ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Πέτρος-Εμμανουήλ Κλ. Οικονομόπουλος

Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΙΑΚΩΒΟΣ Ο ΑΠΟ

ΔΥΡΡΑΧΙΟΥ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΘΝΑΡΧΟΥΣΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ.
(Διδακτορική Διατριβή)

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2016

0
Στην ιερά μνήμη του πατέρα μου,
Κλεομένη Π. Οικονομόπουλου

1
 Πρόλογος

Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου γεννήθηκε στα

Μοσχονήσια της Μικράς Ασίας το 1878. Η εποχή στην οποία έζησε χαρακτηρίζεται
ως μία μεταβαλλόμενη εποχή, κατά την οποία συντελείται η διάλυση των μεγάλων
αυτοκρατοριών της Ευρώπης. Εκλέγεται Μητροπολίτης Δυρραχίου το 1911, λίγο
πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13. Είναι η εποχή που το αίτημα για
εθνική ομοιογένεια, εθνική ενότητα οδηγεί στην ολοκλήρωση της δημιουργίας των
εθνικών κρατών των Βαλκανίων και συνεπακόλουθα στη διάσπαση της εθναρχούσας
Εκκλησίας με τις αυτοκέφαλες εθνικές Εκκλησίες. Οι τόποι που σημαδεύουν τη ζωή
του είναι η Σμύρνη, το Δυρράχιο, η Κορυτσά και η Μυτιλήνη, όπου διακρίθηκε για το
πολύπλευρο φιλανθρωπικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και ποιμαντικό του έργο.
Μέσα από την έρευνα του αρχειακού υλικού και της βιβλιογραφίας
παρουσιάζεται η ζωή, το έργο και η πολυσχιδής δράση του Μητροπολίτη Ιακώβου
κατά τη διάρκεια της μακράς ποιμαντορίας του.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όσους με
βοήθησαν κατά τη διάρκεια συγγραφής της διατριβής μου.
Την Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο ευχαριστώ για τη
σεπτή πατριαρχική ευχή και ευλογία του, καθώς και για τη χορήγηση άδειας για την
έρευνα των Αρχείων του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ευχαριστώ θερμότατα τον σύμβουλο καθηγητή μου Σεβασμιώτατο
Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου κ. Ανδρέα Νανάκη, για την
πολύτιμη συμβολή και καθοδήγησή του καθ’ όλη τη διάρκεια συγγραφής της
εργασίας μου. Πάνω απ’ όλα, θα ήθελα να τον ευχαριστήσω για τη συμπαράστασή
του σε δύσκολες προσωπικές μου στιγμές. Τα λόγια του μού έδωσαν τη δύναμη να
συνεχίσω και να ολοκληρώσω την προσπάθειά μου. Οι ευχαριστίες που οφείλω στον
δάσκαλό μου είναι πολλές και δεν εξαντλούνται σ’ αυτή την αναφορά, θα οφείλονται
διά βίου.
Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής
επιτροπής: τον σεβαστό μου καθηγητή κ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη για τις σημαντικές
συμβουλές και τις επιστημονικές επισημάνσεις του, καθώς και τον αναπληρωτή
καθηγητή κ. Διονύσιο Βαλαή για την ουσιαστική βοήθεια και τις συμβουλές που
αφειδώς μου προσέφερε.

2
 Ευχαριστίες οφείλω και στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Μυτιλήνης,
Ερεσσού και Πλωμαρίου κ. Ιάκωβο Φραντζή, για το πατρικό ενδιαφέρον και την
πολύτιμη βοήθειά του.
Τον Γενικό Γραμματέα της Ένωσης Σμυρναίων κ. Νίκο Βικέτο, ευχαριστώ
γιατί μου επέτρεψε να μελετήσω και να φωτογραφίσω άρθρα από το Αρχείο
Εφημερίδων της Ένωσης που φωτίζουν πτυχές της δράσης του Ιακώβου στη Σμύρνη.
Ευχαριστώ επίσης τον ομότιμο καθηγητή κ. Σπύρο Κοντογιάννη, Διευθυντή
του Ιστορικού Αρχείου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, για τις
συμβουλές και τη βοήθειά του κατά την έρευνά μου στο συγκεκριμένο αρχείο.
Επιπλέον θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην καθηγήτρια κα.
Αγγελική Σφήκα-Θεοδοσίου, τ. υπεύθυνη του Ιστορικού Αρχείου του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, γιατί μου επέτρεψε να ερευνήσω το Αρχείο του
Μίλτου Σπυρομήλιου από το οποίο συνέλεξα σημαντικό υλικό για την εργασία μου.
Ευχαριστώ ακόμα το προσωπικό του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου
του Υπουργείου των Εξωτερικών και του Ε.Λ.Ι.Α., για την εξυπηρέτηση και τη
βοήθεια που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου.
Τον φιλόλογο και διδάκτορα Θεολογίας κ. Αθανάσιο Τζιερτζή ευχαριστώ για
τη βοήθεια και ιδίως την ηθική του συμπαράσταση.
Οφείλω πολλά και στον αείμνηστο Γεώργιο Σωτηρίου, διευθυντή επί πολλά
έτη του περιοδικού της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου Ο
Ποιμήν. Οι πληροφορίες που μου έδωσε για τον Μητροπολίτη Ιάκωβο ήταν
πολύτιμες για την αρτιότερη παρουσίαση του έργου του στη Λέσβο.
Θερμές ευχαριστίες εκφράζω και στο κοινωφελές ίδρυμα Αλέξανδρος Σ.
Ωνάσης για την υποτροφία που μου χορήγησε και η οποία με βοήθησε να
ανταποκριθώ στις απαιτήσεις της έρευνάς μου. Θα ήταν παράλειψή μου να μην
ευχαριστήσω την κα Αικατερίνη Ρουσάκη υπεύθυνη της υποτροφίας μου, καθώς και
την κα Φανή Παπαθάνου, προϊσταμένη του τμήματος υποτροφιών εσωτερικού του
ιδρύματος.
Τέλος, νιώθω την ανάγκη να αναφερθώ και στον πατέρα μου, στη μνήμη
του οποίου αφιερώνω τη διδακτορική μου διατριβή. Όμως τα όποια λόγια δεν είναι
δυνατόν να εκφράσουν τα όσα οφείλω και αισθάνομαι για εκείνον.

Θεσσαλονίκη, 17 Φεβρουαρίου 2016

Εορτή Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος Πέτρος-Εμμανουήλ Κλ. Οικονομόπουλος

3
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος………………………………………………………………. 2
Συντομογραφίες………………………………………………………… 10
Εισαγωγή……………………………………………………………….. 11

Μέρος Πρώτο

Ιστορικά στοιχεία της εποχής του Ιακώβου και η δράση του στη
Μητρόπολη Σμύρνης

Κεφάλαιο Α΄

Γενικό ιστορικό πλαίσιο

1) Από την Αυτοκρατορία των millet στον σχηματισμό και στη

17
λειτουργία των εθνικών κρατών……………………………………….
α. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας…………………… 17
β. Η Μεγάλη Ιδέα κινητήριος μοχλός για τη δημιουργία της
Μεγάλης Ελλάδας των 2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών……………… 22
γ. Εκκλησία εθναρχούσα και εθνική………………………………. 25
2) Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού από τα μέσα
του 19ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα……………………... 30
3) Η πνευματική προέλαση του ελληνισμού στην Ανατολή μέσω των
Συλλόγων……………………………………………………………….. 35

Κεφάλαιο Β΄

Ο Ιάκωβος στην Ιερά Μητρόπολη Σμύρνης

1) O Ιάκωβος Μέγας Αρχιδιάκονος της Ιεράς Μητροπόλεως

Σμύρνης και η δράση του……………………………………………… 38
2) Η χειροτονία του Ιακώβου σε Επίσκοπο Χριστουπόλεως…………... 42
3) Η δράση του Επισκόπου Χριστουπόλεως στη Σμύρνη……………... 47
α. Η συμβολή του Ιακώβου στην εκλογή του καθηγητή Παύλου
Καρολίδη στις εκλογές του 1908 …………………………………….. 47
β. Η παρασημοφόρησή του από το ελληνικό κράτος……………… 51
4) Η μεσολάβηση του Ιακώβου υπέρ της Αγιοταφικής Αδελφότητας
του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων το 1909……………………………… 52
5) Διάφορες επιτυχείς ενέργειες του Ιακώβου υπέρ της
ελληνορθόδοξης κοινότητας Σμύρνης…………………………………. 56

Κεφάλαιο Γ΄

Ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος υποψήφιος Μητροπολίτης

Σμύρνης

1) Η υποψηφιότητα του Ιακώβου για τη Μητρόπολη Σμύρνης………... 58

4
2) Η εκλογή του από Δράμας Χρυσοστόμου Καλαφάτη στη
Μητρόπολη Σμύρνης…………………………………………………… 65
3) Η συνεργασία του Ιακώβου με τον νέο Μητροπολίτη Χρυσόστομο
και η προσφορά του στη Σμύρνη, μέχρι την εκλογή του πρώτου στη
Μητρόπολη Δυρραχίου………………………………………………… 68

Μέρος Δεύτερο

Ο Ιάκωβος στο Δυρράχιο και στην Κορυτσά. Από την εθναρχία

στο έθνος

Κεφάλαιο Α΄

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος στο Δυρράχιο και η δράση του

1) Η εκλογή του Ιακώβου σε Μητροπολίτη Δυρραχίου, Γκόρα-

Μόκρας και Σπαθίας τον Φεβρουάριο του 1911………………………. 72
2) O Mητροπολίτης Ιάκωβος στο Δυρράχιο…………………………... 76
α. Η επανάσταση των καθολικών και των μουσουλμάνων
Αλβανών……………………………………………………................... 76
β. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-13 και η Αλβανία……………... 78
3) Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος και η δράση του υπέρ της προώθησης
των ελληνικών συμφερόντων στην Αλβανία και τη Β. Ήπειρο………. 85
α. Οι εξελίξεις στην Αλβανία το 1914, η Αυτόνομη Πολιτεία Β.
Ηπείρου και η εξέγερση των Αλβανών ……………………………….. 85
β. H μέριμνά του για τον ορθόδοξο πληθυσμό και τα ελληνικά
σχολεία της επαρχίας Δυρραχίου………………………………………. 92

Κεφάλαιο Β΄

Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου

Πολέμου

1) Η πολιτικοστρατιωτική κατάσταση στο Δυρράχιο και την Αλβανία

τη διετία 1915-1917……………………………………………………. 94
2) Η κατάληψη της Βόρειας Αλβανίας και του Δυρραχίου από τους
Αυστριακούς, η σύγκρουση με τον Ιάκωβο, η καταδίκη και η απέλασή
του στην Κωνσταντινούπολη το 1917…………………………………. 99
3)To Σύμφωνο Τittoni -Βενιζέλου……………………………………... 103

Kεφάλαιο Γ΄

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος Πατριαρχικός Έξαρχος στην Kορυτσά

το 1919

1) Η άφιξη του Ιακώβου στην Κορυτσά και οι πρώτες ενέργειές του

υπέρ των ελληνικών συμφερόντων……………………………….......... 105
2) Ελληνογαλλική συμφωνία περί κατάληψης της Κορυτσάς από τον
ελληνικό στρατό………………………………………………………... 110

5
3) Οι επιστολές του Μητροπολίτη Ιακώβου προς τον αρχιστράτηγο Λ.
Παρασκευόπουλο σχετικά με την κατάσταση στην Κορυτσά…………. 113
4) Η ιταλική πολιτική στην Αλβανία μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου
Πολέμου και η στάση των Αλβανών απέναντι στην προοπτική
ενσωμάτωσης της Κορυτσάς στην Ελλάδα……………………………. 118
5) Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας τον Μάιο του
1920 με τη μεσολάβηση του Μητροπολίτη Ιακώβου και οι συνέπειές
του για τον ελληνισμό της Β. Ηπείρου………………………………… 121
α. Η έκρυθμη κατάσταση στην Αλβανία και τη Β. Ήπειρο πριν την
υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας τον Μάιο του 1920…... 121
β. Το Πρωτόκολλο της Καπεστίτσας………………………………. 126
γ. Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις και οι ιταλοαλβανικές συγκρούσεις
μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας……………… 130

Κεφάλαιο Δ΄

Η εκκλησιαστική και εκπαιδευτική δράση του Ιακώβου στην

Κορυτσά, η σύγκρουσή του με τους Αλβανούς, η απέλασή του από
τη Β. Ήπειρο και ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στο Πανορθόδοξο
Συνέδριο του 1923

1) Η εκκλησιαστική του δράση υπέρ της ελληνορθόδοξης κοινότητας

Κορυτσάς…………………………………………………...................... 135
α. Προσπάθειες για ρύθμιση του ζητήματος της Ορθόδοξης
Εκκλησίας στην Αλβανία και προστασίας του ορθόδοξου πληθυσμού
από τους ουνίτες………………………………………………………... 135
β. Η ανθελληνική δράση του Ιεραποστόλου Κένεδυ στη Β.
Ήπειρο………………………………………………………………….. 138
γ. O προσεταιρισμός του αλβανίζοντα Λάμπη Λιάπη από τον
Ιάκωβο………………………………………………………………….. 140
2) Η μέριμνά του για την εκπαίδευση των ορθοδόξων χριστιανών της
περιφέρειάς του………………………………………………………… 141
3) Οι εκλογές στην Αλβανία το 1921 και οι πρώτες προσπάθειες για
οργάνωση ενός σύγχρονου κράτους…………………………………… 143
4)Το ζήτημα του καθορισμού των αλβανικών συνόρων………………. 145
5) Οι ενέργειες των Αλβανών σε βάρος του ελληνισμού της Κορυτσάς
και του Μητροπολίτη Δυρραχίου και η απέλασή του από τη Β. Ήπειρο
το 1921…………………………………………………………………. 148
α. Η δράση του Fan Noli…………………………………………..... 148
β. Οι διώξεις των Αλβανών σε βάρος του ελληνισμού της Β.
Ηπείρου και η απέλαση του Πατριαρχικού Eξάρχου Κορυτσάς………. 150
γ. Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος μετά την απέλασή του από την
Κορυτσά, η επιστολή του στον Ελευθέριο Βενιζέλο και η έκθεσή του
στην ελληνική κυβέρνηση για την κατάσταση στην Κορυτσά………… 155
6) Το Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923……… 157
α. Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου εκπρόσωπος της Εκκλησίας της
Ελλάδος στο Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το
1923…………………………………………………………………….. 157

6
 β. Οι βιαιοπραγίες σε βάρος του Οικουμενικού Πατριάρχη και η
παρέμβαση του Mητροπολίτη Ιακώβου υπέρ του Μελετίου
Μεταξάκη………………………………………………………………. 160

Μέρος Τρίτο

Η Αρχιερατεία του Ιακώβου στη Μητρόπολη Μυτιλήνης

Κεφάλαιο Α΄

Ο Ιάκωβος στη Μυτιλήνη. Η στάση του απέναντι στην Εκκλησία

και την Πολιτεία

1) Η εκλογή του Μητροπολίτη Ιακώβου στην Ιερά Μητρόπολη

Μυτιλήνης το 1925……………………………………………………... 165
2) Η Μυτιλήνη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου………………….. 167
3) Η συμμετοχή του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στο σχέδιο του
Καταστατικού Χάρτη των Νέων Χωρών………………………………. 170
4) Η αποσχισθείσα, για εκκλησιαστικούς λόγους, Μητρόπολη
Πλωμαρίου, η επανένωσή της με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης το 1934
και η προοπτική ενσωμάτωσης στην τελευταία της Μητροπόλεως
Μηθύμνης………………………………………………………………. 173
5) Η κατηγορία συμμετοχής του Ιακώβου στο κίνημα του 1935. .…… 178
6) Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης, υποψήφιος για τον θρόνο του
Πατριαρχείου Αλεξανδρείας το 1936 και το 1939……………………... 182
7) Η Εκλογή του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού και η ακύρωση
αυτής το 1938. Η παρέμβαση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης υπέρ του
από Τραπεζούντος Χρυσάνθου………………………………………... 184

Κεφάλαιο Β΄

Η δράση του Μητροπολίτη Ιακώβου κατά τη διάρκεια του

ελληνοϊταλικού πολέμου και της κατοχής

1) Η Ιερά Μητρόπολη Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του

1940-1941………………………………………………………………. 189
2) H δράση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης κατά τη διάρκεια της
γερμανικής κατοχής στη Μυτιλήνη…………………………………….. 191
α. Η μέριμνα του Μητροπολίτη Ιακώβου για το ποίμνιό του………. 191
β.Η εθνική του δράση κατά τα χρόνια της γερμανικής
κατοχής…………………………………………………………………. 194
3) Οι κατηγορίες σε βάρος του Μητροπολίτη Μυτιλήνης, από τους
πολιτικούς του αντιπάλους κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής... 196

7
Κεφάλαιο Γ΄

Το κοινωνικό, φιλανθρωπικό, πολιτιστικό και ποιμαντικό του έργο

στη Λέσβο

1)Τα ιδρύματα που ίδρυσε……………………………………………... 197

α. Η εφορία των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης……… 197
β. Το Βοστάνειο Ιερό Νοσοκομείο……………………………….. 199
γ. Το φιλόπτωχο ταμείο της Μητροπόλεως…………………………. 201
δ. Το Εθνικό Ορφανοτροφείο Μυτιλήνης …………………………... 201
ε. Εθνικός Παιδικός Σταθμός………………………………………... 202
στ. Π.Ι.Κ.Π.Α………………………………………………………... 204
ζ. Νηπιοτροφείο Ερεσσού…………………………………………… 204
η. Κατσακούλειο Ορφανοτροφείο…………………………………… 204
θ. Η Παιδούπολη Άγιος Ιάκωβος……………………………………. 205
ι. Οι Φυλακές Μυτιλήνης…………………………………………… 206
ια. Το Γηροκομείο Μυτιλήνης……………………………………… 207
ιβ. Το Σανατόριο Αγιάσου «Η Υγεία»……………………………… 208
ιγ. Το Άσυλο ψυχικά ασθενών Λέσβου…………………………….. 211
2) Η συνεισφορά του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στην εκπαίδευση των
νέων τoυ νησιού………………………………………………………... 212
α. Νυχτερινή Σχολή Απόρων Παίδων………………………………. 212
β. Πρακτική Γεωργική Σχολή Αχλαδερής………………………….. 214
γ. Επαγγελματική Τεχνική Σχολή Μυτιλήνης………………………. 214
δ. Ελληνογαλλικό Παρθεναγωγείο Μυτιλήνης……………………... 215
ε. Ο Οίκος Αδελφών Νοσοκόμων…………………………………... 216
στ. Η Νομαρχιακή Επιτροπή Μαθητικών συσσιτίων……………… 217
3) Διάφορες θρησκευτικές και άλλες οργανώσεις για τα παιδιά και τη
νεολαία του νησιού……………………………………………………... 218
α. Κατηχητικά Σχολεία……………………………………………. 219
β. O Mητροπολίτης Ιάκωβος και το Σώμα Προσκόπων Μυτιλήνης. 221
4) Οι ενέργειες του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για την ανάδειξη του
τοπικού Πολιτισμού................................................................................. 222
α. Το Μουσείο Λέσβου…………………………………………….. 222
β. Τα βυζαντινά μνημεία και τα ιερά κειμήλια της Λέσβου………. 223
γ. Τα Βερναρδάκεια………………………………………………… 225
5) Η μέριμνα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για τον κλήρο……………. 226
α. H Oρθόδοξος Αδελφότητα «Ευσέβεια»………………………… 226
β. Τα εφημεριακά συνέδρια και το Α΄ Θεολογικό Συνέδριο……… 227
γ. Ο Ιερός Σύνδεσμος Κληρικών της Ιεράς Μητροπόλεως
Μυτιλήνης «Ο Αδελφόθεος Ιάκωβος»…………………………………. 229
6) Η πρόνοια του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για τον εκκλησιαστικό
Τύπο…………………………………………………………………….. 230
7) Η καθιέρωση νέων εορτών………………………………………….. 232
8) Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος το 1935……… 234
9) Η διαρκής φροντίδα του Ιακώβου για τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία.. 235
10) Η πρωτοβουλία του Μητροπολίτη για την ίδρυση Εφετείου στη
Μυτιλήνη………………………………………………………………. 236

8
11) Επίσημες επισκέψεις στη Μυτιλήνη κατά τη διάρκεια της
ποιμαντορίας του………………………………………………………. 237
α. Ο Γεώργιος Παπανδρέου στη Μυτιλήνη κατά τα έτη 1931,
1932, 1953 και 1954…………………………………………………... 237
β. Η επίσκεψη του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου
στη Μυτιλήνη το 1933 και το 1934…………………………………….. 238
γ. Η Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών στη Λέσβο το 1934………… 242
δ. Ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου πρίγκιπας Παύλος στη
Μυτιλήνη το 1936 και η επίσκεψή του το 1949 και το 1957 ως βασιλιά
των Ελλήνων με τη βασίλισσα Φρειδερίκη……………………………. 243
ε. Η Θεολογική Σχολή Αθηνών στη Λέσβο το 1936……………… 245
στ. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος στη Λέσβο το 1937…. 245
ζ. Ο υπουργός των Θρησκευτικών και της Παιδείας Κ.
Γεωργακόπουλος στη Μυτιλήνη το 1937……………………………… 247
η. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ στη Μυτιλήνη το 1937……………... 247
θ. Οι Μητροπολίτες Τραπεζούντος Χρύσανθος και πρώην
Παραμυθίας Αθηναγόρας το 1938 στη Μυτιλήνη…………………….. 249
12) Η Ένωση Σμυρναίων και ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης …………… 250
13) Ο από Δυρραχίου Ιάκωβος ως υμνογράφος……………………….. 251
14) Οι κυριότεροι συνεργάτες του Μητροπολίτη Μυτιλήνης …………. 253
α. Ιάκωβος Κλεόμβροτος………………………………………….. 253
β. Αμβρόσιος Νικολάου………………………………………........ 255
γ. Εμμανουήλ Μυτιληναίος………………………………………... 256
δ. Γεώργιος Σωτηρίου……………………………………………... 257
ε. Οι μεγάλοι ευεργέτες του νησιού………………………………. 257

Κεφάλαιο Δ΄

Πενήντα χρόνια αρχιερατείας του Ιεράρχη, 1908-1958

1) Η ηθική δικαίωση του Μητροπολίτη Ιακώβου και τα

αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του…………………………………….. 260
2) Η εκδημία του Ιεράρχη το 1958. Πάνδημη η συγκίνηση και ο
θρήνος του ποιμνίου του……………………………………………….. 262
α. Η κοίμηση του Ιακώβου…………………………………………… 262
β. Η διαθήκη του Ιεράρχη ………………............................................ 268
3) Η ανακήρυξη του Ιακώβου σε Μέγα Ευεργέτη της νήσου το
1959…………………………………………………………………….. 269

Συμπεράσματα………………………………………………………….. 271
Conclusions…………………………………………………………….. 273
Πηγές και Βιβλιογραφία………………………………………………... 275
Παράρτημα εγγράφων………………………………………………….. 298
Παράρτημα εικόνων……………………………………………………. 329

9
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Α.Ε.Ε. Αρχείο Εκκλησίας της Ελλάδος
Α.Ι.Μ.Μ. Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης
Α.Ν. Αναγκαστικός Νόμος
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α. Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικας Πατριαρχικής
Αλληλογραφίας
Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε. Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικας Υπομνημάτων
Εκλογής
Α.Υ.Ε. Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών
Α.Φ.Κ.Μ. Αρχείο Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης
Γ.Α.Κ. Γενικά Αρχεία του Κράτους
ΓΕΣ/ΔΙΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
Δ.Ι.Σ. Διαρκής Ιερά Σύνοδος
Ε.Α. Εκκλησιαστική Αλήθεια, Κωνσταντινούπολη
ΕΕΘΣΘ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης
Ε.Λ.Ι.Α. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
Θ.Η.Ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα
Ι.Α.Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. Ιστορικό Αρχείο Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης/
Αρχείο Μίλτου Σπυρομήλιου
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β. Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη/ Αρχείο Ελευθερίου
Βενιζέλου
Ι.Β.Ε. Ίδρυμα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών
Ι.Μ.Ι.Α.Χ. Ίδρυμα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου
Ι.Μ.Χ.Α. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου
Ι.Σ.Ι. Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας
Μ.Ι.Ε.Τ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Κ.τ.Ε. Κοινωνία των Εθνών
Σ.τ.Ε. Συμβούλιο της Επικρατείας

10
 Εισαγωγή
Στην παρούσα διδακτορική διατριβή παρουσιάζεται η ζωή, η δράση και το
πολύπλευρο έργο, μιας σπουδαίας εκκλησιαστικής φυσιογνωμίας του 20ού αιώνα, του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου. Αναφορικά με τον Ιάκωβο
και με τα πρόσωπα που σχετίζονται άμεσα με τον ίδιο, καθώς και με την
συγκεκριμένη περίοδο που αναλύεται, έχουν ασχοληθεί επιστημονικά꞉ ο
Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου Ανδρέας Νανάκης, στο
εξής άρθρο του, «Η εκδημία του Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη και η
ισχυροποίηση του έθνους με την εκλογή του Χρυσοστόμου (1910)», ΕΕΘΣΘ (Τμήμα
Θεολογίας), τόμ. 16, Θεσσαλονίκη (2006), σσ. 205-214, ο καθηγητής Πασχάλης
Κιτρομηλίδης στο άρθρο του, «Το τέλος της Εθναρχικής Παράδοσης. Μαρτυρίες από
ανέκδοτες επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Ίωνα Δραγούμη», στο꞉
Αμητός στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών,
Αθήνα 1984, σσ. 486-507, ο ομότιμος καθηγητής Απόστολος Γλαβίνας στο άρθρο
του, «Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος και οι δραστηριότητες του για το
εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα (1986), σσ.
54-77, ενώ ένα σύντομο βιογραφικό του Ιακώβου γραμμένο από τον Αθανάσιο
Τσερνόγλου υπάρχει στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια με τίτλο, «Ιάκωβος
ο Νικολάου Μητροπολίτης Μυτιλήνης (1925-1958)», Θ.Η.Ε., τόμ. 6ος, Αθήναι 1965,
στ. 647-648.
Σημαντικός οδηγός υπήρξε το έργο του Ιωάννη Στρατηγάκη, Ο Μητροπολίτης
Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, Αθήναι 1956. Έγινε μελέτη ολόκληρου του
έργου, αν και δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στις πηγές παρά σε όσα αναφέρει ο
συγγραφέας, ο οποίος συνδεόταν με προσωπική φιλία με το Μητροπολίτη.
Δημιουργήσαμε μία συναισθηματική απόσταση ασφαλείας από το πρόσωπο του
Ιακώβου από εκείνη που είχε ο Στρατηγάκης. Με μελέτη των πηγών επιχειρήθηκε να
σκιαγραφηθεί όσο το δυνατό αντικειμενικότερα η εικόνα του Ποιμένα, να συνδεθούν
οι πράξεις του με τα πολιτικά, κοινωνικά και στρατιωτικά τεκταινόμενα της εποχής
και να αιτιολογηθούν με βάση αυτά.
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να συμβάλει στην ανάδειξη μιας
πληρέστερης εικόνας της περιόδου 1903 – 1958 κατά την οποία ο Ιάκωβος
εκλέχτηκε αρχικά βοηθός Επίσκοπος και στη συνέχεια Μητροπολίτης μέσα από
έγγραφα τα οποία βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας και βρέθηκαν
στο Αρχείο της Εκκλησίας της Ελλάδος, στο Αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως

11
Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη,
στο Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών1, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο
Ιστορικό Αρχείο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο Ελληνικό
Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο, στους Κώδικες Πατριαρχικής Αλληλογραφίας και
στους Κώδικες Υπομνημάτων Εκλογής του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ακόμα
χρησιμοποιήθηκαν και επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη προς τον
Μητροπολίτη Ιάκωβο και τον Γεώργιο Στρέϊτ που εστάλησαν μεταξύ των ετών 1923-
19352. Επιπλέον μελετήθηκαν τα καταστατικά των Συλλόγων της Σμύρνης που
εντοπίσαμε στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη καθώς
και στη Βιβλιοθήκη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αποδελτιώθηκε δε ένα
σημαντικό τμήμα εφημερίδων και περιοδικών που αναφέρονται στη ζωή και στη
δράση του Ιακώβου. Ιδιαίτερα χρήσιμες υπήρξαν οι εφημερίδες Αμάλθεια, Ημερησία,
Δημοκράτης, Πρωϊνή3, Ελεύθερος Λόγος, Ταχυδρόμος, Σκορπιός, Εφημερίς των
Λεσβίων, Νέος Κήρυξ, Φως, Λέσβος, Κόσμος, Στέμμα, Ταχυδρόμος-Ομόνοια,
Μικρασιατική Ηχώ και τα περιοδικά Εκκλησία (επίσημο όργανο της Εκκλησίας της
Ελλάδος), Γρηγόριος ο Παλαμάς, Ορθόδοξος Σκέψις και Ο Ποιμήν (περιοδικό της
Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου), μέσα από τα άρθρα των
οποίων αντλήθηκαν πληροφορίες για τον Ιάκωβο.
Όσα αναφέρονται λοιπόν, βασίζονται σε πηγές εφημερίδων, περιοδικών,
λόγων, εγγράφων, μητροπολιτικών εγκυκλίων, αλλά και στην αλληλογραφία των
πρωταγωνιστών της ιστορίας της περιόδου εκείνης με βασικό πρωταγωνιστή τον
Ιάκωβο. Όπου παραθέσαμε πηγές, μέσα στο κυρίως σώμα της εργασίας ή στο
παράρτημα, τηρήθηκε κατά βάση η ορθογραφία του κειμένου.
Για την καλύτερη αξιοποίηση των αρχείων που αντλήθηκαν από τις πηγές,
καθώς επίσης για την καλύτερη παρουσίαση του θέματος διαιρέσαμε τη μελέτη μας
σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο Α΄ κεφάλαιο
γίνεται αναφορά στη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εποχή κατά την οποία
το αίτημα για εθνική ομοιογένεια οδηγεί στη διάσπαση της Οθωμανικής

1
H έρευνά μου στο Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών έγινε πριν
την ψηφιοποίηση του Αρχείου. Μετά την ολοκλήρωση της ψηφιοποίησης η αρίθμηση των φακέλων ή
η ταξινόμηση των εγγράφων ενδέχεται να αλλάξουν.
2
Τις συγκεκριμένες επιστολές μού τις έδωσε σε φωτοτυπίες ο σύμβουλος καθηγητής μου
Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου κ. Ανδρέας Νανάκης, τον οποίο ευχαριστώ.
Τις είχε δώσει στον Σεβασμιώτατο ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης.
3
Την περίοδο της διακυβέρνησης της Ελλάδας από τον Ιωάννη Μεταξά, η εφημερίδα Δημοκράτης
μετονομάστηκε σε Πρωϊνή.

12
Αυτοκρατορίας, στην ταυτόχρονη δημιουργία των εθνικών κρατών και κατά συνέπεια
στη διάσπαση της εθναρχούσας Εκκλησίας με τις αυτοκέφαλες εθνικές Εκκλησίες
των Βαλκανίων.
Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στη Σμύρνη, τη μητρόπολη του
μικρασιατικού ελληνισμού, αλλά και στον ρόλο που διαδραμάτισαν οι διάφοροι
Σύλλογοι της Σμύρνης. Σκοπός των Συλλόγων ήταν η ενίσχυση της πολιτιστικής
ταυτότητας των Ελλήνων της Ανατολής.
Στο κεφάλαιο Β΄ γίνεται παρουσίαση των γεγονότων και των προσώπων
που οδήγησαν στη χειροτονία του Ιακώβου ως Επισκόπου Χριστουπόλεως βοηθού
Επισκόπου του Μητροπολίτη Σμύρνης Βασιλείου, εκφραστή της εθναρχικής
παράδοσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στη δράση του Χριστουπόλεως τόσο
στα στενά σύνορα της Σμύρνης όσο και σε γεγονότα που αφορούσαν το Πατριαρχείο
Ιεροσολύμων. Ως Επίσκοπος Χριστουπόλεως, ο Ιάκωβος τιμήθηκε από τον βασιλιά
των Ελλήνων με το Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος.
Στο κεφάλαιο Γ΄ παρουσιάζεται η εκδημία του Σμύρνης Βασιλείου το 1910
και η υποψηφιότητα του Ιακώβου ως Μητροπολίτη Σμύρνης. Γίνεται διερεύνηση των
γεγονότων που έγιναν η αιτία να μη γίνει Μητροπολίτης Σμύρνης ο Ιάκωβος αλλά ο
Χρυσόστομος Καλαφάτης.
Το Β΄ Μέρος απαρτίζεται από τέσσερα κεφάλαια. Στο Α΄ και Β΄ κεφάλαιο
γίνεται αναφορά στην εκλογή του Ιακώβου στη Μητρόπολη Δυρραχίου και στις
ενέργειες του για το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα σε συνεργασία με το εθνικό κέντρο
των Αθηνών. Παράλληλα παρουσιάζονται τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα που
σχετίζονταν με τη δημιουργία του αλβανικού κράτους σε συνδυασμό με
αντικρουόμενα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής. Το μείζον πρόβλημα
που αντιμετωπίζει ο Ιάκωβος στην ελληνόφωνη Μητρόπολη Δυρραχίου είναι οι
αντιθέσεις κυρίως της Ιταλίας και της Αυστρίας, που δεν ήθελαν την ενσωμάτωση
της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα, διότι στην περίπτωση αυτή τα ελληνικά σύνορα
θα έφθαναν στην Αδριατική.
Το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων τον βρίσκει στο Δυρράχιο. Σε λίγο η
διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτελεί μια πραγματικότητα. Ο Ιάκωβος
συνδέεται με τον Εσσάτ πασά, Αλβανό φύλαρχο πρώην αξιωματικό του οθωμανικού
στρατού. Τον Φεβρουάριο του 1916 τα αυστριακά στρατεύματα που καταλαμβάνουν
τη Βόρεια Αλβανία και το Δυρράχιο, αναγνωρίζουν στο πρόσωπο του Ιακώβου μια

13
θανάσιμη απειλή των ζωτικών συμφερόντων τους στην Αδριατική και καταφέρνουν
να τον εξορίσουν στην Κωνσταντινούπολη.
Στα κεφάλαια Γ΄ και Δ΄ αναλύεται η περίοδος που ο Μητροπολίτης Ιάκωβος
διετέλεσε Πατριαρχικός Έξαρχος της Κορυτσάς, αμέσως μετά το τέλος του Α΄
Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Κορυτσά ο Μητροπολίτης Δυρραχίου παρέμεινε υπό
τραγικές συνθήκες εξαιτίας, πρωτίστως, του αλβανικού εθνικισμού και ιδιαιτέρως,
του Θεοφάνη Μαυρομάτη, γνωστού και ως Φαν Νόλι (Fan Noli). Σημαντική είναι η
συμβολή του στην υπογραφή του ελληνοαλβανικού Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας
της 15/28 Μαΐου 1920 που αναγνώριζε σημαντικά δικαιώματα για τον ελληνισμό της
περιοχής. Το 1921 για δεύτερη φορά εξορίζεται από την Αλβανία, έχοντας
ολοκληρώσει την εθνική αποστολή που του είχε αναθέσει ο Βενιζέλος μαζί με το
Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1919 σχετικά με την διάσωση του ελληνισμού της
Βορείου Ηπείρου.
Το 1923 ο Ιάκωβος συμμετείχε ως εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Ελλάδος
στο Πανορθόδοξο Συνέδριο που συγκάλεσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος
Μεταξάκης. Αξίζει να αναφερθεί ότι υπήρξε ο μοναδικός Ιεράρχης που προστάτευσε
τον Οικουμενικό Πατριάρχη από τις εναντίον του ενέργειες της ομάδας Δαμιανίδη.
Στο Γ΄ Μέρος υπάρχουν τέσσερα κεφάλαια. Εδώ αναπτύσσεται όλη η
δράση του Ιακώβου ως Μητροπολίτη Μυτιλήνης, το φιλανθρωπικό έργο του, η
ακαταπόνητη προσπάθεια του για το καλό των κατοίκων της Λέσβου, καθώς και η
αναγνώρισή του από τον λαό του ακριτικού νησιού. Πιο συγκεκριμένα, στο κεφάλαιο
Α΄ γίνεται αναφορά στην εκλογή του Ιακώβου το 1925. Έπειτα ερευνάται η
Μυτιλήνη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου αλλά και η συμμετοχή του Μυτιλήνης
στο σχέδιο του Καταστατικού Χάρτη των Νέων Χωρών το 1926. Επιπλέον,
παρουσιάζονται τα αίτια που οδήγησαν στην απόσχιση και στην επανένωση της
Μητροπόλεως Πλωμαρίου με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης το 1934, καθώς και η
μεταγενέστερη επιθυμία του Ιακώβου για την ενσωμάτωση της Μητροπόλεως
Μηθύμνης στη Μητρόπολη Μυτιλήνης. Επίσης υπογραμμίζεται η συμμετοχή του
στην αρχιεπισκοπική εκλογή του 1938, όπου συντάσσεται με τους Αρχιερείς που
προκρίνουν την υποψηφιότητα του Μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρυσάνθου. Το 1935
και 1939 είναι υποψήφιος για τον θρόνο του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας θέση που
δεν αποτελούσε διακαή του πόθο, γιατί θα έχανε την ευκαιρία να αντικρίζει
καθημερινά από τη Μυτιλήνη την ιδιαίτερη πατρίδα του τα Μοσχονήσια.

14
 Στο κεφάλαιο Β΄ παρουσιάζεται το έργο του κατά τον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο και την περίοδο της κατοχής και γίνεται αναφορά στις διάφορες κατηγορίες
εναντίον του για συνεργασία με τους Γερμανούς, οι οποίες όμως κατέρρευσαν.
Στο κεφάλαιο Γ΄ γίνεται αναλυτική παρουσίαση όλου του φιλανθρωπικού,
κοινωνικού, πολιτιστικού και ποιμαντικού έργου του Μητροπολίτη, καθώς εστίαζε σε
όλες τις πτυχές της ζωής των κατοίκων της Λέσβου, από την ιατρική τους περίθαλψη,
μέχρι τη φύλαξη των παιδιών αλλά και την εκπαίδευσή τους. Βοηθοί του σ’ αυτή την
προσπάθεια υπήρξαν οι συνεργάτες του για τους οποίους γίνεται αναφορά καθώς και
οι μεγάλοι ευεργέτες του νησιού που συνεισέφεραν τα μέγιστα στο έργο του.
Ταυτόχρονα, περιγράφεται το ενδιαφέρον του Μητροπολίτη για τον κλήρο της
Μητρόπολής του. Επίσης, γίνεται αναφορά στα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου
Θεράποντος, ενός από τους ωραιότερους αρχιτεκτονικά ναούς της Ορθοδοξίας.
Παράλληλα, στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αξιοσημείωτη συμβολή
του Μητροπολίτη στην ανάπτυξη του πολιτισμού, τη δημιουργία των διαφόρων
πολιτιστικών κτιρίων και τις πρωτοβουλίες του για την ίδρυση Εφετείου στο νησί.
Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στις κυριότερες επίσημες επισκέψεις στη Λέσβο κατά την
διάρκεια της ποιμαντορίας του.
Τέλος, το κεφάλαιο Δ΄ αναφέρεται στην κοίμηση του Ιεράρχη αλλά και
στη γενικότερη αναγνώριση της πολυσχιδούς προσωπικότητας του. Το 1959, ένα έτος
μετά την εκδημία του, ο Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων της Λέσβου,
αναγνωρίζοντας την προσφορά του, τον ανακήρυξε Μέγα Ευεργέτη του νησιού.
Στον επίλογο παρουσιάζονται συνοπτικά τα συμπεράσματα της έρευνας.

15
 Μέρος Πρώτο

Ιστορικά στοιχεία της εποχής του Ιακώβου και η δράση του στη Μητρόπολη
Σμύρνης

16
Κεφάλαιο Α΄

Γενικό ιστορικό πλαίσιο

1) Από την Αυτοκρατορία των millet στον σχηματισμό και στη λειτουργία των
εθνικών κρατών

α. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η δημιουργία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συντελέστηκε στα τέλη του

13ου και τις αρχές του 14ου αι., και περιελάμβανε κυρίως τη βορειοδυτική πλευρά
της μικρασιατικής χερσονήσου. Τα εδάφη αυτά αποτελούσαν για περισσότερα από
χίλια χρόνια μέρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, διαδόχου της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη.
Η επεκτατική πολιτική που χαρακτήρισε το Οθωμανικό κράτος κατά τα έτη
1300-1683 οδήγησε στη μετατροπή του από μία απλή ηγεμονία σε μία αυτοκρατορία
με μεγάλες εδαφικές εκτάσεις και ισχυρή δύναμη4. Φυσικό επακόλουθο αυτής της
πολιτικής ήταν η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, της πόλης που μεταξύ άλλων
αποτελούσε τότε τον πιο σημαντικό σταθμό ανάπτυξης και εμπορίου. Η άλωση της
Πόλης έγινε στα χρόνια της βασιλείας του Μωάμεθ Β΄5.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ισχυροποιήθηκε χάρη στον «οθωμανικό
πολιτισμό»6 που δημιουργήθηκε στο εσωτερικό της από τη συγκατοίκηση όλων των
διαφορετικών εθνοτήτων κάτω από την σκέπη ενός και μόνο προσώπου, του
σουλτάνου. Η περίοδος της Αυτοκρατορίας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (1520-
1566) αποτελεί την πιο λαμπρή περίοδο για το οθωμανικό διοικητικό σύστημα7. Ο
μόνος τρόπος διαχωρισμού και κατοχής της συλλογικής ταυτότητας στο εσωτερικό
της Αυτοκρατορίας ήταν ο θρησκευτικός προσδιορισμός και όχι ο εθνικός. Οι

4
Daniel Goffman, H Oθωμανική Αυτοκρατορία και η πρώιμη νεότερη Ευρώπη. Μια νέα ιστορική
προσέγγιση, Μαίρη Κερκοπούλου (επιμ.), μτφρ. Αγάπιος Σωτήρης, εκδ. ΕΝΑΛΙΟΣ, Αθήνα 2007, σ.
71 κ.ε.
5
Georges Castellan, H Ιστορία των Βαλκανίων (14ος – 20ός αι.), μτφρ. Βασιλική Αλιφέρη, εκδ.
ΓΚΟΒΟΤΣΗΣ, Αθήνα 1991, σσ. 114-121.
6
Κώστας Σταματόπουλος, Μάθημα Βαλκανικής Ιστορίαςː Από την Βυζαντινή και την Οθωμανική
οικουμένη στον σχηματισμό και στη λειτουργία των εθνικών κρατών, εκδ. ΔΟΜΟΣ, Αθήνα 1995, σ. 28.
7
G. Castellan, ό.π., σσ. 134-146.

17
θρησκευτικές κοινότητες ή αλλιώς μιλλέτ (millet)8 αποτελούσαν το κεντρικό
σύστημα οργάνωσης που ήταν αναγνωρισμένο από το κράτος. Στα μιλλέτ9
οργανώθηκαν οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι του σουλτάνου10. Οι ορθόδοξοι υπήκοοι
ήταν γνωστοί με τον όρο «Rum» που προερχόταν από το ελληνικό «Ρωμαίος-
Ρωμιός» που είχε τις ιστορικές του βάσεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Με τον όρο
«Rum» προσφωνούνταν όλοι οι ορθόδοξοι και όχι μόνο οι Έλληνες11.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο διότι παρείχε το
αναγκαίο ορθόδοξο φρόνημα που χρειαζόταν για να εμψυχώσει τους ορθόδοξους
πληθυσμούς12, διατηρώντας κοινό το αίσθημα ότι οι χριστιανοί είναι διαφορετικοί
από τους μουσουλμάνους και ότι τα εδάφη αυτά είναι ιδιοκτησία των χριστιανών
από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία που καταπατούνται από τους μουσουλμάνους13.
Μέσα από τα θρησκευτικά κείμενα και τις λαϊκές δοξασίες εξιστορούνταν οι αγώνες
διαφόρων εθνομαρτύρων, ηρώων και αγίων που για την επικράτηση και την διάδοση
του χριστιανισμού έναντι του Ισλάμ έχαναν την ζωή τους. Το Πατριαρχείο κατείχε
τον σημαντικό ρόλο της εκπαίδευσης με στόχο να προωθεί τις ιδέες του
χριστιανισμού, να αυξάνεται ο αριθμός των χριστιανών υπηκόων στο εσωτερικό της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να διατηρούνται ενωμένοι οι ομόθρησκοι14. Όπως
παρατηρεί ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης η Ορθόδοξη Εκκλησία꞉
«…συνέβαλε στὴ διατήρηση τῆς χριστιανικῆς συλλογικῆς ταυτότητας ὑπὸ τὴν
ὀθωμανικὴ ἐξουσία, καθώς θεσμοποίησε καὶ διασφάλισε τὴ διάκριση τῶν χριστιανῶν
ὑπηκόων ἀπὸ τοὺς μουσουλμάνους δυνάστες τους»15.
Παρά το γεγονός, ωστόσο, ότι υπήρχε θρησκευτική ομοιογένεια στους
κόλπους των ορθοδόξων χριστιανών, δεν υπήρχε και γλωσσική. Δεν μιλούσαν όλοι οι

8
Για τον όρο μιλλέτ βλ. Σία Aναγνωστοπούλου, «Οι όροι μιλλέτ, γένος, οικουμενικότητα,
αλυτρωτισμός στην ελληνική ιστοριογραφία», στο꞉ Πασχάλης Κιτρομηλίδης- Τριαντάφυλλος
Σκλαβενίτης (επιμ.), Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, Δ΄ Διεθνές
Συνέδριο Ιστορίας, Πρακτικά, τόμ. Β΄, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών,
Αθήνα 2004, σσ. 657-676
9
Τα μιλλέτ ήταν 3꞉ το ορθόδοξο, το αρμενικό και το εβραϊκό.
10
Αndré Gerolymatos, Συγκρούσεις στα Βαλκάνια. Κατάκτηση, επανάσταση και αναδιανομή από την
οθωμανική εποχή έως τον 21ο αιώνα, μτφρ. Σοφία Σκουλικάρη, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2008, σ. 146.
11
Βλ. Ιωάννης Ρωμανίδης, Ρωμηοσύνη-Ρωμανία-Ρούμελη, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 32002.
12
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Εκκλησία-Γένος-
Ελληνισμός, εκδ. «ΤΕΡΤΙΟΣ», Κατερίνη 1993, σ. 10.
13
Stevan Pavlowitch, Ιστορία των Βαλκανίων 1804-1945, Κώστας Σκορδύλης (επιμ.), μτφρ.
Λουκιανός Χασιώτης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 56.
14
Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησηςː Ο ελληνικός
κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 86 κ.ε.
15
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «“Νοερές κοινότητες” και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα
Βαλκάνια», στο꞉ Θάνος Βερεμής (επιμ.), Εθνική Ταυτότητα και Εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, μτφρ.
Γιάννης Στεφανίδης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997, σ. 105.

18
χριστιανοί την ίδια γλώσσα, υπήρχαν διάφοροι διάλεκτοι, αλβανικά, σλάβικα,
ελληνικά κλπ. Ο ορθόδοξος πληθυσμός των Βαλκανίων είχε καταφέρει να συμβιώνει,
παρά τον σκόπελο της διαφορετικής γλώσσας, χάρη σε τρεις σημαντικούς
παράγοντες, την κοινή θρησκεία, το υψηλό επίπεδο μόρφωσης και την ενασχόληση
με το εμπόριο16. Xρειάζεται πάντως να επισημανθεί ότι η ελληνική γλώσσα
κυριαρχούσε μέσα στο ορθόδοξο μιλλέτ με φυσικό αποτέλεσμα όποιος επιθυμούσε
να ανέλθει στην ιεραρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου να είναι άριστος γνώστης
της17.
Η αίγλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ωστόσο δεν μπόρεσε να παραμείνει
αλώβητη με την πάροδο του χρόνου και ούτε ανεπηρέαστη από τις εξελίξεις των
αιώνων που ακολούθησαν. Από τον 18ο αιώνα και μετά ξεκίνησε η αρχή του τέλους.
Την περίοδο του σουλτάνου Σελίμ Γ΄ (1789-1808), έγιναν πολλές προσπάθειες
μεταρρύθμισης και εξυγίανσης του νοσογόνου διοικητικού συστήματος. Γενικότερα
είχε αρχίσει να επικρατεί ένα χάος και μία αδυναμία οργάνωσης και συντονισμού σε
όλες τις κρατικές δομές18.
Επιπλέον, οι συχνές αλλά άκαρπες τοπικές εξεγέρσεις έναντι των
οθωμανικών στρατευμάτων συσσώρευσαν ένα γενικευμένο αίσθημα επανάστασης
και μια εσωτερική ανάγκη αποτίναξης του οθωμανικού ζυγού με απώτερο σκοπό την
ένωση των ομοεθνών λαών19. Η τουρκική αστική τάξη ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη
σε αντιδιαστολή με την ελληνική αστική τάξη η οποία ασχολείτο κυρίως με το
εμπόριο και κυριαρχούσε στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης, της
Σμύρνης και της Αντιόχειας. Η άρχουσα ελληνική αστική τάξη αποτελούνταν από
τους φαναριώτες, τους κοτζαμπάσηδες που ήταν οι προύχοντες της ελληνικής
υπαίθρου, από τους καπεταναίους και από τους εμποροκαραβοκυραίους20.
Δημιουργήθηκε έτσι ένα ευνοϊκό έδαφος για την προετοιμασία της επανάστασης
ενάντια στην κεντρική εξουσία. Οι διανοούμενοι της εποχής έπαιξαν πολύ σημαντικό
ρόλο στην έκβαση της επανάστασης διότι μπόλιαζαν με τις ιδέες του διαφωτισμού

16
Paschalis Kitromilides, «Orthodox culture and collective identity in the Ottoman Balkans during the
eighteenth century», An orthodox commonwealth. Symbolic legacies and cultural encounters in
southeastern Europe, Variorum Collected Studies Series, Aldershot꞉ Ashgate 2007, p. 135.
17
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Εκκλησία Εθναρχούσα
και Εθνική: Μέσα από την Σύναξη των Πρεσβυτέρων και τον Ιερό Σύνδεσμο της Εκκλησίας της Ελλάδας
(1870-1922), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 22007, σ. 33.
18
Δημήτρης Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, εκδ. Βιβλιοπωλείον της
Εστίας, Αθήνα 42003, σσ. 236-237.
19
S. Pavlowitch, ό.π., σ. 39.
20
Δ. Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, ό.π., σσ. 204, 211-213.

19
τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας21. Η συνέπεια της ιδεολογικής αυτής
ανατροπής ήταν η διάλυση των τότε Αυτοκρατοριών, της Οθωμανικής και της
Αψβουργικής, τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα22.
Η μεταφορά του εμπορίου προς την Βαλκανική ύπαιθρο, μέσω των επιμέρους
συμφωνιών με τα άλλα κράτη αλλά και με την κάθοδο της Ρωσίας στη περιοχή της
Μαύρης θάλασσας, επέφερε την οικονομική ανάκαμψη στις ορθόδοξες εμπορικές
τάξεις. Σε συνδυασμό με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και την αδυναμία του
οθωμανικού κράτους να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές εξεγέρσεις, δόθηκε το έναυσμα
για το ξέσπασμα των επαναστάσεων23.
Η ελληνική επανάσταση το 1821 έλαβε χώρα στα εδάφη της Πελοποννήσου,
της Ρούμελης και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, εκεί που ζούσαν και ευημερούσαν
οι Φαναριώτες, μία ομάδα που η δράση της συνετέλεσε ουσιαστικά στον αγώνα και
είχε διαποτιστεί σε μεγάλο βαθμό από τις αντιλήψεις της γαλλικής επανάστασης. Το
Φανάρι ήταν μία νότια συνοικία στα παράλια του Κεράτιου κόλπου όπου το
Οικουμενικό Πατριαρχείο εγκαταστάθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα και
ακολούθησαν ύστερα και οι αρχοντικές οικογένειες της μεταβυζαντινής κοινωνίας
καθώς και έμποροι και επαγγελματίες από άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας24.
Οι κάτοικοι του Φαναριού, οι Φαναριώτες, αποτέλεσαν μέρος της τοπικής ελίτ
της περιοχής και η ενασχόληση τους με τις τέχνες, τα γράμματα και το εμπόριο τους
απέφερε σημαντικά πλούτη, ενώ ταυτόχρονα κατείχαν σημαντικές διοικητικές θέσεις
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όπως αυτή του δραγουμάνου του στόλου.
Αποτελούσαν ουσιαστικά την ορθόδοξη αριστοκρατία της εποχής και τους
τελευταίους συνεχιστές της βυζαντινής πολιτικής25. Κατάφεραν μέσω της μόρφωσης
τους και των κοινωνικών δεξιοτήτων τους να διεισδύσουν στις υπηρεσίες της Υψηλής
Πύλης και να αποτελέσουν την ιθύνουσα τάξη των ορθοδόξων της
Κωνσταντινούπολης μετέχοντας ενεργά στα ζητήματα της Εκκλησίας26. Η
επανίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που θα περιελάμβανε όλους τους

21
Α. Gerolymatos, ό.π., σ. 200.
22
Ε. Hobsbawm, Η Εποχή των Αυτοκρατοριών 1875-1914, μτφρ. Κωστούλα Σκλαβενίτη, εκδ.
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 22012, σσ. 223-256.
23
Δημήτρης Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, εκδ. Βιβλιοπωλείον
της «Εστίας», Αθήνα 31998, σσ. 55-57.
24
Δ. Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, ό.π., σ. 150.
25
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2009, σ. 39.
26
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, ό.π., σ. 15.

20
ορθόδοξους πληθυσμούς ακόμα και τους μη ελληνόφωνους κάτω από την σκέπη του
Πατριαρχείου ήταν ένα από τα πολυπόθητα οράματά τους27.
Ένας ακόμα σημαντικός παράγοντας που επηρέασε την έκβαση της ελληνικής
επανάστασης ήταν οι Έλληνες που κατοικούσαν στη Ρωσία. Γενικότερα, ως
ομόθρησκο γένος οι Έλληνες στηρίχθηκαν πολύ στη βοήθεια της Ρωσίας για την
συνέχιση του αγώνα τόσο σε στρατιωτικό όσο και σε οικονομικό βαθμό και γι’ αυτό
εξάλλου δέχτηκαν ως αρχηγό τους για να τους οδηγήσει στη μάχη τον Αλέξανδρο
Υψηλάντη, έναν Ρώσο υπήκοο. Η ελληνική επανάσταση αμφιταλαντευόταν ανάμεσα
στη δημιουργία ενός καθαρά ελληνικού εθνικού κράτους σύμφωνα με τα δυτικά
πρότυπα ή στην αναγέννηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στη συνέχισή της
υπό την σκέπη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αυτός είναι ο λεγόμενος
«ιδεολογικός διπολισμός»28.
Ο Ρήγας Βελεστινλής29 ήταν ο κύριος εκφραστής των ιδεών του γαλλικού
διαφωτισμού, όραμα του ήταν η συγκρότηση μίας φιλελεύθερης και δημοκρατικής
πολιτείας με το όνομα «Ελληνική Δημοκρατία» που θα εμπερίκλειε στο εσωτερικό
της όλα τα έθνη των Βαλκανίων. Ο ίδιος είχε διακηρύξει τον 18ο αιώνα «εἴμεθα ὅλοι
ἀδελφοί»30. Στο νέο αυτό πολυεθνικό κράτος, που οραματίστηκε ο Βελεστινλής,
κυβερνήτης δε θα είναι ο σουλτάνος, αλλά ο «αὐτοκράτωρ λαός»31.
Κυρίαρχη ιδέα της Γαλλικής Επανάστασης ήταν η αντιπαραβολή του έθνους
ως μέσου απελευθέρωσης από την τυραννία και την καταπίεση των ηγεμόνων32. Οι
πρώτοι υποστηρικτές των ιδεών του Διαφωτισμού συγκεντρώθηκαν σε οργανώσεις,
όπως η Φιλική Εταιρεία το 1814, για να μπορέσουν να γίνουν οι ίδιοι δημιουργοί της
δικής τους ιστορίας και όχι απλά θεατές33.
Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά το δεύτερο ήμισυ του
18ου αιώνα δημιουργεί το λεγόμενο Ανατολικό ζήτημα34, το οποίο αφορά στη
γενικευμένη του θεώρηση την πολιτισμική σύγκρουση μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

27
Α. Gerolymatos, ό.π., σ. 230, 241.
28
Ι. Χασιώτης, ό.π., σ. 179.
29
Σχετικά με τον Ρήγα Βελεστινλή βλ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και
πράξη, Αθήνα 1998.
30
Δ. Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 57.
31
Κ. Σταματόπουλος, ό.π., σ. 42.
32
S. Pavlowitch, ό.π., σ. 43.
33
Α. Gerolymatos, ό.π., σ. 231.
34
Ό.π., σ. 268. Βλ. και Έλλη Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής: Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992, σ. 26.

21
 Η διευθέτηση της παρακμής είχε δύο διόδους αντιμετώπισης꞉ είτε τη
διατήρηση της ακεραιότητας της Αυτοκρατορίας είτε τον διαμελισμό της σε μικρά
ανεξάρτητα έθνη υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Η σύγκρουση αυτή
δεν οφείλεται μόνο στη διαμάχη μεταξύ ισλαμισμού και χριστιανισμού αλλά στην
προσπάθεια διεκδίκησης της κυριαρχίας σε μία περιοχή με τεράστιες εμπορικές και
γεωστρατηγικές δυνατότητες, όπως αυτή της νοτιοανατολικής Μεσογείου35. Η
Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή τον Ιούλιο του 1774 επέτρεψε την ρωσική
επέμβαση στην Κριμαία και στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας36.

β. Η Μεγάλη Ιδέα κινητήριος μοχλός για τη δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδας των
2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών
Η ελληνική επανάσταση έφερε στο προσκήνιο την έννοια της Μεγάλης
Ιδέας χωρίς ωστόσο να εκριζωθούν εντελώς οι αντιλήψεις για μια μεταβυζαντινή
αυτοκρατορία με οικουμενικά ιδανικά. Η φράση «Μεγάλη Ιδέα» χρησιμοποιήθηκε
για πρώτη φορά από τον ηγέτη του γαλλικού κόμματος Ιωάννη Κωλέττη37 σε ομιλία
του στην εθνική συνέλευση στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1844. Επηρεασμένος και
εκείνος από τη Γαλλική Επανάσταση και τον Γαλλικό Διαφωτισμό, προσανατολίζεται
σε ένα πλαίσιο σαφώς δυτικό για την εξέλιξη του κράτους. Για ορισμένους
ιστορικούς η χρήση του όρου «Μεγάλη Ιδέα» από τον Κωλέττη αφορούσε καθαρά τη
μεταλαμπάδευση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή, δηλαδή είχε την
έννοια του χρέους των πολιτισμένων ορθοδόξων Ελλήνων να φέρουν το φως του
πολιτισμού και να δυτικοποιήσουν την Ανατολή38. Δεν υφέρπει κανενός είδους
στοιχείο αλυτρωτισμού στον λόγο του και στο περιεχόμενο της ιδέας, παρόλο που
στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως σημαία για τη συνένωση των αλύτρωτων
πληθυσμών σε μία πατρίδα, την Ελλάδα39.

35
Δ. Κιτσίκης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1280-1924, ό.π., σ. 212.
36
Ό.π.
37
«…κάποτε, με τη φιλική Εταιρεία και την Επανάσταση, ορκιστήκαμε να δώσουμε και τη ζωή μας
ακόμη, προκειμένου να απελευθερωθούν όλοι οι Έλληνες· αυτό δεν το επιτύχαμε παρά μόνον μερικώς
και τίθεται τώρα εμπρός ένα άλλο καθήκον, να μεταδώσουμε το δυτικό πολιτισμό στην Ανατολή-αυτό
αφορά όχι πια την απελευθέρωση αφού η “Ελλάς” με την πτώση της (κατάκτηση από τους Οθωμανούς)
εφώτισε τη Δύση, με την αναγέννησή της “προώρισται” να φωτίσει την Ανατολή· το πρώτο το έκαναν οι
προπάτορές μας, το δεύτερο “είναι εις ημάς ανατεθημένον”. Αυτή είναι η Μεγάλη Ιδέα, “η μεγάλη της
πατρίδος ιδέα”», βλ. Βασίλης Κρεμμυδάς, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός εθνικού
ιδεολογήματος, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2009, σ. 28.
38
Ό.π., σ. 25. Βλ. και Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800ː Το έθνος, η πολιτεία
και η κοινωνία των Ελλήνων, τεύχος Α΄, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 91 κ.ε.
39
Β. Κρεμμυδάς, ό.π., σ. 28.

22
 Χρειάζεται πάντως να επισημανθεί ότι ο Ηπειρώτης πολιτικός
χρησιμοποίησε τον όρο «Μεγάλη Ιδέα» στο πλαίσιο της συζήτησης στην
εθνοσυνέλευση για την ιθαγένεια των Ελλήνων πολιτών40. Η χρησιμοποίηση του
όρου έγινε πάνω στο πεδίο μιας διαλεκτικής σύγκρουσης που πήγαζε από τη διάκριση
των πολιτών σε αυτόχθονες και ετερόχθονες41. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ο Κωλέττης ως ετερόχθων «…ἦταν φυσικὸ νὰ ἐπικαλεστεῖ
τὴ μεγάλη ἰδέα τῆς ἑνότητας ὁλόκληρου τοῦ ἔθνους, ποὺ ἐκτεινόταν πολὺ πέρα ἀπὸ τὰ
σύνορα τοῦ μικροῦ βασιλείου, γιὰ νὰ ὑποστηρίξει τὴν ἰσότητα πολιτικῶν δικαιωμάτων
γιὰ ὅλους τούς πολίτες, ἄσχετα μὲ τὸν τόπο γέννησής τους»42.
Η Μεγάλη Ιδέα του Κωλέττη συμφωνούσε σε ένα μέρος με τον Ρήγα ως
προς την εδαφική έκταση που θα καταλάμβανε η Μεγάλη Ελλάδα που θα
περιελάμβανε τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με την διαφορά όμως της
σύστασης. Για τον Ρήγα, δεν θα εξαλείφονταν οι υπόλοιπες εθνότητες, αλλά θα
συνυπήρχαν ειρηνικά κάτω από την εξουσία της Ελληνικής Δημοκρατίας. Αντιθέτως,
ο Κωλέττης οραματιζόταν ένα καθαρά ελληνικό κράτος χωρίς άλλες εθνότητες στο
εσωτερικό του, σύμφωνα με το δυτικό πρότυπο της Γαλλίας43.
Ο Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου Ανδρέας
αναφέρει ότι ο Κωλέττης στο λόγο του «ἐκφράζει μία πραγματικότητα πού ἀποτελοῦσε
τούς ὁραματισμούς τῶν λαϊκῶν κυρίως δυνάμεων, οἱ ὁποῖες ἦταν σταθερά
προσηλωμένες στό ὅραμα τῆς Μεγάλης Ἰδέας. Κατά τή διάρκεια τῆς ὀθωμανικῆς
κυριαρχίας τό Γένος ἀντιστέκεται καί μέχρι τόν 19ο αἰώνα ἔχει ἰδεολογική συνοχή καί
συγκεκριμένη προοπτική πού ἦταν ἡ ἀνασύσταση τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς
Κωνσταντινούπολης»44.
Το περιεχόμενο της Μεγάλης Ιδέας σφυρηλατήθηκε από τον διανοούμενο
Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, σαφώς
επηρεασμένο από τις ιδέες του γαλλικού διαφωτισμού και της δυτικής νοοτροπίας. Η
περίοδος του Βυζαντίου ήταν για τον ίδιο ότι ο Μεσαίωνας για τη Δύση, δηλαδή μία
περίοδος σκοταδισμού που έπρεπε να αποτιναχτεί από την ιστορική συνέχεια του

40
Αθανάσιος Καραθανάσης, Η τρίσημη ενότητα του ελληνισμού: Αρχαιότητα-Βυζάντιο-Νέος
Ελληνισμός, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 21991, σ. 42.
41
Ό.π.
42
Π. Κιτρομηλίδης, «“Νοερές κοινότητες” και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνια»,
ό.π., σ. 82.
43
Δ. Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 137 κ.ε.
44
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Μικρά Ασία.
Προσφυγικά Ατελεύτητα, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 30.

23
ελληνικού έθνους. Για τον Κοραή, οι πρόγονοι των Ελλήνων ήταν οι αρχαίοι
Έλληνες και σύμφωνα με εκείνο το πρότυπο έπρεπε να δημιουργηθεί το ελληνικό
κράτος, ώστε να μπορεί να εισχωρήσει στον δυτικό πολιτισμό45.
Ο Αθανάσιος Σουλιώτης- Νικολαΐδης, φίλος του Ίωνα Δραγούμη, δεν
συμφωνούσε ούτε με τις αντιλήψεις του Ρήγα για μία συνεργασία Ελλήνων-Τούρκων
σε μία κοινή αυτοκρατορία, αλλά ούτε και με τη θεώρηση της Μεγάλης Ιδέας που
οραματιζόταν την Μεγάλη Ελλάδα με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Ο
Σουλιώτης, εξάλλου, πίστευε στη δημιουργία μιας συνομοσπονδίας, δηλαδή στην
ύπαρξη πολλών μικρών εθνών που θα συγκεντρώνονται κάτω από μία κεντρική
εξουσία, προστατεύοντας με αυτόν τον τρόπο τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες της
περιοχής της Μεσογείου. Η ισότητα των Ελλήνων με τους Τούρκους ίσχυε
ουσιαστικά μόνο με την προοπτική ότι οι πρώτοι θα κυβερνούν και σιγά σιγά θα
αφομοιώσουν στους κόλπους τους τελευταίους. Από το 1908 έως το 1912 ο
Σουλιώτης ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη τη μυστική «Οργάνωση
Κωνσταντινουπόλεως»46, με την οποία διέδιδε τις ιδέες του και συνεργαζόταν με
Έλληνες οι οποίοι ήταν υψηλά στελέχη στην οθωμανική Βουλή αλλά και με το
Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και με την κυβέρνηση Αθηνών.
Ο αλυτρωτικός ενθουσιασμός για την «Μεγάλη Ιδέα» εκδηλώθηκε από
μεγάλη μερίδα του πνευματικού κόσμου και των διανοουμένων με άρθρα και
ποιήματα για την ανακατάληψη ακόμα και της Κωνσταντινούπολης «πάλι με χρόνους
με καιρούς πάλι δικιά μας θα’ ναι», διαμορφώνοντας την κοινή εθνική συνείδηση και
τη δημόσια κοινή γνώμη47. Η συγγραφή του πολύτομου έργου του Κωνσταντίνου
Παπαρρηγόπουλου Ιστορία του ελληνικού έθνους, δημιουργεί μία συνέχεια στην
ιστορία του ελληνισμού από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο μέχρι τους νεώτερους
χρόνους, ισχυροποιώντας την έννοια της «Μεγάλης Ιδέας». Μετά την προσάρτηση
των Επτανήσων το 1864 η Μεγάλη Ιδέα παίρνει διαφορετική μορφή, μετατρέπεται
σε αίτημα για ανάπτυξη και πρόοδο. Τα όρια της ελληνικής επικράτειας πρέπει να
επεκταθούν και αυτό συνεπάγεται πολεμική σύγκρουση με τη διαμεσολάβηση, όμως,
των μεγάλων δυνάμεων48. Την ίδια περίοδο αναδύονται στην επιφάνεια και οι
Μεγάλες Ιδέες των υπόλοιπων βαλκανικών λαών στις οποίες υφέρπει το αλυτρωτικό

45
Αναλυτικά για τον Αδαμάντιο Κοραή βλ. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ό.π., σ.
252 κ.ε.
46
Δ. Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, ό.π., σσ. 104-115.
47
Β. Κρεμμυδάς, ό.π., σ. 39.
48
Ό.π., σ. 69 κ.ε..

24
στοιχείο, χωρίς να καταφέρουν όμως να ενοποιηθούν όλες μαζί ενάντια στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο πιο αντιπροσωπευτικός εκφραστής της Μεγάλης Ιδέας υπήρξε ο
Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Έλληνας πολιτικός υπήρξε ο δημιουργός της Μεγάλης
Ελλάδας των 2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών. Ο Βενιζέλος με τη συνθήκη των
Σεβρών, που εύστοχα από πολλούς Ιστορικούς χαρακτηρίστηκε εύθραυστη όσο και
οι πορσελάνες των Σεβρών, έκανε πραγματικότητα τους πόθους και τα οράματα του
αναγεννημένου Ελληνικού Βασιλείου που επιδίωκε να ενώσει κάτω από την
«ομπρέλα» του όλους τους αλύτρωτους ελληνικούς πληθυσμούς49. Ο ίδιος ο
Βενιζέλος δήλωνε꞉ «Ἡ Ἑλλάς δέν πηγαίνει ἐκεῖ ὅπου τῆς λείπει ἡ ἐθνολογική
βάσις»50.
Εν τέλει, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, κατά την διάρκεια της γέννησης
και ανάπτυξης της ιδεολογίας της Μεγάλης Ιδέας, αυτή δεν κατάφερε να ευημερήσει
ούτε να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές. Επιπλέον, σε όλη την διάρκεια της ύπαρξής
της, δεν μπόρεσε να ενταχθεί σε κάποια σαφή κοινωνική ή ταξική βάση
μετατρεπόμενη σε υποχείριο των ελίτ και του Τύπου για να μπορεί να πιέζει την
εκάστοτε πολιτική εξουσία51.

γ. Εκκλησία εθναρχούσα και εθνική

Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το Οικουμενικό Πατριαρχείο
κλήθηκε να επιτελέσει ένα πολύ σημαντικό έργο. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν ο
μοναδικός θεσμός που κατάφερε να παραμείνει αλώβητος στη νέα πολιτική τάξη
πραγμάτων που δημιουργήθηκε, με αποτέλεσμα να επιφορτιστεί με το έργο της
διασφάλισης και της προστασίας του ορθόδοξου φρονήματος του Γένους στα χρόνια
της οθωμανικής κυριαρχίας52. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης αντίστοιχα μετατρέπεται
σε εθνάρχη και πολιτικό αρχηγό όλων των ορθοδόξων της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης μετά την Άλωση, Γεννάδιος
Σχολάριος, ανακηρύχθηκε από τον πορθητή Γενάρχης των Ρωμιών (millet basi)53. Η

49
Δ. Κιτσίκης, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 193.
50
Ό.π., σ. 203.
51
Β. Κρεμμυδάς, ό.π., σσ. 113-116.
52
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία- Γένος- Ελληνισμός, ό.π., σ.10.
53
Διονύσιος Βαλαής, Εκκλησιαστική Ιστορία, ζητήματα β΄ Χιλιετίας, Θεσσαλονίκη 22015, σσ. 248-253.
Βλ. επίσης Σταύρος Ανεστίδης, «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπό Οθωμανική Κυριαρχία, 1453-1923ː
Ιστορικές προϋποθέσεις και όροι για την ανάδειξη, εδραίωση και ανάσχεση της εθναρχούσας Μεγάλης
Εκκλησίας», στο꞉ Η Ιστορία της Μικράς Ασίας: Οθωμανική Κυριαρχία, τόμ. Δ΄, Ειδική έκδοση για την
Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2011, σσ. 81-82.

25
επίσημη γλώσσα του Πατριαρχείου ήταν η ελληνική, ενώ ταυτόχρονα
χρησιμοποιούσε το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο και η έδρα του ήταν στην
Κωνσταντινούπολη, μία πόλη με ιδιαίτερη σημασία για την ορθοδοξία. Το Κοράνι
επέτρεπε τη συγκέντρωση των ορθοδόξων κάτω από τη σκέπη του Πατριαρχείου
(millet) υπό την προϋπόθεση ότι κατέβαλαν τον ανάλογο φόρο (χαράτσι), για λόγους
εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής54. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ως εθνάρχης
των Ρωμιών, ήταν υπόλογος απέναντι στον Σουλτάνο για το ορθόδοξο ποίμνιό του55.
Κατά τον 18ο αιώνα το Πατριαρχείο συνέβαλε ουσιαστικά στην εξάπλωση της
ελληνικής εκπαίδευσης και των ελληνικών γραμμάτων, ιδρύοντας πολλά ελληνικά
σχολεία αλλά και ιερατικές σχολές56.
Η προσήλωση του ορθόδοξου πληθυσμού στο Ορθόδοξο Πατριαρχείο
δικαιολογείται, διότι το τελευταίο ήταν το μοναδικό στήριγμα του λαού τόσο ως
παράγοντας συνένωσης και συνέχισης της παράδοσης όσο και ως ένα δημόσιο
όργανο που προσέφερε σημαντική οικονομική βοήθεια στο ποίμνιό του. Ενώ για τους
Οθωμανούς το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήταν απλά ένας διοικητικός μηχανισμός με
τον οποίο μπορούσαν να οργανωθούν οι ορθόδοξοι μέσα στην Αυτοκρατορία, για
τους ορθόδοξους ήταν ο ανώτατος εκπρόσωπός τους απέναντι στην Υψηλή Πύλη.
Στις περιόδους της προσπάθειας ισλαμοποίησης των υπηκόων της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατάφερε να προστατέψει σθεναρά την
πίστη και την ορθοδοξία των Ρωμιών. Η δύναμη της ορθοδοξίας ενισχύθηκε αρκετά
μετά από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και την προστασία από την
Ρωσία των ορθοδόξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας57.
Το 1830 με τη συνθήκη του Λονδίνου ιδρύθηκε το Ελληνικό Κράτος. Η
ιδεολογία του ελληνισμού δέχτηκε μία καθοριστική αλλαγή την περίοδο εκείνη.
Πλέον συνυπήρχαν δύο πόλοι η Κωνσταντινούπολη και η πρωτεύουσα του νέου
εθνικού κέντρου, η Αθήνα58. Τα δύο αυτά κέντρα σηματοδοτούσαν την πορεία
αλλαγής «τοῦ ἱστορικοῦ ρόλου τοῦ ἑλληνισμοῦ καί τῆς ἰδεολογίας του, ἀπό τόν

54
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία- Γένος -Ελληνισμός, ό.π., σ.10.
55
Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800ː Η διαμόρφωση και η άσκηση της εθνικής
πολιτικής, τεύχος Β΄, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 21.
56
Charles Frazee, Ορθόδοξος Εκκλησία και ελληνική ανεξαρτησία 1821-1852, μτφρ. Ιωσήφ Ροηλίδης,
εκδ. ΔΟΜΟΣ, Αθήνα 1987, σσ. 20-21.
57
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, ό.π., σ. 16.
58
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», στο: Δ. Τσαούσης (επιμ.),
Ελληνισμός Ελληνικότητa: Ιδεολογικοί και Βιωματικοί Άξονες της Νεοελληνικής Κοινωνίας, Σειρά
Ελληνική Κοινωνία 1, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Ι. Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ Α.Ε., Αθήνα 1983,
σ. 148.

26
οἰκουμενισμό τῶν πολυεθνικῶν θεοκρατικῶν αὐτοκρατοριῶν στήν ἐθνική
ἀποκλειστικότητα τοῦ νεότερου εὐρωπαϊκοῦ ἔθνους-κράτους»59.
Το ελλαδικό αυτοκέφαλο του 1833 υπήρξε «ἀποτέλεσμα τῶν ἰδεολογικῶν
κατευθύνσεων τοῦ νεοελληνικοῦ κρατιδίου»60. Στις 15 Μαρτίου 1833 συστάθηκε με
Βασιλικό Διάταγμα μία εκκλησιαστική επιτροπή για να αποφασίσει αν η εθνική
Εκκλησία της Ελλάδος θα παρέμενε ανεξάρτητη ή όχι από το Πατριαρχείο της
Κωνσταντινούπολης61.
Πρώτος ο Αδαμάντιος Κοραής αναφέρεται σε μία αυτοκέφαλη Εκκλησία της
Ελλάδος, σαφώς επηρεασμένος από τη γαλλική επιρροή, άποψη με την οποία
συμφωνεί η πλειοψηφία της εκκλησιαστικής επιτροπής62. Επικεφαλής της
εκκλησιαστικής διαμόρφωσης της Ελλάδας ήταν ο αντιβασιλέας Μάουερ, Γερμανός
στην υπηκοότητα, ο οποίος είχε σαν πρότυπο την κατάσταση που επικρατούσε στην
πατρίδα του, σε συνεργασία με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, ο οποίος και συνέταξε όλο
το κείμενο του καταστατικού της Εκκλησίας63. Η απόφασή τους στηριζόταν σε δύο
σημαντικά για την εποχή επιχειρήματα. Πρώτον, το ελληνικό κράτος ύστερα από
πολλούς αγώνες και θυσίες κατάφερε να απαλλαγεί από τον οθωμανικό ζυγό και να
δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο κράτος. Το να στηρίζεται, λοιπόν, η Εκκλησία στο
Οικουμενικό Πατριαρχείο, στο οποίο ο Πατριάρχης είναι τοποθετημένος από τον ίδιο
τον σουλτάνο και πληρώνει φόρο σε αυτόν και υπακούει στους κανόνες του έμοιαζε
σχήμα οξύμωρο. Η Ελλάδα προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της και να απαλλαγεί
ριζικά από την οθωμανική υποταγή, πράγμα που δεν θα ήταν εφικτό με μία
αλληλεξάρτηση μέσω του Πατριαρχείου. Δεύτερον, οι μεγάλες δυνάμεις ήταν
πάντοτε παρούσες και περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για την προώθηση των
συμφερόντων τους. Η Ρωσία και τα επεκτατικά της σχέδια σε βάρος των Οθωμανών
μπορούσαν να αποβούν μοιραία για μία νεοσύστατη χώρα, όπως η Ελλάδα. Ο τσάρος
θα μπορούσε πολύ εύκολα να χρησιμοποιήσει τον διορισμό του Πατριάρχη ως μέσο
ελέγχου της ελληνικής Εκκλησίας και συνακόλουθα, του ελληνικού κράτους. Ο
μόνος τρόπος, λοιπόν, για να παραμείνει η Ελλάδα ανεξάρτητη ήταν μια αυτοκέφαλη
εθνική Εκκλησία64.

59
Ό.π.
60
Aνδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία- Γένος- Ελληνισμός, ό.π., σ. 30.
61
Κωνσταντίνος Βαβούσκος, Εγχειρίδιον Εκκλησιαστικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη
4
1986, σ. 111.
62
Ό.π., σ. 107.
63
C. Frazee, ό.π., σσ. 137-139.
64
Ό.π., σσ. 138-139.

27
 Η νέα πνευματική ηγεσία της Αθήνας, επηρεασμένη από την ευρωπαϊκή
ιδεολογία και από τον γαλλικό διαφωτισμό, αποστρέφεται την περίοδο του μεσαίωνα
θεωρώντας την ως περίοδο σκοταδισμού, με αποτέλεσμα να εξομοιώνει την περίοδο
του Βυζαντίου με αυτή του μεσαίωνα και ταυτόχρονα να επέρχεται η αποστροφή
προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο πρέσβευε τα ιδανικά της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας65. Το αποτέλεσμα ήταν η απόσχιση της εθνικής Εκκλησίας από το
Οικουμενικό Πατριαρχείο την περίοδο του αρχιμανδρίτη Θεόκλητου Φαρμακίδη και
η δημιουργία της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος66. Με το βασιλικό διάταγμα
της 15 Μαρτίου 1833 συμφωνήθηκε ότι η Εκκλησία της Ελλάδος μπορούσε να
αποσχισθεί από το Πατριαρχείο χωρίς τη συγκατάθεση του τελευταίου και να
ανακηρυχθεί αυτοκέφαλη, το οποίο και έγινε με την υπογραφή του καταστατικού της
από τον Όθωνα στις 23 Ιουλίου 183367. Στο πρώτο άρθρο του καταστατικού χάρτη
της Εκκλησίας αναγνωρίζεται ως μόνος θεμελιωτής της χριστιανικής πίστεως ο
Ιησούς Χριστός, ενώ, όσον αφορά το διοικητικό μέρος, αρχηγός είναι ο βασιλιάς της
χώρας68.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στις 29 Ιουνίου 1850 εξέδωσε τον
Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο, με τον οποίο δεν αναγνώριζε αλλά ανακήρυττε
αυτοκέφαλη την Εκκλησία της Ελλάδος νομιμοποιώντας το βασιλικό διάταγμα που
είχε υπογραφεί69.
Το τελικό πέρασμα από την εθναρχική στην εθνική συνείδηση θα
συντελεστεί στην περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, ενώ σημαντική παράμετρος
αποτελεί και η διάρρηξη των σχέσεων μεταξύ των Βουλγάρων και του Πατριαρχείου
της Κωνσταντινούπολης το 1870 με τη δημιουργία της βουλγαρικής Εξαρχίας70.
Έκτοτε το Πατριαρχείο προσπαθεί να περισώσει και να προστατέψει τους
εναπομείναντες ορθόδοξους του ποιμνίου του καταδικάζοντας τον εθνοφυλετισμό,
μάταια όμως. Η δημιουργία πολλών εθνικών κέντρων (Αθήνα, Βελιγράδι, Σόφια,
Βουκουρέστι), δίνουν το εναρκτήριο σάλπισμα για μία μεταστροφή των νέων
ιεραρχών του Οικουμενικού Πατριαρχείου να προσεγγίσουν το εθνικό κέντρο της

65
Aνδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, ό.π., σσ. 30-32.
66
Ό.π., σ. 31.
67
Ό.π., σσ. 33-34.
68
C. Frazee, ό.π., σ. 147.
69
Xαράλαμπος Παπαστάθης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τεύχος Α΄, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη
2
2007, σ. 80.
70
Aνδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Το Οικουμενικό
Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία: Από το γένος και την εθναρχία στο έθνος, εκδ.
Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 2013, σσ. 160-162, 183.

