄku ©uýe{kt yLku yuf Mk{ktíkhÁÃk Au Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ 20W
20. 29Ω 21. I = 1A, R = 12Ω
23. (a) R = r = 1Ω (b) I = 2.5A
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
18
rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk

«fhý - 15 {kt ykÃkýu òuÞwt fu çku rðãwík¼krhík MkkÚku yufçkeòLku yÚkðk fkøk¤Lkk LkkLkk xwfzkLku
ykfo»ku Au Ãký þwt ykðku MktçktÄ rðãwík yLku [wtçkfíð {kxu rð[kÞkuo Au. ¾hku ? ykuMxiz Lkk{Lkk
rð¿kkLkeyu E.Mk. 1820 {kt yk MktçktÄ þkuæÞku níkku.
yk «fhý{kt ykÃkýu [wtçkfLkk økwýÄ{kuo rðþu yLku íkuLkk WÃkÞkuøkku rðþu [[ko fheþwt, rðãwík «ðkn
Ähkðíkk MkwðknfkuLkk økwýÄ{kuo yLku [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhíkkt rðãwík¼khku rðþu Ãký [[ko fheþwt.
yk rMkæÄktíkkuLkk ykÄkhu ykÃkýu {kuxh, yu{exh, ðkuÕx{exh yLku økuÕðuLkku{exh suðk WÃkfhýkuLke
fkÞo ÃkæÄrík rðþu [[ko fheþwt.
nuíkwyku
yk «fhý{kt þeÏÞk ÃkAe ík{u :
 [wtçkfeÞ ûkuºk yLku íkuLkku SI yuf{ ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfþu.
 Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkk ½xfkuLke ðå[uLkku MktçktÄ Ëþkoðe þfu.
 rðãwík «ðknkuLke [wtçkfeÞ yMkhku Mk{òðe þfþku.
 yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{ yLku íkuLke WÃkÞkurøkíkk Mk{òðe þfþku.
 çkkÞku - MkkðLkkuo rLkÞ{ yLku íkuLke WÃkÞkurøkíkk Mk{òðe þfþku.
 Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk yLku rðãwíkûkuºk{kt rðãwík¼khLke økrík Mk{òðe þfþku.
 MkkEf÷ku xe{Lkku rMkæÄktík Mk{òðe þfþku.
 økuÕðuLkku{exh, yu{exh yLku ðkuÕx{exhLkk fkÞofkhe rMkæÄktík Mk{òðe þfþku.
[wtçkfeÞ þkMºk 18.1 [wtçkf yLku íkuLkk økwýÄ{kuo
E.Mk. Ãkqðuo 600 ð»ko Ãknu÷kt økúef ÷kufku [wtçkfíðLke ½xLkk rðþu òýíkk níkk. íku{ýu LkkUæÞwt fu {uøLkuxkEx
(Fe3O4) Lkk ÃkÚÚkh ÷ku¾tzLkk xwfzkLku ykf»keo þfíkk níkk. su{Lku fwËhíke [wtçkfku fne þfkÞ. yk
«fkhLkk [wçktfku ½ýkt s Lkçk¤k nkuÞ Au Ãkhtíkw ÷ku¾tz, Lkef÷, fkuçkkÕx, suðk ÃkËkÚkkuoLku «çk¤ fkÞ{e
[wtçkf çkLkkðe þfkÞ Au. fwËhíke íku{s {kLkðMkSoík çkÄk s [wtçkfku yufMk{kLk økwýÄ{kuo Ähkðu Au.
LkkUÄ su{ktLkk fux÷kf Lke[u «{kýu Au.
(i) rËþk Mkq[f økwýÄ{o : sÞkhu LkkLkk çkkh [wtçkfkuLku ËkuheÚke {wõík heíku íkuLkk ÿÔÞ{kLk fuLÿ ÃkhÚke
÷xfkððk{kt ykðu íÞkhu íku W¥kh Ërûký rËþk{kt MÚkkÞe ÚkkÞ Au.
(ii) ykf»koýLkku økwýÄ{o : ÷ku¾tz, Lkef÷ yLku fkuçkkÕx suðk ÃkËkÚkkuo LkkLkk xwfzkyku [wtçkf íkhV
ykf»kkoÞ Au. yk ykf»koý çk¤ [wtçkfLkk Auzkyku Ãkh {n¥k{ nkuÞ Au. [wtçkfLkk AuzkykuLku íkuLku
Äúwð fnu Au. {wõík heíku ËkuheÚke ÷xfkðu÷k [wtçkfLkku W¥kh Äúwð ¼kiøkkur÷f Ërûký Äúwð Ëþkoðu Au.
sÞkhu Ërûký Äúwð ¼kiøkkur÷f W¥kh Äúwð íkhV hnu Au.
(iii) [wtçkfLkk çku yMk{kLk Äúwðku yufçkeòLku ykf»kuo Au. sÞkhu çku Mk{kLk Äúwðku yufçkeòLku yÃkkf»kuo
Au. ykf]rík 18.1
(iv) [wtçkfLkk Äúwðku yrð¼ksÞ nkuÞ Au. yÚkkoíkT [wtçkfLkku fkuE Ãký yuf Äúwð fÞkhuÞ Mðíktºk yÂMíkíð
Ähkðe þfíkku LkÚke.
(v) sÞkhu [wtçkfLku ÷ku¾tzLkk xwfzkLke LkSf ÷kððk{kt ykðu íÞkhu ÷ku¾tzLkk xwfzkLku [wtçkf íkhVLkku
¼køk rðÁæÄ Äúwðe¼ðLk «kÃík fhu Au yLku ËqhLkku çkeòu Auzku Mk{kLk Äúwðe¼ðLk «kÃík fhu Au.
yk ½xLkkLku [wtçkfeÞ «uhý fnu Au.
ykf]rík. 18.1 :[wtçkfLkk çku Mk{kLk Äúwðku yÃkkf»koý Ëþkoðu Au.

18.1.1 [wtçkfeÞ çk¤ hu¾kyku
çku [wtçkfku ðå[uLkk yktíkhr¢Þk yÚkðk [wtçkfyu ÷ku¾tzLkk xwfzk ðå[uLke yktíkhr¢Þk [wtçkfLke
ykMkÃkkMk çkLkíkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkk fkhýu Au fu su [wtçkfeÞ çk¤ hu¾kykuLkwt çkLku÷wt nkuÞ Au.
• [wtçkfeÞ ûkuºk MkrËþ B Lke rËþk fkuE ®çkËwyu [wtçkfeÞ çk¤ hu¾k Ãkh Ëkuhu÷k MÃkþof îkhk yÃkkÞ rðãwík þkMºk yLku
Au. [wtçkfeÞ þkMºk
• yuf{ ûkuºkV¤{ktÚke ÃkMkkh Úkíke çk¤ hu¾kykuLke MktÏÞk su íku ûkuºk{kt [wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk
Ëþkoðu Au. ynª yuf{ ûkuºkV¤ çk¤ hu¾kykuLku ÷tçk nkuðwt sYhe Au. yk{, [wçktfeÞ ûkuºkLke
íkeðúíkk ðÄkhu nkuÞ Au.
LkkUÄ
ykf]rík. 18.2 çku Mk{ktíkh MkÃkkxeyku{ktÚke ÃkMkkh Úkíke [wtçkfeÞ çk¤ hu¾kyku.
ykf]rík. 18.2{kt çku Mk{ktíkh MkÃkkxeyku S1 yLku S2 {ktÚke ÃkMkkh Úkíke [wtçkfeÞ çk¤ hu¾kyku
Ëþkoðe Au. ynª S1 yLku S2 Lkk ûkuºkV¤ yufMk{kLk Au. Ãkhtíkw S1 {ktÚke ÃkMkkh Úkíke çk¤ hu¾kykuLke
MktÏÞk S2 Lke MkkÃkuûku ðÄkhu Au. ykÚke fne þfkÞ fu ®çkËw P Lke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkh{kt Q fhíkkt
[wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk ðÄkhu Au.
• [wtçkfLke çknkh [wtçkfeÞ çk¤hu¾kyku [wtçkfLkk W¥kh ÄúwðeÞ Ërûký Äúwð íkhV òÞ Au. sÞkhu
[wtçkfLke ytËh íkuyku Ërûký ÄúwðÚke W¥kh Äúwð íkhV òÞ Au fu suÚke íkuyku çktÄ h[e þfu Au.
(ykf]rík. 18.3)
• çku [wtçkfeÞ çk¤hu¾kyku fÞkhuÞ yufçkeòLku AuËíke LkÚke.
ykf]rík. 18.3 økrsÞk[wtçkfLke [wtçkfeÞ çk¤hu¾kyku
[wtçkfeÞ þkMºk
1. ík{khe ÃkkMku hnuíkkt [wtçkfLkku W¥kh Äúwð fuðe heíku yku¤¾þku.
2. òu ík{khe ÃkkMku ÷ku¾tzLkk çku xwfzkyku nkuÞ su{ktLkku yuf [wtçkf Au íkku çktLkuLkku WÃkÞkuøk fheLku íku
LkkUÄ çktLku ÃkifeLkku fÞku xwfzku [wtçkf Au íku fuðe heíku yku¤¾þku ?
3. ík{Lku yuf Ëkuhe yLku çku økrsÞk [wtçkf ykÃÞk Au. yk çktLku [wtçkfkuLkk ÄúwðLku yku¤¾ðk {kxu
WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðíke ÃkæÄrík sýkðku.
Ãk]ÚðeLkwt [wtçkfeÞ ûkuºk

[wtçkfLkku rËþk Mkq[f økwýÄ{o Ãk]ÚðeLku yuf [wtçkf íkhefu {kLkeLku Mk{S þfkÞ Au. yÚkkoíkT Ãk]ÚðeLke
ytËh yuf rðþk¤ økrsÞku [wtçkf {wfu÷ku Au. yk [wtçkfLkku Ërûký Äúwð ¼kiøkkur÷f W¥kh Äúwð Ãkh
{wfu÷ku Au. íku{s [wtçkfLkku W¥kh Äúwð ¼kiøkkur÷f Ërûký Äúwð Ãkh {qfÞku Au. íkuðwt {kLke þfkÞ Au.
ykf]rík. 18.4 {kt ËþkoÔÞku «{kýu RR1 Ãk]ÚðeLke ¼ú{ý yûk Au. yLku MM1 yu Ãk]ÚðeLke [wtçkfeÞ
yûk Au.
ykf]rík. : Ãk]ÚðeLkwt [wçktfeÞ ûkuºk
[wtçkfeÞ þkMºk
«ð]rík 18.1
[k÷ku, ykÃkýu [wtçkfeÞ MkkuÞ Ãkh yuf «Þkuøk fheyu MkkuÞLku ËkuheLke {ËËÚke yuðe heíku ÷xfkðku
fu suÚke íku {wõík heíku Mk{rûkríks yLku ÷tçk Mk{ík÷{kt ¼ú{ý fhe þfu. òu MkkuÞ Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe
Ãkh rð»kðð]íkLke LkSf nkuÞ íkku íku Mk{rûkríks Mk{ík÷{kt MÚkkÞe Úkþu. Äkhku fu yk MkkuÞLku Ãk]ÚðeLkk
LkkUÄ
Ërûký økku¤kÄo Ãkh {wfð{kt ykðu Au. yk rfMMkk{kt MkkuÞ ÷tçk Mk{ík÷{kt økku¤kÄo Ãkh {qfðk{kt ykðu
Au. yk rfMMkk{kt MkkuÞ÷tçk Mk{ík÷{kt ¼ú{ý fhu Au yLku ¼kiøkkur÷f W¥kh Äúwð íkhV íkuLku Vuhðíkk
íkuLkku W¥kh Äúwð Lke[u íkhV Lk{u Au yLku ytíku yk MkkuÞLku fuLkuzk{kt nzMkLkLkk y¾kíkLkk LkSf ÷E
síkk MkkuÞLkku W¥kh Äúwð Ãk]ÚðeLku 650 km íkhV ykðu÷wt Au. suLku Ãk]ÚðeLkk Ërûký Äúwð økýðk{kt ykðu
Au fu su Ãk]ÚðeLkk ¼kiøkkur÷f W¥kh ÄúwðÚke 650 km Ëqh Au. yks «{kýu Ãk]ÚðeLkk Ërûký økku¤kÄo
{kxu Ãk]ÚðeLkk ¼kiøkkur÷f Ërûký Äúwð yLku Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ Ërûký Äúwð ðå[u 650 km sux÷wt ytíkh
Au. suLku Ãk]ÚðeLkk rLk»f»ko íkkhðe þfkÞ fu Ãk]ÚðeLke [wtçkfeÞ yûk yu íkuLke ¼kiøkkur÷f yûk Ãkh
Mk{Ãkkík Úkíke LkÚke.
Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLke ykùÞosLkf çkkçkík yu Au fu íku fÞkhuÞ y[¤ hnuíkwt LkÚke yLku íkuLke rËþk
yLku {qÕÞ Mk{Þ MkkÚku çkË÷kÞ Au. Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkk ½xfku.
Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLku òýðk {kxu ºký hkrþykuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au su{Lku Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ
ûkuºkLkk ½xfku fnuðkÞ Au.
Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkk ½xfku:
Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLku òýðk {kxu ºký hkrþykuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{Lku Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ
ûkuºkLkk ½xfku fnuðkÞ Au.
(a) Lk{Lk yÚkðk zeÃk yutøk÷ (δ);
(b) zef÷eLkuþLk (θ); yLku
(c) Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkku Mk{rûkríks ½xf (BM).
(a) Lk{Lk yÚkðk zeÃk yutøk÷:

òu [wtçkfeÞ MkkuÞLku {wõík heíku ÷xfkððk{kt ykðu íkku íku
Mk{rûkríks Mk{ík÷{kt MÚkkÞe Úkíke LkÚke. nfefík{kt MkkuÞ
Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLke Ãkrhýk{e íkeðúíkkLke Ëeþk{kt
MÚkkÞe ÚkkÞ Au.
ykf]rík. 18.5 {kt PCDE Mk{ík÷ Ëþkoðu÷wt Au fu su fkuE ®çkËw
P ykøk¤Lkwt [wtçkfeÞ ð]¥k Au. íku{s Mk{ík÷ PABC ¼kiøkkur÷f ð]¥k Au. (yÚkkoíkT yk ÷tçk Mk{ík÷
[wtçkfeÞ þkMºk Ãk]ÚðeLkk ¼kiøkkur÷f W¥kh yLku Ërûký Äúwð{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.) Äkhku fu fkuE ®çkËw P 5h Ãk]ÚðeLkk
[wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {qÕÞ yLku rËþk PR Úke ËþkoðkÞ Au. ynª PR Mk{rûkríks rËþk MkkÚku δ ¾qýku çkLkkðu
Au. yk ¾qýkLku Ãk]ÚðeLke MkÃkkxe Ãkh ykðu÷k P ®çkËw ykøk¤Lkku zeÃk yutøk÷ yÚkkoíkT Lk{Lk fnuðkÞ
Au.
LkkUÄ (b) zef÷eLkuþLk:
ykf]rík. 18.5 {kt Mk{ík÷ PCDE Ãk]ÚðeLkku [wtçkfeÞ ûkuºk MkrËþ (PR) Ähkðu Au Mk{ík÷ku PCDE yLku
PABC ðå[uLkku ¾qýkLku θ Lku fkuE rçktËw P ÃkhLkku zef÷eLkuþLk ¾qýku fnuðkÞ Au.
fkuE MÚk¤u [wtçkfeÞ ð]¥k yLku ¼kiøkkur÷f ð]¥k ðå[uLkk ¾qýkLku rzfr÷LkuþLk (Zk¤ fu Zku¤kð)
fnuðkÞ Au.
(c) Mk{rûkríks ½xf :
ykf]rík. 18.5 {kt ËþkoÔÞkLkwMkkh, fkuE ®çkËw P Ãkh Ãkrhýk{e [wtçkfeÞ PP Au. PH yu Mk{rûkríks
½xf yLku PF yu Mk{rûkríks ½xf yLku PF yu Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt ÷tçk½xf Au. Äkhku fu ®çkËw
P Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk B Au. ykÚke Mk{rûkríks ½xf
BH = B cos δ (18.1)
and the vertical component
BV = B sin δ (18.2)
Mk{efhýku (18.1) yLku (18.2) Lkk ðøko fhe íku{Lkku Mkhðk¤ku fhíkkt,
BH2 + = B2 cos2δ + B2 sin2δ = B2 (18.3)
Mk{efhý (18.2) yLku (18.1) Úke ¼køkíkkt
= tan δ (18.4)
18.2 rðãwík yLku [wtçkfíð

ykÃkýu òýeyu Aeyu fu fkuE MkwðknfLkk çktLku Auzkyku ðå[u rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík rðãwík«ðkn
(yÚkkoík E÷ufxÙkuLkLkwt ðnLk) WíÃkLLk () [wtçkfeÞ MkkuÞ Ãkh çk¤ ÷økkzu Au. yk WÃkhktík [wtçkfeÞ MkkuÞ
îkhk Ãký yMkh Ãkk{u Au. ykÚke fne þfkÞ fu rðãwík«ðkn Ähkðíkk MkwðknfLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ
ûkuºk nkuÞ Au.
18.2.1 rðãwík«ðknLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk.
[k÷ku, ykÃkýu yuf MkkËku «Þkuøk fheyu Aeyu
[wtçkfeÞ þkMºk
«ð]r¥k 18.2
1.5 ðkuÕxLke çkuxhe yuf{exh ÷ktçkku íkkh, [wtçkfku ftÃkkMk yLku ËeðkMk¤eLkwt çkkuõMk ÷ku. fkuE yuf ykÄkh
Ãkh íkkhLkk ËþÚke ÃktËh yktxkðk¤wt yuf økwt[¤wt çkLkkðku. yk økwt[¤kLke Lke[u ykf]rík. 18.6.{kt
ËþkoÔÞk «{kýu [wtçkfeÞ ftÃkkMk {qfku. xuçk÷ Ãkh ËeðkMk¤eLkk çkkuõMkLku yu «{kýu {qfku fu suÚke íkuLkk
LkkUÄ
Ãkh ðªxk¤u÷k íkkhLke rËþk W¥kh Ërûký hnu. íkkhLkk çku Auzk çkuxhe MkkÚku òuzu ykÚke òuðk {¤u Au
fu MkkuÞ ykðíkoLk Ëþkoðu Au. ykLkku yÚko yu ÚkkÞ fu økwt[¤kLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk Au.
rðãwík«ðknLke rËþk W÷xkððkÚke íkuLkwt ykðíkoLk Ãký W÷xwt ÚkkÞ Au. ykf]rík.18.7 y,çk,f {kt
ËþkoÔÞk «{kýu rðãwík«ðknLke økuhnkshe{kt ftÃkkMkLke [wtçkfeÞ MkkuÞ W¥kh Ërûký rËþk{kt hnu Au
sÞkhu ftÃkkMkLku ÷tçk heíku rðãwík«ðkn Äkheík íkkhLke LkSf ÷kððk{kt ykðu íÞkhu [wtçkfeÞ çk¤
hu¾kyku íkkhLke ykMkÃkkMk ykf]rík. (18.7 çke) {kt ËþkoÔÞk «{kýu Mk{furLÿík ðíkwo¤ku hnu Au.
18.6
(a)rðãw í k«ðknLke øku h nkshe{kt (b) rðãwík«ðkn W¥kh Ëeþk{kt yLku

ykðíkoLk Úkíkwt LkÚke. MkkuÞLkku Äúwð Ãkrù{ rËþk íkhV
(d) MkeÄk rðãwík¼krhík Mkwðknf

rðãw í k«ðknLke rËþk
(c)
íkkhLke rËþk W÷xkÞ Au.
W÷xkðíkkt ykðíkoLkLke
ykf]rík. 18.7 rðÄwík«ðkn Äkrhík MkwðknfLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk
[wtçkfeÞ þkMºk
18.3 çkkÞkuMkkðxoLkku rLkÞ{
çkkÞkuMkkðxoLkku rLkÞ{ Mkwðknf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðãwík«ðkn yLku íkuLkk fkhýu MkwðknfLke
ykÃkkMkLkk rðMíkkh{kt WíÃkLLk Úkíkkt [wtçkfeÞ ûkuºk ðå[uLkku MktçktÄ Ëþkoðu Au. ykf]rík. 18.8 {kt
ËþkoÔÞk «{kýu fE rðãwík«ðkn Äkrhík MkwðknfLkk fkhýu WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk Δ ÷tçkkELkk
LkkUÄ
yríkMkqû{¥k{ ¼køk{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðãwík«ðkn Lkk fkhýu {¤íkkt [wtçkfeÞ ûkuºkLkk MkrËþ
Mkhðk¤k çkhkçkhnkuÞ Au. «kÞkurøkf heíku Δ ÷tçkkE Ähkðíkk fkuE ¼køkLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ
ûkuºk B Lke[uLke çkkçkíkku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
– Mkwðknf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn I
– Mkqû{ík{ ¼køkLke ÷tçkkE Δ
– fkuE yð÷kufLk ®çkËw P yLku Mkqû{ík{ ¼køk Δ ðå[uLkwt ytíkh.
– Mkqû{ík{ ¼køk yLku íku Mkqû{ík{ ¼køkLku yð÷kufLk ®çkËw MkkÚku òuzíke hu¾k ðå[uLkku ¾qýku.
yk{, ÷¾e þfkÞ fu
α
= (18.5)
ynª, μ0 þqLÞkðfkþLke ÃkkhøkBÞíkk Au suLkwt {qÕÞ 4π × 10–7 WA–1m–1 Au. nðkLke ÃkkhøkBÞíkkLkwt
{qÕÞ Ãký μ0 Lke LkSf nkuÞ Au su MkwðknfkuLku fkuE çkeò {kæÞ{{kt {wfðk{kt ykðu íkku
=μ ynª, μ yu su íku {kæÞ{Lke ÃkkhøkBÞíkk Au.
B Lke rËþk : fkuE rçktËwyu [wtçkfeÞ ûkuºk MkrËþ hkrþ
Au. B Lke rËþk s{ýk nkÚkLkk rLkÞ{ ÃkhÚke Lk¬e
fhe þfkÞ Au. ykf]rík. 18.9 (a) {kt ËþkoÔÞk «{kýu
fkuE yuf íkkhLku ík{khk s{ýk nkÚk{kt Ãkfzku rËþk
ík{khk ytøkqXkLke rËþk{kt nkuÞ, ykÚke ð¤u÷e
yktøk¤eyku [wçktfeÞ ûkuºkLke rËþk Ëþkoðu Au
ykf]rík.18.9 b {kt ËþkoÔÞk «{kýu òu rðãwík«ðknLke
rËþk fkøk¤Lke ytËh íkhV nkuÞ íku íkuLkk fkhýu
WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk fkøk¤ Ãkh nþu.
ykf]rík. 18.8

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
(a) (b)
ykf]rík. 18.9 :[wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk a) s{ýk nkÚkLkku rLkÞ{
b) fkøk¤ ytËhLke íkhV síkk rðãwík«ðknLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk.

18.3.1 çkkÞku - MkkðxoLkk rLkÞ{Lke WÃkÞkurøkíkk
nðu ykÃkýu òýeyu Aeyu fu, çkkÞku - MkkðxoLkku rLkÞ{ [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {wÕÞ ykÃku Au. íkku [k÷ku,
ykÃkýu nðu y÷øk - y÷øk ykfkhLkk MkwðknfkuLke ykMkÃkkMk {¤íkkt [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {qÕÞ yk
rLkÞ{Lke {ËËÚke þkuÄeyu. Mkki«Úk{ ykÃkýu rðãwík«ðkn Äkrhík ðíkwo¤kfkh økwt[¤kLku æÞkLk{kt ÷E
íkuLkk fuLËth Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk, ykf]rík. - 8.10 {kt ËþkoÔÞk «{kýu fkuE ðíkwo¤fkh økwt[¤kLke rºksÞk
r Au. su I sux÷ku rðãwík«ðkn Ähkðu Au. íkuLku fuLÿ O 5h WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄðk {kxu

ðíkwo¤kfkh økwt[¤kLkku fkuE yríkMkqû{ík{ rðãwík«ðkn ¾tz Δ yLku økwt[¤kLke rºksÞk r ðå[uLkku
B00B

 I
4r2 r 2 ¾qýku 90º Au. Mk{efhý 18.5 «{kýu ΔLkk fkhýu fuLÿ O Ãkh {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk.
|ΔB| = I sin 90º
= I (sin 90º = 1 nkuðkLkk fkhýu )
ykf]rík. 18.10 rðãwík «ðkn Äkrhík ðíkwo¤fkh økwt[¤wt

ynª ΔB Lke rËþk økwt[¤kLku Mk{ík÷Lku ÷tçk Au. ynª ðíkwo¤kfkh økwt[¤kLkk Ëhuf Mkqû{ík{ ¾tzLkk
fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk yuf s rËþk{kt nkuðkÚke Ãkrhýk{e [wtçkfeÞ ûkuºk íku çkÄkLkku Mkhðk¤ku fheLku
{u¤ðe þfu Au, ykÚke............
= = Σ Δ = . 2πr

ykÚke, I sux÷ku rðãwík «ðkn Ähkðíkk r rºksÞkðk¤k økwt[¤kLkk fuLÿ Ãkh {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk Lke[u
[wtçkfeÞ þkMºk
«{kýu ykÃke þfkÞ Au.
= (18.6)
òu økwt[¤wt n yktxkLkwt çkLku÷wt nkuÞ íkku íkuLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
LkkUÄ =
rðãwík «ðkn Äkrhík økwt[¤kLkk fkhýu {¤íkkt [wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk þkuÄðk {kxuLkku çkeòu rLkÞ{
ytíÞ®çkËw íkhefu yku¤¾kÞ Au fu su ykf]rík 18.11 (y) (çk) {kt ËþkoÔÞwt Au.
ykf]rík. 18.11 {kt [wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk : ytíÞ®çkËw rLkÞ{
sÞkhu yð÷kufLkfkh ðíkwo¤kfkh økwt[¤kLku íkuLkk fkuE Ãký yuf Auzk ÃkhÚke Lke[u Au íÞkhu íkuLku
rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rËþk{kt ðnuíkku Ëu¾kÞ Au. yk rfMMkk{kt økwt[¤kLke yk çkksw
[wtçkfLkk Ërûký Äúwð íkhefu ðíkuo Au. yÚkkoíkT B Lke ytËhLke íkhV nkuÞ Au. òu yð÷kufLkfkhu økqt[¤k{ktÚke
ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rðÁæÄ Ëeþk{kt ðnuíkku Ëu¾kÞ íkku økwt[¤kLkku íku ¼køk
W¥kh Äúwð íkhefu ðíkuo Au yLku íkuLku Mk÷tøLk [wtçkfeÞ ûkuºk çknkhLke íkhV nkuÞ Au.
ykf]rík. 18.11 [wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk : ytíÞ®çkËw rLkÞ{

sÞkhu yð÷kufLkfkh ðíkwo¤kfkh økwt[¤kLku íkuLkk fkuE Ãký yuf Auzk ÃkhÚke Lke[u òÞ Au íÞkhu íkuLku
rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rËþk{kt ðnuíkku Ëu¾kÞ Au. yk rfMMkk{kt økwt[¤kLke yk çkksw
[wtçkfLkk Ërûký Äúwð íkhefu ðíkuo Au. yÚkkoíkT B ytËhLke íkhV nkuÞ Au. òu yð÷kufLkfkhu økwt[¤k{ktÚke
ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rðÁæÄ rËþk{kt ðnuíkku Ëu¾kÞ íkku økwt[¤kLkku íku ¼køk
W¥kh Äúwð íkhefu ðíkuo Au. yLku íkuLku Mk÷tøLk [wtçkfeÞ ûkuºk çknkhLke íkhV nkuÞ Au.

1. MÚkkÞe E÷ufxÙk îkhk íku{s økrík{Þ E÷ufxÙkuLk îkhk WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºku rðþu þwt fne
þfkÞ ?
(i) a stationary electron ?

(ii) a moving electron ? rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
2. W»{k ûkuºkLku fkhýu Mkwðknf{kt hnu÷k E÷ufxÙku Mkíkík økrík{ nkuÞ Au. íkku ÃkAe þk {kxu sÞkt
MkwÄe MkwðknfLkk çku Auzk ðå[u rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ÷køkw Lkk Ãkkzðk{kt ykðu íÞkt MkwÄe
íkuyku [wtçkfíð Ëþkoðíkk LkÚke.
3. fkuE yuf ÷ktçkk íkkh{ktÚke rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au. Mkki«Úk{ íkuLku yuf ykxktðk¤wt
LkkLke rºksÞk Ähkðíkwt økwt[¤wt çkLkkððk{kt ykðu Au. þwt økwt[¤kLkk fuLÿ Ãkh {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk LkkUÄ
çkË÷kþu ? òu çkË÷kÞ íkku fux÷wt ?
18.4 yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{
yuÂBÃkÞhLkk rLkÞ{Lke {ËËÚke fkuE Mkwðknf rðãwík«ðkn
Äkrhík íkkhLku fkhýu íkuLke ykMkÃkkMk h[kíkwt [wtçkfeÞ ûkuºkLke
íkeðúíkk þkuÄe þfkÞ Au.
yuÂBÃkÞhLkk rLkÞ{ «{kýu fkuE çktÄ økk¤kLke ykMkÃkkMk
[wtçkfeÞ ûkuºk B Lkwt hu¾eÞ Mktf÷Lk íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt
rðãwík«ðkn yLku μ0 Lkk økwýkfkh çkhkçkh nkuÞ Au. økkrýríkf
heíku,
. dl = μ0I (18.7)
B
ynª LkkUÄLkeÞ Au fu WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk çktÄøkk¤kLku
ykfkhfu fË Ãkh ykÄkh hk¾íkwt LkÚke. 18.12
MkUrÃkÞh (1775 – 1836)

MkUrÃkÞh yuf £u ¼kiríkfþk†e, økrýíkþk†e yLku fwþ¤ hkMkkÞrýf þk†e
níkk. çkkh ð»koLke ô{hu økrýíkþk†{kt {kMxhe {u¤ð níke. rðãwík«ðknLkku
yuf{ íku{Lku {kLk ykÃkðk {kxu ðÃkhkÞ Au. íku{Lkk SðLk{kt ½ýk {kLk
yLku ÃkËfku íku{Lku {éÞk níkk. íku{Lkwt ytøkík SðLk Lkk¾wþe ¼Þo nkuðk
Aíkkt íku{ýu fÞkhuÞ MksoLkkí{f Akuze Lk níke.
18.4.1 yuÂBÃkÞLkk rLkÞ{Lke WÃkÞkurøkíkk
nðu ykÃkýu yk rLkÞ{Lke {ËËÚke çku rfMMkk {kxu [wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk {u¤ðeþwt.
(a) yLktík ÷ktçkk rðãwík«ðkn Äkrhík Mkwðknf íkkhLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk.
ykf]rík. 18.13 Ëþkoðu Au fu yuf yLktík ÷tçkkELkk rðãwík«ðkn Äkrhík Mkwðknf POQ {ktÚke I sux÷ku
rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk WÃkhktík r rºksÞkðk¤e fkuE yuf çktÄ økku¤ku ykf]rík{kt ËþkoÔÞk

[wtçkfeÞ þkMºk «{kýu Mk{ík÷{kt Au. ykÚke.
ΣB.d = B 2πr
yuÂBÃkÞhLkk rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhíkkt,

2πr = μo I
LkkUÄ
yÚkðk = (18.8)
18.13
WÃkhkuõík Mk{efhý yLktík÷tçkkELkk rðãwík«ðkn Äkrhík íkkhLkk fkhýu íkuLke ykMkÃkkMk WíÃkÒk Úkíkwt
[wtçkfeÞ ûkuºk Ëþkoðu Au.
(b) Mkku÷uLkkEzLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk.
Mkku÷uLkkEz yu fkuE ÷ktçkk Mkwðknf íkkhLkwt çkLku÷wt MkeÄwt økw[¤wt

Au. (ykf]rík. 18.14) Äkhku fu Mkku÷uLkkuEzLke ÷tçkkE Au
yLku íku N yktxkLke MktÏÞk Ähkðu Au. Mkku÷uLkkuEzLke ytËh
hnu÷wt [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄðk {kxu ykÃkýu íkuLku ykf]rík{kt
ËþkoÔÞT «{kýu fkuE {kuxe rºksÞk ðk¤k Mkku÷uLkkuEzLke yuf
¼køk økýe þfeyu. yk{
|B| = μ0 nI 18.14
[wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk Mkku÷uLkkuEzLke yûk Ãkh nkuÞ Au. LkkLke rºksÞkðk¤k Mkku÷uLkkuEz {kxu íkuLkk
Auzkyku Ãkh B Lkwt {qÕÞ. |B| = μ0 nI
|B| = (18.9)
Mkku÷kuLkkuEz yuf økrsÞk [wtçkf íkhefu ðíkuo Au. 18.15.
(a) (b)
ykf]rík. 18.5 Mkku÷uLkkuEz økrsÞk [wtçkf íkhefu ðíkuo Au

(y) økrsÞk [wtçkfLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk

(çk) rðãwík«ðkn Äkrhík Mkku÷uLkkuEzLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
(f) xeheEzLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk.
Äkhku fu ykÃkýu ykf]rík. 18.16 {kt sýkÔÞk «{kýu xkuhkuEzLke ytËh hnu÷k fkuE ®çkËw P Ãkh
[wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄðwt. ynª ®çkËw P yLku xehkuEzLkk fuLÿ O ðå[uLkwt ytíkh r Au. ynª WÆ¼ðíkwt [wtçkfeÞ
ûkuºk çkÄe s søÞk Ãkh ðíkwo¤Lkk MÃkþofLke rËþk{kt nþu yLku íkuLkwt {qÕÞ çkÄk s ®çkËwyku Ãkh Mkh¾wt LkkUÄ
nþu. ykÚke,
Ãkhtíkw ðíkwo¤kfkh ÃkÚkLkku Ãkrh½

ykÚke  B  d l  2rB
òu xkuhkuEzLkk yktxkLke MktÏÞk N nkuÞ íkku íku{ktÚke i sux÷ku rðãwík«ðkn ÃkMkkh Úkíkku nkuÞ íkku íku{ktÚke
r rºksÞkðk¤k ðíkwo¤kfkh ÃkÚk{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku fw÷ rðãwík «ðkn Ni ÚkkÞ, ykÚke.
 B  d l  0 Ni
yÚkðk 2rB  0 Ni
 d
BB B 2r Bd l  B  d l
l0d0Ni
lnI
yÚkðk
2r
18.4.3 E÷ufxÙku{uøLkux (rðãwík[wtçkfku)

ykÃkýu òýeyu Aey fu rðãwík Äkrhík Mkku÷uLkkuEz økSÞk [wtçkfLke su{ ðíkuo Au yLku íkuLkk îkhk
WíÃkLLk Úkíkk [wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk Lke[u «{kýu yÃkkÞ Au.
ynª sÞ MkwÄe rðãwík«ðkn () Lkwt Mkku÷uLkkuEz{kt ðnLk [k÷w hnu íÞkt MkwÄe s íku [wtçkf íkhefu ðíkuo Au
yk{, rðãwík«ðkn Äkrhík Mkku÷uLkkuEzLku rðãwík[wtçkf yÚkðk E÷ufxÙku{uøLkux fnu Au. E÷ufxÙku{uøLkuxLkk
[wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk Lke[uLke çkkçkíkku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
1. Mkku÷uLkkuEzLke yuf{ ÷tçkkE ËeX økwt[¤kLkk yktxkLke MktÏÞk.
2. íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíke rðãwík«ðkn
E÷ufxÙku{uøLkuxLke þÂõík ðÄkhðk {kxu Lkh{ ÷ku¾tzLkk fehLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.

18.4.4 MÚk¤ktíkrhík rðãwík«ðkn
[wtçkfeÞ þkMºk
MÚk¤ktíkrhík rðãwík«ðknLkku ÏÞk÷ Mkki«Úk{ {ufMkðu÷ Lkk{Lkk ði¿kkrLkfu ykÃÞku níkku. íkuLkk {ík
«{kýu su rðMíkkh{kt rðãwík«ðknLkwt ðnLk Lk nkuÞ íkuðk þqLÞkðfkþ ðk¤k rðMíkkh{kt MÚk¤ktíkrhík
rðãwík«ðknLkk fkhýu [wtçkfeÞ ûkuºk WíÃkLLk ÚkkÞ Au fu su ykùÞosLkf heíku rðãwík¼khLke økrík MkkÚku
Mktf¤kÞu÷ LkÚke. ykf]rík. 18.17 {kt ËþkoÔÞk «{kýu () sux÷k rðãwík«ðknLkk fkhýu [kso ÚkÞu÷wt
LkkUÄ Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxhLkku rðãwík ÃkrhÃkÚk æÞkLk{kt ÷ku.
ykf]rík. 18.17 fuÃkurMkxhLke Ã÷ux

MkÃkkxe S1 yLku nË C Ãkh yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{ ÷køkw Ãkkzíkk
 Bd l 0 I
Ñ
yks «{kýu MkÃkkxe S2 yLku nË C Ãkh yuÂBÃkÞhLkk rLkÞ{ ÷køkw Ãkkzíkk MkÃkkxe Ãkh fkuE rðãwík«ðkn
Lkk nkuðkLkk fkhýu
 Bd l  0
Ñ
WÃkhkufík çktLku Mk{efhýku ÃkhMÃkh rðhkuÄk¼kMke Au. yk rðhkuÄk¼kMke Ëqh fhðk {ufMkðu÷u ÄkÞwO fu
fuÃkurMkxhLke çku Ã÷ux ðå[u rðãwík«ðkn yÂMíkíð Ähkðu Au. yk rðãwík«ðknLku íku{ýu MÚk¤ktíkrhík
rðãwík «ðknLkwt Lkk{ ykÃÞwt yLku ËþkoÔÞwt fu yk rðãwík«ðkn rðãwíkûkuºku Mk{Þ MkkÚkuLkk çkË÷kðLkk
fkhýu {¤u Au. MÚk¤ktíkrhík rðãwík«ðkn {kxuLkwt Mk{efhý Lke[u «{kýu {u¤ðkÞ Au.
yuf Mk{ktíkh Ã÷ux fuÃkurMkxhLke Ã÷ux Ãkh q sux÷ku rðãwík¼kh fkuE yuf t ûkýu yÂMíkíð Ähkðu Au.
fuÃkurMkxhLkk ytËhLkk ¼køk{kt rðãwíkûkuºk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
q
E
A0
ynª A Ã÷uxLkwt ûkuºkV¤ Au ykÚke fuÃkurMkxh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ V÷fMk
ykÚke íkífk÷eLk V÷fMkLkk VuhVkhLkku Mk{Þ Ë Lke[u «{kýu Úkþu.

[wtçkfeÞ þkMºk
ykÚke,
Mk{efhýLke zkçke çkksw rðãwík«ðknLkwt rLkËþoLk fnu Au fu su rðãwík«ðkn I Lkk ðnLk fhíkk y÷øk LkkUÄ
Au. fkhý fu íku økrík{k rðãwík¼khkuLkk fkhýu LkÚke. yk{ Mk{S þfkÞ Au fu MÚk¤ktíkrhík
rðãwík«ðknkuLkku WÆ¼ð Mk{Þ MkkÚku çkË÷kíkk rðãwíkûkuºku Lku yk{ MÚk¤ktíkrhík rðãwík«ðkn yLku
ðknf rðãwík «ðkn I Lkku Mkhðk¤ku fhíkkt
  
 Bd l  0  I  0 E 
 t 
WÃkhkufík Mk{efhý {ufMkðu÷Lkwt yuÂBÃkÞhLkwt MkwÄkhu÷wt Mk{efhý fnuðkÞ Au. suLkk «{kýu ðknfku
rðãwík«ðknLke MkkÚku MkkÚku Mk{Þ MkkÚku çkË÷kíkwt rðãwíkûkuºku Ãký [wtçkfeÞ ûkuºk WíÃkLLk fhe þfu Au.
WËknhý 18.1 : 50 cm ÷tçkkE Ähkðíkku Mkku÷uLkkuEz, 250 yktxk ðk¤wt 3 Míkhku Ähkðu Au. Lke[uLkk
MíkhLke rºksÞk 2cm Au. òu íku{kt 4.0 A rðãwík «ðkn ÃkMkkh Úkíkku nkuÞ íkku Lke[uLkk rfMMkkyku {kxu
B Lkwt {qÕÞ þkuÄku. (a)Mkku÷uLkkuEzLkk fuLÿLke LkSf yûk Ãkh (b) yûk Ãkh íkuLkk ytíÞ®çkËwyku LkSf,


12 10 112q I
–7
000 E E –5 I (c) Mkku÷uLkkuEzLke {æÞ{k íkuLke çknkhLke çkkswyu.
II
3rB
2 t 10
t 0 t Wfu
0÷ :
a) fuLÿ Ãkh
B = μ0 nI
3  250
= 4π × 10–7 × ×4
0.5
= 16π × 1500 × 10–7 T
= 24π × 10–4 T
b) ytíÞ®çkËwyku Ãkh,
B ends = Bcentre = 12π × 10–4 T
c) Mkku÷uLkkuEzLke çknkh [wtçkfeÞ ûkuºk O Au.

PWËknhý
WËknhý : 18.2 12A rðãwík¼krhík fkuE ÷ktçkk MkeÄk íkkhÚke y{wf ytíkhu WíÃkLLk Úkíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk
3 × 10–5 T Au íkku íku{Lke ðå[uLkwt ytíkh þkuÄku.
Wfu÷ : B= ⇒r=
∴ r= = 0.25 m

[wtçkfeÞ þkMºk
1. [wtçkfeÞ ûkuºkLke çk¤ hu¾kyku

a) ûkuºkLke rËþk Ëþkoðu Au.
b) ûkuºkLkwt {wÕÞ Ëþkoðu Au.
LkkUÄ
c) ûkuºkLke {wÕÞ yLku rËþk çktLku Ëþkoðu Au.
d) ûkuºkLkwt çk¤ Ëþkoðu Au.
2. çkkÞku MkkðxoLkku rLkÞ{ yLku yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{ ðå[u Mk{kLkíkk þwt Au ?
3. Lke[u Ëþkoðu÷e ykf]rík.18.16 {kt yMk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºkLke çk¤hu¾kyku Ëþkoðe Au fÞk
®çkËwyu ûkuºk (i) Mk{kLk nþu ? (ii) Lkçk¤wt nþu ? (iii) «çk¤ nþu ?
4. sÞkhu 10 cm ÷ktçkk Mkku÷uLkkuEz{ktÚke 3A rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au íÞkhu íku{kt 0.002T
[wtçkfeÞ ûkuºk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. økwt[¤kLkk yktxkLke MktÏÞk økýku.
8.16 :[wçktfeÞ ûkuºk
18.5 [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík{Þ rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤
sÞkhu fkuE rðãwík¼kh [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhu íÞkhu íkuLkk Ãkh çk¤ ÷køku Au suLku ÷kuhuLMk çk¤ fnuðkÞ
Au. rzrsx÷ [wtçkfeÞ ûkuºk{kt fkuE rðãwík¼kh +q yÚkðk v sux÷kt ðuøkÚke økrík fhíkku nkuÞ íkku íkuLke
Ãkh ÷køkíkwt çk¤ Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
F = q (v × Β )
yÚkðk |F| = q v B sin θ (18.10)
sÞkt θ yu v yLku B ðå[uLkku ¾qýku Au. çk¤ F Lke rËþk

V÷ur{tøkLkk zkçkk nkÚkLkk rLkÞ{ {wsçk ykÃkðk{kt ykðu Au. B
V÷u®{økLkk zkçkk nkÚkLkk rLkÞ{ yLkwMkkh òu zkçkk nkÚkLku yu
heíku økkuXððk{kt ykðu fu suÚke ykf]rík 18.17 {kt ËþkoÔÞk
I
«{kýu «Úk{ yktøk¤eLke rËþk{kt [wçt kfeÞ ûkuºk yLku ywøt kXkLke F
rËþk{kt rðãwík«ðkn ðnuíkku nkuÞ íkku rðãwík¼kh Ãkh
÷køkíkwt ÷kurhLxuÍ çk¤ B yLku I Lke ÷tçk rËþk{kt yÚkkoíkT
rîíkeÞ yktøk¤eLke rËþk{kt nkuÞ Au. ÄLk yLku Éý
rðãwík¼khku Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxuÍ çk¤ ÃkhMÃkh rðÁæÄ
18.17
rËþk{kt nkuÞ Au. ÷kuhuLxuÍ çk¤Lku ÷økíkk yøkíÞLkk {wÆkyku
Lke[u «{kýu Au.
÷kuhuLxuÍ çk¤Lku ÷økíkk yøkíÞLkk {wÆkyku Lke[u «{kýu Au.
• ÷kuhuLxuÍ çk¤ F Þktrºkf çk¤ Au.
• yk çk¤Lke rËþk V÷u®{økLkk zkçkk nkÚkLkk rLkÞ{Lke {ËËÚke ykÃke þfkÞ Au.

• ÂMÚkh rðãwík¼kh Ãkh ÷kuhuLxuÍ çk¤ ÷køkíkwt LkÚke. rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
• òu rðãwík¼kh [wtçkfeÞ çk¤hu¾kLke rËþk{kt økrík fhíkku nkuÞ íkku íkuLkk Ãkh ÷kuhuLxuÍ çk¤ ÷køkíkwt
LkÚke.
• sÞkhu rðãwík¼kh [wtçkfeÞ ûkuºkLku ÷tçk økrík fhíkku nkuÞ íkku íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxuÍ çk¤ {n¥k{
nkuÞ Au. LkkUÄ
• sÞkhu rðãwík¼kh [wtçkfeÞ ûkuºkLku ÷tçk økrík fhíkku nkuÞ íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxÍ çk¤ {n¥k{
nkuÞ Au. F = qvB
18.5.1 Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt hk¾u÷k rðãwík¼krhík Mkwðknf Ãkh ÷køkíkwt çk¤.
Äkhku fu [wtçkfeÞ ûkuºk fkøk¤Lkk Mk{ík÷Lku Mk{ktíkh Au yLku  ÷tçkkE Ähkðíkk yLku I rðãwík«ðkn
Ähkðíkku fkuE Mkwðknf ûkuºkLku ÷tçk {qfÞku Au Äkhku fu rðãwwík«ðkn Lke[uLke rËþk{kt vd sux÷k Vefx
ðuøkÚke økrík fhu Au. suÚke {wõík E÷ufxÙkuLk Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxuÍ çk¤
F = e vd. B
òu Mkwðknf {wõík E÷ufxÙkuLkLke MktÏÞk N nkuÞ íkku íku{Lke Ãkh ÷køkíkwt fw÷ çk¤.
F = N e vd B = nA ev d B (18.11)
sÞkt n yu yuf{ ËeX {wõík E÷ufxÙkuLkLke MktÏÞk Au. Ãkhtíkw neAvd = I.ykÚke,
∴ F=I B (18.12)
òu ΔyLku B ðå[uLkku ¾qýku θ nkuÞ íkku

F |F| = I Δ B sinθ.
I
(a) (b) (c)
ykf]rík. 18.18: a) Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk b) rðãwík«ðkn Äkrhík ELzfLkk fkhýu {¤íkwt ûkuºk
c) rðãwík«ðkn Äkrhík Mkwðknf Ãkh ÷køkíkwt çk¤.
Mk{efhý 18.12 Lku Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
B=
ynª çk¤ F Lku LÞqxLk{kt, rðãwík«ðkn I Lku yuÂBÃkÞh{kt yLku ÷tçkkE Lku {exh{kt ÷uíkkt B Lkku yuf{
NA–1 m–1 yÚkðk xuM÷k ÚkkÞ Au.
18.5.2 rðãwík«ðkn Äkrhík çku Mk{ktíkh íkkh ðå[u ÷køkíkwt çk¤

ykÃkýu òýeyu Aeyu fu rðãwík«ðkn Äkrhík MkwðknfLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk yÂMíkíð Ähkðu Au.
yÚkkoíkT òu ykðk MkwðknfLke LkSf fkuE çkeòu rðãwík«ðkn Äkrhík Mkwðknf {wõíkk íku íkuLke Ãkh çk¤
÷økkzu Au. ykðwt çk¤ ÃkhMÃkh yLku [wtçkfeÞ nkuÞ Au.

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ykf]rík. 18.19: çku Mk{ktíkh rðãwík¼kh «ðkn Äkrhík íkkh ðå[u ÷køkíkk çk¤Lkwt «kÞkurøkf økkuXðý.
ykf]rík. 18.19 {kt r sux÷kt ytíkhu çku rðãwík«ðkn Äkrhík Mk{ktíkh íkkh{ktÚke ðnuíkk rðãwík«ðkn
yLkw¢{u I1 yLku I2 Au. fkuE yuf íkkhLkk fkhýu r sux÷kt ytíkhu WÆ¼ðíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk
B1 = .
yu s heíku, çkeò íkkhLkk fkhýu r sux÷k ytíkhu WÆ¼ðíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk B2 = .
yk çk¤ku íkkhLke ÷tçkkELku ÷tçk nkuÞ Au yLku íkuÚke yufLkk fkhýu çkeS ÷tçkkE Ãkh ÷køkíkwt çk¤.
F =BI= I2 
yÚkðk yuf{ ÷tçkkE ËeX ÷køkíkwt çk¤.

= (18.13)
sÞkhu rðãwík«ðknLke rËþk yuf Mk{kLk nkuÞ íÞkhu ykðk çk¤ku ykf»keo çk¤ku nkuÞ Au yLku yMk{kLk
rËþk ðk¤k (rðÁæÄ) rËþk ðk¤k) rðãwík«ðkn {kxu ykðwt çk¤ yÃkkf»keo nkuÞ Au. Mk{efhý
18.13 {kt òu I1 = I2 = 1A, l = 1m yLku r = 1m, íkku,
F= = 2 × 10–7 N
òu çku Mk{kLk rðãwík«ðkn Äkrhík íkkhLku yufçkeòLku Mk{ktíkh hnu íku «{kýu yufçkeòÚke 1 m Ëqh
þqLÞkðfkþu fu nðk{kt hk¾ðk{kt ykðu íkku òu íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt ÃkhMÃkh çk¤ 2 × 10–7 Nm–1 nkuÞ
íkku Ëhuf íkkh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn 1A Au yu{ fnuðkÞ.
18.5.3 Mk{kLk rðãwík [wtçkfeÞ ûkuºk{kt rðãwík¼krhík økrík.
nðu ykÃkýu [wtçkfeÞ ûkuºk{kt hk¾u÷k rðãwík¼krhík Mkwðknf yÚkðk økrík{Þ rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkk
÷kuhuLxuÍ çk¤ rðþu [[ko fheþwt. sÞkhu [wtçkfeÞ ûkuºk{kt rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤ íkuLke økríkLku ÷tçk
nkuÞ íÞkhu Úkíkwt fkÞo þqLÞ nkuÞ Au, ykÚke, rðãwík¼krhík fýLke ÍzÃk yLku økrík Wòo çkË÷kíke LkÚke.

() Lke rËþk{kt òu ûkuºkLku ÷tçk nkuÞ íkku íkuLkku økríkÃkÚk ykf]rík. 18.20 {kt ËþkoÔÞk «{kýu ðíkwo¤kfkh rðãwík þkMºk yLku
nkuÞ Au. fkhý fu íkuLkk Ãkh Ëhuf ®çkËwyu økríkLke rËþkLku ÷tçk çk¤ ÷køku Au. [wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ykf]rík. 18.20 Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt rðãwík¼khkuLkku økríkÃkÚk.

ynª, rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt [wtçkfeÞ çk¤ q B yu fuLÿøkk{e çk¤ (m 2/R) ÃkwÁt Ãkkzu Au su ðíkwo¤kfkh
økrík{kt sðkçkËkh Au ykÚke,
q B=
ykÚke,
R= (18.14)
Mk{efhý 18.14 Ëþkoðu Au fu Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhíkkt rðãwík¼khLkk ÃkÚkLke rºksÞk íkuLkk
ðuøk{kLkLkk Mk{«{ký{kt yLku rðãwík¼khLkk {wÕÞ yLku [wtçkfeÞ ûkuºkLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
υRm
2m
2 2
F qE ðíkwo¤kfkh ÃkÚk{kt rðãwík¼khLkk ¼ú{ Lkku ykðíkofk¤ Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
a 
q B
Bq
Rm m
T = = (18.14 a)
ynª, Mk{efhý 18.14 (y) «{kýu rðãwík¼khkuLkku ykðíkofk¤ yu íkuLke ÍzÃk yLku ¼ú{ý
fûkkLke rºksÞk Ãkh ykÄkh hk¾íkku LkÚke.
18.5.4. Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk yLku rðãwíkûkuºk{kt rðãwík¼khLke økrík.
(y) rðãwíkûkuºk{kt økrík
sÞkhu fkuE rðãwík¼kh q Lku E sux÷k Mk{kLk rðãwíkûkuºk{kt {qfðk{kt ykðu íÞkhu íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt çk¤.
F = QE
yk{ rðãwík¼kh yk çk¤ nuX¤ «ðurøkík økrík fhu Au yLku íkuLkku «ðuøk.
sux÷ku ÚkkÞ Au.
ynª «ðuøkLke rËþk çk¤Lke rËþk{kt s nþu.ÄLkrðãwík¼khLkku «ðuøk ûkuºkLke rðÁæÄ rËþk{kt nkuÞ
Au. yk rfMMkk{kt rðãwík¼khkuLkku ðuøk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ

[wtçkfeÞ þkMºk yks «{kýu rðãwík¼khLkwt MÚkkLkktíkh
 qE 
v u   t
 m 
LkkUÄ
sÞkt t Mk{Þ Au.

(çk) [wtçkfeÞ ûkuºkLke økrík
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhíkkt rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt çk¤.
F = qBnsinq
sÞkt q yu rðãwík¼khLkku ðuøk yLku [wtçkfeÞ ûkuºk ðå[uLkku ¾qýku Au. ynª òu q = 0 nkuÞ íkku F = 0 ÚkkÞ.
rðãwík¼kh y[¤ ðuøkÚke MkeÄe hu¾k{kt økrík fhu Au. òu q = 90° nkuÞ íkku íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt çk¤ F
{n¥k{ nkuÞ Au.
òu q ¹ 0° ¹ 90° íkku rðãwík¼kh F Lkku ðuøk Úkþu fu suu vcosq ûkuºkLku ÷tçk nþu yLku ûkuºkuLku Mk{ktíkh nþu.
ykÚke rðãwík¼kh MkkÃko÷ ykfkh{kt økrík fhu Au.
ykf]rík. 18.21 rðãwík¼khLke MkkÃkuoý ykfkh økrík

18.5.5. MkkEf÷kuxkLkwt
E.Mk. 1929 {kt ÷kuhuLMk Lkk{Lkk rð¿kkLkeyu «kuxkuLk E÷ufxÙkuLk ()fýku ðøkuhu suðk rðãwík¼khkuLku
ðÄkhu ðuøkÚke «ðurøkík fhðk {kxu MkkEf÷kuxÙkuLkLke h[Lkk fhe. ykf]rík. 18.22 {kt ËþkoÔÞk «{kýu
MkkEf÷kuxÙkuLkLke h[Lkk{kt çku D ykfkhLke ÄkíkwLke Ãkku÷e íkfíkeyku yufçkeòÚke y{wf LkkLkk ytíkhu
rðãwíkLke ár»xyu y÷øk fhu÷ nkuÞ Au. yk íkfíkeykuLku þqLÞkðfkþ{kt {qfðk{kt ykðu Au.

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ykf]rík. 18.22 MkkE÷f÷kuxÙkuLk

E÷ufxÙku{uøLkuxLke {ËËÚke ykf]rík{kt ËþkoÔÞk {wsçk D ykfkhLke íkfíkeykuLku ÷tçk rËþk{kt
[wtçkfeÞ ûkuºk ÷køkw Ãkkzðk{kt ykðu Au. ykurMk÷uxh MkhfexLke {ËËÚke ÍzÃkÚke çkË÷kíkku
rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík çktLku Ãkku÷kýðk¤e íkfíkeyku Ãkh ykÃkðk{kt ykðu Au fu suLke {ËËÚke
ÍzÃkÚke çkË÷kíkwt rðãwíkûkuºk WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
òu çktLku íkfíkeykuLke ðå[u søÞk{kt fkuE q rðãwík¼kh yLku m Ë¤ Ähkðíkk fýLku {qfðk{kt
ykðu íkku íku rðãwík ûkuºkLke yMkh nuX¤ fkuE yuf íkõíke íkhV økrík fhu Au D Lke ytËhLkk
Ãkku÷ký{kt rðãwík¼krhík fý y[¤ ðuøkÚke yÄoðíkwo¤fkh ÃkÚk Ãkh ½rzÞk¤Lkkt fktxkLke rËþk{kt
økrík fhu Au.
rðãwík¼khLkkt ¼ú{ýLke ykð]r¥k Lke[u «{kýu Au.
1 v Bq
v  
T 2R 2m
suLku MkkEf÷kuxÙkuLk ykð]r¥k Ãký fnuðkÞ Au. sÞkhu MkkEf÷kuxÙkuLk ykð]r¥k vc = vo yufMk{kLk
ÚkkÞ íÞkhu íkuLku MkkEf÷kuxÙkuLk yLkwLkkËLke ÂMÚkrík fnuðkÞ Au. yk ÂMÚkrík{kt rðãwík¼kh «ðurøkík
ÚkkÞ Au yLku ðÄw rºksÞkðk¤k ðíkwo¤fkh ÃkÚk{kt økrík fhu Au. su ½ýe çkÄe ðkh ÃkwLkhkðíkoLk ÚkkÞ
Au.
yk{, rðãwík¼khLke Wòo yLku rºksÞk çktLku ðÄu Au yLku Auðxu rðãwík¼kh ô[e Wòo MkkÚku D Lkk
{w¤{ktÚke çknkh VutfkÞ Au.
WËknhý. 18.3 : ykf]rík. 18.23 {kt Ëþkoðu÷k çku íkkhLke ðå[uLkwt ytíkh 5m Au yLku íku{Lkk{ktÚke ÃkMkkh
Úkíke rðãwík¼kh yLkw¢{u 10A yLku 15A Au íkku íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt çk¤ þkuÄku. yk çk¤Lkku «fkh fuðku
nþu ?
Wfu÷ : ykÃkýu òýeyu Aeyu fu sÞkhu çku íkkh{ktÚke ðnuíkk rðãwík«ðknLke rËþk yuf Mk{kLk nkuÞ
íkku íku{Lke ðå[u ykf»keo çk¤ ÷køku Au.

= = = 10–4 Nm–1
[wtçkfeÞ þkMºk
∴ F = 5 × 10–4 N
yk çk¤ ykf»keo «fkhLkwt Au.
LkkUÄ
ykf]rík. 18.23
WËknhý 18.4 : 0.2T Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt fkuE E÷ufxÙkuLk ûkuºkLku ÷tçk 3 ×107 ms–1 ðuøkÚke økrík
fhu Au. íkuLke rºksÞk þkuÄku.
Wfu÷:
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu R=
ynª, me = 9 × 10–31 kg, e = 1.6 × 10–19 C, v = 3 × 107 ms–1 and B = 0.2T. ykÚke
R=
= 0.85 × 10–3 m
= 8.5 × 10–4 m

1. «kuxÙkuLk yLku E÷ufxÙkuLkLkku «ðkn yufçkeòLku Mk{ktíkh Ãkhtíkw rðÁæÄ rËþk{kt Au íkku íku{Lke ðå[u
÷køkíkk çk¤Lkku «fkh fÞku Au ?
2. E÷ufxÙkuLk rðãwík yLku [wtçkfeÞ çk¤ku îkhk yMkh Ãkk{u Au íkku íku{Lke ðå[uLkku ¼uË sýkðku.
3. fkuE ÃkËkÚkoLku M«ªøkÚke ÷xfkððk{kt ykðu Au. òu M«ªøk{ktÚke rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhðk{kt
ykðu íkku ÃkËkÚkoLkk MÚkkLk Ãkh íkuLke fkuE yMkh Úkþu ?
18.6 rðãwík«ðknLkk økk¤kyku

From Eqn. (18,6) you will recall that the field at the centre of a coil is given by
0 I
B =
2r
ytþ yLku AuËLku 2πr2 Úke økwýíkkt

B = = = rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
su Ëþkoðu Au fu rðãwík«ðkn Äkrhík økwt[¤wt [wtçkfeÞ rîÄúwðe íkhefu ðíkuo Au [k÷ku ykÃkýu yuf «ð]r¥k
fheyu.
«ð]r¥k : 18.3
½kuzkLke Lkk¤ suðk [wtçkfkuLke ðå[u ËkuheÚke økSÞk [wtçkfLku ÷xfkðku. (ykf]rík. 18.24) LkkUÄ

2M P NI
122A
00 I eh
IM. A r 2
4xxB343x
μ4 3 0r r33 3
 4m Fig. 18.22 : A bar magnet suspended between a horse shoe magnet
ykf]rík{kt 18.24(a)
ykf]rík{kt 18.24(a) ËþkoÔÞk «{kýu sÞkhu økSÞk [wtçkfLku Úkkuzkf MÚkkLkktíkrhík fhðk{kt ykðu íkku
þwt Úkþu ? ynª Mk{kLk Äúwðku yufçkeòLku yÃkkf»koíkk nkuðkÚke økSÞku [wtçkf Ãkh xkufo ÷køkþu yLku
Ãkrhýk{u íku ykf]rík. 18.24 (çk) {kt ËþkoÔÞk {wsçk ÷øk¼øk 180º Ãkh MÚkkÞe Úkþu. nðu ykÃkýu
òýeyu Aeyu fu rîÄúwðeÚke ËqhLkk ®çkËwyu íkuLke yûk Ãkh {¤íkwt rðãwíkûkuºk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
E= (18.15 b)
yks «{kýu rðãwík«ðkn Äkrhík økwt[¤kLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
B = = (18.15 c)
sÞkt M [wtçkfeÞ rîÄúwðeLke [kf{kºkk Au.

WËknhý : 18.5 [wtçkfeÞ [kf{kºkkLkk ÷½wík{ {qÕÞLku çnkuh {uøLkuxkuLk fnuðkÞ Au.
su {q¤¼qík y[¤ktf Au íkuLkwt {qÕÞ þkuÄku.
Wfu÷ :
[wtçkfeÞ þkMºk
mB = =
= 9.34 × 10–24 J T–1
LkkUÄ
Mk{efhý 18.15 (çk) 15.15 (f) Lke Mkh¾k{ýe fhíkkt rðãwík«ðknkuLkku çktÄ økk¤ku [wtçkfeÞ
rîÄúw íkhefu ðíkuo Au. suLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk.
M = NIA (18.15 (d)
 [wtçkfeÞ rîÄúwðeLkk çku ÄúwðkuLke su{ rðãwík«ðknLkku çktÄ økk¤kLke çku çkkswyku yrð¼ksÞ nkuÞ
Au. yk{, [wtçkfeÞ rîÄwðLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºkLke íkuLke yûkLkk fkuE ®çkËw Ãkh Lke[u «{kýu
ykÃke þfkÞ.
0
B= (18.16)
4
 fu sÞhu rð»kwðð]¥keÞ ®çkËw Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ Au :
B =– (18.17)
18.6.1 rðãwík«ðknLkk økk¤k Ãkh ÷køkíkwt xkufo.

fkuE rðãwík«ðkn Äkrhík íkkhLkk økk¤kLku Mk{kLk [wtçkfe ûkuºk (B) {kt {qfíkkt íkuLke Ãkh çk¤ LkÚke ÷køkíkwt
Ãkhtíkw íku xkufo yLkw¼ðu Au fu su økk¤kLku ¼ú{ý fhkðu Au. økk¤kLkwt Úkíkwt yk¼ú{ økk¤kLku [wtçkfeÞ ûkuºkLke
rËþkLku ÷tçk Mk{ík÷{kt økkuXðu Au. E÷ufxÙef {kuxMko yLku {exMko yk rMkæÄktík Ãkh fkÞo fhu Au. ykf]rík.
18.25 (y) {kt ËþkoÔÞk «{kýu fkuE yuf rðãwík«ðkn Äkrhík ÷tçk[kuhMk økk¤kLku Mk{kLk [wtçkfeÞ
ûkuºk B {kt {qfÞku Au. [k÷ku, ykÃkýu íkuLke Ãkh ÷køkíkwt çk¤ þkuÄeyu.
ykf]rík. 18.25 :÷tçk[kuhMk økk¤kLke çkkswyku Ãkh ÷køkíkwt çk¤ (a) økk¤ku ûkuºkLku Mk{ktíkh Au.
(b) økk¤ ûkuºkLku ÷tçk Au.

økk¤kLke çkkswyku ad yLku bc ûkuºk B Lku Mk{ktíkh Au. ykÚke íku{Lke Ãkh fkuE çk¤ ÷køkþu Lkne. òu fu rðãwík þkMºk yLku
çkkswyku ab yLku cd ûkuºkLke ÷tçk Au. íkuÚke íku{Lkk Ãkh {n¥k{ çk¤ ÷køkþu. ynª [wtçkfeÞ þkMºk
Au ytíku íku{Lke rËþk yufçkeòÚke rðÁæÄ Au.ykÚke økk¤k Ãkh fkuE çk¤ ÷køkþu Lkne.
ykÚke Fab yLku Fcd yuf hu¾k Ãkh Lkk nkuðkÚke íkuyku økk¤k Ãkh xkufo ÷økkzu Au fu suÚke íku Vhu Au. ykf]rík
18.25 (çk) ËþkoÔÞk «{kýu òu økk¤kLkwt Mk{ík÷ [wtçkfeÞ ûkuºkLku ÷tçk nkuÞ íkku íkuLkk Ãkh çk¤ fu xkufo
÷køku Lkne. LkkUÄ
xkufo = çk¤ × çk¤ ðå[uLkwt ÷tçk ytíkh

= B IL. b sin θ
ykf]rík. 18.26 {kt I rðãwík¼kh Ähkðíkku økk¤ku PQRS ËþkoÔÞku Au. [wtçkfeÞ ûkuºk yLku økwt[¤k n Lkk
Mk{ík÷Lkk ÷tçk ðå[u ¾qýku θ Au íkku íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt xkufo
τ = NBIL b sin θ
sÞkt N økwt[¤kLkk yktxkLke MktÏÞk Au.
|ττ | = NBI A sin θ (18.18)
sÞkt økwt[¤kLkk ûkuºkV¤ A= L x b

||F
M | | =|F |
ab cd
|ττ | = |B| sin θ (18.19)
sÞkt M = NIA rðãwík«ðkn Äkrhík økqt[¤kLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk

yk{, B, A, I, N yLku θ
ykf]rík. 18.25 : rðãwík«ðkn Äkrhík økk¤k Ãkh ÷køkíkwt xkufo

ykf]rík.18.27 {kt ËþkoÔÞk «{kýu sÞkhuLkh{ ÷ku¾tzLkk fkuhLku økk¤kLke ytËh {wfðk{kt ykðu
íÞkhu [wtçkfeÞ ûkuºk «çk¤ çkLku Au.
18.6.1 b
sÞkhu Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt rðãwík«ðkn Äkrhík økk¤kLku {qfðk{kt ykðu íÞkhu íkuLkk Ãkh ÷køkíkwt

[wtçkfeÞ þkMºk xkufo.
ynª t rËþk M yLku B Lkk Mk{ík÷kuLku ÷tçk nkuÞ Au yLku íkuLku s{ýk nkÚkLkk M¢wLkk rLkÞ{ ÃkhÚke Mk{S
LkkUÄ þfkÞ Au.
18.6.2 økuÕðuLkku{exh
su WÃkfhý ÃkrhÃkÚk{ktÚke ðnuíkk «ðknLku þkuÄu Au íkuLku økuÕðuLkku{exh fnuðkÞ Au. økuÕðuLkku{exhLkku
fkÞofkhe rMkæÄktík sÞkhu fkuE rðãwík«ðkn Äkrhík økwt[¤kLku [wçktfeÞ ûkuºk{kt {wfíkkt íku xkufo yLkw¼ðu
Au.
fkuE rçkLk[wtçkfeÞ £u{ Ãkh økwt[¤kLku ðªxk¤eLku økuÕðuLkku{exh çkLkkððk{kt ykðu Au. yuf Lkh{
÷ku¾tzLkk Lk¤kfkh økwt[¤kLke ytËh {wfðk{kt ykðu Au. çku M¢wLkk ykÄkh Ãkh hnu íku «{kýu fkuE yuf
Ëþof MkkÚku òuzu÷e M«ªøk økkuXððk{kt ykðu Au ykf]rík. 18.28 {kt ËþkoÔÞk «{kýu yk Mkth[Lkk
½kuzkLke Lkk¤ suðk [wtçkfLkk Äúwð ðå[u {wfðk{kt ykðu Au.
ykf]rík. 18.28 økuÕðuLkku{ex

sÞkhu økwt[¤k{ktÚke rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ íÞkhu íkuLke Ãkh xkufo ÷køkíkkt íku ¼ú{ý fhu Au. rM«tøk{kt
ÃkwLk : MÚkkÃkf çk¤ WÆ¼ðu Au. suLkk fkhýu ÃkwLk : MÚkkÃkf çk¤ Ãký WÆ¼ðu Au. òu ð¤Lkku ¾qýku ()
nkuÞ yLku çk¤ y[¤ktf () nkuÞ íkku ykÃkýu () ÷¾e þfeyu Aeyu.
θ = 90º {kxu,
∴ NBIA = kα
INBA
yÚkðk =α
k

[wtçkfeÞ þkMºk
I= (18.20)
sÞkt, yu økuÕðuLkku{exh y[¤ktf fnuðkÞ Au, yk ÃkhÚke,

α∝I
LkkUÄ
yk{, økuÕðuLkku{exh{kt WíÃkLLk Úkíkwt ykðíkoLk íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk rðãwík«ðknLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ
Au. α/I Lkk økwýku¥khLku økuÕðuLkku{exhLke rðãwík«ðkn {kxuLke MktðuËLkþe÷íkk fnuðkÞ Au.
ykÚke, økwt[¤k{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn su{ ðÄw íku{ ykðíko Ãký ðÄw ÚkkÞ Au.
økuÕðuLkku{exLke MktðuËLkþe÷íkk ðÄkhðk {kxu
• N ðÄkhu nkuðku òuEyu.
• B {kuxku yLku Mk{kLk nkuðwt òuEyu.
• økwt[¤kLkwt ûkuºkV¤ ðÄkhu nkuðwt òuEyu.

• ð¤y[¤ktf ykuAku nkuðku òuEyu.
IkgkG ynª N yLku A yw{f nË fhíkkt ðÄkhe þfkÞ Lkne fkhý fu íku{Lkk {kuxk {wÕÞku {kxu ðÄw yðhkuÄ
INBA
N–B IAg yLku {kuxwt fË Ãký yz[ý YÃk çkLku Au.
18.6.3 yu{exh yLku ðkuÕx{exh
(a) yu{exh : yu{exhyu ÞkuøÞ þtx Ähkðíkku økuÕðuLkku{exh Au. økuÕðuLkku{exh yu{exh çkLkkððk
{kxu økuÕðuLkku{exh Mk{ktíkh yuf ykuAk yðhkuÄðk¤k íkkh òuzðk{kt ykðu Au. þxLkwt {qÕÞ Lke[u
«{kýu Lk¬e fhðk{kt ykðu Au.
Äkhku fu økuÕðuLkku{exh yðhkuÄ G Au yLku økuÕðuLkku{exh{kt ¼køk {kÃkLkLke MktÏÞk N Au. yk WÃkhktík
Äkhku fu økuÕðuLkku{exh{kt yuf yuf{ ykðíkoLk {kxuLkku rðãwík«ðkn (Veøkh yLku {uhex) K Au. ykÚke
økuÕðuLkku{exh{kt Ãkqýo ykðíkoLk Úkðk {kxu íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn
Ig = Nk
Äkhku fu økuÕðuLkku{exh îkhk {kÃkLk fhðk{kt íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku {n¥k{ rðãwík«ðkn I Au.
ykf]rík. 18.29 æÞkLk{kt ÷ku. ®çkËwyku A yLku B ðå[uLkku rðãwíkÂMÚkrík{kLk
VAB = Ig G = (I – Ig) S
ykÚke, S= (18.21)

sÞkt S þx yðhkuÄ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ ykf]rík. 18.28 : þtx òuzu÷wt økuÕðuLkku{exh yuf yu{exh íkhefu ðíkuo Au.
ynª G yLku S Mk{ktíkh nkuðkÚke íku{Lkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ R Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
.
ykËþo yu{exhLkku yðhkuÄ yðøkÛÞ nkuðku òuEyu.

(b) ðkuÕx{exh : ÃkrhÃkÚk{kt fkuEÃký çku ®çkËwyku ðå[u rðãwík ÂMÚkríkLkku íkVkðík {kÃkðk {kxu
ðkuÕx{exhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. økuÕðuLkku{exh MkkÚku fkuE yuf ðÄw {wÕÞLkk yðhkuÄLku ©uýe{kt òuze
økuÕðuLkku{exh{ktÚke ðkuÕx{exh çkLkkðe þfkÞ Au. (ykf]rík. 18.30) ©uýe skuzíkkt ykðk
yðhkuÄLkwt {wÕÞ Lke[u «{kýu þkuÄe þfkÞ Au.
ðÄw {qÕÞðk¤k yðhkuÄ R Lku økuÕðuLkku{exhLkk økwt[¤k MkkÚku ©uýe{kt òuzÞku Au.òu AB ðå[u
rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík V ðkuÕx nkuÞ íkku ðkuÕx{exhLkku fw÷ yðhkuÄ G + R Úkþu. ykuñLkku rLkÞ{
«{kýu
18.30
Ig (G + R) = V
yÚkðk G+R =
⇒ R= –G (18.22)
ykLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu òu yðhkuÄ R Lku økuÕðuLkku{exhLkk økwt[¤k MkkÚku ©uýe{kt òuzíkkt íku 0-V
ðkuÕxLkk økk¤k{kt ðkuÕx{exh íkhefu fkÞo fhu Au. ðkuÕx{exhLkku yðhkuÄ økuÕðuLkku{exh yðhkuÄ
fhíkkt ðÄw nkuÞ Au. ðkuÕx{exhLkku Mk{íkwÕÞ yðhkuÄ Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
ykËþo heíku ðkuÕx{exhLkku yðhkuÄ yLktík nkuðku òuEyu. ðkuÕx{exhLku ÃkrhÃkÚkLkk su çku ®çkËwyku
ðå[u rðãwík ÂMÚkrík{kLk íkVkðík {kÃkðkLkku nkuÞ íku{Lke Mk{ktíkh òuzðk{kt ykðu Au.

RV = R + G rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
WËknhý. 18.6 : 8.0 cm rºksÞkðk¤k yLku 30 ykxktLke MktÏÞk Ähkðíkk fkuE ðíkwo¤kfkh økwt[¤k{ktÚke
6.0 A rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk økwt[¤kLku 1.0 T [wtçkfeÞ ûkuºk{kt ÷tçk heíku ÷xfkððk{kt ykðu
Au. ykÚke ûkuºk hu¾kyku økwt[¤kLkk Mk{ík÷ MkkÚku 90º ¾qýku çkLkkðu Au. økwt[¤kLku Vhíkwt yxfkððk {kxu
fux÷wt xkufo rðÁæÄ rËþk{kt ÷økkððwt Ãkzu.
LkkUÄ
Wfu÷ : ynª, N= 30, I = 6.0 A, B = 1.0 T, θ = 90º, r = 8.0 cm = 8 × 10–2 m.
økwt[¤kLkwt ûkuºkV¤ (A)= πr2 = × (8 × 10–2)2 = 2.01 × 10–2 m2
∴ xkufo = N I B A sinθ
= 30 × 6 × 1: 0 × (2.01 × 10–2) × sin90º
= 30 × 6 × (2.01 × 10–2)
= 3.61 Nm
WËknhý 18.7 : økuÕðuLkku{exh økwt[¤kLkku yðhkuÄ 12.0 Ω Au. íku{ktÚke 2.5 mA rðãwík«ðkn ÃkMkkh
Úkíkk íku Ãkqýo ykðíkoLk Ëþkoðu Au. (a) íkuLku 0 – 2A, økk¤kðk¤wt yu{exh yLku (b) 0 – 10
økk¤kðk¤wt ðkuÕx{exh fuðe heíku çkLkkðe þfkÞ.
22
2.5
IgG 10–3  12
10
I27––I2.5
2.5 g
10–310–3 Wfu÷ : (a) ynª, G = 12.0 Ω, Ig = 2.5 mA = 2.5 × 10–3 A, yLku I = 2A.
Mk{efhý - 18.21 ÃkhÚke
S=
= 15 × 10–3 Ω
¤So, for converting the galvanometer into an ammeter for reading 0 – 2V, a shunt of
15 × 10–3 Ω resistance should be connected parallel to the coil.
(b) ðkuÕx{exh{kt YÃkktíkh {kxu Äkhku fu ©uýe{kt òuzkíkku yðhkuÄ R Au.

V
R = I –G
g
= – 12 = 4000 – 12
= 3988 Ω
yk{, Thus, a resistance of 3988 Ω should be connected in series to convert the

galvanometer into voltmeter.

WËknhý. 18.6 : 8.0 cm rºksÞkðk¤k yLku 30 ykxktLke MktÏÞk Ähkðíkk fkuE ðíkwo¤kfkh økwt[¤k{ktÚke
[wtçkfeÞ þkMºk
6.0 A rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk økwt[¤kLku 1.0 T [wtçkfeÞ ûkuºk{kt ÷tçk heíku ÷xfkððk{kt ykðu
Au. ykÚke ûkuºk hu¾kyku økwt[¤kLkk Mk{ík÷ MkkÚku 90º ¾qýku çkLkkðu Au. økwt[¤kLku Vhíkwt yxfkððk {kxu
fux÷wt xkufo rðÁæÄ rËþk{kt ÷økkððwt Ãkzu.
Wfu÷ : ynª, N= 30, I = 6.0 A, B = 1.0 T, θ = 90º, r = 8.0 cm = 8 × 10–2 m.
LkkUÄ 22
økwt[¤kLkwt ûkuºkV¤ (A)= πr2 = × (8 × 10–2)2 = 2.01 × 10–2 m2
7
∴ xkufo = N I B A sinθ
= 30 × 6 × 1: 0 × (2.01 × 10–2) × sin90º
= 30 × 6 × (2.01 × 10–2)
= 3.61 Nm

1. fuLÿðíkeo [wtçkfeÞ ûkuºk yux÷u þwt ?
2. [kr÷ík økwt[¤kðk¤k økuÕðuLkku{exh{kt Lkh{ ÷ku¾tzLkk fkuhLkwt fkÞo þwt nkuÞ Au ?
3. yu{exh, ðkuÕx{exh yLku økuÕðuLkku{exh Ãkife fkuLkku yðhkuÄ ÷½w¥k{ nkuÞ Au ? fkhý ykÃkku.
4. økuÕðuLkku{exhLkk økwt[¤kLkku yðhkuÄ 20 Ω Au suLku Ãkqýo ykðíkoLk {kxu 20 mA Lke sYh Ãkzu Au.
{n¥k{ 3A Lkku rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhðk {kxu fux÷ku yðhkuÄ fuðe heíku òuzðku Ãkzu.
ík{u su þeÏÞk
 Ëhuf [wtçkfLku çku yrð¼ksÞ Äúwðku nkuÞ Au.
 [wtçkfLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk M = m yLku rðãwík«ðkn Äkrhík økwt[¤kLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk
M = NIA
 Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt {wfu÷e [wtçkfeÞ rîÄúwðe Ãkh ÷køkíkwt xkufo B = yLku B = .
 Ãk]ÚðeLkk [wtçkfeÞ ûkuºkLku Lke[uLkk ºký ½xfkuÚke Ëþkoðe þfkÞ

τ = M × B.

– Lk{LkLkku ¾qýku

– Zk¤Lkk ¾qýk
[wtçkfeÞ þkMºk
– [wtçkfeÞ ûkuºkLkk Mk{rûkríks ½xf
 [wtçkfeÞ ûkuºkLkk yuf{ xuM÷k Au.
LkkUÄ
 yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{ rðãwík«ðkn MkwðknfLke ykMkÃkkMk WíÃkLLk Úkíkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {wÕÞ
Ëþkoðu Au.
|B| = .
Ampere’s circuital law gives the magnitude of the magnetic field around a
conductor
 fkuE økrík{kLk rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxÍ çk¤ F = q (v × B) Úke ËþkoðkÞ Au. suLke rËþk
V÷u{ªøkLkk zkçkk nkÚkLkk rLkÞ{ «{kýu Lk¬e ÚkkÞ Au.
 I sux÷ku rðãwík«ðkn Ähkðíkk L ÷tçkkELkk íkkh Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk B Lkk fkhýu ÷køkíkwt Þktrºkf çk¤
F=BIL.
 BI |.dl0Idl0 Isin 
m0
|dB
2r 4 r 2 
Bq F 0 I1I 2
xkuhkuEzLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk I1 
and I2 is given by .
L 2r
 A charged particle traces a circular path of radius R = .
 MkkEf÷kuxÙkuLk Lkk{Lkk WÃkfhýÚke rðãwík¼krhík fýkuLku ½ýk Ÿ[k ðuøkÚke «ðurøkík fhe þfkÞ
Au.
 rðãwík«ðkn Äkrhík çktÄ økk¤ku [wtçkfeÞ rîÄúwðe íkhefu ðíkuo Au.
τ = N B I A sinθ
= N B I A, (if θ = 90º)
 ÃkrhÃkÚk{ktÚke «ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au fu Lkrn íku òýðk {kxu økuÕðuLkku{exhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. fkuE ÃkËkÚkoLkk LkkLkk xwfzkLku [wtçkfLke LkSf ÷kððk{kt ykðu Au. Lke[uLkwt fku»xf nk fu Lkk Úke
¼hku.

ÃkËkÚko yÃkkf»koý ykf»koý
[wtçkfeÞ þkMºk
Lkçk¤wt «çk¤ Lkçk¤wt «çk¤
zkÞLkur{f
Ãkuhk{uøLkuxef
LkkUÄ
Vuhku{uøLkuxef
2. çku Äúwðku ðå[uLkwt [wtçkfeÞ çk¤ 80yuf{ Au. Äúwðku ðå[uLkwt ytíkh çk{ýwt fhíkkt çk¤Lkwt {qÕÞ fux÷wt
Úkþu ?
3. 1.0 Mku{e.2 ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkk økSÞk [wtçkfLke ÷tçkkE 10 Mku{e. Au. [wtçkfíð I =
102 A/m Äúwð Ãkh ûkuºkLke íkeðúíkk þkuÄku.
4. 10 Mku{e. ÷tçkkE Ähkðíkk yuf økSÞk [wtçkfLku Ãk Mku{e. ÷tçkkEðk¤k çku ¼køk{kt fkÃkíkk Lkðk
çkLku÷k [wtçkfLkwt Äúwð{kt Ãknu÷kLke MkkÃkuûk fux÷wt nþu ?
5. 10 Mku{e ÷tçkkE Ähkðíkkt økSÞk [wtçkfLkw Äúwð{kLk 10 A.m Au. økSÞk [wtçkfLkk fuLÿÚke 30
cmytíkhu íkuLke yûk ÃkhLkk ®çkËwyu [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.
6. ík{u fuðe heíku fne þfku fu rðãwík«ðkn Äkrhík íkkhLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk nkuÞ Au. fkuE
yuf ®çkËwyu íkuLkwt {q÷Þ yLku rËþk fuðe heíku {u¤ðe þfkÞ ?
7. [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhíkk rðãwík¼kh Ãkh çk¤ ÷køku Au Ãkhtíkw yk çk¤ íkuLke ÍzÃk{kt VuhVkh
fhe þfíkwt LkÚke ? fu{ ?
8. fkuE yuf ûkýu rðãwík¼kh MkeÄk yLku ÷ktçkk rðãwík¼krhíkLke Mk{ktíkh økrík fhu Au. þwt íkuLkk Ãkh
fkuE çk¤ ÷køkþu ?
9. òu fkuE íkkh{ktÚke 10 ampere rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk íkkhLku 5T [wtçkfeÞ ûkuºkLke
íkeðúíkkðk¤k ûkuºk{kt íkuLke ÷tçk {wfðk{kt ykðu Au. íkku 1/10 m Lke ÷tçkkE Ãkh ÷køkíkwt çk¤ þkuÄku.
10. yuf ÷ktçkk íkkh{ktÚke 12 amp rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íkku 48 cm ytíkhu hnu÷k fkuE ®çkËwyu
[wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk þkuÄku.
11. 3m ÷ktçkk çku Mk{ktíkh íkkh yufçkeòÚke 0.05 m ytíkhu hnu÷k Au. yk çktLku íkkh{ktÚke 5A
rðãwík«ðkn Mk{kLk rËþk{kt ÃkMkkh ÚkkÞ íkku íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt çk¤ þkuÄku. yk çk¤Lkku «fkh
fuðku nþu ?
12. 50cm Lkk ÷ktçkk íkkhLkk Mkku÷uLkkuEz{ktÚke 8.0A rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhíkkt íkuLkk fuLÿ Ãkh

WÆ¼ðíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk 4.0 × 10–2 NA–1 m–1 Au. Mkku÷uLkkuEzLkk yktxkLke MktÏÞk þkuÄku. rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
13. çku økuÕðuLkku{ex yufMk{kLk Au. íku{ktLkk yufLku yu{exh{kt yLku çkeòLku r{÷eyu{exh{kt
YÃkktíkh fhðk{kt ykðu Au. íku{Lkk Ãkife fkuLkwt þtxLkwt {qÕÞ ðÄkhu nþu ?
14. 20 ohms yðhkuÄ Ähkðíkwt økuÕðuLkku{exh 0.005A rðãwík«ðkn s Ãkqýo ykðíkoLk Ëþkoðu Au.
yk økuÕðuLkku{exh Lku 1A Lkk {kÃkLk {kxu yu{exh{kt YÃkktíkh fhðk {kxu sYhe þtxLkwt {qÕÞ LkkUÄ
þkuÄku. yu{exhLkku yðhkuÄ fux÷ku nþu ?
15. fkuE yuf E÷ufxÙkuLk 5 × 10–11 mLke rºksÞk ðk¤k ðíkwo¤kfkh ÃkÚk Ãkh 7.0 × 1015 ¼ú{ý/
MkufLzLkk ËhÚke økrík fhe hÌkku Au. ¼ú{ý fûkkLkk fuLÿ Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.
16. ykf]rík. 18.31 {kt ®çkËwyku A, B yLku C Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.
18.31


r 0 .2 I .I
nI
0 I
2222rrr r
2
18.2
3. I l1 = 2 πr ,
l2 = (2π r2)2.
l1 = l2
∴ 2πr = 4πr2 ⇒ r2 =
|B| =
|B1| = , |B2| = = =4B
18.3
1. c

rðãwík þkMºk yLku 2.
[wtçkfeÞ þkMºk
3. (i) B, (ii) A, (iii) C.
4. B = μ0 I ⇒ 4π × × 3A = 0.002 or n = = 50 turns
18.5
LkkUÄ G Ig
4. R s= I – I = = 0.13 Ω
g
1. 10–2 Tm–1 7. Mk{kLk
8. 2.3 × 10–6T 12. 5 N
13. 5 μN 14. attractive force of 10–4 Nm–1

625
15. turns. 17. 0.1Ω.

18. 4.48 πT 19. 1.2π mT
20. BA = 2 × 10–7 T, BB = × 10–7 T and BC = 10–7 T.

[wtçkfíð yLku rðÄwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhk {kuzâw÷ - 5
[wtçkfeÞ þkMºk
19 LkkUÄ
[wtçkfíð yLku rðÄwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhku

rðãwík Wòo yu ykÃkýLku «kÃÞ nkuÞ íkuðwt WòoLkwt MkkiÚke Mkh¤ ysðk¤wt ÃkkÚkhu Au. su ykÃkýk
½h{kt MktËuþk ÔÞðnkh Lkk MkkÄLkku Lkwt Mkt[k÷Lk fhðk{kt íkÚkk ykÃkýe StËøkeLku Mkh¤ çkLkkðku
Aku. ykÃkýk ½h{kt sÃkhkíkk rðãwík WÃkfhýkuLke MkkÚku ½ýe ÷ktçke Au. ík{u fËeyu rð[kÞwO Au fu
yk rðãwík Wòo fuðe heíku ÃkuËk ÚkkÞ Au. ?
s¤ rðãwík Wòo yuðk sLkhuxh îkhk WíÃkLLk ÚkkÞ Au suLku ÃkkýeLke Wòo îkhk [wtçkf çkkoELk
[÷kðu Au. fku÷Mkk økuMk fu LÞwrf÷Þh çk¤íkýðk¤e Au. Ãkkýe fku÷Mkku fu LÞwrf÷Þhðk¤e Ãkkðh
MxuþLkku{kt ÃkkýeLke ðhk¤Lkku WÃkÞkuøk xçkkoELk Vuhððk {kxu ÚkkÞ Au. LkøkhLkk Ãkuxk{Úkf{ktÚke
ðes¤e ykÃkýkt ½hu ÄkíkwLkk íkkh îkhk ÃknkU[kzðk{kt ÚkkÞ Au. ík{u fÞkhuÞ rðãwík {ÚkfLke
{w÷kfkík ÷eÄe Au. {kuxk Þtºkku íÞkt MÚkkrÃkík fhu÷k nkuÞ Au. ykðk Þtºkku Lku xÙkLMkVku{oh fnu Au.
sLkhuxh yLku xÙkLMkVku{oh yu Þtºkku Au. su ykÃkýk {kxu ðes¤eLku Mknu÷kEÚke WíÃkLLk fhe þfu
Au. yk Þtºkku rðãwík [wtçkfeÞ «uhýLkk rMkæÄktík WÃkh ykÄkh hk¾íkk nkuÞ Au.
yk «fhýLke ytËh ík{u rðãw [wtçkfeÞ «uhý íkuLkk rLkÞ{ku yLku íkuLke WÃkh ykÄkh hk¾íkk
Þtºkku MkkÄLkkuLkk rðþu þe¾þku.ík{u rðãwík sLkhuxh, xÙkLMkVku{oh yLku rðãwík Wòo {u¤ððk{kt
íkuLke yøkíÞíkk rðþuLkk çktÄkhý yLku fkÞo rðþu Ãký þe¾þku. yk ¼køkLke ytËh yuze «ðkn
yLku íkuLke WÃkÞkurøkíkk rðþu Ãký òýþku.
nuíkwyku
yk «fhý þeÏÞk ÃkAe ík{u : -
- rðãwík [wtçkfeÞ «uhýLkku rMkæÄktík yLku íkuLkk rðþu Mkh¤ «Þkuøkku Mk{S þfþku.

{kuzâw÷ - 5 [wtçkfíð yLku rðÄwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhk
rðãwík þkMºk yLku - rðãwík [wtçkfeÞ «uhý rðþu - VuhuzLkk yLku ÷uLÍLkk rLkÞ{ Mk{S þfþku.
[wtçkfeÞ þkMºk - yuze «ðkn yLku íkuLke WÃkÞkurøkíkk Mk{S þfþku.
- ykí{«uhý yLku yLÞkuLÞ «uhýLkk rMkæÄktíkLku ðýoðe þfþku.
- ac yLku dc sLkhuxhLke fkÞo ÃkæÄrík ðýoðe þfþku.
LkkUÄ - ac ÃkrhÃkÚk su (1) yðhkuÄ (h) ELzfxh yLku yÚkðk (3) fuÃkurMkxh Úke çkLku÷k ()
ÃkrhÃkÚk{kt ðkuÕxus yLku Vuhz «ðkn ðå[uLkk MktðkË Lku íkkhðe þfþku.
- ©uýe LCR Circuit Lku Wfu÷e þfþku.
- xÙkLMkVku{ohLke fkÞo ÃkæÄrík yLku íkuLke ûk{íkk ðÄkhðk rðþu þe¾þku.
19..1 rðãwík[wtçkfeÞ «uhý
ykøk¤Lkk «fhý{kt ík{u þeÏÞk fu ðkÞh ÂMÚkík rðãwík «ðkn ÂMÚkhe [wtçkfeÞ ûkuºk ÃkuËk fhu Au.
Vuhuzu þYykík{kt (¼q÷{kt) rð[kÞwO níkwt fu ÂMÚkh rðãwík[wtçkfeÞ ûkuºk rðãwík «ðkn ÃkuËk fhu Au.
rðãwík [wtçkfeÞ «urhík «ðkn rðþuLkwt yuðwt MktþkuÄLk yLku ykf]rík Lke[u Ëþkoðu÷ Au.
+
– G
S
ykf]rík.
ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu ÷ku¾tzLke hªøk{kt zkçke çkkswLkwt økwt[¤wt [wtçkfeÞ ûkuºk WíÃkLLk fhu Au
yLku s{ýe çkkswLkwt økwt[¤wt økuÕðuLkku{exh MkkÚku òuzký fhu÷wt Au. su ÃkrhÃkÚk{ktLkku «urhík «ðkn
Mkq[ðu Au. ÂMÚkh rðãwík«ðkn {kxu G fkuEÃký «fkhLkwt fkuýk ðíkoLk Ëþkoðíkwt LkÚke. Ãký sÞkhu
÷ku¾tzLke hªøkLke zkçke çkkswLke f¤ çktÄ fhe yu íÞkhu G fkuýk çkeLk Úkkuzkf Ãk¤ {kxu
fkuýkðíkoLk çkíkkðu Au.
ykðe s heíku sÞkhu Mðe[ (f¤) S Lku ¾wÕ÷e hk¾ðk{kt ykðu íÞkhu G fkuýkðíkoLk íkku Ëþkoðu
s Au. Ãký rðÁæÄ rËþk{kt. ykLkku {ík÷çk fu sÞkhu ÃkrhÃkÚkLke zkçke çkksw fkhýÚke «ðknLkk
fkhýÚke [wtçkfeÞ ûkuºk çkË÷kÞ íÞkhu «urhík «ðkn WÆ¼ðu Au.
[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
ÃkrhðíkoLkLkk {níðLku ykf]rík. - 19.2 {kt Ëþkoðu÷e økkuXðýe ðýoðe þfkÞ. òu [wtçkf
økwt[¤kLke MkkÃkuûk ÂMÚkh hk¾ðk{kt ykðu íkku fkuE Ãký rð.«ðkn økwt[¤k{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku LkÚke.
Ãký sÞkhu [wtçkf Lku økwt[¤kLke LkSf ÷E sðk{kt ykðu íÞkhu rð. «ðkn ykf]rík{kt - 19.20
{kt Ëþkoðu÷ rËþk{kt ðnu Au. ykðe s heíku òu økrsÞk [wtçkfLku ykÃku÷ økwt[¤kÚke Ëqh ÷E
sðk{kt ykðu íkku rð. «ðkn rðÁæÄ rËþk{kt ðnu Au. yk{ çktLku ykf]rík. - 19.20 ðýoLkLke
ytËh økwt[¤kLke LkSf [wtçkfeÞ ûkuºk çkË÷kÞ A. ykðe s heíku yk{ òu [wtçkfLku ÂMÚkh hk¾eLku
økwt[¤k Lku [wtçkfLke Ëqh fu LkSf ÷E sðk{kt ykðu íkku Ãký «urhík «ðknLkwt {kÃkLk fhe þfkÞ
Au. ðes ÃkrhÃkÚk{kt ykðk «ðkn Lkwt {kÃkLk fhe þfkÞ Au. ðes ÃkrhÃkÚk{kt ykðk «ðknLke
nksheÚke økwt[¤k{kt rðãwík [k÷f çk¤ WíÃkLLk ÚkkÞ Au. suLku «urhík rðãwík [k÷f çk¤
(Induced electromatine force) fnu Au.
yk rMkæÄktík fu su{kt [wçktfeÞ ûkuºk emf Lkwt rLk{koý fhu Au. suLku rðãwík [wtçkfeÞ «uhý fnu
Au. VuhkzuLkk rLk»ýktík MkkÚkeykuyu yk fk{Lkk {níðLku yku¤ÏÞw íkÚkk íkuLku yLkwMkÞwO.
yk rMkæÄktík fu su{kt [wtçkfeÞ ûkuºk emf Lkwt rLk{koý fhu Au. suLku rðãwík [wtçkfeÞ «uhý fnu
Au. VuhkzuLkk rLk»ýktík MkkÚkeykuyu yk fk{Lkk {níðLku yku¤ÏÞwt íkÚkk íkuLku yLkwMkÞwO.
yk rMkæÄktíkLkk sÚÚkkí{f ðýoLkLku VuhuzuLkk rðãwík [wtçkfeÞ ðýoLk íkhefu òýðk{kt ykðu
Au. su nðu ÃkAe ykÃkýu [[ko fhðk sE hÌkk Aeyu.

rðãwík þkMºk yLku {kEf÷ Vuhuzu ((1791 - 1867))
[wtçkfeÞ þkMºk
rçkúrxþ ði¿kkrLkf {kEf÷ Vuhuzu yuf W¥k{ WËknhý{kt suyku Mk¾ík
{nuLkík, ¾tík rð¿kkLk yLku {kLkðíkk «íÞuLkk «u{Úke {nkLk çkLÞk.
íku{Lku íku{Lke fkhfeËeoLke þYykík yuf çkwf çkkELzhLkk íkk÷e{kÚkeo íkhefu
fhe níke. MkkÚku MkkÚku íkuyku çkwf çkkELz{kt ykðu÷e rð¿kkLkLk çkwf
LkkUÄ
ðkt[ðkLke íkf Ãký {u¤ðe ÷uíkk níkk. íku{ýu íku{Lkk MktþkuÄLk fkÞkuoLku Mkh
nuBVe zuðeLku {kuf÷e ykÃÞk níkk fu su{ýu íkhík s yk swðkLk{kt hnu÷ ¾qçkeykuLku Ãkkh¾e ÷eÄe
yLku yuf fkÞ{e MknkÞf íkhefu hkuÞ÷ EÂLMxxÞqx{kt rLk{ýqfo fÞko.
[h nuBVe zuðeyu yufðkh fÌkwt níkwt fu {khe yíÞkh MkwÄeLke StËøke{kt {nkLk þkuÄ yu
{kEf÷ Vuhuzu Au. yLku íkuyku Mkk[k Ãký níkk fkhý fu Vuhuz {q¤¼qík MktþkuÄLk fÞwO níkwt fu su
rðãwík Lku ykøk¤ Lkðe yLku yu s fkhýÚke rðãwík sLkhuxh xÙkLMkVku{oh, rðãwík {kuxh yLku
E÷ufxÙku ÷kELkLke Lke þkuÄ þõÞ çkLke.
19..1..1 rðãwík [wtçkfeÞ «uhý {kxu VuhuzuLkku rLkÞ{
çkË÷kíkk [wtçkfeÞ ûkuºk yLku «urhík emf ðå[uLkk MktçktÄ Lku [wtçkfeÞ VÕfMk fB ðzu ËþkoðkÞ
Au. økwt[¤kLke MkÃkkxe MkkÚku Mktf¤kÞ Au. nðu ík{Lku «&™ Úkþu fu ds[wtçkfeÞ VÕfMk yux÷u þwt ?
íkku [wtçkfeÞ V÷fMk Lku Ëþkoððk ykf]rík 19.3 (y) òuðk su LkkLkk{kt LkkLkku ¼køk dsfu su{kt
ykÃku÷ MkÃkkxe ðnU[kÞu÷e Au. ds Lke rËþk MkÃkkxeLku ÷tçk Au. dfB sux÷k ¼køk {kxu [wtçkfeÞ
VÕfMk Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ.
dφB = B.ds (19.1a)
yk¾e MkÃkkxe {kxu [wtçkfeÞ V÷fMk

yk [wtçkfeÞ V÷fMk Lkku ykÃku÷ MkÃkkxeLkk ¼køk sux÷k Mkhðk¤k fhðkÚke Ãkwhe MkÃkkxeLkwt [wtçkfeÞ
VÕfMk {u¤ðe þfkÞ Au.
ykf]rík. - 19.3 (y) LkkLkk{kt LkkLkk ¼køk ds {kxu [wtçkfeÞ VÕfMk () = B ds ð¢
{u¤ðkÞ Au. MkÃkkxe {kxu [wtçkfeÞ VÕfMk fw÷ [ku. MkÃkkxeLku AuËíke fw÷ MkVuË hu¾kLkk Mk{
«{ký{kt nkuÞ Au.

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
[wtçkfeÞ V÷fMkLkk SI yuf{ (wb) Au. sÞkt 1 = wb = 1 Tm2

yk{ rðãwík hu¾k ykf]rík. - 19.3 (çk) {kt çkíkkÔÞk {wsçk MkÃkkxeLku AuËíke [wtçkfeÞ
hu¾kykuLke fw÷ MktÏÞk MkÃkkxe{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk [wtçkfeÞ V÷fMkLkku Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
VuhuzuLkk rLkÞ{ {wsçk çktÄ ÃkrhÃkÚk{kt (økwt[¤k{kt) WÆ¼ðíkk «urhík emf íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
VÕfMk VuhVkhLkwt {qÕÞ [wtçkfeÞ VuÕfMkLkk VuhVkhLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au. økkrýíkef heíku
ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu
|| = (19.3)
d B
dt ykLkk WÃkhÚke ykÃkýu fne þfeyu fu weber (wb) yu [wtçkfeÞ VÕfMkLkku yuf{ Au yLku
Volt (v) yu emf Lkk yuf{ Au. su çktLku IV = 1wbs-1 Lke heíku yufçkeò MkkÚku Mktf¤kÞu÷k
Au.
nðu ykÃkýu çktÄ økwt[¤kLke ytËh «urhík emf Äkheyku su{kt Ëhuf økwt[¤kLkku Ëhuf ykxk
yuf çktÄ ÃkrhÃkÚkLke su{ ðíkuo Au yLku Ëhuf ykxkLke ytËh «urhík emf Lkwt {qÕÞ þkuÄðk VuhuzuLkku
rLkÞ{ ÷køkw Ãkkze þfeyu.
Äkhku fu økwt[¤kLkk çktLku Auzk yufçkeò òuzu òuzeLku íku{ktÚke «urhík emf WÆ¼ðu Au. Ëhuf
ykxkt ykðk økwt[¤kLke ytËh yuf Mðíktºk ÃkrhÃkÚkLke su{ ðíkuo Au yLku Ëhuf ykxktLke ytËh
WÆ¼ðíkwt «urhík emf ykÃkýu VuhuzuLkk rLkÞ{ ÷køkw ÃkkzeLku {u¤ðe þfeyu Aeyu. yk{ Ëhuf
ykxkt yufçkeòLke MkkÚku ©uýe{kt Au. íkuÚke økwt[¤k{kt WÆ¼ðíkwt fw÷ «urhík emf yu Ëhuf
ykxkt{kt WÆ¼ðíkk emf Lkk Mkhðk¤k sux÷wwt nkuÞ Au. Äkhku fu økwt[¤kLke ytËhLkk Ëhuf ykxk
yufçkeòLke yux÷k LkSf Au fu fkuE yuf Mk{Þu Ëhuf ykxkt{kt WË¼ðíkwt [wtçkfeÞ VÕfMkLkwt

rðãwík þkMºk yLku {qÕÞ Mk{kLk Au. sux÷wt «urhík () Ëhuf ykxktLke ytËh WÆ¼ðu Au. ykxk{kt WÆ¼ðíkwt fw÷ «urhík
[wtçkfeÞ þkMºk emf
=N =N (19.4)
LkkUÄ sÞkt Dbyu Vuhuz ykxk Mktf¤kÞu÷wt [wtçkfeÞ VÕfMk Au.

[k÷ku, nðu ykÃkýu fux÷ef rLkrïík ÃkrhMÚkríkyku {kxu VuhkzuLkku rLkÞ{ ÷køkw fheyu.
WËknhý - 19..1. 35 yu{.yu{ rºksÞk ðk¤k íkÚkk 75 ykxkt ðk¤k økku¤kfkh økwt[¤kLke
yûk Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºkLku Mk{ktíkh Au. ûkuºkLkwt {qÕÞ 250 {e÷e MkuLfz{kt 25 mT Úke 50
MT yuf Mk{kLk ËhÚke çkË÷kÞ Au. yk Mk{Þøkk¤k{kt økwt[¤k{kt «urhík ðes[k÷fçk¤ emf
Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
φB= BπR2
dB
=N =N = N π R2 =N R2
dt
|εr |= 75π (0.035m)2 (0.10Ts–1) = 0.030V = 30mV
ÃkrhðíkoLkLkk {níðLku ykf]rík. - 19.2 {kt Ëþkoðu÷e økkuXðýe ðýoðe þfkÞ. òu [wtçkf økwt[¤k
Lke MkkÃkuûk ÂMÚkh hk¾ðk{kt ykðu íkku fkuE Ãký rðãwík«ðkn økwt[¤k{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku LkÚke Ãký
sÞkhu [wtçkfLku økwt[¤kLke LkSf ÷E sðk{kt ykðu íÞkhu íku rðãwík«ðkn ykf]rík. - 19.20
{kt Ëþkoðu÷ rËþk{kt ðnu Au. ykðe s heíku òu økrsÞk [wtçkfLku ykÃku÷ økwt[¤kÚke Ëqh ÷E
sðk{kt ykðu íkku rð.«ðkn rðÁæÄ rËþk{kt ðnu Au. yk{ çktLku ykf]rík. - 19.20 ðýoLkLke
ytËh økqt[¤kLke LkSf [wtçkfeÞ ûkuºk çkË÷kÞ Au. íku [wtçkfLke Ëqh fu LkSf ÷E sðk{kt ykðu íkku
Ãký «urhík «ðkn Lkwt {kÃkLk fhe þfkÞ Au. ðes ÃkrhÃkÚk{kt ykðk «ðknLke nksheÚke
økwt[¤k{kt rðãwík [k÷íkwt çk¤ WíÃkLLk ÚkkÞ Au. suLku «urhík rðãwík [k÷f çk¤ fnu Au.
VuhkuzuLkk rLk»ýktík MkkÚkeykuyu yk fk{Lkk {níðLku yku¤ÏÞwt íkÚkk íkuLku yLkwMkÞwo.
yk rMkæÄktíkLkk sÚÚkkí{f ðýoLkLku VuhuzuLkk rðãwík [wtçkfeÞ ðýoLk íkhefu òýðk{kt ykðu
Au. su nðu ÃkAe ykÃkýu [[ko fhðk sE hÌkk Aeyu.

19..2 ykí{«uhfíð rðãwík þkMºk yLku
sÞkhu ÃkrhÃkÚk{kt ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn çkË÷kÞ íÞkhu íkuLke MkkÚku WíÃkLLk Úkíkk [wtçkfeÞ
[wtçkfeÞ þkMºk
ûkuºkLkwt {qÕÞ çkË÷kíkwt hnu Au. òu yk ûkuºkLkku Úkkuzkuf ¼køk ÃkrhÃkÚk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íkku íku íku{kt
«urhík rðãwík«ðkn WíÃkLLk ÚkkÞ Au. nðu òu yk ÃkrhÃkÚkLke LkSf çkeòu ÃkrhÃkÚk ÷kððk{kt
ykðu íkku íku ÃkrhÃkÚk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {qÕÞ Ãký çkË÷kÞ Au. Ãkrhýk{u íkuLke LkkUÄ
ykMkÃkkMk «urhík WíÃkLLk ÚkkÞ Au íkuÚke «urhík ÃkrhÃkÚk{kt çku heíku WÆ¼ðu Au.
òu økqt[¤k{ktÚke ðnuíkk rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ çkË÷ðk{kt ykðu íkku økqt[¤kLkk Ëhuf yktxk MkkÚku
Mktf¤kÞu÷ [wtçkfeÞ V÷fMkLkk {qÕÞ{kt VuhVkh ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u økqt[¤kLke ykMkÃkkMk «urhík ()
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk ½xLkkLku ykí{«uhý fnu Au.
òu økqt[¤kLke òuzLku yufçkeòLke LkSf yuðe heíku hk¾ðk{kt ykðu fu suÚke yuf økqt[¤k MkkÚku
Mktf¤kÞu÷ V÷fMk çkeò økqt[¤k MkkÚku Mktf¤kÞ Au nðu òu yuf økqt[¤k{kt ÃkMkkh Úkíkk rðãwík
«ðknLk {qÕÞ{kt VuhVkh fhðk{kt ykðu íkku çkeò økqt[¤k{kt «urhík WÆ¼ðu Au. yk ½xLkkLku
yLÞkuLÞ «uhý fnu Au.
19..2..1 ykí{«uhý
Äkhku fu fkuE ðknf ÃkËkÚkkuo{ktLkk økqt[¤k rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. rðãwík«ðkn
[wtçkfeÞ ûkuºk [wtçkfeÞ V÷fMkLkk {qÕÞ{kt ðÄkhku fhu Au. íkuÚke økqt[¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ fw÷
[wtçkfeÞ V÷fMk,
df= B. ds
çkkÞkuMkkðoxLkk rLkÞ{ {wsçk, çkkÌk [wtçkfeÞ V÷fMkLke økuhnkshe{kt (W.Ëk. íkhefu íkuLke
LkSfLkk økqt[¤k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ «ðkn) [wtçkfeÞ ûkuºk, V÷fMk íku økwt[¤k{kt hnu÷k
rðãwík«ðknLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
fμ I yÚkðk f = LI (19.6)
sÞkt L Lku økwt[¤kLkwt ykí{«uhfíð fnu Au. ÃkrhÃkÚkLkku su ½xf íku{kt rðãwík«ðknLkk VuhVkhLkku
rðhkuÄ fhu Au. íkuLku ELzfxh fnu Au. su økqt[¤kLkk rðrðÄ Ãkrh{ký yLku ykfkh MðYÃku nkuÞ
Au. ELzfxhLke Mkt¿kk Au. òu økwt[¤kLku ÷ku¾tzLkk øk¼o WÃkh ðªxk¤ðk{kt ykðu
íkku íkuLke [wtçkfeÞ yMkh{kt íkeðú ðÄkhku ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u íkuLku Mkktfuríkf heíku íkuLke Mkt¿kk{kt WÃkh
rðãwík þkMºk yLku çku hu¾k {wfeLku yk heíku ËþkoðkÞ A. () ELzfxhLkwt ykí{«uhfíð íkuLke Ãkrh{ký Ãkh ykÄkh
[wtçkfeÞ þkMºk hk¾u Au.
(y) ykí{«uhýLkk rfMMkkLkk VuhuzuLkk rLkÞ{ : -
yíÞkh MkwÄe ík{u þeÏÞk fu òu økwt[¤k{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk rðãwík«ðknLkk {qÕÞ{kt VuhVkh ÚkkÞ íkku
LkkUÄ íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ [wtçkfeÞ V÷fMk{kt Ãký VuhVkh ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u íkuLkk Auzk WÃkh «urhík
emf WË¼ðu Au. ÷uLÍLkk rLkÞ{ {wsçk, WÆ¼ðíkwt «urhík L íku{kt WÆ¼ðíkk VuhVkhLkku rðhkuÄ
fhu Au.
ykí{«uhýLkk rfMMkk{kt Vuhuzu yLku ÷uLÍLkk rLkÞ{Lkku Mk{efhý (19.5) yLku (19.6
{kt fhíkkt,
d
e =– = –L (19.7a)
dt
= –L (19.7b)
sÞkt I1 yLku I2 yu t = 0 yLku t = tMk{Þu «khtr¼f yLku ytrík rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ ykÃku Au.
Mk{efhý (19.7. çk) ÃkhÚke ykí{«uhýLkku yuf{,
unit of emf
LLkku yuf{ =
units of dI / dt
= ðkuÕx/yuÂBÃkÞh/MkufLz
= ykuñ- MkufLz
ykuñ MkufLzLku nuLkhe fnu Au nuLkhe ¾qçk s {kuxk yuf{ nkuðkÚke {kuxk ¼køku {kÃkLk{kt r{÷e
nuLkhe HyLku {kE¢kunuLkheLkku mH WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
ykí{«urhík emf Lku back emfÃký fnu Au. Mk{efhý (19.7y) ÃkhÚke fne þfkÞ fu,
ykí{«uhfíðLkwt yu íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðãwík«ðknLkk VuhVkhLkk Ëh Ãkh ykÄkh hk¾u Au yLku
íku rðãwík«ðknLkk VuhVkhLkk ËhLkku rðhkuÄ fhu Au. emf Lkwt ytLkík {qÕÞ þfÞ LkÚke. íkuÚke
Mk{efhý (19.7. çk) 5hÚke fne þfkÞ fu ELzfxh fhLx{kt íkífk÷eLk VuhVkh Úkíkku LkÚke.
íkuÚke fne þfkÞ fu ELzfxh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt rðãwík«ðkn{kt íkífk÷eLk VuhVkh Úkíkku LkÚke.
ELzfxhLkwt ykí{«uhfíð íkuLkk Ãkrh{ký Ãkh ykÄkh hk¾u Au. MkiæÄktríkf heíku ykÃkýu fkuE rðãwík þkMºk yLku
Ãký ÃkrhÃkÚkLkwt ykí{«uhfíðLkwt þkuÄe þfeyu Aeyu Ãký «kÞkuøkef heíku MkkÄLkLkk Ãkrh{ký [wtçkfeÞ þkMºk
ÃkhÚke þkuÄðwt {w~fu÷ Au.yku÷uLkkuEz yuf yuðe h[Lkk Au s E÷ufrxÙf ÃkrhÃkÚk{kt ELzfxh íkhefu
{kuxk ¼køku ðÃkhkÞ Au. [k÷ku Mkku÷uLkkuEzLkwt ykí{«uhfíð þkuÄeyu
(çk) Mkku÷uLkkuEzLkwt ykí{«uhfíð : - LkkUÄ
Äkhku fu l ÷tçkkE Ähkðíkk Mkku÷uLkkuEz{kt ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ N yLku yktxkLke MktÏÞk {T) Au.
ykí{«uhfíðLkwt {qÕÞ þkuÄðk {kxu, Mkku÷uLkkuEz{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk rðãwík«ðknLku íku{kt hnu÷
[wtçkfeÞ V÷fMk MkkÚku Mkktf¤ðwt òuEyu. ykøk¤Lkk ÃkkX{kt Mkku÷uLkkuEzLkk hnu÷k [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt
{qÕÞ yuÂBÃkÞhLkk rLkÞ{ ÃkhÚke þkuæÞwt níkwt.
|B|= m0nI
sÞkt n = N/lsu yuf{ ÷tçkkE{kt yktxkLke MktÏÞ yLku ()yu Mkku÷uLkkuEz{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku
rðãwík«ðkn Au.
íkuÚke N yktxk Ähkðíkk Mkku÷uLkkuEz {kxu fw÷ [wtçkfeÞ V÷fMk,
2
 N AI
2
A
 φ = N |B| A = (19.8)
yLku Mkku÷uLkkuEzLkwt ykí{«uhfíð,


L = = (19.9)
I
[ku¬Mk Mkku÷uLkkuEzLkk Ãkrh{ký òýðk {kxu WÃkhLkk Mk{efhýLkku WÃkÞkuøk fheLku ykí{«uhfíð
yLku back emfLkwt {qÕÞ þkuÄe þfkÞ Au.

