·~-~

-
.. ,, •
• ~

·-
•
..
&..I ~
• .....
• ~
9'

D o G u R o M A

Bin Yılk İhtişamın İzleri

Bizans N{e
Bizans Kültürü ve Santı Anadol1i<·

B i z a n s D ö n e m i K i l i s e M i m;

Efes'te Bizans Dönemi ve Hırist a:

Bizans Dönemi'nde Duvar Resmi ve Mo

Ka adokia Böl esi'nde Bizans Sant ı;,

D u v a r R e s i m l{

Bizans Dönemi'nde Si ·

Bizans Sikkelerinde Hırist an,

Tasvir·.

Erken Orta a ~ Avru ası'nd Bi

 Genel Yayın Yönetmeni/ Sorumlu Yazı İşleri Müdürü
ı yıl önce ilk
için çalışrken ve yaın sayımz
[)1/ı BA rAZIT haytın için gün sayarken oldukça başlmk
İmtiyaz ahibi heycanlıdk. Meslğin tutkuyla bağlı
A!crt ~AHINER arkeolog ve sanat tarihçilerden oluşan küçük
Editör/ Redaktör ve yaınclk konusunda oldukça tecrübesiz
Cı1/t J\.A RA KÖK bir ekiptik. Bizi bekleyen zorlukaın elbette
Dırş GÜR farkındy.
Danı man
Prof Dı : Bilal ôCOT Çevremizdeki pek çok insan, hatta
Prof. Dı: Hüseyin Sabri ALA YALI umtszlğa kapıldğmz bazı zamanlarda biz
Prol Dr. ılry ÇORAGAN bile ikinci sayıdn sonraı görebilcğmz
rnİ. Doç. Dı : //ker Mete MlMlROGLU inamıyorduk.
Gör el Yönetmen
Zeynep ôZYÜREK Yaşn bütün zorluklara ve imkansızlr
Grafik Tasrım rağmen, hiçbir reklam ya da sponsor destği
frren ôZYÜREK olmaksızn birkaç güzel insandan oluşan küçük
Bilşm Danışm
ekibimizin büyük çablrıy ve okurlaımzdn
Mert AHlNER aldığmz destekle 1. Yılmzda 5. Sayımz
Reklam Direktörü sizlerle bulştryoz.
Melte111 TATAR
Bin Yılk İhtişamın İzleri: Bizans (Doğu Roma)
ÇALKAR
erkaı
Taha YILMAZ
sürdmş
başlık bu sayımzd varlığn
olan ve oldukça geniş
uzun yılar
bir coğrafy
1
yaıln Doğu Roma İmpartoluğ'n
Çeviri
tarihinden santı, siyasi yapısnd
Ayşen YOLCU
ekonomisine kadar birçok yönüyle anltmyı
Mi ı e OLGAÇ amçldık. Bin yıldan uzun bir süre tarih
Yazınsl ve Görsel Katkıd Bulunanlar sahnesindeki yerini koruyan, Anadolu başt
Prof Dr. Zeliha Demirel Gökalp, Doç.__Dr. Fatih Mehmet

Arş. Göı:
lancı
Dı:
Berk, Yrd. Doç. Dr. Gökçen Kurtl
Muradiye ôztaşkın,
, Yrd. Doç. Dr. Seçkin Evcim, Arş.
Sezer Arslan, Nergis Ataç
ş O z taşkın,

Gör. Durmş
Yrd. Doç.
Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükko-
Gür,
olduğ
birçoğun

ve 1453 yılnda
olmak üzere hüküm sürdğ

tarihten silinen bu ihtşamlı

bugün hala görmenin mümkün
benzersiz sanat eserlerine imza atan
lstanbul'un fethedilmesi ile
geniş

impartoluğn
coğrafyd

l
Kapak Görseli hikayesini keyifle okuyacğınz umuyorum.
Farklı imparatorlara ait Bizans (Doğu Roma) sikkeleri
Fotğrafl: Prof Dr. Zeliha DEMİRL GÖKALP Siz değrli okurlaımzn destği ile daha nice
Yönetim Yeri sayılrd bulşmayı diliyorum ...
Bahçelievler Mahallesi, Şimşek Sokak No:BO Kat:3
Tepbaşı/ Eskişehr
Damla BAYZİT
ISSN
2619-9564
Basım Yeri
Özkağıtçl Matbcılk Estim Toptancılr İş Merkezi 7.
CaddeNo:l
Eskişehr
0222 228 04 25
Teşkür
Adem YURTSEVER
Ahmet ŞAHINER
Mehmet BEZDAN
 -09
1 '
Bizans Nedir? Bizans Kültürü ve Santı Anadolu'daki Etkileri ,; j
Calıit KARAKÔK, Damla BAYZİT •

-17
-27
__
-37
'

