Maria Wojtak

Analiza satunków
prasowych
Podręcznik
dla studentów dziennikarstwa
i kierunków pokrewnych

UMCS
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOÓWSKIEJ
LUBLIN 2010
 BIBLIOTEKA
Biblioteka WDINP
wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski

IRINA
Uniwersytetu Warszawskiego

Spis treści
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296

1098063583

33630
1. Wstęp
Recenzent .
2. Niezbędna dawkateorii 12
Dr hab. Małgorzata Kita, prof. UŚ
2.1. Co trzeba wiedzieć o gatunku, wzorcu gatunkowymi jego wariantach? 12
Redakcja 2.2. Nazwy sobie — wypowiedzisobie... Dłaczego? 15
Elżbieta Muszyńska 2.3. Pytania kontrolne 16

Projekt okładkii stron tytułowych 3. Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 17
Marta i Zdzisław Kwiatkowscy
3.1. Co trzeba wiedzieć o tytule wypowiedzi prasowej? 18
3.2. Dlaczego nie można lekceważyćlidu? 22
Skład
Anna Goluch 3.3. Dlaczego nieschematyczny ma być odsyłacz? 28
3.4. Jaka jest rola tekstowych wyimków? . 31
© Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010 3.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne . 33

ISBN 978-83-227-2880-2 4, O tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka 39

4.1. Ustalenia wstępne 39
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
4.2, Co trzeba wiedzieć o wzmiance autonomicznej 39
20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5
4.3. Jakie są zasady funkcjonowania wzmianekseryjnych? 40
tel. (0-81) 537-53-04
4,4, Analiza konkretnych wzmianek 42
www.umcs.lublin.pl/wydawnictwo
e-mail: sekretariatOwydawnictwo.umcs.lublin.pl 4.5, Ćwiczenia i pytania kontrolne . 45

5. W jaki sposób zwykło się redagować notatkę prasową? 47

Dział Handlowy:tel./faks (0-81) 537-53-02
e-mail: wydawnictwoQ©umcs.eu 5.1. Czym notatka różni się od wzmianki? 47
5.2. Jak rozpoznać i redagować notatkę z dominantą informacyjną? 47
Drukarnia „Tekst”s.j., ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin
5.3. Jakie przestrzenie wolności twórczej pozostawia dziennikarzom notat-
ka z dominantą publicystyczną? 48
6 Spis tt reści Spis treści

5.4, Analiza konkretnych notatek 49 10.3. Po czym go rozpoznać, czyli o sygnałach gatunkowych 110
5.5. Ćwiczeniai pytania kontrolne . 51 10.4. Felietonowy konceptyzm . 112
10.5. Ćwiczeniai pytania kontrolne 118
6. Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? 53
6.1. Kłopoty z nominacją i kłopoty definicyjne 53 11. O informacji zobrazowanej w reportażu 122
6.2. Jak rozpoznać wiadomość, czyli sygnały gatunkowe 53 11.1. Jak ujmowaćistotę reportażu? 122
6.3. Jakie są podstawowe odmiany wiadomości? 54 11.2. Po czym go rozpoznać? 122
6.4. Analiza konkretnych wiadomości . 56 11.3. Dlaczego trudno mówić o odmianach reportażu? ZE 123
6.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne . 66, 11.4. Bliższa charakterystyka najważniejszych wyznaczników gatunku 124
11.5. Analiza konkretnych reportaży 126
7. Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi? 68
11.6. Ćwiczeniai pytania kontrolne 140
7.1. Anonsowanie jako proces i zapowiedź jako komunikat prasowy 68
7.2. Dlaczego zapowiedzi nie sposób pomylić z żadnym innym gatunkiem 12. Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 142
prasowym? » 69 12.1. Wstępne dookreślenia istoty gatunku 142
7.3. Nie ma jak w rodzinie, czyli o typach zapowiedzi 69 12.2. Krótko o sygnałach gatunkowych 142
7.4. Analiza konkretnych zapowiedzi 72 12.3. O najważniejszych odmianach wywiadu 1 143
7.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne . 79 12.4. Jakie cechy uznać za najważniejsze wyróżniki gatunkowe wywiadu
prasowego? 143
8. Komentować i komentować... A co z komentarzem? 82
12.5. Analiza konkretnych wywiadów . 146
8.1. Komentarz i zjawiska pokrewne 2. 82 12.6. Ćwiczeniai pytania kontrolne 157
8.2. Jakie cechy pozwalają wstępnie rozpoznać komentarz? 83
8.3. Najważniejsze wyznaczniki gatunku 83 13. Objaśnienia skrótów 159
8.4. Komentować,ale jak, czyli odmiany gatunkowe komentarza 84
8.5. Głosy ekspertów i inne komentatorskie atrakcje 14. Słownik terminów 161
85
8.6. Jak są zbudowanei jak funkcjonują komentarze autonomiczne? 89 15. Literatura uzupełniająca (w wyborze) 166
8.7. Pytania kontrolne i ćwiczenia 93
16. Lekcje mistrzów, czyli przykłady wzorcowychrealizacji konwencji
9. Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial 96 gatunkowej reportażu, wywiadui felietonu 168
9.1. Dlaczego analizować ten gatunek? 96 16.1. Wybrane zbiory reportaży 168
9.2. Jak go rozpoznawać? 96 16.2. Antologie wywiadów lub wywiady-rzeki 168
9.3. Podstawowe parametry zróżnicowańgatunku 97 16.3. Zbiory felietonów 169
9.4. Czymsię wyróżnia komentarz zwany editorialem? 98
9.5. Analiza konkretnych wypowiedzi . 17. Klucz do wybranych ćwiczeń 170
103
9.6. Ćwiczenia i pytania kontrolne . 107

10. Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony? 109

10.1. Wstępnie felietonie jako gatunku 109
10.2. Kilka słów o odmianachfelietonu 110
Wstęp

Jeśli będą mówić o śmierci gatunków dziennikarskich — nie

wierzcie. Gdy będą zalecać absolutną swobodę twórczą — nie
wierzcie. Gdy powiedzą, że wiedza o gatunkach jest adeptom
dziennikarstwa zbędna — nie wierzcie.
Czytajcie gazety i czasopisma świadomie. Niech zawarte
w nich teksty będą dla Was przejrzyste (by mogły zgodnie
z zamiarami twórców powiadamiać o faktach, zdarzeniach,
ale też o sposobach ich przeżywania), zaskakujące i zabaw-
ne, kunsztowne (także w dostrzeganej przez Was schematycz-
ności), by mogły zachwycać mistrzostwem dziennikarskiego
rzemiosła lub ostrzegać przez żurnalistyczną fuszerką.

Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów dziennikar-

stwa oraz kierunków pokrewnych i ma służyć pomocą w kształtowaniu umie-
jętności rozpoznawania najważniejszych gatunków prasowych, a także takiego
ich analizowania, które będzie pośrednim odkrywaniem tajników warsztatu.
Został ponadto pomyślany tak, by stać się narzędziem dydaktycznym dla
tych prowadzącychzajęcia z analizy gatunków prasowych (lub analogicznych
przedmiotów), którzy zechcą przyjąć przedstawione w nim założenia teore-
tyczne oraz zaakceptować charakter i kierunki analiz. Na kanwie zapropono-
wanych ćwiczeń oraz w oparciuo zalecaną literaturę uzupełniającą można też
z powodzeniem projektować nowe zadania dydaktyczne.
Podręcznik nie jest opracowaniem o charakterze inwentaryzacyjnym, dla-
tego nie zostaną w nim przedstawione wszystkie gatunki prasowe. Samo okre-
ślenie gatunki prasowe także wymaga komentarza. Odnosić je bowiem można
do wszelkich form wypowiedzi upowszechnianych przez prasę tradycyjną lub
wyłącznie do wypowiedzi dziennikarskich. W obrębie niektórych gatunków
(przykładem może być wyłączona z prezentowanej charakterystyki sylwet-
ka prasowa) zacierają się granice między wypowiedzią dziennikarską a nie-
dziennikarską. Pominięte będą w związku z tym także ogłoszenia drobne,listy
10 Wstęp Wstęp 11

otwarte i ofertowe,listy do redakcji i wypowiedzi reklamowe. Spośród gatun- adeptom dziennikarstwa funkcjonowanie różnic w sposobach interpretowania
ków dziennikarskich nie zostaną uwzględnione te, które w prasie codziennej zjawisk genologicznych przez poszczególnych badaczy czy konkretne szkoły
stanowią rzadkość, gdyż wymagają specjalnych zdolności i umiejętności za- i nurty badawcze.
wodowych — od autorów, a uważnej, refleksyjnej i niespiesznej lektury — od Charakterystyka uwzględnionych w podręczniku gatunków jest propozy-
czytelników. cją autorską, opartą na określonej teorii genologicznej i nawiązującą do ustaleń
W wyborze przedstawianych zagadnień autorką kierowała troska o uwzględ- licznych prasoznawców. Nie stanowijednak prostej rekapitulacji tych ustaleń
nienie zjawisk genologicznych najbardziej istotnych, o rzeczowe i przystęp- i nie porusza wszystkich zagadnień uznanych przez prasoznawstwo za istotne.
ne przedstawienie kwestii teoretycznych oraz zaprojektowanie różnorodnych Kładę nacisk na analizę konkretnych wypowiedzii kształtowanie umiejętności
ćwiczeń, utrwalających i rozwijających zarówno wiedzę,jaki określone umie- w tym zakresie, więc niemal pomijam milczeniem sporne kwestie typologicz-
jętności. ne. Granice między poszczególnymi kłasami tekstów dziennikarskich są płyn-
Podręcznik wyrasta z doświadczeń czytelniczych autorki, z genologicznych ne, a dynamika przeobrażeń duża. Lepiej więc, jak sądzę, przyjrzeć się z bliska
refleksji filologa, uzupełnionych lekturą opracowań prasoznawczych,z prakty- kolejnym okazom gatunku,niż usiłować rozstrzygnąć, czy poszczególne gatun-
ki analitycznej, dotyczącej całej gamy gatunków użytkowych, przede wszyst- ki należą do informacji, czy do publicystyki.
kim jednak z praktyki dydaktycznej. Nie wiąże się natomiast wprost z prak-
tyką dziennikarską. O warsztacie dziennikarskim traktuje jedynie pośrednio.
Poddając konkretne wypowiedzi prasowe analizie, a więc rozbiorowi na ele-
menty składowe, oraz interpretacji genologicznej, staram się odsłaniać pewne
tajniki warsztatu, istotne, jak sądzę, dla kształtowania dziennikarskiej spraw-
ności adeptów. Proponując określone ćwiczenia, nie ustalam norm,lecz cha-
rakteryzuję tendencje w sposobie redagowania najważniejszych gatunków pra-
sowych, zachęcając do prowadzenia własnych poszukiwań w tym zakresie.
Podręcznik pokazuje, jak są skonstruowane wypowiedzi prasowe, czemu
służą, w jaki sposób i za pomocąjakich środków przedstawiają świat.
W początkowych częściach książki są omówione zręby teorii genołogicz-
nej i opisane podstawowe składniki komunikatów prasowych. W kompozy-
cji części podręcznika, poświęconych charakterystyce konkretnych gatunków,
obowiązuje zasada analogii. Każdy taki segment zawiera: wstępne omówienie
istoty gatunku, opis sygnałów gatunkowych, charakterystykę najważniejszych
wyznaczników określonego gatunku i jego odmian, analizę konkretnych wy-
powiedzi, a na koniec pytania kontrolne i ćwiczenia. Nie wszystkie ćwicze-
nia wymagają dodatkowych komentarzy i podawania poprawnych rozwiązań.
W osobnym segmencie książki zawarty został więc klucz tylko do wybranych
ćwiczeń i zadań. Ćwiczenia mają zróżnicowany charakter, by mogły być sty-
mulatorami różnorodnych form aktywności studentów. Zaprojektowałam pro-
ste testy wyboru, sprawdzające stopień opanowania wiedzy o konkretnych ga-
tunkach wypowiedzi prasowychi ich składnikach. Wśród ćwiczeń znalazły się
też zadania praktyczne, oparte na pracy z tekstem, służące doskonaleniu umie-
jętności rozpoznawania oraz redagowania wypowiedzi. Tak pomyślany zbiór
został uzupełniony o ćwiczenia odsyłające do lektur zalecanych w podręczni-
ku. Mają one zachęcić do zapoznania się z owymi opracowaniami i uświadomić

Niezbędna dawka teorii
2.1. Co trzeba wiedzieć o gatunku, wzorcu gatunkowym
i jego wariantach?
Wbrew dość upowszechnionemu przekonaniu o zmienności i kreatywności
wypowiedzi dziennikarskich, a więc także prasowych, podlegają one działaniu
pewnychelastycznych reguł, nadających im stosunkowo trwałe i rozpoznawal-
ne kształty. Określony konwencjonalnie sposób ukształtowania wypowiedzi
nazwiemy gatunkiem, choć jest on w istocie schematem gatunkowym. Gatu-
nek wypowiedzi to twór abstrakcyjny, funkcjonujący w świadomości twórców
jako zbiór obligacji redakcyjnych, a dla odbiorców zadanie do odszyfrowania,
czyli wstępnego rozpoznania charakteru wypowiedzi, odczytania jej treścio-
wej zawartości i komunikacyjnego przesłania. Czytając gazetę, obcujemy nie
z gatunkami, lecz z konkretnymi wypowiedziami, które są mniej lub bardziej
wierną realizacją gatunkowych schematów. Dlatego mogą one sprawiać wraże-
nie komunikatów swobodnychi zaskakujących, a więc tworów dziennikarskiej
inwencji. W istocie tak nie jest. Bliższy i dociekliwy kontakt z wypowiedzia-
mi prasowymi pozwala dostrzec zakresy schematyzmu i kamuflowane zręcz-
nie sposoby maskowania wierności konwencjom. Konwencje owe są zresztą
opisywane w podręcznikach i poradnikach, które jednak nie nadążają za dy-
namiczną praktyką redakcyjną, a zwłaszcza za modą na epatowanie nowością
i różnorodnością.
Niezbędna dawkateorii 13
Gatunkowy schemat zawierający strukturę wypowiedzi, jej komunikacyj-
ne przesłanie, tematykę oraz szatę stylistyczną określa się mianem wzorca ga-
tunkowego. Wzorzec gatunkowy jest więc schematem obejmującym cztery
aspekty: strukturalny, poznawczy (tematyczny), pragmatyczny i stylistyczny.
Wszystkie te aspekty dostrzec możemy w analizie różnych gatunków wypo-
wiedzi, a więc także gatunków dziennikarskich.
Wzorce gatunkowe kształtują się, utrwalają i modyfikują nie tylko pod
wpływem teoretycznej refleksji (dlatego w odniesieniu do wielu gatunków
funkcjonują normy ustalone i po części skodyfikowane), lecz także w praktyce
komunikacyjnej. Zwykle to środowisko twórców przesądza o dynamice zmian,
ich kierunkach i skutkach. Nie bez znaczenia są też gusta i upodobania
czytelników, które dziennikarze muszą brać pod uwagę, proponując mniejszą
lub większą modyfikację jakiejś formy wypowiedzi, czy zacierając granice
między gatunkami utrwalonymiw tradycji.
Splot tych dynamicznych uwarunkowań sprawia, że poszczególne wzor-
ce gatunkowe są w rozmaity sposób wewnętrznie zróżnicowane, a więc mają
różnorodne warianty. Większość gatunków dziennikarskich dysponuje warian-
tami kanonicznymi wzorca. Są to zbiory reguł dookreślające skład formal-
ny wypowiedzi, czyli liczbę i kształt jej części, oraz relacji kompozycyjnych
między tak ukształtowanymi składnikami. Przedmiotem regulacji stosunko-
wo trwałej (bo wariant kanoniczny wzorca może być rzadko realizowany, ale
trwa i decyduje o tożsamości gatunku), staje się ponadto sposób ujęcia tematu
(sprawozdawczy lub oceniający), komunikacyjne cele wypowiedzi (powiado-
mienie lub przekonanie do określonego stanowiska czy też rozbawienie) oraz
dobór środków stylistycznych. Spośród gatunków prasowych najbardziej wy-
raziste i trwałe wzorce, czyli wzorce kanoniczne, wykształciły te, które służą
prymarnie powiadamianiu, a więc wzmianka, notatka i wiadomość.
Dziennikarska twórczość ma jednak zarówno charakter reprodukujący, po-
wielający konwencje, jak i kreatywny, związany z modyfikowaniem owych
konwencji oraz proponowaniem nowych rozwiązań. Dlatego w praktyce ko-
munikacyjnej powstają i utrwalają się alternacje gatunkowe. Przybierają one
formę przekształceń ilościowych, gdy jakieś składniki gatunkowego schematu
14 Niezbędna dawkateorii
są opuszczane lub następuje ich wymiana czy też uzupełnienie zastanej struk-
tury o nowy składnik, lub jakościowych, jeśli zmieniają się zasady redakcyjne
dotyczące utartego schematu, gdy nadaje się im nowy kształt. Alternacje są
z reguły przekształceniami dotyczącymi struktury. Nie pozostają jednak bez
wpływu na pozostałe składniki wzorca. W odniesieniu do gatunków praso-
wych można mówić o dominacji alternacyjnych wariantów wzorca. Pozwala
to dziennikarzom zamknąć własną kreatywność w pewnychnieostrych grani-
cachi sprawiać wrażenie absolutnej swobody twórczej.
Gatunkowe schematy stanowią jedność. Aspekty wzorca wyodrębnia się
wprawdzie jedynie w praktyce analitycznej, ale mają one istotne znaczenie dld
funkcjonowania gatunku. O tożsamości określonego gatunku wypowiedzi mo-
że bowiem przesądzać jego struktura lub przesłanie komunikacyjne, rzadziej
szata stylistyczna, Struktura jest ważna dła tych gatunków, które wykształciły
kanoniczny wariant wzorca (na przykład wzmianka, notatka czy wiadomość).
Gatunki oparte na bardziej elastycznych wzorcach alternacyjnych jednoczy
przesłanie komunikacyjne (por. na przykład komentarz,felieton czy reportaż).
Anałogiczną prawidłowość można formułować w odniesieniu do takich gatun-
ków, które służą jednemu celowi, a formę mają na tyle zmienną, że nawet
alternacji gatunkowychtrudno się w ich kształtach dopatrywać. Są to zwykle
gatunki pasożytujące na różnych wzorcach, nawiązujące do różnych gatunków.
Nazywam je wzorcami adaptacyjnymi. Gatunkiem pod tym względem mo-
delowym jest bez wątpienia sylwetka, czyli prezentacja wizerunku określonej
osoby. Wypowiedź taka może przybierać kształt notatki, wiadomości, wywia-
du, biogramu, wspomnienia. Może być ponadto splotem niektórych spośród
wspomnianych form wypowiedzi. Gdy zaprezentować trzeba osobę szczegól-
nie ważną, to nawet w jednym periodyku może się pojawić kilka wypowiedzi
o zróżnicowanym kształcie, czyli taki komunikacyjny twór, który da się okre-
ślić mianem kolekcji gatunków.
Nie należy wierzyć tym publicystom, którzy utrwalają mit o absolutnej
swobodzie twórczej dziennikarskiego środowiska. Dziennikarska twórczość
jest nadal oparta na solidnych warsztatowych fundamentach, a wypowiedzi
prasowe podlegają określonym genologicznym prawidłowościom, które adept
dziennikarstwa powinien znać, | anonsującej konkretny numer periodyku (zwłaszcza magazynu), czyli inaczej
Nic złego się nie stanie, jeśli składnikami świadomości przyszłych dzienni-
karzy uczyni się następujące pojęcia: gatunek wypowiedzi, wzorzec gatunko-
wy, aspekty wzorca (strukturalny, tematyczny, pragmatyczny i stylistyczny),
warianty wzorca (kanoniczny, alternacyjne i adaptacyjne). Niech to będzie
niezbędna dawka teorii, która nie tylko ułatwi kontakt z tym podręcznikiem,
ale przyczyni się do wzbogacenia świadomości warsztatowej kandydatów na
dziennikarzy.
15
Niezbędna dawka teorii
Gatunki to twory abstrakcyjne, zbiory przepisów na tyle elastycznych, że
nie zawsze bezwzględnie obowiązujących. Wypowiedzi, z którymi obcujemy
i które będziemy analizować z pomocą tego podręcznika, a w przyszłości
redagować, to realizacje gatunkowych schematów. Możnaje potraktowaćjako
wzorce do naśladowania lub jako przedmiot modyfikacji. Wzorzec to bowiem
jedynie schemat lub wzór, który dziennikarza zniewala, bo jest doskonały, bądź
obowiązuje dlatego, że spełnia oczekiwania zarówno środowiska zawodowego,
jak i czytelników.
Gatunki dziennikarskie, w tym prasowe, funkcjonują w określonej prze-
strzeni komunikacyjnej i kształtowały się w zróżnicowany sposób. Możnarzec,
że niemal każdy ma swoją historię. Dlatego erudycyjny bagaż adepta dzienni-
karstwa trzeba uzupełnić o kilka zagadnień związanych ściśle z regułami funk-
cjonowania owych typów wypowiedzi.
2.2. Nazwysobie — wypowiedzi sobie... Dlaczego?
m Bo mogą być odnoszone do różnych zjawisk. News dla przykładu ozna-
czać może wypowiedź zawierającą najświeższą informację (wypowiedź, do-
dajmy, o zróżnicowanych rozmiarach i zmiennym kształcie) lub treść takiej
wypowiedzi dziennikarskiej. Podobnie informacja dła wielu to gatunek dzien-
nikarski, powiadamiający w miarę bezstronnie o aktualnych faktach lub zda-
rzeniach, dla innych to raczej nazwa rodzajowa odnosząca się do kategorii wy-
powiedzi o zróżnicowanych kształtach gatunkowych (np. wzmianka, notatka,
wiadomość, por. też określenie gatunki informacyjne). Jeszcze inne zakresy
semantycznych komplikacji pokazuje nazwa artykuł wstępny (czy wstępniak),
czyli tekst przedstawiający stanowisko redakcji w istotnej, aktualnej i społecz-
nie ważnej sprawie. Nazwa ta może być ponadto odnoszona do wypowiedzi
editorialu, a ponadto może określać wypowiedź przedstawiającą nowe pismo.
m Bo mogą być używane zamiennie, na przykład newsi flesz jako oznacze-
nia krótkiej, gorącej i zwykle sensacyjnej informacji.
m Bo inaczej funkcjonują w świadomości potocznej, inaczej w obiegu
środowiskowym, a jeszcze inaczej w refleksji naukowej. Przykładem może
być termin artykuł. Potocznie to każda wypowiedź prasowa (dziennikarska).
W środowisku dziennikarskim nazwa jest stosowana na oznaczenie rozbudo-
 " BIBLIOTEKA
Wydzialu Dziennikarstwa I Nauk
16 Niezbędna dawkateorii Politycznych
Uniwersytetu Warszawsk
iego
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warsza
tel. 022 55-20-295, 022 wa
55-20-296
wanej wypowiedzi powiadamiającej o konkretnym fakcie czy zdarzeniu lub .
interpretującej określone aspekty zdarzeń. W prasoznawstwie natomiast na-
zwę tę odnosi się do grupy wypowiedzi charakteryzujących się „rodzinnym
podobieństwem”, a więc spokrewnionych,czyli sobie bliskich pod względem
formalnym, pragmatycznym stylistycznym. Wyodrębniasię też podstawowe
odmiany gatunku— por. artykuł informacyjny, publicystyczny czy wymieniany
już artykuł wstępny. Z jakich segmentówskłada się
wypowiedź prasowa?
2.3. Pytania kontrolne

1. W zalecanej literaturze (oraz w lekturach odszukanych samodzielnie)

Nie trzeba mieć ogromnej wiedzy, aby wymienić składnik obligatoryjny
postaraj się znaleźć definicje pojęcia gatunek. Skąd się biorą różnice
i z wypowiedziami prasowymibezbłędnie kojarzony, czyli tytuł. Nie ma wy-
w sposobachjego definiowania?
powiedzi prasowej bez tytułu — prostego, czyli jednoskładnikowego, lub zło-
. Jakie zjawiska obejmuje schemat gatunkowy?
N

Żonego, a więc obejmującego: tytuł główny uzupełniony nadtytułem lub pod-

3. Co możesz powiedzieć o zróżnicowaniu schematu gatunkowego? Jakie
tytułem. W odniesieniu do tytułów wypowiedzi prasowych stosuje się też ter-
są, innymi słowy, warianty wzorca gatunkowego?
min nagłówek. Relacje między nazwamitytuł i nagłóweknie są w literaturze
4. Dlaczego konkretnych wypowiedzi nie można utożsamiać z gatunkiem?
prasoznawczej precyzyjnie ustalone. Termin nagłówek może oznaczać tytuł
5. Na czym polegają alternacje gatunkowe w znanych Ci gatunkach wypo-
główny lub odnosićsię do tytułu złożonego.
wiedzi dziennikarskich?
Do względnie trwałych składników wypowiedzi prasowej zaliczamy po-
nadto: lead (lid), czyli graficznie wyróżniony pierwszy akapit tekstu (poja-
wia się w wiadomości i w gatunkach, które powielają strukturę wiadomości,
a więc niektórych felietonach, wywiadach, reportażach), oraz korpus, czyli
podstawowy składnik wypowiedzi, we wzmiance jednoakapitowy, w pozosta-
łych gatunkach złożony z wielu akapitów.
Wśród składników, które znamionują jeden gatunek i służą do jego odróż-
niania, wymienić trzeba formułę odsyłającą (odsyłacz), typową dla niektórych
odmian zapowiedzi prasowej. "
Do wędrujących składników wypowiedzi prasowych zaliczyć można po-
nadto: wypowiedź w ramce (czasem drukowaną też na apli, czyli kolorowym
tle), która zwykle uzupełnia treści tekstu zasadniczego (wiadomości, artykułu,
rzadziej wywiadu lub reportażu), oraz wyimek, czyli wyeksponowanygraficz-
nie akapit, który stanowi integralną część korpusu lub jest reprodukowany
z pominięciem porządku linearnego, służyć ma zaś celom perswazyjnym, gdyż
zwykde jest to (na przykład w felietonie) szczególnie celne sformułowanie.
Warto zaznaczyć, że proste zabiegi kompozycyjne, a właściwie żongłerka
wymienionymi składnikami (w ramach konwencji gatunkowych) pozwała na
wywoływanie efektu zmiennościi kreatywności wypowiedzi dziennikarskiej.
18 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? Z jakich segmentów sklada się wypowiedź prasowa? 19

3.1. Co trzeba wiedzieć o tytule wypowiedzi prasowej? usamodzielniać i nadawać mu funkcję pragmatyczną, funkcję.oddziaływania
na czytelnika. Owo oddziaływanie jest w przypadku tytułów wypowiedzi pra-
sowych wieloaspektowe, gdyż obejmuje: zatrzymanie uwagi odbiorcy, zachętę
3.1.1. Istota tytułui jego podstawowe funkcje
do lektury (a więc także może i kupna gazety), przekonanie do wyrażanych
w tytule i/lub tekście sądów i opinii, rozbawienie, zaintrygowanie, zaprosze-
Niektóre gatunki mają tylko tytuły pojedyncze (por. wzmiankę, wybra- nie do rozwiązania komunikacyjnej zagadki czy wręcz wywołanie zachwytu
ne zapowiedzi, felietony czy komentarze). We wzorcach gatunkowych okre- nad pięknem i niezwykłością wysłowienia. Tytułem prasowym możnasię za-
ślonych wypowiedzi utrwaliły się pewne reguły doboru tytułów. Na przykład tem także delektować.
w klasycznym wywiadzie w tytule pojawia się cytat z wypowiedzi osoby udzie-
lającej wywiadu, a podtytuł zawiera nazwę gatunkowąi dane osobowe dzienni-
karza oraz jego rozmówcy, zamknięte w formule: Z X-em rozmawia Y. Ogólnie
obowiązującą zasadą jest też niestosowanie znaków interpunkcyjnych (zakaz
wprowadzania kropki jest obligatoryjny, w tytule mogą się pojawić natomiast
dla uwydatnienia pewnychintencji: wielokropek, znak zapytania lub wykrzyk-
nik).
Dziennikarze przestrzegają też na ogół reguły nakazującej stosowanie tytu-
łów krótkich, mających raczej kształt równoważnika zdania, czyli konstrukcji
składniowej bez osobowej formy czasownika w funkcji orzeczenia, lub zda-
nia pojedynczego. Rozbudowane tytuły, a więc mające formę zdań złożonych,
pojawiają się znacznie rzadziej.
W podręcznym bagażu erudycyjnym adeptów dziennikarstwa może się
znaleźć szczypta wiedzy na temat statusu tytułów (nie tylko tych dzienni-
karskich). Tytuł traktowany bywa jako nazwa własna, ideonim, czyli nazwa
wytworu kultury. Ma nazywać jeden określony obiekt, co nie znaczy, że w ty- 3.1.2. Jak prasa intryguje za pośrednictwem tytułów
tułach nie funkcjonują aluzje i innego typu nawiązania(na przykład do tytułów
innych dzieł kultury, do sentencji czy utrwalonych w świadomości społecznej Za pierwszy przejaw mody w redagowaniu tytułów można uznać niere-
powiedzeń dziennikarzy, pisarzy bądź polityków). Skoro tytuł nazywaokreślo- spektowanie reguły nakazującej tworzenie tytułów powiadamiających w przy-
ny obiekt, w naszym przypadku wypowiedź dziennikarską, to znaczy, że pełni padku gatunków informacyjnychi tytułów wyszukanych, zaskakujących w od-
funkcję nominatywną. Ta funkcja przypada wszystkim tytułom — bez względu niesieniu do gatunków publicystycznych. Obserwujemy we wszystkich typach
na formę i odniesienia gatunkowe. przekazów prasowych dążenie do stosowania tytułów, które mają czytelnika
przede wszystkim zaskakiwać (niektórzy badacze dostrzegają nawet przejawy
Jeśli obiektem uwagijest tytuł wypowiedzi, a więc tworu językowego, to
uwodzenia). Zda się obowiązywać raczej zasada kontrastowego zestawiania
można go rozpatrywać z tekstologicznego punktu widzenia i wskazywać na
tytułu i korpusu. Tę formę kształtowania relacji między tytułem i główną czę-
jego funkcję streszczającą (niektórzy mówią o funkcji deskryptywnej, opiso-
ścią wypowiedzi prasowej nazywam grą tytułu z tekstem. Do form gry tytułu
wej), czyli rolę prezentacji tekstu czy też raczej jego treści. Mówi się wówczas
z czytelnikiem zaliczam inne przekształcenia, jakim — rzec można — niejedno-
o metatekstowymstatusie tytułu. W takiej interpretacji tytuł jest ujmowany
krotnie manierycznie, poddawane są tytuły współczesnych wypowiedzi praso-
jako tekst o tekście. Stwierdza się też wtedy, że tytuł jest integralnym skład-
wych.
nikiem tekstu i stanowiinicjalny komponent ramy tekstowej. Na tym jednak
Tytuły stosowane obecnie w gazetach czy magazynach zaskakują następu-
nie koniec teoretyzowania. Niektórym tekstologom tytuł jawisię jako skład-
jącymiprzekształceniami (grami językowymii tekstowymi):
nik dodany do tekstu. Mówią więc o nim jako o elemencie tekstowego oto-
czenia i posługują się terminem paratekst. Pozwala to tytuł komunikacyjnie
20 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
«m formągraficzną: nie chodzi tu jedynie o krój, wielkość czy kolor czcion-
ki, lecz o pewne modyfikacje figuratywne, które polegać mogą na: a) użyciu
nawiasu, który nadajetytułowi formę podwójnego komunikatu, np.: Kandy-
daci z Ameryki (i Austrii); Powtórka z roz(g)rywki, (S)Ekspresja, Wars żegna
nas (częściowo); Lekarze strajkują, ale leczą (na razie); Co się (nie) udało Zy-
cie Gilowskiej; b) graficznym wyodrębnieniu skrótowca ze składu liter innego
wyrazu: POPiSowy pomysł; PrzePiS Ujazdowskiego; c) reinterpretacji (zwy-
kle ironicznej lub satyrycznej) określonego skrótowca: TVP: 10 Very Poufne.
Skrótowiec CODN został wbudowany w następujący tytuł: Centrum Odejść
Dobrych Nauczycieli — tu grę pomaga zinterpretowaćlid: Specjaliści uciekują
z rządzonego przez LPR Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli [... |
(GW 7 VIII 2007);
a formą foniczną: a) gdy w tytule pojawia się rym: Para mieszana w aka-
demiku zakazana; Podziemna „S” zwycięska jest, Mundury — bzdury; Już ozi-
mina kwitnąć zaczyna; Terminale z jednym „ale”; b) aliteracje: Trójka z Trój-
miasta, która razem spadła w otchłań; Berlin, Berlinka i bierna Warszawa
(rzadsze są onomatopeje i różnorodne współbrzmienia);
m formą składniową: a) najczęściej przez wprowadzenie osobliwych kon-
strukcji, a więc zdań urwanych: Pierwszy bardzo mały krok... ; Robert Kubica
zadowolony, ale. .. ; Konkursy są, ale... ; Amerykanie nie utargowali. ..; lub
przerwanych (zawierających dopowiedzenia): Listonosze nosząlisty i... sery;
...a on jeździ i jeździ, Zalew używanych aut i... pracy, Monet odnaleziony. ..
wkinie; b) pytań (które mają zróżnicowaną wartość komunikacyjną): Mniej
przeszkód przy budowaniu?; Kimjest Trzeci?;, Kto uziemił Air Polonię?; Będzie
ugoda z Eureko?; I z czego Rokita się cieszy?; Optimus złapie oddech?; Kto wie-
rzy w przesądy?; Czy pani doktor straci stopień?; c) konstrukcji apelatywnych
lub ekspresywnych (w tekście funkcjonują one jako różnorodne akty mowy):
Lechu, pokochaj brata!;, Pośle Misztal, nie bądźcie nadgorliwi; Ile rzepaku!;
d) paralelizmu składniowego: Ziobro oskarża Kaczmarka, Kaczmarek oskarża
Ziobrę; Jest dobrze, będzie jeszcze lepiej; Jaka władza, taka demokracja; Nie-
ważne prawo jazdy, nieważny wojewoda; e) inwersyjnego szyku składników:
Erwina Axera sztuka opowiadania;
m formą leksykalną: a) przez wprowadzenie okazjonalizmu (lub neologi-
zmu), którego sens uwydatnia nadtytuł lub podtytuł: N: Przewożą „okazjonal-
nie”, omijają formalności T. Niby-taksówkarze; Eurojumbo na start; Makro-
męczarnia karpi; E-fałszywki; E-muzyka się sprzedaje; Pieróg-gigant; Karski
PiS-owany na MSZ?; ROAMING DLA EUROLUDÓW; Kiepskosąsiedzkie
stosunki z Rosją; Dekomunardyzacja; b) przez posłużenie się aluzją frazeolo-
giczną lub inną formą frazeologicznej innowacji: Sport to nie tylko zdrowie;
Ukraina o krok od krwi; Lotos stawia banki pod ścianą; Polska stoi bezrobo-
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 21
ciem, Nabijanie w butlę; Stanęli na głowie, by zdobyć suszarkę; Mięso idzie
na wojnę z hipermarketami; Polak Niemiec dwa bratanki; Ławnik dał nogę;
Telewizja TVN do tańca, biznesu i różańca; Dzielą skórę na Lepperze; CEPiK
w polu; c) przez użycie potocznej leksyki (jest to pierwszyi najbardziej wyrazi-
sty przejaw mody na potoczność): Przekręcili na maśle, Bezpieczniacy chcą się
wybielić; Fala gratów płynie; Osobnelotniska, wspólna klapa; Przekręt w Aue?;
Wirtualne podróbki; Instytut Pamięci Narodowej, czyli demolka; Komendant
Wieprzowski poleci za ściąganie?; d) przez użycie metafor: Bursztynowe eldo-
rado na Zuławach; Karambol, jakiego świat nie widział (por. lid: Najwięłe-
szą kolizję w dziejach wszechświata — zderzenie czterech dużych galaktyk —
sfotografował kosmiczny teleskop Spitzera. Astronomowie jeszcze nigdy czegoś
takiego nie obserwowali, GW 8 VIII 2007);
M gry stylizacyjne: a) stylizacja na slogan polityczny lub reklamowy: Hi-
storia jaka jest. ..; Batonom — nie!; Złoty rośnie w siłę; Nie egzamin, lecz chęć
szczera; Wrogowie Łukaszenki precz ze szkół, Obywatelu rodzicu, do dzieła!;
b) stylizacja na replikę dialogową (mniej lub bardziej konkretną i z potocz-
nej komunikacji znaną — część takich replik to cytaty): Wskakuj na rower;
Sędzio, przyznaj się, Uważaj! Szef cię śledzi; Unio, pomóż namz mlekiem!;
Czy życie to obowiązek? — pyta Ramon; Bo masz nie cudzołożyć!; Płaciłem,
bo celnicy mi grozili!, Repeta z dotacji, bo to zły ekspert był, N: Zmiana to-
nu obrońców ks. Jankowskiego, T: Biskupa kochamy, ale Heńka nie oddamy;
Potrącił cię poseł — płacisz; Sprawa nie jest jasna, panie prezydencie; c) sty-
lizacja na wymianę dialogową: Dawał łapówki? Nie szkodzi; Drożeje kredyt?
Kupujemy akcje!; Tani roaming? Proszę czekać, Co tak dyszy? Gospodarka;
Pomostówki? Tak, ale nie dla młodszych, d) przytoczenie konkretnej wypo-
wiedzi określonej osoby lub kryptocytat: Ksiądz biegły: Przestępstwa nie było;
Rokita: kto płaci mediom; Tusk: Biorę odpowiedzialność za listę wyborczą PO;
Premier Belka o PZU: Nie ulegać wariatom; Premier: Ujawnijcie moją teczkę;
KGHM:Skarbie, naucz się liczyć; PiS: Jak głosować bez zgrzytów. Przystaw-
ki: Jak zostać w Sejmie; Minister Ziobro przesądził: Przecieku w IPN nie by-
ło, Robert Kubica: To była dobra robota; Sąd rodzinny: Odizolować Ninę od
społeczeństwa; i przykład mniej schematyczny ze względu na sposób sygnalizo-
wania przytoczenia: Listkiewicz powiedział... Że co? Że mecze się sprzedaje?
(GW 5 XII 2005); e) stylizacja na określony gatunek wypowiedzi: ogłosze-
nie: Obligacje spieniężę od zaraz; Jukos tanio sprzedam; Aaaaaaa Ślub odstą-
pię w dobrej cenie, AAAAAAAAAAABY DO JESIENI (GW 10 VIII 2007);
Aaaaaaaby nie wybory (GW 11-12 VIII 2007); dziecięcą wyliczankę czy
piosenkę: Rospuda tu, Rospuda tam; f) stylizacje na odmiany językowe: bar-
baryzacja: Gute arbeit; Sijum Ha-Szas (lid: Żydzi z całego świata modlili się
wczoraj w dawnej szkole rabinackiej przy ul. Lubartowskiej, świętując Sijum

22 Z jakich segmentów składasię wypowiedź prasowa?
Ha-Szas, zamknięcie ponadsiedmioletniego cyklu czytania Talmudu — GWL,
2 II 2005); Hier wird nur Deutsch gesprochen!!! (lid: Tutaj rozmawia się tyl-
ko po niemiecku!!! — tak głosił napis na drzwiach oddziału niemieckiej fir-
my w Szczecinie); Kataster subito!; Non possumus; stylizacja na gwarę ludo-
wą: Witojcie ku nom (GWL 3 VI 2005); Tam, gdzie bryndza się wczasu-
je (GWT 3 XII 2006); Śparogi, leluje i kierec (GWT 12-13 V 2007) (za-
stosowane w tym tytule wyrazy to składniki gwar kurpiowskich: sparogi to
ozdobne zwieńczenia dachu w kształcie baranich rogów i zwierzęcych głów,
leluje to rodzaj kurpiowskich wycinanek, a kierec to wisząca u sufitu ozdoba
z grochu i papierowych kwiatów); Dutki to nie syćko (GW 16-17 IV 2005)
(gwara góralska: pieniądze to nie wszystko); Ślebodny rynek oscypka (GW 3-
4 11 2007) (gwara góralska: słebodny to swobodny, a oscypek to rodzaj sera); N:
Hałemba: nikt nie przeżył. Do soboty żałoba w całym kraju, T: To był taki faj-
ny chop (GW 24 XI 2006); stylizacja archaizująca: Polsce niesiem odrodzenie
(GW 20 VI 2005).
Gry z czytelnikiem mogą przybierać formę złożoną, gdy w obrębie jedne-
go tytułu kumułuje się kilka rodzajów przekształceń językowych. Oto kilka
przykładów takich kumulacji: Abp Życiński: to „klerofobia"; Mateusz mówi:
finnito. .. ; Niech będzie pochwalony i salam alejkum; Możejki wzięte. I co da-
lej?; Hauser:stop stopom, Uczelnie się szykują, maturzyści główkują.
Uważna lektura gazet i czasopism ujawnia funkcjonowanie przekształceń
okazjonalnych, do których możnazaliczyć: osobliwe kompozycje tytułów: Jak
Józef Oleksy został przewodniczącym SLD... ,a obok: ... i jak na zjeździe SLD
powstała opozycja; stosowanie tytułów, które sprawiają wrażenie szyfrogra-
mów: Dom wariatów w poszukiwaniu kota (felieton Magdaleny Środy odno-
szący się do aktualnej sytuacji politycznej —- GW 8 VIH 2007).
3.2. Dlaczego nie można lekceważyćlidu£
Lid (lead) przez dziennikarzy nazywany główką, przyciąga uwagę czytelni-
ka ze względu na miejsce i sposób ekspozycji, gdyż jest to pierwszy, graficznie
wyróżniony akapit wiadomości(oraz tych gatunków, które powielają strukturę
wiadomości). Dłatego zwraca się uwagę na kształt owego składnika wypowie-
dzi, choć przykazanie podstawowe brzmi: „główka ma płynnie i zachęcająco
wprowadzać czytelnika w temat” (Malette).
Nie można zaproponować jednej typologii lidów, gdyż ich podziały opie-
rają się na kryteriach formalnych (lid pojedynczy, zwany też hasłowym, lid
pytający czy lid-cytat) lub semantycznych i pragmatycznych, czyli funkcjo-
nalnych (np. lid streszczający, komentujący, z trzaskiem). Nie ustaliła się też
23
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
nomenklatura, dlatego w różnych opracowaniach spotyka się odmienne ety-
kietki terminologiczne. Dla adeptów ważne jest w związkuz tym zarówno
obserwowanie gotowych pierwszych akapitów, jak i respektowanie dobrych
rad warsztatowych.
Zacznijmy od owych zbawiennychrad:
Wybierając któryś rodzaj, warto spróbować napisać trzy lub cztery wersje
główki, by potem zdecydować, która najlepiej do tekstu pasuje. Miej przy tym
na względzie:
1. Czy temat jest świeży? Jeśli tak, to który wariant pozwoli szybko
wyeksponowaćto, co najważniejsze? Jeśli coś zdarzyło się wczoraj — jak zrobić
to ciekawymdzisiaj?
2. Czy to historia prosta, jasna, czy skomplikowana?
3. Czy chodzi w niej o ludzi, czy o wydarzenia?
4. Czy czytelnicy mogą już o niej wiedzieć?
5. Naile wiąże się ona z własnymi sprawamiczytelnika?
Bez względu na to, jaki rodzaj główki obierzesz, unikaj wdzięczenia się
i afektacji. Weź kurs raczej na informowanie niż na popisy”.
[Zasady i tajniki dziennikarstwa. Podręcznik dla dziennikarzy Europy
Środkowej i Wschodniej, red. M. F. Malette, Warszawa 1996,s. 43]
Aby móc się przekonać, w jakim stopniu doświadczeni dziennikarze re-
spektują ustalone w poradnikach reguły, zapoznajmy się najpierw z rodzajami
lidów. Można więc będzie odpowiedzieć sobie na pytanie — czym dysponuje-
my?
Wśród najczęściej wyróżnianych(a także stosowanych) lidów można umie-
ścić:
m lidy streszczające, a więc takie, które odpowiadają na podstawowe
pytania klasycznej informacji (czyli kto? co? gdzie? kiedy? jak?) po to, by
wprowadzić czytelnika w treść przekazu właściwego:
Autonomia Palestyńska przerywa moratorium na wykonywanie wyroków śmier-
ci W niedzielę po raz pierwszy od 2002 r. odbyły się cztery egzekucje
(GW 13 VI 2005)
"TT Spadek Sarmatów
L: Wystawa tradycji sarmackiej w Poznaniu. Osiem lat po głośnej ekspozycji
prezentującej XVII-wieczne portrety trumienne poznańskie muzeum wraca do
opowieści o Sarmatach. Tym razem poszukuje sarmackich korzeni w sztuce XIX
i XX wieku (GW 11-12 XII 2004)
24 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? Z jjakich segmentów składa się wyp owiedź p prasowa? 25

m lidy hasłowe, czyli mające formę zdania pojedynczego lub równoważni- m lidy anegdotyczne: m ,
ka zdania:
N: Charków przed powtórką drugiej tury wyborów prezydenckich
N: Raport Biblioteki Narodowej T: My, Ukraińcy, i swój język mamy
T Czytamy więcej L: Rosjanin i Ukrainiec złapali złotą rybkę. Rosjanin złapał ją za głowę, więc
L: W ciągu ostatnich dwóch lat nieznacznie wzrosło czytelnictwo i zakupy należą mu się dwa życzenia: — Życzę sobie, aby w Rosji nie było żadnego
książek (GW 17 II 2005); Ukraińca, a granica była ogrodzona murem. Ukrainiec pyta: — Złota rybko, czy
w Rosji nie ma już ani jednego Ukraińca, a mur jest szczelny? Rybka potwierdza.
N: Nierówne szanse kandydatów na uczelnie medyczne Ukrainiec na to: — To lej beton! (GW 20 XII 2004);
T. Eksperyment na medycynie
L: Starzy maturzyści, którzy chcą zostać lekarzami, muszą napisać egzamin m lidy opisowe, a więc przedstawiające dość szczegółowo najważniejszy
w formie nowej matury (GW 17 VI 2005); aspekt wydarzenia:

