r Rus Generalinin Günlükleri Bir Rus Generalinin

rkiye Gürcistanı'nda Üç Ay
orgi Kazbegi Günlükleri ^
Türkiye Gürcistanı'nda Uç Ay
rdusunda görevli Gurcu bir general olan Giorgi Kazbegi, 1874
aharında, günlüklerinde "Türkiye Gürcistanı" olarak nitelendirdiği,
Giorgi Kazbegi
ın Artvin ve çevresinde yer alan pek çok bölgeyi ziyaret etmiş; üç ay
Gürcüce aslından çeviren: Rıdvan Atan
nca, kimi zaman yaya kimi zaman at sırtında dolaştığı bu bölgelere Tarih
zlenimlerini gezi notları şeklinde kaleme almıştır. Kazbegi, müthiş
ağa bilgisi ve gözlem yeteneğiyle yazıya aktardığı; dönemin günlük
atışıyla ve çarpıcı toplumsal olaylarıyla iç içe geçen bu yolculuğuna,
lar boyunca bu gezide adeta ona eşlik eden okurunu da son
:adar dahil eder. Gezgin, bu günlüklerde, Şavşatlı devrimcilerin
gisi ile sonuçlanan Selim Himşiaşvili öncülüğündeki "On Binlerin
ı” olayının tarihsel arka planına ışık tutarken; okur, onunla birlikte
|i bu tarihi yolculukta; Yusufeli'nde o dönemde hâlâ yaşamakta
80 Hristiyan ailenin varlığı, Artvinli Ermenilerin ilginç yaşantıları,
Jilde yazılmış İncil i okumak için 20 saat yaya yolculuğun ardından
Ye ulaşan Gürcü bir rahibin varlığı gibi pek çok yeni ve çarpıcı
'le buluşur.

resmi: Lev Feliksoviç Lagarto, Kafkas Manzarası

UK TARİH

■-
 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay

Yazan:
DORUK /T a rih
Bir Rus Generalinin Günlükleri Giorgi Kazbegi
Türkiye Gürcistam’nda Üç Ay

Y azar:
Giorgi Kazbegi

Ç eviren:
Gürcüceden Çeviren:
Rıdvan Atan

Editör: Rıdvan Atan

Kevser Ruhi

K ap a k Tasarım ı:
Doruk Can Koçak

S ay fa Tasarım ı:
Cafer Çakmak

© Doruk Yayımcılık 2019

Tüm h ak lan saklıdır. K aynak gösterilm eden alıntı yapılam az.

ISBN: 978-975-553-720-7

B askı: Nisan 2019

B askı-C ilt:
Ertem Basım
Sertifika no: 16031

0
doruk
e-posta: info@dorukyayinlari.com
www.dorukyayinlari.com
u
Sertifika no: 13086 doruk
r

İÇ İN D E K İL E R

Başlarken..............................................................................................7

Giorgi Kazbegi......................................................................... 11
Çevirm enden.................................................................................... 17
Bir Rus Generalinin Günlükleri/
Türkiye Gürcistam’nda Üç A y .....................................................29
1. Yukarı Acara ............................................................................... 31
2. Şavşat.............................................................................................. 73
3. Ardanuç veLivan....................................................................... 105
4. L azistan .......................................................................................127
r

BAŞLARKEN

Bu kitap, Rus ordusunda görevli Gürcü bir generalin 1874 yı­

lında Osmanlı topraklarına yaptığı üç aylık yolculukta tuttuğu
gezi notlarından oluşmuştur. General Giorgi Kazbegi 1874 yı­
lında Artvin'e ve ilçeleri Şavşat, Borçka, Hopa, Arhavi, Kemal­
paşa’ya gitmiş; ayrıca Çamlıhemşin ve Pazar’ı ziyaret etmiş;
gördüklerini ayrıntılarıyla anlatmıştır. Kimi zaman yaya kimi
zaman at sırtında dolaştığı bölgeyi, aslında bir istihbarat subayı
olarak hayli objektif bakış açısıyla anlattığını söylemek müm­
kün. Gezi notlarında bölgenin geneli için Kazbegi’nin kullan­
dığı “Türkiye Gürcistanı” ifadesini dönemin tarihsel koşullarına
göre değerlendirmek gerçekçi bir yaklaşım olacaktır. Aynı şe­
kilde Rusya’nın Gürcistan’da egemen olduğu topraklar için de
“Rusya Gürcistanı” ifadesi kullanılmaktadır. Osmanlı egemenliği
altında olan ve Batum’u da içine alan bölge, Rusya ve Ruslar için
bilinmezlikle dolu bir yerdir. Bu nedenle Giorgi Kazbegi bir gez­
gin gibi dolaştığı bölgeyi “Terra İncognita” diye tanımlar. Çünkü
Kazbegi her ne kadar Rus ordusunda görevli bir subay ise de bir
Gürcüdür; Müslüman Gürcülerin hayat tarzı, yaşadıkları ortam,
gelenekleri, görenekleri, devlet ve diğer insanlarla ilişkileri gibi
konuların her ayrıntısı onun için el değmemiş bir konu, yepyeni
bir bilgidir. Bu açıdan bakıldığında Kazbegi’nin gezi notlarından
oluşturulmuş bu kitap, bir döneme ışık tutması bakımından
önemli bir çalışmadır.
Kitabın Türkçeye kazandırılma aşamasında birkaç kişinin çe­
virmeye niyet edip sonradan vazgeçtiğini öğrenmiştik. Rıdvan
Atan kelimenin tam anlamıyla “deli cesareti ile” kalkışıp ta-
8 Bir Rus Generalinin Günlükleri Başlarken |9

marnladı çeviriyi. Benden editörlüğünü üstlenmemi istediğinde araştırma yaparken zaman zaman kendisine danıştığımız -Rus-
hiç düşünmeden kabul ettim. Çünkü gezi notlarında sözü edi­ çadan Gürcüceye çeviren- Ramaz Surmanidze bile ayrıntılı so­
len topraklar bir zamanlar atalarımın yaşadığı yerlerdi ve 1800’lü rularımız karşısında duyduğu hayreti ifade etti. Bu çalışmada
yıllarla ilgili öznel tarihimize ait bilgilerimiz yetersizdi. 1877- dipnotların çok olması dikkati çekecektir; öncelikle çevirmen
1878 Osmanlı Rus savaşı sonrası Batum civarından gelip Balı­ R. Surmanidze’nin sayfa altlarındaki açıklamaları korundu ve
kesir’in Gönen ilçesini yurt edinmiş muhacirlerin torunu olarak bu açıklamalara Türkçe olarak yer verildi. Ayrıca Gürcü alfabe­
beni ilgilendiren birçok detay buldum bu çalışma sırasında. sinde olup da Türkçede bulunmayan seslerin yer aldığı özel
Büyük dedelerimden biri Çoruh nehrinde kayıkçılık yaparmış isimleri, yer adları vb sözcükleri, -G ürcüce alfabeyi bilenler açı­
örneğin. Bu cümlenin bendeki çağrışımı deli dolu akan bir sından- Gürcüce dipnot olarak belirttik.
Çoruh, ötesi y o k ... Çoruh’ta kayıkçılık nasıl yapılırdı? Bunun Çevirinin düzeltisine başlamadan önce Artvinli gençlere “bu
nasıl bir meslek olduğu, nasıl icra edildiği konusunda hayal kitabı bir an önce okumak istediklerini” belirten telefon görüş­
gücüm yetersiz kalırdı. Giorgi Kazbegi’nin notlarında bütün ay­ meleriyle bana yaptıkları şaka yollu “sosyal baskı” için teşekkür
rıntısına kadar öğrendim. Batum’a gidişte, Çoruh’un karakterine etmeliyim aslında. Bu çalışma yine biterdi ama okur tarafından
uygun özgün kayıklarla rafting yaparcasına macerayla dolu dört- merakla beklenen bir kitabı yayma hazırlamanın tatlı telaşı nasıl
beş saat süren yolculuk, Batum dönüşünde boş kayıkla tamam­ bir duygudur; bunu bilmeden biterdi. Söz okurda artık...
lanıyor. Kayıkçıların, yanlara bağlı deri kayışlarla, Çoruh’un iki
Kevser Ruhi
kıyısından akıntının ters yönünde çekerek geri getirdikleri
kayık, olağanüstü bir maceranın öznesiymiş meğer. Her kayıkçı
da bambaşka bir hünerin sahibi, yaman bir masal kahramanıy­
mış adeta. 1800’lü yıllara ait bu ve buna benzer halkın gündelik
yaşamından örnekler, tarih içinde bir yolculuğa çıkartıyor oku­
yanı... Türkler, Gürcüler, Lazlar, Ermeniler, Hemşinliler, Rum-
lar, Kürtler, askerden kaçıp dağ başında bir köye yerleşen Ruslar,
çok renkli, çok ilginç bir coğrafya... Belki yapısı gereği bir
roman akıcılığında ve bütünlüğünde değil ama yöreyle ilgisi
olanlar için gerçekten farklı bilgilerin y.er aldığı, okura farklı
dünyanın kapısını aralayacak bir kitap b u ...
Rusça olarak 1876’da derlenen gezi notlarını, Ramaz Surma-
nidze 1995 yılında Gürcüceye çevirmiş. Şimdi Rıdvan Atan çe­
virisiyle Türkçede. Dilsel olarak ikinci aktarım olmasına rağmen
hem Rusçası hem de Gürcücesinden yararlanıp Türkçeye çevi­
rirken ve sonrasında düzeltirken, son derece titizlikle çalışıldı­
ğının, iki kat fazla emek verildiğinin altını çizmek isterim. Öyle
ki, bir olayı veya bir sözcüğü Türkçeye doğru aktarabilmek için
 GİORGİ KAZBEGİ1

19. yüzyıl Gürcü toplum adamları arasında Giorgi Kazbegi’nin

önemli bir yeri vardır. Askeri uzman olan Kazbegi, Gürcü coğ­
rafya biliminde o ana kadar var olan eksiklikleri önemli ölçüde
gidererek bu alanda büyük iz bırakmıştır. Bu kitapta çevirisini
bulan “Türkiye Gürcistam’nda Üç Ay” adlı çalışması bu alan­
daki çalışmalar içerisinde özellikle üzerinde durulması gereken
bir eserdir.
Giorgi Kazbegi 1839 yılında Stephantzminda2 köyünde, Hevi3
civarında tanınan bir derebeyi ailesinde doğdu. Dedesi Gabriel
Çopikaşvili Kazbegi, Gürcistan tarihinde ünlü bir kişilikti. Gab­
riel Kazbegi Gürcistan kuzey sınırının hâkimi olduktan sonra
Rus generallerinin dikkatini çekmiştir. Rus generaller, kendisine
çok saygı gösterdiler, ödüllerle taltif ettiler. Tabii ki bu ödüller
karşılıksız kalmamış; Gabriel Kazbegi Gürcistan’ın Rusya ile bir­
leşmesinde de önemli rol oynamıştır.
Dağlı bir feodal olan Giorgi Kazbegi’nin babası Nikoloz, gele-
nek-göreneklerine sıkı sıkıya bağlıydı. Nikoloz Kazbegi Tiflis’te
soylularının gittiği okulda eğitim almış, erken yaşta evlenmiş,
çok geçmeden de eşini kaybetmişti. Bu evlilikten geriye altı çocuk
kaldı. Çocuklar süt annelerinin elinde büyüdüler. Nikoloz’un
kendisi de bu esnada askeri hizmetteydi, süvari teğmen rütbe­
sine kadar yükselmişti. Daha sonra askeri görevini bırakarak çift­
çilikle ve çocukların yetiştirilmesiyle ilgilendi.

(1) aocnftao yA'fc&oao

(2) U(J)3<gi6Ç0oBcpoı
(3) t>03°

1
12 Bir Rus Generalinin Günlükleri Giorgi Kazbegi |13

1851 yılında Stephantzminda’da misafir bulunan Kafkasya Böyle sıkı önlemlere rağmen Şerif Himşiaşvili45, geceleri gizli
Çar Vekili Vorontsov, küçük yaştaki Giorgi’yi görüp beğenir ve gizli bir şeyler yazan Giorgi’den şüphelendi. Gurieli’ye, “Grigol
babası Nikoloz’a çocuğu Askeri okula yerleştirmeyi teklif eder. dayı, eğer Osmanlılar bunu duyarsa babam Ahmet Paşa’ya,
Giorgi Kazbegi, Voronej Harp Okulunu bitirdikten sonra teğ­ dedem Selim Paşa Himşiaşvili’ye yaptıklarının daha beterini
men rütbesini aldı ve Gürcü Piyade Alayı’na atandı. Burada önce bana yapar; kellemi keser, evimi barkımı da yıkarlar. Ben bu­
emir subayı, çok geçmeden de Nişancı Bölüğü Komutanı olarak günden her şeyi hazırlarım. Sizin burada bulunmanız kötü bir
görev aldı. Sonra doğrudan Genelkurmay Akademisine kabul olaya sebep olmasın. Yarın sabah erkenden ayrılın buradan. Size
edildi. Akademiyi bitirdikten sonra 1870 yılında, Kafkasya Pi­ bunu söylemek benim için de çok zor ve nahoş bir durum. Far­
yade Tümeni Kurmaylığına getirildi ve baş emir subayı olarak kındayım ama maalesef durum b u ...” dedi. (Z. Chichinadze.3
atandı. Kazbegi’nin Acara Yolculuğu. Tribuna Gazetesi, 1921 No:99-100)
Bu dönemde Rusya-Türkiye ilişkileri çok kötüleşmiş; Türkiye Giorgi Kazbegi böylesi zor koşullar altında yaptığı yolculuk
topraklanna her türlü yolculuk oldukça tehlikeli bir hale gelmişti. için daha sonra şöyle diyecektir: “Tek çıkış yolu, görülen ve du­
Fakat Rusya, Kafkasya’ya özellikle de Kafkasya’nın “Türkiye Gür- yulanın akılda tutulması ya da en iyi koşullarda izlenimlerin şif­
cistanı” denilen bölgesine yoğun ilgi gösteriyordu. Rus ordula­ reli olarak kayda geçirilmesiydi.”
rına komuta edenler buraları kendi topraklarına katmak için Şifreli sözcüklerden oluşan böylesi önemli ve bilimsel olarak
sürekli uğraş veriyor; bunun için de askeri ve stratejik araştırma­ mükemmele yakın bir çalışma (benzer durumlarda hep söylen­
lar yapmayı zorunlu görüyorlardı. Bu işin casusluk yoluyla hal­ diği üzere) bugün olduğu gibi önemini hiçbir zaman kaybet­
ledilmesi mümkün değildi. Bu nedenle özgün bir yöntemde karar meyecektir.
kılındı; “Türkiye Gürcistanı” Giorgi Kazbegi’nin diğer önemli bir başansı da, bugün St. Pe­
denen topraklara, o bölgede tersburg Asya Halkları Enstitüsü’nde bulunan, “Tbeti Manastı­
yönetici konumda olan kişi­ rının Tarihçesi” isimli 12-17. yüzyıllara ait değerli el yazması bir
lerin akrabaları gönderile­ eseri Tbeti manastırından bulup getirmesidir. (Bu eser 1978 yı­
cekti. Dikkatlerini, Şavşat ve lında Tinatin Enukidze’niri araştırma ve yorumları ile Gürcüce
Acara’daki Himşiaşvililere ak­ olarak yayımlandı)
raba olan General Grigol Gu-
Rusya-Türkiye savaşı hazırlıkları sırasında, 1876 yılında, Gi­
rieli üzerine yoğunlaştırdılar.
orgi Kazbegi Ozurgeti’ye geldi, burada halktan bir tabur oluş­
Ancak Grigol bu görevi başa­
turma çalışmalarına girişti. Savaş döneminde ise Kobuleti
rabilecek tecrübeye sahip de­
Müfreze Birliği Amirliği görevini yürütüyordu. Parlak bir askeri
ğildi. Bu yüzden ekibe Grigol
uzman ve korkusuz bir savaşçı olan Giorgi Kazbegi büyük ve
Gurieli’nin yardımcısı olarak
önemli ödüllere değer görüldü. İki kez yaralandı, geçici olarak
Giorgi Kazbegi‘yi de dahil et­
geri hizmete alındı. 1878 yılında Bakü 153. Piyade Alayı Ko-
tiler. Giorgi’nin gerçek kimli­
General Grigol Gurieli ğini ekibin diğer üyeleri dahi
(4) bo33oi33oejoo
(1812-1891) bilmiyorlardı. (5) JoJoBido
14 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
mutanlığma getirildi. Bu alay Erzurum’da konuşlandığından ko­
mutan aynı zamanda bu şehrin kumandanlık görevini de yerine
getiriyordu. Sonraki yıllarda Giorgi Kazbegi Genelkurmayda
merkeze alındı. Daha sonra ise sırasıyla Kafkasya Askeri bölge­
sinde ve Letonya’da bulundu.
1891 yılında Giorgi Kazbegi’ye tuğgeneral rütbesi verilerek
Varşova Kalesi Komutanlığına getirildi. Burada kendisine yaver
rütbesi verildi ve 1905 yılında Vladivostok Kumandanlığına ge­
tirildi. Bu dönemde karışıklıklar tüm şehri sarmıştı. Göstericiler
var olan düzeni yıkma tehdidinde bulunuyorlardı. Çatışmalar
tehlikeli boyutlara ulaşmıştı. Kan dökülmesi kaçınılmazdı. Sakin
yaradılışlı ve insancıl bir kumandan olan Giorgi silah kullan­
mayı reddederek müzakere yolunu seçti. Çok geçmeden sonuç
alındı, göstericiler sakin bir şekilde dağıldılar.
Vladivostok olayları Petersburg’da Kral’a, “Kazbegi isyancı­
lara karşı silah kullanmadı.” şeklinde yüzeysel olarak aktarıldı.
Amaç ve sonucun ne olduğuna değinilmemişti. İmparator özel
görüşme için generali huzuruna çağırdığında çok sert konuştu:
“Halka her zaman ateş edeceksin general!”
Bu olay Giorgi Kazbegi’nin kariyeri için dönüm noktası oldu.
Görevden azledildi ve ülkesine döndü.
İlia’nın6 ölümünden sonra Giorgi Kazbegi Gürcüler Arasında
Okuma-Yazmayı Yaygınlaştırma Derneği başkanı seçildi. Burada
yaşlı aktivistin yurtseverliği bir kere daha kendini gösterdi. Kaz­
begi’nin önayak olmasıyla birçok ulusal iş gerçekleştirildi. Çağ­
daşları Giorgi Kazbegi’yi büyük yurtsever ve m illi kahraman
olarak andılar.
1921 yılında Gürcistan Hükümeti sürgüne giderken, Giorgi
Kazbegi de Gürcistan’dan ayrıldı. Ne yazık ki, kimse onun ne
zaman ve kiminle birlikte Batum’dan ayrıldığını, nerede ve hangi
sebeple yaşamını yitirdiğini bilmiyor. Bununla ilgili kulaktan ku­
(6) İlia Chavchavadze.
Giorgi Kazbegi j 15
lağa aktarılan bir bilgiye göre Noe Jordania’ya eşlik ederken,
yolda Türkiye’de vefat etti. Ancak bunu ispatlayan herhangi bir
belge bulunamadı. Biz ülkesine sadık bu vatan evladının nerede
gömülü olduğunu dahi bilmiyoruz. Bunu ortaya çıkarmak bizim
kuşağın görevidir.
Tam üç asır boyunca, 1578 yılından 1878 yılına kadar, Güney
Gürcistan, Acara7, Şavşeti, İmerhevi,8 Ardanuç, Nigali ve Lazis-
tan işgalcilerin elindeydi. Bu dönem tarihimizin henüz yine pek
aydınlatamadığı Gürcistan geçmişinin o karanlık dönemidir. Ya­
bancı tarihçilerin yazılarında dönemsel bilgilere rastlıyoruz fakat
bu bilgiler o kadar bölük pörçük, o kadar önyargılı ve maksatlı
ki, Gürcistan’ın bu tarihi bölgelerindeki günlük yaşam, kültür,
ekonomik ve sosyal durum üzerine bize tam bir fikir vermiyor.
Bu bölgeler, henüz işgalcilerin elinden alınmadan önce geçen
yüzyılın9 70’li yıllarında, Gürcü ve yabancı gezginler tarafından
ziyaret edilmiştir. Bunlar arasında özellikle Dimitri Bakradze ve
Giorgi Kazbegi dikkati çekmektedir. Bu ikisinin yaptığı çalış­
malar bilimsel değerlerini yitirmemiş, üstelik halklar arasındaki
ilişkileri artırma yolunda daha bir önem kazanmıştır.
İstila edilmiş topraklardan sadece Acara’yı konu alan Dimitri
Bakradze’nin kitabı, birkaç yıl önce Arçil Totoçava’nm 10 çevirisi
ve Hariton Ahvlediani’nin11 redaksiyonu ile Gürcüceye kazan­
dırılmıştır. Bu şekilde Giorgi Kazbegi’nin çalışmalarından sadece
Acara ile ilgili olan bir bölüm yayımlanmıştır. Bu bölüm N.
Nachkebia12 (bu kitaba değiştirilmeden aktarılmıştır) tarafından
çevrilmiştir. Bunun yanı sıra kitaptaki yorumlar M. Svanidze’ye
ait olup redaksiyonu da Yuri Siharulidze üstlenmiştir.
( 7) ¿3 *6 *
(8) 08066330
(9 ) 19 . yüzyıldan söz edilmektedir.
(10) öftftoc? <f)oi(5<n6iı3û
(11) 6i6o(J)cn6 66322)3290*60
(12) 6.6*33360*
16 |Bir Rus Generalinin Günlükleri

Giorgi Kazbegi’nin kitabının kalan bölümlerini yayımlamayı

da hedefledik. Bu eseri Rusçadan Gürcüceye çeviren ve yorum­
ları ekleyen Ramaz Surmanidze’dir.
Bu kitabın, geniş bir okuyucu kitlesine ilginç geleceğine ina­
nıyoruz. ÇEVİRMENDEN
Mamia Harazi13

Basılmış tüm bilimsel eserlerde (literatürde) ve biyografilerde

Giorgi Kazbegi’nin Güney Gürcistan’ın tarihi bölgelerine yap­
tığı yolculuk, askeri-stratejik araştırma ve istihbarat amacı ile
ilişkilendirilmiştir. Bu yaklaşım inandırıcıdır. Oysa Giorgi Kaz-
begi notlarında buna değinmekten kaçınıyor ve karşımıza sıra­
dan bir gezgin olarak çıkıyor. Kazbegi: “1874 yılı baharında, bir
fırsatını bulup Türkiye Gürcistam’na yolculuk yaptım.” diye yaz­
maktadır.
Bu yolculuk hangi amaçla yapılmış olursa olsun, yurduna
bağlı bir Gürcü olarak vatanseverliğini her yerde göstermiş olan
Giorgi Kazbegi, kaybedilmiş vatan topraklarının da kaderini
merak etmiştir.
Giorgi Kazbegi’nin yol arkadaşlarından sadece birini tanıyo­
ruz. Bu kişi tanınmış Gürcü toplum adamı, meşhur Gurieli sü­
lalesinin bir temsilcisi, Grigol Gurieli’dir. Kendisi Acara-Şavşat’m
o dönemki yöneticileri Şerif ve Nuri Himşiaşvililerin akrabası
olduğundan ancak onun sayesinde bu bölgeleri ziyaret etmek
mümkün olabilirdi. Başka türlü Osmanlı hükümeti kimseye se­
yahat izni vermezdi. Giorgi Kazbegi günlüklerinde kendilerine
eşlik eden diğer şahısları ya hiç tanıtmamakta ya da bu yolcukta
kendini karşılayanlardan söz ettiği gibi yalnızca isimlerinin baş
harfleriyle tanıtmaktadır.
Giorgi Kazbegi’nin gezi notlarının en önemli kısımları, tarihi
Gürcü topraklarının o dönemki haritalarında ya hiç gösterilme­
miş ya da hatalı gösterilmiş olan bölgelerinden bahsedildiği bö­
( 1 3 ) b i f c i 'b o lümlerdir. Okuyucu bu yerlere bu kitapta rastlayacağından, biz
18 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
burada onları anlatmaya ve değerlendirmeye çalışmayacağız. Sa­
dece, Giorgi Kazbegi’nin seyahatinden sonra bu haritaların ay­
rıntılı biçimde düzeltildiğini söyleyebiliriz.
Giorgi Kazbegi köken olarak dağlıdır, dağlık Gürcistan böl­
gesini iyi tanımaktadır. Buna bir de derin bilgeliğini ve olağan­
üstü coğrafya bilgisini de eklersek Kazbegi’nin muhteşem
gözlemciliği, yer bilgileri ve detaylı betimleme yeteneği bizi şa­
şırtmaz. Yaptığı gözlemler genelde görsel biçimde, “kuşbakışı”
denilen tarzdaydı. Notlarda bizi en çok şaşırtan bölüm, gezgin­
lerin sırf Lazistan manzarasını, dağlarım ve zirvelerini belli bir
yükseklikten görebilmek için kimi zaman ayazda, yağmurda ve
soğukta kimi zaman ise açık gökyüzü altında birkaç gün bekle­
diklerini söyledikleri bölümdür.
Giorgi Kazbegi coğrafi betimlemeler dışında etnoğrafik, de­
mografik ve devlet düzeni ile ilgili betimlemelerde de önemli
bilgiler veriyor.
Giorgi Kazbegi’nin medikal-coğrafi bilgileri özellikle dikkate
değerdir. Bu konuyu 1964 yılında “Literaturuli Acara” gazetesinde
yayımlanan “Giorgi Kazbegi’nin Acara Üzerine Medikal-Coğrafi
Beyanları” isimli makalede geniş biçimde ele aldık. (No:4, sf.
88-91)
Sağaltıcı bitkiler ve tedavi edici mineral kaynaklarının tespiti
ve tanımlanması çalışmasında da Giorgi Kazbegi’nin evrensel
bilgi düzeyi kendini göstermektedir. Yolculuk sırasında Mohe14
yaylasında, Bako15 köyü ve Karagöl yaylasında Gürcü halk he­
kimliğinde başarıyla kullanılan 44 faydalı bitkiyi toplamıştır.
Bitki listesi Latince isimleriyle sunulmuştur.
Giorgi Kazbegi aynı zamanda Şavşat tarafında, Abano vadi­
sinde ve Shlobana’da bulunan üç şifalı suyun örneklerini alıp
Tiflis’e götürmüş ve analizleri yapılmak üzere tıp doktoru İ. İ.
(14) 9mbo
(15)
Gürcüce Çevirmenden |19
Malinin’e teslim etmiştir. Yapılan analiz sonucunda, Acara böl­
gesinde bulunan sağaltıcı diğer mineral sularının genelinde ol­
duğu gibi bu sular da düşük mineralli olduğundan sadece içme
suyu olarak kullanılabileceği anlaşılmıştır.
Yolculuk esnasında G. Kazbegi somut kültür varlıklarım, köp­
rüleri, kiliseleri, kaleleri ve kuleleri tespit edip yazmıştır. Bu anıt­
ların pek çoğu sonraki yıllarda çok büyük hasarlar görmüş;
bazılarının sadece kalıntıları günümüze kadar ulaşırken, bazıla­
rından geriye en ufak bir iz bile kalmamıştır. Giorgi Kazbegi’nin
gezi notlarının Gürcü tarih bilimindeki yeri çok önemlidir. Yaz­
dığı günlüklerden sadece Shalta kilisesinin tasvirlerine bakılarak
kilisenin restore edilip ilk haline dönüştürülmesi dahi müm­
kündür. Bu bile tek başına eserin önemini anlatmış olmaz mı?
Yer adlarıyla ilgili olarak da aynı şeyleri söylemek mümkündür.
Yer isimlerinin birçoğu Türkçeleştirilmiş olduğundan bunlar gü­
nümüz bilim insanları için de tanıdık değildir. Son dönemde ya­
yımlanmış çalışmalarda birçok toponime rastlayamadık. Benim
düşünceme göre, Osmanlı idaresi altındaki Müslüman Gürcis­
tan’ın toponomisine bir tek G. Kazbegi’nin çalışmalarında tam ola­
rak yer verilmiştir. Bazı isimlerin Rusça transkripsiyon etkisiyle
bazen hatalı okunduğu doğrudur -biz bunu indekslerde düzelt­
tik-, Ancak bu durum eserin önemini hiçbir şekilde azaltmıyor.
Giorgi Kazbegi Hulo16 medresesini tarif eder ve medresenin
yan tarafında Şerif Himşiaşvili’nin aile üyelerinin defnedildiğine
değinir. Bu vatan evladının aile fertlerinin mezarını bulup yap­
tırmak ve mezar taşma uygun yazıyı yazdırmak bizim görevi­
mizdir diye düşünüyorum.
Gezgin, Hulo’da iken Şerifin oğlu ve aynı zamanda oranın
müdürü Murtaz Himşiaşvili ile tanışmıştır. Dimitri Bakradze’nin
notlarında bu genç adamın özellikleri daha geniş bir şekilde ele
alınmıştır. İki Gürcü toplum adamının da onu akıllı, konukse­
(16) b"3cpf>ı
20 Bir Rus Generalinin Günlükleri
ver ve meşhur Himşiaşvili soyunun değerli bir üyesi olarak ta­
nıtması önemlidir. Tarihçiler ve tarihi yüzeysel olarak bilenler
bile Murtaz’ı 1876 yılında babasının öldürttüğünü iddia ediyor­
lar. Buna sebep olarak Murtaz’m keskin zekâsı, ileri görüşlülüğü
ve bilgeliğini gösterenler var. Baba sanki oğlunu kendine rakip
görmüş, bu yüzden ona böyle bir kötülük yapmıştır. İkinci bir
neden olarak Murtaz’ın Türklüğe yönelimini gösterenler var.
Güya Gürcülüğe yönelimi ağır basan baba, oğlunun bu yönünü
affetmemiştir. Aktarılanlardan Murtaz’m gerçekten keskin ze­
kâlı, ileri görüşlü ve bilge bir vatan evladı olduğu anlaşılmakta­
dır. Eğer buna Murtaz’m Dimitri Bakradze ve Giorgi Kazbegi ile
buluşmasını eklersek, Murtaz’m Türkçülük yanını reddetmemiz
mümkündür; cinayetin babası tarafından işlendiği iddiasına da
ister istemez şüpheyle bakmamız gerekmektedir. Bir de Şerifin,
-h ep söylendiği gibi- birbirinden “mükemmel” 20 çocuğunun
olduğunu ve hiçbiriyle böyle sert bir hesaplaşmaya girişmediğini
göz önünde bulunduracak olursak şüphemiz daha bir güçlene­
cektir. Bütün bu söylenenler bir yana, Murtaz Bey Himşiaşvili ci­
nayetinin üstü şimdilik sisle örtülüdür ve gelecekte araştırılmayı
beklemektedir.
Gezgin hangi arzu ve amaçla yola çıkmış olursa olsun, bölge­
nin kapsamlı, ayrıntılı irdelenmesi ve kapsamlı bir çalışmanın ha­
zırlanabilmesi için bir yerin, bir arazinin temel karakteristik
bileşenlerini göz ardı edemezdi. Yani yollan, yolların durumu ve
işlevini; zirveleri ve bunların denizden yüksekliğini, akarsuları ve
akarsu yataklarının genişliğini; köprülerin kaç yıllık olduğunu,
mimari yapıları ve işlevlerini; kısaca askeri-stratejik bakımdan
gerçekten önemli olan ne varsa hiç birini es geçemezdi. Yukarıda
yapılan betimlemeden yazarın askeri dehası, gözlem gücü ve bil­
gisi apaçık anlaşılmaktadır. Fakat yazar, her satırda sıradan bir as­
keri yetkili ve araştırmacıdan ziyade bu bölgenin yurtsever bir
vatan evladı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Giorgi Kazbegi yolları anlatırken Acara’nm yöneticisi Şerif
Bey Himşiaşvili’nin yol yapım çalışmalarındaki emeğine epeyce
Gürcüce Çevirmenden |21
yer vermektedir. Bununla birlikte halkın bu konudaki düşün­
cesi zeki gezginin dikkatinden kaçmamıştır: Yol yapımı ve yol­
ların açılması halkın gözünde yabancıların gelişini, yeni soygun
ve talanların başlamasını, halkın bezirgânlar ve tüccarlar tara­
fından sömürülmesini, ormanların talan edilmesini ve zengin­
liklerin ülke dışına çıkarılmasını da beraberinde getirecekti.
Yazar, Acaralıların dış görünüşüne, gelenek-göreneklerine
özel satırlar ayırmakta; onların cesaret, gözüpeklik, şövalyelik,
karşılıklı anlayış ve misafirperverlik gibi özelliklerini beğen­
mektedir. Ahlaki özellikleri değerlendirirken belli bir karşı du­
ruşa da rastlıyoruz.
Giorgi Kazbegi bu çalışmasında 1828-29 yılındaki Rusya-
Türkiye savaşının önemli olaylarından birine, Osten-Sacken’in
Yukarı Acara’ya girişine geniş yer vermektedir. Bilindiği gibi Rus
genarali, komuta kademesinden izinsiz olarak Ahaltsihe’den17
harekete geçer ve Ahmet Paşa Himşiaşvili’nin kendisini karşıla­
masını buyurur. Daha önce Bebutov’la iyi ilişkiler içinde olan,
Rusya ile müzakerelerini barış dili üzerine kuran Ahmet Paşa,
Osten-Sacken’e ne güvenir ne de onu karşılar. Müslüman Gür­
cistan’da asaletiyle ün salmış, Çakveli Bey Bejanidze’nin kızı,
Ahmet Paşa’nın eşi Dudi hanım, küçük bebeğiyle dağlara sığınır
ve başına buyruk generale haber gönderir: “Evin reisi evde bu­
lunmadığından sizi onurlu bir şekilde karşılayamam, ancak evi­
mizin kapısı misafire açıktır, gidip dinlenebilirsiniz.” İleri görüşlü
asil kadın, davetsiz misafire mektupla birlikte evinin anahtarını
da gönderir.
Akıllı kadının bu bilgece davranışı da gemi azıya almış, kont­
rolsüz generali durduramaz. General, paşanın evini barkını ateşe
verir. Birkaç köyü de yakarak bölgeyi zorla egemenliği altına al­
maya çalışır. Rus askerinden barışçıl misyon bekleyen Acara
halkı, zorba generalin bu provokasyonuna karşı ayaklanır. Bu
(17) ibicpöobg
2 2 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
sırada Keda’da bulunan Ahmet Paşa, toplamda sayıları üç yüzü
ancak bulan az sayıda askeri toplar; Batum yönüne giden Osten-
Sacken’i Şuahevi’den18 aşağıya geçirmez, onu kaçacak yol ara­
maya zorlar. General, sayısı yarıya inmiş askerini Kvabliani
vadisinden Ahaltsihe’ye19 kadar indirecek paralı bir rehber tutar.
Ancak bu rehberin kim olduğuna dair Giorgi Kazbegi de başka
araştırmacılar da herhangi bir bilgi vermiyorlar. Bizim de bu reh­
berin kimliği konusunda söyleyecek sözümüz olmayabilirdi.
Ama son yıllarda yayımlanan yayınlardaki hâkim görüş, Aca-
ra’da yenilgiye uğrayan ve geri püskürtülen generale bu utanç
verici rehberliği Hulo’da yaşayan bir Acaralınm yaptığı yönünde.
“Rus generaline yine bir Acaralı yardım etti. Hulo’da yaşayanlar­
dan bir kişi Osten-Sacken’e, belli bir ücret karşılığında müfrezeyi
gizlice Guria’ya geçirme teklifinde bulundu.” (Ş. Megrelidze,
1964) Bu, kardeşin kardeşe ihaneti demekti.
Gerçekte ise yol gösteren rehber tamamen başka biriydi. Gür­
cistan Devlet Müzesi El Yazmaları Vakfı’nda (N o:524) Ahaltsi-
heli İvane Nebieridze’nin 1865 yılına tarihlenmiş notları
bulunmaktadır. Bu notlar, 1948 yılında Hariton Ahvlediani tara­
fından yayımlanmış olup, yol gösteren o rehberin kimliğine ışık
tutan nadir belgelerdendir. Notlarda 1828-29 yıllarındaki savaş
döneminde Ahaltsihe’de kız ve erkek çocuklarının kaçırılması
olaylarının sıklaştığı belirtilmektedir. Acaralılar bu kaçırılan ço­
cuklardan bazılarının kefaretini ödeyerek onları Osmanlılardan
geri almışlardır. Kaçırılanlar arasında bu notların yazarı, 12 ya­
şındaki Yohanne ve kardeşi 7 yaşındaki Pavle Nebieridze de bu­
lunmaktadır. Yohanne ve Pavle’yi Ortsva köyünden Gula Ağa
Cinoğlu (Abuladze) kefaret ödeyerek geri almıştır. Kaçırılan ço­
cukların babası Stepan Nebieridze Ortsva köyüne inip çocuklarını
teslim alır. Yolda bir ara Hulo’da duraklamıştır. Osten-Sacken’in
gelişi tam da bu zamana rastlar. Yohanne Nebieridze anılarında bu
(18) 3“3*6330
(19) *6*^3063
Gürcüce Çevirmenden |2 3
konuyla ilgili olarak şöyle yazmaktadır: “...ve bu dönemde Rus
askeri Yukarı Acara’ya girip paşanın evini barkını ateşe verdi.
Oraları yerle bir ettikten kısa bir süre sonra Rus askeri tekrar
geri döndü. Babam da Rus askeriyle birlikte yol gösterici olarak
gitmişti ve onlar kendisine bir altın hediye etmişlerdi.”
Böylelikle zorba generale rehberliği, Ahaltsihe’ye gitmekte
olan Nebieridze’nin yaptığı; onu da bu nedenle altın ile ödül­
lendirdikleri açıklığa kavuşuyor. Bu konuda yazdığımız geniş bir
yazı "Sabchota Acara-UööŞ'1'1006 gazetesinde yayımlan­
mıştır. (N o:76, 19 Nisan 1966, sf.3)
Giorgi Kazbegi’nin çalışmasını değerli kılan sebeplerden en
önemlisi de; onun bu yolculuğu yaptığı zamanlarda Acara’da
henüz muhacirliğin başlamamış olmasıdır. Bu sayede o, Şavşet-
İmerhevi’de, Ardanuç-Livan’da ve Lazistan’da o yörenin yerli
Gürcüleri ile karşılaşabilmiştir. Bunun tarihsel-etnoğrafik ve
folklorik açıdan önemi büyüktür.
Giorgi Kazbegi’nin karşılaştığı ve bizim için tanıdık olan tek
istisna, İmerhevi’nin “Kır Serdarı” Kibar Ağa’dır. Kibar Ağa
İmerhevi’nin yerlisi değildir. Bununla ilgili 1992 yılı Ağus-
tos’unda Koklieti köyünde bizzat Kibar Ağa’nm doğrudan so­
yundan gelenlerden topladığımız malzemeler, G. Kazbegi’nin
notları ile uyuşmaktadır. Kibar Ağa İmerhevi’ye aşağıdaki du­
rumlardan dolayı taşınmıştır.
Giorgi Kazbegi’nin gezisinden 10 yıl kadar önce, Osmanlı
hükümeti, silah yasağı ile ilgili bir kanun çıkarmıştı. Barışsever
ve itaatkâr Şavşatlı ve İmerhevliler derhal silahlarını teslim
etmiş, ancak Acaralılar, Lazlar ve Macahelliler silah bırakmayı
reddetmişlerdir. Silahsızlanmış bölge çok geçmeden Acara’dan
buraya geçen kaçakçıların istila alanına dönmüş. İstilacıların ba­
şını çekenlerden biri de Macahelli Kaydı Bey idi. Çetesi ile bir­
likte İmerhevi’ye geçip, birkaç gün kalıyor, aileleri soyuyor,
kadınlara tecavüz ediyor ve halkı, kendi kafadarlarına yiyecek
temin etmeye zorluyordu. Bütün bunlar acımasızca ve insanlık
dışı bir tavırla gerçekleşiyordu. Halk bu zorbayı defetmeyi ba­
24 Biı- Rus Generalinin Günlükleri
şaramadı. Hükümet de kaçakçılara karşı herhangi bir kuvvet kul­
lanamıyordu. Halk da yardım için Macahel vadisi Akria köyünde
yaşayan, cesareti ve yiğitliğiyle ün salmış Kibar Ağa Bayraktaroğ-
lu’na (Malakmadze) İmerhevi’ye gelip kendilerini kaçakçılardan
koruması için başvurdular. Malakmadze bu isteği önce pek dik­
kate almadı, ama Kaydı Bey’e İmerhevi’den uzak durması husu­
sunda bir mektup yazdıysa da bir faydası olmadı, soyguncu yine
halkı soymaya devam ediyordu.
İmerhevliler Kibar Ağaya en iyi topraklarını vermeyi teklif et­
tiler. Hatta bunlardan biri, oğlu Emrullah’a kızını eş olarak ver­
meyi de teklif etti. Bir şekilde, Kibar Ağa’yı dört çocuğuyla birlikte
Koklieti'ye geçmeye razı ettiler. Çok geçmeden Malakmadzeler,
Kaydı Bey’i ve çetesini tasfiye ettiler. Kibar Ağa’ya da İmerhevi’de
Kır Serdarlığı görevi verdiler. Oğlu Emrullah ise Halk Özgürlük
Hareketinin liderlerinden biri oldu. Bununla birlikte soyguncu­
ların îmerhevlilere yönelik yaptıkları zorbalığa atfen Giorgi Kaz-
begi de bir örnek veriyor. Kazbegi’nin zorbanın ismine yer
vermediği doğrudur. Ancak bize göre bu Macahelli Kaydı Bey’den
başkası değildir. Bununla ilgili Emrullah Malakmadze’nin karde­
şinin torunu olan İbrahim Bayraktaroğlu Malakmadze’den aldı­
ğımız bilgiler de bunu doğrulamaktadır. Kazbegi günlüklerinde,
Kibar Ağa’yı da acımasız bir kişilik olarak tarif etmektedir. Keyfi
davranıyor, resmi ya da gayri resmi vergilerle halkı eziyordu. Bu
yüzden kendi oğlu Emrullah bile karşısına dikilmişti. Giorgi Kaz­
begi’nin dediğine göre Kibar Ağa kimseyi tanımıyor ve sadece
Şavşat’taki en otoriter kişiden, Selim Himşiaşvili’den korkuyordu.
Bu kişi hakkında tarihte az şey biliniyor. Giorgi Kazbegi de
günlüklerinde şunları aktarmaktadır: İstanbul’da, 1844 yılında
Ahaltsihe kentinde Rusya karşıtı bir karışıklık çıkarmayı plan­
ladılar. Burada asıl amaç, Rus askerinin dikkatini Şamil’in genel
bir isyan çıkarmayı planladığı Dağıstan’dan uzak tutmaktı. Şa-
mil’in Türkiye ile gizli bağlantıları vardı. Şamil’in ajanı ilk önce
beylerin huzuruna çıktı. Çünkü onların desteği olmadan halkın
seferber edilmesi mümkün değildi. Tanzimatı Akaltsihe’ye ta-
Gürcüce Çevirmenden \25
mtma ve uygulama bahanesiyle halkı örgütlemeye başladılar. Bu
iş için Abdi Bey Himşiaşvili’nin kardeşi Kör Hüseyin ve büyük
oğlu Dede Bey görevlendirildi. Ahaltsihe Mezrası Askeri kurmay
Birliği Komutanı Tümgeneral Setkov’un 8 Eylül 1845 tarihli
mektubundan anlaşılıyor ki, Acara’da 4.000, Satleli sancağında
2.000 kişi toplandı. Onlara Posof ve Livan birlikleri de dahil
olunca bu sayı toplam 10.000 kişiye ulaştı. Bunların ortak ida­
resini 15 yaşındaki Selim Bey üstlendi.
Osmanlı yetkilileri bu şekilde, Ahaltsihe'de bir karışıklık çı­
kararak Şamil'in elini kolaylaştırmak istediler. Ancak Şavşat-
İmerhevi’nin öncü beyleri, Ahaltsihe’deki karışıklığı Osmanlı
iktidarının getirdiği zorunlu askerliğe ve vergilere (Tanzimat’a)
karşı bir isyan hareketine çevirdiler.
Ne yazık ki birlikler arasında anlaşmazlık baş gösterdi. Si­
lahlanma yetersizdi. Erzurum ve Trabzon paşalıklarından da
yardım gelmeyince bu büyük isyan yenilgiyle sonuçlandı. Selim
Bey 300 Acaralı savaşçı ile Tzepti20 Kalesine sığındı. Buradan Ba-
tum’a gidip kaymakam ile görüştü. İktidar ile müzakere için
Trabzon’a doğru yola çıktı, oradan da gizli gözetim altında İs­
tanbul’a gitti.
Genç Selim Bey’in tehlikeli planının sonuç vermediği doğru­
dur, ancak bu isyan Rus hükümetine olduğu gibi Osmanlı hü­
kümetinin de başına büyük belalar açtı. Büyük Selim Paşa’mn
torunu Selim Bey Himşiaşvili’nin adıyla özdeşleşen bu olay,
Güney Gürcistan’ın tarihinde bağımsız halk hareketinin ilginç
bir safhası olarak yerini aldı.
Giorgi Kazbegi, yolculuğu esnasında Türkiye tarafında Hris-
tiyan kalabilmiş ailelere özel bir önem atfediyordu. Kazbegi, beş
Rus ailesinin dışında Parhallı papaz Ğebradze’nin21 ailesini be­
timlemiş ve Okrobageti’de Hristiyan inancını korumalarının yanı
sıra kiliselere de sahip çıkan Gurialı kadınlardan bahsetmiştir.
(20) Ço^cnc
(21) csoöfGdo
26 Bir Rus Generalinin Günlükleri Gürcüce Çevirmenden |2 7

zekâları ve görüntülerindeki parıltı bizi şaşkına çevirdi. İster is­

temez, ‘Avrupa’nın yamyam diye tarif ettiği Lazlar nerede?’ so­
rusunu kendimize soruyoruz.” diye yazmaktadır.
Giorgi Kazbegi’nin notlarından Gonio’yu ve Batum şehrini
ziyaret edemediklerini anlıyoruz. Burada kendilerini o dönemin
sancak beyi Abaşidzeler bekliyordu. Bu, yolculuğun gerçekten
büyük eksikliğiydi. Eğer İbrahim ve Hüseyin Abaşidzelerle gö-
rüşülebilmiş olsaydı, kuşkusuz bu, gezginlere çok şey katar;
günlüklerini daha bir zenginleştirirdi. Artık söylenenlerle yeti­
niyor ve kalanını okuyucuya bırakıyoruz. Bu kitabı okuyan bi­
rinin birçok ilginç bilgiyle karşılaşacağına ve okuduklarından
memnun kalacağına inanıyoruz.