-~s -~
Kapadokia Bölgesi'nde Bizans Santı ve Duvar Resimleri ~-;) 1
Nergis ATAÇ .jf' 1
·X/
Bizans Dö~emi
Muradiye OZTAŞKIN
Seramik ve Camlrı :;J I
-~

,,
-53
Bizans Döne~i'd
Zeliha DEMiREL GOKALP
~ike 1
<.;i
·"
j
-59
Bizans Sikkelerinde Hıristyanlk
Cahit KARAKÖK - Durmş GÜR
Tasvirleri :.5.
; f?, -65
-13
-77
- ~ ·81
 B
izans İmpartoluğ, genel kabul görmüş
bir yaklşım, 330 - 1453 yılan arsınd
Konstantinopolis merkezli olarak varlığn sürdüren
Hıristyanlşm Roma İmpartoluğ'n ifade eder. ı. Konstantinus'un vizyonu çerçevesinde, Hıristyanlğ

Ancak buradaki zamandizinsel sınrladm, özellikle siyasi ve sosyal alanda etkin duruma yükselmesine paralel
sanat eserlerinin ınfladrms açısnd çoğu zaman olarak, impartoluğn tüm bölgelerinde kilise inşatlrıy
belirleyici değilr. Bizans Dönemi kilise mimarisi söz karşıl. Bu dönem yapılnd mimari form olarak
konusu olduğna da benzer bir durumla karşıl . hakim olan plan tipi bazilkdır. Roma Dönemi kentlerinde
Kilise mimarisini, cevap vermek zorunda olduğ lituıjk sivil işlevd kulanı bazilikalar, Hıristyanl tarfınd

ihtyaçlrın şekilnms ve biçimsel gelişmn kökenleri yeniden ele alınrk dini amaçlar için kulanımşt ır.

açısnd ele almak gerktiğnd 3. yüzıla söze başlmk Bazilika; bir kısa kenarıdi apsise doğru uznlamsı
yöneliş gösteren, çoğunlka taşıyc destek sıraly
gerekir.
netlere ayrılmş, yan duvarlar ve orta nefin yüksek çatıs
altınd pencerelerle aydınltmş, dikdörtgen planı yapılr
Hıristyan cemaatler (ekklesia), Roma İmpartoluğ'n 1 •••
tanımlr. Atrium, nartheks, pastoforion odalrı ve galeriler
baskı ve zulüm politkası uygladığ 3. yüzıl boyunca gizli/
ana şemay kolayca eklenebilir. Bu nitelikleriyle bazilikalar
saklı bir şekild ibadetlerini sürdmşlei. Hıristyan
Hıristyan liturjisi için gerekli olan törensel yürşe,
cemaatlere ait "toplanı evi" (oikos ekklisias) olarak
cemaat ve ruhban sınf birbirinden ve cemaatin kendi
adlnır sivil konutlar ibadet amçlı kulanımştr.
içinde ayrılbimes gibi ihtiyaçlara cevap veren mimari
Bunlar arsınd en iyi bilinen örnek Dura/Europos'ta
yapılrd.
bulunan (Suriye - Salihiye) ve 212/13 tarihlerinde ibadet
amcıyl kulanıdğ anlşı konuttur. "Konstantinus
Öncesi Dönem" olarak ele alın bu yılard (200-312/13); "Konstantinus Dönemi" (312-337) mimari faaliyetlerinde
ayin esnaıd ruhban sınf cemaatten ayrı tulması Aquileia, Orleansville gibi eyalet örneklerinde mütevazi
gerkliğ, cemaatin kendi içinde kadın, erkek, yaşlı, bazilikalarla karşıls da; imparatorun hamilğndek
katekhümen (henüz vaftiz olmayanlar) olarak ayrılms, yapılr anıtsl boyutlu ve iç mekanda zengin dekorasyonlara
vaaz, vaftiz, ökaristi, komünyon, ölü gömme ve anma sahiptir. Bunlara Trier Kathedrali, Roma'da Lateran Saryı
törenlerinin temel kuralın belirndğ anlşır. ve Aziz Petrus Bazilkrı, Kudüs'te Kutsal Mezar ve
Beytüllahim Doğuş Kiliseleri gibi yapılr örnek verilebilir.
Konstantinus Dönemi'nde bazilika! planı kiliselerin anı
312/13 yılnda yaınl Milano Fermanı ile Hıristyanlğ
karakterli yapılr birlikte inşa edilğ görülür. Beytüllahim
serbest bıraklmsn ardın, tasrım aşmsınd liturjik
Doğuş Kilisesi'nde, İsa'nı doğu alnı üstünde yer alan
ihtiyaçlara göre planmış kilise binalrı inşası başlr.
sekizgen yapı batısndki beş nefti bazilknı apsis alnı
konumlaıştr. Böylece cemaatin ibadetine yönelik
kilise ile hacılrn ziyaret ihtyacı birlikte çözümleniştr.
Roma'da Sebastiano, Agnese, Marcellino ve Peter, Lorenzo
gibi azizlere adnmış bir grup kilise ortak özellikler
gösterir. Kiliselerin altınd ve çevresinde mezarlar yer alır.
Tümü üç nefti bu kiliselerde yan nefler orta nefi bir koridor
(ambulatorium) şeklind çevreler. Aziz Petrus Bazilksı'nd
ise azizin mezan transeptle vurglanmışt.