1. 1 {e ÷tçkkE 20cm ÔÞkMk Ähkðíkk Mkku÷uLkkuEzLkk íkkh{kt 10,000 yktxkyku Au. 2.5A{kt
íku{ktÚke rðãwík«ðkn 1.0ms Úke ½xeLku þqLÞ ÚkkÞ Au. íkku sÞkhu rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ ½xu íÞkhu
ELzfxh{kt WíÃkLLk Úkíkkt back emfLkwt {qÕÞ þkuÄku.

rðãwík þkMºk yLku 2. fkuE ðkÞhLke ÷tçkkE ( ) Au, suLku yuðe heíku
[wtçkfeÞ þkMºk ðk¤ðk{kt ykðu Au fu suÚke íku çktLku Mk{ktíkh hnu Au yLku íkuLke
÷tçkkE /2ÚkkÞ Au. òu íkuLku Lk¤kfkh yðknf Ãkh
ðªxk¤ðk{kt ykðu íkku íku LkkuLk - ELzfrxð yðhkuÄ çkLku Au.
(ykf]rík. - 19.8) yk h[LkkLku LkkuLk ELzfrxð fu{ fnu Au. ?
LkkUÄ
3. òu WíÃkLLk Úkíkku «urhík 9.7 mH yLku Mkku÷uLkkuEz 35mVÄhkðíkwt nkuÞ íkku rðãwík«ðknLkk
Ëh{kt þwt VuhVkh Úkþu ?
19..2..2.. LR ÃkrhÃkÚk
Äkhku fu fkuE Mkku÷uLkkuEzLku Mðe[ îkhk çkuxhe MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au. (19.9) þYykík{kt t =
0,Mk{Þu sÞkhu Mðe[ çktÄ ÚkkÞ íÞkhu rðãwík¼khLkwt ðnLk çkuxheLkk ÷eÄu ÚkkÞ Au. Mkku÷uLkkuEz
ykí{«uhfíð (L) yLku yðhkuÄ (R) Ähkðu Au. yk ËhufLku ÷eÄu ÃkrhÃkÚk{kt rðãwík«ðkn {¤u
Au. Mkku÷uLkkuEzLke ELzfrxð yLku hursMxeð yMkh ykf]rík 19.10 {kt Ëþkoððk{kt ykðe Au.
ELzfxh (L) yu yðhkuÄ (R) MkkÚku ©uýe{kt òuzðk{kt ykðu÷ Au Mkh¤íkk ¾kíkh ykÃkýu
{kLke ÷Eyu fu ÃkrhÃkÚkLku fw÷ yðhkuÄ, çkuxheLkk yktíkrhf yðhkuÄLku æÞkLk{kt ÷uíkk, (R) ðzu
ËþkoðkÞ Au. 19.9 íku s heíku yu rðãwík«ðknLkk ðknfíkkhLkwt ykí{«uhfíð Ëþkoðu Au. yk
«fkhLkku ÃkrhÃkÚk ykf]rík. - 19.9 {kt ËþkoÔÞk {wsçk su{kt yðhkuÄ yLku ELzfxh ©uýe{kt
òuzkÞu÷k Au íkuLku LR ÃkrhÃkÚk fnu Au. fkuE Ãký ÃkrhÃkÚk{kt ELzfxLMkLke (ykí{«uhfíð)
økwýkí{f fk{økehe yk {wsçk Mk{S þfkÞ Au sÞkhu ÃkrhÃkÚkLkk rðãwík«ðkn ðÄu Au. (sÞkhu
Mk{Þu) íÞkhu ykí{«urhík WíÃkLLk ÚkkÞ Au. su rðãwík«ðknLkk VuhVkhLkku rðhkuÄ fhu Au.
rðãwík«ðknLkk VuhVkhLkku yk «fkhLkku rðhkuÄ íku y[kLkf ðÄe síkkt rðãwík«ðknLku yxfkðu
Au.
ykf]rík. - 19.9 LR ÃkrhÃkÚk

òu ÃkrhÃkÚk{kt ELzfxh økuhnksh nkuÞ íkku rðãwík«ðkn {n¥k{ {qÕÞ Äkhý fhu Au. Ãkhtíkw rðãwík þkMºk yLku
ÃkrhÃkÚk{kt ykí{«urhík økwt[¤kLku ÷eÄu rðãwík«ðknLkk {qÕÞ ¢r{f heíku ðÄu Au. su Mk{Þu MÚkkÞe [wtçkfeÞ þkMºk
ÂMÚkríkLkwt {qÕÞ Äkhý fhu Au. su Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ MÚkkÞe ÂMÚkrík{ktÚke
sux÷wt ÚkkÞ su Ëþkoðu Au. íkuLku ÃkrhÃkÚkLkku ELzfrxð xkE{ fkuLMkxLx fnu Au.
LkkUÄ
ykf]rík. - 19.10 LRÃkrhÃkÚk{kt Mk{Þ MkkÚku rðãwík«ðknLkku VuhVkh.

LR ÃkrhÃkÚk{kt L/Rfhíkkt ykuAk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rðãwík«ðkn{kt LkkUÄÃkkºk VuhVkh ÚkE
þfíkk LkÚke.
ykf]rík. - 19.10 rðãwík«ðknLkku Mk{Þ MkkÚkuLkku yk÷u¾ Ëþkoðu Au
ík{u òuE þfku Aku fu LLkk ¾qçk {kuxk {qÕÞ {kxu back emf Lkwt {qÕÞ ¾qçk ðÄkhu Au. Ãkrhýk{u
rðãwík«ðknLku ðÄðk {kxu Mk{Þ ÷køku Au. (rðãwíkÃkrhÃkÚkLkk ELzfxhLkwt yk «fkhLkk {níðLku
Þtºkþk† Ë¤ MkkÚku Mkktf¤e þfkÞ Au) íkuÚke sÞkhu ÃkrhÃkÚk{kt sÞkhu ¾qçk {kuxk {qÕÞLkk ELzfxh
÷økkzðk{kt ykðu íÞkhu ÃkrhÃkÚk çktÄ fhíke ð¾íku íku{kt () Lku æÞkLk{kt ÷uðk{kt ykðu Au. rðãwík
WÃkfhýku suðk fu Ãkt¾ku, fkuBÃÞwxh, økeÍh, E†e çktÄ fhðk{kt ykðu Au. íÞkhu íku{kt Úkíkku íký¾ku
Lku yk¼khe Au.
1. sÞkhu Mðe[ çktÄ fhðk{kt ykðu íÞkhu çkuxhe MkkÚku òuzkÞu÷ çkÕçk íkhík s «fkrþík ÚkkÞ Au.
Ãký òu íkuLke MkkÚku ©uýe{kt {kuxk {qÕÞLkwt ELzfxh òuzðk{kt ykðu íkku çkÕçk fu{ Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe
MktÃkqýo «fkrþík ÚkkÞ Au ? Mk{òðku.
h. LR ÃkrhÃkÚk{kt sÞkhu Mðe[ çktÄ fhðk{kt ykðu íÞkh 2.2 ms {kt rðãwík«ðkn 48mA ÚkkÞ
Au. Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe rðãwík«ðkn íkuLke MÚkkÞe ÂMÚkrík {qÕÞ 72mAÄkhý fhu Au. òu ÃkrhÃkÚkLkku
yðhkuÄ 68WnkuÞ íkku ELzfxLMkLkwt {qÕÞ þkuÄku.

rðãwík þkMºk yLku 19..2..3.. yLÞkuLÞ «uhý
[wtçkfeÞ þkMºk òu økwt[¤k{ktÚke ðnuíkk rðãwík«ðkn{kt VuhVkh fhðk{kt ykðu íkku íkuLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ
V÷fMk WíÃkLLk ÚkkÞ Au su íkuLke LkSf hk¾u÷k yLÞ økwt[¤k{kt ykí{«urhík WíÃkLLk fhu Au.
ykf]rík. - 19.11 {kt ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu fu òu økwt[¤k {kt rðãwík«ðkn ÃkMkkh
fhðk{kt ykðu íÞkhu íku{kt WÆ¼ðíkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkk ÷eÄu økwt[¤k Lkk Ëhuf yktxk MkkÚku [wtçkfeÞ
LkkUÄ
V÷fMk Mktf¤kÞ Au.
ykf]rík.- 19.11 yLÞkuLÞ «uhý

íkuÚke, s Ëhuf økwt[¤k{kt ðnuíkk rðãwík«ðkn{kt VuhVkh fhðk{kt ykðu íkku íku çkeò
økwt[¤kLkk «urhík WíÃkLLk fhu Au.
φ2 α φ1 α I1 ⇒ φ2 = MI1 (19.10)
sÞkt M yu økwt[¤kLkk òuzLkwt yLÞkuLÞ «uhý Au. çkeò økwt[¤k{kt Ãký back emf WíÃkLLk ÚkkÞ
Au,
e2 =–
= –M = –M (19.11)
sÞkt, Mk{Þ{kt økwt[¤k A{kt rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ I1 Úke I2 sux÷wt çkË÷kÞ Au.
òu fkuE[wtçkfeÞ ÃkËkÚko LkSf hk¾ðk{kt Lk ykðu íkku økwt[¤kLkwt yLÞkuLÞ «uhý økwt[¤kLkk
Ãkrh{ký WÃkh ykÄkh hk¾u Au. yLÞkuLÞ «uhýLkku yuf{ nuLkhe Hsu ykí{«uhfíðLkk yuf{
suðku s Au.
W.Ëk. 19.3 fkuE yuf ÃkrhÃkÚkLkk yuf økwt[¤kLku çkeò ÃkrhÃkÚkLkk yLÞ økwt[¤k LkSf
hk¾ðk{kt ykðu Au. yk íktºkLkwt yLÞkuLÞ «uhý 340 mH Au. 15 msLkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk

yuf økwt[¤k{kt rðãwík«ðkn MÚkkÞe ËhÚke çkË÷kELku () Úke () ÚkkÞ Au. yLku çkeò økwt[¤k{kt rðãwík þkMºk yLku
rðãwík«ðkn MÚkkÞe (Mk{kLk) Au íkku yLÞ økwt[¤k{kt VuhVkh Úkíkkt rðãwík«ðknLkk ÷eÄu Ëhuf [wtçkfeÞ þkMºk
økwt[¤k{kt WíÃkLLk Úkíkk «urhík () Lkwt {qÕÞ þkuÄku.
Wfu÷ : -
15msLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk rðãwík«ðkn{kt Mk{kLkËhÚke Úkíkku VuhVkh, LkkUÄ
di1
= = 2.3 As–1
dt
di2
= = –1.3 As–1
dt
Mk{e 19.11 ÃkhÚke ykÃkýu fne þfeyu fu, «urhík () Lke íkeðúíkk,
ε 1 = – (340mH) (2.3As–1) = – 0.78 V
ε 2 = (340mH) (1.3As–1) = 0.44 V
16mA
57mA –– 23mA
36mA
Mk{efhý - 19.11 {kt Éý r[ö Ëhuf «urhík (19.11) Lke Mk{s ykÃku Au.
15ms
15ms yLÞkuLÞ «uhýLke MkkiÚke yøkíÞLke WÃkÞkuøkeíkk xÙkLMkVku{oh{kt Au ík{u íku ÃkAeLkk ÃkkX{kt
þe¾kuþku. ykí{«uhý Ãkh ykÄkrhík fux÷kf Mkk{kLÞ heíku WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk WÃkfhýku [kuf
fkuE÷ yLku EÂøLkþLk fkuE÷ Au. ykÃkýu yk WÃkfhý rðþu xqtf{kt [[ko fheþwt. ÃkAe ík{u
sÞkhu ELzfxh yLku fuÃkuMkexh yufçkeò MkkÚku òuzkÞu÷k nþu íÞkhu íku {q¤¼qík Ëku÷f íkhefu
fk{ fhþu. sÞkhu fuÃkuMkexh [kso Úkþu íÞkhu, rðãwík¼kh çku Ã÷uxku ðå[u ELzfxh Úkfe Ëku÷Lkku
fhu Au.

ykf]rík{kt 19.11 {kt ËþkoÔÞk {wsçk yLÞkuLÞ «uhýLke yMkh æÞkLk{kt ÷ku - økwt[¤kLke s{ýe
çkksw hnu÷k rLkheûkfkuLkk {ík {wsçk
(y) sÞkhu fkuE Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rðãwík«ðkn i1sux÷ku ðÄu íÞkhu çkeò økwt[¤k{kt emf
Lke þwt (fux÷e) yMkh nþu ?

rðãwík þkMºk yLku (çk) sÞkhu fkuE Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk rðãwík«ðkn i2 ½xu íÞkhu Ãknu÷k økwt[¤k{kt emf Lke þwt
[wtçkfeÞ þkMºk yMkh nþu ?
h. ykf]rík. - 19.11 {kt Ëþkoðu÷ fkuE økwt[¤kLku yuðe heíku Vuhððk{kt ykðu fu suÚke íkuLkk
yûk yufçkeòLku ÷tçk hnu Au, íkku yLÞkuLÞ «uhý Mk{kLk nþu, ðÄþu fu ½xþu ? Mk{òðku.
LkkUÄ 19..3 W÷xMkw÷x rðãwík«ðkn yLku rðãwíkÂMÚkrík{kLk.

sÞkhu çkuxheLku yðhkuÄ MkkÚku òuzðk{kt ykðu íÞkhu yðhkuÄ{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk rðãwík¼khLkwt
ðnLk fkuE yuf rËþk{kt ÚkkÞ Au. òu ykÃkýu rðãwík«ðknLke rËþk W÷xkðe nkuÞ íkku ykÃkýu
çkuxheLkk òuzký çkË÷ðk Ãkzu. íku{ Aíkkt Ãký rðãwík«ðknLke íkeðúíkk {qÕÞ Mk{kLk hnu Au. yk
«fkhLkk rðãwík«ðknLku zkÞhufx fhLx fnu Au. Ãký su rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ Mkíkík çkË÷kÞ Au
yLku Ëeþk Ãký ykðíkoLkeÞ heíku çkË÷kÞ Au íkuLku ykuÕxhLku®xøk fhLx (W÷x Mkw÷x «ðkn) fnu
Au. (ykf]rík. - 19.21)
ykf]rík. - 19.12 dc yLku ac rðãwík«ðknLkk íkhtøkku.

Mkk{kLÞ heíku økkrýíkef ¼k»kk{kt ykuÕxhLku®xøk ðkuÕxus yLku fhLx yk heíku ËþkoðkÞ Au.
V = Vm cos ωt (19.12a)
yLku I = Im cos ωt (19.12b)
Vm yLku Imyu ykuÕxhLku®xøk ðkuÕxus yLku fhLxLkwt {n¥k{ {qÕÞ ykÃku Au. yk rMkðkÞ ykÃkýu
V yLku I {qÕÞ Lke[u {wsçk ÔÞkÏÞkrÞík ÚkkÞ.
Vm
Vrms = = 0.707 Vm (19.13a)
2

Irms = = 0.707 Im (19.13b)
[wtçkfeÞ þkMºk
V yLku I Lkku MktçktÄ yu ÃkrhÃkÚk{kt nksh hnu÷k ½xfku WÃkh ykÄkh hk¾u Au. [k÷ku ykÃkýu (y)
yðhkuÄ (çk) fuÃkuMkexh (f) ELzfxh Ähkðíke () ÃkrhÃkÚkLkku yÇÞkMk fheyu.
sÞkuos ðu®Mxøk nkWMk : - ( 1846 - 1914)) LkkUÄ
ËwrLkÞk{kt yksu òu ac dc fhíkkt «[r÷ík nkuÞ íkku íkuLkku ©uÞ sÞkuso ðu®Mxøk
nkWMkLke Mkíkík (yÚkkøku) ár»x, {nuLkíkLkk fkhýu Au íku y{urhfkLkk MktþkuÄf
yLku MkknrMkf níkku suLk 400 sux÷k MktþkuÄLkku fhu÷k Au.
íku{Lke «Úk{ þkuÄ sÞkhu ÃktËh ð»koLkk níkk íÞkhu fheníke. íku{ýu yuhçkúufMko
yLku ykuxku{urxf huÕðu rMkøLk÷ þkuæÞk suLkk ÷eÄu huÕðuLkku xÙkrVf Mk÷k{ík ÚkÞku.
sÞkhu ÞwøkkuM÷ð MktþkuÄf rLkfku÷ xuM÷k (1856-1943) yu Vhíkk (Ãkrh¼ú{ý fhíkk)
[wtçkfeÞ ûkuºkLke «MíkkðLkk {qfe íÞkhu sÞkusou ðu®Mxøk nkWMkLke íku{ýu fhu÷e þkuÄLkwt {níð
Mk{òÞwt. íku{ýu xuM÷kLku ykf»kof þhíkku ðzu íku{Lkk Mkn¼køke çkLkðk çkku÷kÔÞk yLku íku{Lku
VI m
ÃkkuíkkLke ðesftÃkLke MÚkkÃke. íku{ýu LkkÞøkúk ÄkuÄ{ktÚke WíÃkLLk Úkíke WòoLkku WÃkÞkuøk fhe rðãwík
R2
WíÃkLLk fhe yLku íku «fkþLku íku{ýu 20 rf.{e. Ëqh hnu÷k økk{ Ãkh ÃknkU[kzÞku Ãkrhýk{u Úkkuzkf
Mk{Þ{kt íku{Lke ftÃkLke «ÏÞkík çkLke økE.
19..3..1.. yðhkuÄ Ähkðíkku yu.Mke. ÃkrhÃkÚk
ykf]rík. - 19.13 yu yðhkuÄ Ähkðíkku ac ÃkrhÃkÚk
Ëþkoðu Au. yðhkuÄLkk çku Auzk ðå[uLkk íkífk÷eLk
rðãwík ÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík yLku yðhkuÄLkku
økwýku¥kh yu íkífk÷eLk rðãwík«ðkn Lkwt {qÕÞ ykÃku 19.13
Au.
ykf]rík. - 19.13 yðhkuÄ Ähkðíkku ac ÃkrhÃkÚk.
I =

rðãwík þkMºk yLku = (19.14a)
[wtçkfeÞ þkMºk
hkrþ Vm/RLkku yuf{ - ðkuÕx/ykuñ
(yuÂBÃkÞh) Au. su ÃkrhÃkÚk{kt rðãwík«ðknLkwt {n¥k{ {qÕÞ Ëþkoðu Au. rðãwík«ðknLke rËþk
Mk{Þ MkkÚku çkË÷kÞ Au íkuÚke ykÃkýu rðãwík«ðknLke çktLku rËþk Ëþkoððk {kxu ÄLk yLku Éý
LkkUÄ
rðãwík«ðknLkk {qÕÞ ÷Eþwt. Im{kxu Mk{efhý (19.14 y) {kt ÃkrhÃkÚk{ktLkk {n¥k{
rðãwík«ðkn Vm/R Lkwt {qÕÞ {qfíkkt ykÃkýLku,
I = Im cos ωt (19.14b)
ykf]rík. - 19.14 yu Mk{ÞLke MkkÚku yðhkuÄLkk Auzk ðå[uLkku rðãwíkÂMÚkrík{kt Úkíkku VuhVkh yLku
yðhkuÄ{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku rðãwík«ðkn Ëþkoðu Au. LkkUÄe ÷ku fu rðãwík ÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík
yLku rðãwík«ðknLke f¤k Mk{kLk nkuÞ Au. () þ]tøk yLku økíko yuf MkkÚku ykðu Au.
¼khík{kt ykÃkýu () () ÷Eyu Aeyu íkuÚke () ykÃkýLku,
Vm = 310V
yLku v = 50 Hz
V = 310 cos (2π 50t)
310
yLku I =
10
cos (100πt)
= 31 cos (100πt)A
V yLku I yufçkeòLkk cos (100pt)økwýktf{kt Au. íkuÚke Mkhuhkþ rðãwík«ðkn yuf ykðíko Ãkh
þqLÞ ÚkkÞ Au.

yðhkuÄ{kt WíÃkLLk Úkíkku Mkhuhkþ Ãkkðh P = I2R þqLÞ nkuíkku LkÚke. fkhý fu íkífk÷eLk rðãwík þkMºk yLku
rðãwík«ðknLkwt ðøko nt{uþk ½Lk nkuÞ Au. I 2Lkwt {qÕÞ þwLÞ yLku I 2Lke ðå[u ykðíkoLkeÞ heíku [wtçkfeÞ þkMºk
çkË÷kÞ Au. íkuÚke yuf [¢ {kx ykÃkýu Mkhuhkþ Ãkkðh þkuÄe þfeyu Aeyu.
LkkUÄ
(19.15)
ykx÷k s {qÕÞLkku Ãkkðh yðhkuÄ{kt y[¤ dc rðãwík«ðkn (Im 2 )nkuÞ íÞkhu WíÃkLLk
ÚkkÞ Au. òu ykÃkýu yðhkuÄLku Vm ðkuÕxLkku y[¤ rðãwík ÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ykÃkeyu
íkku yk s Ãkrhýk{ {¤u Au. Im yLku Vm yu rðãwík«ðkn yLku rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkk
íkVkðíkLkwt {qÕÞ ykÃku Au. root yu squareLkwt xqtfwt Lkk{ Au. su ykÃku÷ “hkrþLkk ðøkoLkk
MkhuhkþLkwt ðøko{q¤ ykÃku Au. ” ¼khík{kt {kuxk ¼køkLkkt ðes WÃkfhý{kt sÞkt Vm =
310VnkuÞ íÞkhu rðãwíkÂMÚkrík{kLk íkVkðíkLkwt Vrms = Vm ~ 220V {qÕÞ,
 I m2  2 2  I m2  0 
Pavav2==(IR2 R)
 av =R(I
= R)avI =rmR
s  
 2   2 
(a) ÷ktçkw Mkku÷eLkkuEz yLku økw[¤w (b) «ríkrð¼køkeÞ Mkku÷eLkkuEz

íku{Lke çknkhLke yLku hªøkLkku Ëu¾kð
yu Ëh{ÃkkLk «ríkrð¼køkeÞ Mkku÷eLkkuEz Lkwt ûkuºk [wtçkfeÞ ûkuºkLke rËþk{kt nkuÞ Au.

rðãwík þkMºk yLku ()
[wtçkfeÞ þkMºk økw[¤k {k rðÄwík I = E/R yuLkk Ãkrhýk{ ÁÃku
I 0.3cos100 tA
LkkUÄ

(1)
òu økwt[¤k{kt [wçkfeÞûkuºk 10TÚke 0 sux÷wt Äkíkw nkuÞ íkku (a) 15 yLku (b) 1Ms økwt[¤k{k
WíÃkLk Úkíkk emf Lke økýíkhe fhku.
(2) 250 ykxk økk¤k økw[¤k{kt Ëhuf ykxk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k [wtçkfeÞ ûkuºkLku fB (t) = A +
Dt2ðzu Ëþkoððk{k ykðu Au. A = 3 Wb yLku D = 15 Wbs–2 y[¤ktfku Au. íku çkíkkðku fu
økwt[¤k {kt WíÃkLk Úkíkk «uheík e = (2ND)t Lkwt {wÕÞ t = 0s yLku t = 3.0s {kxu økwt[¤k{kLkwt
«urhík emf þkuÄku.
(3) Mkwðknf çktÄ Ãkrh[Þ MktÃkfo MkkÚku ¾wýkÚke ÷tçk rLkÞ{eík [wtçkfeÞ ûkuºk Au. òu çktÄ ÃkrhÃkÚkLkwt
ûkuºkV¤ 5 nkuÞ yLku [wtçkfeÞ ûkuºk dB/dt sux÷k {wÕÞÚke çkË÷kíkw nkuÞ íkku çkíkkðku fu çktÄ
ÃkrhÃkÚk{kLkwt «urhík emf Lkwt {wÕÞ e = (dB/dt) S cosq fE rËþk {kxu çktÄ ÃkrhÃkÚkLkwt E Lkw
{wÕÞ {n¥k{ yLku ÷Äw¥k{ nþu.
19..1..2 ÷LÍLkku rLkÞ{ :

19..1..3..Eddy rðãwík þkMºk yLku
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu Mkwðknf íkkhLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k [wtçkfeÞ VÕzMk çkË÷ðk{kt ykðu [wtçkfeÞ þkMºk
íkku íku{k «urhík «ðkn WËT¼ðíkk fhe þfkÞ Au. «urhík ßÞkhu çkË÷kíkk síkk [wtçkfeÞ ûkuºk
{qfðk{kt ykðu íkku íku{k «urhík «ðkn WËT¼ðe þfu Au. MkkÚku «urhík «ðkn íku s Mkwðknf MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k VÕzMkLkk çkË÷kð Úke íku{k MÚkkrÃkík ÚkkÞ Au. ykðk «ðknku çktÄ ÃkrhÃkÚk{kt ðnu Au.
LkkUÄ
yLku yu{Lke rËþk [wtçkfeÞ Lku ÷tçk nkuÞ Au.
yuf «ðknkuLku ½ýk WÃkÞkuøk{kt {wfkÞ Au. WËknhý íkhefu yuze «ðknku «uh÷k ¼êe{kt
y÷øk y÷øk ÄkíkwykuLke r{© Äkíkw çkLkkðk{kt ÚkkÞ Au. íkuyku rðÄwík çkúurfttøk yuze «ðknkuLkku
WÃkÞkuøk ykÄwrLkf xwLkku{kt rðÄwík çkúurføkt íkhefu ÚkkÞ Au.
(1). ykf]rík 19.6 {kt ËþkoÔÞk {wsçk yuf økrsÞku [wçt kf

s{ýe çkksw ¾Mku Au. íkku ÂMÚkh
ÃkrhÃkÚk A yLku ÃkrhÃkÚk B {kt «urhík «ðkn nþu ?
Fig. 19.6
(2). yuf Mkku÷uLkkEzLkku ykzAuË ykf]rík 19.7{kt
Ëþkoðu÷ Au. rLkÞr{ík [wtçkrfÞ ûkuºkLkwt {wÕÞ
Mkku÷uLkkuEzLke çkknh ðÄíkw òÞ Au. yLku Mkku÷uLkkuEz
Lke ytËh þqLÞ Au. íkku «urhík
«ðkn {kxu fÞko ðknf ÃkrhÃkÚk nþu. Ëhuf ðúf
rð»kÞLke ytËh «ðkn fuðkt nþu ?
Fig. 19.7

rðãwík þkMºk yLku (3).økrsÞk [wtçkfLke Ähe íkkçkk heøkLke Ähe òuzu økkuXðkÞu÷ Au. yLku íkuLke ÷tçkkELku Mk{ktíkh
[wtçkfeÞ þkMºk hªøk çkks økrík fhu Au. þwt heøk{kt fkuE «urhík «ðkn nþu ? þwt heøk{kt fkuE «urhík rðÄwík
ûkuºk nþu ? þwt økSÞk [wtçkf Ãkh fkuE çk¤ «ðoík þwt ? Mk{òðku .
(4).ykÃkýu xÙkLMkoVk{oh {kt ÷u{eLkuxuf ÷ku¾tzLkku þk {kxu ðkÃkuhe yu Aeyu.
LkkUÄ
.............(19.15)
Im
ykx÷k s {wÕÞLkku Ãkkðh yðhkuÄ{kt y[¤ dc rðÄwík«ðkn Q nkuÞ íÞkhu WíÃkLLk ÚkkÞ
Au. òu ykÃkýu yðhkuÄLku ðkuÕxLkku y[¤ rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ykÃkeyu íkku yk
s Ãkrhýk{ {¤u Au. yLku yu rðÄwík«ðkn yLku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðíkLkwt
rms {wÕÞ ykÃku Au. rms yu root mean squareLkwt xwtfwt Lkk{ Au. su ykÃku÷ (hkrþLk
ðøkoLkk MkhuhkþLkwt ðøko{q¤ ykÃku Au. ) ¼khík{kt {kuxk ¼køkLkkt rðs WÃkhfhý{kt ßÞkt Vm
= 310V nkuÞ íÞkhu rðÄwíkÂMÚkrík{kLk íkVkðíkLkwt rms {qÕÞ
220V
rðsËçkký {kxu Mkk{kLÞ heíku yk {wsçkLku Ëþkoððk{kt ykðu Au. ßÞkhu rðsÂMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík 220V nkuÞ íÞkhu 9.6 ðku÷usLkwt {n¥k{ {wÕÞ 310 ðkuÕx nkuÞ Au. íkuÚke s íku ðÄkhu
LkwfþkLk fhíkk nkuÞ Au.
19.3.2. yu.Mke «ðknLkwt fuÃkuMkexh MkkÚkuLkwt òuzký
ykf]rík 19.15 {kt fuÃkuMkexhLkwt yu.Mke «ðkn MkkÚkuLkwt
òuzký Ëþkoðu÷ Au.
fuÃkurMkxh WÃkh s{k Úkíkku íkífk÷eLk rðÄwík¼kh yu
íkuLkk (fuÃkurMkxhLMkLkk) çku Auzk ðå[uLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkk
19.15

íkVkðík yLku fuÃkurMkxLMkLkk økwýkfkh çkhkçkh Au. (q=cv) ykÚke, ykÃkýu Lke[u {wsçk ÷¾e rðãwík þkMºk yLku
þfkÞ. [wtçkfeÞ þkMºk
q = CVm Cos w.t .....................(10.16)
WÃkhLkk Mk{efhýLku çktLku çkkswyu Mk{Þ t Lke MkkÃkuûk rðf÷Lk fhíkk,
Sin( wt ) ...............(19.17) LkkUÄ
fuÃkurMkxeð ÃkrhÃkÚk{kt ðku÷us (V) yLku «ðknLkwt Mk{Þ MkkÚkuLkwt çkË÷kÞ ykf]rík 19.16 {kt
Ëþkoðu÷ Au.
daVm
1wcVm fuÃkurMkxh ÃkrhÃkÚk{ktLkk «ðkn yLku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík (V) yu Mk{kLk f¤k{kt
dt C )
1/(
LkÚke. (su yðhkuÄ ÃkrhÃkÚk fhíkkt y÷øk Au.)
«ðkn Mk{ÞLkk økúkVLkwt «Úk{ ytøk yu ðkuÕxus Mk{ÞLkk økúkVLkk «Úk{ ytøk fhíkk yuf
[ík]ÚkkoMk Mk{Þ ykøk¤ Au.
ykÚke ykÃkýu fhe þfeyu fu fuÃkurMkxð «ðkn yu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík fhíkkt
ykðíkofk¤{kt yuf [íkwoÚkkoMk fux÷wt ykøk¤ Au. ykðíkofk¤Lkk yuf [íkwoÚkkoMk yux÷u f¤kLkk
90°sux÷wt ÚkkÞ. ykÃkýu yuðwt Ãký fhe þfeyu fu rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yu «ðkn fhíkk
90°ÃkkA¤ Au.
Mk{efhý 19.17 Lku Vhe ÷¾íkkt.
I = – sin wt...................(19.18)
yLku Mk{e (19.14 a ) yLku Mk{e (19.18) Lku Mkh¾kðíkkt ykÃkýu {kneíkøkkh ÚkE yu
Aeyu fu (1/wC)yu yðhkuÄLkku s yuf{ Au. 1/wC yu fuÃkurMkxeð heyufxLMk Au. yLku íkuLku XC
Mkt¿kk ðzu Ëþkoððk{kt ykðu Au.
=
[wtçkfeÞ þkMºk XC
= (19.19)
íku fuÃkurMkxLMk yLku sLkhuxhLke ykð]rík Ãkh ykÄkh hk¾u Au. fuÃkuMkexe heyufxLMk ykð]rík yLku
LkkUÄ fuÃkurMkxLMkLkk ðÄkhkLke MkkÚku ½xu Au. yðhkuÄ yLku fuÃkurMkxLMk yu çkLLku yuMke «ðknLku «{krýík
fhu Au. Ãkhtíkw yðhkuÄ fhíkk y÷øk fuÃkuMkexeð heyufxLMk yu.Mke ykð]rík Ãkh ykÄkrhík Au.
(19.17)
...................(19.20)
P Lkwt [enLk þrfík Lkwt Mk{Þ MkkÚkuLkk ðnLkLke rËþk Ëþkoðu Au ßÞkt P ½Lk nkuÞ íkku þrfík
fuÃkurMkxLMk{kt Mk{qn ÚkkÞ Au. yLku P Lkwt Éý {qÕÞ yu fuÃkurMkxLMk ÿkhk þrfíkLkwt {qÕÞ Ëþkoðu
Au.
su ykf]rík 19.18 {kt V IyLku P Lkwt
yk÷u¾Lke {ËËÚke Ëþkoðu÷ Au.
LkkutÄku fu, ßÞkhu «ðkn yLku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku
íkVkðík fkuýeÞ ykð]rík MkkÚku [kh Lkk «{ký{kt
çkË÷kÞ Au. Mkhuhkþ Ãkkðh þqLÞ Au. Clusging
cycle Mk{Þu MktøkXeík ÚkÞu÷e rðÄwík Qòo yu MktÃkqýo 19.17
heíku ÃkkAe {u¤ðe þfkÞ Au.

WËknhý :- fuÃkurMkxhLku yuf ac sLkhuxh fu suLke {n¥k{ ðkuÕxus 220 V Au.
íkuLke MkkÚku òuzký fhu÷ Au. yuðk «ðknLkwt {qÕÞ þkuÄku fu yuMke yu{exhLku fuÃkurMkxh MkkÚku
©uýe{kt òuzu÷ Au.
fuÃkurMkxhLkwt fuÃkurMkxeð heyufxLMkLku Lke[u {wsçk ÷¾e þfkÞ.

Äkhku fu yu{exh yu «ðknLkk {qÕÞ{kt yMkh fhíkwt LkÚke. fkhý fu íkuLkk yðhkuÄLkwt {qÕÞ ½ýwt rðãwík þkMºk yLku
LkkLkwt Au. fuÃkuMkexh{kt íkífkr÷Lk «ðkn [wtçkfeÞ þkMºk
(6.92 cos wt ) A
LkkUÄ
«ðknLkwt rms {qÕÞ
Irms=4.91A
y
I  cos( wt )
Xc
nðu Lke[uLkk «&™kuLkk W¥kh ykÃkku.
(1) Mk{òðku fu yu.Mke sLkhuxh MkkÚku òuzkÞu÷ fuÃkurMkxh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku «ðkn fuÃkurMkxLMkLkk
ðÄðkLke MkkÚku ðÄu Au.
(2) yu.Mke sLkhuxh MkkÚku òuzkÞu÷ fuÃkurMkxh ÃkkMku [ku¬Mk peak {qÕÞ Ãkhtíkw y÷øk - y÷øk
ykð]rík Au. þwt ík{u {kLkku Aku fu ykð]ríkLkk ½xkzkLke MkkÚku «ðkn ðÄkhku Úkþu ?
(3) þwt yu.Mke sLkhuxh ÿkhk fuÃkurMkxhLku Ãkwhku Ãkkzðk{kt ykðíkku Mkhuhkþ power þqLÞ Úkþu ?
ík{khk W¥khkuLku rLkýkoÞf Mk{sqíke ykÃkku.
(4) þk {kxu Ÿ[e ykð]ríkðk¤k ÃkrhÃkÚk{kt fuÃkurMkxeð heyufxLMk {wsçk LkkLkku nkuÞ Au. su{ fu
íkuyku T.V Mkux{kt Au.

rðãwík þkMºk yLku 19.3.3 yu.Mke Sousce Lkwt ELzfxh MkkÚkuLkwt òuzký:
[wtçkfeÞ þkMºk nðu ykÃkýu yuf ykËþo ELzfxhLku yu.Mke
Sousce MkkÚkuLkwt òuzký æÞkLk{kt ÷Eyu (ykf]rík
-19.10) òu (1)yu ELzfxhLkk çku ðå[uLkku
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík nkuÞ íkku ykÃkýu íkuLku
LkkUÄ
Lke[u {wsçk ÷¾e þfkÞ.
19.19
V(t) =L = Vm cos ωt
(19.22)
Mk{e. 19.22 Lku Mk{ÞLke MkkÚku Mktf÷Lk fhíkkt
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu cos x Lkwt Mktf÷Lk sin x Au.

Vm
I(t) = sin ωt + constant (19.23a)
L
ßÞkhu t = 0, I = 0 {kt Mktf÷LkLkku y[¤ktf þqLÞ Úkþu. ykðe
I(t) = sin ωt (19.23b)
V (t) yLku I(t) Lku Mkh¾kððk {kxu ykÃkýu Vm = 220V, w = 2p(50) rads–1 yLku L = 1H
÷Eþwt. WÃkhLke ®f{ík Mk{e {kt {qfíkkt
V(t) = 220 cos (2π 50t) volt
I(t) = sin (2π 50t) = 0.701 sin (2π 50t) ampere
ykf]rík 19.20 {kt VyLku I Lkwt Mk{Þ MkkÚku íkku çkË÷kð Ëþkoðu÷ Au ELzfxh «ðkn yLku íkuLkk çku
Auzk ðå[uLkku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík Mk{kLk f¤k{kt LkÚke nfefík{kt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkk
íkVkðíkLkwt økðo {n¥k{ {qÕÞ yu «ðkn fhíkk ykøk¤ Au. ykÃkýu fhe þfeyu fu ELzfxh
«ðknyu rðÄwríkÂMÚkrík{kLk fhíkkt sux÷ku ÃkkA¤ Au. suLkk {kxuLkku rLkÞ{ sðkçkËkh Au. Lkk
rLkÞ{ ÃkhÚke Mk{S þfkÞ)
çkeS heíku Mk{sðk {kxu, Mk{e Lku VheÚke ÷¾íkkt,

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
V = Vm cos wt Lkk fkhýu «ðkn {kxu f¤k íkVkðík (–p/2) I yux÷u fu «ðkn p/2 sux÷ku
ÃkkA¤ Au. yk ÃkrhÂMÚkrík fuÃkurMkxh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk «ðkn fhíkkt rðÃkrhík Au. fu ßÞkt
rðÄwríkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík ykøk¤ Au. ELzfxh {kxu «ðkn rðÄwríkÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík
fhíkkt ÃkkA¤ Au.
Mk{e. (19.23 b) {kt WL Lkku yuf{ yðhkuÄ Au yLku íkuLku ELzfxh yðhkuÄ fnu Au. íkuLku
XL Mkt¿kk ðzu ËþkoðkÞ Au.
XL= wL = 2 pvL ....................19.24
fuÃkurMkxeð heyufxLMk su{, EÂLzfxeð heyufxLMk XLLku ohm {kt ËþkoðkÞ Au.
fuÃkurMkxLMk heyufxLMkLke su{k ELzfxeð heyufxLMkLku (ohm ) {kt Ëþkoðe þfkÞ Au.
ELzõxeð heyufxLMk yu ÞtºkLkwt {kÃkËtz Ëþkoðu Au. ÃkrhÃkÚk{ktLkk yu.Mke «ðknLku Mke{eík fnu
Au.
íku ELzfxLMk yLku sLkhuxhLke ykð]rík Ãkh ykÄkh hk¾u Au. òu ykf]rík yÚkð EÍfxLMk{kt
ðÄkhku fhðk{kt ykðu íkku ELzrfxð rhyufxLMk{kt ðÄkhku òuðk {¤u Au.
(yk fuÃkurMkrxð rhyufxLMk fhíkkt rðÁæÄ Au.)
òu ykð]rík þqLÞ ÚkkÞ íkku ELzrfxð heyufxLMk Ãký þqLÞ ÚkkÞ.
Ãkhtíkw ykÃkýu òýeyu Aeyu fu su{ w ® 0, fuÃkurMkxeð heyufxLMk yLktík ÚkkÞ Au.
fkhý fu ELzrfxð yMkh WËTøk{ {kxu LkkçkqË ÚkkÞ Au. ßÞkhu ELzfxhLku ze.Mke WËTøk{ MÚkkLk
MkkÚku òuzký fhðk{kt ykðu íÞkhu þqLÞ ykð]rík {kxuLkku þqLÞ ELzrfxð heyufxLMk yufÄkhku
hnu Au.
ykð]rík{kt Úkíkku VuhVkh XL Lku Lke[uLke ykf]rík{kt Ëþkoðu÷ Au.

[wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
(ykf]rík)
Fig 19.21 : - ykð]rík rðÄÞ MkkÚku ELzõxeð heyufxLMk{kt Úkíkk VuhVkh ykf]rík{kt
çkíkkðu÷ Au. ykð]rík rðÄuÞLkk ðÄkhkLke MkkÚku ELzfxeð heyufxLMk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
ÃkrhÃkÚkLkk ½xf «ðknLkwt ½xf Lke[e ykð]rík Ÿ[e ykð]rík
ykøk¤Lkw {qÕÞ ykøk¤Lkwt {qÕÞ
yðhkuÄ R R R
fuÃkurMkxh XC = ¥ 0
ELzfxh XL = wL 0 ¥
ELzfxeð heyufxLMkLke MktfÕÃkLkk ÃkhÚke ykÃkýu ELzfxhLku Mk{e I = V/R {kt hnu÷k
yðhkuÄ MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ.
Irms = (19.25)
ELzfxhLku ykÃkðk{kt [÷kðíkk íkífkr÷Lk ÃkkðhLku Lke[u {wsçk Ëþkoðe.

P= VI
= sin ωt cos ωt = sin 2 ωt (19.26)
ELzfxh {kxu
V, I yLku P {kxuLkk yk÷u¾ MðÁÃk Lke[uLke ykf]rík 19.21 {kt Ëþkoðu÷k Au. fkuýeÞ
ykð]rík MkkÚku rðÄwík«ðkn yLku rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yu çktLku{kt VuhVkh Úkíkku nkuðk Aíkkt,
Ãkkðh çk{ýe ÍzÃku çkË÷kÞ Au.

yuf Ãkqýo ð¢ Ëhr{ÞkLk Mkhuhkþ þqLÞ ÚkkÞ Au. [wtçkfeÞ ûkuºkLkk yufktíkhu çkË÷kðLkk fkhýu rðãwík þkMºk yLku
rðÄwík Qòo yufktíkhu Mktøkúneík yLku ÔÞkÃk Ãkk{u Au. [wtçkfeÞ þkMºk
LkkUÄ
19.21 .......................
WËknhý.19.6: yuf Ãkku÷k Mkku÷uøkkuEzLke ÷tçkkE 25cm ÔÞkMk 2.5cm yLku 2000 LkSf
WËknhý
{¤kÞu÷ Au. coil Lkku yðhkuÄ 1.00W Au. ELzrfxð rhyufxLMkLku 100Hz Lkk yðhkuÄ MkkÚku
Mkh¾kðku.
Wfu÷ økwt[¤k{kt hnu÷wt «uhý yu fu suLke {kuxe ÷tçkkE yu íkuLke ÔÞkMkLke Mkh¾k{ýe fhíkkt
0 N 2 a 2

L =
ßÞkt Nyu yktxkLke MktÏÞk Ëþkoðu Au. a yu rºkßÞk yLku l yu økwt[¤kLke ÷tçkkE yk çkÄe rft{ík
W{uhíkkt,
(4  10 –7 ) Hm –1 (1000) 2 (0.0125) 2 m 2
L =
0.25m
= 2.47 × 10–3 H
«uhfLke «ríkÄkík ykð]rík 100H2

 rad 
XL = wL = 2p  100  (2.47 ´ 10–3) H
 s 
= 1.55Ω
íkuÚke økwt[¤kLkku «uhf «ríkÄkík 100Hz yu íkuLkk yktíkrhf yðhkuÄ MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ Au.
ÃkrhÃkÚkLke ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu

rðãwík þkMºk yLku L=2.47 H yLku R=100
[wtçkfeÞ þkMºk

LkkUÄ
1.ßÞkhu ykËþo «uhý yu yu.Mke sLkhuxh MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt Au yu ÷uLxMkLkk rLkÞ{ ÿkhk ðýoLk
fhku.
2.¼køk 19.3.1 . {kt ykí{«uhý yu rðÄwíkeÞ szíkkLke ÷kûkrýfíkk suðwt s Au. ykÚke ykLkku
WÃkÞkuøk fheLku AC sLkhuxh ykðu òuzu÷ ELzfxh{kt yk{«uhý ðÄðkLke MkkÚku rðÄwík«ðkn
fu{ ½xíkku sþu ?
19.3.4.
ÃkrhÃkÚkLkk ½xfku ÃkMkkh Úkíkku rðÄwík«ðknyu ftÃkrðMíkkh yLku f¤k{kt Mkh¾ku nkuÞ Au. Ãkhtíkwt
rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík yu f¤k{kt Mkh¾ku nkuíkku LkÚke.
E = Em cos ωt
(ykf]rík)
(i) yðhkuÄ{kt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík CR= IOR yLku
íku f¤k{kt rðÄwík«ðkn MkkÚku nkuÞ Au.
(ii) fuÃkurMkxh{kt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðíkLkku ftÃkrðMíkkh
θ
P.D íku rðÄwík«ðknLku VC = I0 XC¾qýk sux÷ku ½xkzu Au.
(iii) ELzfxh{kt rðÄwíkÂMÚkrík{kLkLkku ftÃkrðMíkkh Lku
rðÄwík«ðknLku sux÷ku ðÄkhu Au.
19.23

f¤k íkVkðíkLkk fkhýu ÃkrhÃkÚkLkku Ãke+ {u¤ððk ykÃkýu ðkuÕxus çkiSf Mkhðk¤ku fhe þfíkk rðãwík þkMºk yLku
LkÚke. [wtçkfeÞ þkMºk
yk ðkuÕxusLkku Mkhðk¤ku W{uheLku ykÃkýu VuLÍh zkÞkøkúk{ ÿkhk ºkýuÞ ðkuÕxus ðå[uLkku ÞkuøÞ
MktçktÄ {u¤ðe þfeyu Aeyu. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu ELzfxh yLku fuÃkurMkxh{kt hnu÷k
ðkuÕxus yu rðÁØ f¤k{kt yLku «ríkr¢Þk ykÃkLkkh ½xfku{kt ()() ykÚke Mkfex{kt hnu÷ku
LkkUÄ
Ãkrhýk{e ðkuÕxus yu Lke[u «{kýu {¤u Au.
E0 =
or =
LCR ÃkrhÃkÚk ÿkhk Úkíkk «ðknLkk rðhkuÄLku EBÃkezLMk fnu Au.

2
 1 
 2vL –  R
2
Z= = = = (19.27)
2vC 
V 
2– V
VEL(I0rms
0 LLL(–
X –C–XVXX 
)–C2))2X
LC C
2
CV)RR2R  R2
22 2

I 0rms
VR
LCR ÃkrhÃkÚk{kt rms current yu ykðu Au.
Erms
Irms =
Z
Fig19.23 ÃkhÚke Ãkkhðe þfkÞ fu LCR Mkfeox{kt ¾qýk

ÿkhk fVx fhíkkt emt ðÄw nkuÞ Au. íkuÚke
tanf = =
θ
X L I 0 – X C I0 X – XC
RI 0 = L (19.28)
R
ykLkku yÚko yu ÚkkÞ fu R, XL, XC yLku Z yu Ëþkoðu Au fu

19.24
VuÍh zkÞkøkúk{ yu ðkuÕxus çkhkuçkh nkuÞ Au.

rðãwík þkMºk yLku yLkwðkË :
[wtçkfeÞ þkMºk ßÞkhu AC ykÃkðk{kt ykðu Au íÞkhu íkkŠff heíku {u¤ðu÷ XL ðÄu Au. yLku ykð]rík
ðÄðkLke MkkÚku fuÃkurMkxeð heyufxLMk ½xu Au. íkËTÃkhktík yu f¤kLke çknkh hnu Au. íkuðe íku
[ku¬Mk ykð]rík Vr {¤u íkuÚke XL= Xc Lke [ku¬Mk ykð]rík vr fktE þfu Au.
1
LkkUÄ 2π vrL = 2v C
r
⇒ vr = (19.29)
yk ykð]ríkLku yLkwðkË ykð]rík yLku yk ykð]ríkLkk yðhkuÄLke ®f{ík Zmin = R. nðu

Mkfeox Ãkqýo «ríkhkuÄf Au. fuÃkurMkxh yLku ELzfxh{kt ðkuÕxus íkeðúíkk yuf Mk{kLk hk¾u Au. yLku
çkesw ðÄw Ëqh fhu Au. íÞkhu ÃkAe huLzkuLx Mkfeox yu Ãkqýo heíku «ríkhkuÄf nkuÞ íÞkhu f¤k{kt hnu÷k
fw÷ ðkuÕxus yu fhtxLke MkkÚku hneLku Mkfoex ÿkhk ðÄw{kt ðÄw fhtx ykÃku Au. Mkfeox ÿkhk òýðk
{¤u Au fu AC ykÃkíkkt {¤u Au. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýuLkk økúkV ÃkhÚke sÞkhu MkkuMko
ykÃkðk{kt ykðu Au. íÞkhu fhtxLkk LCR Mkfeox{kt Ãkef ðkuÕxusLkku íkVkðík MkkÚku ykð]rík{kt
Ãký VuhVkh òuðk {¤u Au. ykðu÷e LCR Mkfeox{kt yLkwðkË ykð]rík yu resistance Ãkh
ykÄkh hk¾u Au. Ãkhtíkw ykf]rík 19.25 ÃkhÚke fhtxLke Ãkef ðuÕÞw ðÄu Au. íÞkhu resistance
Lke ®f{ík ½xu Au.
ω (rad s –1 )
→ 19.25
LCR Mkfeox{kt Ãkef ðuÕÞwLkk íkVkðík MkkÚku ykð]rík R= 100 yLku R= 200
LCR ÃkrhÃkÚk{kt yLkwðkËLke ½xLkkLkku WÃkÞkuøk ykÃkýk hurzÞk/ xe.ðe Lkk heMkeðhLke
ykð]rík su y÷øk y÷øk Mxk¤kuÚke xÙkLMk{ex fhðk{kt ykðu íkuLkwt xÞwLk fhðk ÚkkÞ Au. ÃÞw{h

ÃkkMku ELzfxh yLku [r÷ík fuÃkuMkexh Au. fuÃkuMkexhLkk fuÃkuMkexMk ÿkhk () ÃkrhÃkÚkLke fwËhíke rðãwík þkMºk yLku
ykð]rík çkË÷e þfeyu Aeyu. ßÞkhu xÞwLkh MkfeoxLke fwËhíke ykð]ríkyu xÙkLMk{exhLke ykð]rík [wtçkfeÞ þkMºk
MkkÚku Mktr{ík ÚkkÞ Au íÞkhu yðhkuÄf hurzÞku ðuð heMkeðh yuLxuLkkLke ytËh {n¥k{ fVtx «urhík
fhu Au yLku ykÃkýu fne þfeyu [ku¬Mk hurzÞku/ xe.ðe MxuþLk [k÷w ÚkÞwt.
LkkUÄ
Mkfeox{kt Ãkkðh :
ík{u òýku Aku fu fuÃkuMkexhLkwt òuzký AC Sousce MkkÚku W÷x heíku Mktøkún nkuÞ Au yLku
rðÄwík Qòo {wfík ÚkkÞ Au. ykðe s heíku ELzfxhLku AC †kuík òuzu òuzðk{kt ykðu Au. íÞkhu
ykLkkÚke Q÷xwt fu íku rðÄwíkQòo {wfík fhu Au. ynet Ãký Sousce ÿkhk fkuE Qòo {wfík Úkíke
LkÚke. Ãkhtíkw ßÞkhu AC sLkhuxh yðhkuÄ MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au. íÞkhu AC sLkhuxh QòoLkku
sÚÚkku {wfík fhu Au. ßÞkhu ELzfxh yLku fuÃkuMkexh ©uýe{kt AC Sousce MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ
íÞkhu fw÷ Qòo tsanstes Lkk ÷eÄu yðhkuÄ íku{kt s hnu Au.
Sousce ÿkhk Ãkkðh {wfík ÚkkÞ Au yuLke økýíkhe fheLku ykÃkýu Lk¬e fhe þfeyu Aeyu
fu yu sLkhuxh ÚkE þfu Au. íkífk÷eLk Ãkkðh yLku ðkuÕxus yLku Sousce ÿkhk {¤u÷ fhtxLkk
2Vcos t cos (t  )
2 Z
m
cos (t  økw ýkfkh sux÷ku Au. íkuÚke ykÃkýu ÷¾e þfeyu.
 
P = VI
V yLku I Lke ®f{ík {qfíkkt.
P = Vm cos wt
Vm2
= ,
Z
Vm2
= [cos φ + cos (ωt + )] 19.30)
2Z
Sousce ÿkhk ÃkMkkh {wfík ÚkkÞ Au. íÞkhu íku{kt Phase angle f yLku fkuýeÞ ykð]rík
yu {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au. [ku¬Mk fkuýeÞ ykð]rík Ãkh ELÃkuzLMk Zyu yu{ s hnu Au. Ãkhtíkw
Ëhuf Mk{Þu Ãkkðh LkkLkku hnu Au.

rðãwík þkMºk yLku yk Ãkrhýk{ yu rð[÷Lk Ãkh ykÄkh hk¾u Au fu su EBÃkuzLMk {¤Þku Au .yuLkk {kxu
[wtçkfeÞ þkMºk ½xfkuLku AC «ðkn MkkÚku fuðe heíku òuzÞk Au. íÞkhu ÃkAe ßÞkhu yuf MkkÞf÷ Ãkqýo ÚkkÞ íÞkhu
çkeò ¼køkLke Mkhuhkþ ®f{ík þqLÞ çkLku Au, yLku Mkfeox{kt ÿkhk «kó Úkíkku Mkhuhkþ Ãkkðh,
Mkhuhkþ Ãkkðh = (19.31)

LkkUÄ
= (19.32)
= Vrms.IrmsCos (19.33)
19.28
AC sLkhuxhLke fkÞoÃkæÄríkLkku rMkæÄktík ykð]rík 19.28 {kt Ëþkoðu÷ku Au.

Äkhku fu yk{uo[h økwt[¤w rð»k{½ze rËþk{kt Ãkrh¼ú{ý fhu Au. suðwt yu Ãkrh¼ú{ý fhþu íÞkhu
[wtçkfeÞ V÷fMk íkuLkk VuhVkh MkkÚku òuzkÞ Au yLku økwt[¤k{kt «ðkn «urhík ÚkkÞ Au. «urhík
«ðknLke rËþk V÷u®Mkøk Lkk s{ýk nkÚkLkkt rLkÞ{ {wsçk Au.
Äkhku fu yk{uo[h yu Qæðo rËþk{kt {wfu÷w Au. yLku ßÞkhu yu rð»k{½ze rËþk{kt Ãkrh¼ú{ý
fhu íÞkhu ðkÞh AH Lke[uLke rËþk{kt yLku DC WÃkhLke rËþk{kt «urhík Lke rËþk H Úke A yLku
D Úke C MkwÄe Au. DCHA økwt[¤k{kt B1 R B2 rËþk{kt ðnu Au.
çknkhLke ÃkrhÃkÚk{kt «ðkn ()rËþk{kt ðnu Au. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk {wsçk.

yk{uo[hLkkt «Úk{ yÄo ykuxk ËhBÞkLk «ðknLke rËþk Mk{kLk hnu Au. íku{ Aíkkt ØeíkeÞ yÄo rðãwík þkMºk yLku
yktxk ËhBÞkLk ÚkkÞh AH WÃkhLke rËþk{kt Vhu Au. ßÞkhu ÚkkÞh CD Lke[uLke rËþk{kt Vhu Au. [wtçkfeÞ þkMºk
yux÷u yk{uo[h økwt[¤k{kt «ðkn AHCD rËþk{kt Vhu Au. B2 RB1 «ðkn økwt[¤k{kt «urhík
«ðknLke rËþk WÕxkÞ Au.
çkkÌk ÃkrhÃkÚk{kt rËþk Au. íkuÚke «urhík Lke rËþk yLku çkkÌk ÃkrhÃkÚk{kt «ðkn Ëhuf yÚko
LkkUÄ
«r¢Þk Ãkqýo ÚkÞk çkkË çkË÷kÞ Au. íkuÚke «ðkn ykuÕxhLkux «urhík ÚkkÞ Au. Ëhuf «r¢Þk{kt
ÂM÷Úk hªøk yLku çkúþLke økkuXðýe
yðknfLke {w~fu÷e W¼e fhu Au. yLku
ßÞkhu çkúnku¤k ykWxÃkwx Ãkkðh
ELxðkuÕÞw nkuÞ íÞkhu [{fu Au.
íkuÚke {kuxk¼køkLkk «Þkuøkef
sLkhuxh{kt ûkuºk Ãkhe¼ú{ý fhu Au.
ßÞkhu yk{uo[h økwt[¤w ÂMÚkh hnu Au.
ykðk sLkhuxh{kt yk{uo[h økwt[¤w
sLkhuxhLke ytËhLke MkÃkkxe Vhíku fkÞ{e
MÚkkÞe nkuÞ Au ßÞkhu ûkuºk
19..4..2 zkÞLku{ku (ze.Mke sLkhuxh) :

-
zkÞLku{ku yuðwt {þeLk
Au.su{kt Þktrºkf WòoLkwt rðÄwík Wòo{kt
ze.Mke «ðkn{kt MðÁÃk{kt ÁÃkktíkh ÚkkÞ
Au. íku{ òuÞw nþu zkÞuLku{ku MkkÞf÷ MkkÚku
òuzðk{kt ykðu Au. ÷kExLkªøk nuíkw
{kxu.
ykuxku{kuçkkE÷
zkÞLku{kuLkkt çku nuíkw Au ÷kExÙLkªøk {kxu
19.29
rðãwík þkMºk yLku yLku çkuxhe [kSoøk {kxu zkÞLku{kuLkk {wÏÞ ¼køkku (i)ûkuºk [wtçkf (ii)yk{uo[h(iii)fBÞwxuxh
[wtçkfeÞ þkMºk rÿÃk÷x hªøk yLku (iv) çkúÿeík Au.
yk{uo[h yLku ûkuºk[wtçkf zkÞLku{ku yLku yku÷xhLkuxh{kt Vhu Au. zkÞLku{ku{kt ûkuºk[wtçkf
ÂMÚkh nkuÞ Au. yLku yk{uo[h Ãkrh¼ú{ý fhu Au. ßÞkhu ykuÕxhLkuxh{kt yk{uo[h ÂMÚkh nkuÞ
Au.ßÞkhu ûkuºk[wtçkf Ãkrh¼ú{ý Vhíkwt nkuÞ Au.
LkkUÄ
zkÞLku{ku{kt yu.Mke sLkhuxh ÿkhk yuMke íkhtøk yÚkðk a.c. «urhík ÚkkÞ Au. su ÂMx÷h hªøk
fkuBGÞwxuxh ÿkhk ze.Mke Vku{o{kt fLðx fhu Au.
fkuBGÞwxuxh íkku Ëhuf yÄo¼køk fkÞ{e yuf økwt[¤k MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au. yLku økwt[¤k
MkkÚku fkuBGÞwxuxh Ãkhe¼ú{ý fhu Au. Ëhuf çkúþ fkuBGÞwxuxh{kt yuf ¼køkLke rðÁæÄ ¼køk{kt
Ëçkký yLkw¼ðu Au. ßÞkhu fkuBGÞwxuxh Ãkrh¼ú{ý fhu Au. íÞkhu çkúþ ÂMÚkh hnu Au. ßÞkhu çkúþ
fkuBGÞwxuxhLkkt rðÁæÄ ¼køk{kt Ëçkký yLkw¼ðu íÞkhu Ëhuf ð¾íku ðkuÕxus íkuLke Äú]ðeÞíkk rðÁæÄ
heíku çkË÷kÞ Au. ðíkuo rMx÷x rhtøkLke ÂMÚkíke çkË÷kÞ Au. yuLkku {ík÷çk fu yuf çkúþ nt{uþk ½Lk
yLku çkeòu çkúþ Éý çkLku Au. yLku çkúþ ykøk¤ Mkíkík çkË÷kíkk ze.Mke ðkuÕxus {¤u Au.
ze.Mke zkÞLku{kuLku yu.Mke zkÞLku{ku suðk s ¼køkku nkuÞ Au. Ãký yuf çkkçkík{kt y÷øk Ãkzu Au.
yuf ÂMx÷x rhtøkLke søÞkyu ze.Mke zkÞLku{kt çku ÂMx÷x rhtøk yLku suLkk yuf Mkh¾k çku
¼køk fhu÷k nkuÞ Au. su ykf]rík 29.29{kt çkíkkðu÷ Au.
yk{uo[h økwt[¤kLkku hªøk MkkÚku òuzký fhu÷wt nkuÞ Au.yLku hªøk yk{uo[h MkkÚku Ãkrh¼ú{ý
fhu Au. yLku çkúþ yLku MkkÚkuLkwt òuzký çkË÷u Au. zkÞLku{kuLkkt ykðk ¼køkLku fBGÞwxuxh
fnu Au.
Mk{½ze rËþk{kt ßÞkhu økwt[¤w Ãkrh¼ú{ý fhu Au. íÞkhu yk{uo[h{kt rLk{koý Ãkk{íkku «ðkn
yu.Mke nkuÞ Au. Ãký yk fkuBGÞwxuxh íku ze.Mke {kt Vuhðe Lkkt¾u Au.
ykf]rík 29.29(a) {kt ËþkoÔÞk {wsçk «Úk{ ½Lk yÄo Ãkrh¼ú{ý ËhBÞkLk «ðkn
DCHA {køko Mkíkík Vhu Au. ßÞkhu «ðkn çkkÌk ÃkheÃkÚk{kt ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íkuÚke hªøk
yLku MktÃkof{kt ykðu Au.
ykf]rík 19.29(b) {kt ËþkoÔÞk {wsçk «Úk{ ½Lk yÄo Ãkrh¼ú{ý ËhBÞkLk «ðkn
AHCD Lkk {køko ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íkuÚke hªøk , Úke MktÃkof{kt ykðu Au.
ring comes into contact with to
yk{, çkkÌk MkŠfx{kt «ðkn økúkrVf÷e ykf]rík{kt hsw ÚkkÞ Au. fkuE÷ ÷tçk ÃkË ÃkhÚke VuhðkÞ rðãwík þkMºk yLku
Au. hu¾kyku [wtçkfeÞ çk¤íkk fkx¾qýu Au. [wtçkfeÞ þkMºk
ykðk Mkh¤ ze.Mke Lkk ÿkhk ÃkuËk «ðkn ðíko{kLk zkÞLku{ku Au,Ãkhtíkw íkuLke ®f{ík LkkUÄÃkkºk heíku
çkË÷kÞ Au. yLku íku Ãký fkuE÷ Ëhuf Ãkrh¼ú{ý Ëhr{ÞkLk çku ðkh þqLÞ Ãkh Ãkzu Au.
yk íkVkðík Ëwh fhðkLke yuf heík{kt s{ýe çkksw Ãkh çku fkuE÷ ðkÃkhðk {kxu yLku
LkkUÄ
fkuE÷Lkk ytík MkkÚku òuzkÞu÷ [kh rð¼køkku{kt çkuðze hªøk{kt rð¼kSík fhðk {kxu «ÞíLk
fhþu. ykðk rfMMkk{kt çktLku VkE÷ yuf s «fkhLkk ÃkuËk Ãkhtíkw íkuyku ÿkhk íkçk¬k{kt y÷øk Ãkzu
Au.ykf]rík {kt çkíkkÔÞk «{kýu, Ãkrhýk{u «ðkn yÚkðk çku ÿkhk {u¤ððk{kt ykðu Au. yk
heíku ðÄ½x ½xe òÞ Au.
yu s heíku Mkíkík «ðkn rð[kh fhðk {kxu y{u, Ëhuf Mkkhe ½ýk ðkhk Mk{kðuþ fkuE÷
{kuxe MktÏÞk{kt WÃkÞkuøk fhu Au.
yk çkuðze hªøk fkuE÷ ytík Lktçkh íkhefu ½ýk MkUøk{uLxku rð¼kSík ÚkÞu÷ Au, suÚke fkuE÷
Mðíktºk fk{ fhu Au. yÚkðk çkkûk MkŠfx{kt «ðkn {kuf÷u Au. Ãkheýk{u {u¤ðe «ðkn ykf]rík {kt
çkíkkððk{kt ykðu Au.su ÔÞkðnkhef Mk{Þ Mke{kLke MkkÚku Mk{ktíkh Au.

1.yuMke yLku zeMke sLkhuxh ðå[u íkVkðík.
2. sLkhuxh sÁhe ¼køkkuLkk Lkk{ ykÃkku ?
3. zeMke sLkhuxh{k fBGÞwxuxhLkku WÃkÞkuøk þk {kxu fheyu Aeyu ?
4. zkÞLku{kuLkku WÃkÞkuøk ík{u hku®sËk SðLk{kt fhku Aku ?
ykuAk ðkuÕxus yLku Lke[k Shedding

fkuE Ãký rðÄwík WÃkfhý (MkkÄLk)Lke fk{økehe {kxu ÞkuøÞ ðkuÕxus sÁhe Au. E÷uõxÙef
yÃ÷kÞ ftÃkLke ÿkhk ykÃkðk{kt ykðu÷k ðkuÕxus fhíkkt ykuAe nkuÞ íkku EÂåAík ®f{ík{kt
ykÃkýu ykuAk ðkuÕxusLke Mk{MÞkLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu Au.nfefík{kt ykuAk ðkuÕxusLke Wå[
ðkuÕxus íkhefu MkkÄLk {kxu LkwfMkkLk fkhf LkÚke. òu fu ykuAk ðkuÕxusLke {kxu MkkÄLkku MkkiÚke ÞkuøÞ
heíku fk{ fhíkk LkÚke. yk Ëwh fhðk {kxu, ðkuÕxus Mxurçk÷kEÍMko WÃkÞkuøk fhu Au. Lke[k

rðãwík þkMºk yLku ðkuÕxus ò¤ðLkkhLke ©uýe ytËh nkuÞ íkku ík{Lku Mkíkík ðkuÕxus {¤þu. òu ík{u Mkíkík ðkuÕxus
[wtçkfeÞ þkMºk ÷uðkLkwt Ãký CVT(Mkíkík ðkuÕxus xÙkLMkVku{h) Lke WÃkÞkuøk fhe þfku Aku .
ík{u òýku Aku fu Ãkkðh MxuþLk Ãkh ÃkuËk Úkíke ðes¤e þnuh -Ãkuxk {Úkf {kxu Wå[ ðkuÕxus
Ãkh Vu÷kÞ Au. Ãkuxk- MxuþLk Ãkh, ðkuÕxus yuf MxuÃk ykuAwt xÙkLMkVku{oh WÃkÞkuøk ÿkhk ½xkzku
ÚkkÞ Au. xÙkLMkVku{oh çktÄLkk ¼Þ xk¤ðk {kxu ¢{{kt ÃkwhðXk fhkh MÃk»x rft{ík fhíkk ðÄw ¼khu
LkkUÄ
çkkuz ÚkÞu÷ nkuÞ, íkku Mkk÷kÞh þrfík †kuík{ktÚke ÃkwhðXk fxªøk ÿkhk ¼kh þuz ykÃkðk økh{
ÂMð[ ÿkhk ¼kh ½xkzku økúknfkuu ®ðLkíke fhþu fÞkt Wå[ yk «r¢Þk ÷kuz Wíkkhíkku íkhefu
yku¤¾kÞ Au. ÷kuz Wíkkhíkku rfMMkk{kt, ík{u ELðuxh ðkÃkhe þfku Aku. ELðuxh EÂåAík ®f{ík
ykðíkoLkLkk ðíko{kLk rðf÷kuLkwt çkuxhe MkeÄe ðíko{kLk rðf÷kuLkwt çkuxhe MkeÄe ðíko{kLk fLðxo su
ykuAe ykðíkoLk yku rfMk çkuxh MkŠfx nkuÞ Au.
19..5 xÙkLMkVku{oh :-
xÙkLMkVku{oh E÷uõxÙku{uÍkuxef ELzfþLk ½xLkk Ãkh ykÄkrhík ðifÂÕÃkf ðkuÕxus yÚkðk
«ðkn (ðÄðk yÚkðk ½xðk ) Lke íkeðúíkk çkLLku Au su yuf xÙkLMkVku{oh Mkk{kLÞ [wtçkfeÞ
«ðkn ÿkhk òuzkÞu÷k yðknf fkuÃkh ðkÞh ykuAk{kt ykuAk çku økwt[¤k{kt Au. Ãkhtíkw økwt[¤wt
ðes¤eLke yufçkeòÚke ELMÞwðuxuz Au.
yuMke {wÏÞ yÚkðk sLkhuxhLkwt ykWxÃkwx fE þfu Au fu su ÃkwhðXk †kuík, MkkÚku òuzkÞu÷
xÙkLMkVku{oh økwt[¤w Mk{kó «kÚkr{f fnuðk{kt ykðu Au.xÙkLMkVku{oh økwt[¤kLku ðkuz MkkÚku òuzíkkt
íkuLku «kÚkr{f økwt[¤w RL fnu Au.
ßÞkhu «kÚkr{f{kt yu.Mke ykÃkíkk økkiý økwt[¤k{kt ½xu Au.ðes¤eLke Ëhuf yLÞ y÷øk Aíkkt
«kÚkr{f yLku økkiý økwt[¤kLku [wtçkfeÞ heíku yufçkeò MkkÚku òuzkÞu÷e Au.
{q¤¼qík heíku, xÙkLMkVku{oh yuf WÃkhfý Au fu su økkiý økwt[¤kLku «kÚkr{f økwt[¤k{ktÚke E÷uõxÙef
Qòo (yÚkðk þrfík) ÃkrhðXe fhu Au.
«kÚkr{f çkË÷kíke E÷uõxÙef÷ QòoLkwt [wçkfeÞ Qòo{kt ÚkkÞ Au.
økkiý{kt [wtçkfeÞ QòoLkwt ÃkkAe E÷uõxÙef Qòo{kt ÁÃkktíkh ÚkkÞ Au.
ykËþo xÙkLMkVku{oh su{kt yuf Au.
- «kÚkr{f yÚkðk økkiý fkuE÷Lke yðhkuÄ þqLÞ Au.

- fkuE «ðkn LkÚke fu suÚke íkus [wtçkfeÞ «ðkn «kÚkr{f yÚkðk økkiý fkuE÷ Ëhuf ð¤ktf MkkÚku rðãwík þkMºk yLku
òuzkÞu÷ Au. yLku [wtçkfeÞ þkMºk
- íÞkt fkuh{kt QòoLkku fkuE ÔÞÞ Úkíkku LkÚke.
ykf]rík 19.30 yuf ÷kûkrýf xÙkLMkVku{ohLke ÁÃkhu¾ktfLk Mk{òðu Au. íku fkh (xÙkLMkVku{oh
) Ãkh økkiý yLku «kÚkr{f fnuðk{kt ykðu Au. suLkkt çku fkuE÷Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. fkuE÷
LkkUÄ
yðknf fkuÃkhíke çkLku Au. íkuLkk çkË÷u yuf ½Lk fkuh y÷øk ÃkzðkLkwt Ãkºkfku çkLkkððk{kt ykðu su
÷ku¾tzLke yuf hªøk ykMkÃkkMk fhðk{kt ykðu Au. yk Míkhku{ktÚke ÷ku¾tz{kt (ð{¤) «ðkn
½xkzku Au. yuf xÙkLMkVku{oh Qòo LkwfþkLk «kÚkr{f yLku økkiý økwt[¤k {kxu fkuh yLku òzk Wå[
ðknfíkk yktøk¤e sðk{kt rLk»V¤íkk {kxu MkkufTx ÷ku¾tz Míkhku{ktÚke WÃkÞkuøk fheLku ½xkze þfkÞ
Au.
Npp
dE
dt
E
Nss
nðu ykÃkýu xÙkLMkVku{ohLkk fkÞoLke [[ko Lke[uLke çku çkkçkík{kt fheþwt.

(a) yuf økkiý ¾wÕ÷ku ÃkheÃkÚk :-
Äkhku fu «ðkkn «kÞ{he{kt çkË÷kíkkt fkuh{ktLkk Ëhu çkË÷kÞ Au. ÃkAe() MkkÚku
«kÚkr{f{kt emf MkkÚku Np ÿkhk «urhík ykÃkðk{kt ykðu Au.
Ep = –Np
yLku økkiý økwt[¤k{kt NS «urhík fhu Au.
yÚkðk Es= –Ns
= (19.36)

rðãwík þkMºk yLku (b)yuf økkiý ¾wÕ÷ku ÃkheÃkÚk LkÚke : -
[wtçkfeÞ þkMºk Äkhku fu ÷kuz yðhkuÄ RLøkkiý Mk{økú òuzkÞu÷ Au, íkuÚke økkiý «ðkn IS yLku «kÚkr{f
«ðkn IPAu. rMkMx{{ktÚke fkuE QòoLkku ÔÞÞ LkÚke. ykÃkýu ÷¾e þfeyu.
Ãkkðhk ELkÃkwx = Ãkkðh ykWxÃkwx
yÚkðk Ep Ip = Es Is
LkkUÄ
íkuÚke = = = k. (19.37)
ßÞkhu «urhík emf ÷køkw Ãkkzu÷k k fhíkkt økýwt ÚkkÞ íÞkhu «urhík «ðknLkwt {qÕÞ {q¤
«ðkn fhíkkt () sux÷wt nkuÞ Au.

19..5..1 xÙkLMkVku{ohLkk «fkh : -
ynª Mkk{kLÞ heíku xÙkLMkVku{ohLkk çku «fkh Au.
(i) yuf Ãkøk÷wt ykøk¤ xÙkLMkVku{oh :-
økkiý økwt[¤k{kt ðkuÕxus ðÄu («ðkn ½xu). y{wf xÙkLMkVku{oh{kt (ykf]rík 19.31a)
økkiý{kt yktxkLke MktÏÞk fhíkkt «kÞ{he{kt yktxkLke MktÏÞk ðÄw Au.
(ii) yuf Ãkøk÷wt ykuAw xÙkLMkVku{oh :-
økkiý økwt[¤k{kt ðkuÕxus ½xu («ðkn ðÄu). y{wf xÙkLMkVku{oh{kt (ykf]rík 19.31b)
økkiý{kt yktxkLke MktÏÞk fhíkkt «kÞ{he{kt yktxkLke MktÏÞk ykuAe nkuÞ Au.
19..5..2 xÙkLMkVku{ohLke fkÞoûk{íkk : -
ßÞkhu ykÃkýu xÙkLMkVku{oh ÃkhLkMk ÚkeÞheLke ðkík fhíkk nkuEyu íÞkhu ykÃkýu rð[khðwt
òuEyu fu ykËþo xÙkLMkVku{oh nkuÞ íku{k Ãkkðh ÔÞÞ Úkíkku LkÚke. Ãkhtíkw «urfxMk{kt, fux÷ef Wòo
nt{uþk fkuh yLku xÙkLMkVku{ohLkk økwt[¤kLku økh{e{kt ÁÃkktíkh fhðk{kt ÚkkÞ Au. Ãkheýk{ ÃkhÚke
rðÄwíkWòo çknkh ykðíkk økkiý rðÄwíkWòo ELkÃkwx fhíkkt ykuAe Au. xÙkLMkVku{ohLkMk fkÞoûk{íkk
{u¤ðu÷ Au.
h =Wòo çknkh/ Wòo ytËh * 100%
= Ãkkðh çknkh/ Ãkkðh ytËh * 100%

xÙkLMkVku{ohLke fkÞoûk{íkk 100% fhíkkt ykuAe Au. rðãwík þkMºk yLku
xÙkLMkVku{oh{kt WòoLke ÔÞÞ Lke[uLkk fkhýkuÚke ÚkkÞ Au. [wtçkfeÞ þkMºk
(a) fwÃkh fkuE÷{kt «ríkhkuÄf økh{e - fwÃkh ÔÞÞ
(b) ÷ku¾tz fkuh økh{e MðÁÃk{kt Eddy «ðkn LkwfþkLk
(c) ÃkwLkhkð®çkík «ríkðíkeo [wtçkfíð ËhBÞkLk [wtçkfíðLkk fkuhLke økh{e - nkuMxuheMkeMk ÔÞÞ
LkkUÄ
(d) fkuh{ktÚke «ðknLkku ½xkzku
E÷uõxÙef÷ Ãkkðh xÙkLMk{eþLk
AC yLku DC sLkhuxhLkku WÃkÞkuøk fhe E÷uõxÙeMkexe fuðe heíku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. íku íku{
þe¾e økÞk Aku. ík{u ËwfkLkku , ykuVeMk yLku MkeLku{k nku÷Lkk LkkLkk- {kuxk sLkhuxh Mkux òuÞk
nþu. ßÞkhu Ãkkðh síkku hnu íÞkhu {uELMk sLkhuxhLku [k÷w fhe Ëu Au. Mkk{kLÞ heíku
ÔÞkðMkkÞef WÃkÞkuøk{k {u½kðkux Ãkkðh sLkhux fhu íkuðk sLkhuxh yux÷u fu 15 KV
(fe÷kuðkux) Ãkkðh sLkhuxhLkku WÃkÞkuøk Úkíkku nkuÞ Au. ykðk sLkhuxhªøk yuf{ku ík{khk
þnuhÚke ÷øk¼øk 100 fe÷ku{exh sux÷k Ëwh nkuÞ Au.
½ýk çkÄk {uøLkuxef ÃkkðhLkku (Kinetir energy)Lkku WÃkÞkuøk fhe Vuhððk{kt ykðu Au.
VIP
22 PIV
R
R
suÚke sLkhuxh{kt ykðu÷ {kuxe MkkEÍLkk fkuE÷Lke ytËh {uøLkuxef VeÕz WíÃkLLk ÚkkÞ. hkuxMkoLk
xçkkoELkLke {ËËÚke Vuhððk{kt ykðu Au. yk xçkkoELMk y÷øk y÷øk WíÃkkËfkuÚke [k÷u
Au.yuLkSo ðuzVkÞ Lknª íku {kxu, xÙkLMk{eþLk ÷kELMk{kt ÃkkðhLku ykuAk fhLxÚke xÙkLMk{ex
fhðk{kt ykðu Au. yk {kxu Ãkkðh ftÃkLkeyku MxuÃkyÃk ðkuÕxus xÙkLMkVku{ohLkku WÃkÞkuøk fhu Au.
Ãkkðh Ã÷kLx{kt ÃkkuxuLkþeÞ÷ zeVhLMk (íkVkðík) ÷øk¼øk 330 KV sux÷ku ðÄu Au íku ykuAk
fhLx MkkÚku ðnu Au. økúknfku íkhVLke xÙkLMk{eþLk ÷kELMk{kt MxuÃk-zkWLk xÙkLMkVku{ohLkku WÃkÞkuøk
ÃkkuxuLMkeÞ÷ zeVhLMk ykuAk fhðk {kxu ÚkkÞ Au.
nðu ík{Lku yu òýðkLke EåAk Úkþu fu fuðe heíku nkEÃkkuxuLMkeÞ÷ zeVhLMkLkku WÃkÞkuøk fhe
÷ktçkk zeMxLMk MkwÄe ykuAk fhLx MkkÚku E÷uõxÙef÷ Ãkkðh xÙkLMk{ex fhðk{kt ykðu Au. ykÃkýu
íku WËknhý MkkÚku Mk{Sþwt. Äkhku fu E÷uõxÙef÷ Ãkkðh P Lku ÃkkuxuLMkeÞ÷ zeVhLMk V MkkÚku
Mkux÷ hSMxLMk R Lke MkÃ÷kÞ ÷kELMk{ktÚke ÃkMkkh fhðk{t ykðu íkku fhLx yLku
÷kELMkLke ytËhLkku ÷kuMk / Au. yuLkku {ík÷çk sux÷ku V ðÄkhu yux÷ku ÷kuMk
ykuAku ¾hu¾h íkku V Lku zçk÷ fhðkÚke ÷kuMk [kh økýku ykuAku ÚkkÞ Au.

rðãwík þkMºk yLku yux÷u s, E÷ufxÙef÷ ÃkkðhLku nkE - ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMkÚke xÙkLMk{ex fhðwt ðÄw MkMíkw Au.
[wtçkfeÞ þkMºk Ãký ykÚke ELMÞw÷uþLkLkku «kuç÷u{ Q¼ku ÚkkÞ Au. yLku ELMxku÷uþLkLkku ¾[kuo ðÄu Au. òu 2500
A Lkk fhLxðk¤e 400 kv Lke MkwÃkhøkúez yLku fe÷ku{exh ËeX 200 kw Lkku Ãkkðh÷kuMk
Ähkðíkku fuçk÷ nkuÞ íkku fe÷ku{exh ËeX 0.0290 ÷kuMk ÚkkÞ.
xÙkLMkVku{oh{kt su Mkh¤íkk yLku ûk{íkk MkkÚku ykuÕxhLkuxªøk ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMkeÍLku MxuÃk - yÃk
LkkUÄ
yLku MxuÃk - zkWLk fne þfkÞ Au. 25 kv fux÷kf nòhLke íkw÷Lkk{kt yLku yuf nfefík yu Ãký
Au fu ykuÕxhLkuxMko zeMke sLkhuxMko fhíkkt ðÄw «{ký{kt ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMk WíÃkLLk fhe þfu
Au. yks fkhýÚke zkÞhufx ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMk fhíkkt nkE ykuÕxhLkuxªøk ÃkkuxuLþeÞ÷
zeVhLMkLkku WÃkÞkuøk {kuxu¼køku ÚkkÞ Au. Aíkkt Ãký, ykuAe ûk{íkk yLku Ãkkðh [kuheLku fkhýu,
yksu Ëuþ{kt, ykÃkýu ð»ko ËhBÞkLk ÷øk¼øk Y. Ãk0,000 fhkuzLkwt LkwfþkLk ðuXeyu Aeyu.
WËknhý 19..7
1880 w Lkk «kÞ{he ÃkÚÚkh{kt 1730 MkufuLzhe Ãkkðh {u¤ððk xÙkLMkVku{ohLke ûk{íkk fux÷e
nkuðe òuEyu ?
sðkçk (solution)
Ppn = 1880 w yLku
Ppn= 1730 w ykÃku÷ Au.
íkuÚke ûk{íkk
17 30 W
∴   1 00  9 2%
18 80 W
= 92%
íkuÚke, xÙkLMkVku{oh 92% Lke ûk{íkk Ähkðíkku fnuðkÞ.
WËknhý: 19..8 yuf xÙkLMkVku{ohLkk «kÞ{he ðkELzªøk{kt 100 xLMko Au yLku MkufuLzhe
ðkELzªøk{kt 500 xLMko Au òu «kÞ{he ðkuÕxus yLku fhLx MkufuLzhe ðkuÕxus yLku fhLx fux÷k
nþu ?

sðkçk : - N1 = 100, N2 = 500, V1 = 1200 yLku I1 = 3A ykÃku÷ Au. rðãwík þkMºk yLku
N2 500turns
[wtçkfeÞ þkMºk
V2   V1 =  120 V = 600V
N1 100turns
N1 1 0 0 tu rn s
I2 =  I1 =  3 A = 0 .6A
N2 5 0 0tu rn s
LkkUÄ
1. þwt xÙkLMkVku{oh DC Ãkh fk{ fhe þfu ? fkhýku ykÃkku.

2. MxuÃk - yÃk xÙkLMkVku{oh{kt MkufuLzhe{kt «kÞ{he fhíkkt ðÄkhu xLMko fu{ nkuÞ Au ?
3. þwt xÙkLMkVku{oh{kt MkufLzheÚke «kÞ{heLkku fhLx huMkeyku yLku MkufLzheÚke «kÞ{heLkku ðkuÕxus
huMkeyku Mkh¾ku nkuÞ Au ?
4. h{fzktLke xÙuæLk{kt, xÙuæ{Lku Ãkkðh ÃknkU[kzðk íkÚkk xÙuæLkLku fLxÙku÷ fhðk xÙkLMkVku{ohLkku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. þwt íku xÙkLMkVku{oh MxuÃk - yÃk nkuÞ Au fu MxuÃk - zkWLk ?
ík{u su þeÏÞk
- sÞkhu fkuE÷Lke MkhVuMk MkkÚku ÷ªf ÚkÞu÷ {uøLkuxef V÷fMk çkË÷kÞ Au íÞkhu fkuE÷Lke ytËh
fhLx ÃkuËk ÚkkÞ Au. yk ÃkæÄríkLku E÷ufxÙku{uøLkuxef ELzfþLk (ELzÞwMk) fnu Au.
- yk ÃkuËk ÚkÞu÷ emf E Lku yuf ÷wÃk {kxu VuhuzuÍLkk ÷ku. (fkÞËku)
d B
e=
dt
sÞkt fB÷qÃk òuzíkku {uøLkuxef V÷fMk Au.

÷uLÍ Lkk fkÞËk (÷ku) «{kýu WíÃkkËeík () íkuLku WíÃkLLk Úkðk {kxu su fkhý¼qík Au íkuLkku s
rðhkuÄ fhu Au.

rðãwík þkMºk yLku - sÞkhu (ðknfLku) fLzõx ({kuxu¼køku þex) ÃkíkY çkË÷íkk hnuíkk {uøLkuxef V÷fMk{kt
[wtçkfeÞ þkMºk økkuXððk{kt ykðu Au íÞkhu fLzfxh{kt f÷kuÍz ÷qÃk fhLx ÃkuËk ÚkkÞ Au suLku yuze fhLx fnuðkÞ
Au.
- òu fkuE÷{kt fhLx çkË÷kÞ íkku, òíku ÃkuËk ÚkÞu÷ emf Lkwt íku{kt yMíkeíð nkuÞ Au.
LkkUÄ - sÞkhu ÷ktçkk yLku (xkEx÷e) ðýu÷ Mkku÷uLkkuEz fu suLke ÷tçkkE ¢kuMk - MkufþLk yuheÞk
AyLku N LktçkhLkk xLMko, íÞkhu íkuLke ytËh WíÃkLLk Úkíkku MkuÕV - ELzfþLk yk heíku ËþkoðkÞ Au.
L=
- LR Circuit {kt fhLx íkuLke {n¥k{ Value Ãkh ykðíkk fux÷kuf Mk{Þ ÷u Au.
- çku ÃkkMk - ÃkkMkuLke Coils {kt Lkku çkË÷kíkku fhLx mutually ÃkuËk fhu Au.
- LC Mkfeox{kt fuÃkuMkexhLkku [kso yLku MkfeoxLkku fhLx su yktËku÷Lkku WíÃkLLk fhu Au íkuLku w0
ðzu Ëþkoððk{kt ykðu Au.
w0 =
- AC Circuit {kt, Source Lke across voltage yLku V = vm coswet yLku

I = Im cos (wt + f) íkhefu Ëþkoððk{kt ykðu Au.
- þwæÄ resistive {kt, ðkuÕxus yLku fhLx yuf ac circuit {kt nkuÞ Au.
íkuðe MkfeoxLkku average power
Pav = nkuÞ Au.
- þwæÄ capactive Circuit {kt, fhLx ðkuÕxusÚke 900 ykøk¤ nkuÞ Au. ykðe circuit
Lkku average zero þqLÞ nkuÞ Au.
- þwæÄ inductive {kt fhLx ðkuÕxusÚke 900 ÃkkA¤ nkuÞ Au ykðe Circuit Lkku yuðhus
Ãkkðh þqLÞ nkuÞ Au.
- LCR Mkfeox{kt,

Im Im = = nkuÞ Au. [wtçkfeÞ þkMºk
su{kt Z yu MkfeoxLkku Impedance nkuÞ Au.
Z = [R2 + (XL – XC)2]½
- sÞkhu XL - XC = 0, íkuðe ac þwæÄ ac Circuit nkuÞ Au. yLku íku{kt {n¥k{ fhLx LkkUÄ
Im = Vm\R nkuÞ Au.
ykðe wo = 1/ LC yu resonance {kt nkuÞ Au.

- yuðhus Ãkkðh Pav = Vrms. Irms = R
- sLkhuxh {efuLkef÷ yuLkSoLku E÷ufxÙef÷ yuLkSo{kt çkË÷u Au. yu E÷ufxÙku{uøLkuxef

Induction Lkk rMkæÄktík Ãkh fk{ fhu Au.
- xÙkLMkVku{oh yu static E÷ufxÙef÷ zeðkEMk Au su ykuÕxhLkuxªøk nkE ðkuÕxus Lku ÷ku
ðkuÕxus{kt yLku ÷ku ykuÕxhLkuxªøk ðkuÕxusLku nkE ðkuÕxus {kt çkË÷u Au.
V 2
INrms
ss
m
Vm - xÙkLMkVku{oh çku òíkLkk nkuÞ Au. MxuÃk - yÃk ðkuÕxus ðÄkhðk {kxu, yLku MxuÃk - zkWLk
ZRpp  ( X L – X C ) ]
2 2 ½
[N
V ðkuÕxus ½xkzðk {kxu
- MkufLzheÚke «kÞ{he ðkuÕxusLkku ratio MkufLzheÚke «kÞ{he xLMkoLkk ratio çkhkçkh nkuÞ
Au.
- Winding økh{ ÚkE sðe yLku eddy fhLx WíÃkLLk Úkðku yk çktLku xÙkLMkVku{oh{kt
Ãkkðh ½xðkLkk {wÏÞ fkhýku Au.
- Ãkkðh MxuþLkÚke ykÃkýk ½h MkwÄe Ãkkðh ÃknkU[kzðk {kxu xÙkLMkVku{oh yLku xÙkLMk{eþLk
÷kELMkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.

[wtçkfeÞ þkMºk ÃkkXktík «&™ku
1. 250 xLkoðk¤k fkuE÷Lkk Ëhuf 100p Lkku face area S = 9.0 x 10-2 Au. (a)
fkuE÷Lkk Ëhuf xLkoLku link fhkÞu÷ Au. flnx íkku rate of change fux÷ku nþu sÞkhu
LkkUÄ fkuE÷Lkku 7.5 V nkuÞ ?
(çk) òu flux, fkuE÷Úke axis Úke 450 Mku. Lkk fkhýu nkuÞ íkku íku magnetic field Lku ÃkuËk
fhíkkt rate of changes field Lku calculate fhku.
2.(y) ykf]rík. - 19.3 {kt sÞkhu loop Lkk area Lku F labelled íkhV ¾U[eLku
½xkzðk{kt ykðu íÞkhu íku loop WíÃkLLk ÚkÞu÷ fhLxLke rËþk fE nþu ? B page {kt
directed Au yLku íkuLku perpendicular Au.
(çk) ykf]rík. - 19.31 ËþkoÔÞk «{kýu {kuxk ÷qÃk{kt çkuxheLku fkhýu (ykf]rík{kt çkíkkðe
LkÚke.) yufË{ s zkçkuÚke clockwise fhLx establish ÚkkÞ íÞkhu LkkLkk loop {kt fhLx
fE Ëeþk{kt induce Úkþu ?
3. (y) òu solenvid Lkk xLMkoLku zçk÷ fhðk{kt ykðu íkku Self - inductance fux÷ku
çkË÷kÞ ?
(çk) sÞkhu MÃkkfo Ã÷økLku nkE ðkuÕxus ykÃkðk{kt ykðu Au íÞkhu Ã÷økLkk çku fLzfxMko{kt MÃkkfo
ÚkkÞ Au suLkk fkhýu ðknLk yuLSLkÚke ÃkuxÙku÷ ignite ÚkkÞ Au. yk nkE ðkuÕxus Vusu EøLkeþLk
fkuE÷{ktÚke {¤u Au, çku lighthy yufçkeò Ãkh ykðu÷ fkuE÷Úke çkLku÷ Au. ðknLkLke
çkuxhe{ktÚke fhLx yk fkuE÷Lkk Úkkuzkf xLMko{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk fhLx yuf Mðe[ îkhk

periodically yðhkuÄðk{kt ykðu Au. fhLx{kt y[kLkf çkË÷ðkLku fkhýu fkuE÷Lkk ðÄkhu rðãwík þkMºk yLku
xLMko{kt ½ýku emf WíÃkLLk ÚkkÞ Au yLku yk emf MÃkkfoLku zÙkE÷ fhu Au. yuf Mkk{kLÞ [wtçkfeÞ þkMºk
ignition 3.0 A fhLx yLku 24 Kv Lkku emf MÃkkfo Ã÷økLku ÃknkU[kzu Au. òu fkuE÷Lke
ytËhLkku fhLx Ëh matual inductence Ãkh yðhkuÄðk{kt ykðu íkku fkuE÷{kt fux÷ku
WíÃkLLk ÚkkÞ ?
LkkUÄ
4. (y) AC fhLxLke rms ðuÕÞwfu{ nt{uþk íkuLke peak value Úke ykuAe nkuÞ Au.
(çk) AC source Lke MkkÚku òuzkÞu÷ 2-5 uf capacitor Lkku fhLx I = -4.71 sin
377 t uA Úke {u¤ðe þfkÞ Au.
fuÃkuMkexhLke across ðÄkhu{kt ðÄkhu fux÷k ðkuÕxus WíÃkLLk ÚkkÞ íkuLke økýíkhe fhku.
Ãk. (y) fuÃkuMkexh resistance ( C = 2 uf {kxu) yLku ELzfxeð CL = 2 mH {kxu
(1) 50 Hz yLku (h) 5V Hz {kxu økýíkhe fhku.
(çk) 5V, 1000 MHz sLkhuxh MkkÚku òuzkÞu 5V, 1000 MHz ELzfxhLkk {n¥k{
yLku rms fhLxLke økýíkhe fhku.
6. yuf MkeheÍ LCR Mkfeox fu su{kt R = 580 r, L = 31 mH yLku C = 47 nF Au.
íku AC Source Úke zÙkEð ÚkkÞ Au. AC source Lkwt yuBÃk÷eVkÞh 65 V Au yLku íkuLke
angular VefðLMkLke 33 krad/s Ëþkoðku. (y) fuÃkuMkexhLkku heyfxMkLMk (çk) ELzfxhLkku
heyfLxMk (f) MkfeoxLkku EBÃkezLMk (z) source Lke across Lkk ðkuÕxus yLku fhLx
ðå[uLkku Phase zeVhLMk yLku (E) fhLx yuBÃkexÞwz
þwt source Lke across Lkk ðkuÕxus fhLx ykøk¤ nþu fu ÃkkA¤ ?
7. E÷fuxÙku {uøLkuxef induction þwt Au ? E÷fuxÙku{uøLkuxef induction Lkk VuhuzLkk fkÞËkLke
[[ko fhku.
8. çkuLÍLkku fkÞËku sýkðk ÷uLÍLkku fkÞËkuyu conservation ykuV yuLkSoLkk fkÞËkLkwt
Ãkrhýk{ Au íku Ëþkoðku.
9.Self - inductance þwt Au ? mutual induction Lkk factor {níðLku Mk{òðku.
10. self - inductance yLku mutual Lkku íkVkðík Mk{òðku. ?

rðãwík þkMºk yLku 11. 10H ELzfx fu suLkku fhLx 9 X 10-2Second {kt 7A {kt çkË÷kÞ Au.
[wtçkfeÞ þkMºk 11. 10H ELzfxh fu suLkku fhLx 9 X 10-2Second {kt A {ktÚke 7A {kt çkË÷kÞ Au.
íku{kt fux÷ku emf ÃkuËk Úkþu.
12. VefðLMke ðÄðkÚke fuÃkuMkexhLkku heyfxLMk ½xu Au yLku ELzfxh heyfxLMk ðÄu Au.
LkkUÄ 13. LCR MkeheÍ MkfeoxLkk EBÃkezLMk fux÷ku nkuÞ Au yuf AC LCR Mkfeox{kt Ãkkðh
zeMkeÃkux fE heíku ÚkkÞ Au íku expression fhku.
14. Äkhku fu sLkhuxhLke VefðLMke 60 Hz {ktÚke 120Hz ðÄu íkku íkuLkk ykWxÃkwx ðkuÕxus Ãkh
þwt yMkh ÚkkÞ.
15. yuf {kuxh yLku sLkhuxh Mkk{kLÞ heíku rðÁæÄ fkÞo fhu Au Aíkkt fkuE yuyuðwt ðkfÞ fÌkwt fu
{kuxh, yu ¾hu¾h {kuxh suðwt fkÞo fhu Au yLku yuf Mk{Þu sLkhuxh Ãký þwt íku ¾hu¾h Mkk[wt Au ?
16. AC sLkhuxh yLku xÙkLMVku{ohLkk «kÞ{he ðkELzªøkLke MkeheÍ{kt ÷økkzu÷ ÷kEx çkÕçk
ykuAe (ze{ ) ÷kEx çkíkkðu Au. sÞkhu MkufLzheLkk Auzk{kt ÷kuz, su{ fu resistor,
÷økkzðk{kt ykðuíÞkhu «kÞ{he{kt hnu÷ ÷kEx çkÕçk Íøk{øke WXu Au fu{ ?
17. òu çkuxheLkk Auzk, xÙkLMkVku{ohLkk «kÞ{he ðkELzªøk MkkÚku òuzu÷k nkuÞ íkku MkufuLzhe
ðkELzªøkLkk across {kt steady ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMk fu{ WíÃkLLk Úkíkku LkÚke ?
18. f÷h xe.ðe.Lkk Ãkef[h xÞqçkLku ÷øk¼øk AC ÃkkðhLke sYh Ãkzu Au. ykx÷ku çkÄku
ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMk ½hLkk ykWx÷ux{ktÚke {¤íkk 230 V {ktÚke fuðe heíku {¤e þfu ?
19. ykÞoLk fkuh çkeLkk þwt çku fkuE÷ xÙkLMkVku{oh íkhefu fkÞo fhe þfu ? òu yu þõÞ nkuÞ íkku
fkuhLkku WÃkÞkuøk Lk fheLku ÃkiMkk Lk çk[kðe þfkÞ ?
20. yuf AC source ykWxÃkwx ykÃku Au. yuf MkfeoxLku Vfík 2 V AC ELkÃkwxLke sYh
Au ? íku ík{u fuðe heíku {u¤ðe þfþku ? Mk{òðku.
21. yuf {kýMk ÃkkMku yuf xÙkLMkVku{oh Au su{kt fkuhLke íkhV 50 xLMko Au yLku çkeS íkhV 500
xLMko Au. þwt yk MxuÃk - yÃk xÙkLMkVku{oh Au fu MxuÃk - zkWLk xÙkLMkVku{oh Au ? Mk{òðku.
22. fux÷kf xÙkLMkVku{ohLkk MkufLzhe{kt y÷øk y÷øk x{eoLkÕMk yÚkðk xuÃMk nkuÞ Au suÚke
MkufLzheLkk xkux÷ LktçkhLkk ðkELzeøMk{ktÚke y÷øk y÷øk xuÃkLkk òuzkýÚke y÷øk y÷øk fkÞo
Mkfeox{kt ÷E þfkÞ Au. ykLkku VkÞËku þwt Au ?
23. E÷ufxÙef ðuÕzªøk {þeLkLkku xÙkLMkVku{oh 240 V, AC Ãkkðh{ktÚke A fhLx ÷u Au. yLku rðãwík þkMºk yLku
400 A ykÃku Au. xÙkLMkVku{ohLkk MkufLzheLke across {kt fux÷ku ÃkkuxuLþeÞ÷ zeVhLMk nþu ? [wtçkfeÞ þkMºk
24. yuf 240 V, 400 W E÷ufxÙef {eûk xÙkLMkVku{oh MkkÚku 120 Ãkkðh ÷kELkÚke òuzkÞu÷
Au. xÙkLMkVku{oh xLMko ratio fux÷ku nþu ? yLku Ãkkðh ÷kELk{ktÚke fux÷ku fhLx ÃkMkkh Úkþu ?
25. 125 «kÞ{he xLMkoðk¤ku MxuÃk - yÃk xÙkLMkVku{oh 220 V Lke nkWMk ÷kExetøk Mkfeox LkkUÄ
MkkÚku òuzkÞu÷ Au. òu xkLMkVku{ohLku MkufuLzheyu 15000 Volts ykÃkðkLkk nkuÞ íkku MkufuLzhe{kt
fux÷k xLMko nkuðk òuEyu.
26. MxuÃk - zkWLk xÙkLMkVku{ohLkk MkufuLzhe ðkÞhLkk 25 xLMko Au. yLku íkuLkku «kÞ{he 220 V
÷kELk MkkÚku òuzkÞu÷ Au. òu MkufuLzheLku ykWxÃkwx x{eoLk÷{kt 2-5 V ykÃkðkLkk nkuÞ íkku
«kÞ{he{kt fux÷k xLMko nkuðk òuEyu.
27. MxuÃk - zkWLk xÙkLMkVku{ohLkk «kÞ{he{kt 600 xLMko Au yLku íku 120 V ac ÷kELk MkkÚku
òuzkÞu÷ Au òu MkufuLzhe x{eoLk÷ Ãkh 5 Valts ðkuÕx yLku 3.5 A electron current
ykÃkðkLkk nkuÞ íkku MkufuLzhe{kt fux÷k xLMko nkuÞ yLku «kÞ{he{kt fux÷k E÷ufxÙkuLk fhLx nkuÞ íku
þkuÄku.
28. «kÚkr{f økqt[¤k{kt 352 yktxkðk¤k MxuÃk - yÃk xÙkLMkVku{ohLku 220 ðk¤k AC ÃkrhÃkÚk
MkkÚku òuzu÷ Au. 10,000 ðkuÕxus yLku 40 mA {kt rðãwík«ðkn økkiý økqt[¤wt íkuLkk xŠ{Lk÷Lku
ÃknkU[kzu Au.
(y) økkiý økqt[¤k{kt fux÷k yktxkyku Au ?
(çk) «kÚkr{f økwt[¤k{kt rðãwík«ðkn þwt Au ?
(f) ÃkrhÃkÚk{ktÚke fux÷ku Ãkkðh {¤u Au ?

19.1
(1) N = 1000, r = 5 x 10-2 m yLku B = 10 T , B2 =OT
(y) t = 1s {kxu,

rðãwík þkMºk yLku |e| = N pr2
[wtçkfeÞ þkMºk

10    
= 10 × 3
1
= 25πV
LkkUÄ
= 25 × 3.14 = 78.50V
(b) t = 1ms {kxu
|e| =
= 78.5 × 103V
(2) = A + Dt2 nkuðkÚke
e1 = = 2Dt
∴ e = Ne1 = 2N Dt
= 2 × 250 × 15t = 7500t
t = 0 {kxu
e1 = 0 yLku íkuÚke e = ov
t = 35 {kxu,
e = 22500 V
3. f = B.S = BS cosq
|e| = N
|e| =  θ is constt ({kxu y[¤)
(y) {n¥k{ |e| {kxu,

sÞkhu Cos() = 1 rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
= () = 0
íkuÚke ûkuºk økwt[¤kLku ÷tçk Au.
(çk) LÞqLk¥k{ |e| {kxu
LkkUÄ
sÞkhu q = 90
íkuÚke, økqt[¤kLke MkÃkkxe ûkuºkLku Mk{ktíkh Au.
19..2
1. økwt[¤kLku [wtçkfLke íkhVÚke òuíkk A yLku B çktLku {kxu rð»k{½ze rËþk.
2. ÷qÃk E AkuzeLku çkÄk ÷qÃk{kt [wtçkfeÞ fkV÷k{kt VuhVkh ÚkkÞ Au íku Ëhuf {kxu «urhík
rðãwík«ðkn rð»k{½ze rËþk{kt nkuÞ Au.
3. nk., hªøk{kt «urhík rðãwík«ðkn nkuÞ Au økSÞk [wtçkfLkkt hªøk{kt WíÃkLLk ÚkÞu÷kt «urhík
rðãwík «ðknLkk fkhýu yÃkkf»koý çk¤ ÷køkw Ãkzu Au.
(3.5
dI
NI A– I1 )
2
s 1 2
9.7
dt t
4. WòoLkku ÔÞÞ ykzu rðãwík«ðknLkk fkhýu ½xu Au.
19.3
1. e= L =ω
4  107      (2.5  0)

=
1  103
= 10–6 V
(h) çku Mk{ktíkh rðãwík rËþkLkkt rðãwík«ðkn yLku rðÁæÄ ykí{«urhík rðãwík«ðknLkk fkhýu
ELzfxMkLke yMkh ½xu Au.
dI
(3) 3.5 ´ 10–3 = 9.7 ´ 10–3 ´
dt
= = = 0.36A

rðãwík þkMºk yLku 19.4
[wtçkfeÞ þkMºk (1) ELzfxhLkk szíðLkk økwýÄ{oLkk fkhýu rðãwík«ðknLkk {wÕÞ{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au su çkuf
emf Lku «urhík fhu Au.
(2. 2.2 ´ 10–3 =

LkkUÄ
⇒ L = 2.2 × 68 × 10–3H
= 150mH
19..5
(1) (y) òu i2 íkku «kÚkr{f økwt[¤k{ktÚke çknkh ykðíkwt V÷fMk Ãký ðÄu Au {kxu, økkiý
økwt[¤k{ktLkku «urhík rðãwík«ðkn 0 çkkswyuLke òuíkk Mk{½ze rËþk{kt ðníkk rðãwík«ðknLkk
fkhfku WíÃkLLk Úkíkkt yk V÷fMkLkku rðhkuÄ fhku.
(çk) òu i2 ½xu íkku «kÚkr{f økwt[¤k{ktÚke çknkh ykðíkwt V÷fMk Ãký ½xu Au. íku ðÄkhðk «urhík
rðãwík«ðkn C Lku rðãwíkÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík yLku D Lku Lkfkhkí{f fheLku rð»k{½ze
rËþk{kt ðnuðku òuEyu.
(h) Lkk, yLÞkuLÞ «uhý ½xþu. fkhý fu sÞkhu çku økwt[¤k fkx¾qýu nþu íÞkhu yuf økwt[¤k{ktÚke
çkeò økwt[¤k{kt V÷fMkLkwt òuzký MkkiÚke ykuAwt nþu ?
19..6
(1) íku ¾uh¾h fhu Au Ãkhtíkw ykÃkýu þkuÄe þfíkk LkÚke. fkhý fu ykÃkýu MÚkkLkef AC ykf]rík
50Hz Au. ykÃkýe ykt¾ku 15½ýku Úkíkku çkË÷kð òuE þfíke LkÚke.
2. (i) Irms = = = 8.8A.
(ii). «ðknLkku {n¥k{ ®f{ík Im= Irms = 1.4 ´ 8.8 = 12.32 A.
íkkífkr÷f «ðkn = I0 sin 2πvt
= 12.32 sin 100πt

3. ykðíkoLke ÃkqýkOf MktÏÞTyku {kxu «ðknLk Mkhuhkþ {qÕÞ þqLÞ nþu ? rðãwík þkMºk yLku
[wtçkfeÞ þkMºk
(3) AC «ðkn sinc rðÄuÞ {wsçk çkË÷kíkku nkuðkÚke yuf Ãkqýo ykðíkoLk {kxu íkuLkwt Mkhuhkþ
{qÕÞ þqLÞ Au Ãkhtíkw íkuLkwt rms {qÕÞ yþwLÞ {¤u Au.
19..7
1. fuÃkurMkrxð «ríkðkík Xc = () su{ C ðÄþu íku{ Xc ½xþu yLku I ðÄþu. LkkUÄ
2.yuf [kso ÚkÞu÷wt fuÃkuMkexh zeM[kso Úkðk {kxu Úkkuzku Mk{Þ ÷u Au. sÞkhu WÆøk{Lke ykð]r¥k ðÄu
Au íÞkhu fuÃkuMkexh MktÃkqýo zeM[kso Ãký Ãknu÷ktÚke s VheÚke [kso Úkðk ÷køku Au. yk{ fuÃkuMkexh
ÃkhLkku {n¥k{ ðes¼kh yLku íkuÚke fuÃkuMkexh{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku {n¥k{ «ðkn, VmLkwt {qÕÞ
y[¤ nkuðk Aíkkt ðÄu Au.
3. fkhý fu fuÃkuMkexh{kt [kSOøkLke yÄo ykðíkoLk ËhBÞkLk yufºk ÚkÞu÷e Wòo MktÃkqýoÃkýu
zeM[kSoMkLkk yÄo ykðíkoLk ËhBÞkLk ÃkkAe {¤u Au. suLkk Ãkrhýk{u Ëh ykðíkoLku fuÃkuMkexh{kt
yufºk Úkíke Wòo þqLÞ nkuÞ Au.
1
dIrms
V 4 fuÃkurMkrxð «rík½kík : - Xc == su{ v ðÄþu íku{ Xc ½xþu. yk fuÃkuMkexh Ãkh
2vC
dt
XL
ðÄkhu rðãwík¼kh yufXk ÚkðkLkk fkhýu ÚkkÞ Au.
19..8
sÞkhu AC rðãwík«ðkn ELzfxh{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íÞkhu ÷uLÍLkk rLkÞ{ yLkwMkkh íku{kt çkuf
emf WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
çkuf emf e = –L .
Irms = ykð]r¥k ðÄu, XL (= 2p vL) ðÄu suÚke Irms ½xu.
19..9
(1) (1) AC sLkhuxhLku M÷eÃk hªøkku nkuÞ Au sÞkhu DC sLkhuxhLku MÃk÷ex hªøkku nkuÞ Au.

rðãwík þkMºk yLku (h) AC sLkhuxh{kt sine Lkk MðYÃk{kt rðãwík«ðkn, ðkuÕxus nkuÞ Au. Ãký DC
[wtçkfeÞ þkMºk sLkhuxh{kt yuf s rËþk{kt ðnuíkku rðãwík«ðkn WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
2. ykh{u[h, ûkuºk [wtçkf, M÷eÃk hªøkku yLku çkúþ sLkhuxhLkk [kh sYhe ¼køkku Au.
3. fkuBÃÞwxh, AC íkhtøkku Lkwt DC íkhtøkku{kt YÃkktíkh fhu Au.
LkkUÄ 4. «fkþLkk nuíkw {kxu MkkEf÷{kt ÷økkzðk{kt ykðu Au.
19.10
1. Lkk, fkhý fu xÙkLMkVku{ohLke fk{økehe rðãwík[wtçkfeÞ «uhýLkk rLkÞ{ WÃkh ykÄkrhík Au fu
suLkk {kxu Mk{Þ MkkÚku çkË÷kíkku rðãwík«ðkn sYhe nkuÞ Au.
2. fkhý fu, «kÚkr{f yLku økkiý økwt[¤kLkk ðkuÕxusLkk økwýku¥kh íku{Lkk yktxkLkk økwýku¥khLkk
Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
3. Lkk, íkuyku yufçkeòLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.
4. MxuÃk - zkWLk xÙkLMkVku{oh
1. (y) 3 x 10-2 wb b-1 (çk) 0.47 x 5-1
4. (çk) 5 X 10-2 y

1. (a) 3 × 10–2 Wb s –1 (b) 0.47 T s –1
4. (b) 5 × 10 –2 V

«fkþLkwt ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk {kuzâw÷ - 6
«fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
LkkUÄ
20
«fkþLkwt ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk

ykÃkýe ykMkÃkkMk hnu÷e ðMíkwyku «fkþLkk fkhýu ykÃkýu òuR þfeyu Aeyu. «fkþ
ðøkhLke ËwrLkÞk ykÃkýk {kxu yfÕÃkLkeÞ Au. ík{u õÞkhuÞ rð[kÞwO Au fu, «fkþLke {ËËÚke ykÃkýu
fuðe heíku ðMíkwykuLku òuR þfeyu Aeyu ? «fkþ þkuLkku çkLku÷ku Au ? çknw Ãknu÷kÚke {kLkð ykðk
«&™ku rðþu rð[khíkku ykÔÞku Au. yk «fhý{kt ykÃkýu fux÷ef ½xLkkykuLkku yÇÞkMk fheþwt su
yk{ktLkk y{wf «&™kuLkk W¥khku ykÃke þfu Au. ík{u ykuhzkLke rËðk÷Lkk fkuR fkýk{ktÚke ykðíkku
«fkþ òuðku nkuÞ íkku ík{u LkkUæÞwt nþu fu yk «fkþ{kt nðk{kt hnu÷k hsfýku òuR þfkÞ Au. yLku
«fkþ MkeÄe hu¾k{kt økrík fhu Au. «fkþLkk «MkhýLke ËeþkLku íkeh îkhk ËþkoðkÞ Au fu suLku rfhý
fnuðkÞ ? yLku ykðk ½ýk çkÄk rfhýkuu ¼uøkk {¤eLku rfhýÃkwts çkLkkðu Au. ßÞkhu «fkþ yheMkk
Ãkh Ãkzu Au. íÞkhu «fkþLk Ëeþk çkË÷kÞ Au. suLku «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk fnuðkÞ Au. yk WÃkhktík
ßÞkhu «fkþ çku yMk{kLk MkÃkkxeykuLke Ëkh Ãkh Ãkzu íÞkhu íÞktÚke «fkþ ðktfe Ãkzu Au. yk ½xLkkLku
«fkþLkwt ð¢e¼ðLk fnu Au. yk «fhý{kt ykÃkýu yk çktLku «fkþeÞ ½xLkkyku rðþu [[ko fheþwt.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk ÃkAe ík{u
- ð¢MkÃkkxeyku Ãkh «fkþLkwt ÃkhkðúíkLk Mk{òðe þfþku yLku økku¤kfkh yheMkkykuLke ð¢íkk rºkßÞk
yLku Vef÷ MktçkR ð[[uLkku MktçktÄ Mk{S þfþku.
- økku¤kfkh (ð¢fkh) MkÃkkxeyku {kxu hiðkS¢ Mktfuíkku Mk{S þfþku.
ð¢e¼ðLkLkk rLkÞ{ku Mk{S þfþku.
- hkuStËk SðLk{kt Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk yLku íkuLke WÃkÞkurøkíkk Mk{S þfþku.