u lidy prognożujące, a więc takie, w których zapowiada się jakieś zdarzenia N: Komisja śledcza i koncern
lub przewiduje skutki przedstawianych faktów i zdarzeń: T.: Orlen ponad prawem?
L: Komisja ds. Orlenu straciła cierpliwość. Od sierpnia nie może się doprosić,
TT. Włosi rozkręcą w Lublinie kołowy interes; by koncern paliwowy przekazał jej potrzebne dokumenty. Teraz wystąpi do
L: Nawet dwa miliony kół rocznie ma produkować lubelska kołownia, którą prokuratury, by wkroczyła do spółki i zajęła akta (GW 26 XT 2004);
w czwartek kupił Magnetto Wheesis. Zatrudnienie wzrośnie tam niemal dwu-
krotnie (GWL 3-4 II 2007); m lidy komentujące, a więc zawierające oceny wyrażane zwykle wprost za
pomocą wyspecjalizowanych środków językowych:
u lidy udramatyzowane, czyli pokazujące napięcie, eksponujące zdarzenia
T. Uwaga na hrywnę
gwałtownei niespodziewane, czasem w konwencji komedii pomyłek:
L: Utrata zaufania do systemu bankowego i hrywny to dziś największe za-
grożenie dla Ukrainy. Wygląda jednak na to, że mimo drugiego tygodnia
N: Fatalny zbieg okolicznościz finałem na ławie oskarżonych
kryzysu politycznego gospodarka tego kraju nadał ma solidne fundamenty
T. W stylu westernu (GW 3 XII 2004);
L: Trzech policjantów próbowało obezwładnić nocą mieszkańca Sierakowa.
„Bandyci” — myślał osaczony i bronił się, jak mógł. „Io groźny przestępca” — "T. Polscy artyści śmieją się ze sztuki
mieli nadzieję funkcjonariusze. Okazało się, że doszło do fatalnej pomyłki L: Na przełomie lat 70. i 80. pojawiła się w Polsce sztuka, z którą ma-
(GW 26 X 2001); my do czynienia dzisiaj — krytyczna, niechętna zarówno czystej estetyce, jak
i Kościołowi oraz ojczyźnie. Przypomina ją wystawa w warszawskim CSW
N: Tłumaczenie konstytucji UE
(GW 8 VIII 2007);
T: Błędy są, ale się je poprawi
L: Rząd powinien natychmiast zweryfikować błędy w polskiej wersji kon- m lidy-cytaty, a więc przytoczenia wypowiedzi polityków, ludzi kultury
stytucji UE — apeluje PiS. —- Błędy są, ale wkrótce znikną — uspokaja MSZ
czy innych osób ze środowisk opiniotwórczych (w niektórych gatunkach, np.
(Gw 20 I 2005);
w reportażu czy wywiadzie, są to przytoczenia słów bohaterów):
u lidy mieszane, czyli łączące zasady redagowania różnych typów lidów: N: Premier Iraku w Waszyngtonie:
T. Dziękujemy, Ameryko!
W Chełmskiej Bibliotece Publicznej zniszczono wszystkie egzemplarze tygo-
dnika „Nie”. — To cenzura — mówią pracownicy. — Były zbędne — przekonuje
dyrekcja biblioteki (GWL 3-4 II 2007);
26 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
L: Przyrzekam, że wybory w Iraku odbędą się zgodnie z planem w styczniu —
powiedział premier Iraku jad Alawi podczas przemówienia przed połączonymi
Izbami Kongresu (GW 24 IX 2004);
'£ Prasowa wojna o rosyjski gaz
L: „Sowietskaja Biełorussija”: Gazprom kieruje się logiką kryminalistów. Gaze-
ta. ru: Trzeba zrobić plan wojny z Białorusią (GW 8 VIII 2007).
Troska o uatrakcyjnianie prasowego przekazu, o zaskakiwanie czytelnika
i utrzymywanie komunikacyjnego napięcia, które czyni kontakty z prasą ży-
wymii interesującymi (bez względu na poruszaną problematykę), to czynniki
sprzyjające eksperymentom redakcyjnym, modyfikującym relacje między li-
damii tytułami.
Stosunkowo rzadkie są przykłady nadawania tym składnikom wypowiedzi
prasowej formy komunikatu o silnej więzi formalnej. Można je odnaleźć
raczej w prasie wyspecjalizowanej. W gazetach codziennych pojawiają się
sporadycznie. Oto przykład z „Gazety Wyborczej” (8 I 2007), w którym tytuł
i lid są uformowane jak wymiana dialogowa (tytuł ma kształt pytania, lid zaś
jest odpowiedzią):
T. Jak się szkolne ciąże spisują?
L: Słabo. Dyrektorzy szkół liczą tylko te widoczne gołym okiem. Własnych
śledztw nie robią.
Najczęściej lid i tytuł dopełniają się semantycznie i funkcjonalnie, gdyż
tytuł wstępnie informuje o jakimś wydarzeniu (wprost lub pośrednio, aktywi-
zując uwagę czytelnika), a lid tę informację uzupełnia. Oba inicjalne składniki
tekstu stanowią też w takim wypadku całość komunikacyjną, gdyż mają tę sa-
mą intencję. Porównajmy dla przykładu następującą parę członów tekstowych.
Tytuł informuje tu pośrednio o zwycięstwie Wiktora Juszczenki w wyborach
prezydenckich na Ukrainie, wyrażając też zadowolenie (czy nawet zachwyt)
i narzucając tę interpretację czytelnikowi, a lid te treści i cele komunikacyjne
uzupełnia:
TT. Wiwat Juszczenko!
L: Pomarańczowa rewolucja zwyciężyła. Wiktor Juszczenko będzie nowym
prezydentem Ukrainy. Według wszystkich sondaży kandydat opozycji wygrał
zdecydowanie — kilkunastoprocentową przewagą głosów (GW 27 XI 2004).
Kolejny sposób na uatrakcyjnienie obu składników ramy tekstowej wypo-
wiedzi polega na stosowaniu prostych zabiegów graficznych. Lid może być wy-
drukowanytak, by stanowił optycznie rodzaj komunikatu złożonego. Wytłusz-
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 27
czenie początkowego fragmentu (zdania lub arbitralnie wyznaczonej cząstki)
sprawia, że czytelnik może ów odcinek lidu odbierać jako podtytuł. Oto dwa
przykłady:
T: SEJM PODNOSI CZYNSZ
L: Od posłów pod choinkę. Ponad pół miliona lokatorów prywatnych kamienic
musi się liczyć z tym, że po Nowym Roku zapuka do nich właściciel i wręczy
kwit z podwyżką czynszu. Choćby o 1000 proc. [sic!] A to zasługa posłów,
którzy wbrew rządowi „poprawili” wczoraj ustawę o ochronie praw lokatorów
(GW 18-19 XII 2004);
T: 60 MLD Z UNII
L: Co najmniej 60 mid euro dla Polski na czysto — wynika z najnowszych
propozycji budżetu UE na lata 2007-2013. Już za dwa tygodnie rozstrzygający
szczyt w Brukseli (GW 4-5 VI 2005).
Tego rodzaju standardowe (bo powielane przez określony okres) prze-
kształcenia nie są jedyną formą gier z czytelnikiem w ramach uwyraźniania
inicjalnych fragmentów wypowiedzi. Tytuł i lid mogą być skomponowane na
zasadzie analogii. Paralelizm sprzyja uwydatnieniu funkcji perswazyjnej całego
komunikatu. Oto przykład:
T. LEPPER: MAMY LUDZI DO RZĄDU
L: Premier Marcinkiewicz apeluje: —- Nie zdradziłem koalicji PO--PiS, nie
zdradziłem Jana Rokity, Niech PO wróci do rozmów. Jan Rokita: — On apeluje,
a tu PiS wycina naszego kandydata na wicemarszałka Senatu (GW 28 X 2005).
Tytuł i wyróżniona graficznie cząstka lidu mogą stanowić klamrę kompozy-
cyjną ułatwiającą wstępną interpretację przekazywanychtreści. Jako przykład
może posłużyć następujący początek tzw. czołówki(czyli najważniejszej wia-
domości z pierwszej strony gazety):
' RZĄD KONTRAKTOWY
L: W poniedziałek premier Kazimierz Marcinkiewicz przedstawi prezydentowi
skład rządu mniejszościowego. I zaproponuje PO kontrakt: Popieracie nas rok,
a ja realizuję nasz wspólny program (GW 29-30 X 2005).
Dlaczego nie można lekceważyć lidu? Spróbujmy odpowiedzieć na pyta-
nie, które zastosowałam w funkcji tytułu segmentu poświęconego pierwszym
akapitom wypowiedzi prasowych:
m Bo funkcjonuje jak dobra fasada — zachęca, czasem zachwyca, pozwala
się domyślać atrakcyjnego wnętrza — słowemjest (wtórnie!) zapowiedzią
tekstu właściwego.
28 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
m Bo odsłania pewne cechy osobowości twórcy wypowiedzi prasowej (co
ważne zwłaszcza w tekstach z pogranicza informacji i publicystyki). Rozważmy
dla ilustracji następujący przykład:
T. Alfa z wysokiej półki
L: Konstruktorzy wielu współczesnych samochodów najchętniej wyrzucili-
by kierowcę na tylne siedzenie, żeby nie przeszkadzał w prowadzeniu róż-
nym automatom. Inżynierowie Alfy wyznają jednak całkiem odmienną zasadę.
(M 16 X 2003).
Autor przedstawia się tu jako znawca przedmiotu, doświadczony, bystry
obserwator poruszanej problematyki, dowcipny publicysta, potrafiący trafnie
ocenić przedstawiane zjawisko i własny sposób widzenia atrakcyjnie spuento-
wać. Któż nie chciałby się zagłębić w lekturze tak zapowiadanego tekstu?
u Bo może mieć zróżnicowaną genezę oraz funkcję. Może być wypowie-
dzią zredagowaną specjalnie według konwencjonalnych zasad, ałe też wyim-
kiem, czyli powtórzonym fragmentem wypowiedzi (czy raczej jej korpusu).
Może pełnić funkcję zapowiedzi klasycznej, gdy po dodaniu stosownego od-
syłacza i opublikowaniu na pierwszej stronie gazety anonsuje tekst właściwy.
W sensie konstrukcyjnym i komunikacyjnym odpowiada wzmiance i przyjmu-
je jej cechy gatunkowe. Podłega skonwencjonalizowanym i twórczym modyfi-
kacjom. Jest częścią wybranych gatunków i samodzielnym gatunkiem (zalicza
się go do tzw. gatunków paratekstowych).
3.3. Dlaczego nieschematyczny ma być odsyłacz?
Formuła odsyłająca, którą można nazywać też po prostu odsyłaczem,nie
występuje we wszystkich gatunkach prasowych. Warto jednak zająć się nią
oddzielnie, ponieważ pełni funkcję istotnego składnika gatunku obecnie nie-
zwykle dynamicznego i ważnego w komunikacji prasowej — zapowiedzi. Jest
to gatunek powiązany dość ściśle z innymi typami komunikatów prasowych,
odsyłacz staje się więc składnikiem odróżniającym a zarazem identyfikującym
zapowiedź. Przypada mu rola najważniejszego sygnału gatunkowego.
Zapowiedź prasowa w swej postaci niesamodzielnej, a więc spokrewnio-
na z innymigatunkami, powstaje z reguły przez proste uzupełnienie określo-
nego gatunku o odsyłacz. Tak jest w przypadku zapowiedzi nawiązującej do
konwencji wzmianki i notatki. W zapowiedzi spokrewnionej z wiadomością
dochodzą do tego różnorodne procesy redukcyjne. Najczęściej formuła odsy-
łająca jest dołączana do uszczuplonego tekstu, zachowującego jednak wszelkie
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 29
znamiona strukturalne wiadomości. Zdarza się jednak, że w odsyłacz zaopa-
trzona jest konstrukcja złożona z tytułu oraz lidu lub jedynie tytułu. Tekst
właściwy redakcja publikuje wtedy w głębi numeru. Dla zapowiedzi omawia-
nego typu charakterystyczne jest bowiem funkcjonowanie na pierwszej stronie
gazety. Z takim usytuowaniem wiąże się reklamowafunkcja gatunku. Jej wy-
znacznikami prymarnymistają się zaś graniczne segmenty tekstu, czyli tytuł
i odsyłacz. Dlatego właśnie bywa on nieschematyczny (por. 7.3.).
Co to jednak znaczy, że odsyłacz jest nieschematyczny? Do formuł kla-
sycznych, a więc powtarzanych w różnych gazetach i podtypach zapowiedzi,
zaliczyć trzeba następujące formy: strona X (najczęściej w praktycestosuje się
skróty: s. X lub str. X, czasem w roli takiej formuły jest używana jedynie cyfra,
oznaczająca stronę, na której publikuje się tekst właściwy lub stowarzyszony
z zapowiedzią), Więcej — s. X, Szczegóły — s. X, Czytaj — s. X.
W wielu gazetach nie wychodzisię poza ten zbiór, operując środkami gra-
ficznymi, które mają nadać pierwszej stronie atrakcyjny kształt. Obserwować
można jednaktakże tendencję do epatowania różnorodnością odsyłaczy, które
służą programowaniu lektury gazety. Jakie są zatem sposoby odchodzenia od
schematu w zakresie redagowania odsyłaczy?
Formuła odsyłająca, która ma być formą przewodnika po zawartości pi-
sma, powinna w sposób rzeczowy powiadamiać nie tylko o tematyce anonso-
wanych materiałów prasowych,lecz także o gatunkach wypowiedzi i autorach.
Temu służą odsyłacze, w których pojawia się nazwa gatunkowa zapowiadane-
go tekstu (lub jej ekwiwalent) i/lub dane osobowedziennikarza: Cały wywiad
z Wiktorem Juszczenką — s. 11 (GW 30 X-1 XI 2004); Korespondencja — s. 6
(w.); Włodzimierz Kalicki przedstawia losy jednego z arcydzieł Gierymskie-
go — s. 16-18 (GW 6-7 XI 2004); Wywiad Roberta Sołtyka z prezydentem
Francji — s. 28-29 (GW 28 II 2005); Debata w sprawie Terri — s. 1l (GW
24 III 2005); Recenzja — s. 14 (GW 4 XI 2004); Artykuł Marcina Wojciechow-
skiego oraz komentarze prezydenta, Tadeusza Mazowieckiego i Jana Rokity —
s. 2 (GW 12-13 III 2005).
W anonsie jednego tekstu, gdy zastosuje się technikę wyliczenia, można
zmieścić różne konwencje. Taką formułę odsyłającą nazwać można mieszaną:
Szczegóły, fotoreportaż, reakcje — s. 8-9 (GW 4 XI 2004); Co się działo
w Krakowie i komentarze — s. 4 (GW 5 XI 2004); Komentarze o ataku SLD
na komisję; Czy Janowi Kulczykowi można postawić zarzut szpiegostwa? Czy
były szef UOP Siemiątkowski złamał prawo, przechowując notatki z rozmowy
z Kulczykiem? — s. 6 (GW 5 XI 2005); Uprowadzona ma szanse wyjść z opresji
cało; Rozmowa z Jerzym Kosem, Polakiem, który w czerwcu przeżył porwanie
w Iraku; Czy z powodów religijnych islamscy porywacze boją się zabijać
kobiety? Czytaj — s. 10 (GW 29 X 2004).
30 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
Odsyłacz może też anonsować wypowiedzi nietypowe — na przykład teksty
poradnikowe lub publicystyczne wypowiedzi prognozujące. Wtedy przybiera
formę intrygującą, będąc z reguły pytaniem: Jak ominąć kolejki — s. 2 (GWL
13 XI 2004 — chodzi o kolejki związane z wymianą prawajazdy); Czy Rosja
pogodzi się ze zwycięstwem Juszczenki w wyborach na Ukrainie? — s. 10
(GW 18 XI 2004); Kto złożył doniesienie i kulisy powstania LPR - s. 4.
(GW 16 V 2005); Co się działo w Andiżanie — s. 12 (GW 16 V 2005); Co
Bush chce przeprowadzić w drugiej kadencji — s. 10 (GW 21 1 2005).
Tego typu odsyłacz może też przybrać formę wypowiedzi stymulują-
cej działania czytelnika: Policz sam, ile więcej zabrał ci fiskus — s. 20
(GW 5 I 2005); Więcej akcji do kupienia w biurach maklerskich! — czytaj —
s. 20 (GW 12 X 2004).
Formę pytania może przybierać także odsyłacz anonsujący tekst stowa-
rzyszony, zawierający szczegóły zdarzeń zaprezentowanych w zapowiedzi: Co
jeszcze działo się na szczycie UE — s. 6 (GW 6-7 XI 2004); Czego jeszcze chcą
Łotysze — s. 1l (GW 13 V 2005); Co jeszcze zmienia się w prawie — s. 30
(GW 12-13 II 2005).
Formuła odsyłająca może zwracać uwagę czytelników na temat anonsowa-
nego tekstu: O wyborach na Ukrainie — s. 5-6 (GW 20-21 XI 2004); O bo-
omie lotniczym w Polsce — s. 32 (GW 13 V 2005); O życiu Arafata; co dalej
z Palestyną — s. 10 (GW 5X12004); Jak Borrell zaatakował Polskę — s. 11
(GW 512005); O wystawie i innych imprezach sezonu rosyjskiego — s. 18
(GW 15X12005); O upadku Sokoła — s. 8 (GW 16 XI 2004); Więcej o no-
watorskiej terapii — s. 20 (GW 12 XI 2004).
Spotyka się ponadto formuły odsyłające, które zawierają interpretacje
przekazywanych treści. Odsyłacze komentujące nie należą do często stosowa-
nych, ale pojawiają się we wszystkich typach zapowiedzi nieautonomicznych:
Chaos jak nigdy — s. 22 (GW 7 I 2005) — formuła jest dołączona do zapo-
wiedzi o kształcie wzmianki; Niewiarygodnahistoria — s. 4 (GW 7 1.2005) -
odsyłacz towarzyszy zapowiedzi w formie wiadomości.
Typologia omawianych formuł wzbogaca się dlatego, że we współczesnej
prasie sporadycznie spotkać można odsyłacz zawierający tytuł anonsowanego
tekstu: „Lekcja religii dla o. Rydzyka” — s. 2 (GW 28 II 2005).
Do zawartości konkretnego numeru lub wypowiedzi szczególnie ważnych
z punktu widzenia redakcji odsyłają formuły, które można nazywać złożonymi
(lub kompozycyjnymi): a) W „Gazecie Świątecznej” e Czy w Kijowie wybuch-
nie rewolucja? Korespondencja Wacława Radziwinowicza — s. 12 e Fotorepor-
taż — s. 13 e Jak doprowadzić do członkostwa w UE i NATO Ukrainy, a po-
tem Białorusi — pisze Janusz Onyszkiewicz — s. 14 (GW 30 X-1 XI 2004);
b) Witold Gadomski apeluje do posłów, by nie podnosili składek przedsiębior-
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 31
com — s. 2; lle firmjest już na plusie? Jak sobie radzą eksporterzy? —is. 22
(GW 19 XI 2004); c) e „Kulczyk nie doleciał" e Wywiad z Widackim e Do-
chnal podsłuchany — s. 4-8; e Opinie Bronisława Geremka, bp. Tadeusza Pie-
ronka, Jerzego Szackiego, Kazimierza Kutza, Krzysztofa Kozłowskiego, Wóoj-
ciecha Roszkowskiego — s. 20, e Kulczyk dla „FT” e Opinie Hanny Gron-
kiewicz-Walz, Janusza Lewandowskiego, Romana Kluski — s. 24 (GW 10-
11 XI 2004); d) „Kijów rozbraja górników” — s. 2; Jak rozdawaliśmy w Ki-
jowie specjalne wydanie „Gazety” — s. 2, Władza się rozpada — s. 6; Rosja
oskarża Zachód — s. 7; Co się pisze na Zachodzie — s. 8 (GW 27 — 28 XI 2004).
Warto nadmienić na koniec, że formuły odsyłające są w różnorodny spo-
sób graficznie eksponowane nie tylko w poszczególnych gazetach, lecz także
w obrębie jednego periodyku.
3.4. Jaka jest rola tekstowych wyimków?
Tekstowe wyimki, a więc cytaty z wypowiedzi prasowej wyeksponowane
w niej graficznie poprzez zmianę czcionki, drukowanie na apli czy w ram-
kach, stanowią istotny składnik wybranych gatunków wypowiedzi prasowej.
Najczęściej są stosowane w wywiadachi felietonach. Mogą być pojedynczy-
mi lub seryjnymi komunikatami, z którymi czytelnik zapoznaje się z regu-
ły przed lekturą całości. Przypada im więc funkcja streszczająca czy raczej
funkcja wyeksponowania najważniejszych tematów wypowiedzi prasowej lub
funkcja reklamowa. Dobór odpowiednich wyimków może przesądzić o sposo-
bie czytelniczego kontaktu z tekstem. W wypadku felietonów są to najczęściej
najbardziej dowcipne czy ironiczne ich fragmenty. Służą one zaintrygowaniu
odbiorcy, gdyż kryje się zwykle za nimi jakaś treść nieodgadniona bez lektury
całości. W wywiadach, które są formą prezentacji sylwetki określonej osoby,
wyimki (zwłaszcza seryjne) mogą mieć funkcję poznawczą, gdyż pokazują naj-
ważniejsze zdarzenia z życia bohatera wywiadu, zawierają informacje na temat
stylu jego wypowiedzi, a więc także mentalności. Pośrednio pełnią funkcję
reklamową.
Aby dać moim czytelnikom możliwość samodzielnego odkrywania tajem-
nic wyimków, ograniczam ich charakterystykę do omówienia kilku konkret-
nych przykładów.
W „Wysokich Obcasach” z 22 września 2007 r. ukazał się wywiad z Fran-
ceską Michalską, pediatrą z Siemiatycz, autorką książki „Cała radość życia.
Na Wołyniu, w Kazachstanie, w Polsce”. Seria wyimków, jakie można zna-
leźć w tym wywiadzie, pokazuje wybrane epizody z życia bohaterki, ujawnia
32 Ż jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
jej punkt widzenia na przedstawianą rzeczywistość, wiełe mówi o postawie
życiowej, a ujmuje prostotą i konkretnością stylu wysłowienia. Oto te frag-
menty:
Polacy krowie zawiązywali chustkę ładną, naczepiali na nią sweter, a całą
obwieszali słoniną. A potem ją naganiali do nas przez granicę.
Na początkulat trzydziestych chcieli nawet zlikwidować niedziele. Wolny dzień
ustalono na piąty, szósty ałbo dziesiąty kolejny dzień. Było straszne zamieszanie.
Sowieci zgodzili się tylko na repatriację tych Polaków, którzy do 1939 r.
mieszkali na terenach polskich. Moja rodzina wraz z setkamitysięcy Polaków
znalazła się na terenach sowieckich już w 192] r. w wyniku traktatu ryskiego.
Pięć lat temu mój 48-letni syn Janek umierał w Genewie. Wtedy ja, żeby jego
dwie córki trochę odciążyć od nieszczęścia, żeby je zainteresować, zaczęłam
opowiadać o moim życiu.
W tym samym dodatku do „Gazety Wyborczej” znalazły się wywiadyz kil-
koma młodymi kobietami, opatrzone wspólnym tytułem „Wielki podryw”z li-
dem-cytatem: „Pół biedy, jeśli kołeś, z którym się prześpisz, okaże się twoim
kuzynem. Ale na przykład kuzynem twojego eks? Zgroza”. Każdy wyimekjest
z innej rozmowy, więc prawdopodobnie ich dobór był podyktowany względa-
mi reklamowymi. Oto całaseria:
Potrzeby seksualne zaspokajam w romansie — spotykam się z kimś średnio co
dziesięć dni. Gotujemy razem, śpimy razem, rano wracam dosiebie.
Najprzyjemniejsze jest dążenie do niego. Sam seks bywa rozczarowujący. Im
bardziej oni mówią, że są lepsi, tym w rzeczywistościsą gorsi.
Ja już właściwie jestem zakochana w facecie, z którym mam związek. Ale
w związkach, niestety, zawsze przychodzi moment, kiedy zaczynam tęsknić za
| motylkami w brzuchu.
Zupełnie inny charakter oraz odmienną wymowę ma wyimek z wywia-
du w Piotrem Szulkinem opublikowanego także we wspomnianym numerze
WO.Jeśli ktoś zaczął lekturę od wyimka, może się domyślić, że wywiad ma
charakter faktograficzno-refleksyjny, po przeczytaniu całości nie będzie więc
zawiedziony. Oto zapowiadany fragment rozmowy ze znanym scenografem
i scenarzystą:
Jesteśmy dość parszywym gatunkiem zwierzęcym, dla wielu ludzi zrobienie
komuś krzywdy jest jedyną satysfakcją, jakiej mogą zaznać.
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 33
Pamiętajmy o wyimkach i uczmy się je dobierać. Odróżniajmy je od
wstawek tekstowych — wyimek to część tekstu, wstawka to element obcy,
przeniesiony z innych tekstów.
3.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne
1. Jakie gry ujawniają się w następujących tytułach: a) Oleksy stracił pamięć
na bank; b) Unijne dopłaty do tytoniu poszły z dymem?; c) Polski
dramat staje do RQPortu; d) Zwiedzisz skansen w Biłgoraju za jedyne
„trzy przetaki”; e) Dziś Dzień Dobrych Uczynków; f) Premier Kaczyński
w Radiu Maryja: Demokracja w Polsce ma się jak najlepiej; g) „Lub
czasopisma” przed sądem; h) Speckomisja zbada sprawę popa Leppera;
i) Religa: Podwyżki w przyszłym roku. Lekarze: Teraz!; j) PiS boi się
solidarności?, k) Rzym nie da Romy; I) Gospodarka, pośle! A potem
niechby i wybory; m) O matko! Nie ma kredytu; n) Św. Robert od UE;
o) Rolnicy koszą kasę,
2. W jakim stopniu w interpretacji tytułów z ćwiczenia 1. mogą pomóc
lidy: a) Czy przekręty szły? — tak poseł Artur Zawisza zaczął wczoraj
przesłuchanie Józefa Oleksego przed bankową komisją śledczą; b) „Dość
dyktatu Brukseli”, „Dajcie nam sto procent dopłat, jak obiecaliście” —
transparenty m.in. takiej treści przyniosło ze sobą ok. 300 demonstru-
jących wczoraj przed gmachem resortu rolnictwa plantatorów tytoniu
(GW 16 V 2007); c) Najważniejszym krajowym festiwalom teatral-
nym rośnie na Wybrzeżu bardzo poważny konkurent — dziś w Gdy-
ni rozpoczyna się II Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych RQPort
(GW 16 V 2007); d) Starostwo w Biłgoraju ma nowy pomysł na pro-
mocję. Powiat zareklamuje jego własna moneta. Będzie trzy miesiące ofi-
cjalnym środkiem płatniczym na terenie powiatu (GWL 12 VI 2007);
d) Powiedz bliskiemu, że jest dla ciebie ważny, zasadź drzewko, poda-
ruj kwiatek nieznajomemu. Od dobrych uczynków świat będzie lepszy
(GWL19-20 V 2007); e) Jako „oderwaną od rzeczywistości” określił
premier czwartkową konferencję z udziałem b. prezydentów Aleksandra
Kwaśniewskiego i Lecha Wałęsy oraz jednego z założycieli PO Andrzeja
Olechowskiego (GW 19-20 V 2007); g) Czy uda się ustalić, kto kazał
kliknąć myszką i przerobić ustawę? (GW 25 IV 2007); h) Koordynator
służb specjalnych i szef ABW będą tłumaczyć się przed posłami, jak zare-
agowali na to, że Andrzej Lepper mianował doradcą cudzoziemca podej-
rzanego o szpiegostwo (GW 23-24 VI 2007); i) Długo oczekiwane roz-
34 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
mowy pielęgniarek i lekarzy z rządem. I zero efektu (GW 3 VII 2007);
j) Rząd nie chce podpisać unijnej Karty Praw Podstawowych, bo ta pod-
nosi standardy prawa pracy — mówi marszałek Senatu Bogdan Boruse-
wicz. Wobec karty dystansuje się także rzecznik praw obywatelskich
(GW 3 VII 2007); k) Prymas Józef Glemp nie otrzymał zgody Waty-
kanu na sprzedaż miastu budynku, w którym mieścisię warszawski teatr
Roma. Pieniądze ze sprzedaży wartego 50 mln zł gmachu chciał prze-
znaczyć na budowę Świątyni Opatrzności Bożej (GW 10-11 XII 2005);
H Jakie ustawy gospodarcze posłowie powinni przyjąć, zanim rozwiążą
Sejm i ruszą na kampanię wyborczą (GW 11-12 VIII 2007); m) Banki
niechętnie pożyczają pieniądze młodym matkom na urlopie macierzyń-
skim lub wychowawczym, albo takim, które niedawno wróciły do pra-
cy. — To wyjątkowo ryzykowna grupa klientów — przekonują bankowcy
(GW 11-12 VII 2007); n) Czy powiedzie się próba beatyfikacji jedne-
go z ojców Unii Europejskiej Roberta Schumana? Eksperci nie dopatrzyli
się w jego działalności cudów, a bez nich trudno będzie przekonać Wa-
tykan (GW 21-22 VIII 2004); o) Unia próbuje zatrzymać wzrost cen
zbóż. Już płacimy więcej za mąkę i chleb, lada chwila zdrożeją makarony
(GW 25-26 VIII 2007).
. Dlaczego następujące tytuły można uznać za intrygujące: a) Trwa głodów-
ka w Kaczogrodzie; b) Romaszewski: Nie karać dziennikarza więzieniem;
c) Cytologia będzie badaniem obowiązkowym?; d) Dyscyplinarka dla ła-
skawego sędziego; e) Czy znajdą się winni promocyjnej klapy?; f) Jak się
jeździ w Formule 1? Spoko; g) AAAAAAAAAAAkbydo jesieni.
. W zalecanejliteraturze znajdź fragmenty poświęcone tytułom i postaraj
się po ich lekturze ustalić relacje między terminami(i pojęciami): tytuł
i nagłówek.
. Jaki typ lidów reprezentują następujące przykłady (dla ułatwienia inter-
pretacji podaję też tytuły): a) T: Non possumus, L: UE nie może uznać
wyników wyborów na Ukrainie — powiedział Władimirowi Putinowipre-
mier Holandii Jan Peter Balkenende. Prezydent Rosji odparł, że skargi
powinny trafić do ukraińskich sądów. I powtórzył: Europa nie powinna
mieszać się w ukraińskie sprawy (GW 26 XI 2004); b) N: Konferencja
o mediach publicznych; T: Abonament jak bumerang; L: Media publiczne
są potrzebne i będą chronione dopóty, dopóki odbiorca, włączając tele-
wizor, odróżni, czy trafił na program publiczny, czy komercyjny — powie-
dział minister kultury Waldemar Dąbrowski (GW 3 XII 2004); c) T: Ma-
my tysiąc szkół L: Dobra wiadomość! Do nowego programu „Szkoły
z klasą” „Czytam, myślę, działam” (po łacinie Lego, cogito, ago) zgłosi-
ło się tysiąc szkół (GW 25 X 2004); d) T: Dziennikarze nie z tej ziemi
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? 35
L: Działalność średnich firm notowanych na Wall Street opisują reporte-
rzy z biura... w Indiach. Przenoszenie miejsc pracy do tańszych krajów
nie jest niczym nowym. Nowością jest to, że próbują to robić media, czy-
li branża, która do tej pory starała się być jak najbliżej odbiorców (GW
15 XI 2004); e) T: Pióra Rosji 2004; L: Co się działo w literaturze rosyj-
skiej w ciągu ostatniego roku? Najjaśniej świeci gwiazda Rubena Davida
i Gonzaleza Gallego. Ale Wiktor Jerofiejew, Wasilij Aksionow i Jewgie-
nij Griszkowiec swoimi nowymi książkami próbują dotrzymać im kroku
(GW 10 VIII 2004); f) T: Ksiądz czy książę?; L: Powiernik czy zachłanny
materialista? Jaki jest polski ksiądz? Co najbardziej w naszych księżach
cenimy, a co nam się nie podoba? — zapytał Instytut Statystyki Kościoła
Katolickiego (SAC) (GW 10 VIII 2004).
. Pobaw się w eksperta i określ relacje między tytułamii lidami w nastę-
pujących przykładach:
a) N: O kulturze przed wyborami
T: Przepis Ujazdowskiego
L.: Tradycja i mecenat — to miałyby być filary polityki kulturalnej proponowanej
przez Prawo i Sprawiedliwość (GW 11-12 XII 2004)
b) N: MON zapowiada zmiany w resortowej służbie zdrowia
TT. Bardziej bojowi lekarze wojskowi
L: Lekarz wojskowy ma być mobilny — pod takim hasłem MON zapowiada
rewolucję w resortowej służbie zdrowia. Tb efekt jesiennych kłopotów z obsadą
medyczną misji w Iraku (GW 10 XII 2004)
c) N: Legenda „S” uratowana
TT. Jak Wałęsa trafił na złom
L: Wykupiłem Wałęsę za jedyne 400 zł — cieszy się szef wielkopolskiego regionu
„Solidarności” (GW 23 XI 2004)
d) T Killerów dwóch
L: Robert Sycz i Tomasz Kucharski obronili złoto olimpijskie! — Mięśnie od-
padały mi od kości. Nigdy nie byłem bardziej wyczerpany — powiedział Ku-
charski i klapnął na ziemię. Krople potu spadały z jego brody jedna za drugą
(GW 23 VIII 2004)
. Stań w szranki z profesjonalistami i dopisz tytuły (o różnej wartości
komunikacyjnej) do następującychlidów:
a) Chcesz pomóc mężowi w karierze, to chodź do wodza — usłyszała od Leppera
żona doradcy Samoobrony. Poszła do prokuratury (GW 2 II 2007);
b) W Budapeszcie rozpoczął się 38. Przegląd Filmów Węgierskich. Podsumuje
dokonania z 2006r. — może ostatniego dobrego roku kinematografii węgierskiej.
Bo prognozy są złe (GW 1 I 2007);
36 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?
c) Pacjentów szpitała klinicznego zaatakowałtajemniczy wirus (GWL1 II 2007);
d) Czy urzędnicy skarbowi będą wypełniać za nas zeznania podatkowe? Taką
koncepcję zgłosił szef MSWiA Ludwik Dorn. Resort finansów oficjałnie nic
o tym nie wie,nieoficjalnie — łapie się za głowę (GW 27 I 2006);
e) Są licealistami. Brali narkotyki, teraz z nich wychodzą. Wymyślili, jak odcią-
gnąć od narkotyków młodzież z blokowisk. 4,5 tys. euro da na ich pomysł Unia
Europejska (GW 27 I 2006);
f) Militarne szkolenie w Ławrze Troicko-Siergijewskiej. Rosyjska Cerkiew wy-
chowuje „nowych patriotów”. Biblia, modlitwa i obsługa kałasznikowa to że-
lazne punkty szkoleń młodzieży w Ławrze Troicko-Siergijewskiej pod Mo-
skwą. — Uczniowie muszą umieć bronić ojczyzny i prawosławia — tłumaczą mnisi
(GW 15 XII 2005).
„. By znów były razem — podane tytuły publikacji połącz z lidami:
Tytuły: a) Come back królewny; b) Policyjne „Bagno”; c) N: Spraw, by
twój kot zyskał w wyborach, T: Zagłosuj na zwierzęta; d) N: Psychiatrzy
oburzeni kampanią PZU, T: Kto jest wariatem; e) N: Sejmowa debata,
T: Posłowie o kobietach i mężczyznach; f) N: Nieoczekiwane spotka-
nie Giertycha i Macierewicza, T: Jak w Radiu Maryja bronili Okrągłego
Stołu; g) Polska muzyka idzie do nieba; h) N: Szef naruszał uczucia wie-
rzących pracowników, T: Religijny mobbing; i) N: Supertempo prac nad
ustawą medialną, T: TV-prezent dla prezydenta Kaczyńskiego; j) Rządzą
na parkingu.
Lidy: c) Stało się! Dorota Masłowska napisała drugą książkę — „Paw królo-
wej”. Świetną (GW 21-22 V 2005); d) Podwójne życie ludzi w mundu-
rach. Ośmiu stołecznych policjantów prokuratura oskarża o handel pouf-
nymiinformacjami, sprzedawanie narkotyków, pobicie. Śledztwo w spra-
wie największej od lat afery właśnie dobiega końca (GW 16 IX 2005);
a) Pytajcie kandydatów, co chcą zrobić dla zwierząt. W Polsce co dru-
ga rodzina ma psa lub kota. To olbrzymi elektorat — namawiają obrońcy
zwierząt (GW 17-18 IX 2005); e) Polskie Towarzystwo Psychiatryczne
i Fundacja Komunikacji Społecznej żądają natychmiastowego wycofania
z telewizji spotów, w których piraci drogowi są zrównaniz chorymi psy-
chicznie (GW 29 VII 2005); b) O jadaniu w luksusowychrestauracjach,
figurze i możliwościach leczenia homoseksualizmu można było usłyszeć
wczoraj wieczorem w Sejmie podczas dyskusji o równym statusie kobiet
i mężczyzn (GW 17 VI 2005); h) Dwaj politycy prawicy pokłócili się
o termin wyborów (GW 18 III 2005); g) Apel Jasnogórski, długo odma-
wiany różaniec i „Góralu, czy ci nie żal” — tak Polacy jeszcze raż żegnali
Papieża w Rzymie w tydzień po Jego odejściu. — Wciąż trudno mi uwie-
Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa? EEN
37
rzyć, że On nigdy już nie ukaże się w tym oknie - mówiła Anna Skrzype
k
spod Tarnowa (GW 11 IV 2005); i) Szykuje się pierwszy w Polsce
pro-
ces o szykanowanie... religijne w pracy (GW 17 VI 2005); j) To czyn
produkcyjny na koronację prezydenta Lecha Kaczyńskiego — tak Piotr
Gadzinowski całkiem serio mówi o pracach nad PiS-owskim projektem
ustawy medialnej (GW 16 XII 2006); k) Bandyci panoszą się na par-
kingu przy ulicy Przystankowej na tyłach ratusza. Żądają od kierowców
pieniędzy za pilnowanie aut. Jeśli ich nie otrzymują, mszczą się na samo-
chodach. Po naszej interwencji komendant straży miejskiej wypowiada
pseudoparkingowym wojnę (GWL 9 VII 2005).
„ W zalecanychopracowaniachznajdź typy lidów,o którychnie było mowy
w tym podręczniku.
10. A jakie typy główek mógłbyś wyodrębnić po lekturze wypowiedzi z róż-
nych rodzajów prasy? Odszukaj w prasie przykłady lidów do tego stopnia
nietypowych, że nie uwzględnia się ich w dotychczas opisanych typolo-
giach. Postaraj się je nazwać.
11. Poszukaj w prasie przykłady lidów hasłowych. Na jakie typy lidów dasię
je przerobić? Jakie skutki komunikacyjne wywoła zastosowanie owych
przekształceń?
12. Sprawdź swoje umiejętności i określ, do jakiej grupy odsyłaczy nale-
ży zaliczyć następujące formuły: a) Więcej — s. 8; Komentarz — s. 2;
b) O Luzim jego wiersz — s. 13; c) Relacja z oscarowej gali, o triumfie
Eastwooda i klęsce Scorsese oraz rozmowa z Kaczmarkiem — s. 12-13:
d) Więcej i opinie ekspertów — s. 10; e) Czytaj — s. 21; f) Komentarz —
s. 2; Tusk i Kaczyński atakują prezydenta zą wyjazd do Moskwy — s. 5;
g) Fragmenty wystąpienia prezydenta — s. 19; h) Kim jest Andrzej Brach-
mański? — s. 5; i) Kto dostałby ile mandatów s. 2; j) Relacja — s.
10; Eu--
ropejskie wyznanie wiary Javiera Solany — s. 12; k) Jak doszło do powsta-
nia korupcyjnego układu w gdańskim wymiarze sprawiedliwości? Karierę
i znajomości mec. Pietrasa opisują Roman Daszyński i Krzysztof Wójcik —
s. 4; |) O związkach Dolniaka z mafią — s. 4; m) Co jeszcze mówił Borrell
i Pro — s. 2 19; n) Kto naprawdę zarabia miliony — s. 4; o) Felieton —
s. 10.
13. Jaką funkcję, Fwoim zdaniem, przypisują redaktorzy następującym od-
syłaczom: a) Kryzys na Ukrainie — relacje, opinie, komentarze z Ukrainy
i ze świata — s. 2, 8-10; „Rozmowy albo czołgi” — wywiad z Aleksandrem
Kwaśniewskim — s. 18; b) Jak mocnesą związki? — s. 27; c) Wywiad z dr.
Palskim — s. 2; Jak IPN chce badać przeszłość gen. Jaruzelskiego — s. 5;
d) Prąd mnie przechodzi — komentarz — s. 2; Jak doszło do zawarcia tak
horrendalnych umów — s. 3; e) Jakim tropami podąży komisja? — s. 4;
38 Z jakich segmentów składa się wypowiedź prasowa?

f) Korespondencja Roberta Stefanickiego z Nilaweli na Sri Lance — s. 7;

g) Więcej o tragedii w Azji — s. 8-0; Rozmowaz polskim lekarzem po-
licyjnym — s. 2; h) Relacja z Sejmu i co na to PO — s. 3; i) Szczegóły —
s. 3; Kaczyński o Wałęsie — s. 2; Tusk dla „Gazety”: — Żarty się kończą.
Zaczyna się poważny etap bitwy o pamięć, bitwy o przyszłość i o Le-
cha Wałęsę. Wywiad — s. 17; j) Więcej — s. 4; Czy partia Mazowieckiego
i Frasyniuka ma wzięcie w terenie? — s. 5.
O tym, jak we współczesnej prasie
Co może stanowić przeszkodę w precyzyjnym dookreśleniu funkcji od- funkcjonuje wzmianka
syłacza?
14. Sprawdź stopień zróżnicowania odsyłaczy na pierwszych stronach koń-
kretnej gazety.
15. Jakie gazety stosują zasadę różnicowania formuł odsyłających w zapowie-
dziach z pierwszychstron? 4.1. Ustalenia wstępne
16. Czy zasada schematyzmu w redagowaniu formuł odsyłających oznacza
osłabienie siły oddziaływania zapowiedzi? Odpowiedź uzasadnij, podając
Wzmianka to najmniejszy gatunek prasowy, powiadomienie o pojedyn-
konkretne przykłady.
czym fakcie lub zdarzeniu. Określenie to odpowiada znaczeniu nazwy gatun-
17. Sprawdź w gazetach i magazynach zakres użycia tekstowych wyimków.
kowej, która może oznaczać krótką uwagę na określony temat poczynioną
18. W konkretnej wypowiedzi prasowej zmień dobór tekstowych wyimków,
w rozmowie, umieszczoną w książce czy innym komunikacie.
eksponując ich funkcję reklamową.
Ze względu na kontekst życiowy (czyli typowy dla gatunku sposób funk-
cjonowania w komunikacji) i wybrane wyznaczniki strukturalne wyodręb-
niamy wzmiankę autonomiczną i wzmiankę seryjną. Ze względu na kształt
wzorców gatunkowych zaś — wzmiankę z dominantą informacyjną (realizują-
cą wzorzec kanoniczny) i wzmiankę z dominantą publicystyczną (realizującą
wzorce alternacyjne, rzadziej adaptacyjne).

4.2. Co trzeba wiedzieć o wzmiance autonomicznej

4.2.1. Sygnały gatunkowe

Do ważnych należy miejsce druku — wewnątrz numeru gazety w formie

pojedynczej wypowiedzi wplecionej w teksty reprezentujące inne gatunki;
zewnętrzne wyróżniki graficzne: oddzielenie od innych wypowiedzi za pomocą
kreski lub ramki; struktura: tytuł (pojedynczy) i jednoakapitowy korpus.

4.2.2. Wzorce gatunkowe odmiany gatunku

Wzorzec kanoniczny, czyli wzmianka z dominantą informacyjną: M spe-

tryfikowana struktura: tytuł w formie zawiadomienia lub oznajmienia (rzadko
40 m LO tym,jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka
zdanie) wstępnie informujący o fakcie; korpus krótki: pierwsze zdanie sta-
nowi powtórzenie informacji zawartej w tytule, pozostałe ją uszczegóławiają;
m intencja powiadomienia (aspektowe i dystansowe widzenie zdarzeń); m la-
konicznośći precyzja wysłowienia (leksyka wspólnoodmianowa, fachowai ofi-
cjalna), przejrzyste konstrukcje składniowe. W praktyce komunikacyjnej ten
rodzaj wzmianki występuje rzadko.
Wzorce alternacyjne, czyli wzmianka z dominantą publicystyczną: m struk-
tura analogiczna do budowy wzmianki kanonicznej; brak alternacji ilościo-
wych; alternacje jakościowe, zwłaszcza przekształcenia tytułów: najczęściej
gry formą syntaktyczną (pytania lub struktury apelatywne czy przerwane);
a także przekształcenia korpusów: wprowadzenie przytoczeń wypowiedzi
uczestnika (lub uczestników) zdarzeń jako dominującej formy wysłowienia
lub jako składnika wypowiedzi dziennikarskiej; m powiększenie zbioru inten-
cji o prezentację różnych punktów widzenia, przez co cały komunikat nabiera
cech wypowiedzi nie tylko informującej o fakcie, ale zawierającej jego inter-
pretację; M wzbogacenie zbioru środków językowych o rejestry zastosowane
w przytoczeniach (na przykład potoczne lub slangowe).
Wzorce adaptacyjne, a więc kolejna wersja wzmianki z dominantą publi-
cystyczną — w prasie ogólnej praktycznie nie występuje, rzadko pojawia się
w prasie fachowej. Że względu na rozmiary komunikatów możliwości adapta-
cji są niewielkie. Może się zdarzyć nawiązanie w korpusie do konwencji ogło-
szeń lub życzeń.
4.3. Jakie są zasady funkcjonowania wzmianek seryjnych?
4.3.1. Sygnały gatunkowe
Do sygnałów gatunkowych wzmianki seryjnej zaliczmy: M wystąpienie
w grupie krótkich wypowiedzi publikowanych w sąsiedztwie, sygnowanych
(poprzedzonych) wspólnym tytułem (tytułem serii — najczęściej cyklicznym):
Krótko, W skrócie, Świat (Kraj, Kultura, Gospodarka) wskrócie; u dwie wer-
sje strukturalne: wypowiedź jednosegmentowa: jednoakapitowy korpus z wy-
różnionym graficznie incipitem sprawiającym wrażenie tytułu; wypowiedź
dwusegmentowa: pojedynczy tytuł powiązany z jednoakapitowym korpusem
(w niektórych gazetach tytuł jest uzupełniony o nazwę miejscowości w dziale
krajowym lub o nazwę państwa w dziale zagranicznym).
O tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka 41
4.3.2. Wzorce i odmiany gatunkowe
Wzorzec kanoniczny, czyli wzmianka z dominantą informacyjną: tytuł naj-
częściej w formie równoważnika zdania, choć zdarzają się także zdania poje-
dyncze, a nawet złożone; korpus skomponowanyzgodnie z zasadą odwróconej
piramidy, gdyż informacje istotne zamieszczane są w pierwszym zdaniu; domi-
nuje intencja powiadamiania w miarę precyzyjnego, stąd dobór leksyki wspól-
noodmianowej lub fachowej, charakterystycznej dla różnych dziedzin ludzkiej
aktywności; obrazowości wysłowienia może towarzyszyć szablonowość oraz
oficjalność (użycie klisz językowych, czyli form przenoszonych z tekstu do
tekstu, np. zielone światło dla... , konstrukcji analitycznych, a więc form w ro-
dzaju: rzeka Bug, na terenie szkoły, miasto Lublin, oraz leksyki kancelaryjnej
lub innych wykładników oficjalności wysłowienia).
Wzorce alternacyjne powstające w rezultacie zastosowania alternacji ja-
kościowych: różnych form gry językowej w tytułach oraz operacji cytowania
w korpusach, dzięki czemu fakty mogą być nie tylko podane do wiadomości,
ale też zinterpretowane w określony sposób, a wypowiedź zyskuje stylistyczne
urozmaicenie: pojawia się leksyka potoczna z rejestru emocjonalnego, ale też
oficjalność związana z przytaczaniem lub parafrazowaniem dokumentów. Ko-
lejną formę modyfikacji korpusu stanowi użycie parentezy, a więc zdań wtrą-
conych, przez co relacja zyskuje kształt przekazu dygresyjnego. Dzięki stoso-
waniu zasady harmonizowania stylistycznego lub reguły kontrastu w sposobie
wystylizowania tytułu i korpusu uzyskuje się nowe efekty stylistyczne, po-
większając skałę paradoksów gatunku w zakresie styłu.
Wzmianki publikowane w prasie ogólnej odnoszą się do różnorodnychpro-
blemów politycznych, społecznych, kulturalnych czy gospodarczych. W prasie
wyspecjalizowanej zaś spotykamy wypowiedzi sprofilowane tematycznie, od-
powiadające problematyce poszczególnych magazynów. Nie wpływa to jednak
zasadniczo na formę przekazu.
Warto zapamiętać, że stabilizacja wzorców gatunkowych wzmianki jest
na tyle duża, że gatunek ten można parodiować w działach satyrycznych
gazet lub wykorzystywać jako narzędzie parodii określonych fragmentów
rzeczywistości.
4.3.3. Relacje z innymi gatunkami
a) genetyczne: wzmianka jest opublikowaną depeszą lub określoną wersją
depeszy agencyjnej; wywodzi się (czy raczej rozwija się) z sygnału, a więc
jednozdaniowej informacji;
 O tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka
b) może być przedmiotem genołogicznych transformacji przez włączenie
w obręb innej formy gatunkowej: jako lid w wiadomości lub innym gatun-
ku o kształcie wiadomości; jako składnik konstelacji (kolekcji) wypowiedzi
wypełniającej korpus tekstu poradnikowego (także o kształcie wiadomości).
Może też zostać przekształcona w odmianę innego gatunku: jako forma zapo-
wiedzi nieautonomicznej (przez uzupełnienie o formułę odsyłającą) [por. 3.3.
17.3.].
4.4. Analiza konkretnych wzmianek
Prezentowane tu analizy konkretnych wypowiedzi będą obejmować nastę-
pujące zjawiska: charakter tytułu, kształt korpusu, rozpoznanie odmiany po
wstępnym zakwalifikowaniu do grupy wzmianek autonomicznych bądź seryj-
nych.
Przyjrzyjmy się zatem bliżej kilku konkretnym wypowiedziom, realizują-
cym reguły gatunkowe wzmianki.
[1] ROSJA. Kioto ratyfikowane
Rosyjski parlament ratyfikował w piątek protokół z Kioto o redukcji emisji
gazów cieplarnianych. Teraz dokument trafi do Rady Federacji, a następnie do
prezydenta Władimira Putina. Ponieważ Putin sam przesłał protokół do Dumy,
jego podpis jest jedynie formalnością. (GW 23 — 24 IX 2004)
Wypowiedź zawiera odpowiedzi na podstawowe pytania tekstu informa-
cyjnego (kto, co, kiedy zrobił) i ma korpus o strukturze odwróconej piramidy,
gdyż w zdaniu pierwszym mieszczą się najważniejsze dane. Tytuł jest typowy
dla wzmianek seryjnych z działu zagranicznego gazety, zwięzły i nominalny,
a więc odpowiadający konwencji wzmianki z dominantą informacyjną. Kon-
wencję tę realizuje też korpus poprzez styl wysłowienia, a zwłaszcza obecność
leksyki tematycznej i wyspecjalizowanej. Brak zasadniczo elementów inter-
pretacji faktów. Mamy więc w tej wypowiedzi do czynienia z dość precyzyjną
realizacją reguł wzorca kanonicznego wzmianki. | wyznaczniki subiektywizacji przekazu. Można więc w konkluzji powiedzieć, że
[2] Łukoil nadał w grze
Łukoil nie złożył oferty w sprawie kupna 75 proc. akcji Rafinerii Gdańskiej
z powodu braku porozumienia ze swoim brytyjskim partnerem z konsorcjum—
Rotch Energy. Ale nadal ma apetyt na polską firmę. Łukoiljest nadal zaintere-
sowany nabyciem akcji rafinerii, ponieważ zwiększenie wydajności firmy poza
granicami Rosji to jeden z jej strategicznych celów — poinformowała w środo-
wymkomunikacie rosyjska firma. (GW 11 VII 2002)
O tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka 0. 43
W przykładzie 2. mamy do czynienia ze wzmianką autonomiczną, gdyż wy-
powiedź została opublikowana na 15 stronie wydania w dziale „Gospodarka”
w sąsiedztwie kilku wiadomości, rozbudowanej notatki i fragmentów sondy.
Zyskała też szablonową, typowądla „Gazety” oprawęplastyczną. Analiza tytu-
łu pokazuje tę wypowiedźjako realizację wzorca alternacyjnego. Tytuł zawiera
frazeologizm. Można więc tu mówić o grze formą leksykalną [por. 3.1.2.].
Znamiona alternacji jakościowych odnajdujemy też w korpusie. Oprócz wy-
słowienia rzeczowego i lakonicznego spotykamy w nim obrazowość (por. fra-
zeologizm mieć na coś apetyt) i zmianę perspektywy wysłowienia ze sprawoz-
dawczej na uwzględniającą punkt widzenia firmy. Brak wprawdzie cytatu, ale
styl wysłowienia w ostatnim zdaniu sygnalizuje uwzględnienie cudzej mowy
w obrębie komunikatu prasowego. Wzmianka zawiera stosowną porcję infor-
macji, przekazaną w sposób obiektywny. Dostrzega się w niej jednak lekko
zaznaczone elementy interpretacji. Można więc tę wypowiedź uznać za re-
alizację z pogranicza — jest w niej sporo składników wzmianki z dominantą
informacyjną, ałe pojawiają się też elementy publicystyczne.
[3] Turowicza
Kraków ma ulicę Jerzego Turowicza — zmarłego pięć lat temu twórcy i redaktora
naczelnego „Tygodnika Powszechnego”. Ulica o długości ok. 2 km, położona na
krakowskich Łagiewnikach w rejonie słynnego Sanktuarium Bożego Miłosier-
dzia, łączy ulice Witosa i ks. Tischnera. Wybudowanie jej kosztowało 11 mln
euro. Uczestniczący we wczorajszej uroczystości redaktor naczelny „Tygodni-
ka Powszechnego” ks. Adam Boniecki podkreślił, że „historia jest siłą Krakowa,
a nazwy dzielnic i ulic są tej historii alfabetem”. (GW 4 - 5 IX 2004)
Zacytowana wzmianka została opublikowana w grupie analogicznych wy-
powiedzi sygnowanych tytułem Kraj w skrócie, należy więc do kategorii
wzmianek seryjnych. Została opatrzona tytułem o funkcji informacyjnej. Za-
sadniczo informacyjny charakter ma też jej korpus. Zdanie pierwsze zostało
jednak sformułowanetak, że kryją się w nim pewnezałożenia i sugestie inter-
pretacyjne, wzmocnione zacytowaną wypowiedzią obecnego redaktora naczel-
nego TP. Dobór przekazywanychtreści, kolejność zawierających je zdań — to
przy pozorach informowania wzmianka ta interpretuje przedstawianą rzeczy-
wistość. Brak dominanty sprawia, że trudno ją jednoznacznie zaklasyfikować
do kategorii odmianowej.
[4] IRAKŚcięcie Turka
Film ze ścięciem tureckiego zakładnika porwanego w Iraku pokazała w Inter-
necie grupa Ansar al Sunna. — Zabiliśmy go, bo pracował dła Amerykanów.
44 00000. Otym, jak we współczesnejprasie funkcjonuje wzmianka O tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka nm 45

Nawołujemy wszystkich, którzy służą amerykańskim krzyżowcom, aby wrócili ficznie rozczłonkowanyi drukowanyna apli). Tytuł tej konkretnej wypowiedzi
do wiary. W przeciwnym razie za swą śmierć będą mogli winić tylko siebie — zawiera informację o temacie przekazu, ale też ma czytelnika zaintrygować, in-
oświadczyli terroryści. (GW 15 X 2004)
formując o charakterze przekazu i wprowadzając formę wypowiedzi przerwa-
nej. W korpusie pojawia się wiele elementów oceny opisywanych fragmen-
Wzmianka należy do kategorii seryjnych, gdyż została umieszczona w zbio-
tów rzeczywistości. Całość należy więc traktować jako realizację konwencji
rze wzmianek pod wspólnym tytułem Świat w skrócie. Ma tytuł typowy dla
wzmianki z dominantą publicystyczną, realizację łączącą informowaniez na-
tej odmiany wzmianek. Jest to tytuł informacyjny, choć zawiera niewielką
stawionym na rozrywkę interpretowaniem. Na koniec warto zwrócić uwagę
dawkę danych. Zdanie pierwsze uściśla i ukonkretnia te dane. Od konwencji
na jeszcze jedną modyfikację tytułu, modyfikację, która sprawia, że komuni-
wzmianki z dominantą informacyjną wypowiedź tę oddala jednak zastosowa-
kat nawiązuje do konwencji notatki [zob. 5.1. i 5.2.].
nie cytatu. Oświadczenie terrorystów, przytoczone w wypowiedzi, zmienia jej
perspektywę, wprowadzając punkt widzenia (i sposób wysłowienia) uczestni-
ków przedstawianych zdarzeń. Mamy więc przed sobą wzmiankę z dominantą
publicystyczną.

[5] Abp Życiński: W Kościele bez partyjniactwa

— Z bólem przyjąłem, że 26 sierpnia na Jasnej Górze po raz pierwszy w sze-
rokich rzeszach wiernych pojawiły się plakaty informujące, jakich partii przed-
stawiciele tu stoją — mówił w środę w Chełmie do wiernych abp Józef Życiń-
ski. — Jeśli ktoś przychodzi i plakatem partii zasłania innym ołtarz, to jest to
bałwochwalstwo. A przecież ludzie przychodzą tu, żeby odetchnąć od polityki.
(GW 10 TX 2004)

Przedstawiona wzmianka nie stanowi realizacji konwencji wzmianki ka-

nonicznej, gdyż odpowiada raczej na pytanie: co ktoś powiedział, niż na py-
tanie co, kiedy, gdzie się wydarzyło. Konsekwentnie — począwszy od tytułu,
a na korpusie kończąc — została ona skomponowana z cytatów. Przedstawia
zatem określone wydarzenie, lecz na dalszym planie. Czytelnik zapoznaje się
w niej przede wszystkim z podmiotową interpretacją tego zdarzenia. Cytaty
wprowadzają nie tylko określony punkt widzenia i perspektywę prezentacji
zdarzeń, lecz pokazują teź jednostkowy styl wysłowienia. Analizowana wypo-
wiedź jest przykładem wzmianki z dominantą publicystyczną.
[6] CIEKAWOSTKI Samochody zamiast orkiestry
Koncert na... 12 Lexusów
Lexus wpadł na nietypowy pomysł — znakomitą jakość systemów audio sygno-
wanych logo Marka Levinsona chce promować na koncertach. Piosenki i utwory
muzyki klasycznej będą odtwarzane przez 12 samochodów z otwartymi drzwia-
mi ustawionych na scenie, Każdy z Lexusów LS460 będzie „udawał” jedną sek-
cję orkiestry. (M 13 VII 2007)
Jest to wzmianka opublikowana w magazynie motoryzacyjnym w serii za-
tytułowanej Wiadomości Z zagranicy W skrócie (tytuł jest odpowiednio gra-
1. Jakie są relacje między tytułem i korpusem we wzmiancerealizującej
wzorzec kanoniczny?
2. Jaką funkcję nadaje dziennikarz wzmiance realizującej wzorzec kanonicz-
ny?
3. Jakie formy językowe są najczęściej stosowane we wzmiancerealizującej
wzorzec kanoniczny? Odwołaj się do konkretnych przykładów.
4. Na czym polegają alternacje w tytułach wzmianek? Podaj kilka przykła-
dów.
5. Jakie są typowe dla wzmianekalternacyjne przekształcenia korpusów?
6. Jakie są podstawowe odmiany gatunkowe wzmianki prasowej?
7. W jakim typie wzmianek może się pojawić leksyka potoczna?
8. Dlaczego we współczesnej prasie rzadko realizowanyjest wzorzec kano-
niczny wzmianki?
9. Dlaczego alternacje ilościowe można zastosowaćjedynie we wzmiankach
seryjnych?
46 manana. © tym, jak we współczesnej prasie funkcjonuje wzmianka

10. Jaką funkcję może pełnić wzmianka w strukturze wiadomości lub wypo-
wiedzi o kształcie wiadomości?
11. W jaki sposób przedstawia się świat we wzmiankach prasowych?
12. Wzmiankę przytoczoną w przykładzie 5. spróbuj przekształcić tak, by
stała się realizacją wzorca kanonicznego.
13. Bądź lepszy od profesjonalistów i oceń następującą wzmiankę pod wzglę-
dem sposobu realizacji konwencji gatunkowych i sposobu wysłowienia: W jaki sposób zwykło się redagować
Brzydactwa
notatkę prasową?
Serwis motoryzacyjny „MSN Cars” wybrał najbrzydsze auta w historii. Choć
ocena jest subiektywna, z większością wytypowanych pojazdów trudnosię nie
zgodzić. Na liście znalazły się Pontiak Aztek, Alfa Romeo SZ, Fiat Multipla,
Porsche Cayenne [...]. (M 13 VIII 2007)

14. Jaką odmianę wzmianki reprezentują następujące wypowiedzi:

RYNEKRanking najbardziej wartościowych marek
Hyundai droższy od Porsche
Czy Hyundai może być droższy od Porsche? Owszem, jeśli wziąć pod uwa-
gę wartość marki. Tak wynika z rankingu najbardziej wartościowych marek
świata firmy Interbrand i magazynu „BusinessWeek”. Wyceniany na 4,5 mld
dol. Hyundai wyprzedził Porsche i Lexusa. Najcenniejszą marką jest Toyota
(2,1 mid dol.), która wyprzedziła Mercedesa i BMW. (M 13 VIII 2007)
Corhydron na „słupy”
Przy wypisywaniu corhydronu najprawdopodobniej doszło do oszustw na ogrom-
ną skalę. — Niemał ze wszystkich województw dostajemy sygnały o wypisywa-
niu corhydronu na podstawione „słupy” - przyznaje Paweł Biedziak z Komen-
dy Głównej Policji. Potwierdza nasze wczorajsze informacje. Wygląda na to, że
corhydron był wypisywany na inwalidów wojennych, którym przysługuje pełna
refundacja, ale trafiał do nieuczciwychlekarzy. Corhydron 250 mg był obowiąz-
kowym wyposażeniem każdego gabinetu jako składnik zestawu przeciwwstrzą-
sowego. (GW 17 XI 2006)
15. Dlaczego wzmianka służy nie tylko wzmiankowaniu o faktach?
5.1. Czym notatka różni się od wzmianki?
O notatce mówi się wstępnie, że jest rozbudowaną wzmianką, w więc
w miarę szczegółową informacją o fakcie lub zdarzeniu, które nie stanowi wia-
domości dnia. Doprecyzowując tę formułę, trzeba zaznaczyć, że notatka różni
się od wzmianki sygnałami gatunkowymioraz strukturą. Definicje słowniko-
we nie wydobywają tych odrębności, gdyż eksponują takie cechy notatki, któ-
re nie są dyferencjalne — porównajmy dla przykładu następujące wyjaśnienie:
"tekst zawierający krótką informację na jakiś temat, zamieszczony w prasie!
(SJPB III, 211). Ekwiwalentem terminologicznym jest nazwa notka (także
notka prasowa).
Notatkę można jednak traktować jako gatunek spokrewniony ze wzmian-
ką także ze względu na wyznaczniki typologiczne. W zbiorze funkcjonujących
w prasie notatek da się wyodrębnić notatki z dominantą informacyjną, stano-
wiące realizacje wzorca kanonicznego, i notatki z dominantą publicystyczną,
realizujące wzorce alternacyjne lub rzadziej adaptacyjne.
5.2. Jak rozpoznać i redagować notatkę z dominantą
informacyjną?