T
ransept, bazilikal planı yapılrd apsis önünde
nef uzanış ters yönüne uzanan bölüm olarak
tanımlbir. İlk olarak Aziz Petrus Bazilksı'nd
uygulanan transept kulanımy, 4.-6. yüzılar arsınd
Akdeniz çevresinde çok sayıd örnekle karşıl. Transept
biçimsel olarak bölüntüsüz (Aziz Petrus, Side Piskoposluk),
1: Beytiillahim Kutsal DoğuJ Kilisesi aksonometrik çizimi üç bölümlü (Nikopolis A Kilisesi), Haç (Selanik Aziz
 •................ ................ .
~ .......... .
..... ...... .. . .......
l, ..
o
..
!J
o

...... .. . . . . . . ... .. ..a.--------------.. .

1 • • •• •• • •• "'
••••••••••••• • • - · •.&

••
Resim 2: Romo Aziz Petrus Bazilksı planı

Demetrios) ve Kısaltmş Haç (Philippi A Bazilksı) olarak 5. yüzılda bazilika ve anı karakterli yapılrn birlikte
gruplanı. Aziz Petrus örneğid transeptin martyrium inşasıd vazgeçildğ izlenir. Böylece standrlş
karakterli kesindir. Ancak çoğu transeptli yapıd mezar hellenistik bazilikalar (kırma ahşp çatıl) impartoluğn
tespit edilmştr. Bu nedenle transeptin kalbı her bölgesinde 6. yüzıl sonuna kadar cemaat, piskoposluk
cemaatlerin liturjik ihtiyaçlara çözüm amcıyl kulanımş ve manstır kiliselerinin temel plan tipini oluştr. Ancak
olabiecğ de düşnlr. impartoluğn geniş coğrafysınd yerel gelenekler ve
tercihlere bağlı olarak farklı özellikler gösteren bölgesel
4. yüzıl kilise mimarisinde bazilikalann yanı sıra farklı üsluplar da gözlenir.
plan tipleri de uyglanmıştr. Haç planı yapılrn ilk örneği
Konstantinus'un İstanbul'd yaptırdğ Kilikya bölgesinde bazilkrın
Havariler Kilisesi'dir. doğu cephelerinde apsis
Kilise, imparatorun kendi mozolesinin yanıd, oniki havari dairesi dışa yanı yansımd düz bir duvar biçiminde
için yapılmş bir martyrium olarak inşa yapılms
edilir. Tıpk Kudüs bölge mimarisinin karakteristik özeliğdr.
Kutsal Mezar, Beytüllahim Kutsal Doğuş Kanlıdive,
ve Roma Aziz Anamur, Alahan gibi merkezlerdeki yapılrd
Petrus'da olduğ gibi burada da martyrium ve kilisenin doğu cepheler bu şekildr. Aynı bölgede Meryemlik
birlkteğ söz konusudur. Yapı Azize Thekla, Emirzeli 2 Nolu, Öküzlü Kuzey ve Korykos G
Iustinianus Dönemi'nde
yenilmştr ve yerinde günümüzde Fatih Cami yer alır. Kilisesi gibi yapılr, apsis yaınd derin tulmş köşelri
Kilisenin Latin haçı planı mimarisi Milan Havariler Kilisesi odalrın apsis arksındi bir koridorla birbirlerine
ve Ravenna Kutsal Haç kiliselerinde tekralnı. bağln farklı planrıy dikkat çeker. İstanbul'dki 5.
yüzıl yapılrnd bazı ortak özellikler görülür. 463 yılnda
Günümüzde ayakta olmayan ancak yazıl kaynaklardan konsül Studios d n ı f r a t yaptırln ve Vaftizci Yahya'ya
tanı Antakya Altın Oktagon adıyl bilenen kilise, adanan, Ioannes Prodromos Manstır Kilisesi İstanbul ' daki
Erken Bizans Dönemi yapılrnd günümüze en sağlm
Ravenna St. Vitale ve İstanbul Sergios&Bakhos kiliselerine
ulaşmı yapıdr. Bu kilisede izlenen kareye yakın dikdörtgen
örnek teşkil etmesi açısnd önemlidir. 327-341 arsınd
planı naos, dışta çok kenarlı apsis, nef ayrımnd sütun
inşa edilen yapı çevre koridorlu ve galerili düzenlmiş,
ve arşitv kulanım, üç bölümlü nartheks, portikolarla
eksedralarla genişly oktagon (sekizgen) planıdr.
çevrili atrium ve taş-uğl almşıkğndi beden duvarlı
Merkezi planı farklı bir yapı olarak 382'de inşa edilen
İstanbul bazilkrı için ortak özelliklerdir.
tetrakonkhos (dört yaprklı yonca) planı Milan St. Lorenzo
örnek verilebilir.
 5. yüıln ikinci yarısnd İmparto r
Zenon Dönemi'ndc (474-475, 476-491)
kilise mimarisinde kubbenin tercih
edilmeye başlndı ğ ı göri.ılu Bu
dönemde kubbe iki farklı şekild kilısc
mimarisinde yer alır. Bunlardan ilkı
martyriumlar örnek alınrk merkezi
planı kiliselerin inşa edilmesidir.
484 tarihinde yapıln Garizim Dağı
Meryem Ana kilisesi, Antakya Altın
Oktagon'a benzer şekild inşa
edilir. Yapın merkezinde sütun
ve paye sıralny çevre koridorlu
düzenlmiş kubbe örtülü oktagon
alan yer alır. Bu alan çapraz eksenlerde
şapelr, doğua apsis ve diğ er üç
kenarda girş bölümleri ile çevrelenir.
Zen on Dönemi'nde kiliselerde
kubbe kulanım diğer yöntemi
uznlamsı yöneliş gösteren
bazilkrın kubbeyle örtülmesidir.
Kubbeli bazilkrın ilk örneği Silifke
t.. Meryemlik'teki kilisedir. Nartheksli,
' köşe odalı ve galeri dü ze nl e nmi ş
üç nefti bazilika! planı yapın orta
nefinde, nef a y rımndaki sütunlar
,ı r Jm " narthe arsın yerlştin dört kalın paye
ile taşın yaklşı 11 m. çapınd
;1
n
kubbe yer alır. Benzer plana sahip
Alahan Doğu ve Dağpzrı kiliseleri
de kubbeli bazilkrın ilk örnekleri
arsınd sayılr .