{kuzâw÷ - 6 «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk
- ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkRLkk {kÃkLk {kxuLkwt LÞwxLkLkwt Mk{efhý Mk{S þfþku.
WÃkfhýku
- ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR þkuÄðk {kxu MÚkktíkhLke ÃkØrík Mk{S þfþku.
20.1 ð¢kfkh MkÃkkxe ÃkhÚke «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk :-
LkkUÄ ykÃkýu òýeyu Aeyu fu fkuR Mk{ík÷ MkÃkkxe ÃkhÚke «fkþLkk rLkÞ{ku Lke[u «{kýu Au.
1. ykÃkkík rfhý, ÃkrhðŠíkík rfhý yLku MkÃkkxe ÃkhLkku fkuR rçktËwÚke ÷tçkkR nt{uþk yuf s Mk{ík÷{kt
nkuÞ Au.
2. ykÃkkík fkuý yLku yu ÃkhkðŠíkík fkuý Mk{kLk nkuÞ Au.
su ykf]rík 20.1 {kt ËþkoÔÞwt Au. WÃkhkuõík

rLkÞ{ku ð¢kfkh yheMkkyku {kxu Ãký ÷køkw Ãkzu Au.
fkhý fu ð¢kfkh yheMkkLku Ãký LkkLkk LkkLkk Mk{ík÷
yheMkkykuLkku çkLku÷ku {kLke þfkÞ Au. þwt ík{u õÞkhuÞ
ík{khk [nuhkLku Mkkhe heíku Ãkku÷eþ fhu÷e [{[e{kt rLknkéÞku Au. ykf]rík 20.2 (yu) yLku 20.2
(çke) ð¢kfkh yheMkkLkk «fkh Ëþkoðu Au.
ykf]rík : 20.1 Mk{ík÷ MkÃkkxe
ÃkhÚke «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk
ykf]rík : 20.2 ð¢kfkh yheMkkyuk (yu) çkneøkkuo¤ yheMkku yLku (çke) ytføkkuo¤ yheMkku
ynª LkkUÄLkeÞ Au fu, çkrnøkkuo¤ yheMkkLke MkÃkkxe çknkhLke íkhV ð¢ nkuÞ Au ßÞkhu
ytíkøkkuo¤ yheMkk {kxu íku ytËhLke íkhV ð¢ nkuÞ Au. [k÷ku ykÃkýu ð¢kfkh yheMkkyku {kxu
ðkÃkhíkk y{wf ÃkËLku æÞkLk{kt ÷Ryu.
yuf yuðk fkÕÃkrLkf økku¤kLkwt fuLÿ fu yheMkku Ãký íkuLkku yuf ¼køk Au. íkuLku yheMkkLkk
ð¢Lkwt fuLÿ fnuðkÞ Au. yLku ykðk økku¤kLke rºkßÞkLku íkuLke ð¢íkk rºkßÞk fnuðkÞ Au. yheMkkLke

MkÃkkxe ÃkhLkk {æÞ®çkËw 0 Lku íkuLkku Äúwð fnu Au íkuLku yheMkk {wÏÞ yûk fnu Au. {wÏÞ yûkLke Mk{ktíkh «fkþþk† yLku «fkþeÞ
økku¤kfkh yheMkk Ãkh ykÃkkík Úkíkk «fkþLkwt rfhýÃkwts fkuR yuf ®çkËw Ãkh fuLÿeík ÚkkÞ Au. yÚkðk WÃkfhýku
fkuR yuf ®çkËw ÃkhÚke rð¢urLÿík ÚkkÞ Au. yk ®çkËwLku yheMkkLkwt {wÏÞ VkufMk fnuðkÞ Au. Äúwð yLku
{wÏÞ VkufMk ðå[uLkk ytíkhLku yheMkkLke Vkuf÷ ÷çkkR fnuðkÞ Au. {wÏÞ yûkLku ÷tçk hnu÷k Vef÷
®çkËw{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk Mk{ík÷Lku Vef÷ Mk{÷ fnu Au.
LkkUÄ
1. Lke[uLkk «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.
yu. Lke[uLkk{ktÚke õÞk yheMkkLke ð¢íkk rºkßÞk ðÄkhu nkuÞ Au. Mk{ík÷ çkrnøkkuo¤ fu
yíktøkkuo¤
çke. òu yheMkkLku Ãkkýe{kt zqçkkzðk{kt ykðu íkku þwt íkuLke Vef÷ ÷tçkkR{kt VuhVkh Úkþu ?
Mke. Mk{ktíkh yÚkðk çkrnøkkuo¤ yheMkk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk fuðwt nþu ?
ze. økku¤kfkh yheMkkLku {kºk yuf s Vef÷ ®çkËw fu{ nkuÞ Au?
2. ytíkøkkuo¤ yheMkkykuLke y÷øk y÷øk rºkßÞkyku 5 Mku{e., 7 Mku{e. yLku 10 Mku{e. {kxu ð¢Lkwt
®çkËw yuf s hnu íku «{kýu ykf]ríkyku Ëkuh Ëhuf yheMkk {kxu ÃkhkðŠíkík rfhýku yLku {wÏÞ yûkLku
Mk{ktíkh rfhý Ëkuhku
3. økku¤kfkh yheMkkLke ð¢íkk rºkßÞk 30 Mku{e. Au íkku
1) òu ytËhLke MkÃkkxe [¤fkx Þwõík nkuÞ íkku yLku
2) òu çknkhLke MkÃkkxe [¤fkÞ Þwõík nkuÞ íkku íkuLke Vef÷ ÷tçkkR fux÷e nþu?
4. zeþ yuLxuLkk ð¢kfkh þk {kxu nkuÞ Au?
20..1..1 «rík®çkçk h[Lkk {kxuLke rfhý ykf]ríkyku :-
ykf]rík 20.2 (yu) yLku 20.2 (çke) æÞkLk{kt ÷ku. ík{u LkkUæÞwt Au.
- ð¢Lkk fuLÿ{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt rfhý íkuLkku ÃkÚk VheÚke {u¤ðu Au.
- ÃkhkðíkoLk Ëhr{ÞkLk {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh «fkþLkwt rfhý VkufMk ÃkhÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.

«fkþþk† yLku «fkþeÞ - yuV {ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt «fkþLkwt rfhý {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh ÃkhkðŠíkík ÚkkÞ Au.
WÃkfhýku
«rík®çkçk çku «fkhLkk nkuÞ Au. Mkk[wt yLku yk¼kMke.
Mkk[wt «rík®çkçk :-
ðMíkwLkwt yk «fkhLkwt «rík®çkçk ßÞkhu ÃkhkðŠíkík rfhýku yufçkeòLku AuuËu Au. íÞkhu h[kÞ
LkkUÄ
Au. ykðk «rík®çkçk W÷xk nkuÞ yLku íkuLku ÃkzËk Ãkh òuR þfkÞ Au. ykðwt «rík®çkçk su çkksw Ãkh
ðMíkw nkuÞ íku çkksw Ãkh yheMkkLke Mkk{u h[kÞ Au. (ykf]rík 20)
yk¼kMke «rík®çkçk :-
ðMíkwLkwt yk «fkhLkwt «rík®çkçk yheMkkÚke rðfuLÿeík Úkíkk ÃkhkðŠíkík rfhýku îkhk h[kÞ Au.
ykðk «rík®çkçk yk¼kMke «ûkuÃký þõÞ LkÚke. yLku íkuyku yheMkkLke ÃkkA¤ h[kÞ Au.
20.3 ykf]rík yu) ytíkøkkuo¤ yheMkk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk yLku çke) çkrnøkkuo¤ yheMkk îkhk
h[kíkwt «ríkrçktçk
20..1..2 hiðkSf rLkþkLkeyku :-
rfhý «fkþ þk†{kt fŠxrÍÞLk Þk{

ÃkØrík ykÄkrhík hiðkSf rLkþkLkeykuLkwt yLkwMkhý
ÚkkÞ Au. íku{kt Lke[uLkk {wÆkyku æÞk{kt ÷uðk{kt ykðu
Au.
1. ykf]rík 20.4 {kt ËþkoÔÞk «{kýu çkÄk s

ytíkhkuLkwt yheMkkLkk Äðo 0 Úke {kÃkLk fhðk{kt ykðu
Au. ðMíkwLku nt{uþk zkçke çkksw hk¾ðk{kt ykðu Au.
fu suÚke ykÃkkík rfhý nt{uþk zkçke çkksw s{ýe 20.4 :

çkksw økrík fhu. «fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
2. 0 Lke zkçke çkkswLkk çkÄk ytíkhkuLku Éý yLku s{ýe çkkswLkk ytíkhkuLku ÄLk økýðk{kt ykðu Au.
3. {wÏÞ yûkÚke WÃkhLkk ytíkhkuLku ÄLk yLku Lke[uLkk ytíkhkuLku Éý ÄLk økýðk{kt ykðu Au.
20..2 yheMkkLkk Mk{efhýku :

LkkUÄ
nðu ykÃkýu ðMíkw ytíkh (5), «rík®çkçk yíkh (5) yLku Vef÷ ÷tçkkR (yuV) ðå[uLkku
MktçktÄ ð¢kfkh yheMkk{kt {u¤ðeþwt.
ykf]rík 20.5 ËþkoÔÞk «{kýu ytíkøkku¤ o
yheMkkLkk Mkk{u fkuR yuf ðMíkw AB
{qfu÷e Au. ykÚke yheMkku íkuLkwt «rík®çkçk
AB h[u Au. ynª M yu ytíkøkkuo¤
yheMkkku Au. XA yLku YA ÃkhkðŠíkík
rfhýku Au ßÞkhu AX yLku AY ðMíkw
AB Ãkh ykðíkk çku rfhýku Au. hiðkSf
rLkþkLkeyku WÃkÞkuøk fhíkk 20.5
OF
XO
FB
AB
FB
OF ðMíkw ytíkh OB = -u
Vkuf÷ ÷tçkkR OF=-f
«ríkrçktçk ytíkh OB=-v
yLku ð¢íkk rºkßÞk OC=-2f
ynª ΔABF yLku ΔFOY yufMk{kLk rºkfkuý Au. ykÚke
AB
= ..(20.1)
OY
yu s heíku Mk{kLk rºkfkuý ΔXOF yLku ΔB′A′F {kxu
= ..( 20.2)
Ãkhtíkw AB = XO fkhý fu AX yu {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh Au. yk WÃkhktík A′B′= OY Mk{efhý

(20.1) yLku (20.2) Lke zkçke çkksw Mk{kLk nkuðkÚke íku{Lke s{ýe çkksw Ãký Mk{kLk ÚkkÞ Au.

WÃkfhýku ykÚke = (20.3)
Mk{efhý (20.3){kt u, v yLku f Lkk ÃkË{kt ÷¾íkk

f
= v  (  f )
LkkUÄ
u  f
f =
ykÚke uv – uf – vf + f 2= f 2
yÚkðk uv= uf + vf
WÃkhkuõík Mk{efhý{kt uv f Úke ¼køkíkk
1
= + (20.4).. (20.4)
f
«rík®çkçkLkk fË yLku ðMíkwLkk fËLkk økwýku¥khLku {kuxð fnu Au.
m - «ríkrçktçkLkwt fË -
ðMíkwLkwt fË
Ãkhtíkw =
∴ m= = (20.5)
Mkk[wt «rík®çkçk ŸÄw nkuðkÚke
m= =– (20.5)
ÞkË hk¾ku fu ð¢kfkh yheMkk {kxu
= +

WÃkfhýku
1. yuf yheMkkLke Mkk{u Q¼u÷k {kýMkLku íkuLkk {kÚkkLkku ¼køk LkkLkku yLku Lke[uLkku ¼køk {kuxku ÷køku
Au. íkku yk yheMkkLku fuðe heíku nþu?
2. ðknLk{kt ykøk¤Lkk yheMkkyku ytíkøkkuo¤ ßÞkhu ÃkkA¤Lkk yheMkkyku çkrnøkkuo¤ nkuÞ Au. LkkUÄ
fkhý ykÃkku.
3. yuðe çku ÃkrhÂMÚkríkykuLkwt ðýoLk fhku fu su{kt yíktøkkuo¤ yheMkku íkuLke Mkk{u hk¾u÷k ÃkËkÚkoLkwt
«rík®çkçk {kuxwt fheLku çkíkkðu Au. sYhe ykf]ríkLke {ËËÚke Mk{òðku.
4. 16 Mku{e. ð¢íkk rºkßÞk ðk¤ku ytíkøkkuo¤ yheMkkÚke 2.6 Mku{e. Ÿ[kRðk¤e fkuR ðMíkw 24Mku{e.
Ëqh Au. (1) íkuLkkt «rík®çkçkLkwt MÚkkLk yLku (2) «rík®çkçkLkwt fË yLku «fkh sýkðku.
5. ytíkøkkuo¤ yheMkkÚke 15 Mku{e. Ëwh {wfu÷e ðMíkwLkwt Mkk[wt «rík®çkçk [kh økýw Ÿ[wt Ëu¾kÞ Au.
fk[Lke ð¢íkkrºkßÞk yLku «rík®çkçkLkwt MÚkkLk þkuÄku.
6. 20 Mku{e.ð¢íkkrºkßÞk Ähkðíkku çkrnøkkuo¤ yheMkku ðMíkwLkw yzÄwt fËLkwt «rík®çkçk h[u Au. ðMíkw
yLku íkuLkk «rík®çkçkLkwt MÚkkLk sýkðku.
20..3 «fkþLkwt ðr¢¼ðLk :-
ßÞkhu «fkþ ºkktMke heíku nðk suðkt «fkþeÞ Ãkkík¤k {kæÞ{{ktÚke Ãkkýe fu fk[ suðkt
«fkþeÞ ½h {kæÞ{{kt «ðuþu Au. íÞkhu ð¤u Au. yLku íkuLkkt «MkhýLke Ëeþk çkË÷kÞ Au. yk{, çku
swËk swËk {kæÞ{{ktLke nË (fuÄkh) Ãkh «fkþLkkt ðktfk ð¤ðkLke ½xLkkLku «fkþLkwt ðr¢¼ðLk fnu
Au.
ßÞkhu çku {kæÞ{{kuLku swËkt Ãkkzíke MkÃkkxe Ãkh «fkþLkwt ðr¢¼ðLk ÚkkÞ Au íÞkhu íku Lke[uLkkt
çku rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhu Au.
rLkÞ{ : 1 ykÃkkík rfhý, ðr¢¼qík rfhý yLku ykÃkkíkk®çkËw Ãkh MkÃkkxeLkku ÷tçk nt{uþk yuf s
Mk{ík÷{kt nkuÞ Au.
rLkÞ{ : 2 ykÃkkíkfkuý 1 Lkku ... yLku ðr¢¼ðLk fkuý .. Lkkt .. Lkku økwýku¥kh yu ykÃku÷kt {kæÞ{kuLke
òuz {kxu y[¤ nkuÞ Au. ßÞkhu «fkþ «fkþeÞ Ãkkík¤k {kæÞ{{ktÚke «fkþeÞ ½è {kæÞ{{kt
òÞ Au. íÞkhu íku ykÃkkík rfhý Ãkh ykÄkh hk¾íke LkÚke. yk WÃkhktík «fkþLkk ykÃku÷k htøk {kxu
yk økwýku¥kh {kæÞ{ òuz Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. yk rLkÞ{Lku MLku÷Lkku rLkÞ{ fnu Au. suLkk «{kýu

WÃkfhýku = μ12
ßÞkt .. Lku «Úk{ {kæÞ{Lke MkkÃkuûku çkeò {kæÞ{Lku ð¢e¼ðLkktf fnu Au su Ëþkoðu Au fu çku
{kæÞ{kuLku y÷øk fhu÷e MkÃkkxe Ãkh «fkþ fux÷ku ðktfku ð¤þu. çkeò þçËku{kt fneyu íkku
LkkUÄ þqLÞkðfkþ{kt «fkþLkku ðuøk yLku fkuR {kæÞ{{kt «fkþLkk ðuøkLkk økwýku¥khLku ð¢e¼ðLkktf fnu
Au.
μ12=
fkuíf]f 20.1 {kt y{wf {kã{kuLkk ð¢e¼ðLkktf ykÞk Au. LkkUÄku fu yk {qÕÞku nðk fu
þqLÞkðfkþLke MkkÃkuûku Au. fkuüf ÃkhÚke {k÷{ Ãkzu Au fu Ãkkýe nðk..
xuçk÷ : 20.1 y{wf ÃkËkÚkkuoLkk ð¢e¼ðLkktf
{kæÞ{ μ μ
þqLÞkðfkþ 1
Ãkkýe 1.33
Mkk{kLÞ fk[ 1.50
fkWLk ø÷kMk 1.52
½è fk[ 1.65
nehku 2.42
ßÞkhu «fkþ «fkþeÞ Ãkík¤k {kæÞ{{ktÚke «fkþeÞ ½è {kæÞ{{kt «ðuþu Au. íÞkhu
ykf]rík 20.6 (yu) {kt ËþkoÔÞk «{kýu ð¢e¼ðLk fkuý (∠r) yu ykÃkíkfkuý (∠i) fhíkktyku
nkuÞ Au. çkeS íkhV òu «fkþLkwt rfhý Ãkkýe{ktÚke nðk{kt «ðuþu íÞkhu ð¢e¼ðLk fkuý (∠r) yu
ykÃkkík fkuý (∠i) fhíkkt ðÄkhu nkuÞ Au. ykf]rík (20.6 (çke)) yÚkkoík ð¢e¼qík rfhý nðk yLku
fk[Lke MkÃkkxe ÃkhÚke ÷tçk íkhV ðktfw ð¤u Au. ßÞkhu Ãkkýe yLku nðkLke MkÃkkxe ÃkhÚke ÷tçkÚke Ëqh
òÞ Au.

WÃkfhýku
LkkUÄ
(a) (b)
ykf]rík : 20.3 (yu) nðk{Lku fk[Lke ðå[uLke MkÃkkxe ÃkhÚke ð¢e¼ðLk
(çke) Ãkkýe yLku nðkLke ðå[uLke MkÃkkxe ÃkhÚke ð¢e¼ðLk
Willebrord Van Roijen Snell

(1580 – 1626)
MLku÷Lkku sL{ R.Mk. 1580 {kt r÷zLk{kt ÚkÞku níkku.íku{ýu økrýíkþk†Úke íku{Lkku yÇÞkMk
þY fÞkuo níkku.íÞkhçkkË íku{ýu r÷zLk rðïrðãk÷Þ{ktÚke fkÞËkþk†Lkku yÇÞkMk fÞkuo Ãkhtíkw íÞkh
sin iw
çkkË íkwhík s íku økrýíkþk† íkhV ðéÞk yLku {kºk 20 ð»koLke ô{hu rðïrðãk÷Þ{kt ¼ýkððkLkwt
sin ig
þY fÞwO. íku{ýu økrýíkþk†{kt {níðLkwt fk{ fÞwO. su π Lkk {qÕÞLke økýíkhe {wÏÞ níke. íku{ýu
½ýk ÃkwMíkfku Ãký ÷ÏÞk níkk. su{kt fku{ux ykÄkrhík ÃkwMíkfku Ãký níkk. òu fu rð¿kkLk{kt íku{Lkwt
{níðÃkqýo «ËkLk ð¢¼ðLkLkk rLkÞ{ku níkk. òu fu íku{ýu yk rLkÞ{kuLkwt õÞkhuÞ «fkþLk fÞwO Lk
nkuíkwt.
20..3..1 «fkþLkwt «ríkðíkeo Ãkýwt :-
ykf]rík (20.6 (çke)) æÞkLk{kt ÷ku fu su «ríkðúeíkÃkýkLkku rMkØktík Ëþkoðu Au. yu nt{uþk
sYhe LkÚke fu «fkþ nt{uþk nðk{ktÚke «fkþeÞ ½è {kæÞ{{kt økrík fhu. nfefík{kt ÃkkhËþeo
{kæÞ{kuLkwt fkuR Ãký MktÞkusLk ÚkR þfu. Äkhku fu, «fkþ Ãkkýe yLku fk[ ðå[uLke MkÃkkxe Ãkh ykÃkkík
ÚkkÞ Au. ykÚke MLku÷Lkk rLkÞ{ yLkwMkkh
= μ wg (20.6)
Äkhku fu, çku y÷øk y÷øk nðk-fk[ yLku nðk-ÃkkýeLke MkÃkkxeyku æÞkLk{kt ÷Ryu.
MLku÷Lkk rLkÞ{ yLkwMkkh

«fkþþk† yLku «fkþeÞ yLku
WÃkfhýku
= μ aw
WÃkhkuõík Ãkrhýk{ku ÃkhÚke

LkkUÄ
μ ag sin ig = μ aw sin iw (20.7)
su{Lku Lke[u «{kýu÷¾e þfkÞ
= (20.8)
Mk{efhýku 20.6 yLku 20.8 Lku Mkh¾kðíkk.
μ wg= (20.9)
WÃkhLkwt Mk{efhý Ëþkoðu Au fu ßÞkhu «fkþ Ãkkýe{ktÚke fk[{kt «ðuþu Au. íÞkhu ÃkkýeLke
MkkÃkuûku fk[Lkku ð¢e¼ðLkktf yu nðkLke MkkÃkuûk Ãkkýe yLku fk[Lkk ð¢e¼LkktfLkk YÃku ÷¾e þfkÞ
Au.
WËknhý ::20.1 Ãkkýe yLku fk[Lku y÷øk Ãkkzíke MkÃkkxe Ãkh fkuR yuf rfhý 30 Lkk ¾qýku
ykÃkkík ÚkkÞ Au. [ku [uLkku ðr¢¼qík fkuý þkuÄku.
Wfu÷ : Mk{e. (20.8) ÃkhÚke
sin ig = ×
= 0.4446
ig = 25o41′

WËknhý ::20.2 òu ÃkkýeLkku ðr¢¼ðLkktf nðkLke MkkÃkuûku 4/3 nkuÞ íkku Ãkkýe{kt «fkþLke ÍzÃk
þkuÄku. þqLÞkðfkþ{kt «fkþLk ÍzÃk = 3 × 108 ms–1 Au.
WÃkfhýku
Wfu÷ : μ=
v =
LkkUÄ
3  108  3
=
4
= 2.25 × 108 ms–1
WËknhý ::20.220.3 fk[ yLku ÃkkýeLkkt ðr¢¼Lkktf yLkw¢{u 1.52 yLku 1.33 Au. ÃkkýeLke
MkkÃkuûku fk[Lkku ðr¢¼Lkktf þkuÄku.
Wfu÷ : Mk{e. (20.9) ÃkhÚke

cag 108 ms –1 )
1.52
(3
v
 4/3
1.33
aw μ wg = = = 1.14

1. ßÞkhu «fkþLkwt rfhý fk[ Ãkh ÷tçk rËþk{kt ykÃkkík ÚkkÞ íÞkhu íkuLkwt fkuýeÞ MÚkkLkktíkh fux÷wt
Úkþu.
2. MkqÞo yLku [tÿ ßÞkhu rûkríks Ãkh nkuÞ Au íÞkhu Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhý íku{Lkk Ëu¾kíkk ykfkhLku fu{
yLku fuðe heíku
3. íkkhkyku fu{ Í¤n¤u Au?
4. Ãkkýe ¼hu÷wt fk[Lkwt Ãkkºk Ãkkýe ðøkhLkk fk[Lkk Ãkkºk fhíkk tAeAÁt fu{ Ëu¾kÞ Au? sYhe
ykf]rík MkkÚku ðýoLk fhku.
5. ßÞkhu «fkþLkwt rfhý ÃkkýeLke MkÃkkxe Ãkh 50 Lkk fkuý ykÃkkík ÚkkÞ íÞkhu íkuLkku ð¢e¼ðLk fkuý
þkuÄku.

«fkþþk† yLku «fkþeÞ 20..4 Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk
WÃkfhýku
«ð]r¥k 20..1
LkkUÄ yuf ÷kfze ÷R íkuLkk Ãkh økúeMk [kuÃkze yLku ÃkË íkuLku Ãkkýe{kt zwçkkzku. ík{u òuþku fu ÷kfze
[ktËeLke su{ Í¤n¤u Au. su ð¢e¼ðLkLkk ¾kMk rfMMkkLku yk¼khe Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu
«fkþ ßÞkhu fk[{ktÚke nðk{kt «ðuþu Au íÞkhu íku ÷tçkÚke Ëqh ðktfw ð¤u Au. yÚkkoík yk rfMMkk{kt
ð¢e¼ðLk fkuý ykÃkkík fkuý fhíkk {kuxku nkuÞ Au. ßÞkhu ykÃkkík fkuý ðÄu íÞkhu ð¢e¼qík rfhý
MkkÚku þwt ÚkkÞ Au. ð¢e¼qík rfhý ðÄkhu ðktfw ð¤u Au. òu fu ð¢e¼ðLk fkuýLkwt {w÷ {níð{ 90 fkuR
þfu. «fkþeÞ Ãkkík¤k {kæÞ{{kt ð¢e¼ðLk fkuý 90 nkuÞ íkuLku fkuý critical angle fnu
Au.íÞkhçkkË ð¢e¼qík rfMMkk çku {kæÞ{kuLku y÷øk fhíke MkÃkkxe Ãkh økrík fhu Au. òu ykÃkkík fkuý
¢ktrík fkuý fhíkk ðÄkhu nkuÞ íkku ykÃkkík rfhý íkus {kæÞ{{kt Ãkhkðíkeoík ÚkkÞ Au. (ykf]rík 20.7
(Mke) yk «fkhLkk ÃkhkðíkoLk Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk fnu Au suLkk {kxu Lke[uLke çku þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk
yrLkðkÞo Au.
- «fkþ ½è {kæÞ{{ktÚke Ãkkík¤k {kæÞ{{kt økrík fhíkku nkuðku òuRyu.
- ½è {kæÞ{{kt ykÃkkík fkuý çku {kæÞ{ku {kxuLkk fktríkfkuý fhíkk ðÄkhu nkuðe òuRyu.
MLku÷Lkk rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fheLku ¢ktrík fkuýLkwt Mk{efhý ð¢e¼ðLkktf MktË¼o{kt {u¤ðe
þfkÞ Au. fk[ yLku nðkLku y÷øk Ãkkzðk{kt MkÃkkxe Ãkh Úkíkk ð¢e¼ðLk {kxu
ykf]rík 20.7 fk[{ktÚke nðk{kt «ðuþíkk «fkþLkwt ð¢e¼ðLk (yu) i < ic {kxu, (çke) i = ic {kxu
yLku (Mke) i > ic {kxu
ynª r = 90º i = ic {kxu {qfíkku

= WÃkfhýku
sin ic =
ykÚke = =
LkkUÄ
xuçk÷ 20.2 fkux÷kf ÃkËkÚkkuoLkk ¢ktríkfkuý
WËknhý 20..4 fk[Lkku ð¢e¼ðLkktf 1.52 Au. fk[ yLku nðkLku y÷øk Ãkkzíke MkÃkkxe {kxu
¢ktríkfkuý þkuÄku.
Wfu÷ : ykÃkýu òýyu Aeyu Au fu, μ= 1/sin ic
sin ic = 1/μ =
∴ ic = 42º
½ýk ¾hk ÃkkhËþeo ÃkËkÚkkuoLkku [÷¾kx Ãkqýoyktíkrhf ÃkhkðíkoLkkuLku yk¼khe Au nehku íkuLkwt
1sin
11 ic
ga
ag
ykËþo WËknhý Au. fkhý fu íkuLkku ¢ktríkfkuý ½ýku LkkLkku nkuÞ Au suÚke íku{kt «ðuþíkku {kuxk¼køkLku

sin
ga i90
1.52
sin c
o
«fkþ Ãkqýoyktíkrhf ÃkhkðíkoLk yLkw¼ðu Au yLku ytíku íku{ktÚke çknkh Lkef¤u Au.
Mkk{kLÞ ÃkhkðíkoLk{kt ÃkkhðŠíkík MkÃkkxe Mkkhe heíku Ãkku÷eþ fhu÷e nkuðk Aíkkt Ãký ÃkhkðŠíkík
rfhý fhíkkt nt{uþk Lkçk¤w nkuÞ Au fkhý fu, yk rfMMkk{kt «fkþLkku y{wf ¼køkLkwt þku»ký yÚkðk
Ãkkhøk{Lk ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLkLkkt rfMMkk{kt ÃkkhËþof MkÃkkxe ÃkhÚke 100 «fkþ
ÃkhkðŠíkíkÚkkÞ Au.
20..4..1 Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk yLku ÃkhkðíkoLkLke WÃkÞkuøk
(yu) {]øks¤ (árü¼ú{)
{]øks¤ fu árü¼ú{ yu yuf «fkþeÞ yk¼kMk Au fu su WLkk¤kLkk økh{ rËðMkku{kt zk{h

ðk¤k hMíkk Ãkh fu hý{kt òuðk {¤u Au. yk ½xLkk Ãkkýe nkuðkLkku ¼ú{ ÃkuËk fhu Au. su nfefík{kt
nkuíkwt LkÚke.
WLkk¤k{kt økh{e ðÄw nkuðkLkkt fkhýu hMíkku ðÄw økh{. suÚke íkuLkk MktÃkfo{kt ykðíke nðk
Ãký økh{ ÚkkÞ Au. ykÚke ykðe nðkLke ½Lkíkk yLku ð¢e¼Lkktf WÃkhLke nðk fhíkkt ykuAk nkuÞ
Au. ykf]rík 20.9 {kt ËþokÔÞk «{kýu fkuR ËqhLke ðMk ykðíkk «fkþLkwt rfhý ykðk nðkLkk

«fkþþk† yLku «fkþeÞ Míkhku{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au ðÄkhuLku ðÄkhu ðktfw ð¤u Au. yLku ßÞkhu íkuyku çku ¢r{f Míkhku Ãkh ¢ktríkfkuý
WÃkfhýku fhíkk ðÄkhu fkuýu Ãkzu Au. íÞkhu Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk yLkw¼ðu Au suÚke ËqhLke ðMíkwLkwt W÷xwt
yk¼kMke «rík®çkçk òuðk {¤u Au.
LkkUÄ
ykf]rík : 20.8 árü¼ú{Lke h[Lkk.
MktÃkqýo ÃkhkðŠíkík r«Í{ :-
«fkþLkk ÃkhkðíkoLk {kxu Mk{krÄú¼qs rºkfkuý yuf yøkíÞLke Mkth[Lkk Au. ykf]rík 20.9
(a) {kt ËþkoÔÞk «{kýu ykÃkkík rfhý MktÃkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk yLkw¼ðe 90 Ãkh rðfheík ÚkkÞ
Au.
ykÃkkík rfhý {kxu çkeS çkesw ÃkMktË fhíkk rfhý 0 yLku 0 ÃkhÚke çku ¢r{f Ãkqýo yktíkrhf
ÃkhkðíkoLk yLkw¼ðe 180 Ãkh VtxkÞ Au.
ykuÃxef÷ VkRçkh :
ykf]rík 20.10 ykuÃxef÷ VkÞçkh{kt Úkíkwt Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk
ykuÃxef÷ VkÞçkh yu ykÃkýk {kÚkkLkk ðk¤fhíkkt Ãký ykuAe òzkRLkku fk[ fu õðkxoÍLkku
çkLku÷e h[Lkk Au. fkuh yLku õ÷uzªøk yu ykuÃxef÷ VkÞçkhLkk çku {wÏÞ ¼køkku Au.su{kt fehý
ð¢e¼ðLkktf õ÷kuzªøkLkk ð¢e¼ðLkktf fhíkkt ðÄkhu nkuÞ Au. yk fkhýu íku{kt Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk
þõÞ çkLku Au.

ykf]rík : 20.10 {kt ËþkoÔÞk «{kýu ßÞkhu «fkþ yuf LkkLkk ¾qýk MkkÚku ykuÃxef÷
VkÞçkhLkk yuf AuzkÚke ytËh «ðuþu Au. íÞkhu íku «fkþLkwt Ãkqýoyktíkrhf ÃkhkðíkoLk ½ýe çkÄe ðkh
WÃkfhýku
ÚkkÞ Au. yLku Auðxu íku VkRçkhLkk çkeò AuzkÚke íkuLke {¤íke ðúíkk MkkÚku çknkh Lkef¤u Au VkRçkh
ð¤u íkku Ãký yk «r¢Þk yMkh Ãkk{íkeLkk..
Ëk:ík þhehLkk ytËhLke yðÞðkuLkwt rLkrhûký fhðk {kxu ÷u«kuMfkuÃk, {krníkeLkk ykËkLk «ËkLk
LkkUÄ
{kxu ðøkuhu. suÚke ÷k¾ku ÷kufku ykuÃxef÷ VkRçkh Lkuxðfo îkhk yufçkeòLkk MktÃkfo{kt hnu Au.
1. ßÞkhu «fkþLkwt rfhý Ãkkík¤k {kæÞ{{ktÚke ½è {kæÞ{{kt «ðuþu íÞkhu Ãkqýoyktíkrhf ÃkhkðíkoLk
fu{ Úkíkwt LkÚke?
2. fk[Lkku ¢ktríkfkuý 42° Au.òu fk[Lku Ãkkýe{kt zqçkkzðk{kt ykðu íkku þwt íku{kt VuhVkh Úkþu? ík{khk
sðkçkLkwt fkhý ykÃkku.
3. sYhe ykf]rík MkkÚku Ëþkoðku fu «fkþLkwt rfhý 1) Mk{ík÷ yheMkk ßðkhk yLku 2) MktÃkqýo
Ãkhkðíkeo r«Í{ îkhk fuðe heíku 90 ¾qýk Ãkh VtxkÞ Au. çkeò rfMMkk{kt «fkþLke íkeðúíkk fu{ ðÄkhu
nkuÞ Au.
4. fkuR yuf Ãkkºk{kt ¼hu÷wt «ðkne 25 Mku{e. ŸzkR Ãkh Au. òu «ðkneLke ð¢e¼ðLkktf 1.25
nkuÞ íkku WÃkhÚke òuíkk íkuLke ôzkR fux÷e Ëu¾kþu? «ðkne {kxu ¢ktríkfkuý fux÷ku nþu?
20..5 ð¢kfkh MkÃkkxe Ãkh ð¢e¼ðLk
ykf]rík : 20.11 {kt ËþkoÔÞk «{kýu Xtrz yu nðk yLku fk[Lku y÷øk fhíke çkrnøkkuo¤
MkÃkkxe Au. ð¢Lkwt fuLÿ Mke Au. Ãke yu Äúwð Au fu suÚke MkeÃke {wÏÞ yûk Au. ynª 0 yu yuf ®çkËw{Þ
ðMíkw Au. OP ykÃkkík rfhý yLku AB ð¢e¼qík rfhý Au. fkuR çkesw rfhý OP MkÃkkxe Ãkh
÷tçk YÃku Ãkzu Au. yLku ð¢e¼ðLk ÃkkBÞk ÃkAe ðktfw ðéÞk ðøkh økrík fhu Au. PC yLku AB {ktÚke
ykðíkk Ëu¾kÞ Au. suÚke I yu O Lkwt yk¼kMke «rík®çkçk Au.
Äkhku fu ∠OAN=i (ykÃkkík fkuý) yLku ∠CAB = r (ð¢e¼ðLkfku) Au hiðkSf

rLkþkLkeykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk.
Äkhku fu α, β yLku γ yLkw¢{u OA, IA yLku CA, îkhk {wÏÞ yûÞ Ãkh ytíkþíkk ¾qýkyku
Au yLku A {ktÚke {wÏÞ yûk Ãkh Ëkuhíkk ô[kR h Au. ΔOCA yLku ΔICA {kt

WÃkfhýku
LkkUÄ
ykf]rík 20.11 ð¢kfkh MkÃkkxe Ãkh ð¢e¼ðLk
i= α + γ (i çknkhLkku ¾qýku Au) (20.10)
yLku r= β + γ ( r yu çknkhLkku ¾qýku Au) (20.11)
MLku÷Lkk rLkÞ{ yLkwMkkh
=μ
ßÞkt μ yu nðkLke MkkÃkuûku fk[Lke MkÃkkxeLkku ð¢e¼ðLkktf Au. LkkLkk rAÿ Ähkðíke {kxu P
yLku A LkSf nkuÞ Au. fu su i yLku r ½ýk LkkLkk nkuÞ Au. (sin i ~ i, sin r ~ r) ykÚke,
i= μr (20.12)
Mk{efhýku 20.10 yLku 20.11 {ktÚke i yLku r Lkk {qÕÞku {qfíkk

α + γ = μ (β + γ)
yÚkðk α – μβ = γ (μ – 1) (20.13)
ynª α, β yLku γ Ãký ½ýks LkkLkk nkuðkÚke tan α ~ α yu tan β ~ β íku{s tan γ ~
γ÷R þfkÞ. nðu ykf]rík 20.11 «{kýu ΔOAM æÞkLk{kt ÷uíkkt
α ≈ tan α= = = ( òu M yu P Lke ½ýe LkSfku)
β ≈ tan β = = =

yLku γ ∼ tan γ= = = WÃkfhýku
α, β yLku γ Lkkt {qÕÞku Mk{e. (20.13) {qfíkkt
– = (μ – 1)
LkkUÄ
yÚkðk – = (20.14)
20..5..1 ÷uLMk îkhk ÃkhkðíkoLk
÷uLMk yu çku MkÃkkxeðk¤ku ÃkkhËþof fk[Lkku ÔÞðÂMÚkík heíku fkÃku÷ku yuf xwfzku nkuÞ Au.
su{ktLke yuf yÚkðk çktLku MkÃkkxe ð¢fkh nkuÞ Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ÷uLMk {wÏÞíðu çku
«fkhLkkt nkuÞ Au. çkrnøkkuo¤ yLku ytíkøkki¤ ykf]rík 20.12 {kt ËþkoÔÞk «{kýu íku{Lkkt Ãký Ãkuxk
«fkh nkuÞ Au.
su {q¤¼qík Lkk{fhý:
Ãkkík¤ku ÷uLMk:
h
1AM
hh– 1
v
vu–R
MC
PCuR òu ð¢kfkh MkÃkkxeLke ð¢íkk
rºkßÞkLke Mkh¾k{ýe{kt ÷uLMkLke òzkR
yðøkÛÞ nkuÞ íkku íkuLku Ãkkík¤ku ÷uLMk
fnuðkÞ Au.
{wÏÞ yûk :
÷uLMkLke çku ð¢ MkÃkkxeykuLkkt

fuLÿLku òuzíke hu¾kLku {wÏÞ yûk fnuðkÞ
Au.
«fkþeÞ fuLÿ :- ykf]rík 20.12 ÷UMkLkk «fkhku
{wÏÞ yûk Ãkh hnu÷kt ÷uLMkLkk fuLÿ Ãkh hnu÷kt ®çkËwLku «fkþeÞ fuLÿ fnuðkÞ Au. íku{ktÚke
ÃkMkkh ÚkÚkkt rfhýku ðktfk ð¤íkkt LkÚke.
su ®çkËw Ãkh rfhýku yufçkeòLku Mk{ktíkh nkuÞ Au.yLku {wÏÞ yûkÚke LkSf MktfurLÿík fu
rðfurLÿík ÚkkÞ íku ®çkËwLku {wÏÞ VkufMk fnu Au. ykf]rík (20.13) {kt F yu {wÏÞ VkufMk Au.

«fkþþk† yLku «fkþeÞ Vkuf÷ ÷tçkkR :
WÃkfhýku
«fkþeÞ fuLÿ yLku {wÏÞ VkufMk ðå[uLkkt yíkthLku Vkuf÷ ÷tçkkR fnuðkÞ Au. ykf]rík
(20.13) {kt OF yu Vkuf÷ ÷tçkkR (f) Au su çkrnøkkuo¤ ÷uLMk {kxu ½Lk yLku ytíkøkki¤ ÷uLMk{ku
Éý nkuÞ Au.
LkkUÄ Vkuf÷ Ã÷uLk :
÷uLMkLke {wÏÞ yûkLku ÷tçk yLku VkufMk ®çkË{ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt Mk{ík÷Lku Vkuf÷ Ã÷uLk fnuðkÞ
Au.
20..5..2 : ÷uLMk {ufh Mk{efhý yLku {kxðýe :
[k÷ku nðu ykÃkýu ÷uLMkLkkt ÃkËkÚkoLkkt ðr¢¼ðLkktf yLku íkuLke ð¢íkk rºkßÞk ðå[uLkku MktçktÄ
{u¤ðeyu ykf]rík 20.14 {kt ËþkoÔÞk «{kýu xuçk÷ Ãkh Ãkkík¤ku çkrnøkkuo¤ ÷uLMk {wõÞku Au? Äkhku
fu, ÷uLMkLkku nðkLke MkkÃkuûku ðr¢¼ðLkktf L Au. R1 yLku R2 yLkw¢{u íkuLke çku MkÃkkxeykuLke ð¢íkk
rºkßÞkyku Au. Äkhku fu, {wÏÞ yûk Ãkh fkuR ®çkËw{Þ ðMíkw fkuR ®çkËw P Ãkh {wfu÷e Au. Äkhku fu, C1
yLku C2 ð¢kfkh MkÃkkxeyku yLkw¢{u 1 yLku 2 Lkkt fuLÿku Au.
ykf]rík 20.14 : çkrnøkkuo¤ ÷uLMk îkhk ®çkËw{Þ ðMíkwLkwt rçkËwt{Þ «rík®çkçk
ykf]rík 20.14 {kt ËþkoÔÞkLkwMkkh fkuR yuf rfhý {wÏÞ yûk Ãkh hnu÷kt ®çkËw P Úke ÷uLMkLke
MkÃkkxe 1 Ãkh ®çkËw A Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ Au. PA nðk{ktÚke fk[{kt «ðuþu Au yLku íku ÷tçk íkhV ð¤e
AB Ëeþk{kt ykøk÷ ðÄu Au. MkÃkkxe 2 Lke økuhnkshe{kt rfhý I {wÏÞ yûk C2C1 Ãkh fkuR ®çkËw

Ãkh {¤u. yk s «{kýu P ÃkhÚke ÃkMkkh Úkíkwt fkuR çkeswt rfhý «kþeÞ fuLÿ O {ktÚke ÃkMkkh ÚkRLku «fkþþk† yLku «fkþeÞ
®çkËw I {ktÚke ÃkMkkh Úkþu. yk{, I Ãkh P Lkwt yk¼kMke «rík®çkçk {¤u Au. WÃkfhýku
yk{, ðMíkw ytíkh OP = u yLku «rík®çkçk ytíkh OI ′ = v1 {¤u Au. Mk{e. (20.14) Lkku
WÃkÞkuøk fhíkkt,
 1  1 LkkUÄ
 = (20.15)
v1 u R1
ynª MkÃkkxe 2 Lke nksheLkkt fkhýu rfhý AB yu B Ãkh ykÃkkík Úkþu. ynª ®çkËw B
ÃkhLkku ÷tçk C2N2 Au. ynª rfhý AB fk[{ktÚke nðk{kt «ðuþu Au suÚke ík ÷tçkÚke Ëqh rËþk{kt ðktfw
ð¤e rËþk BI íkhV ykøk¤ ðÄe fkuR C2N2 ®çkËw Ãkh P {ktÚke ykðíkkt çkeòt fkuR rfhý MkkÚku ¼¤u
Au. ykÚke, I yu ðMíkw P Lkwt «rík®çkçk Úkþu. yÚkkoík «rík®çkçk yíkh OI = v Úkþu.
®çkËw{Þ ðMíkwykuLku æÞkLk{kt ÷uíkk íkuLkwt yk¼kMke «rík®çkçk I Au. yLku Mkk[wt «rík®çkçk I Ãkh
{¤þu. MkÃkkxe 2 {kxu yk¼kMke ðMíkw I Ãkh {¤þu yLku I Ãkh Mkk[wt «rík®çkçk {¤þu. ykÚke
yk¼kMke ðMíkw I yLku Mkk[k «rík®çkçk I {kxu ðMíkw ytíkh OI ′ = u′ = v1 yLku «rík®çkçk OI = v
Mk{efhý 20.12 Lkku WÃkÞkuøk fhíkkt

111)1111 
(1/
1
 
vuv
RvRR22v–1v v1R1 
R
 1 2  =
yÚkðk
Mk{efhýLke çktLku çkksw μ ðzu økwýíkk
= (20.16)
Mk{efhýku 20.15 yLku 20.16 Lkku Mkhðk¤ku fhíkkt
– = (μ – 1) (20.17)
òu u = ∞ nkuÞ íkku (yÚkkoík ðMíkw yLktík ytíkhu nkuÞ íkku) ykÃkkík rfhýku Mk{ktíkh nkuÞ Au.
yLku ð¢e¼ðLk ÃkkBÞk ÃkAe VkufMk ®çkËw Ãkh fuLÿeík ÚkkÞ Au. (v = f ) ykÚke Mk{efhý (20.17)

«fkþþk† yLku «fkþeÞ Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
WÃkfhýku
= (μ – 1) (20.18)
suLku ÷UMk {ufh Mk{efhý fnu Au. Mk{efhýku 20.17 yLku 20.18 ÃkhÚkeMk{S þfkÞ
LkkUÄ Au fu,
- ÷ULMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR ð¢kfkh MkÃkkxe ð¢íkk rºkßÞk Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. ðÄkhu ð¢íkk
rºkßÞkðk¤k ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR ðÄw nkuÞ Au.
- òu ÃkËkÚkoLkku ð¢e¼ðLkktf ðÄkhu nkuÞ íkku íku{ktÚke çkLkíkk ÷UMk
òu ÷UMkLku Ãkkýe yÚkðk fkuR ÃkkhËþof «ðkne{kt zwçkkzðk{kt ykðu íkku ð¢e¼ðLkktf çkË÷kÞ
Au. yLku Vkuf÷÷tçkkR ðÄu Au.
20..5..3 LÞqxLkLkwt Mk{efhý :
ykf]rík 20.15 Ëþkoðu Au fu çkrnøkkuo¤ ÷UMk îkhk fkuR ðMíkw AB Lkwt «rík®çkçk A′B′ ykøk¤
h[kÞ Au. F1 yLku F2 yu yLkw¢{u «Úk{ yLku rîríkÞ {wÏÞ VkufMk ®çkËwyku Au. Äkhku fu, «Úk{
VkufMk ®çkËwÚke ðMíkw ytíkh x1 Au. yLku rîíkeÞ VkufMk çkËwÚke «rík®çkçk ytíkh x2 Au. íku{s f1 yLku
f2 yLkw¢{u «Úk{ yLku rîíkeÞ Vkuf÷ ÷tçkkRyku Au. (ykf]rík 20.15)
(ykf]rík 20.15)
yk s «{kýu ABF1 yLku OL′F1 {kxu
yks «{kýu Δs, OLF2 yLku A′B′F2 {kxu

WÃkhkuõík çktLku Mk{efhýkuLku Mkh¾kðíkk «fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
x1x2 = f1f2
f1 ≡ f2  f
ykÚke x1x2 = +f2

LkkUÄ
yk Mk{efhýkuLku LÞqxLkLkwt Mk{efhý fnuðkÞ Au su Vkuf÷ ÷tçkkRLkk {kÃkLk {kxu ðÃkhkÞ

Au.
20.5.4 «rík®çkçkLkwt MÚkkLk þkuÄðk {kxuLke MÚk¤ktíkhLke heík.
ykf]rík 20.16 {kt fkuR fkIMk L îkhk fkuR ðMíkw AB Lkwt «rík®çkçk A′B′ h[Þk Au. ynª
OA = u yLku OA′ = v Au.
«fkþLkk rfhýkuLkk «rððúíkeÃkýkLkk rMkØktík yLkwMkkh AO = v ÚkkÞ íku «{kýu òu ÷UMkLku

s{ýe íkhV ¾Mkuzðk{kt ykðu íkku {¤íkwt «rík®çkçk VheÚke íku s MÚkkLku h[kþu.
xf D x1x2
2
ykf]rík 20.16
yk{ AA′ = D=u+v ...(i)
yLku ÷UMkLkk çku ®çkËwyku ðå[uLkwt ytíkh

OO′ = x = (v – u) ...(ii)
(1) yLku (2) Lku W{uhíkk
v =

yLku (1) {ktÚke (2) çkkË fhíkkt
WÃkfhýku
u =
÷UMkLkk Mk{efhý{kt yk yk {qÕÞku {qfíkkt

LkkUÄ
=
1
=
f
yÚkðk f =
yk{, ðMíkw yLku ÃkzËkLkk MÚkkLk rLkrùík hk¾íkk ÃkzËk Ãkh ðMíkwLke íkusMðe yLku íkeûký
«rík®çkçk {¤u Au.
20..6 ÷UMk îkhk h[kíkk «rík®çkçk
÷UMk îkhk h[kíkk «rík®çkçk{kt «fkþLkk rfhýLke Lke[uLke ÷kûkrýfíkkykuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au.
- ÷UMkLkk «fkþeÞ fuLÿ{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk «fkþLkwt rfhý ðéÞk ðøkh ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
- ð¢e¼ðLk ÃkkBÞk ÃkAe Mk{ktíkh rfhý {wÏÞ VkufMk ®çkËw{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
- ð¢e¼ðLk çkkË «fkþLkwt rfhý F yLku F ′ {ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh nkuÞ Au.
1
÷UMkLkwt Mk{efhý f
= – Ëþkoðu Au fu, «rík®çkçk v yLku ÷UMkLke Vkuf÷÷tçkkR (f )
yLku ðMíkw ytíkh (u) Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
÷UMk îkhk h[íkk «rík®çkçkLke ô[kR yLku ðMíkwLke {q¤ ô[kRLkk økwýku¥khLku íku ÷UMkLke

{kuxðýe fnu Au. «fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
m= =
I «ríkrçktçkLke ÷tçkkR
WkËnhý 20..5 rîçkrnøkkuo¤ ÷UMkLke ð¢íkk rºkßÞkyku yLkw¢{u 15yLku 30 Mku{e Au. íkuLke Vkuf÷ LkkUÄ
÷tçkkR þe Au.
òu yk ÷utMkLku 1.65 ð¢e¼ðLkktf ðk¤k fkuR «ðkne{kt zwçkkzðk{kt ykðu íkku íkuLke Vkuf÷
÷tçkkR þkuÄku. ynª fk[Lkku ð¢e¼ðLkktf μ 1.5
Wfu÷ :- Mk{efhý 20.18 yLkwMkkh
= (μ – 1)
ynª R1= + 15Mku{e yLku R2 = –30 Mku{eykÚke..
v11.5
10 11 11  
I10 = (1.5 – 1)
ag
– – 1  
1.65
uf15
11
O 110
11
lR R2  
–30
al1
⇒ f = 20 Mku{e
÷UMkLku «ðkne{kt zwçkkzíkk
μg =
= =
ykÚke
= (μg – 1)

«fkþþk† yLku «fkþeÞ ∴ f = –110cm
WÃkfhýku
ynª f Éý {¤u Au suÚke ÷UMk ytíkøkkuo¤ ÷UMk íkhefu ðíkuo Au.
20..7 ÷UMkLkwt {qÕÞ
LkkUÄ ykÃkýu fkuR [M{k Ãknuhu÷k ÔÞÂõíkLku ÃkqAeyu fu ík{khk [~{kLkk Lktçkh fux÷k Au íÞkhu íku
Mkk{kLÞ heíku íku {kºk y{wf Lktçkh fnu Au. yk Lktçkh þwt Ëþkoðu Au. nfefík{kt Lktçkh «fkþ
rð¿kkLk{kt ÷UMkLkwt {qÕÞ Ëþkoðu Au fu su ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkRLkk ÔÞMík íkhefu ÔÞkÏÞkrÃkík ÚkkÞ Au.
P =
÷UMkLkk ÃkkðhLkku S1 yuf{ {exh m–1 Au. çkrnøkkuo¤ ÷UMk Ãkkðh ({qÕÞ) ½Lk nkuÞ Au.
yLku ytíkøkkuo¤Lkwt {qÕÞ Éý nkuÞ Au. ÷UMk ðÄkhu {qÕÞ yÚkkoík íkuLke Vkuf÷ ÷tçkkR ykuAe. ÷UMk{ufh
Mk{efhýLkku WÃkÞkuøk fheLku ykÃkýu ð¢íkk rºkßÞk yLku ÷UMkLkk Ãkkðh ðå[uLkku MktçktÄ òýe þfeyu.
= (μ – 1)
yÚkðk P = (μ – 1)
WËknhý 20.6: + 2.75 Lkku Ãkkðh {u¤ððk {kxu Mk{kLk rºkßÞkyku Ähkðíkk MkÃkkxeyku ðk¤k
rîÃkrnøkkuo¤ ÷UMkLke ð¢íkk rºkßÞk þkuÄku.
fk[Lkku ð¢e¼ðLkktf μ = 1.54 ÷ku.
Wfu÷:P = (μ – 1)
P = +2.75
μ = 1.54
R1 = R
yLku R2 = – R
yk rft{íkku ÷UMk{ufh Mk{efhýku{kt {wfíkk

2.75 = (0.54) WÃkfhýku
R =
= 0.39 m
= 39 cm LkkUÄ
20..8 ÷UMkLkwt MktÞkusLk:-
ykf]rík 20.17 {kt ËþkoÔÞk «{kýu A yLku B Vkuf÷ ÷tçkkR Ähkðíkk çku Ãkkík¤k çkrnøkkuo¤
÷UMkLku yufçkeòLkk MktÃkfo{kt hnu íku{ {wõÞk Au. yk çktLku ÷UMkLke Mkk{kLÞ {wÏÞ yûk Ãkh fkuR ®çkËw{
ðMíkw 0 {qfeAu. ynª ÷UMk .. ðMíkw .. Lkwt «rík®çkçk yk¼kMke ðMíkwLkwt «rík®çkçk .. Ãkh Au. ÷UMk ..
{kxu yk «rík®çkçk yk¼kMke ðMíkw Ëþkoðu Au. yLku . Ãkh ytrík{ «rík®çkçk h[kÞ Au. òu ðMíkw
ytíkh .. nkuÞ yLku ÷UMk .. {kxu «rík®çkçk ytíkh .. nkuÞ íkku ÷UMkLkk Mk{efhý yLkwYÃk
112   2
0.54
 2.75 
vuf1R
12

ykf]rík 20.17
– = (20.19)
òu ÷UMk B {kxu ytrík{ «rík®çkçk ytíkh v nkuÞ íkku
– = (20.20)
ynª Ãkkík¤k ÷UMk B {kxu ðMíkw ytíkh v1 ÷eÄwt Au.

Mk{efhýku 20.19 yLku 20.20 W{uhíkk,
– = + (20.21)

«fkþþk† yLku «fkþeÞ òu çku ÷UMkLkk MktÞkusLkLku çkË÷u fkuR .. Vkuf÷ ÷tçkkR ðk¤e yuf s ÷utMk (suLku MktÞkusLkLkwt
WÃkfhýku Mk{íkwÕÞ ÷UMk fnuðkÞ Au.) {wfðk{kt ykðu íkku íku ðMíkwykuLkwt «rík®çkçk íku s MÃkrLk h[u Au. Mk{íkwÕÞ
÷UMk {kxu
– = (20.22)
LkkUÄ
ßÞkt = + .(20.23)
òu Mk{íkwÕÞ ÷UMkLkku Ãkkðh P nkuÞ yLku ÷UMkLkk Ãkkðh yLkw¢{u P1 yLku P2 nkuÞ íkku
P= P1 + P2 (20.24)
WËknhý 20..7: 20 Mku{e. yLku 40 Mku{e. Vkuf÷ ÷tçkkR Ähkðíkk çku Mk{íkwÕÞ ÷UMk yLku Vkuf÷
÷tçkkR þkuÄku.
Wfu÷ : ykÃkýu òýeyu Aeyu fu MktÞkusLkLkk Vkuf÷ ÷tçkkRLkk Mk{efhý «{kýu
= +
ykÚke = +
yÚkðk F = = 13.3Mku{e. = 0.133 Mku{e.
Mk{íkwÕÞ ÷UMkLkku Ãkkðh
P= = = +7.5 zkRykuÃxh

1. ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR õÞk Ãkrhçk¤ku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
2. y÷øk y÷øk ð¢íkkrºkßÞk Ähkðíkwt yuf ÷UMkLkku WÃkÞkuøk íkuLke yûk Ãkh {wfu÷e fkuR ðMíkwLkwt
«rík®çkçk {u¤ððk {kxu fhðk{kt ykðu Au. òu ÷UMkLke ðMíkw íkhVÚke çkkswLku W÷xe fhðk{kt ykðu
íkku «rík®çkçkLkwt MÚkkLk çkË÷kþu fu Lknª ?

3. Mk{ rîçkrnøkkuo¤ ÷UMkLkk ÃkËkÚkoLke ð¢e¼ðLkktf 1.5 Au. Mkkrçkík fhku fu Vkuf÷ ÷tçkkR yLku
WÃkfhýku
ð¢íkkrºkßÞk yuf Mk{kLk Au.
4. Ãkkýe{kt hnu÷k nðkLkk ÃkhÃkkuxk îkhk õÞk «fkhLkku ÷UMk h[kÞ Au.
5. ßÞkhu ÷utMkLku ÃkkhËþof «ðkne{kt zwçkkzðk{kt ykðu íÞkhu íku yá~Þ çkLku Au þk {kxu?
LkkUÄ
6. òu ÷UMkLke çku MkÃkkxeykuLke ð¢íkkrºkßÞk +20Mku{e. yLku –25Mku{e. nkuÞíkku íkuLke Vkuf÷ ÷tçkkR
yLku Ãkkðh þkuÄku.(μ = 1.5).
7. þwt yufçkeòLkk MktÃkfo{kt hnu÷k çku ÷UMk îkhk (çkrnøkkuo¤ ÷UMk) 20 Mku{e. Vkuf÷ ÷tçkkR ðk¤k
ytíkøkkuo¤ ÷UMkLkk MktÃkfo{kt {wfíkk íku{Lkk MktÞkusLkLke Ãkkðh yLku Vkuf÷ ÷tçkkR þkuÄku.
ík{u su þeÏÞk
- ÃkhkðíkoLk ÃkAe ÃkhkðŠíkík rfhýku ßÞkhu yufçkeòLku AuËu Au íÞkhu Mkk[wt «ríkrçktçk h[kÞ Au. fusLku
ÃkzËk Ãkh òuR þfkÞ Au.

vsin
12 i
- ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR ð¢íkkrºkßÞk fhíkk yzÄe nkuÞ Au.
sin
u r
- ðMíkw ytíkh yLku «rík®çkçk ytíkh ðå[uLkku MktçktÄ m = Úke ËþkoðkÞ Au.
- «fkþ ßÞkhu yuf {kæÞ{{ktÚke çkeò {kæÞ{{kt «ðuþu Au. íÞkhu Úkíkwt ð¢e¼ðLk «fkþLke økríkLkk
VuhVkh{kt Ãkrhý{u Au suÚke «fkþLkwt rfhý ÷tçkÚke Ëqh yÚkðk ÷tçk íkhV ðktfw ð¤u Au.
- {kæÞ{Lkku ð¢e¼ðLkktf μ yu çku {kæÞ{kuLku y÷øk Ãkkzíke MkÃkkxe Ãkh «fkþLkku ð¤ktf Ëþkoðu Au.
- MLku÷Lkk rLkÞ{ yLkwMkkh
.. ßÞkt i yu ykÃkkíkfkuý yu s {kæÞ{ 1 Lkku ð¢e¼ðLk fkuý Au.
- Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk yu ð¢e¼ðLkLkku ¾kMk rfMMkku Au su{kt «fkþ ½è {kæÞ{{ktÚke Ãkkík¤k
{kæÞ{{kt «ðuþu Au suLkku ykÃkkíkfkuý ¢ktríkfkuý fhíkkt ðÄkhu nkuÞ Au.
- ÷UMk îkhk h[kíkk «rík®çkçk íkuLke Vkuf÷ ÷tçkkR yLku íkuLkkÚke ðMíkwLkk ytíkh Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au.

«fkþþk† yLku «fkþeÞ - çkrnøkkuo¤ ÷UMk «fkþLkk rfhýkuLku furLÿík fhu Au ßÞkhu ytíkøkkuo¤ ÷UMk íku{Lku rðfuLÿeík fhu Au.
WÃkfhýku
= (μ – 1)
m=
LkkUÄ
yLku = –
- LÞqxLkLkwt Mk{efhý ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR {kÃkLk {kxu ðÃkhkÞ Au.
- ÷UMkLkku Ãkkðh ÷UMk îkhk Úkíkwt MktfuLÿefhý yÚkðk rðfuLÿefhý Ëþkoðu Au. ÃkkðhLkku SIyuf{
{exhu m–1 Au.
- çku y÷øk y÷øk Vkuf÷ ÷tçkkR f1 yLku f2 ðk¤k çku ÷utMkLku yufçkeò Lkk MktÃkfo{kt hk¾íkk {¤íkk
Mk{íkwÕÞ ÷UMkLke Vkuh÷ ÷tçkkR F nkuÞ Au.
= +
ÃkkXktík «&™ku
1. ytíkøkkuo¤ yLku çkrnøkkuo¤ yheMkkLkk WÃkÞkuøk sýkðku.
2. ßÞkhu ðMíkw (1) yLktík ytíkhu nkuÞ íÞkhu (2) f Ãkh nkuÞ íÞkhu yLku (3) f Ãkh nkuÞíÞkhu
ytíkøkkuo¤ yheMkk îkhk yLku çkrnøkkuo¤ yheMkk îkhk h[kíkk «rík®çkçkLkwt MÚk¤ yLku íkuLkku økwýÄ{o
fuðku nþu?
3. Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk {kxuLke þhíkku sýkðku.
4. + 1.5 dioptre yLku -1.5 dioptre ðå[uLkku ¼uË MÃkü fhku.
5. «fkþLkwt ð¢e¼ðLk Úkíkk íkuLke íkeðúíkk þk {kxu ½xe òÞ Au.
6. fkuR ÷UÃk Ëeðk÷Úke 4 Mku{e. Ëqh Au òu fkuR ytíkøkkuo¤ yheMkkLke Ëeðk÷ Ãkh ÷UÃkLkwt Ãkkt[økýwt
«rík®çkçk h[u íkku íkuLke Vkuf÷ ÷tçkkRþkuÄku. yheMkkLku Ëeðk÷Úke fux÷k Ëqhytíkhu {wfðku òuRyu.

7. fkuR Ëtík r[rfíMkfLkku ytíkøkkuo¤ yheMkku 30 Mku{eLke ð¢íkkrºkßÞk Ähkðu Au. ËËeoLkk Ëktík{kt
hnu÷wt rAÿLkwt yk¼kMke «rík®çkçk Ãkkt[ økýw {kuxwt Ëu¾kÞ íku {kxu yk yheMkkLku fux÷k Ëqh ytíkhu
WÃkfhýku
{wfðku òuRyu.
8. ÷UMkÚke 45 Mku{e. Ëqh {wfu÷e MkkuÞ ÷UMkLke çkeS çkkswyu 90 Mku{e. Ëqh hnu÷k ÃkzËk Ãkh «rík®çkçk
h[u Au. íkku ÷utMkLkku «fkh yLku Vkuf÷ ÷tçkkR sýkðku. òu MkkuÞLkwt fË 5 Mku{e. nkuÞíkku íkuLkk «rík®çkçkLkwt
LkkUÄ
fË fux÷wt nþu ?
9. 3 Mku{e. fËðk¤k ðMíkwLku 21 Mku{e. Vkuf÷ ÷tçkkR Ähkðíkk ytíkøkkuo¤ ÷UMkLke Mkk{u 14 Mku{e.
Ëqh {wfíkk h[kíkwt «rík®çkçk fuðwt nþu ? òu ðMíkwLku ÷UMkÚke Ëqh ÷R sðk{kt ykðu íkku þwt Úkþu?
10 rîçkrnøkkuo¤ ÷UMkÚke 100 Mku{e.Lkk ytíkhu {wfu÷e ðMíkwLkw Mkk[wt «rík®çkçk 20 Mku{e ytíkhu h[kÞ
Au. ÷UMkLke MkÃkkxeykuLke ð¢íkkrºkßÞkyku yLkw¢{u 20 Mku{e. yLku 12.5 Mku{e. Au. ÷UMkLke ÃkËkÚkoLkku
ð¢e¼ðLkktf þkuÄku.
11. «fkþLkwt rfhý nehk{tkÚke fk[{kt «ðuþu Au. òu nehkLkku ð¢e¼ðLkktf 2.47 yLku fk[Lkku
ð¢e¼ðLkktf 1.5 nkuÞ íkku «fkþLkk rfhý {kxu ¢ktríkfkuýLkwt {wÕÞ þkuÄku.
12. fkuR yuf LkkLke ðMíkwLku çku Mk{yûkeÞ yufçkeòLkk MktÃkfo{kt hnu÷k Ãkkík¤k çkrnøkkuo¤ ÷UMkÚke
15Mku{e. {wfu÷e Au. òu Ëhuf ÷UMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR 20 Mku{e. nkuÞíkku ÷UMkLkk MktÞkusLkLkku Ãkkðh
yLku Vkuf÷ ÷tçkkR þkuÄku. yk WÃkhktík ðMíkw yLku «rík®çkçk ðå[uLkwt ytíkh þkuÄku.
13. çkrnøkkuo¤ ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR þkuÄðkLke ÃkØrík{kt fkuR ðMíkwLku ÃkzËkÚke 65 Mku{e. Ëqh
{wfðk{kt ykðu Au. ÃkzËk ÃkhðMíkw Mkk[wt «rík®çkçk {¤u íkuðe heíku ðMíkwLkk çku MÚkkLk þkuÄðk{kt ykðu
Au yk çktLku MÚkkLk ðå[uLkwt ytíkh 15 Mku{e. Au. yk ÃkhÚke ykÃku÷kt ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkR þkuÄku.
20..1
1.
(yu) Mk{ík÷ yheMkku (íkuLke ð¢íkkrºkßÞk yLktík nkuÞ Au)
(çke) Lkk. ð¢ yheMkkLke Vkuf÷ ÷tçkkR íkuLke ð¢íkk rºkßÞk fhíkkt yzÄe nkuÞ Au. yLku íkuLku Ãkkýe{kt
zwçkkzíkkt fR Vuh Ãkzíkku LkÚke.

(Mke) yk¼kMke
WÃkfhýku
(ze) fkhý fu, {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh rfhýku Vkuf÷ ®çkËw F Ãkh furLÿík ÚkkÞ Au. yLku FÃkhÚke
ykðíkkt rfhýku yheMkk ÃkhÚke Ãkhkðíkeoík ÚkÞk ÃkË {wÏÞ yûkLku Mk{ktíkh çkLku Au. yk{, F «Úk{
yLku Vkuf÷ ®çkËw íkhefu ðíkuo Au.
LkkUÄ 2. Vkuf÷ ÷tçkkR 2.5Mku{e., 3.5Mku{e., 5Mku{e..
3. f = –15 Mku{e; f = +15 Mku{e.
4. fkhý fu, òu yuLxuLkk ð¢kfkh nkuÞ íkku s ykÃkkík Mk{ktíkh rfhýku rhrMkðh Ãkh VkufMk (furLÿík)
ÚkkÞ.
20..2
1. yheMkkLkku WÃkhLkku ¼køk çkrnøkkuo¤ yLku LkeuLkku ¼køk ytíkøkkuo¤ nkuðku òuRyu.
2. ytíkøkkuo¤ yheMkkLke LkSf {wfu÷e ðMíkwykuLkwt «rík®çkçk {kuxwt {¤u Au. çkrnøkkuo¤ yheMkk Ík¾wt
yLku {kuxwt «rík®çkçk ykÃku Au.
(yu) ytíkøkkuo¤ yheMkk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk (çke) çkrnøkkuo¤ yheMkk îkhk h[kíkwt
«rík®çkçk

3. «fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
LkkUÄ
4. (i) u < f, (ii) f < u < 2f.
5. (i) yheMkkLke Mkk{u 12 Mku{e. Ëqh Mkk[wt yLku W÷xwt (ii) 0.8 Mku{e.
6. v = –60 Mku{e. R = –24 Mku{e. 7. u = –10 Mku{e., v = +5Mku{e.
8. v = 4Mku{e.
20..3
1. fkuR MÚkkLkktíkh Lknª ÚkkÞ
2. ∠r > ∠i ∠i < ∠i , ∠i > ∠ic
3.ðÄw hu¾ktþ Ãkh síkkt nðkLke ½Lkíkk íku{s ðr¢¼ðLkktf ½xu Au. ykÚke MkqÞo rûkríksLke Lke[u nkuÞ
íÞkhu íkuLkkt rfhýku Ãkkík¤kt {kæÞ{{ktÚke ½è {kæÞ{{kt «ðuþe ÷tçk íkhV ðktfk ð¤u Au yLku
yð÷kufLkfkhLke ykt¾ MkwÄe ÃknkU[u Au. ykÚke íkuLkku ykfkh Úkkuzku çkË÷kÞu÷ku ÷køku Au.
4. ðkíkkðhý{kt nðkLkkt swËk swËk MíkhkuLke ½Lkíkk çkË÷kíke nkuðkÚke nðkLkku ðr¢¼ðLkktf Mkíkík
heíku çkË÷kÞkt fhu Au. ykÚke nðkLkkt «ðknkuLkkt ykðkt çkË÷kíkkt ðr¢¼ðLkktf{ktÚke íkkhkLkkt «fkþ
ÃkMkkh Úkíkkt íkkhkt Í¤nhòt nkuÞ íkuðku yk¼kMk ÚkkÞ Au.
5. ðr¢¼ðLkLkkt fkhýu ®çkËw P yu P ′Ãkh Ëu¾kÞ Au.

WÃkfhýku
LkkUÄ 6. 36.2
20..4
1. ßÞkhu «fkþ Ãkkík¤k {kæÞ{{ktÚke ½è {kæÞ{{kt «ðuþu íÞkhu Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk Úkíkwt LkÚke
fkhý fu ðr¢¼ðLk fkuý nt{uþk ykÃkkíkfkuýÚke ykuAku nkuÞ Au.
2. nk, ¢ktrík fkuý Lke[u «{kýu çkË÷kþu.
μag = μωg =
3.
Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLkLkkt fkhýku rîíkeÞ rfMMkk{kt íkeðúíkk ðÄw nþu.
4. 20 Mku{e , ic = sin–1 0.8
20.. 5
2. Lkk. ÷uLMk {ufh Mk{efhý{kt R1yLku R2 Lkkt MÚkkLk çkË÷íkkt f çkË÷kíkwt LkÚke. ykÚke, «rík®çkçk
íku s MÚk¤u h[kþu.
3. ÷uLMk {ufh Mk{e. {kt R1 = R; R2 = –RyLku μ = 1.5,
f = R{¤u Au.
4. ytíkøkkuo¤ ÷uLMk Ãkhtíkw íkuLkku ykfkh çkrnøkkuo¤ ÷uLMk suðku Au.
5. ßÞkhu ÷uLMkLkku ðr¢¼ðLkktf «ðkne sux÷ku nkuÞ íÞkhu ykðwt çkLke þfu.
6. f =22.2 Mku{e
7. nk. Mk{kLk Vkuf÷ ÷tçkkRðk¤k ytíkøkkuo¤ yLku çkrnøkkuo¤ ÷uLMkLku yufçkeòLkkt MktÃkfo{kt {qfíkk.

8.-40 Mku{e.- 2.5 «fkþþk† yLku «fkþeÞ
WÃkfhýku
7. f = 0.83 Mku{e.
8. 12 Mku{e.
LkkUÄ
9. f = 30 Mku{e. «rík®çkçkLkwt 10 Mku{e. MktfurLÿík ÷uLMk
10. ðMíkwLkwt «rík®çkçk Aíkwt yk¼kMke yLku LkkLkwt nkuÞ Au yLku íku ÷uLMkÚke 8.4 Mku{e. Ëqh ðMíkwLke
çkksw Ãkh h[kÞ Au.ßÞkhu ðMíkwLku ÷uLMkÚke Ëqh ¾Mkuzðk{kt ykðu íÞkhu íkuLkwt yk¼kMke «rík®çkçk
÷uLMkLkkt VkufMk íkhV ¾Mku Au.

{kuzâw÷ - 5 «fkþLkwt rð¼ksLk yLku «feýoLk
WÃkfhýku
LkkUÄ
21
«fkþLkwt rð¼ksLk yLku «feýoLk

yøkkWLkk ÃkkX{kt ík{u «fkþLkwt ÃkhkðíkoLk, ðr¢¼ðLk yLku Ãkqýo yktíkrhf ÃkhkðíkoLk rðþu
þeÏÞkt. hku®sËk SðLk{kt WÃkÞkuøk Úkíkkt yheMkk yLku ÷uLMk ðzu h[kíkk «rík®çkçk rðþu Ãký þeÏÞk
ßÞkhu Mkk{kLÞ «fkþLkwt fu Mkktfzwt rfhý Ãkwts r«Í{ îkhk ÃkhkðŠíkík ÚkkÞ Au. íÞkhu ykÃkýLku htøkeLk
Ãkèk òuE þfeyu Aeyu. yk ½xLkk «fkhLkk ð¢e¼ðLk yLku ÃkhkðíkoLkÚke swËe nkuðe òuEyu.
ßÞkhu ïuík «fkþLkk rfhý fkuE {kæÞ{ swËk swËk ûkuºkku{kt yÚkðk íkhtøk ÷tçkkE{kt rð¼kSík ÚkkÞ
Au íkuLku rð¼ksLk ÚkkÞ Au. yk Ãkúfhý{kt ykÃkýu yk ½xLkk rðþu [[ko fhe þwt. «f]rík{kt yk ½xLkk
MkwtËh MðYÃku ÄLkw»ÞLkk YÃk{kt òuE þfkÞ Au. yk ÃkkX{kt ík{u «fkhLkk «rfýoLkLkku yÇÞkMk fhþku.
Lkk ÷eÄu ykfkþLkku htøk ðkË¤e yLku Wøkíkkt íkÚkk ykÚk{íkku MkqÞo ÷k÷ Ëu¾kÞ Au.
nuíkwyku
yk ÃkúfhýLkku yÇÞkMk fÞko ÃkAe ík{u,
- «fkþLkwt rð¼ksLk Mk{òðe þfþku.
- rð[÷Lk fkuý, r«Í{fkuý, r«Í{Lkk ÿÔÞLkk ðr¢¼ðLkktf ðå[uLkku MktçktÄ íkkhðe þfþku.
- ð¢e¼ðLkktf yLku íkhtøk ÷tçkkE ðå[uLkku MktçktÄ íkkhðe þfþku yLku r«Í{ îkhk Úkíkwt
rð¼ksLk Mk{òðe þfþku.
- «kÚkr{f yLku økkiý {uÄÄLkw»ÞLke h[Lkk Mk{òðe þfþku.
- «fkþLkwt «feýoLk Mk{òðe þfþku. yLku íkuLke rðþu»kíkkyku Mk{òðe þfþku.

«fkþLkwt rð¼ksLk yLku «feýoLk {kuzâw÷ - 5
- h{Lk yMkh Mk{òðe þfþku. WÃkfhýku
21.1 «fkþLkwt rð¼ksLk :- «fkþLkwt rð¼ksLk yLku «feýoLk
fwËhíke ½xLkkyku suðe fu økúnkuLke ykMkÃkkMk ð÷Þku (®høMk) yLku {u½ ÄLkw»Þ ðøkuhuLke
h[Lkk «fkþLke MkeÄe yLku Mkwhu¾ rËþk{kt «Mkhý Mk{òðe þfkíke LkÚke. ykðe ½xLkk Mk{sðk
LkkUÄ
{kxu «fkþLku íkhtøk «f]rík økýðk{kt ykðu Au. (su ík{u ÃkAeLkkt Ãkúfhý{kt þe¾þku) ík{u òýku Aku
fu «fkþLkk íkhtøkku ÷tçkøkík rðãwík [wtçkfeÞ íkhtøkku Au. íku þwLÞkðfkþ{kt 3 x 108 m/s {kt Lke
ÍzÃku «Mkhý Ãkk{u Au. rðãwík [wtçkfeÞ MÃkuõxÙ{Lkk {kuxk rð¼køk{kt Æ~Þ «fkþ yuf LkkLkfzku ¼køk
Au. MkqÞoLkk «fkþ{kt Mkkík swËk swËk htøkkuLke MkkÚku Mkkík íkhtøk ÷tçkkE nkuÞ Au. yk heíku htøkkuLke
yku¤¾ký íkhtøk ÷tçkkE îkhk fhe þfkÞ Au.
ykÃkýu þe¾e økÞk fu yuf {kæÞ{Úke çkeò {kæÞ{{kt sðkÚke íkhtøkkuLke økrík íkÚkk «fkþ
íkhtøkku íku{s íkuLku yLkwYÃk íkhtøk ÷tçkkE{kt çkË÷kE síke nkuÞ Au. íÞkhu fkuE rLkrùík íkhtøk ÷tçkkE
Lkeík íkhtøk {wõík ykfkþÚke fkuE «fkrþík Ãkèk {kæÞ{{kt «ðuþu Au íÞkhu íkuLke økrík Äe{e ÚkE òÞ
Au.
fkuE {kæÞ{Lkku ðr¢¼ðLkktf yu þqLÞkðfkþ{kt ÃkúfkþLke økrík yLku fkuE {kæÞ{{kt

«fkþLke økríkLkku økwýku¥kh Au. íkuLkku yÚko yu Au fu fkuE {kæÞ{Lkku ðr¢¼ðLkktf íkÚkk íkhtøk ÷tçkkE
íkhtøkkuLke {kxu swËe swËe nþu. fkhý fu çktLLku íkhtøkku yu {kæÞ{{kt swËe swËe økrík{kt síkkt nkuÞ Au.
ÃkËkÚkoLkk ðr¢¼ðLkktf{kt íkhtøk ÷tçkkELkk fkhýu Úkíkkt VuhVkhLku rð¼ksLk fnu Au. yk ½xLkk
ðr¢¼ðLkÚke y÷øk nkuÞ Au. {wõík yðfkþ{kt íku{s Æ~Þ «fkþLke çkÄe íkhtøkkuLke økrík Mk{kLk
nkuÞ Au. íkuÚke íkuyku y÷øk LkÚke nkuíke. (ykðk {kæÞ{Lku yÃkkh Ëþof {kæÞ{ fnu Au.) Ãkhtíkw ½è
{kæÞ{{kt «fkþLke ½xf íkhtøk ÷tçkkE (htøk) swËe swËe økríkÚke økrík fhu Au yLku swËe ÚkE òÞ
Au. yk {kæÞ{Lku ÃkkhËþof {kæÞ{ fnu Au. ykLkkÚke yu Mkqr[ík ÚkkÞ Au fu ßÞkhu Ãký «fkþ fkuE
«fkrþÞ Äè {kæÞ{{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íÞkhu íkuLkwt rð¼kSík ÚkE òÞ Au ? [k÷ku nðu ykÃkýu
íkuLkk rðþu þe¾eyu.
21.1.1 rÃkús{ îkhk «fkþLkwt rð¼ksLk :-
«fkþLkwt rð¼ksLk òuðk {kxu fkuE {kæÞ{ îkhk htøkkuLkwt rðÄxLk yu Ãkqhíke þhík LkÚke.
htøkkuLke ðå[u Ãk]ÚÚkfhý Úkðwt sYhe Au. yLku ½è {kæÞ{{ktÚke çknkh rLkféÞk ÃkAe. yk htøk VheÚke
{¤ðkt Lk òuEyu. rð¼ksLk Lku òuðk {kxu fk[Lkku M÷uçk ÞkuøÞ LkÚke fkhý fu rLkøko{Lk rfhý {ku
çknw LkSf nkuÞ Au. yLku ykÃkkík rfhýLku Mk{ktíkh nkuÞ Au.

WÃkfhýku «fkþLkwt rð¼ksLk «ËþoLk fhðk LÞqxLku yuf
r«Í{Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo. swyku ykf]rík 21.1 ÂM÷x{ktÚke ïuík
«fkþ r«Í{Lke MkÃkkxe Ãkh Ãkzu Au yLku MkÃkkxe ÃkhÚke rLkøko{Lk
Ãkk{e swËk swËk htøkku{kt Vu÷kÞu÷ku Ëu¾kÞ Au. ÃkzËk WÃkh htøkeLk
LkkUÄ Ãkèkyku skuE þfkÞ Au. MkÃkkxe{ktÚke ðr¢¼ðLk Ãkk{íkkt
Ãk]ÚÚk¬hýLku ðÄkhe Ëu Au. yk heíku ykÃkkík Úkíkku ïuík «fkþ
Lkk Mkkík ½xf htøkku{kt rð¼kSík ÚkE òÞ Au. òtçk÷e,
ykþ{kLke, ðkË¤e, ÷e÷ku fu Lkkht ø ke íkÚkk ÷k÷
(òLkeðk÷eÃkeLkkhk) swËe swËe økríkÚke {wMkkVhe fhíke íkhtøkku
swËk ðrfýkuoÚke rð¼ksLk ÚkkÞ Au. yLku yk heíku swËe ÚkE òÞ Au. ïuík «fkþLkwt Lkk ½xf htøkku{kt
rð¼kSík ÚkðkLke ½xLkkLku «fkþLkwt rð¼ksLk fnu Au.
MR yLku MVyLkw¢{u ÷k÷ yLku òtçk÷eLke Mktøkík Au. yk htøk ÃkzËk Ãkh MÃkuõxÙ{
çkLkkðu Au. ykÃkkíkfhý Ãkwts ¼kh íkÚkk Lku rËþk{kt ð¤e sðwt íkuLku rð[÷Lk fnuðkÞ Au. ykÃkkíkrfhý
yLku rLkøko{Lk rfhý ðå[u çkLkíkkt fkuýLku rð[÷Lk fkuý fnu Au. yk heíku yLku yLkw¢{u ÷k÷ yLku
òtçk÷e «fkþLkk {kxu rð[÷Lk fkuýku çkíkkðu Au.
Lke[u ykÃku÷k WËknhýkuLku þktríkÚke ðkt[ku su íkhtøk ÷tçkkELke MkkÚku ðr¢¼ðLkktfLkk VuhVkhLku
MÃkü fhe Ëu Au.
WËknhý 21.1 :-
«fkþLkk Mkhuhkþ íkhtøk ÷tçkkE ðk¤k «fkþLkwt rfhý fk[Lkk r«Í{{kt «ðuþu Au íÞkhu íku
ºký htøkeLk rfhý{kt yLkw¢{u íkhtøk ÷tçkkE yLku {kt ðnU[kÞ Au. yk íkhtøk ÷tçkkE {kxu r«Í{Lkk
ÿÔÞLkku ðr¢¼ðLkktf þkuÄku.
sðkçk :-
r«Í{Lkk ÿÔÞLkku ðr¢¼ðLkktf Lke[u {wsçk yÃkkÞ Au. M 1/2 ßÞkt,

þqLÞðfkþ{kt «fkþLke ÍzÃk
WÃkfhýku
{kæÞ{{kt «fkþLke ÍzÃk (r«Í{)
yk heíku íkhtøkLke økríkyu íkhtøk ÷tçkkE yLku ykð]r¥kLkk økwýkfkh{kt Au. ykÃkýu ÷¾e
þfeyu fu,
LkkUÄ
ßÞkt yLku yu yLkw¢{u nðk yLku {kæÞ{{kt íkhtøk ÷tçkkE Au yLku «fkþeÞ íkhtøkLke
ykð]r¥k Au.
yk heíku,
íkhtøk ÷tçkkE ÃkhÚke ðr¢¼ðLkktf
íkhtøk ÷tçkkE {kxu,
yLku íkhtøk ÷tçkkE {kxu
ykÃkýu òuÞwt fu ÿÔÞLkku ðr¢¼ðLkktf Lke[uLke çkkçkíkku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• ÿÔÞLkku Mð¼kð
• «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE
WÃkhLkk WËknhýLkwt yÆ¼qík Ãkrhýk{ yu Au fu íkhtøk ÷tçkkE{kt ÃkrhðíkoLk ðr¢¼ðLkktf{kt
ÃkrhðíkoLk WíÃkLLk fhu Au. økwýku¥kh Lku ÃkËkÚkoLke ÃkËkÚkoLke MÃkuõxÙ{ Ãkrh¢kuÃký ûk{íkk fnu Au.
21.1.2 rð[÷Lk fkuý :-
nðu ykÃkýu ykÃkkíkfkuý, rð[÷Lkfkuý yLku r«Í{fkuý ðå[uLkku MktçktÄ íkkhðeþwt. r«Í{Lkku
{wÏÞ rð¼køk Lke MkÃkkxe Ãkh yufhtøke «fkþLkwt rfhý ykÃkkík ÚkkÞ Au. íku ðr¢¼ðLk Ãkk{e {køkuo
r«Í{{kt òuÞwt. yLku MkÃkkxe Ãkh rËþk{kt rLkøko{Lk Ãkk{u Au. Lku r«Í{Lkku ÃkhkðíkoLk fkuý ÷Eyu.
ykÃkýu yLku Lku yLkw¢{u yLku MkÃkkxe Ãkh Ëkuheyu yLku çktLLkLku ÃkkA¤ ÷tçkkðíkk íku {kt {¤u. ÃkAe
ík{u ík{khe òíku Mkh¤íkkÚke {Lkkðe þfku fu yLkw¢{u ykÃkkíkfkuý, rLkøko{Lk fkuý yLku íkÚkk MkÃkkxe
MkkÚku çkLkkðu÷ ðr¢¼qík fkuý Au.

WÃkfhýku rLkøko{Lk rfhý yLku ykÃkkíkrfhý ðå[uLkk fkuýLku rð[÷Lk fkuý fnu Au.
{kxu Lku Lkk çknkhLkk ¾qýk íkhefu ÷uíkkt, ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
∠δ = ∠DQR + ∠DRQ
= (∠i – ∠r1) + (∠e – ∠r2)
LkkUÄ
yÚkðk ∠δ = (∠i + ∠e) – (∠r1 + ∠r2) (21.1)
ík{u ÞkË fhku fu [íkw»fkuýLkk ytËhLkk ¾qýkykuLkku Mkhðk¤ku 360º ÚkkÞ Au.
AQOR, ∠AQO = ∠ARO = 900,{kt AB yLku AC yu MkÃkkxe yLku Ãkh Lkku{oÕMk Au.
∠QAR + ∠QOR = 1800
yÚkðk ∠A + ∠QOR = 1800 (21.2)
ΔQOR{kt
∠OQR + ∠QRO + ∠QOR = 1800
yÚkðk ∠r1 + ∠r2 + ∠QOR= 1800 (21.3)
Mk{efhý (21.2) yLku (21.3)Lku Mkh¾kðíkkt,
∠r1 + ∠r2 = ∠A (21.4)
yk Mk{efhý (21.1) Lku òuzíkkt, ykÃkýe ÃkkMku

21.4
∠δ = (∠i + ∠e) – ∠A
yÚkðk ∠i + ∠e = ∠A + ∠δ (21.5)
òu ykÃkýu ykÃkkíkfkuý{kt ÃkhkðíkoLk fheyu íkku rð[÷Lkfkuý {kt VuhVkh ÚkkÞ Au. Lkwt {qÕÞ
ðÄkhu ðÄkhðkÚke Lkwt {qÕÞ ðÄíkwt òÞ Au. r[ºk rð[÷LkfkuýLkk ÷½w¥k{ {kÃkLku ÷½w¥k{ rð[÷Lkfkuý
fnu Au.
íku r«Í{Lkk ÃkËkÚko íkÚkk «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE Ãkh ykÄkh hk¾u Au. nfefík{kt çku swËk
swËk {qÕÞkuLkk ykÃkkíkfkuýLkk {kxu rð[÷Lkfkuý {kÃk yuf s nkuE þfu Au. «fkþLkk WífòýeÞkLkk
rLkÞ{ yLkwMkkh ykÃkkíkfkuýLkk çkeswt {qÕÞ rLkøko{Lk fkuýLke Mktøkík Au. rð[÷Lke ÂMÚkrík{kt
ykÃkkíkfkuýLkwt Võík yuf s {qÕÞ nkuÞ Au. (yÚkðk ÷½w¥k{ rð[÷Lk Võík yuf rðþu»k ykÃkkíkfkuýLke

{kxu nkuÞ Au, ykÚke WÃkfhýku
ykÃkýu {¤u Au fu, ∠e= ∠i
yk nfefíkLku Mk{efhý (21.5){kt WÃkÞkuøk fhíkkt yLku δm Lku çkË÷u ÷uíkkt,
Α + δ m
∠i =
2
(21.6) LkkUÄ
ykÃkýe ÃkkMku, ∠e =∠i
ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,∠r1= ∠r2 = ∠r
yk Ãkrhýk{Lku Mk{efhý (21.4){kt {qõíkkt,

Α
∠r = (21.7)
2
ßÞkhu «fkþLkwt rfhý r«Í{{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. ßÞkhu rð[÷Lkfkuý ÷½w¥k{ nkuÞ Au
íÞkhu r«Í{{ktÚke ÃkMkkh Úkíkwt rfhý yu ÃkkÞkLku Mk{ktíkh nkuÞ Au. r«Í{Lkk ÿÔÞLkku ðr¢¼ðLkktf
Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ Au.
ei ieA  δ m 
sin
sin  
r12 r2 2 
sin
A
sin
2 μ = = (21.8)
yufhtøke yÚkðk çknwhtøke «fkþ™k {kxu r«Í{Lkk ÃkËkÚkoLkku ðr¢¼ðLkktfLkwt {níð Mk{eLkku
WÃkÞkuøk fheLku {u¤ðe þfkÞ Au. swËk swËk htøkkuLkk {kxu {qÕÞ Ãký swËwt nkuÞ Au. íkuLkkÚke ykÃkkíkfkuýLkwt
yuf {kºk {qÕÞ {¤u Au yLku rLkøko{Lkrfhý yk {qÕÞ {kxu íkusMðe nkuÞ Au.
òu fkuE r«Í{fkuý LkkLkku nkuÞ íkku A Lkwt {qÕÞ LkkLkw hk¾íkkt ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
sin i = i, sin r = r, and sin e = e
sin i
yk heíku, μ= sin r = yÚkðk i = μr1
1
μ = = yÚkðk e = μr2

WÃkfhýku ykÚke, ∠i + ∠e = μ (∠r1 + ∠r2)
yk Ãkrhýk{Lku Mk{efhý (26.4) yLku (26.5){kt WÃkÞkuøk fhíkkt,
ykÃkýu {u¤ðe þfeyu fu,μ ∠A = ∠A + ∠δ
LkkUÄ yÚkðk ∠δ = (μ – 1)∠A (21.9)
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu μ Lkwt {qÕÞ «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE Ãkh ykÄkh hk¾u Au. ykLkkÚke
rð[÷Lk Ãkh íkhtøk ÷tçkkE Ãkh ykÄkh hk¾u Au. íkuLkk ÷eÄu s δV Úke δR Lkwt {qÕÞ swËwt nkuÞ Au. fkhý
fu fk[{kt ÷k÷ htøkLkk «fkþLke økrík òtçk÷eLkk «fkþLke økríkÚke ðÄkhu nkuÞ Au. ÷k÷ htøkLkk
«fkþ™wt rð[÷Lk òtçk÷e htøkLkk «fkþLke Mkh¾k{ýe ykuAwt Úkþu.
δV > δR.
yk Mkqr[ík fhu Au fu, μV > μR
«fkþLke íkhtøk ÷tçkkELke MkkÚku ÃkËkÚko™ku ðr¢¼ðLkktf Lkku yk VuhVkh «fkþLkk rð¼ksLk
{kxu sðkçkËkh nkuÞ Au.
21.1.3 fkuýeÞ rð¼ksLk Lku rð¼ksLk ûk{íkk :-
fkuýeÞ íkhtøk ÷tçkkE {kxu rð[÷Lk fkuýku ðå[uLkwt ytíkhLku yk íkhtøk ÷tçkkE {kxu fkuýeÞ
rð[÷Lk fnu Au. ÷k÷ yLku òtçk÷e htøkkuLke ðå[u fkuýeÞ rð[÷Lk fnu Au. htøkÃkxLkk Æ~Þ ¼køk{kt
Ãke¤k htøkLke íkhtøk ÷tçkkE yk¾k htøkÃkèk Lke ÷øk¼øk ykþhu íkhtøk ÷tçkkE Au. ykÚke yk htøk {kxu
rð[÷Lk Lku çkÄk rð[÷LkkuLkwt ykþhu rð[÷Lk {kLke þfkÞ Au.
ω =
fkuýeÞ rð[÷Lk íkÚkk {æÞ{kLk rð[÷LkLkk økwýku¥khLku r«Í{Lkk ÃkËkÚkoLke rð¼ksLk ûk{íkk
fnuðkÞ Au.
ykÃkýyu yk Ãkrhýk{Lku ðr¢¼ðLkktf{kt ÷¾eyu íkku Lkku WÃkÞkuøk fheLku

( V – 1) A – ( R – 1)A
ω = ( V – 1)A
V – R 
=  –1 =  – 1 (21.10)
Y

WËknhý 21.2 :- WÃkfhýku
r«Í{Lkku ðr¢¼qíkfkuý yLku íkuLkku ðr¢¼ðLkktf 30′ yLku 1.6 Au. r«Í{ ðzu Úkíkwt rð[÷Lk økýku.
sðkçk :-
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu, δ= (μ – 1) ∠A LkkUÄ

ykÃku÷e {krníke «{kýu, ykÃkýu {u¤ðe þfeyu
1o
δ = (1.6 – 1) × = = 0.3o = 18′
2
WËknhý 21.3 :-
r«Í{fkuý A , ÷½w¥k{ rð[÷Lkfkuý A/2 ßÞkhu yufðýeo «fkþLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au

ßÞkhu ðr¢¼ðLkktf økýku.A = 60o
sðkçk :-
Tðr¢¼ðLkktf Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ Au.

0.6
2  3A A m 
sin   
2  4 2 
sin(AA/ 2)
sin μ =
 
2
δm = A/2
 A  A/2  3 
sin  A 
sin  
 2  4 
μ= = = = = 1.4
sin ( A / 2)  A
sin  
2

1. Mkk{kLÞ heíku ðkÞw{kt økrík ËhBÞkLk «fkþ Úke rð¼ksLk ÚkE þfíkwt LkÚke fu{ ?
2. ïuík «fkþLkk ½xf htøkku {kxu Lku MktçktrÄík ®f{íkku {kxu ík{khk ¿kkLkLkk ykÄkhu çkíkkðku fu
fÞku htøk ÃkkuíkkLke {q¤ rËþk{kt [kÕÞk økÞk Au ?
3. þwt rð¼ksLk yu r«Í{Lke MkkEÍ yLku fkuý Ãkh ykÄkh hk¾u Au ?

WÃkfhýku 4. fkuE Mk{çkksw r«Í{Lkk ÃkËkÚko {kxu ðr¢¼ðLkktf þkuÄku òu ÷½w¥k{ rð[÷Lkfkuý yu
r«Í{fkuý Lkk sux÷ku s nkuÞ íkku.
{uÄÄLkw»ÞLke h[Lkk :-
ðhMkkËLkk rËðMk{kt nðk{kt hnu÷k ÃkkýeLkk xÃkfktyku îkhk MkqÞo «fkþ™k rð¼ksLk îkhk
LkkUÄ
fwËhík{kt yuf {uÄÄLkw»Þ WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
MkqÞo ykÃkýe ÃkeX ÃkkA¤ nkuÞ íkku ykÃkýLku yuf íkusMðe yLku Íkt¾ku {uÄÄLkw»Þ òuE
þfeyu Au. íkusMðe {uÄÄLkw»ÞLku «kÚkr{f ÄLkw»Þ íkÚkk Íkt¾k {uÄÄLkw»ÞLku økkiý {uÄÄLkw»Þ fnu Au.
fux÷ef ðkh ykÃkýu yuf s {uÄÄLkw»Þ òuE þfeyu Aeyu. yk {uÄÄLkw»Þ fkuE ÄLkw»ÞLke htøkeLk
YÃk{kt nkuÞ Au yLku íku{Lkwt MktÞwõík fuLÿ MkqÞoLku ykÃkýe ykt¾Lku òuzðk Lke Mkh¤ hu¾k Ãkh nkuÞ Au.
{uÄÄLkw»Þ Mkðkhu yLku Mkktsu fkuE Vwðkhk{kt Ãký Ëu¾e þfkÞ Au. ßÞkhu MkqÞoLkk rfhýku ÃkkýeLkk çkwtËku
Ãkh fkuE rðþu»k fkuý WÃkh Ãkzu Au.
«kÚkr{f {uÄÄLkw»Þ :-
«kÚkr{f {uÄÄLkw»Þ ÃkkýeLkk çkwtË îkhk MkqÞoLkk «fkþLkk Lku ðr¢¼ðLk íkÚkk yuf yktíkrhf
ÃkhkðíkoLkÚke ÚkkÞ Au. (swyku ykf]rík ) Ëfkíko yu Mk{òÔÞwt fu {uÄÄLkw»Þ yuðk rfhýku îkhk ËufkÞ Au
su{Lkwt ykuAwt rð[÷Lk ÚkkÞ Au. MkqÞoLkk «fkþLke Mk{ktíkh rfhýku suLkwt rð[÷Lk nkuÞ Au yÚkðk su
ykÃkkíkrfhý MkkÚku ykÃkýe ykt¾ shk 42º.31′Lkku ¾qýku çkLkkðu Au. ÃkkýeLkk xeÃkkt ykuLke çkknh
Lkef¤ðk WÃkhktík {uÄÄLkw»ÞLkk íkusMðe htøkkuLku WíÃkLLk fhu Au. ÃkkýeLkk fkhýu rð¼ksLk fkhýu
swËk swËk htøkku ÃkkuíkkLke òíku ykÃk çkLkkðu Au. su ÷k÷ htøk {kxu yLku òtçk÷e htøk {kxu Lkk þtfwykuLke
ytËh nkuÞ Au. yLku {uÄÄLkw»Þ Lkk çkknh y™u ytËhLkk ¼køk çkLkkðu Au. (ykf]rík)
ykÃkkík Úkíkku MkqÞoLkku «fkþ ÃkkýeLkk xeÃkkt MkqÞoLkku «fkþ, ÃkkýeLkk xeÃkkt ykÃkkík Úkíkkt
rfhýLke rËþk ykÃkkík Úkíkkt «fkþLke rËþk

yuf «fkþLkwt rfhý suLkwt ÃkkýeLkk xeÃkktykuÚke çku ðkh ðr¢¼ðLk íkÚkk yufðkh ÃkhkðíkoLk WÃkfhýku
ÚkkÞ Au. {æÞ{kLk LÞqLk¥k{ rð[÷Lkfkuý yLku ÃkkýeLkk çku xeÃkktykuÚke Úkíkwt rð¼ksLk.
økkiý {uÄÄLkw»Þ :-
økkiý {uÄÄLkw»Þ ÃkkýeLkk xeÃkktykuÚke MkqÞo «fkþ™k çku ðkh ðr¢¼ðLk çku ðkh ÃkhkðíkoLkÚke
ÚkkÞ Au. ÷k÷ íkÚkk òtçk÷e htøkku {kxu ÷½w¥k{ rð[÷Lkfkuý yLkw¢{u 231ºíkÚkk 234ºnkuÞ Au.
LkkUÄ
ykÚke yk ÷k÷ htøk {kxu 51º.íkÚkk òtçk÷e htøk {kxu Lkku 54ºþtfw çkLkkðu Au. ykf]rík 21.6Úke MÃkü
ÚkkÞ Au fu økkiý {uÄÄLkw»Þ {kt ÷k÷ htøk íkuLkk ytËhLkk ¼køk íkÚkk òtçk÷e htøk íkuLkk çknkhLkk
¼køk{kt nkuÞ Au.
21.6 : ykf]rík - økkiý {uÄÄLkw»ÞLke h[Lkk
ykÃkkíkrfhý ÃkwtsLke rËþk
ykf]rík {kt «kÚkr{f íkÚkk økkiý {uÄÄLkw»ÞLkwt yuf MkkÚku Úkíkwt çkíkkðu÷tw Au. «fkhLkk {uÄÄLkw»ÞLkk
ðå[uLkwt MÚkkLk Íkt¾w nkuÞ Au. LkkUÄ fhku fu økkiý {uÄÄLkw»Þ «kÚkr{f {uÄÄLkw»ÞLke WÃkh nkuÞ Au.
MkqÞoLkku «fkþ økkiý {uÄÄLkw»Þ
«kÚkr{f {uÄÄLkw»Þ
s{eLk
«uhf 21.7

WÃkfhýku 21.2 ðkíkkðhý{kt «fkþLkwt «feýoLk :-
rËðMk{kt MðåA ykfkþ ykÃkýLku ðkË¤e Ëu¾kÞ Au Ãkhtíkw ðkË¤ MkVuË Ëu¾kÞ Au. yk
heíku MkqÞo «fkþ{kt híLkku íku{s MÃkrüfkuÚke íkusMðe htøkkuLkwt MktÃkLLk Úkðwt yu ykÃkýwt æÞkLk ykfŠ»kík
fhu Au. þwt ík{u òýðk {ktøkþku fu ykðwt yLku fE heíku ÚkkÞ Au ? yk ½xLkk «fkþLkk rð¼ksLk Lkk
LkkUÄ ykÄkhu Mk{òðe þfkÞ Au. òu Äq¤Lkk fýkuÚke hrník çkuÂLÍLk ÿÔÞLku MkqÞo «fkþLke nkshe{kt
ÃkkA¤Úke Ëu¾eyu íkku yk íkusMðe ðkË¤e htøkLkku Ëu¾ðk {¤u Au.
21.2.1 «fkþLkwt «feýoLk :-
yk ½xLkk rðrfhýkuLkk ÃkËkÚkoLke MkkÚku yLÞ fkuE r¢ÞkykuÚke Au. Ãk]ÚðeLkk ðkíkkðhý{kt
Äq¤Lkk fýku nksh nkuÞ Au. ßÞkhu MkqÞo «fkþLke WÃkh Ãkzu Au. Lku çkÄe rËþkyku{kt rðMkrhík ÚkE
òÞ Au. yks fkhý Au fu «fkþLku MÚkkLkku yÚkðk ¾qýkyku MkwÄe ÃknkU[e òÞ Au. ßÞkt íku Mkk{kLÞ
†kuík Úke MkeÄk LkÚke Ãknwt[e þõíkkt.
21.8
[k÷ku ykÃkýu yuf Mkh¤ «ð]r¥k fheyu.
«ð]r¥k 21.1 :-
yuf ffoþ yðks fhíkku ø÷kMk yÚkðk xçk ÷ELku íku{kt Úkkuzwt ËqÄ {u¤ðu÷wt Ãkkýe ¼hku . yuf
MkVuË çkÕçkÚke yuf Mkktfzwt «fkþLkwt rfhý Ãkwts ykLkk Ãkh ykÃkkík Úkðk Au. «fkþLku 900 Lkk fkuý Úke

swyku . ík{u Ãkkýe{ktÚke ðkË¤e rfhýÃkwts òuþku. yk «Þkuøk Ëþkoðu Au fu «rfýoLk nkuðk Aíkkt fkuE WÃkfhýku
rLkrùík «ÞkMk{kt «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE rðrþü YÃkÚke çkË÷kE síke nkuÞ Au. (ykf]rík)
«rfýoLke ½xLkk çku íkçk¬k{kt nkuÞ Au. «rfýof îkhk «fkþLkk yðþku»ký yLku ÃkAe íkuLkk
îkhk Mkt¼rðík rËþkyku{kt «fkþLkwt ÍzÃkÚke ÃkwLk:WíMksoLk yk heíku ½xLkk ÃkhkðíkoLkÚke swËe Au.
«rfýoLk «fkþLkk ÃkhkðíkoLkLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk LkÚke fhíkkt. yk LkkUÄ fhðwt sYhe Au fu fýkuLkwt LkkUÄ
{kÃk ykÃkkíkrfhýLke íkhtøk ÷tçkkEÚke {kuxwt nkuðwt òuEyu. {kuxk {kÃkLkk fý çkÄe íkhtøk ÷tçkkEykuLkwt
Mk{kLk YÃk{kt «rfŠýík fhu Au. «rfŠýík «fkþLke íkeðúíkk hu÷uLkk «rfýoLk rLkÞ{ yLkwMkkh {¤u Au.
yk rLkÞ{ yLkwMkkh «rfýoík «fkþLke íkeðúíkk íkuLke íkhtøk ÷tçkkELkk [íkwÚko ½kíkLku ÔÞMík «{ký{kt
nkuÞ Au.
Iα
ynª I «rfýoík «fkþLke íkeðúíkk íkuLke íkhtøk÷tçkkE Au.
ykÚke ßÞkhu «rfýof fý Ãkh «fkþ Ãkzu Au íkku ðkË¤e htøkLkk «fkþLkwt «rfýoLk ðÄkhu
yLku ÷k÷ htøkLkwt ykuAwt ÚkkÞ Au.
1 WËknhý 21.4 :-
4
ßÞkhu MkqÞoLkku «fkþ fkuE r[{LkeLkk Äw{kzk Ãkh Ãkzu Au íÞkhu «rfŠýík «fkþ{kt íkÚkk
íkhtøk ÷tçkkELke ºký íkhtøkku {¤u Au. yk{ktÚke fkuLkwt «rfýoLk MkkiÚke ðÄkhu Úkþu ?
sðkçk :- «rfŠýík «fkþLke íkeðúíkk
Iα
ykÚke MkkiÚke ykuAe íkhtøk ÷tçkkE Au. íkuÚke íkuLkwt «rfýoLk ðÄkhu Úkþu. «fkþLkk «rfýoLkLkk
ykÄkhu ykfkþLkku htøk ðkË¤e fu{ ÷køku Au, ðkË¤e MkVuË fu{ ykuAku íkÚkk Qøkíkkt yLku ykÚk{íkkt
MkqÞoLkku htøk ÷k÷ fu{ ÷køku Au íku Mk{òðe þfeyu.
Mke.ðe.hk{Lk
(1888-1970)
[tÿþu¾h ðUfx hk{Lk yks MkwÄeLkk ¼kiríkf þk†{kt 1930{kt Lkkuçku÷
ELkk{ {u¤ðLkkh yuf {kºk ¼khíkeÞ Au. ¼kiríkf þk†Lkk «íÞu íku{Lkku ÷økkð

WÃkfhýku yux÷ku ðÄkhu níkku fu íku{ýu ¼khíkeÞ Lkkýkt rð¼køk{kt yrÄfkhe íkhefuLkk ÃkkuíkkLke søÞkLkwt hkSLkk{wt
ykÃÞwt yLku fku÷fkíkk ÞwrLkðŠMkxe Lkk ¼kiríkf þk† rð¼køk{kt Ãkr÷ík «kuVuMkh íkhefuLkwt ÃkË MðefkÞwO.
íku{Lkku {wÏÞ Vk¤ku Au. «fkþLkk «feýoLk Ãkh hk{LkLkku «¼kð, «fkþLkwt ykÂÛðÞ rððíkoLk,
ÄLkw»ÞkuLkwt yktíkrhf rMkØktík yuõMk-hu rfhýkuLkwt rððíkoLk. Mktøkeík MkkÄLkkuLkku rMkæÄktík íkÚkk MVrxf
LkkUÄ ¼kiríkf þk†. ¼khíkeÞ rð¿kkLk MktMÚkkLk, çkUø÷kuh fu rLkËuoþfLkk YÃk{kt yLku íÞkh ÃkAe hk{Lk þkuÄ
MktMÚkkLkLkk MktMÚkkÃkfLkk YÃk{kt íku{ýu ¼khíkeÞ rð¿kkLkLke ðÄkhu {kuxe Mkuðk fhe yLku MðíktºkíkkLkk
Ãknu÷ktLkk Mk{Þ{kt {sçkqík ykÄkh ykÃÞku níkku.
• ykfkþLkku ðkË¤e htøk :-
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ðkíkkðhý{kt hnu÷kt nðkLkk yýwyku, ÃkkýeLkk xeÃkkt íkÚkk Äq¤Lkk
fýkuÚke Úkíkkt «fkþLkwt «rfýoLk hu÷uLkk rLkÞ{Úke Mk{òðe þfkÞ Au. LkkLke íkhtøk ÷tçkkE ðk¤k
htøkkuLkwt «rfýoLk ðÄkhu {kuxe íkhtøk ÷tçkkE ðk¤k íkhtøkkuLke Mkh¾k{ýe ðÄw ÚkkÞ Au. ykÚke, ðkË¤e
«fkþLke ÷k÷ «fkþLke Mkh¾k{ýe{kt ÷øk¼øk A økýe ðÄkhu íkeðúíkkÚke «rfýoLk ÚkkÞ Au. fkhý
fu ðkË¤e «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE ÷k÷ htøkLke íkhtøk÷tçkkE ÷k÷ htøkLke íkhtøk÷tçkkE fhíkkt ykþhu
økýe Au. íkuLkkÚke «rfýoLk «fkþ{kt òtçk÷e, ðkË¤e yLku ÷e÷k htøk ðÄkhu «{ký{kt ÚkE òÞ Au.
yLku «rfýoLk «fkþ{kt òtçk÷e, ðkË¤e yLku ÷e÷k htøk ðÄkhu «{ký{kt ÚkE òÞ Au yLku ðÄkhu
«rfýoLkÚke òtçk÷e «fkþ Ëu¾LkkhkykuLke yktf MkwÄe ÃknkU[íkku LkÚke. fkhý fu òtçk÷e «fkþ {kxu
íku{Lke ykMkÃkkMk Lkk çkeS íkhtøk ÷tçkkEÚke ykuAk LkSf Au. ykÚke MkqÞoÚke Ëqh ykfkþLku Ëu¾eyu íkku
íku ðkË¤e Ëu¾kE ykðu Au.
WËknhý 21.5 :-
ðÄkhu ô[kE Ãkh Wzíkkt ytíkrhûk ÞkuLk{kt çkuXu÷k ytíkrhûk {wMkkVhkuLku ykfkþLkku htøk fuðku
÷køkíkku nþu ?
sðkçk :-
ðÄkhu ô[kE Ãkh hnu÷k Äq¤Lkk fýku íkÚkk nðkLkk yýwykuLke WÃkÂMÚkríkLkk fkhýu MkqÞoLkk
«fkþLkwt «rfýoLk Lknª ÚkkÞ. ykÚke ykfkþ íku{Lku fk¤wt Ëu¾kþu.
• ðkË¤eLkku MkVuË htøk :-
ðkË¤ ÃkkýeLkk LkkLkk LkkLkk xeÃkktykuLku ÷ELku çkLku Au. íku{Lkwt {kÃk Æ~Þ «fkþLke Mkhuhkþ
íkhtøk ÷tçkkEÚke {kuxwt Úkíkwt òÞ Au. yk xeÃkkt çkÄe íkhtøk ÷tçkkELkwt ykþhu yuf Mkh¾e íkeðúíkkÚke
«rfýoLk fhu Au. íkuÚke ytík{kt «rfýoLk «fkþ MkVuË ÚkkÞ Au. íkuÚke ðkË¤kuLkwt Ãkkík¤wt Míkh MkVuË

Ëu¾kÞ Au. økkZ ðkË¤ku rðþu þwt fnuðwt Au ? WÃkfhýku
• Qøkíkk y™u ykÚk{íke MkqÞoLkku ÷k÷ htøk
nðu ykÃkýu Qøkíkk y™u ykÚk{íkkt Mk{Þu MkqÞoLkk ÷k÷ htøkLkwt fkhý Mk{S þfeyu Aeyu.
Mkðkhu yLku Mkktsu MkqÞo ßÞkhu rûkríks Ãkh nkuÞ Au. íÞkhu «fkþLku ðkíkkðhý{kt ÷ktçke {wMkkVhe
fhðe Ãkzíke nkuÞ Au. òtçk÷e yLku ðkË¤e íkhtøk÷tçkkE Lkw Äq¤Lkk fýku yLku nðkLkk yýwyku îkhk
LkkUÄ
ykþhu Ãkh «rfýoLk ÚkE òÞ Au. yk heíku MkqÞo «fkþ{kt LkkLke íkhtøk ÷tçkkE Ëqh ÚkE òÞ Au yLku
÷k÷ htøkLke {kuxe íkhtøk ÷tçkkE Ëu¾Lkkhkyku Ãkh Ãkzu Au. (ykf]rík) íkuÚke MkqÞo ÷k÷ Ëu¾kÞ Au.
çkÃkkuhLkk Mk{Þu MkqÞo
ðkíkkðhýLkk fýku ðkË¤e «fkþLkwt ykuAwt «rfýoLk
Ëu¾Lkkh
MkqÞo ykÚk{íke ð¾íku Ãk]Úðe
LkSf rûkríks ðkË¤e «fkþLkttw ðÄkhu «rfýoLk
ykf]rík :- Qøkíkk yLku ykÚk{íkkt MkqÞoLkku ÷k÷ htøk
çkÃkkuhLkk Mk{Þu, MkqÞo {kÚkk Ãkh nkuÞ Au íÞkhu íku{Lkwt ytíkh «uûkfLke Mkh¾k{ýe{kt
ykuAwt nkuÞ Au. ðkË¤e htøkLkwt «rfýoLk Ãký ykuAwt nkuÞ Au. Ãkrhýk{u MkqÞo MkVuË y™u ðkMíkð{kt
rfh{S htøkLkku Ëu¾kÞ Au.
1. økkZ ðkË¤ku fk¤kt fu{ Ëu¾kÞ Au ?

_______________________

WÃkfhýku 2. rËðMku ðhMkkË ÃkAe ykfkþ økkZ ðkË¤e fu{ Ëu¾kÞ Au ?
_______________________
3. ík{u MkqÞkuoËÞ yLku MkqÞkoMík Mk{Þu MkqÞoLkku ÷k÷ htøk «ËŠþík fhðk {kxu ÃkúÞkuøk Mkq[ðe þfku
Aku ?
LkkUÄ
_______________________
ík{u su þeÏÞk
yuf s íkhtøk ÷tçkkE yÚkðk htøkkuLkku «fkþ yufðýeo fnuðkÞ Au. Ãkhtíkw MkqÞoLkku Ãkúfkþ
su{kt fux÷kf htøk yÚkðk íkhtøk ÷tçkkE Au su çknwðýeo Au.
«fkrþík ½è {kæÞ{{kt «ðuþ fhðkÚke «fkþLkwt íkuLkk ½xf htøkku{kt rð¼krsík ÚkðkLke
½xLkkLku «fkþLkwt rð¼ksLk fnu Au.
- «fkþLkk rð¼ksLk {kxu r«Í{Lkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ Au yLku ßÞkhu rð¼ksLk «kÃík
ÚkÞu÷k «fkþLku fkuE ÃkzËk Ãkh ÷Eyu íkku ðýoÃkx çkLku Au.
- íku ykÃkkíkfkuý yLku rLkøko{Lk fkuý Mkh¾k nkuÞ íkku rð[÷Lkfkuý ÷½wík{ nkuÞ Au. ÂMÚkrík{kt
íku htøkLkk «fkþ {kxu rfhýÃkwts íkusMðe nþu.
- LkkLkk fkuý ðk¤k r«s{ {kxu rð[÷Lkfkuý íkÚkk ðr¢¼ðLkktf ðå[uLkku MktçktÄ nkuÞ Au.
«íÞuf htøk {kxu fkuE rLkrùík fkuý Ãkh ðhMkkËLkk çkwtËkuÚke MkqÞo «fkþLkk rð¼ksLkÚke
{uÄÄLkw»Þ çkLku Au.
{uÄÄLkw»Þ çku «fkhLkk nkuÞ Au. «kÚkr{f yLku økkiý «kÚkr{f {uÄÄLkw»Þ WÃkhLkku htøk ÷k÷
y™u Lke[uLkku htøk òtçk÷e nkuÞ Au. økkiý {uÄÄLkw»Þ{kt htøkkuLkku ¢{ {uÄÄLkw»Þ{ktLkk htøkkuLkk fk{
fhíkkt Q÷xku nkuÞ Au.
ykfkþLkku ðkË¤e htøk, ðkË¤kuLkku ïuík htøk, yLku MkqÞkuoËÞ yLku MkqÞkoMík Mk{Þu MkqÞoLkku
÷k÷ htøk, «fkþLkk «rfýoLkk ÷eÄu ÚkkÞ Au. «rfŠýík «fkþLke íkeðúíkk íkhtøk ÷tçkkELke [íkwÚko
½kíkLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au. ykLku hu÷uLkku rLkÞ{ fnu Au.
yk heíku ðkË¤e htøkLkwt «rfýoLk ÷k÷ htøkÚke ðÄw nkuÞ Au.

WÃkfhýku
ÃkkXktík «&™ku
1. r«Í{ {kxu Ëþkoðku fu i + e = A + δ.
2. ík{u LkkLkk fkuý yLku {kuxk fkuýðk¤k r«Í{Lku rð¼ksLk ÃkuËk fhðk {kxu ÃkMktË fhe LkkUÄ
þfku? fu{ ?
3. fÞk «ríkçktÄkuLke ytËh fkuE r«Í{ îkhk rð[÷Lk íkuLkk ðr¢¼ðLkktfLkk Mk{«{ký{kt
nkuÞ Au ?
4. Ÿzk Mk{wÿku{kt ÃkkýeLkku htøk ðkË¤e þk {kxu Ëu¾kÞ Au ? Mk{òðku.
5. ÷½w¥k{ rð[÷Lkfkuý yLku fk[Lkk r«Í{ {kxu Au. fk[ {kxu ðr¢¼ðLkktf økýku.
6. ¢kWLk fk[Úke WíÃkLLk Úkíkkt ÷k÷, Ãke¤k yLku òtçk÷e htøkkuLkwt rð[÷Lk yLkw¢{u Au. yk
fk[Lkk ÃkËkíkoLke rð¼ksLk ûk{íkk økýku.
7. Lke[u ÷¾u÷k yktfzkykuÚke rV÷Lx fkt[Lke rð¼ksLk ûk{íkk økýku.

μC = 1.6444, μD= 1.6520 yLku μF= 1.6637
VkuLkonkuVh Lkk{ ÃkrØíkLkk yLkwMkkh Au.
8. fkuE ÷uLMkLku yu çku r«Í{{ktÚke {¤u÷k {kLke þfeyu suLkk ykÄkh ÃkhMÃkh òuzu÷k Au. þwt
fkuE ÷uLMkLkk WÃkÞkuøkÚke ykÃkýu rð¼ksLkLkwt òuE þfeyu ? ík{khku sðkçk ykÃkku.
9. {kLkð yktf ÃkkMku çkrnøkkuo¤ ÷uLMk nkuÞ Au. þwt ykÃkýu Lkhe ykt¾u rð¼ksLkLku rLknk¤e
þfeyu ?

