Seyid Nəsimi

Həqiqətlərə Giriş
{Müqəddimətül-Həqayiq}

Bakı – 2019
Müəllif:
Fatih Usluər
Ankara Universitetinin professoru

Əsərin müəlliflik hüququ Türkiyə Cümhuriyyəti Çavdar Yayınlarına

aiddir.

Azəraycan dilində nəşrə hazırlayan və redaktoru:

Fariz Xəlilli
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Azərbaycan dilinə tərcümə edəni:

Şəhla Xəlilli
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işçisi

Seyid Nəsimi. Müqəddimətül-Həqayiq. Bakı: Elm və təhsil, 2019, 128 səh.

Qapaq rəsmi:
Fəzlullah Nəiminin “Cavidannamə” əsərindəndir.
Foto Fatih Usluərindir.

Kitab İmadəddin Nəsiminin “Müqəddimətül-Həqayiq” adlı yeganə

nəsr əsərinin Prof.Dr. Fatih Usluər tərəfindən sadələşdirilmiş mətni-
nin Azərbaycan dilinə tərcüməsini əhatə edir. Qoyulan problemləri
hərflərin mənası və məcazlarla izah etməyə çalışan İmadəddin Nəsi-
minin bu əsəri geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN: 978-9952-8346-4-2
© Çavdar Yayınları
© Fariz Xəlilli
Mündəricat

REDAKTORDAN.....................................................................................................4

ÖN SÖZ.......................................................................................................................6

SEYİD NƏSİMİ VƏ “MÜQƏDDİMƏTÜL-HƏQAYİQ”................................8

MÜQƏDDİMƏTÜL-HƏQAYİQ . TƏRCÜMƏ .............................................19

MÜQƏDDİMƏTÜL-HƏQAYİQ. MƏTN .......................................................67

ƏDƏBİYYAT ......................................................................................................... 121

SEYİD NƏSİMİNİN “MÜQƏDDİMƏTÜL HƏQAYİQ”

ƏSƏRİNİN NÜSXƏLƏRİNDƏN FOTOLAR ............................................. 124

-3-
 Seyid Nəsimi

REDAKTORDAN

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin

sərəncamı ilə Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nə-
siminin anadan olmasının 650 illiyi münasibətilə 2019-cu ildə
Azərbaycanda Nəsimi ili elan olunub. Ölkəmizdə Nəsiminin
yaradıcılığının araşdırılması, ideyalarının təbliği istiqamətində
çoxsaylı işlər görülüb. Alimlər, yazarlar, ictimai xadimlər müxtə-
lif təşəbbüslərlə çıxış edərək, genişmiqyaslı layihələr həyata
keçiriblər. Azərbaycanda keçirilən “Nəsimi - şeir, incəsənət və
mənəviyyat Festivalı” dünyanın ədəbiyyat və mədəniyyət sahə-
sində tanınmış şəxslərinin multikulturalizm, tolerantlıq, sufizm,
hurufizm mövzusunda çıxışları ilə yadda qalır.
MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi
olaraq bu təşəbbüsə dəstək vermək və ilin önəmini nəzərə alaraq
bir neçə tədbir keçirmək istəsək də mütəxəssislərin azlığı və təd-
birlərin çoxluğu səbəbindən edə bilmirdik. Mütəxəssislərin azlı-
ğı üzücü olsa da, tədbirlərin çoxluğu bizi sevindirirdi. Nəhayət,
belə qərara gəldik ki, Oman Sultan Qabus Universitetinin müəl-
limi, nəsimişünas və hürufişünas Prof.Dr. Fatih Usluərin hazır-
ladığı İmadəddin Nəsiminin “Müqəddimətül-Həqayiq” yeganə
nəsr əsərini Azərbaycan dilinə çevirək və nəşr edək.
Əvvəlcə Prof.Dr. Fatih Usluərlə əlaqə yaratdıq, onun icazəsini
aldıqdan sonra kitabın naşiri mərkəzi İstanbulda yerləşən Revak
nəşriyyatının da icazəsini aldıq. Prof.Dr. Fatih Usluərin ön sözü-
nü, Seyid Nəsimi və əsər haqqındakı qeydlərini və sadələşdirdiyi
mətni Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli
adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Şəhla Xəlilli Azərbay-

-4-
 Həqiqətlərə Giriş

can dilinə çevirdi. Prof.Dr. Fatih Usluər mətnin transkripsiyası-

na toxunmamağı və onun tərtibatının saxlanmasını istədiyi üçün
həmin hissə Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmamış, olduğu
kimi saxlanmışdır.
Prof.Dr. Fatih Usluerin qısa bioqrafiyası belədir: O, Boğaziçi
Universiteti Türk Dili və Ədəbiyyatı fakultəsindən məzun olub.
Paris Sosial Elmlər Akademiyasında (EHESS) magistr və Sor-
bon Universiteti EPHE-də doktorluq işi müdafiə edib. Suriya,
Misir və Omanda ərəb dilində, Qum şəhərində Mehdi Mədrəsə-
sində fars dilində dərslər alıb. Misir, Dominikan Respublikası,
Oman Sultanlığı, İsveç və ABŞ-da müəllim kimi dərslərə girib.
On yeddi ildir ki, Hürufilik üzərində işləyən Usluər fars və türk
dillərində Hürufi əsərlərindən ibarət Külliyyat hazırlamışdır.
Ankara Universiteti DTCF-də Klassik Türk Ədəbiyyatı profes-
soru olan Usluər hazırda Sultan Qabus Universitetində müəllim
işləyir.
Əsər MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai
Birliyinin üzvlərinin dəstəyi ilə Nəsimi ilinə töhfə olaraq nəşr
edilir. Əməyi keçən bütün şəxslərə minnətdarlıq edirik.

-5-
 Seyid Nəsimi

ÖN SÖZ

On dörd ildir ki, hürifilik həyatımın mərkəzindədir. Çox vaxt günü-

mün yarısını sərf etdiyim bu mövzu haqqında işlərim yəqin ki, Allaha
qovuşana qədər davam edəcək. Bu vəziyyətin ortaya çıxardığı şikayət-
lərimin təsəvvüfdən məlum olan qəbz halından yarandığına və Haqqın
acığına gəlməyəcəyinə inanıram. Bu günə qədər nəşr olunan əsərlə-
rim nəşr olunmasını gözləyən əsərlərin yanında cüzi nəticədir. Həqiqi
Qüdrətə lütfünə görə şükürlər olsun.
“Müqəddimətül-Həqayiq”in Fəzlullahın xəlifələrindən Seyid
Nəsimiyə məxsus olması məsələsi müzakirə edilmişdir, müzakirə
olunmağa davam ediləcəkdir. Ədəbi dəyər baxımından ilk mər-
hələdə bu əsərdəki cümlələrin müəllifi ilə Nəsimi “Divan”ı şairinin
eyni şəxslər olmadığı deyilə bilər. Amma xüsusilə bilinməlidir ki,
“Müqəddimətül-Həqayiq” Anadolu bölgəsi türkcəsi ilə hürufiliyin
əsas prinsiplərini ortaya qoymaq üçün yazılmış əsərdir. Bu aspek-
tdən nəzər yetirdikdə Anadolu bölgəsinə aid bir ləhcə ilə təbliğat
üçün yazılan bu əsərin müəllifinin Nəsimi olması heç də kənara
atılacaq bir görüş deyildir. Bundan başqa əsərin içində olan fikir-
lərə Fəzlullahın əsərlərində rast gəlinməsi, mahiyyət etibarilə əsərin
Nəsimiyə aid olmasını mümkün edir. Bu qədər əlyazma nüsxədə
əsərin adının “Müqəddimətül-Həqayiq”, müəllifinin də Seyid Nəsi-
mi olduğunun yazılması gərək əsrlərlə təkrarlanan bir səhv olmasın.
“Müqəddimətül-Həqayiq” yalnız müəllifi ilə deyil, yazıldığı dövr
və məzmun etibarı ilə də əhəmiyyətli bir əsərdir. İstər dili, istər möv-
zusu baxımından hürufilik tarixinin ilk dövrlərində yazıldığı anlaşılan
“Müqəddimətül-Həqayiq” əsəri hürufiliyin Anadolu bölgəsinə yayıl-
masında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bunu nüsxələrin çoxluğundan
da başa düşmək olar. Əsərin məzmunu haqqında aşağıda məlumat

-6-
 Həqiqətlərə Giriş

verəcəyik, amma diqqəti cəlb edən bir nüansı da qeyd etmədən keçə
bilmərik. Bu əsər göstərildiyi kimi hər nə qədər hürufiliyi daha geniş
kütlələrə təbliğ etmək məqsədilə yazılsa da müəllifin ağır şərhlər ver-
məmək üçün necə çətinlik çəkdiyi görünür. Bunların üzərindən çox
vaxt sürətlə keçmiş, xəvvasa da, eyni zamanda avama da xitab edən
şəkildə tərtib etmişdir. Hər halda İslamın təməl əsaslarının hürufilik
nöqteyi-nəzərindən olduqca müxtəsər, lakin kamil şəkildə izah edil-
diyi əsər kimi qəbul edilə bilər.
Hürufilik tarixi baxımından təməl əsərlərdən olan “Müqəddimə-
tül-Həqayiq”in mətni əvvəlki “Hürufi mətnləri” kitabımızda nəşr
edilmişdir. Bununla yanaşı əsərin hürufilik haqqında dərin məlumatı
olmayan oxucular tərəfindən başa düşülməsinin çətinliyi də görünür-
dü. Odur ki, “Revak nəşriyyatı”nın hörmətli rəhbərləri “Müqəddimə-
tül-Həqayiq” əsərinin müasir türk dilinə tərcümə edilməsini xahiş
edəndə məmnuniyyətlə qəbul etdim. Əsəri hürufilik haqqında xüsusi
bir ixtisaslaşması olmayan oxucuları düşünərək çağdaş türk dilinə çe-
virdim. Orijinal mətndə də görüləcəyi kimi cümlələr və cümlə için-
dəki sifətlər olduqca uzun, açıqlayıcı ara cümlələrin sayı isə çox idi.
Müasir türk dilinə çevirərkən bu cümlələri mümkün olduğu qədər
bir-birindən ayırmağa çalışdım. Mətnin başa düşülməsini çətinləş-
dirən başqa bir məsələ də oxucu tərəfindən anlaşıldığı düşünülərək
mümkün qədər az söz istifadə edilməsidir. Odur ki, mötərizə içəri-
sinə yazdığım tamamlayıcı sözlərlə mövzunun oxucular tərəfindən
rahat başa düşülməsinə çalışdım. Bütün bu səylərimə baxmayaraq,
bu işdəki xətaların mənə, düzlərin da mənə elm bəxş edənə aid oldu-
ğunu qeyd etmək istəyirəm.

Fatih USLUƏR

-7-
 Seyid Nəsimi

SEYİD NƏSİMİ VƏ
“MÜQƏDDİMƏTÜL-HƏQAYİQ”

Nəsiminin həyatı haqqında məlumat onun əsl adı, doğum və

ölüm tarixi, haralı olması ilə məhdudlaşmışdır. Bunlar haqqında
əsassız bir çox rəvayət, dildən-dilə dolaşan Nəsimi hekayələri ilə
bəzənmiş, Nəsimi haqqında aparılan araşdırmaların olduqca arx-
aik formada görünməsinə səbəb olmuşdur. Bütün bu araşdırma-
ların nəticəsində əslində Nəsimin əsl adının nə olduğu, harada və
nə vaxt anadan olduğu, harada və hansı tarixdə öldürüldüyü bir
müəmmadır. Hətta asılaraq və ya dərisi soyularaq öldürüldüyü,
yoxsa asıldıqdan sonra dərisinin soyulduğu haqqında da xey-
li rəvayət vardır. Bəziləri bu məlumatlara bədəninn parçalara
ayrıldığını əlavə etmiş, bəziləri də onun soyulmuş dərisini çi-
yninə ataraq şəhərin qapısından çıxıb getdiyini demişdir.
Vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq Nəsimini əldə etdiyimiz
məlumatlara görə tanıtsaq, onun əsl adı İmadəddin1, Əli2, Müsli-
həddin3, Ömər4 və ya Nəsiməddin5 adlarından biridir.

1 Xınalızadə Həsən Çələbi, Təzkirətüş-şüəra, Ankara, TTK, 1983, c.II, səh.985;

Hacı Mirzə Hüseyni Fəsat, Farsnaməyi-Naziri, 1313, c. II, səh 151-152; Əmir Hüseyn.
Məcalisül-Uşşaq, Qanpur. 1314, səh.162-164; Lətifi, Təzkirəyi-Lətifi, İstanbul, İqdam,
1314, səh.332-333-dən çevirən Ayan, eyni əsər. 1990. səh.12-13.
2 Təbbah, Məhəmməd Raqib əl Hələbi, Əlamün-nübəla bi Hələbiş-Şəhba, 1925, c.
III, səh.15-dən çevirən Kürkçüoğlu, Seyid Nəsimi Divanından Seçmələr, s.II
3 Kürkçüoğlu, eyni əsər., s.II
4 Bursalı Məhməd Tahir, Osmanlı Müəllifləri, İstanbul, c. II, s. 432-dən çevirən
Kürkçüoğlu, eyni əsər, s. II
5 İbn Həcər Əl-Əsqalani, Ənbaul-Qümr fi Əbnaul-Ümr, İstanbul Süleymaniyyə
Kitabxanası, N 814, vr. 122b, çevirən Ayan, eyni əsər., 1990, səh. 11.

-8-
 Həqiqətlərə Giriş

Nəsiminin Təbriz6, Şiraz7, Şamaxı8, Bağdad diyarında Nəsim

adli nahiyə9, İraq10, Amid (Diyarbəkir)11, Nusaybin12, Şirvan13 və
Hələbdə14 doğulduğu haqqında rəvayətlər mövcuddur. Seyid
olduğu bir çox mənbədə qeyd edilmişdir15.
Şairin 74816 və ya 772--771ci illərdə (1369-70)17 anadan old-
uğu qeyd edilir. Fəzlullahın Nəsimiyə xəlifəlik ünvanını 40-45
yaşlarında verə biləcəyi ehtimalını nəzərə alsaq, onun 740-745-
ci illər (1339-1344) arasında doğulmasını da göstərirlər18.
Künyəsinin Əbül-Fəzl olduğunu bu beytində deyir:
6 İbn Həcər əl-Əsqalani, eyni əsər, vr. 122 b-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990,
səh.11; Əbuzər Vərdasabi, Nəmədpuşan. İntişarəti-İmam, 1358, səh.73.
7 Rzaquluxan. Rüyazül-Arifin, 1305, səh. 235-236; Hacı Mirzə Hüseyni Fəsat, eyni
əsər, səh.151-152 və Məhəmməd Əli Təbrizi, Reyhanətül-Ədəb fi Təracimil-maarufi-
ni bil-künyə evil-əlqab, 1326/1336, c. IV, səh.193-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990,
səh.12.
8 Quluzadə, Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi, c.I, səh.264-dən çevirən Ayan, eyni əsər,
1990, səh 29.
9 Lətifi, eyni əsər, səh.332-dən çevirən Kürkçüoğlu, eyni əsər, səh.II, Xınalızadə
Həsən Çələbi, eyni əsər, c. II, səh. 985.
10 Hədiqətüs-Səlatin, TTK, Ktb., kopya N 21, vr. 29a-30b-dən çevirən Kürkçüoğlu,
eyni əsər, səh.V.
11 Aşıq Çələbi, Məşairüş-Şüəra, DTCF. Ktb., N B/5-dən çevirən Ayan, eyni əsər,
1990, səh.14.
12 Bursalı Məhməd Tahir, eyni əsər, c.II, səh. 432-dən çevirən Kürkçüoğlu, eyni əsər,
səh. V
13 Rövşən Xiyavi, Hürufiyyə, Tehran, Nəşri-Atiyə, 1378, səh. 228.
14 Kürkçüoğlu, eyni əsər, s. III
15 Məhəmməd Əli Təbrizi, eyni əsər, c. IV, səh. 193; Əmir Hüseyn, eyni əsər, səh.
164-162; Lətifi, eyni əsər, səh. -333-332dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh. 13-12;
Bursalı Məhməd Tahir, eyni əsər, c. II, səh. -432dən çevirən Kürkçüoğlu, eyni əsər,
səh. II.
16 Vərdasəbi. Eyni əsər, səh. 73.
17 Quluzadə, eyni əsər, c. I, səh. 264-dən çevirən Hüseyn Ayan, Nəsimi; Həyatı, Ədə-
bi kişiliyi, əsərləri və türkcə divanının tənqidli mətni, Ankara, TDK, 2002. c. I, səh. 24.
18 Kürkçüoğlu. Eyni əsər, səh. VI.

-9-
 Seyid Nəsimi

Çün Nəsiminin Əbül-Fəzl oldu Haqdan künyəsi,

Cümlə əsmanın hürufi eyni-əlqabındadır19.

Künyəsi Əbül-Fəzl olduğuna görə Nəsiminin oğluna sələfi Fə-

zlullahın adını verdiyini qeyd edə bilərik.
Nəsiminin Fəzlullahla nə vaxt tanış olduğu və hürufiliyi nə vaxt
qəbul etdiyi dəqiq məlum deyil. Fəzlullah ilə görüşünün Fəzlulü-
lahın öldürüldüyü 796-cı ildə (1394) baş tutduğu fikri20 ondan
qısa bir müddət ərzində xəlifəlik ala bilməyəcəyi və Fəzlullahın
vəsiyyətində özü haqqında bəhs edilməyəcəyi21səbəbi ilə zəifdir.
İşkurt Dədə də Fəzlullahın xəlifələrinin adlarını Əmir Seyid İshaq,
Əmir Seyid Nəsimi, Mövlanə Həsən ibn Heydər, Həzrəti-Hüseyn
Qazi, Həzrəti-Süleyman kimi çəkərək, onların toplam dörd yüz
seyid olduqlarını və gecə-gündüz Fəzlullah ilə birlikdə səyahət
etdikərini söyləmişdir22. Bu da Nəsiminin Fəzlullahla daha əvvəl
tanış olduğu haqqındakı fikrimizi gücləndirir.
Əmir Qiyasəddin Nəsiminin hürufiliyə Əliyyül-Əla
tərəfindən daxil edildiyini və onun tələbələrindən olduğunu
söyləmişdir23. Nəsiminin hürufiliyi su götürməz bir gerçək old-
uğuna baxmayaraq onun hürufi olmayıb nemətullahi olduğu,
bununla yanaşı hərflər elminə vaqif olduğu da qeyd edilmişdir24.
Lətifi Təzkirəsində Nəsiminin hürufi olmadan əvvəl Şeyx Şiblih-
nin dərvişlərindən olduğu bildirilir25. Mənbəsi məlum olmayan
19 Kürkçüoğlu. Eyni əsər, səh. IV
20 Quıluzadə, eyni əsər, c. I, səh. 266-dan çevirən Ayan, eyni əsər, 2002, səh. 23.
21 Hımarlu, eyni əsər səh.5-6.
22 İşqurt Dədə, Salatnamə, Millət kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində, N 1043, c. 52.
23 Əmir Qiyasəddin, İstivanamə, Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində, N 269, c. 96.
24 Lətifi, eyni əsər səh. 332-333-dən çevirən Ayan eyni əsər, 1990, səh. 13.
25Lətifi, eyni əsər səh. 332-333-dən çevirən Ayan eyni əsər, 1990, səh. 13.

- 10 -
 Həqiqətlərə Giriş

başqa bir fikrə görə isə Nəsimi Fəzlullahın həm xəlifəsi, həm də
kürəkənidir26.
Fəzlullahın 1394-cü ildə Teymurun oğlu Miranşah tərəfind-
ən öldürülməsindən sonra hürufilər 1405-ci ildə Teymur hakim-
iyyətinə qarşı üsyan etmiş və bu üsyan Teymurun digər oğlu
Şahrux tərəfindən qan tökülərək yatırılmışdır.
Hoca İshaq (ö.1892) Fəzlullahın öldürülməsindən sonra
xəlifəsi Əliyyül-Əlanın (ö.822/1419) Anadoluya gəlib Hacı Bək-
taş təkyəsndə bəktaşilərə hürufiliyi təlqin etdiyini söyləmişdir27.
İlk dövr hürufi mütəfəkkirlərindən Mir Şərif “Həccnamə”
əsərində Nəsiminin Anadoluya gəldiyini, Fəzlullahın və
digərlərinin hürufi kitablarını Anadoluya gətirdiyini, qardaşı ilə
Qaradəniz sahillərinə qədər getdiyini yazmışdır28.
Nəsiminin müridlərindən olan Rəfii hürufiliyi Anadoluda
yaymaq üçün Nəsimi tərəfindən təyin edilmişdir. 1409-cu il tar-
ixli “Bəşarətnamə” əsərində Rəfii bunu belə dilə gətirir:
Ol Nəsimi rəhməti-Fəzli-Xuda,
Ol İmadəddin sirri-Mürtəza,

Canü tən gözüylə görən Adəmi,

Ol ki çoxlar oldu ondan adəmi.

Ol şəhidi-eşqi-Fəzli-zülcəlal,
Bəndü zindanlarda yatan mahü sal.
26 İrene Melikov, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul, Cem, 1994. səh.-188dən çevirən
Mustafa Ünver, Hürufilik və Quran; Nəsimi Örnəyi, Ankara, Fəcr, 2003, səh. 152.
27 Hoca İshaq, Kaşiful-Əsrar, Darfiul-Əşrar, İstanbul, 1291. Səh.4-5.
28 Sasdiq Kiya, Vajenameyi-Gürgani, Tehran, Daneşgahi-Tehran, h.ş.1230, səh.282-
283-dən çevirən Əbdülbaqi Gölpınarlı, 100 soruda Türkiyede mezhepler ve tarikatler,
Qum, Ənsariyan, 1991, səh.156.

- 11 -
 Seyid Nəsimi

Ol bəladan ahu əfqan etməyən,

Söyləyən əsrarı pünhan etməyən.

Qütbi-elm pişuvayi-əhli-din,
Sərvəri-afaqi-əmirəl-möminin.

Çün bana bildirdi kimdir fəzli-Haqq,

Pərdə açıldı və göründü tabaq.

Bu xarabatımı məmur eylədi,

Zülməti-abadımı pür-nur eylədi.

Xızr imiş sundu bana abi-həyat,

Aldım içdim rəhlət etdi müşkilat.

Oldu Quranın rumuzu aşikar,

Bir işarət dedi Haqqdan yürü var.

Sən dəxi Rum əhlin agah eyləgil,

Onlara bu gizli razı söyləgil29.
Xınalızadəyə görə Nəsiminin də Sultan Murad Qazi30
zamanında Anadoluya gəldiyi məlumdur31. “Osmanlı müəlO -
lifləri” əsərində isə Xudavəndigar Qazi dövründə Bursaya
qədər gəldiyi nəql edilmişdir32. Əgər adı çəkilən Sultan Murad
I Murad Xudavəndigardırsa, onda Nəsiminin Anadoluya gəlişi-
29 Rəfii. Bəşarətnamə, Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində, N 1041, c. 3001.
30 Xınalızadə Həsən Çələbi, eyni əsər, c.II, səh. 987.
31 Lətifi, eyni əsər səh. 332-333-dən çevirən Ayan eyni əsər, 1990, səh. 13.
32 Bursalı Məhməd Tahir, eyni əsər, c. II, səh. 432-434-də çevirən Ayan. Eyni əsər,
1990, səh. 27.

- 12 -
 Həqiqətlərə Giriş

nin Murad Xudavəndigarın ölüm tarixi -1389cu ildən, yəni

Fəzlullahın ölümündən əvvəl olduğunu vurğulamaq lazımdır. Bu
da hürufiliyin Anadoluya yayılmasının səbəblərindən biri kimi
görünən “Teymurun və dövlətinin hürufilər üzərindəki təzyiqi”
fikrinin üzərində yenidən düşünülməsi həqiqətini ortaya çıxarır.
Qaybi Sunullahın “Söhbətnamə” əsərinə görə Nəsimi AnS-
karaya gəlmiş, Hacı Bayram Vəli ilə görüşmək istəmişdir33. Bur-
sa və Ankaradan başqa Sivas, Tokat və Qaraman kimi şəhərləri
gəzib gördüyü şeirlərindən anlaşılır, Ərzincan və Kəmah bölı-
gələrində də olduğu ehtimal edilir34. Əlbəttə Bursa və Anka-
ra yolu üzərində olan irili-xırdalı şəhərlər də bu baxımdan dilə
gətirilə bilər, amma bu haqda tutarlı sübutlar yoxdur.
Nəsimi Anadoludan sonra Hələbə getmiş, fikirlərinə görə
Məlikül-Müəyyəd35, başqa bir ifadə ilə Müəyyədilərdən Seyfəd-
din36 dövründə Hələbdə37 öldürülmüşdür. Öldürülmə forması
tarixi mənbələrdə müxtəlif şəkildə yazılmışdır. Bəziləri sadəcə
öldürüldüyünü38 desə də, bəzi mənbələrdə dərisinin soyu-

33 Əbdülbaqi Gölpınarlı, Nəsimi, Üsuli, Ruhi, səh. 3. Burada Hacı Bayramın

Nəsiminin tanrılıq iddiasında olduğu üçün onu “Biz burada eşşək başıyıq?” deyərək
qəbul etməməsini və Nəsiminin Hələbdə öldürülməsinin səbəbini, Hacı Bayramın bu
incikliyinə bağlayan rəvayətin davamı şərq üsulu bioqrafiya kitablarında vardır.
34 Kürkçüoğlu, eyni əsər, səh. XVI-XVII; Ünver, eyni əsər. səh. 135.
35 Tabbah, eyni əsər, c. III, səh. 15-16-dan çevirən Kürkçüoğlu, eyni əsər, s. XVII.
36 İbn Həcər Əl-Əsqalani, eyni əsər, yk. 122b-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh. 11.
37 Şirazda asıldığı da deyilir. Bax. Məhəmməd Əli Təbrizi, eyni əsər, c. IV, səh -193
dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh.12.
38 Xınalızadə Həsən Çələbi, eyni əsər, c.II, səh 986; Helmut Ritter, “Die Afange der
Hurufisette”, in Oriens, N 1. Vol.7; 30/6/1946, Leiden, ss.1-54. Fars dilindən tərcümə
Həşmət Müəyyəd “‫ ”اغاز فرقهء حروفیه‬səh.19; Katib Çələbi, Kəşfiüz-zünun, Şərafəddin Yal-
tqaya nəşri, səh.817-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh..27; Əmir Hüseyn, eyni
əsər, səh. 162-164-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, s.əh.13.

- 13 -
 Seyid Nəsimi

lduğu39 və ya dar ağacından asıldığı40 göstərilir. Bəlkə də asılmış,

sonra dərisi soyulmuşdur. Dəqiq olmayan bu məlumata əlavə
olaraq, şərq dramatizminin nümunəsi kimi, öldürüldükdən
sonra əl və ayaqlarının kəsildiyi, birinin hürufilərdən olan Əli
bəy ibn Zülqədirə, digərinin qardaşı Nəsrəddinə, digərinin isə
Qara Yülüyə göndərildiyi rəvayət edilir41.
Bununla əlaqədar Məlikül-Müəyyədin Nəsimi haqqında
hökmü təsdiq edərkən bu əmrləri verdiyi rəvayət olunur: “Dəri-
si üzülə, ölüsü Hələbdə yeddi gün göstərilə, vəziyyəti hamıya
duyurula, sonra üzvləri parçalana. Hər parçasını inanclarını
pozduğu Dulqədir oğlu Əli bəyə və qardaşı Nəsrəddinə, eləcə də
Qara Yülük Osmana göndərələr”42.
Nəsiminin öldürüldüyü tarix haqqında da digər mövzularda
olduğu kimi müxtəlif fikirlər ortaya atılmışdır. Bunlar arasında
807 (1404)43, 820 (1417/8)44, 821 (1418)45, 837 (1433)46 və

39 İbn Həcər Əl-Əsqalani, eyni əsər, yk. 122b-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990,
səh.11; Nəsimi, Divan, İstanbul Universiteti. T.Y., N -5677dən çevirən Ayan, eyni əsər,
1990, səh.21, Aşıq Çələbi, eyni əsər, çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh.15.
40 Rzaqulu Xan eyni əsər, səh.235-236-dan çevirənn Ayan, eyni əsər, 1990, səh. 12;
Hacı Mirzə Hüseyni Fəsad, eyni əsər, c.II, səh. 151-152-dən çevirəm Ayan, eyni əsər,
1990, səh. 12.
41 Hüseyn Sadiq, Hallaqiyyəti-Nəsimi, səh.14-15-dən çevirən Hımarlu, eyni əsər,
səh.10.
42 Tabbah, eyni əsər, c. III, səh. 15-16-dan çevirən Kürkçüoğlu, eyni əsər, s.XVII.
43 Nəsimi, Divan, İstanbul Universiteti T.Y., N5677-dən çevirən Ayan, eyni əsər,
1990, səh.21; Təbrizi, eyni əsər, c.IV, səh.193-də çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh.12.
44 Katib Çələbi, eyni əsər, səh.817-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh.27.
45 İbn Həcər Əl-Əsqalani, eyni əsər, yk. 122b-dən çevirən Ayan, eyni əsər, 1990,
səh.11.; Helmut Ritter, “Die Afange der Hurufisette”, in Oriens, N 1. Vol.1946/6/30 ;7,
Leiden, ss.54-1. Fars dilindən tərcümə Həşmət Müəyyəd “‫ ”اغازفرقهءحروفی‬səh.19;
46 Əmir Hüseyn eyni əsər, səh.164-162 və Quluxan, eyni əsər. səh. -236-235dan
çevirən Ayan, eyni əsər, 1990, səh.13-12.

- 14 -
 Həqiqətlərə Giriş

840 (1436)47 tarixlərini göstərmək olar.

Bana olaldan Nəsimi dəst-gir,

Səcdə eylər qarşıma bədri-münir.

Ərməsəydi Haqq nəimindən nəsim,

Bizə yol göstərməz idi ol kərim.

Cahilü məhrum (u) sərgərdan idim,

Hər nəfəs bin fikr ilə heyran idim48.

Beytlərini nəzm şəklində tərtib edən Rəfiinin Nəsimi

tərəfindən irşad edildiyini açıq-aydın görürük. Rəfii eyni
əsərdə:

Ol Nəsimi rəhməti-Fəzli-Xuda,
Ol İmadəddin sirri-Mürtəza,

Canü tən gözüylə görən Adəmi,

Ol ki çoxlar oldu ondan adəmi.

Ol şəhidi-eşqi-Fəzli-zülcəlal,
Bəndü zindanlarda yatan mahü sal.

Ol məsihavəş səyahət eyləyən,

Erişib hər yerdə haqqı söyləyən.
47 Hacı Mirzə Hüseyni Fəsad, eyni əsər, c.II, səh. 151-152-dən çevirən Ayan, eyni
əsər, 1990, səh.12.
48 Rəfii, Bəşarətnamə, Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində N1041, sd.3000.

- 15 -
 Seyid Nəsimi

Ol bəladan ahu əfqan etməyən,

Söyləyən əsrarı pünhan etməyən.

Qütbi-elm pişuvayi-əhli-din,
Sərvəri-afaqi-əmirəl-möminin.

Çün bana bildirdi kimdir fəzli-Haqq,

Pərdə açıldı və göründü tabaq49.

deyərək Nəsiminin Məsih kimi səyahət edərək hər getdiyi

yerdə inandığı həqiqətləri gizlətməyərək dediyini, Fəzlullaha
olan eşqinə (yəni hürufiliyə olan bağlılığına) görə həbs olunub
şəhid edildiyini söyləmişdir.

Bu Bəşarətnaməni qıldım tamam,

Savmin əvvəl cüməsi gün vəssalam.

Tarixi kəndileyin rahı-Xuda,

Sərbəsər əbyatı oldu rəhnüma50.

beytlərində deyildiyi kimi Rəfii “Bəşarətnamə” adlı bu əsərini

811-ci ildə (1409) bitirmişdir. Odur ki, Nəsiminin bu tarixdən
əvvəl şəhid olduğunu qəbul etmək gərəkdir. Amma Kürkçüoğ-
lu buradakı şəhidlik xəbərinin Rəfiiyə gələn yanlış məlumat ol-
ması ehtimalını nəzərdə tutaraq Nəsiminin 821-ci ildə (1418)
öldüyünü qəbul edir51. Bununla belə, Rəfiinin ifadələrindən
49 Rəfii, Bəşarətnamə, Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində N1041, sd.3001.
50 Rəfii, Bəşarətnamə, Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Fars dilində N1041, sd.3001.
51 Kürkçüoğlu, eyni əsər, s. XVIII-XIX.

- 16 -
 Həqiqətlərə Giriş

Nəsimi ilə bağlı hadisələrdən və yaşadıqlarının detallarından

xəbərdar olduğu anlaşılır. Odur ki, Fuad Köprülünün də qəbul
etdiyi “Məcalisül-Uşşaq” əsərində göstərilən 807-ci il (1404) tar-
ixini52 Nəsiminin ölüm tarixi kimi qəbul etmək uyğun görünür.
Seyid Nəsiminin bilinən yeganə nəsr əsəri olan və “Həqiqətlərə
giriş” mənasını verən “Müqədditmətül-Həqayiq” əsəri adından
da göründüyü kimi hürufiliyin əsas arqumentlərindən bəhs edir.
Hürufilik haqqında yazılmış ilk türk dilində nəsr əsər də olan
“Müqəddimətül-Həqayiq” Fəzlullahın ortaya qoyduğu siste-
min təməllərini başa düşülən dillə ifadə edir. Bununla yanaşı,
əsər olduqca ağır mənalar, ard-arda gələn hökmlər və çətin başa
düşülən keçidlərlə zəngindir.
Əsərdə ayə və hədislərə istinadlardan və bunlara verilən
izahlardan Nəsiminin çox yaxşı bir Quran və ərəb dili bilgisinə
sahib olduğu anlaşılır. Əsərdə verilən izahlar əvvəllər Fəzlul-
lah tərəfindən yazılsa da, fars dilində və dağınıq halda olan bu
məlumatlar Nəsimi tərəfindən seçilərək daha aydın şəkildə türk
dilinə çevrilmişdir.
“Müqəddimətül-Həqayiq” əsərinin Türkiyə daxili və xad-
ricindəki kitabxanalarda çox sayda nüsxəsi vardır. Bunlardan
bəzilərini belə sıralaya bilərik:
Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Şeiriyyə, N 946, vr.1b-37b.
Süleymaniyyə Kitabxanası, Nafiz Paşa, N 1509, vr.111b-136b.
Süleymaniyyə Kitabxanası, Hacı Mahmud Əfəndi., N 3575.
Süleymaniyyə Kitabxanası, Əli Nihat Tərlan Kolleksiyası, N
1621, vr.1b-18b.
52 Bax. Kürkçüoğlu, eyni əsər. s.XVIII. Bu səhifəyə istinad edən Ünver, Köprülünün
Nəsiminin ölüm tarixini 821-ci il (1418) olaraq göstərir. Halbuki bu Köprülünün dey-
il, Kürkçüoğlunun qəbul etdiyi tarixdir. Bax. Ünver, eyni əsər, səh. 140.

- 17 -
 Seyid Nəsimi

Milli Kitabxana, Əski Əsərlər, N 873/4 vr.31b-39b.

Milli Kitabxana, Adnan Ötükən, C 873/4, vr. 31b-39b.
Milli Kitabxana, Yazmalar, N A 3363/1. Vr. 1a-22b.
İ.B.B. Kitabxanası, Osman Ərgin, N 656/2, vr.73b-88a.
İ.B.B. Kitabxanası, Osman Ərgin, N 12/1269, vr.179b198-b.
İ.B.B. Kitabxanası, Osman Ərgin, N 1/1324, vr.1b43-b.
İ.B.B. Kitabxanası, Osman Ərgin, N 18 ,178 ypr.
İ.B.B. Kitabxanası, Osman Ərgin, N 3/653, ypr. 132-101.
Konya Xalq Kitabxanası, Bölgə yazma əsərlər, N 3829.
Adana Xalq Kitabxanası, N 149/6, vr.119b-144a.
Manisa Xalq Kitabxanası, Muradiyyə, N 1143/2, vr. 31b-84 a.
Yapı Kredi Kitabxanası, Sərmət Çiftər türk dilində əlyazma-
lar, N 9555, 120 vr.
British Museum, Or. 7175, 25 vr.
Vatikan Kitabxanası, turco, N 315, 42 vr.
“Müqəddimətül-Həqayiq” əsərinin mətnini hazırlayarkən
Millət Kitabxanası, Əli Əmiri, Şeiriyyə, 946 şifrli (bundan sonra
ƏƏŞ) nüsxəni əsas götürərək, Süleymaniyyə Kitabxaansı, Nafiz
Paşa, 1509 şifrli (bundan sonra NP) nüsxəsi ilə müqayisə etdik.
NP nüsxəsinin hicri 1288-ci ildə (1871) yazıldığı məlum olsa da,
ƏƏŞ nüsxəsinin yazıldığı tarix bəlli deyil. Müqayisəni apararkən
NP nüsxəsinin naqis və qüsurlu olduğunu gördük. ƏƏŞ nüsx-
əsində az olan yazı xətaları səhifə kənarında düzgün variantı qeyd
olunmuşdur. Burada nüsxəni əsas alaraq hazırladığımız mətndə
mötərizə içərisində göstərilən sözlər səhifə kənarında düzəldilən
qeydlərdir. NP nüsxəsi naqis və xətalı olduğu üçün, xüsusilə ra-
hat oxumağa mane olduğunu düşündüyüm üçün nüsxə fərqləri-
ni iqtibas kimi göstərməyi bu nəşrdə uyğun görmədim.

- 18 -
 Həqiqətlərə Giriş

MÜQƏDDİMƏTÜL-HƏQAYİQ
Tərcümə

Bismilləhir-rahmənir-rahim. Həzrəti Peyğəmbər bir hədish-

ində “Fatihə yeddi ayədən ibarətdir, onlardan biri Bismillahdır”,
digər hədisində isə “namaz ancaq Fatihə ilədir” buyurmuşdur.
Əli (kərrəmallahu vəchəhu - k.v.) “Allahın bütün sirləri səmavi
kitablardadır. Səmavi kitablardakı hər şey uca Qurandadır. Uca
Qurandakı hər şey Fatihə surəsində və Fatihə surəsindəki hər şey
bismillahdadır. Bismillahda olan hər şey bismillahın bə hərfində
və onda olan hər şey də altındakı nöqtədədir. Mən bə-nin altınl-
dakı nöqtəyəm” demişdir.
Möminlərin əmiri və müttəqilərin imamı Əli (k.v.) Alla-
hu-təalanın bütün sirlərinin göydən enən kitablarında, yəni
Tövrat, Zəbur, İncil və digər səhifələrdə olduğunu söyləmişdir.
Bu kitablarda olan Allahın bütün sirləri Quranda vardır. Quran-
da olan hər şey Fatihə surəsində vardır. Fatihə surəsində hər nə
varsa bismillah kəlməsində vardır. Bismillahda olan hər şey bis-
millahın bə hərfində və onda olan hər şey də bə-nin nöqtəsində
vardır. Mən bə-nin altındakı o nöqtəyəm.
İndi ey talib! Allahın bütün sirlərinin səmavi kitablarda,
Quranda və Fatihədə necə olduğunu, bunların eynu zamanda
Fatihənin başındakı bismillahda, bismillahın başındakı bə
hərfində və o bə hərfinin altındakı nöqtədə nə şəkildə olduğunu,
İmam Əlinin (k.v.) də necə o nöqtədə olduğunu bilmək lazımdır.
Əgər kimsə mən müsəlmanam deyər və Quranı bu xüsusiyyəti
ilə, yəni Quranda olan hər şeyin Fatihə surəsində necə olduğunu
bilmədiyini deyərsə, Fatihə surəsini tanımamış olar. Fatihə surəsi-
ni tanımayan insanın da namazı düzgün olmaz, çünki “namaz an-
- 19 -
 Seyid Nəsimi

caq Fatihə ilədir” deyilmişdir. Bu zaman o adamın dini qüsurlu,

namazı da xətalı olar və qəbul olmaz. Mömin və müvəhhid olmaq
üçün çalış və Fatihəni bil, tanı.
Bismil (əlif lam mim) ləhir (əlif lam mim) rahmənir (əlif lam
mim sad), rahim (əlif lam ra) əl həmdü (əlif lam ra) lilləhi (əlif
lam ra) rəbbil (əlif lam mim ra) aləmin (əlif lam ra) ərrahmənir
(əlif lam ra) rahim (kəf hə yə ayn sad) maliki (ta ha) yövmid (ta
sin mim) din (ta sin) iyyəkə (ta sin mim) nəbudu (əlif lam mim)
və iyyəkə (əlif lam mim) (2b) nəstəin (əlif lam mim) ihdinəs (əlif
lam mim) sıratəl (yə sin) müstəqim (sad) sıratəl (ha mim) ləzinə
(ha mim) ənəmtə (ha mim ayn sin qaf) əleyhim (ha mim) ğay(-
ril (ha mim) məğdubi (ha mim) əleyhim (ha mim) və ləd (qaf)
dallin (nun)53.
Həzrəti Peyğəmbər (ə.s.) “Mən sizi tənzil ilə, Əli isə təvil ilə
öldürər” buyurmuşdur. Təvil Sahibi (yəni Fəzlullah) - fəzli əziz
və sözü cəlil olsun – belə buyurmuşdur: Səmavi kitablarda olan
Allahın sirlərinin hamısı əsmayi-kül (Hz. Adəmə öyrədilən
adlar) və əsmayi-hüsnadır. Bunlar da Zatın adları və Həzrəti
Əhədiyyətin sifətlərinin adlarıdır. Bu adlar Tövrat, Zəbur, İncil
və səhifələr kimi səmavi kitablarda tərkib halına gəlmişdir. Yəni
o kitabların olduğu müfrədlər (hərflər) o kitabların əslidir və
tərkib hala gəlmiş (sözlər, cümlələr) içində gizlidir. Bu müfrədlər
əsmayi-küldür, yəni Zatın adıdır və o səmavi kitabların meydana
gəldiyi hərflərdir. Buna sübut Allahu-Təalanın qədim kəlamı olan
Qurandakı bu ayədir: “Əlif Lam Mim. Allah özündən başqa tanrı
olmayan O, hayy və qəyyumdur”. Burada Əlif Lam Mim Allahın
adlarıdır. Bu halda bütün hərflər Allahın adlarıdır, çünki bütün
53 Burada Fatihə surəsinin 29 sözünü sayarkən 29 müqəttəat (Quranda iyirmi do-
qquz surənin əvvəlində verilən və adları ilə tələffüz edilən hərflərin ortaq adı) hərfi
olduğu göstərilmişdir.

- 20 -
 Həqiqətlərə Giriş

hərflər tək bir həqiqətdir.