Do sygnałów gatunkowych tej odmiany zaliczamy: miejsce druku — we-

wnątrz numeru w określonym dziale w zależności od tematyki, znacznie rza-
dziej na pierwszej stronie, i cechy strukturalne: a) złożony tytuł, w obrębie
którego funkcjonuje często schematyczny nadtytuł zawierający formułę lo-
kalizacyjną (nazwę kraju bądź miejscowości) lub główny temat wypowiedzi,
b) kilkuakapitowy korpus.
48 (55 Wjaki sposób zwykło się redagowaćnotatkę prasową?
Na wzorzec gatunkowy tej odmiany notatki składają się: spetryfikowana
(ustalona) struktura dwusegmentowa obejmująca tytuł ze składnikami tauto-
logicznymi lub komplementarnymio funkcji powiadamiającej (możliwość wy-
stąpienia nominalnych konstrukcji składniowych lub zdań — najczęściej poje-
dynczych). Warto dodać, że tytuł może mieć charakter samodzielnego komu-
nikatu lub być informacją sygnalną, uzupełnioną danymi z pierwszego akapi-
tu. Drugim składnikiem jest korpus, w obrębie którego wyróżniasię pierwszy
akapit, gdyż przybiera zwykle formę sygnału (można go też łatwo przekształ-
cić w lid pojedynczy lub streszczający) — odpowiadając na klasyczne pytania
informacji, rzeczowo powiadamia o określonym fakcie. Kolejne akapity mają
charakter opisowy lub rozwijający. Akapit ostatni może powtarzać informację
główną lub zawierać dane szczegółowe, dominuje bowiem kompozycja reali-
zująca zasadę odwróconej piramidy.
Płaszczyznę pragmatyczną wzorca trudno uznać za skomplikowaną, gdyż
notatka służy przede wszystkim powiadamianiu, przedstawia świat aspekto-
wo, w określonej perspektywie, w sposób w miarę obiektywny i rzeczowy.
Wśród cech stylistycznych wymienić trzeba osłabioną szablonowość zwią-
zaną z zakresem petryfikacji tytułu i pierwszego akapitu oraz użyciem klisz
językowych. Obowiązuje w takiej notatce zasada harmonizowania środków
stylistycznych, choć nie są one jednorodne pod względem genezy: przewa-
ża leksyka wspólnoodmianowalub typowa dła polszczyzny starannej (pisanej)
oraz profesjonalizmy (najczęściej jednak takie, które zna szerszy ogół).
5.3. Jakie przestrzenie wolności twórczej pozostawia
dziennikarzom notatka z dominantą publicystyczną?
Sygnały gatunkowe tej odmiany są zasadniczo analogiczne do sygnałów ga-
tunkowych poprzedniej odmiany. W praktyce komunikacyjnej mogą się też
jednak pojawić wypowiedzi zmodyfikowane w wyniku alternacji ilościowych:
z pojedynczym tytułem i kilkuakapitowym korpusem lub odwrotnie: ze zło-
żonym tytułem i korpusem jak we wzmiance — zredukowanym do pojedyn-
czego akapitu. O wspomnianych wyznacznikach warto pamiętać, by nie czuć
się bezradnym w kontaktach z wypowiedziami, które na pierwszy rzut okanie
nawiązują ściśle i precyzyjnie do wzorca gatunkowego notatki.
Wzorzec gatunkowy obejmuje strukturę spetryfikowaną w mniejszym
stopniu niż struktura notatki kanonicznej [por. 5.2.]. Kolejne modyfikacje
struktury noszą znamiona alternacji jakościowych. Najczęściej modyfikacje
dotyczą tytułów głównych, rzadziej nadtytułów (tu może się pojawić pytanie
W jaki sposób zwykło się redagować notatkę prasową? 49
lub elementyinterpretacji w związku z użyciem leksyki wartościującej). W ty-
tułach głównych wyzyskuje się różne formy gry — od gier formą graficzną po
gry syntaktyczne i intertekstualne. Nowością w stosunku do innych gatunków
jest forma gry z tekstem, polegająca na cytowaniu lub parafrazowaniu w tytu-
le fragmentu korpusu. Spośród modyfikacji korpusu zwraca uwagę substytu-
cja w ramach akapitów o spetryfikowanej budowie [por. 5.2.]. W pierwszym
akapicie może pojawićsię pytanie lub opinia dziennikarza, w kolejnych przy-
toczenia słów uczestników przedstawianego zdarzenia (echa konwencji repor-
tażowych). Akapit końcowy może być puentą, apelem lub prognozą.
W sferze pragmatycznej zmiany wiążą się z wprowadzeniem interpretacji
i zderzaniem punktów widzenia, a stylistyka tekstu wzbogaca się o rejestry,
którymi posługują się uczestnicy zdarzeń, oraz formy ekspresywne rodem
z polszczyzny potocznej.
5.4. Analiza konkretnych notatek
[1] Sportowy miś z Polski
Pandawyróżniasię nie tylko mocą
Zupełnie inne niż w słabszych i zapewne tańszych wersjach (cen i specyfikacji
na polski rynek Fiat jeszcze nie podał, nie wiadomo też, kiedy auto pojawisię
w salonach) są zderzaki i aluminiowe obręcze kół o średnicy 15 cali. Jeśli ktoś
spodziewałsię lepszej jakości tworzyw kokpitu, będzie rozczarowany. Materiały
się nie zmieniły, podobnie jak duża przestronność — jak na miejskie auto.
W porównaniuze słabszymi odmianami Pandy znacznie wygodniejsze są fotele,
co nie oznaczajeszcze poziomu np. Śkody czy Seata. Z zewnątrz uwagę zwracają
duży „grill” i srebrzyste boczne lusterka. (M 2 X 2006)
Mamy tu do czynienia z wypowiedzią, która nawiązuje strukturalnie do
konwencji notatki, gdyż ma złożony tytuł, i wzmianki, ponieważ jej korpus
ograniczono do jednego akapitu. Warto zwrócić uwagę na sposób zredagowa-
nia obu segmentów. Tytuł główny zawiera delikatną grę z czytelnikiem przez
wprowadzenie hipokorystycznego określenia niedźwiedzia (aluzja do marki).
W podtytule (dodajmy, że notatki z prasy ogólnej zawierają raczej nadtytuł)
ujawnia się też interpretacja pokazywanego zjawiska, co zbliża ów składnik
do publicystyki. Publicystyczną dominantę zyskuje też korpus. Opis nowego
modelu znanej marki nie jest obiektywną i suchą deskrypcją. Wprowadzając
wtrącenia, zmieniając perspektywę opisu, przy zachowaniujego aspektów po-
równawczych, posługując się epitetami waloryzującymi, twórca wypowiedzi
nadaje jej formę przekażu naznaczonego podmiotowo. Przedstawia najważ-
50 W jaki sposób zwyłdo się redagować notatkę prasową?
niejsze parametry samochodu, sugerując czytelnikowi określoną ocenę. Można
zatem powiedzieć, że wypowiedźta jest osobliwąrealizacją konwencji notatki
z dominantą publicystyczną.
[2] Prototyp Twingo
Najciekawszy w nim jest... silnik
Do końca nie było wiadomo, czy Renault zdecyduje się pokazać w Paryżu nową
generację Twingo w wersji produkcyjnej. Rację mieli sceptycy — światło dzienne
ujrzał prototyp Twingo Concept. Ciekawy jest silnik tego auta — 1.2 z turbo-
doładowaniem, o mocy 100 KM. Napęd na przednie koła jest przekazywany
za pośrednictwem sześciostopniowej manualnej skrzyni biegów. Należy się spo-
dziewać, że 17-calowe aluminiowefelgi ustąpią w produkcyjnej wersji o 2 lub
nawet 3 cale mniejszym. Ciekawostką jest... analogowy prędkościomierz. Do
tej pory w Twingo był on zawsze cyfrowy. Prototyp ma 3,6 m długości — o 17 cm
więcej niż produkowane dziś najmniejsze Renault.
Kiedy Francuzi pokażą gotowe do produkcji auto, na razie nie wiadomo.
(M 2 X 2006)
W zaprezentowanej notatce ujawnia się tendencja do przekraczania oko-
wów konwencji wypowiedzi informacyjnej. Autor stara się zmieniać punkt
widzenia i perspektywę opisu, łączy powiadamianie z interpretowaniem, oce-
niając i wprowadzając elementy prognozowania. Nawiązuje ponadto do sposo-
bu formułowania wypowiedzi modnego ostatnio w prasie wyspecjalizowanej,
a polegającego na fingowaniu bezpośredniego kontaktu z odbiorcą. Jest to też
próba nadawania komunikatowi formy przekazu, w którym znawca porozu-
miewa się z wtajemniczonym entuzjastą motoryzacji. Świadczy o tym zarów-
no forma przekazu, czyli kolejność pojawiania się określonych danych, a więc
także ich stosowny dobór, jak i styl wysłowienia — fachowy [por. nagroma-
dzenie odpowiedniej leksyki], ale lekki, jak w rozmowie. Zapowiedź sposobu
stylizowania całości otrzymujemy już w tytule. Tytuł główny jest schematycz-
ny i informacyjny, w podtytule zaś pojawia się gra syntaktyczna typowa dla
stylu prasy wyspecjalizowanej.
Wypowiedź trzeba interpretować jako oryginalną realizację konwencji no-
tatki z dominantą publicystyczną.
[3] % przebije winiety Pola
Podatkometr
Ministerstwo Infrastruktury szykuje projekt prawa, które nakaże instalowanie
w każdym aucie licznika zużycia dróg. Opłaty za korzystanie z dróg powinny być
bezpośrednio związane ze stopniem ich wykorzystywania — kto jeździ więcej,
płaci więcej — zakłada przedstawiony wczoraj projekt polityki transportowej na
W jaki sposób zwykło się redagować notatkę prasową? 0 81
lata 2005-25. Docelowo. każdy, kto uruchamia samochód, uruchamia też licznik
i płaci w zależności odtego, jaką jedzie drogą, o jakiej porze i jakim autem. *
Nie wiadomo, jak wysoka będzie to opłata i czy zastąpi istniejące podatki
akcyzowe i VAT(od aut i paliwa) oraz opłatę paliwową.
Po konsultacjach projekt ma zostać skierowany pod obrady rządu, a potem do
parlamentu. (GW 16 III 2005) "
Wypowiedź ta pochodzi z pierwszej strony gazety, o czym warto wspo-
mnieć nie tylko ze względu najej treść. Ma wszelkie strukturalne znamiona
notatki (złożony tytuł i kilkuakapitowy korpus). Korpus jest zasadniczo komu-
nikatem powiadamiającym o określonym zjawisku. Można też powiedzieć, że
spełnia kompozycyjne wymogi notatki informacyjnej. W pierwszym akapicie
znajdujemy najważniejsze dane, a kolejne segmenty są próbą ich uzupełnienia
i dopełnienia. Perswazyjny, a więc publicystyczny charakter nadano natomiast
tytułowi. W tytule głównym pojawiasię neologizm, a w nadtytule obserwuje-
my użycie wyrazu winieta w znaczeniu, które nie utrwaliło się w polszczyźnie.
Nadtytuł jest ponadto wypowiedzią jawnie oceniającą.
Z powodu wspomnianychalternacji jakościowych wypowiedź należy uznać
za realizację konwencji notatki z dominantą publicystyczną.
5.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne
1. Z pewnością wystarczy Ci wyobraźni, by następującą wzmiankę rozbu-
dowaći nadaćjej formę notatki. Spróbuj zatem.
Małe pieniądze od Biedronki
W sporze b. pracowników z portugalskimi właścicielami Biedronki zamiast wiel-
kich odszkodowańszykują się tanie ugody. Nalega na to prezes stowarzyszenia
poszkodowanych pracowników. Za ugodami opowiadasię też większość praw-
ników reprezentujących byłych pracowników Biedronki. Adwokaci umówili się
z klientamina kilkanaście procent od wywalczonych odszkodowań. Długie pro-
cesy bez gwarancji wygranej są dla nich kłopotliwe — można wygrać dużo,ale po
latach. Można też nie wygrać nic. (GW 16 IH 2005)
2. W jaki sposób najprościej przekształcić przytoczoną niżej wiadomość
w notatkę?
Polskie firmy idą w świat
Opoczno na Litwie
Największy polski producent płytek ceramicznych Opoczno SA przejąt kontrolę
nad litewskim potentatem JSC Dvarcioniu Keramika
52 W jaki sposób zwykło się redagować notatkę prasową?

Opoczno poinformowało w środowym komunikacie, że za ok. 3,3 mid dol. kupi-

ło przeszło 60 proc. akcji litewskiej spółki, która jest największym producentem
płytek w krajach nadbałtyckich. [...]
JSC Dvarcioniu Keramika jest spółką notowaną nagiełdzie litewskiej, a Opocz-
no właśnie przygotowuje się do debiutu na warszawskim parkiecie. Będzie to
jedna z największych prywatnychofert publicznych w historii naszej giełdy. Sza-
cuje się, że nawet 2 mld zł może sięgać wartość 99 proc. akcji Opoczna, które
chce sprzedać konsorcjum Credit Suisse First Boston Ceramic Partners. (GW
Co wiadomość czyni wiadomym i jakie
10 HI 2005)
są obecnie tendencje w jej redagowaniu?
. Sprawdź stopień popularności notatki w zbiorze gatunków informacyj-
nychpreferowanychprzez konkretną gazetę. Jak często notatki się w niej
ukazują? Którą z odmian notatki redakcja preferuje? Jakie składniki wzor-
ca gatunkowego są w konkretnych wypowiedziach realizowane?
. Spróbuj wypowiedzieć się na temat stylistycznych cech i wyznaczników
notatki analizowanej w przykładzie 1. 6.1. Kłopoty z nominacją i kłopoty definicyjne
. Wypowiedź przytoczoną w przykładzie 3. zredaguj tak, aby realizowała
konwencję notatki z dominantą informacyjną.
Wymień sygnały gatunkowe notatki prasowej. Wiadomością zwykło się nazywać wypowiedź prasową, odpowiadającą na
Jakie wzorce gatunkowe wykształciła do tej pory notatka? klasyczne pytania informacji: kto, co, gdzie, kiedy, jak (ewentualnie — dlaczego
=

Jakie alternacje dostrzegasz w następującej notatce?
Błochowiak przegrała proces z lokalną gazetą
Anita Błochowiak przegrała proces z byłą redaktor naczelną „Nowego Życia
Pabianic”, Dwa lata temu „NŻP”napisało o kłopotach Lecha M., szefa łódzkiej
izby skarbowej podejrzanego o łapówkarstwo. Tygodnik przypomniał, że jakiś
czas wcześniej grupa posłów (w tym Anita Błochowiak) w liście do Leszka
Miilera wstawiła się — w innej sprawie — za Lechem M. Artykuł opatrzono
tytułem „Poręczenie księdza i posłanki”.
Błochowiak napisała sprostowanie. Jej zdaniem tytuł sugerował, że ręczyła za
Lecha M. w sprawie łapówki przed sądem. Magdalena Hodak, naczelna „NŻP”,
odmówiła publikacji sprostowania. Błochowiak podała ją do sądu. Sąd uznał, że
nie można analizować tytułu z pominięciem reszty artykułu, a z tekstu dokładnie
wynikało, że chodzi o poparcie w liście do Millera, a nie poręczenie przed
sądem. '
— Nawet gdyby wziąć pod uwagę sam tytuł, nie pada w nim nazwisko Anity
Błochowiak, nie wiadomo więc, o jaką posłankę chodzi -- argumentowała sędzia
Monika Maciejewska-Banasiak.
Nie wiadomo, czy Anita Błochowiak odwoła się od wyroku.
(Gw 30 x- 1 XI 2004)
i z jakim skutkiem)zrobił lub co, gdzie, kiedyi jak się zdarzyło. Nie wszystkie
podręczniki i inne kompendia posługują się jednak tym terminem. Stosun-
kowo często zarówno w środowisku dziennikarskim, jak i prasoznawczym na
określenie wypowiedzi o wspomnianych parametrach używasię nazwy infor-
macja. Nazwa ta, dodajmy, funkcjonuje jako termin wieloznaczny. Kolejnym
określeniem, które odnosić się może także do wiadomości, jest nazwa artykuł
[por. 2.2.].
6.2. Jak rozpoznać wiadomość,czyli sygnały gatunkowe
Do najważniejszych sygnałów gatunkowych wiadomości należy miejsce
druku. Może ona być opublikowana na pierwszej stronie jako tzw. czołówka,
czyli najważniejsza wiadomość dnia, zwykle o posmaku sensacyjnym. Wiado-
mość z pierwszej strony bywa też często adaptowanadoroli zapowiedzi, Więk-
szość wiadomości pojawia się jednak w kolejnych działach gazety — w formie
samodzielnychtekstów o zróżnicowanychrozmiarach lub składników kolekcji,
czyli zbiorów wypowiedzi w różny sposób przybliżających określoną proble-
matykę. W takim zbiorze komunikatów współwystępujących funkcjonować
może infografika lub inne materiały ikonograficzne, komentarze bądź wyimki
tekstowe.
54 Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu?
Nie mniej istotnym sygnałem gatunkowymjest trójsegmentowa struktu-
ra, obejmująca tytuł (prosty lub złożony), lid i kiłkuakapitowy korpus. Warto
jednak pamiętać, że w strukturę wiadomości mogą być odlane inne gatunki
wypowiedzi prasowych. Tożsamość strukturalną z wiadomością zyskują: kore-
spondencje i sprawozdania (są zwykle sygnowane nazwą gatunkowąi zawiera-
ją dane twórcy), reportaże, wywiady (te łatwo odróżnić, zwracając uwagę na
korpus w formie dialogu), felietony, a w prasie wyspecjalizowanej tzw. testy
lub inne wypowiedzi poradnikowe [por. 4.3.3.].
Zanim na podstawie struktury uznamy jakąś wypowiedź za wiadomość,
powinniśmy się jej lepiej przyjrzeć, zwracając uwagę na to, gdzie jest opu-
blikowana, czy zawiera znamiona wypowiedzi publicystycznej (dział gazety,
autor), jakie wypowiedzijej towarzyszą.
6.3. Jakie są podstawowe odmiany wiadomości?
Sposób komunikacyjnego wyzyskiwania wiadomości doprowadził do po-
wstania dwu zasadniczych odmian gatunku: a) wiadomości z dominantą in-
formacyjną, które są realizacjami wzorca kanonicznego, b) wiadomości z do-
minantą publicystyczną, funkcjonujących (co ważne!) jako realizacje wzorców
alternacyjnych lub adaptacyjnych.
6.3.1. Wyznaczniki wiadomości z dominantą informacyjną
Wiadomość tego rodzaju odznacza się spetryfikowaną strukturą, którą
tworzą: tytuł powiadamiający wstępnie o fakcie lub zdarzeniu,lid pojedynczy
(jeśli nie zawiera elementów oceniających) lub streszczający, korpus o kształ-
cie relacji lub sprawozdania sprawiający wrażenie przekazu obiektywnego.
Najważniejszą regułą, decydującą o sposobie układania treści w ramach kor-
pusu, jest zasada odwróconej piramidy.
Charakteryzowanej odmianie wiadomości przyświeca intencja wieloaspek-
towego przedstawienia jakiegoś aktualnego faktu lub zdarzenia (zdarzenia wy-
bierane do prezentacji mają zróżnicowany charakter w zależności od typu pra-
sy oraz działu, w którym pojawia się konkretna wypowiedź). Świat jest przed-
stawiany w miarę obiektywnie. Tekst prezentuje fakty lub zdarzenia, a ich
interpretację pozostawia czytelnikom.
O stylu takiej wypowiedzi decydują następujące cechy: szablonowość
związana ze spetryfikowaną strukturą, obiektywność (brak ekspresywności
i perswazyjności), fachowość i obrazowość.
Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? 55
Tego rodzaju wiadomości funkcjonują w praktyce komunikacyjnej tak
rzadko, że można wątpić w ich istnienie. Niemal zawsze jakiś składnik tak
ujmowanego wzorca gatunkowego ulega modyfikacji w konkretnej wypowie-
dzi. Można zatem utrzymywać, że wiadomość z dominantą informacyjną jest
składnikiem świadomości gatunkowej twórców, a nie przedmiotem tworzenia.
Na współczesnym rynku mediów nie może bowiem w postaciczystej funkcjo-
nować gatunek tak bardzo krępujący dziennikarza.
6.3.2. Wyznaczniki wiadomości z dominantą publicystyczną
W wypadku wiadomościistnieje przede wszystkim możliwość pojawiania
się alternacji ilościowych, które polegają na redukcji jednego ze składników
tytułu. Do alternacji ilościowych zaliczyć da się ponadto skrócenie korpusu do
dwóchlub trzech akapitów. Powstaje wtedy wiadomość miniaturowa, którą od
notatki odróżniajedynielid [por. 5.].
Ważniejszą rolę w modyfikowaniu wzorca kanonicznego wiadomości od-
grywają jednak alternacje jakościowe, którym podlegać mogą wszystkie seg-
menty wypowiedzi. W tytułach funkcjonować mogą wszystkie typy gier —
od graficznych i fonetycznych po składniowe. Metamorfozy lidów polegają
na rozbudowaniustruktur lub zmianie intencji. Lid hasłowy lub streszczający
może zyskać formę lidu komentującego. Mechanizm substytucji zmienia lid
streszczający w lid-cytat, uruchomienie procedury kontaminacji sprzyja na-
tomiast powstaniu lidu mieszanego. W wyniku zastosowania mechanizmów
transformacji można uzyskać lid udramatyzowany.
W korpusach omawianego typu wiadomości obserwuje się przytaczanie
(często z komentarzem) wypowiedzi uczestnika przedstawianych zjawisk lub
relacjonowanych zdarzeń (wypowiedzi — dodajmy — o charakterze prywatnym
lub wypowiedzi eksponujących rolę społeczną bohatera), parafrazowanie ta-
kich wypowiedzi lub wprowadzanie elementów komentarza.
Ze względu na zakres tekstowy można te alternacje podzielić na płytkie
(gdy procesom przeobrażeń podlega jeden składnik) lub głębokie, gdy mody-
fikacje dotyczą co najmniej dwóch składników.
Przeobrażenia struktury stają się przyczyną określonego formowania pozo-
stałych aspektów wzorca. Przekaz traci jednogłosowość charakterystyczną dla
wiadomości z dominantą informacyjną, stając się wypowiedzią wielogłosową,
a więc przedstawiającą fakt lub zdarzenie z kilku punktów widzenia. Jest to
nowe i obecnie dominujące rozumienie dziennikarskiego obiektywizmu. Tak
zredagowany przekaz zyskuje też znamiona wypowiedzi wielostylowej, gdyż
oprócz środków z zasobów polszczyzny standardowej mogą się w nim znaleźć
 iadomymi jakie są obecnie tendencje jej redagowaniu?
ć ż : + ._.
OCZ angoweja:także polszczyznaoficjalna i fachowa. Pojawia
ię ekspresywność (lub inne spokrewnione z nią rejestry), a szablonowość jest
: zwyklewyraźnie osłabiona.
wAdaptacje w tytułach to zwykle nawiązania do: replik dialogowych lub
wymian dialogowych, ogłoszeń, konwencji listu, telegramu, życiorysu, prze-
mówienia czy podręcznika. Lista możliwych stylizacyjnych odniesień nie jest
zamknięta. Dziennikarze mogą się tu wykazywać inwencją twórczą. Lidy w te-
go typu wiadomościach nawiązują do konwencji anegdoty, opisu (odpowied-
nio sprofilowanego). Zdarzają się też lidy udramatyzowane. Adaptacje w kor-
pusach to z reguły nawiązania do konwencji reportażu z reporterem wroli
świadka, wmontowanie w strukturę korpusu segmentu, który jest wywiadem,
poszerzanie tekstu o segment dokumentujący (powstaje w ten sposób — warto
dodać — minikolekcja gatunkowa utrwalona w komunikacji).
6.4. Analiza konkretnych wiadomości
Zacznijmy prezentację konkretnych wypowiedzi od przykładów komuni-
katów krótkich, a więc z korpusem o rozmiarachnotatki. Takie miniaturowe
wiadomościfunkcjonują ostatnio w gazetach, które nie preferują notatek jako
nośnych form przekazu prasowego.
[1] Impas w TP SA
Związki się nie doczekały
W przyszłym tygodniu 20 organizacji związkowych w TP SA zdecyduje, czy
dojdzie do strajku. W piątek minął termin ultimatum dla zarządu
Jak nam powiedział wiceprzewodniczący „S” pracowników TP SA Waldema
Stawski, zarząd nie złożył odpowiedniej deklaracji. Według naszych informacji
decyzję o strajku związkowcy mogą podjąć w środę.
W przeprowadzonym niedawno referendum 90 proc. osób opowiedziało się za
taką formą protestu (w referendum wzięła udział połowa pracowników), jeśli
zarząd nie zrezygnuje z planów redukcji 3,5 tys. etatów.
Rzecznik TP SA Barbara Górska powiedziała PAP, że zarząd spółki nie wycofał
się ze zwolnień, ale będzie kontynuować negocjacje ze związkami. Według
szacunków spółki średnia odprawa dla zwalnianych pracowników wyniesie ok
37 tys. zł. (GW 26-28 III 2005)
Przedstawiona wiadomość została opublikowana w dziale Gospodarka,
Technologie, Media, Telekomunikacja. Pokazuje w sposób obiektywny określo-
ny fakt, ważny dla konkretnej grupy pracowników. Ma strukturę typową dla
wiadomości w ogóle, a kolejne segmenty spełniają zasadniczo reguły wzorca
Co wiadomość czyni wiadomym i jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? ___—._ 57
+ + ?
kanonicznego. Tytuł informuje o stanie sprawy (choć możnasię w nim dopa-
trywać elementów interpretacji) i ma formę gramatyczną typową dla tytułów
powiadamiających. Lid należy traktować jako streszczający (choć w zdaniu
pierwszym mówio zdarzeniach z przyszłości, nie rozstrzyga jednak ich charak-
teru i nie ocenia). W korpusie dostrzec można lekkie naruszenie konwencji,
gdyż nie ma on formy komunikatu, który jedynie informuje o tym, co, kie-
dy i gdzie się wydarzyło. Za pośrednictwem tak wystylizowanego segmentu
głównego ujawnia się w kolejnych akapitach zróżnicowanie punktów widzenia
na przedstawianą sprawę, bez eksponowania perspektywy podmiotowej. By
zachować konwencję wzorca kanonicznego, parafrazuje się wypowiedzi róż-
nych uczestników omawianego zdarzenia, jakim jest konflikt między zarządem
przedsiębiorstwa a związkami zawodowymi.
Warto zwrócić uwagę na nagromadzenie zewnętrznych wyznaczników
obiektywności przekazu: Jak nam powiedział A, Według naszych informa-
cji..., Rzecznik... powiedziała PAP...
Analizowana wypowiedź, jak przystało na realizację wzorca kanonicznego,
cechuje się szablonowością, gdyż wiernie odzwierciedla strukturę wzorca.
Da się ją też określić jako obiektywną nie tylko w sposobie prezentacji
faktów, lecz także stonowaną w styłu wysłowienia, gdyż odwołuje się ona
do różnorodnych składników polszczyzny ogólnej i profesjonalnej (z lekką
domieszką form oficjalnych): związki, organizacje związkowe, związkowcy,
pracownicy, strajk, zarząd spółki, referendum, redukcja etatów, negocjacje,
odprawa dla zwalnianych pracowników.
[2] Samoobrona i antysemityzm
Lepper karci
r Tadeusz Dębicki z Samoobrony za swoją antysemicką wypowiedź otrzymał burę
od Andrzeja Leppera
Jeśli zarzuty się potwierdzą, dostanie też naganę partyjną i zastanowię się, co
z nim zrobić — powiedział Lepper.
Wczoraj opisaliśmy, jak podczas obrad komisji rolnictwa sejmiku wielkopolskie-
go radny, szef wielkopolskiej Samoobrony, w dyskusji użył zwrotu: „Są dwa
rodzaje Żydów. Dobry Żyd to martwy Żyd”. Dębicki wypierał się tego sformu-
łowania, twierdząc, że były to tylko „takie śmieszki, żarty”.
Andrzej Lepper odebrał je jednak inaczej — wczoraj rano po lekturze „Gazety”
natychmiast zadzwonił do Dębickiego i udzielił mu ostrej reprymendy.
— Ja na żaden antysemityzm w Samoobronie nie pozwolę — zapewnił nas
wczoraj Lepper. Dodał, że sprawą zajmie się sąd partyjny. Piotr Bojarski, Poznań
(GW 11 II! 2005)
58 Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu?
Przytoczona wypowiedź została opublikowana w dziale Kraj. Ma wszel-
kie strukturalne znamiona wiadomości, choć rozmiarami korpusu odpowiada
notatce. Aby móc się wypowiedzieć na temat jej przynależności gatunkowej,
a więc rozpoznać, którą z odmian wiadomości reprezentuje, trzeba przyjrzeć
się bliżej poszczególnym składnikom.
Tytuł jest zasadniczo komunikatem powiadamiającym wstępnie o głów-
nym temacie wypowiedzi. Autor zastosowałjedynie zasadę urozmaicenia gra-
matycznego kształtu jego składników. Oba komponenty tytułu — i ten nomi-
nalny, czyli nadtytuł, i wyrażony w formie zdania elementarnego, czyli tytuł
główny — wnoszą jakieś kwantum informacji na temat rozwinięty w dalszych
partiach komunikatu.
Lid należy pod względem formalnym do kategorii hasłowych (a więc
może być znamieniem nawiązania do wzorca kanonicznego). Sposób jego
wysłowienia, zwłaszcza użycie frazeologizmu otrzymać burę, czyni jednak
z tego pierwszego akapitu komunikat odbiegający od standardu. W SJPB(t. 1,
s. 173) czytamy: „Jeśli ktoś dostał burę od kogoś, to został przez niego ostro
upomniany. Słowo potoczne”.
Korpus nawiązuje do konwencji wiadomości z dominantą publicystyczną,
gdyż rozpoczyna się od przytoczenia wypowiedzi jednego z uczestników zda-
rzenia, które jest przypomniane dopiero w akapicie drugim. Relacjonowana
sprawa przedstawiona jest aspektowo. Układ treści, sposób wysłowienia po-
szczególnych akapitów — to czynniki, które sprawiają, że w korpusie dostrzega
się elementy interpretacji. Nie jest to jednak interpretacja wyłącznie dzien-
nikarska. Subiektywizacji przekazu sprzyja też zderzanie rejestrów stylistycz-
nych. Obok licznych wykładników polszczyzny ogólnej tekst zawiera formy
potoczne zarówno we fragmentach opisowych, jak i w cytatach.
Analizowana wypowiedź nawiązuje zatem do konwencji wiadomości z do-
minantą publicystyczną.
[31 T: Duża ulga, budżet się domknął
L: Zycie Gilowskiej udało się uwzględnić podwójną ulgę na dzieci, zwiększając
przyszłoroczny deficyt budżetu tylko o 500 mln zł
Leszek Baj
2)
(Ka:) — Skończyliśmy pracę nad projektem ustawy budżetowej — oznajmiła
wczoraj Zyta Gilowska.
(Kb): Projekt [sic!] budżetu na 2008 r., którym rząd zajmie się we wtorek,
wliczono fundusze unijne oraz przegłosowane w ostatniej chwili przez parla-
mentarzystów dodatkowe wydatki.
Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? 59
(Kc): Przyszłoroczny budżetzakłada 282,8 mld zł dochodów i 310,4 midzł wy-
datków. Deficyt budżetowy wyniesie więc 28,6 mld zł, wcześniej, bez uwzględ-
nienia większej ulgi na dzieci, resort szacował go na 28,1 mld zł.
(Kd): Wicepremier i minister finansów Zyta Gilowska tłumaczy, że największy
wpływ na zmiany w budżecie miało powiększenie jego dochodów i wydatków
o kwotę 35,2 mld zł z funduszy unijnych. '
(Ke): — Nie oznacza to wzrostu fiskalizmu państwa, ale tylko skonsolidowanie
środków unijnych w budżecie państwa — zapewniała na czwartkowej konferencji
Zyta Gilowska.
(Kf): Wicepremier zapewniła, że uwzględniła w budżecie tzw. podwójną ulgę
prorodzinną, którą przegłosowali niedawno parlamentarzyści. Dzięki niej osoby
wychowujące dzieci będą mogły odliczyć prawie 1,2 tys. zł od podatku na każde
dziecko, a nie 570 zł, jak zakładał rząd. [... |]
(Kg): Wicepremier Gilowska straszyła kilkanaście dni temu, że większe ulgi
na dzieci można by sfinansować, np. zabierając pieniądze na budowę dróg.
Pieniądze znalazła jednak gdzie indziej. W przedsiębiorstwach państwowych.
[...] (GW 21 [X 2007)
"Tekst wzięty pod uwagę tym razem jest zbyt długi, by go prezentować
w całości. Opuszczone akapity nie wnoszą niczego istotnego do przedsta-
wianych analiz. Aby łatwiej, a więc bardziej lakonicznie, formułować uwagi,
zastosowałam symbole literowe, sygnalizujące wstępny podział na segmenty,
uwzględniane w omówieniu (por. T - tytuł; L — lid, Ka, Kb, Kc itd. — kolejne
akapity korpusu).
Tytuł trudno uznać za czysto informacyjny, choć zawiera istotne dane na
temat zagadnień poruszanych w korpusie. Jest to bowiem komunikatrealizu-
jący typową dla reklamy zasadę — dwa w jednym. Pierwsza warstwa seman-
tyczna obejmuje w nim powiadamianie o losach ustawy budżetowej i pewnych
jej modyfikacjach. Do interpretacji potrzebna jest jednak nie tylko znajomość
znaczenia takich fachowych terminów jak budżet i ulga budżetowa czy fraze-
mu domknąć budżet, lecz wiedza na temat perturbacji związanych z pracami
nad konkretną ustawą. W analizowanym tytule wyzyskano bowiem pewne
reguły gry z czytelnikiem, uruchamiając warstwę sensów motywowaną zna-
czeniami frazemów poczuć (dużą) ulgę (z powodu czegoś) czy też odetchnąć
z ulgą, a więc poczuć się lepiej w momencie, gdy skończyło się coś nieprzy-
jemnego. Znaczenia te ukonkretniają się w korpusie — por. (Kf) i (Kg). Przy
pozorach powiadamiania tytuł interpretuje przekazywane treści, aktywizując
przy tym czytelnika.
Lid można uznać za streszczający (w sensie czysto formalnym jest to
lid hasłowy, gdyż nie przekracza rozmiarów wypowiedzenia). Potraktujmy go
zatem jako ukłon w stronę klasycznej informacji.
 30Wiadomość czyni wiadomym i jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? _____ 61

Korpus jest dziennikarską wypowiedzią sprawozdawczą (zwróćmy uwagę (Kb): W polskiej misji w Brukseli cytują nam polską normę — cielę ma mieć
na tó, że tekst jest autorsko sygnowany) przetykaną cytatami. Nie zyskał też do sześciu miesięcy, „zęby siekacze bez rozstępu i bez śladów starcia”. Znak, że
struktury odwróconej piramidy, lecz kompozycję problemową. Akapit pierw- nie żuło trawy. Do 150 kg cielę jest lekkie (lepsze), powyżej — ciężkie (mniej
szy korpusu zawiera wprawdzie najistotniejszą informację, ale sformułowaną cenione). Cielęcina musi mieć określoną w normie barwęi typowy smak.
przez uczestnika prezentowanych zdarzeń. Jeśli jednak nie (Kc): — Krowasię cieli od stycznia do marca. Do końca października cielę ssie
brać pod uwagę
sposobuprezentacji faktów, można mówić o nawiązaniu do struktury mleko matki na pastwisku. Powinno być odsadzone, gdy waży ok. 250 kg —
klasycz-
nej informacji. Z tego powodu mogłam korpus skracać. Akapity mówi dyr. Kowalski. — Polski hodowca jest jednak biedny, żyje na kreskę
końcowe za- w sklepie i sprzedaje cielę trzymiesięczne (...). Takie zwierzę za 800 zł bierze
wierają bowiem dane akcydentalne.
od niego Włoch i wywozi. U siebie podkarmia i zgarnia unijną dotację do krów
W relacji dziennikarskiej ujawnia się rzeczowy ton i
troska o sygnalizowa- mamek. W efekcie nic go polskie cielę nie kosztuje. (...)
nie źródeł informacji (por. zasadę obiektywizmu). Autor skupia
też uwagę na (Kd): Gdy Ministerstwo Rolnictwa zapytało polskich hodowców, co myślą
istotnych danych — por. akapity: (Kb), (Kc), (Kd), KA).
o definicji cielęciny, początkowo nie zgłosili uwag do naszej normy. Ale gdy
Do akapitów wprowadzających elementy publicystyczne się dowiedzieli, że Bruksela skłania się ku temu, by podnieść limit i ujednolicić
zaliczyć trzeba
(Ka) i (Ke). Pojawia się w nich profesjonalna perspektywa go w krajach Unii do ośmiu miesięcy, to przyklasnęli gorąco. — Starsze zwierzę,
oglądu prezento-
wanejrzeczywistości i profesjonalizm w stylu wysłowienia cięższe, więcej się zarobi — mówi Kowalski.
(por. następujące
określenia: projekt ustawy budżetowej, wzrost fiskalizmu (Ke): Tylko czy taką cielęcinę przełkną jeszcze konsumenci?
państwa, skonsoli-
dowanie środków unijnych, budżet państwa). Zbiór wskazanych Robert Sołtyk, Bruksela (GW 3 III 2005)
segmentów
uzupełnia akapit o charakterze informacyjno-interpretacyjnym
— (Kg).
Na koniec kilka uwag o poprawności językowej. Pod tym Już oba składniki tytułu wskazują na powiązania analizowanej wypowiedzi
względem na
krytykę zasługuje sposób wysłowienia w akapicie (Kb) (tu z publicystyką. Nadtytuł jest aluzją do naszego hymnu, jasną dopiero na
chyba zawiodła
korekta) i (Kc), gdzie mamy do czynienia z usterką składniową, tle akapitu (Kc). W tytule pojawia się pytanie z gatunku egzaminacyjnych
która powstała (pytanie o sposób rozumienia czegoś). Ujawnia się tu więc zarówno formalna
na skutek połączenia w jedną całość syntaktyczną całostek
autonomicznych
(zamiast jednego zdania powinny ten akapit tworzyć dwa (syntaktyczna), jak i semantycznagra z czytelnikiem.
wypowiedzenia).
Wytrawny dziennikarz mógłby też nie powtarzać jednego określenia Lid także nie należy do typowych dla wiadomości kanonicznej. Jest to lid
w bliskim
kontekście — por. formy zapewniła i zapewniała w (Ke) oraz mieszany, powiązany strukturalnie (formalnie) i znaczeniowo z tytułem.
(K£).
Ze względu na zaprezentowane alternacje ilościowe (pojedynczy Korpus ma kompozycję, która w żaden sposób nie przypomina odwróconej
tytuł) piramidy. Zaczyna się od wątków wspomnieniowych, ułożonychtak, że relacja
i jakościowe (przede wszystkim cytowanie oraz kompozycja
korpusu) rozpa- obiektywna (dystansowa) jest przeplatana z subiektywną (por. Ka). Dopiero
trywaną wypowiedź należy uznać za realizację wzorca wiadomości
z dominan- w kolejnym akapicie (Kb) dowiaduje się czytelnik, jak w świetle polskiego pra-
tą publicystyczną.
wa brzmi odpowiedź na tytułowe pytanie. Autor zastosował tu ciekawy chwyt
[4] N: Z ziemi polskiej do włoskiej redakcyjny, łącząc cytowanie dokumentu prawnego z jego parafrazowaniem.
Co to jest cielęcina? W kolejnych partiach wypowiedzi poruszaną problematykę przedstawia się
albo z punktu widzenia przedstawiciela środowiska hodowców, albo w formie
L: Odpowiedź tylko z pozoru jest jasna — mięso z cielęcia.
Bo do kiedy zwierzę relacji reporterskiej. Zawiera ona zarówno pierwiastki sprawozdawcze (por.
jest cielęciem? W Unii Europejskiej — co kraj, to inna definicj
a. Bruksela chce to akapit Kd), jak i interpretacyjne (zob. Ke).
ujednolicić. 25 państw ma się wypowiedzieć w tej sprawie do
10 kwietnia
W analizowanej wypowiedzi obowiązuje zasada zmiany perspektywy ogią-
(Ka): Za PRL-u, gdy mięso było na kartki, każdy miał swoją
„babę z cielęciną”. du przedstawianego zjawiska. Tekst nie tylko o nim powiadamia, ale też oce-
— Mięso nawettrzyletnich krów sprzedawano jako cielęcin
ę. Twarde było, nie nia, objaśnia i sugeruje określoną interpretację. Jest bez wątpliwości bardzo
do pogryzienia - wspomina Edward Kowalski z Polskiego
Związku Hodowców bliski ujęciu publicystycznemu.
i Producentów Bydła Mięsnego. — W latach 90. ukuło
się w Ministerstwie
Rolnictwa, że cielę może mieć góra sześć miesięcy. I
przykręciliśmy śrubę Ku publicystyce zbliża tę wypowiedź także jej wielostylowość. Oprócz
mocniej niż w Europie. składników polszczyzny ogólneji form potocznychz rejestru neutralnego (np.:
62. —_1_ Co wiadomość czyni wiadomym jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu?
mięso, cielę, cielęcina, krowa, zwierzę, ssać mleko matki, pastwisko, paździer-
nik, podkarmić, kosztować) funkcjonują w niej formy potoczne z rejestru emo-
cjonalnego (np.: „baba z cielęciną”, przykręcić śrubę, żyć na kreskę w sklepie,
zgarniać coś, przyklasnąć czemuś gorąco). Pojawiają się w tym tekście ponadto
formy urzędowe (oficjalne) (np.: polska misja, norma, limit, unijna dotacja).
[5] T. Kościół przypomina: Walenty to nasz święty
L: Myslałem, jak odkomercjalizować walentynki, odkąd zobaczyłem, że w szkole
chłopcy podarowali koleżance w ten dzień majtki — mówi ks. Piotr Burczyk
Izabela Grodzicka, Opole
(Ka): — Oburzyło mnie to i postanowiłem, że zrobię coś, by zmienić infantylne
zwyczaje związane z dniem św. Walentego. Wszak oddał on życie w obronie
miłości — opowiada opolski duszpasterz młodzieży ks. Burczyk.
(Kb): Uznał, że trzeba dać zakochanym możliwość obdarowania ukochanej
osoby jakimś symbolicznym przedmiotem i jednocześnie uczynienia czegoś
dobrego dla potrzebujących.
(Kc): Zamówił wyprodukowanie 10 tys. szkłanych wisiorków z zatopionym
w środku serduszkiem. Sprzedawane były w opolskich parafiach po 5 zł.
(Kd): Księża w ostatnią niedzielę ogłosili, że dochód przeznaczony jest dla sto-
warzyszenia rodziców dzieci chorych psychicznie. — Taki wybór, bo św. Walenty
jest też patronem chorych na epilepsję — tłumaczy ks. Burczyk.
(Ke): Wszystkie wisiorki rozeszły się w dwa dni. — Dodatkiem do wisiorków jest
obrazek z wizerunkiem św. Walentego i modlitwa o dobrą miłość. Jest to więc
ciepły prezent skłaniający do refleksji — uważa duszpasterz. |... ]
(Kf): Zamierza powtórzyć akcję w przyszłym roku, a dochód z niej przeznaczyć
na terapię dła młodzieży „poranionej miłością”.
09
Św. Walenty jest patronem chorych na epilepsję, choroby nerwowe oraz zako-
chanych. Według legendy jako pierwszy pobłogosławił miłość i związek pogań-
skiego legionisty z chrześcijanką. Byl biskupem Terni pod Rzymem za panowania
Klaudiusza Il Gota, w czasach prześladowań chrześcijan. Walenty miał uzdro-
wić córkę jednego ze sług cesarskich i doprowadzić do nawróceniacałej rodziny.
Wówczas władca skazał go na śmierć — było to 14 lutego 273 r.
MODLITWA DO ŚW. WALENTEGO
Święty Walenty, opiekunie tych, którzy się kochają.
Ty, który z narażeniem życia urzeczywistniłeś i głosiłeś ewangeliczne prze-
słanie pokoju. [...]
W obliczu rozdarć i podziałów w świecie daj nam zawsze kochać miłością
pozbawioną egoizmu, abyśmy byli pośród ludzi wiernymi świadkami miłości
Boga.
Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? _——— 63
Niech ożywiają nas krystalicznie czysta miłość i zaufanie, które pozwolą nam
przezwyciężać życiowe przeszkody. " "
Prosimy Cię, wstawiaj się za nami do Boga, który jest źródłem wszelkiej
miłości i wszelkiego piękna, i który żyje i króluje na wieki wieków. Amen
(GW 14 II 2007)
Nie jest to, jak widać, zwykła wiadomość. Pierwsza różnica w stosunku do
standardu polega na zastosowaniu zasady łączenia w jedną całość komunika-
cyjną kilku wypowiedzi, reprezentujących różne gatunki. Powstała w ten spo-
sób doraźna kolekcja złożona z wiadomości, biogramu i modlitwy. Tego typu
modyfikacje są rzadkością. Typowa dla współczesnych gazet jest kołekcja wia-
domości i wywiadu lub komentarza czy różnych materiałów ikonograficznych
[por. 6.3.2.]. Rozpatrywany przekaz prasowy też zawiera zdjęcie opisywanego
w wiadomości wisiorka.
Nie będę analizowała wypowiedzi uzupełniających podstawowy komuni-
kat prasowy, zaznaczając jedynie, że dzięki nim powiększasię nie tylko war-
tość poznawczacałości, ale wzbogaca zbiór intencji oraz stylistyka. Komunikat
zasadniczo publicystyczny, a więc i rzeczowy, i sugestywny oraz obrazowy za-
razem zyskuje jeszcze pewne cechy wypowiedzi popularyzującej wiedzę i wy-
powiedzi modlitewnej z jej schematycznością i hieratycznością.
Sam komunikat podstawowy nawiązuje do konwencji wiadomości z do-
minantą publicystyczną. Partie inicjalne otrzymują znamiona wypowiedzi dia-
logowych. Zarówno w tytule, jak i w lidzie przytacza się wypowiedź okre-
ślonego podmiotu (lub oddaje istotę stanowiska instytucji). Kolejny zabieg
innowacyjny polega na powiązaniu syntaktycznym i treściowym lidu z pierw-
szym akapitem korpusu. Korpus składa się z akapitów rozwijających wątek
główny, zaprezentowany wstępnie w lidzie-cytacie i części inicjalnej korpusu.
Obowiązuje zasada przeplatania relacji reporterskiej z wypowiedziami osoby
uczestniczącej w rełacjonowanych wydarzeniach.
Relacja prezentuje pewne, ważne społecznie zjawisko z określonej per-
spektywy — Kościoła jako instytucjii jej konkretnego przedstawiciela.
Że względu na sposób zredagowania samej wiadomości oraz zastosowania
procesów alternacji ilościowej całość nałeży potraktować jako przykład reali-
zacji indywidualnej. Są w tym przekazie prasowym wyraziste nawiązania do
konwencji, ale dzięki wspomnianym zabiegom staje się on komunikatem nie-
powtarzalnym.
Łączenie wypowiedzi o strukturze wiadomości z innymi komunikatami
to we współczesnej prasie podstawowy sposób „ożywienia” konwencji tego
gatunku. Komunikaty nienależące do grupy gatunków prasowych mogą być
przytaczane w całości jako składniki kolekcji wypowiedzi lub (także w całości
64 Co wiadomość czyni wiadomnym i jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu?
bądź we fragmentach) włączane w ramy korpusu wiadomości. Korpus staje
się w takim wypadku mozaiką cytatów. Obowiązuje w nim zasada zderzania
różnych punktów widzenia na określone zjawisko (jak w reportażu) i reguła
polimorficzności w zakresie stylu wysłowienia.
Dla ilustracji zajmę się pewną wiadomością bez przytaczania jej w całości.
Jej rozmiary nie pozwalają na zastosowanie typowej dla tego podręcznika
techniki prezentacji. Będzie to wypowiedź opublikowana w „Rzeczpospolitej”
z 25 I 2007 r. zatytułowana:
N: Definicji zabrakło, Ministerstwo Finansów wyjaśnia
T: Motocykl to pojazd mechaniczny, a łódź motorowa — nie
Przedstawiony tak wstępnie problem jest rozwijany w lidzie, który można
interpretować jako realizację konwencji lidu mieszanego. Porównajmy:
Co to jest pojazd mechaniczny? Z definicją tego pojęcia mają kłopoty nie tylko
ci, którzy popełnili wykroczenie drogowe, ale i przedsiębiorcy
W korpusie pojawia się fragment listu do redakcji, jaki przysłał przedsię-
biorca, który potrzebuje jasnej wykładni w kwestii sposobu rozumienia pojęcia
pojazd mechaniczny, by wiedzieć, czy części, którymi handłuje, są komponen-
tami tegoż i móc skorzystać z ustawowych ulg podatkowych. W kolejnych
akapitach dziennikarka zdaje sprawę z interwencji w Ministerstwie Finansów,
odwołując się do pisma otrzymanego przez redakcję i parafrazując lub cytując
jego fragmenty. Dodać należy, że obszerne fragmenty owego pisma są ponadto
zamieszczone jako wypowiedź uzupełniająca komunikat podstawowy.
Stosując zasadę cytowania, dziennikarka sprawia, że zredagowany przez
nią komunikat jest bliższy przekazom urzędowym niż publicystycznym. Czy-
telnik obcuje z komunikatem skomplikowanym i wielopoziomowym zarówno
pod względem pragmatycznym,jaki stylistycznym. Te same treści są przeka-
zywane w tekście pierwotnym (tu w liście z ministerstwa) i tekście publicy-
stycznym. Zbiór relacji intertekstualnych powiększa się z powodu przytocze-
nia (w obu wymienionych wyżej komunikatach) encyklopedycznej definicji
pojęcia pojazd mechaniczny.
Aby zobrazować charakter wspomnianych powikłań i uwikłań, przytoczmy
fragment z relacji dziennikarskiej [6a] i paralelny składniklistu z ministerstwa
[6b].
[6a] Resort przyznaje, że w ustawie o zryczałtowanym podatku dochodowym
od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne [...] nie ma usta-
wowej definicji tego określenia, Wyjaśnia, że w takiej sytuacji trzeba stosować
wykładnię językową. Jest to zgodne ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, który
[...] stwierdził, że przy wykładni pierwszeństwo mają dyrektywy językowe.
Co wiadomość czyni wiadomym jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? . 65
[6b] Ustawa o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przycho-
dów ewidencjonowanychnie definiuje [...] pojęcia „pojazd mechaniczny” ani
też nie odsyła do innych przepisów prawa. Brak ustawowej definicji tego pojęcia
nie daje jednak możliwości dowolnego określania jego zakresu znaczeniowego.
Interpretacji tego pojęcia należy dokonać w oparciu o wykładnię językową, któ-
ra przy rozwiązywaniu problemów podatkowych jest metodą podstawową. Ta-
kie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy [... |, stwierdzając, że w procesie
wykładni pierwszeństwo mają dyrektywy językowe. [...]
Tym samym stwierdzić należy, że zakres przedmiotowy wyłączenia z opodatko-
wania ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych, określonego w art. 8 ust.
] pkt 3 lit, f) ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, w przypadku handlu częściami
i akcesoriami do pojazdów mechanicznych, wyznacza słownikowe znaczenie te-
go pojęcia. [...]
Kolejnym sposobem nadawania wiadomości kształtu, który czytelnika
zaintryguje, a może też rozbawi i zachwyci, jest operowanie konceptami,
jak w felietonach. Koncept to zaskakujący pomysł na zredagowanie jakie-
goś komunikatu lub jego fragmentu. Zasada konceptyzmu obowiązuje przede
wszystkim w wybranych nurtach twórczościliterackiej. Ostatnio pojawia się
także w publicystyce. Echa jej stosowania odnajdujemyjuż nie tylko w felie-
tonistyce (powiązanej z literaturą od dawna), lecz także w sposobie kształ-
towania reportaży (nawet publicystycznych) i wywiadów [por. 10.4; 11.4;
12.4.].
Przejawy takiej twórczej inwencji spotyka się obecnie także w wiadomo-
ściach. Najczęściej chodzi o procesy wizualizacji tytułu lub lidu i nadanie im
formy, która odpowiada problematyce poruszanej w korpusie, wstępnie ją ob-
razowo prezentując. Ża rezultat działania analogicznej zasady uznać można
jednak także przypadkistylizacji, a więc na przykład nadawania komunikatowi
prasowemu formy gwarowej.
We współczesnej prasie ogólnopolskiej funkcjonują zatem wiadomości
zbliżone do standardu, a więc w sposób zgodny z regułami wzorca kanonicz-
nego powiadamiające w miarę precyzyjnie i szczegółowo oraz obiektywnie
o określonym fakcie lub zdarzeniu, wiadomości zmodyfikowane w niewiel-
kim stopniu, ale mające charakter przekazów publicystycznych, i wiadomości
niepowtarzalne — sugestywne i zabawne.
 Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? Co wiadomość czyni wiadomymi jakie są obecnie tendencje w jej redagowaniu? 67

6.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne [3] T Informatyzacja PKO BP

Kolejny aneks na bank
L: Softbank zawarł z bankiem PKO BP kontrakt o wartości 67,4 mln zł. To
1. Sprawdź, jakie wiadomości pojawiły się w konkretnym dniu na czołów- aneks do umowy ramowej z października 2003 roku. Pieniądze mają pójść na
kach gazet ogólnopolskich. Zanalizuj te wypowiedzi i skomentuj decyzje usprawnienie obsługi klientów przez internet (GW 26-28 III 2005) ,
redakcji. [4] T: „Solidarność” spotkała się z Platformą i LPR
. Dlaczego wyznaczniki strukturalne wiadomości nie są precyzyjnymi sy- Związkowców Sejm jużnie kręci
gnałami gatunkowymi? BD
L: „Solidarność” raczej nie wystawi kandydatów do Sejmu. Nie ma chętnych
. Sprawdź, czy masz szczęście lub wykaż się stosowną wytrwałością oraz na posłów. Związek skończył właśnie konsultacje z partiami centroprawicy
dociekliwością i spróbuj znałeźć w prasie wypowiedź, która w miarę (GW 11 I 2005)
precyzyjnie realizuje konwencje wiadomości z dominantą informacyjną.
. Jaką odmianę wiadomości reprezentuje następująca wypowiedź? Jej „ Po lekturze fragmentów tego podręcznika oraz innych zalecanych lektur
gruntowna analiza niech Ci dostarczy danych, uzasadniających wstępną postaraj się odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule tego rozdziału.
hipotezę interpretacyjną. W jaki sposób Twoja odpowiedź jest weryfikowana przez kontakt z twór-
czością dziennikarską?
N: Nissan procesuje się z Audi
TT. Do kogo należy Q?
L: Nissan chce w sądzie pozbawić Audi prawa do używania w oznaczeniach
nowych modeli samochodówlitery Q
K: Według Nissana litera Q była używana od 1989 r. do oznaczania samocho-
dów luksusowej marki Infiniti. Pierwszy model Infiniti miał oznaczenie Q45,
a obecnie sprzedawane są modele QX56 i QX4. Według Nissana litery Q nie
stosował dotąd żaden inny producent samochodów. Z litery tej chce natomiast
skorzystać Audi. Do tej pory firma ta oznaczała swoje samochody skrótem za-
czynającym się od litery A (np. A4). Niedawno Audi zapowiedziało, że mię-
dzy 2006 a 2009 r. wprowadzi na amerykański rynek luksusowe samochody
terenowe oznaczone symbolami Q7 i Q5. Zdaniem Nissana może to wywołać
zamieszanie wśródklientów. (GW 26-28 II 2005)

„ Dlaczego wiadomości poprzedzone następującymi tytułamii lidami nie

mogą być uznane za realizacje wzorca kanonicznego?
[1] T: Orlen kontra Orlen
L: „Sprzedam Orlen” — billboardy z takim hasłem pojawiły się kilka dni temu
w Warszawie. Przedwczesny primaaprilisowy żart? Nie tym razem (GW 26-—
28 HI 2005)
[2] T: Lato ludzi z klawiaturami
L: Mogłem żyć bez Ruchu Chorzów w I lidze, mogłem i bez wina albo kobiety,
ale życia bez wakacji wyobrazić sobie nie mogę — mówi Wojciech Kuczok. Jak
polscy pisarze spędzają letnie wakacje? (GW 14-15 TV 2007)