28
Αθήνας και να περιορίσουν την καταδίκη τους στη Βουλγαρική Εξαρχία71. Ο
Οικουμενικός Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄, ενώ στην πρώτη περίοδο της θητείας του
(1878-1884) αποτελεί έναν από τους τελευταίους εκπροσώπους της εθναρχούσας
Εκκλησίας και της εθναρχίας, ένθερμο υπέρμαχο και προστάτη του Προνομιακού
Ζητήματος την περίοδο των Τανζιμάτ (Γκιούλ Χανέ Χαττ-ι Σερίφ 1839 και Χαττ-ι
Χουμαγιούν 1856)72, στη δεύτερη περίοδο της Πατριαρχίας του (1901-1912)
στρέφεται προς το εθνικό κέντρο και την εθνική συνείδηση και οργανώνει τον κλήρο
για τη συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα κατανοώντας ότι οι εθνοτικοί
ανταγωνισμοί δεν αφήνουν περιθώρια για την ορθόδοξη κοινοπολιτεία73 που
οραματιζόταν την πρώτη περίοδο της πατριαρχίας του74. Το τέλος του Μακεδονικού
Αγώνα το 1908 συμπίπτει με το κίνημα των Νεότουρκων στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία που πρέσβευαν την ισότητα ανάμεσα σε όλους τους υπηκόους του
κράτους ανεξάρτητα από τη θρησκεία ή την εθνικότητα, διακηρύξεις οι οποίες έμεναν
αόριστες και ανεφάρμοστες75.
Με την πάροδο των χρόνων και ύστερα από τις ποικίλες ιστορικές και
πολιτικές εξελίξεις που στιγμάτισαν τη χώρα, υπογράφηκε και ο νέος καταστατικός
χάρτης της Εκκλησίας της Ελλάδος στις 31 Δεκεμβρίου 192376. Τον συνέταξαν ο
Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος και ο καθηγητής Α.
Αλιβιζάτος. Με τον νέο αυτό καταστατικό χάρτη η Εκκλησία αποδεσμεύεται από τα
στενά δεσμά του πολιτειακού ελέγχου και δίνεται η δυνατότητα, μέσω της
κατάργησης της διοικούσας Ιεράς Συνόδου, να συνέρχονται οι Αρχιερείς «μιά φορά
τό χρόνο γιά ἕνα μήνα καί νά ὰποφασίζουν γιά τά ἐκκλησιαστικά ζητήματα»77.

71
Ό.π., σ. 183.
72
Σταύρος Ανεστίδης, «Η Εθναρχική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας και ο Μανουήλ Ιω.
Γεδεών», δ.δ., Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Ε.Κ.Π.Α., Τμήμα Πολιτικής
Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Αθήνα 1993, σσ. 41-53.
73
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Από την ορθόδοξη κοινοπολιτεία στις εθνικές κοινότητες:
ελληνορωσικές πνευματικές σχέσεις», Τα Ιστορικά 10 (1989), σσ. 29-46.
74
Aνδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 185.
75
Eμμανουήλ Εμμανουηλίδης, Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Τύποις Γ. Η.
Καλλέργη και Σίας, Αθήναι 1924, σ. 1.
76
Aνδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, ό.π., σσ. 44-45.
77
Ό.π., σ. 44.

29
2) Σμύρνη, η μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τα μέσα του 19ου
αιώνα έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα

Η Σμύρνη υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μεγαλουπόλεις της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πλειονότητα των κατοίκων της ήταν
Ελληνοθωμανοί78 και Έλληνες79, γεγονός που υποδηλώνεται και από τον
χαρακτηρισμό που της προσέδιδαν οι μουσουλμάνοι υπήκοοι της Αυτοκρατορίας ως
Γκιαούρ Ιζμίρ, δηλαδή άπιστη Σμύρνη. Λίγο πριν τη μικρασιατική καταστροφή του
1922 από τους 370.000 κατοίκους της οι 165.000 είναι Έλληνες, ενώ οι Τούρκοι
μόλις 80.000. Παράλληλα στο «μικρό Παρίσι της Ανατολής»80 συναντάμε Εβραίους,
Αρμένιους, Λεβαντίνους και διάφορους άλλους81.
Η Σμύρνη ήταν και το σημαντικότερο εμπορικό λιμάνι της Μικράς Ασίας.
Από τον 18ο αιώνα και μετέπειτα η Σμύρνη αναπτύσσεται ραγδαία και καταλαμβάνει
την μερίδα του λέοντος στο εξωτερικό αλλά και εσωτερικό θαλάσσιο εμπόριο, όχι
μόνο στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου αλλά και σε ολόκληρη την Οθωμανική
Αυτοκρατορία82. Εξάγει πληθώρα προϊόντων, ενώ την εξαγωγική της ναυαρχίδα
αποτελεί το βαμβάκι το οποίο καλύπτει τις ανάγκες ολόκληρης της Ευρώπης και
ιδιαίτερα της Γαλλίας από την οποία εισάγει αρκετά προϊόντα83. Η αυτοκρατορία της
στις θαλάσσιες εμπορικές συναλλαγές συνεχίζεται και στον 19ο αιώνα που
παρατηρούνται οι μεταρρυθμίσεις της εσωτερικής οργάνωσης και διοίκησής της, ενώ
ταυτόχρονα πέρα από τον εξαγωγικό της ρόλο αναπτύσσει και τον εισαγωγικό,
αποτελώντας κέντρο αναδιανομής προϊόντων εγχώριων και εισαγόμενων σε όλα τα
εμπορικά δίκτυα που διατηρεί84. Κεντρικό ρόλο σ’ αυτές τις μεταρρυθμίσεις για την
περαιτέρω ανάπτυξη του εμπορίου καταλαμβάνει και η σύσταση του εμπορικού
δικαστηρίου στα μέσα του 19ου αιώνα που λειτουργούσε σύμφωνα με την ευρωπαϊκή

78
Τον όρο Ελληνοθωμανοί τον χρησιμοποιεί ο Αλεξανδρής. Για περισσότερα βλ. Αλέξης
Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1850-1922», Δελτίο της
Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 23 (1980), σσ. 365-404.
79
Paschalis Kitromilides- Αlexis Alexandris, “Ethnic Survival, Nationalism and Forced Migration.
The historical demography of Greek community of Asia Minor at the close of the Ottoman era”, Δελτίο
Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 5 (1984-1985), p. 12.
80
Μαρία-Κάρμεν Σμυρνέλη (επιμ.), Σμύρνη η λησμονημένη πόλη;꞉ 1830-1930, Μνήμες ενός μεγάλου
μεσογειακού λιμανιού, μτφρ. Μαρίνα Κουνεζή, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ. 19.
81
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Μικρά Ασία. Προσφυγικά Ατελεύτητα, ό.π., σ. 103.
82
Έλενα Φραγκάκη-Σύρεττ, «Η γέννηση μιας μεγάλης πόλης- λιμανιού», στο: Σμύρνη, Μικρασία. Η
ακμή, η εκστρατεία, η καταστροφή, Ε Ιστορικά, Αθήνα 2007, σ. 9.
83
Charles De Scherzer, Σμύρνη γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση, μτφρ.-εισαγωγή-
σχόλια Ξένη Μπαλωτή, Μέρος Α΄, εκδ. ΙΣΤΟΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1995, σσ. 212-219.
84
Έλενα Φραγκάκη-Σύρρετ, ό.π., σσ. 9, 11-12.

30
νομοθεσία85. Παράλληλα η Σμύρνη εξελίσσεται σ’ ένα σημαντικό χρηματοπιστωτικό
κέντρο της Ανατολής86.
Στις αρχές του 20ού αιώνα μπορεί να συγκριθεί με τις μεγαλύτερες
σύγχρονες μεγαλουπόλεις της Ευρώπης. Διαθέτει όλες τις αστικές υπηρεσίες,
σιδηροδρομικό σταθμό, ανεπτυγμένη βιομηχανία87 και θαλάσσιες μεταφορές που την
κατατάσσουν σε μια από τις ανταγωνιστικότερες θέσεις των δυτικών καπιταλιστικών
κοινωνιών. Γίνεται ο σημαντικότερος εμπορικός κόμβος και από στεριά και από
θάλασσα, συσσωρεύοντας τον πλούτο όλης της ανατολής διοχετεύοντας τον στις
διάφορες εμπορικές οδούς88.
Η Σμύρνη, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ήταν μια πολυεθνική πόλη. Το
πολυεθνικό αυτό μωσαϊκό οργανώθηκε «μέσα από ομάδες που πλαισίωναν τους
κατοίκους στην καθημερινή τους ζωή, σε συνάρτηση με τους εθνοτικο-θρησκευτικούς
τους δεσμούς꞉ είναι οι κοινότητες (τα μιλλέτ) για τους μη μουσουλμάνους οθωμανούς
υπηκόους και οι παροικίες για τους Ευρωπαίους»89.
Στα μιλλέτ, όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι του
σουλτάνου εντάσσονταν με βάση τη θρησκευτική τους συνείδηση. Από τα μέσα του
19ου αιώνα και μετά, η οργάνωση των ορθοδόξων κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας
βασίζεται στους Γενικούς Κανονισμούς του 1860-1862 και στον Θεμελιώδη
Κανονισμό του 1902, με τον οποίο μάλιστα ο εθνοθρησκευτικός χώρος χωρίζεται σε
ενορίες, σε κοινότητες και σε επαρχίες90. Οι κοινότητες αποτελούνται από το σύνολο
των ενοριών, ενώ οι ενορίες υπό την επίβλεψη της εκκλησιαστικής αρχής
διαχειρίζονται την περιουσία τους και τις εκκλησιαστικές και εκπαιδευτικές
υποθέσεις που προκύπτουν στο εσωτερικό τους. Οι ενορίες μέσω των αντιπροσώπων
συμμετέχουν ενεργά στην εκλογή των εκάστοτε αρχών στις κοινότητες και στις
επαρχίες. Ο Μητροπολίτης και οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των κοινοτήτων και των
επαρχιών αποτελούν την αντιπροσωπεία των Ρωμιών στην οθωμανική διοίκηση91.

85
C. De Scherzer, Μέρος Α΄, ό.π., σσ. 191-192.
86
Έ. Φραγκάκη-Σύρρετ, ό.π., σ. 10.
87
Για τα βιομηχανικά προϊόντα που παραγόταν στην περιοχή της Σμύρνης βλ. Charles De Scherzer,
Σμύρνη γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση. Παράρτημα꞉ Η νήσος Λέσβος, μτφρ.-
εισαγωγή-σχόλια Ξένη Μπαλωτή, εκδ. ΙΣΤΟΡΗΤΗΣ, Μέρος Β΄, Αθήνα 1995, σσ. 78-89.
88
Cânâ Bilsel, «Προς μια σύγχρονη μητρόπολη της Μεσογείου», στο꞉ Mαρία-Kάρμεν Σμυρνέλη
(επιμ.), Σμύρνη η λησμονημένη πόλη;ː 1830-1930, Μνήμες ενός μεγάλου μεσογειακού λιμανιού, μτφρ.
Μαρίνα Κουνεζή, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ. 167.
89
Μ.-Κ. Σμυρνέλη (επιμ.), Σμύρνη η λησμονημένη πόλη꞉ 1830-1930…, ό.π., σσ. 15-16.
90
Σία Aναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες: Από το Μιλλέτ
των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 21998, σσ. 329-330.
91
Ό.π., σ. 330.

31
 Η κοινότητα της Σμύρνης αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα οργάνωσης
και διοίκησης των κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αποτελείται από 23
ενορίες που αποτελούν ένα αμάλγαμα πολιτισμικό και πολιτικό που παρόμοιο δεν
συναντάται στην υπόλοιπη Μικρά Ασία92.
Ειδικότερα, ο Μητροπολίτης ως πρόεδρος της κοινότητας ασκούσε την
πολιτική και εκκλησιαστική διοίκηση της επαρχίας του. Η Δημογεροντία93 αποτελεί
την κατεξοχήν παραδοσιακή εξουσία στους κόλπους της Σμύρνης. Κύριο έργο της
ήταν η φροντίδα και επιστασία των ναών, ο διορισμός των δασκάλων για τα ελληνικά
σχολεία και η επιτήρηση της ελληνικής εκπαίδευσης94. Μία από τις κυριότερες
αρμοδιότητες της Δημογεροντίας ήταν η κατανομή του στρατιωτικού φόρου που
επιβαλλόταν από τις τουρκικές αρχές σε όλους τους μη μουσουλμάνους Οθωμανούς
υπηκόους που απαλλάσσονταν από την στρατιωτική θητεία και εξαγόραζαν αυτήν
την απαλλαγή από τη γέννηση τους μέχρι το θάνατο τους95.
Παράλληλα με την Δημογεροντία θεσπίζεται το 1877 και η λειτουργία της
Κεντρικής Επιτροπής και προκαλείται με αυτό τον τρόπο η πρώτη «…ουσιαστική και
θεσμοθετημένη ρήξη με το παρελθόν»96.
Στην Κεντρική Επιτροπή μπορούν να εκλέγονται όχι μόνο Ελληνοθωμανοί
όπως ίσχυε για την Δημογεροντία, αλλά, και Έλληνες υπήκοοι νομιμοποιώντας την
παρουσία των Ελλήνων υπηκόων στα εσωτερικά ζητήματα της κοινότητας, με
αποτέλεσμα να προκύψει μια υφέρπουσα ελληνοποίηση97.
Στον τελευταίο κανονισμό της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας που
ψηφίστηκε στις 19 Ιουλίου 1910 από τη γενική κοινοτική συνέλευση εκτός άλλων
ρυθμίζονται ρητά και οι υποχρεώσεις της Δημογεροντίας και της Κεντρικής
Επιτροπής98.

92
Ό.π., σσ. 331-332.
93
Για τη Δημογεροντία βλ. Στεφ. Καββαδάς, «Συμβολή εις τον θεσμόν των επί τουρκοκρατίας
δημογερόντων», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Στ΄, Αθήναι (1955), σσ. 73-89· Κώστας Παπαδόπουλος,
«Ειδήσεις περί της Κοινότητας και της Δημογεροντίας Σμύρνης προ της Επαναστάσεως του 1821 και η
τότε κατά τόπους ανάπτυξις του Κοινοτισμού και χειραφέτησις αυτού από της Εκκλησίας»,
Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Η΄, Αθήναι (1961), σσ. 1-41· Λεωνίδας Φιλιππίδης, «Τα “Προνόμια” και
η Ελληνική Ορθόδοξος Κοινότης Σμύρνης», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Β΄, Αθήναι (1939), σσ. 110-
116.
94
Χρήστος Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της Σμύρνης, Αθήνα 1960, σσ. 293-294.
95
Ό.π., σ. 311.
96
Σ. Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19οςαι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες…, ό.π., σ. 342.
97
Ό.π.
98
«Τά μέλη τῆς Δημογεροντίας καὶ τῆς Κεντρικῆς Ἐπιτροπῆς δέον νὰ ὦσι: α) Χριστιανοὶ Ὀρθόδοξοι,
ἔχοντες συμπληρωμένον τὸ 30ὸν ἔτος τῆς ἡλικίας αὐτῶν, β) ἐγκατεστημένοι ἐν Σμύρνῃ ἀπὸ δεκαετίας, γ)
ἔχοντες ἀνεξάρτητον ἐν τῇ κοινωνίᾳ θέσιν καὶ δ) ἐγγεγραμμένοι ἐν τῷ καταλόγῳ τῶν ἐκλεξίμων τῶν
ἐνοριακῶν Συνελεύσεων. Τά μέλη τῆς Δημογεροντίας δέον πρὸς τούτοις νὰ ὦσιν ὑπήκοοι Ὀθωμανοί.

32
 Από το 1884 έως το 1910, Μητροπολίτης Σμύρνης είναι ο Βασίλειος99,
γέροντας του Ιακώβου. Ο Βασίλειος γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου 1834 ημέρα
Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως στη Ζαγορίτσα, ένα χωριό της Καστοριάς, το
οποίο προς τιμήν του μετονομάστηκε αργότερα σε Βασιλειάδα100.
Ο Μητροπολίτης Βασίλειος ήταν ο εθνάρχης της Ρωμιοσύνης στην Ανατολή.
Ο Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου Ανδρέας γράφει για τον
Βασίλειο: «Ὁ ἴδιος ἦταν σλαβόφωνος. Σὲ προξενικὴ ἔκθεση ἀναφέρεται “ὡς Σλαῦος
τό τε γένος καὶ τὸ φρόνημα”»101.
Το 1894 με πρωτοβουλία του Βασιλείου ιδρύθηκε η θρησκευτική αδελφότητα
«Ευσέβεια», προκειμένου να περιοριστεί το έντονο φαινόμενο του προσηλυτισμού
που είχε αρχίσει να οξύνεται την περίοδο εκείνη, εξαιτίας της ύπαρξης πολλών ξένων
εκπαιδευτηρίων με καθολικές αρχές102.
Όσον αφορά το ελληνορθόδοξο στοιχείο της Σμύρνης, αυτό επικρατεί και
ευημερεί σε όλες τις εμπορικές δραστηριότητες έναντι των άλλων εθνοτήτων. Η

Τὰ δύο ἀνώτατα Σώματα, ἡ Δημογεροντία καὶ ἡ Κεντρική ἀπὸ κοινοῦ: α) φροντίζουσι περὶ τῆς
πιστῆς ἐφαρμογῆς τῶν διατάξεων τοῦ Κανονισμοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς Κοινότητας, β)
διαχειρίζονται τὸ ταμεῖον τῆς Κοινότητας διὰ τοῦ ἐπί τούτῳ ἐκ τῶν μελῶν αὐτῶν διοριζομένου ἀμίσθου
ταμίου, γ) φροντίζουσι περὶ τῆς ἐπαυξήσεως τῶν πόρων τῆς Κοινότητος καί τῆς ἀποσβέσεως τῶν χρεῶν
τῶν ἐν αὐτῇ Ἱερῶν Ναῶν καὶ καταστημάτων, δ) ἐπέρχονται ἐπίκουροι εἰς τὰ χρήζοντα χρηματικῆς
συνδρομῆς Κοινοτικὰ καθιδρύματα, ε) ἔχουσι τὴν ἀνωτάτην διεύθυνσιν καὶ ἐπίβλεψιν τοῦ Ληξαρχικοῦ
γραφείου τῆς Κοινότητας καὶ τοῦ Δικαστικοῦ Γραφείου αὐτῆς, στ) ἐκτελοῦσιν ἐν γένει πάντα τὰ ὑπὸ τοῦ
παρόντος κανονισμοῦ εἰς τὰ δύο σώματα ἀνατεθημένα καθήκοντα.
Ἡ Δημογεροντία: α) διεκπαιραιεῖ συμβιβαστικῶς ἢ διαιτητικῶς ἁπάσας τὰς μεταξὺ τῶν
Ὀρθοδόξων ἀναφυομένας πάσης φύσεως διαφοράς, ὁσάκις οἱ ἐνδιαφερόμενοι, οἰκείᾳ βουλήσει,
καταφύγουσι πρὸς αὐτήν, β) διευθύνει τὸ Γραφεῖον τῆς τουρκικῆς ἀλληλογραφίας τῆς Κοινότητος, γ)
συσκέπτεται καὶ ἀποφασίζει μετὰ τοῦ Μητροπολίτου διὰ πάντα ἐν γένει τὰ ζητήματα τὰ ἀφορῶντα τοὺς
Ὀθωμανούς ὑπηκόους καί τὰς σχέσεις τῆς Κοινότητος πρὸς τὰς τοπικὰς ἀρχὰς καὶ δ) ἐνασκεῖ μετὰ τοῦ
Μητροπολίτου ὅσα τὰ προνόμια τοῦ Γένους διακελεύουσι, πλὴν τῶν εἰς τὰ Ἐκκλησιαστικὰ Δικαστήρια
ὑπαγομένων.
Ἡ Κεντρικὴ Ἐπιτροπὴ: α) ἐπιβλέπει ὅπως αἱ Ἐπιτροπαὶ τῶν Ἱερῶν Ναῶν καὶ αἱ Ἐφορίαι τῶν
Κοινοτικῶν Καταστημάτων ἐκπληρῶσιν ἀνελλιπῶς τὰ ὑπὸ τοῦ παρόντος κανονισμοῦ ἐπιβαλλόμενα
αὐταῖς καθήκοντα, β) ἐξελέγχει καὶ ἐγκρίνει τοὺς ὑποβαλλομένους αὐτῂ ἐτησίους προϋπολογισμούς καὶ
τελικὰς λογοδοσίας, ὑποχρεουμένη, ἅπαξ τουλάχιστον κατὰ τριμηνίαν, δι’ ἑνὸς ἢ δυό ἐκ τῶν μελῶν αὐτῆς
ἐκ περιτροπῆς νὰ ἐξελέγχῃ τὰς διαχειρίσεις τῶν Ἱ. Ναῶν, γ) διευθύνει τό Λογιστικόν Γραφεῖον τῆς
Κοινότητος καὶ ἀναπληροῖ προσωρινῶς τὴν ἐκ παραιτήσεως ἢ δι’ ἄλλον τινὰ λόγον, συνῳδά τῷ παρόντι
Κανονισμῷ, ἀδυνατοῦσαν ἢ κωλυομένην νὰ ἐκπληροῖ τὰ ἑαυτῆς καθήκοντα Ἐπιτροπήν Ναοῦ ἢ Ἐφορίαν
κοινοτικοῦ Καταστήματος, διοικοῦσα τὸ καθίδρυμα, συνῳδά τῷ παρόντι κανονισμῷ, ὑποχρεουμένη δὲ
ἐντὸς 15 ἡμερῶν νὰ συγκαλῆ τὴν ἐνοριακήν συνέλευσιν πρὸς ἐκλογὴν νέας Ἐφορίας. Κατὰ τὸ διάστημα
τοῦτο ἐκτελοῦνται πράξεις μόνον τῆς τρεχούσης ὑπηρεσίας…», βλ. Χ. Σολομωνίδης, Η Εκκλησία της
Σμύρνης, ό.π., σσ. 306-307.
99
Αδαμάντιος Διαμαντόπουλος, «Βασίλειος Μητροπολίτης Σμύρνης (25 Μαρτίου 1834-23 Ιανουαρίου
1939)», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Β΄, Αθήναι (1939), σσ. 148-198.
100
Αμάλθεια, 27 (10) /6/ 1906.
101
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Η εκδημία του
Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη και η ισχυροποίηση του έθνους με την εκλογή του
Χρυσοστόμου (1910)», ΕΕΘΣΘ (Τμήμα Θεολογίας), τόμ.16, Θεσσαλονίκη (2006), σ. 208.
102
Στέλιος Σπεράντσας, «Η εν Σμύρνη Θρησκευτική Αδελφότης “Ευσέβεια”», Μικρασιατικά Χρονικά,
τόμ. Στ΄, Αθήναι (1955), σσ. 90-99.

33
ελληνορθόδοξη συνοικία βρίσκεται μεταξύ της αρμενικής και της ευρωπαϊκής103. Οι
περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελματίες (δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί κ.α.) ανήκαν
στην ελληνορθόδοξη κοινότητα104.
Στην ελληνορθόδοξη κοινότητα Σμύρνης κυκλοφορεί ένας μεγάλος αριθμός
εφημερίδων. Τη δεκαετία του 1830 κυκλοφορεί από τον διευθυντή της Ευαγγελικής
Σχολής, Α. Ομηρόλη, ο Φίλος των Νέων. Οι επόμενες εφημερίδες είναι η Μνημοσύνη
και η θρυλική Αμάλθεια η σημαντικότερη εφημερίδα της πρωτεύουσας της Ιωνίας.
Άλλες εφημερίδες είναι η Ευσέβεια, η Σμύρνη, η Ν. Σμύρνη, η Πρόοδος, η Αρμονία
και το Θάρρος105.
Στη μητρόπολη του Μικρασιατικού ελληνισμού μεγάλη ακμή γνώρισε και
το θέατρο. Η πρώτη εμφάνιση του καλλιτεχνικού θεάτρου στη Σμύρνη εντοπίζεται
περίπου τον 16ο αιώνα όταν είχε ξεκινήσει η εγκατάσταση πολλών Ευρωπαίων,
Άγγλων, Γάλλων, Ολλανδών στην πόλη χάρη των οικονομικών προνομίων
(διομολογήσεων) που παραχωρήθηκαν από τον σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Α΄, του
επονομαζόμενου και Μεγαλοπρεπή (περίοδος κυριαρχίας του 1520-1566)106,
προσδίδοντας της έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα δυτικής πρωτεύουσας.
Το 1856, με την έκδοση του Χαττ-ι Χουμαγιούν αλλά και με τους Γενικούς
Κανονισμούς του 1860-1862, δημιουργείται ένα ευνοϊκότερο κλίμα και
διασφαλίζεται μία μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης στην ελληνορθόδοξη
κοινότητα107. Μέσω αυτής της διοικητικής διευκόλυνσης από το οθωμανικό κράτος,
θα παρουσιαστεί μία αλματώδης ανάπτυξη σε όλους τους τομείς της ελληνορθόδοξης
κοινότητας. Η οικονομική ευμάρεια θα επιφέρει την ακμή τόσο της ελληνικής
εκπαίδευσης όσο και του ελληνικού θεάτρου. Τρείς είναι οι κυριότεροι παράγοντες
που συντέλεσαν στην άνθηση του꞉ α) οι περιοδεύοντες θίασοι από το εθνικό κέντρο,
β) η ύπαρξη ντόπιων ελληνικών θιάσων, επαγγελματικών και ερασιτεχνικών και γ) οι
ίδιοι οι πνευματικοί άνθρωποι της Σμύρνης που με τη μόρφωσή τους και το

103
Παντ. Κοντογιάννης, Η ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης, εν Αθήναις 1919, σ. 51.
104
Σ. Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες…, ό.π., σ. 333.
105
Αναλυτικά για τη δημοσιογραφία στη Σμύρνη βλ. Χρήστος Σολομωνίδης, Η Δημοσιογραφία στη
Σμύρνη (1821-1922), Αθήνα 1959· Αγγελική Στεργίου, Σελίδες από την Μικρά Ασία: Εκδόσεις-
Περιοδικά-Εφημερίδες από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2006.
106
Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το θέατρο στην καθ’ ημάς Ανατολή: Κωνσταντινούπολη-
Σμύρνη, οκτώ μελετήματα, Σειρά Δράμα και Δρώμενα, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2006, σ. 185.
107
Ό.π.

34
δημιουργικό τους ταλέντο ασχολήθηκαν με τη μετάφραση και την έκδοση θεατρικών
έργων108.
Το 1908 με το κίνημα των Νεότουρκων παρατηρείται μία έντονη
φιλελευθεροποίηση λόγω της κατάργησης των διοικητικών διαταγμάτων και της
λογοκρισίας. Το θέατρο της Σμύρνης ζει μεγάλες στιγμές. Ο ενθουσιασμός του
κόσμου είναι μεγάλος. Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι ξεχύνονται στους δρόμους
ζητωκραυγάζοντας «ζήτω η ελευθερία, ζήτω η αδελφοσύνη, ζήτω η ισοπολιτεία»109.
Μετά την επανάσταση των Νεότουρκων οι ελληνικοί θίασοι της Σμύρνης παίζουν
ελεύθερα διάφορα πατριωτικά έργα꞉ «Ο ήρωας της Μακεδονίας», «Ο Παύλος
Μελάς» και «Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης», «Η πτώσις του Γιλδίζ» και «Οι λύκοι της
Μακεδονίας» το 1909 και, λίγο πριν το ξέσπασμα της μικρασιατικής καταστροφής η
παράσταση «Προ παντός η πατρίς», που ανέβηκε με πολύ μεγάλη επιτυχία, ενίσχυαν
το εθνικό φρόνημα και εμψύχωναν τον αλύτρωτο λαό110.

3) Η πνευματική προέλαση του ελληνισμού στην Ανατολή μέσω των Συλλόγων

Η προέλαση της Αθήνας και της ελληνικής πνευματικής ηγεσίας για την
ενίσχυση του εθνικού φρονήματος και της ελληνικής συνείδησης στους κόλπους της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν εντυπωσιακή και είχε σημαντικά αποτελέσματα για
την πορεία της ελληνικότητας. Με την ίδρυση των συλλόγων καταφέρνει να
απαντήσει «στούς ὀθωμανιστές ὅλων τῶν μιλετιῶν, πού ἐπιζητοῦν μέ τήν ψήφιση τῶν
Γενικῶν Κανονισμῶν καί τίς μεταρρυθμίσεις τή διάσωση τῆς Ὀθωμανικῆς
Αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία ὑποσκάπτεται καί ἀπό τούς φανατικούς μουσουλμάνους»111. Ο
«Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», που ιδρύθηκε στο κατεξοχήν εθναρχικό κέντρο,
την Κωνσταντινούπολη, τον Ιούνιο του 1861, μια δεκαετία μετά το 1871, θέτει ως
βασικό του σκοπό την εκμάθηση, την καλλιέργεια και την εμπέδωση της ελληνικής
γλώσσας με απώτερο σκοπό, βέβαια, την τόνωση της εθνικής συνείδησης του
ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Η ελληνική γλώσσα παύει πλέον να αποτελεί απλώς

108
Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Μικρά Ασία. Εκπαίδευση-πνευματική παραγωγή –
πολιτισμός- θέατρο 1821-1922», στο: Η Ιστορία της Μ. Ασίας: Από το 1821 έως το 1919, Ειδική
έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, τόμ. Ε΄, Αθήνα 2011, σ. 117.
109
Χρήστος Σολομωνίδης, Το Θέατρο στη Σμύρνη (1657-1922), Αθήνα 1954, σ. 174.
110
Ό.π., σ. 178. Βλ. και Χ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Μικρά Ασία. Εκπαίδευση-πνευματική
παραγωγή…», ό.π., σ. 118
111
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 189.

35
ένα κυρίαρχο μέσο επικοινωνίας μεταξύ των διαπολιτισμικών εθνοτήτων της
αυτοκρατορίας και μετατρέπεται σε ένα σημαντικό εργαλείο που χρησιμοποιείται για
να μπολιαστεί η εθνική συνείδηση και το ελληνικό φρόνημα στα εύπλαστα μυαλά
των νέων ανθρώπων112.
Ένας ακόμη σύλλογος με ιδιαίτερο συμβολισμό είναι ο «Παρθενών»,
ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1879, με σκοπό꞉ «τὴν διανοητικὴν διάπλασιν
τῶν μελῶν αὐτοῦ καὶ τὴν διάδοσιν τῆς παιδείας καθ’ ἅπασαν τὴν Ἀνατολήν»113.
Στη Σμύρνη δημιουργήθηκε ένας εντυπωσιακός αριθμός συλλόγων. Το 1871
στον οριστικό κανονισμό του Αναγνωστηρίου η «Σμύρνη», στο άρθρο 1, αναφέρεται
ο σκοπός σύστασής του που είναι꞉ «α) Ἡ διανοητικὴ καὶ ἠθικὴ ἀνάπτυξις τῶν μελῶν
αὐτοῦ δι’ ἀναγνώσεως ἐφημερίδων, περιοδικῶν καὶ παντοίων ἄλλων σπουδαίων
συγγραμμάτων, σχετικῶν πρὸς τὰς ἐπιστήμας, τὰ γράμματα καὶ τὰς τέχνας,
ἐκδιδομένων δέ εἰς τὴν ἑλληνικὴν ἤ εἰς τὰς κυριωτέρας γλώσσας τῆς Εὐρώπης, καί δι’
ἀκροάσεως μαθημάτων καὶ ὠφελίμων πραγματειῶν, παρὰ λογίων ἀνδρῶν
ἐκφωνουμένων»114.
Ένας από τους σημαντικότερους συλλόγους ήταν ο «Φιλεκπαιδευτικός
Σύλλογος Όμηρος». Στο άρθρο 2 αναφέρεται꞉ «Κύριος σκοπὸς τοῦ Συλλόγου τούτου
εἶνε ἡ διανοητικὴ ἀνάπτυξις καὶ ἠθικὴ μόρφωσις ἐν τῇ Ἀνατολῇ διὰ τῶν ἑπομένων
ἐφικτῶν μέσων. α) Διὰ τῆς διδασκαλίας θρησκευτικῶν, ἐπιστημονικῶν καὶ ἄλλων
ὠφελίμων μαθημάτων, καί δι’ ἀναγνώσεως σπουδαίων καὶ χρησίμων διατριβῶν, β)
Διὰ συστάσεως Βιβλιοθήκης, Ἀναγνωστηρίου, καὶ διαφόρων ἐπιστημονικῶν συλλογῶν,
γ) Διὰ τῆς ὑποστηρίξεως κατὰ τὰ ἐνόντα ἀπόρων σχολείων καὶ καθιδρύσεως νέων, δ)
Διὰ τῆς χορηγήσεως πρὸς ἀπόρους ἐπιμελεῖς καὶ χριστοήθεις μαθητὰς τῶν διδακτικῶν
βιβλίων, ε) Δι’ ἐκδόσεως ὁμωνύμου Περιοδικοῦ, στ) Διὰ συστάσεως εἰδικῶν
ἐπιτροπῶν, ζ) Διὰ γενικῶν συνεδριάσεων τῶν μελῶν, η) Διὰ συνάψεως σχέσεων μετ’
ἄλλων Συλλόγων ἢ ἀτόμων καλλιεργούντων τὰ γράμματα, θ) Διὰ παντὸς συντελοῦντος
πρὸς τὸν τοῦ Συλλόγου σκοπόν»115.
Άλλος ένας σημαντικός σύλλογος της Σμύρνης ήταν ο Ελληνικός Σύλλογος
«Ανατολή». Σκοπός του Συλλόγου ήταν꞉ «…ἡ ἀδελφοποίησις τῶν μελῶν, ἡ

112
Ό.π., σσ. 189-191.
113
Κανονισμός του εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικού Συλλόγου ο Παρθενών, εν Κωσταντινουπόλει,
Τύποις Σ. Ιγνατιάδου, 1879, σ. 3.
114
Οριστικός κανονισμός του εν Σμύρνη αναγνωστηρίου «Η Σμύρνη», Τύποις « Σμύρνης», 1871, σ. 3.
115
Κανονισμός του εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ομήρου, Εν Σμύρνη, Τύποις «Προόδου»,
1872, σ. 3.

36
διανοητικὴ, ἠθικὴ καὶ σωματικὴ ἀνάπτυξις αὐτῶν καὶ ἡ ὅσων οἶον τε κοινωφελῶν
ἔργων ἐπιδίωξις»116.
Ένα χρόνο αργότερα το 1881 ιδρύεται στη Σμύρνη η «Φιλεκπαιδευτική
Εταιρία». Στο άρθρο 1 αναφέρεται ότι ο σκοπός της Εταιρίας꞉ «….ἐστὶν ἡ σύστασις
Ἑλληνικοῦ Παρθεναγωγείου ἐν Σμύρνη, ὑπὸ τὸ ὄνομα ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ
ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ ΣΜΥΡΝΗΣ ΜΕΤ ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟΝ καὶ ἡ ἐν αὐτῷ
Ἑλληνοπρεπής ἀνατροφὴ καὶ ἐκπαίδευσις θυγατέρων τῶν ἐνταῦθα καὶ ἀλλαχοῦ
εὐπορουσῶν Οἰκογενειῶν, διὰ τῆς ἐκμαθήσεως τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης,
καταβαλλομένης ἐπίσης ἰδιαιτέρας μερίμνης πρὸς ἐκμάθησιν καὶ τῶν συνηθεστέρων
Εὐρωπαϊκῶν»117.
Το 1911, με τη σύμφωνη γνώμη του τότε Μητροπολίτη Σμύρνης
Χρυσοστόμου, ιδρύεται ο Σύνδεσμος Ιεροψαλτών «Ιωάννης ο Δαμασκηνός». Σκοπός
του Συνδέσμου «…εἶνε 1ον. Ἡ ἐν πνεύματι ἀδελφικῆς ἀγάπης καὶ ἀλληλεγγύης
συνένωσις τῶν ἱεροψαλτῶν τῆς Θεοσώστου Ἐπαρχίας Σμύρνης καὶ ἡ ἠθικὴ αὐτῶν
ἀνάπτυξις, 2ον. Ἡ μελέτη καὶ νόμιμος ἐνέργεια ἐπὶ διαφόρων ζητημάτων οἴας δήποτε
φύσεως, ἀφορώντων τοὺς εἰρημένους ἱεροψάλτας, 3ον. Ἡ ἀλληλοβοήθεια τῶν μελῶν,
4ον. Ἡ βοήθεια καὶ περίθαλψις τῶν ἀπόρων μελῶν ἐν περιπτώσει ἀσθενείας ἢ
δυσπραγίας καὶ 5ον. Ἡ διὰ παντὸς τρόπου καλλιέργεια καὶ ἀνάπτυξις τῆς ἐθνικῆς ἡμῶν
ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καὶ ἡ περιφρούρησις αὐτῆς ἀπὸ πάσης ἐκ νεωτεριστικῶν
τάσεων προερχομένης νοθείας καὶ παραχαράξεως αὐτῆς»118.
Η εθνική ελληνοκεντρική πολιτική που ασκεί η πρωτεύουσα του
νεοϊδρυθέντος κράτους, η Αθήνα, με την ίδρυση των συλλόγων, την έκδοση
ελληνικών βιβλίων και την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, οδηγούν σε μία
πολιτιστική και πνευματική κυριαρχία του ελληνισμού απέναντι στην Ανατολή και
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που υπάρχει πληθώρα εθνοτήτων και προσπάθεια
σύγκλισης των αντιθέσεων τους.

116
Κανονισμός του εν Σμύρνη Ελληνικού Συλλόγου η Ανατολή, Εν Σμύρνη, Τύποις Νικολάου Α.
Δαμιανού 1880, σ. 3.
117
Καταστατικόν της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Σμύρνη, Τυπογραφείον Διεθνές 1881, σ. 2.
118
Κανονισμός του εν Σμύρνη Συνδέσμου των Ιεροψαλτών “Ιωάννης ο Δαμασκηνόςˮ, Σμύρνη, εκ του
Τυπογραφείου “ΘΕΩΝ Ο ΣΜΥΡΝΑΙΟΣ”, 1911, σσ. 3-4.

37
Κεφάλαιο Β΄

Ο Ιάκωβος στην Ιερά Μητρόπολη Σμύρνης

1) Ο Ιάκωβος Μέγας Αρχιδιάκονος της Ιεράς Μητροπόλεως Σμύρνης και η

δράση του
Ο Παναγής Γκιγκίλας του Νικολάου και της Αμυρίσσης, όπως ήταν το
κοσμικό του όνομα, γεννήθηκε στα Μοσχονήσια της Μ. Ασίας στις 17 Ιανουαρίου
1878119. Πολύ νωρίς ήρθε αντιμέτωπος με την ορφάνια. Το 1884 σε ηλικία 6 ετών
χάνει τη μητέρα του, ενώ τρία χρόνια αργότερα και τον πατέρα του120. Μαθητής
ακόμα του δημοτικού σχολείου, σε ηλικία 8 ετών χειροθετείται Κανονάρχης της
Εκκλησίας της Αγίας Τριάδος121.
Στις 23 Οκτωβρίου 1894 σε ηλικία 16 ετών χειροτονείται διάκονος,
παίρνοντας το μοναχικό όνομα Ιάκωβος, προς τιμήν του επισκόπου Ιακώβου.
Συγκεκριμένα, ο Επίσκοπος Μοσχονησίων Ιάκωβος αγαπούσε τόσο πολύ
το νεαρό διάκονο για το ήθος του και την προσήλωσή του στη Μητέρα Εκκλησία122.
Αλληλογραφούσε με τον Μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειο, επαινώντας τον νεαρό
κληρικό, ζητώντας του να τον βοηθήσει. Ο Μητροπολίτης μεσολάβησε, ώστε ο
νεαρός διάκονος να γραφτεί και να φοιτήσει στην περίφημη Θεολογική Σχολή της
Χάλκης. Ο νεαρός διάκονος που επιθυμούσε να λάβει ανώτερα εκκλησιαστικά
αξιώματα έπρεπε να έχει την προστασία κάποιου ανώτερου κληρικού, του γέροντά
του. Τον Σεπτέμβριο του 1895, κατόπιν εγγυήσεων που παρείχε ο Βασίλειος,
εισάγεται στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Στη Σχολή από παραδρομή της
γραμματείας γράφτηκε με το επώνυμο Νικολάου, πατρώνυμο του, αντί του κανονικού
επιθέτου Γκιγκίλας123.

119
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία,
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράση», Ο Ποιμήν 6 (1938), σ. 47.
120
Ιωάννης Στρατηγάκης, Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, Αθήναι 1956, σ. 18.
121
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, Τιμητικόν αφιέρωμα «Ενώσεως Σμυρναίων»
Αθήνα 1965, σ. 11.
122
Αθανάσιος Τσερνόγλου, «Ιάκωβος ο Νικολάου Μητροπολίτης Μυτιλήνης (1925-1958)», Θ.Η.Ε.,
τόμ. 6ος, Αθήναι 1965, στ. 647-648.
123
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου…, ό.π., σ. 11.

38
 Αποφοιτά από τη Σχολή το 1903, με βαθμό άριστα υποβάλλοντας στη Σχολή
την εργασία «Μ. Απολλινάριος ο Λαοδικείας»124. Την ίδια χρονιά πηγαίνει στη
Σμύρνη, όπου διορίζεται από τον Μητροπολίτη Βασίλειο σε Μέγα Αρχιδιάκονο της
Μητροπόλεως Σμύρνης125. Ταυτόχρονα με τα ιερατικά του καθήκοντα και τις
υποχρεώσεις του στη Μητρόπολη, αναλαμβάνει και τη θέση του καθηγητή των δύο
Παρθεναγωγείων της Σμύρνης, του Ομηρείου και του Κεντρικού126. Το 1908
αποφασίστηκε να χτιστεί ένα νέο κτίριο όπου θα στεγαζόταν το Κεντρικό
Παρθεναγωγείο127. Ένα χρόνο πριν, το 1907 αποφασίστηκε σε σύσκεψη που έλαβε
χώρα στη Μητρόπολη Σμύρνης παρουσία του Σμύρνης Βασιλείου και του Ιακώβου
και με τη συμμετοχή των προυχόντων της πόλης η ανέγερση του νέου κτιρίου της
Ευαγγελικής Σχολής128. Για τον λόγο αυτό, αποφασίστηκε η διενέργεια εράνου για
την ευόδωση του σκοπού αυτού. Στις 21 Δεκεμβρίου 1909 τοποθετήθηκε ο θεμέλιος
λίθος της Ευαγγελικής Σχολής, ενώ τον αγιασμό τέλεσε ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως
Ιάκωβος129. Το ενάρετο και χρηστό του χαρακτήρα του αλλά και η εφαρμογή των
θείων εντολών σε συνδυασμό με την αγάπη για τον πλησίον έκαναν τον νεαρό
Αρχιδιάκονο ιδιαίτερα αγαπητό σε όλους τους Σμυρνιούς, κλήρο και λαό,
ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξεως και ιερατικού αξιώματος130.
Ο Μητροπολίτης Βασίλειος εκτιμούσε τον Ιάκωβο και δεν δίσταζε να του
αναθέτει συνεχώς νέα καθήκοντα έχοντας πάντα εμπιστοσύνη στις ικανότητες του.
Το 1906 με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Σμύρνης συμπληρώθηκε το
έργο της «Ευσέβειας», που είχε δημιουργηθεί, όπως έχει ήδη ειπωθεί το 1894, με τη
σύσταση Εκκλησιαστικής Επιτροπής με μέλη τον Ιάκωβο, τον αρχιμανδρίτη
Δαμασκηνό και τον αρχιμανδρίτη Κύριλλο Βαφειαδάκη131.

124
Βασίλειος Σταυρίδης, Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη
α.ε., Θεσσαλονίκη 21988, σ. 276, Χρειάζεται να επισημανθεί ότι ο Σταυρίδης αναφέρει πως ο Ιάκωβος
αποφοίτησε το 1904 και όχι το 1903 από τη Χάλκη.
125
Α. Διαμαντόπουλος, ό.π., σσ. 190-191.
126
Βλ. πρόλογο περιοδικού Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Α΄, Αθήναι (1938), σ. 1.
127
Χρήστος Σολομωνίδης, Η Παιδεία στη Σμύρνη, Αθήνα 1962, σσ. 242-243.
128
Για την Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης βλ. Λήδα Ιστικοπούλου, «Επεμβάσεις στην Αυτονομία της
Ευαγγελικής Σχολής», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. ΚΑ΄, Αθήναι (2002), σσ. 53-96· Ζηνοβία
Λιθοξόου-Σαλάτα, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης: 1733-1922 εν Σμύρνη από του 1934 εν Ν. Σμύρνη
(Αθηνών), Αθήναι 1959· Χ. Σολομωνίδης, Η Παιδεία στη Σμύρνη, ό.π., σσ. 18-222.
129
Χ. Σολομωνίδης, Η Παιδεία στη Σμύρνη, ό.π., σσ. 134-135.
130
Γεώργιος Αναστασιάδης, «Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ως Επίσκοπος Χριστουπόλεως και
Μητροπολίτης Δυρραχίου», στοː Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου», Τιμητικόν
αφιέρωμα Ενώσεως Σμυρναίων Αθήνα 1965, σ. 26.
131
Αμάλθεια, 12(25)/1/ 1906, «Εἴχομεν δίκαιον ἀναγράφοντες, ὅτι ἡ Α. Σ. ὁ γηραιὸς ἡμῶν
Μητροπολίτης, γνώστης εἴπερ τις καὶ ἄλλος τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἡμῶν πραγμάτων καὶ θεσμίων, θὰ
συνεπλήρου τὸ καλὸν ἔργον τῆς ἀδελφότητος “Εὐσεβείας” διὰ τῆς συστάσεως Ἐκκλησιαστικῆς
Ἐπιτροπῆς, οἵαν ἀπαιτούσιν οἱ Ἐθν. Κανονισμοί. Οὕτω χθὲς τὴν πρωίαν ἡ Α.Σ. διώρισε μετὰ

39
 Παρίσταται αντί του Μητροπολίτη Βασιλείου σε πολλές περιστάσεις εξαιτίας
της σοβαρής ασθένειας του τελευταίου. Ο τύπος στη Σμύρνη παρακολουθεί στενά τη
δράση του νεαρού αρχιδιακόνου132.
Ο Ιάκωβος ήταν πάντοτε ένας εκ των βασικών ιεροκηρύκων της επαρχίας
Σμύρνης, που με ευλάβεια κήρυττε τον Θείο λόγο στις εκκλησίες της Μητροπόλεως
κατά τη διάρκεια της Αγίας και μεγάλης Τεσσαρακοστής133.
Τα δύο γεγονότα που συνετέλεσαν ριζικά για την ανάδειξή του και την
μετέπειτα φήμη που τον ακολούθησε, ήταν α) η επιτυχής εξαρχική του αποστολή
σχετικά με τον Μητροπολίτη Φιλαδέλφειας Λεόντιο134 και β) η διπλωματία που
έδειξε για την ανασκαφή του τάφου του Επισκόπου Σμύρνης Ιερού Πολυκάρπου.
Στην πρώτη περίπτωση, ο Μητροπολίτης Λεόντιος, όταν του ζητήθηκε η μετάθεσή
του στην επαρχία Ροδοπόλεως135 στον Πόντο εκείνος αρνήθηκε να υπακούσει και
κλειδώθηκε στο μητροπολιτικό μέγαρο, θεωρώντας τη μετάθεση ως υποβιβασμό136.
Όλες οι προσπάθειες να λυθεί το ζήτημα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο απέβησαν
άκαρπες με αποτέλεσμα να διορίσουν έξαρχο στη Φιλαδέλφεια τον Ιάκωβο το 1906,
ώστε να μπορέσει να τον μεταπείσει137.

τεσσαρακονταετίαν ἀπὸ τῆς συστάσεως τῆς πρώτης συσταθείσης ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου
Χρυσάνθου, Ἐκκλησιαστικὴν Ἐπιτροπὴν ἐκλέξας μέλη αὐτῆς ἐκ τῶν μᾶλλον εὐπαιδεύτων κληρικῶν τῆς
πόλεώς μας, ἤτοι τοὺς πανοσ. κ. Ἰάκωβον ἀρχιδιάκονον, ἀρχιμανδρίτην κ. Δαμασκηνὸν καὶ
ἀρχιμανδρίτην κ. Κύριλλον Βαφειαδάκην. Ἡ “Ἀμάλθεια”, ἐνθέρμως ὑποστηρίξασα τὴν σύστασιν
τοιαύτης ἐπιτροπῆς εὐφροσύνως χαιρετίζει τὴν ἀπαρχὴν ταύτην τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἐθνικῶν Κανονισμῶν
καὶ ἐν Σμύρνῃ. Πεποίθαμεν ὅτι ἡ συστᾶσα ἐκκλησ. ἐπιτροπὴ θὰ προβῇ εἰς τὴν ταχεῖαν σύνταξιν τοῦ
Κανονισμοῦ αὐτῆς συμφώνως πρὸς τὸν τῆς ἐν Κ/πόλει τοιαύτης, ὡς ἐπιτάσσει ρητή διάταξις τῶν
Ἐθνικῶν Κανονισμῶν ἡμῶν».
132
Βλ. Αμάλθεια, 7(20)/11/1906꞉ «Τῇ προχθὲς Κυριακῇ ἐπεσκέψατο ἐν Περαίᾳ τὴν Α.Σ. τὸν
μητροπολίτην Ἀδριανουπόλεως κ. Κύριλλον ἐξ ὀνόματος τοῦ Σ. Μητροπολίτου Σμύρνης ὁ πανοσιολ.
ἀρχιδιάκονος τῆς Ἱ. Μητροπόλεως κ. Ἰάκωβος προσειπὼν αὐτῷ τό ὡς εὖ παρέστη», 10 (23) /1/ 1906꞉
«Ὁ ἀρχιδιάκονος τῆς Α.Σ. κ. Ἰάκωβος μετέβη χθὲς εἰς τὸ ἑλληνικὸν καὶ τὸ ρωσικὸν προξενεῖον καὶ
ἀνταπέδωκε τὴν ἐπίσκεψιν ἐκ μέρους τῆς Α.Σ. εἰς τὸν κ. Εὐγενειάδην καὶ τὸν κ. Ζδάνωφ» & 20 (2) /3/
1907꞉ «…Ἐπίσης ἐπεσκέφθη τὸν κ. Μπελάγιεφ […] καὶ ὁ ἀρχιδιάκονος τῆς Ἱ. Μητροπόλεως κ. Ἰάκωβος
ἐκ μέρους τῆς Α.Σ. τοῦ μητροπολίτου Σμύρνης».
133
Αμάλθεια, 7 (20) /3/ 1907.
134
«(ὁ Λεόντιος) γεννήθηκε στὴν Κρώμνη τῆς ἐπαρχίας Χαλδίας τὸ 1844. Μετὰ τὴν ἐγκύκλιο μόρφωσή
του, φοίτησε στὸ Φροντιστήριο Τραπεζοῦντος καί ἐκάρη μοναχὸς στὴν Ἱερὰ Μονή Ἁγίου Γεωργίου
Χουταρᾶ Ἀργυρουπόλεως. Σπούδασε τὴν ἱερὰ ἐπιστήμη στὴ Θεολογική Σχολή Χάλκης ἀπὸ τὴν ὁποία
ἀποφοίτησε τὸ 1878. […] Τὸ 1886 προήχθη σὲ βοηθὸ ἐπίσκοπο τοῦ μητροπολίτη Νικαίας Σωφρονίου
ὑπὸ τὸν ψιλὸ τίτλο Λεύκης […]. Τὸ 1894 προήχθη σὲ μητροπολίτη Κολωνίας. Τὸ δὲ 1899 μετατέθηκε στὴ
Μητρόπολη Φιλαδελφείας καὶ τὸ 1906 στὴ Μητρόπολη Ροδοπόλεως…», βλ. Παύλος (Αποστολίδης), νυν
Μητροπολίτης Δράμας, Η Μητρόπολις Ροδοπόλεως. Το ζήτημα των Εξαρχιών του Πόντου, εκδ.
σωματείου Παναγία Σουμελά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 165.
135
Για την επαρχία Ροδοπόλεως βλ. Παύλος (Αποστολίδης), Μητροπολ., ό.π., σ. 51 κ.ε.
136
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 44-46.
137
Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικες Πατριαρχικής Αλληλογραφίας (στο εξής:
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α.), Α΄ 79, αρ. πρωτ. 8755, σ. 363, ημερομ. 12 Δεκεμβρίου 1906.

40
 Ο ίδιος κατάφερε προς έκπληξη όλων να διευθετήσει το ζήτημα, πείθοντας
τον Μητροπολίτη Λεόντιο να τον ακολουθήσει στη Σμύρνη, χωρίς να θιχτεί το κύρος
και η υπόληψη του Πατριαρχείου138. Ύστερα από ολιγοήμερη παραμονή στη
Μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, ο Λεόντιος έφθασε στην
Κωνσταντινούπολη στις 15 Φεβρουαρίου του 1907 «… παρουσιάσθηκε στὴν Ἱερὰ
Σύνοδο γιὰ τὴν νενομισμένη εὐχαριστία καὶ τέλεσε στὸν πατριαρχικὸ ναὸ τὸ μέγα
μήνυμα»139. Στη δεύτερη περίπτωση, ο Γεώργιος Λαμπάκης, θέλοντας να ξεκινήσει
τις ανασκαφές για την εύρεση του τάφου του Αγίου Πολυκάρπου, ζήτησε τη βοήθεια
του Μητροπολίτη Βασιλείου, ο οποίος τον παρέπεμψε στον Ιάκωβο. Ήταν πολύ
δύσκολο να μπορέσουν να πάρουν την άδεια για την εκσκαφή από τις αρχές γεγονός
που ακύρωνε τα σχέδια τους140. Ο Ιάκωβος μπόρεσε, ωστόσο, με τη διπλωματία και
την ευστροφία που τον διέκρινε να προμηθευτεί την απαραίτητη άδεια από τις
οθωμανικές αρχές για να ξεκινήσουν οι ανασκαφές141. Τους έπεισε διαβεβαιώνοντάς
τους ότι το θέμα είχε αυστηρώς θρησκευτικό χαρακτήρα, γεγονός που οδήγησε στην
έκδοση της σχετικής άδειας δεδομένου ότι οι Οθωμανοί σεβόντουσαν τις
θρησκευτικές ιδιαιτερότητες των εθνοτικών ομάδων της αυτοκρατορίας142. Το
αποτέλεσμα ήταν να αγοραστεί το στάδιο που έγινε η ανακάλυψη και να περάσει στα
χέρια της Μητροπόλεως. Έκτοτε οι κύκλοι της Κωνσταντινούπολης άρχισαν να
διακατέχονται από περισσότερη εκτίμηση και εμπιστοσύνη για το πρόσωπο του
νεαρού Αρχιδιακόνου και να προσβλέπουν σε μεγάλα πράγματα για το μέλλον του143.

138
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία,
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράση», ό.π., σ. 47.
139
Παύλος (Αποστολίδης), Μητροπολ., ό.π., σ. 166.
140
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 46-47.
141
Ό.π., σ. 47.
142
Ό.π., σ. 48.
143
Ό.π., σσ. 48-49.

41
2) Η χειροτονία του Ιακώβου σε Επίσκοπο Χριστουπόλεως

Η υγεία του Μητροπολίτη Βασιλείου παρουσίαζε μια βαθμιαία επιδείνωση,

γεγονός που του απαγόρευε την ενασχόλησή του με τα καθήκοντα της Μητροπόλεως
Σμύρνης. Από το 1905 συνεχή είναι τα δημοσιεύματα του Τύπου σχετικά με την
κλονισμένη υγεία του Σμύρνης. Σε δημοσίευμα της εφημερίδας Αμάλθειας
αναφέρονται τα εξής꞉ «Διατελεῖ ἀτυχῶς εἰσέτι κλινήρης ὁ σεβαστός Μητροπολίτης
ἡμῶν κ. Βασίλειος παρ’ ὄλας τὰς προσπαθείας τῆς ἐπιστήμης καὶ τὰς περιλθάψεις τῶν
οἰκείων καὶ τῶν ἐν τῇ Ἱ. Μητροπόλει. Ὑπέρ τῆς ὑγείας τοῦ σεβαστοῦ ἱεράρχου ἡμῶν
ζωηρὸν εἶνε τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ πνευματικοῦ αὐτοῦ ποιμνίου καὶ πάντων τῶν
συμπολιτῶν ἡμῶν. Τὴν κυριακήν εἰς πάντας τοὺς ναοὺς τῆς Ἐπαρχίας Σμύρνης οἱ
ἱερουργοῦντες ἱερεῖς ηὐχήθησαν ἰδιαιτέρως ὑπὲρ ταχείας ἀναρρώσεως τοῦ σεβαστοῦ
ποιμενάρχου»144.
Το ποίμνιο της επαρχίας Σμύρνης προσερχόταν στους ναούς όπου γινόταν
παρακλήσεις «…πρὸς καλλιτέρευσιν τῆς ὑγείας τοῦ ἀσθενοῦντος Μητροπολίτου
Σμύρνης κ. Βασιλείου…»145.
Όταν η υγεία του άρχισε να χειροτερεύει ακόμα περισσότερο τέθηκε το θέμα
της διαδοχής και του ορισμού ενός επίσημου βοηθού του. Ο ίδιος ο Βασίλειος με
προσωπική του αναφορά προς το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης ζήτησε να
εκλεγεί Επίσκοπος ο Ιάκωβος, ώστε να μπορέσει να ορισθεί και βοηθός του, εφόσον
ουσιαστικά εκείνος ήταν που αναπλήρωνε τον ασθενή Μητροπολίτη και ασκούσε τη
διοίκηση της Μητροπόλεως146. Το Πατριαρχείο δέχθηκε με μεγάλη ευχαρίστηση
αυτή την πρόταση, αφού ήδη στους κύκλους του το όνομα του Ιακώβου
αντιμετωπιζόταν με μεγάλη εμπιστοσύνη και εκτίμηση αναφορικά προς το έργο του
και τον χαρακτήρα του. Ωστόσο υπήρχε μία διαδικαστική δυσκολία που απαγόρευε
να χειροτονηθεί Επίσκοπος ένας κληρικός χωρίς να έχουν περάσει πέντε χρόνια
διακονίας του είτε στα Πατριαρχεία είτε σε κάποιον Αρχιερέα147, από την
αποφοίτηση του από την Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης148.

144
Αμάλθεια, 30 (13)/9/1905.
145
Αμάλθεια, 3 (16)/10/1905.
146
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 50-51.
147
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 312. Ο Σεβασμιώτατος στις σσ. 296-347 δημοσιεύει το κείμενο των Γενικών
Κανονισμών.
148
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 79, αρ. πρωτ. 4120, σ. 194, ημερομ. 14 Ιουλίου 1906, «…ὁ συνιστώμενος
οὔπω συνεπλήρωσε πενταετίαν ἀπό τῆς ἀποφοιτήσεως αὐτοῦ ἀπό τῆς Σχολῆς…».

42
 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, θέλοντας να παραμείνει πιστό στους
Γενικούς Κανονισμούς, απέρριψε το αίτημα του Μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειου. Η
εφημερίδα Αμάλθεια γράφει στις σελίδες της ότι «Εἰλικρινῶς ἐλύπησε πάντας ἡ
τελευταία ἀπόφασις τῆς Ἱ. Συνόδου σχετικῶς πρὸς τὸ ζήτημα τῆς προαγωγῆς τοῦ
πανοσ. ἀρχιδιακόνου τῆς Ἱ. Μητροπόλεως ἡμῶν κ. Ἰακώβου εἰς τὴν θέσιν τοῦ βοηθοῦ
ἐπισκόπου τῆς Α. Σ. τοῦ Μητροπολίτου ἡμῶν. Πάντοτε […] δὲ νῦν ἡ Ἱ. Μητρόπολις
Σμύρνης ὅπου συσσωρεύονται πολλαί καὶ ποικίλαι ὑποθέσεις ἔχει ἀνάγκην βοηθοῦ
ἐπισκόπου, οὐδέποτε δὲ σχεδόν μέχρι σήμερον πρόσωπον κληρικὸν συνεκέντρωσε τὴν
ὑπόληψιν καὶ τὴν ἐκτίμησιν ταυτοχρόνως τοῦ τε Σέβ. Μητροπολίτου καί τῶν ἀνωτάτων
κοινοτικῶν σωμάτων, ὅσον ὁ νῦν ἀρχιδιάκονος κ. Ἰάκωβος…»149.
Η Σύνοδος του Πατριαρχείου σε νέα επιστολή που έστειλε στον
Μητροπολίτη Σμύρνης στις 5 Αυγούστου 1906, δικαιολογεί την απόφασή της να μην
εγκρίνει τη χειροτονία του Ιακώβου σε Επίσκοπο και στο γεγονός ότι «ἡ αὐτῆς
Ἱερότης πολλούς ἆχρι τοῦδε παραλαβοῦσα βοηθούς ἐπισκόπους ἀπέλυσεν ἀκολούθως
αὐτούς εἰς βάρος τῆς Ἐκκλησίας, τοῦθ’ὅπερ ἐνδέχεται ἵνα συμβῇ καὶ κατά τὴν νῦν
περίπτωσιν…»150.
Η απόρριψη της αίτησης έγειρε μεγάλες αντιδράσεις από την κοινότητα των
ελληνορθόδοξων, ακόμα και η Δημογεροντία και η Κεντρική Επιτροπή, οι άλλοτε
άσπονδοι εχθροί, κράτησαν κοινή στάση και ζήτησαν την αποδοχή της πρότασης από
το Πατριαρχείο. Μάλιστα η επιμονή και η κοινή αυτή στάση των δύο κοινοτικών
σωμάτων έκαναν τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ να αναφωνήσει «Δόξα τῷ Θεῷ … οἱ
ἀγαπητοί μου Σμυρναῖοι συμφώνησαν ἐπὶ τέλους σ’ ἕνα ζήτημα»151.
Η άρνηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου να προχωρήσει στη χειροτονία
του Ιακώβου σε Επίσκοπο, δεν πτόησε τον Μητροπολίτη Βασίλειο. Σε νέα επιστολή
που έστειλε το 1907 στην Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ζητούσε
επίμονα την προαγωγή του Ιακώβου σε Επίσκοπο. Όμως, ούτε αυτή τη φορά το
αίτημα του Σμύρνης βρήκε ευήκοα ώτα꞉ «…Ἀλλ’ ἐπειδή καὶ νῦν ὁ εἰρημένος
ἀρχιδιάκονος αὐτῆς οὔπω συνεπλήρωσε τὴν νενομισμένην πενταετίαν ἀπὸ τῆς ἐκ τῆς
Θεολογικῆς Σχολῆς ἀποφοιτήσεως αὐτοῦ ἡ προαγωγή αὐτοῦ εἰς ἐπίσκοπον καὶ αὖθις
οὐκ ἐκρίθη δυνατή συνοδικῶς…»152.

149
Αμάλθεια, 11(24)/7/1906.
150
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 79, αρ. πρωτ. 5145, σ. 218, ημερομ. 5 Αυγούστου 1906.
151
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 27.
152
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 80, αρ. πρωτ. 2183, σ. 128, ημερομ. 6 Απριλίου 1907.

43
 Η εφημερίδα Αμάλθεια, μετά τη νέα απόρριψη του αιτήματος του Βασιλείου
έγραφε σχετικά꞉ «Κατ’ εἰδήσεις ἐκ Κων/πόλεως, ἐν τῇ Ἱ. Συνόδῳ ἀνεγνώσθη γράμμα
τοῦ μητροπολίτου Σμύρνης ἐξαιτουμένου τὸν διορισμὸν ὡς βοηθοῦ ἐπισκόπου τοῦ
Ἀρχιδιακόνου αὐτοῦ. Ἀλλὰ καὶ πάλιν ἡ αἴτησις τῆς Α. Πανιερότητος ἀπερρίφθη, ἐπὶ τῷ
λόγῳ ὅτι ὁ κληρικός οὗτος δὲν συνεπλήρωσεν εἰσέτι πενταετῆ περίοδον ὑπηρεσίας»153.
Η σταθερή άρνηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου να εγκρίνει την εκλογή
σε Επίσκοπο του Ιακώβου, παραβαίνοντας τους Γενικούς Κανονισμούς συνεχίστηκε
μέχρι τις αρχές του 1908꞉ «…Ἡ Ἱερά Σύνοδος καί αὖθις … περί τῆς κατ’ ἐπανάληψιν
ὑποβληθείσης αἰτήσεως τῆς αὐτῆς Ἱερότητος περί ἐκλογῆς καί προχειρίσεως τοῦ
ἀρχιδιακόνου τῆς ἱερᾶς αὐτῆς Μητροπόλεως κυρ Ἰακώβου εἰς βοηθόν αὐτῆς
ἐπίσκοπον, οὐκ ἐνεκρίνη καί νῦν τὴν αἴτησιν ταύτην τῆς αὐτῆς Ἱερότητος»154.
Ο Βασίλειος απέστειλε στις αρχές Μαρτίου του 1908, συνεπικουρούμενος και
από τα κοινοτικά σώματα, τη Δημογεροντία και την Κεντρική επιτροπή, επιστολή
στην Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου με την οποία επίμονα ζητούσε την προαγωγή
του πνευματικού του τέκνου σε Επίσκοπο155.
Το Πατριαρχείο ύστερα από αυτή την πληθώρα αντιδράσεων από όλα τα
στρώματα της κοινωνίας της Σμύρνης αποφάσισε να εγκρίνει την αίτηση του
Μητροπολίτη Βασιλείου. Ο ίδιος ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ έστειλε το ακόλουθο
τηλεγράφημα στον Σμύρνης꞉ «Συγχαίρωμεν ἐκλογῇ ἀρχιδιακόνου Ἰακώβου βοηθοῦ
ἐπισκόπου Αὐτῆς ψιλῷ τίτλῳ Χριστουπόλεως»156.
Ο Ιάκωβος επικράτησε των συνυποψήφιων του αρχιμανδριτών Μεταξά
Λουκάκη και Παϊσίου Παπαπαησίου157.
Η αίτηση του Μητροπολίτη Βασιλείου για τον διορισμό του Ιακώβου ως
Επισκόπου «…ἐγένετο δεκτή ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ὑπό τόν ὄρον ἵνα ἡ Ἱερότης αὐτῆς
ἀποστείλῃ πρό τῆς χειροτονίας τό νενομισμένον ἐγγυητικόν περί τῆς ὑπ’ αὐτῆς
συντηρήσεως τοῦ βοηθοῦ αὐτῆς Ἐπισκόπου οὐ μόνον κατά τόν χρόνον τῆς παρ’ αὐτῇ
ὑπηρεσίας ἀλλά καί ἐν περιπτώσει ἔτι δι’ ὁποιονδήποτε λόγον ἀπολύσεως αὐτοῦ, μέχρι
τῆς εἰς ἄλλην θέσιν ἀποκαταστάσεως αὐτοῦ πέμποντες ἐγκλείστως ὧδε τύπον τοῦ

153
Αμάλθεια, 27(9)/12/1907.
154
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 82, αρ. πρωτ. 812, σ. 52, ημερομ. 10 Ιανουαρίου 1908.
155
Αμάλθεια, 6(19)/3/1908.
156
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 82, αρ. πρωτ. 1946, σ. 124, ημερομ. 8 Μαρτίου 1908.
157
Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικες Υπομνημάτων Εκλογής (στο εξής: Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε.),
Αb΄/1, σ. 172, ημερομ. 11 Μαρτίου 1908.

44
τοιούτου ἐγγυητικοῦ, ἀξιοῦμεν τήν αὐτῆς Ἱερότητα ἵνα ἐγκαίρως ὑπογράψῃ καί
ἀποστείλῃ ἡμῖν τὸ ἐγγυητικόν τοῦτο»158.
Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου αξίωνε από τον Σμύρνης να αποσταλούν
εγκαίρως για την εκλογή αυτή, τα νόμιμα δικαιώματα του Εθνικού Ταμείου που
ανερχόταν στα 600 γρόσια και 1000 γρόσια για τη συντήρηση της Ιεράς Θεολογικής
Σχολής της Χάλκης159.
Ο τοπικός Τύπος πανηγύριζε στο άκουσμα της εκλογής του Ιακώβου σε
Επίσκοπο꞉ «Μετά πολλῆς καὶ δικαίας εὐχαριστήσεως ἀναγράφομεν, ὅτι ἡ Α.Θ.Π. ὁ
οἰκουμενικός Πατριάρχης καὶ ἡ Ἱ. Σύνοδος εἰσακούσασαι τῆς αἰτήσεως τῆς Α.Σ. τοῦ
Μητροπολίτου ἡμῶν καὶ τῆς παρακλήσεως τῆς Δημογεροντίας καὶ Κεντρικῆς
Ἐπιτροπῆς τηλεγραφικῶς διαβιβασθείσης προχθὲς, προήγαγον εἰς τὸ ἀξίωμα τοῦ
ἐπισκόπου τὸν ἀγαπητὸν καὶ χρηστὸν ἀρχιδιάκονον τῆς Ἱ. Μητροπόλεως ἡμῶν κ.
Ἰάκωβον. Ἡ ἀπόφασις ἐλήφθη ἐν τῇ συνεδρίᾳ τῆς πέμπτης, ἀπενεμήθη δέ τῷ νέῳ
ἐπισκόπῳ ὁ τίτλος τοῦ ἐπισκόπου Χριστουπόλεως, […] Κατὰ πᾶσαν πιθανότητα μετὰ
τὴν ἐπίσημον ἀναγγελίαν τοῦ προβιβασμοῦ τοῦ πανοσ. ἀρχιδιακόνου γενήσεται ἡ
χειροτονίᾳ αὐτοῦ ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ τὴν μεθεπομένην Κυριακήν ὑπὸ τῆς Α. Σ.
τοῦ Μητροπολίτου ἡμῶν. Ἐγκαρδίως συγχαίρομεν μεθ’ ὅλων τῶν συμπολιτῶν
ἡμῶν…»160.
Το αποτέλεσμα, το οποίο ήταν ευχαρίστως αποδεκτό από όλους, ήταν να
προχειριστεί ο Ιάκωβος σε Επίσκοπο Χριστουπόλεως την Κυριακή της
Σταυροπροσκυνήσεως στις 18 Μαρτίου του 1908, από τους Μητροπολίτες Σμύρνης
Βασίλειο, Φιλαδελφείας Προκόπιο, Δυρραχίου Ιωάννη και Κρήνης Θεόκλητο,
συλλειτουργούντων αυτού και των Επισκόπων πρώην Ανέων Κωνσταντίνου και
Ειρηνουπόλεως161. Στη χειροτονία του Ιακώβου παραβρέθηκαν και «ὁ ἀξ. γέν.
πρόξενος τῆς Ρωσίας κ. Ἀλεξ Πελάγιεφ συνοδευόμενος ὑπὸ Ρώσων ἀξιωματικῶν, τοῦ
πλοιάρχου κ. Κέρβερ καὶ τῶν λοχαγῶν κ.κ. Βορόβιεφ καὶ Σταβρόφσκη.[…] ὁ
ὑποπρόξενος κ. Τσαμαδός συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν κ. Στελάκη προέδρου δικαστοῦ, τοῦ
ἐν Θεσσαλονίκῃ ὑποπρόξενου κ. Πολυχρονιάδου καὶ τῶν ἄξ. διερμηνέων κ. Λιάτη καὶ
Γώγου. Ἐπίσης προσῆλθον εἰς τὴν τελετὴν ἀντιπρόσωποι τῆς Καθολικῆς Ἐπισκοπῆς,
τῆς τῶν Ἀρμενίων καὶ ὁ πρωθιερεὺς τῆς ἐνταύθα ἀγγλικῆς ἐκκλησίας…»162.

158
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 82, αρ. πρωτ. 1982, σ. 126, ημερομ. 12 Μαρτίου 1908.
159
Ό.π.
160
Αμάλθεια, 8 (21)/3/1908.
161
Ε.Α., 2 /4/1908, Έτος ΚΗ΄, 172.
162
Αμάλθεια, 17(30)/3/1908.

45
 Στο λόγο που εκφώνησε ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως την πρώτη μέρα της
χειροτονίας του στον Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Φωτεινής, απευθύνθηκε με
συγκινητικά λόγια στον γέροντα του, Μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειο: «Εἰς τὰ
αἰθέρια τοῦ Κυρίου Σκηνώματα, ἔνθα ἄγγελοι ἀσώματοι μελωδικώτατα ὑμνωδούσι τὸ
ἐν Ὑψίστοις, μεταρσιοῦται τὴν στιγμήν ταύτην ἡ ἐμή ψυχή, ὦ γερασμία τῶν ἱεραρχῶν
χορεία, καὶ πρὸ τοῦ ἀγλαομόρφου θρόνου τῆς θείας Μεγαλειότητος ὑποκλινομένη εἰς
δάκρυα ἀναλύεται θερμὰ ἀναλογιζομένη ἔνθεν μὲν τὸ ὕψος τοῦ ἀξιώματος, ὅπερ ἐλέῳ
θεοῦ ταῖς ἁγίαις καί ὄντως θεοφιλέσω ὑμῶν χερσί σήμερον ἐπιβραβεύεταί μοι,
ἑτέρωθεν δὲ τὴν ἐμὴν ἐλαχιστότητα καὶ τὴν ἔλλειψιν τῆς τῷ τοιῶδε ἀξιώματι
ἀπαραιτήτως προσηκούσης πλήρους καὶ τελείας ἱκανότητος καὶ ἀγγελικῆς τῇ ἀληθείᾳ
ἰσχύος. Ἀλλά γε μεμνημένη τῆς θεοφθόγγου ῥήτρας πρὸς τὸν ἄχρι τρίτου οὐρανοῦ
ἀρθέντα καὶ ρήματα ἄρρητα ἐνωτισάμενον θεοκήρυκα Παῦλον “ἡ γὰρ δύναμίς μου ἐν
ἀσθενείᾳ τελειοῦται” (Β. Κορινθ. ιβ. 9) ἀφίπταται ἐκεῖθεν καὶ πρὸ τῶν σεπτῶν ὑμῶν
κορυφῶν προσπίπτουσα ἰκετηρίως ἀφίησι φωνὴν δάκρυσι πολλοῖς περιρραινομένην.
“Υπετάγην, φήσι τῷ Κυρίῳ καὶ ἱκέτευσα αὐτόν”. Τιμήεσσαν ἀρχιερωσύνης ἀλουργίδα,
τῷ εαὐτῆς ποικιλότροπον τὴν μέριμναν πρὸς τὸ τηρῆσαι αὐτὴν καθαρὰν καὶ ἀμόλυντον
ἐπιβάλλουσάν μοι περιβάλλει μέ σήμερον ἡ ὑμετέρα πολυσέβαστος Πατρότης, γηραιὲ
τῆς Σμύρνης Ποιμενάρχα καὶ τοῦ ἱερωτάτου Πολυκάρπου διάδοχε ἐπευλογοῦσά με ταῖς
ἁγίαις Αὐτῆς χερσί καὶ τὴν χάριν τὴν ἄνωθεν ἐπ’ ἐμὲ ἐπικαλουμένη. ἰκέτευσον Σεβάσμιε
τοῦ Ὑψίστου Ἀρχιερεῦ, ἰκέτευσον μετὰ τῶν Πανιερωτάτων καὶ θεοφιλεστάτων
συλλειτουργῶν Σου τὸν ἐν ἀστέκτῳ αἴγλη καὶ φωτί ἀπλέτῳ ἐπαναπαυόμενον Θεόν,
ὅπως ἀκτῖνάς τινας τῆς οὐρανοπέμπτου αὐτοῦ χάριτος ἐπ’ ἐμέ καταπέμψῃ φωτιζούσας
με καὶ καθοδηγούσας με εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν ἐν τῷ ἄρτι διανοιγομένῳ μοι ὑψηλῷ τῆς
Ἀρχιερωσύνης σταδίῳ καὶ εὐθετώτερόν πρὸς πᾶν εὐάρεστον ἀπεργάσηται ἐργαζόμενοι
εἰρήνῃ καὶ προκόπτοντα ἐν τοῖς παραγγέλμασιν Αὐτοῦ. Σὺ δὲ, λαὲ Κυρίου περιούσιε,
ἔπαρον τὰς χείρας σου εἰς τὸν οὐρανόν καὶ ἐπεκάλεσαι ἐπ’ ἐμὲ σὺν τοῖς Ἁγίοις
Ἀρχιερεῦσι τὴν ἀκένωτον τοῦ Παναγίου καὶ τελετουργικοῦ Πνεύματος χάριν, ἴνα
συμπαρῇ μοι, πάσης τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου πρὸς δόξαν τῆς Παναγίας καὶ ὁμοουσίου
Τριάδος. Ἀμήν»163.

163
Αμάλθεια, 21(3)/3/1908.

46
3) Η δράση του Επισκόπου Χριστουπόλεως στη Σμύρνη

α. Η συμβολή του Ιακώβου στην εκλογή του καθηγητή Παύλου Καρολίδη στις
εκλογές του 1908

Κατά την περίοδο 1908-1918 συντελείται ο μετασχηματισμός της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από ένα κράτος πολυεθνικό σε ένα εθνικό164. Η
εμφάνιση του κινήματος των Νεότουρκων που ευαγγελιζόταν την ισότητα όλων των
υπηκόων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, καθώς και η
ψήφιση του νέου Συντάγματος, δημιούργησαν ένα κλίμα αισιοδοξίας στους υπηκόους
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο άρθρο 1 του γενικού κανονισμού του
Οθωμανικού Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», διαβάζουμε για τον σκοπό του
κομιτάτου꞉ «Τό Ὀθωμανικόν Κομιτᾶτον τό ἐργασθέν πρός ἀπόδωσιν τοῦ Συντάγματος
καί τήν ὑπό πάντων τῶν Ὀθωμανῶν, ἄνευ διακρίσεως φυλῆς καί Θρησκεύματος
ἀπόκτησιν τῆς ἐλευθερίας θεωρεῖ καί εἰς τό ἑξῆς ὡς κύριον καί ἱερόν σκοπόν του τήν
ἐξασφάλισιν ταύτης, τήν πνευματικήν καί ὑλικήν πρός τόν πολιτισμόν πρόοδον καί τήν
παρεμπόδισιν τῆς πραγματοποιήσεως τῶν σχεδίων καί βλέψεων τῶν ἐργαζομένων,
ὅπως ὑπό τό πρόσχημα τῆς Θρησκείας και τοῦ φυλετισμοῦ ἐπιφέρωσι τήν διάστασιν
μεταξύ τῶν Ὀθωμανῶν»165.
Από την μεριά του ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄166, ο
επονομαζόμενος και Μεγαλοπρεπής, ήταν αρκετά επιφυλακτικός με την
συνταγματική αλλαγή που πρέσβευε το κίνημα των Νεότουρκων και γενικότερα
έδειξε παροιμιώδη πολιτική και ιστορική ευθυκρισία όσον αφορά τις εκλογές και τον
τρόπο έκβασής τους. Παράλληλα λειτούργησε κατά την εκλογική διαδικασία ως
εξισορροπητικός παράγοντας «τῶν ἀκραίων τάσεων ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ πλευρὰ ἀφ’
ἑνὸς καὶ τῶν ἐξαγριωμένων Νεότουρκων ἀφ’ ἑτέρου»167.

164
Κατερίνα Μπούρα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες
Βουλευτές 1908-1918», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4, Αθήνα (1983), σ. 69.
165
Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών (στο εξής: Α.Υ.Ε.), 1909, Φ., Οθωμανική Αυτοκρατορία,
(Γενικός Κανονισμός του Οθωμανικού Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 25/11/1908).
166
Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ βλ. Βασίλειος Σταυρίδης, Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι
1860- Σήμερον: Ιστορία και Κείμενα, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε, Θεσσαλονίκη 22004,
σσ. 228-307 · Δημήτρης Μαυρόπουλος, Πατριαρχικαί Σελίδαι: Tο Οικουμενικό Πατριαρχείον από
1878-1949, εν Αθήναις 1960, σσ. 7-11· Κωνσταντίνος Σπανούδης, Ιστορικές Σελίδες: Ιωακείμ ο Γ΄, εν
Κωνσταντινουπόλει 1902, (επιμ. επανέκδοσης-πρόλογος Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης
Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Θεσσαλονίκη 2000).
167
Κ. Μπούρα, ό.π., σ. 73.