Hərflərdə olan hər nə varsa göydən enən səmavi kitablar-
da vardır, Quranda da vardır. Bunlar Qurani-Kərimin və bütün
səmavi kitabların əsli olan, Haqq təalanın adları və sirləri olan
müqəttəat (Quranda iyirmi doqquz surənin əvvəlində verilən
və adları ilə tələffüz edilən hərflərin ortaq adı - Ş.X.) hərfləridir.
Müqəttəat hərflərinin mənası indiyə qədər insan dərrakəsi
tərəfindən anlaşılmamış və ona gizli qalmışdır. Baxmayaraq ki,
möminlərin əmiri Əli (k.v.): “Allah bütün kitablarda sirr olaraq
vardır. Quranın sirri surələrin başında(kı müqəttəat hərflərində)
dir” buyurmuşdur. Müqəttəat hərfləri Quranın əslidir. Əgər iy-
irmi səkkiz hərfi Qurandan çıxarsaq ortada Quran olmaz. Bu hal-
da müfrəd hərflərin Allahın kəlamının əsli və sirri olduğu məlum
olur. Onsuz da əgər Allahın sirlərindən murad bu hərflər olmasu-
aydı, Quranı bilmək də mümkün olmazdı.
Quranda olan hər nə varsa, Fatihəyə necə yerləşə bilər?
Məsələn, görünüşdə nə Bəqərə surəsi, nə də Ali-İmran surəsi Fan -
tihədə yoxdur. Əli (k.v.) Əlif Lam Mim üçün Allahın sirləridir,
demişdir. Bu halda Allahın sirlərindən muradın müqəttəat hərş-
fləri olduğu ortaya çıxır. Müqəttəat hərfləri Quranda iyirmi do-
qquz surənin əvvəlində gəlir və Allahın kəlamının müfrədləri
olan iyirmi doqquz hərf sayına bərabərdir.
Fatihə surəsi də əvvəlində müqəttəat hərfi gələn iyirmi doqquz
surənin sayına bərabər olub iyirmi doqquz sözdən ibarətdir. Fati-
hə surəsinin sözlərindəki hərflər də müqəttəatda olan hərflərdən
meydana gəlmişdir. Odur ki, Quranda olan Allahın bütün sirləri
Fatihə surəsində də mövcuddur.
Digər tərəfdən Quranın əsli iyirmi doqquz hərfdir. Hz. Pey-
ğəmbər (ə.s.) laməlif(i də hesaba daxil edərək) “kim 29 hərfə
- 21 -
 Seyid Nəsimi

iman etməsə atəşdəki yerini hazırlasın” demişdir. Fatihə surəsinin

sözləri Ümmül-kitabın sayına, yəni Quranın əsli olan iyirmi do-
qquz hərfin sayına bərabərdir. Bu səbəblə də adı Fatihətül-kitab
və Ümmül-kitab olmuşdur.
Bundan başqa müqəttəat hərflərinin əsli, yəni təkrarsız əmələ
gətirdiyi hərflər on dörd ədəddir. Bütün müqəttəat ayələrindəki
hərflər isə təkrarlanan hərfləri də hesablasaq yetmiş yeddi ədəde-
dir. Digər bir izaha görə isə (yasindəki yə hərfinin nida hərfi oldi-
uğu düşünülməyib müqəttəat hərfi kimi hesab olunması) ilə yet-
miş səkkiz hərf olur. Fatihə surəsində də təkrarlanmayan on dörd
müqəttəat hərfinin sayına bərabər olaraq on dörd təşdid vardır.
Başqa bir tərəfdən Qurani-Kərim yeddi hərf üzərində nazil
olmuşdur və bu hərflər Quranın əslidir: fe, yə, mim, dal, lam,
vav, nun. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Quran yeddi hərf üzərinə en-
mişdir” buyurur. Yenə Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Fatihə yeddi ayədir.
Onlardan biri bismillahdır” buyurur. Quran necə ki, yeddi hərf
üzərinə nazil oldu, Fatihə surəsi də Quranın əsli olan o yeddi
hərf sayı qədər yeddi ayə olaraq gəlmişdir. Quranın əslini yaxr-
şı bil ki, namazın düzgün olsun. Çünki, Hz. Peyğəmbər (ə.s.)
“Namaz ancaq Ümmül-Quran ilədir” demişdir. Fatihənin yeddi
ayəsi Quranın əsli olan yeddi hərf üzərinə gələrək eyni zamanda
Quranın əslinin müqəttəat hərfləri olduğuna da dəlil olmuşdur.
Baxmayaraq ki, Quranın əsli iyirmi səkiz hərfdir, laməlif ilə biri-
likdə iyirmi doqquz olur. Bu dəlil ilə də Allahın sirlərindən bütün
səmavi kitablarda olan şeylərin Quranda olduğu, Quranda olan
bütün sirlərin də Fatihədə olduğu isbatlanmış olur.
Müqəttəat hərfləri (təkrarsız yazılanda) on dörd (fərqli) hərh-
flərdən ibarətdir: əlif, lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad. Ta, sin, ha,
mim, qaf, nun. Bu on dörd hərfin batinindən (yəni oxunduğu
- 22 -
 Həqiqətlərə Giriş

kimi yazılanda) daha üç yeni hərf meydana gəlir: əlifdən fə, sadd-
an dal, nundan vav. Bunlarla birlikdə müqəttəatların hamısı on
yeddi hərf olur. Fatihə surəsinin zahirində və batinində də bu on
yeddi hərf vardır. Buna görə də Fatihə surəsinə Səbül-Məsani və
Ümmül-kitab deyilmişdir.
Digər tərəfdən Fatihə surəsi iyirmi bir (növ) hərfdən mey-
dana gəlmişdir, eynən Həvvanın üzü (üzündəki kimi iyirmi bir
xətt)54 kimi ki, o həqiqətin anasıdır. Fatihə yeddi ayədən ibarət-
dir ki, Həvvanın üzündəki ümmül-kitab olan yeddi xətt55 sayına
bərabərdir. Bir körpə anasının qarnında olarkən anasının üzündə-
ki kimi yeddi xətt üzünə yazılır və bu xəttlərlə (yeddi ümmi xətt)
dünyaya gəlir. Bu yeddi ümmi xətt kimi yeniyetməlik dövründən
sonra da yeddi (əbi) xətt əmələ gəlir. Yeniyetməlikdən sonra
ortaya çıxan yeddi əbi (ata – Ş.X.) xəttə nəzərən yeddi ümmi xətt
Ümmül-Kitabdır. Buna görə də namaz Fatihəsiz (ki Ümmül-Ki-
tabdır) doğru olmaz.
Bundan başqa Fatihə surəsi iyirmi bir (növ) hərfdən ibarət
olduğu üçün əlifbanın bu yeddi hərfi Fatihədə yoxdur. Sə, cim,
xı, zə, şin, zı, fə. Haqq təala Həvvanın üzündə də yeddi xətti (yəni
yeddi əbi xətt) yazmamışdır “Allah dilədiyini məhv edər, dilədi-
yini də yerində buraxar. Ümmül-kitab Onun qatındadır”. Əgər
o yeddi xətt Həvvanın üzündə yazılsaydı, Adəmin üzündəki iy-
irmi səkkiz və otuz iki xətti oxumaq mümkün olmazdı. Adəmin
üzündəki iyirmi səkkiz və otuz iki xətt oxuna bilsin deyə Həv-
vanın üzündə iyirmi bir xətt gəlmişdir. Hz. Peyğəmbər (ə.s.)
“Namaz ancaq Fatihə ilədir” buyurmuşdur.
54 Bu iyirmi bir xətt bunlardır: yeddi ümmi xətt, yeddi ümmi xəttin məhəlli və yeddi
əbi xəttin məhəlli.
55 Yeddi ümmi xətt bunlardır: bir saç, iki qaş və dörd kirpik.

- 23 -
 Seyid Nəsimi

Merac gecəsində Hz. Əhədiyyət əlli vaxt namazı fərz et-

mişdi. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) azaldılmasını istədikdən sonra
(azaldılaraq) beş vaxt namaz fərz hesab edildi. Allahu-təala:
“Kimi yaxşılıq gətirirsə, ona on qatı vardır” buyurdu. Şübhəsiz,
namaz yaxşılıqlardan biridir. Ona görə də bir vaxt namaz on vaxt
namaza əvəzdir. Namaz isə üç cürdür: (Bir gündə) on yeddi rükət
(qılınan) hazırda (daimi olduğu yerdə - Ş.X.) namaz, (bir gündə)
on bir rükət (qılınan) səfərdə namaz və (bir gündə) on beş rükət
(qılınan) cümə günündə namaz.
İndi ey talib, namazın əvvəlcə əlli vaxt fərz olub, beş vaxta endi-
rilməsindəki ilahi hikməti bilməlisən. Beləliklə, qıldığın namazın
mənasını və xüsusiyyətlərini bilərsən və namazın da qəbul olar.
Namazın qəbul olanda da bağışlananlardan olarsan. Necə ki,
namazın faydası, onunla bağışlanma və rəhmətə yetişməkdir.
Ey talib! Namazdan məqsədin səcdə olduğunu bil. Haqq təala
mələklərə: “Adəmə səcdə edin! dedik, səcdə etdilər. Yalnız İblis
dirəndi, özünə sığışdırmadı, kafirlərdən oldu” demişdir. Allahu
təala öz qüdrət əli ilə, zatının əlaməti olaraq iyirmi səkkiz və otuz
iki hərfi Adəmin üzünə yazdığı üçün belə bir əmr vermişdir.
Namaz qılan Allahı görürmüş kimi o otuz iki xəttin əlamətinə
səcdə etməlidir.
İndi bu iyirmi səkkiz xəttin əlaməti (əlifbanın iyirmi sək-
kiz hərfinin iyirmi iki ədəd də nöqtəsi olduğuna görə) əlli hərf
və nöqtədir, bunlar Quranın əslidir. Allahu təalanın nəzərində
Adəmin surəti və xətləri bu səbəblə mötəbərdir və buna görə də
namazı (əvvəlcə əlli vaxt olduğuna görə) o xətlərin sayı qədər fərz
qılmışdır. Haqq təala mələklərə də iyirmi səkkiz hərf və onların
nöqtələrinin sayı qədər səcdə etmələrini əmr etmişdir.
Namaz əlli vaxtdan beş vaxta endirildi. Beş vaxt namazda
- 24 -
 Həqiqətlərə Giriş

hazırdakı bir nəfər üçün on yeddi rükət fərzdir. Müqəttəat hər-

flərinin (təkrarsız) əsli və bu hərflərin tələffüzündən əmələ gələn
üç hərfin cəmi sayına bərabərdir ki, bu da Adəmin (ə.s.) üzündəki
xətlərin əlamətinin sayına bərabərdir. Allahu təala: “Allah Adəmi
öz surəti üzərinə yaratdı” buyurmuşdur. Allah ləfzindəki hərflər
oxunduğu kimi yazılanda eyni (təkrarsız) müəqəttəat hərfləri
kimi on dörd hərf ortaya çıxır: əlif-lam-fə, lam-əlif-mim, lam-əlif-
mim, əlif-lam-fə, hə-yə. (Təkrarsız) on dörd müqəttəat hərfi də
bunlardır: əlif, lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim, qaf,
nun. Bu on dörd hərf oxunduğu kimi yazıldığına görə çıxan yeni
hərflər də bunlardır: fə, dal, nun. Cəmi on yeddi olur. Hazırda
(bir gündə) fərz olan rükət sayı da on yeddidir. Cümə və səfərilik
xaricində bir gündə qılınan bu on yeddi fərz rükət ilə Haqqın zaq-
tına ibadət etmiş olursan.
(Hazırda qılınan namazdan başqa) digər bir namaz da səfəri-
nin qıldığı namazdır. Səfərdəki adam (bir gündə) on bir təşbehli
hərf sayı qədər on bir rükət fərz namazı qılır. On bir (təşbehli)
hərf (on yeddi) müqəttəat hərfdən kənarda qalan hərflərdir və
bunlardır: bə, tə, sə, cim, xa, zəl, zə, şin, dad, za, ğayn. Hazırda
qılınan (on yeddi fərz rükət) ilə cəmi iyirmi səkkiz rükət olar. Bu
Zatı-Qədim olan Allahu təalanın iyirmi səkkiz hərfinin əlaməti
və məzhəri olan Adəmin (ə.s) kərim üzündəki xətlər üçündür.
Adəm (ə.s.) mələklərin səcdə etdiyi adam və onların müəllimidir.
Necə ki, Adəmə: “Onlara (mələklərə) isimlərdən xəbər ver” dey-
ilmişdir. Adəmə (ə.s.) səcdə etməyənin adı lənətli və rədd edilmiş
şeytandır. Adəmin üzündəki xətlərn sayına bərabər olan iyirmi
səkkiz hərf və (bunların iyirmi iki) nöqtəsinin cəmi sayı qədər
(yəni əlli) vaxt namaz fərz olunmuşdur. Ondan sonra beş vaxta
endirilərək hazırda on yeddi rükət və səfərdə on bir rükət olmaq-
- 25 -
 Seyid Nəsimi

la yenə Adəmin (ə.s.) üzündəki iyirmi səkkiz xətt sayı qədər rükət
fərz edilmiş oldu. Bunu bil ki, Haqq təalanın bunlardakı sirləri
çoxdur.
Digər bir namaz da cümə günü qılınan namazlardır ki, (cəmi)
on beş rükət fərzdir. Bu da müqəttıat hərflərində gəlməyən bu on
beş hərfin sayına bərabərdir: bə, tə, sə, cim, xa, zəl, zə, şin, dad,
za, ğayn, pe, çe, je, ge. Cümə günü qılınan on beş fərz rükətlə
hazırda qılınan rükətlər toplansa otuz iki rükət olar, Adəmin
(ə.s.) üzündəki otuz iki xətt sayına bərabərdir. Otuz iki qədim
hərf Həzrəti Əhədiyyətin zat və sifətinin adlarının əlamətidir və
onların yerinə gəlmişdir. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Namaz ancaq
Fatihə ilədir” buyurmuşdur. Yəni hazırda və səfərdə qılınan cəmi
iyirmi səkkiz rükət Adəmin (ə.s.) üzündəki xətlərin sayı qədər
qılınar, ancaq bu Fatihə ilə namaz düzgün və məqbul olar.
Yeddi ayə olan Fatihə surəsi Həvvanın üzündəki yeddi xət-
tin əlamətidir. Adəmin (ə.s.) iyirmi səkkiz və otuz iki hərfi ilə
üzündəki iyirmi səkkiz xətti və ancaq bunların istivasından
keçərək çatılan otuz iki xətti Həvvanın üzündəki yeddi xətt
sayəsində bilinir. Adəmin üzündəki iyirmi səkkiz və otuz iki xətt
ancaq Həvvanın üzündəki yeddi xətt ilə bilinir. Əgər Həvvanın
üzündə (Adəmin üzündə olan yeddi ata xətt) gəlsəydi, Adəmin
üzündəki iyirmi səkkiz və otuz iki xətt əsla bilinə bilməzdi. Bu
səbəblə iyirmi səkkiz və otuz iki rükət fərz namazında Fatihə oxu-
maq ona görə lazımdır ki, Fatihəsiz namaz düzgün deyil. “Namaz
ancaq Fatihə ilədir” hədisinin mənası budur, vəssalam.
Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Həqiqətən cənnət analarımızın aya-
qları altındadır” buyurmuşdur. “Müttəqilər üçün hazırlanmış,
genişliyi göylə yer arası qədər” olan cənnət otuz iki hərfdən
ibarətdir. Əvvəli və sonu olmayan Allahu təalanın zat və sifətləri-
- 26 -
 Həqiqətlərə Giriş

nin isimləri də bu otuz iki hərfdir. İsim ilə müsəmma (isimlənən)

də bir-birinin eynisidir. Adəmin üzündə yazılan otuz iki xətt, otuz
iki ilahi hərfin əlamətidir və onun yerinə keçir (qaim-məqamıdır
(mənası vəzifədə kimsənin yerinə keçmək)). Adəmin üzü bu
tərəfdən baxanda “O Rahman Ərşə istiva etdi” ayəsindəki işarə
ilə Rahmanın istiva etdiyi ərşdir və Rahmanın əlamətidir. Çünki
bir hədisdə də “Allah Adəmi öz surəti və Rahman surəti üzərinə
yaratdı”, yəni sifətlərini və isimlərini gözəl bir mükəmməllik
üzərinə yaratdı, deyilmişdir. Əzəli və əbədi olan otuz iki hərfin
əlaməti və qaim-məqamı olan Adəmin üzündəki xətləri Allahu
təala qüdrət əli ilə çəkmişdir. Çünki Quranda “Sizi ana bətnində
istədiyi kimi formalaşdıran Odur. Özündən başqa tanrı olmayan,
şan, şərəf və hikmət sahibi olan Odur” deyilmişdir. Artıq-əskik-
siz və nöqsansız olaraq otuz iki ilahi hərf Rahman olaraq ərş
üzərinə istiva etmiş, ərş ilə bərabər səviyyədə olmuşdur: “And
olsun onu bir dəfə də görmüşdü. Sidrətül-Müntəhanın yanında-
kı Cənnətül-Məva onun yanındadır”. O, səkkiz qapılı cənnətdir
ki, “genişliyi göylə yer arası qədər”dir. Yer və göy də otuz iki
ilahi hərfdir, çünki, yer və göylər o hərflərlə dik durur. Adəmin
üzündəki otuz iki xətt onların əlamətidir. Tükləri çıxmamış bir
gənc də Həvvanın surətinə sahibdir (ata xətlər yoxdur), Üm-
mül-kitab və Fatihətül-kitab ondan ibarətdir. Otuz iki ilahi hərf
cənnətdir, yəni tükləri çıxmamış gəncin üzündəki yeddi xəttə sad-
hib olan Həvvanın surətidir.
Cənnətin səkkiz qapısı var və o səkkiz qapıdan cənnətə
girmək lazımdır. Sırati-müstəqim yəni xətti-istivadan keçərək
cənnətə girilir. Sıratı keçməyən, yəni Həvvanın üzündəki yeddi
xətt üzərindən xətti-istivanı keçirərək səkkiz xəttə çatmayan adam
Adəmin üzündəki otuz iki xəttə girməz və cəhənnəm əhlindən
- 27 -
 Seyid Nəsimi

olar. “Namaz möminin meracıdır”, “Namaz cənnətin açarıdır”.

Hazırda, səfərdə və cümə günündə qılınan fərz rükətlərin cəmi
iyirmi səkkiz və otuz ikidir. Namazı tərk edən adam kafirdir,
cəhənnəm əhlindəndir: “Kim bilərək namazı tərk edərsə, küfrə
girmişdir”. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Namaz ancaq Fatihətül-kitab
ilədir” buyurmuşdur. Həvvanın üzündəki yeddi xətt əsl Fatihətül-
kitabdır.
Adəmin üzündəki otuz iki xətt yeddi (ana) xətt vasitəsilə
bilinir. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Merac gecəsində rəbbimi tükləri
çıxmamış bir gənc surətində gördüm”, demişdir. Yəni üzündə
sadəcə yeddi xətt olan bir surətdə... Bu Ümmül-kitabın surətidir
və bu xətlərdən ibarətdir: saç, iki qaş və dörd kirpik. Bu xətlərin
hər biri dörd ünsürdən ibarətdir, yəni dörd dəfə yeddi xətt olur
ki, bu da iyirmi səkkiz xəttə bərabərdir. Quranın əsli olan iyirmi
səkkiz hərf kimi. Hz. Peyğəmbər “Quran yeddi hərf üzərinə en-
mişdir”, buyurmuşdur. Tükləri çıxmamış gəncin üzündəki yedr-
di xəttin istivasından keçərkən, saç xəttinin iki yerə bölünməsi
ilə səkkiz xətt ortaya çıxır. Hər bir xətt dörd ünsürdən ibarətdir
ki, cəmi otuz iki xətt edir. Cənnətin qapısının səkkiz olmasının
mənası bu səkkiz xətdir ki, Haqq təalanın cənnəti budur. Bu cən-
nətə girmək lazımdır və Allahın camalını bu cənnətdə görmək
lazımdır ki, o da otuz iki ilahi və sonsuz hərfdir. Fatihətül-ki-
tab, Ümmül-kitab və təkrarlanan yeddi (Səbul Məsani) tükləri
çıxmamış gəncin üzündəki yeddi xəttin gözəl və ən mükəmməl
şəkildə yaradılmış surətidir.
Hədisdə də göstərildiyi kimi “Namazı tərk edən kafirdir”.
Çünki namazın mənası Allaha səcdə etməkdir. Deməli, namazı
tərk edən adam səcdəni tərk etmiş olar, səcdəni tərk edən də şey-
tan kimi kafir və cəhənnəm əhli olar. Hazırda, səfərdə və cümə
- 28 -
 Həqiqətlərə Giriş

günündə fərz olan namaz rükətlərinin cəmi iyirmi səkkiz və otuz

ikidir, görünməyən, Allahın sifəti və zatının isimləri olan, bütün
isimləri əhatə edən (əsmayi-kül) və ən gözəl isimlər (əsmayi-hüs-
na) olan otuz iki ilahi və sonsuz hərflərin sayı qədərdir. Namazı
tərk edən qulluğu və ibadəti tərk etmiş olar ki, “mən cinləri və
insanları ancaq mənə ibadət etsinlər (yəni məni tanısınlar) deyə
yaratdım”, buyurulmuşdur.
Qulluq məqamında olmayan lənətlənmiş şeytan olar, çünki, o,
insanları Haqqa səcdə etməkdən uzaqlaşdırır və uzaqlaşdırmışdır.
Bu səbəblə namazı tərk edən şeytanın təbəələrindən olduğu
üçün kafir və cəhənnəm əhli olar, Allah onlara layiq olduqlarını
versin. Haqq təalanın əmrinə uymamış və ona verdiyi sözü tut-
mamış olar: “Ey Adəmoğulları! Şeytana tapmayın, o açıq-aydın
bir düşməndir deyə sizə and vermədimmi?” Allah ilə olan andını
pozan adam “əhdi olmayanın dini də yoxdur” fitvası ilə dinsiz
olar. Şeytana uyan hər adam dinsiz, lənətlənmiş və kafir olar.
Çünki, (şeytana uyaraq) səcdəni tərk etmiş, Adəmin üzündəki
xətlərin sayı qədər qılınmalı olan namazları qılmamış olar. Belə-
liklə, kafir, müşrik, dinsiz, imansız olar. Onun görünüşdə “la ilahə
illallah Muhammədun rasulullah” deməsinin, namaz qılmasının
və oruc tutmasının da bir faydası yoxdur. Öldükdən sonrakı
dünyada, yəni “insanın ölümü qiyamətidir” sözü ilə qiyamətdə
atəş əhlindən olar və cəhənnəmə layiq olar.
O cəhənnəmin yeddi qapısı vardır və Həvvanın üzündəki yed-
di xətdən ibarətdir. Bunun mənası belədir ki, namazı tərk edən
əslində Fatihəni tərk etmiş olar. Fatihətül-kitab da Həvvanın
üzündə yazılan yeddi xətdir. Adəmin üzündə yazılan iyirmi sək-
kiz və otuz iki xəttin açarı bu yeddi xətdir. Bu yeddi (ana) xətt
istiva xətti ilə səkkiz xətt olur ki, hər biri dörd ünsürdən ibarət
- 29 -
 Seyid Nəsimi

olmaqla otuz iki ilahi xəttin əlamətidir. Necə ki, hazırda və cümə
günündə onun (yəni otuz iki hərfin) ədədi qədər rükət namaz
qılmaq lazımdır.
Hazırda və səfərdə (bir gündə cəmi) iyirmi səkkiz rükət
fərz qılmaq lazımdır. Bu da Həvvanın üzündəki yeddi xətt sayı
qədərdir, çünki, hər bir xətt dörd ünsürdən ibarətdir və cəmi
iyirmi səkkiz xətt olur. Beləliklə, namazı tərk edən adam cəhən-
nəmin yeddi qapısı olur. Həvvanın üzündəki o yeddi xətti Hz.
Peyğəmbər (ə.s.) tükləri çıxmamış gəncin üzündə görmüşdü.
Merac gecəsində iyirmi səkkiz hərf (və iyirmi iki nöqtəsi) ədədi
qədər əlli vaxt namaz fərz olmuşdu. Necə ki, Hz.Peyğəmbər (ə.s.)
belə buyurmuşdur: “Hər gün və gecə üzərimə əlli namaz fərz
qılındı”. Namaz hərflər və nöqtələrinin sayı qədər fərz olduğuna
görə (namaz beş vaxta endirildikdən sonra) namazı tərk edən
adam yeddi xətti (istivasından keçərək) səkkiz xətt edib otuz iki
xətt və onun sayı qədər Kəbəyə yönəlib Adəmə səcdə etməmiş
olar. O adam yeddidə qalmış və o yeddi xətt səbəbi ilə cəhənnəmə
layiq olub atəş əhlindən olar. “Allahım, bizləri atəşdən və əhlindən
qoru. Ey mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi, bizləri yaxşılarla bir-
likdə cənnətə yerləşdir”. “Rahman və Rahim olan Allahın adı ilə.
Ya Sin. Hikmətli Qurana and olsun ki, ən doğru yol üzrə olan sən,
göndərilmişlərdənsən”.
Yasindəki Yə hərfi nidadır. Nida feil və ya hərflərin əvvəlində
yazılmır, sadəcə isimlərin əvvəlində yazılır. Bu halda Yə-nin əv,-
vəlinə gələn Sin Hz. Məhəmmədin adı olur. Ad adlanan ilə
eyni olduğuna görə Məhəmməd (ə.s.) Sin-dir və Sin də Allahın
kəlamıdır, ona görə də əzəli və əbədidir. Bu halda Məhəmməd
(ə.s.) də əzəli və əbədidir ki, məxluq yəni yaradılmış deyil.
Çünki, Hz. Məhəmməd (ə.s.) “Allahın kəlamı yaradılmış deyil.
- 30 -
 Həqiqətlərə Giriş

Kim yaradılmışdır desə kafirdir” buyurmuşdur. Məxluq, yəni

yaradılmış olmayan şeyin də nə olduğu açıq-aydındır, yaxşı anla.
Ey talib! Quranın əsli olan otuz iki ilahi hərflərdən niyə
Hz. Məhəmmədin (ə.s.) adı Sin oldu, başqa bir hərf olmadı,
bilməlisən. Bunun səbəbi budur ki, Sin-in əbcəd hesabı altmışdır.
Altmış iyirmi səkkiz və otuz ikinin cəmidir. Hz. Risalətin dilində
və adında Quranın əsli olan iyirmi səkkiz ilahi hərf var, ancaq o
Tövrat, Zəbur və İncildə gələn dörd hərfə işarə olaraq, laməlifdən
(laməlifdə təkrarsız dörd hərf vardır) də xəbər vermişdir, onlar
bu hərflərdir: pe, çe, je, gə. Baxmayaraq ki, Hz.Risalətin dilində
bu dörd hərf yox idi amma bunların Tövratda, Zəburda və İncildə
olduğunu bilirdi. Buna sübut da Hz.Risalətin bir gündə və səfərdə
qıldığı fərz rükətlərinin cəminin Quranın əsli və öz dilində olan
iyirmi səkkiz ilahi hərf sayı qədər olması kimi hazırda və Cümə
günündə cəmi otuz iki rükət fərz qılmasıdır. Bu otuz iki rükət də
otuz iki ilahi hərf sayı qədərdir və Hz.Risalətin (ə.s.) otuz iki hər-
fin sirrindən xəbərdar olduğunu göstərir. Beləliklə, Hz.Risalətin
(ə.s.) iyirmi səkkiz və otuz iki ilahi hərfin məzhəri olduğu mey-
dana çıxır. Bu səbəblə də Haqq təala Peyğəmbərə (bunların cəmi
olan altmış rəqəminin əbcəd qarşılığı olan) Sin demiş, başqa bir
hərflə xitab etməmişdir.
Hz.Risalət (ə.s.) “Uşaq atasının sirridir” demişdir. Adəmin
sirri də Adəmdə təcəlli edən yeddi hərfdir. Yəni otuz iki ilahi
hərfdir ki, əsmayi-kül (Adəmin mələklərə də öyrətdiyi adların
hamısı) bu otuz iki hərfdən ibarətdir. Bu hərflər Adəmdə təcəlli
etdiyi üçün mələklər ona səcdə etmişdilər. Hz.Peyğəmbər belə
demişdir: “Allah Adəmi yaratdı və onda təcəlli etdi”. Adəmə səcdə
etməyən də şeytan, kafir və atəş əhlindən oldu. Bu baxımdan
Məhəmmədin (ə.s.) adı Sin oldu, başqa hərf olmadı. Yasindəki
- 31 -
 Seyid Nəsimi

Yə hərfini də müqəttəat hərfi olaraq qəbul edənlər nəzərində

isə Yə və Sin iki hərf olur, əbcəd hesabı ilə birlikdə cəmi yetmiş
ikidir. İyirmi səkkiz hərf də oxunduqları kimi yazılanda yetmiş iki
hərf meydana çıxır ki, iyirmi səkkiz hərf Məhəmmədin dilindəki
hərflərdir və o, əzəli və əbədi olan iyirmi səkkiz ilahi hərfin
məzhəridir.
Qurani-Kərimin haqqı üçün sən (müraciət Hz. Məhəm-
mədədir və Yasin olaraq xitab edilmişdir) göndərilmişlərdənsən.
Yəni Yasin göndərilmişlərdəndir. Necə ki, Quranda İsa (ə.s.)
haqqında da “Məryəm oğlu İsa Məsih sadəcə Allahın elçisi,
Məryəmə atdığı sözü və Ondan bir ruhdur” deyilir. Buradan rə-
sul (göndərilmiş), söz və ruhun bir həqiqət olduğu başa düşülür.
“Peyğəmbərlər arasında ayrı-seçkilik etmirik” deyilir. (Hər bir
peyğəmbər bir hərf olaraq qəbul edilsə) Quranda da iyirmi sək-
kiz peyğəmbərin adı çəkilmişdir ki, bu da bütün peyğəmbərlərin
həqiqətlərinin bir və eyni olduğuna sübutdur. Bə səbəblə Haqq
təala “Peyğəmbərləri arasında ayrı-seçkilik etmirik və biz Ona
təslim olanlarıq” deyir. Həmd aləmlərin rəbbi olan Allah üçündür.
Bismilləhir-rahmənir-rahim “de ki: istər “Allah” deyin, istər
“Rahman” deyin, necə çağırırsız çağırın, ən gözəl adlar Onun-
dur”. Hz.Peyğəmbər (ə.s.) belə demişdir: “Allah Adəmi Rahman
surəti üzərində yaratdı”. Allah Həzrəti Əhədiyyətin bənzərsiz
olan zatının adıdır. Rahman da Haqq təalanın sifətinin adıdır. Bu
halda Adəm (ə.s.) zat və sifətin surətində yaradılmışdır ki, beləcə
cami (əhatə edən, xüsusilə toplayan) olmuşdur, bunu yaxşı anla.
Bismilləh əlif, bə, tə, sə, cim ha, xa, dal, zəl, ra, zə, sin, şin, sad,
zad, ta, za, ayn, ğayn, fə, qaf, kəf, lam, mim, nun, vav. Hə, laməa-
lif, yə, pe, çe, je, gə. “Allah Adəmə adların hamısını öyrətdi, sonra
onları (mələklərə) ərz etdi”. Buradakı adların hamısı (əsmayi-kül)
- 32 -
 Həqiqətlərə Giriş

həm əsmayi-hüsna, həm də onun xaricində qalanları əhatə edir

və Hz. Əhədiyyət tərəfindən Adəmə (ə.s.) mələk vasitəsi olmadan
öyrədilmişdir. Bunlar (yuxarıda saydığımız) otuz iki əzəli və əbəi-
di hərflərdir və bu hərflər Haqq təalanın zatının və sifətlərinin
adlarını, başqa şeylərin adlarını, səmavi kitabları, yəni Quran, İn-
cil, Tövrat, Zəbur və səhifələri və Haqq təalanın əmri ilə peyğəmb-
bərlərə gələn bütün elmləri əhatə edir. Bundan başqa bu əzəli və
əbədi otuz iki ilahi hərf bütün adların əslidir. Bütün adlar bu otuz
iki hərfdən əmələ gəlir. Birləşsə də, tək olsa da bütün bu hərflər
həqiqət və mənada birdir. Məsələn, əl-həmdü sözü əlif, lam, hə,
mim və dal hərflərindən ibarətdir. Əl-həmdü sözü bu hərflərin bir
hissəsi olsa da, bu hərflər əl-həmdü sözündən çıxarılsa əl-həmə-
di sözü ortadan qalxar. Bu səbəblə əl-həmdü əlif, lam, hə, mim
və dal hərflərinin eynisidir və açıqdır. Bu misaldan belə nəticəyə
gəlirik ki, hissə əsl ilə eyni şey olur, ad ilə adlanan şey (müsəmma)
bir-birinin eyni olur, sifət ilə vəsfləndirilən (mövsuf) də bir-birin
-
nin eynidirlər. Haqq təalanın qədim kəlamı olan bu otuz iki əzəli
və əbədi hərf də Zatından ayrı deyil. “Allah Taha və Yasini yerin və
göyün yaradılışından min il əvvəl oxudu” (Hədisi-Şərif). Allahın
kəlamı bu əzəli və əbədi otuz iki hərf olduğuna, kəlam da kəlamı
deyənin (mütəkəllim) sifəti olduğuna görə onun eynisi olur. Sifət
zatın eynisi olduğuna və ondan ayrılmayacağına görə, kəlamın
mütəkəllimdən başqası olduğunu deyən küfrə girmiş olar. Əgər
sifətin zatdan ayrı olduğu fərz edilsə Zati-Barinin eynisi olan şey-
dən və başqası olan şeydən ibarət olduğunu qəbul etmək lazımdır
ki, bu da mümkün deyil. Əgər kimsə kəlam (yəni Allahın sifəti)
Onun Zatının nə eynisidir, nə də qeyrisidir desə, iki mübahisəli
vəziyyət yaranar ki, bu da məcburən batil düşüncədir.
Mövcud olan hər şey zatın eynisi olmalıdır. Çünki, bütün
- 33 -
 Seyid Nəsimi

varlıqda sifətin vəsf olunan ilə eyni olduğu ortadadır. Buna görə
də Allahın kəlamı yəni sifəti olan bu əzəli və əbədi otuz iki ila-
hi sözün Onun eynisi olması lazımdır. Kəlam, o kəlamı deyənin
eynisi olduğuna görə Haqq təalanın Zatının da otuz iki hərf ol-
ması lazımdır. “Ondan başqa ilah yoxdur, O hər şeyi əhatə edir”
bütün varlığı əhatə etmişdir, “hər nə oldu və olursa” onun sərfi-
yyatı altındadır. Bütün varlığa və kainata (Zatın vəsfi olan otuz
iki ilahi hərfdən ibarət olan) adları baxımından yetişmiş və onları
əhatə etmişdir. Buna görə də bütün varlığın eynisi və həqiqətidir.
Çünki, bütün varlıq bu otuz iki hərf ilə vardır. Necə ki, əl-həm-
dü sözündən əlif, lam, hə, mim, dal hərfləri çıxarsa əl-həmdü var
olmaz, eyni şəkildə əgər varlıqdan bu otuz iki hərf ayrılsa əşyanın
da varlığı yoxa çıxar və ondan geriyə heç bir şey qalmaz. Bütün
varlığın bu əzəli və əbədi otuz iki hərfin eynisi olması isbatlanmış
oldu.
Əgər kimsə “sifət zatın eynisi olduğu üçün (Allahın) Zatının
bütün varlığı əhatə etdiyini deyirsən, amma bu əhatə Zat kimi
deyil elm kimidir, çünki, Quranda Allah “Hər şeyi elmi ilə əhatə
etmişdir” deyərsə, cavab olaraq bunu deyə bilərik ki: İkincili
əslin eynisi olduğu sübut edildiyinə görə sifət ilə vəsf olunanın
da eyni olması lazımdır. Kəlam Zatın (Onun vəsfi kimi) eynisi
və həqiqətidir. Bütün varlığın əsli hərf və kəlam olduğuna görə
bütün varlığın, hərf və kəlamın eyni olması lazımdır. Kəlam da
kəlamı söyləyənin (mütəkəllimin) eynisidir, bunu anla. Bundan
başqa iki (ən) əhatə edənin (yəni mühitin) birlikdə olması müm-
kün deyil vəssəlam. “Təkdir, ortağı yoxdur””.
Ey Haqq təalanın həqiqətini axtaran adam, bil ki, varlığın
yaradılmasının məqsədi Onun zatını və vəsfini bilmək və tanı-
maqdır. “Gizli bir xəzinə idim, bilinməyi sevdim və tanınım
- 34 -
 Həqiqətlərə Giriş

deyə xalqı yaratdım”. “Cinləri və insanları ancaq mənə ibadət

etdinlər deyə yaratdım” yəni məni tanısınlar deyə... Bu səbəblə
peyğəmbərlər şəriət qanunlarını və qaydalarını, dinin əsasını
və varlığın yaradılmasını hərflərin cəmi üzərində qurmuşlar ki,
Haqq-təalanı bilmək mümkün olsun. Varlığı yaradan və hər şeyin
ilahı və məbudu olan o bənzərsiz və əzəli Zatın kəlamı və vəsfi,
əzəli və əbədi otuz iki hərfdir. Sifət də zatın eynisidir və bütün
varlığın həqiqəti və mahiyyəti otuz iki hərfdir. Çünki, hər şeyin
öz adı vardır və bu adlar otuz iki hərfdən başqa bir şeydən ibarət
deyillər.
Hz. Peyğəmbər (ə.s.) belə demişdir: “İslam beş şey üzərində
qurulmuşdur: Allahdan başqa ilah olmadığına və Məhəmmədin
Allahın rəsulu olduğuna şəhadət gətirmək, namaz qılmaq, zəkat
vermək, ramazanda oruc tutmaq, gücü çatanın evi (Kəbəni)
həcc etməsi”. Həzrəti Əhədiyyət İslam binasını beş şey üzərində
qurmuşdur. Bunlardan biri kəliməyi-tovhiddir, yəni lə iləhə
illəlləh deməkdir. Kim ki, bu cümləni səmimi ürəklə ixlaslı şəkildə
desə ona müsəlman deyilir. Bu cümləni deməyən adama da kafir
deyilir. Onu deyənə müsəlman, deməyənə də kafir deyildiyinə
görə bu cümlənin necə bir hikməti olduğunu bilmək lazımdır.
Bundakı hikmət odur ki, kəlmeyi-tovhid, Allahın kəlamı,
adları və sifətləri olan (əlifbadakı) əsl ikirmi səkkiz hərf qədər
iyirmi səkkiz hərfdən ibarətdir. Sifət vəsf olunanın eynisidir və
(Zatın sifəti olan iyirmi səkkiz hərf, iyirmi səkkiz hərfdən ibarət)
kəlmeyi-tovhidə dəlalət edir. Yəni kəlmeyi-tovhid həm mənasına
görə, həm zahirinə, həm də daxilinə görə Haqq təalanın birliy-
inə şahiddir. Batininə görə şahiddir, çünki, Haqq təalanın əzəli
kəlamı, sifətidir. Sifət də zatın eynisidir. Kəlmeyi-tovhid də Zatın
sifəti olan əlif, bə, tə, sə şəklində davam edən iyirmi səkkiz hərf-
- 35 -
 Seyid Nəsimi

dən ibarətdir. Lə iləhə illəlləh Muhammədun rasulullah cümə-

lələrindən ibarət olan kəlmeyi-tovhiddəki hərflər bunlardır: lam,
əlif, əlif, lam, əlif, hə, əlif, lam, əlif, əlif, lam, lam, əlif, hə, mim, hə,
mim, mim, vav, ra, sin, vav, lam, əlif, lam, lam, əlif, hə.
Haqq-Təalanın kəlamı onun əzəli sifətidir, iyirmi səkkiz hərf-
dən ibarət olan kəlamı Onun zatının eynisidir. Hz. Məhəmməd
Mustafanın nitqi və Quranın əsli olan bu iyirmi səkkiz hərfin
(hər birinin) həqiqəti və mahiyyəti eyni şeydir çünki, sifəti bird-
ir. Yəni əlifdə olan xeyir, şər, faydalı, zərərli, qəhrli və lütfkar hər
nə sifəti varsa bə hərfində də var, tə hərfində də, sə hərfində də,
cim hərfində də... Əgər bu iyirmi səkkiz və otuz iki hərfin mahi-
yyətləri və həqiqətləri bir birindən fərqli olsaydı, sifətləri də eyni
olmazdı. İyirmi səkkiz ilahi hərfin vəsfləri eyni olduğuna görə
başqa dillərdə də lütfkar, qəhrli, xeyirli və şərli olmaqla da bir
yerə gələrək bu mənaları ifadə edir. Ona görə də bütün hərflərin
sifətlərini və həqiqətlərinin bir olduğu sübut olundu, Əgər kimsə
bu qədim iyirmi səkkiz və otuz iki hərfi bir həqiqət, bir mahiyyət
və eyni şey kimi bilməsə və kəlmeyi-tovhidin bu iyirmi səkkiz
hərfi ilə şəhadətdə olmasa bu hərflərin vəhdətinə (birliyinə) in-
anmamış olar, şübhəsiz kafir və müşriklərdən olar, tovhid (birlik)
əhlindən olmaz, şəriətə və həqiqətə görə qətl olunması lazımdır.
Bu səbəblə Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Şəhadət edirəm ki, Allahdan
başqa ilah yoxdur və şəhadət edirəm ki, Məhəmməd Allahın rə-
suludur deyənə, namaz qılana, zəkar verənə və ramazan ayında
oruc tutana, gücləri çatınca evə həccə gedənə qədər insanları
öldürmək əmri aldım. Bunları etsələr məndən əmin olarlar,
qanları, malları mənim üzərimdə əmanət olar. Onların hesabı
Allaha aiddir” demişdir. Bu səbəblə kəlmeyi-tovhidi deyən adam
şəriətə görə müsəlmandır. Kəlmeyi-tovhidin həqiqətini və mahi-
- 36 -
 Həqiqətlərə Giriş

yyətini bilib birliyin sirrinə çatanda da həqiqətə görə qurtulan-

lardan, möminlərdən və müvahhidlərdən olar. Allahın peyğəm-
bərlərini qəbul edib, kəlmeyi-tovhidin həqiqətinə vaqif olub ona
çatan, bunun yanında qiyaməti, həşri və nəşri, sıratı, mizanı, Allahı
cənnətdə görməyi, cənnəti, hurini, qılmanı, cəhənnəmi, oradakı
əzabı, odu, rahatı və ələmi qəbul edən adam şəriətə və həqiqətə
görə müsəlman, mömin və cənnət əhlindən olar. Bu həqiqəti bu
şəkildə qəbul etməyən və bundakı mənaları anlamayan adam
kəlmeyi-tovhidi desə də, namaz qılıb zəkatını versə və hacı olsa da
sadəcə təkrarçı olar, təkrarçının da imanı düzgün və mötəbər dey-
il. O adam axirətdə qurtulmuşlardan olmaz, əməl dəftəri sağ əlinə
verilməz. Allah təala “...kimin əməl dəftəri sağ əlinə verilsə, elə on-
lar kitablarını oxuyacaqlar və ən kiçik bir haqsızlığa uğradılmaya-
caqlar”. “Onda kitabı sağ əlinə verilən asanlıqla hesaba çəkiləcək”.
“Kim ki bu dünyada kordusa, axirətdə də kordur və gedişə görə
daha çaşqındır” buyurmuşdur. Yəni bu dünyada açıqladığımız
mənaları və həqiqətlərin sirlərini bilməyən, dinin, imanın və İs-
lamın həqiqətini və hikmətini bilməyən adam əməl dəftərini sağ
əlinə ala bilməz. Çünki, o, Adəmin və Həvvanın kərim üzündəki
kitabı ki, əslində lövhi-məhfuz odur, oxumamışdır. Bütün insan-
ların əməlləri lövhi-məhfuzda yazılıdır, “nə quru, nə yaş heç nə
yoxdur ki, o hər şeyi açıqlayan kitabda olmasın” deyə buyurul-
muşdur.
Bu dünyada kor olan o biri dünyada da kordur. Allah-təala
belə buyurur: “Onlar Allahı və peyğəmbərlərini inkar edirlər,
Allah ilə peyğəmbərlərini ayırmaq istəyirlər. “Bəzisinə inanırıq,
bəzisini inkar edirik” deyirlər. Bu ikisinin (imanla küfrün) arasın-
da bir yol tutmaq istəyirlər. Onlar əsl kafirlərdir. Biz də kafirlərə
alçaldıcı əzab hazırlamışıq”. Beləliklə, peyğəmbəri Allahdan ayrı
- 37 -
 Seyid Nəsimi

bilən və ona iman etməyən adam bu ayəyə görə kafir olmuş olur.
Kafir iman etməyib küfründən qurtulmasa öldürülməlidir və bu
halaldır. Necə ki, lə iləhə illəlləh (və) Muhammədun rasulullah
cümlələrinin cəmi iyirimi səkkiz hərfdən ibarətdir və iyirmi
səkkiz ilahi hərfin həqiqətləri və mahiyyətləri birdir. Bu hərfləri
bir həqiqət bilməyən və ya ikidir deyərək elə qəbul edən adam
kafir və müşrikdir. Bu minvalla Allah təala Hz.İsa (ə.s.) haqqın-
da belə buyurmuşdur: “Məryəm oğlu İsa Məsih sadəcə Allahın
elçisi, Məryəmə atdığı kəlməsi və Ondan bir ruhdur”. Bu dəqiq
faktla Məryəm oğlu İsanın Haqq təalanın peyğəmbəri, kəlməsi
və ruhu olduğu sübut olunmuşdur. Necə ki, Hz.Peyğəmbərə də
Sin demişdir: “Ey Sin (Yasin). Hikmətli Qurana and olsun ki,
sən göndərilmişlərdənsən”. Burada Yə nida olduğu üçün Sin də
çağırılan adamın adıdır. Çünki nida hərfi/ədatı feil və ya başqa
bir ədat, bağlayıcı ismin qarşısına gəlir. Beləliklə, Sinin Hz. Pey-
ğəmbər olduğu isbat edildi. İsim ilə adlanan (müsəmma) eyni
olduğuna görə Hz. Məhəmməd (ə.s.) Ya/Sindir. Yasin Hz. Əhədiu-
yyətin qədim kəlamı olduğuna görə, kəlam da o kəlamın sahibi ilə
eyni olduğuna görə, sifət ilə vəsf olunan eynidir. Hz.Peyğəmbər
Allah təaladan ayrı deyildir, eynidir. Rəsulullahı Haqqdan ayrı
düşünən və ayıran adam Allahın bu ayəsinə görə kafir olmuş olur:
“Onlar Allahı və peyğəmbərlərini inkar edirlər, Allah ilə peyğəm-
bərlərini ayırmaq istəyirlər”. Allah və Rəsulunu ayırmaq istəyən-
lər “Onlar əsl kafirdirlər” vəssəlam.
Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Allah Taha və Yasini yer və göylər
yaradılmadan min il əvvəl oxudu” demişdir. Beləliklə, Sin daha
öncədən mövcud imiş ki, o da Hz. Məhəmməddir. Haqq təalanın
qədim kəlamı da Sindir ki, kəlamı sifətidir və Onun zatı ilə eynidir.
Ey Allahın elmi və mərifətini istəyən adam, bu isbatdan hərəkət
- 38 -
 Həqiqətlərə Giriş