Odpowiednio anonsować...
Czy twoja zapowiedź to potrafi?*
7.1. Anonsowanie jako proces i zapowiedź jako
komunikat prasowy
Anonsowanie zawartości gazety czy pisma to obecnie taka czynność ko-
munikacyjna, do której redakcje przywiązują ogromną wagę. Wiąże się ono
bowiem ze zdobywaniem przychylności czytelników, z zachęcaniem do lektu-
ry oraz z projektowaniem lektury. Jest ponadto, czy może przede wszystkim,
sposobem zdobywania czytelników.
Przedmiotem anonsowania są różnorodne materiały prasowe z wnętrza nu-
meru. Redakcja poleca niektóre z nich szczególnie mocno, o innych jedynie na-
pomykając. W sam proces anonsowania włączone są różne gatunki wypowie-
dzi prasowej. Przede wszystkim zapowiedzi, ałe oprócz nich także spis treści
i editorial, czyli komentarz redakcyjny. W kolorowych magazynachi w prasie
hobbystycznej obowiązuje zasada anonsowania w kilku krokach, co oznacza
dła przykładu, że określona wypowiedź z wnętrza numeru zapowiadana jest
na okładce, w spisie treści, w wypowiedzi stowarzyszonej ze spisem treści
i w editorialu. W prasie ogólnej natomiast możemy mieć do czynienia z pro-
cesem powtarzania komunikatów zapowiadających określony dodatek czy wy-
brany tekst dziennikarski. Takie zapowiedzi mogą podlegać kliszowaniu, gdy
ten sam komunikat jest publikowany wielokrotnie w jednym numerze gazety
lub w kilku wydaniach. Stosunkowo często stosuje się jednak zasadę urozma-
icania kształtu składników wspomnianejserii zapowiedzi, zmieniając kolejność
*- Aluzja zawarta w tym tytulejest obecnie czytelna. Ponieważ jednak żywot reklamowych
haseł bywa krótki, zaznaczę, że chodzi o sposób reklamowania proszku X, o którym w tekście
reklamowym mówisię, że pierze, usuwając plamy w 40 stopniach, a w celach perswazyjnych
stosuje się pytanie: Czy twój proszek to potrafi?
Odpowiednio anonsować. :. Czy twoja zapowiedź to potrafi? ___—-..._. 69
segmentów lub stosując regułę, redukcji komponentu czy wzbogacenia komu-
nikatu o nowy składnik.
Jak zatem zdefiniować zapowiedź? Jest to prasowy komunikat służący po-
informowaniu o innym komunikacie. Do zadań zapowiedzi należy też zachęta
do lektury oraz wstępne powiadamianie o określonym fakcie lub zdarzeniu.
Jeśli odwołamysię do tradycyjnych podziałów gatunków na informacyjne i pu-
blicystyczne, to zapowiedzi przyznamy miejsce bliżej publicystyki. Zapamię-
tać też trzeba, że zapowiedź nie ma jednego wzorca gatunkowego. Warianto-
wość tego gatunku wiąże się przede wszystkim z funkcjonowaniem kilku jego
odmian.
7.2. Dlaczego zapowiedzi nie sposób pomylić z żadnym
innym gatunkiem prasowym?
Do zewnętrznych wyznaczników zapowiedzi, a więc także sygnałów gatun-
ku, zaliczyć trzeba miejsce publikacji — na pierwszej stronie gazety, na okładce
magazynu lub na jego stronietrzeciej (rzadziej na końcu jako zapowiedź za-
wartości kolejnego numeru). Wewnątrz numeru publikowane są zapowiedzi
dodatków do gazet codziennych.
Spośród cech strukturalnych komunikatu w roli sygnału gatunkowego za-
powiedzi występuje przede wszystkim formuła odsyłająca (odsyłacz) [por.
3.3.]. Każdy tekst z jedynki, jak pierwszą stronę nazywają dziennikarze, zawie-
rający odsyłacz, winien być traktowany jako zapowiedź. Wspomniany składnik
może pojawić się także w niektórych zapowiedziach z okładki magazynu lub
w wypowiedziach stowarzyszonych ze spisem treści. Te ostatnie są zwykle
uzupełniane określonym materiałem ikonograficznym. Trwałym składnikiem
zapowiedzi anonsujących dodatki do gazet mogą być natomiast reprodukcje
ich winiety lub całej pierwszej strony (bądź okładki).
7.3. Nie ma jak w rodzinie, czyli o typach zapowiedzi
Zróżnicowanie form zapowiedzi wynika z jej statusu genologicznego,
o czym napomykałam na początku. Brak jednego wzorca gatunkowego spra-
wia, że kryteria owych zróżnicowańsię na siebie nakładają. Typologia zapowie-
dzi, innymi słowy, obejmuje zjawiska nie rozłączne, lecz dość mocno ze sobą
powiązane.
70... Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi?
Wziąwszy pod uwagę miejsce funkcjonowania tego rodzaju anonsów, moż-
na wyodrębniać zapowiedzi gazetowe i zapowiedzi magazynowe. 54 one ze
sobą w pewnym stopniu spokrewnione, co dokonywania jasnych rozróżnień
nie ułatwia.
Sposób zredagowania komunikatu z kolei pozwala dostrzegać zapowie-
dzi autonomiczne, czyli komunikaty ukształtowane według osobliwych zasad.
Istotna jest przy tym funkcja zapowiadania określonego materiału prasowego.
Inne funkcje się nie ujawniają w ogóle lub są wyciszane. Zapowiedź autono-
miczna jest przede wszystkim tekstem o tekście (czy tekstach), a nie o jakimś
fragmencie rzeczywistości. W tej typologii klasę dopełniającą tworzą zapdwie-
dzi nieautonomiczne, a więc spokrewnione z innymi gatunkami prasowymi
(od nich derywowane). Przypada im funkcja typowa dła gatunku, który pod-
lega przekształceniu (z reguły jest to wstępne powiadamianie o określonym
fakcie lub zdarzeniu), oraz funkcja anonsowania, czyli odsyłania do pełnego
komunikatu lub wypowiedzi stowarzyszonych (poświęconych określonej te-
matyce). Wśród funkcji towarzyszących wymienić wypada rolę reklamy zapo-
wiadanego materiału prasowego.
Wśród zapowiedzi gazetowych łatwo odnajdziemy oba typy, czyli zapo-
wiedzi autonomiczne (w kiłku wariantach) oraz zapowiedzi nieautonomiczne.
W magazynach publikowane są zapowiedzi autonomiczne redagowane według
określonych konwencjonalnych prawideł. Spośród nieautonomicznych poja-
wiają się jedynie zapowiedzi spokrewnione ze wzmianką.
Zapowiedzi nieautonomiczne mogą nawiązywać swymkształtem do więk-
szości gatunków prasowych. W praktyce komunikacyjnej nie spotyka się nie-
mal zapowiedzi spokrewnionychz felietonami, wywiadami czy reportażami.
Rzadkością są zapowiedzi stanowiące transformację komentarza. Podstawowe
filiacje zapowiedzi dotyczą zatem gatunków informacyjnych, a więc sygnału,
wzmianki, notatki i wiadomości. Proces przystosowania gatunku macierzyste-
go do roli zapowiedzi może polegać, jak wspominałam, na prostym uzupel-
nieniu o formułę odsyłającą. Jedynie zapowiedź nawiązująca do wzorca ga-
tunkowego wiadomości powstaje w wyniku dwóch procesów: mniejszej lub
większej redukcji gatunku macierzystego i uzupełnienia tak powstałego ko-
munikatu o odsyłacz.
H zapowiedź sygnałowa (w formie sygnału) = sygnał + odsyłacz
m zapowiedź wzmiankowa (w formie wzmianki) = wzmianka + odsyłacz
m zapowiedź notatkowa (w formie notatki) = notatka (w wersji klasycznej
lub alternacyjnej) + odsyłacz
Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi? 71
a zapowiedź spokrewnionąz wiadomością =
tytuł, lid i korpus + odsyłacz
tytuł, lid, fragment korpusu + odsyłacz
tytuł, lid + odsyłacz
tytuł + odsyłacz .
Dodać wypada, że adaptacji do roli zapowiedzi podlega zwykle wiadomość
czołówkowa. Nawet jeśli zostanie zredukowana do tytułu, o jej gatunkowej
przynależności przesądzają: miejsce druku, czcionka użyta w tytule i (stosun-
kowo często) materiał ikonograficzny [por. 3.3.].
W poszczególnych gazetach obserwować można różnorodne zakresy i spo-
soby wyzyskiwania zapowiedzi nieautonomicznych. Obowiązywać może su-
premacja zapowiedzi, gdy gazeta codziennie lub w określonych dniach ty-
godnia umieszcza na pierwszej stronie wyłącznie teksty anonsujące. Zdarza
się nawiązywanie do konwencji spisu treści, jeśli na pierwszej stronie oprócz
czołówki i innych wiadomości (czy też notatek) funkcjonuje seria zapowie-
dzi o kształcie sygnałów lub wzmianek. Nierzadkie są wypadki urozmaicania
pierwszej strony przez nadawanieroli zapowiedzi kilku wypowiedziomzróżni-
cowanymgatunkowoi dopełnianiu tego zbioru komentarzem przystosowanym
do roli zapowiedzi publikowanym na stronie drugiej. Kontakt z konkretnym
tytułem utwierdza nas w przekonaniu o dążeniu do okresowej zmiennościspo-
sobów anonsowania.
Dla zapowiedzi nieautonomicznych charakterystyczne jest jeszcze to, że
czasem w stopniu większym niż gatunek macierzysty podlegają procesom
alternacji lub adaptacji.
Prześledźmy to zjawisko na przykładzie zapowiedzi o kształcie wzmian-
ki. Jeśli formuła odsyłająca klasyczna [por. 3.3.] zostanie dodana do wzmian-
ki z dominantą informacyjną, powstaje zapowiedź o analogicznej kwalifikacji
gatunkowej. Wystarczy jednak, że tytuł zostanie w jakikolwiek sposób zmo-
dyfikowany (zob. uwagi o alternacjach i adaptacjach — por. 4.2.2., 4.3.2.),
by konkretną wypowiedź uznać za realizację konwencji zapowiedzi wzmian-
kowej z dominantą publicystyczną. Analogiczne skutki otrzymujemy wpro-
wadzając typowe dla wzmianki modyfikacje korpusu lub uzupełniając jaką-
kolwiek wzmiankę o odsyłacz z kategorii niekonwencjonalnych [por. 3.3.;
4.2.; 4.3.].
Zapowiedzi autonomiczne da się podzielić na: zapowiedzi dodatków do ga-
zet, zapowiedzi z okładek magazynów, zapowiedzi ze spisu treści i zapowiedzi
stowarzyszone ze spisemtreści.
P2 amann OdpowWiEdnIO anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi?
7.4. Analiza konkretnych zapowiedzi
Podstawowym zadaniem prezentowanych analiz będzie pokazanie, jak
bardzo zróżnicowane są komunikaty prasowe, którym przypada rola mniej lub
bardziej schematycznych zapowiedzi.
[1] Bollymania nad Wisłą
Jest ich coraz więcej. Umawiają się przez fora internetowe. Chodzą razem na
imprezy i pokazy. Mają swoją modę i swoje sklepy. Kto? Bołlymaniacy, zakochani .
w indyjskichfilmach. — str. 11 (Me 14—15 VIII 2007)
Jest to zapowiedź o kształcie wzmianki. Odsyłacz nie nadaje jej polotu,
więc siła przekazu skupia się w pozostałych częściach wypowiedzi. Komunikat
nawiązuje do konwencji wzmianki z dominantą publicystyczną. Zostały w nim
zastosowane typowe dla gatunku alternacje jakościowe. W tytule polegają
one na uruchomieniu gry formą leksykalną przez wprowadzenie neologizmu
bollymania oraz posłużenie się metonimią. Korpus został zredagowany jak
replika dialogu. Uruchamia się więc tu typową dla prasy kolorowej zasadę
nadawania wypowiedzi pozorów komunikatu formułowanego w kontakcie
bezpośrednim. Zauważmy, że składa się on ze zdań prostych. Zawiera też
pytanie, związane z symulacją sytuacji dialogowej, i prostą odpowiedź. Użyta
w komunikacie leksyka pochodzi z polszczyzny potocznej. Nawiązuje się
w tym tekście też wyraźnie do współczesnego i modnego stylu wysłowienia
(por. sposób użycia słów mania i maniak).
[2] Wojsko się pręży
Wracający do domów po ciężkim dniu mieszkańcy Warszawy mogli czuć się
lekko nieswojo. O godzinie 2 w nocy ulicami przetoczyły się najnowocześniejsze
machiny wojenne naszej armii. Przez moment skupiły się wokół kancelarii
premiera. Spokojnie — urażeni koalicjanci nie zorganizowali akcji zbrojnej. To
trening przed jutrzejszą defiladą, główną atrakcją święta Wojska Polskiego. —
str. 6 (Me 14-15 VIII 2007)
Ponieważ formuła odsyłająca nie stanowi atrakcyjnej części wypowiedzi,
komunikacyjny polot zyskały pozostałe składniki tej zapowiedzi w formie
wzmianki. Tytuł jest metaforyczny, choć trudno uznać go za udany. W korpu-
sie obowiązuje stylizacja na relację. W początkowychkilku zdaniach wystarczy
zmienić formę orzeczeń, wprowadzając czas teraźniejszy, aby owa stylizacja
się uwidoczniła. Rysuje się ona bowiem wyraziście w zdaniu, które jest sy-
mulowaną odpowiedzią na reakcję odbiorców. Sposób ujęcia przedstawianych
Odpowiednio anonsować. .. Czy twoja zapowiedź to potrafi? m IB
zagadnień nadaje im posmaksensacji, co także ma być formą uatrakcyjnienia
zapowiedzi.
[3] PiS sądzi, że wybory jesienią
Dziś z rządu mają odejść wicepremier Giertych oraz pozostali ministrowie
z LPR i Samoobrony. Premier Jarosław Kaczyński obrał kurs na przyspieszone
wybory.
— Można sądzić, że będą 21 października — powiedział na posiedzeniu Rady
Politycznej PiS, która upoważniła go do decyzji umożliwiających rozpisanie
wyborów.I dodał: — Wybory będą plebiscytem, jakiej chcemy Polski. Czy takiej ,
która walczy z korupcją, czy takiej, którą proponują nasi oponenci, która chroni
silniejszego.
Ale lokalni działacze PiS boją się klęski. Stołeczni posłowie PiS już przesyłają
sobie dramatyczne e-maile: „Ratunku! Co dalej z nami będzie?" — Koledzy
modłą się, żeby nie było tych wyborów. W Warszawie poniesiemy całkowitą
porażkę — żali się anonimowojeden z posłów PiS.
— Te nie jest dobra wiadomość, ale nie mamy wyjścia. Jedni nas nie chcą,
drudzy z nami być nie mogą, a z trzecimi to my nie chcemy — kwituje szef
warszawskiego PiS poseł Marek Suski.
Więcej, rozmowa z Giertychem— s. 3-4 (GW 13 VIII 2007)
Jest to zapowiedź w formie notatki ze zredukowanym tytułem. Ma on
charakter powiadamiający, w czym odbiega od pozostałych partii tekstu.
Korpus jest przetykany cytatami (są to przytoczenia wypowiedzi uczestników
relacjonowanych zdarzeń i cytaty z listów e-mailowych), a w pierwszym
akapicie zawiera elementy mówienia metaforycznego (obrać kurs na coś).
Zarówno odsyłacz, jak i korpus są wystylizowane tak, że możemy tu mówić
o realizacji konwencji zapowiedzi notatkowej z dominantą publicystyczną.
[4] Na co czekała prokuratura?
Ungier od lat podejrzany
Marek Ungier, szef gabinetu prezydenta RP jest od sześciu lat podejrzany
o przestępstwa gospodarcze — ujawnia „Rzeczpospolita”. Kancelaria prezyden-
ta broni się, że Ungier o tym nie wiedział, bo prokuratura go nie wzywa-
ła. — To karygodne! — mówi nam zastępca prokuratora generalnego Kazimierz
Olejnik i zapowiada „bezwzględne konsekwencje” wobec swych podwładnych.
Więcej — s. 6 (GW 29 XI 2004)
Ponieważ na końcu przytoczonego komunikatu widnieje odsyłacz, mamy
do czynienia z zapowiedzią. Kłopot polega najej bardziej dokładnym zaklasy-
fikowaniu. Tytuł dwuskładnikowy sugeruje nawiązania do konwencji notatki.
Jeśli przyjmiemy tę interpretację, korpus będziemy musieli postrzegać jako
74 LL Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi?
składnik zredukowany do rozmiarów korpusu wzmianki (jeden akapit). Taka
alternacja ilościowa nie jest jednak we współczesnej prasie rzadkością. Mi-
mo zastosowania klasycznego odsyłacza prezentowaną wypowiedź cechuje po-
krewieństwo z notatką upublicystycznioną — ze względu na redukcję korpusu
i z powodu zastosowania techniki łączenia w korpusie informacji z interpre-
tacją. Charakter publicystyczny ma też tytuł, który formalnie jest wymianą
dialogową, a pragmatycznie — strukturą argumentacyjną.
[5] Ziobro: Mam dowód na Leppera
*o Kto klamie, kto mówi prawdę? — wczorajsza konfrontacja byłego wicepre-
miera i ministra sprawiedliwości w koszalińskiej prokuraturze nie przyniosła
odpowiedzi na to pytanie.
Lepper stwierdził, że o operacji specjalnej CBA, która miała wykryć korup-
cję w Ministerstwie Rolnictwa, dowiedział się od ministra sprawiedliwości
14 czerwca. — To kłamstwo, oszczerstwo — twierdzi Ziobro. [... ]
Ziobro już widzi Leppera „w kryminale” za fałszywe oskarżenie. O byłym szefie
MSWIA i prokuratorze krajowym Januszu Kaczmarku, mówi, że z Lepperem
„ulepienisą z jednej gliny”. I zapowiada: — Andrzej Lepper nie wie jednego: ju-
tro w prokuraturze przedstawię obiektywny dowód, którego się nie spodziewa,
który pokaże, kto kłamie.
Czy to nagranie rozmowy, jak twierdzi TVP? Ziobro nie odpowiada.
Lepper na Ziobrę, Ziobro na Leppera, Kaczmarek na Ziobrę — s. 2,617
(GW 13 VII 2007)
Tekst ma wszelkie znamiona zapowiedzi spokrewnionej z wiadomością,
choć na pierwszy rzut oka nie jest łatwo tęfiliację rozpoznać. Wypowiedź zo-
stała bowiem poprzedzona pojedynczym tytułem (tytułem wystylizowanym
na replikę dramatu — trzeba dodać). Brak w niej lidu (w jego miejscu pojawia
się zdjęcie przedstawiające Zbigniewa Ziobrę w rozmowie z dzienikarzami).
Korpusjest jednak wieloakapitowy (zacytowałam tylko fragmenty), dłuższy
niż przeciętna notatka. Nadano mu formę relacji, umiejętnie stopniując na-
pięcie. Mógłby być zatem zaczynem reportażu. Cały komunikat ma wyraźnie
publicystyczny charakter, choć oczywiście zawiera określoną dawkę informa-
cji. Ku publicystyce zbliża go ponadto formuła odsyłająca. Reprezentuje rzad-
ko stosowany typ, gdyż zawiera tytuł jednego z tekstów, do których odsyła
(opublikowany na s. 6). Pozostałe materiały mają samodzielne tytuły i wiążą
się z omawianą sprawą tematycznie w różnym stopniu (na s. 2 dla przykładu
odnajdujemy komentarz pośredni, zatytułowany: Wczoraj przeczytane, Ziobro
zadzwonił: Blida się zastrzeliła, Janusz pomóż! Newsweek. pl Rozmowa z Ja-
nuszem Kaczmarkiem, odwołanym szefem MSWiA).
Odpowiednio anonsować. .. Czy twoja zapowiedź to potrai? m. 79
Wszystkie składniki tego komunikatu są podporządkowanefunkcji komu-
nikowania atrakcyjnego i uwodzenia czytelnika.
[6a] W SKRÓCIE
Przejechali się na szkole jazdy
Lublin. Kilkadziesiąt osób wpłaciło 550 złotych na kurs, którego nie "będzie.
Szkoła naukijazdy już nie istnieje. « STRONA 7
[6b] Będzie porządek na Grygowej
Lublin. Ruiny przy ulicy Grygowejnie będą nikomu zagrażały. Dziś podejmuje-
my decyzję w tej sprawie — zapewniają urzędnicy. e STRONA7
[6c] Glony? Pierwsze słyszę
Piaseczno. Na brzegujest pełno rozkładającychsię glonów. Ale właścicieljeziora
o problemie słyszy pierwszy raz. « STRONA 8 (LDW 25 VIII 2004)
Przytoczone wypowiedzi można roboczo nazwać zapowiedziami pasko-
wymi, gdyż są publikowane na pierwszej stronie regionalnego dziennika pod
winietą. Nawiązują do konwencji wzmianekseryjnych (por. tytuł całości —
W skrócie). Są zbudowanena zasadzie analogii, a strukturalną monotonię prze-
zwyciężają za pomocą atrakcyjnego wypełnienia. Zwróćmy uwagę na różno-
rodnośćstylistyczną i funkcjonalną tytułów: [6a] — tytuł komentujący, zawie-
rający potoczny frazeologizm przejechać się na czymś, [6b] — tytuł powiada-
miający, [6c] — tytuł w formie wymiany dialogowej, a więc zawierający grę in-
tertekstualną. Schematyzm korpusów (nazwa miejsca zdarzenia na początku)
jest osłabiany za pośrednictwem ich formy: [6a] — powiadamianie z ukrytym
komentarzem, [6b] — wprowadzenie cytatu, [6c] — powiadamianie z ukrytym
komentarzem.
W tak zredagowanych komunikatach widać wyraźnie łączenie funkcji
wstępnego powiadamiania o fakcie lub zdarzeniu z anonsowaniem materiałów
prasowych (dopelniających taką zapowiedź lub stowarzyszonych). Z punktu
widzenia czytelniczych potrzeb istotny jest też wybór anonsowanych komuni-
katów.
[7a] Oddrugiej strony
Będą mniej kopcić, ale kiedy?
*o Autobusy MPK są stare i wysłużone, więc spółka chceje wymienić. Nie wia-
domo tylko, czy kupi nowe, czy zadowoli się używanymi pojazdami. Wszystko
zależy od pieniędzy, którymi będzie dysponowałlubelski przewoźnik. Ale na
razie nie ma pieniędzy. Więc ciągle będziemy wdychaćspaliny.
Czytaj — s. 2
76 Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi?
[7b] Wydarzenia
Czekamy na dwa tysiące miejsc pracy
e Opóźnia się powstanie specjalnej strefy ekonomicznej na lubelskim Felinie.
Władze miasta zapewniają, że już wkrótce czekanie się skończy, bo Ministerstwo
Gospodarki przygotowuje odpowiednie rozporządzenie. Na powstanie strefy
liczą firmy, gotowe zainwestować w Lublinie i stworzyć nowe miejsca pracy.
Czytaj — s. 3
[7e] Kultura
Kazimierskie uzależnienia filmowo-artystyczne
ee Zakończyłsię Festiwal Filmui Sztuki „Dwa Brzegi”. Mamy dobrą wiadomość
dla kinomaniaków, którzy nie mogli przyjechać do Kazimierza i Janowca. Filmy,
które miały tam prapremierę, będą już wkrótce mogli obejrzeć w kinach.
Czekamy zwłaszcza na „Zakochanego Moliera”.
Czytaj — s. 5 (GWL 13 VIII 2007)
Przytoczone zapowiedzi także są skomponowane na zasadzie analogii. Na-
leży im przyznać status zapowiedzi spokrewnionych ze wzmiankąseryjną. Nie
mają wprawdzie wspólnego tytułu, ale każdemu pojedynczemu komunikato-
wi towarzyszy formuła odsyłająca — uwaga — uplasowana na początku komu-
nikatu. Informuje ona o rodzaju powiadomienia, jego usytuowaniu w dziale
gazety, lokalizację szczegółową zaś zapewnia tradycyjny odsyłacz publikowany
na końcu każdej wypowiedzi. Ponieważ rama tekstowa jest standardowa, rola
składników zachęcających przypada tytułom i korpusom. W wypowiedzi[7a]
tytuł ma charakter enigmatyczny i problemowy, w [7b] prognozujący, a w [7c]
metaforyczny. Wszystkie tytuły zatrzymują uwagę czytelnika. W korpusach
może dominować w miarę rzeczowe powiadamianie — [7b] lub powiadamia-
nie okraszone elementami interpretacji, a więc sugerujące ocenę określonego
zdarzenia — [7a] i [7c].
Dostrzec się godzi dotyczące sfery stylu pokrewieństwo analizowanych za-
powiedziz tekstami informacyjnymi. Komunikaty są napisane językiem przy-
stępnym z przewagą form potocznychz rejestru neutralnego (a więc wyrazów
nazywających). Pojawia się w nich także leksyka wyspecjalizowana, ale zrozu-
miała dla przeciętnego odbiorcy, por.: spółka, przewoźnik, spaliny, specjalna
strefa ekonomiczna, rozporządzenie, firma, zainwestować, festiwal, prapremie-
ra. Pewną osobliwością jest użycie w wypowiedzi [7c] neologizmu kinoma-
niak, neologizmu oddającego modę językową, tu zbędnego, gdyż funkcjonuje
w polszczyźnie forma kinoman.
Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrai? „0 77
[8a] W numerze: .
MARIA IWASZKIEWICZ
Wilie_ na Stawisku
Dostaję szału, gdy w okresie przedświątecznym widzę ogłoszenia o sprzedaży
„tradycyjnego karpia wigilijnego”. Karpia uważano zawsze za gorszą rybę, po-
nieważ śmierdzi błotem. Na Stawisku podawano sandacza. Str. 6
[8b] ALEKSANDER SMOLAR
Zyczę prezydentowi
, Zbliżają się święta, a jeszcze przed nimi zaprzysiężenie prezydenta Lecha Ka-
czyńskiego. Podwójna więc okazja, by złożyć życzenia. Nie prywatnei nie tylko
dla głowy państwa. Także dla Polski z okazji wyboru nowego prezydenta. Str. 10
[8c] KAREL CAPEK
Bajka policyjna
Bajka jako opowieść wigilijna? Dlaczego? Dlatego, że dobra do poczytania,
a ks. Tomasz Węcławski, autor pomysłu, lubi poczytać coś dobrego przy święcie.
Następnie dlatego, że inna niż to, co sobie zazwyczaj w Święta przedkładamy.
Str. 12
[8d] MARIAN STALA
Nowa Szymborska
Czym jest interpunkcyjna metaforyka Wisławy Szymborskiej, tak wyraźnie
ujawniona w tytule i zakończeniu jej nowego tomu? Czym jest nieufność,
jaką poetka deklaruje wobec kropki, i jej zaufanie do dwukropka? Str. 28
(TP 25 XII 2005)
Mamy tu do czynienia z kolejnym sposobem prezentacji najciekawszych
materiałów numeru (w tym wypadkutygodnika). Zbiór zapowiedzi nawiązu-
je do konwencji wzmianekseryjnych. Już sam dobór anonsowanych materia-
łów jest znaczący i stanowi element sterowania odbiorem. Kompozycją całości
rządzi zasada analogii, która pozwala zaskoczyć czytelnika nieszablonowością
pojedynczych komunikatów. Dba się w tym wypadkunie tyle o epatowanie
niezwykłym tytułem, co o zaintrygowanie formą korpusu. Pojawia się tu bo-
wiem korpus w formie cytatu, prezentujący subiektywne stanowisko określo-
nej osoby [8a], korpus będący quasi-cytatem [8b], korpus w formie wymia-
ny dialogowej z intrygującym pytaniem i wstępną odpowiedzią [8c], a także
korpus sygnalizujący gatunek zapowiadanej wypowiedzi prasowej, zagadkowy
przy tym, bo złożony wyłącznie z pytań [8d].
Pozostałe cechy analizowanych wypowiedzi, cechy świadczące o stopniu
wierności regułom gatunkowym,są na tyle wyraziste, że nie ma potrzeby ich
wymieniania.
18 nm. Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi?
[9] CO PIĄTEK W GAZECIE
Nowa
7.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne
„Gazeta Telewizyjna”
vw bardziej przejrzysta
v/ bardziej czytelna
w. ciekawsza
co piątek w „Gazecie Wyborczej” (GW 1 Il 2006)
Jest to przykład zapowiedzi autonomicznej, anonsującej dodatek do gazety.
Komunikat ma schematyczną budowę ze względu na ramę tekstową (czyli
początek i koniec), która spina całość klamrą powtórzonych formuł, oraz
na zastosowanie mechanizmu wyliczenia. Składnikiem indywidualizującym
przekaz jest zdjęcie okładki anonsowanego dodatku dołączone do komunikatu
słownego. Sam przekaz słowny ma, jak widać, wyłącznie funkcję reklamową.
[10] W SOBOTĘ Z GAZETĄ
(reprodukcja okładki anonsowanego dodatku)
w” Nie tylko kobieta jest w ciąży — blog przyszłego taty
v Samotna matka prezydentem Chile
w Być gejszą...
Czytaj jutro w „Wysokich Obcasach" (GW 17 II 2006)
W tym przykładzie zapowiedzi autonomicznej mamy do czynienia z komu-
nikatem mniej schematycznym niż poprzednio. Można mu przypisać nie tylko
funkcję reklamową, gdyż ze względu na sposób skomponowania i wysłowienia
poszczególnych składników korpusu — odgrywa on zarówno rolę przewodni-
ka po określonej publikacji, jak i wypowiedzi wstępnie informującej nie tylko
o innychtekstach, ale też zjawiskach czy wydarzeniach. Tego rodzaju komuni-
katom można przypisać cechę szablonowej nieszablonowości.
kok sk
W walce o czytelnika poszczególne redakcje ciągle zmieniają kształt pierw-
szej strony (czy też formę okładkii innych miejsc służących anonsowaniu) lub
przeciwnie — stosują zasadę utrwalania czytelniczych nawyków.
Tendencji krystalizowania wzorców gatunkowych zapowiedzi: (zwłaszcza
nieautonomicznych) towarzyszy bogactwo okresowo zmienianych realizacji,
sprawiających wrażenie formalnego rozwichrzenia. Gra się bowiem toczy
o styl anonsowania, a nie o formę prasowego anonsu,czyli zapowiedzi.
Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedź to potrafi? „mmm. 19
1. Sprawdź, w jaki sposób anonsuje swoje dodatki gazeta codzienna, którą
zwykle czytasz. ,
2. Jakie odmiany zapowiedzi nieautonomicznych odnajdujesz na pierwszej
stronie tej gazety? Zaobserwuj, jak trwała jest to tendencja.
3. Porównaj okładki magazynu kobiecego i na przykład magazynu motory-
zacyjnego. Postaraj się znaleźć podobieństwai różnice w sposobie anon-
sowania.
W konkretnym numerze gazety sprawdź, jakie są relacje między zapo-
wiedzią i anonsowanym przez nią tekstem (lub tekstami). Zwróć uwagę
na powtarzalność tytułu oraz na relacje między korpusem zwięzłej zapo-
wiedzi (zapowiedzi wzmiankowej) a lidem zapowiadanej wiadomości.
. Następujące wzmianki przekształć w zapowiedzi, uzasadniając wybór
procedur i określając rolę tak przygotowanej zapowiedzi w komuniko-
waniu:
[1] NATO PROSI O WIĘCEJ POLAKÓW W AFGANISTANIE. Amerykański
generał Egon Ramus, który kieruje operacją w Afganistanie, natychmiast potrze-
buje co najmniej 10 tys. dodatkowychżołnierzy. Wśród nich chętnie widziałby
Polaków. Przy okazji dowiedzieliśmy się, że żołnierze GROM-u wałczą w połu-
dniowym Afganistanie, (GW 13-14 X 2007)
[2] Pożyczą coś na szczęście, oddadzą w depozyt komórkii. .. zasiądą do pisania.
Dzisiaj kolejny dzień egzaminów maturalnych — z angielskiego. (Me 7 V 2007)
[3] Wojewoda wyjdzie z aresztu?
Na jutro krakowski sąd wyznaczył termin posiedzenia w sprawie aresztowania
byłego wojewody małopolskiego Jerzego A. Żarzuty postawione urzędnikowi
dotyczą śledztwa w sprawie nieprawidłowości przy zakupie gruntów przez
gminę Kraków. (Me 7 V2007)
[4] Panie szofer, mniej gazu
Wczoraj w Sosnowcu za kierownicą miejskiego autobusu siedział pijany 51-letni
kierowca. O podpitym szoferze powiadomił policję jeden z pasażerów.
Funkcjonariusze wkroczyli do akcji i autobus należący do prywatnego prze-
woźnika obsługujący linię 926 Jaworzno-Mysłowice został zatrzymany na ulicy.
 Odpowiednio anonsować... Czy twoja zapowiedźto potrafi? Odpowiednio anonsować. .. Czy twoja zapowiedź to potrafi? 81

Jechało nim 15 osób. Kierowca miał 2,5 promiła alkoholu we krwi. Pijany [5] JUTRO W WYSOKICH OBCASACH
mężczyznatrafił do policyjnego aresztu. (Me 7 V 2007)
(reprodukcja okładki)
[5] USA Starcie gigantów Będąc młodą lekarką
Microsoft wznawia zabiegi o wykupienie Yahoo!, chcąc dzięki temu lepiej „Praca zabrała mi tyle życia i zdrowia, że książkę powinnam napisać” — jutro
konkurować z internetowym gigantem — firmą Google. Cała transakcja może w „Wysokich Obcasach” blog lekarki, która wyemigrowała po dwóch latach
być warta nawet 50 młd dol. (Me 7 V 2007) pracy w Polsce (GW 30 VI 2006)
. Jaki typ zapowiedzireprezentują następujące teksty? Uzasadniając odpo- [6] W PONIEDZIAŁEK W GAZECIE PRACA
wiedź, dokonaj analizy podanych przykładów. Polak potrafi zarobić
Pięć złotychza godzinę za roznoszenie ulotek, 40 euro dziennie za oprowadzanie
[1] ZERWANA UMOWANAOKĘCIU. Przedsiębiorstwo Porty Lotnicze ze- zachodnich turystów po mieście, do kilku tysięcy złotych miesięcznie za grę na
rwało umowęz polsko-hiszpańskim konsorcjum na rozbudowę Okęcia. Kto do- aukcjach internetowych.
kończy prace? — s. 36 (GW 13-14X2007)
Jak dorabiają Polacy — w poniedziałek w „Gazecie Praca" (GW 14-15 VI 2004)
[2] Dzień po ataku na Jukos
Przesłuchanie magnata . Bądź lepszy od profesjonalistów — zaproponuj własne zapowiedzi dodat-
Michaił Chodorkowski, najbogatszy człowiek w Rosji i prezes giganta naftowego ków do określonych gazet.
Jukos, został wczoraj przesłuchany w związku z aresztowaniem w czwartek „. Dlaczego następującą zapowiedź uznać można za osobliwą:
swojego wspólnika Płatona Lebiediewa.
Reportaż z Biesłanu w „Dużym Formacie”
Chodorkowski, którego majątek wyceniany jest na 8 młd dol., spędził w proku-
Niech tylko miną pogrzeby
raturze ok. dwóch godzin. — Żadne z pytań nie dotyczyło działalności Jukosu —
mówił rozluźniony tuż po przesłuchaniu. Mężczyźni w Biesłanie myślą o zemście. -- Powiedzcie nam — proszą szeptem
Powszechnie uważa się, że aresztowanie Lebiediewa, który zarządza dużym dziennikarzy — czy terroryści gwałcili kobiety.
" pakietem akcji Jukosu, to ostrzeżenie dła Chodorkowskiego przed grudniowymi Po raz dziesiąty zapewniam, że nikt tego nie potwierdza. Mężczyźninie wierzą: —
wyborami do Dumy. [...] Na pewnogwałcili. A u nas gwałt to największa hańba. Musimy się zemścić.
— Akcja przeciw Chodorkowskiemu to przedwyborcza czystka — mówiszef Ja- — Terroryści? To na pewno Ingusze. Są jeszcze gorsi niż Czeczeni — mówi
błoka Grigorij Jawliński. W podobnym tonie wypowiada się większość mediów. Zaurbek, wuj dziewczynki, którą właśnie pochowano. [...]
Prokuratura zarzuca Lebiediewowi, że dziesięć lat temu nielegalnie nabył 20
— Gdy miną pogrzeby, pójdziemy na Inguszetię. Honor nie pozwala puścić
proc. akcji firmy Apatit produkującej nawozy sztuczne.
płazem tego, co się tu stało —- mówi Zaurbek.
Rosyjska prasa o ataku na Jukos — s. 2
„Miejsce dla oligarchy” — komentarz Wadima Lubnowa — s. 7 Reportaż Marcina Wojciechowskiego w „Dużym Formacie” (GW 13 IX 2004)
(GW 5-6 VII 2003)
[3] Cztery Ziobra reszta niedobra (materiał ikonograficzny i publikacja w cen-
trum strony)
Jarosław Kaczyńskiczyści szeregi rządu. Wczoraj usunął z niego ministrów daw-
nej koalicji. Odchodzą kolejni skompromitowanii ci, którzy stracili zaufanie
premiera. Tylko nie Zbigniew Ziobro — str. 3-4 (Me 14-15 VIII 2007) (na
stronie trzeciej opublikowano wiadomość zatytułowaną: „Ziobro wie i nie po-
wie”, a na stronie czwartej tekst zatytułowany „Ostał się ino PiS”)
[4] Fotokonkurs
Drogi Czytelniku! Jeśli uwieczniłeś jakieś niesamowite, ciekawe, szokujące
wakacyjne wydarzenia, pochwal się swymi osiągnięciami na stronach „Metra” —
str. 2 (Me 14-15 VIII 2007)

Komentować i komentować...
A co z komentarzem?
8.1. Komentarz i zjawiska pokrewne
Gdy komentujemy jakieś wydarzenie, czyjeś postępowanie lub postawę,
to wyrażamy opinię, oceniamy, a czasem także objaśniamy. W dyskursie pu-
blicznym wspomniane czynności komunikacyjne stosunkowo często wykonują
dziennikarze. Dziennikarskie komentowanie może być głosem redaktora na-
czelnego (por. komentarz redakcyjny, czyli editorial), głosem publicysty z da-
nej redakcji, głosem innych publicystów. Elementy komentowania znajduje-
my we wszystkich gatunkach prasowych, zwłaszcza w wypowiedziach publi-
cystycznychlub bliskich publicystyce. Nie brakuje oceniających aspektów nie-
którym wzmiankom, notatkom czy wiadomościom. Są nimi przesyconeliczne
wywiady, relacje, reportaże, felietony czy recenzje, a także wszystkie artykuły
publicystyczne. Bo komentować to nie znaczy pisać komentarz.
Komentarz jako gatunek wypowiedzi prasowej to komunikat, który w spo-
sób subiektywny przedstawia określone aktualne fakty lub wydarzenia. Jest
wypowiedzią autorską, wyrażającą z reguły wprost opinię o określonym zjawi-
sku społecznym, gospodarczym czy politycznym. Może mieć charakter pole-
miczny w stosunku do opinii innych publicystów lub konkretnych polityków
czy ugrupowańspołecznychi politycznych.
Ze względu na uwarunkowania historyczne i z powodu obecnej wielo-
kształtności trudno mówić o jednej formie komentarza prasowego. Nie znaczy
to jednak, że taki gatunekz licznymirealizacjami zarówno w prasie codziennej,
jak i w tygodnikach opinii nie funkcjonuje.
Komentować i komentować... A co z komentarzem? 83
8.2. Jakie cechy pozwalają wstępnie rozpoznać '
komentarz?
Czasopisma, które chcą wpływać na poglądy, a czasem także postawy
swoich czytelników, występują z bogatą ofertą wypowiedzi komentujących.
Ponieważ nie zawsze można je jednoznacznie zaklasyfikować, proponuje się
(i w praktyce redakcyjnej utrwala) zbiór cech, funkcjonujących w roli sygna-
łów gatunkowych. Można wśród nich wymienić: miejsce druku (w gazetach to
zwykle druga strona, choć komentarze są obecne także na pierwszej stronie),
często tytuł zbioru (zazwyczaj nazwa gatunkowa), a także wybrane składniki
ramy pojedynczych wypowiedzi: nazwa gatunkowai zdjęcie publicysty.
8.3. Najważniejsze wyznaczniki gatunku
Pod względem strukturalnym komentarz przypomina inne gatunki publi-
cystyczne. Jest niezbyt rozbudowaną wypowiedzią dwusegmentową, złożoną
z pojedynczego tytułu (jeśli nie liczyć nazwy gatunkowej) i kilkuakapitowego
korpusu. Dłuższe wypowiedzi interpretujące (zwykle powielające strukturę
wiadomości) należy zaliczyć do artykułów publicystycznych.
Podstawowym zadaniem komentarza jest subiektywne zinterpretowanie
określonej sytuacji i przekonanie czytelników do tej interpretacji. W komen-
tarzach pojawiają się zatem formy oceniające (nazwy wartości, waloryzujące
epitety, stosowne porównania itd.), ale nie znaczy to, że nie zawierają one
informacji. Przeciwnie — komentarz trzeba traktować jako informację zinter-
pretowaną. Autor ma prawo zmieniać punkty widzenia, selekcjonować dane
oraz wprowadzać określone dawkiinformacji w porządku subiektywnym.
Przedmiotem komentarza mogą być różnorodnezjawiska z życia społecz-
nego, politycznego czy gospodarczego określonej społeczności lub zjawiska
o znaczeniu globalnym. Komentator zajmuje się określonym wycinkiem rze-
czywistości z określonego punktu widzenia. Może sobie przypisać rolę polemi-
sty, z reguły przy okazji komentowania najbardziej doniosłych w danym czasie
wydarzeń politycznych,rolę skromnego propagatora określonych idei, postaw
czy poglądów, rolę demaskatora lub moralisty. Wybitni publicyści potrafią ty-
mirołami wręcz żonglować.
Zróżnicowanie form komentarza sprawia, że trudno pisać o wymiarze sty-
listycznym gatunku. Wśród cech wypowiedzi komentujących wymienić trzeba
zarówno dążenie do precyzji, względną prostotę wysłowienia, jak i stosowanie
kunsztownych chwytów i środków. Brak też ograniczeń związanych z zasadą
84 Komentować i komentować... A co z komentarzem?
stosowności. W komentarzu mogą się pojawiać formy językowe z różnych od-
mian i rejestrów. Przeważa jednak słownictwo fachowe i potoczne. Szablony
stylistyczne mieszają się z różnorodnymi przejawami kreatywnościi oryginal-
ności stylu (chodzi zwłaszcza o neologizmy czy metaforykę oraz stosowanie
niektórych środków syntaktycznych — na przykład pytań o zróżnicowanej war-
tości komunikacyjnej). Dobór środków załeży od typu komentarza i osobo-
wości komentatora. Komentarz odznacza się zatem względną szablonowością,
gdyż schematy kompozycyjne wypowiedzi komentujących są jedynie w pew-
nym stopniu utrwałone. Brak ponadto stereotypowych sposobów formułowa-
nia poszczególnych segmentów wypowiedzi. " ślając humorystyczne aspekty określonych zjawisk czy zdarzeń, d) komentarz
Pod względem pragmatycznym komentarz to wypowiedź perswazyjna,
z reguły obrazowai sugestywna.
8.4. Komentować,ale jak, czyli odmiany gatunkowe
komentarza
Współczesne komentarze łączy lakoniczność wysłowienia i niewielkie roz-
miary pojedynczych wypowiedzi. Wynika to z potrzeb rynku medialnego,
z tempa życia i dominującego stylu odbioru prasy (czy mediów w ogóle). Po-
dział na odmiany wynika z krzyżowania się kilku kryteriów. Konkretne wypo-
wiedzi można zaklasyfikować do kilku odmian.
Ze względu narelacje z tekstami informacyjnymi (zwykle wiadomościami)
oraz sposób publikowania wypowiedzi komentujących można wyodrębnić: ko-
mentarz autonomiczny, czyli samodzielny, niestowarzyszony z konkretną in-
formacją, oraz komentarz nieautonomiczny, a więc przypisany tematycznie
do konkretnego komunikatu informacyjnego (zwykle publikowany w sąsiedz-
twie, na apli). Charakter komentarza nieautonomicznego uzyskują też wstaw-
ki tekstowe w jawny sposób oceniające, umieszczane jednak w wypowiedzi
powiadamiającej. Warto w tym miejscu dodać, że wzrost temperatury życia
politycznego ujawnia tendencję do mieszania wymienionych odmian komen-
tarza. | i nazwisko oraz profesja czy stanowisko, a więc dane uwierzytelniające osobę
Gdy weźmiemy pod uwagę sposób formułowania opinii oraz technikę
jej przekazywania, wyodrębnimy komentarze bezpośrednie, czyli wypowie-
dzi dziennikarskie z jasno sformułowanymiopiniami. Często są to opinie for-
mułowane prowokacyjnie, by czytelników zaskoczyć i pobudzić do refleksji
lub zajęcia stanowiska. Grupę tę uzupełniają komentarze pośrednie. W ro-
li komentarza występuje wtedy inny gatunek wypowiedzi. Redakcja zaś (czy
konkretny publicysta) nie narzuca opinii, dając czytelnikom jedynie materiał
Komentować i komentować... A co z komentarzem? 85
do refleksji i oceny. W tej grupie komentarzy należy też sytuować opinie eks-
pertów. |
Charakter wyrażanych opinii, postawa publicysty i dominująca barwa sty-
listyczna przekazu to czynniki, które umożliwiają odróżnianie następujących
odmian komentarza: a) komentarz stonowany (wyważony), a więc oparty na
argumentacji, objaśniający i interpretujący, rzeczowo przybliżający czytelni-
kom jakieś zjawiska, b) komentarz satyryczny, pokazujący określoną rzeczy-
wistość w krzywym zwierciadle, ośmieszający i (często zjadliwie) krytykujący,
c) komentarz żartobliwy, a więc taki, w którym krytykę się tonuje, podkre-
ironiczny, czyli sugerujący interpretację inną niż ta, którą wprost przekazu-
je publicysta, z reguły krytykujący przy pozorach chwalenia. Granice między
wymienionymi komentarzami są płynne. W konkretnej wypowiedzi określona
dominanta może się rysować ze zróżnicowaną wyrazistością.
W związku z tendencją do łączenia informacji z rozrywką także w komen-
tarzach następuje mieszanie tonacji, sięganie do tematyki błahej czy jedynie
sensacyjnej oraz operowanie całą gamą środków stylistycznych. Zbliża to ko-
mentarze do felietonów. Dlatego obecnie niemal obowiązkowo stosuje się na-
zwę gatunkową w roli sygnału genologicznej przynależności wypowiedzi.
8.5. Głosy ekspertów i inne komentatorskie atrakcje
Dzięki zderzaniu punktów widzenia i urozmaicaniu formy publicystyki,
redakcje nadają wypowiedziom komentującym formę przekazów wielogłoso-
wych, mobilizując czytelników do zajmowania określanego — nienarzucane-
go — stanowiska w konkretnej sprawie. Służą temu przede wszystkim opinie
ekspertów, a także stronnicze w istocie prezentacje materiałów z innych me-
diów. Spróbujmy pokazać wspomniane zjawisko na przykładzie „Gazety Wy-
borczej”.
Opinie ekspertów są tu publikowane pod powtarzającym się tytułem:
Dla Gazety + dane osoby wyrażającej określone stanowisko (zwykle imię
w roli eksperta).
Rozpatrzmy następujące przykłady:
[1] Dla Gazety
Basha Mika redaktor naczelna „tageszeitung”
eo Nie jesteśmy gazetą antypolską. Odnoszę wrażenie, że polscy politycy nie
wiedzą, czym jest wolność słowa. Sama uważam, że jest to tekst niesmaczny,
86 Komentować i komentować... A co z komentarzem?
szczególnie jego niektóre fragmenty. Ale w przypadku satyry, a do tego gatunku
należy, trzeba zbliżyć się do granicy dobrego smaku, a nawet go przekroczyć.
Dziwi mnie natomiast, że od początku całej awantury polskie władze nie zwró-
ciły uwagi, że chodzi o tekst satyryczny, publikowany na satyrycznej kolumnie,
gdzie nie oszczędza się nikogo, nawet niemieckiego prezydenta, papieża, sym-
boli narodowych. Dlaczego mielibyśmy robić wyjątek dla Lecha Kaczyńskiego?
(GW 5 VII 2006)
Przytoczona wypowiedź stanowi dodatek do tekstu przedstawiającego re-
akcje otoczenia prezydenta na obelżywy artykuł z niemieckiej bulwarówki.
Służy ona przedstawieniu polaryzacji stanowisk we wspomnianej sprawie. Sa-
ma wypowiedź ma charakter objaśniający i polemiczny. Odnosi się do aktu-
alnych wydarzeń i prezentuje subiektywne stanowisko, por. sformułowania:
odnoszę wrażenie, sama uważam, dziwi mnie i kończące wypowiedź pytanie
retoryczne.
[2] DLA GAŻETY
PROF. PIOTR SILMANOWICZ
Katedra i Klinika Chirurgii Zwierząt Akademii Rolniczej
Składanie złamanej kości u konia jest trudne, a u dzikiego zwierzęcia to już
ogromny problem. Przeżywastres, który może doprowadzić do pęknięcia serca.
Ryzykowne jest nawet podanie środków uspokajających, które stosowane są
u udomowionych zwierzaków. Że względów humanitarnychlepiej uśpić ranne
zwierzę. Inna sprawa, że nie wiadomo, kto miałby leczyć łosia i płacić za to.
Żawsze gdy dzikie zwierzę trafi do miasta, jest problem. Nigdy nie wiadomo,
kto ma się nim zająć. Policja i straż miejska dzwonią do nas, a my nie jesteśmy
przygotowani do takich akcji. (GWL 22 X 2004)
Jest to opinia eksperta dołączona do sprawozdania odnoszącego się do lo-
sów łosia, który zawędrowawszy do miasta, złamał nogę przy próbie sforso-
wania ogrodzenia hipermarketu. Tekst główny opowiada o sposobach reakcji
służb miejskich na to niezwykłe zdarzenie. Dziennikarze zaś ustalają, czy trage-
dii można było uniknąć (ranne zwierzę zostało uśpione). Komentarz eksperta
pokazuje złożoność sytuacji. Jest wypowiedzią rzeczową, wypowiedzią, która
w przystępny sposób interpretuje niezwykłą sytuację.
Do informacji o wprowadzeniu w szkołach zajęć z prawa wojny i konflik-
tów zbrojnych (nadtytuł: Prawo humanitarne w szkołach, tytuł: Ucz się, Jasiu,
o wojnie) dołączony jest następujący komentarz eksperta:
Komentowaći komentować... A co z komentarzem? 87
[3]DLA GAZETY
Boris Poleganow ODPOWIEDZIALNY ZA PROGRAM W POLSKIM CZER-
WONYM KRZYŻU
Teraz prawo humanitarne czy konwencja genewska są pojęciami nieznanymi,
a przecież nie żyjemy w świecie, gdzie panuje pokój. Poza tym Polacy są w wielu
miejscach, gdzie trwa konflikt zbrojny: w Iraku, Afganistanie, na Wzgórzach
Golan. Młodzież powinna wiedzieć, dlaczego jest tam nasze wojsko, na jakich
zasadach i komu pomaga. Możezakilka lat jakiślicealista trafi tam jako żołnierz.
(GW 21-22 VIII 2004)
Jak widać, jest to opinia formułowana rzeczowo i lakonicznie. Autor
zwraca uwagę na wybrane aspekty zagadnienia, przedstawiając je w sposób
przekonujący. Poruszana problematyka zyskuje wielowątkowe oświetlenie,
dając czytelnikom okazję do snucia własnych refleksji i formułowania ocen.
Do grupy komentarzy pośrednich zaliczyć należy także różnorodne wypo-
wiedzi publikowane w „Gazecie Wyborczej”, reprodukowane w całości lub
we fragmentach z innych gazet (czy mediów). Tego typu komentarze ma-
ją formę urozmaiconą. Mogą nawiązywać do przeglądu prasy (por. cykl „So-
bota prasująca” czy „Wczoraj przeczytane”, „Kiedyś przeczytane”, „Niedawno
przeczytane”itp.). Konwencji przeglądu prasy bliższy jest cykl pierwszy, gdyż
oprócz przytoczeń wybranych materiałów prasowych zawiera opinie dzien-
nikarza, który ów przegląd przygotowuje. Odwołajmy się do następującego
przykładu:
[4] SOBOTA PRASUJĄCA
SEWERYN BLUMSZTAJN GAZETA WYBORCZA
ee Środa, to był wielki dzień dla „Rzeczpospolitej”. Znalazła modelowego
obywatela [V RP i zrobiła z nim rozmowę. Członek zarządu Polskiego Radia
Jerzy Targalski (Józef Darski) jest na pierwszym froncie walki z „Ubekistanem”
i nie da się zmylić pozorami moralnej rewolucji. Trochę się wprawdzie zmieniło
po rozwiązaniu WSI,ale to dopiero początek drogi.
Czy w stosunku do obecnej rzeczywistości można już nie używać pojęcia
Ubekistan? — pyta go Piotr Smiłowicz.
— Jeszcze trzeba używać, bo walka ze starym systemem się nie skończyła. Nadal
wpływowa jest elita medialna, uniwersytecka i gospodarcza wywodząca się
ze środowisk komunistycznych służb. Nieprzypadkowo front antylustracyjny,
negujący także rolę służb w postkomunizmie, jest tak potężny. Oni po prostu
bronią swegoistnienia, nie poddadzą się bez śmiertelnej walki.
W Polskim Radiu dawne służby też mają mocny przyczółek?
— W Polskim Radiu ich pozycja jest już osłabiona. Ale generalnie media w Polsce
są mediami Ubekistanu.
88 Komentować i komentować... A co z komentarzem?
Wszystkie?
— Publiczne zostały częściowo odwojowane, Ale niepubliczne prawie wszystkie.
[...] (GW 21-22 X 2006)
W komunikatach z drugiego cyklu redakcja nie wprowadza żadnych uwag.
Wartość komentatorską cytowanych materiałów czytelnik ocenia sam. Stabi-
lizacji konwencji gatunkowej owych komunikatów sprzyja powtarzalność ini-
cjalnego składnika ramy tekstowej. Zawiera ona tytuł cykliczny (oprócz przy-
toczonych wyżej może się jeszcze pojawić formuła „Wczoraj usłyszane”, gdy,
przedmiotem prezentacji są materiały radiowe), tytuł konkretnej wypowiedzi,
dane osobowe osoby cytowanej i źródło cytatu. Nieszablonowość przysługuje
jedynie tytułowi pojedynczego komunikatu. Trudno tu mówić o tendencjach
w redagowaniu tego składnika. Może on mieć kształt zwykłego stwierdzenia:
Z Irakijczykami na Amerykanów, Prezydent i premier o Orlengate, pytania:
Co śmieszy ministra Kalwasa?, A ile można?, czy oznajmienia o charakte-
rze metaforycznym: Festiwal ministrantów nienawiści. W segmencie głównym
przytaczane są fragmenty wywiadów (lub rozmów o innym charakterze) bądź
pojedyncze wypowiedzi (monologowe). Są one formą prezentacji subiektyw-
nego stanowiska osoby X w sprawie Y. Oto przykład:
[5] WCZORAJ PRZECZYTANE
Z Irakijczykami na Amerykanów
Roman Szular, sekretarz Rady Miejskiej SLD
„Magazyn Informacyjny Razem” Rady Miejskiej w Kielcach, nr 3/2004, paź-
dziernik 2004
Nie potrafię zrozumieć, jak lewicowy rząd może wysyłać do Iraku naszychżoł-
nierzy. Przecież ten kraj został napadnięty tak jak Polska w 1939 r.! Gdyby nasi
chłopcy wspólnie z Irakijczykami próbowali przegonić z Iraku Amerykanów, to
co innego. Moglibyśmy wtedy liczyć na lukratywne kontrakty przy odbudowie
kraju i tanią ropę naftową. Teraz możemyliczyć na kolejne transporty metało-
wych skrzynek owiniętych w biało-czerwoną tkaninę i konsekwentne odmowy
zniesienia wiz dła ponoć największego sojusznika Wuja Sama w Europie.
Wybrał JAK (GW 18 X 2004)
W roli komentarzy pośrednich wystąpić mogą inne gatunki wypowiedzi
prasowych, zwłaszcza wywiady, w których określone opinie w konkretnej spra-
wie prezentować mogą zarówno moderator, jak i osoba udzielająca wywiadu.
Odwołajmy się do fragmentów rozmowy z Kazimierzem Kutzem, w której
znany reżyser i parlamentarzysta komentuje sytuację polityczną po wyborach
2007 roku:
Komentować i komentować... A co z komentarzem? 89
[6] Kutz: Jak nie styknie PSL,trzeba pójśći z LID u
Aleksandra Klich: Jak się Pan czuje jako zwycięzca wyborów na Śląsku?
Kazimierz Kutz: Odetchnąłem z ulgą.
Dlaczego?
— Bo władza wypadła z rąk ludzi niewspółczesnych, wyciągniętych z XIX-
-wiecznego skansenu. [... |
Tusk zapowiedział, że tuż po wyborach zabierzecie się do roboty.
— Musimy odrobić dwalata, skończyć z ideologizacją państwa, z drętwymi aka-
demiami. Zmienić relacje między partiami, które weszły do parlamentu. Pań-
stwem można rządzić tylko poprzez porozumienie. Także dlatego, że prezydent
Lech Kaczyński rządzony przez Jarosława zrobi wszystko, by nam utrudnić go-
spodarowanie. Musi powstać koalicja, by mogła blokować jego weto. Jak nie
styknie PSL, trzeba pójść i z LiD. [...| (GW 23 X 2007)
Jak widać, twórcy wyrazistych opinii mogą stosować różnorodne środki,
służące uwyraźnieniu własnych stanowisk. Warto zwrócić uwagę na leksykę
wartościującą: ideologizacja, drętwy, odetchnąć z ulgą, na metafory w obra-
zowy i niebanalny sposób oceniające omawiane zagadnienia: władza wypa-
dła z rąk ludzi niewspółczesnych, wyciągniętych z XIX-wiecznego skansenu,
na umiejętne posługiwanie się polszczyzną potoczną i regionalną: odetchnąć
z ulgą, wziąćsię do roboty, coś wypadło komuś z rąk, odrobić, styknie (w gwa-
rze śląskiej znaczy "wystarczy')!.
8.6. Jak są zbudowanei jak funkcjonują komentarze
autonomiczne?
Strefa autorskiej wolności w komponowaniu tej odmiany komentarza nie
jest, wbrew pozorom,zbyt rozległa. Za cechę trwałą da się uznać jedynie dwu-
dzielną strukturę całości, obejmującą tytuł i korpus. W obrębie korpusu po-
wtarzają się wybrane schematy strukturalne. Komentarz stonowany ma kom-
pozycję argumentacyjną lub dyskursywną. Struktura argumentacyjna konkre-
tyzuje się w dwóch schematach szczegółowych: a) opinia wstępna, diagno-
za, argumentacja, wniosek, b) opis opiniowanego zdarzenia, prognoza, opinia
o zdarzeniu, argumentacja, wniosek. Kompozycja dyskursywna wiążesię z re-
guły z prezentacją określonej opinii i polemiką. Podstawowy chwyt stylistycz-
ny w obrębie takiego komentarza stanowi użycie pytań.
1 Por. B. Cząstka-Szymon,Jerzy Ludwig, Helena Synowiec, Mały słownik gwary Górnego
Śląska, Katowice 2000, s. 236. Warto dodać, że wyraz ten jest używany także przez młodzież.
Żob. Nowy słownik gwary uczniowskiej, red. H. Zgółkowa, Wrocław 2004, s. 347.
90 Komentować i komentować... A co z komentarzem? Komentować i komentować... A co z komentarzem? 91

Komentarze satyryczne czy ironiczne odznaczają się zwykle kompozycją
dygresyjną (ze względu na niewielkie rozmiary wypowiedzi dygresyjność wią-
że się najczęściej ze stosowaniem wtrąceń) lub opisowo-oceniającą.
Odwołajmy się do kiłku przykładów realizacji konwencji komentarza au-
tonomicznego.
Cechą wyróżniającą ten komentarz jest nie tylko prezentowanie subiek-
tywnej postawy wobec przedstawianych zdarzeń, lecz oryginalność wysłowie-
nia. Autorka posługuje się metaforą: zresetować życie polityczne, łomot, pod-
szczypywania, cytatem (umiejętnie dobranym, by uwypuklić ironię).

