Prof.

dr Esad Jakupović
U skupu B ={0, 1} (o kome je bilo riječi u odeljku 1.1.)
definišemo unarnu operaciju i binarne operacije pomoću sledeće
tablice:

Ove operacije redom nazivamo:

1  0,1 negacija,
0  1,1  1disjunkcija, konjunkcija,
implikacija, ekvivalencija i ekskluzivna disjunkcija.
 Na primjer, važe jednakosti: , , , ,  itd.
Definicija 1.
Uređen par (B, F), gde je B={0, 1} i F={ , , , ,  }, naziva
se iskazna algebra.
Drugim riječima, skup B snabdjeven operacijama
naziva se iskazna algebra.
Iskazna algebra je konstruisana tako da odražava odnose
vrijednosti istinitosti složenih rečenica sa vrijednostima istinitosti
dijelova od kojih je ona sastavljena.
Ako * označava jednu binarnu operaciju iskazne algebre, odnosno
odgovarajuću operaciju sa rečenicama, važi relacija
  P  Q    P    Q ,
gdje su P i Q rečenice a τ R vrednost istinitosti rečenice R, što se
neposredno provjerava na osnovu definicije operacija.
Takođe za unarnu operaciju (negaciju)važi  P      P  .
Primjetimo da je u relaciji (1), simbol * upotrebljen u dva različita
smisla.
Označimo odgovarajućim malim latinskim slovom vrijednost
istinitosti jednog suda koji je označen velikim latinskim slovom, tj.
neka je, na primer, Τ P=p.  
Vrijednost istinitosti, recimo, konjunkcije P Q je jednaka p q.
Na sličan način, i za složenije rečenice vrijednost istinitosti
dobijamo ako veliko slovo u zapisu rečenice zamjenimo
odgovarajućim malim  P slovom.
Q   R je  p  q   r .
Na primjer, vrijednost istinitosti rečenice
Definisaćemo simbole i formule iskazne algebre.
U simbole iskazne algebre spadaju iskazna slova, simboli
, , , , , 
operacija ( ) i zagrade
(»otvorena« zagrada (i »zatvorena« zagrada) .
Iskazna slova su izvjesni dogovorom usvojeni simboli:
p,q,r,p1,q1,r1 .. .
Izvjesne nizove sastavljene od iskaznih slova, operacijskih
simbola i zagrada nazivamo iskaznim formulama.
Definicija 1. 
10 Iskazna slova  su iskazne
 
formule
2° Ako su nizovi simbola A i B iskazne formule, tada su iskazne
formule i A, (A B), (A B), (A B), (A B), (A B),
3° Iskazne formule mogu se obrazovati jedino pomoću konačnog
broja primjena odredbi 1° / 2°.

Primjer 1.      r  q
Iskazne formule su, na primjer, sledeći nizovi simbola iskazne
algebre:
p, q, (p q), (( p q) ).
Definicija 2.
Iskazna formula, koja za sve vrijednosti svojih iskaznih slova ima
vrijednost 1, naziva se tautologija.

Ako je formula A tautologija, piše se A a ovaj simbol se čita: A
je tautologija.
Provjeravanje da li je izvesna formula tautologija vrši se
sistematskim izračunavanjem vrijednosti formule za sve mogućne
vrijednosti iskaznih slova.
U složenim formulama postupno se izračunavaju vrijednosti
pojedinih podformula.
Izračunavanja se izvode i pregledno predstavljaju u tabelama
p   q  primjer).
koje su poznate kao tablice istinitosti (vidjeti sledeći r    p  q   p  r  .
Primer 2. Ispitati da li je sledeća formula tautologija
Odgovarajuća tablica istinitosti ima sledeći oblik:
Primjer 3. Ispitati da li je sledeća formula tautologija
 p   q  r      p  q   p  r   . (1)

Ako (1) nije tautologija postoje vrijednosti iskaznih slova za koje

(1) ima vrijednost 0.
Tada jep   q  r   1 i  p  q    p  r   0.
lz druge od ovih relacija se dobija p  q  1 i p  r  0, tj. p  1, r  0 i q  1,
što zamjenom u prvu relaciju dovodi do kontradikcije: 1   1  0   1, tj. 0  1.
Dakle, (1) je tautologija.
Tautologije se ponekad mogu verifikovati korišćenjem
matematičke indukcije.