edərək hansı mənaya çatmaq olar, yaxşı düşün. Məhəmməd

(ə.s.), İsa və Musa (ə.s.) və digər peyğəmbərlər kimlərdir düşün...
Quranda “Peyğəmbərləri arasında fərq qoymuruq” deyilir. Bunu
yaxşı başa düş, çünki, olduqca həssas bir məqamdır. Bu məqamı
yaxşı bil ki, Quranda bəhs olunan “anlamazlar” dəstəsindən olma,
“Bax bunlar heyvan kimidilər. Hətta daha aşağıdırlar. Bunlar da
qafillərin elə özləridir”. Bu ayə haqqı batildən ayırmayan, Adəmə
səcdə etməyən, namaz qılmayan, zəkat verməyən, Haqq təalanın
sirləri üzərində düşünməyənlər haqqındadır. Heyvan kimi yey-
ib içməkdən və şəhvətlərinin arxasınca qaçmaqdan başqa bir şey
bilməzlər ki, Allah təala “Onlar sadəcə bu dünya həyatının xarici
tərəfini bilirlər. Axirətdən isə onlar həmişə qafildirlər” demişdir.
Hz. Məhəmmədi (ə.s.) və digər peyğəmbərləri bu keyfi-
yyətlə bilməyən, tanımayan və onları Haqqdan ayıran və Haqqı
bilməyən adam bütün dinlərə görə kafirdir.
Əli (k.v.) belə buyurmuşdur: “Mən (Allahın) danışan
kəlamıyam, mən Kəf, Hə, Yə, Ayn, Sadam və mən Səbul-məsany-
iyəm”. Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Mən və Əli bir nurdanıq” demişdir.
Yenə Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Allah əvvəlcə mənim nurumu yarat-
dı” demişdir. Allah təala Quranda “Sizə Rəbbinizdən bir dəlil
gəldi və sizə açıq-aydın bir nur endirdik” və “Allah göylərin və
yerin nurudur” buyurur. Nur mütləq ki, tək bir həqiqətdir. Bu
səbəblə Haqq-təala öz zatına və kəlamına nur demişdir. Hz.
Peyğəmbər “Allah əvvəlcə mənim ruhumu yaratdı” və “Mən və
Əli bir bir nurdanıq” demişdir ki, buradan sən bütün varlığın
həqiqəti və mahiyyətinin tək bir nur olduğunu və o tək nurda
ixtilaf olmadığını bilməlisən. Çünki, nur tək bir həqiqətdir və
onda çoxalma olmur, onu bölmək və parçalara ayırmaq mümkün
deyil. Bu sadəcə tərkiblər aləmi olan sifət aləmində yəni varolma
- 39 -
 Seyid Nəsimi

və yoxolma aləmi dediyimiz bu aləmdə mümkündür. Beləliklə,

bütün varlığın həqiqətinin tək bir şey olduğu isbat edilmiş olur.
Əgər bütün varlığın həqiqəti tək bir şey olmasaydı, tovhid necə
isbatlanmış olardı? Əlbəttə mümkün olmaz, ikilik və ortaqlıq ol-
malı idi. Yoxsa O “Birdir və ortağı yoxdur”. Allah təala “Doğrusu
Allah özünə ortaq qoşulmasını əsla bağışlamaz. Ondan başqasını
isə istədiyi adamlar üçün bağışlayar” demişdir, yaxşıca anla.
Başqa bir tərəfdən “Onun əmri bir şeyi diləyəndə ona sadəcə
“Ol!” deməkdir. O da tezliklə olur” ayəsi lazım olanda bütün
varlığın əsli və yaradılışı kün (Ol) sözü ilədir. Bu da kəf və nun
hərflərindən ibarətdir. Kəf və nun da Hz. Əhədiyyətin qədim
kəlamı olması səbəbi ilə Haqq təalanın eynisidir və varlıq da kəf
və nunun eynisidir. Odur ki, bütün varlığın hərf və kəlamı olması
lazımdır, çünki onun əsli hərf və kəlamdır. İkincili olan şeyin əsl
olanın eynisi olduğu isbat edildi ki, bu da varlığın kəf və nun old-
uğu anlamına gəlir. Bunu yaxşı anla.
Allah zatın adıdır və zatın eynisidir. O sözün tələffüz edilmə-
si bu beş hərflədir: əlif, lam, lam, əlif, hə. Bu beş hərf oxunduğu
kimi yazılarkən on dörd hərf ortaya çıxır: əlif, lam, fə, lam, əlif.
Mim, lam, əlif, mim, əlif, lam, fə, hə, yə. Allah sözünün hərflərinin
tələffüzündə ortaya çıxan bu on dörd hərf, on dörd müqəttəat
hərfinin, yəni əlif, lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim,
qaf, nun sayına bərabərdir. Bu on dörd hərf də Adəmin kərim
üzündəki on dörd xəttin əlamətidir ki, “Allah Adəmi öz surətində
yaratdı” deyilmişdir.
Allahın adının on dörd hərf olduğunu gördün, bildin və
tanıdın. Məhəmməd adı da bu beş hərfdən ibarətdir: mim ha,
mim, mim, dal. Bu beş hərf oxunduğu kimi yazılanda da on
dörd hərf əmələ gəlir: mim, yə, mim, ha, yə, mim, yə, mim, mim,
- 40 -
 Həqiqətlərə Giriş

yə, mim, dal, əlif, lam. Allah adının on dörd hərfi ilə Məhəm-
məd adının bu on dörd hərfinin cəmi iyirmi səkkiz hərf olur ki,
Quranın əsli və bənzərsiz Hz.Əhədiyyətin zatının adları olan
əzəli və əbədi iyirmi səkkiz hərfin sayına bərabərdir. Bu səbəblə
Hz.Peyğəşmbər (ə.s.) belə buyurur: “Məni yuxuda görən Haqqı
görmüşdür”. Buradakı görmək zahir gözüylə və heyvani hislə
görmək deyildir. Necə ki, bir çox kafir və müşrik də Peyğəmbəri
zahir gözüylə görmüşdülər, amma Haqq təala onların görmələri-
ni qəbul etməmişdir: “Onların sənə baxdıqlarını görürsən, baxır-
lar, amma görməzlər”. Halbuki onlar zahir gözləri ilə Peyğəmbəri
görmüşdülər. Deməli, görməkdən məqsəd bu göz ilə görmək
deyil. Bəs görmək deyəndə nə nəzərdə tutulur? Görmək deyəndə
Hz.Peyğəmbəri mərifət gözü ilə görmək nəzərdə tutulur. “O ki-
tab verdiyimiz ümmətlərin alimləri onu (o peyğəmbəri) tanıyır-
lar”. (Ayədə göstərilən kitab) yəni kitabın elmidir ki, kitab da
əlif-lam-radır. Əlif-lam-ranı bilən və tanıyan adam Hz. Məhəm-
mədi (ə.s.) görmüş və tanımış olar. Məhəmmədi görüb tanıyan
da Haqqı görmüş və tanımış olar. “Allah Adəmi öz surəti və
Rahman surətində yaratdı”. “Uşaq atasının sirridir”. Məhəmməd
(ə.s.) Adəmin (ə.s.) oğludur və adəmin surətində yaradılmışdır.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Mən Adəmin ağasıyam” demişdir. Allah
təala da “Biz insanı ən gözəl surətdə yaratdıq” buyurur. Hz.Pey-
ğəmbər “Merac gecəsində rəbbimi ən gözəl surətdə gördüm” və
“Allah Adəmi özü surəti və Rahman surətində yaratdı” demişdir.
Bu halda “Məni yuxuda görən Haqqı gerçəkdə görmüşdür”
hədisinin də doğruluğu meydana çıxır. Bunu yaxşı anla.
Adəm (ə.s.) Haqq təalanın xəlifəsidir. Xəlifə birinin yerinə
keçən (qaimməqam) deməkdir. Necə ki, Adəm (ə.s.) də bütün
mələklərin, peyğəmbərlərin, övliyanın və möminlərin səcdə et-
- 41 -
 Seyid Nəsimi

diyi adam olmuşdur. Ona səcdə etməkdən qaçan da şeytan, kafir,

məlun və Zati-kibriyyənin qovduğu və rədd etdiyi biri olmuşdur.
Çünki, əmr edilən səcdə übudiyyət yəni qulluq, ibadət səcdəsi
idi. Yoxsa zahir üləmanın iddia etdiyi kimi təhiyyət və hörmət
səcdəsi deyildi. Əgər onların dediyi kimi (bu səcdə təhiyyət və
təzim səcdəsi) olsaydı o səcdəni etməyən kafir olmamalıydı. Əl-
bəttə təhiyyət və hörmət səcdəsi ilə übudiyyət səcdəsi bir və eyni
şey olmamalıdır, yaxşı anla.
“Ey ağıl sahibləri! İbrət alın”. Allah sözünün hərfləri əbcəd
hesabı ilə altmış yeddidir. Adəm (əlif, əlif, dal, mim) və Həv-
va (ha, vav, vav, əlif) adlarının əbcəd hesabı da altmış yeddidir.
Ey Allahı tələb edən adam, buradan Adəm və Həvvanın (ə.s.),
Haqq təalanın məzhəri, eynisi və xəlifəsi olduqlarını anla. O,
mələklərin, peyğəmbərlərin, övliyanın və möminlərin səcdə
etdiyidir. Ona səcdə etməyən şeytan, məlun və Haqqın Adəm-
dəki zühurunu görmədi və tanımadı. O, “dirəndi, kibirləndi, kaf-
irlərdən oldu”. “Allah onu alçaltdı”, “Mənimlə eşidər, mənimlə
görər, mənimlə danışar, mənimlə yeriyər və mənimlə hücum
edər” sirləri lənətlənmiş İblisə açılmadı. Çünki, o İblis Haqq
təaladan başqasına səcdə edilməyəcəyini bilmədi. Hz. Peyğəm-
bər “Allahdan başqasına səcdə edən mütləq küfrə girər” demişdir.
Deməli, Adəm (ə.s.), Haqqın qeyrisi olsaydı və ona səcdə edən
əlbəttə kafir olardı. Buna istinadən ona səcdə etməyən kafir və
əbədi lənətlənmişlərdən oldu. Lənətlənmiş şeytandan əmin ol-
maq üçün bu mənanı yaxşı anla və düşün.
O şeytan, Adəmə (ə.s.) səcdə etməmiş və insanları Haqqa
səcdə etməkdən çəkindirmişdir. Quranda da Allah təala “Namaz
qıldığı zaman bir qula əngəl olanı gördünmü?” buyurur. “Qəti ona
qulaq asma (Rəbbinə), səcdə et və yaxınlaş”. Beləliklə, namazın
- 42 -
 Həqiqətlərə Giriş

məqsədinin səcdə olduğu isbat edildi. Haqq təala Peyğəmbərə

(ə.s.) şeytana itaət etmə, çünki, o, insanları Haqqa səcdə etmək-
dən çəkindirir. Sən Haqqa gözəl şəkildə səcdə et, deyə buyurur:
“Namaz qıldığı zaman bir qula əngəl olanı gördünmü?”.
Namaz qibləyə yönəlmədən düzgün olmaz. Qibləyə yönəlmək
namazın şərtlərindəndir. Allah təala “.....üzünü Məscidi-Hərəmə
tərəf çevir...” deyə buyurmuşdur. Burada Məscidi-Hərəm Kəbədir.
Hz.Peyğəmbər “Allah Adəmin başını və alnını Kəbə torpağından,
köksünü və kürəyini Məscidi-Əqsadan, sağ əlini şərqdən, sol əlini
qərbdən (alınan torpaqla) yaratdı” demişdir. Bütün yer üzündə
bu iki yer qiblə olaraq müəyyənləşdirilmişdir. Çünki, bu iki yer
Adəmin başı və alnı ilə köksü və kürəyi(nin torpağının alındığı
yer)dir. Namaz qılan adam Kəbəyə yəni Adəmin (ə.s.) baş və al-
nının məqamına yönəlmədiyi zaman onun namazı, qulluğu və
yönəlişi qəbul və məqbul deyildir. Beləliklə, şeytanın insanları
namazdan çəkindirməyinin məqsədinin onların Adəmə səcdə
etməmələri olduğu məlum oldu. Bu səbəblə şeytan lənətlən-
miş və qovulmuş oldu ki (onun haqqında) “O sizə açıq-aydın
bir düşməndir” buyurulmuşdur. Bu səbəblə Hz. Əhədiyyət, Hz.
Peyğəmbəri ona itaət etməyə və ona uymağa qadağan etmişdir:
“Qəti ona qulaq asma (Rəbbinə) səcdə et və yaxınlaş”.
Beytül-Müqəddəs də peyğəmbərlərin qibləsidir və Kəbə
kimidir. Necə ki, Kəbə Adəmin (ə.s.) baş və alnının yeridir.
Beytül-Müqəddəs də onun köks və kürəyinin yeridir. Hz.Pey-
ğəmbər əvvəlcə Beytül-Müqəddəsə yönəldi, o tərəfə doğru namaz
qıldı və səcdə etdi. Çünki, köks və kürək qəlbin məqamıdır. Hz.
Əhədiyyətdən də feyz əvvəl ürəyə gəlir, oradan dilə-nitqə gələrək
zahir olur. Nitqin yeri də ağızdır ki, Adəmin (ə.s.) üzündədir.
Haqq təaladan ilk olaraq ürəyə gələn feyz otuz iki və iyirmi
- 43 -
 Seyid Nəsimi

səkkiz əbədi və ilahi hərflərdir. Bunlar (yəni otuz iki və iyirmi sək-
kiz hərf) Adəm və Məhəmmədin (ə.s.) dillərində car edilir. Hz.
İzzətə edilən qulluğun adı olan namazı da bu hərflərin sayı qədər
qılmaq lazımdır. Hz. Əhədiyyət Haqq təalanın kəlamı olan otuz
iki və iyirmi səkkiz qədim hərfin əvvəlcə ürəyə endiyini deyir:
“Onu (Cəbrayıl) qəlbin üzərinə endirdi...”. Başqa bir yerdə də “...
sizə açıq-aydın bir nur endirdik” buyurmuşdur. O nurun əlaməti
və qaimməqamı Adəm və Məhəmmədin (ə.s.) üzündəki otuz iki
və iyirmi səkkiz xəttdir. Qurani-Kərim isə məhz bu otuz iki və iy-
irmi səkkiz xəttin əlamətidir.
(İyirmi səkkiz hərf, iyirmi iki nöqtəsi ilə birlikdə) əlli hərf
və nöqtə olur ki, Haqq təala (meracda ilk dəfə) onun sayı qədər
namazı fərz qılmışdır. Haqq təalanın qədim kəlamı bu otuz iki
hərfdən ibarət, Adəmin (ə.s.) də dilində bu otuz iki hərf olduğu
və bunların əlaməti də Adəmin (ə.s.) üzündəki xətlər olduğu
üçün Adəmin (ə.s.) Haqq təalanın məzhəri olduğu açıq-aşkar
görünür. Çünki, kəlam onu danışandan (mütəkəllimdən) əsla
ayrı deyildir. Beləliklə, Adəmə səcdə etməyən Haqqdan üzünü
çevirmiş olar. Haqqa səcdə etməyən də kafir və lənətlənmişdir:
“dirəndi, kibirləndi və kafirlərdən oldu”.
Əgər biri desə ki, lə iləhə iləlləh Muhammədən rasulullah
cümləsinin Quranın iyirmi səkkiz hərfinin sayına bərabər olaraq
iyirmi səkkiz hərf olduğu düzdür, amma kəlmeyi-şəhadət əşhədü
ən lə iləhə illəlləh və əşhədü ənnə Muhammədən rasulullah
şəklindədir və sən buradakı əşhədü sözünü hesaba daxil etmədin.
Cavab olaraq, əşhədü ən lə iləhə iləlləh və əşhədü ənnə Muü-
hammədən rasulullah cümləsinin meyli və dönüşü həm iyirmi
səkkiz, həm də otuz iki ilahi hərfədir, deyərik. Çünki, bu ikisinin
mənaları eynidir. Müvahhidlərin yəqini artsın və və etiqadları
- 44 -
 Həqiqətlərə Giriş

daha da güclənsin deyə bunu daha açıq şəkildə göstərək.

Kəlmeyi-şəhadətdəki hərflər və nöqtələrin cəmi əllidir: əlif, şin,
hə, dal, əlif, nun, lam, əlif, əlif, lam, əlif, hə, əlif, lam, lam, əlif, əlif,
lam, lam, əlif, hə, vav, əlif, şin, hə, dal. əlif, nun, mim, ha, mim, mim,
dal, ra, sin, vav, lam, əlif, lam, lam, əlif, hə. Bu kəlmeyi-şəhadət,-
dir. Quranın əlaməti və qaimməqamı olan iyirmi səkkiz hərfin
(nöqtələri ilə birlikdə iyirmi səkkiz hərf də eyni şəkildə əllidir)
sayı qədərdir. Bu kəlmeyi-şəhadəti deyən adam bütün ilahi
kitabların və Quranın əsli, Adəmin (ə.s.) üzündəki iyirmi səkkiz
xəttin və Quranın əlaməti və qaimməqamı olan iyirmi səkkiz
ilahi hərfə şahidlik etmiş olar. Hz.Peyğəmbər merac gecəsində
Haqq təalanı ən gözəl surətdə, yəni iyirmi səkkiz hərfin əlaməti
üzündəki xətlərlə görünən Adəmin (ə.s.) surətində görmüşdür.
Allah təala (bu surət üçün) “Biz insanı ən gözəl surətdə yaratdıq”
demişdir.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Merac gecəsində rəbbimi ən gözəl
surətdə və tükləri çıxmamış bir gənc surətində gördüm” buyurur.
Tükləri çıxmamış gəncin üzündə sadəcə yeddi (ana) xətt yazılıdır.
Necə ki, Hz.Peyğəmbər “Quran yeddi hərf üzərində enmişdir”
deyir. Tükləri çıxmamış gəncin üzündəki yeddi xəttin hər biri
(dörd ünsürdən ibarət olduğu üçün) dörd xətdir ki, cəmi iyirmi
səkkiz xətt olur, Quranın əslidir. “Xeyr, o şərəfli bir Qurandır,
Lövhi-Məhfuzdadır” ayəsindən murad da tükləri çıxmamış
gəncin üzüdür. Onun üzündəki yeddi xətt istiva xətti ilə ikiyə
bölünəndə səkkiz xətt əmələ gəlir. Hər bir xətt (dörd ünsürdən
ibarət olduğuna görə) dörd xətt olur ki, cəmi otuz iki xətdir.
Laməlif Tövratda və İncildə gələn ancaq Hz. Peyğəmbərin dilində
olmayan dörd hərfin yəni pe, çe, je, gə-nin qaimməqamıdır.
Necə ki, Allah təala “Biz bir ayəni dəyişdirib yerinə başqa bir ayə
- 45 -
 Seyid Nəsimi

gətirdiyimiz zaman...” buyurur.

Hazırda və səfərdə ikən (cəmi) iyirmi səkkiz rükət (namaz
qılmaq) fərzdir ki, bu da tükləri çıxmamış gəncin üzündəki iyü-
irmi səkkiz xətt üçündür. Hazırda və cümə günü (cəmi) qılınması
fərz olan otuz iki rükət də eyni şəkildə tükləri çıxmamış gəncin
üzündəki yeddi xətt üçündür. Çünki, bu yeddi xətt istiva xətti
ilə ikiyə bölünəndə səkkiz xətt olur və bunların hər biri dörd
ünsürdüən ibarət olduğu üçün cəmi otuz iki xəttir.
Merac gecəsində namaz ilk olaraq əlli vaxt fərz olmuşdu.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) Haqq təaladan bunu azaltmasını istəyəndə
beş vaxta qərar verildi. Yəni əvvəl (fərz olan əlli vaxt) tükləri
çıxmamış gəncin üzündəki iyirmi səkkiz xəttin sayı qədər iyirmi
səkkiz hərf və (bu hərflərin iyirmi iki) nöqtəsinin cəmi qədərdir.
Tükləri çıxmamış gəncin üzündəki iyirmi səkkiz xətt onun yeddi
(ana) xəttindən əmələ gəlir ki, yeddi ayə olan Fatihə surəsi əslində
o (yeddi xətt)dir. Ey talib, (beləcə) sən kimə ibadət etdiyini və
kimə səcdə etdiyini bilirsən.
Başqa bir tərəfdən kəlmeyi-şəhadətin hərflərinin əbcəd hesə-
abı qırx bir dəfə iyirmi səkkiz və doqquz dəfə otuz ikinin cəminə
bərabərdir. Beləliklə, kəlmeyi-şəhadətin zahiri və batininin iyirmi
səkkiz və otuz iki sözə dəlalət etdiyini yaxşı bilmiş olarsan. Allahın
zatının adları (bu hərflər)dir. Ad da adlanan ilə eynidir. Quran-
da “Əlif Lam Mim Allah özündən başqa tanrı olmayan hayy və
qəyyumdur”, “Hökm Onundur və ancaq Ona döndürüləcək-
siniz” buyurulur. Kəlmeyi-şəhadətin hərflərinin (əbcədinin) qırx
bir dəfə iyirmi səkkiz olmasının səbəbi (əlifbadakı) iyirmi səkkiz
hərfin oxunduğu kimi yazılanda yetmiş hərfin əmələ gəlməsidir:
əlif, bı, tı, sı, cim, hı, xı, dal, zəl, rı, zı, sin, şin, sad, dad, tı, zı, ayn,
ğayn, fı, qaf, kəf, lam, mim, nun, vav, hı, yı. Bir də laməlif vardr
- 46 -
 Həqiqətlərə Giriş

ki, Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “lam-əlif bir hərfdir” demişdir. Bu laməi-

lif ilə birlikdə (yetmiş iki hərf) yetmiş üç hərf olur. Bu yetmiş
üç hərfdən əsl olan iyirmi səkkiz hərfi çıxsaq qırx bir hərf qalır.
Kəlmeyi-tovhidin əbcədindən ortaya çıxan qırx bir dəfə iyirmi
səkkiz(lik hissənin mənası budur). Beləliklə, sən xeyir, şər, fayda,
zərər, ucalıq, kədər, küfr, tovhid ifadə edən hansı sözlər varsa,
hamısının iyirmi səkkiz hərfdə olduğunu anlamış olarsan.
Kəlmeyi-şəhadətdə (ənnə sözündəki nun təşdidli olduğu-
na görə 2 dəfə sayılır) doqquz nöqtə vardır. Bu da (kün yəni ol
əmrini əmələ gətirən hərflərdən) kəf ilə nunun (oxunduğu kimi
yazılanda meydana gələn) hərf və nöqtələri cəminə bərabərdir.
Bütün varlığın əsli bu kün əmridir. “Onun əmri, bir şeyi istəyəndə
ona sadəcə “Ol” deməkdir. O da tez olur”. Kün əmrinin bütün
varlığın əsli olması kimi nöqtə də iyirmi səkkiz hərfin əslidir.
Belə ki, katib ilahi bir hərfi yazmaq üçün qələmini kağızın üstünə
qoyanda əvvəlcə bir nöqtə əmələ gəlir. Nöqtəni uzadanda diğər
bir nöqtə əmələ gəlir, beləliklə, yeddi nöqtəyə qədər uzadılan
nöqtələrlə əlif hərfi yazılır. Sona qədər bütün hərfləri bununla
müqayisə et. Beləliklə, hərflərin şəkillərinin əslinin nöqtə old-
uğu anlaşıldı. Kün (əmrini əmələ gətirən kəf və nun hərfi) bütün
varlığın əsli və mahiyyəti olduğuna görə və Hz. Peyğəmbər (ə.s.)
“Hər şey əslinə dönər” buyurduğundan hərflərin də əsli nöqtədir.
Kəlmeyi-şəhadətin doqquz nöqtəsi vardır və kəlmeyi-şəhadətin
hərflərinin əbcəd hesabı qırx bir dəfə iyirmi səkkiz ilə doqquz
dəfə otuz ikinin cəminə bərabərdir. “Bismillahda nə (sirr) varsa
bənin altındakı nöqtədədir” buyurulmuşdur. Beləliklə, hərf və
nöqtənin hər birinin zatında iyirmi səkkiz və otuz iki ilahi hərfin
əlaməti və bir tərəfdən eyni olduğunu bilirsən.
Əli (k.v.) “Elm nöqtədir, onu cahillər çoxaltdı” buyurmuşdur.
- 47 -
 Seyid Nəsimi

Kəlmeyi-şəhadətin zahirdə və batində necə iyirmi səkkiz və otuz

iki ilahi hərfə meyl etdiyini və onlara döndüyünü gör. Hər kim
kəlmeyi-şəhadəti bu xüsusiyyətləri ilə bilməsə və hərfin sirrlərinə
və həqiqətinə girməsə “Onlar ürəklərində olmayanı dilləri ilə
söylərlər” dəstəsindən olarlar. “Bunlar Rəblərindən bir hidayət
üzərindədirlər və bunlar nicata çatanlardır” ayəsində bəhs olu-
nan dəstədən olmaz. Kəlmeyi-şəhadətin sirlərinə çatıb həqiqə-
tini bilən adam əsl şəhid olar. Allahu təalanın “O kafirlər: Sən
Allah tərəfindən göndərilmiş peyğəmbər deyilsən deyirlər. De
ki: Mənimlə sizin aranızda şahid/şəhid kimi Allah yetər, bir də
yanında kitab elmi olan yetər”. Yəni (ayəyə görə) Haqq təala və
kitabın elmi yanında olan adam Hz.Məhəmmədin peyğəmbərli-
yinə şahid kimi bəs edir. Kitabın elmi kitabın əsli olan əlif-lam-ra
(yəni müqəttəat)dır. Beləliklə, kitabın elmindən məqsəd kitabın
əslinin elmidir, çünki, kitabın və kitabı əmələ gətirən hərflərin
əsli odur.
İndi ey ilahi sirlərin talibi, vaciblərin başında gələn kəlimeyi-
tovhidin və şəhadətin əslinin hərf və kəlam üzərində qurulduğunu
gördün və öyrəndin. Hz.Peyğəmbərin (ə.s.) Hz. Əhədiyyətdən
gətirdiyi dinin rüknlərinin hamısı və şəriət hökmlərinin qaydaları
hərf və kəlam üzrəində qurulmuşdur. Bu səbəblə bütün varlığın
əslinin, həqiqətinin və mahiyyətinin ilahi hərflər olduğunu
bilməlisən. Zat və sifət aləmi zahirdə və batində o ilahi hərflərdən
ibarətdir. Sifət aləmi olan zahir aləmi ilə zat aləmi olan batin aləmi
eyni həqiqətdir. Sifət zat ilə vardır, amma göz zat aləmini dərk
edə bilməz. “Gözlər onu görə bilməz, O isə bütün gözləri görür,
O lütf sahibidir, hər şeydən xəbərdardır”. Əgər zat və sifət eyni
həqiqət olmasaydı Vacibül-Vücud olan mütləq varlıqda ortaqlıq
olmalı idi ki, bu da mümkünsüzdür. “O ilkdir, sondur, zahirdir,
- 48 -
 Həqiqətlərə Giriş

batindir. O hər şeyi biləndir”.

Allahu təala “Namazı qılın...” buyurmuşdur. Hz. Peyğəmu-
bər də “Namazınızı qılın”, buyurur. İslamın rüknlərindən biri
beş vaxt namazdır. Bu namazlar üç hissəyə bölünür ki, biri haB -
zar namazıdır. Yəni kimsə muqim (yaşadığı yerdə qalan adam)
olsa, hər gündə on yeddi rükət namaz onun üçün fərzdir, əda
eləməlidir. Müqəttəat hərflərinin əsli bu on dörd hərfdir: əlif,
lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim, qaf, nun. Bu üç hərf
isə müqəttəatın batinindədir: əlifdə fə, sadda dal, nunda vav. Bu
on yeddi ilahi hərf iyirmi səkkiz ilahi hərfin əslidir. İyirmi səkl-
kiz ilahi hərf isə Quranın əslidir, müfrəd (digər hərflərlə birləşib
mənası olan söz yaratmadan) gəlmişdir. On dördü zahirdir, üç
hərf isə batindədir. On yeddi rükət namaz bunların sayı qədər
fərz olmuşdur ki, müqəttəatın əsli sayı qədər muqim olanlara
fərzdir.
Namazlardan biri isə səfər namazıdır. On bir rükətdir. (Şəkil
olaraq) on yeddi müqəttəat hərfindən əmələ gələn müqəttəat
hərflərindən başqa (əlifbada olan) on bir hərf sayına bərabərdir.
Bu hərflərdir: bə, tə, sə, cim, xa, zəl, zə, şin, dad, za, ğayn. Səfər
namazı bu on bir ilahi hərfin sayı qədərdir, səfərdə olan adamın
üzərinə fərzdir, qılmaq lazımdır. Hazarda və səfərdə qılınan (bu
iki şəkildəki) namazın rükətlərinin cəmi iyirmi səkkizdir, iy-
irmi səkkiz ilahi hərf sayına bərabərdir ki, Adəmin (ə.s.) kərim
üzündəki iyirmi səkkiz xətt o iyirmi səkkiz ilahi hərfin əlamətidir.
Müqəttəat hərflərində on bir hərfin gəlməməsi yəni qayıb hök-
mündə olmasına paralel olaraq evindən qayıb olan adama da (bir
gündə) on bir rükət namaz qılmaq fərz olmuşdur.
Namazlardan biri isə Cümə (günü qılınan fərz namazlar)dır.
On beş rükətdir. (Bəhs olunan on bir ədəd) bə, tə, sə, cim, xa,
- 49 -
 Seyid Nəsimi

zəl, zə, şin, dad, za, ğayn hərfləri ilə laməlifin qaimi-məqamı olan
pe, çe, je, gə hərflərinin cəmi qədər Cümə günü fərz rükət qılınır.
Hazırda qılınan namaz ilə cümə günü namazlarının rükətlərinin
cəmi otuz iki ilahi hərf sayı qədər otuz iki rükətdir. (Haqqın)
zatı və sifəti bu otuz iki hərfdən ibarətdir. Adəmin (ə.s.) kərim
üzündəki iyirmi səkkiz və şaqqül-qəmər mənasında olan istiva
xəttinin keçməsi ilə əmələ gələn otuz iki xətt o iyirmi səkkiz və
otuz iki hərfin əlamətidir. Namaz qılan adam hazırda, səfərdə və
cümə günündə iyirmi səkkiz və otuz iki ilahi hərflərin əlaməti
olan o xətlərin sayı qədər Kəbəyə yönəlir, namaz qılır və qulluq
edir, iman, rəhmət və məğfirət əhlindən olur. Bu namazı qıl-
mayan və qulluğunu etməyən adam mütləq atəş əhlindən olub,
kafir, cəhənnəmlik və əzab görənlərdən olar. “Allahım bizi oddan
qoru və yaxşılarla birlikdə cənnətinə qoy”. (Oddan) yəni şeytan-
dan qoru ki, o atəşdən yaradılmışdır: “Məni oddan yaratdın, onu
isə palçıqdan”.
Bu dəstəmazın sirrləri haqqındadır. Allahu təala “Ey iman
edənlər! Namaz qılmağa başlayanda üzünüzü və dirsəklərə qədər
əllərinizi yuyun. Başlarınızı və iki topuğa qədər ayaqlarınızı
məsh edin”, buyurmuşdur. Hz.Peyğəmbər (ə.s.) də “Allah ancaq
dəstəmazlı olan qulunun namazını qəbul edər”, demişdir. Namaz-
da üzün və əllərin dirsəklərə qədər, ayaqların da topuqlara qədər
yuyulub başın məsh edilməsinin səbəbi bu yerlərin iyirmi səkkiz
və otuz iki hərfin əlaməti olmalarıdır. Namazda da Hz.Əhədiyyə-
tin zatına yönəlinir və bu əlamətlərin sayı qədər namaz qılınır. Belə
ki. Namaz qılan adam Adəmin başı və alnının yeri olan Kəbəyə
yönələndə Haqq təaladan fərz bilinən hazırda, səfərdə və cümə
günündə (olduğu kimi) iyirmi səkkiz və otuz iki rükət namaz
qılır. Yuyulan və məsh edilən əlamətlərin sayı qədər namazın fərz
- 50 -
 Həqiqətlərə Giriş

olduğu ortaya çıxır və dəstəmaz ilə qıldığı namazı qəbul edilir.

Qıldığı namazın iyirmi səkkiz və otuz ikiilahi hərflərin sayı qədər
olduğunu bilir. “And olsun Tura, yayılmış incə dəri üzərinə, sətir-
sətir yazılmış kitaba” ayəsində işarə olunan Adəmin üzündə yazılı
olan və dəstəmaz alarkən yuyulan iyirmi səkkiz xətt bu hərflərin
əlamətidir. Əl və ayaq da ilahi hərflərin əlamətidir, çünki, dirsəyə
qədər əldə və topuğa qədər ayaqda otuz iki ədəd oynaq vardır.
İlahi hərflərin əlamətləri əl və ayaqlarda zahir olduğu üçün
dəstəmaz alanda bu üzvlər də yuyulur. Kəbəyə çevrilərək səcdə
edilir və namaz qılınır. Çünki Kəbə sözü Adəmin kəbindən (yəni
topuq) əmələ gəlmişdir. Nə qədər Kəbə Adəmin baş və alnının
yeri olsa da Adəmi ucaltmaq üçün Adəmin topuğuna kəb deyildi.
(Belə adlandırılmasının) başqa səbəbi də Kəbənin düz bir yerdə
tikilməsi kimi Adəmin kəbinin də incik sümüyü kimi düz yerdə
durmasıdır.
Başı məsh etmək də dörd hərfə işarədir: pe, çe, je, ge. Məsihin
(ə.s.) gətirəcəyi sancaq da bu hərflərdir, necə ki gəlmiş və bu hər-
fləri gətirmişdir. “Bu Allahın lütfüdür. Onu dilədiyinə verir. Allah
böyük lütf sahibidir”. Məsih yeddi möhürlə möhürlənən həyat ki-
tabının möhürlərini açmış və bütün mələklər ona səcdə etmişdir.
İncildə İsanın gələcəyi və ənbiya ilə övliyanın sirlərini ortaya çıx-
arıb açıqlayacağı yazılmışdır, belə də olmuşdur. Allahın kəlamı və
kitabı olan Adəmin üzündə Allahın qüdrət əli ilə yazılmış xətləri
bəyan etmişdir. Ruhun həqiqətini də bəyan etmişdir ki, Adəmin
üzü demək olan lövhi-məhfuzdakı iyirmi səkkiz və otuz iki ilahi
yazını oxuyan adam o xətlərdən əbədi bir həyat tapar və canın nə
olduğunu bilər, çünki, həyat ondan ibarətdir.
(Həyat kitabındakı) möhür tükləri çıxmamış gəncin üzündəh-
ki yeddi xətdir ki, (dörd ünsürdən ibarət olduğu üçün) iyirmi
- 51 -
 Seyid Nəsimi

səkkiz xətt olur. Bunlar iyirmi səkkiz ilahi hərfdən ibarət olan
Qurani-Kərimin əslidir, o yeddi xətt ilə açılmışdır. Bu xətləri bilib
oxuyan adam əbədi həyata yetişər. Bu mənanı və sirləri inkar
edən adam isə kafir, məlun və od əhlindəndir, “Orada əbədi qa-
larlar”. Beləliklər ey talib, sənin namazının, kəlmeyi-tovhidinin
hərflər və kəlam üzərində qurulduğunu bilməyin lazımdır.
Namaz üçün oxunan azan da namazla əlaqəli olaraq hərflər
və sözlədir. Belə ki, namaz üçün oxunan azan Qurani-Kərimdə
gələn bütün müqəttəat hərflərinin sayı qədərdir. Əlif-lam-mim,
əlif-lam-mim, əlif-lam-mim-sad, əlif-lam-ra, əlif-lam-ra, əlif-lam-
ra, əlif-lam-ra, əlif-lam-mim-ra, əlif-lam-ra, kəf-hə-yə-ayn-sad, ta-
ha, ta-sin-mim, ta-sin, ta-sin-mim, əlif-lam-mim, əlif-lam-mim,
əlif-lam-mim, əlif-lam-mim, yə-sin, sad, ha-mim, ha-mim, ha-
mim-ayn-sin-qaf, ha-mim, ha-mim, ha-mim, ha-mim, ha-mim,
qaf, nun. Bir rəvayətə görə bu hərflər yetmiş yeddi ilahi hərfdir
ki, beş vaxt namazda oxunan azanın sözlərinin cəmi, Quranın əsli
və həqiqəti olan yetmiş yeddi müqəttəat hərfi ilə eyni saydadır.
Azanın on beş sözü bunlardır: Allahu əkbər, Allahu əkbər, Allahu
əkbər, Allahu əkbər, əşhədü ən lə iləhə iləlləh, əşhədü ən lə iləhə
iləlləh, əşhədü ənnə Muhammədən rasulullah, əşhədü ənnə Mul-
hammədən rasulullah, həyyə ələs-səlah, həyyə ələs-səlah, həyyə
ələl-fəlah, həyyə ələl-fəlah, Allahu əkbər, Allahu əkbər, lə iləhə
iləlləh. Bu on beş söz hər gün beş dəfə namazdan əvvəl hündür
bir yerə çıxıb oxunur. Bu on beş söz gündə beş dəfə oxunduğuna
görə cəmi yetmiş beş sözdür. Sadəcə sübh namazında oxunan bu
iki söz ilə birlikdə yetmiş yeddi söz olur: Əssəlatü xeyrün minən-
növm, Əssəlatü xeyrün minən-növm. Qurani-Kərimin surələrim -
nin əvvəlində gələn yetmiş yeddi müqəttəat hərfinin sayına
bərabərdir. Bir gündə qılınan on yeddi rükət də müqəttəat hər-
- 52 -
 Həqiqətlərə Giriş

flərinin əmələ gəldiyi bu on yeddi hərf sayına bərabər olaraq fərz

olmuşdur: əlif, lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim, qaf,
nun, fə, dal, vav. Namazın azanı da namazla əlaqəli olduğuna görə
müqəttəatın hamısının sayı qədər gəlmişdir, vəssalam.
İqamə də namaza aiddir. Azanın hərf və söz üzərində qurulmuş
olması kimi iqamə də hərflər və söz üzərində qurulmuşdur.
İqamədə on bir söz var: Allahu əkbər, Allahu əkbər, əşhədü ən
lə iləhə iləlləh, əşhədü ənnə Muhammədən rasulullah, həyyə
ələs-səlah, həyyə ələl-fəlah, qəddi-qamətis-səlah, qəddi-qamə-
tis-səlah, Allahu əkbər, Allahu əkbər, lə iləhə iləlləh. Beş vaxt
namazdan əvvəl oxunur, cəmi əlli beş sözdür. İyirmi səkkiz ila-
hi hərf oxunduğu kimi yazılanda yetmiş iki hərf ortaya çıxar ki,
bundan bir gündə on yeddi fərz rükət sayı qədər on yeddi hərfi
çıxsaq əlli beş hərf qalar. (Bir gündəki) iqamənin əlli beş sözü bu
əlli beş hərf sayına bərabərdir. Adəmin (ə.s.) üzündəki iyirmi sək-
kiz xətt iyirmi səkkiz ilahi hərfin əlaməti və qaimməqamıdır. Bu
hərflərdir: əlif, bə, tə, sə, cim, ha, xa, dal, zəl, ra, za, sin, şin, sad,
dad, ta, za, ayn, ğayn, fə, qaf, kəf, lam, mim, nun, vav, hə, yə. On
yeddi müqəttəat hərfinin əsli bu hərflərdir. On yeddi müqəttəat
hərfi bir gündəki on yeddi rükət fərz üçün, əlli beş hərf də iqa-
mənin əlli beş sözü üçündür. On yeddi müqəttəat hərf əlif, lam,
ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim, qaf, nun, fə, dal, vavdır.
Beləliklə, namaz qılan adam iyirmi səkkiz ilahi hərf oxunduğu
kimi yazılanda əmələ gələn hərflər sayı qədər qulluq etmiş olur
və onun savabını qazanmış olur. Beləliklə, cənnət və məğfirətə
yetənlərdən olur.
Hz.Peyğəmbər “namazınızı qılın və zəkatınızı verin” deyir, Al-
lahu təala da “Vay, Ona ortaq qoşanların halına! Onlar zəkat verO -
məzlər, axirəti də inkar edərlər” buyurur. Zəkatı qadağan edən-
- 53 -
 Seyid Nəsimi

lər haqqında Haqq təala kafir və müşrik deyir. O halda Allahın

haqqını öz malından zəkat olaraq verməyənlər Haqq təalanın
sözünə görə kafir və müşrikdirlər. Haqq təala (malın) onda birinin
haqq edənlərə verilməsini fərz qılmışdır. Eynən on barmaqdan
bir barmağın qaldırılması kimi... Necə ki, on barmaqda Haqq
təalanın əzəli vəsfi və kəlamı olan iyirmi səkkiz ilahi hərfin əlamə-
ti olaraq iyirmi səkkiz oynaq vardır. Haqqın sifəti və zatı eynidir.
Şəhadət edirəm ki, birdir, iyirmi səkkiz və otuz iki əzəli hərfdən
başqa ilah və məbud yoxdur. Beləliklə, qul (yəni şəhadət edərək
və on barmaqdan bir barmağını qaldıraraq) tovhid əhlindən olur.
Allahın haqqı kimi onda birini zəkatı haqq edən on dörd adama
vermək lazımdır. Haqq təala bu on dörd adamı Qurani-Məcid-
də göstərmişdir: “Sədəqələr bunlar üçündür: kasıblar, yoxsul-
lar, o işdə işləyənlər, müəlləfəyi-qulüb (qəlbləri İslama isindi-
riləcəklər), kölələr, borclular, Allah yolundakılar, yolda qalanlar”.
Bu ayədə səkkiz qrup göstərilmişdir. “Bunu da bilin ki, qənimət
kimi aldığınız hər hansı bir şeydən beşdə biri mütləq Allah
üçündür. O da peyğəmbərə və ona yaxınlığı olanlara, yetimlərə,
miskinlərə və yolda qalanlara aiddir” ayəsində də xümus üçün
müəyyənləşdirilən altı nəfərdir. Zəkat ilə xümusu almağa haqqı
olanlar on dörd nəfər olur. Şəhadət üçün qaldırılan sağ əlin işarə
barmağındakı üç oynağı, sol əldəki on dörd oynağa əlavə eto-
mək lazımdır. Beləliklə, sağ əlin işarə barmağındakı üç oynaqla
sol əlin barmaqlarındakı on dörd oynağın cəmi on yeddi olur.
(Hazırda) on yeddi rükət fərz kimi bu da on yeddi ilahi sözə işarə
edir. Malından, yəni əlindəki on barmaqdan birini Allahın haqqı
olaraq çıxaran adam (çatdığı on yeddi oynaq və on yeddi rükət
namaz səbəbi ilə) namaz qılan və zəkatını verənlərdən (musalli
və müzəkki) olur. Xümus, yəni beşdə birini də vermiş olur, çünki,
- 54 -
 Həqiqətlərə Giriş

