3.

MATERIA eta ELEMENTUAK

3.1 Materia
3.2 Atomoa
3.3 Elementuak
3.4 Taula periodikoa
 Elementuak
Substantzia
purua Konposatuak
MATERIA
Heterogeneoak Kontzentrazioa
Nahasteak
Homogeneoak edo disoluzioak
Egungo
eredua

Eredu Daltonen teoria Thomsonen Rutherforden Bohren

Materia eta atomikoa atomikoa eredua eredua eredua
elementuak
-Elektroiak
Partikula azpiatomikoak -Protoiak
ATOMOAK
-Neutroiak
Zenbaki atomikoa, Z.
Egitura Atomo baten protoi kopurua
atomikoa

Masa-zenbakia, A. Atomo
baten nukleoko protoien eta A=Z+N
neutroien batura
 Interes biologikoa duten elementuak Bioelementuak

ELEMENTUAK Interes teknologikoa duten elementuak

-Medikuntzan
Karga positiboa Katioiak -Teknologian
Ioiak -Industrian
Karga negatiboa Anioiak
Aplikazioak izan
ditzakete
Isotopoak. Elementu baten Elementu baten
Materia eta atomoak zenbaki atomiko bera isotopo Hondakin
izan arren, masa-zenbaki Erradioisotopoak erradioaktiboak
elementuak erradioaktiboak
desberdina dutenak dira
Erradioaktibitatea
-Alfa, α
Erradiazio motak -Beta, β
Elementu baten konfigurazio elektronikoa -Gamma,γ

TAULA
Taldeak eta periodoak
PERIODIKOA
Izaera metalikoa
Propietate periodikoak Atomoen tamaina
3.1 Materia

Materia da masa duen eta espazioan leku bat hartzen duen guztia. Materiaren propietateak aztertzeko, sistema
materialak aukeratzen dira.

Sistema material bat espazio zati batean dagoen materia zati espezifiko bat da, materia hori aztertzeko
hartzen duguna.

Sistema materialen propietateak bi multzotan sailka ditzakegu:

 Propietate estensiboak. Sistemaren substantzia kantitatearen araberakoak dira. Beraz, haien balia
sistemaren tamainarerekiko proportzionala da. Adibidez, masa eta bolumena

 Propietate intensiboak. Ez dute erlaziorik sistemaren substantzia kantitatearekin, sistema osatzen duen
substantzia motarekin baizik. Hortaz, sistemaren tamaina aldatzen bada, propietatearen balioak ez dira
aldatzen. Adibidez, fusio-temperatura, eroankortasun elektrikoa, kolorea
3.1.1 Materiaren sailkapena
SISTEMA MATERIALAK

Substantzia puruak Nahasteak

• Konposizio konstantea dute • Konposizio aldakorra dute
• Propietate fisiko zehatzak dituzte • Substantzia puruak elkartuta eratzen dira
• Ezin dira bereizi metodo fisikoen bidez • Prozesu fisikoen bidez bereiz daitezke

Elementuak Konposatuak Heterogeneoak Homogeneoak edo

disoluzioak
Prozesu kimikoen Prozesu kimikoen Osagaiak begi
bidez substantzia bidez elementu hutsez edo Osagaik ezin dira
sinpleagotan sinpleagotan mikroskopio bereizi begi hutsez
banatu ezin diren banatu ahal diren optikoarekin edo mikroskopio
substantziak substantziak bereiz daitezke optikoarekin

Urrea Gatz arrunta Olioa eta ura Kobre sulfatoa eta ura
3.1.2 Substantzia puruak
Substantzia puruek konposizio konstantea dute, eta bakoitzak propietate fisiko jakin batzuk dituelako bereiz daitezke
bata bestetik (dentsitatea, disolbagarritasuna edo fusio-tenperatura, esate baterako, substantzia puru bakoitzaren
ezaugarri bereizgarriak dira).
Bi motatako substantzia puruak daude:
 Elementuak: prozesu kimikoen bidez substantzia bakunagotan deskonposa ezin diren substantziak.
 Konposatuak: prozesu kimikoen bidez elementu edo substantzia bakunagotan deskonposa daitezkeen substantziak.

