Hidroliğin Tanımı ve Prensipleri 10

< 1 2 3

Şekil-ı. Hidrostatik basınç

P=h.d.g P 1 =Pı=P ı =P 4
P = Sıvının kabın tabanına vaptığı basınç (kg/cm 2 )
h =S~vı ):üksekliği (m) .
d = Sıvı yoğunluğu (kg/ml)
g=Yerçekimi ivmesi (m/sn!)

ÖRNEK: B ir hidrolik presin yağ dep,osu presin üst kısmındadır. Kullanılan hidrolik
yağınmyoğunluğu 0.90 gr/cml'tür. Yağın üst seviyesi ile pompa girişi arasındaki yükseklik
SO cm olduğuna göre, pompanın giriş kısmındaki statik basıncı hesaplayınız.

Verilenler İstenen
d = 0,90 gr/cml = 900 kg/m 3
h=SOcm =O.Sm
.-
P=? -'.

g=9,SI m/sı == 10m/s ı

çözüm:
P=h.d.g=0,Sx900x LO
hl.kg)q 'co''''' 2
P = 7200 os: ı =-::--"51.. i Newton = ı kg.m/s olduğuna göre,
m .s W\.

P=7200 N/m 2 =7200x ıo'; bar P=O,072 bar olur.

ÖNEMLİ NOT: Hidrolik sistemlerde statik basınç, yüksek çalış'ma basınçlarının

yanında dikkate alınmayacak derecede küçük olduğu , için ihmal edilebilir.

PASCAL KANUNU

Bir kabın içindeki sıvıya, kabın herhangi bir yüzeyinden uygulanan bir kuvvet
sonucu oluşan basınç , sıvı tarafından kabın her noktasına aynı oranda iletilir (yerçekimi
kuvveti ihmal ediliyor).
Hidroliğin Tanımı ve Prensipleri 11

Şekil-2. Kapalı hir kaptak; SIVlIllfl hasme,

İTME KUVVETİ-BASINÇ VE ALAN ARASINDAKİ İLİşKİ

Kap içindeki sıvıya, belirli kesitteki bir piston yardımı ile itme kuvveti
uygulandığında, sıvının basıncı aıtar. İtme kuvveti arttıkça, basınç artar. Piston kesit alanı
aıttıkça, itme kuvveti de artacaktır.

P=F/A P: itme kuvveti sonucu kap içinde oluşan basınç ......... kg/cm! .
F:Piston itme kuvveti .......... ... ..... ....... ........ ................. kgf
A:Piston kesit alanı.. .. ................. ........... ... .............. ..... cm l

S,

a b

Şekil-3. Pascal kantııııınıın pratik uygulaNIşı

Yukarıdaki şekilde (şekil-3) baskı pistonuna uygulanan küçük kuvvetle, iş

pistonunun kesit alanını aıttırmak suretiyle büyük kuvvetler elde edilir. Bu tür presler
özellikle kaldırma araçlarında kullanılır.
Hidroliğin Tanımı ve Prensipleri 12

Fi 1. pistona etki eden kuvvet (kgt)

=
Fı = 2. pistonaetki eden kuvvet (kgt)
Aı = i. pistonun alal1l (cm ı )
A ı = 2. pistonun alanı (emI )
Si = 1. pistonun yer değiştirme mesafesi (cm)
Sı = 2. pistonun yer değiştirme mesafesi (cm)

Fı Fı
Pı =A ...kg/cm l
Pı =A ...kg/cm l
i ı

Buradan; Fı Fı eşitliği yazılabiiiI'.

Aı Aı
Şekilde baskı pistonundaki sıvı hacmi (V ı)' yerdeğiştirerek i ş pistonuna gitmektedir.
Yer değiştiren sıvı hacmi (V ı ) baskı pistonundaki sıvı hacmi ile aynı olduğuna göre V ı =V ı
yazılabilir.

Buradan eşitl iği yazılır.