beş barmaqdan bir barmaq çıxarılmış, zəkatı və xumusu haqqı

olan on dörd adama verilmişdir. Təşəhhüddə şəhadət gətirəndə
bağlı tutulan sağ əlin dörd barmağındakı on bir oynaq, müqəttəat
hərfləri arasında olmayan və səfərdə qılınan on bir rükətin sayı-
na bərabər olan on bir ilahi hərfə işarədir. Bağlı tutulan dörd
barmağın on bir oynağı ilə açıq tutulan altı barmağın on yeddi
oynağının cəmi iyirmi səkkiz ilahi sözə işarədir. Bunların sayı
qədər Zatı-Əhədiyyətə yönəlib ibadət edilir, müsəlli və müzəkki
olunur. Açıqlandığı kimi malından Allahın haqqını çıxarıb onu
haqq edənlərə verməyən adam Allah qatında müşrik və kafir olur.
“Şirkin şərindən Allaha sığınırıq”.
Bu oruc haqqındadır. Allah təala “Ey iman edənlər! Oruc
sizdən əvvəlkilərə fərz qılındığı kimi sizə də fərz oldu. Ümid edir-
ik ki, qorunursunuz” buyurur. İslamın rüknlərindən bir də oruc-
dur ki, hər il bir ay gündüz vaxtı yemıkdən uzaq durmaqdır. Haqq
təalanın əmri belədir. Bəzən oruc otuz gündə, bəzən də iyirmi do-
qquz gündə tamamlanır. Çünki oruc ayın görünməsinə bağlıdır.
İyirmi doqquz gün də otuz gün də şəriətə görə məqbuldur. Oruc-
dan Allahın məqsədi Haqq təala fələyi üç yüz altmış dərəcəyə
bölmüş, iyirmi səkkiz ilahi hərfin əlaməti kimi iyirmi səkkiz mən-
zilə bölmüşdür. Necə ki, ay üçün “Aya gəlincə ona mənzillər təyin
etdik. Nəhayət o köhnə xurma salxımının çöpü kimi (yay halına)
dönmüşdür”, buyurur.
İyirmi səkkiz ilahi hərfin əlaməti və qaimməqamı olan
Adəmin (ə.s.) üzündəki iyirmi səkkiz xətt sayı qədər olan iyirmi
səkkiz mənzili ay bir aylıq müddətdə tamamlayır. Bu iyirmi
səkkiz mənzildən aldığı hər feyz və həqiqəti yer üzünə verir, var
olma və yox olma aləmini tərbiyə edir. Beləliklə, Allahı bilmə qal-
biliyyəti olan, elmin məzhəri və onu ortaya çıxaran insan vücudu
- 55 -
 Seyid Nəsimi

torpaqdan yaradılır, Allahın və Rahmanın surətinə girir. Bundan

başqa, Allahı bilmə bilgisini əldə edir, Bari təalanın sifətini və za-
tını həqiqəti ilə tanıyır, başlanğıc və sonun sirrini öyrənir, “Hər
şey əslinə dönər” sözünə uyğun olaraq əslinə dönər və Haqqa
çatar.
Müvahhidlər üçün də fələyin iyirmi səkkiz və otuz iki mənzilə
bölünməsi Allahın birliyinə dəlil olur. Ülvi aləmdə Adəm (ə.s.)
kimi olan fələyin üç yüz altmış dərəcəsi, altı dəfə iyirmi səkkiz və
otuz ikinin cəminə bərabərdir. İyirmi səkkiz və otuz iki mənzil
Adəmin (ə.s.) iyirmi səkkiz xəttinin əlamətidir və namaz, oruc
və İslamın bütün şəriət hökmləri onun üzrəində qurulmuşdur.
Bütün varlıqda təcəlli edən və bütün varlığın özüylə var və eynisi
olduğu əzəli və əbədi iyirmi səkkiz və otuz iki hərfin əlaməti olan
iyirmi səkkiz və otuz iki xətt sayı qədər qulluq edilməsi lazımdır.
İndi, ey talib, ariflərin və aşiqlərin sultanı Məhəmməd
Mustafanın (ə.s.) Hz.Əhədiyyətə hansı yolla qulluq və ibadət
etdiyini, Əhədiyyətin zatını bütün varlıqda necə müşahidə etdiƏ -
yini gör. Bundan başqa əzəli və əbədi olan otuz iki hərfin necə
bütün varlığın eynisi və həqiqəti və mahiyyəti olduğunu, Haqq
təalanın dinin rüknlərini və peyğəmbərlərin şəriətini bu qədim
hərflər üzərində qurduğunu, bütün peyğəmbərlərin ibadət və
səcdə etdiyi şeyin bu əzəli və əbədi hərflər olduğunu, ibadətləri-
nin də bu hərflərin sayı qədər olduğunu gör.
İndi, ey talib, ay iyirmi səkkiz mənzili iyirmi doqquz gündə
qət edərkən iyirmi doqquz ilahi hərf sayı qədər qət etmiş olar.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Kim iyirmi doqquz hərfə iman etməsə
cəhənnəmdə yerini hazırlasın”, buyurmuşdur. Laməliflə iyirmi
doqquz hərf olur. Əgər ay mənzilini otuz gündə qət edərsə, lamə-
lif iki hərf qəbul edilmiş olur (əlbəttə) Hz.Peyğəmbər tovhid
- 56 -
 Həqiqətlərə Giriş

səbəbi ilə laməlifə bir hərf demişdir. Lam və əlif (olaraq iki hərf
qəbul ediləndə ay) otuz gün müqabilində (otuz hərf) olmuş olur.
Beləliklə, orucun hərflər və kəlam üzərində qurulduğu gördüyün
kimi isbat edilmiş olur.
Əgər kimsə oruc ildə bir ay ikən namaz gündə beş vaxtdır,
yoxsa ikisi də ibadətdir. Orucun ildə bir ay olub namazın gündə
beş vaxt olmasının hikməti nədir, deyə sual edilsə, cavab budur:
Namaz merac gecəsində əlli vaxt fərz olmuşdur. “Hər gün və gecə
üzərimə əlli vaxt namaz fərz qılındı”. Hz. Peyğəmbər Hz.Əhədi-
yyətdən azaldılmasını istəyəndə beş vaxta endirildi və Haqq
təala “Kim gətirsə ona qatı vardır” buyurdu. Beləliklə, bir vaxt
namaz on vaxt namazın yerinə keçdi. Haqq təala tərəfindən oruc
da namaz kimi azaldıldı. Necə ki, bir il oruc üç yüz altmış gün
ikən bir ay oruc üç yüz altmış saatdır. Bu halda orucun hər bir
saatı (azaldılmadan əvvəlki) bir günün yerinə keçmişdir. Hər bir
gündüz on iki saatdır, otuz dəfə on iki üç yüz altmış saat olur.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Zaman yaxınlaşmadıqca qiyamət qopmaz,
il ay kimi, ay həftə kimi, həftə gün kimi, gün saat kimi, saat ildırım
kimi (olmadıqca)”, buyurmuşdur. Beləliklə, Allahın qatında
bir günün bir saat kimi olduğu görünür ki, Haqq təala qiyamət
gününə bir saat demişdir. Oruc da bu səbəblə bir ay olmuşdur,
vəssəlam.
Bu həccin sirri və Həcərül Əsvəd haqqındadır. Hz. Peyğəml-
bər (ə.s.) “Rəbbinizin evini həcc edin”, Allahu təala da “Ona bir
yol tapa bilənlərin Beyti həcc etməsi Allahın insanlar üzərində
bir haqqıdır”, buyurmuşdur. İslamın bir rüknü də gücü olanın,
Adəmin (ə.s.) baş və alnının mövqeyi olan Allahın evini həcc
etməsidir. Namaz vaxtında insanların Adəmin (ə.s.) baş və
alın yeri olan Kəbəyə yönəlib səcdə etmələri fərz qılınmışdır.
- 57 -
 Seyid Nəsimi

Adəm (ə.s.) ki, mələklərin, digər peyğəmbərlərin, övliyaların və

möminlərin səcdə etdiyi adamdır. Ona səcdə etməyən lənətlik
iblis olmuşdur. Çünki, Adəmin (ə.s.) üzü iyirmi səkkiz və otuz
iki ilahi hərfin əlaməti və qaimməqamıdır. Ehsan üçün də “Eh-
san Allahı görmüş kimi Ona qulluq etməyindir” buyurulduğuna
görə Kəbəyə yönələndə Onu görmüş kimi olursan. Buna istinad
olaraq Kəbənin ziyarəti Adəmin (ə.s.) üzünün əlaməti olan ilahi
hərflər və kəlam üzərində qurulmuşdur.
Həccin şərti təvaf etməyə yönələn adamın mürəkkəbatdan,
yəni bu dünyanın qiyafəsi olan tikişli paltarlardan qurtulub mü-
frədə yəni kəfənin qaimməqamı olan ehrama bürünmələridir.
Beləliklə, xarici surət də mənaya uyğun olur. Belə ki, Kəbə mü-
frədatın qaimməqamıdır. Adəmin (ə.s.) baş və alnının yaradıldığı
torpağın alındığı yer və onun kərim üzünün əlamətidir.
Kəbəni iyirmi səkkiz dəfə təvaf etmək lazımır. Bu Adəmin (ə.s.)
üzündəki xətlərə işarədir. “Başlarınızı təraş etmiş və saçlarınızı
qısaltmış olaraq...” ayəsindəki başı təraş etmənin mənası Kəbənin
mələklər, peyğəmbərlər, övliyalar və bütün möminlərin səcdə et-
diyi adam olan Adəmin (ə.s.) baş və alnının məqamı olmasıdır.
Kəbəyə gedən hər kəsə öz xətlərini o məqamda yəni insanın atası
Adəmin baş və alın məqamında görərək qırxması, bəlkə mənliə-
yini qurban və fəda etməsi, vacibdir. Çünki, İbrahim (ə.s.) üçün
İsmayıl öz mənliyindən daha əziz olarkən Adəmə (ə.s.) təzim və
özünü o məqamda əskik və nöqsanlı görmək üçün oğlunu qurban
etmək istədi. Necə ki, Adəm (ə.s.) “Allah Adəmə adları öyrətdi...”
ayəsinin ifadə etdiyi kimi əsmayi-küllün məzhəridir, yəni külli bir
məzhərdir, bütün insan oğlu da onun qatında əskik və nöqsanlı
olmalıdır. Bütün peyğəmbərlər də başlarındakı xətləri o məqa-
mda təraş etmişdilər. Beləliklə, bütün adəm oğulları Adəmin
- 58 -
 Həqiqətlərə Giriş

məqamında Adəmə nisbət əskik və nöqsan dərəcədə olmuşlar.

Vəssəlam.
Bu Ərəfatın sirri haqqındadır. Həccdə Ərəfata çıxmağın
mənası budur ki, Ərəfat dağına çıxanlar orada öz qövmündən
və əqrəbasından qırx nəfərin adını çəkər və onları anar. İyirmi
səkkiz ilahi hərf oxunduğu kimi yazılanda yetmiş iki hərf əmələ
gəlir. Hacı olacaq adam Adəmin (ə.s.) üzündəki iyirmi səkkiz xətt
üçün iyimi səkkiz dəfə təvaf edir və xətti-istivanın əlaməti olan
Beynəl-aləmeyndən keçir ki, bu da Adəmin (ə.s.) otuz iki xəttinə
bərabərdir. Yetmiş iki hərfdən otuz iki hərfi çıxsaq qırx hərf qalır.
Bunlar da otuz iki hərfin qövmü və əqrəbasıdır. Buna işarə olaraq
Ərəfata çıxan adam orada qövm və əqrabasından qırx adamın
adını anır.
Bundan başqa Əqabədə ilk olaraq yeddi daş atılır. Çün-
ki, Qurandakı müqəttəatın cəmi yetmiş yeddi hərfdir. Həcc
təvafındakı yeddi şavt və Əqabədə atılan yeddi daşın cəmi olan
on dördü yetmiş yeddidən çıxsaq altmış üç hərf qalır. Təşrik
günlərində hər gün iyirmi bir daş atılır ki, cəmisi altmış üç olur.
Yetmiş yeddi ilahi hərfdən geri qalan altmış üç ilahi hərfin sayı
qədərdir. Beynəl-aləmeyn dörd ilahi hərfin qaimməqamıdır,
iki qaş və iki qaşın yerindən ibarətdir. Hacı istiva xəttinə işarə
edən Beynəl-aləmeyndən keçməyənə qədər hacı olmaz. Çünki,
Adəmin üzündəki istiva xəttindən keçməyincə də otuz iki ilahi
hərf zahir olmaz. Adəmin üzündə otuz iki ilahi xətti oxumayan
adama cənnətin səkkiz qapısı açılmaz və o cənnət əhlindən olmaz.
Ey ilahi sirlərin talibi, bil ki, bütün peyğəmbərlər və övliya bu
həqiqətə çatmadıqları müddətdə onlara vəlayət və nəbilik məqa-
mı verilmədi. Haqq təala dərgahından gələn bütün peyğəmbərlər
bu varlıqdan və hərflərdən xəbər verdilər. Bütün peyğəmbərlərin
- 59 -
 Seyid Nəsimi

qibləsi, məbudu və səcdə etdikləri bir həqiqətdir. Adəm (ə.s.) o

həqiqətin, yəni peyğəmbərlərin şəriətlərinin və dinlərin qaydalr-
arının onlar üzərində qurulduğu otuz iki ilahi hərfin məzhəridir.
“Elm ikidir, bədənlərin elmi, dinlərin elmi”. Bədənin də, kəlamın
da yaradılışı bu hərflər üzərindədir. Peyğəmbərlərin qiblələri də
Kəbə və Beytül-Müqəddəsdir ki, bunlar Adəmin (ə.s.) baş və alnı
ilə köks və kürəyinin məqamıdır. Lənətlik şeytan Adəmə səcdə
etməyərək rədd edilən və daşlananlardan oldu. Adəmin (ə.s.) əsla
yox olmayan Məlikin kəlamı və əsmayi-küll olan əzəli və əbədi
otuz iki hərfin məzhəri olduğunu bilmədi. “Allah Adəmi yarat-
dı və onda təcəlli etdi”. Adəmin üzündəki otuz iki ilahi hərfin
əlamətini görməyən və oxumayan adam Haqq təalanın rəhmətin-
dən və cənnətindən məhrum və nəsibsiz qalar. Şeytan insanları
Haqqa səcdə etməkdən çəkindirir, “Namaz qıldığı zaman bir
qulu əngəlləyəni gördünmü?” ayəsindəki namaz deyəndə səcdə
nəzərdə tutulur. “Qəti ona qulaq asma, (Rəbbinə) səcdə et və
yaxınlaş” ayəsinin bildirdiyi kimi namaz səcdəsiz, səcdə də qiblə-
siz doğru və düzgün deyil. Qiblə də Adəmin (ə.s.) baş və alnının
yeridir.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Cəbrayıl mənə Kəbənin qapısında
imamlıq etdi (namaz qıldırdı)...” demişdir. Buradan Cəbrayıl və
Hz.Peyğəmbərin Adəmin baş və alın yeri olan Kəbəyə səcdə et-
diyi məlumdur. Beləliklə, bütün peyğəmbərlərin və mələklərin
qibləsi Adəmdir. Sadəcə daşlanan şeytanın qibləsi o deyil, çünki,
Adəmin üzündən geri dönmüş və od əhlindən olmuşdur. Şeytana
uyanlar da Kəbəyə yönəlməzlər, ibadət və istiqamətləri o qibləyə
olmaz, qovulmuş və lənətlənmişlərdən olub atəş əhlindən olarlar.
Ey ilahi kəlamın sirlərini istəyən adam! Adəmin (ə.s.) Haqq
təalanın qədim kəlamı olan əzəli və əbədi otuz iki hərfin məzhəri
- 60 -
 Həqiqətlərə Giriş

olduğunu bil. Kəlam kəlamı deyənin eynisidir və məzhəridir.

Məzhər ilə eyni şey və eyni həqiqətdir. Adəm (ə.s.) əzəli kəlamın
eynisidirsə, Adəmin (ə.s.) kim və nə olduğunu yaxşı anla. Bu
sözümü yaxşı düşün və anla ki, Adəmi itirib şeytana inanma-
yasan və ona uymayasan. Çünki, Allahu təala “Ey Adəm oğulları!
Şeytana ibadət etməyin, o sizə açıq-aşkar düşməndir deyə sizə and
vermədimmi?”, buyurmuşdur. Şeytana uyan və lənətlik şeytana
ibadət edən adam əmrə itaət etməmiş olar. Halbuki, Allahu təaə-
la “mənə qulluq edin, doğru yol budur”, buyurmuşdur. Allahın
əmrinə uymayan adam kafir, lənətlik və qovulmuşdir. Şeytana
uyan Adəmə və Adəmin baş və alın yerinə səcdə etməmiş, qiblə
əhlindən olmamışdır. “Onların şərindən Allaha sığınırıq, Allahın
uca fəzlinə (uca Fəzlullaha) iman edirik və ona təvəkkül edirik”.
Ey rəhmət və bağışlanma istəyən! Möhsünlərdən olmaq üçün
ana və atanıza yaxşılıq edin. Allahu təala “Ana və atanıza yaxz-
şılıq (edin)”, buyurmuş, Hz.Peyğəmbər (ə.s.) də “Ehsan Allahı
görürmüş kimi Ona qulluq etməyindir. Sən Onu görməsən də O
səni görür” demişdir. Ana və ata deyəndə Adəm və Həvva nəzərdə
tutulur. “Onu görür kimi Allaha qulluq etmək” mənasındakı eh-
sanı ana və ataya edən adam möhsünlərdən olar. “Həqiqətən, Al,-
lahın rəhməti möhsünlərə yaxındır”.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “İman yetmiş qədər şöbədir. Ən yüksək
dərəcəlisi “Allah”dan başqa ilah yoxdur (deməkdir), ən aşağı
dərəcəlisi də yoldakı bir əngəli qaldırmaqdır” və “İmanın əlamə-
ti namazdır”, buyurmuşdur. Yenə Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Kim
bilərək namazı tərk etsə mütləq küfrə girmişdir”, deyir ki, Allahın
peyğəmbəri nə doğru demişdir. (Yuxarıdakı hədisdə yetmiş)
qədər deyilmişdir ki, qədər birdən ona qədər olan sayı əhatə
edir. Hz.Peyğəmbər (qədər deyəndə) üçdən doqquza qədər
- 61 -
 Seyid Nəsimi

nəzərdə tutur. Hz. Peyğəmbər (ə.s.) “Quran yeddi hərf üzərində

enmişdir”, demişdir. Quranın əsli iyirmi səkkiz hərfdir və bunlar
oxunduğu kimi yazılanda yetmiş iki söz əmələ gəlir. Başqa bir
hərf də laməlifdir ki, oxunduğu kimi yazılanda altı hərf əmələ
gəlir. Cəmi yetmiş səkkiz hərf olur. Qurandakı müqəttəat da cəmi
yetmiş səkkiz hərfdir, Quranın əsli və əsrarıdır. Bunlara iman et-
məyən bütün səmavi kitabları inkar etmiş və atəş əhlindən olmuş
olur. Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Kim iyirmi doqquz hərfə iman etməsə
cəhənnəmdə yerini hazırlasın” buyurmuşdur. Beləliklə, bu iyirmi
doqquz hərfə iman etməyib onları inkar edən kafir olar. İyirmi
doqquz ilahi hərf oxunduğu kimi yazılanda müqəttəat hərfləri
kimi yetmiş səkkiz hərf olur, ikisi bir və eyni həqiqətdir, Quranın
əslidir. Müqəttəat Allahın ayələrindəndir, çünki, Allah təala “Əlif,
lam, ra. Bunlar sənə o açıq kitabın ayələridir”, “Ta, sin, mim. Bun-
lar sənə açıq kitabın ayələridir”, “Ta, sin. Quranın və açıq-aşkar
bir kitabın ayələridir”, “Yə, sin. Hikmətli Qurana and olsun...”
buyurmuşdur. Beləliklə, Allahın kəlamındakı tək hərflərin Al-
lahın ayələri olduğu isbatlanmış oldu. Allahın ayələrini iman et-
məyən (əlbəttə) kafir, imansız və “Allahın ayələrini inkar edənlər
və haqsız yerə peyğəmbərləri öldürənlər...” dəstəsindən olar.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Kim laməlifi inkar etsə məndən uzaqdır
və mən ondan uzağam” buyurmuşdur. Laməlif oxunduğu kimi
yazılanda hərf və nöqtələrinin cəmi yeddi olur. İyirmi səkkiz hərf
isə oxunduğu kimi yazılanda yetmiş iki hərf əmələ gəlir, laməlif-
dən çıxan yeddi ilə birlikdə yetmiş doqquz olur. Əvvəl bəhs olud-
nan hədisdəki “yetmiş qədər şöbə” bu yetmiş doqquzdan ibarət-
dir. Buna iman etməyən kafir və imansız olur. Beləliklə, imanın
əslinin, Allahın kəlamı və “yetmiş qədər şöbə” olan müqəttəat
olduğu isbat edilmiş olur.
- 62 -
 Həqiqətlərə Giriş

Allahu təala “... kim imanı küfrlə dəyişdirsə, artıq düz yolun orm -
tasında azmış olar”, deyir. Yenə “İmanlarına iman qatsınlar, deyə
möminlərin qəlblərinə etibar endirən Odur...”, buyurur. Beləliklə,
imanın artıb azalan bir şey olduğu isbat edilir. Başqa bir ayədə
isə “...ayələri oxunduğu zaman imanlarını artırır və bunlar yalnız
Rəblərinə təvəkkül edirlər”, buyurulur.
Əli (k.v.) “Ya Kəf Hə Yə Ayn Sad! Əzabını verəcək bütün
günahlardan sənə sığınıram. Göyün qeybindən məni saxlayan
bütün günahlardan sənə sığınıram. Ya rəbbi bizə zülm edənlərə
qarşı yardım et”, buyurmuşdur. Möminlərin əmiri Əlinin (k.v.)
bu sözünə görə kəf-hə-yə-ayn-sad rəbb olmuş olur. Allah təa-
la da “Əlif lam mim, Allah özündən başqa tanrı olmayan, hayy
və qəyyumdur” və “Həmd aləmlərin rəbbi olan Allah üçündür”
buyurmuşdur, yaxşı anla. Ey talib! Rəbbini gör və onun kim old-
uğunu bil və tanı, çünki, “Nəfsini bilən rəbbini bilər”.
“Ey inanmış nəfs! Həm məmnun edən, həm də məmnun
edilmiş kimi Rəbbinə dön” ayəsinə görə inanmış nəfsin dönüşü
Haqqdan başqasına deyil. İnanmamış nəfsin dönüşü də Haqqa
deyil. İman da “... ayələri oxunduğu zaman imanlarını artırır”
ayəsinə görə artar. Bu səbəblə müqəttəatın əsli olan on dörd hərf-
dir: əlif, lam, ra, kəf, hə, yə, ayn, sad, ta, sin, ha, mim, qaf, nun. Bu
on dörd hərf içindəki üç (yeni) hərflə, yəni əlifdəki fə, saddakı dal
və nundakı vav ilə on yeddi hərf olur. Bu halda üç hərf artmış olur.
İyirmi səkkiz ilahi hərfin əczası (yəni oxunduğu kimi yazılan-
da əmələ gələn hərflər) yetmiş iki olanda bir hərf qəbul edilən
laməlifin əczasındakı altı hərf ilə birlikdə yetmiş səkkiz olur. (Bu
hərflərdəki artımlara işarə olaraq Quranda da) “... ayələri oxun-
duğu zaman imanları artırır və bunlar yalnız Rəblərinə təvəkkül
edirlər” buyurulur. İman artmaz deyən tayfa yetmiş səkkizdən nə
- 63 -
 Seyid Nəsimi

az nə çox olur demiş olur. Baxmayaraq ki, bu iki tayfa (yəni art-
maz və azalmaz deyənlər) imanı açıqladığımız kimi bilməmişlər,
onlar haqqında deyilənlər doğrudur. Ey talib! İman yəqin, yəqin
də imandır. Yəqin məbudunu gözlə görməkdir. Allahu təala
“Beləliklə biz İbrahimə göylərin və yerin mələkutunu (möhtəşəm
varlıqlarını) göstərirdik ki, yəqin sahiblərindən olsun” buyurq-
muşdur. Elədirsə məbudunu gözüylə görüb iman əhlindən ol-
mağa çalış. Yəqini olmayan adamın imanı yoxdur çünki, iman
yəqindir. Yəqini əldə et, çünki, sonrakı peşimançılığın faydası
yoxdur.
Məsələn: Hz.Nuhun (ə.s.) gəmisi otuz iki taxtadan ibarət
olmuşdir, burada qələm nəzərdə tutulur ki, otuz iki ilahi hərfin
əlamətini yazır və nəqş edir. Belə ki, gəminin suda yeriməsi kimi
qələm də kağız üzərində yeriyir, mürəkkəb dənizində üzür və
Adəmin üzündəki otuz iki xəttin əlamətini yazır. Adəmin üzündə-
ki otuz iki xəttin hər biri dörd ünsürdən ibarətdir ki, otuz iki tor-
paq, otuz iki su, otuz iki hava və otuz iki atəşdir. Bu dörd ünsür bu
surətə girən ilahi hərflərdir. Otuz iki su Adəmin ocağından çıxan
sudur ki, ayədə “... tənnur tutuşub parıldadığı zaman...” deyilir.
Tufan bu sudan qopmuşdur ki, yer üzü tamamilə suların altın-
da qalmış, dağlar və ovalıqları əhatə etmişdir. Dərinliyi qırx arşın
olduğu deyilir ki, sular qırx gün belə qalmışdır.
İyirmi səkkiz ilahi hərf oxunduğu kimi yazılanda əmələ gələn
yetmiş iki ilahi hərfin otuz ikisini Nuhun gəmisinin otuz iki
taxtası qarşılığında çıxsaq geri qırx hərf qalar. Suyun qırx arşın
dərinliyi və suyun qaldığı qırx gün o qırx ilahi hərfdən ibarətdir.
Gecə, gündüz, saat və arşın hamısı hərf və kəlama bölünür ki,
bunların hamısı hərflərin eynisidir. Allah təala “... ora hər cinsdən
cütlər halında iki ədəd al...” buyurmuşdur, bunlar yetmiş iki hərf-
- 64 -
 Həqiqətlərə Giriş

dir və cüt olan kəf və nun hərfləridir.

İndi ey Allahın kəlamının sirrinə talib olan! Otuz iki su
ünsürünü bütün varlıqda müşahidə et və bunun bütün varlıqda
necə otuz iki ilahi hərfin əlaməti olduğunu (dağ və ovalıqlar
kimi) bütün varlığın necə bir səviyyədə olduğunu gör. Bu otuz
iki suyu bütün varlıqda görməyib gəmiyə minməyən cəhalət
tufanında boğular, həlak olar, qurtuluşa çata bilməz, cənnətdən
əbədi olaraq məhrum qalar. “dünyanı da axirəti də itirər. Aıq-
aşkar itki budur”.
Məsələn: Hz.Musanın (ə.s.) əsası ilan olub yerdə gəzmiş və
sehrbazların sehrlərini udmuşdur. O da qələmə bənzətmədir,
belə ki, necə ilanın qoşa dili varsa, qələmin də dili qoşadır. Buni-
dan başqa ilanın yerdə yeriməsi kimi qələm də kağız üzərində
yeriyir. Digər tərəfdən əsanın yetmiş iki dişi vardır, qələm də
əczasında yetmiş iki hərf olan otuz iki ilahi hərfin əlamətini yazır
ki, bunlar qələmin ağzındadır. Yenə necə ki, əsanı daşa vuranda
(Musa peyğəmbər) su çıxartmışdı, qələm də daşdan düzələn
mürəkkəbqabından mürəkkəb suyunu çıxarır. Vəssəlam.
Hz.Peyğəmbər (ə.s.) “Qiyamət yaxınlaşdı, insanların sadəcə
ehtirası və (Allahın) onlardan uzaqlığı artdı” və “Ümmətim yet-
miş üç firqəyə bölünəcək, bir firqədən başqa (yəni qurtulan firqə)
hamısı cəhənnəmdədir” buyurmuşdur. Hz. Məhəmmədin (ə.s.)
dilindəki iyirmi səkkiz ilahi hərf oxunduğu kimi yazılanda yetmiş
iki hərf əmələ gəlir. Pe, çe, je, ge ilahi hərflərinin qaimməqamı
olan laməlif hərfi ilə birlikdə yetmiş üç hərf olur. Bu dörd hərfi
tanımayan yetmiş üç hərfi bir həqiqət, bir zat və bir mahiyyət
bilməyən və görməyən adam bu dəlillə yetmiş iki firqədən olar
ki, hamısı atəşdədir. O qurtuluşa çatan firqədən olmadığı kimi
sonsuza qədər atəş əhlindən olar.
- 65 -
 Seyid Nəsimi

Allahu təala “... Dəriləri bişdikcə əzabı hiss etsinlər deyə onlara
başqa dərilər verəcəyik. Çünki, Allah həqiqətən çox güclüdür,
hökm və hikmət sahibidir” buyurur. “Allaha sığınırıq, O qullarına
qarşı çox mərhəmətlidir”. “Rahman və Rahim olan Allahın adı ilə.
Əlif, Lam, Mim. O kitab, bunda şübhə yoxdur, müttəqilər üçün
hidayətdir. Onlar ki, qeybə iman edib namazı doğru qılarlar və
onlara verdiyimiz ruzidən xərcləyərlər. Onlar ki, həm sənə endi-
rilənə, həm səndən əvvəl endirilənə iman edərlər. Axirətdə də
bunlar qətiyyətlə iman edərlər. Bunlar Rəblərindən bir hidayət
üzərindədirlər və bunlar fəlaha çatanlardır”. Bu ayələrdə “onlar ki”
ilə başlayıb “fəlaha çatanlardır” hissəsinə qədər olan cümlələr ye-
tmiş üç firqədən qurtuluşa çatan tək firqə üçün deyilmişdir. On-
lara əlif-lam-mim hidayət edir. Əlif-lam-mimin hidayət etmədiyi
adam qurtuluşa çatmaz və atəş əhlindəndir. Yəni Adəmə (ə.s.)
səcdə etməyən şeytana tabe olanlardır. Allahın surətini və Rah-
manın surətini inkar etmiş, Haqqdan üz çevirmiş və əbədi lənətə
layiq olmuşlar. Onlara uyanlar da atəş əhlindən olarlar.
“Sənin izzət sahibi Rəbbin onların vəsfləndirmələrindən
(zənlərindən) Sübhandır (münəzzəhdir) və göndərilən rəsulm -
lara salam olsun və aləmlərin Rəbbi olan Allah həmd olsun”. Al-
lahın salatı əfəndimiz Muhamməd və ailəsinin hamısının üzərinə
olsun. Bitdi.

- 66 -
 Həqiqətlərə Giriş

Müqəddimətül-Həqayiq
Mətn

(1b) Bismi’l-lÀhi’r-raómÀni’r-raóìm úÀle’n-nebiyyu èaley-

hi’s-selÀm fÀtióatü’l-kitÀbi sebèa ÀyÀtun iódÀhunne bismi’l-lÀ-
hi’r-raómÀni’r-rahìm1 ve úÀle èaleyhi’s-selÀm lÀ ãalÀte illÀ bi-
fÀtióati’l-kitÀbi2 ve úÀle èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh cemìèu
esrÀru’l-lÀhi teèÀlÀ fì kütübi’s-semÀviyyeti ve cemìèu mÀ fì
kütübi’s-semÀviyyeti fi’l-ÚuréÀni’l-aôìmi ve cemìèu mÀ fi’l-
ÚuréÀni’l-aôìmi fì fÀtióati’l-kitÀbi ve cemìèu mÀ fì fÀtióati’l-
kitÀbi fì bismi’l-lÀhi ve cemìèu mÀ fì bismi’l-lÀhi fì bÀ-i bismi’l-
lÀhi ve cemìèu mÀ fì bÀ-i bismi’l-lÀhi fì noúùati bÀ-i bismi’l-lÀhi
ve ene noúùatun taóte’l-bÀi.
Emìru’l-müéminìn ve imÀmü’l-müttaúìn èAlì kerrema’l-lÀhu
vecheh buyurmışdur kim, AllÀh TeèÀlÀ’nuñ cemìè-i esrÀrı gök-
den inen kitÀblarındadur, yaènì TevrÀt’da ve Zebÿr’da ve İncìl’de
ve ãuóuflarda. Ve cemìè-i esrÀru’l-lÀh ki bu kitÀblarda vardur,
cümlesi ÚuréÀn’da vardur ve her ne kim ÚuréÀn’da vardır FÀ-
tióatü’l-KitÀb’da vardur, ve her ne kim FÀtióatü’l-KitÀb’da var-
dur, bismi’l-lÀhda vardur ve her ne kim bismi’l-lÀhda vardur, bis-
mi’l-lÀhuñ bÀsında vardur ve her ne kim bÀsında vardur, bÀnuñ
noúùasında vardur ve ben ol noúùayum ki bÀnuñ altındadur.
İmdi iy ùÀlib bilmek gerek ki ne vecihle (2a) ve ne keyfiyyetle
cemìè-i esrÀru’l-lÀh ki kütüb-i semÀviyyede gelmişdür,
ÚuréÀn’da nice mevcÿddur ve her ne kim ÚuréÀn’da mevcÿddur,
FÀtióatü’l-KitÀb’da ne vechle mevcÿddur ve her ne kim FÀtióa-
tü’l-KitÀb’da mevcÿddur, bismi’l-lÀhda ne vechle mevcÿddur ve
her ne kim bismi’l-lÀhda mevcÿddur, ne vecihle bÀsında mev-
cÿddur ve her ne kim bÀsında mevcÿddur, ne vechle noúùasında
1 “Fatiha yedi ayettir, onlardan biri besmeledir”. Bkz. Allâme Meclisî, Bihâ-
ru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. LXXXIX, s. 227.
2 “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum,
Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 158.

- 67 -
 Seyid Nəsimi

mevcÿddur ve ben ol noúùayım ki bÀnuñ altındadur didi.

Eger bir kişi eyide kim ben müselmÀnum ve ÚuréÀn’ı bu
keyfiyyetle bilmemişim ve tanımamışım ki her ne ÚuréÀn’da
mevcÿddur FÀtióatü’l-KitÀb’da ne vecihle mevcÿddur, FÀtióa-
tü’l-KitÀb’ı tanımamış ola. Ve her kim FÀtióatü’l-KitÀb’ı ta-
nımamış ola anuñ namÀzı dürüst olmaya ki lÀ ãalÀte illÀ bi-fÀ-
tióati’l-kitÀbi3dür. Pes ol kişinüñ dìni óaúìúatde nÀúıã olmuş
ola, namÀzı dürüst olmaya ve ãalÀtı merdÿd ola. Cehd eyle ki
FÀtióa’yı bilmiş olasın, tÀ müémin ve muvaóóid olasın.
Bismi’l-(elif lÀm mìm)lahi’r-(elif lÀm mìm)raómÀni’r-(elif
lÀm mìm ãÀd)raóìm (elif lÀm rÀ) el-óamdü (elif lÀm rÀ) li’l-lÀ-
hi (elif lÀm rÀ) rabbi’l-(elif lÀm mìm rÀ)èÀlemìn (elif lÀm rÀ)
e’r-raómÀni’r-(elif lÀm rÀ)raóìm (kef he ye èayn ãÀd) mÀliki (tÀ
hÀ) yevmi’d-(tÀ sìn mìm)dìn (tÀ sìn) iyyÀke (tÀ sìn mìm) naèbu-
du (elif lÀm mìm) ve iyyÀke (elif lÀm mìm) (2b) nestaèìn (elif
lÀm mìm) ihdinÀ’ã-(elif lÀm mìm)ãırÀùe’l-(yÀ sìn)müstaúìm (ãÀd)
ãırÀùa’l-(hÀ mìm)leõìne (hÀ mìm) enèamte (hÀ mìm èayn sìn úÀf)
èaleyhim (hÀ mìm) àayri’l-(hÀ mìm)maàêÿbi (hÀ mìm) èaleyhim
(hÀ mìm) ve lÀ’ê-(úÀf)êÀllìn (nÿn)4.
ÚÀle’n-nebiyyu èaleyhi’s-selÀm ene uúÀtilüküm bi’t-tenzìli
ve èAliyyun yuúÀtilüküm bi’t-teévìli5. äÀóib-i teévìl èazze faêa-
luhÿ ve cellet kelimetuhÿ buyurmışdur: Cemìè-i esrÀru’l-lÀh
ki kütüb-i semÀviyyededür, yaènì gökden inen kitÀblarda ki ol
esmÀ-i küll ve esmÀ-i óüsnÀdur ki esmÀ-i ÕÀt ve esmÀ-i ãıfÀt-ı
Óażret-i Eóadiyyet’dür ki TevrÀt’da ve Zebÿr’da ve İncìl’de ve
ãuóufda ki mürekkeb olmışdur, yaènì ol kitÀblaruñ müfredÀtları
ol kitÀblaruñ aãlıdur ki mürekkebÀt içinde gizlüdür ki ol müfre-
dÀt esmÀ-i külldür, yaènì ism-i õÀt ki ol kitÀblaruñ óarfidür. Bu
delìl ile ki Óaúú TeèÀlÀ kelÀm-ı úadìminde buyurmışdur: Elif lÀm
3 “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i
Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 158.
4 Yazma nüshada Fâtiha sûresinin 29 kelimesi ile 29 mukata›at harfi alt alta
yazılmıştır, karışıklığa mahal vermemek için parantez içinde gösterdik.
5 “Ben sizi tenzil ile Ali ise tevil ile öldürür.” ‫قال النبی عليه السالم اان اقاتلکم ابلتّنزيل و علي يقاتلکم ابلتّأويل‬

- 68 -
 Həqiqətlərə Giriş

mìm AllÀhü lÀ ilÀhe illÀ hüve’l-óayyü’l-úayyÿm6. Elif lÀm mìm

esmÀu’l-lÀhdur. Pes maèlÿm oldı ki cemìè-i óurÿf esmÀu’l-lÀh-
dur, anuñ içün ki mecmÿè-ı óurÿf bir óaúìúatdür.
Ve her ne kim óurÿfdadur cemìèi gökden inen kitÀblarda (3a)
gelmişdür. ÚuréÀn-ı Mecìd’de vardur, ol óurÿf-ı muúaùùaèÀtdur ki
ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur ve cemìè-i kitÀblaruñ aãlıdur ve Óaúú
TeèÀlÀ’nuñ esmÀsı ve esrÀrıdur ki, anuñ maènÀsı şimdiye degin
idrÀk-i beşeriyetden maòfì ve pÿşìde (gizlü) idi. Nitekim emì-
ru’l-müéminìn èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh buyurdı: İnna’l-lÀhe
fì külli kitÀbin sırran ve sırru’l-ÚuréÀni fì evÀéili’s-suver7. Yaènì
AllÀh TeèÀlÀ’nuñ her kitÀbında bir sırrı vardur ve ÚuréÀn’uñ sırrı
sÿrelerinüñ evvelindedür yaènì óurÿf-ı muúaùùaèÀtdur. ÓÀl bu ki
óurÿf-ı muúaùùaèÀt ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur. Eger yigirmi se-
kiz óurÿfı ÚuréÀn’dan çıúarasın ÚuréÀn’uñ aãlÀ vücÿdı úalmaz.
Pes maèlÿm oldı ki óurÿf-ı müfredÀt kelÀmu’l-lÀhuñ aãlıdur ve
esrÀrıdur ki, esrÀru’l-lÀhdan murÀd eger bu óurÿf olmayaydı ne
vechle ÚuréÀn’ı bilmek mümkin olaydı.
Ve her ne kim ÚuréÀn’da vardur, FÀtióatü’l-KitÀb’da nice
mevcÿd olaydı? Anuñ içün ki ôÀhiren Baúara sÿresi ve Àl-i İmrÀn
sÿresi FÀtióatü’l-KitÀb’da yoúdur (bulınmaz). Ve bir daòi budur ki
elif lÀm mìm8e, èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh esrÀru’l-lÀhdur didi.
Pes maèlÿm oldı ki esrÀru’l-lÀhdan murÀd óurÿf-ı muúaùùaèÀtdur
(3b) ve ÚuréÀn-ı Kerìm’de yigirmi ùoúuz sÿre evvelinde óurÿf-ı
muúaùùaèÀt gelmişdür, müfredÀt-ı kelÀmu’l-lÀh èadedincedür.
Şimdi bil kim FÀtióatü’l-KitÀb yigirmi ùoúuz lafôdur yigirmi
ùoúuz sÿrenüñ èadedincedür ki evvelinde muúaùùaèÀt gelmişdür
ve FÀtióa’nuñ elfÀôı ol óurÿfdan mürekkebdür ki muúaùùaèÀtda
gelmişdür. Pes cemìè-i esrÀru’l-lÀh ki ÚuréÀn’da mevcÿddur, FÀm -
6 (3 : 1-2) “Elif Lâm Mîm. Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, hayy ve
kayyûmdur.”
7 “Allah tüm kitaplarda sır olarak vardır. Kuran’ın sırrı surelerin başında(-
ki mukattaat harflerinde)dır” Bkz. Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-
Vefâ, h.k. 1404, c. LXXXVIII, s. 11.
8 ‫امل‬

- 69 -
 Seyid Nəsimi

tióatü’l-KitÀb’da daòi mevcÿddur.

Bir daòi bu kim ÚuréÀn’uñ aãlı yigirmi ùoúuz óarfdür.
LÀm elif ki Peyàamber èaleyhi’s-selÀm buyurmışdur men lem
yü’minu bi’l-óurÿfi ve hiye tisèatu ve èışrÿne óarfen fe’l-ye-
tebevve’ maúèadahÿ fi’n-nÀr9. FÀtióatü’l-KitÀb’uñ elfÀôı Üm-
mü’l-KitÀb’uñ èadedince gelmişdür yaènì yigirmi ùoúuz óurÿf
ki ÚuréÀn’uñ aãlıdur. Bu cihetden adı FÀtióatü’l-KitÀb ve Üm-
mü’l-KitÀb’dur.
Ve bir daòi budur ki muúaùùaèÀtuñ aãlı on dört kelimedür,
tekrÀr ile yetmiş yidi olur ve bir teévìlde yetmiş sekiz kelime ol-
muşdur ve FÀtióa’da ol on dört aãl-ı muúaùùaèÀtuñ muúÀbilesinde
on dört teşdìd (şedde) gelmişdür.
Ve bir daòi bu kim ÚuréÀn-ı Kerìm’de yidi óarf aãıl vardur
ki ÚuréÀn ol yidi óurÿf fe, ye, mìm, dÀl, lÀm, vÀv, nÿn (‫ف ی م د ل‬
‫ )و ن‬üzre nÀzil olmışdur. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: Nezele’l-ÚuréÀnu
èalÀ sebèati eórufin10 ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: FÀtióatü’l-kitÀbi
sebèa ÀyÀtun iódÀhunne bismi’l-lÀhi’r-raómÀni’r-raóìm11. (4a)
Çün ÚuréÀn-ı Kerìm yidi óarf üzerine nÀzil oldı, FÀtióa daòi yidi
Àyet oldı. Ol yidi óarf èadedince ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur.
ÚuréÀn-ı èAôìm’üñ aãlını yaòşiden (àÀyetle yaòşi) ùanı, tÀ namÀ-
zuñ dürüst ola ki úÀle èaleyhi’s-selÀm: LÀ ãalÀte illÀ bi-ümmi’l-
ÚuréÀni12. Yaènì ol yidi Àyet yidi óarf üzerine münzel olmışdur.
MuúaùùaèÀt yigirmi ùoúuz sÿrede bu sebebden gelmişdür ki tÀ delìl
ola ki ÚuréÀn’uñ aãlı muúaùùaèÀtdur. Anuñ içün ki ÚuréÀn’uñ aãlı
yaènì óarfi yigirmi sekiz13 kelimedür ve bir kelime daòi lÀm elif-
9 “Kim 29 harfe iman etmezse ateşteki yerini hazırlasın.” ‫من مل يؤمن ابحلروف و هی‬
‫تسعة و عشرون حرفاً فليتبوأ مقعده فی النّار‬
10 “Kuran yedi harf üzerine inmiştir”. Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s. 457.
11 “Fatiha yedi ayettir, onlardan biri besmeledir” Bkz. Meclisî, Bihâru’l-Envâr,
Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. LXXXIX, s. 227.
12 “Namaz ancak Ümmü’l-Kuran iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil,
Kum, Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 158.
13 Eserde, yirmi sekiz anlamına gelen ‫ بيست و هشت‬kelimesinin kısaltması
olarak sembolü kullanılmıştır. Elinizdeki çalışmada bu kısaltmanın Türkçe
karşılığı verilmiştir.