Primjer 4. Dokazati da je sledeća formula tautologija

  p  p  ...  p   p    p   p  ...  p  p  )...) 
1 2 n 1 2 n (2)
Za n=1 (2) se svodi na  (p  p)  (p1 p) i to je očigledno
1
tautologija. p  p  ...  p  p  p  p  p  p  p ...)
 1 2 n 1    1  2  n 1  
Pretpostavimo n
da je (2) tautologija za neko n i dokažimo da je
(3)
takođe tautologija.
Za pn+1 = l lijeva strana ekvivalencije (3) ima istu vrijednost kao
lijeva strana ekvivalencije (2).
Na desnoj strani je Pn+1  +1 p=p (jer je pn+1 = l) pa se i desna
strana od (3) svodi na desnu stranu od (2).
 Postoje (2) po induktivnoj pretpostavci tautologija, (3) ima
vrijednost 1.
Ako je pak pn+1=0, direktnim izračunavanjem se dobija da je
vrijednost obe pod formule, na lijevoj i desnoj strani ekvivalencije
(3), jednaka 1 pa (3) ima opet vrijednost i.
Dakle, (3) je tautologija.
Ako se iskazna slova u tautologiji interpretiraju kao sudovi onda
tautologija predstavlja složeni sud koji je istinit bez obzira na
vrijednost istinitosti sudova od kojih je obrazovan.
Dakle, tautologije predstavljaju model za obrazovanje uvek
istinitih sudova.
U stvari, tautologije opisuju zakone pravilnog formalnog zaključi
vanja.
Bez teškoća se proverava da su, na primer, sledeće formule
tautologije (uz tautologije su navedena i njihova imena):
1. p  p zakon isključenja trećeg
2.  p  p  zakon neprotivrečnosti
3.p  p zakon dvojne negacije
4. p  q    q  r    p  r  zakon tranzitivnosti za implikaciju
5. p  q    q  p  zakon kontrapozicije
6.  p  q    q  r     p  r  zakon tranzitivnosti za ekvivalenciju
7. p  p  p zakon idempotencije za disjunkciju
8. p  p  p zakon idempotencije za konjunkciju
9. p  q  q  p zakon komutativnosti za disjunkciju
10.p  q  q  p zakon komutativnosti za konjunkciju
11.p   q  r    p  q   r zakon asocijativnosti za disjunkciju
12.p   q  r    p  q   r zakon asocijativno za konjunkciju
13.p   p  q   p zakon apsorptivnosti disjunkcije prema
  p  q  p
p konjunkciji
14.p   q  r    p  q    p  r  zakon apsorptivnosti konjunkcije prema
  q  r    p  q   p  r 
pdisjunkciji
15.  p  q   p  q zakon distributivnosti disjunkcije prema
  p  q    p  q
konjunkciji
16. zakon distributivnosti konjunkcije
Teorema 1.
Formula A  B , gde su A i B formule, je tautologija ako i samo
ako je A=B.
Na osnovu ove teoreme, na primjer, tautologije 7, 10, 12 iz
p  p  ptabele
napred navedene q  p, p   qinterpretirati
, p  q  možemo  r    p  q  redom
r. na sledeći
način:

 U ovom obliku tautologije izražavaju osobine operacija iskazne

algebre (idempotentnost disjunkcije, komutativnost konjunkcije,
asocijativnosl konjunkcije).
Naprijed navedeni nazivi tautologija (zakon asocijativnosti za
 Iskazna slova
konjunkciju, itd.)interpretiramo
odnose se kako kaona
tzv. normalno
osobine operacija u iskaznoj
otvorene prekidače
algebri tako (si. 2odgovarajućih
i na osobine a), a negacije iskaznihnad rečenicama.
operacija
slova kao tzv. normalno zatvorene prekidače (si. 2
b).
Ako iskazno slovo p ima vrijednost 1, smatra se
da se prekidač na sl. 2 a zatvara, tj. da provodi Sl.2
struju,
 a da tome,
Nasuprot je za p=0 otvoren.
normalno zatvoren prekidač se otvara za p=1 a
ostaje zatvoren p=0.
Aparat iskazne algebre omogućava da se formalnim putem iz
datih premisa izvode zaključci. S tim u vezi uvodimo sledeću
definiciju:
Definicija 1.
Formula F je posljedica skupa formula F={F1, F2, .... Fn} ako F
ima vrijednost 1 za sve vrijednosti iskaznih slova za koje svaka od
formula iz F ima vrijednost 1.
Ovako definisana posledica naziva se i semantička posledica. Ako
je F posljedica skupa formula F piše se F^ ili F1, F2, . . . , Fn F.
Formule iz F zovu se hipoteze.