bbeli bazilkrın ba şke nteki

örneği 524-527 arsınd
- IlpJntin mJ' nrr
o..... il . icia luliana tarfınd
~ r url.;ı ı m:ı onq.
yaptırln Aziz Polyeuktos Kilisesi'dir.
Resim 3: İstanbul Studios Manstır Kilisesi plan ve görünş Günümüzde sadece alt yapısn
ait izler görünen yapın 34 m.

• stanbul yapılrnd ve planı yapılrn örtü sistemlerinde

yükseliğ
kubbeyle örtüldğ
ulaşn 18 m. çapınd
anlşımktdr.
bir

I batı
impartoluğn
galeri
bölgelerde galerilerle nadiren
kulanım
doğu eyaletlerinde
yagınke,
beşik
Tonoz
statik
kulanımd
nedenlere
tonozlar

bağlı
kulanımştr.
kaynaklanan
olarak bu
Kalın payelere oturan kubbe, kuzey
ve güneyde payeler arsındki
eksedra ile desteklenir. Eksedralar
ikşer

karşıl. Suriye bazilkrı geniş yapılrd beden duvarlı kalındr zarif sütunlarla neflere ve galerilere
kemerli açıklr, iki yanda kuleli ve nef ayrımlnd yası payeler açılr. Bugün bir bölümü Venedik
girşle, kesmtaş kulanım ve taş kulanımştr. Basık iç mekanlarda San Marco Kilisesi ve İstanbul
işçlğye sağlnmış hareketli dış bir yapı hariç (32 Nolu) galeri Arkeoloji Müzeleri'nde yer alan taş
cepheleriyle diğer bölgelerden farklı katlrın yer verilmez. Kesmtaş eserler, kilisenin oldukça zengin bir
unsurlara sahiptir. İç Anadolu'da kulanı yapılrn dış cepheleri dekorasyona sahip olduğn kanıtlr.
Karaman yakınlrdi Kardğ oldukça sadedir. Girşle üç bölümlü