Ramaz Surmanidze
(Rusçadan Gürcüceye Çeviren)
Sancak Bey Abaşidze ailesi
Soldan sağa: İbrahim (küçüğü), Haşan (Mehmed’in kardeşi), Ziya,
Hüseyin, Rıza, Mehmet, Mahmut (1921)

Bununla birlikte gezgin, bazı ailelerin soyadlarını tam olarak

yazmaktadır. Bu sayede bölgede yaşayan Gürcülerin kimliği ve
kökeni hakkında bir fikrimizin oluşmasına imkân bulabiliyo­
ruz. Bunlar: Himşiaşvililerin ve Atabeylerin tüm hanedanlıkları,
yukarda değindiğimiz Macahelli Kibar Ağa, Osman Ağa Mike-
ladze, Ardanuçlu Avalişvililer, Vitzeli22 Emin Bey Hoca Şahi-
noğlu ve Topçuoğlu, Hopalı Şahbender, Arhavili Jordanoğlu,
Kapistreli Kibar Ağa, Atinalı Batsaoğlu,23 Parhallı Ortodoks
Papaz Gebradze, Kavkasidzeler ve diğerleri.
Giorgi Kazbegi yetenekli bir araştırmacı gazeteci yöntemiyle
o zamana kadar tarihsel kaynaklarda yer etmiş olan Lazların geri
kalmışlıkları ve vahşilikleri ile ilgili efsaneleri çürütüyor: “sa­
hilde yaşayan Lazlarm zarafeti ilk bakışta göze çarpıyor. Gelişmiş

( 22) 3OŞ0
(23) böoöm çgçpo
r

BİR RUS GENERALİNİN GÜNLÜKLERİ

Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay

1874 yılı baharında elime geçen bir fırsatı değerlendirip Türkiye

Gürcistanı’na yolculuk yaptım. Rotam, Abastumani’den başlıyor
ve sınır köyümüz Dertsel’den24 geçerek Kvabliani çayı vadisine,
oradan da Yukarı Acara’ya yöneliyordu. Türkiye’nin bu taşra­
sında uzun süre kalmadık. Shalta25 vadisinden Şavşat’a yönel­
dik. Buradan Ardanuç ve Artvin’i geçerek Lazistan’a geldik. Bu
kısa bilgilerden anlaşıldığı gibi biz Türkiye Gürcistam’mn bizim
haritalarda ya hiç gösterilmemiş ya da sadece yüzeysel olarak
yer verilmiş bölgelerine ulaşmayı başardık. Bu bölgede gezdiği­
miz birçok yer hakkında Avrupa hiçbir şey bilmiyor. Bilenler de
sadece Strabon’un26 ve Areane’nin anlattıklarını tekrarlıyorlar.
Coğrafya bilimi ise buranın bazı bölgelerini, örneğin Şavşat’ı ya
da Dağlık Lazistan’ı, Orta Afrika’dan daha az bildiğini itiraf et­
melidir.
Bu sebeple, okuyucunun bu günlüklerde karşılaşacağı konu­
lar ve bulacağı bilgiler ne kadar sınırlı olursa olsun, yeni olma­
ları nedeniyle ilgi çekicidir. Günlüklerde anlatılanlar, Çoruh
havzasının geçmişteki tarihsel önemini güçlendirirken, havzanın
gelecekte oynayacağı rolün önemini de ortaya koyacaktır. Asya
Türkiye’sine, özellikle Rusya ile sınır olan bölgelerine yapılacak
yolculuk ve hele ki Rusların yolculuğu tehlikelidir. Komşumuzu

(24) cpO^ÖOCio
(25) L)b6cpcr)6
(26) Strabon: M.Ö 1. yy’da Amasya’da yaşamış dünyanın ilk coğrafyacılarından.
30 Bir Rus Generalinin Günlükleri

her şey tedirgin etmektedir. Bu

nedenle gezginin atacağı her
bir adım,soracağı herhangi bir
soru, özellikle de bir şeyleri
yazma ya da çizme girişimi kar­ 1. YUKARI ACARA
şısına binbir zorluk çıkarabilir.
Bilim adamlarının gösterdiği
bu ilgi değil halk için,Türk hü­
... Dertsel (cpo^GOC00) köyünden 22 Mayıs sabahı ayrıldık. Ko­
kümeti için bile anlaşılır bir şey
nuksever ev sahibimiz, yanımıza bolca erzak katarak bizi yolcu
değil. Bu yüzden bölgeyi incele­
etti. Yedi atlı, on yaya idik, üç atla da yük götürüyorduk. Kerva­
mek için malzemeleri açık ve
nımız Kvabliani çayının üzerinden geçiyor, buradan Kvabis-
sistematik olarak bir araya getir­
Cvari kilisesi harabelerinin karşısında bulunan, ormanla kaplı
mek, şimdilik mümkün görün­
dağın dik yamaçlarına yöneliyor.
müyor. Tek çıkış yolu, görülen
General Giorgi Kazbegi Dertsel’den Türkiye’ye doğru iki yol gidiyor: Bunlardan biri
ve duyulanın akılda tutulması­
dır. Ya da en iyi durumda, izlenimlerin şifrelerle not edilmesidir. Purieti sınır karakolundan, diğeri ise Kvabis Cvari’den geçiyor.
Purieti sınır karakolundan geçen yolun eğimi az olduğundan
Ülkeyi öğrenmede önümüze çıkan bu tür zor şartlar nede­
daha kullanışlıdır. Aslında ikisi de kelimenin tam manasıyla kötü,
niyle, Türkiye Gürcistam’mn betimlemesini okuyucuya ancak,
yük hayvanlarının geçtiği patikadır. Zemin her yerde kumlu,
içinde gerçeklerin bir araya getirildiği günlükler şeklinde suna­
zemin altı da killi kumludur. Biz söz konusu yolların arasından
biliyoruz. Günlüklerdeki veriler, bizzat yerinde pusula, kadranlı
geçen, Kvabliani çayına tomrukların27 indirildiği patikadan gidi­
barometre ve termometre aracılığı ile elde edilmiştir. Yer yüksek­
yoruz. Oldukça sarp ve kötü bir yol. Üstelik bizim talihsizliği­
likleri, benim gözlemlerime dayalı veriler ışığında, B.N. Överin
miz; yolun yer yer tomruklarla tıkanmış olmasıydı. Karşımıza
tarafından hesaplanmış, yolculuk esnasında toplanan bitki türle­
çıkan bu engellerin üzerinden binbir zorlukla geçiyor; yolun or­
rini tanımlamayı bizzat kendisi üstlenmiştir. Getirdiğim mineralli
tasında, iki saat geride kalan yük hayvanlarını bekliyorduk. Bu
su örneklerinin nitel analizi ise tıp doktoru Y.İ. Malinin’e aittir.
çevreye göz atınca, ister istemez İçkerya ormanlarında28 ellerinde
Kaynakçada yer alan referanslar gezi bittikten sonra Tiflis’te sadece peksimet kalmış askerlerin savaş maceralarını hatırlıyor
hazırlanmıştır. insan. Fakat işala29 artık dağın zirvesine yakınız. Çoğunlukla iğne
10 Ekim 1874/Tiflis yapraklı ağaçlardan oluşan orman, seyreliyor, çam ve ladinin
boyu gittikçe kısalıyor, Alp florasının izleri beliriyor ve işte, deniz

(27) Genelde kesilen ağaçlan tomruk halinde getirip suya bırakıyor, daha önceden hedefle­
dikleri yerde yakalıyorlar. Atalardan kalma, ancak yerel koşullara en uygun bu yön­
temle Abastumani ve Kvabliani vadilerinden Ahaltsihe’ye yakacak odun temin ediyorlar.
(28) Çeçenistan.
(29) İnşallah.
3 2 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
seviyesinden 6.900 feet30 yükseklikte orman tükeniyor. Sonra­
sında çimen başlıyor.
Burada yolumuz, Purieti sınır karakolundan gelen yolla bir-
leşiyor. Daha sonra tepeye yöneliyor, bu tepe de güneye doğru
uzanıp diğer tepelerle birleşiyor. Özensizce dikilmiş direklerle
işaretlenmiş devlet sınırımızın öldüğü yerde kamp kuruyoruz.
Bizden bir verst31 uzaklıkta muhteşem yeşil çimenlikte Mohe32
köyü yaylası uzanıyor. Güneybatı yönünden sert bir rüzgâr esi­
yor. Kervanı kuytu bir yere bırakıp ben ve İ . .. en yakın zirveye
doğru harekete uzanıyor; gözümüzün önüne, kuzeye doğru bir
duvar gibi yükselen Acara dağlarının harika manzarası seriliyor.
Zirveler karla kaplı. Sırt, hafif tırtıklı bir duvarı andırmaktadır.
Yükseklik olarak hiçbir zirve diğerlerinden farklı değil. Dağlar,
Şavnabada, Gomistsihe, Nasakdrali ve diğerleri neredeyse komşu
dağların yüksekliğinde görünüyorlardı. Altımızda Kvabliani va­
disi var, vadinin sağ kıyısı Arsiyan sıradağına dayanmaktadır. Bu
sıradağ hakkında net bir fikir elde edebilmek için, zirvelerin bi­
rinden etrafa göz attık. Fakat lanet olsun! Tüm çabamız boşuna.
Yer yer toplu, yer yer derin vadilerle yarılmış dağlar her taraftan
görüş alanımızı kapatıyor. Bu kaotik düzensizlik içinde kesin olan
bir şey varsa, o da burada bulunan dağların hepsinin aynı türde
olmasıdır. Burada tek bir yerden yapılacak gözlemle, bunların
birbirleriyle olan ilişkilerini tespit etmek mümkündür.
Saat 12:30’da kampı topladık. Buradan yol güneye doğru yö­
rede yaşayanların Mrgvalmindori dedikleri, genişçe açılmış böl­
geye batı yönünden bitişik olan bir sırta yöneliyordu. Sırt gittikçe
yükseliyordu ve sınır direğinde yüksekliği, deniz seviyesinden
7.450 feet’e ulaşmıştı. Yol burada, yokuş aşağı Acara’nın en yakın
köyü Ğorcomi’ye doğru inmektedir. Sırtın yönelimi gittikçe belir­
ginleşiyor. Mrgvalmindori şimdi avuç içi gibi görünmektedir. Bu
düzlük, yaklaşık 3-5 verst kare olup, Kvabliani çayı yatağına doğru
(30) 1 feet: 30,47 cm.
(31) 1066 metreye karşılık gelen uzunluk ölçüsü.
(32) 9tnb3
Yukarı Acara 3 3
kuzeybatı yönünde alçalmaktadır. Burada neredeyse gözümüzün
önünde iki Ğorcomeli yaylası serilidir. Uzakta ise Kvabliani çayı­
nın sol kıyısında, yine iki yayla görünmektedir. Yaylaların bulun­
duğu bu yer Çudlauri33 olarak adlandırılmaktadır.
Soğuğa ve yer-yer çukur bölgelerde kalmış kara rağmen,
Mrgvalmindori ve Çudlauri yeşile kesmişti. Burada Acaralılara
ait sürüler otluyordu. Güney ve güneybatı yönümüze doğru, bir­
biri üstüne yığılmış sırtların geniş manzarası görülüyordu. Bu
sırt zirvelerinin çoğu karla kaplıydı. Görüldüğü kadarıyla di­
ğerlerinden daha yüksekte olan Karçkal dağları, kabartma şek­
linde karşımıza çıkmaktadır. Ufuk çizgisi öyle sisle kaplı ki, ne
Sönümlü dağını, ne de Hino’yu görmek mümkün. Deniz güzel
havalarda bile görünmüyor.
Bizim bir sonraki yolumuz Arsiyan dağ kollarından birinin
tepesine doğru gitmekteydi. Bu kol da giderek alçalmakta ve
doğu yönünden Ğorcomi oyuğunu sarmaktadır. İlk kez Kafkas
komarlarına rastladık. Sonra 6.500 feet yüksekliğinde, içinde
yer yer bodur huş ağaçlarının da karıştığı, seyrek ve kısa boylu,
iğne yapraklı ağaçlardan oluşan orman başlamaktadır.
Öğleden sonra saat 5’te Ğorcomi köyünün müstakil evleri
göründü. Rüzgâr kesildi, güneş de bizi ısıtınca daha hızlı yol
aldık. Aşağısı, uzaktan bize sanki başka bir dünyaya aitmiş gibi
görünüyordu. Yeşillik, ekilebilir araziler ve en önemlisi de bizim
yolumuzun sert koşulları ile keskin bir tezat oluşturan düzlük­
le r... Bizim takip ettiğimiz sırt, köyden 5 verst uzaklıkta aniden
bitiyor. Aşağıya inmek için üç uzun zikzak yapıp geçmek gere­
kiyor. Bu zikzaklar arasında, içinde çayırlıkların da olduğu muh­
teşem geniş bir mera görülmektedir. Su boldur... Adım başı
pınarlara rastlıyoruz.
Saat 7’de Gorcomi’de bizi konuk edecek olan Osman Ağa Mi-
keladze’nin evine vardık.
(33) Çudurauli olmalı. (R. Surmanidze)
34 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Gorcomi’de iki gün kaldık, bu yeni ülke ve yeni tanıştığımız
insanlar bir hayli ilgimizi çekti. Burada eğitimli bir gezgin de sı­
radan bir turist de kendisine yeterince malzeme çıkarabilir.
Gorcomi köyü, Sakvelaperdi ve Mrgvalmindori sırt kolları
arasında oyuğa benzer şekilde konumlanmış bir meydanda bu­
lunuyor. Bu iki sırt Arsiyan dağ silsilesine aittir.
Köy kuzeyden güneye doğru yaklaşık 5 verst; doğudan batıya
doğru ise 3 verst’dir. Bu geniş alanı aralarında yaklaşık yarım verst
mesafe bulunan mahalleler doldurmuştur. Her mahalle, ismini
bölge sakinlerinin soyadından almaktadır. Bu şekilde bakıldı­
ğında, kelimenin tam manasını karşılayan bir köy yapılanması
yoktur, sadece Gorcomi adını taşıyan bir toplum vardır. Her ma­
halleyi birbiriyle birleştiren ortak bir yönetim var; bir de burada
bir cami bulunmaktadır. Köyün yönetimi, “kadı”nm başkanlık
ettiği, seçilmiş birkaç kişiden oluşan köy meclisinin elindedir.
Haftada bir kere, Cuma günleri müminler camide toplanıp
ibadet ettikten sonra meclis, ahalinin anlaşmazlıklarını karara
bağlamaktadır. Köy meclisi burada yerel yönetimin en alt kade­
mesidir; ardından sırasıyla Hulo’da mahkeme ve müdürlük, Ke-
da’da adliye ve kaymakamlık, son olarak Batum’da Mutasarrıflık
gelmektedir.
Buradan anlaşıldığına göre, Acara’da nüfus incelendiğinde,
buranın temel birimi toplumdur, cemiyettir. Daha doğrusunu
söylersek, temel birim camidir. Gorcomi topluluğunda 300 hane
var, her hanede yaklaşık 6-7 kişi olduğu kabul edilirse, burada
kadın ve erkek toplam 1.800-2.100 kişi bulunmaktadır.
Gorcomi’nin konumu, ekonomik açıdan güvenli bir yaşam
için her türlü şartı sağlamaktadır. Her hane, elinin altında eki­
lebilir araziye, meraya ve ormana sahiptir. Buradan Gorcomi sa­
kinlerinin hangi işlerle meşgul olduğu ortaya çıkmaktadır.
Gorcomililer, genelde hayvancılıkla uğraşmaktadır. Varlıklı bir
ailenin yirmi-otuz sağmal ineği, birkaç çift öküzü ve nispeten
bundan az sayıda 20-50 baş koyunu bulunmaktadır. Çayırların
ve otlakların bolluğu nedeniyle asıl zenginlikleri büyük baş hay­
Yukan Acara 3 5
vanlarıdır. Bu yıl Gorcomi sakinleri tek seferde neredeyse 100’e
yakın büyük baş hayvan sattılar. Bu durum onların mandıracı­
lığını hiç etkilememiş bile.
Hayvanların neredeyse tamamını Ozurgeti’de bulunan askeri
birlik satın almaktadır.
Köy tarımcılığının diğer bir kolu olan at yetiştiriciliği burada
yoktur. Buna rağmen her hanenin yine de bir yük atı bulun­
maktadır. Daha çok iki yaşındaki tayları Ardahan civarında ya­
şayan Kürtlerden satın alıyor ve sonra evde büyütüyorlar. Atı
yük taşımacılığında kullanıyorlar, binek atları neredeyse yok de­
necek kadar azdır.
Buğday tarımı nispeten daha az olduğu için tahıl ticareti ya­
pılmıyor. Tahıl ürünleri olarak başlıca mısır, az miktarda arpa
ve buğday ekiyorlar. Daha çok ürün verdiği için mısırı tercih
ediyorlar. Halkın temel besin kaynağı mısırdır.
Tarlalar büyük bir özenle işlenmiştir. Çayırlıklar hemen
hemen her yerde çitle ya da ormanın çok olmasından dolayı ağaç
direklerden yapılmış çeperlerle çevrilmiştir.
Değinmemiz gereken Gorcomi’nin önemli değerlerinden biri
de arduvazlı kayadan çıkıp derin vadiye doğru akmakta olan kü­
kürt bazlı pınardır. Su sıcaklığı normalde 20 °R’ye34 ulaşmakta­
dır. Fakat kışın bu suyun daha sıcak olduğunu, o zaman hafif
kükürt kokusu ve acımsı tadının fark edilebilir hale geldiğini söy­
lüyorlar. Bu pınarın birleştiği tatlı su deresinin sıcaklığı 8 °R’ye
çıkmaktadır. Bu ılık kaynağın suyu, küçük bir arkla genellikle
buralı kadınlarının banyo yaptığı çukura inmektedir.
Kaynağın sağaltıcı özellikleri hakkında buralılar pek bir şey
bilmiyorlar.
Buranın bir diğer önemli değeri ise kilise harabeleridir. Fakat
bu harabelerle ilgili söylemeye değecek pek bir şey yok. Çünkü
(34) Reomür: Erimekte bulunan buzun sıcaklığının 0 derece, kaynar suyun sıcaklığının da
80 derece olarak alınıp arası 80’e bölünerek derecelenmiş olan ve artık pek kullanıl­
mayan termometre ölçeğidir.

36 Bir Rus Generalinin Günlükleri
burada sadece geriye taş yığınları ve acınacak durumdaki iki yan
duvar kalıntısı kalabilmiştir. Üzerinde bu harabenin bulunduğu
yükseltiye Nasakdrali diyorlar. Bu da Gürcü dilinde “eski kilise
yeri” anlamına gelmektedir.
Burada ne bir yazıt ne de bu kilisenin geçmişi ile ilgili her­
hangi bir söylence kalmıştır. Sadece bunun bir Hristiyan mabedi
olduğunu söylüyorlar, o kadar. Bu da bizim Ğorcomi geçmişine
ait bilgilerimize yeni hiçbir şey katmıyor.
Şimdi Ğorcomi halkı üzerine bir şeyler söylemek lazım. Ancak
bu konuyu Yukarı Acara’yı tamamen değerlendirene kadar şim­
dilik erteliyorum.
Ğorcomi köyünden Hulo’ya doğru 26 Mayıs’ta harekete ge­
çiyoruz. Yol çok kötü; yolun tamamı sadece 15 verst olmasına
rağmen bu yolu tam beş saatte aldık.
İniş, bizi ağırlayan Ğorcomili ev sahibimizin evinden başladı.
Ğorcomi oyuğundan çıkana kadar yumuşak yolu izledik. Üç kez
akarsudan geçtik, gittikçe çevredeki dağlarla çok sıkı çevrilmiş
derin vadi daralıyor; adeta vadinin içinde hapsoluyoruz.
Ğorcomi oyuğunun bütün dereleri köy merkezinden yaklaşık
3 verst uzakta birleşip gürleyen bir akarsuya dönüşüyor ve Ğor­
comi oyuğunun sarp kayalıkları arasında kendilerine yol açıyor­
lar. Bu akarsu, yakınındaki 120 hanelik köyün, yani Büyük
Acara’nm adını taşımaktadır. Akarsuyun büyük bir düşmeye sahip
olduğunu görüyoruz. Böylece, Ğorcomi’den bir saatlik yürüme
mesafesinde üzüm bağlarına rastlamamızın nedeni anlaşılmış olu­
yor. Bitki örtüsü adım başı değişiyor. Ğorcomi’de armut ağaçları
henüz çiçekliyken Büyük Acara köyünde armut ve vişne çoktan
meyveye dönmüştü. Yolda orta kuşak ormanlarına özgü bitkilerin
her cinsine rastlıyoruz. Karayemiş, sarmaşık ve böğürtlen, huş
ağacının etrafını sarmışken; yol kenarında her yerde söğüt ve ceviz
ağaçlarına rastlıyoruz. Tarlalar aynen Ğorcomi’de olduğu gibi bu­
rada da özenle işlenmiştir. Ğorcomi’de her adımda yabani cins­
lere aşılanmış armut ağaçları varken burada bunun yerini ceviz
büyüklüğünde yemişleriyle yüklü büyük gölgeli ağaçlar almıştır.
Yukarı Acara 3 7
Büyük Acara köyü bahçeler içinde kaybolmuş gibiydi...
Oraya buraya serpiştirilmiş evler zorlukla fark ediliyor; buna
karşın yollar gittikçe kullanışsız ve taşlı hale geliyor. Özellikle
köyden yolun altından, 700 feet yükseklikte akan ırmağa doğru
inen yol oldukça kötü. Yol, kayalıkların arasından gidiyor, bu­
rada başkalaşım geçirmiş devasa arduvaz damarlarına rastlıyo­
ruz. Bu yol, civarda yaşayan ve yol inşası konusunda hiçbir
tecrübesi olmayan halkın eliyle yapılmıştır. Çok ürkütücü bir
yol! Atlar, iki adım genişlikteki yolda kocaman kayalıkların, yı­
ğınların üzerinden adım atıp geçmek zorunda. Üstelik oldukça
dik bir yol ve derin bir uçurumun kenarına doğru yöneliyor.
Aşağıda Paksadzeler köyü karşısında, Büyük Acara deresine Beğ-
leti Deresi diye adlandırılan büyükçe bir akarsu karışmaktadır.
Bu akarsu, iki Arsiyan sırt kolu arasında bulunan güneybatıya
doğru yönelmiş dar ırmak yatağına akmaktadır. Irmağın iki ya­
kasında akıntının zıt yönünde, birbirini düzensiz takip eden yer­
leşimler bulunmakta, bunlar da şu üç topluluğu oluşturmaktadır:
Danisparauli, Beğleti ve Paksadzeler. Bu yerleşim yerleri de aynen
Ğorcomi’de olduğu gibi burada yaşayanların soyadlarını taşıyor.
Kılavuzun söylediğine göre; su kavuşumundan Danisparauli kö­
yüne kadar yaklaşık 3 saatlik yürüme mesafesi bulunuyor.
Hulo’dan 5 verst kadar uzaklıktaki coşkun Büyük Acara de­
resi kıyısında kamp kurduk. Burada, akarsuya sağdan dökülen,
üzerinde eski bir taş köprünün bulunduğu Diakonidze deresi
akmaktadır. Ğorcomi’ye göre 2.300 feet daha alçaktaydık bu­
rada. Sonuç olarak her verst’de 30 sajen33 alçalıyorduk.
Köprüden itibaren yokuş başlıyor. Bu köprü ismini, Hristi-
yanlık döneminde burada köylüyle birlikte yaşamış olan “diya-
koz”un3536 adından alıyor. Burası artık Yukarı Acara’nın başkenti,
Hulo’nun topraklarıdır. Nehir yatağı kayaçlar arasında sıkışmış
durumdadır. Üzeri köpük köpük akan su, bir çağlayan gibi ka­
(35) Eskiden Rusya’da kullanılan 3 arşın ya da 2.13 metre değerindeki uzunluk ölçüsü
birimi.
(36) Diyakoz: Hristiyanlıkta papazın veya piskopozun yardımcısı olan din adamı.
3 8 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
deme kademe adayarak inmektedir. Köprünün yakınında, ır­
mağın sol kıyısında, granit iskeleti açığa çıkmış yüksek bir kaya
dikilmektedir; kayanın yamacından yer yer çam ve gürgen sark­
makta. Kılavuzlar ısrarla kayanın içinde eskiden gemilerin bağ­
landığı bir delik olduğundan bahsediyorlar. Burada efsaneler
derya kadar... Bu yeni bir şey değil. Dertsel’de Surebi dağlarında,
8.000 feet yükseklikte, yine böyle bir gemi rıhtımı olduğunu
söylediler bana. Buna benzer doğal bir çapa demirinden, Mehi-
tarist37 Vartapet Bijişkian38 da bahsetmektedir.
Elulo’ya kadar bir saat boyunca yokuş çıktık, sonunda buralı
beyin hanesine ulaştık. Ev sahibi ve müdür bizi içtenlikle karşı­
ladı. Beyin eski evi buradaki diğer evlere benziyor. Onlardan tek
farkı, daha fazla odaya sahip olm ası... Bizi ana binaya ek olan
konağa yerleştirdiler. Beyin ailesinin yaşadığı, çatısı kiremitle ör­
tülü ve daha iyi bir görünüme sahip bina, konaktan birkaç adım
uzaklıktadır.
Bu özgün konak, İslam âleminin beylerine mahsus bütün un­
surlarla çevrelenmiştir: Yakınında bir cami vardır. Büyük bir
kare binadan oluşan bu cami, eski Hristiyan kilisesinin temeli
üzerine inşa edilmiştir. Caminin yakınında bir medrese ve bir
de dindar Gürcülerin etrafında toplanıp ağırbaşlı sohbetlerle
zaman geçirdikleri büyük şadırvan bulunmaktadır.
Medresenin bünyesindeki okul büyük, fazlasıyla kirli ve ahşap
bir binada yer alıyor. Bu binanın ortasında koridor; koridorun
her iki yanında da, çoğunun kapılarına asma kilit vurulmuş oda­
lar var. Bunlar molla-öğretmenlerin odalarıdır. Eler mollanın
kendi sınıfı ve öğrencileri var. Kurandan tiz sesle okunan “nota­
lar” bize kadar ulaşıyordu. Bu sınıflara girmedik, ancak bize ve­
rilen bilgilerden öğrenci sayısının ilkbahar ve yaz döneminde
20’yi geçmediği, kışın ise bu sayının 50-60 erkek çocuğuna ulaş­
tığını öğrendik. Şadırvanın yakınında, caminin de hemen yanı
(37) Mehitarist: 18. yüzyılda İstanbul'da kurulan, Venedik ve Viyana'da cemaatlerin bu­
lunduğu Ermeni Roma Katolik rahipler sıralamasından biri.
(38) Pontos tarihi, Venedik, 1819 yılı (Ermenice).
Yukarı Acara 3 9
başında, birkaç bölümden oluşmuş, uzun ahşap bir bina inşa edil­
miş. Bu binanın içinde dükkânlar bulunuyor. Dükkânlara tek tek
uğradık ve dükkân sahiplerinden ürünlerini göstermelerini iste­
dik. Dükkân sahipleriyle konuşmamızın sonucunda elde ettiği­
miz veriler şöyle: Toplam 7 dükkân var. Bunlardan 4 ’ü Ardahanlı
Ermenilere, 3’ü de Trabzonlu Rumlara aitti. Burada da “Gürcü­
ler aslını inkâr etmiyorlar” diyorum kendi kendime; bakıyorum
da ticaret onların işi değil diye düşünüyorum. Ermeniler yerel
halkın ihtiyaç duyduğu irili-ufaklı eşyalarla, Şam’dan getirilen
beyaz ve sert sabunla, Stearin mumu39, küçük bıçaklar, makaslar,
aynalar, kapsüller ve Fransız üretimi ucuz eşyalarla ticaret yapı­
yorlar. Rumlar buralı dilberler için farklı farklı kumaşlar satı­
yorlar. Tüm iyi kumaşlar İngiltere’de üretilmiş. Bunlar, uzak
Acara’ya bile ucuz basma ve buranın zevkine uygun şal temin
ediyorlarmış. Rus mallarını bu pazarda bulamazsınız, sadece bir
Ermeni terzinin dükkânında Guria üretimi bir çuha kumaşa ve
kaliteli iskambil kâğıdı destesine rastladık. Özel tütün dükkân­
ları burada bulunmuyor. Tütün mamüllerini burada açıkta sat­
mıyorlar. Çünkü kısa bir zaman önce Türkiye’de bir tüketim
vergisi çıkardılar ve Elulolu gamsız tüccarların henüz bandrol­
leri de yok. Ancak yine de Hulo’da Aşağı Acara’dan getirilen tü­
tünü satın almak mümkün. Burada bu seneye kadar önemli
miktarda tütün ekiyorlarmış. Dediklerine göre tüketim vergisi
Aşağı Acara halkını öyle bir korkutmuş ki bu yıl hiç tütün ek­
memişler. Buranın tütünü genelde kalitesizdir.
İpek kumaşlara Rumların dükkânlarında rastladık. Bunlar
daha çok rengârenk kuşaklardır; tüccar bu kumaşın Şam malı
olduğunu söyledi ve bir drahmi 3 kuruş (bir girvanka’da40 133
drahmi var) fiyat biçti. Kumaşın kaliteden yana bir eksiği yoktu.
Medresenin yanında beyin aile üyeleri gömülüdür. Mezar­
larda yontulmuş taş bloklar duruyor ve üzeri sık ekilmiş güllerle
(39) Stearin: Bir tür palm yağı, mum yapımında parafin ile birlikte kullanılır.
(40) Girvanka, girvenka, girvenke: Eski bir ölçü birimi. Yaklaşık 409,5 gr. (Aynı zamanda
Osmanlı coğrafyasında da İğdır yöresinde 400 gramlık ağırlığı ifade eden ölçü birimi.)
40 Bir Rus Generalinin Günlükleri
kaplıdır. Mezarın etrafı ise üzerinde parmaklıklı pencerelerin iş­
lendiği taş duvarla çevrelenmiş.
Köyün altında, düzlükte beyin eski evinin kalıntıları bulunu­
yor. Bu evi 1829 yılında General Osten-Sacketı yakmış. Bu yapının
etrafına üç mahalle halinde onlarca ev (120 hane) kurulmuştur.
Bunlar Hulo topluluğunu oluşturmaktadır. Hulo’da iki gün kal­
dık. Burada Acaralı Şerif Bey’in oğlu ve buralı müdürle tanıştık.
Biz onlarla birlikte aynı evde kalıyor ve yemeğimizi beyin mut­
fağından alıyorduk. Günde dört-beş kez “a la turca”41 kahve içi­
yor, bir yandan da Acara üzerine sohbet ediyorduk. Aynı
zamanda bu evde “meclis” kuruluyordu. Mahkeme avlusunda
sabahtan akşama kadar adalet arayanlarla meraklı kalabalık iç
içe geçiyordu. Tipleri, konuşma biçimleri, dünya görüşleri ve
birbirleriyle ilişkileri gözlem için iyi malzemeler sunuyordu bize.
Burada ilk kez Acaralınm yapısına, buralıların Rusya’ya ve Gür­
cistan’a nasıl baktığına tanık oluyoruz.
Bilgilerimizi sonraki gözlemlerimizle tamamlayana kadar
kendi içinde çok önemli olan bu konulara değinmeyeceğiz.
Şimdi de geçtiğimiz yolla ilgili yarıda kestiğimiz öykümüze geri
dönelim. Yukarıda bahsettiğimizin dışında, Hulo’dan iki yol ge­
çiyor. Bunlardan ilki Beğleti vadisini Shalta vadisinden ayıran
dağlık Arsiyan’m bir koluna doğru, Çao köyüne, Shalta’ya, Hi-
hadziri’ye42 oradan sırası ile Bako, Posof ve Ardahan’a diğeri ise
Büyük Acara deresinin sağ kıyısından sırtı geçerek Batum’a
doğru gidiyor.
28 Mayıs’ta doyurucu bir öğle yemeğinden ve doğuya özgü
karşılıklı uzun iltifatlardan sonra Shalta’ya doğru yola çıkıyo­
ruz. Açık yürekli ev sahibimiz Murtaz Bey bizi bizzat yolcu etti.
Yol dereye doğru dik bir inişle başladı. Bir saat boyunca taş du­
varlar arasında, yer yer hendek gibi kazılan bu korkunç patika­
dan tek sıra halinde kayarak indik. Öğleden sonra saat 3’te artık
(41) Alaturka, Türk usulü.
(42) bobûdofto-Metinde “Hihodziri”
Yukarı Acara 41
bizim çok iyi bildiğimiz derenin kıyısında, Hulo’nun 1.520 feet
altındaydık. Buradan yine dik yokuşu izleyerek Çao’ya doğru,
güzellik olarak Büyük Acara deresi yakınlarında gördüğümüz
köprüden sonra çok sönük kalan tek kemerli taş köprüden geç­
tik. Burada tam olarak Karadeniz seviyesinden 1.924 feet yük­
seklikte bulunuyorduk.
Öğleden sonra saat 4 ’te Çao köyüne vardık. Bu köy 50 hane­
den oluşmakta olup evler göz alıcı bitki örtüsü içindeki dik ya­
maca kurulmuştur. Buradan, bir tarafı Hulo’ya doğru, diğer tarafı
Aşağı Acara’ya doğru, üçüncüsü ise Shalta vadisine doğru uzanan
birbirinden güzel manzaralar görülüyor. Köyün yakınlarında,
Hulo köprüsünden 1.323 feet yukarıdaki geçitte durduk; bura­
dan Shalta’ya, bir buçuk saat yürümeyle kat edilecek büyük bir
iniş var.
Yükseklik arttıkça bitki örtüsü de değişiyor. Hulo’da bağları
ender olarak görmüştük, ceviz fidanları da zar zor tutmuştu ama
Çao köyünde birçok asma, ceviz ve dut koruluklarına rastladık.
Aynı zamanda kökünden sökülmüş ceviz kütükleri gördük. So­
ruşturup öğrendik ki, ağaç tüccarları buraya da ulaşmış. Geçen
yıl Gorili bir Ermeni çok sayıda ağaç satın alıp kesmiş; şimdi de
bunları yavaş yavaş Posof dan Ahaltsihe’ye taşımaktaymış.
Çao’dan Shalta’ya giden yol, Şerif Bey sayesinde oldukça iyi
yapılmıştır. Bu yol, içinde kızılağaç, huş ağacı ve armut ağacını
da görebileceğiniz, meşe ağacı bakımından zengin bir ormana
doğru devam ediyor. Meşe ağaçlarına seyrek de olsa Hulo’da da
rastlıyoruz. Genelde Hulo’da ormanlar seyrek, ağaçlar kısa iken
burada ağaçlar sık ve uzundur.
Shalta’da, beyin evinde kaldık. Ev sahibi, Avrupai görünüme
sahip yeni evinde bizi çok sıcak karşıladı. Ev kaymaktaşı ile iş­
lenmiş ve çok zarif bir görünüme sahip. Etrafında bir çiftliğe ge­
reken her şey bulunuyor; bahçe, yakınında ambar, değirmen,
misafir odası vs. Bina ayrı bir yerde inşa edilmiş ve etrafında eki­
lebilir araziler yer alıyor. Bahçeyi yeni düzenlemiş, güneye özgü
en güzel bitkileri dikmişler. Burada servi, zeytin ağacı ve hünnap

42 Bir Rus Generalinin Günlükleri
ağacına rastlanmaktadır. Gölgelik ceviz ağaçları, üzüm asmaları
ve diğer karakteristik ılıman iklim meyvelerinden hiç bahset­
miyorum bile. Burada hiç kimsenin bostanı yok; bu doğunun
genel anlamda bir eksikliğidir.
Bizim haritada Shalta adıyla gösterilen yerin sadece tarihsel
önemi var. Burada eski bir kilise bulunuyordu. Etrafındaki ka­
lıntılara bakarak, şimdi Shalta deresi dedikleri akarsuyun kıyısı
boyunca yayılmış bir köy olduğu sonucuna varabiliriz.
Şu anda eski köyün olduğu yerde sadece tapmak harabeleri
var. Bu tapmağın yakınında, Yukarı Acara’nm şimdiki reisi Şerif
Bey’in yeni evi bulunmaktadır. Nerededir köy? Bu soruma tam
bir cevap veren olmadı. Birileri, “Burada yaşayanlar son Hristi-
yan piskoposla birlikte İmereti’ye taşındılar, giderken de kilise­
den kutsal ikonları da alıp götürdüler.” derken; diğerleri ise
sıtmaya yol açan havası yüzünden ahalinin buradan kaçtığını
iddia ediyor.
İkinci iddia daha inandırıcıdır. Gerçekten de Shalta sıtmanın
görülebileceği bir yerdir. Burası, vadideki kayalıkların kovukla­
rına yerleştirilmiş Acara evlerinin bulunduğu yerlere göre topo-
grafik üstünlüğe sahipken, yine de kimse daimi olarak buraya
yerleşmeye cesaret edemiyor. Şerif Bey de her yaz dağlara çeki­
liyor, evini de bekçilere emanet ediyor. Buna karşın kışın burada
yaşamak yakınlarda bulunan diğer yerlere göre çok daha avan­
tajlıdır. Çünkü burada don olayı olmuyor. Shalta köyü Karade­
niz seviyesinden 2.274 feet yüksekliktedir. Hulo’dan ise 1.117
feet daha alçakta bulunmaktadır.
Bulunduğu yerin yüksekliğinin dışında Shalta vadisinin pa­
ralel şekilde konumlanmış olması da iklimi üzerinde etkilidir.
Bu yüzden vadi kuzey ve güney rüzgârlarından korunuyor ve
gün boyunca güneş ışınlarından bolca yararlanıyor. Hulo’da 27
ve 28 Mayıs’ta bulutsuz bir havada sıcaklık 15 °R’ye bile ulaş­
mamışken; burada 30 ve 31 Mayıs’ta sıcaklık 23 °R’ye kadar ula­
şıyordu. Yukarıda söylenenlerden görüldüğü gibi iklim farkı
Shalta’nın bitki örtüsünü önemli ölçüde etkiliyor.
Yukarı Acara 4 3
Hirhati43 dağından (Arsiyan sırtına aittir) başlayan Shalta va­
disi, doğudan batıya doğru yönelmekte ve Shalta deresi ile Pur-
tio köyü yakınındaki Büyük Acara deresinin birleştiği yere kadar
ulaşmaktadır. Burada bir araya gelen akarsu, Çoruh’la birleştiği
yere kadar Acara suyu adını almaktadır.
Hirhati yakınındaki geçide kadar tırmandığımız Shalta vadi­
sini betimlemeden önce Shalta kilisesi ve Şerif Bey’in evi üze­
rine birkaç söz söylemek istiyoruz.
Yukarı Acara’nm geçmişinden kalan en iyi anıt Shalta44 kili­
sesidir. Bunun Acara’da arkeolojik incelemeye değer tek harabe
olduğunu söylemek mümkündür. Görüldüğü kadarıyla, Kara­
deniz kıyısının geçmişteki çalkantılı yaşamı Yukarı Acara vadi­
sine pek dokunmamış.
Acara’da arkeolojik amaçlı geziler yapan By. Bakradze’nin dü­
şüncesine göre, Shalta kilisesi yapısı itibarı ile Gürcistan’da kilise
mimarisindeki gelişiminin en iyi dönemine yani 10. yüzyıla45 aittir.
Kilisenin uzunluğu 25 adım, genişliği de 25 adımdır ve çatıya
kadar 4 sajen yüksekliğe sahiptir. Bütün bina içeriden ve dışarı­
dan killi kireçtaşmdan kesik taşlarla kaplanmıştır. Kilisenin iç
bölümü sıvanmış ve tamamen aziz freskleriyle donatılmıştır.
Boyalar ve yazıtlar çoğu yerde korunmuş ancak tarihsel yazıt­
lara hiçbir yerde rastlanmıyor. Kurtarılan resimlerde güzelliğin iz­
leri fark ediliyor. Batı yönündeki girişin kapı nişlerinde İsa,
Meryem Ana ve Vaftizci Yahya tasvir edilmiştir. Bunlar kilisenin en
iyi freskleridir. Kapılara resmedilmiş tasvirlerde Yunanca yazıtlar
var. Tonozun derinliğinde, sunağın üstünde Hz. İsa devasa bir fi­
gürle tasvir edilmiştir. Hz. İsa elinde eski Gürcü alfabesiyle46 ya­
zılmış bir kitap tutmaktadır. Etrafında ise aynı nitelikteki yazıtlarla
(43) bofbb^cno
(44) Burada ve diğer her yerde tapmağa ait çizimler Giorgi Kazbegi tarafından yapılmıştır.
Bunları D. Bakradze “Acara ve Guria’da Arkeolojik Geziler” kitabının ekinde yayım­
lamıştır.
(45) D. Bakradze’nin ön raporu “Guria, Çürüksu ve Acara Araştırmalan.” Rusya İmpara­
torluğu Coğrafya Demeği Kafkasya Şubesi Bülteni, c.2,No:5 1874 yılı.
(46) Hutsuri diye bilinen eski Gürcü alfabesi. (R.A.)
44 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Shalta
azizlerin tasvirleri bulunmaktadır. Tavan, kesme taş sütunlar üze­
rine dayalı zarif kemerlerle oluşturulmuştur. Giriş güney yönün­
den zarif bir şekilde işlenmiş kemer görünümüne sahiptir. Her iki
yanda ek binaların harabeleri görülmektedir.
Tüm kilise, eskiden çift duvarla çevriliymiş ve duvarların dı­
şında eski bina harabeleri görünüyor. Bu harabelerden biri, iki
katlıdır; alt katta toprağın altındaki bölümde toprağa gömülü
vaziyette dört büyük küp saklanmıştır.
Alt kat şaraplann saklandığı mahzen, üst kat ise şarap damıt­
mak için kullanılıyor olmalı. Kilise şimdi öyle bir harap durumda
ki, yıkılması için duvardan bir taş çekip çıkarmak yeterlidir.
Hulo ve Shalta harabelerinin kutsallığına yerel halk güçlü bir
şekilde inanmaktadır. Bu tapınakların mucizeleri üzerine çok
şey anlatılıyor. Evini kilise harabelerinin üzerine inşa eden Şerif
Bey’in babası Ahmet Paşa, üç gece üst üste korkunç kâbuslar
gördüğü için evi bozup başka yere taşımayı düşünmüş. Shalta
kilisesi hakkında anlatılan bir olaya göre, birkaç yıl önce iki hoca
kiliseyi camiye çevirmeye kalkışmış. Ancak çok geçmeden çıl­
Yukan Acara 4 5
dırmışlar ve vahşi yaratıklar gibi ormana kaçmışlar. Şerif Bey’in
bir çobanı kışın koyun sürüsünü kiliseye sokmuş, çok geçmeden
iki yüz kadar koyun telef olmuş, çobanın kendisi de boynunu
kırmış. Bütün bu ve buna benzer olayları halk, kutsal mekân­
lara yapılan hakarete karşılık İsa’nın öfkesi olarak açıklıyor.
Shalta’da buralı Bey’in evinde neredeyse bir hafta kaldık. Ev
sahibi bizi doğuya özgü konukseverlikle ağırladı. Evinin Avrupai
bir görünümü var. Ana bina dışarıdan sıvanmış, içerden de yağlı
boyayla boyanmıştır. Derenin kıyısında ve yeşilliklere gömülü
bir evdi bu.
İç dekorasyon, yarı Avrupai bir görünüm arz ediyor; sandal­
yeler ve masalar var. Evi bitirdiği zaman misafir odasını Avrupai
tarzda döşeyeceğini söylüyor ev sahibi. Büyük evin yanında iki
katlı, küçük bir konuk evi inşa edilmiş. Konuk evi, üst katta
büyük pencereleriyle yarı Avrupai oda, alt katta ise tamamen As­
ya’ya özgü düzenlenmiş iki odadan ibarettir. Burada, avluda
güzel bir değirmen kurulmuştur. Bir de buna bütün mobilya ve
değirmenin de Bey’in elinden çıktığını eklersek, ev sahibinin
çiftliğinin tüm ayrıntılarını büyük bir keyifle anlatmasının ne­
deni anlaşılır olacaktır.
Şerif Bey 45 yaşında, ortalamadan daha uzun diyebileceğimiz
boyda, tipik Gürcü simasına sahip bir adam. Çok akıllı, hoş soh­
bet, esprili ve kendini geliştirmiş biri. En önemlisi de elinden
her iş geliyor. Kendi eliyle yaptığı, üzeri altın kakmalı ve gümüş
işlemeli bir kılıç gördük. Silahın tüm ayrıntıları Şerif Bey’in el­
lerinden çıkma. Bu yine bir şey değil, bakırdan küçük bir top
bile dökmüş Şerif Bey; oldukça temiz işçilikle ceviz ağacından
birkaç güzel sandalye ve divan da yapmış. Dahası Şerif Bey aynı
zamanda iyi bir ressamdır. Evin neredeyse tüm duvarlarını onun
yaptığı resimler süslüyor. İşte Şerif Bey’in dışarıdan bakınca öne
çıkan özellikleri bunlardır.
Şerif Bey’in 13 çocuğu ve 3 karısı var. Çocuklarının eğitimine
özen gösteriyor ama hiçbir yerde öğretmen bulunmuyor ne
yazık ki. Şimdi öncelikle düşünülmesi gereken ortanca çocuk-
 Yukarı Acara 4 7
4 6 |Bir Rus Generalinin Günlükleri

bahşetmiş; belgeler arasında,

ların geleceği, çünkü iki büyüğü artık kendi yolunu tutmuş.
tıpkı Gürcü kralları döne­
Bunlardan biri Ardahan’da hâlâ m üdür... Diğeri, hani bizim de
minde yapıldığı gibi çubuğa
tanıdığımız Murtaz Bey, yakın zamana kadar Hulo’da müdürlük
sarılmış çok eski bir belge
yapmaktaydı. Ancak daha sonra babasının isteği üzerine göre­
bulduk. Belge sararmış ve
vinden ayrıldı. Şerif Bey iyi bir Müslüman, Kuran’m özündeki
yıpranmış. Kronikası kalma­
anlamın peşinde... Bu yüzden fanatizmin ve din adamları sınıfı­
mış durumda. Ancak imza
nın düşmanıdır. Ancak bu durum, çocuklarına Müslümanlığı
gösteriyor ki, bunu Yuhanna
öğretmesine engel teşkil etmiyor. Çünkü Şerif Bey, “her insan,
Atabey’in adına Hulo ve
her şeyden önce Tanrı’yı ve kendi dinini bilm eli.” şeklindeki
Almes48 ahalisine Patrik Ge-
temel düşünceyi baz alıyor. Şerif Bey çocuklarına Kuran dışında
rasime Cakeli vermiş.
Fars dilini öğretiyor. Şimdilerdeyse onlara, Rusça, Gürcüce ve
müzik eğitimi aldırıyor. Çocuklar, iki ay önce, Ahaltsihe oku­ Batum’a gönderdiğimiz
lundan mezun bir Müslüman öğrencinin eğitmenliğinde Rus dili adamı beklerken 3 Haziran’a
derslerine başlamışlar. Artık Rusça okuyabiliyor, biraz da konu­ kadar Shalta’da kaldık. Bu
şabiliyorlar. Müzik dersini de bir Türk müzisyen veriyor. Bu süre zarfında etrafımızda her
Şerif Himşiaşvili
alanda oldukça başarılılar, ama özellikle çocukların gelişime gün çeşitli nedenlerle Bey’e
(1829-1892)
uygun olmayan müzik aletlerinin seçimi, bir de müzik dersi gelen Acaralı kalabalık grup­
veren redif üstadının tercihi, pek beğenilecek gibi değil. lar oldu. Bu gelenlerin hepsi sırayla teker teker Bey’e yaklaşıp el­
bisesinin ucunu öpüyor, elini alnına götürüp, geri çekiliyor ve
Orkestra iki klarnet ve bir kornodan47 oluşmaktadır. Bey, biz-
uygun bir mesafede durarak kendi sorununu dile getiriyordu. Bir
leri memnun etmek için ailesinin yazı geçirmek için gittiği Bako
yazar, “Bir halkı tanımak için, o halkın karakterini, değerlerini,
köyünden kendi orkestrasını getirtti. Genç müzisyenler bir hafta
boyunca günde iki kez kafa şişirecek derecede gürültülü konser zaaflarını öğrenmek için mahkemeye gitmeniz yeterlidir.” demiş.
verdiler bize. Ama çocukların bir günahı yok bunda; onlar ger­ Biz de buna, “Yukarı Acara’nm gelenek-göreneklerini tanımak için
birkaç hafta Şerif Bey’in evinde kalmanız yeterlidir.” sözlerini ek­
çekten çok yetenekli ve kültürlü...
lerdik. Yine bu harika insan hakkında konuşma fırsatımız olacak.
Bey’in kütüphanesi birkaç Türkçe ve bir Rusça kitaptan olu­
Şimdi Shalta’da bulunduğumuz günlerle ilgili birkaç söz söyle­
şuyor. Bu kitap Konstantin Ushinski’nin Rusça “Ana Dil” kita­
mek istiyoruz.
bıdır. Bey’in Gürcüce kitapları yok, çocuklar çok az Gürcüce
konuşuyorlar. “Çok tuhaf,” diyor Bey, “çocuklar kendi ataları­ Burada yaşayanların bize aktardıklarına göre, Shalta deresi­
nın dilini bilmiyorlar. Bu zamana kadar Ardahan’da annelerinin nin paralelinde, güneye doğru, Yukarı Acara’nm üç büyük top­
evinde yaşadıkları için böyle oldu,” diye de ekliyor. luluğunun yaşadığı Meretishevi49 vadisi bulunmaktadır. Bu
bizim için tam bir keşifti, çünkü bu vadi bizim 5 verst’lik hari­
Bey bize, içi fermanlar ve esnaf tezkeresiyle dolu kocaman
bir sandık gösterdi. Tüm bunları babasına ve dedesine Sultanlar
(48) Şimdiki Oktomberi köyü (Hulo kasabası) (R.S.)
(49) 83(5)0^)0116330
(47) Korno: Obua ailesinden üflemeli bir enstrüman.
48 Bir Rus Generalinin Günlükleri
tamızda tamamen es geçilmişti. Shalta deresinin sol kıyısını
takip eden bu sırta ise yanlışlıkla İmerhevi denmiş.
Gezimiz bize, Meretishevi vadisinin uzunluk olarak Shalta
vadisinden aşağı kalmadığını, ama sadece ondan dar olduğunu
gösterdi. Meretishevi deresi Çiruhi50 dağından (Arsiyan sırtında)
çıkmaktadır. Her iki kıyısında 11 köy kurulmuş olup Portio51
köyünün altında Acara suyuna karışmaktadır.
3 Haziran’da, sabah saat 8:15’de Shalta’dan çıktık, vadiden
yukarıya doğru yöneldik. Bizi konuksever ev sahibimiz berabe­
rindeki kafileyle bizzat uğurladı. Güzel bir sabahtı, gün içinde
hava sıcak olacaktı belli ki.
Shalta deresi vadisi Shalta Kilisesi’nin orada oldukça genişler.
Burada suyun hızı çok yüksek değildir. İçinde bol balık (alaba­
lık) var. Ancak biz doğuya doğru ilerledikçe dere yatağı daralı­
yor ve komşu dağların etekleri daha dik bir şekilde iniyor.
Shalta’dan çıkar çıkmaz yol yukarıya doğru yükseliyor ve çok
geçmeden, aşağıda bir yerlerde gürleyen derenin sesini zar zor
duyuyoruz. Etrafımız orman. Sadece yer yer küçük mısır tarla­
ları görünmektedir. İçinde ceviz, armut ve ulu kestane ağaçları­
nın da bulunduğu orman genelde meşeliktir. Tüm yol boyunca
gövdelerini sarmaşık, karayemiş ve güney florasına ait diğer tür­
lerin sardığı meyve ağaçları görülüyor. Seyrek olarak çam ağa­
cına da rastlıyoruz fakat her yerde meşenin hâkimiyeti göze
çarpmaktadır. Abastumani’den çıktıktan sonra ilk kez üzerin­
den bir kağnının rahatça geçebileceği, oldukça iyi sayılabilecek
bir yola çıktık. Ev sahibimiz bunun kendi emeğinin bir ürünü
olduğunu gururla belirtiyor, hatta bu yüzden hükümetin ağır
eleştirisine hedef olmuş ve bu yararlı işe son vermek zorunda
kalmış. Her ne olursa olsun, her türlü politik bakış aşısından ba­
(50) Pıoft-gbo
(51) Shalta’yı Meretishevi’den ayıran sırt, deniz seviyesinden 3724 feet yüksekliğindedir.
Meretishevi köyleri şunlardır: Tsiahe (Tziahi-RS), Daçidzeebi (Darçidzeebi-RS.), Cim-
işauri (Cumuşauri-RS), Papaşvilebi, (Papoşvilebi-RS) Mahalakidzeebi, Matzkvalta,
Kobalta, Karapeti, Tuani (Dğvani-RŞ.) ve Kidzinidzeebi.
Yukarı Acara 4 9
ğımsız olarak biz bu yolun düzene sokulmasından dolayı ev sa­
hibimize minnettarız.
Shalta’dan üç verst uzaklıkta tuğla renginde oldukça kalın bir
kil tabakasına rastladık. Kilin yumuşak bir tütündendi bu tabaka.
Yürüdüğümüz yol boyunca düşsel desenler şeklinde karşımıza
çıkıyordu. Bölgedeki ahali bu kili hiçbir şekilde değerlendirmi­
yor. Vadi gittikçe daralıyor, uçurumlar keskin bir şekilde dikleşi­
yor. Saat 9:45’de Kvatia köyünün dev pınarına vardık. Dinlenmek
için burada durakladık. Bu yer Shalta’dan 970 feet yüksekte bu­
lunuyor. Ekibimiz atıştırmalık bir şeyler hazırlayana kadar ben
Kvatia’nm meşhur pınarını görmeye gittim. Pınar gerçekten
m uhteşem ... Bir kayadan çıkmakta ve çok yüksek debisi var.
Dakikada yaklaşık beş kova doldurur diyebilirim. Suyun sıcak­
lığı ise 6 °R derece civarında. Yöre halkının dediğine göre, yazın
sıcak dönemlerinde suyu çok daha soğuk, kışın ise buhar çıkacak
kadar ılıktır. Halkı bu kadar şaşırtan bu olayın basit bir açıklaması
var, su, yıllık ortalama sıcaklığını koruyan toprak tabakasından
çıkmaktadır. Bu yüzden bu su yazın bize soğuk, kışın ise sıcakmış
gibi gelmektedir. Bu pmann sıcaklığı, bu yerin ortalama yıllık sı­
caklığının en iyi göstergesidir.
Dinlenme yerinde meraklı büyük bir kalabalıkla karşılaştık.
İnsanlar sıra ile Şerif Bey’in yanma gidiyor, giysisinin eteğini
öpüyorlardı. Selamlaşma faslının ardından ev sahibimiz köylü­
lerle sohbete koyuldu. Bu insanlar beylerine çok saygı duyu­
yorlar; her şeyde Bey’e mutlak itaat ediyorlardı. Ağırbaşlı adamın
biri Bey’e, bir genç kızın baba evinden sevdiğine kaçtığını; başka
biriyle asla evlenmeyeceği konusunda haber gönderdiğini an­
lattı. Burada ahlak normları oldukça katıdır. Hatta kadınlar ya­
bancı adamların gözüne bile görünemiyorlar; olay bu yüzden
doğal olarak bizi çok şaşırttı. Tam da bu konu konuşulurken
genç kızın sevdiğinin babası geldi. Bu yaşlı adam, bütün bunla­
rın gerçek olduğunu onaylayıp, kızın şimdi kendi evinde yaşa­
dığını söyledi ve eliyle uzakta çalılıkların içinde oturan, beyaz
çarşafa bürünmüş varlığı gösterdi. Bu kişi işte bu romanın kah-
5 0 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
Yukarı Acara 51

ramam olan genç kızdı. Zavallı kız belli ki, Bey’in gelişini duy­
Yol, Kvatia Köyü’nden tekrar yukarıya doğru yöneliyor. Vadi
muş, korunma talebinde bulunmak için buraya gelmiş ancak
gittikçe daralıyor, su köpük bağlıyor, gürültüyle aşağıya doğru
Bey’in yanma gitmeye pek cesaret edememişti. Bu evliliğe evin
iniyor. Etrafımız orman. Burada meşeye rastlamıyoruz. Onun ye­
tek büyüğü olan, kızın erkek kardeşinin karşı çıktığı anlaşıldı.
rini huş ve çam ağaçları alıyor. Çok geçmeden Shalta deresinin
Şerif Bey bu sert kardeşi huzuruna çağırttı ve kız kardeşinin
sol kıyısında yer yer konumlanmış 20 evden oluşan Merle Köyü
mutluluğuna engel olmayacağına dair söz aldı. Genç adam
görünüyor. Köy, Shalta’dan 1.110 feet yukarıda bulunuyor. Bun­
Bey’in giysisinin eteğini öptü ve bir onay belirtisi olarak orada
dan sonraki yol Hihadziri Köyü’ne kadar tek düzedir. Sadece yer
müstakbel eniştesinin babasına sarıldı. Bey’in sayesinde bu olay
yer iniş-çıkışlara rastlıyoruz. Öğleden sonra saat tam l:0 0 ’de
da tatlıya bağlanmış oldu. Aksi takdirde bu iş kan dökülmeden
küçük bir ırmağın üstüne uzatılmış bozuk bir köprüden geçi­
halledilemezdi. yoruz. Bu küçük ırmak, Shalta deresine sağdan dökülmektedir.
Bu durum oldukça dikkatimi çekti ve Bey’e sıkça bu tip so­ Bu küçük ırmağın suladığı vadi ve burada kurulan 10 hanelik
runları çözmek zorunda kalıp kalmadığını sordum. “Son za­ köy, “Puşrukauli” olarak adlandırılıyor. 50 dakika sonra artık
manlarda oldukça sık... Halk çok değişti, eski geleneklere artık Hihadziri Köyü’ndeki Shalta deresi üzerine kurulmuş köprü­
uymuyorlar,” diye yanıtladı Bey. Acara’da “nihilizm” diye geçir­ deydik. Burası Karadeniz seviyesinden 3.694 feet yükseklikte­
dim içimden. dir. Shalta’dan Hihadziri’ye kadar menzil 15 verst olmalı.
Bu arada burada neredeyse gözlerimizin önünde gerçekleşen Hihadziri köyünde 20 hane bulunmaktadır. Burada Shalta de­
başka bir olayı da anlatabiliriz. Bir genç adam tarlada çalışan bir resi belirgin bir eğime sahiptir. Akarsu adeta oyuğun kenarlarını
kadına sözle takılmak iste­ dağıtıp oradan öyle çıkmaktadır. Arsiyan ana sırtından teras şek­
miş. Buna karşılık kadın, linde inen oyuğun geniş tabanı köyün yarım verst üstünden net
gözü kara delikanlıya haka­ bir şekilde görünüyor. Bu teraslarda ekilebilir araziler bulunu­
retlerde bulunmuş, genç yor. Buraya Sukuana52, Aşağı Thilvana, Yukarı Thilvana, Mansui53
adam da ona tüfeğin dipçiği ve Bako köyleri yerleşmiş vaziyettedir. Bu köylerin kapladığı alan
ile vurmuş. O zaman da bu her yönden yüksek dağlarla kapatılmıştır. İçinde yaklaşık 12 ha­
kahraman kadın davetsiz nenin bulunduğu Bako köyü diğerlerinden daha yüksekte bu­
misafirin kemerinden han­ lunuyor; Bako Hihadziri’den 1.330 feet, Shalta köyünden de
çerini kapıp, delikanlıya bir­ yaklaşık 3.000 feet daha yüksekte bulunuyor.
kaç ölümcül darbe indirmiş. 3 Haziran’da, öğleden sonra saat 3:0 0 ’te, Shalta deresinin üst
Yaralı adam kendisini bir bölümüne kurulmuş olan Bako köyüne vardık. Burada Şerif
kadının yaraladığını itiraf Bey’in kır evinde kaldık. Ev harika bir düzlükte tek başına du­
etmeye cesaret edememiş. ruyor. Bey’in bu kır evine Koçak diyorlar. Bey burada ilkbahar ve
Zaten bu yörede öç alma sı­ sonbaharda hayvanları otlaklara getirip götürürken birkaç gün
radan bir olay olduğu için kalmaktaymış.
Nuri Himşiaşvili, Cemal Himşiaşvili, tüm bunları kanlısının üze-
Isa Himşiaşvili, 1881 rine atmış. (52) Skvana (R.S.)
(53) Mumsuyu olmalı, şimdiki Mtisubani (Hulo kasabası) (R.S.)
 Yukarı Acara 53
52 Bir Rus Generalinin Günlükleri