[7] Noweidzie, a stare też ma się dobrze

Prezesem TVP został Bronisław Wildstein, publicysta znany ze śmiałych, kon- [9] SKOMENTUJ SOBIE SAM
serwatywnychi prawicowych poglądów. Niektórzy widzą w tym zagrożenie dla
ee Publikujemy alfabetyczny spis sobotnich haseł. Spróbujcie zgadnąć,z której
telewizji publicznej. Rzeczywiście może tak być, jeśli nowy prezes postanowi
demonstracji — PO, PiS czy LPR pochodzą. To daje do myślenia.
z własnych poglądów i telewizyjnego programu zrobić wspólny tzw. format. Ta
nominacja ma też inną wadę, Wildstein nie ma prawie żadnego doświadczenia
menadżerskiego, a został szefem firmy o kilkumiliardowym majątkui kilkuty-
1. IV RP — atak klonów 23. Przyszli i Spartaczyli, Przepro-
sięcznej załodze. Ale osoba nowego prezesa też ma poważną zaletę. To człowiek ście i Spadajcie !
z charakterem. [...]
2. Amoralna rewolucja 24. Polska wolna, solidarna
Jednak prawdziwym problemem w związku z wyboremszefa TVPnie jest osoba 3. Bóg, Honor, Ojczyzna 25. Pyrlandia nie lubi kartofli!
prezesa, lecz tryb podjęcia decyzji. Formalnie wybrała go rada nadzorcza, ale tak 4. Braciom K. dziękujemy! 26. Roman, zostaw nasze dzieci
naprawdę wybrał go po tajnym spotkaniu w cztery oczy Jarosław Kaczyński, 5. Chcemy zmiany, rząd do wymia- 27. Sorry, Kaczory, jutro wybory
który nie piastuje w telewizji publicznej żadnego stanowiska. Członkowie rady ny!
nadzorczej okazali się jedynie marionetkami[... |. 6. Czy Polska ma być drugą Palesty- 28. Spieprzaj, dziadu!
Przed namijeszcze wybórreszty zarządu TVP [... |], ale prezes PiS już osobiście nz
zdecydował, że publiczne media czwartej RP będzie budował zgodnie ze skom- 7. Dzięki Bogu za Balcerowicza 29. Solidarność Stocznia Gdańska
promitowanymizasadami charakterystycznymi dla trzeciej Rzeczypospolitej. 8. Eurosodomia HALT 30. Sto lat! (do premiera)
Andrzej Kaczmarczyk (TP 21 V 2006) 9. Grabarzom Polski — nie 31. Tak dla samorządu, nie dla tego
rządu
Autor wybrał strukturę dyskursywną. Formułuje w wypowiedzi określone 10. Hańba medialnym kłamcom 32. Tanie państwo — 70%off
11. Jarosław Kaczyński — premier 33. Teraz my!
opinie jasno i jednoznacznie, polemizuje z pewnymistanowiskami, prognozuje
z Warszawy
i bezpośrednio ocenia. 12. Jestem Polakiem, więc mam 34. Tujest Polska
[8] KOMENTARZ obowiązki polskie
NIC, NIESTETY 13. Jezus Królem Polski 35, Tu jest Polska, a nie ZOMO
Ewa Milewicz 14. Kocham Polskę 36. Tusk, Rokita, niechaj zmyka
GAZETA WYBORCZA 15. KOR-niki do lasu tropikalnego 37. TVN i PO osiągają dno
16. Korniki do lasu tropikalnego — 38. We love kaczki
ee Życie polityczne zostało wczoraj przez Kaczyńskiego i Tuska zresetowane,ale Polacy do władzy
na krótko. Zniknął łomot. Nawet zaczepki i podszczypywania. Wróciła gawęda 17. Kto ojczyznę doi-- ten się teczek 39. Wielka Polska katolicka
prawie jak z okresu kampanii wyborczej, kiedy to partie nazywały się „przyja- boi
ciółmi z PiS/PO”. Tusk przyznał, że PO nie pozostawała PiS „dłużna”, że ma 18. Morozowski, Sekielski — dobra 40. Wolne media!
swój udział w brudzeniu polityki. W rewanżu Kaczyński przyznał, że niektó- robota
re wypowiedzi polityków PiS były „niestosowne”. Dorzucił ponadto — po raz 19. Nie antypolskim gadzinówkom 41. Wykształciuchy wszystkich kra-
pierwszy — że prezydent tę niestosowność wytykał politykom PiS. Pierwszy raz i szczekaczom II RP jów, łączcie się
przedarła się do wiadomości publicznej wieść, iż prezydent potrafi krytykować 20. PiS-komuna 42. Zgoda buduje
PiS. 21. PiS - potwory i spółka 43. Złodziejstwu nie!
Tylko co z tej milusiej zmiany wynika? Nic, niestety. [...] (GW 7 IV 2006) 22. Prawda nasza, hańba wasza 44. Żądamy sprawiedliwości
92 Komentować i komentować... A co z komentarzem?
ROŻWIĄŻANIE: LPR - 3, 6, 8, 16, 36, 39, 42, 43, 44;
PO- 1, 2,4,5,7,14,18,20,21,23,24, PiS — 9, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 19,
25, 26, 27, 28,31, 32, 33, 35, 40,41, 22, 29,30, 34, 37, 38
Przytoczony tekst (opublikowany w GW 9 X 2006) był na pierwszej
stronie anonsowany jako „Alfabetyczny spis haseł”. Należy go interpretować
jako okaz gatunku, gdyż ma niepowtarzalną formę. Jedynie incipit pozwala go
traktować jako realizację konwencji komentarza.
[10] KOMENTARZ
Paweł Smoleński
"To dobrze, że Sejm w końcu odrzucił sprzeczny z faktamiraport, który podpisa-
ła posłanka SLD Anita Błochowiak. Ukarana została buta i bezczelność Sojuszu
zakłamującego rzeczywistość. Daj Boże, raz na zawsze wielu politykom SLD
przestanie się wydawać, że o tym, co jest prawdą, a co nie, decyduje sekre-
tarz PZPR. Opinia publiczna może być usatysfakcjonowana, że Sejm nie każe
jej wierzyć, iż Rywin działał sam, a grupa trzymająca władzę to dziennikarski
wymysł. [...] (GW 25-26 IX 2004)
Jest to przykład komentarza nieautonomicznego. Pierwszym sygnałem
owej niesamodzielności jest brak tytułu. Wypowiedź stanowi interpreta-
cję wiadomości opublikowanej w sąsiedztwie. Autor jasno formułuje opinię
o określonym wydarzeniu. Stara się też nadać swej wypowiedzi kształt bliski
potocznemu wysłowieniu, by zyskać na sile ekspresji. Wiadomość opatrzona
przytoczonym we fragmencie komentarzem nosi tytuł A jednak Ziobro. Roz-
poczyna ją następującylid:
Klęska SLD. Sejm nieoczekiwanie potwierdził wczoraj, że raport posła Ziobro
kończy badanie przez komisję śledczą afery Rywina — największego skandalu
korupcyjnego II RP
Do zbioru nietypowych komentarzy zaliczyć należy również następującą
wypowiedź, która zawiera refleksje religijne zamknięte w konwencji onirycz-
nej, a więc ujęte w formę opowiadania snu. Tego rodzaju wypowiedzi zdarzają
się w prasie niezwykle rzadko. Większość komunikatów sygnowanych nazwą
gatunkową komentarz to wypowiedzirealizujące w znaczącym stopniu naj-
ważniejsze reguły gatunku. Porównajmy zatem:
Komentować i komentować... A co z komentarzem? 93
[11] TURNAU NA ŚWIĘTO
SEN MARIOLOGICZNY
Jan Turnau
Gazeta Wyborcza
ee Jutro katolicka uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Wczoraj wieczorem czytałem Elżbiety Adamiak „Traktat o Maryi” opublikowa-
ny w serii „Dogmatyka” Biblioteki „Więzi”. Podziwiałem teolożkę, która skru-
pulatnie bada wszystkie ewangelijne przekazy na temat matki Jezusa. A potem
przyśniła mi się Ona sama. Powiedziałem Jej, że teraz piszą o Niej teologiczne
dzieła polskie kobiety i zapytałem, co Ona myśli o tej nowości. Ale Maryja tylko
uśmiechnęła się uroczo, bosko wręcz,i nie odrzekła nic. A ja obudziłem się, bo
już był dzień.
Więcej: janturnau.blox.pl (GW 14-15 VIN 2007)
Wśród najważniejszych intencji prasowych wypowiedzi komentujących
można wymienić subiektywną ocenę przedstawianych (z reguły aktualnych)
wydarzeń lub polemikę z określonym stanowiskiem dotyczącym owych zda-
rzeń i próbę przekonania czytelników do swych racji, utrwalenia lub modyfi-
kacji opinii na określony temat.
Aby te cele osiągnąć, komentatorzy starają się nadać swym wypowiedziom
kształt niebanalny, choć zwykle nie naruszają strukturalnej dwudzielności.
Dążą przy tym do tego, by pisać obrazowo i sugestywnie oraz w miarę
precyzyjnie. Sięgają do leksyki z różnych odmian języka, nie stroniąc od
wyrazów podniosłychczy oficjalnych zestawianych z leksyką potoczną. W roli
komentarzy mogą też funkcjonować prawdziwe stylistyczne perełki, a więc
wypowiedzi o nietypowym kształcie lub komunikaty zawierające liczne ślady
autorskiej inwencji.
8.7. Pytania kontrolne i ćwiczenia
1. Sprawdź, w jaki sposób sygnuje komentarze redakcja gazety, którą zwy-
kle czytasz.
2. Spróbuj w zwięzłej formule ująć najistotniejsze cechy wyróżniające ko-
mentarz spośród innych gatunków publicystycznych.
3. W konkretnej gazecie prześledź komentarze z kilku dni i postaraj się
zaobserwować prawidłowości w redagowaniu ich tytułów.
4. Czy jakiś publicysta jest Twoim ulubionym komentatorem? Jakie cechy
jego postawy oraz wyróżniki wypowiedzi cenisz najbardziej?
94 Komentować i komentować... A co z komentarzem? Komentować i komentować... A co z komentarzem? 95

. Jakie formy pośredniego komentowania stosuje gazeta, którą czytasz [3a] N: Polska dla Wszechpolaków
i cenisz? "R. Nie chcą Białorusinów
Przedstaw szczegółowo techniki oceniania zastosowane w komentarzu L.: Młodzież Wszechpolska z Wielkopolski jest przeciw przyjmowaniu na polskie
z przykładu [6]. uczelnie relegowanych studentów z Białorusi. Działaczy MW nie przekonują
tłumaczenia, że to gest ludzkiej przyzwoitości
. Jaką wersję komentarza reprezentuje wypowiedź przytoczona w przykła-
dzie [10]? [3b] KOMENTARZ Dariusz Jaworski
Dokonaj wieloaspektowej analizy następujących wypowiedzi. Jakie od- Należę do pokolenia studiującego w latach 80. Wtedy niektórzy z nas mogli
miany kornentarzy są przez nie reprezentowane? skończyć studia tylko za granicą, bo w kraju dostali od PRL-owskich władz „wil-
cze bilety”. I na szczęście ci z moich znajomych, którzy dostali stypendia w Ber-
[I] KOMENTARZ linie i Londynie, nie spotkali na swej drodze wszech-Niemców czy wszech-An-
O DYNAMICZNY ROZWÓJ PERONIARSTWA KRAJOWEGO glików. (GW 15 XI 2004)
Paweł Wroński GAZETA WYBORCZA

e» Wczoraj we Włoszczowie oglądaliśmy wzruszającą uroczystość, która zapisze

się złotymi zgłoskami w dziejach kolejnictwa polskiego. Na stacji Włoszczowa
Północ zatrzymał się pociąg „Ernest Malinowski”. Społeczeństwo Włoszczowy
powinno być wdzięczne posłowi Przemysławowi Edgarowi Gosiewskiemu, któ-
ry go wstrzymał w biegu.
Są wiadome siły, szczególnie wśród klientów PKP podróżujących na południe
kraju, którym inicjatywa posła Przemysława Edgara się nie podoba. Oni chcieli-
by gnać przed siebie, spoglądając ze wzgardą na Włoszczową. Niesłusznie, pro-
gram PiS „Patriotyzm jutra” zakłada, że Polacy powinni poznać swój kraj, a jak
mogliby poznać Włoszczową, w której pociąg się nie zatrzymuje?
Jest jeszcze wiele miejscowościna trasie Warszawa-Katowice, w których miesz-
kają potencjalni wyborcy PiS. Nadejdzie kiedyś czas, że pociąg zatrzymasię i na
ich stacji. Niech no tylko nadejdą kolejne wybory.
Chwała posłowi Gosiewskiemu. Nie jest przesadą porównanie jego zasług dla
kolejnictwa światowego do patrona pociągu-- Ernesta Malinowskiego. Malinow-
ski wybudował kolej w wysokich Andach, tam gdzie jej budowa wydawała się
technicznym nieprawdopodobieństwem. Gosiewski zbudował stację kolejową
w miejscu, które wydaje się nieprawdopodobieństwem z ekonomicznego punk-
tu widzenia. (GW 17 X 2006)

[2] KOMENTARZ
Maria Kruczkowska

Apeluję do Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców o przestrzeganie konwencji

o uchodźcachi o co najmniej zwykłe poczucie przyzwoitości. Sześciu Wietnam-
czyków więcej Polski nie zrujnuje, sześciu odesłanych uchodźców w wietnam-
skim więzieniu ją hańbi. (GW 15X12004)

Na skrzyżowaniu gatunków,
czyli editorial
9.1. Dlaczego analizować ten gatunek?
Nie każdy adept dziennikarstwa zostanie redaktorem naczelnym wziętego
tygodnika czy opiniotwórczej gazety. Nie znaczy to jednak, że ma być pozba-
wiony kontaktu z wypowiedzią stanowiącą domenę wymienionych elitarnych
członków dziennikarskiej społeczności, jaką jest komentarz redakcyjny, czy-
li editorial. Jest to wypowiedź istotna, dlatego że w prasie codziennej mo-
że stanowić próbę uwyraźnienia głosu redakcji w ważnej sprawie politycznej
czy społecznej. W prasie wyspecjalizowanej z kolei uczestniczy w modyfiko-
waniu i uatrakcyjnianiu procesów anonsowania materiałów prasowych [por.
7.1]. Jest formą zachęty do lektury i podtrzymywania kontaktów z czytelni-
kami, którym sugeruje się za pomocą specjalnych zabiegów redakcyjnych bez-
pośredniość i przyjacielski charakter interakcji z pismem. Atrakcyjnośćedito-
rialu wynika także stąd, że podlega on efektownym metamorfozom i pokazu-
je, jak przy pozorach dążenia do oryginalności utrwala się w dziennikarstwie
prasowym określone konwencje. We współczesnej polskiej prasie jest to je-
den z najbardziej dynamicznych gatunków, gatunek, dodajmy, w znaczącym
stopniu nacechowany piętnem osobowości autora.
9.2. Jak go rozpoznawać?
Zbiór sygnałów gatunkowych zależy od tego, czy komentarz redakcyjny
należy do publicystyki gazety codziennej, czy jest głosem redaktora kolorowe-
go magazynu.
Na skrzyżowaniugatunków, czyli editorial 97
Komentarze z gazet codziennych są publikowane na pierwszej stronie,
zwykle w sąsiedztwie czołówki, gdyż uzupełniają i interpretują informację
przekazaną w tym typie wiadomości. Mają wtedy wszelkie znamiona komen-
tarza autonomicznego, z uwzględnieniem zwyczajów redakcyjnych konkretnej
gazety. W roli sygnałów mogą być więc użyte następujące standardowe skład-
niki wypowiedzi: nazwa gatunkowa, dane osobowe autora, jego zdjęcie oraz
tytuł konkretnej wypowiedzi.
Nieco inna gama sygnałów informuje o przynależności wypowiedzi do ka-
tegorii komentarzy redakcyjnych w prasie wyspecjalizowanej. W kolorowych
magazynacho zróżnicowanym przeznaczeniu editorialjest publikowany w sta-
łym miejscu jako składnik bloku wypowiedzi anonsujących określony numer.
Dlatego brak wyrazistych sygnałów gatunkowych. W ramie tekstowej może
się pojawić formuła W numerze, zapowiada ona jednak nie tyle komentarz
redakcyjny, co całą stronę, na której zamieszczany jest spis treści (w wersji
klasycznej lub zmodyfikowanej) oraz różne typy zapowiedzi [najczęściej jest
to anonsowanie wybranych artykułów w formie zapowiedzi nieautonomicznej
spokrewnionej że wzmianką — por. 7.3.].
Obserwować można jednak także tendencję przeciwną, a więc dość pre-
cyzyjne dookreślanie gatunku za pomocą formuł zawierających nazwę gatun-
kową lub jej ekwiwalent: Komentarz (AS), Od redakcji (TS, 8), Od redak-
tora (KS), Odredaktora naczelnego (S$), Od redaktorów (KG, KS), Edytorial
(NG). Stosowanajest też formuła sygnalizująca pokrewieństwo komentarza
redakcyjnego z zapowiedzią: Serdecznie polecam (P).
Za kolejną dość powszechnie przyjmowaną praktykę uznać trzeba rezygna-
cję z wprowadzania tytułu nadrzędnego (cyldicznego) i sygnowania tytułami
jedynie konkretnych wypowiedzi, drukowanych w stałym miejscu. Do sygna-
tów gatunkowycheditorialu zaliczyć można ponadto [jak w przypadku felie-
tonów, a obecnie także komentarzy autonomicznych w wybranych tytułach
z prasy codziennej — por. 7.2; 9.3] zdjęcie autora wypowiedzi oraz formułę
zamykającą wypowiedź (zawiera ona zwykle nazwę funkcji autora i/lub jego
autograf).
9.3. Podstawowe parametry zróżnicowań gatunku
Komentarze redakcyjne mogą nawiązywać do struktury i konwencji wypo-
wiedzi komentujących zwanych komentarzami autonomicznymi z zaznacze-
niem odmiany [por. uwagi o sygnałach gatunkowych]. Wśród modeli struktu-
ralnych znajdujemy ponadto wypadki adaptacji gatunkowych, gdyż niektórzy
redaktorzy nadają swym wypowiedziom formęlistu, rozpoczynającje odfor-
98 Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial
muły Drodzy Czytelnicy (KS; KG); Szanowni Państwo (AS), Witam serdecz-
nie (F). Powtórzmy raz jeszcze — sygnały gatunkowe komentarza redakcyjne-
go pozwalają wyodrębnić jego dwie wersje: komentarz redakcyjny z gazety
i komentarz typowy dla magazynu. W grupie komentarzy pojawiających się
w magazynach dostrzegamy wypowiedzio strukturze tekstu publicystycznego
(tytuł + korpus) lub wypowiedzi wystylizowane na tekst epistolarny (zwrot
do czytelników + korpus).
Korpusy komentarzy redakcyjnych w prasie wyspecjalizowanej funkcjonu-
ją w trzech następujących wariantach (odmianach), ukształtowanych uzualnie,
czyli w praktyce redakcyjnej:
a w formie wypowiedzi komentującej, nawiązującej do konwencji komen-
tarzy autonomicznych, a więc bez składników zapowiadających cały numer
lub jego wybrane składniki;
E jako kontaminacja komentarza i zapowiedzi: z przewagą składnika ko-
mentującego łączonego z anonsowaniem całego numeru lub w formie „zle-
pieńca”, czyli wypowiedzi, w której segmenty komentujące przeplatają się
z anonsującymi;
m w formie tekstu nawiązującego do poetyki recenzji publicystycznej.
9.4. Czym się wyróżnia komentarz zwany editorialem?
Poza przedstawionymijuż cechami konstrukcyjnymi, które funkcjonują ja-
ko sygnały gatunkowe,editorial wyróżniasię całą gamą cech ukształtowanych
w zależności od rozmaitych czynników. Wśród najważniejszych i trwałych
uwarunkowań sytuować trzeba profil pisma. Oprócz tego ważny jest nadaw-
ca (redakcja czy redaktor) oraz dodatkowe okoliczności(na przykładjubileusz
pisma czy zmiana na stanowiskuredaktora naczelnego). Trzeba bowiem zazna-
czyć, że na kształcie konkretnych wypowiedzi określony dziennikarz odciska
znamienne i znaczące piętno.
Nie da się też pominąć podstawowej funkcji, jaką ma spełniać editorial
w ogóle i konkretna wypowiedź w szczególności. Zazwyczaj komentarz re-
dakcyjny jest rekomendacją całego numeru pisma lub jego wybranych frag-
mentów. Pełni więc funkcję reklamową. Nie mniej często może być trakto-
wany jako sposób podtrzymania kontaktów z czytelnikami. Nadaje się takim
wypowiedziom kształt listu lub nasyca formamijęzykowymi, sygnalizującymi
nastawienie dialogowe.
Fingowaniu stylu komunikacji bezpośredniej i po części spontanicznej słu-
żą też znaki graficzne, zwłaszcza wielokropek pozorujący wystąpienie pauzy
(czasem urwania wypowiedzenia — jak w wypowiedzi mówionej, kompono-
Naskrzyżowaniu gatunków,czyli editorial 99
wanej razem z realizacją) i sygnalizujący pojawienie się treści uznawanych za
zaskakujące. Wspomniany znak graficzny jest też doskonałym waloryzantem.
Niektóre oceny wzmacnia, inne osłabia, a czasem ma zawieszać waloryzowa-
nie, dając czytelnikowi możliwość wyboru. Oto kilka przykładów zastosowania
tego wielofunkcyjnego środka: .
[A] Władze portalu, który udostępnia skrzynki, dostrzegają problem płynącego
szerokim strumieniem pornospamu. Ponoć pracują nad jakimś rozwiązaniem.
Dziwne, że dopiero, gdy dziennikarz pyta... (KS 2003/21);
[2] Maj... Dla jednych najpiękniejsza pora roku — czas miłości i radości. Dla
drugich — początek koszmaru, związanego z końcem roku szkolnego, sesją,
egzaminami... (NM 2004/5);
[3] Czy nie okaże się, że biopaliwa sobie, a akcyza sobie, bo... brak wykazu?
(M 2004/52);
[4] Rosnącym powodzeniemcieszą się [.. . ] internetowe wydania dzienników —
skoro można włączyć komputer, kliknąć kilka razy myszką i... być na bieżąco,
to po co tracić siły na wyprawę do kiosku. (KS 1999/17);
[5] Tymczasem ze skarbowego punktu widzenia przyczepy. .. nie są pojazdami,
bo nie figurują w załączniku do ustawy o podatku VAT. (M 2004/52).
Więź z czytelnikami budują także te składniki wypowiedzi, które sygnali-
zują jej dialogowe nastawienie. Najczęściej są to pytania formułowane w imie-
niu czytelników, a nawet z sugestią ich autentyzmu, a więc rzeczywistego
udziału odbiorców w akcie komunikacji. Może to być także sugerowanie nie-
werbalnych reakcji tak zaprojektowanych i uobecnionych w tekście odbior-
ców. Oto stosowne przykłady:
[6] Kto zwyciężył? Dowiecie się z testu. (MR 2005/4);
[7] Zapraszamy na podróż [sic!] do epoki, gdy rowery miały drewniane obręcze
i jeździło się w lnianych trykotach. Ta tradycja żyje nadal. Nie wierzycie?
Przekonajcie się! (MR 2005/4);
[8] No i jak, dostrzegliście zmianę na okładce? Wraz z tym jak ewoluuje sam
SURVIVAL, postanowiliśmy nieco zmienić winietę magazynu. (S$ 2005/3).
Nawiązywanie i podtrzymywanie więzi z czytelnikami to zadanie, o któ-
rym redaktorzy często piszą wprost. Częściej jednak w ten sposób sygnalizuje
się chęć budowania wspólnoty — przekonań, upodobań, wartości. Oto dla ilu-
stracji fragmenty różnych wypowiedzi:
100 Na skrzyżowaniugatunków, czyli editorial
[9] Nasze pismo chce być z Wami w sytuacjach, kiedy w harmonii z naturą
korzystacie z jej dóbr lub też aktywnie zmagacie się z wysoko umieszczoną po-
przeczką świata przyrody. Chcemy do tego zachęcać, pokazując doświadczenia
i przykłady innych. (S 2005/3);
[10] Chcemy zaoszczędzić naszym Czytelnikom czasu, który często tracą na
poszukiwanie odpowiedniego sprzętu, a który mogliby poświęcić na „zmagania
z naturą”. „Survival” nie będzie suchym, teoretycznym czasopismem. Będzie
można w nim przeczytać relacje z wypraw oraz spotkań z ciekawymi ludźmi.
Nie zabraknie także sprawozdań z imprez, spotkań czy targów o pokrewnej
tematyce. (5 2003/1);
[11] Spotykamy się z Wami równo oddziesięciulat. Jest to sto dziesiąte nasze
spotkanie w sto dziesiątym numerze „Komandosa”. Za nami szmat przebytej
drogi. Przed nami nowy, nieznany, nieprzebyty szlak. [... | nasi pierwsi Czytel-
nicy z chłopców przemienili się w mężczyzn. Tym, którzy sięgnęli po „Koman-
dosa” jako dojrzali mężczyźni — z pewnością posiwiały skronie. Dekada to kawał
czasu. Pomimo jego upływu MMS „Komandos” wciąż pozostaje taki sam. Jest
dla Was i z Wami. (K 2001/12)
Wiele pism specjalistycznych kreuje też za pomocą komentarzy redakcyj-
nych swój wizerunek, przypisując sobie rolę doradcy, przyjaciela czy fachowca,
który wybawiz kłopotów. Oto wybrane przykłady takich deklaracji:
[12] Komputer ŚWIATstara się pomagać Czytelnikom w dokonaniu wyboru.
Jeżeli jednak miałby polecić komputer pod kątem jakości świadczonej pomocy
technicznej — kapituluje. Nie ma bowiem w Polsce producenta, który oferował-
by satysfakcjonującyjej poziom. Jeżeli chcecie kupić nowego peceta, wybierzcie
najlepszy spośród najgorszych. A pomocy szukajcie choćby na naszych łamach.
[...] (KS 2002/7);
[13] Osoby traktujące komputer wyłącznie instrumentalnie powinny starannie
przechować ten numer Komputer ŚWIATA — za kilka miesięcy ceny najszyb-
szych testowanych procesorów spadną natyle, że zakup nowego komputera wy-
posażonego w takie urządzenie nie będzie nosił znamion ekstrawagancji. A wów-
czas przeprowadzony przez redakcję test będzie jak znalazł. (KS 2002/11)
Chcąc w miarę wyczerpująco scharakteryzować wyróżniki gatunkowe ko-
mentarza redakcyjnego, trzeba odpowiedzieć na pytanie: co się w owych wy-
powiedziach komentuje oraz w jaki sposób?
Przedmiotem komentarza jest świat przedstawiany przez pismo, a więc
pragmatycznie i semantycznie sprofilowany element rzeczywistości. Oprócz
tematyki (profilu pisma) ważną rolę w kształtowaniu obrazu świata odgry-
wa nastawienie nadawcy do przekazywanych treści. Z owym nastawieniem,
dodać trzeba od razu, wiąże się drugi stały składnik podlegający procedurze
Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial 101
komentowania — samo pismo. Świat przedstawiany to rzeczywistość bliska
określonemu kręgowi ludzi (czytelników pisma i redaktorów), rzeczywistość,
którą Oni się pasjonują (stąd formuła komunikacyjna, którą kiedyś propono-
wałam: entuzjaści komunikują się z entuzjastami), która jest im bardzo bliska
i oswojona. Pismo ją charakteryzuje (obiektywnie lub z entuzjazmem), po-
maga czytelnikom zgłębiać jej tajniki — jest więc przewodnikiem (fachowym
doradcą) lub/i przyjacielem.
Sposób komentowania trudno przedstawić za pomocąjednej formuły, gdyż
redaktorzy stosują konwencje typowe dla komentarzy rzeczowych, opartych
na argumentacji lub wprowadzają waloryzowanie,siebie sytuując jednak zwy-
kle w roli ekspertów.
Uderza przy tym rozmaitość technik komentowania. Znajdujemy bowiem
w editorialach przykłady bezpośredniego wyrażania opinii, wiązanego, jak
wspominałam, z uzasadnianiem lub wprowadzanie mechanizmu porównania.
Zawsze jednak dążenie do precyzji wysłowienia i jego fachowości łączy się
ż obrazowością i sugestywnością. Na uwagę zasługuje przy tym dbałość o to,
by obrazowanie było w miarę oryginalne, choć redaktorzy pism specjalistycz-
nych sięgają chętnie po utarte środki (zwłaszcza leksykę potoczną z rejestru
emocjonalnego). Analizowane komentarze nie są jednak pozbawione środków
typowych dla reklamy, a więc sloganów czy odwołania do poetyki superlaty-
wu. Kolejny chwytto koncepty, najczęściej tzw. koncepty wolne, choć zdarzają
się również przypadki dbałości o zaskakującą czytelników kompozycję cało-
ści (najczęściej jest to kompozycja klamrowa). Podstawową zasadą stosowaną
w budowaniu konceptów jest reguła analogii [o konceptach typowychdla fe-
lietonu por. 10.4.]. Siłę oddziaływania wypowiedzi wzmacniać mają ponadto
innowacje językowe i stylistyczne. Spotykamy więc przypadki oryginalnych
metafor, choć z reguły są one oparte na skojarzeniach budujących wspólnotę
świata, a także neologizmy. Kontrasty stylistyczne na poziomie rejestrów nie
wywołują jednak efektów humorystycznych. Kształtują jedynie typową dla
analizowanego gatunku skalę paradoksów.
Pokrewieństwo z poetyką komentarza autonomicznego czy felietonu nie
czyni jeszcze z editoriali genologicznej osobliwości. Znamiona takie nadają im
dopiero asocjacje z zapowiedziami. Przypomnijmy, że sygnałem gatunkowym
zapowiedzi, która nawiązuje kształtem do innych gatunków dziennikarskich,
jest obecność formuły odsyłającej [por. 7.2.]. Autorzy komentarzy redakcyj-
nych, anonsując wybrane materiały ze swoich magazynów, nawiązują do tej
konwencji, z tą różnicą, że odsyłacz umieszczają wewnątrz tekstu (w korpusie
editorialu), a nie na końcu.
Szczegółowe analizy bogatego zbioru wypowiedzi pozwalają zauważać
określone tendencje w sposobach redagowania tych komentarzy redakcyj-
102 Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial
nych, które pełnią też rolę zapowiedzi. Funkcja anonsowaniajest w nich uwy-
raźniana na kilka sposobów. Nazywam je roboczo stylami zapowiadania i wy-
odrębniam: H styl „zajawkowy” (zajawką nazywają dziennikarze wypowiedzi,
które mają zapowiadać inne teksty, jest to więc terminologiczny ekwiwalent
dla nazwy zapowiedź), m styl recenzyjny, M styl reklamowy. Granice między
wspomnianymistylami nie rysują się ostro. Mimo to warto je, jak sądzę, wy-
odrębnić, gdyż pozwoli to w sposób przekonujący pokazywać editorial jako
osobliwość genologiczną.
Styl „zajawkowy” pojawia się w tych redakcyjnych komentarzach, w któ-
rych obserwujemy posługiwanie się formułami nawiązującymi do formuł od-
syłających typowych dla gatunku macierzystego. Oto wybrane przykłady re-
alizacji:
[14] Szczegóły przedstawiamy nas. 74 (KG 2002/10)
[15] Inna całkowicie polska gra, kosmiczna strategia czasu rzeczywistego [... |],
otrzymała w naszym teście (strona 42) ocenę dobrą i pochwały za wygląd
i pomysły, choć nie zachwyciły nas fabuła i sterowanie. (KG 2002/7)
[16] O szczegółach tej trudnej pracy piszemy w dziale Magazyn w artykule
Z obcego na nasze (strona 84). (KG 2002/7)
[17] Właścicielom konsol polecamy książkę tajnych kodów przygotowaną przez
redakcję PLAYA -- największego konsolowego pisma w Polsce (szczegóły na
stronie 12). (KG 2002/7)
[18] O tym, jak zachować się na randce, uniknąć na niej wpadek, zdobyć
względy kogoś, kto się nam podoba, przeczytacie na stronie 60. Ż kolei kilka
rad, jak walczyć ze stresem znajdziecie na stronie 36. (NM 2004/5)
[19] Czy droższe paliwa powodują, że wzrasta mocsilnika i samochody jeżdżą
szybciej? Odpowiedź w artykule na str. 30. (M 2004/36)
[20] Tym bardziej polecam artykuł „Stój! Kontrola” na str. 34. (M 2004/38)
Dwa pozostałe style anonsowania mają więcej podobieństw niż różnic.
O stylu reklamowym chciałabym mówić wtedy, gdy nawiązuje się bezpośred-
nio do typowego dla reklamy sposobu wysłowienia (sloganowy charakter wy-
powiedzi, dominacja wartościowania). Oto przykłady realizacji tej konwencji:
[21] Atrakcje tego wydania auto+ to supermapa drogowa na CD i wiosen-
ne premiery motoryzacyjne. [... ] Nie sposób w jednym numerze omówić naj-
nowszych dzieł legendarnychstylistów i biur technicznych ani nowychautkil-
kudziesięciu marek pokazanych na genewskim supershow. Wybór więc bardzo
subiektywny — 69 najciekawszych premier: światowychi europejskich oraz mo-
deli po znaczącej modernizacji. (A 2004/4)
Na skrzyżowaniu gatunków,czyli editorial 103
[22] Jeśli nie widać różnicy...
„...to po co przepłacać” chciałoby się dokończyć. Okazuje się, że nie zawsze
jest to-prawda. Czasami jednak warto,jak się przekonaliśmy przygotowując ten
numer tygodnika „Motor”. Hasło „Jeśli nie widać różnicy... " towarzyszyło nam
trzykrotnie. Po raz pierwszy, kiedy zajęliśmy się sprawą używanychczęści|...].
Po raz drugi zastanawialiśmysię, czy warto wydawać dodatkowe pieniądze przy
okazji materiału o paliwach. [...] Wreszcie po raz trzeci tytułowe pytanie po-
wróciło przy temacie zamienników oryginalnych części[... |. Jedno jest pewne.
Warto co tydzień kupować tygodnik „Motor” — nie ma obawy — o przepłaceniu
nie może być mowy. (M 2004/36)
Styl recenzyjny charakteryzuje te wypowiedzi, które łączą powiadamianie,
zwykle precyzyjne i rzeczowe, o zawartości numeru z jego rekomendowaniem
(ocenianiem). Omówię dla ilustracji tylko jeden przykład. Charakteryzowa-
ny komentarz pochodzi z miesięcznika „Góry” (2005/4), a zakres nawiązań
do konwencji recenzji publicystycznej jest w nim niemały. Dostrzec można
reprodukowanie struktury wypowiedzi recenzującej, gdyż wypowiedź sygno-
wana imieniem i nazwiskiem redaktora naczelnego górskiego magazynu zawie-
ra: formułę wskazującą obiekt recenzji (anonsowania i rekomendowania): Jak
wygląda zatem owo „normalne” oblicze GÓR 2005/4?; omówienie treści nu-
meru i ocenę jego zawartości. W całym tekście przewijają się organizujące go
pod względem kompozycyjnym sformułowania, które można uznać za typo-
we dla stylu recenzyjnego: Przede wszystkim zwraca uwagę. ..; Niewątpliwie
smakowitym kąskiem dla...; Surowe klimaty wysokogórskie prezentują dwa
materiały; Na szczególną uwagę zasługuje również...; Jeśli chodzi o teksty
z dużym ładunkiem emocji, prym wiodą. ..; Na koniec nie sposób nie wspo-
mnieć...; Szczególnej uwadze polecamy... Mieści się zatem w tym tekście
typowe dla recenzji omawianie zawartości numeru, wyrażanie opinii na temat
jego składników oraz zachęta do lektury. Ponieważ jest to swego rodzaju auto-
recenzja, więc brak w niej akcentów krytycznych. Warto zaznaczyć na koniec,
że ten styl redagowania komentarza jest charakterystyczny dla pisma „Góry”.
9.5. Analiza konkretnych wypowiedzi
Poszczególne wypowiedzi funkcjonując jako editoriale w pismach koloro-
wychnoszą na sobie piętno redakcyjne w sensie ogólnym (ich kształt zależy od
profilu pisma i jego przeznaczenia) i piętno osobowości konkretnego redakto-
ra, o czym łatwo się przekonać, śledząc przekształcenia editorialu po zmianie
redaktora. Stanowią też pewną wypadkową procesów interferencyjnych prze-
widzianych w poetyce gatunku.
104 Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial
[23] UNAS W COSMO
Prix de Beaute
Każda z nas przywiązuje wagę do swojej urody. I nie chodzi o to, że godzinami
poszukujemy jakiejś malutkiej zmarszczki, ale przed wyjściem z domu na pew-
no zerkamy w lustro. [...] Firmy kosmetyczne wciąż ulepszają swe produkty
i przekonują nas, że nasza skóra ich pragnie. Dlatego postanowiliśmy spraw-
dzić i uhonorować te najlepsze. [... | do konkursu zgłoszono 352 produkty ko-
smetyczne. [...] Jakie są te najlepsze kosmetyki, którym należy się nagroda
Cosmopolitan Prix de Beautć? Przekonaj się sama, zaglądając na stronę 62. To
jest pierwsza edycja naszego konkursu, ale teraz już co roku będziemy obda-
rzać najlepsze kosmetyki prestiżową statuetką [...]. Jeśli rozmawiamy o uro-
dzie, to w tym numerze proponujemy nowe, wiosenne fryzury. Mnie co roku
dręczy pytanie, czy nie powinnam coś zrobić z włosami. Jednak okazuje się, że
w tym przypadkujestem straszliwie zachowawcza i wszelkie kategoryczne zmia-
ny opłacam depresją. [... | Grażyna Olbrych, Redaktor naczelna (C 1999/4)
Wypowiedź ma strukturę komentarza autonomicznego ze zmodyfikowaną
formułą inicjalną. Redakcji zależy bowiem na budowaniu wspólnoty z czytel-
niczkami, więc zamiast formuły standardowej pojawia się na początku wypo-
wiedzi określenie sygnalizujące ów zamiar. Konwencję gatunku odzwierciedla
struktura całości, obejmująca tytuł konkretnej wypowiedzi oraz korpus. Tytuł
jedynie pozornie przybiera formę tajemniczą. Lektura korpusu przekonuje, że
należy on do tytułów informacyjnych, gdyż powiadamia o głównym temacie
tekstu. W korpusie mamy do czynienia ze zbitką stylizacyjną, gdyż autorka na-
wiązuje do stylistyki zwierzeń, omawia szczegółowo działania redakcji, zachęca
do lektury i wskazuje newralgiczne miejsca numeru, miejsca godne szczególnej
czytelniczej uwagi.
Warto zająć się jeszcze językowymi wykładnikami perswazji, której pod-
stawowym wymiarem, jak wspominałam,jest kształtowanie wspólnoty z czy-
telniczkami. Chodzi głównie o wspólnotę potrzeb i przekonań. Redaktor na-
czelna magazynu stosuje środki typowe, gdyż wprowadza formy liczby mno-
giej czasowników (poszukujemy, zerkamy) i formy zaimka my (przekonują nas,
każda z nas). Stara się także, zgodnie z tendencją typową dla prasy kobiecej,
sugerować bezpośredniość kontaktu. Stąd apel: Przekonaj się sama...
[24] październik 2006 Uroda
[...] Stosowanie kosmetyków jest wręcz wpisane w zakres obowiązków redak-
tor naczelnej miesięcznika poświęconego w całości urodzie. Nie oczekuję więc,
że każda dziewczyna będzie codziennie stosować kilkanaście różnych kosmety-
ków [...]. „Normalnym” wystarczy [... ] krem z filtrem na dzień, krem na noc
i dobry balsam nawilżający do ciała. [...]
Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial 105
Dlatego w tym numerze szczególnie gorąco polecam lekturę artykułu „10
powodów, dla których warto iść do dermatologa”(str. 42). Lekarz może bardzo
precyzyjnie zdiagnozować problemy cery i wskazać, które kremynajlepiej sobie
z nimi poradzą. Z kolei nasz test „30 sprawdzonych balsamów (str. 38) ułatwi
Ci wybór kosmetyku utrzymującego w dobrej kondycji skórę całego ciała. Jeśli
(podobnie jak ja) jesteś zwolenniczką tezy, że w walce z upływającym czasem
kobiety powinnysięgać po bardziej radykalne środki, koniecznie przeczytaj też
tekst z cyklu „Medycyna urody” na temat najnowszych zastosowań botoksu
(str. 102).
Inspirującej lektury! Danuta Bobrowska redaktor naczelna (U 2006/X)
W przytoczonym komentarzu mamy do czynienia z drobnymi znamionami
odejścia od standardu gatunkowego w sferze sygnałów [por. sposób wstępnej
prezentacji wypowiedzi]. Dodać wypada, że oryginalne jest też użycie mate-
riału ikonograficznego. Oprócz zdjęcia autorki komentarza do tekstu dołączo-
ne zostały bowiem zminiaturyzowane podobizny polecanych partii numeru.
Stylizację części głównej komunikatu trzeba uznać za typową dla gatunku.
Rozpoznanie licznych nawiązań do konwencji zapowiedzi nie wymagazbytniej
przenikliwości [por. uwagi o styłu „zajawkowym” — 9.3.]. Autorka analizo-
wanego editorialu wprowadza zasadę urozmaicania odsyłaczy (tytuły anonso-
wanych materiałów oraz strona). Charakterystyczne dla tego komentarza re-
dakcyjnego jest też stosowanie uzasadnień jako dodatkowych wyznaczników
zachęty do lektury. Pojawiają się także formuły standardowe: gorąco polecam
lekturę, koniecznie przeczytaj). Znakiem autorskiego piętna jest natomiast for-
muła życząca zamykająca tekst.
[25] OD REDAKCJI
Miałam 22 lata, gdy dowiedziałam się, że jestem w trzecim miesiącu ciąży.
Świat zwalił mi się na głowę. Ostatni rok studiów: przedstawienia dyplomowe,
obrona pracy magisterskiej, poszukiwanie pracy — wszystko to było przede mną
i w takiej sytuacji wydawało się prawie niewykonalne. [...] Dopiero wtedy
o ciąży dowiedział się mój przyszły mąż. Rodzicom nic nie powiedziałam.
Zrobiłam dyplom, obroniłam pracę magisterską, nie znalazłam pracy, więc
z narzeczonym... wyjechałam do Szwecji. [...] Napisałam list do rodziców.
Liczyłam na wsparcie i... niestety go nie dostałam. Mieli żal, uważali, że ich
zawiodłam, że nie tak miało być. Ale ja już wtedy nabrałam pewności, że bez
względu na wszystko będzie dobrze. [...] Na kilka tygodni przed porodem
wróciłam do Polski. Tu było znacznie gorzej, ale przez wszystko (przy dużym
wsparciu mojego dziś już byłego męża) dzielnie przeszłam. Rozstaliśmy się,
gdy Mateusz miał kilka lat. Dziś jest studentem, a ja mam poczucie, że mimo
niepełnego domu wyrósł na wspaniałego człowieka. [... ] Piszę o tym dlatego, że
w tym numerze „Twojego Stylu” nasz raport poświęcamy nastoletnim matkom,
106 Na skrzyżowaniu gatunków,czyli editorial
a w psychologii piszemy o matkach samotnych. Tb nie są łatwe sytuacje.
Wiem o tym z własnego doświadczenia. Wiem, jak bardzo potrzeba wsparcia
najbliższych i pomocy innych ludzi. Wiem, jak trudno zasnąć, gdy myśli się:
a co będzie, gdy wszyscy się dowiedzą. [...| Wiem, jak bardzo bołą słowa
urzędników państwowych(oj, byli tacy), którzy o samotnych matkach mówią:
rodziny patologiczne. Ale wiem też, że warto walczyć i o siebie, i o dziecko.
I wierzę, że w takiej sytuacji życie napisze dla nas lepszy scenariusz, niż same
mogłybyśmy wymyślić.
Jolanta Pieńkowska redaktor naczelna (TS 2007/X1)
W przykładzie [25] zostały przytoczone fragmenty obszernego komenta-
rza, który dobrze iłustruje wpływ osobowości autora na przedstawiane treści
i na sposób ich prezentacji. Redaktor naczelna TS wybrała konwencję zwie-
rzeń utrzymanych w rzeczowymtonie, by odsyłając do doświadczeń własnych,
uwiarygodnić materiały opublikowane w magazynie. Tekst ma kształt zwy-
czajnej opowieści, podanej tak, aby czytelnika trzymać w napięciu [por. spo-
sób użycia wielokropka], aby zwyczajnemu wydarzeniu, traktowanemu jednak
z reguły niezwyczajnie, nadać właściwy wymiar i dodać otuchy tym, którym
analogiczne wydarzenia jawią się jako życiowa katastrofa. Oryginalność polega
nie tylko na stylu wysłowienia, lecz także na odejściu od dominującej w prasie
kobiecej stylistyki interakcyjnej (stwarzania pozorów kontaktu bezpośrednie-
go) na rzecz wywoduz jasną intencją wychowawczą, wynikającą z interpretacji
własnego losu.
[26] Drogie Czytelniczki
Wyjątkowo często żalimy się na stres. Stresuje nas szkoła, stresuje praca,
stresują znajomi, rodzina, sąsiedzi. Stresuje nas rozgardiasz w domu, tłok na
poczcie, ekspedientki w sklepie, korki w mieście, sytuacja w kraju. Powodów
jest sporo, a wszystkie — jakimś dziwnym zrządzeniem losu — funduje nam
świat zewnętrzny. Tymczasem najpoważniejszy stres fundujemy sobie sami.
Niedosypiamy, bierzemy na siebie więcej niż potrafimy udźwignąć [...] (pełna
lista na s. 44-47). Niestety, jeśli tego nie zmienimy, to nawet gdyby świat wokół
stał się rajem, a ludzie zmienili w anioły, nasz organizm poddawany nieustannej
próbie wytrzymałości — w końcu się zbuntuje i odmówiposłuszeństwa.
Czas najwyższy powstrzymać proces autodestrukcji i na początek sięgnąć po no-
wy numer SFIAPE'a. Znajdziesz w nim wiele podpowiedzi i niemało gotowych
antystresowychplanów działania. Wprowadź je w życie, a przynajmniej ty sama
nie będziesz dla siebie źródłem stresu.
Włóż więc wygodne buty i rusz w plener szlifować formę [...]. W pracy
natomiast — zamniast narzekać na niesprawiedliwy los, bo koleżanka znów zebrała
pochwały od szefa, choć obie ciężko pracowałyście — naucz się być zauważalna.
A ponieważ stajemy się bardziej przebojowe, gdy wiemy, że dobrze wyglądamy,
sprawdź wcześniej, co nowego słychać w kwestii makijażu.
Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial 107
Nie mylimy się sądząc, że wkrótce będziesz szczęśliwa jak dziewczyna z naszej
okładki... Tak, tak — wiem — wiele z was myśli w tym momencie: Gdybym
miała taką figurę jak ona, też bym się uśmiechała i była szczęśliwa. Pozwólcie,
że zapytam: A co stoi na przeszkodzie?
PS jak dowiedzieliśmy się z dobrze poinformowanych źródeł, Marissa, dziew-
czyna z okładki, nie była przed sesją zdjęciową na Seszelach,tylko na. .. siłowni.
Mirosława Kopoczek (Sh 2002/10)
Editorial przytoczony powyżej w obszernych fragmentach prezentuje glo-
balną stylizację epistolarną [por. zarówno początek wypowiedzi, jak i dopi-
sek na końcu]. Autorka stara się także utrzymaćstylistykę korpusu w tej sa-
mej konwencji, sięgając po reguły i wyznaczniki dialogu z oddalonym partne-
rem. Osobliwością tego komentarza jest też interferencja z instrukcją obsługi.
Nie zabrakło ponadto typowego dła prasy kobiecej fingowania bezpośrednio-
ści kontaktu [por. stosowanie wielokropka jako sygnału pauzy, reagowanie na
potencjalne repliki czytelniczki i stwarzanie pozorów sytuacji dialogowej].
Analizowany komentarzjest nie tylko rekomendacją konkretnego numeru
magazynu, lecz formą publicystyki — nie tylko interpretującej określony skład-
nik rzeczywistości, lecz także poradnikowo-wychowawczej.
9.6. Ćwiczenia i pytania kontrolne
1. Z jakimi gatunkami spokrewnionyjest editorial:
a) z wiadomością,
b) z komentarzem,
c) z felietonem?
Wybierz właściwą odpowiedź.
2. Dlaczego editorial to gatunek, który sytuuje się na skrzyżowaniu gatun-
ków?
3. Czymsię różni editorial do zwykłej zapowiedzi?
4. Jakie jest uzasadnienie wyodrębniania komentarzy redakcyjnych typo-
wych dla dzienników i komentarzy charakterystycznych dla prasy kolo-
rowej?
5, Jakie ekwiwalenty odsyłaczy kłasycznych odnajdujemy w następującym
editorialu?
[1] Wielkie atrakcje genewskiego salonu
[...] W tym numerze pokazujemy VW Golfa w wersji terenowej, który nie ma
jeszcze nazwy, a nasi Czytelnicy będą mogli wziąć udział w międzynarodowym
108 Na skrzyżowaniu gatunków, czyli editorial
konkursie na imię tego auta. [...] Wróćmy jednak do Genewy. Spodziewany
jest tam zapowiadany już wcześniej samochód koncepcyjny Fiata, który być mo-
że będzie produkowany w Polsce. [... | W Genewie ogłoszone zostaną wyniki
naszego corocznego plebiscytu Auto 1 of Europe. Dziś prezentujemy finałowe
zmagania 13 kandydatów do tego prestiżowego tytułu. [...] (AS 27 II 2006)
. W jakim stopniu poniższy editorial odpowiada gatunkowym schematom?
[2] U NAS W COSMO
Urodziny cosmorodziny
Nastół wjechał tort z siedmioma świeczkami, wokół zasiadł redakcyjny zespół.
Tak, tak, to znów nasze urodziny. Co się zmieniło w ciągu ostatniego roku?
Przede wszystkim powiększyła się cosmorodzina. I to nie tylko dlatego, że
jedna z naszych redakcyjnych koleżanek urodziła dzidziusia; panie i panowie
kioskarze donoszą, że coraz więcej kobiet co miesiąc przybiega do nich po
nasze pismo. Co jeszcze nowego? We wrześniu Cosmo zmieniło format (wiesz,
żeby łatwiej się mieściło w torebce:)), a dziś mamy dla Ciebie prezent —
nowy układ tekstów (mam nadzieję, że Ci się spodoba) i polską gwiazdę Anię
Dąbrowską, na okładce. A teraz czas na szampana. Hanna Wolska Redaktor
naczelna (C 2004/5)
Pisać felietonowo —
to koniecznie pisać felietony?
10.1. Wstępnie o felietonie jako gatunku
O felietonie prasowym trudno pisać zwięźle i przejrzyście, bo to cały
gatunkowy kosmos. Długa i burzliwa historia tego gatunku oraz istna erupcja
talentów i osobowości felietonistów — to czynniki, które sprawiają, że felieton
wymykasię definicjom i uogólnieniom. Niemal każdą cechę felietonu można
zanegować, znajdując przykładyrealizacji cechy przeciwnej.
Nie ma zjawiska, które nie mogłoby się stać przedmiotem tendencyjnej
prezentacji w felietonie, ale wielu felietonistów wybiera określoną dziedzinę,
a więc tematykę polityczną, obyczajową, kulturalną czy gospodarczą. Twórcy
felietonów (nie zawsze nimi muszą być dziennikarze) są w swych wyborach
wolni,ale nie bez znaczenia dla problematyki pojedynczego felietonulub całej
serii może być też profil pisma, w którym owe wypowiedzisą publikowane.
Felieton powinien odnosić się do spraw bieżących, ale historyczne wycieczki
nie są zakazane. Felietonista nie musi też unikać prognoz. Felieton funkcjo-
nuje jako w pełni ukształtowana i samodzielna wypowiedź, ale może też na-
wiązywać do wielu innych gatunków,na przykład listu, podania, skargi, wnio-
sku patentowego, dziennika, bajkiitd. Jest przy tym traktowany jako „piękny
pasożyt” (określenie Andrzeja Niczyperowicza), ponieważ może w rozmaity
sposób czerpać z tekstów cudzych(cytaty, parafrazy czy aluzje to zabiegi sto-
sowane najczęściej). Może być napisany w tonacji lekkiej, rozrywkowej czy
satyrycznej, ale też zbliżać się do rozprawy, a więc wypowiedzi, w której au-
tor formułuje (lub przytacza) jakąś tezę (sąd krytyczny), by ją potem rozwinąć
j udokumentować, lub przeciwnie, by z tą tezą polemizować. Felieton możesię
skrzyć wieloma zróżnicowanymi środkamistylistycznymi lub gromadzić środ-
ki jednorodne. Istotne jest także to, że nie ma praktycznie formy językowej,
nie ma słowa, które nie mogłobysię znaleźć w felietonie. Jest w nim miejsce
i dla słów rzadkich, i pospolitych, dla podniosłych i żartobliwych, oficjalnych
110 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
i codziennych, wyszukanych i wulgarnych, powszechnie znanych i nowych,
czyli utworzonych przez autora.
Felietonista występuje przede wszystkim w roli publicysty przedstawiają-
cego subiektywnie, wręcz stronniczo, określone zjawisko lub problem, w roli
autora często prowokującego, drażniącego, a więc też intrygującego. Felieto-
nista powinien jednak być przede wszystkim (i bywa lub jest) artystą, twórcą,
który potrafi wykreować światfikcyjny, choć niepozbawiony znamion praw-
dopodobieństwa życiowego. Nadaje przy tym swemudziełu kształt przekazu
słownego zaskakującego i niepowtarzalnego, opartego na niezwykłym pomyśle
zwanym konceptem. Dzięki takim zabiegom w felietonie mieści się prawda
jednostkowa, nabierająca jednak charakteru przesłania uniwersalnego.
Felieton to zatem wypowiedź publikowana zwykle jako składnik cyklu
opatrzonego określonym tytułem, wyrażającym postawę felietonisty, przed-
stawiająca w zaskakującej formie konkretny problem, ważny dla czytelników,
a więc problem aktualny. Jest to gatunek synkretyczny, gdyż zawiera elemen-
ty informacji prasowej, nawiązuje do konwencji publicystycznych, otwiera się
jednak także na literaturę.
10.2. Kilka słów o odmianachfelietonu
Najważniejsze odmiany felietonu wyodrębnia się na podstawie kryte-
riów formalnych, a zwłaszcza dominującej kompozycji wypowiedzi. Felietony
przedstawiające jakąś historię określa się więc mianem fabularnych. Gdy wy-
powiedź felietonowa rozwija określony problem, zawiera rozważania na kon-
kretny temat, zaliczyć ją można do dyskursywnych. Felietonista może też jed-
nak opierać swoją wypowiedź na luźnychskojarzeniach, zmieniać szczegółowe
tematy i tonacje wysłowienia, tworząc felieton dygresyjny. Dla wyostrzenia
problematyki autor może ponadto sięgnąć po strukturę dialogową, w ramach
której da się zderzać sprzeczne racje. Tak skonstruowana wypowiedź repre-
zentuje udramatyzowaną odmianę felietonu.
10.3. Po czym go rozpoznać, czyli o sygnałach
gatunkowych
Felieton jest gatunkiem opartym na paradoksach [por. 10.1.]. Pozwoliło to
wybitnej współczesnejfelietonistce Joannie Szczepkowskiej na sformułowanie
następującej (przewrotnej!) definicji:
Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony? 111
„[...] licząc się z faktami można by zaryzykować,że felieton to KAŻDY TEKST
WYDRUKOWANY W MIEJSCU PRZEZNACZONYM NAFELIETON".
Inni autorzy stosują dla pewności nazwę gatunkową, co umożliwia arbi-
tralne oddzielenie felietonu od komentarza. Okazji takiej nie stwarza jed-
nak ostatnio inny tradycyjny sygnał gatunkowy felietonu, a więc zdjęcie au-
tora, gdyż składnik ten poszerzył zakres występowania na wypowiedzi komen-
tujące.
Felieton należy bez wątpienia do gatunków dynamicznych. Konkretna wy-
powiedź robi zwykle wrażenie świeżej i niepowtarzalnej. Nie znaczy to jed-
nak, że w dziejach tego gatunku nie utrwaliły się pewne zabiegi, że nie ma
w wypowiedziach śladów funkcjonowania konwencji. Felietoniści dbają szcze-
gólnie o kształt tych fragmentów wypowiedzi, które stanowią jej formalne
zwieńczenie, a więc fragmentów rozpoczynających i kończących. Część skład-
ników tak ujmowanej ramy to elementy powtarzalne, standardowe. Ich układ
na linii tekstu oraz postać graficzna zależy od zwyczajów redakcji. Nierzadko
felieton zyskuje w związku z tym zewnętrzną szatę niepowtarzalną lub prze-
ciwnie — bliską innym gatunkom prasowym, zwłaszcza artykułowi czy wiado-
mości. W granicznych partiach wypowiedzi zderza się zatem szablon z autor-
ską inwencją. Owa inwencja może (paradoksalnie) nabierać znamion szablo-
nu, czego przykładem jest sposób rozpoczynania jednego z cykli felietonowych
przez Jacka Podsiadłę, który na początku wypowiedzi powtarza formułę funk-
cjonującą jako tytuł felietonowej serii: A mój syn jest trochę chory, ale przełyka
kolejne gorzkie pigułki i do szkoły chodzi (TP 19 XI 2006), A mój syn mate-
raz na gg „opis” rozciągnięty od bieguna do bieguna, od symboliki świeczki czy
znicza po znak radości (TP 3 XII 2006), A mój syn miał atak nerwicy szkolnej,
depresji wskutek represji czy czegoś podobnego (TP 10 XII 2006), A mój syn
regularnie podsyla mi ciekawostki, które wynajduje w internecie (TP 7 12007).
W strefie swobody autorskiej sytuuje się kilka składników umieszczo-
nych na początku wypowiedzi, zwłaszcza tytuł cyklu. Odwołajmy się do kilku
w miarę aktualnych przykładów: Votum separatum (Józefa Hennelowa, TP),
A mój syn; Otwarte listy; Pokaż język (Jacek Podsiadło, TP), Zwyczajne przy-
jemności, Wszystkie nasze dzienne sprawy (Marcin Król, TP), Z drugiej strony
(Michał Paweł Markowski, TP), Okruchy Słowa (Abp Józef Życiński, TP),
Z klaty (Jan Klata, TP), Wyznania człowieka apolitycznego (Marian Stala,
TP), Zza bramy klasztoru (Tomasz Dostatni OP, GWL), Zgryzoty Czarnoty
(Krzysztof Czarnota, TZ), (Po)rachunki Zielińskiego (Michał Zieliński, TZ).
Spośród historycznych warto wspomnieć o zagadkowym tytule, jakim swe
felietony z „Wprost” opatrywał Stanisław Tym: PIES czyli KOT, tytule rozszy-
frowanym przez autora na pożegnanie w następujący sposób:
112 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
„Szanowni Państwo, czyli Moi Drodzy Czytelnicy! Jako Samozwańczy Rzecz-
nik Prasowy Statystycznego Polaka-Szaraka piszę od ośmiu lat moje felietony
pod ogólnym tytułem: Parę Interesujących Ewentualnie Spraw (PIES), czyli
Komentarz Obywatela Tyma (KOT)".
10.4. Felietonowy konceptyzm
Swoboda wyboru tematyki felietonowej wypowiedzi, a także doborujej
kształtu owocuje licznymi stylizacyjnymi propozycjami, które zaskakują czy-
telnika. Oryginalność autorskich pomysłów,czyli konceptów, sprawia, że trze-
ba się dla ilustracji odwołać do kilku przykładów konkretnychrozwiązań, gdyż
ich typizowanie jest mocno utrudnione. Niektóre pomysły są jednak powie-
lane. Dlatego za literaturoznawcami możemy wyodrębniać w felietonistyce
konceptystrukturalne (intrygujące uformowanie całej wypowiedzi, będące ro-
dzajem gatunkowej adaptacji) i koncepty wolne, które da się sprowadzić do
zaskakującego wystylizowania fragmentów felietonu.
Ze względu na nastawienie wypowiedzi na odbiorcę, którego felietonista
aktywizuje, chcąc zyskać jego przychylność, niektóre nawiązania stylizacyj-
ne powtarzają się w twórczości licznych autorów. Należy do nich stylizacja
na wypowiedź listową (wykorzystuje się cechy różnych typów listów — od
prywatnych po tzw. listy otwarte), na diariusz, podanie, odezwę czy prze-
mówienie [por. 10.1.]. Wzgląd na zachowanie tożsamości gatunku sprawia
jednak, że owym adaptacjom podlega zwykle jedynie korpus felietonu. Rama
tekstowa wypowiedzi pozostaje nienaruszona i odgrywa rolę najważniejszego
sygnału gatunkowego (zob. 10.3.). Kierunek takiej stylizacji konstrukcyjnej,
jak powiedziałbyfilołog, wskazuje na ogół nazwa gatunkowa (pojawiająca się
w tytule określonego tekstu) lub formuła należąca do sygnałów gatunkowych
adaptowanego typu wypowiedzi. Można się dla ilustracji odwołać do nastę-
pujących przykładów: Elegia na..., Dziennik złych przeczuć, Notatnik, Epi-
tafium, Do..., List otwarty do..., Kochane dzieci!, Drogi samobójco!, Kocha-
ni rodzice Sławka, Kochana Dodo!, Moja Droga B!, Psychozabawa, Oddam
w dobre ręce.
Za przejaw felietonistycznej maniery uznać też wypada posługiwanie się
formą postscriptum bez względu nastylizację korpusu. Dopisek rodem z kon-
wencji epistolarnej może być dołączony do felietonu, który nie zawiera żad-
nych innych sygnałów adaptacji listu. Dla przykładu przytoczyć można frag-
mentfelietonu Józefy Hennelowej zatytułowanego O plusach (TP 21 V 2006)
i poświęconego refleksjom nad wybranymi przekazami prasowymi:
Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony? 113
[1] PS. Idzie nowe w telewizji publicznej, gdzie zmienił się prezes. Więc może
na początek trochę mniej reklam, których między jednym a drugim programem
oglądać musimy, nie wiadomo dlaczego, całe dziesiątki, w tym po dwakroć
i trzykroć te same, zwykle najgłupsze zresztą. Misja to misja! J. H.
W niektórych pismachślady związków wypowiedzi z konwencją felietonu
mogą być nieliczne. W „Polityce” dla przykładu kierunek adaptacji wskazu-
je nazwa gatunkowa użyta w tytule wypowiedzi wystylizowanej na określony
gatunek. Składniki ramy zaś są zredukowane do niezbędnego minimum. I tak
felieton Jerzego Pilcha Dziennik złych przeczuć (Po 18 I 2003) mainicjalny
składnik ramy tekstowej złożony jedynie z graficznie eksponowanego nazwiska
felietonisty i jego podobizny”. Pozostała część wypowiedzi przybiera kształt
diariusza z nazwami dni tygodnia jako sygnałami delimitacyjnymi, z podmio-
towym ujęciemzjawisk aktualnie, a więc w konkretnym dniu, przeżywanych.
Zyskują one przy tym albo formę lakonicznych notatek, albo bardziej obszer-
nych sprawozdań z wplecionymi sekwencjami dialogowymi. Oto fragment:
[2] Sobota. Mam złe przeczucia co do niedzieli.
Niedziela. Złe przeczucia co do dnia dzisiejszego nie potwierdzają się, wzmagają
się za to ze zdwojonąsiłą złe przeczucia co do dnia jutrzejszego. Nie chodzi przy
tym — wiem to niezawodnie — o Małysza. |... |
Środa. Napis na sklepie z przecenionymi szmatami: „Promocja nie umiera
nigdy”. Odnotowuję dla piękna kompozycyjnej asocjacji.
Piątek. Jestem w bardzo dobrej formie. Gazety dzisiejsze czytam dzisiaj.
W „Rzeczpospolitej” Marek Nowakowski kwestionuje nazwę nagrody publicy-
stycznej, którą zamierza ustanowić polski „Newsweek”, a która to nagroda ma
się nazywać „Podporiusz”. W tekście zatytułowanym „Potworiusz polski” No-
wakowski powiada, że „trudno o bardziej odpychający słowotwór”.
Nieco inne koncepty stosuje Jacek Podsiadło, który ustala kierunek nawią-
zań za pomocą tytułu cyklu (Listy otwarte) i formuły inicjalnej Do.... W fe-
lietonie zatytułowanym Do Macieja i Romana Giertychów (TP 22 X 2006)
autor kpi z opinii Giertychów na temat teorii ewolucji i potrzeby jej naucza-
nia w szkole, a także z niektórych pomysłów reformatorskich ministra Roma-
na Giertycha. Felieton należy do kategorii ironicznych. Jest bezlitosną kry-
tyką przy pozorach solidaryzowania się nie tyle ze stanowiskiem adresatów
felietonowego listu co sposobem wyrażania owego stanowiska. Jacek Pod-
siadło wprowadza więc aluzje do ich wypowiedzi i parodiuje argumentację.
Wyzyskuje przede wszystkim mechanizm kontrastu stylistycznego jako pod-
2. Obecnie Jerzy Pilchjest felietonistą „Dziennika”, więc zewnętrzny wystrój jego felieto-
nów nieco się zmienił.
114 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
stawowy nośnik parodii. Pozwala to stosować różnorodne środki stylistyczne
i stylizacje szczegółowe. Odnajdujemy w tej wypowiedzi echa stylu debaty
(z udziałem dziennikarzy, polityków i przeciętnych obywateli), parodystycz-
ne trawestacje wypowiedzi konkretnychpolityków, styl argumentacji (mającej
pozory naukowości, a w istocie tendencyjneji zideologizowanej). Aby uzyskać
stosowne efekty stylizacyjne, autor posługuje się leksyką z różnych stylistycz-
nych rejestrów oraz okazjonalizmami, a więc wyrazami utworzonymi na uży-
tek konkretnej wypowiedzi, wprowadza też nacechowane stylistycznie kon-
strukcje składniowe (na przykład przymiotniki określające stawia po określa-
nych rzeczownikach). Oto wybrane fragmenty tej fajerwerkowej wypowiedzi
felietonowej:
[3] Już Pana wcześniejsza sugestia, Panie ministrze oświaty, że to rodzice
powinni wyrazić swoją wolę, czy dzieci ich mają uczęszczać do świątyń wiedzy
w mundurkach, wzbudziła we mnie falę emocji. Jeżeli żaden z rodziców nie
wyraził dotąd swojego zdania, pragnę prawem pierwszeństwa zadysponować,
jako Polak i ojciec ucznia, iżby jeśli nie wszystkie dzieci, to przynajmniej syn
mój mógł chodzić do szkoły w umundurowaniu gajowego. Chłopię od małego
żywo interesuje się lasem i tym, co w nim rośnie, dlaczego purchawka purcha,
co w trawie piszczy i takie tam. [...|
W zeświecczonym świecie współczesnym panosząsię różne teorie, nie tylko ta
Darwina. Na lekcjach jawnie propaguje się pornografię wmawiając nieletnim,
że są jakieś akty prokreacjii jakieś wyssane z brudnego palca plemniki, a w star-
szych klasach nawet, że celem poczęcia pan człowiek wkłada pani człowieko-
wej to w tamto. To ubliżanie godności ludzkiej dawno powinno było stracić
rację bytu. Wiemy nie od dziś, jak mają się te pseudonaukowefantazje do rze-
czywistości. Moja mamusia zawsze mi mówili, że dzieci przynosi bocian, tylko
w czasach PRL-u nie było takiego dobrego ministra, który by pozwolił mamusi
zgłosić Teorię Bociana do propagacji szkolnej. Nadrabiam to historyczne zanie-
dbanie przypominając podstawowe fakty naukowe. Każdy normalny człowiek
widział bociana nie raz. A widział kto kiedyś plemnika? Poza tym, jak wiemy,
bociany latają co roku w te i wewte, a nic w naturze nie dzieje się bezsensow-
nie. Nie przypadkiem też bociany tak sobie upodobały naszą ojczyznę, w której
rodzina wielodzietna jest fundamentem duchowego jądra. Fakt, że bocian jest
biały, a nogi i dziób posiada czerwone, jawi się w tym kontekście jako symbolaż
nadto czytelny. Bocian czarny może nosić Murzynom Murzyniątka, a jakaś zi-
molągwa eskimosięta Eskimosom. O bocianie żółtym co prawda nie słyszałem,
ale przecież Chińczyków i tak jest za dużo. [...]
Felieton zatytułowany Do Oneta (PT 6 III 2005) nawiązuje do stylu ko-
munikacji internetowej, zarówno do stosowanychw jej ramachgatunków wy-
powiedzi (e-mail, dyskusja na forum), jak i wybranych składników języka
wypowiedzi internetowych. Felietonista stosuje mechanizmyselekcji licznych
Pisać felietonowo - to koniecznie pisać felietony? 115
składników wzorca stylizacyjnego. Brak więc w e-mailu wypełniającym korpus
felietonu charakterystycznych dla tego typu komunikatu składników takich
jak sygnatura tekstowa, gdyż nastąpiła zmiana kontekstu życiowego gatunku,
czyli jego typowego użycia. Wypowiedź w formielistu elektronicznego funk-
cjonuje przecież jako korpus felietonu, a nie jako list elektroniczny. Trudno
też owemu elektronicznemu listowi przypisywać cechę zwięzłości. Pozostaje
nastawienie dialogowe, ekspresywność i nieoficjalność. Zasada selekcji doty-
czy ponadto wykładników wspomnianych cech. Autor unika licznych cech pi-
sowni internetowej, a także emotikonów. Dość oszczędnie stosuje akronimy,
wprowadzając jedynie kilka skrótów znanych z mowy potocznej czy młodzie-
żowej (cze, siema).
Podstawowy mechanizm stylizacyjny, związany z parodystycznym charak-
terem wypowiedzi, stanowi generalizacja frekwencyjna, czyli szczegółne za-
gęszczenie odstępstw od norm ortograficznych. Wywoływaniu parodystycz-
nych efektów sprzyja ponadto stosowanie kontrastów i posługiwanie się pro-
fesjonalizmamii okazjonalizmamikształtującymiinternetowe decorum komu-
nikacyjne (por. Kliknij się w czoło!.; Kompa nie umiesz obsługiwać, czy co?;
forum, zasady Forum; forumowicz; serwis, redakcja Onetu; stronka; portalik;
portal). Kontrasty stylistyczne wprowadza autor, zderzając leksykę z różnych
rejestrów: potocznąi slangową, a więc wartościującą (burak, buraczek, burati-
no, nygus), z fachowąi oficjalną. Efekt satyryczno-parodystyczny osiąga felie-
tonista przez usytuowanie w bliskim sąsiedztwie całych sekwencji tekstowych
wystylizowanych rozmaicie. Autor cytuje bowiem swój e-mail napisany do
zarządcy portalu internetowego i zredagowany tak, by przypominał grzeczny
i oficjalny tekst epistolarny [4a], fragmenty „zasad Forum” ustalonych przez
owego zarządcę [4b] i list elektroniczny naśladujący ekspresywną wypowiedź
internauty z generalizacją odstępstw od normy ortograficznej [4c]. Oto próbki
wymienionych typów wypowiedzi:
[4a] Dzień dobry. Proszę o kontakt osobę nadzorującą forum dyskusyjne pod
moimi felietonami na stronie www.tygodnik.onet.pl. Mój numer telefonu:
[...]. Dziękuję. Jacek Podsiadło.
[Ab] [...] nie zamieszczamy komentarzy, które [...] zawierają uwagi skiero-
wane do redakcji Onetu. Jesteśmy za nie bardzo wdzięczni. W takiej sytuacji
prosimy jednak o kontakt mailowy z redakcją [... |. Tylko wówczas mamy pew-
ność, że uwagi od Państwa trafią do osób odpowiedzialnych za treść serwisu.
[...] Cytat pochodzi z twoich „zasad Forum”, kture w ogule są bardzo ciekawe.
O: „Nie nałeży obrażać ludzi, nawet jeżeli reprezentują skrajnie odmienne po-
glądy. Nie powinno pisać się reklam ani też wysyłać listów — łańcuszków”. Nie
powinno, buraczku, prowadzić się forum ani pouczac innych o dobrych obycza-
jach, samemu bendonc pułpiśmiennym chamem.
116 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
[4c] Cze, buraczku! Siemka bez ściemki i od razu pszystępuję do żeczy! Bo
wqrzasz mnie jusz niemorzebnie, że w ogule nie odpowiadasz na moje listy.
Myślisz, że co, że pan Jacek Podsiadło po to poświęca burakowi czas, rzeby ten
burak milczał potem jak jakiś burak? Dlaczego nie odpowiedziałeś na muj mejl
w sprawie mejla w sprawie żekomego wylosowania mnie na jakiejś loterii? Toż
grzecznie prosiłem o wyjaśnienie, dlaczego ten mejl został pszesłany na moje
kąto u ciebie, mimo, że łamie regulamin posiadania u ciebie kąta. [... ] A może
Ty nie lubisz grzeczności, buraku? Może jesteś pastewny i rozumiesz tylko
wieśniacką internetową nowomowę[...]. Chcesz wiedzieć, buratino, dlaczego
nazywam cię burakiem? Bo nie wiem, czy jesteś tworem ludzkim, czy jakimś
skończonym automatem, więc wyobrażam sobie ciebie jako pośrednią formę
bytu.
W kolejnym felietonie mamy do czynienia z otwieraniem określonej prze-
strzeni intertekstualnej, a więc poła nawiązań do innych tekstów, i konceptami
wolnymi, które przejawiają się w popisach stylistycznych. Wypowiedź Jacka
Fedorowicza pokazuje felieton jako gatunek pasożytniczy w innym sensie niż
felietony dotychczas analizowane [por. 10.1.]. Nawiązuje ona do akcji GW,
a pośrednio do notatki informującej o wynikach plebiscytu na kuriozum edu-
kacyjne. Zacznijmy zatem od przytoczenia fragmentów wspomnianej notatki:
[5] GIERTYCH ROKU WYBRANY
ee W rozstrzygniętym wczoraj plebiscycie „Gazety” i Monitora Edukacji na ku-
riozum edukacyjne Giertychy Roku zwyciężyły „świadectwa dojrzałości za nie-
zdaną maturę” (39 proc. oddanych głosów) przed „zakwestionowaniem teorii
ewolucji” (30 proc.). Żadecydowało pewnie to, że ewolucja dla uczniów lice-
ów [...] jest już kwestią skończoną w odróżnieniu od matury, której niezdanie
przez uczniów jest płanowane przez ministerstwo również na przyszłość. Po-
zostałe pomysły ministra Giertycha, zyskały dużo mniejszą popularność, może
z wyjątkiem „wykrywania ciąż w szkołach”, które przy tak ostrej konkurencji
dostały jednak 10 proc. poparcia.
W internetowym plebiscycie wzięło udział ponad 8700 osób. [...]
(GW 13-141 2007)
Felieton Fedorowicza ów tekst niejako zapowiada. Autor łączy w swej
wypowiedzi felietonowej komentowanie z powiadamianiem i ośmieszaniem.
Oprócz technik wyrażania opinii typowych dla komentarza stosuje felietono-
we eksperymenty stylistyczne. Swój koncept opiera na słowotwórczym po-
tencjale polszczyzny i jej sposobności do tworzenia rodzin wyrazów. Oto za-
powiadane wyimkiz felietonu:
[6] FELIETONY —— 12-18 stycznia
Plebiscyt Giertychy Roku
Notatnik Jacka Fedorowicza
Pisać felietonowo- to koniecznie pisać felietony? 117
Jeśli wszystko odbędzie się zgodnie z zapowiedzią, to dzisiaj, 12 stycznia, zo-
stanie rozstrzygnięty plebiscyt ogłoszony w „Gazecie Wyborczej” 3 stycznia,
w którym czytelnicy przyznają palmę pierwszeństwa jednemu z dwunastu do-
konań lub może raczej niedokonań Romana Giertycha. Poznamy też, mam na-
dzieję, całą klasyfikację finałową i dowiemysię, który z pomysłów Ministra Ro-
manazajął miejsce ostatnie, co świadczyć będzie o jego stosunkowo najmniejszej
szkodliwości społecznej i stosunkowo najmniejszej zawartości bezsensu. [...]
Na marginesie plebiscytu pozwolę sobie zanotować i pochwalić pewien pomysł
nazewniczy, jaki pojawił się na końcu tekstu anonsującego plebiscyt, cytuję:
„Aby pomóc ministrowi wybrać najważniejsze dokonania, ogłaszamy płebiscyt
Giertychy Roku”. Od razu mi się skojarzyło ze skuchą i dalej rozmyślałem so-
bie ukontentowany, że pomysł plebiscytu na Giertychę Roku jest wspaniały, że
bardzo jestem ciekaw, które z giertych okażą się giertychami bardziej gierty-
szymi od innych, a potem — nie będąc jednocześnie pewnym najwłaściwszych
brzmień przymiotników odgiertycznych — zastanawiałem się, która giertycha
okaże się już tak giertychowata (giertyczna?), że przebije inne giertychy swą re-
kordowągiertycznością (giertychowatością?), która zaś z giertych będzie uznana
za giertychę dającą się ostatecznie znieść. Bo może się przecież zdarzyć, że o nie-
wielkiej giertysze, takiej, ot giertyszce, będziemy mówić z pobłażaniem. Co nie
powinno jednak dotyczyć giertych przegiętych. Przegiertyszone giertychy po-
winny być uznane za giertychowactwo. (GT 12-18 I 2007)
W poetykę felietonu wpisane jest zarówno stylizowanie, jak i stylizator-
stwo. Termin pierwszy rezerwuję dla procesów adaptacyjnych, związanych
z nadawaniem wypowiedzi kształtu zbliżonego do wybranych gatunków li-
terackich, niektórych gatunków publicystycznych lub całej gamy gatunków
użytkowych (wśród ulubionych przez felietonistów znajdują się różnorodne
formy epistolarne).
Obowiązuje przy tym zasada stylistycznej ostentacji. Felietonowi nadaje
się cechy określonego wzorca stylizacyjnego w sposób czytelny dla odbiorcy.
Dlatego procesom reprodukcji podlegają prymarne cechy i składniki wzorca
(sygnały gatunkowe), selekcja dotyczy zaś cech sekundarnych. Dla uzyskania
odpowiednich efektów perswazyjnych felietoniści czynią procesem komple-
mentarnym do wymienionych już chwytów generalizację frekwencyjną, za-
gęszczając w wypowiedzi wybrane cechy czy składniki wzorca. Stylizowanie
modyfikuje konwencje gatunkowefelietonu, czyniąc realizacje wypowiedzia-
mi otwartymi na zapożyczenia gatunkowe, a więc poszerzając zakresy synkre-
tyzmu. Sprzyja też hybrydyzacji gatunkowej. Tożsamości gatunkowej bronią
wtedy jedynie zewnętrzne wykładniki gatunku.
Stylizacje językowe są stosowane przede wszystkim w felietonachbliskich
poetyce reportażu, gdzie zyskują funkcję środków użytych zgodnie z zasadą
relewancji, czyli dostosowania środków językowychi stylistycznych do tema-
118 Pisać felietonowo — to koniecznie pisaćfelietony?
tyki wypowiedzi (o poważnym pisze się oficjalnie lub podniośle, o pospolitym
potocznie, o śmiesznym dowcipnie itd.).
Stylizowanie otwiera gatunek na inne gatunki, języki i światy. Poszerza
strefę wolności felietonisty, wikłając go jednocześnie w konieczność respek-
towania niefelietonowych konwencji.
Stylizatorstwo zaś jest na pozór oddaniem się w niewolę wymogów po-
etyki felietonu, a zwłaszcza realizacją zasad konceptyzmu. Neologizmy i inne
stylistyczne fajerwerki rzadko jednak w twórczości wytrawnych felietonistów
funkcjonują na granicy ryzyka, a więc bez pamięci o możliwości zagubienia
podstawowego publicystycznego przesłania tekstu.
10.5. Ćwiczenia i pytania kontrolne
1. W zalecanej literaturze przedmiotu znajdź definicje felietonu i spróbuj
je porównać. Dlaczego tak trudno sformułować definicję tego gatunku
publicystyki?
2. Skąd się wzięła nazwafelieton? Odpowiedź znajdziesz w zalecanej lite-
raturze.
3. Którego ze współczesnychfelietonistów uznajesz za mistrza? Obszernie
uzasadnij wypowiedź, odwołując się do konkretnych felietonów wska-
zanego autora. Skorzystaj ze wskazówek zawartych w dziale Lekcje mi-
strzów....
4. Dlaczego przytoczone niżej felietony trzeba traktować jako wypowiedzi
pasożytnicze?
[1] FELIETON SZORUJ KAFLE POLITYKU Marcin Wojciechowski Gazeta
Wyborcza
ee Wybory wyborami, ale życie toczy się dalej. Jedni piją szampana, inni rwą
włosy z głowy. Ci, którzy nie dostali się do Sejmu, szukają pracy. Kilka warto-
ściowych wskazówek mogą znaleźć w prasie kolorowej. Prezenterka TVP2 Be-
ata Sadowska opowiada „Gali”, dlaczego kilka lat temu zrezygnowałaz dzienni-
karstwa politycznego. [...] „Biegając po korytarzach sejmowych po kilkanaście
godzin, miałam wrażenie, że tracę życie [...]. Odeszłam. Nie żałowałam tego
nigdy. Świat jest zbyt ciekawy, by go poświęcać na politykę”.
Niedoszłe panie posłanki i panowie posłowie, zapamiętajcie to zdanie! [...]
Przyda się wam także inna myśl Beaty Sadowskiej: „Mój optymizm bierze
się z przekonania, że poradzę sobie w każdej sytuacji. Założę schronisko dla
psów, wyrób pierogów, produkcję pieczarek albo rzodkiewek”. Sadowska sobie
Pisać felietonowo— to koniecznie pisać felietony? 119
poradzi, o to się nie martwię. Ale czy poradzą sobie nasi parlamentarzyści
z poprzedniej kadencji?
Jeśli nie, pozostaje im sposób na depresję, o którym Grażyna Szapołowska
opowiada dwutygodnikowi „Party”: „Jak naprawdę mam depresję, wypalam 20
paczek papierosów. Potem myję podłogę”. A więc najpierw do kiosku po fajki,
potem do chemicznego po mop i chandra po przegranych wyborach przejdzie,
jak ręką odjął.
A co z tymi, którzy mandat zdobyli? „Viva!” przewiduje, że rozpoczęta niedawno
kariera parlamentarna Nelly Rokity będzie rozwijać się błyskotliwie. „Mówiza
dużo, bez sensu i źle po polsku, a więc spełnia wszystkie warunki, aby zostać
czołowympolitykiem” |...]. Inny czołowy polityk, który choć przegrał wybory,
to do parlamentu wszedł — Jarosław Kaczyński — nie traci optymizmu. „Cztery
lata w opozycji. I wracamy” — zapewnia w wywiadzie dla „Naszego Dziennika”.
Panie posłanki i panowie posłowie, bierzcie przykład z premiera. Grunt to
optymizm! (GW 27 - 28 X 2007)
[2] ZZA BRAMY KLASZTORU
DZIADOWSKIE ZAWODZENIE
"Tomasz Dostatni OP
ee Lirnik przywędrował do Lublina. Poszedłem go posłuchać do Chatki Żaka.
A tak naprawdę wyszedłem rozdrażniony.
Cały koncert chłopcy, co to dostali aparaty fotograficzne w prezencie na pierw-
szą komunię, biegali i pstrykali to z jednej, to z drugiej strony. I nic nie przeszka-
dza, że mieli na karku może trzydzieści, a może pięćdziesiąt lat. Nowoczesne
barbarzyństwo ubrane w fotograficzne hobby. Dziad, bajarz, wędrowny lirnik.
Już mało takich Rzeczpospolita dzisiejsza nosi po naszej czy też obcej ziemi. By-
li skarbnicą wiedzy ludowej i opowiadali, co widzieli po drodze i gdzie indziej.
[...] Jacek Hałas, lirnik wykonujący pieśni dziadów przywędrował do Lubli-
na. I opowiadał o życiu, o śmierci. [...] I nawet owi aborygeni nowoczesnego
pstrykania nie zagłuszyli tej pieśni duszy. A ja sobie przypomniałem wydobywa-
jąc z pamięci Baśń Teofila Lenartowicza o Lirniku:
„A na to starzec — kto tę zerwaną
Naciągnie strunę moją kochaną,
Kto ją naciągnie, ten sprawi cud,
Kto zagra na niej, ten zbawi Lud!
I dał im lirę i znów przez pole
Wiedzie lirnika małe pachole...”
A lirnik w Lublinie, grał i opowiadał, zawodząc jak na lirnika przystało.
„Zegar bije, czas płynie jako w rzekach wody,
Strzeż się nie nagrodzonej o człowiecze szkody.
Zegar bije, świat swoje cukruje godności
 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
120 Pisać felietonowo — to koniecznie pisać felietony?
O jak wielu już zwiodły jego obłudności. [...]
Zegar bije, śmierć życie ścina na inszy świat
Ty nie wiesz czy w twej drodze trafisz na dobry trakt. [...]
(GWL 27-28 X 2007)
[3] TABLOID CIĘ OŚWIECI
RANDKA W IV RP Witold Bereś Jerzy Skoczylas
ee Co Polacy myślą o sobie?[... ] Sięgnęliśmy po marcowy numer miesięcznika
„Super Randka” zawierający aż 44 strony ogłoszeń towarzysko-matrymonial-
nych.
[...] Polka wolałaby, żeby mężczyzna był: „superinteligentny, z wysoką kulturą
słowa, życiowy optymista, twardo stąpający po ziemi, bez nałogów, wierny,
odpowiedzialny, [... ] skromny, czuły (...]. Erotomani wykluczeni!”
Polski mężczyzna ma mniejsze wymagania, szuka: „skromnej i spokojnej do-
matorki, szczupłej z dużym biustem, umiejącej i lubiącej erotycznie zawładnąć
facetem”. [...] Albo: „Jestem sam jak okruszek, otulony w sto poduszek; która
pani do lat 38 przytuli mnie do siebie, abym poczuł się jak w niebie? Czegoś
mi brak, czegoś pięknego, dotyku twychust słodkich jak miód, twych ciepłych
pieszczot, twej obecności — miłości”.
"Tak, jest sporo poezji. „Co ma być, to będzie, ze mną niebo znajdziesz wszędzie”.
„Można wśród błota znaleźć pierścień ze złota, a ja chcę w bezdusznym tłumie
znaleźć serce, które mnie zrozumie”. [...] „Hało! To nie tylko ogłoszenie, to
pukanie do serduszka twego, ja po prostu szukam żony jak szalony, możesz być
bez oka, byle tego roka”.
Kobieta czasami stawia sprawęjasno: „|... ] Atrakcyjna, ładna, namiętna kotka
pozna pana z zagranicy z dużym temperamentem, demona seksu, który posiada
dom. Cel tylko matrymonialny". „Ewa z raju kusiła Adama, a Ty daj się skusić
mnie! Masz pełen portfel oraz gest — podzielsię z dojrzałą kobietką-kokietką”.
Są pytania, na które nie da się odpowiedzieć bez głębokiej reformy służb spe-
cjalnych i wymiaru sprawiedliwości. „Czy jest jeszcze gdzieś pan bez nałogów,
odpowiedzialny, tolerancyjny, który potrafi szczerze kochać i sprawić, by ko-
bieta poczuła się przy nim bezpiecznie?”, a zwłaszcza: „Poszukiwany normalny
facet — przez 37-letnią kobietę z Łodzi”. (GW 25-26 NI 2006)
5. Jakie środki stylistyczne zastosowali autorzy felietonów przytoczonych
w ćwiczeniu 4? Jakie jest przesłanie każdego z tych tekstów?
6. Jaki typ felietonu reprezentują następujące wypowiedzi?
[4] Ewa Szumańska Prosta kombinacja
Niedawno nastąpiło u nas cudowne rozmnożenie ministerstw. Minister ma swo-
ich wiceministrów, sekretarzy i podsekretarzy stanu, ministerstwo zaś podległe
sobie placówki. Ponieważ z wysokich ust dowiedzieliśmy się, że obywateli nie
121
będzie to kosztowało ani złotówki, przypuszczam, że będzie tam pracował wy-
łącznie wolontariat. Wolontariat zaś jest postawą piękną, szlachetną i społecznie
zaraźliwą. Jeśli choćby jedna trzecia urzędników państwowychpójdzie za tym
przykładem, zwolnią się ogromne sumy w budżecie.
A my się martwimy, skąd wziąć pieniądze na podwyżki dla lekarzy...
(TP 4 VI 2006) "
[5] Ewa Szumańska Podobni
Żołnierz stopniowo wykańczany przez „fałę”, staruszka z domu opieki okradana
i maltretowana przez personel, paromiesięczne dziecko skatowane przez kon-
kubenta mamy, albo tatę, który wypił i był w złym humorze, uczeń,który nie
mógł wytrzymać okrucieństwa kolegów. Pozornie są zupełnie różni, ale jest coś
bardzo istotnego, co ich łączy: są słabi i nie umieją się bronić.
W naszym supernowoczesnym, nieubłaganym świecie są bez szans.
(TP 17 XII 2006)
[6] Ewa Szumańska Sieć
Od razu nasuwa się pytanie, czy to jest tytuł filmu lub sensacyjnej książki.
Od razu rodzi się skojarzenie z siecią szpiegowską, agenturalną, mafijną lub
gangsterską. A tu chodzi tylko o szpitale. Szpital, który znajdzie się w sieci —
oddycha; szpital, który z sieci wypadnie — truchleje. Sieć!
Jakie czasy, taki język. (FP 18 II 2007)
„ Jakie są najważniejsze typy felietonów?
. Dlaczego felieton może być interpretowany jako gatunekbliski literatu-
rze?
. Proszę wymienić najważniejsze gatunki prasowe blisko spokrewnione
z felietonem.
. Proszę zgadnąć, które z przytoczonych tytułów są tytułami felietonów:
a) Epitafium, b) Dziennikarzei eseiści, c) Rekolekcje pod choinką, d) Fo-
net, fabulioni fszystka familia fantastycznych fenomenów, e) Czar dwóch
kółek, f) Do władz miejskich i gminnych.