K
çevresindeki "Binbir Kilise" olarak narthekslerin merkezindeki geniş çift ubbeli yap ılarn en önemli
da tanı bir grup yapı kendine kemerli kapılr sağlnmıştr. örnekleri Iustinianus Dönemi
12 has özelliklere sahiptir. Bazilika] (527-565) yapılrd ır. Roma
 l ll
Resim 4: Silifke Meryemlik Kubbeli Bazilika planı
o

düşncesi imparatorluk ideolojisinin sembolü olarak

karşımz çıkan kubbe, evren modeli oluştran kiliselerde
cennet tasavvuru olarak ele alınr ve Iustinianus'un "tek
evrensel Hıristyan impartoluğ" kurma düşncesi anıtsl
kubbeli yapılr somutlaşır. Kubbe örtülü merkezi ve
bazilikal planı kiliselerin en yetkin örnekleri bu dönemde
karşımz çıkar. İstanbul Sergios&Bakkhos ve Ravenna St.
Vitale kiliseleri kubbe örtülü oktagon planı yapılrd. Bu
yapılrd kubbenin eksedralarla desteklenmesiyle kubbe
kendisinden geniş bir alt zemin alnı yaılr. Philippi B
Bazilksı ve İstanbul Aya !rene Kilisesi kubbeli bazilikalann
en tipik örnekleridir. Çok daha anıtsl, simetrik ve dengeli
olmarıy beraber Zenon Dönemi kubbeli bazilikalanndaki
temel tasrımn yansıtrl. Bazilikalann orta nefe hakim
tek bir kubbe ile örtülmesinin yanı sıra, iç mekanda payelerle
sağlnmış kare bölümlere yerlşn çok sayıd kubbe ile
örtülmş uygulamalar da görülür. Efes Ayasuluk tepesinde
yer alan Vaftizci Yahya Kilisesi'nde transeptli bazilika!
plan içerisindeki altı kare birim kubbelerle örtülmş.
Merkezde yer alan ve bemayı örten kubbe diğerln
daha geniş ve yüksektir. İstanbul Havariler Kilisesi'nde de,
Iıstinau tarfınd yeniden imar edilirken, benzer bir
- - sistemi teıcih edilmiftir.

üphesiz ki, kubbeli baırJ)ik arsınd en etkileyici

örnek İstanbul Ayasofl'dır. Bugün ayakta duran
görkemli yapı ~ yerdeki üçüncü kilisedir. Büyük
(Megale Ekklesia) olarknı ilk yapı il. Constantius
Dönemi'nde 360 yılnda tamlnış ancak 404 yılnda
tahrip olmuştr. il. Theodosius Dönemi'nde 415 yılnda
açıln ikinci kilise "Ayasofya" (Hagia Sophia / Tanrısl
Bilgelik) adıyl anılmştr.
13
 re im gibi sanat dallannda

H
er iki yapın da kına çatıl bazilika! planda olduğ tamlnışbr. Artık miarlık.
bilinir. 532 yıln Ocak ayındki Nika Ayaklnmsı ve tüm kültür alanlannda manasbr düşnce inin damga ın
esnaıd, İstanbul'dki diğer pek çok yapı gibi, vurdğ izlenir. Manstırl etkisiyle liturji, giderek
Ayasofya da yıklmştr. Yıklan yapın yerine Iustinianus bema içinde sınrla ve cemaatten tamamen uzaklşr
tarfınd yaptırln ve bugün görülen kubbeli bazilika ruhbanlar arsındki özel bir tören halini alır.
planıdki üçüncü kilise, mimarlar Tralleis1i Anthemios ve
Miletos'lu İsidor gözetiminde tamamlanarak, 27 Aralık Birincil amaçlan liturjinin kutlanmsı uygun bir kutsal
537 tarihinde açılmştr. Ancak kilisenin kubbesi 558 yılnda mekan sağlmk olan kilise mimarisinin, değişn liturjik
çökmüş ve 6-7 m. daha yüksek olarak yeniden yapılmştr. gereksinimlere paralel olarak farklı bir şema tercih etmeye
Yapın en etkileyici unsuru örtü sistemidir. Yerden 56 m. başldığ düşnlebir. Ancak Bizans Dönemi kiliselerinde
yükseliğ ulaşn ve ortalama 32 m. çapındki kubbe orta bu değişmn ne şekild olduğ tarışmld. 7. yüzıl başı
netin yansı kaplar. Ancak doğu ve batıd yanı kubbeler ve 9. yüzıl arsındki Bizans santı ve özellikle kilise
ve buralardan çapraz eksenlerde eksedralarla desteklenen mimarisinin gelişm hakınd çok az şey bilinmektedir.
kubbe iç mekanı tümüne egemen bir tasrım sahiptir. Orta Bizans Dönemi (843-1204) miarlığnd ise hakim
Kırk kaburglı ve her diliminde pencereler bulunan kubbe yapı tipi olarak "Kaplı Yunan Haçı" planı kiliseler karşımz
"boşlukta süzülen" ya da "gök yüzünde asıl" gibi ifadelerle çıkar.

tanımlşr. Ayasof'nı anıtsl boyuttan ve eşsiz iç

mekan tasrım, altın yaldız duvar mozaikleri üzerindeki bir grup manstır kilisesini,