Hala, substantzia puruak formula kimiko baten bidez adieraz eta identifika daitezke; izan ere, konposizio finkoa dute.

3.1.3 Nahaste homogeneoak edo disoluzioak

Disoluzioetan osagaik ezin dira bereizi begi hutsez edo mikroskopio optikoarekin.
Disoluzioen osagaiak hauek dira:
 Solutua: disolbatzaile batean disolbatzen den substantzia da. Disolbatzaile hau likidoa izaten da normalean eta
solutua bertan disolbatzean disoluzioa sortzen da. Solutua disoluzioan kantitate txikienean egoten da.
 Disolbatzailea: solutu bat disolbatzeko gai den substantzia da. Disoluzio batean kantitate handienean dagoen
osagaia izan ohi da, gehienetan likidoa. Disolbatzaileak disoluzioaren egoera fisikoa ezartzen du, horregatik,
disoluzioaren egoera fisiko berean dagoen osagaia dela esaten da.
3.1.4 Disoluzio prozesua:

3.1.5 Disoluzioen sailkapena: egoera fisikoen arabera

3.1.6 Disoluzioen sailkapena: solutu kantitatearen arabera

https://www.youtube.com/watch?v=k8k3cAzlHBY
3.1.7 Disoluzioen kontzentrazioa:

Disoluzio baten kontzentrazioaren bidez adierazten da solutu eta disolbatzaile kantitateen arteko erlazioa, jakinik

disolbatzailea dela disoluzioko osagai ugariena eta solutua, berriz, urriena.

Kontzentrazioa adierazteko modu asko daude:

𝑚 𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑢𝑎
𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛𝑚𝑎𝑠𝑎 𝑚𝑎𝑠𝑎 %= · 100
𝑚𝑎𝑠𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑒h𝑢𝑛𝑒𝑘𝑜𝑎= · 100 𝑚 𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎
𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑚𝑎𝑠𝑎

𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑏𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒𝑛𝑎 𝑉 𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑢𝑎

𝑏𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒𝑛𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑒h𝑢𝑛𝑒𝑘𝑜𝑎= · 100 𝑏𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒𝑛𝑎% = · 100
𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑏𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒𝑛𝑎 𝑉 𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎

𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑚𝑎𝑠𝑎 (𝑔 −𝑒𝑡𝑎𝑛)

𝑚𝑎𝑠𝑎𝑟𝑒𝑛𝑘𝑜𝑛𝑡𝑧𝑒𝑛𝑡𝑟𝑎𝑧𝑖𝑜𝑎 = 𝑔 𝑚 𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑢𝑎 (𝑔)
𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎𝑟𝑒𝑛 𝑏𝑜𝑙𝑢𝑚𝑒𝑛𝑎(𝐿− 𝑒𝑡𝑎𝑛) =
𝐿 𝑉 𝑑𝑖𝑠𝑜𝑙𝑢𝑧𝑖𝑜𝑎 ( 𝐿)
 3.2 Atomoa
Zerez dago osatuta materia? Antzinatik, gizakiak galdera hori egin izan dio bere
buruari. K.a. V. mendean, Enpedoklesek uste zuen materiaren osagaiak lau elementu
hauek zirela: lurra, ura, airea eta sua. Geroago, Demokritok, bere maisu Leuziporen
ideietatik abiatuta, materia partikula oso txiki eta zatiezinez osatuta zegoela
aldarrikatu zuen, eta partikula horiei atomo (‘zatiezin’, grezieraz) izena jarri zien.
K.a. IV. mendean, Aristotelesek, atomoaren ideia baztertu, eta lau elementuen teoria
onartu zuen. Filosofo entzutetsua zenez, haren teoria gailendu zen, eta bi mila bat
urte igaro behar izan ziren, atomoaren ideia berriro kontuan hartzeko .
3.2.1 Daltonen teoria atomikoa:
1803an John Dalton-ek (1766-1844) bere teoria atomikoa aurkezten du. Teoria
horrek ordura arte ezagutzen ziren kimikari buruzko legeak azaltzen ditu.