Bako köyünün çevresi Ğorcomi köyüne benziyor; yine öyle

terasımsı araziler, derin dik oyuklar var. Bu oyuğun her yanın­
dan akıp gelen sular Shalta deresini oluşturuyor. Bu derenin tam
doğusunda sarp Hirhati dağı yükseliyor. Ardahan’dan ve Ahalt-
sihe’den Batum’a giden büyük kervan yollan Bako köyünün için­
den geçiyor. Bu yollardan biri Hirhati dağını kuzeyden diğeri de
güneyden dolanmaktadır.
Hirhati dağı deniz seviyesinden 8.534 feet yükseklikte ve ara
katmanlı yumuşak kumtaşmdan oluşuyor. Yağmurun ve diğer
atmosferik olayların asırlar boyu etkisi sonucunda dağın batı ya­
macı tamamen çıplak hale gelmiş. Dağın bu kayalık yüzeyinde
parlak kırmızıdan kül rengine kadar değişik renklere rastlanı­
yor. Dağın ortasından tam batıya doğru sert kumtaşmdan bir pa­
yanda ayrılmakta; bu kol ana sırta dar boğazla bağlanıp
insanoğlunun üzerinde duvarlar ve kuleler yapmayı başarabil­ Hihani Dağı
diği büyük doğal bir kaleyi oluşturmaktadır. Bu yapı Hirhati Ka­ Foto Zurab Surmanidze, 1980 yılı
lesi adıyla biliniyor. Kale orman şeridi hattı hizasında bulunuyor.
Yüksekliği deniz seviyesinden yaklaşık 6.500 feet. Yapı, 4 kule­ Söylenceye göre Hirhati kalesini Kraliçe Tamara, Timur-
den oluşmakta, adeta sarp kayalıkların üzerinde asılı vaziyette lenk’in işgalinden önce yaptırmış. Bunu bize aktaran Acaralı,
olup Bako köyünün 2.300 feet üstünde bulunmaktadır. Bu ku­ “Bu kalede kraliçeyi kuşatma altına almışlar, fakat uzun bir
leleri inşa etmek neyine gerekti insanoğlunun, anlaşılamıyor. İki zaman direnmiş kraliçe. Dağın altından Zarzma’ya kadar yol ka­
kule yükseltilmiş burunlarda yalın halde duruyor, diğer ikisi de zıttırmış ve oraya dua etmeye gidiyormuş.” diye anlattı.
birbiriyle yüksekliği 2 arşın54, kalınlığı ise 2 feet olan bir çift du­ Timurlenk bunu bir keşişten öğrenmiş ve kraliçeye Zarz-
varla bağlantı halindedir. Duvarlar arasında beş ev kalıntısı ve ma’da pusu kurmuş. Bir cumartesi günü kraliçe akşam ayinine
taşla örülmüş derin bir su haznesi günümüze kadar ulaşmıştır. giderken, düşman askerinin saldırısına uğramış. Başka çıkış yolu
Harabelerin birinde, Shalta’daki ile aynı boyutlarda, tamamen bulamayan Kraliçe Tamara zehir içmiş. Bu anlatılan olaydaki
sağlam dört büyük küp bulduk. Belli ki, bu ulaşılamaz kaleye kronolojik hataya rağmen, Acara geçmişi üzerinde popüler bel­
sığındıkları zaman bu küpleri ve su haznesini yağmur suyunu leği göstermesi açısından bu söylence dikkate değerdir. Hirhati
biriktirmek amacıyla kullanmışlar. adı bir başka olayla da ilintilidir. Şerif Bey’in dedesi Selim Paşa
meğer Sultan’m zulmünden bu kalede korumuş kendini ve hatta
Kaleye doğru inanılmaz derecede bozuk ve dik bir patika çık­
söylediklerine göre, çok sevdiği atını da bu kaleye, yanma ge­
maktadır. Yukarı Acara manzarasını yüksekten görebilmek için
tirmiş.
zaman zaman tırmanarak da olsa patikayı çıktık.
Kale duvarlarından görülen çevrenin muhteşem manzarasıyla
mest olduk. Arsiyan sırtı meridyen boyunca uzanmaktadır; bu
(54) 1 Arşın: 71 cm.
54 Bir Rus Generalinin Günlükleri
sırtta, bulunduğumuz yerden güneye doğru, Arsiyan dağının kör
zirvesi yükselmektedir. Burada, neredeyse yanıbaşımızda, Çiruh
dağının keskin konisi kule gibi yükselip Şavşat ve Karçkal dağ­
ları merkezden dışa doğru yöneliyor. Hemen batıya doğru Shalta
vadisi kıvrılarak gitmektedir. Bako’dan Hihadziri’ye kadar tüm
köyler işte bu alana kurulmuştur. Kuzeybatıya doğru Yukarı
Acara dağları yükseliyor. Uzakta da bizim Guria sınırında yükse­
len dağlann karla kaplı zirveleri bütün beyazlığıyla görünmekte­
dir. Çevremizdeki yaklaşık 150 verst’lik menzili görebiliyoruz.
Bütün bu alanlar çatlaklar ve dev konilerle kaplanmıştır. Kale
bitki örtüsü açısından oldukça fakirdir. Kalenin içini dolduran
dökülmüş taşlar arasında iki-üç eğrilmiş bodur çam, eğrelti otu
ve yaban Kafkas orman gülü çalılıkları görülmekte. Bize burada
kara keçilere ve ayılara rastlayabileceğimizi söylüyorlar. Ancak
hiçbir canlı izine rastlamadık. Sadece uzaktan Hirhati’nin batı
yamacı gibi ulaşılmaz yerlerde yaşayan Kafkas dağ tavuğunun
ötüşü duyuluyordu.
Geri dönerken Hirhati dağının dibindeki, Alp gölünü ziya­
ret ettik. Bu göl Shalta deresinin sağ kaynağını besleyen üç göl­
den biridir. Yaklaşık 200 adım çapında ve Alp göllerine özgü
tüm özellikleriyle öne çıkmaktadır. Tamamen kristal şeffaflığında
soğuk ve berrak olan bu su, taşlı zemininde parıldamaktadır.
İçinde, yosun ve sazlık yok hiçbir şekilde, bol balık (alabalık)
var.
Şimdi de Bako’nun diğer önemli değerlerinden biri olan bu­
zullu mağaralarından söz etmeliyiz. Şerif Bey’in evinin yakınında
üzeri taş yığınları ile örtülü kumlu kireçtaşmdan oluşan kayalı­
ğın içinde her daim buz bulunan mağaralar bulunmaktadır. Bu­
radaki buzlar sadece kışın erimektedir. Burada mucize olarak
görülen bu doğa oyununu, mağara çatlaklarındaki suyun güçlü
bir şekilde buharlaşması ile açıklayabiliriz.
Bako civarında, eski bir mezarlıkta taş yığınlarının yanında,
uzunluğu 3.5; genişliği 2.5; kalınlığı 0.5 feet olan taştan yapılmış
büyük bir haç gördük. Yakınlarında yaptığımız incelemelerden
Yukarı Acara 55
sonra eski harabelerden birinin üzerinde durduğumuz sonucuna
varıyoruz. Arazi yüzeyine ve içine gömülmüş düzgün kesik taş­
lar bize By. Bayern tarafından Mtsheta’da55 gerçekleştirilen kazı­
ları hatırlatmaktadır. Yakınlarda bir yerde kaldırım taşları ile
kaplanmış dolmene benzer dikdörtgen bir çukur buluyoruz.
Bölgenin Hristiyanlık dönemi öncesine ait bir kalıntı olmalı bu...
Yukarı Acara tarihi eser kalıntıları bakımından pek zengin
sayılmaz. Bu yüzden küçük bir Hristiyan kilisesi harabelerinden
söz etmek istiyoruz. Bu harabeler Kalota köyü ve Hihadziri köyü
arasında kalan, Vardis Tsihe56 Kulesi yakınında, küçük bir va­
dide bulunuyor.
Şerif Bey’in kır evinde hafta boyunca kaldık. Onun evinin
önünde güzel bir düzlükte kurulmuş Kürt çadırındaydık. Acara
beyi bizim rahat etmemiz için çabalıyordu. Sıklıkla civarda yü­
rüyüşe çıkıyor; ülkedeki günlük yaşam biçimlerine tanık olu­
yor, şarkılar dinliyor, danslar seyrediyor, tüfek atışlarını ve cirit
oyunlarını izliyorduk. Ev sahibimizin çocuklarının icra ettiği
konseri dinliyorduk her gün. Tüm boş zamanlarımızı bunlarla
geçiriyorduk. Şerif Bey ve oğlu Murtaz Bey bir an olsun bizi yal­
nız bırakmıyorlardı. Bu ülke hakkında yeterince izlenim elde
etmiş bulunuyorum. Kısaca bunları burada aktarmak istiyorum.
Acara, Yukarı ve Aşağı Acara olmak üzere ikiye ayrılıyor. Yu­
karı Acara temelde beş vadiden oluşuyor. Bunlar; Hulo, Gor-
comi, Beğleti, Shalta, Meretishevi ve Cvani57 vadileridir. Cvani
vadisi hariç bütün vadiler, Arsiyan sıradağlarının kollarından
oluşmaktadır ve aynı özelliklere sahiptirler.
Acara-Guria ana sırtından Sönümlü dağının olduğu yerde
dağ çatal gibi ayrılıyor. Bu çatal Kvabliani deresi ve Acara ara­
sında doruk hattı çizgisini oluşturuyor. Bu dağ çatalı yaklaşık 5
verst kadar güneye doğru yöneldikten sonra keskin bir şekilde
(55) 9 e 6oOT*
(56) 3 ó(óepoü-3 b 3 : Gül Kalesi
(57) 3 3 ¿ 6 o
5 6 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
doğuya doğru dönmekte, en son Mrgvalmindori’nin çevresini
dolanıp güneydoğuya doğru Yalnızçam diye adlandırılan Şavşat
sınırına uzanmaktadır. Yerel halkın değişik isimlerle tanıdığı
Şavşat’ın kuzeydoğu köşesinde dikili kocaman dağa benzer ola­
rak bu sırtı Vahuşti, “Arsiyan” ismiyle anıyor. Arsiyan sırtı kendi
uzunluğu boyunca aynı özellikleri taşımaktadır. Bu sırtın geniş
tepesi düz şerit halinde uzanmış olup Alplere özgü zengin düz­
lüklerle kaplıdır. Bu düz yayla şeridinde Hirhati, Çiruhi, Ken-
cauri ve Arsiyan zirvelerinin keskin ana hatları yükseliyor. Bu
zirvelerden Kencauri ve Arsiyan volkanik kökenli oluğuna dair
belirgin izler taşıyor, Arsiyan dağı da sönmüş bir volkanın tüm
özelliklerini taşıyor. Bu Alplere özgü mera şeridinin Karade­
niz’den ortalama yüksekliği 8.000 feet’dir. Burası ilkbahardan
sonbaharın başına dek çok sayıda sürünün yayıldığı çok geniş
bir meradır.
Kürtler hayvanlan sadece Acara, Şavşat, Posof ve Ardahan’dan
değil, Kahaberi ve Batum civarından da getiriyorlar. Burada
6.200 feet yükseklikte çamlık başlıyor. Bu yükseklikten Arsiyan
yamaçları batıya doğru alçalıyor, burada çok sayıda payanda ve
birkaç teras oluşturuyor. Bu oluşumlar sırt zirvelerinden uzak­
laştıkça Acara vadisine daha dik bir şekilde iniyorlar. Sırtın bu
orografik58 yapısı vadilerin ve ırmakların karakterini belirliyor.
Türkiye Gürcistanı’nın tamamında olduğu gibi Acara’daki
akarsuların da belirli bir isimleri yok. Bu akarsular isimlerini
birkaç köyden ya da herhangi bir nesneden alabiliyorlar. Bu ne­
denle bir derenin burada birden fazla ismi var. Aynı şeyleri vadi­
ler için de söylemek mümkün. Burada Çoruh, Lazistan akarsuları
ve vadileri bu kuralın dışında olup yeri geldiğinde bunlara deği­
neceğiz. Bizim burada yaptığımız isimlendirmeler keyfidir. Biz
akarsulara ve vadilere ana yapıların isimlerini verdik.
Yukarı Acara’nm tüm akarsu ve vadileri aynı karakterdedir.
Akarsular sırtlardan daha az eğimli yamaçlara doğru akmakta
(58) Orografi: Dağlan inceleyen, oluşumlannı ve özelliklerini araştıran bilim.
Yukarı Acara 57
olan pınarlar ve derelerle besleniyorlar. Geniş tabanlı oyuk bir
şekle sahip bu yerler vadilerin başlangıç yerleridir. Buralar tarım
ve hayvancılık için elverişli alanlardır. Bu alanlarda tıpkı Ğor-
comi ve Bako’da olduğu gibi yerleşim yerleri ayrı ayrı yerleşke-
ler halindedir. Su boldur. Her taraftan akan onlarca kaynak suyu
ortak bir nehir yatağına doğru gürültülü bir akarsuya dönüşüp
oyukların kenarlarından birbirini aşarak geçmektedir. Akarsu­
yun orta bölümü burada başlamaktadır. Bu yer batıya doğru ol­
dukça eğimlidir. Buradaki kaya oluşumları çıplaktır ve vadi
keskin bir şekilde daralmaktadır. Köpük kaplı ırmak, vadinin
tabanında taştan taşa atlayıp gitmektedir.
Akarsuyun orta bölümünün başlangıcından itibaren ülkenin
doğası keskin bir şekilde değişiyor; Arsiyan’ın yayvan sırtında
artık ormanâ rastlanmıyor. Burada daha çok Alpler düzlük şeri­
dine has karakteristik bitkilere rastlanmaktadır. 6.200 feet yük­
sekliğinde ise çamlık başlıyor. Yukarı Acara’da bu ormana sadece
akarsuyun üst kesimlerinde rastlanır. Ancak burada da tam bir
iğne yapraklı orman şeklini almıyor. Çok geçmeden orta kuşağa
ait karakteristik ağaç türleri beliriyor; kayın, huş, kızılağaç ve
meşe, meyvelerden ise armut ve elma var; 5.500 feet yüksekli­
ğine kadar ceviz ve kestane ağaçlarına, az aşağıda ise üzüme rast­
lıyoruz.
Burada zeytin yetişmiyor. Bu bitkinin fidanlan Shalta’da, Şerif
Bey’in bahçesinde tamamen kurumuş. Tüm bunlardan anlaşıla­
cağı gibi, Acara doğası bitki örtüsü açısından çok zengin...
Ancak yerin topografik bakımdan özgün oluşu insanların ev
kurmasına pek imkân vermiyor. Dağın dik yamaçları, içinde sey­
rek de olsa işlemek için elverişli küçük alanların bulunduğu or­
manlarla kaplıdır. Bu ekilebilir arazilerin yakınma, hani bazen
insanın yaya gezerken bile zorlanabileceği bu yerlere Acara ev­
leri iliştirilmiştir.
Arsiyan sırtının ve Yukarı Acara vadilerinin karakteri, ula­
şım imkânlarım belirlediği gibi yolların karakterini de belirle-

58 Bir Rus Generalinin Günlükleri
mekte. Alplere özgü bu çimenlik şeritte her yönden gidiş-geliş,
yol olmaksızın da mümkün iken; vadide sadece akarsu boyunca
hareket etmek mümkündür. Yollar sadece yayalar ve yük hay­
vanları için elverişli olup bazı yerlerde de hem yayaların hem de
yük hayvanlarının geçmesine uygun değildir. Bu yüzden teker­
lekli araçlar üzerine konuşmak bile gereksiz. Hem yaz hem de
kış mevsimleri için en kullanışlı olanı ise tsiga59 dedikleri küçük
kızaklardır. Bu teçhizat kışları dağdan saman indirmek için kul­
lanılıyor; buradakiler, “tsiga” denen bu kızaklara büyük mik­
tarda saman yüklüyor ve onları koşum hayvanlarının yardımı
olmaksızın, sadece bir sürücü yardımıyla kışlaklara kadar indi­
riyorlar.
Kış mevsiminde Arsiyan ve Guria sırt geçitleri ve yolları ge­
çilemez yollardır. Bu durumda yöre halkı thilamuri60 denilen he­
dikleri kullanıyor. Bu ilkel araç, bir feet çapındaki yay şekli
verilmiş ceviz dalma bükülmüş kalın ipler geçirilmek suretiyle
yapılmıştır.
Yukarı Acara’nın ana yolları Batum’dan Keda’ya doğru devam
ediyor; sonrasında Çvani, Büyük Acara ve Shalta vadilerine doğru
ayrılıyor.
Bu yolların hepsi bizi Rusya sınırına götürüyor. Bu yollardan
en iyi olanı yine Shalta ve Bako üzerinden Posof karantinasına61
doğru yönelmektedir. Bu yol bizim arşivlerimizdeki doküman­
larda Güney Acara yolu ismiyle anılmıştır. Yolun en iyi bölümü
(Shalta’dan geçite kadar) Şerif Bey’in emri ile yapılmıştır. Şerif
Bey bölge ekonomisi için yolların önemini çok iyi biliyor, bu
yüzden de Yukarı Acara yollarını geliştirme fikrini tasarladı.
Fakat Türkiye hükümeti, stratejik nedenlerden olsa gerek, Şerif
Bey’e çalışmalarını sürdürme iznini vermedi. Sağduyulu Bey hü­
kümette bir hoşnutsuzluk yaratmamak için çalışmalarını yarıda
(59) goö*
(60) cnbo(^)0>3“36)o
(61) Karantina: Önüne san bayrak asılan sınır veya liman binası.
Yukarı Acara 5 9
bıraktı. Ancak bu kez de halk memnun kalmadı ve son zaman­
larda yolların durumu iyice kötüleşti.
Shalta vadisinden her yıl Batum’a doğru yaklaşık 2.000 adet
yük geçmektedir. Batum’dan sınır binasına kadar bir batman
(18 Girvanka) yük aktarmak 30 kapik etmektedir. Poti-Tiflis
demiryolunun ulaşım üzerinde hissedilir derecede etkisi oldu.
Dediklerine göre iki yıl öncesine kadar kirayla daha çok yük
götürüyorlarmış. Gelecekte Batum-Kars şose yolunun açılma­
sıyla birlikte bu yolla ulaşımın gittikçe azalacağını düşünü­
yorlar.
Shalta yolundan sonra en iyi yollar Büyük Acara ve Beğleti
vadilerinden geçmektedir. Bu son yol üzerinden 1829 yılında
General Sacken’in askeri birliği geçti. Son olarak, en kuzeyde
bulunan ve şu an üzerinde yolculuk ettiğimiz Dertsel yolu di­
ğerlerinden çok daha kötü durumdadır.
Tüm bu yollar Ahaltsihe’ye gidiyor. Guria ile asgari düzeyde
bile olsa gidiş-geliş bağlantısı bulunmuyor. Acara-Guria yüksek
sırt geçitleri sonbaharın başlangıcından ilkbahara kadar kapa­
nıyor. Yazla birlikte ulaşım Sönümlü ve Taginauri62 dağları üze­
rinden sağlanmaktadır.
Zorluğuna rağmen Guria’ya ulaşımın Yukarı Acara ve Guria
için önemi büyüktür. Çünkü Çvani ve Ğorcomi vadisi halkı için
bu yol, hayvanlarını ve süt ürünlerini Ozurgeti’de satabildikleri
tek yoldur. Bu şehir de Yukarı Acara’ya, kendi çapında köy ha­
yatı için gerekli olan küçük eşyaları sağlıyor.
Yukarı Acara’nın toprak verimliliği şu verilerle karakterize
edilebilir: Mısır ortalama bire yirmi-otuz, bazen elli ya da daha
fazla; buğday ise bire on vermektedir. Bu nedenlerle ve işlenebi­
lir topraklarının az olmasından dolayı yerli halk neredeyse sa­
dece mısır ekmektedir. Buğday az miktarda ekiliyor. Bu ürünlerle
burada ticaret yapılmıyor.
(62) Taginuri olmalı (R.S.)
60 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Burada bolca meyve var. Özellikle de elma ve armut çok.
Üzüm ve erik ise azdır. Ceviz ve bilhassa kestane ağaçları ırma­
ğın orta kesimi boyunca bolca bulunmakta, ormanda ise yabani
olarak yetişmektedir. Buradaki meyvenin bereketi ile ilgili bize
çarpıcı bir örnek aktardılar. Cibadzeebi63 köyünde yaşayan Sü­
leyman Bayraktaroğlu’nun yılda 200 put64 meyve veren armut
ağacına sahip olduğunu söylediler bana.
Burada Ozurgeti, Ahaltsihe, Ardahan ve hatta Aleksandre-
pol’den65 bile görece daha az meyve ticareti yapıyorlar. Birkaç yıl
önce Ahaltsiheli Ermeniler Acara’ya gelip üzüm satın alıyor ve bu­
rada şarap yapıyorlarmış. Fakat pek kazanç getirmediği için olsa
gerek artık bu işi sürdürmüyorlar.
Kültür bitkilerinden sadece tütün, o da Aşağı Acara’da olmak
üzere, ekiliyor. Burada ekilen tütün orta kalitede olup kötü Sam­
sun tütününü andırıyor. Tüketim vergisi konulması nedeniyle
tütün ekimi gittikçe azalıyor.
Hayvancılık Yukarı Acara’da özellikle de Ğorcomi ve Nağor-
evi66 köylerinde olmak üzere Bako’da, Hihadziri’de ve Thilva-
na’da67 oldukça gelişmiştir. Hayvanlar genelde süt verenlerden
oluşuyor, ancak bu alanda sadece Guria’ya sınır olan birkaç
köyde iyi kazanç sağlanmaktadır. Ardahan’a bitişik olan yerler
de, Ardahan düzlüklerindeki göçebe Kürtlerin büyük rekabe­
tine maruz kalıyor. Bu nedenle Shalta vadisinde hayvancılık
Chvani ya da Ğorcomi vadilerindekine göre daha az gelişmiştir.
Hayvan sayısı hakkında ise ancak bu alanda elde edilen gelir­
lere bakarak fikir yürütebiliriz. Koyunculuk gelişmemiştir. Bir
tek Bey’in 800 baş koyunu var; diğerlerinin onlarca... Burada
yük havyanı olarak sadece at bulunuyor. Acara’da yerli at cinsi
yoktur. Burada yaygın olan cinsler daha çok kırma, Kürt atı cinsi
(63) Cabnidzeler olmalı (R.S.)
(64) 16,3 kiloluk bir Rus ağırlık ölçüsüdür.
(65) Gümrü şehrinin bir dönem kullanılan ismi.
(66) Nağvarevi olmalı-(R.S.)
(67) oobocn3i>66
Yukarı Acara 61
karışımıdır. Yukarı Acara’da atların toplam sayısı, her evde bir
atın var olduğunu kabul edersek 2.000’i geçmez.
Arıcılık öteden beri Acara’nm zenginliğini oluşturuyorken,
şimdi önemsiz derecede yapılıyor. Bu duruma arıcılığa getirilen
aşırı vergiler neden olmuş daha ziyade... Hiçbir yerde arı kovanı
görmedim. Söylediklerine göre halk, öşür vergisinden kurtul­
mak için kovanlarını sık ormanda saklıyormuş. Bal neredeyse
her evde var ancak bununla ticaret yapmıyorlar.
Burası, değil Avrupa’nın, kendi komşusu Rusya’nın bile hak­
kında neredeyse hiçbir şey bilmediği bir ülkedir.
Acara halkı da bir o kadar enteresandır.68
Son terastan Ğorcomi köyüne inerken büyükbaş hayvan sü­
rüsü gördük. Sürünüit çobanlığını küçük erkek çocukları yapı­
yordu, onların bağırış çağırışları bize kadar ulaşıyordu. Bu benim
oldukça dikkatimi çekti. Acaralılan ilk kez görüyordum, “Acaba
kendi aralarında Türkçe mi konuşuyorlar? Yoksa Acara’da Gür­
cistan’ın izleri silindi m i?” diye kendi kendime sordum. Nihayet
yakınlarına gittik ve adeta büyülendik! Çocuklar kendi arala­
rında Gürcüce küfürleşiyorlardı! Bu vahşi dağ çocukları, kerva­
nımızı görür görmez bağrışmalarını kestiler ve bizi görmek için
yola doğru koşarak geldiler. Durduk... Etrafımızı 12-15 çocuk
ve birkaç yetişkin sardı. Ne güzel yüzleri vardı öyle! Öyle al ya­
naklı ve güzeller ki, üzerlerindeki eski püskü giysileri çıkarsanız
(68) Acara'ya bakışımıza örnek olarak “Batum Üzerine Notlar” makalesini gösterebiliriz. Bu
makaleye Rusya Coğrafya Topluluğu Kafkasya Bölümü bülteninde yer yerilmiştir.
(1875 yılı No:3) Bu makalede Aşağı Acara’da savaş toplan yapıldığı (?); tüm Lazistan
sancağmda yaşayanlann giyim kuşamıyla Çerkeslere ve Gürcülere benzediği (?) ve de
aralannda (herkesin) Gürcüce konuştuğu yazılıdır.
Bu notlar “Notice sur Batoum" broşürünün kötü bir çevirisidir. Bunları bilinmeyen
bir yazar, bundan on beş yıl önce yazmış. Ondan beri bu bilgiler, Tiflis’teki yayınlarda
değişik tür ve başlık altında periyodik olarak tekrarlanıyor. “Notice sur Batoum”
broşürü ilk kez Rusça olarak “Lazistan Üzerine Değerlendirmeler” başlığı ile yayım­
landı. Burada By Morentsi’nin 1876 yılı Kafkasya takvimindeki “Lazistan Üzerine Bir
Değerlendirme” başlıklı notlan da eklenmişti. Bay Bakradze de Bilimler Akademisine
sunduğu ayrıntılı raporu “Çürük-Su, Acara ve Guria” (el yazısı) da bu broşürü kaynak
olarak göstermiştir.
 Yukarı Acara 6 3
62 Bir Rus Generalinin Günlükleri

Bunun nedenlerinden biri de kuşkusuz Türk dilinin kolaylığı­

onları soyluların salonlarında büyümüş çocuklar sanırdınız. Gu-
dır... Şimdi Acara’da Gürcüce okuma-yazma bilenlerin sayısı,
rialılara özgü memleketimin insan tipini hemen tanıdım. Yolu­
beylerin aileleri de dahil olmak üzere parmakla sayılacak kadar
muza devam ettik. Köy neredeyse boş, insanlar az. İş zamanıdır
azdır. Ancak Türkçe okuma-yazma bilen de çok değil. Bilgi kay­
şimdi. Buna karşın bize rastlayan herkes yapılı, düzgün fiziğe
nağı olan okullar Türkiye Gürcistan’ında hiç yok. Medresede ise
sahip ve güzel. Hulo’da, dışardan gelme Ermenileri ve Türkleri
sadece mekanik olarak Kuran’ı ve Müslümanlık disiplini öğre­
gördük. Ancak onlar Acaralılardan tamamen farklıydılar. İşte bir
tiyorlar. Hatta biz okuma yazma bilmeyen Türk müdürler ve su­
Acaralı adamın tipi: uzun boy, düzgün yüz hatları, kartalınası
baylar da gördük.
burun, gururlu bakışlar, başa ustaca sarılmış başlıktan sarkan
uzun sık saçlar... Kadınları ise yakından hiç görmedim. Acaralmm manevi nitelikleri, Müslümanlığın ibadet ve dog­
malarının ezberlenmesi, insanlardaki gözüpeklilik ve Bey’in eski
Acara tamamen Kartveli (Gürcü) soyundan gelen halktan
soyuna karşı körü körüne sadakat karşısında değişip tükene­
oluşmaktadır. Belki Hulo’da bir-iki Ermeni ve Rum’a rastlarsı­
cektir. Acaralıların askeri hizhıete girmeleri için her şeyleri el­
nız, o kadar... Onlar da tüccarlardır. Burada Guria’ya özgü giy­
verişlidir. Acaralılar mükemmel yürüyüşçüdürler, ayrıca her
siler giyiyorlar. İnanç bakımından Acaralılar oldukça sıkı
daim tepeden tırnağa silahlıdırlar. En sevdikleri etkinlik bir he­
Müslümandır. Evde her­
defe ateş etmektir. Bu niteliklerinin yanında halk çok içe kapa­
kes Gürcüce konuşuyor,
nık ve kederlidir; nedense herkes öksüze benziyor. Hiçbir yerde
ancak yetişkinler Türkçe
herhangi bir dans ya da eğlenceye rastlamadığımız gibi şarkı da
de biliyor. Türk dili son
işitmedik. Bu açıdan Acaralılar ve onların kardeşleri olan Kart-
yıllarda fark edilir bir ge­
veller (Gürcüler) arasında büyük farklar var; Acara’da herhangi
lişim gösteriyor.
bir ulusal çalgı aleti de yok. Acaralılar ticarete ve endüstriye çok
Dediklerine göre, on
az eğilim gösteriyorlar. Burada yine de Rum, Ermeni ve Yahudi
beş yıl öncesine kadar,
tüccarlar az ise bu durumu, buralıların başkalarının mülküne
dönemin ve halkın gele­
yeterince saygı göstermemeleri ile açıklıyorlar.
nek sürdürücüleri olan
yaşlılar, kadınlar ve ço­ Acaralıların ev içi yaşantıları dağlık Kafkas halklarmınki ile
cuklar Türk dilini hiç bil­ aynıdır. Ataerkil yaşam biçimi, yaşlılara saygı, dogma haline gel­
miyorlarmış; şimdi yarım miş konukseverlik, ihtiyatlı olma, bilgiye duyulan büyük ilgi ve
yamalak da olsa kadınlar -Transkafkasya’da ender görülen- çalışkanlık. Yukarı Acara halkı
da biliyor. Eğer Türk oto­ gün boyunca çalışıyor. Evin dışındaki tüm işleri erkek yapıyor.
ritesinin Acara’daki 30 Buna karşılık ev içindeki tüm işleri evin hanımı çeviriyor. Kadın
yıllık “fiili” iktidarını göz adeta eve zincirlenmiş gibidir. Dışarıda çalışmaya sadece az nü­
önüne alırsak Türk dilinin fuslu ailelerin kadınları çıkıyor. Ev dışında çalışma ilkbaharda
böylesine yayılmasına şa­ sürüler yaylaya çıkarıldığında başlıyor. Bu zamandan itibaren ev
şırmamak mümkün değil. hanımı bir ya da iki erkeğin eşliğinde yayladadır artık.
Tipik Acaralı
64 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Yukarı Acara |65

Ev hanımları yaz boyunca oradan oraya gide gele süt ürün­

en etkin üyesi olan Ahmet Paşa, Acara’da Türk devlet yetkileri­
lerini hazırlıyor. Çocuklar zaten büyür büyümez çobanlık yap­ nin ilk uygulayıcısı idi.
maya başlıyorlar. Orman yaşamı ve yalnızlık genç çobanların
Sultanın lütfü ile gönlü çelinmiş olan bu Paşa, adeta Türkiye
ruhsal gelişimini olumsuz yönde etkiliyor.
Gürcistam’mn efendisi olarak bu yerlere ilk vergileri getirdi.
Yukarı Acara’da halkın sağlık durumunun mükemmel oldu­ Acara’ya ilk Türk memurlar onun himayesi altında geldiler.
ğunu söylemek mümkündür. Hastalık neredeyse yok gibidir.
Bundan sonraki tüm vergileri Acara’ya bu yolla getirdiler. Bu
Ölüm oranı ise önemsiz derecede azdır. Karakteristik hastalık­
hizmetlerinden dolayı Acara beyleri Türkiye hükümetinden çe­
lardan sadece guatrdan bahsetmemiz mümkündür. Guatr has­
şitli ayrıcalıklar ve fermanlar71 alıyorlardı. Üstelik herhangi bir
talarına yörenin en seçkin ailelerinde bile sıkça rastlıyoruz. devlet hizmetine de tabi değillerdi. Türk/lüzeni bölgede derin
İstanbul hükümeti için Türkiye Gürcistanı daha çok bir gelir kökler salınca, Türkiye hükümeti bu ana kadar adeta unutmuş
(vergi) kaynağıdır ve buradaki tüm yerel yönetim personeli ver­ olduğu Tanzimat’ın, “Sultan’a tabi olan herkes aynı temel üze­
gilerin zamanında toplanmasını başlıca görevleri arasında say­ rinden vergi ödemek zorundadır” ve “devlet sınırları içindeki
maktadır. Artık halk da bu düşünceye alışmış ve müdürlerin, topraklar, mir’e yani devlete aittir” sözlerini yeniden hatırladı.
kaymakamların ve hükümetin diğer memurlarının Sultan’a vergi Acara beyleri bu tuzağa düşünce, hemen muhalefete geçtiler,
toplamak ve toplanan vergilerin kırıntılarından bizzat faydalan­ ancak artık çok geçti. Bu hoşnutsuzluğun tek sonucu beylerle hal­
mak için buraya geldiklerine inanıyor. Yönetimle halk arasın­ kın kendilerini yine aynı safta bulmaları oldu. Türkiye Gürcista-
daki bu anlayış uyumunun sonucu olarak ne adaleti gözeten var, nı’nın her bölümü için geçerli olan bu durum, bu ülkenin
ne yol, okul yapan, hatta ne de kamusal güvenliği sağlayan var; menfaati kimin için önemliyse onların ilgi ve dikkatini hak ediyor.
ne de böyle bir istekte bulunan... Hükümetin bu keyfi sorum­ Bundan otuz yıl önce, Türkiye Gürcistam’nda halka öşür vergi­
suzluğundan şikâyetçi olan yok. Halkın değişmeyen tek arzusu sini yüklemek amacıyla nüfus sayımı gerçekleşti. O zamandan beri
ise Sultan’m vergileri artırmaması idi. Ancak halkın bu ölçülü is­ nüfus sayımı yapılmadığı için Acara’nın resmi nüfusu kırklı yıllar­
teği de gerçekleşmiyor ve içinde bulunduğumuz yüzyılın başında daki sonuçlar baz alınarak değerlendiriliyor. Oysaki pratikte nü­
Acara’ya yüklenen, ancak savaş zamanında Sultan’m talep ede­ fusu önemli ölçüde arttı. Bizzat yerinde güvenilir kaynaklardan elde
bileceği vergi şimdi zorunlu ödenen vergiler arasına girmiş du­ edilen veriler doğrultusunda Yukan Acara’da sonuçlar şöyledir:
rumda. Bununla birlikte askerlik zorunlu hale getirildi. Vergiler Buradaki halk aşağıdaki vergilere tabidir:
halen artmaya devam ediyor ve bana göre Sultan hükümetinin
ayağını kaydıracak olan kaygan yol da bu icraat olacak. D E V L E T V E R İL E R İ N E G Ö R E T A H M İN E N

Osmanlı imparatorluğunda tanzimatın uygulandığı dönemde T O P L U L U K S A Y IS I 20 20

(1 8 3 9 -4 4 )69 Acara pratikte Türkiye’nin vasallık70 yurduydu ve H A N E S A Y ISI 1900 2100
burayı Himşiaşvili bey sülalesi yönetiyordu. Bu bey sülalesinin
K A D IN V E E R K E K
T O P L A M S A Y IS I
11400-1340072 12600-14700
( 6 9 ) T a n z im a tla ilg ili a y r ın t ılı b ilg ile r , y a n i O s m a n lı d e v le t o rg a n iz a s y o n u ile ilg ili v e r ile r:
O b ru ç e v , A s k e r i İs ta t is tik D e r g is i, c i l t .2 , s f . 2 3 6 ’d e v e r ilm iş tir .
( 7 0 ) V a sa l: A v ru p a fe o d a l s is te m in d e d e r e b e y in e h iz m e t le r i k a r ş ılığ ın d a k e n d is in e to p r a k
( 7 1 ) 1 9 . Y ü z y ıld a fe r m a n , d a h a z iy a d e “p a d iş a h ir a d e s i” a n la m ın d a k u lla n ılm ış t ır .
v e y u r tlu k ta h s is e d ile n k iş i.
( 7 2 ) H e r h a n e d e 6 - 7 k iş in in y a ş a d ığ ı k a b u l e d ilm iş tir .
66 Bir Rus Generalinin Günlükleri
1) Tahşir (arazi vergisi): Her hane topraktan elde ettiği tüm
hasadın 1/10’ini hâzineye vermeye mecburdur. Her top­
lulukta hasadı denetleyip her hanenin ödeyeceği vergiyi
belirleyen bir toplayıcı (Muhtar) seçiyorlar. Vergileri, para
olarak, hazinedara teslim ediliyorlar. Bu vergi Yukarı Aca-
ra’da 8.400 Ruble’ye kadar çıkmaktadır.
2) Salyane: Bu vergi vilayet, mezra ve mahalle yönetiminin
giderleri için getirilmiştir. Salyane vergisi devlet tarafın­
dan belirlenen genel miktarın daha sonra her bir haneye
eşit biçimde bölünmesiyle tespit ediliyor, üm bu vergile­
rin toplamı Yukarı Acarada 2.170 Ruble'dir.
3) Rüsum (vergi): Koyun ve keçi başına 25 kapik, tamamı
1.050 Ruble’dir.
4) Rüsum (vergi): Sadece sağımlık büyük baş hayvanlardan
her bir baş hayvan için 1,5 Girvanka (1-2 Okka) tereyağı,
tamamı 490 Ruble’dir.
5) Alım-satım belgesi (tapu) için damga vergisi. Ortalama
miktarı 1.400 Ruble’dir.
6) Tütün vergisi, 105 Ruble’dir.
7) Zaptiye ve kuryelerin yol masrafları (Bu parayı hazine ya­
rarına topluyorlar) 700 Ruble.
Bunların tamamı 14.315 Ruble etmektedir.
Sonuç olarak Yukarı Acara’da hane başına yılda 9 Ruble 50
Kapik vergi düşmektedir. Müdürler bu parayı muhtarların yar­
dımıyla topluyor, toplanan vergilerden emirlerindeki kadro sa­
yısına göre yönetim kurulu giderlerini kendilerine ayırıyor, geri
kalanını ise Batum’a gönderiyorlar.
Yukarı Acara idaresine devletin harcadığı miktar şöyledir:
MÜDÜR MAAŞI 840 RUBLE
7 ZAPTİYE (JANDARMA) MAAŞI 572 RUBLE
MÜDÜR SEKRETERİNİN MAAŞI 168 RUBLE
Yukarı Acara 6 7
KIRTASİYE MASRAFLARI 12 RUBLE
VERGİ TOPLAYICISINA VERİLEN
(HAZİNEDARA) 52 RUBLE
TOPLAM 1644 RUBLE
Şavşat’ta, Ardanuç’da ve başka yerlerde uygulanan icarın
genel sistemini devlet henüz uygulamaya cesaret edemediğin­
den Yukarı Acara’da vergiler Türkiye Gürcistam’mn diğer yer­
lerine göre ağır değildir.
Bunun dışında Acaralılar artık diğer bölgelerde uygulamaya
konulan ormancıların görevlendirilmesine karşı çıktılar. Hükü­
met diğer dolaylı vergileri toplamayı henüz başaramadı. Bunun
gibi zorunlu askere alma işini de henüz başaramadığından Ni-
zam’a sadece kendi isteğiyle gidenleri götürüyorlar.
Bu çalışmanın sonunda Yukarı Acara’nm geçmişinden birkaç
cümleyle söz edeceğiz.
Acara söylenceleri geçtiğimiz yüzyıldan daha eskiye gitme­
mesine rağmen her yerde herkesten Kraliçe Tamara’nm ismini
duyabilirsiniz. Ya da bir zamanlar tüm Acara’nm Hristiyan ol­
duğunu, dağların ötesinde, Gürcistan’da kardeşleri ve akrabala­
rının -K artvellerin- yaşadığını işitebilirsiniz. Bu bilgilerden,
Acaralıların geçmişteki gücün yitirilmesinden dolayı duyduk­
ları yürek sızısı ve bir de istikbale dair karamsar bir umut his­
sedilir. Buralıların aktardığı kırık dökük bilgileri geçip, Acara’nm
geçmişinin genel bir değerlendirmesini yapıp özellikle Acara be­
yinin soyu üzerinde duracağız.
... Acara, coğrafi konumu nedeniyle büyük yolların uzağına
düştüğünden buradan ne Romalıların hâkimiyeti döneminde söz
ediliyor, ne de Lazika için gerçekleştirilen büyük savaş dönem­
lerinde. .. Gürcistan kroniklerinde, Vahuşti ve İnciciyan coğraf­
yalarında ve diğer yerlerde Acara ismine seyrek rastlıyoruz. 17.
yüzyılın ilk yarısından itibaren Acara, Türkiye’nin bir eyaleti
olarak kabul ediliyor. Muhammedicilik burada 17. yüzyılın son­
larından itibaren yayıldı. Türk hükümetinin gerçek etkisi ise bu-
68 Bir Rus Generalinin Günlükleri Yukarı Acara 69

rada sadece 19. yüzyılın başlarında bir yandan ateş ve kılıçla, Selim Paşa Bako köyü yakınlarındaki, daha sonra bir ihanetle
diğer yandan da Acara beylerinin, özellikle Himşiaşvili ailesi ara­ ele geçirilinceye kadar kalmış olduğu Hirhati kalesine sığındı.
cılığı ile Acara’ya Türk geleneklerinin getirilmesiyle başladı. Selim Paşa’mn kellesini İstanbul’a gönderdiler.
Acaralı Himşiaşvili sülalesinin geçmişi ile ilgili bilinenler şun­ Bütün bu olaylar yatıştıktan sonra, Ahmet Bey Guria’dan ba­
lardır: basının Nigozeuli’deki talan edilmiş evine döndü. Buradaki iş­
Buranın sakinlerinden birinin anlattığına göre; şimdiki beyin lerini, atalarını örnek alarak sürdürdü. Bu arada Ahmet Bey’in
büyük dedesi, sıradan bir ölümlüydü. Ama aklını kullanması ve kardeşi Abdi Bey, Guria beyinin kız kardeşi Esma Gurieli’yi ken­
zenginliği sayesinde bu yörede otorite sahibi oldu ve böylelikle dine eş olarak aldı.
ona “bey” dediler. Oğlu Selim babasının izinden gitti. Geçtiğimiz 1828 yılı savaşının başlarında Ahmet Bey artık orta yaşlarda
yüzyılın sonlarında Selim Bey, son atabey Şerif Paşa’nın başında bir adamdı ve Posof dan denize kadar büyük bir otorite elde et­
bulunduğu Ahaltsihe’deki karışıklıktan faydalanarak, Acara’da mişti. Büyük bir mülke ve toprağa sahipti. Bu mülkün bir kıs­
kendi otoritesini güçlendirdi. Kısa bir süre sonra bu bölgenin mını kendisi satın almış, bir kısmı da babasından miras kalmıştı.
efendisi oldu ve Ahaltsihe paşasına tabi olmayı reddetti. Ahmet Bey Hulo’ya yerleşerek burada evini eski bir Hristiyan ki­
O dönemde paşaya başkaldırmak artık kimseyi şaşırtmı­ lisesi harabeleri üzerine inşa etti.
yordu. 1802 yılında Selim Bey Acaralıları toplayarak Şerif Pa- Ahmet Bey gibi etkili bir insanın dostluğu Ruslar için çok
şa’yı Ahaltsihe’den sürdü. Bu şekilde Acara beyi “paşa” oldu ve önemliydi. Bu yüzden 1828 yılında Ahaltsihe’de Rus askerleri­
doğal olarak bu durum Himşiaşvili soyunun bundan sonraki ka­ nin kumandanlığını yapan Prens Bebutov kendisiyle görüşme­
derinde etkili oldu. Ama paşaların kaderi de son derece değiş­ lere başladı. 1829 yılında Ahaltsihe’nin abluka altına alınması
kendir. Çok geçmeden Selim Paşa, Sultan’ın hışmına uğrayarak sonucunda paşalık kazanan Ahmet Bey, Rusya’ya tabi olmayı
1805 yılında Ahaltsihe’den kaçmak zorunda kaldı. Himşiaşvili kabul etti. İmparator Nikolay, Ahmet Paşa’ya Tuğgeneral rütbesi
makamını kaybetmenin yanı sıra bir de ölüme mahkûm edildi.
ve Stanislav nişanı verdi. Ödülünü alması için Ahmet Paşa Ahalt­
Şerif Paşa tekrar Ahaltsihe’ye döndü ve düşmanını aramaya baş­
sihe’ye davet edilmişti. Ancak hu süre içinde durum hızla değişti.
ladı. Bu yüzden Selim Paşa, Acara’ya geçmek zorunda kaldı.
Bebutov’un yerine General Osten-Sacken getirildi. Bebutov’u biz­
Selim Paşa ile birlikte ailesini de ölüme mahkûm ettiler; ancak
zat tanıyıp güvenen Ahmet Bey yeni generale güvenemedi. Bu
Acara’ya iki kez asker gönderen Ahaltsihe paşası, Selim’i teslim
yüzden Ahmet Paşa anlaşmaya rağmen Ahaltsihe’ye gitmedi. Ge­
almayı başaramadı. Selim Paşa tehlikeyi başından savuşturmak
neral Osten-Sacken ise hiçbir müzakereye başvurmadan ordu­
için Kafkasya’daki Rus başkomutanlar Rtişçev ve Markiz Pauliç
sunu Acara’ya doğru sürdü. Bu sefer zamanında, yani 1829 yılı
ile arkadaş olmayı denedi. Çocukları Ahmet ve Abdi’yi de 4.
Ağustosunda Acara’da veba hüküm sürüyordu ve ahali dağlara
Mamia Gurieli’ye73 gönderdi. Selim Paşa Himşiaşvili uzun zaman
çekilmişti. Beyin kendisi ise Aşağı Acara’da bulunuyordu. 100 ya­
gizlenemedi. 1815 yılında Erzurum Seraskeri Baba Paşa (pehli­
şındaki yaşlı bir Ğorcomili şöyle anlattı: “Ansızın Rus askerinin
van) Acara’ya yeni bir askeri birlik gönderdi. Bunun üzerine
Riketi’ye74 geldiğini duyduk, Hulo’da muhtarlar toplanarak Rus

( 7 3 ) K a fk a s y a A r k e o g r a fi K o m is y o n u B e lg e le r i, c i l t .5 , s f . 5 1 2 , 5 2 1 B u tk o v , K a fk a s y a Y e n i
T a r ih i İ ç in M a te r y a l, c i l t .3 , 5 . M a m ia G u r ie li o lm a lı ( 1 8 0 9 - 1 8 2 6 ) - R .S . (74) Riketi: Beğleti vadisinde Orta Acara yolunda bir köy.
70 B i r R u s G e n e r a lin in G ü n l ü k le r i
generalinin gönderdiği adamı kabul ettiler. Bu adam muhtarlarr,
ordunun Batum’a gideceğini söyleyerek Acaralrlara hiçbir şekilde
zarar verilmeyeceğine inandırmaya çalışıyordu. Ancak köyler­
den birinden ateş edilme cüreti gösterildiği takdirde, köyün
ateşe verileceği tehditinde bulunmaktan da geri durmuyordu.
Ayrrca, general bizzat Ahmet Paşa’nın çıkıp kendisini karşıla­
masını talep ediyordu. Muhtarlar bunun için üç gün süre iste­
diler, ancak bu süre zarfında General, Hulo’ya geldi. Ahmet Paşa
da kendisine tanınan süre içinde ortaya çıkmadığı için onun
evini ateşe verdi.”
Bu arada Ahmet Paşa 300-400 Acaralıyı çevresine topladı ve
Rusların Batum’a inişini engellemeye karar verdi. Ruslar Hulo’da
iki gece kaldılar. Daha sonra da Gorcomi yolundan geri döndü­
ler. Osten-Sacken’in 2.000 kişilik ordusu topçuları, süvarileri,
kağnıları çok sayıda hasta ve yaralıyla çok yavaş ilerliyordu.
Ordu tam bir gün boyunca Hulo’dan Ğorcomi’ye zor ulaştı. Bu­
rada cami yakınındaki bir alana kamp kurdular ve ikinci gün
Sönümlü dağına doğru harekete geçtiler.
Ahmet Paşa bu sırada, Rusların peşine düştü. Adamlarının
bir bölümünü Rusların yolunu kesmeye gönderdi. Acaralılar
dağlardan büyük taşlar yuvarlıyor ve bu şekilde ordunun ilerle­
yişini zorlaştırıyorlardı.
1829 yılı 22 Ağustos akşamında Ruslar Sakvelaperdi sırtına
çıktılar, o gece orada kamp kurdular. Daha sonra Guria sınırına
doğru harekete geçtiler. Oradan da vebaya yakalanmış olarak
Kvabliani çayını geçip Ahaltsihe’ye indiler.
Bu 1829 yılı savaşının en son bölümü idi. Çok geçmeden barış
sağlandı; Ahmet Paşa, Kars valiliği postunu aldı.75 Ölümünden
önce de Erzurum Seraskerliği görevini yürütüyordu.
1829 yılı savaşının ardından Ahmet Paşa’nın resmi kariyeri
sayesinde Himşiaşvili soyu bölgenin neredeyse tamamına hâkim
oldu. Selim Paşa’nın çocukları aralarında anlaşarak bölgenin yö­
(75) Ahmet paşa Lazistan’a ve Livan’a da sefer düzenledi, fakat buna daha sonra değineceğiz.
Y u karı A cara 71
netimini paylaştılar. Gurieli’nin kızıyla evli olan Abdi-Bey, Şav­
şat ve Satlel’i; Ahmet Paşa, Ardanuç ve Acara’yı; üçüncü kardeş
Kör Hüseyin Bey Panaki’yi; son olarak dördüncü kardeş Dursun
Bey ise Taoskari’yi75 aldılar. Bu bölgelerin şimdiki yöneticileri
saydığımız kişilerin soyundan geliyorlar.
Ahmet Paşa’nm sağlığında kardeşlerin bütün yurtlukları kağıt
üzerinde Sultan’ın hakimiyeti altındaydı.
O zaman Türkiye Gürcistam’nda var olan tek yükümlülük
askerlik hizmeti şeklindeydi. Ahmet Paşa, Nizam’ı getirenlere
yaranmak için olsa gerek, Acara’ya zorunlu askerlik gibi bir uy­
gulama getirdi. Ancak ilk başlarda yapılan çağrıların eksikliği
yüzünden ancak iki-üç yoksul, evsiz barksız Acaralı askere alın­
mıştı.
Ahmet Paşa’nm ölümünden sonra kardeşler arasında en etkili
olan yönetici Kör Hüseyin Bey idi. Ahmet Paşa’nm oğlu Şerif
Bey henüz çocuk olduğu için tüm Acara’yı Kör Hüseyin yöneti­
yor, Acara’nın her şeyiyle ve her bakımdan Türkleşmesini önlü­
yordu. Bu Himşiaşvili hakkında halk efsanevi şeyler anlatıyor.
Onu korkusuz bir şövalye olarak tasvir ediyorlar. Ama bazen de
ona, sitem etmiyor değiller. Kör Hüseyin Bey’i sindirmek için fi­
ziksel gücü ve barbarlığı ile tanınan Gürcü döneği Çkonia7677 Pa-
şa’yı Acara’ya gönderdiler. Bu yeni herkül kendisine mesken
olarak Keda şehrini seçti. Oradan yakın çevresinde bulunan aha­
liye korku salıyordu. Ancak daha sonra Hüseyin Bey Keda’ya
baskın yaptı ve Çkonia Paşa’yı oradan sürdü.
Daha sonra Çkonia’nm yerine Trabzon’dan ondan daha acı­
masız ve güçlü olan Keyoğlu geldi. Keyoğlu 4 bin kişilik ordusu
ile Acara’ya girdi ve ortalığı ateşe verdi. Bununla birlikte Kör Hü­
seyin’e karşı Kars paşası da ordusuyla harekete geçti. Hüseyin’i
ele geçirdiler ve Kars’a götürdüler. Buradan da kaçmayı başaran
(76) ¿jómUjOifbo
(77) 3 9 pi 6 oó
72 Bir Rus Generalinin Günlükleri