O informacji zobrazowanej w reportażu
11.1. Jak ujmować istotę reportażu?
Reportaż jest rodzajem dziennikarskiego sprawozdania, dotyczącego fak-
tów czy zdarzeń autentycznych, a więc takich, których świadkiem lub uczest-
nikiem był autor, a także tych, które mógł odtworzyć na podstawie relacji
uczestników bądź stosownych dokumentów.
Reporterski sposób prezentacji jakiegoś fragmentu rzeczywistości jest cha-
rakterystyczny nie tylko dla reportażu. Kształt relacji reporterskiej mogą przy-
bierać korpusy rozbudowanych notatek, wybrane partie felietonów, wywia-
dów, a zwłaszcza wiadomości.
Reportaż prasowy jest gatunkiem o stosunkowo długiej tradycji i wykry-
stalizowanych wykładnikach. Obraz gatunku zyskuje wielobarwność i wielo-
kształtność dzięki licznym wybitnym twórcom wpływającym w sposób zna-
czący zarówno na świadomość gatunkową odbiorców, jak i na warsztatowe
ambicje reportażystów.
11.2. Po czym go rozpoznać?
Sygnały gatunkowe reportażu tworzą zbiór niejednorodnyi zmienny, zależ-
ny od zwyczajów redakcji. Reportaże mogą ponadto (takjak felietony) zmie-
niać sposób funkcjonowania przez włączenie w skład autorskich książek lub
publikacji o kształcie antologii. Do standardowych sygnałów gatunku należą
następujące zjawiska: miejsce druku (stałe dla danego pisma lub w specjal-
nym dodatku — por. na przykład „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wy-
borczej”), nazwa gatunkowa lub formuła ekwiwalentna, zwracająca uwagę na
istotny aspekt reportażu, jakim jest autentyczność przedstawianychspraw, na
przykład: Życiowe dramaty, Bliżej życia, Niestychane (PD), Na własne oczy
O informacji zobrazowanej w reportażu 123
(Po), Historia tygodnia, Samo życie (Na), Reportaż tygodnia, Prawdziwe życie
(T), Ważna sprawa, Z życia wzięte (P).
Do sygnałów gatunkowych zaliczyć też trzeba strukturę wypowiedzi.
Większość publikowanych obecnie reportaży przyjmuje kształt wiadomości
(także artykułu), gdyż składają się one z tytułu (najczęściej jestto tytuł po-
dwójny, a więc kombinacja nadtytułu z tytułem głównym), lidu i wieloakapi-
towego korpusu podzielonego na segmenty z użyciem śródtytułów [por. 6.2.].
Troska o zachowanie paktu faktograficznego, a więc niepisanej umowy
o autentycznościzdarzeń i obiektywności w sposobie ich przedstawiania, po-
woduje, że reportaż staje się kolekcją gatunków, czyli zbiorem wypowiedzi
trwale współwystępujących. W takim wypadku oprócz tekstu głównego (re-
produkującego strukturę wiadomości) pojawiająsię wypowiedzi stowarzyszo-
ne, obudowujące tekst właściwy. Mogą to być wypowiedzi ekspertów, do-
kumenty urzędowe lub ich fragmenty, notki biograficzne, objaśnienia w for-
mie haseł encyklopedycznych, listy, utwory literackie, podpisy pod zdjęciami
(wzmianki) itp. Część wymienionych komunikatów może funkcjonować na
zasadzie przytoczeń lub parafraz wewnątrz korpusu. W takim wypadku mó-
wimy o kolażowej kompozycji głównego segmentu reportażu.
11.3. Dlaczego trudno mówić o odmianach reportażu?
Zróżnicowanie reportażu jawi się jako zjawisko skomplikowane z powodu
powikłań dziejowych oraz zakresów interferencji gatunkowych, a także twór-
czości tych genialnych reportażystów, którzy nadawali wypowiedziom repor-
tażowym oryginalne kształty. Nie bez znaczenia jest ponadto charakter współ
czesnej komunikacji medialnej, nastawionej na bombardowanie czytelników
krótkimi wypowiedziami dotyczącymi konkretnych, zwykle sensacyjnych zda-
rzeń.
Prasoznawstwo dopracowało się kilku typologii reportażu, typologii, do-
dajmy, opartych na różnych kryteriach. Wyodrębnia się więc odmiany repor-
tażu na podstawie ich związku ze środkiem przekazu (radiowe, telewizyjne
i prasowe — to odmiany znane i uznane, kontrowersje wzbudzają jednak nowe
formy związane z Internetem).
Stosunkowo prosty jest też podział według uwzględnianej tematyki (por.
reportaż podróżniczy, sądowy, wojenny, naukowy itd.). |
Pozostałe typologie noszą ślady autorskich koncepcji i zależą od przyjętego
przez badacza punktu widzenia oraz ujmowaniaistoty gatunku. Omówienie
owychpodziałów znajdzie czytelnik w zalecanejliteraturze.