- 70 -
 Həqiqətlərə Giriş

dür, anuñla yigirmi ùoúuz olur. Pes bu delìl ile åÀbit oldı ki her ne
kim esrÀru’l-lÀhdan kitÀblarda vardur, cemìè-i ÚuréÀn’da vardur
ve her ne kim cemìè-i ÚuréÀn’da vardur, FÀtióatü’l-KitÀb’da var-
dur.
Ve muúaùùaèÀtuñ aãlı bu on dört óarfdür ki üç óarf daòi
bÀùınında vardur: Elif, lÀm, rÀ, kef, he, ye, èayn, ãÀd, ùÀ, sìn,
óÀ, mìm, úÀf, nÿn14. Elifde fì, ãÀdda dÀl, nÿnda vÀv. Mecmÿè-ı
muúaùùaèÀtuñ aãlı bu on yidi óarfdür. ÔÀhiren bÀùınen FÀtióan -
tü’l-KitÀb’da bu óarfler vardur. Bu sebebden FÀtióatü’l-KitÀb,
Sebèu’l-MeåÀnì’dür ve hem Ümmü’l-KitÀb’dur.
Bir daòi bu kim FÀtióatü’l-KitÀb yigirmi bir óarf üzerine gel-
mişdür ki vech-i ÓavvÀ’nuñ (4b) miåÀlidür ki ümm-i óaúìúatdür.
Ve hem yidi Àyetdür, FÀtióatü’l-KitÀb ÓavvÀ’nuñ vechinde yidi
kitÀbet ki mesùÿrdur, ol yidi Àyet-i FÀtióatü’l-KitÀb ol yidi kitÀbe-
tüñ miåÀlidür ki ümmü’l-kitÀbdur. Anuñ içün ki her úaçan veled
anası baùnından vücÿda gelür ki ol yidi kitÀbet vechinde mesùÿr-
dur ki anasınuñ ãÿretidür, bile getürür ki baùn-ı ümmden (üm-
mìden) kesb eylemişdür (Ümmü’l-KitÀb’a mensÿbdur) ki Üm-
mü’l-KitÀb’dur, ol yidi kitÀbete nisbet kim baède’l-bulÿàiyyet
(bülÿà) gelür. NamÀz bu maènÀdan FÀtióasuz dürüst degüldür.
Ve bir daòi budur ki FÀtióa yigirmi bir óarfden mürekkebdür,
yidi óarf gelmemişdür. Ol yidi óarf bunlardur: åe, cìm, òı, ze,
şın, ôı, fe15. Óaúú TeèÀlÀ ÓavvÀ’nuñ vechinde yidi kitÀbeti menè
eylemişdür, yemóu’l-lÀhu mÀ yeşÀé ve yüåbitü ve èindehÿ üm-
mü’l-kitÀb16. Eger ol yidi kitÀbet ÓavvÀ’nuñ vechinde mektÿb
olaydı, Ádem’üñ vechinde kimse yigirmi sekiz kitÀbeti otuz iki17
kitÀbeti okuyamayaydı (okumazdı). Bu sebebden ÓavvÀ’nuñ ve-
chinde yigirmi bir óarf kitÀbet oldı, tÀ Ádem’üñ vechinde yigirmi
14 ‫الر کهيعص طس حم ق ن‬
15 ‫ث ج خ ز ش ظ ف‬
16 (13 : 39) “Allah dilediğini imha eder, dilediğini de yerinde bırakır. Üm-
mü’l-Kitab O’nun katındadır.”
17 Eserde, otuz iki anlamına gelen ‫ سی و دو‬kelimesinin kısaltması olan
sembolü kullanılmıştır. Bu çalışmada bu kısaltmanın Türkçe karşılığı verilmiştir.

- 71 -
 Seyid Nəsimi

sekiz ve otuz iki kitÀbeti ôÀhir oúuna. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: LÀ

ãalÀte illÀ bi-fÀtióati’l-kitÀbi18.
MièrÀc gicesinde namÀz Óażret-i Eóadiyyet’den elli vaúit
farż olmışdı. Óażret-i (5a) RisÀlet èaleyhi’s-selÀm taòfìf diledi,
beş vaúte úarÀr eyledi. Óażret-i Eóadiyyet buyurdı ki: Men cÀée
bi’l-óaseneti fe lehÿ èaşru emåÀlihÀ19. Şek degüldür ki namÀz óa-
senÀtdandur. Bu maènÀdan bir vaúit namÀz, on vaúit namÀz yiri-
ne úÀéim-i maúÀm oldı. Ve ãalÀt üç úısm oldı: Bir úısmı on yidi
rekèat óażar namÀzıdur ve bir úısmı on bir rekèat sefer namÀzıdur
ve bir úısmı daòi on biş rekèatdür, Cumèa namÀzıdur.
İmdi iy ùÀlib bilmek gereksin ki óikmet-i İlÀhì ne iútiżÀ ey-
ledi ki namÀz evvelde elli vaúit farż oldı, ãoñra elli vaúitden biş
vaúte úarÀr eyledi, tÀ bilmiş olasın ki kılduàuñ namÀzuñ maènÀ-
sı ve òuãÿãiyyeti nedür ve namÀzuñ maúbÿl ola, çün namÀzuñ
maúbÿl ola maàfÿr olasın. Pes namÀzuñ fÀéidesi budur ki, anuñla
maàfiret ve raómet óÀãıl eyleyesin.
Şimdi iy ùÀlib bil ki namÀzdan murÀd secde úılmaúdur ve
Óaúú TeèÀlÀ melÀéikeye buyurdı ki: Üscüdÿ li Àdeme fe-secedÿ
illÀ iblìs ebÀ ve’s-tekbera ve kÀne mine’l-kÀfirìn20. Anuñ içün ki
AllÀh TeèÀlÀ Ádem’üñ vechinde kendü õÀtınuñ èalemi içün yigir-
mi sekiz (otuz iki)21 kelimeyi kendü yed-i úudretiyle yazmışdur,
(5b) tÀ muãallì ol otuz iki kitÀbetüñ èalemine sücÿd ve perestiş
eyleye ke-enneke terÀhu22.
İmdi bu yigirmi sekiz (otuz iki) kitÀbetüñ èalemi elli óarf ve
18 “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i
Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 158.
19 (6 : 160) “Kim iyilik getirirse, ona on katı vardır.”
20 (2 : 34) “Âdem’e secde edin! dedik, hemen secde ettiler. Yalnız İblis dayat-
tı, kibrine yediremedi, kafirlerden oldu.”
21 Âdem’in yüzündeki hatlar 28 tanedir. Hatt-ı istivâ geçtikten sonra 32 hat zahir
olur. Bu nedenle sayfa kenarına düşülen “otuz iki” yani 32 lafzı da doğrudur. Ancak
ilerleyen satırlarda, alemi “elli harf ve nokta” dendiğinde, 22 noktasıyla birlikte 28 harfi
kabul etmek daha doğru görünmektedir.
22 “O’nu görüyormuş gibi.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. II, s. 214.

- 72 -
 Həqiqətlərə Giriş

noúùadur ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur ve Óażret-i Eóadiyyet úa-

tında (óużÿrında) Óażret-i Ádem’üñ ãÿreti ve èalem-i kitÀbeti ol
óayåiyyetden muèteber idi ki èubÿdiyyeti ve perestişi ol kitÀbet
èadedince farż eylemiş idi ki murÀd secdedür, ve Óaúú TeèÀlÀ
melÀéikeye buyurdı ki yigirmi sekiz kelime ve noúùa èadedince
secde eyleye.
äoñra elli vaúitden biş vaúitde úarÀr eyledi. Ol biş vaúti
óażarda on yidi rekèat farż eyledi. Óurÿf-ı muúaùùaèÀtuñ aãlı ve
üç óarf daòi bÀùını èadedince kim èalem-i kitÀbet-i vech-i Ádem
èaleyhi’s-selÀm èadedincedür ki AllÀh TeèÀlÀ buyurmışdur: Òaa-
laúa’l-lÀhu teèÀlÀ Àdeme èalÀ ãÿretihì23. äÿretu’l-lÀhuñ melfÿôı
on dört kelimedür ki muúaùùaèÀtuñ aãlı èadedincedür ki ikisi daòi
kitÀbet-i vech-i Ádem’üñ èadedincedür: elif, lÀm, fe, lÀm, elif,
mìm, lÀm, elif, mìm, elif, lÀm, fe, he, ye24. Bu on dört óarfdür
ki muúaùùaèÀtuñ aãlı èadedincedür ve óurÿf-ı muúaùùaèÀt (muó-
kemÀt daòi dirler) daòi budur: elif, lÀm, rÀ, kef, he, ye, èayn, ãÀd,
ùÀ, sìn, óÀ, mìm, kÀf, nÿn25 ve bÀùınında üç óarf daòi; fe, dÀl, nÿn
vardur, on yidi olur. äalÀt-ı óażar ki on yidi rekèatdür (6a) her
gün úılursın, ãalÀt-ı Cumèa’dan ve ãalÀt-ı seferden àayrı bu on
yidi óurÿfuñ èadedince kılduàuñ namÀzı ÕÀt-ı Óaúú’a perestiş ve
èubÿdiyyet itmiş olasın.
Ve biri daòi sefer namÀzı, on bir óurÿf-ı müteşÀbihÀt èadedince-
dür ki on bir rekèatdür. Ol on bir óurÿf-ı muúaùùaèÀtda gelmemişdür
ve ol óurÿf-ı müteşÀbihÀt budur: be, te, åe, cìm, òı, õel, ze, şın, êÀd,
ôı, àayn26. Úaçan ki óażar namÀzı ile cemè eyleyesin yigirmi sekiz
rekèat namÀz olur, yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èa-
leyhi’s-selÀm içün ki yigirmi sekiz kelime-i ÕÀt-ı Úadìmüñ èalemi
ve maôharıdur. Ve Ádem èaleyhi’s-selÀm melÀéikenüñ mescÿdı ve
muèallimidür: ÚÀle yÀ Ádemu enbiéhüm bi esmÀéihim27. Her kim
23 “Allah Âdem’i kendi sureti üzerine yarattı.” Bkz. Meclisî, Bihâru’l-Envâr,
Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111.
24 ‫ا ل ف ل ا م ل ا م ا ل ف ه ی‬
25 ‫الر کهيعص طس حم ق ن‬
26 ‫ب ت ث ج خ ذ ز ش ض ظ غ‬
27 (2 : 33) “Onlara (meleklere) isimlerden haber ver.”

- 73 -
 Seyid Nəsimi

Ádem èaleyhi’s-selÀma secde eylemedi, adı şeyùÀn-ı melèÿn ve

merdÿd oldı. Çünki óurÿf ve noúùa yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i
kerìm-i Ádem idi, anuñ èadedince namÀzı farż eyledi. Andan ãoñra
óażarda on yidi rekèat ve seferde on bir rekèat taòfìf ile, yigirmi
sekiz kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm èadedince farż
oldı, ol èaded üzerine úarÀr eyledi. Óaúú sübhÀnehÿ ve teèÀlÀnuñ
bunlarda esrÀrı çokdur şöyle bilesin.
Ve biri daòi Cumèa namÀzıdur ki on beş rekèatdür ki
muúaùùaèÀtda (6b) gelmeyen óurÿfuñ èadedincedür ve ol óurÿfuñ
daòi èadedincedür ki lÀm elif anuñ bedeli ve úÀéim-i maúÀmıdur
ve ol budur: be, te, åe, cìm, òı, õel, ze, şın, êÀd, ôı, àayn, pÀ,
çÀ, jÀ, gÀ28. Her úaçan ki Cumèa namÀzın óażar namÀzıyla cemè
eyleyesin, otuz iki rekèat namÀz olur, otuz iki kitÀbet-i vech-i
kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm èadedince. Otuz iki kelime-i úa-
dìm ki esmÀ-i õÀt (u ãıfÀt)-ı Óażret-i Eóadiyyet’üñ èalemidür ve
úÀéim-i maúÀmıdur ki Peyàamber èaleyhi’s-selÀm buyurdı: LÀ
ãalÀte illÀ bi-fÀtióati’l-kitÀbi29. Yaènì yigirmi sekiz rekèat ãalÀt ki
óażarda ve seferdedür ki yigirmi sekiz vech-i kerìm-i Ádem èa-
leyhi’s-selÀm èadedince úılursın, FÀtióasuz dürüst degüldür.
Ve FÀtióa yidi kitÀbet-i vech-i ÓavvÀ’nuñ èalemidür ki heft
Àyetdür, yaènì yidi Àyetdür. Bu maènÀdan ki Ádem èaleyhi’s-selÀ-
muñ (ve ÓavvÀ’nuñ) yigirmi sekiz30 kelimesi ve kitÀbeti ki vechin-
de mektÿb ve mesùÿrdur, otuz iki kitÀbet ki yigirmi sekiz kitÀbetüñ
istivÀsından ôÀhir olur ve àayrı istivÀdan maèlÿm olmaz, illÀ bu heft
kitÀbetden ki vech-i ÓavvÀ’dan maèlÿm olur ki ol otuz iki kitÀbet-i
vech-i Ádem ve yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i Ádem fetò olmadı
(maèlÿm olmazdı), illÀ bu yidi kitÀbetden maèlÿm oldı. Eger ol
yidi kitÀbet ÓavvÀ’nuñ vechinde memnÿè olmayaydı, Ádem’üñ
vechinde hergiz yigirmi sekiz ve otuz iki kitÀbet maèlÿm olmazdı.
Pes yigirmi sekiz rekèat ve otuz iki rekèat namÀzda farż oldı ki FÀ-
28 ‫ب ت ث ج خ ذ ز ش ض ظ غ اپ چا ژا گا‬
29 “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt,
h.k. 1408, c. IV, s. 158.
30 Yazının üstüne rakamla 32 yazılmış.

- 74 -
 Həqiqətlərə Giriş

tióatü’l-KitÀb okuyasın ki namÀz (7a) FÀtióasuz dürüst degüldür:

LÀ ãalÀte illÀ bi-fÀtióati’l-kitÀbi31 maènÀsı budur ve’s-selÀm.
ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: İnne’l-cennete taóte eúdÀmi
ümmehÀtiküm32. Yaènì uçmaú analarıñuzuñ ùabanı altındadur.
Anuñ içün ki cennet kim èarêuhÀ ke-èarêi’s-semÀvÀti ve’l-arêi
uèıddet li’l-müttaúìn33 otuz iki kelimeden èibÀretdür ki esmÀ-i
õÀt ve ãıfÀt-ı Óażret-i Melik-i (MÀlik-i) úadìm-i lem-yezel ve lÀ-
yezÀl bu otuz iki kelimedür ki isim müsemmÀnuñ èaynıdur. Ve
otuz iki kitÀbet ki Ádem’üñ vechinde mektÿbdur, ol otuz iki ke-
lime-i İlÀhì’nüñ èalemi ve úÀ’im-i maúÀmıdur. Ve Ádem’üñ ve-
chi bu cihetden e’r-raómÀnü èale’l-èarşi’stevÀ34dur, RaómÀn’uñ
èarşıdur ve èalemidür ki òalaúa’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme èalÀ ãÿretihì
ve èalÀ ãÿreti’r-raómÀn35 ey òalúuhÿ maôharu’l-cemìl ve ãıfÀtuhÿ
ve esmÀéuhÿ otuz iki kelime-i ezelì ve ebedìdür kim anuñ èalemi
ve úÀéim-i maúÀmıdur ki Ádem’üñ vechindedür, úudret eliyle
anı taãvìr eylemişdür ki Hüve’l-leõì yüãavviruküm fi’l-eróÀmi
keyfe yeşÀ’ lÀ ilÀhe illÀ hüve’l-èazìzü’l-óakìm36. BilÀ-ziyÀde ve
lÀ-noúãÀn yaènì otuz iki kelime-i İlÀhì RaómÀn’dur ki èarş üzeri-
ne berÀber oldı, ziyÀdesüz ve noúãÀnsuz ki ve leúad raéÀhu nez-
leten uòrÀ èinde sidrati’l-müntehÀ èindehÀ cennetü’l-meévÀ37 ol
sekiz (7b) úapulı cennetdür ki èarêuhÀ ke-èarêi’s-semÀvÀti ve’l-
31 “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt,
h.k. 1408, c. IV, s. 158.
32 “Muhakkak ki cennet annelerinizin ayakları altındadır.” Muhaddis Nûri, Müste-
drekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. XV, s. 180.
33 (57 : 21) “…Muttakiler için hazırlanmış, genişliği gökle yerin genişliği kadar (olan
cennete koşuşun)...”
Kuran’da âyetin bu kısmı, ke-ardi’s-semâi ve’l-ardi uıddet li’l-lezîne âmenû bi’l-lâhi, yani
“Allah’a ve peygamberine inananlar için hazırlanmış” şeklindedir.
34 (20 : 5) “O Rahmân Arş’a istivâ etti.”
35 “Allah Âdem’i kendi sureti ve Rahman sureti üzerine yarattı.” Bkz. Meclisî, Bihâ-
ru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111 ; Kütüb-i Sitte, c. X, s.
288.
36 (3 : 6) “Sizi, rahimlerde dilediği gibi şekillendiren O’dur. Kendisinden başka tanrı
olmayan, şan, şeref ve hikmet sahibi olan O’dur.”
37 (53 : 13-14-15) “Andolsun onu bir kez daha görmüştü. Sidretü’l- Müntehâ’nın

- 75 -
 Seyid Nəsimi

arêi38’dir, yir ve gök otuz iki kelime-i İlÀhì-i ezelì ve ebedìdür

ki semÀvÀt ve arż anuñla úÀéimdür. Ve Ádem’üñ otuz iki kitÀ-
beti ki vechindedür, anuñ èalemidür ki emred úaùaù ÓavvÀ’nuñ
ãÿretidür, yidi kitÀbet-i vech-i emred úaùaù (vech-i emred úaùaù
anı kesb eylemişdür) (ÓavvÀ) andan kesb eylemişdür ki Üm-
mü’l-KitÀb ve FÀtióatü’l-KitÀb andan èibÀretdür ki ol otuz iki
kelime-i (İlÀhì’nüñ ki cennet úapusıdur) İlÀhì ki cennetdür, Óav-
vÀ’nuñ ãÿretidür ki yidi kitÀbet-i vech-i emred úaùaùdur.
Ve cennetüñ sekiz úapusı vardur ve ol sekiz úapudan uçmaàa
girmek gerekdür. Òaùù-ı istivÀdan ki ãırÀù-ı müstaúìmdür, anuñ
üstinden èubÿr eylemek gerek ki uçmaàa giresin. Kim ki bu ãırÀùı
geçmedi, yaènì yidi kitÀbet-i vech-i ÓavvÀ’yı òaùù-ı istivÀdan se-
kiz kitÀbet eylemedi, otuz iki kitÀbet-i vech-i Ádem’e duòÿl eyle-
medi ve girmedi nÀr ehlindendür ki e’ã-ãalÀtu mièrÀcu’l-müémi-
ni39, e’ã-ãalÀtu miftÀóu’l-cenneti40. äalÀt ki yigirmi sekiz rekèat
ve otuz iki rekèatdür óażarda ve seferde ve Cumèa’da ki tÀrik-i
ãalÀt kÀfirdür ve nÀr ehlidür ki men terake’ã-ãalÀte müteèammie-
den feúad kefera41 ve úÀle èaleyhi’s-selÀm lÀ ãalÀte illÀ bi-fÀtióat-
ti’l-kitÀbi42 ÓavvÀ’nuñ yedi kitÀbet-i vechidir ki ol FÀtióatü’l
(8a) KitÀb-ı óaúìúìdür.
Ve Ádem’üñ ol otuz iki kitÀbet-i vech-i kerìmi ol yedi kitÀ-
betden maèlÿm olur ki (oldı ki) Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm
mièrÀc gicesinde buyurdı ki: Raéeytu rabbì fì ãÿreti şÀb emred
úaùaù43 ki yidi kitÀbet vechinde var idi ki Ümmü’l-KitÀb’uñ ãÿ-
retidür; bir baş kitÀbeti, iki úaş kitÀbeti, dört kirpik kitÀbeti ki
yanında ki Cennetü’l- Me’vâ onun yanındadır.”
38 (57 : 21) “…genişliği gökle yerin genişliği kadar...” Kurân’da cümle, arduhâ ke-ar-
di’s-semâi şekindedir.
39 “Namaz müminin miracıdır”. Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k.
1404, c. LXXIX, s. 303.
40 “Namaz cennetin anahtarıdır.” İbn-i Ebî Cumhur İhsâî, Avâliyu’l-Âlî, Kum, İn-
tişârâtu’ş-Şühedâ, h.k. 1405, c. I, s. 322.
41 “Kim bilerek namazı terk ederse küfre girmiştir.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut,
Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XXX, s. 674.
42 Hz. Peygamber demiştir ki “Namaz ancak Fatiha iledir.” Muhaddis Nûri, Müste-
drekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 158.
43 “Mirac gecesinde rabbimi tüyleri bitmemiş bir genç suretinde gördüm.”

- 76 -
 Həqiqətlərə Giriş

her biri dört èanÀãırdan mürekkebdür ki dört kez yidi ola, yi-
girmi sekiz kitÀbet olur ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur ki úÀle
èaleyhi’s-selÀm: Nezele’l-úuréÀnu èalÀ sebèati eórufin44. Yidi
kelime-i kitÀbet-i vech-i emred úaùaù òaùù-ı istivÀsından ki farú
òaùdur (farúuñ òaùùıdur), úaçan kim èubÿr eyleyesin sekiz kitÀ-
bet ôÀhir olur, her kitÀbet dört èanÀãırdan mürekkebdür otuz iki
kitÀbet olur. Bu maènÀdan cennetüñ úapusı sekiz oldı ki Óaúú
TeèÀlÀ’nuñ cenneti budur. Bu cennete girmek gerek, anuñ liúÀsı-
nı bu cennetde görmek gerek ki otuz iki kelime-i İlÀhì-i ezelì ve
ebedìdür ki FÀtióatü’l-KitÀb ve Ümmü’l-KitÀb ve sebèu’l-meåÀnì
bu yidi kitÀbet-i vech-i emred úaùaù ve şÀb úaùaùuñ óüsn-i cemÀl
ve aósen-i taúvìm ãÿretidür.
KemÀ vüride fi’l-óadìåi tÀriku’ã-ãalÀti kÀfirun45, anuñ içün ki
ãalÀtdan murÀd AllÀh’a secde itmekdür, pes (8b) her kim namÀzı
terk eylese, secdeyi terk eylemiş ola. Secdeyi terk eyleyen şeyùÀn
gibi kÀfir ve ehl-i nÀrdur. Anuñ içün ki namÀz óażarda ve seferde
ve Cumèada’dur, yigirmi sekiz rekèat ve otuz iki rekèatdür ve otuz
iki kelime-i İlÀhì-i nÀ-mütenÀhì-i ezelì ve ebedìdür ki àayr-ı meréì-
dür ki esmÀu’l-óüsnÀ ve esmÀ-i küll ve esmÀ-i õÀt ve ãıfÀt-ı Óażret-i
èİzzet’dür ki anı terk eyleyen terk-i èubÿdiyyet ve perestiş itmiş olur
ki ve mÀ òalaútü’l-cinne ve’l-inse illÀ liyaèbudÿn46 ey liyaèrufÿn47.
Ve èubÿdiyyet maúÀmında olmayan şeyùÀn-ı laèìn ola ki,
òalúı Óaúú’a secde eylemeden menè eyler ve menè eyledi. Bu
maènÀdan tÀrik-i ãalÀt kÀfirdür ve ehl-i nÀrdur yaènì şeyùÀnuñ
tÀbièleridür, èaleyhi mÀ yestaóiúúu. Óaúú TeèÀlÀ’nuñ emrin ve
èahdin ãımışdur ki elem aèhad ileyküm yÀ benì Àdeme en-lÀ taè-
büdü’ş-şeyùÀne innehÿ leküm èaduvvün mübìn48. Ol kişi dinsüz
ola ki, lÀ dìne limen lÀ èahde lehÿ49. Her kimse ki şeyùÀna uya,
dinsüz ve melèÿn ve kÀfirdür, anuñ içün ki secdeyi terk eyledi
44 “Kuran yedi harf üzerine indi.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s. 457.
45 “Namazı terk eden kafirdir.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-
Vefâ, h.k. 1404, c. XXX, s. 674.
46 (51 : 56) “Ben cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.”
47 “Yâni beni bilsinler diye.”
48 (36 : 60) “Ey Âdemoğulları! Şeytana tapmayın, o size apaçık bir düşmandır diye
size and vermedim mi?”
49 “Ahdi olmayanın dini de yoktur.” Bkz. Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-

- 77 -
 Seyid Nəsimi

ki Ádem’üñ vechi kitÀbeti èadedince eylemek gerek idi eyleme-

di. Pes kÀfir ve müşrik ve dinsüz ve imansuz oldı. Anuñ ôÀhiren
lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh muóammedun resÿlu’l-lÀh50 didügi ve namÀz
(9a) úılduàı ve oruç ùutduàı fÀéidesüz ola. Ol cihÀnda yaènì baè-
de’l-mevt ki men mÀte feúad úÀmet úıyÀmetuhÿ51, úıyÀmetde nÀr
ehli ola ve ùamuya müsteóaúú ola.
Ol ùamu kim úapusı yididür ki ÓavvÀ’nuñ yidi kitÀbetinden
èibÀretdür. Anuñ içün ki tÀrik-i ãalÀt tÀrik-i FÀtióa’dur. Ve FÀtióa-
tü’l-KitÀb, ÓavvÀ’nuñ yidi kitÀbetidür ki vechinde mektÿbdur.
Yigirmi sekiz ve otuz iki kitÀbetüñ miftÀóıdur ki Ádem’üñ vec-
hinde mesùÿrdur kim ol yidi kitÀbet òaùù-ı istivÀ ile sekiz kitÀbet
olur. Her kitÀbeti dört èunãurdandur ki otuz iki kelime-i úadìm-i
İlÀhì’nüñ èalemidür ki óażarda ve Cumèa’da namÀzı anuñ èade-
dince úılmaú gerek.
Óażarda ve seferde yigirmi sekiz rekèat úılmaú gerek, yidi
kitÀbet-i vech-i ÓavvÀ èadedince ki her bir kitÀbeti dört èanÀãır-
dandur ki dört kez yidi, yigirmi sekiz kitÀbet olur ki tÀrik-i ãalÀt
ùamunuñ yidi úapusı oldı. Ol yidi kitÀbet-i vech-i ÓavvÀ’nuñ ki
ol yidi kitÀbet-i emred úaùaùuñ vechinde Óażret-i RisÀlet èaley-
hi’s-selÀm mièrÀc gicesi görmiş idi (farż olmış idi) elli óarf ve
noúùa èadedince ki úÀle èaleyhi’s-selÀm: Furiêa èaleyye òamsÿne
ãalÀten külle yevmin ve leyletin52. Bu cihetden aña farż olmış idi
ki óarf ve noúùa èadedincedür. (9b) Ve çün tÀrik-i ãalÀt ol yidi
kitÀbeti sekiz kitÀbet eylemedi ki otuz iki kitÀbet ve anuñ èade-
dince Kaèbe’ye müteveccih Ádem’e secde eylemedi, ol yidide
úaldı. Ol yidi yidi kitÀbet sebebinden ùamuya müsteóaúú oldı ve
nÀr ehlinden oldı, AllÀhümme ecirnÀ mine’n-nÀri ve min ehlihì ve
edòilnÀ’ l-cennete meèa’l-ebrÀr bi-faêlike ve keramike yÀ eróa-
me’r-rÀ óimìn53 bismi’l-lÀhi’r-raómÀni’r-raóìm yÀsìn ve’l-úur’À-
ni’ l-óakìm inneke lemine’l-mürselìn èalÀ ãırÀùin müstaúìm54.
Vefâ, h.k. 1404, c. LXIX, s. 198.
50 “Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed Allah’ın resûlüdür.”
51 “Kişinin ölümü kıyâmetidir.”
52 “Her gün ve gece üzerime elli namaz farz kılındı.” Kütüb-i Sitte, c. XV, s. 400.
53 “Allahım, bizleri ateşten ve ehlinden koru. Ey merhametlilerin en merhametlisi,
bizleri iyilerle birlikte, cennete koy.”
54 (36 : 1-4) Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. Yâsîn. Hikmetli Kur’ân’a ane-

- 78 -
 Həqiqətlərə Giriş

YÀsìnde yÀ óarf-i nidÀdur ve óarf-i nidÀ fièle ve óarfe girg -

mez yaènì dÀòil olmaz. Anuñ içün ki münÀdÀ isim olur, pes åÀ-
bit oldı ki yÀsìn Óażret-i Muóammed’üñ ismidür ve isim èayn-ı
müsemmÀdur. Pes maèlÿm oldı ki Muóammed èaleyhi’s-selÀm
sìndür ve óÀl bu ki sìn kelÀmu’l-lÀhdur ve kelÀmu’l-lÀh-ı teèÀlÀ
úadìmdür. Pes maèlÿm oldı ki Muóammed èaleyhi’s-selÀm èa-
lem-i úadìm ola ve çün úadìm ola lÀzım gelür ki maòlÿú ol-
maya. Anuñ içün ki Muóammed èaleyhi’s-selÀm buyurmışdur:
KelÀmu’l-lÀhi teèÀlÀ àayri maòlÿúun men úÀle maòlÿúun fehüve
kÀfirun55. Ve her ne kim maòlÿú olmaya maèlÿmdur ki ne ola
f’efhem.
İy ùÀlib bil ki niçün sÀéir esmÀdan ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ
aãlıdur yaènì otuz iki kelime-i İlÀhì’den Muóammed èaley-
hi’s-selÀm adı sìn oldı, (10a) özge óarf olmadı. Bu sebebden ki
sin (‫ )س‬hesÀb-ı cümelde altmışdur ve altmış, yigirmi sekiz otuz
ikidür. Ve Óażret-i RisÀlet’üñ egerçi isim ve eger nuùúı yigirmi
sekiz kelime-i İlÀhì’dür ki, ÚuréÀn-ı èAôìm’üñ aãlıdur fe-emmÀ
lÀm elifden òaber virdi. Yaènì ol dört kelimeden ki TevrÀt’da ve
Zebÿr’da ve İncìl’dedür, yaènì pÀ çÀ jÀ gÀ56dur. Egerçi Óażret-i
RisÀlet lisÀnında bu dört óarf yoú idi ammÀ bilürdi kim bu dört
kelime-i İlÀhì TevrÀt’da ve Zebÿr’da ve İncìl’de mevcÿddur ve
bu maènÀ delìldür ki Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm bu dört
óarfi bilmişdür ki Óażret-i RisÀlet’üñ óażarda ve seferde èubÿ-
diyyeti ve perestişi yigirmi sekiz rekèatdür ki Óaúú TeèÀlÀ’dan
aña farż olmışdı ve úılurdı, yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ èade-
dince ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur ve Muóammed MuãùafÀ’nuñ
èaleyhi’s-selÀm nuùúıdur. Ve óażarda ve Cumèa’da otuz iki rekèat
namÀz úılurdı ki otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ èadedince, tÀ maèlÿm
ola ki Peyàamber èaleyhi’s-selÀm otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ sır-
rından òaberdÀrdur zìrÀ anuñ èadedince èubÿdiyyet ve perestiş
eyler. Pes ãÀbit oldı ki Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm hem yi-
girmi sekiz ve otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ maôharıdur bu maènÀ-
dan Óaúú TeèÀlÀ, Peyàamber’e sìn didi özge óarf dimedi.
Ve Óażret-i RisÀlet (10b) buyurmışdur ki el-veledu sırru ebì-
dolsun ki, dosdoğru bir yol üzere olan sen gönderilmişlerdensin.”
55 “Allah’ın kelamı yaratılmış değildir. Kim yaratılmıştır derse kafirdir.”
56 ‫اپ چا ژا گا‬

- 79 -
 Seyid Nəsimi

hi57. Ádem’üñ sırrı bu yidi óarfdür ki Ádem’de tecellì eylemiş idi.

Yaènì otuz iki kelime-i İlÀhì-i úadìmüñ esmÀ-i küll andan èibÀ-
retdür, Ádem’de tecellì eylemiş idi, ol cihetden mescÿd-ı melÀéi-
ke oldı. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: Òalaka’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme fe-
tecellÀ fìhi58. Ve Ádem’e secde úılmayan şeyùÀn ve kÀfir ve ehl-i
nÀr oldı. Pes bu maènÀdan Muóammed èaleyhi’s-selÀm sìn oldı
özge óarf olmadı. Bu maènÀ ol taúdìr üzerinedür ki, yÀ-i yÀsìn
óarf-i nidÀ ola. Ve anlar ki didiler yÀsìn óurÿf-ı muúaùùaèÀtdur,
ye ve sìn iki óarfdür óurÿf ile meèan óesÀb-ı cümelde yetmiş iki
olur ki, yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsı yetmiş iki keli-
me-i İlÀhì’dür ve Muóammed’üñ nuùúıdur, yaènì yigirmi sekiz
kelime-i úadìm-i ezelì ve ebedì-i İlÀhì’nüñ maôharıdur.
ÚuréÀn-ı Hakìm’üñ óaúúı içün sen mürsellerdensün, yaènì
Muóammed’üñ nuùúı içün ki yÀsìn mürsellerdendür ki úÀla’l-
lÀhu teèÀlÀ fì óaúúi èÌsÀ èaleyhi’s-selÀm: İnnema’l-mesìóu èìsÀ
ibnu meryeme resÿlu’l-lÀhi ve kelimetuhÿ elúÀhe ilÀ meryeme ve
rÿóun minhu59. Resÿl ve kelime ve rÿó maèlÿm oldı ki bir óaúìúat
imiş: LÀ nüferriúu beyne eóadin min rusul60. Bu maènÀdan
peyàamberlerüñ adı ÚuréÀn-ı Mecìd’de yigirmi sekiz gelmişdür,
tÀ delìl ola ki cemìè-i enbiyÀlaruñ óaúìúatleri şeyé-i vÀóiddür.
(11a) Bu maènÀdan Óaúú TeèÀlÀ buyurdı ki: LÀ nüferriúu beyne
eóadin minhüm ve naónü lehÿ müslimÿn61. Ve’l-óamdü li’l-lÀhi
rabbi’l-èÀlemìn.
Bismi’l-lÀhi’r-raómÀni’r-raóìm úuli’dèu’l-lÀhe
evi’dèÿ’r-raómÀne eyyen mÀ tedèÿ felehÿ’l-esmÀu’l-óüsnÀ62.
ÚÀle’n-nebiyyu èaleyhi’s-selÀm: Òalaka’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme

57 “Çocuk babasının sırrıdır.” Ali b. İsâ Erbilî, Keşfu’l-Ğamme, Tebriz,

Mektebetu Benî Hâşimî, h.k. 1381, c. II, s. 65.
58 “Allah Âdem’i yarattı ve onda tecelli etti.”
59 (4 : 171) “Meryem oğlu İsa Mesih, sadece Allah’ın elçisi, Meryem’e atmış olduğu
kelimesi ve O’ndan bir ruhtur.”
60 “Peygamberler arasında ayrım yapmayız.” (2 : 285)’de rusulih (peygamberleri)
şeklindedir.
61 (3 : 84) “Peygamberleri arasında ayrım yapmayız ve biz O’na teslim olmuşlarız.”
62 (17 : 110) “De ki: İster ‘Allah’ deyin, ister ‘Rahmân’ deyin, nasıl çağırırsanız
çağırın. En güzel isimler O’nundur.”

- 80 -
 Həqiqətlərə Giriş

èalÀ ãÿreti’r-raómÀn63. AllÀh Óażret-i Eóadiyyet’üñ ism-i ÕÀt-ı

bì-miåÀlidür ve RaómÀn Óaúú TeèÀlÀ’nuñ ism-i ãıfÀtıdur, çün
Ádem èaleyhi’s-selÀm õÀt ve ãıfÀtuñ ãÿretinde ola, pes cÀmiè ola
f’efhem hÀõÀ.
Bismi’l-lÀh elif, be, te, åe, cìm, óa, òı, dÀl, õel, rı, ze, sìn, şın,
ãÀd, êÀt, ùı, ôı, èayın, àayın, fe, úÀf, kÀf, lÀm, mìm, nÿn, vÀv,
he, lÀmelif, yì, pÀ, çÀ, jÀ, gÀ64. Ve èalleme Ádeme’l-esmÀe kül-
lehÀ åümme èaraêahüm65, şol esmÀ-i küll ki esmÀ-i óüsnÀya ve
àayrıya şÀmildür, Óażret-i Eóadiyyet celle ismuh Ádem èaley-
hi’s-selÀma bilÀ-vÀãıùa-i melÀ’ike taèlìm eylemişdür. Bu otuz iki
kelime-i ezelì-i ebedìdür ki şÀmildür Óaúú TeèÀlÀ’nuñ esmÀ-i
õÀtına ve ãıfÀtına ve sÀéir eşyÀ ve kütüb-i semÀviyyesine yaènì
ãuóufa ve TevrÀt’a ve Zebÿr’a ve İncìl’e ve FurúÀn’a ve cemìè-i
èulÿma ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ emriyle enbiyÀ èaleyhi’s-selÀma gel-
mişdür. Ve şÀmildür, ezelì-i ebedìdür, otuz iki kelime-i İlÀhì’dür
cemìè-i esmÀnuñ aãlıdur. Ve cemìè-i esmÀ bu otuz iki kelimeden
mürekkebdür. Ve mürekkeb ve müfred ôÀhirde (11b) iki görinür,
velÀkin óaúìúatde ve maènÀda birdür. Anuñ içün ki el-óamdu66
mürekkebdür elif, lÀm, óÀ, mìm, dÀl67dan, El-óamdu68 egerçi elif,
lÀm, óÀ, mìm, dÀl69uñ ferèidür, ammÀ úaçan kim bu elif, lÀm,
óÀ, mìm, dÀl70ı el-óamdu71den iòrÀc idesin el-óamdu72nuñ vücÿ-
dı úalmaz. Anuñ içün ki el-óamdu73 elif, lÀm, óÀ, mìm, dÀl74uñ
èaynıdur ve hÀõÀ ôÀhirun. Pes èalÀ hÀõÀ’t-taúrìr åÀbit oldı ki, ferè
63 “Allah Âdem’i Rahman sureti üzerine yarattı.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut,
Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111 ; Kütüb-i Sitte, c. X, s. 288.
64 ‫ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک ل م ن و ه ال ی اپ چا ژا گا‬
65 (2 : 31) “Allah Âdem’e isimleri öğretti, sonra onları (Meleklere) arz etti.”
66 ‫احلمد‬
67 ‫ا ل ح م د‬
68 ‫احلمد‬
69 ‫ا ل ح م د‬
70 ‫ا ل ح م د‬
71 ‫احلمد‬
72 ‫احلمد‬
73 ‫احلمد‬
74 ‫ا ل ح م د‬

- 81 -
 Seyid Nəsimi

aãluñ èaynıdur ve isim müsemmÀnuñ èaynıdur ve ãıfat mevãÿ-

fuñ èaynıdur. Maèlÿm oldı ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı úadìmi,
bu otuz iki kelime-i kadìm-i ezelì-i ebedìdür, kelÀm-ı úadìm-i
İlÀhì’dür ki ÕÀt’dan münfekk ve munúatıè olmaz. İnna’l-lÀhe tee-
bÀreke ve teèÀlÀ úaraée ùÀhÀ ve yÀsìn úable en yaòluúe’s-semÀvÀ-
ti ve’l-arêi bi-elfi Àmin75 el-óadìå. Çün åÀbit oldı ki kelÀmu’l-lÀh
bu otuz iki kelime-i ezelì ve ebedìdür ve kelÀm mütekellimüñ
èaynıdur ve mütekellimüñ ãıfatıdur. Eger àayrdur dirse küfr lÀa-
zım gelür, anuñ içün ki ãıfat èayn-ı õÀtdur ve õÀtdan münfekk
olmaz. Eger olsa, lÀzım gelür ki ÕÀt-ı BÀrì-i TeèÀlÀ mürekkeb ola
èayndan ve àayrdan hÀõÀ muóÀlun. Ve eger lÀ-èayn ve lÀ-àayrdur
dirse, ictimÀè-ı naúìżeyn ve irtifÀè-i naúìżeyn lÀzım gelür ve hÀõÀ
bÀùilun bi’ż-żarÿre.
Ve her ne kim vardur, lÀzım geldi ki õÀtuñ èaynı ola. Çün
cemìè-i mevcÿdÀtda bu úÀéide muúarrer oldı ki bu ãıfat mevãÿfuñ
(12a) èaynıdur, lÀzım gelür ki bu otuz iki kelime-i ezelì-i ebedì-i
İlÀhì ki anuñ kelÀm-ı úadìm ve ãıfat-ı úadìmidür, anuñ èaynı ola.
Çün kelÀm-ı úadìm mütekellimüñ èaynıdur, lÀzım gelür ki Óaúú
TeèÀlÀ’nuñ ÕÀt-ı Úadìm’i otuz iki kelime ola. Ve lÀ ilÀhe illÀ en-
nehÿ bikülli şeyéin muóìù76 cemìè-i eşyÀya ióÀùa eylemişdür ve
sÀéir mevcÿdÀta muóìù olmışdur, mÀ kÀne ve mÀ yekÿnu77 anuñ
taót-ı taãarrufındadur ve ismiyyet cihetinden cemìè-i eşyÀya ve
cemìè-i kÀéinÀta ve sÀéir mevcÿdÀta yitişmişdür ve muóìù olmış-
dur bil ki cemìè-i mevcÿdÀtuñ èaynıdur ve óaúìúatidür. Anuñ
içün ki sÀéir kÀéinÀt ve mevcÿdÀt bu otuz iki kelime ile úÀéimdür
ki, eger bu otuz iki kelimeyi eşyÀdan bi’l-farż ve bi’l-fièl iòrÀc
eyleseñ eşyÀnuñ vücÿdı úalmaz ve mümkün degüldür ki eşyÀdan
nesne úala. Niteki el-óamdu78 lafôından úaçan elif lÀm óÀ mìm

75 “Allah Tâhâ ve Yâsin’i yer ve gökler yaratılmadan bin yıl önce okudu.”
Muhaddis Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 344.
76 “O’ndan başka ilah yoktur, O herşeyi kapsar.”
77 “Her ne ki oldu ve oluyorsa.”
78 ‫احلمد‬

- 82 -
 Həqiqətlərə Giriş

dÀl79 el80i çıúarsañ, el-óamdu81nuñ vücÿdı úalmaz. Ve åÀbit oldı

ki mecmÿè-ı mevcÿdÀt ve sÀéir eşyÀ, bu otuz iki kelime-i ezelì ve
ebedìnüñ èaynıdur.
Eger sÀéil suéÀl eylese ki, sen eyidürsin ki ãıfat õÀtuñ èaynı-
dur, bu maènÀdan ki bu muóìùdür sÀéir eşyÀya, anuñ içün ki õÀt
ile muóìù olmaya illÀ èilmle muóìù ola úavluhÿ teèÀlÀ: Úad (12b)
eóÀùa bikülli şeyéin èilmen82. CevÀb budur ki çün åÀbit oldı ki
ferè aãluñ èaynıdur, lÀzım oldı ki õÀtuñ èaynı ola, ãıfÀt mevãÿfuñ
èaynı ola, çün kelÀm-ı úadìm õÀt’uñ èaynıdur ve óaúìúatidür, lÀè-
zım oldı ki õÀtuñ èaynı ola. Çün cemìè-i mevcÿdÀtuñ aãlı kelime
ve kelÀm oldı, lÀzım gelür ki cemìè-i mevcÿdÀt kelime ve kelÀk -
muñ èaynı ola, kelÀm mütekellimüñ èaynıdur f’efhem. Bir daòi
bu ki iki muóìù olmaú muóÀldür, mümkün degüldür ve’s-selÀm
vaódehÿ lÀ şerìke leh83.
Şimdi iy ùÀlib-i óaúìúat-i Óaúú TeèÀlÀ bilgil kim murÀd
Àferìniş-i eşyÀdan, anuñ õÀtını ve ãıfatını bilmek ve ùanımaú
içündür. Küntü kenzen maòfiyyen fe-aóbebtu en uèrafe fe-
òalaútu el-òalúa li-aèrafe84. Ve mÀ òalaútü’l-cinne ve’l-inse illÀ
liyaèbudÿn85 ey liyaèrufÿn86, yaènì bilmek ve ùanımaú içündür.
Bu sebebden enbiyÀ aókÀm-ı şerÀyiè ve úavÀèidi ve İslÀm’uñ
esÀsını ve òilúat-i eşyÀyı ve mevcÿdÀtuñ Àferìnişini mecmÿè-ı
kelÀm üzerine bünyÀd eylemişdür tÀ ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ maèrifeti
maèlÿm ola ki ol ÕÀt-ı Úadìm-i bì-miåÀl ki eşyÀnuñ òÀlıúı ve
mevcudÀtuñ vücÿdı ve cemìè-i eşyÀnuñ ilÀhı ve maèbÿdı ol otuz
iki kelime-i ezelì ve ebedìdür ki, (13a) Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı
úadìmidür ve ãıfat-ı úadìmidür. Ve ãıfat õÀtuñ èaynıdur, ve sÀ’ir
79 ‫الحمد‬
80 ‫ال‬
81 ‫احلمد‬
82 (65 : 12) “Herşeyi ilmiyle kuşatmıştır.”
83 “Birdir, ortağı yoktur.”
84 “Gizli bir hazine idim, bilinmeyi sevdim ve bilineyim diye halkı yarattım.” Meclisî,
Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. LXXXIII, s. 199.
85 (51 : 56) “Cinleri ve insanları ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.”
86 “Yâni beni bilsinler diye.”