Hüseyin’i ikinci kez yakaladılar ve İstanbul’a gönderdiler. Kör

Hüseyin burada 40’lı yılların sonunda yaşamını yitirdi.
Keyoğlu’nun yönetimi Acara tarihinde özel bir dönemdir. Bu
despot adam, bölgeye Türk yönetim şeklinin ilk nüvelerini ekti
ve arazi vergisi getirilmesinin temellerini hazırladı. 2. ŞAVŞAT
Himşiaşvili sülalesinin bu kısa tarihinden Acara’da Türk re­
jim inin nasıl yayıldığı görülmektedir. Bunun ardından Porta,78
Ahmet Paşa’mn desteği ve Keyoğlu’nun zulmü ile halkın özgür­
9 Haziran’da konuksever ev sahibimiz Şerif Bey’le vedalaşarak
lüğünün mezarını kazıyınca sıra beylere geldi. Kırklı yılların ba­
Şavşat’a doğru harekete geçtik. Bu bölge hakkındaki ön bilgimiz
şında, bey soyunun üyeleri İstanbul’a çağrıldı. Burada hükümet
oldukça yetersizdi. Avrupa’da yayımlanan coğrafi eserlerde adeta
onlara fermanları gözden geçireceğini ve bunları yeni kurallar
bu yöre yeryüzünde hiç yokmuş gibi Şavşat’tan bahsedilmemiş­
ışığında değiştireceğini açıkladı. Beyler de hükümetin istekle­
tir. Kafkasya Askeri Bölgesi Topografya Şubesi tarafından yayım­
rine hemen boyun eğdiler, verilen sözlere aldanarak Gürcü kral­
lanan beş verst’lik harita da güvenilir bir kaynak değildir. Bu
ları ve Türk sultanları tarafından kendi atalarına verilen belgeleri
haritanın 1828-29 yılı Rusya-Türkiye savaşı zamanında soruş­
kendi elleriyle teslim ettiler. Bunları ele geçiren hükümet Tan­
turma yoluyla toplanan verilerle oluşturulduğunu biliyorduk.
zimat’ın o bilindik buyruğunu açıkladı.
Yukarı Acara’dan Şavşat’a iki yol gidiyor. Bu yollardan ilki
“İmparatorluğun tüm tebaası, sınıf ve din farkı gözetilme­
Bako köyünden Shalta deresinin sol kolu boyunca güney-batıya
den, aynı temel üzerinden vergiye tabi olacaklardır.”
doğru Çiruh79 dağına kadar ve buradan Arsiyan dağ sırtını ge­
Özgür Acara tarihi bu akitle sonlanmış oldu.
çerek bizzat Arsiyan dağına kadar gitmektedir. Bu yol Kvirala80
deresi vadisini geçerek Şavşat’a iniyor. Bir diğer yol daha doğ­
rusu patika, Meretishevi’den çıkıp yüksek tepeye doğru İmerh-
evi’nin İvieti köyüne geçiyor. Bu iki yoldan tartışmasız daha iyi
olanı Arsiyan sırtından geçen yoldur. Biz de bu yoldan gittik.
Bizim Bako’dan ayrıldığımız gün hava bir hayli bozdu. Sabah
saatlerinde atmosferin yüksek tabakalarında kuvvetli hareketli­
lik farkediliyordu. Vadilerden harekete geçen kaim koyu bulut­
lar ortalığı kül rengi gölgeler içinde bıraktı. Kötü havaya rağmen
yola çıkmaya hazırdık. Ev sahibimize daha fazla rahatsızlık ver­
mek istemedik. Çok geçmeden ince yaz yağmuru da indi. Bu
yüzden Bako’ya 4 verst mesafedeki en yakın yayla Karagöl’de

( 7 8 ) O s m a n lı h ü k ü m e t in i F r a n s ız la r v e d a h a s o n r a A v r u p a lIla r P o r t a y a d a P a r la k P o r t a (la
p a u r te s u b lim e ) d iy e a d la n d ır ıy o r la r - R . S u r m a n id z e (B u r a d a k a s te d ile n B a b - ı A li’dir. (79) fıoft^bo
K . R u h i) (80) a3oft*tmc>
74 Bir Rus Generalinin Günlükleri Şavşat |7 5

durakladık. Yağmur durmaksızın yağıyordu ve etrafımızı saran Baharın başlaması ile birlikte Shalta, Meretishevi, Şavşat va­
kalın bulutlar dağılmamıştı henüz. Bu yüzden burada üç gün dileri ve de Kahaberi Kürtlerine ait düzlüklerden buraya hayvan
geçirmek zorunda kaldık. En önemlisi de seçtiğimiz bu nokta getiriyorlar. Bu zamanda Çiruhi çevresi boyunca uzanmış bir­
oldukça yüksekte (7.158 feet) bulunuyordu ye çevrenin yapısı çok yaylada çoban yaşamı canlanır. Bu muhteşem mera yazla
hakkında net bir fikir edinmeyi ancak buradan başarabilirdik. birlikte buraların en güzel yeri haline gelir. Buna karşın hazanda
Bu yüzden beklemeye karar verdik. ve özellikle kışın tüm Çiruh otlakları kalın kar tabakasıyla kap­
Bizim konakladığımız bu yayla, Hihadziri sakinlerine aitti. landığından ve hâkim batı rüzgârları insan izlerinin kalıntılarını
Yakınlarda bulunan çukur yerlerin toprak özelliklerine baktığı­ yok ettiğinden bitki örtüsüyle birlikte yaşam da ölmektedir. Bu
mızda anladık ki, dibi kara torf ile kaplanmış olduğundan bu konuksevmez zamanda Şavşat ve Acara arasındaki her türlü ula­
göle “Karagöl” ismi verilmiş. Onun arkasında yine iki yayla bu­ şım kesiliyor.
lunuyor; bunlardan biri Şavşat Ahaldaba81 köyü sakinlerine, di­ Karagöl yaylasında, bir zamanlar kaçak gelip buraya yerleşmiş
ğeri ise Acara’nın Kaloti82 köyü sakinlerine aittir. Buradan biraz bir Rus askerinin oğlunda misafirdik. Bu kişinin babası buraya
uzakta, Şavşat yolu üzerinde Kahaberili83 Kürtler çadır kurmuş­ 20’li yıllarda gelmiş. Sadece Yukarı Acara’da dört Rus ailesine rast­
lar. Buralı birinin dediğine göre, yine daha uzakta birçok yayla ladık. Bunların hepsi bizim eski Saldatçin’in86 kurbanlarıdır. 25
varmış. Önemli bir noktaya kadar ulaştığımız belliydi. Gerçek­ yıl süren askerlik görevinden kurtulmak için kaçmışlar Türki­
ten de Çiruh dağlarının meşhur otlaklarında bulunuyorduk84. ye’ye. Buradaki ev sahibimiz bize ailesinin tarihini anlattı. Buraya
Bako’dan gelen yol başlangıçta karışık bir ormana giriyor, gelen babası İslam dinini kabul etmiş. Ahmet Paşa’nın marabası
sonra Hirhati dağının eteğine doğru gidiyor; burada kurganların (seri) olmuş ve buralı bir kadınla evlenmiş. Bağlı olduğu beye
ve bir zamanlar burada Hristiyan ahalinin85 varlığını kanıtlayan kanuni süre olan yedi yıl hizmet ettikten sonra Hihadziri köyü­
harabelerin yanında orman şeridinden ayrılıyor; sırt boyunca nün özgür bir yurttaşı olmuş. Tam da o zamanda Acara’da ilk
devam ediyor. Dağın tepesi bizim ‘’Yukarı Acara” bölümünde başlarda sadece fakir-fukara halkın alındığı askerlik hizmeti yü­
tasvir ettiğimiz özellikleri genelde korumaktadır. Ama burada kümlülüğü getirilmiş. Bu serf Rus ailesi de Nizam’87dan kaçama­
dağ düzlemi yeterince geniştir. Burada Arsiyan sırtı büyük bir mış. Ailenin iki evladını da askere almışlar. Erkek evlatların
yay gibi batıya doğru eğilmiş, dalgalı bir düzlük görünümüne askerlik hizmetinden kendilerini kurtarabilmeleri için, kız kar­
sahiptir. Bu yarım daire merkezinin ötesinde Çiruh’un geniş ko­ deşlerini beye vermeleri gerekiyormuş. Çok geçmeden kardeşleri
nisi ve yarıçapı en az 3 verst’lik bir hat oluşuyor. Buna bir de olan kızcağız kendini Ardahan beyinin yanında bulmuş. Bey de
tüm alanın oraya serilmiş bir yeşil halıyı andırdığını ve göz alıcı onu Kars paşasına göndermiş. Paşa da kızı kendi haremine almış.
Alpler florası ile kaplı olduğunu eklersek, civar yöreler için Daha sonra bu paşa Bağdat Mutasarrıfı olmuş, şimdi de görevin­
Çiruh çimenlerinin ne büyük bir öneme sahip olduğu daha iyi den ayrılmış, Halep’de yaşamaktaymış. Ağabeyleri kız kardeşle­
anlaşılmış olacaktır. rinin Ardahan’a götürülüşünden sonraki akıbetini bilmiyorlardı.
Sağ olduğuna dair umutları bile kalmamıştı. Ancak ev sahibimiz,
( 8 1 ) ¿ b i jc o c p i & i
( 8 2 ) ¿ ö e p c 'io o o
( 8 3 ) ¿ i jb ö ö g f t o ( 86) D ö n e m in R u s y a ’s ın d a b ü t ü n o la r a k a s k e r lik h iz m e t i v e a s k e r lik h iz m e tin i d ü z e n le y e n
( 8 4 ) K arag ö l y a y la sm d a n d e ğ işik tü rd e b itk ile r to p la d ık . B u n la r k ita b ın s o n u n d a su n u lm u ştu r. k a n u n la r.

( 8 5 ) B k z . B. “Y u k a r ı A c a r a ” ( 8 7 ) N iz a m : O s m a n lI’d a k i a s k e r lik d ü z e n in d e n s ö z e d iliy o r.

7 6 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
üç yıl önce, hiç ummadıkları bir anda kız kardeşinin akıbetini
öğrenmiş. Abi Halep’e gitmiş, ancak damat olan Paşa onu evine
kabul etmemiş. Bu durum ev sahibimiz Süleyman’ı şaşırtmışa
benzemiyordu nedense. Oldukça sakin bir şekilde bize krz kar­
deşinin şimdi iyi durumda olduğunu anlattı. Bulunduğumuz
süre içinde Süleyman bize çok alışmıştı,' kendisi de sürekli srz-
lanıyor, yoksulluğundan şikâyet ediyordu.
Karagül yaylasından bir çırpıda yukarıya çıktık ve 20 dakika
içinde kendimizi, Kaloti köyünde bulunan soğuk pınarın ya­
nında bulduk. Kılavuzumuz bu pınarı inceleyerek bana suyun
bir yudumda ağzı donduracak kadar soğuk olduğunu söyledi.
Pınarın sıcaklığı 4 °R iken hava sıcaklığı sadece 10 °R idi. Bura­
daki kaynak suyunun sıcaklığının bu yerlerin ortalama yıllık sı­
caklığı ile uyumlu olduğunu varsayabiliriz. Kaloti köyünün
başında bulunan bu kaynak suyu Karagöl yaylasmının yaklaşık
4 00 feet yukarısında bulunuyor. Pınardan yol, -daha doğrusu
burada her yer neredeyse aynı şekilde geçilemez olduğundan,
bizim izlediğimiz yol- Çiruh ve Arsiyan’ı birleştiren ana sırtın
batı yamacından geçiyor. Karagöl’den Arsiyan dağ eteğine kadar,
yani Cinali köyü yaylasının bulunduğu yere kadar yol 7.000 feet
yükseklikte güneye yöneliyor. Yolun uzunluğu 10 verst’dir. Bu
alanda ana sırttan birkaç sırt kolu ayrılıyor ve su bölüm çizgisini
oluşturuyor.
Bir taraftan su Acara’ya doğru, diğer taraftan ise Şavşat’ın dağ­
lık bölgesine, îmerhevi’ye doğru akmaktadır. Sözü edilen sırt
kollarından biri güneybatı yönelimine sahip olup Kaloti ve Shal-
ta’nın güney duvarını oluşturuyor. Diğeri, ilkinden çok daha
büyük olup kuzeybatıya doğru gitmekte ve Meretishevi’yi, doğal
olarak tüm yukarı Acara’yı Şavşat’daıı ayırmaktadır. Bu tepeye
Şavşat dağ silsilesi deniyor.
Bu sırt kollarına ek olarak Kencauri88 dağında Arsiyan dağr-
nın 3 verst kuzeyinde Demir Kapı tepesi ayrılıyor. Bu tepe, Ci-
(88) 3063*7)^0
nali köyünün karşısında kayalık bir burun şeklinde çıkmakta ve
Çihta89 köyünden geçen dereye kaynaklık etmektedir. Son ola­
rak Arsiyan dağından batıya doğru birkaç küçük sırt kolu ayrı­
lıyor. Bu sırt kolları Shalta deresini besleyen dereler arasında
bulunmaktadır. Bu ırmağa Şavşat deresi de deniyor.
Arsiyan dağlarının çevresi Kencauri zirvesi ve Arsiyan hariç
hepsi yumuşak hatlara sahiptir ve yürüyerek her yönden ulaşıla­
bilirdir. Arsiyan konisi yakınından iki yol geçiyor. Bu yollar kuzey
ve güney yönünden yumuşak bir kuşak gibi zirvenin çevresini
sarıyor. Buna karşın arazi aşağıdan güneye doğru attığımız her
adımda daha bir kayalık karaktere bürünüyor. Ve sonunda Şav­
şat deresi üst kaynakları tamamen ulaşılamaz hale geliyor.
Yukarıda bizim Çiruhi düzlüğü diye andığımız büyük hilal
şeklini andıran yer, sert iklimi nedeniyle yerleşik hayat için el­
verişli değildir. Yerleşim yerleri bu alanın dışındadır ve alan, bu
sırttan uzaklaştıkça batıya doğru daha çok eğilmektedir. Şavşat’a
inen ana sırt ayrımları, küçük verimli kil toprakla, toprak altı
kumla ve sert kumtaşıyla oluşmuştur. Yer yer bu kumtaşı tama­
men çıplaktır ve ırmak kryılarmda sarp kayalıkları oluşturur.
Toprağın ince tabakası buradaki bitki örtüsünü etkiliyor. Bölge
bitki örtüsü açısından fakirdir. Ağaçlar kısa ve kıvrımlıdır. Aca-
ra’nın güzelim ormanlarından farklı olarak burada, dağlık Şav­
şat’ta, daha çok diken çalılıklarına, ayrıca seyrek de olsa çam ve
huş ağaçlarına rastlıyoruz. Meyve ağaçları yok denecek kadar
az, hatta hiç yoktur. 600 feet yükseklikte, yani Bako ve Kvirala
köyü seviyesinde, armut ağaçlarına ve Frenk üzümü çalılıkla­
rına rastlıyoruz. İşlenebilir araziler oldukça azdır. Yalnızca mısır,
buğday ve arpa ekiyorlar. Ama bu tahıl da iyi hasat vermiyor.
Şavşat’ın dağlık bölümü Mikeleti köyüne kadar böyledir.
Arsiyan dağı yakınından hızla Kvirala deresi vadisine doğru
inmeye başladık ve yaklaşık öğlene doğru dere ile aynı ismi ta­
şıyan köye indik. Kvirala köyünden Cinali yaylasma kadar me­
(89) ftobcoi
7 8 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
safe 5 verst’dir. Buna bağlı olarak Bako’dan Şavşat’ın ilk köyü
olan Kvirala’ya kadarki mesafe de yaklaşık 20 verst’dir.
Şavşat’ın ilk köyüne inene kadar haritamızın bu yöre hak­
kında hiçbir bilgi vermediği ortaya çıktı. Var .olmadığı halde bu
haritaya pervasızca ve kendinden emin bir şekilde geçirilmiş sırt­
lardan hiç bahsetmiyorum bile. Adeta buradaki tüm köy, ırmak
ve dağ isimleri harita üzerine iç içe ve dağınık olarak geçirilmiş.
Tüm bu anlaşılmazlıkları çözmek ve memleketin topografik ya­
pısı üzerine belli bir fikir edinmek için Cinali’ye yakın olan Sa-
rıçay dağı zirvesine tırmandık ve 8.000 feet yükseklikten Şavşat’a
baktık. Buradan tüm bölge avuç içi gibi görünüyordu. Bir fo­
toğraf gibi olan bu görünüm bize, daha sonra yapacağımız gezi­
lerde neler görebileceğimize dair ipuçları veriyordu. Başka bir
deyişle gözümüzün önündeki fotoğrafın yüzeysel özellikleriyle,
daha sonra görüş alanımıza girecek olan manzaralar hakkında
fikir sahibi oluyorduk adeta.
Şavşat ismiyle kastedilen alan, Arsiyan, Karçkal90 ve Yalnız -
çam dağ sırtları arasında konumlanmıştır. Tüm bu dağlar deniz
seviyesinden oldukça yüksektir. Bu dağlar arasında konumlan­
mış olan alan, dağlık ve ovalık şeklinde ikiye ayırabileceğimiz
bir büyük oyuğu oluşturur. Bunlardan ilki İmerhevi vadisinden
oluşur, İkincisi ise Satleli deresi havzasından yani Şavşat’tan olu­
şur. Dağlık bölüm Yukarı Acara’yı andırmakla birlikte hatları­
nın daha belirgin olması ile ondan ayrılmaktadır. Bunun dışında
orman, bitki örtüsü açısından fakirdir ve zemin burada doğru­
dan kilden kalkere dönüşmektedir. İmerhevi vadisinin dereleri
keskin inişlere doğru akmaktadır ve yerleşim yerleri, içinden
yolların geçtiği bu vadilere kurulmuştur. Şavşat düzlüğü veya
bazen Şavşat diye adlandırılan güney bölümü değişik özellikte­
dir. Burada dağ ayrımları geniş alanlar şeklinde açılıyor ve yer­
leşim yerleri de daha ziyade vadilerde görülüyor. Buralarda
insanlar ırmak kıyılarına yerleşmeye mecbur kalmış durumda
(90) 3*(»)fıbo>coo
Ş a v şa t |79
değiller. Köyler, ekilip biçilebilen arazilerin olduğu büyük düz­
lüklere yayılmış durumda.
Şavşat üzerine genel bir fikir edindikten sonra yarıda bırak­
tığımız betimlemelerimize tekrar dönelim. 11 Haziran’da, yak­
laşık öğlene doğru, kervanımız Kvirala deresi vadisinde, Arsiyan
dağı kuzeybatı kolunun karşısına doğru ulaştı.
Kvirala deresi de ismini Gürcüceden, “çığlık” sözcüğüne kar­
şılık gelen “Kvirili” kelimesinden almış. Bu isim akarsuyun ka­
rakteriyle birebir uyumludur; üst bölümden gürültüyle taşlık
zemine akan bu dere, bir yandan killi tabakaların sarımsı kat­
manlarını yıkıyor ve suya kirli bir görünüm veriyor. Derenin sağ
kıyısı çok sarp ve yüksektir. Buna bitişik olan dağların Kvirala
akarsuyuyla yıkanan yumuşak kil kütlesi yukarıda harikulade
bir sütun gibi asılı duruyor. Çakıl ve kumtaşı ile bölüm bölüm
karışmış olan marn91 blokları, akarsu kaynağından Mikeleti kö­
yüne kadar, yani yaklaşık 10 verst’lik bir mesafe boyunca kıyıyı
takip ediyor. Burada toprak tabakası gittikçe kalkere evriliyor.
Kvirala deresinin sol yanı ise tamamen farklı karakterdedir.
Üzeri suyun etkisiyle pürüzsüz ve yuvarlak hale gelmiş volkanik
kayaçlarla kaplıdır. Bu taşlar düzgün bir sıra halinde Arsiyan da­
ğına kadar çıkıyor, ancak görüldüğü kadarıyla kendi bünyesin­
den kopmuş ve Arsiyan dağından dökülen taş akımlarının bir
çeşit kalıntılarına benziyor. Bunları, daha önce sandığımız gibi,
eski ya da yok olmuş döneme ait buzul hareketinin oluşturduğu
buzultaş yığını diye düşünmek mümkün değildir. Aksine, bun­
ların volkanik akıntı kalıntıları olduğunu düşünmeliyiz. Bu du­
rumu, görüldüğü kadarıyla, Arsiyan dağ doruğunun yarım
çember şeklindeki kayalık kratere benzer yükseltiden oluşması
ve kuzeybatı köşesinin kopmuş olması da ispatlar. Dağın en yük­
sek bölümünün deniz seviyesinden yaklaşık yüksekliği 10 bin
feet’dir. Bitki örtüsü de kıyılara özgüdür. Derenin sağ kıyısında
sadece kısa iğne uçlu ağaçlar yetişirken, sol tarafı sık yapraklı
(91) Mam: Kireçtaşı, pekmez toprağı, kil ile karışık kireçli toprak.
8 0 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
ağaçlar bakımından zengindir. Kvirala vadisi batıya doğru yö­
nelmiştir ve îmerhevi’ye aittir. Oracıkta, vadinin güneyine doğru
ise Şavşat başlıyor.
Arsiyan dağ eteğinde, yaklaşık 7.000 feet yükseklikte Cinali
yaylası bulunmaktadır. Aşağısında da Kvirala deresi vadisinde,
yaylanın 5 verst uzağında, 6.200 feet yükseklikte, sanki orada
halinden utanarak büzülüp saklanmış gibi duran yoksul Kvirala
köyünün evleri görülüyor. 18 haneden oluşan bu evler Cinali
köyü sakinlerine aittir. Bu köyün komşu köyü Çihta ile birlikte
hane sayısı da 60’a ulaşıyor.
Yol, Cinali köyünden Kvirala deresi boyunca devam ediyor.
Akarsu yatağı Arsiyan’m ormanlık payandaları ile daralıyor. Bun­
lar, aşağıda 6 verst’lik mesafedeki Mikeleti köyünde akarsuyu
iki büyük kaya ile perdeliyorlar. Kvirala deresi buradan, İmerh-
evi deresi kavuşumuna kadar, batı yönünde neredeyse ulaşılmaz
çok derin bir vadiye akıyor. Mikeleti köyünde bizim yürüdüğü­
müz yol güneye, Arsiyan payandalarından birine doğru yükse­
liyor ve Şavşat’ın düzlük bölümüne, Garkloba köyüne giriyor.
Aktardığımız bu bilgiler bile, Kvirala vadisinin kasvetli yapı­
sını, bitki örtüsü açısından fakirliğini ve nüfusunun azlığını göz
önüne getirebilmek için yeterlidir. Buradaki ahalinin karakteri
doğa ile uyum içindedir. İmerhevi sakinlerine biraz sonra deği­
neceğiz. Şimdi Kvirala vadisine dönmeden, Arsiyan payandaları
arasında Cinali’den M ikeleti’ye doğru uzanan yolun solunda,
Abanoshevi diye adlandırılan vadide bulunan mineral sularına
kısaca değineceğiz.
Abanoshevi92, ismini bir mineralli sudan “Abano”93dan almış.
Yol bu suyun olduğu yerden güneye doğru dönüyor, sonra yan­
dan eklenen derenin sol kıyısı boyunca çok dar bir vadiye doğru
uzanıyor. Burada yerleşim yeri yoktur. Yalnızca Abano yolu üze­
( 9 2 ) ¿ 0 ¿ 6 m L )b 0 3 O
( 9 3 ) A b an o : G ü rcü ce banyo.
Şavşat I 81
rine, civardaki ağaçların dallarından yapılmış, gölgeliği ile insan
barınağını anımsatan bir değirmen kurulmuş.
Aynı zamanda alkalik özellik gösteren bu mineralli su deniz
seviyesinden 5.334 feet yükseklikte bulunuyor ve kumlu bir ze­
minden çıkıyor. Suyun etrafına buraya gelen hastalar için taş­
lardan küçük bir banyo ya da halk arasında “hamam” denilen
bir yapı inşa etmişler. Havanın sıcaklığı akşam saat 7’de 12 °R
iken suyun sıcaklığı 25 °R idi. Halkın bu suyun faydalı oldu­
ğuna dair inancı çok yüksek. Buraya tedavi için her tür hastanın
geldiğini ve çok iyi sonuçlar elde ettiklerini söylüyorlar. Ka­
nımca suyun bu kadar övülmesi temelsizdir. Çünkü hiçbir mi­
neralli su bir insanı bir kez banyo yapmakla iyileştiremez.
Buraya gelenler de ancak birkaç saat kalıyorlar. Çünkü yakın­
larda geceyi geçirebilecekleri bir yer yok. Alkali su kaynağının
20 adım ötesinde maden suyu bulunmaktadır. Bu su birkaç
kumtaşı çatlağından damla damla çıkmaktadır. Su birikintilerin
birinde asitik suyun sıcaklığı 22 °R idi. İncelemek amacıyla bu
sulardan numuneler aldım.
Mikeleti’den 13 Haziran sabahı saat dokuzda ayrıldık. Burada
yolumuz ilk kez akarsu yatağından saptı ve çok geçmeden Şav­
şat düzlüğüne çıktık. Mikeleti’den 3 verst uzaklıktaki Garkloba94
köyünde mola verdik. Bu esnada albümüme Türkiye Gürcista-
nı’nın en yüksek sırtı olan Karçkal manzarasını çizdim. Bunun
dışında Şavşat köyü yakınında bulunan eski kilise harabelerini
gezdim. Eski kiliseden geriye sadece üç duvar kalmış, batıdaki
duvar ise tamamen yıkılmıştır. Görüldüğü kadarıyla, dikkatsiz
bir el kiliseyi her yandan saran kesik taşları sökerken yıkılma­
sına neden olmuş. Doğu duvarında kurtarıcı (İsa) tasvirinin sol
yansı İeso Kriste yazıtı ile birlikte korunabilmiş. Geri kalanı ise
tamamen silinmiş olup başka da bir yazıta rastlamıyoruz.
Şavşat’ın düzlük bölümü Garkloba köyünden başlıyor. Bu
düzlük, köylerin oluşturduğu taraçalar şeklinde güneybatı yö-
(94) aiftycppıö*
 1

82 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri Ş a v şa t I 8 3

nüne doğru uzanmakta, köyler de kesintisiz biçimde art arda di­

zilmiş bulunmakta. Köyler çok dağınık yerleştiğinden dizi dizi
ev öbekleri şeklinde karşımıza çıkıyor. Birinci terasta Garkloba,
Uhedi,95 Tzetiled96, Çvarebi (Yukarı ve Aşağı) ve Karavati97 köy­
leri bulunurken İkincisinde, 50 hanesi ile birlikte Tsihisdziri98;
üçüncüsünde Tbeti99 ve Dabaketili100, en sonuncusunda ise -dere
kıyısında- Veli ve Satleli köyleri bulunuyor. Tüm bu köyler Mi-
keleti’den Veli’ye kadar, en fazla 20 verst’lik mesafededir.
Bu yerlerin yapısı her adımda iyiye doğru gidiyor. Birinci te­
rasta büyük bir su kıtlığı ve killi toprak hâkimiyeti dikkatimizi
çekmişken, sonraki teraslarda yeterince su ve verimli topraklar
var. Tüm bunlar bitki örtüsünü etkiliyor. Garkloba’da tohum
atma zamanı daha yeni başlarken Tbeti'de tarlalar artık yeşile
kesmiştir. Garkloba’da armut henüz tomurcuk halindeyken Tbe- Giorgi Kazbegi'nin çizimiyle Tbeti Manatırı.
ti’de ise yukarı terasta hiç yetişmeyen ceviz, burada bir hayli ol­
gunlaşmıştır. Burada ekinler de farklı farklıdır. Meşhur Tbeti köyü, Tsihisdziri’den yarım saatlik yürüme me­
safesinde yer alıyor. Köy, küçük bir ırmağın kıyısındadır.
Yukarıda sadece arpa, çavdar ve buğday ekiyorlar, burada
mısır da yetişiyor. Asma fidanı hiçbir terasta yok. Terasların Tbeti Gürcistan tarihinin o muhteşem döneminde Guria’dan
ve Zarzma’dan Ardanuç’a kadar Hristiyan dünyasını yöneten pis­
deniz seviyesinden ne kadar yüksek oldukları konusunda arala­
koposun konakladığı yerdi. Şimdilerde köy büyük bir alana ya­
rındaki farkın bir önemi yoktur. Garkloba’da barometre Kara­
yılmış olup etrafı meyve ağaçları ve verimli arazilerle çevrilmiştir.
deniz seviyesinden 5.240 feet’i gösterdi; Tbeti’de ise 4 .3 5 2 ’yi
Köyün orta yerini eski katedral manastırı binası üzerine inşa
göstermektedir.
edilen cami süslüyor.101
Tsihisdziri’de Şavşat’ın müdürü yaşıyor ve Tsihisdziri, İmerhevi
Buradaki tapmağa ait hatıraların hepsi Tbeti ismi ile özdeş­
ile birlikte bir nahiyeyi oluşturuyor. Müdürün orada yaşıyor ol­
leşmiştir. Ya da daha doğrusunu söylemek gerekirse, Tbeti ismi
ması Tsihisdziri’yi tüm Şavşat’ın merkezi haline getirmiş. Köyde
ününü yalnızca bu tapmağa borçludur. Hemen burada belirt­
Hulo’dakine benzer dükkânlar var, ancak burada sadece Artvinli meliyiz ki; Tbeti, Gürcistan tarihinde çok önemli bir yere sa­
Ermeniler ticaret yapıyor. hiptir. Bu kilisenin temelini 918 yılında Aşot Kurapalat’ın
attığını, Saba Piskoposluğu döneminde ve 11. yüzyıl başların­
( 9 5 ) "Q bocoo daki 4. Bagrat’m krallığı döneminde çok önemli roller oynadı-
( 9 6 ) Ç g ooocm gcoo
( 9 7 ) ¿ ö f i i 36c o o
( 9 8 ) ( jo b o U d o fb o ( 1 0 1 ) D im itr i B a k ra d z e a r k e o lo jik ç a lış m a la r ın d a T b e t i’d e n s ık ç a b a h s e tm e k te , a n c a k o n u n
( 9 9 ) Q 6 qct >o b u lu n d u ğ u y e r h a k k ı n d a y a n ılm a k ta d ır . B iz im 5 v e r s t’li k h a r ita d a d a is im le r
( 100) k a r ış m ış ın B u r a d a İm e r h e v i’d e k i İv ie ti k ö y ü n ü n y e r in e T b e t i g ö s te rilm iş tir.
84 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
ğım söylemek yerinde olacaktır. Kilise Yunan haç planı görünü­
müne sahiptir. İçeriden ve dışarıdan tamamen aynı renkte kesme
taşla (kırmızımsı sert kumtaşı ile) biçimlendirilmiştir. Köyün dış
mahallelerinde bu cins taşlar bulunmuyor. Bu yüzden bununla il­
gili halk söylencesi önemlidir. Bu söylenceye göre; kilisenin ya­
pımında kullanılan tüm malzeme köyden 20 verst uzaklıkta bir
yerde hazırlandı ve taşlar taş ocağından inşa alanına kadar tek
sıra halinde dizilmiş çok sayıda işçiyle elden ele aktarıldı. Benzer
söylenceleri Türkiye Gürcistam'ndaki diğer büyük tapmaklar
hakkında da duyduk. Tbeti kilisesinin dış duvarlarından sadece
doğu tarafında kalanı iyi korunmuştur, yapının diğer bölümleri
özellikle kuzey tarafı, önemli ölçüde hasar görmüştür. Dış du­
varlar güzel sütunlar üzerinde yükselen kemerli çıkıntılarla süs­
lenmiştir. Bunu yapan usta sanatkâr, değişik değişik oymalar
tercih etmiş. Ancak bir mimar gözü, bu eğri hatların oluşturduğu
zarif ahengi görebilir. Doğudaki dış duvarda ise üzerinde zarif
oyması ve yazıtı ile yalnızca bir adet taş korunabilmiştir.
Tapmağın ana girişi yıkılmıştır, bu yüzden tapmak hakkında
net bir fikre sahip olmamız zor. Herhangi bir cazibesi yokmuş
gibi göründü bize. Kilisenin iç bölümünün tamamen farklı bir
görünüşü var. Sunak yerine binanın ana bölümüne yüksek ke­
merle bağlanmış büyük bir yarı-kule dikilmiş. Bu kemer iki de­
vasa yarım sütuna dayanıyor.
Bu yarım sütunların kaidesi bütünüyle zarif kabartmalarla iş­
lenmiş granit kütleden oluşuyor. Çatı saçağı, kaide ve oymalar
aynı zarafetle ön plana çıkıyor. Kilisenin orta bölümü, her bir ke­
narının uzunluğu 12 adım olan bir kareden oluşuyor. Bu karele­
rin köşelerinden yarım sütunlar iniyor, bunlar da yüksek ve dik
kemerlerle birleşiyorlar. Bu kemerlerden sekiz uzun ojival nişe
sahip bir kubbe yapılmış olup, bu nişler de birbirlerine küçük
kemerlerle bağlanmıştır. Aharın karşısında, batı yönünde, dört­
gen sütunlar üzerinde ilahi okuyanlar için geniş bir çardak ku­
rulmuştur. Bu çardak dörtgen sütunlara yerleştirilmiştir. Kilisenin
kuzey ve güney yönündeki haç kollarında ve ayrı duran binada
Ş a v şa t I 85
iki küçük bölüm yapılmıştır. Bu bölmelerde muhtemelen pisko­
posa ait giysiler saklanıyordu. Bu bölümlerden biri iki katlıydı.
Üsteki kat, ana binanın galerisi ile alt kemerler üzerinden birle-
şiyordu. Bu koridor yapının günümüze kadar korunmuş en zarif
bölümü olarak karşımıza çıktı. Yapının iç bölümü bir bütün ola­
rak görkemli bir görünüşe sahiptir ve Mtsheta, Zarzma ve Sapara
tapmaklarından daha güçlü bir izlenim bırakmaktadır. Tbeti ta­
pınağının iç bölümü, sütunlar hariç, sıvalanmış ve fresklerle be­
zenmiştir. Tasvirler sadece birkaç yerde korunabilmiş, ama bu
kalıntılar bile tapmağın inşa edildiği dönemdeki yüksek sanat
kültürünü göstermektedir. Doğu duvarında tahtta oturmuş İsa
tasviri korunmuştur. Etrafında havariler, melekler, baş melekler
var. Aziz figürleri muhteşem biçimde resmedilmiştir. Boyalar hâlâ
net ve temizdir.
Tbeti manastırının genel manzarası o kadar güzel ve ayrıntı­
ları o kadar estetik ki, bu manastır Roma’yı bile süsleyebilir.
Ancak çan kulesi için aynı şeyi söyleyemeyiz. Çan kulesi kilise­
nin boyutları ve mimarisiyle hiç ilgisi olmayan bir yapıyı temsil
ediyor. Bu, bir çeşit yüzeysel yapıdır ve hem bütün olarak hem
de kendi içinde kaba bir görünüme sahiptir. Bu kulenin yapıldığı
malzeme de tapmağmkine benzemiyor. Bütün bunlar, bu yapı­
nın kilise ile birlikte inşa edilmediğini ve ustalarının da ana ya­
pıyı inşa edenlerle aynı olmadığını gösteriyordu. Bu sırada
kulenin üstündeki çatı saçağında üzerinde yazı olan bir taş fark
ettik. Tbeti kilisesi tarihini çözümleme isteği beni, hayatımı teh­
likeye atacak türden bir adım atmaya yöneltti ve merdivenle yu­
karı çıkıp bilim insanlarımızın ne yazık ki henüz çözümlemediği
yazıyı olduğu gibi kâğıda aktarmak istedim.
Kilise yakınındaki harabeler ve büyük toprak altı yapılar ko­
runmuştur. Tbeti’nin tam karşısında manastırın kuzeyine doğru,
büyük sütun gibi bir dağ bulunuyor. Söylenceye göre eskiden
bu dağın üzerinde bir şehir kuruluymuş. Bu Tuharisi102 köyü
(102) cn^biftobo
8 6 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri
(Vahuşti’ye göre) ya da piskopos Saba tarafından inşa edilen
Sveti kalesi olmalı. Böyle bir kanıya varmamıza önce Vahuşti’nin
betimlemeleri, daha sonra halk arasındaki söylenceler ve son
olarak da bu köye şimdi bile “Tsihisdziri (Kaledibi)” deniyor ol­
ması neden oldu. Bu sorunu çözümlemeyi arkeologlara bırakı­
yoruz.
Tbeti’de yanımıza İmerhevi beyinin oğlu geldi ve bizi Veli kö­
yündeki evine davet etti. Bu daveti diğer beylerden gelen davet­
ler izledi. Bu yüzden kervanımız Şavşat’ta tam iki hafta kaldı. Bu
zamanı değerlendirdim ve yörenin yolumuz üzerinde olmayan
yerlerini dolaştım. İlk yolculuğumuzu Şavşat platosunun ana
ırmak damarı olan, Sadeli deresi vadisini araştırmaya ayırdık.
Sadeli deresi dört ana koldan oluşmakta olup bu kollar köy
isimleri ile de anılmaktadır: Shlobani103, Dabetzvrili104, Şavketi
(Şavşaki?) ve Kuçeni. Bu akarsular Okrobageti köyünün aşağı­
sında bulunan dağın önemli bir ırmağını oluşturur. Shlobani suyu
kaynağını, Shlobana köyünde Arsiyan dağı güney kolunda deniz
seviyesinden 9.000 feet yükseklikten almaktadır. Bu kaynak güney
ve güneybatı yönüne doğru akmakta ve Okrobageti’nin 3 verst
altında bulunan ana ırmağa kavuşmaktadır. Yaklaşık 7 verst uzun­
luğundaki Shlobani deresi, Shlobana, Tsihia105 ve Meria toprak­
larını sulamaktadır. Bu ırmağın kaynağı Kvirala deresi kaynağının
çok yakınında bulunuyor ve bu kaynaktan payanda ile ayrılıyor.
Bu payandanın çatlaklarında da yukarıda değindiğimiz mineralli
su kaynağı, “ılıca” bulunuyor. Su bölüm çizgisi kumtaşı ve killi ar-
duvazdan oluşmakta olup, sert tabakaları dışarıya büyük açılar
veya bölümler olarak çıkıyor. Sadeli deresi kıyılarında, zemin kat­
manları arasında değişik renklerde toprak altı damarlar ve yeşi­
limsi volkanik kayaçların bütün tabakalarını gördük.
Kvirala ve Shlobana derelerinin su ayrım çizgisine genel ola­
rak baktığımızda, mineral açısından zengin olduğunu görüyo­
( 1 0 3 ) O b cp m & 'iB o
(1 0 4 )
( 1 0 5 ) g o b o iı
ruz. Abano, Veli ve Shlobani’nin yüzeylerinde bulunan mineral
kaynaklarında da bunu görmek mümkün. Bu yerin güneydoğu
bölümünün topografik özellikleri civar yerlerden keskin bir şe­
kilde farklılık gösteriyor. Payandanın kolları daha az eğimli ve
daha az taşlık: bölge ise sık ormanla ve yer yer işlenebilir top­
rakla kaplıdır. Keskin iniş-çıkışlar azdır, olanlar da sadece Sadeli
deresi kıyısmdadır. Veli ve Shlobani köyleri civarının bütün bu
özellikleri bize, Arsiyan dağını aşarak Satleli köyüne giden en
iyi yolu işaret ediyor. En kısa ve kullanışlı yol buradan, Arda­
nuç’tan dolayısı ile Ahaltsihe’ye doğru giden ve inşa halindeki
Batum-Kars şose yolundan geçiyor.
Yukarıda bahsi geçen bölgeye tekrar dönmeden, Veli’den Ar­
siyan dağı geçidine kadar olan yol üzerine birkaç söz söylemek
istiyoruz. Veli köyü yüksek bir düzlükte, Satleli deresinin sağ
kıyısında, Tbeti’den 3 verst uzaklıkta bulunuyor. Köyde 12 hane
yaşıyor. Burada iki büyük taş ev var. Bu evlerden biri İmerhevi
beyine; diğeri eski prens soyundan, Atabeylerden gelenlere ait.
Veli düzlüğü 4.000 feet yükseklite bulunuyor. Buradan yukarıya
Satleli deresi boyunca iki yol gidiyor. Biri akarsuyun sağ kıyı­
sındaki dik yamaca uzanıyor ve Shlobani deresinin Satleli dere­
sine karıştığı yerdeki köprüyü geçtikten sonra Okrobageti
köyüne kadar ulaşıyor. Bu yol hafif faytonlular için oldukça kul­
lanışlıdır. Okrobageti’den ulaşımı zor olan Arsiyan geçidine ka­
darsa sadece bir yaya yolu gidiyor. Diğer, üst yol ise Veli köyden
başlayan ilk yoldan giderek sola sapıyor ve Shlobani deresinde
oldukça uzun ve dik bir inişle Meria köyüne ulaşıyor. Bu köy
Shlobani ve Satleli derelerinin kavuştuğu yerden 4 verst yuka­
rıda bulunuyor. Meria köyünden yol Shlobani deresinin sağ kı­
yısı boyunca Shlobani köyünden geçip Arsiyan sırtındaki geçide
doğru gidiyor. Geçit de dahil olmak üzere tüm yol, ağır yük kağ­
nıları için uygun olduğundan buraya “kervan yolu” da deniyor.
Satleli deresine yandan karışan dereler: Dabatzvrili, Şavketi
(Şavşaki?) ve Kuçeni’dir. Dabatzvrili neredeyse Shlobani’ye pa­
88 Bir Rus Generalinin Günlükleri Şavşat I 8 9

ralel gidiyor. Buradan, içinde Dabetzvrili ve Ağara106 köylerinin Okrobageti yolu, ova şeridinden Kuçeni deresi üzerine uza­
bulunduğu, zor ulaşılan bir vadiye akıyor. Diğerleri ise Arsiyan tılmış ağaç köprüden geçiyor. Burada yol, akarsuyun sol kıyı­
sırtından inen çok dar, ormanlık ve kısa vadilerden iniyor ve sındaki Kuçeni köyünden keskin bir şekilde yukarıya doğru
“Şavketi deresi” yerine “Yalnızçam”107 adını alıyor. yükseldikten sonra Yalnızçam’a paralel olarak ilerliyor. Büyük
Shlobani dışında tüm bu yan dereler, Okrobageti yakınında Mamanelisi köyünde yol ikiye ayrılıyor. Bunlardan biri, dik bir
Yalnızçam’m ormanlık ve dik batı kolunun dibinde bir ırmağa inişle Satleli-Rabat’dan geçerek Satleli köyüne varıyor. Diğeri ise
dönüşüyor. Burada Şavşat’ı, komşusu Çıldır Sancağından ayırı­ Yalnızçam dağ çatalı boyunca uzanıyor ve Mokta köyünde
yor ve diğer bir komşusu Ardahan’la da bağlantısını kesiyor. büyük kervan yolu ile birleşiyor. Bu yol Veli’den Satleli’yi geçe­
Belki de böylesine dışa kapalı bir yaşam burada Rahatların108* rek Ardanuç’a gidiyor.
oluşmasına neden olmuştur. Satleli’de toplam 60 hane yaşıyor. Köy iki bölümden oluşu­
70 haneli Okrobageti köyü tamamen Gregoryan-Ermeniler- yor. Bunlardan ilk bölümünde Gregoryan Ermenilerden 10; Ka­
den oluşmaktadır. Köye girerken buralı bir rahiple karşılaştık. tolik Ermenilerden ise 40 aile yaşamaktadır. İkinci bölümde ise
Bu 70 yaşındaki ihtiyardan Şavşatlı Ermeniler hakkında ayrıntılı Türkleşmiş Gürcüler yaşıyor. Bu bölümde merhum Abdi Bey
bilgiler aldık. Buna göre, Okrobageti’deki Rabat kısa zaman önce Himşiaşvili’nin büyük iki katlı evi bulunuyor. Ermeniler buraya
küçük bir köydü; burada son zamanlarda Ermeni aileler top­ bugünkü Şavşat beylerinin en yetkini olan Selim Bey’in himaye­
lanmaya başladı. Bu aileler, Şavşat’ın farklı köşelerine dağılmış sinde gelip yerleşmişler. Ermeniler, yurtluklarını kullanma be­
durumdaydılar. Şimdilerde köy işlek bir ticaret merkezini tem­ deli olarak beye iyi para ödüyorlar. Ermenilerin girişimci
sil ediyor. Buralı Ermeniler sosyal yaşamlarıyla diğerlerinden bir­ karakteri bey himayesini iyi değerlendiriyor. Bu nedenle Satle-
kaç yönden farklılık gösteriyor. Bu farklılıklara daha sonra li’nin Rabat’ı tüm Şavşat ticaretini eline almış. Yörenin yönetim
değineceğiz. merkezi Tsihisdziri’de olmasına rağmen beyin tüccarlarla birliği
Satleli’yi Şavşat’ın merkezine dönüştürmüş.
Kuçeni deresi kaynağında, Okrobageti’den güneydoğuya doğru
Yalnızçam’dan bir dağ çatalı ayrılmaktadır. Bu dağ çatalı doğudan Satleli’den ikinci yolculuğumuzu İmerhevi’yi dolaşmaya ayır­
batıya doğru yönelmekte ve Şavşat’ı Ardanuç kazasından ayır­ dık. Bu isimle kastettiğimiz yer İmerhevi deresinin havzasıdır.
maktadır. Bu dağ çatalının kuzey yamacı sürülebilecek arazi ve Bu akarsu, başlangıcını Elulo meridyeninde bulunan Şavşat,
düzlükler bakımından çok zengin olan ova şeridini temsil ediyor. Karçkal ve Macahel dağları düğümünden alıyor. Akarsu, gü­
Burası, Şavşat’ın yaşam kaynağıdır. Üst bölümündeki geniş alan­ neybatı yönelimine sahip olup sadece Sadeli deresindeki kavu­
larda yaylalar bulunuyor. Altta birçok köy var. Daha aşağılarda ise şum yerine kadar Şavşat’a aittir. İmerhevi’ye dökülenler arasında
araziler net bir şekilde Sadeli deresinin sol kıyısına geçiyor. dikkate değer olan yukarıda değindiğimiz Kvirala deresidir.
Bunun dışında İmerhevi’ye sağ koldan, kaynağını karlı sırt Karç-
( 1 0 6 ) A n tik G ü r c is t a n ’ın y a z ılı e s e r le r in d e k ö y k a l m t ıl a n “A ğ a ra " is m iy le a n ılm a k ta d ır. B u
kal’dan alan birkaç dere dökülmektedir. Bu derelerden suyu en
A c a ra ’d a , Ş a v ş a t’ta v e İm e r h e v i’d e n e d e n b i r ç o k ç o k k ö y ü n A ğ a ra is m iy le a n ıld ığ ım bol olanı Badzgireti deresidir. Bu akarsu, oldukça yoğun nüfuslu
a ç ık la m a k ta d ır .
( 1 0 7 ) Y a ln ız ç a m , A r d a n u ç ’ta n A r d a h a n ’a g id e n ik i d a ğ g e ç id in in a d ıd ır. (R .S . G ü r c ü o k u r la r
vadinin topraklarını suluyor.
iç i n a ç ık la m ış )
İmerhevi ana vadisi en sert topografik koşulların iç içe geçi­
( 1 0 8 ) Ş a v ş a t’ı n t ü m H ris tiy a n y e r le ş im y e r le r i “R a b a t” o la r a k a d la n d ırılm a k ta d ır . R a b a t is m i
“c e n n e t ” k e lim e s in d e n tü re m iş tir . şinin bir örneğidir. Bu vadi, devasa dağ kitleleri arasında bulu-
9 0 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri
nan yarıktır. Yarığın tepesinde çok net ve keskin hatlara sahip
çıplak kalkerli kayalıklar durmaktadır. Aşağı tarafta, monoton
ve boğuk bir sesle akmakta olan beyaz kitle, köpük bağlamış bir
ırmaktır. Ufuk çizgisi dardır. Nereye bakarsanız, gözünüzün
önünde ardından daha yüksek ve dik onlarca başka sarp kaya­
lıklar sıralanıyor.
Çevrede canlı yaşamını baskılayıp boğan bir doğal güç var.
Bitki örtüsü az. Sadece bazı yerlerde, yaşam için elverişli küçük
tarlalar bir vaha gibi yeşermiş. Aşağıda, toprağın üstünde, bu­
lutların altında bir yerlere iki-üç ev kondurulmuş. İşte burası
İmerhevi köyüdür. Evlerin yakınlarındaki taşlar arasında iki-üç
ağaç büyüyor, ardında küçücük bir tarla var. Ancak bu ağaçlara
dikkatle baktığınızda aralarında ılıman iklime özgü bitkilerden,
dut, ceviz, karayemiş; biraz ötede ise nar ağacını veya taşa öyle­
sine dolanmış üzüm asmasını görürsünüz. Nasıl tutunuyor
bütün bunlar diye ister istemez düşünüyorsunuz; buradaki bitki
örtüsünün, bu yerlerin karakterine ve ani iklim değişikliklerine
nasıl dayandığına şaşıyorsunuz.
Sadeli köyünden İmerhevi ana vadisine Sadeli deresinin sağ
kıyısını takip ederek girebilirsiniz. Bu su kavuşumuna varma­
dan önce, 3 verst uzaktaki Tbeti yaylasının uzantısı olan Singoti
köyünün yanındaki düz yükseltiye çıkmalısınız. Ardından yol
tekrar aşağıda İmerhevi deresi kıyısında kurulmuş olan Phi-
kiuri109 köyüne doğru dik kayalık yokuştan inmektedir. Diğer
yol Sadeli’den Ahaldaba ve Tbeti yaylasını geçerek gidiyor. Bu­
radan Çaleti110 köyünde bulunan çok dik bir dağ yamacına, daha
sonra Kvirala deresi kavuşumuna iniyor. Biz her iki yoldan da
geçtik. Sadeli köyünden Veli köye doğru giden büyük kervan
yolu, akarsuyun üzerinde eski mimariyle yapılmış, oldukça sağ­
lam taş köprüden geçiyor. Sadeli köprüsü Gürcistan’ın eski köp­
rülerinin mükemmel örneklerinden biridir. Köprü düzgün
( 1 0 9 ) <36030- 3(00
(110) Jicpgcoo
yarım daire şeklindeki dik bir kemerle ırmağa uzatılmıştır. Üze­
rine dörtgen karo taşlar döşenmiştir. Köprünün hangi tarihte
inşa edildiği bilinmiyor. Ancak benzer yapıdaki eski anıtlardan
elde edilen bilgilerden yola çıkarsak Sadeli köprüsünün çok eski
zamana ait olduğunu düşünebiliriz111. Deniz seviyesinden yük­
sekliği 3.376 feet’dir. İmerhevi yolu köprünün ötesinde kervan
yolundan ayrılıp Tbeti platosuna doğru çıkıyor. En sonunda
Çvarebi ve Karavati köyleri ile aynı seviyede bulunan 90 haneli
Ahaldaba köyünden geçiyor.
Bir kez daha Kvirala deresinin sol kıyısı ile Sadeli deresinin
sağ kıyısı arasında kalan alanın düzgün bir yükselti oluşturdu­
ğunu söylemek yerinde olacaktır. Burası Kvirala deresinin kuze­
yine, Sadeli deresinin güneyine ve İmerhevi deresinin batısına
doğru oldukça dik bir şekilde iniyor. Özellikle İmerhevi’ye doğru
iniş çok diktir. Ahaldaba’dan 2 verst mesafedeki Surevan köyü
aşağıda göründü. Surevan, İmerhevi deresi üzerinde Ahal­
daba’dan 1.330 feet aşağıda bulunuyor. Burada da iniş oldukça
diktir. Bizim acelemiz olduğundan bir saat boyunca patikadan
dikkatli bir şekilde kazlar gibi sürünerek indik. Çaleti köyü (10
hanelik) yakınından öğleden sonra saat 2’de İmerhevi deresinin
sağ kıyısına, Satleli’de gördüğümüzle aynı mimariye sahip taş
köprünün üzerinden geçtik. İki köprü arasındaki menzili 4 saatte
katettik. Surevan köyü İmerhevi geçidinde bulunuyor ve 20 ha­
neden oluşuyor.
Öğleden sonra saat 3’te Surevan’dan yukarıya çok dar bir pa­
tikadan uçurumun tepesine doğru harekete geçtik. Berbat bir
yoldu bu. Etraf, İnhoeti köyüne kadar merdiven çıkar gibi par­
kelerinden çıktığımız çıplak kalkerdir. Bizi burada saat 6’da bu­
ranın Kır Serdarı Kibar Ağa karşıladı. Geceyi geçireceğimiz nokta
( 1 1 1 ) K ü r d is t a r ia y a p tığ ı y o lc u lu k s ır a s ın d a T a y lo r, b u n a b e n z e r m im a r iy e s a h ip b ir ç o k
e s k i k ö p r ü g ö r d ü . B u n la r d a n b ir in d e v a r o la n y a z ıt k ö p r ü n ü n M .S 6 4 3 y ılın d a in ş a
e d ild iğ in i g ö s te riy o r. (M 3B .K a E .O T f l.P y c c .r e o r p .o 6m .M aT ep . n /n ı reorp.AsM aT.Typıy
1 8 7 3 r .C T p .4 1 .) T ü r k iy e G ü r c is t a m ’n d a k i tü m e s k i k ö p r ü le r y a r ım d a ir e ş e k lin d e k i
k e m e r le r e s a h ip k e n ; T a y lo r’u n b a h s e ttiğ i k ö p r ü le r is e s iv ri k e m e r le r e s a h ip tir.
92 Bir Rus Generalinin Günlükleri Şavşat I 93