21.1
1. çkÄk MkkÄkhý ðkÞwyku{kt Æ~Þ «fkþLke swËe swËe íkhtøk ÷tçkkELkk ðuøk ÷øk¼øk yuf
Mk{kLk nkuÞ Au. ykÚke íkuLkkÚke Æ~Þ «fkþLkwt rð¼ksLk Lknª Úkíkwt íku{Lkwt ðr¢¼ðLkktf Úke
ðÄkhu LkSf nkuÞ Au.

WÃkfhýku 2. òtçk÷e fkhý fu yLku fkuE «fkrþík {kæÞ{{kt ÷k÷ htøkLkk «fkþLkku ðuøk
3. Lkk
4. μ= = = 1.732
LkkUÄ
21.2
1. íku MkqÞo «fkþLkwt þku»ký fhu Au.
2. íku Äq¤fýku yLku ÃkkýeLkk {kuxk yýw MÃkü çkLke òÞ Au.
3. «rfýoLk nðu Mk¾íkkEÚke hu÷uLkkt rLkÞ{ «{kýu ÚkkÞ Au. ykÃkýu MkkurzÞ{ ÚkkÞkuMkÕVuxLkwt
ÿkðý økku¤ku MkeMkkLkwt Ãkkºk ÷ku.
4. yu íku{kt Úkkuzk «{ký{kt MkÕ^Þwrhf yurMkz W{uhku. yuf ðÄkhu Ãkkðh ðk¤k çkÕçk MkkÚku
Wfu÷ hu÷kðíkkt Ãkh ykÃkýku MkqÞkuoËÞ yLku MkqÞkoMík Mk{Þu MkqÞoLke htøk suðe s ÃkrhÂMÚkrík
òuE þfeyu Au. ¾qçk s ðÄkhu Ÿ[kE MkqÞo «fkMkLkk «rfýoLkLkk fuLÿku nksh Au. ykfkþ
½uhku Ëu¾kÞ Au.
5. 1.5
6. 0.27
7. 0.03

íkhtøk yLku «fkþ {kuzâw÷ - 6
WÃkfhýku
LkkUÄ
22
íkhtøk yLku «fkþ

yk {kuzâw÷Lkk yøkkWLkk çku «fhý{kt ykÃkýu ÃkhkððíkoLk ð¢e¼ðLk y™u rðrðíkoLk rðþu [[ko
fhe. yk Mk{sðk {kxu ykÃku÷ «fkþLku MkeÄe hu¾k{kt økrík fhu Au. íku{ ÄkÞwO níkwt. òufu «fkþ MkkÚku
Mktf¤kÞu÷e Wòo rðíkhýLke ½xLkk ßÞkhu «fkþ ÃkËkÚkoLkk ¾qýkyku Ãkh ðktfe ð¤u íÞkhu íku{Lkwt
MktÃkkíkefhý Mk{òðe þfkíkwt LkÚke. ykðe ½xLkk {kºk «fkþLkk íkhtøk økwýÄ{oLke {ËËÚke s Mk{òðe
þfkÞ Au. yk MktË¼o{kt nkEøkuLMku Mkw[ÔÞwt fu «fkþ yuf íkhtøk Au yLku íku{ýu «fkþLkk ÔÞríkfhý
y™u rððíkoLkLkk ykÄkhu «fkþLku íkhtøkðkË ykÃÞku. yk «fhý{kt ykÃkýu «fkþLkk Äúwðe¼ðLk
rðþu [[ko fheþwt. suLkkÚke yuðwt Mkkrçkík ÚkkÞ Au fu «fkþ ÷tçkøkík íkhtøkLkku økwýÄ{o Ähkðu Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk ÃkAe ík{u,
 nkEøkuLMkLkku rMkØktík Mk{S íkuLke {ËËÚke íkhtøk «Mkhý Mk{òðe þfþku,
 «fkþLkwt rððíkoLk y™u ÔÞríkfhý Mk{òðe þfþku,
 yuf rMkÕx îkhk Úkíkwt «fkþLkLkwt rððíkoLk Mk{òðe þfþku,
 «fkþLkwt Äúwðe¼ðLk Mk{òðe þfþku,
 ¼úwMxhLkku rLkÞ{ íkkhðe þfþku.
22.1 nkEøkuLMkLkku rMkØktík

nkEøkuLMku Mkq[ÔÞwt fu «fkþ íkhtøk Au fu su EÚkh Lkk{Lkk fkÕÃkrLkf {kæÞ{{kt økrík fhu Au. yk
fkÕÃkrLkf {kæ{Þ þqLÞkðfkþ MkrníkLkku Mk{økú yðfkþ Mk{kððkLkku rðr[ºk økwýÄ{o Ähkðu Au.

{kuzâw÷ - 6 íkhtøk yLku «fkþ
«fkþLkk WËTøk{{ktÚke rLkf¤íkk ftÃkLke íkhtøkYÃku «Mkkheík
WÃkfhýku ÚkkÞ Au yLku íku{Lkk{kt hnu÷e Wòo çkÄes rËþkyku{kt
Mk{kLk Ãkýu rðíkheík ÚkÞu÷e nkuÞ Au.
nkEøkuLMkLkk rMkØktíkLkku Mkkh íkhtøkyøkú Au. [k÷ku ykÃkýu
yuf Mkh¤ «ð]r¥k îkhk íkhtøkyøkú þwt Au íkuLkku ÏÞk÷
LkkUÄ {u¤ðeyu.
ykf] r ík 22.1: ÃkkýeLke MkÃkkxe Ãkh
økku¤kfkh íkhtøkyøkú
«ð]r¥k 22.1
Ãkkýe ¼hu÷k yuf nkus{kt ÃkÚÚkhLkku yuf xwfzku Lkkt¾ku ík{u þwt LkenkéÞwt ík{u òuþku fu ÃkÚÚkh ßÞkt
ÃkkýeLke MkÃkkxe Ãkh Ãkzu Au íÞktÚke ÃkkýeLke LkkLke ÷nuhku WíÃkÒk ÚkkÞ Au. fu su ÃkkýeLkk yýwykuÚke
WÃkh Lke[uLke økríkÚke WËT¼ðu Au. æÞkLkÚke òuíkk {k÷q{ Ãkzu Au fu fkuE yuf ÷nuhLkk Ãkrh½LkLkk
çkÄks ®çkËwyku Mk{kLk ftÃk rðMíkkh y™u f¤k MkkÚku yktËkur÷ík ÚkkÞ Au. çkeò þçËku{kt fneyu íkku
Mk{kLk f¤k{kt yktËkur÷ík Úkíkkt ÷nuhLkk Ãkrh½Lku íkhtøkyøkú fnuðkÞ Au. ykÚke rðûkku¼Lkk ®çkËwÚke
ðíkwo¤kfkh ÷nuh ÃkkýeLke MkÃkkxe Ãkh ðíkwo¤kfkh íkhtøkyøkú hsq fhu Au.
«fkþLkwt W¥kMksoLk fhíkkt ®çkËwðíkT WËTøk{ {kxu «fkþLkk íkhtøkku çkÄes rËþk{kt Mk{kLk f¤k Ähkðíkk
nkuðkÚke yuf økku¤ku h[u Au. yk{, «fkþLkku ®çkËwðíkT WËTøk{ økku¤kfkh íkhtøkyøkúkuLkwt WíMksoLk fhu
Au. yks heíku «fkþLkku hu¾eÞ WËTøk{ Lk¤kfkh íkhtøkyøkúeLkwt WíMksoLk fhu Au. fkuE çkwËt Lkk íkhtøkyøkúLku
÷tçkhu¾k íku ®çkËwyu íkhtøkyøkúLkk økríkLke rËþk Ëþkoðu Au. yk hu¾kLku «fkþLkwt rfhý y™u ykðk
rfhýkuLkk Mk{qn «fkþLkwt rfhýÃkwts fnuðkÞ Au. ßÞkhu «fkþLkku WËTøk{ Ëqh ytíkhu nkuÞ íÞkhu
íkhtøk yøkúLkku fkuEÃký LkkLkku ¼køk Mk{ík÷ íkhtøk yøkú{ktLke þfkÞ Au.
nkEøkúuLMkLkku rMkØktík Ëþkoðu Au fu,
 íkhtøk yøkú ÃkhLkwt Ëhuf ®çkËw økkiý WËTøk{ çkLku Au fu su {kæÞ{ «Mkhu Au.
 fkuEÃký ûkýu íkhtøkLke ÂMÚkrík økkiýíkhtøk yøkúku ÃkhÚke yuf MkeÄe hu¾k Ëkuhíkk {¤u Au.
 y÷øk fhu÷k {kæÞ{{kt çkÄe s rËþkyku{kt Wòo Mk{kLk heíku «Mkkrhík ÚkkÞ Au.
 òu íkhtøk yøkúLkku «khtr¼f ykfkh, MÚk¤, økríkLke rËþk yLku ðuøk ¿kkík nkuÞ íkku ¼kir{ríkf
çktÄkhýLkku WÃkÞkuøk fhe íkuLke ÃkAeLke ûkýkuyu íkuLkwt MÚk¤ òýe þfkÞ Au. LkkUÄku fu íkhtøkyøkú
õÞkhuÞ ÃkkAwt Vhíkwt LkÚke.
nkEøkuLMkLke Mkth[Lkk Mk{sðk {kxu yuf Ãkku÷k økku¤Lkk fuLÿ Ãkh ®çkËwðík WËTøk{Lke fÕÃkLkk fhku.
yk økku¤kLke çkkÌkMkÃkkxe «kÚkr{f íkhtøk yøkú íkhefu ðíkuo Au. su yk økku¤ku ðÄw rºkßÞkðk¤k fkuE
yuf çkeò Ãkku÷k økku¤k{kt hkÏÞku nkuÞ íkku yk çkeò Ãkku÷k økku¤kLke çkkÌk MkÃkkxe økkiý íkhtøk yøkú
íkhefu ðíkuo Au.

22.1.1 íkhtøk «Mkhý WÃkfhýku
nðu [k÷ku ykÃk{u «fkþLkk íkhtøkkuLkk «MkhýLku íkhtøkyøkúLkk «Mkhý
YÃku nkEøkuLMkLkk rMkØktíkLkku WÃkÞkuøk fhe hsq fheyu. ykf]rík 22.2
t = 0 Mk{Þu Mk{ík÷ íkhtøk yøkú AB Lkku ykfkh yLku MÚkykLk
Ëþkoðu Au. ykf]rík{kt a, b, c, d ykøk¤ Ëþkoðu÷k xÃkfk íkhtøk
yøkú AB ÃkhLkk økkiý íkhtøk Ëþkoðu Au. ykðk WËTøk{ku yufMk{k LkkUÄ
Mk{Þu økkiý íkhtøk yøkúkuLkwt WíMksoLk fhu Au yLku íkuyku íkhtøkyøkú AB
Lke økríkLke rËþk{kt Mk{kLkðuøkÚke økrík fhu Au. ykf]rík 22.2 {kt
ðíkwo¤kfkh ð¢ku a, b, c, … Úke WíMkŠsík Úkíkkt íkhtøk yøkúku Ëþkoðu
Au. ßÞkt WÃkhkuõík Ëhuf ®çkËw fuLÿ íkhefu ðíkuo Au. ykðk íkhtøk yøkúku r
= vt rºkßÞk ðk¤k ð¢ku ËkuhðkÚke {u¤ðe þfkÞ Au. ßÞkt v
íkhtøkyøkúkuLkku ðuøk Au. t íkhtøk yøkúLku {u¤ððk {kxuLkku Mk{Þ Au.
ykf]rík 22.2 Mk{ík÷
ynª MÃkþof CD yu t = T Mk{Þu Lkðwt íkhtøkyøkú Ëþkoðu Au.
íkhtøkyøkúLke h[Lkk
nðu [k÷ku ykÃkýu rðMíkhý Ãkk{íkk ðíkwo¤kfkh íkhtøkyøkú {kxu
nkEøkuLMkLke h[LkkLkwt WËknhý òuEyu. ykf]rík 22.3 {kt
ðíkwo¤kfkh íkhtøkyøkú ËþkoÔÞwt Au. su t = 0 Mk{Þu fuLÿ O Ähkðu
Au. yk íkhtøkyøkú Ãkh Ëþkoð÷
u k ®çkËwyku A, B, C … ®çkËwð¥kh
WËTøk{ku Au. t = T Mk{Þu íkhtøkyøkú ðuøkLku T MkkÚku økw{íkk
{¤íke rºkßÞk sux÷k ytíkhu ðÄu Ëkuhðk Ãkzu Au. ykðk ð¢e økkiý
íkhtøkku Ëþoykðu Au. ykðk ð¢ku Ãkh Ëkuhu÷k MÃkþofku fkuE T Mk{Þu
rðMíkhý Ãkk{íkk ðíkwo¤kfkh íkhtøkyøkúLkku ykfkh y™u MÚkkLk ykf]rík 22.3: nkEøkuLMkLkk
Ëþkoðu Au. rMkØktík ÃkhÚke ðíkwo¤kfkh
íkhtøkyøkúLke h[Lkk
yk{, nkEøkuLMkLke h[LkkLke íkhtøkLke økrík òýe þfkÞ.
ÃkkXøkík «&™ku 22.1

1. íkhtøkyøkúLke rËþk y™u íkhtøk «MkhýLke rËþk ðå[u þwt MktçktÄ nkuÞ Au ?
2. fkuE t = 0 Mk{Þu økkiý WËTøk{ îkhk íkhtøk WíÃkÒk ÚkkÞ Au. t = 3 MkufLzLMk y™u t =
6 MkufLzMk Ãkh íkhtøkLke rºkßÞkykuLkk økwýku¥khLke økýíkhe fhku.
22.2 «fkþLkLkwt ÔÞríkfhý

[k÷ku ykÃkýu yuf Mkh¤ «ð]r¥k fheyu,

WÃkfhýku
«ð]r¥k 22.2
Ãkkýe{kt Úkkuzku rzxsoLx Ãkkðzh Lkkt¾e îkðý çkLkkðe íku{kt yuf íkkhLkwt økwt[¤wt Lkkt¾e íkuLku n÷kðku
ßÞkhu økwt[¤kLku çknkh fkZku Aku íÞkhu íkuLkk Ãkh Ãkkík¤e Ãkèe Ëu¾kþu. yk Mkth[LkkLku çkç÷Lke LkSf
yuðe heíku {wfku fu suÚke Ãkkík¤e MkkçkwLke Ãkèe{ktÚke ÃkhkðŠíkík Úkíkkt «fkþLkk rfhý òuE þfkÞ.
LkkUÄ ík{Lku ½ýk çkÄk htøkku Ëu¾kþu. þwt íkuLkwt fkhý òýku Aku ? yk «&™Lkku W¥kh òýðk {kxu «fkþLkwt
ÔÞríkfhý Mk{sðwt yøkíÞLkwt Au. nrffík{kt «fkþLkwt ÔÞríkfhý çku MkwMktçktÄ WËTøk{e îkhk «fkþ
íkhtøkkuLkk MktÃkkíkÃkýkLkk fkhýu Úkíkwt WòoLkwt rðíkhý Au. «fkþLkk ÔÞríkfhýLke ½xLkk MkkiÃkÚko{
E.Mk. 1802 {kt Úkku{Mk Þtøk Lkk{Lkk ði¿kkLkeyu þkuæÞwt. yk ½xLkkLkk «kÞkurøkf yð÷kufLkku
«fkþLkku íkhtøkðkË h[ðk ykÄkh¼qík çkLke.
22.2.1 ÞtøkLkku çku ÂM÷xLkku «Þkuøk

ykf]rík 22.4 {kt ÞtøkLkkt çku ÂM÷xLkk s «ÞkuøkLke «kÞkurøkf økkuXðýe Ëþkoðe Au. yk «Þkuøk{kt
rËÔÿ S {ktÚke MkqÞo «fkþ ÃkMkkh fhe y{wf rLkrùík ytíkhu çku rAÿku S1 y™u S2 Ähkðíkku ÃkzËku
hk¾ðk{kt ykðu Au. ynª S1 y™u S2 ðå[uLkwt ytíkh ¾qçks LkkLkwt nkuÞ Au. nkEøkuLMkLkkt «fkþðkË
{wsçk, rAÿ S {ktÚke Lkef¤íkkt íkhtøk yøkúku økku¤kfkh nkuÞ Au. su S1 yLku S2 îkhk çku ¼køk{kt
ðnU[kÞ Au. òu S Lku yuf htøke «fkMk îkhk «fkþeík fhðk{kt ykðu íkku íkuyku MkwMktçkæÞ WËTøk{ku
íkhefu ðíkuo Au y™u S1 yLku S2 {ktÚke Lkef¤íkkt íkhtøkkuLke f¤k yLku ftÃkrðMíkkh yufMk{kLk nkuÞ Au.
ykðkt íkhtøkku yufçkeò Ãkh ykf]rík{kt ËþkoÔÞkLkwMkkh MktÃkkLk ÚkkÞ Au. suLkk fkhýu WòoLkwt rðíkhík
ÚkkÞ Au yLku C Ãkh hk¾u÷kt ÃkzËkt Ãkh «fkrþík y™u y«fkrþík þýfkyku h[u Au.
ykf]rík 22.4: ÞtøkLkku çku ÂM÷xLkku «Þkuøk

[k÷ku nðu ykÃkýu ÞtøkLkk ÔÞríkfhý «Þkuøk{kt {¤íke ¼kík rðþuLke Mk{sqíke òuEyu.
(a) MknkÞf ÔÞríkfhý : ík{Lku ÏÞk÷ nþu fu MktÃkkíkÃkýkLkk fkhýu ÃkzËk C ÃkhLkkt fxu÷ktf ®çkËwyku
Ãkh {n¥k{ fÃkrðMíkh fu ríkðúíkk òuðk {¤u Au. fkhýfu çktLku íkhtøkkuLkk þ]tøkfuøkoíkíku ®çkËwyku Ãkh
yufçkeò Ãkh MktÃkkík ÚkkÞ Au. çkeò þçËku{kt fneyu íkku ykðkt ®çkËwyku Ãkh ykðíkkt íkhtøkkuLke f¤k
yufMkh¾wt nkuÞ Au. ykÚke íÞkt íkhtøkLke ríkðúíkk ðÄe òÞ Au. íkhtøkkuLkk ykðkt MktÃkkíkefhýLkkt fkhýu
h[kíke ¼kíkLkwt MknkÞf ÔÞríkfhý fnuðkÞ Au.
(b) rðLkkþf ÔÞríkfhý : ÃkzËkt Ãkh su ®çkËwykuyu yuf íkhtøkLkwt þ]tøk y™u çkeòLkwt økíko MktÃkkík Úkíkwt
WÃkfhýku
nkuÞ íkku íkuðkt ®çkËwyku Ãkh íkhtøkkuLkku Ãkheýk{e fÃkrðMíkkh y™u íkuÚke ríkðúíkk ½xe òÞ Au. íkhtøkkuLkk
ykðkt MkÃkkíkefhýLkk fkhýu h[kíke ¼kíkLku rðLkkþf ÔÞríkfhý fnuðkÞ Au.
(c) þk÷kfkykuLke ríkðúíkk : íkhtøkku
îkhk ÔÞríkfhý ¼kík{kt hnu ÷ e
«fkþeík y™u y«fkþeík LkkUÄ
þ÷kfkykuLke ríkðúíkkLke økýíkhe {kxu
íku L kw t rð&÷u » ký fhðw t sYhe Au .
ykf]rík 22.5 {kt ÞtøkLkkt «ÞkuøkLke
¼kir{íkef økkuXðýe ËMkoykðe Au.
Äkhku fu çku íkthøkku ðå[uLkku f¤k íkVkðík
ykf]rík 22.5: Geometry of Young’s double slit
δ Au. ð¤e Äkhku fu çku íkhtøkkuLkkt fkhýu experiment
fkuE rLkrùík ®çkËw P Ãkh MÚkkLkktíkh
y1 yLku y2 Au. ykÚke,
y1 = a sin ωt
yLku y2 = a sin (ωt + δ)
ßÞkt δ yk íkhtøkku ðå[uLkku f¤k íkVkðík Au. MktÃkkíkÃkýkLkkt rMkØktík {wsçk, Ãkrhýk{e MÚkkLkktíkh,
  
2 –  y = y1 + y2
 2
= a sin ωt + a sin (ωt + δ)
= a [sin ωt + sin (ωt + δ)]

= 2a sin (ωt + 2 ) cos
= A sin (ωt + )
ßÞkt, Ãkheýk{e íkhtøkLkku ftÃkrðMíkkh

A = 2a cos (δ/2).
®çkËw P Ãkh Ãkheýk{e íkhtøkLke ríkðúíkk
I ∝ A2
∝ 4a2 cos2 (δ/2 ) (22.1)
[k÷ku ykÃkýu çku rfMMkkyku òuEyu.

rfMMkku 1: ßÞkhu f¤k íkhVkðík = 0, 2π, 4π, …, 2nπ nkuÞ íÞkhu
WÃkfhýku
I = 4a2 cos2 0
= 4a2
rfMMkku 2: ßÞkt, = π, 3π, 5π, ……, (2n +1)π nkuÞ íÞkhu
LkkUÄ I = 4a2 cos2 (δ/2)
=0
ykf]rík 22.10 y{kt ËþkoÔÞk {wsçk WËøk{ 1 yLku 100 ÃkhÚke WíMksoLk Ãkk{íkkt íkhtøkyøkúLku
ÃkËËkt Ãkh ®çkËw O Ãkh Mk{kLk f¤k{kt ykðkík Úkþu fhkýfu íku çktLku îkhk fÃkkíkwt ytíkh yufMk{kLk
nþu. ykÚke íku{Lkku Ãkrhýk{e ftÃkrðMíkkh ®çkËw O Ãkh {n¥k{ çkLku Au. yks «{kýu WËTøk{ku 2
yÚke 50 îkhk WíMkSoík Úkíkkt íkhtøkyøkúku {kxu 99 Úke 51 WËTøk{ku îkhk WíMkSoík Úkíkkt íkhtøkyøkúku
MkkÚku MknkÞf ÔÞríkfhý h[e fuuLÿ O Lku «fkþeík fhu Au. ykÚke ÃkzËk Ãkh ®çkËw O «fkþeík Ëu¾kÞ
Au.
nðu Äkhku fu ®çkËw P WËTøk{ 1 yLku 100 ðå[uLkku ÃkÚk íkVkðík λ Au. ykÚke 1 Úke 51 ðå[uLkkt
WËTøk{ku ðå[uLkkt íkhtøkyøkLkkuo ÃkÚk íkVkðík (λ/c) Úkþu. ykÚke ®çkËw P Ãkh ykðíkkt íkhtøkku yøkúku
Mk{kLk f¤k{kt Lk nkuðkÚke íkuyku yufçkeò MkkÚku rðLkkþf ÔÞríkfhý h[u Au. suLkkt Ãkheýk{u ®çkËw P
y«fkþeík {k÷q{ Ãkzu Au.
WÃkhkuõík [[ko ÃkhÚke rLk»f»ko íkkhðe þfkÞ fu ßÞkhu íkhtøkku ðå[uLkku ÃkÚkk íkVkðík λ Lkkt Ãkqýo økwýktf{kt
nkuÞ íÞkhu íku rËþk{kt Ãkrhýk{e rððíkeoík ríkðúíkk þqLÞ nkuÞ Au.
yk{, f¤k íkVkðík Δ ðå[uLkkt MktçktÄ Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
Δ= δ (22.2)
Mk{e. (22.1) ÃkhÚke fne þfkÞ fu ßÞkhu f¤k íkVkðík 2nπ nkuÞ íÞkhu «fkþeík þ÷kfkyku
òuðk {¤u Au. Mk{e (22.2) ÃkhÚke fne þfkÞ fu «fkþeík þ÷kfkyku {kxu ÃkÚk íkVkðík.
(Δ)bright = 2nπ = nλ; n = 0, 1, 2, …

(22.3)
yks «{kýu, y«fkþeík þ÷kfkyku {kxu,
(Δ)dark = (λ/2π) (2n+1) π
= (2n + 1) ; n = 0, 1, 2, … (22.4)

[k÷ku ykÃkýu nðu ÃkÚk íkVkðík Δ Lkku ÃkzËk y™u WËTøk{ ðå[uLkkt ytíkh D, rAÿku ðå[uLkkt ytíkh WÃkfhýku
(d) yLku ÃkzËkt ÃkhLkkt ®çkËw P ðå[uLkku MktçktÄ {u¤ðeyu. ykf]rík 22.5 ÃkhÚke,
Δ = S2 P – S1 P = S2 A = d sin θ
θ Lku Mkwû{¥k{ ÷uíkkt,
sin θ tan θ ≈ θ LkkUÄ
yLku sin θ = x / D
ykÚke, ÃkÚk íkVkðík {kxuLkwt Mk{efhý
Δ = d sinθ = (22.5)
Mk{e. (22.5) Lku (22.2) yLku (22.3) {kt {wfíkkt,
(xn)bright = nλ
yÚkðk (xn) bright = ; n = 0, 1, 2, ... (22.6)

zyLku (xn)dark = (n + )λ
1nddDD
x
2DdDd
yÚkðk (xn)dark = (n + ) ; n = 0, 1, 2, ...
(22.7)
Mk{e. (22.6) yLku (22.7) ÃkzËkt Ãkh «fkþeík yLku y«fkþeík þ÷kfkykuLkkt MÚkkLk Ëþkoðu Au.
(e) þ÷kfkLke Ãknku¤kE
[k÷ku ykÃkýu çku ¢r{f «fkþeík (fu y«fkþeík) þ÷kfkykuLkwt MÚkkLk òýeyu. çkeS yLku ºkeS
«fkþeík þ÷kfkyku {kxu Mk{e. (22.6) ÃkhÚke,
(x3)bright = 3
yLku (x2)bright = 2
ykÚke þ÷kfkLke Ãknku¤kE
β = (x3)bright – (x2)bright =
(22.8)
ynª, LkkUÄLkeÞ Au fu þ÷kfkLke Ãknku¤kE íkhtøk ÷tçkkE (λ) yLku ÃkzËk yLku WËø{ ðå[uLkkt
ytíkhLku Mk{«{ký{kt íku{s M÷ex ðå[uLkkt ytíkhLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.

WÃkfhýku
LkkUÄ
ykf]rík 22.6: ÔÞríkfhý ¼kík{kt ríkðúíkk rðíkhý
[k÷ku nðu ykÃkýu ÔÞríkfhý ¼kík{kt «fkþeík yLku y«fkþeík þk÷kfkykuLke ríkðúíkk rðþu [[ko
fheyu. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ÃkzËk ÃkhLkkt fkuE ®çkËwyu ÃknkU[íkkt «fkþLkk íkthøkku yMk{kLk
f¤k{kt nkuÞ íkku íÞkt y«fkþeík þ÷kfk h[kÞ Au. yk ½xLkk{k tWòo MkthûkýLkkt rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk
ÚkkÞ Au. fkhýfu y«fkþeík þ÷kfk Ãkh yÿ~Þ Úkíke Wòo «fkþeík þ÷kfk Ãkh ÿ~Þ{kLk ÚkkÞ Au.
Mk{e. (22.1) ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu «fkþeík þ÷kfkykuLke ríkðúíkk ÔÞÂõíkøkík íkhtøkLke ríkðúíkk
fhíkkt [kh økýe nkuÞ Au. ykÚke ykf]rík (22.6) {kt ËþkoÔÞk {wsçk ÔÞríkfhý ¼kík{kt WòoLkwt ÃkwLk:
rðíkhý ÚkkÞ Au yLku íku 4a2 yLku þqLÞLke ðå[u çkË÷kÞk fhu Au. ykf]rík 22.6 {kt Ëþkoðu÷e
íkwxf hu¾k Mkhuhkþ ríkðúíkk Ëþkoðu Au.
ykÃkýu òuÞwt fu ÞtøkLkkt «Þkuøk{kt {¤íke ÔÞríkfhý ¼kík «fkþLkk íkhtøkðkËÚke rð&÷u»kýkí{f heíku
Mk{S þfkÞ Au. nðu [k÷ku ykÃkýu ík{kÁt ¿kkLk [fkMkeyu.

1. çku íkhtøkkuLkkt MktÃkkíkefhýLkkt rðMíkkh{kt fkuE ®çkËwyu Ãkheýk{e MÚkkLkktíkh fÞk Ãkheçk¤ku Ãkh
ykÄkh hk¾u Au ?
2. ÞtøkLkkt «Þkuøk{kt ÃkzËk Ãkh MknkÞf ÔÞríkfhý fuðe heíku h[kÞ Au ?
3. òu çku rAÿku S1 yLku S2 Lkkt çkË÷u çku MkkËkt çkÕçk hk¾ðk{kt ykðu íkku þwt ykÃkýLku ÃkzËkt Ãkh
«fkþeík y™u y«fkþeík þ÷kfkh Ãknu÷kLkkt usðe s Ëu¾kþu ?
4. MkwMktçkØ WËTøk{ku yux÷u þwt ?
22.3 «fkþLkwt rððíkoLk

yøkkW{kt «fhýku{kt ykÃkýu òuÞwt fu «fkþ MkeÄe hu¾k{kt økrík fhu Au. òu íkuLkkt {køko{kt yz[ý
ykðu íkku íkuLkkÚke yz[ýLkku ÃkzAkÞku Ãkzu Au. ÃkzAkÞkLku æÞkLkÚke òuíkkt {k÷q{ Ãkzu Au fu íkuLke Äkh
ríkûký LkÚke nkuíke. yz[ýLke Äkh ÃkhÚke «fkþLkkt ðktfk ð¤ðkLke ½xkLku «fkþLkwt rððíkoLk fnuðkÞ
Au.

hkºku MxÙex÷kExLkk ysðk¤k{kt íkuLke Mkk{u W¼k hne òu ík{u ík{khe ykt¾ku Mknus çkeze Ëku íkku Ãký WÃkfhýku
ík{Lku Úkkuzku «fkþ Ëu¾kþu su «fkþLkkt rððíkoLkLkkt fkhýu Au. ÔÞríkfhýLke ½xLkk {kxu Lke[uLke
þhíkkuLkwt Ãkk÷Lk Úkðwt sYhe Au.
a) yz[ý fu rËÔÞLkwt fË ykÃkkík «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE sux÷wt nkuðwt òuEyu.
b) ÃkzËk yLku yz[ý (fu rAÿ) ðå[uLkwt ytíkh (íku{Lkkt fËLke Mkh¾k{ýe) ðÄkhu nkuðwt òuEyu.
LkkUÄ
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ÿ~Þ «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE 10 m sux÷e nkuÞ Au. ykÚke «fkþLkwt
–6
ÔÞríkfhý òuðk {kxu yz[ý fu rAÿLkwt fË ykx÷wt nkuðwt òuEyu.
22.3.1 yuf rMkÕx îkhk «fkþLkwt rððíkoLk

[k÷ku ykÃkýu nðu yuf ÂM÷x îkhk Úkíkwt «fkþLkwt rððíkoLk òuEyu. ykf]rík 22.7 {kt rððíkoLk
¼kíkLke h[Lkk {kxu «kÞkuøkef økkuXðýe Ëþkoðe Au. yuf htøke «fkþLkwt WËTøk{ Au. íkuLku çkrnøkkuo¤
÷uLMkLke Vkuõ÷ ÷tçkkE Ãkh yuðe heíku {wfðk{kt ykðu Au fu suÚke Mk{ktíkh íkhtøkyøkúku Ãkkík¤e Mkktf¤e
M÷ex Ãkh ykÞkík ÚkkÞ. yk WÃkhktík M÷exLke ÃkkA¤ çkeòu çkrnøkkuo¤ ÷uLMk {wfðk{kt ykðu Au. suÚke
rMkÕxLkkt y÷f-y÷øk ¼køkku ÃkhÚke rLkøko{Lk Ãkk{íkkt rfhýkuLku ÃkzËk Ãkh furLÿík fhe þfkÞ.
ykf]rík 22.7: yuf ÂM÷x îkhk Úkíkkt rððíkoLkLkkt yÇÞkMk {kxuLke «kÞkuøkef økkuXðýe
yuf ÂM÷xÚke Úkíkkt rððíkoLkLke ÷kûkrýíkkyku Lke[u «{kýyu Au.
 M÷exLke ÷tçkkELku ÷tçkhu¾kLke rËþk{kt «fkþ Mk{rûkríks heíku ykÞkík ÚkkÞ Au.
 Mk{rûkríks ¼kík «fkrþík ®çkËwykuLke ©uýe nkuÞ Au.
–3π –2π – π 0 π 2π 3π
Fig. 22.8 : Observed differation pattern single of slit

 fuLÿ ÃkhLkwt ®çkËw MkkiÚke ðÄw «fkrþík nkuÞ Au yLku íkuLke çktLku íkhVLkk ®çkËwyku f{þ: ½xíke
WÃkfhýku ríkðúíkkðk¤k nkuÞ Au.
 {æÞ{{kt hnu÷k ®çkËwLke Ãknku¤kE çkeò ®çkËwyku fhíkkt çk{ýe nkuÞ Au.
WÃkhkuõík Ãkrhýk{ku Mk{sðk {kxu nkEøkuLMkLkk «fkþðk¤k «{kýu yuðwt Mk{sðwt sYhe Au fu Mk{ík÷
íkhtøk yøkúku M÷ex Ãkh ykÞkík ÚkkÞ Au yLku íkhtøkyøkúLkku {kkºk ÂM÷x Ãkh Ãkzíkku ¼køk s íku{ktÚke
LkkUÄ
ÃkMkkh ÚkkÞ Au. su íkhtøk «MkhýLkk ¼køkYÃku.

1. «fkþLkk rððíkoLkLke ½xLkk þwt yuðwt Mkq[ðu Au fu «fkþ MkeÄe hu¾k{kt økrík fhíkku LkÚke ?
2. rððíkoLk yLku ÔÞíkefhý ðå[uLkku ¼uË sýkðku.
3. yuf ÂM÷x îkhk Úkíkkt ÔÞríkfhý{kt {wÏÞ {n¥k{ yLku økkiý {n¥k{Lke íkeðúíkk fu{ Mk{kLk
nkuíke LkÚke ?
22.4 «fkþLkwt Äúwðe¼ðLk

yøkkW ykÃkýu ÔÞíkefhý yLku rððíkoLkLke ½xLkkyku rðþu [[koyku fhe su{kt ykÃkýu «fkþLkk
økwýÄ{kuo rðþu fkuE [[koyku fhe Lk níke. yÚkkoíkT «fkþ Mktçkøkík Au fu ÷tçkøkík íkuLkk {kxu ykÃkýu fkuE
®[íkk fhe Lk níke. Äúwðe ¼ðLkLke ½xLkk Mk{sðk {kxu [k÷ku yuf Mkh¤ «ð]¥ke fheyu.
ykf]rík 22.11 (a) {kt ËþkoÔÞk «{kýu çku ÃkqtXk ÷ku su{kt çku ÷tçk ÂM÷x S1 yLku S2 ykðu÷e nkuÞ
íku çktLku{ktÚke yuf Ëkuhe ÃkMkkh fhe íkuLkku yuf Auzku áZ ykÄkh MkkÚku çkktÄe çkeòu Auzku ík{khk nkÚk{kt
hk¾ku. ík{khk nkÚkLku WÃkhLke[u yLku ykswçkksw n÷kðku suÚke çkÄe rËþk{kt íkhtøkku WíÃkÒk ÚkkÞ.
ykf]rík{kt ËþkoÔÞk {wsçk ík{u òuþku fu su íkhtøkku S1 {ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íku S2 {ktÚke Ãký ÃkMkkh ÚkkÞ
(a) (b)
ykf]rík 22.11 : a) çku ÷tçkÂM÷x y™u b) yuf ÷tçk yuf Mk{rûkík ÂM÷x îkhk ÃkMkkh Úkíke Ëkuhe Ãkh Mktøkík
íkhtøkku.

Au. yk «ÞkuøkLku M÷ex S2 Lku Mk{rûkríks hk¾e VheÚke fhku. ík{u òuþku fu M÷ex S2 {ktÚke fkuE íkhtøk WÃkfhýku
ÃkMkkh Úkþu Lknª. yÚkkoíkT S1 {ktÚke ÃkMkkh Úkíkkt íkhtøkku Mk{rûkríks ÂM÷x S2 {ktÚke ÃkMkkh ÚkE þ¾íkk
LkÚke. ykf]rík 22.11(b) {kt ËþkoÔÞk {wsçk íkhtøkLkk ftÃkLk ÂM÷x S2 Lke rËþkLku ÷tçk nkuðkLkk
fkhýu S2 {ktÚke íkhtøkku ÃkMkkh ÚkE þfkík LkÚke.
ykðe «ð]r¥k «fkþLkk WËTøk{{ktÚke «fkþ {kxu fhe þfkÞ Au. su{kt WËTøk{Lku O íkhefu yLku
ÂM÷xLkk çkË÷u çku Ãkku÷uhkuEz hk¾ðk{kt ykðu Au, ík{u {kºk «Úk{ rfMMkk{kts «fkþLku òuE þfku Aku.
LkkUÄ
su Ëþkoðu Au fu «fkþLkk ftÃkLkku Mk{ík÷{kt Mkr{rík hnu Au. suLku ík÷Äúwðe¼qík yÚkðk hu¾eÞ Äúðe¼qík
«fkþ fnuðkÞ Au. (ykf]rík 22.12).
ykf]rík 22.12 : «fkþLkwt Äúwðe¼ðLk òuðk {kxu MkkÄLkkuLke økkuXðýe.
ßÞkhu yÄúwðe¼qík «fkþ fk[, Ãkkýe yÚkðk çkeò fu ÃkkhËþof ÃkËkÚko Ãkh Ãkzu Au íÞkhu ÃkhkðŠíkík
«fkþ ytþík: ík÷ Äúðe¼qík nkuÞ Au. ykf]rík 22.13 {kt ËþkoÔÞk {wsçk yÄúwðe¼qík «fkþ AO
sin i p sin ifk[
p Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ Au suÚke Ãkhkðíkeoík «fkþ OR îkhk y™u Lkeøko{eík «fkþ OT îkhk

sin irp sin(90 ÿþkðu
cos  i p ) ÷ Au. ßÞkhu «fkþ Äúwðe¼qík fkuý Ãkh ykÃkkíkÚkkÞ Au íÞkhu Ãkqýo Äúðe¼ðLk T™w¼ðu Au. yk
fkuý Ãkh Ãkhkðíkeoík rfhý y™u rLkøkor{ík rfhý yufs Lku ÷tçk nkuÞ Au. Äúðe¼qík fkuý ÃkËkÚkoLkk
ð¢e¼ðLkktf Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. MLku÷Lkk rLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhe r yLku ip ðå[uLkku MktçktÄ Lke[u
«{kýu ÷¾e þfkÞ.
μ =
= == tan ip.
ykf]rík 22.13 : Ãkhkðíkeoík y™u ð¢e¼qík rfhýLkwt Äúðe ¼ðLk

WÃkfhýku
1. «fkþLkk Äúðe¼ðLkLke ½xLkk íku ÷tçkøkk¤ku íkhtøkkuLkku Ãkwhkðku Au, fuðe heíku ?
2. þwt yu Mkk[wt Au fu íkhtøkLkk økríkLke rËþk Äúðe¼ðLk ík÷ {kt Lk nkuE þfu ?
LkkUÄ 3. Äkhku fu yÄúwðe¼qík «fkþLkwt rfhýÃkwts çku Ãkku÷uhkuEz Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ Au. òu yk Ãkku÷uhkuEzLke
{ËËÚke «fkþLku MktÃkqýo Ãký hkufðku nkuÞ íkku íku{Lke «Mkhý yûkku ðå[Lkku ¾qýku fuxku÷ nkuðku
òuEyu ?
4. þwt nðk{kt «Mkhíkk yðksLkk íkhtøkku Äúðe¼ðLk Ëþkoðu Au ?
ík{u þwt þeÏÞk ?

 nkEøkuLMkLkk íkhtøkðkË {wsçk «fkþ íkhtøkyøkúkuLkk YÃk{kt «Mkhu Au.
 òu «fkþLkk çku WËTøk{ku îkhk wíMksoíkk «fkþLkk íkhtøkku{kt ykð]r¥k ftÃkrðMíkkh T™u íku{Lkku ÃkÚk
ÃkhLkku f¤k íkVkðík yuf Mk{kLk nkuÞ íkku íkuðk WËTøk{kuLku MkwMktçktÄ WËTøk{ku fnuðkÞ Au.
 ßÞkhu çku MkwMktçktÄ WËTøk{ku ÃkhÚke ykðíkk íkhtøkku yufçkeò Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ íÞkhu swËk swËk
®çkËwyku Ãkh WòoLkwt ÃkwLk: rðíkhý ÚkkÞ Au, suLku «fkþLkwt ÔÞríkfhý fnuðkÞ Au.
 MknkÞf ÔÞríkfhý {kxu f¤k íkVkðík Δ= 2n π yLku rðLkkþf ÔÞríkfhý {kxu f¤k íkVkðík
Δ = (2n + 1)π.
 fkuE yz[ý fu rAÿLkk ¾qýkyku ÃkhÚke «fkþLkk ðktfk ð¤ðkLke ½xLkkLku íkuLkwt rððíkoLk fnuðkÞ
Au.
 yuðe ½xLkku fu su{kt «fkþLkk ftÃkLkku fkuE yuf rLkrùík Mk{ík÷{kt rMkr{ík çkLke «MkhýLke
rËþk{kt ykøk¤ ðÄu Au, íkuLku «fkþLkwt Äúwðe¼ðLk fnuðkÞ Au.
ÃkkXâktík «&™ku
1. «fkþLkk økwýÄ{kuoLkwt ðýoLk fhíkk ðkË (Theory) rðþu xqtf{kt sýkðku.
2. íkhtøk yøkú þwt Au ? íkhtøk MkkÚku Mkft¤kÞu÷k íkhtøkyøkúLke MkkÃkuûku «fkþLkk rfhýÃkqtsLke rËþk fE
nkuÞ Au ? nkEøkúuLMke rMkØktík ÷¾ku yLku Mk{òðku.
3. nkEøkuLMkLkk íkhtøkðkË ÃkhÚke ÃkhkðíkoLkLkk rLkÞ{ku {u¤ðku.
4. íkhtøkkuLkk MktÃkkíkefhýLkku rMkØktík þwt Au ? «fkþLkwt rððíkoLk Mk{òðku.

5. ÔÞríkfhý WÃkòððk {kxuLkku ÞtøkLkku çku rMkÕxLkku «Þkuøk ðýkoðku. ÔÞríkfhý Mk÷kfkykuLke Ãknku¤kE WÃkfhýku
{kxuLkwt Mk{efhý {u¤ðku.
6. Lke[uLke ÃkrhÂMÚkríkyku{kt ÞtøkLkk çku ÂM÷xLkk «Þkuøk{kt ÔÞríkfhý¼kík fuðe {¤u Au ?
(i) ßÞkhu yuf ÂM÷x çktÄ nkuÞ.
(ii) nðkLkk çkË÷u Ãkkýe{kt «Þkuøk fhðk{kt ykðu,
LkkUÄ
(iii) ÷e÷k «fkþLkk WËTøk{Lkk MÚkykLku Ãke¤k «fkþLkk WËøk{Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu,
(iv) çku ÂM÷x ðå[uLkwt ytíkh ¢{þ: ðÄkhðk{kt ykðu,
(v) yufðýeo «fkþLkk MÚkkLku MkVuË «fkþLkku WÃkÞkuøk fhíkk,
(vi) ÂM÷x y™u ÃkzËk ðå[uLkwt ytíkh ðÄkhíkk,
(vii) çku rMkÕxLku yufçkeòLke LkSf ÷kðíkk,
(viii) Ëhuf ÂM÷xLke Ãknku¤kE ðÄkhíkk.
7. ÞtøkLkk «Þkuøk{kt çku ÂM÷x ðå[uLkwt ytíkh 2 mm yLku ÂM÷x yLku ÃkzËk ðå[uLkwt ytíkh 100
cm Au. ÂM÷xLke {æÞ{ktÚke ÃkMkkh Úkíke hu¾k ÃkzËkLku ßÞkt yzfu íkuðk ®çkËwÚke 5 cm Ëqh
hnu÷k ®çkËw Ãkh ykðíkk íkhtøkku ðå[uLkku ÃkÚk íkVkðík þkuÄku.
8. nkEøkuLMkLkk rLkÞ{Lke {ËËÚke «fkþLkwt ðeðíkoLk Mk{òðku.
9. ík{u fuðe heíku fne þfku fu «fkþLkk íkhtøkku ÷tçkøkík Au.
10. Äúðe¼qík T™u yÄúwðe¼qík «fkþ ðå[uLkku íkVkðík sýkðku.
11. ¼úqMxhLkku rLkÞ{ ÷¾ku y™u Mk{òðku.
12.fkuE {kæÞ{ {kxu Äúðe¼qík fkuý 60o Au. {kæÞ{Lkku ð¢e¼ðLkktf þkuÄku.
13.1.42 ð¢e¼ðLkkt ðk¤k {kæÞ{ {kxu yÄúwðe¼qík «fkþ {kxuLkku Äúðe¼ðLk fkuý þkuÄku.
ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥khku
22.1
1. yufçkeòÚke ÷tçk (θ = π/2) 2. ½
22.2
1. íkhtøkkuLkkt ftÃkrðMíkkh yLku íku{Lke ðå[uLkk f¤k íkVkðík.
2. ßÞkhu MktÃkkík Úkíkkt çku rfhýku ðå[uLkku f¤k íkVkðík 2π Lkk Ãkqýo økwýktf{kt nkuÞ íÞkhu MknkÞf
ÔÞríkfhý h[kÞ Au.

3. Lkk, ykðwt çkLku Au fkhýfu «fkþLkk çku Mðíktºk WËTøk{ swËe swËe íkhtøk÷tçkkE, ftÃkrðMíkkh yLku
WÃkfhýku f¤k íkVkðík Ähkðíkkt íkhtøkkuLkwt WíMksoLk fhu Au. ykðkt WËTøk{kuLku yMkwMktçkæÞ WËTøk{ku fnuðkÞ
Au. ÔÞríkfhýLke ½xLkk {kxu MkwMktçkæÞ WËTøk{ku sYhe Au. ykÚke, òu S1 yLku S2 Lke søÞkyu
çku çkÕçk {qõíkkt Mk{økú ÃkzËku Mk{kLk heíku «fkrþík Úkþu.
4. MkwMktçkæÞ WËTøk{ku{ktÚke {¤íkkt íkhtøkku :
LkkUÄ
(a) Mk{kLk ykð]r¥k yLku íkhtøk÷tçkkEðk¤k,
(b) Mk{kLk f¤k yÚkðk f¤k íkVkðík ðk¤k,
(c) Mk{Lk ftÃkrðMíkkh yLku Mk{Þðk¤k nkuÞ Au.
yk WÃkhktík íkuyku ðå[uLkwt ytíkh ¾qçks ykuAwt nkuðwt òuEyu.
22.3
1. nk
2. ÔÞríkfhý çku swËkt swËkt økkiý WËTøk{ku Úkfe {¤íkk økkiý íkhtøkkuLkkt MktÃkkíkefhýLkkt fkhýu {¤u
Au. ßÞkhu rððíkoLk yuf s íkhtøkyøkúLkk swËkt swËkt ¼køkkuLkwt MktÃkkíkefhý Au.
3. íkhtøk yøkúku ðå[uLkkt ð½íkkt ÃkÚk íkVkðíkLkk fkhýku.
22.4
1. Lkk, fkhýfu Mktøkík, íkhtøk{kt fÃkLkLke rËþk y™u íkhtøk «MkhýLke rËþk Mk{kLk nkuÞ Au.
2. Lkk 3. 90° yÚkðk 270° 4. Lkk
ÃkkXâktík «&™kuLkk W¥kh

7. 0.1 mm 12. 1.73 13. 54°

«fkþeÞ MkkÄLkku {kuzâw÷ - 6
WÃkfhýku
23 LkkUÄ
«fkþeÞ MkkÄLkku
ykÃkýu hkusçkhkusLkk SðLk{kt ykÃkýe ykMkÃkkMkLke ËwrLkÞk rðþuLke {krníke ykÃkýe ykt¾ku îkhk
{¤u Au. Ãkhtíkw ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ykÃkýe Ãký árü {ÞkoËk Au, suLkk fkhýu ¾qçks ËqhLkk
økúnku, íkkhkyku òuE þfkíkk LkÚke. yks «{kýu ½ýk s Mkqû{ ÃkËkÚkkuo suðkt fu Ãkhkøkhs, çkuõxurhÞk,
ðkÞhMk ðøkuhu ykÃkýk {kxu Mkk{kLÞ heíku yá~Þ Au. yk WÃkhktík ykt¾kuLke ÞkËþÂõík nkuíke LkÚke.
ykÚke ykÃkýLku ÚkkÞ fu ½ýk s Mkqûk{¥k{ íku{s ¾qçks Ëqh ytíkhu hnu÷k ÃkËkÚkkuoLku fuðe heíku òuE
þfkÞ ? yk nuíkw {kxu ykðu÷k MkkÄLkkuLku «fkþeík WÃkfhýku fnuðkÞ Au.
yk «fhý{kt ykÃkýu çku «fkhLkk «fkþeík WÃkfhýku {kE¢kuM¢kuÃk yLku xu÷eMfkuÃk rðþu [[ko fheþwt.
ík{Lku ÏÞk÷ nþu fu LkkLkk ÃkËkÚkkuLo ku òuðk {kxu {kE¢kuMfkuÃk íku{s ËqhLkk ÃkËkÚkkuLo ku òuðk {kxu xu÷eMfkuÃkLkku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. ykðk WÃkfhýkuLke Mkth[Lkk sYrhÞkík Ãkh ykËkh hk¾u Au. ík{u nçk÷ MÃkuMk
xu÷eMÃkkuf rðþu Mkkt¼éÞwt nþu. suLkk WÃkÞkuøkÚke ði¿kkrLkfku Ëqh Ëqh ykðu÷e øku÷uÂõMkyku íku{s ykÃkýe
MkqÞo{k¤kLkku yÇÞkMk fhu Au.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk ÃkAe ík{u,
 MkkËk y™u MktÞkuSík {kE¢kuMfkuÃkLkk fkÞofkhe rMkØktík Mk{òðe þfþku,
 {kE¢kuMfkuÃkLke rððŠíkLk þÂõík{kxuLkwt Mk{efhý {u¤ðe þfþku,
 hu¾½eÞ y™u fkuýeÞ rððíkoLk ðå[uLkku íkVkðík Mk{S þfþku,
 ð¢eçkqík y™u ÃkhkðŠíkík xu÷eMfkuÃkLkku fkÞorMkØktík Mk{òðe þfþku,
 ykt¾, xu÷eMfkuÃk yLku {kE¢kuMfkuÃk {kxuLke rð¼uËLk þÂõíkLke økýíkhe fhe þfþku.

{kuzâw÷ - 6 «fkþeÞ MkkÄLkku
WÃkfhýku 23.1 {kE¢kuMfkuÃk
fk[ yLku ÷UMk îkhk «rík®çkçkLke h[Lkk rðþu ykÃkýu «fhý 20 {kt [[ko fhe. òu ík{u çkrnøkkuo¤
÷UMk ÷E yk fkøk¤ Ãkh hk¾ku íkku ík{u þçËkuLkk «rík®çkË Ëu¾kþu. òu ík{u ÷UMkLku ¾Mkuze su{ fkøk¤Lke
LkSf ÷E òyku íku{ þçËkuLkk «rík®çkçk {kuxk Úkíkk Ëu¾kÞ Au. yk heíku MkkËku çkrnøkkuo¤ ÷UMk yuf
LkkUÄ MkkËk {kE¢kuMfkuÃk yÚkðk rððÄoLk fk[ íkhefu ðíkuo Au. fkuE çkk¤fLkk þheh Ãkh Úkíkkt yAçk¤kLku
[fkMkíkk zkpõxhLku ík{u òuÞk nþu. ½rzÞk¤e íkuLkku WÃkÞkuøk ½rzÞk¤Lkk íkuLkk Mkqû{¼køkku òuðk {kxu
íku{s MkkuLke ½huýkykuLkwt çkkhef fk{ fhðk {kxu fhu Au. òu ík{u fkøk¤Lkk LkkLkk xwfzk Ãkh çkrnøkkuo¤
÷UMk îkhk MkqÞo«fkþLku fuLÿeík fhku íkku Úkkuzk Mk{Þ çkkË íku Mk¤økðk {ktzþu. yk fkhýÚke ÷kfzk{kt
¾k÷e fk[Lke çkhýe hk¾ðe ¼ÞsLkf Au.
çkrnøkkuo¤ ÷UMk LkkLkk ÃkËkÚkkuoLkwt ÷øk¼øk 20 økýwt ð½khu rððÄoLk fhe þfu Au. ðÄw {kuxk rððÄoLk {kxu
MktÞkuSík {kE¢kuMfkuÃkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. su{kt {wÏÞíðu çku ÷UMkLkwt MktÞkusLk nkuÞ Au. ¼kiríkf þk†Lke
«Þkuøkþk¤k{kt rððÄoLk fk[ (rçk÷kuhe fk[)Lkku WÃkÞkuøk ðLkeoÞh Mfu÷Lkwt ðkt[Lk yÚkðk MÃkuõxÙk{ u exhLkk
ðkt[Lk {kxu ÚkkÞ Au.
MkkËk fu MktÞkuSík {kE¢kuMfkuÃkLkku yÇÞkMk fhíkk ½ýeðkh (i) LkSfLkwt ®çkËw (ii) y÷øk á~ÞLkwt
÷½w¥k{ ytíkh (iii) rððÄoLk þÂõík y™u (iv) Mkh¤ økkuXðýe suðk ÃkËku Mk{sðk ykð~Þf Au.
[k÷ku íkuLkk rðþu xqtf{kt [[ko fheyu.
(i) LkSfLkwt ®çkËw Lkuºk{rý Ãkh ÃkËkÚkoLkwt «rík®çkçk furLÿík Úkðk {kxuLkwt ytíkh Au. yk ®çkËw ÔÞÂõíkøkík
heíku çkË÷kÞ Au. LkkLke ô{hu (10 ð»ko fhíkk ykuAe) LkSfLkwt ®çkËwt 7 Úke 8 cm nkuÞ Au.
½zÃký{kt LkSfLkwt ®çkËw 100 Úke 200 cm sux÷wt ðÄe òÞ Au. ykLkk fkhýu çkk¤fku íku{Lkk
ÃkwMíkfkuLku LkSfÚke ðkt[e þfu Au. fu ßÞkhu ½hzk {kýMkku ÃkwMíkf fu AkkÃkkLku ËqhÚke ðkt[e þfu
Au.
(ii) y÷øk á~ÞLkwt ÷½w¥k{ ytíkh fkuEÃký òíkLkk ©{ ðøkh {kLkð ykt¾ ÃkËkÚkoLku fux÷e Mkkhe
heíku òuE þfu Au íku ytíkh Au. Mkk{kLÞ heíku yk ytíkh 25 cm ytíkh sux÷wt nkuÞ Au.
(iii) rððÄoLk þÂõík «rík®çkçk îkhk ykt¾ Ãkh h[kÞu÷k fkuý (ßÞkhu {kE¢kuMfkuÃkLkku WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykðu íÞkhu) yLku ÃkËkÚkoLku ßÞkhu y÷øk á~ÞLkk ÷½w¥k{ ytíkhu {wfíkk ÃkËkÚko îkhk
ykt¾ Ãkh h[kíkk fkuýLkk økwýku¥khLku rððÄoLk þÂõík fnu Au.
(iv) Mkh¤ økkuXðýe ßÞkhu «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kíkwt nkuÞ íÞkhu Lkuºk{ýe Ãkh furLÿík Úkíkk
«ríkrçktçkLku Mkh¤ økkuXðýe fnuðkÞ Au.
(v) hu¾eÞ rððÄoLk «rík®çkçkLkk fË yLku ðMíkwLkk fËLkk økwýku¥khLku hu¾eÞ rððÄoLk fnuðkÞ Au.
(vi) á~Þfkuý ðMíkw îkhk ykt¾ Ãkh h[Lkk fkuýLku á~Þfkuý fnuðkÞ Au.

23.1.1 MkkËw {kE¢kuMfkuÃk WÃkfhýku
ßÞkhu LkkLke VeõMk ÷tçkkEðk¤k çkrnøkku¤ o ÷UMkLku LkkLkk ÃkËkÚkoLkwt rððÄeoík «rík®çkçk òuðk{kt WÃkÞkuøk{kt
÷uðk{kt ykðu íÞkhu íkuLku MkkËw {kE¢kuMfkuÃk fnuðkÞ Au.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ßÞkhu ðMíkwLku çkrnøkkuo¤ ÷UMkLkk VeõMk y™u «fkþeÞ fuLÿ ðå[u hk¾ðk{kt
ykðu íkku íkuLkwt «rík®çkçk yk¼kMke, Mkk[wt yLku rððŠÄík {¤u Au. su ðMíkwLke çkkswyu s nkuÞ Au.
LkkUÄ
«kÞkurøkf heíku ykðku ÷UMk ykt¾Lke LkSf {wfðk{kt ykðu Au yLku ðMíkwLkwt ytíkh yuðe heíku økkuXððk{kt
ykðu Au fu suÚke «rík®çkçk MÃkü {¤u. su ykf]rík 23.1 {kt ËþkoÔÞwt Au. su{kt ðMíkw AB Lku F yLku
O ðå[u {qfðk{kt yk¤u Au. íkuLkwt yk¼kMke «rík®çkçk AB  ÃkËkÚkoLke rËþk{kt s h[kÞ Au.
MkkËk {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík
ykt¾ Ãkh ðMíkwyu h[u÷k fkuý y™u íku ðMíkwLku MkeÄe heíku òuíkk ðMíkw îkhk h[kíkk fkuýLkk økwýku¥khLku
«fkþeÞ WÃkfhýLke rððÄoLk þÂõík fnuðkÞ Au. suLku fkuýeÞ rððÄoLk M fnuðkÞ Au.
A'A

tanB'OB  
A'OB'
A B (a)

'OB
tan
ADAO 
(b)
ykf]rík 23.1 : rçk÷kuhe fk[Lkwt fkuýeÞ rððÄoLk
ykf]rík 23.1 (a) yLku 23.1 (b) ÃkhÚke MkkËk {kE¢kuMfkuÃkLkwt fkuýeÞ rððÄoLk
M= . nfefík{kt α yLku β ¾qýkyku LkkLkk nkuÞ Au. ykÚke íku{Lku íku{Lkk ¾qýkyku
îkhk çkË÷e þfkÞ Au.
M = (23.1)
Δs yLku AOB, ÃkhÚke ykÃkýu tan β = = yLku

WÃkfhýku tanα = = . ÷¾e þfeyu. Mk{efhý 23.1 {kt tanβ yLku tanα Lke ®f{íkku
{qfíkk.
M = =
LkkUÄ
nðu ykf]rík 23.1(b) {kt ËþkoÔÞk «{kýu Δs AOB yLku Mkh¾k Au, ykÚke ykÃkýu
÷¾e þfeyu fu
= (23.2)
hiðkrsf rLkþkLkeykuLkku WÃkÞkuøk fhíkk, ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu
A′O = –D
yLku AO = –u
Mk{efhý (23.2) ÃkhÚke
= (23.3)
MkkËk, {kE¢kuMfkuÃk íkhefu ðíkoíkk ÷UMkLke Vef÷ ÷tçkkE f nkuÞ íkku ÷UMk Mk{efhý
yLku v = – D, u = – u yLku f = f, ÷uíkk,
1
– =
–D
yÚkðk – + =
çktLku çkksw Ãkh D ðzu økwýíkk y™u ÃkËkuLku økkuXðíkk
=1+ (23.4)
Mk{efhý (23.3) yLku (23.4) Lku ¼uøkk fhíkk,
=1+
yÚkðk M =1+ (23.5)

ykÚke Ãkrhýk{ ÃkhÚke fne þfkÞ fu MkkËk {kE¢kuMfkuÃkLkk çkrnøkkuo¤ ÷UMkLke Vkuõ÷ ÷tçkkE sux÷e WÃkfhýku
yku[e nkuÞ íkux÷e s íkuLke rððÄoLk þÂõík ðÄkhu nkuÞ Au.
÷tçk økkuXðýe : yk rfMMkk{kt «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ Au. ykf]rík 23.2(a) {kt ËþkoÔÞk
{wsçk ÃkËkÚkoLku r¼Òk á~ÞLkk ÷½w¥k{ ytíkhu (D) Ãkh {wfðk{kt ykðu Au.
LkkUÄ
(a)
(b)

AB1 AB
tan
AO
D
ykf]rík 23.2 : ÷tçk økkuXðýe {kxu «rík®çkçkLke h[Lkk
f  AO1
tan
AO
AO
ÃkËkÚko îkhk h[kíkk fkuý yLku íkuLkk «rík®çkçk îkhk ykt¾ Ãkh h[kíkk fkuýLku α y™u β îkhk Ëþkoððk{kt
ykðu íkku rððÄoLk þÂõík Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
M =
«kÞkurøkf heíku α yLku β MkqÏ{ nkuðkÚke íku{Lku íku{Lkk MÚkkLku tangents {qfe çkË÷e þfkÞ Au.
M =
= =
yÚkðk M = (23.6)
yk{, ÷tçkøkkuXðýe{kt «rík®çkçk òuðkLkwt Mkh¤íkk¼Þwo nkuÞ Au. yk Mk{sðk {kxu Lke[uLkwt WËknhý
æÞkLk{kt ÷ku.

WÃkfhýku WËknhý 23.1: 2.5 cm Vkuf÷ ÷tçkkE Ähkðíkk MkkËk {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík økýku.
Solution : MkkËk {kE¢kuMfkuÃk {kxu Mk{e. (23.5) ÃkhÚke
M =1+
LkkUÄ D = 25 cm yLku f = 2.5cm, {wõíkk

M =1+ = 1 + 10 = 11
23.1.2 MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk

MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk çku çkrnøkkuo¤ ÷UMk Ähkðu Au. LkkLkku y™u xqtfe Vkuf÷ ÷tçkkE Ähkðíkku ÷UMk ðMíkw
íkhV nkuÞ Au. suLku ðMíkw ÷UMk fnuðkÞ Au. çkeòu ÷UMk xqtfe Vkuf÷ ÷tçkkE ðk¤ku Ãkhtíkw {kuxku nkuÞ Au.
su yktf íkhV hnu Au, suLku ykEÃkeMk fnuðkÞ Au.
ßÞkhu ðMíkwLku ðMíkw÷UMkLkk F yLku 2F ðå[u {wfðk{kt ykðu íÞkhu íkuLkwt «rík®çkçk Mkk[wt, ŸÄw y™u
rððŠÄík {¤u Au. su ðMíkw÷UMkLke çkeS íkhV 2F Úke ðÄkhu {¤u Au. ykEÃkeMkLku yuðe heíku økkuXðk{kt
ykðu Au fu suÚke «rík®çkçk íkuLkk VkuõMk y™u «fkþeík fuLÿLke ðå[u {¤u. ykE÷uLMk {kxu ykðwt
«rík®çkçk ðMíkw íkhefu ðíkuo Au yLku ÃkAª íku MkkËk {kE¢kuMfkuÃk íkhefu ðíkuo Au.
MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík
ykt¾ Ãkh ytrík{ «rík®çkçk îkhk h[kíkk fý yLku ykt¾ Ãkh ðMíkw îkhk h[kíkk fkuýLkk økwýku¥khLku
MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík fnuðkÞ Au. íkuLku M îkhk ËþkoðkÞ Au. ykf]rík 23.3
ÃkhÚke
M =
ynª ¾qýkyku α yLku β LkkLkk nkuðkÚke
M =

WÃkfhýku
LkkUÄ
(a)
ykf]rík 23.3 : rðrð¼Òk á~ÞLkk ÷½w¥k{ ytíkh Ãkh MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk îkhk «rík®çkçk h[kÞ Au.
M =
⇒ M = = .
vA
D
D1oBB
Ov AB yks «{kýu Δs A′′B′′O2 yLku A′B′O2, ÃkhÚke
. 2o  me  mo
uAA eD
fAB
AB
eo
OBu2 o D
= =
yks «{kýu ΔsA′B′O1 yLku ABO ÃkhÚke
me = ykE÷uLMk îkhk h[kíkw rððÄoLk Au yLku mo = ÃkËkÚko ÷UMk îkhk h[kíkw

rððÄoLk Au. yk{,
M = (23.7)
«fhý 20 ÃkhÚke ÷UMkLkk Mk{efhý îkhk Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ,
1
– =
ve
çktLku çkksw ve ðzu økwýíkk

WÃkfhýku =
ve
fe
⇒ =1–
LkkUÄ
fe ÄLk yLku ve = –D nkuðkÚke,
me = =1+ (23.8)
Mk{efhý (23.7) yLku (23.8) ÃkhÚke,
M = ×
nfefík{kt {kE¢kuMfkuÃkLkk ðMíkwfk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE ½ýe LkkLke nkuÞ Au yLku ÃkËkÚko AB Lku ðMíkw
fk[Lkk VkufMkLke LkSf {wfðk{kt ykðu Au. ykÚke,
∴ u o ≈ f0
ykE÷uLMkLke Vkuõ÷ ÷tçkkE Ãký LkkLke nkuðkÚke,
vo ≈ L
ykÚke {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
M = (23.10)
÷tçk økkuXðýe{kt rððÄoLk þÂõík : yk rfMMkk{kt «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ Au. MktÞwõík
{kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík Lke[u «{kýu ÷¾e þfkÞ.
M = mo × me

WÃkfhýku
LkkUÄ
ykf]rík 23.4 : ÷tçk økkuXðýe{kt MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk

WËknhý 23.2 : {kE¢kuMfkuÃkLkk ðMíkwfk[Lke Vkuõ÷ ÷tçkkE 2 cm ykEÃkeMkLke Vkuõ÷ ÷tçkkE 5
cm yLku çku ÷UMkLkk fuLËkuh ðå[uLkwt ytíkh 20 cm Au. òu «rík®çkçk ykEÃkeMkÚke 30 cm Ëqh
h[kíkwt nkuÞ íkku {kE¢kuMfkuÃk îkhk Úkíkwt rððÄoLk þkuÄku.
Wfu÷ : ðMíkwfk[ {kxu fo= 2 cm yLku fe = 5 cm ykEÃkeMk {kxu ve = –30 cm yLku
fe= 5 cm Au. ykÚke,
– =
110
30
111 1 suLku Wfu÷íkk ue = – cm {¤þu.
u
vu2f748
110/77oeeo
ðMíkwfk[ {kxu
vo = 20 –
= cm
Lke[uLkk Mk{efhýLkku WÃkÞkuøk fhíkk
– =
– =
yÚkðk uo = – cm

WÃkfhýku ðMíkwfk[Lke rððÄoLk þÂõík,
48
mo = = =–
7
LkkUÄ ykEÃkeMkLke rððÄoLk þÂõík,

mo = = =7
ykÚke, {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík,

M = (mo) (me )
 48 
=   (7) = – 48
 7 

1. What is the nature of images formed by a (i) simple microscope
(ii) Compound microscope?
2. Differentiate between the magnifying power and magnification?
3. The magnifying power of a simple microscope is 11. What is its
focal length?
4. Suppose you have two lenses of focal lengths 100 cm and 4 cm
respectively. Which one would you choose as the eyepiece of
your compound microscope and why?
5. Why should both the objective and the eyepiece of a compound
microscope have short focal lengths?
23.2 xu÷eMfkuÃk (ËqhçkeLk)

Ëqh hnu÷kt yðfkþeÞ fu ¾økku¤þk†eÞ ÃkËkÚkkuoLku òuðk {kxu xur÷MfkuÃkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yk{kLkk
½ýk ¾hk yðfkþeÞ ÃkËkÚkkuo Lkhe ykt¾u òuðk þõÞ nkuíkk LkÚke. ËqhLkkt ÃkËkÚkkuo îkhk ykt¾ ÃkhLkku
fkuý ½ýku LkkLkku nkuðkÚke íku yÿ~Þ hnu Au. {wÏÞíðu çku «fkhLkkt xur÷MfkuÃk WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu
Au : rð¢¼qík xur÷Mfku yLku Ãkhkðíkeoík xur÷MfkuÃk. [k÷ku ykÃkýu íku{Lkkt rðþu [[ko fheyu.

23.2.1 ðr¢¼qík xur÷MfkuÃk WÃkfhýku
ðr¢¼qík xur÷MfkuÃk çku «fkhLkk nkuÞ Au :
 ¾økku¤þk†eÞ xur÷MfkuÃk økúnku y™u íkkhkyku suðkt ¾økku¤eÞ ÃkËkÚkkuo sðk {kxu ðÃkhkÞ Au.
 MkkËk ËqhçkeLk (xur÷MfkuÃk) Ãk]Úðe ÃkhLkkt ËqhLkkt ÃkËkÚkkuo òuðk {kxu WÃkÞkuøke Au.
¾økku¤þk†eÞ ËqhçkeLk yk¼kMke y™u Aíkwt «rík®çkçk h[u Au. ykfkþe ÃkËkÚkkuo økku¤kfkh nkuðkÚke LkkUÄ
íku{Lkk W÷xk «rík®çkçk yð÷kufLkLku ¾kMk yMkh ÃknkU[kzíkk LkÚke. yk «fkhLkkt ËqhçkeLk{kt çku
÷uLMkLkwt íktºk nkuÞ Au. ÃkËkÚko íkhVLkku ÷uLMk {kuxku nkuÞ Au. íku{s ðÄw Vkuf÷ ÷tçkkE Ähkðu Au. suLku
ðMíkwfkh (ykuçsuÂõxð) fnuðkÞ Au. çkeòu ÷uLMk, su ykt¾ íkhV hnu Au íkuLku ykE ÷uLMk fnuðkÞ
Au. su LkkLkku y™u ykuAe Ãkkuf÷ ÷tçkkEðk¤ku nkuÞ Au. yk çktLku «fkhLkkt ÷uLMk çku ÄkíkwLke Lk¤e{kt
hk¾ðk{kt ykðu Au.
ðMíkwfk[ íkuLkkt Vkuf÷ Mk{ík÷ Ãkh Mkk[wt y™u W÷xwt «rík®çkçk h[u Au. ykðkt ÷uLMkLke økkuXðýe yuðe
heíku fhðk{kt ykðu Au fu suÚke ytrík{ «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ Au. suLku ÷tçk økkuXðýe fnuðkÞ
Au.
(a) ßÞkhu «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ íÞkhu yðfkþeÞ ÃkËkÚkkuo ÃkhÚke ykðíkkt rfhýku yufçkeòLku
Mk{ktíkh nkuÞ Au. suyku {wÏÞ yûk MkkÚku α ¾qýku h[u Au. ðMíkwfk[{ktÚke ÃkMkkh ÚkE ykðkt rfhýku
Mkk[wt yLku W÷xwt «rík®çkçk ðMíkwfk[Lkkt Vkuf÷ Mk{ík÷ Ãkh h[u Au. yk rfMMkk{kt ykE ÷uLMkLku yuðe

heíku økkuXððk{kt ykðu Au fu suLke «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ.

ykf]rík 23.6 : ¾økku¤þk†eÞ ËqhçkeLkLkku rMkØktík
ËqhçkeLk rððÄoLk þÂõík Lke[u «{kýu ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ Au,
M =
ßÞkt α ðMíkw y™u «rík®çkçk yLktík ytíkhu nkuÞ íÞkhu ÃkËkÚko îkhk ðMíkwfk[ Ãkh h[kíkku fkuý Au y™u
β xur÷MfkuÃk îkhk òuðkÚke «rík®çkçk îkhk ykt¾ Ãkh h[kíkku fkuý Au. ynª α yLku β Mkqû{ nkuðkÚke,

WÃkfhýku M =
= =
LkkUÄ
= (23.11)
yk ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu òu ðMíkwfk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE ðÄw nkuÞ y™u ykE ÷uLMkLke Vkuf÷
÷tçkkE LkkLke nkuÞ íkku ÷tçk økkuXðýe{kt xur÷MfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík ðÄw nkuÞ Au. yk{, fne þfkÞ
fu ÷tçk økkuXðýe{kt ËehçkeLkLke ÷tçkkE (fo + fe) nkuÞ Au.
(b) ßÞkhu «rík®çkçk rðr¼Òk ÿüeLkk ÷½w¥k{ ytíkhu híkkÞ íÞkhu ËqhLkkt ÃkËkÚko ÃkhÚke ykðíkkt rfhýku
{wÏÞ yûk MkkÚku α ¾qýku çkLkkðu Au. ðMíkwfk[{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞkt çkkË íku íkuLke çkeSçkksw yufXkt ÚkkÞ
Au yLku Mkk[wt W÷xwt «rík®çkçk h[kÞ Au.
ykf]rík 23.7 : D Ãkh ËqhçkeLk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk

rððÄoLk þÂõík : D Ãkh «rík®çkçk îkhk ykt¾ Ãkh h[kíkk fkuý yLku yLktík ytíkhu hnu÷e ðMíkw îkhk
h[kíkk fkuýLkk økwýku¥khLku rððÄoLk þÂõík fnuðkÞ Au :
M =
= =
= (23.12)

ykE ÷uLMk {kxu – = nkuðkÚke WÃkfhýku
= –
LkkUÄ
=–
yÚkðk M = =– (23.13)
fo = + fo yLku ve = –D, fe = +fe , ÷uíkkt
M = – (23.14)
ynª, ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõíkLke Éý rLkþkLke Ëþkoðu Au fu «rík®çkçk WÕxwt y™u Mkk[wt nþu.
WÃkhkuõík Mk{e. ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõík íÞkhu s ðÄw nkuÞ Au ßÞkhu
ËqhçkeLkLku ÷tçk økkuXðýe{kt hk¾e íkuLku rðr¼Òk ÿüeLkkt ÷½w¥k{ ytíkhu hk¾ðk{kt ykðu.
–75 1o f5ee 
1f1
11+
vuf1– –  WËknhý : ¾økku¤eÞ ËqhçkeLkLkkt ðMíkwfk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE 75 cm Au yLku ykE ÷uLMkLke Vkuf÷
 eee5e v25
Dee 
÷tçkkE 5 cm Au. òu rðr¼Òk ÿüeLkkt ÷½w¥k{ ytíkhu «rík®çkçk h[kíkwt nkuÞ íkku ËqhçkeLkLke rððÄoLk
þÂõík þkuÄku.
Wfu÷ :
ynª, fo= 75 cm, fe = 5 cm, D = 25 cm
M = – = = – 18
23.2.2 Ãkhkðíkeoík ËqhçkeLk

ÃkhkðíkoLk ËqhçkeLk ËqhLkkt íkkhkyku òuðk {kxu WÃkÞkuøke Au y™u íku{Lke «fkþ yufºkefhý þÂõík ðÄw
nkuÞ Au suÚke ËqhLkkt Íkt¾k íkkhkykuLkku «fkþ Ãký yufºk fhe þfkÞ. ðMíkwfk[ ytíkøkkuo¤ fk[Lkku
çkLku÷ku nkuÞ Au. suLke Vkuf÷ ÷tçkkE ðÄw nkuÞ Au. yk ytíkøkkuo¤ ÷uLMk ykfkh{kt Ãkhð÷Þk-fkh nkuÞ
Au íku{s íkuLku økku¤eÞ ¾k{e nkuíke LkÚke.
ytíkøkkuo¤ yheMkkLkkt Vkuf÷ Mk{ík÷ Ãkh ËqhLkkt íkkhkLkwt Mkk[wt, W÷xwt yLku Íkt¾wt «rík®çkçk h[íkkt Ãknu÷kt
«fkþLkkt Ãkhkðíkeoík ÚkkÞ Au. yk Mk{ík÷ yheMkku rfhýkuLku ðktfk ðk¤u Au. ykÚke ykE ÷uLMk Mkk{u
Mkk[wt «rík®çkçk h[kÞ Au, su ytíkøkkuo¤ yheMkkLke {wÏÞ yûkLku ÷tçk h[kÞ Au.

WÃkfhýku òu ðMíkwfk[Lkku ÔÞkMk fo yLku ykE ÷uLMkLke VkuõMk ÷tçkkE
fe nkuÞ íkku Ãkhkðíkeoík ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõík.
M=
LkkUÄ òu ðMíkwfk[Lkku ÔÞkMk D nkuÞ yLku ykt¾Lke fefeLkku ÔÞkMk

d nkuÞ íkku íkusMðeíkkLkku økwýku¥kh Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.
B = D2/d2
ykf]rík 23.8 : LÞqxLk Ãkhkðíkof
ykf] r ík 23.9 {kt fu r Mkøkú u E Lk

(cassegrain) «fkhLkw t Ãkhkðíkeo í k
xur÷MfkuÃk ËþkoÔÞw At .u su{kt ðMíkwfk[{kt yuf
LkkLkwt rAÿ nkuÞ Au. ËqhLkkt íkkhk{ktÚke ykðíkkt
rfMkýku ytíkøkkuo¤ yheMkk Ãkh ykÞkík ÚkÞk
çkkË A2 Ãkh Ãkzu Au yLku ykE ÷uLMk îkhk
«rík®çkçk òuðk {¤u Au. ykf]rík 23.9 : furMkøkúuELk ËqhçkeLk

1. (a) ðMíkwfk[ y™u (b) ykE ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE ðÄkhíkkt ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõík Ãkh
þwt yMkh Ãkzu Au ?
2. òu ËqhçkeLkLkkt ðMíkwfk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE 50 cm nkuÞ yLku ykE ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE
2cm nkuÞ íkku íkuLkwt rððÄoLk þÂõík fux÷e nþu ?
3. Ãkhkðíkeoík yLku ðr¢¼qík ËqhçkeLk ðå[uLkku yuf íkVkðík sýkðku.
4. ÷tçk økkuXðýe þwt Au ?
5. òu xu÷eMfkuÃkLku W÷xwt fhðk{kt ykðu íkku þwt íku {kE¢kuMfkuÃk íkhefu ðíkeo þfu ?
23.3 rð¼uËLk þÂõík : hu÷u þhík

yøkkWLkk «fhýku{kt ykÃkýu òuÞwt fu ®çkËwðíkT WËTøk{Lkwt «rík®çkçk ®çkËw Lk hnuíkk rððíkoLk ¼kíkÚke
½uhkÞu÷wt nkuÞ Au. «fkþeÞ WÃkfhýLke rð¼uËLk þÂõík çku LkSf LkSf hnu÷kt ÃkËkÚkoLku y÷øk
çkíkkððkLke ûk{íkk Ëþkoðu Au. ÷kuzo hu÷u yu Mkq[ÔÞwt fu ßÞkhu yuf ÃkËkÚkoLke rððíkoLk ¼kíkLkwt «kÚkr{f
÷½w¥k{ çkeòLkkt {æÞ{kt {n¥k{ Ãkh ykÞkík ÚkkÞ íÞkhu íku{Lkkt «rík®çkçkkuLku y÷øk y÷øk òuE

þfkÞ Au. suLku hu÷uLke þhík fnuðkÞ Au. WÃkfhýku
Äkhkufu òu ykÃkýe ykt¾kuLke fefeLkku ÔÞkMk 2 mm nkuÞ yLku òu ykt¾ Ãkh çku ®çkËwyku îkhk h[kíkku
fkuý 1 {erLkx nkuÞ íkku íku çku ®çkËwykuLku r¼Òk òuE þfkÞ Au. ykðkt fkuýLkkt ÔÞMíkLku ykt¾Lke
rð¼uËLk þÂõík fnuðkÞ Au.
[k÷ku nðu ykÃkýu Mkk{kLÞ «fkþeÞ WÃkfhýkuLke rð¼uxLk þÂõík økýeyu. LkkUÄ
23.3.1 ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõík :
Fig. 23.10 :Rayleigh’s criterion for resolution a) when the angular separation is less
than θ, the two points are seen as one, and b) when the angular seperation
1D 
1.22 is more than θ, the two points are distinctly visible.
1.22λ
θD
ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõík yu íkuLke çku LkSf LkSfLkkt ®çkËwykuLku rðr¼Òk heíku ËþkoððkLke ûk{íkk
Au. íkuLku ðMíkwfk[ Ãkh çku LkSfík{ Ãkhtíkw r¼Òk ÃkËkÚkkuo îkhk h[kíkk fkuý îkhk Ëþkoððk{kt ykðu Au
fu su{Lkkt «rík®çkçk ËqhçkeLkÚke r¼Òk òuE þfkÞ. yk fkuýLku ËqhçkeLkLke rð¼uËLk nË fnuðkÞ Au.
òu çku r¼Òk ÃkËkÚkkuo îkhk h[kíkku fkuý ykðkt fkuý fhíkkt ykuAku nkuÞ íkku ËqhçkeLk îkhk ÃkËkÚkkuoLkkt
«rík®çkçkkuLkwt rð¼uËLk þõÞ nkuíkwt LkÚke. yk fkuýLkwt {qÕÞ sux÷wt ykuAwt nkuÞ íkux÷es ËqhçkeLkLke rð¼uËLk
þÂõík ðÄw nkuÞ Au. yk{, rð¼uËLkLke nËLkku ÔÞMík ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõík ykÃku Au.
òu «fkhþLke íkhtøk ÷tçkkE λ, ËqhçkeLk ðMíkwfk[Lkku ÔÞkMk D, yLku òu θ ®çkËwðíkT ðMíkw îkhk
ðMíkwfk[ Ãkh h[kíkku fkuý nkuÞ íkku ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõíkLke {ÞkoËk Lke[u «{kýu nkuÞ.
θ=
yk{, ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõík
(R.P)T = = (23.15)
WÃkhkuõík Mk{e. (23.15) Ëþkoðu Au fu ðÄw rð¼uËLk þÂõík {u¤ððk {kxu {kuxku ðMíkwfk[ yÚkðk
ykuAe íkhtøk÷tçkkE Ähkðíkk «fkþLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu.

WÃkfhýku WËknhý 23.4: 3 cm ÔÞkMk Ähkðíkkt ËqhçkeLkLku 2 mm søÞk Ähkðíke íkkhLke ò¤eLke
çkkheÚke 80 m Ëqh {qfðk{kt ykðu Au. þwt ËqhçkeLkÚke íkkhLke {¤eLkwt yð÷kufLk ÚkE þfþu ?
Mkhuhkþ «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE λ = 5.5 x 10–7 m ÷ku.
Wfu÷ : ynª, λ = 5.5 × 10–7 m yLku D = 3 cm = 3 × 10–2 m Au.
LkkUÄ
ykÚke, rð¼uËLk Mke{k
θ= = = 2.236 × 10–5 rad
ðMíkwfk[ Ãkh ò¤e îkhk h[kíkku fkuý
spacing of wiremesh
α =
distance of the objective from the wiremesh
= = = 2.5 × 10–5 rad.
ynª ¾qýku 2.5 × 10–5 rad rð¼uËLk Mke{k ( = 2.236 × 10-5 rad) fhíkkt ðÄW nkuðkÚke
ËqhçkeLkÚke ò¤eLkwt yð÷kufLk fhe þfkþu.
23.3.2 {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík :

çku Lke[f LkSfLke ðMíkwykuLkkt «rík®çkçkLku r¼Òk ËþkoððkLke ûk{íkkLku {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík
fnuðkÞ Au. {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík çku ðMíkwyku ðå[uLkkt ÷½w¥k{ hu¾eÞ ytíkh fu su {kE¢kuMfkuÃk
îkhk r¼Òk òuE þfkÞ Au íkuLkwt {kÃk Au. yk ÷½w¥k{ hu¾eÞ ytíkhLku {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík
Mke{k fnuðkÞ Au.
hu¾eÞ r¼ÒkíkkLkwt {qÕÞ sux÷wt ykuAwt nkuÞ íkux÷e {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík ðÄw nkuÞ Au. yk{,
rð¼uËLk þÂõíkLke Mke{k {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõíkLkku ÔÞMík Au.
òu ðMíkwLku «fkþeík fhíkkt «fkþLke íkhtøk÷tçkkE λ nkuÞ, ykt¾ Ãkh ®çkËðíkT ðMíkw ÃkhÚke ykðíkkt
«fkMkLkkt þtfwLkku yÄofkuý θ yLku ðMíkwfk[ yLku ðMíkw ðå[uLkkt {kæÞ{Lkku ðr¢¼ðLkktf n nkuÞ íkku
{kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk Mke{k Lke[u «{kýu ykÃke þfkÞ.

d = (23.16)
2n sin 
yk{, {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík

WÃkfhýku
(R.P)m =
ynª, 2n sinθ Lku LÞw{uxef÷ yÃk[oh fnuðkÞ Au. «kÞkuøkef heíku {n¥k{ LÞq{uhef÷ yÃk[ohLkwt
{qÕÞ 1.6 sux÷wt Au ßÞkhu ykt¾ {kxu íku 1.6 sux÷wt Au. ßÞkhu ykt¾ {kxu íku 0.004 Au.
WÃkhkuõík Mk{e. (23.17) ÃkhÚke Mk{S þfkÞ Au fu {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõíkLku ðÄkhðk
LkkUÄ
{kxu LÞq{uhef÷ yÃk[oh ðÄW nkuðku òuEyu íku{s «fkþLke íkhtøk÷tçkkE ykuAe nkuðe òuEyu.
ykÚke yÕxÙkðkÞku÷ux {kE¢kuMfkuÃk íku{s E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík ðÄw nkuÞ Au.

1. xur÷MfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík fuðe heíku ðÄkhe þfkÞ ?
2. ykt¾Lke rð¼uËLk Mke{k y™u rð¼uËLk þÂõík ðå[uLkku MktçktÄ þwt Au ?
3. òu ðMíkwLku «fkþeík fhíkkt «fkþLke íkhtøk÷tçkkE ðÄkhðk{kt yk¤u íkku {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk
þÂõík fuðe heíku yMkh Ãkk{þu ?
4. òu xur÷MfkuÃkLkku ðMíkwfk[ {kuxku ÷uðk{kt ykðu yLku LkkLke íkhtøk÷tçkkE WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykðu
íkku rð¼uËLk þÂõík fuðe heíku çkË÷kþu ?
v2onD
1+ D 
sin
u1+f 
 o fe 
ík{u þwt þeÏÞkt :

 {kLkðT ykt¾ Ãkh ðMíkw îkhk h[kíkkt fkuýLku ÿ~Þ fkuý fnuðkÞ Au.
 {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík ykt¾ Ãkh «rík®çkçk îkhk h[kíkkt fkuý yLku ykt¾Úke LkSfík{
®çkËwyu ðMíkwLku {wfíkkt ðMíkw îkhk h[kíkkt fkuýLkkt økwýku¥kh Au.
 «rík®çkçkLkwt fË y™u ðMíkwLkkt fËLkkt økwýku¥khLku hu¾eÞ ððoÄoLk fnuðkÞ Au.
D
 MkkËkt {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík M = 1+ , ßÞkt D r¼Òk ÿrü {kxuLkwt ÷½w¥k{ ytíkh
f
yLku f fk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE Au.
 MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík
M = m0 × me
Ãkhtíkw me = . ykÚke
M =

WÃkfhýku ßÞkt v0 ðMíkwfk[ yLku «rík®çkçk ðå[uLkwt ytíkh Au. u0 ðMíkwfk[Úke ðMíkw ytíkh Au. fe ykE
÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE Au.
 ËqhçkeLkLkku WÃkÞkuøk ËqhLke ðMíkwyku òuðk {kxu ÚkkÞ Au. suLkkÚke ykt¾ ÃkhLkku ÿüe fkuý ðÄu Au.
ykÚke ËqhLke ðMíkwyku LkSf òuE þfkÞ Au.
LkkUÄ  ËqhçkeLk çku «fkhLkkt nkuÞ Au : ðr¢¼qík yLku Ãkhkðíkeoík
 ðr¢¼qík ËqhçkeLkLkku ðMíkwfk[ ytíkøkkuo¤ nkuÞ Au. Ãkhkðíkeoík ËqhçkeLkLkku ðMíkwfk[ ðÄw Vkuf÷
÷tçkkE Ähkðíkku ð¢fkh fk[ nkuÞ Au.
ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõík
M = fo/fe
ßÞkt f0 ðMíkwfk[Lke Vkuf÷ ÷tçkkE Au y™u fe ykE ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE Au.
ÃkkXâktík «&™ku :
1. MkkËkt y™u MktÞõw ík {kE¢kuMfkuÃk ðå[uLkku íkVkðík þwt Au ? MktÞõw ík {kE¢kuMfkuÃk îkhk Úkíkkt rððÄoLkLkwt
Mk{e. {u¤ðku.
2. ðr¢¼qík y™u Ãkhkðíkeoík ËqhçkeLk ðå[uLkku ¼uË MÃkü fhku. LÞqxLkLkkt ËqhçkeLkLkkt MkkÄLkLke rfhý
hu¾kf]rík Ëkuhku.
3. ðr¢¼qík ËqhçkeLkLke rððÄoLk þÂõíkLkwt Mk{e. {u¤ðku.
4. r¼Òk ÿrü {kxu ÷½w¥k{ ytíkh yux÷u þwt ? Mkk{kLÞ heíku ykt¾ {kxu íkuLkwt {qÕÞ fux÷wt nkuÞ Au ?
5. þwt MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk îkhk h[kíkkt «rík®çkçkLkku VkuxkuøkúkV ÷uðku þõÞ Au ? Mk{òðku.
6. «fkþeÞ WÃkfhýLke rð¼uËLk þÂõík ÔÞkÏÞkrÞík fhku. Mkk{kLÞ heíku ykt¾ {kxu rð¼uËLk
Mke{kLkwt {qÕÞ þwt nkuÞ Au ?
7. MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃk yLku ¾økku¤eÞ {kE¢kuMfkuÃkLke Mkth[Lkk{kt {wÏÞ íkVkðík þwt nkuÞ Au ?
8. ËqhçkeLkLkkt ykE ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE 10 cm Au. ðMíkwfk[ yLku ykE ÷uLMk ðå[uLkwt ytíkh
2.1 m Au. xur÷MfkuÃkLkwt fkuýeÞ rððÄoLk þwt nþu ?
9. 4 mm Lke Vkuf÷ ÷tçkkE Ähkðíkkt ðMíkwfk[ðk¤kt {kE¢kuMfkuÃk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk rîríkÞ
Vkuf÷ ®çkËwÚke 18 cm Ëqh Au. ykE÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE 3.125 cm Au. {kE¢kuMfkuÃkLkwt
rððÄoLk fux÷wt nþu ?
10.xu÷eMfkuÃkLkkt ðMíkwfk[Lkku ÔÞkMk çkeò xur÷MfkuÃk fhíkkt ºký økýku ðÄw Au. çkeò xur÷MfkuÃk fhíkkt
«Úk{ xur÷MfkuÃk îkhk yufºk fhðk{kt ykðíkku «fkþ fux÷ku nkuÞ Au ?

WÃkfhýku
ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh :
23.1
1. MkkËkt {kE¢kuMfkuÃk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk yk¼kMke, Mkk[wt yLku rððÄeoík nkuÞ Au. ßÞkhu MktÞwõík
{kE¢kuMfkuÃk îkhk h[kíkwt «rík®çkçk Mkk[wt, W÷xwt yLku rððÄeoík nkuÞ Au. LkkUÄ
2. Magnifying power is the ratio of the angle subtended by the image
at eye piece to the angle subtended by the object placed at the near
point. Magnification is the ratio of the size of image to the size of
object.
3. M = 11, m = . D =25 cm, {qfíkkt f = 2.5 cm
4. 4 cm Lke Vkuf÷ ÷tçkkE ðk¤ku ÷uLMk ÷uíkkt m = nkuðkÚke rððÄoLk þÂõík ðÄw nþu.
5. MktÞwõík {kE¢kuMfkuÃkLke rððÄoLk þÂõík M =

-L
50
fo DcmD òu fo yLku fe çktLku LkkLkkt nkuÞ íkku M Lkwt {qÕÞ ðÄw nþu.
1+
f21+cm 
 o
e f fe 
23.2
1. (a) ðÄw Vkuf÷ ÷tçkkE ðk¤k ðMíkwfk[Úke ËqhçkeLkLke rð¼uËLk þÂõík ðÄu Au.
(b) ykE ÷uLMkLke Vkuf÷ ÷tçkkE ðÄkhíkkt rððÄoLk ½xu Au.
2. rððÄoLk m = = = 25
3. ËqhçkeLkLkkt ðMíkwfk[ ðÄw Vkuf÷ ÷tçkkE Ähkðíkkt ð¢kfkh fk[ nkuðk òuEyu.
4. òu «rík®çkçk yLktík ytíkhu h[kÞ íkku ËqhçkeLk ÷tçk økkuXðýe{kt Au íku{ fnuðkÞ Au.
5. Lkk
23.3
1. {kuxwt rAÿ ÷uðkÚke yÚkðk ykuAe íkhtøk÷tçkkEðk¤k «fkþLkku WÃkÞkuøk fhíkkt.
2. ykt¾Lke rð¼uËLk Mke{k íkuLke rð¼uËLk þÂõík{kt ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ Au.

WÃkfhýku 3. xur÷MfkuÃkLke rð¼uËLk þÂõík R.P = , nkuðkÚke íku ðÄþu.
ÃkkXâktík «&™kuLkk W¥kh

8. 21 9. 400
LkkUÄ
10. 9 ðkh

Ãkh{kýw çktÄkhý {kuzâw÷ - 7
Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
24 LkkUÄ
Ãkh{kýw çktÄkhý
yíÞkh MkwÄe ík{u ÿÔÞLkk Þktrºkf, W»{eÞ rðãwík yLku [wtçkfeÞ økwýÄ{kuoLkku yÇÞkMk fÞkuo.
ík{u õÞkhuÞ yuðwt rð[kÞwO Au fu swËk swËk ÿÔÞkuLku swËk swËk økwýÄ{kuo fu{ nkuÞ Au ? fu{ [kuf
Mknu÷kEÚke íkqxe òÞ Au yLku yuÕÞwr{rLkÞ{ Ãkh yk½kík ÷økkzíkkt rðMík]ík ÚkkÞ Au ? fux÷kf ÿÔÞku
Ãkh «fkþ ykÃkkík fhíkkt fu{ rðãwík ðnLk þY fhu Au ? yLku ykðk ½ýk çkÄk ÿÔÞkuLkk ykðk
økwýÄ{kuo Mk{sðk {kxu ykÃkýu yuðwt ÞkË fheþwt fu Ãkh{kýwyku ÿÔÞLkk çkÄk s MðYÃkkuLkk {q¤¼qík
½xfku Au ÿÔÞ Mkíkík ÷køku Au íku{ Aíkkt ÿÔÞLku Mkqû{ Míkhu yuðwt ÔÞkÏÞkrÞík MðYÃk nkuÞ Au fu ykÃkýe
ÆrüLke MktðuËLkkLke ÃknkU[Lke çknkh Au. íku yuðwt Mkq[ðu Au fu WÃkhkuõík «&™kuLkku sðkçk ykðk {kxu
ík{khu Ãkh{kýw çktÄkhý òýðkLke sYrhÞkík Au.
Ãkh{kýwLkk çktÄkhý ytøkuLke ykÃkýe Mk{s Mk{Þktíkhu rðfkMk Ãkk{íke økE Au. yk «fhý{kt
ykÃkýu swËk swËk Ãkh{kÂÛðÞ {kuzu÷kuLke [[ko fheþwt. «[r÷ík «rfýoLkk «Þkuøk ykÄkrhík YÚkhVkuzo
{kuzu÷uÚke þY fhe. yk «fhý™k ykÃkýu E÷uõxÙkurLkf çktÄkhýLke Mk{sqíke ykÃkíkk ðkuxh {kuz÷Lke
[[ko fheþwt çkkunhLke ÚkeÞhe ykÃkýu nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkwt Ãkh{kÂÛðÞ ðýoÃkx Mk{òððk{kt Ãký
WÃkÞkuøke Úkþu.
nuíkwyku
yk ÃkkX ðktåÞk ÃkAe ík{u Lke[u {wsçkLke òýfkhe {u¤ðþku.
 YÚkhVkuzo «rfýoLk «ÞkuøkLkwt ðýoLk yLku íkuLkk Ãkrhýk{ku
 YÚkhVVkuzo Lkwt Ãkh{kÂÛðÞ {kuzu÷ yLku íkuLke ¾k{eyku Mk{sðk.
 çkkunhLke «Úk{ fûkkLke rºkßÞkLke økýíkhe fhðk yLku íku{kt E÷uõxÙkuLkLkku ðuøk þkuÄíkkt
þe¾ðwt.

{kuzâw÷ - 7 Ãkh{kýw çktÄkhý
 nkEzÙkusLk Ãkh{kýW{kt E÷uõxÙkuLk QòoLke hsqykíkLke íkkhðýe fhðk.
 nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkk Wòo MíkhLkku zkÞkøkúk{ ËkuMíkkt yLku íkuLkku ðýoÃkx Mk{òððk.
yýwLke ÃkhefÕÃkLkk
LkkUÄ Ãkh{kýw ytøkuLkku rð[kh {kLkð MkÇÞíkk sux÷ku s sqLkku Au. «k[eLk Mk{Þ{kt økúeMk{kt
zu{ku¢exMk yLku ¼khík{kt fýkËu ykÃkýe ykMkÃkkMkLkk VuhVkheLku fýLkk MðYÃk{kt Mk{òððkLkk
«ÞíLkku fÞko Ãkhtíkw Ãkh{kýw ytøkuLke [ku¬Mk ÚkeÞhe ytøku s hMkkÞýþk†e ßnkuLk zkÕxuLku 1808
«Míkwík fhe. íkuýu ðýoÔÞwt fu Ãkh{kýw ík¥ðLkk økwýÄ{kuo Ähkðíkku yíÞtík Mkqû{ yLku yrð¼kßÞ fý
Au yLku hkMkkÞrýf «r¢Þkyku{kt ¼køk ÷u Au. zkÕxLkLkku Ãkh{kýw yktíkrhf çktÄkhý rMkðkÞLkku
ytrík{ fý Au. ykuøkýeMk{e MkËeLkk ði¿kkrLkfku Ãkh{kýwykuLkk çktÄkhý rðþu fþwt s òýíkk Lk
nkuðkÚke yk rð[khLku Mðef]rík {¤e, Lke[k Ëçkkýu ðkÞwyku{kt rðs rð¼khíkk yÇÞkMku ËhBÞkLk
su su. Úkku{MkLku 1897 {kt E÷uõxÙkuLkLkku þkuÄ fhe íkuLkk Ãkrhýk{ MðYÃk yuðwt òýðk {éÞwt fu
Ãkh{kýwLku çktÄkhý Au. yLku Éý rðs¼kheík E÷uõxÙkuLk çkÄk s Ãkh{kýwykuLkk ½xfku Au. Ãkh{kýw
Mk{økú íkÚkk íkxMÚk nkuðkÚke íkuLku íkux÷ku s ÄLk rðs¼kh nkuðku s òuEyu. ðÄw{kt E÷uõxÙkuLk Ãkh{kýw
fhíkkt nòhku{kt ¼køkLkku n¤ðku nkuðkÚke yuðwt rð[khðk{kt ykÔÞwt fu Ãkh{kýwLkk ÄLk rðs¼kheík
½xfku Ë¤{kt MktÃkqýo Vk¤ku ykÃku Au. Úkku{MkLku íkuLkk «ÞkuøkLkk ykÄkhu Ãkh{kýwLkk Ã÷{ Ãkw®zøk {kuzu÷
hsq fÞwO. íkuLkk {wsçk Ãkh{kýwyu Mk{ktøk heíku rðíkheík ÚkÞu÷k ÄLk rðs¼khLkku LkkLkku Ëzku Au. su{kt
Éý rðs¼kheík E÷uõxÙkuLk ÞkuøÞ heíku økkuXðkÞu÷k Au su íkuLku íkxMÚk çkLkkðu Au íku ð¾íku íku MktÃkqýo
ÔÞksçke ÷køÞwt.
ykÃkýe Ãkh{kýwLkk çktÄkhý ytøkuLke Mk{s Úkku{MkLkLkk Mk{ÞÚke LkkUÄÃkkºk heíku MkwÄkhku
Ãkk{e Au. ÷kuzo YÚkhVkuzo, LkeÕMk çkkunh, suBMk hkuzðef, ÃkkW÷e y™u økkuzªsh íkÚkk çkeòykuLkk
ÃkkÞkuLkeÞhªøk fkÞoLku Ãkrhýk{u nfefík{kt ykÃkýk Mkçk Ãkh{kÂÛðÞ ÏÞk÷kuLkk yÂMíkíðLku fkhýu
{kE¢ku E÷uõxÙkurLkõMk íkÚkk LkuLkku xufLkku÷kuS suðe Þwøk «ðíkof þkuÄku yÂMíkíð{kt ykðe.
24.1 YÚkhVku z o L kku
fý «rfýoLkLkku «Þkuøk
÷ku z o YÚkhVku z o L ke
Mk÷knÚke íku L kk çku
rðãkÚkeo økkEøkh yLku
{kMkozLku yuf «Þkuøk fÞkuo
fu su{kt fýkuLkk çke[Lku
Fig. 24.2 :
MkkuLkkLkk Ãkkík¤k

ðh¾ Ãkh «íkkzeík fhðk{kt ykÔÞk. íkuykuLkk îkhk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞu÷ «kÞkurøkf økkuXðý ykf]rík{kt
Ëþkoðu÷ Au.
WÆøk{ {ktÚke WíMkSoík fýkuLke MktfurLÿík rfhýkð÷eLku MkkuLkkLkk Ãkkík¤k ðh¾ Ãkh ykÃkkík
fhðk{kt ykðe. «furhík fýkuLku ÷ku Ãkkðh {kE¢kuMfkuÃk Ãkh ÷økkzu÷ Lkk «MVwhf (^÷kuhuMkLx)
ÃkzËk Ãkh {u¤ððk{kt ykÔÞk. Lkk ÃkzËk Ãkh fýku ykÃkkík fhíkkt Æ~Þ «fkþ™ku Íçkfkhku ÃkuËk fhu LkkUÄ
Au. yLku zexuõxh íkhefu ðíkuo Au. zexuõxh ðíkwo¤kfkh Mfu÷ Ãkh Lku fuLÿ íkhefu ÷E Ãkrh¼ú{ý fhðk
Mkûk{ Au. fýkuLkk nðkLkk fýku MkkÚkuLkku yÚkzk{ý xk¤ðk {kxu Mk{økú WÃkfhýLku þqLÞkðfkþeík
[uBçkh{kt {qfðk{kt ykÔÞwt yuðe yÃkuûkk hk¾ðk{kt ykðe níke fu Úkku{MkLk {kuzu÷ Mkk[wt nkuÞ íkku {kuxk
¼køkLkk fýku Mkqû{ rð[÷Lk ðh¾{ktÚke ÃkMkkh ÚkE {q¤ {køkoÚke yðøkÛÞ rð[÷Lk yLkw¼ðe MkeÄu
MkeÄk ÃkMkkh ÚkE sþu. økkEøkh íkÚkyk {kMkozLku yð÷kufLk fÞwO fu {kuxk ¼køkLkk fýkuyu yÃkuûkk
{wsçk LkkLkwt rð[÷Lk yLkw¼ÔÞwt Ãkhtíkw Úkkuzk fýku fhíkkt {kuxk fýku rð[r÷ík ÚkÞk íku ÃkifeLkk fux÷kf
{ktÚke Ãký rð[÷eík ÚkÞk
24. 3
ykf]rík «kÞkurøkf Ãkrhýk{ Mkq[ðu Au. Úkku{MkLk

Ãkh{kýw {kuzu÷Lku ykÄkhu fýkuLkwt {kuxk fkuýu «feýoLk
Mkòðe þfkíkwt LkÚke. LÞwÂõ÷Þh {kuzu÷ Mkqr[ík fÞwO. íkuLku
yuðe Ë÷e÷ fhe fu su fýku LÞwÂõ÷ÞMkÚke ËqhLkk
ytíkhuÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íkuyku yðøkÛÞ fw÷tçkeÞLk
yÃkkf»koý çk¤ yLkw¼ðu Auu yLku {kuxu ¼køku rð[÷Lk
ÚkÞk ðøkh ÃkMkkh ÚkE òÞ Au yLku su fýku
LÞwÂõ÷ÞMkLke LkSfÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au íkuyku ðÄw
yÃkkf»koý çk¤ yLkw¼ðu Au yLku {kuxk fkuýu rð[÷Lk
yLkw¼ðu Au. ykuAk fýku fu su MkL{w¾ Mkt½kík {kxu
24.4

ykøk¤ ðÄu Au ykf]rík{kt ËþkoÔÞk {wsçk {q¤ {køko MkkÚku Lkk fkuýu «rfýoLk yLkw¼ðu Au.
24.1.1 Ãkh{kýwLkwt LÞwÂõ÷ÞMk {kuzu÷ :-
YÚkhVkuzoLke Ëe÷ yuðe níke fu fýLkwt {kuxk fkuýu Úkíkwt «rfýoLk Ãkh{kýwLkk ÄLk rðs¼kheík
Mk¾ík øk¼o ¼køk íkuðe þhíkÚke s Mk{òðe þfkÞ Au. ykÚke íkuLku Ãkh{kýwLkwt Lkðw {kuzu÷ Lke[uLke
LkkUÄ ÷kûkrýfíkk MkkÚku Mkq[ÔÞwt.
Ãkh{kýwLkku Mk{økú ÄLk rðs¼kh yLku Ãkh{kýwLkwt Mk{økú Ë¤ Ãkh{kýwLkk Mkqû{ fuLÿeÞ
¼køk {kt MktfurLÿík ÚkÞu÷wt nkuÞ Au. suLku LÞwÂõ÷ÞMk fnu Au.
Éý rðs¼kheík E÷uõxÙkuLk íkuLke ykMkÃkkMk yuðk ytíkhu Ãkrh¼ú{ý fhu Au fu suÚke Ãkh{kýw
Mk{økú íkÚkk rðãwíkfeÞ íkxMÚk yLku MÚkkÞe hnu YÚkhVkuzo îkhk «Míkwík ÚkÞu÷wt Ãkh{kýwLkwt LÞwÂõ÷Þh
{kuzu÷Lku fux÷e {w~fu÷eykuLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzþu.
- YÚkhVkuzoLkk {kuzu÷Lkk fux÷kf Ãkrhýk{ku «kÞkurøkf yð÷kufLkku MkkÚku rðhkuÄk¼kMk Ähkðíkk
níkkt.
÷kuzo YÚkhVkuzo (1871-1937)
- LÞqÍe÷uLz{kt sL{u÷k YÚkhVkuzo #ø÷uLzLkk fuðuLzeMk
÷uçkkuhuxhe {kt J J Úkku{MkLkLkk nkÚk Lke[u yÇÞkMk fÞko. Ãkh{kýw
ÃkhLkwt íkuLkwt ÃkkÞkLkwt fkÞo Mke{kr[öYÃk çkLÞwt.
- 1898 {kt YÚkhVkuzo yuðwt MktþkuÄLk fÞwO fu çku MktÃkqýo y÷øk-
y÷øk rðrfhý hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýw{ktÚke QíMkSoík ÚkkÞ Au.
su{Lku yLku rðrfhý Lkk{ ykÃÞwt fýkuLku íkhík s yíÞtík ÍzÃke E÷uõxÙkuLk íkhefu Ëþkoððk{kt ykÔÞk.
1907 {kt íku{ýu ËþkoÔÞwt fu yu hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýw{ktÚke WíMkSoík rðs¼kheík fýkuLku zexuõxh
fhðk YÚkhVkuzo økkEøkh zexuõxh rðfMkkÔÞwt. íkuLke {ËËÚke íkuyku yuf økúk{ {ux÷ {xeheÞ÷{kt
hnu÷k yýw yÚkðk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk yuðkuøkúuzku yuf suðk ¼kiríkf y[¤ktfku Lk¬e fhe þõÞk.
E.Mk. 1911 {kt YÚkhVkuzo Ãkh{kýwLkwt LÞwÂõ÷Þh {kuzu÷ hsq fÞwO. Ãkh{kýwLkwt ÷øk¼øk MktÃkqýo Ë¤
Ãkh{kýw fhíkkt økýk LÞwÂõ÷ÞMk{kt furLÿík ÚkÞu÷ Au yLku E÷uõxÙkuLk y™u íkuLke ykMkÃkkMk Ãkrh¼ú{ý
fhu Au. íku{Lkk yk çkeò {nkLk fkÞo yu 1908 {kt hMkkÞý rð¿kkLk{kt Lkkuçku÷ Ãkkrhíkkur»kík rðsuíkk
çkLkkÔÞk.
«ÏÞkík ¼khíkeÞ ¼kiríkf þk†e, rþûkýðkË yLku rV÷kuMkkuVh Dr. D. S. fkuXkhe
íkuykuLkk rðãkÚkeoyku{ktLkk yuf níkkt. yLku íkkhkyku{kt «uþh ykÞkuLkkEÍuþLk Ãkh fkÞo fÞwO.
24.1.1. Ãkh{kýwLke ÂMÚkhíkk :-

ykÃkýu òýeyu Aeyu fu E÷uõxÙkuLk Éý rðs¼kheík Au. íkuyku LÞwÂõ÷ÞMk îkhk ykfŠ»kík
ÚkkÞ Au yLku «ðuøkeík ÚkkÞ Au. «[r÷ík íkhtøkðkË {wsçk «ðuøkeík rðs¼kh rðãwík [wtçkfeÞíkhtøkkuLkwt
WíMksoLk fhu Au. yk{ Ãkrh¼ú{ý fhíkku E÷uõxÙkuLk Qòo økw{kðþu yLku íkuLke fûkk LÞwÂõ÷ÞMk{kt
ytík Ãkk{þu. íkuLku Ãkrhýk{u Ãkh{kýw yÕÃkSðe çkLkþu yLku ÿÔÞLke yð÷kurfík ÂMÚkhíkk Mkk{u
rðhkuÄk¼kMk ÃkuËk Úkþu.
LkkUÄ
24.5
rðãwík [wtçkfeÞ rðrfhýLke ykf]rík :-

E÷uõxÙkLu k f{kLkkfkh fûkk{kt LÞwÂõ÷ÞMk íkhV Ãkrh¼ú{ý fhíkkt fhíkkt çkÄe s ykð]r¥kykuLkk
rðãwík [wtçkfeÞ rðrfhýLkwt WíMksoLk fhe Mk¤tøk ðýoÃkx ÃkuËk fhðku òuEyu. Ãkhtíkw «Þkuøk Mkq[ðu Au
fu Ãkh{kýw Võík fux÷ef MÃkü ÔÞkÏÞkÞeík ykð]r¥kykuLkw WíMksoLk fhu Au. (hu¾eÞ ðýoÃkx).
WÃkhkuõík [[ko ÃkhÚke yuðw fne þfkÞ fu Ãkh{kýw LÞwÂõ÷Þh {kuzu÷ Úke «kÞkuøkef nfefík
Mk{òðe þfkíke LkÚke. íku{ Aíkkt íku ykÃkýe Mkk[e rËþk{ktLke «Úk{ Mke{k r[ö YÃk Mk{sqíke {kxu
íku MkkÚkof ¼køk ¼sðu Au.
1. Mkk[k sðkçkku ÃkMktË fhku :-

a) YÚkhVkuzoLkk «rfýoLk «Þkuøk{kt xkøkuox (÷ûk) Lku fkuLke {ËËÚke «íkkrzík fhðk{kt ykðu Au?
b) LÞwÂõ÷ÞMk fkuLkk ðzu ½uhkÞu÷wt nkuÞ Au ?
b) E÷uõxÙkuLk b) «kuxkuLk c) fýku
c) fýkuLkwt {kuxk fkuýu «rfýoLk fkuLke nkshe Mkq[ðu Au ?
i) Ãkh{kýw{kt ÄLk rðs¼kheík Mk¾ík øk¼o ¼køk

ii) Ãkh{kýw{kt rAÿk¤w Mk¼o¼køk
iii) Éý rðs¼kheík øk¼o¼køk
24.2 nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkwt çkkunh {kuzu÷ :-
YÚkhVkuzo {kuzu÷{kt hnu÷e ¾k{eykuLku Ëqh fhðk E. Mk. 1913 {kt {kuõMk Ã÷kLf îkhk
LkkUÄ
Mkqr[ík õðkLx{ rð[khku Ãkh ykÄkrhík Lke÷ çkkunhu Ãkh{kÂÛðÞ çktÄkhýLku hsq fhíkwt {kuzu÷ hsq
fÞwO. çkkunh {kuzu÷ {kºk Ãkh{kýwLkt çktÄkhý s Mk{òðíkwt LkÚke. Ãkhtíkw íkuLke ÂMÚkhíkk Lkku rnMkkçk ykÃku
Au. íkuLku nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkk yð÷kufeík ðýoÃkxLku Mk{òððk{kt ¼khu MkV¤ hÌkwt [k÷ku ykVýu
íkuLkk rðþu þe¾eyu.
çkkunhLke ÃkqðoÄkhýkyku :-
çkkunhu Ãkh{kýwLkk økún{tz¤ ykÄkrhík {kuzu÷Lke þYykík fhe. YÚkhVkuzuo {kuzu÷Lke
rLk»V¤íkkykuLkku Mkk{Lkku fhðku çkkunhu fux÷ef Ãkqðo Äkhýkyku fhe. íkuykuLku çkkunhLke Ãkqðo Äkhýkyku
fnu Au. [kh Ãkqðo Äkhýkyku Lke[u {wsçk Au.
i) E÷uõxÙkuLk y™u LÞwÂõ÷ÞMk ðå[u fw÷tçk çk¤ îkhk Ãkqhk Ãkkzíkk fuLÿøkk{e çk¤Lke yMkh
nuX¤ E÷uõxÙkuLk LÞwÂõ÷ÞMkLke ykMkÃkkMk ðíkwo¤kfkh fûkk{kt Ãkrh¼ú{ý fhu Au. økkrýíkef heíku
ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu
mv 2
= (24.1)
r
ßÞkt Z LÞwÂõ÷ÞMk{kt hnu÷k ÄLk rðs¼kheík fýkuLke MktÏÞk Ëþkoðu Au.

ii) þõÞ yuðe yLktík ðíkw¤ o kfkh fûkkyku{ktÚke {kºk yuðe s fûkk {kLÞ nþu fu su{kt E÷uõxÙkLu kLkwt
fkuýeÞ ðuøk{kLk Lkk ÃkqýkOf økwýktf{kt h/2π nkuÞ.
L = mvr = (24.2)
ßÞkt L ðíkwo¤kfkh fhðk {kxu, mvr fûkeÞ fkuýeÞ ðuøk{kLk Au. h Ã÷kLf y[¤ktf Au
yLku n ÃkqýkOf Au.
iii) {kLÞ fûkkyku{kt økrík fhíkku E÷uõxÙkuLk QòoLkwt WíMksoLk fhíkku LkÚke. yk {kLÞ fûkkyku{kt
E÷uõxÙkuLkLke Qòo y[¤ hnu Au. yk fûkkykuLke ÂMÚkrík yðMÚkkyku fnu Au.
iv) E÷uõxÙkuLk ßÞkhu ðÄkhu Qòo Ähkðíkk {kLÞ Qòo Míkh {ktÚke ykuAe Qòo Ähkðíkk {kLÞ

Qòo Míkh{kt ykðu Au íÞkhu s Ãkh{kýw îkhk WíMksoLk ÚkkÞ Au. WíMkSoík VkuxkuLkLke Qòo, Qòo{kt
Úkíkkt VuhVkh sux÷e nkuÞ Au. íkuðe s heíku E÷uõxÙkuLk Lke[e Qòo Ähkðíkk Qòo Míkh{kt Ÿ[e Qòo
Ähkðíkk Qòo Míkh{kt fqËfku {khu Au. íÞkhu s E÷uõxÙkuLk QòoLkwt þku»ký fhu Au. E÷uõxÙkuLkLke
Qòo{kt Úkíkkt VuhVkhkuLku WíMkSoík yÚkðk þku»kkÞu÷ VkuxkuLkLke íkhtøk ÷tçkkE yÚkðk ykð]r¥kLku MkkÚku
Mkktf¤e þfkÞ Au.
LkkUÄ
WíMksoLk {kxu ΔE = Ei - Ef = hv (24.3a)
þku»ký {kxu ΔE = Ef – Ei = hv (24.3b)
ßÞkt v yu WíMkSoík VkuxkuLkLke ykð]r¥k Au.