- 83 -
 Seyid Nəsimi

eşyÀnuñ óaúìúati ve mÀhiyeti bu otuz iki kelimedür. Anuñ içün

ki her şeyéüñ bir adı vardur, ol otuz iki kelimeden òÀric degüldür
f’efhem.
ÚÀle’n-nebiyyu èaleyhi’s-selÀm: Büniye el-islÀmu èalÀ òamsin
şehÀdeti en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh ve eşhedu enne muóammeden
resÿlu’l-lÀh ve iúÀmi’ã-ãalÀti ve ìtÀi’z-zekÀti ve ãavmi ramażÀne
ve óacci’l-beyti men isteùÀèa ileyhi sebìlen87. Óażret-i Eóadiyyet
İslÀm’uñ bünyÀdını beş nesne üzerine úurmışdur: Birisi kelime-i
tevóìddür, yaènì lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh88. Her kim ki bu kelimeyi òÀ-
liãan muòliãan èan-ãamìmi’l-úalb diye, aña müselmÀn didiler ve
her kimse ki bu kelimeyi dimeye, aña kÀfir dirler. Şimdi bilmek
gerekdür ki bu kelimenüñ óikmeti nedür úÀéiline müselmÀn dirler
ve cÀhiline kÀfir dirler.
Óikmet budur ki bu kelime-i tevóìd yigirmi sekiz aãl èadedince
mürekkebdür ki kelÀm-ı úadìm esmÀéu’l-lÀh ve ãıfÀtu’l-lÀhdur ve
ãıfat èayn-ı mevãÿfdur ve kelime-i tevóìde delÀlet ider ve ùanıúdur
Óaúú TeèÀlÀ’nuñ vaódÀniyyetine ôÀhiren ve bÀùınen ve luàaôından
maèlÿmdur. Ve bÀùınen budur ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı úadìmi
(13b) ve ãıfat-ı úadìmidür. Ve ãıfat õÀtuñ èaynıdur, yigirmi sekiz
kelime-i úadìmidür ki budur: elif, be, te, åe, cìm, óÀ,89 ilÀ aòirih.
Andan èibÀretdür kelime-i tevóìd ki yigirmi sekiz óarfdür, mü-
rekkebdür, budur lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh muóammedun resÿlu’l-lÀh90.
MüfredÀtı budur: lÀm, elif, elif, lÀm, elif, he, elif, lÀm, elif, elif,
lÀm, lÀm, elif, he, mìm, óa, mìm, mìm, vÀv, rı, sìn, vÀv, lÀm, elif,
lÀm, lÀm, elif, he91. Çün Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı úadìmi ki ãıfat-ı
lem-yezeldür, ÕÀt-ı İlÀhì’nüñ èaynıdur, yigirmi sekiz kelimedür
ki Muóammed MuãùafÀ’nuñ nuùúıdur ve KelÀm-ı Mecìd’üñ aã-
87 Selam onun üzerine olsun Nebî dedi: “İslam beş şey üzerine bina edilmiştir: Al-
lah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın resulü olduğuna şehadet,
namaz kılmak, zekat vermek, Ramazan orucu, gücü yetenin evi (Kabe) haccetmesi.”
Kütüb-i Sitte, c. II, s. 213.
88 “Allah’tan başka ilah yoktur.”
89 ‫ا ب ت ث ج ح‬
90 “Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed Allah’ın resulüdür.”
91 ‫ل ا ا ل ا ه ا ل ا ا ل ل ا ه م ح م م د ر س و ل ا ل ل ا ه‬

- 84 -
 Həqiqətlərə Giriş

lıdur. Ve bu yigirmi sekiz kelimenüñ óaúìúati ve mÀhiyeti şeyé-i

vÀóiddür, bu cihetden ki yigirmi sekiz kelimenüñ ãıfatı birdür.
Anuñ içün ki her ãıfat ki elif92de mevcÿddur, òayrdan ve şerden
ve nefèden ve żarardan ve úahrdan ve lüùufdan, bì93de daòi ol ãıfat
mevcÿddur, tì94de daòi mevcÿddur ve her ne kim tì95de mevcÿddur,
åì96de ve cìm97de daòi mevcÿddur tÀ ilÀ Àòirih. Eger bu yigirmi
sekiz ve otuz iki kelime-i úadìm-i İlÀhì’nüñ mÀhiyyeti ve óaúìúa-
ti muòtelifu’õ-õÀt olaydı müttefiúu’ã-ãıfat olmazlardı. Bu yigirmi
sekiz kelime anuñ içün ki hergiz muòtelifu’ã-ãıfÀt müttefiúu’õ-õÀt-
dur, muòtelifu’ã-ãıfÀt (müttefiúu’ã-ãıfÀt) olmazlar98 bu maènÀdan
muúarrerdür. Çün yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ ãıfatı müttefiú-
dür, yaènì her birisinüñ ãıfatı ve mÀhiyeti nefède (14a) ve żararda
ve òayrda ve şerde birdür, ve elsine-i muòtelifede luùfda ve úahrda
òayrda ve şerde mürekkeb olur (imiş). Pes åÀbit oldı ki mecmÿèı-
nuñ ãıfatı bir imiş ve bir óaúìúat imiş. Ve her kimse ki bu yigirmi
sekiz kelime-i úadìmi ve otuz iki kelime-i úadìmi bir óaúìúat ve bir
mÀhiyyet ve bir õÀt-ı vÀóid bilmeye ve bu yigirmi sekiz kelime-i
tevóìd ilen ùanıúlıú virmese, bu yigirmi sekiz kelimenüñ vaódÀniy-
yetine inanmaya, kÀfirlerden ve müşriklerden ola şeksüz ve şüba-
hesüz. Ve ehl-i tevóìd olmaya, şerìèatde ve óaúìúatde vÀcibu’l-úatl
ola. Bu cihetden Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm buyurmışdur,
úÀle èaleyhi’s-selÀm: Ümirtu en uúÀtile’n-nÀse óattÀ yeúÿlÿ eşhe--
dü en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh ve eşhedü enne muóammeden resÿlu’l-lÀh
ve yuúìmÿ’ã-ãalÀte ve yüétÿ’z-zekÀte ve ãÿmÿ şehra ramażÀne ve
óaccÿ’l-beyte men isteùÀèa ileyhi sebìlen fe-iõÀ feèalÿ hÀõÀ feúad
92 ‫الف‬
93 ‫بی‬
94 ‫تی‬
95 ‫تی‬
96 ‫ثی‬
97 ‫جيم‬
98 Burada Nesîmî, 28 harfin her birinin sıfatlarının aynı olduğuna ve dolayısıyla
bir hakikat olduklarına işaret etmiştir. Bu düşünce en doğru olarak, “muhteli-
fu’s-sıfât müttefiku’z-zât ve muhtelifu’z-zât müttefiku’s-sıfât olmaz” şeklinde
ifade edilebilir.

- 85 -
 Seyid Nəsimi

aãamÿ minnì dimÀéehum ve emvÀlehüm èaleyye illÀ bi’l-óaúúi’l-

islÀmi ve óisÀbühüm èala’l-lÀh99. Bu cihetden úÀ’il-i kelime-i
tevóìd müselmÀndur şerìèatde, úaçan ki kelime-i tevóìdüñ óaúìúa-
tini ve mÀhiyyetini bildi ve ùanıdı, tevóìdüñ sırrına irişdi, óaúìúatde
nÀcì ve müémin ve muvaóóiddür. Her kim ki enbiyÀéu’l-lÀha (14b)
taãdiú eyledi ve kelime-i tevóìdüñ óikmetine vÀúıf olup irişdi, ve
úıyÀmeti ve óaşri ve neşri ve ãırÀùı ve mìzÀnı ve liúÀyı ve cenneti
ve óÿrı ve àılmÀnı ve èaõÀbını ve nÀrı ve cehennemi ve naèìmi ve
rÀóatı ve elemi taãdiú eyledi, yerli yeriyle ôÀhirde ve bÀùında yaènì
şerìèatde ve óaúìúatde müselmÀn ve müémin ve cennet ehlinden
oldı. Ve her kim bu óaúìúati böylece ùanımadı ve bu maènÀyı idrÀk
eylemedi, egerçi úÀéil-i kelime-i tevóìd olursa, muãallì ve müzekkì
ve óacı daòi olursa ama muúallid ola, ve muúallid ìmÀnı dürüst
olmaya, muèteber degüldür. Áòiretde nÀcì olmaya ve aèmÀl-nÀt-
mesi ãaà elinde olmaya. ÚÀla’l-lÀhu teèÀlÀ: Femen ÿtiye kitÀbehÿ
bi-yemìnihì fe-ülÀéike yaúraéÿne kitÀbehüm felÀ100 yuôlemÿme
fetìlen101 ve emmÀ102 men ÿtiye kitÀbehÿ bi-yemìnihì fe-sevfe
yuóÀsibu óisÀben yesìran103 ve men kÀne fì hÀõihì aèmÀ fe-hüve
fi’l-Àòireti aèmÀ ve eêallu sebìlen104. Yaènì her kim ki bu cihÀnda
bu maènÀyı ve bu esrÀr-ı óaúÀéiúden ki beyÀn olındı, vÀúıf olmadı
ve dìn u ìmÀn u İslÀm’uñ óaúìúatini ve óikmetini bilmedi ve ùanı-
madı, aãhÀb-ı yemìnden olmadı ve kitÀb-ı vech-i kerìm-i Ádem’i
ve ÓavvÀ’yı oúumadı ki, (15a) levó-i maófÿô-ı İlÀhì’dür ki nÀme-i
99 “Şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve şehadet ederim ki Muu -
hammed Allah’ın resulüdür deyinceye, namaz kılıncaya, zekat verinceye
ve Ramazan ayında oruç tutuncaya, güçleri yetince evi haccedinceye
kadar insanları öldürmekle emrolundum. Bunları yaparlarsa benden emin
olurlar; kanları, malları benim üzerime bir emanet olur. Onların hesabı
Allah’a aittir.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. II, s. 259.
100 Kuranda velâ (َ‫)وال‬
َ şeklindedir.
101 (17 : 71) “…Kimin amel defteri sağ eline verilirse, işte onlar kitaplarını
okuyacaklar ve en küçük bir haksızlığa uğratılmayacaklar.”
102 Kuran’da fe-emmâ (‫ )فَاََّما‬şeklindedir.
103 (84 : 7-8) “O vakit kitabı sağ eline verilen kolay bir hesapla hesaba çekilecek.”
104 (17 : 72) “Her kim bu dünyada kör ise ahirette de kördür. Ve gidişçe daha
şaşkındır.”

- 86 -
 Həqiqətlərə Giriş

aèmÀl-i benì Ádem mecmÿèı levó-i maófÿôda yazılıdur ve lÀ raùbin

ve lÀ yÀbisin illÀ fì kitÀbin mübìn105.
Kim ki bu cihÀnda aèmÀdur Àòiretde daòi aèmÀdur. ÚÀla’l-lÀc-
hu teèÀlÀ: İnne’l-leõìne keferÿ liyübeyyinenna’l-lÀhe ve resÿluhÿ
ve yeúÿlÿne nüéminu bibaèêin ve nekfuru bibaèêin ve yurìdÿ-
ne en yetteòiõÿ beyne õÀlike sebìlen ulÀéike hümü’l-kÀfirÿne
óaúúan ve aètednÀ li’l-kÀfirìne èaõÀben mühìnen106. Ve her kim
ki Resÿl’i AllÀh’dan ayrı farú eyleye ve ana ìmÀn getürmeye ve
Resÿl’i Óaú’dan àayrı bile, bu delìl ilen kÀfirdür ve kÀfir eger
ìmÀna gelmeye ve küfrinden teberrÀ úılmaya vÀcibu’l-úatl ola,
anuñ úatli óelÀl ola. Bu maènÀdan ki kelime-i lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh
muóammedu’r-resÿlu’l-lÀh107, bu ikisi yigirmi sekiz kelimedür
ve yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì bir óaúìúat ve bir mÀhiyetdür.
Her kimse ki bunları bir óaúìúat bilmeye ve ikidür diye veya
iki bile kÀfirdür ve hem müşrikdür. Bu maènÀdan Óaúú TeèÀlÀ
buyurmışdur èÌsÀ peyàamber èaleyhi’s-selÀm óaúúında ki: İnp -
nema’l-mesìóu èìsÀ ibnu meryeme resÿlu’l-lÀhi ve kelimetuhÿ
elúÀhe ilÀ meryeme ve rÿóun minhu108. Bu delìl-i úatèì ilen åÀbit
oldı ki èÌsÀ bin Meryem, Óaúú TeèÀlÀ’nuñ resÿli ve hem kelime-
si ve hem rÿóıdur. (15b) Nice ki Óażret-i RisÀlet’e Óaúú TeèÀlÀ
sìn didi, yÀsin ve’l-úuréÀni’l-óakìm inneke lemine’l-mürselìn109.
Sìn münÀdÀdur, münÀdÀ olmaz illÀ isim olur. Anuñ içün ki óarf-i
105 (6 : 59) “…ne kuru ne yaş hiçbir şey yoktur ki, o herşeyi açıklayan Kitap’ta
bulunmasın.”
106 (4 : 150-151)’de ayetin başı metinden farklı olarak “inne’l-leôìne yek-
furÿne bi’l-lÀhi ve rusulihì ve yurìdÿne en yuferriúÿ beyna’l-lÀhi ve rusu-
lih” şeklindedir. “Onlar, Allah’ı ve peygamberlerini inkâr ederler, Allah
ile peygamberlerinin arasını ayırmak isterler. ‘Kimine inanırız, kimini
inkâr ederiz’ derler. Bu ikisinin (imanla küfrün) arasında bir yol tutmak
isterler. İşte onlar gerçek kâfirlerdir. Biz de kâfirlere alçaltıcı bir azab
hazırlamışızdır.”
107 “Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed Allah’ın resulüdür.”
108 (4 : 171) “Meryem oğlu İsa Mesih, sadece Allah’ın elçisi, Meryem’e atmış old-
uğu kelimesi ve O’ndan bir ruhtur.”
109 (36 : 1-3) “Yâsîn. Hikmetli Kur’ân’a andolsun ki sen gönderilmişlerdensin.”

- 87 -
 Seyid Nəsimi

nidÀ ki yÀdur, fièle ve óarfe girmez, pes åÀbit oldı ki Óażret-i

RisÀlet yÀsìn imiş. Anuñ içün ki isim müsemmÀnuñ èaynıdur, pes
Muóammed yÀsìn oldı. YÀsìn Óażret-i Eóadiyyet’üñ kelÀm-ı úa-
dìmidür ve kelÀm mütekellimüñ èaynıdur, bu maènÀdan ki ãıfat
mevãÿfuñ èaynıdur niteki kerrÀt ile åÀbit oldı. Pes lÀzım geldi bu
muúaddemÀtlardandur ki Resÿl, Óażret-i AllÀh TeèÀlÀ’dan ayrı
degüldür, bil ki èaynıdur. Kim ki Resÿlu’l-lÀh’ı Óaúú’dan ayrı
farú eyleye, Tañrı’nuñ söziyle kÀfirdür ki Óaúú TeèÀlÀ buyurur:
İnne’l-leõìne yekfürÿne bi’l-lÀhi ve bi-resÿlihì ve yurìdÿne en yuu -
ferriúÿ beyna’l-lÀhi ve resÿlihì110. Taóúìú kÀfir olurlar, Allah’a ve
Resÿl’ine dilerler ayırmaúlıú AllÀh ile Resÿl’üñ ortasını, ulÀéike
hümü’l-kÀfirÿne óaúúan111 ve’s-selÀm.
Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: İnna’l-lÀhe teèÀlÀ úaraée ùÀhÀ ve
yÀsìn úable en yaòluúe’s-semÀvÀti ve’l-arêi bi-elfi èÀmin112. Pes
maèlÿm oldı ki sìn mevcÿd imiş ve yÀsìn Muóammed’dür. Ve
Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı (16a) úadìmi sìndür ve kelÀm-ı úadìm
Óaúú TeèÀlÀ’nuñ ãıfatıdur ve ãıfat õÀtuñ èaynıdur. Fikr eyle iy
ùÀlib-i èilmu’l-lÀh ve maèrifetu’l-lÀh bu iåbÀtdan ne maèna lÀ-
zım gelür ve Muóammed èaleyhi’s-selÀm kimdür ve èÌsÀ ve
MÿsÀ kimlerdür ve sÀéir enbiyÀlar èaleyhimu’s-selÀm kimler-
dür? LÀ nüferriúúu beyne eóadin min rusul113. Fehm eyle ki bu
maúÀm àÀyetle nÀzik maúÀmdur, bu maúÀmı yaòşìden ùanı ki tÀ
lÀ yefúahÿn114lar zümresinden (fırúasından) olmayasın. UlÀéi-
ke ke’l-enèÀmi bel hüm eêall ve ulÀéike hümü’ l-àÀfilÿn115 èan
110 (4 : 150)’e göre “bi-resÿlihì” terkibi “rusulihì”, “ve resÿlihì” ise “ve rusulihì” şek-
lindedir. “Onlar, Allah’ı ve peygamberlerini inkâr ederler, Allah ile peygamber-
lerinin arasını ayırmak isterler.”
111 (4 : 151) “İşte onlar gerçek kâfirlerdir.”
112 “Allah Tâhâ ve Yâsin’i yer ve gökler yaratılmadan bin yıl önce okudu.” Muhaddis
Nûri, Müstedrekü’l-Vesâil, Kum, Âl-i Beyt, h.k. 1408, c. IV, s. 344.
113 (2 : 285)’de ayetin sonu “rusulih” şeklindedir. “Peygamberleri arasında fark
gözetmeyiz.”
114 (7 : 179), (8 : 65), (9 : 87) “Anlamazlar.”
115 (7 : 179)’da “ve” yoktur. “…İşte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da
aşağıdırlar. Bunlar da gafillerin ta kendileridir.”

- 88 -
 Həqiqətlərə Giriş

hÀõÀ’l-meèÀnì ve’l-óaúÀiú ki bu Àyet anlaruñ şÀnındadur ki óaúúı

bÀùıldan farú eylemezler ve Ádem’e secde eylemezler ve ãalÀt ve
zekÀt ehlinden degüllerdür ve Óaúú TeèÀlÀ’nuñ esrÀrını teéem-
mül ve taèaúúul eylemezler. ÓayvÀn gibi ekl u şürbden ve şey-
hevÀtdan àayrı nesne bilmezler. Úavluhÿ teèÀlÀ: Yaèlemÿne ôÀhir-
ren mine’l-óayÀti’d-dünyÀ ve hüm èani’l-Àòirati hüm àÀfilÿn116.
Her kimse ki Muóammed èaleyhi’s-selÀmı ve sÀéir enbiyÀ
èaleyhimu’s-selÀmı bu keyfiyyetle bilmese ve ùanımasa ve en-
biyÀyı Óaú’dan ayıra, Óaúú bilmeye, cemìè-i milletde kÀfirdür
ve kÀfir ola.
Ve úÀle èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh: Ene kelÀmu’n-nÀùıúi
ve ene kef he ye èayn ãad ve ene ümmü’l-kitÀbi ve ene se-
bèu’l-meåÀnì117. (16b) Ve úÀle’n-nebiyyu èaleyhi’s-selÀm: Ene ve
èaliyyun min nÿrin vÀóidin118. Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: Evvelu mÀ
òalaúa’l-lÀhu nÿrì119. Ve úavluhÿ teèÀlÀ: İnnÀ enzelnÀ ileyke nÿİ-
ran mübìnen120. Ve úavluhÿ teèÀlÀ: AllÀhu nÿru’s-semÀvÀti ve’l-
arêi121, el-Àyet. Ve min óayåü ennehÿ nÿr bir óaúìúat-i vÀóidedür.
Bu sebebden Óaúú TeèÀlÀ kendi õÀtına nÿr didi ve kelÀmına nÿr
didi. Ve Peyàamber Óażret’i buyurdı ki: Evvelu mÀ òalaúa’l-lÀhu
rÿhì122. Ve daòi buyurdı: Ene ve èaliyyun min nÿrin vÀóidin123, tÀ
sen bilesin ki cemìè-i mevcÿdatuñ óaúìúati ve mÀhiyyeti nÿr-ı
116 (30 : 7) “Onlar, sadece bu dünya hayatının dış yüzünü bilirler. Ahiretten ise
onlar hep gafildirler.”
117 “Ben (Allah’ın) konuşan kelamıyım, ben Kef He Ye Ayn Sad’ım ve ben
Seb’u’l-mesânîyim.”
118 “Ben ve Ali bir nurdanız.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k.
1404, c. XXXIII, s. 479.
119 “Allah önce benim nurumu yarattı.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-
Vefâ, h.k. 1404, c. I, s. 97.
120 (4 : 174)’de âyet “enzelnÀ ileykum…” şeklinde başlar. “Size Rabbinizden bir
delil geldi ve size apaçık bir nur indirdik.”
121 (24 : 35) “Allah göklerin ve yerin nurudur.”
122 “Allah önce benim ruhumu yarattı.”
123 “Ben ve Ali bir nurdanız.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k.
1404, c. XXXIII, s. 479.

- 89 -
 Seyid Nəsimi

vÀóiddür, ve nÿr-ı vÀóidde hiç iòtilÀf aãlÀ ve úaùèÀ yoúdur. Anuñ

içün ki nÿr bir óaúìúat-i vÀóidedür ve nÿr-ı vÀóide hiç müteèad-
did olmaz ve úÀbil-i taúsìm ve tecezzì degüldür meger ki èÀlem-i
kevn (ü) fesÀdda ola ki èÀlem-i ãıfatdur, yaènì mürekkebÀt èÀlee-
midür. Pes bu taúdìr ile åÀbit oldı ki cemìè-i mevcÿdÀtuñ óaúìúati
şey’-i vÀóid imiş. Eger şeyé-i vÀóid olmayaydı, tevóìd ne vechle
åÀbit olaydı. Hiç bir vechle åÀbit olmazdı, iåneyniyyet ve şirket
lÀzım gelürdi. Şirket òod muóÀldür, vaódehÿ lÀ şerìke leh124.
Úavluhÿ teèÀlÀ: İnna’l-lÀhe lÀ yaàfiru en yüşrake bihì ve yaàfiru
mÀ dÿne õÀlike li-men yeşÀéu125, f’efhem.
Ve bir daòi (17a) cemìè-i mevcÿdÀtuñ aãlı ve èilleti bu delìl
ile ki, innemÀ emruhÿ iõÀ erÀda’l-lÀhu şey’en en yeúÿle lehÿ kün
feyekÿn126, kelime-i kündür ki kÀf ile nÿndur. Ve kÀf, nÿn Óażl-
ret-i Eóadiyyet’üñ kelÀm-ı úadìmidür ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ èay-
nıdur ve eşyÀ kÀf ve nÿnuñ èaynıdur. Pes lÀzım geldi ki cemìè-i
eşyÀ kelime ve kelÀm olalar, anuñ içün ki eşyÀnuñ aãlı kelime ve
kelÀmdur, åÀbit oldı ki ferè aãluñ èaynıdur ve eşyÀ kÀf ve nÿndur
f’efhem.
AllÀh ism-i ÕÀt’dur ve õÀtuñ èaynıdur ve anuñ melfÿôı pes
kelimedür, bu nevè ilen: elif, lÀm, lÀm, elif, he bu beş óarfdür. Bu
beş óarfüñ inbisÀùı on dört kelimedür: elif, lÀm, fe, lÀm, elif, mìm,
lÀm, elif, mìm, elif, lÀm, fe, he, ye127. Bu on dört óarfle AllÀh’uñ
melfÿôıdur, muúaùùaèÀt èadedincedür ki budur: elif, lÀm, rı, kef,
he, ye, èayın, ãÀd, ùÀ, sìn, óÀ, mìm, úÀf, nÿn128. Bu on dört kitÀ-
bet-i óarf, on dört kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm
èalemidür ki, òalaúa’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme èalÀ ãÿretihì129.
124 “Birdir, ortağı yoktur.”
125 (4 : 48) ve (4 : 116) “Doğrusu Allah, kendisine ortak koşulmasını asla affet-
mez. Ondan başkasını ise, dilediği kimseler için bağışlar.”
126 (36 : 82)’de “AllÀh” lafzı yoktur. “O’nun emri, bir şeyi dileyince ona sadece
‘Ol!’ demektir. O da hemen oluverir.”
127 ‫الفلاملامالفهی‬
128 ‫الر کهيعص طس حم ق ن‬
129 “Allah Âdem’i kendi sureti üzerine yarattı.” Bkz. Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut,
Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111.

- 90 -
 Həqiqətlərə Giriş

Anuñ içün ki AllÀh’uñ ismini gördüñ ve bildüñ ve ùanıduñ

on dört kelimedür, Muóammed’üñ ismi daòi beş óarfdür: mìm,
óÀ, mìm, mìm, dÀl130. Bu biş óarfüñ eczÀsı ve inbisÀùı on dört
kelimedür bu nevèilen: mìm, ye, mìm, óÀ, ye, mìm, ye, mìm,
mìm, ye, mìm, dÀl, elif, lÀm131. AllÀh’uñ ismi ilen Muóammed’üñ
ismi yigirmi sekiz kelime oldı ki, (17b) yigirmi sekiz kelime-i
úadìm-i lem-yezel ve lÀ-yezÀl èadedincedür ki esmÀ-i õÀt-ı bì-
miåÀl-i Óażret-i EóÀdiyyet’dür ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur. Bu
maènÀdan Peyàamber èaleyhi’s-selÀm buyurmışdur: Men raéÀnì
fi’l-menÀmi feúad rae’l-óaúúa132. Yaènì her kim ki rüyÀda beni
gördi, tahúìú Óaúú’ı gördi. Fe-emmÀ görmek bu degüldür ki,
ôÀhir göziyle ve óiss-i óayvÀn ile göresin. Anuñ içün ki bunca
kÀfirler ve müşrikler var idi, Peyàamber’i ôÀhir göziyle gördiler
ammÀ Óaúú TeèÀlÀ anlardan gördüklerini nefy itdi. ÚÀla’l-lÀhu
teèÀlÀ: Ve terÀhüm yenôurÿne ileyke ve hüm lÀ yebãırÿn133. Ve
óÀl bu ki anlar bu ôÀhir göziyle Peyàamber’i gördiler, pes åÀbit
oldı ki görmeklikden murÀd bu göz ilen degüldür ve degül imiş.
Pes murÀd ne ola? MurÀd budur ki Peyàamber’i maèrifet göziy-
le göresin: Elleõìne ÀteynÀ hümü’l-kitÀbe yaèrifÿn134 yaènì èil-
mu’l-kitÀb ki elif lÀm rÀ kitÀbıdur, elif lÀm rÀyı bil ve ùanı tÀ ki
Muóammedi görmiş olasın ve ùanımış olasın. Çün Muóammed’i
görmiş ve ùanımış olasın, Óaúú’ı görmiş ve ùanımış olasın ki (òar-
laúa’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme èalÀ ãÿretihì ve èalÀ ãÿreti’r-raómÀn135)
el-veledu sırru ebìhi136. Muóammed èaleyhi’s-selÀm Ádem èa-
130 ‫محممد‬
131 ‫میمحیمیممیمدال‬
132 “Beni rüyada gören Hakk’ı/gerçekten görmüştür.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s.
516.
133 (7 : 198) “Onların sana baktıklarını görürsün, bakarlar, ama görmezler.”
134 (2 : 146) ve (6 : 20)’da âyetin sonu “yaèrifÿnehÿ” şeklindedir. “O kendilerine
kitap verdiğimiz ümmetlerin âlimleri onu (o peygamberi) tanırlar…”
135 “Allah Âdem’i kendi sureti ve Rahman sureti üzerine yarattı.” Bkz. Meclisî, Bi-
hâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111 ; Kütüb-i Sitte, c. X,
s. 288.
136 “Çocuk babasının sırrıdır.” Ali b. İsâ Erbilî, Keşfu’l-Ğamme, Tebriz, Meı-
ktebetu Benî Hâşimî, h.k. 1381, c. II, s. 65.

- 91 -
 Seyid Nəsimi

leyhi’s-selÀm oàlıdur ve Ádem’üñ ãÿretinde maòlÿú oldı. ÚÀle

èaleyhi’s-selÀm: Ene seyyidu Ádeme137. Ve úavluhÿ teèÀlÀ: Leúad
òaleknÀ’l-insÀne fì aóseni taúvìm138. Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm:
(18a) Raéeytu rabbì leyletü’l-mièrÀci fì ãÿreti aósen139. Ve úÀle
èaleyhi’s-selÀm: Òalaúa’l-lÀhu teèÀlÀ Ádeme èalÀ ãÿretihì ve
èalÀ ãÿreti’r-raómÀn140. Pes bu taúdìr ile, men raéÀnì fi’l-menÀmi
feúad rae’l-óaúúa141 ãÀdıú oldı f’efhem.
Ve Ádem èaleyhi’s-selÀm Óaúú TeèÀlÀ’nuñ òalìfesidür ve
òalìfe dimek úÀéim-i maúÀm dimek olur. Nite ki melÀéike ve
enbiyÀ ve evliyÀ ve müémin ve müéminÀtuñ mescÿdı oldı ve
her kim bu mescÿddan baş çekdi, şeyùÀn ve kÀfir ve melèÿn ve
maùrÿd ve merdÿd-ı õÀt-ı kibriyÀ oldı. Anuñ içün ki secde, sec-
de-i èubÿdiyyet idi, ne secde-i taóiyyÀt ve ne taèôìm. èUlemÀ-i
ôÀhir dimişler ki eger secde, secde-i taóiyyÀt ve taèôìm olaydı,
gerek idi ki tÀrik-i secde kÀfir olmayaydı. Bu cihetden ki secde,
secde-i èubÿdiyyetdür ki anuñ tÀriki kÀfir olur. Ne secde-i taóiy-
yÀt ve taèôìm ve emr-i èubÿdiyyet hiç vecihlen müşterek olmasa
gerekdür f’efhem.
Veèteberÿ yÀ ulÿ’l-el-bÀb142, Allah’uñ óurÿfı óesÀb-ı cümel-
de altmış yididür, Ádem ve ÓavvÀ’nuñ daòi ismi altmış yididür:
elif, elif, dÀl, mìm, óÀ, vÀv, vÀv, elif143. TÀ sen iy ùÀlib-i İlÀhì bilei-
sin ki Ádem ve ÓavvÀ èaleyhima’s-selÀm Óaúú TeèÀlÀ’nuñ maô-
137 “Ben Âdem’in efendisiyim.”
138 (95 : 4) “Biz insanı en güzel surette yarattık.”
139 “Mirac gecesinde rabbimi en güzel surette gördüm.” Bkz. İbn-i Ebî
Cumhur İhsâî, Avâliyu’l-Âlî, Kum, İntişârâtu’ş-Şühedâ, h.k. 1405, c. I, s.
52.
140 “Allah Âdem’i kendi sureti ve Rahman sureti üzerine yarattı.” Bkz. Meclisî, Bi-
hâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XI, s. 111 ; Kütüb-i Sitte, c. X,
s. 288.
141 “Beni rüyada gören Hakk’ı/gerçekten görmüştür.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s.
516.
142 (59 : 2)’de âyet “feèteberÿ yÀ uli’l-ebãÀr” şeklindedir. “Ey akıl sahipleri! İbret
alın.”
143 ‫اادمحووا‬

- 92 -
 Həqiqətlərə Giriş

harı ve èaynı ve òalìfesi ve úÀéim-i (18b) maúÀmıdur. Ve melÀéi-

kenüñ mescÿdı ve enbiyÀ u evliyÀ u müémin u müéminÀtuñ
mescÿdıdur. Ve her kimse ki ana sücÿd itmedi, şeyùÀn u melèÿn u
merdÿd-ı Óaúú oldı. Bu maènÀdan ki Ádem’i àayr-ı Óaúú ãandı
ve Óaúú’ı Ádem’üñ maôharında görmedi ve ùanımadı, ebÀ ve’s-
tekbera ve kÀne mine’l-kÀfirìn144 bölüginden oldı, òaõelehu’l-lÀh
rumÿzı ve bì yesmeèu ve bì yebãiru ve bì yenùıúu ve bì yemşì
ve bì yebùışu145 iblìs-i melèÿna bu sırlar keşf olmadı ve hem ol-
mamış idi ve bilmedi ki Óaúú TeèÀlÀ’dan özge kimseye secde
úılmaú revÀ degüldür ki, úÀle’n-nebiyyu èaleyhi’s-selÀm: Men
secede li-àayri’l-lÀhi feúad kefera146. Eger Ádem èaleyhi’s-selÀm
àayr-ı Óaúú olaydı, ana secde eyleyen elbetde kÀfir olaydı. Meèa
hÀõÀ ana secde eylemeyen kÀfir ve melèÿn-ı ezelì ve ebedì oldı.
Bu maènÀyı yaòşiden añla ve fikr eyle, tÀ ki şeyùÀn-ı melèÿndan
emìn olasın.
Ol şeyùÀn ki Ádem èaleyhi’s-selÀma secde eylemedi ve òalúı
Óaúú’a secde eylemekden menè eyler ki, eraéeyte’l-leõì yenhÀ
èabden iõÀ ãallÀ147 kellÀ lÀ tuùièhu ve’scüd ve’úterib148. Pes åÀbit
oldı ki murÀdu’l-lÀh ãalÀtdan secde imiş. Óaúú TeèÀlÀ Peyàam-
ber èaleyhi’s-selÀma buyurdı ki şeyùÀna mutìè olma ki, (19a)
şeyùÀn òalkı Óaúú’a secde úılmaúdan menè eyler. Sen secde eyle
Óaúú’a yaòşi, eraéeyte’l-leõì yenhÀ èabden iõÀ ãallÀ149.
Ve ãalÀt úıblesüz dürüst degüldür ve úıble ãalÀtuñ şarùıdur.
ÚÀla’l-lÀhu teèÀlÀ: Fevelli vecheke şaùra’l-mescidi’l-óarÀmi150.
Mescid-i ÓarÀm’dan murÀd Kaèbe’dür, úÀle èaleyhi’s-selÀm: Òaü -
laúa’l-lÀhu teèÀlÀ raése Ádeme ve cebhetehÿ min turbeti’l-kaèbe-
ti ve ãadrahÿ ve ôahrahÿ min beyti’l-maúdisi ve yedehu’l-yüm-
144 (2 : 34) “…Dayattı, kibirlendi, kafirlerden oldu.”
145 “Benimle duyar, benimle görür, benimle konuşur, benimle yürür ve benimle
saldırır.” Krş. Kütüb-i Sitte, c. XIII, s. 244.
146 “Allah’tan başkasına secde eden muhakkak küfre girer.”
147 (96 : 9-10) “Namaz kıldığı zaman, bir kulu engelleyeni gördün mü?”
148 (96 : 19) “Sakın onu dinleme de (Rabbine) secde et ve yaklaş.”
149 (96 : 9-10) “Namaz kıldığı zaman, bir kulu engelleyeni gördün mü?”
150 (2 : 144), (2 : 149), (2 : 150) “…yüzünü Mescid-i Haram’a doğru çevir…”

- 93 -
 Seyid Nəsimi

nÀ min arêi’l-maşriúi ve yedehu’l-yüsrÀ min arêi’l-maàribi151.

Cemìè-i yir yüzinde bu iki mevżiè úıble oldı, anuñ içün ki bu iki
mevżiè Ádem’üñ òilúat-i raés ve cebhesidür ve ãadrı ve ôahrıdur.
Ve muãallì tÀ kim Kaèbe’ye müteveccih olmaya ki maúÀm-ı raés
ve cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀmdur, namÀzı ve èubÿdiyyeti ve
perestişi úabÿl u maúbÿl degüldür. Pes maèlÿm oldı ki şeyùÀn
èaleyhi’l-laènenüñ murÀdı, òalúı namÀzdan menè eylemekdür ki
Ádem’e secde eylemeyeler. Pes bu sebebden şeyùÀn melèÿn ve
merdÿd oldı ki, innehÿ leküm èaduvvün mübìn152. Pes bu maènÀ-
dan Óażret-i Eóadiyyet Óażret-i RisÀlet’i anuñ iùÀèatinden menè
ve nehy ider ki, kellÀ lÀ tuùièhu ve’scüd ve’úterib153.
Ve Beytü’l-Maúdis ki enbiyÀnuñ (19b) úıblesi oldı ve hem
Kaèbe gibidür, ve ammÀ Kaèbe maúÀm-ı raés ve cebhe-i Ádem
èaleyhi’s-selÀmdur. MaúÀm-ı Beytü’l-Maúdis ãadr ve ôahr-ı
Ádem èaleyhi’s-selÀmdur. Óażret-i RisÀlet evvel maúÀm-ı Bey-
tü’l-Maúdis’e müteveccih oldı ve namÀz úıldı ve secde eyledi.
Ol cihetden ki ãadr ve ôahr maúÀm-ı úalbdür. Ve evvel Óażret-i
Eóadiyyet’den feyż münzel olur, úalbe gelür ve úalbden nuùúa
gelür ve ôÀhir olur. Ve nuùúuñ yiri aàızdur ve aàız Ádem èaley-
hi’s-selÀm vechindedür.
Ve ol feyż-i İlÀhì ki Óaúú TeèÀlÀ’dan evvel úalbe gelür, otuz
iki kelime-i úadìm ve yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’dür ki ezelì
ebedìdür ki Ádem’üñ ve ÒÀtem’üñ nuùúıdur ki ãalÀt èubÿdiyyet-i
õÀt-ı Óażret-i èİzzet’dür, anuñ èadedince úılmaú gerekdür. Ve
Óażret-i Eóadiyyet ol otuz iki ve yigirmi sekiz kelime-i úadìme
ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı úadìmidür ki evvel gelür, úalbe mün-
zel olur didi: Nezele bihi’r-rÿóu’l-emìnu èalÀ úalbike154. Hü-
ve’l-leõì enzele èaleyke’l-kitÀbe155 didi. Ve bir daòi buyurdı ki:
151 “Allah Âdem’in başını ve alnını Kabe toprağından, göğsünü ve sırtını Mescid-i
Aksâ’dan, sağ elini doğudan, sol elini batıdan (alınan toprakla) yarattı.”
152 (2 : 168), (2 : 208), (6 : 142), (36 : 60), (43 : 62) “O size apaçık bir düş-
mandır.”
153 (96 : 19) “Sakın onu dinleme de (Rabbine) secde et ve yaklaş.”
154 (26 : 193-194) “Onu Rûhu’l-emin (Cebrail) kalbin üzerine indirdi…”
155 (3 : 7) “Sana bu kitabı indiren O’dur.”

- 94 -
 Həqiqətlərə Giriş

İnnÀ enzelnÀhü ileyke nÿran mübìnen156. Ve ol nÿruñ èalemi ve

úÀéim-i maúÀmı otuz iki kitÀbet ve yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i
kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm ve ÒÀtem èaleyhi’s-selÀmdur. Ve
muãóaf-ı ôÀhir bu otuz iki ve yigirmi sekiz kitÀbetüñ èalemidür.
Ve ol elli óarf ve noúùa(20a)dur ki, ol óarf ve noúùa èadedin-
ce namÀz Óaúú TeèÀlÀ’dan farż olmışdur. Çün Óaúú TeèÀlÀ’nuñ
kelÀm-ı úadìmi bu otuz iki kelime-i úadìmden èibÀret ola, ol
kelÀm-ı úadìm Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ nuùúında ola, ve nuùúuñ
èalemi Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ vechinde ola, åÀbit oldı ki Ádem
èaleyhi’s-selÀm Óaúú TeèÀlÀ’nuñ maôharıdur. Anuñ içün ki kelÀm
mütekellimden münfekk ve munúaùıè olmaz ve hiç münfekk de-
güldür, pes her kimse ki Ádem’e secde eylemeye Óaúú’dan ièrÀż
eylemiş ola. Ve Óaúú’a secde eylemeyen kÀfir ve melèÿndur ebÀ
ve’s-tekbera ve kÀne mine’l-kÀfirìn157.
Eger sÀéil suéÀl eylese ki, müsellem ki kelime-i lÀ ilÀhe ils-
la’l-lÀh Muóammedun resÿlu’l-lÀh158 yigirmi sekiz kelimedür
ve ÚuréÀn’uñ yigirmi sekiz kelime-i aãl èadedincedür ve ammÀ
kelime-i tevóìd, eşhedu en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh ve eşhedu enne
Muóammeden resÿlu’l-lÀh159dan èibÀretdür. Anuñ içün ki lÀ ilÀhe
illÀ’l-lÀh Muóammedun resÿlu’l-lÀh óesÀb eyledüñ eşhedu óesÀb
eylemedüñ.
CevÀb budur ki eşhedu en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh ve eşhedu enne
Muóammeden resÿlu’l-lÀhuñ mÀyili yaènì revişi (dönişi), hem
yigirmi sekiz ve hem otuz iki kelime-i İlÀhì(ye)’dür pes bu iki-
sinüñ maènÀsı bir ola. AmmÀ bunı rÿşen beyÀn eyleyelüm, tÀ ki
muvaóóidlere sebeb ziyÀde yaúìn ola ve teékìd-i iètiúÀd mużÀèaf
ola. (20b) Elif, şın, he, dÀl, elif, nÿn, lÀm, elif, elif, lÀm, elif, he,
elif, lÀm, lÀm, elif, elif, lÀm, lÀm, elif, he, vÀv, elif, şın, he, dÀl,
156 (4 : 174)’de “enzelnÀ ileyküm…” şeklindedir. “…size apaçık bir nur indir-
dik.”
157 (2 : 34) “…dayattı, kibirlendi ve kafirlerden oldu.”
158 “Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed Allah’ın resulüdür.”
159 “Şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve şehadet ederim ki Muu -
hammed Allah’ın resulüdür.”