47
 Το Κομιτάτο των Νεότουρκων ανέλαβε τα πάντα στις εκλογές του 1908.
Κατάρτισε τους συνδυασμούς, όρισε τις βουλευτικές έδρες και ζήτησε από τις
εθνότητες να ορίσουν τους αντιπροσώπους που θα συμμετείχαν στη διαδικασία της
εκλογής168. Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, η κατάσταση περιπλέχθηκε και άρχισε να
διαφαίνεται ο πραγματικός στόχος του κινήματος. Το Κομιτάτο δεν δέχθηκε την αρχή
της ποσοστιαίας εκπροσώπησης των διαφορετικών εθνοτήτων στη Βουλή με
αποτέλεσμα αυτό να προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις169. Όσον αφορά την ελληνική
εθνότητα, η οποία ήταν η πολυπληθέστερη μετά τους μουσουλμάνους, οι εκλογές του
1908 δεν επέφεραν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα για ισοπολιτεία και δικαιοσύνη,
καθόσον πολλές ελληνοκρατούμενες περιοχές, όπως ο Πόντος όπου εκλέχτηκε μόνο
ο Ματθαίος Κωφίδης170, δεν μπόρεσαν να εκπροσωπηθούν όπως ευελπιστούσαν171.
Ειδικότερα, στην περιφέρεια της Αμισού, όπου ο υπολογιζόμενος ελληνικός
πληθυσμός ανερχόταν σε 75.000, δεν κατόρθωσε να εκλέξει ούτε έναν Έλληνα
βουλευτή172. Σύμφωνα με τον Καρολίδη, η αποτυχία εκλογής ελληνικής καταγωγής
βουλευτή στην Αμισό, αν και ήταν βεβαία, οφείλεται στο γεγονός ότι «…ὁ Ἕλλην
Πρόξενος, κατὰ τὰς παραμονὰς τῶν ἐκλογῶν, ἐποιήσατο ἐπιδεικτικὴν ἐπίσκεψιν εἰς τὸν
ὑποψήφιον, ἵνα εἰς αὐτὸν ἀποδοθῇ ἡ ἐπιτυχία»173.
Σε κατάλογο που είχε σταλεί από την ελληνική πρεσβεία
Κωνσταντινούπολης στο υπουργείο των Εξωτερικών διαβάζουμε ότι μόλις 23
βουλευτές ελληνικής καταγωγής εκλέχτηκαν σε ένα σύνολο 253 βουλευτών174.
Αρνητική επίδραση την εποχή εκείνη είχε και η επιπλοκή του κρητικού
ζητήματος κατά τη διάρκεια της εκλογικής διαδικασίας, γεγονός που τορπίλιζε τις
προσπάθειες για συνεννοήσεις και αμοιβαίες υποχωρήσεις ανάμεσα στους
ορθόδοξους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους υπηκόους της Αυτοκρατορίας175.
Ένας από τους Έλληνες βουλευτές που κατόρθωσαν να εκλεγούν την
ταραγμένη εκείνη ιστορική περίοδο ήταν ο Παύλος Καρολίδης, στην εκλογή του

168
Ό.π., σ. 71.
169
Ό.π., σ. 72.
170
Χρήστος Ανδρεάδης, «Οι βουλευτικές εκλογές του 1908 στην Τουρκία και ο Πόντος», Αρχείον
Πόντου, τόμος 43, Αθήνα (1990-91), σ. 21.
171
Ό.π., σσ. 13-17.
172
Ό.π., σ. 17 κ.ε.
173
Παύλος Καρολίδης, Λόγοι και υπομνήματα, τόμος Α΄, εκ του Τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου,
Αθήναι 1913, σ. 44.
174
Α.Υ.Ε., 1909, Φ., Οθωμανική Αυτοκρατορία, (Κατάλογος των εν τη Οθωμανική Βουλή
εκλεγέντων βουλευτών, αρ. πρωτ. 68, είχε σταλεί από την ελληνική πρεσβεία Κωνσταντινούπολης στο
υπουργείο των Εξωτερικών στις 16 Ιανουαρίου 1909).
175
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 44.

48
οποίου καίριο ρόλο διαδραμάτισε ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος176. Ο
Παύλος Καρολίδης ήταν καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είχε
γεννηθεί στην Καππαδοκία και είχε κάνει λαμπρές σπουδές στην Ευρώπη. Ο ρόλος
και το έργο του στην Οθωμανική Βουλή από 1908 έως το 1913 θεωρήθηκαν
αξιόλογα177. Ο ίδιος ο Καρολίδης μετέβη στην Κωνσταντινούπολη «…συστάσει καὶ
ἐντολῇ τῆς Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως […] ἐν τῇ ἰδιότητι Ὀθωμανοῦ βουλευτοῦ, ἣν
πάρεσχον ἐμοὶ οἱ φιλοπάτριδες Ἕλληνες τῆς Σμύρνης…»178. Η περίπτωση της εκλογής
του Παύλου Καρολίδη ήταν ιδιαίτερη εξαιτίας της ελληνικής υπηκοότητάς του.
Η πρόταση για την υποψηφιότητά του έγινε συγκεκριμένα από τον υπουργό
Εξωτερικών Γιώργο Μπαλτατζή με τα ακόλουθα λόγια: «οἱ Σμυρναῖοι σᾶς θέλουσιν
ὁμοθύμως βουλευτὴν καὶ τὸ Γενικὸν Προξενεῖον παρακαλεῖ νὰ ἐνεργήσωμεν νὰ δεχθῇς
τὴν προσφερομένη σοι ἐκθύμως ὑποψηφιότητα∙ ἡ θέσις σου ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ θὰ
μείνῃ ἄθικτος. Θά λαμβάνῃς δὲ τακτικῶς ὅσα ἀπελάμβανες ἀπὸ τοῦ
Πανεπιστημίου»179. Ο Καρολίδης αντιμετώπισε την πρόταση του υπουργού
Εξωτερικών με μεγάλη επιφύλαξη όχι τόσο για το γεγονός ότι δεν ήταν γνώστης της
ιστορίας, της γλώσσας και της γεωγραφίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο για
το γεγονός ότι δεν γνώριζε τις διοικητικές διαδικασίες και τον κοινωνικό και
πολιτειακό βίο των Οθωμανών. Επιπλέον, δεν ήθελε να δοθεί η εντύπωση στην
Κωνσταντινούπολη ότι έρχεται ως κατάσκοπος της ελληνικής κυβέρνησης και
όργανο της πολιτικής της ενάντια στα οθωμανικά συμφέροντα180.
Ύστερα από την κατάρρευση των δισταγμών του, μετέβη στην
Κωνσταντινούπολη για να γνωρίσει τον τότε Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ΄181. Κατά τη
διάρκεια της παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη έλαβε τηλεγράφημα από τη
Μητρόπολη Σμύρνης που του ανακοίνωσε ότι τα κοινοτικά σώματα τον πρότειναν για
υποψήφιο βουλευτή και τον καλούσε να μεταβεί στη Σμύρνη το γρηγορότερο δυνατό
για να συνεννοηθούν για τα διαδικαστικά ζητήματα182.

176
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 56-57.
177
Α. Αλεξανδρής, ό.π., σ. 391.
178
Π. Καρολίδης, ό.π., σσ. δ-ε.
179
Ό.π., σ. 12.
180
Ό.π., σσ. 12-15.
181
Ό.π., σ. 19-20, 26-37.
182
Ό.π., σ. 39.

49
 Ο Καρολίδης ύστερα από υπόδειξη του τότε Έλληνα προξένου Ευγενιάδη183
μετέβη στη Μητρόπολη Σμύρνης184, όπου και συνάντησε μέρος της Δημογεροντίας
και της Κεντρικής Επιτροπής και σύμφωνα με τα λεγόμενά του: «…τὸν ἄξιον καὶ
λαμπρὸν ἐπίσκοπον Χριστουπόλεως Ἰάκωβον, ὅστις ἀσθενοῦντος τοῦ σεβασμιωτάτου
Μητροπολίτου Βασιλείου διηύθυνε τὰ τῆς Μητροπόλεως καὶ τῆς Κοινότητος μετὰ
πολλῆς ἱκανότητος, ζήλου καὶ φρονήσεως»185. Εκεί, στη μεγάλη αίθουσα της
Μητροπόλεως του ανακοινώθηκε επίσημα η επιλογή του ως υποψήφιου βουλευτή
Σμύρνης. Ο ίδιος, βέβαια, δεν είχε ακόμα καταλήξει για την υποψηφιότητά του διότι
του έλειπε η οθωμανική υπηκοότητα186 χωρίς την οποία δεν μπορούσε να εκλεγεί
βουλευτής στην Οθωμανική Βουλή187. Η Μητρόπολη της Σμύρνης τον διαβεβαίωσε
ότι θα επιληφθεί του θέματος και δεν θα εγερθεί τέτοιο ζήτημα. Ωστόσο, από την
πλευρά των Οθωμανών, μόλις έγινε γνωστή η υποψηφιότητα ενός Έλληνα καθηγητή
του Πανεπιστημίου Αθηνών, δημιουργήθηκαν πολλές αντιδράσεις και προσπάθησαν
να βρουν τρόπους κωλύματος της υποψηφιότητας, με αποτέλεσμα να στηριχθούν
στην έλλειψη οθωμανικής ιθαγένειας. Τον θεωρούσαν Έλληνα κατάσκοπο της
ελληνικής κυβέρνησης και γι’ αυτό τον λόγο κινήθηκαν για την ακύρωση της
συμμετοχής του στις επικείμενες εκλογές.
Οι αντιδράσεις των Ελλήνων της Σμύρνης ήταν σφοδρές και οργανώθηκαν
διαμαρτυρίες, πολλές από τις οποίες κατέληξαν σε αιματηρές συγκρούσεις. Η
Μητρόπολη της Σμύρνης διαμαρτυρήθηκε εντόνως προς την κυβέρνηση της
Κωνσταντινούπολης και ζήτησε την επίλυση του θέματος προστατεύοντας τα
συμφέροντα των Ελλήνων. Ο Καρολίδης εν τω μεταξύ είχε επιστρέψει στην Αθήνα
και συνέχιζε τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μέχρις ότου έλαβε εκ
νέου τηλεγράφημα «…ἐπιτακτικόν τοῦ ἐπισκόπου Ἁγίου Χριστουπόλεως…»188, για
άμεση επάνοδό του στη Σμύρνη. Στις 29 Νοεμβρίου 1908 έφθασε στη Σμύρνη και
από το λιμάνι ζήτησε τη βοήθεια του Επισκόπου Χριστουπόλεως για να τον
παραλάβουν, επειδή δεν είχε οθωμανικό διαβατήριο. Αφού κατάφερε να αποβιβαστεί

183
Ο τότε γενικός πρόξενος Ευγενιάδης σε αντίθεση με άλλους έλληνες προξένους στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία προσπάθησε να μη προκαλεί τους Οθωμανούς εμφανιζόμενος ως προστάτης των
εκλεκτών ελληνικής καταγωγής υποψηφίων βουλευτών του οθωμανικού Κοινοβουλίου.
184
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 40.
185
Ό.π.
186
Σύμφωνα με υπουργική εγκύκλιο του 1870 (ερμηνευτική του νόμου περί ιθαγένειας του 1869) οι
Οθωμανοί υπήκοοι που χωρίς την άδεια της Οθωμανικής Κυβερνήσεως αποκτούσαν και μία άλλη
υπηκοότητα έχαναν αυτομάτως τα πολιτικά και αστικά τους δικαιώματα στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
187
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 57.
188
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 50.

50
μετά συνοδείας, μετέβη στη Μητρόπολη απ’ όπου αναχώρησε για το δημοτολόγιο
του Βαϊνδηρίου, προκειμένου να λάβει τα απαραίτητα έγγραφα της οθωμανικής
υπηκοότητας189. Ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως πέτυχε να πείσει τις οθωμανικές
αρχές, υποστηρίζοντας ότι ο Καρολίδης ουδέποτε έχασε την οθωμανική ιθαγένεια,
αφού ποτέ δεν εκδόθηκε σχετικός Ιραδές190. Ύστερα από τη θετική αυτή έκβαση, ο
Καρολίδης επέστρεψε στη Μητρόπολη Σμύρνης και αφού έλαβε την ευχή του
Μητροπολίτη Σμύρνης Βασιλείου για την επιτυχία του έργου του, επιβιβάστηκε σε
όχημα μαζί με τον Επίσκοπο Χριστουπόλεως και τον Επίσκοπο Ειρηνουπόλεως
Αρσένιο για να μεταβεί στην προκυμαία, απ’ όπου θα αναχωρούσε για την
Κωνσταντινούπολη191. Στην προκυμαία συνάντησε πλήθος Σμυρναίων που
ζητωκραύγαζαν για την υποψηφιότητά του θεωρώντας αυτόν ως τον κύριο
εκπρόσωπο της ελληνικής συνείδησης και του εθνικού ιδεώδους του συνόλου του
ελληνικού πληθυσμού της Σμύρνης192.
Η συνεισφορά του Επισκόπου Χριστουπόλεως Ιακώβου στην εκλογή του
Καρολίδη στην οθωμανική Βουλή ήταν καθοριστική. Κατάφερε να επιληφθεί της
καταστάσεως και με τη διπλωματία που τον διέκρινε, πέτυχε να καταλαγιάσει τις
οξυμένες αντιδράσεις τόσο των Νεότουρκων όσο και των Ελλήνων της Σμύρνης,
επιτυγχάνοντας την εκλογή του Καρολίδη193.

β. Η παρασημοφόρησή του από το ελληνικό κράτος

Ύστερα από την επιτυχή αντιμετώπιση της υποψηφιότητας του Καρολίδη

στην οθωμανική Βουλή, η ελληνική κυβέρνηση θεώρησε υποχρέωση της να τιμήσει
τον Επίσκοπο Χριστουπόλεως Ιάκωβο για τις υπηρεσίες του προς το ελληνικό εθνικό
ιδεώδες. Το 1909 η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄ του απένειμαν
τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος194. Ο Επίσκοπος Ιάκωβος τότε ήταν μόλις 31 ετών.
Σύμφωνα με την αναφορά του Καρολίδη, «ἡ Ἑλληνικὴ κυβέρνησις ἔτυχε νὰ ἀπονείμῃ
τότε εἰς τὸν ἀξιώτατον ἐπίσκοπον Χριστουπόλεως κ. Ἰάκωβον (νῦν Δυρραχίου
μητροπολίτην) τὸν μετὰ τοσαύτης συνέσεως, δραστηριότητος καὶ δεξιότητος
διευθύνοντα τὴν Ἱ. Μητρόπολην Σμύρνης καὶ λίαν ἀγαπητόν πᾶσι τοῖς Σμυρναίοις, τὸν
189
Ό.π., σσ. 53-56.
190
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 57.
191
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 59.
192
Ό.π., σ. 59-60.
193
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 57.
194
Ό.π., σ. 58.

51
Σταυρόν τοῦ Σωτῆρος. Τὸ πράγμα ἐξηγήθη ὑπὸ τοῦ Τουρκικοῦ τύπου, καθ’ ὑποβολὴν
τῆς ἄνω μνημονευθείσης σπείρας τῶν Ὀθωμανῶν Ἑλλήνων, ὡς ἀμοιβὴ τῶν ὑπηρεσιῶν
τοῦ μνημονευθέντος ἐπισκόπου ἐν τῇ ἐκλογῇ τῇ ἐμῇ καί προκάλεσε δριμύτατα σχόλια
ἐναντίον τοῦ ἐπισκόπου καὶ ἐμοῦ, ὡς ὀργάνων τῆς Ἑλληνικῆς κυβερνήσεως»195.
Το γεγονός της παρασημοφόρησης από την ελληνική κυβέρνηση εκλήφθηκε
αρνητικά από την οθωμανική κυβέρνηση και δημιουργήθηκε ένα κλίμα καχυποψίας
απέναντι στον Επίσκοπο196. Η δυσπιστία αυτή προήλθε από το γεγονός ότι ένας
υπήκοος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δέχθηκε παράσημο για τις υπηρεσίες του
από μια ξένη χώρα με σαφείς μη φιλικές διαθέσεις προς τα οθωμανικά συμφέροντα.
Θεώρησαν ότι με την κίνηση της αποδοχής αυτού του παράσημου ο Επίσκοπος
παρέκαμπτε την τουρκική πολιτική και τα τουρκικά συμφέροντα, προάγοντας εν
αντιθέσει τα αντίρροπα ελληνικά συμφέροντα197.
Η παρασημοφόρηση του Χριστουπόλεως το 1909 από το ελληνικό βασίλειο,
χρειάζεται να ερμηνευθεί κάτω από το ίδιο πρίσμα της ανακήρυξης σε επίτιμους
διδάκτορες της Θεολογικής Σχολής Αθηνών των Πατριαρχών των πρεσβυγενών
Πατριαρχείων, Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ, Αλεξανδρείας Φωτίου, Αντιοχείας
Γρηγορίου και Ιεροσολύμων Δαμιανού το 1912. Οι δύο αυτές πράξεις δεν
αποτέλεσαν απλά μία προσπάθεια προσέγγισης των Πατριαρχών και του Ιακώβου,
αλλά κεντρικό στόχο είχαν να ενισχύσουν τον εθνικό στόχο της Αθήνας που ήταν η
συσπείρωση σε ένα εθνικό κέντρο των αλύτρωτων πληθυσμών198.
Η Αθήνα προσπαθούσε να εμφυσήσει το εθνικό φρόνημα στους ορθόδοξους
Ρωμιούς με σκοπό να προσανατολιστούν προς το εθνικό κέντρο.

4) Η μεσολάβηση του Ιακώβου υπέρ της Αγιοταφικής Αδελφότητας του

Πατριαρχείου Ιεροσολύμων το 1909

Σημαντική κρίνεται η μνημόνευση της Κρίσης του 1909 στο Πατριαρχείο

Ιεροσολύμων, όταν οι αραβόφωνοι ορθόδοξοι, εκμεταλλευόμενοι τη ρήξη του τότε

195
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 66.
196
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 58.
197
Ό.π., σσ. 59-60.
198
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Οι προκαθήμενοι
των πρεσβυγενών Πατριαρχείων το 1912 αναγορεύονται επίτιμοι διδάκτορες της Θεολογικής Σχολής
Αθηνών», ΕΕΘΣΘ (Τμήμα Θεολογίας), τόμ. 13, Θεσσαλονίκη (2003), σσ. 233-246.

52
Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανού199 και της Αγιοταφικής αδελφότητας, προέβαλαν
αξιώσεις για τη διοίκηση του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και τη διαχείριση της
περιουσίας του Παναγίου Τάφου200.
Ο βασικός δημιουργός και υπερασπιστής των προσκυνημάτων στην Άγια Γη,
στη Γη της Ιερουσαλήμ, ήταν επί της βυζαντινής αυτοκρατορίας ο αυτοκράτορας
Μέγας Κωνσταντίνος201. Από την αρχή η φρούρηση των Ιερών Προσκυνημάτων
τέθηκε κάτω από την προστασία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων και του μοναχικού
τάγματος με το όνομα Αγιοταφική Αδελφότητα, που αποτελούνταν μόνο από
ορθόδοξους κληρικούς, ενώ από το εσωτερικό του εκλέγονταν οι κατά καιρούς
Πατριάρχες202. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, το Πατριαρχείο των
Ιεροσολύμων συνέχισε να κατέχει την αποκλειστική κυριότητα της προστασίας
ύστερα από το διάταγμα του Μέγα Χαλίφη Ομέρ Χαττάπ. Σύμφωνα με το διάταγμα:
«“Τῷ ἐντίμῳ καὶ σεβάσμιῳ Πατριάρχη τοῦ βασιλικοῦ Ἔθνους Σωφρονίῳ” ὡς
“συνθήκην καὶ ὑπόσχεσιν”, ἐν ᾧ ἰδιαιτέραν λαμβάνων πρόνοιαν ὑπὲρ τῶν Μοναχῶν,
ἐντέλλεται ὅπως ὑπάρχῃ ἐμπιστοσύνη “ἐπὶ πάντων τῶν ὑπὸ τὴν κυριότητα αὐτῶν
προσκυνημάτων τῶν ἐντός τε καὶ ἐκτὸς τῆς Ἱερουσαλήμ”»203.
Με την ανακήρυξη του Συντάγματος στην Τουρκία το 1908 και τη διακήρυξη
των εννοιών της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ισοπολιτείας που πρέσβευαν οι
Νεότουρκοι, οι αραβόφωνοι εξεγέρθηκαν θέλοντας να αποκτήσουν δικαιώματα επί
των προνομίων του Πατριαρχείου στον Πανάγιο Τάφο και στα Ιερά
Προσκυνήματα204.
Το Ιεροσολυμιτικό ζήτημα των ετών 1908-1909 προκλήθηκε από μία διένεξη
μεταξύ του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανού με την Αγιοταφική Αδελφότητα,
απειλώντας τον ελληνικό χαρακτήρα του Πατριαρχείου και τα δικαιώματά του επί
του Παναγίου Τάφου και των προσκυνημάτων. Συγκεκριμένα, ο τότε Πατριάρχης
Δαμιανός «…εἶχεν ἀποκηρυχθῆ ὑπό τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἱεροσολυμιτικῆς Ἐκκλησίας

199
Για τον Πατριάρχη Δαμιανό βλ. Παναγιώτης Ριζόπουλος, Μορφές Ορθοδοξίας, τόμ. Β΄, εκδ.
University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 53-55.
200
Νίκος Βικέτος, «Πως σώθηκε η Αγιοταφική Αδελφότητα πριν 96 χρόνια. Η Σμύρνη και το
Πατριαρχείο Ιεροσολύμων», Μικρασιατική Ηχώ, Μάρτιος-Απρίλιος 2005, σσ. 8-9.
201
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 60.
202
Ό.π., σ. 60.
203
Μελέτιος Μεταξάκης, (Αρχιμανδρίτης), Αι αξιώσεις των αραβοφώνων ορθοδόξων της Παλαιστίνης,
εν Κωνσταντινουπόλει 1909, σσ. 8-9.
204
Α. Αθηνογένης, «Η συμβολή της Σμύρνης υπέρ του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων», Μικρασιατικά
Χρονικά, τόμ. Δ΄, Αθήνα (1948), σ. 20.

53
καί ὅτι εἰς τὴν πράξιν ταύτην τῆς Ἱ. Συνόδου εἶχε προσχωρήσει ἡ μεγάλη πλειονότης
τῶν μελῶν τῆς Ἁγιοταφικῆς Ἀδελφότητος»205.
Με αφορμή αυτή τη διένεξη σχεδιάστηκε πραξικόπημα από τους
αραβόφωνους ορθόδοξους κατά του Πατριαρχείου. Σκοπός ήταν ανήμερα της
Κυριακής της Ορθοδοξίας να παρεμποδίσουν την τέλεση της λειτουργίας από τον
Πατριάρχη και τους Αγιοταφίτες Πατέρες. Υποκινητές της εξέγερσης αυτής δεν ήταν
μόνο το νεοτουρκικό κομιτάτο αλλά και η Παλαιστίνειος Εταιρεία υπό τη ρωσική
διοίκηση, όπου σκοπός τους ήταν η κατάργηση των αιώνιων προνομίων που έχαιρε
το ελληνορθόδοξο γένος στον Πανάγιο Τάφο και στα Ιερά Προσκυνήματα206.
Η ελληνική κυβέρνηση «…προβλέπουσα τὰ μεγάλα τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῷ Γένει
συμβησόμενα δεινά, ἂν ἐξηκολούθει ἐν Ἱερουσαλήμ ἡ μεταξὺ τῆς ἀποκηρυξάσης τὸν
Πατριάρχην πλειονότητος τῆς Ἀδελφότητος καὶ τοῦ σθεναρῶς ἀνθισταμένου καί ὑπὲρ
τῶν δικαίων Αὐτοῦ ἀμυνομένου καὶ ὑπὸ τῶν Ἀραβοφώνων ἐγχωρίων καὶ ὑπὸ τῆς
Ρωσίας ὑποστηριζομένου Πατριάρχου, ἐπήνεγκεν ἢ μᾶλλον ἐπέβαλε τὴν εἰρήνην…»207.
Στις 23 Ιανουαρίου του 1909 κατέφθασαν στη Μητρόπολη Σμύρνης οι δύο
εξόριστοι Αγιοταφίτες, ο αρχιμανδρίτης Μελέτιος Μεταξάκης και ο αρχιμανδρίτης
Χρυσόστομος Παπαδόπουλος208. Εξαιτίας της ασθένειας του Μητροπολίτη Σμύρνης
Βασιλείου, ο Επίσκοπος Ιάκωβος ανέλαβε την ακρόαση των δύο Αγιοταφιτών και
συγκάλεσε απευθείας τα δύο ανώτατα διοικητικά σώματα της Σμύρνης, τη
Δημογεροντία και την Κεντρική Επιτροπή, σε έκτακτη σύσκεψη ώστε να αναζητηθεί
λύση που θα απέτρεπε την εκδήλωση του πραξικοπήματος. Το βασικό πρόβλημα,
σύμφωνα με τους Αγιοταφίτες πατέρες, ήταν ότι «…ὁ Ἑλληνορθόδοξος κλῆρος,
γεγυμνωμένος παντὸς Ἑλληνορθοδόξου ποιμνίου, θὰ ἠδύνατο ν’ἀποτρέψῃ τὸ πλῆγμα,
τὸ ὁποῖον παρασκεύαζεν ὁ ἀραβόφωνος πληθυσμός»209.

205
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 159.
206
Ν. Βικέτος, «Πως σώθηκε η Αγιοταφική Αδελφότητα πριν 96 χρόνια…», ό.π., σσ. 8-9.
207
Π. Καρολίδης, ό.π., σ. 162.
208
Η κυβέρνηση των Νεότουρκων ύστερα από απαίτηση των αραβόφωνων ορθοδόξων απαίτησε την
απέλαση αυτών των δύο εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων. Επισημαίνεται ότι πριν φθάσουν στη
Σμύρνη οι Αγιοταφίτες, είχαν επισκεφτεί στην Αθήνα τον υπουργό των Εξωτερικών Γ. Μπαλτατζή,
αλλά η ελληνική κυβέρνηση φοβούμενη τις αντιδράσεις των Νεότουρκων δεν ήθελε να επέμβει. Ο
Μπαλτατζής τους υπέδειξε να επισκεφτούν τη Σμύρνη και να συναντήσουν τον Επίσκοπο
Χριστουπόλεως. Βλ. Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 60-62. Ο Χρυσόστομος το 1923 εκλέχτηκε
Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος. Βλ. Ιω. Κωνσταντινίδης, «Χρυσόστομος ο Α΄ ο
Παπαδόπουλος», Θ.Η.Ε., τόμ. 12ος, Αθήναι 1968, στ. 417-420.
209
Α. Αθηνογένης, ό.π., σ. 23.

54
 Ο Επίσκοπος Ιάκωβος αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης
έδρασε ταχύτατα210. Η λύση που δόθηκε ήταν να σταλεί στην Ιερουσαλήμ μία
αποστολή προσκυνητών προς ενίσχυση του Πατριάρχη και της Αγιοταφικής
Αδελφότητας211. Ο Επίσκοπος Ιάκωβος επιβεβαίωσε ότι θα σταλεί ικανοποιητικός
αριθμός προσκυνητών οι οποίοι θα είχαν συνείδηση της σπουδαιότητας της
αποστολής τους και θα συνόδευαν τον Πατριάρχη και την Αγιοταφική Αδελφότητα
στην τέλεση της πανηγυρικής λειτουργίας την Κυριακή της Ορθοδοξίας212. Μέσα σε
ένα 24ωρο συγκεντρώθηκε ο απαιτούμενος αριθμός των προσκυνητών, οι οποίοι
προέρχονταν κυρίως από τους πολεμιστές του Μακεδονικού Αγώνα213 και
εξασφαλίσθηκε το κόστος του ταξιδιού από τη Θρησκευτική Αδελφότητα
«Ευσέβεια»214. Αρχηγός των τριακοσίων προσκυνητών που αναχώρησαν με το
ατμόπλοιο «ΑΖΟΦ» ή «ΑΖΩΦ» ρωσικών συμφερόντων, το πρωί της Καθαράς
Δευτέρας με τελικό προορισμό την Ιερουσαλήμ, ήταν ο Δημήτριος Κοτζαμάνης215.
Με την είδηση του ερχομού των προσκυνητών δημιουργήθηκε ένταση μεταξύ
του Πατριάρχη Δαμιανού και της Αγιοταφικής Αδελφότητας ως προς τον τρόπο
αντιμετώπισης του επικειμένου πραξικοπήματος, αλλά και ως προς τον τρόπο
διαχείρισης των προσκυνητών216. Ύστερα από ταξίδι τεσσάρων ημερών οι
προσκυνητές κατέφθασαν στα Ιεροσόλυμα και κατάφεραν με κατάνυξη και ησυχία να
παρακολουθήσουν την πανηγυρική Θεία Λειτουργία την Κυριακή της Ορθοδοξίας, η
οποία τελέστηκε υπό απόλυτη τάξη και δίχως έκτροπα217. Οι αραβόφωνοι κάτοικοι,
εξαιτίας του φόβου των ενδεχόμενων αντιδράσεων των Σμυρναίων προσκυνητών,
παρέμειναν στα σπίτια τους χωρίς καν να ανοίξουν τα καταστήματά τους. Η
σμυρναϊκή αποστολή παρέμεινε επτά εβδομάδες στα Ιεροσόλυμα και αναχώρησε
ύστερα από εντολή της Μητροπόλεως Σμύρνης εφόσον η τελευταία έλαβε τη
διαβεβαίωση ότι ο κίνδυνος είχε περάσει. Οι προσκυνητές απέπλευσαν από τα

210
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 61.
211
Α. Αθηνογένης, ό.π., σ. 24.
212
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 61-62.
213
«Εἰς τὴν κίνησιν ταύτην διαρκέσασαν ἐπὶ μίαν περίπου ὀκταετίαν ἀπὸ τοῦ 1900 μετέσχεν εὐρύτατα
καὶ ὁ ὁμογενὴς πληθυσμὸς τῆς Ἀνατολῆς∙ ἐπελθούσης ἤδη τῆς διαλύσεως τῶν σωμάτων, οἱ μετασχόντες
ἐπέστρεψαν εἰς τάς ἑστίας των, ἡ δὲ Σμύρνη κατὰ τὰς ἡμέρας ἐκείνας ἐφιλοξένει πολλοὺς ἐκ τῶν εἰς τὰς
ἐν Μικρασίᾳ κατοικίας των ἐπανακαμπτόντων. Οὗτοι ἔσπευσαν πρῶτοι νὰ δηλώσωσι συμμετοχὴν εἰς τὸ
προσκύνημα, καὶ δικαίως τὸ αἴτημά των ἐγένετο δεκτὸν κατὰ προτεραιότητα», βλ. Α. Αθηνογένης, ό.π.,
σ. 25.
214
Ν. Βικέτος, «Πως σώθηκε η Αγιοταφική Αδελφότητα πριν 96 χρόνια…», ό.π., σ. 9.
215
Ό.π., σ. 9. Ο Δημήτριος Κοτζαμάνης ήταν γνωστός γλύπτης της εποχής με καταγωγή από την
Άνδρο.
216
Α. Αθηνογένης, ό.π., σ. 26 κ.ε.
217
ό.π., σσ. 26-27.

55
Ιεροσόλυμα για την πατρίδα τους με το αιγυπτιακών συμφερόντων ατμόπλοιο
«ΑΣΟΥΑΝ», όπου τους υποδέχτηκαν θερμά οι συντοπίτες τους218.
Η νεοτουρκική κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας το απαραβίαστο του καθεστώτος
του Πατριαρχείου των Ιεροσολύμων, ανακήρυξε: «Μετὰ μακρὰν καὶ ἀξιομνημόνευτον
πάλην, ἡ Τουρκικὴ Κυβέρνησις παραδεξαμένη τὸ ὀρθὸν τῶν ἡμετέρων θεωριῶν,
ἀπέκρουσε καὶ ἀπέρριψε πάσας τὰς ἀξιώσεις τῶν ἐγχωρίων διὰ δευτέρας
ἐπεξηγηματικωτέρας ἀποφάσεως τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου, τροποποιήσασα
συνάμα τὰς γενομένας πρότερον παραχωρήσεις καὶ σαφῶς καθορίσασα ὅτι τὸ ἀρχαῖον
καθεστὼς ἐν τε τῇ διοικήσει τῆς Ἐκκλησίας τῶν Παναγίων προσκυνημάτων καὶ ἐν τῇ
διακυβερνήσει τῆς περιουσίας τοῦ Παναγίου Τάφου μένει ἀναλλοίωτον, συνῳδὰ τοῖς
ἀνέκαθεν βερατίοις καὶ φιρμανίοις, ὅτι δὲ τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων μηδένα
τοπικόν, ἀλλὰ γενικὸν χαρακτῆρα ἔχοντος, οἱ ἐγχώριοι οὐδαμῶς δύνανται ἀναμιχθῆναι
ἐν τοῖς Προσκυνήμασι, τοῖς ἄλλοις ἱεροῖς τόποις καί τῇ περιουσίᾳ τοῦ Παναγίου Τάφου,
διατελοῦσι κατὰ τὰ ἀνέκαθεν ὠρισμένα ὑπὸ τὴν κυριότητα τοῦ Πατριάρχου καὶ τῆς
Ἀδελφότητος ὡς ἀντιπροσώπων τῶν Ρωμαίων, ὅτι ἐπίσης οὐκ ἔξεστιν ὑπάρχειν ἑτέρους
Μουτεβελῆδες, ἅτε δὴ τοῦ Πατριάρχου ὄντος μοναδικοῦ Μουτεβέλη219, αὐτοῦ δὲ μόνον
δικαιουμένου κυβερνᾷν καὶ σχολὰς καὶ φιλανθρωπικά καταστήματα ἱδρυθέντα
δαπάναις τοῦ Ἱεροῦ Κοινοῦ τοῦ Παναγίου Τάφου καὶ διορίζειν τοὺς διδασκάλους κατὰ
τὴν ἀρχαίαν τάξιν. Οὕτω τοίνυν μετὰ μακρὸν ἐπίμοχθον ἀγῶνα καὶ ἐν δυσχερεστάταις
πολιτικαῖς περιστάσεσιν ἐπετεύχθη ἡ ἐκ νέου περιφρούρησις καὶ ἐξασφάλισις ἐν τῇ Ἁγίᾳ
Γῇ τῶν Ἐθνικῶν δικαίων»220.

5) Διάφορες επιτυχείς ενέργειες του Ιακώβου υπέρ της ελληνορθόδοξης

κοινότητας Σμύρνης

Από την πρώτη μέρα που ανέλαβε τα καθήκοντά του ως Επίσκοπος

Χριστουπόλεως, ο Ιάκωβος επέδειξε μεγάλη εργατικότητα, υπευθυνότητα και
διπλωματία.
Σημαντική ήταν η συμβολή του στην επίτευξη της συμφιλίωσης των δύο
ανώτατων εθνικών σωμάτων της Σμύρνης, της Δημογεροντίας και της Κεντρικής
Επιτροπής. Η συνεργασία των δύο σωμάτων ύστερα από αρκετά χρόνια

218
ό.π., σσ. 27-28.
219
Μουτεβελής στην εκκλησιαστική γλώσσα είναι ο εκκλησιαστικός ταμίας.
220
Α. Αθηνογένης, ό.π., σσ. 35-36.

56
αντιπαλότητας και αντιδικίας θεωρήθηκε ως ένα σημαντικό γεγονός το οποίο
εξασφάλισε την εκτίμηση και την υπακοή των πολιτών στους διοικούντες τους221.
Κατά τη θητεία του Ιακώβου, όπως έχει αναφερθεί, αναβαθμίστηκαν τα
ακόλουθα ιδρύματα: η αδελφότητα «Ευσέβεια», η Ευαγγελική Σχολή, καθώς και τα
Παρθεναγωγεία Ομήρειο και Κεντρικό. Γενικότερα, μεσολάβησε ευεργετικά σε όλες
τις πτυχές της κοινωνικής ζωής του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της Σμύρνης και όχι
μόνο. Οι Έλληνες της Σμύρνης έτρεφαν προς το πρόσωπό του συναισθήματα αγάπης
και εμπιστοσύνης.
Στις εφημερίδες της εποχής αναφέρονται σχετικά αποσπάσματα και άρθρα
που αφορούν τη δράση του ως Επισκόπου Χριστουπόλεως: α) Με πρωτοβουλία του
Ιακώβου δημιουργήθηκε στη Μητρόπολη Σμύρνης «…εἰδικὸν γραφεῖον
πληροφοριῶν, ἐξ οὗ αἵ ἐφημερίδες θά ἀρύωνται πάσας τὰς σχετικὰς εἰδήσεις»222, β) με
αφορμή διάφορες βιαιοπραγίες μουσουλμάνων εναντίον των ομογενών «…ἐπεδόθη
(τακρίριον) τῷ Νομάρχῃ ὑπὸ τῆς Α.Θ. τοῦ Ἁγίου Χριστουπόλεως συνοδευομένου καὶ
ὑπὸ τριῶν Δημογερόντων καὶ ἄλλων ἐγκρίτων πολιτῶν. Ἡ Α. Ἐξοχότης ὁ Νομάρχης
προσεκάλεσεν ἀμέσως τὸν διευθυντὴν τῆς Ἀστυνομίας καὶ τὸν ἀρχηγὸν τῆς
χωροφυλακῆς πρὸς οὕς ἔδωκε νέας αὐστηροτάτας διαταγᾶς, ὅπως καταδιώκωσι καὶ
συλλαμβάνουσιν ὅσους προβαίνουσιν εἰς ἐκνόμους πράξεις καὶ διαταράττουσι τὴν
τάξιν»223, γ) ύστερα από πρόσκληση του Χριστουπόλεως, συνεδρίασαν επτά
ομογενείς επιστήμονες αρχιτέκτονες, προκειμένου να αποφασίσουν σχετικά με τα
αναγειρόμενα νέα μαγαζιά της Αγ. Φωτεινής «τὰ ὁποῖα θ’ἀποτελέσωσι τὴν ἔναντι τοῦ
οἰκοδομουμένου μεγάρου τῆς Τραπέζης Ἀθηνῶν πτέρυγα»224, δ) τέλος η Αμάλθεια μας
πληροφορεί ότι ο Χριστουπόλεως, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως
τοποθέτησε τον θεμέλιο λίθο της ανεγειρόμενης Εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου
Λυγαριάς225.

221
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 51.
222
Ημερησία, 6/7/1909.
223
Ημερησία, 6/8/1909.
224
Ημερησία, 16/10/1909.
225
Αμάλθεια, 20(2)/3/1910.

57
Κεφάλαιο Γ΄

Ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος υποψήφιος Μητροπολίτης Σμύρνης

1) Η υποψηφιότητα του Ιακώβου για τη Μητρόπολη Σμύρνης

Στις 23 Ιανουαρίου του 1910 ο Μητροπολίτης Σμύρνης Βασίλειος εκοιμήθη

και τέθηκε αμέσως το ζήτημα της διαδοχής του. Ο αποθανών αποτελούσε εκπρόσωπο
της εθναρχούσας Εκκλησίας226.
Ο τότε Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος ανήγγειλε στο Οικουμενικό
Πατριαρχείο το θλιβερό γεγονός του θανάτου του Μητροπολίτη Βασιλείου με το
παρακάτω τηλεγράφημα꞉ «Βαθυτάτῳ ἄλγει συνεχόμενος ἀγγέλλω θάνατον ἀγαπητοῦ
καί πολυσεβάστου Μητροπολίτου. Κηδεία γενήσεται δευτέραν παρακαλῶ διατάξατε
τίνας ἀρχιερεῖς καλέσω. Ἐκοιμήθη ὥραν 1:34 π.μ.»227.
Νεκρολογίες για τον Βασίλειο γράφτηκαν σε έντυπα της εποχής μεταξύ
αυτών, στην Εκκλησιαστική Αλήθεια228 και στο περιοδικό Ξενοφάνης229.
Η εφημερίδα Αμάλθεια στο φύλλο της 26ης Ιανουαρίου του 1910 αναφέρεται
στην κοίμηση του Βασιλείου και στην ανάγκη κατάλληλου διαδόχου καυτηριάζοντας
την Πατριαρχική Κρίση του 1910, θεωρώντας την παράλληλα μια καλή ευκαιρία
ώστε να δοθεί ο απαιτούμενος χρόνος για την ανάδειξη του κατάλληλου διαδόχου του
Βασιλείου꞉ «Ἀπῆλθεν εἰς τὰς αἰωνίους μονὰς ὁ Μητροπολίτης Βασίλειος καὶ ἡ Σμύρνη
εὐσεβοφρόνως ἐκήδευσεν αὐτόν. Ἀλλ’ ἤδη μετὰ τὴν ἐπιτέλεσιν τοῦ ἱεροῦ τούτου
καθήκοντος ἐπιβάλλεται εἰς τὴν κοινότητα ἡμῶν, ἐπιβάλλεται πρωτίστως εἰς τὴν
Ἐκκλησίαν νά φροντίσωσι περί τῆς καταλλήλου διαδοχῆς αὐτοῦ […].

226
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., «Η εκδημία του Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη…»,
ό.π., σ. 206.
227
Αμάλθεια, 25(7)/1/1910.
228
Ε.Α., 27/1/1910, Έτος Λ΄, 27, «…. Αὐστηρὸς τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν, πίστιν ἔχων θερμὴν εἰς
Θεὸν, τὸν ἀγώνα τὸν καλὸν ἀγωνισάμενος ὡς διδάσκαλος, ὡς ἱεροκὴρυξ, ὡς συγγραφεὺς, ὡς ἱεράρχης,
ἐλεήμων πρὸς τοὺς ἀνάγκην βοηθείας ἔχοντας, ἐκπληρώσας τὸ καθῆκον αὐτοῦ ὡς κληρικοῦ καὶ
χριστιανοῦ, λείπει μνήμην χρηστὴν τῆς διὰ τοῦ κόσμου τούτου διαβάσεως, διδάξας τε καὶ ποιήσας, καὶ
ἀναπαυθεὶς ἐκ τῶν κόπων αὐτοῦ. Τοῦ μητροπολίτου Σμύρνης Βασιλείου “τὸν ἔπαινον ἐξαγγελεῖ ἡ
Ἐκκλησίαˮ».
229
Ανωνύμου, «Νεκρολογίαι. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Βασίλειος», Ξενοφάνης 7, εν Αθήναις
(1910), σσ. 77-78, «… τὸν αἰώνιον ἐκοιμήθη ὕπνον ὁ Ἄγγελος τῆς Ἐκκλησίας Σμύρνης, ὁ Μητροπολίτης
Σμύρνης Βασίλειος […].
Κατὰ τὴν εἰκοσαπενταετῆ αὐτοῦ ἐν Σμύρνῃ ποιμαντορίαν ἀναδείχθη ἱεράρχης ἄξιος τῆς
ἀποστολῆς αὐτοῦ, πολλὰ κάμων ὑπὲρ τῆς ἐπαρχίας αὐτοῦ […].
Ἡ κηδεία αὐτοῦ ἐγένετο πάνδημος τιμῶσα τοὺς φιλοτίμους Σμυρναίους ἀπέναντι αὐτῶν, τῆς
Ἐκκλησίας καὶ τῶν ξένων, παρ’ οἱς καὶ ἀπήλαυεν ἀπολύτου σεβασμοῦ…».

58
 Ἀτυχῶς φαίνεται ὅτι εἶναι πεπρωμένον ὁσάκις χηρεύει ὁ θρόνος τῆς Σμύρνης νά
συμπίπτῃ μὲ πατριαρχικὴν κρίσιν καὶ ν’ ἀναβάλληται ἡ ἐκλογή ἐπί μακρόν, ὄχι βεβαίως
διὰ τὴν ἡσυχίαν καὶ τὴν τακτοποίησιν μιᾶς κοινότητος μεγάλης καὶ σπουδαίας ὡς τὴν
ἡμετέραν. Σήμερον μάλιστα ὑπέρ ποτε εὐρισκόμεθα εἰς τὸ λυπηρὸν σημεῖον τῆς
ἀοριστίας, ἀφοῦ ὡς ἐκ τῆς ἐπικρατούσης μεταξὺ Πατριάρχου καὶ Ἱ. Συνόδου διαφορᾶς
οὐδὲ προσωρινὸς ἐπίτροπος τοῦ Σμυρναϊκοῦ θρόνου δύναται νά διορισθῆ κανονικῶς ὁ
θεοφ. ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως μέχρι τοῦ διορισμοῦ καταλλήλου Μητροπολίτου.
Ἐντούτοις ἡ ἐκ πατριαρχικῆς κρίσεως προερχομένη ἀναβολή ἴσως συντελέσῃ
ὅπως δοθῇ ὁ ἀπαιτούμενος καιρὸς πρὸς μελέτην παρὰ τῶν δικαιούχων καὶ ἁρμοδίων
διὰ τὴν κατάλληλον ἐκλογὴν ἱεράρχου […] τῆς Σμύρνης…»230.
Στη συνέχεια του ίδιου άρθρου τονίζεται η ανάγκη για προσυννενόηση με το
εθνικό κέντρο για την ανάδειξη του κατάλληλου υποψηφίου, ενώ παράλληλα
εκφράζεται και η επιθυμία να εργασθεί για το σκοπό αυτό «… ἡ ὀρθόδοξος κοινότης
τῆς Σμύρνης σοβαρῶς, συνετῶς ἀξιοπρεπῶς, μετὰ συστήματος καὶ εὐλαβείας ἀπέναντι
τῆς ὅλης Ἐκκλησίας, τῆς ὅλης ὁμογενείας ἀπέναντι τῶν ὑψίστων ἐθνικῶν
συμφερόντων…»231.
Ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος, 32 ετών τότε, βοηθός Επίσκοπος του
Μητροπολίτη Βασιλείου, εκδήλωσε έντονο ενδιαφέρον για τη διαδοχή. Τα δύο
κοινοτικά σώματα, η Δημογεροντία και η Κεντρική Επιτροπή, μαζί με τις
αδελφότητες, τα σωματεία και τις συντεχνίες υποστήριξαν την εκλογή του
Χριστουπόλεως Ιακώβου.
Σύμφωνα με το Θάρρος, τα κοινοτικά σώματα Σμύρνης τηλεγράφησαν στο
Πατριαρχείο «…ὅτι δέχονται ὡς ποιμενάρχην των μόνον τὸν Χριστουπόλεως ἢ τὸν
Ξάνθης, οὐδένα δὲ ἄλλον θὰ δεχθῇ ἡ ἐπαρχία διοριζόμενον τυχὸν Σμύρνης…»232.
Η Αμάλθεια σε άρθρο της καυτηριάζει την πρακτική των δύο κοινοτικών
σωμάτων της Σμύρνης να στέλνουν τηλεγραφήματα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο
ενισχύοντας την υποψηφιότητα του Χριστουπόλεως, κατηγορώντας τα στην ουσία ότι
ενεργούν ως υποχείρια του Ιακώβου λόγω της εξ οφίκιου εξουσίας των πρώτων233.
Σε προγενέστερο δημοσίευμά της η Αμάλθεια καταφέρεται, χωρίς να τον
κατονομάζει, εναντίον του Χριστουπόλεως, θεωρώντας τον ως υποκινητή κύματος
αμφισβητήσεως κατά των αποφάσεων της Μεγάλης Εκκλησίας. Η εφημερίδα

230
Αμάλθεια, 26(8)/1/1910.
231
Ό.π.
232
Το παραπάνω άρθρο του Θάρρους αναδημοσιεύει η εφημερίδα Αμάλθεια, 29(11)/1/1910.
233
Αμάλθεια, 8(21)/3/1910.

59
απευθύνει τα εξής ρητορικά ερωτήματα «… Ἀλλά τί ζητεῖται δι’ὅλων τῶν μὴ σεμνῶν
καὶ μὴ ἁγίων τούτων μέσων εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ Μητροπολίτου Σμύρνης; Τί ἐκζητεῖται
διὰ τῆς ἐκλιπαρήσεως ὑπογραφῶν, τί ἐκζητεῖται διὰ τῆς δημιουργίας κομμάτων, τί
ἐκζητεῖται διὰ τῆς ἐκτάκτου κινήσεως ἱερωμένων, τί ἐκζητεῖται διὰ τῶν ἀσυνέτων καὶ
ἐπαναστατικῶν κατά τῆς Ἐκκλησίας κηρυγμάτων ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος;…»234.
Δημιουργήθηκε μία επιτροπή η οποία επισκέφθηκε τον τότε Έλληνα πρόξενο
Ποττέν, για να του κοινοποιήσουν τη βούλησή τους για την εκλογή του
Χριστουπόλεως στη Σμύρνη235. Ο τελευταίος σε προξενική του έκθεση αναφέρει꞉
«…Τῇ ὑποκινήσει ἐπισκόπου Χριστουπόλεως βοηθουμένου ὑπό τῆς ἐκ ὀφφικίου
ὑφισταμένης δημογεροντίας καί κεντρικῆς προκληθήσεται ἐπιμόνως ὑποψηφιότης αὐτοῦ
χηρεύοντα θρόνον…»236. Ο Έλληνας πρόξενος Ποττέν, ο εκδότης της Αμάλθειας,
Σολωμονίδης, και μια μερίδα παραγόντων της Σμύρνης υποστήριξαν την
υποψηφιότητα του Χρυσοστόμου237. Αντίθετα, οι βουλευτές της Σμύρνης, Αριστείδης
Πασάς και Παύλος Καρολίδης, εξέφρασαν στον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ το αίτημα της
επιτροπής, για την εκλογή του Ιακώβου στη Σμύρνη238.
Η ελληνική και δημοσιογραφική κοινότητα της Σμύρνης χωρίστηκε σε δύο
αντίπαλα στρατόπεδα. Η εφημερίδα Αμάλθεια αποφάσισε να υποστηρίξει την
υποψηφιότητα που θα υποδείκνυε η κυβέρνηση της Αθήνας꞉ «Ἡ ὁμογενὴς
δημοσιογραφία ἐκπληροῦσα εὐόρκως τὸ καθῆκον της νομίζομεν ὅτι δὲν θέλει παύσει
καυτηριάζουσα πᾶσαν ὀπισθόβουλον ἐνέργειαν τείνουσαν πρὸς χαλάρωσιν τῶν δεσμῶν
τῆς νομοταγείας, τῆς ἀφοσιώσεως καὶ τοῦ σεβασμοῦ πρὸς τὸ Ἐθνικὸν καὶ
Ἐκκλησιαστικὸν ἡμῶν κέντρον. Ὅσα οἱ πατέρες ἡμῶν ἐθέσπισαν δέν ἐπιτρέπεται χάριν
προσώπων καὶ συμφεροντιδίων νά μετατοπίζωνται καὶ ἀθετῶνται ἐπιπολαίως καὶ
ἀπερισκέπτως, οὐδὲ ἐλαφρῶς καὶ ἀνευλαβῶς νά ἐκφράζονταί τινες περὶ τοῦ κύρους τῆς
Ἐκκλησίας μας»239, ενώ η εφημερίδα Ν. Σμύρνη240 υποστήριξε την επιλογή των
κοινοτικών σωμάτων για τον υποδεικνυόμενο Επίσκοπο Χριστουπόλεως Ιάκωβο꞉
«Δὲν εἴμεθα σύμφωνοι μὲ τὴν ἀξιότιμον συνάδελφον “Ν. Σμύρνη” ὡς πρὸς τὰ
πρόσωπα τὰ ἄξια κατακρίσεως δι’ ἐνεργείας ἀσυνήθεις εἰς τὴν διοίκησιν τῆς ἱερᾶς

234
Αμάλθεια, 3(16)/2/1910.
235
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Μικρά Ασία. Προσφυγικά Ατελεύτητα, ό.π., σ. 112.
236
Ό.π.
237
Νίκος Βικέτος, Η Αγιότητα του Χρυσοστόμου Σμύρνης και η Mαρτυρία της Εκκλησίας, εκδ.
«Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήνα 1993, σ. 23.
238
Αμάλθεια, 11(24)/2/1910.
239
Αμάλθεια, ό.π., 26(8)/1/1910.
240
Παρ’ όλες τις προσπάθειές μου, δεν μπόρεσα να εντοπίσω τα φύλλα της εφημερίδας Ν. Σμύρνη
του 1910.

60
ἡμῶν Ἐκκλησίας. Μητροπολῖται τῆς περιωπῆς τῶν Ἁγίων Δράμας καί Ξάνθης δὲν εἶναι
ἐκεῖνοι, οἴτινες κατέρχονται εἰς τὰ χαμαίζηλα πεδία μιᾶς ἀξιοκατακρίτου δημοκοπίας,
μιᾶς ἐκζητήσεως ἐπιβολῆς, ἤτις εἰς τοὺς γνωρίζοντας τὰ πράγματα δὲν δύναται νὰ
καταλήξῃ εἰμὴ εἰς μίαν ἀξιολύπητον ἀποτυχίαν.
Ὁ νεαρὸς ἐπίσκοπος ἡμῶν Ἁγ. Χριστουπόλεως ἴσως δὲν εἶναι ὁ κύριος
ὑπαίτιος τῆς οἰκτρὰς εἰκόνος ἤν παρουσιάζουσιν αἱ τελευταῖαι αὖται ἡμέραι τῆς
ἐνεργείας του πρὸς κατάληψιν τοῦ Μητροπολιτικοῦ θρόνου τῆς Σμύρνης, ἀλλ’ οἱ
ἐκμεταλλευόμενοι τὴν ἄκαιρον φιλοδοξίαν αὐτοῦ ἀναμφιβόλως ὠθοῦσιν αὐτὸν εἰς
ὀλισθήματα καταρρίπτοντα τὸ σεμνὸν ἀξίωμα τοῦ ἱεράρχου εἰς τὰ ταπεινὰ πεδία τῶν
ἄνευ ἐκλογῆς εὐθέων μέσων θεσιθηρῶν […].
Περί τοῦ συκοφαντικοῦ πηλοῦ, ὅν ἄγνωστον πῶς ὁ φίλος συνάδελφος ἀφῆκε νά
θίξῃ κὰν τὰς στήλας τῆς σεμνῆς “Ν. Σμύρνης”, δὲν κάμνομεν λόγον…»241.
Η επιλογή του Ιακώβου ήταν ιδιαίτερα ελκυστική διότι ήταν γνώστης των
ζητημάτων της Μητροπόλεως ως βοηθός Επίσκοπος του Σμύρνης Βασιλείου, αλλά
και συνεχιστής και υποστηρικτής της εθναρχούσας Εκκλησίας. Ήταν όμως μια
αδύνατη υποψηφιότητα λόγω της ιστορικής συγκυρίας και της σπουδαιότητας της
Μητροπόλεως Σμύρνης242. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει ο Αναστασιάδης
σχετικά με την αντίδραση ενός συνοδικού αρχιερέα στο άκουσμα της υποψηφιότητας
του Ιακώβου꞉ «Ἀκοῦς ἐκεῖ θράσος! Ἕνα χτεσινὸ ἀκόμα διακάκι νἄχη τὴν ἀξίωση
ν’ἁρπάξη τὴ σπουδαιότερη ἐπαρχία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου!»243.
Η εφημερίδα Αμάλθεια τάχθηκε κατά της υποψηφιότητας του Ιακώβου
θέτοντας ως αντεπιχείρημα ότι ο Επίσκοπος διορίστηκε ως «προσωπικὸς
ὑπάλληλος»244 του αποθανόντα Μητροπολίτη χωρίς να έχει άλλα νομικά
κατοχυρωμένα προνόμια επί της διοίκησης ή επί της διαδοχής του θρόνου στη
Μητρόπολη της Σμύρνης, αφού η μόνη νομική οντότητα του «…ἐν τῇ διοικήσει τῆς
ἐπαρχίας Σμύρνης ἦτο ὁ διορισμός του ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Σμύρνης κ.
Βασιλείου ὡς ἀναπληρωτοῦ αὐτοῦ…»245 και, επομένως, ο Επίσκοπος Χριστουπόλεως
«…ἀνεγνωρίσθη ὑπὸ τῶν ἐπιτοπίων ἀρχῶν ὡς ἐπίτροπος τοῦ μακαρίτου Μητροπολίτου
Βασιλείου, διότι οὗτος διὰ τακριρίου του ἐζήτησε τοῦτο. Ἀλλ’ ἡ ἰσχὺς τῆς

241
Αμάλθεια, 5(18)/2/1910.
242
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., «Η εκδημία του Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη…»,
ό.π., σ. 211.
243
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 28.
244
Αμάλθεια, 24(9)/2/1910.
245
Αμάλθεια, 19(4)/2/1910.

61
ἀντιπροσωπείας ταύτης, ἡ ἰσχὺς τοῦ τακριρίου τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου κατέπαυσεν
εὐθὺς μετὰ τὸν θάνατον αὐτοῦ, κατὰ φυσικὸν καὶ ἀναμφισβήτητον νόμον…»246.
Σε άρθρο της Αμάλθειας γίνεται προσπάθεια για αποδόμηση της
υποψηφιότητας του Χριστουπόλεως ως κοινού υποψηφίου όλων των Σμυρναίων
τονίζοντας ότι η Σμύρνη «…δὲν ἔχει ὑποψήφιον. Τοιοῦτον προβάλλει σήμερον μόνον
μία σμυρναϊκὴ μερίς. Ἄν ἠρωτᾶτο ὁ πράγματι Σμυρναϊκὸς λαὸς, ἐὰν ἡ φωνὴ αὐτοῦ ἦτο
ἀναγκαία διὰ νὰ μορφώσῃ κρίσιν περὶ τῆς ἱεραρχίας της ἡ Ἐκκλησία, μία μόνη φωνὴ
διάτορος εἰλικρινὴς, ἀφατρίαστος, ἀφιλοκερδὴς, φιλόπατρις θὰ ἐδόνει τὸ Φανάριον καὶ
ἡ φωνὴ αὔτη θὰ ἠγείρετο ὑπὲρ τοῦ δεδοξαμένου Μητροπολίτου Δράμας κ.
Χρυσοστόμου»247.
Στις αρχές Μαρτίου 1910, λίγες μέρες πριν την ανάδειξη του νέου
Μητροπολίτη Σμύρνης, η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου διορίζει τον
Επίσκοπο Χριστουπόλεως προσωρινό γενικό αρχιερατικό επίτροπο της Ιεράς
Μητροπόλεως Σμύρνης248. Ο διορισμός του Ιακώβου έγινε με αποκλειστικό σκοπό
να καταγράψει τα περιουσιακά στοιχεία του Μητροπολίτη Βασιλείου «…πλήν μόνων
τῶν δυσμετακομίστων πραγμάτων, ἐκποιουμένων ἐπί τόπου…»249. Το αντίτιμο από την
πώληση, καθώς και ο κατάλογος από τα λοιπά περιουσιακά στοιχεία του Σμύρνης
Βασιλείου, έπρεπε να παραδοθούν από τον Χριστουπόλεως στον Πατριαρχικό
Έξαρχο Μέγα Πρωτοσύγκελλο του Πατριαρχείου Σωφρόνιο που είχε ορισθεί γι’ αυτό
το σκοπό από τη Σύνοδο του Πατριαρχείου250.
Ο τότε Επίσκοπος Χριστουπόλεως Ιάκωβος φαίνεται ότι είχε πέσει σε
δυσμένεια στους κύκλους του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ιδιαίτερα στον τότε
Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄. Το γεγονός ότι είχε επιτρέψει κατά την νεκρώσιμο
ακολουθία, του αειμνήστου Μητροπολίτη Βασιλείου να παρίστανται Αρμένιοι
κληρικοί και Ιουδαίοι, που ανάγνωσαν και διάφορες ευχές, δημιούργησαν δυσφορία
στο Πατριαρχείο251. Συγκεκριμένα: «…Ο ραβῖνος καὶ εἶς ἕτερος ἰσραηλίτης ἱερεὺς,
οἵτινες συνώδευον τὴν ἐκφορὰν ἔψαλλον ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς ἐβραϊστί:
“Ἀκούσατε λαοὶ ὅτι ὁ θάνατος δέν βλέπει πλούσιον ἢ πένητα, δίκαιον ἢ
ἁμαρτωλόν”…»252.

246
Αμάλθεια, 26(11)/2/1910.
247
Αμάλθεια, ό.π., 11(24)/2/1910.
248
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 1564, σ. 34, ημερομ. 4 Μαρτίου 1910.
249
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 1578, σ. 36, ημερομ. 5 Μαρτίου 1910.
250
Ό.π.
251
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 1906, σσ. 39-40, ημερομ. 9 Μαρτίου 1910.
252
Αμάλθεια, 27(9)/1/1910.

62
 Η πρωτοβουλία αυτή του Επισκόπου Ιακώβου φαίνεται ότι αποτέλεσε την
κατάλληλη αφορμή για τη μη αναρρίχησή του στον μητροπολιτικό θρόνο της
Σμύρνης και στην εκλογή του Χρυσοστόμου Καλαφάτη. Σε επιστολή που στάλθηκε
στον νέο Μητροπολίτη Σμύρνης και μετέπειτα εθνομάρτυρα Χρυσόστομο253,
αναφέρεται ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν έμεινε ικανοποιημένο από τις
εξηγήσεις που έδωσε ο Ιάκωβος꞉ «Ἡ Ἱερά Σύνοδος, ἀκροασαμένη τῆς ἐκθέσεως, ἦν
ὑπέβαλε διά τῆς Ἱερότητος αὐτῆς ὁ θεοφιλέστατος Ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως κυρ.
Ἰάκωβος ἀπαντητικῶς περί τῆς λαβούσης χώραν συμμετοχῆς ἑτεροδόξων καί
ἀλλοθρήσκων κληρικῶν κατά τήν κηδείαν τοῦ ἀειμνήστου προκατόχου αὐτῆς
Βασιλείου, εὗρε τὴν ἀπάντησιν ταύτην τῆς αὐτοῦς θεοφιλίας ἀσαφῆ καὶ ὦρισεν ἵνα
ἐκφρασθῆ αὐτῶ ἡ ἀποδοκιμασία τῆς Ἐκκλησίας, καθόσον ἐν παρομοίαις τελεταῖς τῆς
Ἐκκλησίας ἡμῶν δύνανται μέν ἵνα παρακολουθήσωσι καί ἑτερόδοξοι καί ἀλλόπιστοι
κληρικοί καί λαϊκοί, ἀλλ’ οὐδέποτε ὅμως ἔστι δυνατόν ἵνα ἐπιτραπῇ αὐτοῖς ὅπως διά
τῆς ἀπαγγελίας εὐχῶν θρησκευτικῶν …»254.
Σίγουρα η πρωτοβουλία αυτή του Ιακώβου προκάλεσε αντιδράσεις στους
Συνοδικούς Ιεράρχες. Ωστόσο δε μπορεί να θεωρηθεί ο βασικός λόγος απόρριψης
της υποψηφιότητας του. Ο βασικός λόγος είναι άλλος꞉ το 1910 ο εθνισμός είχε
επικρατήσει σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας των γεγονότων στην Κρήτη, του Μακεδονικού
Αγώνα, αλλά και των επικείμενων Βαλκανικών Πολέμων. Η εθνική κυβέρνηση της
Αθήνας, επιδιώκοντας την ενίσχυση της εθνικής συνείδησης στο οθωμανικό κράτος,
αποφάσισε να προτείνει τους ιεράρχες που πρωτοστάτησαν για την εθνική ιδέα και το
έθνος. Στις 11 Μαρτίου του 1910 η Αμάλθεια προαναγγέλλει την εκλογή του Δράμας
Χρυσοστόμου255. Πράγματι ο Δράμας Χρυσόστομος εκλέγεται πανηγυρικά νέος
Μητροπολίτης Σμύρνης. Η Αμάλθεια την επόμενη μέρα σε πανηγυρικό τόνο γράφει꞉

253
Για τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο βλ. Σπυρίδων Λοβέρδος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης
Χρυσόστομος, Αθήναι 1929 · Κ. Πολίτης, Χρυσόστομος ο Σμύρνης, Αθήναι 1934· Ν. Βικέτος, Η
Αγιότητα του Χρυσοστόμου Σμύρνης και η Μαρτυρία της Εκκλησίας, ό.π. ∙Χρήστος Σολομωνίδης, Ο
Σμύρνης Χρυσόστομος, Φιλολογική Επιμέλεια: Θ. Πυλαρινός, σχόλια-προσθήκες: Ν. Βικέτος, Αθήνα
1993.
254
Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 2644, σ. 91, ημερομ. 17 Απριλίου 1910.
255
Αμάλθεια, 11(24)/3/1910, «Επὶ τέλους, κατὰ ἀσφαλεστάτας πληροφορίας ἡμῶν, σήμερον ἡ Μεγάλη
τοῦ Χριστοῦ Εκκλησία συμφώνως πρὸς τὰ θέσμια καὶ τὰς παραδόσεις αὐτῆς θά προικίσῃ τὴν Σμύρνην
διὰ νέου Μητροπολίτου ἐπαξίου καὶ τῆς θέσεως καὶ τῆς σπουδαιότητος τοῦ χηρεύοντος θρόνου.
Καὶ τὴν βεβαίαν πλὲον ἐκλογήν τοῦ Μητροπολίτου Δράμας εἰς τὴν περίοπτον ταύτην θέσιν
ἐχαιρέτησεν ἀπὸ τῆς χθὲς ὁ Σμυρναϊκός λαός ὅστις ἀπὸ τοῦ θανάτου τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου
ἀπέβλεψε πρὸς τὸν δεδοξασμένον Μητροπολίτην μεθ’ ἁγίου ἐνθουσιασμοῦ, μετ’ ἀδόλου ἀγάπης, μετ’
ἐκτιμήσεως ἀνυποκρίτου, τιμῶν τὴν πραγματικὴν ἀξὶαν καὶ οὐχί ὑποκύπτων εἰς κολακείας […]
Καταλληλοτέρα ἐκλογή τῆς ἤδη ἀποφασισθείσης ὑπὸ τῶν Ἁγίων Συνοδικῶν δὲν ἦτο νὰ γίνῃ,
οὔτε ἄλλη τις ἠδύνατο νὰ προκαλέσῃ ἐνταῦθα τοσούτον δίκαιον καὶ ἅγιον ἐνθουσιασμόν, ὅσον ἡ τοῦ
Μητροπολίτου Δράμας…».

63
 «…χθὲς τὴν πρωΐαν εἴχομεν ἐξαγγείλει κατὰ ἀκριβεστάτας ἡμῶν πληροφορίας,
ὅτι Μητροπολίτης Σμύρνης θὰ ἐξελέγετο κατὰ τὴν χθεσινὴν συνεδρίαν τῆς Ἱ. Συνόδου ὁ
τέως Δράμας σεβ. κ. Χρυσόστομος. Ὀλίγας δὲ ὤρας μετὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ φύλλου μας
εἴχομεν τὸ εὐτύχημα ν’ ἀναγγείλωμεν δι’ ἰδιαιτέρου τηλεγραφήματός μας τὴν γενομένην
εὐτυχῆ καὶ ἐπιτυχεστάτην ἐκλογήν.
Τὸ ἄγγελμα ἐπροξένησε τοιαύτην χαράν, οἴαν σπανίως βλέπει τις εἰς μεγάλας
κοινότητας, διότι τὸ ἐνδιαφέρον ὑπὲρ τοῦ νέου Μητροπολίτου ἡμῶν κ. Χρυσοστόμου
εἴχε φθάσει εἰς τὸ κατακόρυφον κατὰ τὰς τελευταίας ταύτας ἡμέρας…»256.
Η κοίμηση του Μητροπολίτη Σμύρνης Βασιλείου σηματοδοτεί το τέλος της
εθναρχίας και την ανάδειξη από το εθνικό κέντρο μίας νέας γενιάς ιεραρχών οι οποίοι
διακατέχονται από την εθνική ιδεολογία και συνεργάζονται στενά με την «Ευσεβή
Πηγή»257. Όπως παρατηρεί ο Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και
Βιάννου Ανδρέας, «ἡ Σμύρνη, ἑλληνόφωνη πόλη ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ἦταν ἀδύνατο νὰ
ξεφύγει τοῦ ἐθνικοῦ στόχου, τῆς ἐθνικῆς προοπτικῆς […] Ἡ ἐκλογή τοῦ Χρυσοστόμου,
ἐπιλογὴ τῆς Ἀθήνας, γίνεται ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὸν προτελευταῖο ἡγέτη τῆς ἐθναρχίας στὴν
Κωνσταντινούπολη, τὸν πατριάρχη Ἰωακείμ Γ΄. Ἀκολουθεῖ ὁ Γερμανός Ε΄ ὡς ἔσχατος,
διότι ὁ τελευταῖος πατριάρχης τῆς αὐτοκρατορίας ὁ Μελέτιος Δ΄ ζεῖ τὸ τέλος αὐτοῦ τοῦ
κόσμου: ὁ ἴδιος ἐκφράζει τὸν κόσμο τῶν ἐθνοτήτων καὶ τοῦ ἐθνοκρατικοῦ ἰδεώδους καὶ
συναντᾶται μαζὶ μὲ τὸν Σμύρνης Χρυσόστομο στὸν κοινὸ σκοπὸ καὶ στόχο τοῦ ἔθνους-
κράτους»258.

256
Αμάλθεια, 12(25)/3/1910.
257
«ὅπως λέγεται εἰς τὰ Πατριαρχεῖα ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησις», βλ. Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 66.
258
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., «Η εκδημία του Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη…»,
ό.π., σ. 214.

64
2) Η εκλογή του από Δράμας Χρυσοστόμου Καλαφάτη στη Μητρόπολη Σμύρνης

Η εκλογή για τον νέο Μητροπολίτη Σμύρνης συνέπεσε με ακόμα ένα

«επεισόδιο», ανάμεσα στους ιωακειμιστές και τους αντιϊωακειμιστές259. Το 1910
κατά το συνταγμάτιο έπρεπε να κληθεί στην Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου και ο
πρωτεργάτης της αντιϊωακειμικής παράταξης Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Γερμανός.
Ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ απέφευγε επιδεικτικά να προσκαλέσει τον Γερμανό στη
Σύνοδο με αποτέλεσμα την άμεση αντίδραση 11 Αρχιερέων που ζητούσαν την
πρόσκληση του Γερμανού στη Σύνοδο και την πιστή τήρηση του συνταγματίου.
Ύστερα από 10 μήνες ο Ιωακείμ Γ΄ όχι μόνο δέχτηκε τον Γερμανό στη Σύνοδο αλλά
συνεργάστηκε μαζί του σε διάφορα ζητήματα260.
Σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου
Ανδρέα, «Ἡ ὁμαλή συνεργασία τοῦ Ἰωακείμ μέ τόν Γερμανό δέν εἶναι ἀνεξάρτητη ἀπό
τήν κυοφορούμενη νέα ἱστορική πραγματικότητα. Ὁ Γερμανός προσκαλεῖται στή
Σύνοδο καί ἡ συμφιλίωση ἐπέρχεται λίγους μῆνες πρίν ἀπό τήν ἔναρξη τοῦ Βαλκανικοῦ
πολέμου»261.
Κάτω από αυτή την ιστορική πραγματικότητα στις 11 Μαρτίου του 1910
συνήλθε η Ιερά Σύνοδος υπό την προεδρία του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄
ώστε να αποφασίσει για την ανάδειξη του κατάλληλου Μητροπολίτη που θα
καταλάμβανε την κενή θέση της Μητροπόλεως Σμύρνης. Ο Ιωακείμ ο Γ΄,
προτελευταίος Πατριάρχης της εθναρχικής παράδοσης της Μεγάλης Εκκλησίας στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία, διαπιστώνοντας ότι ο Νεοτουρκικός εθνικισμός ήταν
εμπόδιο στην πανορθόδοξη κοινοπολιτεία που υπήρξε επιδίωξή του κατά την πρώτη
του πατριαρχία, στήριξε την υποψηφιότητα του Μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου,
ώστε να ενισχυθεί η εθνική συνείδηση στη Σμύρνη262.
Αμέσως μετά την αναρρίχησή του στο μητροπολιτικό θρόνο της Σμύρνης, ο
Χρυσόστομος έστειλε στην ελληνορθόδοξη κοινότητα της Σμύρνης το ακόλουθο

259
Η παράταξη των ιωακειμικών είχε ως βασικό στόχο την επάνοδο στον Οικουμενικό Θρόνο του
Ιωακείμ Γ΄, ενώ η αντίπαλη ομάδα με πρωτεργάτη τον Χαλκηδόνος Γερμανό επεδίωκαν την άσκηση
της πολιτικής και εκκλησιαστικής εξουσίας χωρίς τη συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου.
260
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη οθωμανική
αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 77.
261
Ό.π.
262
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Επιπτώσεις του
Μακεδονικού Αγώνα κατά την αρχιερατεία του Χρυσοστόμου στη Δράμα και η εκλογή του στη
Μητρόπολη Σμύρνης», Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τόμ. Α΄, εκδ. University Studio
Press, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 192.

65
τηλεγράφημα꞉ «Ὑγρά ἀποσπῶντες ὄμματα ἀπὸ πεφιλημένης Ἐπαρχίας Δράμας,
αἴνεσιν καὶ δόξαν ἀπονέμομεν τῷ οὕτω τὰ περὶ ἡμᾶς διαταξαμένῃ ἀγαθοδότηδι,
Προνοίᾳ Θεοῦ, καλέσαντος ἡμᾶς εἰς διαδοχὴν Βασιλείου. Περιπτύσσομεν
καταφιλοῦμεν πάγκαλον μαρτυρικὴν Ἀποστολικὴν Σμυρναίων Ἐκκλησίαν, φαεινὸν
Ἀστέρα Ἀποκαλύψεως. Εὐαγγελιζόμεθα πᾶσιν εἰρήνην, χαρὰν, ἀσπασμόν πέμποντες
Ἀρχιερατικὴν Εὐλογίαν εὐαγεῖ ἐθνοπρεπεῖ Κλήρῳ, εὐσεβεῖ φιλογενεστάτῳ λαῷ.
Πληρώσατε μέτρον ἡμετέρας χαρᾶς, εἰρηνεύοντες μετ’ἀλλήλων τὰ τοῦ Χριστοῦ
φρονοῦντες»263.
Η έκδοση του βερατίου από την τουρκική κυβέρνηση που θα αναγνώριζε την
εκλογή του Χρυσοστόμου ως Μητροπολίτη Σμύρνης αναβαλλόταν τεχνηέντως από
την Υψηλή Πύλη για λόγους «δημοσίας τάξεως»264.
Ο Χριστουπόλεως, παρά την προσωπική του πικρία από την απόρριψη της
υποψηφιότητας του, δραστηριοποιείται για την έκδοση του βερατίου. Η Αμάλθεια
γράφει ότι «…κατὰ πρόσκλησιν τῆς Α.Θ. τοῦ ἐπισκόπου Χριστουπόλεως συνῆλθον τὰ
δύο ἀνώτατα κοιν. Σώματα εἰς κοινὴν συνεδρίαν καθ’ ἥν ἀπεφασίσθη ἵνα ἀποσταλῶσι
παρακλητικὰ τηλεγραφήματα πρὸς τὸν Μέγαν Βεζύρην, τὸν ὑπουργὸν τῶν ἐσωτερικῶν,
τὸν ὑπουργὸν τῆς δικαιοσύνης καὶ θρησκευμάτων καὶ πρὸς τοὺς βουλευτὰς Σμύρνης
ὅπως ἐνεργήσωσι πρὸς ταχεῖαν ἔκδοσιν τοῦ Βερατίου τοῦ ἡμετέρου μητροπολίτου ἵνα
συνεορτάσῃ ἡ Α.Σ. τὰς ἐορτὰς τοῦ Πάσχα μετὰ τοῦ ποιμνίου του …»265. Από τις 11
Μαρτίου που εξελέγη ο Χρυσόστομος, η έκδοση του βερατίου πραγματοποιήθηκε
μόλις στις 30 Απριλίου του ιδίου έτους, ύστερα από πληθώρα διαβημάτων του
Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Μητροπόλεως Σμύρνης προς την Υψηλή Πύλη:
«Μετὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ χθεσινού φύλλου ἐλάβομεν τὸ εὐχάριστον τηλεγράφημα τῆς
ἐκδόσεως τοῦ βερατίου τοῦ ἡμετέρου μητροπολίτου κ. Χρυσοστόμου...»266.
Ο νέος Μητροπολίτης αναγνωρίζοντας τον ρόλο του Χριστουπόλεως και
των κοινοτικών σωμάτων της Σμύρνης στην έκδοση του βερατίου, που επικύρωνε την
εκλογή του, στέλνει το ακόλουθο τηλεγράφημα꞉
«Συγχαρῆτε ἐκδόσει παραλαβῆς Ὑψηλοῦ Φιρμανίου»267.
Σε απάντηση στάλθηκε από τον Χριστουπόλεως, τη Δημογεροντία και την
Κεντρική Επιτροπή το παρακάτω τηλεγράφημα꞉

263
Αμάλθεια, 13(26)/3/1910.
264
Χ. Σολωμονίδης, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, ό.π., σ. 65.
265
Αμάλθεια, 8(21)/4/1910.
266
Αμάλθεια, 1(14)/5/1910.
267
Ό.π.

66
 «Συγχαίροντες ἐγκαρδίως ἀναμένομεν ἄγγελμα Ὑμετέρας ἀφίξεως»268.
Η περίοδος της αρχιερατείας του Χρυσοστόμου στη Δράμα, συμπίπτει με
τους εθνικούς ανταγωνισμούς των βαλκανικών εθνοτήτων και ιδιαίτερα των Ελλήνων
και των Βουλγάρων με απώτερο σκοπό την κατάκτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου
τμήματος της περιοχής της Μακεδονίας269. Μέχρι το 1905 η εθνική δράση του
Χρυσοστόμου στη Μακεδονία γινόταν ανεκτή από την Υψηλή Πύλη εξαιτίας του
βουλγαρικού κινδύνου. Καταφέρνει να αποσυνδέσει την ελληνική γλώσσα από την
εθνική συνείδηση συσπειρώνοντας στην εκκλησία του πολλά σλαβόφωνα χωριά. Ένα
από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του ήταν ότι κατάφερε να ενισχύσει την παιδεία και
να μορφωθούν με ελληνικά ιδεώδη 3.750 μαθητές σε αντιδιαστολή με τους 100
περίπου μαθητές που μορφώθηκαν σε βουλγαρικά σχολεία. Αποτέλεσμα των
παραπάνω ήταν ο ελληνισμός να κυριαρχεί στη Μητρόπολη Δράμας270. Από το 1906
έως το 1909 στην Υψηλή Πύλη, το κλίμα διαμορφώνεται υπέρ της Βουλγαρίας, ενώ
παράλληλα επικρατεί ένα ανθελληνικό μένος271. Ο Χρυσόστομος μπαίνει στο
στόχαστρο των οθωμανικών αρχών και του απαγορεύεται η οποιαδήποτε εθνική
δράση, οι περιοδείες στην επαρχία και ταυτόχρονα κατάσχεται η αλληλογραφία του.
Δεν μπορεί ο ίδιος να ακολουθήσει μία πιο μετριοπαθή στάση όπως αυτή του
Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ του Γ΄ απέναντι στην Υψηλή Πύλη. Εξαιτίας
αυτών των γεγονότων και της επίθεσης που δέχεται από τις οθωμανικές αστυνομικές
αρχές ακούγονται έντονες φήμες για τη μετακίνησή του από τη Μητρόπολη της
Δράμας. Ο ίδιος σε επιστολή του προς τον Ίωνα Δραγούμη στις 28 Μαΐου του 1908
δήλωνε την άρνησή του να αποχωρήσει από την επαρχία της Δράμας δηλώνοντας
χαρακτηριστικά: «Ὅταν εἶμαι εἰς Βασιλεύουσαν ἐλπίζω μὲ τὸν καιρὸν νὰ παρουσιασθῇ
ἡ κατάλληλος εὐκαιρία πρὸς ἐπάνοδον εἰς τὰ ἴδια, ἢ πρός τοποθέτησιν ἐν ἄλλῳ ἴσης
σπουδαιότητος κέντρῳ ὡς τὰ Ἰωάννινα, Ἀνδριανούπολις ἢ Σμύρνη…»272. Θεωρούσε τη
μετάθεση στη Σμύρνη ως το μόνο συμβιβασμό που ήταν διατεθειμένος να πράξει
όσον αφορά την επίλυση του ζητήματος που είχε ανακύψει με την παραμονή του στη
Μητρόπολη της Δράμας.

268
Ό.π.
269
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., «Επιπτώσεις του Μακεδονικού Αγώνα κατά την αρχιερατεία του
Χρυσοστόμου στη Δράμα και η εκλογή του στη Μητρόπολη Σμύρνης», ό.π., σ. 173.
270
Ό.π., σσ. 175-176.
271
Ό.π., σ. 177.
272
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Το τέλος της εθναρχικής παράδοσης: Μαρτυρίες από ανέκδοτες
επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Ίωνα Δραγούμη», στο꞉ Αμητός στη μνήμη του Φώτη
Αποστολόπουλου, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1984, σ. 489.

67
 Ήταν ο μόνος από τους Ιεράρχες της Μακεδονίας που μετατέθηκε σε
Μητρόπολη ίσης πολιτικής αν όχι μεγαλύτερης σημασίας και δεν απομακρύνθηκε
στα βάθη της Ανατολής, όπως έγινε με άλλους Μητροπολίτες όπως ο Καστορίας
Γερμανός που μετατέθηκε στη Μητρόπολη Αμασείας273.