denizden 4.744 feet yüksekte bulunuyor. Buradan İmerhevi’nin Gürcistan tarihindeki ünlü Tzepta114 kalesi ve en az onun kadar
son köyü İvieti’ye kadar tam bir saatlik yol kaldı. Acara geçidine ünlü Opiza ve Berta manastırları burada bulunmaktadır. Ancak
kadar da iki buçuk saatlik yol var. Geçit, Acara ve Macahel oyu­ bu yerler Şavşat sınırları dışında, Livan bölgesinde olduğu için
ğuna giden yolların ayrım noktası olarak ilginçtir. Buna rağmen bu yerlere yeri geldiğinde değineceğiz. Şimdi ise Phikiuri’den
oraya ulaşamadık. İkinci gün, Diobani ye Surevan köylerini ge­ Satleli’ye kadar olan /olumuza devam edelim.
çerek İmerhevi deresi sağ kıyısına, Ermeni köyü Phikiuri’ye Türkiye hükümetinin resmi verilerine göre Phikiuri köyünde
(Rabat) geri döndük. 18 hane bulunuyor. Gerçekte ise burada 25’ten fazla hane var.
Karçkal sırtı yönünden İmerhevi deresine doğru çıkan tüm Burada yaşayanların tamamı Katolik Ermenidir. Yemişlerin bol­
vadiler dar, kısa ve yerleşim için pek uygun değil. Vadilerin bu luğundan sarıya kesmiş dut ağaçları içindeki ahşap bir evde ge­
karakteri tüm dağ çatalları için Çoruh’a kadar aynı kalıyor, de­ ceyi geçirdik. Dut ağacının meyvesini buralı Ermeniler votka
ğişmiyor. Toprak kireçli. Toprak örtüsü o kadar ince ki ormanın yapımında kullanıyorlar. O içki burada “rakı” adıyla biliniyor.
yaşaması ve büyümesi için gerekli besini sağlayamıyor. Bu yüz­ Phikiuri’de gözlenmeye değer pek bir şey yok. Doğası fakir ve
den Karçkal’m doğu ve güneydoğu yamaçlarında orman yok ve tek düze. Buna karşın buradaki Ermenilerin varlığı ve onların
bu alan sporadik112 çalılıklarla örtülmüştür. Her şerde bir hayır yaşam koşulları üzerine bize anlatılanlar, oldukça dikkate de­
ğerdir.
vardır derler, Karçkal dağ çatallarının bu kireçli toprağı, aşağıda
göreceğimiz gibi, Livan’m en iyi meyve ürünlerinin ana kayna­ Eski Gürcü tapmak harabeleri üzerine inşa edilen kiliseyi
ğıdır. gözlemledim. Sonra aşağıya doğru dere boyunca indik. Yol git­
tikçe daralıyordu, yarım saat ilerledikten sonra bir duvarla kar­
Karçkal vadilerinden en büyüğü Badzgireti’dir. Burası, Phi-
şılaştık.
kiuri köyünün altındaki İmerhevi deresine dökülen aynı isimli
dereyle sulanıyor. Ulaşılamazlığı ve yoksulluğu ile dış dünyadan Akarsu kıyısı boyunca atla daha fazla ilerlemek mümkün de­
kopmuş bulunan bu vadi rotamızın dışında kaldı. Oraya ancak ğildi. Yol eğri ağaç bir köprüyle sol kıyıya geçiyor. Sarp ve kesin­
yaya olarak çıkılabiliyor. Ama böyle bir yolculuk için zamanımız tisiz bir yokuş başlıyor buradan. Bu yol bizi Şavşat düzlüğünden
yeterli değildi. Ayrıca anlatılana göre, bizi orada başka bir yerde Singoti köyüne götürüyor. Phikiuri köprüsünde derenin suyu ka­
göremeyeceğimiz pek bir şey beklemiyordu. Nüfus daha çok üst redeniz seviyesinden 2.900 feet yüksekte bulunuyor. Singoti kö­
kısımlarda, vadinin genişlediği yer olan tepeye yığılmıştır113. yünün yüksekliği ise 3.504 feet’dir. Bizim de en fazla 3 verst’lik
yatay yürümeyle 1.600 feet’e çıkmamız gerekiyordu. İleriye attı­
Phikiuri’nin altında, İmerhevi vadisi bir yaka gibi daralıyor ve
ğımız her adımda doğa koşullan iyileşiyordu. Kapalı, boğucu va­
nehir boyunca yolculuk etmek daha da imkânsızlaşıyor. Özel­
diden Singoti civarlarına ve düzlüğe çıkıyorduk. Burası oldukça
likle Sadeli deresi kaynağından başlayıp İmerhevi deresi ve Ar­
yüksek tepelerle çevriliydi. Bize tam bir düzlem gibi görünmüştü.
danuç çayı birleşimine kadar olan alan ulaşılamaz bir yerdir.
Singoti’nin yeşil yamaçlarında gözlerimiz dinlendi. İmerhevi’nin
sert, konuksevmez doğası belleğimize daha sağlam bir şekilde
( 1 1 2 ) A z g ö r ü le n .
( 1 1 3 ) U z u n lu ğ u 1 2 V e r st o la n b u v a d id e , ö z e llik le y u k a r ı b ö lü m d e y a k la ş ık 1 0 k a d a r k ö y
kazındı.
v a r: Z io s i, B a d z g ir e ti, A ğ a ra , A n d r ia tz m in d a v e Ç ih o r i. O r ta b ö lü m d e d e b e ş k ö y k u ­
r u lm u ş t u r : D a b a , U b e , Z a k ie ti, D e v a d z e v e H e v tz v r ili. D iğ e r le r in d e n b ü y ü k o la n
k ö y le r is e B a d z g ir e ti, Z io s i, U b e v e Z a k ie ti’dir. (114)
94 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Singoti çok sayıda harabe ile dikkati çekiyor. Tüm bunlar, iş­
lenebilir alanlar, kestanelikler, dut bahçeleri ve cevizlikler ara­
sında uzanmış bu küçük sakin köyde bir zamanlar şimdikine
göre çok daha yaratıcı bir yaşamın hüküm sürdüğünü kanıtlıyor.
Harabeler eski temelin içine yığılmış durumdadır. Üzerinde kule
kalıntıları bulunan büyük bir kaya bakmaktadır yukarıdan bu­
raya. Bu yıkıntıların altındaki düzlükte eski kilise kalıntıları var.
Bu kalıntılar boyutları ve yapıları ile dikkat çekiyorlar. Kilisenin
uzunluğu 10 sajen, genişliği 7 sajen, yüksekliği de 15 feet’tir.
Uzunluk bakımından üç bölüme ayrılıyor. Bunlardan en sondaki
iki katlıdır. Kemerler 12 bölüme ayrılmıştır. Rahip hücreleri gö­
rünümündeki bu bölümler bazı yerlerde duvarlara işlenmiş
küçük kapılarla, bazı yerlerde ise sadece kemerlerle kapatılmış­
tır. Yapının orta bölümü sunaklı Hristiyan tapmağı izlerini ko­
rumuş durumdadır; tıpkı Şavşat’ta gördüğümüz tapmaklara
benziyor. Singoti harebesinin kubbesi yok ve görünüş olarak da
bir evi anımsatıyor. Kemerlerin yer yer kırmızı tuğla ile örülmüş
olması dikkatimizi çekiyor. Hiçbir yazıt olmadığı gibi tasvirlere
ait izler de yok.
Singoti tapmağı ile ilgili herhangi bir bilgi ne Gürcistan tari­
hinde var ne de Vahuşti’nin coğrafi eserlerinde... Bu nedenle
başlangıçta biz onu Natlismtsemeli (Vaftizci Yahya) Manastırı
sandık. Bu manastır Vahuşti Coğrafyası’na ekli haritada yanlış
işaretlenmişti. Biz bu hatamızı ancak, Opiza manastırını gör­
dükten sonra anladık. Oysa Singoti tapmağı bizim için Gürcis­
tan tarihinin okunmamış mektubu olarak kaldı. Ama şüphesiz,
Singoti’nin İmerhevi kapılarının güvenlik açısından destek nok­
tası olduğu doğruydu.
20 Haziran’da yorucu bir yolculuktan sonra Satleli köyüne
döndük. Burada konuksever Selim Bey Himşiaşvili’nin evinde
dinlendik. Yukarıda betimlediğimiz yolculuktan sonra Şavşat’ta
fazla kalmamıştık. Bir sonraki rotamız Ardanuç’a yöneliyordu.
Şavşat nahiyesi Satleli’den 15 verst mesafede bitiyor. Bu nedenle
Ş avşat | 9 5
Satleli köyü ve Ardanuç sınırına kadar olan yol hakkında birkaç
söz söylemek istiyoruz.
Satleli köyü, bu bölgede çok etkili olan Himşiaşvili sülalesi
burada yaşadığı için önemlidir. Geçrftişte bu köy Şavşat’ın mer­
kezi sayılıyordu ve Atabeylere aitti. Atabeyler büyük ve sağlam
bir kalede yaşıyorlardı. Bu kale yukarıda tarif ettiğimiz Satleli
taş köprüsüne hâkim, yüksek bir yere inşa edilmiştir. Buranın
beyleri bu kale yardımıyla Livan’dan Ahaltsihe’ye doğru giden
büyük kervan yollarına egemen olmuşlar; sonrasında büyük
stratejik yerleri ele geçirmişlerdi. Kurapalat döneminde Bizans
askerleri Gürcistan’a bu yolla giriyorlardı. Şimdilik bu kaleden
geriye yarısı dökülmüş duvarlar ve üç kule kalmış. Vahuşti’nin
“ticaret yeri”115 diye kayıt altına aldığı bu kuleleri şimdi büyük
köy kullanıyor. Burada ortalama büyüklükte bir kilise vardı,
ancak bunu şimdi camiye dönüştürmüşler. Hristiyanlık dönemi
abidelerinden burada yalnızca yazıtları olmayan iki-üç kilise me­
zarı ve üzerinde büyük bir haçın tasvir edildiği iki arşın çapında
yuvarlak bir taş kalmış. Bu taşın üzerine ayrıca yirmi dört küçük
haç işlenmiştir. Satleli kilisesi mimari yapısı ile Singoti kilisesini
anımsatıyor.
Satleli’den Ardanuç’a doğru giden yol güneybatı yönelime sa­
hiptir ve Yalnızçam sırtındaki düzlük alandan geçmektedir. Bu
sırtın Kuçeni suyu kaynağına doğru indiğini söylemiştik. Bu­
rada sırtın, doğudan batıya doğru ortak bir yönelime sahip ol­
duğunu ve dik bir burunla Satleli deresi, İmerhevi deresi ve
Ardanuç çayının birleşim yerine indiğini söylemekle yetinece­
ğiz. Kuçeni su kavuşumundan, Singoti meridyeninde bulunan
Gobihvetzia116 dağına kadar bu sırta ulaşım zordur. Buna karşın
sırt, Gobihvetzia’nın dibine doğru eğiliyor ve Gvaraşen köyünde
Karadeniz’den 5.905 feet yükseklikte bir geçit oluşturuyor.
( 1 1 5 ) V a h u ş ti’n in b u k u le le r e n e d e n t ic a r e t , a lış v e riş y e r i d e d iğ in e d a ir b ir a ç ık la m a b u la ­
m a d ık . B ir ih tim a l k e r v a n la r ın g e ç t iğ i y o l ü s t ü n d e o lm a la r ın d a n d o la y ı a lış v e r iş in
y a p ıld ığ ı m e k â n ş e k lin d e d ü ş ü n ü le b ilir - K .R .
(1 1 6 ) 2,0160633^ 0*
9 6 |Bir Rus Generalinin Günlükleri Şavşat |9 7

Satleli’den Ardanuç’a giden yol, yük hayvanları taşımacılığı Şavşatlılarm Acaralılardan önce Müslülnan olmaları da aynı
için oldukça elverişli. Hatta bu yolu, hafif tekerlekli araçlara göre durumla açıklanabilir. Türklerle sıkça çatışmaların Şavşetlilerin118
düzenlemek mümkün. Yol yoğun bir yerleşim alanına doğru ahlaki nitelikleri üzerine etki etmemesi düşünülemezdi. 3. ve 4.
uzanıyor ve 20-30 verst mesafede Şindobani, Anaklia, Çiftlik, Bagrat döneminde bu halk cesaret ve atılganlılıkları ile öne çıkı­
Mokta, Karsini, Kontromi, Samtzkali, Gvaraşeni ve Batsa köyle­ yorlardı. Bu cesur halk, Gürcistan’ı birçok kez felaketlerden kur­
rine rastlıyoruz. Biraz kıyıda kalan diğer köyler ise Anakerti ve tarmıştı. Şimdi ise öyle ürkek olmuşlar ki, Acaralılarm diline
Ançadır. Mokta köyü ise Şavşat’ın en son köyüdür. Ardanuç yolu düşmüşler. Şavşat halkının karakteri Yukarı Acara’dan gelen gez­
buradan başlıyor. ginin dikkatini çekiyor. Şavşatlılardan aldığımız izlenimleri not
Şavşat, Gürcüler ve Ermeniler olmak üzere iki ulustan oluş­ ettiğimiz günlüklerden birkaç cümle aktarmak istiyoruz.
maktadır. İmerhevi dahil burada 58 köy var. Bunlardan 36’sı Şav­ “Kvirala köyüne girer girmez, ahalinin fizyonomisi bizi sarstı.
şat’ındır. Hükümetin verilerine göre hane sayısı 1.740’a ulaşıyor. Acınacak bir görünüşleri var ve bilinç olarak gelişmiş değiller.
Gerçekte ise bu sayı ise 2.000’den fazladır. Her hanede 6-7 kişi­ Burada bir babayiğit dahi bulamazsınız. Herkes eski püskü giy­
nin yaşadığını kabul edersek, Şavşat’ın tüm nüfusu 12-14 bin ara­ siler içinde, çelimsiz ve kısa boyludur. Hepsinin yüzünden ka­
sındadır. Bu nüfusun, 145 Ermeni hane (yaklaşık 900 kişi) ramsarlık okunuyor, diğer taraftan da yoksulluk göze çarpıyor.
haricinde, geriye kalan tamamı Kartveli (Gürcü) ırkından gelen Evlerin hepsi bir araya sıkışmış, şekilsiz bir bütünü oluşturu­
insanlardan oluşuyor. Bu insanlar gündelik yaşamlarında temiz yorlar. Hiçbir zirai ek bina, ahır ya da samanlık bulunmuyor.
bir Gürcüceyle, dağlık Gürcistan ahalisinin konuştuğu, Kafkasya Hatta burada, başka yerlerde gördüğümüz gibi, hayvancılık ya­
Mtiuluri aksanıyla konuşuyorlar. Ayrıca yerel konuşma dilinde pıldığına dair bir işaret olan hayvan gübresi bile yoktur. Neyse
Hevsuri belirteçleri karakteristiğine sahip birçok kelimeye rast­ ki Şavşat’ın tüm nüfusu Kvirala sakinlerine benzemiyor. Kvirala
lanıyor. Şavşat’ta Gürcüceyi herkes konuşmuyor. Birçok köyde buradaki sosyal refahın en azma sahiptir diyebiliriz. Kvirala ve
bu dil tamamen unutuldu ve onu yerine zamanla diğer dillerden Satleli arasında yer alan köyler birbirlerinden daha iyi özellikle­
birçok kelime alan Türkçe gelişti. Büyük yol boyunca kurulmuş riyle öne çıkıyorlar ve iyi bir izlenim bırakıyorlar. Oysa halkın
köylerde yaşayanların Gürcü dilini tamamen unuttuklarını da karakteri aynıdır. Mutsuz bir yüz ifadesi ve moral eksikliği her
söylemek gerekir. Ancak bu insanların hepsi babalarının Gürcü yerde fark ediliyor. Asıl acınacak durumda olanlar Ermenilerdir
olduğunu açıkça söylüyorlar. Ardanuç’a yaklaştıkça Gürcü dilini -Tanrı da, insanlar da onların karşısmdadır adeta. Günlük ya­
bilenlere daha seyrek rastladık. Oysa Gobihvetzia dağı çevresinde şamda İmerhevi vadisi yaşayanları özellikle Şavşat’a göre daha
bulunan 12 köye halk “Gürcistan” diyor. kötü bir izlenim bırakıyor. Asık suratlılar ancak Şavşatlılardan
Geçmiş yıllarda büyük kilise Ança’nm117 cemaati buradaki yerel daha güzel ve cesurlar. İmerhevi’de Gürcü tipi korunmuş. Bu­
halktan oluşuyordu. Şimdi de burada ünlü Gürcü Avalişvili süla­ rada daha güzel tiplere de rastlanıyor. Şavşatlılarm giysileri Aca-
lesi halen kalabilmiştir. Şavşat’ta OsmanlIların etkisi çok güçlü... ralılarla aynı. Ürkek Şavşatlılarm barışçıl karakteri 10 yıl önce,
Elbette bu durumun temel nedenini bu yörenin Oltu, Erzurum ve silah taşımanın yasaklanması hakkında Sultan’ın bir kararna­
Ahaltsihe ile kolay iletişime geçmesinde aramak gerekir. mesi yayınlandığında, halk silahsızlanırken açığa çıkmış oldu.

( 1 1 7 ) V a h u ş ti h a ta lı b ir ş e k ild e A n ç a k ö y ü n ü n Ç o r u h ’u n s o l k ıy ıs ın d a o ld u ğ u n u b e lirtiy o r . ( 1 1 8 ) Ş a v ş a d ıla n k o m ş u la r ı A c a r a lıla r b ö y le a d la n d ırıy o r.

98 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Sultan’ın bu emrini sadece Şavşatlılar yerine getirdi. Acaralı-
lar, Lazlar ve Macahelliler silah bırakmayı reddettiler ve konu
da bununla kapandı. Şimdi Türkiye Gürcistam’nda silahsız­
lanma bahsini açan yok. Sadece Şavşatlılar kama ve tabancalarım
teslim ettiler ve böylelikle komşuları Acaralılarm ve Macahelli-
lerin hedefi oldular. Bu iki komşunun :kafasma ve keyfine göre
davranması yüzünden Şavşatlıların çektiği yürek dağlayan olay­
lardan birini anlattılar bize. Dediklerine göre üç yıl önce bir Ma-
cahelli, îmerhevi’nin Surevan köyüne gelip bir eve girmiş. Ev
sahibini evden atıp üç ay onun evinde adamın genç eşiyle bir­
likte yaşamış. Üstelik köyün geri kalanına da yemek yapma kül­
fetini yüklemiş, onların hazırladığı yemeklerle besleniyormuş.
Buranın müdürü ve Surevanlılar bu küstah misafiri bir türlü de-
fedememişler.
Ermeniler çok daha ağır dürümdalar, onları Şavşatlılar bile
soyuyor. Özellikle Phikiuri’de yaşayanlar acınacak durumdadır.
“Gelen geçen kafamıza vuruyor” diyor bir evin büyüğü. “Biz ise
onlara herhangi bir direnç gösteremiyoruz. Bizden para, elbise,
ayakkabı istiyorlar. Bu kötü insanlar, evlerimizden beğendikleri
ne varsa hepsini zorla alıp götürüyorlar. Bazen kadınlarımızı bile
istemeye cüret ediyorlar” diyor bu yaşlı Ermeni ve gözyaşları
içinde bitiriyor konuşmasını... Gerçekten de buralı Ermenile-
rin sabrı sonsuz. Okrobageti’de, Ardahan’a çalışmaya giden bir
Macahel tayfası sırf ev sahibinin büyük odasında eğlence yap­
mak istedikleri için gözümüzün önünde bir Ermeni aileyi evin­
den attı. Buralı Ermeniler, bu gibi durumları büyük bir felaket
olarak görmüyor; sabrediyorlar. Olur da, buradan geçen bir Hris-
tiyana rastlarlarsa yüreklerini açıyorlar. Son zamanlarda buralı
Katolik Ermenilerin Batum’a ve Ahaltsihe’ye göç etmeyi neden
akıllarına koydukları artık anlaşılıyor. Çoğunluk gözünü Ahalt­
sihe’ye çevirmiş durumda ve artık Batum’daki Rus konsolos yar­
dımcısına bir heyet göndermeyi tartışıyorlar aralarında.
Şavşat’ta vergiler oldukça yüksektir. Tüm küçük tarım ürün­
leri bile önemli miktarlarla vergilendirilmiş. Bu vergiler, salyane
dışında, burada bulunan zengin mültezimlere kefaret olarak ve­
Şavşat I 99
riliyor. Elbette onlar da kendi çabalarının mükâfatını almaya ça­
lışıyorlar. İçinde bulunduğumuz 1874 yılı tahşirin kefareti hâ­
zineye 434 kese119 yani 10.850 Ruble gelir sağlıyor. Bunun
dışında salyane, her aileye 34 Kuruş ve 28 Para; yani 1 Ruble 75
Kapik ödeme yükümlülüğü getiriyor. Bu da toplamda 3.045
Ruble ediyor. Tüm bu vergiler ise hâzineye 14.895 Ruble girdi
sağlıyor.
Görünüşte, bu vergiler ağır olmasa da Şavşatlılar aslında çok
daha fazlasını ödüyorlar. Tüccarlar halkı korkunç derecede sö­
mürüyor. Bunlar, ahalinin ödeme imkânının olmadığı zamanlarda
geliyorlar. Bu yüzden mültezim-tüccarlar yanlarında işlerine gel­
diği gibi peşin para ya da ürün bulunduruyorlar. Acara’yı anlatır­
ken bahsettiğimiz vergi kalemleri dışında Şavşat’ta kesilen ağaç
değerinin onda biri ve her meyve ağacı başına 2 Kuruş olmak
üzere vergiler konulmuş. Buralı Ermenilere yüklenen vergi mik­
tarı, kişi başına iki gümüş mecidiye olarak belirlenmiş bedel120 dı­
şında Müslümanların ödediği vergilerle aynıdır.
Tüm vergilere rağmen bu bölgede yaşayan halk, aleni yapılan
soygunculuğa karşı devlet tarafından da korunmuş değil. Yasaya
göre her müdürlüğe 8 jandarma düşüyor. Bunlar normalde amir­
leri Kır Serdarı ile birlikte bölgeyi dolaşıp soyguncuları yakala­
makla yükümlüdürler. Ancak bu jandarmalar, her zaman olduğu
gibi, köylere halkın bir şeylerini yemek için geliyor, başka köy­
lere de aynısını yapmak için gidiyorlar. Şavşat’ta yukarıda sözü
edilen asayiş mevzuatı da işlemiyor. Burada Kır Serdarı özel ki­
şiliktir. Bu nedenle resmi görevli sayılmıyor ve doğal olarak hâ­
zineden maaş almıyor. Şimdilik bu görevi burada Diobani
köyünde (İmerhevi’de) yaşayan Kibar Ağa121 sürdürüyor. Kibar
Ağa çevresine dizginsiz Acaralı, Macahelli ve Kobuletili haydut
grubunu toplamış. Şavşatlılardan sadece kendi iki oğlu yanında
çalışıyor. Kibar Ağa sözüm ona kendi emeğine karşılık köye hane
( 1 1 9 ) O z a m a n la r b i r k e s e 2 5 r u b le e d iy o rd u ( R u s ç a d a n ç e v ir e n in n o tu )
( 1 2 0 ) A s k e r lik h iz m e ti y e r in e g e ç e n p a r a s a l v e rg i.
( 1 2 1 ) K ib a r A ğ a , D io b a n i’n in İn h o e t i d e n e n b ir d ış m a h a lle s in d e y a ş a m a k ta d ır .
100 Bir Rus Generalinin Günlükleri Şavşat |101

başına 3 Kuruş olmak üzere keyfi vergi koydu. Halkın güvenli­ İmerhevli beylerin sülalesi Veli’de yaşıyor. Bu sülalenin Selim
ğinin bu şekilde sağlanmasının sıradan vatandaşın gözyaşına mal Paşa Himşiaşvili’ye teşekkür borçlu olduğunu, İmerhevi’nin son
olduğu açıktır. Kibar Ağa çetesine yarı resmi vergi yetmiyor ve beyinin öldürülmesi üzerine Türkiye hükümetinden beyin yet­
bölgeyi bizzat kendisi soyuyor. Şavşat’ta Kır Serdarını tasfiye ede­ kilerini alıp kendi seyisine verdiğini söylüyorlar. Bu kişi şimdiki
cek bir güç henüz yok. Müdürün yetkileri işlemiyor. Kibar Ağa, İmerhevi bey sülalesinin atasıdır.
Şavşat’ın tüm resmi ve gayri resmi sakinleri arasında en etkili kişi
Bunlar oldukça yoksul bir hayat yaşıyorlar ve halk üzerinde
olan Selim Himşiaşvili’den korkuyor bir tek... herhangi bir otoriteleri yok. Buna karşın bu soyadın sahibi olan
Kır Serdarlığı tıpkı diğer mevkiler gibi açıkça satılmaktadır. Himşiaşvililer bazen Atabeylerin bazen de İmerhevi beylerinin
Pazarlık yeni Mutasarrıfın gelmesiyle başlamakta ve bunun so­ sırtından güçleniyorlardı. Şimdi Şavşat’ta bu güçlü otoriteye
nucunda tüm yerel yönetim değişmektedir. Bu arada Şavşeti’de sahip olan tek Himşiaşvililer, Acara beyleridir. Bunların şimdiki
olduğumuz sırada da böyle oldu. Yeni Oltisi (Oltu) Mutasarrı- temsilcileri Abdi Bey’in çocukları; Selim Bey ve onun küçük kar­
fı’nm isteği üzerine bütün müdürler, kaymakamlar ve diğer gö­ deşi Nuri Bey’dir.
revliler değiştirildi. Beylerin dışında Şavşat’ta başka ayrıcalıklı tabaka yoktur.
Şavşat’ta tarihi söylenceler çok az. Tüm anlatılanlar bey soyu­ Tanzimat herkesi eşitledi. Bu düzen getirilene kadar burada Az-
nun tarihini tekrarlıyor.122 Şavşat’ta bu söylenceler; Eski Samtshe123 naurlar, eski Gürcü soyluların kalıntıları idiler. Aktarılana göre
Atabeyleri, İmerhevi Beyleri ve Himşiaşvili soyundan gelen bey­ Şavşat’ta 90’a kadar Aznaur sülalesi vardı. Bu sülalenin serilere
lerle ilişkilidir. sahip olmak gibi bir ayrıcalıkları ve sadece askerde görev alma
Atabey soyundan gelen bir kişi Okrobageti’de yaşıyor. 40 ya­ zorunlulukları vardı. Beyler de kendi mülkiyet haklarından ya­
şında kendini tüketmiş, alkolik ve yoksul bir adamdır. Hükü­ rarlanıyorlardı. Tanzimat’ın ilanı ile Şavşat’taki bu toplumsal
metten düşük bir emekli maaşı alıyor. Beyin dediğine göre bu düzen değişti. Buna göre beyler, yukarıda birinci bölümde be­
kişinin bütün belgeleri şimdi İstanbul’daymış. Ve anlatılana göre, lirtildiği gibi, emekli maaşına bağlandılar ve soylular köylülerle
Porta’nm124 Türkiye Gürcistam’ndaki ilk vasalı ve Müslümanlığı eşitlendi. Aznaur diye tabir edilen unvanın halen var olduğu
ilk kabul eden (Hicri 1016, yani MS 1600 yılında) Ahaltsihe Ata­ doğrudur, ancak bu unvan sadece bölgenin tarihsel malzemesi
beyi Rostom’un yedinci kuşağıdır. Bu beyin babası, mülkünün olarak değer taşıyor. Diğer taraftan Tanzimat’a kadar Aznaur ol­
bir bölümünü Acara beyi Abdi Himşiaşvili’ye satmış. Bu adam mayan herkes toprak gelirlerinin 1/5’ini beylere ödüyordu. Sı­
Şavşat’ın kalbi Satleli’ye yerleşip burada en etkili bey soyunun radan halkın tüm parasal vergileri buna dahildi.
temelini atmış. Türkler bunlara Himşioğlu diyor. Tanzimat’ın uygulanması, tıpkı Acara’da olduğu gibi Şavşat’ta
da pek kolay gerçekleşmemiş; bunu 1844 yılında liderliğini
( 1 2 2 ) Ş a v ş a t’ta h e r k e s b u d iy a r la r ın G ü r c is t a n ’d a n z o r la k o p a r ıld ığ ın ı v e a ta la r ın ın d in in in Selim Bey’in üstlendiği açık bir isyan takip etmiştir.
H ır is t iy a n lık o ld u ğ u n u b iliy o r . O k r o b a g e t i k ilis e s i, i k i - ü ç G u r ia lı k a d ın ın ç a b a la rıy la
s o n y ılla r a k a d a r fa a liy e t g ö s te r iy o r d u . B u k a d ın la r Ş a v ş a t b e y le r in in e ş le r i id ile r. B u ­ Sözü edilen bu olayla ilgili neler anlattıklarına bir bakalım:
ra d a G ü r c ü ta p m a ğ ın a d u y u la n g e le n e k s e l sa y g ı h a lk iç in d e h â lâ v a rlığ ın ı s ü rd ü rü y o r.
O k r o b a g e ti’d e k i e s k i k ilis e h a r a b e le r i y a n ın d a b i r m e z a r lık b u lu n u y o r . B u ra d a p a r k e
1844 yılında Rusya düşmanlarının çabaları ile Ahaltsihe’de
t a ş la n ü z e r in d e m u m la r g ö r d ü k . B u n la r ı b i r i s i ö lü le r in r u h u n a y a k m ış t ı. B u e s k i bir karışıklık çıkarma fikri oluşturuldu İstanbul’d a... Burada
g ü z e l g ü n le r e v e a ta la ra d u y u la n s a y g ıy ı g ö s te riy o r.
( 1 2 3 ) b i 8e 6o amaç, Şamil’in Rus karşıtı genel ayaklanma çıkarmayı kafasına
( 1 2 4 ) O s m a n lı H ü k ü m e ti ( B a b - ı A li). koyduğu Dağıstan’da Rus askerinin dikkatini başka yöne çek­
102 Bir Rus Generalinin Günlükleri
mekti. Şamil’in Türkiye ile gizli ilişkileri vardı: Ahaltsihe’ye sefer
düzenlemek amacıyla halkı hazırlaması için kendi ajanlarından
birini Türkiye Gürcistam’na gönderdi. Bu ajan provakatör, Sul-
tan’m fermanları ile donatılmış, yetkilendirilmişti. İlk olarak
beylerin huzuruna çıktı. Çünkü onlar olmadan halkın örgüt­
lenmesi mümkün değildi. Beyler de bu fırsattan yararlanmaya
karar vererek Ahaltsihe’ye harekât düzenleme amacıyla yakla­
şık 10 bin kişiyi topladılar. Bu hareketin liderliğini Abdi Bey’in
büyük oğlu, o dönem için Türkiye Gürcistam’mn en güçlü beyi
Selim Himşiaşvili üstlendi. O zaman Selim 15 yaşında olmasına
rağmen, milis güçlerinin tamamının kumandanlığına seçildi.
Genç Selim Bey’in çağrısı üzerine Acara, Kobuleti, Posof ve
Livan halkları akm etti. Halk meselenin iç yüzünü bilmiyordu.
Onlara Rusya karşıtı bir hareketin başladığı duyuruldu. Gerçekte
ise beylerin başka bir hedefi vardı. Toplanan kalabalık sayesinde
tanzimatm yıkılışını getirecek bir devrim hazırlıyorlardı. Selim
Bey, Şavşat’tan Posof a geçip oradaki paşayı tutuklayarak eyleme
başladı. Yapılan ortak plana göre Posoftan dönen Selim Bey’in
ordusu Erzurum ve Trabzon’a geçecekti. AncakTŞavşatîı dev­
rimcîlerin toplanmasıyla silahlarının da barutlarının da yeterli
olmadığı ortaya çıktı. “Biz bunu biliyorduk” diye anlattı bu işin
başını çekenlerden biri ve şöyle devam etti: “Ancak bizim başa­
rımız Erzurum ve Trabzon Paşalığı ahalisinden gelecek desteğe
bağlıydı. Çünkü onlar da bizim gibi iktidardan memnun değil­
lerdi. Biz genel bir isyan çıkararak güçsüz kalmış bu iktidara
şartlarımızı sunmak istiyorduk.”
Beylerin planlarının ne sağlam bir temeli ne de açık bir hedefi
vardı. Bu yüzden çok geçmeden beyler arasında anlaşmazlık baş
gösterdi. Bunun sonucunda Kars paşası bunlardan bazıları ile
iletişime geçmeyi başardı. Beyler, kendilerini sakinleştirmek için
gönderilen birliklere teslim oldular. Selim Bey başlanmış işin
kaybedildiğini anladı ve 300 Acaralı ile birlikte Tzepti Kalesine
sığındı. Bu maceraperest genç burada da kalamazdı ve yanın­
daki savaşçılarla Batum’a doğru yürüdü. O dönemde Batum,
kaymakamın oturduğu küçük bir köydü. Görüşme sonrasında
Selim Bey Trabzon’a gitmeye ikna oldu. Buradan onu gizli gö­
zetim altında İstanbul’a gönderdiler. Vicdanını arındırmak ve
Rusya elçisini sakinleştirmek isteyen Türkiye hükümeti sözü
geçen en etkili beylerini Selanik’e göndermeye karar verdi. Selim
Bey burada altı ay kaldı.
30 yıl önce gerçekleşen tüm bu olaylar Himşiaşvili soyunun
yenilmezliğini gösteriyor. Bu etki günümüze kadar korunmuştur
ve bu geziye katılan gezginlerin dikkatini çekmektedir.
Peki şimdi ne yapıyor Şavşatlılar? Köy yaşantılarında onlan di­
ğerlerinden ayıran belirgin özellikler var mı? Kendisine bu sorulan
sorduğum saygın bir adam bana şu cevabı veriyor: “İmerhevliler
iyi tellaktır. Çoğu çalışmak için İstanbul’a gidiyor. Şavşatlılar ise
daha küçük ölçekli tarımcılık yapmakla meşguldürler. Şavşat’ta
Yukarı Acara’da bulunan ürünlerin aynısı yetiştiriliyor ancak
Şavşat’ın doğası komşu yörelere göre çok daha zengindir.
Hayvancılık ve buğdaycılık burada önemli ölçüde gelişebilir.
Şavşat, Batum pazarında Kars buğdayından daha çok tercih edi­
len bir buğday yetiştiriyor. Toprağının efsanevi verimliliği ile
Şavşat, bir buğday üretim merkezi olabilir. Belki de, Ardanuç’tan
Batum’a bir şose yolu geçirerek, Tbeti düzlüğü bu bağlantı nok­
tasının ambarına dönüşebilir. 1873 yılında buğday ticareti yapan
bir İngiliz şirketi Şavşat’tan deneme amaçlı bir miktar tahıl satın
aldı. Şirket yetkililerinden birinin dediğine göre, buradaki yerel
tahıl ticaretinin iyi bir geleceği var. Aynı şeyi hayvancılık için de
söylemek mümkündür. Burada kültür bitkilerinden özellikle dut
ağacı iyi yetişiyor; ipekböceğini ise sadece Nuri Bey’in Şindoba-
ni’deki125 evinde gördük.
( 1 2 5 ) S e lim B e y ’in k a r d e ş i N u r i Bey, g e n ç o lm a s ın ın y a n ın d a ç a ğ d a ş b i r a d a m d ır. İs ta n ­
b u l ’d a y a y ım la n m ış T ü r k ç e k ita p la r a b a k a r a k ip e k b ö c e ğ in in b ilin ç li o la r a k y e tiş ti­
r i l m e s in i n te m e li i l k o n u n y u r d u n d a ( Ş in d o b a n a ’d a ) a tıld ı. B u a ile ç o k g ü z e l
d ü z e n le n m iş b i r d u t b a h ç e s i v e iç in d e k a r a la h a n a n ın d a y e tiş tiğ i b ir b o s t a n y a p m ış .
A n c a k b u r a d a p a ta te s y o k tu r . B u n u n d ış ın d a b u r a d a b ir k a ç k ö k L iv a n c in s i a s m a
var. N u ri B e y ’in ç iftliğ i, s a h ib iy le b ir lik t e g e n e l o la r a k e m e ğ in v e b ilg in in in s a n i b ir
ih tiy a ç s a y ılm a d ığ ı b u ü lk e d e z e v k li b i r is tis n a y ı o lu ş tu r u y o r .
 3. ARDANUÇ VE LİVAN
A rdanuç, Opiza M anastırına Doğru Yolculuk, Batum
Şose Yolu, Artvin, Ç oruh’ta Kayık Yolculuğu, Borçka

Ardanuç ve Livan bölgelerini Şavşat gibi ayrıntılı bir şekilde ta­

nıma imkânımız yoktu. Bu yüzden anlatacaklarımız sadece ker­
vanımızın geçtiği yollarla ve Opiza köyündeki ünlü manastırın
bizde bıraktığı izlenimlerle sınırlı kalacaktır.
Ardanuç bölgesi Gobihvetzia dağının orada Yalnızçam sırtı
geçidinden başlıyor. Daha önce Şavşat’ı anlattığımız makalede,
bu yerin özelliklerini de ele aldık ve sözü Batsa köyüne kadar
getirdik. Bu köyde Şavşat ana yolu Livan yolu ile birleşiyor ve
Artvin’den Ardanuç’a doğru uzanıyor. Bu yol Türkiye Gürcis-
tanı kayıtlarında Batum-Kars şose yolu ismiyle biliniyor. Yol
henüz tamamlanmış değildir ancak bu bölgenin tarihinde çığır
açmıştır. Bu nedenle söz konusu yolun yapım çalışmalarının ne
durumda olduğunu ayrıntılı biçimde öğrenmek, coğrafyacıların
meselesi olduğu kadar Türkiye ve komşusu Kafkasya’nın kade­
rini merak eden tüccarların da güncel meselesi olmalıdır.
Şavşat kervan yolu ile yapımı devam eden şose yolunun Batsa
köyünde birleştiği yerin özel bir anlamı var. Bunu analiz etmek
için Artvin’den Ardanuç’a kadar kadar var olan yerleri görmek
yeterlidir. Bu alan, her yönden büyük ve küçük çatlaklar şek­
linde uzanmış bir dağ kitlesini temsil ediyor. Bu çatlakların di­
binde dikili duran sarp kayaların arasından Çoruh, Ardanuç çayı
ve îmerhevi deresi akmaktadır. Bu akarsular, insanlar arasında
iletişimi sağlayan tek seçenektir.
1 0 6 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k le n A rd a n u ç v e L iv a n a |1 0 7

Bu büyülü bölgeye kuzeyden sadece Şavşat kervan yolu ile İmerhevi deresi üzerinde kurulmuş eğreti bir köprüden, yani
Batsa köyünden geçerek ulaşmak mümkündür. Bu köy, Ardanuç neredeyse tam da bu derenin Ardanuç çayı ile kavuştuğu nok­
şehrinden 3-4 saatlik yürüme mesafesinde bulunmakta olup, bu tadan geçtik ve oradan İmerhevi vadisine çıktık. Yol Phikiuri ci­
yolun en az 2.000 feet’lik menziline hâkim durumdadır. Arda­ varında gördüğümüz yolun özelliklerine sahip. Ancak burada
nuç’tan Artvin’e inmek için yaya yürüyen bir gezgin bile, önce akarsu kıyıları daha dik, orman ise seyrektir. Gezgin, burada
Batsa köyüne çıkmalı. Çünkü şehirdeki sarp kayalıklar Ardanuç sanki her taraftan çıplak kayaçlarla kuşatılmış gibi hissediyor
çayı sağ kıyısı boyunca yolu geçilemez kılıyor, doğrudan Art­ kendini. Bitki örtüsü az olmasına karşın taşların arasında bir
vin’e gitmek mümkün değil. avuç toprağın üzerinde, üzüm, nar, badem, hurma, zeytin, incir
Batsa köyünde 25 hane yaşıyor. Evler Şavşat yolu boyunca ve değişik türden ağaçlara rastlıyoruz. Verimlilik şaşırtıcı! Biz
kayalık vadinin iki yakasına yayılmıştır. Köyün tam ortası deniz burada ilk kez Livan’m nam salmış şöhretini hak ettiğine inan­
seviyesinden 3.575 feet yükseklikte bulunuyor. Ardanuç şehrine dık. Arpa ve buğday hasadı yapılmıştı; tarlalarda şimdi mısır eki­
doğru giden sürekli iniş, buradan başlamakta ve şehir buradan liyor. Üç aya yeni hasat alınır. Opiza köyüne kadar yolumuz üç
avuç içi gibi görünmektedir. Şehrin topografik konumu oldukça buçuk saat sürüyor, buradan ilk bir saati atla, kalan 2 buçuk saati
orjinaldir. Şehir, Ardanuç çayının sol kıyısında üçgen küçük bir ise yaya gitmemiz gerekiyor. Sadece bu bile yolun ne kadar
yamaçta, her yandan yüksek kayalıkların asıldığı derin bir va­ bozuk olduğu anlatmaya yeter... Bu civarda yaşayanlar için at
dide kurulmuştur. Bu bölgenin özellikle güneybatı tarafı ulaşıl­ diye bir şey yoktur. Bunun yerine sadık hizmetkârlar olarak ita­
ması en zor olan bölgedir. Bölgeye, resmi tamamlamaktan başka atkâr eşekler var. Atlarla Kaparia köyüne kadar çıktık. Burası
hiçbir işe yaramayan eski tip kuleler inşa edilmiştir. Şehrin batı İmerhevi deresinin sağ kıyısında, deniz seviyesinden 1.217 feet
tarafı ise akarsuya doğru inen kayalık bir burunla kapanmıştır. yüksektedir. Atları burada bıraktık, dar bir patika ile Opiza kö­
Derenin suyu kayalık bentleri aşıyor ve batıya doğru Çoruh ır­ yüne çıktık. Yol, Karçkal sırt dalında, İmerhevi deresinin çıplak
mağına kavuşuyor. ve kayalık vadisi boyunca ilerliyor. Akarsu ayaklarımızın altında,
Ardanuç şehri çoğunluğu Ermeni olmak üzere 500 haneden uzaklarda bir yerlerde kayboldu. Opiza manastırı şose yoldan
oluşuyor. Burası gezimizin dışında kaldı ancak anlatılanlara ba­ 1.500 feet yukarıda, Karçkal’m enine yol çatallarından birinde
karsak, bu çevreler de artık pek özel bir öneme sahip değildir ve bulunuyor. Meraklı gözlerle köye girer girmez tapmak karşımıza
sadece Ardanuç kaymakamının bulunduğu yer olarak dikkati dikildi. Hani Vahuşti’nin yücelttiği ve henüz hiçbir Avrupalmm
çekmektedir126. Batsa’dan Artvin’e yeni yolu kullanarak gittik. Bu görmediği, Gürcistan’ın eski kutsallar kutsalı bu tapmağını gör­
yol üzerine bir şey söylemeden önce Opiza Manastırı’na yaptığı­ mek için sabırsızlanıyordum. Çektiğimiz çilelere değdi.
mız yolculuğu irdeleyeceğiz. Opiza köyü 12 haneden oluşuyor. Evler, dağın dik yamaçları,
Ardanuç şehrinin 10 verst altında, Ardanuç çayı bizim artık kayalıklar ve vadi tabanının en derin yerlerini birleştiren hatlar
iyi bildiğimiz İmerhevi deresi ile birleşiyor. Opiza manastırı ise arasına dağılmış. Köyde son evlerin olduğu yerde uzunluğu 150
İmerhevi deresinin sağ tarafındaki yanal vadilerden birinde, adım, genişliği 80 adım olan küçük bir meydan bulunmaktadır.
Livan bölgesinde bulunuyor. Bu meydanda, yapılardan birinin ve bütünüyle yıkılmaktan kur­
tulmuş üç büyük evin duvarları kalmış. Özenle düzenlenmiş bu
( 1 2 6 ) A r d a n u ç t.S . 9 . y ü z y ıld a G ü r c i s t a n k r a l l ık t a h t ı n ı e l i n d e b u l u n d u r a n B a g r a t lı
meydanın tam ortasında büyük bir kilise duruyor. Etrafı taş du­
h a n e d a n lığ ın ın k o n u t u y d u . varlarla çevrilmiş ve içine birkaç yüz insanı rahatlıkla sığdırabi-
108 Bir Rus Generalinin Günlükleri
lecek kapasitedeki bu şehir Vaftizci Yahya’nın (Natlismtsemeli)
eski Gürcü manastırıdır.
Vahuşti,127 Opiza manastırının durumunu diğerlerinden daha
iyi tasvir etmiştir. Sonraki dönemin olduğu gibi çağdaş dönemin
yazarları da Opiza manastırının yerinin Acara’da128 olduğunu
düşünüyorlardı. Bu coğrafik hataları bir kenara bırakalım ve bu­
rada By. Bakradze’nin “Hristiyanlık Anıtlarında Kafkasya”129 adlı
makalesinden not ettiğimiz Opiza Manastırı tarihi üzerine bil­
giler aktaralım. Değerli arkeologumuz şöyle diyor:
( 1 2 7 ) G ü r c is t a n ’ı n C o ğ r a fik ta n ım la n m a s ı. Ç e v ir e n : A k a d . B ro se .
(1 2 8 ) A K T b l K a B . A p x . K 0 M . T . V , c m p l0 6 9 .
( 1 2 9 ) A y n ı y e rd e .
Ardanuç ve Livana |1 0 9
“Tapınağın temelini 9. yüzyılda Aşot Kurapalat’ın oğlu Gür­
gen atmıştır. Bu tapmak daha sonra onun cenazesini de koynuna
almıştır. Opiza manastırı değerli hâzinelere, yeterli miktarda top­
rağa sahipti ve kutsal eşyalarla doluydu. Tapmağın oymaları
muhteşemdir. Opiza manastırında bir zamanlar çok sayıda rahip
yaşıyordu. 18. yüzyılın ikinci yarısında Vahuşti döneminde bu
geniş bina, içinde rahipler olmasa da artık ibadet yapılmasa da
henüz bütün olarak yerinde duruyordu. Bu kilisenin zenginliği
üzerine söylentiler öyle yayılmış durumda ki, Kral Davit Narin
döneminde, 13. yüzyılda Moğol istilası sırasında bir Moğol as­
keri birliği tapmağı soymak ister. Ancak Gürcü kroniklerinde
yazılana göre bu askeri birlik Ğado dağı tarafında çıkan şiddetli
fırtına sonucunda Opiza sınırına varmadan dağılıp yok olur.
1860 yılında Svaneti Prensliğinde Lapekali kilisesinde çok en­
teresan bir İncil gördüm. Bu İncil’in dip notlarında Rusudan’m
oğlu Davit’in ruhani babası İlarion Sopronidze diye bir rahipten
bahsediliyor. “Davit onu Opiza manastırından alıp İmereti’de
bulunan Gelati manastırına yerleştirdi. Şüphesiz, Opiza manas­
tırında şimdiye kadar hiç kimsenin kayda geçirmediği ve bu ne­
denle bizim için bilinmezliğini koruyan yazıtlar kalmış olmalı.”
diye devam ediyor Bakradze.
Kilisenin ayrıntılı tasvirini yaparak Bakradze’nin verilerini
doldurmamız mümkündür.
Ana kilisenin Yunan haç planı görünümü var. Yapının uzun­
luğu 15-20 adımdır. Batı tarafında birkaç ek bina var. Görün­
düğü kadarıyla, eskiden bunların içinde küçük müstakil kiliseler
bulunuyordu. Bunların en büyüğü 25 kişi alacak genişlikteydi.
Orta kilisenin üstünde, çift sarmal çerçeve içine kondurulmuş
tırtıllı çatısı ve 8 nişi ile birlikte bir kubbe görünüyor. Ana yapı­
nın iç bölümü hem tasvirlerde hem de kaplamalarda Tbeti kili­
sesinin gerisinde kalan çok yüksek kemerlerle oluşturulmuş.
Sıvalar küçük parçalar halinde kalmış. Sıva kırıntıları yer yer
küçük kiliselerde korunmuştur. Sıva kırıntılarındaki yazıtlar ko­
runamamış. Kilise, zamanın etkisiyle ve komşunun da eliyle bir
110 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
A rd a n u ç ve L iv a n a |1 1 1

bütün olarak çok zarar görmüş.
Uzun kolda çatı tamamen çökm­
üştür, kısa kolda bulunan çatı ise
güçlükle duruyor. Süsleme unsur­
larının oluşturduğu bütünlük, son
derece sıradandır: Çatı, basit bi­
çimli kaide üzerinde duran dört­
gen şeklinde yarı sütunlardan
oluşmaktadır. Kilisenin içinin ta­
mamı ve dış duvarları kireçtaşının
kesik karo taşlan ile şekillendiril­
miş. Tonozlar ise Singoti harabele­
rinde olduğu gibi yer yer kerpiçten
örülmüştür. Güney taraftaki dış
duvarda, en çok görünen yerde,
taş üzerine İeso Kriste130 figürü iş­
lenmiştir.
Arkeolog Dimitri Bakradze.
Bu figürde İsa tahtta oturuyor;
kral giysileri giyinmiş bir kişi elinde bir yapının maketini tutuyor
ve onu İsa’ya sunuyor. İsa da bu yapıyı kutsuyor. Tahtın dibine diz
çökmüş bir başka insan figürü daha işlenmiştir. Figürlerin olduğu
tarafta günümüze kadar kalabilmiş olan yazıtları albümüme ge­
çiriyorum. Dimitri Bakradze bunlardan birinin üzerinde “Aşot”
ismini okuyor.
Geri kalan iki ek yapı, ev görünümüne sahiptir. Bu yapılar ki­
lisenin doğu ve batı tarafına kurulmuştur.. Bunların her biri 38
adım uzunluğa ve 33 adım genişliğe sahiptir. Batıdaki bina uzun­
lamasına on iki kemerle üç bölüme ayrılmıştır. Kemerler, sayıları
10 kadar olan yüksek sütuna dayanmaktadır. Tüm yapı kesme
taşlarla kaplanmıştır. Doğu kanadı ise kör duvarlarla dört büyük
odaya bölünmüştür. Acımasız zaman bunlara çok büyük hasar
vermiş: Kocaman taşlar ve yüzyıllık incir ağacı filizleri girişi öyle
(130) Hz. İsa.
kapatmış ki iki odaya girmek imkânsız. Bu ana binanın çevresine
harabeler dağılmış durumda. Tüm kasabayı, alt katında çıkışının
bulunduğu bir sur çevrelemiş. Bu, daha çok bir kalenin tahkim
edilmiş, güçlendirilmiş kapısını anımsatmaktadır.
Opiza manastırının geniş odaları buraların bir zamanlar çok
kalabalık ve yaşam dolu olduğunu kanıtlıyor. Manastırın geniş
ek odaları, muhtemelen yakın köylerden gelen dindarların sı­
ğındıkları yerler olarak kullanılıyordu. İyi de nerede şimdi bu
köyler? Yoksa zaman onların izlerini yeryüzünden böyle acıma­
sızca silmiş olabilir mi? Buna inanmaktan başka çeremiz yok,
çünkü Opiza civarında bir saatlik yürüme yolunda Pora ve Berta
köyleri bulunmaktadır. Dediklerine göre büyük kilise kalıntıları
burada saklanmış. Pora’nm ötesinde, Phikiuri yolunda, büyük ve
ulaşılmaz bir kale olan Tzepti’nin kalıntıları bulunmaktadır. Maa­
lesef Gürcistan’ın eski ihtişamının bu tanıklarını gözlemlemeyi
başaramadık. Ancak onlann varlığı ve en önemlisi tapınakların ve
kalelerin olağanüstü uyumlu birlikteliği, bu ulusu Asya Hristi-
yanlığınm öncüleri diye adlandıranlan haklı çıkarmaktadır.131
Yorucu bir yolculuktan sonra Opiza’da dinlendik ve yeni yol­
dan Artvin’e doğru harekete geçtik. Bir sonraki satırlarımızı bu
yolculuğa ayıracağız.
Batum ile Anadolu’nun merkezî noktaları arasında düzgün
ve güvenli yolların yapılmasının zorunlu olduğu açıktır. Bu yol-
lar olmadan Karadeniz’in en iyi limanı olan Batum, Türkiye için
ölü sermaye olarak kalır. Türkiye Gürcistanı ve Ermenistan’ın
merkezî noktaları ise “kendi yağlarında boğulmuş olurlar.” Uzun
zamandır bu düşünce kamuoyunun bilincine yerleşti ve Avrupa
basınında tartışma konusu haline geldi. Ancak bu işin gerçek­
leştirilmesi için gereken imkânlara Türkiye henüz sahip değil.
( 1 3 1 ) A b e l-R e m u s a t. M é m o ir e s s u r l e s r e la t io n s p o lit iq u e s d e s p r in c e s c h r é t ie n s e t p r in c i­
p a le m e n t d e s r o is d e F r a n c e a v e s le s e m p r e u r s M o n g o ls . M é m o ir e s d e l ’A c a d e m ie
r o y a le d e s i n s c r ip t io n s e t d e s b e lle s - le t tr e s . P a r is t . V l . 1 8 2 2 .
(A bel-R em u sat. H ristiyan P ren slerin ve Ö z ellik le F ra n sa K ralların ın M oğol İm p a r a to r ­
la rıy la S iyasi İlişkileri Ü zerin e İn celem e. K raliy et A k ad em isi K a y ıtla n v e Y azılar. Paris
t.VI. 1 8 2 2 - K .R .)
112 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Bunun dışında, önceki iki bölümde kısmen değindiğimiz gibi,
Batum ile Kura ve Araş bölgeleri arasındaki zor ulaşılabilen dağ­
lar arasındaki bağlantı öyle kopmuştur ki, buralarda tekerlekli
araçlarla ulaşım sağlamak oldukça zordur. Batum’un varlığına
rağmen, Karadeniz’in doğu kıyısının neredeyse Trabzon’dan
Çolok ırmağı kavuşumuna kadar Asya târihinde hiçbir zaman
önemli bir rol oynamamış olması, bu durumla açıklanabilir sa­
dece. Ancak ülkenin bu ilkel durumu bu şekilde daha fazla
devam edemez. Komşu ülkelerdeki yaşamın doğal gelişimi ve
ilerlemesi sonucunda Türkiye söz konusu yolu açmaya nere­
deyse mecburdur. Bizim üzerinde konuştuğumuz Kars ve Ka­
ğızman’dan geçip İran’a giden Batum transit yolu, ekonomik
açıdan Orta Asya tüccarlarının söylediği eski şarkının yeni var­
yasyonudur. Bu yüzden Livan’dan geçen büyük şose yolunun
yapılması meselesinin neredeyse Poti-Tiflis demiryolu inşasının
başlamasıyla birlikte karara bağlanması dikkat çekicidir. Öyle
görülüyor ki, bu tesadüfi çakışma durumunun arka planıyla, iki
yolun yapımının gerekli olduğunu ortaya koyan o fikir arasında
gerçek ve canlı bir ilişki vardır.
Batum şose yolunun yönünün belirlenmesi amacıyla bir ko­
mite oluşturuldu. Ancak bu komite uzun zaman yolun hangi
hattan gideceğine karar veremedi. Komite üyelerinden biri
Shalta ve Bako üzerinden Acara deresi vadisi boyunca kervan
yolundan gitmelerini öneriyordu. Ancak bu öneriye esasında
Rus sınırına yakın olması nedeniyle sıcak bakılmadı. Geriye
Çoruh ırmağından Ardanuç’a ve ardından -Kars’a ya da Arda­
han’dan, Ardanuç çayı boyunca veya bunlara alternatif olarak
bir tek Tavskeri ve Göle’yi geçen bir hat kalıyordu. Başlangıçta
komite böyle karar verdiği için buna Batum-Ardahan şose yolu
adını verdiler. Ancak çalışmalar artık başlamışken ilk düşünce­
den vazgeçilmesine ve yolun Ardanuç’tan Tavskeri’yi geçerek
Kars’a kadar uzatılmasına karar verildi.
Görüldüğü kadarıyla bu yol varyantı değişmez; bu yüzden yeni
yolu herkes Batum-Kars ya da Livan şose yolu diye adlandırıyor.
Ardanuç ve Livana |113
Çalışmalar eşzamanlı olarak Batum ve Ardanuç’ta, gelecekte
ne değişiklik olursa olsun bundan etkilenmeyecek iki noktadan
başladı. 1872 yılına kadar bu çalışmalar büyük başarı getirmedi.
Ancak geçtiğimiz 1873 yılından itibaren hükümet Ardanuç ve
Batum’u 1874 ve 1875 yılları içinde birbirine bağlamak için di­
namik önlemler aldı. Ancak devam eden çalışmalara ve en
önemlisi ufuktaki dinamit patlatma gibi güç işlerin zorunlulu­
ğuna bakarsak, gelecek yılda bu yolun yatağının bile hazır ola­
cağını ümit etmek zordur. İşgücü eksikliği yoktur: Türkiye
Gürcistam’nda “angarya iş yaptırmak” geleneği bulunmaktadır.
Buna göre 14 ila 60 yaşına kadar her erkek yılda 20 gün yol
yapım çalışmalarına katılmaya mecburdur. Bu çalışmalar sıra­
sında işçiler hâzineden günlük sadece 3 Funt132 ekmek alıyorlar.
Anlaşılan o ki, işçi çok olduğu zaman, iş gücü temini iktidara
çok ucuza mal oluyor. Ancak çalışmaların büyük bölümünde di­
namit patlatmak gerekiyor, bu yüzden insan gücüne iş düşmü­
yor, işçilerin çoğu işsiz kalıyor. İnşaat mühendisleri sadece
Türklerden oluşuyor; yabancılara hiçbir yerde rastlamadık.
Batum’dan gelen yol Çoruh’un sol kıyısından geçiyor. Acara
deresi kavuşumunda köprüden geçiyor ve Karçkal dağı sırtının
sarp kayalıklı yamaçlarında Çoruh ve Ardanuç kıyılarının çev­
resini dolanıyor. Artvin’de bulunduğumuz sırada dolaşan bir
söylentiye göre Batum yönünden gelen yol, Artvin’den 35 verst
uzaklıktaki Maradit’e kadar getirilmişti. Batum şose yolunun bu
bölümünü görmediğimiz için sadece Ardanuç ve Artvin arasında
devam eden çalışmalardan bahsedeceğiz.
Ardanuç çayı kıyıları Ardanuç şehrinde dik şekilde yüksel­
mektedir. Bu engelleri aşmak için Batum şose yolu yatağı Batsa
köyüne çıkmalı, sonra yine ırmağa inmelidir. Böylece Batsa köyü
yola olumlu etki eden bir nokta haline gelir. Şimdi ise Livan yö­
nünden inişte Karadeniz seviyesinden 3.500 feet yükseklikte ça­
lışmalar durduruldu. Buradan yol yatağı dokuz zikzakla, şehirden
( 1 3 2 ) 4 0 9 , 5 g ra m a e ş it b i r R u s k ü t le ö lç ü b ir im id ir .