2
.,

4 I.Baskl pistonu
2.İş pistonu
3.iş parçası
4.Açrna-kaparna valfı
5. Yağ deposu
6.Çek valf

Şekil-4. Hidrolik el presi

Hidroliğin Tanımı ve Prensipleri 13

ÖRNEK: Şekilde görülen hidrolik el presinin küçük pistonuna 100 kgrlik kuvvet
uygulanıyor. Küçük piston çapı 40 mm, büyük piston çapı 200 mm olduğuna göre,

a)Uygulanan kuvvet sonucu oluşan basıncı,

b )İş pistonunun uygulayabileceği maksimum kuvveti,
c)Baskl pistonu, 20 cm hareket ettiğinde, iş pistonunun ne kadar yukarıya
kalkacağını hesaplayınız (sürtünme kuvvetleri dikkate alınmayacak).

Verilenler İstenenler

Fı = ıoOkgf p= ?
OI=40mm=4cm Fı = ?
O ı =200mm=20cm S ı =?
SI=20cm

çözüm:
.
a) Pı = t-F i
=> no ı
i
100 100
3 , 14.4
ı
100
12,56 = 7,96 kg/cm
ı

4 4

Fı
b)P = -A = > Fı = P.A ı = 7,96.
n.o/ = 7,96 .
3,14.20
ı

4 =7,96.314=2500kgf
2 4

A
Aı = > Aı, Si = A ı · S ı => 12,56.20 = 314. Sı
i

12,56.20
> Sı = 314 = 0,8 cm = 8 mm

2.Hidrodinamik basınç: Hareket halindeki sıvıların basıncını ifade eder.

BERNOULLİ TEOREMİ: İçerisinde sürekli dolaştığı kabul edilen, kapalı bir

boru içindeki akışkanın sahip olduğu toplam erieıji, akım çizgisi boyunca aynıdır. (sül1ünme
kuvveti yok kabul ediliyor) .

--------/ Pı ' V ı = P, .vı= .... .=Pn·v n

P = Basınç
1
kg/cm
v = Hız m/s
"'-'----
Şekil-S. Bernou/li teoreminiıı ifadesi
Hidl'oliğin TaOlml ve Prensipleri 14

SÜREKLİLİK DENKLEMİ: Farklı kesitlerden oluşan bir boru içinden akan

akışkanın debisi , borunun her noktasında aynı değerdedir (şekil-6) .

Debinin sabit kaldığını düşünürsek, akışkan küçük kesitlerde büyük kesitlere oranla
daha hızlı
akar.

Q Q
c::::> c:=:>
Aı

Şekil-6. Süreklilik denklemi

A = Kesit alanı ..... cml

v = Akış Hızı ....... cm/dak
Q = Debi ın iktarı .. cm 3/dak

ÖRNEK: Ke;;itleri d l =6 cm, d ı =4 cm, d 3=8 cm olan bir boru içinden akan akışkanın
debisi i Olt/dak' dır.
Buna göre akışkamn farklı üç kesitteki akış hızlarını hesaplay ınız.

Verilenler İstenenler
d l =6cm v l =?
d ı =4cm v ı =?
d)=8cm v]=?

\+cı-tah ~
LO "~e.::: l(LOOOC..}
çözüm:

A ı = 1(. d ı ı = 3, 14.6 2 = 28,26 cm'

4 -4-

A,= 1(. d/ = 3, 14.4 2 = 12,56 cm'

4 4
A)= 1(. d/ = 3, 14.8 2 = 50,24 cm'
4 4
Hidroliğin Tanımı ve Prensipleri 15

HİDROLİK SİSTEMLERİN ÜSTÜNLÜKLERİ

I.Hidrolik sistemler sessiz çalışırlar.

2.Hidrolik akışkanlar sıkıştırılamaz kabul edildikleri için titreşimsiz hareket elde
edilir.
3.Yüksek çalışma basınçları elde edilebilir.
4.Hareket devam ederken hız ayarı yapılabilir.
S.Akışkan olarak hidrolik yağ kullanıldığı için, devre elemanları aynı zamanda
yağlanmış olurlar.
6.Emniyet valfleri yardımıyla sistem güvenli çalışı!'.
7.Hassas hız ayarı yapılabilir.
B.Hidrolik akışkan oluşan ısının çevreye yayılmasını sağlar.
9.Hidrolik devre elemanları uzun ömürlüdür.