3) Η συνεργασία του Ιακώβου με τον νέο Μητροπολίτη Χρυσόστομο και η

προσφορά του στη Σμύρνη, μέχρι την εκλογή του πρώτου στη Μητρόπολη
Δυρραχίου

Μετά την εκλογή του Χρυσοστόμου στη Μητρόπολη Σμύρνης συζητήθηκε

από τα δύο κοινοτικά σώματα και από τον Επίσκοπο Χριστουπόλεως η υποδοχή
αυτού στη Σμύρνη: «Χθὲς κατὰ πρόσκλησιν τῆς Α.Θ. τοῦ ἐπισκόπου Χριστουπόλεως
συνῆλθον ἐν τῇ Ἱ. Μητροπόλει τά δύο ἀνώτατα Κοινοτικὰ Σώματα εἰς κοινὴν
συνεδρίασιν, καθ’ ἥν μεταξύ ἄλλων συνεσκέφθησαν καὶ περὶ τοῦ τρόπου καθ’ ὅν
γενήσεται ἡ ἐπίσημος ὑποδοχή τῆς Α.Σ. τοῦ νέου Μητροπολίτου...»274.
Στις 6 Μαΐου 1910 ο Χρυσόστομος ετοιμαζόταν να μεταβεί στη Σμύρνη με το
γαλλικό ατμόπλοιο «Νίγηρ». Το ατμόπλοιο πλέοντας κοντά στον Ελλήσποντο τα
μεσάνυχτα συγκρούστηκε με το αυστριακό ατμόπλοιο «Σργι (sic)» κινδυνεύοντας να
βυθιστεί. Σώθηκε το πλήρωμα του αυστριακού ατμόπλοιου και οι επιβάτες του
«Νίγηρα», οι οποίοι περικύκλωσαν το Χρυσόστομο που διάβασε τις πράξεις των
Αποστόλων για την σωτηρία του πλοίου275꞉ «…λυπηρὸν ἄγγελμα ἐν ἀκαρεὶ διαδοθὲν
ἀνὰ τὴν πόλιν, ἐνέπλησεν ἀνησυχίας καὶ θλίψεως τὸ χριστεπώνυμον τοῦ ἀναμενομένου
μητροπολίτου πλήρωμα.
Η εἴδησις ἔφθασε πρώτη εἰς τὸ ἐνταῦθα πρακτορεῖον τῶν κ.κ. Βανδερζὲ διὰ
τηλεγραφήματος σταλέντος ὑπὸ τοῦ ἐν Δαρδανελλίοις πράκτορος τοῦ ναυλωμεσιτικοῦ
τούτου οἴκου κ. Χρηστίδου καὶ ἀναφέροντος ὅτι μέχρι τῆς 10 ὤρας τῆς πρωίας τῆς χθὲς
τὸ ἀτμόπλοιον “Νείγηρ” τῶν θαλασσίων Διαπορθμεύσεων, ἐφ’ οὖ ἐπέβη ἐκ τῆς
Βασιλευούσης ὁ προσφιλὴς Μητροπολίτης μας, δὲν εἶχε φανεῖ εἰς Δαρδανέλλια καὶ ὅτι
εἶχε γνωσθεῖ αὐτόθι ὅτι τὸ γαλλικὸν ἀτμόπλοιον συνεκρούσθη ἐν τῇ Προποντίδι πρὸς
ἕτερον ἀτμόπλοιον, ἄγνωστον ποίας ἐταιρίας, ὑποστὰν δὲ ρῆγμα εἰς τὰ ὕφαλα, ἐκ φόβου

273
Ό.π., σ. 494.
274
Αμάλθεια, 18(31)/3/1910.
275
Χ. Σολωμονίδης, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, ό.π., σ. 67.

68
καταποντισμοῦ διηυθύνθη εἰς Καλλίπολιν, μικρὸν τοῦ μέρους τοῦ δυστυχήματος
ἀπέχουσαν…»276.
Ο Χρυσόστομος αμέσως μετά την άφιξη του στην Καλλίπολη απέστειλε στο
ποίμνιό του το ακόλουθο τηλεγράφημα꞉
«Καλλίπολις, ὤρα 4:48΄
Χριστουπόλεως, Δημογεροντίαν, Κεντρικήν
Καί αὖθις ηὐλογημένον ὄνομα Κυρίου ἐξαγαγόντος ἡμᾶς εἰς ἀναψυχὴν ἀπὸ
χείμαρρον μεγάλων κινδύνων, οὕς διῆλθε ψυχή ἡμῶν ἀπὸ τὸ ὕδωρ τό ἀνυπόστατον.
Δοξολογησάτωσαν ἱερεῖς ἡμῶν Θεὸν ἐπ’ ἐκκλησίας. Ατμοπλοίου ἡμῶν ἀδυνατοῦντος
συνεχίσαι πλοῦν ἐπιβηβασθησόμεθα ἄλλου
Σμύρνης
Χρυσόστομος»277.
Ο Χριστουπόλεως αμέσως μόλις πληροφορήθηκε το συμβάν εξέδωσε
«…ἐγκύκλιον εἰς ἁπάσας τὰς ἐκκλησίας τῆς Σμύρνης καὶ τῶν περιχώρων, δι’ ἧς
ἐντέλλεται τοῖς ἱερεῦσιν ὅπως σήμερον ὥραν 8 π.μ. τελέσωσι δοξολογίαν ἐπί τῇ
διασώσει τῆς Α.Σ. τοῦ Μητροπολίτου»278.
Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος από την εκλογή του στις 11 Μαρτίου μέχρι
τον ερχομό του στη Σμύρνη στις 10 Μαΐου του ιδίου έτους είχε αναθέσει στον
Επίσκοπο Χριστουπόλεως την επιτροπεία της Εκκλησίας της Σμύρνης279. Η Αμάλθεια
γράφει ότι στις 25 Μαρτίου 1910 «…ἐπὶ τῇ ἑορτῇ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου
τελεῖ τὴν ἐπέτειο αὐτοῦ ὁ ἐνταῦθα ἱερὸς ναὸς τῆς Εὐαγγελιστρίας τελεταρχοῦντος τοῦ
θεοφ. Ἁγίου Χριστουπόλεως κ.κ. Ἰακώβου…»280.
Ο Χριστουπόλεως επιφύλαξε στο νέο Μητροπολίτη μία θερμότατη
υποδοχή που έλαβε χώρα στην προκυμαία της Σμύρνης: «Τέλος ἡ Α.Σ. ἀποβιβάζεται
ἐπὶ τῶν φορτηγίδων μέσῳ παταγωδῶν χειροκροτημάτων καὶ “ζήτω” τῆς
ἀνθρωποπλημμύρας ἐκείνης. Ἐπιβιβάζεται τῆς ἀναμενούσης πολυτελοῦς ἁμάξης μετὰ
τῆς Α.Θ. τοῦ ἐπισκόπου Χριστουπόλεως καὶ τοῦ ἐκ τῶν Δημογερόντων κ. Δ. Βαρουτσῆ
καὶ διὰ τῆς ὁδοῦ Γαλαζίου καὶ Εὐρωπαϊκῆς κατευθύνεται εἰς τὸν μητροπολιτικὸν ναὸν
τῆς Α. Φωτεινῆς, ἐνῷ πλῆθος ἄπειρον παρακολουθεῖ τὴν ἅμαξαν, μεθ’ ἥν ἔρχονται περὶ
τὰς δεκαπέντε ἄλλαι, ὧν ἐπέβαινον οἱ δημογέροντες, οἱ κεντρικοί, οἱ ὁμογενεῖς

276
Αμάλθεια, 8(21)/5/1910.
277
Ό.π.
278
Ό.π.
279
Χ. Σολωμονίδης, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, ό.π., σ. 69.
280
Αμάλθεια, 23(5)/3/1910.

69
δημοσιογράφοι. Ὃταν ἡ Α.Σ. εἰσῆλθεν εἰς τὸν ναὸν τῆς Αγίας Φωτεινῆς καὶ ἤρξατο ἡ
ἐπὶ τῇ ἀφίξει τοῦ δοξολογία, προσῆλθεν ὁ γεν. πρόξενος τῆς Ἑλλάδας κ. Ποτὲν καὶ εἶτα
ὁ γεν. πρόξενος τῆς Ρωσίας κ. Βελάγιεφ, οἵτινες ἀφοῦ ἠσπάσθησαν τὴν δεξιάν του
ἔμειναν μέχρι τέλους τῆς ἱεροτελεστίας»281.
Μερικούς μήνες μετά την άφιξη του νέου Μητροπολίτη Σμύρνης, ο Ιάκωβος
εκλέχτηκε Μητροπολίτης Δυρραχίου.

281
Αμάλθεια, 11(24)/5/1910.

70
 Μέρος Δεύτερο

Ο Ιάκωβος στο Δυρράχιο και στην Κορυτσά. Από την εθναρχία στο έθνος

71
Κεφάλαιο Α΄
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος στο Δυρράχιο και η δράση του

1) Η εκλογή του Ιακώβου σε Μητροπολίτη Δυρραχίου, Γκόρα-Μόκρας και

Σπαθίας τον Φεβρουάριο του 1911

Τον Φεβρουάριο του 1911 η σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου

εξέλεξε τον Ιάκωβο Μητροπολίτη Δυρραχίου, Γκόρα-Μόκρας και Σπαθίας꞉
«…ἡμεῖς οἱ τὴν Ἱερὰν Σύνοδον συγκροτοῦντες ἀρχιερεῖς, μετὰ τὴν γενομένην
συνοδικῶς πρότασιν καὶ προβολήν τριῶν ὑποψηφίων, τῶν μᾶλλον καταλλήλων εἰς
τοῦτο, ἤτοι τῶν θεοφιλέστατων Ἐπισκόπων Χριστουπόλεως κ. Ἰακώβου, Κωνσταντίας
κ. Ἰωάννου καὶ Ἀργυρουπόλεως κ. Γερμανοῦ, κατελθόντες ἐν τῷ πανσέπτῳ
Πατριαρχικῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ Τροπαιοφόρου,
[…] προεκρίναμεν τὸν θεοφιλέστατον Ἐπίσκοπον Χριστουπόλεως κ. Ἰάκωβον»282.
Η εφημερίδα Αμάλθεια έγραφε σχετικά με την εκλογή του Ιακώβου꞉ «Κατ’
ἰδιωτικὰ τηλεγραφήματα ληφθέντα τὴν μεσηβρίαν χθὲς ἐκ Κων/πόλεως κατὰ τὴν
χθεσινὴν συνεδρίαν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἐξελέγη παμψηφεὶ Μητροπολίτης Δυρραχίου ἡ
Α.Θ. ὁ ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως κ. Ἰάκωβος»283.
Αμέσως μετά την προαγωγή του σε Μητροπολίτη Δυρραχίου, ο Ιάκωβος
από την Κωνσταντινούπολη αναχώρησε για τη Σμύρνη προκειμένου να συναντήσει
τα αδέρφια του και στη συνέχεια να μεταβεί στη νέα του επαρχία284.
Ανέχεια και δυστυχία συναντούσε τότε κανείς στην Αλβανία, γι’ αυτό και
οι υποψήφιοι Μητροπολίτες απέφευγαν την «εμπερίστατον» επαρχία, κατά την
εκκλησιαστική γλώσσα285.
Ο Ιάκωβος ανέλαβε τη διοίκηση της επαρχίας διαδεχόμενος τον
Μητροπολίτη Ιωάννη286 που μετατέθηκε στη Μητρόπολη Βάρνης287.
Κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι στην ιστορία των ελληνοαλβανικών
σχέσεων υπήρχε επιθυμία κυρίως από την ελληνική πλευρά, για τη δημιουργία ενός

282
Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., Αb΄/1, σ. 238, ημερομ. 15 Φεβρουαρίου 1911.
283
Αμάλθεια, 16 (1)/2/1911.
284
Ε.Α., 5/3/1911, Έτος ΛΑ΄, 69.
285
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 29.
286
Για τη δράση του Μητροπολίτη Ιωάννη στο Δυρράχιο βλ. Ελευθερία Νικολαΐδου, Ξένες
προπαγάνδες και εθνική αλβανική κίνηση στις μητροπολιτικές επαρχίες Δυρραχίου και Βελεγράδων κατά
τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, εκδ. Ι.Μ.Ι.Α.Χ., Ιωάννινα 1978, σσ. 216-228.
287
Γερμανός (Αθανασιάδης), Μητροπολίτης Σάρδεων και Πισιδίας, «Επισκοπικοί κατάλογοι των εν
Ηπείρω και Αλβανία επαρχιών του Πατριαρχείου Κ/Πόλεως», Ηπειρωτικά Χρονικά 12 (1937), σ. 61.

72
ελληνοαλβανικού δυαδικού κράτους, στα πρότυπα της Αυστροουγγαρίας288. Μέσα σε
αυτή την ομοσπονδία, το κάθε έθνος θα είχε δική του δικαιοσύνη και στρατό, ενώ οι
κάτοικοι θα διατηρούσαν τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους.
Με την ανάπτυξη κάποιας αλβανικής εθνικής συνείδησης, η δημιουργία
ενός δυαδικού κράτους δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί, αφού οι Αλβανοί289
διεκδικούσαν πλέον την εθνική τους αυτοδιάθεση290.
Η αλβανική εθνική συνείδηση εμφανίζεται «οργανωμένα» μόλις το 1878 με
την Λίγκα της Πρισρένης και μάλιστα ως τεχνητό κατασκεύασμα ξένων δυνάμεων
και θρησκευτικών προπαγανδών291. Στις 10 Ιουνίου 1878 Αλβανοί εθνικιστές
έκαναν συνέλευση στην Πρισρένη. Εκεί ο Αβδούλ Φράσερι292 κάλεσε τους
συνέδρους να ενωθούν σ’ ένα παναλβανικό μέτωπο, δημιουργώντας μια εθνική
Λίγκα, τη Λίγκα της Πρισρένης, όπως έμεινε στην ιστορία293. Οι Αλβανοί εθνικιστές
με υπομνήματα τους προς τις Μεγάλες δυνάμεις ζητούσαν μια αυτόνομη χώρα294. Η
κυριότερη ιδιοτυπία της προσπάθειας για δημιουργία αλβανικού εθνικού κινήματος
συνίσταται στο ότι ως πρωταρχικό κριτήριο της διαφοροποίησής τους από τα άλλα
έθνη των Βαλκανίων οι Αλβανοί προτάσσουν τη γλώσσα295. Το γεγονός οφείλεται
κυρίως στις θρησκευτικές διαιρέσεις των Αλβανών σε μουσουλμάνους και
χριστιανούς, κυρίως ορθόδοξους που ανήκαν στο μιλλέτ των Ρωμιών (rum millet) και
καθολικούς296. Επίσης, σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της εθνικής ιδεολογίας
διαδραμάτισαν και οι Αλβανοί της διασποράς και κυρίως ο Αλβανικός Σύνδεσμος
288
Βασίλης Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 1994, σ. 16.
289
«Φυλετικά οι Αλβανοί διαιρούνται στους Γκέγκηδες, τους Τόσκηδες, τους Λιάπηδες και τους
Τσάμηδες. Αλλά και οι Γκέγκηδες υποδιαιρούνται σε πολυάριθμες μικρότερες φυλές από τις οποίες οι
σπουδαιότερες είναι οι Μιδρίτες, Χριστιανοί καθολικοί που κατοικούνε στη Μιδριτία, δηλαδή νότια της
Σκόδρας και οι Μαλισσόροι, καθολικοί που κατοικούν στη Μαλεσία, δηλαδή τη χώρα προς βορρά της
Σκόδρας», ό.π., σ. 11.
290
Ό.π., σ. 16.
291
Από το 1850 και μετά ξεκινά μια προσπάθεια των Αλβανών για δημιουργία ξεχωριστής αλβανικής
ταυτότητας, που οι ιστορικοί της γειτονικής χώρας χαρακτηρίζουν αναγέννηση. Κοινωνοί αυτής της
προσπάθειας ήταν ο Κ. Χριστοφορίδης (μετέφρασε την Αγία Γραφή στα αλβανικά και εξέδωσε
ελληνοαλβανικό λεξικό), ο Ντ. Μπόριτσι, ο Π. Ντότσι, ο Θ. Μίτκος, ο Ν. Μπιτίκι κ.ά. Με τη Λίγκα
της Πρισρένης όμως, η εθνική δράση των Αλβανών αποκτά ένα δυναμικό χαρακτήρα με σκοπό τη
δημιουργία αυτόνομου Αλβανικού κράτους. Για περισσότερα σχετικά με την αλβανική αναγέννηση βλ.
Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, Ο Αλβανικός Εθνικισμός και ο Οικουμενικός Ελληνισμός «Άπειρος»
χώρα, Εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη «Νέα Σύνορα», Αθήνα 41994, σσ. 29-56.
292
Για τον Αβδούλ Φράσερι βλ. A. Παπαδόπουλος, ό.π., σσ. 18-28.
293
Stefanaq Pollo – Arben Puto, Iστορία της Αλβανίας: Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, μτφρ.
Μπάμπης Ακτσόγλου, Εκδοτική Ομάδα, Θεσσαλονίκη χ.χ., σσ. 158-159.
294
Stavro Skendi, The Albanian national awakening 1878-1912, Priceton University Press, Priceton-
New Jersey 1967, p. 46.
295
Ηλίας Σκουλίδας, «Το αλβανικό “εθνικό κίνημαˮ», στο꞉ Αρτ. Ψαρομιλίγκος- Βασιλική Λάζου
(επιμ.), 1914 η Αυτονομία της Βορείου Ηπείρου, Ε Ιστορικά, Αθήνα 2011, σ. 9.
296
Ό.π., σ. 10.

73
της Αμερικής Vatra (Βάτρα- Εστία) με επικεφαλής τους Φαν Νόλι (Fan Noli) και
Φαΐκ Κόνιτσα (Faik bey Konica)297.
Κύριο όργανο της Vatra ήταν η εφημερίδα Dielli με αρχισυντάκτη τον Νόλι
που προπαγάνδιζε τις εθνικιστικές επιδιώξεις των Αλβανών της Αμερικής298.
Ο Δυρραχίου φθάνει στην Αλβανία σε μια εποχή που σηματοδοτείται από
την πορεία προς τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την παράλληλη
δημιουργία των εθνικών κρατών των Βαλκανίων.
Η γνωριμία του Ιακώβου με τον εκφραστή της Μεγάλης Ιδέας, Ελευθέριο
Βενιζέλο, στην Αθήνα πριν τη μετάβασή του στο Δυρράχιο299, σε συνδυασμό με τους
εθνοτικούς ανταγωνισμούς στα Βαλκάνια, ωθούν τον Δυρραχίου να συνταχθεί με
τους εθνικούς στόχους της Ελλάδας και να αγωνιστεί με ζήλο για την απελευθέρωση
της περιοχής της Β. Ηπείρου, αψηφώντας τους κινδύνους που προέρχονταν τόσο από
τους Αλβανούς εθνικιστές όσο και από τους Ιταλούς και Αυστριακούς που
προπαγάνδιζαν εναντίον των Ελλήνων300.
Στο Δυρράχιο ο νέος Μητροπολίτης έφθασε τη Μεγάλη Εβδομάδα του
1911301. Αμέσως μετά την άφιξή του στο Δυρράχιο, στέλνει στον Ελευθέριο
Βενιζέλο, πρωθυπουργό της Ελλάδας, επιστολή με την ευκαιρία της μεγάλης εορτής
της χριστιανοσύνης, το Άγιο Πάσχα302.
Ο Ιάκωβος συνδέθηκε με ειλικρινή φιλία με τον Έλληνα πολιτικό, γεγονός
που ώθησε αρκετούς να τον κατηγορήσουν για συμμετοχή στο κίνημα του 1935 υπέρ
του Βενιζέλου303.
Μόλις η Σύνοδος του Πατριαρχείου πληροφορήθηκε την άφιξη του
Ιακώβου στην επαρχία του και τη θερμή υποδοχή που έτυχε από το ποίμνιό του,

297
Χ. Σούλης, «Φαν Νόλι», Μ.Ε.Ε. 23, σ. 819.
298
Ό.π.
299
Την πληροφορία αυτή μου την είχε δώσει ο αείμνηστος Γ. Σωτηρίου. Ο Ιωάννης Στρατηγάκης
αναφέρει ότι ο Ιάκωβος συναντήθηκε στην Κέρκυρα και με τον βασιλιά Γεώργιο πριν την μετάβασή
του στο Δυρράχιο. Βλ. I. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 70.
300
Για την αυστριακή και ιταλική προπαγάνδα στη Μητρόπολη Δυρραχίου βλ. Ε. Νικολαΐδου, ό.π.,
σσ. 34-66, 86-96.
301
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 49.
302
Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη/ Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου (στο εξής: Ι.Α.Μ.Μ/Α.Ε.Β.),
Φ. 363, Ιδιωτικές επιστολές προς Ελ. Βενιζέλο 1911, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιακώβου
προς τον πρωθυπουργό Βενιζέλο, έγγραφο 36, με ημερομηνία 9 Απριλίου 1911).
303
Για περισσότερα σχετικά με τις κατηγορίες περί συμμετοχής του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στο
κίνημα του 1935 βλ. το Γ΄ μέρος της διατριβής.

74
έστειλε γράμμα, εκφράζοντας τα εγκάρδια αδελφικά συγχαρητήρια με την ευκαιρία
της ανάληψης των ποιμαντορικών του καθηκόντων304.
Ο Ιάκωβος παρέλαβε τη Μητρόπολη Δυρραχίου σε πλήρη αποσύνθεση. Ο
κλήρος ήταν ανύπαρκτος. Οι ναοί ήταν όλοι ερειπωμένοι και από αυτούς λίγοι ήταν
εκείνοι στους οποίους μπορούσε να τελεσθεί η θεία λειτουργία. Επίσης, μεγάλα
προβλήματα είχαν δημιουργηθεί στην επαρχία από τη δράση της ρουμανικής
προπαγάνδας, ενώ οι ορθόδοξες κοινότητες έκαναν συχνές διαμαρτυρίες στο
Πατριαρχείο με κύριο αίτημα την απομάκρυνση του προγενέστερου Μητροπολίτη
Ιωάννη στον οποίο καταλόγιζαν πλήθος ελαττωμάτων «…ὅπως ἀδράνεια, διοικητική
ἀνεπάρκεια, ἡ ὁποία εἶχε ὁδηγήσει τὴν ἐπαρχία σὲ πλήρη σήψη…»305.
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να επισημανθεί ότι ο Ιάκωβος υιοθέτησε ως
έμβλημα και σφραγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Δυρραχίου, Γκόρα-Μόκρας και
Σπαθίας τον Δικέφαλο Αετό. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αντίδραση της Ιεράς
Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που σε επιστολή που έστειλε στον Ιάκωβο,
καθώς, επίσης, και στον Σμύρνης Χρυσόστομο και στον Προικοννήσου Σωφρόνιο,
ζητούσε να μη χρησιμοποιείται το Πατριαρχικό έμβλημα306.
Η προτροπή αυτή του Πατριαρχείου δε βρήκε ευήκοα ώτα αφού ο Δυρραχίου
συνέχισε να χρησιμοποιεί τον Δικέφαλο Αετό ως έμβλημα της Μητρόπολής του.
Όπως παρατηρούσε άλλωστε ο Σμύρνης Χρυσόστομος, «…οἱ Μητροπολῖται τὸν
δικέφαλον ἀετὸν ἔχουν ὡς τὸ ἱερώτατον κόσμημα καὶ ἔμβλημα ἐπὶ τῆς ἀρχιερατικῆς
αὐτῶν μίτρας […] προτείνων τὰς πτέρυγάς του πρὸς τὰ τῆδε κἀκεῖσε ὑπὸ τῆς
καταλαβούσης τὸ Γένος μας δεινῆς λαίλαπος ἐσκορπισμένα ὡς δειλὰ νεόσια, πτωχὰ
λείψανα τῆς ἐκκλησίας μας, ἵνα περισυναγάγῃ καὶ περισώσῃ αὐτά»307.

304
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 85, αρ. πρωτ. 2966, σ. 173, ημερομ. 19 Απριλίου 1911.
305
E. Νικολαΐδου, ό.π., σ. 218.
306
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 85, αρ. Πρωτ. 10084, σσ. 506-507, ημερομ. 5 Νοεμβρίου 1911.
307
Ηλίας Βενέζης, Μικρασία, Χαίρε. Διηγήσεις συμβάντων, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα
1974, σ. 21.

75
2) Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος στο Δυρράχιο

α. Η επανάσταση των καθολικών και των μουσουλμάνων Αλβανών

Η άφιξη του Μητροπολίτη Ιακώβου στο Δυρράχιο συνέπεσε με την παραμονή

της εξέγερσης των καθολικών φυλών και των μουσουλμάνων της Αλβανίας εναντίον
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας308.
Από το 1909, όταν φάνηκε ότι αληθινός στόχος των Νεότουρκων δεν ήταν
άλλος από τον εκτουρκισμό της Αυτοκρατορίας, μια σειρά από επαναστάσεις των
Αλβανών εθνικιστών έλαβαν χώρα μεταξύ των ετών 1909-1912, αφού οι Νεότουρκοι
αγνόησαν τα αιτήματα των Αλβανών για ίδρυση σχολείων και φορολογικές
ελαφρύνσεις, παρεμπόδισαν την υιοθέτηση αλβανικού αλφαβήτου με λατινικούς
χαρακτήρες και απαίτησαν τον αφοπλισμό των Αλβανών309.
Την άνοιξη του 1911 οι καθολικές φυλές της Βόρειας Αλβανίας εξεγέρθηκαν
εναντίον της Πύλης, έχοντας και την υποστήριξη του βασιλιά του Μαυροβουνίου
Νικολάου που τους ενίσχυε οικονομικά και στρατιωτικά310. Ο Έλληνας υποπρόξενος
στο Δυρράχιο, Θεμιστοκλής Αποστολόπουλος, ήδη από τον Φεβρουάριο είχε
ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση για τις επαναστατικές προετοιμασίες꞉
«…Λαμβάνω τὴν τιμὴν νὰ σᾶς ἀνακοινώσω ὅτι παρατηρεῖται ζωηρὰ κίνησης μεταξὺ
προκρίτων Ἐλβασσὰν καὶ Κροΐας καὶ Μιδριτῶν…»311. Αμέτοχη στον επαναστατικό
αναβρασμό δεν ήταν η Αυστρία, η οποία με όπλο τη θρησκεία προπαγάνδιζε υπέρ
των συμφερόντων της στις καθολικές αλβανικές φυλές της Βόρειας Αλβανίας312.
Σύντομα το κύμα των εξεγέρσεων επεκτάθηκε στο Ιπέκ και σε ολόκληρο το
βιλαέτι του Κοσσόβου, καθώς και σε αυτό της Σκόδρας, με το σουλτάνο να αναθέτει
στον Σεφκέτ Τουργούτ πασά την καταστολή των εξεγέρσεων, χωρίς όμως
αποτέλεσμα313. Στις 16 Ιουνίου 1911 ο σουλτάνος Μωάμεθ Ε΄, φοβούμενος
αυστριακή επέμβαση, υποσχέθηκε χορήγηση αμνηστίας στους καταδικασθέντες

308
I. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 75.
309
Μiranda Vickers, Oι Αλβανοί, μτφρ. Εύα Πέππα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1997, σσ. 97-101. Βλ.
επίσης S. Pollo –A. Puto, ό.π., σσ. 199-205.
310
Βasil Kondis, “The Malissori Uprising of 1911 and Greek-Albanian Negotiations in the United
States for a secret Understanding”, Balkan Studies, vol. 18/1, Thessaloniki (1977), p. 99.
311
Α.Υ.Ε. 1911 Φ. 34, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα, (Τηλεγράφημα υποπρόξενου Δυρραχίου
Αποστολόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 27532, με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1911).
312
Ιστορικό Αρχείο Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης/ Αρχείο Μίλτου Σπυρομήλιου (στο
εξής: Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ.), 1911, Φ. 22, Αλβανικά, (Επιστολή υποπρόξενου Δυρραχίου
Αποστολόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 3786, με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1911).
313
S. Pollo – A. Puto, ό.π., σ. 200.

76
επαναστάτες του Κοσσόβου. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Σεφκέτ Τουργούτ πασάς, στο
βιλαέτι της Σκόδρας δεσμεύτηκε για χορήγηση αμνηστίας σε όσους παραδίδονταν
εντός δεκαημέρου314, ενώ όσοι από τους επαναστάτες δεν συμμορφώνονταν «…θά
καταδιωχθῶσιν εἰς οἱονδήποτε σημεῖον τῶν συνόρων καί ἄν εὑρίσκονται…»315.
Οι Αλβανοί, βλέποντας ότι η κατάσταση στη Βόρεια Αλβανία ήταν
απελπιστική λόγω της έλλειψης τροφίμων και πολεμοφοδίων, υπέβαλαν τον Ιούλιο
του 1911 στους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κεττίγνη υπόμνημα στο
οποίο διαβεβαίωναν την πίστη τους στο σουλτάνο και ζητούσαν την αυτονομία του
Αλβανικού χώρου, τη διοικητική αποκέντρωση των τεσσάρων βιλαετιών, Ιωαννίνων,
Κοσσόβου, Σκόδρας, Μοναστηρίου, τη χρήση της Αλβανικής γλώσσας και
αλφαβήτου, την ίδρυση σχολείων, φορολογική αυτονομία, επιστροφή του οπλισμού
και πολεμικές αποζημιώσεις316. Οι Αλβανοί ήταν έτοιμοι να εκτυπώσουν το
υπόμνημα «…εἰς ἀρκετά ἀντίτυπα […] ν’ ἀποσταλῇ καί εἰς τό Κόσσοβον, εἰς τήν
Μιδριτίαν, τό Ἐλμπασάν, Βεράτιον κ.τ.λ. (οὐχί τήν Ἥπειρον) ἰνά πανταχοῦ ὑπογραφῇ
καί γίνῃ παραδεκτόν ὑπό τῶν Ἀλβανῶν...»317. Κατά την περίοδο της επανάστασης των
αλβανικών φυλών του βορρά, στις Η.Π.Α. έγινε προσπάθεια για μια ελληνοαλβανική
προσέγγιση με σκοπό την οικονομική ενίσχυση των Αλβανών. Συγκεκριμένα ο
Έλληνας επιτετραμμένος Λυσίμαχος Καυταντζόγλου συναντήθηκε με τον Φαΐκ
Κόνιτσα318, αλλά, πριν ευοδωθούν οι διαπραγματεύσεις υπογράφηκε συμφωνία
ανάμεσα στους εξεγερμένους και στην οθωμανική κυβέρνηση319. Οι Νεότουρκοι ήταν
διατεθειμένοι να ικανοποιήσουν μερικά μόνο από τα αιτήματα των επαναστατών και
μόνο για την περιοχή της Σκόδρας320. Οι Αλβανοί ζητούσαν αυτονομία εντός του
οθωμανικού κράτους και όχι ανεξαρτησία και, επιπροσθέτως, θεωρούσαν ότι αν οι
ζητούμενες μεταρρυθμίσεις δίδονταν «…διά τήν Βόρειον Ἀλβανίαν θά ὑποχρεωθῇ

314
Ό.π., σ. 201.
315
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1911, Φ. 22, Αλβανικά, (Έκθεση του υποπροξενείου Δυρραχίου σχετικά με
την κατάσταση στην Αλβανία προς το ΥΠΕΞ, αρ. 150, χωρίς ημερομηνία).
316
Βασιλική Παπούλια, Από την Αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος. Ιδεολογικές και κοινωνικές
προϋποθέσεις της πολιτικής οργάνωσης των χωρών της χερσονήσου του Αίμου, εκδ. Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 2003, σ. 300.
317
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1911, Φ. 23, Αλβανικά, (Επιστολή του εντεταλμένου της Ελληνικής
Διπλωματικής Αποστολής στην Κεττίγνη Τσαμαδού προς τον υπουργό Εξωτερικών Γρυπάρη, αρ.
πρωτ. 15997, με ημερομηνία 15 Ιουνίου 1911).
318
Όπως αναφέρει ο Κόντης, ο Φαΐκ Κόνιτσα ήταν πράκτορας των Μαλισσόρων (Αλβανών
καθολικών) στις Η.Π.Α.. Βλ. B. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα,
ό.π., σ. 43.
319
Ό.π.
320
S. Pollo-A. Puto, ό.π., σ. 201.

77
(Ὀθωμανική Κυβέρνηση) νά παραχωρήσῃ ταύτας ἐξ’ ἴσου καί εἰς Νότιον Ἀλβανίαν
πρός διατήρησιν τῆς ἀκεραιότητας τοῦ Ἀλβανικοῦ ἐδάφους…»321.
Τον Ιανουάριο του 1912 το οθωμανικό κοινοβούλιο διαλύθηκε και νέες
εκλογές προκηρύχτηκαν για τον Απρίλιο322. Τα γεγονότα όμως τους πρόλαβαν και
νέα αλβανική επανάσταση υπό την καθοδήγηση των Χασάν Πρίστινα και του Ισμαήλ
Κεμάλ έλαβε χώρα τον Απρίλιο στο Κόσσοβο που επεκτάθηκε και στο Βιλαέτι της
Σκόδρας323. Οι αυστριακοί ενίσχυαν τους αλβανούς επαναστάτες μέσω της
αποστολής πολεμοφοδίων χρησιμοποιώντας το λιμάνι του Δυρραχίου324.
Μέσα σε αυτή την αναταραχή ο Μητροπολίτης Ιάκωβος θεώρησε ότι έπρεπε
τόσο ο ίδιος όσο και το ποίμνιό του να κρατήσουν αυστηρή ουδετερότητα. Άλλωστε,
ο Ιάκωβος γνώριζε ότι τόσο οι Έλληνες όσο και η Ελλάδα δεν θα είχαν αντίρρηση για
την ανεξαρτητοποίηση της Αλβανίας, αρκεί η Β. Ήπειρος να εντασσόταν στην
Ελλάδα325. Μάλιστα ο ίδιος, όταν βρέθηκε στο Βογραδέτσιο και εισέβαλαν οι
επαναστάτες εκεί, παρείχε άσυλο στον Τούρκο υποδιοικητή της πόλης326.
Από την άλλη, η Αυστρία που προστάτευε το καθολικό στοιχείο της
Αλβανίας, τους καθολικούς Μιδρίτες και Μαλισσόρους του Βορρά, κινήθηκε με
σκοπό να αποτραπούν οι πολεμικές συρράξεις.

β. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-13 και η Αλβανία

Τον Μάρτιο του 1912 υπογράφηκε συνθήκη συμμαχίας μεταξύ της

Βουλγαρίας και της Σερβίας327 και τον Μάιο του ίδιου έτους υπογράφηκε μια
παρόμοια συνθήκη μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας328. Στις 25 Σεπτεμβρίου 1912
γίνεται η έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, όταν το Μαυροβούνιο πρώτο από τη
βαλκανική συμμαχία αρχίζει τις εχθροπραξίες εναντίον της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, για να ακολουθήσουν στις 4 Οκτωβρίου η Σερβία και η

321
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1911, Φ. 22, Αλβανικά, (Φορέστης προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 19287, με
ημερομηνία 19 Ιουλίου 1911).
322
S. Pollo-A. Puto, ό.π., σσ. 202-203.
323
Ό.π., σ. 203.
324
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1911, Φ. 22, Αλβανικά, (Επιστολή υποπρόξενου Δυρραχίου Αποστολόπουλου
προς το ΥΠΕΞ, αρ. 76, με ημερομηνία 14 Απριλίου 1911).
325
I. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 75.
326
Ό.π., σ. 76.
327
Βασίλης Κόντης, «Η Βαλκανική Συμμαχία του 1912 και η ανεξαρτησία της Αλβανίας», Βαλκανική
Βιβλιογραφία, τόμ. ΙΙΙ 1974, παράρτημα, Θεσσαλονίκη (1976), σ. 3.
328
Βasil Kondis, “The role of the Albanian factor upon the Greek-Bulgarian Understanding of 1912”,
Balkan Studies, vol. 25/2, Thessaloniki (1984), p. 383. Βλ. και Αrben Puto, La question albanaise
dans les actes internationaux de l’époque imperialiste (1867-1912), vol. I, Tirana 1985, p. 77.

78
Βουλγαρία329. Η Ελλάδα στις 5 Οκτωβρίου ξεκινάει τη νικηφόρα προέλαση της προς
τη Μακεδονία330.
Στην Ήπειρο ο υποστράτηγος Σαπουντζάκης με ολιγάριθμες στρατιωτικές
δυνάμεις και εθελοντές από την Κρήτη κατάφερε σε σύντομο χρονικό διάστημα να
καταλάβει την Πρέβεζα και, στη συνέχεια, τα Πέντε Πηγάδια331. Στις 22
Φεβρουαρίου ο διάδοχος Κωνσταντίνος ελευθέρωσε τα Ιωάννινα και συνέχισε τη
νικηφόρα προέλαση στην περιοχή της Β. Ηπείρου332, όπου υπήρχαν συμπαγείς
ελληνικοί πληθυσμοί. Η Αθήνα επιθυμούσε την προσάρτηση αυτών των εδαφών. Ο
Ιάκωβος διατηρούσε διαύλους επικοινωνίας με όλες τις διπλωματικές αποστολές στο
Δυρράχιο, προκειμένου να προστατεύει τον ορθόδοξο πληθυσμό της επαρχίας του και
να διασφαλίζει τα ελληνικά συμφέροντα333.
Μέσα στο γενικότερο κλίμα της αποσύνθεσης της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας μια από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του αλβανικού εθνικού κινήματος,
ο Ισμαήλ Κεμάλ334, ανακήρυξε στις 28 Νοεμβρίου στην Αυλώνα την αλβανική
ανεξαρτησία335.
Η αλβανική εθνική κίνηση άργησε να εκδηλωθεί δεδομένου ότι οι Αλβανοί
στερούνταν ιστορίας που θα τους ωθούσε στην ανάπτυξη εθνικού φρονήματος. Δεν

329
Σπυρίδων Πλουμίδης, «Χρονολόγιο των Βαλκανικών Πολέμων. Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος꞉ Α.
Από τη Μελούνα στη Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 1912», στο꞉ Ευάνθης Χατζηβασιλείου
(επιμ.), Ώρες Ελευθερίας Βαλκανικοί Πόλεμοι 100 χρόνια: Από τη Μελούνα στη Θεσσαλονίκη, 1, Ειδική
έκδοση για την εφημερίδα Η Καθημερινή, Μάρτιος 2012, σ. 39.
330
Αναλυτικά για τους Βαλκανικούς Πολέμους βλ. Σόλων Γρηγοριάδης, Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-
1913, Σειρά Φοβερά Ντοκουμέντα 6, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 2011·
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, εκδ. Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού,
Αθήνα 1987.
331
A. Gerolymatos, ό.π., σσ. 388-389.
332
Ό.π.
333
Α.Υ.Ε. 1913 Φ. 31, Υποφ. 6, Αλβανικό Ζήτημα, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιακώβου
προς τον Αποστολόπουλο, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 13 Απριλίου 1913).
334
«Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Κεμάλ ήταν ένας από τους εκπροσώπους με το μεγαλύτερο γόητρο και
επιρροή στην Αλβανική υπόθεση. […] επισκέφτηκε την Αθήνα πολλές φορές και συνηγόρησε για μια
ελληνο-αλβανική προσέγγιση. Στη δική του εφημερίδα “Σελαμέτ” […] ήταν ιδιαίτερα ανυπόμονος να
υπερασπίσει τα συμφέροντα του αλβανικού λαού, που του φαινόταν ότι ταυτίζονταν με αυτά των
Ελλήνων. […] Αυτή η κοινότητα συμφερόντων έκανε τον Κεμάλ να συνάψει στις 22 Ιανουαρίου 1907 μια
μυστική συμφωνία με τον Έλληνα Πρωθυπουργό Γεώργιο Θεοτόκη, η οποία μάλιστα γράφηκε με το
γραφικό χαρακτήρα του ίδιου του Κεμάλ παρουσία του Θεοτόκη και του Λάμπρου Κορομηλά.», βλ. Β.
Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σσ. 28-29.
335
G. Castellan, ό.π., σ. 523· Κώστας Φώτου, «Η Αυστριακή Πολιτική στην Ήπειρο κατά την περίοδο
1912-1913. Οι αναμνήσεις του Διπλωμάτη Carl Buchberger», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
(1982), σ. 255. Βλ. και Αrben Puto, L’ independance albanaise et la diplomatie des Grandes
Puissances 1912-1914, Tirana 1982, p. 116.

79
είναι, άλλωστε, τυχαίο το γεγονός ότι η Αλβανία ήταν το τελευταίο κράτος της
βαλκανικής που απέκτησε την ανεξαρτησία της336.
Ο στρατός του Βασιλείου της Σερβίας κατέλαβε το Δυρράχιο στις 29
Νοεμβρίου 1912 χωρίς αντίσταση. Λίγες μέρες πριν την κατάληψη του Δυρραχίου
από τους Σέρβους, ο διάδοχος Κωνσταντίνος από τη Φλώρινα ζητούσε από τον
Βενιζέλο να βοηθήσει ο ελληνικός στρατός τους Σέρβους για την κατάληψη του
Δυρραχίου, που ήταν διακαής τους πόθος για την έξοδο στην Αδριατική, και σε
αντάλλαγμα να εντασσόταν το Μοναστήρι337 στην ελληνική επικράτεια꞉
«Καταληφθέντος Μοναστηρίου ὑπό Σέρβων καί δεδομένου ὅτι οὗτοι ἔχουσι
πᾶν συμφέρον νά φθάσωσι μέχρι θαλάσσης εἰς Ἀδριατικόν πέλαγος καί βαδίζουσιν ἤδη
πρός Δυρράχιον, φρονῶ ὅτι δυνάμεθα βοηθοῦντες τούς Σέρβους διά ναυτικῆς
ἐπιχειρήσεως εἰς Δυρράχιον νά ἐπιτύχωμεν εὐκόλως παρά Σέρβων ἐκχώρησιν
Μοναστηρίου εἰς ἡμᾶς ὑπό τύπον ἀνταλλάγματος»338.
Ο Ιάκωβος υποδέχτηκε με ιδιαίτερα θερμή υποδοχή τις νέες αρχές339. Ο
βασιλιάς της Σερβίας Πέτρος, αναγνωρίζοντας στο πρόσωπο του Ιακώβου έναν
ειλικρινή φίλο του Σερβικού Βασιλείου, απονέμει στον Ιάκωβο τον Ιούλιο του 1913
το παράσημο του Αγίου Σάββα Α΄ Τάξεως340. Οι καλές σχέσεις που είχε αναπτύξει ο
Ιεράρχης με τους Σέρβους, τον βοήθησαν να μεσολαβεί σε αυτούς για τους Αλβανούς
επαναστάτες και, έτσι, να σώζει τις ζωές των τελευταίων. Σημαντικό γεγονός
θεωρήθηκε η μεσολάβηση του Ιακώβου για να γλιτώσει από την καταδίκη σε θάνατο
τον γιο του Αλβανού φυλάρχου Ντεμίρ πασά, κάτι που επετεύχθη, με αποτέλεσμα να
κερδίσει ο Ιάκωβος αιώνια την ευγνωμοσύνη του Ντεμίρ πασά341.

336
Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι βαλκανικοί λαοί: Aπό την Τουρκική κατάκτηση στην εθνική
αποκατάσταση (14ος-19ος αι.), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 22000, σ. 273.
337
Χρειάζεται να επισημανθεί ότι κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στο Βαλκανικό μέτωπο,
δημιουργήθηκε για την ελληνική πλευρά το δίλημμα αν θα έπρεπε να κατευθυνθεί προς το Μοναστήρι
(ένα ελληνικότατο κέντρο) όπου θα μπορούσε να συναντήσει τον σερβικό στρατό και να διεξάγει
συντονισμένες επιχειρήσεις εναντίον των Οθωμανών, κάτι που από στρατιωτικής πλευράς φαινόταν
λογικό και το επιθυμούσε ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ή αν έπρεπε να κατευθυνθεί ο ελληνικός στρατός
στη Θεσσαλονίκη με το στρατηγικής σημασίας λιμάνι της, κάτι που επιθυμούσε διακαώς ο
πρωθυπουργός και υπουργός των Στρατιωτικών, Ελευθέριος Βενιζέλος.
Μια πληροφορία που έφτασε στην ελληνική πλευρά από τον Φίλιππο Νίκογλου (ελληνικής
καταγωγής ιατρό που υπηρετούσε στον βουλγαρικό στρατό), μέσω κρυπτογραφημένου μηνύματος του
Λοχαγού Σουλιώτη -Νικολαΐδη προς το Γενικό Επιτελείο, ότι οι Βούλγαροι έχοντας επικεφαλής τον
Θεοντόρωφ κατευθύνονται προς τη Θεσσαλονίκη, έγειρε την πλάστιγγα υπέρ της προέλασης του
ελληνικού στρατού προς τη Θεσσαλονίκη.
338
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 79, Υπουργείο Στρατιωτικών 1912 Οκτώβριος-Δεκέμβριος, (Τηλεγράφημα
Κωνσταντίνου προς Βενιζέλο, έγγραφο 173/44, με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1912).
339
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 77.
340
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 87, αρ. πρωτ. 5780, σ. 334, ημερομ. 1 Οκτωβρίου 1913.
341
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 78-79.

80
 Ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος τελείωσε με τη συνθήκη ειρήνης που υπογράφηκε
στο Λονδίνο στις 17/30 Μαΐου 1913342. Στα Βαλκανικά κράτη παραχωρήθηκαν τα
εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δυτικά της γραμμής Αίνου-Μηδείας. Ειδικά
για την Ελλάδα η επικυριαρχία στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου συνδέθηκε με την
αποχώρηση του στρατού της από τη Β. Ήπειρο. Η Βουλγαρία, παρόλο που είχε
καταλάβει τη Θράκη και την Ανατ. Μακεδονία, θεωρούσε ότι δεν είχε πετύχει όλους
τους στόχους της, καθώς η Θεσσαλονίκη είχε απελευθερωθεί από τους Έλληνες, το
Μοναστήρι από τους Σέρβους και η Κωνσταντινούπολη παρέμενε στους Τούρκους343.
Μπροστά στην απειλή μιας βουλγαρικής επίθεσης, Ελλάδα και Σερβία
υπέγραψαν στη Θεσσαλονίκη στις 19 Μαΐου μυστική συνθήκη ειρήνης και αμοιβαίας
προστασίας344.
Στις 17 Ιουνίου 1913, άρχισαν νέες πολεμικές επιχειρήσεις και ο Β΄
Βαλκανικός Πόλεμος ήταν μια πραγματικότητα. Στις 28 Ιουλίου 1913, υπογράφηκε
η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, με την οποία τερματίστηκε ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος
-που έμεινε στην ιστορία και ως συμμαχικός πόλεμος- με τη συντριβή των
Βουλγάρων345.
Την ίδια εποχή στις 29 Ιουλίου 1913 υπογράφτηκε από τις 6 μεγάλες
δυνάμεις (Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία, Γερμανία, Αυστροουγγαρία και Ιταλία) το
Πρωτόκολλο του Λονδίνου με το οποίο ιδρυόταν αυτόνομη αλβανική ηγεμονία κάτω
από την προστασία των δυνάμεων346, που όρισαν, επιπλέον, μια διεθνή επιτροπή
οικονομικού ελέγχου της Αλβανίας για δέκα έτη, αποτελούμενη από 6
αντιπροσώπους των δυνάμεων και έναν Αλβανό347. Τα σύνορα του νέου κράτους θα
τα χάρασσε διεθνής επιτροπή (διεθνής επιτροπή καθορισμού των συνόρων)348 με
μοναδικό κριτήριο τη γλώσσα των κατοίκων της περιοχής349.

342
G. Castellan, ό.π., σ. 519.
343
Σαράντος Kαργάκος, Ιστορία του Ελληνικού Κόσμου και του Μείζονος Χώρου: Ευρώπη - Ασία -
Αφρική - Αμερική, τόμ. Β΄, εκδ. Gutenberg, Aθήνα 42005, σ. 401.
344
Ό.π., σ. 402.
345
Ό.π., σ. 405.
346
Θαλής Μυλωνάς, Το Βορειοηπειρωτικό στο κατώφλι της εθνικής μειοδοσίας, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθηνά
1987, σ. 46.
347
Λάμπρος Φλιτούρης, POPOLO ALBANESE. Η Ιταλική διπλωματία και η χάραξη των
ελληνοαλβανικών συνόρων, εκδ. ΙΣΝΑΦΙ, Ιωάννινα 2006, σ. 41.
348
«Η σύνθεσίς της είχεν ως ακολούθως꞉ 1) Δια την Μ. Βρετανίαν, ο Αντισυνταγματάρχης C.H.M.
Doughty Wylie με βοηθόν τον λοχαγόν Κing. 2) Δια την Αυστροουγγαρίαν, ο Con. M. Bilinsky, Γενικός
Πρόξενος εις τα Ιωάννινα∙ 3) Δια την Ρωσίαν, ο Συν/ρχης P. Goudime Levkovitch, Στρατιωτικός
Ακόλουθος της εν Αθήναις Ρωσικής Πρεσβείας∙ 4) Δια την Γαλλία ο Αντισυνταγματάρχης Πυροβολικού
Α. Lallemand, εις τον οποίον εδόθη ως βοηθός ο Μ. Κrayer, Yποπρόξενος εις τον Βόλον∙ 5) Δια την
Γερμανίαν ο Αντ/ρχης G. G. Tierry και 6) Δια την Ιταλίαν, ο Ν. Labia Πρόξενος εις τα Ιωάννινα και ο
βοηθός αυτού, Λοχαγός της Xωροφυλακής Fartunato M. Castoldi, υπηρετήσας εις την Τουρκικήν

81
 Σημαντικό ρόλο σε όλη την περίοδο της παραμονής του Ιακώβου στο
Δυρράχιο αλλά και αργότερα διαδραμάτισε η φιλία που είχε ο Εσσάτ πασάς350 με το
Μητροπολίτη Δυρραχίου. Ο Ιάκωβος σε επιστολή του προς το υπουργείο Εξωτερικών
πληροφορούσε την ελληνική κυβέρνηση ότι ο Εσσάτ πασάς «ἀπεφάσισε νὰ
προσκαλέσῃ μὲ τύπον τελεσιγράφου τὴν προσωρινὴν κυβέρνησιν Αὐλῶνος νὰ μεταφέρῃ
τὴν ἕδρα τῆς εἰς Δυρράχιον…»351.
Τον Σεπτέμβριο του 1913 ο Εσσάτ εξοργισμένος από την προσωρινή
κυβέρνηση και τη στάση του Ισμαήλ Κεμάλ πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να
γίνει «…εἰσβολὴ ἑλληνικὴ δῆθεν πρὸς καταδίωξιν ἀνταρτῶν καί καταληφθῆ τὸ
Βεράτιον καὶ ὁ Αὐλών …»352.
Τον Οκτώβριο του 1913 ο Εσσάτ πασάς είχε εκλεγεί από αντιπροσώπους
της κεντρικής Αλβανίας Πρόεδρος και Αρχηγός μιας δωδεκαμελούς Γερουσίας την
οποία είχε θέσει κάτω από τις διαταγές της διεθνούς επιτροπής ελέγχου. Το
αποτέλεσμα ήταν στην Αλβανία να υπάρχουν δύο κυβερνήσεις μια στο Δυρράχιο με
τον Εσσάτ και μια στην Αυλώνα με τον Κεμάλ353. Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου
διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον Εσσάτ, δεδομένου ότι η ελληνική κυβέρνηση
αξίωνε «…φιλικότατην πρὸς ἡμᾶς στάσιν σεβασμοὺ τῶν δικαιωμάτων εἰς τὴν
μέλλουσαν Ἀλβανίαν χριστιανικῶν ὀρθοδόξων πληθυσμῶν καὶ οὐδετερότητα ἐν τῷ
κανονισμῷ τῶν ὁρίων τῆς νοτίου Ἀλβανίας…»354. Σε τηλεγράφημα του Έλληνα
αντιπροσώπου στην Κεττίγνη, Ευγένιου Ευγενειάδη, αναφέρεται ότι «Μητροπολίτης
Δυρραχίου μὲ πληροφορεῖ (Εὐγενειάδη) ὅτι […] Ἐσσάτ […] προθύμως ἀποδέχθη

Χωροφυλακήν», βλ. Αντώνης Κοραντής, Το Βορειοηπειρωτικό Ζήτημα: Η Ιστορία μιας τραγωδίας,

τόμ. Α΄, εκδ. Μίλητος, Αθήνα 2010, σσ. 225-227.
349
Βασίλειος Ιωαννίδης, Η αγωνία της Βορείου Ηπείρου, Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών
Σπουδών 8, Θεσσαλονίκη 1946, σ. 13.
350
Εσσάτ πασάς Τοπτάνι (1863–1920). Αλβανός στρατιωτικός και πολιτικός. Στη διάρκεια του Α΄
Βαλκανικού Πόλεμου διοικούσε τη Σκόδρα, την οποία με μυστική συμφωνία παραχώρησε στους
Μαυροβούνιους. Στα χρόνια της ηγεμονίας του Βηδ, ανέλαβε τα υπουργεία Εσωτερικών και Πολέμου
της Αλβανίας. Επαναστάτησε εναντίον του Γερμανού πρίγκιπα Βηδ και εξορίστηκε στην Ιταλία. Στη
διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πόλεμου (1914-1918), κατάφερε να εγκαταστήσει δική του κυβέρνηση
στο Δυρράχιο με τη βοήθεια της Ιταλίας. Το 1916 λίγο πριν την είσοδο των αυστριακών δυνάμεων
στην πόλη έφυγε από την χώρα. Στις 13 Ιουνίου 1920 δολοφονήθηκε στο Παρίσι από τον Αλβανό
Φοιτητή Α. Ρουστέμι, για περισσότερα σχετικά με τη δράση του. Βλ. S. Pollo- A. Puto, ό.π., σ. 214 κ.ε.
351
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω
νομαρχεύοντος Κέρκυρας Κεχαγιά προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 23824, με ημερομηνία 26 Αυγούστου
1913).
352
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 25, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ιατρού Βοΐλα μέσω νομαρχεύοντος
Κέρκυρας Κεχαγιά προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 26155, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1913).
353
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Επιστολή Ιατρού Βοΐλα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
27861, με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1913).
354
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα ΥΠΕΞ προς τη Νομαρχία Κέρκυρας,
αρ. πρωτ. 22653, με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1913).

82
ἀξίωσιν ἡμῶν καὶ ὑπεσχέθη τελείαν οὐδετερότητα εἰς ζήτημα νοτίων συνόρων
Ἀλβανίας…»355.
Σε τακτά χρονικά διαστήματα η ελληνική κυβέρνηση μέσω του
Μητροπολίτη Δυρραχίου ενίσχυε οικονομικά τον Εσσάτ, ώστε να διασφαλίζει την
υποστήριξη του για τα ελληνικά συμφέροντα356. Τον Σεπτέμβριο του 1913 η
ελληνική κυβέρνηση είχε αποφασίσει να ενισχύσει τον Εσσάτ με το ποσό των
100.000 φράγκων357. Ο Εσσάτ πασάς επιζητούσε την υποστήριξη από την ελληνική
Κυβέρνηση στο διπλωματικό στίβο358. Παράλληλα ο Εσσάτ είχε διαύλους
επικοινωνίας με τους Αυστριακούς και τους Ιταλούς359.
Ενώ αυτά συνέβαιναν στην Αλβανία στο πεδίο της διεκδίκησης της
εξουσίας ανάμεσα στον Εσσάτ και τον Κεμάλ, η διεθνής επιτροπή καθορισμού των
ελληνοαλβανικών συνόρων συνεδρίασε για πρώτη φορά στο Μοναστήρι στις 4
Οκτωβρίου 1913360. Μάλιστα, είχε καταρτίσει και έναν κανονισμό βάσει του οποίου
θα όριζε τα πορίσματα της έρευνάς της για τη χάραξη των συνόρων «…1ον ἡ διεθνής
ἐπιτροπή δὲν θὰ ἐδέχετο ἐπιτροπὰς εἴτε ἀλβανικᾶς εἴτε ἑλληνικᾶς, 2ον οὖτε πολιτικός
ὑπάλληλος οὖτε στρατιωτικός δὲν θὰ συνοδεύῃ τὴν ἐπιτροπὴν, 3ον ἡ Ἐπιτροπή θὰ ὁρίζῃ
τὰ μέρη πρὸς ἐπίσκεψιν καὶ ἐξέτασιν, 4ον αἱ συσκέψεις της θὰ εἶνε μυστικαί 5ον Ἡ
ἐπιτροπή θά ἀρνῆται προσφοράς ἰδιωτῶν διά νά τήν ἐξυπηρετήσουν, 6ον δὲν θὰ
ἐπιτραπῆ εἰς δημοσιογράφους νά παρακολουθήσουν ἐργασίες ἐπιτροπῆς, 7ον αἱ 6
Κυβερνήσεις θά παρακληθοῦν νά κοινοποιήσουν τὰς ἀποφάσεις αὐτάς εἰς Ἑλληνικήν
Κυβέρνησιν…»361.
Στις 17 Δεκεμβρίου 1913 η διεθνής επιτροπή (διεθνής επιτροπή καθορισμού
των συνόρων) αποφάσισε με το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας362 να αποδοθεί το

355
Α.Υ.Ε. 1913, Φ. 27, Υποφ. 2, Κατάσταση Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα Ευγενειάδη προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 22678, με ημερομηνία 10/23 Αυγούστου 1913), το ίδιο τηλεγρ. υπάρχει και στο Ι.Α. Α.Π.Θ./
Α.Μ.Σ., 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ευγενειάδη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 22678, με
ημερομηνία 10/23 Αυγούστου 1913).
356
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ιατρού Βοΐλα προς το ΥΠΕΞ, χωρίς
αρ. πρωτ., με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1913).
357
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Επιστολή υπουργού των Εξωτερικών Πανά προς τον
Ιατρό Βοΐλα, χωρίς αρ. πρωτ., στάλθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου 1913).
358
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Γενικής Διοίκησης Ηπείρου προς το
ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 25123, με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1913).
359
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 25, Αλβανικά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 27316, με ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1913).
360
Α. Κοραντής, ό.π., σ. 224.
361
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα ελληνικής πρεσβείας Ρώμης προς το
ΥΠΕΞ, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου 1913).
362
Α. Κοραντής, ό.π., σσ. 251-257. Βλ. επίσης Louis Sigalos, The Greeks claims on Northern Epirus,
Argonaut, Chicago 1963, p. 7.

83
βόρειο τμήμα της Ηπείρου στο αλβανικό κράτος363, αν και στις περισσότερες πόλεις
αριθμητικά υπερτερούσαν οι Έλληνες꞉ στην Κορυτσά 12.500 έναντι 3000 Αλβανών,
στο Δέλβινο 1.700 ομογενείς έναντι 600 Αλβανών, ενώ στη Χειμάρρα και στη
Μοσχόπολη ο πληθυσμός ήταν αμιγώς ελληνικός364. Σύμφωνα με τουρκική
απογραφή του 1908 η περιοχή της Β. Ηπείρου είχε 128.000 Έλληνες και 95.000
Αλβανούς365.
Σύμφωνα με ελληνικές στατιστικές του 1913 σε σύνολο 228.422 κατοίκων οι
116.523 ήταν ομογενείς ενώ οι Αλβανοί ήταν 111.899366. Από τα παραπάνω στοιχεία
φαίνεται ότι οι περισσότεροι κάτοικοι της Β. Ηπείρου ήταν ελληνικής καταγωγής.
Όπως παρατηρεί ο Βακαλόπουλος, οι χριστιανοί ορθόδοξοι ήταν «…ελληνόφωνοι,
αλβανόφωνοι, βλαχόφωνοι και λιγοστοί υπήρξαν δίγλωσσοι. Όλοι οι ξενόφωνοι
πληθυσμοί εκτός από ένα 5% αλβανιζόντων και ρουμανιζόντων είχαν γνήσια ελληνική
συνείδηση, υπάγoταν στην πνευματική δικαιοδοσία του πατριαρχείου και εκπαιδεύοταν
στα ελληνικά σχολεία»367. Ειδικότερα μπορεί να διακρίνει κανείς τους ελληνικούς
πληθυσμούς της Β. Ηπείρου σε τρείς κατηγορίες꞉ α) σε εκείνους που μιλούν
ελληνικά, β) σε εκείνους που μιλούν τη βλάχικη διάλεκτο ή είναι δίγλωσσοι και τέλος
γ) στους αλβανόφωνους με ελληνική εθνική συνείδηση368. Η Ιταλία επιδιώκοντας τη
διασφάλιση των συμφερόντων της δεν ήθελε την επέκταση της Ελλάδας στην
Αδριατική που τη θεωρούσε ζώνη δικής της επιρροής (Μare Nostrum)369. Με
υπόμνημα τους οι Μεγάλες Δυνάμεις, που κοινοποίησαν στην ελληνική κυβέρνηση
στις 13 Φεβρουαρίου 1914370, ζητούσαν την άμεση αποχώρηση του στρατού από τη
Β. Ήπειρο προκειμένου να της επιδικαστούν τα νησιά του Αιγαίου, που είχε ήδη
καταλάβει, πλην της Ίμβρου, της Τενέδου και του Καστελόριζου. Όπως παρατηρεί ο
Β. Κόντης, ο «…Βενιζέλος δεν είχε άλλη λύση από το να δεχθεί τις αποφάσεις των

363
Χριστίνα Πιτούλη-Κίτσου, Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις και το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα κατά την
περίοδο 1907-1914, δ.δ., εκδ. ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1997, σσ. 438-441.
364
Θεοφάνης Μαλκίδης, Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις, Γόρδιος, Αθήνα 2007, σ. 61.
365
Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 129
366
Ό.π., σ. 130.
367
Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού. Ήπειρος, Εκδοτικός Οίκος
Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 1992, σ. 689.
368
Αχιλλέας Ανθεμίδης, Ήπειρος-Ηπειρώτες: Βορειοηπειρωτικό ζήτημα. (Από την αρχαιότητα μέχρι
τις μέρες μας), Θεσσαλονίκη 1994, σ. 40.
369
Αντ. Καρτάλης, Η Ιταλική πολιτική εν Αλβανία και τοις Βαλκανίοις, Καλλιτεχνικόν τυπογραφείον
του Εμπρός, εν Αθήναις 1914, σσ. 24-50.
370
Βasil Papadakis, Documents officiels concernant l’ Epire du Nord 1912-1935, Supplément du
bulletin de la Ligue des Epirotes du Nord, Athènes 1935, pp. 26-27.

84
Μεγάλων Δυνάμεων, αφού τακτοποιούνταν ταυτόχρονα και τα σύνορα της Ηπείρου και
το ζήτημα των νησιών του Αιγαίου…»371.

3) Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος και η δράση του υπέρ της προώθησης των

ελληνικών συμφερόντων στην Αλβανία και τη Β. ΄Ηπειρο

α. Οι εξελίξεις στην Αλβανία το 1914, η Αυτόνομη Πολιτεία Β. Ηπείρου και η

εξέγερση των Αλβανών

Το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (17/12/1913), όπως έχει ήδη αναφερθεί,

επιδίκασε την περιοχή της Β. Ηπείρου στο αλβανικό κράτος, απογοητεύοντας τους
Βορειοηπειρώτες.
Στις 30 Ιανουαρίου του 1914 συγκλήθηκε στο Αργυρόκαστρο συνέλευση
των Βορειοηπειρωτών. Στην ομιλία του ο προεδρεύων Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως
Βασίλειος372 καταφέρθηκε εναντίον των Μεγάλων Δυνάμεων που παρέδωσαν την
περιοχή στους Αλβανούς. Αφού εξετάστηκαν όλες οι δυνατότητες για επίλυση του
προβλήματος της ένωσης της Β. Ηπείρου με την Ελλάδα και γνωρίζοντας ότι η
ελληνική κυβέρνηση θα συμμορφωθεί με τις επιταγές των ισχυρών της γης, οι
συμμετέχοντες αποφάσισαν στη Β΄ συνεδρία, ύστερα από διεξοδική εξέταση του
θέματος, τον ένοπλο αγώνα373.
Για το σκοπό αυτό οι Βορειοηπειρώτες συγκρότησαν Οργανωτική
Επιτροπή, που θα αποτελούνταν από τους Μητροπολίτες Δρυϊνουπόλεως Βασίλειο,
Βελλάς και Κονίτσης Σπυρίδωνα374, Κορυτσάς Γερμανό375 και από τους Γ.
Ζωγράφο376 και Π. Δαγκλή377. Στο εξής η Οργανωτική Επιτροπή θα συντόνιζε τον
αγώνα378.

371
B. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 78.
372
Για τον Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως Βασίλειο βλ. Απόστολος Κατωπόδης, «Ο Μητροπολίτης
Δρυϊνουπόλεως Βασίλειος Παπαχρήστου στο Βορειοηπειρωτικό αγώνα», δ.δ., Θεολογική Σχολή
Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Θεσσαλονική 2001.
373
Α. Κατωπόδης, ό.π., σ. 61.
374
Ο Σπυρίδων Βλάχος διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος από τις 4/6/1949 έως τις
21/3/1956, διαδεχόμενος τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Είχε γεννηθεί στη Χηλή της Βιθυνίας το
1873. Σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, ενώ το 1899 απεφοίτησε από τη Θεολογική Σχολή
της Χάλκης. Το 1906 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Βελλάς και Κονίτσης, όπου ανέπτυξε αξιόλογη
εθνική δράση. Στην προσωρινή κυβέρνηση της Β. Ηπείρου υπό τον Γεώργιο Ζωγράφο, ανέλαβε το
υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδείας. Το 1916 εξελέγη Μητροπολίτης Ιωαννίνων. Το 1949
εξελέγη Αρχιεπίσκοπος.
375
Για τον Γερμανό βλ. Στυλ. Παπαδόπουλος, «Γερμανός ο Αναστασιάδης (1870-1941)», Θ.Η.Ε.,
τόμ. 4ος, Αθήναι 1964, στ. 403.
376
«Γιος του Εθνικού Ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου από το Κεστοράτι Αργυροκάστρου. Ο Χρηστάκης
Ζωγράφος (1820-1896) ήταν Τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη. Ίδρυσε σχολεία, βιβλιοθήκες και

85
 Ο Δαγκλής αρνήθηκε τελικά να συμμετάσχει στον αγώνα και με επιστολή
που έστειλε στον Μητροπολίτη Σπυρίδωνα, δικαιολογούσε την απόφαση του στην
κατηγορηματικά αντίθετη άποψη της κυβέρνησης Βενιζέλου που θεωρούσε ότι η
αντίσταση των Βορειοηπειρωτών δεν θα ήταν επιτυχής δίχως τη συνδρομή της
Ελλάδας379.
Ύστερα από την παραπάνω εξέλιξη και κατόπιν προτάσεως του Βελλάς και
Κονίτσης, στάλθηκε κρυπτογραφικό τηλεγράφημα από τον Ζωγράφο στον ναύαρχο
Παύλο Κουντουριώτη για να αναλάβει τη θέση του Δαγκλή380. Η απάντηση του
Κουντουριώτη ήταν αρνητική381.
Μια μέρα μετά την λήξη των εργασιών της Πανηπειρωτικής Συνέλευσης, στις
6 Φεβρουαρίου στάλθηκε από τον Μητροπολίτη Βασίλειο επιστολή στον
αντισυνταγματάρχη πεζικού Δημήτριο Δούλη με την οποία του ζητούσε ως
Πρόεδρος της Συνέλευσης να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους Βορειοηπειρώτες. Ο
Δούλης αποδέχθηκε την πρόσκληση του Βασιλείου «… καί ἔθεσε ἑαυτόν ὑπό τάς
διαταγάς τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς»382.
Στις 17 Φεβρουαρίου η αυτονομία της Β. Ηπείρου383 ανακηρύχθηκε επίσημα
από τον Ζωγράφο στο Αργυρόκαστρο μέσα σε μία πανηγυρική ατμόσφαιρα384.

έκαμε μεγάλες δωρεές για εθνικούς σκοπούς. Ανακηρύχθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Μέγας
Ευεργέτης του Γένους και της Εκκλησίας.[…]
Το εθνικό του έργο συνέχισε ο γιος του Γεώργιος Ζωγράφος (1863-1920). Σπούδασε πολιτικές και
οικονομικές επιστήμες.
Το 1909 υπηρέτησε ως υπουργός των Εξωτερικών της Ελλάδας. Το 1914 διετέλεσε Γενικός
Διοικητής Ηπείρου.
Παραιτήθηκε και ανέλαβε την ηγεσία του αγώνα για την απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου. Το
1915 διετέλεσε και πάλι για λίγο διάστημα υπουργός των Εξωτερικών.
Όταν ο Γ. Χ. Ζωγράφος κλήθηκε να αναλάβει την ευθύνη του Αυτονομιακού Αγώνα, ανταποκρίθηκε
ευχαρίστως στην πρόσκληση της ιδιαίτερης Πατρίδας του και με τους στενούς του συνεργάτες συντόνισε
με επιτυχία τις επιχειρήσεις και ευτύχησε, ως πρόεδρος της Κυβέρνησης της Αυτονόμου Ηπείρου, να
υπογράψει τις “Συμφωνίες της Κέρκυραςˮ, με τις οποίες αναγνωριζόταν η Αυτονομια της Βορείου
Ηπείρου», βλ. Νίκος Υφαντής, Συμβολή στον αυτονομιακό αγώνα της Βορείου Ηπείρου (1914):
Δεσμεύσεις και προοπτικές, εκδ. Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα 1994, σ. 19.
377
Α. Κατωπόδης, ό.π., σ. 63.
378
Ό.π.
379
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Βορειοηπειρωτικός αγώνας, Έκδοση Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1997, σ.
143.
380
Α. Κατωπόδης, ό.π., σ. 70.
381
Ό.π., σσ. 73-74.
382
Ό.π.
383
«Ο όρος “Βόρειος Ήπειροςˮ είχε έννοια πολιτική και διπλωματική, δηλώνοντας το τμήμα εκείνο του
Ηπειρωτικού εδάφους “το κείμενον εκείθεν της γραμμής των διά του Πρωτοκόλλου της Φλωρεντίας του
1913 καθορισθέντων ελληνοαλβανικών συνόρωνˮ», βλ. Θ. Μαλκίδης, ό.π., σσ. 59-60.
384
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Βορειοηπειρωτικός αγώνας, ό.π., σ. 147. Βλ. επίσης Θ. Μυλωνάς, ό.π., σ. 49· Νίκος
Υφαντής, Η Βόρειος Ήπειρος χθες και σήμερα, εκδ. Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών,
Ιωάννινα 1993, σσ. 70-71· Γ. Δρίνος, “Ελευθερία ή Θάνατος”: Χρονικά του Βορειοηπειρωτικού αγώνος
1914, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, αρ. 34, Αθήναι 1966, σ. 9 · Βασίλης

86
 Αμέσως μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού άρχισαν να
συγκρούονται οι Βορειοηπειρώτες και οι Αλβανοί.
Ενώ σε στρατιωτικό επίπεδο λάμβαναν χώρα συγκρούσεις μεταξύ
αυτονομιστών και Αλβανών, σε πολιτικό επίπεδο ο Ι. Κεμάλ παρέδωσε τις εξουσίες
του στη διεθνή επιτροπή ελέγχου τον Ιανουάριο του 1914, ενώ ο Εσσάτ πασάς
παραιτήθηκε ένα μήνα μετά, προκειμένου να παραδώσει εκ μέρους των Αλβανών την
εξουσία στο Γερμανό πρίγκιπα Γουλιέλμο του Βηδ ή Βιντ385, που είχε επιλεγεί από
τις δυνάμεις ως ηγεμόνας της Αλβανίας386. Χρειάζεται να επισημανθεί ότι στα τέλη
του 1913 κυκλοφορούσε ευρέως η φήμη ότι, κατόπιν επιμονής της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας να εκλεγεί Οθωμανός πρίγκιπας στην Αλβανία θα εκλεγεί ο Ιτζέτ
πασάς, κάτι που τελικά δεν έγινε387.
Στις 7 Μαρτίου ο Βηδ αποβιβάζεται στο Δυρράχιο που είχε επιλέξει ως
διοικητικό κέντρο388. Η διεθνής επιτροπή ελέγχου αμέσως τον πληροφόρησε για την
ανώμαλη κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην Αλβανία.
Άμεσο μέλημά του είναι ο σχηματισμός κυβέρνησης με προεξέχοντα
πρόσωπα τον Τουρχάν πασά Πρεμετή ως πρόεδρο και τον Εσσάτ πασά Τοπτάνι ως
υπουργό πολέμου και εσωτερικών389. Σκοπός της κυβέρνησης ήταν η εξάπλωση της
κυριαρχίας της σε όλη την Αλβανία γι’ αυτό το σκοπό ανέθεσε στον Ολλανδό
συνταγματάρχη L. Thomson τη διαπραγμάτευση με τους αυτονομιστές390.
Ο Ιάκωβος δεν είχε την καλύτερη σχέση με τον Βηδ, λόγω της προπαγάνδας
των ξένων Δυνάμεων που παρουσίαζαν τον Ιεράρχη ως φανατικό πολέμιο της
αλβανικής ανεξαρτησίας391. Μάλιστα οι σχέσεις διαταράχθηκαν περισσότερο εξαιτίας
του τυπικού της ορθόδοξης λειτουργίας. Την Κυριακή της Ορθοδοξίας, κατά την
είσοδο των Τιμίων Δώρων, ο Ιάκωβος εύχεται μόνο υπέρ των ορθοδόξων βασιλέων

Κόντης (επιμ.), Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τόμ. Ι (1897-1918),
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 22004, σσ. 324-325.
385
«Η εκλογή αυτού, ανεψιού της Βασιλίσσης Ελισσάβετ (συζύγου του Βασιλέως της Ρουμανίας
Καρόλου) γνωστοτέρας ως “Carmen Silva”, εγένετο κατόπιν πολλών και μακρών συζητήσεων μεταξύ
των Δυνάμεων, υπήρξε δε λύσις συμβιβασμού μεταξύ Αυστρουγγαρίας και Ιταλίας», βλ. Α. Κοραντής,
ό.π., σ. 211.
386
Βασίλης Κόντης, «Η κυβέρνηση της αυτόνομης Βορείου Ηπείρου και η εξέγερση στην κεντρική
Αλβανία το 1914», Βαλκανική Βιβλιογραφία, τόμ. IV 1975, παράρτημα, Θεσσαλονίκη (1977), σ. 111.
387
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1913, Φ. 26, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Λεβίδη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
35922, με ημερομηνία 26 Δεκεμβρίου 1913).
388
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Βορειοηπειρωτικός αγώνας, ό.π., σ. 118.
389
Πύρρος Γιαννόπουλος, Η Αλβανία, Αθήναι χ.χ., σ. 5.
390
Ό.π.
391
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 80.

87
και όχι υπέρ του Βηδ που ήταν ετερόδοξος392. Αυτό ήταν κάτι που στηρίζεται στους
κανόνες της ανατολικής ορθοδόξου Εκκλησίας. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκε ο
εξ Αμερικής προερχόμενος Φαν Νόλι, ο οποίος «…ἐτέλεσε προχθὲς ἐν ὑπαίθρῳ
δοξολογίαν ἀλβανιστὶ ὑπὲρ τοῦ Πρίγκηπος…»393, παράλληλα καταφέρθηκε εναντίον
του Μητροπολίτη Ιακώβου, που μνημόνευσε τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον τσάρο
Πέτρο394.
Η προσπάθεια του Φαν Νόλι να κερδίσει το ποίμνιο της επαρχίας Δυρραχίου
απέτυχε και ο ίδιος επέστρεψε στις Η.Π.Α.. Έτσι, έληξε άδοξα η πρώτη γνωριμία του
Νόλι με τον αλβανικό χώρο395.
Η συμμετοχή του Ιακώβου στον βορειοηπειρωτικό αγώνα του 1914 ήταν
έμμεση, δεδομένου ότι το Δυρράχιο ήταν εκτός εθνικών διεκδικήσεων.
Ένα σπουδαίο συμβάν κατά την παραμονή του Μητροπολίτη Ιακώβου στην
Αλβανία υπήρξε η διάσωση 150 μελλοθανάτων Κορυτσαίων μεταξύ των οποίων και
του Μητροπολίτη Κορυτσάς Γερμανού396.
Για ένα διάστημα ξέσπασαν μεγάλες συγκρούσεις στην περιοχή της
Κορυτσάς και για ελάχιστες μέρες η πόλη ήταν στην εξουσία των αυτονομιστών.
Σχετικά με τις φήμες περί δήθεν σύμπραξης του ελληνικού στρατού με τους
αυτονομιστές για την κατάληψη της Κορυτσάς, η κυβέρνηση Βενιζέλου διέψευδε
την είδηση και πρότεινε στις Μεγάλες Δυνάμεις την συγκρότηση διεθνούς επιτροπής
που, κατόπιν έρευνας θα επιβεβαίωνε το ανυπόστατο των πληροφοριών397.
Ο Γ. Στρέϊτ, με επιστολή του προς τον αντιπρόσωπο των Κάτω Χωρών της
διεθνούς επιτροπής ελέγχου, διαμαρτυρήθηκε για έκθεση που συνέταξαν οι Ολλανδοί
αξιωματικοί προς την αλβανική κυβέρνηση με την οποία διαβεβαίωναν τη σύμπραξη
του ελληνικού στρατού με τις ηπειρωτικές δυνάμεις για την κατάληψη της
Κορυτσάς398.

392
Ό.π., σσ. 80-81.
393
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Επιστολή νομαρχεύοντος Κέρκυρας Κεχαγιά προς
το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5863, με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1914).
394
Ό.π.
395
Χρίστος Μικέλης, Σύντομος ανασκόπησις. Η Εκκλησία εις την Βόρειον Ήπειρον, Νέα Υόρκη
1974, (χωρίς σελίδες).
396
Κωνσταντίνος Σκενδέρης, Ο Βορειοηπειρωτικός Αγών (1914), Τύποις
«ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ», Αθήναι 1929, σ. 92.
397
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Στρέϊτ προς Βαρατάση, αρ. πρωτ.
21760, με ημερομηνία 5 Ιουλίου 1914).
398
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Επιστολή Στρέϊτ προς τον αντιπρόσωπο των Κάτω
Χωρών στη Διεθνή Επιτροπή Ελέγχου, αρ. πρωτ. 21824, με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1914), «… Ὡς
συμπεραίνεται ἐξ αὐθεντικῶν πληροφοριῶν ὁ ἑλλ. στρατὸς οὐδόλως ἔλαβε μέρος εἰς τὴν κατάληψιν τῆς
Κορυτσᾶς καὶ ὅτι ἐξ’ ἄλλου ἔχει ἀποδειχθῆ ὅτι οἱ Ὀλλανδοί ἀξιωματικοί οἱ εὐρισκόμενοι εἰς Κορυτσᾶν

88
 Η αλβανική κυβέρνηση έστειλε ενισχύσεις και κατέπνιξε την εξέγερση στην
Κορυτσά. Το αποτέλεσμα ήταν οι φυλακίσεις πολλών προκρίτων της Κορυτσάς, όπως
και του τοπικού Μητροπολίτη Γερμανού που θεωρήθηκε υπεύθυνος της εξέγερσης399.
Φυσικά, τα αντίποινα ήταν πολλά και βαριά εναντίον των Ελλήνων. Γύρω
στους 150 Έλληνες-Βορειοηπειρώτες από την Κορυτσά συνελήφθησαν και
αποφασίστηκε να οδηγηθούν στο Δυρράχιο, όπου δικαστήριο θα αποφάσιζε για την
ποινή τους400. Ο Ιάκωβος άμεσα ανέλαβε δράση. Αρχικά ζήτησε οδηγίες από το
Οικουμενικό Πατριαρχείο σχετικά με τα διαβήματα στα οποία έπρεπε να προβεί
προκειμένου να ελευθερωθούν οι συλληφθέντες401. Παράλληλα, εκμεταλλευόμενος
τις καλές σχέσεις που είχε με τους Αλβανούς, πέτυχε να κατευνάσει τα οξυμένα
πνεύματα. Μετά τις ενέργειες του Ιακώβου, οι Αλβανοί ήταν πρόθυμοι να μη
δικασθεί ο Κορυτσάς, αρκεί να οδηγηθεί στο Πατριαρχείο. Τελικά ο Ιάκωβος
κατάφερε να επιτύχει την απελευθέρωση τόσο του Γερμανού όσο και των προκρίτων,
που στο μεταξύ είχαν μεταφερθεί στο Ελβασάν στις 30 Ιουνίου 1914402.
Ενώ διαδραματίζονταν αυτά στη Β. Ήπειρο, στην κεντρική Αλβανία ξεσπά
τον Μάιο επανάσταση εναντίον του Γερμανού πρίγκιπα με πρωτεργάτη τον Εσσάτ
πασά, ο οποίος και απελαύνεται στην Ιταλία403. Τα ηνία της εξέγερσης εναντίον του
Βηδ ανέλαβε, μετά την απέλαση του Εσσάτ, ο Μουσταφά πασάς. Το Δυρράχιο
κινδύνευε να καταληφθεί από τους επαναστάτες και σώθηκε ύστερα από ενίσχυση
των κυβερνητικών δυνάμεων με εθελοντές που απέκρουσαν την επίθεση404.
Ο Βηδ βλέποντας την ζοφερή κατάσταση που είχε φτάσει η Αλβανία, κάλεσε
τους πρεσβευτές της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Ιταλίας και τους παραπονέθηκε
για την εγκατάλειψη από τις μεγάλες δυνάμεις, αφού είχε αφεθεί στη χώρα χωρίς
στρατό και χωρίς οικονομική ενίσχυση405. Ο Γερμανός πρίγκιπας ζητούσε για την

ἐγκατέλειψαν τὴν πόλιν πρὸ τῆς ἀφίξεως τῶν Ἠπειρωτῶν γεγονότος πρὸ τοῦ ὁποίου δύναται νὰ ὑποτεθῶ
ὅτι πληροφορίαι σκοτειναὶ καὶ προερχόμεναι ἐξ’ ἐνδιαφερομένων προσώπων ἐπήγαγον τοὺς Ὀλλανδοὺς
ἀξιωματικούς εἰς λάθος…».
399
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, (επιμ.), Εις τιμήν και
μνήμην του αειμνήστου Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου 1878-1958. Επί τη
συμπληρώσει έτους από το θάνατο Αυτού, Μυτιλήνη 1959, σ. 24.
400
Ό.π.
401
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βαρατάση προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
11220, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1914).
402
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Βορειοηπειρωτικός αγώνας, ό.π., σ. 216.
403
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 α΄, Φ. 27, Αλβανικά-Προξενική Αλληλογραφία, (Τηλεγράφημα Στρέϊτ
προς τη Γενική Διοίκηση Ηπείρου, αρ. πρωτ. 13677, με ημερομηνία 9 Μαΐου 1914).
404
Β. Κόντης, «Η κυβέρνηση της αυτόνομης Βορείου Ηπείρου και η εξέγερση στην κεντρική Αλβανία
το 1914», ό.π., σ. 118.
405
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βαρατάση προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
20816, με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1914).