124 O informacji zobrazowanej w reportażu
Reportaże funkcjonujące we współczesnym obiegu prasowym da się po-
dzielić na dwie zasadnicze odmiany: reportaże sprawozdawczo-publicystycz-
ne i reportaże fabularne. Pierwsze mieszczą się w ramach szeroko ujmowanej
publicystyki, drugim bliżej do literatury (por. pojęcie literatury faktu).
11.4. Bliższa charakterystyka najważniejszych
wyznaczników gatunku
Reportaż dotyczy zwykle zdarzeń, które dzieją się tu i teraz, choć nie jest
na ogół ich prostą rejestracją. Niezależnie od przewidzianego konwencją spo-
sobu ujęcia wypowiedź reportażowa przedstawia nie tylko określoną rzeczy-
wistość, lecz pozwala ją zrozumieć i przeżywać, angażując czytelnika przez
wciągnięcie go w opowiadaną autentyczną historię (w reportażu fabularnym)
lub za pośrednictwem udokumentowanego ujęcia problemowego (w reporta-
żu publicystycznym).
Już sam wybór problematyki czyni z reportażysty zarówno tropiciela, jak
i przewodnika oraz konstruktora takiej mapy zdarzeń, która pomaga w dotar-
ciu do zjawiskistotnych, a także do istoty relacjonowanych wypadków. Wielki
reportażysta staje się w opinii czytelników artystą, co nie znaczy, że jego wy-
powiedź nabiera znamion fikcji. Przeciwnie — autor reportażu ma niejako obo-
wiązek wpisać siebie w relację (lub prezentację problemową) w roli świadka,
uczestnika zdarzeń bądź ich rekonstruktora. Ma też prawo uwodzić czytelni-
ka, nadając swej wypowiedzi globalną formę bliską wiadomości, co pozwala
na zredagowanie intrygującego tytułu i stopniowanie napięcia w lidzie oraz
perfekcyjnie skonstruowanym korpusie [por. 11.2.].
Owaperfekcyjność wiąże się ze stosowaniem kompozycyjnego układu mo-
zaikowego (ze względu na bogactwo wbudowanych w korpus wstawekteksto-
wych, reprezentujących różne gatunki) i problemowego (z powodu sposobu
ujęcia treści). Kunsztowność mozaiki kompozycyjnej wiąże się ze stosowaniem
zasady analogii w redagowaniu tytułów wewnętrznych (śródtytułów). Efekty
takich zabiegów mogą być odbierane pozytywnie, gdyż reportażyści zmienia-
ją podstawy analogicznych odniesień, wyzyskując zarówno relacje formalne,
jak i semantyczne. Reportażowy korpus zyskiwać może znamiona kolażu [por.
11.2.] i jest to kolaż przemyślnie skomponowany. Jednym ze sposobów uroz-
maicenia takiego kolażu i wzbogacaniajego wartości komunikacyjnej jest okra-
szanie wypowiedzi tekstowymi wyimkami[por. 3.4.].
Nadrzędną zasadą kompozycyjną w reportażach problemowych, decydują-
cą także o organizacji świata przedstawionego, jest zasada zderzania punktów
O informacji zobrazowanej w reportażu 125
widzenia. W reportażach przedstawia się zwykle określony wycinek rzeczy-
wistości, zmieniając perspektywy oglądu. Dramatyzm sytuacji ma się wyła-
niać z jej.cząstkowych obrazów, które są dziełem różnych podmiotów. Zmiana
perspektywy oglądu określonego zjawiska czy palącego problemu społeczne-
go pozwala uniknąć taniego moralizowania i zaprezentować ów problem jako
złożony i trudny do jednoznacznego ocenienia. "
Reporterską relację wraz z wplecionymi w nią wypowiedziami uczestni-
ków relacjonowanych zdarzeń cechuje zwykle i obrazowość, i poglądowość.
Wspomniane cechy stylistyczne wyrażają się za pomocą środków językowych
pochodzących z różnych odmian polszczyzny: języka potocznego, slangów
i żargonów, czasem gwary ludowej czy języka określonej grupy zawodowej.
Można zatem mówić,że reportaże są wypowiedziami wielostylowymi. Za ich
wyróżnik uznać przy tym trzeba sygnalizowanie autentyczności użytych form
językowych przez wyraźne wskazywanie źródeł lub przypisanie owych form
konkretnym osobom. Urozmaicanie barwy stylistycznej form w bliskim kon-
tekście, kontrastowe zestawianie środków wiąże się z zasadą relewancjisty-
listycznej, czyli dopasowania środków wyrazu do przedstawianych aspektów
świata i zmian perspektywy ich oglądu.
Zakresy wielostylowości zmieniają się w zależności od kilku czynników.
Istotna jest rola ogólnego kształtu wypowiedzi (zwykła relacja czy kolekcja
gatunków). Nie mniej ważna wydaje się tematyka. Im bardziej egzotyczna,
dotycząca zjawisk nietypowych czy bulwersujących, tym na ogół większe za-
kresy wielostylowości. Do uwarunkowań niebagatelnych zaliczyć trzeba wpi-
sane w wypowiedź role reportera. Rola obserwatora dla przykładu pozwala
żonglować gatunkamii formami wypowiedziw narracji reporterskiej i powięk-
szać zakresy wielostylowości przez cytowanie lub parafrazowanie wypowiedzi
bohaterów. Rola świadka z kolei daje możliwość zaprezentowania sposobu uj-
mowania świata przez bohatera, który może przedstawić całe bogactwo swego
idiolektu (czyli mowy osobniczej). Rola uczestnika stwarza okazję do popisy-
wania się chwytami typowymidla literatury, a więc narracją pierwszoosobową
z jej meandrami stylistycznymi oraz mową zależną lub pozornie zależną jako
literackimi sposobami przedstawiania wypowiedzi bohaterów.
Dla współczesnego reportażu publicystycznego istotne są, jak się wydaje,
cztery komponenty jego poetyki: m szablonowa struktura z nieszablonowym
wypełnieniem, m funkcja (prezentacja konkretnego zjawiska, określonej pro-
blematyki czy przedstawienie wizerunku osoby), B zasada zderzania punktów
widzenia, m kształtowanie całości ze względu na przewidywanego adresata re-
porterskiej relacji.
Wyzwolenie spod dyktatu literackości sprawia, że we współcześnie domi-
nującej odmianie reportażu znajdują odzwierciedlenie osobliwe chwyty kon-
126 O informacji zobrazowanej w reportażu
strukcyjne i stylistyczne. Publicystyczny konceptyzm, który ma głębokie uza-
sadnienie poznawcze, gdyż służy budowaniu określonej wizji świata, zaczyna
decydować o nowej, charakterystycznej dla naszych czasów, formie reportażu.
11.5. Analiza konkretnych reportaży
Przedstawianie konkretnych reportaży jest trudne ze względu na ich roz-
miary. Dlatego w tej części opracowania łączyć będę cytowanie fragmentów
reportaży z opisem ich ogólnego kształtu. Prezentowane analizy i genologiczne
interpretacje mają charakter propozycji.
[la] Ważna sprawa
[1b] Na widok siostry Karoliny skazanym mięknąserca. — Zna życie, jest ładna
i odlotowa— oceniają.
[lc] Wiedzą, że nie dam sobie w kaszę dmuchać
[ld] Strażnicy z bronią, bramy, kraty. -- Szczęść Boże! — Pochwalony! — dobiegają
z okien gromkie męskie głosy. I ten pojedynczy: — Ale laska! Podejdź no bliżej,
kotku! Pewnie nowy aresztant. Nie wie, z kim ma do czynienia
[le] Do więzienia nie pójdę; Armia zbawienianie z bubli zrobiona; Nie ze mną
te numery; Krótka drzemka na „dzięcioła”; Bałamucą ją, ale szanują; Zobaczyć
człowieka w człowieku
[1f] W liceumstrzelała z pistoletu, jeździła konno, ścigała się na rowerach...
Niczego nie zapomniała.;
— Siostra Karolina jest jak promyk słońca, który wpada za kraty — mówiskazany
SylwekK. (na pierwszymplanie). Obok Piotr B. i Artur Ł. Wszyscy trzej pracują
w ogromnej więziennej bibliotece.;
Rozmawia ze skazanymi o życiu i o Bogu. Potrafi dotrzeć do najbardziej zatwar-
działego serca. Jej pomoc przy resocjalizacji więźniów jest nieoceniona.
[lg] Modlitwa, praca, ubóstwo
Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi powstało w końcu
XIX w. Na terenie kraju ma 30 domów zakonnych. Siostry składają śluby
czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. Te, które pracują na zewnątrz i otrzymują
wynagrodzenie, oddają je w całości na potrzeby bytowe Zgromadzenia. Z reguły
zajmują się dziećmi i osobamistarszymi, chorymii ubogimi. [...].
(P 7-13 V 2004)
Zasada zderzania punktów widzenia jest widoczna w sposobie zredago-
wania najważniejszych składników prezentowanego reportażu. Składnikiem
standardowym jest tytuł cyklu [la]. W pozostałych przejawia się tendencja
O informacji zobrazowanej w reportażu 127
do urozmaicania sposobu prezentacji i środków przekazu. Nadtytuł [Ib] ma
kształt samodzielnej wypowiedzi, wstępnie i subiektywnie (z dwóch punk
tów widzenia) powiadamiającej o tematyce reportażu. Ponieważ reportaż słu-
ży przede wszystkim przedstawieniusylwetki niezwykłej zakonnicy, w tytule
[le] oddaje się jej głos. Miniaturą reporterską, niestandardową na tle typów
lidów, jest pierwszy wyróżniony graficznie akapit [1d]. Lidowi temunajbliżej,
rzec można, do konwencji lidu udramatyzowanego.
Urozmaicony kształt zyskały też śródtytuły [le]. Ich doborem rządzi
zasada analogii, gdyż większość z nich to przytoczenia słów głównej bohaterki
reportażu. Jedynie formuła: Bałamucą ją, ale szanują stanowi reporterską
parafrazę słów jednego z więźniów. Choć śródtytuły nie układają się w spójną
całość, stanowią istotny środek charakterystyki siostry Karoliny. Można też
przypisywać im funkcję zaintrygowania czytelnika.
Analizowany reportaż ma kształt kolekcji gatunkowej. Oprócz reportażu
właściwego zawiera inwencyjnie i funkcjonalnie zredagowane podpisy pod
zdjęciami [1f], encyklopedyczną notkę dotycząca zakonnego zgromadzenia,
z którego pochodzi bohaterka reportażu [1g], oraz wypowiedź eksperta (Kaje-
tan Dubiel z Centralnego Zarządu Służby Więziennej wypowiada się na temat
roli kapelanów i sióstr zakonnych w prowadzeniu, jak mówi, „misji ewangeli-
zacyjnej i pracy wychowawczej”).
Autorka reportażu Zdzisława Jucewicz stara się w korpusie utkanym z róż-
nych wypowiedzi zarysować sylwetkę niezwykłej zakonnicy. Dlatego stosuje
regulę dawkowania informacji według subiektywnego porządku. Reportaż za-
czyna się od sceny przyjazdu siostry Karoliny do więzienia we Włocławku.
Oto fragment relacji:
[1h] Na żart odpowiada żartem. Ale zdarzasię, że musi odpowiedzieć i grubym
słowem, bo niejeden tylko takie zrozumie, Na początku chodziła między ska-
zanymi z duszą na ramieniui w towarzystwie strażnika. Zakład karny we Wło-
cławku to nie sanatorium. Przebywa tu ponad tysiąc mężczyzn — alimenciarze,
złodzieje, gwałciciele, mordercy. — Po prostu ludzie — mówisiostra Karolina. —
Każdy skazaniec ze swoją własną tragedią.
W dalszych fragmentach otrzymujemy informacje na tematbiografii boha-
terki, a więc przebiegu nauki, upodobańi temperamentu, a zwłaszcza zaskaku-
jącej dla rodziców decyzji wstąpienia do zakonu. Aby urozmaicić i uwiarygod-
nić ów wizerunek, reportażystka stosunkowo często oddaje głos samej boha-
terce. Zgodnie z regułamirelacji reporterskiej parafrazuje też jej wypowiedzi,
ów subiektywny punkt widzenia czyniąc bardziej obiektywnym. Odwołajmy
się do kilku znamiennych scenek:
128 O informacji zobrazowanej w reportażu
[i] Niedawno obserwowała ją na przystanku jakaś kobieta. W końcu pode-
szła: — Przepraszam siostrę. Niech mi siostra powie, dlaczego taka młoda i ładna
dziewczyna wybrała habit? Nie lepiej było wyjść za mąż, urodzić dzieci? Ta-
kie pytania zawsze ją trochę drażnią i złoszczą. —- Odpowiem, ale nie obrazi się
pani? Na pewno? Otóż dlatego, że Pan Jezus armii zbawienia z bubli nie robi.
Powiedziała to mocnym szeptem, specjalnie, żeby inni oczekujący na autobus
nadstawili ucha.
[Ij] Czy to było powołanie? Karolina wykręca się przypowieścią. — Pismo
Święte mówi: „Pan wybiera to, co głupie w oczach świata, aby zawstydzić
mędrców”. Po prostu, Pan Bóg wybrał taką jedną głupią. Co nastolatka może
wiedzieć o powołaniu?
[1k] - Dom buduje się od fundamentów — mówisiostra Karolina. — Gdybym
zaczęła górnolotnie od Boga, to bym usłyszała: — Kobieto, co mi tu chrzanisz!
Zycia nie znasz. Matka chlała, ojciec chlał, a ja zasmarkany i głodny usypiałem
w kącie. Gdzie wtedy był twój Bóg?
[1 |] Zdarza się, że wciągają ją w seksualne tematy. Chcą sprawdzić, czy się za-
czerwieni. — Nie ze mną takie numery — śmieje się siostra. - W tym jestem otrza-
skana. Zrobiła kurs, naczytałasię literatury. Seksualność człowieka ma w małym
palcu. Raz na katechezę więźniowie przynieśli „świerszczyki”. Oglądają pornosy,
prowokują, w końcu pytają: —- Czemusiostra się nie czerwieni? Odpyskowałam
im od razu: — Bo ja się czerwienię w innych momentach. Jak ktoś z pewnością
siebie gada głupoty. Za niego się czerwienię.
[1n] Pobudka w domu zakonnym jest o 5.00. Modlitwy i rozmyślania w kaplicy
trwają do 7.00. Wtedy też zdarza się jej dosypiać „na dzięcioła” (głowa leci do
przodu) ałbo „na przyjaciela” (głowa oparta na ramieniuinnej siostry). Zaraz po
śniadaniu biegnie do gimnazjum. Trzynaście lat już uczy, ma ksywę „Mistrzu”.
Pewnie dlatego, że nie da sobie w kaszę dmuchać. Młodzież za nią przepada
i żaden uczeń z religii nie uciekł.
Jak widać z przytoczonych fragmentów korpusu reportażu, stanowi on
mieszankę tekstową, gatunkowąi stylistyczną. Wzgląd na czytelników powo-
duje, że za dominantę uznać trzeba wysłowienie potoczne. Zarówno w wypo-
wiedziach głównej bohaterki, jak i w innych fragmentach reportażu pojawia się
leksyka potoczna (rzadko dosadna: chrzanić, odpyskować, chlać),'a zwłaszcza
uplastyczniające relację potoczne frazeologizmy: łakomy kąsek, chodzić z du-
szą na ramieniu (wersja kanoniczna: mieć duszę na ramieniu — SF, 57), popu-
kać się w czoło, wybić sobie coś z głowy, mieć coś komuś za złe, nie przywią-
zywać wagi do czegoś, czyste szaleństwo, gadać głupoty, nie dać sobie w kaszę
dmuchać. Oprócz tego znajdujemy wyrazy środowiskowe (a może idiolektal-
ne: spać na „dzięcioła”, „na przyjaciela") oraz profesjonalizmy (czyli wyrazy
związane z określoną sferą zawodową), w tym leksykę penitencjarną: alimen-
O informacji zobrazowanej w reportażu 129
ciarze, mordercy, gwałciciele, więzienie, skazani, aresztanci, bandyci, straż-
nik więzienny, funkcjonariusz, i leksykę związaną z życiem w zakonie: siostra,
być w postulacie, nowicjat, śluby czasowe, śluby wieczyste, reguły, katechetka,
rekolekcje, habit, welon, ewangelizować, zgromadzenie, przełożoną generalna,
powołanie.
Tekst czyta się z zainteresowaniem dzięki zmianom perspektyw oglą-
du przedstawianej (dla większości czytelników egzotycznej) rzeczywistości,
a zwłaszcza dzięki urozmaicaniu toku narracji nie tylko wstawkami dialogo-
wymi, ale też relacjami głównej bohaterki lub innych postaci, a także przez
cytowanie lub parafrazowanie różnorodnych tekstów.
Reportaż nie ma ambicji Hterackich, ale jest oparty na publicystycznym
koncepcie (por. sposób zredagowania poszczególnych części komunikatu wła-
ściwego i nadanie całości kształtu kolekcji gatunkowej). Jego przesłanie wyra-
ża, jak sądzę, najlepiej następujący fragment:
[lm] — Siostra Karolinka ma charyzmę,jakiś niezwykły dar zjednywania sobie
ludzi — mówi Ryszard Seroczyński, wychowawca, twórca więziennego klubu
literackiego. — Na jej widok złodziejom i bandytom miękną serca. — Ona jest jak
promyk słońca, który wpada za kraty — mówi Sylwek K. (25 lat za zabójstwo,
w więzieniu pisze wiersze i opowiadania). — W jednej chwili potrafi uśmierzyć
ból, cierpienie, smutek. Piotr B. (w więzieniu 14. rok) dopowiada: — Przynosi
ze sobą światło i dobra. Daje nam nadzieję, że jeszcze nie wszystko stracone.
Bałamucimyją, ale bardzo szanujemy. Przy niej nie używa się „męskich”słów.
Reportaż uczy, jak w innym odnaleźć człowieka i przez to rozwinąć i wzbo-
gacić własne człowieczeństwo.
[2a] Z życia wzięte
[2b] A teraz pozór, achtung i wnimanie, bydzie hajerskie rapowanie!
[2c] Jest ich siedmiu. — Siedmiu wspaniałych ze Śląska! — żartują górnicy
i muzycy z Hajer Kapeli. Grają wszystko, od polek do rapu. — I o ten rap jest
najwięcej hałasu. Jeszcze chwila, a będą nas w MTV puszczać!
[2d] Hajer Rap
A teraz pozór, achtung i wnimanie, I jedni z drugim fandzolom co się do,
bo teraz bydzie hajerskie rapowanie. ale najlepsze, że się podobo.
Bo tak w muzycesię fest porombało, Tu możesz fakać jak kaczka do woli
że nie trza umieć śpiewać, bo żodyn cie nie słucho
bele się godało. i kożdy pie... fandzoli.
130 O informacji zobrazowanej w reportażu
Hajer, hajer, hajer rap,
kto z namirapuje, tyn jest nosz brat! (fragment tekstu piosenki)
[2e] Co to jest rap?
Rap to rodzaj muzyki, w której śpiew zastępuje rytmiczna melodeklamacja. Na-
rodził się w latach 80. na przedmieściach wielkich amerykańskich metropolii,
wśród murzyńskiej biedoty. Opowiadał o jej życiu, biedzie i braku perspektyw
na przyszłość. IDo nas rap zawitał dziesięć lat później i tak samo jak w Stanach
Zjednoczonych opowiada o tym, co gryzie młodych Polaków. Często w agre-
sywny i dosadny sposób. [...]
[2f] Śląskie śpiewanie, fajniste granie; Marzymy o Ninie Terentiew; Kto z nami
rapuje, tyn jest nosz brat.
Anna Grzelczak (P 7-— 13 V 2004)
Analizowany obecnie reportaż ma także formę gatunkowej kolekcji. Oprócz
tekstu właściwego, reprodukującego strukturę wiadomości: tytuł cyklu [2a],
pojedynczy tytuł analizowanej wypowiedzi [2b], lid [2c], zawiera fragment
piosenki przedstawianego zespołu [2d], notkę encyklopedyczną dotyczącą ra-
pu [2e], a także niecytowane tu podpisy pod zdjęciami i wzmiankę o górni-
kach angielskich, którzy po stracie pracy założyli zespół zajmujący się męskim
striptizem. Ich historia stała się kanwąfilmu Goło i wesało — stąd tytuł wspo-
mnianej wzmianki „Może nasi górnicy staną się inspiracją dła filmu?".
Korpus reportażu Anny Grzelczak został podzielony na kilka segmentów
poprzedzonychtytułami [2f]. Stanowią one zbiór jednorodny co do genezy,
gdyż są przytoczeniem fragmentów wypowiedzi bohaterów reportażu lub
śpiewanej przez nich piosenki.
Charakter przytoczenia zyskał tytuł — tajemniczy i przyciągający uwagę,
gdyż przesycony barbaryzmami, czyli takimi językowymi formami obcymi,
które są w tekście użyte w roli środków stylistycznych. Tytuł jest mieszanką
(przejętych z piosenki) form rodem z języka czeskiego, niemieckiego, rosyj-
skiego i gwary śląskiej. . fankami!
Lid da się zaliczyć do kategorii lidów mieszanych, gdyż łączy składniki
opisowe z przytoczeniami fragmentów wypowiedzi głównych bohaterów re-
portażu.
Korpus ma kompozycję mozaikową i problemową [zob. 11.4.]. Warto
zwrócić uwagę na anegdotyczny początek. Budując napięcie, autorka przed-
stawia primaaprilisową przebierankę, którą została zaskoczona przez swych
bohaterów. Oto prezentacja wspomnianej scenki:
O informacji
J zobrazowanej w reportażu
I 131
[2g] Szczęść Boże — wysoki mężczyzna w czarnym stroju i koloratce na szyi
wyciąga do mnie dłoń. Baranieję. Miałam rozmawiać z górnikami raperami, atu -
ksiądz?! Dopiero po chwili uświadamiamsobie, że to pierwszy kwietnia. Sześciu
mężczyzn za plecami „księdza” wybucha śmiechem. — To ojciec Tadeusz, nasz
przewielebny kapelmistrz — rechoczą, bo z pana Tadeusza ani ojciec, jeśli nie
liczyć dwóch synów, ani kapelmistrz. Tylko wokalista górniczej, rapującej Hajer
Kapeli z Rybnika. Nadsztygar, który połowę życia przepracował w kopalni.
Z kolejnych części tekstu wyłaniasię historia górniczego zespołu. Autorka
podaje suche dane, pomijając chronologiczną kolejność i dla budowania napię-
cia oraz uzyskiwania efektu niespodzianki okrasza je dobrze zredagowanymi
fabularyzowanymi epizodami. Po przedstawieniu okoliczności powstania ka-
peli i informacji o bogactwie repertuaru (Kapela gra wszystko — swing, polki,
tanga, country i reggae... ) pojawia się następujący fragment, opisujący posze-
rzenie owego repertuaru o rap:
[2h] Pierwszy raz zaśpiewali „Hajer rap” przed żonami. Te zdębiały na widok
mężów wymachujących bez ładu rękoma — w bejsbolówkach na głowachi czar-
nych okularach na oczach — którzy nie zrażeni ich minami rapowali: — A te-
raz pozór, achtung i wnimanie! Gdy skończyli, żony oszalały z radości. Klaska-
ły, piszczały, prosiły o bis. — A nasze dzieciaki, a jest ich razem czternaścioro,
stwierdziły, że możemyjuż tylko rapować, a resztę piosenek wyrzucić do kosza.
Reportaż pozwala wniknąć w światludziz pasją, ludzi, którzy postanawiają
wskrzesić tradycje rodzinne (w rodzinie każdego z członków kapeli ktoś
muzykował), wpisać je w nową kulturę, przydać blasku swemużyciu i życiu
swychbliskich. Porównajmy fragment zamykający reporterską relację:
[2i] Ale pani Gabriela, podobniejak pozostałe żony, popiera pomysły męża. - Po
pierwsze ma chłop zajęcie. Po drugie: zarabia, bo dziś z górniczej pensji trudno
wyżyć. - A po trzecie i my, i nasi mężowie mamy świetną zabawę — śmieje
się Beata Abrahamczyk, żona pana Adama. — Jesteśmy ich najwierniejszymi
Na koniec wypada dodać, że w reportażu odzwierciedla się nie tylko zasada
zderzania punktów widzenia, lecz także ściśle z nią związana wielostylowość
przekazu. O barbaryzmach była już mowa. Warto jeszcze zwrócić uwagę na
polszczyznę potoczną, która przekaz czyni bardziej wiarygodnym i plastycz-
nym. W narracji reporterskiej i w wypowiedziach bohaterów funkcjonują po-
tocznefrazeologizmy: przypaść komuś do gustu (przypadli sobie i publiczności
do gustu), mieć fach w rękach, oszaleć z radości, coś pęka w szwach, wyrzucić
coś do kosza, rozeszła się jak świeże bułeczki (to o pierwszej płycie zespołu),
kuć żelazo póki gorące, słowa nie można wydusić, policzyć na palcach jednej
132 O informacji zobrazowanej w reportażu
ręki. Pojawia się też leksyka ekspresywna: zdębieć, zapiewajło, dowcipniś, ga-
duła.
Zasada relewancji wymaga jednak także użycia leksyki wyspecjalizowanej
z dwóch grup tematycznych, a więc z zakresu górnictwa (tych wyrazów jest
niewiele: górnik, kopalnia, dyrekcja kopalni, nadsztygar) i przede wszystkim
z dziedziny muzyki: koncert, próby, miejsce prób, kapelmistrz, orkiestra, kape-
la, swing, polka, rap, country, reggae, hit, aranżacja piosenki, menadżer, wydać
płytę, grać na festynach, festiwal, fan, fanka.
Wiarygodność przekazu zostałaby osłabiona, gdyby autorka nie zdecydo-
wała się na uwzględnienie wybranych składników gwary śląskiej. Cytowanie
wypowiedzi członków zespołu i ich rodzin (a także fragmentów piosenki)
spowodowało, że w reportażu pojawiły się nawet składniki fonetyczne mowy
mieszkańców Słąska. Wymieńmy je, odwołując się w umiarkowanymstopniu
do fachowej (językoznawczej) terminologii: zwężenie e (wymowa jako i lub
y) przed spółgłoskami nosowymi(n, m): tyn, żodyn; wymowaa jako o: nosz,
godało, co sie do (co się da), podobo, kożdy, żodyn, nie słucho, wymowa ę na
końcu wyrazu jako a: A ja tylko stoja... , wymowa q na końcu wyrazujako
om: fandzolom. Oczywiście reportażystka nie dba o konsekwencję w stosowa-
niu form gwarowych. Być może niekonsekwentnie używają ich też sami boha-
terowie. Koloryt środowiskowy jest jednak dzięki temu zasygnalizowany su-
gestywnie. Sprzyja temu też użycie nielicznych wyrazów regionalnych: gwar-
ki — górnicze święto (słowo tak objaśnione w reportażu), fest —- mocno, bardzo
[MSGS, 62], fandzolić — bredzić, mówić bez sensu, pleść głupstwa [MSGS,
59-60], hajer — górnik strzałowy [MSGS, 81], ino — tylko [MSGS, 88].
[3a] DZIECI W DEPOZYCIE
[3b] Syndrom F 92
[Że] TEKST Jacek Hugo-Bader ZDJĘCIA Albert Zawada
l 3d] Matka w Anglii, ojciec w Holandii, jeden syn u babci, drugi — w psychia-
t ryku (DF 15 X 2007)
Relacja reporterska, którą teraz bierzemy pod uwagę, stanowi przemyślaną
autorską kreację. Lakoniczną prezentację istoty poruszanych zagadnień zawie-
ra nadtytuł [3a] oraz lid [3d]. Tytuł odczyta jako uzupełnienie tych danych
ktoś, kto będzie wiedział, że jest to nazwa jednostki chorobowej. Reportaży-
a służy pomocą, podając w kolejnych fragmentach wypowiedzi następujące
lane:
O informacji zobrazowanej w reportażu 133
[3e] Zaburzenia zachowania klasyfikowane są w Polsce jako patologia psychicz-
na, a więc jako jednostka chorobowa z numerem ewidencyjnym F 92'— „zabu-
rzenia zachowania i emocji”.
Ekspozycję do reportażu stanowi fragment prezentujący sugestywnie naj-
ważniejszego z bohaterów — Olafa, chłopca, który, przez rodziców porzucony,
mimo opieki babci, przebywać musi w szpitalu psychiatrycznym. Oto portret
chłopca [3f] i wstępna prezentacja szpitala [3g]:
[3f] Siedzi, a głowa spuszczona. Oczy wbite w podłogę. Jak nie zapytasz —
nie odezwie się słowem. Zapytasz — odburknie jedną sylabę. Albo zaskrzypi,
bo właśnie przechodzi mutację. Czasami strzeli gnatami, łamiąc palce u rąk.
Cholernie smutny jak na czternaście i pół roku. I ten łeb... Łysy i poharatany,
jakby golił się tępą siekierą. Same strupy. Co tu dużo gadać. Zbójecki wygląd.
[3 g] Wychowawcy i lekarze mówią, że to oddziały sanatoryjne, ale w oknach
są kraty, nie ma klamek, jest izba przyjęć — jak w każdym szpitału — depozyt
odzieżowy, a obok na Ścianie wypisanychsiedem zasad.
Ż owych siedmiu zasad, o których mowa na zakończenie opisu szpitała,
autor uczyni kanwę reportażu, sugerując, że to właśnie między innymiichnie-
przestrzeganie stanowi przyczynę rodzinnychtragedii, a zwłaszcza trudnego
położenia dzieci. Już w tym miejscu warto zaznaczyć, że Jacek Hugo-Bader
prezentuje opartą na faktach przejmującą historię, interpretując ją na swój
sposób i pobudzając odbiorców do samodzielnych reakcji. Wpisanie położe-
nia jednej rodziny w pedagogiczny schemat robi wielkie wrażenie. Wyzwała
i gniew, i współczucie, i oburzenie, i wreszcie bezradność. Autor zwraca uwa-
gę na istotny problem społeczny, problem niedostrzegany ani przez instytucje,
ani przez społeczeństwo. Po lekturze tego znakomitego tekstu utwierdza się
w człowieku przekonanie, że tylko reportaż stwarza możliwość uruchomienia
ludzkiej wrażliwości. Zwykły komunikat prasowy, dotyczący przedstawionego
zjawiska, byłby krótki i suchy. Warto więc pielęgnować reportaż jako formę
dziennikarskiej wypowiedzi wbrew wszelkim przeciwnościom.
Wróćmy jednak do tekstu. Aby uzmysłowić wagę problemu i pokazać
autorski kunszt, przytoczyć trzeba wspomniane zasady pedagogiczne:
[3h] Zasada pierwsza Nie psuj mnie. Dobrze wiem, że nie powinienem mieć
tego wszystkiego, czego się domagam. To próba sił z mojej strony.
Zasada druga Nie rób ze mnie większego dziecka, niż jestem. To sprawia, że
przyjmuję postawę głupio dorosłą.
134 O informacji zobrazowanej w reportażu
Zasada trzecia Nie dawaj mi obietnic bez pokrycia. Jestem zdezorientowany
i stłamszony, gdy nic z tego nie wychodzi.
Zasada czwarta Nie chroń mnie przed konsekwencjami. Czasami dobrze jest
nauczyć się rzeczy bolesnychi nieprzyjemnych.
Zasada piąta Nie rób z siebie ideału. Prawda na twój temat byłaby w przyszłości
nie do zniesienia.
Zasada szósta Nie bój się stanowczości. Potrzebuję jej dla jasności sytuacji
i poczucia bezpieczeństwa.
Zasada siódma Za uczciwość odpłacę miłością, jakiej jeszcze nie znasz.
Chcąc przedstawić sytuację rodziny (a zwłaszcza jednego z synów) w rela-
cji, która poruszyłaby czytelników, reportażysta zmienia perspektywy oglądu
konkretnych spraw (zdarzeń czy zachowań). Nie stosuje jednak prostej zasa-
dy oddawania głosu zainteresowanym stronom, lecz owe perspektywyfiltruje,
posługując się mową pozornie zaleźną, wprowadzając opisy, a także, co ważne,
cytując własne rozmowyz bohaterami. Oto dołączony do zasady drugiej dialog
reportera z chłopcem przebywającym w szpitalu psychiatrycznym:
[31] — Dlaczego ogoliłeś głowę na zero? — pytam Ołafa w sali odwiedzin.
— Wszy złapałem.
— Ale dlaczego tak się pokancerowałeś?
— Zyletka była tępa.
Olaf od września powtarza drugą klasę gimnazjum. Oblał z matematyki, pol-
skiego, geografii, języka niemieckiego i religii.
—_ Bo jestem niewierzący — zaburczał. — Wierzyłem, ale przestałem. Boga nie ma.
— Naszyi masz pierścionek zawieszony na łańcuszku.
— Od dziewczyny.
— Dlaczego nie nosisz na ręku?
—_ Bo chłopaki nie noszą pierścionków.
Portret psychologiczny chłopca ukonkretnia się stopniowo. Kończąc re-
portaż, autor wyjaśnia jego zachowanie w następujących, pozornie beznamięt-
nych, słowach:
[3j] Olaf wcale nie złapał wszy. W zakładzie, w którymjest, nie wolno golić głów
na zero. Właśnie za to dostał karne punkty, tym bardziej że tak strasznie się przy
tym pokancerował. Lekarze i wychowawcy uznali to za samookaleczenie.
Zrobił to na przyjazd rodziny.
W reportażu umieszczone są też dość dokładne dane na temat okolicz-
ności, które doprowadziły do przedstawianego rodzinnego kryzysu. Mówisię
w nim zarównoo losach i cechach osobowości babki głównego bohatera, która
nie potrafiła stworzyć dla niego rodziny zastępczej, o okolicznościach, które
O informacji zobrazowanej w reportażu 135
matkę Olafa doprowadziły do emigracji, rozstania z mężem i obojętności na
losy starszego syna, jak i o samopoczuciu opuszczonego czternastolatka. Autor '
nie unika przy tym prezentacji własnych emocji. Dla ilustracji przytoczę na
koniec dwa stosowne fragmenty reportażu:
[3k] W szpitalu psychiatrycznym dla dzieci i młodzieży, w którym jest Olaf,
zasady są jasne. Raz w tygodniu pacjentom przyznawane są kartki. Złota (ta
jest najlepsza), zielona, biała, żółta i najgorsza — czerwona. Kartki dostaje
się za punkty, które przez cały tydzień młodzi pacjenci zbierają za czystość,
słanie łóżka, ułożone ubrania w szafce, za dyżury, koleżeństwo, stosunek do
dorosłych... [...]
— Jaką masz kartkę?
— Żółtą. Drugą od końca. Złapali mnie na paleniu,a za to są dwie kartki w dół.
Albo czerwoną będę miał. Najgorszą. Za oddalenie. |... |
— A jak się czujesz, tak w ogóle?
— Nieszczęśliwy się czuję. [... |
— Olaf wygarnął kiedyś pani w oczy? — pytam jego matkę Ewę. — Nawrzeszczał
na panią?
— Nie. Nigdy.
— Bo że się nie rozkleja, to już wiem.
— Tb pewnie przez to, że mieszka z babcią.
— Ona chociaż walczy o niego, jak lwica.
— O! Do walki to onajest stworzona — pani Ewa mówio swojej matce. — Tylko
to jej się udaje. Ale najpierw musi się coś stać. Gorzej z uczuciami. Nawetjak
już z nią mieszkałam, to nie gadałyśmy.
A jednak nie umiemjej współczuć. Jakoś nie jest mi jej żal. Dziwnie zimna,
beznamiętna, skrzywdzona, apatyczna. Jakby znudzona, obrażona, a przy tym
bardzo apetyczna, 32-letnia kobieta, na widok której miejscowi mężczyźni
pazernie mlaskają.
O wielostylowości tego reportażu próżno pisać, gdyż nie o zbiór użytych
środków tu chodzi, lecz o ich funkcjonalne wprowadzanie, po to, by coś
sugestywnie opisać, by pokazać sposób widzenia świata przez konkretne osoby,
by oddać stan własnych emocji. Tb tekst mistrza. Wszystko jest w nim
wybrane i zastosowane (zmontowane, jak mówią badacze reportażu), jak
należy.
[4a] Witamy w Polsce
[4b] Gudbaj, Elka
[4c] TEKST Violetta Szostak, Katarzyna Michalak ZDJĘCIA Robert Kowa-
lewski
136 O informacji zobrazowanej w reportażu
[4d] Pierwszą noc przespałem w krzakach. Następnego dnia poznałem Polaka —
ukradł mitelefon i resztę funtów. Chciałem wrócić odrazu, ale wstydziłem się
[4e] Piłeś! Nie jedziesz; Porypało się; No drink? No problem; Elka zapłaci;
Witamy w Polsce
[Af] Imiona niektórych bohaterów zostały zmienione (DF 22 X 2007)
Zaanonsowany w powyższych cytatach reportaż należy do publicystyki.
Porusza istotny, a pomijany milczeniem (nie tylko w mediach) problem spo-
łeczny — losy Polaków, którzy wyemigrowawszy do Anglii, stali się bezdom-
nymi. Autorki towarzyszą kilku emigrantom, którzy busem poznańskiej fun-
dacji Barka wracają do kraju. Relacja jest podzielona śródtytułami [4e], które
uznać można za miniaturowe wyimki tekstowe. Lid [4d] należy do kategorii
lidów-cytatów i wprowadza w klimat relacji oraz zapowiada zastosowaną przez
dziennikarki technikę opowieści.
Kanwę pierwszą relacji stanowi sprawozdanie z podróży (Londyn, prom
przez kanał La Manche, jazda autostradą przez Francję, przystanek w Holandii,
polsko-niemiecka granica, przyjazd do ośrodka Barki). W ten sposób autorki
reportażu uzyskują efekt fabularyzacji.
[4 gl Jedziemy. Patrzą przez okno. Londyn dziś słoneczny, jest wczesne popo-
łudnie, przebijamy się przez miasto. [... | Janusz mówi,silnik busa wyje, reszta
nas nie słyszy, ale znają jego historię [...]. „Skręć w prawo, skręć w lewo” —
słychać tylko monotonny głos GPS, który wyprowadza nas z Londynu. [...]
Czekamy w kolejce na prom przez kanał La Manche. Jemy kiełbasę i zagryza-
my ogórkiem — prowiantz Barki. [... | Jedziemy autostradą przez Francję. [... |]
Jedziemy ósmą godzinę. Przystanek. Holandia? Chyba. Papierosy i reszta kieł-
basy na kolację. Stoimy obok busa i jemy. [... | Na niemiecko-polskiej granicy
celnicy przygłądają się nam wszystkim długo. Jest ósma rano, kiedy dojeżdżamy
do wsi Chudopczyce koło Poznania, Dwa bloki w polu i gospodarstwo — jeden
z ośrodków Barki. Wysiadamy. Zbyszek: — K... ale zimno, w Londynie ciepłej.
Reszta nic nie mówi.
Najważniejszy składnik reportażu stanowią relacje samych bohaterów, któ-
rych dziennikarki zwykle przedstawiają łakonicznie, zachowując dyskrecję
i pozostawiając czytelnikom trud wypełnienia wizerunku na podstawie przy-
toczonych opowieści. Oto fragment, który jest jedynym dłuższym odcinkiem
reporterskiej narracji poświęconej bezpośredniej charakterystyce bohaterów:
[4h] Ogórek, mężczyzna w wieku średnim, w Londynie ponad trzy lata, na ulicy
dwa. Nikt nie wierzył, że się zdecyduje. Kumple śmieją się z niego, poklepują.
Ogórek nic nie mówi, chrząka.
O informacji zobrazowanej w reportażu 137
Drugi to przyjaciel Ogórka, przyszedł nietrzeźwy. — Piłeś, nie jedziesz, Długo-
pis! — denerwuje się Staszek. Mężczyzna o ksywce Długopis stoi sztywno wy- .
prostowany, strapiony, Ogórek chodzi w kółko, macha rękami. Staszek w końcu
się ugina. OK, niech jedzie.
Trzeci to Janusz. Subtelna twarz, nieśmiały uśmiech, okulary na łańcuszku.
y
Opowieści samych bohaterów są tak skomponowane, aby odsłaniały stop-
niowo tragizm losów niektórych polskich emigrantów i zarazem pokazywa-
ły problemy o wymiarach społecznych. Rozpoczyna serię opowieść Janusza,
zaprezentowana umiejętnie, a więc tak, by trzymać w napięciu, z wszystiki-
mi śladami opowiadania podmiotowego,z sygnałami dialogowychinterwencji
dziennikarki oraz sytuacyjnego osadzenia. Wplecione w narrację reporterską
opowiadania kilku bohaterów powodują, że korpus zyskuje kompozycję szka-
tułkową.
[4i] Janusz |... ] wyjmuje z kieszeni niedopałek. — Mogę? — pyta. Siedzimy obok
siebie. Co robił? Opowie? Opowie...
— O zobacz,jaki chłopak byłem — Janusz pokazuje zdjęcie w dowodzie osobi-
stym. To on? Dowód wyrobił trzy miesiące temu, kiedy zjechali z żoną do Polski
na urlop. — A teraz? Siwy. Ręce, jak staruszek. 83 kg ważyłem,kiedy robiłem
sobie to zdjęcie, a teraz 60, jestem jak cień. Dziadem się stałem... Co się stało?
Żona zabrała pieniądze, zostawiła mnie bez funta i zniknęła. Miesiąc spałem na
ulicy.
Patrz, a tak nie chciałem tu przyjechać. W Polsce dwa domy wybudowałem,
dobrym autem jeździłem. Mechanikiem jestem z zawodu. Naharowałem się
całe życie. .. Jak osioł. I zostałem na lodzie... Jezu... [...]
Dużo zarobiliśmy, w zeszłym roku kupiłemfurę taką, że głowa mała... A tylko
przez ostatnie trzy miesiące 3,5 tysiąca funtów zarobiłem. Wszystko na wspólne
konto, wierzyłem jej, ale jak własnej żonie nie wierzyć, to komu wierzyć, nie?
Janusz opowiada dalej. — Pierwszą noc przespałem w krzakach. Bo wyrzucili
mnie od razu z mieszkania, które wynajmowaliśmy. Jak mnie wyrzucili, to
usiadłem pod murkiem i zacząłem płakać. Na drugi dzień poznałem jednego
Polaka — ukradł mi telefon i resztę pieniędzy. Potem na ławce siedziałem
i chłopaków spotkałem, właśnie Ogórka, Długopisa... Polak? Połak. Głodny?
Głodny. To mi dali jedzenie, do nich się przytuliłem.
Piłem? Piłem. Pij, Janusz, pij, mówili. Cztery tygodnie dzień w dzień, chciałem
zagłuszyć wszystko [... |].
Spałem na parkingu. Rano przychodzili Murzyni myć samochody, budzili mnie.
„Dziadek, zyjes?!” wołali, bo trochę znali polski. Żyję. „OK, very good!” —
wołali. Dawali mi kanapki i pomidory, wiesz? [... |]
138 O informacji zobrazowanej w reportażu
Kiedy Staszka spotkałemi zaproponował, że mogę wrócić i pomieszkać w ośrod-
ku Barki, a nawet z nimi pracować, od razusię zdecydowałem. Co wiozę? W ple-
caku parę koszulek. Porypało się wszystko. ..
Janusz milknie, patrzy przez okno, patrzymy razem, choć za oknem nic się nie
dzieje.
Drugi składnik opowieści bohaterów stanowirelacja Sławka. Choć ma nie-
co inną stylistykę, dostrzec w niej można te same techniki prezentacji, któ-
re autorki reportażu zastosowały w poprzednim przypadku. Czytając, war-
to zwrócić uwagę na sposób wysłowienia, na obecność cytatów z języka an-
gielskiego i innych środków językowych przybliżających precyzyjnie rzeczywi-
stość bliską bohaterowi oraz oddających jego punkt widzenia.
[4i] To było tak. Dziesięć lat siedziałem w Anglii. Robiłem troszkę na czarno,
trochę na legalu. Z roku na roklepiej, lepiej, lepiej. Po angielsku się nauczyłem,
tylko pisać nie umiem. Najpierw na zmywaku praca. Potem w restauracjach
jako „salad czif”, rozumiesz — szef sałatek, później szef śniadań... Gdybym ci
opowiedział moje CV![...]
No, żebrało się. Zacząłem jakieś cztery miesiące temu, jak już byłem naulicy.
A na ulicy się znalazłem rok temu. Miałem taki głupi przypadek, bójka, nie
zgłosiłem się na sprawę, dostałem pół roku odsiadki. Potem ciężko z pracą,
ale robiłem jeszcze u „Ajriszy”, irlandzkich Cyganów, za gówniane pieniądze,
kladiem kostkę brukową, mieszkałem na kempingu, później mnie oszukali, nie
zapłacili, powiedzieli „baj, baj”... Nie miałemsię gdzie podziać. [...]
Na Notting Hill żebrałem. Mieliśmy tam z chłopakami swoje miejsce, w sa-
mymcentrum Londynu. Wieczorem się siadało. „Czendż plis, czendź plis” —
wołaliśmy. Drobne proszę. [...]
Na Notting Hill też spaliśmy. Pod schodami, obok przedszkola, śpiwór, materac.
Rano „gud morning, gud morning” do pańz przedszkola, nie przeganiały nas, nie!
Robiły kawę, tylko przed ósmą musieliśmy wstać, żeby dzieci nie przestraszyć.
Spałem na ulicach, na „skłotach”. Wiesz, co to „skłot”? Wyczaja się puste
mieszkanie, obserwuje przez jakiś czas, potem wprawia swoje zamkii czasem
można mieszkać miesiącami. A jak właściciel się zjawi? Musi iść z tobą do sądu.
A w sądzie? Nic ci za to nie grozi. Dużo Polaków tak w Londynie mieszka.
Niektórzy nawet podnajmują „skłot” innym Polakom. [...] |
Inne życie, jak ma się pracę [...]. Tylko, że tu można za darmo dużo znaleźć.
[...] Tsą jadłodajnie, gdzie można zjeść za darmo i jeszcze „tejkełeja” wziąć.
No rozumiesz, na wynos jedzenie. I upić możesz się prawie za darmo. No
tak. Bo pójdziesz na stadion Wembley na targowisko i za trzy-cztery godziny
sprzątania dostaniesz 30 funtów. Tb „sajdrem” możesz się za to zapić na śmierć.
Pisze się C-I-D-E-R. Ale to nie jest to dobre wino Cider, tylko to najtańsze na
chemikaliach. W smaku jak szampan, ale na mięśnie działa i na oczy, no i korby
dostajesz na łeb...
O informacji zobrazowanej w reportażu 139
Dwalitry — dwa funty. To sobie policz. Dziesięć „sandrów” — 20 litrów — 20
funtów, które możesz zarobić w kilka godzin. I cały tydzień możesz pijany.
chodzić w kółko. Szkłaneczka „sajdra” i dzień dobry. „Sajdermeni”...
Aby pokazać, w jaki sposób określone zjawisko jest w reportażu prezen-
towane czytelnikowi, jakie przeżycia może inspirować, do jakich przemyśleń
skłaniać, jakie struny duszy poruszać, odwołać się trzeba do jeszcze jednej
opowieści, która przedstawia obrazowo poruszający los jednostkowy, ale ma
szersze tło społeczne. Zacytujmy zatem niektóre fragmenty opowiadania Dłu-
gopisa.
[4k] — Naprawdę chcecie wiedzieć, co się w Londynie robi o tej porze? Rąbie się
sklepy. No rąbie się. Dwóchładuje, trzeci na przypale. Na przypale? No, uwagę
odwraca. Może wariata udawać, może padaczkę udawać. Wtedy my ładujemy
koszyki i wyjeżdżamy ze sklepu. Przede wszystkim alkohol, trunki szlachetne,
„łyskacze” bułkami z wierzchu zakrywasz i jeeedziesz. Niemożliwi jesteśmy —
opowiada Długopis. — Ogórek raz był na przypale, opowiedz, jak było, Ogórek!
Ogórek nic nie mówi[...]
— Ogórek przewrócił się po prostu przy kasie. A nas było w sklepie 12 osób
wtedy, tyle wynieśliśmy, że od Bożego Narodzenia do Nowego Roku potąd
mieliśmy: alkohole, zakąski, co chcesz. Dużo sprzedaliśmy. Niemożliwe, żeby
się nie udało! Fach mamw ręku. Raz tylko „ciapaty” mnie złapał. „Ciapaty”? No
Hindus. I chciał mi zrobić taniec z szablami. A nawetnie była to wielka kradzież,
zegarek za jakieś 160 funtów... Elka zapłaci! Tak sobie mówimy, rąbiąc sklepy.
Elka, królowa angielska, zapłaci! — śmieje się Długopis. [...]
Ogólnie murarkę robił w Londynie na początku. — Potem? Potem mizajebali. ..
Praktycznie wszystko mi zajebali, pieniądze, dokumenty. I tak się zaczęło.
Wkurwiłem się i zacząłem pić...
— Stary repertuar! Komuś coś zajebali, oszukali i tak się zaczyna! — komentuje
Sławek.
— Jak mnie okradli? — ciągnie Długopis. — Na dworcu, jak na święta jechałem
do domu. Czekałem na autobus, koledze torbę zostawiłem, po piwo tylko
skoczyłem, przychodzę, kolegi nie ma, torby nie ma.
— W torbie pieniądze trzymałeś?! — cały bus pyta chórem.
— Głupota moja! A potem? Potem co? Hotel wielogwiazdkowy — wskazuje
niebo. Mieszkanie na ulicy ponad rok. Do domu nie wracał. Z czym? Głupio
by było.
Komentarze interpretacyjne nie są tu potrzebne. Pozostaje zwrócenie uwa-
gi na warsztatową sprawność reportażystek, zwłaszcza na umiejętne wpisanie
w kanwęrelacji własnej kilku opowiadań, oddających nie tylko losy bohate-
rów, ale pokazujących ich mentalność oraz barwny język. Dominuje w tych
opowieściach polszczyzna potoczna w wersji mówionej i ekspresywnej, uzu-
140 O informacji zobrazowanej w reportażu O informacji zobrazowanej w reportażu 141

pełniona formami, które tym ludziom są potrzebne w komunikacji, ale też 12. Reportaż to (wybierz właściwą odpowiedź):
w przekazywaniu świata wartości. Znałazły się wśród owych form zapożycze- a) opowiadanie,
nia z języka angielskiego, a także formy slangowei idiolektalne (często dow- b) opis,
cipne). Dziennikarki osiągnęły sukces, gdyż, jak powiedzieliby teoretycy i ba- c) relacja,
dacze reportażu, dowiedziały się czegoś ważnego i coś ważnego sugestywnie d) mozaika cytatów.
opowiedziały.

11.6. Ćwiczenia i pytania kontrolne

aż

1. Na podstawie zalecanej literatury ustal i zreferuj najważniejsze kontro-

wersje dotyczące wyodrębniania odmian reportażu.
2. Co możesz po lekturze stosownych (wybranych) opracowań powiedzieć
o genezie reportażu?
3. Jakie cechy reportażu da się wyodrębnić, biorąc pod uwagę znaczenie
i pochodzenia nazwy gatunkowej?
4. Jakie są podstawowe funkcje reportażu? W konkretnym tekście wskaż
sposoby ich realizacji.
5. Których twórców zalicza się do klasyków polskiego reportażu? Skorzystaj
z działu Lekcje mistrzów... .
6. Jakie wskazówki warsztatowe pojawiają się w wybranych opracowaniach
z zalecanej literatury przedmiotu? Po ich lekturze uzupełnij wieloskład-
nikowym wyliczeniem frazę: Reporter powinien...
7. Wybitni reportażyści o reportażu — znajdź odpowiednie cytaty i zredaguj
niewielką antologię wypowiedzi.
8. Jakie zabiegi stosuje w dziele reportażysta pragnący uwzględniać dobro
czytelnika?
9. Jakie gatunki wypowiedzi (poza reportażem) należą do literatury faktu?
10. Dłaczego tak ważne jest obudowywanie wypowiedzi reportażowej inny
mitekstami i tworzenie kolekcji gatunkowej?
11. Do gatunkowych wyznaczników reportażu załicza się (wybierz właściwe
odpowiedzi):
a) jednolitość tematyczną,
b) autentyzm,
c) wielostylowość,
d) dokumentaryzm,
e) fikcyjność świata przedstawionego.

Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
12.1. Wstępne dookreślenia istoty gatunku
Sam termin oznacza sposób zbierania informacji lub osobny gatunek wy-
powiedzi dziennikarskiej. Wywiad prasowy jest opublikowaną w konkretnym
piśmie rozmową dziennikarza z przedstawicielem świata kultury, polityki, biz-
nesu czy nauki (rzadko publikuje się wywiady z osobami mało znanymi). Mó-
wiąc o wywiadzie jako gatunku, pomijamy zatem kwestie warsztatowe, a więc
sposób i okoliczności przeprowadzenia rozmowy, która zwykle jest podstawą
wywiadu właściwego, a także procesjej redagowania i autoryzowania. Charak-
terystyka obejmuje jedynie opublikowaną wypowiedź.
12.2. Krótko o sygnałach gatunkowych
Wywiad trudno pomylić z jakimkolwiek innym gatunkiem ze względu na
dialogowy kształt korpusu. Stosunkowo często pojawia się też nazwa gatunko-
wa: wywiad, rozmowa lub tytuł cyklu, który nie zawsze jednoznacznie infor-
muje o gatunku, stanowiąc raczej dla wtajemniczonych czytelników wskazów-
kę bardziej szczegółową, gdyż zawiera sugestie dotyczące odmiany czy formy
rozmowy. Odwołajmy się dla ilustracji do „Wysokich Obcasów”(sobotniego
dodatku do „Gazety Wyborczej”), gdzie publikowano (lub nadal się publiku-
je) następujące cykle wywiadów: Kwestionariusz Fierolda, Wywiad, Portret,
Męską końcówkę i Porozmawiajmy o kobietach.
Wskazówkę dodatkową w rozpoznawaniu (czy raczej poszukiwaniu) wy-
wiadu stanowistałe miejsce druku — w samym magazynie, gazecie czy dodat-
ku.
Nie bez znaczenia jest też struktura wypowiedzi — najczęściej spotykamy
reprodukowanie struktury wiadomości[szczegóły 12.4.].
Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 143
12.3. O najważniejszych odmianach wywiadu
Nie wdając się w spory na temat typologii wywiadu, wspomnieć jednak
warto, że kryterium formalne pozwala wyodrębniać: m wywiady klasyczne
(tradycyjne), u wywiady kwestionariuszowe, w których różne osoby odpowia-
dają na ustalony zbiór pytań, m sondy, gdy do jednej kwestii zasygnalizowanej
przez dziennikarza odnosi się kilka osób, m czaty, gdy za pośrednictwem kom-
putera internauci zadają pytania określonej osobie, a gazeta publikuje zapis tej
interakcji.
12.4. Jakie cechy uznać za najważniejsze wyróżniki
gatunkowe wywiadu prasowego?
Przedstawiając wyróżniki gatunku, trzeba zwrócić uwagę na sposobyjego
prezentacji. Wywiad może być w określonym piśmie uzupełniany o wypowie-
dzi lub ich składniki, które nie należą do struktury wywiadu w sensie ścisłym.
Są to z reguły: cykliczne tytuły, środki graficzne (zdjęcia, ilustracje, koloro-
wetlo itp.) i biogram bohatera wywiadu (lub wypowiedź stanowiąca bardziej
atrakcyjną formę pokazania jego wizerunku).
Sam wywiad ma budowę mniej lub bardziej skomplikowaną, gdyż składa
się na ogół z: m tytułu (pojedynczego lub złożonego), towarzyszącej tytuło-
wi formuły informującej o rozmówcach (Z A rozmawia B; Rozmawiają: A,
B; Rozmowa z Bo... Rozmawiał A; O... z A rozmawia B) lub innych form
powiadamiania o gatunku, m korpusu zawierającego wymianę replik między
dziennikarzem i jego rozmówcą, m fakultatywnej formuły zamykającej: Dzię-
kuję za rozmowę. Tak ustrukturowany wywiad może być ponadto uzupełniony
o akapit wstępny, czyli lid. W wywiadzie klasycznym zarównotytuł, jaki lid są
cytatami z wypowiedzi osoby udzielającej wywiadu. W niektórych wywiadach
pojawia się ponadto wypowiedź w okienku, a więc wyimektekstowy. Pełni ona
funkcję komunikacyjnego wabikai jest formą specjalnej gry z czytelnikiem.
Do podstawowych celów wywiadu zalicza się wieloaspektowe i zwykle
subiektywne powiadamianie o wydarzeniach czy faktach, które mogą zainte-
resować potencjalnego odbiorcę prasy. W związku z tym można wyodrębniać
faktograficzną odmianę gatunku. Nie oznacza to jednak suchej prezentacji,
gdyż konwencja rozmowy umożliwia zderzanie różnych punktów widzenia.
Drugi zasadniczy cel wywiadu,jakim jest prezentacja osobyi rekomendowa-
nie określonego jej wizerunku, pozwala wyodrębniać publicystyczną odmianę
144 Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
wywiadu. Można wręcz mówić, że wywiad jest adaptacyjną formą sylwetki
prasowej jako gatunku wypowiedzi.
W procesie redagowania wywiadu i nadawania mu kształtu wypowiedzi
przeznaczonej do druku dba się o komunikacyjne urozmaicenie zarównoczęści
ramowych wypowiedzi, jak i samego korpusu.
Jeśli tytuł jest przytoczeniem wypowiedzi bohatera, wybierasię szczegół:
nie atrakcyjny lub bulwersujący czy też sensacyjny fragment. Gdy twórcą ty-
tułu jest dziennikarz, stara się nadać mu formę intrygującej parafrazy słów
rozmówcy, posługuje się aluzją, wprowadza metafory, odwołuje się do leksyki
rzadkiej lub tworzy neologizm. Może też mylić tropy, posługując się cytatem
mającym pozór twórczości własnej. Dziennikarze starają się zatem, by części
ramowe wywiadów stanowiły zachętę do lektury. Specjalnym zabiegom redak-
cyjnym podlegają więc też lidy. Ważne staje się ponadto zaskakujące połącze-
nie lidu z tytułem. Odwołajmysię dla iłustracji do następujących przykładów:
[1] Tytuł: Kosze na głowie nie przejdą
Lid: Zobaczcie: nie wstydzę się, że tu na szafie leżą testy na narkotyki
(DF 13 XI 2006);
[2] Tytuł: Polska świrów
Lid: Ciągle mówimy o odpowiedzialności dziejowej, narodowej i patriotycznej
aktorów. Gdzie jeszcze na świecie ludzie tego żądają? — mówi w klubie „Goście
Gazety” znany aktor i znawca win Marek Kondrat (GW 3-4 VI 2006);
[3] Tytuł: Otylia Aniotkiem Charliego
Lid: „Rywalizuj z najlepszymi albo umrzyj z resztą”, To teraz nasze motto — mówi
Otylia Jędrzejczak (GW 20-21 V 2006);
[4] Tytuł: Samoobrona
Lid: To by było wielkie zwycięstwo, gdyby w odpowiedzi na jakiś atak nasz
polityk potrafił ośmieszyć prezydenta Francji czy Niemiec (WO 7 X 2006);
[5] Tytuł: Pan przedszkolanka
Lid: Musiałem się nauczyć malować im paznokcie bezbarwnym lakierem. Tlu-
maczą mi, jak dobierać cienie do powiek, że błyszczyk to nie szminka, psik, psik
i tak dalej (WO 14 VII 2007);
[6] Tytuł: Jestem Steve Wanderem talk-show
Lid: Politycy miewają niefajnego tatusia i dyscyplinę. Potem się mszczą na
narodzie (WO 15 VII 2006).
Segment główny wywiadu w jego wersji klasycznej ma kształt rozmowy
złożonej z pytań (rzadziej są to repliki o innym składniowym ukształtowa-
niu) formułowanych przez dziennikarza i odpowiedzi, jakich udzieła osoba,
z którą przeprowadzany jest wywiad. Dominującym modułem takiego dia-
Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 145
logu jest moduł rozmowy na określony temat, a podstawową wymianą para
pytanie-odpowiedź. Struktura charakteryzowanego typu wywiadu jest zatem”
sformalizowana i ustabilizowana. Procesom konwencjonalizacji podlegają po-
nadto wybrane fragmenty dialogu, a zwłaszcza jego segmenty graniczne. Eks-
pozycję rozmowy stanowią zwykle repliki, w których dziennikarz proponu-
je główny temat dialogu, przedstawia rozmówcę, wymieniając pełnione przez
niego funkcje czy istotne wydarzenia z jego życia. Dookreśla przy tym posta-
wę własną wobec rozmówcy lub odwołuje się do obiegowych opinii, prosząc
o ich skomentowanie.
Świat przedstawiony w wywiadzie jest światem ograniczonym do okre-
ślonych aspektów, dziedzin ludzkiej aktywności czy nawet konkretnych zda-
rzeń. Jest on zarówno zaprezentowany ze stosowną dokładnością i rzetelno-
ścią, jak i zinterpretowany przez bohatera wywiadu oraz dziennikarza, któ-
ry może rozmowie opublikowanej (lub jej fragmentowi) nadać kształt kon-
wersacji, sprzeczki, słownej utarczki czy (rzadziej) kłótni, seansu psychoana-
litycznego, spowiedzi, plotkowania itd., czyli ułożyć rozmowę z wybranych
modułów, a sobie przypisywać rolę m skromnego pośrednika, notującego jedy-
nie wypowiedzi rozmówcy, £ pomocnika, jeśli zadając dodatkowe pytania czy
zmieniając wątki wspomaga swego rozmówcę, m ucznia, gdy gra osobę słabo
zorientowaną w zagadnieniach poruszanych przez rozmówcę, M eksperta, jeśli
ośmiela się narzucać merytoryczny tok rozmowy,a także m reprezentanta opi-
nii publicznej, gdy odwołuje się do obiegowych sądów na temat bohatera lub
poruszanych w rozmowie zagadnień.
Stylistyki wywiadu nie da się zamknąć w jednej satysfakcjonującej for-
mule, gdyż dobór środków wysłowienia i stylu komunikacyjnych zachowań
zależy od gazety, tematyki wywiadu, jego bohatera, a zwłaszcza projektowane-
go odbiorcy. Dlatego w wywiadzie mogą być wyzyskiwane środkistylistyczne
o zróżnicowanej genezie. Słownictwo specjalistyczne, a więc związane z okre-
śloną dziedziną (nauki, życia gospodarczego czy kulturalnego) bywa w prasie
adresowanej do szerokich rzesz czytelników ograniczane i zastępowane nazwa-
mi powszechnie znanymilub objaśniane. Rzadkimi gośćmi w wywiadachsą też
wyrazy dawneczy podniosłe albo gwarowe. Niestroni się w nich natomiast od
posługiwania się leksyką potoczną (często ekspresywnie mocno nacechowaną)
i wyrazami z języków środowiskowych (zwłaszcza ze slangu młodzieżowego).
Przyjrzyjmy się dla przykładu następującym (sugestywnym) wypowiedziom
dyrektorki gimnazjum, opowiadającej o sposobach walki z przejawaminiesto-
sownych zachowań uczniów:
[7] Tak samo śmiechem poradziliśmy sobie z „falowymi” zachowaniami typu
mierzenie korytarza zapałkami czy kierowanie autem kierownicą-monetą.
146 Jakie treści da się wywieść z wywiadu? Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 147

Ostatnio mieliśmy taki absurd, że przyszedł nowy rocznik uczniów i był wielce [$c] MAREK PLAWGO |
zdziwiony, że nikt nie chce się nad nimi pastwić. A oni tak bardzo chcieli, że
[8d] Pierwszy dzień w szkole
dwóch w tym samym wieku próbowało „kocić” trzeciego z tej samej klasy
i bramy. Powiedziałam im, żeby mi tu „nie robili w szkole wsi”, i zrozumieli. Pochodzę ze Śląska, gdzie w tym dniu dzieci dostają od rodziców róg obfito-
ści. Są w nim czekolada, cukierki, pomarańcze. Cały dzień czekałem na jego
Nauczyciel poczuł, że jeden z uczniów prowokuje go, kopiąc pod stołem, a drugi otwarcie.
nagrywa telefonem. Nie czekał aż mu puszczą nerwy albo ktoś założy mu kosz Pierwsza walka na pięści
na głowę. Bez słowa zszedł do mnie i powiedział, co się dzieje. |... | Przyjechała Wyskoczyłemna starszego i dostałem lanie. To była dla mnie nauczka.
policja, panowie porozmawiali z uczniem, pouczyli o odpowiedzialności. [... | Pierwsze lanie od ojca
Za chwilę budynek huczał — poszedł w szkołę jasny sygnał, że u nas „kosze na Po wywiadówce i to nie za to, że miałem dwóje, ale za to, że o tym nie
głowie” nie przejdą i że „stara, jak się dowie, dostaje wścieklizny”. [...] powiedziałem. Nie bolało, ale wrzeszczałem w niebogłosy.
Pierwsza ważna książka
Mówię: „Dziecko, czy ty serca dla kolegów nie masz. Jak Krzyś ma myśleć Uczyłem się czytać na kryminałachz biblioteki rodziców. Sylabizowałem i nic
o matematyce, kiedy ma przed sobą kawał takiego ciała”. Wszyscy się śmieją, nie rozumiałem. Dopiero „Doktora Dolittle” przeczytałem ze zrozumieniem.
ktoś mówi: „Kaśka, weź się ubierz”. Jasne, że to nie działa w stu procentach, że
Pierwszy idol
są plastikowe gwiazdy odporne na słowo. [...] Michael Jordan. Na podwórzu rzucaliśmy piłką do obręczy i każdy udawał
Ż drugiej strony, jeśli mam jakąś parę, która sobie chodzi za rękę po korytarzu, Jordana.
bo akurat przeżywa pierwszą miłość, a nie migdali się w szkole zbytnio, to niech Pierwszy przyjaciel
sobie chodzą. To nie jest zakon! |... | Romek. Połączyła nas sportowa rywalizacja. Najpierw był respekt i zazdrość
Będę brutalna: codziennie widzę, że teraz większość domów rodzinnych o sportowerezultaty, a potem przyjaźń.
nie przenosi na dzieciaki wartości, mówiąc potocznie — olewa dzieci. Pierwsza randka
(DF 13 XI 2006) Oboje byliśmy nieśmiali, więc koledzy tak to zorganizowali, że jechaliśmy
w jednym przedziale do Ustronia Morskiego na obóz sportowy. Trzy dni potem
Oprócz wywiadów konwencjonalnych czy wręcz szablonowych odmian wiedziałem, że ją kocham.
wywiadu, takich jak sonda czy kwestionariusz, funkcjonują obecnie w pra- Pierwsze pieniądze
800 zł — nagroda za osiągnięcia sportowe od prezydenta Bytomia, mojego
sie wywiady o dużym stopniu kreatywności, która jest efektem stylizacyjnych
iniasta. Wpłaciłem je na konto rodziców, żeby rósł procent. Rósł tylko miesiąc.
zabiegów moderatorów (osób prowadzących wywiady) lub oryginalnych ko- Pierwszy sukces
munikacyjnych zachowań bohaterów. Twórcze potraktowanie konwencji ga- Matura zdana ze średnią 4,0. Ucieszyła mnie jak medal.
tunkowych wiąże się dziś przede wszystkim z przekraczaniem w wywiadach Pierwsza porażka
prasowychgranic publicystyki i nadawaniem im kształtu komunikatów, które Na mistrzostwach świata w Edmonton. Ambicje przerosły moje możliwości.
nie tylko o czymś subiektywnie informują, ale zatrzymują uwagę odbiorcy na Chciałem stanąć na podium w biegu na 400 m przez płotki, a nawet nie
swej formie. wszedłem do finału.
Pierwszy własny dom
Narazie o nim marzę. Nad morzem z ukochaną dziewczyną.
Pierwsza łza
12.5. Analiza konkretnych wywiadów Na mistrzostwach świata juniorów w Chiłe, kiedy grali mi Mazurka Dąbrow-
skiego. (WO 29 VI 2002)