B
azı
arştımcl
ışk oyunları yapıldğ günden bugüne kadar ziyaret kubbeli bazilikalar ve Kaplı Yunan Haçı planı
edenler üzerinde büyüleyici bir etki yartı. Prokopios, kiliseler arsındki sürece yerlştik "Geçiş
lustinianus Dönemi yapılrn anltığ kitabınd (de Dönemi Yapıln" olarak ele alır. Selanik Ayasofı, Efes
Aedificiis) Ayasof'ı "görenler için daynılmz, duyanlar Meryem, Ankara Aziz Klemens, Demre Derağzı ve Aziz
için inaılmz" olarak tanımlr. Sergios&Bakkhos ve Aziz Nikolaos kiliseleri olarak sayılbieck bu yapılr normal
Polyeuktos ele alındğ, lustinianus Ayasof'ı dönemin kubbeli bazilikalardan ayırn en temel özellik, orta nefteki
yagın unsrlaı bir birleşmd . Ancak tasrımn kubbenin geniş kemerlerle desteklenerek ana mekanda yan
herhangi bir öncülü yoktur ve ilerleyen yılard da benzeri neflere doğru genişly haçvari bir birim oluştrmasıd.
inşa edilmştr. Ancak son yılard yapıln arştımld, Kaplı Yunan
Haçı planı kiliselerin 7. ve 8. yüzılar tarihlenen örnekleri
ustinianus Dönemi, anıtsl ve gösterişl yapılr de tespit edilmştr. Side'de Piskoposluk Saryı'ndki Küçük

I tanıs
antik mirasınd
da, bu yılard

tüm alanlarda egemen

zaklşmıu
Bizans kültürü giderek Roma'nı

olduğ bir Ortaçğ

ve Hıristyanlğ
kimlğne
Kilise 7. yüzıln
tarihlenir.
ikinci yansı ve H (ee) Kilisesi 8. yüzıla

doğru evrilmeye başlmıtr. Bu dönüşm

K
726-843 aplı Yunan Haçı (ya da Kare İçinde Haç) planı
yılar arsındki İkonlazm tarışmln esnaıd yapılrd naosun merkezinde serbest destekler
üzerinde yükselen bir kubbe, dik eksenlerde tonoz
örtülü haç kollan ve çapraz eksenlerde daha alçak tulmş
kubbe örtülü birimler yer alır. Böylece bemanı önünde
sağln geniş iç mekan, her noktadan izlenebilecek
resim yüzeylerine imkan tanır. Bu plan tipindeki yapılr
manstır düşncesi etkisiyle duvar resimleri için
hiyeraşk bir düzenlemeye olanak sunar. Kare planı alt
zemin yeryüzünü, haç şeklin oluştran tonozlar isa'y1 ve
kubbe göksel cenneti sembolize eder. Böylece mimari ve
resmin Hıristyan kozmolojisine uygun olarak bütüncül bir
tasrımn ulaşır. Kiliseler karakteristik olarak küçüktür.
Pencereli yüksek kasnak üzerindeki kubbe çaplan ortalama
4-7 m. arsınd değişmktr. Kaplı Yunan Haçı planı
kiliseler naos ve bema arsındki ilşkye göre sınfladr.
Bemanı ayn bir birim olarak ele alındğ ve pastoforion
~· -.:;•~=· · odalrın bağımsz birimler şeklind düzenliğ
Resim 6: İstanbul Ayasofya (Hagia Sophia) Kilisesi planı örnekler "Kompleks Tip" olarak tanımlr. "Basit Tip"
olarak apılrdy ise apsis oğrudan doğu haç koluna
yaslnır ve pastoforion odalrı naosun köşe birimleriyle tek
bir örtü altınd birleş. Kaplı Yunan Haçı planı kiliselerin
 nao un dört kö r alan kalın
payandalara oturan d rin k m rl rl
ta ına yüksek ka naldı bir kubb
yer alır. Dönemin gen l nit !iğn
bağlı olarak yapılr küçük boyutludur.
Kiborion tipindeki yapılrn en anıtsl
örneği temsil eden Khora Manstır
kilisesinde kubbe çapı 7.45 m.'dir.
İznik Koimesis, Gemlik Kurşnl,
Sige Başmelkr ve Kırşehi Üçayak
kiliseleri de Kiborion Tipli yapılr
...:i
Resim 7: İstanbul Ayosofyo (Hogio Sophio) Kilisesi kuzeyden genel görünş
Bizans Dönemi

O
rta
mimarisinde karşıln
başkenti ilk örneği, günümüze rta Bizans Dönemi'nde yenilikler arsınd cephe