89
προστασία του ρουμανικό ή διεθνή στρατό και επίδοση διαβήματος προς την Ελλάδα
για την ενίσχυση των αυτονομιστών406.
Μετά την άφιξη 500 Ρουμάνων στρατιωτικών, η συνολική δύναμη των
στρατευμάτων του Βηδ ανερχόταν σε 5000 άτομα με 20 κανόνια και 10
μυδραλιοβόλα, με επικεφαλής ξένους αξιωματικούς407. Παράλληλα, ο Βηδ
επιθυμούσε να μεταφερθεί η πρωτεύουσα του κράτους στη Σκόδρα και να
τοποθετηθεί διεθνής δύναμη στο Δυρράχιο για την επιβολή της τάξης, πρόταση που
τελικά απορρίφθηκε408.
Σε επιστολή του προς τον ιατρό Βοΐλα, ο Δυρραχίου αναφερόταν στις
δύσκολες στιγμές που περνούσαν οι χριστιανοί της επαρχίας του꞉ «…κατὰ τὸν
τελευταίον μήνα ἀναρχία κ.τ.λ.. Ἐνταύθα δαρμοὶ χριστιανῶν, μικροκλοπαὶ καὶ
καταπιέσεις. Ἐφονεύθη ὁ Μιχαήλ Χρίστου…»409. Αρκετοί κάτοικοι της πόλης κυρίως
καθολικοί είχαν αρχίσει να την εγκαταλείπουν, ενώ αντίθετα, οι ορθόδοξοι
παρέμεναν στο Δυρράχιο «…χάρις ἐντόλμῳ στάσει μητροπολίτου…», που παρέμενε
κοντά στο ποίμνιό του410.
Στο Σίακ οι Αλβανοί ύψωσαν μετά την κατάληψη της πόλης την τουρκική
σημαία, ενώ το ίδιο έλαβε χώρα και στην Cavaya411, γεγονός που αποδεικνύει τη
ρευστή εθνική συνείδηση και τη σύγχυση ταυτοτήτων αρκετών Αλβανών, κυρίως
μουσουλμάνων412.
Παράλληλα με την επανάσταση στην κεντρική Αλβανία, συνεχιζόταν ο
αγώνας των Βορειοηπειρωτών, που ήταν επιτυχής. Στις 17 Μαΐου 1914 η κυβέρνηση
των Βορειοηπειρωτών υπέγραψε με τη διεθνή επιτροπή ελέγχου και τους Αλβανούς
το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας413, με το οποίο αναγνωρίσθηκε ο ελληνικός
χαρακτήρας της Β. Ηπείρου και εξασφαλίστηκαν εκτεταμένα προνόμια μεταξύ των
οποίων ήταν꞉ α) η δημιουργία χωροφυλακής, β) η ελεύθερη διδασκαλία της
406
Β. Κόντης, «Η κυβέρνηση της αυτόνομης Βορείου Ηπείρου και η εξέγερση στην κεντρική Αλβανία
το 1914», ό.π., σ. 120.
407
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βοΐλα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 21628,
με ημερομηνία 5 Ιουλίου 1914).
408
Ό.π.
409
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον Βοΐλα,
χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1914).
410
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 α΄, Φ. 27, Αλβανικά-Προξενική Αλληλογραφία, (Τηλεγράφημα
Βαρατάση προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 14041, με ημερομηνία 12 Μαΐου 1914).
411
Β. Κόντης, «Η κυβέρνηση της αυτόνομης Βορείου Ηπείρου και η εξέγερση στην κεντρική Αλβανία
το 1914», ό.π., σ. 119.
412
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βοΐλα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
14661, με ημερομηνία 30 Μαΐου 1914).
413
Basil Papadakis, Histoire diplomatique de la question Nord-Epirote (1912-1957), Athènes 1958,
p. 36.

90
ελληνικής γλώσσας στα σχολεία (αν και στις τρεις πρώτες τάξεις η αλβανική θα
διδασκόταν παράλληλα με την ελληνική), γ) η θρησκευτική διδασκαλία μόνο στα
ελληνικά και δ) ο διορισμός Βορειοηπειρωτών σε θέσεις του κρατικού μηχανισμού
στην Ήπειρο414.
Επιπλέον, με βάση το συγκεκριμένο Πρωτόκολλο, η Β. Ήπειρος αποκτούσε
επίσημα την αυτονομία της, υπό την αιγίδα του πρίγκιπα Βηδ της Αλβανίας415.
Η χαώδης κατάσταση που επικρατούσε στην Αλβανία και η αδυναμία του
να ασκήσει ουσιαστική διοίκηση πέρα από το Δυρράχιο, ωθούν τον Γουλιέλμο ντε
Βηδ να εγκαταλείψει την Αλβανία τον Σεπτέμβριο του 1914 χωρίς να κατορθώσει,
κατά το βραχύ χρονικό διάστημα που παρέμεινε στη χώρα, να την κυβερνήσει και να
επεκτείνει την εξουσία του πέρα από το Δυρράχιο416꞉ «…ἡγεμών ἀποτυχών δελεάσῃ
ἐπαναστάτας παχυλῶν ὑποσχέσεων μελλούσης πραγματοποιήσεως»417. Ο Βενιζέλος
επωφελείται της αναρχίας που επικρατούσε στην Αλβανία και ο ελληνικός στρατός
με την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου418 καταλαμβάνει τον Οκτώβριο του
1914, για δεύτερη φορά την περιοχή της Β. Ηπείρου, ενώ η κυβέρνηση του
Ζωγράφου παραιτείται μεταβιβάζοντας τις εξουσίες της στην Ελλάδα419. Την ίδια
χρονική περίοδο οι Ιταλοί καταλαμβάνουν το νησί Σάσων και την Αυλώνα420.
Ο Ιάκωβος, ο οποίος δεν είχε καλές σχέσεις με τον Βηδ, διατηρώντας μια
φαινομενικά φιλοαλβανική στάση, πέτυχε το 1914 να προσφέρει σημαντικές
υπηρεσίες στην Ελλάδα. Παράλληλα κατάφερε να εκλεγεί Α΄ αντιπρόεδρος της
αλβανικής Γερουσίας υπό την προεδρία του Μουσταφά πασά, που με την
επανάστασή του εκθρόνισε τον Βηδ421. Η ελληνική κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας τις
πολύτιμες υπηρεσίες του Ιακώβου για την ευόδωση των εθνικών στόχων, του
απονέμει το 1914 το παράσημο των Ανωτέρων Ταξιαρχών του Βασιλικού Τάγματος

414
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 α΄, Φ. 27, Αλβανικά- Προξενική Αλληλογραφία, (Τηλεγράφημα
νομάρχη Κέρκυρας Υψηλάντη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 12883, με ημερομηνία 5 Μαΐου 1914).
415
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 90.
416
Βasil Kondis, “Τhe Northern Epirus question during the First World War”, Balkan Studies, vol.
30/2, Thessaloniki (1989), p. 333.
417
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1914 β΄, Φ. 28, Αλβανικά-Προξενική Αλληλογραφία, (Επιστολή Ιατρού
Βοΐλα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 21267, με ημερομηνία 2 Ιουλίου 1914).
418
Αφορμή για την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε η δολοφονία του διαδόχου της
Αυστροουγγαρίας Φερδινάνδου στο Σεράγεβο. Βλ. Ιωάννης Κολιόπουλος, Νεώτερη ευρωπαϊκή
ιστορία 1789-1945. Από τη γαλλική επανάσταση μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδ. Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 303-325.
419
Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 827.
420
Βernd Fischer, «Italian policy in Albania, 1894-1943», Balkan Studies, vol. 26/1, Thessaloniki
(1985), p. 105.
421
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 87.

91
του Σωτήρος422. Ήταν το δεύτερο παράσημο που απονεμήθηκε από την Ελλάδα στον
Ιεράρχη.

β. Η μέριμνά του για τον ορθόδοξο πληθυσμό και τα ελληνικά σχολεία της
επαρχίας Δυρραχίου

Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου πάλεψε για την προώθηση των ελληνικών

συμφερόντων στην Αλβανία και τη Β. Ήπειρο. Ένας από τους βασικούς σκοπούς που
έθεσε είναι η εδραίωση της ελληνικής παιδείας στους ορθόδοξους, κάτι που θα
ενίσχυε περισσότερο την εθνική τους ταυτότητα.
Ο διορισμός των διδασκάλων στα σχολεία γινόταν με συνεννόηση του
Ιακώβου και του υποπρόξενου της Ελλάδας στο Δυρράχιο, ώστε να αποκλείεται η
πιθανότητα οι διδάσκαλοι «…νὰ καταστῶσιν εὐκόλως ὄργανα τῶν ξένων
προπαγανδῶν διδάσκοντες τὸ μίσος τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐν τοῖς Ἑλληνικοῖς
σχολείοις…»423. Ο Ιάκωβος φρόντιζε να χρησιμοποιεί τα χρηματικά ποσά που του
έστελνε η Αθήνα για την εύρυθμη λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων424.
Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου δεν μένει άπραγος꞉ δίνει χρήματα για μισθούς
Ελλήνων διδασκάλων, γραμματέων των σχολείων και ατόμων που είχαν ανάγκη
χρημάτων λόγω της μεγάλης πενίας τους425.
Κατά τη διάρκεια της επανάστασης των Αλβανών εναντίον του Βηδ, ο
Ιάκωβος ζητά επίμονα από την Αθήνα την αποστολή των μηνιαίων βοηθημάτων προς
τους διδασκάλους για να παραμείνουν τα ελληνικά σχολεία της επαρχίας Δυρραχίου
ανοιχτά426.
Παράλληλα, ο Ιάκωβος μεριμνά και για τις εκκλησιαστικές ανάγκες του
ποιμνίου του. Ύστερα από ενέργειές του, αποστέλλονται από το Οικουμενικό

422
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 88, αρ. πρωτ. 6, σ. 355, ημερομ. 12 Ιανουαρίου 1915· Ε.Α., 17/1/1915, Έτος
ΛΕ΄, 20.
423
Α.Υ.Ε., 1912, Φ. 22, Υποφ. 1, Εκπαιδευτικά Ζητήματα Αλβανίας και Ηπείρου, (Αντίγραφο
κρυπτογραφημένου εγγράφου του εν Δυρραχίου υποπροξενείου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 110, με
ημερομηνία 25 Μαΐου 1912).
424
Α.Υ.Ε., 1914 Φ. Β/33, Εκπαιδευτικά Δυρραχίου Μ. Ασίας και Νήσων, διαφόρων κοινοτήτων
Μακεδονίας και Θράκης, (Απολογισμός εκπαιδευτικών σχολικού έτους 1913-1914, διαχειρίσεως
Μητροπολίτη Δυρραχίου της 30ής 9/βριου 1914).
425
Α.Υ.Ε. 1914 Φ. Β/33, Εκπαιδευτικά Δυρραχίου Μ. Ασίας και Νήσων, διαφόρων κοινοτήτων
Μακεδονίας-Θράκης, (Στο φάκελο αυτό υπάρχουν αποκόμματα πληρωμών που έκανε ο Ιάκωβος για
τη συντήρηση των δασκάλων των ελληνικών σχολείων).
426
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 α΄, Φ. 27, Αλβανικά– Προξενική Αλληλογραφία, (Επιστολή Βαρατάση
προς το ΥΠΕΞ, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 15 Μαΐου 1914).

92
Πατριαρχείο 12 ιερά αντιμήνσια για τις εκκλησίες της Σπαθίας427. Ο Δυρραχίου
έδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για τους Σπαθιώτες, τους προέτρεπε να επισκέπτονται την
Ελλάδα και τους εφοδίαζε με τα απαραίτητα πιστοποιητικά ότι είναι ορθόδοξοι
χριστιανοί428. Παράλληλα, διαμαρτυρήθηκε στο ρωσικό προξενείο του Μοναστηρίου
που χορηγούσε χρηματικά ποσά για τη συντήρηση των εκκλησιών των Σπαθιωτών
χωρίς να ενημερώσει τον ίδιο429.
Στο χωριό Πελεσίστα της επαρχίας Δυρραχίου, ύστερα από ενέργειές του
Ιακώβου και με τη συναίνεση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εκδόθηκε
αυτοκρατορικό φιρμάνι για την ανέγερση «…κωδωνοστασίου καὶ ἀναρτήσεως
κώδωνος ἐν τῇ διὰ τοῦ Φιρμανίου τούτου ἐπισήμως ἀναγνωριζομένῃ ἱερᾷ ἐκκλησίᾳ τοῦ
χωριοῦ…»430.
Το ενδιαφέρον του Ιακώβου για τον συνάνθρωπο δεν εξαντλείται μόνο στο
ποίμνιό του. Ύστερα από τον καταστρεπτικό σεισμό που έπληξε τη Θράκη, ο
Δυρραχίου διενεργεί έρανο μεταξύ των μελών της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας
της επαρχίας του, συγκεντρώνοντας το ποσό των 38 οθωμανικών λιρών για τους
δοκιμαζόμενους χριστιανούς431. Δεν παραλείπει να συγκεντρώσει το ποσό των 200
φράγκων υπέρ της οικογένειας του «…τοσοῦτον ἀγρίως καὶ ἀπανθρώπως
δολοφονηθέντος ἀειμνήστου Μητροπολίτου Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ432…»433.
Ο Ιάκωβος στο Δυρράχιο είχε να αντιμετωπίσει και τον κίνδυνο που
αντιπροσώπευε η ρουμανική προπαγάνδα434, η οποία είχε κάνει δυναμικά την
εμφάνισή της από τα τέλη του 19ου αιώνα με διάφορες μορφές όπως με την εξαγορά
συνειδήσεων, τη χορήγηση υποτροφιών σε ορθόδοξους για φοίτηση σε ρουμανικές
σχολές, όπως αυτή του Μοναστηρίου, και κυρίως την «…ὑποδαύλιση τῶν παθῶν γιὰ

427
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 86, αρ. πρωτ. 2056, σ. 134, ημερομ. 14 Μαρτίου 1912.
428
Α.Υ.Ε., 1912, Φ. 34, Υποφ. 9, Υποπροξενείο Δυρραχίου, (Τηλεγράφημα Αποστολόπουλου προς
το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 33027, με ημερομηνία 1/14 Δεκεμβρίου 1911).
429
Α.Υ.Ε., 1912, Φ. 34, Υποφ. 9, Υποπροξενείο Δυρραχίου, (Έκθεση του βασιλικού προξενείου της
Ελλάδας στο Μοναστήρι σχετικά με την προσπάθεια των Ρώσων να διεισδύσουν στη Σπαθία, αρ.
πρωτ. 578, με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1912).
430
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 86, αρ. πρωτ. 2616, σ. 160, ημερομ. 2 Απριλίου 1912.
431
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 87, αρ. πρωτ. 720, σ. 44, ημερομ. 21 Φεβρουαρίου 1913.
432
«…Στις 16 Μαΐου 1910, η Ιερά Σύνοδος της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, ως επιβράβευση
της πολυετούς διακονίας του, τον κατέστησε ποιμενάρχη της ακριτικής Ιεράς Μητροπόλεως
Γρεβενών.[…] Το Σάββατο 1 Οκτωβρίου 1911, μετά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, στον Ιερό Ναό
του Αγίου Αθανασίου, στο χωρίο Σχίνοβο (σήμερα ονομάζεται Δεσπότης), αναχώρησε για το χωριό
Γκριντάδες (σήμερα ονομάζεται Αιμιλιανός) μαζί με το Διάκονό του Δημήτριο Αναγνώστου και το
συνοδό του Αθανάσιο Φασούλα. Κατά τη διάρκεια της διέλευσής του από το δάσος έπεσαν σε ενέδρα
αποσπάσματος Νεοτούρκων […] οι οποίοι κυριολεκτικά τους κατακρεούργησαν…», βλ. Π. Ριζόπουλος,
ό.π., σσ. 97-98.
433
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 86, αρ. πρωτ. 243, σ. 18, ημερομ. 19 Ιανουαρίου 1912.
434
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 85, αρ. πρωτ. 9346, σ. 466, ημερομ. 14 Οκτωβρίου 1911.

93
τὴν ἀποδιοργάνωση τῶν ὀρθοδόξων κοινοτήτων μὲ τὸ ἑλληνικὸ ὣς τότε
φρόνημα…»435.
Ο Δυρραχίου ακολουθώντας τις προτροπές του Πατριαρχείου προσπαθούσε
να νουθετήσει όσους κληρικούς συντάσσονταν με τη ρουμανική παρασυναγωγή436.

Κεφάλαιο Β΄

Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου

1) Η πολιτικοστρατιωτική κατάσταση στο Δυρράχιο και την Αλβανία τη διετία

1915-1917

Όπως ήδη έχει αναφερθεί στις 14 Οκτωβρίου 1914 ο ελληνικός στρατός

ύστερα από εντολή της Αντάντ437 και τη σύμφωνη γνώμη των Ιταλών καταλαμβάνει
για δεύτερη φορά τη Β. Ήπειρο για να προστατεύσει τους ομογενείς λόγω της
χαώδους κατάστασης που επικρατούσε στην Αλβανία.
Λίγες μέρες αργότερα η Ιταλία στις 18 Οκτωβρίου καταλαμβάνει το νησί
Σάσων και την Αυλώνα. Στις 26 Απριλίου 1915 υπογράφεται στο Λονδίνο μυστική
συνθήκη ανάμεσα στους Ιταλούς και την Αντάντ, με την οποία η Ιταλία αποκτούσε
την Αυλώνα με κάποια ενδοχώρα, ενώ θα δεχόταν την προσάρτηση της Β. Ηπείρου
στην Ελλάδα, αν η τελευταία συντασσόταν με την Αντάντ.
Στην κεντρική Αλβανία ο Εσσάτ πασάς, προσωπικός φίλος του Ιακώβου,
που στο μεταξύ είχε επιστρέψει στην Αλβανία εκμεταλλευόμενος την αποχώρηση του
Βηδ, είχε εγκαθιδρύσει με σερβική βοήθεια κυβέρνηση με έδρα το Δυρράχιο438. Ο
Εσσάτ πασάς ήταν άτομο που ενίοτε συντασσόταν με τα συμφέροντα και άλλων
δυνάμεων, όπως της Γαλλίας, της Ελλάδας και φυσικά της πάντα πρόθυμης Ιταλίας.
Ο Εσσάτ ενδιαφερόταν να εδραιώσει την κυριαρχία του στην Αλβανία και η
Ελλάδα ήταν πρόθυμη να τον βοηθήσει, εφόσον με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζε τις
επιδιώξεις της για ενσωμάτωση της Β. Ηπείρου στο ελληνικό βασίλειο. Ο νέος
πρόξενος της Ελλάδας, Κ. Ψαρούδας, μόλις έφτασε στο Δυρράχιο στις αρχές του

435
Ε. Νικολαΐδου, ό.π., σ. 182.
436
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 86, αρ. πρωτ. 3968, σ. 227, ημερομ. 9 Μαΐου 1912.
437
Οι δυνάμεις της Αντάντ ήταν έτοιμες να αναγνωρίσουν τη Β. Ήπειρο ως τμήμα της Ελλάδας, αν η
Ελλάδα δεχόταν να συμμετάσχει στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συμμαχώντας μαζί τους.
438
S. Pollo- A. Puto, ό.π., σ. 226, πρβλ. Léon Maccas, La question Gréco-Albanaise, Nancy-Paris-
Strasbourg 1921, p. 154.

94
1915, επισκέφτηκε τον Εσσάτ και τον διαβεβαίωσε «…περὶ τῆς ἐπιθυμίας τῆς
Βασιλικῆς Κυβερνήσεως ὅπως τῷ παράσχῃ πᾶσαν δυνατὴν ὑποστήριξιν πρὸς
ἑδραίωσιν του ἐν Ἀλβανίᾳ …»439.
Το 1915 στο Δυρράχιο λαμβάνουν μια σειρά από γεγονότα που θέτουν σε
κίνδυνο τον χριστιανικό πληθυσμό της Πόλης. Το Δυρράχιο κινδύνευε να καταληφθεί
από επαναστατικές ομάδες που αντιπολιτεύονταν τον Εσσάτ. Μπροστά στον κίνδυνο
που υπήρχε για την πόλη, ο Σέρβος πρόξενος Γαβρίλοβιτζ παρακαλεί τον Έλληνα
επιτετραμμένο Ψαρούδα «…νὰ παραμείνῃ εἰσέτι ἐπ’ὀλίγας ἡμέρας ἡ Ἕλλη…»440 που
είχε καταπλεύσει στο λιμάνι του Δυρραχίου στα μέσα του Ιανουαρίου441. Παράλληλα
οι Σέρβοι ενίσχυσαν τον Εσσάτ πασά με τη χορήγηση 150.000 φράγκων442.
Με τα χρήματα αυτά ο Εσσάτ στρατολόγησε μισθοφόρους καθολικούς
Αλβανούς για να επιβάλλει την τάξη443.
Τον Μάρτιο η πόλη κινδύνευε πάλι να καταληφθεί από τους επαναστάτες.
Ο Ιάκωβος, αναλογιζόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης, ζητάει από την
ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα για την προστασία του ορθόδοξου πληθυσμού
του Δυρραχίου444 προτείνοντας να «…ἀποσταλῇ πάλιν Ἕλλη ἤ ἄλλο πλοῖον […] ἵνα
καθησυχάσωσι χριστιανοί…»445.
Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου περιόδευσε στην επαρχία του, για να
εμψυχώσει τον πληθυσμό446. Τον Αύγουστο ο Εσσάτ ήταν κύριος της κατάστασης
και προχωρούσε στον σχηματισμό Κυβέρνησης «…ὅσον οἶον τέ ἀρτιωτέραν ἵνα καί
εἰς τά ὄμματα τῆς Εὐρώπης παραστήσει ὅτι ἐπί τῶν ἡμερῶν του ὅτι δέν ἠδυνήθησαν νά
πράξωσιν αἵ προκάτοχοι […] ἐλπίζων οὕτως ὅπως ἀναγνωρισθῇ ἡ ἡγεμονία του καί εἰς
τά ὄμματα τῶν Ἀλβανῶν φανῇ ὅτι αὐτός εἶναι ὁ ἀγαπῶν τήν Ἀλβανίαν…»447.

439
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Ψαρούδα προς τον Βενιζέλο, αρ. 107, με
ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1915).
440
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Ψαρούδα προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ. 138,
με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1915).
441
Α.Υ.Ε. 1915, Φ. Α/5 (12), Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ψαρούδα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 147, με
ημερομηνία 18 Ιανουαρίου 1915).
442
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ψαρούδα προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ.
1169, με ημερομηνία 23 Ιανουαρίου 1915).
443
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Ψαρούδα προς τον Βενιζέλο, αρ. 171, με
ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1915).
444
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ψαρούδα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
3078, με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1915).
445
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Ψαρούδα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
2709, με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1915).
446
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, χωρίς αρ.
πρωτ., με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1915).
447
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
9188, με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1915).

95
 Ο Εσσάτ προσπαθούσε να διατηρεί φιλικές σχέσεις με όσες δυνάμεις ήταν
σε θέση να διαφυλάξουν την ηγεμονία του. Η ιταλική πολιτική ηγεσία τον είχε
διαβεβαιώσει ότι «…δέν θά παύσῃ ὧν προστάτης»448.
Οι Ιταλοί πληροφόρησαν τον Εσσάτ ότι θα αποβίβαζαν στρατό στην
Αυλώνα απ’ όπου θα μεταβεί «…Φιέρι Λούσνιας καὶ Ἐλβασάν εἰς Δίβραν πρὸς
βοήθειαν τῶν Σέρβων…»449.
Τον Δεκέμβριο του 1915 αυστριακά πολεμικά πλοία βομβάρδισαν το λιμάνι
του Δυρραχίου, βυθίζοντας ένα ιταλικό ατμόπλοιο που μετέφερε αλεύρι και
ποσότητες αλατιού για το Μαυροβούνιο450. Την ίδια στιγμή 35.000 εξουθενωμένοι
Σέρβοι στρατιώτες και αρκετός άμαχος πληθυσμός περίμενε καρτερικά να μεταβεί
στην Κέρκυρα451.
Οι Γάλλοι καταλαμβάνουν την Κέρκυρα τον Ιανουάριο του 1916 και το
νησί Οθωνοί βορειοδυτικά της Κέρκυρας με την αποβίβαση 180 στρατιωτών στις
αρχές Φεβρουαρίου452. Ο νομάρχης Κέρκυρας είχε πληροφορήσει την ελληνική
κυβέρνηση με επιστολή του προς τον υπουργό Εσωτερικών στις 29 Δεκεμβρίου
1915, ύστερα από πληροφόρηση που είχε λάβει από τον υποπρόξενο της Γαλλίας
Jean Begnini «…ὅτι μετ’ ὀλίγον θά ἐγένετο ἀπόβασις γαλλικῶν ἀγημάτων, διὰ τῶν
ὁποίων θὰ καταλαμβάνετο ἡ Νῆσος…»453. Την ίδια στιγμή οι Αυστριακοί με την
βοήθεια των βουλγαρικών στρατευμάτων καταλαμβάνουν τη βόρεια και κεντρική
Αλβανία ενώ τον Φεβρουάριο καταλαμβάνουν και το Δυρράχιο454. Οι
αυστριακοβουλγαρικές δυνάμεις είχαν προηγουμένως υποχρεώσει τους Σέρβους σε
μια απεγνωσμένη πορεία σωτηρίας μέσα από την Αλβανία προκειμένου με την
βοήθεια των Άγγλων να βρουν καταφύγιο στην Ελλάδα μέσω της Κέρκυρας. Τις
τραγικές φιγούρες περιέθαλψε, με όσες δυνάμεις διέθετε, ο Μητροπολίτης
Δυρραχίου, ο οποίος έτρεξε να προϋπαντήσει και να δεξιωθεί στα Τίρανα τον βασιλιά

448
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
13069, με ημερομηνία 27 Νοεμβρίου 1915).
449
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Τηλεγράφημα Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ..
19020, με ημερομηνία 28 Νοεμβρίου 1915).
450
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 872,
με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1915).
451
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 871,
με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1915).
452
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς–Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Τηλεγράφημα νομάρχη Κέρκυρας Μεταξά προς το ΥΠΕΞ, χωρίς αρ. πρωτ., με
ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1916).
453
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915, Φ. 31, Αλβανικά, (Επιστολή νομάρχη Κέρκυρας Μεταξά προς τον
υπουργό Εσωτερικών Γούναρη, αρ. πρωτ. 14381, με ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1915).
454
Βλ. την επόμενη υποενότητα.

96
Πέτρο, δεχόμενος στη συνέχεια την επίσημη επίσκεψη του αντιβασιλέα Αλεξάνδρου
στο Δυρράχιο, ο οποίος ήθελε να τον ευχαριστήσει εξ ονόματος του φίλου ορθόδοξου
σερβικού λαού455.
Η κυβέρνηση Σκουλούδη, με βασιλικό διάταγμα ανακήρυξε τον Απρίλιο του
1916 την ενσωμάτωση της Β. Ηπείρου στο ελληνικό βασίλειο προκαλώντας την οργή
της Ρώμης456.
Υστέρα από την παράδοση του Ρούπελ στους Βούλγαρους, οι δυνάμεις της
Αντάντ, υποπτευόμενες ότι ενδεχομένως υπάρχει μυστική συμφωνία ανάμεσα σε
Ελλάδα και Γερμανία, επιδίδουν τελεσίγραφο στην ελληνική κυβέρνηση στις 21
Ιουνίου 1916, με το οποίο ζητούν να προκηρυχθούν εκλογές και οι ελληνικές ένοπλες
δυνάμεις να αποστρατευθούν457. Κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί στο σημείο αυτό
ότι οι Γερμανοί είχαν παροτρύνει την κυβέρνηση Γούναρη στις 22 Μαΐου του 1915
να διατηρήσει η Ελλάδα την ουδετερότητά της με αντάλλαγμα την ενσωμάτωση
στην τελευταία της Β. Ηπείρου καθώς και άλλων εδαφών στην περιοχή της Αλβανίας
έως το Δυρράχιο. Αλλά η ελληνική κυβέρνηση επιφυλάχτηκε να απαντήσει458.
Λίγους μήνες μετά τον Δεκέμβριο του 1916, ο στρατηγός Σαράιγ διατάζει την
αποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Κορυτσά και την αντικατάστασή του
από Γάλλους459.
Οι Ιταλοί ενθαρρυμένοι από τις εξελίξεις στρέφονται προς τον νότο και
καταλαμβάνουν τη Βόρειο και Νότια Ήπειρο εκτοπίζοντας τις ελληνικές αρχές. Σε
εμπιστευτική αναφορά του νομάρχη Ιωαννίνων Ροντούρη προς το ΥΠΕΞ σχετικά με
την ιταλική κατοχή των Ιωαννίνων και περιοχών της Νοτίου Ηπείρου αναφέρεται ότι
«οἱ Ἰταλοί ἐπί πολλάς ἡμέρας ἀπό τῆς καταλήψεως τῶν Ἰωαννίνων, ἤτοι 26 Μαΐου, δέν
εἶχον ἐπεκτείνει ποσῶς πρός νότον οὐδέ κατ’ ἄλλην διεύθυνσιν τήν κατοχήν αὐτῶν εἰ
μή μόνον μέχρι τοῦ ἐξωκκλησίου τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου ἀπέχοντος περί τά τρία τέταρτα
τῆς πόλεως ἐκτός ἐννοεῖται τοῦ ἀποσπάσματος ἱππικοῦ τό ὁποῖον, ὡς ἀνέφερον ἤδη,
ἀπεστάλη τήν 27 Μαΐου λίαν πρωΐ πρός κατάληψιν τοῦ Μετσόβου. Ἀπ’ ἐναντίας
μάλιστα τήν 2 Ἰουνίου πολλαί ἅμαξαι νοσοκομιακαί εἶχον ἀναχωρήσει πρός βορρᾶν ὡς
καί τό πλεῖστον τῆς ὑποληφθείσης ἐν Ἰωαννίνοις δυνάμεως ἱππικοῦ. Ἡ πρώτη ἐνέργεια
τῶν Ἰταλῶν πρός νότον ἐξεδηλώθη τήν 3η Ἰουνίου δι’ ἀποστολῆς μικροῦ
455
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 51.
456
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 58 κ.ε.
457
Ό.π., σ. 58.
458
Ό.π., σ. 55.
459
Ό.π., σ. 62.

97
ἀποσπάσματος ἱππικοῦ μέχρι Μπιζανίου καί Ἐμίν Ἀγᾶ τό ὁποῖον ἀφοῦ κατώπτευσε τάς
θέσεις ταύτας ἐπέστρεψεν. Ἴσως ἡ ἐνέργεια αὐτή εἶχε σχέσιν τινά πρός τό γεγονός τῆς
ἀποβιβάσεως Γαλλικοῦ ἀποσπάσματος Σενεγαλέζων καί ἐπαναστατῶν εἰς Πρέβεζαν
καί τῆς καταλήψεως αὐτῆς, ἡ ὁποία ἔλαβε χώραν, ὡς γνωστόν, τήν αὐτήν ἡμέραν, 3
Ἰουνίου…»460.
Επιπρόσθετα, οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής στην ευρύτερη περιοχή της Β.
Ηπείρου που ήλεγχαν είχαν επιβάλει στα ελληνικά σχολεία εκτός από την διδασκαλία
της ιταλικής γλώσσας και της αλβανικής «…διά τῆς ἐγκαταστάσεως Ἀλβανῶν
Χοτζάδων…»461. Αλβανικές συμμορίες με την ανοχή -ενίοτε και με την υποστήριξη-
των Ιταλών προβαίνουν σε λεηλασίες και εκτελέσεις Ελλήνων ομογενών της Β.
Ηπείρου462.
Σε επιστολή του αστυνόμου Κορυτσάς Σταυριανάκη προς το αρχηγείο της
χωροφυλακής της προσωρινής κυβερνήσεως της Θεσσαλονίκης γίνεται αναφορά
στην επίθεση του εκλεκτού της Ρώμης Αλβανού οπλαρχηγού Σαλή Μπούτκα με 1500
άνδρες εναντίον της Μοσχόπολης463.
Οι Ιταλοί, μετά την είσοδο της Ελλάδας στο Πόλεμο στο πλευρό της
Αντάντ, εκκένωσαν τη Νότια Ήπειρο, αλλά, όχι τη Βόρεια. Επιπλέον για
στρατηγικούς λόγους κράτησαν το τρίγωνο της Πωγωνιανής, προκειμένου να
ελέγχουν τη διάβαση από τους Αγίους Σαράντα προς την Κορυτσά464. Την περιοχή
αυτή επέστρεψαν στους Έλληνες το Νοέμβριο του 1919. Σε τηλεγράφημα του
υπουργού Εξωτερικών, Πολίτη, προς τον γενικό διοικητή Ηπείρου, Στεργιάδη, τον
μετέπειτα ύπατο αρμοστή της Ελλάδας στη Σμύρνη (1919-1922), αναφέρεται ότι:
«…ἐχορηγήσαμεν αὐτῆ τὰς ἀναγκαίας πληροφορίας ἵνα δυνηθῇ νὰ διατάξῃ τὰ δέοντα
εἰς τὰς στρατιωτικὰς ἀρχὰς Ἠπείρου…»465.

460
Α.Υ.Ε., 1917, Φ. Α/5 Χ1, Βορειοηπειρωτικά και Αλβανικά, (Εμπιστευτική αναφορά του νομάρχη
Ιωαννίνων Ροντούρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. εμπ. πρωτ. 181, συντάχθηκε στις 13 Ιουνίου 1917 στην
Άρτα).
461
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1917, Φ. 33, Αλβανικά-Ηπειρωτικά, (Επιστολή Κόντη προς τη νομαρχία
Αργυροκάστρου, αρ. 248, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1917).
462
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς – Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Έκθεση του υποδιοικητή Φιλιατών Στασινόπουλου «Περί της εν Β. Ηπείρω Ιταλικής
Κατοχής», χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 13 Φεβρουαρίου 1916).
463
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915-1916, Φ. 39, Κορυτσά, Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσ/νίκης, Αλβανία-
Πολιτικές Ειδήσεις, Έγγραφα Παπανδρέου - Αποστολή Αλβανία, (Επιστολή του Αστυνόμου Κορυτσάς
Σταυριανάκη προς το Αρχηγείο της Χωροφυλακής της Προσωρινής Κυβερνήσεως της Θεσσαλονίκης,
αρ. πρωτ. 181, με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1916).
464
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 112.
465
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα υπουργού Εξωτερικών Πολίτη
προς τον γενικό διοικητή Ηπείρου Στεργιάδη, ν. 9028, χωρίς ημερομ.).

98
2) Η κατάληψη της Βόρειας Αλβανίας και του Δυρραχίου από τους Αυστριακούς,
η σύγκρουση με τον Ιάκωβο, η καταδίκη και η απέλασή του στην
Κωνσταντινούπολη το 1917

Το Δυρράχιο το 1916 μπαίνει σε νέες περιπέτειες, αφού καταλαμβάνεται από

τον Αυστριακό στρατό. Συγκεκριμένα, τον Ιανουάριο του 1916 ύστερα από τις
συντονισμένες επιθετικές ενέργειες των αυστριακών και βουλγαρικών δυνάμεων
εναντίον των Σέρβων και τη συντριβή των τελευταίων κατά τη φθινοπωρινή επίθεση,
η Βόρεια και η Κεντρική Αλβανία ελεγχόταν από την Αυστροουγγαρία466. Ο Εσσάτ
πασάς μαζί με άλλους αξιωματούχους, καθώς και οι περίπου 8.000 Ιταλοί στρατιώτες
και αξιωματικοί, εγκαταλείπουν το Δυρράχιο στις αρχές Φεβρουαρίου467 λίγο πριν
την κατάληψη της πόλης από τους Αυστριακούς468. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις
αρχές Ιανουαρίου οι Ιταλοί μέσω του πρεσβευτή τους επέδωσαν στον Εσσάτ πασά
«…τήν παρά τῆς Α.Μ. τοῦ Βασιλέως τῆς Ἰταλίας ἀπονεμηθεῖσαν αὐτῷ ταινίαν τοῦ
Ἁγίου Μαυρικίου…»469. Οι Αυστριακοί με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη De Farcas
κατέλαβαν την πόλη την Κυριακή των Απόκρεων470. Επέλεξαν, όμως, ως έδρα της
στρατιωτικής τους διοίκησης τη Σκόδρα, όπου εγκαταστάθηκε ο στρατηγός Τρόλμαν
με το επιτελείο του471.
Σε επιστολή του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο
Δυρράχιο, Ευστρ. Παπανδρέου, προς το υπουργείο των Εξωτερικών αναφέρεται ότι
«…ἐνεφανίσθησαν ἅνωθεν τῆς πόλεως Δυρραχίου πέντε ἀεροπλάνα Αὐστριακά
ρίψαντα περί τάς 20 βόμβας.
Ἐξ’ ὅσων φαίνεται στόχος αὐτῶν ἦτο ἡ Σερβική Πρεσβεία ἔνθα διαμένει
ἀφιχθεῖς προχθές ἑσπέρας ὁ διάδοχός τῆς Σερβίας, καθόσον ἐννέα βόμβαι ἐρρίφθησαν
πέριξ αὐτῆς.[…]

466
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 59.
467
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς –Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Τηλεγράφημα του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο
Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 561, με ημερομηνία 10/23 Φεβρουαρίου 1916).
468
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 59.
469
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1915-1916, Φ. 39, Κορυτσά, Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσ/νίκης, Αλβανία-
Πολιτικές Ειδήσεις, Έγγραφα Παπανδρέου - Αποστολή Αλβανία, (Επιστολή του επιτετραμμένου της
βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. 533, με ημερομηνία 8
Ιανουαρίου 1916).
470
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 51.
471
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς –Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Έκθεση του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο
Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 581, με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1916).

99
 Θύματα ὑπάρχουσι περί τά τριάκοντα, ἐξ ὧν δέκα περίπου πολίται καί οἱ
λοιποί Ἰταλοί καί Σέρβοι στρατιῶται…»472.
Από τους βομβαρδισμούς των αυστριακών αεροπλάνων καταστράφηκε και η
Καθολική Εκκλησία473.
Λίγο πριν την εισβολή των Αυστριακών στην πόλη, προτείνεται από τον
Εσσάτ πασά στον Μητροπολίτη Ιάκωβο να εγκαταλείψει την περιοχή. Εκείνος
αρνείται κατηγορηματικά, σημειώνοντας ότι «…οἱ Ὀρθόδοξοι Ἀρχιερεῖς δὲν
ἐγκαταλείπουν τὸ ποίμνιόν των. Ἡ θέσις μου εἶναι ἐδῶ»474.
Πριν φύγουν τελείως οι Ιταλοί από την περιοχή αυτή είχαν παραδώσει τόσο
την πόλη όσο και τα κλειδιά των φυλακών στον Μητροπολίτη Ιάκωβο475, παρόλο που
είχε προσπαθήσει πριν από μερικά χρόνια να αποτελέσει τροχοπέδη τόσο της
αυστριακής όσο και της ιταλικής προπαγάνδας στην περιοχή του Δυρραχίου και της
Β. Ηπείρου.
Μένει, λοιπόν, στο Δυρράχιο προσφέροντας όχι μόνο βοήθεια στους
ανθρώπους αλλά προστατεύοντας και την περιουσία των κατοίκων του Δυρραχίου
από τους Μιρδίτες και Μαλισσόρους476 ληστές σε στενή συνεργασία με την ελληνική
πρεσβεία και τον δήμαρχο Δυρραχίου477. Αντίθετα, οι Αυστριακοί έβλεπαν αμέτοχοι
τα διαδραματιζόμενα χωρίς να κάνουν τίποτα. Αυτό ανάγκασε τον Ιάκωβο να ζητήσει
από τον συνταγματάρχη De Farcas να δώσει εντολή για την απομάκρυνση των
ληστών και την αποκατάσταση της εννόμου τάξεως478.
Ο Ιάκωβος έκανε τα πάντα για την προστασία του ποιμνίου του. Αυτό
φαίνεται και από το γεγονός της τιμωρίας του γιού του τότε Δημάρχου Βιέννης, ο
οποίος ήταν αξιωματικός του αυστριακού στρατού και είχε κλέψει το χόρτο και το
καλαμπόκι από τη βομβαρδισμένη Μονή του Αγίου Βλασίου479.

472
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς –Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Επιστολή του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο
Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 874, με ημερομηνία 12 Ιανουαρίου 1916).
473
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς –Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Τηλεγράφημα του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο
Παπανδρέου προς τον νομάρχη Κέρκυρας Μεταξά, αρ. πρωτ. 1077, με ημερομηνία 30 Ιανουαρίου
1916).
474
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 93.
475
Ό.π.
476
Πρόκειται για αλβανικές καθολικές φυλές της Βόρειας Αλβανίας.
477
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς –Φάκελος Ειδικός
Εμπιστευτικός, (Επιστολή του επιτετραμμένου της βασιλικής ελληνικής πρεσβείας στο Δυρράχιο
Παπανδρέου προς το ΥΠΕΞ, αρ. 562, με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1916).
478
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 53.
479
Ό.π.

100
 Η κατάσταση στο Δυρράχιο αλλά και στις γύρω περιοχές είναι απελπιστική
γεγονός που δεν επιτρέπει στον Ιάκωβο, όπως φαίνεται από τις πηγές, να συμμετάσχει
στον εθνικό διχασμό480. Ο Ιάκωβος, όντας απομονωμένος στην Αλβανία, μακριά από
τα εμφύλια πάθη, «προστατεύεται» από το να ταχθεί ενεργά υπέρ του Βενιζέλου.
Σε επιστολή του προς τον επιτετραμμένο της βασιλικής πρεσβείας της
Ελλάδας ο Ιάκωβος περιγράφει τις τραγικές στιγμές που περνά ο πληθυσμός της
περιοχής που στερείται τα αναγκαία τρόφιμα για τη συντήρησή του, παρά τις άοκνες
προσπάθειες της Μητροπόλεως Δυρραχίου να εξασφαλίσει τα αναγκαία για το
ποίμνιό του. Παράλληλα, δε διστάζει να ζητήσει να διανεμηθεί μέρος από την
επισιτιστική βοήθεια στους κατοίκους της επαρχίας του, που στάλθηκε από την
Αθήνα στην ελληνική πρεσβεία για το Πάσχα481.
Ένα περιστατικό που αποδεικνύει τους έξοχους διπλωματικούς χειρισμούς
του Ιακώβου είναι το εξής꞉ με αφορμή κάποια κλοπή στη Μητρόπολη Δυρραχίου, το
Στρατοδικείο των Τιράνων ζητούσε επίμονα από τον Ιάκωβο να παρουσιαστεί
ενώπιόν του για ανάκριση482. Ο Ιάκωβος αρνήθηκε επίμονα, αναφέροντας ότι βάσει
των προνομίων του Πατριαρχείου έπρεπε να εξεταστεί στη Μητρόπολή του, όπως και
τελικά έγινε483.

480
Για τον εθνικό διχασμό βλ. Αλέξανδρος Κοτζιάς, Ο Εθνικός Διχασμός: Βενιζέλος και
Κωνσταντίνος, Σειρά Φοβερά Ντοκουμέντα 1, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 2011.
481
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1915-1916, Φ. 39, Κορυτσά, Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσ/νίκης, Αλβανία-
Πολιτικές Ειδήσεις, Έγγραφα Παπανδρέου - Αποστολή Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου
προς τη βασιλική ελληνική πρεσβεία, αρ. 10, με ημερομηνία 3 Απριλίου 1916).
482
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 94.
483
Ο Ιωάννης Στρατηγάκης αναφέρεται αναλυτικά στο περιστατικό παρέχοντας χρήσιμες
λεπτομέρειες꞉ «Ἡμέραν τινὰ ἐσταμάτησεν τὴν ἅμαξαν τοῦ πρὸ τοῦ Στρατοδικείου διερχομένου ἐν
Τιράνοις Μητροπολίτου, καί, ἐνῷ προσεπάθει νὰ συνεννοηθῇ μετὰ τοῦ Αὐστριακοῦ ἁμαξηλάτου,
προσῆλθεν ὁ συνταγματάρχης Πρόεδρος τοῦ Στρατοδικείου μετὰ τριῶν ἄλλων στρατοδικῶν καὶ
παρακάλεσε τὸν Μητροπολίτην νὰ δεχθῇ νὰ ρίψῃ ἕν βλέμμα ἐπὶ τῶν ἀνευρεθέντων κλοπιμαίων, τὰ ὁποία
ἦτο ἀδύνατον νὰ μεταφερθῶσι, πρὸ τῆς δίκης, εἰς τὸ Μητροπολιτικὸν Μέγαρον. Ὁ Μητροπολίτης, πρὸς
πρόληψιν ἐνδεχομένων ἴσως βιαιοτήτων καὶ ἀνταποκρινόμενος δῆθεν εἰς τὴν ἀβρότητα τῶν
στρατοδικῶν, κατῆλθε τῆς ἁμάξης καὶ προχωρήσας εἶδε τὰ ἐπὶ τῆς τραπέζης τοῦ δικαστηρίου
ἀντικείμενα, τῶν ὁποίων ἐβεβαίωσε τὴν ταυτότητα. Ἀλλ’ ὅτε προσεφέρθη κάθισμα, ἵνα καθίσῃ καὶ
ἐξετασθῆ, ἀντέταξεν ἀπόλυτον ἄρνησιν καὶ ἤρχισε μακρὰ καὶ ζωηρὰ στιχομυθία μεταξὺ αὐτοῦ καὶ ἑνὸς
στρατοδίκου.
Ὁ στρατοδίκης ἰσχυρίζετο ὅτι κατὰ τοὺς αὐστριακοὺς νόμους-καὶ ἐδείκνυε τὰ ἐπὶ τῆς τραπέζης
βιβλία– καὶ πρίγκηπες καὶ καρδινάλιοι καὶ πάντες παρίστανται ἢ προσάγονται ἐνώπιον τῶν
Στρατοδικείων, ἀλλὰ ὁ Μητροπολίτης ἀπαθέστατα ἀπήντησεν:“Ἐφ’ ὅσον ὡς στρατιωτικὸς γνωρίζετε τὶ
σημαίνει ὅρκος, μάθετε ὅτι οἱ Μητροπολῖται, χειροτονούμενοι, ὁρκιζόμεθα ὅτι θὰ φυλάξωμεν καὶ θὰ
ὑπερασπίσωμεν τὰ δόγματα καὶ τοὺς κανόνας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, καθὼς καὶ τὰ προνόμια τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, καὶ συνεπῶς μόνον εἰς τὰς Μητροπόλεις μας ἀνακρινόμεθα”. Τότε ὁ
Πρόεδρος τοῦ Δικαστηρίου ἐδήλωσε πρὸς ἱκανοποίησιν τοῦ ἀγωνιώδους πλήθους χριστιανῶν καὶ
μουσουλμάνων ὅτι θὰ μετέβαινε ὁ ἴδιος εἰς τὴν Μητρόπολιν, ἵνα λάβῃ τὴν κατάθεσιν τοῦ Μητροπολίτου
καὶ τιμητικῶς προέπεμψεν αὐτὸν ἀπερχόμενον», βλ. Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 95.

101
 Ο Ιάκωβος υπήρξε εμπόδιο των συμφερόντων της Βιέννης στην Αλβανία. Τη
διπλωματική δεινότητα του Ιακώβου μαρτυρούν και τα λόγια του Αυστριακού
γενικού προξένου Κάρλ ότι «ἦταν ἀδύνατο νὰ ἀντισταθοῦν στὶς θελήσεις τοῦ
Μητροπολίτη Ἰακώβου»484. Οι Αυστριακοί τον κατηγορούν για κατασκοπεία και
παράνομη αποθήκευση όπλων και προσπαθούν να τον εξαναγκάσουν να φύγει.
Αντίθετα, όμως, ο Μητροπολίτης παραμένει αμετακίνητος στη θέση του και αρνείται
να εγκαταλείψει το ποίμνιό του. Έτσι, το 1917 καταδικάζεται από το Αυστριακό
στρατοδικείο Τιράνων, ως στενός συνεργάτης της Αντάντ – Εγκάρδιας Συνεννόησης
και προσωπικός φίλος του Ελευθέριου Βενιζέλου485. Άρα, θεωρούνταν επικίνδυνος
για τα σχέδια των Αυστριακών.
Ο ίδιος ο Ιάκωβος σε επιστολή του προς το υπουργείο Εξωτερικών
αναφέρεται στα γεγονότα εκείνης της περιόδου, που οδήγησαν στην απέλασή του από
το Δυρράχιο꞉ «…Κατὰ Ἰούλιον τοῦ 1917, ὁ ἐν Κων/πόλει Πρεσβευτής τῆς
Αὐστροουγγαρίας, μεταβὰς παρὰ τῷ τότε Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ τῷ Ἀειμνήστῳ
Γερμανῷ, ἐδήλωσεν αὐτῷ ὅτι δῆθεν τὸ ἐν Τιράνοις τῆς Ἀλβανίας Στρατοδικεῖον
καταδίκασε ἐμέ εἰς ὀκτώ ἐτῶν εἱρκτὴν ἐν ὑπερωρίᾳ ὡς Ἀντατικόν καὶ διὰ τὰς ὑπὲρ τῆς
Ἀντάντ ἐνέργείας μου, προσέθηκε δὲ ὅτι ἡ Αὐστριακή Κυβέρνησις, ἵνα φανῆ εὐχάριστος
εἰς τὸ Πατριαρχεῖον ἀναστέλλει τὴν ἐκτέλεσιν, ἄν τὸ Πατριαρχεῖον θὰ ἔσπευδε νὰ μὲ
ἀποσύρη ἐκεῖθεν.
Ὁ Πατριάρχης πτοηθεὶς ἔσπευσε νὰ μοὶ τηλεγραφήσῃ νὰ ὑπάγω ἀμέσως εἰς
Κων/πόλιν τὸ δὲ ἐν Σκόδρᾳ Αὐστριακὸν Ἐπιτελεῖον μὲ παρέδωκε τῇ 29ῃ Ἰουλίου εἰς
τὸν Λοχαγὸν Wagner, ὅστις διὰ Ζερενίκας – Σεράγεβου – Βελιγραδίου – Σόφιας, μὲ
μετέφερεν εἰς Κων/πόλιν ὅπου καὶ παρέμεινα μέχρι τῆς ἀνακωχῆς, ὑπὸ ἐπιτήρησιν
Ἀστυνομικὴν…»486.
Μετά την αναγκαστική του εξορία, ζητά άδεια από τον Μητροπολίτη Σμύρνης
Χρυσόστομο να μεταβεί προσωρινά στη Σμύρνη. Άδεια που έλαβε όπως φαίνεται σε
απαντητική επιστολή του Χρυσοστόμου: «…δηλῶ Αὐτῇ μετ’ ἀγάπης ὅλως ἀδελφικῆς,
ὅτι ὄχι μόνον ἔχει Αὕτη τὴν πλήρη συγκατάθεσίν μου διὰ τὴν εἰς τὴν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ
λαχοῦσαν μοι Ἐπαρχίαν μετάβασιν καὶ διαμονήν Της, […] παρέχων Αὐτῇ πᾶσαν

484
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 29.
485
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σσ. 54-55.
486
Α.Υ.Ε. 1926, Φ. 46, Υποφ. 3 Εκκλησιαστικά Ζητήματα, (Επιστολή Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιακώβου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 255, με ημερομηνία 4 Ιουλίου 1925).

102
εὐκολίαν καὶ ἄδειαν κανονικὴν δι’ ἱερουργίαν ὅπου ἂν ἤθελε κληθῆ»487. Ύστερα από
την διαμονή του στη Σμύρνη περνά ένα χρόνο ως εξόριστος κοντά στη Μητέρα
Εκκλησία, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως꞉ «Ἀφίκετο καὶ παραμένει ἐν
Βασιλευούσῃ ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τρέχοντος, ὁ πανιερώτατος μητροπολίτης Δυρραχίου κ.
Ἰάκωβος»488. Εκεί βρίσκεται υπό στενή παρακολούθηση από τους συμμάχους των
Αυστριακών, τους Τούρκους. Ένα χρόνο αργότερα το Δυρράχιο απελευθερώθηκε.
Τότε ο Μητροπολίτης ένιωθε ότι έπρεπε να συνεχίσει το ποιμαντικό του έργο
επιστρέφοντας στη Μητρόπολή του, αρνούμενος να αλλάξει τη φτωχή και
δοκιμαζόμενη επαρχία του489.
Έτσι, ο Δυρραχίου αναχωρεί από την Κωνσταντινούπολη με τις ευχές των
μελών της Ιεράς Συνόδου και άλλων φίλων και χριστιανών μελών της κοινότητας. Η
Εκκλησιαστική Αλήθεια αναφέρει σχετικά꞉ «Ὁ παν. Μητροπολίτης Δυρραχίου κ.
Ἰάκωβος ἀνεχώρησεν εἰς τὴν ἐπαρχίαν αὐτοῦ»490. Η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού
Πατριαρχείου φρόντισε να ενημερώσει εγκαίρως τους κληρικούς, τους δημογέροντες,
τους προκρίτους και το Χριστεπώνυμο ποίμνιο της επαρχίας Δυρραχίου για την
επικείμενη άφιξη του Ιακώβου, διαβιβάζοντας ταυτόχρονα τις ευχές και την ευλογία
της Μητέρας Εκκλησίας491.
Τελικά οι Ιταλοί που είχαν καταλάβει το Δυρράχιο δε θα του δώσουν την
πολυπόθητη άδεια να μεταβεί στη Μητρόπολή του.

Γ) Το Σύμφωνο Τittoni-Bενιζέλου

Ενώ ο Ιάκωβος προσπαθούσε να ξεπεράσει τα ανυπέρβλητα ιταλικά εμπόδια

για την επάνοδο του στο Δυρράχιο, στο διπλωματικό πεδίο κρίνονταν οι ελληνικές
επιδιώξεις.
Στη συνδιάσκεψη των Βερσαλλιών στο Παρίσι ο Βενιζέλος χειριζόταν με
επιδέξιο τρόπο τις εθνικές διεκδικήσεις492. Τον Δεκέμβριο του 1918 ο Έλληνας
ηγέτης υπέβαλε υπόμνημα στη συνδιάσκεψη που, μεταξύ των άλλων, ζητούσε την
προσάρτηση της Β. Ηπείρου στην Ελλάδα493.

487
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 400.
488
Ε.Α., 31/8/1917, Έτος ΛΖ΄, 104.
489
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 30.
490
Ε.Α.,1/12/1918, Έτος ΛΗ΄, 199.
491
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 89, αρ. πρωτ. 2388, σσ. 413-414, ημερομ. 26 Νοεμβρίου 1918.
492
Μ. Vickers, ό.π., σ. 135.
493
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 78.

103
 Ο Βενιζέλος διεκδικούσε την ενσωμάτωση της Β. Ηπείρου επί τη βάσει
δημοψηφίσματος που θα αποδείκνυε την ελληνική εθνική συνείδηση των κατοίκων
της494.
Στις ενστάσεις των συμμάχων ότι ένα σημαντικό τμήμα των κατοίκων της
περιοχής δεν μιλούσε ελληνικά, ο Βενιζέλος αντέτεινε ότι σημαίνουσες
προσωπικότητες του ελληνισμού, όπως ο στρατηγός Δαγκλής, ο θριαμβευτής των
Ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και ο
αντιπρόεδρος της ελληνικής κυβέρνησης Ρεπούλης, μιλούσαν ως παράλληλη μητρική
γλώσσα τα αρβανίτικα495.
Από τις συμμαχικές χώρες στη διάσκεψη της ειρήνης μόνο η Ιταλία
αντιδρούσε σθεναρά, ενώ οι Η.Π.Α. πρότειναν να παραχωρηθεί στην Ελλάδα η
περιφέρεια Αργυροκάστρου αλλά όχι της Κορυτσάς496.
Οι ενστάσεις της Ιταλίας κάμφθηκαν πρόσκαιρα με την υπογραφή της
μυστικής ελληνοϊταλικής συμφωνίας (Σύμφωνο Tittoni–Bενιζέλου) στις 29 Ιουλίου
1919 στο Παρίσι. Οι Ιταλοί αναλάμβαναν την υποχρέωση να υποστηρίξουν τις
ελληνικές διεκδικήσεις για τη δυτική, την ανατολική Θράκη και τη Β. Ήπειρο, ενώ
παράλληλα παραχωρούσαν στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα πλην της Ρόδου497.
Το άρθρο 7 της συμφωνίας έδινε στην Ιταλία το δικαίωμα να την
καταγγείλει «…εἰς περίπτωσιν κατά τήν ὁποίαν […] δέν τύχει ἱκανοποιήσεως διά τᾶς
ἀξιώσεις της εἰς τήν Μ. Ἀσίαν, ἀναλαμβάνει πλήρη ἐλευθερίαν ἐνεργείας ἀναφορικῶς
μέ ὅλα τά σημεῖα τῆς παρούσης συμφωνίας…»498.
Αμέσως μετά την υπογραφή της ελληνοϊταλικής συμφωνίας, ο Έλληνας
υπουργός Εξωτερικών Πολίτης από το Παρίσι έστειλε σε όλες τις ελληνικές
πρεσβείες και προξενεία τηλεγράφημα με το οποίο ανακοίνωνε «…τήν εὐχάριστον
ἀποπεράτωσιν τῆς συμφωνίας μας μετά τῆς Ἰταλίας…»499.
Ο Tittoni δέχθηκε να υπογράψει τη συμφωνία αφού προηγουμένως είχε
λάβει τη ρητή διαβεβαίωση του Βενιζέλου «…ὅτι τὸ δημοψήφισμα τῶν κατοίκων τῆς

494
Ηλίας Αντωνόπουλος, Ελλάδα, Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο 1912-1998. Σύντομη χρονολογική
ανασκόπηση, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 1999, σ. 89.
495
Εμμανουήλ Ρούκουνας, Εξωτερική Πολιτική 1914-1923, Αθήνα 1978, σ. 306.
496
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σ.120.
497
I.A. A.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών Ζητημάτων &
Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni, (Το Σύμφωνο Τittoni-Βενιζέλου της 29ης Ιουλίου 1919).
498
Ό.π.
499
I.A. A.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών Ζητημάτων &
Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni, (Τηλεγράφημα Πολίτη προς όλες τις ελληνικές πρεσβείες και προξενεία,
αρ. 6924, με ημερομηνία 16/29 Ιουλίου 1919).

104
Ρόδου περὶ παραχωρήσεως εἰς τὴν Ἑλλάδα δὲν θὰ λάβῃ χώραν πρὸ πενταετίας ἀπὸ
σήμερον ἔστω καὶ ἄν πρότερον παραχωρηθῆ ἡμῖν ἡ Κύπρος»500.
Η συμφωνία δεν ίσχυσε ποτέ αφού καταγγέλθηκε από τον νέο υπουργό
Εξωτερικών της Ιταλίας, Carlo Sforza στις 22 Ιουλίου 1920.

Κεφάλαιο Γ΄

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος Πατριαρχικός Έξαρχος στην Κορυτσά το 1919

1) Η άφιξη του Ιακώβου στην Κορυτσά και οι πρώτες ενέργειές του υπέρ των
ελληνικών συμφερόντων

Τον Οκτώβριο του 1914 η Ελλάδα με τη συγκατάθεση των μεγάλων

δυνάμεων πετυχαίνει την προσωρινή κατάληψη της Β. Ηπείρου από τον ελληνικό
στρατό για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού από τυχόν αντεκδικήσεις των
Αλβανών501. Κατά την περίοδο του εθνικού διχασμού το 1916502 ξέσπασε μια τοπική
εξέγερση στην Κορυτσά, η οποία περιήλθε στον έλεγχο του κινήματος Εθνικής
Αμύνης του Ελευθέριου Βενιζέλου, συντρίβοντας τις βασιλικές δυνάμεις. Εντούτοις,
λόγω των εξελίξεων στο μακεδονικό μέτωπο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η περιοχή
πέρασε γρήγορα στον έλεγχο των Γάλλων τον Δεκέμβριο του 1916 έως και 1920503.
Συγκεκριμένα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, το 1916 ο διοικητής των Συμμαχικών
Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη στρατηγός Σαράιγ αποσκοπώντας στη διασφάλιση του
ανεφοδιασμού της στρατιάς της Ανατολής διέταξε την κατάληψη της Κορυτσάς από
τον γαλλικό στρατό504. Στο διάστημα αυτό εκπρόσωποι των Αλβανών της Κορυτσάς
και του Γάλλου διοικητού συνταγματάρχη Descoins υπέγραψαν πρωτόκολλο που
ανακήρυσσε την Αυτόνομη Αλβανική Δημοκρατία της Κορυτσάς υπό τη στρατιωτική
προστασία του γαλλικού στρατού και με πρόεδρο τον Θεμιστοκλή Τζερμένι ή
Γερμενλή ή Γκερμένη505.

500
I.A. A.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών Ζητημάτων &
Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni, (Απόρρητο τηλεγράφημα πρωθυπουργού της Ελλάδος Βενιζέλου προς
τον Ρεπούλη, χωρίς αρ., με ημερομηνία 16/29 Ιουλίου 1919).
501
Η. Αντωνόπουλος, ό.π., σ. 86.
502
Το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, φιλικά προσκείμενο στις δυνάμεις της Αντάντ, είχε δημιουργήσει
την κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης υπό τον Βενιζέλο, Δαγκλή και Κουντουριώτη.
503
Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 833.
504
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 62.
505
Αλβανός εθνικιστής, καταδικάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1916 για κατασκοπεία υπέρ των
Αυστριακών και εκτελέστηκε. Για περισσότερα βλ. S. Pollo-A. Puto, ό.π., σ. 230 κ.ε.

105
 Ύστερα από την απομάκρυνση του Μητροπολίτη Γερμανού, για λόγους
πολιτικούς506 αφού είχε αναμιχθεί ενεργά στον εθνικό διχασμό και καταδικασθεί το
1917 σε έκπτωση και αργία από ανώτατο εκκλησιαστικό δικαστήριο507, ο ελληνισμός
της Κορυτσάς ήταν έρμαιο των αντεκδικήσεων των Αλβανών. Χαρακτηριστικά της
δύσκολης κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει ο ορθόδοξος πληθυσμός της
περιοχής είναι τα όσα αναφέρει ο αντισυνταγματάρχης Ν. Μπότσαρης, διευθυντής
του 2ου επιτελικού γραφείου, ύστερα από επίσκεψή του στην Κορυτσά꞉ «…Περί τούς
30 Τουρκαλβανούς, πλεῖστοι ἐξ αὐτῶν ὄργανα τῆς Ἰταλικῆς προπαγάνδας
συγκεντρωθέντες εἰς τό προαύλιον τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ, ἐζητωκραύγαζον ὑπέρ
τῆς Γαλλίας καί τῆς Ἀλβανίας […]
Ὁ Γάλλος Διοικητής μας παρακάλεσε θερμῶς νά μήν μεταβῶμεν εἰς τά
ἑλληνικά σχολεῖα, οὐδέ εἰς Ἑλληνικήν οἰκίαν, ἀλλ’ ἐάν ἀπαραιτήτως ἐπεθυμοῦμεν νά
συναντήσωμεν, Ἕλληνα τινα νά καλέσωμεν τοῦτον παρουσία αὐτοῦ εἰς τήν οἰκίαν του
[…]
Ἡ Ἑλληνική γραφή, ἐκτός τῆς ἐπιγραφῆς ἑνός καταστήματος, δημοσία
οὐδαμοῦ ἀπαντᾶται. Πανταχοῦ αἱ ἐπιγραφαί γράφονται διά μελανῶν Ἀλβανικῶν
χαρακτήρων ἐπί βαθέος ἐρυθροῦ…»508.
Τη ζοφερή πραγματικότητα αντικρίζουμε και σε επιστολή που έστειλε ο
γυμνασιάρχης Κορυτσάς Αναγνωστόπουλος στον νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου
όπου αναφέρει ότι: «…τά πράγματα ἔφθασαν ἐνταῦθα εἰς πολύ ὀξύ σημεῖον, καί
ὑπάρχουσιν βάσιμοι φόβοι περί πραξικοπήματος τῶν Ἐθνικοφρόνων κατά τῶν
Ἑλλήνων Κορυτσᾶς…»509.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, βλέποντας αυτή τη δύσκολη για τον
ελληνισμό της Κορυτσάς κατάσταση, αποφάσισε αρχικά να αναλάβει τη διοίκηση της
Μητροπόλεως Κορυτσάς ο Επίσκοπος Αρδαμερίου Ιωακείμ510.
Όταν όμως δεν έγινε εφικτή η μετάβαση του Αρδαμερίου στην
Κορυτσά511, το Οικουμενικό Πατριαρχείο σε συνεννόηση με τον πρωθυπουργό της

506
Φώτιος Οικονόμου, Η Ορθόδοξος Εκκλησία της Αλβανίας 1912-1988 και η συμβολή της εις την
διατήρησιν του Ελληνισμού της Βορείου Ηπείρου, Αθήνα 1988, σ. 15.
507
Στυλ. Παπαδόπουλος, «Γερμανός…», ό.π., στ. 403.
508
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ.85, Υπουργείο Στρατιωτικών 1918-1919, (Έκθεση του αντισυνταγματάρχη Ν.
Μπότσαρη Διευθυντή του 2ου Επιτελικού Γραφείου προς το Γενικό Στρατηγείο, έγγραφο 173/61,
συντάχθηκε στις 15 Ιουλίου 1919).
509
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ.85, Υπουργείο Στρατιωτικών 1918-1919, (Επιστολή γυμνασιάρχη Κορυτσάς
Γ. Αναγνωστόπουλου προς τον νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου, έγγραφο 173/64, με ημερομηνία 15
Ιουνίου 1919).
510
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90, αρ. πρωτ. 6246, σσ. 9-10, ημερομ. 5 Αυγούστου 1919.

106
Ελλάδος Βενιζέλο αναθέτει στον Ιάκωβο την προσωρινή «…διοίκησιν τῆς ἐπαρχίας
ταύτης»512.
Ο Ιάκωβος από την Κέρκυρα όπου είχε μεταβεί από το Μάιο, έχοντας την
άδεια του γεραρού Αρχιεπισκόπου Κερκύρας Σεβαστιανού «…ἐπιτελέσεως
ἱερουργιῶν…»513 και μη μπορώντας να μεταβεί στην επισκοπή του λόγω της άρνησης
των Ιταλών να του χορηγήσουν άδεια514, πληροφορήθηκε για την νέα του εθνική
αποστολή.
Η Ελλάδα ετοιμαζόταν σε συνεννόηση με τους Γάλλους να ελευθερώσει την
Κορυτσά515 και χρειαζόταν έναν δραστήριο εκπρόσωπό της που γνώριζε την
κατάσταση στην Αλβανία, για την επιτυχία αυτής της αποστολής. Καταλληλότερος
από τον Ιάκωβο δεν υπήρχε για την ευόδωση αυτής της αποστολής, τον οποίο ο Α.
Διομήδης σε τηλεγράφημά του προς τον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο516 τον
χαρακτηρίζει διακεκριμένο ιεράρχη με νου πολιτικό517.
Για την επιτυχία της αποστολής αυτής ο Ιάκωβος θα συνεργαζόταν με τον
Αχιλλέα Καλευρά ο οποίος είχε λάβει σαφείς οδηγίες από τον Διομήδη518. Από την
Θεσσαλονίκη όπου και οι δύο είχαν μεταβεί στις αρχές Αυγούστου ανέμεναν εντολές
σχετικά με την ημερομηνία αναχώρησής τους, η οποία θα καθυστερούσε μερικές
μέρες ακόμα, γιατί οι Γάλλοι που κατείχαν την Κορυτσά και είχαν συμφωνήσει για

511
Απόστολος Γλαβίνας, Το αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας επί τη βάσει
ανέκδοτων εγγράφων, εκδ. Ι.Μ.Ι.Α.Χ., Ιωάννινα 1978, σ. 59.
512
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90, ό.π., αρ. πρωτ. 6246…σσ. 9-10.
513
Ε.Α., 13/7/1919, Έτος ΛΘ΄, 148.
514
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 21, Υπουργείο Εξωτερικών Ιούλιος 1919, (Τηλεγράφημα του Αθηναϊκού
Πρακτορείου προς το Πρακτορείο Havas σχετικά με πληροφορίες της εφημερίδας Φως, έγγραφο
173/47, με ημερομηνία 4 Ιουλίου 1919), «… Les Italiens refusent d’autoriser le Métropolite Grec de
Durazzo de rejoindre son diocѐse. Le Métropolite est obligé de rester à Corfou».
515
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Διομήδη προς τον Παρασκευόπουλο, με
ημερομηνία 7 Αυγούστου 1919).
516
«Ὁ Λεωνίδας Παρασκευόπουλος ἐγεννήθη ἐν Κύθνῳ τῷ 1860, ἀλλ’ ἀπὸ μικρᾶς ἡλικίας ἔζησεν εἰς
Σμύρνην, τοῦ πατρὸς τοῦ ἐγκατασταθέντος ἐκεῖ διὰ λόγους ἐμπορικῶν ἀσχολιῶν. […] Τῷ 1881
ὠνομάσθη Ἀνθυπολοχαγός τοῦ Πυροβολικοῦ, μετασχὼν τῆς προελάσεως τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ πρὸς
κατάληψιν τῆς ὑπὸ τῆς Βερολινείου Συνθήκης ὁρισθείσης νέας μεθορίου μετὰ τὴν προσάρτηση τῆς
Θεσσαλίας καὶ τῆς περιοχῆς Ἄρτης. Ὑπολοχαγός τῷ 1884, Λοχαγός τῷ 1888 καὶ Ταγματάρχης τῷ
1898.[…] διετέλεσε γενικός ἀρχηγός τοῦ ἐν Ἠπείρῳ πυροβολικοῦ, μετὰ δὲ τὴν κατάληψιν τῶν
Ἰωαννίνων κατήρτησε καὶ διηύθυνε τὴν Χ Μεραρχίαν, μεθ’ ἧς ἐπολέμησε κατὰ τῶν Βουλγάρων.
Διοικητής τοῦ Γ΄ καὶ εἴτα τοῦ Α΄ Σώματος Στρατοῦ, ἀπεστρατεύθη τῷ 1920 μὲ τὸ βαθμὸν τοῦ
Ἀντιστρατήγου, ἀφοῦ ἡγήθη νικηφόρως τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ κατὰ τὴν δοξασμένην διετίαν 1918-1920.
[…] Ἀπέθανεν ἐν Ἀθήναις τῷ 1936», βλ. Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, Αναμνήσεις 1896-1920, τόμ.
Α΄, Αθήναι 21955, σ. 6.
517
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Διομήδη προς τον Παρασκευόπουλο,
αρ. πρωτ. 7806, με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1919).
518
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Κρυπτογράφημα Διομήδη προς τον Bενιζέλο, αρ.
8593, με ημερομηνία 15/28 Αυγούστου 1919).

107
την παραχώρησή της στην Ελλάδα θεωρούσαν «…ὅτι πάσα πρόωρος ἐμφάνησις
ἑλληνικῶν ἀρχῶν δύναται προκαλέσῃ ζητήματα»519.
Στη Θεσσαλονίκη ο Ιάκωβος είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί και με τον
Παρασκευόπουλο που θα του μετέφερε και τις επιταγές της Αθήνας σχετικά με την
ημερομηνία αναχώρησής του για την Κορυτσά520. Σε τηλεγράφημά του ο
Παρασκευόπουλος προς τον Βενιζέλο προέκρινε την άμεση αναχώρηση του Ιακώβου
για την Κορυτσά ως πατριαρχικού Εξάρχου και την αναστολή της αναχώρησης του
Καλευρά521.
O Δυρραχίου έφθασε στην Κορυτσά, κατόπιν εγκρίσεως του Πατριαρχείου
και με τη σύμφωνη γνώμη των Γάλλων522, στις 21 Αυγούστου του 1919, όπως μας
πληροφορεί σχετικό τηλεγράφημα που έστειλε ο Αχιλλέας Καλευράς στο υπουργείο
Εξωτερικών꞉
«Μητροπ. Δυρραχίου ἀφίκετο Κορυτσᾶν γενόμενος φιλοφρονέστατα δεκτός
παρά γάλλου διοικ. τάγματος Λεσποινᾶ μεθ’ οὕ συνεδείπνησε 10ήν Γάλλος διοικητής
μετά πάντων γάλλων ἀξιωματικῶν συνώδευσε Μητροπολίτην μέχρι Μητροπόλεως ὅπου
ἄφησεν φρουράν…»523.
Ο Αχιλλέας Καλευράς, μετά την άφιξη του Δυρραχίου στην Κορυτσά,
ξαναγύρισε στη Θεσσαλονίκη με σκοπό να μεταδώσει στο αρχηγείο του στρατού
«…σχετικὰς πληροφορίας πρός λήψιν διά πᾶν ἐνδεχόμενον παντός ἐνδεικνυομένου
μέτρου»524.
Σκοπός της αποστολής του Ιακώβου στην Κορυτσά ήταν να καθησυχάσει τον
αλβανικό πληθυσμό (μουσουλμάνους και χριστιανούς), που στο άκουσμα της
προοπτικής της κατάληψης του Καζά Κορυτσάς από τον ελληνικό στρατό, είχε
αρχίσει να εγκαταλείπει την πόλη, ενώ στην ύπαιθρο είχε συγκροτήσει αντάρτικα

519
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Διομήδη προς τον
Βενιζέλο, με ημερομηνία 13 Αυγούστου 1919).
520
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Διομήδη προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 13 Αυγούστου 1919).
521
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Παρασκευόπουλου
μέσω Ρεπούλη προς τον Βενιζέλο, με ημερομηνία 17 Αυγούστου 1919).
522
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Παρασκευόπουλου
προς τον Ρεπούλη, με ημερομηνία 1/14 Αυγούστου 1919).
523
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Καλευρά προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
8255, με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1919). Το ίδιο τηλεγράφημα εντοπίσαμε και στο Ιστορικό Αρχείο
του Μουσείου Μπενάκη, βλ. Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., 1919, Φ. 23, Υπουργείο Εξωτερικών 1919
Σεπτέμβριος-Οκτώβριος, (Τηλεγράφημα Καλευρά μέσω του Διομήδη προς τον Βενιζέλο σχετικά με
την άφιξη του Δυρραχίου στην Κορυτσά, έγγραφο 173/48, με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1919).
524
Ό.π.

108
σώματα525. Παράλληλα, ο Ιάκωβος έπρεπε να εξυψώσει το ηθικό του ελληνικού
πληθυσμού.
Κατόπιν δικών του ενεργειών, πείθει τους Γάλλους526 για το άνοιγμα των
ελληνικών σχολείων της περιοχής, με σκοπό τη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής
συνείδησης των μαθητών, ενώ παράλληλα έρχεται σε συνεννόηση με μετριοπαθείς
Αλβανούς που υπέβλεπαν τους Ιταλούς527. Μέσα σε δύο μόλις μήνες από την άφιξή
του στην Κορυτσά ο Ιάκωβος επισκέπτεται όλα τα σχολεία της περιοχής528.
Παράλληλα, για να καθησυχάσει τους Αλβανούς, που αρκετοί -κυρίως
μουσουλμάνοι- είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν την Κορυτσά λόγω της επικείμενης
ελληνικής προέλασης529, και ύστερα από προτροπή του Λεσποινά στον Καλευρά, ο
Ιάκωβος εισηγείται και τη διδασκαλία της αλβανικής γλώσσας στα σχολεία530.
Ο Ιάκωβος δε διστάζει να ζητήσει από τον Λεσποινά τη λήψη μέτρων
εναντίον του Αλβανού Σαλή Μπούτκα, που με τη ανοχή των Ιταλών είχε συγκροτήσει
αντάρτικες ομάδες στις ιταλοκρατούμενες περιοχές και τρομοκρατούσε τους
αλύτρωτους Έλληνες στη Μοσχόπολη531.
Ύστερα από δριμύτατα παράπονα του Ιακώβου στον νέο Γάλλο διοικητή
Κορυτσάς Cretin, που στο μεταξύ είχε αντικαταστήσει τον Λεσποινά, για την
βάναυση συμπεριφορά των μουσουλμάνων χωροφυλάκων σε βάρος των χριστιανών,
ο Cretin «…ἵνα θεραπεύσῃ τό κακόν τοῦτον, ἐκάλεσε τούς μουκτάρηδες … ὅλων τῶν
χωρίων, ἵνα ἐγγράψωσιν ὑπ’εὐθύνιν καί ἐγγύησίν των χριστιανούς χωροφύλακας,
οἵτινες θά ἀναλάβωσιν τήν τήρησιν τῆς τάξεως εἰς τά χριστιανικά χωρία …»532 .
Άξια αναφοράς είναι και η επιστολή που έστειλαν οι κάτοικοι της συνοικίας
Βαρόσι της Κορυτσάς προς τον Αλή πασά. Τη συγκεκριμένη επιστολή έστειλε στις 5

525
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Παρασκευόπουλο προς τον Ρεπούλη,
αρ. πρωτ. 8177, με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1919).
526
Τη σχετική διαταγή για το άνοιγμα των ελληνικών σχολείων έδωσε ο Γάλλος στρατηγός Franchet
d’ Espèrey, βλ. Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Β/33 (5), Β΄ Πολιτική, Ειδικός Φάκελος Κορυτσάς, (Τηλεγράφημα
Αδοσσίδη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 12053, με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1919).
527
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Β/33 (5), Β΄ Πολιτική, Ειδικός Φάκελος Κορυτσάς, (Τηλεγράφημα Mητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω Σαρηγιάννη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 11826, με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1919).
528
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή του Mητροπολίτη
Δυρραχίου προς τον Ηλιάκη, με ημερομηνία 27 8/βρίου 1919).
529
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Παρασκευόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 8711, με ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου 1919).
530
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Καλευρά προς τον αντιπρόεδρο της
Κυβερνήσεως Ρεπούλη, αρ. πρωτ. 8604, με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου 1919).
531
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Παρασκευόπουλου προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 8632, με ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου 1919).
532
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή του Μητροπολίτη
Δυρραχίου προς τον γενικό διοικητή Κοζάνης-Φλώρινας Ηλιάκη, με ημερομηνία 27 8/βρίου 1919).

109
Νοεμβρίου 1919 προς δημοσίευση ο Μητροπολίτης Δυρραχίου στο περιοδικό
Γρηγόριος ο Παλαμάς. Σ’ αυτή περιγράφονται τα δεινά και οι καταπιέσεις που
υφίσταται επί αιώνες ο ελληνικός πληθυσμός της περιοχής και από το «τουρκικὸν
καθεστὼς καὶ τὰς κατηραμένας αὐτοῦ παραφυάδας, ὧν μία ἦτο καὶ ὁ Ἀλή πασᾶς τῶν
Ἰωαννίνων»533.