1 1 4 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
7 verst uzaklıkta Ardanuç çayının sağ kıyısında bulunan gece ko­
naklama yeri Gorgotahan’a iniyor. Gorgotahan’dan da yol, ırmak
kıyısı boyunca İmerhevi deresi su kavuşumuna kadar gidiyor.
Yol, İmerhevi deresi üzerindeki geçici bir köprüden geçip
Livan ilinin taşrasına giriyor. Gorgotahan’dan köprüye menzil 2
verst’tir. Batsa köyünde toprak zemini genellikle kireçlidir, ancak
ilk 4 verst’te kil üstün geliyor. Burada toprak zemin sandan mora
kadar değişik renklerle karşımıza çıkıyor. Burada yol genişliği 2
ila 2.5 sajen arasıdır. İniş-çıkışlar, özellikle bazı zikzakların ek­
lemleri bize çok dik ve dar göründü. Oysa şimdiki yol, gelecekte
yapılacak şose yolun yatağıdır. Bu yol muhtemelen bitmiş ha­
liyle Avrupa yolları seviyesinde iyi bir yol çalışması olarak kar­
şımıza çıkacaktır.
Gorgotahan’da birkaç saat kaldık. Burada yeni yolun bu böl­
geyi nasıl canlandırdığına şahit olduk. Onlarca yük atı ve özel­
likle katırlar kesintisiz olarak Artvin’e doğru hareket ediyorlar,
Kars buğdayı taşıyorlardı. Bu buğdayları atlarla Artvin iskele­
sine kadar getiriyorlar, buradan da Çoruh üzerinden Batum’a in­
diriyorlar.
26 Haziran sabahı saat 6’da Gorgotahan’dan ayrıldık. Artvin’e
doğru giden yolla İmerhevi deresi üzerindeki geçici köprüden
geçtik. Buradan Harhani133 ismiyle bilinen Karçkal’m kayalık
sırtı üzerinden Dolishana köyüne doğru tırmanışa geçtik. Yeni
yol, dağ kitlesini güney yönünden sarmakta ve her adımda yük­
seldikçe yükselmekteydi. Önceden olduğu gibi ufuk çizgisi yine
dardı. Ardanuç çayı kıyıları karşımıza kasvetli ve itici görü­
nümde bir duvar gibi dikiliyor. Yol, içinde seyrek de olsa küçük
meşe çalılıkların büyüdüğü dar kayalıkların arasından geçiyor.
Eski yol, daha doğrusu yol izleği bazen yol yatağının üstünden
bazen de altından kıvrılarak gidiyor. Tahmin edildiği gibi bu yol
kelimenin tam manasıyla berbattı. Yeni yol kül rengi kaya kitle­
leri arasına giriyor ve köprüden Artvin’e kadar bir hendek şek­
(133) bsftbiBo
A rd an u ç ve L iv a n a |115
linde geçiyor. Bu yolun bir tarafı uçuruma doğru yöneliyor, diğer
tarafı ise duvar şeklinde göğe yükseliyor. Sapaklar bulunmadı­
ğından yoldan başka bir yöne sapmak imkânsız. Son olarak, han
sahipleri için çok sevindirici olmalı ki yakın civarlarda hiç otlak
yoktur. Sadece ısınmak için azıcık çalılık bulabilirseniz ne âlâ...
Gorgotahan’dan ayrıldıktan 2 saat sonra Harhan’m güney ya­
macını aştık ve bir anda ayaklarımızın altında siyah su kitlesini
gördük. Bu Çoruh ırmağı idi. Burada yol, Karadeniz seviyesin­
den 2.614 feet, İmerhevi deresi köprüsünden ise 1.674 feet yük­
sekten geçiyor.
Köprüden dönemece kadar uzaklığı 10 verst sayarsak, yolun
en dik yerinde genel eğimi 0,07 çıkar ki, bu durumda bu sonuç,
oldukça memnuniyet verici kabul edilmeli.
Çoruh ve Ardanuç çayı kavuşum noktasında yol keskin bir
şekilde kuzeye dönüyor ve Çoruh’un sağ kıyısı boyunca gidiyor.
Ayaklarımızın altında Ardanuç suyu kavuşum noktası görünü­
yor. Çoruh burada, doğuya doğru yönelmiş bir bent oluşturuyor.
Bu bent, gezginin tam önünde dikilen yüksek çıplak kayalıklarla
kesiliyor. Uzakta ırmağın sol kıyısında, çevreye hâkim gri renk­
ler arasında muhteşem yeşil alanlar göze çarpıyor. Bunlar Tsria134135
ve Orcohi133 köylerinin bağlarıdır. Kılavuzun dediğine göre, bu
köylerde Livan’ın harika üzümleri yetişiyormuş. Kuzeyde, bir sa­
atlik yürüme mesafesinde bulunan Okros-Tzkali136 hanında mola
verdik. Tam karşımızda Artvin’in bembeyaz evleri göründü. Her
adımda kağnılara daha sık rastlamaya başladık. Çok geçmeden
içinde Türkiye ordusunca benimsenen koni şekilli çadırların gö­
ründüğü işçi şehrine ulaştık. Bundan öteye yeni yolla çıkış yok­
tur. Biz de eski yola saptık ve dik bir inişle Artvin’e doğru
harekete geçtik. Yeni şose yolu yatağından sürekli sola doğru
uzaklaşıyoruz. Karşımıza yeşile gömülmüş Artvin çıktı. Şehirle
(1 3 4 ) q 6oİ
( 1 3 5 ) c 'i f i îs 0'1^0
( 1 3 6 ) G ü r c ü c e “A ltın S u y u ” a n la m ın a g e lm e k te d ir . (Ç ev. R . A ta n )
1 1 6 |Bir Rus Generalinin Günlükleri Ardanuç ve Livana |117

bizim aramızda bulanık Çoruh nehri yavaşça salınarak akıyordu. yol ayrıca İran ve Avrupa arasında trr Cbir karayoluna da dö­
İçinden bu kadim ırmağın aktığı çatlak gittikçe daralıyor ve köp­ nüşebilir.
o, ? . f
rünün orada genişliği en fazla on beş adıma kadar iniyor. Artvin Ancak Batum yolunun ‘ ° L 'WOe,vararı sağlayabilmesi için
köprüsünün kemerinin bir ayağı üzerinde eski bir kulenin bu­ hem zamanında bitmiş olması hem c f. en önemlisi teknik olarak
lunduğu asılı durumdaki bir kayanın dibine dayanıyor. Köprü talebi karşılayabilecek seviyede olmaSı gerekmekte. Yolun erken
üç adım genişliğe sahiptir ve sert kumtaşı parkeleriyle döşen­ bitip bitmeyeceğini kimse bilmiyor. Yolun şimdiki durumu ise
miştir. Köprünün ötesinde, zeytin ağaçları arasında çok dik bir şöyle: Ardanuç’un altında bulunan Batsa köyünden Artvin’e
yokuş başlıyor. Bu yol dar ve kirli sokaklarla şehre giriyor. Art­ kadar, yaklaşık 30 verst’lik mesafede ve Batum’dan Maradidi kö­
vin merkezde Çoruh köprüsünden 1.500 feet yüksekte bulunan yüne kadar yaklaşık 40 verst’lik şose yolu kısmen hazırdır. Yolun
bir kahvehanede durakladık.137 en zor bölümü ise Maradidi’den Artvin’e kadardır. Yaklaşık 30
Söz Batum şose yolundan açılmışken, hemen belirtelim ki, verst olan bu yolun sadece tasarısı tamamlanmıştır. Batsa köyün­
bu yol bizce Türkiye Gürcistanı tarihinde çığır açacaktır. Bu yüz­ den Kars’a kadar henüz bir şey yapılmış değil ve pek çok kişi
yılın başında Livan’da tekerlekli araç ulaşımı yoktu ve arazinin yolun Ardanuç’ta kesileceğini düşünüyor. Türkiye iktidarının
karakterine bağlı bu durum, bölgenin yüzyıllık hareketsizliği­ böylesi bir tutarsızlığa düşeceğine biz inanmıyoruz. Her du­
nin nedeni oldu. rumda, çalışmaların gidişatına baktığımızda bu yolun 5 yıl içinde
Bilindiği gibi, tekerleği medeniyet ve ticaret takip eder, yoksa bitmeyeceği açık, ancak iktidar yolun bir an önce açılması için
onsuz ne biri ne de diğeri var olur. Livan, Şavşet ve Ardahan’ın çok çaba gösteriyor. Artvin’de bulunduğumuz sırada bana de­
zenginliği, Batum yolu olmadan ticari açıdan ölü bir sermaye ola­ diklerine göre, Batum Mutasarrıfından bir telgraf aldılar. Burada
rak kalır ve bugün Asya’nın birçok köşesini aydınlatan Avrupa kaymakama, 1874 yılında Ardanuç’un Batum’a bağlanması için
etkisi, Türkiye Gürcistam’m çeviren taş duvarların ötesinde kalır. çok sayıda işçi kullanması ve gerekli her önlemi alması yazılıydı.
Bu duvarların yıkılması ve ülke kapılarının ticarete açılması zo­ Mutasarrıf söz ile eylem arasında büyük fark olduğunu unut­
runluluğu üzerine uzun zamandır konuşuyorlardı. Livan’a buğ­ muş olmalı. Kendisi, Batum’dan Ardanuç’a kadar 300’e yakın taş
day lazım olduğu zaman Kars, Ahaltsihe ve Ahalkalaki Rus, köprü ve tünel inşa edilmesi gerektiğini de unutmuş görünüyor.
İngiliz ve Fransız tüccarlara bedava buğday sağlıyordu. Ulaşım Ardanuç ve Artvin şimdilik yol dışında kalıyorlar. Ardanuç’da
yetersizliği nedeniyle Artvin’de bağlar ve dut hıyabanlan138 kap­ yaşayanlar mühendislerin insafına kalmış görünürken kendi
samlı bir şekilde gelişemedi. Yeni yol her ikisinin de önünü açar topraklarını yol için feda etmelerine rağmen Artvin halkının
ve bugün 1.000 Batman ağırlığındaki yükü zorlukla götüren bin­ böyle bir tesellisi bile yok. Oysa şimdi çoğu pişman olsa da bu
lerce yük hayvanı, gelecekte yüz binlerce pud139 yük götürebilir. işin düzeltilmesi artık çok zor görünüyor. Yolu artık Artvin’den
Bakımlı bir Batum yolu, Livan dağlarında hâlâ hüküm süren bu neredeyse 4 verst uzaklıktan geçirdiler ve buralı Ermenilerin ti­
cezasız kalmış soygunların ve kötülüklerin sonunu getirebilir. Bu cari içgüdüleri bu kez onları fena halde yanılttı.
Artvin şehri Ponto sırtında Karçkal’ın birleştirici çatlağında
( 1 3 7 ) K ö p r ü n ü n a ltın d a k i s u y u n K a r a d e n iz ’d e n y ü k s e k liğ i 2 7 9 F e e t k a d a rd ı.
( 1 3 8 ) H ıy a b a n : İk i ta r a fı a ğ a ç lı y o l
bulunuyor. Bununla ilgili bilgiler aşağıda verilecektir. Şehrin ta­
( 1 3 9 ) K a r ş ılığ ı 1 6 , 3 k g ’a k a r ş ılık g e le n R u s k ü tle ö lç ü b ir im i. mamında 2.000 ev var. Bunlardan 100’ü Gregoryan Ermenilerine,
118 Bir Rus Generalinin Günlükleri
Artvin şehri, 18901ı yıllar.
600’ü Katolik Ermenilerine, geri kalanlar ise Muhammedilere
aittir.
Bu dağılıma uygun olarak ahalinin 5 camisi, 4 Katolik ve 1
Gregoryan kilisesi var. Şehirde 8 kahvehane ve 250 dükkân var.
Evler dağın dik bir yamacına yan yana sıralı bir şekilde kurul­
muştur. Şehrin kenar bölümlerinde zeytin bahçeleri, incir ağaç­
ları içinde köy diye adlandırılan yerler var. -
Şehrin sokakları çok dar, dolambaçlı ve diktir. Evlerin büyük
bölümü ahşaptır, ancak burada birkaç taş eve de rastlanıyor. Bu
evlerden çok büyük olanı zengin tüccar Piloyaria aittir. Evin dış
cephesi tamamen kesme taşlarla işlenmiştir. Buradaki halkın
büyük bölümü Artvin dışında ticaret yapıyor. 10-20 yaşları ara­
sında evlerinden ayrılan bu insanların bir kısmı, ileri yaşlarda
kalan yıllarını doğdukları şehirde geçirmek üzere bir kapitalist
olarak geri dönüyorlar. Halkının karakteriyle Artvin, Transkaf-
Ardanuç v e Livana |1 1 9
kasya’nm Şuşa şehrini hatırlatıyor bize. Oradaki nüfus yoğun­
luğunun ve kirliliğin aynısı, yine benzer şekilde şehir içinde kı­
sıtlı bir ortamda ticaretle iştigal olma ve şehir dışında büyük
ölçekli ticaret yapm a... Artvin’de kıta taburu karargâh binası
bulunmaktadır, Şavşat, Yukarı Acara ve Livan buraya bağlıdır.
Kışlalar şehrin alt bölümünde kurulmuş ve dört müstakil bina­
dan oluşuyor. Şehirde subay kadrosunu ve tabur komutanını
gördük. Tabur komutanı, genç görünüşü ve yüzündeki enerjik
ifadesiyle yakışıklı bir adam... Buna karşın diğer subaylar surat­
sız ve çirkindiler. Subaylardan biri, şehir içinde üniformalı ve si­
lahlı dolaşırken diğer yandan bir koyun budunu taşıyarak
yürümekten hiç de rahatsız değildi.
Artvin’de ilk geceyi şehir merkezinde bir kahvehanede geçir­
dik. Meraklı kalabalık bizi görmek için toplandı. Yanımıza kirli
kaban giyinmiş bir bey geldi, kırık Rusçası ile bizi selamladı. Bu
kişi Poti’de bulunmuş bir Ermeni idi. Sonra Gürcüce konuşan bir
başkası ve bir de beş yıldır burada yaşayan Şuşa’lı bir vatandaş
geldi. Yeni tanıştıklarımızın hepsi Ermeni’dir. Artvin merkezde
Gürcüce seyrek konuşuluyor; buna karşın arka mahallelerde ne­
redeyse herkes Gürcüce konuşuyor. Kaldığımız kahvehane, mer­
kez caminin yakınındadır. Bu caminin yüksek minaresinden
günde beş kez ezan sesi duyuyoruz. Caminin önünde, etrafında
dükkânların bulunduğu küçük bir meydan var. Bu dükkânların
içi yün, kâğıt ve ipek ürünlerle doludur. Tüm bu mallar Ba-
tum’dan getirilmiştir; hepsi Marsilya, Londra ve İstanbul malla­
rıdır. Artvinlilerin ahlakî nitelikleri üzerine kınanacak türden
yorumlar dinledik. Ticaret-tüccarlık, bu işin tüm hoş yanları ile
birlikte burada oldukça gelişmiştir. Sohbetimizi eski eserlere ge­
tirdik ve odamız çok geçmeden satıcılarla doldu. Bize burada an­
tika dedikleri eski madeni paraları satmak istiyorlardı.
On tane kadar madeni para satın aldık. İçlerinden bazıları
çok ilginçti. Nümizmatik ganimetimizin büyük bölümü Trab­
zon İmparatorluğu dönemine aitti.
1 2 0 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Şehri gezmeye kiliseyle başladık. Bize en yakın olanı Gre-
goryan kilisesi idi. Bu kiliseyi 60 yıl önce eski harabeler üzerine
inşa etmişler. Bu Kilisede eski bir Gürcüce el yazması İncil dışında
olağandışı bir şey göremedik. Bu çok eski kitap mezmurlar ve
Gürcü kroniklerini içermektedir. Kitabın kenar boşluklarında
geç döneme ait yazıtlar var. Bu kitap bir bütün olarak bir tarihçi
ve arkeolog için çok önemlidir. Incil’in üzerine gümüş bir zin­
cirle gümüş rengi bir haç tutturulmuş. Bu haçın üzerinde yarı
yarıya silinmiş “...çp 0 ö 6 o 6”140 şeklinde Gürcüce bir yazıt bu­
lunuyor. Bu kitabı ayrıntılı inceleyemedik, çünkü en başında bu
kitabı satın almaya karar vermiştik. Satın alamadık. Papaz bize,
her ne kadar bu kitap kendisine lazım olmasa da, İstanbul’dan
izin alınmadığı sürece onu kiliseden dışarıya çıkarma yetkisine
sahip olmadığını söyledi.
Papaz bizi Kilise’den sonra okula davet etti. Burada, gün
içinde -sanırım onuncu defa- Türk usulü kahve içmek için
oturduk. Çok geçmeden dört öğrenci geldi, onlar önce Abdüla-
ziz diye biri için Ermenice bir dua, ardından iki-üç monoton
şarkı icra ettiler. Şarkıcıların müzik düzenlemesini garmonflüt
çalan papazın oğlu yapıyordu. Bu okulu kilise finanse ediyor.
Ayda 5-6 Ruble maaş alan üç öğretmeni var. Çocuklar burada
Türkçe ve Ermenice öğreniyorlar.
Katolik kiliselerinden en eskisi dış mahalle Korsum’da,
Çoruh kıyısında bulunuyor. Kilise, eskisi üzerinde yenilenmiş­
tir. Etrafındaki bahçeleri ise Hanov diye biri bağışlamış. Papaz
bize bağış makbuzunu gösterdi. Makbuz, Gürcü harfleriyle ya­
zılmış olup içeriğinde şöyle yazıyor: “1 Ocak 1501 yılında ben
Nikolay Hanov olarak tüm zamanların kutsal Katolik kilisesine,
Papa Sixtus’un onuruna bu toprağı bağışladım” ve bu minval
üzere devam ediyordu. Bağışçının soyadının Rusça sonlanışı
bende bir anlaşılmazlığa yol açtı. Ben tam onu bir yazım hatası
olarak kabul etmeye hazırken, sürpriz bir şekilde kilisede Kazan
(140) .. .d Maria (Mana: Meryem Ana'nın isimlerinden biridir. K.R.)
A rd an u ç ve L iv a n a |121
Meryem Ana ikonunu gördüm. Bu çok eski bir ikondur, bir ar-
şınlık kare şeklinde ve günümüze kadar korunmuş olan Slavca
yazıtlara sahiptir. Bu keşif hepimizde hoş bir şaşkınlığa yol açtı.
Papaz bize, “60 yıl önce kilise restore edilirken bu ikonu du­
varlardan birinin içinde buldular” dedi. Papaz ikonun Rusya’dan
getirilmiş olduğunu bilmiyordu. Ev sahipleri için de bu bir ke­
şifti, bunun üzerine onlara bazı açıklamalar yaptık. Ben şimdi ina­
nıyorum ki belki de bağışçı Hanov, Meryem Ana ikonunu141
gelirken yanında getiren Ruslaşmış bir Ermeniydi.
Kilise’den Hanov’un bağışladığı bahçeye geçtik. Tekrar kahve,
rakı, dut, salatalık, vişne ve taze incir... Tüm bunların Hazira­
nın sonunda olduğunu da unutmayalım.
Gregoryan-Ermeni Rahipten diğer ilginç bilgilerin yanı sıra,
kendilerine eski İncil okumak için bazen Artvin’e bir Gürcü Pa­
pazın geldiğini öğrendik. Bu papaz Parhal’ın yakınında, şehir­
den 20 saat uzaklıkta bir mesafede yaşıyor. Orada hâlâ Ortodoks
inancını günümüze kadar sürdüren birkaç Gürcü ailesi varlığını
sürdürüyor. Biz daha sonra Artvin’e sırf bu eski İncil’i okumak
için gelen o olağanüstü papazla tanıştık142.
Artvin’e geldiğimiz gün Acaralı Şerif Bey’in kardeşinin (veya
kızkardeşinin mi? R. Surmanidze) oğlu Livan’m genç beyi ile ta­
nıştık. Genç adam çok iyi Gürcüce konuşuyor. Çocukken Gu-
rieli prenslerinden birinin yanında yaşamış biriydi ve bizimle
tanıştığına çok sevinmişti. Onun evine geçtik, bütün gün orada
kaldık.
Livan beyleri Ahaltsiheli atabeylerin soyundan geliyorlar. Bu­
ralı beyler sadece kendilerinin bu ünlü soya ait olduklarını söy-
( 1 4 1 ) B e n im g e tir d iğ im b e lg e d e b i r A n a k r o n iz im o ld u ğ u g ö r ü ld ü : 1 5 0 1 y ılın d a P a p a lık
ta h tın d a S ix t u s d e ğ il. 6 . A le x a n d e r B o r g ia ( 1 4 9 2 - 1 5 0 4 ) v a r d ı. 4 . S ix t u s 1 4 7 1 y ılın ­
d a n 1 4 8 4 y ılm a k a d a r, 5 . S ix t u s is e 1 5 8 5 y ılın d a n 1 5 9 0 y ılm a k a d a r ta h tta b u lu n u ­
y o r d u . B ir d e b ü t ü n b u n la r a K a z a n M e r y e m A n a ik o n u n u n 1 6 . y ü z y ılın s o n u n d a
o rta y a ç ık t ığ ın ı e k le r s e k , A r tv in K a to lik k ilis e s in d e e ld e e d ile n b ilg ile r in te k r a r g ö z ­
d e n g e ç ir ilm e y e m u h ta ç o ld u ğ u a ç ığ a ç ık ıy o r .
( 1 4 2 ) B u k o n u ile ilg ili b ilg ile r i ç i n 4 . b a ş lık “L a z is ta n " b ö lü m ü n e b a k a b ilir s in iz .
122 Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri
leşeler de daha önce bahsettiğimiz gibi Okrobageti beyi, atabey
değildir. Ancak söylediğimiz gibi, o kendini o eski neslin deva­
mından saymaktadır. Artvin beylerinin soyuna ait eski belgeler
korunamamıştır. Ev sahibimizin dediğine göre o belgeler Ahmet
Paşa’nm çağdaşı Ali Bey’in evinde yanmış. Ahmet Paşa, Livan se­
feri sırasında Atabeylerin bu en yaşlı bilgesinin evini tamamen
yakıp küle çevirmiş.
Artvin’in şimdiki beylerinin kökeni üzerine yorum yapmak
ancak son 130 yılla mümkündür. Misafirperver ev sahibi bize
ailesinin soy ağacı tablosunu gösterdi. Buradan, Artvin’de şim­
dilerde Atabey soyundan on ailenin yaşamakta olduğu anlaşılı­
yor. Ancak bunların hepsi önemlerini yitirdi ve ağalardan pek
bir farkları kalmadı. Böylece, Acara ve Şavşat’taki Himşiaşvili sü­
lalesi hala tüm Türkiye Gürcistam’mn en etkili sülalesi olarak
kalmaya devam ediyor.
Artvin’den ünlü Parhal kilisesi harabelerine gitmeye karar
verdik. Devasa boyutuna rağmen Parhal kilisesine Vahuşti’nin
eserinde değinilmiyor; biz Parhal köyünün coğrafik konumunu
dahi bilmiyorduk. Ancak Artvin’de, Parhal’a doğru giden en iyi
yolun Karadeniz’den Abu vadisi boyunca devam ettiğini buralı
Kaymakam’m yardımıyla öğrendik. Ancak oraya ulaşabilmek
için Çoruh üzerinden Borçka köyüne inmek ve buradan da La-
zistan’a geçmek gerekiyordu. Çoruh üzerinde tehlikeli kayık
yolculuğu deneyimimizi bu rastlantıya borçluyuz. Bununla il­
gili vereceğimiz bilgilerle Livan üzerine konuşmamızı sonlandı-
racağız.
Artvin köprüsünün altında buralı kayıklar için özel iskele
bulunuyor. Bu kayıklar Venedik gondollerine benzemekte olup
kestane ağacından yapılmaktadır. Bu kayıkların tabanları düz­
dür ve 25 adım uzunluğa, üç adım genişliğe sahiptir. Kayıklara
bu şekil uzun deneyimler sonucunda verilmiştir. Söz konusu
şekil Kolheti uygarlığı döneminden gelmektedir. Antik dönem
yazarları bu kayıkları betimlemiştir, günümüzdeki bilimciler de
buna dayanarak Antik Pazisi’nin Rioni değil Çoruh ırmağı ol­
A rd an u ç ve L iv a n a |1 2 3
duğu sonucuna ulaşıyorlar. Her ne şekilde olursa olsun bu eski
buluş işimizi gördü. Artvin’den Borçka’ya kadar olan yaklaşık
30 verst’lik yolu biz 2,5 saatte alırken eski yoldan gönderdiğimiz
yük hayvanları bu yolu 9 saatte aldılar.
Artvin köprüsünde suyun akış hızı dakikada 200 ayak143, bu
da yaklaşık olarak 7,5 dakikada bir verst’e karşılık gelmektedir.
Bu nedenle suyun akışına bırakılan bir kayık saatte 8 verst yol
alır. Ancak üç kürek gücüyle bu hız önemli ölçüde artıyor. Biz de
buna dayanarak Artvin’den Borçka’ya kadar olan yolu yaklaşık
30 verst kabul ediyoruz. Çoruh üzerinde yolculuk tehlikelidir.
Kayıkla yolculuk sırasında su altı taşlarına, nehir yatağında da
sert, yaklaşık 90 derecelik dönemeçlere rastlanıyor.
Suyun hızının oldukça yüksek olduğu zamanlarda, ırmağın
altında bulunan taşlar ve kayalıklar arasında kayık sürebilmek
için çeviklik ve deneyim gereklidir. Çoruh’un lotsmanları144 iş­
lerinde o kadar ustalaşmalardır ki onlara tam olarak güvenmek
mümkündür. Kayıklarına 200 Pud kadar yük yerleştiriyorlar ve
kendi mecrasında, kayığı adeta boşmuş gibi sürüyorlar. Dene­
yimsiz bir göz için, ağır bir şekilde yüklenmiş kayığı bu engel­
ler ve kayalıklar arasında sürmek nasıl mümkün olabiliyor;
anlaşılamaz bir durum. Ancak kayık kayalara tam çarptı çarpa­
cak derken, işinde ustalaşmış kılavuzumuz dümeni sanki bir
oyuncak gibi yıldırım hızıyla hareket ettirirken bir kürek hare­
keti ile bir anda kendinizi güvenli bir yerde buluyorsunuz. Bu­
rada talihsiz olaylara neredeyse hiç rastlanmıyor ve bu da tabii,
Artvinli kayıkçılara iyi bir referans oluyor.
Batum’a kadar efsanevi hızın (en fazla 5-6 saat) yanında Art­
vin’e geri dönmek bazen 4 ya da 5 gün sürüyor. Bu durumda Ba-
tum’da yüklenen kayıkları akıntıya karşı ters yönde deri
kayışlarla çekiyorlar.
( 1 4 3 ) S u y u n a k ış h ız ın ı k ö p r ü d e n b ı r a k t ı ğ ı m ız ş a m a n d ır a y a r d ım ı ile ö lç t ü k . (A y ak :
K a d e m , fu t. 3 0 , 4 8 c m .)
( 1 4 4 ) L o ts m a n : K a p ta n .
124 Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Borçka köyünde yolcu kayığı.
Artvin ticaretini canlandırmanın yegâne aracı ırmak yoludur.
İçinde bulunduğunuz yıl, bu yol özel bir önem kazandı: Bir İn­
giliz şirketinin Şavşat ve Kars’ta tahıl satın alıp yükü Çoruh üze­
rinden Batum’a göndermeye başlamasının ikinci yılıdır. Tahılın
büyük bölümü Kürtler tarafından yük öküzleri ve atlarla Art­
vin’e kadar getirilmekte, sonra da kayıklarla Batum'a iletilmek­
tedir. İçinde bulunduğumuz 1874 yılında bir acente şirketi
Artvin’den 44 bin pud buğday gönderdi. Kars’tan Batum’a kadar
bir pud buğdayın sevk edilmesi, malın ücreti de dahil bir rubleye
mal olmaktadır.
Artvin’den Batum’a kadar bir kayıkçı bir batman yükte, yani
18 Funt’da145 5 kapik almaktadır. Bu yıl tahıl ticareti yapanlar
kendilerine, Batum-Kars şose yolunun inşası ile birlikte daha bir
önem kazanacak olan yeni bir imkân buldular. Artvin ürünleri­
nin pazarlanması işinde -k i bunlar tahıl ticaretinde Rusya’nın
(145) Funt: 409,5 grama denk gelen eski bir Rus ölçü birimi.
A rd an u ç ve L iv a n a |125
Çomh vadisinde kayık yapımcılan.
Rybinsk değerine sahiptir-, meyve özellikle de zeytin ticareti
dikkate değerdir.
Ancak buranın meyvesi hiç de öyle buraya gelene kadar duy­
duğum ve İnciciyan’ın Coğrafyası’nda okuduğum kadar lezzetli
değildir. Livan doğası gerçekten zengin, ancak burada iyi bir
bağcılık yoktur.
Çoruh, Artvin’den Borçka’ya kadar kıyısında iyi ormanların
ve çok sayıda köyün göründüğü kayalıklar arasında akmakta­
dır. Nehir kıyısı boyunca 6 hızar atölyesi, 6 kiremit ve bir de
kireç fabrikası saydık. Batum, bu malzemelerin tüm stoklarını
Livan’dan almaktadır.
Dış görünüş olarak Borçka bir köye benzemiyor. Burada sa­
yıları 80 kadar, herhangi tarımsal ek müştemilatı olmayan zarif
yapılı evler bulunmaktadır. Burada hiç büyük baş hayvan ve at
bulunmuyor. Tüm ahali kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-
çömlek yapma işi ile meşguldür. Burada insanlar ne ekiyor ne
de biçiyor; bu yüzden tüm ekmek ihtiyaçlarını son buğday ta-
126 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
— T~
Çoruh kıyısında meyve taşıyan Lazlar.
nesine kadar para ile görüyorlar. Her ailede yük ve koşum hay­
vanlarının yerini alan kayık bulunmaktadır. Kil ile yapılan kap­
ların hazırlandığı birkaç atölyeyi ziyaret ettik. Bir evde baba,
oğul ve torun oturmuş çalışıyorlardı. Gözümüzün önünde, tez­
gâh kullanmadan hemen oracıkta birkaç kap yaparak onlara
şekil verdiler.
Çoruh kıyısı yaşayanları çok temiz bir Gürcüce ile konuşu­
yorlar. Buradakiler, güzel fiziki görünümleri ve parlak zekâla­
rıyla öne çıkıyorlar. Bu ülke kadim zamandan beri tam bir Gürcü
ırkı beşiğini temsil ediyordu ve talihin tüm aksiliklerine rağmen
eski soylu değerlerini korudu.
4. LAZİSTAN
“Lazistan” derken üç temel kavram anlatılmak istenmiştir:
1. Lazlarm yerleşmiş olduğu ülke;
2. İçine Acara, Kobuleti (Çürük Su), Macahel, Livan, Batum
ve bizzat Lazistan’m girdiği Türkiye sancağı
3. Antik Lazika.
Bu yazımızda biz, bizzat Lazistan’dan, Lazlarm üzerinde ya­
şadığı memleketten, Kartveli (Gürcü) ırkından gelen halktan
bahsediyoruz. Lazlar Megrelceden biraz farklı bir dilde konuşu­
yor ve eski Gürcü krallığının güney bölümünün en son ucunda
yaşıyorlar. Coğrafik olarak bu ülke, Pontos’un yani Lazistan sır­
tının batı yamacında, Kemer (demir kazık) burnundan sahil
köyü Makrial’a146*kadar Karadeniz sahili dar şeridini kapsamak­
tadır.
Bu ülkeyi böyle ayrıntılı, alfabetik denilebilecek bir titizlikle
ele almamızın nedeni coğrafi yayınlarda Lazistan üzerine var
olan düşünce karmaşasından dolayıdır. Doğu Karadeniz’in en
iyi haritalarına, Lazistan hakkında bizim tarafımızdan katılan
( 1 4 6 ) M a k r ia li: B u g ü n k i K e m a lp a ş a i l ç e s i - K .R .)
B u y a z ı b a s ılır k e n , R u sy a İm p a r a to rlu ğ u C o ğ ra fy a D e m e ğ i b ü lte n le r in d e ( 1 8 7 4 , N o :8 )
O s m a n B e y ’in “L a z is ta n ” b a ş lık lı b i r y a z ıs ı o r ta y a ç ık t ı. B u y a z ın ın b ir ç o k d e ğ e rli y a ­
n m a r a ğ m e n , L a z is ta n s ın ır la r ım y a n lış b e lir le d iğ in i s ö y le m e liy iz . O s m a n B e y ’in d ü ­
ş ü n c e s i n e g ö r e b u s ın ır la r : K u z e y d e n v e d o ğ u d a n Ç o r u h ır m a ğ ıy la , g ü n e y d e n
T r a b z o n ’d a n 2 0 v e r s t b a t ıd a b u lu n a n S a m a n S u ır m a ğ ı, b a t ıd a n is e K a r a d e n iz ’le ç e v ­
r e le n m iş tir. B u s ım r la n n y a n ın d a L a z is ta n ’a d a h il e d ile n y e r le r : B a tu m , A r tv in , Pe-
te g r e k , T r a b z o n v e P la t a n a ş e k lin d e d ir . A n c a k b u y e r le r in h iç b ir in in n e y ö n e tim s e l
o la r a k n e d e L a z is ta n ’m e t n o g r a f ik y a p ıs ı ile h iç b ir o r t a k y ö n ü b u lu n m a m a k t a d ır .
128 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri L a z is ta n 129

bilgilerin hepsi, sadece deniz kıyısı noktalarını ve 1843 yılında Yunanlılar, 5. ve 6 . yüzyıl151 savaşları sırasında Rioni nehri
Botanikçi Koch 147 tarafından gezilen bölgenin iç kısmdaki iki-üç havzasına ve Çoruh kıyısında bulunan yerlere “Lazika” dediler.
yeri kapsamaktadır. O ana kadar Yunanlılar da şimdiki Lazlara “Çanlar” 152 diyorlardı.
Ancak mesleğine sadık bu gezgin bizzat gördüğü o noktalar Genel olarak Lazika adıyla kastedilen yer şimdiki İmereti, Guria
üzerine de yeterli coğrafi malzeme vermiypr. Lazistan etnograf­ ve Enguri’den Çoruh’a kadar bütün kıyıları kapsayan ve bir
yasının burada da şansı yaver gitmiyor: Avrupa, yine Lazları Gürcü bölgesi olan Eğrisi’dir. Persler ve Bizanslılar arasında bir
vahşi ve gelişmemiş bir halk olarak saymaya devam ediyor. Bazı savaş nedeni haline gelen Lazistan krallığı bu civarlarda 5. yüz­
yeni yazarlara göre Lazlar, “İmereti dilinde konuşuyor”!?), ka­ yılda kuruldu. Lazika için savaşlar iki yüzyıl sürmüştü. Bu konu,
rakter ve giyim-kuşamlarıyla ise ahali, Çerkezlere ve Gürcülere Belisarius’un 153 kâtibi Procopius tarafından kayda geçirilmiştir. 7.
çok benziyor.” Lazistan üzerine böylesine hatalı bilgiler Avru­ yüzyılda Rioni kıyılarında Abhazya Krallığı oluştu ve bundan
palIların zihninde sağlam bir şekilde var olmaya devam eder, sonra Lazika adı yok oldu. Günümüzde bu isim sadece şimdiki
çünkü Lazistan coğrafi konumu ve topografik özellikleri nede­ Lazistan’a kaldı.
niyle gezginleri kendisine çekemedi. Ancak şimdi buraya yolla­ Antik Lazika’nm tüm önemli gelişmeleri Rioni kıyılarında
rın ve telgraf hatlarının inşa edilmesi, özellikle Lazistan gerçekleşti. Şimdiki Lazistan ise o dönemki politik hareketin dı­
kıyılarına hızlı vapurlar için iskelelerin kurulması, bu bölge üze­ şında kaldı. Bu durum Lazistan’m topografik konumu ile açık­
rine tüm bilgilerimizi kökünden değiştirecektir. lanabilir. Çünkü burası hem doğal kaynaklar açısından fakir
“Lazistan” daha doğrusu “Lazika” ismine Bizans İmparator­ hem de denizden ve karadan askeri müdahaleler için ulaşılamaz
luğu tarihinde ve Ermeni kaynaklarında 148 çok sık rastlanıyor. bir ülkeydi. Bu durum sonraki dönemlerde de Lazistan’m Kara­
Ancak Gürcistan tarihinde bu durum belirsizdir. Kral Vahtang deniz kıyısında gerçekleşen tarihsel gelişmelerin dışında kalma­
dönemi kroniklerinde Lazistan bazen “Megrelistan”,149 bazen de sına neden oldu. Elaçlı savaşları sonrasında Pontus’a hükmeden
aynı anlama gelen “Odişi” ismiyle anılmıştır. Diğer yandan bu ne Venedikliler burada koloni kurdu ne de Cenevizliler... O dö­
bölgeye sıklıkla “Çaneti”, yani “Çanların ülkesi” de diyorlar. Va- nemin yazarları bu ülkeden hiç bahsetmiyorlar.154 Trabzon im­
huşti Coğrafyasında Lazistan bu son isimle anılmıştır.150 Bu böl­ paratorluğu döneminde Lazistan bağımsız bir bölge olarak kaldı.
gede yaşayanlar ise kendilerini “Lazlar”, daha sıklıkla da “Çanlar” 14. ve 17.yüzyılda bütün komşu topraklarını işgal eden Türkler
diye adlandırıyorlar. Komşuları Türkler onları “Lazlar”, Acaralı- ise yüzyılımızın 20 ’li yıllarına kadar buraya girmeyi başarama­
lar ve Şavşlar ise onları “Çanebi” diye isimlendiriyorlar. Bu du­ dılar. Bu dönemki Lazistan-Türkiye ilişkilerini 1850 yılına ka-
rumda bildiğimiz kaynaklardan bir çıkarımda bulunabiliriz. darki Svaneti-Rusya ilişkilerine benzetmek mümkündür.

( 1 4 7 ) (K a r l K o c h A lm a n b o t a n i k ç i 1 8 0 9 - 1 8 7 9 ) W a n d e r u n g e n i m O r ie n t e W a h r e n d d e r
J a h r e 1 8 4 3 u n d 1 8 4 4 ,B ö l ü m 1 .R e is e im P o n tis c h e G e b ir g e . W e i m a r .1 8 4 6 .
( 1 4 8 ) M in a s B jiş k ia n , P o n tu s T a rih i. V e n e d ik 1 8 1 9 y ık . “T r a b z o n v e L a z ik a ” m a k a le s i, s f .6 1 -
1 0 6 ( E r m e n ic e ) t n c ic ia n . E s k i E r m e n is t a n C o ğ r a fy a s ı. V e n e d ik . 1 8 2 2 y ı l ı .s f .3 6 8 v e
s o n r a s ı (E r m e n ic e )
( 1 4 9 ) H is to r ie d e la G e o rg ie . C l . s f . 5 6 ( T ü r k ç e s i: G ü r c is t a n T a r ih i -K . R u h i)
( 1 5 0 ) D e s c r ip t io n g e o g r a p fiq u e G é o r g ie ( T ü r k ç e s i: G ü r c is t a n ’ın C o ğ r a fi T a m m ı-K . R u h i.
( 1 5 1 ) C h a r le s L e B e a u . H is t o ir e d e B a s - E m p i r e . C 4 . s f . 3 8 5 . ( F r a n s ız t a r ih ç i C h a r le s L e
B e a u ’n u n , “B ü y ü k K o n s t a n t in ’d e n b a ş la y a r a k A şa ğ ı R o m a İm p a r a to r lu ğ u ” is im li 2 2
c ilt lik k it a b ı K .R .)
( 1 5 2 ) S tr a b o n .
( 1 5 3 ) D e b e llo p e rs ic o . (B iz b u k it a b ın d iğ e r b ir ç o k ç e v ir is in d e n d e fa y d a la n d ık .) - L e b e a u .
H is to r ie d e B a s - E m p ir e .
( 1 5 4 ) K a z b e g i. K a fk a s y a H a k k ın d a İta ly a n la r. G a z . K a v k a z i. 1 8 6 5 - 6 7 y ılı (R u s ç a ).
130 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i L a z is ta n |131

İçinde bulunduğumuz yüzyılın başlannda Lazistan, derebeyi eserlerinde olduğu gibi, Anadolu’nun 159 en iyi haritalarında da kul­
denilen kişilerin yönettiği 11 yurtluğa bölünmüştü. Bu yurtluklar lanılıyor. Gürcü yazarlar160 Pontos sırtını Çaneti’nin, Ermeni ya­
Osmanlı Sultam’ndan tamamen bağımsızdı. Oysa Sultan buraları zarlar161 ise Lazistan’m kabul edip, eserlerinde öyle anlatıyorlar.
kendi mülkü olarak görüyordu. Derebeylerinin bağımsızlıkları, Zorunlu kısa bir dönüş yapıyor ve yarım kalmış gezimizi an­
20’li yıllarda, “Yukarı Acara” başlıklı yazımızda bahsettiğimiz ve latmayı sürdürüyorum.
aşağıda yine bahsedeceğimiz Acara beyi Ahmet Himşiaşvili eliyle Borçka köyünde Çoruh’a soldan karışan Çayırsu deresi, Livan
parçalandı. Efsaneye göre, Lazistan’a Hristiyanlığı havari Andrea ile Lazistan arasında sınır oluşturuyor. Bu akarsuyun sol kıyı­
ve Kenanlı Simon getirmiş155 ancak 4. yüzyılın sonunda Yunanlar sından, bizi en yakın sahil köyü Hopa’ya kadar götüren yol ge­
yaygmlaştırmıştır.156 Antik kilise kalıntılarına ve böylelikle halk çiyor. Yol gittikçe kesintisiz olarak yukarıya doğru yükseliyor.
arasında kalabilmiş efsanelere bakarak tahmin yürütürsek; Laz- Eğim az; zirveler koni şeklinde olup ormanla kaplıdır. Bu vadiye
lar ya da Çanlar hiçbir zaman gerçek Hristiyan olmadılar ve bu “Çhala” deniyor; burası oldukça yoğun bir yerleşim yeridir. İki
yüzden kendi dinlerini kolaylıkla İslamla değiştirdiler. Bir başka saatlik yürüme yolunda dört köye rastladık. Yerleşim yerleri dağ
iddiaya göre ise, Türkiye Gürcistam’mn diğer bölgelerine göre yamaçları dibinde, su kenarlarına kurulmuştur. Yola çıktıktan 4
Müslümanlığı en erken Lazlar kabul ettiler. saat sonra Borçka’dan 16 verst uzaklıkta bulunan Çat köyüne
ulaştık. Müthiş derecede yol yorgunu olan bizler bu köyde kal­
Haklı olarak “terra incognita ” 157 (Sessiz ülke, R.S.) diyebile­
maya karar verdik. Artık geç olmuştu ve biz de az kalsın geceyi
ceğimiz bu ülkeye biz 1 Temmuz’da giriş yaptık. Borçka’da tüm
dışarıda geçirmek zorunda kalacaktık. Çat köyünde 12 hane ya­
günümüzü kiralık at bulmaya ayırdık. Bu köyde 80 hane yaşıyor
şıyor. Köy yarı yarıya ormanın içine doğru girmiştir. Buraya ka­
olmasına rağmen bir tane bile at bulamadık. Üzerinden Lazis- ranlık çökmeden ulaştık. Bir evin kapısını çaldık, sonra başka
tan’ın en güzel yolunun geçtiği Çayırsu deresi (Çhala158) vadi­ bir haneye uğradık ama bizi kabul etmediler. Diğerlerinden daha
sine adam göndermek zorunda kaldık. insaflı çıkan üçüncü evin reisi ilk başta komşularını örnek almak
Denizle Çoruh ırmağının arasında kalan alan, Karçkal’la bü­ istediyse de sonunda yumuşadı ve büyük bir tantanadan sonra
tünleşen dağ kitleleri ile dolmuştur. Artvin’den bu sırt iki bö­ bizi kabul etti. Sonradan anlaşıldı ki, kılavuzumuz yaşlı ev sa­
lüme ayrılmış olup, bunlardan kuzeydeki Karçkal, güneydeki hibine akşam namazını kıldığı sırada saygısız bir şekilde hitap
ise Lazistan ya da Pontos dağı adını taşımaktadır. Lazistan dağ etmişti. Bu ilk izlenim bize başka bir ortamda ve başka bir dün­
sırtları önce denize paralel uzanırken sonra Hopa meridyeni baş­ yada olduğumuzu hissettirdi. Ben ister istemez Lazlann vahşiliği
langıcından itibaren denizden gittikçe uzaklaşıyor ve Sürmene üzerine duyduklarımı anımsadım; ancak daha sonra böylesine
nahoş bir özelliğin deniz kıyısında yaşayanlar için geçerli olma­
paralelinde Sürmene’den uzaklığı 30 verst’e ulaşıyor.
dığını anladım.
Bu sırtın halk içinde ortak bir adı yok, Koch ve Rosen ise
Borçka yolundaki zemin saf kildendir. Dağlar sarmaşık bit­
“Pontos sırtı” diye adlandırıyor. Bu isim son dönem yazarların
kilerle kaplıdır. Yamaçlar komar ağacı çalılıkları ile doludur.

( 1 5 5 ) H is t.d e la G e o r g ie . (F r. G ü r c is t a n ta r ih i) C l . s f . 5 6 v e b u s a y fa d a k i d ip n o t.
( 1 5 6 ) L e b e a u .H is t.d e B a s -e m p . ( 1 5 9 ) K o c h . Y u k a r ıd a b a h s i g e ç e n e s e r d e ; R o s e n . U e b e r. d ie s p r a c h e d e r İa şe n .
( 1 5 7 ) T e rr a İn c o g n ita : İt a ly a n c a , B ilin m e y e n T o p r a k la r ( K .R .) . ( 1 6 0 ) V a h u ş ti. G ü r c is t a n c o ğ ra fy a sı.
(1 5 8 ) fib ie p i ( 1 6 1 ) İ n c ic iy a n v e B ijiş k y a n . B a h s i g e ç e n e s e rle rd e .
132 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Laz askerleri.
Komar dallarının uzunluğu bir sajen’e kadar ulaşıyor ve o kadar
sık ki, dağ doruklarını ulaşılmaz kılıyor. Odunsu bitki türlerin­
den de burada ev yapımında sıklıkla kullanılan kestanenin ya­
nında kızılağaç, meşe çalılığı ve karayemiş çok boldur.
Genelde bitki örtüsü Guria ve Acara dağ eteğinde olduğu gi­
bidir. Evler de aynıdır. Komar ve kestane ormanları arasında
üzerinde mısırın ve ğominin 162 (setaria italica) ekildiği küçük
tarlalar var. Genelde ekinler az, olanlar da yol boyunca küçük
şeritler halinde uzanmıştır. Çayırlıklar neredeyse yoktur, doğal
olarak hayvancılık da yoktur. Yol çok kötü ve tuhaftır. Burada
büyük iniş-çıkışlar yok, buna karşın her yerde yoğun yağmurlar
yüzünden çamura dönen kil var.
Çamurdan kurtulmak için burada yaşayanlar yola kaldırım
döşemeye başlamışlar. Bunun için yerlere çakıl taşları dökmüş,
killi kumtaşı parkeleri döşemişler. Bu yüzden, bu yolda yapış­
(162) Bir dan cinsi.
L a z is ta n 133
kan çamura saplanmak istemeyen birinin sürekli bu taş merdi­
venleri kullanmaktan başka çaresi yoktur. Koch bu yoldan ilk
kez, bir müminin, babasının hayrına işçileri toplayıp bu mu­
kaddes merdiveni yaptırmaya başladığı zaman geçmiş. Bütün bu
yolun ve yolda rastladığımız birçok çeşmenin hayırseverler ta­
rafından inşa edildiğini söylemek yerinde olur. Müslümanlara
göre, Tanrı için yapılacak en hayırlı iş, yolların inşa edilmesi ve
susayan yolcuların su içmesi için çeşmelerin yapılmasıdır. Her pı­
nara oluk yapılmış ve ahşap maşrapa bırakılmıştır.
Bu gelenek iktidarın hiçbir şekilde önem vermediği yol
yapma işine belli bir teşvik sağlıyor.
Tarlalarda sadece kadınlar görülüyor. Bu bölgede adamlar
adeta yoklar. Görüldüğü kadarıyla kadın burada iş gücüdür.
Kadın toprağı işliyor, yakacak odun getiriyor ve ev işlerini çevi­
riyor. Şavşat’ta ve özellikle Acara’da gördüğümüz kadınların du­
rumu buraya göre çok daha iyidir.
Çat’tan geçide kadar Pontos sırtı kolunu geçmek için iki
buçuk saat harcadık.
Yolda büyük bir köy olan Düzköy’ün dış mahallelerine rastlı­
yoruz. Bunlar Çat’ın aşağısında yan vadide yer alıyorlar. Burada
yaylalar dolayısıyla çayırlar bulunmuyor. Bu nedenle hayvancılık
da yapılmıyor.
Geçitin orada sırt, doruklarını yitiriyor. Ayrı ayrı duran ve her
bir yandan birbiriyle bağlanan tepelerin tüm kütlesi buradadır.
Oysa kadranlı barometre yardımıyla dikkatli bir gözlem yapılırsa,
Karadeniz seviyesinden 2.389 feet yükseklikte bulunan geçide
benzer bir oluşum saptanabilir. Sular buraya değişik yönlerden
akıp gelmekte, bazen de genel akışın aksi yönüne doğru akarsu­
lar bulunmaktadır. Her yerde ayrı ayrı koniler sivrilip çıkıyor ve
bunların arasında yolun sol yanında sivri tepeli zirveler yükseli­
yor. Bunlardan görece daha yüksek ve uzakta olanını rehberimiz
“Potiçuri” diye adlandırdı. Bu dağ ana sırtta bulunuyor. Çatlak­
larından dört akarsu gelmekte olup, bunlardan Murgul ve Çhala
Çoruh’a; Hopa ve Arhavi ise Karadeniz’e dökülmektedir.