HİDROLİKSİSTEMLERİN DEZAVANTAJLARı

ı .Hidrolik akışkanlar yüksek ısıIara karşı hassastır. Akışkan sıcaklığının SO°C'yi

geçmesi istenmez.
2.Hidrolik devre elemanları yüksek basınçlarda çalışacağı için yapıları sağlam
olmalıdır.
3 .Hidrolik devre elemanlarının fiyatları pahatıdır.
4.Hidrolik devre elemanlarının bağlantıları sağlam ve sızdırmazolmalıdır.
S.Hidrolik akışkanların sürtünme direnci yüksek ' olduğu için uzak mesafelere
taşınamaz .
6.Depo edilebilirliği azdır.
7 . Akış hızı düşüktür. Devre elemanları düşük hızlarla çalışır.
B.Hidrolik akışkanlar havaya karşı hassastır. Akışkan içindeki hava gürültü ve
titreşime yol açar, düzenli hızlar elde edilemez.
Hidrolik Devre 16

ÜNİTE NO: 2 - HİDROLİK DEVRE

Bir pompa vasıtasıyla depodan emilen hidrolik akışkana. basınç eneıjisi kazandıran,
bu eneıjiyi mekanik eneJjiye (doğrusal , dairesel ve açıs~1 hareket) dönüştüren sistemlere
hidrolik devre adı verilir.

Hidrolik eneıjinin , mekanik eneıjiye dönüştürülmesi esnasında, akışkanın

basıncını,
debisini ve yönünü kontrol eden elemanlara hidrolik devre elemanları denir.

HidrolikDevre Elemanlan

I-Hidrolik depo (tank)

2-Hidrolik pompa
3-Hidrolik silindir
4-Hidrolik motor
S-Basınç kontrol valfı
6-Y ön kontrol valfı
7-Akış kontrol valfı
8-Hidrolik akümülatör
9-Hidrolik boru ve bağlantı elemanları
i O-Sızdırmazlık elemanları
Il-Hidrolik fıltre

Şekil 7-a'daki hidrolik devrede, (3) no'lu dişli pompa, akışkanı (I) no'lu depodan ,
(2) no'lu fıltre üzerinden emerek; istenilen basınç ve debide sisteme gönderir. (5) no'lu yön
kontrol valfınden (7) no'lu silindirin A girişine gönderilen akışkan, pistona (+) hareket
yaptırarak, pistonun ileri hareket etmesini sağlar.

Pistona (-) hareket yaptırılmak istenirse, yön kontrol valfınin konumu değiştirilerek
pistonun geri hareketi sağlanır (şekil-7 . b).

İstenmeyen bir durumda akışkanın basıncı yükselecek olursa, (4) no'lu emniyet valfı
yü.ksek basınçlı akışkanı depoya göndererek yüksek basıncın , ça)ışma basıncına düşmesini
sağlar. (6) no'lu çek valt1i akış kontrol valfı pistonun (+) hareketi yaparken hızını ayarlamaya
yarar. (-) Harekette akışkan çekvalfüzerinden rahatça gececeği için piston hızı artar. Çek
valtli akış kontrol valt1eri özellikle silindirierin geri geliş zamanlarını Rısaltmak amacıyla
kullanılır. Debi amırtldığı için geri geliş süreleri kısaltılır.
 Hidrolik Devre 17

(+)

-ı---:ı;-,,--t--2

--- 7a
7b

1.Hidrolik depo (tank) Şekil-7. Basit bir

2.Filtre Iıidrolik devre
3.Hidrolik pompa
4.Emniyet valfi a)Piston (+) hareket
S.yön kontrol valfi yapıyor
6.Çek valtli akış kontrol valfi
7.Çift etkili silindir
h)Piston (-) hareket
8.Elektrik motoru
yapıyor

8
c)Hidrolik devre
şeması
Hidrolik Devre 18

HİDROLİKDEPO (TANK)

Hidrolik akışkanı depolayan, çalışma şartlarına uygun şekilde hazırlayan devre

elemanlarına depo (tank) adı verilir. Tsınan hidrolik akışkanın kolayca soğutulması için
deponun alt kısmı hava akımı oluşturacak şekilde dizayn edilmelidir. Depoya dönen
akışkanın dinlenmeden emilmesini önlemek için, dinlendiııne levhası konulmalıdır
(şekil-8).