2) Ελληνογαλλική συμφωνία περί κατάληψης της Κορυτσάς από τον ελληνικό

στρατό

Η Ελλάδα και η Γαλλία που κατείχε την Κορυτσά, υπέγραψαν στη

Θεσσαλονίκη στις 21 Αυγούστου του 1919 συμφωνία για την παράδοση του Καζά
Κορυτσάς στην Ελλάδα. Τη συμφωνία υπέγραψαν από ελληνικής πλευράς ο
αρχιστράτηγος των συμμαχικών στρατευμάτων στη Μακεδονία Λεωνίδας
Παρασκευόπουλος και από γαλλικής ο διοικητής των γαλλικών δυνάμεων στη
Μακεδονία στρατηγός Nαϊράλ ντε Μπουργκόν534.
Στην εν λόγω συμφωνία προβλεπόταν η αντικατάσταση του γαλλικού
αποσπάσματος του Καζά Κορυτσάς από τα ελληνικά στρατεύματα «…εἰς χρόνον
ὁρισθησόμενον μεταγενεστέρως»535.
Η αντικατάσταση αυτή θα γινόταν σε 4 φάσεις, α) προπαρασκευαστική
περίοδος, β) περίοδος εκτελέσεως, γ) διαβίβαση των διοικητικών υπηρεσιών και δ)
παροχή εγγυήσεων για τον πληθυσμό536.
Αναφορικά με την προπαρασκευαστική περίοδο στο άρθρο 1
γνωστοποιούνταν ότι η είδηση για την κατάληψη του Καζά Κορυτσάς θα γίνει στο
συμβούλιο των προκρίτων κατόπιν διαταγής του Γάλλου στρατηγού N. Ντε
Μπουργκόν537. Στο άρθρο 2 υπήρξε πρόβλεψη για την απόλυση όσων δημοσίων
υπαλλήλων και χωροφυλάκων δεν θα ήθελαν να παραμείνουν στην υπηρεσία, ενώ

533
Ιάκωβος (Νικολάου), Μητροπολίτης Δυρραχίου, Γκόρα-Μόκρας και Σπαθίας, «Επιστολή
Κορυτσαίων προς τον Αλή Πασάν», ΓΠ 3 (1919), σ. 918.
534
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Ελληνογαλλική συμφωνία για την κατάληψη του
Καζά Κορυτσάς από τον Ελληνικό Στρατό, Αύγουστος 1919). Το κείμενο της συμφωνίας δημοσιεύεται
και από τον Παρασκευόπουλο. Βλ. Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, Αναμνήσεις 1896-1920, τόμ. Β΄,
Τύποις ΠΥΡΣΟΥ α.ε., Αθήναι 1935, σσ. 91-95.
535
Ό.π.
536
Ό.π.
537
Ό.π.

110
για τη διατήρηση της τάξης αστυνομικά καθήκοντα θα εκτελούσε προσωρινά ο
γαλλικός στρατός538 .
Στην περίοδο της εκτελέσεως στο άρθρο 1 οριζόταν ότι ο γαλλικός στρατός
θα αντικατασταθεί, «…ὑπὸ τακτικῶν δυνάμεων Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, ἀποκλειομένων
τῶν ἀτάκτων σωμάτων (Ἠπειρῶται Ἀντάρται κ.τ.λ.)», ενώ σύμφωνα με το άρθρο 5 η
είσοδος του ελληνικού στρατού στην Κορυτσά «…θὰ γίνῃ ἐν στρατιωτικῇ τάξει, ἐν
σιωπῇ ἄνευ ἐκδηλώσεως οἱουδήποτε εἴδους καὶ πρὸ παντὸς ἄνευ πυροβολισμῶν καὶ εἰς
ἔνδειξιν χαρᾶς ἀκόμη»539.
Για τη διαβίβαση των διοικητικών υπηρεσιών, υπήρχε πρόβλεψη ότι με την
άφιξη των Ελλήνων υπαλλήλων θα διαβιβάζονταν από τους Γάλλους υπαλλήλους της
γαλλικής διοίκησης540.
Τέλος, παρέχονταν εγγυήσεις από την ελληνική πλευρά για την προστασία
του πληθυσμού αφού υπήρχε ρητή δέσμευση της Ελλάδας ότι «οὐδεμία καταδίωξις
θὰ γίνῃ διὰ πολιτικὰ ἐγκλήματα καὶ διὰ δυσμένειαν κατὰ τοῦ καθεστῶτος προηγηθέντα
τῆς ἀναχωρήσεως τῶν Γαλλικῶν ἀποσπασμάτων …»541.
Η συμφωνία αυτή που υπογράφτηκε στη Θεσσαλονίκη σύμφωνα με οδηγίες
του Γάλλου αρχιστρατήγου Franchet d’Espèrey προέβλεπε ότι «… θὰ γνωστοποιηθῇ
εἰς τὸ συμβούλιον προκρίτων ὑπό διοικητοῦ ζώνης ἅμα διαταγή στρατηγοῦ διοικητοῦ
γαλλ. στρατευμάτων ἐν Μακεδονίᾳ»542.
Η κατάληψη του Καζά Κορυτσάς έπρεπε να γίνει «…κατά τόν μᾶλλον ἤπιον
τρόπον χωρίς ἡ παραμικροτέρα δοθῆ ἀφορμή παρ’ ἡμῶν»543.
Για την επιτυχία της φιλόδοξης αυτής συμφωνίας, όπως έχει ήδη αναφερθεί,
είχε συμφωνηθεί η αποστολή του Ιακώβου στην Κορυτσά, ενώ στο στρατιωτικό
επίπεδο ο Παρασκευόπουλος προέκρινε την αποστολή αρχικά ενός συντάγματος από
τη Θεσσαλονίκη με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Τσιρογιάννη αντί του
Μαζαράκη544. Η απόφαση αυτή του Παρασκευόπουλου οφείλεται στη δυσμένεια του

538
Ό.π.
539
Ό.π.
540
Ό.π.
541
Ό.π.
542
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (ό.π., Κρυπτογράφημα Διομήδη προς τον Βενιζέλο,
αρ. πρωτ. 8593…).
543
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Διομήδη προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1919).
544
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Διομήδη προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ.
8148, με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1919).

111
Γάλλου αρχιστρατήγου F. d’ Espèrey προς το πρόσωπο του Μαζαράκη545. Στην
αποστολή Τσιρογιάννη αντί του υποστρατήγου Μαζαράκη συναινούσε και ο
Βενιζέλος που χρειαζόταν τον Μαζαράκη για την κατάληψη της Θράκης546. Σε
μεταγενέστερο χρόνο οι ελληνικές δυνάμεις Κορυτσάς θα ενισχύονταν και από το
Σύνταγμα νεοσύλλεκτων της Πρέβεζας που το τρίτο δεκαήμερο του Αυγούστου θα
μεταφερόταν στη Θεσσαλονίκη547.
Ο Βενιζέλος θεωρούσε επιβεβλημένο τον κατευνασμό των αντιδράσεων των
Αλβανών που δεν ήθελαν την παραχώρηση της Κορυτσάς στην Ελλάδα, αποστολή
που είχε αναθέσει στον Μητροπολίτη Δυρραχίου, γι’ αυτό οποιαδήποτε επιχείρηση
για την κατάληψη του Καζά Κορυτσάς δεν θα έπρεπε να γίνει πριν την 1/14
Σεπτεμβρίου 1919548. Οι Αλβανοί στο άκουσμα από τον Λεσποινά549 της επικείμενης
προέλασης των ελληνικών δυνάμεων, συγκέντρωναν χρήματα για τη συγκρότηση
συμμοριών που θα επιδίδονταν σε βιαιοπραγίες εναντίον των ομογενών και θα
αντιστέκονταν στο Σύνταγμα του Τσιρογιάννη550.
Κατόπιν συνεννόησης της ελληνικής και της γαλλικής πλευράς,
αποφασίστηκε η παραμονή του γαλλικού αποσπάσματος στην Κορυτσά για ένα
δεκαήμερο ακόμα πέρα από την ημερομηνία της 3ης Σεπτεμβρίου 1919, ημερομηνία
κατά την οποία είχε συμφωνηθεί να αντικατασταθεί από τμήματα του ελληνικού
στρατού551.
Τελικά, η κατάληψη του Καζά Κορυτσάς “αναβλήθηκε” και με το
Πρωτόκολλο της Καπεστίτσας τον Μάιο του 1920 ματαιώθηκε οριστικά.

545
Ό.π.
546
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς τον αντιπρόεδρο της
κυβέρνησης, αρ. πρωτ. 7693, με ημερομηνία 6 Αυγούστου 1919).
547
Ό.π.
548
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Απρωτοκόλλητο τηλεγράφημα Διομήδη προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 21 Αυγούστου 1919).
549
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Τηλεγράφημα του γενικού διοικητή
Κοζάνης- Φλώρινας Ηλιάκη προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ. 8992, με ημερομηνία 11/24 7/βρίου 1919).
550
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Αναφορά του τάγματος προκαλύψεως προς τον
συνταγματάρχη Τσιρογιάννη, αρ. πρωτ. 9055, με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1919).
551
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Ρωμανού προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ.
5602, με ημερομηνία 16/29Αύγουστος 1919).

112
3) Οι επιστολές του Μητροπολίτη Ιακώβου προς τον αρχιστράτηγο Λ.
Παρασκευόπουλο σχετικά με την κατάσταση στην Κορυτσά

Οι επιστολές αυτές που συντάχθηκαν το χρονικό διάστημα Σεπτεμβρίου-

Δεκεμβρίου 1919, σκοπό είχαν την ενημέρωση του Λ. Παρασκευόπουλου και κατά
συνέπεια της ελληνικής κυβέρνησης για τα τεκταινόμενα στην Κορυτσά και τις
ενέργειες του Ιεράρχη.
Ο Ιάκωβος αναφέρει στο στρατηγό, ότι την Κυριακή 22 Σεπτεμβρίου 1919,
ο Γάλλος διοικητής Κορυτσάς Λεσποινά κάλεσε το αλβανικό συμβούλιο ζητώντας
του να διαλυθούν τα συγκροτημένα ένοπλα σώματα, ειδάλλως ο γαλλικός στρατός θα
συγκρουόταν με τις αλβανικές αντάρτικες δυνάμεις και θα τιμωρούσε
παραδειγματικά τόσο τους αρχηγούς τους όσο και τους διοργανωτές του
κινήματος552.
Μάλιστα οι Γάλλοι ζήτησαν μέσω του Λεφεμόρ τη συνδρομή του
Μητροπολίτη Δυρραχίου για να επέλθει όσο το δυνατόν γρηγορότερα η ηρεμία στις
ορεινές περιοχές της Κορυτσάς553. Στη συνέχεια της επιστολής ο Ιάκωβος αναφέρεται
στον Αλβανό αρχηγό μιας αντάρτικης μονάδας, τον Σαλή Μπούτκα.: «…Ὡς πρός τήν
ἔξω κατάστασιν χθές ἑσπέρας εἶχον παρ’ ἐμοί πρόσωπού τί τῆς ἐμπιστοσύνης μου,
γνωστού μοι ἐκ Δυρραχίου ἀπό ἐτῶν, ὅπερ συνεργάζεται μετά τοῦ Σαλή Μπούτκα καί
λοιπῶν, καί ὅπερ μοί ἐξέθηκε τά πράγματα ὡς ἑξῆς [...] Οἱ περί τοῦ Σαλή εἶνε ὀλίγοι,
ἔπειτα … πηγαινοέρχονται. Οἱ πέραν τοῦ Δεβάλη δέν ἔστειλαν ἕναν ἔνοπλον [...] Τά
σχέδια δέ τοῦ Σαλῆ […] εἶνε πώς θα κατορθώσουν νά καταστρέψουν τήν Κορυτσά, καί
νά ἁρπάσουν τᾶς περιουσίας, εἱτα δέ νά φύγουν εἰς Ἀλβανίαν…»554.
Λίγες μέρες μετά στις 28 Σεπτεμβρίου σε νέα του επιστολή προς τον
Παρασκευόπουλο, ο Δυρραχίου τον ενημερώνει ότι «… ἔφθασαν εἰς Λιαβδάρι
προερχόμενοι ἐκ Βερατίου περί τούς 100 Ἀλβανοί χωροφύλακες τῆς Κυβερνήσεως
Δυρραχίου ὑπό τήν ἀρχηγίαν τοῦ Μεχέκ βέη Φρασάρι (ἄλλοτε εἰς τήν ὑπηρεσίαν τῶν
Αὐστριακῶν) ἐξαδέλφου τοῦ ἐν Κορυτσᾷ διευθυντού τῆς Ἀλβανικῆς χωροφυλακῆς
Φερίτ βέη Φρασάρη. Ὅταν ἔφθασαν ἐκεῖ διεκήρυξαν […] ὅτι ἔρχονται ἐξ ὀνόματος τῆς

552
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1919). Στις αιτιάσεις των μελών της Κεσίλας
(Αλβανών εθνικιστών) ότι οι συγκεντρώσεις ήταν αυθόρμητες με σκοπό την αντιμετώπιση του
ελληνικού στρατού που συγκεντρωνόταν στη Φλώρινα, ο Λεσποινά τους ανταπάντησε ότι δεν έχει
πληροφορίες για συγκέντρωση στρατού στη Φλώρινα.
553
Ό.π.
554
Ό.π.

113
Ἀλβανικής Κυβερνήσεως Δυρραχίου νά καταλάβωσι τήν Κορυτσά […]. Ο …
Lespinasse τοῖς ἀπάντησεν, ὅτι ὀφείλουν νά ἀπέλθουν εἰς τά ἴδια, διότι ἐδώ εἶνε
Γαλλική κατοχή…»555.
Στις 12 Οκτωβρίου του ίδιου έτους ο Μητροπολίτης Ιάκωβος πληροφορεί
τον Έλληνα αρχιστράτηγο για την αναχώρηση του Λεσποινά και τις εκδηλώσεις των
Αλβανών προς το πρόσωπο του Γάλλου αξιωματικού που «…προέπεμψαν κλαίοντες
[…] τῷ παρέθηκαν γεῦμα εἰς τοῦ Δημάρχου, ὠνόμασαν ὁδόν Λεσπινάς καί τῷ
ἐπέδωκαν καί τό σχετικόν δίπλωμα ὅλα αὐτά διά τᾶς πρός αὐτούς πολλάς ὑπηρεσίας
…»556. Από τα λόγια του Ιακώβου φαίνεται ο ύποπτος ρόλος του Λεσποινά που
παραγνώριζε τα ελληνικά δίκαια προς όφελος των αλβανικών διεκδικήσεων.
Ευτυχώς, ο αντικαταστάτης του Λεσποινά, αντισυνταγματάρχης Cretin είχε
φιλελληνικά αισθήματα και ο ίδιος ο Δυρραχίου τον χαρακτηρίζει ως εξαίρετο
άνθρωπο λεπτότατο στους τρόπους557. Πληροφορεί επίσης τον Παρασκευόπουλο ότι
«…οἱ μαθηταί τῶν σχολείων μας ἐν Κορυτσᾷ ὑπερέβησαν τά 2200 καί θά πληθύνουν
ἀκόμη. Τά Ἀλβανικά οὔτε τό ἥμισυ τῶν πέρυσιν ἔχουν»558.
Με αφορμή τη ματαίωση της επίσκεψης στην Κορυτσά του Γάλλου
αρχιστρατήγου Franchet d’Espèrey ο Ιάκωβος στέλνει στις 23 Οκτωβρίου του 1919
νέα επιστολή στον Παρασκευόπουλο559.
Ο Ιάκωβος αναφέρει ότι ο Γάλλος αρχιστράτηγος θα είχε μόνο
«…στρατιωτική ὑποδοχή […] πρῶτον πάντων ὁ Ἀρχιστράτηγος θά δεχθῇ ἐμέ
(Μητροπολίτη Δυρραχίου) καί τούς περί ἐμέ (προκρίτους) […]. Ἠτοιμάσθη δέ καί
ὡραῖον κέντημα τοῦ τοίχου μέ κατάλληλον ἐπιγραφήν, ἵνα προσφερθῇ αὐτῷ ἐκ μέρους
τοῦ παρθεναγωγείου μας ὑπό μαθητριῶν, ὡν μία καί θά προσεφώνει καταλλήλως»560.
Τελικά, όλες οι ετοιμασίες ήταν άδικες, γιατί λόγω της κακής κατάστασης
της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Φλώρινας η επίσκεψη του
αρχιστρατήγου ματαιώθηκε561.

555
Α.Υ.Ε., 1919, Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου 1919).
556
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 12 Οκτωβρίου 1919).
557
Ό.π.
558
Ό.π.
559
Α.Υ.Ε., 1919, Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1919).
560
Ό.π.
561
Ό.π.

114
 Στη συνέχεια της επιστολής ο Ιάκωβος πληροφορεί τον Παρασκευόπουλο
ότι έγινε δεκτό από τους Γάλλους το αίτημα του Εξάρχου Κορυτσάς «…διά τό
ἄνοιγμα ἑλληνικῶν σχολείων καί εἰς ἄλλα χωρία…»562. Ο Ιάκωβος μάλιστα τόνισε στο
Γάλλο διοικητή ότι έπρεπε να επιτραπεί το άνοιγμα όλων των ελληνικών σχολείων,
όπου το επιθυμούσαν οι κάτοικοι των περιοχών. «Ἔλαβε τότε σημείωσιν ὅλων τῶν
χωρίων περίπου 15 καί μοί ὑπεσχέθη ὅτι θά φροντίσῃ καί δι’ αὐτά μικρού κατά
μικρού»563. Επίσης, γίνεται αναφορά για την επίσκεψη του Cretin στη Βοβοστίτσα
όπου ρώτησε τους προκρίτους εάν πηγαίνουν τα παιδιά τους στο σχολείο και εάν στα
ελληνικά σχολεία υπήρχε μάθημα αλβανικής γλώσσας564.
Προς επίρρωση των όσων έλεγε στον Παρασκευόπουλο, ο Ιάκωβος έστειλε
στον στρατηγό ένα αντίγραφο της επιστολής από την αλληλογραφία με τον Cretin565.
Παράλληλα, ζητά από τον Παρασκευόπουλο να τιμηθεί ο Cretin με τον Πολεμικό
Σταυρό της Β΄ τάξης, μια πρόταση που δείχνει τη διπλωματική ευστροφία του
Δυρραχίου566.
Μία μέρα αργότερα, στις 24 Οκτωβρίου, στέλνει άλλη επιστολή στον
Παρασκευόπουλο σημειώνοντάς του τη χαρά των Αλβανών για τη ματαίωση της
επίσκεψης του Franchet d’ Espèrey567. Επίσης, τον πληροφορεί ότι οι Αλβανοί της
κάτω Ιταλίας επρόκειτο να ζητήσουν να απαλλαγούν από το ιταλικό προτεκτοράτο
και στη θέση του να ζητήσουν τη δημιουργία ελληνικού προτεκτοράτου568. Έλαβαν
όμως την απάντηση ότι όλα αυτά θα τα διευθετούσε η συνδιάσκεψη. Μάλιστα, οι
Γάλλοι αφαίρεσαν από τους Αλβανούς πολίτες τα τηλέφωνα και τους τηλέγραφους
και τοποθέτησαν παντού στρατιωτικούς569.
Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφονται από τον Ιάκωβο για την επίσκεψη που
πραγματοποίησε ο πρόεδρος, Επίσκοπος Αλεσίου Πούμτζη, και τα μέλη της
αλβανικής αντιπροσωπείας στον Τιττόνι (Tittoni) στο Παρίσι, όπου τον ρώτησε «…ἄν
ἡ Ἰταλοελληνική συνεννόησις περιλαμβάνει καί τά ζητήματα τῆς Β. Ἠπείρου. Ὁ δέ κ.
Τιτόνη τήν (ἐπιτροπήν) παρεκάλεσε νά καθησυχάσῃ τόν Ἀλβανικό λαό, καθότι οὐδεμία

562
Ό.π.
563
Ό.π.
564
Ό.π.
565
Ό.π.
566
Ό.π.
567
Α.Υ.Ε., 1919, Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1919).
568
Ό.π.
569
Ό.π.

115
συνεννόησις ὑπάρχει διά τά ἐν λόγῳ ζητήματα μετά τῆς Ἑλλάδος»570. Αναφέρει ότι μία
αλβανοϊταλική εφημερίδα έγγραφε ότι κάποιοι Αλβανοί σκότωσαν εκείνον, δηλαδή
τον Μητροπολίτη Ιάκωβο, ενώ η αλβανική αντιπροσωπεία στη συνδιάσκεψη του
Παρισιού υπέβαλε έγγραφο διαμαρτυρίας για την παρουσία στην Κορυτσά του
Ιακώβου571. Ο Mητροπολίτης τα θεωρούσε αυτά αστεία και κωμικοτραγικά,
δυστυχώς όμως λίγο αργότερα θα γίνει στόχος δολοφονικής απόπειρας.
Συγκεκριμένα, μερικούς μήνες μετά την άφιξή του, Αλβανοί βάζουν εκρηκτικά στο
δρόμο που ένωνε την Κορυτσά με τη Βίγλιτσα, όπου είχε μεταβεί ο Ιάκωβος, αλλά
λόγω λαθεμένου υπολογισμού της ώρας επιστροφής του Δυρραχίου δεν μπόρεσαν να
ανατινάξουν το αυτοκίνητό του572. Οι Αλβανοί εθνικιστές της Vatra αντιδρούσαν
στην «…ἐθνικήν δρᾶσιν Μητροπολίτου Ἰακώβου διαμένοντος ἐν Κορυτσᾶ…» και
αποφάσισαν την εξόντωσή του573. Η δεύτερη δολοφονική απόπειρα εναντίον του
Ιακώβου έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1921, όταν μέλος της Βάτρα (Vatra) που
είχε σταλεί στην Κορυτσά από τις Η.Π.Α. με τη σύζυγό του σχεδίασε να δολοφονήσει
τον Ιάκωβο την ώρα που θα έβγαινε στη βεράντα της Μητροπόλεως. Ευτυχώς όμως
«…ἡ σύζυγος τοῦ Ἀλβανοῦ ἠσθένησε βαρύτατα, γεγονός, τὸ ὁποῖον ἀπεδόθη ὑπὸ τῆς
ἀσθενοῦς εἰς κατάραν τοῦ Θεοῦ, διὰ τὸ ἔγκλημα τὸ ὁποῖον ἦλθον […] νὰ διαπράξουν
[…] ἡ ἀσθενής […] ἀπέστειλε μυστικὰ εἰς τὴν Μητρόπολιν τὴν ἀδερφὴ της, κάτοικον
τῆς Κορυτσᾶς, ἡ ὁποία ἐφανέρωσε τὸ μυστικὸν εἰς τὸν ἐφημέριον Παπᾶ Ἰωσήφ, ὅστις
πάραυτα εἰδοποίησε τὸν Μητροπολίτην διὰ νὰ προφυλαχθῇ»574. Τέλος, αναφέρεται
στην επιστολή ότι οι Αλβανοί ζητούν να φύγει από τις αλβανικές περιοχές ο
«πράκτορας» της Ελληνικής κυβέρνησης, δηλαδή ο Ιάκωβος575.
Στις 27 Οκτωβρίου ο Ιάκωβος αναφέρει στον Παρασκευόπουλο και στον
γενικό διοικητή Κοζάνης – Φλώρινας, ότι ο Cretin συμφώνησε για την πρόσληψη
χριστιανών χωροφυλάκων που θα αναλάβουν την τήρηση της ασφάλειας στα
χριστιανικά χωριά για την αποφυγή φαινομένων κατάχρησης εξουσίας από την
πλευρά των μουσουλμάνων χωροφυλάκων576.

570
Ό.π.
571
Ό.π.
572
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 103-104.
573
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1921, Φ. 36, Β. Ήπειρος - Αλβανικά, (Τηλεγράφημα ελληνικής πρεσβείας
Ουάσιγκτον, αρ. πρωτ. 54, με ημερομηνία 2/15 Ιανουαρίου 1921).
574
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 117.
575
Α.Υ.Ε., 1919, Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (ό.π., Επιστολή Μητροπολίτη …με
ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1919).
576
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον
Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1919).

116
 Στην επιστολή του Μητροπολίτη Ιακώβου στις 3 Νοεμβρίου 1919 φαίνεται
ότι τα πράγματα μεταξύ Αλβανών και Ελλήνων έχουν ηρεμήσει. Υπάρχει όμως
δυσαρέσκεια στους Αλβανούς εναντίον των Ιταλών και της πολιτικής τους στην
περιοχή577. Παράλληλα ο Μητροπολίτης Ιάκωβος υπενθυμίζει στον Παρασκευόπουλο
ότι δεν έχει λάβει απάντηση ακόμα σχετικά με πρόταση που του έκανε για να τιμηθεί
ο Cretin με τον πολεμικό σταυρό578.
Επιπλέον, γίνεται αναφορά και για τις κινήσεις των Ουνιτών και κάποιου
που ήθελε να οικειοποιηθεί τον Επισκοπικό Θρόνο. Συγκεκριμένα: «Οἱ Σπαθιῶταί
μου, μέ εἰδοποίησαν διά δυό ἀπεσταλμένων των, ὅτι, ὁ ἀνεψιός τοῦ Μακαρίτου
Δυρραχίου Βησσαρίωνος γνωστός Οὐνίτης … Γερμανός ἤρχισε πάλιν τᾶς καί ὄψιας
ἐνεργείας του, ἵνα προσηλυτίσῃ τούς Σπαθιώτας εἰς τόν Οὐνιτισμόν. Δέν πιστεύω νά
κάμῃ τίποτα.
Ὁ ἄλλος […] πάπα Πουβάνης ἔμαθον ὅτι περιήρχετο κι ἐζήτη ὑπογράφας, ἵνα
μεταβῇ εἰς Σόφιαν καί χειροτονηθῇ ἐπίσκοπος…»579.
Στις 4 Δεκέμβριου του 1919 ο Ιάκωβος αναφέρει στον Παρασκευόπουλο ότι
τα νηπιαγωγεία και οι πρώτες τάξεις των αστικών σχολείων έχουν κλείσει «…κατόπιν
ἀποφάσεως τοῦ ἰατρικοῦ συμβουλίου ἕνεκα τῆς ἐπιπολαζούσης ὀστρακιᾶς»580. Το
γεγονός αυτό προβλημάτιζε τον Ιάκωβο αφού μέσω των ελληνικών σχολείων
μεταλαμπαδευόταν η ελληνική εθνική συνείδηση.
Με βάση την αλληλογραφία του Μητροπολίτη Δυρραχίου και Πατριαρχικού
Εξάρχου Κορυτσάς Ιακώβου προς τον αρχιστράτηγο Παρασκευόπουλο μπορεί κανείς
να διαπιστώσει την εκτίμηση που έτρεφε ο Μητροπολίτης προς τον Παρασκευόπουλο
αλλά και το αντίστροφο. Επιπλέον, παρατηρείται πόσο σημαντικός υπήρξε ο ρόλος
του Δυρραχίου για την ελληνική κυβέρνηση αφού ενημερώνει με κάθε λεπτομέρεια τι
συμβαίνει στην πόλη της Κορυτσάς και στις γύρω περιοχές.

577
Α.Υ.Ε., 1919, Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον Παρασκευόπουλο, με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1919).
578
Ό.π.
579
Ό.π.
580
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών Ζητημάτων &
Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον Παρασκευόπουλο, με
ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1919).

117
4) Η ιταλική πολιτική στην Αλβανία μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
και η στάση των Αλβανών απέναντι στην προοπτική ενσωμάτωσης της
Κορυτσάς στην Ελλάδα

Το Νοέμβριο του 1918 ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που αιματοκύλισε την

Ευρώπη τελείωσε με τη νίκη των δυνάμεων της Αντάντ. Η συνδιάσκεψη του
Παρισιού άρχισε τις εργασίες της τον Ιανουάριο του 1919.
Η Ελλάδα προέβαλε στη συνδιάσκεψη μια σειρά από εδαφικές διεκδικήσεις
στο πνεύμα των στόχων της Μεγάλης Ιδέας581. Η Ιταλία, θεωρώντας την Ελλάδα ως
απειλή για τα ευρύτερα γεωπολιτικά της συμφέροντα στην περιοχή, χρηματοδοτούσε
τη συγκρότηση αλβανικών αντάρτικων σωμάτων στη Β. Ήπειρο και επιδιδόταν σε
ανθελληνική προπαγάνδα582.
Η Ιταλία φοβόταν ότι το βασιλικό ναυτικό της Ελλάδας θα δημιουργούσε
ανάμεσα στην Κέρκυρα και στην απέναντι βορειοηπειρωτική ακτή ναυτική βάση με
σκοπό τον έλεγχο της Αδριατικής, γεγονός που έθιγε τα ζωτικά συμφέροντά της στην
περιοχή583. Το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας είχε επιδικάσει την κατεξοχήν ελληνική
περιφέρεια των Αγίων Σαράντα στην Αλβανία, περιφέρεια που αποτελούσε τη
φυσική διέξοδο της πόλης των Ιωαννίνων προς τη θάλασσα584.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκμεταλλευόμενος την πολιτική αλλαγή στην Ιταλία,
κατάφερε να συνάψει με τους Ιταλούς μυστική συμφωνία στο Παρίσι τον Ιούλιο του
1919. Το σύμφωνο Tittoni-Bενιζέλου, όπως έμεινε στην ιστορία προέβλεπε, όπως ήδη
έχει αναφερθεί, για τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Β. Ήπειρο την προσάρτηση της
Κορυτσάς και του Αργυροκάστρου στην Ελλάδα με αντάλλαγμα η Ελλάδα να
υποστηρίξει την προσάρτηση της Αυλώνας στην Ιταλία και τη χορήγηση εντολής για
την υπόλοιπη Αλβανία585.
Την ίδια στιγμή είχε σχηματιστεί στο Δυρράχιο κυβέρνηση υπό τον Τουρχάν
πασά, η οποία δεν έχαιρε της εκτίμησης των Αλβανών εθνικιστών, καθώς τη
θεωρούσαν κυβέρνηση ανδρεικέλων πιστών στις επιταγές της Ρώμης586.

581
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 77.
582
Μ.Vickers, ό.π., σσ. 135-136.
583
Βασίλης Κόντης, «To Hπειρωτικό ζήτημα και η διευθέτηση των συνόρων», στο꞉ Η Συνθήκη του
Βουκουρεστίου και η Ελλάδα. Συμπόσιο 75 χρόνια από την απελευθέρωση της Μακεδονίας,
Θεσσαλονίκη 16-18 Νοεμβρίου 1988, Ι.Μ.Χ.Α. 230, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 59.
584
Μ. Vickers, ό.π., σ. 137.
585
Ό.π.
586
Ό.π., σ. 139.

118
 Παράλληλα, στο Αργυρόκαστρο, που βρισκόταν υπό ιταλική κατοχή, λόγω
της ανακοίνωσης από τον Γάλλο διοικητή Κορυτσάς Λεσποινά της επικείμενης
αντικατάστασης του γαλλικού τάγματος587 από τον ελληνικό στρατό, διοργανώθηκε
από Αλβανούς συνέδριο που εξέλεξε επιτροπή «…ἡ ὁποία παρουσιασθεῖσα ἐνώπιον
τοῦ Στρατηγοῦ Ρόσσι ἐζήτησε νά ἐξακριβώσῃ τήν ἀλήθειαν τῆς εἰδήσεως ταύτης.
Ὁ Στρατηγός οὗτος, χωρίς φαίνεται νά διαψεύδη τήν διάδοσιν, ἀπήντησεν ὅτι ὁ
Ἰταλικός στρατός θά ἐξακολουθήση παραμένων ἐν Β. Ἠπείρῳ καί συνέστησεν εἰς
αὐτούς πρός ἀντιμετώπισιν αἰφνίδιαν ἀλλά καί πιθανόν ἐναντίον περιστάσεων
ἀμυντικήν συστηματικήν ὀργάνωσιν…»588.
Η κατάσταση στην Αλβανία ήταν από τον Αύγουστο του 1919 χαοτική, ενώ η
πολιτική της Ιταλίας στην περιοχή προβλημάτιζε ιδιαίτερα την ελληνική Κυβέρνηση.
Από τα μέσα Αυγούστου του 1919, με την ανοχή και ενίοτε με την
απροκάλυπτη υποστήριξη των ιταλικών δυνάμεων κατοχής, συγκροτούνται
αλβανικές συμμορίες που επιδίδονται σε φρικαλεότητες εναντίον του ελληνισμού της
Β. Ηπείρου589. Κέντρο των ανθελληνικών δραστηριοτήτων είναι το Λιμπόχοβο, απ’
όπου εξορμούν αντάρτικες ομάδες υπό τους Σάκιο Λάππα, Ιτζέτ Ρούνα, Βελήμ Σέη,
και Σούκο Κένι τρομοκρατώντας τους Έλληνες του Αργυροκάστρου, Δρυϊνουπόλεως,
Λούντσης, Ρύζης και Ζαγοριάς590.
Η έκρυθμη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Αλβανία και η επιζήμια
για τα ελληνικά συμφέροντα ιταλική πολιτική περιγράφεται σε κρυπτογραφημένο
έγγραφο που υπάρχει στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών, σταλμένο στις 18
Σεπτεμβρίου από τον Παρασκευόπουλο προς τον αντιπρόεδρο της ελληνικής
κυβέρνησης Ρεπούλη, βασιζόμενο σε πληροφορίες του Ιακώβου μετά τη μετάβασή
του στην Κορυτσά, φαίνεται πως οι αλβανιστές του Καζά της Κορυτσάς επεδίωκαν
«…Ἰταλικόν Προτεκτοράτον καί Ἰταλικήν κατοχήν…»591. Από τα παραπάνω
συμπεραίνεται ότι δεν υπήρχε ενιαία γραμμή ανάμεσα στους Αλβανούς ως προς τη

587
Το γαλλικό τάγμα απαρτιζόταν από στρατιώτες κυρίως αλγερινής καταγωγής, ενώ οι αξιωματικοί
ήταν Γάλλοι.
588
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Σπυρομήλιου και Γιόσκα προς τον υπουργό
των Εξωτερικών, με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1919).
589
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών Ζητημάτων &
Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni, (Εμπιστευτική επιστολή αντισυνταγματάρχη Ν. ΠΛΑΤΗ προς το ΥΠΕΞ,
αρ. 208/46 εμπ., με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1919).
590
Ό.π.
591
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Τηλεγράφημα Παρασκευόπουλου προς
τον Ρεπούλη, αρ. πρωτ. 12947, με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 1919).

119
μελλοντική σχέση της Αλβανίας με την Ιταλία, αφού άλλοι αντιδρούσαν στην ιδέα
της δημιουργίας ιταλικού προτεκτοράτου και άλλοι συμφωνούσαν.
Σε νέο τηλεγράφημα του Δυρραχίου μέσω του νομάρχη Φλώρινας
Γρηγορίου, προς το υπουργείο Εξωτερικών, αναφέρεται ότι αρχές Οκτωβρίου του
1919 Αλβανοί χωροφύλακες, υποκινούμενοι από την κυβέρνηση του Δυρραχίου,
επιχείρησαν μάταια, λόγω προειδοποίησης των γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων
της Κορυτσάς, «…νά ἐξεγείρωσι τούς (κατοίκους) τῶν ὀρεινῶν διαμερισμάτων καί νά
βαδίζουσι ὁμοῦ πρός κατάληψιν τῆς Κορυτσᾶς δημιουργοῦντες τρόπον τινά γεγονός
παρόμοιον πρός τό τοῦ Φιοῦμε»592.
Σε επιστολή του ο Ιάκωβος προς τον νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου,
σταλμένη στις 20 Οκτωβρίου 1919, αναφέρει τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης
των Ελλήνων της Κορυτσάς ύστερα από τη λήψη μέτρων της γαλλικής στρατιωτικής
διοίκησης εναντίον «…τῶν ἀποθρασυνθέντων Ἀλβανιστῶν […] τῆς “Μαύρης
Χειρός”…»593.
Τον Ιανουάριο του 1920 οι Αλβανοί συγκάλεσαν στη Λούσνια συνέδριο, υπό
την Προεδρία του Σουλεϊμάν Ντέλβινα, με σκοπό τη διαφύλαξη της ακεραιότητας της
Αλβανίας, ζητώντας παράλληλα την απομάκρυνση των Ιταλών από τα αλβανικά
εδάφη594. Τον αγώνα εναντίον της ιταλικής κατοχής θα τον αναλάμβανε το
νεοσύστατο εθνικό συμβούλιο595.
Τα παναλβανικό συνέδριο «…ἀπεκήρυξε Κυβέρνησιν Δυρραχίου Τουρχάν
Πασσᾶ καί Μουφήτ βέη ὡς φίλην Ἰταλικῆς Κυβερνήσεως. Ἀνακηρύξασα νέαν […] μέ
πρόγραμμα ἀπομάκρυνσιν Ἰταλικοῦ στρατοῦ καί ἵδρυσιν Ἀλβανίας ἀνεξαρτήτου
συμφώνως συνθήκην Λονδίνου 1913 […] Ἐγκαταστάθη (νέα Κυβέρνηση) Τίρανα»596.

592
Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς, (Τηλεγράφημα Ιακώβου μέσω νομάρχη
Γρηγορίου προς ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9937, με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1919)· Οι Ιταλοί στο συμβούλιο
των τεσσάρων στη συνδιάσκεψη για την ειρήνη στο Παρίσι στις 19 Απριλίου 1919, παρουσίασαν
υπερβολικές διεκδικήσεις εδαφών μέσα στις οποίες συμπεριλαμβανόταν και η ιταλόφωνη πόλη του
Φιούμε οι κάτοικοι της οποίας ήθελαν την ενσωμάτωση τους στην Ιταλία, συναντώντας τη σφοδρή
αντίδραση των Αμερικανών. Τελικά η πόλη που είναι σημαντικό λιμάνι της Αδριατικής επιδικάστηκε
στη Γιουγκοσλαβία και σήμερα ανήκει στην Κροατία γνωστή ως Ριέκα. Βλ. Αγγελική Σφήκα-
Θεοδοσίου, Η Ιταλία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σχέσεις της με τις Μεγάλες Δυνάμεις και την
Ελλάδα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004, σσ. 276-280.
593
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον νομάρχη
Φλώρινας Γρηγορίου, με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου 1919). Πρόκειται για αλβανική οργάνωση που
επιδίδονταν σε τρομοκρατικές ενέργειες εναντίον του ελληνισμού της Β. Ηπείρου και των ξένων
δυνάμεων κατοχής.
594
Μ. Vickers, ό.π., σ. 139.
595
Βασίλης Κόντης (επιμ.), Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τόμ. ΙΙ
(1919-1921), Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 22004, σ. 12.
596
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Πάγκαλου προς το υπουργείο
των Στρατιωτικών και το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 2941, με ημερομηνία 7 Μαρτίου 1920).

120
 Την είδηση για τον σχηματισμό της νέας αλβανικής κυβέρνησης επιβεβαιώνει
και ο Ν. Μαυρουδής μέσω τηλεγραφήματος που απέστειλε από το Βελιγράδι597.
Παράλληλα, συγκροτήθηκε και ένα κοινοβουλευτικό σώμα με 37 μέλη στα
Τίρανα. Σε τηλεγράφημα του Δυρραχίου διαβάζουμε ότι κατά την έναρξη των
εργασιών του κοινοβουλευτικού σώματος τα «…37 μέλη, εἰς λόγους ἀπαγγελθέντας
προσέβαλον βαρέως Ἰταλίαν»598.
Η γνώμη των Αλβανών ιστορικών Stefanag Pollo και Αrben Puto, για τη νέα
κυβέρνηση του Σουλεϊμάν Ντέλβινα είναι εξόχως θετική. Επρόκειτο για μια
«…ἐθνική κυβέρνηση, ἰκανή νὰ λύσει τὰ σοβαρά προβλήματα πού ἀντιμετώπιζε ἡ
χώρα»599.

5) Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας τον Μάιο του 1920 με τη

μεσολάβηση του Μητροπολίτη Ιακώβου και οι συνέπειές του για τον ελληνισμό
της Β. Ηπείρου

α. Η έκρυθμη κατάσταση στην Αλβανία και τη Β. Ήπειρο πριν την υπογραφή

του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας τον Μάιο του 1920

Στις 13 Ιανουαρίου του 1920 ο Βενιζέλος γνωστοποίησε σε συνεδρίαση του

Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου στο Παρίσι, το ελληνοϊταλικό Σύμφωνο που είχε
υπογραφεί στις 29 Ιουλίου 1919600.
Η αλβανική πλευρά, διαβλέποντας το θανάσιμο κίνδυνο που αντιπροσώπευε η
συμφωνία αυτή για την επίτευξη ενός βιώσιμου ανεξάρτητου αλβανικού κράτους,
κινήθηκε για τη ματαίωση της. Ο κυριότερος τρόπος για την επιτυχία του σχεδίου των
Αλβανών ήταν η τρομοκράτηση του ελληνισμού της Β. Ηπείρου και η προσπάθεια
αλλοίωσης των δημογραφικών δεδομένων. Σε έκθεση του Αχιλλέα Καλευρά προς το
υπουργείο Εξωτερικών παρουσιάζεται η εφιαλτική αυτή κατάσταση σε βάρος του
ελληνισμού της Β. Ηπείρου που υφίσταται τις οργανωμένες διώξεις των αλβανικών
αρχών, οι οποίες χρησιμοποιούν τη χωροφυλακή και «…κυριαρχοῦσιν ἀπολύτως εἰς
τά διαμερίσματα Πρεμετῆς καί Λεσκοβικίου μέχρι Κορυτσᾶς καί ἐργάζονται
597
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Μαυρουδή προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 1872, με ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου 1920).
598
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα νομάρχη Φλώρινας
Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4341, με ημερομηνία 3 Απριλίου 1920).
599
S. Pollo- A. Puto, ό.π., σ. 240.
600
Β. Κόντης, Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τόμ. ΙΙ, ό.π., σ. 11.

121
συστηματικῶς πιέζοντες τό ἑλληνικόν στοιχεῖον. Ὅπου οἱ ἡμέτεροι δέν ὑποτάσσονται
εἰς τό θέλημα τῶν Ἀλβανῶν ὑφίστανται μυρίας πιέσεις, συλλαμβάνονται, φυλακίζονται,
ἐκτοπίζονται. Καί οἱ Ἀλβανοί λησταί συμπληροῦσι τό ἔργον τῆς καταστροφῆς
ἐπιπίπτοντες ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων…»601.
Ο Ιάκωβος μέσω τηλεγραφημάτων που έστελνε στον νομάρχη Φλώρινας
Γρηγορίου πληροφορούσε και αυτός την ελληνική Κυβέρνηση για τις εξελίξεις στη
Β. Ήπειρο και στην Αλβανία. Σε σχετικά τηλεγραφήματα του Ιακώβου διαβάζουμε
ότι αλβανιστές επεχείρησαν στην Κορυτσά το βράδυ της Αναστάσεως να ψάλλουν
«…Ἀλβανιστί Χριστός Ἀνέστη…»602 με σκοπό να αποδείξουν σε εκπροσώπους του
Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού τα “αλβανικά εθνικά φρονήματα” των κατοίκων της
περιοχής603 ενώ ανησυχία προκάλεσε στον Ιάκωβο και η πρόθεση 1154 ενόπλων
Αλβανών «…ἵνα ἔλθωσι ἐδῶ (Κορυτσά) Κυριακήν (τοῦ) Πάσχα καί ὑψώσουσιν
Ἀλβανικήν σημαίαν…»604. Χρειάζεται να επισημανθεί ότι ο Ιάκωβος ως αλβανιστές ή
αλβανίζοντες χαρακτηρίζει τους ορθόδοξους εκείνους που διακρινόταν για τα
ανθελληνικά τους αισθήματα επιδιώκοντας παράλληλα τη δημιουργία αυτοκέφαλης
Αλβανικής Εκκλησίας και επιδίδονταν, σε συνεργασία με αλβανικούς εθνικιστικούς
κύκλους της διασποράς (Vatra), σε συστηματική προσπάθεια αλβανοποίησης του
ορθόδοξου πληθυσμού της Β. Ηπείρου. Kεντρικό ρόλο σε όλη αυτή την προσπάθεια
για ρήξη με τη Μεγάλη Εκκλησία διαδραμάτισε ο Θεοφάνης Μαυρομάτης γνωστός
και ως Φαν Νόλι (Fan Noli)605. Ένα άλλο γεγονός που επισημαίνει ο Δυρραχίου σε
τηλεγράφημά του είναι, ότι την ώρα της αναχώρησης των μελών του Αμερικανικού
Ερυθρού Σταυρού από την Κορυτσά «…μετάβησαν γυναῖκες Ἀλβανίστριαι καί
παρεκάλεσαν ἐνεργήσωσι ἵνα μή ἔλθωσι βάρβαροι Ἕλληνες ἐδῶ…»606. Την ίδια στιγμή
αλβανικές ένοπλες ομάδες τρομοκρατούσαν τα ελληνορθόδοξα χωριά του Καζά

601
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Καλευρά προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 2968, με ημερομηνία 7 Μαρτίου 1920).
602
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας- Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4342, με ημερομηνία 3
Απριλίου 1920).
603
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4373, με ημερομηνία 4
Απριλίου 1920).
604
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4808, με ημερομηνία 13
Απριλίου 1920).
605
Περισσότερα για τον Φαν Νόλι βλ. τη συνέχεια της διατριβής.
606
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4806, με ημερομηνία 13
Απριλίου 1920).

122
Κορυτσάς γεγονός που προβλημάτιζε τον Cretin, ο οποίος σκεφτόταν την ενίσχυση
της χωροφυλακής με χριστιανούς χωροφύλακες που θα του υπεδείκνυε ο Ιάκωβος607.
Παράλληλα, το εθνικό συμβούλιο των Αλβανών, που είχε αναλάβει τις
διαπραγματεύσεις με τους Ιταλούς, κατέληξε τον Απρίλιο σε συμφωνία με τις
ιταλικές δυνάμεις κατοχής για την αποχώρηση των τελευταίων από το
Αργυρόκαστρο, την Πρεμετή και το Λεσκοβίκιο. Οι Ιταλοί θα κρατούσαν την
στρατηγικής σημασίας Αυλώνα και τους Αγίους Σαράντα.
Σχετικά με την αποχώρηση των ιταλικών δυνάμεων, που έλαβε χώρα τον
Απρίλιο, ο Ιάκωβος καθιστούσε ενήμερη την ελληνική κυβέρνηση ότι στις 6
Απριλίου ο «…Ἰταλικός στρατός ἐξεκένωσε Βεράτιον προπεμφθείς ὑπό ἀρχῶν
πόλεως…»608 και στις 7 του μήνα οι Ιταλοί «…ἐξεκένωσαν Πρεμετήν»609, ενώ λίγες
μέρες μετά «…ἐξεκένωσαν Ἐρσέκαν. Ἐλέγετο ἐκεῖ ὅτι ἐξεκένωσαν καί Λεσκοβίκι καί
Ἀργυρόκαστρον, καί ὅτι συνεκεντρώθησαν εἰς Ἁγίους Σαράντα…»610. Η απεμπλοκή
τους από την Αλβανία συνεχίστηκε και τον Μάιο, όταν απεχώρησαν και από το
Τεπελένι611.
Οι Ιταλοί, παρά τις δεσμεύσεις που είχαν έναντι της Ελλάδας αποχωρούσαν
από τη Β. Ήπειρο «ἵνα μή παραδώσωσιν […] εἰς Ἕλληνας καί προκαλέσωσι
δυσφορίαν Ἀλβανῶν…»612, ενώ την ίδια στιγμή παραχωρούσαν οπλισμό και
πολεμοφόδια σε αλβανικές αντάρτικες δυνάμεις613.
Η πολιτική κατάσταση μετά τον σχηματισμό της νέας Κυβέρνησης των
Τιράνων υπό τον Ντέλβινα εξακολουθούσε να είναι ρευστή. Στη χώρα υπήρχαν

607
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5039, με ημερομηνία 17
Απριλίου 1920).
608
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5038, με ημερομηνία 17
Απριλίου 1920).
609
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5211, με ημερομηνία 21
Απριλίου 1920).
610
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5679, με ημερομηνία 30
Απριλίου 1920).
611
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6350, με ημερομηνία 14
Μαΐου 1920).
612
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5511, με ημερομηνία 28
Απριλίου 1920).
613
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4693, με ημερομηνία 10
Απριλίου 1920).

123
δυνάμεις πιστές στον Εσσάτ πασά, ενώ η προοπτική για δημιουργία ανεξάρτητης
Αλβανίας παρέμενε αμφίβολη λόγω και των διεκδικήσεων των γειτονικών κρατών꞉
«…Εἰς μάτην συνῆλθον ἐκ Δίβρης ὀπαδοί Ἐσσάτ καί ἐξεδίωξαν ἀρχάς Γούρας,
ἐστάλησαν πολυάριθμοι χωροφύλακες ἐκ Τυράννων ὑπό ἀρχηγούς Ἀχμέτ Μάτη,
ὑπουργόν καί Ἰρφάν βέην. Ἐπίσης ἐστάλησαν ἐναντίον Ἐσατιστῶν Μαλισσόροι ἀπό
Μιλότι καί Πρειμάτι […] Προητοιμάσθη εἰς πέριξ Τυράννων κίνημα ὑπέρ Ἐσσάτ. Πρός
τοῦτο δέ ἔγιναν δυό συνελεύσεις εἰς Ἰντρόκι καί Μουλέτ. Γενική κατάστασις Ἀλβανίας
ἔκρυθμος»614.
Πρωταρχικός στόχος των Αλβανών, μετά τη συμφωνία με τους Ιταλούς,
ήταν να εκμηδενίσουν την πιθανότητα της εκχώρησης “αλβανικών” εδαφών σε
γειτονικές χώρες, ενώ παράλληλα έπρεπε να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο των
εσσατικών δυνάμεων.
Σε επιστολή του προς τον Έλληνα υπουργό Ν. Πολίτη, ο Ιάκωβος
αναφέρει τις συγκρούσεις ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις και στους οπαδούς
του Εσσάτ, αλλά και τις προσπάθειες για συνεννόηση ανάμεσα στις αντιμαχόμενες
πλευρές꞉ «…ἡμέρας τινάς πρό τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος ἐπαναστάτησεν εἰς Μάταν ὁ
Χαφούζ Χότζας, καί ἐξεδίωξε τάς ἀρχάς, κηρυχθείς ὑπέρ τοῦ Ἐσσάτ Πασᾶ καί ζητῶν
τό ἄνοιγμα Τουρκικῶν καί τό κλείσιμον τῶν Ἀλβανικῶν σχολείων. Ἀπεστάλη κατ’
αὐτοῦ τότε, ὡς ἐγκαίρως ἐτηλεγράφησα ὁ ὑπουργός τῶν ἐσωτερικῶν Ἀχμέτ βέης Μάτα
μετά 500 περίπου ἐνόπλων, ὁ δέ Ἰρφάν βέης ἀνεψιός τοῦ Ἀκίφ πασᾶ ἐπί κεφαλῆς ἄλλων
ἐνόπλων ἐβάδισεν ἐναντίον τῆς περιφέρειας Μαρτανέση, ὅπου ἐπίσης παρασκευάζετο
Ἐσσατικόν κίνημα […]
Ἐν τῷ μεταξύ τούτῳ τό Δυρράχιον κατήρτισε τετραμελῆ ἐπιτροπήν ἀπό τόν
ἡμέτερον ἱερέα π. Σπυρίδωνα, τόν καθολικόν Don Franco τόν ἰατρόν Νάκκη καί τόν
ἔμπορον Εdem ἐφένδην, ἥτις μεταβᾶσα εἰς Τίρανα ἀνεκοίνωσεν ἐπίσης εἰς τόν Αbdi
βέην, ὅτι καί ἡ περιφέρεια Δυρραχίου ἐννοεῖ νά προσκληθῇ εἰς τήν ἀρχήν ὁ Ἐσσάτ
Πασᾶς…»615.
Ο Ιάκωβος σε τηλεγράφημά του μέσω του νομάρχη Φλώρινας προς το
υπουργείο Εξωτερικών θεωρούσε ότι οι οπαδοί του Εσσάτ προσπαθούσαν να έρθουν
σε συνεννόηση με τη νέα κυβέρνηση των Τιράνων κατόπιν οδηγιών από το

614
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4425, με ημερομηνία 3/16
Απριλίου 1920).
615
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Επιστολή Μητροπολίτη
Δυρραχίου προς τον υπουργό Εξωτερικών Πολίτη, αρ. 156, με ημερομηνία 10 Απριλίου 1920).

124
Βελιγράδι꞉ «…Ἐσσατισταί ἠρεμοῦσι συνεννοηθέντες πρός κυβερνητικούς. Λέγεται καί
εἶνε πολύ πιθανόν ὅτι τοιαῦται ἐδόθησαν ὁδηγίαι ἀπό Σερβικά σύνορα ἔνθα
ἀντιπρόσωποι Ἐσσάτ…»616.
Για το σκοπό αυτό στάλθηκε αντιπροσωπεία στον Εσσάτ «…μέλη δέ αὐτῆς
ἐξελέγησαν 4: Φουάτ βέης Τοπτάνης, Ὀμέρ βέης, Σιάκου-Χουσεΐν βέης Βρεώνης και
εἰς ἐκ Σκόδρας…»617, εκτός από τους Εσσατιστές συμμετείχε στην αντιπροσωπεία και
ο «…καθολικός ἐπίσκοπος Κολίτσι καί εἰς Βαϊράμ Φεντζῆς»618.
Την ίδια στιγμή Αλβανοί εθνικιστές, ενθαρρυμένοι από τους Ιταλούς, οι
οποίοι για τη διασφάλιση των συμφερόντων τους στην περιοχή «…ἐνέτειναν […] τάς
προσπαθείας των, ὅπως ἐπιτείνωσι τάς ῥήξεις μεταξύ Ἐσσατικῶν καί ἀντιθέτων,
διαθέτοντες ἄφθονα χρήματα εἰς τούς ἐχθρούς του Ἐσσάτ… »619, με το πρόσχημα της
αντιμετώπισης των Εσσατιστών συγκροτούσαν στρατιωτικές δυνάμεις για να
αντιμετωπίσουν μια πιθανή ελληνική προέλαση620. Ανήσυχος για τις εξελίξεις ο
Δυρραχίου ανέφερε στο υπουργείο Εξωτερικών «…Ἐν ΒΟΓΡΑΔΕΤΣ κατηρτίσθη ὑπὸ
Προεδρείαν Ἐσσάτ Φεή Βέη Σταρόβα Ἐπιτροπὴ πολυμελὴς σκοπὸν ἔχουσα νὰ
καταρτίσῃ Στρατὸν ἐναντίον δῆθεν Ἐσσατιστῶν. […] Ἀναγκάζει καὶ χριστιανικὰ χωρία
συμμετάσχωσι ἀλλά ταῦτα ἀρνοῦνται. […] Ἐπίσης Ἀλβανικὴ Λέσχη ΚΟΡΥΤΣΑΣ ἔλαβε
κρυφίως ἀπὸ Μουχτάρηδες πέριξ χωρίων καταλόγους στρατευσίμων ἀπὸ 18 ἐτῶν
μέχρις 60 διὰ προπαρασκευὴν δῆθεν ἐναντίον Ἐσσατιστῶν…»621.

616
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5944, με ημερομηνία 6
Μαΐου 1920).
617
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4807, με ημερομηνία 13
Απριλίου 1920).
618
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6064, με ημερομηνία 8
Μαΐου 1920).
619
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Επιστολή Μητροπολίτη
Δυρραχίου προς τον υπουργό Εξωτερικών Πολίτη, αρ. 200, στάλθηκε στις 10 Μαΐου 1920).
620
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6194, με ημερομηνία 11
Μαΐου 1920).
621
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6087, με ημερομηνία 9
Μαΐου 1920).

125
β. Το Πρωτόκολλο της Καπεστίτσας

Τον Απρίλιο του 1920 στο συνέδριο του Σαν Ρέμο (18-26 Απριλίου) οι Μεγάλες
Δυνάμεις έδωσαν την έγκρισή τους για την κατάληψη της Θράκης ως τη γραμμή της
Τσατάλτζας από τον ελληνικό στρατό622.
Η προοπτική της ενσωμάτωσης της Θράκης στην Ελλάδα δημιουργούσε μια
ακόμα ευκαιρία για την απελευθέρωση και της Κορυτσάς, δεδομένου ότι θα
αποσύρονταν οι γαλλικές δυνάμεις από την Θράκη και συνεπώς και το γαλλικό τάγμα
της Κορυτσάς που υπαγόταν στην ίδια στρατιωτική διοίκηση623.
Οι Γάλλοι, ύστερα από επιτυχείς διπλωματικές ενέργειες του πρωθυπουργού
Βενιζέλου, συμφώνησαν να παραμείνουν στην Κορυτσά έως τις 15/28 Μαΐου του
1920, ημερομηνία κατά την οποία ο ελληνικός στρατός έπρεπε να καταλάβει την
περιοχή624. Η παράταση της παραμονής των Γάλλων στην Κορυτσά έδωσε τον
απαραίτητο χρόνο στην ελληνική πλευρά για τη συγκρότηση μιας μικτής ταξιαρχίας
κάτω από τις διαταγές του υποστρατήγου Νικολάου Τρικούπη που θα αναλάμβανε
την πραγματοποίηση του ριψοκίνδυνου εγχειρήματος625.
Ο Βενιζέλος επιδιώκοντας τη δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδας των δύο
Ηπείρων και των πέντε Θαλασσών και θέλοντας να απέχει από κάθε μονομερή
ενέργεια που θα τον έφερνε σε αντίθεση με τους συμμάχους, κυρίως τους Βρετανούς
και τους Αμερικάνους, δίσταζε να δυναμιτίσει τις διαπραγματεύσεις που λάμβαναν
χώρα εκείνη την εποχή και οδήγησαν στην εύθραυστη, όπως αποδείχτηκε, Συνθήκη
των Σεβρών, δίνοντας την προσδοκώμενη εντολή για την κατάληψη της Κορυτσάς626.
Η Β. Ήπειρος “μπορούσε” να περιμένει. Τα στρατηγικά συμφέροντα της Ελλάδας
ήταν στην Ανατολή.
Η αρχική διστακτικότητα αυτή του Βενιζέλου και η τελική του απόφαση για
την οριστική ματαίωση του εγχειρήματος οφείλεται και στην έκθεση του 2ου γραφείου
της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού της 19ης Μαρτίου 1920 που ανέφερε ότι η
υπαγωγή του 24ου συντάγματος πεζικού της VIII μεραρχίας στην υπό συγκρότηση
ταξιαρχία που μαζί με τη ΙΧ Μεραρχία θα καταλάμβαναν τη Θράκη θα οδηγούσε σε

622
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδας και Αλβανίας στον 20όαιώνα, ό.π., σ. 127.
623
Βasil Kondis, “ The albanian question at the beginning of 1920 and the Greek – Albanian Protocol
of Kapestitsa (May 28th May 1920)”, Balkan Studies, vol. 20/2, Thessaloniki (1979), p. 399.
624
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Ρωμανού προς τον Βενιζέλο, αρ.
πρωτ. 5994, με ημερομηνία 7 Μαΐου 1920).
625
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδας και Αλβανίας στον 20όαιώνα, ό.π., σ. 131.
626
Ό.π., σ. 137.

126
μείωση «…τῆς δυνάμεως τῆς VIII Μεραρχίας (Ἰωαννίνων) (ἀπομένουν ἔτι 2
Συντάγματα πεζικοῦ εἰς τὴν VIII Μεραρχίαν μετὰ τῶν ἀναλόγων μεραρχικῶν
σχηματισμῶν ἤτοι περί τὰς 4500-5000 ἀνδρῶν) συμφέρον στρατιωτικὸν καὶ πολιτικὸν
ἡμῶν ἐν Ἠπείρῳ καί Ἀλβανίᾳ εἶναι-παραλλήλως πρὸς μέτρα πρόνοιας διὰ πᾶν
ἐνδεχόμενον- νὰ δείξωμεν ὅτι ἐνδιαφερόμεθα μόνον δι’ ἁπλῆν προκάλυψιν ἐν τῇ
γραμμῇ Φλωρεντίας. Τοῦτο ἄλλως τε ἐπιβάλλεται κατ’ ἀμείλικτον τῶν πραγμάτων
ἀνάγκην. Ἐνδεχόμενη ἐνόπλως ἡμῶν ἐνέργεια ἐν Θράκῃ, ὑφιστάμενη τοιαύτη ἐν
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, ἐπαπειλουμένη μετὰ τῶν Βουλγάρων κομιτατζήδων τῆς Μακεδονίας καὶ
σύγχρονος ἀπέναντι τῶν Ἀλβανῶν ἐκδήλωσις ἀνησυχίας ἡμῶν ἀπὸ στρατιωτικῆς
ἀπόψεως ἐν ἤπειρῳ καί Ἀλβανίᾳ θά ἐπολλαπλασίαζε μὲν τοὺς στρατιωτικοὺς
περισπασμοὺς θὰ ἐμείωνε δὲ προφανῶς τήν ἐλπίδα ἐπιτυχίας πανταχοῦ…»627.
Η ματαίωση του εγχειρήματος καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη
συνεννόησης με την αλβανική πλευρά γιατί σε διαφορετική περίπτωση οι Έλληνες
της Κορυτσάς θα διέτρεχαν θανάσιμο κίνδυνο, δεδομένου ότι το συμβούλιο των
προκρίτων είχε διακηρύξει στις 13/26 Μαΐου με την προτροπή του Αλβανού
υπουργού Δημόσιων έργων της κυβέρνησης των Τιράνων, Εσρέφ Φράσερι, την
ένωση της περιφέρειας Κορυτσάς με την κεντρική κυβέρνηση των Τιράνων.
Τη ματαίωση της κατάληψης της Κορυτσάς από τα ελληνικά στρατεύματα
δεν την είχαν πληροφορηθεί οι Αλβανοί της Κορυτσάς κάτι που ο Ιάκωβος το
εκμεταλλεύτηκε δεόντως προς όφελος του ελληνικού πληθυσμού της πόλεως. Κατά
τις παραμονές της αποχώρησης των Γάλλων, οι Αλβανοί ήταν φοβισμένοι και
θεωρούσαν ότι ο Μητροπολίτης θα αποκτούσε τόση μεγάλη δύναμη πολιτική που
μόνο η ιδέα τους προκαλούσε δέος.
Οι εκπρόσωποι του αλβανικού εθνικιστικού κινήματος της Κορυτσάς
απευθύνθηκαν στον Δυρραχίου ζητώντας του να μεσολαβήσει, ώστε να αποτρέψει
την κατάληψη της Κορυτσάς από τον ελληνικό στρατό.
Ο Μητροπολίτης άδραξε την ευκαιρία προσφέροντας για μια ακόμη φορά
τις πολύτιμες υπηρεσίες του στην Αθήνα. Ο Δυρραχίου εκτέλεσε με απόλυτη
επιτυχία τις οδηγίες του Βενιζέλου, όπως διαβάζουμε σε τηλεγράφημα που έστειλε
στον γενικό διοικητή Δυτικής Μακεδονίας, Ηλιάκη꞉ «…συνεννοηθῆτε μετά
Μητροπολίτου ΔΥΡΡΑΧΙΟΥ, ἵνα οὗτος ἀναλάβη ἀπέναντι Ἀλβανῶν νά πείσῃ ἡμᾶς

627
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Επιτελική Υπηρεσία Στρατού. Έκθεση του 2ου
Γραφείου επί των Ελληνοαλβανικών Σχέσεων, αρ. εμπ. 931, με ημερομηνία 19 Μαρτίου 1920).

127
ὅπως μή προβῶμεν εἰς κατάληψιν ἀναμένοντες ἀπόφασιν Συνδιασκέψεως. Ἀλβανῶν
ἀναλαμβανόντων νά σεβασθοῦν ἡμετέρους καί ἡμέτερα ἱδρύματα ἐν ΚΟΡΥΤΣΑ»628.
Στις 14/27 Μαΐου 1920 οι Παν. Τσάλης, Κιάνη Βέης και Ν. Ζώης, Αλβανοί
εθνικιστές εκπρόσωποι της Κορυτσάς, συνοδευόμενοι από τον Γάλλο αξιωματικό
Βοτ και τον οικονόμο της Μητροπόλεως Κορυτσάς π. Πέτρο, συνάντησαν τον
υποστράτηγο Τρικούπη στο Σμάρδεσι προκειμένου να έλθουν σε συνεννόηση με την
Ελλάδα, ώστε να «… ἀποφευχθῇ οἱαδήποτε αἱματοχυσία…»629.
Ο Τρικούπης, αν και έχοντας εντολές από την Αθήνα να μην προελάσει,
θέλησε να εκμεταλλευτεί την απροσδόκητη αυτή ευκαιρία εμφανιζόμενος αναρμόδιος
να αποφασίσει την αναστολή της προέλασης και παρέπεμψε την επιτροπή στον
γενικό διοικητή Δυτικής Μακεδονίας, Ηλιάκη꞉
«…Ἡ Ἐπιτροπὴ ἔφθασεν εἰς Φλώριναν τὴν 9 μ.μ.. Ἄμα παρουσιάσθη
ἐνώπιόν μου, ἐξέφρασα τὴν χαρὰν μου διότι συναντῶ Ἀλβανοὺς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν κοινὴν
μετὰ τῶν Ἑλλήνων καταγωγήν. Εἶπα, ὅτι εἶχον ὅλην τὴν διάθεσιν νὰ συντελέσω εἰς τὴν
ἀποφυγὴν αἱματοχυσίας διότι φρονῶ, ὅτι πρέπει αἵ σχέσεις τῶν Ἀλβανῶν καὶ τῶν
Ἑλλήνων νὰ εἶναι ἀδελφικαὶ χάριν τοῦ κοινοῦ συμφέροντος, ὅτι δὲ ἀφοῦ ὁ
Μητροπολίτης Δυρραχίου παρακαλεῖ τόσον ἐπιμόνως διὰ τοῦ Ἀντιπροσώπου του νὰ
ἀποφευχθῇ αἱματοχυσία, θ’ἀναλάβω τὴν εὐθύνην νὰ τὴν ἐμποδίσω, καὶ ὅτι θὰ
συνίστων τοῦτο εἰς τὸν κ. Πρόεδρον τῆς Κυβ. μεθ’ οὗ μετ’ὀλίγον θὰ συνεννοούμην
τηλεφωνικῶς. […]
Μετὰ τὴν συνεννόησιν ταύτην διαρκέσασαν δίωρον περίπου ἐπανελθὼν
ἀνεκοίνωσα εἰς τήν Ἐπιτροπὴν, ὅτι ὁ κ. Πρόεδρος συνήνεσε εἰς τὴν συνεννόησιν.[…]
Εἶπα τότε εἰς τὴν Ἐπιτροπὴν, ὅτι τὴν ἑπομένη, τὴν 3μ.μ. θά μετέβαινον εἰς
ΚΑΠΙΣΤΙΚΑΝ μετὰ τοῦ Ὑποστρατήγου συνοδευόμενος καὶ ὑπὸ τοῦ Ρίζα βέη, διὰ νὰ
κλείσομεν τὴν ὁριστικὴν συμφωνίαν. Ἐκεῖ ἔπρεπε νὰ ἔλθῃ διμελής ἐπιτροπὴ τῶν μετὰ
τοῦ Μητροπολίτου Δυρραχίου…»630.
Στις 15/28 Μαΐου του 1920 υπογράφτηκε το ελληνοαλβανικό Πρωτόκολλο
της Καπεστίτσας. Το Πρωτόκολλο υπέγραψαν από ελληνικής πλευράς οι α) γενικός

628
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς τον νομάρχη
Φλώρινας για τον γενικό διοικητή Δυτικής Μακεδονίας, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 15 Μαΐου
1920).
629
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 27, Υπουργείο Εξωτερικών 1920 Απρίλιος-Δεκέμβριος, (Επιστολή
Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον υποστράτηγο Τρικούπη, έγγραφο 173/35, δόθηκε από τους
Αλβανούς εκπροσώπους, εκ μέρους του Ιακώβου, στα χέρια του Τρικούπη στις 14/27 Μαΐου 1920).
630
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 27, Υπουργείο Εξωτερικών 1920 Απρίλιος-Δεκέμβριος, (Έκθεση του γενικού
διοικητή Φλώρινας-Κοζάνης προς το ΥΠΕΞ, έγγραφο 173/14, με ημερομηνία 30 Μαΐου 1920).

128
διοικητής της Δυτικής Μακεδονίας Ηλιάκης, β) υποστράτηγος, Ν. Τρικούπης, και
από αλβανικής πλευράς οι α) Εσρέφ Φράσερι, υπουργός Δημοσίων Έργων της
κυβέρνησης των Τιράνων, β) Γεώργιος Ράζης, πρόεδρος του συμβουλίου των
προκρίτων, γ) Ν. Ζώης, και δ) Σ. Ντλόσμι. Επίσης, υπογράφηκε από τους
παραβρισκόμενους Μητροπολίτη Δυρραχίου και Ριζά Χουρσίτ Μπέη631.
Η μεν ελληνική πλευρά αναλάμβανε την υποχρέωση να σταματήσει την
προέλαση για την κατάληψη της Κορυτσάς, η δε αλβανική αναλάβανε υποχρεώσεις
έναντι του ελληνικού στοιχείου, µέχρι την οριστική διευθέτηση του ζητήματος από τη
διάσκεψη της ειρήνης ή κατόπιν διμερούς συμφωνίας632. Συγκεκριμένα οι Αλβανοί
δεσμευόταν ότι꞉
«…1) Οὐδεὶς τῶν Ἑλλήνων τῶν κατοικούντων εἰς ἔδαφος, τὸ ὅποιον δὲν θὰ
ἔχῃ καταληφθῆ παρὰ τῶν Ἑλληνικῶν στρατευμάτων, θὰ ὑφίσταται καταπίεσίν τινα διὰ
τὰ φρονήματά του.
2)Τὰ Ἑλληνικά Σχολεῖα καὶ οἱ Ναοὶ θὰ λειτουργοῦν ἐλευθέρως εἰς τὸ ἔδαφος
τοῦτο.
3)Οὐδεμία προέλασις θὰ λάβῃ χώραν ὑπὸ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν πέραν τῆς
κατεχόμενης ὑπὸ τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ γραμμῆς, πρὸ τοῦ τελευταίου πολέμου, καὶ
ἥτις ἄρχεται ἐκ τοῦ χωρίου Σλιμιρίκα ἐπὶ τοῦ ὄρους Γράμμου ἀκολουθεῖ τὴν γραμμὴν
διαχωρισμοῦ τῶν ὑδάτων μεταξὺ τοῦ Ἄνω Ντεβόλι καὶ Ἄνω Ἁλιάκμονος καὶ,
διερχομένη δυτικῶς τοῦ χωρίου Καπεστίτσα, διευθύνεται πρὸς βορρᾶν, διερχομένη
δυτικῶς τοῦ χωρίου Βερνίκι. Ἀπὸ τοῦ σημείου τούτου κατευθύνεται πρὸς δυσμᾶς, διέρ-
χεται διὰ τῶν ὑψωμάτων 858, 1309, 1734 καὶ 1090, κατευθυνομένη ἐκεῖθεν κατ’
εὐθεῖαν πρὸς βορρᾶν, ἀκολουθεῖ τὴν κορυφὴν τοῦ ὅρους Μπλέσα, καταλήγουσα εἰς τὴν
λίμνην Πρέσπαν. Τὰ προκεχωρημένα φυλάκια ἀπαγορεύεται νὰ ἐγκατασταθῶσι πέραν
τῆς οὕτω καθορισθείσης γραμμῆς. Οἱ Ἀλβανοί χωροφύλακες, οἵτινες δυνατὸν νὰ
εὐρίσκωνται σήμερον πέραν τῆς ζώνης ταύτης πρὸς τὸ ἑλληνικὸν ἔδαφος, ὀφείλουσι νὰ
ἀποσυρθώσιν ἐντὸς τριῶν ἡμερῶν ἀπὸ σήμερον…»633.

631
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 34, Υπουργείο Εξωτερικών 1922 Δεκέμβριος, (Το Πρωτόκολλο των
αντιπροσώπων της ελληνικής κυβέρνησης και της αλβανικής επιτροπής για την Κορυτσά, έγγραφο
173/34, με ημερομηνία 15/28 Μαΐου 1920). Το ελληνοαλβανικό Πρωτόκολλο της Καπεστίτσας
δημοσιεύεται επίσης από τον Στρατηγάκη μεταφρασμένο στα ελληνικά. Βλ. Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ.
113-114.
632
Ό.π.
633
Ό.π.

129
 Έτσι, περιχαρείς οι Αλβανοί δέχθηκαν να υπογράψουν τη συμφωνία της
Καπεστίτσας και τις επιπλέον υποχρεώσεις634 που αναλάμβαναν. Για αυτούς πια ο
Μητροπολίτης ήταν πιστός φίλος της Αλβανίας. Το Πρωτόκολλο της Καπεστίτσας
(αρ. διεθν. Πρωτοκόλλων 27) είναι το πρώτο επίσημο κείμενο με το οποίο η Αλβανία
αναγνωρίζει την ελληνικότητα της Β. Ηπείρου, δεδομένου ότι το Πρωτόκολλο της
Κέρκυρας δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Μάλιστα ο Fan Noli (Φαν Νόλι), αρχηγός της
αλβανικής αποστολής στην Κ.τ.Ε., στην προσπάθεια του να πετύχει την αναγνώριση
του κράτους του από την τελευταία επικαλέστηκε το συγκεκριμένο ελληνοαλβανικό
Πρωτόκολλο635 γεγονός που εκμεταλλεύτηκε η ελληνική διπλωματία τα μετέπειτα
χρόνια. Την ίδια χρονιά, 1920, η κυβέρνηση Βενιζέλου, αναγνωρίζοντας τη συμβολή
του Ιακώβου στην υπογραφή του συμφώνου αλλά και τη γενικότερη προσφορά του
για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού στην Αλβανία, απονέμει στον Ιάκωβο
τον Σταυρό των Ταξιαρχών του Βασιλικού Τάγματος Γεωργίου Α΄636.

γ. Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις και οι ιταλοαλβανικές συγκρούσεις μετά την

υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας

Κεντρικό ρόλο στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου διαδραμάτισε ο

Δυρραχίου γεγονός που εσφαλμένα πυροδότησε αντιδράσεις κατά του προσώπου του
από τους Έλληνες της Κορυτσάς, οι οποίοι αγνοώντας το παρασκήνιο της
ελληνοαλβανικής συμφωνίας τον κατηγορούσαν για εθνική μειοδοσία.
Η απογοήτευση που ένιωσε ο ελληνισμός της Κορυτσάς διαγράφεται με
παραστατικό τρόπο στην επιστολή του Ηλιόπουλου, κατοίκου Κορυτσάς, προς τον
θείο του, βουλευτή Αδαμίδη꞉ «…Τήν ἑπομένην ἀπό πρωΐας διεδόθη ἡ ὑπογραφή τοῦ
ἀνωτέρου πρωτοκόλλου. Εἶναι δέ ἀδύνατον νά σᾶς περιγράψω τήν ὀδύνην καί τήν
θλίψιν […] εἰς τό πρόσωπον τῶν ἡμετέρων, ὁ κλονισμός ὅν ὑπέστημεν ἐκείνην τήν
στιγμήν θανατηφόρος, καίτοι ἀκόμη δέν ἐπιστεύομεν τί εἶχε συμβῇ ἀμέσως μεταβαίνω
στόν Μητροπολίτην καί εὑρίσκω ἐκεῖ τόν Παπά Πέτρον καί τόν ἕτερον
μυστικοσύμβουλον τοῦ δεσπότου τόν μεγάλον Διπλωμάτην ἰατρόν Νάτσκο. Καί ἐρωτῶ
τόν Μητροπολίτην πῶς συνέβη καί τί συνέβη.[…] Μᾶς λέγει λοιπόν ὁ Μητροπολίτης ὅτι

634
Ό.π.
635
Μuin Çami, «To αλβανοελληνικό πρωτόκολλο της Καπεστίτσας», μτφρ. Βασίλης Κόντης,
Βαλκανική βιβλιογραφία, τόμ. ΙV 1975, παράρτημα, Θεσσαλονίκη (1977), σ. 140.
636
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90, αρ. πρωτ. 9524, σ. 563, ημερομ. 14 Δεκεμβρίου 1920· Ε.Α., 12/12/1920,
Έτος ΜΑ΄, 458.

130
ἡ Ἑλλάς ἔκρινε καλόν ὅπως μή χυθῇ αἷμα καί νά μή σκοτώσῃ ἄδικα ἀνθρώπους παρά
θέλει ἀναμείνῃ τόν τέλειον διακανονισμόν τοῦ ζητήματος τῆς Β. Ἠπείρου…»637.
Σε επιστολή του Δυρραχίου προς τον υπουργό Εξωτερικών Πολίτη μετά
από την επιτυχή έκβαση των πραγμάτων στη Θράκη και τη Μικρά Ασία, ο Ιάκωβος
εκφράζει τον θαυμασμό του προς τον Βενιζέλο638.
Η υπογραφή του συμφώνου της Καπεστίτσας βελτίωσε πρόσκαιρα τις
ελληνοαλβανικές σχέσεις. Στην Κορυτσά η θέση των Ελλήνων βελτιώθηκε αισθητά.
Μάλιστα ο νέος νομάρχης Κότας που αντικατέστησε πρόσκαιρα τον Τσάλη θέλησε
από την πρώτη στιγμή να συνεργαστεί με τον Ιάκωβο639.
Οι Αλβανοί επεδίωκαν, αμέσως μετά την συμφωνία της Καπετσίστας, μια
ελληνοαλβανική προσέγγιση προκειμένου να αντιμετωπίσουν απερίσπαστοι τον
ιταλικό κίνδυνο. Η Ελλάδα φυσικά δεν μπορούσε να βοηθήσει τον αλβανικό αγώνα
εναντίον των Ιταλών, αλλά επεδίωκε σχέσεις καλής γειτονίας640.
Οι Ιταλοί παρακολουθούσαν με έκπληξη και έκδηλο προβληματισμό τις
φιλελληνικές εκδηλώσεις των Αλβανών641.
Στην Κορυτσά είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ένα ισχυρό εθνικιστικό
κίνημα. Ιδεολογικό όργανο των εθνικιστών ήταν η εφημερίδα Κορυτσά, όπως
φαίνεται σε επιστολή που έστειλε ο Δυρραχίου στον υπουργό Εξωτερικών της
Ελλάδας, Πολίτη, που «…ἐκπροσωπεῖ τό κόμμα τῶν ἐθνικιστῶν τῶν κεκηρυγμένων
κατά τῆς ἀριστοκρατίας καί τῆς μπεοκρατίας»642. Αίσθηση προκαλεί ότι στην
παραπάνω επιστολή ο Ιάκωβος προβλέπει ότι στην Αλβανία «…θά ἐκραγῇ κίνημα
οὕτως εἰπείν Μπολσεβικικόν θά εἶναι ἐν τῇ Βαλκανικῇ ἡ Ἀλβανία καί τό ἔναυσμα θά
τεθῇ ἀφ’ἑαυτοῦ μόλις ἡσυχάσει ἀπό τά ἔξω ζητήματα…»643.
Στις 5 Ιουνίου οι Ιταλοί δέχθηκαν την οργανωμένη αλβανική επίθεση644.
Σποραδικές αλβανικές επιθέσεις εναντίον των ιταλικών δυνάμεων κατοχής

637
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Επιστολή Ηλιόπουλου προς τον Θείο του
βουλευτή Αδαμίδη, με ημερομηνία 17/30 Μαΐου 1920).
638
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον υπουργό Εξωτερικών Πολίτη, αρ. πρωτ. 7681, με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1920).
639
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω Σπηλιανάκη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 7199, με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1920).
640
Β. Κόντης, Ευαίσθητες ισορροπίες. Ελλάδα και Αλβανία στον 20ό αιώνα, ό.π., σ. 147 κ.ε.
641
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα Κορομηλά προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 7407, με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1920).
642
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον υπουργό των Εξωτερικών, αρ. πρωτ. 8188, με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1920).
643
Ό.π., Η Ιστορία θα δικαιώσει τον Ιάκωβο και η χώρα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο θα ενταχθεί
στην επιρροή της Ε.Σ.Σ.Δ.
644
Β. Κόντης, Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις, τόμ. ΙΙ, ό.π., σ. 18.