- 95 -
 Seyid Nəsimi

elif, nÿn, mìm, óÀ, mim, mim, dÀl, rı, sìn, vÀv, lÀm, elif, lÀm, lÀm,
elif, he160. Bu kelime-i tevóìdüñ mecmÿèı óarf ve noúùası, elli
óarf ve noúùadur ki yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ èalemi ve
úÀéim-i maúÀmıdur, elli óarf ve noúùa olur ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ
èalemidür, kelime-i tevóìd bu elli óarf ve noúùa èadedince gel-
mişdür, tÀ her kimse ki bu kelime-i tevóìdi söyleye ve ùanıúlıú
vire ki ol yigirmi sekiz kelime-i úadìm-i İlÀhì-i ezelì-i ebedìnüñ
ki muãóaf-ı ôÀhirüñ elli óarf ve noúùası anuñ úÀéim-i maúÀmıdur
ki cemìè-i kütüb-i semÀvìnüñ ve ÚuréÀn-ı Mecìd’üñ aãlı ve
óaúìúatidür ki yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaley-
hi’s-selÀm ol yigirmi sekiz kelimenüñ èalemidür ki Peyàamber
èaleyhi’s-selÀm mièrÀc gicesinde Óaúú TeèÀlÀ’yı aósen ãÿretde
gördi ki Ádem’üñ ãÿretidür, úÀla’l-lÀhu TeèÀlÀ: Leúad òaleúna’l-
insÀne fì aóseni taúvìm161.
ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: Raéeytu rabbì leylete’l-mièrÀci fì
aóseni ãÿretin ve fì ãÿreti şÀb emred úaùaù162. Emred úaùaùuñ ve-
chinde yidi kitÀbet-i İlÀhì mektÿbdur. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: Nel-
zele’l-ÚuréÀnu èalÀ sebèati eórufin163. Yidi kitÀbet-i vech-i em-
red úaùaù-ı şÀb ki her kitÀbeti dört kitÀbet olur ki dört kez yidi
kitÀbet, yigirmi sekiz kitÀbet olur ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur.
(21a) Bel hüve ÚuréÀnun Mecìd fì levóin maófÿôin164 ki vech-i
emred úaùaùdur, úaùaùuñ yidi kitÀbeti istivÀ ilen sekiz kitÀbet
olur. Her kitÀbeti dört kitÀbetdür, yidi yigirmi sekiz kitÀbet olur.
Òaùù-ı istivÀ ilen münşaúú ola sekiz kitÀbet olur. Her kitÀbeti dört
kitÀbetdür, otuz iki kitÀbet olur. LÀmelif165 dört óarfüñ úÀéim-i
maúÀmıdur ki ol pÀ, çÀ, jÀ, gÀ’166dur ki bu dört óarf TevrÀt’da
160 ‫اشهدانلاالاهاللااللاهواشهدانمحممدرسولاللاه‬
161 (95 : 4) “Biz insanı en güzel surette yarattık.”
162 “Mirac gecesinde rabbimi en güzel surette ve tüyleri bitmemiş bir genç suretinde
gördüm.” Bkz. İbn-i Ebî Cumhur İhsâî, Avâliyu’l-Âlî, Kum, İntişârâtu’ş-Şühedâ,
h.k. 1405, c. I, s. 52.
163 “Kuran yedi harf üzerine inmiştir.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s. 457.
164 (85 : 21-22) “Hayır o şerefli bir Kur’ân’dır, Levh-i Mahfuz’dadır.”
165 ‫الف الم‬
166 ‫اپ چا ژا گا‬

- 96 -
 Həqiqətlərə Giriş

ve İncìl’de ve Zebÿr’da gelmişdür ki Peyàamber èaleyhi’s-selÀm

dilinde ol dört óarf gelmemişdür. Bu sebebden lÀmelif167, ol dört
óarfüñ yirine úÀéim-i maúÀmı oldı ki, úÀla’l-lÀhu TeèÀlÀ: Ve iõÀ
beddelnÀ Àyeten mekÀne Àyetin168.
Yigirmi sekiz rekèat namÀz ki óażarda ve seferde farż olmış-
dur, ol yidi kitÀbet-i vech-i kerìm-i emred úaùaù içündür. Yigirmi
sekiz kitÀbet ve otuz iki rekèat namÀz ki óażarda ve Cumèa’da
farż olmışdur, hem ol yidi kitÀbet-i vech-i emred úaùaù içündür ki
òaùù-ı istivÀ ilen sekiz kitÀbet olur. Her kitÀbeti, èanÀãır ile dört
kitÀbet ki otuz iki kitÀbet ola.
MièrÀc gicesinde elli vaúit namÀz farż olmışdu, Óaúú
TeèÀlÀ’dan Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm taòfìf diledi, elli
vaúitden (21b) biş vaúte úarÀr eyledi. Elli óarf ve noúùa èadedin-
ce farż olmışdı ki, yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i emred úaùaù içün
ki yidi kitÀbetinden maèlÿm olur ki FÀtióatü’l-KitÀb-ı Óaúìúì ol-
dur ki yidi Àyetdür f’efhem. İy ùÀlib, tÀ sen bilesin ki maèbÿduñ
ve mescÿduñ kimdür ve secdeyi kime eylersin.
Ve bir vechle daòi budur ki kelime-i tevóìdüñ óurÿfı cümel
óesÀbında, úırú bir kez yigirmi sekiz ve ùoúuz kere otuz iki èat-
dedin ùutar, tÀ sen taóúìú bilesin ki kelime-i tevóìd ôÀhiren ve
bÀùınen yigirmi sekiz ve otuz iki kelimeye delÀlet ider, ÕÀtu’l-
lÀhuñ esmÀsıdur. Ve isim müsemmÀnuñ èaynıdur. Elif lÀm mìm
AllÀhu lÀ ilÀhe illÀ hüve’l-óayyu’l-úayyÿm169 lehü’l-óükmü ve
ileyhi türceèÿn170. Kelime-i tevóìdüñ óurÿfı bu maènÀdan úırú bir
kez yigirmi sekiz kelime oldı ki, yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ
eczÀsı telaffuôda yetmiş iki kelimedür, bu resme: elif, bì, tì, åì,
cìm, óì, òı, dÀl, õÀl, rì, zì, sìn, şın, ãÀd, êÀd, ùì, ôì, èayn, àayın, fì,
úÀf, kÀf, lÀm, mìm, nÿn, vÀv, hì, yì171. Bu yetmiş iki, yigirmi sekiz
167 ‫الف الم‬
168 (16 : 101) “Biz bir âyeti değiştirip yerine başka bir âyet getirdiğimiz zaman…”
169 (3 : 1-2) “Elif Lâm Mîm. Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, hayy ve
kayyûmdur.”
170 (28 : 70), (28 : 88) “…hüküm O’nundur. Ve ancak O’na döndürüleceksiniz.”
171 ‫الف بی تی ثی جيم حی خی دال ذال ری زی سني شني صاد ضاد طي ظی عني غني فی قاف کاف الم ميم نون‬

- 97 -
 Seyid Nəsimi

kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsıdur. Bir daòi lÀmelifdür ki Peyàamber

èaleyhi’s-selÀm, lÀmelif óarfun vÀóidun172 buyurdı. Bu lÀme-
lif’le yetmiş üç kelime ola ve yetmiş üç kelimeden yigirmi sekiz
kelime, aãldur, götüresin (22a) úırú bir kelime úalur. Kelime-i
tevóìdüñ èadedince yigirmi sekiz oldı, tÀ sen bilesin ki her ãıfat
ki bir kelime-i İlÀhì’de mevcÿddur, òayrdan ve şerden ve nefèden
ve żarardan ve rifèatden ve óüznden ve küfrden ve tevóìdden,
yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’de mevcÿddur.
Ve kelime-i tevóìdüñ noúùası ùoúuzdur, kÀf ve nÿn173 èadedin-
ce ki óarfle noúùası ùoúuzdur. Cemìè-i mevcÿdÀtuñ aãlı bu keli-
me-i kÀf ve nÿndur, innemÀ emruhÿ iõÀ erÀde şeyéen en yeúÿle
lehÿ kün feyekÿn174. Anuñ içün ki kÀf-nÿn175 cemìè-i mevcÿdÀ-
tuñ aãlıdur, noúùa daòi yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ aãlıdur.
Bu cihetden ki her úaçan kÀtib, úalemi kÀàıd üstine vażè eyler
ki bir kelime-i İlÀhì’nüñ şeklin ve ãÿretin yaza, evvel bir noúùa
óÀãıl olur. Noúùadan çün medd ola, bir noúùa daòi peydÀ olur,
èalÀ hÀõÀ tÀ yidi noúùaya degin elif’üñ şekli óÀãıl olur ve úis èalÀ
hÀõÀ ilÀ Àòirihì176. Pes maèlÿm oldı ki noúùa eşkÀl-i óurÿfuñ aãlı
imiş. Anuñ içün ki kÀf-nÿn177 cemìè-i mevcÿdÀtuñ aãlı ve mÀ-
hiyyetidür, úÀle èaleyhi’s-selÀm: küllü şeyéin yercièu ilÀ aãlihì178,
óurÿfuñ daòi noúùa aãlıdur. Óurÿf-ı kelime-i tevóìdüñ noúùası bu
münÀsebetle èadedde (bu münÀsebetler èadedince) ùoúuz oldı
ve óurÿf èadedi ki cümelde (22b) úırú bir kez yigirmi sekiz ve
ùoúuz kez otuz iki oldı ki, cemìèu mÀ fì bismi’l-lÀhi fì noúùati
taóte’l-bÀéi179. TÀ bilesin ki óarf ve noúùa her birisi, kendi õÀtında
‫واو هی يی‬
172 “Lam-elif bir harftir.”
173 ‫کاف و نون‬
174 (36 : 82) “O’nun emri, bir şeyi dileyince ona sadece ‘Ol!’ demektir. O da he-
men oluverir.”
175 ‫کاف نون‬
176 “Sonuna kadar buna göre kıyas et.”
177 ‫کاف نون‬
178 “Herşey aslına döner.”
179 “Besmelede ne (sır) varsa be’nin altındaki noktadadır.”

- 98 -
 Həqiqətlərə Giriş

yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ èalemidür ve min

vech èaynıdur f’efhem.
ÚÀle èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh: El-èilmu noúùatun
keååerahe’l-cÀhilÿn180. Gör ki kelime-i tevóìdüñ mÀyili ve ricèati
ôÀhiren ve bÀùınen nice yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i İlÀhì’ye
èalem (èÀéid) oldı. Her kimse ki kelime-i tevóìdi bu keyfiyyetle
bilmedi ve kelimenüñ esrÀrına girmedi ve óaúìúatine düòÿl eyle-
medi, anlardan oldı ki, yeúÿlÿne bi-elsinetihim mÀ leyse fì úulÿ-
bihim181. Ol ùÀéifeden olmadı ki, ülÀike èalÀ hüden min rabbihim
ve ülÀike hümü’l-müflióÿn182. Her kimse ki kelime-i tevóìdüñ
esrÀrına irişdi ve óaúìúatini bildi, şehìd-i óaúìúì oldı, úavluhÿ
TeèÀlÀ: ve yeúÿlü’l-leõìne keferÿ leste mürselen úul kefÀ bi’l-lÀ-
hi şehìden beynì ve beyneküm ve men èindehÿ èilmu’l-kitÀbi183.
Elif lÀm rÀ184 yaènì Óaúú TeèÀlÀ Peyàamber’üñ risÀletine ùanıúlıú
virmege yeterdür ol kim, kitÀbuñ èilmi anuñ úatındadur ki elif
lÀm rÀdur ve óÀl budur ki elif lÀm rÀ kitÀbuñ aãlıdur. Pes murÀd
èilmu’l-kitÀbdan èilm-i aãlu’l-kitÀb ola, bu maènÀdan ki kitÀbuñ
ve müfredÀt-ı kitÀbuñ aãlıdur.
İmdi iy ùÀlib-i esrÀr-ı İlÀhì! Çün gördüñ (23a) ve bildüñ ki
kelime-i tevóìdüñ ki evvel-i vÀcibÀtdur, anuñ esÀsı kelime
ve kelÀm üzerine mebnìdür. Cemìè-i erkÀn-ı dìn ve úavÀéid-i
aókÀm-ı şerèiyye ki Óażret-i RisÀlet èaleyhi’s-selÀm Óażret-i
Eóadiyyet’den getürmişdi, kelime ve kelÀm üzerine mebnìdür.
Bu cihetden tÀ sen bilesin ki cemìè-i mevcÿdÀtuñ aãlı ve óaúìúa-
ti ve mÀhiyyeti bu kelime-i İlÀhì’dür ki, èÀlem-i õÀt ve ãıfÀt ki
èÀlem-i ôÀhirde ve bÀùında andan èibÀretdür. Ve ôÀhir ki èÀlem-i
180 “İlim noktadır, onu cahiller çoğalttı.” İbn-i Ebî Cumhur İhsâî, Avâlii-
yu’l-Âlî, Kum, İntişârâtu’ş-Şühedâ, h.k. 1405, c. IV, s. 129.
181 (48 : 11) “Onlar kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler.”
182 (2 : 5), (31 : 5) “Bunlar, işte Rabblerinden bir hidayet üzerindedirler ve bunlar
işte felaha erenlerdir.”
183 (13 : 43) “O kâfirler: ‘Sen Allah tarafından gönderilmiş bir peygamber değilsin’
diyorlar. De ki: ‘Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter, bir de yanında
kitap ilmi bulunan (yeter).’”
184 (14 : 1) ‫الر‬.

- 99 -
 Seyid Nəsimi

ãıfÀtdur bÀùın èÀlemi ilen ki èÀlem-i õÀtdur bir óaúìúat-i vÀóidedür

ve ãıfÀt õÀtla úÀéimdür ve emmÀ baãar èÀlem-i õÀtı idrÀk idemez:
LÀ tüdrikühü’l-ebãÀru ve hüve yüdrikü’l-ebãÀra ve hüve’l-laùìì-
fu’l-òabìr185. Meger bu cihetden ki õÀt ve ãıfat bir óaúìúatdür ve
èayn-ı vÀóidedür. Eger èayn-ı vÀóide olmayaydı, vücÿd-ı muùlaú
ki vÀcibu’l-vücÿddur, müşterek olaydı ve şerìk lÀzım geleydi ve
şirket òod muóÀldür, hüve’l-evvelü ve’l-Àòiru ve’ô-ôÀhiru ve’l-
bÀùınü ve hüve bi-külli şeyéin èalìm186.
Úavluhÿ TeèÀlÀ: Ve eúìmÿ’ã-ãalÀte187. Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm:
äallÿ ãalÀtekum188. İslÀm’uñ bir rükni namÀzdur ki ãalÀt-ı òam-
seden èibÀretdür. Ve ol namÀz üç úısım (23b) üzerinedür ki birisi
ãalÀt-ı óażardur. Yaènì her kimse ki muúìm ola, her günde on yidi
rekèat namÀz anuñ üzerine farżdur edÀ eyleye ki, muúaùùaèÀt-ı
kelÀmu’l-lÀhuñ aãlı on dört kelimedür ol budur: elif, lÀm, rÀ,
kef, he, ye, èayn, ãÀd, ùÀ, sìn, óÀ, mìm, úÀf, nÿn189. Bu üç óarf
muúaùùaèÀtuñ bÀùınındadur: elifde fe, ãÀdda dÀl, nÿnda vÀv. Bu
on yidi kelime-i İlÀhì’dür ki yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ aã-
lıdur, yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’den ki ÚuréÀn’uñ aãlıdur, müfã-
red gelmişdür. On dördi ôÀhirdür ve üç kelime daòi bÀùındadur,
ve on yidi rekèat namÀz bunlaruñ èadedince farż olmışdur ki aãl-ı
muúaùùaèÀtuñ èadedince muúìm üzerine farż oldı.
Ve bir úısım daòi ãalÀt-ı seferdür. Ol on bir rekèatdür, on bir
kelime-i İlÀhì èadedince ki on yidi kelimenüñ żımnında ki yigirmi
sekiz kelimenüñ tetimmesidür ki óurÿf-ı muúaùùaèÀtda gelmemiş-
dür ol budur: be, te, åe, cìm, òı, õel, ze, şìn, êÀt, ôı, àayın190. äalÀt-ı
sefer bu on bir kelime-i İlÀhì’nüñ èadedincedür, seferde misÀfir
üzerine farż oldı úılmaú gerek. Her úaçan ki óażar namÀz ile se-
fer namÀzını cemè eyleyesin, yigirmi sekiz rekèat namÀz úılmış
185 (6 : 103) “Gözler onu göremez, O ise bütün gözleri görür; O, lütuf sahibidir,
her şeyden haberdardır.”
186 (57 : 3) “O ilktir, sondur, zahirdir, bâtındır. O herşeyi bilendir.”
187 (2 : 43, 83, 110…) “namazı dosdoğru kılın…”
188 “Namazınızı kılın.”
189 ‫الر کهيعص طس حم ق ن‬
190 ‫بتثجخذزشضظغ‬

- 100 -
 Həqiqətlərə Giriş

olasın. Yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ èadedince ki, yigirmi sekiz

kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem (24a) èaleyhi’s-selÀm anuñ èalemi-
dür. Bu maènÀdan ki muúaùùaèÀtda on bir óarf gelmemişdür, àÀib
óükminde idi her kimse ki kendi dÀrından (evinden) àÀéib ola on
bir rekèat namÀz aña farż olur ki sefer namÀzıdur.
Ve bir úısım daòi bu aúsÀm-ı ãalÀtdan Cumèa namÀzıdur, ol
on beş rekèatdür. Bu on bir üzerine be, te, åe, cìm, òı, õel, ze, şìn,
êat, ôı, àayın191 ve dört óarf ki lÀmelif anuñ úÀéim-i maúÀmıdur,
ol óarf bunlardur: pÀ, çÀ, jÀ, gÀ192. äalÀt-ı Cumèa bu on biş óarfüñ
muúÀbilesindedür. Úaçan ki ãalÀt-ı óażar ilen salÀt-ı Cumèa’yı
cemè eyleyesin, otuz iki rekèat namÀz úılmış olasın, otuz iki
kelime-i İlÀhì’nüñ èadedince ki õÀtı ve ãıfatı andan èibÀretdür. Ve
yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem
èaleyhi’s-selÀm istivÀsından (Ádem èaleyhi’s-selÀm ki istivÀdan),
şaúúu’l-úamer andan èibÀretdür ve maèlÿm olur, anuñ èalemidür
tÀ muãallì óażarda ve seferde ve Cumèa’da Kaèbe’ye mütevec-
cih oluben ol kitÀbet èadedince ki yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì
ve otuz iki kelime-i İlÀhì-i ezelì ve ebedìnüñ èalemi ve úÀéim-i
maúÀmıdur, ãalÀt u èubÿdiyyet ve perestiş eylemiş ola, ìmÀn eh-
linden ve raómet ve maàfiret ehlinden ola. Her kimse ki (24b) bu
ùÀèati ve bu èubÿdiyyeti eylemedi taóúìú nÀr ehlinden ve kÀfir ve
şaúì ve muèaõõeb oldı, Allahümme ecirnÀ mine’n-nÀri ve edòil-
nÀ’l-cennete meèa’l-ebrÀr193, yaènì şeyùÀn kim nÀrdan maòlÿúdur
úavluhÿ TeèÀlÀ òalaútenì min nÀrin ve òalaútehÿ min ùìn194.
HÀõÀ fì beyÀni esrÀri’l-vużÿé. Úavluhÿ TeèÀlÀ: YÀ eyyüì-
he’l-leõìne Àmenÿ iõÀ úumtüm ila’ã-ãalÀti f’eàsilÿ vücÿheküm ve
eydiyeküm ila’l-merÀfıúi v’emsehÿ bi-rü’ÿseküm ve ercüleküm
ila’l-kaèbeyni195. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: LÀ yaúbelu’l-lÀhu ãalÀte
191 ‫ب ت ث ج خ ذ ز ش ض ظ غ‬
192 ‫اپ چا ژا گا‬
193 “Allah’ım bizi ateşten koru ve iyilerle birlikte cennetine koy.”
194 (7 : 12), (38 : 76) “Beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan.”
195 (5 : 6) “Ey iman edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman, yüzlerinizi ve
dirseklere kadar ellerinizi yıkayın. Başlarınızı ve iki topuğa kadar da ayaklarınızı
meshedin.”

- 101 -
 Seyid Nəsimi

illÀ bi’l-vużÿi196, yaènì Óaúú TeèÀlÀ úulınuñ namÀzını úabÿl ey-

lemez illÀ abdest ile. Anuñ içün ki vużÿé yüzüñi ve elüñi dir-
seklerine degin yumaúdur ve daòi başına mesó çekmekdür ve
ayaàını ùopuàa degin yumaúdan èibÀretdür, yaènì bu mevÀżièi ki
yursın ve ãu dökersin, yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ
èalemidür ki ãalÀtuñ perestişi ÕÀt-ı Óażret-i Eóadiyyet’edür, bu
aèlÀmuñ èadedince farż olmışdur. Pes úaçan ki muãallì Kaè-
be’ye müteveccih olsa ki Ádem’üñ mevżiè-i raés ve cebhesidür,
tÀ yigirmi sekiz ve otuz iki rekat ãalÀt ki óażarda ve seferde ve
Cumèa’da Óaúú TeèÀlÀ’dan farż olmışdur, edÀ eyleye ve gerek-
dür kim bu mevżièlere ãu degire (döke) ve yuya tÀ muèayyen ôÀ-
hir ola; ãalÀt ki (25a) farż olmışdur bu aèlÀm-ı kelime-i İlÀhì’nüñ
èadedince namÀzı abdest ilen úılmış ola tÀ namÀzı maúbÿl olmış
ola. Ve bilmiş ola ki bu namÀz kim úılur, yigirmi sekiz ve otuz
iki kelime-i İlÀhì’nüñ èadedincedür kim anuñ èalemi bu yigir-
mi sekiz ve otuz iki kitÀbetdür ki Ádem’üñ vechinde mektÿb ve
mesùÿrdur ki abdestde anı yur ve ãu degirür ki (döker ki) ve’ù-ùÿri
ve kitÀbin mesùÿr fì raúúin menşÿr197 ki Ádem’üñ vechidür ki
yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ èalemi ol levóde
mesùÿrdur. Eli ve ayaàı hem kelime-i İlÀhì’nüñ èalemidür ve
eli dirsege degin otuz iki mafãaldur ki ôÀhiren görinür ve ayaàı
ùopuàına degin hem otuz iki mafãaldur ve bunları ol sebebden
àusl ider ve ãu degirür ki kelime-i İlÀhì’nüñ èalemi bunlarda ôÀ-
hirdür. Ve Kaèbe’ye müteveccih olur ve sücÿd eyler ve namÀz
úılur, anuñ iştiúÀúı Ádem’üñ kaèbındandur. Egerçi mevżiè-i raés
ve cebhedür, Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ ùopuàına kaèb ismi iùlÀú
olındı, hem Ádem’i taèôìm içün ve hem Kaèbe düz yirde vÀúiè
olduàı içün. Ádem’üñ kaèbın daòi incik üzerinde, düz yirde vÀúiè
olmış, münÀsebet budur ki f’efhem.
Ve mesó-i raés dört (25b) kelimeye işÀretdür ki Mesìó èaley-

196 “Allah ancak abdestli olan kulunun namazını kabul eder.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c.
XVI, s. 557.
197 (52 : 1-2-3) “Andolsun Tûr’a, yayılmış ince deri üzerine, satır satır yazılmış ki-
taba.”

- 102 -
 Həqiqətlərə Giriş

hi’s-selÀm èalem getürecek idi pÀ, çÀ, jÀ, gÀ198dur nitekim geldi
ve getürdi, õÀlike faêlu’l-lÀhi yüétìhi men yeşÀu va’l-lÀhu õü’l-
faêli’l-aôìm199. Muãóaf-ı óayÀtı kim òÀtem ile mühürlenmiş idi,
yidi mühr ile mühürlenmiş idi, açdı ve cemìè-i melÀéike ana secd -
de eyledi ki İncìl’de bu òaber var idi ki èÌsÀ gele ve beyÀn eyleye,
budur ki oldı. Yaènì enbiyÀ ve evliyÀnuñ esrÀrını keşf eyleye,
ve Ádem’üñ kitÀbeti ki vechinde mektÿbdur úudret eli ile, ve
kelÀmu’l-lÀh ki kitÀbu’l-lÀh andan èibÀretdür, beyÀn eyleye. Ve
rÿóuñ óaúìúatini beyÀn eyleye kim her kimse ki levó-i maófÿôdan
ki Ádem’üñ vechidür, yigirmi sekiz ve otuz iki kitÀbet-i İlÀhì’yi
oúudı ol kitÀbetden óayÀt-ı ebedì ve zinde-i cÀvidÀnì buldı, cÀnı
ùanıdı, óayÀt andan èibÀretdür didi.
Mühr ol yidi kitÀbet-i vech-i emred úaùaùdur kim kitÀbeti,
dört yidi yigirmi sekiz kitÀbetdür ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ aãlıdur,
yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’den èibÀretdür ki ol yidi kitÀbetden
açıldı. Ve her kimse ki bu kitÀbeti bildi ve oúudı, óayÀt-ı ebe-
dìye vÀãıl oldı. Ve her kimse ki bu maènÀya ve bu esrÀra inkÀr
eyleye, taãdìú eylemeye, kÀfir ve melèÿn ve ehl-i nÀrdur (26a)
ebedu’l-ÀbÀd òÀlidìne fìhÀ ebeden200. İmdi iy ùÀlib bilmek gerek
senüñ namÀzuñ ve kelime-i tevóìdüñ bünyÀdı ve esÀsı kelime ve
kelÀm üzerine oldı.
Ve daòi eõÀn ki bañlar, ãalÀt içündür yaènì müteèalliú-i
ãalÀtdur, hem kelime ve kelÀm üzerinedür. Cemìè-i óurÿf-ı
muúaùùaèÀt ki Muãóaf-ı Şerìf’de ve ÚuréÀn-ı Kerìm’de gelmiş-
dür, budur ki eõÀn-ı ãalÀt anuñ èadedincedür: elif-lÀm-mìm, elif-
lÀm-mìm, elif-lÀm-mìm-ãÀd201, elif-lÀm-rÀ, elif-lÀm-rÀ, elif-lÀm-
rÀ, elif-lÀm-rÀ, elif-lÀm-mìm-rÀ, elif-lÀm-rÀ, kef-he-ye-èayn-ãÀd,
ùÀ-hÀ, ùÀ-sìn-mìm202, ùÀ-sìn, ùÀ-sìn-mìm, elif-lÀm-mìm, elif-lÀm-

198 ‫اپ چا ژا گا‬

199 (57 : 21), (62 : 4) “İşte bu Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah büyük
lütuf sahibidir.”
200 (4 : 57, 122, 169…) “Orada ebedi kalırlar.”
201 ‫امل امل املص‬
202 ‫الر الر الر الر املر الر کهيعص طه طسم‬

- 103 -
 Seyid Nəsimi

mìm, elif-lÀm-mìm, elif-lÀm-mìm, yÀ-sìn, ãÀd203, óÀ-mìm, óÀ-

mìm, óÀ-mìm-èayn-sìn-úÀf, óÀ-mìm, óÀ-mìm, óÀ-mìm, óÀ-mìm,
úÀf, nÿn204. Bir rivÀyetde yetmiş yidi kelime-i İlÀhì’dür ki eõÀn,
ãalÀt-ı òamsenüñ beş vaútinde söylenür, bu yetmiş yidi kelime-i
İlÀhì’nüñ èadedincedür ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ esrÀrı ve aãlıdur ve
hem óaúìúatidür tÀ kim eõÀn-ı ãalÀt daòi kelime ve kelÀm üzerine
mübeyyin205 ola ki yetmiş yidi kelime-i muúaùùaèÀt èadedincedür
ki bu nevè ilen: AllÀhu ekber206 bir kelime-i tÀmmedür, AllÀhu
ekber kelime-i tÀmmedür, AllÀhu ekber kelime-i tÀmmedür, Al-
lÀhu ekber bir kelime-i tÀmmedür, eşhedu en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh207
bir kelime-i tÀmmedür, eşhedu en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh bir kelime-i
tÀmmedür, eşhedu enne Muóammeden resÿlu’l-lÀh208 bir keli-
me-i tÀmmedür, eşhedu enne Muóammeden resÿlu’l-lÀh bir keu -
lime-i tÀmmedür, óayye èalÀ’ã-ãalÀh209 bir kelime-i tÀmmedür,
(26b) óayye èalÀ’ã-ãalÀh bir kelime-i tÀmmedür, óayye èalÀ’l-
felÀó210 bir kelime-i tÀmmedür, óayye èalÀ’l-felÀó bir kelime-i
tÀmmedür, AllÀhu ekber211 kelime-i tÀmmedür, AllÀhu ekber
kelime-i tÀmmedür, lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh212 bir kelime-i tÀmme-
dür. Bu on biş kelime-i tÀmmedür ki her gün günde beş vaúitde
namÀzdan ilerü, yüce yire çıúup söylemek gerekdür. Biş vaúitde
on biş kere bu kelime-i tÀmme, yetmiş biş kelime olur. Ve ãubó
eõÀnında iki kelime daòi vardur ki özge eõÀnlarda yoúdur. Ol,
e’ã-ãalÀtu òayrun mine’n-nevm, e’ã-ãalÀtu òayrun mine’n-nevm213
iki kelime-i tÀmmedür, mecmÿèı yetmiş yididür. Ve yetmiş yidi

203 ‫طس طسم امل امل امل امل يس ص‬

204 ‫حم حم محعسق حم حم حم حم ق ن‬
205 “Mebnî” olmalı.
206 “Allah en yücedir.”
207 “Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet ederim.”
208 Muhammedin Allah’ın resulü olduğuna şehadet ederim.”
209 “Haydi namaza.”
210 “Haydi felaha.”
211 “Allah en yücedir.”
212 “Allah’tan başka ilah yoktur.”
213 “Namaz uykudan daha hayırlıdır.”

- 104 -
 Həqiqətlərə Giriş

óurÿf-ı muúaùùaèÀt èadedince gelmişdür ki ÚuréÀn-ı Mecìd’üñ

evvel sÿrelerinde gelmişdür ki on yidi rekèat namÀz-ı óażar,
muúìm üzerine anuñ aãlı èadedince farż olmışdur. Elif, lÀm, rı,
kef, he, ye, èayn, ãÀd, ùÀ, sìn, óÀ, mìm, úÀf, nÿn, fe, dÀl, vÀv214.
Bu on yidi kelime-i İlÀhì’nüñ èadedincedür. Çün ãalÀtuñ eõÀnı
ãalÀta müteèallıúdur, muúaùùaèÀtuñ tamamı èadedince mebnì
(mübeyyin) oldı ve’s-selÀm.
Ve úÀmeti daòi, müteèallıú-ı ãalÀtdur. Nice ki eõÀnuñ esÀ-
sı kelime ve kelÀm üzerine mebnì oldı, iúÀmet daòi kelime ve
kelÀm mebnì (mübeyyin) oldı ki bu resmedür: AllÀhu ekber,
AllÀhu ekber, eşhedu en lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh, (27a) eşhedu enne
Muóammeden resÿlu’l-lÀh, óayye èalÀ’ã-ãalÀh, óayye èalÀ’l-
felÀó, úad úÀmeti’ã-ãalÀh, úad úÀmeti’ã-ãalÀh, AllÀhu ekber,
AllÀhu ekber, lÀ ilÀhe illÀ’l-lÀh215. Bu, on bir kelime-i tÀmme iúÀ-
metdür ki namÀzda eyitmek gerek ki biş kere on bir kelime, elli
biş kelime olur. Anuñ içün ki yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ
eczÀsı yetmiş iki kelimedür, yetmiş iki kelimeden, on yidi rekèat
ãalÀt-ı óażar içün iòrÀc idesin ki on yidi kelime, on yidi rekèat
ãalÀt-ı óażar izÀsındadur, elli biş kelime úalur. Elli biş kelime-i
iúÀmet anuñ èadedince eyitmek gerekdür ki bu yigirmi sekiz ke-
lime-i İlÀhì’nüñ, yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èa-
leyhi’s-selÀm èalemi ve úÀéim-i maúÀmıdur: elif, bì, tì, åì, cìm,
óì, òı, dÀl, õÀl, rì, zì, sìn, şìn, ãÀd, êÀd, ùì, ôì, èayn, àayın, fì, úÀf,
kef, lÀm, mìm, nÿn, vÀv, hì, yì216. Bu, on yidi mukattaèanuñ aãlı-
dur, on yidi rekèat ãalÀt-ı óażar içündür. Elli beş kelime-i iúÀmet
içündür. Elif, lÀm, rı, kef, he, ye, èayn, ãÀd, ùÀ, sìn, óÀ, mìm,
úÀf, nÿn, fe, dÀl, vÀv217. TÀ kim muãallì yigirmi sekiz kelime-i
214 ‫الر کهيعص طس حم ق ن ف د و‬
215 “Allah en yücedir, Allah en yücedir, Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet
ederim, Muhammed’in Allah’ın resulü olduğuna şehadet ederim, haydi namaza,
haydi felaha, namaz başladı, namaz başladı, Allah en yücedir, Allah en yücedir,
Allah’tan başak ilah yoktur.”
216 ‫الف بی تی ثی جيم حی خی دال ذال ری زی سني شني صاد ضاد طي ظی عني غني فی قاف کاف الم ميم نون‬
‫واو هی يی‬
217 ‫ا ل ر ک ه ی ع ص ط س ح م ق ن ف د و‬

- 105 -
 Seyid Nəsimi

İlÀhì’nüñ eczÀsı èadedince èubÿdiyyet ve perestiş eylemiş ola ve

anuñ ecrini ve sevÀbını óÀãıl eylemiş ola (27b) ve cennet ve maà-
firet ehlinden olmış ola.
Úavluhÿ èaleyhi’s-selÀm: äallÿ ãalÀtekum ve ÿtÿ zekÀtekum218.
Ve úavluhÿ teèÀlÀ: Ve veylün li’l-müşrikìne elleõìne lÀ yüétÿ-
ne’z-zekÀte ve hüm bi’l-Àòireti hüm kÀfirÿn219. MÀniè-i zekÀt
óaúúında Óaúú TeèÀlÀ kÀfir ve müşrikdür deyü buyurmışdur
pes her kimse ki óaúúu’l-lÀhı malından zekÀt çıúarmaya Óaúú
TeèÀlÀ’nuñ kelÀmı ilen kÀfir ve müşrik olur. ZekÀt meşrÿèÀt-
dandur, Óaúú TeèÀlÀ ondan bir farż eylemişdür ki müsteóiúúı-
na vireler tÀ ki on parmaàından bir parmaú kelime-i tevóìd içün
çıúarmaú gerekdür ve Óaúú TeèÀlÀ’nuñ vaódÀniyyetine ùanıúlıú
virmek gerekdür. Yaènì on parmaú, yigirmi sekiz mafãaldur ki
yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ èalemidür ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ
kelÀm-ı úadìmi ve ãıfat-ı úadìmidür ve ãıfat õÀtuñ èaynıdur, ùa-
nıàum ve ùanıúlıú virirüm ki birdür, yigirmi sekiz ve otuz iki
kelime-i úadìmden özge ki ilÀh ve maèbÿd yoúdur tÀ tevóìd
ehlinden olasın. Ondan biri ki óaúúu’l-lÀhdur gerekdür ki on
dört müsteóiúúına úısmet eyleyesin kim Óaúú TeèÀlÀ ÚuréÀn-ı
Mecìd’de taèyìn eylemişdür. Úavluhÿ TeèÀlÀ: İnnema’ã-ãadaúÀn -
tu li’l-fuúarÀi ve’l-mesÀkìni ve’l-èÀmilìne èaleyhÀ ve’l-müelle-
feti’l-úulÿbuhum ve fi’r-riúÀbi ve’l-àÀrimìne ve fì sebìli’l-lÀhi
ve’bni’s-sebìli220. Bunlar sekiz fırúadur. Ve bir yirde daòi buyur-
mışdur: Vaèlemÿ ennemÀ àanimtum min şey’in fe-enne li’l-lÀ-
hi (28a) òumusehÿ ve li’r-rasÿli ve li-õi’l-úurbÀ ve’l-yetÀmÀ
ve’l-mesÀkìni ve’bni’s-sebìli221. Òumsla zekÀt ki müsteóiúları
218 “Namazınızı kılın ve zekatınızı verin.”
219 (41 : 6-7) “Vay O’na ortak koşanların haline! Onlar, zekatı vermezler, ahireti de
inkâr ederler.”
220 (9 : 60) “Sadakalar ancak şunlar içindir: Fakirler, yoksullar, o işte çalışan görevl-
iler, müellefe-i kulûb (kalbleri İslâm’a ısındırılacaklar), köleler, borçlular, Allah
yolundakiler, yolda kalmışlar.”
221 (8 : 41) “Şunu da biliniz ki, ganimet olarak aldığınız her hangi bir şeyden beşte
biri mutlaka Allah içindir. O da peygambere ve ona yakınlığı olanlara, yetimlere,
miskinlere ve yolda kalmışlara aittir.”

- 106 -
 Həqiqətlərə Giriş

on dört neferdür, èadedinde ki bir parmaàı ãaà elinden çıúarasın

kelime-i şehÀdet içün, ãol elin parmaúlarına getüresin ki on dört
mafãaldur yaènì onda bir kim óaúúu’l-lÀh içün çıkarasın, on dört
müsteóiúúına úısmet eylemeñ gerek. Ol bir parmaàuñ üç mafãalı
vardur, on dört mafãal ile on yidi mafãal olur ki on yidi kelime-i
İlÀhì’ye işÀretdür ki on yidi rekèat namÀz anuñ èadedince úılur-
sın, maluñdan kim elüñ on parmaàından bir parmaú óaúúu’l-lÀh
içün çıúarmış olasın ve müzekkì ve muãallì olasın.
Ve òums daòi çıúarmış olasın. Bir vechden hem budur ki beş
parmaàuñdan bir parmaú çıúarmış olasın, on dört müsteóiúúa
úısmet eylemiş olasın. Ve ol dört parmaàuñ èaúd eylersin teşehhüd
vaútinde, işÀretdür on bir kelime-i İlÀhì’ye ki muúaùùaèÀtda gelè-
memişdür ki sefer namÀzı anuñ èadedincedür. TÀ kim on yidi
mafãal ki meftÿó ùutarsın, bu on bir mafãal ilen ki èaúd eylersin,
yigirmi sekiz kelime-i (28b) İlÀhì’ye işÀretdür ki anuñ èadedin-
ce èubÿdiyyet ve perestiş-i ÕÀt-ı Eóadiyyet eylemiş olasın ve
muãallì ve müzekkì olasın. Ve her kimse ki malından óaúúu’l-lÀh
çıúarmaya ve müsteóiúúına virmeye bu resmlen ki beyÀn olındı,
èinda’l-lÀh müşrik ve kÀfir ola neèÿõü bi’l-lÀh min şerri’ş-şirki222.
HÀõÀ fì beyÀni’ã-ãavmi. Úavluhÿ TeèÀlÀ: YÀ eyyühe’l-leõìne
Àmenÿ kütibe èaleykümü’ã-ãıyÀmu kemÀ kütibe èalÀ’l-leõìne min
úablikum leèallekum tetteúÿn223 el-Àyet. İslÀm’uñ erkÀnlarından
biri daòi ãavmdur ki her yılda bir ay gündüz, ùaèÀmdan munúaùıè
ola ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ emri budur. Vaút olur ki oruç otuz günde
tamÀm olur, vaút olur ki yigirmi ùoúuz günde tamÀm olur. Bu
cihetden ki ãavm rüéyet-i hilÀl üzerine mebnìdür. Ve hem yigir-
mi ùoúuz gün ve hem otuz gün şerìèatde èinda’l-lÀh maúbÿldur.
Anuñ içün ki oruçdan murÀdu’l-lÀh budur kim úamer ki ve’l-úa-
mera úaddernÀhu menÀzile óattÀ èÀde ke’l-èurcÿni’l-úadìm224,

222 “Şirkin şerrinden Allah’a sığınırız.”

223 (2 : 183) “Ey iman edenler! Oruç, sizden öncekilere farz kılındığı gibi size de
farz kılındı. Umulur ki korunursunuz.”
224 (36 : 39) “Ay’a gelince, ona menziller tayin ettik. Nihayet o eski hurma
salkımının çöpü gibi (yay haline) dönmüştür.”

- 107 -
 Seyid Nəsimi

feleku’l-burÿc ki Óaúú TeèÀlÀ’nuñ taúsìmi birle üç yüz altmış

dereceye úısmet olınmışdur ve ol üç yüz altmış dereceyi yigir-
mi sekiz menÀzile úısmet eylemişdür ki yigirmi sekiz kelime-i
İlÀhì’nüñ èalemidür ki mürebbìdür.
Bu yigirmi sekiz (29a) menzil, yigirmi sekiz kitÀbet-i vech-i
kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm ki yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ
èalemi ve úÀéim-i maúÀmıdur, bir ayda seyr ider ve her feyż ve
òÀãiyyet (óaúìúat) ki bu yigirmi sekiz menzilden kesb eylemişdür
arża degüre (döker) ve arżı terbiyyet eyler (eyleye) ve terbiyyet-i
èÀlem-i kevn u fesÀd eyleye tÀ vücÿd-ı şerìf-i insÀn ki úÀbil-i
kesb-i èilm ve maèrifetu’l-lÀhdur ve èilm (u) maèrifetüñ maôharı
ve muôhiridür eşref-i mümkinÀtdan ki ùopraúdur ôuhÿr eyleye ve
ãÿretu’l-lÀh ve ãÿret-i RaómÀn’uñ òilúatini giye ve iktisÀb-ı èilm
u maèriet (u’l-lÀh) eyleye ve õÀt (u) ãıfÀt-ı BÀrì TeèÀlÀ’yı óaúìúat
ilen ùanıya ve mebdeé-i meèÀd sırrını maèlÿm eyleye küllü şeyéin
yercièu ilÀ aãlihì225 óükmince aãlına rücÿè eyleye ve Óaúú’a ulaşa
(úavuşa) vÀãıl ola.
Ve hem muvaóóidlere daòi bir bürhÀn (bu) ola AllÀh
TeèÀlÀ’nuñ vaódÀniyyetine kim feleku’l-burÿc yigirmi sekiz ve
otuz iki menzil ol maènÀdan úısmet olmışdur. Anuñ içün ki üç
yüz altmış derecesi altı kerre yigirmi sekiz ve otuz iki dereceye
úısmet olmışdur kim feleku’l-burÿc èÀlem-i èulvìde Ádem èaley-
hi’s-selÀmuñ miåÀlidür. Yigirmi sekiz ve otuz iki menzil yigirmi
sekiz kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ èalemidür
ki ãalÀt ve ãavm ve cemìè-i erkÀn-ı şerÀyiè-i (29b) İslÀm anuñ
èadedince mebnì (mübeyyin) olmışdur. Ve èubÿdiyyet ve peres-
tişi anuñ èadedince úılmaú gerekdür ki yigirmi sekiz ve otuz iki
kelime-i úadìm-i ezelì-i ebedì-i lem-yezel ve lÀ-yezÀlüñ èalemi-
dür ki cemìè-i eşyÀda tecellì eylemişdür ve cemìè-i mevcÿdat bu
yigirmi sekiz kelime-i úadìm ile úÀéimdür ve anuñ èaynıdur.
İmdi iy ùÀlib gör kim ol sulùÀnu’l-èÀrifìn ve’l-èÀşıúìn
Muóammed MuãùafÀ èaleyhi efêalu’ã-ãalavÀt ve ekmelu’t-taóiy-
yÀt ne ùarìú ilen Óażret-i Eóadiyyet’e èubÿdiyyet ve perestiş ey-
225 “Herşey aslına döner.”

- 108 -
 Həqiqətlərə Giriş

lemişdür ve ÕÀt-ı Eóadiyyet’i cemìè-i eşyÀda ne vechle müşÀ-

hede eylemiş ve görmiş ki bu otuz iki kelime-i úadìm-i ezelì-i
ebedì-i àayr-ı meréì nice cemìè-i mevcÿdÀtuñ èaynı ve óaúìúati
ve mÀhiyyeti olmışdur ve Óaúú TeèÀlÀ erkÀn-ı dìni ve úavÀèid-i
şerè-i enbiyÀyı bu kelime-i kelÀm-ı úadìm üzerine bünyÀd ey-
lemişdür ve cemìè-i enbiyÀnuñ maèbÿdı ve mescÿdı bu otuz iki
kelime-i úadìm-i ezelì ve ebedìdür ki èibÀdetleri bu èaded üzerine
mebnìdür.
Şimdi iy ùÀlib bil kim ay, bu yigirmi sekiz menzili úaçan
kim yigirmi ùoúuz günde úatè eyler, yigirmi ùoúuz kelime-i
İlÀhì èadedincedür ki úÀle èaleyhi’s-selÀm: men lem yü’minu
bi’l-óurÿfi ve hiye tisèatu ve èışrÿne óarfen (30a) fe’l-yetebev-
veé meúèadehÿ mine’n-nÀri226, lÀmelifle. Eger otuz günde úatè
eylerse lÀmelif iki óarfdür. Ve Peyàamber tevóìd cihetinden ötüri
aña óarf-i vÀóid didi. LÀm ve elifle ay otuz gün ola pes åÀbit oldı
ki ãavmüñ mÀéili hem kelime ve kelÀm üzerine mebnìdür nice
(kerre) ki gördüñ ve’s-selÀm.
Eger sÀéil suéÀl itse ki oruç her yılda bir aydur ve namÀz her
günde biş vaúitdür, ve óÀl budur ki ikisi daòi èubÿdiyyetdür, óik-
met nedür ki oruç her yılda bir ay olur ve namÀz her günde biş
vaúitdür? CevÀb budur ki namÀz mièrÀc gicesinde elli vaúit farż
oldı ki furiêa èaleyye òamsÿne ãalÀten külle yevmin ve leylee-
tin227. Óażret-i Eóadiyyet’den Óażret-i RisÀlet taòfìf diledi, elli
vaúitden biş vaúitde úarÀr eyledi. Ve Óaúú TeèÀlÀ buyurdı ki men
cÀée bi’l-óaseneti felehÿ èaşru emåÀlihÀ228, bir vaúit on vaútüñ
úÀéim-i maúÀmı oldı. Ve Óaúú TeèÀlÀ’dan oruç daòi taòfìf oldı
namÀz gibi. Ve bir yıl oruç üç yüz altmış gündür ve bir ay oruç
üç yüz altmış sÀèatdür ve her sÀèati bir günüñ úÀéim-i maúÀmı
oldı. Her gün on iki (30b) sÀèatdür otuz kez on iki, üç yüz
altmış sÀèat olur. ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: LÀ teúÿmu’s-sÀèatu óattÀ
yeteúÀrabe’z-zamÀnu fetekÿnu’s-senetu ke’ş-şehri ve’ş-şehru
226 “Her kim yirmi dokuz harfe iman etmezse, cehennemde yerini hazırlasın.”
227 “Her gün ve gece üzerime elli namaz farz kılındı.” Bkz. Kütüb-i Sitte c. XV, s. 400
228 (6 : 160) “Kim iyilik getirirse, ona on katı vardır.”