24.2.1 Qòo Míkhku :-
rºkßÞk Ähkðíke fûkk{kt økrík fhíkkt E÷uõxÙkuLkLke Qòo þkuÄðk {kxu ykÃkýu Mk{e. (24.1)
Lku Lke[u {wsçk ÷¾eþwt.
ßÞkt vn fûkk{kt E÷uõxÙkuLkLke ÍzÃk Au.

n 2vh2n22 ε02 21 Ze 2 1
m
m 2 v n rn  2 m Z e 23 rn
rn mπ 4 0 rn
Ze 4 π ε 0 mrn Mk{e. Lke çktLLku çkksw ðzu økwýíkkt.
yk Ãkrhýk{Lku Mk{e.(24.2) MkkÚku MktÞkuSík fhíkkt

h2 m
m 2vn2 rn2  n 2  Ze 2 rn
4 2
4  0
ÃkËkuLke ÃkwLk: økkuXðý fhíkkt,

n2 h2
rn = 4πε o
4π 2 mZe 2
= n = 1, 2, 3, ... (24.5)
ykÃkýu fûkk{kt E÷uõxÙkuLkLke rºkßÞkLkwt Mkqºk {¤u.

yu LkkUÄku fu fûkkLke rºkßÞk fûkkLkk Lkk ðøkoLke Mk{«{ký{kt nkuÞ Au. yÚkkoíkT Ÿ[k ¢{Lke fûkkykuLke

rºkßÞk ðÄw nkuÞ Au. ðÄw{kt {kLÞ fûkkykuLke rºkßÞkykuLke MkkÃkuûk ®f{ík økwýku¥kh{kt nkuÞ Au. yLku
ykøk¤Lkk økwýku¥kh{kt nkEzÙkusLk Ãkh{kýw {kxu MkkiÚke ytËhLke fûkkLke rºkßÞkLku çkkunh rºkßÞk
fnu Au. íkuLku Mkt¿kkÚke hsq fhðk{kt ykðu Au yLku íkuLke ®f{ík nkuÞ Au. Lkk ÃkË{kt çkeò fûkkykuLke
rºkßÞk Lke[uLkk MktçktÄÚke hsq fhðk{kt ykðu Au.
LkkUÄ rn = n2a0
íku Ëþkoðu Au fu fûkkyku ðå[uLkwt ytíkh ¢{þ: ðÄíkw òÞ Au. rn {ktÚke (24.5) Lke ®f{ík
Mk{e. (24.2) {kt {qõíkkt ykÃkýLku ÍzÃkLkwt Mk{efhý {¤u.
1 Ze 2
= 2 ε nh (24.6)
0
«fhý 16 {ktÚke ykÃkýu ÞkË fheyu fu Éý rðs¼kheík ÂMÚkrík Qòo (yk rfMMkk{kt
E÷uõxÙkuLkLke) íkuLku yLktík ytíkhuÚke ÄLk (yk rfMMkk{kt LÞwÂõ÷ÞMk) rðs¼kheík fýÚke ytíkhu ÷kððk
{kxu fw÷tçk çk¤ yLku ytíkhLkk økwýkfkhLkk Mktf÷LkÚke {u¤ðe þfkÞ.

1 Ze2 
= 
4  0 r r
n
= (24.7)
fûkk{kt E÷uõxÙkuLkLke ÂMÚkrík Qòo,

U= (24.8)
yLku økrík Qòo
K.E = (24.9)
E÷uõxÙkuLkLke fûkk{kt fw÷ Qòo Lke[uLkk Mk{e. îkhk hsq fhe þfkÞ.
E = K.E + U

=
yk Ãkrhýk{Lku Mk{e. (24.6)ðzu MktÞkuSík fhíkkt,

LkkUÄ
E=
=– (24.10)
= ; n = 1, 2, 3... (24.11)
R= (24.12)
Lku hezçkøko y[¤ktf Au. Mk{e. (24.11) ÃkhÚke ykÃkýu LkkUÄeyu fu-
- swËe swËe {kLÞ fûkkyku{kt E÷uõxÙkuLkLke Qòo fûkkLkk ¢{Lkk ðøkoLkk ÔÞMík «{ký{kt nkuÞ
2
1RZ
m13.6
me1m  Z2πeZe 
24 2 42
Au.

–– m 2 2
vmv– mv 2
28nε22nh n4πεh nh 
8 22 22n n2 2 n
00  0 
- fûkk{ktLkk E÷uõxÙkuLkLke Qòo Éý nkuÞ Au. su Mkq[ðu Au fu E÷uõxÙkuLk LÞwÂõ÷ÞMk MkkÚku
çktÄLk{kt Au.
- Mk{e. (24.12){kt m = 9.11 × 10–31kg, e = 1.6 × 10–19C, ε0 = 0.85 ×
10–11 C2N1m–2, yLku h = 6.62 × 10–34 Js, ykËþo ®f{íkku {qõíkkt R = 2.17 × 10–18 J =
13.6eV, since 1eV = 1.6 × 10–19J {¤u Au. yk Ãkrhýk{Lku Mk{e.(24.11) {kt {qõíkkt nkEzÙkusLk
Ãkh{kýw{kt fûkk{kt E÷uõxÙkuLkLke Qòo yuf{{kt Lke[u {wsçk ykÃke þfkÞ.
En = (24.13)
yk{ Ëhuf fûkkLku Ãkrhr{ík Qòo MkkÚku Lk¬e fhe þfkÞ Au. «Úký fûkkLke Qòo ÷½w¥k{
Au.
E1= – 13.6 eV
yLku {n¥k{ Qòo yðMÚkk E∞= 0
íkuLkku yÚko yu ÚkkÞ fu swËe swËe fûkkyku MkwÄeLkk swËk swËk Qòo Míkhku hsq fhu Au. íkuLke

r[ºkkí{f hsqykík ykf]rík {kt Ëþkoðe Au. E÷uõxÙkuLk {wõík Au. íkuðwt Ëþkoðu Au.
LkkUÄ
24.6
çkkunhLke [kuÚke Ãkqðo Äkhýk {wsçk ßÞkhu E÷uõxÙkuLk vmn fûkk{kt ÚkE fûkk{kt fqËfku {khu íÞkhu
WíMkSoík (þku»kkÞu÷e) rðrfhýLke ykf]rík Lke[uLkk MkqºkÚke hsqykík ÚkkÞ Au.
RZ 2  1 1
vmn =  2 – 2 (24.14)
h m n 
- ÃkkXøkík «&™ku- 24.2
1. çkkunhLke fE Ãkqðo Äkhýk «[r÷ík ¼kiríkf þk† MkkÚku MkwMktøkík Au yLku fE õðkuLx{
¼kiríkf þk†Lkk rð[khkuLku Mk{ÚkoLk ykÃku Au ?
2. çkkunhLkk {ík {wsçk E÷uõxÙkLu k LÞwÂõ÷ÞMkLke ykMkÃkkMk Ãkrh¼ú{ý fhíkkt fhíkkt LÞwÂõ÷ÞMk{kt
fu{ Ãkze síkku LkÚke ?
3. çkkunhLkk {ík {wsçk ßÞkhu «fkþLkk VkuxkuLk Lkwt WíMksoLk fu þku»kkÞ íÞkhu Ãkh{kýw{kt þwt
VuhVk ÚkkÞ Au ?
4. çkkunh {kuz÷Lkk ykÄkhu nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkk «Úk{ ºký Qòo MíkhkuLke Qòo ÷¾ku.
5. ÄhkQòo yðMÚkk{ktÚke Ãkh{kýw WíMkSoík Qòo yðMÚkk{kt òÞ íÞkhu WíMkSoík rðrfhýLkk
íkhtøk ÷tçkkE fux÷e nþu ?
6. nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkk rfMMkk{kt fûkkLke rºkßÞk fkuLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au ?
7. nkEzÙkusLk Ãkh{kýw{kt fûkk{kt E÷uõxÙkuLkLke fw÷ Qòo fkuLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au ?
24.3 nkEzÙkusLk ðýoÃkx :-
ykf]rík 24.7 swyku. íku nkEzÙkusLk Ãkh{kýwLkku ykf]rík ðýoÃkx Ëþkoðu Au. yøkkW LkkUæÞwt

íku «{kýu nkEzÙkusLkLkku hu¾eÞ ðýoÃkx ðýoÃkxLkk swËk swËk rð¼køkku{kt ½ýe çkÄe hu¾kyku Ähkðu
Au. ðýoÃkxLkk ¾kMk rð¼køk{kt hnu÷e hu¾kyu [ku¬Mk ¼kík (ÃkuxLko) Ähkðu Au. yLku yuf s MkqºkÚke
hsq fhe þfkÞ Au. íkuÚke íkuyku ©uýe çkLkkðu Au íkuðwt fne þfkÞ. [k÷ku, nkEzÙkusLk Ãkh{kýwykuLke
©uýeyku òuEyu.
• ÷kE{Lk ©uýe :- LkkUÄ
÷kE{uLk ©uýe 1906 {kt þkuÄkE níke. çkkunhLkk {ík {wsçk yk ©uýe E÷uõxÙkuLk Wå[
fûkkyku (n = 2, 3, 4...){ktÚke «Úk{ fûkkLkk (m = 1){kt Mkt¢kÂLík fhu íÞkhu yk ©uýe {u¤ðu Au. yk
©uýeLke swËe swËe ðýoÃkx hu¾kykuLke ykf]rík Lke[uLkk MkqºkLke {ËËÚke hsq ÚkkÞ Au.
v 1n =
ßÞkt n yu Úke {kuxe «kf]ríkf MktÏÞk Au.
R1 1 
h 2  2 
1 n 
ykf]rík 24.7
• çkk{h ©uýe :-
çkkh{ ©uýe 1885 {kt Æ~Þ rð¼køk{kt þkuÄkE níke. çkkunhLkk {ík {wsçk yk ©uýe{kt
E÷uõxÙkuLk Wå[ fûkkyku(n = 3, 4, 5...) {ktÚke rØíkeÞ fûkk(m = 2){kt Mkt¢kÂLík fhu Au. ©uýeLke
swËe swËe ðýoÃkx hu¾kykuLke ykð]r¥kyku Lke[uLkk MkqºkLke {ËËÚke ykÃkðk{kt ykðu Au.

v 2n = ;n>2
• Ãkkùík ©uýe :-
LkkUÄ
Ãkkùík ©uýe 1908 {kt LkSfLkk Ãkkhhõík rð¼køk{kt þkuÄkE níke. yk ©uýeLkwt yÂMíkíð
E÷uõxÙkuLkLke Wå[ fûkkyku (n = 4, 5, 6...){ktÚke ºkeS fûkk (m = 3)(Mkt¢kÂLíkÚke Mk{òðe þfkÞ
Au. yk ©uýeLke swËe swËe ðýoÃkx hu¾kykuLke ykð]r¥kyku Lke[uLke MkqºkÚke {ËËÚke hsq ÚkkÞ Au.
v 3n = ; n2 > 3
• çkúufux ©uýe :-
çkuúfux ©uýe {æÞ Ãkkhhõík rð¼køk{kt þkuÄkE níke. yk ©uýe{kt E÷uõxÙkuLk Wå[ fûkkyku
(n = 6, 7,...){ktÚke E÷uõxÙkuLk fûkk (n1 = 5){ktÚke Mkt¢kÂLík îkhk {¤u Au. yk rð¼køk{kt {¤íke
ðýoÃkx hu¾kykuLke ykð]r¥k Lke[uLkk MkqºkLke {ËËÚke hsq ÚkkÞ Au.
v 4n = ;n>4
• fwtz ©uýe :-
Ÿzk Ãkkhhõík rð¼køk{kt þkuÄkE níke. çkkunhLkk {ík {wsçk yk ©uýe Wå[ fûkkyku (n
= 6, 7,...){ktÚke (n1 = 5)Lke fûkk{kt Mkt¢kÂLík ËhBÞkLk {¤u Au.©uýeLke swËe swËe ðýoÃkx hu¾kykuLke
ykð]r¥kyku Lke[uLkk MkqºkÚke hsq fhe þfkÞ Au.
v 5n = ;n>5
çkkunh {kuzu÷Lke MkV¤íkk yu nfefík{kt hnu÷e Au fu íku {kºk yøkkWÚke s òýeíkk ðýoÃkxLku
Mk{òðe þõÞwt Lkrn íku WÃkhktík ©uýeLke MktÏÞkykuLku yLkw{krLkík fhe þõÞwt. nfefík{kt Lkðwt ¼kiríkf

þk† sLBÞw. E÷uõxÙkuLkLke Wå[ fûkkyku{ktÚke rLkBLk fûkkyku{kt Mkt¢kÂLík ykf]rík {kt Ëþkoðu÷ Au.
ík{u su þeÏÞk
 Ëhuf [wtçkfLku çku yrð¼ksÞ Äúwðku nkuÞ Au. LkkUÄ
 [wtçkfLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk M = m yLku rðãwík«ðkn Äkrhík økwt[¤kLke [wtçkfeÞ [kf{kºkk
M = NIA
 Mk{kLk [wtçkfeÞ ûkuºk{kt {wfu÷e [wtçkfeÞ rîÄúwðe Ãkh ÷køkíkwt xkufo B = yLku B = .

τ = M × B.

– Lk{LkLkku ¾qýku
– Zk¤Lkk ¾qýk
M I dl sin 
0BI 2. dl
|dB | 3 0  0 I 2 – [wtçkfeÞ ûkuºkLkk Mk{rûkríks ½xf
42r x 4 r

 yuÂBÃkÞhLkku rLkÞ{ rðãwík«ðkn MkwðknfLke ykMkÃkkMk WíÃkLLk Úkíkk [wtçkfeÞ ûkuºkLkwt {wÕÞ
Ëþkoðu Au.
|B| = .
Ampere’s circuital law gives the magnitude of the magnetic field around a
conductor
 fkuE økrík{kLk rðãwík¼kh Ãkh ÷køkíkwt ÷kuhuLxÍ çk¤ F = q (v × B) Úke ËþkoðkÞ Au. suLke rËþk
V÷u{ªøkLkk zkçkk nkÚkLkk rLkÞ{ «{kýu Lk¬e ÚkkÞ Au.
 I sux÷ku rðãwík«ðkn Ähkðíkk L ÷tçkkELkk íkkh Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk B Lkk fkhýu ÷køkíkwt Þktrºkf çk¤
F=BIL.

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk F 0 I1I 2
 xkuhkuEzLkk fkhýu {¤íkwt [wtçkfeÞ ûkuºk I1 
and I2 is given by .
L 2r
 A charged particle traces a circular path of radius R = .
 MkkEf÷kuxÙkuLk Lkk{Lkk WÃkfhýÚke rðãwík¼krhík fýkuLku ½ýk Ÿ[k ðuøkÚke «ðurøkík fhe þfkÞ
Au.
LkkUÄ
 rðãwík«ðkn Äkrhík çktÄ økk¤ku [wtçkfeÞ rîÄúwðe íkhefu ðíkuo Au.
τ = N B I A sinθ
= N B I A, (if θ = 90º)
 ÃkrhÃkÚk{ktÚke «ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au fu Lkrn íku òýðk {kxu økuÕðuLkku{exhLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. fkuE ÃkËkÚkoLkk LkkLkk xwfzkLku [wtçkfLke LkSf ÷kððk{kt ykðu Au. Lke[uLkwt fku»xf nk fu Lkk Úke
¼hku.
ÃkËkÚko yÃkkf»koý ykf»koý
Lkçk¤wt «çk¤ Lkçk¤wt «çk¤
zkÞLkur{f
Ãkuhk{uøLkuxef
Vuhku{uøLkuxef
2. çku Äúwðku ðå[uLkwt [wtçkfeÞ çk¤ 80yuf{ Au. Äúwðku ðå[uLkwt ytíkh çk{ýwt fhíkkt çk¤Lkwt {qÕÞ fux÷wt
Úkþu ?
3. 1.0 Mku{e.2 ykzAuËLkwt ûkuºkV¤ Ähkðíkk økSÞk [wtçkfLke ÷tçkkE 10 Mku{e. Au. [wtçkfíð I =
102 A/m Äúwð Ãkh ûkuºkLke íkeðúíkk þkuÄku.
4. 10 Mku{e. ÷tçkkE Ähkðíkk yuf økSÞk [wtçkfLku Ãk Mku{e. ÷tçkkEðk¤k çku ¼køk{kt fkÃkíkk Lkðk
çkLku÷k [wtçkfLkwt Äúwð{kt Ãknu÷kLke MkkÃkuûk fux÷wt nþu ?
5. 10 Mku{e ÷tçkkE Ähkðíkkt økSÞk [wtçkfLkw Äúwð{kLk 10 A.m Au. økSÞk [wtçkfLkk fuLÿÚke 30
cmytíkhu íkuLke yûk ÃkhLkk ®çkËwyu [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.
6. ík{u fuðe heíku fne þfku fu rðãwík«ðkn Äkrhík íkkhLke ykMkÃkkMk [wtçkfeÞ ûkuºk nkuÞ Au. fkuE

yuf ®çkËwyu íkuLkwt {q÷Þ yLku rËþk fuðe heíku {u¤ðe þfkÞ ?
7. [wtçkfeÞ ûkuºk{kt økrík fhíkk rðãwík¼kh Ãkh çk¤ ÷køku Au Ãkhtíkw yk çk¤ íkuLke ÍzÃk{kt VuhVkh
fhe þfíkwt LkÚke ? fu{ ?
8. fkuE yuf ûkýu rðãwík¼kh MkeÄk yLku ÷ktçkk rðãwík¼krhíkLke Mk{ktíkh økrík fhu Au. þwt íkuLkk Ãkh
fkuE çk¤ ÷køkþu ? LkkUÄ
9. òu fkuE íkkh{ktÚke 10 ampere rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk íkkhLku 5T [wtçkfeÞ ûkuºkLke
íkeðúíkkðk¤k ûkuºk{kt íkuLke ÷tçk {wfðk{kt ykðu Au. íkku 1/10 m Lke ÷tçkkE Ãkh ÷køkíkwt çk¤ þkuÄku.
10. yuf ÷ktçkk íkkh{ktÚke 12 amp rðãwík«ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au. íkku 48 cm ytíkhu hnu÷k fkuE ®çkËwyu
[wtçkfeÞ ûkuºkLke íkeðúíkk þkuÄku.
11. 3m ÷ktçkk çku Mk{ktíkh íkkh yufçkeòÚke 0.05 m ytíkhu hnu÷k Au. yk çktLku íkkh{ktÚke 5A
rðãwík«ðkn Mk{kLk rËþk{kt ÃkMkkh ÚkkÞ íkku íku{Lke ðå[u ÷køkíkwt çk¤ þkuÄku. yk çk¤Lkku «fkh
fuðku nþu ?
12. 50cm Lkk ÷ktçkk íkkhLkk Mkku÷uLkkuEz{ktÚke 8.0A rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhíkkt íkuLkk fuLÿ Ãkh
WÆ¼ðíkwt [wtçkfeÞ ûkuºk 4.0 × 10–2 NA–1 m–1 Au. Mkku÷uLkkuEzLkk yktxkLke MktÏÞk þkuÄku.
13. çku økuÕðuLkku{ex yufMk{kLk Au. íku{ktLkk yufLku yu{exh{kt yLku çkeòLku r{÷eyu{exh{kt
YÃkktíkh fhðk{kt ykðu Au. íku{Lkk Ãkife fkuLkwt þtxLkwt {qÕÞ ðÄkhu nþu ?
14. 20 ohms yðhkuÄ Ähkðíkwt økuÕðuLkku{exh 0.005A rðãwík«ðkn s Ãkqýo ykðíkoLk Ëþkoðu Au.
yk økuÕðuLkku{exh Lku 1A Lkk {kÃkLk {kxu yu{exh{kt YÃkktíkh fhðk {kxu sYhe þtxLkwt {qÕÞ
þkuÄku. yu{exhLkku yðhkuÄ fux÷ku nþu ?
15. fkuE yuf E÷ufxÙkuLk 5 × 10–11 mLke rºksÞk ðk¤k ðíkwo¤kfkh ÃkÚk Ãkh 7.0 × 1015 ¼ú{ý/
MkufLzLkk ËhÚke økrík fhe hÌkku Au. ¼ú{ý fûkkLkk fuLÿ Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.
16. ykf]rík. 18.31 {kt ®çkËwyku A, B yLku C Ãkh [wtçkfeÞ ûkuºk þkuÄku.

24.1
3. I l1 = 2 πr ,
l2 = (2π r2)2.

l1 = l2
∴ 2πr = 4πr2 ⇒ r2 =
|B| =
LkkUÄ |B1 | = , |B2| = = =4B
24.2
1. c
2. (i) B, (ii) A, (iii) C.
3. B = μ0 I ⇒ 4π × × 3A = 0.002 or n = = 50 turns
1. 10–2 Tm–1 7. Mk{kLk
8. 2.3 × 10–6T 12. 5 N
13. 5 μN 14. attractive force of 10–4 Nm–1

625
15. turns. 17. 0.1Ω.

18. 4.48 πT 19. 1.2π mT
20. BA = 2 × 10–7 T, BB = × 10–7 T and BC = 10–7 T.

rðrfhý yLku ÿÔÞLkku Øiík Mð¼kð {kuzâw÷ - 7
LkkUÄ
25
rðrfhý yLku ÿÔÞLkku Øiík Mð¼kð

ík{u rMkLku{k½hku{kt rVÕ{ku íkku [ku¬Mk òuE s nþu. ÃkzËk Ãkh Ëu¾kíkk r[ºkLkwt MksoLk
fhðk{kt ykðíkk «fkþLku fkhýu ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw þwt ík{u õÞkhuÞ rð[kÞwot Au fu rVÕ{{kt æðrLk õÞktÚke
WíÃkLLk ÚkkÞ Au ? rVÕ{ Ãkh yuf íkhV æðrLk ÃkÚk íkhefu, æðrLkLkku Mktøkún fhðk{kt ykðu Au.
«fkþLkwt rfhý yk æðrLk ÃkÚk{ktÚke ÃkMkkh ÚkELku Vkuxku Mku÷ Ãkh Ãkzu Au, su íkuLku («fkþLkk rfhý™u)
rðãwík MÃktËLkku{kt YÃkktíkrhík fhu Au. yk rðãwík MÃktËLkku æðrLk{kt YÃkktíkh Ãkk{u Au. yk «fhý{kt
ík{u yu yMkh rðþu yÇÞkMk fhþku, suLkk ykÄkh Ãkh VkuxkuMku÷ fkÞo fhu Au yk yMkhLku VkuxkuE÷urõxÙf
yMkh fnu Au. yk yMkhLkku WÃkÞkuøk [kuhLkuku Ãkfzðk ðÃkhkíkk çkøko÷h yu÷k{o {kt Ãký ÚkkÞ Au.
ykELMxkELku ykÃku÷e VkuxkuE÷urõxÙf yMkh rðþuLke Mk{sý, ze çkúkuø÷eLku íkhtøk-fý Øiík Mð¼kð
íkhV Ëkuhe økE. Ëk. ík. ÃkËkÚko íkhtøkLkk økwýÄ{kuo MkkÚku fýLkk økwýÄ{kuo Ãký Ëþkoðe þfu Au.
ík{u òýe [qõÞk Aku fu fý íkuLkk økwýÄ{kuo su{ fu rLkrùík MÚkkLk, ykfkh, ÿÔÞ{kLk, ðuøk,
ðuøk{kLk ðøkuhu îkhk ðøkeof]ík ÚkkÞ Au. yk fýkuLke økríkLkwt ðýoLk LÞqxLkLkk økríkLkk rLkÞ{ku îkhk
fhðk{kt ykðu Au. ßÞkhu íkhtøk ÷tçkkE, ftÃk rðMíkkh, ykð]r¥k, íkhtøkðuøk îkhk ðøkeof]ík ÚkkÞ Au.
íku QòoLkwt ÃkrhðnLk fhu Au, Ãkhtíkw ÃkËkÚkkuo Lknª, yux÷u fu íkhtøk yðfkþ{kt rðMíkhu Au. Ãkhtíkw fý
MÚkkrLkf nkuðkÚke rðMíkhíkwt LkÚke. íkhtøk fý Øiík Mð¼kð yux÷u ðMíkwLkku yuðku Mð¼kð fu su{kt
rðr¼LLk ÃkrhÂMÚkríkyku nuX¤ yuf ðMíkw s íkhtøk yLku fýLkk økwýÄ{kuo Ëþkoðu ze çkúkuø÷eLkku íkfo
MkeÄku yLku Mkh¤ Au. «f]ríkLku Mkh¤íkk yLku Mk{«{kýíkk ÃkMktË Au. {kxu òu íkhtøk fý Øiík Mð¼kð
«fkþ îkhk ËþkoðkÞ Au íkku íku ÃkËkÚko îkhk Ãký Ëþkoðe þfkíkku nkuðkuu òuEyu. ze çkúkuø÷eLkk yk íkfo
rðþuLke Mk{sqíke «fhý™k rð¼køk 25.4 {kt ík{Lku òýðk {¤þu.
nuíkwyku
yk «fhýLkk yÇÞkMk çkkË ík{u,
- Vkuxku E÷urõxÙf yMkh Mk{òðe þfþku.

{kuzâw÷ - 7 rðrfhý yLku ÿÔÞLkku Øiík Mð¼kð
- Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLkk yÇÞkMk {kxuLke «kÞkurøkf ÔÞðMÚkk Mk{òðe þfþku.
- Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLkLkk rLkÞ{ku sýkðe þfþku.
- rðrfhýLkk ykð]r¥k yLku rhxkzuoþLk ÃkkuxuÂLþÞ÷ ðå[uLkku økúkV Mk{S þfþku.

LkkUÄ - ðuøk{kLk P Ähkðíkk fýLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ze çkúkuø÷e íkhtøkLke íkhtøk ÷tçkkE {kxu Mk{sqíke
ykÃke þfþku yLku
]- ze çkúkuø÷e íkhtøkkuLkk yÂMíkíðLkk Ãkwhkðk MktçktÄe «kÞkurøkf ÔÞðMÚkk{kt Mk{òðe þfþku.
25..1 Vkuxku E÷urõxÙf yMkh :-
E.Mk. 1887 {kt rðãwík [wtçkfeÞ íkhtøkkuLkk «Mkhý Ãkh þkuÄ fhíkkt nxoÍLku sýkÔÞwt fu
MÃkkfo økuÃk{kt hnu÷e nðkLku Ãkkhòtçk÷e rfhýku îkhk «ßðr÷ík fhðkÚke íku Mkkhk Mkwðknf íkhefu
ðíkuo Au. nxoÍ îkhk ÚkÞu÷k çkeò «Þkuøkkuyu ËþkoÔÞwt fu ®Íf Ãkh Ãkkhòtçk÷e rfhýku ykÃkkík fhðkÚke
®Íf ÄLk rðs¼kheík çkLku Au. E. Mk.1990 {kt r÷ÞkuLkkzuo «Þkuøk îkhk ËþkoÔÞwt fu ßÞkhu ÄkíkwLke
MkÃkkxe Ãkh Ãkqhíke Ÿ[e ykð]r¥kðk¤k «fkþLkk rfhý ykÃkkík ÚkkÞ Au íÞkhu MkÃkkxe{ktÚke E÷uõxÙkuLkLkwt
WíMksoLk ÚkkÞ Au. yk ½xLkkLku Vkuxku E÷urõxÙf yMkh fnu Au. yk heíku WíMkòoíkk E÷uõxÙkuLkLku Vkuxku
E÷uõxÙkuLk fnu Au.
ÄkíkwLku y{wf [ku¬Mk ykð]r¥kÚke ðÄw ykð]r¥k Ähkðíkkt «fkþLkk rfhýÚke rðfurhík fhíkkt
Äkíkw{ktÚke E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk ÚkkÞ Au. íkuLku Vkuxku E÷urõxÙf yMkh fnu Au.
25..1.. 1 Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLkk yÇÞkMk {kxuLke «kÞkurøkf ÔÞðMÚkk :-
ykf]rík 25..1:-
:-
ykf]rík 25.1 Lku swyku. yk ½xLkkLkk yÇÞkMk {kxu WÃkÞkuøke WÃkfhý™e hu¾kf]ríkLku

Ëþkoðu Au.
ÄkíkwLkku fÃk (suLku Vkuxku fuÚkkuz fnu Au, íkuLku yuf

¾k÷e Lk¤e{kt yuf ÄkíkwLke Ã÷ux A MkkÚku Mke÷ fhe Ëuðk{kt
ykðu Au. Ã÷ux A yu C îkhk WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkku
Mktøkún fhðk {kxu ðÃkhkÞ Au. yk E÷uõxÙkuzLku ykf]rík LkkUÄ
25.1 {kt ËþkoÔÞk {wsçk, çkuxhe yLku {kE¢ku yur{xh
Ähkðíke MkŠfx MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au. çkuxheLku yuðe
heíku òuzðk{kt ykðu Au fu suÚke Ã÷ux A ÃkhLkk ðkuÕxus C 25.2 : (a)
Lke MkkÃkuûk{kt ÄLk nkuÞ Au. òu çkuxheLkk Äúwðku W÷xkððk{kt
ykðu, íkku Ã÷ux A ÃkhLkku ðkuÕxus C Lke MkkÃkuûk{kt Éý çkLke sþu.
ykÃkkíkk «fkþLkk rfhýLke íkeðúíkkLke yMkh C îkhk WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk
Ãkh fuðe heíku ÚkkÞ Au íkuLkku yÇÞkMk fhðk nuíkw Mktøkúnfíkko Ã÷ux ALku C Lke MkkÃkuûk{kt ÄLk ðkuÕxus
Ãkh hk¾ðk{kt ykðu Au.
ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k yLku ykðurøkík ÂMÚkrík{kLkLkk {qÕÞLku rLkrùík hk¾eLku rLkheûký
fhíkkt, ykf]rík 25.2 (a) {kt ËþkoÔÞk {wsçk WíMksof MkÃkkxeLkk yuf{ ûkuºkV¤{ktÚke WíMkŠsík
Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk «fkþLke íkeðúíkk MkkÚku hu¾eÞ heíku çkË÷kÞ Au.
«Úk{ ÂMÚkrík :- Ã÷ux A, fÃk C Lke MkkÃkuûk{kt ÄLk
Mkki «Úk{ WÃkhkuõík ÂMÚkrík fu su{kt Ã÷ux A, C Lke MkkÃkuûku ÄLk ÂMÚkrík{kLk Ähkðu Au, íkuLkku
rð[kh fhíkkt fne þfkÞ fu ßÞkhu Ÿ[e ykð]r¥k Ähkðíkku
«fkþ WíMksof Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ Au íÞkhu E÷uõxÙkLu kLkwt WíMksoLk
ÚkkÞ Au. Ã÷ux A Lke C MkkÃkuûku ðÄw ÂMÚkrík{kLk Ähkðíke nkuðkLkku
fkhýu WíMkŠsík E÷uõxÙkuLk Ã÷ux A íkhV ykf»koý çk¤
yLkw¼ðu Au ßÞkhu ykÃkýu Ã÷ux A ÃkhLkk ðkuÕxus ðÄkheyu
íÞkhu VkuxkuE÷uõxÙkLu kLke økrík Qòo Ãký ðÄu Au. çkkÌk ÃkrhÃkÚk{kt
{kE¢ku yu{exh îkhk Ëþkoððk{kt ykðíkku rðãwík«ðkn
25.2 :(b)
WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk Ãkh ykÄkh hk¾u Au òu
ykÃkýu ðkuÕxus Mkíkík ðËkhíkk sEyu íkku yuf ÂMÚkrík yuðe ykðþu fu ßÞkhu çkÄk WíMkŠsík Vkuxku
E÷uõxÙkuLk Ã÷ux A Ãkh yufrºkík ÚkE sþu. yk yðMÚkk{kt rðãwík «ðkn Mktík]Ãík ÚkE òÞ Au. òu
Ã÷uxLkk ðkuÕxus nsw ðÄkhðk{kt ykðu íkku Ãký rðãwík «ðknLkwt {qÕÞ y[¤ hnu Au. Ã÷ux ÃkhLkk

ðkuÕxusLke MkkÃkuûku rðãwík «ðknLke ðíkoýqfLku ykf]rík 25.2 (b) {kt Ëþkoðe Au. ðkuÕxus Vs Lku
Mktík]Ãík ðkuÕxus fnu Au.
rØíkeÞ ÂMÚkrík :-
òu fÃk C Lku A Ã÷uxLke MkkÃkuûku ÄLk ÂMÚkrík{kLk Ãkh hk¾ðk{kt ykðu yLku yuf ÞkuøÞ
LkkUÄ
ykð]r¥kðk¤k «fkþ™k rfhýLku WíMksof MkÃkkxe Ãkh ykÃkkík fhðk{kt ykðu, íkku C îkhk WíMkòoíkk
Vkuxku E÷uõxÙkuLk rhxk‹zøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ yLkw¼ðu Au fu su íkuLke A íkhVLke økríkLku yðhkuÄu Au. íkku
Ãký C {ktÚke WíMkòoíkk fux÷ktf E÷uõxÙkuLk Ã÷ux A MkwÄe ÃknkU[u Au. íku rðãwík «ðknLku WíÃkLLk fhu
Au fu su {kE¢ku yur{xh îkhk LkkUÄkÞ Au. ykLkku yÚko þwt ÚkkÞ Au ? òu A yLku C ðå[uLkku rðãwík
ÂMÚkrík{kLkLkku íkVkðík s çk¤ ÃkqÁt Ãkkzu Au fu suÚke E÷uõxÙkuLk Ã÷ux íkhV økrík fhu Au, íkku fkuE Ãký
E÷uõxÙkuLk Ã÷ux MkwÄe ÃknkU[ðku òuEíkku Lk níkku. fux÷kf E÷uõxÙkuLkLku rhxk‹zøk (yðhkuÄf ÂMÚkrík{kLk)
ÃkkuxuÂLþÞ÷Lkk yðhkuËLkku Mkk{Lkku fheLku Ã÷ux MkwÄe ÃknkU[ðk{kt MkV¤íkk «kÃík fhe Au yux÷u fu
íkuyku Úkkuze «khtr¼f økrík Qòo Ähkðu Au. íku rLkherûkík Ãkrhýk{ku ÃkhÚke rLkrùík ÚkÞwt Au. fkuE
[ku¬Mk ykð]r¥kðk¤k ykÃkkík rfhý {kxu, rhxk‹zøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ Äehu Äehu ðÄkhíkkt ytík{kt yuf
ÂMÚkrík yuðe ykðe þfu Au fu ßÞkhu fkuE Ãký E÷uõxÙkuLk Ã÷ux A MkwÄe ÃknkU[e þõíkku LkÚke yLku
rðãwík «ðknLkwt {qÕÞ þqLÞ ÚkE òÞ Au.
LÞqLk¥k{ rhxk‹zøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ (yðhkuÄf ÂMÚkrík{kLk) fu suLkk {kxu Vkuxku E÷urõxÙf «ðkn
[ku¬Mk ykð]r¥kðk¤k ykÃkkíkrfhý {kxu þqLÞ çkLku Au, íkuLku íku ykð]r¥k {kxuLkku Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷
fnu Au.
Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ Lkk rðÃkheík fkuE E÷uõxÙkuLk îkhk ÚkÞu÷wt fkÞo nkuÞ Au. ßÞkt E÷uõxÙkuLkLkku
ðes¼kh Au. E÷uõxÙkuLk îkhk yk fkÞo økrík QòoLkk {qÕÞ Ãkh ÚkkÞ Au. yux÷u ykÃkýu ÷¾e þfeyu
fu ,
r{r÷fLku þku æ Þw t fu Mxku ® Ãkøk

ÃkkuxuÂLþÞ÷ ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k Ãkh
ykÄkh hk¾u Au. Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷
yLku ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k ðå[uLkku
økúkV ykf]rík 25.3 {kt Ëþkoðu÷ Au. ík{u
LkkUÄþku fu LÞqLk¥k{ fè ykuV ykð]r¥k Au
fu suLkkÚke Lke[uLke ykð]r¥k Ãkh E÷uõxÙkuLkLkwt 25.3
WíMksoLk Mkt¼ð LkÚke, íkuLku ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k

fnu Au.
ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥kLke

Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ Ãkh Úkíke yMkhLkku
yÇÞkMk fhðk {kxu , r{r÷fLkyu
«fkþ™e íkeðú í kk rLkrùík {q Õ Þ Ãkh LkkUÄ
økkuXðeLku, rðr¼LLk ykð]r¥kyku {kxu Vkuxku
E÷urõxÙf «ðkn{kt yLkkuz ÂMÚkrík{kLkLke
MkkÃkuûk{kt ykÃkkík «fkþLke rðr¼LLk
ykð] r ¥k {kxu rðr¼LLk Mxku ® Ãkøk 25.4
ÃkkuxuÂLþÞ÷Lkk {qÕÞku {u¤ÔÞk. íkÆÃkhktík, ykf]rík 25.4 {kt ËþkoÔÞk {wsçk Ÿ[e ykð]r¥k {kxu
Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷Lkk {qÕÞ ðÄw Éý Au. íkuLkkÚke yu Mkkrçkík ÚkkÞ Au fu su{ su{ ykÃkkík «fkþLke
ykð]r¥k ðÄu Au, íku{ íku{ Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke {n¥k{ økrík Qòo ðÄu Au íkuÚke ykð]r¥k ðÄðkLke
MkkÚku, sYhe rhxk‹zøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ ðÄíkwt òÞ Au fu su MktÃkqýo heíku Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke yuLkkuz íkhVe
økrík hkufðk sYhe Au.
yk «ÞkuøkÚke yu Ãký rMkØ ÚkkÞ Au fu yuf LÞqLk¥k{ fx ykuV ykð]r¥k yÂMíkíð Ähkðu Au
fu suLkk {kxu Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ þqLÞ Au. íkÆwÃkhktík, yu Ãký rMkØ ÚkkÞ Au fu suðwt «fkþ™wt rfhý
ÃkËkÚko Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ Au fu íkhík s E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk þY ÚkE òÞ Au. ykÃkkík «fkþ {tË
nkuðk Aíkkt E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk íðrhík nkuÞ Au. nðu, ykÃkýLku ¿kkLk Au fu ykÃkkík «fkþ yLku
WíMksof{ktÚke Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkk WíMksoLk ðå[u Lkk ¢{Lkku Mk{Þktíkh hnu÷ku Au.
yk rLkheûkýkuLku MktrûkÃík YÃk{kt Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ :-
- Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkku {n¥k{ ðuøk ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k MkkÚku ðÄu Au yLku WíMksof
ÃkËkÚkoLke «f]rík Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
- Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkku {ní{ ðuøk, ykÃkkík «fkþ™e íkeðúíkk Ãkh ykÄkrhík LkÚke.
- Ëhuf ÃkËkÚko {kxu, ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k nkuÞ Au fu suLkkÚke Lke[uLke ykð]r¥k {kxu Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkwt
WíMksoLk Úkíkwt LkÚke.
- fkuE rLkrùík ykð]r¥kðk¤k ykÃkkík «fkþ {kxu, WíMksofLkk yuf{ ûkuºkV¤{ktÚke WíMkòoíkk
Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
- ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh «fkMk ykÃkkík Úkðk{kt yLku Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkk WíMksoLk{kt ÔÞðkrhf

YÃku fkuE Mk{Þktíkhu nkuíkku LkÚke. çkeò þçËku{kt Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk yuf íkkíûkrýf «r¢Þk
Au.

1. Lke[uLkk ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku.
LkkUÄ
(y) W»{eÞ WíMksoLk{kt E÷uõxÙkuLk VkuxkuLkÚke Qòo økúný fhu Au.
(çk) Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkku {n¥k{ ðuøk ykÃkkík rðrfhýLke ykð]r¥k Ãkh ykÄkh hk¾íkku LkÚke.
(f) yuf rðrþü ykð]r¥k nkuÞ Au fu suLkkÚke Lke[uLke ykð]r¥k {kxu Vkuxku E÷urõxÙf yMkh ÚkE
þfu Lkrn.
2. ykf]rík 25.3 Lku swyku. x yLku y yûk Ãkh çkLkíkkt ytík:¾tzkuLku Mk{S, Zk¤ økýku.
3. Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ yLku ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkk ðå[uLkku økúkV Ëkuhku..
25.. 2 ykELMxkELkLkku Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLkLkku rMkæÄktík :-
E. Mk. 1905 {kt ykELMxkELkyu Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLke yuf Mkh¤ Ãkhtíkw ¢ktríkfkhe
ÔÞkÏÞk «Míkwík fhe. yuðwt ÄkÞwO fu «fkþ QòoLkk LkkLkk-LkkLkk çktz÷kuÚke çkLku Au, suLku VkuxkuLk fnu Au
íku{Lke Äkhýk yLkwMkkh, Vkuxku E÷urõxÙf yMkh VkuxkuLk yLku ÃkrhçkØ E÷uõxÙkuLkLke ðå[u Úkíke
yÚkzk{ýLkk fkhýu ÚkkÞ Au.
yuf VkuxkuLkLke Qòo E Lke[u {wsçk Ëþkoðe þfkÞ :

E = hv (25.2)
ßÞkt v ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k yLku h Ã÷ktf y[¤ktf Au.
hkuçkxo yu. r{r÷fLk

( 1868-- 1953))
hkuçkxo yuLz›Í r{r÷fLkLkku sL{ 22 {k[o, 1868 rËðMku MktÞwõík hk»xÙ
y{urhfk{kt ÚkÞku níkku. MLkkíkf MíkhLkwt ¼ýíkh ÷uíkkt Mk{Þu íku{Lkkt r«Þ rð»kÞ
økúef ¼k»kk yLku økrýík níkkt. EMk 1891 {kt MLkkíkfLkku yÇÞkMk Ãkqýo fheLku
íku{ýu çku ð»koyku MkwÄe «khtr¼f ¼kiríkf rð¿kkLkLkk rþûkfLkk ÃkË Ãkh fkÞo
fÞwO. yk ð»kkuo Ëhr{ÞkLk íku{Lke rðþu»k Yr[ ¼kiríkf rð¿kkLk íkhV ðÄe E.

Mk. 1895 {kt WÆeÃík MkÃkkxeyku îkhk WíMkŠsík «fkþLkk Äúwðý rð»kÞ Ãkh þkuÄ {kxu íku{Lku ¼kiríkf
rð¿kkLk{kt zkuõxhuxLke WÃkkrÄ «kÃík ÚkE.
r{r÷fLk yu E. Mk. 1895-96 Ëhr{ÞkLk yuf ð»ko s{oLkeLkk çkŠ÷Lk yLku økk®xøkLk
rðï rðãk÷Þku{kt økkéÞwt. yu.yu. {kEfu÷MkLkLkk yk{tºkýLkk ÷eÄu 1896 {kt íku y{urhfk ÃkkAk
VÞko. {kEfu÷MkLkLkk MknkÞfLkk YÃk{kt íkuyku Lkðe MÚkkrÃkík rþfkøkku rðï rðãk÷ÞLkk hkÞhMkLk LkkUÄ
«Þkuøkþk¤k{kt fkÞohík ÚkÞk. yk s rðï rðãk÷Þ{kt 1910 {kt íkuyku «kuVuMkh ÃkË Ãkh rLkÞwõík
ÚkÞk suLkk Ãkh 1921 MkwÄe hÌkk. yuf ði¿kkrLkfLkk YÃk{kt rðãwík, «fkþ rð¿kkLk yLku ykÂÛðf
¼kiríkf rð¿kkLkLkk ûkuºkku{kt íku{ýu yLkuf {n¥ðÃkqýo þkuÄku fhe. íku{Lke MkkiÚke Ãknu÷e {kuxe MkV¤íkk
Vku®÷øk zÙkuÃk {uÚkz îkhk E÷uõxÙkuLk ðes¼kh Ähkðu Au íkuLkk rLkÄkohýLke níke. íku{ýu yu Ãký rMkØ
fÞwO fu çkÄk E÷uõxÙkuLk {kxu yk hkrþLkwt yuf rLkrùík {qÕÞ Au su E÷uõxÙkuLkLke õðkuLxkEÍz «f]rík
Ëþkoðu Au.
íku{ýu ELMxkELkLkk Vkuxku E÷urõxÙf Mk{efhýLku «kÞkurøkf heíku Ãký [fkMÞwt yLku Ã÷ktf
y[¤ktf h Lkwt MkeÄwt Vkuxku E÷urõxÙf rLkÄkohý Ãký fÞwO. SðLkÃkÞOík r{r÷fLk yuf çknw V¤ËkÞe
÷u¾fLkk YÃk{kt yLkuf «ríkrcík ði¿kkrLkf Ãkrºkfkyku{kt ÷¾íkkt níkkt. E. Mk. 1923 {kt íku{ýu
¼kiríkf rð¿kkLk{kt Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh «kÃík fÞwO.
[k÷ku, nðu ykÃkýu fÕÃkLkk fheyu fu Qòo Ähkðíkku yuf VkuxkuLk fkuE ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh
ykÃkkík ÚkkÞ Au. Äkhe ÷ku fu hv yu Qòo Au su ÄkíkwLke MkÃkkxe ÃkhÚke çknkh Lkef¤ðk {kxu
E÷uõxÙkuLk {kxu φ0 ykð~Þf Au. ykøk¤Lkk «fhý{kt ík{u yÇÞkMk fÞkuo Au fu yk QòoLku ðfo
VtõþLk fnu Au. fkuE MkwðknfLkwt ðfo VtõþLk LÞqLk¥k{ Qòo Au fu su E÷uõxÙkuLkLku íkuLke MkÃkkxe ÃkhÚke
çknkh ÷kððk {kxu sYhe Au.
fux÷ef ÄkíkwykuLkk ðfo VtõþLkLkk {qÕÞ{kt xuçk÷ 25.1 {kt yLkwYÃk ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k Mkrník
ykÃku÷ Au (v0).
òu Qòo Ähkðíkku VkuxkuLk E ( > φ0) ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh yÚkzkÞ íkku þwt Úkþu íku rð[khku.
ykÃkýu ykþk hk¾eyu fu fw÷ Qòo E{ktÚke φ0 sux÷e Qòo E÷uõxÙkuLk îkhk ÄkíkwLke MkÃkkxe{ktÚke
çknkh Lkef¤ðk ðÃkhkþu. QòoLkku íkVkðík (E – φ0)WíMkŠsík E÷uõxÙkuLkLku økrík QòoLkk MðYÃk{kt
«kÃík Úkþu. (ÄkíkwLke MkÃkkxe{ktÚke çknkh ykðíkk Ãknu÷kt yktíkrhf yÚkzk{ýkuLku fkhýu E÷uõxÙkuLkLke
Úkkuze Qòo ðuzVkE þfu Au.)
økkrýíkeÞ YÃk{kt, ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,

hv = φ0 + Kmax (25.3)

yÕçkxo ykELMxkELk
( 1879-- 1955))
yÕçkxo ykELMxkELkLkku sL{ ðwíkuo{çkøko s{oLke 14 {k[o
LkkUÄ 1879 Lkk rËðMku ÚkÞku níkku. E. Mk. 1901 {kt íku{ýu ÂMðMk Lkkøkrhfíkk
«kÃík fhe. íku{Lku rþûkfLke fkuE Lkkufhe «kÃík Lk ÚkðkLku fkhýu íku{ýu
ÂMðMk ÃkuxLu x ykurVMk{kt íkfrLkfe MknkÞf íkhefu Lkkufhe Mðefkhe. íku{Lke
yk s LkkufheLkk ¾k÷e Mk{Þ Ëhr{ÞkLk íku{ýu yíÞtík {n¥ðÃkqýo
þkuÄfkÞo fÞko su{kt Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLkk rMkØktík íkÚkyk MkkÃkuûkíkkLkk rðrþü rMkØktík Mkt{ur÷ík
Au. E.Mk. 1909 {kt íku{Lku ßÞwrh¾{kt rðþu»k «kuVuMkh çkLkkððk{kt ykÔÞk. E. Mk. 1911 {kt
íku{ýu «køk rðï rðãk÷Þ{kt ¼kiríkf rð¿kkLkLke MkiØktríkf ¼kiríkf rð¿kkLk þk¾k{kt «kuVuMkh ÃkË
MðefkÞwO. Ãkhtíkw yk s «fkhLkwt ðÄw {kLkËkÞe ÃkË ßÞwrh¾{kt {¤íkkt íkuyku çkeò s ð»kuo ÍTÞwrh¾{kt
ÃkkAk VÞko. E. Mk. 1914 {kt íku{Lku fuLMkh rð÷nu{ ¼kiríkf MktMÚkkLkk rLkÞk{fLkk ÃkË Ãkh rLkÞwõík
fhðk{kt ykÔÞk. íku MkkÚku íkuyku çkŠ÷Lk rðï rðãk÷Þ{kt «kuVuMkhLkk ÃkË Ãkh Ãký níkkt. E. Mk.
1914 {kt íku{Lku s{oLk Lkkøkrhõíkk «kÃík ÚkE níke. E. Mk. 1921 {kt íkuykuLku ¼kiríkf þk† {kxu
Lkkuçku÷ ÃkwhMfkhÚke MkL{krLkík fhðk{kt ykÔÞk. íku{Lku yk ÃkwhMfkh íku{Lke ¢ktríkfkhe þkuÄ¾ku¤ku
{kxu ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku fu su{kt Vkuxku E÷urõxÙf yMkh {wÏÞ Au. Ãkhtíkw MkkÃkuûkíkkLkk rMkØktík îkhk
íku{ýu ðÄw Lkk{Lkk {u¤ðe Au. 1993 MkwÄe íkuyku çkŠ÷Lk{kt hÌkk. íÞkhçkkË hksLkiríkf fkhýkuMkh
s{oLk LkkøkrhõíkkLkku íÞkøk fhe, íkuyku «ðkMkeLkk YÃk{kt MktÞwõík hk»xÙ y{urhfk{kt MkiØktríkf ¼kiríkf
rð¿kkLkLkk «kuVuMkh íkhefu ®«MkxLk{kt ykðe økÞk.
1904 {kt íkuyku y{urhfkLkk Lkkøkrhf çkLÞk. E. Mk. 1945 {kt íkuyku «kuVuMkhLkk ÃkËÚke
rLkð]¥k ÚkÞk. íku{ýu ÃkAeLkk ð»kkuo MkkÃkuûkíkkLkk rMkØktík yLku {q¤¼qík çk¤kuLkk yufefhý suðk fkÞkuo{kt
rðíkkÔÞk. ykELMxkELkyu rð¿kkLkÞwõík {kLkðíkkLku rðõMkkðe yLku «kuíMkkrník fhe. íku{ýu y{urhfe
hk»xÙÃkrík ÁMkðuÕxLku LÞwÂõ÷Þh çkku{Lkku {kLkðeLkk rðLkkþ{kt WÃkÞkuøk ÚkðkLkk rðhkuÄ{kt rðhkuÄÃkºk
{kufÕÞku níkku. íkuykuLku yk Ãk]Úðe Ãkh Ãkøk {qfLkkh MkkiÚke {nkLk ði¿kkrLkf {kLkðk{kt ykðu Au yLku
yux÷u s yk þíkkçËe{kt ði¿kkrLkf ½kur»kík fhðk{kt ykÔÞk Au.
[k÷ku, nðu òuEyu fu rLkherûkf Ãkrhýk{kuLke Mk{sqíke rMkØktíkLkk ykÄkhu fuðe heíku {¤u
Au,
Äkhku fu, φ0= hv0.
yk Mk{efhýLku Lke[u {wsçk ÷¾e þfkÞ,

1
Kmax= mv 2 = h(v – vo) (25.4)
2
yk Mk{efhý ÃkhÚke Lke[uLkk íkkhýku {¤u :
- òu vmax ÄLk nkuÞ íkku v < vo {kxu fkuE WíMksoLk Lknª ÚkkÞ yux÷u fu, ykÃkkík «fkþLke
ykð]r¥k ÚkúuþkuÕz ykð]r¥kÚke ðÄw nkuðe òuEyu. LkkUÄ
- Kmaxyu (v – vo)Lkk hu¾eÞ Mk{«{ký{kt Au.
- ykð]r¥k Ähkðíkk ykÃkkík «fkþ™e íkeðúíkk{kt ðÄkhku fhíkkt VkuxkuLkLke MktÏÞk{kt Ãký ðÄkhku
ÚkkÞ Au. Ëhuf VkuxkuLkLke Qòo Mk{kLk Au, Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke Qòo{kt ðÄkhku Úkíkku Lkíke. Ãkhtíkw
WíMkòoíkk E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk yLku íkuLkk fkhýu rðãwík «ðkn{kt íkeðúíkkLke MkkÚku ðÄkhku ÚkkÞ Au.
- Vkuxku E÷urõxÙf yMkh VkuxkuLk yLku E÷uõxÙkLu kLke yÚkzk{ýLku fkhýu Úkíke nkuðkÚke VkuxkuLk{ktÚke
QòoLkwt MÚkkLkktíkh íðrhík Au yLku fkuE «fkhLkku Mk{Þktíkh LkÚke.
ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu fu ykELMxkELkLke Vkuxku E÷uõxÙkurLkf yMkhLkku rMkØktík ¼kiríkf
rð¿kkLkLke WíÃkríkLku MkV¤íkkÃkqðof Mk{òðu Au.
0
2.3×1.6×10 –19
J
–34
WÃkhkuõík MkiØktríkf yðÄkhýkykuLku Mkkhe heíku Mk{sðk {kxu Lke[u ykÃku÷ WËknhýLku
h6.6×10 J s
MkkðÄkLke Ãkqðof Wfu÷ku.
WËknhý 25..1 -
2.3 eV MkkurzÞLkwt ðfo VtõþLk Au. økýku (i) ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k þkuÄku. (ii) Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke {n¥k{
ðuøk þkuÄku ßÞkhu MkkurzÞ{Lku íkhtøk ÷tçkkE Ähkðíkk «fkþ 5 × 10–7 m îkhk «fkrþík fhðk{kt
ykðu÷ Au. (iii) yk íkhtøk ÷tçkkE Ähkðíkk «fkþ {kxu Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ þkuÄku.h = 6.6 × 10–
34
J s, c = 3 × 108 m s–1, 1eV = 1.6 × 10–19 J,yLku m = 9.1 × 10–31 kg
Wfu÷ (i) :-
ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k hv0 = φ0 Lke[u {wsçk ykÃke þfkÞ.
ßÞkt, h = 6.6 × 10–34 Js yLku φ0 = 2.3 eV = 2.3 × 1.6 × 10–19 J.
v0 =
= = 5.6 × 1014 Hz

(ii) :- ykELMxkELkLkk Vkuxku E÷urõxÙf Mk{efhý ÃkhÚke,
hv= φ0 + Kmax = φ0 + m v max

2
,
LkkUÄ v= nkuðkÚke, ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
E = h× = φ0 +  mv 
2
max
ßÞkt «fkþLkku ðuøk c , λ «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE
yk {qÕÞku Mk{efhý{kt {qõíkkt,

(6.6  10 –34 Js)(3  108 ms –1 )
E =
5  10 –7 m
= 3.96 × 10–19 J
1
⇒ 3.96 × 10–19 = 2.3 × 1.6 × 10–19 + m v max
2
2
= 3.68 × 10–19 + m v max

2
∴ =
∴ = = 2.5 × 105 m s–1
(iii) :- V0 Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ Lke[u {wsçk ykÃke þfkÞ,

1 2
eV0 = m v max
2
∴ V0 = = 0.18 V
ík{u nðu Mkh¤ «&™kuLkk sðkçk ykÃkðk EåAþku.

1. ykð]r¥k Ähkðíkk VkuxkuLk v Lkwt ðuøk{kLk økýku.
2. òu rðãwík [wtçkfeÞ rðrfhýLke íkhtøk ÷tçkkE çku økýe fhðk{kt ykðu, íkku VkuxkuLkLke Qòo LkkUÄ
fuðe heíku çkË÷kþu ?
3. ykÃkkík rðrfhýLke íkeðúíkk çku økýe fheyu, íkku íku WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke økrík Qòo
Ãkh þwt yMkh Úkþu ?
26.. 3 Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤e :-
yíÞkh MkwÄe ík{u Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLkku rðøkíkðkh yÇÞkMk fhe ÷eÄku Au. ykÃkýu
òýeyu Aeyu fu ßÞkhu Úke ðÄw ykð]r¥kðk¤ku «fkþ ÃkËkÚko Ãkh ykÃkkík ÚkkÞ íÞkhu E÷uõxÙkuLkLkwt
WíMksoLk íkkÞ Au. íku{Lke økrík Qòoyku r¼LLk nkuÞ Au. ykÃkýu yu Ãký òýeyu Aeyu fu E÷uõxÙkuLkLkk
«ðknÚke rðãwík «ðknLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤E Vkuxku E÷urõxÙf yMkh Ãkh ykÄkrhík Au.
Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤e yuf fk[Lkwt ¾k÷e Ãkkºk Ähkðu Au, su{kt yÄo Lk¤kfkh fuÚkkuz yLku
MkeËk íkkhLkk MðYÃk{kt yuLkkuz hk¾u÷ Au. fuÚkkuz Ãkh íkuLkkÚke ykuAwt ðfo VtõþLk Ähkðíke ÄkíkwLkwt Míkh
÷økkzðk{kt ykðu Au fu suÚke ßÞkhu Ãkqðo rLkrùík fhu÷ ykð]r¥k Ähkðíkku «fkþ ykÃkkík ÚkkÞ íÞkhu
rLkrùík MðYÃku Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk ÚkkÞ.
Míkhefhý {kxu ÄkíkwLke ÃkMktË Úkúþ

u kuÕz ykð]r¥k
Ãkh ykÄkrhík Au fu suLkkÚke Ÿ[e ykð]r¥k {kxu Vkuxku
E÷urõxÙf Lk¤e ðíkoýqf Ëþkoðu.
yu L kku z Mkk{kLÞ heíku rLkfku ÷ yÚkðk

Ã÷urxLk{Lkku çkLkkððk{kt ykðu Au. rðãwík òuzkýku yLku
fk[Lkk ÃkkºkLke MkÃkkxeLke çknkh MkwÄe ykðu Au. yuLkkuz
yLku fuÚkkuzLke ðå[u çkuxhe yLku {kE¢kuyur{xhLku
ykðurøkík ðkuÕxus Ãkqhku Ãkkzðk òuzðk{kt ykÔÞk Au.
çkuxhe ÃkhLkwt íkehLkwt rLkþkLk Ëþkoðu Au fu íkuLkk îkhk
[÷ ðkuÕxus Ãkqhku Ãkkzðk{kt ykðu Au fu suLkwt {qÕÞ

çkË÷kE þfu Au. MkŠfx{kt òuzðk{kt ykð÷k
{kE¢kuyur{xh îkhk MkŠfx{kt «ðkrník Úkíkkt
rðãwík «ðknLkwt {qÕÞ {kÃkðk{kt ykðu Au.
Vkuxku E÷urõxÙfLk¤eLkwt fkÞo Mk{sðk {kxu,

LkkUÄ Äkhku fu ÚkúuþkuÕz ykð]r¥kÚke Ÿ[e ykð]r¥kðk¤ku
(b)
«fkþ fuÚkkuz þY ykÃkkík ÚkkÞ Au fuÚkkuz yLku yuLkkuz
25.5
ðå[uLkwt ykðurøkík ÂMÚkrík{kLk þqLÞ nkuðk Aíkkt Úkkuzk
Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk Úkþu. ík{u òýku Aku fu, yk E÷uõxÙkuLk fuÚkkuz{ktÚke rLkrùík økrík Qòo
MkkÚku çknkh ykðu Au yLku yuLkkuz MkwÄe ÃknkU[ðk MkwÄe{kt rðãwík «ðkn{kt ðÄkhku fhu Au fu suLku
(a) {kE¢kuyur{xh îkhk Ëþkoððk{kt ykðu Au. [k÷ku, nðu ykÃkýu Úkkuzku ykðurøkík ðkuÕxus ÷køk
ÃkkzeLku þwt íkkÞ Au íku òuEyu. MÃkü heíku, ðÄw E÷uõxÙkuLk yuLkkuz MkwÄe ÃknkU[þu yLku rðãík«ðkn
ðÄþu. yk ykf]rík (ykf]rík 25.5 (b)) {kt Ëþkoðu÷ Au.
su{-su{ ykÃkýu Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤eLkk fuÚkkuz yLku yuLkkuz ðå[uLkku ðkuÕxus ðÄkhíkkt
sEyu íku{ íku{ rðãwík«ðkn Ãký ðÄu Au. Ãkhtíkw Ÿ[k ðkuÕxus Ãkh, (ykf]rík 25.2 (b)) {kt
ËþkoÔÞk {wsçk rðãwík«ðkn rLkrùík {qÕÞ Ãkh Mktík]Ãík ÚkE òÞ Au. Mktík]Ãík rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ
ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkk (I) îkhk ykÃkðk{kt ykðu Au. Mktík]Ãík rðãwík«ðknLkwt {qÕÞ LkuLkku yuÂBÃkÞh
Lkk ¢{Lkwt nkuÞ Au. ykf]rík 25.5 (b) {kt ËþkoÔÞk {wsçk, òu «fkþLke íkeðúíkk ðÄu, íkku Mktík]Ãík
rðãwík«ðkn Ãký ðÄu Au.
25..3.. 1 WÃkÞkuøkku :- (yLkw«Þkuøkku)
Vkuxku E÷urõxÙf Mku÷ yuðe çkÄe «r¢Þkyku{kt yíÞtík WÃkÞkuøke Au fu su{kt «fkþ QòoLku
Mk{íkwÕÞ rðãwík «ðkn{kt YÃkktíkrhík fhðk Ãkzu Au.
(i) [÷ r[ºkku{kt æðrLkLkwt ÃkwLkÁíÃkkËLk :-
rVÕ{ku{kt æðrLkLkwt ÃkwLkÁíÃkkËLk yu Vkuxku E÷urõxÙf Mku÷Lke ½ýe çkÄe {n¥ðLke

WÃkÞkurøkíkk{ktLke yuf Au. æðrLk ÃkÚk yu rVÕ{ ÃkhLkku ÃkÚk Au fu su yufMk{kLk Ãknku¤kE Ähkðu Au
yLku suLke íkeðúíkk æðrLk ykð]r¥kLkk çkË÷kð MkkÚku çkË÷kÞ Au. «fkþ™u yk rVÕ{{ktÚke ÃkMkkh
fhðk{kt ykðu Au yLku ÃkAe VkuxkuE÷urõxÙf Mku÷Lkk fuÚkkuz Ãkh ykÃkkík fhðk{kt ykðu Au. Vkuxku
E÷urõxÙf Mku÷Lke MkŠfx{kt WíÃkLLk ÚkÞu÷ku rðãwík «ðkn æðrLkLke ykð]r¥kðk¤k Mk{«{ký{kt nkuÞ
Au yLku rðãwík«ðknLkk çkË÷kð Ãk{ æðrLk ykð]r¥kLkk çkË÷kðLku yLkwYÃk nkuÞ Au. íÞkhçkkË yk
rðãwík «ðknLku yðhkuÄ{ktÚke ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au. yðhkuÄLkk yuf AuzkÚke çkeò Auzk ðå[uLkk

ðkuÕxusLku ÞkuøÞ heíku ðÄkhe, ÷kWz MÃkefh{kt ykÃke Ëuðk{kt ykðu Au. ÷kWz MÃkefh {q¤¼qík heíku
æðrLk ÃkÚk Ãkh Mktøkúrník æðrLk suðe æðrLkLkwt ÃkwLkÁíÃkkËLk fhu Au. ík{u VkuxkuøkúkVe yLku rðrzÞku
hufku‹zøkLkk ðifÂÕÃkf {kuzâw÷ Ãkh yÇÞkMk fheLku ðÄw òýfkhe {u¤ðe þfþku.
(ii) r[ºkkuLku ÷ktçkk ytíkh MkwÄe {kuf÷ðk :-
Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤eLkku WÃkÞkuøk yu «ýk÷eyku{kt fhðk{kt ykðu Au fu su ÷ktçkk ytíkh

LkkUÄ
MkwÄe r[ºkku {kuf÷ðk ðÃkhkÞ Au ÷ktçkk ytíkh MkwÄe r[ºkku {kuf÷ðkLke ÃkØríkLku ‘‘Vkuxku xur÷økúkVe’’
fnu Au.
(iii) çkeò WÃkÞkuøkku :-
½ýe «ýk÷eyku fu su ðMíkwyku yÚkðk MkSð «kýeyku økýðk ðÃkhkÞ Au. íku Vkuxku
E÷urõxÙf Lk¤e Ãkh ykÄkrhík Au. íkuLkku WÃkÞkuøk çkøko÷h yu÷k{o, yÂøLkMkq[f yu÷k{o, xÙkrVfLkk
rLkÞ{kuLkwt WÕ÷t½Lk fhLkkhLke yku¤¾ {kxu ðÃkhkíkk Mkq[f{kt, xur÷rðÍLkLkk fu{uhk{kt Mfu®Lkøk
{kxu, Æ~ÞkuLkk «Mkkhý{kt yLku Wãkuøkku{kt ÄkíkwLkk Ãkíkhk{kt hnu÷e Mkqû{ ºkwrxyku yLku rAÿkuLku òýðk
{kxu ÚkkÞ Au.
1.. Lke[uLkk ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku.
(y) Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤e{kt fuÚkkuzLku yuLkkuzLke MkkÃkuûku ÄLk hk¾ðk{kt ykðu Au.
(¾) Vkuxku Lk¤eLkku Mktík]Ãík rðãwík «ðkn{kt ykÃkkík rðrfhýLke ykð]r¥k Ãkh ykÄkrhík Au.
(f) Vkuxku zkÞkuzLkku Mktík]Ãík rðãwík «ðkn ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkk MkkÚku ðÄu Au.
2. Vkuxku E÷urõxÙf Lk¤eLke ºký WÃkÞkurøkíkk sýkðku.
3. Vkuxku Lk¤eLku 100 Mku{e Ëqh hnu÷k LkkLkk íkusMðe †kuík îkhk «fkrþík fhðk{kt ykðu Au.
ßÞkhu yk s «fkþ †kuík 50 Mku{e Ëqh nþu íÞkhu Vkuxku fuÚkkuz îkhk WíMkòoíkk E÷uõxÙkuLkLke MktõÞk
Ãkh þwt yMkh Úkþu ?
ykøk¤Lkk rð¼køk{kt ík{u ykELMxkELkLke Vkuxku E÷urõxÙf yMkh rðþu yÇÞkMk fÞkuo
yLku þe¾e økÞk fu «fkþ VkuxkuLkÚke çkLku Au. ík{u yu Ãký yÇÞkMk fÞkuo fu ÔÞríkfhý y™u rððíkoLk
suðe Ãkrh½xLkkyku «fkþLkk íkhtøk þk†Lkk ykÄkhu Mk{òðe MkfkÞ Au. «fkþLkku yk Øiík Mð¼kðLkku

Mðefkh ¼kiríkf rð¿kkLkeykuyu 20 {e MkËeLke þYykík{kt fÞkuo. «fkþLkk íkhtøk fý Øiík Mð¼kð
Ãkh rð[kh fhíkkt rË çkúkuø÷eyu MðÞtLku «&™ fÞkuo fu, òu «fkþ Øið Mð¼kð Ähkðu Au, íkku ÃkËkÚkoLkk
fýku Ãký íkhtøk íkhefu Lknª ðíkuo ? yk «&™Lkku Mkk[ku Wfu÷ s rz çkúkuø÷Lke ÃkrhfÕÃkLkk MkwÄe ÷E
økÞku.
LkkUÄ 25..4 rz çkúkuø÷eLke ÃkrhfÕÃkLkk :-
yuf ÞwðkLk MLkkf rðãkÚkeo íkhefu, rz çkúkuø÷eyu øknLk ytíkÆrü Mkkíku íkfo {qõÞku fu «f]ríkLku
Mk{YÃkíkk y™u MkkËøke Ëhuf ¼kiríkf Ãkrh½xLkk{kt ÃkMktË nkuðkÚke Mkk{kLÞ fý su{ fu E÷uõxÙkuLk
yLku «kuxkuLk Ãký [ku¬Mk ÃkrhÂMÚkríkyku{kt íkhtøkLkk økwýÄ{kuo Ähkðíkk nkuðk òuEyu. rz çkúkuø÷eLkku
íkfo yk «{kýu níkku ? «fkþ yu rðãwík [wtçkfeÞ rðrfhý Au yLku íkhtøk f{ Øiík Mð¼kð Ähkðu
Au. íkuÚke ykELMxkELkku ÿÔÞ{kLk Qòo Mk{fûkíkkLkk MktçktÄ fu su ¾qçk {n¥ðÃkqýo heíku «fkþ™u
VkuxkuLkLkk õðkuLx{Lkk YÃk{kt fý íkhefu {kLku Au, íku íkku s {kLÞ ÚkkÞ òu ÃkËkÚko Ãký íkhtøkLkk
økwýÄ{kuo Ähkðíkk nkuÞ. {kxu, íkuýu «Míkkð hkÏÞku fu ÃkËkÚkoLke íkhtøk ÷tçkkE yLku ykð]r¥k ÃkËkÚkoLkk
ðuøk{kLk yLku Qòo îkhk yu sYhe rLkÄkorhík fhðk òuEyu fu suðe heíku VkuxkuLk {kxu îkhk ÚkkÞ Au.
P ðuøk{kLk Ähkðíkk fý MkkÚku Mktf¤kÞu÷ íkhtøk ÷tçkkE yk «{kýu ykÃke þfkÞ :
λ = (25.5)
p = mv fýLkwt ðuøk{kLk Úkíkwt nkuðkÚke,ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
λ= (25.6)
λ Lku rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkE fnu Au. Mk{efhý íkhtøk fý Øiík Mð¼kðLku Ãkqýo YÃku
ÔÞkÏÞkrÞík fhu Au. íku Mkqr[ík fhu Au fu P ðuøk{kLk Ähkðíkku fý íkhtøkLkk økwýÄ{kuo Ëþkoðu Au yLku
ÃkËkÚko MkkÚku Mktf¤kÞu÷ íkhtøkLke íkhtøk ÷tçkkE îkhk ykÃke þfkÞ. íkuLkwt Q÷xwt Ãký Mkk[wt Au fu íkhtøk
÷tçkkE Ähkðíkku íkhtøk fýLkk økwýÄ{kuo Ëþkoðu Au yLku íkhtøkLkwt ðuøk{kLk h/λ îkhk ykÃke þfkÞ.
rz çkúkuø÷eLke Ãke.yu[.ze ÚkerMkMk{kt yk s ÃkrhfÕÃkLkk níke suLkku Ãkheûkfku îkhk þYykík{kt

yMðefkh ÚkÞku. Ãkhtíkw sÕËe s «kÞkurøkf Ãkwhkðkykuyu rz çkúkuø÷eLke ÃkrhfÕÃkLkk MkíÞ Mkkrçkík fhe.
ykLkkÚke ykÃkýLku yuf «uhýkí{f ÃkkX {¤u Au fu ykÃkýu Ëhuf fÚkLkLkwt økt¼ehíkkÃkqðof rð&÷u»ký
fhðwt òuEyu yLku íkuLkk «kÞkurøkf ÃkwhkðkLku þkuÄðk «ÞíLk fhðku òuEyu.
fkuE Ãký MÚkq¤ ðMíkwLke ðkMíkrðf íkhtøk ÷tçkkE yrík yÕÃk nkuÞ Au. su{fu, ík{u r¢fux

çkku÷Lke íkhtøk ÷tçkkE økýeLku íku òuE þfku Aku. yk ÂMÚkrík «kíkr{f fýku suðk fu E÷uõxÙkuLk {kxu
íkÆLk r¼LLk Au. ßÞkhu E÷uõxÙkuLk E Lku ÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík V îkhk ykðurøkík fhðk{kt ykðu Au
íÞkhu E÷uõxÙkuLk Qòo Ähkðíkku nkuÞ [u. íkuÚke ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
mv2 = qV (25.7)
LkkUÄ
yÚkðk v=
{kxu, mv= p = (25.8)
yk Ãkrhýk{ Ãkhíke {¤íke ®f{íkLku Mk{efhý (25.5) {kt {qõíkkt çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkELku
Lke[u {wsçk ÷¾e þfkÞ.,
λ = = (25.9)
Mk{efhý 25.9 {kt ykðíkkt y[¤ktfkuLkk {qÕÞ yk {wsçk Au: h = 6.625 × 10–34 Js, q

1h12.3
12.3
A h o –10 6.625×10
2qmV
2qV
–34 × 10
= 1.602 Js
–19
C yLku m = 9.11 × 10–31 kg. yk {qÕÞkuLku Mk{efhý 25.9 {kt {qõíkkt,
A10
–19 ykÃkýLku íkhtø
2p100
2VqmV
m
2×(1.602×10 C)×(9.11×10–31k÷t çkkELkwVt yk {qÕÞ {¤u,
kg)×
λ =
= m
12.3
= Å (25.10)
V
ykLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu òu E÷uõxÙkuLkLku 100 v Lkk ÂMÚkrík{kLkLkk íkVkðík MkkÚku ykðurøkík
fhðk{kt ykðu, íkku íkuLke íkhtøk ÷tçkkE yk {wsçk ykÃke þfkþu.
λ =
= 1.23

yk Qòo Ähkðíkk E÷uõxÙkLu kLke Ãký íkhtøk ÷tçkkE Ãký 100eV Au. ík{u yk MktçktÄ Mkh¤íkkÚke
[fkMke þfku Aku.
λ =
LkkUÄ
Qòo Ähkðíkk E÷uõxÙkuLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ ÃkËkÚkoLkk íkhtøkLke ÷tçkkE X-rfhýLkk ûkuºk{kt
nkuÞ Au yLku íku ½{kt hnu÷ yktíkh ykÂÛðÞ ytíkhLkk ¢{Lke nkuÞ Au. íkuÚke ykÃkýu yu yÃkuûkk
hk¾eyu Aeyu fu r¢Mx÷ ò¤e îkhk íku{kt rððíkoLk WíÃkLLk ÚkE þfu Au.
ÃkËkÚkoLkk íkhtøkLkku «Úk{ «kÞkurøkf Ãkwhkðku zurðMkLk y™u s{ohLkk fkÞkuo îkhk «kÃík íkÞku,
suyku r¢Mx÷ îkhk E÷uõxÙkuLkLkk «feýoLkLkku yÇÞkMk fhe hÌkk níkkt. [k÷ku, ykÃkýu nðu íkuLkk rðþu
yÇÞkMk fheyu.
÷wE rðõxh rz-çkúkuø÷e
( 1892-- 1987))
÷wE rz-çkúkuø÷eLkku sL{ 15 ykìøkü, 1892 Lkk rËðMku £ktMkLkk zeÃku

Lkk{Lkk MÚkkLk{kt ÚkÞku níkku. íku{ýu Ãknu÷kt f¤k rð»kÞkuLkku yÇÞkMk fÞkuo yLku
1910 {kt EríknkMk{kt rzøkúe {u¤ðe. íku{Lke rð¿kkLk «íÞuLke Yr[Lku fkhýu íku{ýu rð¿kkLkLke rzøkúe
{kxu yÇÞkMk fÞkuo. su íku{ýu 1913 {kt {u¤ðe. E. Mk. 1924 {kt, íku{ýu ÃkurhMk rðï rðãk÷ÞLkk
rð¿kkLk þk¾k{kt ÃkkuíkkLke õðkuLx{Lkk rMkØktík ÃkhLke þkuÄ s{k fhe fu suLkk ÃkhÚke íku{Lku zkuõxhuxLke
WÃkkrÄ «kÃík ÚkE. yk þkuÄ (rÚkMkeMk) {kt íku{ýu ½ýe {n¥ðÃkqýo þkuÄku ykÃke, su íku{ýu çku ð»koLkk
Mk{Þøkk¤k{kt {u¤ðe níke. yk yðÄkhýkyku íkhtøk þk†Lkk rðfkMkLkwt {q¤ Mkkrçkík ÚkE. yk
rMkØktík Ãkh{kýw MíkhLke ¼kiríkf Ãkrh½xLkkyku MktçktÄe ykÃkýe Mk{s{kt ¢ktríkfkhe ÃkrhðíkoLk ÷kÔÞku.
rz-çkúkuø÷eLku E.Mk. 1929 {kt ¼kiríkf rð¿kkLk{kt E÷uõxÙkuLkLke íkhtøk «f]ríkLke þkuÄ {kxu
Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
25..4.. 1 rz-çkúkuø÷eLkk íkhtøkLkku «kÞkurøkf Ãkwhkðku :-
zurðMkLk-s{ohLkk «ÞkuøkLke ÞkusLkkfeÞ hu¾kf]rík ykf]rík 25.6 {kt Ëþkoðu÷ Au. yk

«kÞkurøkf ÔÞðMÚkk{kt rV÷k{uLx (yuf íktíkw (F)) nkuÞ Au, su E÷uõxÙkuLk †kuík íkhefu fkÞo fhu Au.
íku{ktÚke WíMkŠsík E÷uõxÙkuLkLku ÄkíðeÞ zkÞk£k{kuLkk yuf Mk{qn{ktÚke ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au. yk
zkÞk£k{{kt ÂM÷x nkuÞ Au. rV÷k{uLx{ktÚke WíMkŠsík E÷uõxÙkuLk rðr¼LLk rËþkyku{kt çknkh Lkef¤u
Au. ÄkíðeÞ zkÞk£k{ yk E÷uõxÙkuLkLku Mk{ktíkh fhðkLkwt fkÞo fhu Au. {kºk yu s E÷uõxÙkuLk su

zkÞk£k{{kt çkLku÷e ÂM÷x{ktÚke ÃkMkkh ÚkE þfu Au íku çknkh Lkef¤u Au.
LkkUÄku fu E÷uõxÙkuLkLkk Mk{ktíkh ÃkwtsLke QòoLku ykðurøkík ðÕxLkk çkË÷kíkk {qÕÞ

îkhk rLkÞtrºkík fhðk{kt ykðu Au. E÷uõxÙkuLkLkk rfhýÃkwtsLku rLkfk÷Lkk yuf r¢Mx÷ h ÷tçk heíku
ykÃkkík fhðk{kt ykðu Au. yk ÔÞðMÚkk{kt yuf MktMkq[f DT Ãký Au. suLku rLkfk÷ r¢Mx÷Lkk ÷tçkLke
MkkÃkuûku fkuE Ãký ¾qýk Ãkh hk¾e þfkÞ Au. yk MktMkq[f ÃkhkðŠíkík rfhýLke íkeðúíkkLkwt {kÃkLk fhu LkkUÄ
Au. LkkUÄku fu rLkf÷Lke ÃkMktË{kt fkuE s rðþu»k ðkík LkÚke.
ykf]rík 25.7 {kt MktMkq[f «ðkn yLku ykÃkkík E÷uõxÙkuLkLke økrík Qòo ðå[uLkku økúkV {kxu
Ëþkoðu÷ Au. yu ðkík LkkUÄe þfkÞ fu, MktMkq[f «ðkn økrík Qòo Ähkðíkk E÷uõxÙkuLk {kxu {n¥k{
{qÕÞ Ëþkoðu Au. òu ík{u yk E÷uõxÙkuLkLke íkhtøk ÷tçkkE økýþku, íkku ík{Lku Lke[u {wsçkLkwt Ãkrhýk{
«kÃík Úkþu.
θ = 50
ykf]rík 25.7
25..4.. 2 rz çkúkuø÷eLke íkhtøkLke WÃkÞkurøkíkk :-
nðu, ykÃkýu òýeyu Aeyu fu E÷uõxÙkuLkLke økrík Qòo ðÄkheLku íkhtøk ÷tçkkELke yrík
Mkqû{ {qÕÞ «kÃík fhe þfkÞ Au. «fhý 23 ÃkhÚke ík{Lku ÞkË nþu fu, {kE¢kuMfkuÃkLke rð¼uËLk
ûk{íkk «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE Ãkh ykÄkrhík Au. nfefík{kt, íkhtøk ÷tçkkE ½xkzíkkt rð¼uËLk ûk{íkk
ðÄu Au. þwt ík{u yLkw{kLk fhe þfku fu òu yrík Qòo Ähkðíkwt E÷uõxÙkuLk rfhýÃkwtsLkku {kE¢kuMfkuÃk{kt
VkuxkuLkLkk MÚkkLku WÃkÞkuøk fhíkkt þwt Úkþu ? MÃkü Au fu ík{u ¾qçk s Wå[ rð¼uËLk ûk{íkk yLku
rðMík]íkefhý {u¤ðe þfku, su E÷uõxÙkuLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkELku ½xkzíkkt «kÃík
ÚkkÞ Au. yk íkfrLkfLkku WÃkÞkuøk E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃk{kt ÚkkÞ Au. yk rz çkúkuø÷e íkhtøkLke ¾qçk s
{n¥ðÃkqýo WÃkÞkurøkíkk Au. ykf]rík 25.8 {kt E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃk Lku «fkþeÞ {kE¢kuMfkuÃkLkk
çktÄkhý yLku fkÞo«ýk÷eLkku íkVkðík Ëþkoðu÷ Au.

zurðMkLk yLku s{ohLkk «ÞkuøkLke fÚkk :-
s{ohu ÃkkuíkkLke Lkkuxçkwf{kt LkkUæÞwt níkwt fu íkuýu

E÷uõxÙkuLkLkk «feýoLk {kxuLke MkkÄLk Mkk{økúe{kt ðÃkhkíkk
þqLÞkðfkrþík xÙuÃk{kt 5 Vuçkúwykhe, 1925 Lkk rËðMku Úkkuze
LkkUÄ ríkhkzku þkuÄe íÞkhu íkuyku y{urhfkLkk LÞqÞkufo{kt ®õ÷xLk
zurðMkLk MkkÚku fkÞo fhíkkt níkkt. yk Ãknu÷e ð¾ík çkLÞw
Lknkuíkwt. íku{Lkwt MkkÄLk íkqxe økÞwt nkuÞ yLku yu Ãký Ãknu÷e
ð¾ík Lknkuíkwt çkLÞwt fu íku{ýu ÃkkuíkkLkk yíÞtík ®f{íke rLkf÷
r¢Mx÷Lku VheÚke WÃkÞkuøk{kt ÷uðk íkuLku þqLÞkðfkþ yLku
nkEzÙkusLk MkkÚku økh{ fÞwO nkuÞ !
yk rLkrùík YÃkÚke íkqxðkLke yLku ÃkAe yuLkk Mk{khfk{Lke «r¢Þkyu íku{Lke E÷uõxÙkuLk
rððíkoLkLke þkuÄ{kt ¢ktríkfkhe ¼køk ¼sÔÞku. 6 yur«÷, 1925 MkwÄe{kt Mk{khfk{ Ãkqýo ÚkÞwt yLku
Lk¤e Vhe «Þkuøk{kt ÷kððk{kt ykðe. ÃkAeLkk yXðkrzÞu Ëhr{ÞkLk, ßÞkhu «ÞkuøkLke ÃkwLk: þYykík
fhðk{kt ykðe íÞkhu íku{Lku yuðk s Ãkrhýk{ku {éÞkt fu su 4 ð»ko Ãknu÷kt {éÞkt níkkt. y[kLkf {u,
1925 Lkk {æÞ{kt yýÄkÞkO Ãkrhýk{ku ykððkLke þYykík ÚkE. yuLkkÚke ÔÞkfw¤ ÚkELku zurðMkLk
yLku s{ohu «ÞkuøkLku Úkkuzk Mk{Þ {kxu MÚkøkrík fÞkuo. íku{ýu Lk¤eLku fkÃkeLkwt ÷ûkLkwt rLkheûký fÞwO fu
suLkk Ãkh «rfýoLk E÷uõxÙkuLk ÷tçk heíku ykÃkkík Úkíkkt níkkt. yk yýÄkÞkO Ãkrhýk{kuLkwt fkhý òýðwt
sYhe níkw.t íku{ýu rLkfk÷ r¢Mx÷Lkk Ãkheûký ÃkhÚke òÛÞwt fu çknwMVrxfeÞ r¢Mx÷ rLkf÷Lke YÃkhu¾k{kt
çkË÷kð ykðe økÞku Au. yk çkË÷kð ¾qçk s Ÿ[k íkkÃk{kLk h ËMk ÃkktMkk ykuðk¤ku r¢Mx÷ çkLku íÞkt
MkwÄe økh{ fhðkLku fkhýu níkku. su ûkuºk{ktíke «rfŠýík E÷uõxÙkuLkLkk ÃkwwtsLku ykÃkkík fhðk{kt ykðu
íku{kt yk çkË÷kð ÚkÞku. zurðMkLk yLku s{ohu rð[kÞwO fu yýÄkÞkO Ãkrhýk{kuLkwt fkhý fËk[ rLkf÷
r¢Mx÷Lke çkkÌk YÃkhu¾k{kt ÚkÞu÷k çkË÷kðkLkk fkhýu «rfŠýík E÷uõxÙkuLkLke ÃkuxLko{kt Ãký çkË÷kð
ykÔÞku. çkeò þçËku{kt, íku{ýu rLk»f»ko fÞkuo fu r¢Mx÷Lke ytËhLkk Ãkh{kýwykuLke økkuXðýe çkË÷kE
nþu Ãkhtíkw Ãkh{kýwLkwt çktÄkhý sðkçkËkh LkÚke fu suLkk fkhýu «rfýoík E÷uõxÙkuLkLke íkeðúíkkLke Lkðe
ÃkuxLko {¤e.
xÙkLMkr{þLk E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃk (TEM) Mkki «Úk{ rðfrMkík E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃk níkku
yLku íkuLke h[Lkk ÷kEx xÙkLMkr{þLk {kE¢kuMfkuÃk Ãkh ykÄkrhík níke. Ãkhtíkw (TEM) íku{kt «fkþLkk
MÚkkLku E÷uõxÙkuLkLkk furLÿík ÃkwtsLkku WÃkÞkuøk Lk{qLkkLku r[rºkík fhðk yLku çktÄkhý íkÚkk h[LkkLke
òýfkhe {u¤ððk ÚkÞku. íkuLkku rðfkMk E.Mk. 1931 {kt s{oLke{kt {uõMk Lkku÷ yLku yLkoMx ÁMfk
îkhk ÚkÞku níkku.

xÙkLMkr{þLk E÷uõxÙkuLk {kE¢kuMfkuÃk (TEM)
TEM M÷kEz «kusuõxhLke su{ ðíkuo Au. «kusuõxh «fkþLkwt rfhý M÷kEz Ãkh ykÃkkík
fhu Au. su{-su{ «fkþ M÷kEz{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íku{ íku{ íkuLkk Ãkh M÷kEzLkk çktÄkhý yLku M÷kEz
ÃkhLkk ÃkËkÚkkuo îkhk yMkh ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{ YÃku, «fkMkLkk rfhýku {kºk Úkkuzku ¼køk M÷kEzLkk
[ku¬Mk ¼køkku{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au. yk ÃkMkkh ÚkÞu÷wt rfhý ÃkzËk Ãkh M÷kEzLkk rðþk¤ r[ºkLkwt LkkUÄ
rLk{koý fhu Au.
TEM yk s heíku fkÞo fhu Au Ãkhtíkw íku{kt «fkþLkk MÚkkLku E÷uõxÙkuLkLkk ÃkwtsLku Lk{qLkk{ktÚke
ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au.
WÃkÞkuøkfíkkoLku çkíkkððk su Ãký ¼køk{ktÚke yk E÷uõxÙkuLk Ãkwts ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au

íkuLku VkuMVh ÃkzËk Ãkh Ëþkoððk{kt ykðu Au.
E÷uõxÙkuLk økLk yufðýeoÞ E÷uõxÙkuLkLkwt rLk{koý fhu Au. yk «ðnLku Mkqû{ Ãkkík¤k, MkwMktøkík
rfhý íkhefu furLÿík fhðk þeíkf ÷uLMk 1 yLku 2 Lkku ÚkkÞ Au. «Úk{ ÷uLMk (Mkk{kLÞ heíku ®çkËwLkk
fËLkk zèk îkhk rLkÞtrºkík fhðk{kt ykðu Au.) rðþk¤ heíku ®çkËwLkwt fË rLkrùík fhu Au. Mkk{kLÞ
®çkËwLkk fËLke ©uýe su Lk{qLkk Ãkh yÚkzkÞ Au.
çkeòu ÷uLMk Mkk{kLÞ heíku íkeðúíkk zèk îkhk rLkÞtrºkík ÚkkÞ Au. íku Lk{qLkk Ãkh ®çkËwLkwt fË
çkË÷u Au, rðþk¤ rð¾uhkÞu÷ ®çkËwÚke ÷ELku furLÿík rfhý MkwÄeLkwt fË çkË÷u Au. rfhý™u þeíkf
MkkÄLk îkhk rLkÞtrºkík fhðk{kt ykðu Au, su{kt rðþk¤ ¾qýk Ähkðíkk E÷uõxÙkuLkLku çknkh fkZe
Lkkt¾ðk{kt ykðu Au. (su «fkþeÞ yûkÚke Ëqh nkuÞ Au.)
yk rfhý Lk{qLkkLku yÚkzkÞ Au yLku íkuLkku y{wf ¼køk íku{ktÚke ÃkMkkh ÚkE òÞ Au.
yk ÃkMkkh ÚkÞu÷ku ¼køk ykuçsuÂõxð ÷uLMk îkhk furLÿík fheLku fhðk{kt ykðu Au yLku
ÃkMktËøkeLkk ûkuºk{kt ÄkLkwLkwt MkkÄLk rfhý Ãkh rLkÞtºký ÷kðe þfu Au, rðþk¤ ¾qýk Ähkðíkk rð¾urhík
E÷uõxÙkuLkLku hkufeLku íkeðúíkk ðÄkhe þfkÞ Au. WÃkÞkuøkfíkko Lk{qLkkLkk yýwykuLke ÞkuøÞ økkuXðýe{kt
rLkrùík Mk{Þktíkhu Úkíkkt E÷uõxÙkuLkLkk rððíkoLkLkwt Ãkheûký fhe þfu Au.
r[ºkLku {æÞðíkeo yLku «kusuõxh ÷uLMk{ktÚke ÃkMkkh fheLku ¾qçk rðþk¤ çkLkkððk{kt ykðu
Au. r[ºk VkuMVhLkk ÃkzËk Ãkh rLkYrÃkík ÚkkÞ Au yLku «fkþ WíÃkLLk ÚkkÞ Au, suLkk fkhýu WÃkÞkuøk
fíkko r[ºkLku òuE þfu Au. r[ºkLkk ½kxk htøkLkk ûkuºkku Lk{qLkkLkk yu ¼køkku Ëþkoðu Au ßÞkt ykuAk
E÷uõxÙkuLk íku{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞk nkuÞ. (íkuyku ðÄw ½Lkíkk Ähkðíkk ûkuºk Au.) ykuAku htøk Ähkðíkk
r[ºkLkk ¼køkku, Lk{qLkkLkk yu ¼køkku Ëþkoðu Au su{ktÚke ðÄw E÷uõxÙkuLk ÃkMkkh ÚkÞk nkuÞ. (íkuyku

ykuAe ½Lkíkk Ähkðu Au.)
WËknhý 25..2 :- yuf E÷uõxÙkuLkLku Lkk ÂMÚkrík{kLkLke íkVkðík îkhk ykðurøkík fhðk{kt ykðu Au,
íkku íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ íkhtøk ÷tçkkE økýku.
LkkUÄ Wfu÷ :-
h
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkE, λ = p
= Å
ynª, V = 182V
12.3
∴ λ = Å= = 0.91Å
13.5
WËknhý 25..3 :- WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkuLkLke {n¥k{ økrík Qòo økýku. ßÞkt ykð]r¥kðk¤ku
«fkþ ®ÍfLke Ã÷ux Ãkh ykÃkkík fhðk{kt ykðu Au. ®ÍfLkwt ðfo VtõþLk 3.4 eV Au.
Wfu÷ :- ykELMxkELkLkk MktçktÄ ÃkhÚke,

hv = φ0 + Kmax
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu, h = 6.625×10–34 Js, v = 1015 Hz,

E = h v = 6 . 6 2 5 × 1 0 – 3 4 × 1 0 1 5
= 6.625× 10 –19
J and φ0= 3.4 eV = 3.4 × 1.602 × 1019J = 5.4468 × 10–19 J
∴ Kmax = E – φ0 = (6.625 – 5.447) × 10–19J = 1.178 × 10–19 J
1. Lke[uLkk ðkõÞku ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku.
(y) rz çkúkuø÷eLkk {wsçk, ÂMÚkh fýku íkhtøk suðk økwýÄ{kuo Ëþkoðu Au.
(çk) ÿÔÞ íkhtøk yu s Au fu suLku ykÃkýu rz çkúkuø÷e íkhtøk fneyu Aeyu.
(f) E÷uõxÙkuLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkELkwt {qÕÞ ½xkzeLku, Qòo Þwõík E÷uõxÙkuLkLkku
WÃkÞkuøk fhíkkt {kE¢kuMfkuÃk{kt ¾qçk ykuAe rð¼uËLk ûk{íkk «kÃík ÚkkÞ Au.
2. xuçk÷ Ãkh 50 g ðsLkLke yuf Ëzku høkze hÌkku Au. suLke ÍzÃk 20 cm s–1 Au. íkuLke MkkÚku

Mktf¤kÞu÷ íkhtøk ÷tçkkE fux÷e rðþk¤ nþu ? h = 6.625 × 10–34 Js ykÃku÷ Au.
3. r¢fux çkku÷ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkE ykÃkýu þk {kxu rLkherûkík fhe þõíkkt
LkÚke ?
LkkUÄ
ík{u su þeÏÞk
- Wr[ík ykð]r¥k Ähkðíkk «fkþLku ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh ykÃkkík fhíkkt E÷uõxÙkuLkLkwt WíMksoLk
ÚkkÞ Au, íkuLku Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLk fnu Au.
- Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLk{kt E÷uõxÙkuLk «fkþ{ktÚke Qòo {u¤ðu Au.
- ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k ðÄkhíkkt, Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷ ðÄu Au.
- Ëhuf ÃkËkÚkoLke yuf yuðe ykð]r¥k nkuÞ Au fu suLkkÚke Lke[uLke ykð]r¥k {kxu Vkuxku E÷urõxÙf
yMkh nkuíke LkÚke.
- Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkku {n¥k{ ðuøk, ykÃkkík «fkþLke ykð]r¥k ðÄkhíkkt ðÄu Au. Ãkhtíkw íku
ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkk Ãkh ykÄkrhík LkÚke.
- Ëhuf yuf{ ûkuºkV¤ sux÷e WíMksof MkÃkkxe{ktÚke WíMkŠsík Vkuxku E÷uõxÙkLu kLke MktÏÞk ykÃkkík
«fkþLke íkeðúíkkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
- ykELMxkELkLku Äkhýk fhe fu «fkþ VkuxkuLkLkku çkLku÷ku Au, Ëhuf VkuxkuLkLke Qòo Au. ßÞkt
yu ykð]r¥k yLku Ã÷kLf y[¤ktf Au.
- Vkuxku yur{rMkð «fkhLke Vkuxku Lk¤e Vkuxku E÷urõxÙf yMkh (WíMksof) Ãkh ykÄkrhík Au.
- Vkuxku xâqçkLkku Mktík]Ãík rðãwík «ðkn ykÃkkík «fkþLke íkeðúíkk MkkÚku ðÄu Au.
- økrík{kLk fýkuLke MkkÚku íkhtøkku Mktf¤kÞu÷ nkuÞ Au. íkhtøk ÷tçkkE îkhk ykÃkðk{kt ykðu Au,
ßÞkt P yu ðuøk{kLk Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLk{kt, ykÃkkík VkuxkuLkLkwt þwt ÚkkÞ Au ?

2. VkuxkuLk yLku ÿÔÞfý{kt þwt íkVkðík nkuÞ Au ?
3. ËirLkf SðLk{kt ÿÔÞLkk íkhtøk «f]ríkLkku yk¼kMk fu{ Úkíkku LkÚke ?
4. ykÃkkík «fkþLke íkhtøk ÷tçkkE ðÄkhíkkt, Vkuxku E÷uõxÙkuLkLkk ðuøk Ãkh þwt yMkh ÚkkÞ Au ?
LkkUÄ 5. fkuE ÄkíkwLke Úkúþ

u kuÕz ykð]r¥k Au. þwt íkhtøk ÷tçkkE Ähkðíkku VkuxkuLk Qòo Þwõík Vkuxku E÷uõxÙkLu kLkwt
WíMksoLk fhe þfu Au ?
6. þwt ÄkíkwLke ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k ykÃkkík rfhý Ãkh ykÄkrhík Au ?
7. VkuxkuMku÷Lkk r¼LLk WÃkÞkuøkku fÞk Au ?
8. zurðMkLk yLku s{ohLkk «ÞkuøkLkku {wÏÞ WÆu~Þ þwt níkkuu ? yk «Þkuøk fkÞ rMkØktík Ãkh
ykÄkrhík Au ?
9. Vkuxku E÷uõxÙef yMkhLkk yÇÞkMk {kxuLkku «Þkuøk ðýoðku.
10. Lke[u ykÃku÷ ÃkË Mk{òðku.
(y) Mktík]Ãík ðkuÕxus (çk) Mxku®Ãkøk ÃkkuxuÂLþÞ÷
11. Vkuxku E÷urõxÙf WíMksoLkLkk rLkÞ{ku sýkðku.
12. ykELMxkELkLkk Vkuxku E÷urõxÙf yMkhLkk rMkØktíkLke {wÏÞ rðþu»kíkkykuLkwt ðýoLk fhku.
13. ykELMxkELkLkku yk MktçktÄ Mk{òðku. hv = Ε0 + Kmax
14. ðuøk Ähkðíkkt økrík{kLk E÷uõxÙkuLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ íkhtøk÷tçkkE økýku.
E÷uõxÙkuLkLkwt ÿÔÞ{kLk 9.1 × 10–31 kg yLku h = 6.6 × 10–34 J.s ÷uðwt
15. rz çkúkuø÷e íkhtøkkuLkk yÂMíkíðLkwt «{ký ykÃkíkku «Þkuøk ðýoðku.
16. çkíkkðku fu ÂMÚkrík{kLk îkhk ykðurøkík E÷uõxÙkuLk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rz çkúkuø÷e íkhtøk ÷tçkkE
Lke[u ykÃku÷ MktçktÄ {wsçk ykÃke þfkÞ :
12.3
λ= V
Å

25..1
1. (y) ¾kuxwt LkkUÄ

(çk) ¾kuxwt
(f) Mkk[wt
2. ytík: ¾tz ÚkúuþkuÕz ykð]r¥k Ëþkoðu Au.
ytík:¾tz ðfoVtõþLk Ëþkoðu Au.
3. økúkVLkku Zk¤
h h hv
 
p c / v c
25..2
1. λ= ⇒ p=
2. E = hc/λ
òu λ Lkwt {qÕÞ çk{ýwt fhðk{kt ykðu, íkku E yzÄe ÚkkÞ Au.
3. fkuE çkË÷kð Lknª ÚkkÞ,
25..3
1. (y) ¾kuxwt
(çk) ¾kuxwt
(f) Mkk[wt

2. (i) rVÕ{ku{kt æðrLkLkwt ÃkwLkÁíÃkkËLk
(ii) ÷ktçkk ytíkh MkwÄe r[ºkkuLku {kuf÷ðk
(iii) [kuhku rðþu Mkqr[ík fhíke «ýk÷e{kt

LkkUÄ 3. Vkuxku E÷uõxÙkuLke MktÏÞkLke ð]rØ Lkk økwýktf {wsçk Úkþu.
25..4
1. (y) ¾kuxwt
(çk) Mkk[wt
(f) Mkk[wt
h
2. P = mv yLku λ =
P
ynª m = 50g = 0.05kg yLku v= 20 cms–1 = 0.02ms–1

∴ λ = 6.6 × 10–32m
3. Mk{efhý (25.14) ÃkhÚke MÃkü Au fu òu ÿÔÞ{kLk m ðÄw nkuÞ, íkku
λ íkhtøk÷tçkkELkwt {qÕÞ ykuAwt nþu.
yk s ÂMÚkrík r¢fuxLkk çkku÷ {kxu Au.
ÃkkXktík «&™Lkk W¥kh :-
14. 7.25A0

LÞwrf÷ÞMk yLku hurzÞku yufxeðexe {kuzâw÷ - 7
26 LkkUÄ
LÞwrf÷ÞMk yLku hurzÞku yufxeðexe

yíÞkh MkwÄe ík{u þe¾e økÞk Aku fu çkÄk ÃkËkÚkkuoLkku Mkqû{ík{ ík¥ð Ãkh{kýw Au suLkkÚke
ÃkËkÚkkuoLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. íku yríkMkqû{ fuLÿeÞ ¼køk Ähkðu Au, íkuLku LÞwÂõ÷ÞMk fnu Au. LÞwÂõ÷ÞMke
ykMkÃkkMk ¾kMk [ku¬Mk fûkkyku{kt E÷uõxÙkLu k Vhu Au. LÞwÂõ÷ÞMk ¾qçk s LkkLkwt nkuðk Aíkkt ykùÞosLkf
heíku srx÷ Au yLku nðu ík{Lku íkuk rðþu ðÄw òýðkLke EåAk ÚkE nþu. Ãkh{kýw fuLÿ ytøkuLkk
¼kiríkf rð¿kkLkLku Mk{sðkLke þYykík 19 {e MkËeLkk ytík{kt hurzÞku yuÂõxðexeLke ½xLkkLke þkuÄ
ÚkE, su{kt Ãkh{kýw fuLÿ ÂMÚkh íktºk «kÃík fhðk rð½rxík ÚkkÞ Au. yk þkuÄLkk fkhýu Ãkh{kýw
fuLÿLkwt çktÄkhý òýðkLkk MkkÄkLkku «kÃík ÚkÞk: íkuLkku ykfkh fux÷ku {kÃkLkk nkuÞ Au ? yLku íkuLkwt
ÿÔÞ{kLk fux÷wt nkuÞ Au ? íkuu þwt Ähkðu Au ? fÞk çkkçkíku fkhýu íkuLkk ½xffýku yufçkeò MkkÚku Mkßsz
heíku òuzkE hnu Ayu yLku fu{ ?
nfefík{kt økkEøkh yLku {kMkozLk îkhk Ãkh{kýwLke ytËh þwt Au íku òýðk fýkuLkk WÃkÞkuøk
fhðk{kt ykÔÞku níkku suLku fwËhíke heíku hurzÞku yuÂõxðexe ík¥ð {ktÚke {u¤ððk{kt ykÔÞk níkkt. yk
þkuÄ¾ku¤ku yu ¾qçk s V¤ËkÞe, yLku Lkðk MktþkuÄLkkuLkku hks{køko ¾kuÕÞku. Ãkh{kýw ytøkuLkwt ¾qçk s
MkkÁt Lkðwt ¼kiríkf rð¿kkLk W¼hkE ykÔÞwt yLku xqtf s Mk{Þøkk¤k{kt rðfkMkLke rËþk çkË÷e Lkkt¾e.
nðu, ík{u íkuLkk rðþu yÇÞkMk fhþku.
nuíkwyku
- yk «fkhýLkku yÇÞkMk fÞko çkkË, ík{u
- swËk swËk Ãkh{kýw{kt Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷k LÞwxÙkuLk yLku «kuxÙkuLkLke MktÏÞk Lk¬e fhe
þfþku.
- Ãkh{kýw fuLÿLkwt {kÃk økýe þfþku.
- Ãkh{kýw fuLÿLke ytËhLkk LÞwÂõ÷ÞMkkuLke ðå[u ÷køkíkkt çk¤kuLke «f]rík Mk{òðe þfþku.

{kuzâw÷ - 7 LÞwrf÷ÞMk yLku hurzÞku yufxeðexe
- ÿÔÞ{kLk ûkrík yLku çktÄLk Qòo Mk{òðe þfþku.
- çktÄLk Qòo «rík LÞwÂõ÷ykuLk ð¢ Ëkuhe þfþku yLku Ãkh{kýw fuLÿLke ÂMÚkhíkkLke [[ko fhe
þfþku.
LkkUÄ ]- hurzÞku yuÂõxðexeLke Ãkrh½xLkkLke [[ko fhe þfþku yLku ºký ÃfkhLkk hurzyuþLkLku yku¤¾e
þfþku.
- hurzÞku yuÂõxðexe Lk{qLkk{kt hurzÞku yuÂõxðexeLke ð]rØ yLku fkÃkLku Mk{òðe þfþku.
- fkuE hurzÞku yuÂõxð ík¥ðLkku yÄoykÞw yLku ûkÞ rLkÞíkktf økýe þfþku.
- rðrðÄ ûkuºkku{kt hurzÞku yuÂõxðexeLkk WÃkÞkuøkku Mk{òðe þfþku.
26.1 Ãkh{kýw fuLÿ : (LÞwÂõ÷ÞMk)
EMk 1911 {kt YÄhVzo îkhk Ãkh{kýw fuLÿLke þkuÄ ÃkAe ¼kiríkf rð¿kkLkeykuyu Ãkh{kýw
fuLÿLke ytËh þwt Au íkuLkku yÇÞkMk fhðk «ÞíLkku fÞko. E. Mk. 1932 {kt suBMk [uzrðfu fhu÷e
LÞwxÙkuLkLke þkuÄ yk þkuÄ¾ku¤Lku «kuíMkknLk ykÃÞwt fkhý fu yk þkuÄu rð¿kkLk søkíkLku ËþkoÔÞwt fu
Ãkh{kýw fuLÿLkk çktÄkhýeÞ ík¥ðku «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLk Au.
26.1.1 Ãkh{kýw¼kh yLku ÿÔÞ{kLk :-
Ãkh{kýw fuLÿ çku «fkhLkk fý Ähkðu Au. «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLk. «kuxkuLk ÄLk rðs¼krhík Au
LÞwxÙkuLk íkxMÚk nkuÞ Au. E÷uõxÙkuLk fu su Ãkh{kýw fuLÿLke ykMkÃkkMk ¾kMk [ku¬Mk fûkkyku{kt Vhu Au
íku Éý rðs¼kheík nkuÞ Au. «kuxkuLk yLku E÷uõxhkuLkLkk ðes¼khLkwt {qÕÞ yufË{ Mk{kLk nkuÞ
Au. Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷k «kuxkuLkLke MktÏÞk E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk sux÷e s nkuÞ Au. íkuÚke, Ãkh{kýw
rðãwíkeÞ heíku íkxMÚk nkuÞ Au.
LÞwxÙkuLk yLku «kuxkuLk Mkk{wËkrÞf heíku LÞwÂõ÷ykuLk íkhefu yku¤¾kÞ Au. MktÞwõík heíku
LÞwÂõ÷ÞMk{kt hnu÷e íku{Lke MktÏÞkLku yux÷u fu LÞwÂõ÷ykuLkLke fw÷ MktÏÞkLku Ãkh{kýw Ë¤ktf fnu Au.
íkuLku A îkhk ËþkoðkÞ Au. Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷k «kuxkuLkLke MktÏÞk (yÚkðk Ãkh{kýw{kt hnu÷k
E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk) Lku Ãkh{kýw ¢{ktf fnu Au íkuLku Z îkhk ËþkoðkÞ Au. Ãkh{kýw fuLÿ{kt LÞwxÙkuLkLke
MktÏÞkLku îkhk ËþkoðkÞ Au. Mkk{kLÞ heíku, yk íkVkðík ðÄðkLke MkkÚku ðÄu Au.
LkkUÄku fu r÷rÚkÞ{Lkwt Ãkh{kýw fuLÿ «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLk Ähkðu Au Ãkh{kýw ¢{ktf Au yLku
Ãkh{kýw ¢{ktf Au.

«kuxkuLk yu LÞwxÙkuLk fhíkkt Úkkuzkt n¤ðkt nkuÞ Au yLku {kuxk ¼køku Ãkh{kýwLkwt MktÃkqýo ÿÔÞ{kLk
íkuLkk fuLÿ{kt MktfurLÿík nkuÞ Au. Ãkh{kýw fuLÿLkwt ÿÔÞ{kLk ÷øk¼øk yLku «kuxkuLkLkk ÿÔÞ{kLk (yÚkðk
LÞwxÙkuLkLkk ÿÔÞ{kLk) Lkk økwýkfkh sux÷wt nkuÞ Au. «kuxkuLkLkwt ÿÔÞ{kLk nkuðkÚke yLku {kuxk ¼køkLkk
Ãkh{kýw fuLÿ {kxu Lkwt {qÕÞ y™u Lke ðå[u nkuðkÚke Ãkh{kýw fuLÿLkk ÿÔÞ{kLk ykþhu yLku ðå[uLkk
{qÕÞLkk nkuÞ Au.
LkkUÄ
Ãkh{kýw fuLÿLkku rðãwík¼kh sux÷ku nkuÞ Au. ßÞkt yu rðãwík¼khLkku {q¤¼qík yuf{
(E÷uõxÙkuLk Ãkh hnu÷k rðãwík¼khLkk {qÕÞ sux÷ku) Au. íku{Lku ÞkË nþu fu íkuLkwt {qÕÞ Au. fwËhíke heíku
WÆ¼ðíkk Ãkh{kýw fuLÿ {kxu, yu Úke Lke ðå[uLkwt {qÕÞ Ähkðu Au ßÞkhu f]rºk{ heíku çkLkkðu÷ ík¥ðku
xÙkLMkÞwhurLkf ík¥ðku{kt Lkwt {qÕÞ Úke Lke ðå[u nkuÞ Au.
26.1.2 ykfkh :-
Ãkh{kýw fuLÿLkku ykfkh Mkk{kLÞ heíku íkuLke rºkßÞkyku îkhk ËþkoðkÞ Au. ½ýk Ãkh{kýw
fuLÿ ÷øk¼øk økku¤kfkh nkuÞ Au yLku íkuLke rºkßÞk R ykþhu Lke[Lkk Mkqºk {wsçk ykÃke þfkÞ.
R = r0 A1/3
ynª r0 Ãkh{kýw fuLÿLke rºkßÞk Au yLku íkuLkwt MktÏÞkfeÞ {qÕÞ 1.2 V{eo («ÏÞkík rð¿kkLke
1.673  10 –27 kg
4 yuL3kkrhfku V{eoLkk {kLk{kt ÷tçkkE™ku yuf{) Au íku 10–15m çkhkçkh Au. MkkiÚke n¤ðk Ãkh{kýw fuLÿ
 1.2  10 m 
–15
3 (nkEzÙkusLkLkk) Lke rºkßÞk ykþhu 1.2 f Au. fkhý fu nkEzÙkusLk A {kxuLkwt {qÕÞ Au. fwËhíke heíku
WÆ¼ðíkk MkkiÚke ík¥ðkuLkk (ÞwhurLkÞ{Lkk) Ãkh{kýw fuLÿLke rºkßÞk ykþhu 7.5f Au. fkhý fu A =
238 íkuLkk {kxu Au. ík{u LkkUÄe þfku Aku fu íkuLkk {kxu Au. ík{u LkkUÄe þfku fu fkuE Ãký rºkßÞk Ähkðíkk
økku¤kfkh ÃkËkíkoLkwt fË sux÷wt ÚkkÞ. Ãkh{kýw fuLÿLkwt fË Ãkh{kýw Ë¤ktf A Lkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
þwt nðu ík{u Ãkh{kýwLke MkkÃkuûku Ãkh{kýw fuLÿLkk fËLkwt yLkw{kLk fhe þfku ? ykþhu Ãkh{kýw
fuLÿ yLku Ãkh{kýwLkwt {kÃk yLkw¢{u 10–15 m yLku 10–10m nkuÞ Au íku òÛÞk çkkË fne þfkÞ fu
Ãkh{kýwLkwt fË Ãkh{kýw fuLÿLkk fË fhíkkt ykþhu 10+5 økýwt Au.
yk {kÃke fÕÃkLkk yk Ãfkhu fhe þfkÞ :-
MH
dH  = = 2.3  1017 kg m –3 .
4 3
RH
3
Ãkh{kýw fuLÿLkwt Ãkh{kýwLke MkkÃkuûku fË yu yuf zku÷Lkk ÃkkýeLkwt ¼k¾zk çktÄLkk ÃkkýeLkk
fËLke MkkÃkuûku {¤íkkt fË çkhkçkh Au.

nðu, ík{u LÞwÂõ÷Þh ÃkËkÚkoLke ½LkíkkLkk {qÕÞLkku ¢{ Ãký òýðk EåAþku. òu ykÃkýu
MkkiÚke n¤ðk Ãkh{kýw fuLÿ, nkEzÙkusLk fu suLkwt ÿÔÞ{kLk yLku rºkßÞk Au. íkuLku økku¤kfkh {kLkeLku,
íkuLke ½Lkíkk økýeyu íkku íkuLku Lke[u {wsçkLkk Mkqºk ÃkhÚke {u¤ðe þfkÞ :-
ykuÂõMksLk {kxu R0 = 3 × 10–15 m yLku M0 = 2.7 × 1026 kg

LkkUÄ
íkuÚke, d0 = 2.39 × 1017 kg m–3
{kxu, nkEzÙkusLk yLku ykuÂõMksLkLke ½Lkíkk Mk{kLk ¢{Lke Au. ík{Lku ÞkË nþu fu ÃkkýeLke
½Lkíkk 103 yLku {hõÞwheLke ½Lkíkk 13.6 × 103 kgm–3 nkuÞ Au. yuLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu LÞwÂõ÷Þh
ÃkËkÚko Mk½LkíkkÚke hnu÷ku Au. yk {qÕÞkuLkku yLkw{kLk ykÃkðk fne þfkÞ fu
= 6 × 1024 kg
òu Ãk]Úðe yk heíku Mk½LkíkkÚke Mktfwr÷ík ÿÔÞ{kLk Ähkðíke nkuÞ, íkku íku {kºk 184m rºkßÞk
Ähkðíkku økku¤ku nkuík. íku s heíku, ykÃkýe MkqÞo 10 km sux÷wt ÿÔÞ{kLk Ähkðíkk LÞwÂõ÷Þh økku¤kLke
rºkßÞk nkuík !
26.1.3 Mktfuríkfhý :-
Ãkh{kýwLkwt fuLÿ ík¥ðLkk hkMkkÞrýf Mktfuík îkhk ËþkoðkÞ Au. su{kt Ãkh{kýw Ë¤ktf WÃkh
yLku Ãkh{kýw ¢{ktf Lke[u ÷¾ðk{kt ykðu Au, çktLLku hkMkkÞrýf MktfuíkLke zkçke çkkswyu ÷¾ðk{kt
ykðu Au. Äkhku fu fkuE ík¥ðkuLkk hkMkkÞrýf Mktfuík nkuÞ, íkku íkuLku îkhk ËþkoðkÞ Au. WËknhý íkhefu,
õ÷kuurhLkLkwt Ãkh{kýw fuLÿ «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLk Ähkðu Au yux÷u ykÃkýu ÷¾eyu Aeyu. LkkUÄku fu ynet
yu Ãkh{kýw Ë¤ktf Au.
swËk swËk ík¥ðLkk Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw Ë¤ktf Mk{kLk nkuE þfu Au. íku{ Aíkkt íkuyku «kuxkuLkLke
swËe MktÏÞk Ähkðe þfu Au. su Ãkh{kýw {kxu Lkwt {qÕÞ Mk{kLk nkuÞ Ãkhtíkw {qÕÞ y÷øk nkuÞ, íku{Lku
ykEMkkuçkkh (Mk{Ë¤eÞ) fnuðkÞ Au. ykøkkuoLk {kxu yLku Au, su fuÂÕþÞ{ yLku Lkku ykEMkkuçkkh
fnuðkÞ. LkkUÄku fu ykEMkkuçkkh swËk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuo Ähkðu Au su Lkk {qÕÞLkk ykÄkhu rLkÄkorhík
ÚkkÞ Au, su Ãkh{kýwyku {kxu Lkk {qÕÞ Mk{kLk nkuÞ Ãkhtíkw Lkk {qÕÞ swËk nkuÞ, íku{Lku ykEMkkuxkuÃMk
(Mk{MÚkkrLkfku) fnu Au. íkuÚke õ÷kurhLk suLkk {kxu íkÚkk Au yLku õ÷kurhLk suLkk {kxu íkÚkk Au íku
õ÷kurhLkLkk ykEMkkuxkuÃMk Au. ykEMkkuxkuÃMk {kxu Lkwt {qÕÞ Mk{kLk nkuðkÚke íkuyku Mk{kLk hkMkkÞrýf
økwýÄ{kuo Ëþkoðu Au. LkkUÄu fu ykEMkkuxkuÃMk{kt Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷e LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk swËe nkuÞ Au.
su Ãkh{kýwyku íkÚkk Ãkh{kýw fuLÿ{kt Mk{kLk LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk Ähkðu Au íku{Lku ykEMkkuxkuÃMk fnu Au.
íkuíke yLku Ähkðíkku MkkurzÞ{ yLku Ähkðíkk {uøLkurþÞ{Lkku ykEMkkuxkuLk fnuðkÞ.