131
εκδηλωνόταν καθ’ όλη τη διάρκεια του 1920. Για τον σκοπό αυτό, αρκετοί πλούσιοι
Αλβανοί, με την συνδρομή αλβανικών οργανώσεων της διασποράς, έδιναν στην
κυβέρνηση των Τιράνων μεγάλα ποσά για την «…ἐθνικὴν ἄμυναν…»645.
Σε τηλεγράφημα του Μητροπολίτη Δυρραχίου, σταλμένο στις 9 Μαΐου 1920,
αναφέρεται ότι «…ἦλθον εἰδήσεις βεβαιοῦσαι σύγκρουσιν Ἰταλῶν καί Ἀλβανῶν εἰς
Δυρράχιον καί ἀπόβασιν Ἰταλικοῦ στρατοῦ. Λέγεται ὅτι ἐφονεύθησαν 4 Ἰταλοί
ἀξιωματικοί καί πολλοί στρατιῶται ἑκατέρωθεν. Διερμηνεύς ἐνταύθα Ἰταλικοῦ
πρακτορείου ἐπιστρέψας χθές ἐξ Αὐλῶνος ἀφηγεῖται ὅτι ἐφονεύθησαν 3 Ἀξιωματικοί
καί ὅτι συνεπείᾳ τούτου Ἰταλοί βομβαρδίσαντες ἔκαυσαν 2, 3 χωριά ἀπεβίβασαν
ἀγήματα καί ἀντικατέστησαν Ἀλβανικάς ἀρχάς […] Ἀλβανοί θά ἐπιτεθῶσιν ἐναντίον
Ἰταλῶν Αὐλῶνας…»646. Οι πληροφορίες αυτές του Δυρραχίου ήταν ακριβείς, αφού
λίγες μέρες αργότερα οι Αλβανοί «…ἤρχισαν […] ἐπιθέσεις ἐναντίον Αὐλῶνος.
Σήμερον ἔμαθον ἀπό Ἀλβανόν δυνάμενον νά γνωρίζη ὅτι Ἀλβανοί κατόπιν μάχης
ἐπῆραν ἀπό Ἰταλούς Αὐλῶνα τέσσαρα τηλεβόλα ἑξήκοντα μυδραλιοβόλα τεσσαράκοντα
φορτώματα πολεμοφόδια καί πολλούς Ἰταλούς αἰχμαλώτους…»647.
Η Αυλώνα είναι στρατηγικής σημασίας περιοχή, γι’ αυτό και οι Αλβανοί
είχαν επικεντρώσει τις προσπάθειές τους για την κατάληψη της πόλης648. Κεντρικό
ρόλο για την κατάληψη της Αυλώνας διαδραμάτισε το αλβανικό «Κομιτάτο Εθνικής
Άμυνας», το οποίο στις 14/27 Ιουνίου 1920 ζήτησε από τους Αλβανούς ηλικίας 18
έως 30 ετών να στρατευθούν για την επιτυχία του σκοπού αυτού649.
Η κατάσταση των Ιταλών αιχμαλώτων ήταν τραγική꞉ «…Εἰδήσεις ἐξ
Ἀργυροκάστρου ἀναφέρουσιν ὅτι εὑρίσκονται ἐκεῖ 1500 Ἰταλοί αἰχμάλωτοι σχεδόν
γυμνοί καί κάκιστα τρεφόμενοι…»650.
Οι Ιταλοί μέσω του Βαρόνου Αλλιώτη απευθύνθηκαν στον γενικό διοικητή
της Ηπείρου και τον παρακάλεσαν να επιτρέψει την εξαγωγή τροφίμων και άλλων
645
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4666, με ημερομηνία 10
Απριλίου 1920).
646
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6167, με ημερομηνία 11
Μαΐου 1920).
647
Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος), (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω Σπηλιανάκη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6720, με ημερομηνία 21 Μαΐου 1920).
648
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου
μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 8464, με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1920).
649
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35 Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Πρόσκληση για στράτευση ανδρών ηλικίας
18-30 ετών της Επιτροπής Στρατολογίας του «Κομιτάτου Εθνικής Άμυνας» με ημερομηνία 14/27
Ιουνίου 1920).
650
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (ό.π., Τηλεγράφημα Μητροπολίτη
Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 8464…).

132
ειδών πρώτης ανάγκης για τους Ιταλούς αιχμαλώτους «κρατουμένους εἰς χωρία
Βαΐτσα καί Βέλτσα…» 651.
Οι επιθέσεις των Αλβανών κατά των ιταλικών στρατευμάτων της Αυλώνας
σταμάτησαν μετά την άφιξη δύο αμερικανών διπλωματών από την αμερικανική
πρεσβεία της Ρώμης652.
Παρά το αλβανικό κίνημα κατά των Ιταλών στην Αυλώνα, ο νέος
πρωθυπουργός της Ιταλίας, Giovanni Giollitti, ήταν έτοιμος να υποστηρίξει τη
δημιουργία ενός ανεξάρτητου αλβανικού κράτους, ακυρώνοντας την ελληνοϊταλική
συνεννόηση και εξουδετερώνοντας «…πᾶσαν βλέψιν ἄλλου ξένου Κράτους…»653.
Η στάση αυτή της Ιταλίας προβλημάτισε ιδιαίτερα τον Βενιζέλο που σε
τηλεγράφημά του προς την ελληνική πρεσβεία της Ρώμης, ζητούσε να διερευνηθεί
εάν η «…νέα κυβέρνησις ἐμμένῃ εἰς περισυνήν Ἑλληνο-Ἰταλικήν συμφωνία ἤ οὐ. Ἐάν
ἐμμένῃ θά ἐπιμείνωμεν ὅπως συνταχθῇ τό ταχύτερον ἡ συνθήκη δι’ ἧς ἐπί τῇ βάσει τῆς
συμφωνίας ταύτης θά παραχωρηθῶσιν ἡμῖν αἵ λοιπαί νῆσοι, θά συνομολογηθῶσι δέ διά
τῆς ἰδίας αἱ περί Ρόδου συμφωνίαι…»654.
Σε απόρρητο τηλεγράφημα που απέστειλε στις 23 Ιουνίου ο Έλληνας
πρεσβευτής στη Ρώμη, Λ. Κορομηλάς, στο ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών,
τονίζεται η πρόθεση των Ιταλών να εκκενώσουν και την στρατηγικής σημασία
Αυλώνα, διατηρώντας υπό ιταλική κατοχή τη νήσο Σάσωνα655. Σύμφωνα με τον
Κορομηλά, η νέα ιταλική κυβέρνηση τασσόταν κατά της ελληνοϊταλικής συμφωνίας
επιδιώκοντας ανοιχτά μια ανεξάρτητη Αλβανία «…ἀπό Σκόδρας μέχρι
Ἀργυροκάστρου, Κορυτσᾶς καί Χειμάρρας»656.
Η νέα ιταλική κυβέρνηση δεν ήταν αντίθετη με την ιδέα της δημιουργίας
μιας ανεξάρτητης Αλβανίας. Μάλιστα, υπογράφτηκε ιταλοαλβανική συμφωνία στα

651
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα γενικού διοικητή Ηπείρου
προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 8288, με ημερομηνία 22 Ιουνίου 1920).
652
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου
μέσω νομάρχη Γρηγορίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 8319, με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1920).
653
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Καλευρά προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 7911, με ημερομηνία 15 Ιουνίου 1920).
654
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς την
ελληνική Πρεσβεία στη Ρώμη, κοινοποιήθηκε και στο ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 8172, με ημερομηνία 20
Ιουνίου 1920).
655
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Κορομηλά προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 8318, με ημερομηνία 24 Ιουνίου 1920).
656
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Κορομηλά προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 8519, με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1920).

133
Τίρανα ανάμεσα στον Αλλιώτη και την αλβανική κυβέρνηση657. Ύστερα από την
υπογραφή της ιταλοαλβανικής συμφωνίας στις 20 Ιουλίου/2 Αυγούστου 1920658 η
αλβανική κυβέρνηση των Τιράνων μέσω μυστικής εγκυκλίου διέταζε την παύση κάθε
αντι-ιταλικής εκδήλωσης659. Παράλληλα η αλβανική κυβέρνηση, προκειμένου να
διασφαλίσει την επάνδρωση των τμημάτων του υπό συγκρότηση εθνικού στρατού
απαγόρευε με επείγουσα διαταγή την έκδοση διαβατηρίων στις μάχιμες ηλικίες
μεταξύ 19 και 27 ετών660.
Λίγες μέρες μετά την επίτευξη της ιταλοαλβανικής συμφωνίας, ο υπουργός
Εξωτερικών της Ιταλίας, Carlo Sforza, κατάγγειλε στις 22 Ιουλίου/ 4 Αυγούστου
1920 το Σύμφωνο Τittoni-Bενιζέλου661. Η αλλαγή στάσης της ιταλικής κυβέρνησης
φυσικά δεν ήταν αποτέλεσμα της ελληνοαλβανικής προσέγγισης που είχε οδηγήσει,
όπως έχει ήδη αναφερθεί, στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Καπετσίστας με τη
συμβολή του Ιακώβου, αλλά, στα γεωστρατηγικά συμφέροντα των Ιταλών στην
Αδριατική, στα Δωδεκάνησα και στη Δυτική Μικρά Ασία.
Οι Αλβανοί, αμέσως μετά την υπογραφή της ιταλοαλβανικής συμφωνίας,
θέλοντας να καθησυχάσουν την ελληνική κυβέρνηση, έστειλαν τον τέως νομάρχη
Αργυροκάστρου, Αλή Κόκα, να συναντήσει στα Ιωάννινα τον γενικό διοικητή
Καλευρά662. Στη συνάντηση αυτή ο Αλή Κόκα εξέφρασε τη «…βαθυτάτην φιλίαν […]
τῆς Ἀλβανικῆς Κυβερνήσεως καί τοῦ Ἀλβανικοῦ λαοῦ πρός τόν κ. Βενιζέλον, τήν
Ἑλληνικήν Κυβέρνησιν καί τήν χώραν ἡμῶν…»663.
Παρά τις όποιες εθιμικές επισκέψεις Αλβανών αξιωματούχων σε Έλληνες
ομολόγους τους, αμέσως μετά την υπογραφή της ιταλοαλβανικής συμφωνίας
παρατηρήθηκε έντονο ανθελληνικό μένος. Το ανθελληνικό αυτό μένος εκφράστηκε
αρχικά μέσα από τον αλβανικό Τύπο. Σε άρθρο της εφημερίδας Κορυτσά, που έστειλε
στο υπουργείο Εξωτερικών ο Ιάκωβος, αναφέρεται꞉ «…διά τῆς Ἰταλοαλβανικῆς
συνεννοήσεως καταφαίνονται ἀκόμη μίαν φορᾶ οἱ σκοποί τῶν Ἑλλήνων διά τήν

657
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου
μέσω Σπηλιανάκη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9652, με ημερομηνία 23/5 Αυγούστου1920).
658
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 89.
659
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Καλευρά προς το ΥΠΕΞ,
αρ. πρωτ. 9765, με ημερομηνία 24/6 Αυγούστου1920).
660
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου
μέσω Σπηλιανάκη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9817, με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1920).
661
Λ. Φλιτούρης, ό.π., σ. 89.
662
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Επιστολή γενικού διοικητή Ηπείρου προς
τον αντιπρόεδρο ελληνικής κυβέρνησης Ρεπούλη, αρ. πρωτ. 9748, με ημερομηνία 26/8 Αυγούστου
1920).
663
Ό.π.

134
Ἀλβανίαν, οἵτινες τώρα τελαευταίως ἤθελον νά μᾶς πείσουν ὅτι ἡ Ἑλλάς ἔβγαζε χέρι
ἀπό τήν αἴτησιν τῆς Βορείου Ἠπείρου, ἐνῶ ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ Ἑλλάς, τυφλή ἀπό τά
πολλά τά ὁποία κέρδισεν ἀπό τήν Τουρκίαν, δέν ἐχόρτασε ἀπό αὐτά τά μέρη, ἀλλά
κοιτάζει νά ἁρπάξῃ καί τά ἰδικά μας. […]
Δυστυχῶς παρατηροῦμεν, ὅτι τώρα πού εἶναι ὁ καιρός νά πλησιάσουν αὐτά τά
ἔθνη, οἱ Ἕλληνες πολιτικοί δέν λησμονοῦν “τήν Μεγάλην Ἰδέαν”, ἐν τοῦτοις ἡ Ἑλλάς
θά μετανοήσῃ δι’ αὐτήν τήν πολιτικήν τήν ὁποίαν ἀκολουθεῖ σήμερον…»664.

Κεφάλαιο Δ΄

Η εκκλησιαστική και εκπαιδευτική δράση του Ιακώβου στην Κορυτσά, η

σύγκρουσή του με τους Αλβανούς, η απέλασή του από τη Β. Ήπειρο και ο
πρωταγωνιστικός του ρόλος στο Πανορθόδοξο Συνέδριο του 1923

1) Η εκκλησιαστική του δράση υπέρ της ελληνορθόδοξης κοινότητας Κορυτσάς

α. Προσπάθειες για ρύθμιση του ζητήματος της Ορθόδοξης Εκκλησίας

στην Αλβανία και προστασίας του ορθόδοξου πληθυσμού από τους ουνίτες

Τον Απρίλιο του 1921 Αλβανοί εθνικιστές κατέλαβαν τον ιερό ναό του
Αγίου Γεωργίου στην Κορυτσά. Αλβανίζοντες μάλιστα ιερείς, οπαδοί του Fan Noli,
άρχισαν να τελούν διάφορα μυστήρια της Εκκλησίας μας. Ο Ιάκωβος θορυβημένος
από τις αρνητικές αυτές εξελίξεις για τον ελληνισμό της Κορυτσάς στέλνει επιστολή
στον Αλβανό πρωθυπουργό Ιλιάζ Βέη Βρυώνη, όπου αναφέρει χαρακτηριστικά꞉
«…ζήτημα ἁγίου Γεωργίου καταταράξαν συνειδήσεις ὅλων τῶν Χριστιανῶν πλήν
ἐλαχίστων δραστῶν οὔπω ἐκανονίσθη.
Παρ’ ὅλας ὑποσχέσεις κυρίου Νομάρχου πρός μέ Ἐκκλησία οὔπω ἐπεστράφη
[…]
Εἰς ἐπίμετρον οἱ ὡς ἱερεῖς παρουσιαζόμενοι κάποιος Τσάμτσης καί κάποιος
Βασίλης ἤρχισαν νά τελοῦν καί γάμους ἀναστατώνοντες πλέον καί τόν οἰκογενειακόν

664
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β.΄Ηπειρος-Χάρτης, (Άρθρο σε μετάφραση στην ελληνική
γλώσσα, της εφημερίδας Κορυτσά αρ. 16 της 29/11η Αυγούστου 1920 με τίτλο «Η Ιταλοαλβανική
συνεννόησις και η Ελλάς», αρ. πρωτ. 10406).

135
βίον τῶν χριστιανῶν καθότι οὐδέν νόμιμον Ἐκκλησιαστικόν κύρος ἔχουσιν αἱ πράξεις
των. Κυβέρνησις ἔχει καθῆκον […] λάβῃ κατάλληλα μέτρα…»665.
Παράλληλα, προσπαθεί να διαφυλάξει το ποίμνιό του από τον ουνιτικό
κίνδυνο. Ενημερώνει το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών και το Οικουμενικό
Πατριαρχείο ότι στο Ελβασάν ο ουνίτης ιερέας Γερμανός ετοιμάζεται να αναγείρει με
τις ευλογίες του παπικού αντιπροσώπου της Σκόδρας Κότση ουνιτική Εκκλησία666.
Σε επιστολή του, πληροφορεί τη Μητέρα Εκκλησία εκτενώς για τη δράση του
ουνίτη ιερέα Γερμανού667. Συγκεκριμένα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο εν λόγω ιερέας
προ 15 ετών είχε προσχωρήσει στον ουνιτισμό και προσπαθούσε με χρηματικά
ανταλλάγματα να παρασύρει στον ουνιτισμό τους ορεσίβιους Σπαθιώτας. Ο Ιάκωβος
προσπάθησε πολλές φορές να τον νουθετήσει «…ἀλλ’ ἦτο ἀδύνατον νά παλινδρομήσῃ
καθότι τόν εἶχε διαφθείρη τέλειον τό αὐστριακόν χρυσίον…»668.
Στα τέλη Μαΐου του 1921 αλβανική αντιπροσωπεία υπό τον πρόεδρο της
αλβανικής Βουλής επισκέφτηκε στην Κορυτσά τον Ιάκωβο εκφράζοντας τα
φιλελληνικά αισθήματα της αλβανικής κυβέρνησης ζητώντας παράλληλα να
βοηθήσει την Αλβανία «…εἰς διακανονισμόν ζητήματος Ἐκκλησίας…»669. Είχε
προηγηθεί στις αρχές Μαΐου από τον νομάρχη Κορυτσάς, κατόπιν εντολής της
Κυβέρνησης των Τιράνων, η αφαίρεση «…ἀπό Ἀλβανοῦς κλεῖδας ἐκκλησίας Ἁγίου
Γεωργίου ἤτις ἔκτοτε μένει κλειστή…»670 και η απομάκρυνση των δύο αλβανιστών
ιερέων στο Βεράτιο671. Τελικά, αλβανίζοντες ανακατέλαβαν τον Αύγουστο του 1921
την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου «…καί λειτουργοῦσιν εἰς Ἀλβανικήν γλώσσαν…»672.
Αλβανοί εθνικιστές απειλούσαν τους ορθόδοξους ιερείς να ενταχθούν στην
παρασυναγωγή που είχε δημιουργηθεί στην Κορυτσά με τις “ευχές” και την

665
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Επιστολή Ιακώβου προς τον πρωθυπουργό Ιλιάζ Βέη
Βρυώνη, χωρίς ημερομ.).
666
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Θεοχάρη
προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9534, με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1921).
667
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Αντίγραφο Επιστολής Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον
Τοποτηρητή του Οικουμενικού Πατριαρχικού Θρόνου Μητροπολίτη Καισαρείας Νικόλαο, αρ. 1006,
χωρίς ημερομ.).
668
Ό.π.
669
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη
Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 6333, με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1921).
670
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη
Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 793, με ημερομηνία 4 Μαΐου 1921).
671
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω γενικού
διοικητή Καζαντζή προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 5278, με ημερομηνία 10 Μαΐου 1921).
672
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (ό.π., Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω
Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9534…).

136
καθοδήγηση του Fan Noli673. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση κάποιου πατρός
Γεωργίου που «…ἐκ φόβου καί ἀπειλῶν ἠναγκάσθη νά προβῆ εἰς ὅτι προέβη…»674. Ο
Ιάκωβος με επιτυχία κατάφερε να επαναφέρει αρκετούς ιερείς στη δικαιοδοσία
του675.
Η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ανήσυχη για τη δράση
των οπαδών του Fan Noli που επεδίωκε τη δημιουργία αυτοκέφαλης αλβανικής
Εκκλησίας υπό την ηγεσία του που θα προσέγγιζε τον παπισμό676, στέλνει επιστολή
προς τους Μητροπολίτες Δυρραχίου Ιάκωβο, Δρυϊνουπόλεως Βασίλειο και
Βελεγράδων Ιωακείμ, με την οποία συνιστούσε να μη γίνεται χρήση στους ναούς της
αλβανικής γλώσσας677.
Για το μελλοντικό καθεστώς της Εκκλησίας της Αλβανίας ενδιαφέρον
παρουσιάζει ένα δημοσίευμα της εφημερίδας Κοha, το οποίο αναφέρεται σε
συζητήσεις με τον Δυρραχίου σχετικά με τα εκκλησιαστικά πράγματα꞉ «Ἔχομεν τήν
εὐτυχίαν νά συζητήσωμεν πολλάκις μετά τῆς Α.Σ. τοῦ Μητροπολίτου Δυρραχίου κ.
Ἰακώβου ἐπί τοῦ ζητήματος τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ἀναγνωρισθῆ ἀπό τῶν Πατριαρχείων
αὐτοκέφαλον, ὡς εἶναι αἱ ἐκκλησίαι Ρουμανίας, Ἑλλάδος καί Σερβίας καί νά
χρησιμοποιηθῆ ἐν αὐτῇ καί ἡ Ἀλβανική Γλώσσα.[…]
Εἶναι ἀληθές ὅτι πρό 12 ἐτῶν ἐζητήθη τοῦτο ὑπό τῶν ὀρθοδόξων διά τοῦ
Συλλόγου “Σύνδεσμος τῶν Ὀρθοδόξων”… ἀλλά δέν εἰσακούσθησαν.[…]
Διά τοῦτο πιστεύομεν ὅτι εἶναι καθῆκον τῆς Α. Σεβ. τοῦ κ. Ἰακώβου ὁ ὁποῖος
ὡς ἔξαρχος πάσης Ἀλβανίας ἀναγνωρισμένος ὑπό τῶν Πατριαρχείων, πρέπει νά
φροντίσῃ ὡς πιστεύει διά τό καλύτερον εἴτε μέ ἐπιτροπήν εἴτε μόνος του
ἀπευθείας…»678.
Κατά την διετή παραμονή του Ιακώβου στην Κορυτσά, ομάδα χριστιανών,
που ανήκαν στην «Ορθόδοξη Ένωση Κορυτσάς», ζήτησε από το Πατριαρχείο την

673
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
1031, με ημερομηνία 31 8/βριου 1921).
674
Ό.π.
675
Ό.π.
676
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90, αρ. πρωτ. 7570, σ. 499, ημερομ. 2 Οκτωβρίου 1920.
677
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 91, αρ. πρωτ. 3948, σ. 178, ημερομ. 5 Ιουλίου 1921.
678
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1924, Φ. 46, Αλβανικά, Υποφ. Β΄, Εκπαιδευτικά Β. Ηπείρου, (Άρθρο
εφημερίδας Κοha με τίτλο «Η Εκκλησία Αυτοκέφαλος εν Αλβανία», αρ. 27, της 26/8 Ιανουαρίου
1920).

137
αυτονομία της αλβανικής Εκκλησίας κάτω από την πνευματική δικαιοδοσία της
Μεγάλης Εκκλησίας, με αρχηγό της τον Ιάκωβο679.
Ο Δυρραχίου προσανατολιζόταν, όπως φαίνεται σε υπόμνημα που έστειλε
λίγα χρόνια μετά στον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ζ΄680, υπέρ του
αυτοδιοίκητου και όχι στην αναγνώριση αυτοκέφαλης Εκκλησίας681 «…καθότι ούτω
θα προληφθώσι και αι ζητηθησόμεναι χειραφετήσεις ορθοδόξων Εκκλησιών εν άλλοις
κράτεσι»682. Ο Ιάκωβος δε φαίνεται να διεκδικούσε τα ηνία της Αλβανίας, παρά την
επιστροφή683 του στην επαρχία του, καταγγέλλοντας τους επισκόπους Συνάδων
Χριστόφορο684 και Μιλητουπόλεως Ιερόθεο685 και τον ψευδεπίσκοπο Fan Noli
«…τους μεν πρώτους ως προβάντας παρά πάντα νόμον και κανόνα εις εκλογήν
Μητροπολίτου Δυρραχίου, τον δε αγύρτην και Θεομπαίκτην Φαν Νόλη, ως
αποδεχθέντα αξίωμα απονεμηθέν παρά προσώπων αναρμοδίων…»686.

β. Η ανθελληνική δράση του Ιεραποστόλου Κένεδυ στη Β. Ήπειρο

Η Αλβανία και ειδικότερα η Β. Ηπειρος ήταν πάντοτε προνομιακός δέκτης

οποιασδήποτε προπαγάνδας πολιτικής και θρησκευτικής, μεταξύ αυτών και
αμερικανικών προτεσταντικών οργανώσεων. Αμερικανοί προτεστάντες είχαν υπό την

679
«Τὰ κύρια σημεῖα ἐπὶ τῶν ὁποίων θὰ ἐστηρίζετο ἡ λύσις αὕτη ἤσαν τὰ ἑξῆς: “ἀνάγνωσις τοῦ
Εὐαγγελίου καὶ τοῦ Ἀποστόλου καὶ κήρυγμα εἰς τὴν ἀλβανικὴν γλώσσαν μετὰ βαθμιαίας εἰσαγωγῆς τινων
δεήσεων τῆς Θείας Λειτουργίας προϊόντος τοῦ χρόνου, ὡς καὶ ἡ ἐκ παραλλήλου χρῆσις τῆς ἀλβανικῆς
γλώσσης ἐν τοῖς πνευματικοῖς δικαστηρίοις. Ὅσον ἀφορᾷ δὲ εἰς τὰ Σχολεῖα ἐζητήθη ἡ μετατροπὴ αὐτῶν
εἰς ἀλβανοελληνικὰ, μετὰ συνετῆς καὶ δικαίας διδασκαλίας τῆς ἀλβανικῆς γλώσσης κατὰ σύστημα καὶ
πρόγραμμα ἀφιέμενον πρὸς καταρτισμὸν εἰς τοὺς Καθηγητὰς καὶ Διδασκάλους τῆς Ἐπαρχίας Κορυτσᾶς,
ὡς πόρων πρὸς συντήρησιν αὐτῶν χρησιμοποιουμένων τῶν ἐν Ἀθήναις καταθέσεων τῶν εὐεργετῶν τῆς
Κοινότητας ταύτης”», βλ. Α. Γλαβίνα, Το αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας…, ό.π.,
σ. 60.
680
Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ζ΄, βλ. Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης
Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ζ΄ και η Εποχή
του (1850-1924)», Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τόμ. Β΄, εκδ. University Studio
Press, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 71-87.
681
Εκτός από τον Ιάκωβο υπόμνημα για το μελλοντικό καθεστώς της Εκκλησίας της Αλβανίας
υπέβαλαν και οι Μητροπολίτες Βελεγράδων Ιωακείμ και Κορυτσάς Ιωακείμ που προσανατολιζόταν
υπέρ του αυτοκέφαλου. Βλ. Απόστολος Γλαβίνας, «Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος και οι
δραστηριότητες του για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
(1986), σ. 75.
682
Ό.π., σ. 73.
683
Ο Ιάκωβος στις 8 Νοεμβρίου 1921 απελάθηκε από τις αλβανικές αρχές της Κορυτσάς. Για
περισσότερα βλ τις επόμενες σελίδες της παρούσας εργασίας.
684
Για τον Συνάδων Χριστόφορο βλ. Απόστολος Γλαβίνας, «Ο Συνάδων Χριστόφορος και οι
δραστηριότητες του για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
(1984), σσ. 69-103.
685
Για τον Μιλητουπόλεως Ιερόθεο και την εξαρχική του αποστολή στην Αλβανία, βλ. Α. Γλαβίνας,
Το αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας…, ό.π., σ. 99 κ.ε.
686
Α. Γλαβίνας, «Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος…», ό.π., σ. 74.

138
προστασία τους το αλβανικό δημοτικό σχολείο Κορυτσάς για λόγους
προσηλυτισμού687. Ένας νέος κίνδυνος εμφανίστηκε για τους Βορειοηπειρώτες στο
πρόσωπο του προτεστάντη Ιεραποστόλου Κένεδυ, που άρχισε τη δράση του στην
περιοχή κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου688.
Η ανθελληνική δράση του Ιεραποστόλου Κένεδυ περιγράφεται σε απόρρητη
έκθεση της 8ης Μεραρχίας του Ε΄ ΣΣ προς το υπουργείο των Στρατιωτικών689.
Σύμφωνα με την παραπάνω έκθεση, «…ὁ οἶκος (Κένεδυ) … ὑπῆρξεν πάντοτε τό
κέντρον τῶν ἀνθελληνικῶν ραδιουργιῶν […]
Ἡ συζυγός τοῦ κ. Κένεδυ, γυνή ἐφυεστάτη καί δραστηριωτάτη, ἐγεννήθη καί
ἐνηλικιώθη ἐν Σόφιᾳ, ὅπου ὁ πατήρ αὐτῇς ἦτο ἐπί πολλά ἔτη ἱεραπόστολος καί τήν
ὁποίαν Σόφιαν καυχᾶται ὅτι ἔχῃ δευτέραν της Πατρίδα.
Ἀνατραφεῖσα λοιπόν ἐν μέσῳ τόσον μισελληνικοῦ περιβάλλοντος ἑπόμενον ἦτο
ν’ ἀποβῆ σύν τῷ χρόνῳ φανατική κατά παντός Ἑλληνικοῦ…»690.
Όπως αναφέρεται στην παραπάνω έκθεση, ο Κένεδυ προσπαθούσε να
παραστήσει τα πάντα στην Κορυτσά αλβανικά και αποσιωπούσε το γεγονός ότι στα
ελληνικά σχολεία της Κορυτσάς φοιτούσαν πάνω από 2.000 μαθητές, ενώ στα
αλβανικά ελάχιστοι691.
Ο Κένεδυ κατά την επικείμενη από τον ελληνικό στρατό κατάληψη της
Κορυτσάς τον Σεπτέμβριο του 1919 «…μετά τοῦ ἐνταῦθα Ἀμερικανικοῦ Ἐρυθροῦ
Σταυροῦ προκάλεσε τόσον θόρυβον ἐν Ἀμερικῇ βεβαιώσας ψευδῶς ὅτι κατά χιλιάδας
ἔφυγαν οἱ Ἀλβανοί ἐκ Κορυτσᾶς, ἐπί τῷ ἀκούσματι μόνον ὅτι ὁ Ἑλληνικός Στρατός θά
κατελάμβανεν αὐτήν…»692.
Η απομάκρυνση του Κένεδυ από την Κορυτσά έγινε κατόπιν πιέσεων που
άσκησε η Εθνική Πανηπειρωτική Ένωση Αμερικής (ΝATIONAL PAN-EPIROTIC
UNION IN AMERICA) στην αμερικανική κυβέρνηση693. Ήδη από τα τέλη Απριλίου

687
Σπύρος Στούπη, Ηπειρώτες και Αλβανοί: Η προσφορά της Ηπείρου προς το έθνος, εκδ. Ιδρύματος
Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα 1976, σ. 248.
688
Ό.π.
689
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Απόρρητη έκθεση περί της δράσεως του Αμερικανού Ιεραποστόλου κ. Κένεδυ εις Κορυτσάν και των
ανθελληνικών αυτού ραδιουργιών προς το υπουργείο των Στρατιωτικών, η έκθεση συντάχθηκε από
τον σύνδεσμο της 8ης Μεραρχίας Ανθ/γο Δ. Αλήμονο στη Φλώρινα, με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου
1921).
690
Ό.π.
691
Ό.π.
692
Ό.π.
693
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Επιστολή Εθνικής Πανηπειρωτικής Ένωσης Αμερικής προς τον υπουργό Εξωτερικών Μπαλτατζή, αρ.
5092 , με ημερομηνία 27 Απριλίου 1921).

139
ο γενικός διοικητής Φλώρινας-Κοζάνης, Καζαντζής, κρατούσε κλειστά σύνορα
εγκλωβίζοντας τον Κένεδυ που ευρισκόμενος στη Φλώρινα «…ζητεῖ νά ἐπιστρέψῃ εἰς
Κορυτσᾶν…»694.
Ύστερα από τις συντονισμένες ενέργειες της ελληνικής κυβέρνησης και των
ομογενών της Αμερικής ο Κένεδυ ετοιμαζόταν να επιστρέψει στην Αμερική695.
Τον ιεραπόστολο Κένεδυ τον αντικατέστησε ο Χρήστος Δάκας που ήλθε και
αυτός από την Αμερική696. Σε τηλεγράφημά του ο Ιάκωβος προς το υπουργείο
Εξωτερικών ανέφερε για τον Δάκα «…ἄλλοτε ὀρθόδοξος Κορυτσᾶς […] εἶναι τρίς
σκληρότερος ἀπελθόντος (Κένεδυ)»697.
Πληροφορίες σχετικά με τον Χρήστο Δάκα έστειλε στην ελληνική
κυβέρνηση και η Εθνική Πανηπειρωτική Ένωση Αμερικής698.

γ. Ο προσεταιρισμός του αλβανίζοντα Λάμπη Λιάπη από τον Ιάκωβο

Άξια αναφοράς είναι και η περίπτωση του αλβανίζοντα μηχανικού Λάμπη

Λιάπη. Για τον Λιάπη ο Ιάκωβος έγραφε στο υπουργείο Εξωτερικών «…εἶνε τύπος
ἐντίμου ἀλλά καί τολμηροτάτου ἀνθρώπου, ὅστις, καῖπερ δημόσιος ὑπάλληλος δέν
διστάζει νά ἐπιτιμᾶ τόν τέ Πρωθυπουργόν καί ὑπουργούς …»699. Ο Λιάπης είχε
αναπτύξει ένα παράτολμο σχέδιο στον Ιάκωβο σύμφωνα με το οποίο θα ευχόταν να
συγκεντρωθούν υπογραφές από όλους τους Αλβανούς ανεξαρτήτως θρησκεύματος με
τις οποίες θα ζητούσαν αγγλική στρατιωτική κατοχή για την Αλβανία «…ἤτις καί ἐάν
πραγματοποιηθῇ θά εἶνε κατά τύπους, κατ’ οὐσίαν δέ θά εἶνε ἑλληνική, καθότι ἡ

694
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1921, Φ. 42, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα γενικού διοικητή Φλώρινας-Κοζάνης
προς το ΥΠΕΞ, αρ. 4403, με ημερομηνία 20/2 Μαΐου 1921).
695
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Επιστολή Ιακώβου προς το ΥΠΕΞ, αρ. 637, με ημερομηνία 18 Φεβρουαρίου 1921).
696
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Τηλεγράφημα Ιακώβου μέσω Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 3662, με ημερομηνία 3/16
Απριλίου 1921).
697
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Τηλεγράφημα Ιακώβου μέσω Δεσποτόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 2102, με ημερομηνία 28/13
Μαρτίου 1921).
698
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Αλβανίας. Προπαγάνδα κατά Ελλάδος,
(Έκθεση της Εθνικής Πανηπειρωτικής Ένωσης Αμερικής προς τον υπουργό Εξωτερικών σχετικά με
τον Χρήστο Δάκα, αρ. 5698, με ημερομηνία 19 Μαΐου 1921).
699
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 9, Ζήτημα Β. Ηπείρου- Ψηφίσματα Ηπειρωτών-Τύπος, (Επιστολή
Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον υπουργό των Εξωτερικών Πολίτη, αρ. 376, με ημερομηνία 12
7/βριου 1920).

140
ἀγγλική κυβέρνησις δέν θά στείλει ἐδώ στρατόν ἀλλ’ ὀλίγους ἀξιωματικούς της καί
στρατόν ἑλληνικόν…»700.
Ο Λιάπης πληροφόρησε τον Ιάκωβο ότι στην Κορυτσά είχε ήδη
δημιουργηθεί μυστικό αλβανικό κομιτάτο απαρτιζόμενο από εθνικιστές. Ο Λιάπης
επεδίωκε για την ευόδωση των σχεδίων του «…νά συνεννοηθῇ καί μέ τούς ἐν Τιράνοις
ἐθνικόφρονας Κορυτσαίους…».701. Ο Ιάκωβος ενημέρωσε άμεσα την ελληνική
κυβέρνηση για τις ενέργειες του Λιάπη, ενώ αναφέρει στην επιστολή του ότι η
«…Μητρόπολις θά παρακολουθῇ τᾶς ἐνέργειας τοῦ μυστικοῦ αὐτοῦ κομιτάτου…»702.

2) Η μέριμνά του για την εκπαίδευση των ορθοδόξων χριστιανών της

περιφέρειάς του

Η λειτουργία των ελληνικών σχολείων συνεχιζόταν κανονικά όλη τη

διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του 1921 χάρη στην ηθική και χρηματική υποστήριξη
του Ιακώβου που αξιοποιούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα κονδύλια που του
έδινε η Αθήνα703.
Τα ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν στην Κορυτσά ήταν α) το
Γυμνάσιο, β) το Οικοτροφείο, γ) το Παρθεναγωγείο, δ) οι Αστικές Σχολές Αρρένων
(Α΄-Β΄), ε) τα Νηπιαγωγεία και στ) το Ορφανοτροφείο704.
Η Εφημερίδα Κoha σε άρθρο της αναφέρει꞉ «Πλησιάζοντος τοῦ καιροῦ νά
ἀνοιχθῶσι τά σχολεῖα –ὁ Μητροπολίτης Δυρραχίου Ἰάκωβος, ὅστις ἔχει […] καταλάβει
ἄνευ οὐδενός δικαιώματος, τήν Μητρόπολιν Κορυτσᾶς ἔχων ὑπ’ αὐτόν καί τινάς
ἀρνησιπάτριδας ὡς ὄργανα τοῦ ἐκάλεσε -ὅπως ἀκούσαμεν – τούς διδασκάλους καί τούς
καθηγητάς τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων καί τούς συνεβούλευσε, ὅτι τήν προπαγάνδαν
ὅσον δύνασθαι νά τήν ἐνισχύσητε περισσότερον καί πρός ἀμοιβήν θά σᾶς προπληρώσω

700
Ό.π.
701
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 9, Ζήτημα Β. Ηπείρου, Ψηφίσματα Ηπειρωτών- Τύπος, (Επιστολή
Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον υπουργό των Εξωτερικών Πολίτη, αρ. 421, με ημερομηνία 11
8/βριου 1920).
702
Ό.π.
703
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα Ιακώβου
μέσω Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 3237, με ημερομηνία 22/4 Απριλίου 1921).
704
Αναλυτικά για τα σχολεία της Κορυτσάς βλ. Αθηνά Κολτσίδα, Η εκπαίδευση στη Βόρεια Ήπειρο
κατά την ύστερη περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: η ίδρυση, η οργάνωση και η λειτουργία των
ελληνικών σχολείων, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 138-153.

141
τόν μισθόν δι’ ἔξ μῆνας καί μίαν αὔξησιν διά τήν μεγάλην ἀκρίβειαν τῶν
τροφίμων…»705.
Σε επιστολή του προς τον πρωθυπουργό και τον υπουργό Εσωτερικών της
Αλβανίας, ο Ιάκωβος ζητούσε να επιτραπεί το άνοιγμα των ελληνικών σχολείων:
«…Παρακαλῶ καί πάλιν λυπηθῆτε λαόν καί ἁπαλλάξητε αὐτόν ἀπό τᾶς ῥαδιουργίας
τῶν ἀνευθύνων»706.
Σε νέα επιστολή του προς τον πρωθυπουργό Ιλιάζ ο Ιάκωβος ζητούσε το
άνοιγμα των ελληνικών σχολείων της Κορυτσάς που εμποδιζόταν από Αλβανούς
χωροφύλακες, οι οποίοι, έχοντας μόνιμη παρουσία έξω από την Μητρόπολη
Κορυτσάς, τρομοκρατούσαν όποιον ερχόταν σε επαφή με τον Ιεράρχη, ενώ
ταυτόχρονα σε συνεργασία με αλβανικούς εθνικιστικούς κύκλους φυλάκιζαν
διδασκάλους και εκτόπιζαν ορθόδοξους ιερείς707. Παράλληλα, δε διστάζει να
νουθετήσει τον Αλβανό πρωθυπουργό γράφοντας ότι «…μέ τρομοκρατίαν δέν
διοικοῦνται οἱ λαοί ἀλλά μόνον μέ πατρικήν καί δίκαιαν διοίκησιν…»708.
Οι ενέργειες του Δυρραχίου για το άνοιγμα των ελληνικών σχολείων της
Κορυτσάς προκάλεσαν την αντίδραση των αλβανιστών και των υπολοίπων Αλβανών.
Ο Ιάκωβος διακήρυττε από τη Μητρόπολη Κορυτσάς ότι «…τήν προσεχῆ Τετάρτην θά
ἀνοιχθῶσι τά Ἑλληνικά Σχολεῖα πρός ἐγγραφήν τῶν μαθητῶν καί τήν ἐρχομένην
Δευτέραν θά ἀρχίσουν τά μαθήματα καί νά μή φοβηθῆτε ἀλλά νά στείλετε τά παιδιά, ὡς
ἔχετε ἀποστείλη αὐτά πάντοτε…»709.
Με αφορμή τα λόγια του Ιεράρχη, η εφημερίδα Koha καταφέρεται κατά
του Δυρραχίου φθάνοντας στο σημείο να τον κατηγορεί ως πράκτορα της Αθήνας꞉
«…εἰς τήν Κορυτσάν κυματίζουν δυό Σημαῖαι, μία του Ἀλβανικοῦ Κράτους καί ἡ ἄλλη
τοῦ Δεσπότου Ἰακώβου ἤ κάλλιον εἰπεῖν τῆς Ἑλλάδος […]
Ζητεῖ τό ἄνοιγμα τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων διά νά διαφθείρῃ τήν νεολαίαν
τήν Ἀλβανικήν μέ τήν χειροτέραν διαφθοράν νά τούς ἐκμάθῃ νά ψεύδωνται καί νά

705
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Άρθρο εφημερίδας Κoha υπ’ αρ. 59 με τίτλο «Ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος και τα Ελληνικά Σχολεία» της 3ης 7/βριου 1921).
706
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46 Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Επιστολή
Ιακώβου προς τον Αλβανό πρωθυπουργό και τον υπουργό των Εσωτερικών, με ημερομηνία 29/11
7/βριου 1921).
707
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον Αλβανό
πρωθυπουργό και τον υπουργό των Εσωτερικών, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου
1921).
708
Ό.π.
709
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Κoha με τίτλο «Μια τόλμη
ανάρμοστος του Ιακώβου», της 31/13ης 7/βριου 1921).

142
προδώσουν τήν πατρίδα τῶν λησμονοῦντες τήν γλώσσαν καί τήν πατρίδα αὐτῶν. Φρίκη
…»710.
Αλλά και η εφημερίδα Posta e Korçës σε το άρθρο της προτρέπει τον
πληθυσμό της Κορυτσάς να εμπιστευτεί τα κρατικά σχολεία711.
Ο Ιάκωβος δεν πτοήθηκε από τις έμμεσες απειλές προς το πρόσωπό του.
Έχοντας απόλυτη αίσθηση του καθήκοντος, στέλνει νέα επιστολή προς τον νέο
Αλβανό πρωθυπουργό, Παντελή Ευαγγέλου, ζητώντας και πάλι το άνοιγμα των
σχολείων «…ἵνα μή κυλίωνται χιλιάδες παιδίων εἰς τούς δρόμους…»712.

3) Οι εκλογές στην Αλβανία το 1921 και οι πρώτες προσπάθειες για την

οργάνωση ενός σύγχρονου κράτους

Τον Απρίλιο του 1921 έγιναν εκλογές στην Αλβανία713. Τον Μάιο στην
Αλβανία συγκροτήθηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ιλιάζ βέη Βρυώνη714. Η
κατάσταση ήταν τεταμένη και στο προσκήνιο είχαν εμφανιστεί νέα πρόσωπα που
επεδίωκαν να έχουν λόγω στα πολιτικά τεκταινόμενα. Το άστρο του Fan Noli είχε
αρχίσει να λάμπει και οι οπαδοί του επεδίωκαν την ακύρωση των εκλογών Δρίνου,
ενώ οι κυβερνητικοί οπαδοί επεδίωκαν την ακύρωση των εκλογών στην Κορυτσά715.
Ο Ιάκωβος σχετικά με τις εκλογές στο διαμέρισμα του Δρίνου
πληροφορούσε την ελληνική κυβέρνηση ότι ο Σέρβος πρόξενος «…ἐξ ἀφορμῆς
ἐκλογῆς Δρίνου μοί ἐνεπιστεύθη ὅτι, καθ’ὅ ἀσφαλῶς γνωρίζει εἶναι ἀδύνατον εὑρεθῇ
Σερβική Κυβέρνησις, ἀφίνουσα εἰς Ἀλβανούς ζώνην Δρίνου –Σκόδρας…»716.

710
Ό.π.
711
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Posta e Korçës με τίτλο «Μια
αδελφική συμβουλή προς τον λαόν Κορυτσάς “Αποστείλατε τα τέκνα σας εις τα σχολεία του
Κράτους”», αρ. 44 της 13ης 7/βρίου 1921).
712
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον Αλβανό
πρωθυπουργό, με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1921).
713
Μ. Vickers, ό.π., σ. 147.
714
Ό.π.
715
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Θεοχάρη
προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4769, με ημερομηνία 23/9 Μαΐου 1921).
716
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 3624, με ημερομηνία 2/15
Απριλίου 1921).

143
 Συνολικά στις εκλογές εκλέχτηκαν 62 άτομα εκ των οποίων οι 20 ήταν
χριστιανοί ορθόδοξοι. Στην προσμέτρηση αυτή έλειπε η περιφέρεια της Σκόδρας,
όπου η εκλογική διαδικασία είχε καθυστερήσει717.
Στη Σκόδρα σύμφωνα με επιστολή που έστειλε ο Ιάκωβος στο υπουργείο
Εξωτερικών στις 25 Μαΐου 1921 στις βουλευτικές εκλογές εκλέχτηκαν 8 καθολικοί
[Χιλ Mosi, Χιλ Melci, Shuk Gurakugi, Kol Thaçi, Fishta (κληρικός), Don Narik Peza
(κληρικός), Luigi Gurakugi, Patuk Laraci] και 4 μουσουλμάνοι [Rita Dani, Malik
Bushati, Halil bey, Xhemal bey]718. Στο Ελβασάν «…ἐπέτυχε Συνδυασμός Σεφκέτ Βέη
ἀποτυχόντος συνδυασμοῦ Ἀκίφ Πασσᾶ. Χριστιανοί ἐξελέγησαν Ἐθνικόφρων Βούδας
Φαρμακοποιός και Ῥωμοῦνος Μπέτσας, ἄλλοτε Ἐπιθεωρητής Ῥουμανικῶν Σχολείων.
Συνδυασμός οὗτος ὑπεσχέθη εἰς Χριστιανούς ἐνεργήσῃ διά ἄνοιγμα Ἑλληνικοῦ καί
Ῥουμανικοῦ Σχολείου…»719.
Σε εμπιστευτικό του τηλεγράφημα ο Ιάκωβος πληροφορούσε την ελληνική
κυβέρνηση ότι άρχισαν οι εργασίες της νέας Αλβανικής Βουλής με τον εναρκτήριο
λόγο του ιατρού Τουτούλη. Οπαδοί του Fan Noli διακήρυτταν στα Τίρανα «…ὅτι
δῆθεν προυτάθη αὐτῷ (Fan Noli) σχηματισμός Κυβερνήσεως ἀλλά δέν ἐδέχθη διότι δέν
ἀφίεται ἐλεύθερος περί ἐκλογήν προσώπων»720.
Ο δήμαρχος Κορυτσάς, θέλοντας να κερδίσει την εύνοια του Fan Noli,
τον ανακήρυξε επίτιμο δημότη της πόλης. Αλβανικοί κύκλοι θεωρούσαν προσωπική
επιτυχία του Fan Noli την ένταξη της Αλβανίας στην Κ.τ.Ε.721. Παράλληλα μια
μερίδα Αλβανών ήθελαν να «…ἀνταμείψωσιν αὐτόν διά Πρωθυπουργίας. Κύριος
ὅμως λόγος εἶναι ὅτι οὕτω θά ἀποσπασθῶσι τά ἐν Ἀμερικῇ εἰσπραχθέντα εἰς δάνειον
ἑκατομμύρια, καθότι βάτρα ἐδήλωσεν μόνον εἰς Κυβέρνησιν ὑπό Χριστιανόν θά τά
ἔδιδε …»722.

717
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Επιστολή Μητροπολίτη
Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. 732, με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1921).
718
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Eπιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 808, Ζήτημα Β. Ηπείρου, με ημερομηνία 25 Μαΐου 1921).
719
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Δεσποτόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 2935, με ημερομηνία 19
Μαρτίου 1921).
720
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4445, με ημερομηνία 22 Απριλίου
1921).
721
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, ν. 42, με ημερομηνία
11/24 Απριλίου 1921).
722
Ό.π.

144
 Στη νέα αλβανική Βουλή συμμετείχαν και οι εκλεγμένοι βουλευτές
Κορυτσάς Παντελής Ευαγγέλου, Παντελής Τσάλης, Σωτήριος Πέτσης, Χρίστος
Κίρκας, Λεωνίδας Χρήστου (ορθόδοξοι) και οι Τεφήτι Μπόριας, Σεϊφή Βελαμέση
Δεβόλη, Εσρέφ Φράσερι, Μπάνους Άμπτης, Τεφήτι Παναρήτη (μουσουλμάνοι)723, οι
οποίοι μέσω Ελβασάν πήγαν στα Τίρανα724.
Η αλβανική Βουλή άρχισε τις εργασίες της τον Απρίλιο του 1921 με
προσωρινό πρόεδρο, τον μετέπειτα πρωθυπουργό, Παντελή Ευαγγέλου725.

4) Το ζήτημα του καθορισμού των αλβανικών συνόρων

Τα ελληνοαλβανικά σύνορα χαράχτηκαν κατόπιν απόφασης της Συμμαχικής

Συνδιάσκεψης στο Παρίσι στις 9 Νοεμβρίου του 1921 με βάση το Πρωτόκολλο της
Φλωρεντίας του 1913 ύστερα από απαίτηση της Ρώμης, χωρίς την παρουσία των
Η.Π.Α. και τις σφοδρές αντιδράσεις της Ελλάδος και φυσικά του νέου σλαβικού
κράτους που δημιουργήθηκε το 1918 με την ένωση των Σέρβων, των Κροατών και
των Σλοβένων, που από το 1929 άρχισε να αποκαλείται διεθνώς Γιουγκοσλαβία726.
Στη Συνδιάσκεψη πήραν μέρος οι πρεσβευτές της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας,
της Ιταλίας και της Ιαπωνίας727.
Σε πανηγυρικό τηλεγράφημα που στάλθηκε από τα Τίρανα σε όλη την
αλβανική επικράτεια αναφερόταν ότι «…Αἱ Μεγάλαι Δυνάμεις ἀναγνωρίζουσιν
ἐπισήμως τήν Ἀλβανικήν Κυβέρνησιν καί τήν Ἀλβανία ὡς κράτος […] ἀνεξάρτητον. Τά
νότια σύνορα παραμένουσιν ὡς ὁρίσθησαν διά τοῦ πρωτοκόλλου τῆς Φλωρεντίας...»728.
Η Ελλάδα μάλιστα υποχρεώθηκε να επιστρέψει μερικά χωριά πέριξ της
Κορυτσάς.

723
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Κατάλογος των
Βουλευτών των Νομών της Αλβανίας, με ημερομηνία 29 Μαρτίου 1921).
724
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 3542, με
ημερομηνία 13 Απριλίου 1921).
725
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4309, με ημερομηνία 20 Απριλίου
1921).
726
Η. Αντωνόπουλος, ό.π., σ. 91.
727
S. Pollo –A. Puto, ό.π., σ. 247.
728
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα υπουργείου Εσωτερικών της κυβέρνησης
των Τιράνων σε μετάφραση του Ιακώβου, με ημερομηνία 12 Νοέμβριου 1921).

145
 Η Αλβανία ήδη ένα χρόνο πριν είχε γίνει με την υποστήριξη των
αγγλοσαξονικών κρατών μέλος της Κ.τ.Ε.. Μάλιστα οι Fan Noli και Μεχμέτ Κόνιτσα
ορίστηκαν εκπρόσωποι της Αλβανίας στο συμβούλιο της Κ.τ.Ε.729.
Σε τηλεγράφημα του Δυρραχίου αναφέρεται ότι «…ἐκλείσθησαν Σερβικά
σύνορα Ὅσιου Ναούμ. Εἰς Τίρανα ἐγένετο προχθές συλλαλητήριον ἐναντίον
ἀποφάσεως Κοινωνίας Ἐθνῶν ὅπως Σάσων παραμείνῃ Ἰταλίαν καί ἄλλα ἐδάφη
Σερβίαν...»730.
Το νεοσύστατο κράτος των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων,
επιδιώκοντας να πάρει τη θέση της Αυστροουγγαρίας στην Αλβανία, έκανε επιδρομές
με στρατεύματά του ερημώνοντας τις περιφέρειες της Δίβρας και του Δρίνου. Τον
Οκτώβριο του 1921 οι στρατιωτικές του δυνάμεις έφτασαν σε απόσταση αναπνοής
από τα Τίρανα731. Οι αψιμαχίες είχαν ξεκινήσει από τους πρώτους μήνες του 1921.
Θορυβημένοι οι Αλβανοί προσπαθούσαν να συγκροτήσουν ικανό αριθμό στρατού
που θα αντιστεκόταν στους εισβολείς. Σε τηλεγράφημα του Δυρραχίου προς το
υπουργείο Εξωτερικών αναφέρεται ότι «…Ἀλβανικός Στρατός ἀπό τομέως Ἐρσέκας
μέχρι Σβέσδης συμποσοῦται σήμερον εἰς δύο περίπου χιλιάδας…»732 ενώ στο Βεράτιο
«…ἐκλήθησαν ἐσπευσμένως ὑπό τά ὅπλα πέντε ἠλικίαι 21 ἕως 25 ἐξηκριβωμένως μέν
εἰς Καζάδες Βερατίου – Αὐλῶνος, Φιέρη Λούσνης, φαίνεται ὅμως ὅτι μέτρον εἶναι
γενικόν…»733.
Τις στρατιωτικές αυτές προπαρασκευές των Αλβανών τις επικροτούσαν οι
Γάλλοι, οι οποίοι είχαν στείλει τον Απρίλιο του 1921 τον Γερουσιαστή Γκοδάρ734.
Στην Κορυτσά οι τοπικές αρχές διοργάνωσαν προς τιμή του Γάλλου αξιωματούχου
υποδοχή ηγεμονική, ενώ, σύμφωνα με τον Δυρραχίου, ο Γκοδάρ δήλωσε στους
Αλβανούς «…ὅτι Ἰστορία Γαλλο-αλβανική εἶναι γεγραμμένη εἰς αὐτήν σελίδα, ὅτι ἀφ’
ὅτου ἦλθον Γάλλοι ἐνταῦθα Γαλλία δεικνύει μέγα ἐνδιαφέρον διά τήν Ἀλβανίαν ὑπό τήν

729
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ αρ.
940, με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1921).
730
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη
Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 11149, με ημερομηνία 25/8 Οκτωβρίου 1921).
731
Μ. Vickers, ό.π., σ. 146.
732
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Δεσποτόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 2908, με ημερομηνία 17/30
Μαρτίου 1921).
733
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4018, με
ημερομηνία 12 Απριλίου 1921).
734
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4033, με
ημερομηνία 12 Απριλίου 1921).

146
προστασίαν αὐτήν, τοῦτο δέ θά πράξῃ εἰς τό μέλλον καί ἐν τέλει ἐζητωκραύγασεν
Ἀλβανιστί, ζήτω Κορυτσᾶ, ζήτω Ἀλβανία. Ἰδιαιτέρως διακηρύττει εἰς Ἀλβανίαν ὅτι Β.
Ἤπειρος θά μείνῃ εἰς Ἀλβανίαν…»735.
Η αλβανική κυβέρνηση πρότεινε να στείλει στο Βελιγράδι αντιπρόσωπο της
για τον καθορισμό των αλβανοσερβικών συνόρων736. Μάλιστα, η αλβανική
κυβέρνηση διόρισε αντιπροσωπεία υπό την προεδρεία του στρατηγού Αλή Ρίζα737.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος φρόντιζε να κρατάει ενήμερη την ελληνική
κυβέρνηση και για την αλβανοσερβική διαφορά σχετικά με τον καθορισμό των
συνόρων στέλνοντας πληροφορίες και φυσικά μεταφρασμένα άρθρα των κύριων
αλβανικών εφημερίδων738.
Σε άρθρο της εφημερίδας Zet’ e re αναφέρεται ότι: «Ἡ Σερβική διπλωματία
ὑπό τήν ἐπιρροήν τοῦ στρατιωτικοῦ κόμματος ἀκολουθεῖ τούς κατά τῆς Ἀλβανίας
Ἰμπεριαλιστικούς σκοπούς της ἐπιθυμοῦσα νά ἀποσπάση ἐδάφη τινά παρά τον Δρῖνον
καί ἄλλα ἐδάφη καθαρῶς Ἀλβανικά […] ὡς λόγον τῶν ἀπαιτήσεων τῶν προβάλλουσι
σπουδαίους στρατηγικούς λόγους ἐξασφαλίζοντας τήν μέλλουσαν ὕπαρξίν των …»739.
Αλλά και η εφημερίδα Posta της Κορυτσάς “καταδικάζει” τη σερβική
εδαφική απληστία:
«Ἐνθουσιασμένοι ἀπό τά ἀνέλπιστα κέρδη, τά ὁποία ἐπέφερεν εἰς τούς
Σλάβους τῆς Βαλκανικῆς ὁ πανευρωπαϊκός πόλεμος […] ζητούσι τώρα νά ἀποσπάσουν
καί ἄλλα μέρη ἡμέτερα ἐξ ἐκείνων τῶν ἐλαχίστων μερῶν ὅπου μας ἐχορήγησεν ἡ
Συνδιάσκεψις τοῦ Λονδίνου κατά τό 1913…»740.
Σε επιστολή του προς το υπουργείο Εξωτερικών, ο Ιάκωβος ενημερώνει
την ελληνική κυβέρνηση ότι τα αλβανοσερβικά σύνορα θα τροποποιηθούν υπέρ των

735
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4032, με
ημερομηνία 12 Απριλίου 1921).
736
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω Δεσποτόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 1547, με ημερομηνία 6
Μαρτίου 1921).
737
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4087, με
ημερομηνία 13 Απριλίου 1921).
738
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Eπιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 1022, με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1921).
739
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Zet’ e re με τίτλο «Επί της Σερβο-
αλβανικής φιλονικίας» της 2/15ης 8/βρίου 1921).
740
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Posta Koritsa με τίτλο «Αι
περιπλοκαί με την Σερβίαν» της 2/15ης 8/βρίου 1921).

147
Σέρβων στις περιφέρειες της Δίβρας και Σκόδρας με τις ευλογίες των
Αγγλογάλλων741.
Στις 3 Οκτωβρίου του 1921 έλαβε χώρα συλλαλητήριο στην Αυλώνα με
κεντρικό αίτημα των διαδηλωτών το ζήτημα του νησιού Σάσων, το οποίο κατείχαν οι
Ιταλοί742. Η εφημερίδα Posta της Κορυτσάς σε άρθρο της γράφει꞉ «…Ἡ βδελυρά
Ἰταλική πολιτική, σκοπόν δέν ἔχει μόνον τήν ἀνατροπήν τῆς Βαλκανικῆς ἀνεξαρτησίας
ἀλλ’ αὐτήν ταύτην τήν ἀνατροπήν τῆς Βαλκανικῆς χερσονήσουˑ λοιπόν μόνον ἐάν ἡ
Ἰταλία ἀποσύρῃ ἐκεῖθεν τά τρόφιμα καί τόν στρατόν της, καί εἴπῃ εἰς τήν Ἀλβανική
Κυβέρνησιν “λάβε τήν Σάσωνα τήν κρηπίδα τῆς ἀνεξαρτησίας σου, τήν ὁποίαν σας ἔχω
παραχωρήσει διά τῆς κατά τό 1913 ὑπογραφῆς μού”, τότε θά ἀποδείξῃ ὅτι εἶναι φίλη
τῆς Ἀλβανίας…»743.
Νέος αρχηγός του αλβανικού στρατού διορίστηκε ο Αχμέτ βέη Μάτα ο οποίος
αμέσως αναχώρησε στα βόρεια της χώρας, όπου μαίνονταν οι μάχες με τον στρατό
των Σέρβων744.

5) Οι ενέργειες των Αλβανών σε βάρος του ελληνισμού της Κορυτσάς και του
Μητροπολίτη Δυρραχίου και η απέλασή του από τη Β. Ήπειρο το 1921

α. Η δράση του Fan Noli

Μία από τις αινιγματικές φυσιογνωμίες της ιστορικής εποχής που αναλύεται
αποτελεί αναμφίβολα αυτή του Fan Noli.
Ο Fan Noli ή αλλιώς Θεοφάνης Μαυρομμάτης (1882 - 1965), γεννήθηκε
σε ένα αρβανιτοχώρι της Ανατολικής Θράκης, το Ιμπρίκ Τεπέ745. Φοίτησε στο
Γυμνάσιο της Αδριανούπολης, από το οποίο άργησε να αποφοιτήσει επειδή
θεωρήθηκε υποκινητής γενικής απεργίας των μαθητών746.

741
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Eπιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 1016, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1921).
742
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1921, Φ. 36 Β. Ήπειρος-Αλβανικά, (Άρθρο της εφημερίδας Posta με τίτλο
«Το μέγα εν Αυλώνι συλλαλητήριον περί του Ζητήματος της Σάσωνας», αρ. 54, της 8ης 8/βρίου 1921).
743
Ό.π.
744
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη
Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 12450, με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1921).
745
X. Μικέλης, ό.π., (χωρίς σελίδες).
746
Γκέργκι Σιμάκου (π. Δανιήλ), «Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι). Επιπτώσεις των
εθνικιστικών τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως», δ.δ., Θεολογική Σχολή
Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2011, σσ. 24-26.

148
 Το 1901 πήγε στην Αθήνα να σπουδάσει στη Φιλοσοφική Σχολή. Για
λόγους βιοπορισμού δεν μπόρεσε να ασχοληθεί με τις σπουδές, τις οποίες διέκοψε
απασχολούμενος σε περιστασιακές εργασίες747.
Στη συνέχεια εργάστηκε ως διδάσκαλος και ψάλτης στις ελληνικές
παροικίες στο Σιμπίν ελ Κομ και Φαγιούμ της Αιγύπτου. Εκεί συνδέθηκε με
φανατικούς αλβανιστές, όπως ο Αθανάσιος Τάσκο, και άρχισε να εργάζεται υπέρ των
αλβανικών συμφερόντων748. Μετά βρέθηκε στο Χάρβαρντ να σπουδάζει
Φιλολογία749. Στην Αμερική οργάνωσε τους εκεί Αλβανούς και τους διαπότισε με το
φανατισμό του750. Ο ίδιος μάλιστα άλλαξε το ελληνικό όνομά του και το έκανε
αλβανικό: Φαν Νόλι. Το 1909, όπως ήδη έχει αναφερθεί, ίδρυσε στη Βοστώνη μαζί
τον Φαΐκ Κονίτσα και άλλους αλβανιστές τον εθνικιστικό σύνδεσμο Vatra (Εστία).
Ανέπτυξε έντονο λογοτεχνικό, ποιητικό και μεταφραστικό έργο, από τα
ελληνικά στα αλβανικά και αντίστροφα, ενώ ήταν ο πρώτος μου μετέφρασε το
Ευαγγέλιο και άλλα ορθόδοξα ιερά κείμενα στα αλβανικά. Στην Αμερική
χειροτονείται το 1908 ιερέας από τον Ρώσο Αρχιεπίσκοπο Αλάσκας, Πλάτωνα751.
Από τις Η.Π.Α, ζητούσε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο τη δημιουργία
αυτοκέφαλης Εκκλησίας στην Αλβανία. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με επιστολή
του προς τους Μητροπολίτες Κορυτσάς Γερμανό, Δυρραχίου Ιάκωβο και
Βελεγράδων Ιωακείμ εφιστούσε την προσοχή, ώστε να ληφθούν όλα τα αναγκαία
μέτρα προστασίας του ορθόδοξου πληθυσμού της Αλβανίας από τη δράση του
Ψευδοεπισκόπου Φαν Νόλι752. Στα πολιτικά πράγματα της Αλβανίας εμφανίστηκε το
1920 στο συνέδριο της Λούσνιας ως εκπρόσωπος των Αλβανών της Αμερικής. Μετά
τις αλβανικές εκλογές του 1921 εγκαταστάθηκε στην Αλβανία μαζί με μέλη της
Vatra. Στην Κορυτσά μάλιστα οι συνεργάτες κατέλαβαν το ναό του Αγίου Γεωργίου
και πέτυχαν την απέλαση του Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιακώβου753.
Τον Ιούνιο του 1924 έγινε πρωθυπουργός της Αλβανίας, μένοντας στην
εξουσία έως τα τέλη Δεκεμβρίου, οπότε και ανατράπηκε από τον Αχμέτ Ζώγου754.

747
Χ. Σούλης, ό.π., σ. 819.
748
Ό.π.
749
Γ. Σιμάκου, ό.π., σ. 41.
750
Α. Γλαβίνας, Το αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας…, ό.π., σσ. 34-35.
751
Ό.π., σ. 36. Βλ. επίσης του ιδίου, Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας. Kisha
Orthodhokse Autoqefale E Shqipnis, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 41988, σ. 14.
752
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90, αρ. πρωτ. 2206, σ. 384, ημερομ. 11 Ιουνίου 1920.
753
Βλ. επόμενη υποενότητα.
754
Γ. Σιμάκου, ό.π., σσ. 86-100. Ο Αχμέτ Ζώγου (1895-1961), υπήρξε πρωθυπουργός της Αλβανίας
(1922-1924). Στην περίοδο της επανάστασης του Ιουνίου του 1924 διέφυγε στη Γιουγκοσλαβία από

149
 β. Οι διώξεις των Αλβανών σε βάρος του ελληνισμού της Β. Ηπείρου και η
απέλαση του Πατριαρχικού Εξάρχου Κορυτσάς

Οι αλβανικές αρχές αναγνωρίζοντας στο πρόσωπο του Ιακώβου έναν

εχθρό των συμφερόντων τους στην περιοχή της Β. Ηπείρου, εμποδίζουν την
απρόσκοπτη επικοινωνία των ομογενών με τον Μητροπολίτη Δυρραχίου,
τρομοκρατώντας τους Έλληνες προκειμένου να κρύψουν τα εθνικά τους
φρονήματα755. Μάλιστα όσοι έρχονταν να εγκατασταθούν στην Αλβανία με ελληνικά
διαβατήρια φυλακίζονταν από τις αλβανικές αρχές και τους επιβαλλόταν πρόστιμο
500 χρυσών φράγκων756 .
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί μια επιστολή του Πατριαρχικού Εξάρχου
Κορυτσάς προς το υπουργείο Εξωτερικών με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1921,
σύμφωνα με την οποία η αλβανική κυβέρνηση σκεφτόταν αρχικά να επαναφέρει τον
Ιάκωβο στην επαρχία του, ώστε να τον απομακρύνει από την ευαίσθητη περιοχή της
Κορυτσάς. Συγκεκριμένα, ο Δυρραχίου αναφέρει ότι «…οἱ Κυβερνητικοί κύκλοι
μελετοῦν τό ζήτημα κατά πόσον θά τοῖς ἦτο δυνατόν νά μέ ἔστελλον εἰς Δυρράχιον, ἵνα
ἁπαλλαγῶσι τῆς ἐνταῦθα παρουσίας μου…»757.
Από τον Αύγουστο του 1921 τα έντυπα όργανα των Αλβανών εθνικιστών,
οι εφημερίδες της Κορυτσάς, καταφέρονται εναντίον του Ιακώβου, ενώ οι αλβανικές
αρχές τον έχουν θέσει υπό περιορισμό758. Κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά σε ένα
περιστατικό που έλαβε χώρα τον Αύγουστο και καταδεικνύει τις ειλημμένες
αποφάσεις των Τιράνων εναντίον του Ιακώβου. Αλβανοί χωροφύλακες και διάφοροι
Αλβανοί “πατριώτες” εισέβαλαν στη Μητρόπολη κρατώντας όπλα, ζητώντας να
βρουν όπλα, πολεμοφόδια και αντάρτες, από τα οποία «…οὐδέν εὗρον…»759.

όπου οργάνωσε αντεπανάσταση εναντίον του Φαν Νόλι, τον οποίο ανέτρεψε. Το 1928
αυτοανακηρύχτηκε βασιλιάς της Αλβανίας, ενώ μετά την κατάκτηση της Αλβανίας από την Ιταλία το
1939 διέφυγε στο εξωτερικό.
755
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το
ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 12813, με ημερομηνία 8 Νοεμβρίου 1921).
756
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 4020, με
ημερομηνία 13 Απριλίου 1921).
757
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου, (Επιστολή Μητροπολίτη
Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 712, με ημερομηνία 22 Μαρτίου 1921).
758
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Μετάφραση Κρυπτογραφικού τηλεγραφήματος εξ’
Ιωαννίνων του Ε΄ Σ.Σ., αρ. εμπιστ. πρωτ. 13881, το στέλνει Κοκίδης στο υπουργείο των Στρατιωτικών,
κοινοποιείται και στο ΥΠΕΞ, με ημερομηνία 27 Αυγούστου 1921).
759
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, με την
οποία πληροφορεί την ελληνική κυβέρνηση σχετικά με τηλεγραφήματα που έστειλε στον

150
 Σε άρθρο της η εφημερίδα Koha καταφέρεται εναντίον του Πατριαρχικού
Εξάρχου Κορυτσάς꞉ «Εἰς τήν πόλιν μας ὅπου κατά κακήν τύχην μας ἔτυχε νά ἔχωμεν
τόν Μητροπολίτην Δυρραχίου μή ἔχοντα οὐδεμίαν ἰδιότητα ἵνα μένῃ ὡς Μητροπολίτης
εἰς τήν Κορυτσάν μας ἔχει φέρει εἰς βαθμόν ἀπελπισίας…»760. Αλλά και η εφημερίδα
Posta e Korçës τονίζει ότι «…ἡ διαμονή τοῦ Μητροπολίτου Ἰακώβου εἰς τήν Κορυτσάν
εἶναι ἐντελῶς πολιτική καί οὐχί ἐκκλησιαστική […]. Ὁ Μητροπολίτης Ἰάκωβος ἐκτελεῖ
πληρέστατα καθήκοντα γενικοῦ προξένου τῆς Ἑλλάδος […] ἐργάζεται ὡς ἐνας ἀληθής
πατριώτης πρός μεγάλησιν τῆς πατρίδας του… »761, υποδαυλίζοντας τα εθνικιστικά
πάθη εναντίον του Δυρραχίου.
H εφημερίδα Κοha δυναμιτίζοντας για ακόμα μια φορά την κατάσταση,
αναφέρει για τον Ιάκωβο ότι «…δίδει διαβατήρια διά τήν Ἑλλάδα, διατηρεῖ σχολεῖα σέ
γλώσσα ἥτις δέν εἶναι ἐπίσημος γλώσσα τοῦ κράτους, διορίζει διδασκάλους,
διδασκάλισσας καί Καθηγητάς, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ περισσότεροι εἶναι ξένοι ὑπήκοοι.
Κρατεῖ τά οἰκήματα τῶν Σχολείων τά ὁποία ἔχουν κατασκευάσει οἱ Πατέρες καί οἱ
Πάπποι ἡμῶν, Ἀλβανοί, τέκνα Ἀλβανῶν καί διδάσκεται εἰς αὐτά ἡ Ἑλληνική γλώσσα.
Πόθεν οὖν ἔχει τό δικαίωμα τοῦτο;…»762.
Παράλληλα, οι αλβανικές αρχές συλλαμβάνουν και φυλακίζουν αρχικά
στις φυλακές του Αργυροκάστρου και στη συνέχεια στην Αυλώνα τον αρχιμανδρίτη
π. Πέτρο, βοηθό της Μητροπόλεως Κορυτσάς, και τον ιατρό Νότσκα με ψευδή
στοιχεία περί συνεργασίας με τις ελληνικές αρχές763. Κατόπιν ενεργειών του
Μητροπολίτη Ιακώβου, το μαρτύριό τους έλαβε τέλος τον Σεπτέμβριο του 1921 προς
απογοήτευση των Αλβανών764.
Σε επιστολή που έστειλε προς τον νέο πρωθυπουργό της Αλβανίας,
Παντελή Ευαγγέλου, ο Ιάκωβος εξέφραζε τη χαρά του για την αίσια έκβαση των

πρωθυπουργό Ιλιάζ βέη βρυώνη και τον υπουργό των Εσωτερικών Σουλεϊμάν βέη Ντέλβινα, τα οποία
και επισυνάπτει, αρ. 1007, με ημερομηνία 27 Αυγούστου 1921).
760
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46 Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Άρθρο
εφημερίδας Κoha υπ’ αρ. 57 με τίτλο «Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος το ζήτημα της ημέρας» της 20
Αυγούστου 1921).
761
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία, (Άρθρο εφημερίδας Posta e Korçës υπ’ αρ. 33 με τίτλο «Τα
Documenta του Μητροπολίτου Ιακώβου» της 10 Αυγούστου 1921).
762
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Φύλλο εφημερίδας Κoha υπ’ αρ. 59, της 3ης Σεπτεμβρίου
1921).
763
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς το ΥΠΕΞ, αρ.
πρωτ. 1026, με ημερομηνία 14 7/βρίου 1921).
764
Ό.π.

151
πραγμάτων: «…εὐχαρίστως ἐμάθομεν ὅτι ἀπηλευθερώσατε παπα Πέτρον καί ἰατρόν
Νότσκαν καί σᾶς εὐχαριστούμεν διά τήν δικαίαν αὐτήν πρᾶξιν τῆς Κυβερνήσεως…»765.
Η Μητρόπολη Κορυτσάς παραμένει «…ἡμέραν καί νύχτα τριγυρισμένη ὑπό
ἀστυνομικῶν, οἵτινες συλλαμβάνουσιν ἐξερχομένους ἐρευνῶσιν αὐτούς ἄλλους
ὁδηγοῦσιν Ἀστυνομίαν…»766.
Δύο μήνες πριν την απέλαση του Ιακώβου η εφημερίδα Koha, με αφορμή
τη χορήγηση διαβατηρίων τα οποία έχουν λάβει Αλβανοί υπήκοοι από Έλληνες
αντιπροσώπους στην Αμερική και θεωρώντας αποκλειστικά υπεύθυνο τον Ιάκωβο,
γράφει꞉ «…Ὁ Μητροπολίτης Δυρραχίου Ἰάκωβος ὁ διαβόητος διά τάς ραδιουργίας του
[…] ἐν Κορυτσᾷ ἀπό τόν Αὔγουστο τοῦ ἔτους 1919 δέν ἔπαυσε μεταχειριζόμενος τάς
πανούργους αὐτοῦ ραδιουργίας, ἐναντίον τῆς ἀκεραιότητος τοῦ Ἀλβανικοῦ κράτους
μεταχειριζόμενος ὡς ὄργανον τήν θρησκείαν καί τοιουτοτρόπως ἔχει φέρει εἰς κίνδυνον
πάντοτε τήν κοινήν ἡσυχίαν.
Τά τελευταία συμβάντα τῶν συνόρων ἀποδεικνύουν ἀναφανδόν τάς ἐνέργειάς
του ἐναντίον τοῦ ἡμετέρου κράτους. Διά ταῦτα ὁ Ὀρθόδοξος λαός τῆς Κορυτσᾶς
ἐξηγριωμένος συνῆλθε ἐν τῇ Δημαρχίᾳ καί ζητεῖ διά τελευταίαν φοράν τήν
ἀπομάκρυνσιν τοῦ ἐκ Κορυτσᾶς ὅσον τό δυνατόν ταχύτερον…»767.
Στα ίδια πλαίσια κατά του προσώπου του Μητροπολίτη Ιακώβου κινείται και
η εφημερίδα Posta e Korçës, που σε άρθρο της αναφέρει꞉ «… ἡ παραμονή ξένων
προπαγανδιστῶν ἐν Ἀλβανίᾳ σκάπτει τόν τάφο της, διότι αὐτοί δέν μένουν ἐδῶ ὅπως
μας συμβουλεύσωσι διά τό καλόν μας καί τό καλόν τῆς πατρίδος, ἀλλά μόνον καί μόνον
διά νά βάζουν ζιζάνια εἰς τόν λαόν, καί τουτοιοτρόπως νά τόν κάμουν ἐχθρόν τῆς
Κυβερνήσεως…»768.
Oι αλβανικοί κύκλοι της Κορυτσάς βρήκαν στο πρόσωπο του Ιακώβου τον
ιδανικό “αποδιοπομπαίο τράγο” των δεινών του πληθυσμού της πόλης και γενικότερα
της Αλβανίας.

765
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Αντίγραφο επιστολής του Μητροπολίτη Δυρραχίου προς
τον νέο Αλβανό πρωθυπουργό Παντελή Ευαγγέλου, χωρίς αρ., με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1921).
766
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46, Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Τηλεγράφημα
Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω νομαρχεύοντος Φλώρινας Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 10391,
με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 1921).
767
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46 Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Φύλλο
εφημερίδας Koha υπ’ αρ 60 της 10 Σεπτεμβρίου 1921).
768
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46 Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Άρθρο της
εφημερίδας Posta e Korçës με τίτλο «Διά την Κυβέρνησιν και τους αληθείς Πατριώτας» αρ. 34 της 20
Αυγούστου 1921).

152
 Τον Σεπτέμβριο του 1921 επιχείρησαν για πρώτη φορά να απελάσουν τον
Ιάκωβο όταν δυνάμεις της χωροφυλακής περικύκλωσαν τη Μητρόπολη και
«…ἠξίωσαν παρά Μητροπολίτου Κορυτσᾶς ἀπέλθῃ ἐκ Κορυτσᾶς. Τούτου ἀρνηθέντος
τόν ἀπεμόνωσαν εἰς Μητρόπολιν θέσαντες φρουράν καί ἀφαιρέσαντες παρ’ αὐτοῦ
κλεῖδας Ἐκκλησίας καί Σχολῶν. Ἀπομόνωσις διήρκεσε μέχρι πρωΐας Τρίτης ὁπότε
ἀπεδόθησαν καί ἀνωτέρω κλεῖδας. Εἰς Μητρόπολιν ἐνεργήθη καί ἔρευνα…»769. Η
σθεναρή στάση του Ιακώβου ματαίωσε προς στιγμή τα σκοτεινά σχέδια των
Αλβανών, οι οποίοι όμως έστρεψαν το μένος τους εναντίον αρκετών από τους
στενούς συνεργάτες του Δυρραχίου770.
Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Δυρραχίου σε τηλεγράφημά του προς το
υπουργείο Εξωτερικών, οι αλβανικές αρχές βασάνιζαν τον Έλληνα ομογενή Σωτήριο
Φλώκη «…ἵνα ἀποσπάσωσιν ὅ,τι δῆθεν οὗτος γνωρίζει περί ἀλληλογραφίας μου
(Ἰακώβου)», ενώ ο δήμαρχος Κορυτσάς «… προσκαλεῖ εἰς Δημαρχεῖον πολίτας καί
ἐξαναγκάζει ὑπογράψωσιν ἔγγραφον πρός ἀπομάκρυσίν μου, πλεῖστοι ἀρνοῦνται ἄλλοι
ἐκ φόβου ὑπογράφουσι…»771.
Η εφημερίδα Posta της Κορυτσάς προσπαθεί να αποδομήσει την
προσωπικότητα του Ιακώβου, δίνοντας παράλληλα μια εικόνα του μεγέθους των
υπηρεσιών που πρόσφερε στην Ελλάδα772 .
Συγκεκριμένα, αναφέρει για τον Ιάκωβο꞉ «Ὅταν ἦλθεν διά πρώτην φορᾶ ἐν
Ἀλβανίᾳ ὁ Μητροπολίτης ὡς Ἀνατολίτης ἡ μόνη αὐτοῦ φροντίς ἦτο νά διασώσῃ τόν
ἑλληνισμόν διά τῶν ἑλληνικῶν σχολείων μέ πολλᾶς ἄλλας διαβολάς τάς ὁποίας ἔχει
χαρίσει ὁ θεός εἰς ἕνα μόνον Ἕλληνα. Καί διά νά συντρίψει τούς Ἐθνικόφρονας
Ἀλβανούς σύνηψεν σχέσεις καί φιλίαν μέ ὅλους τους Νομάρχας καί Ὑποδιοικητές
Τούρκους καταγγέλων αὐτούς ποῖος ἦτο Ἐθνικόφρων Ἀλβανός καί ἠργάζετο πρός
σωτηρία τῆς Πατρίδος αὐτοῦ.[…]
Τώρα ἐσχάτως τό παράκαμε, ὁ Μητροπολίτης Ἰάκωβος, ἐργαζόμενος
ἀναφανδόν ὑπέρ τῆς ξένης προπαγάνδας …»773.

769
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 9972,
με ημερομηνία 28/10 Σεπτεμβρίου 1921).
770
Ό.π.
771
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Μητροπολίτη Δυρραχίου μέσω
νομαρχεύοντος Φλωρίνης Θεοχάρη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 10295, με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου
1921).
772
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Posta της Κορυτσάς με τίτλο «Διά
να γνωρίσητε καλύτερον τον Μητροπολίτη Ιάκωβον», αρ. 46, της 17ης 7/βρίου 1921).
773
Ό.π.

153
 Στις 29 Σεπτεμβρίου η Fial e Lire στρέφει τα βέλη της εναντίον του Ιεράρχη
με άρθρο της, όπου αναφέρει ότι «…Ὁ Μητροπολίτης τῆς Κορυτσᾶς εἶναι Ἀρχηγός
Θρησκείας, ὅστις ὄχι μόνον ἔχει ἀφήσῃ κατά μέρος τάς διατάξεις τοῦ Χριστιανισμοῦ,
ἀλλ’ ἔχει καταστή φανερά εἷς προπαγανδιστής εἰς βάρος τῆς πατρίδος μας.
Ὁ Ἰάκωβος διά τῆς κατά τό 1914 συμπεριφορᾶς του ἔχει ἀποδείξει ὁποῖον
ὄργανον εἶχε καταστῆ διά τήν Ἑλλάδαν […]
Ἐν περιπτώσει καθ’ ἥν ἡ Κυβέρνησις καί τώρα δέν θά ἐκτελέσῃ τό καθῆκον
της, καί δέν θά ἀπελάσῃ τοῦτον ἔξω τῶν συνόρων, τότε δυστυχῶς θά ἀναγκασθῶμεν νά
ἀμφιβάλωμεν ὡς πρός τόν πατριωτισμόν τῶν κυβερνητῶν μας…»774.
Λίγες μόνο μέρες πριν την απέλαση του Ιακώβου μια άλλη εφημερίδα η Zet’
e re δυναμιτίζει επικίνδυνα την ατμόσφαιρα με αφορμή την απόλυση από διάφορες
διοικητικές και εκκλησιαστικές θέσεις ορθοδόξων «…θιασωτῶν τῆς Ἑλλ.
Προπαγάνδας…» απαιτεί την απέλαση του Δυρραχίου για το “εθνικό” καλό775.
Με αφορμή τη διαφαινόμενη απόφαση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων
για τη de jure ανεξαρτησία της Αλβανίας, ο αστυνομικός διευθυντής της Κορυτσάς
υποχρέωσε τον Ιάκωβο να «…διατάξῃ κρούωσιν κώδωνες ἐπί μίαν ὤραν πρός
ἐορτασμόν γεγονότος»776.
Σε σημείωμα που έχει συντάξει ο οικονόμος της Μητροπόλεως Κορυτσάς
π. Ιωσήφ με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1921, αναφέρονται ενδιαφέρουσες
λεπτομέρειες σχετικά με την ειλημμένη απόφαση των αλβανικών αρχών να
απελάσουν τον Ιεράρχη777. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο π. Ιωσήφ κάποιος αστυνόμος
του ανήγγειλε ότι τον ζητάει ο βουλευτής και πρώην νομάρχης Κορυτσάς, Παντελής
Τσάλης, ο οποίος του ανέφερε ότι τον «… λυπεῖ πολύ ἡ στάσις τοῦ Μητροπολίτου
Ἰακώβου, ὁ ὁποῖος καθ’ὅλα τά ἄλλα εἶναι ἐκ τῶν ἀρίστων Μητροπολιτῶν, ἀλλά δέν
ἐννοεῖ νά συμμορφωθῇ μέ τό ἐδῶ καθεστώς καί ἅπας ὁ λαός τῆς πόλεως εἶναι τόσον
ἐξηγριωμένος ἐναντίον του ὧστε εἶναι ἔτοιμος να συνέλθῃ εἰς πάνδημον συλλαλητήριον
ἐναντίον του και να προβῇ εἰς τήν ἔξωσίν του.