134 B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Türkler.
Sırt geçidinden Hopa köyüne kadar üç saatlik, yani yaklaşık
15 verst’lik bir yol var. Yol aşağıdan, Çhala vadisine benzeyen
dalgalı araziden geçiyor. Hopa’dan 10 verst uzaklıktaki Hopa Va­
disi net bir şekilde görünüyor. 1 verst genişliğindeki bu vadide
yılın tüm zamanlarında taştan taşa atlayarak geçebileceğiniz
Hopa deresi akıyor. Irmak kavuşumunun sağ kıyısında ise Hopa
köyü bulunuyor.
Bu vadide altı köy kurulmuştur, bunlardan beşi “Küçük
Hemşin” denilen yeri oluşturuyor. Burada, Fırtına deresinin yu­
karısından yani Büyük Hemşin bölgesinden göçüp gelenler ya-
L a z is ta n |135
şıyor. Hemşinliler soylarının Ermenilerden geldiğini biliyorlar
ancak atalarının dilini ve dinini bilmiyorlar.
Deniz kıyısında küçük bir yer olan Hopa, yeterince yüksek
bir yerde, iki burun arasında kurulmuştur. Bu köyde 6 dükkân,
bir kahvehane ve üç-dört tane ev bulunuyor. Burada Gonio ve
Arhavi müdürlüklerinin bağlı bulunduğu kaymakamlık konutu
var. Hopa’nın her iki yanında deniz kıyısı boyunca bahçeler uza­
nıyor. Bunların arasında üç köy, daha doğrusu birbiriyle bağ­
lantılı üç tane ev öbeği bulunmakta olup her köyün kendine ait
bir ismi var. Kuzey taraftaki Orta Hopa köyü, dükkânlardan 1
verst uzakta bulunuyor. Burası iklimi, zengin portakal ve limon
bahçeleriyle dış mahallelerin en güzel yeridir. Hopa’da buralı bir
memurun evine misafir oluyoruz; bu kişi Türk geleneğinin ak­
sine kendini Gürcü soyadı B .. .dze ile tanıtıyor.
Bu adam, Türkiye’nin dört bir tarafında, hatta Yemen’de bile
bulunmuş yaşlı biriydi. Çoruh kıyısında yaşayan bu adam, Gür-
cüceyi iyi konuşuyor ve tam bir yurtsever gibi davranıyor. Onun
yardımıyla Lazistan idaresinin bölümlerini, Hopa kaymakamlı­
ğına bağlı ahalinin durumunu, Lazlarm genel karakteri ve ne
işle meşgul olduklarını, askerlik yükümlülüğünü yerine getirme
kurallarını ayrıntılı biçimde öğrendik.
Yönetim olarak Lazistan beş müdürlüğe ayrılıyor: Hopa,
Gonio ,163 Arhave, Atina ve Hemşin. Bunlardan ilk üçü Hopa Kay­
makamlığına; diğer ikisi ise Atina Kaymakamlığına bağlıdır.
Lazistan kendi ismini tüm sancağa vermiştir. Bu sancağı
Batum Mutasarrıfı yönetiyor ve sancak, Trabzon vilayetine bağ­
lıdır. Hopa Müdürlüğü ise, Makriali köyünden Pironiti burnuna
kadar deniz kıyısını ve bu kıyı ile Borçka çevresi arasında kalan
üçgen mekânı kapsıyor. Bu alanda 21 köy ve bu köylerde kadm-
erkek toplam 9-10 bine yakın kişinin ikamet ettiği 1.500 hane
bulunuyor.
(163) Müdür Maradidi köyünde yaşıyor.
136 B ir Rus G e n e r a lin in G ü n lü k le r i
Tüm ahali küçük gruplar halinde, genelde deniz kıyrsmda ve
Hopa ile Çhala dereleri vadisinde yaşıyorlar. Hopa deresini besle­
yen yan derelerin kıyısında kurulmuş beş köy, daha önce de be­
lirttiğimiz gibi, Hemşin’den gelmedir ve halkı Ermeni kökenlidir.
Bunun dışında kalanların tamamı katışıksız Lazdır. Hemşinliler
farklı fiziksel özelliklerinin yanı sıra Lazca bilmiyorlar, sadece
Türkçe konuşuyorlar. Hopalı Lazlann dili neredeyse Megrelce
ile aynıdır, giyim kuşamlar ile de Guria ve Açaralılara benziyor­
lar. Burada inanç olarak sadece Muhammedicilik var.
Hopa civarlarının genel manzarası insanda iyi bir izlenim bı­
rakıyor. Deniz manzarası ve büyük büyük ceviz, kestane, porta­
kal, limon ağaçlarının sonsuz yeşillikleri arasında kaybolmuş
zarif evlerin bulunduğu sahilin muhteşem doğası, Livan ve
İmerhevi’nin kasvetli doğası ile sert bir tezat oluşturuyor. Çhala
yolunun taşlı merdivenlerinde atla yaptığımız çekilmez yolcu­
luktan sonra, Hopa ve Orta Hopa, harika bir dinlence yeri gibi
geliyor bize. Etrafımızı çevreleyen halk da güzel tipleri ve ol­
dukça şık giyim-kuşamlarıyla dikkatimizi çekiyor.
Sahil Lazlannın zarafeti ilk bakışta göze çarpıyor. Özellikle
Acara’da ve Şavşat’ta edindiğimiz izlenimden sonra, sahil Lazla-
rmın bilinç düzeylerindeki gelişmişlik ve görünüşlerindeki ışıltı
bizi şaşırttı. İster istemez kendimize şu soruyu sorduk: Hani Av-
rupanın bahsettiği o yamyam Lazlar nerede? Hopa halkından
edindiğimiz izlenimleri daha sonra da test ettik. Sonra da deniz
kıyısında yaşayan Lazistan ahalisinin -ki bu neredeyse tamamı
demektir- Türkiye Gürcistam’mn tüm ahalisinden bilinç ve kül­
tür olarak daha üstün olduğuna kesin kanaat getirdik. Daha
sonra birkaç kez bu konuya değineceğimizden, şimdi gözlemle­
rimizi değerlendirmeye devam edelim.
Pontos sırtı Çhala dağ geçidinin güneyinde yüksek bir duvar
gibi dikilmiş. Sırt, her adımda gittikçe yükseliyor ve sonunda
ulaşılmaz oluyor. Artvin paralelinde dağlar neredeyse 10 bin fe-
et’e kadar yükseliyor. Buradan deniz kıyısına kadarki mesafe 25
Lazistan | 13 7
verst’dir. Buradan Pontus sırtının Lazistan’a ne kadar keskin bir
şekilde indiği anlaşılıyor. Eğer buna bir de, dağ doruklarının her
iki taraftan dik ve sarp kayalıklardan oluştuğunu eklersek, Pon­
tus sırtının Lazistan ile komşu memleketler arasında Çin Şeddi
gibi yükseldiğini görürüz. Dahası: Pontos sırtından ırmak baş­
langıçlarına inen, sayı olarak ve istikamet olarak hiç bitmeyecek­
miş gibi duran payandalar o kadar dar ve şevli vadiler oluşturuyor
ki, insanın yaşayabileceği tek bir alan bırakmıyor. Burada değil
dağ otlakları, küçücük otlaklar ve ekilebilecek bir karış toprak
dahi yoktur. Kıyıya yanaştıkça payandalar hafif genişliyor ve ya­
şanacak küçük mekânlar da ortaya çıkıyor. Burada insan, kor­
kunç derecede sık bitki örtüsünden işlenebilir küçücük tarlalar
açabilir. Lazistan doğasının bu özgünlüğü, bütün ahaliyi sahil şe­
ridine doğru sürmüş. Burası, ahalinin dörtte birini ancak besle­
yebilecek çok dar ve yoğun bir toprak şeridini oluşturuyor. Ancak
Lazlar, Antik Lenikeliler gibi, topraksız olma durumuna bir çıkış
yolu buldular; denizle yoldaş oldular ve kaderlerini de denize
emanet ettiler. Bu sayede Lazistan’m tüm yaşamını, geçmişini, bu­
gününü ve geleceğini artık yalnızca dalgalar götürüp getiriyor.
Hopa’nın neredeyse tüm ahalisi başka taraflarda ticaret yapı­
yor. Bu yaşam tarzı onlarda derin izler bırakmış. Bu durum sadece
halkın öngörüsünü ve maddi refahını geliştirmekle kalmamış, aynı
zamanda özgün bir konfor da yaratmış.
Burada çok az kişi çiftçilikle uğraşıyor. Tüm ekmek ihtiyaç­
larını, daha çok Batum ve Poti’den temin ettikleri mısır unundan
karşılıyorlar. Yaklaşık 150 hanenin yaşadığı Hopa ve civarında
hayvancılık ve özellikle at yetiştiriciliği hiç yapılmıyor. Bu yüz­
den atlarımız için gereken yemi dahi bulamadık ve sekiz at ki­
ralamak için Çhala vadisine adam göndermek zorunda kaldık.
Denizin yakın oluşu karayolu ulaşımı ve bu amaç için gerekli
araçları temin etme zorunluluğundan Lazları kurtarıyor. Bütün
bunların yerini Hopa’da sayısı kırka ulaşan güzel kayıklar ve fi­
likalar almış. Burada büyük gemiler için demirleme yeri bulun-
1 3 8 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i Lazistan |1 3 9

madığmdan büyük filikaları (sandalları) da kıyıya çekiyorlar. nmda geceyi geçirdik. Atların getirilmesini beklerken çevre ma­
Ayrıca yolcu gemileri164 kıyıya 1.5 deniz mili kadar yanaşıyor. halleleri, köyleri, Pironiti ve Kise’yi ayıran kayalık burunda inşa
Hopa bölgesinde vergiler toplamda 150.000 piastre (kuruş), edilmiş kilise harabelerini gezdik. Kilise büyük değil; üzeri de
yani 10 bin rubleye kadar ulaşıyor. Bu rakamın düşük olmasının kalın sarmaşık tabakası ile kaplanmış. Tasvirler yok ancak tarihi
nedeni,yöre tarımının küçük ölçekli olması ve halkın Sultan'm eserler bakımından oldukça fakir olan Lazistan’da, Pironiti kili­
hâzinesine pek girdi getirmeyen dış ticaretle meşgül olmalarıdır. sesi Hristiyanlığın en iyi abidesidir denebilir.
Atları beklerken Hopa’da iki gün kaldık. Artık beklemekten Sonunda uzun zamandır beklediğimiz atları Pironiti’ye ge­
yorulup sıkılınca, üçüncü gün bize eşlik eden yol arkadaşlarımız­ tirdiler, ancak atların sayısı yetersizdi. Bu yüzden kervanımız
dan birinin Pironiti’deki evine kayıklarla gitmeye karar verdik. ikiye bölündü: Ben, bana eşlik eden iki kılavuzla birlikte atla git­
Hopa’dan bir saatlik yürüme mesafesinde Kise 165 köyünün tim, kalanlar da kayıkla yola çıktılar. Daha sonra Arhavi'ye doğru
bulunduğu yerde, denize küçük bir ırmak dökülüyor. Bu yerle­ harekete geçtik.
şim yerinde deniz, Hopa’da olduğundan daha fazla sokulmuş­ Deniz kıyısında atla gezilebilecek tek yol, telgraf direkleri
tur anakaraya... 120 hanenin yaşadığı bu köy Hopa gibi hattı üzerinden gidiyor. Buna “hazine yolu” deniyor. Telgraf hat­
dağınıktır. Kise’den güneye Pironiti burnuna doğru dönmek zo­ larının geçirilmesi ile birlikte beş yıl önce, hükümet eski patika
rundayız. Buranın kuzey tarafında Pironiti deresi denize dökü­
üzerine eskisine oranla daha geniş olan bu yolu inşa etmiş. Yolda
lüyor. Burunla aynı ismi taşıyan köyde 40 hane yaşıyor. Kise ve
at izine rastlamadık. Bu da yöredeki ulaşım araçları hakkında
Pironiti kıyıdan görünmüyor. Bu köyler denize dar kapılarla açı­
bize bir fikir veriyor. Pironiti’den çıktıktan sonra bir saat içinde
lan küçük vadilere yığılmıştır. Tüm bu evler bir evden diğerini
Pironiti burnunu oluşturan dağ sırtındaki geçide çıktık, bura­
göremeyeceğiniz kadar yeşile gömülmüştür.
dan Arhavi’ye doğru inişe geçtik. Burun, 200 feet yükseklikten
Evden eve gitmek için ırmak boyunca kıvrıla kıvrıla devam dik duvar şeklinde denize iniyor ve kıyıda yolculuğu imkânsız
eden dar patikalar kullanılıyor. Her evin küçük bir bahçesi ve
hale getiriyor. Pironiti köyünden çıktıktan iki saat sonra Arha­
ekilebilir topraktan oluşan arazisi var. Buraya genelde mısır eki­ vi’ye vardık.
yorlar. Evlerin büyük bölümü kestane ağacından yapılmıştır.
Teğmen Pavlovski’nin “Karadeniz Kılavuzu”nda 166 (8 0 3 0
Bitki örtüsü Hopa’daki ile aynıdır. Zemin bazı yerde sarı, bazı
<feç2 3 °l> çpcn^ob) Pironiti burnu ve Kise köyü tamamen doğru
yerde mavi saf kilden oluşuyor. Burada kireç taşının ve kirecin
bir şekilde tarif edilmiştir. Yalnız biz bu kitapta bahsi geçen Te-
tüm katmanlarına rastlıyoruz. Bu yapıdaki zeminin bir sonucu
pefulos dağlarını bulamadık.
olan ve bizim artık her yerde aşina olduğumuz, üzerinde bir atın
zorlukla yürüdüğü “merdiven-yol”lara rastlıyoruz haliyle... Pi- Burada yaşayanlar için bu dağın ismi bile yabancıdır. Karade­
roniti’de, uzun zamandır Guria’da ticaret yapan Laz tüccarın ya­ niz Kılavuzu’nda Tepefulos ismiyle anılan zirveye burada “Af-
yonbaba” diyorlar. Bu zirvenin deniz seviyesiden yüksekliği 1.500
t ı 6 4 ) S o n ik i y ıld ır L a z is ta n s a h ilin e O s m a n lI’n ın İd a r e - i A z iz iy e ş ir k e t in in h ız lı g e m ile r i
g eliy o r. T r a b z o n ’d a n B a tu m ’a v e B a tu m ’d a n T r a b z o n ’a s e fe r y a p a n g e m ile r h a fta d a ik i ( 1 6 6 ) 1 8 6 7 y ılın d a N ik o la e v ’d e y a y ım la n d ı. L o s tia H o lla n d a c a d a g e m i s ü r m e k a n la m ın a
k e z H o p a , A rh a v i v e A tin a ’y a g ir iş y a p ıy o r. g e lm e k te d ir . B u , i ç i n d e d e n iz le r in , o k y a n u s la r ın , s a h ille r in b e t im le n d iğ i d e n iz c ilik le
(1 6 5 ) 3063 ilg ili b i r k ita p tır.
1 4 0 I B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri Lazistan \141

12.000 ruble gelir elde ediliyor. Bu durum, koyunculuk ve hay­

vancılığın yapılmamasmdan dolayı bu alanda vergilerin olma­
ması ile açıklanabilir. Buna karşın ahali tarla gelirinin onda biri
yerine sekizde birini vergi olarak ödüyor.
Arhavi nüfusuna bakıldığında, ister istemez akla: “Neden
insan sayısının üç kat fazla olduğu Arhavi’de sadece bir müdür
bulunurken, 1500 hanenin yaşadığı Hopa’da Kaymakam bulu­
nuyor?” sorusu geliyor. Buralılardan sözü geçen biri bu soruya
şöyle cevap veriyor; “Kaymakam önceleri burada oturuyordu.
Ancak beş yıl önce, Trabzon valisi bir keresinde benden ve bu­
ralı zengin bir beyden 150 lira istedi. Biz bu rüşveti vermeyince
bizi cezalandırdı. Arhavi, hem kaymakamlığı hem de telgraf is­
tasyonunu kaybetti. Telgraf istasyonunu buradan Hopa’ya gö­
türdüler. Bu da Lazistan’da yönetim pratiğinin bir örneği işte.”

Pironiti’de Aziz İlia Manastırı. Arhavi nahiyesi sakinlerinin büyük bir bölümü Arhavi ve
Doktor S. S. Solovskin’in Arşivinden. Vitze 168 ırmak vadilerinde toplanmıştır.
Arhavi’den Vitze’ye giden yol, deniz kıyısı boyunca devam et­
feet’dr. Koni şekline ve perçem formu diyeceğimiz bir görünüşe miyor. Bu yerler arasında dağlar denize paralel, kıyı boyunca yük­
sahip olan zirve, bu civarlardan net bir şekilde görünüyor.167 sek bir duvar gibi yükselen sırtı oluşturuyor. Yol, bu engeli vadi
Pironiti seviyesinden önümüzde büyük Arhavi kanyonu açı­ boyunca enine aşıyor. Arhavi’den çıkışta evler, bahçeler ve ekili
lıyor. Bu kanyon yörenin derinliklerine doğru devam ediyor. araziler arasından geçerek Arhavi deresinin sol kıyısına ulaşıyo­
Uzaktan yer yer karla kaplı kayalık zirveler görünüyordu; bu­ ruz. Burası, denizden 5 verst uzaklıkta bulunan Yakopiti köyünde
rası Pontos ana sırtı idi. Pironiti burnunun güneyine doğru yak­ aniden daralan ve üç bölüme ayrılan bir vadidir. Bunlardan en
laşık 3 verst genişliğinde bir düzlük uzanmaktadır. Bu Arhavi kuzeyde Arhavi deresi ana vadisi bulunuyor. Yakobiti’de ırmak
deresi kavuşumundaki ovadır. Akarsuyun her iki yakasında geçidinden geçiyor ve sol kıyıda, Arhavi’de küçük yanal akarsu
bizim görmeye alıştığımız küçük ev öbekleri kurulmuştur. Bun­ boyunca güneye doğru yol alıyoruz. “Garmonia” ismindeki bu
lar Arhavi ve ona bitişik olan üç köydür. küçük akarsu, denize paralel olarak akmakta ve deniz kıyısın­
daki yolculuğumuzda bize engel teşkil eden sırtın doğu yama­
Arhavi’de 200 hane yaşıyor. Müdürün konutu buradadır. Mü­
dürlüğe bağlı 3.890 hane, diğer bir ifadeyle 20-24 bin insanın cını yıkamaktadır. Bu sırt da, beş hanelik kıvrımlı küçük köy gibi,
akarsuyun ismini taşıyor.
yaşadığı 40 köy bulunuyor. Vergiden hâzinenin geliri 1.000 ke­
seye, yani 2.500 rubleye ulaşıyor. Bu miktardan tek seferde Garmonia köyünde üç yıl önce, 200 hane Çerkez yaşıyordu.
Bu Çerkezlerin büyük bölümü Erzurum’a gitti.
( 1 6 7 ) K a fk a s y a b ö lg e s i to p o g ra fy a d a ir e s in d e y a y ım la n a n 5 v e r s tlik h a r ita d a P ir o n iti b u r n u
y a n lış lık la A r h a v i’n in g ü n e y in d e g ö s te r ilm iş tir . ( 168 ) 3 0 ^ 3
1 4 2 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k leri L a z is ta n 143

Garmonia sırtı Lazistan dağlarının ana kitlesine, yüksekliği Kadınların bu özellikleri çok önceden beri fark edilmiş ve
650 feet olan küçük bir boğazla bağlanıyor. Bu boğazın öbür ya­ “Kafkasya amazonları” efsanesini Avrupa bu söylencelerden yola
kasında kıyı sırtını güneyden dolaşan ve Sumli köyünde denize çıkarak yaratmış olabilir.
dökülen Sumli deresinin vadisi başlıyor. Sumli’den Vitze’ye kadar deniz kıyısı boyunca yol devam edi­
Yakobiti’den Garmonia çıkışma kadar yol dar olup kestane ağaç­ yor. Açık konuşmak gerekirse buna bir yol denemez. Atlarımız
larının 169 dizildiği killi zeminden ormana doğru uzanıyor. Dağ ge­ dalgaların kıyıya vurduğu kalın kumlar üzerinden ilerliyor hep.
çidine doğru giden yolda buradan zorlukla görünen iki köy Sumli’den bir saatlik yürümeyle küçük bir burnun etrafından
bulunuyor. (Akarsuyun sağ kıyısındaki Loma, solundaki ise Gar­ dolandık ve Abu deresi kavuşumuna vardık. Derenin sağ kıyı­
monia). Geçidin öte yakasındaki alan daha bir geniştir. Buraya sında iki-üç tane küçük yapı vardı. Bu yapılar, Abu köyü dük­
gelen yolcu önce, içinde 35 hanenin bulunduğu büyük köy Der- kânlarıydı. Ötede dereden iki verst uzaklıkta, deniz kıyısında
bent’e giriyor, sonra da Sumli’nin oldukça geniş vadisinden geçerek Vitze köyü göründü. Vitze’nin ardından uzak ufukta Kemer
denize doğru iniyor. Burada kıyıda küçük köy Sumli bulunuyor. burnu yükseliyordu. Burası Lazistan sınırıydı. Arhavi’den Vitze’ye
kadar toplam 5.5 saat yürüdük. Bu 5.5 saatin bir saati Arhavi’den
Arhavi’den Cuma günü yola çıktık. Dini bütün Hristiyanlar
Yakobiti’ye kadar, bir buçuk saati Garmoni vadisinden Derbent
için Pazar günü ne ifade ediyorsa burada da Cuma günü onun
köyüne kadar, bir saati Sumli’ye kadar ve iki saati de Sumli’den
yerini almış. Her zamanki gibi denizden uzakta yaşayanlar sa­
Vitze’ye kadar sürdü. Bu şekilde aldığımız yolun toplam uzun­
hilde açılmış dükkân ve kahvehanelere alışverişe iniyorlar. Ar­
luğu 25 verst kadardır.
havi’den Sumli’ye kadar yol boyunca gruplar halinde yürüyen
insanları gördük; bir bölümü pazara gidiyor, bir bölümü de pa­ Vitze’de Emin Bey’in evinde konakladık. Ev sahibimiz, eski
zardan dönüyordu. Bunların büyük bölümünü renkli bayramlık bey sülalesi olan Hoca Şahinoğulları'ndandır. Emin Bey bizi gü-
leryüzle karşıladı. Daha sonra Pontus ana sırtında yaptığımız o
elbiseler giyinmiş kadınlar oluşturuyordu. Lazistan’da kadının
zorlu yolculukta bize epey yardımı dokundu Emin Bey’in. Bu ileri
işgücü olduğuna, erkeğin ise onun koruyucusu olduğuna bir kez
görüşlü adamın evindeyken Lazistan tarihinin bazı ayrıntılarını
daha kani olduk. Kadınlar ellerinde binbir çeşit eşyayla dolu se­
ve kendi sülalesinin ilginç tarihini öğrendik. Şunları anlattı bize:
petler taşıyorken; erkekler de havalı bir şekilde ve eli-kolu boş
vaziyette onların ardı sıra gidiyorlardı. Başlarına sardıkları ince 260 yıl önce Lazistan tamamen bağımsızdı. Halkı Müslümandı
yazmaların altından büyük bölümünün merakli gözleri bize çev­ ve topluluklar halinde bölünmüş ülkeyi derebeyleri yönetiyordu.
riliyordu gizlice. Bazen istemsiz olarak yüzleri açılınca kadınla­ Bunların arasında en güçlüsü Vitze’de Topçuoğlu imiş. Topçuoğ-
rın burada çok güzel ve zarif olduklarını fark ettik. Her zamanki lu’nun gemileri vardı fakat kendisi Türkiye vasalı sayılıyordu. Bir
gibi gök mavisi gözleri ve beyaz yüzleri var. Yeri gelmişken, Laz defasında bu zat İstanbul’a gitmiş ve orada Yunanistan’dan göç
etmiş Müslüman bir Yunan olan Şahin’le karşılaşmış. Topçu, Şa-
kadınlarının sıra dışı enerjileri, cesaretleri ve sağlam karakterleri
hin’i Lazistan’a getirmiş ve kendi kızıyla evlendirmiş. Söylenenlere
ile dikkati çektiklerini belirtmek gerekiyor.
göre Şahin çok akıllı ve çok zalim bir adammış. Yeni memleke­
tinde gücünü ve yerini sağlamlaştırınca, Topçu’nun ölümünden
( 1 6 9 ) B iz e d e d ik le r in e g ö r e b u a ğ a ç ta n y o lu 7 0 y ıl ö n c e y a p m ış la r. K e s ta n e a ğ a c ı iş te b ö y le
d a y a n ık lıd ır . sonra, eşinin bütün erkek kardeşlerini öldürmüş ve kaymbabası-
144 Bir Rus Generalinin Günlükleri
nın bütün mal varlığına el koymuş. Sonrasında Mekke’ye gidip
hacı olmuş. Bundan sonra Şahin’in bütün çocuklan Hocaoğlu diye
anılmaya başlamış. Bu sülalenin büyük atası olan bu adam da bun­
dan 225 yıl önce vefat etmiş.
Şahin’in çocuklan çok etkiliydiler. Hatta bunlardan biri Trabzon
paşası oldu. Tüm Karadeniz sahili, Sohumi’ye kadar bu şöhret düş­
künü adama tabiydi. Poti, Gonio ve hatta Sohumi kalelerinin inşası
ona atfedilir. Bu yöneticiden sonra Trabzon’da Hoca Şahinoğlu sü­
lalesinden yine iki paşa görev yaptı. Bunlardan birinin zamanında,
Rus askeri Poti’yi ele geçirdi.
Bu gelişmenin hemen ardından Vitze beylerini ihanetle suç­
ladılar ve bunu Sultan’ın koğuşturması takip etti. Buna rağmen
Şahinoğlu sülalesi çok güçlüydü ve Lazistan’a girmeye cesaret
dahi edemeyen Türkler, bu güçlü bey sülalesinin iradesini kır­
mayı başaramadılar. Oysa birer Türkiye vasalı olarak, Lazistan’ın
tüm beyleri de Türkiye’nin yanında savaşmak ve Sultan’a vergi
vermekle yükümlüydüler. Halkın büyük bir bölümü ise kendi
beyi olarak Hoca Şahinoğlu sülalesini tanıyordu. Sonrasında,
benzer durumlarda hep olduğu gibi, Lazistan’ın değişik bölge­
lerinde yeni sülaleler ortaya çıktı. (Hopa’da Şahbender, Arhavi’de
Jordanoğlu, Kapistra’da Kibar Ağa, Atina’da ise Batsaoğlu); bu
saydıklarımızın her biri gücünü artırmaya başladı. Bunu da çok
geçmeden Lazistan’ı iç savaş alanına çeviren kendi aralarındaki
mücadeleler izledi. Trabzon’daki Osman Paşa bu fırsattan fay­
dalandı ve Lazistan’da Sultan’m iktidarını -sağlamlaştırmak
adına, Lazlarm başına buyrukluklannı yok etmeye karar verdi.
Ancak bu mücadele için sadece Sultan’m ordusu güvenilir de­
ğildi. Bu yüzden Osman Paşa, Acaralı Ahmet Bey’den yardım is­
tedi ve Osman Paşa soyup soğana çevirsin diye bütün Lazistan’ı
Ahmet Bey’e bıraktı. Geleceğin paşası Ahmet Bey Acaralıları top­
layarak Borçka, Çhala ve Hopa vadilerinden Lazistan’a girdi.
Aynı zamanda Osman Paşa da Trabzon tarafından harekete ge­
çecekti ve Ahmet Paşa’ya yem ve barut temin edecekti.
Lazistan \1 4 5
Acara beyi verdiği sözü yerine getirdi, sahili takip ederek
geldi ve ahaliyi kılıçtan geçirdi, ortalığı ateşe verdi. Dağılmış du­
rumumdaki Lazlar, ciddi bir direniş gösteremeseler de kendi
topraklarını hiç de öyle kolay teslim etmediler. Özellikle Kapis-
tra ahalisi ve Laz kadınları cesurca savaştı. O dönemin kahraman
erkek ye kadınlarının isimleri Lazistan’da bugün bile anılıyor.
Acaralılar Lazistan’da 6 ay kaldılar. Hatta bu yörenin sınırla­
rını da geçtiler. Rize’ye inip, Dutçuoğlu’nun ihtişamı ile ün salmış
evini yerle bir ettiler. Vitze beyinin devasa evi de aynı kaderi pay­
laştı. Tek kelimeyle, Acaralılar Lazlarm özgürlüklerini kırdı ve
Türk hükümetine, zorunlu askerlik hizmeti gibi kendi kuralla­
rını yerleştirme imkânı verdiler. Diğer bir ifadeyle, Acaralılar
kendi bölgelerinde asla müsade etmeyecekleri bir şeyi, kaderin
bir cilvesi sonucu kendileri bizzat Lazistan’da gerçekleştirdiler.
Ahmet Paşa’nın saldırısı 55 yıl önceydi, bundan sonra Türkler
kendi kanunlarını yavaş yavaş Lazistan’a getirdiler. Şimdi bu bölge
Acara ve Çürüksu’ya göre Sultan’a çok daha sadıktır. Avrupa tüm
Türkiye’de en uslanmaz ve soyguncu halk olarak Lazları görmek­
tedir. Ancak bu yaklaşım, özellikle Karadeniz sahilinde yaşayanlar
için hiç de doğru değildir. Gezgin burada, Türkiye Gürcistam’mn
diğer yerlerinde bulabileceğinden daha çok iyiliksever insan bula­
caktır. Burada hırsızlık ve kaçakçılığın Kafkasya’nın diğer bölgele­
rine göre daha az olduğu net olarak söylenebilir.
Lazistan’da Türkiye’nin otoritesi, halkın Laz beylerine nere­
deyse toprak köleliğine varan bağlılığından kurtarılması temeli
üzerine kuruldu. Beylerden biri bize, “İktidar bu hedefe ulaş­
mak için geri adım atmadı ve açıkça halka bizi dinlememeleri
çağrısında bulundu.” diye anlattı. Bu söylenenin doğruluğunu
buralı bir vatandaş da onayladı. Şimdiki beylerin silahlı görevli­
ler bulundurma hakları olmadığı gibi, Batum’da devlet işlerinde
ve Ardahan yolundaki yükümlülükleri artırılıyor. Bu şekilde La­
zistan’da herhangi bir hukuki unvan bulunmuyor ve Hoca Şa­
hinoğlu sülalesinin eski otoritesinden geriye sadece sisler içinde
1 4 6 I Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i L a z is ta n |147

bir serap kalıyor. Ancak halen harem hayatı sürdüren Sultan hü­ tıyla izin verdi. 7 Temmuz’da bütün fazlalık yüklerimizi bırak­
kümetinin “Halkı feodalizmden kurtaralım” şeklinde bir slogan tık ve Vitze’den ayrıldık.
seçebileceğini düşünmeyelim. Porta170’nın (Osmanlı’nın) gö­ Parhal’a doğru giden yol, Abu deresinin kayalık vadisinde yu­
rüntüden ibaret liberalizmi ile büyülenmemek ye burada hazine karıya doğru yükseliyor. Bu vadinin alt bölümüne ova dememiz
gelirlerini artırma amaçlı sanki bir mali tedbir politikası girişimi mümkündür. Ova, epey geniştir ve denize doğru eğimi azdır.
görmek daha doğru olacaktır. Yönetim haklarını kaybetmekle Yol, ovanın tamamında olduğu gibi ırmak çakılı ile örtülmüş­
birlikte Vitze beyi her şeyini yitirdi. Acara ve Şavşat’daki Himşi- tür. Bu da derenin hırçın karakterine işaret ediyor. Vitze’den
aşvililer gibi beyin de bir mülkü yoktur ve geliri yoksul bir yaşam yarım saatlik yolculuktan sonra Abu köyüne girdik. Ancak bu
sürmek için bile yeterli değildir. Buradan Emin Bey’in diğer tüm bizim deniz kıyısında gördüğümüz o köy değildir, oraya “Abu-
Lazlar gibi neden ticarete atıldığı anlaşılıyor. Fransa-Prusya sa­ Sufla” diyorlar; bu ise Abu-Ulya köyüdür. Köyde 140 hane yaşı­
vaşı çıkmadan önce Emin Bey Marsilya’ya karabatak kuşu temin yor ve bunlar müstakil kır evleri şeklinde beş verst’lik mesafeye
ediyordu. Bundan birkaç yıl önce karabatağın derisi Avrupa’da yayılmıştır. Evlerin büyük bölümü taştan yapılmış olup huzur
zarif ve şık gece elbiselerini süslemekte kullanılıyordu. Emin Bey ve mutluluk verme iddiasındalar adeta. Dıştan bakıldığında zen­
karabatakları yakalamak için 200-300 kadar kayık kiralıyordu. Bu gin görünüşleri olan iki ev dikkatimizi çekiyor. Bunlar varsıl tüc­
kayıkçılar deniz kıyısında kayıkla dolaşıyor, çok sayıda kuşu telef carlara aittir. Bu tüccarlar geçmişte Samegrelo’da alım-satım işi
ediyorlardı. Bey bize, her yıl Marsilya’ya 100 bin adet deri gön­ yapıyorlardı. Vitze’den yaptığımız iki saatlik yolculuktan sonra
derdiğini ve bu derileri oldukça yüksek fiyata sattığını söyledi. keskin yokuşlara geldik. Uzaklarda, üzerinde yer yer karın bu­
Hoca Şahinoğlu sülalesinin şimdiki temsilcisi bu yolla ken­ lunduğu Pontus sırtının uçurumlu zirvesi gözlerimizin önüne
dine güzel koşullar yarattı. Şimdi kendisinin beş kayığı var; Ba- serildi. Burada yol artık acaip bir görünüm alıyor. Ancak çok
tum’la, Trabzon ve İstanbul ile kayda değer ölçüde ticaret geçmeden Abu deresinin dar vadisine daldık ve yol yerine dar
yapmaktadır. Ev sahibinin itirazlarına rağmen Vitze’de iki gün­ patika çıktı karşımıza. Bu yolda ilerlerken iki adımda bir attan
den fazla kalamazdık. Küçük Asya coğrafyasının gizemli yeri inmek gerekiyor. Patika, zaman zaman neredeyse dik bir mer­
Parhal kendine doğru çekiyordu bizi. Anlatılanlara bakılırsa, diven halini alıyor ya da aniden birkaç sajen alçalıyor. At, basa­
Lazların bile hakkında çok az şey bildiği yerlere doğru uzun ve maktan basamağa keçi gibi atlamak zorunda. Etraf tropikal
zorlu bir yolculuk bizi bekliyordu. Vitze’de bizi konuk eden ev ormandır. Bu ormanı görmeyen biri buradaki bitki örtüsünün
sahibi can güvenliğimizden de oldukça kaygılanıyordu. Konuk­ çok renkliliğini hayal bile edemez. Zemin çok acaip: Üç inç de­
sever ev sahibimiz, birkaç kez bize bu zor yolculuktan vazgeç­ rinliğe kadar bütünüyle kildendir. Kilin altında kireçtaşı taba­
memizi önerdiyse de kararımızı vermiştik. Bey sonunda ikna kası var. Bazen bu manzaranın yerini erguvan rengi volkanik
oldu, bizim güvenliğimizi ve rahatımızı sağlamalarını emrettiği katmanlar ya da sivri köşeli bazalt bloklar alıyor.
kendi adamlarının koruması ve gözetimi altında olmamız şar­ Pınarlar, muhteşem aynamsı şelale şeklinde bu girift hatlara
dökülüyor ve aşağıda bir yerlerde beyaz bir köpük yığınına dö­
( 1 7 0 ) P o rta , “b ü y ü k k a p ı” a n la m ın d a d ır . B u r a d a y a z a r P o rta d iy e r e k , “B â b - î â lî" y i iş a r e t e t ­ nüşüyor. Üç-dört yerde yol, üzerine iki-üç tomruğun uzatıldığı
m e k te d ir . O s m a n lı’d a s a d r a z a m lık m a k a m ı v e d e v le t id a r e s iy le ilg ili k u r u lu ş la r ın b u ­
lu n d u ğ u v e d e v le t id a r e s in in m e r k e z i s a y ıla n y e r B â b -î â lî id i.C K .R .) yarıklardan geçiyor. Bu klasik köprüden yaya geçmek bile zor­
1 4 8 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
ken yüklü hayvanlan geçirmemiz gerekiyor. Dalların ötesine bir
iki adım atınca asırlık ağaç köklerinin yola nasıl sarktığı görü­
lebiliyor. Atları geçirebilmek için balta ile yol açmak gerekiyor
burada. Bu yollar macerasız geçilemez; atlarımız da ölümden kıl
payı kurtuluyorlar. Bir yerde yol arkadaşımın atı, yarığın içine
düştü ve zavallı hayvanı altı adam zor çıkardı yola. Görüldüğü
gibi, genelde yolculuk pek zevkli geçmese de yol bir anda iyi bir
patikaya çıkar çıkmaz, doğa o kadar orijinal ve çekici ki, insan
çektiği tüm zorlukları unutuyor. Uçurumu kaplayan bu yeşil ha­
lıya yakından bakınca, binlerce gövde, binlerce dal ve kökler­
den oluşan sarmaşık ağını görebilirsiniz. Bu, adeta uçuruma
gerilmiş doğal bir köprüdür. Genel manzarayı Pontus kom an
işgal etmiştir. Ancak bu Gorcomi ve Çiruh arasında Arsiyan sır­
tını örten o çelimsiz saplardan ziyade; 1.500 feet yükseklikte
beyaz ve pembe renkli komarlarm muhteşem bir buket gibi se­
rildiği bir bütün ormandır. Göz kamaştırıcı narin rengi ile pembe
renkli çiçek özellikle dikkati çekiyor. Komar ağacının bu ren­
gine başka hiç bir yerde rastlamadık.
Odunsu bitkilere her yerde rastlanmıyor. Abu yakınında bu­
lunan Çikuleti köyünde genellikle meyve ağaçları dizisi vardır.
Ardından, aralarına salkım söğüt ve karayemişin karıştığı kızıl­
ağaçlara rastlanıyor. Daha sonra 2.000 feet yükseklikte kızılağaç
ve kayın ormanları başlıyor. Buradaki filizlenme gücü şaşırtıcı­
dır. Biz burada kelimenin tam manasıyla bir taşın üzerinde bü­
yümüş asırlık kızılağaçlar gördük. Bu olgu,, coğrafi enlem etkisi
ile açıklanabilir sadece.
Lazistan yerleşim şeridi Çikuleti köyü ile sonlanıyor. Bundan
sonrasında doğa insansız kalıyor artık. Konaklanabilecek tek yer,
üstelik sadece yaz aylarında, ana sırtın üstündeki geçidin olduğu
yerde bulunan Çamlık yaylasıdır. Ancak Vitze’den çıktığımız
gün bu yaylaya kadar gidemedik; geceyi Gürcüdüzü denilen
alanda geçirmek zorunda kaldık. Burası atlar için otlak bulabi­
leceğiniz tek noktadır.
Lazistan |1 4 9
Gürcüdüzü durağında kervanımız keyifli bir gece geçirdi.
Abastumani’den çıktıktan sonra ilk kez misafir olmadığımızı his­
sediyoruz. Daimi yoldaşımız Tula Semaveri171, bizi Moskova çayı
ile evimizdeymişiz gibi ağırladı. Sonrasında dev kayın ağaçları
altında uyuduk. Bizden sonraki gezginlere hatıra bırakmak
üzere bu ağaçlara birkaç Rusça ve Gürcüce harf kazıdık. Ertesi
sabah yolumuza devam ettik. Pontus sırtında gezginin elde ettiği
izlenimleri okuyucuya aktarmak için, Pontus’un en yüksek sır­
tında tutuğumuz notları düzeltmeden buraya aktarma hakkımı
kullanıyorum.
“Çamlık yaylası. Abu Uliye köyü. 9 Temmuz Salı”
“Gürcüdüzü’nden Çamlık yaylasına kadar olan yol, üçüncü gün
üzerinden geçtiğimiz yola göre daha kötüdür. Dün hepimiz yaya
geziyorduk. Birkaç yerde atları iki adam götürüyordu; biri önden
gidiyor, diğeri ise atı kuyruğundan tutuyordu. Ancak tek bir aya­
ğın yer bulduğu bu yamaçta, dört ayaklı hayvanı başka türlü tut­
mak mümkün değil. Bir ara patikamız tamamen kayboldu. Yol
üzerinde boydan boya bir kaya duruyordu. Burada, içinden yük
hayvanlarıyla geçmemiz gereken ince bir delik açılmış. Yol ar­
kadaşlarımın önünde olduğumdan ben dehşete kapılmış olarak
atlarımızı orada bırakmaya karar verdim: Allah’tan ben yanıldım!
Atların eyerlerini çözdüler ve bu akıllıca yapılmış tünelden teker
teker geçirdiler. Bu engeli göz önüne getirmek istersen, bu tüne­
lin üçgen şekle sahip olduğunu hatırlayacaksın. Tabanına pü­
rüzsüz granit döşenmiştir. Uzunluğu 2 saj eridir ve ufka doğru
40 derece eğilmiştir. Bu deliğin tavanı da aynı yapıdadır. Üçge­
nin yüksekliği iki arşın ve bir verşok’tur172. Bu durumda, “Ponto
deliğinden nasıl geçtik?” sorusu ile ilgili olarak okuyucu tüm
verilere sahiptir artık. Ancak iş bununla bitmedi tabii. Bundan
sonra üç yerde daha komşu vadilerden dökülen kar birikintilerini
( 1 7 1 ) T u la : S e m a v e r y a p a n u s ta la r ıy la ü n l ü R u s k a s a b a s ı.
( 1 7 2 ) E s k i R u sy a ’d a u z u n lu k ö lç ü s ü b i r i m i.1 V e r ş o k (B epm oK ) = 4 , 4 5 c m ’dir. (ç e v .R .A .)
1 5 0 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
kazarak yol açtık ve nihayet 9 saat sonra gelmiş bulunduk, oysa
yolun toplam uzunluğu 10-12 verst’i geçmiyordu. Geceyi geçi­
receğimiz yere kadar yağmur ve kuvvetli sis altında ilerledik.”
“Gürcüdüzü’nden Çamlık yaylasına kadar her şey zorlu ve
bıktırıcı... Orman yok. Sık orman gülleri arasında öncül bodur
kızılağaçlar daha seyrek olarak görülüyor. Bu orman gülleri
küçük fundalıklar şeklinde karşımıza çıkıyor. Buranın çiçekleri
de, öyle Çikuleti’deki gibi göz kamaştırıcı renklere sahip değil.
Seyrek de olsa aralarına yüksekliği 20-25 feet’e ulaşan çınarlar
karışıyor. Ağaçların tepelerine arı kovanları asılmış.
“Killi toprak gittikçe kumluğa dönüşüyor. Her adım atışı­
mızda taşlı yerlere daha sıklıkla rastlıyoruz. 5.000 feet yüksek­
likte ormanın son izleri de yok oluyor. Çimenlikler yok, ancak
taşlar arasında hayvanların otlayabileceği küçük adalar görülü­
yor. Bunlar da buraların dağ otlağıdır; cılız, fakir ve küçük. Biraz
üstte buralarda otlak denen yerlere rastlıyoruz. Ancak bu yer­
leri Şavşatlılar ve Acaralılar kendi sürüleri için otlaktan bile say­
mazlar”.
“Tüm bunlar Lazistan hayvancılığının sayısal verileri hak­
kında bir fikir veriyor. Nitelik söz konusu olunca, buranın ineği
küçük buzağı büyüklüğündedir denebilir. Bununla birlikte sütü
azdır ve fiziken zayıftır. Katırlar yoktur. Buranın en iyi boğası
Acara ineğinden küçüktür. Lazistan’da koyun da azdır. Buralılar
keçi beslemeyi tercih ediyorlar. Burada yayladaki yapılar hay­
vancılık yapmaya uygundur. Bu yapılar sayıca çok değildir, aynı
zamanda çok dardır ve taştan yapılmışlardır, üzerleri de başka
bir yerden getirilmiş kül ile yoğrularak elde edilmiş bir harçla
örtülmüştür. Ağıl birkaç kişide var. Ama bu ağıllar yine de bu­
radaki yapıların yarısını oluşturan ve içinde insanların yaşadığı
evlerden daha iyi durumdadır. Su kaynaklarının bolluğu nede­
niyle, ağıllarda sürekli akan sular var ve yapı bu sularla sürekli
olarak yıkanıyor. Ağılların zemini genellikle ağaçtandır, yapıla­
rın diğer yarısında yani insanların yaşadığı odalarda zemin taş­
Lazistan |151
tandır; diğer kısımlarda çoğunlukla zeminde taş bile bulunma­
maktadır. Burada ister istemez Lazistan yaylalarının ne kadar
berbat olduğunun anlatıldığı Koch’un tasvirleri geliyor aklı­
mıza.”
“Çamlık yaylası Marsis dağı eteğinde bulunuyor. Burasını,
10’dan fazla akarsudan oluşan Abu deresinin kaynağı sayabiliriz.”
“Ertesi gün yoğun sis göründü ve ince güz yağmuru da geldi.
Etrafta hiçbir şey görünmüyor. Sonraki gün ise çok zor durumda
kaldık: Gezgin, büyük bir eziyetten sonra etrafa göz atmak için
sırt doruğuna ulaştığı sırada, sis gözlerini adeta kör ediyor. Yoksa
Pontus sırtından onun karakteri üzerine net bir fikir edinmeden
mi ineceğiz? Yoksa talih, şimdi gördüklerimizden daha fazlasını
göstermeyecek kadar acımasız mı olacak?”
Buralılar diyorlar ki, “Burada daima sis olur. Bazen çok nadir
olarak sabahın erken saatlerinde gökyüzü o kadar temizdir ki,
tüm Lazistan görünür hale gelir.” Buna dayanarak bu sabah er­
kenden, saat 4 ’te kalktık. Ancak gökyüzü sadece birkaç dakika
açıktı ve biz yine hiçbir şey göremedik.
Pontus dağ sırtının kayalık ve dik olduğunu görmek mümkün
oldu sadece. Bu sırt, burada kar hattı bulunmamasına rağmen yıl
boyunca çatlaklarında kar olan sarp arduvaz kayalıklardan oluş­
maktadır. Taylor, Moltke ve diğerleri tarafından betimlenen
Küçük Asya Arsiyam’mn, Yalnız’m, Antitavr’m ve diğer sırtların
karakteri burada görülmüyor.
“Çamlık yaylası, 10 Temmuz Çarşamba”
Dört gündür Pontus sırtının neredeyse zirvesine oturmuş, deniz
tarafından hava açsın diye bekliyoruz. Korkunç bir sis ve yağmur
sardı etrafımızı, soğuk iliklerimize kadar işledi. Bu üçüncü gün,
hepimiz dumanından artık gözlerimizin yandığı ateşin karşı­
sında, ayaklarımızı uzatmış oturuyoruz. Bunun dışında hepi­
mizde mide bulantısı şikâyeti baş gösterdi ve bütün bu sıkıntıyı
1 5 2 |B ir R us G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
sadece Lazistan’m genel manzarasını görebilmek için çekiyor­
duk. Gerçekten de bu sırtın yapısı üzerine bir şeyler söyleme-
yemeden bu yerlerden yurdumuza nasıl döneceğiz? Gezimiz
Küçük Asya coğrafyasına az da olsa bir şeyler katmalı. Eğer sırf
bizim yüzümüzden 1 . 1 .S.’ye bir şeyler götüremeden gidersek
büyük bir kabahat olur bu. Bizim gördüklerimiz ve duydukları­
mız arasında olduğu gibi, bizim haritamız ile Koch’un anlattık­
ları arasında da öyle büyük farklar var ki, bunları birbirleriyle
uzlaştırmak imkânsız; bu yüzden beklememiz gerekiyor. Örne­
ğin Fırtına deresinin (Koch’a göre Varsamber’in) kaynakları ile
Parhal (bizim haritamızda Bolhar) arasında o haritada sonsuzluk
var adeta; gerçekte ise biz muhtemelen şu anda Koch’un “Var-
samber” dediği dağın dibinde bulunuyoruz ve Parhal’a kadar 8
saatlik yürüme mesafesi var. Bunun dışında bize söylediklerine
göre Marsis dağı bizden bir verst uzaklıktadır ve Pontus sırtındaki
dağların hepsinden yüksektir. Koch ise, Pontos sırtındaki en yük­
sek dağa “Varsamber” dendiğini söylüyor. Varsamber ne demek?
Burada hiç kimse bunun anlamını bilmiyor.
Buradan yarım verst mesafede Alp gölleri olduğunu ve bu
göllerden birinin uzunluğunun tüfek atımı menziline eşdeğer
olduğunu söylüyorlar bize. Diğer taraftan yer ve sırtın karakte­
rine bakarak böyle bir gölün varlığına inanmam imkânsız. Eğer
bu kötü hava birkaç gün daha böyle devam ederse ne yazık ki
tüm bu sorular, soru olarak kalmaya devam edecek. O zaman
belki de biz bu ezici yalnızlığa ve masraflara daha fazla dayana­
mayız. Başka bir araştırmacı da kim bilir, buralara bir daha ne
zaman gelir?
11 Temmuz’da nihayet çilemiz sona erdi: Hiç beklemediği­
miz bir anda gökyüzü temizlendi ve sırt yüksekliğinden Lazis-
tan’a bakmak için yola çıktık. Bunun yanı sıra Alp göllerini de
görmeye karar verdim.
Göller, Marsis’in güneydoğu yamacında, Karadeniz’den yak­
laşık 8 .0 0 0 feet yükseklikte bulunuyor. Üç gölden en büyük
olanı daire şeklindedir; çapı yüz adımı geçmez, derin bir oyukta
L a z is ta n |1 5 3
bulunuyor. Gölün üzerine Marsis’in kayalıklarından parçalar di­
kine iniyor. Göllerin yakınında, yosunlu yerler arasında 8.770
feet yükseklikte Abu-Zulel adında suyu bol bir pınar bulunu­
yor. Suyun sıcaklığı 2 °Reomür’e ulaşıyor. Marsis’in en yüksek
zirvesi ulaşılmazdır, ama deniz seviyesinden yüksekliği de yak­
laşık 1 1 .0 0 0 feet olmalı.
Çamlık Alp gölünün etrafını zirveler çevreliyor. Bunların bi­
rinden Lazistan’m geniş panoramasına baktık. Dağ sırtının kol­
ları yer yer görünür oldu sadece. Genelde altımızda bulunan
alanın tamamı, üzerinde özellikle kayalık konilerin ve siyah sar­
mal çatlakların ayrıldığı siyah masif bir kütleyi temsil ediyor. En
belirgin olarak dar ve kayalık zirvesiyle ana sırtın hatları gö­
ründü. Üzerinde yan yana keskin doruklar bulunuyor. Bu do­
ruklar, tamamen çıplak ve siyah arduvaz kayalıklar şeklinde
karşımıza çıkıyor. Yamaç, yer yer sert kristalik katmanlar ve kal­
kerli kayağan taşından oluşuyor. Kristalik katmanlar Lazistan’m
batı yamacında, kayağan taşları ise Çoruh’un doğu yamacında
baskındır. Bu jeolojik yapı farklılığı, Çamlık ve Kobak yayla ev­
lerinin yapıldığı malzemelerde daha çok hissediliyor. Kobak’daki
evler dolomit kireçle ve gri tuğla renginde kireç arduvaz karo­
ları ile inşa edilirken, Çamlık’daki evler yalnızca kayağan taşı ve
siyenit blokları ile inşa edilmiştir. Sırt zirvesi yakınında çok cılız
dağ otlakları ile çimenlik küçük alanlar dizilmiştir. Doğu yama­
cında çimenler batıya göre, yani çimenliklerin taşlı ve neredeyse
çimensiz olduğu Lazistan yamacına göre daha zengindir. Pon­
tus sırtının doğu ve batı yamaçlarının karşılaştırılabilmesi için
Lazistan’m batı yamacında iklimin doğuya göre daha sert oldu­
ğunu belirtmemiz gerekir. Biz Çamlık yaylasında donuyorken
(günün ortalama sıcaklığı 8 - 1 0 derece) ya da ıslanıyorken, doğu
yamacında ise oldukça güçlü bir kuraklık hüküm sürüyor.
Denizin yakınlığı başka alanlarda da hissediliyor: Batı yama- •
cm çatlaklarında kaim kar tabakası bulunurken doğu tarafında
kardan eser yok.
1 5 4 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i Lazistan [ 1 5 5