Primjer . 
Formule p i p q imaju vrijednost 1 samo ako je p =1 i q=1.

Prema definiciji 1 to znači p, p q'~q.
Ako ove formule interpretiramo kao  rečenice zamenjujući p
rečenicom P i q rečenicom Q dobijamo P, P Q\zQ što treba
shvatiti na sledeći način: Iz pretpostavke da je tačno P i da je tačno
da P Q zaključujemo da je tačno Q.
Primjer 2.
Provjeriti ispravnost sleđećeg zaključivanja:
Ako su cijene visoke, visoke su i zarade.
Cijene su ili visoke ili su kontrolisane.
Ako se kontrolišu cijene, izbjegava se inflacija.
Međutim, inflacija postoji.
Dakle, zarade su visoke.
Ako se za pojedine rečenice uvedu sledeće oznake:
P — »cijene su visoke«,
Q — »zarade su visoke«,
R — »cijene se kontrolišu«,
S — »postoji inflacija«,
 gornje rečenice se mogu redom predstaviti pomoću  P   R,
Q,,P
R S, S, Q.
p  q, p  r , r  s, s  q
Dakle, treba provjeriti:
što se može učiniti formalno ali nam je potrebna tablica istinitosti
sa 4 iskazna slova p, q, r, s.
Teorema 1.
Ako su F1, F2, . . . , Fn , F formule iskazne algebre, važi
F1, F2 ,..., Fn  F    F1  F2  ...  Fn   F .
Napomena.
Izraz »ako i samo ako« obilježen je ovdje izuzetnoznakom 
umjesto .

Dokaz. 
Ako F1, F2, ... , Fn F onda F ima vrijednost 1 kad god F1, F2,. . ., Fn
F  F2  ...  Fn  F
imaju vrijednost 11.
U ovom slučaju ima vrijednost 1.

No ova formula ima vrijednost 1 i u ostalim slučajevima, tj. kada

bar jedna od formula F1, F2,..., Fn ima vrijednost 0.
F1  F2  ...  Fn  F

Stoga je tautologija.
Posmatrajmo formulu iskazne algebre F  F  p1, p2 ,..., pn 
koja sadrži iskazna slova p1, p2, ... , pn.
Za svaku vrijednost uređene n-torke (p1, p2,...pn) (naravno, svako
iskazno slovo može da dobije vrijednost 0 ili 1) formula F dobija
vrijednost 0 ili I. F : B n
B
Dakle, formula F definiše jednu funkciju skupa B u skup B, tj.
n

.
Ovakve funkcije nazivaju se Booleove funkcije.
Pregled Booleovih funkcija sa jednom i sa dve promjenljive je dat
u sledećim tabelama:
Teorema 1.
Za proizvoljnu Booleovu funkciju važi formula
f  p1, p2 ,..., pn    f  e1, e2 ,...en   p1e  p2e  ...  pne .
1 2 n

n
eb
Dokaz.
 Konjunkcija p1  p2  ...  pn p1e  ako
p2e je
...  pne
e e e
je jednaka 1 ako i samo
1 2 n 1 2 n

Za zadato p1, p2 ,..., pn  samo će jedna od ovakvih konjunkcija biti

f  p1, p
jednaka 1 te neposredno proizlazi da je desna strana 2 ,..., pn 
formule (1)
jednaka , što je i trebalo dokazati.

Primjer 1.
Savršena disjunktivna normalna forma Booleove funkcije zadate
pomoću navedene tablice glasi
f  p1, p2 , p3    p1  p2  p3  
 p1  p2  p3    p1  p2  p3  
 p1  p2  p3    p1  p2  p3 

Analogno teoremi 1 dokazuje se i sledeća teorema.