- 109 -
 Seyid Nəsimi

ke’l-cumèati ve’l-cumèatu ke’l-yevmi ve’l-yevmu ke’s-sÀèati

ve’s-sÀèatu ke’ê-êarameti’n-nÀri229. Pes maèlÿm oldı ki èin-
da’l-lÀh bir gün bir sÀèatcedür, Óaúú TeèÀlÀ yevmu’l-úıyÀmete
bir sÀèat didi ve oruç bu maènÀdan bir ay oldı ve’s-selÀm.
HÀõÀ beyÀnu sırri’l-óacci ve Óacerü’l-Esvedi. ÚÀle èaleyy -
hi’s-selÀm: Ve óaccÿ beyte rabbekum230 ve úavluhÿ TeèÀlÀ: Ve
li’l-lÀhi alÀ’n-nÀsi óiccu’l-beyti meni’s-teùÀèa ileyhi sebìlen231.
İslÀm’uñ bir rükni daòi óaccu’l-beyt úılmaúdur, ol kişiye ki is-
tiùÀèat-ı sebìl ola yaènì óacc yolına úudreti ola ki mevżiè-i òilúat-i
raés ve cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀmdur. NamÀz vaútinde farż
olmışdur ki òalk, Kaèbe’ye müteveccih olalar ve sücÿd eyleye-
ler yaènì Ádem’üñ èaleyhi’s-selÀm mevżiè-i raés ve cebhesine
müteveccih olmaú gerekdür ki melÀéike ve sÀéir enbiyÀ ve evliyÀ
ve müémin ve müéminÀtuñ mescÿdıdur. Her kim ki Ádem’e sec-
de eylemedi, iblìs-i laèìn oldı. Anuñ içün ki vech-i Ádem èaley-
hi’s-selÀm yigirmi sekiz ve otuz iki kelime-i úadìm-i İlÀhì’nüñ
èalemi ve úÀéim-i maúÀmıdur ki el-iósÀnu en taèbude’l-(31a)lÀhe
ke-enneke terÀhu232, úaçan ki Kaèbe’ye teveccüh eylersin ke-en-
neke terÀhu ola bu maènÀdan Kaèbe’nüñ menÀsiki mecmÿè-ı ke-
lime ve kelÀm-ı İlÀhì üzerine mebnì ki kitÀbet-i vech-i kerìm-i
Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ èalemidür.
Şarùı budur ki úaçan ki èazìmet-i ùavÀf eyleyeler mürekkebÀt-
dan yaènì dikilmiş dondan çıúalar ki bu cihÀnuñ libÀsıdur ve kis-
vetidür, iórÀm giyeler ki kefenüñ úÀéim-i maúÀmıdur, müfreddür
tÀ ãÿret maènÀya ve maènÀ ãÿrete muvÀfıú ve mutÀbıú ola ki
Kaèbe müfredÀtuñ úÀéim-i maúÀmıdur ki kitÀbet-i vech-i kerìm-i
229 “Zaman yaklaştırılmadıkça kıyamet kopmaz; sene ay gibi, ay hafta gibi, hafta
gün gibi, gün saat gibi, saat yıldırım gibi (olmadıkça).” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. XIV,
s. 336
230 “Rabbinizin evini haccedin.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ,
h.k. 1404, c. LXXIX, s. 206.
231 (3 : 97) “Ona bir yol bulabilenlerin Beyt’i haccetmesi Allah’ın insanlar üze-
rinde bir hakkıdır.”
232 “İhsan, Allah’ı görüyormuş gibi O’na kulluk etmendir.” Kütüb-i Sitte, c.
II, s. 214.

- 110 -
 Həqiqətlərə Giriş

Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ èalemidür ki mevżiè-i òilúat-i raés ve

cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀmdur.
Yigirmi sekiz kez ùavÀf eylemek gerekdür ki yigirmi sekiz,
vech-i Ádem èaleyhi’s-selÀma delìldür. Muóalliúìne ruéÿseküm
ve muúaããirìn233, baş yolutmaú maènÀsı budur ki Kaèbe maúÀm-ı
raés ve cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀmdur ki mescÿd-ı melÀéike
ve enbiyÀ ve evliyÀ ve müémin ve müéminÀtdur. Ve her kimse
kim Kaèbe’ye varur, vÀcibdür ana ki kendinüñ òaùù-ı kitÀbetini ol
maúÀmda (göre) kim mevżiè-i òilúat-i raés ve cebhe-i aãl-ı beşer-
dür ki (ebu’l-beşerdür ki) Ádem (öz nefsini anda ùanıya ve) nÀúıã
eyleye, belki öz nefsini ol maúÀmda úurbÀn ve fedÀ eyleye. Şöyle
ki İbrÀhìm èaleyhi’s-selÀm İsmÀìl’i ki anuñ öz nefsinden èazìz
idi, diledi kim úurbÀn eyleye Ádem èaleyhi’s-selÀmuñ taèzìm ve
tekrìmi içün ve özini (31b) ol maúÀmda nÀúıã ve noúãÀn içinde
göre ve nÀúıã bile ve çün Ádem èaleyhi’s-selÀm esmÀ-i küllüñ
maôharıdur ki ve èalleme Ádeme’l-esmÀ’e küllehÀ234 gerekdür ki
Ádem èaleyhi’s-selÀm bu delìl ilen maôhar-ı tÀmm ola. Pes ge-
rekdür ki cemìè-i benì Ádem anuñ úatında nÀúıã maúÀmında ola-
lar, bu maènÀdan ki sÀéir enbiyÀu’l-lÀh baş kitÀbetini ol maúÀm-
da óükm ilen indirdiler ve òaùù ve kitÀbetlerini anuñ úatında nÀúıã
eylediler yaènì cemìè-i benì Ádem bu maúÀmda Ádem’e nisbet
nÀúıã ve noúãÀn maúÀmında ola ve’s-selÀm.
HÀõÀ beyÀnu sırr-ı èArafÀt. èArafÀt’a çıkmaàuñ maènÀsı bu-
dur ki her kimse ki èArafÀt ùaàına çıúa, úırú kişiyi kendi úavminÀ-
den ve aúrabÀsından ol yirde õikr eyleye yaènì aña. Yigirmi sekiz
kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsı yetmiş iki kelimedür, yigirmi sekiz
kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm içün yigirmi sekiz
ùavÀf eyledi, beyne’l-èalemeyn ki òaùù-ı istivÀnuñ èalemidür geç-
di, otuz iki kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem èaleyhi’s-selÀm muúÀ-
bilesindedür. Yetmiş ikiden çün otuz iki kelime ùaró eyleyesin,
onda úırú (kelime) úalur ki ol otuz ikinüñ úavm ve aúrabÀsıdur,
bu maènÀdan úırú kişiyi èArafÀt’da añmaú gereksin.
233 (48 : 27) “başlarınızı tıraş etmiş ve saçlarınızı kısaltmış olarak…”
234 (2 : 31) “Allah Âdem’e isimleri öğretti…”

- 111 -
 Seyid Nəsimi

Ve bir daòi budur ki èAúabede yidi ùaş evvel atarsın. (32a)

Bu maènÀdan ki muúaùùaèÀt-ı kelÀmu’l-lÀh, mecmÿèı yetmiş
yidi kelimedür ve yidisi yidi ùavÀf-ı óacc içün ve yidi ùaş daòi
èAkabe’de atarsın, yetmiş yidinden ki on dördin ùaró eyleyesin
altmış üç kelime úalur. Anı eyyÀm-ı teşrìúde her gün yigirmi bi-
rer ùaş atarsın, altmış üç (ùaş) olur, altmış üç kelime-i İlÀhì’nüñ
èadedince ki yetmiş yidi kelime-i İlÀhì’den úalmışdur. Bey-
ne’l-èalemeyn dört kelime-i İlÀhì’nüñ úÀéim-i maúÀmıdur ki iki
úaşdan èibÀretdür ve iki maóallinde ki óacı beyne’l-èalemeynden
geçmeyince ki òaùù-ı istivÀya işÀretdür, óacı olmaz tÀ òaùù-ı istivÀ-
yı Ádem’üñ vechindedür èubÿr itmeyince otuz iki kelime-i İlÀhì
ôÀhir olmaz. Ve her kim ki otuz iki kitÀbet-i İlÀhì’yi Ádem’üñ
vechinde oúumadı sekiz cennet úapusı anuñ yüzine açılmadı ve
uçmaú ehlinden olmadı.
İy ùÀlib-i esrÀr-ı İlÀhì bil kim cemìè-i enbiyÀ u evliyÀ tÀ
mÀdÀm ki bu óaúìúate irişmeyince maúÀm-ı velÀyet ve maúÀm-ı
nübüvvet anlara óÀãıl olmadı. Ve cemìè-i enbiyÀ ki Óaúú TeèÀlÀ
dergÀhından geldiler, bu vücÿddan ve bu óurÿf-ı óaúìúatden òa-
ber virdiler. Ve cemìè-i enbiyÀu’l-lÀhuñ úıblesi ve maèbÿdı ve
mescÿdı bir óaúìúat idi kim (32b) Ádem èaleyhi’s-selÀm anuñ
maôharıdur yaènì otuz iki kelime-i İlÀhì ki şerÀyiè-i enbiyÀ ve
úavÀèid-i dìn-i İlÀhì ol kelime ve kelÀm üzerine mebnìdür ki
el-èilmu ilmÀni èilmu’l-ebdÀn ve èilmu’l-edyÀn235, òilúat-i ebdÀn
kelime ve kelÀm üzerine mebnìdür ve keõÀlik èilmu’l-edyÀn. Ve
úıbleleri enbiyÀnuñ, Kaèbe ve Beytü’l-Maúdis idi kim maúÀm-ı
raés ve cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀm ve ãadr u ôahrıdur. ŞeyùÀn-ı
laèìn ki Ádem’e secde eylemedi, merdÿd ve racìm oldı. Bilme-
di ki Ádem èaleyhi’s-selÀm, otuz iki kelime-i ezelì ve ebedì-i
İlÀhì’nüñ maôharıdur ve esmÀ-i küll ve kelÀm-ı úadìm-i melik-i
lem-yezel ve lÀ-yezÀldür (ve kelÀm õÀtuñ èaynıdur), òalaúa’l-lÀ)-
hu TeèÀlÀ Ádeme fe-tecellÀ fìhi236, ve Ádem’de tecellì eylemiş-
dür. Ve Ádem’üñ vechinde otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ èalemini
235 “İlim ikidir, bedenlerin ilmi, dinlerin ilmi.”
236 “Allah Âdem’i yarattı ve onda tecelli etti.”

- 112 -
 Həqiqətlərə Giriş

her kim görmedi oúumadı, Óaúú TeèÀlÀ’nuñ raómetinden ve

nÀz-ı naèìm-i ebedìden maórÿm ve maàbÿn ve bì-naãìb úaldı. Ve
şeyùÀn òalúı, Óaúú’a secde eylemekden menè eyler ki eraéey-
te’l-leõì yenhÀ èabden iõÀ ãallÀ237. äalÀtdan murÀdu’l-lÀh secdec-
dür, úarìne-i kellÀ lÀ tuùièhu ve’scüd ve’úterib238 ilen ki ãalÀt sec-
desiz ve secde úıblesiz dürüst degüldür ve úıble maúÀm-ı raés ve
cebhe-i Ádem èaleyhi’s-selÀmdur.
ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: Eminnì cebrÀ’ìlu239, yaènì CebrÀ’ìl èa-
leyhi’s-selÀm Peyàamber Hażret’ine imÀmet (imÀmlıú) eyledi,
èinde (33a) bÀbi’l-beyti240, yaènì Kaèbe úapusında. Pes maèlÿm
oldı ki Cibrìl-i Emìn ve Peyàamber, Hażret-i Kaèbe’ye sücÿd
eylemişler imiş ki Ádem’üñ maúÀm-ı raés ve cebhesidür. Pes
åÀbit oldı ki cemìè-i enbiyÀ èaleyhi’s-selÀm ol úıbleye sücÿd ey-
lemişler bu delìl ilen ki Óażret-i Peyàamber, enbiyÀya imÀmet
eylemişdür Beytü’l-Maèmÿr’da mièrÀc gicesinde ki Kaèbe’nüñ
muúÀbilindedür. Pes cemìè-i enbiyÀnuñ ve melÀéikenüñ úıble-
si Ádem ola illÀ ol şeyùÀn-ı şÿm-ı racìm ki Ádem’üñ vechinden
ièrÀż eyledi ve yüz çevirdi ehl-i nÀr oldı. Ve her kimse ki şeyùÀna
uydı (şeyùÀn oldı) Kaèbe’ye müteveccih olmadı ve èubÿdiyyeti
ve perestişi ol úıble olmadı merdÿd ve melèÿn ve ehl-i nÀr oldı.
İy ùÀlib-i sırr-ı kelÀm-ı İlÀhì! Bil ki Ádem èaleyhi’s-selÀm,
otuz iki kelime-i úadìm-i ezelì-i ebedì-i İlÀhì’nüñ maôharıdur ki
Óaúú TeèÀlÀ’nuñ kelÀm-ı úadìmidür ve kelÀm mütekellimüñ èay-
nı ve maôharıdur ve maôhar şeyé-i vÀóid ve óaúìúat-i vÀóidedür.
Çün Ádem èaleyhi’s-selÀm kelÀm-ı úadìmüñ èaynı ola, Ádem èa-
leyhi’s-selÀm kim ola ve ne ola. Bu kelÀmı yaòşìden ùanı ve fikr
eyle tÀ kim Ádem’i yitirmeyesin ve şeyùÀn-ı melèÿna aldanma-
yasın ve ana tÀbiè olmayasın kim (33b) elem eèhad ileykum yÀ
benì Ádeme en lÀ taèbude’ş-şeyùÀne innehÿ lekum èaduvvun mü-

237 (96 : 9-10) “Namaz kıldığı zaman, bir kulu engelleyeni gördün mü?”
238 (96 : 19) “Sakın onu dinleme de (Rabbine) secde et ve yaklaş.”
239 “Cebrail bana imamlık yaptı (namaz kıldırdı)…”
240 “Kabe’nin kapısında.”

- 113 -
 Seyid Nəsimi

bìn241. Ve her kimse kim şeyùÀna uydı, maèbÿdı şeyùÀn-ı melèÿn

oldı ve tÀrik-i emr oldı ki, ve enièbudÿnì hÀõÀ åırÀùun müstaúìm242
olmadı. Ve tÀrik-i emru’l-lÀh kÀfir ve melèÿn ve merdÿddur. Ve
şeyùÀna uyan oldur kim Ádem’e ve Ádem’üñ mevżiè-i raés ve
cebhesine sücÿd eylemedi ve úıble ehlinden degüldür neèÿzü
bi’l-lÀhi min şerri hÀ’ulÀi ve nuéminu bi-faêli’l-lÀhi’l-èazìmi ve
netevekkelu èaleyhi243.
İy ùÀlib-i raómet ve maàfiret! VÀlideyne iósÀn eyle tÀ
muósinlerden olasın úavluhÿ TeèÀlÀ: Ve bi’l-vÀlideyni iósÀnen244,
úÀle èaleyhi’s-selÀm: El-iósÀnu en taèbuda’l-lÀhe ke-enneke
terÀhu fe-in lem terÀhu fe-innehÿ yerÀke245. VÀlideynden murÀd
Ádem ile ÓavvÀ’dur her kimse ki bu iósÀnı ki, en taèbuda’l-lÀ-
he ke-enneke terÀhu246dur, vÀlideyne eyleye muósinlerden ola ki
inne raómeta’l-lÀhi úarìbun mine’l-muósinìn247.
Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: El-ìmÀnu biêèun ve sebèÿne şuèbeten
efêaluhÀ lÀ ilÀ illÀ’l-lÀh ve ednÀhÀ imÀùatu’l-eõÀ èani’t-ùarìúi248.
Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: èAlemu’l-ìmÀni ãalÀtun249. Ve úÀle èa-
leyhi’s-selÀm: Men terake’ã-ãalÀte müteèammiden feúad kefera250
ãadeúa Resÿlu’l-lÀh. Peyàamber èaleyhi’s-selÀm (34a) buyur-

241 (36 : 60) “Ey Âdemoğulları! Şeytana tapmayın, o size apaçık bir düşmandır
diye size and vermedim mi?”
242 (36 : 61) “bana kulluk edin, doğru yol budur.”
243 “Onların şerrinden Allah’a sığınırız, Allah’ın yüce fazlına (yüce Fazlullah’a)
iman ederiz ve ona tevekkül ederiz.”
244 (2 : 83), (4 : 36), (6 : 151), (17 : 23) “Ana babaya iyilik.”
245 “İhsan, Allah’ı görüyormuş gibi O’na kulluk etmendir. Sen O’nu görmess-
en de O seni görüyor.” Kütüb-i Sitte, c. II, s. 214.
246 “O’nu görüyor gibi Allah’a kulluk etmen.”
247 (7 : 56) “Muhakkak ki Allah’ın rahmeti, ihsan sahiplerine yakındır.”
248 “İman yetmiş küsur şubedir. En efdali ‘Allah’tan başka ilah yoktur’ (dee-
mek), en düşüğü de yoldaki bir engeli kaldırmaktır.” Kütüb-i Sitte, c. II,
s. 239
249 “İmanın alameti namazdır.”
250 “Kim bilerek namazı terk ederse muhakkak küfre girmiştir.” Meclisî, Bihâ-
ru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ, h.k. 1404, c. XXX, s. 674.

- 114 -
 Həqiqətlərə Giriş

mışdur ìmÀn biêdur ve yetmiş budaàı vardur. Ve hem buyurmış-

dur ki namÀz ìmÀnuñ nişÀnıdur ve her kimse kim namÀzını terk
eylese elbetde kÀfirdür. BeyÀnu’l-biêè, biêè dimişler ki birden
ona degindür (birden yidiye yididen ùoúuza degin) ve Peyàamber
èaleyhi’s-selÀm buyurmışlar ki üçden ùoúuza degindür. ÚÀle èa-
leyhi’s-selÀm: Nezele’l-ÚuréÀnu èalÀ sebèati eórufin251. ÚuréÀn-ı
Kerìm’üñ aãlı yigirmi sekiz óarfdür ve eczÀsı yetmiş iki kelime-
dür ve bir óarf daòi lÀmelifdür, anuñ eczÀsı altı óarfdür, mecmÿèı
yetmiş sekiz kelime olur. MuúaùùaèÀt-ı kelÀmu’l-lÀh mecmÿèı
yetmiş sekiz kelimedür bir úavlde aãl-ı kelÀmu’l-lÀh èadedince-
dür, her kimse ki bu yetmiş sekiz kelime ki ÚuréÀn-ı Kerìm’üñ
aãlıdur ve esrÀrıdur ìmÀn getürmeye, cemìè-i kütüb-i semÀvìden
olan kitÀbları inkÀr itmiş ola ve nÀr ehlinden ola. ÚÀle èaleyhi’s-
selÀm: Men lem yüéminu bi’l-óurÿfi ve hiye tisèatu ve èışrÿne
óarfen fe’l-yetebevveé meúèadehÿ mine’n-nÀri252. Pes her kim-
se ki bu yigirmi ùoúuz kelimeye ìmÀn getürmeye, inkÀr eyleye,
kÀfir ola ki yigirmi ùoúuz kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsı yetmiş sekiz
kelimedür ki muúaùùaèÀtuñ èadedince gelmişdür ve ikisi birdür
ve ÚuréÀn’uñ aãlıdur ve bir óaúìúatdür. Ve muúaùùaèÀt, (34b)
ÀyÀtu’l-lÀhdur úÀla’l-lÀhu TeèÀlÀ: Elif lÀm rÀ tilke ÀyÀtü’l-kitÀ-
bi’l-mübìn253, tÀ sìn mìm tilke ÀyÀtü’l-kitÀbi’l-mübìn254, tÀ sìn
tilke ÀyÀtü’l-ÚuréÀni ve kitÀbin mübìn255, yÀ sìn ve’l-ÚuréÀni’l-
óakìm256. Pes åÀbit oldı ki müfredÀt-ı kelÀmu’l-lÀh (mecmÿèı)
ÀyÀtu’l-lÀh imiş, pes her kimse ki ÀyÀtu’l-lÀha ìmÀn getürmeye
kÀfir ve ìmÀnsız ola ve anlardan ola ki elleõìne yekfurÿne bi-ÀyÀ-
ti’l-lÀhi ve yaútulÿne’n-nebiyyìne bi-àayri’l-óaúú257.
Ve úÀle èaleyhi’s-selÀm: Men kefera bi-lÀm elif fe-hüve
251 “Kuran yedi harf üzerine indi.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. IV, s. 457.
252 “Kim yirmi dokuz harfe iman etmezse, cehennemde yerini hazırlasın.”
253 (12 : 1) “Elif, Lâm, Râ. İşte bunlar sana o açık seçik kitabın âyetleridir.”
254 (26 : 1-2) “Tâ, Sîn, Mîm. Bunlar sana apaçık kitabın âyetleridir.”
255 (27 : 1) “Tâ, Sîn. Kur’ân’ın ve apaçık bir kitabın âyetleridir.”
256 (36 : 1-2) “Yâsîn. Hikmetli Kur’ân’a andolsun…”
257 (3 : 21)’de son kelime “bi-àayri óaúú” şeklindedir. “Allah’ın âyetlerini inkâr
edenler ve haksız yere peygamberleri öldürenler…”

- 115 -
 Seyid Nəsimi

berìéun minnì ve ene berìéun minhu258. Ve lÀmelifüñ eczÀsı,

óarfle noúùası, yididür ve yigirmi sekiz kelimenüñ eczÀsı yet-
miş ikidür ki lÀmelifüñ óurÿfı ve noúùasıyla yetmiş ùoúuz olur ki
biêèun ve sebèÿne şuèbeten andan èibÀretdür. Her kim buña ìmÀn
getürmeye ìmÀnsızdur ve kÀfirdür. Pes åÀbit oldı ki ìmÀnuñ aãlı
muúaùùaèÀtdur ki kelÀmu’l-lÀhdur, biêèun ve sebèÿne şuèbeten
èadedincedür ve hem èaynıdur.
ÚÀla’l-lÀhu TeèÀlÀ: Ve men yekfuru bi’l-ìmÀni feúad êalle
sevÀe’s-sebìli259. Ve úavluhÿ TeèÀlÀ: Hüve’l-leõì enzele’s-sekìnel-
te fì úulÿbi’l-müéminìne li-yezdÀdÿ ìmÀnen meèa ìmÀnihim260.
Pes maèlÿm oldı ki ìmÀn úÀbil-i ziyÀde ve noúãÀn imiş, úÀla’l-lÀ-
hu TeèÀlÀ: (35a) Ve iõÀ tüliyet èaleyhim ÀyÀtuhÿ zÀdethum ìmÀe-
nen ve èalÀ rabbihim yetevekkelÿn261.
ÚÀle èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh: YÀ kef he ye èayn ãÀd eèÿzü
bike min külli õünÿbin tÿcebu’n-niúami ve eèÿzü bike min külli
õünÿbin elletì taóbisu àaybe’s-semÀéi fe’n-ãurnÀ yÀ rabbi èalÀ
men ôalemnÀ262, yaènì sıàındum saña yÀ kef he ye èayn ãÀd, ãoñ-
ra buyurdı: Fe’n-ãurnÀ yÀ rabbi èalÀ men ôalemnÀ. Emìru’l-müé-
minìn èAlì kerrema’l-lÀhu vecheh úavlince kef he ye èayn ãÀd,
rabb ola. Úavluhÿ TeèÀlÀ: Elif lÀm mìm AllÀhü lÀ ilÀhe illÀ hü-
ve’l-óayyü’l-úayyÿm263 ve el-óamdu li’l-lÀhi rabbi’l-èÀlemìn264
258 “Kim lâm elifi inkar ederse benden uzaktır ve ben ondan uzağım.”
259 (2 : 108)’de “ve men yetebeddelü’l-küfra bi’l-ìmÀni feúad êalle sevÀe’s-sebìli” şek-
lindedir. “…her kim imanı küfürle değiştirirse artık düz yolun ortasında sapıt-
mış olur.”
260 (48 : 4) “İmanlarına iman katsınlar diye müminlerin kalplerine güven indiren
O’dur…”
261 (8 : 2) “…âyetleri okunduğu zaman imanlarını arttırır. Ve bunlar yalnızca
Rablerine tevekkül ederler.”
262 “Yâ Kef He Ye Ayn Sad! Azabını gerektirecek tüm günahlardan sana sığınırım.
Göğün gaybından beni alıkoyan tüm günahlardan sana sığınırım. Yâ rabbi bize
zulmedenlere karşı yardım et.”
263 (3 : 1-2) “Elif Lâm Mîm. Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, hayy ve
kayyûmdur.”
264 (1 : 2) “Hamd âlemlerin rabbi olan Allah içindir.”

- 116 -
 Həqiqətlərə Giriş

f’efhem. İy ùÀlib! Rabbini gör ve bil ve ùanı kimdür ki men èarafe

nefsehÿ feúad èarafe rabbehÿ265.
YÀ eyyühe’n-nefsu’l-muùmaèinnetu ircièì ilÀ rabbiki rÀêiyee-
ten marêiyyeten266, nefs-i muùmaéinnedür ki rücÿèı Óaúú’adur ve
àayra degüldür, àayr-ı muùmaéinnenüñ dönüşi Óaúú’a degüldür
muùmaéinnenüñ dönüşi Óaúú’adur. ÌmÀn ziyÀde olur ki ve iõÀ
tüliyet èaleyhim ÀyÀtuhÿ zÀdethum ìmÀnen267. Pes bu sebebden-
dür ki on dört kelime-i İlÀhì ki muúaùùaèÀtuñ aãlıdur ki elif, lÀm
rı, kef, he, ye, èayın, ãÀd, ùÀ, sìn, óÀ, mìm, úÀf, nÿn268. Üç óarf
daòi anuñ żımnındadur ki elifde fì, ãÀdda dÀl, nÿnda vÀv. (35b)
On dört, on yidi oldı, üç óarf daòi ziyÀde oldı ki, yigirmi sekiz
kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsı yetmiş iki oldı. Ve lÀmelif ki óarf-i
vÀóiddür ve altı kelime oldı ve muúaùùaèÀt on yidi iken yetmiş
sekiz oldı ki ve iõÀ tüliyet èaleyhim ÀyÀtuhÿ zÀdethum ìmÀnen ve
èalÀ rabbihim yetevekkelÿn269. Şol ùÀéife kim didiler ìmÀn ziyÀde
olmaz budur kim yetmiş sekizden ne eksik olur ne ziyÀde olur
egerçi bu iki ùÀéife ìmÀnı bu nevèilen beyÀn oldı, bilmemişler
ve emmÀ ikisinüñ daòi òaberi vÀúièdür. Pes iy ùÀlib maèlÿm oldı
ki ìmÀn yaúìn imiş, yaúìn ìmÀnmış, ve yaúìn budur ki göz ile
göresin maèbÿduñı úÀla’l-lÀhu teèÀlÀ: Ve keõÀlike nurì İbrÀhìme
melekÿte’s-semÀvÀti ve’l-arêi ve li-nekÿnenne mine’l-mÿúınìn270
pes cehd eyle kim maèbÿdını gözile göresin ìmÀn ehlinden olai-
sın ki her kimsenüñ ki yaúìni yoúdur ìmÀnı yoúdur anuñ içün ki
ìmÀn yaúìndür yaúìn óÀãıl eyle ki ãoñra peşìmÀnlıú fÀéide itmez.
265 “Nefsini bilen rabbini bilir.” Meclisî, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, Müesse El-Vefâ,
h.k. 1404, c. II, s. 32.
266 (89 : 27-28) “Ey mutmain nefis! Hem hoşnut edici, hem de hoşnut edilmiş
olarak Rabbine dön.”
267 (8 : 2) “…âyetleri okunduğu zaman imanlarını arttırır.”
268 ‫ا ل رک ه ی ع ص ط س ح م ق ن‬
269 (8 : 2) “…âyetleri okunduğu zaman imanlarını arttırır. Ve bunlar yalnızca
Rablerine tevekkül ederler.”
270 (6 : 75)’de “ve li-nekÿnenne” “ve li-yekÿne” şeklindedir. “Böylece biz İbrahim’e
göklerin ve yerin melekûtunu (muhteşem varlıklarını) gösteriyorduk ki, kesin
inananlardan olsun.”

- 117 -
 Seyid Nəsimi

Mes’ele. Óażret-i Nÿó èaleyhi’s-selÀm gemisi, otuz iki taòta-

dan mürekkeb olmışdur, úalemdür kim otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ
èalemini yazar ve naúş eyler. (36a) Anuñ içün ki gemi ãuda yü-
zer, úalem daòi kÀàıd üzerinde yüzer ve devÀtuñ denizinde yüzer,
ãu olur ve otuz iki kitÀbet-i vech-i kerìm-i Ádem’üñ èalemini ve
naúşını eyler ki ol otuz iki kitÀbet her birisi mürekkeb olur dört
èanÀãırdan kim otuz iki ùopraúdur, otuz iki ãudur, otuz iki yildür,
otuz iki nÀrdur. Ve bu èanÀãır-ı erbaèa kelime-i İlÀhì’dür kim bu
ãÿrete girmişdür. Ve bu otuz iki ãudur kim Ádem’üñ tennÿrından
çıúmışdur ve fÀre’t-tennÿru271 ùÿfÀn bu ãudan úopdı, arż tamÀmet
ãuda àarú oldı, ùaà ve yazı doldı, ùaàda ve yazıda berÀber ùururdı,
úırú arşdan deriñligi idi ve hem yiryüzinde úırú gün eglendi.
Yaènì, yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì’nüñ eczÀsı yetmiş iki ke-
lime-i İlÀhì’dür ve otuz ikisini otuz iki taòta içün çıúarasın úırú
kelime bÀúì úalur. Úırú arşın ve úırú gün, ol kelimeden èibÀretdür
kim leyl ü nehÀr ve sÀèat ve õirÀè mecmÿèı kelimeye ve kelÀma
taúsìm olmışdur, anuñ içün ki bunlar kelime-i kelÀmuñ èaynı-
dur. ÚÀla’l-lÀhu teèÀlÀ: Fe’sluk fìhÀ min küllin zevceyni’å-neyn272
yetmiş iki kelimedür kim küllin zevceyni’å-neyn ki ol iki (36b)
kelime-i kÀf nÿndur.
İmdi iy ùÀlib-i sırr-ı kelÀmu’l-lÀh! Otuz iki ãuyı cemìè-i eşyÀda
müşÀhede eyle ve gör kim bu otuz iki ãu, cemìè-i eşyÀda nice
otuz iki kelime-i İlÀhì’nüñ èalemi olmışdur ve sÀéir eşyÀda èa-
la’s-seviyyedür, yaènì nice berÀber ùurmışdur. Her kimse kim bu
otuz iki ãuyı cemìè-i eşyÀda görmedi ve gemiye girmedi, cehÀlet
ùÿfÀnında àarú u müstaàraú oldı, helÀklardan oldı, necÀt bulmal-
dı ve fevz-i èaôìme irişmedi ve nÀz ve naèìmden ebedì maórÿm
ve maàbÿn úaldı òasire’d-dunyÀ ve’l-Àòirate õÀlike hüve’l-
òusrÀnu’l-mübìn273.
Mes’ele. MÿsÀ Óażretleri’nüñ èaleyhi’s-selÀm èasÀsı ki
åuèbÀn ve óayye olurdı ve yirde yürürdi ve sÀóirlerüñ siórini
271 (11 : 40), (23 : 27) “…tennur tutuşup parladığı zaman…”
272 (23 : 27) “…oraya her cinsten eşler halinde iki tane al…”
273 (22 : 11) “…Dünyayı da ahireti de kaybeder. İşte apaçık kayıp budur.”

- 118 -
 Həqiqətlərə Giriş

yudardı, ol úalemdür nice vechlen. Evvel budur ki yılanuñ iki dili

var çataldur, úalemüñ daòi dili iki çataldur. Bir daòi budur; yılan
yirde yürür, úalem daòi varaú üstinde yürür. Ve bir daòi budur
kim èasÀnuñ yetmiş iki dişi vardur, úalem daòi otuz iki kelime-i
İlÀhì’nüñ èalemini yazar kim yetmiş iki kelimenüñ eczÀsıdur
kim úalemüñ aàzındadur. Ve bir daòi bu kim (37a) èasÀyı ùaşa
çalarlardı ãu çıúardı, úalemi daòi devÀta çalar ki ùaşdur, mürekkeb
ãuyı çıúar ve’s-selÀm.
ÚÀle èaleyhi’s-selÀm: İúteribe’s-sÀèatu ve lÀ-yezdÀdu’n-nÀse
illÀ óırãan ve lÀ yezdÀdu minhum illÀ buèden li-eóraãanì274. ÚÀle
èaleyhi’s-selÀm: Se-tefteriúu ümmetì èalÀ åelÀåin ve sebèìne
fırúaten küllühüm fi’n-nÀri illÀ fırúaten vÀóideten ey nÀciyeten275.
Yigirmi sekiz kelime-i İlÀhì kim Muóammed èaleyhi’s-selÀmuñ
nuùúıdur, eczÀsı yetmiş iki kelimedür ve bir kelime daòi lÀmelif-
dür, dört kelime-i İlÀhì’nüñ úÀéim-i maúÀmıdur ki pÀ, çÀ, jÀ, gÀ,
yetmiş üç kelime olur. Her kimse kim bu dört kelimeyi ùanımadı
ve yetmiş üç kelimeyi bir óaúìúat ve bir õÀt ve bir mÀhiyyet bil-
medi ve bir görmedi, bu delìl-i óüccet ilen yetmiş iki fırúadandur
kim küllühüm fi’n-nÀrdandur ve fırúa-i vÀóidden degüldür, nÀr
ehlindendür ila’l-ebedu’l-Àbidìn.
ÚÀle teèÀlÀ: KüllemÀ naêicet cülÿduhum beddelnÀhum
cülÿden àayrahÀ li-yeõÿúÿ’l-èaõÀbe inna’l-lÀhe èazìzun õü’n-
tiúÀm276 neèÿzu bi’l-lÀhi teèÀlÀ ve huve raèÿfun bi’l-èibÀd277. Bis-
mi’l-lÀhi’r-raómÀni’r-raóìm elif lÀm mìm õÀlike’l-kitÀbu lÀ raybe
fìh hüden li’l-müttaúìn elleõìne yuéminÿne (37b) bi’l-àaybi ve
yuúìmÿne’ã-ãalÀte ve mimmÀ razeúnÀhum yunfiúÿn ve’l-leõì-
274 “Kıyamet yaklaştı, insanların sadece hırsı ve (Allah’ın) onlardan uzaklığı arttı.”
275 “Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır, bir fırka hariç yani kurtulan
(fırka) hepsi cehennemdedir.” Bkz. Kütüb-i Sitte, c. XIII, s. 420 ve s. 422,
c. XVII, s. 534.
276 (4 : 56)’de “inna’l-lÀhe èazìzun õü’n-tiúÀm” cümlesi “inna’l-lÀhe kÀne èazìzen
óakìmÀ” şeklindedir. “…Derileri piştikçe azabı duysunlar diye, kendilerine baş-
ka deriler vereceğiz. Çünkü, Allah gerçekten çok güçlüdür, hüküm ve hikmet
sahibidir.”
277 “Allah’a sığınırız, O kullarına karşı çok merhametlidir.”

- 119 -
 Seyid Nəsimi

ne yuéminÿne bi-mÀ unzile ileyke ve mÀ unzile min úabliú ve

bi’l-Àòirati hum yÿúinÿn ülÀéike èalÀ huden min rabbihim ve
ulÀéike humu’l-muflióÿn278. Ol bir fırúa-i nÀcì kim yetmiş üç
fırúadan nÀcìdür, bu ùÀéifedür kim, elif lÀm mìmden ulÀéike
humu’l-muflióÿna degin anlaruñ ãıfatın söyler ve elif lÀm mìm
anlaruñ hÀdìsidür. Ve her kimse kim elif lÀm mìm aña hidÀyet
eylemedi, ol kimesne nÀcìlerden degüldür ve nÀr ehlindendür
yaènì şeyùÀn-ı şÿmuñ tÀbièidür ki Ádem èaleyhi’s-selÀma secde
eylemedi ve ãÿretu’l-lÀha ve ãÿretu’r-raómÀna münkir oldı ve
Óaúú’dan yüz çevirdi ve müsteóıúú-i laènet-i cÀvid oldı ve anla-
ruñ tÀbièleri nÀr ehlinden oldılar.
SübóÀne rabbuke rabbi’l-èizzeti èamme yaãifÿn ve selÀmun
èala’l-murselìn ve’l-óamdu li’l-lÀhi rabbi’l-èÀlemìn279 ve ãal-
la’l-lÀhÿ èalÀ seyyidinÀ Muóammed ve Àlihì ecmaèìn temmet.

278 (2 : 1-5) “Rahmân ve Rahim olan Allah’ın adıyla. Elif, Lâm, Mîm. İşte
o kitap, bunda şüphe yok, müttakiler için hidayettir. Onlar ki gayba iman
edip namazı doğru kılarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan harcarlar.
Ve onlar ki hem sana indirilene iman ederler, hem senden önce indirilene.
Ahirete de bunlar kesinlikle iman ederler. Bunlar, işte Rabblerinden bir
hidayet üzerindedirler ve bunlar işte felaha erenlerdir.”
279 (37 : 180-182) “Senin izzet sahibi Rabbin onların vasıflandırmalarından (zand-
larından) Sübhan’dır (münezzehtir). Ve gönderilen resûllere selâm olsun. Ve âlemlerin
Rabbi olan Allah’a hamdolsun.”

- 120 -
 Həqiqətlərə Giriş

Ədəbiyyat

• Abdülmecid b. Firişte. Işknâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.

Şer’iyye. No. 1362.
• Araslı, Həmid (1973). İmadəddin Nəsimi. Bakı: Azərbaycan Dövlət
Nəşriyyatı.
• Araslı, Həmid (hazır.) (1985). İmadəddin Nəsimi, Divan. Bakı: Elm
Nəşriyyatı.
• Arşî. Divan. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Manzum. No. 285.
• Ayan, Hüseyin (1970). Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe
Divanının Metni. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Ayan, Hüseyin (hzl.) (1990). Nesîmî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.
• Ayan, Hüseyin (hzl.) (2002). Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve
Türkçe Divanının Tenkitli Metni I-II. Ankara: TDKYay.
• Bilgin, A. Azmi (2007). “Nesîmî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 33. İstanbul:
TDV Yay. 3-5.
• Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve
Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay.
• Cavidî.Şerh-i Pencâh Pâye.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Farsça.
No. 437.
• Cavidî.Câvidânnâme Şerhi.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.
Farsça. No. 437.
• Dâkânî, Perviz Abbâsî (hzl.) (1369). Dîvân-ı Seyyid İmâdüddîn Nesîmî.
Tahran: İntişârât-ı Berg.
• Değirmençay, Veyis (hzl.) (2013). İmadüddin Nesimi ve Farsça Divanı.
İstanbul: Kurtuba Kitap.
• Et-Tabbâh, Muhammed Râgıb b. Mahmud b. Hâşim (1925).İ’lâmu’n-Nü-
belâ bi-Târîhi Halebi’ş-Şehbâ. C. 3. Haleb: Matba’atü’l-İlmiyye.
• Fazlullah.Arşnâme.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Farsça. No.
1003.
• Fazlullah.Câvidânnâme-i Sağîr.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.
Farsça. No. 1000.
• Fazlullah.Muhabbetnâme-i İlahî.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.
Farsça. No. 824.

- 121 -
 Seyid Nəsimi

• Fesâî, Hasan b. Hasan (1382).Fars-nâme-i Nâsırî. C. 2. Tahran: Emîr

Kebîr.
• Gıyâseddin, Emîr. İstivâ-nâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.
Farsça. No. 269.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1988). “Nesîmî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. An-
kara: MEB Yay. 206-207.
• Hadikatü’s Selâtin. TTK. Kütüphanesi. Fotokopi no. 21.
• Han, Muhammed Abdulmu’îd (hzl.) (1986). El-Hâfız İbn Hacer el-
Askalânî, İnbâ’u’l-Gumr bi-Ebnâ’i’l-Umr. C. VII. Beyrut: Dâru’l-Kütü-
bi’l-İlmiyye.
• Hıyâvî, Rûşen (1378). Hurûfiye. Tahran: Neşr-i Âtiye.
• Işkurt Dede. Salât-nâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emirî. Farsça. No. 1043.
• İsen, Mustafa (hzl.) (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara:
AKM Yay.
• Qəhrəmanov, Cahangir (hazır.) (1973). İmadəddîn Nəsimi, Əsərləri. 3
C. Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Me-
tin). C. 2. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.
• Köksal, M. Fatih (2000). “Seyyid Nesîmî’nin Bilinmeyen Tuyuğları”.
Journal of Turkish Studies (24): 187-208.
• Köksal, M. Fatih (2009). “Seyyid Nesîmî’nin Yayımlanmamış Şiirleri”.
Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi -Hacı Bektaş Velî’nin
800. Doğum Yıl Dönümü Anısına- (50): 77-135.
• Köprülü-zade, Mehmed Fuad (1927).“Nesîmî’ye Dair”.Hayat Mecmuası
1 (20): 382.
• Quluzadə, Mirzəağa. Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi. C. 1. 264.
• Kutluk, İbrahim (hzl.) (1989). Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tez-
kiretü’ş-Şu’arâ. C. 2. Ankara: TTK Yay.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip (1985). Seyyid Nesîmî Divanın’ndan Seçmel-
er. Ankara: KTB Yay.
• Mer’aşî, Muhammed Rızâ (1370). Hurşîd-i Der-bend, Dîvân-ı İmâdüd-
dîn Nesîmî. Tahran: Kitâb-ı Nümûne.
• Muhitî.Keşfnâme.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Şer’iyye. No.
1356.

- 122 -
 Həqiqətlərə Giriş

• Mukimî.Vahdetnâme-i İlahî.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.

Farsça. No. 1362.
• Refî’î. Beşâret-nâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emîrî. Farsça. No. 1041.
• Saygı, Saide (1965). Nesîmî Dîvânı. Mezuniyet Tezi. Ankara: Ankara
Üniversitesi.
• Seyyid İshak.Turâbnâme.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Farsça.
No. 1034.
• Tâhir, Bursalı Mehmed (2009). Osmânlı Müellifleri. C. 2. Ankara: Bizim
Büro.
• Usluer, Fatih (2009). Seyyid Nesîmî ve Mukaddimetü’l-Hakâyık’ı. İs-
tanbul: Kabalcı Yay.
• Ünver, Mustafa (2003).Hurufilik ve Kuran, Nesîmî Örneği. Ankara:
Fecr Yay.
• Vahîd, Hüseyin Feyzullâhî (hzl.) (1392). Külliyât-ı Dîvân-ı Türkî-i
Seyyid İmâdüddîn Nesîmî.Tebriz: Yârân, İntişârât-ı Azerbaycan.
• Vâhidî, Seyyid Rızâ, S. Zâri’ (hzl.) (1388). Muhammed Hâdî Rızâkulı
Han, Tezkire-i Riyâzu’l-Ârifîn. Tahran: Emîr Kebîr.
• Verdâsebî, Ebûzer (1358). Nemed-pûşân, Tahlîlî-i Kûtâh ez-Cünbüş-i
Hurûfiyân. Tahran: İntişârât-ı İmâm.
• Zülfe, Ömer (2005). “Seyyid Nesîmî’nin Tuyuğlarına Ek”. Modern
Türklük Araştırmaları Dergisi 2 (4): 121-135.
• Taksîm-i çihil şebâne rûzî.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi. Farsça.
No. 1009.
• Arşnâme’den 4 beytin şerhi.Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Efendi.
Farsça. No. 993.

- 123 -
 Seyid Nəsiminin “Müqəddimətül Həqayiq”
əsərinin nüsxələrindən fotolar

Millət kitabxanası, Əli Əmiri Şəriyyə, No 946

İstanbul Atatürk kitabxanası, Osman Ergin əlyazmaları No 656

- 124 -
Süleymaniyyə kitabxanası, Nafiz paşa No 1509

- 125 -
 Seyid Nəsimi

Həqiqətlərə Giriş
{Müqəddimətül-Həqayiq}

Bakı – 2019

Dizayner: İntiqam Məhəmmədli

ISBN: 978-9952-8346-4-2
© Çavdar Yayınları
© Fariz Xəlilli