WËknhý 26.1 :- Lkk Ãkh{kýw{kt hnu÷ E÷uõxÙkuLk, «kuxkuLk, LÞwxÙkuLk yLku LÞwÂõ÷ykuLkLke
MktÏÞk økýku.
Wfu÷ :-
yu ÞwhurLkÞ{ ík¥ðLku Mktfuík MðYÃku Ëþkoðu Au. su{kt 92 «kuxkuLk yLku 238 LkkUÄ
LÞwÂõ÷ykuLk Au. íkuÚke Ãkh{kýw ¢{ktf Z = 92 = «kuxkuLkLke MktÏÞk
Ãkh{kýw Ë¤ktf = «kuxkuLkLke MktÏÞk + LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk= LÞwÂõ÷ykuLkLke MktÏÞk
LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk= = A – Z
= 238 – 92
= 146.
WËknhý 26.2 :- Lke[u ykÃku÷ ÞkËe{ktÚke ykEMkkuxkuÃMk, ykEMkkuçkkh yLku ykEMkkuxkuLMkLke

òuze ÃkMktË fhku.
 C, 18Wfu
C,14 O,÷321392
:-U,3 Li,
14
12
16
238
7639
27 235
27
207 1476206
39
4012
28 2240
18 76 239 7 401 762376 76 2714 3 27 40 28 7 37 2 35
832
92C
O,
Ge
U
Kand
Al
6 13
19
and
Al,
and
13
92
82 U,
Pb,
and C
6 39 SeK,
Pb,
146Ca
19
82
20 Si Si,
8 A, H,
Ge, 1H,
20 Ca,Ge,
3211 Na,
34 Se,Se,
6 Al,
3413 C2 He,
12 Mg,
20 Ca,
14 Si,
4 Be,
17 Cl,
1 H17 Cl
ykEMkkuxkuÃMk - (Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkk) :
ykEMkkuxkuLMk (Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkkt) :- ,
ykEMkkuçkkh (Mk{kLk {qÕÞ Ähkðíkkt) :-
1. Lke[u ykÃku÷ swËk swËk Ãkh{kýwLkk Mkt[Þ{ktÚke ykEMkkuxkuÃMk, ykEMkkuçkkh yLku

ykEMkkuxkuLkLkk Mk{qn çkLkkðku :-
,
2. ¾k÷e søÞk Ãkqhku :-

(i) LÞwxÙkuLk «kuxkuLkLke MkkÃkuûku ______________ nkuÞ Au.
(ii) Ãkh{kýw { kt hnu ÷ «ku x ku L k yLku LÞw x Ù k u L kLke fw ÷ Mkt Ï ÞkLku Ãkh{kýw L kk
______________ Lke MktÏÞk fnuðkÞ.
LkkUÄ (iii) «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLkLku Mkk{qrnf heíku______________ fnu Au.
(iv) {kt hnu÷ LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk ______________ .
(v) {kt hnu÷ «kuxkuLkLke MktÏÞk______________

(vi) çku Ãkh{kýw y ku sw Ë k sw Ë k ík¥ðLkk Au íku ð w t íÞkhu fne þfkÞ ßÞkhu
íku{Lkk______________ ¢{ktf swËk nkuÞ.
3. Ãkh{kýw Ë¤ktf Ãkh{kýw¢{ktf yLku LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk{ktÚke þwt yuf s ík¥ðLkk çku Ãkh{kýw{kt
swËw Lkk nkuE þfu ?
26.1.4 yufef]ík Ãkh{kýw Ë¤ :-
«kÞkurøkf heíku yu rLkrùík ÚkÞwt Ayu fu «kuxkuuLkLkwt Ë¤ E÷uõxÙkuLkLkk Ë¤ fhíkkt økýwt nkuÞ Au
yLku LÞwxÙkuLkLkwt Ë¤ E÷uõxÙkuLkLkk Ë¤ fhíkkt økýwt nkuÞ Au. E÷uõxÙkuLkLkwt Ë¤ LÞwÂõ÷ykuLkLkk Ë¤Lke
MkkÃkuûku LkrnðíkT nkuðkÚke Ãkh{kýwLkwt Ë¤ íkuLkk LÞwÂõ÷ykuLkLkk Ë¤ sux÷wt s nkuÞ Au. Ãkhtíkw LÞwxÙkuLk
«kuxkuLk fhíkkt íkkuzk ðÄw ¼khu nkuÞ Au. íkuÚke s Ãkh{kýwLkk Ë¤ Ëþkoððk ykËþo MíkhLke ÃkMktËøke
fhðe sYhe Au. («kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLkLkk Ë¤ {kxu Ãký sYhe Au.) yksLkk s{kLk{kt Ãkh{kýwLkk
Ë¤ fkçkoLkLkk ykEMkkuxkuÃk Lkk ðkMíkrðf Ë¤Lkk YÃk{kt ËþkoðkÞ Au. Ãkh{kýw Ë¤Lkkt yuf{Lku MktrûkÃík
YÃku ÷¾ðk{kt ykðu Au yLku íkuLku Lkk ðkMíkrðf Ë¤{kt ¼køk íkhefu ÔÞkÏÞkrÞík fhðk{kt ykðu Au.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu fkçkoLkLkk Ãkh{kýwLkk Ë¤Lkwt {qÕÞ Au.
íkuÚke 1u = (1/12) × (yuf fkçkoLk Ãkh{kýwLkwt Ë¤) A =12

= (1/12) × (1.99267 × 10–26kg)
= 1.660565 × 10–27kg
= 1.66 × 10–27 kg
«kuxkuLkLkwt Ë¤ 1.6723 × 10–27kg yLku LÞwxÙkuLkLkwt Ë¤ 1.6747 × 10–27kg nkuðkÚke,
ykÃkýu íkuLku Lkk YÃk{kt Lke[u {wsçk ÔÞõík fhe þfeyu,

mp = u = 1.00727 u
1.6747  10 –27
yLku, mn= u = 1.00865 u
1.6606  10 –27
þwt ík{u nðu E÷uõxÙkuLkLkk Ë¤Lku (me = 9.1 × 10–31 kg) Lkk YÃk{kt ÔÞõík fhe þfku ? LkkUÄ
ykÃkýu LÞwÂõ÷Þh Ë¤Lkku YÃk{kt «Þkuøk fhíkkt nkuðkÚke, íkuLke Mk{íkwÕÞ Qòo òýðe ¾qçk WÃkÞkuøke
Au. yk fhðk {kxu, ykÃkýu ykELMxkELkLkwt Ë¤ Qòo Mk{ûkfíkk Mk{efhýLkku WÃkÞkuøk fheþwt :
ßÞkt c yu þqLÞkðfkþ{kt «fkþLkku ðuøk Au.
íkuÚke, 1u= (1.66 × 10–27kg) (2.9979×108ms–1)2

= 14.92×10–11J
14.92  10 –11
= MeV
1.60  10 –13
= 931.3MeV
1.6723  10 –27 LkkUÄku fu LÞwÂõ÷Þh ¼kiríkf rð¿kkLk {kxu sq÷ ¾qçk s {kuxku yuf{ Au. íkuÚke ykÃkýu u Lku
1.6606  10–27 (r{r÷ÞLk E÷uõxÙkuLk ðkuÕx)MeVLkk YÃk{kt ÔÞõík fÞkuo Au. 1MeV yu r{r÷ÞLk ÂMÚkrík{kLkLkk
íkVkðík îkhk ykðurøkík fhðk{kt ykðu÷ yuf E÷uõxÙkuLkLku «kÃík fhu÷e Qòo Au. íku 1.6 × 10–13J
sux÷e Au.
26.1.5 Ë¤ ûkrík yLku çktÄLk Qòo :-
fkuE Ãký ík¥ðLkk Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw fuLÿLkwt Ë¤ nt{uþk íkuLkk ½xf LÞwÂõ÷ykuLkLkk Ë¤Lkk
Mkhðk¤k fhíkkt ykuAwt «kÃík ÚkÞwt Au. Ë¤{kt hnu÷k yk íkVkðíkLku Ë¤ ûkrík fnu Au. WËknhý
íkhefu, nkEzÙkusLkLkk Mk{MÚkkrLkf zâwxerhÞ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿ{kt yuf «kuxkuLk yLku yuf LÞwxÙkuLk
nkuÞ Au. LÞwxÙkuLk yLku «kuxkuLkLkk {kÃku÷k Ë¤ yLkw¢{u yLku Au íkuLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu «kuxkuLk yLku
LÞwxÙkuLkLkwt fw÷ Ë¤ ÚkkÞ. Ãkhtíkw zâwxeheÞ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿLkwt Ë¤ nkuÞ Au. íkuLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu
zâwrxheÞ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿLkwt {kÃku÷wt Ë¤, «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLkLkk {kÃku÷k Ë¤Lkk Mkhðk¤k fhíkkt
sux÷wt ykuAwt Au. íkuÚke ykÃkýu fne þfeyu fu zâwxeheÞ{ {kxu Ë¤ ûkrík Au. [k÷ku, ykÃkýu Ë¤
ûkríkLku îkhk Ëþkoðeyu.
økkrýríkf heíku Ãkh{kýw {kxu A

Z X îkhk Ëþkoððk{kt ykðu÷k

ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,
LÞwÂõ÷ykuLkLkk Ë¤kuLkku Mkhðk¤ku

= Zmp + (A–Z)mn
∴ Δm = [Z.mp + (A–Z)mn] – M (26.1)

LkkUÄ
ßÞkt M yu Ãkh{kýw fuLÿLkwt ðkMíkrðf Ë¤ Au.
Ë¤ ûkríkLku Mk{fûk Qòo Ë¤ Qòo Mk{ûkfíkk MktçktÄ ÃkhÚke {u¤ðe þfkÞ :

BE = Δm c2 joules (26.2)
zâwxeheÞ{ {kxu, BE= (3.96242×10–30kg) × (2.998 × 108ms–1)2

= 35.164 ×10–14kg m2 s–2
= 3.5164 ×10–13J
= 2.223 × 106eV
ykLkku yÚko yu ÚkkÞ Au fu zâwxeheÞ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷k íkuLkk Mkt½xf «kuxkuLk yLku
LÞwxÙkuLkLku {wõík fhðk ykuAk{kt ykuAe 2.223MeV sux÷e Qòo ykÃkðe Ãkzu fu Ë¤ûkrík QòoLkk
MðYÃku «økx ÚkkÞ Au fu su LÞwÂõ÷ykuLkLku yufMkkÚku sfze hk¾u Au. LÞwÂõ÷ykuLkLku sfze hk¾íkkt
çk¤kuLke Mkk{u fkÞo fhðk{kt íkuLkku {n¥ðÃkqýo WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
çktÄLkQòo «ktík LÞwÂõ÷ykuLk, B = Δm c2/A
yÚkðk B= (26.3)
, Z = 6 yLku A = 12{kxu, íkuÚke (A–Z) = 12 – 6 = 6 íkÚkk M = 12 u; (1u =

931.3MeV)
íkuÚke, B= MeV
= 7.41MeV
ßÞkt ykÃkýu mp = 1.00727 u yLku mn = 1.00865 u Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au.
íku Mkq[Lk fhu Au fu fkçkoLk Ãkh{kýwLkwt Ãkh{kýw fuLÿ íkqxðkÚke ykþhu Qòo {wõík Úkþu suLku

rðrðÄ WÆu~Þku{kt ðkÃkhe þfkÞ. yk heíku ¼khu ík¥ð {ktÚke LÞwÂõ÷Þh rVþLk îkhk Qòo {u¤ðkÞ
Au ík{u ykLkk rðþu ÃkAeLkk «fhý{kt yÇÞkMk fhþku. yk Ãkh{kýw çkkuBçkLke QòoLkku Ãký †kuík Au.
rnr÷Þ{Úke ykÞLko íkhV síkkt Lkwt {qÕÞ ykþhu (A = 4) (A = 56)MkwÄe ðÄu Au. íkuLkk ÃkAe
íku Äe{u Äe{u ½xu Au yLku
7.6 MeV ÞwhurLkÞ{ {kxu ½xeLku ÷øk¼øk (A = 238) MkwÄe ÃknkU[u Au.
LkkUÄ
26.2
ykf]rík {kt Ãkh{kýw Ë¤ktfLke MkkÃkuûku çktÄLk Qòo «rík LÞwÂõ÷ykuLk{kt Úkíkkt VuhVkh ËþkoðkÞ Au.
LkkUÄku fu çktÄLkQòo ð¢ yLku {kxu íkeûý þe»ko Ëþkoðu Au Lkwt ykuAwt {qÕÞ Ëþkoðu Au fu Ähkðíkk
n¤ðk Ãkh{kýw fuLÿ ykuAk ÂMÚkh Au. WËknhý íkhefu, ¼khu nkEzÙkusLk {kxu {kºk «rík LÞwÂõ÷ykuLk
Au. (Þwø{-Þwø{ Ãkh{kýw fuLÿ fu su «kuxeLkLke Þwø{ MktÏÞk yLku LÞwxÙkuLkLke Þwø{ MktÏÞk Ëþkoðu Au.)
Ãkh ykðu÷k økkiý rþ¾h Ëþkoðu Au fu yk Ãkh{kýw fuLÿ íku{Lkk LkSfLkk Ãkkzkuþe ík¥ð fhíkkt ðÄw
ÂMÚkh Au.
LÞwÂõ÷yh rVþLk yLku LÞwÂõ÷Þh ^ÞwÍLkLke Ãkrh½xLkkyku Mk{òðððk {kxu çktÄLk Qòo
«rík LÞwÂõ÷ykuLkLkku ð¢ ¾qçk s WÃkÞkuøke Au.
WËknhý 26.3 :-
çkkuhkuLk ( 105 B )Lkk Ãkh{kýwLkwt Ë¤ 10.811 u Au. íkuLkwt Ë¤ rõ÷ku{kt økýku.

u= 1.660565 × 10–27rõ÷ku,
10.811u= 10.811 × 1.660565 × 10–27rõ÷ku
= 17.952368 × 10–27rõ÷ku
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku- 26.2

1. Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw fuLÿLkwt Ë¤ 6.01513 u Au. Ë¤ûkrík yLku çktÄLk Qòo «rík LÞwÂõ÷ykuLk
økýku.mp = 1.00727 u.; mn = 1.00865 u and 1 u = 931 MeV.
2. Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw fuLÿLke rºkßÞk økýku.
R = r0 A1/3; r0 = 1.2 × 10–15m WÃkÞkuøk fhðku.
26.2 LÞwÂõ÷yku™ yufçkeò MkkÚku fuðe heíku sfzkÞu÷k hnu Au : LÞwÂõ÷Þh çk¤
Ãkh{kýw fuLÿLke LÞwxÙkuLk-«kuxkuLk ÃkrhfÕÃkLkkLkk ¼kiríkf rð¿kkLkeyku îkhk Mðefkh çkkË yuf
{n¥ðÃkqýo «&™ WÆ¼ÔÞku : LÞwÂõ÷ykuLk yufçkeò MkkÚku fuðe heíku sfzkÞu÷k hnu Au ? çkeò
þçËku{kt fneyu íkku LÞwÂõ÷ykuLkLku sfze hk¾íkkt çk¤Lke «f]rík þwt Au ? økwYíðkf»koý yLku rðãwík
[wtçkfeÞ çk¤kuLke yLÞkuLÞ r¢Þkyku {kuxk ¼køkLke yð÷kurfík nfefíkkuLku Mk{òðe þõíke nkuðkÚke,
ík{Lku yk çku çk¤ku{ktÚke yuf çk¤Lke ÃkMktËøke fhðk íku ÷÷[kðe þfu Au. Ãkhtíkw Ãkh{kýw fuLÿLkwt fË
¾qçk s LkkLkwt nkuðkÚke fu su{kt «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLk Mk½LkíkkÚke sfzkÞu÷k nkuÞ Au. íku Ëþkoð uAu fu
çk¤ «çk¤ ÷½w ytíkhe yLku ykf»kof nkuðwt òuEyu. yk ykf»kof çk¤kuLku ÂMÚkh rðãwík WËTøk{ Lk
nkuE þfu fkhý fu «kuxkuLk ðå[uLkk ÂMÚkh rðãwík çk¤ku, yÃkkf»keo nkuÞ Au. yLku òu {kºk yk s
fkÞohík nkuík, íkku LÞwÂõ÷ykuLk çknkh síkkt hÌkk nkuík, su yLkw¼ð fhíkkt rðÁØ Au. íkÆÃkhktík,
LÞwÂõ÷ykuLk ðå[u ÷køkíkkt çk¤ku rðþk¤ çktÄLk Qòo «rík LÞwÂõ÷ykuLk (ykþhu) {kxu sðkçkËkh
Au. [k÷ku ykÃkýu økwYíðkf»koý çk¤ rðþu Mk{Syu. fkuE Ãký MktþÞ rðLkk íku Ëhuf LÞwÂõ÷ykuLkLke
òuze ðå[u ÷køkíkwt ykf»koý çk¤ Au. Ãkhtíkw íku LÞwÂõ÷ykuLk ðå[u ÷køkíkkt «çk¤ ykf»koý çk¤ fhíkkt
½ýwt Lkçk¤wt Au. òu LÞwÂõ÷ykuLk LÞwÂõ÷ykuLk ðå[u ÷køkíkkt çk¤Lkwt yuf{ {qÕÞ Äkheyu íkku, íku{Lke
ðå[uLkwt økwYíðkf»koý çk¤ Lkk ¢{Lkwt nþu. íkuÚke ykÃkýu rLk»f»ko fkZe þfeyu fu LÞwÂõ÷ykuLk ðå[u
÷køkíkwt ykf»koý çk¤ yuf Lkðk s «fkhLkwt çk¤ Au suLke ¼kiríkf rð¿kkLkLke ûkuºkLkk yíÞkh MkwËeLkk
òýeíkk çk¤ MkkÚku fkuE Mk{YÃkíkk LkÚke. yk Lkðk ykf»koý çk¤Lku LÞwÂõ÷yh çk¤ fnu Au.
26.2.1 rðrþü økwýÄ{kuo :-
ík{Lku ÞkË nþu fu økwYíðkf»koý çk¤ yLku ÂMÚkh rðãwík çk¤ ÔÞMík ðøkoLkk rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk

fhu Au. Ãkhtíkw, LÞwÂõ÷ykuLk ¾qçk s Mk½LkíkkÚke sfzkÞu÷ nkuÞ Au yLku LÞwÂõ÷Þh çk¤ fu su
LÞwÂõ÷ykuLkLku yufçkeò MkkÚku Ãkh{kýw fuLÿ{kt sfze hk¾u Au íku Ëhuf Ãkkzkuþe LÞwÂõ÷ykuLk ðå[u
yÂMíkíð Ähkðíkku nkuðku òuEyu. íkuÚke, LÞwÂõ÷Þh çk¤ ÷½w ytíkhe çk¤ Au fu su ¾qçk s LkkLkk
ytíkh {kxu fkÞohík Au.
yk LÞwÂõ÷Þh çk¤ku Lke[u ykÃku÷ fýku ðå[u ÷køkíkkt ykf»koý çk¤kuLku Mk{òðu Au. LkkUÄ
- «kuxkuLk yLku LÞwxÙkuLkLke ðå[u
- çku «kuxkuLk ðå[u yLku
- çku LÞwxÙkuLk ðå[u
Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷ LÞwxÙkuLk yLku «kuxkuLkLkk r{©ýLkk «fkhLkk MktË¼o rðLkk çktÄLk Qòo
«rík LÞwÂõ÷ykuLk Mk{kLk hnu Au, íku{Lke ðå[u ÷køkíkkt çk¤kuLku Mk{íkwÕÞ ÷uðk ykÃkýk {kxu íkÆLk
ÞkuøÞ Au. yux÷u fu, LÞwÂõ÷Þh çk¤ rðãwík¼khÚke Mðíktºk Au.
LÞwÂõ÷Þh çk¤ Mktík]ÃíkíkkLkku økwýÄ{o Ëþkoðu Au. yux÷u LÞwÂõ÷ykuLk {kºk {ÞkorËík ykf»koý
Ëþkoðu Au. yÚkkoíkT, Ëhuf LÞwÂõ÷ykuLk {kºk Ãkkzkuþe LÞwÂõ÷ykuLk MkkÚku yLÞkuLÞ r¢Þk fhu Au,
Ãkh{kýw fuLÿLkk yuf AuzkÚke çkeò Auzk ðå[u hnu÷k çkÄk LÞwÂõ÷ykuLk MkkÚku Lknª.
òu LÞwÂõ÷Þh çk¤ku {kºk ykf»koýLke «f]rík Ähkðíkk nkuík, íkku LÞwÂõ÷ykuLk íku{Lkk «¼kð¤
yufçkeò MkkÚku òuzkE økÞk nkuík. Ãkhtíkw ykÃkýu òýeyu Aeyu fu LÞwÂõ÷ykuLkLke ðå[u hnu÷wt Mkhuhkþ
ytíkh y[¤ Au, íkuLkk Ãkrhýk{u LÞwÂõ÷ÞhLkwt fË LÞwÂõ÷ykuLkLke fw÷ MktÏÞkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ
Au. íkuLke MkõÞ Mk{sqíke yu Au fu LÞwÂõ÷Þh çk¤ku ykf»koýLke «f]rík íÞkt MkwÄe s Ähkðu Au ßÞkt
fxkufxeLkk MkwÄe LÞwÂõ÷ykuLkku ðå[u y{wf rLkrùík ytíkh nkuÞ.
yk fxkufxe ytíkhLkk {qÕÞ fhíkkt ykuAwt {qÕÞ Ähkðíkk ytíkh {kxu, LÞwÂõ÷yh çk¤ Lke
«f]rík íkhík s çkË÷kE òÞ Au, ykf»koý yÃkkf»koý{kt çkË÷kE òÞ Au.
(ík{khu yk yÃkkf»koý yLku ÂMÚkh rðãwíkçk¤ yÃkkf»koý ðå[u {qtÍðwt Lkk òuEyu.)
LÞwÂõ÷Þh çk¤kuLkk økwýkí{f ÃkkMkkykuLku ykf]rík 26.3 {kt Ëþkoðu÷ Au.
26.3 hurzÞkuyuÂõxðexe :-
ykÃkýe Ãk]ÚðeLke ykÃkw fux÷e Au ? ¼qøk¼o rð¿kkLkeyku ¾kuËfk{ îkhk «kÃík ÚkÞu÷k ÃkÚÚkh
yLku yðþu»kkuLke ykÞwLkwt yLkw{kLk fuðe heíku yðþu»kkuLke ykÞwLkwt yLkw{kLk fuðe heíku fhu Au ?
fuLMkhLkk fku»kku {kxuLke hurzÞku r[rfíMkk þwt Au ? yk çkÄk s hMk«Ë «&™kuLkk W¥kh hurzÞku yuÂõxðexe

fu su fwËhíke Ãkrh½xLkk Au su{kt Ãkh{kýw rðrfhýkuLkk WíMksoLk îkhk ÂMÚkhíkk «kÃík fhu Au, íkuLkk
yÇÞkMk{kt ytíkøkoík Au.
íkuLke ykfÂM{f heíku, þkuÄ ÚkE nkuðk Aíkkt íkuýu ¼kiríkf rð¿kkLk{kt yLkuf Lkðe
Mkt¼kðLkkykuLkk îkhk ¾kuÕÞk. Wãkuøk, f]r»k yLku íkçkeçke ûkuºku íkuLkku ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. [k÷ku,
LkkUÄ nðu ykÃkýu íkuLkk rðþu þe¾eyu.
26.3.1 hurzÞkuyuÂõxðexeLke þkuÄ :-
hurzÞkuyuÂõxðexeLke þkuÄLke ðkíkko ¾qçk s hMk«Ë Au. E.Mk. 1896 {kt £U[ ¼kiríkf
rð¿kkLke yu.yu[. çkuõðuh÷ «MVwhýLke ÃkrhfÕÃkLkk Ãkh fk{ fhe hÌkk níkkt. (su{kt fux÷ef ðMíkwyku
Ãkh Ãkkhòtçk÷e rfhýku ykÃkkík fhíkkt íkuyku Æ~Þ «fkþLkwt WíMksoLk fhíkkt níkkt) íku{Lkk xuçk÷Lkk
½ýk ¾kLkktyku{ktLkk yuf ¾kLkk{kt rðrðÄ ¾LkeòuLkku Mktøkún íku{ýu hkÏÞku níkku. íkuLke MkkÚku VkuxkuøkúkrVf
Ã÷uxuLkk ½ýk çktÄ zççkk Ãký hkÏÞk níkkt. fkuEf heíku, ½ýk ÷ktçkk Mk{Þøkk¤k MkwÄe ¾LkeòuLkku yk
Mktøkún su{ níkku íku{ hÌkku. yuf rËðMk çkuõðuh÷u fkuE ðMíkwLkku VkuxkuøkúkV ÷uðk {kxu zççkk{kt çktÄ
hk¾u÷e VkuxkuøkúkrVf Ã÷uxLku çknkh fkZe. ßÞkhu Ã÷uxLkku rðfMkkðe íÞkhu íku{Lku òýeLku rLkhkþk ÚkE
fu Ã÷uxku ¾hkçk heíku ÄqÄt ¤e níke òýu fu íkuyku Ãknu÷kt «fkþLkk MktÃkfo{kt ykðe nkuÞ. íku{ýu VkuxkuøkúkrVf
Ã÷uxLkk çkeò zççkkyku {kxu «ÞíLk fÞkuo yLku òÛÞwt fu íku Ã÷uxku Ãký Mk{kLk heíkLke ¾hkçk ÂMÚkrík{kt
níke. íkuyku Mk{SLkk þõÞk fu yk Ã÷uxku ÄqtÄ¤e fu{ ÚkE økE. fkhý fu çkÄk zççkk çktÄ níkk yLku
Ã÷uxku íkuLke ytËh òzk fk¤k fkøk¤ îkhk ykðrhík níke. çkuõðuh÷ {qtÍðý{kt níkku yLku íkuýu yk
ÃkrhÂMÚkríkLkwt ykøk¤ MktþkuÄLk fÞwO íku{ýu þkuæÞwt fu ¾kLkk{kt {qfu÷ ÞwhurLkÞ{ yk LkwfMkkLk fÞwO Au yLku
rLk»f»ko fkÃÞku fu ÞwhurLkÞ{ {ktÚke WÆ¼ðíkwt Lkðk «fkhLkwt fkuE rðrfhý nkuðwt òuEyu. yk rðrfhýkuLku
çkuõðuh÷ rfhýku Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt yLku çkuõðuh÷ rfhýku Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt yLku yk
rðrfhýLkk WíMksoLkLke ÃkrhfÕÃkLkkLku hurzÞku yuÂõxðexe fnu Au su ík¥ðku yk ÃkrhfÕÃkLkk Ëþkoðu Au
íku{Lku hurzÞku yuÂõxðexe ík¥ðku fnu Au.
yk þkuÄ ÃkAe íkhík s {uz{ {uheõÞqhe yu ÃkkuíkkLkk Ãkrík rÃkÞhu õÞqheLke Mkkíku {¤eLku
ÔÞkÃkf yÇÞkMkLkk ykÄkhu ÞwhurLkÞ{ yÞMf{ktÚke y½he yLku srx÷ «r¢Þk fu suLku hkMkkÞrýf
Ãk]ÚÚkfhý fnu Au íkuLkk îkhk Lkðk ík¥ðLkwt rðÞkusLk fÞwO. yk Lkðwt ík¥ð fu su ÞwhurLkÞ{ fhíkkt fhkuzku
økýe ûk{íkkÚke hnMÞ{ rfhýkuLkwt WíMksoLk fhe þfíkwt níkwt íkuLku hurzÞ{ Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
çkeswt hurzÞku yuÂõxð ík¥ð fu su {uz{ õÞqhe îkhk þkuÄðk{kt ykÔÞwt níkwt íkuLku {uz{ õÞwheLkk ËuþLkk
Lkk{ Ãkku÷uLzLkk MkL{kLk{kt Ãkku÷kurLkÞ{ Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
26.3.2 rðrfhýkuLke «f]rík :-

E. Mk. 1899 {kt rçkúrxþ ¼kiríkf rð¿kkLke
÷kuzo YÄhVzo hurzÞku yuÂõxðexe ík¥ðku{ktÚke WíMkòoíkk
çkuõðuh÷ rfhýkuLkwt Ãk]ÚÚkfhý fÞwO. íku{ýu çku r¼LLk
½xfkuLke WÃkÂMÚkríkLku MÚkkrÃkík fhe. fý yLku rfhýku
ºkeò ½xf rfhýkuLke WÃkÂMÚkrík Ãke. rð÷kMkuo MÚkkrÃkík
LkkUÄ
fhe.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu Ëhuf Ãkh{kýwLkk

fuLÿ{kt ÄLkrðs¼kheík «kuxkuLk nkuÞ Ayu fu su «çk¤
26.4
ÂMÚkh rðãwík çk¤Lkk fkhýu yufçkeòLku yÃkkf»kuo Au.
yk yÃkkf»koýLkku Mkk{Lkku fhðk {kxu LÞwxÙkuLk Ãkh{kýw fuLÿ{kt økwtËhLke su{ ðíkuo Au. Ãkhtíkw ¼khu
Ãkh{kýw fuLÿ {kxu yk ÂMÚkh rðãwík çk¤Lkwt yÃkkf»koý yux÷wt «çk¤ nkuÞ Au fu LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk
ðÄkhðk Aíkkt Ãký Ãkh{kýw fuLÿ ÂMÚkh hnuíkwt LkÚke. ÂMíkhíkk «kÃík fhðk {kxu ykðk Ãkh{kýw fuLÿ
íkhík s yLku fýkuLkwt rfhýku Mkrník WíMksoLk fheLku ykf]rík {kt ËþkoÔÞk {wsçk rð½rxík ÚkE òÞ
Au. íkuÚke, ykÃkýu fne þfeyu fu hurzÞku yuÂõxðexe yLku rfhýkuLkwt WíMksoLk ÚkkÞ Au.
WíMkŠsík rðrfhýLku hurzÞku yuÂõxð rðrfhý yLku Ãkh{kýw fuLÿLkk rð½xLkLke «r¢Þk
(yLku rfhýkuLkk WíMksoLk îkhk) Lku hurzÞku yuÂõxðûkÞ fnu Au. fux÷ef ðkh ÂMÚkh Ãkh{kýw fuLÿ Ãkh
çkeò «fkþLkk fýku (su{ fu LÞwxÙkuLk yLku «kuxkuLk) Lkwt «íkkzLk fheLku rð½xLkLke «r¢Þk «urhík
fhðk{kt ykðu Au. íkuLku f]rºk{ hurzÞku yuÂõxðexe fnu Au. yk Ãkrh½xLkkLkk rðrþü økwýÄ{o yu Au
fu íku MÃkkuLxu rLkÞMk Au yLku íkÚkk fýkuLkk WíMksoLkLke ÂMÚkrík{kt Lkðk ík¥ðLku MktçktrÄík Lkðk Ãkh{kýw
fuLÿLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. yux÷u fu yuf ík¥ðLkwt çkeò ík¥ð{kt YÃkktíkh ÚkkÞ Au. yk LÞwÂõ÷Þh rð½xLkLke
ÃkrhfÕÃkLkk Au yLku Lkðk Ãkh{kýw fuLÿLkk rLk{koýLke Mkt¼kðLkk íkhV Mktfuík fhu Au. [k÷ku, ykÃkýu
Ãknu÷kt yLku rðrfhýkuLke rðrþü økwýÄ{kuoLkku yÇÞkMk fheyu.
(i) α-fý
ykÕVk fý rnr÷Þ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿ Au yLku çku «kuxkuLk íkÚkk çku LÞwxÙkuLk Ähkðu Au.
yk fýLkku rðøkíkðkh yÇÞkMk îkhk Lke[uLkk økwýÄ{kuo «fkþ{kt ykÔÞk :
- rðs¼kheík fý nkuðkÚke íkuyku rðãwík yLku [wtçkfeÞ ûkuºkku{kt rðûkurÃkík ÚkkÞ Au.
- íkuyku ®Íf MkÕVkEz yLku çkurhÞ{ Ã÷urxLkku MkkÞLkkEz suðk ÃkËkÚkkuo{kt «MVwhý, WíÃkLLk
fhu Au fu su VkuxkuøkúkrVf Ã÷ux Ãkh yMkh fhu Au, fux÷kf ík¥ðku{kt hurzÞku yuÂõxðexeLku «urhík fhe

þfu Au yLku LÞwÂõ÷Þh rðrfhýku WíÃkLLk fhu Au.
- íkuyku ½ýe ykÞLkfkhe ûk{íkk Ähkðu Au. yuf fý fkuE ðkÞw{kt Ãkkhøk{LkLke «r¢Þk
Ëhr{ÞkLk yðþkur»kík Úkíkkt Ãknu÷kt çkòhku ðkÞw Ãkh{kýwLku ykÞLkef]ík fhe þfu Au.
LkkUÄ - ½Lk ÃkËkÚkkuo{kt Ãkkhøk{Lk fhðkLke íku{Lke ðuÄLk ûk{íkk ykuAe nkuÞ Au yLku yLku ÄkíkwykuLke
Ãkkík¤e Ãkíkhe îkhk íkuyku «rfýoLk Ãkk{u Au. íkuykuLku òze yuÕÞwr{rLkÞ{Lke Ãkíkhe îkhk hkufe þfkÞ
Au.
- hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚko{ktÚke WíMkòoíkk fýLke Qòo WíMksof Ãkh{kýw fuLÿLke rðþu»kíkk Au.
íku íku{Lkk ðuøk{kt Úkíkkt VuhVkh Úke MkwÄeLkk {qÕÞ MkkÚku MktçktrÄík Au.
(ii) β-fý
β fý ÄLk rðs¼kheík íkÚkk Éý rðs¼krhík nkuE þfu Au. íku Ãkh{kýw fuLÿLke ytËh
LÞwxÙkuLkLkk «kuxkuLk{kt YÃkktíkhLke «r¢Þk yLku íkuLke rðÃkheík «r¢Þk ËhBÞkLk WÆ¼ðu Au. fýLkk ðÄw
yÇÞkMk îkhk Lke[uLkk økwýÄ{kuo «fkþ{kt ykÔÞk :
- ðes¼krhík fý nkuðkÚke íkuyku rðãwík yLku [wtçkfeÞ ûkuºkku{kt rðûkurÃkík ÚkkÞ Au.
- íkuyku ®Íf MkÕVkEz yLku çkurhÞ{ Ã÷urxLkku MkkÞLkkEz suðk ÃkËkÚkkuo{kt «MVwhý WíÃkLLk
fhu Au yLku VkuxkuøkúkrVf Ã÷ux Ãkh yMkh fhu Au.
- íkuyku ðkÞw Ãkh{kýwLku ykÞLkef]ík fhe þfu Au Ãkhtíkw fýkuLke Mkh¾k{ýeyu ¾qçk s ykuAe
{kºkk{kt fhu Au.
- Éý rðs¼kheík fýku Úkkuzk òzkELke yuÕÞwr{rLkÞ{Lke Ãkíkhe{ktÚke Ãkkhøk{Lk fhe þfu

Au. íkuyku fýLke Mkh¾k{ýe{kt økýe ðÄw ðuÄLkûk{íkk Ähkðu Au.
- Éý rðs¼kheík fýLke Mkhuhkþ Qòo yLku Lke ðå[u nkuÞ Au. íku{Lkk ykuAk Ë¤Lkk
fkhýu, íku{Lkku ðuøk Úke Lke ðå[u nkuÞ Au, ßÞkt yu «fkþLkku ðuøk Au.
(iii) γ-- rfhýku :-
γ- rfhýku Ÿ[e ykð]r¥k Ähkðíkkt, rðãwík [wtçkfeÞ íkhtøkku Au yLku yrík Qòo Ähkðu Au
íku{Lkk{kt Lke[u ykÃku÷ rðrþü økwýÄ{kuo nkuÞ Au :
- íkuyku rðãwík yLku [wtçkfeÞ ûkuºkku{kt rðûkurÃkík Úkíkkt LkÚke. íku þqLÞkðfkþ{kt «fkþLkk ðuøkLkk
sux÷k ðuøkÚke økrík fhu Au.

- íku{Lke ðuÄLkûk{íkk yLku fýku fhíkkt ðÄw Au. rfhýku ÷ku¾tz íkÚkk ÷uzLke y{wf MkuÂLx{exh
òze Ãkíkhe ykuLku ¼uËe þfu Au.
- íku{Lke ykÞLkefhý ûk{íkk yLku fýkuLke Mkh¾k{ýe{kt ykuAe nkuÞ Au.
- íkuyku ÃkËkÚkkuo{kt «MVwhý WíÃkLLk fhe þfu Au yLku VkuxkuøkúkrVf Ã÷uxLku yMkh fhu Au.
LkkUÄ
- ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh íku{Lku ykÃkkík fhðk{kt ykðu íku{ktÚke E÷uõxÙkuLkLku çknkh fkZe Lkkt¾u Au
yLku MkÃkkxeLku økh{ fhu Au. fXkuh rfhýku (yÚkkoíkT ðÄw Wòo Ähkðíkkt rfhýkuLkku WÃkÞkuøk fuLMkh fhe
fku»kkuLke hurzÞku r[rfíMkk{kt fhðk{kt ykðu Au.
{uhe õÞwhe (1867-1934) :-
{uhe õÞqheyu hurzÞku yuÂõxðexeLkk ûkuºk{kt fhu÷k yÇÞkMkLkk ÷eÄu E.

Mk. 1903 {kt ¼kiríkf rð¿kkLk{kt Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh yu.nuLkúe çkuõðuh÷ yLku
íkuýeLkk Ãkrík rÃkÞhu õÞqhe MkkÚku MktÞwõík YÃku «kÃík fÞwO. íku ËwrLkÞkLke yuðe
«Úk{ ÔÞÂõík níke suLku çku Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh {éÞk nkuÞ. çkeswt Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh
E.Mk. 1911 {kt hMkkÞý rð¿kkLkLkk ûkuºk{kt {éÞwt níkwt. ÃkAeÚke íkuLke Ãkwºke
òur÷ykuxLku Ãký hMkkÞý rð¿kkLk{kt f]rºk{ hurzÞku yuÂõxðexeLke þkuÄ {kxu
Lkkuçku÷ ÃkwhMfkh {éÞwt.
26.3.3 hurzÞkuyuÂõxð ûkÞ :-
fkuE Ãký hurzÞku yuÂõxð ûkÞ «r¢Þk{kt fý yÚkðk fýLkwt MÃkkuLxkurLkÞMk WíMksoLk ÚkkÞ
Au. hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk{ktÚke) (sLkf LÞwÂõ÷ÞMk) fýLkwt WíMksoLk Úkíkkt íkuLkwt
Lkðk Ãkh{kýw fuLÿ (Mktrík LÞwÂõ÷ÞMk) {kt YÃkktíkh ÚkkÞ Au íÞkhu íkuLkk Ãkh{kýw ¢{ktf{kt çkuLkku yLku
Ãkh{kýw Ë¤ktf{kt [khLkku ½xkzku ÚkkÞ Au. íku s heíku, fýLkk WíMksoLk îkhk sLkf LÞwÂõ÷ÞMk{ktÚke
Mktíkrík LÞwÂõ÷ÞMk{kt YÃkktíkh ÚkkÞ íÞkhu íkuLkk Ãkh{kýw ¢{ktf{kt yufLkku ðÄkhu (òu Lkwt WíMksoLk ÚkÞwt
nkuÞ íkku) ÚkkÞ Au Ãkhtíkw Ãkh{kýw Ë¤ktf{kt fkuE VuhVkh Úkíkku LkÚke. rfhýkuLkwt WíMksoLkÚke sLkf
LÞwÂõ÷ÞMkLkk Ãkh{kýw ¢{ktf yÚkðk Ãkh{kýw Ë¤ktf{kt fkuE VuhVkh Úkíkku LkÚke yLku íkuÚke fkuE Lkðwt
Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) Mkòoíkwt LkÚke.
LkkUÄku fu fkuE Ãký Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) Lkk rð½xLkLke «r¢Þk{kt rðs¼kh ¢{ktf
yLku Ë¤ktf nt{uþk Mkthrûkík hnu Au. íkuÚke fkuE Ãký hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) fu
suLku îkhk Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au. íkuLkk {kxu LÞwÂõ÷Þh YÃkktíkhýku yk {wsçk ÷¾e þfkÞ :

4
2 He +A–4
Z–2 Y
0 A
–1 e + Z–1 Y
LkkUÄ ( )* A
Z X +γ
ík¥ðLkk Mktfuík Ãkh ÷køku÷wt íkkhf r[ö Ëþkoðu Au fu íku W¥kursík yðMÚkk{kt Au.
26.3.4 hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkku rLkÞ{ :-
nðu ykÃkýu òýeyu Aeyu fu òu ykÃkýe ÃkkMku Mkkhe {kºkk{kt hurzÞku yuÂõxð ykEMkkuxkuÃk
(Mk{MÚkkrLkf) nkuÞ, íkku Ãký íku rð½xLkLkk fkhýu Mk{Þ MkkÚku Äe{u Äe{u ykuAku Úkíkku sþu. hurzÞku
yuÂõxð ûkÞ Mk{òðíkku rLkÞ{ ¾qçk s Mkh¤ Au. hurzÞku yuÂõxðLkk rð½xLkLkku Ëh çkkÌk Ãkrhçk¤ku
suðk fu íkkÃk{kLk, Ëçkký ðøkuhuÚke Mðíktºk Au. íku {kºk Mkt¼kðLkkLkk rLkÞ{ Ãkh ykÄkrhík Au. yk
rLkÞ{ fnu Au fu «rík MkUfz rð½rxík Úkíkkt hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk íku ûkýu WÃkÂMÚkík
hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwykuLke MktÏÞkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au. ykLku hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkku rLkÞ{
fnu Au.
ykÃkýu Mk{efhý Lku yk {wsçk ÷¾e þfeyu
α N,
yÚkðk = – λN(t) (26.4)
Mktf÷Lk fhíkkt,
λ = (26.5)
ykÃkýLku N(t) = N0exp(–λt) (26.6) {¤u.
ykÃkýLku òuEíkwt Ãkrhýk{ {¤u.
Äkhku fu, Mk{Þu,
hurzÞkuyuÂõxð Ãkh{kýwykuLke yLku Mk{Þu hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Au.

òu yÕÃk Mk{Þ {kt rð½xLk Ãkk{íkkt Ãkh{kýwykuLke MkÏÞk îkhk Ëþkoðeyu íkku yu Mk{Þu
hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Ëþkoðu Au.
íkuÚke, ûkÞLkku Ëh
yÚkðk
LkkUÄ
ßÞkt ûkÞ rLkÞíkktf Au su Ëhuf hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚko Au su ûkÞ Ãkk{u Au, íkuLke rðþu»kíkk Au.
Éý r[ö Ëþkoðu Au fu Ãkh{kýw fuLÿLke MktÏÞk Mk{Þ MkkÚku ½xu Au.
yk MktçktÄLku Lke[u {wsçk ÃkwLk:økkuXðýe fheLku Ãký ÷¾e þfkÞ :
íkuÚke, ûkÞ rLkÞíkktf Lku rð½xLkLkku íkkífkr÷f Ëh yLku íku ûkýu WÃkÂMÚkík hurzÞku yuÂõxð
Ãkh{kýwLke MktÏÞkLke økwýku¥khLkk YÃk{kt ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ.
fux÷efðkh ûkÞLkk rLkÞ{Lku ½kíkktfeÞ MðYÃk{kt Ãký ÔÞõík fhe þfkÞ yLku íkuLku Ãký
½kíkktfeÞ ûkÞLkku rLkÞ{ fnu Au. ½kíkktfeÞ MðYÃk {u¤ððk,
ykÃkýu Mk{efhý Lkwt Mk{ÞLke MkkÃkuûku Mktf÷Lk fheyu Aeyu :
yk rLkÞ{ ÃkhÚke,
MkkiÚke {n¥ðÃkqýo rLk»f»ko yu {¤u Au fu ßÞkhu nþu íÞkhu s þqLÞ Úkþu. íkuÚke, fkuE hurzÞku
yuÂõxð ík¥ð ÷ktçkk Mk{Þ ÃkAe Ãký Ãkqýo heíku ÷wÃík Úkíkwt LkÚke. hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkku rLkÞ{ Ëþkoðu
Au fu swËk swËk hurzÞku yuÂõxð ík¥ðku {kxu Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk þYykík{kt Mk{kLk nkuðk Aíkkt,
ÃkAeÚke íku{Lkk ûkÞ rLkÞíkktf Lkk {qÕÞ r¼LLk-r¼LLk nkuðkÚke íku{Lkk {qÕÞ Ãký r¼LLk-r¼LLk nþu.
íkuÚke íkuyku rð½xLkLkk r¼LLk-r¼LLk Ëh Ëþkoðþu. yk íku{Lkk yÄo ykÞw yLku Mkhuhkþ ykÞw Lkk
{qÕÞLkk ykÄkhu rLkÄkorhík fhðk{kt ykðu Au.
rð½xLkLkk yuf{ku
ûkÞ rLkÞíkktfLkwt {kÃk «rík Mkuftz yuf{{kt ÚkkÞ Au. fkuE ûkýu Úkíke hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚkoLke
Mkr¢Þíkk íkuLkk rð½xLkLkk Ëh îkhk {kÃkðk{kt ykðu Au. íkuLkku yuf{Lku çkuõðuh÷ Lkk{ ykÃkðk{kt
ykðu÷ Au.
çkuõðuh÷ = rð½xLk «rík Mkuftz
ûkÞ rLkÞíkktfLkku çkeòu yuf{ õÞqhe Au.
õÞqhe = 3.7 × 1010 rð½xLk «rík Mkuftz

su hurzÞ{Lkku «rík Mkuftz «rík økúk{ {kÃku÷ku rð½xLkLkku Ëh Au.
íkÆÃkhktík çkeòu yuf{ YÄhVzo Au.
1 rd = 106 rð½xLk «rík Mkuftz

LkkUÄ 26.3.5 yÄo-ykÞw :-
fkuE hurzÞku yuÂõxð ík¥ðLkk yÄo ykÞw Lku yk {wsçk ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfkÞ Au. Mk{Þøkk¤ku
fu su{kt sLkf hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwLke MktÏÞk íkuLke «khtr¼f MktÏÞkÚke yzÄe MktÏÞk sux÷e ÚkE
òÞ.
ÔÞkÏÞk îkhk,t = T1/2, N = N0/2 íkuÚke Mk{efhý (26.6) Lkku WÃkÞkuøk fhíkkt,ykÃkýu
÷¾e þfeyu fu,
N0/2 = N0 exp (–λ T1/2)
yÚkðk λT1/2 = loge2
yÚkðk T1/2 =
2.303  log10 2
=

2.303 × 0.3010
=

0.693
=
 26.5
íkuÚke, fkuE Ãký hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚko™ku yÄo ykÞw íkuLkk ûkÞ-rLkÞíkktfLkk ÔÞMík «{ký{kt
nkuÞ Au. yLku íku hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) Lku rðrþü økwýÄ{o Au. (hurzÞku
yuÂõxð fkçkoLk)Lkku yÄo ykÞw ð»ko Au. ykLkku yÚko yu ÚkkÞ fu ð»kkuo çkkË økúk{ sux÷wt hnuþu.
çkeò ð»kkuo çkkË yk MktÏÞk yu 5730 sux÷e Úkþu.
yux÷u fu fw÷ 11460 ð»kkuo çkkË.
hurzÞku yuÂõxðLkk Lk{qLkkLke Mk{Þ MkkÚku ûkÞLke «r¢Þk {kxu ykf]rík MktË¼o{kt ÷ku.
WËknhý 26.4 :- {kunu òu ËzkuLke ¾kuËkEÚke «kÃík ÚkÞu÷ yuf «kýeLkk yðþu»k fkçkoLkLkk yuf

økúk{Lkk ûkÞ «ríkr{rLkxLke Mkr¢Þíkk Ëþkoðu Au. íkuLkk ykÄkhu rMkLÄw ½kxeLke MkÇÞíkk fux÷e sqLke Au
íkuLkwt yLkw{kLk fhku.Lke Mkr¢Þíkk Srðík «kýeLkk Lk{qLkk {kxu ûkÞ «rík r{rLkx «rík økúk{ ykÃku÷
Au. 15 ûkÞ «rík r{rLkx «rík økúk{ yLku 14C Lke yÄo ykÞw ð»ko 5730 Au.
Wfu÷ :-
fkçkoLkLkku 14C hurzÞku yuÂõxð ykEMkkuxkuÃk (Mk{MÚkkrLkf) Au.

LkkUÄ
Srðík «kýeyku{kt íkuLke xfkðkhe rLkrùík hnu Au, Ãkhtíkw {]íÞw Úkíkkt hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkk fkhýu
Lke xfkðkhe ½xðk ÷køku Au.
hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkkt rLkÞ{ yLkwMkkh,ykÃkýu ÷¾e þfeyu fu,

N(t) = N0 exp (–λt)
íkuÚke, N/N0 = exp (–λt)
yÚkðk 9/15 = exp (–λt)
yÚkðk loge (9/15) = –λt
 15 
  yÚkðk = λt
9 loge
suÚke {¤u. t = 1/λ [loge (15/9)]
ynª T1/2 = 0.693/λ = 5730ð»ko

t = 2.303 × (5730/0.693) [log1015 – log109]
íkuÚke t= 4224.47ð»ko
yk heíku, fkçkoLkLkk Lk{qLkku –14, 4224.47ð»ko Ãknu÷kt yÂMíkíð{kt níkku. íkuÚke rMkLÄw
½kxkLke MkÇÞíkk ykþhu 4225 ð»ko Ãknu÷kt yÂMíkíð Ähkðíke níke.
1. ík{u fuðe heíku fne þfku fu hurzÞku yuÂõxðexe yuf LÞwÂõ÷Þh rð½xLkLke Ãkrh½xLkk Au ?
2. yLku rðrfhýkuLke ykÞLkefhý ûk{íkk íku{s ðuÄLk ûk{íkkLke Mkh¾k{ýe fhku.

3. Lke[u ykÃku÷ ûkÞ Mk{efhýku Ãkh ðes¼kh yLku Ë¤ktfLkk Mkthûký rLkÞ{kuLkku «Þkuøk fheLku
a yLku b Lkk {qÕÞku þkuÄku :
(i) = + +γ
LkkUÄ (ii) = + ba Y + γ
4. yuf hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚkoLke yÄo ykÞw Ãkkt[ ð»ko Au. fux÷k Mk{Þ{kt yk ÃkËkÚkoLke {kºkk
½xeLku 2.5ghne sþu ?
hurzÞkuyuÂõxrðxeLkk WÃkÞkuøkku :-
hurzÞku yuÂõxrðxeLkk ykÃkýk ËirLkf SðLk{kt ½ýk WÃkÞkuøkku Au, su{ktÚke fux÷ktf Lke[u
ykÃku÷ Au.
(i) íkçkeçke ûkuºk{kt (r[rfíMkk{kt) :-
fuLMkhLkk E÷ks{kt (hurzÞku-r[rfíMkk{kt) fkuçkkÕxLkk hurzÞku yuÂõxð †kuíkLku «Þkuøk ÚkkÞ

Au. su{ktÚke rfhýkuLkwt WíMksoLk ÚkkÞ Au fu su fuLMkhLkk fku»kkuLkku Lkkþ fhu Au. yuf÷ hurzÞku yuÂõxð
Ãkh{kýwLkk fkÃkLku yuf Äkhf rËðk÷Lke çknkh ¾qçk Ëqh hk¾u÷ yuf WÃkfhý îkhk LkkUÄe þfkÞ Au.
ykðe Wå[ MktðuËLkþe÷íkkLkk økwýLkku WÃkÞkuøk xÙuMkh ÃkØrík fnuðkÞ Au. íkÚkk íkçkeçke ûkuºk{kt þhehLkk
ytËhLkk fkuE Ãký ¼køk{kt hnu÷ yÕMkhLke yku¤¾ {kxu ¾qçk WÃkÞkuøke MkkÄ™ Au. ûkrík Lk ÃknkU[kzu
íkuðk fux÷ktf hurzÞku yuÂõxð ík¥ðLkk Ãkh{kýw ËËeoLkk þheh{kt #suõþLk îkhk íku{Lke økríkLku LkkUÄe
þfkÞ Au. þhehLkk «¼krðík ¼køk hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwykuLku yðþkur»kík fhu Au suLkkÚke íkuLkku
«ðkn yxfe òÞ Au yLku hkuøkøkúMík ¼køkLke yku¤¾ Mkh¤íkkÚke ÚkE òÞ Au.
(ii) f]r»k ûkuºk{kt :-
çkes Ãkh rLkÞtrºkík rðrfhýkuLkk «Þkuøk îkhk Ãkkf, V¤ku yLku þkf¼kSykuLke økwýð¥kk
yLku WÃks{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au. MktøkúnLkk Ãknu÷kt íkuLkk Ãkh rðrfhýLkku «Þkuøk fhðkÚke íku{Lku ûkÞÚke
çk[kðe þfkÞ Au.
(iii) ¼qøk¼o rð¿kkLk{kt :-
sqLkk yðþu»kkuLke ykÞwLkwt yLkw{kLk fhðk{kt íkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. ÃkËkÚkkuo{kt WÃk÷çÄ
Srðík fkçkoLkLke Mkk{kLÞ Mkr¢Þíkk ÷øk¼øk ûkÞ «rík r{rLkx «rík økúk{ fkçkoLk nkuÞ Au. yk
Mkr¢Þíkk ðkíkkðhý{kt WÃk÷çÄ Mkk{kLÞ fkçkoLke MkkÚku hurzÞku yuÂõxð fkçkoLk Lke Úkkuze {kºkk{kt

hnu÷e WÃkÂMÚkríkLku fkhýu ÚkkÞ Au. Akuz yk ykEMkkuxkuÃk (Mk{MÚkkrLkf) Lku ðkíkkðhý{kt «kÃík fhu
Au. yLku su «kýeyku AkuzLkku ¼kusLk íkhefu WÃkÞkuøk fhíkkt nkuÞ íku{Lkk MkwÄe ÃknkU[u Au. yk «fkhu,
çkÄk Srðík «kýeyku («kýeyku yLku Akuz) {kt WÃk÷çÄ fkçkoLkLkk ÷øk¼øk ytþ{kt yuf ¼køk
hurzÞku yuÂõxð fkçkoLk nkuÞ Au. çkÄk Srðík «kýeyku («kýeyku yLku Akuz) Lke {]íÞw yðMÚkk{kt
íkuLkku ðkíkkðhý MkkÚkuLkku MktçktÄ Mk{kÃík Úkíkku nkuðkÚke Mkr¢Þíkk ½xðk ÷køku Au. yk heíku fkuE Ãký
LkkUÄ
Lk{qLkkLke ykþhu ykÞw rLkÄkorhík fhðk{kt ykðu Au. íkuÚke íkuLku ‘fkçkoLk zu®xøk’ Au yLku yk s
rMkØktíkLkk ykÄkhu ÃkwhkíkíðrðËku yðþu»kkuLkk ykÞwLkwt rLkÄkorhík fhu Au.
yk s ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk ¼qøk¼eoÞ Lk{qLkk{kt «kÃík ÞwhurLkÞ{ yÞMf{kt WÃk÷çÄ íkÚkk Lke
MkkÃkuûk {kºkkyku {kÃkeLku Ãk]ÚðeLke ykÞwLkwt yLkw{kLk fhðk {kxu fhðk{kt ykðu Au. Äkhku fu, Ãk]ÚðeLke
WíÃkr¥kLkk Mk{Þu «khtr¼f Mk{ÞLkk Lk{qLkkyku{kt {kºk ÞwhurLkÞ{ s níkwt yLku ÷uz Lknkuíkwt. Ãkhtíkw su{
su{ Mk{Þ ÔÞríkík Úkíkku økÞku íku{ íku{ ÞwhurLkÞ{ zkÞ Ãkk{eLku ÷uz{kt YÃkktíkh Ãkk{íkku økÞku. íkuÚke fkuE
Ãký Lk{qLkk{kt WÃkÂMÚkík ÷uzLke {kºkk íkuLke ykÞw Ëþkoðe þfu Au. yk ÃkØríkLkk «Þkuøk îkhk Ãk]ÚðeLke
ðíko{kLk ykÞw ÷øk¼øk [kh yhçk ð»ko yLkw{krLkík fhðk{kt ykðe Au.
(iv) Wãkuøkku{kt :-
¼khu {þeLkkuLkk ytËhLkk ¼køkku{kt hnu÷e ¾k{eyku (yÚkðk Ãkqýíkkyku) Lke yku¤¾ {kxu
rðrfhýkuLkku «Þkuøk fhðk{kt ykðu Au. WËknhý íkhefu, òu ytËhLkk ¼køk{kt ðkÞwLkku ÃkhÃkkuxku
hne økÞku nkuÞ íÞkt rfhýkuLkwt ðuÄLk ðÄw nþu.
ík{u su þeÏÞk
- Ãkh{kýwLkwt Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) ÄLk rðs¼kheík «kuxkuLk yLku rðs¼khhrník LÞwxÙkuLk
Ähkðu Au.
- fkuE Ãký ík¥ðLkk Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) {kt hnu÷ «kuxkuLkLke MktÏÞk íku ík¥ðkuLkk
Ãkh{kýw ¢{ktf{kt Ëþkoðu Au.
- Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) {kt hnu÷ «kuxkuLkLke MktÏÞk yLku LÞwxÙkuLkLke MktÏÞkLkk
Mkhðk¤kLku íkuLkku Ãkh{kýw Ë¤ktf fnu Au.
- su Ãkh{kýwykuLkku Ãkh{kýw ¢{ktf Mk{kLk nkuÞ Ãkhtíkw Ãkh{kýw Ë¤ktf r¼LLk nkuÞ, íku{Lku
ykEMkkuxkuÃk fnu Au.

- su Ãkh{kýwykuLkk Ãkh{kýw Ë¤ktf Mk{kLk nkuÞ, Ãkhtíkw Ãkh{kýw ¢{ktf r¼LLk nkuÞ, íku{Lku
ykEMkku÷kh fnu Au.
- su Ãkh{kýwyku, LÞwxÙkuLkLke Mk{kLk MktÏÞk Ähkðíkk nkuÞ íku{Lku ykEMkkuxkuLk fnu Au.
LkkUÄ - Ëhuf Ãkh{kýwLkk Ãkh{kýw fuLÿ{kt hnu÷k LÞwÂõ÷ykuLk «çk¤ ykf»kof LÞwÂõ÷Þh çk¤Úke
yufçkeò MkkÚku çktÄkÞu÷k nkuÞ Au. yk çk¤ ÷½w ytíkhe yLku rðs¼khÚke Mðíktºk nkuÞ Au.
- Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) Lkwt Ë¤ íkuLkk LÞwÂõ÷ykuLkLkk Ë¤Lkk Mkhðk¤k fhíkkt ykuAwt
«kÃík ÚkkÞ Au. yk Ë¤Lkk íkVkðíkLku Ë¤ûkrík fnu Au. íku çktÄLk QòoLkwt {kÃkLk fhu Au.
- Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) Lkk fËLkku ykÄkhu íkuLkk Ãkh{kýw Ë¤ktf Ãkh hnu÷ku Au.
- fkuE Ãký Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) {ktÚke Úkíkwt fý yÚkðk fýLkwt MÃkkuxurLkÞMk WíMksoLk
yLku íÞkhçkkË Lkwt WíMksoLk hurzÞku yuÂõxrðrx fnuðkÞ.
- fýkuLke yku¤¾ rnr÷Þ{Lkk Ãkh{kýw fuLÿ íkhefu ßÞkhu fýkuLke yku¤¾ íkeðú økrík Ähkðíkk
E÷uõxÙkuLk íkhefu ÚkE Au. rfhýku rðãwík [wtçkfeÞ íkhtøkku Au, su ¾qçk s xqtfe íkhtøk ÷tçkkE Ähkðu Au.
- hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkk rLkÞ{ yLkwMkkh, «rík Mkuftz rð½xLk Ãkk{íkk hurzÞku yuÂõxð
Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk íku ûkýu WÃkÂMÚkík hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwLke MktÏÞkLkk Mk{«{ký{kt nkuÞ Au.
- su Mk{Þøkk¤k{kt hurzÞku yuÂõxð Ãkh{kýwLke MktÏÞk íkuLke «khtr¼f {qÕÞÚke yzÄe çkLku
íkuLku íku hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚkoLkwt yÄo ykÞw fnu Au.
- ½kíkktfeÞ ûkÞLkku rLkÞ{ Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. hurzÞku yuÂõxðLkku Lk{qLkku õÞkhu rð½rxík ÚkkÞ Au ?
2. ykEMkkuxkuÃMk yLku ykEMkkuçkkh ðå[uLkku íkVkðík ÷¾ku.
3. çktÄLk Qòo «rík LÞwÂõ÷ykuLk íkÚkk Ãkh{kýw Ë¤ktf ðå[u Ëkuhu÷k økúkVLke (ð¢Lke)
rðrþüíkkyku Mk{òðku.
4. LÞwÂõ÷Þh çk¤Lke «f]rík þwt nkuÞ Au ? íkuLke fux÷ef rðþu»kíkkyku ÷¾ku.
5. fkuE hurzÞku yuÂõxð ÃkËkÚko™ku ûkÞ rLkÞíkktf íkuLkk yÄo ykÞw MkkÚku fuðe heíku MktçktrÄík Au íku

Mk{òðku.
6. Lke[u ykÃku÷ ÃkË Mk{òðku :
(i) Ãkh{kýw ¢{ktf (ii) Ãkh{kýw Ë¤ktf
(iii) Ë¤ûkrík (iv) LÞwÂõ÷ykuLkLke çktÄLk Qòo LkkUÄ

(v) yÄo ykÞw (vi) Mkhuhkþ ykÞw
(vii) ûkÞ rLkÞíkktf
7. hurzÞku yuÂõxð ûkÞLkku rLkÞ{ sýkðku.
8. fkçkoLk zu®xøk þwt Au ? íkuLkwt þwt {n¥ð Au ?
9. Lke[u ykÃku÷ Ãkh{kýwyku{kt hnu÷ LÞwxÙkuLk, «kuxkuLk yLku E÷uõxÙkuLkLke MktÏÞk økýku.
(i) ; (ii) ; (iii) ; (iv) ;
10. Lke[u ykÃku÷ Ãkh{kýw fuLÿ {kxu Ë¤ûkrík yLku LÞwÂõ÷ykuLkLke çktÄLk Qòo økýku.
144238
35
23
27
1He
H
Li
Cl
Na
NU
117
11
392
72 (i) ; (ii) ; (iii) ;
16
«kuxkuLkLkwt Ë¤ 1.007276 u ykÃku÷ Au.
LÞwxÙkuLkLkwt Ë¤ = 1.008665 u
Ãkh{kýwLkwt Ë¤ = 4.00260 u
11. ÞwhurLkÞ{Lkk çku {wÏÞ ykEMkkuxkuÃMkLke ðíko{kLk «[whíkkLku «Þkuøk{kt ÷kðíkk íkÚkk «[whíkkLkku
økwýku¥kh õÞkhuÞ yufÚke ðÄw Lkk íkkÞ íkuðwt Äkhíkkt, Ãk]ÚðeLkk fMxLke {n¥k{ þõÞ ykÞwLkwt yLkw{kLk
fhku. 238U yLku 235U is 137.8 : 1Lkku ðíko{kLk økwýku¥kh Lke yÄoykÞw = ð»ko, 235U is 7.13 ×
108 ð»ko yLku 238U is = 4.5 × 109Lke yÄo ykÞw ð»ko ykÃku÷ Au.
12. òu hurzÞku yuÂõxð Lk{qLkkLke Mkr¢Þíkk yuf f÷kf yLku ðeMk r{rLkx{kt íkuLkk «khtr¼f
{qÕÞLkk ¼køkLke ÚkE òÞ Au, íkku yÄo ykÞw økýku.

26.1
LkkUÄ 1.
ykEMkkuxkuÃk ykEMkku÷kh ykEMkkuxkuLk
and & &
and & & &
& & &
& & &
& & &
&
2.
(i) ðÄw ¼khu
(ii) Ë¤
(iii) LÞwÂõ÷ykuLk
(iv) 14
(v) 14
(vi) Ãkh{kýw
3. Ãkh{kýw ¢{ktf
26.2
1. Δm = 1.041358 u; 969.5 MeV. 2. 2.4 × 10–15m.
26.3
1. LÞwÂõ÷Þh rð½xLk{kt Mkk{kLÞ heíku yÚkðk fýkuLkwt WíMksoLk ÚkkÞ Au suLkk Ãkrhýk{ MðYÃku

sLkf ík¥ðLkk Ãkh{kýw ¢{ktf yLku Ãkh{kýw Ë¤ktfLke MktÏÞk{kt ÃkrhðíkoLk ykðu Au. yLku fýkuLkk
WíMksoLkÚke ¼khu Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) ÃkkuíkkLkk Ë¤Lku ½xkzu Au. Ãkrhýk{ MðYÃku Úkkuzk n¤ðk
Ë¤ðk¤ku Ãkh{kýw fuLÿ (LÞwÂõ÷ÞMk) WíÃkLLk ÚkkÞ Au. íkuÚke, yk yuf LÞwÂõ÷Þh rð½xLkLke
Ãkrh½xLkk Au.
2. ykÞLkefhý ûk{íkk ¢{ LkkUÄ

α>β>γ
ðuÄLkûk{íkk ¢{ :-
α<β<γ
3. (i) a = Z –2 yLku b = A – 4
(ii) a = Z + 1 yLku b = A.
4. çku yÄo ykÞw sux÷ku Mk{Þ ÷køkþu. yuf yÄo ykÞw økúk{Úke økúk{ MkwÄe ½xðk{kt yLku çkeòu
yÄo ykÞw økúk{Úke økúk{ MkwÄe ½xðk{kt yux÷u fu ËMk ð»ko ÷køkþu.
ÃkkXktík «&™kuLkk W¥kh :-
9. (i) 12, 11, 11
(ii) 1,1,1
(iii) 146,92,921
(iv) 18,17,17
10 (i) 0.034,25 Mev
(i) 0.044, 37.86 Mev
(i) 0.70854, 101 Mev
11. 6x109 ð»ko
12. 20 r{rLkx

{kuzâw÷ - 7 LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLk yLku MktÞkusLk
LkkUÄ
27
27
LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLk yLku MktÞkusLk

ykÃkýu ykøk¤ ¼ýe økÞk fu MkqÞoÚke Ãk]Úðe ÃkhLkk SðLku Mkíkík Wòo Ãkqhe Ãkkzu Au. íku
yçkòu ð»kkuoÚke Wòo Ãkqhe Ãkkzu Au yLku ykðLkkh yçkòu ð»kkuo MkwÄe Ãkqhe Ãkkzíke hnuþu. MkqÞo îkhk VUfðk{kt
ykðíke «[tz Wòo þÂõíkLkwt WÆøk{MÚkkLk þwt Au ? yk «&™ yu {kýMkLkk {LkLku nt{uþk {wøÄ fhe ËeÄku Au.
ykÃkýu rðïkMkÃkqðof òýeyu Aeyu fu MkqÞoLkk fuLÿ MÚkkLk{kt ykðu÷e Wòo, çknw ô[k íkkÃk{kLku nkEzÙkusLkLkk
yýwykuLkwt rnr÷Þ{ MkkÚku MktÞwÂõíkÚke ÚkkÞ Au. su çkeò íkkhkyku {kxu Ãký MkíÞ Au. MktÞwõík heyufxh{kt yk
ÂMÚkríkLku f]rºk{ heíku Ëþkoððk{kt ykÔÞwt Au fu íku ykðLkkh ð»kkuo{kt ykÃkýe çkÄe WòoLke sYrhÞkík ÃkwÁt
ÃkkzðkLkwt yuf{kºk yLku ytrík{ WÆøk{MÚkkLk nþu.
yuðe s heíku, ík{u þÂõíkMktøkún rðþu íkkhkÃkwh, fkuxk,Lkhkuhk, fûkf Ãkèe, fiøk yLku fktfhkÃkkuh
yýw{Úkfku Ãkh ðes¤e WíÃkLLk fhðk{kt yýwþÂõíkLkk fkÞo rðþu ðktåÞwt s nþu. ík{u LÞwÍÃkuÃkh (Mk{k[khÃkºkku{kt)
Ãký ðktåÞwt s nþu fu 6 ykuøk»x,1945Lkk rËðMku òÃkkLk{kt yuf {kuxk þnuh rnhkuþe{k WÃkh yýwçkkuBçk
Lkkt¾ðk{kt ykðu÷ku yLku yu{kt ÷øk¼øk yk¾wt þnuh Lk»x ÚkE økÞwt yLku Mkutfzku ÷kufku yu Sð økw{kÔÞk. íku{kt
20,000 xLk TNT ûk{íkkðk¤k rðMVkuxLke Mkh¾k{ýeðk¤e þÂõíkLkku WÆ¼ð ÚkÞku níkku. íÞkh ÃkAe ¾qçk
þÂõíkþk¤e çkkuBçk çkLkkððk{kt ykÔÞk. suLke rðLkkþf þÂõík ÷k¾ku xLkLke çkhkçkh Au. ËwrLkÞkLkk ¾qýu ¾qçk
s {kuxk «{ký{kt ykðk çkkuBçkLkku Mxkuf Au. yk çkkuBçkLke rðLkkþf þÂõík yux÷e çkÄe Au fu íkuyku yLkufðkh
yk¾e Ãk]ÚðeLkku rðLkkþ fhe þfu Au. Ãkh{kýwLkk rð¼ksLkLke ykðe «t[z þÂõíkLke ÃkkA¤ ¼kiríkf r¢Þk
sðkçkËkh Au. [k÷ku nðu ykÃkýu ykðe ÃkæÄrík rðþu òýeyu.
nuíkwyku
yk ÃkúfkhLkkt yÇÞkMk ÃkAe ík{u
 Ãkh{kýwLke «ríkr¢Þk Ãkh MkthûkýLkk rLkÞ{ku ykÃke þfþku.
 Ãkh{kýwLke Mkktf¤ «ríkr¢Þk, rLkÞtrºkík yLku yrLkÞtrºkík rð¾tzLk, Mkktf¤ «ríkr¢Þk

suðk þçËku Mk{òðe þfkþu.
 Ãkh{kýw rhyufxhLkwt fkÞo ðýoLk fhe þfþku.
 íkkhkyku{kt WòoLkwt WíÃkkËLkLke Þtºk h[Lkk Mk{òðe þfþku.

LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLk yLku MktÞkusLk {kuzâw÷ - 7
27..1.. hkMkkÞrýf yLku Ãkh{kýw «ríkr¢Þk : Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
27.1.11 hkMkkÞrýf «ríkr¢Þk (heyufþLk) :
ykÃkýu çkÄk òýeyu Aeyu fu ÃkËkÚko yýwÚke çkLku÷ku nkuÞ Au. ykøk¤Lkk ÃkkX{kt ykÃkýu ¼ýe økÞk fu MkkiÚke çknkhLke
¼{úýfûkk{kt ykðu÷k E÷ufxÙkuLk ÃkËkÚkoLkk hkMkkÞrýf økwýÄ{kuoLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au. íkuÚke yýwyku çkeò yýwyku yÚkðk
yýwykuLkk Mk{qn MkkÚku {¤eLku E÷ufxÙkuLk hkMkkÞrýf çktÄLkLke ÃkwLk:h[Lkk fhu Au yLku fkÞoþÂõík{kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
LkkUÄ
yýwyku, Ãkh{kýwLkk sqÚk yLku E÷ufxÙkuLkLke ÃkwLk: h[Lkk çkLkíkk Lkðk MktÞkuSík Ãkh{kýw îkhk Akuzðk{kt ({wõík)
fhðk{kt ykðíke yLku Mðefkhðk{kt ykðíke þÂõíkLku hkMkkÞrýf «r¢Þk fnuðk{kt ykðu Au. yk «r¢Þk{kt (fku»k - ÃkËkÚkoLkwt
fuLÿMÚkkLk) shkÃký yMkh Úkíke LkÚke. ytËhLke ¼{úýfûkk{kt ykðu÷k E÷ufxÙkuLkLku Ãký fþe yMkh Úkíke LkÚke.
fkçkoLkLkk yýwyku yLku ykuÂõMksLkLkk Ãkh{kýwykuLkwt yufçkeò MkkÚku MktÞkuSík ÚkðkÚke fkçkoLk zkÞkuõMkkEz çkLkðkLke
«r¢Þkyku yuf hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkku Ëk¾÷ku Au.
C + O2 → CO2 + 4.08 eV (27.1)
yk hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt MktÞkuSík Úkíkk Ëhuf fkçkoLkLkk yýwyku 4.08 eV (Wòo) {wõík fhu Au yLku CO2 Ãkh{kýwLke
çktÄLkþÂõík fnuðk{kt ykðu Au. su «r¢ÞkÚke þÂõík Awxe Ãkzu Au yuLku W»{kûkuÃkf (endothermic) «ríkr¢Þk fnu Au.
su hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt çknkhÚke þÂõík ykÃkðk{kt ykðu Au. W»{kûkuÃkf (endothermic) fnu
Au.CO2Ãkh{kýwLku ÞkuøÞ ÃkrhÂMÚkrík{kt 4.08 eV þÂõík ykÃkðk{kt ykðu íkku yk «{kýu MktÞkusf{kt rð¼kSík Úkþu.
CO2 + 4.08eV → C + O2 (27.2)
su{, fu{ Mk{efhý 27.1 {kt çkíkkÔÞk «{kýu MkeMx{{ktÚke 4.08 eV sux÷e þÂõík Akuzu Au yLku CO2 ðkÞw çkLku
Au. íkuÚke CO2 Ãkh{kýwLkwt Ë¤ fkçkoLk yLku ykuÂõMksLkLkk Ãkh{kýwLkk fw÷ Ë¤Lke Mkh¾k{ýe{kt 4.08 eV. sux÷wt ykuAwt nkuÞ
Au . Ë¤Lke {q ¤ ¾ku x Δm Lke økýíkhe
E = mc WÃkÞkuøkÚke fhe þfkþu.
2
4.08×1.602×10 –19
Δm = = 7.26 × 10–36kg (27.3)
9×1016
Ë¤{kt ykuAk ÃkrhðíkoLkLke ¾çkh LkÚke Ãkzíke ykÚke yuLku yðøkýðk{kt ykðu Au. hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt Ë¤
Mkthrûkík hnu Au. íku{kt Úkkuzkf (Mknus) ÃkrhðíkoLk hnu Au. hkMkkÞrýf «ríkr¢Þk{kt æÞkLk hk¾ðk suðk ÞkuøÞ {wÆk :-
 10 eV sux÷e Wòo Mk{kÞu÷e nkuÞ Au.
 Ë¤Lkku VuhVkh 10–35 kg,Lkk ¢{{kt nkuÞ Au su çknw {k{w÷e Au yLku ykÃkýu fne þfeyu Aeyu fu Ë¤ Mkthrûkík hnu
Au .
 hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt s{ýe çkksw ykðu÷k Ëhuf Ãkh{kýwLke fw÷ MktÏÞk zkçke çkksw ykðu ÷ k Ëhu f
Ãkh{kýwLke fw÷ MktÏÞk çkhkçkh nkuÞ Au.
27..1..2.. LÞwrf÷yh ÃkúrfÞkyku :
Ãkh{kýw (yr¼r¢Þk) «ríkr¢Þk :- Ãkh{kýwLke «r¢Þk{kt MktÞkuSík ÚkLkkh ÃkËkÚkoLkk E÷ufxÙkuLk Lkne Ãký LÞwfe÷e
(yýwfuLÿe) yufçkeò MkkÚku òuzkÞ Au. íkuyku Lkðk íkíðku çkLkkðu Au.
yk yr¼r¢ÞkLku Lkkr¼ykuLkwt íkíðkLíkhý (transmutation) Ãký fnu Au. ykøk¤Lkk ÃkkX{kt sýkÔÞwt níkwt fu

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk Ãkh{kýw «r¢Þk{kt ¢{{kt M eV WòoLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu Ãkh{kýwykuLkwt MktÃkqýo ðes«ðkn Lkkr¼fLkk yýwfuLÿ Ãkh 10–15m Lkk {kÃk{kt MktfurLÿík
nkuÞ Au. LÞwrf÷ÞMk ¾kMk ¼ú{ýfûkkyku{kt Vhíkk E÷ufxÙkuLk îkhk ½uhkÞu÷k nkuÞ Au. yk fkhýÚke ykf]rík 27.1.{kt çkíkkðu÷
{wsçk çkk¤ ÂMÚkh rðãwík çkurhÞh (suLku f÷tçk çkurhÞh Ãký fnuðkÞ Au.) fku÷Bçk çkurhÞh ÷øk¼øk fkçkoLk Lkkr¼f {kxu 3 MeV
yLku rþþwLkk Lkkr¼f {kxu 20 MeV sux÷wt nkuÞ Au. yuLkku yÚko yu ÚkkÞ fu Lkkr¼f íkhV ¼rûkík hk¾u÷ fkuE Ãký þÂõíkþk¤e
ykðuþ¼ÞwO (charged )«ûkuÃkýLku ¼rûkík Lkkr¼f îkhk WíÃkLLk f÷kuBçk çkurhÞhLkku {sçkqík rðf»koý Lkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu
LkkUÄ Au. fËk[ òu «ûkuÃkýLke ÃkkMku hkurÄfk (barrier) Lku ðuÄðkLke økríkþÂõík Ãkqhíkk «{ký{kt Lkk nkuÞ íkku «ûkuÃÞ ykuAwt ykðþu
yLku fkuEÃký «fkhLke «ríkr¢Þk Úkþu Lkrn fkçkoLk Lkkr¼{kt «ðuþu÷k yLku yk{q÷ ÃkrhðíkoLkLku WíÃkLLk fhðk {kxu íkuLku 3
MeV fhíkkt ðÄkhu þÂõíkLke sYh nkuÞ Au. Ãkh{kýw «ríkr¢Þk{kt ¾qçk s {kuxk «{ký{kt Wòo þÂõíkLke sYh Ãkzu Au yLku íkuÚke
s ykÃkýu hkuStËk SðLk{kt Mkk{kLÞ íkkÃk{kLk yLku ËçkkýLkk fkhýu Lkheûký fhe þfíkk LkÚke.
27.1
Ãkh{kýw «ríkr¢Þk yÚkðk Ãkh{kýw yk{w÷YÃk ÃkrhðíkoLk (transmutation) Lke ½xLkkLke þkuÄ çkkuzo YÚkzVkuzo
(Rutherford)yu 1919 {kt fhe yu{ýu 7.7 M eV þÂõíkþk¤e polonium †kuík{ktÚke «kÃík ÚkÞu÷ ¾qçk s þÂõíkþk¤e
α-fýku îkhk Mkíkík çk{çkkhe fhkE. yu{Lku òuÞwt yLku yð÷kufLk fhÞwt fu LkkExÙkusLk ykuÂõMksLk {kt Ãkrhðíkeoík ÚkE òÞ Au.
yk «ríkr¢Þk{kt ¾qçk s þÂõíkþk¤e «kuxÙkuLk Ãký nkuÞ Au.
4 He + 14 N  17 O + 1H (27.5)
2 17 8 1
ykuÂõMksLkLkk Lkkr¼f yLku «kuxÙkuLk{kt 6.5 MeV. Lke Qòo Mk{kÞu÷e nkuÞ Au. ykLkkÚke yu MÃk»x ÚkkÞ Au fu yk
«ríkr¢Þk íkku s ÚkE þfu sÞkhu yuLku 1.2 MeV Lke Wòo çknkh ykÃkðk{kt ykðu íkuÚke íkuLku W»{kûkuÃkf endothermic
«ríkr¢Þk fnuðkÞ Au. sÞkhu yuÕÞwr{rLkÞ{ Ãkh Ãkku÷eLkeÞ{{ktÚke 7.7 M eV Wòoðk¤k ykÕVk fýkuLke çkkuBçk {khe
fhðk{kt ykðu íkku Lke[u {wsçk Ãkh{kýw «ríkr¢Þk ÚkkÞ Au yLku yuLkkÚke 10.7 MeV Lke Wòo WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
27 Al+ 4 He  30Si + 1H (27.6)
13 2 14 1
ynªÞk ykÃkýu òuÞwt fu Ãkh{kýw «ríkr¢Þk{kt ykÃkðk{kt ykðu÷ Wòo fhíkkt ðÄkhu Wòo Akuzðk{kt ykðu Au. íkuÚke yk Ãkh{kýw
«ríkr¢ÞkLku W»{kûkuÃkf «ríkr¢Þk ÚkkÞ Au. ykÃkýu æÞkL ykÃkðk suðwt Au fu 3 MeVLke þÂõík su ÷øk¼øk yuf fkçkoLk yýwLke
çkk¤ðkÚke su WíÃkLLk ÚkkÞ íku{ktÚke 700,000 økýe Wòo ykðe Ëhuf «ríkr¢Þk îkhk WíÃkLLk ÚkkÞ Au. Ãký yk «ríkr¢ÞkLkku
WÃkÞkuøk WòoLkk WíÃkkËLk {kxu Úkíkku LkÚke. fkhý fu 125,000 ykÕVk fýku{ktÚke fkuE yuf s yýw «ríkr¢Þk fhðk{kt MkV¤
ÚkkÞ Au. íkuÚke s yk «ríkr¢Þk{kt Wòo (þÂõík) WíÃkLLk Úkðk fhíkkt ¾[o ½ýku ðÄkhu ÚkkÞ Au.
Ãkh{kýw «ríkr¢Þk «kuxÙkuLk, zÞwxÙkuLk, LÞwxÙkuLk yLku çkeò ½ýk n÷fk (Lkk¼ef) Ãkh{kýwÚke Ãký WíÃkLLk ÚkE þfu Au.
yk çkÄk{ktÚke Ãkh{kýw «ríkr¢Þk fhðk{kt LÞwxkuLkMk MkkiÚke W¥k{ «ûkuÃký {kLkðk{kt ykðu Au. íku LÞwxÙ÷ fýku (particles)
nkuðkÚke íkuLku fw÷ku{e rðf»koýLkku Mkk{Lkku LkÚke fhðku Ãkzíkku. yks fkhý Au fu Úk{o÷ LÞwxÙkuLkMk (suLke Wòo þÂõík 0.0253 eV)
Lkkr¼fLku
(yýwfuLÿLku ) ¼ûÞ hk¾e íkuLku ¼uËe Ãkh{kýw «ríkr¢Þk Ãkqhe fhe þfu Au.

«kuxÙkuLk, zÞwxÙkuLk yLku LÞwxÙkuLk îkhk WíÃkLLk Úkíkkt y{wf Ãkh{kýw «ríkr¢ÞkLkk y{wf ðkMíkrðf WËknhýku Lke[u Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
{wsçk nkuÞ Au.
6
Li + 11H  23 He + 42 He (27.7)
3
10
B+ 12 H  3 42 He (27.8)
5
10
B+ n  73 Li + 42 He (27.9)
5
hkMkkÞrýf «r¢ÞkLke su{ Ãkh{kýw «ríkr¢Þk Ãký MkthûkýLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhu Au. ykÃkýu yu rLkÞ{kuLkwt Lke[u LkkUÄ
WÕ÷u¾ fhe Aeyu.
27.1.3. Ãkh{kýw «ríkr¢Þk {kxu MkthûkýkLkk rLkÞ{ku :
 «r¢Þf (reactants) Lke MktÏÞkLkk Ë¤Lkku Mkhðk¤ku WíÃkkËLkLke MktÏÞkLkk Ë¤Lkk Mkhðk¤k sux÷ku s nkuÞ Au.
Mk{efhý 27.7 {kt Ë¤Lke MktÏÞk. 7 = 3 + 4 = 6 + 1 Mkthûký ÚkkÞ Au.
 «r¢ÞfLkk Ãkh{kýw¢{ktfkuLkku Mkhðk¤ku WíÃkkËLkLkku Ãkh{kýw¢{ktfkuLkk Mkhðk¤k sux÷ku s nkuÞ Au. Mk{efhý
27.7 {kt Ãkh{kýw¢{ktf 4 = 3 + 1 = 2 + 2 Mkthrûkík ÚkkÞ Au.
 Ãkh{kýw «ríkr¢Þkyku Wòo (þÂõík) MkthûkýLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhu Au. ykÃkýu òýeyu Aeyu fu Ë¤ yu Wòo
(þÂõík) Lkwt Mkthrûkík MðYÃk Au íkuÚke s rLkðuþ :- økríkr¢Þk Wòo (þÂõík) yLku «r¢Þf Lkk Ë¤Lkku Mkhðk¤ku
WíÃkkËLk{kt Ë¤ yLku çknkh Lkef¤íke økríkr¢Þk Wòo (þÂõíkk sux÷ku s nkuÞ Au.
 Ãkh{kýw «ríkr¢Þk Mktðuøk MkthûkýLkk rLkÞ{kuLkwt Ãkk÷Lk fhu Au, suLkk Ãkrh{ký MðYÃk økríkr¢Þk WòoLkwt WíÃkkËf çkÄk
334
DHeCu+ +Q®2234
Th +?Zn +s?yýwfuLÿ{kt Mk{kLk YÃku rðíkhý fhu Au.
D Pa 64
09 191 30

1 Lke[uLkk Ãkh{kýw «ríkr¢ÞkLkk Mk{efhýku Ãkqhk fhku.
(a) 19
9 F + 11H  16
8 O +?
27 Al + 1 n ® ?+ 4 He
(b) 13 0 2
(c)
(d)
(2) Lke[u sýkðu÷ Ãkh{kýw «ríkr¢Þk{kt {wõík Úkíke Wòo (þÂõík) Lke økýíkhe fhku.
10
B+ → 3
5
2
 
ykÃku÷wt Au fu m(10B) = 10.01294 u; m 1 D = 2.014103 u, yLku
m(4 He) = 4.002604 u.

2

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk (3) 14 N Lke Lkkr¼f (yýwfuLÿ) Ãkh ykÕVk fýkuLke çk{çkkhe fhðkÚke WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
7
«ríkr¢ÞkLkwt Mk{efhý ÷¾ku yLku {wõík Úkíke WòoLke økýíkhe fhku.
ykÃku÷ Au.
17
 
= 14.003014 u; m 8 O = 16.999138 u; m 42 H e = 4.002604 u;  
1
 
m H = 1.007825 u yLku α Lke fýLke Wòo = 7.7MeV.
1
LkkUÄ
27.2. Ãkh{kýwLkwt rð¾tzLk (Nuclear Fission)
rð¾tzLkLke þkuÄLke ðkíkko ¾qçk s hku[f Au. MkLk 1938 {kt yuLkhefku V{eo, ykuxku nkLk yLku çkeò yLÞ
ði¿kkrLkfkuyu ÃkhkÞwhurLkÞ{ (transuranic) íkíðku (suLkku Ãkh{kýwyktf 92 fhíkkt ðÄkhu Au) yLku su «f]rík{kt LkÚke {¤íkk òu
WíÃkLLk fhðk ÞwhurLkÞ{Lkk yýwfuLÿ Ãkh ykuAe økríkðk¤k (Äe{k) LÞwxÙkuLkMk (Neutron) Lkku {khku fhu Au. sÞkhu fkuE ð¾ík
LÞwxÙkuLk -ÞwhurLkÞ{Lkk Lkkr¼f{kt ykðe òÞ íÞkhu LÞwxÙkuLk - «kuxÙkuLkLkku økwýku¥kh ðÄu Au. sÞkhu økwýku¥kh ½xu Au íÞkhu ÞwhurLkÞ{Lkk
β – Mkr¢Þ ÚkE òÞ Au. yux÷u fu LÞwxÙkuLk yuðku ÔÞðnkh fhu Au íku «kuxÙkuLk{kt YÃkktíkh ÚkkÞ Au yLku β -fýLke MkkÚku Úkkuze Wòo
WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
238 U + → + +Q (27.10)
92
yk «ríkr¢Þk{kt 93 Ãkh{kýw¢{ktf ðk¤ku yuf Lkðku ÃkhkÞwhurLkÞ{ íkíðLkk rLk{koýLke þYykík ÚkkÞ Au. nfefík{kt, VLkeo yLku
yuLkk MknÞkuøke þkuÄfíkko yu yð÷kufLk (observed) fÞwO fu β – ðÄkhu r¢Þkþe÷ Au. suLkk yÄoykÞw Lkwt {wÕÞ ÞwhurLkÞ{ Lkk
ykMkÃkkMk ¼khu íkíðkuÚke y÷øk Au.
yk yð÷kufLk ÃkhÚke íku{ýu íkkhý fkZÞwt fu Ãkhk ÞwhurLkÞ{ íkíð (transuranic elements) WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
yLku yk íkíðLke yku¤¾ký {kxu su hkMkkÞrýf «r¢Þk fhe íku rLk»V¤ økE.
yu s ð»kuo, ykuxku nuLk yLku £es MxkuMk{iLk Lku ½ýk «Þkuøkku fhÞk yLku íkkhý fkZÞwt fu çkurhÞ{ yu {æÞ{ð]íke Ë¤
Ähkðíkwt íkíð çkLku Au. yk «r¢Þk{kt ÃkhkÞwhurLkf íkíkð LkÚke çkLkíkwt Ãkhtíkw «ríkr¢Þk{kt ÷øk¼øk 200 MeV Wòo {wõík ÚkkÞ Au.
yk Ãkrhýk{Úke Äe{e økríkÚke ÞwhurLkÞ{Lkk Lkkr¼f Ãkh LÞwxÙkuLkLke çk{çkkheÚke çkurhÞ{ Lkk{Lkwt íkíð WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk Mk{Þu
¼kiríkf rð¿kkLkLke òýfkhe Lku y[tçkk{kt ÃkkzÞk fu{ fu yk çknw {kuxku rðhkuÄk¼kMk Ähkðíke þkuÄ níke. yk yk¾e þkuÄLkku
heÃkkuxo Mkw«ríkr»Xík Ãkrºkfk ‘Lku[h’ {kt rzMkuBçkh 1938 {kt «fkrþík fhÞwt.
÷eÍ {exLkh yLku ykuxku r£þ Lkk{Lkk ði¿kkrLkfku yu yk Ãkrhýk{ ÃkhÚke Ãkh{kýw Lkkr¼fLkwt Ë¤ çkwtË {kuzu÷ («ðkne
®çkËw {kuzu÷) Mk{òÔÞwt, yk ði¿kkrLkfku yk «ríkr¢Þk Lku ‘Ãkh{kýw rð¾tzLk’ Lkk{ ykÃÞwt Au. yu{ýu yk Lkk{ Sðrð¿kkLk{kt
fkurþfk rð¾tzLk Mku «Þwfík fhÞwt. fk÷kLíkh{kt çkkunh yLku Ône÷hu Lkkr¼feÞ rð¾tzLkÚke {wõík ÚkÞu÷e WòoLkwt økýíkhe fhe yLku
‘Ë¤ çkwtË {kuzu÷’ yuðwt ¼kiríkf {q¤Lkwt Lkk{ ykÃÞwt.
yuLkhefku V{eo (1901 – 1954)

Exk÷e{kt sL{u÷k ¼kiríkfþkMºke yuLkhefku V{eo {kLkð fÕÞký {kxu Ãkh{kýw þÂõíkLkku
þktríkÃkqýo WÃkÞkuøk Lku {kxu s sðkçkËkh níkk. yu{ýu yu «ËŠþík fÞwo fu fkuE Ãký íkíðLku òu
LÞwxÙLkLke çk{çkkhe fhðk{kt ykðu íkku yu íkíð Ãkh{kýw{kt YÃkktíkh ÚkE þfu Au.íku{ýu 1942{kt
MðÃkkur»kík Ãkh{kýw rð¾tzLkLke Mkktf¤ «ríkr¢Þk «kÃík fhe.
V{eoLke ô{h 25 ð»koLke níke. sÞkhu íku{ýu yÚko, yr¼LLk ÂMÃkLkrfLkLkku (suLku V{eoÞkuLMk Ãký
fnuðkÞ) fýLku ÷køkw Ãkkzíke VLkeorzþf yktfzkfeÞ {krníkeLke h[Lkk fhe. yu{Lkk yfk¤ {]íÞwLkk Mk{Þu íku fkuM{ef fehýkuLke
MkiæÄktíkef yÇÞkMk Mkwr÷r¾ík níkk.

çk

27..2.. Ãkh{kýw rð¾tzLkLke r¢ÞkrðrÄ (r{fuLkeÍ{) Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
MkLkT 1939 {kt çkkunh yLku Ône÷hu rð¼õík níkku yLku «ðkne{kt yýw çkktÄðk su Ë¤ku ðå[uLke MkkBÞíkkLke
{ËËÚke rð¾tzLkLkku rMkæÄktík rðfMkeík fÞkuo. íku{Lku ykøkkne fhe fu Lkku fhíkkt ðÄw rðMVkuxf níkk.
Lke[uLkk Mk{efhý yLkwMkkh yýwykuLkwt rð¼ksLk Úk{o÷ LÞwxÙkuLk îkhk çkíkkÔÞwt Au.
(27.11)
LkkUÄ
27.2
«ðkne zÙkuÃk {kuzu÷ yLkwMkkh çkesf Lkkr¼fLkwt Ãkh{kýw{kt rð¼ksLk. çknkh VUfkÞu÷ LÞwxÙkuLMk{kt ftEf MeV yLku
Lke Wòo þÂõík nkuÞ Au.
yu LkkuÄku fu suðwt LÞwxÙkuLkLkwt Lkkr¼f{kt yðþku»ký (fuÃ[h) yuLke 10–17s {kt yuf rð¾tzLkLke ½xLkk ÚkkÞ Au yLku
rð¾tzLk LÞwxÙkuLkMk ½xLkkLke 10–14s çknkh VUfkÞ Au. íku rMkðkÞ rî¼kSík xwfzkykuLke yMk{kLk Ë¤Lkk nkuÞ Au. yuf xwfzku
çkeò xwfzk fhíkkt 1.5 Úke 2 økýku ðÄkhu ¼khe nkuÞ Au. Mk{efhý 27.11 {kt [k÷eMk Mkt¼rðík «fkhLkk rð¾tzLkku suLkk îkhk
235
92 U
ÞwhurLkÞ{ Lkkr¼f rð¾tzLk ÚkE þfu. yuLkkÚke ¾k÷e yuf rð¾tzLk Ëþkoðu Au. {æÞ{ Ë¤ ðk¤e y÷øk y÷øk ÷øk¼øk
80 Lkkr¼f ÞwhurLkÞ{Lkk rð¾tzLkÚke WíÃkLLk ÚkkÞ Au. Wå[ík{ 140 nkuÞ Au. ¼khu xwfzkyku 80 – 110 Lkk Ë¤ðøkoLkk
+ 10 n  141
Q2355U200MeV. nkuÞ Au
36 Ba
92
yLkuyu3L0kkunWå[ík{
36 Kr
1
 Q ÷øk¼øk 95Lke ykMkÃkkMk nkuÞ Au. çknkh VUfðk{kt ykðu÷k LÞwxÙkuLkLke MktÏÞk çku yÚkðk ºký nkuÞ
yLku U Lkk rð¼ksLk ËeX WíÃkLLk Úkíkkt LÞwxÙkuLkLke Mkhuhkþ 2.54 nkuÞ Au.
235
27.3
çkkunh yLku Ône÷hLke yuðe {kLÞíkk níke fu Ãkh{kýwLkk Lkkr¼f yuf «ðkne çkwËoLke su{ Mk«{ký økku÷kE ykf]ríkLku ÷ELku
ÃkkuíkkLke MkkiÚke Wòoðk¤e ÂMÚkrík{kt)Mktíkw÷Lk{kt çkLke hnu Au. íku{Lkk «{kýu sÞkhu Lkkr¼ Úk{o÷ LÞwxÙkuLk {u¤ðu Au. íÞkhu
LÞwxÙkuLkLke çktÄLk Wòo 235 U , 6.8 MeV «rík Ãkh{kýw Ë¤Lkk yuf{ suðe Awxe Ãkzu Au. yk Wòo LÞwrf÷hLku W¥kuSík fhu Au
yLku yuLkku ykfkh rðf]ík fhu Au. sÞkhu Ãk]»Xíkíkk, çk¤ {q¤ ykfkhLku ÃkwLk: MÚkkrÃkík fhðkLke fkurþþ fhu Au. íÞkhu fkU÷çkçk¤ íkuLku
ðÄw rðf]ík fhu Au. ykf]rík - 27.2. {kt çkíkkÔÞk {wsçk W~fuhkxLke Wòo Ãkh ykÄkh hk¾eLku yLku íkuLkk fkhýu økku¤kfkh yLku
½txzeLkk ykfkh ðå[u ykðíkoLk fhu Au. sÞkhu çkesf îkhk {u¤ðu÷e Wòo {kuxe nkuÞ Au. íÞkhu ykðíkoLkLkku ftÃkLk rðMíkkh LkkŠ¼f
(Nucleus)Lku nkÚkLke ½txzeLkk ykfkh{kt Äfu÷u Au. sÞkhu çku {kuxk fuLÿku ðå[uLkwt ytíkh yuf s rLkýkoÞf {wÕÞ fhíkkt ðÄe òÞ
Au íÞkhu íku{Lke ðå[uLkku E÷fxÙkuMxuxef yýøk{ku Ãkh{kýw MkÃkkxeLkwt íkýkðLkwt rLkðkhý fhu Au yLku Lkk¼ef (Nucleus) Lku çku
¼køk{kt Äfu÷u Au yLku ðe¼ksLk Ãkheýk{u Au.

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk ÞwhurLkÞ{ suðk ÃkËkÚko su Úk{o÷ LÞwxÙkuLk îkhk rð¼ksLkLke «r¢Þk{kt ÃkMkkh ÚkkÞ íkuLku rðMVkuxf ÃkËkÚko
fnuðk{kt ykðu Au. , yLku çkeS rðMVkuxf Mkk{økúeyku Au. ík{u yu LkkUÄ fhòu fu yk çkÄe Lkkr¼fLku
yufe Ë¤ Lktçkh yLku çkufe Ãkh{kýw¢{ktf nkuÞ Au.
ykÃkýu Lke[u «{kýu Ë¤Lke ¾k{e îkhk ÞwhurLkÞ{Lkk rð¼ksLk{kt WíÃkLLk Úkíke WòoLkku sÚÚkkLkku ytËkSík
fhe þfeyu Aeyu.
LkkUÄ Table 27.1 : Ãkh{kýw «ríkr¢Þk{kt WíÃkLLk Úkíke Wòo

«r¢Þf Ë¤ Products Ë¤
235.0439 u 140.9139 u
1
n 1.008665 u 91.8973 u
3 × Vn 3.025995 u
fw÷ Ë¤ 236.052565 u fw÷ Ë¤ 235.837195 u
Ë¤ ûkrík 0.21537u
WíÃkLLk ÚkÞu÷e 0.21537 × 931 ~ 200 MeV
Wòo
27..2.. 2.. Ãkh{kýw Mkktf¤ «ríkr¢Þk

nðu ík{u yu òýe ÷eÄwt Au fu sÞkhu yuf LÞwxÙkuLk îkhk økúný fhðk{kt ykðu Au. íÞkhu íkuLkwt çku xwfzkyku{kt
rð¼ksLk ÚkkÞ yLku 2-3LÞwxÙkuLkMk çknkh VUfkÞ Au. íku{Lkk{kt rð¾tzLkLke «ríkr¢ÞkLku ykøk¤ ðÄkhðkLke ûk{íkk nkuÞ Au. yk
íkhík s rð¾tzLk Mkktf¤ «ríkr¢Þk Lku ò¤ððkLke W¥kusf þõÞíkk «Míkwík fhu Au. suLkkt Ëhuf rð¼ksLkLke ½xLkk{kt yuf LÞwxkuLkLku
Ëqh fhu Au yLku íkuLkk çku Úke ðÄkhu LÞwxÙkuLkÚke çkË÷u Au. sÞkhu LÞwxÙkuLkLkku WíÃkkËLkLkku Ëh íkuLkk LkwfþkLk Ëh sux÷ku nkuÞ Au., íÞkhu
yu «ríkr¢Þk ykí{rLk¼oh fnuðk{kt ykðu Au. yuf Mð - Mkíkík (ykí{rLk¼oh) yLku rLkÞtrºkík Mkktf¤ «ríkr¢ÞkLke ðk¤ðýe
fhðk {kxu h[kÞu ÷ WÃkfhýLku Ãkh{kýw rhyu f xh (nuclear reactor) fnu ð kÞ Au .
Ãkh{kýw rhyufxh Mkk{kLÞ heíku íkuLkk WÃkÞkuøk «{kýu ðøkeof]ík fhðk{kt ykðu Au íkuÚke Ãkh{kýwþÂõík rhyufxh
ðes¤e WíÃkLLk fhðk {kxu ðÃkhkÞ Au yLku yuf MktþkuÄLk Ãkh{kýw heyufxh MkwÄkhk yÚkðk ÷køkw MktþkuÄLk «Þkuøk nkÚk Ähðk
{kxu yLku íkçkeçke nuíkw {kxu hurzÞku Mk{MÚkkrLkfku (radioisotopes )WíÃkLLk fhðk ðÃkhkÞ Au. ykÃkýu Ãkh{kýw heyufxhLku
rð¾tzLk (fission){kxu sðkçkËkh LÞwxÙkuLkLke Wòo Ãkh ykÄkh hk¾eLku yuLku ÍzÃke Úk{o÷ íkhefu ðøkeof]ík fheyu Aeyu.
¼khík{kt íkkhkÃkkuh, Lkhkuhk, fkuxk, fiøkk ðøkuhu søÞk Ãkh Úk{o÷ Ãkkðh rhyufxh ykðu÷k Au. íkr{÷LkkzwtLkkt Mk{]æÄ rfLkkhu
f÷Ãk¬{ ¾kíku ykÃkýu yuf ÍzÃke «sLkLk (çkúezh - breeder) MktþkuÄLk heyufxh rðfMkkðe hÌkk Au.
nðu ykÃkýu Ãkh{kýw rhyufxh rðþu MktrûkÃík{kt òýeþwt/þe¾eþwt.
27..4.. Ãkh{kýw MktÞkusLk :-
nðu ík{u òu òýíkk nþku fu ÞwhurLkÞ{ LÞwrf÷Mk (çkesf) Lku n¤ðk {æÞ{ðíkeo fuLÿ{kt rð¼kSík fhðk{kt ykðu
íkku WòoLkku ðeþk¤ sÚÚkku Aqxku Ãkzu Au. ík{u nðu ÃkqAe þfku Aku. þwt ykÃkýu Wòo WíÃkLLk fhðk n¤ðk {æÞ{ðíkeo fuLÿ ¼uøkk fhe
þfeyu Aeyu. ? yk «&™Lkku W¥kh þkuÄðk {kxu LÞwf÷kuLk nuclear ð¢Lkku ËeX çktÄLk fíkko WòoLkku MktË¼o ÷ku. (BE/A) yLku
ykf]rík (Fig.26.2) ík{u yu LkkUÄ ÷u òu fu su{ ykÃkýu rnr÷Þ{Úke nkEzÙkusLk íkhV sEþwt. ík{u íkuLkk LÞwf÷kuLk ËeX çktÄLkfíkko
Wòo ðÄíke sþu. yuLkku yÚko yu ÚkÞku fu rnr÷Þ{ nkEzÙkusLk fhíkkt ðÄkhu ÂMÚkh nkuÞ Au.

1
D + 1D → 2He + Q
2 2 4 Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
ík{u çknw ykhk{Úke «r¢Þfku yLku WíÃkkËLkLke çktÄLkfíkko Wòo {¤e þfku Aku.
«r¢ÞfkuLke fw÷ çktÄLkfíkko Wòo - BE1 = 2 × 2.22 = 4.44MeV
WíÃkkËLkkuLke fw÷ çktÄLkfíkko Wòo - BE2 = 28.295 MeV
Q = (BE2 – BE1)~ 24MeV LkkUÄ

yk «ríkr¢Þk{kt LÞwf÷kuLk nucleon ËeX {wõík Úkíke Wòo 24/4=6 MeV Au. suLke LkkUÄ ÷uþku, su ÷øk¼øk
Ãkh{kýw rî¼ksLkLke ½xLkk{kt LÞwf÷kuLk ËeX {wõík Úkíke Wòo fhíkk Mkkíkøkýe Au. (200/238 = 0.83 MeV)
 rhyufxh fkuh{kt çknkh ykðíkk rðrfhýkuÚke ði¿kkrLkf yLku yLÞ f{o[kheykuLku Mkwhrûkík fhðk heyufxh yuf
(Shield) fð[ ÃkwÁt Ãkkzðk{kt ykðu Au. Mkk{kLÞ heíku íku yuf òze ¢kufex Lke Ëeðk÷Lkk MðYÃk{kt nkuÞ Au.
 Mk{økú {k¤¾wt heyufxh {fkLkLke ytËh {wfðk{kt ykðu Au. íku {fkLk yufË{ nðk[wMík nkuÞ Au yLku ytËh
ðkíkkðhýeÞ Ëçkký fhíkkt Úkkuzwt ykuAwt Ëçkký ò¤ððk{kt ykðu Au. suÚke nðk {fkLkLke çknkh síke Lkk hnu.
heyufxhLkk heyufxh fkuh{kt rî¼kSík «r¢ÞkLku ÷eÄu WíÃkLLk ÚkÞu÷e økh{e, heyufxhLke ykMkÃkkMk þeík fu
VuhððkÚke Ëwh fhðk{kt ykðu Au. yk økh{ ÚkÞu÷ þeíkf íkuLke økh{e «ðkneLkk {kæÞ{Lku ykðu Au. ðhk¤ WíÃkLLk
fhu Au. Ãkkðh Ã÷kLx{kt ðes¤e WíÃkLLk fhðk xçkkoELk sLkhuxh rMkMx{ [÷kððk {kxu ðÃkhkÞ Au yLku MktþkuÄLk
heyufxh{kt ykLkku rLkfk÷ LkËe/ík¤kð/ ËrhÞk{kt fhðk{kt ykðu Au.
38
35
2CU
1. þk {kxu ÞwhurLkÞ{Lkku çkesf (LÞwrf÷ÞMk nucleus ) LÞwxÙkuLkLku økúný fÞko ÃkAe β – Mkr¢Þ ÚkkÞ Au.
2. , 141
Ba, 239
Pu, yLku {ktÚke fÞku çkesf (LÞwrf÷ÞMk) yýwfuLÿeÞ rð¼ksLk ûk{íkk Ähkðu Au
ELËehk økktÄe heMk[o MkuLxh rðþu ík{u fËk[ Mkkt¼éÞwt nþu. yk fuLÿku{kt MktþkuÄLk rhyufxh îkhk ÃkuËk Úkíke økh{e
yLkw¢{u yhçke Mk{wÿ yLku çktøkk¤Lke ¾kze{kt Akuzðk{kt ykðu Au.
3. sÞkhu Lkwt rî¼ksLk ÚkkÞ íÞkhu fux÷e Wòo {wfík ÚkkÞ Au ?
..........................................................................................
 yuf heyufxhLkk Mkk{kLÞ ÷ûkýku ykf]rík 27.5. {kt Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au. çkÄk Ãkh{kýw heyufxh{kt Lke[u
«{kýuLkku ½xkfku nkuÞ Au.
 heyufxh fkuh, sÞkt rî¼ksLkLke «r¢Þk ÚkkÞ Au yLku Ãkrhýk{u Wòo {wõík ÚkkÞ Au. íku{kt sYhe Míkh Ãkh Mkktf¤
«ríkr¢Þk ò¤ððk çk¤íkýLkk Mkr¤Þk (Úk{o÷ rhyufxh{kt modertor)szeík yLku rLkÞtºkýLkk Mkr¤Þk nkuÞ
Au. rî¼ksLkLke «r¢Þk{kt ÃkuËk ÚkÞu÷ økh{eLku Ëqh fhðk {kxu þeíkf{kt Vuhððk{kt ykðu Au. Mkk{kLÞ heíku ¼khu
Ãkkýe yÚkð Mkk{kLÞ Ãkkýe þeíkf íkhefu yLku fuz{eÞ{ (cadmium) yÚkðk xtfý¾kh{kt Ëu¾kíkwt yÄkíkw íkíð
(boron) Lkku WÃkÞkuøk rLkÞtºkýLkk Mkr¤Þk íkhefu ÚkkÞ Au.
 fkuh{ktÚke LÞwxÙkuLkLkku Í{ý (÷efus) yxfkððk {kxu fkuh ykøk¤ yuf Ãkhkðíkof {wfðk{ ykðu Au.