Prezentację konkretnychrealizacji gatunku zaczniemy od wywiadów w for-

mie kwestionariusza, gdyż powtarzalność pytań pozwala dostrzec różnice Formuła kwestionariusza skłania, jak widać, do zwierzeń. Bohater tego wy-
w sposobie postrzegania i doświadczania świata przez różne osoby. wiaduformułuje odpowiedzi zwięzłe i precyzyjnie nawiązujące do repliki roz-
poczynającej dialogową wymianę. W wielu fragmentach dość wyraźnie suge-
[8a] KWESTIONARIUSZ HEROLDA
ruje starania o szczerość wyznań. Z jego wypowiedzi wysłowionych w polsz-
[8b] KAŻDY UDAWAŁ JORDANA czyźnie zasadniczo potocznej (bez elementów dosadnych) wyłaniasię sylwet-
148 Jakie treści da się wywieść z wywiadu? Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 149

ka sympatycznego młodego sportowca, wrażliwego i niezepsutego dotychcza- W tym wywiadzie także dominuje konkret i rzeczowość w. sposobie for-
sowymi sukcesami (ich listę otrzymuje czytelnik w dołączonej do wywiadu mułowania odpowiedzi. Czytelnik otrzymuje wgląd w kilka wydarzeń z życia
notce biograficznej). bohatera wywiadu, wydarzeń przedstawionych z jego punktu widzenia. Pod
względem stylistycznym i językowym nie ma w nim osobliwości (poza nazwą
[9a] KWESTIONARIUSZ HEROLDA torby, która służy na Śląsku do obdarowywania pierwszoklasistów),
[9b] LUBIĘ SŁODKIE [10a] Życie jest piękne czasami
[9c] JERZY DUDEK [10b] Rozmowa z Ewą Lipską o poezji i wiośnie
[9d] Pierwszy dzień w szkole
[10c] Ewa Lipskajest autorką kilkunastu tomików poetyckich [... ]. Niedawno
Dostałem wielką tytę (papierową torbę) ze słodyczami, którą tego dnia na
nakładem WydawnictwaLiterackiego ukazał się tom „Drzazga”.
Śląsku daje się dzieciom. Bardzo mi się to podobało i dlatego nie płakałem.
Słabość do słodyczy pozostała mi do dziś. [10d] Godzina siedemnasta to Pani ulubiona pora dnia.
Pierwsza walka na pięści W różnych miejscach świata, szczególnie między majem a październikiem,ta
W podstawówcenie bałem się nikogo i niczego. Pierwszej walki nie pamiętam, pełna talentu godzina jest mi bliska... Lubię podziwiać jej miękkie, puszyste
ale było ich sporo. światło.
Pierwsze lanie od ojca To godzina fotografików, kiedy czas „łasi się” do nas, przymila. Wyobrażam
Na górce było strasznie dużo dzieci. Stanąłem na końcu, by zjechać na sankach sobie, jak musi o tej porze wyglądać pustynia, przesypująca się klepsydra czasu
na dół. Dłużyło mi się i popchnąłem kogoś, kto był przede mną. Ten przewrócił w złotorudych kolorach. [...]
jeszcze kogoś i dzięki reakcji łańcuchowej koleżanka, która stała na początku, Dla niektórych życie to szkoła przetrwania, sport ekstremalny, a nie liryczna
upadła na twarz i rozbiła wargę. Poszła się poskarżyć do mojego ojca. Dostałem wyprawa. .
pierwsze lanie. W trakcie tej lirycznej wyprawy ocierałam się o sytuacje ekstremalne i to
Pierwsza ważna książka one właśnie budowały moją osobowość. Poza tym ważna jest świadomość, że
„Ałchemik” Paula Coelho. mamy na tę wyprawę wpływ, a na ile będzie ona odkrywcza, zależy w dużym
Pierwszy idol stopniu od nas samych. Każdy z nasjest alpinistą swojego losu i zdobywa własne
W młodości imponował mi każdy piłkarz. Himalaje. Najgorsza jest bierność, obojętność, bo wówczasżycie porywanas jak
Pierwszy przyjaciel powódź. Trzeba zaszczepić się na życie na samym jego początku. Należy czytać
Brat Darek. Teżjest piłkarzem. „Próby” Montaigne'a i stosować dietę wegetariańską.
Pierwsza randka Poczja jest czymś niesłychanie ważnym, ostatecznym?
Na koloniach. Byłem w podstawówce, ona też. Nic poważnego, bo szybko Istotna jest myśl, którą usiłuję zapisać. Nie namalować,tylko zapisać. W tym
zapomniałem o tej dziewczynie. sensie poezja jest dla mnie czymś ważnym. Ale może wolałabym tę myśl
Pierwsze zarobione pieniądze zakomponować? Niestety nie znam nuti bardzo żałuję, że nie gram na żadnym
Diety na mecze w trampkarzach Górnika Knurów. Wystarczyło na maślaną instrumencie.
bułkę i mleko, ale nie płacono mi na każdym meczu, tylko na koniec sezonu. Życie jest piękne?
Dostałem więc na dziesięć bułeki dziesięć kartonów mleka. Chwilamitak, trzeba tylko umieć zbierać piękne momenty do skarbonkii kiedy
Pierwszy sukces . życie odwracasię do nas plecami, wysypać z niej te drogocenne skarby pamięci.
Moja klasa zdobyła mistrzostwo Knurowaszkół podstawowych w piłce nożnej. Rozmawiała Katarzyna Janowska (Po 13 V 2006)
Stałem na bramce.
Pierwsza porażka Tytuł tego wywiadu, będący parafrazą słów bohaterki, nie olśniewa błysko-
Rok później przegraliśmy 1:2 z klasą starszą o rok. Byłem zawiedziony, choć na
tliwością. Dziennikarka nie stara się zainteresować czytelnika tytułem, gdyż
pewno gra nam ujmynie przyniosła.
Pierwsze własne mieszkanie osoba udzielająca wywiadu stanowi dostateczną rękojmię wartości rozmowy.
M2 w Knurowie. Kupiłem je przed wyjazdem do Feyenoordu Rotterdam. Pojawiłsię jednak podtytuł [10b], uruchamiający pewneskojarzeniai obliczo-
Pierwsza łza ny na wywołanie efektu niespodzianki. Przez wzgląd na osobę — poetkę wybit-
Patrz: „Pierwsze lanie od ojca”. (WO 1 VI 2002) ną i z pewnością znaną czytelnikom „Polityki” — dołączona do wywiadu notka
150 Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
biograficzna [10c] uderza schematycznością i jednostronnością podanych in-
formacji. Poetki nie trzeba obszernie prezentować, nie tylko dlatego, że jest
znana, lecz także dlatego, że potrafi się świetnie sama pokazać od najlepszej
strony. Repliki dziennikarki inicjujące wymiany dialogowe mają charakter lek-
ko stymulujący. Bohaterka wywiadu odpowiada obszernie i poetycko. Jej wy-
powiedź na temat godziny siedemnastej można rozpisać na wersy i stanie się
wierszem. Zebrane w wywiadzie refleksje układają się w konsekwentnie budo-
wany obraz człowieczego żywota jako szczególnej aktywności, a więc zmagań
z losem, zmagań mądrych i przemyślnych oraz przemyślanych (por. zakończe-
nie wywiadu).
Prezentowany wywiad ma niezbywałną wartość poznawczą i wielką siłę
oddziaływania. Ze względu na formę, przesłanie i szatę stylistyczną powinien
być odbierany jako szczególnie cenny okaz gatunku.
[11a] MĘSKA KOŃCÓWKA
[11b] Stonesa robię nago
[Ile] O FRANKU KIMONO Z PIOTREM FRONCZEWSKIM ROZMAWIA
ANNA ZAWADZKA
[Mid] Pulsują światła, pulsuje krew, a ja po prostu robię głębszy wdech
[Ile] Kim był Franek Kimono?
e Podobno któryś z raperów uznał Franka Kimono za „prekursora” rapu. Był
dyskdżokejem, gitarzystą, showmanem, bywalcem. [...] Zabawne, że stał się
tak popularny. Wcelowaliśmy Frankiem w zapotrzebowanie dzieci, młodzieży
i ludzi dorosłych, w tym wytrawnychintelektualistów. [... ]
Czy Franek dawał koncerty?
e Wielokrotnie mu to proponowano. Nigdy jednak nie pojawił się na estradzie.
Był przeznaczony do ucha, do wyobraźni. [...] Dla nas pan o inicjałach F. K.
był efektem większej roboty. A tu wyrósł taki kwiatek. Dostawałlisty od fanek.
Dziś jest postacią historyczną. Podobno teraz przeżywa renesans, ale ja tego nie
wiem, po dyskotekach nie chodzę.
[...] Pewnych pojęć nie rozumiałam, więc dziś poproszę o wyjaśnienia.
Zacznijmy od tego: „Ja jestem menago, stonesa robię nago”?
e Jest to aluzja do zachowań grupy The Rolling Stones, którzy bodajże jako
pierwsi zaczęli pozbywaćsię odzieży w czasie koncertów. Przynajmniej częścio-
wo. To taki rodzaj happeningu. „Stonesa robię nago” znaczyło: mamtaki styl
bycia na estradzie, mam odwagę i mam szarm. [...]
„Już ci mówiłem, mała, nie rycz, mam w sobie dzikość żółtej pantery”
e Owszem, był on skłonny do samochwalstwa i mitomanii. Być może był nawet
kabotynem. Ale nie dopatrywałbym się w tym znaczeń pejoratywnych. Niosły
go emocje. Jego spontaniczność i zmysłowość miała jakośći czar. Był człowie-
Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 151
kiem czerpiącym garściami z życia. Łajdakiemz całą pewnością niebył. Raczej
łobuziakiem skłonnym do draki. [... |]
„W tej dyskotece nie ma frajera, co by podskoczył i ze mną zadzierał”?
e Frajer to jest pojęcie bardzo szerokie. Franio stosował je w klasycznym
rozumieniu:frajer to ktoś, kto próbuje być lepszy, co jest żałosne. Bo jak można
być lepszym w konfrontacji z Frankiem Kimono?
Co robi dzisiaj?
e Należałoby domniemywać, że dziś stroni od rozgłosu. |... ]
Bawisię jeszcze? .
e Myślę, że nie. Albo czymś innym, droższym i bardziej skomplikowanym. Może
|
hazard, gra na giełdzie? Kto wie? Polityka? |... ]
Czyli dziś taki typ jak Franek Kimono w przyrodzie nie występuje?
e Nie jestem znawcą przedmiotu, ale sądząc po tym, jak świat ewoluował
w ciągu ostatniego ćwierćwiecza, to nie. [... |
Co Franek Kimono myślał o Piotrze Fronczewskim?
e Myślę, że się lubili, ale utrzymywali pewien dystans w tej znajomości.
(WO 10 VI 2006)
Ekscytujący temat wywiadu, fascynujący (podwójny) bohater, pomysł, by
kanwą rozmowyuczynić semantyczne meandry pewnej piosenki — to czynniki,
które decydują o oryginalności analizowanego tekstu. Scierają się w nim dwie
zasady konstrukcyjne: zasada analogii w budowie kilku replik dziennikarki (są
nimi przytoczenia fragmentów piosenki) i zasada urozmaicania w reakcjach
rozmówcy. Zamierzony szablon zderza się z kreatywnością w sposobie ujmo-
wania świata. Traktując serio konwersację na temat fikcyjnej postaci, która
stała się ikoną popkultury, i dziennikarka, i wybitny aktor konstruują rozmo-
wę oryginalną, a dla czytelnika atrakcyjną.
[12a] MĘSKA KOŃCÓWKA
[12b] Był Miś jest Ryś
[12c] Propozycję miałem. Na posła i na senatora
[I2d] ze Stanisławem Tymem rozmawia Tomasz Kwaśniewski
[12e] Jaki ma Pan rozmiar buta?
Wie pan, są różne numeracje i ja się w tym nie łapię. Postanowiłem z powo-
dów patriotycznych mówić, że mam but numer czterdzieści i cztery. I tego się
trzymajmy.
A numer kołnierzyka?
Czterdzieści i dwa.
. s . .
Wzrost, waga?
Sto osiemdziesiąt trzy centymetry wzrostu i osiemdziesiąt trzy kilo wagi.
Wiek?
W lipcu kończę siedemdziesiąt lat.
152 Jakie treści da się wywieść z wywiadu? Jakie treści da się wywieść z wywiadu? 153

Ma Pan prawojazdy? Takie brudne, lepkie, które są właściwie przeciwko człowiekowi.

Mam. Dowcip to trudna konkurencja. Trzeba pamiętać, że możnasię narazić. Opo-.
Kartę pływacką? wiada pan komuś dowcip o matce, a ten ktoś akurat uważa, że macierzyństwo
Utopiła misię. jest rzeczą świętą. Albo inna sytuacja. Przedtem krótkie wprowadzenie. Pamię-
Kartę wędkarską? ta pan skecz „Uczsię, Jasiu” znany ogólnie jako „Wężykiem, Jasiu, wężykiem”
jez Nie wię są Kiedyś łowiłem, ale przestałem, gdy zamieszkałem nad z kabaretu Dudek? Realny socjalizm plus nowomowa: „Pan jesteś cham, ćwok,
eziorem. Uznałem,
nat odach op
że są to j bliskie
iskie sąsiadki,
sąsiadki, że
że nie
ni wypada ich
i wyciągać
iągać woda na młyn odwetowców z Bonn, won”. [...] (WO 10112007) -

[12f] A dlaczego Pan chciał mieszkać nawsi? W tym wywiadzie odzwierciedlasię zasada konstrukcyjnego urozmaicania.
A dlaczego nie?
No, w mieście są kina...
Całość układa się w kilka modułów: kwestionariusza osobowego (echa prze-
Ja do kina nie chodzę, bo nie mogęznieść zapachu prażonej kukurydzy. słuchania) [12e], spowiedzi [12 g], przekornej konwersacji (przekomarzania
Kawiarnie są. |
się) [12f], zwierzeń [12i]. Moderator jest też w opałach, bo rozmówcacią-
Nie mogę chodzić, bo wszędzie gra muzyka, a mnie to drażni. Poza tym jest gle łamie zasadę współdziałania komunikacyjnego, kierując rozmowę na nowe
drogo. | wątki, odmawiając odpowiedzi (choć w sposób niekonwencjonałny — 12h) lub
Teatry. wprowadzając osobliwe interpretacje wybranych składników rozmowy. Całym
Sztuki to ja sam piszę, co będę oglądał. wywiadem rządzi blaga, bo bohater wywiadu podejmuje specjalną grę, chcąc
wywrzeć wrażenie i na dziennikarzu, i na czytelnikach. Zmiana modułów in-
Piwa możnasię napić...
Nie piję. ,że zacierają się
spirowana raz przez moderatora, raz przez bohatera, powoduje
Z ludźmi możnasię napić...
Nie piję piwa w ogóle. granice między blagą a mówieniem prawdy w danej kwestii. Wywiad zyskuje
...wódki? wymiar ludyczny.
. Piję nalewkiałbo whisky. Najchętniej jedno popijam drugim. Ale nie potrze- Konkretne wywiady publikowane w prasie mogą zaskakiwać, intrygować
roz-
i wciągać dzięki walorom osobowości bohaterów. Znajdujemy też takie
buję specjałnie dużo towarzystwa. Mogę na przykład z moim psem się napić
Ale on nie pije. to specjaln ych zabiegó w redak-
Jego sprawa. Ja mu nalewam. [...] mowy, które stanowią przede wszystkim rezultat
[12g] Kłamie Pan trochę? cyjnych moderatorów.
Oczywiście. Naturalnie. Kreacyjność wywiadu,a więc takie jego ukształtowanie, aby zwracał uwagę
Z jakiego powodu? odbiorcy także swoją formą, czyli uruchomienie nietypowej dła publicystyki
Najczęściej z lenistwa. Nie chce misię opowiadać, więc mówię, że nie znam
sprawy. Ktoś pyta, czy słyszałem, a ja mówię, że nie. Zdarza się też, że kłamię
funkcji autotelicznej, zyskuje rozmaite realizacje, jednostkowe lub powtarzane
em
bo czegoś nie zrobiłem, a wiem, że zrobię. Mówię, tak, tak zrobione. w serii. Taką osobliwą serię wywiadów niebanalnych i pod każdym względ
twórczych stanowi cykl rozmów, które przeprowadzają z różnymi znanymi
A potem Panto robi? | |
Oczywiście. mężczyznami (artystami, pisarzami) Marcin Świetlicki i Grzegorz Dyduch,
Z wiekiem więcej Pan kłamie? publikując je w „Wysokich Obcasach” pod tytułem Porozmawiajmy o kobie-
Mniej. [...] tach. Uderza w tym cyklutroska o nadanie każdej części opublikowanego tek-
[12h] Ale na razie nakręcił Pan „Rysia” i wydał Pan książkę. A propos stu takiego kształtu, który zwracałby uwagę odbiorcy.
tego Rysia, Ryszarda Ochódzkiego, mnie się wydaje, że to taki prawdziwy
mężcryzna. oai to chce, kobiety do niego lgną... Na szczególną uwagę zasługuje zastępowanie lidu specjalnym segmentem,
ącej
Niej ep00 aa
są kobiety, cre robią4, co chcą, a mężczyźni
które żczyźni do nich
i lgną... który pełni rolę składnika wprowadzającego w klimat rozmowy stanowi
ją się konwen cją opowieś ci,
podstawę wywiadu właściwego. Autorzy posługu
Trudno, niech pan pyta. [...] nadając wspomnianemu składnikowi wywiadu kształt epizodu otwiera jącego
a
[12i] Z czego Panostatnio się śmieje? opowieść, zdradzającego kulisy warsztatu i wstępnie prezentującego bohater
. Z kilku polityków. Bardzo mnie oni, przyznam, śmieszą. Teraz to już może wywiadu. Ten składnik, osobliwy na tle konwencji gatunku , staje się typo-
nie, bo to jednakjest przykre, ale początkowo bardzo się śmiałem. [...]
Czy są takie dowcipy, których by pan nie opowiedział? wym segmentem i trwałym komponentem charakteryzowanej serii wywia-
a

154 Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
dów. Godna wyeksponowania jest ponadto oryginalność stylu konkretnych
wypowiedzi omawianego typu. Odwołajmysię do trzech przykładów:
[13] Ryszard Tymon Tymański, artysta nadmorski, przyjął nas, jak się nale-
ży, nad polskim morzem. W krąg unosił się zapach smażalni, a mewy Ósem-
ki kreśliły. Co bardziej obznajomieni z tematem wiedzą, że Tymański jest ar-
tystą totalnym, mocno osadzonym w trójmiejskim środowisku artystycznym.
(WO 21 VIII 2004)
[14] Od dawna pragnęliśmy przepytać Jerzego Pilcha na okoliczność kobiet. No
i udało się. Warszawskie grunta tężały pod wpływemkolejnej fali mrozu, a my
w luksusowym, ciepłym wnętrzu na koszt naszego rozmówcy ordynowaliśmy
sobie u pięknych pracownic gastronomii kolejne trunkiz szerokiego asortymen-
tu. Interlokutor nasz poprzestał na wodzie minerałnej. (WO 8 2005)
[15] W karnawał weszliśmy w nastroju podniosłym. Dlatego i temat wybrali-
śmy ważny, i rozmówcęnietuzinkowego. Bo o ile kobieta samotnie wychowują-
ca dziecko nikomu dziwnąniejest, o tyle mężczyzna opuszczony wychowujący
córkę samopas to jednak rzadkość. (WO 22 I 2005)
Zbiór replik dialogowych powiększają osobliwe didaskalia. W wywiadach
standardowychsą to z reguły wyróżnione graficznie uwagi przypominające di-
daskalia reżyserskie, odnoszące się do mimiki lub innych niewerbalnych za-
chowań rozmówcy bądź sposobówrealizacji melodii mowy. Dramaturg je pro-
jektuje, moderator wywiadu odtwarza, by ułatwić czytelnikowi odczytywanie
intencji sygnalizowanych za pomocątych środków. W analizowanych wywia-
dach tego typu wstawki tekstowe są bardziej rozbudowane, mniej banalne
i traktowane jako element gry z czytelnikiem. Przedmiotem twórczych prze-
kształceń stają się przy tym nie tylko praktyki typowe dla wywiadu, lecz także
konwencje znane z dziejów dramatu. Dlailustracji przywołajmy dwa przykła-
dy, cytując fragment wywiadu właściwego i wstawkę:
[16] Jaki jest dla znanegofiglarza Paulusaidealny model rodziny?
[...] Idealem oczywiście byłoby, gdyby malżonek zarabiał wystarczająco, by
utrzymać rodzinę na godnym poziomie egzystencji, tak by żona nie musiała
dorabiać, a mogła się oddać, ogólnie mówiąc, pielęgnowaniu ogniska domowego.
W sferze duchowej natomiast miłym by było, gdyby oboje byli wierzącymi
i praktykującymi. [...]
(Nieco nas zatkało. Ta dość radykalna opinia kłóciła namsię z obrazem naszego
rozmówcy, w ogólnym odbiorze — bezkompromisowego anarchisty. Musieliśmy
się naradzić. Nie tyle że opinie te wydawały nam się obce, ile z obawy przed
posądzeniem o moralny rewizjonizm i umysłowe wstecznictwo. Postanowiliśmy
jednak pozwolić Artyście się wypowiedzieć). (WO 22 I 2005)
ieś z wywiadu?
si wywieść
Jakie treścii da się ie - 155
[17] Co Pan sądzi o poglądzie zawartymw jednympolskim filmie, że żony są
w domu, a kurwy za płotem?
* Powiedziałbym, że treść głęboka, a i forma niebanalna.
Tu nasz rozmówca zaklął szpetnie — i my uradowaninagłą trywializacją poszli-
śmy tym santym tropem: ,
czy wystarczy mu laptop z dostępem
Czy nowoczesnyliterat potrzebuje muzy,
| |
do stron porno?
* Obojętnie, czego potrzebuje nowoczesny literat, byle pisał ciekawie. [...]
(WO 812005)
Kolejną osobliwością wywiadów odbiegających od standardu jest sposób
wystylizowania ramy tekstowej. Moderatorzy stosują tu zasadę burzenia kon-
wencji przede wszystkim przez to, że na pierwszy plan wysuwają bohatera
wywiadu. Nie umieszczają w ramie tekstowej ani nazwy gatunkowej, ani in-
nej formuły zdradzającej formę przekazu prasowego. Przeciwnie, ślady p
lifikacji gatunkowej są zacierane, gdyż na początku konkretnej wypowiedzi
pojawiają się dane personalne bohatera i tytuł, co nasuwaraczej skojarzenia
z konwencją reportażu. Tytuły należą do niebanalnych, gdyż mogą być okazjo-
nalizmami: Ojcorzyństwo (tytuł wywiadu z Pawłem Paulusem Mazurem) lub
aluzjami do fragmentów wywiadu właściwego, fragmentów, dodajmy, także
niebanalnie sformułowanych. Wywiad z Tymonem Tymańskim dla przykładu
nosi tytuł Między kontrabasema wiolonczelą i jest nawiązaniem do następują-
cego, brawurowo wystylizowanego fragmentu:
[18] Skoro wypytujemy Pana o różnice, zapytajmy jeszcze o różnicę pomiędzy
kontrabasem a wiolonczelą...
— To najbardziej inspirujące z zadanych do tej pory pytań. Kontrabas to bynaj-
mniej nie mężczyzna, choć odzywa się basem i poniekąd może wydawać Sk
najbardziej męski z instrumentów szarpanych. Koloryzowanie rodzajów to c y-
ba przypadłość języka polskiego. Lubię i kontrabas, i wiolonczelę, choć Mica e
nie jestem aż taki znowubi-. Nie lubię skrzypiec, więc tym bardziej nie jestem
tri-, cokolwiek to znaczy. (WO 21 VIII 2004)
Wywiad z Jerzym Pilchem został zatytułowany Złote kolce w pysku świni,
co stanowialuzję do następującego fragmentu:
[19] Czyli— nie istnieje intelekt niepodszyty płciowością?
* Nie istnieje. Tak jak nie istnieje płciowość bez intelektu. Nie będę powa
powszechnie znanych prawd, że intelekt ma ostry wpływ na płciowość
. jk
w pysku
mówi Pismo Święte: „Niewiasta piękna, a głupia jest jako kolce złote
s 11, 22). (WO81I 2005)
świni” (Proverbia Salomoni
 156
Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
Standardowym składnikiem analizowanych wywiadów pozostaje jedynie
biogram bohatera, zawierający jego dane personalne, rok urodzenia, informa-
cje o wykonywanej profesji i najważniejszych dokonaniach.
Zakresy i przejawy kreatywności w sposobie zredagowania korpusu by-
wają zmienne. Zależą zarówno od inwencji moderatorów, jaki oryginalności
reakcji bohatera. Jako przykład niekonwencjonalnych zachowań dziennikarzy
i ich rozmówcy niech posłuży wspominany już wywiad Ojcorzyństwo. Orygi-
nalność zachowań obejmuje tunie tylko stronę językową, ale sposób stawiania
problemów, ich dobór, a więc perspektywę ukazywania omawianej rzeczywi-
stości — rodzicielstwa i wychowywaniadzieci. Moderatorzy wprowadzają sta-
rannie dobrane wątki, aby móc odwołać się do stereotypów, przywołać ide-
ały wychowawczei kształtować stosownie wizerunek bohatera. Paweł Paulus
Mazur podejmuje tę grę, reagując na niebanalne pytania w sposób daleki od
sztampy. Moduł konwersacji zyskuje dzięki tym zabiegom osobliwy kształt.
Oto kwestie moderatorów (bez dodatkowych komentarzy):
[20] Jaki jest dla znanegofiglarza Paulusa idealny model rodziny?
'Czy bycie samotnym ojcem to kara, błogosławieństwo czy wyzwanie?
Czy samotny ojciec ma gorzej czy lepiej od samotnej matki?
Czy Paulus jest przygotowany umysłowo i moralnie do wprowadzenia córki
w okrutny świat walki płci?
Czy samotny ojciec może wychować znienacka feministkę?
Jak córka odpowiada na pytanie, czym zajmuje się ojciec?
Jakie zdolności artystyczne córka odziedziczyła i jak je pielęgnuje?
Z jakim mężczyzną odważyłby się Paulus wspólnie wychowywać swoją córkę,
gdyby przemiany obyczajowe zaszły tak daleko, że tylko jednopłciowe związki
byłyby sankcjonowane przez państwo?
W replikach bohatera analizowanego wywiadu dostrzec możnaliczne prze-
jawy kreatywności zarówno w sposobie widzenia świata, jak i w samej formie
przekazu. Z jego wypowiedzi wyłania się wizerunek odpowiedzialnego, po-
ważnego, kochającego ojca, dbającego o rozwój fizyczny i duchowy córki, po-
święcającego jej wiele uwagi i czasu. Mam dużo czasu, aby poświęcać go dziec-
ku, i to jest dla mnie najważniejsze. Za to też jestem wdzięczny Opatrzności —
deklaruje wprost. Wizerunek ów jest kształtowany w replikach odwołujących
się do różnych typów dyskursów. Odnajdujemy w nich echa dyskursu fami-
lijnego (z dominacją zdrobnień, spieszczeńi innych formacji ekspresywnych)
i dyskursów perswazyjnych (wręcz ideologicznych), a także dyskursów reflek-
syjnych. Rolę stylistycznego rusztowania pełni natomiast polszczyzna potoczna
157
Jakie treści da się wywieść z wywiadu?
z rejestru neutralnego. Oto fragmenty wypowiedzi bohatera, ilustrujące wspo-
mniane tendencje:
[21] Myślę, że samotne wychowywanie dziecka jest błogosławieństwem, bo
przestaje się robić głupoty i człowiek myśli, jak wykarmićtę małą istotkę, jak
ubrać, co zrobić jej na obiadek, gdzie pójść na spacerek. Oczywiście nie jest
to takie proste, bo trzeba przemodelować własne przyzwyczajenia. io yło
dla mnie bolesne. [...] po prostu nabiera się pewności - po coi dla OBO się
żyje. Wówczas wszelkie objawy pozornej niedojrzałości zaczynają przeobraża
się w świadome ojcorzyństwo. [...] a
Samotny ojciec ma gorzej, bo w mentalności urzędników i pieoczytanyca
obywateli zamieszkujących nasz kraj pojęcie osoby. samotnej Ay powującej
dziecko zarezerwowane jest dla kobiet. Samotny ojciec w ogó nej opinii o
efemeryda, podczas gdy np. ja opiekuję się mym aniołkiem już prawie cztery
|
lata. Taki ze mnie tata. |...]
żyć samotnie i liczę na to, że kiedyś spotkam kobie.
Walka płci? Nie zamierzam
tę, z którą będę chciał dotrzeć do biegunażycia. I myślę, że ta apo ana nie ca
sta pomoże mi w wychowywaniu. Ale dajmy spokój — Serdeńka iczy so pa do
A»
piero siedem wiosen i mówienie o mej gotowości umysłowej o wprowa
potomkini w zawirowany świat relacji damsko-męskich to jeszcze przyszłość.
której
Da malujemy i rysujemy. Wystarczy, że wrócimy ze spaceru po piaży, z
do domkuidziemy trzy minutki, i zaczyna się malowańsko. Te zdolności szcze
biotka odziedziczyła zapewne po obu babciach[... |.
12.6. Ćwiczenia i pytania kontrolne
1. Sprawdź w zalecanejliteraturze, o jakich odmianach wywiadu nie było
w tym opracowanit. .
mowy
2. Wymyśl taki kwestionariusz, który dałby możliwość interesującego za-
prezentowania się przedstawicielom różnych zawodów. . ero
3. Zaproponuj koleżankom i kolegom wypełnienie a erol
da. Zanalizuj odpowiedzi pod kątem różnic w sposobie doświadczania
4. gąwywiady urzekająco proste, banalne, blagierskie, dowcipne4 zaa
we (ludyczne), wyszukane i mądre, pozerskie — znajdź a c
li tych kategorii w analizowanych w podręczniku przykładac oz
ciekawsz ych przykła dów w prasie, którą czytasz lub skorzysta j ze wska
zówek zawartyc h w dziale: „Lekcje mistrzów ... .
158 Jakie treści da się wywieść z wywiadu?

5. Z jednej z replik wywiadu z Ewą Lipską zrób wiersz, a replice końcowej

nadaj kształt aforyzmu. Jakie wnioski płyną z tych eksperymentów? Co
one wnoszą do naszej wiedzy o poetyce wywiadu?
6. Przygotuj fikcyjny wywiad zatytułowany X dla... W miejsce X wstaw
osobę, którą cenisz (człowieka kultury lub kogoś, kto jest pozornie
nieciekawą postacią) i wymyśl profil gazety, dla której wywiad ma być
przeznaczony. Objaśnienia skrótów
7. Z wywiadu, który nie zawiera żadnych wypowiedzi dodatkowych, wy-
bierz stosowne fragmenty i nadaj im: a) rolę tytułu, b) funkcję lidu, e)
kształt wyimka.
8. Standardowej notce biograficznej, dołączonej do wybranego wywiadu
nadaj kształt wypowiedzi bardziej atrakcyjnej dla czytelnika. Wyzyskaj Gazetyi czasopisma
dane zawarte w wywiadzie.
9. Które z wymienionych tytułów są tytułami wywiadów? Czy możesz „Auto+”
uzasadnić wybór? „Auto Świat”
a) Mickiewicz dla Gazety, b) Wiesiu, znamysię!, c) Pieniądze są jedynie „Cosmopolitan” -,
marchewką dla uczniów, d) Gombrowicz poszedł na wybory, e) Pierwszy „Duży Format” — dodatek do „Gazety Wyborczej
„Feniks”
mąż, f) Kominiarki zdjąć, g) Jestem lże-elita, h) Mroczna angielszczyzna,
„Góry” -,
i) Inny wariant, j) Kobiety mają uszy. „Gazeta Telewizyjna” — dodatek do „Gazety Wyborczej
10. Wywiad jest (może być): „Gazeta Wyborcza”
a) rozmową, „Gazeta Wyborcza Lublin”
b) konwersacją, „Komandos”
c) epizodem, „Komputer Gry”
d) anegdotą, „Komputer Świat”
e) spowiedzią. „Lubelski Dziennik Wschodni”
„Motor”
Wybierz właściwe odpowiedzi.
„Metro”
„Magazyn Rowerowy”
„Naj”
„National Geographic Polska”
„Nowa Miss”
„Przyjaciółka”
„Pani Domu”
„Polityka”
BIBLIOTEKA „Survival”
Wydzialu Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Sh — „Shape”
Uniwersytetu a SO „Fina”
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296 TP — „Tygodnik Powszechny”
TS - „Twój Styl”
TZ - „lygodnik Zamojski”
„Uroda” -,
WO - „Wysokie Obcasy” — dodatek do „Gazety Wyborczej
160 Objaśnienia skrótów

Słowniki

MSGS - B. Cząstka-Szymon, J. Ludwig, FH. Synowiec, Mały słownik gwary Górnego

Śląska, Katowice 2000.
SF - Słownik frazeologiczny, oprac. A. Kubiak-Sokół, E. Sobol, Warszawa 2007.
SJPB — Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007.
Słownik terminów*
Inne skróty

K - korpus, czyli podstawowa część wypowiedzi prasowej

L — lid Adaptacje gatunkowe — różnorodne nawiązania do obcych gatunków bez utra-
N — nadtytuł
ty tożsamości gatunkowej wypowiedzi. Pożyczki gatunkowe. Gatunkiem
T — tytuł
opartym wyłącznie na adaptacjach jest sylwetka.
Adaptacje globalne — zapożyczenia gatunkowe obejmujące ogólny schemat
wypowiedzi (na przykład felieton w formie listu, bajki, odezwy).
BIBLIOTEKA
Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Adaptacje cząstkowe — nadanie fragmentowi gatunku X formy gatunku Y (na
Uniwersytetu Warszawskiego przykład fragmenty w formie ogłoszenia, listu, rozmowy czy rozporządze-
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296 nia w reportażu bądź w felietonie).
Adaptacyjne warianty wzorca — schematy gatunkowe, które powstają w rezul-
tacie nawiązań do innych gatunków. Przekształcenia wypowiedzi będące
rezultatem pożyczek gatunkowych.
Akapit — fragment tekstu sygnalizowany wcięciem, poświęcony jednemu te-
matowii spójny formalnie.
Akt mowy — działanie językowe. Wypowiedź o rozpoznawalnej intencji komu-
nikacyjnej.
Aliteracja — powtórzenie tych samych głosek na początku wyrazów rozpoczy-
nających paralelnie skonstruowane jednostki tekstowe.
Alternacje gatunkowe — jakościowe lub ilościowe przekształcenia wzorca
kanonicznego.
Alternacyjne warianty wzorca — schematy gatunkowe, które powstają w wy-
niku alternacji gatunkowych.
Apla — kolorowe tło, na którym może być drukowany jakiś komunikat praso-
wy.
Aspekty wzorca gatunkowego — zbiór uwarunkowań strukturalnych, tema-
tycznych (semantycznych), pragmatycznychi stylistycznych, decydują-
cych o kształcie określonego gatunku wypowiedzi.
Barbaryzm — forma językowa obcego pochodzenia użyta w wypowiedzi
w funkcji środka stylistycznego.
* Uwaga! W definicjach zawartych w słowniku wyróżnione zostały graficznie te terminy,
które są hasłami słownikowymi.

162 Słownik terminów
Editorial — komentarz redakcyjny. Komunikat sygnowany zwykle przez redak-
tora naczelnego pisma, zawierający omówienie wybranych materiałów za-
wartych w konkretnym numerze, zachęcający do lektury. Może też ko-
mentować aktualne sprawy, ważne dla czytelników.
Felieton — wypowiedź publicystyczna przedstawiająca tendencyjnie (satyrycz-
nie, parodystycznie, żartobliwie lub złośliwie) jakieś aktualne zagadnienia,
przez określoną społeczność traktowane jako istotne. Jest to gatunek syn-
kretyczny, gdyż zawiera elementy informacji, nawiązuje do konwencji pu-
blicystycznych, otwiera się też na literaturę.
Felieton dygresyjny — wypowiedź felietonowa oparta na luźnych skojarze-
niach, zawierająca przeskoki tematyczne, zmieniająca tonacje wysłowienia.
Felieton dyskursywny — felieton przedstawiający subiektywnie konkretny
problem, zawierający rozważania publicysty na określony temat.
Felieton fabularny -- wypowiedźfelietonowa z korpusem w formie opowiada-
nia (przedstawiającajakąś historię).
Felieton udramatyzowany — felieton w formie dialogowej, pozwałający zde-
rzać sprzeczne racje.
Felietonowy konceptyzm -- osobliwy pomysł felietonisty, zaskakujący i ujmu-
jący czytelnika, nadający wypowiedzi niepowtarzalną formę.
Funkcja nominatywna tytułu — nazywanie tekstu prasowego (lub innego
wytworu kultury) i odróżnianie go od innych tekstów.
Funkcja deskryptywna tytułu — wstępne przedstawienie treści wypowiedzi.
Streszczanie wypowiedzi.
Funkcja pragmatyczna tytułu — oddziaływanie na czytelnika, zaintrygowanie,
rozbawienie, wzburzenie itd.
Gatunki paratekstowe — różnorodne formy wypowiedzi należące do obudowy
niektórych gatunków dziennikarskich (lub innych gatunków mowy).
Gatunki prasowe — wypowiedzirealizujące funkcję powiadamiania o faktach
lub zdarzeniach, interpretowania rzeczywistości, dostarczania rozrywki,
przygotowane przez profesjonalistów i publikowane na łamach gazet lub
czasopism (bądź w Internecie). Część z nich ma odpowiedniki w innych
mediach. Także modele tych wypowiedzi. | ków przedstawianego zdarzenia. Może też służyć celom rozrywkowym lub
Gatunek wypowiedzi (gatunek mowy) — konwencje określające sposób ukształ-
towania wypowiedzi, schemat organizacji tekstu, a także zbiór wypowie-
dzi, które są realizacją wspomnianych konwencji.
Główka — zob. lid. | dzi, formuła, za pośrednictwem której anonsuje się jakieś materiały pra-
Gry tytułu z czytelnikiem -- różnorodne sposoby i formy przekształcania
tytułów, by mogły pełnić funkcję pragmatyczną. Są składnikamialternacji
lub adaptacji gatunkowych.
Słownik terminów
163
Gry tytułu z tekstem — relacje między tytułem wypowiedzi prasowej a za-
wartością treściową korpusu, a także jego formą. Gryte służą modyfikacji
schematów gatunkowych. Przybierają formę alternacji gatunkowych lub
przekształceń adaptacyjnych.
Idiolekt — język osobniczy.
Inwersja — przestawienie naturalnego szyku składników zdania lubinnej kon-
strukcji składniowej. Bywa stosowana jako środekstylistyczny.
Klisza językowa — połączenie wyrazowe przenoszone z tekstu do tekstu.
Kolekcja gatunków — zbiór wypowiedzi o zróżnicowanej formie gatunkowej,
podporządkowanychjednej funkcji (izofunkcyjnych).
Kontekst życiowy gatunku — typowy dla gatunku sposób prezentacji i użycia,
czyli funkcjonowania w komunikacji społecznej.
Korpus — podstawowy składnik wypowiedzi prasowej.
Lid (lead) — pierwszy graficznie wyróżniony akapit wypowiedzi prasowej. Ob-
ligatoryjny składnik wiadomości, niektórychfelietonów, reportaży i wywia-
dów.
Literatura faktu — rodzaj dokumentarnego przekazu narracyjnego, wiarygodna
relacja o autentycznych wydarzeniach (zob. reportaż).
Nadtytuł — składnik tytułu prasowego uzupełniający tytuł główny i publiko-
wany nad nim.
Nagłówek — tytuł tekstu prasowego, czyli jego początkowy składnik. Termin
bywa używany na oznaczenie tytułu głównego (pojedynczego) lub tytułu
złożonego (kompozycja nadtytułu z tytułem głównym lub tytułu głównego
z podtytułem).
Notatka — szczegółowa informacja o pojedynczym fakcie lub zdarzeniu.
Rozbudowana wzmianka. Wypowiedź prasowa zawierająca: tytuł złożony
(zwykle nadtytuł i tytuł główny) oraz kilkuakapitowy korpus.
Notatka z dominantą informacyjną — odmiana notatki z wyeksponowa-
ną funkcją powiadamiania. Wypowiedź realizująca wzorzec kanoniczny
notatki.
Notatka z dominantą publicystyczną — odmiana notatki z wyeksponowaną
funkcją perswazyjną. Zawiera oceny formułowane zwykle przez uczestni-
łączyć powiadamiane z rozrywką. Wypowiedźrealizująca wzorce alierna-
cyjne lub adaptacyjne notatki.
Odsyłacz (formuła odsyłająca) — obligatoryjny składnik większości zapowie-
sowe (wypowiedź prasową kompletną lub wypowiedź stowarzyszonąz za-
powiedzią).
164 Słownik terminów
Okaz gatunku — wypowiedź, która zyskuje cechy konkretnego gatunku. Jest
mniej lub bardziej dokładną realizacją wzorca gatunkowego.
Okazjonalizm — wyraz utworzony na użytek konkretnej wypowiedzi.
Onomatopeja — wyraz dźwiękonaśladowczy.
Pakt faktograficzny — niepisana umowa między nadawcą i odbiorcą wypo-
wiedzi informacyjnych, zakładająca wierność przedstawianym faktom lub
stanom rzeczy, a także szczegółowość ich prezentacji.
Podtytuł — składnik tytułu (nagłówka) prasowego uzupełniający tytuł główny
i publikowany pod nim. , Wzmianka — powiadomienie o pojedynczym fakcie lub zdarzeniu. Jeden
Pożyczki gatunkowe — procesy wprowadzania do określonej wypowiedzi cech
strukturalnych innych wypowiedzi. Dotyczyć mogą ogólnego schematu
tekstu (adaptacje globalne) lub decydować o kształcie pojedynczych seg-
mentów (adaptacje cząstkowe).
Rama tekstowa — typowe dla określonej kategorii tekstów początki i zakoń-
czenia.
Reportaż — wypowiedź dziennikarska relacjonująca autentyczną historię.
Reportaż sprawozdawczo-publicystyczny — wypowiedź reportażowa w spo-
sób wieloaspektowy, lecz rzeczowy przedstawiająca autentyczne zdarzenia.
Może tworzyć kolekcję gatunkową z wypowiedziami towarzyszącymi.
Reportaż fabularny — reporterska opowieść o autentycznych faktach lub zda-
rzeniach. Jest zwykle specjalnie skomponowana i nasycona różnorodnymi
środkamistylistycznymi, których użycie czyni tekst bliskim literaturze.
Sygnały gatunkowe — takie właściwości samej wypowiedzi lub uwarunkowa-
nia kontekstowe (na przykład miejsce i sposób publikacji), które pozwalają
rozpoznawać wypowiedź jako okaz gatunku(realizację schematu gatunko-
wego).
Tytuł — inicjałny segment tekstu, traktowany też jako tekst o tekście (meta-
tekst) lub składnik otoczenia tekstu (paratekst).
Tytuł główny — najważniejszy składnik tytułu złożonego. Występuje samodziel-
nie lub w kompozycji z nadtytułem lub podtytułem. Por. nagłówek.
'Htuł pojedynczy — jednoskładnikowy segmentinicjalny tekstu.
tuł złożony — segment inicjalny tekstu stanowiący kompozycję kilku (zwy-
kle dwóch) składników. Por. nagłówek. | ca swym kształtem do innych gatunków prasowych, od których różnisię
Wariant kanoniczny wzorca — schemat gatunkowy najbardziej trwały, decydu-
jący o tożsamości gatunku i w sposób szczegółowy dookreślający struktu-
rę, komunikacyjne przesłanie oraz szatę stylistyczną wypowiedzi. Spośród
gatunków prasowych wzorce kanoniczne wykształciły gatunki służące pry-
marnie powiadamianiu o faktach czy zdarzeniach, a więc wzmianka, notat-
ka i wiadomość. Wariant kanoniczny wzorca może podlegać gatunkowym
alternacjom lub adaptacjom.
Słownik terminów 165
Wiadomość — informacja pełna, szczegółowe powiadomienie o faktach lub
zdarzeniach ważnych dla określonej społeczności. Wypowiedź zbudowana
ze złożonego tytułu, lidu oraz rozbudowanego korpusu.
Wiadomość z dominantą informacyjną — realizacja wzorca kanonicznego. Wy-
powiedź, w której dominuje funkcja rzeczowego i rzetelnego powiadamia-
nia. '
Wiadomość z dominantą publicystyczną — realizacja wzorców alternacyjnych
lub adaptacyjnych. Wypowiedźłącząca powiadamianie z interpretacją.
z gatunków informacyjnych. Wypowiedź złożona z pojedynczego tytułu
oraz krótkiego (jednoakapitowego) korpusu.
Wzmianka autonomiczna — wypowiedź o kształcie wzmianki publikowana na
kolumnie w sąsiedztwie innych gatunków.
Wzmianka z dominantą informacyjną — wypowiedź realizująca wzorzec ka-
noniczny wzmianki. Służy powiadamianiu.
Wzmianka z dominantą publicystyczną — wypowiedź realizująca wzorce alter-
nacyjne lub adaptacyjne wzmianki. Zawiera elementyinterpretacji faktów.
Wzmianki seryjne — zbiór wzmianek publikowanych w określonym dziale
gazety i poprzedzonych wspólnym tytułem.
Wzorzec gatunkowy — schemat (model) dookreślający strukturę wypowiedzi,
jej komunikacyjne przesłanie, tematykę i styl wysłowienia.
Wyimek — fragment wypowiedzi (korpusu tekstu prasowego) wyróżniony gra-
ficznie, pełniący funkcję przyciągania uwagi czytelnika. Najczęściej jest to
cytat zawierający kluczową myśl autora lub fragment szczególnie atrakcyj-
ny dla czytelnika.
Wywiad prasowy — rozmowadziennikarza z konkretną osobą, specjalnie opra-
cowanai przeznaczona do publikacji w gazecie lub czasopiśmie.
Zapowiedź — tekst anonsujący inne materiały prasowe.
Zapowiedź autonomiczna — wypowiedź anonsująca ukształtowana w specjal-
ny sposób, a więc tak, aby mogła służyć sugestywnemu polecaniu lektury
innych komunikatów prasowych.
Zapowiedź nieautonomiczna — odmiana zapowiedzi, wypowiedź nawiązują-
miejscem publikacji, rozmiarami oraz obecnością odsyłacza. Do roli zapo-
wiedzi są zwykle przystosowywane wzmianki, notatki i wiadomości, rza-
dziej wybrane gatunki publicystyczne.
Zasada odwróconej piramidy — reguła kompozycyjna przewidująca umiesz-
czanie najważniejszej informacji w pierwszym zdaniu lub akapicie wypo-
wiedzi prasowej o funkcji powiadomienia.
BIBLIOTEKA
wydzialu Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296
 167
Literatura uzupełniająca (w wyborze)

?, Warszawawa 22007.
ść na ekranieie?, .
Ptaszek Grzegorz, Talk show. Szczerość tywie
u reporta żu podróżn iczego w perspek
Rejter Artur, Kształtowanie się gatunk 2000.
s m
- stylistycznej i pragmatycznej, Katowice
. .
+ : a. a

rz Gazda, Słowini a Tyneck a-

Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. Grzego
Makowska, Kraków 2006 .
arek, Kraków 2006.
re Walery Pisarek,
j ej,j, red. 5;
Literatura uzupełniająca Słownii k termino logii medialn
inologii
Słownik wiedzy o mediach, red. Edward Chudziński,
u, Warsza
Warszaw
wa
a-Biels
1982. .
ko-Biał a 2007.
=
Stasiński Piotr, Poetyka i pragmat ykafe lieton
(w wyborze) Steciąg Magdalena, Informacja, wywiad, felieton. Sposób
istnien ia tradycy jnych ga-
tunków w radiu komercyjnym, Zielon a-Góra 2006.
Łódź 2002.
Tekst w mediach, red. Kazimierz Michalewski,
e 2005.
Witosz Bożena, Genologia lingwistyczna, owc .
=
Wojtak Maria, Gatunki prasowe, Lublin 2004. dydakty ki,
Bortnowski Stanisław, Warsztaty dziennikarskie, Warszawa 1999. teorii i glementy
Wojtak Maria, Analiza gatunków prasowych. Zręby , |
Chyliński Marek, Russ-Mohl Stephan, Dziennikarstwo, Warszawa 2007. Kultura . Społec zeństw o”n r 1, Łódź 2006, s. 29-39.
Media. ch, [w:]
Dialog a nowe media, red. Małgorzata Kita, Jan Grzenia, Katowice 2004. o przeobr ażeniac h gatunk ów prasowy
Wojtak Maria, „Piyknie hipkoł”, czyli
Dziennikarstwo od kuchni, red. Andrzej Niczyperowicz, Poznań 2001. , red. Kazimierz Ożóg, Ewa
Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury m
Dziennikarstwo i świat mediów, red. Zbigniew Bauer, Edward Chudziński, Kraków i
Oronowicz-Ki i
da, zeszó w 2006,s. 179 -190.
Rzeszó 19
2000. zne dla prasy motoryz acyjnej , „Prace
Wojtak Maria, Gatunki mowy charakterystyc
Encyklopedia wiedzy o prasie, red. Janusz Maślanka, Wrocław 1976. ęzykoznawcze”
Językoznawcze”, z. 8, Olsztyn 2006, s. 61-7
-T1. . m
Fras Janina, Dziennikarski warsztat językowy, Wrocław 1999. ych a konwencje gatunkowe, Le]
WojtakMaria Potoczność w wypowiedziach prasow
Furman Wojciech, Kaliszewski Andrzej, Wolny-Zmorzyński Kazimierz, Gatunki Polaków , red. Barbara Boniecka, Stanisław
Potoczność a zachowania językowe
dziennikarskie. Teoria, praktyka, język, Warszawa 2006. Grabias, Lublin 2007, s. 131-145.
dla uczniów i nie tylko..., Łódź
Genologia dzisiaj, red. Włodzimierz Bolecki, Ireneusz Opacki, Warszawa 2000. Worsowicz Monika, Gatunki prasowe. Poradnik
Godzic Wiesław, Telewizja i jej gatunki. Po „Wielkim Bracie", Kraków 2004. e o
2006.
Grobel Lawrence, Sztuka wywiadu. Lekcje Mistrza, przekład Ewa Spirydowicz, — jak go napisa ć?, Rzesz ów 1996.
Wolny Kazimierz, Reportaż
Warszawa 2006.
Kita Małgorzata, Wywiad prasowy. Język — gatunek —- interakcja, Katowice 1998.
Kreowanie światów w języku mediów, red. Paweł Nowak, Ryszard Tokarski, Lublin
2007.
Kunczik Michael, Zipfel Astrid, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komuni- BIBLIOTEKA
kowaniu, Warszawa 2000. wydziału Dziennikarstwa I Nauk Politycznych
Loewe Iwona, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice 2007. Uniworsytetu Warszawskiego
uł. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
Mediastudies. Refleksja nad stanem obecnym, red. Krzysztof Stępnik, Maciej Rajew- tel, 022 55-20-295, 022 55-20-296
ski, Lublin 2008.
Mrozowski Maciej, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, Warszawa 2001.
Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, red. Bańkowska Edytu, Mikołajczuk
Agnieszka, Warszawa 2003.
Olszański Leszek, Dziennikarstwo internetowe, Warszawa 2006.
Piechota Magdalena, Jaka Ameryka? Polscy reportażyści dwudziestolecia międzywo-
jennego o Stanach Zjednoczonych, Lublin 2002.
Pisarek Walery, Nowa retoryka dziennikarska, Kraków 2002.
Pisarek Walery, O mediach i języku, Kraków 2007.
Polska genologia literacka, red. Danuta Ostaszewska, Romuałd Cudak, Warszawa
2007.
 Lekcje mistrzów, czyli przykłady wzorcowychrealizacji konwencji gatunkowej... _____ 169

16.2. Antologie wywiadów lub wywiady-rzeki

Bereś W., Burnetko K., Kapuściński: „Nie ogarniam świata”, Warszawa 2007.
„Innego końca świata nie będzie”, z Barbarą Skargą rozmawiają Katarzyna Janowska
i Piotr Mucharski, Kraków 2008.
Janowska K., Mucharski P, Rozmowy na koniec wieku 1, Kraków 1997.
Lekcje mistrzów, Janowska K., Mucharski P, Rozmowy na koniec wieku 2, Kraków 1998.
Janowska K., Mucharski P, Rozmowy na koniec wieku 3, Kraków 1999.
czyli przykłady wzorcowych realizacji Janowska K., Mucharski P, Rozmowy na nowy wiek. 1, Kraków 2002.
Komar M., Władysław Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006.
konwencji gatunkowej Terentiew N., Zwierzenia kontrolowane, Warszawa 2004.

reportażu, wywiadu i felietonu" Wywiady prasowe wszechczasów, Warszawa 2005.

50 najlepszych wywiadów „Playboya”, Warszawa 2007.

16.3. Zbiory felietonów

Dostatni T., Zza bramy klasztoru, Lublin 2005.
16.1. Wybrane zbiory reportaży Fedorowicz J., PasTVisko, Kraków 2007.
Hennelowa ]., Votum separatum. Publicystyka 1982-1999, Kraków 2000.
Janda K., Różowe tabletki na uspokojenie, Warszawa 2002.
Hugo-Bader J., W rajskiej dolinie wśród zielska, Warszawa 2002.
Kisielewski $., 100 razy głową wściany:felietony z lat 1945-1971, Warszawa 1996.
Kapuściński R., Imperium, Warszawa 1993.
Pilch J., Bezpowrotnie utracona leworęczność, Kraków 1998.
Kapuściński R., Szachinszach, Warszawa 1994.
Słonimski A., Kroniki tygodniowe, 1927-1939, Warszawa 1956.
Kapuściński R., Cesarz, Warszawa 1995.
Szczepkowska J., Drugie podwórko, Londyn 2000.
Kapuściński R., Heban, Warszawa 1999.
Szczepkowska J., Jak wyprostować koło?, Kraków 2006.
Krali H., Zdążyć przed Panem Bogiem, Warszawa 1992.
Szymborska W., Lektury nadobowiązkowe, Kraków 1996.
Krall H., Taniec na cudzym weselu, Warszawa 1994.
Szymborska W., Nowe lektury nadobowiązkowe, Kraków 2002.
Krall H., Dowody na istnienie, Poznań 1995.
Krall H., Spokojne niedzielne popołudnie, Kraków 2004.
Owsiany E., Bezdomność Boga, Kraków 1993.
Szejnert M., I niespokojnie, tu i tam, Olsztyn — Białystok 1980.
Tochman W., Schodów się nie pali, Kraków 2000.
Torańska T., Oni, Warszawa 1990.
Wańkowicz M., Szkice spod Monte Cassino, Warszawa 1995.
Wańkowicz M., Ziele na kraterze, Warszawa 1991.

* Pomysł umieszczenia w książce adresów bibliograficznych wybranych wzorcowych re-

alizacji konwencji reportażu, wywiadui felietonu podsunęła mi w recenzji Profesor Małgorzata
Kita, za co niniejszym serdecznie dziękuję.
 Klucz do wybranychćwiczeń 171

Klucz do części 9:

lb,c.
2. Bo obserwuje się stylizacje na kilka typów wypowiedzi: list, komentarz, re-
cenzję, są obserwowaneinterferencje z zapowiedzią i nawiązania do poetyki reklamy.
3. Formuły odsyłające w zapowiedzi umieszczane są na końcu, w editorialu pojawiają
Klucz do wybranych ćwiczeń się wewnątrz tekstu i są to zwykle odsyłacze klasyczne. Wprowadza się też w edi-
torialu parafrazy formuł. 4. Te pierwsze obecnie można utożsamiać z komentarzami
autonomicznymi, drugie zaś mają własną poetykę.

Klucz do części 10:

10. Wszystkie tytuły są tytułamifelietonów.
Klucz do ćwiczeń z części 3:
Klucz do części 11:
3. Bo wyjaśnienie pojawia się dopiero w korpusie: a) „Po Kaczogrodzie (tak pro-
testujący nazywają miasteczko namiotowe) krążą anegdoty (...)” (GW 29VI 2007); [1 b, c, dj [12 c]
b) Nadużycie wolności słowa nie powinno być karane więzieniem, To jest rzeczywiste
tłumienie wolności słowa — powiedział PAP senator Zbigniew Romaszewski. Zaapelo-
wał do prezydenta o ułaskawienie dziennikarza z Polic Andrzeja Marka skazanego na Klucz do części 12:
trzy miesiące za zniesławienie urzędnika. (...) (GW 29V12007)
Czasem pomocny może być lid: c) lid: Minister Zdrowia zastanawia się nad [9 a, b, c,g, h, i, j] [10a, b, e]
wprowadzeniem obowiązkowego badania cytologicznego podczas badań okresowych
w pracy (GW 29 V12007); d) lid: Sąd dyscyplinarny dla sędziów uznał, że były wice-
BIBLIOTEKA
Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
prezes Sądu Rejonowego w Kraśniku Ryszard Kot jest winny zbyt pobłażliwego trak- Iniwersytetu Warszawskiego
towania pijanego kierowcy (GWL 29V12007); e) lid: Wciąż nie wiadomo,czy dy-
ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa
tel. 022 55-20-295, 022 55-20-296
rektor departamentu promocji Urzędu Marszałkowskiego poniesie konsekwencje złej
organizacji kampanii promocyjnej Lubelszczyzny. Wszystko w rękach Mariusza Gra-
da, członka zarządu województwa, który wczoraj poszedł na dwutygodniowy urlop
(GWL 29V1 2007); f) lid: Nie pamiętam debiutanta, który wypadłby tak dobrze jak
Robert — przyznał inżynier z zespołu Renault Christian Silk po pierwszych w karie-
rze Roberta Kubicy testach w bolidzie Formuły 1! Polak w serii przedpołudniowej
osiągnął szósty czas spośród 13 startujących, wyprzedzając m.in. Davida Coultharda
(GW 2XII 2005); g) lid: Donald Tusk: — Jestem przekonany, że w październiku bę-
dą wybory. Lech Kaczyński ustami rzecznika: - W istniejącej sytuacji wydaje się, że
wybory jesienne są nieuchronne (GW 10 VIII 2007).
7. Tytuły oryginalne: a) Kolejna kobieta oskarża Leppera, b) Budapeszt ogląda
filmy; c) Wirus w klinikach; d) N: Nowe pomysły wicepremiera, I: Dorn wypełni
nam PIT-y; e) Z tego bagna można wyjść; f) Biblią i kałaszem.
8. Obowiązują następujące pary (pierwsza litera odnosi się do tytułu, druga do
odpowiadającego mu lidu); ac; bd; ca; de; eb; fh; gg; hi; ij, jk.