Dönüş borusu
Havalandll'ma
Elektrik motoru ve pompa
Doldurma filtresi

Emme borusu
Seviye göstergesi
(max. sıvı seviyesi)

Temizleme kapağı Emiş filtresi

Seviye göstergesi
(min. sıvı seviyesi)
-+--- Emme odası

Boşaltma tapası

Dinlendirme levhası

Şekil-8. Hidrolik depo

Depo kapasitesi, hidrolik sisteme gerekli olan akışkan miktarına ve dağıtım

sisteminin büyüklüğüne göre seçilir. Pratik olarak pompa debisinin 3-5 katı kadar
alınabilir.

ÖRNEK: Pompa debisi 20 lt/dak olan bir hidrolik sistemde kullanılacak deponun,
maksimum ve minimum büyüklüğünü hesaplayınız .

Verilen İstenen
Q=20 lt/dak max. ve min. depo hacmi
,
çözüm: Minimum depo hacmi: 3.Q= 3.20=60 Litre
Maximum depo hacmi: 5.Q=5 .20= ıoOLitre
Terimler Sözlüğü 155

TERİMLER SÖZLÜGÜ

Açısal (Salınımlı) Motor (Swasch-Swivel Motor): Açısal hareket elde etmek için
kullanılan motor.

Akışkan: Hidrolik ve pnömatikte güç elde etmek amacıyla kullanılan sıvı ya da gaz.

Akış Kontrol Valfi (Flm\' Control Valve): Akışkanın debi miktarını ayarlamaya yarayan
valf.

Akümülatör (Accumulator): Gerektiğinde kullanılmak üzere akışkanı basınç altında

depolayan eleman. Sistemdeki basınç salınımlarını önlemek amacıyla kullanılu·.

Basınç (Pressure): Bir cisim üzerine uygulanan kuvvetin, kuvvetin etki ettiği alana
bölünmesi ile elde edilen miktar.

Basınç Anahtarı (pressure Switch): Hidrolik ya da pnömatik eneıjiyi elektriksel sinyailere

çeviren eleman .

Basınç Düşürme Valfi (Pressure Reducing Valve): Hidrolik alıcılardan birindeki basıncı
sınırlamak amacıyla kullanılan valf.

Basınç Emniyet Valfi (pressure Relief Valve):Sistemi yüksek basınçlardan korumak

amacıyla kullanılan valf.

Basınç Filtresi (Pressure Filter): Pompadan sonra kullanılan, yüksek basınçlara dayanıklı
fıltre.

Basınç Sıralama Valfi (Pressure Sequence Valve): Birden fazla alıcının farklı zamanlarda
çalıştırılması için kuııanılan valf.

Baypas (By-Pass): AlternatifyoL.

Baypaslı Filtre (By-Pass Filter): Filtrenin kirlenmesi sonucu pompanın emme zorluğu ve
kavitasyonunu önlemek amacıylayapılan işlem . Çiftyollu filtre.

Bobin (Solenoid): Manyetik alan oluşturmak amacıyla yapılmış tel sargı

Çek Valf(Check Valve): Akışkanın tekyöne geçişine müsade eden valf.

Çift Etkili Silindir (Double Acting Cylinder): Her iki yönde iş gören silindir.

Debi (Flow Rate): Belirli bir kesitten birim zamanda geçen akışkan miktarı.
Terimler Sözlüğü 157

Isı Ayarlayıcı (Head Exchanger): Isı eşanjörü. Akışkanın ısısını istenilen değere getiren
cihaz

İçten Dişli Pompa (internal Gear Pump): İç içe çalışan iki dişlinin, bir motordan aldıkları
dönme hareketi ile, sisteme gerekli akışkanı sağlayan devre elemanı .

Kam (Cam): Dairesel hareketi doğrusal harekete dönüştürmek amacıy la kullanılan makina
parçası.

Kavitasyon (Cavitacion): Boşluk yapma. Hidrolik sistemde kullanılan devre elemanları

içinde hava boşluklarının oluşması.

Keçe (Seal): Yağ ve hava kaçaklarını önleyen, sistemin daha verimli çalışmasını sağlayan
sızdırmazlık elemanı.

Kompresör (Compressor): Basınçlı hava üreten makina. Mekanik eneıjiy i pnömatik

enerjiye dönüştürerek, atmosfer havasının basınçlı hale getirilmesini sağlar.