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk  Mk{økú s{kð (Assembly) yuf ðkrnLke suLku Ëçkký ðkrnLke fnuðk{kt ykðu Au. suLku ytËh {qfðk{kt ykðu Au.
Mkk{kLÞ heíku Úkkuzk Et[ òzwt MxuLk÷uMk Mxe÷Lkku WÃkÞkuøk yk nuíkw {kxu fhðk{kt ykðu Au.
27..3.. Ãkh{kýw rhyufxh
V{eo yLku íkuLkk MknfkÞofhku îkhk rþfkøkku ÞwrLkðŠMkxe USA ¾kíku «Úk{ Ãkh{kýw heyufxh çkLkkððk{kt (h[Lkk)
ykðu÷tw níkwt yLku íÞkh ÃkAe {wÏÞíðu WòoLke {ktøkLku Ãkqhe fhðk rðï{kt {kuxe MktÏÞk{kt Ãkh{kýw heyufxh çkLkkððk{kt
LkkUÄ (ŠLk{ký) fhðk{kt ykðu÷ Au. fux÷kf Ëuþku íku{Lke fw÷ (WòoLke) ðes¤eLkk ÷øk¼øk 20% sux÷e Ãkh{kýw
heyufxh îkhk WíÃkLLk fhu Au. ¼khík{kt yýwWòoLkwt ÞkuøkËkLk {kºk 2% Au. Ãkhtíkw yk ÞkuøkËkLk ðÄkhðkLkk «ÞíLkku
[k÷w Au. ykLku [ku¬Mk ytfku{kt ÔÞfík fheyu íkku ykÃkýu ÷øk¼øk (¼khík{kt) 20,000 MeV ðes¤e Ãkh{kýw
heyufxh îkhk WíÃkLLk fheyu Aeyu.
Ãkh{kýw heyufxhLkwt {k¤¾wt rðþk¤ yLku srx÷ nkuÞ Au yLku íku{Lke rzÍkELk fhíke ð¾íku ytíÞík
fk¤S hk¾ðe Ãkzu Au. Ãkh{kýw Ãkkðh Ã÷kLxLkk {q¤¼qík rMkæÄktík fkuE Ãký Ãkkðh Ã÷kLx suðku ¾qçk s Mkh¤ yLku
Mkh¾ku nkuÞ Au. rð¼ksLk{kt {wõík Úkíke økh{eLke ykMkÃkkMk Vhíku yuf þeíkf, yu{ fne þfku fu çk¤íkýLke
ykMkÃkkMk Ãkkýe îkhk ô[k Ëçkkýu yLku Wå[ íkkÃk{kLku ðhk¤ WíÃkLLk fhðk WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yuf rî¼ksLkLke
½xLkk fkçkoLkLkk yuf yýw çkk¤ðk{kt WíÃkLLk Úkíke Wòo fhíkk 7 x 105½ýe ðÄkhu Wòo ÃkuËk fhu Au. íkuÚke s
ykÃkýu yýw Wòo Ãkh VuhçkË÷e fhðkÚke økúeLk nkWMk ðkÞwykuLkk WíMksoLk Ãkh LkkUÄÃkkºk ½xkzku fhe þfeyu Aeyu.
òu fu ðirïf Ãkrhýk{ku MkkÚkuLkk fux÷kf srx÷ Mkk{kSf yLku hksfeÞ «&™ku ykÄkhu ykÃkýk ytrík{ Ãkh{kýw Wòo
rðfÕÃkku Lk¬e fhþu.
ðhk¤ ðes¤e WíÃkLLk fhðk {kxu yuf xçkkoELk sLkhuxh rMkMx{ [÷kðu Au. (MktþkuÄLk heyufxh{kt
økh{eLkku rLkfk÷ yuf LkËe fu Mk{wÿ{kt fhðk{kt ykðu Au.) ík{u xÙkBçku, {wtçkE ¼k¼k ykuxkur{f heMk[o MkuLxh yÚkðk
f÷kÃkk¬{ ÂMÚkík su «r¢Þk{kt çku n÷fk çkesf ¼uøkk {¤eLku yuf ¼khu çkesf Nucleus LÞwrf÷ÞMk çkLkkðu Au
íkuLku Ãkh{kýw MktÞkusLk fnuðkÞ Au.
MktÞkusLk «r¢Þk ÃkkuíkkLku yuf Mkt¼rðík WòoLkk rðfÕÃkLkk YÃk{kt «Míkwík fhu Au Ãký yu ðkík y÷øk Au fu
MktÞkusLk «r¢Þk Lkkr¼f rð¾tzL fhíkk {u¤ððe ðÄkhu frXLk nkuÞ Au fkhý fu yu{kt çktLku zÞwxÙkuLkMk ½Lk rðãwík¼kh
Ähkðu Au. ykÃkýu sÞkhu çktLkuLku MkkÚku ÷ELku yufçkesf (Nucleus) {kt MktÞkuSík fhðkLke fkurþþ fheyu Aeyu
íÞkhu íku yufçkeòLku yÃkkfŠ»kík ÚkkÞ Au yLku «ríkr¢Þk Mkk{kLÞ heíku yþõÞ çkLke òÞ Au.
yk «ríkr¢Þk «kÃík fhðk {kxu zÞwxkuLkLku ÷øk¼øk 10 r{r÷ÞLk fuÕðeLk økh{ fhðk{kt ykðu Au. suÚke
íku rnr÷Þ{ Lkk çkesf òuzu xfhkE yu{kt òuzkíkk Ãknu÷k yýøk{ku Ëqh fhðk Ãkqhíke økríkWòo «kÃík fhu Au. Ãkhtíkw
ykðk Mkíkík íkkÃk{kLk ò¤ððk {kxu yuf MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Mk{MÞkLkku Wfu÷ MktÃkqýoÃkýu fhðk{kt ykÔÞku LkÚke. nðu
òu fu yu rËðMkku Ëqh LkÚke. sÞkhu WòoLkk yk †kuíkLkk WÃkÞkuøk {kxu rLkÞtrºkík íkkÃkeÞ Ãkh{kýw «ríkr¢ÞkLke sYh
Ãkzþu.
Mk{wÿ{kt zÞwxurhÞ{ (¼khu nkEzÙkusLk) Lkku y¾qx sÚÚkku nksh Au. ykÃkýu yufðkh yuLkku WÃkÞkuøk [k÷w
fhþwt. yux÷e ykÃkýe WòoLke Mk{MÞkLkku fkÞ{ {kxu Wfu÷ ykðe þfþu. ykÃkýLku MkMíkkËhu Áfkðx ðøkh,
fkuEÃký «Ëq»ký ðøkh, Mk¤tøk ðes¤e {¤íke hnuþu, ykLkwt fkhý yu Au fu 1 økúk{ zÞwxurhÞ{ (¼khu nkEzÙkusLk)
÷øk¼øk 1,00,000 Kwh Lke økríkWòo WíÃkLLk fhu Au.
27..3.. 1.. MkqÞo yLku íkkhkyku{kt Wòo :-
MkqÞo suðk íkkhk ¾qçk s {kuxk ÃkËkÚko nkuÞ Au. íkuyku ÃkkA÷k yçkòu ð»kkuoÚke Mkíkík ¾qçk s {kuxk «{ký{kt WòoLkwt
WíMksoLk fhe hnÞk Au.

ykx÷e rðþk¤ Wòo ÃkkthÃkkrhf fku÷Mkk suðk #ÄLk çkk¤ðkÚke fËe «kÃík Úkíke LkÚke. Ãkh{kýw rð¾tzLk Ãký yk Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
WòoLkku †kuík nkuE Lk þfu fkhý fu MkqÞo{kt ¼khu íkíðku {kuxk «{ký{kt nkuíkk LkÚke. MkqÞo {wÏÞ «{ký{kt nkEzÙkusL
yLku rnr÷Þ{ øMk nkuÞ Au. íkku ík{Lku Ãký yu òýðkLke EåAk Úkþu fu MkqÞoLke WòoLkwt †kuík þwt Au ? yk «&™ {kýMkLkk
{øks{kt ½ýk ÷ktçkk Mk{ÞÚke QXe hÌkku Au. çkk¤Ãký{kt ykÃkýu yk çkk¤økeík økeík økkíkk ykfkþLku rLknk¤Þwt nþu
“xeðLf÷ xeðLf÷ ÷ex÷ Mxkh, nkW ykh ðLzh ðkux Þw ykh”
ykÃkýLku ¾çkh nþu fu MkqÞo íkuLkk rðþk¤ Ë¤Lku fkhýu çknw s þÂõíkþk¤e økwÁíðkf»koý ûkuºk WíÃkLLk
fhu Au. su yuLkk ½xf ðkÞwykuLk ¾qçk s Ëçkký fhu Au. suLkk fkhýu MkqÞoLkk fuLÿ{kt íkkÃk{kLk fhkuzku fuÕðeLk sux÷wt ðÄu LkkUÄ
Au. yuðwt yLkw{kLk ÷økkððk{kt ykðu Au fu MkqÞoLkk fuLÿ{kt íkkÃk{kLk 20 r{r÷ÞLk fuÕðeLk sux÷wt nkuÞ Au. ykx÷k
ô[k íkkÃk{kLk yLku Ëçkký{kt ðkÞwLkk yýwyku ¾qçk s íku s økríkÚke [k÷u Au yLku ytËhku ytËh xfhkÞ Au. suÚke íkkÃk
LÞwrf÷Þh «r¢Þk ÚkkÞ Au yLku ¾qçk s {kuxk «{ký{kt Wòo {wõík ÚkkÞ Au.
çkuÄu Lku «Míkkð ykÃÞku Au fu nkEzÙkusLkLkwt rnr÷Þ{ MkkÚku MktÞkusLk, íkkhkyku{ktÚke WíÃkLLk Úkíke Wòo {kxu
sðkçkËkh Au.
4 H → He + 2 +Q
yk çkÄkLkwt Ãkrhýk{ yu Au fu : [kh nkEzÙkusLk çkesf (LÞwrf÷ÞMk (nucleus)) rnr÷Þ{Lkk LÞwrf÷ÞMk MkkÚku
MktÞkursík ÚkkÞ Au yLku çku «kursxkuLk (E÷ufxÙkuLk sÞkt Mkwû{ Ãkhtíkw yuLkwt Ë¤ E÷ufxÙkuLk sux÷w yLku ÄLk rðãwík¼kh
Ähkðu Au.) yLku 26.8 MeV Wòo {wõík ÚkkÞ Au. íkkÃk LÞwrf÷Þh (Úk{o÷ Ãkh{kýw) «ríkr¢Þk {kt rðÃkw÷
«{ký{kt {wfík ÚkÞu÷e Wòo íkkhkyku{kt Wòo †kuík íkhefu fk{ fhu Au. yuðwt yLkwk{kLk fhkÞ Au fu MkqÞoLke ytËh
nkEzTÙkusLkLkku sÚÚkku yux÷ku çkÄku Ãkqhíkku Au su MkqÞoLku ykX yçks ð»kkuoÚke Ãký ðÄkhu «fkrþík hk¾e þfu Au.
H
e1137422H
Li
1. 235
92
U5 ÞwhurLkÞ{ LÞwrf÷ÞMk Lkk rð¼ksLkÚke 200 MeV Wòo {wõík ÚkkÞ Au yLku 4 «kuxÙkuLkLkk MktÞkusLkÚke
26.8 MeV Wòo WíÃkLLk ÚkkÞ Au. íkku fE «r¢Þk{kt Ë¤Lkk «rík yuf{ Ãkh ðÄkhu Wòo {wõík ÚkkÞ Au
2. Lke[u ykÃku÷e «ríkr¢Þk Ãkh æÞkLk hk¾ku
(a) H + Li → He + Q .
(b) H + H → H +
H + 4MeV.
Ãknu ÷ e «ríkr¢Þk{kt Q Lke ®f{ík yLku çkeS

«ríkr¢Þk{kt rxÙxeÞ{ Lkwt Ë¤Lke økýíkhe fhku. ykÃku÷wt
Au. m = 2.014103u, m =
4.002604u, m = 1.007825u yLku
m = 7.015982u.
27..4.. Ãkh{kýw Wòo

Fig. 27.4 : LÞwrf÷Þh Mkktf¤ ÃkúrfÞk
ykÃkýLku çkÄe ykŠÚkf «ð]r¥kyku fhðk{kt WòoLke
sYh Ãkzu Au. yuf {kÚkkËeX ¾[koÞu÷e WòoLke {kºkk
fkuE Ãký ËuþLke «økríkLkwt {kÃk Au. ÞwLkuMfkuLkk nk÷Lkk heÃkkuxo {wsçk ykÃkýe Ähíke{kíkk Ãkkýe ¾kuhkf yLku WòoLkk

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk MðYÃk{kt su WíÃkLLk fhu Au. íkuLkk fhíkkt ykÃkýu 40% ðÄkhu ðkÃkheyu Aeyu nfefík{kt {kLkð Mk{ks WòoLke
Mkwhûkk yLku WòoLkk Lkðk Mºkkuík {kxu «ÞíLk fhe hnÞk Aeyu. ðÄkhu Ãkzíkk WÃkÞkuøkÚke WòoLkk ÃkhtÃkhkøkík †kuík çknw
ÍzÃkÚke ½xe hnÞk Au yLku yuðwt Ãký çkLku fu ykðíkk 100 ð»ko ÃkAe MktÃkqýo Mk{kÃík ÚkE Ãkh{kýw Wòo yu fËk[
¼rð»ÞLke Wòo sYrhÞkíkku þktríkÃkqýo «Þkuøk îkhk Ãkqhe fhðk {kxu yuf ¾qçk s yøkíÞLkk rðfÕÃk îkhk ykÃkýu nðu
yuLkk Ãkh [[ko fheyuu.
27..4.. 1.. þktríkÃkqýo «Þkuøkku :-

LkkUÄ
ðes¤eLkwt WíÃkkËLk yu Ãkh{kýw WòoLkku MkkiÚke {níðÃkqýo þktíkÃkqýo «Þkuøk Au. Ãkh{kýw ðes {Úkf Lkwt yku {kxku{kt
{kuxku ÷k¼ yu Au fu yu{kt Úk{o÷ Ãkkðh Ã÷kLx Lke {kVf Mk¤tøk ðkÞw fu fku÷Mkku Lkk #Äý íkhefu sYh Ãkzíke
LkÚke.ykøk¤ VkÞËku yu Au fu íku ðkíkkðhýLku çkeò ðes{ÚkfkuLke {kVf Äw{kzk yLku hk¾Úke ðkíkkðhýLku «Ëqr»kík
fhíkk LkÚke. heyufxh{kt yufðkh ¼hu÷wt #ÄLk ÷øk¼øk yuf MkkÚku 6 {rnLkk MkwÄe [k÷u Au. yk fkhýu Ãkh{kýw
ðes{Úkfku, {kuxk snkòu yLku Mkçk{heLk Lku þÂõík ykÃkðk {kxu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
heyufxh{kt ðÃkhkÞu÷ #ÄLk ¾qçk s huzeÞkuyufxeð nkuÞ Au fkhý fu íku{kt ¾qçk s {kuxk «{ký{kt
hurzÞku ykEMkkuxkuÃk nkuÞ Au.
¼khíku ðÃkhkÞu÷ #ÄLk yLku yu hurzÞku ykMkku xkuÃk{ktÚke f]r»k, Ëðk, Wãkuøk yLku MktþkuÄLk{kt WÃkÞkuøk ÚkE þfu yuLkk
{kxu ÃkkuíkkLke MkwrðÄk rðfrMkík fhe Au. huzeÞku yufxeð Lkk f[hk{ktÚke hurzÞku yufxeð rfhýku Vu÷kíkk hkufðk {kxu
Mkk{kLÞ heíku íku{ýu ¼khe ÷ku¾tzLkk ¾ku¾kyku {qfeLku {eXkLke ¾ký{kt ôzu Ëkxe Ëuðk{kt ykðu Au. ykLkku LkkUÄÃkkºk
rððkË, ðeLkkþf ÃkËkÚko suLkku Lk{qLkku 6 ykuøkMx, 1945 {kt òuðk {éÞku sÞkhu yýwçkkuBçk òÃkkLkLkk rnhkuþe{k{kt
ÃkzðkÚke ÷kt¾ku ÷kufkuLkwt Úkkuzk Mk{Þ{kt {]íÞw ÚkÞwt. Úkkuzkf Mk{Þ{kt çknw s þÂõíkþk¤e nkEzÙkusLk yLku LkkExÙkusLk
çkkuBçk Ãký rðfMkeík ÚkÞk. yk MkwtËh Ãk]ÚðeLku ½ýe ð¾ík rðLkkþ fhe Lkkt¾ðkLke íkkfkík Ähkðu Au. Table 27
¼khík{kt Ãkh{kýwþÂõík
Nucleon
¼khíkLku ykÍkËe {éÞkLku Úkkuzk ð»kkuo çkkË zko. yu[. su. ¼k¼k (nku{e snktøkeh ¼k¼k) Lku «Úk{ Ãkh{kýw þÂõík
2
WÃkÞkuøk fhðkLke Mkt¼kðLkk Lke þYykík fhe. yu{ýu rºkÃkh{kýeÞ rðfkMkLke ÞkusLkkLke YÃkhu¾k íkiÞkh fhe. D
3
T
 ðes¤e WíÃkkËLk fhðk {kxu fwËhíke ÞwhrLkÞ{Lkku WÃkÞkuøk fhe ¼khu Ëçkký s÷rhyufxhLkwt
3
He
rLk{koý fhðwt. suLkkÚke Ã÷wxkurLkÞ{ Lkk{Lkwt LkeÃks {¤u Au.
4
He
 Ã÷wxkurLkÞ{Lku çk¤ðkÚke íkeðú «sLkLk heyufxh MÚkÃkkÞ Au yLku ÚkkurhÞ{ U-233 {¤u Au. 6
Li
 çkeò íkçk¬kLkku rðfkMk ÚkkÞ Au yLku çkkfe hnu÷ r£þkE÷ ÃkËkÚkoLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au. 7
Li
¼khík{kt Ãkh{kýw þÂõíkLkwt WíÃkkËLk ÄtÄkfeÞ YÃku 14 LkkLkk heyufxh yLku yuf {æÞ{ ykfkhLkk Ãkh{kýw heyufxh
Úke [k÷w Úkðwt.
yk rMkðkÞLkk 8 heyufxhLkwt rLk{koý [k÷e hÌkwt Au yLku çkeò ½ýkLke ÞkusLkk ÚkE hne Au. yíÞkh MkwÄe Ãkh{kýw
Wso ÷øk¼øk 2 × 1010 kW h ðes¤e îkhk ¼køk ykÃke hne Au. su ÷øk¼øk fw÷ WòoLke ûk{íkkLkk 3% Au.
MkhfkhLke Lkerík «{kýu MkLk 2020 íkf 20 GWe Ãkh{kýw ûk{íkk WÃkÞkuøk{kt ykðe sðe skuEyu yLku 2050
MkwÄe 25% Ãkh{kýw WòoLkwt ÞkuøkËkLkLke ykþk Au.

1.¼khík{kt WòoLkk WíÃkkËLk {kxu fE òíkLkk heyufxh (yýw¼êe) Lkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.

2. yuf Ãkh{kýw çkkuBçk{kt fux÷k «{ký{kt rð¼ksLk ÚkkÞ Au. suÚke {wõík Úkíke Wòo 20,000 TNT sux÷e nkuÞ Au. Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
(ykÃku÷wt Au fu 1 g TNT = 1000 fu÷uhe W»{k ykðu Au.)
27..4.. 2.. Ãkh{kýw rðrfhýLkk ¾íkhk yLku íkuLkk Mk÷k{íkeLkk WÃkkÞku :-
MkSð yLku rLkSoð ÃkËkÚko su ykÃkýe ykMkÃkkMkLkk ðkíkkðhý{kt Mk{kÞu÷ Au. yk ðkíkkðhý{kt Ãkþw, Ãkt¾e,
«kýe, s¤[h«kýe, {Lkw»ÞLke ðå[u Lkkswf Mktíkku÷Lk fhkuzku ð»kkuoÚke çkLke hÌkwt Au. yk Mktíkw÷LkLku çkøkkzðkLkku ¾íkhku WíÃkLLk
ÚkE hÌkku Au. yk Mktíkw÷LkLku çkøkkzðkLkku {wÏÞ yuf ½xf ykÃkýk ðkíkkðhý{kt Mkíkík hnu÷wt «Ëq»ký Au. ykÃkýk ðkíkkðhý{kt
nksh ½ýk «Ëqr»kíkku{ktÚke MkkiÚke ¾íkhLkkf ÷ktçkk Mk{Þ {kxu Sðrð¿kkLkLku yMkh fhLkkh «Ëqr»kík Ãkh{kýw rðfhý Au. yøkkW
LkkUÄ
yk Ãkh{kýw rðrfhýku fkuM{ef rfhýku yLku rfhýkuíMkøkeo ¾Lkes suðk fwËhíke †kuíkkuLku ÷eÄu s nksh níkk. nðu {kýMku çkLkkðu÷
†kuíkLku ÷eÄu rËðMku rËðMku íku{Lke nkshe ðÄe hne Au.
Ãkh{kýw «rþûký, Ãkh{kýw MktþkuÄLk suðe Ãkh{kýw MÚkkÃkLkk, Ãkh{kýw rhyufxh yLku y÷øk hkuøkkuLku {xkzðk {kxu
rfhýkuíMkøkeo (radioactive) íkífk÷eLk Mk{ÞLkk {kLkð rLkŠ{ík Ãkh{kýw rðrfhýkuLkku †kuík Au.
Ãkh{kýw rðrfhý Sðeík ÃkuþeykuLke srx÷ Ãkh{kýw rð¼ksLkLkwt ykÞLkefhý îkhk yuLkku rðLkkþ fhu Au. yu fuLMkhøkúMíkLke
ð]ÂæÄLku «urhík fhu A, ðktSÞkÃkýwt ykðu Au. [k{zeLke økh{e Lkef¤e íkÚkk hkuøkkuLke hkuøk «ríkfkhf þÂõík ½xe òÞ Au.
rðrfhýkuÚke ykLkwtðtrþf «r¢Þk suðe fu ysL{u÷k çkk¤fku íkuLke yMkh Ãkkt[ ÃkuZe MkwÄe çkíkkðu LÞwrf÷Þ rðrfhýLkku «¼kð MkeÄku
ykzfíkhe heíku ð]ûkku, «kýe Mk]r»x, s¤[h Ãkh Ãkzu Au. rðrfhýku ðLkMÃkrík, ðLkMÃkrík, {kA÷eyku yLku «kýeykuLku Lk»x fhe
Lkkt¾u Au.
LÞwrf÷Þh rðrfhý fkhýu þhehLkk ¾wÕ÷k ¼køkLku LkwfþkLk ÚkkÞ Au. MkkÚku WòoLke íkeðúíkk yLku yuLkk Mð¼kð Ãkh
ykÄkh hk¾u Au. {kýMkLkk þhehLkk rðrðÄ ¼køkku{kt rðrfhýLke MktðuËLkþe÷íkk y÷øk y÷øk çkíkkðu Au. α - fý ÃkkuíkkLke
Binding Energy per
35
nucleon (BE/A) Wå[ ykÞLkþÂõíkLku fkhýu ðÄkhu LkwfþkLkfkhf nkuÞ Au. rðrðÄ rðrfhý Lke ûk{íkkLke Mkh¾k{ýe MktçktrÄík sirðf yMkhfíkko
of
U light nuclei
2 some
‘relative biological effectiveness’ MkkÚku fhðk{kt ykðu Au. su factor Lkku ¼køk Au. rðrðÄ fýku/ rfhýku Lkku fkuXku
BE/A(in MeV) 27.3. {kt ykÃku÷ Au.
1.11 fwËhíke ÃkËkÚkkuoLke WíÃkLLk ÚkÞu÷k rðrfhýku Ãkh fkuE rLkÞtºký LkÚke nkuíkwt. Ãkhtíkw {kLkð - MkŠsík, «ÞíLkku yLku MkkÄLkkuLkk
2.827 WÃkÞkuøkÚke rðrfhýku ykuAk fhe þfkÞ. yu{ktÚke fux÷kf Lke[u ykÃku÷k Au.
2.573
 LÞwrf÷Þh (Ãkh{kýw) rðMVkuxfkuLku LkkçkqË fhðk.
7.074
 hurzÞku ykEykuxkuÃkLkwt WíÃkkËLk ½xkzðwt.
5.332
6.541  VufxheLkku f[hku su{kt hurzÞku LÞwrf÷eykEzLkk fýku Au. suLkku WÃkÞkuøk MkkðÄkLke Úke fhðku.
 LÞwrf÷ÞLke Ëðk yLku hurzÞku rðrfhýkuLkku WÃkÞkuøk íÞkhu s fhðku sÞkhu çkeòu fkuE rðfÕÃk Lk nkuÞ yLku yuLkwt
«{ký Ãký Wr[ík hk¾ðwt yLku rð[kheLku fhðku.
ík{u su þeÏÞk
 hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt MktÞkusf E÷ufxÙkuLk ÷u Au. yLku yk «r¢Þk{kt Mk{kÞu÷e Wòo 1eV.suðe nkuÞ Au.
 LÞwrf÷Þh «r¢Þk{kt Ãkh{kýwLke MktÏÞk, Ë¤Lkku sÚÚkku yLku ðes¤eLkku «ðkn (charge) Mkthrûkík
(conserved) nkuÞ Au.

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk  sÞkhu ¼khu LÞwrf÷Þh suðk fu ÞwhurLkÞ{ Äe{k LÞwxÙkuLk Ãkh çk{çkkhe fhe Au, LÞwrf÷ÞhLkwt çku ¼køk{kt rð¼ksLk ÚkkÞ
Au. 2-3 LÞwxÙkuLk Awxk Ãkzu Au yLku 200MeV Wòo {wõík ÚkkÞ Au. yk «r¢ÞkLku LÞwrf÷Þh rð¾tzLk fnu Au.
 ykðk ÃkËkÚko su rð¾tzLkLke «r¢ÞkÚke rð¾trzík ÚkkÞ Au. suLku rð¾tzLk ÃkËkÚko fnu Au. su{ fu 233
Th,
233
U, 235U,yLku 239Pu rð¾tzLk ÃkËkÚkkuo Au.
 Mkktf¤ «ríkr¢Þk íÞkhu ÚkkÞ Au sÞkhu yuf Úke ðÄkhu WíMkŠsík LÞwxÙkuLk rð¾tzLk Lke «ríkr¢Þk{kt «kÚkr{f
LkkUÄ rð¾tzLk{kt «urhík fhe Mkktf¤ «ríkr¢ÞkLkwt MðYÃk ÷u Au.
 LÞwrf÷Þh heyufxh yu yuðwt MkkÄLk Au suLkk îkhk rLkÞtrºkík Mkktf¤ yr¼r¢Þk MðÞtM£wrík (ykÃkLku ykÃk) [k÷u Au.
 LÞwrf÷Þh heyufxh{kt çku n÷fk Lkkr¼f (nuclei ) yufçkeò MkkÚku VÞwÍ ÚkE òÞ Au
 yýw MktÞkusLk WíÃkkËLk {kxu, «rík r¢Þk fhLkkh {æÞðíkeo fuLÿ ÷øk¼øk 20 r{r÷ÞLk fuÕðeLk sux÷wt økh{ fhðwt Ãkzu
Au suÚke yu Mkt¼rðík yðhkuÄ Ëqh fhðk {kxu Ãkqhíke økrík Wòo {u¤ðe þfu.
 íkkhkyku{kt Wòo yýw MktÞkusLkLke «ríkr¢Þk îkhk çkLkkððk{kt ykðu Au.
 MkqÞo îkhk ÷øk¼øk 400 × 106 xLk «ríkMkufLz sux÷ku nkEzÙkusLkLkku ðÃkhkþ ÚkkÞ Au.
 hurzÞku - ykEMkkuxkuÃk îkhk f]r»k, Ëðk yLku Wãkuøk{kt rðrðÄ WÃkÞkuøk þkuÄe fkZÞk Au.
ÃkkXktík «&™ku
1. Ãkh{kýw «ríkr¢kÞ hkMkkÞrýf «ríkr¢ÞkÚke fuðe heíku swËe Ãkzu Au ?
2. yuf rî¼ksLk heyufxh{kt {kuzhuxh yLku þku»kfLkku WÃkÞkuøk þwt Au.
3. Ëhuf LÞwf÷kuLkLke çktÄLkfíkko Wòo rðÁæÄ Ë¤ MktÏÞkLkku ð¢ (yk÷u¾) Lke {ËËÚke yýw MktÞkusLk rðMíkkhÚke
Mk{òðku.
4. Ãkh{kýw «ríkr¢Þk þwt Au ? Ãkh{kýw «ríkr¢Þk{kt Ãkk÷Lk fhkíkkt Wòo MkthûkýLkk rLkÞ{ku çkLkkðku. Ãkh{kýw «ríkr¢Þk
Lkk ºký WËknhý ykÃkku.
5. LÞwrf÷Þh rð¾tzLk þwt Au ? ík{khku sðkçk Mk{òððk yuf WËknhý ykÃkku.
6. 30 rËðMk {kxu 100 {uøkk ðkuÕx ðes¤e WíÃkLLk fhðk {kxu 235ULkk ðÃkhkíkk Ë¤Lke økýíkhe fhku.
7. ¼khu nkEzÙkusLk Lke[uLke MktÞkusLkLke «ríkr¢Þk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.

r–
D + D → He + 24 MeV
WÃkh çkíkkÔÞk{kt sux÷e Wòo WíÃkLLk fhðk{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk ¼khu nkEzÙkusLkLkk sÚÚkkLke økýíkhe fhku.
8. Ãkh{kýw MktÞkusLk þwt Au ? ík{khk sðkçkLku ykÄkh ykÃkðk {kxu Ãkh{kýwt MktÞkusLkLkwt yuf
Mk{efhý ÷¾ku.
9. MkqÞoLkku Wòo †kuík þwt Au ? íku WíÃkLLk fuðe heíku ÚkkÞ Au íku WËknhý ykÃke Mk{òðku.

10. yuf yýw heyufxhLkwt çkktÄfk{ ðýoðku. Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
11. MktÞkusLk «ríkr¢Þk{kt {wfík Úkíke WòoLke økýíkhe fhku. 3 (
ykÃku÷ Au. α - fýLkwt Ë¤ = 4.00263u.
ÃkkXøkík «&™kuLkk LkkUÄ
27.1
1. a. 19
9 F + H → O + He;
b. AI + n → Na + He;
c. Th → Pa + e;
d. Cu + D → Zn + n
2. 17.9MeV
C  12
3434
He)70 x
6 C
91 o
70 3. N + He → O + H + 6.5MeV.
27.2
1.n/p
2. 239Pu
3. 200 MeV.
27.3
2. (a) 17.3 MeV, (b) 2.69 MeV.
27.4
2. 1 kg
rð½xLk
6. 30.6 kg 7. 146.6 g
11. 7.35 MeV

16. çkesfLke Ãkh{kýw ËeX çktÄLkfíkko Wòo {u¤ðku.
ykÃku÷
LkkUÄ mr = 1.00783 u
mn = 1.00867u
mn = 14.00307 u.
17. Ãkh{kýw ¢{ktf Lkku yuf yýw îkhk α - fýkuLku Vu÷kðku, yMkh Ãkrh{ký b yLku
rð¾hkÞu÷ fkuý ðå[uLkku MktçktÄ Lke[u {wsçk Au.
b= .
(a)sÞkhu b = 0 íÞkhu rð¾hkÞu÷ fkuýLke ®f{ík þwt ÚkkÞ ?
(b) yuðwt fu{ ÚkkÞ Au fu çkesf (nucleus) Lkwt Ë¤ Mkqºk{kt LkÚke ykðíkwt Ãký [kso ykðu Au .
(c) bLke ykÃku÷ ®f{ík {kxu, ðÄíke WòoLke MkkÚku ÃkhkðíkoLkLkku fkuý ðÄu Au fu ½xu Au ?
(d) α - fýkuLke ykÃku÷ Wòo {kxu, yMkh Ãkrh{ký{kt ½xkzkÚke þwt rð¾hkÞu÷ fkuý{kt
½xkzku yÚkðk ðÄkhku ÚkkÞ Au ?
18. nkEzÙkusLk yýwLkk yuf E÷ufxÙkuLkLke ÂMÚkh ÂMÚkrík{kt fw÷ Wòo (– 13.ev) Au íku þkuÄku.
(a) E÷ufxÙkuLkLke økrík Wòo íkLke «Úk{ WíMkkrník ÂMÚkrík þwt Au ?
(b) E÷ufxÙkuLkLke Mkt¼rðík Wòo íkuLke «Úk{ WíMkkrník ÂMÚkrík {kt þwt Au ?
8. hkMkkÞrýf {q¤íkíðku yLku Mk{ËçkkðA ûkuºkku ðå[uLkku íkVkðík þkuÄku.
9. 200 r Lkk Mkt¼rðík íkVkðík îkhk «ðuøkeÞ E÷ufxÙkurLkf òuz Mktf¤kÞu÷ ole BroglieLke
íkhtøk÷tçkkE þkuÄku.
10. WËknhýLke {ËËÚke hkMkkÞrýf «ríkr¢Þk yLku Ãkh{kýw «ríkr¢ÞkLkku íkVkðík þkuÄku.
11. nkEzÙkusLk yýwLkku çkkunh ÚkeÞheLkk rMkæÄktíkLkwt ðýoLk fhku.
12. Ëþkoðku fu yuf çkesfLke ½Lkíkk íkuLke Ë¤Lke MktÏÞkÚke Mðíktºk Au.
13. rfhýkuíMkøkeo ÃkËkÚkoLke Mkhuhkþ SðLk yLkuw yzÄk SðLkLkku íkVkðík çkíkkðku. rfhýkuíMkøkeo
1
íkíðLke su íkuLkwt Ë¤ íkuLkk {q¤ Ë¤ fhíkkt 16 rËðMk{kt ½xkzu Au. yuLkwt yzÄwt SðLk þkuÄku.
8

14. ‘{q¤¼qík fýku{kt [kso (e) yÚkðk Ë¤ (m) Lke Mkh¾k{ýe{kt [ku¬Mk [kso (e/m) yu ¼kiríkf økwýð¥kkLkk Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
ykÄkhu ðÄw {níðLkwt Au. yk ðkfÞLkk MktË¼o{kt WËknhý ykÃkku.
15. Lke[uLkk {kxu Mk{efhýku ÷¾ku.
ðrh»X {kæÞr{f fku»k
Ãkh{kýw yLku {æÞðøkeo fuLÿ

LkkUÄ
rðãkÚkeo yuMkkEL{uLx - 7
{n¥k{ økwý :- 50 Mk{Þ :- 1 1/2 f÷kf
Mkq[Lkku :-
 çkÄk s «&™kuLkk sðkçk Lkðk ÃkusÚke [k÷w fhku.
 ík{khe W¥khðkneLke Ãkh Lke[u {wsçkLke {krníke ¼hku.
 Lkk{
 LkkUÄýe Lktçkh
 rð»kÞ
 yuMkkEL{uLx yLkw¢{rýfk
 MkhLkk{wt
 ík{kÁt yuMkkE{uLx ík{khk rð»kÞLkk rþûkf ÃkkMku [fkMkýe fhkðku, suÚke ík{Lku ík{khk yÇÞkMk rðþu Mkk[wt {køkoËþoLk
{¤u .
ík{khku yÇÞkMk NIOS Lku {kuf÷íkkt
1. nkEzÙkusLkLkk yýwLkku «Úk{ yLku çkeò ¼ú{ý fûkkLke Wòo økwýku¥kh þwt Au ? (1)
2. 1 ev Lku 5 {kt áþkoðku. (1)
3. 1 u Lku rføkúk {kt áþkoðku. (1)
4. þk {kxu ÃkËkÚkoLkk {kuò fwËhíke çkkçkíku ykÃkýk ËirLkf yð÷kufLkkuLku MÃk»x LkÚke fhíkk.
(1)
5. rfhýkuíMkøkeo Lk{wLkkLkwt sÞkhu Ë¤ ½xu Au. íÞkhu íkuLkk Mkhuhkþ SðLk Ãkh þwt yMkh ÚkkÞ Au. ?
(1)
6. LÞwrf÷ÞMk rð¾tzLkLke «ríkr¢Þk{kt {kuzhuxhLkku þwt WÃkÞkuøk Au ? (1)
7. phibelectrons (Vkuxku E÷ufxÙkuLk) Lkku ðuøk fuðe heíku çkË÷kÞ Au sÞkhu ½xLkk rfhýkuLkk

Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk ðuøkLke íkhtøk÷tçkkE ðÄu Au ?
c. Th → Pa + e;
d. Cu + D → Zn + n
2. 17.9MeV
LkkUÄ 3. N + He → O + H + 6.5MeV.
27.2
(1) sÞkhu n/pøkwýku¥kh íkuLkk fwËhíke økwýku¥kh Úke ðÄe òÞ Au, íÞkhu íkuLke ÂMÚkhíkk ½xu Au. ðÄw
Mkwø{íkk «kÃík fhðk økwýku¥kh {kt ½xkzku ÚkkÞ Au.
(2) 239Pu
(3) 200 MeV.
27.3.
(1) (1) rð¼ksLkLke «r¢Þk{kt 0.84 MeV/u Wòo Awxe Ãkzu Au. sÞkhu MktÞkusLk{kt 6.7
MeV/u. íkuÚke s Ë¤ ËeX Aqxe Ãkzíke Wòo yk Mktòuøkku{kt ðÄkhu nkuÞ Au.
(2) (a) 17.3 MeV, (b) 2.69 MeV.
1. Ëçkkððk¤wt ¼khu ÃkkýeLkwt rhBÃkufxh.
2. ÷øk¼øk 1 rf÷ku ytrík{ MðkæÞkÞLkk Ëk¾÷k{kt sðkçk.
6. 30.6 kg
7. 146.6 g
11. 7.35 MeV
(f) E÷ufxÙkuLkLke «Úk{ WíMkkrník ÂMÚkrík{kt fw÷ Wòo fux÷e Au ?
(z) WÃkhLkk{ktÚke fÞku sðkçk çkË÷kE sþu òu Mkt¼rðík WòoLkku þqLÞ íkhefu çkË÷e Lkkt¾ðk{kt ykðu
íkku
19. Vkuxku E÷ufxÙef yMkhLkk yuf «kÞkuøkef yÇÞkMk{kt rðrðÄ íkhtøk÷tçkkE {kxuLkk Mkt¼rðík {wÕÞku
Lke[u {wsçk Au.
3650 4358 5461 6907
Vs (V) 1.28 0.95 0.74 0.16 0
(a) Ã÷kLxLkku ÂMÚkhktf h Lke ®f{ík þkuÄku.

(b) fkuE Ãký ÃkËkÚko {kxu yufË{ ÷½wík{ ykð]r¥k fkÞo þkuÄku. Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk
20. V ðkuÕx Mkt¼rðík ûkuºk{kt «ðuøkeÞ [wtxýe MkkÚku Mktf¤kÞu÷ 100 ev íkhtøk÷tçkkE {kxu MktçktÄ þkuÄku. em
ðýoÃkxLkk fÞk ¼køk{kt ík{Lku 100 ev E÷ufxÙkLu k MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Broglie Lkk íkhtøk÷tçkkELke MkkÚku Mkh¾k{ýe{kt
íkhtøk÷tçkkEðk¤k rfhýku {¤þu.
LkkUÄ

{kuzâw÷ - 8 yÄoðknfku yLku yÄoðknf h[Lkkyku
yÄoðknfku yLku MktËþ
u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
28
yÄoðknfku yLku yÄoðknf h[Lkkyku
sÞkhÚke {kLkð økwVkyku{ktÚke çknkh Lkef¤eLku MkÇÞíkkykuLkwt rLk{koý fÞwot íÞkhÚke yuLke
ykhk{ËkÞf SðLkLke EåAk Ãký rLkhtíkh «çk¤ Úkíke økÞe. ykøk íkÚkk ÃkitzkLkku ykrð»fkh {kLkð
EríknkMk{kt rLk]ýkÞf çkkçkík rMkæÄ ÚkÞk. MkB¼ðík: íÞkh çkkË {kuxwt ÃkrhðíkoLk ‘½qMkh ¢ktrík’
(grey revolution)Lkk YÃk{kt ÚkÞwt suýu Mkt[kh, ÃkrhðnLk Lke MkkÚku SðLkþi÷e{kt Ãký çkË÷e
ÃkrhðíkoLk fÞwO. ykÃkýk ½h{kt çkuMkeLku ykÃkýu ykÃkýk r«ÞsLkku Lke MkkÚku Mk{wÿku íkÚkk WÃk¾tzkuLke
Ãkkh ðerzÞku fkuLV®LMkøk îkhk òuzkE þfkÞ Au. {kLkð çkeò økúnku MkwÄe ÃknkU[e økÞku Au yLku
Ãk]Úðe íkÚkk MkqÞo{tz¤ Úke Ãkuh SðLk Lke þkuÄ [k÷wt Au.
xÙkrLÍMxh hurzÞku, xeðe., Mku÷VkuLk íkÚkk fkuBÃÞwxh suðe ËirLkf SðLkLke ðMíkwyku{kt
yÄoðknfLkku ðÃkhkþ ÚkkÞ Au. rMkr÷fkuLk yLku s{uorLkÞ{ MkkiÚke ðÄw «[r÷ík yÄoðknf ÃkËkÚko
Au. Mkk{kLÞ heíku yuf yÄoðknf Lke ðknfíkkLkwt {kLk (Äkíkwyku) yLku yðknfku (yÄkíkwyku) Lke
ðknfíkkykuLke {æÞ{kt fÞktf nkuÞ Au. òu fu, rLkhÃkuûk þqLÞ íkkÃk{kLku, yÄoðknf yuf MktÃkqýo
yðknf íkhefu ðíkuo Au. yÄoðknfLke ðknfíkk fux÷ef rðþu»k yþwÂæÄyku W{uhðkÚke VuhVkh Ãkk{u

yÄoðknfku yLku yÄoðknf h[Lkkyku {kuzâw÷ - 8
u k
Au. yk yþwÂæÄykuLku zkuÃkUx (Dopant )fnu Au. zkuÃkuLx îkhk yÄoðknf Lku «ËkLk fhðk{kt ykðu÷
ÔÞðnkh
ðes¼kh ðknfkULkk ykÄkhu yþwÂæÄ r{r©ík yÄoðknf çku «fkhLkk nkuÞ Au. - P «fkhLkk N -
«fkh.
LkkUÄ
sÞkhu þwæÄ yÄoðknf {kt P - «fkh Lke yþwÂæÄ W{uhðk{kt ykðu íÞkhu P - «fkh
yÄoðknf íkiÞkh ÚkkÞ Au. sÞkhu þwæÄ yÄoðknf{kt N - «fkhLke yþwÂæÄ W{uhðk{kt ykðu
íÞkhu N - «fkh yÄoðknf íkiÞkh ÚkkÞ Au. P - «fkh íkÚkk N - «fkh yÄoðknfkuLkk òuzký
îkhk P- N ( P N Junction) stfþLk zkÞkuz Lke h[Lkk ÚkkÞ Au yuf yLÞ yíÞtík WÃkÞkuøke
yÄoðknf h[Lkk rîÄúwðeÞ stfþLk xÙkÂLÍMxh (Bipolar Junction Transistor) Au. yk
yæÞkÞ{kt ík{u rðr¼LLk «fkhLkk yÄoðknfku íku{Lke ðíkoýqtf yLku fuðe heíku íku{Lkk WÃkÞkuøk îkh
rLkŠ{ík h[kyku su{ fu ÍuLkh zkÞkuz (Zener diode), Mkku÷h Mku÷ (solar cell), Vkuxku zkÞkuz
(photodiode), «fkþ WíMksof zkÞkuz (light emitting diode), íkÚkk xÙkÂLÍMxh (transistor)
ðøkuhu rðþu yk Mkh¤ Mkth[Lkkyku ðkuÕxus rLkÞk{f, rzMÃk÷u, ÂMð[, Mktøkúknf «ýk÷eyku Mkt[kh
«ýk÷eyku, fkuBÃÞwxhkut, WÃkøkúnku, ytíkheûkÞkLkku íkÚkk Wòo «ýk÷eyku{kt ðÃkhkÞ Au.
WËu~Þku
yk «fhýLkk yÇÞkMk ÃkAe ík{u þe¾e þfþku. :
 N - «fkh íkÚkk P- «fkh Lkk yÄoðknfku ðå[uLkku íkVkðík òýe þfþku. zuÃ÷uþLk
rðMíkkh
 P - N stfþLk zkÞkuz (Depletion Region) {kt yLku çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷

(Barrier Potential) Lkku WÆ¼ð Mk{òðe þfkþku.

u k
ÔÞðnkh  Vkuhðzo yLku rhðMko çkkÞMk{kt P - N stfþLk zkÞkuz Lke I - V ÷kûkrýfíkkyku Lkwt
ðýoLk fhe þfþku.
LkkUÄ  xÙkÂLÍMxh fkÞo - rðrÄLkwt ðýoLk fhe þfþku.
 xÙkÂLÍMxhLkk rðr¼LLk rðMíkkhku Lkk ykfkh, fkÞo íkÚkk WÃkr{©ý (doping) Lkku íkuLkk
«¼kð Mk{S þfþku.
 P- N- P yLku N- P - N xÙkÂLÍMxhkuLke ðå[uLkku ¼uË fne þfþku.
 y÷øk - y÷øk heíku xÙkÂLÍMxhLkwt ÃkrhÃkÚk{kt òuzký yLku íku{Lke ELkÃkwx yLku ykWxÃkwx
÷kûkrýfíkk (configuration) Lkwt ðýoLk fhe þfþku.
 xÙkÂLÍMxhLkk ÃkrhÃkÚk{kt yLku y÷øk - y÷øk heíku òuzkýku (configuration) Lke

Mkh¾k{ýe íku{Lkku ELkÃkwx/ ykWxÃkwx yðhkuÄ, ÷ÂçÄ (gain) yLku WÃkÞkurøkíkk Lkk
ykÄkhu fhe þfþku.
28.1. ytíkøkíko yLku çkrnøkíko yÄoðknfku
yÄoðknfku Lku íku{Lke þwæÄík Lkk ykÄkhu çku «fkh{kt ðøkeof]ík fhðk{kt ykðu Au.
1. ytíkøkíko yÄoðknfku (Intriviric)
2. çkrnøkíko yÄoðknfku (Extriasic)
íku{Lkk rðþu ykÃkýu yÇÞkMk fheyu.

u k
28.1.1. ytíkøkíko (þwæÄ) yÄoðknfku :-
ÔÞðnkh
þwæÄ rMkr÷fkuLk íku{s s{uorLkÞ{ ytíkøkíko yÄoðknfku Au fu{ fu íkuyku fkuE yþwÂæÄ Ähkðíkk
LkÚke. yk íkíðku{kt E÷ufxÙkuLMk íku{Lkk MVrxf çktÄkhý{kt [wMík heíku sfzkÞu÷k nkuÞ Au. yÚkkoík íku
LkkUÄ
økrík fhðk {wõík nkuíkk LkÚke. sÞkhu þwæÄ rMkr÷fkuLk Lku W»{eÞ Qòo «kÃík ÚkkÞ Au. íÞkhu fux÷kf
E÷ufxÙkuLk çktÄ{ktÚke {wõík ÚkE òÞ Au. Ëhuf çktÄ íkqxíkk sÞkt yuf {wõík E÷ufxÙkuLk «kÃík ÚkkÞ Au íkku
çktÄ{kt yuf nku÷ (hole) Ãký WíÃkLLk ÚkkÞ Au. çktÄ{kt E÷ufxÙkuLk Lke ¾k÷e søÞkLku E÷ufxÙkuLk
sux÷ku s Ãkhtíkw ÄLkkí{f ðes¼kh Ähkðíkkt ‘fý’ çkhkuçkh økýðk{kt ykðu Au. yk ¾k÷e søÞkLku
fku÷ fnuðk{kt ykðu Au. {wõík E÷ufxÙkuLk MVrxf{kt yMíkÔÞMík heíku økrík fhu Au. yk E÷ufxÙkuLMk
yLku fkuÕMk (holes) Lku {wfík rðãwík¼kh ðknfku fnu Au yLku íkuykuLke økrík îkhk rðãwík «ðkn
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. Ãkhtíkw, þwæÄ rMkr÷fkuLk{kt íku{Lke MktÏÞk yux÷e ykuAe nkuÞ Au fu íkuykuLke ÔÞðnkrhf
WÃkÞkurøkíkk yíÞtík Mker{ík nkuÞ Au.
æÞkLk ykÃkku fu ytíkøkíko yÄoðknf{kt E÷ufxÙkuLMk yLku fkuÕMk n{utþk òuzfkt WíÃkLLk ÚkkÞ
Au yLku {wõík E÷ufxÙkuLMkLkku Éý ðes¼kh fkuÕMkLkk ÄLk ðes¼kh ðzu [ku¬Mk heíku Mk{íkkur÷ík
ÚkkÞ Au. òu fu yuf E÷ufxÙkuLkLke økríkLku ÷eÄu fku÷ yuf çktÄÚke çkeò çktÄ{kt MÚkkLkktíkh Ãkk{u Au.
MVrxfLke ytËh rLk{koý fhíkkt {wõík E÷ufxTÙkuLk LÞwrf÷ÞMk íkÚkk çkeò {wõík E÷ufxÙkuLMk òuzu
rLkhtíkh yÚkzk{ý Ãkk{u Au. íkuÚke íku{Lke økrík yrLkÞr{ík yLku yMíkÔÞMkík nkuÞ Au su ðkÞw{kt
yýwykuLke økrík MkkÚku ½ýe MkkBÞíkk Ähkðu Au.
ykf]rík : 28.1. yÄoðknf{kt E÷ufxÙkuLk yLku nku÷Lke økrík

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
(a) (b) (c)

28.1
nðu ykf]rík 28.1 (y) {kt ËþkoÔÞk {wsçk Äkhku fu ®çkËw A Ãkh E÷ufxÙkuLk - fku÷Lkwt òuzfwt
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. {wõík E÷ufxÙkuLk MVrxf{kt ¾Mkíkkt ÃkkA¤ nku÷ hnu Au. íkqxu÷ çktÄ nðu {kºk yuf s
E÷ufxÙkuLk Ähkðu Au. yLku yk yÞwø{eík E÷ufxÙkuLk yuf yLÞ E÷ufxÙkuLk MkkÚku òuzfwt çkLkkðe Mkn
MktÞkusf çktÄ Ãkqýo fhðkLkwt ð÷ý Ähkðu Au. W»{eÞ WòoLku ÷eÄu, ®çkËw B Ãkh hnu÷ LkSfLkk çktÄ{kt
E÷ufxÙkuLk W¥kuSík ÚkE ÃkkuíkkLkku çktÄ íkkuzeLku B (Fig. 28.1(c)).Ãkh hnu÷ nku÷{kt ÃknkU[u Au.
Ãkrhýk{MðYÃk ®çkËw A Ãkh hnu÷ nku÷ rð÷wÃík ÚkE òÞ Au. Ãkhtíkw ®çkËw B Ãkh yuf Lkðku n÷ «økx
ÚkkÞ Au. (Fig. 28.1(c)).yk{ çktÄ{kt E÷ufxÙkuLk íkÚkk nku÷Lke økrík yufçkeòÚke rðÃkheík Au.
nðu ík{Lku ÃkqAðkLke EåAk ÚkkÞ : sÞkhu B WÃkh hnu÷ nku÷ C Ãkh hnu÷ LkSfLkk çktÄ{ktÚke
ðu÷LMk E÷ufxÙkuLkLku ykf»kuo yLku fçkò{kt ÷u íÞkhu þwt Úkþu ? ykf]rík [see Fig. 28.1(d) and (e)]
{kt ËþkoÔÞk «{kýu E÷ufxÙkuLk Lkwt C Úke B ÃkhLkwt MÚkkLkktíkhý nku÷Lku B Úke C Ãkh MÚkkLkktíkrhík fhu Au.
ÃkhtÃkhkLkwMkkh, yÄoðknf{ktÚke ðnUíkk rðãwík«ðknLke Ëeþk íkhefu nku÷kuLke økríkLke ËeþkLku
{kLkðk{kt ykðu Au.
rLkhÃkuûk þqLÞ íkkÃk{kLku, çkÄk s ðu÷LMk E÷ufxÙkuLMk ÃkkuíkkLkk {q¤ Ãkh{kýw MkkÚku [wMíkÃkýu
sfzkÞu÷k nkuðkÚke ytíkøkíko yÄoðknfku yLku yðknf íkhefu ðíkuo Au. ykuhzkLkk íkkÃk{kLku, W»{eÞ

u k
QòoLku ÷eÄu Ãkh{kýw{kt fkuE E÷ufxÙkuLk LÞwrf÷ÞMkLkk «¼kðÚke {wõík ÚkE þfu Au. íkuÚke, MknMktÞkusf
ÔÞðnkh
çktÄ{kt ¼tøkký MkòoÞ Au yLku E÷ufxÙkuLk, MVrxf{kt økrík fhðk {kxu {wõík ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u,¾k÷e
søÞk WÆ¼ðu Au, suLku nku÷ (hole) fnuðk{kt ykðu Au.
LkkUÄ
yk{ Q»{eÞ WòoLku ÷eÄu, fux÷kf E÷ufxÙkuLkf òuzfkt WíÃkLLk ÚkkÞ Au yLku yÄoðknf
Úkkuzef rðãwík ðknfíkk «ËŠþík fhu Au. WËknhý íkhefu, ykuhzkLkk íkkÃk{kLku (300 K) ErLxÙÂLMkf
rðãw í k¼kh ðknf Mkkt ÿ íkk (intrinsic carrier concentration) ÷øk¼øk
2.5× 1019 m–3 sux÷e Ähkðu Au. su{ íkkÃk{kLk ðÄu, íku{ ðÄw E÷ufxÙkuLk - nku÷ òuzfkt WíÃkLLk
ÚkkÞ Au yLku ðknfíkk ðÄu Au. çkeò þçËku{kt ykÃkýu fne þfeyu fu íkkÃk{kLk ðÄíkkt yðhkuÄfíkk{kt
½xkzku ÚkkÞ Au. íkuLkku yÚko yu{ ÚkkÞ fu yÄoðknfku yðhkuÄLkku Éý íkkÃk{kLk økwýktf (negative
temperature coefficient) Ähkðu Au.
28.1.2.çkŠnøkík yÄoðknfku (An Extrinsic Semiconductor)
nðu ík{u òýku Aku fu ytíkøkíko yÄoðknfku Wå[ yðhkuÄfíkk Ähkðu Au. ð¤e, íku{Lke
ðknfíkk{kt çknw ðÄkhu ÃkrhðíkoLk MkB¼ð LkÚke. yk fkhýÚke ytíkøkíko yÄoðknfkuLke WÃkÞkurøkíkk
Mker{ík nkuÞ Au yLku {kuxu ¼køku íkuLkku WÃkÞkuøk W»{k yÚkðk «fkþ MktðuËe yðhkuÄ íkhefu fhe
þfkÞ. yk {ÞkoËkykuLku Ëqh fhðk {kxu ytíkøkíko yÄoðknfku{kt çkeò ÃkËkÚkkuo LkSðe {kºkk{kt
W{uhðk{kt ykðu Au. suÚke nku÷ yÚkðk E÷ufxÙkuLk{ktÚke fkuE yufLke MktÏÞk ðÄe òÞ Au.
æÞkLk ykÃkku fu ‘yþwÂæÄ’ þçËLkku ynªÞk WÃkÞkuøk yux÷k {kxu fhðk{kt ykÔÞku fkhý
fu ykÃkýu þwæÄ ÃkËkÚko{kt çkeò íkíðLkk Ãkh{kýwLkku W{uhku fheyu Au.
þwæÄ yÚkðk ytíkøkíko yÄoðknfku{kt yþwÂæÄyku W{uhðkLke «r¢Þk zku®Ãkøk fnu Au yLku su

u k
ÔÞðnkh yþwÂæÄ Ãkh{kýwLku W{uhðk{kt ykðu Au. íkuLku zkuÃkLx fnu Au. ykðk yþwæÄ yÄoðknfkuLku çkrnøkoík
yÄoðknfku fnu Au.
LkkUÄ ÔÞkÃík heíku zkuÃkLxMk ykðíko fku»xfLkk ºkeò Mk{wn (ºký ðu÷LMk E÷ufxÙkuLMk Ähkðíkkt)
yÚkðk Ãkkt[{kt Mk{qn (Ãkkt[ ðu÷LMk E÷ufxÙkuLMk Ähkðíkkt) {ktÚke ÷uðk{kt ykðu Au. ykf]rík - 28.2.
{kt ykðíko fku»xf{kt yuf LkkLkku ¼køk Ëþkoðu÷ Au. su{kt ÔÞkÃík heíku zku®Ãkøk{kt ðÃkhkíkk ÃkËkÚkkuoLkk
«fkhku Ëþko ð ðk {kxu ºkeò yLku [ku Ú kk Mk{q n ku L ku Ëþko ð u ÷ Au .
ykf] r ík :- 28.2.
ykðíko fku»xfLkku yuf ¼køk Mk{qn ºký yLku Ãkkt[Lkk íkíðku ytíkøkíko yÄoðknf Lkk
zku®Ãkøk {kxu ðÃkhkÞ Au.

u k
Mkk{kLÞ heíku, yþwÂæÄ Mkqû{ {kºkk{kt þwæÄ yÄoðknfku{kt W{uhðk{kt ykðu Au. «rík íkuLke ÔÞðnkh
{kºkk þwæÄ yÄoðknfLkk «rík 108 Ãkh{kýwyku yþwÂæÄLkku {kºk yuf s Ãkh{kýw nkuÞ Au. yk
Ãkh{kwýyku rðãwík¼kh ðknfkuLkwt Mk{íkku÷Lk çkË÷e Lkkt¾u Au. fkhýu íkuLkkÚke {wõík E÷ufxÙkuLk yÚkðk
nkuÕMk{ktÚke fkuE yufLke MktÏÞk ðÄe òÞ Au. yþwæÄ yÄoðknfLke ðknfíkk{kt ðÄkhku fhu Au. LkkUÄ
yk{, çkrnøkíko yÄoðknfku{kt {kuxk ¼køkLkku ðes¼kh ðknfku yþwæÄe Ãkh{kýwyku{ktÚke WÆ¼ðu
Au.
28.1.3. N - yLku P - «fkhLkk yÄoðknfku : -
Si Lke E÷ufxÙkurLkf Mkth[Lkk (1s2, 2s2, 2p6, 3s2, 3p2) ÃkhÚke ík{Lku {k÷q{ Ãkzþu fu ËMk
E÷ufxÙkuLMk LÞwrf÷ÞMk òuzu [wMíkÃkýu sfzkÞu÷k nkuÞ Au yLku [kh E÷ufxÙkuLMk MkkiÚke çkknhLke
fûkk{kt LÞwrf÷ÞMkLke ykMkÃkkMk økíke fhu Au.
ytíkøkíko yÄoðknf{kt rMkr÷fkuLk Lkku Ëhuf Ãkh{kýw ÃkkuíkkLkk [kh ðu÷uLMk E÷ufxÙkuLk{ktÚke
yuf - yuf E÷ufxÙkuLkLke ÃkkuíkkLkk [kh Ãkkzkuþe Ãkh{kýwyku MkkÚku ¼køkeËkhe fhu MknMktÞkusf çktÄ
h[u Au. yk heíku rMkr÷fkuLk Ãkh{kýw ÂMÚkhíkk økúný fhu Au. yk MkíÞ, s{uorLkÞ{ Lku Ãký ÷køkw Ãkzu
Au. suLke E÷ufxÙkurLkf Mkth[Lkk 1s2, 2s2, 2p6, 3s2, 3p6, 3d10, 4s2, 4p2. nkuÞ Au. sÞkhu
rMkr÷fkuLk (yÚkðkk s{uorLkÞ{) {kt ÃkuLxkðu÷Lx (MkkiÚke çknkhLke fûkk{kt Ãkkt[ E÷ufxÙkuLMk) Ãkh{kýw
suðk fu VkuMVhMk, yuÂLx{Lke, ykMkuorLkf W{uhðk{kt ykðu íÞkhu, yþwÂæÄ Ãkh{kýwLkk [kh
E÷fuxÙkuLkLke LkSfLkk [kh yÄoðknf Ãkh{kýwyku MkkÚku [kh Mkn - MktÞkusf çktÄ h[u Au. Ãkhtíkw
Ãkkt[{ku ðu÷uLMk E÷ufxÙkuLMkT çktÄLk {wõík hnu Au. su ykf]rík - 28.3. yLkwMkkh rðãwík ðnLk {kxu
WÃk÷çÄ çkLku Au. yk{, rMkr÷fkuLk(yÚkðk s{uorLkÞ{) MVxef{kt ÃkuLxkðu÷Lx íkíð W{uhíkk, íku
ðÄkhkLkk {wõík E÷ufxÙkuLk WíÃkLLk fhu Au ykLku N - «fkhLkku yÄoðknf fnu Au, ykÚke yþwÂæÄykuLku

u k
ÔÞðnkh zkuLkh yþwÂæÄyku fnu Au
LkkUÄ
ykf]rík 28..3.. N - «fkhLkk yÄoðknf{kt Mkn - MktÞkusf çktÄ.
æÞkLk ykÃkku fu N - «fkhLkk yÄoðknfku, {kt {wõík E÷ufxÙkuLkku Lke MktÏÞk nku÷kuLke MktÏÞkÚke ½ýe
ðÄkhu nkuÞ Au. yûkh ‘N’ E÷ufxÙkuLkLkk Éý ðes¼kh {kxu ðÃkhkÞ Au.
òu rMkr÷fkuLk (yÚkðk s{uorLkÞ{) {kt xÙkÞðu÷Lx (MkkiÚke çkknhLke fûkk{kt ºký E÷ufxÙkuLk)
Ãkh{kýw suðk fu çkkuhkuLk,yuÕÞwr{rLkÞ{, økur÷Þ{, EÂLzÞ{ W{uhðk{kt ykðu íkku, ºký ðu÷uLMk
E÷ufxÙkuLkkut LkSf Lkk ºký rMkr÷fkuLk Ãkh{kýwyku MkkÚku Mkn - MktÞkusf çktÄ çkLkkðu Au yLku yuf
E÷ufxÙkuLkLke QýÃk h[kÞ Au. E÷ufxÙkuLkLke QýÃkLku nku÷ (hole) fnuðkÞ Au, su ykf]rík 28.4.
{kt Ëþkoðu÷ Au. ykLku P -«fkhLkku yÄoðknf fnu Au. ykðe yþwÂæÄykuLku yufMkuÃxh
(Acceptor) yþwÂæÄ fnu Au.

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík : 28..4.. P - «fkhLkk yÄoðknf{kt Mkn - MktÞkusf çktÄ
nðu ík{Lku ÃkqAðkLkwt {Lk ÚkkÞ : þwt N - «fkhLkwt yÄoðknf Éý ðes¼krhík Au ? sðkçk
Au - Lkk nfefík{kt {wõík E÷ufxÙkuLkkuLke MktÏÞk íkÚkk nku÷ku yLku ÄLk ðes¼kheík ykÞLkkuLke fw÷
MktÏÞk Mk{kLk nkuÞ Au yLku ytíkøkíko fu çkrnøkíko yÄoðknf rðãwíkfeÞ heíku íkxMÚk nkuÞ Au.
28.5 æÞkLk ykÃkku fu P - «fkhLkk
yÄoðknf{kt, yufMkuÃxh yþwÂæÄ W{uhðkÚke WíÃkLLk Úkíke nku÷kuLke MktÏÞk, ykuhzkLkk íkkÃk{kLku
W»{eÞ WòoLku ÷eÄu Mkn - MktÞkusf çktÄku íkqxíkkt WíÃkLLkÚkíke MktÏÞk fhíkkt ðÄw nkuÞ Au. íkuÚke,

u k
ÔÞðnkh nku÷kuLke fw÷ MktÏÞk, E÷ufxÙkuLkkuLke MktÏÞk Úke ½ýe ðÄkhu nkuÞ Au. yÚkkoíkT P - «fkhLkk yÄoðknf{kt
nku÷ku {u{uhexe [kso furhÞh (charge carriers) nkuÞ Au.
LkkUÄ ÃkkXøkík «&™ku - 28.1.
1. þwæÄ rMkr÷fkuLk, 300 K Ãkh ytíkøkíko ðes¼kh ðknf Mkktÿíkk 1.5 x 1016 um-3
Ähkðu Au íkku nku÷ku yLku E÷ufxÙkuLkkuLke Mkktÿíkk fux÷e Úkþu ?
...........................................................................................
2. N - «fkhLkk yÄoðknfLke çkLkkðx{kt ðÃkhkíke yþwÂæÄ -
1. xÙkÞðu÷Lx 2. xuxÙkðu÷Lx
3. ÃkuLxkðu÷Lx 4. xÙkÞðu÷Lx íku{s xuxÙkðu÷Lx
...........................................................................................
3. ytíkøkík yÄoðknf{kt .............. W{uhðkÚke çkrnøkíko yÄoðknf{kt YÃkktíkh fhe

þfkÞ Au. yk «r¢ÞkLku ............. fnu Au.
4. N - «fkhLkk yÄoðknf{kt E÷ufxÙkuLkku yLku P - «fkhLkk yÄoðknf{kt nku÷ku

............. ðes¼kh ðknfku nkuÞ Au.

u k
5. ytíkøkíko yÄoðknfLke Mkh¾k{ýe{kt çkrnøkíko yÄoðknfLke yðhkuÄfíkk.......... nkuÞ
ÔÞðnkh
Au.
...........................................................................................
LkkUÄ
28.3. P - N stfþLk
yíÞkh MkwÄe ík{u þe¾e økÞk Aku fu N - «fkh íkÚkk P - «fkhLkk yÄoðknfku{kt yLkw¢{u
E÷ufxÙkuLk yLku nku÷ {uòurhxe [kso furhÞh nkuÞ Au. òu N -«fkhLkku yÄoðknfLku P - «fkhLkk
yÄoðknfLkk MktÃkfo{kt hk¾ðk{kt ykðu íkku þwt ÚkkÞ ? þwt fkuE WÃkÞkuøke h[Lkk íkiÞkh Úkþu ? òu nk,
íkku fuðe heíku ? yk «&™kuLkk sðkçk ykÃkðk {kxu, ykÃkýu P - N stfþLkLke Mkth[Lkk yLku fkÞo -
ÃkæÄríkLkku yÇÞkMk fheþwt.
28.2.1.P - N stfþLkLke Mkth[Lkk
P - N stfþLk íkiÞkh fhðk {kxu, fkuE yÄoðknf MVrxfLke yuf çkkswyu zkuLkh,

u k
ÔÞðnkh yþwÂæÄyku yLku çkeS çkkswyu yufMkuÃxh yþwÂæÄyku Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu A.u ykf]rík - 28.5.
{kt P - N stfþLk Ëþkoðu÷ Au.
LkkUÄ ykf]rík - 28..5.. zuÃ÷uþLk rðMíkkh Mkrník P - N stfþLk
nðu ykÃkýu òýeyu Au fu MVrxfLkk P - rðMíkkh{kt nku÷kuLke yLku N -rðMíkkh{kt

E÷ufxÙkuLkkuLke Mkktÿíkk ðÄkhu nkuÞ Au ykLku ÷eÄu, E÷ufxÙkuLkku P - rðMíkkh íkhV yLku nku÷ku N -
rðMíkkh íkhV rzVÞwÍ Úkðk Ãkk{u Au yLku ÃkwLk: MktÞkursík ÚkkÞ Au. Ëhuf ÃkwLk : MktÞkusLkLke «r¢Þk{kt
yuf nku÷ yLku {wõík E÷ufxÙkuLk LkkçkqË ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{ MðYÃk, stfþLk Lke LkSf N yLku P
rðMíkkhku{kt yLkw¢{u ÄLk yLku Éý ðes¼krhík ykÞLkkuLke h[Lkk ÚkkÞ Au. su{ yk ðes¼khku
s{k Úkíkkt òÞ Au, íkuyku yuf fð[ íkhefu ðíkuo Au yLku stfþLkLku Ãkkh E÷ufxÙkuLkku yLku nku÷kuLke ðÄw
økrík Lku hkufu Au. yk{, fux÷kf ÃkwLk: MktÞkusLkku ÃkAe, stfþLkLke LkSf yuf Mkktfzku rðMíkkh h[kÞ

u k
Au su{kt {kuçkkE÷ ðes¼kh ðknfku ([kso furhÞhMko) Lkku y¼kð nkuÞ Au. íkuLke òzkE ÷øk¼øk
ÔÞðnkh
(deplection region) Au yLku íkuLku zuÃ÷uþLk rðMíkkh yÚkðk MÃkuþ - [kso rðMíkkh (space-
charge region) fnu Au.
LkkUÄ
stfþLkLke LkSf ðes¼khkuLke s{kðxLku ÷eÄu rðãwík ûkuºk MÚkÃkkÞ Au. Ãkrhýk{u, ÂMÚkík -
ðes ÂMÚkrík{kLk WíÃkLLk ÚkkÞ Au, suLku çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷ fnuðkÞ Au. yk çkurhÞh Lke ÄúwðeÞíkk
ykf]rík - 18.6. {kt Ëþkoðu÷ Au. çkkÌk rðãwíkûkuºkLke økuhnkshe{kt, yk çkurhÞh stfþLkLku Ãkkh
ðes¼kh ðknfkuLkwt rzVÞwÍLk hkufu Au.
ykf]rík - 28..6.. zuÃ÷uþLk rðMíkkhLku ÷eÄu çkkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷.

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷ yu yÄoðknf ÃkËkÚkoLke ÷kûkrýfíkk Au. íku Ge {kxu ÷øk¼øk 0.3
eV yLku Si {kxu ÷øk¼øk 0.7eV Au. yk stfþLk yuf zkÞkuz íkhefu ðíkuo Au. íkuLkwt Mkt¿kkí{f heíku
ykf]rík 28.7(a) {kt ËþkoÔÞk {wsçk rLkÁÃký ÚkkÞ Au. ynªÞk A P rðMíkkh Ëþkoðu Auu yLku
yuLkkuz íkhefu ðíkuo Au. yu s «{kýu, K, N rðMíkkh Ëþkoðu Au yLku fuÚkkuz íkhefu ðíkuo Au. ykf]rík -
28.7 (b) çkòh{kt WÃk÷çÄ P - N sftþLk zkÞkuzLkwt r[ºk Ëþkoðu Au.
ykf]rík - 28..7.. (a) P - N stfþLk zkÞkuzLke Mkt¿kk íkeh hiðkrsf «ðknLke Ëeþk
ykÃku Au, su P Úke N rðMíkkh íkhV nkuÞ Au.
(b) çkòh{kt WÃk÷çÄ P - N stfþLk zkÞkuz.
yÄoðknf zkÞkuzLke yku¤¾ {kxu çku yûkh íkÚkk yuf ytf îkhk çkLkíkku yuf ‘fkuz’

u k
nkuÞ Au. «Úk{ yûkh ÃkËkÚko Ëþkoðu Au. s{uorLkÞ{ suðk 0.6 eV Úke 1.0eV sux÷ku çkuLz
ÔÞðnkh
økuÃk Ähkðíkk ÃkËkÚko {kxu A ðÃkhkÞ Au. rMkr÷fkuLk suðk 1.0eV Úke 1.3eV sux÷ku çkuLz -
økuÃk Ähkðíkkt ÃkËkÚko {kxu B ðÃkhkÞ Au. çkeòu yûkh {wÏÞ WÃkÞkurøkíkk Ëþkoðu Au. detection
zkÞkuz Lkk rLkYÃký {kxu A, variable capacitance zkÞkuz {kxu B, tunnel LkkUÄ
diodezkÞkuz {kxu, E, rectifying zkÞkuz {kxu, zkÞkuz {kxu Y yLku Zener zkÞkuz {kxu Z
ðÃkhkÞ Au. ©uýe ytfku Ãkkðh hu®xøk, {n¥k{ rhðMko ðkuÕxus, {n¥k{ «ðkn huxªøk, ðøkuhu Lkk
Mkq[f Au. WíÃkkËLkfíkko fux÷kuøk (catelogue) {ktÚke yk rðþu Mk[kux {krníke «kÃík ÚkkÞ Au.
WËknhý íkhefu BY127 yu rMkr÷fkuLk huÂõxVkÞh zkÞkuz Ëþkoðu Au yLku BZ148 yu
rMkr÷fkuLk ÍuLkh zkÞkuz rLkYrÃkík fhu Au.
zkÞkuzLkk yuLkkuz yLku fuÚkkuzLke y¾ku¤ {kxu WíÃkkËLkfíkko Lke[u sýkðu÷{ktÚke fkuE yuf
heíku y{÷{kt ÷kðu Au.
 zkÞkuzLke çknkhLke çkkswyu Mkt¿kk Ëkuhðk{kt ykðu Au.
 ÷k÷ yLku ðkË¤e htøkLkwt r[Ln zkÞkuzLke WÃkh fhðk{kt
 zkÞkuzLke WÃkh yuf Auzk Ãkh yuf LkkLke hªøk AkÃkðk{kt ykðu Au, su fuÚkkuz áþkoðu Au.
ykf]rík - 27 (b) {kt Ãkèku, P - N Lke stfþLkLke N çkksw Ëþkoðu Au.
æÞkLk hk¾ku fu fuÚkkuz hu®xøkkuLke rLkÄkorhík yðrÄ{kt s fkÞo fhðwt sYhe Au. suÚke h[Lkk Lku
LkwfþkLk Lk ÚkkÞ.

u k
ÔÞðnkh ÃkkXøkík «&™ku :- 28.2.
1. ¾k÷e søÞk Ãkqhku :-
LkkUÄ
(y) sÞkhu P - N stfþLk çkLku íÞkhu, .............. stfþLkLke ykhÃkkh rzVÞwÍ ÚkkÞ Au.
(çk)
(f) rMkr÷fkuLk {kt çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷ ..............V yLku s{uorLkÞ{{kt, íku ..........
V. nkuÞ Au.
(z) çkkÌk rðãwík ûkuºkLke økuhnkshe{kt P - N stfþLk{kt E÷ufxÙkuLkku N - rðMíkkh Úke P -

rðMíkkh íkhV rzVÞwÍ ÚkkÞ Au fu{ fu P - rðMíkkhLke Mkh¾k{ýeyu N - rðMíkkhku{kt
............. Lke Mkktÿíkk .............. nkuÞ Au.
2. Mkk[ku rðfÕÃk ÃkMktË fhku.
(y) P - N stfþLk Ãkh ÃkkuxuÂLþÞ÷ çkurhÞh stfþLkLke çktLku çkksw Ãkh ÂMÚkík fux÷kf ðes¼khkuLku
÷eÄu nkuÞ Au yk ðes¼kh Au. -
1. {uòuhexe [kso furhÞh
2. {kELkkurhxe [kso furhÞh
3. ÂMÚkh zkuLkh yLku yufMkuÃxh ykÞLkku.

u k
4. WÃkÞwofík {ktÚke fkuE Lkrn.
ÔÞðnkh
(çk) çkkÌk ðkuÕxus ðøkh P - N stfþLk{kt Mk{íkku÷Lk ÂMÚkrík{kt stfþLk «ðkn
LkkUÄ
1. {kºk {kELkkurhxe [kso furhÞhMkoLkk rzVÞwÍLk Lku fkhýu nkuÞ Au.
2. {kºk {uòurhxe [kso furhÞhMkoLkk rzVÞwÍLk Lku fkhýu nkuÞ Au.
3. þqLÞ nkuÞ Au, fu{ fu fkuE ðes¼khku stfþLkLku Ãkkh fhe þfíkk LkÚke
4. þqLÞ nkuÞ Au, fu{ fu Mk{kLk Ãkhtíkw rðÃkheík ðes¼kh stfþLkLku Ãkkh fhu Au.
(f) yÄoðknf zkÞkuz{kt, çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷ yÃkkfŠ»kík fhu Au -
1. çkuW rðMíkkh{kt hnu÷k çkurhÞh {kELkkurhxe [kso furhÞhLku
2. çkuW rðMíkkh{kt hnu÷k {uòurhxe [kso furhÞhLku.
3. {uòurhxe íkÚkk {kELkkuhexe çkuW [kso furhÞhLku.
4. WÃkÞwofík{ktÚke fkuE Lkne.
(3) zuÃ÷uþLk rðMíkkhLku yk Lkk{Úke fu{ yku¤¾ðk{kt ykðu Au ? zuÃ÷uþLk rðMíkkh þuLkku çkLku÷ku
Au ?

u k
ÔÞðnkh 28.3. P - N stfþLk Lkwt Vkuhðzo yLku rhðMko çkkÞ®Mkøk
çkkÞ®Mkøk yÚkkoíkT ðkuÕxus ÷køkw Ãkkzðk P - N stfþLkLku rðãwíkfeÞ heíku ðknf fhðk
LkkUÄ {kxu E÷ufxÙkuLkku Lku N - «fkhLkk rðMíkkh{ktÚke P - «fkhLkk rðMíkkh{kt økrík fhkððk
Ãkzu íkÚkk nku÷ku Lku rðÁæÄ rËþk{kt økrík fhkððk Ãkzu. stfþLk ÃkkMkuLkk ÃkkuxuÂLþÞ÷ çkurhÞhLkk
«¼kðLku Mk{kÃík fhðk P - N stfþLk zkÞkuzLkk çktLku Auzkyku MkkÚku çkuxheLkwt òuzký fhðwt
Ãkzu. çkuxheLkwt òuzký P - N stfþLk zkÞkuz MkkÚku çku heíku fhe þfkÞ Au. yu
 P çkksw çkuxheLkku ÃkkuÍexeð (Positive terminal ) xŠ{Lk÷ yLku N çkksw yu çkuxheLkku

Lkuøkuxeð (negative terminal) xŠ{Lk÷ òuzðk{kt ykðu. ykLku Vkuhðzo çkkÞMk
(forward bias ) fnu Au. (ykf]rík - 28.2(a))
 N çkksw yu çkuxheLkku ÃkkuÍexeð xŠ{Lk÷ yLku P çkkswyu çkuxheLkku Lkuøkuxeð xŠ{Lk÷

òuzðk{kt ykðu, ykLku rhðMko çkkÞMk (reverse bias) fnu Au. (ykf]rík -
28.8.28.8(b))
sÞkhu stfþLk Lku Vkuhðzo çkkÞMk fhðk{kt ykðu yLku çkkÞMk çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷ Úke
ðÄkhu nkuÞ íÞkhu nku÷kuLke økrík stfþLkLku Ãkkh P - rðMíkkhÚke N - rðMíkkh íkhV nkuÞ
Au. yu s «{kýu, E÷ufxÙkuLkku W÷xe rËþk{kt stfþLkLku Ãkkh fhu Au. ykÚke, zkÞkuz{kt

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
Vkuhðzo «ðkn WíÃkLLk ÚkkÞ Au. ðkuÕxus MkkÚku «ðkn{kt ð]ÂæÄ ÚkkÞ Au yLku íku fux÷kf
r{÷e - yuBÃkeÞh Lkk ¢{ Lkku nkuÞ Au. Vkuhðzo çkkÞMk ÂMÚkrík{kt zkÞkuz{ktÚke ðnuíkkt «ðkn
{kxu stfþLkLkku yðhkuÄ ¾qçk ykuAku nkuÞ Au. þwt ík{u íkuLkk {qÕÞ Lkwt yLkw{kLk fhe þfku ?
stfþLk yðhkuÄ Lkwt {qÕÞ, suLku Vkuhðzo yðhkuÄ fnuðkÞ, 10Ω Úke 30Ω Lke
yðrÄ{kt nkuÞ Au.
ykf]rík - 28..8.. (y) Vkuhðzo çkkÞ®Mkøk yLku (çk) rhðMko çkkÞ®Mkøk fhu÷ P - N stfþLk
sÞkhu stfþLkLku rhðMko çkkÞMk fhðk{kt ykðu íÞkhu, P - rðMíkkh{kt nku÷ku yLku E÷ufxÙkuLkku
N - rðMíkkh {kt stfþLkÚke Ëqh íkhV økrík fhu Au. þwt íkuLkku yÚko yu{ ÚkkÞ fu ÃkrhÃkÚk{kt fkuE «ðkn
Lkne ðnu ? Lkk nS Ãký W»{eÞ W¥kusLkk ðzu WíÃkLLk ÚkÞu÷ fux÷kf E÷ufxÙkuLk- nku÷ òuzfkLku
fkhýu Úkkuzkuf «ðkn Ãký ðnu Au. {kELkkuhexe [kso furhÞhMko Lku ÷eÄu WíÃkLLk ÚkÞu÷ Úkkuzkf «ðknLku
rhðMko Mktík]Ãík «ðkn ( reverse saturation current) yÚkðk ÷efus «ðkn (leak-

u k
ÔÞðnkh age current) fnu Au. çkòh{kt WÃk÷çÄ {kuxk ¼køkLkk zkÞkuz{kt, rhðMko «ðkn ÷øk¼øk
y[¤ nkuÞ Au yLku íku ÷køkw Ãkzu÷ rhðMko zkÞMkÚke Mðíktºk nkuÞ Au. íkuLkwt {qÕÞ Ge {kxu fux÷kf
{kE¢ku yuÂBÃkÞh (microamperes) ¢{Lkwt íkÚkk Si zkÞkuz {kxu fux÷kf LkuLkku - yuÂBÃkÞh
LkkUÄ (nanoamperes) Lkk ¢{Lkwt nkuÞ Au.
P - N stfþLk zkÞkuzLkku yðhkuÄ, Vkuhðzo çkkÞMk Mk{Þu ykuAku íkÚkk rhðMko çkkÞMk ð¾íku
ðÄkhu nkuÞ Au. P - N stfþLk Lkku yk økwýÄ{o yu. Mke. hu¢rxVefuþLk (rectification) {kxu
WÃkÞkuøke ÚkkÞ Au.
sÞkhu heðMko çkkÞMk ðkuÕxus fux÷kf Mkku ðkuÕxLkk ¢{Lkku nkuÞ Au, íÞkhu P - N sftþLk{ktÚke
ðnuíkk «ðkn{kt ÍzÃkÚke ðÄkhku ÚkkÞ Au. Ãkrhýk{u, zkÞkuz{kt WíÃkLLk Úkíke yíÞkrÄf økh{e íkuLku
fkÞ{e Äkuhýu LkwfþkLk ÃknkU[kzu Au. zkÞkuzLkwt su ðkuÕxus çkúuf - zkWLk ÚkkÞ Au, íkuLku çkúuf - zkWLk
ðkuÕxus (breakdown voltage) fnuðkÞ. ¼kiríkf heíku, íkuLku Lke[u «{kýu Mk{òðe þfkÞ
: sÞkhu rhðMko çkkÞMk ÷køkw ÃkzkÞ Au. íÞkhu, stfþLk ÃkkMku :Wå[ rðãwík ûkuºk MÚkkrÃkík ÚkkÞ Au. yk
ûkuºk 1. WÃk÷çÄ {kELkkuhexe [kso furhÞMko Lku «ðurøkík fhu Au, su, yÄkoðnf ÃkËkÚko Lkk Ãkh{kýw
MkkÚku yÚkzk{ý yLkw¼ðu Au yLku Qòo «ËkLk fheLku ðÄw E÷ufxÙkuLkkU Lku {wõík fhu Au. (ava-
lanche effect)yLku (ii) çktÄku{kt çktrÄík E÷ufxÙkuLkku WÃkh {kuxwt rðãwík çk¤ ÷køkw Ãkkze Mkn -
MktÞkusf çktÄLkku íkkuzu Au. Ãkrhýk{ MðYÃku stfþLk «Ëuþ{kt ðÄkhkLkk E÷ufxÙkuLk - nku÷ òuzfk
WíÃkLLk ÚkkÞ Au. (Zener effect) yk çkuW «r¢Þkyku îkhk rhðMko çkkÞMk ðkuÕxus{kt LkkLkku
y{Úkku ðÄkhku fhðkÚke Wå[ rhðMk «ðkn WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk «r¢ÞkLku ÍuLkh çkúuf (Zener
breakdown) zkWLk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
ÃkkXøkík «&™ku - 28.3.

u k
1. Vkuhðzo çkkÞMkLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.
ÔÞðnkh
...........................................................................................
LkkUÄ
2. rhðMko çkkÞMkLke ÔÞkÏÞk ykÃkku.
...........................................................................................
3. ¾k÷e søÞk Ãkqhku.
(y) sÞkhu P - N stfþLk zkÞkuz WÃkh Vkuhðzo çkkÞMk ÷køkw ÃkzkÞ íÞkhu, zuÃ÷uþLk rðMíkkhLke
Ãknku¤kE ................... Au.
(çk) sÞkhu P - N stfþLk zkÞkuz WÃkh rhðMko çkkÞMk ÷køkw ÃkzkÞ íÞkhu, zuÃ÷uþLk rðMíkkhLke
Ãknku¤kE ......... Au.
(f) sÞkhu rhðMko çkkÞMk ðkuÕxus ¾wçk ðÄkhu fhðk{kt ykðu íÞkhu, P - N stfþLk{ktÚke
ðnuíkku «ðkn y[kLkf............... Au. yk ðkuÕxus Lku .............. fnuðkÞ Au.
4. Mkk[ku rðfÕÃk ÃkMktË fhku.
(y) Vkuhðzo çkkÞMk fhu÷ stfþLk{kt
1. N - rðMíkkh{kt hnu÷k nku÷ku P - rðMíkkh íkhV økrík fhu Au.

u k
ÔÞðnkh 2. {kELkkuhexe [kso furhÞMko økrík fhu Au.
3. [kso furhÞhMko ¾Mkíkkt LkÚke.
LkkUÄ
4. N - P íkÚkk çkuW rðMíkkhku{kt {uòurhxe [kso furhÞhMko çkeò rðMíkkh íkhV økrík fhu Au.
(çk) rhðMko çkkÞMk fhu÷ stfþLk{kt
1. ÃkkuxuÂLþÞ÷ çkurhÞhLkk ÷eÄu ðes¼kh ðknfku (charge carriers)økrík{kLk nkuíkk

LkÚke.
2. {kºk {uÍkuhexe [kso furhÞhMko MÚkkLkkLíkrhík ÚkkÞ Au.
3. {kºk {kELkkuhexe [kso furhÞhMko MÚkkLkktLíkrhík ÚkkÞ Au.
4. WÃkÞwofík{ktÚke fkuE Lkne.
5. P - NstfþLk zkÞkuz{kt WÆ¼ðíkkt çku «fkh rhðMko çkúuf zkWLk sýkðku yLku íku{Lkk ðå[uLkku
íkVkðík sýkðku.
...........................................................................................
28.4. P - N stfþLk zkÞkuzLke ÷kûkrýfíkkyku :-
E÷ufxÙkurLkf ÃkrhÃkÚkku{kt yÄoðknf h[LkkLke ÔÞðnkÁ WÃkÞkurøkíkk «ðkn yLku ðkuÕxus

I-V Lke ÷kûkrýfíkk WÃkh ykÄkh hk¾u Au, fu{ fu íku xufTrLkrþÞLk íku{s Mkhrfx rzÍkELkh Lku

u k
yøkíÞLke {krníke ykÃku Au. íkuÚke, I-V ÷kûkrýfíkkLke {ËËÚke ykÃkýu òýe þfeyu Aeyu fu
ÔÞðnkh
[ku¬Mk ðkuÕxusu stfþLk zkÞkuz{ktÚke fux÷ku rðãwík «ðkn ðnu íkku nþu.
28.4.1 Vkuhðzo çkkÞMk ÷kûkrýfíkk :-

LkkUÄ
ykf]rík :- 28.9 (y) {kt ËþkoÔÞk «{kýu Vkuhðzo çkkÞMk ÷kûkrýfíkk Ëkuhðk {kxu,
zkÞkuzLke P çkkswLku rhnkuMxux (rheostat) îkhk çkuxhe (B)Lkk ÃkkuÍexeð xŠ{Lk÷ MkkÚku òuzðk{kt
ykðu Au.(rhnkuMxux Lkk çkË÷u [r÷ík çkuxhe ðkÃkhe þfkÞ.) rhnkuMXuX îkhk zkÞkuz îkhk ÷kÞw Ãkkzu÷
ðkuÕxusçkË÷e þfkÞ Au. r{÷e yu{exh (mA) ÃkrhÃkÚk{kt ðnuíkku «ðkn yLku ðkuÕx {exh (V)
zkÞkuzLkk çku Auzk ðå[u WÆ¼ðíkku ðkuÕxus {kÃku Au. ÃkhtÃkhkøkík rðãwík«ðkn Lke Ëeþk zkÞkuzLke
Mkt¿kk{kt íkeh íkhV nkuÞ Au. Vkuhðzo çkkÞMk fhu÷ zkÞkuz{kt rðãwík «ðkn Lkku ¾qçk ykuAku yðhkuÄ
nkuÞ Au, suLkk fkhýu ðkuÕxus ðÄkhíkkt rðãwík«ðkn ÍzÃkÚke ð]ÂæÄ Ãkk{u Au. íkuÚke «ðknLku rLkÞtrºkík
fhðk {kxu ÃkrhÃkÚk{kt yðhkuÄ (R) òuzðk{kt ykðu Au. òu yk{ Lk fhkÞ íkku yíÞkrÄf «ðkn

u k
ÔÞðnkh ðnuíkkt zkÞkuzLku fkÞ{e LkwfþkLk ÚkE þfu Au. Vkuhðzo çkkÞMk{kt P - N stfþLk Lke I-V ÷kûkrýfíkk
ykf]rík - 28.9 (çk) Ëþkoðu÷ Au.
LkkUÄ
ykf]rík - 28.9. (y) Vkuhðzo çkkÞMk fhu÷ P - N stfþLk zkÞkuzLkku Mkhrfx zkÞøkúk{,
yLku (çk) ÷kûkrýfíkk ð¢.
æÞkLk ykÃkku fu ÷kûkrýfíkk ð¢ WÆøk{{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku LkÚke. Ãkhtíkw íku V-

yûkLku 0.7V ÃkkMku {¤u Au. ykLkku yÚko yu{ ÚkkÞ fu P - N stfþLk zkÞkuz{kt íÞkt MkwÄe «ðkn
ðnuíkku LkÚke. sÞkt MkwÄe çkurhÞh ÃkkuxuÂLþÞ÷Úke ðÄkhu çkkÌk ðkuÕxus ykÃkðk{kt Lk ykðu, yk sYhe
LÞqLk¥k{ ðkuÕxusLku ‘fx - ELk ’ yÚkðk ‘ Lke’ (Cut - in - Or Knee) ðkuÕxus fnu Au. íku Si {kxu
÷øk¼øk 0.7V yLku Ge stfþLk {kxu 0.3 V nkuÞ Au.
yk ðkuÕxus nku÷ - E÷ufxÙkuLk MktÞkusLk {kxu ykð~Þf Au. ÷køkw Ãkkzu÷ ðkuÕxusLkwt
{qÕÞ ‘Lke’ (knee voltage)) ðkuÕxusÚke yrÄf fhíkkt, zkÞkuz{ktÚke ðnuíkk «ðknLke ð]ÂæÄ
hu¾eÞ nkuÞ Au. çkkÌk ðkuÕxus ÷øk¼øk 1V {kxu, «ðknLkwt {qÕÞ 30-80 mA ÚkkÞ Au.
28.4.2. rhðMko çkkÞMk ÷kûkrýfíkk :-
P - N stfþLk Lke rhðMko çkkÞMk ÷kûkrýfíkk Ëkuhðk {kxu, ykÃkýu ykf]rík 28.10 (y)
{kt Ëþkoðu÷ Mkhfex zkÞøkúk{ Lkku WÃkÞkuøk fheyu Au. òu íkuLke Mkh¾k{ýe Vkuhðzo I - V ÷kûkrýfíkk
{kxu ykf]rík 28.9(y) MkkÚku fheyu íkku ík{u çku VuhVkhku òuþku.

u k
1. stfþLkLkk çku xŠ{Lk÷ku Lku W÷xkðe LkkÏÞk Au.
ÔÞðnkh
2. r{÷e - yu{exh Lku çkË÷u {kE¢ku - yu{exh (μ A) ðÃkhkÞ Au.
LkkUÄ
rhðMko çkkÞMk{kt P - NstfþLk Lkku I - V ÷kûkrýfíkk ð¢ ykf]rík 28.10 (çk) {kt
Ëþkoðu÷ Au.
ykf]rík :- 28.10 :

u k
ÔÞðnkh y. rhðMko çkkÞMk fhu÷ P - N stfþLk Lkku Mkhfex zkÞøkúk{, yLku
çk. rhðMko çkkÞMk ÷kûkrýf ð¢
LkkUÄ
æÞkLk ykÃkku fu çkúuf zkWLk ðkuÕxus Úke Lke[u rhðMko çkkÞMk{kt çkÄk s ðkuÕxus {kXu stfþLk
«ðkn Mkh¾k{ýe fhíkkt ¾qçk ykuAku nkuÞ Au yLku çkúufzkWLk ðkuÕxus, ðkuÕxus{kt Lkrnðík ðÄkhku
fhíkkt, «ðkn ÍzÃkÚke ð]ÂæÄ Ãkk{u Au. íkÆWÃkhktík, ykf]rík 28.9(y) yLku 28.10 (çk) Lke
Mkh¾k{ýe fhíkkt {k÷q{ Ãkzu Au fu P - N stfþLk zkÞkuzLkku yðhkuÄ Vkuhðzo çkkÞMk ÂMÚkrík{kt
rLkBLk íkÚkk rhðMko çkkÞMk ÂMÚkrík{kt Wå[ nkuÞ Au. rhðMko çkkÞ®Mkøk fhu÷ P - N stfþLk zkÞkuz{kt
çkúuf zkWLk ðkuÕxus rhðMko «ðkn{kt Úkíkku íkeðú ðÄkhku stfþLk Lkk yðhkuÄ{kt y[kLkf Úkíkkt ½xkzkLku
÷eÄu nkuÞ Au.
yk ÃkhÚke ykÃkýu yu rLk»f»ko fkZe þfeyu fu P - N stfþLk zkÞkuz {kºk yuf s

rËþk{kt rðãwík«ðkn ðnLk fhu Au. yÚkkoíkT Vkuhðzo çkkÞMk ÂMÚkrík{kt E÷ufxÙkuLkku N «fkhÚke P -
«fkhLkk rðMíkkh{kt ðnu Au. ík{u {uxÙku MxuþLkLkk WÃk{køkoÃkh xLkoMxkE÷ (turnstiles) òuE
nþu su ÷kufku Lku yuf s rËþk{kt sðk {kxuLke yLkw{rík ykÃku Au. zkÞkuz E÷ufxÙkuLkkU {kxu yuf
«fkhLke ‘xLkoMxkE÷’ s Au.
P - N stfþLk zkÞkuz yLkufkLkuf WÃkÞkuøk Ähkðu Au. yk{kt Mkk{u÷ Au.
1. zkÞkuz yuf rËþk{kt rðãwík «ðkn ðnLk fhðkLkk íkhefu yu.Mke. ðkuÕxus Lku ze.Mke. ðkuÕxus
{kt YÃkktíkh fhðk {kxu ÚkkÞ Au. zkÞkuzLkku WÃkÞkuøk ‘yuzuÃxh’{kt Mku÷VkuLkLke çkuxheLku rh[kso fhðk
{kxu CD Ã÷uÞh, ÷uÃkxkuÃk ðøkuhu{kt Ãký ÚkkÞ Au. ík{u MkkiLkwt rðMík]ík yæÞÞLk ykøk¤Lkk yæÞkÞ{kt
fhþku.

u k
(iv) WÃkÞwofík{ktÚke fkuE Lkne.
ÔÞðnkh
(çk) sÞkhu P - N stfþLk Lkwt Vkuhðzo çkkÞ®Mkøk fhðk{kt ykðu íÞkhu ðkuÕxus ðÄkhíkkt,
ðkuÕxus{kt LkkLkku ðÄkhku fhíkkt «ðkn{kt íkeðú ðÄkhku.
LkkUÄ
1. ÷øk¼øk íkwhtík ÚkkÞ Au.
2. íÞkhu ÚkkÞ Au sÞkhu Vkuhðzo çkkÞMk ÃkkuxuÂLþÞ÷ çkurhÞhÚke ðÄw nkuÞ.
3. íÞkhu ÚkkÞ Au sÞkhu stfþLkLkwt çkúuf - zkWLk ÚkkÞ Au.
4. WÃkÞwofík {ktÚke fkuE Lkne.
28.5. rðr¼LLk «fkhLkk zkÞkuz
P - N stfþLk zkÞkuz Lkk rðãwíkeÞ íku{s «fkþeÞ ðíkoýqtfku{kt ÃkrhðíkoLk zku®ÃkøkLke

{kºkk, zku®Ãkøk ÃkËkÚko yLku P - N stfþLk zkÞkuzLke ¼qr{rík (fË, ûkuºkV¤, ðøkuhu) {kt VuhVkh
fhðkÚke ÚkkÞ Au yk rð¼køk{kt rðr¼LLk rðrþ»x ûk{íkkyku Ähkðíkk zkÞkuzkuLku Mkq[eçkæÄ fhðk{kt
ykðu÷ Au. «íÞuf zkÞkuzLku ÃkkuíkkLke Mkt¿kk nkuÞ Au. su íkuLke «f]rík íku{s fkÞo - «ýk÷e Lku «ríkrçkÂBçkík
fhu Au.
rLkBLkr÷r¾ík fkuXkLkku WÃkÞkuøk rðr¼LLk zkÞkuzku Lke íkw÷Lkk fhðk {kxu fhe þfkÞ Au.
2. çkuxhe Lkku WÃkÞkuøk fhíkk WÃkfhýku{kt zkÞkuz ðÃkhkÞ Au, fu{ fu òu íkuLku rhðMko çkkÞMk
fhðk{kt ykðu íkku íku çkuxhe{ktÚke ðnuíkk «ðknLku hkufu Au. ykÚke yrík MktðuËLkþe÷ E÷ufxÙkurLkf

u k
ÔÞðnkh h[Lkkyku Mkwhrûkík hnu Au.
ÃkkXøkík «&™ku :- 28.4.
LkkUÄ
1. ‘Lke ðkuÕxus’ (Knee- Voltage) Lkku ÏÞk÷ MÃk»x fhku.
...........................................................................................
2. (y) rMkr÷fkuLk zkÞkuzLkk rfMMkk{kt ‘Lke ðkuÕxus’ ............ nkuÞ Au, sÞkhu s{uorLkÞ{
zkÞkuz{kt íku............. nkuÞ Au.
(çk) P - N stfþLk zkÞkuz{kt, «ðkn {kºk .................. rËþk{kt s ðnu Au.
(f) rhðMko MkuhÞwhuþLk «ðkn (Reverse Saturation Current ) s{uorLkÞ{

zkÞkuz {kxu ..... Lkk ¢{ Lkku nkuÞ Au.
3. Mkk[ku rðfÕÃk ÃkMktË fhku :
(y) Vkuhðzo çkkÞMk{kt P - NstfþLk zkÞkuzLku I-V ÷kûkrýfíkk ð¢ Ëþkoðu Au.
1. {kºk yhu¾eÞ ð¢
2. hu¾eÞ ð¢
3. hu¾eÞ íku{s yhu¾eÞ (¼køkku) Mkrník.

yÄoðknf h[LkkykuLke WÃkÞkuurøkíkk {kuzâw÷ - 8
u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
29
yÄoðknf h[LkkykuLke WÃkÞkuru økíkk
ykøk¤Lkk ÃkkX{kt ík{u yÄoðknf h[Lkkyku, suðe fu P n stfþLk zkÞkuz, LED, Mkku÷kh Mku÷
yLku xÙkÂLÍMxhLkk fkÞo - rMkæÄktík þeÏÞk. yk h[LkkykuLkk LkkLkk fË yLku rðrþ»x rðãwíkfeÞ
økwýÄo{kuLku fkhýu økuMk -÷kExh, Mkwhûkk yu÷k{o, hurzÞku, xe.ðe. xur÷VkuLk, xuÃk hufkuzoh, CD
Ã÷uÞh, fkuBÃÞwxh, Ãkt¾k, huøÞw÷uxh, E{hsLMke ÷kEx ðøkuhu suðk ½høkÚÚkw MkkÄLkku yLku
WÃkfhýku{kt íkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yÄoðknf h[LkkLkku WÃkÞkuøk {kuxe ELzMxÙeÍ{kt Ëhuf rLkÞtºký
Þtºkku{kt, rð{kLk{kt WœÞLk rLkÞtºkf WÃkfhýku{kt yLku f]rºk{ WÃkøkúnku{kt Ãkkðh MkeMx{{kt ÚkkÞ
Au. yk heíku nðu íku{Lkk ðøkhLkwt SðLk rð[khðwt ¾qçk y½Át Au.
yk ÃkkX{kt ík{u zkÞkuz yLku xÙkÂLÍMxhLkk y{wf MkkËk WÃkÞkuøk þe¾þkuu. su{kt rzSx÷
E÷ufxÙkuLkef Lkk ½xfkuLke òýfkheLke [[ko fhðk{kt ykðe Au. E÷ufxÙkurLkfMkLke yk þk¾k rðrþ»x
«fkhLkk rMkøLk÷ku íkhtøkkuLke Mk{s ykÃku Au. su {kºk 0 yLku 1 çku s {qÕÞku Äkhý fhe þfu Au
rzSx÷ E÷ufxÙkurLkfMk yu ÷kuSf økuxLke ÂMÚkrík Ãkh ykÄkh hk¾u Au. yk økux rzSx÷ ELkÃkwx
Mðefkhu Au. íkÚkk íkuLku yLkwYÃk ÷kuSf ykuÃkhuþLk fheLku ykWxÃkwx ykÃku Au. yk ÃkkX{kt ík{u
÷kuSf økuxMk, íku{Lke Mkt¿kkyku yLku íkuLkk ÃkrhÃkÚk rðþu þe¾þku.

{kuzâw÷ - 8 yÄoðknf h[LkkykuLke WÃkÞkuurøkíkk
u k
ÔÞðnkh
WËu~Þku
yk ÃkkX ¼ÛÞk çkkË ík{u :

LkkUÄ
- zkÞkuzLkku yÄo íkhtøk yLku Ãkqýo íkhtøk hurfxVkÞh íkhefu WÃkÞkuøk Mk{òðe þfþku.
- suLkh zkÞkuzLkku ðkuÕxus huøÞw÷uxh íkhefu WÃkÞkuøk Mk{òðe þfþku.
- xÙkÂLÍMxhLkku yuÂBÃk÷VkÞh, Mðe[ yLku ykuÂMMk÷uxh íkhefu WÃkÞkuøk ðýoðe þfþku.
- ÷kuSf økuxTMkLku íkuLkk xwÚk xuçk÷ MkkÚku Mk{òðe þfþku yLku
- ÷kuSf økuxLku MkkËk ÃkrhÃkÚkLkk ½xf íkhefuLke Mk{s {¤þu.
29..1.. Pnßt
ßtfþLk zkÞkuzLke WÃkÞkurøkíkk : -
ík{u òýku Aku fu P - n stfþLk zkÞkuzLkk rðãwík ðnLk{k yMktíkw÷Lk nkuÞAu. yux÷u fu Vkðoz
çkkÞMkLkku yðhkuÄ íkuLkk rhðMko çkkÞMkLkk yðhkuÄ fhíkkt zkÞkuzLkk yk økwýLkku WÃkÞkuøk hurfÞrVfuþLk
yux÷u fu ac MkeøLk÷Lkwt dc MkeøLk÷ YÃkktíkhý fhðk {kxu ÚkkÞ Au. hkuStËk SðLk{kt ykÃkýLku
{kuçkkE÷ VkuLk, ÷uÃkxkuÃk Lku [kso fhðk ðøkuhu. [k÷ku nðu ykÃkýLku íkuLkk rðþu þe¾eþwt.
29..1..1.. P - n stfþLk zkÞkuz hurfxVkÞh íkhefu : -
ík{u {kuzÞw÷ - Ãk Lkk ÃkkX{kt ¼ýÞk Aku fu ykÃkýk ½hku{kt ykðíkwt rðãwík ykÃkýLku ac ðkuÕxus
ykÃku Au. su 50H2 ykð]r¥kLkwt MkkELkkuMkwz÷ MkeøLk÷ Au. yux÷u fu ðkuÕxus, (yÚkðk «ðkn)
yuf Ãkqýo [¢ ËhBÞkLk çku ð¾ík þqLÞ çkLku Au yux÷u fu íkhtøk þqLÞ ðkuÕxus MíkhLke ykÃkkMk yuf
½Lk yLku çkeòu Éý yÄo[¢{kt çkË÷kÞk fhu Au. ykðk íkthøkLkku Mkhuhkþ ðkuÕxus þqLÞ nkuÞ Au.
[k÷ku nðu ykÃkýu ac Lkwt dc {kt YÃkktíkhý fuðe heíku ÚkkÞ Au. íku òuEþwt.

u k
(y) yÄoíkhtøk hufrxVkÞh : -
ÔÞðnkh
ykf]rík - 29..1 swyku. Ac {uELMk{ktÚke rMkøLk÷ MxuÃkzkWLk xkLMkVku{oh T Lku ykÃkðk{kt
ykðu Au. su íkuLkk X yLku Y Auzk ÃkkMku {¤u Au. p - n stfþLk zkÞkuz (D) îkhk yk çku AuzkLku
LkkUÄ
÷kuz - yðhkuÄ (RL) MkkÚku òuzðk{kt ykðu Au. ík{u nðu ÃkqAþku fu ykÃkýu þk {kxu MxuÃk zkWLk
xÙkLMkVku{ohLkku WÃkÞkuøk fÞkuo. ? fu{ fu {kuxk ¼køkLkk WÃkfhýkuLku 220 V Lk ðkuÕxus ÷uð÷Lke
sYhík nkuÞ Au. MxuÃkzkWLk xÙkLMkVku{uoxLkk ykWxÃkwx{kt MxuÃk zkWLk ÚkÞu÷ku AC MkeøLk÷ {¤u
Au. X AuzkLke MkkÃkuûku Y AuzkLkwt {qÕÞ MkkELk VtfþLkLkk Mk{Þ MkkÚku çkË÷kÞ Au. su ykf]rík -
29..2 {kt Ëþkoðu÷ Au. ½Lk yÄo[¢{kt 0 Úke T/2 Mk{Þ ËhBÞkLk zkÞkuz (D) Vku{uox çkkÞMk
çkLkþu yLku íku{ktÚke «ðkn ðnuþu. yux÷u fu «ðkn RL îkhk A Úke B MkwÄe ðnuþu. nðu Éý
yÄo[¢ ËhBÞkLk yux÷u fu T/2 Úke T Mk{Þ {kt D rhðMko çkkÞMk çkLkþu yLku stfþLk{ktÚke
«ðkn ðnuþu Lkne yux÷u fu R2 {ktÚke «ðkn ðnuþu Lkne su ykf]rík 29..2 (çk) {kt Ëþkoðu÷ Au.
ynª P - n ^tfþLk MkkELk íkhtøkLkk {kºk yuf s yÄo[¢ ËhBÞkLk rðãwík «ðkn ÃkMkkh fhþu
yLku íku yÄoíkhtøk hufrxVkÞh íkhefu fkÞo fhu Au. çkeò yÄo[¢ ËhBÞkLk zkÞkuz ÃkkMku {n¥k{
rhðMko ðkuÕxus ykðu Au. su Ãkef ac ðkuÕxus Vm sux÷ku nkuÞ Au. zkÞkuz su {n¥k{ heðMko
ðkuÕxusLkku çkúufzkWLk ÚkÞk ðøkh yðhkuÄ fhe þfu íkuLku Ãkef ELkðMko ðkuÕxus (PIV) fnu Au.
hur¢ÞrVfuþLk {kxu ykÃkýu yuðku zkÞkuz ÃkMktË fhðku òuEyu fu suLkku (PIV) íkuLkk Ãkef ac
ðkuÕxus fhíkk ðÄkhu nkuÞ Lkrn íkku íku çkøkze òÞ Au. yÄoíkhtøk hurfxVkÞhLkk rfMMkk{kt RL ÃkkMku
{¤íkku de ðkuÕxus Vde ðkuÕx{exh îkhk {kÃkðk{kt ykðu A.
Vdc = Vm/π

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík - 29..1
ykf]rík 29..2
ÞkË hk¾ku fu yk rfMMkk{kt ykÃkýku ELkÃkwx ÃkkðhLkku Vfík yzÄku ¼køk s WÃkÞkuøk{kt ÷Eyu
Aeyu. su dc «ðkn {u¤ððkLkku Mk[kkux {køko LkÚke. ík{u íkkŠff heíku rð[khe þfku Aku. fu yýwLkk
çkË÷u çku zkÞkuz yu heíku WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ fu yuf ÃkAe yuf yÄo[¢ Ëhr{ÞkLk íku «ðknLkwt
ðnLk fhu.

u k
(çk) Ãkqýo íkhtøk hurfxVkÞh : -
ÔÞðnkh
Ãkqýo íkhtøk hufrxrVfuþLk {kxu ykÃkýu MxuÃk zkWLk MkuLxh xuÃk xÙkLMkVku{ohLku ELkÃkwx rMkøLk÷ ykÃkeyu
Aeyu. (íkuLku ©uýe{kt òuzu÷k çku Mk{kLk økkiý økqt[¤k nkuÞ Au.) ykf]rík - 29..3 {kt ËþkoÔÞk
«{kýu D1yLku D2 çku P - n stfþLk zkÞkuz Au. ÷kuz yðhkuÄ RL Lkku yuf Auzku økkiý LkkUÄ
økqt[¤kLkk {æÞ ®çkËw y MkkÚku yLk çkeòu Auzku zkÞkuz D1 yLku D2 Lkk fuÚkkuz Auzk MkkÚku òuzkÞ÷
nkuÞ Au. yk zkÞkuz yuLkkuzLkk økkiý økqt[zkLkk yLkw¢{u X yLku Y Auzk MkkÚku òuzkÞk Au. Auzk X
yLku Z ÃkhLkwt ÃkkuxuÂLþÞ÷ Y Lke MkkÃkuûk{k rðÁæÄ f¤k{kt nkuÞ Au yux÷u fu sÞkhu X ½Lk çkLku
Au íÞkhu Z Éý çkLku Au yLku X Éý nkuÞ Au íÞkhu Z ½Lk çkLku Au. su yk÷u¾ MðYÃku ykf]rík
29.4 (a) yLku ((b)) {kt Ëþkoðu÷ Au.
ykf]rík. 29..3

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík. 29..4 (y) (çk)
Äkhku fu y AuzkLke MkkÃkuûku x Auzku ½Lk yLku z Auzku Éý nkuÞ íkku yk rfMMkk{kt zkÞkuz, D1 {ktÚke
«ðkn ÃkMkkh Úkþu. Ãkhtíkw zkÞkuz D2 {ktÚke «ðkn ÃkMkkh Úkþu Lkne.
rðãwík«ðkn ÷kuz ÃkhÚke B Úke Y MkwÄe ÃkMkkh Úkþu yLku ykf]rík - 29..5 (y) {kt RL ÃkhLkku
ykWxÃkwx ðkuÕxus Ëþkoðu÷ Au. çkeò yÄo[¢ ËhBÞkLk Auzku X Éý yLku Auzku Z ½Lk çkLkþu
yk fkhýMkh zkÞkuz D2 {ktÚke «ðkn ÃkMkkh Úkþu yLku VheÚk yu s rËþk{kt ÷kuz yðhkuÄ ÃkhÚke
B Úke Y MkwÄe «ðkn ÃkMkkh Úkþu. yLkwYÃk íkhtøk ykf]ríkyku 29..5 (çk) {kt Ëþkoðu÷ Au. yLku
RL ÃkkMku {¤íkku [kuÏ¾ku ykWxÃkwx MÃktËÞwõík nkuÞ Au. su ykf]rík - 29..5 (Mke) {kt Ëþkoðu÷ Au.
ykf]rík. - 29..5 (y) (çk) (f)

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ynª MkkELk íkhtøkLkk Ãkqýo [¢ Ëhr{ÞkLk ÷kuz ÃkhÚke «ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au íkuLku Ãkqýo íkhtøk
hrfxkurVfuþLk fnuðkÞ Au. zeMke ðkuÕxus yLku zeMke «ðkn yk heíku ËþkoðkÞ Au.

u k
ÔÞðnkh ynª LkkuÄkUfu ÷kuz yðhkuÄ ÃkkMkuÚke ÃkMkkh Úkíkku yufËeþ «ðkn su Ãkqýo íkhtøk hufrxrVfuþLk{kt
{n¥k{ Úke LÞqLk¥k{ (0) MÃktrËík ÚkkÞ Au yLku «kÞkurøkf Äkuhýu fÞktÞ WÃkÞkuøke LkÚke. yk
MÃktrËík (AC) ½xfkuLku ykuAk fhðk yLku ðÄkhu ÂMÚkh «ðkn {u¤ððk ykÃkýu MÃktrËík (AC)
LkkUÄ ¼køkLku rVÕxh fheyu Aeyu. ík{Lku Úkþu fu ykÃkýu yk fuðe heíku fhe þfeþwt íkku [k÷ku yk {níðLkk
Mkðk÷Lkku sðkçk {u¤ðeyu.
rVÕxhªøk : -
ykÃkýu ÞkË fheyu fu AC «ðknLku {¤íkku fuÃkuMkexhLkku EÂBÃkzLMk íkuLke ykð]r¥k Ãkh ykÄkh
hk¾u Au. íkuÚke ykf]rík - 29..6 {kt ËþkoÔÞk {wsçk ÷kuz yðhkuÄLke Mk{ktíkh{kt fuÃkuMkexh ‘C
÷økkzðk{kt ykðu÷ A su {kuxe ykð]r¥kLkk ½xfkuLku rVÕxh fhe Lkkt¾u Au.
ykf]rík. - 29..6
sÞkhu zkÞkuz D1yu Mk{Þ Ëhr{ÞkLk «ðkn ÃkMkkh fhu Au. íÞkhu fuÃkuMkexh {n¥k{ ÃkkuxuÂLþÞ÷
Vm MkwÄe [kso ÚkkÞ Au sÞkhu «ðkn () Ãkh ½xu Au. íÞkhu fuÃkuMkexh ykÃk{u¤u zeM[kso Úkðk
u k
÷køku Au. yLku ykf]rík. 29..7{kt
{kt ËþkoÔÞk «{kýu ÷kuz ÃkkMku «{ký{kt MÃktËLkku ½xkzu Au. yLku
ÔÞðnkh
«ðkn ò¤ðe hk¾ðkLkk «ÞíLkku fhu Au. fuÃkuMkexh yLku ÷kuz yðhkuÄLkk {qÕÞku sux÷k ðÄkhu
íkux÷k DC {kt MÃktËLkk ykuAk ÚkkÞ Au. MÃktËLkku ½xkzðk {kxu ÷kuzLke Mk{ktíkh{kt fuÃkuMkexh C
òuzðk{kt ykðu Au. suLku VeÕxh fuÃkuMkexh fnuðkÞ Au. Ãkkðh MkÃ÷kÞ{kt rhÃ÷ªø{kt yMkh ½xkzðk LkkUÄ
ykÃkýu L-C yLku C-L-C (T) rVÕxhLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu ík{u ykøk¤Lkk Äkuhý{kt
ykLkk rðþu ðÄkhu Ÿzký{k yÇÞkMk fhþku.
ykf]rík. - 29..7
rðrþ»x «fkhLkku P- n stfþLk su ÍuLkh zkÞkuz íkhefu yku¤¾kÞ Au íku rhðMko çkkÞMk{ ðkuÕxus
huøÞuw÷uxh íkhefu fkÞo fhu Au.
29..1..2 ÍuLkh zkÞkuz ðkuÕxus huøÞw÷uxh íkhefu.

u k
ÔÞðnkh rVÕxhðk¤k yÄoíkhtøk yLku Ãkqýo íkhtøk hufrxVkÞh íku MkkiÚke MkkËk «fkhLkk Ãkkðh MkÃ÷kÞ Au íku
{kuxk ¼køku þwæÄ DC ykÃku Au Ãký yuf ¾k{e Au fu sÞkhu yðhkuÄ ½xkzíkk ÷kuz «ðkn ðÄu Au
íÞkhu ykWxÃkwx ðkuÕxus zÙkuÃk ÚkkÞ Au íkuLkwt fkhý yu Au sÞkhu {kuxk «{ký{kt «ðkn ðnu Au íÞkhu
LkkUÄ
rVÕxh fuÃkuMkexh ðÄkhu rzM[kso ÚkkÞ Au yLku ÷kuz yðhkuÄ ÃkkMku ðkuÕxus ½xðk ÷køku Au. íku s
heíku òu AC ELkÃkwx çkË÷kÞ íkku DC ykWxÃkwx ðkuÕxus Ãký çkË÷kÞ Au. MkÃ÷kÞ{kt çkË÷kíkku
ykWxÃkwx ðkuÕxus íkuLkk îkhk fk{ fhíkkt y÷øk - y÷øk WÃkfhýkuLke fkÞoûk{íkk Ãkh yMkh fhu
Au. W.Ëk. òu ykÃkýu yuBÃkr÷VkÞh [k÷w fheyu íkku íku{kt WíÃkLLk Úkíkkt yðksLke økwýð¥kk ¾hkçk
Úkíke òÞ Au. yk WýÃkLku Ëqh fhðk MkkËk Ãkkðh MkÃ÷kÞ MkkÚku ÍuLkh zkÞkuzLkku WÃkÞkuøk fhkÞ Au.
su íkuLku y[¤ DC ðkuÕxus ykÃku Au. ykðk ÃkrhÃkÚkLku huøÞw÷uxuz Ãkkðh MkÃ÷kÞ íkhefu yku¤¾kÞ
Au ykf]rík - 29..8 {kt ykðku ÍuLkh huøÞw÷uxuz ðkuÕxus MkÃ÷kÞ ÃkrhÃkÚk Ëþkoðu÷ Au su{kt V2
çkúufzkWLk ðkuÕxus ðk¤ku ÍuLkh zkÞkuz nkuÞ Au. su ÂMÚkh ykWxÃkwx ðkuÕxus V0 sux÷ku Au su
ÃkrhÃkÚkLkk «ðkn yLku ðÄkhkLkk ðkuÕxusLkk ÔÞÞLkwt rLkÞtºký fhðk yLkwYÃk ©u yðhkuÄ RS
W{uhðk{kt ykðu Au ÍuLkh zkÞkuzLkku yuLkkuz ELkÃkwx MkÃ÷kÞ{kt Éý Auzk MkkÚku yLku fuÚkkuz yðhkuÄ
RS MkkÚku ©uýe{kt MkÃ÷kÞLkk ½Lk Auzk MkkÚku òuzkÞu÷ nkuÞ Au. yux÷u fu ÍuLkh zkÞkuz rhðMko
çkkÞkuMk ÂMÚkrík{k òuzkÞu÷ku Au. íkuLke Mk{ktíkh{kt ÷kuz yðhkuÄ òuzðk{kt ykðu Au sÞkhu
huøÞw÷uxhLku {¤íkku ELkÃkwx MkÃ÷kÞ ðkuÕxus V0 íku Vz MkÃ÷kÞ fhíkk {kuxku ÚkkÞ íkku s ÍuLkh
huøÞw÷ux fkÞo fhþu. çkúufzkWLk ÚkÞk çkkË íkuLke Mk{ktíkh{kt WÆ¼ðíkk ðkuÕxus ÷øk¼øk y[¤ hnu
Au yLku íku{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk «ðknÚke Ãký Mðíktºk nkuÞ Au. RS {ktÚke ÃkMkkh Úkíkku «ðkn IS yk
Mk{efhý îkhk ykÃke þfkÞ Au.
IS =Is = (Vi – Vz)/Rs (29.5)

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík. 29..8
yk «ðkn çku ¼køk{kt ðnU[kÞ Au. ÍuLkh «ðkn IZ yLku ÷kuz «ðkn IL
r¢ykuVLkku rLkÞ{ ÷økkzíkkt