O
dış
ulaşmyn, 1. Basileus'un (867- Germia, Selçikler ve Kydna'da düzenlemelerindeki harektliğ
887) yaptırdğ Nea Kilisesi olduğ görüldğ gibi kubbeli belirtmek gerekir. Bu dönemde
kabul edilir. 907 tarihli Konstantin bazilkrın orta boyutlu örneklerle kubbe ve tympanon duvarlın
Lips (Fenari İsa Cami) ve 920 tarihli yapımn devam edilğ izlenir. Ancak açıln pencerelerde kademeli tuğla
Myrelaion (Bodrum Cami) kiliseleri farklı plan tipleri de uyglanmıştr. kemerler kulanıdğ görülür. Demre
başkent yapılrn ayakta kalmış en Özellikle Yunanistan ve Kıbrs'taki Aziz Nikolaos, Athos Lavra ve Enez
erken tarihli yapılrd. Anadolu'dan bir grup yapı tromp geçişl kubbenin Fatih Cami örneklerinde izlenbdğ
9. yüzıl sonları tarihlenen Tirilye sekiz destekle taşındğ farklı bir kadrıyl tuğladn yapılmş rozetler,
Fatih Cami, Sille Aya Elena Kilisesi ve naos planı sahiptir. Sakız Adası almşık kemerler ve testere diş
Aksaray Çanlı Kilise örnek verilebilir. Nea Moni ve Kıbrs Chrysostomos frizlerle harektlndimş cepheler
Ayrıca Kapadokya Bölgesi'nde manstır kiliseleri gibi adalarda tercih edilmeye başlnmıtr.
Karnlık, Çarıkl ve Elmaı; Lakonya yagın olan ve "Basit Tip" olarak
Bölgesi'nde Kiriakon ve Ak Manstır; tanıml yapılrd kubbe doğruan İstanbul' Latin işgalnde kaldığ
ve Frigya Bölgesi'nde Ayazin A ve Kıyr duvarlardan uzanan sekiz destek 1204 ve 1261 yılan arsınd dönemde
Ali İni kiliseleri kayaya oyma olarak üzerine oturur. Hosios Loukas Bizans santı izleri hanedan
yapılmş örneklerdir. ve Daphni manstır kiliseleri gibi üyelerinin hakimiyet sahınd kalan
Yunanistan ana karsınd karşıln bölgelerde takip edilir. Bunlardan
ve "Kompleks Tip" olarak tanıml bir olan Trabzon'daki Ayasofya
yapılrd ise sekiz destekle taşın Kilisesi Kaplı Yunan Haçı plan

o•-ıc:=s.10m
Resim 9: İstanbul Myrelaion (Bodrum Cami) manstır Resim 10: İstanbul Myrelaion (Bodrum Cami) manstır Resim 11: İstanbul Myrelaion (Bodrum Cami) manstır
kilisesi planı kilisesi aksonometrik çizimi kilisesi genel görünüJÜ 15
 Bı