•Materia etena da. Partikula material independenteek osatzen dute, eta atomo izena dute
partikula horiek; zatiezinak dira.
•Elementu bereko atomoak berdinak dira, bai masari eta baita ezaugarri fisiko eta kimikoei
Dalton-en daltonismoa
dagokienez ere. Daltonek nahasi egiten
zituen zenbait kolore;
•Elementu ezberdinetako atomoak ezberdinak dira masari eta gainerako propietateei izan ere, gaitz bat zuen,
dagokienez. Daltonek berak jarritako
izena duena:
daltonismoa
•Elementu konposatuak elementu jakin batzuen atomoen loturari esker sortzen dira,
zenbakizko erlazio erraz baten bitartez.

Daltonen teoria atomikoa kontuan hartuta honela defini ditzakegu atomoa, elementoa eta konposatuak.

Atomoa: elementu kimiko baten zati bat da; elementuaren propietate berberak dituen partikularik txikiena, hain zuzen.
Elementuak atomo berdinez osatutako substantziak dira.
Konposatuak atomo desberdinek osatutako substantziak dira, eta zenbakizko erlazio bakun bati jarraituz eratzen dira.
3.2.2 Eredu atomikoak:

Thomson-en eredua Thomsonen ustez, atomoak karga positibodun

masa handi baten antzeko zerbait izan behar zuen,
eta hartan txertatuta, elektroiak egongo ziren.
Elektroien karga negatiboak karga positiboa
konpentsatuko zuen, eta horren ondorioz, atomoa
neutroa izango zen.

Karga positiboa

Karga negatiboak
Rutherford: Urrezko xaflaren esperimentua
Alfa partikula batzuk
10.000 partikulatik batek pixka bat
xafla jo, errebotatu eta desbideratzen ziren
atzera egiten zuen urrezko xafla
berriro. Urrezko xafla zeharkatu ostean.

Beruna
Argazki-filma

α partikulak

Uranio-
minerala
Alfa partikula gehienak ez
ziren desbideratzen
urrezko xafla zeharkatu
ostean.
 Rutherford-en eredua
Rutherforden ereduaren bidez erabat azaldu
zuten urrezko xaflaren esperimentua
Partikula gutxi batzuk
Elektroiak
nukleotik gertu igarotzen
dira eta desbideratu
egiten dira.
Partikula gutxi
batzuek soilik
egiten dute talka
nukleoarekin.
Errebotatu eta Urrezko xaflara iristen
atzera egiten dute. diren alfa partikula
gehienak ez dira
Nukleoa desbideratzen xafla
zeharkatu ostean, ez
baitute inolako
Atomoa nukleo txiki-txiki batez eta azal batez osatuta dago.
oztoporik aurkitzen.
Nukleoan, karga positibo guztia eta ia masa guztia daude
bilduta; azalean, berriz, elektroiak daude, nukleoaren
inguruan biraka.
 Bohr-en eredua
Bohren eredu atomikoaren arabera, nukleoaren inguruan orbita
zirkular jakin batzuk osatuz soilik biratzen dira azaleko elektroiak.

Elektroiak

Nukleoa

Sodio atomoa Fosforo atomoa

(Na) (P)

Oxigeno atomoa
(O)
Bohr-en ereduaren arabera

• Elektroiak zenbait energia-mailatan (n) kokatzen dira atomoaren nukleoaren inguruan biraka, orbita
zirkularrak deskribatuz.
• Nukleotik hurbilen dagoen energia-maila (n=1) energia txikienekoa da; kanpoalderantz, energia handituz
doa.
• Elektroiak, energia txikieneko mailan hasi (n=1) eta energia handieneko mailak betetzen doaz.
• Energia-maila bakoitzean elektroi kopuru zehatza sartzen da: lehenengoan 2, bigarrenean 8, hirugarrenean
18, laugarrenean 32… Energia-maila bakoitzeko elektroi kopurua 2n2 da.
Gaur egungo eredua