Korozyon (Corrosion): Aşınma

Köpüklenme (To Foam): Yağ içindeki çözünmüş havanın , çözünmemiş hale dönüşerek,
yağ üzerinde hava kabarcıklarının oluşması olay ı.

Laminer Akış (Laminar Flow): Düzenli akış. Hidrolik akışkanın akım çizgisine paralel
akışı.

Mikron (Micı'o): Milimetrenin binde biri, çok küçük.

Oksitlenme (Occidation): Yağın oksijenle birleşerek kimyasal reaksiyon oluştmması.

Pilot Uyarıh (pilot Actuated): Valfterin hava veya yağ basıncı ile konum değiştiımesi

Pistonlu Akümülatör (piston Accumulator): Bir piston yardımı ile akışkanı basınç altında
depolayan devre elemanı.

Piston Keçesi (piston Seal): Bkz. Keçe.

Piston Kolu (piston Rod): Piston çubuğu, üretilen doğrusal hareketi işe dönüştürür.

Pompa (purnp): Mekanik eneıjiyi hidrolik enerjiye çeviren devre elemanı.

Pulverize (Pulverize): Zerreciklere ayırarak püskürtme.

Radyal (Radial): Eksene dik.

Terimler Sözlüğü 158

Radyal Pistonlu Pompa (Radial Piston Pump): Tahrik miline dik pistonların kursu
yardımıyla, mekanik enerjiyi hidrolik eneıjiye dönüştüren devre elemanı .
Radyal Pistonlu Motor (Radial Piston Motor): Tahrik miline dik yerleştirilmiş pistonlara,
pnömatik veya hidrolik ene1ji etki ettirilerek, mekanik eneıji elde eden devre
elemanı. Dairesel hareket üretir.

Santrifüj (Centrifuge): Dönme hareketi sonucu savrulma. Merkezkaç.

Selenoid (Solenoid): Bkz. Bobin.

Strok (Stroke): Hareketmiktarı , kurs.

TekEtkili Silindir (Single Acting Cylinder): Pistonun tek yönde iş gördüğü silindir.

Teleskobik Silindir (Telescoping Cylinder): İç içe yerleştirilmiş farklı çaptaki

pistonlardan oluşmuş silindir. Yüksek strok amacı ile kuııanılır.

Türbülansh Akış (Turbulenee Flow): Dalgalı akış türü. Girdaplı akış .

Valf(Valve): Akışkanın debisini, basıncını , yönünü kontrol eden devre elemanı.

Viskozite (Viscosity): Yapışkanlık . Akışkanın akmaya karşı gösterdiği direnç.

Viskozite İndeksi (Viscosity Index): Akışkanın viskozitesinin sıcaklık farklılıklarından

dolayı değişim miktarı.

Yağ Filmi (Oil Film): Makina parçaları arasındaki yağ tabakası.

Yağ ısıtıcı (OH Heater): Isının düşmesi sonucu akışkanlığı azalan yağı , çalışma ısısına
getiren cihaz.

Yağ Soğutucu (Oil Cooler): Sistemde çalışıp , ısısı yükselen yağın Isısın1 düşüren cihaz.

Yastıklama (Cushioning): Silindirlerin kurs sonlarında hızla çarpmalarım önlemek amacı

ile yapılan işlem . Sönümleme.

Yastıkh Silindir (Cylinderwith Cushioning): Yastıklama işlemi yapılmış silindir.

Yön Kontrol Valfi (Direetional Control Valve): Akışkanın yönünü belirleyen, akışı
başlatma ve durdurma işlemi yapan devre elemanı .
 Birimler 159

METRENİN K-\TLARI UZUNLUK BiRiMLERiNiN

KARŞILAŞTIRILMASI

METRENİN AS KATLARı METRENİN ÜS KATLAR! lem = LO" m

BÜYÜKLÜK BÜYÜKLÜK Imm = lO·' ın

ADI ADI
MiKTAR! MİKTARl
IJlm = LO~ m
Desi lO" Daka ıo'
I in = 0,0254 m
Santi lO" Hekıa 10'
If! = 0.3048 ın
Mili lO" Kilo ıo'
ALAN BıRİMLERİNİN
K<\RŞILAŞTIRILMASI
;..' Mikro ıo'· Mega ıo"
i dm' 10" m
,
Nano LO" Giga 10"
i cm' LO" m'