.ı

k ı

il
ı

Resim 8: İstanbul Ayosolyo (Hogio Sophio) Kilisesi noosun genel görün~

şemasınd inşa edilmştr. Ancak
dış cephe süslemelerinde Selçuklu Andreas (Kocamustfpş Cami),
Son Bizans Dönemi mimarisinde
ve Gürcü santı etkileri gözlenir. Konstantin Lips (Fenari İsa Cami)
asıl yenilik ve değişm yapıln
Bizans gelnği ise İznik ve ve Pammakaristos (Fethiye Cami)
cephelerinde izlenir. Cephelerde tuğla
batı Anadolu'da hakimiyet süren manstır kiliseleri dehlizli tipte inşa
ile yapılmş meander bantlrı, balık
Laskarislerin hamilğndek yapılrd edilmştr. Bu yapılrd merkezde
sırt, zikzak, yelpaze ve rozet gibi
daha belirgindir. Sardes E, Tirilye yer alan yüksek kasnlı kubbe, apsis
çeşitl motiflerin yanı sıra mukarnas,
Kemerli ve Bafa Kahve Asar Adası yönü hariç, üç yönden oldukça alçak
sivri kemer ve kufi yazı taklidi
kiliseleri Laskaris mimarisi için örnek tulmş tonozlarla çevrelenir. Kubbe
bezemeler gibi Türk Santı etkilerini
verilebilir. Kaplı Yunan Haçı planı bu dört payeye oturan kemerlerle taşınr.
gösteren bezemelerde kulanımştr.
kiliselerin cephelerinde de başkent İç mekan kubbeyi taşıyn yüksek
Pencerelerde sütunce kulanım
benzer tuğla süslemeler kulanımştr. kemerlerden kuzey ve güneydekilerin
yagınlşr. Kör kemer ve nişler altı
Bunlar arsınd dama tahsı, şevron, tympanon duvarlın açıln
üstlü yerlştik kat ayrımln
ve meander gibi farklı motifler görülür. pencerelerle aydınltr. Kubbeli
uygun düzenlendikleri gözlenir.
alan çevresindeki basık tonozlu
1261 yılnda başkenti Latinler'den dehlizlerden payeler arsındki ikşer
sütun ile ayrıl. Böylece iç mekanda Ana hatlrıy bakıldğn Bizans
geri alınms sonraıd, Palaeologos
naos ve bema ön plana çıkar. Son Dönemi kiliselerinin 6. yüzıldan
sülalesinin hakimiyetinde Bizans
Bizans Dönemi'nin bir diğer farklı
sonra farklıştğ gözlenir. Erken
Santı yeni bir canlık yaşr. Ancak
mimari uyglamsı "Mistra Tipi" Dönem yapılrnd (merkezi, bazilika
bu ifade özellikle resim santı için
kiliselerdir. Bu plan tipinde yapılrn ve kubbeli bazilika gibi) naos merkezli
geçerlidir. Kilise miarlığ söz konusu
zemin planrı üç nefti bazilika plan tasrımly karşılen ; Orta
olduğna inşa edilen yapılrn
düzenindedir. Ancak sütun dizileri ve Son Dönem kiliselerinde (Haçvari
birçoğu daha önceki devirlerden
arsındki payelere oturan kubbe Naoslu, Kaplı Yunan Haçı, Sekiz
bilinen planrı tekraı nitelğdr.
ve eksenlerdeki tonozlar ile üst yapı Destekli, Kiborion ve Dehlizli tip gibi)
Bu dönemde kiliselere mezar alnrı
Kaplı Yunan Haçı planı yansıtr.
iç mekandaki ilginin bemaya aktrıldğ
yaratmak amcıyl ek yapılrn ve
Mistra'da 14. yüzıl başın tarihlenen plan şemalrın yagınlştğ
çevre koridlaın eklenmesi yagın
Metropolis ve Hodigetria kiliseleri görülür. Aynı süreçte anıtsl boyutlu
bir uyglamdır.
ile Kırklaei Vize Ayasofı bu plan yapılr yerini küçük ölçekli yapılr
tipinde inşa edilmştr. Arta'daki bırakmşt. Bu farklışm, cemaat
Son Bizans Dönemi (1261-1453) merkezli liturjinin attar merkezli
Paregoritssa manstır kilisesinde ise
mimarisinde farklı bir uygulama olarak değişmsyl paraleldir.
zemin planı sekiz destekli olmasın
olarak "Dehlizli Tipte" kiliseler Bunun yanı sıra,
erken dönemde
karşın üst yapı Kaplı Yunan Haçı
ile karşıl. İstanbul'd 13.
16 yüzıl sonları tarihlenen Hagia
planıdr.
kalbı
yapıln
cemaatler düşnlerk
kiliseler yerine kentsel nüfusu
 gıderk azalan manstır etkisınd
Bizan toplumuna ve güçleri artan
aristokra inı özel ibadetine uygun
kiliseler inşa edilir.

Bu kısa yazı, Bizans Dönemi kilise

miarısn, kronolojik açıdn bir
gelişm çizgisinde ele almaya özen
göstererek, plan tipleri üzerinden
tipolojik bir yaklşım tanımy Resim 12: Sakız Adası Nea Mani manstır kilisesi
amçlktdır. Bu noktada, akademik
alanda detaylı olarak sürdürülen
plan tiplerinin kökeni, analojik
yaklşım yapıln tarihlendirmelerin
doğrul, liturji ve plan tipi ilşks,
kültürler arsı etkilşm ve sonuçları
gibi tarışml yeteri kadar yer
verilmdğn belirtmek gerekir.

Yrd. Doç. Dr. Gökçen

Kurtlş ÖZTAŞKIN
Pamukkale Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi, Resim 13: Yunanistan Boetia Hosios Loukas manstır kilisesi
Sanat Tarihi Bölümü
gokcenko@gmal.com

Şeçilmş Kaynakça

Eyice, S. ( 1973). Son Devir Bizans Mimarisi

İstanbul'd Palailogoslar Devri Anıtlar.
İstanbul: Taç Vakfı.

Krautheimer, R. (1986). Early Christian Resim 14: İstanbul Khoro (Kariye) manstır kilisesi
and Byzantine Architecture. London: Yale
University.

Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi. (Çev:

M. Kadiroğlu). Ankara: Rekmay Ltd.

Ousterhout, R. (1999). Bizans'ı Yapı

Ustalrı. (Çev: F. Yavuz). İstanbul: Koç
Üniversitesi.

Pekak, S. (2009). Tirilye (Zeytinbağı) Fatih

Cami Bizans Kaplı Yunan Haçı Planı.
İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.

www.byzantiuml200.com Resim 15: İstanbul Pammakaristos (Fethiye Cami) manstır kilisesi 17