Ana sırttan her yöne, yüksek ve şevli sırt kolları ayrılmıştır. kinleri Gürcü dilini oldukça bozuk konuşsalar da, yanı başla­
Bunlar tüm Lazistan’ı dolduruyor ve ortak bir karaktere sahip­ rındaki Parhal köyünde Gürcüceyi herkes bilmiyor. Özel diksi­
ler. Marsis yakınlarında, Çamlık yaylasında, deniz seviyesinden yonları ve hızlı konuşmaları ile Vakup ahalisinin dili kendine
9.351 feet yükseklikte 15 adım genişliğinde bir geçit bulunuyor. özgüdür. Bu dil, Rusya Gürcistanı’nm 175 hiçbir bölgesinin ko­
Çoruh havzasına ait Kobak deresi, kaynağını bu geçidin olduğu nuşma diline benzemiyor. Tüm bunlara şunu da eklemeliyiz ki
yerden alıyor. Bu geçitten geçer geçmez kendimizi yine Livan halk bilinç olarak çok gelişmiş değildir ve ilkel dönem özellik­
topraklarında bulduk ve 1844 yılındaki yolculuğunda B. Pros- leri taşımaktalar. Sert doğa koşulları ve tam izole bir yaşam, özel­
kuriakov’un yakınlarında bir yerlerde konakladığı bu taşranın likle Kobak sakinlerinin gelenek ve göreneklerini güçlü bir
en ıssız yerlerini -Parhal ve Kobak vadilerini- ziyaret ettik. şekilde etkilemiş. Toplumun tüm temel ihtiyaçlarının sadece
Bizim bildiğimiz haritaların hiçbirinde Parhal vadisine yer doğal çevrenin coğrafi şartlarına, topografik ve jeolojik yapısına
verilmediği için, Lazistan’a ait olmamasına rağmen bu yöre üze­ bağlı olmadığının mükemmel kanıtı, başka hiçbir yerde olma­
rine elde edilen yüzeysel bilgileri burada paylaşmak istiyoruz. dığı kadar burada görülebilir. 176 Kobak’ın yanı başındaki Parhal

Pontos sırtının doğu kolu Çoruh’a oldukça dik bir şekilde vadisinde gezgin, tamamen farklı bir manzaraya tanık oluyor.
iniyor. Düzensiz bir şekilde ırmağa inen payanda kitlesinde, için­ Burada halk daha gelişmiştir, çünkü Çoruh kıyısında yaşayan
den Çoruh’u besleyen suların akıp geldiği derin bir çatlak kalı­ halk ile iletişimi engelleyebilecek doğal şartlar daha azdır. Kobak
yor. Bu ırmak yatakları Çoruh kıyıları ile aynı karakterdedir. Biz vadisinin uzunluğu 20 verst’i geçmiyor; burada büyük bölümü­
bunu, “Oradakine kıyasla doğa burada daha sert ve yolları daha nün ayrı gruplar halinde bulunduğu 200 hane yaşıyor. Evler te­
da kötüdür.” bilgisinin dışında 3. bölümde ele almıştık. Ahali pegözler gibi yekpare taşlarla çimentosuz olarak inşa edilmiştir
vadilere öbeklenmiştir, bunlar kendi halinde kapalı bir yaşam ve kartal yuvası gibi sarp kayalıklara kurulmuştur. Her evin ya­
tarzına sahiptirler ve komşularından geçit vermez kayalıklarla kınında bazen iki-üç adım genişliğinde küçük yeşil alanlar var­
ayrılmış bulunmaktadırlar. Bununla birlikte Parhal vadisi de dır. Bunlar dağ eteklerine kemer gibi sarılmış ve elle yapılmış
aynı karakterdedir. Parhal deresi kaynağını Altıparmak 173 dağ­ duvarlarla sağlamlaştırılmıştır. Öyle anlaşılıyor ki, Kobak bir tür,
larından almakta, doğuya doğru akmakta ve yukarı bölümde -tabiri caizse-, henüz ilkel tarım araçlarının bilinmediği ender
(Parhal köyünün altında) Armenhevi ve Kobaki’yi sulayan de­ yerlerden biridir. Tahıl bitkilerinden burada mısır, daha da sık­
releri kendinde birleştirmektedir. Kobak vadisi ile akarsuyun ağ­ lıkla ekmeğinin lezzetsiz olduğu bezelye ekiliyor. Meyve ağaç­
zına kadar indik ve yukarı Parhal deresi seviyesine kadar çıktık. larına ise sadece Kobak köyünün alt tarafında rastlıyoruz. Ayrıca
Bu akarsuyun kaynağını aldığı yerlerden tekrar Lazistan’a geçtik. burada aynı adı taşıyan nehrin ağzında üzüm bağlan bulunuyor.
Bu yerlerin topografik özelliklerini göz önüne getirmek istersek,
Son yıllara kadar bu memleketin gelirleri Erzurum yeni ca­
geçitten sırta ve Marsis dağından Kobak deresi kavuşumuna
misine verildiği için Parhali vadisi ve çevresine bazen Vakup174
diyorlar. Şimdilerde Armenhevi ve Kobak vadilerinin tüm sa-
( 1 7 5 ) O d ö n e m d e G ü r c is t a n i k i ü lk e ta r a fın d a n iş g a l e d ilm iş d u ru m d a y d ı. Ç a r lık R u s y a s ı
ta r a fın d a n işg a l e d ile n b ö lg e le r “R u sy a G ü r c is t a m " , O s m a n lIla r ta r a fm d a n iş g a l e d ile n
b ö l g e l e r i s e “T ü r k iy e G ü r c is t a m " d iy e a d la n d ın lıy o r d u .(Ç e v . R . A .)
( 1 7 3 ) P o n tu s s ır t ın ın e n y ü k s e k z irv e si.
( 1 7 4 ) B u b ö lg e a d e ta v a k ıf g ö r e v i g ö r m ü ş o ld u ğ u n d a n b u is im le a n ılm ış , a n c a k y e r e l a ğ ızd a (1 7 6 ) KoTTaTeo/torn» Hacroamero BpeMeHM (nep.TacKMHa 1 8 7 4 r.Cnö.) 3<n(5o
V a k u p o la r a k g ü n ü m ü z e k a d a r g e lm iş tir. (Ç ev. R . A ) a O p ag fb itgo iı c p fn e ıb (cn . ( f y jjü jo B o , 1 8 7 4 , b 6 6 3 (5 )-3 o (5 o (?>^'7)(i>ö 0 )-
1 5 6 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i Lazistan |1 5 7

kadar yani en fazla 20 verst’lik mesafede 5.300 feet alçaldığımızı

söylememiz gerekir.
Kobak’dan Parhal’a kadar olan yolu tarif etmeyeceğim; sa­
dece bu yolun tüm yolculuğumuz boyunca geçtiğimiz en bıktı­
rıcı yol olduğunu belirtmekle yetineceğim. Parhal köyü aynı
isimli akarsuyun her iki yakasında, deniz seviyesinden 4.675
feet yükseklikte bulunuyor. Köyde 200’den fazla hane yaşıyor.
Evler tek hat üzerinde, dar vadi boyunca, 4 verst’lik mesafeye
kurulmuştur. Ünlü kilisenin harabeleri burada bulunmaktadır.
Kilise harabeleri, bu yerin tüm zenginliğidir ve gezimizin de ye­
gâne desiderata177 (dileği R.S)sıdır.
Neredeyse yolculuğun başlangıcından itibaren her gün Par­
hal kilisesi hakkında bir şeyler duyuyorduk. înciciyan, Erme­ Parhal

nistan Coğrafyası’nda Parhal için, “...altında hazine olan mermer

sütünlu kilisedir, sütunların üzerinde Gürcüce yazıtlar vardır.”
diyor. Koch, Parhal’da bulunmamış, ancak duyduklarından yola
çıkarak buradaki kiliseyi betimlemiştir. Eski Gürcistan coğraf­
yacısı Vahuşti, Parhal’dan hiç bahsetmiyor. Bunun üzerinde dur­
mamasında bir tuhaflık var. Çünkü Gürcü coğrafyacı, hiç söz
etmese bile çalışmasına halel gelmeyecek öyle küçük ayrıntıları
anlatıyor ki, Parhal’dan söz etmemesi tuhaflık yaratıyor. Bu ne­
denle Parhal kilisesi dikkatle araştırılmaya ve öğrenilmeye de­
ğecek bir yapıdır. Bu kilise Türkiye Gürcistam’nda gördüğümüz
tüm kiliselerden geniştir ve mimari olarak Tbeti kilisesinden ge­
ride değildir. Parhal kilisesi binası genelde Türkiye’de gördüğü­
müz Ortodoks kiliselerinden hiçbirine benzemiyor.178 Tapmağın
dış görünümü daha çok yeni dönem tiyatro mimarisini andınyor.
Ana binanın uzunluğu 45, genişliği ise 32 adımdır. Kemerler ve
sütunlar mimarinin tüm elementlerini içeriyor. Tapmağın sunak
bölümü eski kiliselere özgü tüm özelliklere sahiptir. Küresel ta-
( 1 7 7 ) İn g iliz c e , ih t iy a ç d u y u la n y a d a ç o k fa z la is t e n e n ş e y le r a n la m ın a g e lir. (K . R .)
( 1 7 8 ) P a r h a l k ilis e s i m im a r is i T if lis v ila y e ti, G o r i m e z r a s ı U r b n i s i k ö y ü n ü n e s k i k ilis e s in i
a n ım s a tıy o r. ( r p y 3 M f l b ApeBHeîiıunx
K aBK.ApX.KO M .T.V. )
vanı yarım-kule şeklindedir ve birkaç pencere ve niş ile aydın­
lanmadadır. En görünür yerinde etrafını azizler kurulunun çev­
relediği Kurtarıcı’nm tasviri korunmuştur. Azizlerin yüzleri yer
yer korunmuştur ve Tbeti’dekinden daha iyi durumdadır. Boyalar
halen yenidir. Sunağın zeminine asfalt dökülmüştür ve kilisenin
diğer bölümlerine göre biraz daha yükseltilmiştir. Burada eski ya­
zıtlar olduğu gibi nispeten yeni yazıtlar da var.
Görünüşe bakılırsa buraya sık sık gelenler oluyor. Yazıtların
(yeni) büyük bölümü Ermenicedir, ancak çok uzun bir Gürcüce
yazıt da var. Bu yazıt o kadar silinmiş ki çözümleyemedim. Diğer
bir eski yazıtı albümüme geçirdim.
Kilisenin orta bölümü, girişten ve sunaktan kemerlerle ay­
rılmış; baş tarafı da güzel bir sütunla üç bölüme ayrılmıştır.
Tavan, 8 adet masif sütuna dayanan yüksek kemerlerle bağlan­
mıştır. Kubbesi olmayan kilisenin duvarlarına zarif pencereler
ve nişler yapılmıştır. Kuzey ve güney yönünden aynı zamanda
festonlarla 179 bezeli kemerlerle ayrılan girişler var.
(1 7 9 ) F e s t o n , f e s to n e : ( F r a n s ız c a ) b ir b ir le r in e g ir m iş ç iç e k , y a p r a k , d a l ö r g e le r in d e n m e y ­
naM BTH M K ax xpMCTMaHCTBa. A ktu d a n a g e le n b e z e k .
1 5 8 |B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Giriş, kilisenin yukarıda bahsedilen sütunlarından daha
küçük boydaki sütunlarla orta bölümünden ayrılmıştır. Koro
için ayrılmış yüksekçe yer bu sütunlar arasındadır. Burası Tbe-
ti’dekine benziyor ama Tbeti’nin kendisine daha bir güzellik
katan ayırıcı kafesi bulunmaktadır. Dış doğu duvarı görkemli
bir görünüşe sahiptir. Sekiz yarım sütunu vâr, bunlardan orta­
daki iki sütunun yüksekliği 75 feet’tir. Tüm sütunlar aynen Tbe-
ti’de olduğu gibi yarım dairelik kemerlerle bağlanmıştır. Batı
duvarı da aynı formdadır.
Ancak kilisenin doğu duvarı diğerlerinden daha iyi korun­
muştur; sadece bir yerde, ortada üzerinde muhtemelen yazıtların
bulunduğu iki taş duvardan koparılmıştır. Edinilen bilgilerden
anlaşıldı ki bu taşları üç yıl önce buranın bir sakini çıkarmış; o
burada, söylenceye göre Parhal kilisesi duvarında saklanan hâzi­
neyi arıyordu. Bu taşların nereye gittiğini hiç kimse bilmiyor. Batı
tarafında, arkeologlarımız tarafından henüz okunmamış yazıtlı
bir taş korunmuştur.
Parhal kilisesi güney tarafından olduğu gibi kuzeyden de iki
katlı bina görünümüne sahiptir. Alt katı dışarı doğru çekilmiş­
tir ve altlarında 1 2 adet niş ve pencerenin işlendiği dokuz yarım
sütuna sahiptir. Böyle bir niş üst katın çift sütunları arasına iş­
lenmiştir. Üst katın çatısı ve kendisini alt katla birleştiren yarı-
çatı bölümü düzgün kumtaşı plakaları ile örtülmüştür. Kuzey
duvarı güney duvarı ile tamamen aynıdır. Tek fark, güney cep­
hesinin estetiğini bozan uzatmaların kuzey kapılarında olma­
masıdır.
Kilisenin bütünü özenle planlanmış bir meydanda inşa edil­
miştir. Doğu, batı ve güney yönünde taş duvarlara ait izler ko­
runmuştur. Kilisenin tüm dış duvarları özenle kesilmiş gri
dolomitik kireçtaşı ile bezenmiştir. Yapı kubbesizdir. Taş kesimi
ve dizilimi muhteşemdir. Şimdi kiliseye cami yerleştirilmiştir ve
diğer bölgelerdeki tarihi eserlere göre daha iyi korunmuş olma­
sını muhtemelen buna borçluyuz.
Lazistan |159
Kilisenin tarifinden tarihini açıklamaya geçmeden önce şunu
söylememiz gerekir ki; kilisenin ne zaman ve kim tarafından
inşa edildiği, geçmişte bölgenin kaderinde nasıl bir rol oynadığı
ve hangi aziz adına inşa edildiğine dair kesin bilgileri burada
toplamamız olası değildi. Tüm bu sorularımızın cevabını ilk
önce Parhal yakınlarındaki Armenhevi vadisinde yaşayan ve so­
yadı Ğebradze olan Gürcü Ortodoks rahipten bekliyorduk.
Ancak bu görme engelli yaşlı adamdan tapmağın hangi aziz
adına inşa edildiğini dahi öğrenemedik. Daha sonra Vija kö­
yünde tanıştığımız bir başkası, bir Yunan, yedi yıl önce Ku­
düs’ten gelen bir Gürcü rahiple birlikte Parhal’da bulunduğunu
ve rahibin adının Yohanne olduğunu söyledi. Ayrıca bu Yunan
bize; “Rahip çok bilge bir adamdı, kendisi kilise kapılarında180
bu kilisenin Gürcü kralı Aleksandre ve eşi Peodos tarafından
931 yıl önce Vafdzci Yahya adına inşa edildiğini okudu.” dedi.
Kilisenin Vaftizci Yahya’ya adandığını, ahar yakınında bulu­
nan sütunun nişine işlenmiş bir Gürcüce yazıttan da tahmin
edebiliriz. Ancak Rahip Yohanne’nin kilisenin inşa tarihi ile il­
gili teşhisinin doğrulanmaya ihtiyacı vardır. Biz Parhal kilisesi­
nin kuruluş tarihini açıklama iddiasına sahip değiliz, ancak 1 0 .
yüzyılda Parhal’ın bulunduğu yerin Bizans imparatoruluğu hi­
mayesindeki Gürcü Bagratlılara181 ait olduğunu söylemeden ge­
çenleyiz. O dönemki tarihi eserlerde Kral Aleksandre isminden
bahsedilmiyor. Ancak By. Bakradze, Acara ve Guria gezilerinin
arkeolojik raporunda çok eski bir belgeden 182 söz etmektedir.
Bu belgeye göre Parhal bir zamanlar Kavkasidze soyunun yurt­
luğu idi ve İşhan Piskoposu cemaatine aitti. Kavkasidze ismi
Zarzma manastırından Şemokmedi köyü kilisesine götürülen
yazıtlı eski ikonlarda da korunmuştur. By. Brosse tarafından çö­
zümlenen böyle bir yazıtta Petrik Kavkasidze’den “büyük Yunan
( 1 8 0 ) M u h t e m e le n b u k a p ıla r , h a l e n ü z e r in d e y a z ıt iz le r in in b u lu n d u ğ u h a s a r lı d u r u m ­
d a k i g ü n e y e k b in a d a o lm a lı.
( 1 8 1 ) B u ra d a G ü r c ü B a g r a t lı h a n e d a n lığ ın d a n b a h s e d iliy o r.
( 1 8 2 ) B u b e lg e y i By. B a k ra d z e : “S a m ts h e -A ta b e y lig i C e m a a ti V e sik a sı” d iy e ad la n d ırm a k ta d ır.
1 6 0 |B ir R u s G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
kralının kızı Maria” ile birlikte söz edilmektedir. Maria 4. Bag-
rat’m 183 annesiydi. Demek ki 10. yüzyılın sonu ile 11. yüzyılın
başlangıcından bahsedilmektedir. Tüm bunlardan söyle bir
sonuç çıkarılabilir ki, Parhal 10. yüzyılda ünlü Gürcü sülalesi
Kavkasidze’lere aitti ve muhtemelen bu yörenin yaşantısında
rolü hiç de az değildi.
Parhal civarları şimdilerde bir tek, burada her türlü Muham­
medi inancı koşulları altında yine de Ortodoks inancına mensup
birkaç Gürcü ailesinin kalabilmiş olması bakımından önemli­
dir. Bu gerçek, tam anlamıyla dikkate değer bir konudur. Burada
Hristiyanlığa mensup hane sayısı beştir, ancak buralarda sayı­
ları 80’i bulan gizli bir Hristiyan topluluğunun bulunduğunu
söylüyorlar. Buralı Hristiyan topluluğunun, gücü ve mertebesi
Ğebradze soyundan miras olarak kalan kendi rahipleri var.
Bu soyun şimdiki temsilcisi 60 yaşındaki papaz artık cemaa­
tini Ahaltsihe’nin onayladığı oğluna emanet etmiş bulunuyor.
Malesef baba-oğul çok bilgili değiller, bu yüzden bize ilginç bil­
giler aktaramadılar.
Parhal’dan 14 Temmuz’da sabah erkenden ayrıldık. Bize at
sahiplerinin dışında 12 kişi eşlik ediyordu. Bu insanları, Parhallı
ev sahibimizin yoğun kar nedeniyle geçilemez dediği yolları te­
mizlemeleri amacıyla getirdik. Şansımıza işimiz daha kolay oldu.
Yol bizim beklediğimizden daha iyi durumdaydı. Böyle olunca
bir faydası dokunmayan yardımcılarımız bize fazladan masrafa
neden oldular.
Parhal’dan Lazistan’a giden yol “Kaçkar” denilen dağ kitlesi­
nin ortasından geçiyor. Geçide kadar olan çıkış çok dik, ancak
tehlikeli değil. Zirve yakınlarındaki çatlaklarda kar vardı. Sırtın
tepesine oldukça kolay bir şekilde tırmandık ve oradan karı ge­
çerek, Galya tarihine göre kuzey İtalya’nın fethi sırasında yap­
tıkları gibi, yani yamçıları ile kaydıkları gibi kayarak Lazistan’a
indik. Pontos sırtı tepesi Marsis’in güneyinde oldukça dardır ve
(183) Bahsi geçen belgede By. Bakradze’nin notu.
L a z is ta n |161
yüksek değildir. Dağlar burada harikulade biçimde siyah fisto
dantel gibi dikilmiştir ve çıplak arduvaz kayalıklarından oluş­
muştur. Bu yüzden halk bunlara “parmak” adını vermiştir. Bu
isim buradaki zirveleri, özellikle Parhal deresi kaynağında bu­
lunan dağı mükemmel bir şekilde tarif eder. Bu dağ, altıparmak
şeklinde dikilmektedir ve ismini de bundan almıştır. Yolumu­
zun geçtiği geçit, Kaçkar dağının, Pontos sırtının en yüksek ye­
rinin iki dar ve ulaşılmaz zirvesi arasında bulunuyor. Dağ
geçidinin yüksekliği Karadeniz seviyesinden 10.800 feet’e, zirve
yüksekliği ise 12 .0 0 0 feet’e kadar ulaşıyor.
Lazistan’ın en büyük deresi olan Fırtına’nm üç kaynağı, baş­
langıcını Pontos sırtının kuzeybatı kolundan alıyor. Bu kaynaklar
(Fırüna deresi, Kaçkar Su ve Büyük Su) büyük Hemşin topraklarını
suluyorlar. Bu yörede 184 Ermeni kökenli ancak Türkçe konuşan
halk yaşıyor. Hemşin, Atina kaymakamlığına tabi özel müdürlük­
tür ve doğal olarak Batum Mutasarrıflığına bağlıdır.
Hemşinin batı sının Fırtma’nm tüm üç yan deresinin olduğu
yerde, ana sırta paralel ikinci derecedeki sırta inmekte olup Atina
ve Buleb derelerine kaynaklık etmektedir. Sadece Lazlann yaşadığı
bölgeye adadığımız bu bölümde Hemşin konumuzun dışındadır.
Bu yüzden geçtiğimiz yollan betimlenmekle yetineceğiz .185
( 1 8 4 ) R u s ç a ’d a ü lk e a n la m ın a g e le n “s tr a n a ”, G ü r c ü c e s in d e is e " m h a r e ( y ö r e ) ” s ö z c ü ğ ü k u l­
la n ılm ış tır . B ü y ü k H e m ş in ’d e h a lk ın d ilin d e n v a z g e ç tiğ i a n c a k d in in i (H r is tiy a n lık )
k o r u d u ğ u . H o p a ’d a k i H e m ş in lile r in is e d ilin i k o r u d u ğ u a n c a k d in in d e n fe r a g a t e t ­
tiğ i d ü ş ü n ü lm e k te d ir . (Ç ev. R . A .)
( 1 8 5 ) H e m ş in ü z e r in e h a r ik a v e ç a ğ d a ş ( g ö r e c e ) b ilg ile r i, d a h a ö n c e s ö z ü e d ile n B o t a n ik ç i
K o c h ’u n e s e r le r in d e b u lm a n ız m ü m k ü n d ü r . (R e is e im p o n t is c h e n G e b ir g e . B ö lü m 1
v e 3 ) K o c h , i l k y o lc u lu ğ u s ır a s ın d a R iz e ’d e n A s p a r o s v a d is i ü z e r in d e n R iu s p a ’y ı g e ç ti
v e Ç i m i l k ö y ü n e , d a h a s o n r a d a Ş e y t a n d e r e s im g e ç e r e k Is p ir ’e in d i. K o c h a y r ıc a
P o n to s ’a A ltıp a rm a k (o b ö y le a d la n d ırm ıy o r) ü z e r in d e n b ir y o lc u lu k g e r ç e k le ş t ir d i ve
F ır t ın a ’y ı s a ğ d a n b e s le y e n d e r e d e n H a la k ö y ü n e in d i. K o c h K a ç k a r d a ğ ın ı “V a rs a m -
b e r ” d iy e a d la n d ırıy o r. T it iz lik le y a p tığ ım ız t ü m a r a ş tır m a la r a r a ğ m e n V a r s a m b e r is ­
m in in b u r a d a k ile r iç in o ld u ğ u g ib i tü m L a z is ta n iç in d e b ilin m e z o ld u ğ u o rta y a ç ık t ı.
H e m ş in ü z e r in e o ld u k ç a d e ta y lı, a n c a k e s k i b ilg ile r e In c ic iy a n ’m ’’E r m e n is ta n y e n i
C o ğ r a f y a s ı n d a ( V e n e d ik 1 8 2 2 ) v e M in a s B jiş k ia n ’m “P o n tu s T a r ih i”n d e (V e n e d ik
1 8 1 9 ) r a s tla m a k m ü m k ü n . B u s o n i k i k it a p E r m e n ic e y a z ılm ıştır.
B iz im d a h a ö n c e k i s a y fa la r d a d e ğ in d iğ im iz O s m a n Bey, P o n to s s ır tın a Ş e y ta n d e r e s i
b a ş la n g ıc ın a v e Ç im il d a ğ ın a g e ç ti. B u g e z g in K a ç k a r d a ğ ın d a n b a h s e d e r k e n h iç b ir
y e r d e o n u V a r s a m b e r d iy e a d la n d ırm ıy o r.
1 6 2 |B ir R u s G e n e ra lin in G ü n lü k ler i
Kaçkar dağı dibinde, 7.661 feet yükseklikte büyük köyler
Çingiti ve Marmanadi’nin yaylaları bulunuyor. Bu yaylanın çev­
resi çamlık çimenlerinden çok otlaklar bakımından zengindir.
Kaçkar deresi buraya dağdan yuvarlanmış taşlar arasından ak­
maktadır.
Yayladan Kaçkar deresine doğru alttan giden yol, son 6 gün
boyunca görmeye alıştığımız yoldan daha iyi. Bu yol zor olsa da,
atların geçebileceği yoldur, hatta onlar hafif yükle de olsa geçe­
bilirler. Bu yol neredeyse doğudan batıya yönelmektedir. Bir sa­
atlik yolculuktan sonra aynı ismi taşıyan diğer yaylaya geçtik.
Burada, 6.740 feet yükseklikte sayısı gittikçe artan ve çok geç­
meden sık karışık ormana dönüşen çam ağaçları belirdi. Baş­
langıçta çam baskınken, ardından biraz altında aralarına Pontus
kom an, eğrelti otu ve karayemişin karıştığı kayın ve kızılağaç
baskın hale geliyor. Meyve ağaçlarına ve şimşire, sadece akarsu­
yun her iki yakası boyunca uzanan Hemşin’in son köyü Ha-
la’da 186 rastlıyoruz. Fırtına deresi yatağı, burada dağ çatalları ile
öyle bir daraltılmış ki, dalgaların bile sanki bu darlığa katlana-
madıkları izlenimine kapılıyoruz: Dere gürlüyor, köpük bağlı­
yor; köpükler büyük kayalardan atlıyor, gümüşi bir renk alarak
parçalanıyorlar. Derenin uğultusu her şeyi sağırlaştırıyor.
Hala’dan çıktıktan bir saat sonra Fırtma’ya kendi büyüklü­
ğünde bir akarsuyun karıştığı yere vardık. Bu akarsu da “Büyük
Dere” denilen yerden akıp gelmektedir. Bu akarsuyun büyük­
lüğü ve karakteri Fırtma’ya benziyor. Bu akarsuyun kaynağı dağ
kütlesinde, Kaçkar’ın güneybatısında bulunuyor. Hemşin’in
büyük bölümü bu akarsuyla sulanıyor. Büyük Dere, Fırtma’ya
geniş açı ile düşmektedir, bu ender rastlanan bir durumdur. İki
derenin suyu birbirine eşlik ediyor, sonra birleşip tek yönde çift
kuvvetle ve gürültüyle akıyorlar. Büyük Dere’nin diğer dereyle
birleştiği yerde, tek kemerli büyük bir köprü yapılmış. Köprü,
düzgün bir yarım daire şeklindedir. Bir sajen genişliğindeki
( 186) bi>coi>
Lazistan |1 6 3
köprü kaldırım taşları ile döşenmiştir. Orta bölümü yükseltil­
miş olduğundan akarsuyun gürleyen dalgalarından çok yuka­
rıda kalmaktadır. Etrafta orman gülleri ve palmiye ağaçları ile
kaplı dik dağlar var. Köprünün diğer tarafında, 400 feet uzunlu­
ğundaki yol akarsuyun tepesindeki saçaklardan geçiyor. Bu çok
orijinal ve ilham veren bir manzaradır. Kervanımız tek sıra ha­
linde ilerliyor. Etrafta, dere kıyısında heyula gibi Hemşin evleri
görünüyor. Yerleşim yerleri burada ayrı ayrı köyler oluşturmak­
tan ziyade kayalara yaslanmış küçük ev gruplarını oluşturuyor.
Büyük Dere köprüsünü geçtikten yarım saat sonra, sık or­
manda içinde Atina’ya götürülmek üzere dizilmiş palmiye ağaç­
larının olduğu bir kulübeye vardık. Sonrasında da akşama doğru
Rum demircilere ait üç evin bulunduğu yere ulaştık. Burada yol
çatallanıyor: Bir tarafı Fırtına kıyısı boyunca Ardeşen köyüne,
diğeri ise Vija ve Çingiti köylerini geçerek, Langre ve Atina’ya gi­
diyor. Kaçkar yaylasından yaklaşık sekiz saatlik yolculuktan
sonra yorgunluktan bitap düşmüştük, buralı Rumların misafir­
perverliğinden yararlandık ve geceyi demirci dükkânında geçir­
dik. Vija köyü Çingit yolunda bizden yarım saatlik yürüme
mesafesinde kaldı.
Fırtına’nın sol kıyısında bulunan yükseltiler, Vija köyünde
ana sırta paralel olarak konumlanmış ikincil sırt olarak karşı­
mıza çıkıyor. Bu dağ kitlesinin yüzeyi killi zemine sahiptir ve iyi
ormanlarla, çimenliklerle kaplıdır.
Atina ve Buleb derelerini oluşturan sular dağ eteklerinden
akıp geliyor. Bu akarsuların su ayrım çizgisi, V ija’dan denize
doğru yönelen dar tepe şeklinde karşımıza çıkıyor. Bu köyün
yolu Karadeniz seviyesinden 2.771 feet yükseklikte bulunuyor.
Köyden Atina, Buleb ve Fırtına deresi kıyılarının muhteşem
manzarası başlıyor. Pontos sırtının sert karakteri burada görece
yumuşuyor ve yaşam için elverişli koşullan oluşturuyor. Tam da
bu nedenle Vitze’den denize kadar kesintisiz uzanan yerleşim
yerleri burada toplanmış bulunuyor. Aşağıda, sağda, Buleb de­
resinin havzasında büyük bir köy olan Marmanadi; Atina ve Bu-
1 6 4 |Bir Rus Generalinin Günlükleri
Lazistan |1 6 3

leb’in doruk hattı çizgisinde ise Çingeti köyü bulunuyor. Hem- Laros burnu kayasında eski bir yapının duvar kalıntısı korun­
şin sınırı buradadır. Ardından deniz kıyısı şeridinde Laz köyleri muştur. Buradan ünlü Kemer Burnu’nun muhteşem manzarası
bulunuyor. Bunlar görünüşe göre Arhavi ve Hopa vadilerindeki açılıyor gözler önüne... Aktarılana göre burada bir zamanlar Ta-
yerleşim yerlerinden daha zengin tarım arazilerine sahiptir. mara dönemi Gürcistan sınırını gösteren demir bir direk var­
Çingiti’den Atina’ya doğru giden yol, .su ayrım çizgisinin mış. Kemer ve küçük bir köy olan Baş Gera (Ardeşen ve Vitze
güney yamacındaki Langre ve Kuzik köylerine geçiyor. Kuzik arasında) arasındaki sahil alanı ova özelliği gösteriyor. Sahil
köyünde yol, Atina deresine kadar iniyor. Bu akarsuyun kıyı­ deniz seviyesinden en fazla 5 0 -6 0 feet yükseklikte olup 3-5
sından denize kadar olan bölgede Atina köyü yer almaktadır. verst’lik sahil şeridini oluşturuyor. Bu yerler bitki örtüsü açısın­
Klasik ismine rağmen Atina kötü bir köy; her açıdan yılın bu dan oldukça zengindir. Bana burada çay bitkisinin dahi yetişti­
döneminde kasvetli bir görünüşü var. Terk edilmişlik, kurbağa­ ğini söylediler. Oysa ekilebilir topraklar çok az, buna karşın bu
ların vıraklaması, denizin uğultusu Atina’nın tek ve değişmez az olan yerler de sık pirinç ve mısır tarlaları ile kapatılmıştır. Ci­
özelliğidir. Buna karşın, bu yere ulaşmak çok zorlu bir yolculuk­ varda yaşayanların evleri yeşil meyve bahçeleri arasına gö­
tan dönüşümüzü ifade ettiğinden sevinçliydik. Çile çektik, yo­ mülmüştür ve öbekler halinde tüm sahil kıyısını kesintisiz bir
rulduk ve korkunç derecede ana yurdumuzu özledik. Atina köyü kitle şeklinde doldurmuştur. Deniz kıyısına birkaç ev inşa edil­
şimdilerde 3 0-40 ahşap dükkândan oluşan pazarıyla ünlüdür. miş; bunlar çarşı ve kahvehanedir. Yol, kıyıdaki telgraf telleri
Dükkânlar yazları tamamen boş duruyor, kışın canlanıyor. Bura­ hattı boyunca ilerliyor. Tekrar Gera köyünde dik uçurumlar ta­
nın iklimi o kadar kötü ki, yazın gelmesiyle birlikte neredeyse rafından kesilen sahil, sığ kumluktur. Yol birkaç iniş-çıkışla
tüm ahali, kaymakam da dahil, sıtmadan korunmak için komşu Vitze köyüne doğru yöneliyor.
köylere gidiyor. Böyle bir yaşam biçimi, buranın yeni olay ve “ha­ Atina’dan Vitze’ye kadar yol boyuna kayda değer olan yer La-
berlerini” öğrenemediğimiz için pek hoşumuza gitmedi. Yine de zistan’m en büyük akarsuyu Fırtma’nın geçididir. Bu akarsuyun
soruşturma sonucunda elde edilen bilgilere göre, Atina kazasında genişliği ve derinliği o kadar büyük ki, artık daimi bir sal yapımı
bulunan sayıları 18-20 bine varan ahalinin tamamı Lazdır.
zorunlu oldu. Genel olarak deniz kıyısı boyunca yapılan yolcu­
Lazistan’ın ve aynı zamanda Atina’nın sınırı, Atina pazarın­ luk için Fırtına deresi ciddi bir engel olarak görülmeli. Vitze’den
dan dört saatlik yürüme mesafesindeki Kemer Burnu’na kadar Hopa’ya kadarki bildiğimiz sahil yolunu kayıkla geçtik. Sırt rüz­
ulaşıyor. Uzaktan bile olsa Gürcistan’ın bu çok eski sınırına ba­ gârı vardı ve hava şartlarının yardımıyla altı saatlik yolu biz üç
kabilmek için sahil boyunca kayıkla gittik. Bizim haritalarımızda
saatte tamamladık. Bu kez geceyi geçirmek için Orta Hopa’da
deniz sınırı tamamen doğru bir şekilde işaretlenmiş. O.Ş’nin evinde kaldık.
Atina’dan bir saatlik mesafedeki üç kayalık adadan birinin
Orta Hopa’nın Lazistan’m en güzel köşesi olduğunu söyle­
etrafını dolandık. Burada “Kız kulesi” diye adlandırılan eski kule
miştik. Burası devasa limon, portakal, ceviz ve üzüm ağaçları
harabelerini gördük. Bu kule dört köşeli ve denizden güzel bir gö­
arasına gömülmüş durumdadır. İklimi son derece sağlıklı ve
rüntüsü var187. Kız kulesinden bir saatlik yürüme mesafesindeki
huzur vericidir. Sağlık açısından Orta Hopa ile bir tek Abu-İsla
( 1 8 7 ) B ı jış k y a n ’ın “P o n to s T a r ih i” a d lı e s e r in d e b u k u l e n i n C e n e v iz lile r t a r a f ın d a n in ş a
köyü yarışabilir, o da Abu-İsla’nın suyu Orta Hopa’nın suyundan
e d ild iğ in e iş a re t e d ilm e k te d ir. üstün olduğu içindir.
1 6 6 |Bir Rus Generalinin G ü n lü k ler i
Orta Hopa’nın bizim için özellikle huzur verici olmasının ne­
deni, adeta bir Batum müdavimi olan O. Ş.’nin, ormanlarda ve
dağlarda geçen üç aylık yolculuğun ardından epey yorulmuş
olan bize dinlenmemiz için tüm koşulları sağlamış olmasıydı.
Bununla birlikte ev sahibimiz ülkesini iyi tanıyor, çok iyi dere­
cede Gürcüce konuşuyor ve benim ülkemi', Gürcistan’ı kendi
yurdu sayıyordu. Bunun dışında gezgin hiçbir şeye ihtiyaç duy­
muyor tabii. Keyif almamız için tüm imkânlarını seferber eden
O. Ş ile tüm Orta Hopa ahalisi birleşti. Bu arada buraya gelişi­
mizin ikinci gününde O. Ş bize denizde, Abu-İsla yönünde,
zevkli bir gezi düzenledi. Bu gezi çayla, meyveyle ve bize kıla­
vuzluk eden gençlerin söylediği şarkılarla tam bir Avrupai eğ­
lenceye dönüştü. Lazca şarkılar harmonik, ancak oldukça tek
düzedir. Şarkılardan bizim için en şaşırtıcı olanı da Sivastopol
işgali üzerineydi, ancak şarkının içeriğini öğrenemedik.
Orta Hopalı ev sahibimizin düzenlediği eğlence sırasında bir
telgraf aldık. Telgraf, Poti’ye ineceğimiz geminin artık Batum’da
olduğu haberini veriyordu. Bu durum Gonio müdürlüğünü ya­
kından tanıma imkânını elimizden aldı. Buna karşın Orta Ho­
pa’dan Batum’a kadar devam eden sahil şeridinden ve müdürlüğe
bağlı ahaliden bahsedeceğiz.
Gonio müdürünün konutu şimdilerde Çoruh kıyısındaki Ma-
radidi köyüne taşınmıştır. Bataklıkta, Çoruh’un denize döküldüğü
yerde bulunan Gonio köyü şimdi tamamen terk edilmiştir. Bu na­
hiyenin tamamında 1.200 hane bulunuyor. Halk genellikle Çoruh
kıyıları ve deniz kıyıları ile Makrial vadisinde toplanmıştır. Yöre­
nin karakteri Hopa vadisinde gördüğümüz gibidir; tek fark, dağ­
lar burada daha alçaktır ve çimenlikler hiç yoktur. Deniz kıyısı
Makrial civarları ve Çoruh’un kavuştuğu yerler dışında kesinti­
sizdir. Burada üzerlerinden şelalelerin döküldüğü dik kayalıklar
uzanmıştır. Büyük ırmaklar yoktur. Çat köyünden gelen ve Acara
deresi ile Çoruh’un kavuştuğu yere doğru gittikçe alçalan Pontos
sırt dalı, her biri konik şekilli yükseltilere ayrılıyor. Bunlar da de­
ğişik yönlerden Çoruh’a ve denize çıkıyorlar.
Lazistan |1 6 7
Orta Hopa’dan yol Abu-İsla’ya kadar deniz kıyısı boyunca gi­
diyor, buradan da aniden dağ eteklerine doğru çıkıyor. Buraya
halk “tapmak yeri” 188 diyor. Yol iki kere alçalıyor ve Makrial va­
disine geçiyor. İlk aşamada Liman köyü bulunuyor. Burada 20-25
hane civarında Laz var. Bu köyün ardında, Orta Hopa’dan üç sa­
atlik yürüme mesafesinde Makrial köyü var. Bu köyün içinde bu­
lunduğu vadi, denize doğru oldukça geniş düzlük şeklinde
açılmaktadır. Bu arazi şeridine pirinç tarlalannı sulayan küçük bir
akarsu dökülmektedir. Bu yüzden Makrial yaz aylarında yaşam
için uygun olmayan sıcak iklimiyle öne çıkıyor. Makrial köyün­
den Çoruh’un taşıdıklarından oluşmuş alçak bir burun görünüyor.
Dağ çevreleri, üzerinde Gonio kalesine ait eski duvarların görün­
düğü bu mekândan keskin bir şekilde ayrılıyor. Terk edilmiş
Gonio köyü işte buradadır. Kale her yönden burçların çevrelediği
siperden oluşuyor. 16. yüzyılın ortalarında kale inşasında çalışa­
cak iş gücü olarak getirilen birkaç Türk ailesi, uzun bir zaman bu
kumdan bataklık mekânın tüm ahalisini oluşturuyordu.
Genelde bu müdürlükte ahali tek tip değildir. Çoruh kıyısı
sakinleri temiz bir Gürcüce ile konuşurlarken; Gonio ile Mak­
rial arasında bulunan kıyı bölgesinde, Sarp köyünden Orta Ho­
pa’ya kadar olan alanda, ayrıca Makrial vadisi köylerinde Lazca
konuşuyorlar. Bunların yanında, daha önce söylediğim gibi Go-
nio’da ne Gürcüce ne de Lazca biliyorlar. Bundan bir sonraki
köyde ise Çoruh kenarında (Karaşalvar) Abhazlar ve Abazalar-
dan 20-30 hane yaşamaktadır.
Makrial’dan Batum’a doğru giden yol deniz kıyısından uzak­
laşıyor ve Çoruh üzerinden sal ile geçilen yere doğru gidiyor. Bu
yol Karaşalvar köyünün üstünde ve Kahaberi köyünün yakının­
dan geçirilmiştir.
Çoruh ağzı, üzerinde sazlık ve çalılığın büyüdüğü kumlu del­
tadır. Delta yarım daire formuna sahiptir ve Gonio’dan Batum’a
kadar 1 2 verst’lik mesafeye yayılmıştır.
(188) Dağ zirvesinde Hrisdyanlığa ait çan kulesi kalıntıları var.
1 6 8 I B ir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i L a z is ta n |1 6 9

Bu deltayı karakterize etmek için şimdi yabani domuz sürü­ Lazistan halkı ile ilgili sayısal verileri bir araya getirdiğimizde
leri ile dolu olduğunu söylememiz yeterlidir.189 burada 12 .0 0 0 hane ve buna bağlı olarak da 70-80 bine yakın
insan yaşadığını görürüz. Bunlar, tek bir dilde konuşan ırkı tem­
Orta Hopa’dan beş saatlik deniz yolculuğundan sonra Batum
sil ediyorlar ve Avrupalmın düşüncesinin aksine fiziksel, zihin­
körfezine girdik. 25 yıl önce Batum sıradan bir köydü. Burada o
sel ve ahlaki olarak iyi niteliklerle dikkati çekiyorlar. Lazlar
zamanlar iyi içme suyu bile yoktu. Sıtma kasıp kavuruyordu bu­
öncelikle tüccardırlar, rençperliği ne seviyor ne de biliyorlar. On­
raları. Sahil kıyısı, pirinç yetiştirilen bataklık alanlarla kaplıydı.
ların ekmek pazarı Guria ve Samegrelo’dur (M egrelistan). Laz-
Nüfus genelde körfezin doğu kıyısında, yükseltilmiş bir alana yı­
larm tutkusu özgürlük; sevdikleri iş ise ticarettir.
ğılmıştı. Şimdiki şehrin en güzel yerini o zamanlar yabani domuz
Lazlarm dili, hiç bir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde ka­
sürüleri işgal etmişti. Büyük ölçekte nakliyatçılık ve gemicilik söz
nıtlandığı gibi Gürcüce (Kartuli)nin bir dalıdır ve Megrelceden
konusu bile değildi. Rus konsolos Jiudici, şimdiki şehir merkezi­
birazcık farklıdır. Şu anda Lazistan’da üç lehçe bulunuyor: Bun­
nin en güzel yerinde ev inşa etmeye başladığında ormanı açmak
lar Hopa, Arhavi ve Atina lehçeleri. Birincisi neredeyse Megrelce
zorunda kalmıştı. “Evimin penceresinden,” diye anlatıyordu say­
ile tamamen örtüşüyor. Abu vadisinde konuşulan İkincisi, Hopa
gıdeğer konsolos, “yabani domuz avlamak mümkündü.” Ba-
ve Atina’dakinin arasıdır, üçüncüsü ise Rumca ve Türkçe etkisi
tum’un özel bir öneme kavuşması burada Rusya Gemicilik ve
ile ortak kökeninden en çok uzaklaşanı olmuş. Bu Lehçe farklı­
Ticaret Demeği açıldıktan sonra başladı ve Türkiye’deki iktidar
lıklarına rağmen Lazistan sıkı bir bütünlüğü oluşturmakta olup
bundan sonra şehre özel bir önem verdi. bilimcilerin ve yetkililerin değerli dikkatlerini hak ediyor.
Şimdi Karadeniz’in doğu kıyısındaki Batum’un çok iyi bir
Sunulan bu dört bölümde biz daha çok Türkiye Gürcistam’na
liman olduğunu herkes biliyor. Batum’un önemini kavramak yaptığımız yolculuk zamanında topladığımız coğrafi malzeme­
için bu bile tek başına yeterlidir. Ancak maalesef bu şehrin, ticari leri sınıflandırdık. Ancak bu kuşkusuz Türkçe konuşan ailelerin
kapasitesi ve genelde şehrin çevresinin ekonomik durumu üze­ bulunduğu diğer bölgelerin gerçekliğini değerlendirmek için ye­
rine ayrıntılı bilgi verebilmek için bu şehrin yaşantısını tanımaya terli değildir.
zamanımız yoktu.

( 1 8 9 ) T h e J o u r n a l o f th e R o y a l G e o g r a p h ic a l S o c ie t y o f L o n d o n ( 1 8 4 5 r . T . 4 0 ) d e rg is in d e
N o t e s o f a n E x c u r s io n fr o m B a t u m to A r tw in . B y M .F G u a r a c in o b a ş lığ ı a ltın d a
B a tu m -A r t v in y o lu ü z e r in e d e ğ e r le n d ir m e le r y a p ıld ığ ın ı b e l i r t m e k is tiy o ru m .
B u n o t la r e lim iz e g ü n lü ğ ü m ü z ü n s o n s a y fa sı b a s ılır k e n g e ç t i. B u n u n d ü r ü s tç e y a p ıl­
m ış b ir ç a lış m a o ld u ğ u n u b e lir tm e y i g e r e k li g ö r ü y o r u m . G u a r a c in o , Ç o r u h ü z e r in e
b iz e ş u b ilg ile r i a k ta rıy o r: "A rtv in ’d e n d e n iz e k a d a r ır m a ğ ın u z u n lu ğ u 8 2 v e r s t’tir. D a r
ır m a k y a ta ğ ın d a n ç ık t ık t a n s o n r a , Ç o r u h v e A c a r a d e r e s i b i r l e ş i m y e r in d e , s u y u n
a r t tığ ı z a m a n d a e p e y d e r in lik le b ir l i k t e 4 0 0 a d ım a k a d a r g e n iş liy o r. S u y u n a z o ld u ğ u
d ö n e m d e is e K a h a b e r i s a l g e ç id in in o r a d a ır m a k g e n iş liğ i 9 0 f e e t’e , y ü k s e k lik is e 7 -
8 fe e t’e u la ş ıy o r. 4 0 ’lı y ılla rd a Ç o r u h ’ta 8 0 k a d a r k a y ık y ü z ü y o r d u . B u n la n n ü ç te b i ­
r in d e n fa z la s ı B a tu m s a k in le r in e a it t i.” B u ra d a y e r a la n Ç o r u h ü z e r in d e k a y ık ç ılık la
ilg ili d iğ e r tü m v e rile r, 3 . b ö lü m d e b a h s i e d ile n g ö z le m le r im iz le u y u m lu d u r . A n c a k
A r tv in ’d e n B a tu m 'a k a d a r k a y ık la y o lc u lu k G u a r a c in o ’y a g ö r e , 9 sa a t s ü r m e k te d ir ; b u
te m e ld e b iz e e ş lik e d e n k ıla v u z u n a n la ttık la n n a d a y a lı v e r im iz d e n ( 4 - 5 s a a tte n ) d a h a

d o ğ r u o lm a lı.
 ARSİYAN DAĞ SIRTINDA TOPLANAN BİTK İLERİN
İSİM LİSTESİ

MOHE YAYLASI, 23 MAYIS

Pedicularis comosa L.
Polypodium Filix foemina L.
Orchis latifolia L.
Azalae pontica L.
Rubns corillifolius Smith.
Polypodium Filix mas. L.
Heracleum. Sp?
Primula officinalis Jacq.
Primula farinosa L.
Droba tridentata DC.
Caltha palustris L.
Fritillaria latifolia Wild.
Gentiana verna L.
Oruithagallum umbellatum L.
Anemone alpina L.
Flypericum hyssopifolium Vill.
Cynoglossum officinale L.

BAKO KÖYÜ, 3 HAZİRAN

Rhododendron ponticum L.
Rhododendron caucasicum Pali.
Daphne glomerata Zamk.
Androsace albana Stev.
Petasites albus Gartu.
 A r s iy a n D a ğ S ır t ın d a T o p la n a n B itk ile r in İs im L is t e s i | 1 7 3
1 7 2 |Bir Rus G e n e ra lin in G ü n lü k ler i

5) Yapısında en çok sodyum, sonra kireç, potasyum ve mag­

Scilla cernuce Red.
nezyum izleri bulunmaktadır.
Phyteuma canescens. W Kit
Polygonatum multiflorum Allioni. Bu içerikteki bu kaynak suyu sülfür bazlı, zayıf mineralli su gru­
Tussilago Parfara L. buna girmektedir.
Polygonum Bistorta L.
Aquilegia vulgaris L. '* No: 2
Abano Vadisi
KARAGÖL YAYLASI, 10 HAZİRAN 1) 17 °C sıcaklıkta yoğunluğu -1,003
Umbelliferae Sp? 2) Net bazik özellikte
Geranium palustre L. 3) Oldukça keskin hidrojen sülfür asidi kokulu
Verónica chamoedrys L. 4) Tuzlardan başlıca şunları içerir; klorürler, sonra karbonik
Anemone narcissiflora L. asit; eser miktarda sülfürik asit bileşen izleri. Hidrojen sül­
Arum oriéntale M. Bieb. fürün bir bölümü serbest halde bir bölümü ise bağlıdır.
Polygonatum verticillatum Ali. 5) Yapısında ise sodyum, kireç ve potasyum bulunmaktadır.
Ranunculus dissectus M. Bieb.
Orchis latifolia L. Verilen bileşenlerden bu su zayıf sülfür bazlı su grubuna gir­
Pyrethrum carneum M. Bieb. mektedir.
Delphinium. Sp?
Trollius patulas Salisb. No: 3
Polygala comosa Schkurr. Shlobana mineral suyu
Vicia ochreruca.(?) 1) 17 °C sıcaklıkta yoğunluğu 1,002
Jnula Helenium L. 2) Bazik özellikte
Primula pycnorhiza Ledeb. 3) Çok hafif hidrojen sülfür asidi kokusu
Cardamine impatiens L. 4) Klorürler ve sülfürik asit bileşenleri azdır, ancak belirgin bir
Equisetum palustre L. şekilde fark edilmektedir.
Helichrysum orenarium DC. 5) Yapısında sodyum ve potasyum izleri bulunmakta, kireç ne­
redeyse yok gibidir.
Şavşat Mineral Sularının Nitel Analizi
Bu su hidrojen sülfür asidi kokusuna sahip olmazsa içilebilir yu­
No: 1
Abano Mineral Suyu muşak su olarak kullanılabilirdi. Mineralizasyon o kadar zayıf­
1) 17 °C sıcaklıkta yoğunluğu 1,0052 tır ki bu su daha çok tatlı su sınıfına girmektedir.
2) Zayıf bazik özellikte
3) Tadı tuzlu, keskin hidrojen sülfür asidi kokulu
4) Yüksek oranda klor bileşenleri ile eser miktarda karbonik
sülfürik asit bileşenleri
 OsmanlIdan
İnsan Manzaraları
Julius R. Van Millingen

Osmanlıdan İnsan Manzaraları Yugoslavya’da Sosyalist

Ju liu s R. Van M illin g en
İs ta n b u l’da b a n k e rlik yap tığ ı b ilin e n Ju liu s R. Van M illin g e n ’in 1800’lü y ıl­
la rın ortasında yazdığı Osm anlıdan İnsan M anzaraları k ita b ı, O sm anlı to p ra k­
la rın da doğm uş, yaşamış b ir İn g iliz ’in özgün gözlem lerinden oluşan b ir eser.
O sm anlı İm para torlu ğun un son dönem inde yaşamış b ir insanın bakışıyla A r­
n a vu tla rın , T atarla rın , Pom aklarm , B u lg a rla rın , K ırg ız la rın , Lazlarm , Erm e-
n ile rin , Y u n a n lıla rın , U la h la rın , Y a h u d ile rin , Ç inge ne le rin, S u riy e lile rin ,
D ü rz ile rin , M a ru n ile rin , B ed evilerin, T ü rk le rin k a ra k te rle ri, d in i in a n çla rı,
k ıy a fe tle ri, yem ek anlayışları ve ta rih le ri üzerinde d u ru lu y o r. Yazarın günde­
lik hayata d a ir gözlem lerine sokak hayvanları ve in sa n la rın hayvanlara karşı
olan yaklaşım ları b ile g iriy o r. R e n kli ve karm aşık O sm anlı to p lu m u n k ü ltü r
ta rih in e d a ir ilg in ç b ir okum a.
D oru k - T arih
104 sayfa
• •
Özyönetim Deneyimi
C an er S a n ca k ta r
Yugoslavya’da uygulanm ış olan Sosyalist Ö zyönetim Sistem i’n in ö z e llik le rin i,
a k tö rle rin i, iş le y iş in i, başarılarını ve p ro b le m le rin i eleştire l biçim de in cele yip
analiz etm ekte ve daha da ön em lisi, gelecekteki “m uhtem el özyönetim uygu­
lam alarına ışık tu tm a kta d ır. A yrıca bu çalışm a, Sosyalist Yugoslavya’n ın
a y rın tılı e k o n o m i-p o litik a n a liz in i yapm ak sure tiyle konuya ilg i duyan araştır­
m acılara ve okuyuculara ö n em li b ir kaynak sunm aktadır.
Sosyalist özyönetim , ke n d i k e n d in i yöneten “ sınıfsız, söm ürüşüz ve devletsiz
özyönetim sel to p lu m u ” kurm a yı ve böylece “ insanı ö zg ürleştirm eyi” amaçlar.
Bu b ü yü k amaç, Yugoslavya’da 1950-1980 dönem inde uygulam aya g e ç irild i
ve denendi.
D oru k - Tarih
656 sayfa