Orbital bat elektroia egoteko probabilitaterik handiena duen espazio-eremua da

1s orbitala 2s orbitala

z z z
y y y

x x x

2px orbitala 2py orbitala 2pz orbitala

3.2.3 Egitura atomikoa
Daltonen teoria atomikoa oso baliagarria izan zen materiaren konposizioa eta propietateak interpretatzeko baina
ez zuen balio materiaren izaera elektrikoa azaltzeko
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, gasen eroankortasun elektrikoa aztertu zuten, eta, era
horretan, materiaren karga eragiten duten lehen partikula azpiatomikoak aurkitu zituzten: elektroia eta protoia.
Hortaz, atomoa zatigarria zen, eta Dalton oker zebilen.
Partikula azpiatomikoak

Atomo guztietan hiru partikula desberdin daude: elektroiak, protoiak eta neutroiak.
•Elektroiak (e-)  Thomson-ek aurkitu zituen 1897an. Karga negatiboa dute eta oso masa txikia, arbuigarria.
•Protoiak (p+)  Rutherford-ek aurkitu zituen 1917an. Elektroien karga berbera dute baina positiboa eta masa
elektroiena baino 1840 aldiz handiagoa da.
•Neutroiak (n)  Chadwick-ek aurkitu zituen 1932an. Protoien antzeko masa dute baina ez dute kargarik

Partikula Karga Masa

Elektroia (e--) - 1,6 . 10 -19 C 9,11 . 10 -31 kg
Protoia (p+) + 1,6 . 10 -19 C 1,673 . 10 -27 kg
Neutroia (n) 0 1,675 . 10 -27 kg
Zenbaki atomikoa eta masa zenbakia

Zenbaki atomikoa, Z, atomo baten protoi kopurua da, eta elementuaren ezaugarri bereizgarria da.
Masa-zenbakia, A, atomo baten nukleoan dauden protoien eta neutroien batura da.
Neutroi kopuruari N baderitzogu, honako hau izango da zenbaki atomikoaren eta masa- zenbakiaren
arteko erlazioa:
N=A-Z

Atomoa elektrikoki neutroa denez, protoi kopurua eta elektroi kopurua berdinak dira, eta, era horretan,
atomo batean zenbat partikula azpiatomiko dauden jakin dezakegu.
Zenbaki atomikoa, Z, eta masa-zenbakia, A, atomoaren sinboloarekin batera adierazten dira:

X
Masa-zenbakia
A Ikurra

Zenbaki atomikoa Z
 KLOROA SODIOA

Zenbaki masikoa, A

Cl Na
35 23
17 11
Zenbaki atomikoa, Z

17 Protoi kopurua 11
17 Elektroi kopurua 11
A – Z = 35 – 17 = 18 Neutroi kopurua A – Z = 23 – 11 = 12
3.3 Elementuak
Gaur egun 118 elementuren berri dugu, eta horietatik 92 naturalak dira. Gainerakoak modu artifizialean sortuak
dira, eta ez dira naturan agertzen.
3.3.1. Interes biologikoa duten elementuak
Bioelementuak materia biziaren parte diren elementu kimikoak dira.
Bioelementuak
Izeki bizidunak osatzen dituzten elementu kimikoei bioelementuak esaten zaie. Hauek dira ugarienak:
C, H, O, N, Ca, P, Mg, S, Na, K eta Cl. Izaki bizidunen % 99 baino gehiago dira.

6 12 1 1 8 16 7 14

C H O N
Karbonoa Hidrogenoa Oxigenoa Nitrogenoa

Hauxe adierazten du EGKk: dietaren bidez zer kantitate hartu behar duen pertsona osasuntsu batek
mantenugai batetik, egunean batez beste, osasun ona izateko.
20 40,1 15 31 12 24,3 16 32 11 23 19 39,1 17 35,5
Ca P Mg S Na K Cl
Kaltzioa Fosforoa Magnesioa Sufrea Sodioa Potasioa Kloroa
Esnea, gazta, Esnea, hegaztiak Esnea, haragia, Haragia, arraina Gatz arrunta. Esnea, Gatz arrunta.
ogia eta arraina, haragia, barazkiak, eta arrautzak. EGK = 500 mg txokolatea, EGK = zehaztu
barazkiak. egoskariak eta egoskariak eta EGK = zehaztu fruituak, gabe
EGK = 800 mg fruitu lehorrak. intxaurrak. gabe barazkiak eta
EGK = 800 mg EGK = 300 mg zerealak.
EGK = 2000 mg
3.3.2. Interes teknologikoa duten elementuak
3.3.3. Ioiak