Teorema 2.
f  p1, p2 ,..., pn 
Za proizvoljnu Booleovu funkciju važi formula

f  p1, p2 ,..., pn    n f  e1, e2 ,..., en   p1e1  p2e2  ...  pnen (3)

eB

 e1, e2 ,..., en 
Ako je E skup svih n-torki f  e1,je
takvih da e2 ,..., en   0
formuli (3) se može dati oblik
f  p1, p2 ,..., pn    p1e1  p2e2  ...  pnen
eE
(4)

Desna strana formule (4) se naziva savršena konjunktivna

normalna forma Booleove funkcije f.

Primjer 2.
f  p1,Savršena
p2 , p3    p1 konjunktivna
p2  p3    p1 normalna
p2  p3    p1forma
 p2  pfunkcije iz
3
primjera 1 glasi

Prekidačke mreže koje odgovaraju savršenoj disjunktivnoj i

Mreže koje odgovaraju formama iz primjera 1 i 2 prikazane su na
sl. 1.

U ovom odjeljku uvodimo još jednu

korisnu definiciju.

f  p1, p1.
Definicija 2 ,..., pn 

 Ako je f *  p1, p2 ,..., pn   Booleova

f  p1, p2funkcija,
,..., pn  tada se Booleova
funkcija
f  p1, p2 ,..., pn 

Naziva dualna funkcija funkcije

* 3.
Primjer  Primjenimo ovaj postupak na konjunkciju
Dobili smo tablicu za disjunkciju.
Dakle
*  
Za negaciju imamo
Posmatrajmo skup M unarnih i binarnih logičkih operacija
M   B)
(operacija skupa 1, 2 , 3 , 4 , 1,  2 ,..., 16  .
Neke od ovih operacija se mogu izraziti pomoću drugih operacija.
Na primer, na osnovu De Morganovih formula (vidjeti spisak
tautologija iz odjeljka 3.2) konjunkcija se može izraziti pomoću
disjunkcije i negacije a disjunkcija pomoću konjunkcije i negacije:
p  q     p  q  , p  q     p   q 
Definicija 1.
Podskup U skupa M naziva se. baza iskazne algebre ako se
pomoću operacija iz U mogu izraziti sve operacije iz skupa M i ako
to svojstvo nema nijedan pravi podskup od U.
Savršene normalne forme Booleovih funkcija pokazuju da se sve
operacije iz skupa M mogu izraziti pomoću konjunkcije, disjunkcije i
negacije.
Kako se na osnovu formula (1) konjunkcija ili disjunkcija ,  mogu
eliminisati, zaključujemo da se pomcću elemenata svakog od
skupova { },{ , V}, mogu izraziti svih 20 operacija iz skupa
M.
Dalja eliminacija operacija je nemoguća pa su navedeni
 , 
Baza je takođe i skup { } jer se, na primjer, disjunkcija u
p  q  ppomoću
ovoj bazi može predstaviti q
Postoje i dve jednočlane baze. Njih obrazuju operacije 15 i 9 .
Operacija15 se naziva Lukasiewiczeva operacija (ili Pirsova

operacija) i obilježava se sa .
Ova operacija predstavlja negaciju disjunkcije,   p  q 
p  q tj.
. 9 
Operacija p  se  p  q 
q  označava simbolom i naziva se Shefferova
operacija.
Važi formula , tj. ova operacija je negacija
konjunkcije.
Cayleyjeve tablice ovih operacija glase


 

 p  { p} baza
Da bi dokazali da jepskup p   piskazne algebre dovoljno je da
dokažemo da se pomoću p  q    mogu
p  q   izraziti
 p  q    p iqV , jer se na osnovu
ranijeg izlaganja sve operacije mogu izraziti pomoću i V.
Na sličan način se za Shefferovu operaciju dobija
p  p    p  p   p,
p  q   p  q    p  q    p  q  ,

 , 
čime se dokazuje da je { } baza, jer je i { } baza,
Lukasiewieczeva i Shefferova operacija su međusobno dualne.

Sistematskim ispitivanjem je utvrđeno da postoji ukupno 46 baza

iskazne algebre.

Baze sa dve binarne operacije mogu se pregledno predstaviti

grafom na sl.1.i ,  j
Čvorovi i i j tog grafa su povezani granom ako i
samo ako je { } baza.

Na kraju poglavlja spominjemo i

tzv. problem minimizacije Bookovih funkcija.