Is = Iz + IL
or Iz = Is – I L (29.6)
ÍuLkh zkÞkuzLku fkÞo fhðk y{wf «ðkn I2{ktÚke nt{uþk íku{ktÚke ÃkMkkh Úkðku sYhe Au {kxu ÷kuz
«ðkn IL nt{uþk {wÏÞ «ðkn IS fhíkk ykuAku nkuÞ Au. I2 min Lkwt {qÕÞ 5 MA Úke 20MA
ðå[u nkuÞ Au
òu ÷kuz «ðkn þqLÞ nkuÞ íkku Mk{økú ÍuLkh zkÞkuz{ktÚke ÃkMkkh Úkþu yLku ykWxÃkwx ðkuÕxus Vo íku
sux÷ku Úkþu. sÞkhu y{wf IL sux÷ku ÷kuz «ðkn ÃkMkkh ÚkkÞ Au íÞkhu íkux÷k s {qÕÞLkku ÍuLkh
«ðkn ½xu Au. Ãký ykWxÃkwx ðkuÕxus V2 s hnu Au. íku s «{kýu òu ac {wÏÞ ðkuÕxus ðÄu fu
½xu íkku ELkÃkwx ðkuÕxus íkuLkk yLkwYÃk ðÄu Au fÞkt íkku ½xu Au. su Mk{e. ((29..5)) «{kýu IS {kt
VuhVkh çkíkkðu Au.
IS {kt VuhVkh ÚkðkLkk fkhýu ©uýe yðhkuÄ Rs ÃkkMku Vi {kt VuhVkh Úkþuu. suÚke ÍuLkh ðkuÕxus V2
yLku íkuLkk fkhýu V0 {kt Ãký VuhVkh Úkþu Lkne. yk{ ykÃkýu òuE þfeyu Aeyu fu «ðkn yLku
ELkÃkwx ðkuÕxusLkk VuhVkhLke MkkÃkuûku ykWxÃkwx ðkuÕxus ÂMÚkh hnu Au.
ÍuLkh zkÞkuz{kt Aqxku Ãkzíkku Ãkkðh.

u k
ÔÞðnkh Pd = V2 x I2 29..7
yk Aqxku Ãkzíkku Ãkkðh ÍuLkh zkÞkuzLke çkLkkðx{kt Lk¬e fhu÷k {n¥k{ Aqxk Ãkze þfíkk ÃkkðhÚke
ðÄw Úkðku òuEyu Lkne. [k÷ku nðu ÍuLkh huøÞw÷uxuz Ãkkðh MkÃ÷kÞLke h[Lkk yuf WËknhýLke
LkkUÄ {ËËÚke Mk{Syu.
WËknhý : - 29..1
ÃkrhÃkÚk{kt ÷kuz «ðkn 0 Úke100 mA sux÷ku çkË÷kÞ Au. yLku ELkÃkwx MkÃ÷kÞ ðkuÕxus 16.5
V to 21 V Úke sux÷ku çkË÷kÞ Au. íkku ÂMÚkh Lkku 6 V.MkÃ÷kÞ {kxuLkk ÃkrhÃkÚkLke h[Lkk íkiÞkh
fhku.
ykf]rík.
sðkçk : - ykÃkýu 6V Lkku ÍuLkh zkÞkuz ÃkMktË fheyu yLku Iz min 5 mA {ktÚke . sÞkhu fkuE
÷kuz «ðkn Lkk nkuÞ íÞkhu ÍuLkh{ktÚke {n¥k{ «ðkn «Mkkh Úkþu. íkuLkwt {qÕÞ (100 + 5 ) mA
= 0.105A nþu.
Rs Lkwt {qÕÞ LÞqLk¥k{ ELkÃkwx ðkuÕxus yLku {n¥k{ sYhe «ðkn ÃkhÚke Lk¬e ÚkkÞ Au.
RS Rs = Vz min – Vz 16.5V  6V
  100 
I max 105mA

u k
sÞkhu ELkÃkwx ðkuÕxus {n¥k{ ÚkkÞ Au. íÞkhu suLkh zkÞkuz{ktÚke ÃkMkkh Úkíkku «ðkn Ãký {n¥k{
ÔÞðnkh
nkuÞ Au. yux÷u fu 21V yLku IL= 0 {kxu, {n¥k{ ÍuLkh «ðkn Imax = () 0.15A
zkÞkuz{ktÚke Awxku Ãkzíkk {n¥k{ Ãkkðh 6v x 0.15A = 0.9w
yux÷u fu ykÃkýu 6V,, 1W yLku 100r yðhkuÄ RS Lkku ÍuLkh zkÞkuzLkku WÃkÞkuøk fhðku òuEyu. LkkUÄ
íku WÃkh Ëþkoðu÷ ÃkrhÃkÚk «{kýu òuzðwt Ãkzu. su [ku¬Mk {qÕÞLkk ÷kuz yLku ELkÃkwx{kt VuhVkh {kxu
6 V Lkku ÂMÚkh ykWxÃkwx ykÃkþu.
ÃkkXøkík «&™ku - 29..1
1.. rVÕxh fuÃkuMkexh Ähkðíkwt Ãkqýo íkhtøk hurfxVkÞh Ëkuhku.
2.. òu ík{u WËk. 29..1 Lkk huøÞw÷uxh ÃkrhÃkÚk{kt ÍuLkh zkÞkuz rhðMko çkkÞMkLku çkË÷u Vkuhðzo
çkkÞMk{kt ÷økkzku íkku ykWxÃkwx ðkuÕxus þwt nþu ?
29..2 xÙkÂLÍMxhLke WÃkÞkuøkeíkk : -
ík{u ykøk¤Lkk ÃkkX{kt xÙkÂLÍMxh Lkk fkuE - rMkæÄktík Ÿzký{kt þeÏÞk. {kuxu ¼køku f÷ufxh
rhðMko çkkÞMk{kt nkuÞ Au yLku f÷ufxh - yur{xh ÃkrhÃkÚk{ktÚke fkuE «ðkn ÃkMkkh Úkíkku LkÚke. òu
ykÃkýu çkuÍ ÃkrhÃkÚk{ktÚke ¾qçk Úkkuzku «ðkn ÃkMkkh fheyu íkku f÷ufxh ÃkrhÚk{ktÚke ¾qçk {kuxku
«ðkn ÃkMkkh ÚkðkLkwt þY ÚkE økÞwt Au. xÙkÂLÍMxhLkk yk økwýLku fkhýu s ¾qçk {kuxe {kºkk{kt
rðãwíkeÞ WÃkÞkurøkíkk{kt íku sYhe çkLÞwt Au. Ãký ynª ykÃkýu íkuLke yuÂBçk÷VkÞh íkhefu, Mðe[
íkhefu yLku ykuÂMMk÷uxh (ykð]r¥k †kuík) íkhefuLkk WÃkÞkuøk rðþu [[ko fhe Au.
29..2..1 xÙkÂLMkÍMxh yuBÃkr÷VkÞh íkhefu
E÷ufrxÙf÷ rMkøLk÷ fkuE {níðLke {krníkeÚke ÷kËu÷wt ðkuÕxus fu fhtx rMkøLk÷ Au. WËknhý
íkhefu, sÞkhu ykÃkýu {kEf Mkk{u çkku÷eyu íÞkhu íkuLkku ÃkzËku Äúwsu Au. yLku økwt[¤k{kt æðrLkLke
íkeðúíkk «{kýu ¾qçk ykuAk ðkuÕxus ÃkuËk fhu Au. yk WíÃkLLk ÚkÞu÷ku ðkuÕxus Lkçk¤wt MkeøLk÷ ykÃku

u k
Au. yLku ÷kWz MÃkefh æðrLk WíÃkLLk fhe þfíkwt LkÚke. íku {kxu íkuLku yuBÃkr÷VkÞh Lkk{Lkk WÃkfhý{kt
ÔÞðnkh
ykÃkðk{kt ykðu Au. yuBÃkr÷VkÞh ELkÃkwx rMkøLk÷Lkwt Míkh ðÄkhu Au yLku ykWxÃkwx{kt rððurÄík
ÚkÞu÷wt MkeøLk÷ {¤u Au. òu yuBÃk÷eVkÞhLku Vi ELkÃkwx ðkuÕxus MkeøLk÷ ykÃkðk{kt ykðu yLku
LkkUÄ V6 rððÄeoík ykWxÃkwx ðkuÕxus Lkku økwýku¥kh ðkuÕxus økuELk ykÃku Au.
i.e., AV = (29.8)
yk «{ký ykÃkýu «ðkn økuELk yLku Ãkkðh økuELk Ãký ÔÞkÏÞkrÞík fhe þfeyu.
AI = (29.10)
Ap = (29.11)
iC + Δic
IB + Δib
ykf]rík. - 29..9
çkurÍf yuÂBÃk÷VkÞh ÃkrhÃkÚk n- P - n, xÙkÂLÍMxh CE {kuz{kt ðkÃkhu÷ku.

u k
ykf]rík. 29..9 {kt xÙkÂLÍMxhLkku yuÂBÃ÷VkÞh íkhefuLkku ÃkrhÃkÚk ËþkoÔÞT Au. ynª CE {kuz{kt
ÔÞðnkh
n- P - n, xÙkÂLÍMxhLkku WÃkÞkuøk fhu÷ Au. çkuxhe VCE íkÚkk ÷kuz yðhkuÄ RL ðzu íkuLkku f÷ufxh
rhðMko çkkÞMk Au. sÞkhu çkuÍ «ðkn IB ðnu Au, íÞkhu Úkkuzku f÷ufxh «ðkn IC ðnuðkLkwt þY Úkþu.
IB ½xkzíkk yuf íkçk¬u IC þqLÞ ÚkkÞ Au. yk IB {kt VuhVkh ÚkðkLkwt ytrík{ [hý Au. íku s heíku, LkkUÄ
VheÚke IB ðÄkhíkk Mktík]ÃíkkLkku íkçk¬ku ykðu Au yLku IC ðÄíkku yxfe òÞ Au. su IB {kt VuhVkhLkku
þYykíkLkku íkçk¬ku Ëþkoðu Au. ELkÃkwx MkeøLk÷Lkk rðïkMk Ãkkºk yuÂBÃ÷rVfuþLk {kxu çkuxhe BB
îkhk IB Lke çku {ÞkorËík {qÕÞkuLke Mkhuhkþ sux÷ku çkuÍ «ðkn íkuLkk çkuÍ{ktÚke ÃkMkkh fhðk{kt ykðu
Au. ykÃkýu xÙkÂLÍMxhLke hur¾Þ fkÞoLke huLsLkk {æÞ®çkËw ÃkMktË fhe þfeyu Aeyu. suLku çkuÍLkwt
çkkÞrMktøk fÞwO fnuðkÞ Au. ELkÃkwx MkeøLk÷ VS WíÃkLLk fhíkku rMkøLk÷ †kuík, VBB MkkÚku ©uýe{kt
÷økkzðk{kt ykðu Au.
VBB Lku ykÃkðk{kt ykðíkk ðÄkhkLkk ykuÂMMkçku®xøk rMkøLk÷ ðkuÕxus VSLku fkhýu DC çkkÞ®Mkøk
 «ðkn IB Lke LkSfLkku () sux÷ku çkuÍ «ðkn çkË÷kÞ Au. rMkøLk÷ ðkuÕxus ykuAku hk¾ðk{kt ykðu
Au. suÚke IB {ktÚke () sux÷ku rMkøLk÷ «ðkn W{uheyu íkku fu çkkË fheyu íkku Ãký íku çkuÍ «ðknLkk
VuhVkhLke þYykík yLku ytrík{ {ÞkoËkLku Ãkkh Lk fhu. Lkne íkku xÙkÂLÍMxhLke fx ykuV yÚkðk
VkuhÞwxuþLk rðMíkkh{kt síkw hnuþu yLku yuÂBÃ÷VkÞh ÚkÞu÷ku ykWxÃkwx {kuxk «{ký{kt ¾hkçk
yLku ½kut½krxÞku çkLke sþu
LkkutÄku fu rMkøLk÷ «ðkn

Δ ib = S
/ri (29.12)
sÞkt, ri ELkÃkwx EÂBÃkzLMk Au. yk çkuÍ «ðkn{kt Úkíkku VuhVkh íku f÷ufxh «ðkn{kt ¾qçk {kuxk
VuhVkh{kt Ãkrhý{þu. yk «{kýu ykÃke þfkÞ
Δ ib = S
/ri (29.12)
sÞkt yu ac «ðkn yuÂBÃ÷VkÞh yuBÃ÷VefuþLk Vufxh. su () Lkk sux÷wt Au

Δic= βΔib = β /ri
s
(29.13)

u k
. Mk{e. - 29..13 ÃkhÚke,
ÔÞðnkh
s
= Δ ic × ri / β (29.14)
ykf]rík. - 29..9 {kt ykWxÃkwx ÃkrhÃkÚk{kt rf[kuVoLkk rLkÞ{ ÷økkzíkkt,

VCC = VCE + ICRL
LkkUÄ (29.15)
Mk{e. - 29..15 Lkwt rðf÷Lk fhíkkt

dVCC = dVCE + dIC× RL (29.16)
Vcc y[¤ nkuðkÚke dVCCíkuÚke ykÃkýLku {¤þu.

dVCE = – dIC× RL
Ãký íku ykWxÃkwx {k Úkíkku VuhVkh Au yLku dIC yu IC{kt Úkíkku VuhVkh Au.
sÞkt yu ac «ðkn yuÂBÃ÷VkÞh yuBÃ÷VefuþLk Vufxh. su () Lkk sux÷wt Au.
Mk{e. - 29..13 ÃkhÚke,
- 29..14
ykf]rík. - 29..9 {kt ykWxÃkwx ÃkrhÃkÚk{kt rf[kuVoLkk rLkÞ{ ÷økkzíkkt,
Vcc = Vcf + IC RL - 29.15
Mk{e. - 29..15 Lkwt rðf÷Lk fhíkkt
dVcc = dVCF + D Ic X RL - 29.16
Vcc y[¤ nkuðkÚke dVCCíkuÚke ykÃkýLku {¤þu.
Ãký íku ykWxÃkwx {k Úkíkku VuhVkh Au yLku dIC yu IC{kt Úkíkku VuhVkh Au.
suÚke
yuÂBÃ÷VkÞhLkku ðkuÕxus økuELk

u k
() - 29.17
ÔÞðnkh
() Lkku økwýku¥kh íku xÙkÂLÍMxhLkwt xÙkLMkfLzfxLMk fhu Au yLku íku gm ðzu ËþkoðkÞ Au.
nðu, Mk{e. (29.17) yk heíku ÷¾e þfkÞ.
() - 29.18 LkkUÄ
Éý rLkþkLke Ëþkoðu Au fu ELkÃkwx yLku ykWxÃkwx çktLku rðÁæÄ f¤k{kt Au. yux÷u fu íkuyku yufçkeòÚke
1800 f¤kÚke swËk Au. Ãkkðh økuELk yk «{kýu ykÃke þfkÞ.
Ap = A : x AV
= () x AV - 29.19
ynª LkkuÄ òu fu Ãkkðh økuELkLkku {ík÷çk yu LkÚke fu yuÂBÃ÷VkÞh{kt Wòo MkthûkýLkku rLkÞ{ ÔÞÚko
òÞ Au. yuÂBÃ÷VkÞhLkku ac Ãkkðh ykWxÃkwx íku ac ELkÃkwx rMkøLk÷ Ãkkðh fhíkkt ðÄkhu nkuÞ Au.
Ãký yk økuELk ðkuÕxu †kuíkLkk dc Ãkkðh MkÃ÷kÞLkk {qÕÞ îkhk {u¤ðe þfkÞ Au.
f[uLk çkkŠzLk ((1908 - 1991))
rð¿kkLkLkk EríknkMk{kt snkuLk çkkŠzLk yuf yuðku MktþkuÄLk níkku

fu suýu ¼kiríkf rð¿kkLk{kt çku ð¾ík Lkkuçk÷ ÃkwhMfkh {u¤ÔÞk
níkk. íku {urzþLk, rðMfeLkMkeLk, Þw.yuMk.yu. Lkk Wå[ rþrûkík
fwxwtçk{kt sL{Þk níkk. íku çkk¤ÃkýÚke s ¾qçk «rík¼kþk¤e níkk.
suÚke íku{Lkk {kíkk - rÃkíkk yu íku{Lku çkk÷{trËh{ktÚke ºkeò
Äkuhý{kt {qfe ËeÄk níkk. íku{ýu íku{Lkwt MLkkíkf E÷ufrxÙf÷ EsLkuhe{kt fÞwO níkwt. Ãký íku{Lku íku{Lkk
furhÞh {kxu ssw{ðkLkwt níkwt. økwÕV ykuE÷ ftÃkLke{kt SykurVrÍMkeMx íkhefu ºký ð»ko fk{ fÞko
çkkË íku {uÚku{uxefÕMk rVrÍfMk{kt Ãke.yu[.ze. {kxu r«LMxLk økÞk. nktðzo, r{LkuMkkux yLku Lkð÷
ykuzoLkMk «Þkuøkþk¤kLkk xqtfk økk¤kLkk fkÞo çkkË íkuyku çku÷ ÷uçkkuhuxhe{kt rðr÷Þ{ Mfkuxfe Lkk
MktþkuÄf swÚk MkkÚku òuzkÞk. íku{ýu ðkuÕxh çkúkxuLk MkkÚku {¤eLku MkkiÚke Ãknu÷wt xÙkÂLÍMxh çkLkkÔÞwt

u k
suLkk {kxu ¼kiríkfþk†Lkk 1956 Lkk Lkkuçk÷ Ãkkrhíkkur»kf çkkŠzík, çkúkxuLk yLku MfkuxfeLku ykÃkðk{kt
ÔÞðnkh
ykÔÞku.
E.Mk. 1972 {kt çkúkŠzLkLku ÷eykuLk Mke. fwÃkh yLku ykh þeVh MkkÚku MkwÃkh ftzfxeðexe Ãkh fk{
LkkUÄ fheLku çkeòu Lkkuçk÷ Ãkkrhíkkur»kf {u¤ÔÞku.
ÃkkXøkík «&™ku : 29..2
1.. CE {kuz yuÂBÃ÷VkÞh {kxu Vi íku 20 mv yLku V6 íku yuf ðkuÕx Au. íkku ðkuÕxus økuELk
þkuÄku.
2.. yuÂBÃ÷VkÞhLkku P0 íkuLkku P : fhíkkt 200 økýku Au íkku Ãkkðh økuELk þkuÄku.
3.. CE yuÂBÃ÷VkÞh {kxu RL = 2000()() íkku ðkuÕxus økuELk yLku Ãkkðh økuELk þkuÄku.
29..2..2 xÙkÂLÍMxh Mðe[ íkhefu
hkuStËk SðLk{kt ðÃkhkíkk WÃkfhýku suðk fu çkÕçk, Ãkt¾k, {þeLkkuLku [k÷w fu çktÄ fhðk ykÃkýu
rðãwík Mðe[Lkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu. LkkuÄkut fu Mðe[Lku çku swËe - swËe ÂMÚkrík nkuÞ Au. yuf
(ON) ([k÷w) yLku yuf çktÄ ((OFF).
).
E÷ufxÙkuLkef{kt ykÃkýu yu ÂMÚkrík Ãkh ykðe ÃknkUåÞk Aeyu, sÞkt çku swËk - swËk ÷uð÷Lkk
ðkuÕxusðk¤k ELkÃkwx fkuE MkkÄLk{kt ykÃkðk Ãkzu Au. íkuLku ykÃkýu Mðe[ íkhefu ðkÃkheyu [÷kðeyu
Aeyu sÞkh Mðe[ [k÷w nkuÞ yuf ðkuÕxusLkku MkÃ÷kÞ fheyu Aeyu Ãký sÞkhu Mðe[ çktÄ nkuÞ
Au. ðÄkhu ðkuÕxusLkku MkÃ÷kÞ fheyu Aeyu. Mkk{kLÞ heíku fux÷kf ðkuÕxus ÷uð÷ fBÃÞwxh{kt
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. sÞkt rzrsx÷ rMkøLk÷ ÷økkðu÷k nkuÞ Au. LkkuLk - r÷rLkÞh rðMíkkh{kt íku
xÙkÂLÍMxhLkk WÃkÞkuøkÚke ÚkkÞ Au. xÙkÂLÍMxhLke ÷kûkrýfíkkyku ykf]rík. - 29..10 {kt ÷økkðu÷
Au. ykÃkýu çku swËk - swËk rðMíkkhku òuEyu. fx ykuV rðMíkkh yLku MkuåÞwhuþLk rðMíkkh sÞkhu
rðMíkkh þqLÞ çkuÍ (IB = 0) çkíkkðu íku fx ykuV rðMíkkh Au sÞkhu xÙkÂLÍMxh ðíkoýqtf çkíkkðíkwt

u k
LkÚke yLku MkÃ÷kÞ ðkuÕx s VCC xÙkÂLÍMxhLke ðå[u f÷ufxh yLku Er{xhLke ðå[u Ëu¾kÞ Au. íku
ÔÞðnkh
ykWxÃkwx ðkuÕxus VCCsu f÷ufxh òuzu Au
LkkUÄ
sÞkhu IB çkuÍ «ðkn MkuåÞwhuþLk {qÕÞ fhíkkt ðÄkhu nkuÞ Au. íÞkhu xÙkÂLÍMxh ftzfxh ðÄkhu
nkuÞ Au. yLku f÷ufxh Er{xh ðkuÕxus VCE÷øk¼øk þqLÞ nkuÞ Au, fux÷ef ð¾ík, ykWxÃkwx
ðkuÕxus f÷ufxh yLku økúkWLx þqLÞ yLku Lke ðå[u {¤u Au yLku ykÃku÷ku ðkuÕxus RLËu¾kÞ Au. íku
f÷ufxh fhtx IC = ()
ykf]rík. - 29..11 xÙkÂLÍMxhLke ykWxÃkwx ÷kûkrýfíkkyku

u k
ykf]rík. 29..11 Ëþkoðu Au xÙkÂLÍMxh Mðe[ íkhefu Ëþkoðíkku ÃkrhÃkÚk Ëþkoðu Au ftxÙku÷ rMkøLk÷
ÔÞðnkh
Mðe[ íkhefu yLku xÙkÂLÍMxh [k÷w yÚkðk çktÄ VBB Lkk MðYÃk{kt Au ELkÃkwx òuzký {kxu......
ykÃkýu ÷¾e þfeyu

LkkUÄ
IBRB + VBE = VBB = 0
IB = – (29.20)
sÞkhu VBB = ykÃkýu {u¤ðeyu.
V0 = VCC (29.21)
yk heíku IB < 0,, xÙkÂLÍMxh fx ykuV
ykf]rík 29..12

u k
òu VBB = SV yLku VBE = 070 Lk¬e fhu÷k xÙkÂLÍMxh {kxu Mk{efhý ((29..2)) ÃkhÚke
ÔÞðnkh
ykÃkýu {u¤ðeyu.
Mkk{kLÞ xÙkÂLÍMxh {kxu, çkuÍ «ðknLkwt {qÕÞ fw÷ MkuBÞwhuþLk MkkÚku xÙkÂLÍMxhLku [÷kððk ÃkwÁíkt
Au. sÞkhu (Mktík]Ãík) () yLku f÷ufxh «ðkn LkkUÄ
yk «fkhLke Mðe[ ELzfxh íkhefu çkíkkððk{kt Ãký WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. Ëk¾÷k íkhefu sÞkhu
ykÃkýu LED Lke ©uýe{kt f÷ufxh hurÍMxh MkkÚku òuzeyu Au. íku ykf]rík - 26..22 {kt Ëþkoðu÷
Au.6V f÷ufxh «ðkn LED Lku [k÷w fhu Au. ðÄkhu {kuxk () ELkÃkwx {kxu yLku íku «fkþ ykÃku
Au.
LED ykf]rík. - 29..12 LED ELzfxh xÙkÂLÍMxh Mðe[Lkku WÃkÞkuøk.
ykuV nkuÞ Au. fkhý fu f÷ufxh «ðkn Mkfeox{ktÚke

sÞkhu ELkÃkwx þqLÞ nkuÞ Au. íÞkhu LEDyku
ÃkMkkh ÚkkÞ Au. çkeS yuf xÙkÂLÍMxhLke {kuxe ÷kûkrýfíkk, íku Lk¬e fhu÷ ykð]r¥k {kxu
ykuÂMMk÷uxªøk rMkøLk÷ ykÃku Au.
íku ¾kMk Mkfeox {kxu fhðk{kt ykðu Au íkuLku ykuÂMMk÷uxh fnu Au. ykuÂMMk÷uxh ½ýe çkÄe søÞkyu
WÃkÞkuøk Au. su{ fu hurzÞku xÙkLMk{exh{kt furhÞh ðuð ykð]r¥k ÃkuËk fhðk{kt ÚkkÞ Au. íku ½rzÞk¤
sLkhuxh{kt WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au yLku E÷ufxÙkurLkf ½rzÞk¤ yLku fBÃÞwxh{kt ......... Ãký ÚkkÞ Au.
ykuÂMMk÷uxh Mkfeox xÙkÂLÍMxhLkk WÃkÞkuøkÚke íkuLke [[ko fheþwt.
29..2..3 xÙkÂLÍMxhLkku ykuÂMMk÷uxh íkhefu WÃkÞkuøk yuf E÷ufxÙkurLkf ykuÂMMk÷uxh MkkÄLk su

Mk¤tøk E÷ufxÙef÷ ykuÂMMk÷uþLk fnu Au. MkkËk ykuÂMMk÷uxh Mkfeox{kt Ãkuhu÷÷ LC Mkfeox yu
MkŠfx íkhefu WÃkÞkuøk yLku yuBÃk÷eVkÞh yu huÍkuLkuLx MkŠfxLku Wòo Ãkqhe Ãkkzðk{kt ÚkkÞ Au íku
ykurzÞku{ktÚke hurzÞku YÃkktíkh L yLku C Lke ÃkMktËøke Ãkh ykÄkrhík Au.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu ðes¼krhík fuÃkuMkexh Lku ELzfxh MkkÚku òuzeyu Au íÞkhu íku ðes¼kh
yurMk÷ux Au. Ãký hurzÞuþLk îkhk Qòo økw{kððkLke Au yLku ðkÞhLkk çk¤ðkÚke, Wòo økw{kðkÞ Au

u k
ÔÞðnkh yLku ykuÂMMk÷uþLk, yuBÃ÷exÞqxuz Mk{Þ ½xu Au. MkeLkÞwMkkuEz÷ ykuÂMMk÷uxh çkktÄðk {kxu,
ykuÂMMk÷uþLk ½xíkk LkÚke, ykÃkýLku ÃkkuÍexeð rVzçkuf MkkÚku yuBÃk÷eVkÞh sYhe A.u yk rð[kh
ykWxÃkwx rMkøLk÷ ELkÃkwx rMkøLk÷ ykÃkðk {kxu Au., MkŠfxLkk økuExLku økkuXðeLku rVzçkuf rMkøLk÷Lkku
LkkUÄ VuÍ, Wòo Ëhuf MkkEf÷{kt ðnU[kÞ Au yLku VheÚke {u¤ððk {kxu Lk¬e fhu÷ ykð]r¥kÚke
ykuÂMMk÷uþLk {u¤ððwt Ãkzu Au. yk heíku, ................. ykÃkýu ykuÂMMk÷ux çku {wÏÞ ç÷kufLke
{ËËÚke çkLkkðe þfeyu Aeyu. yuBÃk÷eVkÞh økuELk A , rVzçkuf MkŠfx rVzçkuf () MkkÚku ykÃkýu
29..13 {kt Ëþkoðu÷ Au.
Vi = βVO
AVi = ΑβVO
ykf]rík. 29..13 ykuÂMMk÷uxh
AB < 1 Au íÞkhu V0 ½xu Au, sÞkhu çkeS çkksw òu AB >1, V0 ðÄu Au Ãký òu AB =1,.
ykÃkýu V0 Lke fkuLMxLx {qÕÞ {u¤ðe þfeyu Aeyu ykuÂMMk÷uþLk {kxu .....

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík. - 29..14
nðu, CE yuBÃk÷eVkÞhLke [[ko fheþwt. 29..21 {kt íku ELkÃkwx 1800 VuÍ MkkÚku ELkÃkwx yLku
ykWxÃkwxLkk ðå[uLkku íkVkðík Au. íkuLku Lkuøkuxeð økuELk (-A) fw÷ rVzçkuf økuELk AB = 1
hk¾ðk {kxu, B ykÃkýLku sYh Au. B = (-) yLku -A-1 Lke çkhkçkh nkuÞ Au. íku rVzçkuf
Mkfeox{kt 1800 VuÍ rþVxLku çkíkkððk {kxu íku sYhe Au.
(hsq fhðk)
ykf]rík. - 29..14 ykÃkýu òuEyu Aeyu ykuÂMMk÷uxh LC xuLf MkŠfx yLku xÙkÂLÍMxh
yuBÃk÷eVkÞh CE {kuz, MkkÚkuLkku zkÞkøkúk{ Au. íkuLku fku÷ÃkexLkwt ykuÂMMk÷uxh fnu Au.
WÃkhLke MkŠfx{ktÚke C1, C2yLku L Lku swyku Au. Mkfeox{kt ykuÂMMk÷uxªøk «ðkn ÃkuËk ÚkkÞ Au.
su huÍkuLkLx ykð]r¥k Au. 1800 VuÍLku yuBÃk÷eVkÞh íkhefu hsq fhðk{kt ykðu Au yLku çkeòu
1800 VuÍ C2 {kxu ykÃkðk{kt ykðu Au íku s{eLk yLku ELzfxh økqt[¤kLkk Auzk MkkÚku òuzu÷ Au
yk heíku, ÷qÃk økuELk ÃkkuÍexeð Au.

u k
sÞkhu xÙkÂLÍMxh yuBÃk÷eVkÞh økuELk {kuxk nkuÞ Au. huÍkuLkuLx ykð]r¥k {kxu íÞkhu ykÃkýu
ÔÞðnkh
ykWxÃkwx{kt ykuÂMMk÷uþLk {u¤ðeyu Aeyu.
29..3 ÷kuÂBf økux

LkkUÄ
E÷ufxÙkurLkf{kt çku «fkhLkk íkhtøk MðYÃku ykÃkýe ÃkkMku Au. íkhtøk MðYÃk ðzu {u¤ðu÷e {krníkeLku
rMkøLk÷ fnu Au sÞkhu rMkøLk÷Lke ÂMÚkrík fkuE Ãký Mk{Þu yuÂBÃkrLkxÞqz çkLku Au íkuLku Mk¤tøk rMkøLk÷
fnu Au sÞkhu [ku¬M Mk{Þu rMkøLk÷ {qÕÞ ÷u Au íkuLku y÷øk rMkøLk÷ fnu Au. sÞkhu rMkøLk÷
¾kMk {ÞkorËík Mk{Þu ftÃkrðMíkkh {wÕÞ ÷u Au. íkuLku rzrsx÷ rMkøLk÷ fnu Au. (ykf]rík. - 29..15))
- rzrsx÷ rMkøLk÷Lku çku {qÕÞku 0 yLku 1 Au íkuLku çkex fnu Au. Mkk{kLÞ heíku OV Lku yLkw÷ûkeLku 0
yLku SV Lku yLkw÷ûkeLku 1 sÞkhu Míkh ðÄkhu heíku «Mkhu÷k nkuÞ Au. fkuE Ãký yðks hkEzetøk
Ãkh OV Lke huLs Ãkh Míkh ‘0’ yLku ‘1’ Míkh Ãkh (SV- 2V) íku rMkøLk÷Lkk {qÕÞ Ãkh yMkh
fhíkwt LkÚke. yk heíku yk rMkøLk÷ yðks ÃkuËk fhðk sðkçkËkh Au. yk {krníke rzrsx÷ rMkøLk÷
íkhefu fBÃÞwxh{ktt WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yk {krníke swËe - swËe heíku rzrsx÷ rMkøLk÷Lku ©uýe{kt
òuzeLku {u¤ððk{kt ykðu Au
- swËk - swËk {uÚku{uxef÷ ykuÃkhuþLk rzSx÷ rMkøLk÷ Ãkh fhðk{kt ykðu Au. {uÚku{uxefMkÞLk
økðLkeOøk ykuV ykuÃkhuþLkLku çkw÷eÞLk yu÷økuçkuhk fnu Au. (Mk{efhý)
çkw÷eÞLk Mk{efhý{kt {wÏÞ ykuÃkhuþLk Mkhðk¤ku yLku økwýkfkh Au. sÞkhu rzÍex÷ zuxk 0 yLku
1 {qÕÞ ÷u Au.
AxO=0 - 29..22
A + 1 =1 - 29..23
yk Mkfeox yk ykuÃkhuþLk {kxu fk{ fhu Au. íkuLku ÷kursf økux fnu Au nðu, ykÃkýu ÷kursf økux {kxu
þe¾eyu Au.
ykf]rík.

u k
(1)) Mk¤tøk rMkøLk÷
ÔÞðnkh
(h) y÷øk rMkøLk÷
(3)) rzrsx÷ rMkøLk÷
29..3..1 çkurÍf ÷kuSf økux

LkkUÄ
su ÷kuSf ÃkrhÃkÚkLk yuf yÚkðk yuf fhíkkt ðÄw ELkÃkwx nÞ yLku Vfík yuf ykWxÃkwx nkuÞ íkuðk
ÃkrhÃkÚkLku ÷kursf økux fnu Au. íku swËk - swËk ykWxÃkwx ykÃku
Au. sÞkhu ELkÃkwx çkexLku y÷øk y÷øk heíku økkuXððk{kt ykðu
Au. yk økuxLke {ËËÚke ykWxÃkwx ÃkuËk ÚkkÞ Au. íku çkw÷eÞLk
÷kursf Au. ºký çkurÍf ÷kuSf økux Au.
(1)) yuLz økux (h) ykuh økux ((3)) Lkkux økux
yk økux økwýkfkh, Mkhðk¤ku, ELkðÍuoLk ykuÃkhuþLk íkhefu

fk{ fhu Au. yk økux fE heíku fk{ fhu Au íku ykÃkýu
þe¾eyu.
(1)) yuLz økux -
yuLz økux çku fu ðÄkhu ELkÃkwx yLku {kºk yuf s ykWxÃkwx

Au. ÷kursf÷ Mkfeox çku ELkÃkwx MkkÚku ykf]rík 29..16 (y) {kt Ëþkoðu÷ Au. ykÃkýu ANDøku
økuxLkku
ÔÞðnkh ðÄkhu E÷ufxÙef÷ Mðe[Lku ©uýe{kt òuzeLku òuE
þfkÞ Au. økuxLkk çku ELkÃkwx A yLku B yLku çkÕçk ykWxÃkwx
Y ykÃku Au. ykuLk Mðe[ ÷kursf, ELkÃkwx 1 {kxu yLku
ykuV Mðe[ ÷kursf ELkÃkwx {kxu 0 {kxu Au. yk íÞkhu s
çkLku Au. sÞkhu çktLku Mðe[ A yLku B [k÷w nkuÞ Au.

u k
(yÚkðk ) yk ÔÞðnkh ykWxÃkwx y
ÔÞðnkh
swËk - swËk {qÕÞ A yLku B Lkk xuçk÷
ykf]rík 29..16 {kt Au. íkuLku xqÚk xuçk÷
LkkUÄ fnu Au.
çkw ÷ eÞh Mk{efhý

AND ykuÃkhuþLk
{kxu Lke[u {wsçk hsq
fhe þfkÞ.
y = A.B = AB =
A x B yLku ðt[kÞ
A yuLz B
AND yuLz økuxLke Mk{sqíke : - ÷kursf

økuxLke Mk{sqíke zkÞkuzLkk WÃkÞkuøk íkuLku
DDL økux fnu Au. zkÞkuz Lkwt y{÷efhý
xw ELk Ãkwx yuLz økux MkkÚku ykf]rík. -
29..16 (y) {kt Au. yuLkkuz yu zkÞkuzLkk
D1 yLku D2 Lku SV çkuxhe yLku SKR
hurÍMxLx îkhk Vkuhðzo çkkÞMk Mk{ktíkh{kt òuzðk{kt ykðu Au. ykWxÃkwx yuLkkuz îkhk {u¤ððk{kt
ykðu Au. fuÚkkuz ðkÞh A yLku B ELkÃkwx xŠ{Lk÷
ykf]rík. - 29..16 (y) AND økuxLkku Mktfuík (çk) yuLz økux Lke Mðe[ (f) yuLzkuøkuxLkwt xqÚk
xuçk÷ yuBÃ÷exuþLk (z) AND økuxLkwt zkÞkuz yuBÃk÷exuþLk
íkhefu fk{ fhu Au. sÞkhu yuBÃk÷exuþLk çkeò A yÚkðk B yÚkðk çktLku xŠ{Lk÷ økúkWLz nkuÞ
Au. zkÞkuz òuzu÷k nkuÞ Au yLku ykWxÃkwx 0.7V {¤u Au. Ëk.ík. ÷kursf 0 sÞkhu çktLku
u k
xŠ{Lk÷ SV MkkÚku òuzu÷ nkuÞ Au. Lkrníkh zkÞkuz òuzu÷ nkuÞ Au yLku ykWxÃkwx SV nkuÞ Au.
ÔÞðnkh
Ëk.ík. ÷kursf 1
(h) OR ykuh økux
ykuh økuxLku çku yÚkðk ðÄkhu ELkÃkwx yLku yuf ykWxÃkwx nkuÞ Au çku ELkÃkwx MkkÚkuLkku OR økux Lkku LkkUÄ
Mktfuík ykf]rík. 29..27 (y) {kt Ëþkoðu÷ Au. OR økuxLkku ÔÞðnkh ðÄkhu Mðe[Lku Mk{ktíkh{kt
òuzeLku Mk{S þfeyu Au. ORøku
økuxLkk çku ELkÃkwx {kxu, çku Mðe[Lku òuzðk{kt ykðu Au. swyku
ykf]rík 29..17 (çk) Mðe[ AyLku
yLku B økuxLkk çku ELkÃkwx yLku çkÕçk yykWxÃkw
ykWxÃkwx ykÃku Au.
ykuLk Mðe[ ÷kursf ELkÃkwx 1 {kxu Au ykuV Mðe[ ÷kursf ELkÃkwx 0 Au. Íøk{økíkk çkÕçk
÷kursf ykWxÃkwx 1 {kxu yLku Íøk{økíkk çkÕçk ÷kursf ykWxÃkwx 0 {kxu Au. sÞkhu çkeò A
OR B yÚkðk çktLku Mðe[ [k÷w nkuÞ Au,
MkÃ÷kÞ ðkuÕxus ykWxÃkwxu ÃknkU[u Au yLku
çkÕçk Íøk{øku Au. ELkÃkwx ykWxÃkwx ðå[uLkku
MktçktÄ OR giz {kxu xqÚkxuçk÷ ykf]rík. -
29..17 (f) {kt Ëþkoðu÷ Au
OR økuxLke Mk{sqíke :-
zkÞkuzLkwt y{÷efhý çku ELkÃkwx ORøku

økux
ykf]rík 29..17 {kt Ëþkoðu÷ Au. fuÚkkuz
zkÞkuz D1 yLku D2 Mk{ktíkh{kt òuzðk{kt
ykðu Au () hurÍMxux MkkÚku, fuÚkkuz îkhk
ykWxÃkwx {u¤ððk{kt ykðu yLku çku yuLkkuz
ðkÞh A yLku B ELkÃkwx xŠ{Lk÷ íkhefu
÷uðk{kt ykðu Au.

u k
sÞkhu çkeò A yLku B yÚkðk çktLku xŠ{Lk÷ çkuxheLke SV ÃkkuÍexeð xŠ{Lk÷ MkkÚku òuzðk{kt
ÔÞðnkh
ykðu Au, ykWxÃkwx SV {¤u Au. ÷kursf÷ ((1)) sÞkhu çktLku Mðe[ ¾wÕ÷e nkuÞ Au., íÞkhu
ykWxÃkwx OV nkuÞ Au. Ëk.ík. ÷kursf ‘0’ Au.
LkkUÄ ykf]rík. - 29..17 (y) () økuxLkku Mktfuík (çk) y{÷efhý () økuxLkwt (f) () økuxLkwt xqÚkxuçk÷
(f) ORøku
økuxLkwt y{÷efhý
(3)) NAND økux
çkeòu {níðLkku økux Lkkux økux, íku rMkøLk÷ Lku ELðxo fhu Au. Ëk.ík. sÞkhu òu ELkÃkwx 1,, íÞkhu
ykWxÃkwx Lkkux økux 0 yLku økuELk {kxu ykWxÃkwx 1 Au.
Lkkux økuxLkku Mktfuík ykf]rík. - 29..18 (y) {kt Ëþkoðu÷ Au. xqÚk xuçk÷, LkkuxøkuxLkwt ykf]rík. -
29..18 (çk) {kt Ëþkoðu÷ Au.
- Lkkux økuxLkwt y{÷efhý Mkk{kLÞ heíku xÙkÂLÍMxh Lku Mðe[ íkhefu WÃkÞkuøk fheLku ÚkkÞ Au. swyku
ykf]rík. - 29..18 (øk) sÞkhu ELkÃkwx A O yLku 0 ÷uð÷ Ãkh nkuÞ Au. íÞkhu xÙkÂLÍMxh çktÄ
yLku ykÃku÷ ðkuÕxus VCC ykWxÃkwx y SV Ëu¾kÞ Au sÞkhu ELkÃkwx A is 1 (sv) xÙkÂLÍMxh
òuzkÞ Au yLku ykWxÃkwx ðkuÕxus y 0 ykÃku Au.
xqÚkxuçk÷Lke ÃkhÚke Y = NOT (A) = A
ykÃkýu çkurÍf ÷kursf økux Lke [[ko fhe Au. íku{ ÃkqAe þfku : þwt ykÃkýu ykLku òuzeLku çkeò økux
{u¤ðe þfeyu ? Lke[uLkk ¼køk{kt íkuLkku sðkçk Au.
ykf]rík. - 29..18 (y) LkkuxøkuxLkku Mktfuík (çk) xqÚk xuçk÷ Lkkux økuxLkwt (f) Lkkux økuxLkwt y{÷efhý.

u k
29..3.. 2.. ÷ku r sf øku x Lkw t
ÔÞðnkh
LkkUÄ
MktÞkusLk
çku {níðLkk økuxLkwt òuzký yLku økux, rzrsx÷ E÷ufxÙkurLkfMk, økux yLku økux rçkÕzªøk çkkuÕøk
íkhefu fk{ fhu Au. fkhý fu ðÄkhu MktÏÞk{kt yk yÚkðk çkeò økuxLku ykÃkýu yLku økuxÚke {u¤ðe
þfeyu Aeyu. ykLkk fkhýu íkuLku ÞwrLkðMko÷ økux fnu Au. ÷kursf økuxLkk òuzký rðþu ykÃkýu
þe¾eyu.
økux yLku økuxLkk òuzký îkhk økux {u¤ðe þfeyu íku ykf]rík 29..19 (y) {kt Au. ykWxÃkwx
yuLz økux Lkku økuxLku ELðxo fheLku {u¤ðe þfeyu Au. økuxLkku ÷kursf Mktfuík ykf]rík. - 29..19
(çk) {kt Au. økuxLkwt xqÚk xuçk÷ ykf]rík. - 29..19 (Mke) {kt Ëþkoðu÷ Au. økuxLkk ykWxÃkwx Lku
ELðxo fheLku íku {u¤ðe þfkÞ Au. økuxLkwt xqÚkxuçk÷ çkíkkðu Au fu íku ykWxÃkwx 1 ykÃku Au sÞkhu yuf
ELkÃkwx Au. çkwr÷ÞLk Mk{efhý ykuÃkhuþLkLkk WÃkÞkuøk Lku ÷eÄu Lke[u {wsçk hsq fhe þfeyu Aey

u k
ÔÞðnkh
u.
A B = AB Y=
LkkUÄ 0 0 0 1
0 1 0 1
1 0 0 1
1 1 1 0
(c)
ykf]rík. - 29..19 (y) ÷kursf økuxLkk òuzkýÚke Lkkuzøkux (çk) økuxLkku Mktfuík (f) Lkux økuxLkwt
Mkk[wt xuçk÷.
(h) økux
A B = A+B Y=
0 0 0 1
0 1 1 0
1 0 1 0
1 1 1 0

u k
økux yLku Lkkux økuxLkk òuzkýÚke økux {u¤ðe þfkÞ Au. swyku ykf]rík - 29..20 (y), ykuh økux
ÔÞðnkh
Lkwt ykWxÃkwx , VkELk÷ ykWxÃkwx {u¤ððk {kxu økux îkhk ELðxo fhðk{kt ykðu Au. økuxLkku
÷kursf Mktfuík ykf]rík. - 29..20 (çk) {kt Ëþkoðu÷ Au. økuxLkwt xqÚk xuçk÷ ykf]rík. - 29..20
(Mke) {kt Ëþkoðu÷ Au. íku økuxLkk ykWxÃkwxLku ELðxo fheLku {u¤ððk{kt ykðu Au. økuxLkwt xqÚkxuçk LkkUÄ
Ëþkoðu Au fu íku ykWxÃkwx 1 ykÃku Au sÞkhu çktLku ELkÃkwx 0 nkuÞ Au.
çkwr÷ÞLk Mk{efhý Lkkuh ykuÃkhuþLk {kxu
ykf]rík. 29..20 (y) ÷kursf økuxLkk òuzkýÚke økux (çk) økuxLkku Mktfuík yLku (f) Mkk[wt xuçk÷
Lkkux økuxLkwt
çkÄk økux{kt ........
yLku økux çkurÍf rçk®Õzøk ç÷kuf Au. [k÷ku, nðu ykÃkýu òuEyu, ºký çkurÍf økux yLku økuxLkk
WÃkÞkuøkÚke çkurÍf økux Mk{sqíke.
økuxLku ÞwrLkðMko÷ íkhefu økýðk{kt ykðu Au. fkhý fu çkeò økux yk økuxLkk WÃkÞkuøkÚke {¤u Au.
ynª ykÃkýu òuzu
ykf]rík . 29..21 () økux () økux íkhefu.
(y) Lkkux økuxLke Mk{sqíke : - çkuELkÃkwx ÷ez økuxLkk þkuxo fhðk{kt ykðu Au. swyku ykf]rík. -
29..21 økux ykÃku Au. xqÚk xuçk÷ ÃkhÚke
(çk) økuxLke Mk{sqíke : - økux yu çku økux ÃkhÚke çkLku Au. økuxLkwt yuf ykWxÃkwx yu çkeò økuxLku
ELkðxo fhðkÚke økux íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÚke {¤u Au. swyku ykf]rík 29..22 (y) xqÚk xuçk÷
ykf]rík. - ((29..22çk)
çk)

u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
ykf]rík. - 29..22 (y) () økux {u¤ððk () økuxLkwt fLkufþLk () økuxLkk WÃkÞkuøkÚke () økuxLkwt xqÚk
xuçk÷.
(f) økuxLke Mk{sqíke - økux yu ºký økuxLkk WÃkÞkuøkÚke {¤u Au. ELðxoMk íkhefu çku økuxLku òuzu÷
nkuÞ ykWxÃkwx yu økuxLkk çkuELkÃkwx Au. swyku ykf]rík. - 29..23 yk òuzký økux íkhefu ðíkuo A
u.
ykf]rík. - 29..23 ºký økux, økux íkhefu òuzkÞu÷k Au.
ÃkkXøkík «&™ku 29..3
ykf]rík. - 29..3 ÃkhÚke økux Mkkrçkík fhðk Lke[uLkwt xuçk÷ ÃkwÁt fhku.

u k
ÔÞðnkh
ík{u su þeÏÞk
- stfþLk zkÞkuz yu Lkwt {kt YÃkktíkh fhðk {kxu íku hurfxVkÞh íkhefu ðÃkhkÞ Au.
- nkV íkhtøk hufrxVkÞh yu ½xfku fhíkkt ðÄkhu ½xfku yu MktÃkqýo íkhtøk hurfxVkÞh ½xfkuLku
LkkUÄ
ðÄkhu Mk{kðu Au.
- ÍuLkh zkÞkuz yu Ãkkðh MkÃ÷kÞLkku ykWxÃkwx Au.
- Mxuçke÷kEÍh{kt sÞkhu ÷kuz ykuAku nkuÞ íÞkhu «ðkn ÷Eyu íÞkhu ÍuLkh zkÞkuz ðÄkhu
Ãkkðh ykÃku Au.
- yuBÃk÷eVkÞh {kxu xÙkÂLÍMxh {kxu ELkÃkwx «ðkn sYhe Au.
- xÙkÂLÍMxhLkku Mðe[ íkhefu WÃkÞkuøk ÚkE þfu Au. MkuåÞwhuþLk (Mktík]Ãík) yLku fx ykuV rðMíkkh{kt
- ºký çkurÍf økux Au. yLku
- økux yu ÞwrLkðMko÷ økux Au fkhý fu çkeò økux {u¤ððk {kxu yk økuxLkku WÃkÞkuøk fhe þfeyu
Aeyu.
: ÃkkXÞktík «&™ku
1.. stfþLk zkÞkuzLkku Ãkef ELkðMko ðkuÕxus rVÕxh fuÃkurMkxh MkkÚku nkV ðuð hurfxVkÞh {kt yu
fuÃkurMkxh ðøkh çku økýku fu{ Au ?
2.. Lke Mkk{u swËk swËk ÷kuz {kxu Mkuxçke÷kEÍ fhðk ÍuLkh zkÞkuz fE heíku WÃkÞkuøke Au.
3.. Mkkhe heíku yuBÃk÷eVkÞhLku fk{ fhðk {kxu fE huLsLkwt yuBÃk÷exÞwz ELkÃkwx rMkøLk÷ sYhe
Au. ?
4.. økux {u¤ððk {kxu zkÞkuz yLku xÙkÂLÍMxh WÃkÞkuøkÚke Mkfeox (ÃkrhÃkÚk) Ëkuhku.

u k
ÔÞðnkh
29..1
LkkUÄ
1.. swyku ykf]rík. 29..6
2.. MktÃkqýo íkhtøk hufrxVkÞh{kt çktLku zkÞku yLku yu [kso Lke {uÂõMk{{ ðkuÕxus Lke ðifÂÕÃkf
yzÄe MkkEf÷ Au. yk heíku zkÞkuzLke çkhkçkh Au.
3.. yLku yk heíku,

Rz = 100 , Rs = 100 and R = Rz + Rs = 200
Hence,
I= = 0.105A
and V = IR = 0.105 × 100
= 10.5V
29.2
P
2. Ap  P  200.
0
1.
i
  RL 50  2000
3. Av    200
ri 500
Ap   Av  50  200  10000.
29.3 xuçk÷ çkLkkððwt ynª fkuÃke ÃkuMx fhðwt. ytøkúuSLke VkE÷{ktÚke.

{krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eyku {kuzâw÷ - 8
u k
ÔÞðnkh
LkkUÄ
30
{krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eyku
(fkuBÞwrLkfuþLk) {krníkeLkwt ykËkLk-«ËkLk yu fkuEÃký Sðtík «kýeLke {q¤¼qík ÷kûkrýfíkk

Au. «kýe søkík{kt Þktrºkf ©kÔÞ yLku hkMkkÞrýf MktfuíkkuÚke {krníkeLke ykÃk-÷u ÚkkÞ Au. ík{u
[f÷e fu fkçkhkuLkku {kuxku yðks Mkkt¼éÞku nþu sÞkhu fkuE ½wMký¾kuh íku{Lkk SðLku òu¾{{kt
{qfu òu fu {kLkðòíkLku fwËhíku rðrþ»x heíku {krníkeLke ykÃk-÷u fhðkLke þrfík «ËkLk fhe Au
yLku íku Au ðkík[eík. ykÃkýe ykMkÃkkMk su ftE Ãký ÚkkÞ Au íkuLku rð[khe yLku íkuLkku ynuMkkMk
fheLku ykÃkýu íkuLku þçËku yLku ðkfÞku{kt ÔÞfík fheyu Aeyu. ykÃkýu {krníkeLkkt ykËkLk-«ËkLk
{kxu yðksLke h0 nxoÍÚke h0,000 nxoÍ MkwÄeLkkt økk¤kLkku WÃkÞkuøk fhe þfeyu Aeyu
sÞkhu «fkþ {kxu yk økk¤ku 4,000 yuLøkMxÙku{Úke 7,000 yuLøkMxTku{ MkwÄeLkku Au. ykÃkýu
òýeyu Aeyu fu çkku÷kÞu÷kt fu ÷¾kÞu÷k þçËkuLke yMkhfkhfíkk ¼k»kkyu {níðLkku ¼køk ¼sðu
Au. su fwËhíke heíku s ykÃkýk{kt ykðu Au. ÷¾kÞu÷e çkkhk¾ze fhíkkt Ãknu÷kt {krníke ykËkLk-
«ËkLk {kir¾f níkwt. íÞkhÃkAe AkÃkfk{Lke þkuÄ MkkÚku {krníkeLke ykËkLk-«ËkLk fhðkLke «r¢Þk{kt
çkeòu íkçkffku [k÷w ÚkÞku. yk ÃkAe íkku {krníke ykËkLk-«ËkLk fhðkLkku ðýÚktÇÞku Ëkuh [k÷w s
hnÞku. suLkk fkhýu ykÃkýu nðu xur÷økúkV, VufMk, xur÷VkuLk, {kuçkkE÷ VkuLk, hurzÞku, xe.ðe.ðøkuhu
suðk ½ýkçkÄe heíkÚke {krníkeLke ykÃk÷u fhe þfeyu Aeyu. nðuLkkt s{kLkk{kt ykuLk÷kELk
rþûký, MktþkuÄLk ÃkºkkuLkwt «fkþLk çkurftøk ûkuºkkuLke {krníke ykËkLk-«ËkLkLke Zçk ykÃkýe hkuStËe
r¢Þkyku ÚkE økE su Ãknu÷kt {kºk ði¿kkrLkf ÏÞk÷ku{kt s níkw. nfefík{kt E÷ufxÙkurLkf heíku

{kuzâw÷ - 8 {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eyku u
u k
{krníke ykËkLk-«ËkLk fhðkLke heík fkuBÃÞwxhLkkt «ËkLkLku fkhýu nðu yuf Lkðwt yLku þrfíkþk¤e
ÔÞðnkh
ûkuºk ¾w÷e økÞwt Au suLku ELVku{uþLk yLku fkuBÞwrLkfuþLk xufLkku÷kuS (ICT) íkhefu yku¤¾kÞ Au.
ík{u fÞkhuÞ ykðe xufLkku÷kuS rðþu rð[kh fÞkuo Au fu suLkk fkhýu WÃkhkufík çkÄe s
LkkUÄ r¢Þkyku Mkt¼ð çkLke Au ? ykLkku sðkçk ík{Lku nðuLkkt ºký «fhýku{ktÚke {¤e hnuþu. yk «fhý{kt
ykÃkýu {krníke ykËkLk-«ËkLk fhðk {kxuLkkt Mkk{kLÞ {k¤¾k rðþuLkku ÏÞk÷ ÷Eþwt íku ÃkAe
ykÃkýu rðÄwík [wtçkfeÞ rðþuLkku ÏÞk÷ ÷Eþwt íku ÃkAe ykÃkýu rðÄwík [wtçkfeÞ íkhtøkku þwt Au yLku íku
{krníke ykËkLk-«ËkLk {kxu fuðeheíku {níðLkku ¼køk ¼sðu Au íku òuEþwt.
WËu~Þku
yk «fhý{kt ík{u rLkBLkr÷r¾ík rð»kÞkuLkwt ¿kkLk «kÃík fhþku.
-- ÷ktçkk økk¤k {kxu ðÃkhkíke {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eLkkt ½xfku rðþu
-- yuLkk÷kuøk yLku zeSx÷ rMkøLk÷ (Mktfuíkku) rðþu
-- {krníkeLkk ykËkLk-«ËkLk{kt rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLke ¼qr{fk rðþu
31.1 {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eLkwt {k¤¾wt
{krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eyku Lke[uLkk «fkhu {krníkeLkwt ykËkLk-«ËkLk fhu Au.
-- yuf-yuf «fkh yÚkkoíkT rçktËwÚke rçktËw {krníke ykËkLk-«ËkLk
-- yuf-yuf «fkh yÚkkoíkT xur÷rðÍLk-hurzÞku îkhk Úkíkwt {krníke ykËkLk-«ËkLk
-- yLkuf-yLkuf «fkh : xur÷VkuLkÚke Úkíke Mktøkkur»X yÚkðk ELxhLkux Ãkh [uxªøk Y{
xÙkLMkr{xh «Mkkhý {kæÞ{ rhrMkðh fkuBÃÞwxh {kurLkxh
Medium
For Receiver
Transmitter
Transmission
Sensor
Transducer Actuator
Signal
Source Transducer

ykf]rík 31.1 {krníke ykËkLk-«ËkLk {kxuLke huðk{wf økkuXðýe
u k
ÔÞðnkh
ykÃkýe hkusçkhkus Úkíke ykÄwrLkf {krníke ykËkLk-«ËkLkLke «r¢Þk{kt (Ëk.ík.{kuçkkE÷
VkuLk fu xur÷VkuLk{kt) su {krníke nkuÞ Au íku rðs¤ef Mktfuíkku ðkuÕxus yÚkðk «ðknLkk YÃk{kt nkuÞ
Au, fu su ykð]r¥kykuLkk ½ýkt çkÄkt økk¤kyku ykðhe ÷u Au suLku rMkøLk÷ çkuLz rðÚk fnuðkÞ Au.
LkkUÄ
(½ýeðkh ykðkt rMkøLk÷{kt ½ku½kx (ðkuEMk) W{uhkE òÞ Au su rMkøLk÷{kt hnu÷e {krníkeLku
¾÷u÷ ÃknkU[kzu Au.) fkuEÃký «ýk÷eLkwt ði¿kkrLkf Zçku rð&÷u»ký fhðk {kxu íku «ýk÷eLku íkuLkkt
½xfkuLkkt YÃk{kt òuE íku Ëhuf ½xfLkwt rð&÷u»ký fhðwt ykð~Þf Au. [k÷ku, nðu íku{Lkkt rðþu
þe¾eyu.
31.1.1 {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eLkkt ½xfku :
ykf]rík 31.1 {kt {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷e {kxuLke hiðk{wf økkuXðýe Ëþkoðu÷
Au. {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷eLkkt {wÏÞ ½xfku Lke[u «{kýu Au.
-- xÙkLMkr{xh fu su{kt rMkøLk÷ WÆøk{ yLku MkuLMkh xÙkLMkfÞwMkh Mkk{u÷ nkuÞ Au. xÙkLMkr{xh
rMkøLk÷Lku {kuf÷u (xÙkLMkr{x fhu) Au fu su{kt {krníke nkuÞ Au.
-«Mkkhý {kæÞ{ fu su {krníke Ähkðíkk rMkøLk÷Lku Ëqh ytíkh MkwÄe ÷E òÞ Au.
-rMkøLk÷ rhrMkðh fu su rMkøLk÷ Mðefkhu Au yLku ÃkAe íku{ktÚke {krníkeLkwt þwî MðYÃk Aqxwt Ãkkzu Au.
WÃkhkufík ºkýuÞ {wÏÞ ½xfkuLkk ½ýkçkÄkt økkiý ½xfku Ãký nkuÞ Au su MktÞwfík heíku ½ýe
s sxe÷ «ýk÷e çkLkkðu Au.
Mkk{kLÞ heíku {krníkeLkwt ykËkLk-«ËkLk ÿ~Þ yÚkðk ©kÔÞ «r¢ÞkÚke ÚkkÞ Au. yk
«r¢Þkyku fÃkrðMíkkh, ykð]r¥k, f¤k yLku Äúqðe¼ðLkLke {ËËÚke ðýoðe þfkÞ Au.
Ëk.ík.yðks {kxuLke ©kÔÞ ykð]r¥k ykÃkýk {kxu h0 nxoÍÚke h0,000 nxoÍ MkwÄe rMk{eík
Au sÞkhu Mkk{kLÞ xur÷VkuLk ÔÞðMÚkk {kxu yk yðrÄ {kºk 64000 nxoÍ Au.
ykÃkýu fÞkhuf rðþk¤ hu÷eyku{kt Ãkkur÷Mk{uLk fu rMkfÞkuhexe økkzoLku ðktfe-xkufe ÷ELku
Mkwhûkk ÔÞðMÚkk fhíkkt òuEyu Aeyu. suLke ykð]r¥k yðrÄ 1,000 nxoÍ nkuÞ Au.
{krníke ykËkLk-«ËkLkLke su heík ykð]r¥k yðrÄ Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au íkuLku çkuLzkðÞ

u k
rMk{eík fkuBÞwrLkfuþLk fnuðkÞ Au suLkku {kuxk{kt {kuxku økuhVkÞËku íkuLkkÚke {¤íkku ykuAe økwýðíkkðk¤ku
ÔÞðnkh
yðks Au. «fkþeÞ rMkøLk÷ {kxu ykð]r¥k yðrÄ 10 10 nxoÍ nkuÞ Au.
xÙkLMkr{xh îkhk {krníke Ähkðíkwt ELkÃkwx rMkøLk÷ ËqhLkkt MÚk¤ MkwÄe {kuf÷ðk{kt ykðu
LkkUÄ Au. rhrMkðh ykðkt ELkÃkwx rMkøLk÷Lkku ykðfkh (rhrMkð) fheLku íku{ktÚke AqÃkkðu÷e {krníkeLku
Mk{S þfkÞ íkuðe heíku YÃkktíkrhík fhu Au. hurzÞku «MkkhýLkk t rfMMkk{kt ELkÃkwx rMkøLk÷ Mkk{kLÞ
heíku yðks fu MktøkeíkLkk YÃk{kt nkuÞ Au. xÙkLMkr{xh ykðkt rMkøLk÷Lku {kuzÞw÷uþLk ( fu su
ykÃkýu nðu ÃkAeLkk «fhý{kt òuEþwt) Lkk{Lke «r¢ÞkÚke E÷urfxÙf÷ rMkøLk÷{kt YÃkktíkh fheLku
«Mkkrhík fhu Au. yk «r¢Þk{kt 30 fuyu[-300 yu{yu[ ykð]r¥kðk¤k rðÄwík [wtçkfeÞ íkhtøkku
MkkÚku {krníkeLku MktÃkkík fhðk{kt ykðu Au. (yÚkkoíkT òuzðk{kt ykðu Au) ykðkt hurzÞku rMkøkL÷Lku
yuLxuLkkLke {ËËÚke çkÄe s rËþkyku{kt yÚkðk fkuE yuf rLkrùík rËþk{kt «Mkkheík fhðk{kt
ykðu Au.
yuLxuLkk yu MkwðknfkuÚke çkLku÷e «ýk÷e Au fu su rðÄwík [wtçkfeÞ íkhtøkkuLkwt þku»ký yLku
WíMksoLk fhe þfu Au. yuLxuLkkyu yuf Ãkkík¤ku, ÷ktçkku íkkh nkuE þfu Au su {kuxk¼køku Ëhuf
økkzeyku Ãkh yu{/yuV huzeÞku hk¾ðk{kt ykðu Au. yuLxuLkkyu {kuxk¼køkLkkt ½hkuLke Aík Ãkh
òuðk {¤íke {kuxe zeþ (hfkçke) Lkkt YÃk{kt Ãký nkuÞ Au. hurzÞku yuLxuLkkLkwt fË yLku íkuLkkt îkhk
þku»kkíke fu WíMkòíke ykð]r¥k yufçkeò MkkÚku MkeÄku MktçktÄ Ähkðu Au. Mkk{kLÞ heíku yuLxuLkkLkwt fË
rMkøLk÷Lke íkhtøk÷tçkkE íkuLke ykMkÃkkMk nkuÞ Au fu su ykuAk{kt ykuAwt 1/4 yÚkkoík íkhtøk÷tçkkELkk
[íkwÚko¼køk sux÷wt nkuÞ Au.
hurzÞku rhrMkðh îkhk rhrMkð fhðk{kt ykðíkk rMkøLk÷ ½ýkt s Lkçk¤kt nkuÞ Au.
(÷øk¼øk {kE¢kuðkux fhíkkt Ãký LkkLkk) ykðkt rMkøLk÷Lkwt rð&÷u»ký fhíkkt Ãknu÷k íkuLkwt rððÄoLk
(yuBÃ÷erVfuþLk) fhðwt Ãkzu Au. rhrMkðhLke {níðLke ÷kûkrýfíkkyku{kLke yuf ÷kûkrýfíkk íkuLke
ELkÃkwx rMkøLk÷ {kxuLke MktðuËLkþe÷íkk Au. rhrMkðhLkkt {níðLkkt fkÞkuo yk {wsçk Au rhrMkðh
ELkÃkwx rMkøLk÷Lkkt su fkÞorðMíkkhLkk økk¤kLku rhrMkð fhu Au íkuLku ykWxÃkwx{kt YÃkktíkrhík fhðwt,
ELkÃkwx yLku ykWxÃkwx rMkøLk÷ ðå[u hur¾Þ MktçktÄ MÚkkrÃkík fhðku yÚkðk ò¤ðe hk¾ðku, ELkÃkwx

rMkøLk÷Lku rðïMkrLkÞíkkÃkwðof VheÚke ÃkuËk fhðwt. WÃkhkufík ÷kûkrýfíkkyku yLku fkÞkuoLku ÷økíkkt
u k
ÔÞðnkh
y{wf hMk«Ë {wÆkyku Lke[u {wsçk Au.
f) rhrMkðhLke ELkÃkwx rMkøLk÷ {kxuLke MktðuËLkþe÷íkk {ík÷çk íkuLke sYhe ykWxÃkwx rMkøLk÷
ðkuÕxus WíÃkLLk fhðk {kxu ELkÃkwx ðkuÕxusLke ÷½w¥k{ sYheÞkík rhrMkðh sux÷wt ðÄw rððÄoLk
LkkUÄ
fhe þfu íkux÷e íkuLke MktðuËLkþe÷íkk ðÄkhu. rhrMkðhLke MktðuËLkþe÷íkk yu íkuLkkt îkhk þku»kkíkk
½kU½kxÚke {ÞkorËík nkuÞ Au yLku ykÚke rMkøLk÷ yLku ½kU½kx (LkkuEMk) Lkku økwýku¥kh yÚkkoík yuMk/
yuLk økwýku¥kh rhrMkðhLke MktðuËLkþe÷íkk Lkffe fhðk {kxu {níðLkku ¼køk ¼sðu Au. rMkøLk÷Lkku
ÞkuøÞ heíku ÃkqhuÃkqhku WÃkÞkuøk fhðk {kxu íktºk îkhk fkuEÃký òíkLkku yktíkrhf ½kU½kx WíÃkLLk Úkðku
òuEyu Lkne. yk WÃkhktík òu fkuEÃký «fkhLkku ½kU½kx íktºk{kt çknkhÚke W{uhíkku nkuÞ íkku íkuLku Ãký
fkZe Lkkt¾ðku òuEyu
çk) rhrMkðhLke ½ýeçkÄe Mkkhe çkkçkíkku{ktLke yuf çkkçkík Au íkuLke fk¤SÃkqðof fkuE yuf [kuffMk
ykð]r¥kLku ÃkMktË fhðkLke «r¢Þk suLku rMk÷urfxðexe Ãký fnu Au. yk «r¢Þk{kt rhrMkðh [kuffMk
ykð]r¥kðk¤k rMkøLk÷Lkwt s þku»ký fhu Au yLku yk ykð]r¥kLke LkSfLke ykð]r¥kðk¤k ½ýktçkÄkt
rMkøLk÷Lku íku yðøkýu Au. rhrMkðhLke rMk÷urfxðexe yu íku{kt ðÃkhkíkkt xÞqLkh Mkhfex ({kuzÞw÷-
Ãk, ÞwrLkx-Ãk ) Lkkt yLkwLkkË ð¢kuLke ríkûýíkk Ãkh ykÄkh hk¾u Au. xÞwLkh Mkhrfx {kxuLkkt yLkwLkkh
ð¢ku sux÷kt Mkktf¤k nkuÞ Au íkux÷e s íkuLke rMk÷urfxðexe Ãký ðÄw nkuÞ Au.
øk) rhrMkðhLkwt fk{ {kºk fkuE yuf [kuffMk yLku ÞkuøÞ rMkøLk÷Lku þku»ký (rhrMkð) fhðk Ãkqhíkwt
s rMkr{ík LkÚke nkuíkwt Ãkhtíkw rMkøLk÷{kt {kuzÞw÷uþLkLke «r¢Þk îkhk AqÃkkÞu÷e ykð]r¥kLku ({krníkeLku)
rðïMkLkeÞíkk Ãkqðof VheÚke ÃkuËk fhðkLkwt Ãký nkuÞ Au.
nðu WÃkhkufík [[koÚke ík{Lku yux÷ku ÏÞk÷ ykÔÞku nþu fu {kæÞ{Lke {ËËÚke xÙkLMkr{xh
îkhk rMkøLk÷Lku rhrMkðh MkwÄe ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au. Ëk.ík.sÞkhu ík{u ík{khk r{ºk MkkÚku ðkíkko÷kÃk
fhku Aku íÞkhu ík{kYt {ku xÙkLMkr{xh íkhefu ðíkuo Au sÞkhu ík{khkt r{ºkLkku fkLk rhrMkðhLkwt fk{ fhu
Au yLku nðk yuf {kæÞ{Lkwt fk{ fhu Au.
ÃkkXøkík «&™ku :

u k
1) hurzÞku íkhtøkkuLkku ykð]r¥køkk¤ku fÞku nkuÞ Au ?
ÔÞðnkh
h) hurzÞku yuLxuLkkLkwt ÞkuøÞ fË fE heíku Lkffe fhe þfkÞ Au.
31.h rMkøLk÷Lkkt «fkh :- yuLkk÷kuøk yLku zeSx÷
LkkUÄ ykÃkýu òýeyu Aeyu fu {krníke ykËkLk-«ËkLk «r¢Þk{kt rMkøLk÷ {níðLkku ¼køk
¼sðu Au. rMkøLk÷Lkwt ðøkeofhý yu íku{Lkkt WÆøk{ yLku íku{Lke ÷kûkrýfíkkykuLkkt ykÄkhu fhe
þfkÞ Au. su Lke[u {wsçk Auu.
- Mk{Þ MkkÚku MkkíkíÞ Ähkðíkwt rMkøLk÷ (yuLkk÷kuøk) yLku yMkkíkíÞ Ähkðíkwt rMkøLk÷
(rzSx÷)
- ykðíko yLku rçkLkykðíko rMkøLk÷
- Mkktfuíkef yLku rçkLkMkktfuíkef rMkøLk÷
- rLkr©ík yLku ÞkËråAf rMkøLk÷
WÃkhkufík çkÄk «fkhku Ãkife ykÃkýu zeSx÷ yLku yuLkk÷kuøk rMkøLk÷Lke s [[ko fheþwt
ykf]rík 31.h (f) {kt Mk{Þ MkkÚku Mkíkík çkË÷kíkwt yuLkk÷kuøk E÷urfxÙf÷ rMkøLk÷
ËþkoÔÞwt Au. suLku MkkELk íkhtøk Ãký fnuðkÞ Au. ykÄwrLkf E÷ufxÙkurLkf {krníke ykËkLk-«ËkLk
fhíkkt íktºkku{kt rMkøLk÷Lkkt swËkt swËkt Mk{Þu swËkt swËkt Ãký rLkr©ík {qÕÞku nkuÞ Au. (ykf]rík 31.h
(çk) yLku (øk) su{Lku yMkíkík rMkøLk÷ Ãký fnuðkÞ Au.
ykf]rík 31.h Mkíkík (MkkELkkuMkkuEz÷) (f) yLku yMkíkík rMkøLk÷ (çk) (øk)
rMkøLk÷{kt {krníkeLkku Mktøkún yuLkk÷kuøk yÚkkoíkT (Mkíkík) yLku zeSx÷ (yÚkkoíkT yMkíkík) yu{

u k
çktLku «fkhu ÚkE þfu Au. Ëk.ík.yðksLkkt íkhtøkkukuyu yuLkk÷kuøk rMkøLk÷ Au fu su Mk{Þ MkkÚku Mkíkík
ÔÞðnkh
çkË÷kÞk fhu Au. rzSx÷ þi÷e{kt rMkøLk÷ rçkxTMkLke nkh{k¤kLkkt YÃk{kt nkuÞ Au. ynª, rçkxTMk
þçË binary digits ÃkhÚke ykÔÞku Au. Ëhuf rçkx fkt íkku ykuLk (1) Ëþkoðu Au. yLku fkt íkku ykuV
LkkUÄ
(yku) Ëþkoðu Au. rMkøLk÷Lke ykðe Mkktfuríkf «ýk÷e fu su {kºk tyku t yLku t1t Lke nkh{k¤k îkhk
s hsq fhkíke nkuÞ íkuLku çkkÞLkhe MkeMx{ (yÚkðk çkkÞLkhe «ýk÷e) fnuðkÞ Au. rzSx÷
rMkøLk÷{kt çkÄe s {krníke tykut yLku t1t Lkk YÃk{kt s nkuÞ Au. fkuBÃkufx zeMf (ze) fu rzSx÷
rðzeÞku rzMf (ze.ðe.ze) {kt Mktøkún fhðk{kt ykðíke {krníke Ãký rzSx÷ YÃk{kt s nkuÞ Au.
{krníke ykËkLk-«ËkLk fhíkkt íktºkku yuLkk÷kuøk Ãký nkuE þfu Au. (su{ fu yu{ huzeÞku
íkhtøkku) íku{s rzSx÷ Ãký nkuE þfu Au. (su{ fu fkuBÃÞwxh Lkuxðfo ) yuLkk÷kuøk íktøkku rzSx÷
íktºkku fhíkk MkMíkkt nkuÞ Au. Ãkhtíkw zeSx÷ íktºkku ðÄw fkÞoûk{ nkuE ðÄkhu MkkYt fk{ ykuAe ºkwxe
yLku ½kU½kx ðøkh íkÚkk ðÄw [¤ð¤íkkÚke fhe þfu Au.
{krníke ykËkLk-«ËkLk fhíkkt íktºkkuLke çkkçkík{kt òu fkuE MkkiÚke {níðLke fze nkuÞ íkku íku
s Au rMkøLk÷ çkuLzrðzÞ, fu suLkku MkeÄku yÚko ÚkkÞ Au ykð]r¥kLkku yuðku økk¤ku fu su{kt rMkøLk÷
çkË÷kÞ Au. òu fu zeSx÷ yLku yuLkk÷kuøk íktºkku {kxu íkuLkku yÚko y÷øk-y÷øk ÚkkÞ Au. yuLkk÷kuøk
íktºkku {kxu çkuLzrðzÚk yÚkkoíkT Ëhuf yuLkk÷kuøk rMkøLk÷Lkkt ykð]r¥k ðýoðxLkku økk¤ku sÞkhu rzSx÷
íktºkku {kxu çkuLzrðzTÚk yÚkkoíkT rzSx÷ rMkøLk÷{kt Mk{kðkíkku {krníkeLkku sÚÚkku yk fkhýkuMkh
yuLkk÷kuøk rMkøLk÷Lke çkuLzrðzTÚk nxoÍ{kt {ÃkkÞ Au. sÞkhu rzSx÷ rMkøLk÷Lke çkuLzrðzTÚk
MkufLz rËX rçkxTMk (çkeÃkeyuMk - rçkxTMk Ãkh MkufLz) {kt {ÃkkÞ Au. y{wf ©kÔÞ (ykurzÞku)
rMkøLk÷ {kxu ykð]r¥køkk¤ku yLku íku{Lke çkuLzrðzTÚk fku»xf 31.1 {kt Ëþkoðu÷ Au.

u k
fku»xf 31.1 ©kÔÞ ykð]r¥k ÃkË Ãknku¤kE (ykurzÞku çkuLz rðzTÚk)
ÔÞðnkh
WÆøk{ ykð]r¥køkk¤ku ykð]r¥k Ãkx]Ãknku¤kE (rf÷kunxoÍ)
røkxkh 8h-880 0.8

LkkUÄ
ðkÞkur÷Lk hÃk0-h794 h.6
Mðh-ÔÞtsLk hÃk0-Ãk000 4
xur÷VkuLk
rMkøLk÷ h00-3h00 3
fkuBÃkufx rzMf rf÷kunxoÍ h0
ÿ~Þ (rðzeÞku)
rMkøLk÷ rf÷kunxoÍ 4,h00
31.3 {krníke ykËkLk-«ËkLk{kt rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku
{krníke ykËkLk-«ËkLkLke «r¢Þk{kt y÷øk y÷øk heíku {krníkeLkkt E÷ufxÙef÷ rMkøLk÷Lku
xÙkLMkr{þLkÚke rhMkeðh MkwÄe {kuf÷ðk{kt ykðu Au. yk «r¢Þk{kt rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkku WÃkÞkuøk
yuf {níðÃkqýo ÃkkMkwt Au, su{kt rMkøLk÷ «Mkkhý {ufMkðu÷ îkhk yÃkkÞu÷e rðÄwík[wtçkfeÞ
íkhtøk«MkhýLke f÷krMkf÷ rÚkÞhe {wsçk ÚkkÞ Au. rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku{kt rðÄwíkûkuºk yLku [wtçkfeÞ
ûkuºk nkuÞ Au su y÷øk Lk Ãkkze þfkÞ íkuðk nkuÞ Au. Mk{Þ MkkÚku çkË÷kíkwt síkwt rðÄwíkûkuºk yðfkþ
yLku Mk{Þ MkkÚku çkË÷kíkwt síkwt [wtçkfeÞ ûkuºk WíÃkLLk fhu Au fu su VheÚke rðÄwíkûkuºk WíÃkLLk fhu Au.
rðÄwík[wtçkfeÞ rMkîktíkku «{kýu ykðkt yufçkeòLku ÃkhMÃkh MknkÞ fhíkkt ûkuºkku rðÄwík[wtçkfeÞ
íkhtøk «MkhýLkwt fkhý çkLku Au.
ykf]rík 31.3 {kt Mk{ík÷ rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøk «Mkhý ËþkoÔÞwt Au.

u k
ÔÞðnkh
X
E = Ex
x-z plane
E E
LkkUÄ
Ex0
B
k z
(direction of
By0 propagation)
Exo B
Exc
By
ykf]rík 31.3 rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkwt «Mkhý

økkrýíkef heíku ykðkt «MkhýLku E=Eo sin (k2 - wt) yLku B = Bo sin (k2-wt) Úke
ËþkoðkÞ Au. rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkk yrMíkíðLkku «Úk{ «kÞkurøkf Ãkwhkðku E.Mk.1888 {kt
£uLf nxoÍLkk «ÞkuøkÚke {éÞku. nxoÍu LkkuæÞwt fu íku íku{Lkkt «kÞkurøkf MkkÄLkkuLke økkuXðýeÚke y{wf
ytíkh Ëwh MkwÄe rðÄwík[wtçkfeÞ «uhýLke yMkh òuE þfíkkt níkkt. íkhtøk÷tçkkE yLku ykð]r¥kLkwt
{kÃkLk fheLku íku{ýu rðÄwík-[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkku ðuøk Ãký {kÃÞku, fu su «fkþLkkt ðuøk sux÷ku {k÷q{
ÃkzÞku. íku{ýu yu Ãký þkuæÞwt fu rðÄwík-[wtçkfeÞ íkhtøkkuLke ÷kûkrýfíkkyku «fkþ suðe s Au.
(yux÷kt s {kxu ykÃkýu ¼kiríkfþk†{kt «fkþLku rðÄwík-[wtçkfeÞ íkhtøkku íkhefu Ãký yku¤¾eyu
Aeyu) ykf]rík 31.4 {kt ËþkoÔÞk «{kýu rðÄwík [wtçkfeÞ íkhtøk ðýoÃkx hurzÞku íkhtøkku
(íkhtøk÷tçkkE íku 1 - 10 r{xh) Úke {ktzeLku ûk-rfhýku fu økk{k rfhýku (íkhtøk÷tçkkE 0.1
yuLøkMxÙku{ - 0.001 yuLøkMxÙku{) MkwÄe Vu÷kÞu÷ku Au.

u k
E.Mk.189Ãk {kt ¼khíkeÞ ¼kiríkfþk†e søkËeþ[tLÿ çkkuÍu hÃk r{r{-Ãk r{xh íkhtøk÷tçkkE
ÔÞðnkh
Ähkðíkkt rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku WíÃkLLk fÞko yLku hurzÞku «Mkkhý {kxu íku{Lke Mkt¼kðLkk Ãký
ÔÞfík fhe. yk ÃkhÚke {kfkuoLke Lkk{Lkkt ðu¿kkrLkfu rðÄwík [wtçkfeÞ íkhtøkkuLkwt «Mkkhý yux÷krLxf
LkkUÄ {nkMkkøkh ÃkhÚke «kÞkurøkf fhe çkíkkÔÞwt yLku yk ½xLkk MkkÚku s rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLke {ËËÚke
{krníke ykËkLk-«ËkLkLkkt ÞwøkLke þYykík ÚkE. suLkkt {kxu {kfkuoLke yLku Mke.yuV.çkúkWLkLku 1909
{kt Lkkuçku÷ Ãkkrhíkkur»kf yuLkkÞík ÚkÞwt níkwt.
ykÃkýu òýeyu Aeyu fu {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷e{kt xÙkLMkr{xh rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku
yuLxuLkkLke {ËËÚke yðfkþ{kt WíMkSoík fhu Au fu su rhrMkðh îkhk Ãkfzðk{kt ykðu Au. rhrMkðhLkwt
yuLxuLkk yk rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku{ktÚke sYhe {krníke íkkhðu Au. ykÃkýu hurzÞku íkhtøkkuLkku WÃkÞkuøk
swËkswËk nuíkwyku {kxu fheyu Aeyu su{ fu xur÷rðÍLk «Mkkhý {kxu, yuyu{ yLku yuVyu{
hurzÞku «Mkkhý {kxu, {kuçkkE÷ VkuLk ðkík[eík {kxu. Ëhuf rMkøLk÷Lke yuf y÷øk ykð]r¥k nkuÞ
Au suLkkt fkhýu íku çkeòÚke y÷øk Ãkzu Au. fku»xf 31.h {kt yktíkhhkr»xÙÞ {kLÞíkk «kÃík
rðÄwík[wtçkfeÞ ðýoÃkx ykÃku÷ku Au fu su hurzÞku yLku xur÷rðÍLk «Mkkhý {kxu ðÃkhkÞ Au. (íkhtøkLke
ykð]r¥k yuV nxoÍ{kt yu íkhtøk÷tçkkE r{xh{kt) MkkÚku yuVze- Mke MktçktÄÚke òuzkÞu÷ Au su{kt
C=3 X 10 8 r{xh / MkufLz Au fu su rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkku þwLÞðfkþ / nðk{kt ðuøk Au.)
yuBÃ÷exÞwz {kuzÞw÷uxuz (yuyu{) hurzÞku çkuLz Ãkh «Mkkrhík ÚkkÞ Au fu su Lke[u «{kýu «[r÷ík
Au : ÷kuLøk ðuð-144 3Ãk1 fuyu[h, r{zeÞ{ ðuð-Ãk30-1,700 fuyu[-h yLku þkuxo ðuð -
3.30 yu{yu[-h r{zeÞ{ ðuð ({æÞ{ íkhtøk) {kuxk¼køku ðkrýsÞef - yuyu{ hurzÞku
«Mkkhý {kxu ðÃkhkÞ Au. ÷kuLøk ðuð çkÄe s søÞkyu ðÃkhkÞ Au y{urhfkLku çkkfkík hk¾íkkt
sÞkt yk çkuLz yuhkuLkkurxf÷ LkurðøkuþLk {kxu ykhrûkík h¾kÞku Au. ÷kuLøk yLku {ezeÞ{ ðuð
çkuLz {kxu Ãkqhíke íkhtøk÷tçkkE nkuÞ Au fu su{kt íkhtøk Ãk]ÚðeLkkt ð¢ku ÃkhÚke rððíkoLk Ãkk{u Au yLku
økúkWLz ðuð «Mkhý þfÞ çkLkkðu Au ¾kMk fheLku hkºkeLkkt Mk{Þu þkuxoðuð «Mkkhý MxuþLkÚke ½ýkt
÷ktçkk ytíkh MkwÄe Mkkt¼¤e þfkÞ Au fu su Ãk]ÚðeLkkt ðkíkkðhýLkkt ykÞLkkurMVÞhLku yk¼khe Au.
ík{u {kuçkkE÷ VkuLk Ãkh ELxhLkux rðþu fu ÃkAe ELxhLkux Ãkh ykðíkkt xur÷rðÍLk rðþu
Mkkt¼éÞwt nþu fu yLkw¼ð Ãký fÞkuo nþu ík{u fÞkhuÞ yuðwt rð[kÞwo Au fu yk fuðe heíku Mkt¼ð çkLku
Au ? íku ykuÃxef÷ VkEçkh fkuBÃÞwrLkfuþLk Au ? ÷uMkh rfhýku yk{kt fE ¼køk ¼sðu Au ? ík{u
u k
ÔÞðnkh
yk «&™kuLkkt sðkçkku nðu ÃkAeLkkt «fhý{kt {u¤ðe þfþku.
ÃkkXøkík «&™ku :
LkkUÄ
rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku þwt Au ?
yðfkþ{kt 30 yu{yu[-h ykð]r¥kðk¤k hurzÞku íkhtøkLke íkhtøk÷tçkkE fux÷e nþu ?
ÿ~Þ«fkþLkku ykð]r¥køkk¤ku fux÷ku nkuÞ Au ?
ík{u su þeÏÞk
- ykÄwrLkf Þwøk{kt {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷e{kt {krníke rðs¤ef rMkøLk÷ (rðs«ðkn fu

ðkuÕxus) Lkkt YÃk{kt nkuÞ Au.
- {krníke ykËkLk-«ËkLk «ýk÷e{kt {wÏÞ ½xfku :
(f) xÙkLMkr{xh (çk) {kæÞ{ fu íktøk fu su rMkøLk÷Lku ÷ktçkk ytíkh MkwÄe ÷E òÞ, (øk) rhrMkðh
fu su rMkøLk÷Lku rhrMkð fhu Au yLku íkuLkwt rð&÷u»ký fhu Au.
- yuLxuLkk yu MkwðknfkuLke çkLku÷e «ýk÷e Au fu su rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkku{kt yMkhfkhf WíMksof fu
þku»kf íkhefu fkÞo fhu Au.
- yuLkk÷kuøk rMkøLk÷ yu ¼kiríkf rMkøLk÷ Au fu su Mk{Þ MkkÚku Mkíkík çkË÷kíkwt hnu Au. rzSx÷
rMkøLk÷Lku yMkíkík ÃkkMk nkuÞ Au.
- rzSx÷ íktºkku {krníke ykËkLk-«ËkLk fhíkkt íktºkku íkhefu ðÄw fkÞoûk{, ðÄw Mkkhku Ëu¾kð fhe þfu
íkuðkt MkV¤ Ãkwhðkh ÚkÞkt Au.
- xur÷rðÍLk «Mkkhý {kxu ðuhe nkE r£fðLMke (ðeyu[yuV) yLku yÕxÙk nkE r£fðLMke
(Þwyu[yuV) økk¤ku ðÃkhkÞ Au.

u k
- {krníke ykËkLk-«ËkLk fhíkkt íktºkkuLkkt {níðLkkt ½xfku sýkðku.
ÔÞðnkh
- yuLxuLkk þwt Au ?
- {krníke ykËkLk-«ËkLk fhíkkt íktºkku{kt rhrMkðhLke {wÏÞ ÷kûkrýfíkkyku fE fE Au ?
LkkUÄ - yuLkk÷kuøk yLku rzSx÷ rMkøLk÷ ðå[uLkku ¼uË sýkðku

rçkxLku ÔÞkÏÞkrÞík fhku.
30-300 {uøkknkxoÍ (yu{yu[-h) ykð]r¥kLkku økk¤ku ðeyu[yuV çkuLz íkhefu yku¤¾kÞ Au.
rðÄwík[wtçkfeÞ íkhtøkkuLkku ðuøk ykð]r¥k yLku íkhtøk÷tçkkE ðå[uLkk MktçktÄLkku WÃkÞkuøk fheLku ðeyu[yuV
{kxu íkhtøk÷tçkkELkku økk¤ku sýkðku. «fkþLke þqLÞkðfkþ{kt økrík (ðuøk) 3 x 10 8 r{xh/
MkufLz ÷ku.
31.1
1. 30 rf÷ku nxoÍ - 300 nxoÍ
h. hurzÞku yuLxuLkkLkwt ÞkuøÞ fË yu íkuLku su rMkøLk÷ {kxu «Mkkrhík fu þku»ký fhðk {kxu çkLkkÔÞwt
nkuÞ íku rMkøLk÷Lke ykð]r¥k MkkÚku MkeÄku MktçktÄ Au. hurzÞku yuLxuLkk yuðwt nkuðwt òuEyu fu su rMkøLk÷Lkku
{n¥k{ WíMkSík ¼køk Ãkfze þfu.

«&™ÃkºkLke YÃkhu¾k
rð»kÞ : ¼kiríkfþk† ðøko : Wå[íkh {kæÞr{f
økwý :- 80 Mk{Þ - 3 f÷kf
1. nuíkwyku ¼khktf : -
nuíkw økwý fw÷ økwýLkk %
¿kkLk 20 25
Mk{s 40 50
fkiþÕÞ yLku WÃkÞkuøk 20 25
fw÷ 80 1 00
h. «&™Lkk «fkhLkwt ¼khktf : -
«&™Lkk «fkh økwý - «&™ Lktçkh Vk¤ðu÷ økwý

®LkçkÄ 6X4 24
xqtfk sðkçk 4x7 28
xqtfk sðkçk 2x9 18
çknwrðÄ ÃkMktËøkeLkk «&™ku 1 x 10 10
(M.C.Q)
fw÷ 30 «&™ku 80 økwý
3. rð»k ðkh ¼khý : -
yLkw¢{ Lktçkh {kuzâw÷ økwý

1. økrík, çk¤ yLku Wòo 14
2. ½Lk yLku íkh÷Lkwt r{furLkfMk 06
3. W»{k ¼kiríkf þk† 06
4. Ëku÷Lkku yLku7íkhtøkku 06
5. rðãwíkþk† yLku [wtçkfeÞ þk† 16
6. «fkþþk† yLku «fkþeÞ WÃkfhýku 14
7. Ãkh{kýw yLku LÞwrf÷ÞMk 08
8. Mku{e.fLzxhLke h[Lkk yLku fkuBÞwrLkfuþLk
(MktËuþk ÔÞðnkh)
fw÷ økwý 80
4.. frXLk Míkh (Difficulty Level)

Mknu÷tw Mkk{kLÞ fXeLk fw÷
xfkLkwt ¼khý 25% 50% 25% 100%
Vk¤ðu÷ økwý 20 40 20
«&™kuLkk Lktçkh 08 12 07
LkkUÄ : - fux÷kf yktíkrhf ÃkMktËøke{ktLkk WÃkÞkuøke «&™ku ykÃkðk{kt ykðu Au.
5.. Mk{Þ ykÞkusLk
«&™kuLkk «fkh fw÷ Mk{Þ 180 r{rLkx
rLkçktÄ 60
xqtfk sðkçk - 1 50
xqtfk sðkçk - h 35
çknwrðÄ ÃkMktËøkeLkk «&™ku 15
ðkt[Lk yLku ÃkwLkhkðíkoLk 20
Lk{qLkk «&™Ãkºk
1. Lke[uLkk{ktÚke fE ykf]rík{kt rðãwíkûkuºk ðå[u çku Mk{kLk yLku rðÁæÄ rðãwík¼kh Ëþkoðu Au.
2. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu yuf ÷ktçkk [kuhMk rðãwík «ðknLku ðnLk Mk{ktíkh çkkswyu ÷ktçkk
Mk{Þ MkwÄe [k÷w Au íku heíku ðknfLku LkSf {qfðk{kt ykðu íkku íkuLkku ÃkÚk þwt nþu ?
ykf]rík.
(y) rðãwík«ðkn ÷wÃkLke øk{u íku rËþk{kt ðknf íkhV ykf»kkoÞ Au.
(çk) rðãwík«ðkn ÷wÃkLke øk{u íku rËþk{kt ðknf îkhk Vu÷kÞ Au.
(f) rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rðÁæÄ rËþk{kt ðnu íÞkhu ðknf îkhk ykf»kkoÞ Au.
(z) rðãwík«ðkn ½rzÞk¤Lkk fktxkLke rðÁæÄ rËþk{kt ðnu íÞkhu yMík ÔÞMík hnuþu.
3. E÷ufxÙkuLkef n=1 Úke n=2 ¼ú{ý fûkk{kt Mkt¢{ý ÃkuËk fÞk E÷ufxÙkuLk Ãkh{kýwLke
sYhe Wòo
(A) = 10.2eV (B) 13.6 eV (C) 10.09 ev (D) = 1.57 ev.
4. Vkuxkufw¤{kt sÞkhu 50 cm ytíkhu {qfu÷k yuf LkkLkk íkusMðe †kuík îkhk «fkrþík
fhðk{kt ykðu íÞkhu fuÚkkuz îkhk çknkh VUfkÞu÷ E÷ufxÙkuLkLke MktÏÞk 3 x 104 Au òu †kuík
100 cm hk¾ðk{kt ykðu íkku Vkuxku fuÚkkuz îkhk fux÷k E÷ufxÙkuLk çknkh Vutfkíkk nþu ?
(A) 3.0 x 104 (B) 7.5 x 103
(C) 1.5 x 104 (D) -6.0 x 104
5. Vkuhðzo çkkÞMk P - N stfþLk zkÞkuz{kt :
(A) rðãwíkLkk ðnLk{kt fkuE Ãký «fkhLkku VuhVkh ykðíkku LkÚke.
(çk) Vfík D - rð¼køk{kt hnu÷k nkuÞ Au. n - rð¼køk íkhV ðnLk fhu Au.
(f) W»{k Wòo Lkk fkhýu Vfík {kELkkuhehe[kso furhÞh ðnLk ÚkkÞ Au.
(z) stfþLkLke çkeS íkhV {uòuhexe [kso zuExðh zeMÞw ÚkkÞ Au.
6. n - «fkhLkk çkrnøkoík yÄoðknf ÃkËkÚko
(A) Éý rðãwík¼kh (B) ½Lk rðãwík¼kh
(C) rðãwíkfeÞ íkxMÚk (D) rðãwíkeÞ íkxMÚk
7. CE yuÂBÃkÞVkÞh {kxu, Vi yLku 10mv yLku Vo yu yuf çkuÕx Au. íkku yu
yuÂBÃk÷eVkÞh ðkuÕxus økuE{.
(A) 50 (B) 20
(C) 100 (D) 10
8. - «fkhLkk yÄoðknf{kt
(A){wÏÞ rðãwík¼kh ðknfku E÷ufxÙkuLk yLku xÙkÞðu÷xuLx Ãkh{kýw nkuÞ Au.
(B) {kELkkuhexe [kso furhÞh íkhefu E÷ufxÙkuLk yLku fkuÃkLk Ãkkuík ðu÷uLx yýwyku íkhefu Au.
(C)nku÷ {kELkkuhexe [kso furhÞh íkhefu yLkuf fku{Lk yLku ÃkuLxkðu÷uLx Ãkh{kýw íkhefu.
(D)nku÷ {uòuhexe [kso furhÞh íkhefu yLku zkuÃkLkk zÙkÞ ðu÷uLx íkhefu
9. «fkþLkwt rfhý sÞkhu økkiý {u½ ÄLkw»k{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íÞkhu
(A)ðhMkkËLkk xeÃkk yufðkh ð¢e¼ðLk yLku yufðkh yktíkrhf ÃkhkðíkoLk.
(B) ðhMkkËLkk xeÃkkt çku ðkh ð¢e¼ðLk yLku yu îkhk yktíkrhf ÃkhkðíkoLk.
(C) ðhMkkËLkk xeÃkkt{kt çku ðkh ð¢e¼ðLk yLku yuf ðkh yktíkrhf ÃkhkðíkoLk.
(D)ðhMkkËLkk xeÃkkt{kt yuf ðkh ð¢e¼ðLk yLku çku ðkh yktíkrhf ÃkhkðíkoLk.
10. Lke[uLke Ëþkoðu÷ ykf]rík{kt fk[Lkk M÷uçk îkhk Úkíkwt «fkþLkk rfhýLkwt ð¢e¼ðLk{kt fÞwt
Mkk[wt Au.
(A)nðk fk[ M÷uçk
ykf]rík.
(B) nðk fkÞoçku÷ nðk
ykf]rík.
(C)fk[ ç÷uLk
ykf]rík.
(D)nðk
fk[ M÷uçk nðk
ykf]rík.
11.økríkLkku çkeòu rLkÞ{ ykÃkku. ÃkËkÚkoLkk y[¤ Ë¤ {kxu, ÃkËkÚkoLkku «ðuøk ÷køkw Ãkzu÷ çk¤
MkkÚku Mk{«{ký{kt nkuÞ íku{ Ëþkoðu. (F () a yu{ çkíkkðþu.)
12.¾qýku () Ähkðíkk Zku¤kððk¤k çkhAx Mk{ík÷ Ãkh Ë¤ m ðk¤ku ÃkËkÚko {qfu÷ Au. ÃkËkÚko
Ãkh ÷køkíkkt çk¤Lke hu¾kf]rík Ëkuhe Ëþkoðku yLku òu ç÷kuf Zku¤kð 6k¤k Mk{ík÷ Ãkh ÂMÚkf
ÂMÚkrík{kt nkuÞ íÞkhu ½»koýçk¤Lkwt Mk{efhý ÷¾ku.
ykf]rík.
13.n sux÷ku MkËkLkíkk - økwýktf ½hkðíkk MÚk¤ {kæÞ{{kt U sux÷k ðuøkÚke økrík fhíke s
rºksÞk ðk¤e økku¤kfkh Ãkh ÷køkíkwt MÚkkLkktíkh {kxu VÚkufMkLkku rLkÞ{ ykÃkku. ÂMLkøÄíkk Lkk
MknøkwýfLkku yuf{ kg m yLku MkufLz{kt {u¤ðku.
14.çku fkLkkuoh yuÂLsLk P - V Lke[u Ëþkoðu÷ Au. yk çku yuÂLsLk{ktÚke fÞwt ðÄw Mkûk{ Au.
(çktLku yuÂLsLk{kt yuf Mkh¾wt W¼k †kuík ½uhu÷ Au.)
ykf]rík.
15.íkkhkLkk «fkþeÞ ðýoÃkxeÞ hu¾k{kt ÷k÷ ðýoLkk ytík íkhV þeVx ÚkkÞ Au. òu þeVx
0.35 Au íkku íkkhkLkku rLkøko{Lk ðuøkLke økýíkhe fhku.
16.økuÕðuLkku {exhLku (1) yu{exh{kt (h) ðkuÕx{exh{kt fuðe heíku Vuhðþku.
17.fk[Lkk r«Í{ ðzu Úkíkk «fkþLkk ð¢e¼ðLkLke ykf]rík Ëkuhku. ykf]rík{kt rð[÷Lk fkuý
yLku rLkøko{Lk fkuýLke LkkUÄ fhku.
18. LÞwrf÷Þh rð¾tzLk{kt yu 200 mev Qòo {wõík fhu Au. sÞkhu 4 «kuxkuLk
Mkt÷øLk (Fuesion) «r¢Þk{kt 26.8 Qòo {wõík fhu Au. íkku fE «r¢Þk{kt yuf{ yýw {kMk
ËeX (emf) ð½w Wòo {¤u íku Mk{òðku.
19.100 xLko økku¤kfkh fkuE÷ (ykzAuË 3.85 x 103 ms2 ûkuºk) Lke Aqxe yrLkÞr{ík
[wtçkfeÞ ûkuºkLku Mk{ktíkh Au. òu 250 ms {kt 25mT Úke 50mT y[¤ ûkuºkLke íkeðúíkk
ûkuºk{kt VuhVkh ÚkkÞ íkku fkuE÷{kt «urhík EMF Lke íkeðúíkkLke økýíkhe fhku.
20. Ëþkoðku (1) Mk{íkkÃke «r¢Þk (h) Mk{ku»{e «r¢Þk
(3) Mk{Ëkçke «r¢Þk (4) Mk{fx «r¢Þk
21.ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu 50 mg Ë¤Lkku yuf Ëzku rËðk÷ MkkÚku 10 ms ÍzÃk MkkÚku
yÚkzkÞ Lku 300 ¾qýku h[u Au yLku fkuE Ãký «fkh ÍzÃkLkk çkË÷kð ðøkh ÃkhkðíkoLk ÚkkÞ Au.
íkku rËðk÷ îkhk Ë¤k Ãkh ÷køkw Ãkzíkwt Ãkrh{ký yLku Ëeþk þkuÄku.
22. «ðkneLkwt LkkLkwt çkwtË nt{uþk økku¤fý þk {kxu nkuÞ Au íku sýkðe økku¤kfkh «ðkne çkwtÄLkk
ytËh yLku çknkhLkk ËçkkýLkk íkVkðík Lkwt Mk{efhý {u¤ðku.
23.Ëkuhe Ãkh Mktøkík íkhtøkku ykÃku÷k Au.
y = (a + x) = 3.0 sin (36 t + 0.018x + ())
sÞkt x yLku y yu Mk{e. (Cm) {kt yLku t MkufLz{kt Au. X rËþk zkçkeÚke s{ýe
íkhV.
(A)íkhtøk «Mkhý Lke Ëeþk yLku ÍzÃk 25 nþu.
(B) íkuLkku ftÃkrðMíkkh yLku «khtr¼f f¤k nþu.
(C)çku ¢r{f þ]tøk ðå[uLkwt ytíkh þwt nþu.
24. ELzfxh (L) , ftÃkMkexh, (C) yLku yðhkuÄ (R) ©uýe{kt òuzkÞu÷ Au. yk ÃkrhÃkÚk ()
AC ðkuÕxus ykÃku÷ ð¢ Lkku (1) ÃkrhÃkÚkLkku ðkuÕxus (h) ðkuÕxus yLku «ðkn ðå[uLkku f¤k
íkVkðíkLkk Mkqºkku {u¤ðku.
25. fkuýeÞ rð¼ksLk yLku rð¾uhý þÂõík ðå[uLkku íkVkðík ÷¾ku. r«Í{Lkk A= 600 fkuý
{kxu, ÷½wík{ rð[÷Lk fkuý A Au íkku íkuLkku ð¢e¼ðLkkttfLke økýíkhe fhku.
26. Ë¤ ûkrík þwt Au ? () Ãkh{kýwLkku LÞwrf÷ÞMk Ë¤ 14.00307 Au. íkku LÞwrf÷Þkuík ËeX
Ë¤Lkk ûkrík yLku çktÄLk WòoLke økýíkhe mp = 1.007274, mn = 1.00865 yLku u =
931 mev.
yÚkðk
E÷ufxÙkuLk, «kuxkuLk yLku () fýkuLke økrík Wòo Mk{kLk nkuÞ íkku fk¤kt fýkuLke Ëe - çkúkuøk÷e
íkhtøk÷tçkkE LkkLke yLku nðkLke MkkiÚke ÷ktçke íkhtøk ÷tçkkE nþu.
27. yðhkuÄ ÔÞkÏÞkrÞík fhku. ðknfLke yðhkuÄfíkk fÞk Ãkrhçk¤ku Ãkh ykÄkh hk¾u Au. íku
÷¾ku. yðhkuÄ (1) ©uýe (h) Mk{ktíkh òuzý fuðe heíku Úkþu íku sýkðku. yk çku økkuXðý{kt çku
y÷øk yðhkuÄkuLkku Mk{kLk yðhkuÄfLkwt Mkqºk sýkðku.
28. hurfxehefuþLkLkku yÚko þwt Au ? hurfxVkÞhLkku rMkæÄktík ÷¾ku. ÃkrhÃkÚkLke {ËËÚke yÄoíkhtøk
hurfxVkÞhLkwt fkÞo Mk{òðku. yÄoíkhtøk {kxu ELkÃkwx yLku ykWxÃkwxLke íkhtøk ykf]rík Ëkuhku.
29. «fkþLkwt ÔÞríkfhý yux÷u þwt ? ÃkzËk Ãkh Úkíkkt ÔÞríkfhýLke h[Lkk {u¤ððk {kxu Þtøk çku
M÷exLkku «Þkuøk ðýoðku. Þtøk «ÞkuøkLkk Ãkrhýk{u «fkþ - íkeðúíkk Lkku {qÕÞ, ftÃk rðMíkkhLkk
ðøkoLku Mk{«{ký{kt nkuÞ Au. íku çkíkkðku. MknkÞf yLku rðLkkþf ÔÞríkfhýLke þhíkkuLke [[ko
fhku.
30.ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu çkku÷Lkku Ë¤ m Lku L ÷tçkkE Lke Ëkuhe MkkÚku Wæðo rËþk{kt
ðíkwo¤kfkhu Vqxu íku{ çkktÄu÷ Au. su{kt ®çkËw C ykøk¤ Ëkuhe WÃkh ÷køkíkwt çk¤ þqLÞ Au. ®çkËw B
yLku C WÃkh ÷køkíke WòoLkku økwýku¥kh þkuÄku.
økwýLkwt ykÞkusLk
1. A
2. D
3. A
4. B
5. D
6. C
7. C
8. C
9. B
10. B
11. rLkÞ{Lkwt rðÄkLk ({kuzÞw÷ - 1 P65) 1
rLkÞ{ «{kýuLke rËþk ({kuzÞw÷ - 1 P65 1
12.
Fr  mg sin  OR Fr   mg cos  1
13. MxkufLkk rLkÞ{ «{kýu
F kgms 2
n   kgm 1s 1 1
6 rv m.ms1
14. yuÂLsLk (ii) Lke ðkÞw ûk{íkk Au. 1/2
1
 1/2
çktLku {kxu Q Mkh¾ku Au. 1/2

yLku W = p - v ykf]r¥k{kt çktÄûkuºk Au. su ÃkrhÂMÚkrík - (fkuý) 1/2
{kt ykÃku÷ Au.
15. 1
16. (a) økuÕðuLkku{exh fkuE÷Lku Mk{ktíkh {kt ÞkuøÞ ykuAk yðhkuÄ îkhk òuzký 1
(b) økuÕðuLkku{exh fkuE÷Lku ©uýe{kt ÞkuøÞ ðÄw yðhkuÄ îkhk òuzký 1

17.
1+1
18. Mkt÷½Lk {kt ðÄw Qòo Ãkh yuf{ ð{kÃk Aqxe Ãkzu Au. 1
rð¾zLk {kt fhíkkt ykuAe. 1/
2
20. Ëþkoðku fu / çkíkkðku fu
(1) Mk{íkkÃke «r¢Þk 1
(h) Mk{ku»{e «r¢Þk 1
(3) Mk{Ëkçk «r¢Þk 1
(4) Mk{fx «r¢Þk 1
21.
22. MÃküíkk 1
rðf÷Lk 3
23. 1
Lke rËþk{kt íkhtøk «Mkhý fhu Au.
(b) 1/2 + 1/2
(c) çku ¢r{f þ]tøk ðå[uLkwt ytíkh 1/2 + 1/2

24. hu¾kf]ríkLkwt òuzký 1/2
3
VuÍ (f¤k) hu¾kf]rík 1/2
() {kxu Mk{efhý Lkwt rðf÷Lk 1
() {kxu Lkk Mkqºk Lkwt rðf÷Lk 1
25. øk{u íku çku íkhtøk÷tçkkE {kxu rð[÷Lk fkuýLkk íkVkðíkLku íku íkhtøk÷tçkkELkku fkurýÞ
rð¼ksLk fnu Au. 1
{æÞMÚk rð[÷LkLkk fkurýÞ rð¼ksLkLkk økwýku¥kh Lku rîík{ Lke ðe¾uhý þÂõík () íkhefu
yku¤¾kÞ Au. 1/2
26. LÞwrf÷ÞMkLkwt Ë¤ íkuLkk ½xf fýkuLkk {wõík yðMÚkkLkk fw÷ Ë¤ fhíkkt nt{uþk Úkkuzw ykuAw s
nkuÞ Au. yk Ë¤ íkVkðíkLku Ë¤ûkrík () () fnu Au.
4
ykÃku÷ 3 fýku{kt yu MkkiÚke ðÄw ¼khu yLku E÷ufxÙkuLk yu MkkiÚke n÷fku fý Au.
MkkiÚke {kuxku Úkþu yLku () MkkiÚke LkkLkku Úkþu. 1/2 + 1/2
27. Lkk økwýku¥kh {khVíku yuf yðhkuÄf «ðkn yLku íku «ðkn Míkh yLku Mk{Þ Ãký ÷køkw Ãkzu
Au.
1/2
yðhkuÄf «ðkn yu ÃkËkÚkoLkk økwýÄ{kuo, ÷tçkkE, ykzAuË yLku ðknfLkk íkkÃk{kLk WÃkýh
ykÄkh hk¾u Au.
(1) çku ®çkËw ðå[uLkk yðhkuÄLku yuðe heíku òuzku fu íkuÚke íku{kt ðuníkku «ðkn Mk{kLk nkuÞ.
5
(h) yðhkuÄkuLku yuðe heíku òuzðk{kt ykðu Au su{kt yuf ®çkËwLkk ík{k{ ðknfLku çkuxheLkk
½Lk rðs¼kh MkkÚku yLku çkeò ®çkËwLku Éý rðs¼kh MkkÚku òuzkÞ yk ½xLkk{kt Ëhuf
yðhkuÄLkk Auzk ðå[uLkku () Mk{kLk heíku ÷køkw Ãkzu÷ nkuÞ.
©uýe òuzký{kt
28. Qòo Lkwt Qòo {kt YÃkktíkh fhðkLke «r¢ÞkLku hur¢MÃkefuþLk fnu Au.
stfþLk sÞkhu Vkuhðzo çkkÞMkLke ÂMÚkrík{kt nkuÞ íÞkhu heðMko çkkÞMkLke ÂMÚkrík{kt
rðãwík«ðkn ðnuþu Lknª.
6
ykf]r¥k{kt çkíkkÔÞk «{kýu ELkÃkwx íkhtøk {kxu «Úk{ yÄo[¢ ËhBÞkLk zkÞkuz Vkuhðzo çkkÞMk
{kt ykðu Au yLku hiðkrsf «ðkn ÷kuz - yðhkuÄLkku Úke íkhV ðnu Au. çkeò yÄo[¢ ËhBÞkLk
zkÞkuz zkÞkuz heðMko çkkÞMk{kt ykðu Au. yLku zkÞkuz{kt rðãwík«ðkn ðnuíkku LkÚke. yLku Lkk çkLLku
Auzk ðkÞu ykWxÃkwx ðkuÕxus þqLÞ {¤u Au.
2+2
29. çku MkwMktøkík WËTøk{ku{ktÚke yðfkþ{kt «fkþ íkhtøkkuLkk MktÃkkíke fhýLke ½xLkkLku QòoLke
ðnU[ðkLke Au.
çku Mk{ktíkh ÂM÷x {kxu ÞtºkLke «kÞkurøkf økkuXðý.
1/2
MknkÞf ÔÞríkfhý
sÞkhu 1/2
7
rðLkkþf ÔÞríkfhý
sÞkhu
1/2
30.
8
(Ãk) {kt VuhVkh
Ãký Úkíkwt fkÞo 1
íkuÚke Úkíkw fkÞo ÃkËkÚkoLke {kt VuhVkh.

Physics Book 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Physics Book 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Physics Book 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wå[íkh {kæÞr{f yÇÞkMk¢{

312 - ¼kiríkf rð¿kkLk

hk»xÙeÞ {wõík rðãk÷Þe rþûký MktMÚkkLk

{wÿý :yur«÷ , 2015 «ík.........

yk yÇÞkMk¢{ ík{Lku {òLkku yLku hMk«Ë çkLku íkuðe y{Lku ykþk.

÷ûÞktf Lk¬e fhku yLku ÷ûÞLke nex fhku.

ík{Lku çkÄkLku MkV¤íkk {¤u.

¿kkLk MkkrníÞLkku Mkðo Mkk{kLÞ rLkheûký

{kuzâw÷ ÃkkX ¢{ktf ÃkkXLkwt Lkk{ [fkMkýe ÃkæÄrík

{kuzâw÷ - 2 08 ½LkLke ÂMÚkrík MÚkkÃkfíkkLkk TMA

rðãwík¼kh yLku rðãwíkûkuºk

ÃkkXøkík «&™ku- 15.1

LkkUÄ ßÞkt Mk{«{kýíkkLkku y[¤ktf k = {wõík yðfkþ {kxu

yLku k = ÃkËkÚko {kæÞ{ {kxu.

ynª (yuÂÃMk÷kuLk Lkkux) þqLÞkðfkþLkku Ãkhrðãwíkktf (ÃkŠ{rxrðrx) Au yLku {kæÞ{Lkku

fu{ fu,ε0 = 8.85 × 10–12 C² N–1 m–2.

yus «{kýu, ykf]rík 15.3 {kt Ëþkoðu÷k rðs¼khku {kxu,

ykLku MktÃkkíkÃkýkLkku rMkØktík fnuðkÞ Au.

q2 Lku ÷eÄu Ãkh ÷køkíkkt q3 çk¤Lke {kºkk =k q2 íkhV

Ãkh ÷køkíkwt Ãkrhýk{e çk¤ þqLÞ Úkþu ßÞkhu F31 = F32

MkkËwt YÃk ykÃkíkkt, =

yÚkðk 2(4 – x)² = x²

9 × 109 × 36.0 × 10 –20

ÃkkXøkík «&™ku- 15.2

LkkUÄ WËknhý 15.3 :-

ykðu÷ Au. yk Ãkheûký rðs¼kh ºký rËþkyku{kt çk¤Lkku yLkw¼ð fhþu,

çk¤ ÃkkMku þqLÞ Úkþu. yk{,P ÃkkMku ûkuºk þqLÞ Úkþu. +q +q

ÃkkXøkík «&™ku- 15.3

SI ÃkØrík{kt íkuLkku yuf{ fw÷tçk {exh Au.

LkkUÄ (APLke rËþk{kt)

E2 =k× yus «{kýu Lku ÷eÄu ÃkkMku rðãwíkûkuºk

(PA Lke rËþk{kt)

ßÞkt rËð Äúwð [kf{kºkk Au.p = 2lq

Ãkhtíkw,cos θ = .yk MktMkqºkLkku WÃkÞkuøk WÃkhkuõík Ãkrhýk{ fhíkkt,P ÃkkMku

ykÃkýu òuE þfeyu Au fu,

k = 1/4πε0{kxu yðus fhíkkt,

fk÷o £uzrhf økkìMk

nkuðkÚke yLku Ãk]cLkk çkÄk s ®çkËwyku Ãkh Mk{kLk Au, íkuÚke

økkìMkLkk rLkÞ{ {wsçk φE = q/ε0, íkuÚke,

yÚkðk E= (15.25) 15.19

ÃkkXøkík «&™ku- 15.4

4.8×10–16 ÃkkXøkík «&™kuLkk W¥kh

rðs¼khku.N = = 3.0 × 103charges

LkkUÄ (i) q2 to q1Úke íkhVLke rËþk

E1 yLku E2 íkku Ãkrhýk{e BCLku Mk{ktíkh Au, íkuÚke

= 2 E 2 – 2 E 2 × cos 30 = 2 E 2 = 4.723 × 1010 N2C–2.

B→CrËþk BCLku Mk{ktíkh Úkþu rËþk{kt.

= (3 × 106 NC–1) × × (25 × 10–4m2)

• ÃkkXâktík MðkæÞk{ktLkk Ëk¾÷kLkk sðkçk :-

5. rðãwík çk¤ økwYíðkf»koý çk¤Lkk ÷øk¼øk økýwt nkuÞ Au.

9. 12 × 10–16 Cm. 0.5 × 1015 yÚkðk Nc–1

10. 6 × 106 NC–1 fuLÿ íkhV Mk{kLk ûkuºk

LkkUÄ 11. 1.7 × 106 μm

12. 7.6 × 1012 ms–2

13. 15 μC yLku 5 μC.

rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku fuÃkrMkxMko

- fuÃkurMkxh{kt Mktøkúrník WòoLke økýíkhe fhe þfþku.

- rðÄwíkûkuºk{kt zkE-E÷urfxÙf ÃkËkÚko{kt Úkíkwt Äúwðe¼ðLk Mk{S þfþku.

16..1 rðÄwíkrMÚkrík{kLk yLku íkuLkku íkVkðík :