Ioia elektroi bat edo gehiago irabazi edo galdu duen atomoa edo atomo taldea da; ondorioz, karga elektriko negatiboa
edo positiboa du

Atomo batek elektroiak hartzen dituenean, karga negatiboa hartzen du eta ioi negatibo edo anioi bihurtzen da.
protoi kopurua < elektroi kopurua

Atomo batek elektroiak galtzen dituenean, karga positiboa hartzen du eta ioi positibo edo katioi bihurtzen da.
protoi kopurua > elektroi kopurua
3.3.4. Isotopoak

Elementu kimiko baten atomo guztiek protoi kopuru berbera dute, baina neutroi kopuru desberdina izan dezakete.

Isotopoak esaten zaie protoi kopuru berbera eta neutroi kopuru desberdina duten atomoei.

Hortaz, Z zenbakia berbera dute, eta A zenbakia desberdina.

Isotopoak elementu kimiko berberaren atomoak dira, protoi kopurua zehazten baititu atomoen ezaugarri kimikoak.
Erradioaktibitatea
Oro har, atomoen nukleoak ez dira aldatzen, eraldaketa fisiko edo kimikoetan parte hartu arren. Baina nukleo
atomiko batzuk ezegonkorrak dira eta sortzen dute erradioaktibitatea.

Erradioaktibitatea deritzon fenomeno fisikoaren bidez, nukleo atomiko ezegonkorrek partikulak edo erradiazioak
igortzen dituzte, eta, ondorioz, beste mota bateko nukleo egonkorragoa eratzen dira
Erradioaktibitatea bi motatakoa izan daiteke:
— Naturala. Naturan dauden isotopoek igortzen dutena. Esate baterako, hidrogenoaren hiru isotopoak isotopo
naturalak dira.
— Artifiziala edo induzitua. Zenbait isotopo egonkorrek igortzen dutena, hainbat partikularekin bonbardatuz
gero.

Henry Bequerel Maria Sklodowska (Madame Curie) Pierre Curie

Erradioaktibitate naturala
Gaur egun alfa, beta eta gamma erradiazioak ezagutzen dira, eta tartean eremu magnetikoa agertuz gero, era desberdinetan
desbideratzen dira. Erradiazio ionizatzaileak direnez, arriskutsuak dira.

• Alfa erradiazioa (alfa izpiak). Bi protoiz eta bi neutroiz osaturiko partikulak dira (karga positiboa duten helio-nukleoak).
Karga positiboa dute eta oso arin igorzten dira; erradiazio ionizatzailea esanten zaio. Sartzeko oso ahalmen txikia da.

• Beta erradiazioa (beta izpiak). Elektroiz osaturik dago. Karga negatiboa du eta oso masa txikia. Alfa erradiazioak baino
sartze ahalmen handiagoa du.

• Gamma erradiazioa (gamma izpiak). Erradiazio neutroa da, argiarena bezalakoa.. Erradiazio hau geldiarazteko berunezko
edo hormigoizko xafla sendoak behar dira.
 Erradioaktibitate artifiziala
Fisio Nuklearra: Atomo Fusio Nuklearra: Atomo-nukleo
handiz osaturiko elementu txiki batzuk elkartu egiten dira eta
erradioaktiboen (uranioa atomo-nukeo handiagoak sortzen
edo plutonioa) isotopoen dituzte.
nukleo batzuk hautsi
egiten dira eta atomo
txikiagoko nukleoak
osatzen dituzte.
​
Erradioisotopoak eta haien aplikazioak
​
Erradioisotopoak elementu baten isotopo erradioaktiboak dira.
Aplikazio ugari dituzte: Biomedikoak, gaixotasunak diagnostikatzeko edo tratatzeko (minbizia); teknologikoak,
aztarna arkeologikoen adina kalkulatzeko; eta industrialak, zentral nuklearrak