Piko LO'" Tera ıo"

I mm' 10<' m'

Fenılo lO" ; Pela ıo' ;

Isq .in 0,6451 .10" ın '

Aıd lO'" Exa ıo" I sq.ft 92,9.10" ın '

AÇiSAL SEMBOLLER

a A =Alfa

~ B = Bela

BASıNÇ BİRİMLERiNiN
y r =Gama
HACİM BİRiMLERiNİN
KARŞILAŞTIRILMASI K-\RŞILAŞTlRILMASI
8 L1 = Della

i pa = i N/m' C E = Epsilon LLL = I dın'

i bar = ıo ' N/ın ' cr ~ =Sigma I dm" = 10" m'

i psi = i Ibf/sq .in = 0,06895 bar A A = Lamda I cm' = LO~ m'

i at = i ata = i atU = i atu e e =Teta I mm' = LO'" m'

i kg/cm' = 0,981 bar p p =Ro II! = 10'" ın ::

i atm = 1,013 bar ro n =Omega ımı = 10 ~ ın

,

i torr = i ınmHg = U33 .1O·' bar I galon (ABD) = 3,785 .10" m'

i bar = 1-l,5 psi I galon (İng . ) = 4,546.10" nı '

J
 ~
~
Kaynakça 160

KAYNAKÇA

- HERİoN Hvdraulik-Komponenten Handbuch, Herion Werke KG FLUIDTRONİK

- Mannesman~ - Rexroth. Rexroth İnformation Quartedy, 1996
- Pnömatik Kumandalar, Werner Deppert / Kurt Stol1, Vogel Yayınları, İstanbul -1997
(Basım veyayın hakkı Festo San. ve Tic. A.Ş.)
- Güç Hidroliği, MJ.Pinches, John G.Ashby, MEB Yayınları, Ankara-1994
- Desoutter Air Line Service Equipment
- Endüstriyel HidrolikKontrol, Peter Rohner, MEB Yayınları, Ankara-1994
- PnömatikAkışkan Gücü, Fatih Özcan, Şemsettin ışı! , Ayhan Kırcı, Mert Teknik Yayınları
İstanbul-1986
-Fes to Pnömatik Temel Seviye Öğretim Kitabı, TP. 101, P.Croser , 1990
-Hava Kompresörled ve Basınçlı Hava Tekniği , Melih Gürsoy, MG Grubu Yayınları,
İzmir- Mart 1991
-Pnömatikle Maliyetlerin Azaltılması , Werner Deppert / Kurt Stoll, Vogel Yayınları
İstanbul- i 988 (Basım ve yayın hakkı Festo San . ve Tic. A.Ş.)
- Mannesmann - Renoth Bülteni, İstanbul 1995
- Rexroth - Hidropar (Merkeı) Slzdlı"mazhkElemanlan
- Hidrolik-Pnömatik, Fıi9'lk Demiı1aş , Ankara- 992 .
- HERION Pneumatik O'erate - und Steuemngsteclınik
-FESTO Hidrolik Temel Seviye Öğretim Kitabı, TP.SOl, D.Merkle, B.Schrader,
M.Thomes, İstanbul-1993
- Pnömatik Kontrol, İsmail Karacan, Ankara- i 988
- Endüstriyel Hidrolik, İsmail Karacan, Ankara- 1988
- Pompalar , MEB Yayınları, Ankara-1994
- Ensim Tanıtıcı Yayınları, Ensim San. ve Tic. Ltd. Şti. , Ankara- ı 98'5
- Gardner - Denver Catalog, İllinois - USA- ı 990
- Le ROl, Worthington, Wayne and Dresseı" Air Compressors, Ohio-USA-1989
- Havamak Makina ve Tic. A.Ş. Tanıtıcı Yayınları •
- Komsan HavamakMakina ve Tic. A.Ş. Tanıtıcı Yayınlan
-Lupamat Hava Kompresörleri Tanıtıcı Yayınları
-Circle Seal Controls, California-USA- i 992
-Kasta uçuk Sanayi ve Ticaret A..Ş. Seminer Notları