774
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Fial e Lire με τίτλο «ο Ιάκωβος»
της 29ης 7/βρίου 1921).
775
Α.Υ.Ε., 1921, Φ.10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Άρθρο της εφημερίδας Zet’e re με τίτλο «Επί της
απόλυσης των προπαγανδιστών» της 28ης 8/βρίου 1921).
776
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα Καλαμάρα προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ.
12836, με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1921).
777
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Σημείωμα που έχει συντάξει ο οικονόμος της
Μητροπόλεως Κορυτσάς π. Ιωσήφ προς το ΥΠΕΞ σχετικά με την πρόθεση των Αλβανικών αρχών να
απελάσουν τον Δυρραχίου, με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1921).

154
 Ἐγώ ὡς Ἀλβανός πρέπει νά συμφωνήσω μέ τήν κοινήν γνώμην τοῦ λαοῦ, ἀλλ’
ὡς Χριστιανός Ὀρθόδοξος σεβόμενος τήν θρησκείαν καί τήν ἀξιοπρέπειαν αὐτοῦ τοῦ
Μητροπολίτου, προτείνω ἐκ μέρους ὄλου τοῦ λαοῦ νά ἀναγγείλῳ εἰς τήν Α.
Σεβασμιότητα ὅτι ἐντός 24 ὡρῶν να ἐγκαταλείψῃ την Κορυτσάν πρός πρόληψιν
συνεπειῶν δυσαρέστων.
Τυγχάνω δέ πρόθυμος εἰς τήν διάθεσιν τῆς Α. Σεβασμιώτητος νά μεταφέρω
Αὐτήν ἀσφαλῶς ὅπου ἤθελεν…»778.
Τελικά οι Αλβανοί απέλασαν τον Ιάκωβο από την Κορυτσά στις 8
Νοεμβρίου του 1921779. Ένα χρόνο μετά την απέλαση του Ιακώβου από την
Κορυτσά, στις 10 Σεπτεμβρίου 1922 συγκλήθηκε κληρικολαϊκό συνέδριο στο
Βεράτιο που ανακήρυξε πραξικοπηματικά την ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας ως
αυτοκέφαλη780.

γ. Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος μετά την απέλασή του από την Κορυτσά, η επιστολή
του στον Ελευθέριο Βενιζέλο και η έκθεσή του στην ελληνική κυβέρνηση για την
κατάσταση στην Κορυτσά

Μετά την απέλασή του από την Αλβανία, ο Ιάκωβος μέσω Κέρκυρας
έφθασε στην Αθήνα και από την Αθήνα, αφού έλαβε άδεια από τον Μητροπολίτη
Σμύρνης Χρυσόστομο, κατευθύνθηκε στη Σμύρνη για να δει τα συγγενικά του
πρόσωπα και λίγες μέρες πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή781 φθάνει στην
Κωνσταντινούπολη782.
Από τη Σμύρνη ο Ιάκωβος στέλνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο επιστολή,
πληροφορώντας τον για την ολοκλήρωση της εθνικής αποστολής στην Κορυτσά και
την απέλασή του από τα όργανα του αλβανικού εθνικισμού, εκφράζοντας τέλος την

778
Ό.π.
779
Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία, (Τηλεγράφημα νομάρχη Φλώρινας Καλαμάρα προς το
ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 12969, με ημερομηνία 22/9 Νοεμβρίου 1921).
780
Α. Γλαβίνα, Το αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας…, ό.π., σσ. 75-92.
781
Στις 19 Αυγούστου του 1922 οι δυνάμεις του Κεμάλ πραγματοποίησαν παραπλανητικές ενέργειες
στους τομείς Μπουλαντάν και Μπιλετζίκ και λίγες μέρες αργότερα στις 26 Αυγούστου ξεκίνησε η
αντεπίθεση των Τούρκων που σήμανε την αρχή του τέλους για τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας.
782
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 123-124.

155
έκδηλη αγωνία του για το μέλλον του ελληνισμού στη Σμύρνη και γενικότερα στη
Μικρά Ασία783.
Παράλληλα, ο Ιάκωβος συνέταξε έκθεση προς την ελληνική κυβέρνηση,
περιγράφοντας τη ζοφερή κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην Κορυτσά784.
Σύμφωνα με τον Ιάκωβο, όταν στα μέσα Αυγούστου γνωστοποιήθηκε
από τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, στους αλβανικούς εθνικιστικούς κύκλους ότι η Β.
Ήπειρος επιδικάζεται στην Αλβανία «…ἀντί δέ οὗτοι ν’ ἀρκεσθῶσιν εἰς τήν εὔνοιαν
τῆς τύχης, καί νά παύσωσι πειράζοντες καί καταδυναστεύοντες τούς ἐν Κορυτσᾷ καί τῇ
λοιπῇ Βόρειῳ Ἠπείρῳ Ἑλληνικούς πληθυσμούς […] τουναντίον ἐνέτειναν τάς κατ’
αὐτῶν πιέσεις καί καταδυναστεύσεις […] Ἐναντίον τῶν ἐν Κορυτσᾷ ἡμετέρων, λόγῳ
τῆς ἀκμῆς καί τοῦ σθένους τοῦ Ἑλληνικοῦ στοιχείου …»785.
Στις δημοτικές εκλογές, οι αλβανικοί εθνικιστικοί κύκλοι, για να
τρομοκρατήσουν τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό, «… εἰς τάς θύρας τῶν ὑποψηφίων
του ἑλληνικοῦ στοιχείου ἀναρτήθησαν νύκτα τινά ὑπό τῶν Ἀλβανιστῶν μικρά νεκρικά
φέρετρα καί σφαῖραι ὅπλου…»786.
Από τον Απρίλιο του 1921 είχε καταληφθεί με τη βία και όλως παρανόμως,
από Αλβανούς στρατιωτικούς ο ναός του Αγίου Γεωργίου, στον οποίο ιερουργούσαν
έκτοτε στα αλβανικά δύο «ιερείς» συνεργάτες του Ψευδοεπισκόπου Fan Noli787.
Το σημαντικότερο έγκλημα κατά του ελληνισμού στη Β. Ήπειρο ήταν,
σύμφωνα με τον Δυρραχίου, το κλείσιμο των Ελληνικών Σχολείων της Κορυτσάς,
όταν «…τό παρελθόν εἰσέτι ἔτος (1920-1921) τά ἑλληνικά Σχολεῖα τῆς πόλεως
Κορυτσᾶς ἠρίθμουν 2300 μαθητάς μέ 45 διδασκάλους καί μάλιστα ὑπό Ἀλβανικόν
καθεστώς, ἐν ᾧ τά Ἀλβανικά Κυβερνητικά Σχολεῖα ἠρίθμουν μαθητάς ὄχι πλείονας τῶν
300…»788.
Επιπλέον η αλβανική κυβέρνηση, με βάση την υπ’ αριθ. 1193/1 της 5/3/21
εγκυκλίου του υπουργείου Εσωτερικών, εξέδωσε το νόμο περί πολιτικών
εγκλημάτων. Με βάση τον παραπάνω νόμο, απελάθηκαν από την Αλβανία οι
καθηγητές των ελληνικών σχολείων Σοφιανός, Σαράφης, Λαζαρίδης, ο οδοντίατρος

783
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 316, Επιστολές και Σημειώσεις Ελευθερίου Βενιζέλου 1921-1922, (Επιστολή
του Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιακώβου προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έγγραφο 83, με ημερομηνία της
2 Μαΐου 1922).
784
Α.Υ.Ε., 1925 Φ. Β/35, 10, Ειδικός Φάκελος Αλβανικής Εκκλησίας, (Έκθεση του Πατριαρχικού
Εξάρχου Κορυτσάς Ιακώβου σχετικά με την κατάσταση στην Κορυτσά).
785
Ό.π.
786
Ό.π.
787
Ό.π.
788
Ό.π.

156
Κοντούλης, ο έμπορος Καραμαούνας, ο διδάσκαλος γραφής Θέμελης και ο ιερέας
Σπυρίδων789. Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Ιάκωβος, η απέλασή του έγινε
«…μέσον Πρεμετῆς –Αὐλῶνος, […] ἵνα μή εὑρεθῶ κατά τήν ἔλευσιν τῆς ἐξεταστικῆς
ἐπιτροπῆς τῆς Κοινωνίας τῶν Ἐθνῶν ἥτις ἀναμένετο»790.
Όπως παρατηρεί ο Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, την ώρα που η αλβανική
αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Φαν Νόλι (Fan Noli) υπέγραφε δήλωση σεβασμού
της ελληνικής μειονότητας στην Κ.τ.Ε., εξόριζε από την Αλβανία τον Ιάκωβο791.

6) Το Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923

α. Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Ελλάδος στο

Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923

Τον Μάιο του 1923 (10 Μαΐου- 8 Ιουνίου), συγκλήθηκε στην

Κωνσταντινούπολη Πανορθόδοξο Συνέδριο. Την Εκκλησία της Ελλάδος
εκπροσώπησε ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος792, που ήδη από το 1922 είχε
εκλεγεί συνοδικός793, ενώ παράλληλα μετείχε στο Διαρκές Εθνικό Μικτό
Συμβούλιο794 και είχε ορισθεί πρόεδρος της Οικονομικής Επιτροπής των
Πατριαρχείων και της εφορίας του Ιωακειμείου Παρθεναγωγείου795.
Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος αρχικά ορίζει στη συνεδρία
της 6/19-3-1923 ως εκπρόσωπο της Εκκλησίας της Ελλάδος στο Πανορθόδοξο
Συνέδριο τον Μητροπολίτη Ναυπακτίας και Ευρυτανίας Αμβρόσιο, που τελικά δεν
κατόρθωσε να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη796. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η

789
Ό.π.
790
Ό.π.
791
Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σσ. 123-124.
792
Ύστερα από πρόταση του Δυρραχίου η Πανορθόδοξος Επιτροπή, σύμφωνα με το χαρακτηρισμό
του Μελετίου, μετονομάστηκε σε Πανορθόδοξο Συνέδριο στη συνεδρία της 18ης Μαΐου 1923. Βλ.
Χριστόδουλος (Παρασκευαΐδης), Μητροπολίτης Δημητριάδος, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και
πάσης Ελλάδος, Ιστορική και κανονική θεώρησις του Παλαιοημερολογιτικού ζητήματος κατά την γένεσιν
και την εξέλιξιν αυτού εν Ελλάδι, δ.δ., Αθήναι 1982, σ. 69.
793
Ε.Α., 15/10/1922, Έτος ΜΒ΄, 403. Ως Συνοδικός ο Δυρραχίου υπέγραψε την Εκκλησιαστική
Πράξη «ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΙΔΗΡΟΚΑΣΤΡΟΥ». Βλ. Ε.Α. 17/12/1922, Έτος ΜΒ΄, 472 και
τον Τόμο «Περὶ ἱδρύσεως τῆς “Ὀρθοδόξου Ἀρχιεπισκοπῆς Τσεχοσλοβακίας”», με πρώτο Αρχιεπίσκοπο
τον Σαββάτιο. Βλ. Ε.Α. 17/3/1923, Έτος ΜΓ΄, 69.
794
Ε.Α., 29/10/1922, Έτος ΜΒ΄, 419, «…Πρόεδρος τοῦ Μικτοῦ Συμβουλίου ἐξελέγη ο Σεβ. Μητρ/της
Ρόδου κ. Ἀπόστολος μέλος δὲ αὐτοῦ ὁ Σεβ. Μητρ/της Δυρραχίου κ. Ἰάκωβος.»·Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 92
αρ. πρωτ. 6944, σ. 438, ημερομ. 27 Οκτωβρίου 1922.
795
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία,
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 56.
796
Χριστόδουλος (Παρασκευαΐδης), Μητροπολ., ό.π., σ. 68.

157
Εκκλησία της Ελλάδος εκπροσωπήθηκε από τον Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιάκωβο
«…παρεπιδημοῦντα τότε ἐν Κωνσταντινουπόλει, πρὸς ὃν παρέσχεν ἐγγράφους ὁδηγίας
περὶ τῆς ἔναντι τοῦ ἡμερολογιακοῦ θέσεως τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, παρακληθέντα πρὸς
τούτοις “μὴ ἀπομακρυνθῆναι ποσῶς τῆς ἀνωτέρω ἀποφάσεως τῆς Ἱεραρχίας τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος”»797.
Το συνέδριο συνεκάλεσε ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος
Μεταξάκης. Οι Επίσκοποι που συμμετείχαν στο συνέδριο, εκτός από τον Δυρραχίου,
ήταν ο Κυζίκου Καλλίνικος, ο Νικαίας Βασίλειος, ο Μαυροβουνίου Γαβριήλ και ο Β.
Αμερικής Αλέξανδρος. Επίσης, συμμετείχε ο Αρχιμανδρίτης Ιούλιος Σκριμπάν ως
εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Ρουμανίας798.
Στο συνέδριο πάρθηκαν ορισμένες σημαντικές αποφάσεις799꞉
i) Η υιοθέτηση του νέου ημερολογίου800 με την ταυτόχρονη απάλειψη των
13 ημερών του Ιουλιανού ημερολογίου, ώστε η 1ή Οκτωβρίου να λογίζεται ως 14
Οκτωβρίου801.
ii) Τα έτη θα διακρίνονται σε κοινά (365 ημέρες) και σε δίσεκτα (366
ημέρες). Όσον αφορά τις γιορτές οι μεν « …ἀκίνηται […] θὰ ἔχωσι τὴν ἡμερομηνίαν

797
Ό.π., σ. 69.
798
Ε.Α., 9/6/1923, Έτος ΜΓ΄, 189 κ.ε.
799
Όπως παρατηρεί ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος (1939-
2008)꞉ «κατ’ἀρχὴν μὲν καταχρηστικῶς γίνεται ἐνταῦθα λόγος περὶ ἀποφάσεων ἐνῷ πρόκειται ἐν τῇ οὐσίᾳ
περὶ προτάσεων ἐπιλύσεως ἑνὸς ἐκκλησ. προβλήματος, περὶ τοῦ ὁποίου τὸ παρὸν Συνέδριον δὲν ἠδύνατο,
ὡς ἐκ τῆς φύσεως αὐτοῦ, νὰ ἔχη ἀποφασιστικήν ἁρμοδιότητα.[…] Ἐπί ἐκκλησιαστικῶν, εἰδικώτερον,
θεμάτων ἀποφασιστικὰς ἁρμοδιότητας κέκτηνται μόνον αἱ Σύνοδοι.[…] Καὶ τοιαύτη μὲν οὖσα ἡ περὶ
ἡμερολογίου εἰσήγησις τοῦ Π.Σ., ὑπογεγραμμένη παρ’ ἀντιπροσώπων τῶν μετασχουσῶν Ἐκκλησιῶν
Κωνσταντινουπόλεως, Ρωσίας, Σερβίας, Ρουμανίας, Κύπρου καὶ Ἑλλάδος, οὐδεμίαν ἠδύνατο, κατὰ τὰ
ἄνω, νὰ ἔχῃ γενικωτέραν ἰσχύν, ἂν μὴ πρότερον ἐγίνετο ἀποδεκτὴ ὑπὸ τῶν ἐπιμέρους Ἐκκλησιῶν,
δυναμένων νά κρίνωσι συνοδικῶς ἐπὶ τῆς ἀποδοχῆς ἢ μὴ τῶν προτάσεων αὐτοῦ τούτων ὡς καὶ ἐπὶ τῶν
ἑτέρων “ἀποφάσεων”, ἃς ἔλαβε τὸ ἐν λόγῳ Συνέδριον ἐπὶ ὀξέων ζητημάτων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας,
τοσούτῳ μᾶλλον ὅσῳ ἀρχῆθεν ἠμφεσβητήθη τὸ κύρος αὐτοῦ», βλ. Χριστόδουλος (Παρασκευαΐδης),
Μητροπολ., ό.π., σσ. 74-76.
800
Η Ι.Σ.Ι. της Εκκλησίας της Ελλάδος, (με απόφαση του Ν. Πλαστήρα, αρχηγού της επαναστατικής
κυβέρνησης, καταργήθηκε στις 14/12/1923 η Δ.Ι.Σ. ως ανώτατη διοικητική αρχή, δίνοντας τη θέση
της στη Ι.Σ.Ι.), συγκλήθηκε στις 24/12/1923 για να ασχοληθεί και «περὶ τῆς προσαρμογῆς τοῦ
Ἐκκλησιαστικοῦ Ἡμερολογίου πρὸς τὸ πολιτικὸν τοιοῦτο». Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, με το
υπ’αριθ 70/3046/3-1-1924 έγγραφό του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ζ΄ γνωστοποιούσε
«…τήν ὑπό τῆς Ι.Σ.Ι. ἐν τῇ συνεδρίᾳ αὐτῆς τῆς 27/12/1923 ληφθεῖσαν περὶ “διορθώσεως” τοῦ Ἰουλιανοῦ
Ἡμερολογίου ἀπόφασιν, τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τῶν μετ’ αὐτοῦ συνδεομένων ἑορτῶν μελλουσῶν νὰ
τελῶνται κατὰ τὸ ἐκκλησ. ἡμερολόγιον ἐν ταῖς ἀντιστοίχοις ἡμέραις τοῦ πολιτικοῦ ἡμερολογίου, ἵνα μὴ
θιγῇ τὸ Πασχάλιον. Τελευτῶν δ’ ὁ Μακαριώτατος τοιαῦτα ἐπήγετο: “Τὴν μέσην ταύτην λύσιν μέχρι τῆς
ὁριστικῆς προτείνουσα ἡ Ἱ. Σύνοδος παρακαλεῖ τὴν Ὑμετέραν Παναγιότητα ὅπως ἀποδέξηται αὐτὴν ἢ καὶ
τὴν ὁριστικὴν ὑποδείξη Αὕτη λύσιν τοῦ ζητήματος, ἢν ἀσμένως ἀποδεχθήσεται ἡ Ἱερὰ Σύνοδος”», βλ.
Χριστόδουλος (Παρασκευαΐδης), Μητροπολ., ό.π., σ. 107.
801
Ε.Α., 9/6/1923, ό.π., 189.

158
ἣν εἶχον μέχρι σήμερον», οι δε «…κινηταὶ […] θὰ καθορίζωνται ἐκ τῆς ἑορτῆς τοῦ
Πάσχα»802.
iii) «Ἐκφράζει τὴν εὐχὴν ὅπως ἡ τοιαύτη ἀμετακίνητος Κυριακὴ τοῦ Πάσχα
ἀντιστοιχῇ πρὸς τὴν πραγματικὴν Κυριακὴν τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, δι’
ἐπιστημονικῆς μεθόδου καθοριζομένην»803.
iv) Επιτρέπει τον γάμο των ιερέων και των διακόνων μετά την χειροτονία με
εξαίρεση εκείνων «…οἵτινες ἔχουσι δεσμευθῇ διὰ μοναχικῆς εὐχῆς». Παράλληλα
επιτρέπει «…τὸν δεύτερον γάμον εἰς τοὺς συνεπείᾳ θανάτου χηρεύσαντας ἱερεῖς καὶ
διακόνους»804.
v) Αποφασίστηκαν επίσης ηλικιακά όρια για τη χειροτονία διακόνου (21ο
έτος της ηλικίας), πρεσβυτέρου (24ου έτους της ηλικίας) και Επισκόπου (30ο έτος της
ηλικίας)805.
vi) Εξέφρασε τέλος την θλίψη της για την καθαίρεση του Πατριάρχη
Μόσχας Τύχωνος, αναπέμποντας «…δέησιν πρὸς τὸν Ὕψιστον ὑπὲρ ἐνισχύσεως αὐτοῦ
μέχρι τελευταίας ἀναπνοῆς…»806.
Ο Δυρραχίου στην προσφώνησή του κατά την τελετή λήξης των
εργασιών του συνεδρίου εξέφρασε την χαρά της αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της
Ελλάδος γιατί μέσα από τις εργασίες του συνεδρίου, έγινε «…μέγα βῆμα πρῶτον
πρὸς διαρρύθμισιν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἡμῶν βίου διὰ τῆς τροποιήσεως ὡρισμένων
σημείων τῶν παραδεδομένων, ἐφ’ ὅσον μάλιστα δὲν πρόκειται περὶ τῶν ἀναλλοιώτων
δογμάτων τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας, καὶ δεύτερον πρὸς στενοτέραν σύσφιγξιν
τῶν σχέσεων τῶν ἐπὶ μέρους Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν τουθ’ ὅπερ πάντως
θὰ ἀποφέρῃ πολὺν ἐν τῷ μέλλοντι τὸν καρπόν…»807.
Τέλος δε παρέλειψε να αναφερθεί και στον Οικουμενικό Πατριάρχη
Μελέτιο Μεταξάκη και να εκφράσει τον σεβασμό που τρέφει προς το πρόσωπο του
επιστήθιου φίλου του808.

802
Ό.π.
803
Ό.π., 190.
804
Ό.π., 191.
805
Ό.π., 191-192.
806
Ό.π., 193.
807
Ό.π., 196.
808
Ό.π.

159
 β. Oι βιαιοπραγίες σε βάρος του Οικουμενικού Πατριάρχη και η παρέμβαση του
Μητροπολίτη Ιακώβου υπέρ του Μελετίου Μεταξάκη

Η εκλογή του Μελέτιου, προσωπικού φίλου του Βενιζέλου, το 1921 στον

Πατριαρχικό Θρόνο της Κωνσταντινούπολης ολοκληρώνει την αλλαγή του
εθναρχικού κέντρου της Κωνσταντινούπολης σε εθνικό809. Πλέον συνυπάρχουν δύο
εθνικά κέντρα: η Αθήνα και η Κωνσταντινούπολη. Η αλλαγή αυτή έχει τις ρίζες στη
διάσπαση της εθναρχούσας Εκκλησίας με τη δημιουργία των αυτοκέφαλων εθνικών
Εκκλησιών των Βαλκανίων810.
Ύστερα από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις ολέθριες συνέπειές της
για τον ελληνισμό της Ανατολής, η θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και
ιδιαίτερα του τότε Οικουμενικού Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξάκη811 στην κεμαλική
Τουρκία τίθεται υπό αμφισβήτηση812. Η τουρκική κυβέρνηση στις διαπραγματεύσεις
για την ειρήνη στη Λωζάνη αξίωνε την «… ἀπομάκρυνσιν Πατριαρχείου καὶ τὴν
ἀντικατάστασιν αὐτοῦ δι’Αὐτοκεφάλου Ἐκκλησίας… »813.
Ένα από τα γεγονότα που σημάδεψαν τις εργασίες του συνεδρίου ήταν το
κίνημα του Δαμιανίδη εναντίον του Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξάκη814.

809
Για την εκλογή του Μελετίου στον Πατριαρχικό Θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως βλ. Ανδρέας
(Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Η Χηρεία του Οικουμενικού
Θρόνου και η Εκλογή του Μελέτιου Μεταξάκη 1918-1922», δ.δ., Επιστημονική Επετηρίδα του
Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., Παράρτημα αριθμ. 5 του Α΄ τόμου, Θεσσαλονίκη
1991.
810
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Η Εκκλησία και ο
Ελευθέριος Βενιζέλος, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», εκδ. Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 2008, σ. 136.
811
Δ. Μαυρόπουλος, ό.π., σ. 186, «…ὁ Μελέτιος, ἀντιλαμβανόμενος τὸ δυσχερὲς τῆς παραμονῆς του
εἰς τὸν Θρόνον ἐπεχείρησε διὰ ποσοῦ 50 χιλιάδων λιρῶν Τουρκίας, μέσῳ Τουρκοκρητός δικηγόρου ἐν
Ἀγκύρᾳ, νὰ δελεάσῃ τὸν Διευθυντὴν ἐπὶ τῶν Θρησκευτικῶν ὑποθέσεων Μπαχᾶ βέην, ἵνα οὗτος
συνεργήσῃ εἰς τὴν ὑπὸ τῆς Τουρκικῆς Κυβερνήσεως ἀναγνώρισιν αὐτοῦ ὡς Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου».
812
Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο/ Αρχείο Αγγέλου Αννίνου (στο εξής: Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α.),
Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1., Διαπραγματεύσεις
Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923), (Επιστολή Κακλαμάνου προς
τον Οικουμενικό Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη σχετικά με τις αξιώσεις της τουρκικής
αντιπροσωπείας για την απομάκρυνση του Πατριαρχείου από την Τουρκία και τις ελληνικές ενέργειες,
αρ. πρωτ. 6430, με ημερομηνία 14/27 Δεκεμβρίου 1922).
813
Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923),
(Τηλεγράφημα Κακλαμάνου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη σχετικά με τις
αξιώσεις της τουρκικής αντιπροσωπείας για την απομάκρυνση του Πατριαρχείου από την Τουρκία με
την παράλληλη αντικατάσταση του από Αυτοκέφαλη Εκκλησία, αρ. πρωτ. 6340, με ημερομηνία 3/16
Δεκεμβρίου 1922).
814
Ανωνύμου, «Ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και Αλβανία,
εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», ό.π., σ. 57.

160
 Αφορμή για την επίθεση κατά του Μελετίου, υπήρξε η επιμονή του
τελευταίου να διορίζονται εξ οφίκιου αντί να εκλέγονται οι αντιπρόσωποι του
Πατριαρχείου στην κοινότητα του Γαλατά815.
Ο Δυρραχίου, ως μέλος του Δ.Ε.Μ. είχε ταχθεί με το μέρος της κοινότητας
του Γαλατά, συμβουλεύοντας τον Μελέτιο να αλλάξει γνώμη816. Την Παρασκευή 1
Ιουνίου ομάδα 100 ατόμων περίπου «…τῆς κατωτάτης ὑποστάθμης ἐν οἷς καί στοιχεῖα
ἀλλοεθνῆ καὶ ἀλλόθρησκα…»817, έχοντας ως αρχηγό τον έφορο της κοινότητας του
Γαλατά, μπήκε στον περίβολο του Πατριαρχείου με σκοπό «…τὴν κατάλυσιν τοῦ ἐν
τοῖς Πατριαρχείοις νομίμου Ἐκκλησιαστικοῦ Καθεστῶτος διὰ τῆς διαλύσεως τοῦ Μ.
Συμβουλίου καὶ διὰ τοῦ ἐξαναγκασμοῦ τῆς Α.Θ.Παναγιότητος εἰς παραίτησιν»818. Όταν
έγινε η εισβολή στο Πατριαρχείο, οι πάντες εξαφανίσθηκαν. Μόνο ο Ιάκωβος,
διατηρώντας την ψυχραιμία του και αφού είχε ειδοποιήσει μέσω του Μητροπολίτη
Μαυροβουνίου τη διασυμμαχική αστυνομία, κατορθώνει να καταστείλει το κίνημα
Δαμιανίδη κατά του Φαναρίου819.
Συγκεκριμένα, ηθικός αυτουργός του σχεδίου εισβολής στο Πατριαρχείο
και εξαναγκασμού του Μελετίου σε παραίτηση υπήρξε ο ιερέας παπά Ευτύμ820 που
με τη στήριξη του Κεμάλ είχε ιδρύσει την Εκκλησία των Τουρκορθόδοξων,
αποβλέποντας κυρίως στους τουρκόφωνους ορθόδοξους της Καππαδοκίας821.
Η ηρωική στάση που κράτησε ο Μητροπολίτης Δυρραχίου, η οποία έσωσε
τον Πατριάρχη από τα χειρότερα, υπογραμμίζεται με έμφαση στα λόγια του ίδιου του
Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μελετίου Μεταξάκη: «Ἐὰν ὁ
Πατριάρχης ζῇ σήμερον καὶ ἄν ἀπετρέπη ὁ ἐξευτελισμὸς καὶ ὁ διασυρμὸς τοῦ
πατριαρχικοῦ ἀξιώματος ἀνὰ τὰς ὁδοὺς τοῦ Φαναρίου, τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸν
Μητροπολίτην Δυρραχίου»822.

815
Δ. Μαυρόπουλος, ό.π., σ. 187.
816
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 126.
817
Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923), (Επιστολή
του Προεδρεύοντος της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου Μητροπολίτη Καισαρείας
Νικολάου προς την Α.Ε. τον πρόεδρο της ελληνικής κυβερνήσεως και προς την Α.Ε. τον κ. Βενιζέλο,
αρ. πρωτ. 2726, με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1923).
818
Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923), (Έκθεσις επι
των γεγονότων της 1ης Ιουνίου 1923).
819
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σσ. 30-31.
820
Για τον παπά Ευτύμ βλ. Γεώργιος Τσικαλάκης, «Η κίνηση για τη δημιουργία ορθόδοξης εθνικής
εκκλησίας στην Τουρκία (1919-1924)», δ.δ., Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., Τμήμα Θεολογίας,
Θεσσαλονίκη 2014
821
Γ. Αναστασιάδης, ό.π., σ. 30.
822
Ό.π., σ. 31.

161
 Ο Δυρραχίου μια μέρα μετά τηλεγράφησε στο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών για
να τον ενημερώσει για τα τραγικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στο Πατριαρχείο꞉
«Σκηναί βδελυραί ἀσεβεῖς ἐξετυλίχθησαν χθές ἐν Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ κατά
σεπτοῦ προσώπου Πατριάρχου (στοπ) Ἑκατοντάς ἀνθρώπων τριόδων ἐνθαρρυνυμένη
ἐννοεῖται ὑπόθεν εἰσῆλθε ζητοῦσα ἐκδιώξῃ Πατριάρχην ἐπιβαλοῦσα χεῖρα κατ’ αὐτοῦ
καί σύρασα αὐτόν ἀσεβῶς (στοπ) Μαρτύριον Πρωθιεράρχου διήρκησε τρεῖς ὥρας
(στοπ) Παριστάμην μόνος ἀρχιερέων διαρκῶς πλευρόν αὐτοῦ σχεισθείς προπηλακισθείς
(στοπ) Ἐθαύμασα ἠρωϊσμόν ψυχικόν σθένος Πατριάρχου ἀψηφίσαντος θάνατον ἀλλά
διαφυλάξαντος γόητρον Πατριαρχικόν καί μή ὑπογράψαντος ζητούμενην παραίτησιν
(στοπ) Παρουσίᾳ ἀστυνόμων μᾶλλον ἐνθάρρυνε τολμητίας (στοπ) ἐπέμβασις Γάλλων
Ἰταλῶν ἀστυνόμων ἔσωσε κατάστασιν (στοπ) Λαός Κων/πόλεως κατάπληκτος (στοπ)
Σύνοδος συνελθοῦσα σήμερον ἐξέφρασεν ἀποτροπιασμόν ἐπί γενομένοις, ἀφοσίωσιν
ἀλληλεγγύην καί ἐτιμώρησεν ἐκκλ/κῶς ὑπαιτίους πρωτοστατήσαντας (στοπ)
Πανορθόδοξον συνέδριον οὗ Συνεδρία διεκόπη χθές συνελθόν σήμερον ἐκτάκτως
ὑπέγραψε διαμαρτυρίαν πρός ἀντιπροσώπους ὀρθοδόξων Κρατῶν»823.
Τα θλιβερά γεγονότα που έλαβαν χώρα την 1 Ιουνίου του 1923 έκαναν
επιτακτική την ανάγκη παραιτήσεως του Μελετίου. Την παραίτηση του Μελετίου
είχε ήδη δεχθεί η ελληνική αντιπροσωπεία στις διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη από
τον Ιανουάριο του 1923824 προκειμένου να παραμείνει το Πατριαρχείο στην
Κωνσταντινούπολη825.
Την 6η Ιουνίου ο Ελευθέριος Βενιζέλος στέλνει στον Πατριάρχη
τηλεγράφημα με το οποίο αφού εκφράζει τη θλίψη του για την επίθεση εναντίον του,
του ζητά επιτακτικά να παραιτηθεί꞉ «…Τοῦρκοι δέ θ’ἀποδώσωσιν εὐθύνην σκηνῶν εἰς
ἀναβολὴν παραιτήσεως Ὑμῶν ὡς ῥητῶς ἰσχυρίσθη Ἰσμέτ Πασσᾶς κατὰ συνέντευξιν ἥν
ἔσχεν μετὰ αὐτοῦ προχθὲς … ἐπανέλαβον βεβαίωσιν ὅτι μόλις ὑπογραφομένης εἰρήνης
Υ.Παναγιότης θ’ ἀποχωρήσῃ θρόνου … Θεωρῶ ἐπιβαλλόμενον ὅπως διὰ τακριρίου

823
Το συγκεκριμένο τηλεγράφημα του Ιακώβου βρίσκεται στο Αρχείο Μίλτου Σπυρομήλιου: Ι.Α.
Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1921, Φ. 42, Κορυτσά, (Τηλεγράφημα του Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τον
Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο χωρίς ημερομ.).
824
Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923),
(Τηλεγράφημα Κακλαμάνου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη, αρ. πρωτ. 1660,
με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1923).
825
Σύμφωνα με τον πρώην βουλευτή της τουρκικής βουλής Ορφανίδη, οι Τούρκοι μετά την
αποχώρηση του Μελετίου ήταν έτοιμοι να αναγνωρίσουν Τοποτηρητή, ενώ θα απέφευγαν κάθε
μονομερή ενέργεια εναντίον του Πατριαρχείου. Βλ. Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην
Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1., Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα
(Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923), (Τηλεγράφημα Αννίνου προς το ΥΠΕΞ και την ελληνική
αντιπροσωπεία στη Λωζάνη, αρ. πρωτ. 1057, με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1923).

162
πρὸς Ὑπουργεῖον Θρησκευμάτων ἀνακοινωθῇ τοιαύτη ὑμῶν πρόθεσις πρὸς ἐκτέλεσιν
τῆς ἐν Λωζάννῃ δοθείσης ὑποσχέσεως ἵνα μή θεωρηθῇ αὕτη ἐπιβληθεῖσα ἐκ
τελευταίων σκηνῶν»826.
Ύστερα από το τηλεγράφημα του Βενιζέλου ο Μελέτιος στις 7 Ιουνίου
υποβάλλει αίτηση στην Ιερά Σύνοδο, για να του χορηγηθεί αναρρωτική άδεια για να
μεταβεί στο Άγιο Όρος827.
Από τη μονή Βατοπεδίου ο Μελέτιος πληροφορεί τον επιστήθιο φίλο του
Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιάκωβο ότι «…λήγοντος μετά 28 ἡμέρας τῆς τριμήνου
προθεσμίας τῆς κανονικῆς ἀδείας μου θεωρῶ ὑποχρέωσίν μου νά ἀποστείλω τήν
ὁριστικήν παραίτησίν μου»828.

826
Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος 1923),
(Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη, αρ. πρωτ. 1548, με
ημερομηνία 6 Ιουνίου 1923).
827
Δ. Μαυρόπουλος, ό.π., σ. 195.
828
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη Μελετίου
προς τον Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιάκωβο, χωρίς αρ., με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου 1923).

163
 Μέρος Τρίτο

Η Αρχιερατεία του Ιακώβου στη Μητρόπολη Μυτιλήνης

164
Κεφάλαιο Α΄

Ο Ιάκωβος στη Μυτιλήνη. Η στάση του απέναντι στην Εκκλησία και την
Πολιτεία

1) Η εκλογή του Μητροπολίτη Ιακώβου στην Ιερά Μητρόπολη Μυτιλήνης το

1925

Στις 20 Ιανουαρίου 1925, ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος εκλέχτηκε από

την Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως
Μητροπολίτης Μυτιλήνης꞉ «τὸν Πανιερώτατον ἀπὸ Δυρραχίου Μητροπολίτην
Ἰάκωβον, Μητροπολίτην Μυτιλήνης, τοῦ Μητροπολίτου Κυρίλλου μετατεθέντος ἐκ
Μυτιλήνης, εἰς τὸν Μητροπολιτικὸν θρόνον Φιλαδελφείας»829.
Η μετάθεση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Κυρίλλου στη Μητρόπολη
Φιλαδελφείας άφησε κενή τη θέση του Μητροπολίτη στο νησί της Λέσβου. Γρήγορα,
όμως, ο ιεράρχης αντικαταστάθηκε από έναν άλλο ποιμένα, τον Μητροπολίτη
Ιάκωβο τον από Δυρραχίου830. Ο γενικός πρόξενος της Ελλάδος στην
Κωνσταντινούπολη ενημέρωσε την Αθήνα για τη μετάθεση του Μητροπολίτη
Δυρραχίου στη Μυτιλήνη831.
Ο Ιάκωβος εκλέχθηκε Επίσκοπος Μυτιλήνης στις 20 Ιανουαρίου 1925832,
επικρατώντας των Μητροπολιτών Μετσόβου Τιμόθεου και Φιλιππουπόλεως
Βενιαμίν833. Η εφημερίδα της Μυτιλήνης Ελεύθερος Λόγος γράφει σχετικά με την
εκλογή του Ιακώβου꞉ «Ἡ Ἱ. Σύνοδος τῶν Πατριαρχείων ἐξέλεξε παμψηφεὶ

829
Νικόλαος Αρώνης, «Περί του έργου του Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου»,
στο: Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, τιμητικόν αφιέρωμα «Ενώσεως
Σμυρναίων», Αθήνα 1965, σ. 39.
830
Α.Υ.Ε 1925, Φ. Β/35,6, Ειδικός Φάκελος. Μεταβολαί Μητροπολιτών, (Τηλεγράφημα γενικού
προξένου της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Διαμαντόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 38964, με
ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1924).
Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος είχε δεχθεί από τον Οκτώβριο του 1924 τη μετάθεση του
στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ζ΄,
αν και αγαπούσε και εκτιμούσε πολύ τον Μητροπολίτη Δυρραχίου, εντούτοις προέβαλε αντιδράσεις,
γιατί ήθελε να παραμείνει ο Ιάκωβος σε μία περιοχή που ήταν υψίστης σημασίας για εκείνον στην
Αλβανία.
831
Α.Υ.Ε 1925, Φ. Β/35,8, Γενικά Εκκλησιαστικά Ζητήματα, (Επιστολή του γενικού προξένου της
Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Διαμαντόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 392, με ημερομηνία 27
Ιανουαρίου 1925).
832
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, Συνοπτική ιστορία
της Εκκλησίας της Λέσβου. Από των πρώτων χριστιανικών χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, Μυτιλήνη
1984, σ. 141.
833
Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., Αb΄/2, σ. 58, ημερομ. 20 Ιανουαρίου 1925.

165
Μητροπολίτην Μυτιλήνης τὸν ἐκλεκτόν καὶ σπανίας μορφώσεως Ἱεράρχην Σέβ.
Μητροπολίτην Δυρραχίου κ. Ἰάκωβον»834.
Λίγες μέρες μετά την εκλογή του Ιακώβου στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, ο
τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντίνος Στ΄, που διαδέχθηκε τον Γρηγόριο, σε
συνομιλία του με τον γενικό πρόξενο της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη
Διαμαντόπουλο, σχετικά με το ζήτημα της αλβανικής Εκκλησίας και της
αποχώρησης από την πολιτική σκηνή της χώρας του Fan Noli, εξέφρασε την άποψη
να σταλεί στην Αλβανία Πατριαρχικός Έξαρχος «…ὁ Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ.
Ἰάκωβος γνώστης τῶν ἐκεῖ πραγμάτων, ἀφαιρουμένης τῆς ἰδιότητος ταὺτης ἀπὸ
ἐπίσκοπον Μιλητουπόλεως. Ἄν ὁ νέος Ἔξαρχος εὕρισκεν ἔδαφος πρὸσφορον τὸ
Πατριαρχεῖον […] θὰ διώριζε εἰς τρεῖς ἐν Ἀλβανίᾳ θέσεις νέους ἀρχιερεῖς τῆς
ἐμπιστοσύνης ἐκ τῶν ἐν Ἀθήναις ἡ ἐν Χάλκῃ ἀποφοίτων ἐπίσης θὰ ἵδρυε ἰδιαιτέραν
ἐπισκοπήν εἰς Χειμμάραν καὶ… Τοὺτων ἐπιτυγχανομένων ὁ νέος Ἔξαρχος θά
συνεκάλει τοὺς λαϊκοὺς καὶ ἐκκλησιαστικοὺς παράγοντας ἵνα ὑποβάλωσιν εἰς τὸ
Πατριαρχεῖον τὰ αἰτήματα αὐτῶν ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ σχεδίου αὐτονομήσεως…»835. Η
πρόταση του Πατριάρχη δεν προχώρησε και ο ίδιος, μάλιστα, μερικές μέρες αργότερα
θεωρήθηκε ανταλλάξιμος και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη
και την Τουρκία836.
Αν και η εκλογή του Ιακώβου έγινε τον Ιανουάριο του 1925, λόγω εμποδίων
που του δημιουργούσαν οι τουρκικές αρχές στην Κωνσταντινούπολη με το
διαβατήριό του, έφτασε στη Μυτιλήνη τον Ιούνιο837. Μόλις η σύνοδος του
Πατριαρχείου πληροφορήθηκε την άφιξη του στην επαρχία του και τη θερμή υποδοχή
που έτυχε από το ποίμνιό του, έστειλε γράμμα, εκφράζοντας τα εγκάρδια αδελφικά
συγχαρητήρια με την ευκαιρία της ανάληψης των ποιμαντορικών του καθηκόντων838.
Η άφιξη του Μητροπολίτη Ιακώβου στη Λέσβο έδωσε μία νέα πνοή στο
κοινωνικό, ποιμαντικό και φιλανθρωπικό έργο στο νησί. Παράλληλα, o Mυτιλήνης
φρόντισε για την αποκατάσταση των προσφύγων.

834
Ελεύθερος Λόγος, 21/1/1925.
835
Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ. 1924, Φ. 46, Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας, (Τηλεγράφημα
του γενικού προξένου της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 1259,
στάλθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1925).
836
Δ. Μαυρόπουλος, ό.π., σ. 211 κ.ε.
837
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 39.
838
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α. Α΄ 94, αρ. πρωτ. 1115, σ. 66, ημερομ. 9 Ιουνίου 1925.

166
2) Η Μυτιλήνη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου

Η Μυτιλήνη, ένα μέρος που ήταν τόσο κοντά στη Μικρά Ασία, ήταν αδύνατο
να μην επηρεαστεί από τη φοβερή Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και τις
ολέθριες συνέπειές της στον ελληνικό πληθυσμό. Ήδη από τη Μυτιλήνη, τον
Σεπτέμβριο του 1922 ο Στυλιανός Γονατάς (1876 – 1965) πρωταγωνίστησε στην
επανάσταση με άλλους δύο στρατιωτικούς, τον Νικόλαο Πλαστήρα (1883-1953) και
τον Δημήτριο Φωκά (1886-1966), που είχαν λάβει μέρος στη μικρασιατική
εκστρατεία, προσπαθώντας να περισώσουν ότι μπορούσαν από τη Μικρασιατική
Καταστροφή839.
Η πιο θλιβερή στιγμή της περιόδου του Μεσοπολέμου για τη Λέσβο υπήρξε η
μαζική εισροή 130.000 προσφύγων από τα παράλια της Μικράς Ασίας τον Αύγουστο
του 1922840. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του αυτόπτη μάρτυρα Ασημ.
Πανσέληνου: «Κι άρχισαν πάλι να καταφθάνουν τα καράβια με τους πρόσφυγες που
τους άδειαζαν (χωρίς πασαπόρτι!) και φεύγαν. Εδώ ήταν θρήνος και κοπετός, αντίθετα
με τη βουβαμάρα που τύλιγε το νικημένο στρατό. Άλλοι είχαν μπόγους στο χέρι, άλλοι
ήταν γυμνοί και μισόγυμνοι, τυλιγμένοι κουβέρτες και χράμια, βγαίναν και πέφτανε στο
λιθόστρωτο –μάτια αγριεμένα από τη σφαγή σταυροκοπιόταν ή βρίζαν, τους σέρναν
άλλοι δικοί τους κι ήταν μία ατμόσφαιρα βιβλική. Μιλούσαν και χάναν τα λόγια τους κι
άρχιζαν πάλι από την αρχή και δεν έβρισκες άκρη. Κι αυτοί που σώπαιναν ήταν πιο
τραγικοί. Ήμεροι άνθρωποι, νοικοκυραίοι που είχαν πιστέψει στο ιδανικό της Ελλάδας,
σε κοίταζαν μες στα μάτια και τους ντρεπόσουν χωρίς να ξέρεις γιατί»841. Τότε η
Μυτιλήνη κλήθηκε να αντιμετωπίσει βασικά προβλήματα που έφερναν οι πρόσφυγες
μαζί τους. Τέτοια ήταν η σίτιση, η στέγαση, η περίθαλψη αλλά και η γενικότερη
υγιεινή των προσφύγων. Πολλοί πρόσφυγες ύστερα από την αρχική εγκατάσταση στη
Μυτιλήνη, το πρώτο μέρος που έφτασαν αναζητώντας σωτηρία από τις ορδές του
Κεμάλ, την εγκατέλειψαν με την ελπίδα μίας καλύτερης ζωής. Έτσι παρέμειναν μόνο
24.000 πρόσφυγες σε ολόκληρο το νησί842. Ένας αριθμός αρκετά σημαντικός,

839
Βλ. Θάνος Βερεμής, Ο στρατός στην ελληνική πολιτική. Από την ανεξαρτησία έως τη δημοκρατία,
Κούριερ εκδοτική, Αθήνα 2000
840
Στρατής Τζιμής- Βαγγέλης Γιαννάκας- Παναγιώτης Παρασκευαΐδης- Βασιλική Κουρβανίου-
Βασίλης Κωμαΐτης- Γιώργος Διγιδίκης, Η Ιστορία της Λέσβου, Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Λέσβου,
Μυτιλήνη 1995, σ. 227.
841
Ό.π., σσ. 226-227.
842
Ό.π., σ. 227.

167
δεδομένου ότι το νησί δεν είχε τις κατάλληλες υποδομές να συντηρήσει τους ντόπιους
κατοίκους, πόσο μάλλον να δεχθεί και πρόσφυγες.
Ο Ιάκωβος από την πρώτη στιγμή που έφτασε στο νησί προσπάθησε να
καλύψει τις μεγάλες ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού, στον τομέα της υγείας και
της πρόνοιας με χρήματα που συγκέντρωνε από εράνους και πλούσιους Λέσβιους843.
Άλλο ένα πρόβλημα ήταν ότι η οικονομία της Μυτιλήνης υπήρξε για
δεκαετίες στενά συνδεδεμένη με τα γειτονικά μικρασιατικά παράλια, καθώς το νησί
βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία μέχρι το 1912844. Έτσι με την Μικρασιατική
Καταστροφή και την οριστική αποκοπή του εμπορίου από την καθ’ ημάς Ανατολή,
δηλαδή τη Μικρά Ασία, η οικονομική ανάπτυξη του νησιού δέχθηκε σημαντικό
πλήγμα.
Παράλληλα, δημιουργήθηκε άμεση και επιτακτική ανάγκη να στεγαστούν οι
πρόσφυγες αλλά και να βρεθούν τρόποι να καλυφθούν οι επισιτιστικές ανάγκες των
κατοίκων. Ο Χ. Χατζηλίας παρατηρεί ότι η άφιξη «... των προσφύγων του πρώτου
διωγμού 1914-1918 και η πολυετής εμπόλεμη κατάσταση, σε συνάρτηση με τη μερική
και κατά διαστήματα αποκοπή του νησιού από τα μικρασιατικά οικονομικά –εμπορικά
κέντρα, λόγω και των ναυτικών αποκλεισμών, επέτεινε τα προβλήματα τροφοδοσίας σε
είδη διατροφής και πρώτης ανάγκης και δυσχέρανε κατά πολύ τη διαβίωση των
ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων»845.
Επιπλέον, ύστερα από τη συνθήκη της Λωζάνης το 1923 και την
υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, νέα κύματα προσφύγων καταφθάνουν στη
Λέσβο από τη Μικρά Ασία. Η πολιτική κατάσταση παραμένει ασταθής στο νησί έως
το 1928.
Από την άλλη πλευρά, η παρουσία των προσφύγων, αφού λύθηκαν τα
επείγοντα προβλήματα, όπως η στέγασή τους, τόνωσε την εσωτερική αγορά. Το
πρόβλημα της στέγασης έκανε το έδαφος γόνιμο για επενδύσεις. Ευτυχές υπήρξε το
γεγονός ότι έως το 1930 η Επιτροπή Αποκατάστασης των Προσφύγων είχε καταφέρει
να στεγάσει όλους τους πρόσφυγες του νησιού.

843
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 41.
844
Στ. Τζιμής- Β. Γιαννάκας- Π. Παρασκευαΐδης- Β. Κουρβανίου- Β. Κωμαΐτης- Γ. Διγιδίκης, Η
Ιστορία της Λέσβου, ό.π., σ. 201.
845
Χρήστος Χατζηλίας, «Η Λέσβος και ο πολιτισμός της Πέτρας (1850-1950). Η περίπτωση του
Σκαλοχωρίου και της Ανεμότιας», δ.δ., Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα
Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Μυτιλήνη 2009, σ. 66.

168
 Τα πράγματα δείχνουν να βελτιώνονται μεταξύ 1928-1932, περίοδο που ο
Βενιζέλος είναι πάλι πρωθυπουργός της Ελλάδας846.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος θέλοντας να βοηθήσει τα μέγιστα για την
αποκατάσταση των προσφύγων δε δίστασε να ταξιδεύει στην Αθήνα, προκειμένου να
ζητήσει τους αναγκαίους πόρους προς αντιμετώπιση του φλέγοντος κοινωνικού
προβλήματος. Η εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος γράφει σχετικά꞉ «Ἀφίκετο ἐξ Ἀθηνῶν
χθὲς ὁ Μητροπολίτης Ἰάκωβος ὅστις ἐδήλωσεν εἰς συντάκτη μας ὅτι ἀπεκόμισε λίαν
εὐχαρίστους ἐντυπώσεις ἐκ τῆς ὀλιγοχρονίου παραμονῆς τοῦ εἰς τὴν πρωτεύουσαν ὅσον
ἀφορᾶ τὸ ζήτημα ἀποκαταστάσεως τῶν εἰς τὴν νῆσον μας ἀστῶν προσφύγων. […] ἡ
Ἐπιτροπή Ἀποκαταστάσεως θἀ διαθέσῃ διὰ τὸν ἀστικὸν προσφυγικὸν πληθυσμὸν ὑπὲρ
τὰς 100.000 λιρῶν εἰς τήν νῆσον μας καὶ τὴν Χίον»847.
Η οικονομία αρχίζει την περίοδο του Μεσοπολέμου να έχει σταθερή και
σημαντική αύξηση, αφού στηρίζεται στη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ η ίδρυση
του Επαγγελματικού και Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου το 1923 δίνει νέα πνοή
ανάπτυξης των βιοτεχνιών στο νησί. Στην ανάπτυξη αυτή συνέβαλλαν και οι
πρόσφυγες που προσέφεραν μεγάλο αριθμό εργατικών χεριών848.
Την περίοδο, όμως, του Μεσοπολέμου, παράλληλα με τη σταθερότητα στην
οικονομική, εμπορική και κοινωνική ζωή που προσπαθούσαν να πετύχουν οι κάτοικοι
του νησιού, υπήρξε μία ανάπτυξη του λεσβιακού αθλητισμού. Ο τελευταίος
αποτελούσε σημαντικό σημείο ενότητας των Λεσβίων849.
Άλλο ένα σημαντικό σημείο αναφοράς και στην περίοδο του Μεσοπολέμου
για τη Μυτιλήνη ήταν η έντονη παρουσία λογοτεχνών, καλλιτεχνών αλλά και η
εμφάνιση της Λεσβιακής Άνοιξης850, της σημαντικής πνευματικής κίνησης που
εκδηλώθηκε κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου851.
Το 1939 με πρωτοβουλία της Ε.Ο.Ν. Λέσβου διοργανώθηκε η «Λεσβιακή
΄Εκθεση» στην οποία έλαβαν μέρος άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων.

846
Ό.π., σ. 70.
847
Ελεύθερος Λόγος, 7/4/1928.
848
Στ. Τζιμής- Β. Γιαννάκας- Π. Παρασκευαΐδης- Β. Κουρβανίου- Β. Κωμαΐτης- Γ. Διγιδίκης, Η
Ιστορία της Λέσβου, ό.π., σσ. 244-245.
849
Ό.π., σ. 254.
850
Τον όρο Λεσβιακή Άνοιξη χρησιμοποίησε ο Στρατής Μυριβήλης για να περιγράψει τη σημαντική
πνευματική κίνηση που παρατηρήθηκε στη Μυτιλήνη τον μεσοπόλεμο. Βλ. Κώστας Μίσσιος, Η
«Λεσβιακή Άνοιξη» εν καρποφορία. Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας, τόμ. Β΄, εκδ.
Αστερίας, Μυτιλήνη 1994, σσ. 28 κ.ε..
851
Ό.π., σ. 28.

169
 Μεταξύ αυτών συμμετείχε και ο Στρατής Μυριβήλης852 που έδωσε δύο
διαλέξεις. Τις εκδηλώσεις τίμησε με την παρουσία του και ο Μυτιλήνης Ιάκωβος που
συνεχάρη τον Μυριβήλη για την προσφορά του στον πολιτισμό853.
Έτσι, η Λέσβος την περίοδο του Μεσοπολέμου αγωνίστηκε και κατόρθωσε να
σταθεί στα πόδια της αλλάζοντας την εικόνα που αντίκρισε ο Ποιμενάρχης της
Ιάκωβος, όταν πάτησε το πόδι του στο νησί τον Ιούνιο του 1925.

3) Η συμμετοχή του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στο σχέδιο του Καταστατικού

Χάρτη των Νέων Χωρών

Πριν αναφερθούμε στο σχέδιο του Καταστατικού Χάρτη των Νέων Χωρών,
θα κάνουμε μία συνοπτική παρουσίαση των Νέων Χωρών και θα εξηγήσουμε πώς
ακριβώς προέκυψε το συγκεκριμένο ζήτημα
Μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων 1912 και 1913 τα όρια της Ελλάδας
αυξήθηκαν σημαντικά. Οι περιοχές που προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα ήταν: η
Ήπειρος, η Μακεδονία, και τα Νησιά του Αρχιπελάγους εκτός από τα
Δωδεκάνησα854. Οι εκκλησιαστικές επαρχίες των χωρών αυτών απετέλεσαν τις
Μητροπόλεις των Νέων Χωρών. Οι Μητροπολίτες των Νέων Χωρών αυτών δεν
μπορούσαν πλέον, λόγω της νέας πραγματικότητας που διαμορφώθηκε μετά την
απελευθέρωση των εδαφών του ελληνισμού, να μετέχουν στη Σύνοδο του
Οικουμενικού Πατριαρχείου855. Τη δικαιοδοσία των επαρχιών αυτών είχε το
Οικουμενικό Πατριαρχείο, αν και στην πραγματικότητα η άσκηση διοικητικής
εξουσίας από αυτό ήταν αδύνατη856. Η Εκκλησία της Ελλάδος είχε ζητήσει ήδη από
το 1914 από το Πατριαρχείο την ολοκληρωτική παραχώρηση των Μητροπόλεων
αυτών και την πλήρη ενσωμάτωσή τους σε εκείνες της Εκκλησίας της Ελλάδος857.

852
«Ὁ Στρατὴς Μυριβήλης (1892-1969) εἶναι γνωστὸς στὸ εὐρύτερο κοινὸ κυρίως σὰν ἕνας ἀπὸ τοὺς
καλύτερους τεχνίτες τῆς ἑλληνικῆς πεζογραφίας, ἐκεῖνος ποὺ πρῶτος πῆρε γιὰ θέμα του τὸ σύγχρονο
πόλεμο, ὅπως τὸν βλέπει ὁ στρατευμένος, ποὺ ἀναγκαστικὰ συμμετέχει σ’ αὐτόν, μὲ τὴν εὐαισθησία ποὺ
δίνει ἡ σημερινὴ ζωὴ καὶ ἡ ἀνθρωπιστικὴ της κοσμοθεωρία», βλ. Ιωάννης Κόντης, Λεσβιακό πολύπτυχο.
Από την ιστορία, την τέχνη και τη λογοτεχνία, εκδ. Έσπερος, Αθήνα 1973, σ. 235 κ.ε.
853
Πρωϊνή, 31/5/1939.
854
Τα Δωδεκάνησα από το 1912 είχαν περιέλθει κάτω από την ιταλική κυριαρχία, ύστερα από την
επικράτηση της Ιταλίας στον πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που είχε κηρύξει η
πρώτη το 1911 με στόχο την κατάκτηση των οθωμανικών επαρχιών στη Λιβύη.
855
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Η Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ό.π., σ. 109
856
Θεοδόσης Τσιρώνης, Εκκλησία Πολιτευομένη. Ο πολιτικός λόγος και ρόλος της Εκκλησίας της
Ελλάδος (1913-1941), εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2010, σ. 243.
857
Ό.π., σ. 243.

170
 Η λύση στο παραπάνω ζήτημα άργησε να έρθει λόγω του εθνικού διχασμού,
του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922858. Το
ζήτημα, όμως, θα λυθεί κάποια χρόνια αργότερα, αν και πάντα θα είναι σημείο
προστριβής ανάμεσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος.
Το πρόβλημα αυτό δεν απασχολούσε μόνο το Πατριαρχείο αλλά και την Ιερά
Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία από το 1924 επεδίωκε την ενσωμάτωση
των Νέων Χωρών στην αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος859. Έγινε, λοιπόν,
προσπάθεια να συσταθεί επιτροπή για να μελετήσει και να καθορίσει έναν
κανονισμό διοικήσεως των Μητροπόλεων των Νέων Χωρών. Η προσπάθεια αυτή
έγινε με Διάταγμα στις 27 Αυγούστου 1925 «Περί συστάσεως Γνωμοδοτικῆς
Ἐπιτροπῆς πρός μελέτην καί καθορισμόν τοῦ προσφορωτέρου κανονικοῦ διοικητικοῦ
συστήματος τῶν Μητροπόλεων τῶν Νέων Χωρῶν»860. Το Διάταγμα αυτό
τροποποιήθηκε, με νέο την 1η Σεπτεμβρίου 1926861.
Την γνωμοδοτική επιτροπή αποτελούσαν οι: 1. Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, 2.
Ιωαννίνων Σπυρίδων, 3. Κρήτης Τίτος, 4. Μηθύμνης Διονύσιος, 5. Μαρωνείας
Άνθιμος, 6. Τραπεζούντος Χρύσανθος, 7. Μυτιλήνης Ιάκωβος, 8. και ο καθηγητής Κ.
Ράλλης ως εκπρόσωπος της Κυβέρνησης862.
Σύμφωνα με το άρθρο 4 του Σχεδίου για τον Καταστατικό Χάρτη των Νέων
Χωρών, οι Μητροπόλεις των Νέων Χωρών θα εξακολουθούσαν να είναι εξαρτημένες
«…ἀπὸ τοῦ ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου Κωνσταντινουπόλεως»863.
Το άρθρο 9 όριζε σχετικά με την Ιεραρχία ότι «… συνεδριάζει ὑπὸ τὴν
προεδρείαν τοῦ ἑκάστοτε Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης, εἰς ὅν ὁ Οἰκουμενικὸς
Πατριάρχης ἐκχωρεῖ ἐφάπαξ τὴν σχετικήν ἐξουσίαν, τούτο δὲ κωλυομένου, ὑπὸ τὴν
προεδρείαν τοῦ πρώτου τῇ τάξει κατὰ τὸ πατριαρχικὸν Συνταγμάτιον, καθ’ ὅ καὶ θὰ
παρεδρεύωσιν οἱ ἐν αὐτῇ παρουσιάζοντες Μητροπολῖται.
858
Βλ. Γεννάδιος (Αλεξιάδης), Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, «Η Εκκλησία των Νέων Χωρών», ΓΠ
12 (1928), σσ. 14-26, 55-63, 103-120. Στο εν λόγω άρθρο γίνεται εκτενής αναφορά των ιστορικών
γεγονότων και των λύσεων που προτάθηκαν για την επίλυση του ζητήματος.
859
Θ. Τσιρώνης, ό.π., σ. 243.
860
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Η Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ό.π., σ. 115.
861
Ό.π.
862
Σχέδιον καταστατικού χάρτου της εν ταις Νέαις Χώραις Ορθοδόξου Εκκλησίας και των
παραρτημάτων αυτού α) περί ενοριακών ναών και εφημερίων, β) περί ιεροδιδασκαλείων, γ) περί
ιεροκηρύκων, δ) περί εκκλησιαστικού ταμείου και ε) περί ιερών μονών και διοικήσεων αυτών,
καταρτισθέν υπό επιτροπής συγκειμένης εκ των Μητροπολιτών Θεσσαλονίκης Γενναδίου, Ιωαννίνων
Σπυρίδωνος, Κρήτης Τίτου, Τραπεζούντος Χρυσάνθου, Μυτιλήνης Ιακώβου, Μηθύμνης Διονυσίου και
Μαρωνείας Ανθίμου και του κ. Κ. Ράλλη Καθηγητού του εν Αθήναις Πανεπιστημίου. Εκτυπούται
δαπάνης της Ιεραρχίας Νέων Χωρών, Εκτυπούται δαπάνη Ιεραρχίας Νέων Χωρών, εν Αθήναις 1926.
863
Βαρνάβας (Τζωρτζάτος), Μητροπολίτης Κίτρους, Η Καταστατική Νομοθεσία της Εκκλησίας της
Ελλάδος από της συστάσεως του ελληνικού βασιλείου, Αθήναι 1967, σ. 428.

171
 Χρέη γραμματέως ἐν αὐτῇ ἐκπληροῖ ὁ τῆς Διαρκοῦς Συνόδου γραμματεύς.
Ἡ Σύνοδος τῆς Ἱεραρχίας εὑρίσκεται ἐν ἀπαρτίᾳ ἂν παρῶσι πλείονες τοῦ
ἡμίσεος ἀριθμοῦ τῶν ἐν ἐνεργείᾳ Μητροπολιτῶν. Αἱ ἀποφάσεις αὐτῆς λαμβάνονται διὰ
πλειοψηφίας τῶν παρόντων κατὰ τὴν συνεδρίασιν ἀρχιερέων, ἐν δὲ ἰσοψηφίᾳ ἰσχύει ἡ
ψῆφος τοῦ προέδρου»864.
Τελικά το 1928 επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου, διευθετήθηκε
οριστικά το ζήτημα. Εκείνη τη χρονιά υπεγράφη «Ἡ Πατριαρχική καί Συνοδική
Πράξις περί τῆς διοικήσεως τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῶν Νέων Χωρῶν ἀπό τόν
Πατριάρχη Βασίλειο καί τήν Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδο»865, σύμφωνα με την οποία
δημιουργήθηκε ένα ιδιόμορφο καθεστώς το οποίο «…συνίσταται εἰς τό ὅτι αἱ Ἱεραί
αὗται Μητροπόλεις ἐξακολουθοῦν μέν νά ἀνήκουν ὀργανικῶς εἰς τό Οἰκουμενικόν
Πατριαρχεῖον, διοικοῦνται δέ “ἐν τοῖς ἐπί μέρους” καί δή κατά παρακλητικήν ἐντολήν
τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὑπό τῆς “πεφιλημένης Ἁγιωτάτης Ἀδελφῆς Ἐκκλησίας
τῆς Ἑλλάδος” (ἀπό τῆς 4ης Σεπτεμβρίου 1928 καί ἐφ’ ἑξῆς) κατά τρόπον
“ἐπιτροπικόν”»866.
Η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος ανέλαβε κάποιες υποχρεώσεις, για
την προσωρινή αυτή ανάθεση, έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου που
σχετίζονται με το πατριαρχικό μνημόσυνο, την πλήρωση των Μητροπόλεων των
Νέων Χωρών, την εκλογή του Πατριάρχη, το εκκλητό των Μητροπολιτών των Νέων
Χωρών και τα δικαιώματα του Πατριαρχείου στις πατριαρχικές και σταυροπηγιακές
μονές867.

864
Ό.π., σ. 430.
865
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Η Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ό.π., σ. 120.
866
Κ. Βαβούσκος, Εγχειρίδιον Εκκλησιαστικού Δικαίου, ό.π., σσ. 121-122.
867
Αθανάσιος Αγγελόπουλος, Εκκλησιαστική Ιστορία. Η Εκκλησία των Νέων Χωρών, Εκδοτικός Οίκος
Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 21998, σ. 19.

172
4) Η αποσχισθείσα, για εκκλησιαστικούς λόγους, Μητρόπολη Πλωμαρίου, η
επανένωσή της με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης το 1934 και η προοπτική
ενσωμάτωσης στην τελευταία της Μητροπόλεως Μηθύμνης

Η εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία δεν δημιούργησε μόνο το

πρόβλημα αποκατάστασης των προσφύγων αλλά και πολλών Αρχιερέων. Οι
τελευταίοι, λοιπόν, έπρεπε να τοποθετηθούν σε Μητροπόλεις. Συγκεκριμένα το
Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε να χωρίσει μεγάλες Μητροπόλεις και ένα
τμήμα τους να δοθεί σε κάποιον πρόσφυγα Μητροπολίτη προσωρινά μέχρι να
τακτοποιούνταν αυτός σε μόνιμη Μητρόπολη, αφού η τελευταία θα είχε χηρέψει868.
Έτσι, το αποσπασμένο κομμάτι της Μητροπόλεως θα επανερχόταν εκκλησιαστικά
στη Μητρόπολη που αρχικά ανήκε869.
Αυτό συνέβη και στη Μητρόπολη Μυτιλήνης. Το αποσπασθέν κομμάτι της
στις 7 Οκτωβρίου του 1924 δημιούργησε τη Μητρόπολη Πλωμαρίου870 με
Μητροπολίτη τον Κωνσταντίνο Κοϊδάκη. Η Μητρόπολη Πλωμαρίου ενώθηκε το
1934 ξανά με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης, όταν ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος
εκλέχθηκε Μητροπολίτης Κίτρους, στη θέση του Μητροπολίτη που είχε
αποβιώσει871. Το 1934 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος εξέλεξε τον
Πλωμαρίου Κωνσταντίνο Μητροπολίτη Κίτρους872. Η συγχώνευση της
Μητροπόλεως Πλωμαρίου με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης υπήρξε σημαντικό γεγονός,
δεδομένου ότι η νήσος Τένεδος, που ανήκε στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, είχε από το
1924 υπαχθεί στην πνευματική δικαιοδοσία της Μητροπόλεως Ίμβρου. Το
Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε ενημερώσει τον Μητροπολίτη Ιάκωβο από τον
Σεπτέμβριο του 1925 σχετικά με την απόσπαση από τη δικαιοδοσία της Ιεράς
Μητροπόλεως Μυτιλήνης «…καὶ εἰς τὴν πνευματικήν δικαιοδοσίαν τῆς Ἱερᾶς
Μητροπόλεως Ἲμβρου ὑπαγωγής τῆς νήσου Τενέδου…»873.

868
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Συνοπτική ιστορία της Λέσβου, ό.π., σ. 139.
869
Ό.π.
870
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ζ΄ και η Εποχή του
(1850-1924)», Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τόμ. Β΄, ό.π., σσ. 85-86, «Ἐπί
πατριαρχίας τοῦ Γρηγορίου ἐλήφθη μέριμνα γιά τήν ἀποκατάσταση τῶν ἀρχιερέων τοῦ Οἰκουμενικοῦ
Θρόνου πού εἶχαν ἀφιχθεῖ πρόσφυγες στήν Ἑλλάδα. Ἵδρυσε γιά τούς ἀρχιερεῖς αὐτούς, σέ συνεργασία μέ
τήν ἑλληνική κυβέρνηση, στίς ἐν ἑλλάδι ἐπαρχίες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου τίς προσωποπαγεῖς
μητροπόλεις: Σουφλίου, Καβάλας, Ζίχνης, Λαγκαδᾶ, Νιγρίτας, Γιαννιτσῶν, Φιλιατῶν, Θάσου,
Πλωμαρίου, Καρδαμύλων, Ἰκαρίας καί Μετσόβου».
871
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Συνοπτική ιστορία της Λέσβου, ό.π., σ. 139.
872
Ανωνύμου, «Η Κατάργησις της Ιεράς Μητροπόλεως Πλωμαρίου», Ο Ποιμήν 2 (1934), σ. 65.
873
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α. Α΄94, αρ. πρωτ. 2028, σ. 146, ημερομ. 15 Σεπτεμβρίου 1925.

173
 Η ενσωμάτωση του Πλωμαρίου στη Μητρόπολη Μυτιλήνης υπήρξε και
επιθυμία του Μητροπολίτη Ιακώβου από την πρώτη στιγμή που αποδέχθηκε την έδρα
της επαρχίας Μυτιλήνης꞉ «Μητροπολίτης Δυρραχίου ἀποδέχεται ἕδραν Μυτιλήνης
διατυπῶν ἐν τούτοις εὐχὴν ὅπως ἐὰν εἷναι δυνατὸν μὴ ὰποσπασθῇ Πλωμάρι…»874.
Η ανακοίνωση της επανένωσης της Μητροπόλεως Πλωμαρίου με εκείνης της
Μυτιλήνης έγινε μέσω επισήμου γράμματος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της
Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη Ιάκωβο꞉
«Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, λαβοῦσα ὑπ’ ὄψιν 1) τό ἄρθρον
8 (παραγ. τελευταία) τοῦ κωδικοπ. Καταστατικοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Νόμου
5438, 2) τήν ἐν τῇ ΙΕ΄ συνεδρίᾳ, τῆς 21 Ὀκτωβρίου 1931 ληφθεῖσαν ἀπόφασιν τῆς
Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, περί τῶν διατηρητέων καί συγχωνευτέων
Μητροπόλεων τῶν Νέων Χωρῶν, ἀποφαίνεται ὅτι ἡ, ὡς προσωρινή ἱδρυθεῖσα διά τῆς
ὑπ’ ἀριθμ. 4427/2661 τοῦ ἔτους 1924 Πράξεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Ἱερά
Μητρόπολις Πλωμαρίου […] καταργεῖται, συγχωνευομένη εἰς την, ἀφ’ ἧς ἀπεσπάσθη
Ἱ. Μητρόπολιν Μυτιλήνης»875.
Στη συνέχεια η Ιερά Σύνοδος απέστειλε στο εθνικό τυπογραφείο προς
δημοσίευση την απόφαση της περί καταργήσεως της προσωρινής Μητροπόλεως
Πλωμαρίου876.
Φυσικά δε παρέλειψε η Ιερά Σύνοδος να ενημερώσει και το αρμόδιο
υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων꞉
«…ἅμα τῇ καταστάσει τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Κίτρους, ὡς ἀνακοινώθη Ὑμῖν
διά τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 892 ἐν. ἔτ. Συνοδικοῦ ἐγγράφου, προέβη εἰς τήν συγχώνευσιν τῆς ἄρχι
τοῦδε Ἱ. Μητροπόλεως Πλωμαρίου εἰς τήν ἐξ ἧς εἶχεν ἀποσπαθῇ Ἱ. Μητρόπολιν
Μυτιλήνης, συμφώνως τῷ ἄρθρῳ 8 τοῦ Κατ. Νόμου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 5438
καί τῇ σχετικῇ ἀποφάσει τῆς κάτ’ Ὀκτώβριον τοῦ 1931 συνελθούσης Ἱεραρχίας τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος»877.

874
Α.Υ.Ε., 1925, Φ. Β/35,6, Ειδικός Φάκελος. Μεταβολαί Μητροπολιτών, (τηλεγράφημα γενικού
προξένου της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Διαμαντόπουλου προς το ΥΠΕΞ, αρ. πρωτ. 37697, με
ημερομηνία 4 Οκτωβρίου 1924).
875
Αρχείο Εκκλησίας της Ελλάδος (στο εξής: Α.Ε.Ε.), Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά
1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη
Μυτιλήνης, αρ. πρωτ. 897, αρ. διεκπ. 719, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1934).
876
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου
της Εκκλησίας της Ελλάδος προς την Διεύθυνση του Εθνικού Τυπογραφείου, αρ. πρωτ. 897, αρ. διεκπ.
719, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1934).
877
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή Ιεράς Συνόδου της
Εκκλησίας της Ελλάδος προς το υπουργείο Θρησκευμάτων και Παιδείας, αρ. πρωτ. 897, αρ. διεκπ.
717, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1934).

174
 Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος τότε απέστειλε επιτροπή ιερέων να παραλάβει το
Αρχείο της Μητροπόλεως Πλωμαρίου, ενώ ο ίδιος σε εγκύκλιό του καλωσορίζει το
εκκλησιαστικό πλήρωμα της μέχρι πρότινος Μητροπόλεως Πλωμαρίου878.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος δεν έμεινε μόνο στα γραπτά λόγια, έσπευσε να
καλωσορίσει και διά ζώσης το νέο πλήρωμα της Μητρόπολής του και να διαπιστώσει
με επιτόπιο έλεγχο τις ελλείψεις που είχε το νέο ποίμνιό του, ως προς την κάλυψη
των διαφόρων κοινωνικών αναγκών του879.
Στις 15 Απριλίου 1934 ο Μητροπολίτης Ιάκωβος μαζί με τον Π. Χιωτέλη, τον
Άγγελο Κουτσουμάρη πρωτοδίκη, μέλος του μητροπολιτικού Συμβουλίου και άλλους
στενούς του συνεργάτες επισκέφτηκε το ποίμνιό του για την επίσημη παραλαβή του
νέου τμήματος της επαρχίας του880. Τον Ιάκωβο υποδέχθηκε ο δήμαρχος της πόλης
μαζί με το δημοτικό συμβούλιο, μαθητές και πλήθος πιστών881.
Με αυτό τον τρόπο η Μητρόπολη Πλωμαρίου επανενώθηκε μετά από δέκα
χρόνια με τη Μητρόπολη Μυτιλήνης το 1934.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ιάκωβος τα μετέπειτα χρόνια, στη δεκαετία του
1950, επεδίωξε και την ενσωμάτωση της Μητροπόλεως Μηθύμνης στη Μητρόπολη
Μυτιλήνης. Συγκεκριμένα, η επί μακρό χρονικό διάστημα χηρεία της επαρχίας
Μηθύμνης κίνησε το ποιμαντορικό ενδιαφέρον του Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιακώβου και Τοποτηρητή της εν λόγω Μητροπόλεως για ένταξή της στη Μητρόπολη
Μυτιλήνης με σκοπό την καλύτερη δυνατή εκκλησιαστική διοίκηση ολόκληρου του
νησιού.

878
«…Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά
Ἐννέα καί πλέον ἔτη παρῆλθον, ἀφ’ ὅτου ἡ Μήτηρ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ἐν ἀδηρίτῳ
ἀνάγκῃ εὑρεθεῖσα πρός ἐξοικονόμησιν προσώπων καὶ πραγμάτων μετά τήν Μικρασιατικήν ἐκείνην
συμφοράν, ἀπέσπασεν ὑμᾶς ἀπό τῆς ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Μυτιλήνης καί ἵδρυσεν ἰδίαν Μητρόπολιν,
ἀναθεμένη τήν πνευματικήν διακυβέρνησιν αὐτῆς εἰς τόν Πανιερώτατον καί ἀγαπητόν ἐν Χριστῷ
ἀδελφόν κύριον Κωνσταντῖνον, τόν νῦν Μητροπολίτην Κίτρους.
Ἤδη, ἀποφάσει τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, καί συνῳδά τῷ
Πατριαρχικῷ ἰδρυτικῷ τῆς Ἐκκλησίας ὑμῶν τόμῳ, ἐτάχθητε καί πάλιν ὑπό τήν ποιμαντορικήν μέριμναν
καί φροντίδα τῆς καθ’ ἡμᾶς Μητροπόλεως…», βλ. Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Συνοπτική
ιστορία της Λέσβου, ό.π., σσ. 140-141.
879
Ό.π., σ. 141.
880
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης εις Πλωμάριον», Ο Ποιμήν 2 (1934), σ. 95.
881
Ό.π., σ. 96, «…Λίαν ἐπιβλητικὴ ὑπῆρξεν ἤ γενομένη ὑποδοχὴ τοῦ Σεβ. εἰς Πλωμάριον. Ἦτο
ἀπερίγραπτος ἡ ἐκδηλωθεῖσα χαρὰ καὶ εὐσέβεια ὕφ’ ὅλων τῶν κατοίκων τοῦ τε Πλωμαρίου καὶ τῶν
περιχώρων ἐπὶ τῇ ἐμφανίσει τοῦ νέου Μητροπολίτου των. Εἰς τὴν εἴσοδον τῆς πόλεως ἦσαν
παρατεταγμένοι οἱ μαθηταὶ καὶ αἱ μαθήτριαι τοῦ Γυμνασίου καὶ τῶν Δημ. Σχολείων. Ἀνέμενον δ’ ἐκεῖ ὁ
κ. Δήμαρχος μετὰ τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου, ὁ Ἀρχιερατ. Ἐπίτροπος μετὰ τοῦ Κλήρου, αἱ Ἀρχαί τῆς
πόλεως, τὰ Διοικ. Συμβούλια τῶν διαφόρων Σωματείων μετὰ τῶν λαβάρων καὶ πολὺς κόσμος. Τὸν
Σεβαμιώτατον ἐξελθόντα τοῦ αὐτοκινήτου του, προσεφώνησε δι’ ὡραίας προσλαλιᾶς ὁ κ. Δήμαρχος,
διερμηνεύσας τὴν χαρὰν τῶν δημοτῶν του, ὑποδεχομένων τὸν νέον Μητροπολίτην των ἐπὶ τῇ γενομένῃ
προσαρτήσει τῆς πόλεώς των εἰς τὸν εἰς ὅν ἀνῆκεν αὕτη ἐκπάλαι ἱστορικόν θρόνον τῆς Μυτιλήνης…».

175
 Για το σκοπό αυτό, ζητούσε από το 1953 βοηθό Επίσκοπο για τις
λειτουργικές και λοιπές ανάγκες της Μηθύμνης882.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος χρειαζόταν τη χειροτονία βοηθού Επισκόπου
«…διά τήν κατασκευήν τῶν ὡς εἴρηται ἱδρυμάτων ἀπαραίτητος καθίσταται ἡ παρουσία
αὐτοῦ ἐν Μυτιλήνῃ, καί ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἡ Ἐπαρχία αὐτοῦ δέν θά εἶναι δυνατόν
νά παρακολουθεῖται ὑπ’ αὐτοῦ ποιμαντικῶς, δι’ αὐτόν τόν σοβαρόν λόγον ὁ εἰρημένος
Ἱεράρχης ἠτήσατο παρά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου βοηθόν Ἐπίσκοπον πρός πνευματικήν
ἐπαγρύπνησιν ἐπί τοῦ χριστεπωνύμου ποιμνίου τῆς θεοσώστου αὐτοῦ Ἐπαρχίας…»883.
Σε προγενέστερο χρόνο, αμέσως μετά την κοίμηση του Μητροπολίτη
Διονυσίου, όταν είχε γίνει λόγος πάλι περί καταργήσεως της Μητροπόλεως
Μηθύμνης σύσσωμη ήταν η αντίδραση του ποιμνίου σε αυτήν την προοπτική. Σε
τηλεγράφημα που στάλθηκε στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος,
αναφερόταν η έκπληξη του ποιμνίου της επαρχίας Μηθύμνης στο άγγελμα της
κατάργησής της και την συγχώνευση με την Μητρόπολη Μυτιλήνης, τονίζοντας
χαρακτηριστικά ότι «…ἀρνούμεθα παραδεχθῶμεν διάπραξιν παρομοίου ἐγχειρήματος
ὑπαγορευθέντος κρίμασιν οἷς οἶδε Κύριος καὶ ἰσοδαμοῦντος πρὸς ἐντελῆ θανάτωσιν
θρησκευτικοῦ αἰσθήματος ἑξήκοντα χιλιάδων γαλουχηθέντων εἰς Χριστὸν ὑπὸ Ἁγίας
καί Πανσέπτου μορφῆς ἐκλιπόντος ποιμενάρχου Διονυσίου [...] Ἰκετεύομεν μητέρα
Ἐκκλησίαν ἀπορρίψη ἀσυζητητεὶ ἀνίερον πρότασιν καταργήσεως μέλουσαν ν’
ἀποτελέση βαρύτατον ἔγκλημα καὶ κατὰ Ἐκκλησίας ἀγωνιζομένης ὑπὲρ ὑπάρξεώς
της…».884.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης φαίνεται ότι προσανατολιζόταν στη λύση της
ενσωμάτωσης της επαρχίας Μηθύμνης στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, ώστε να υπάρχει
εκκλησιαστική ενότητα της Λέσβου, άποψη που συμμεριζόταν αρχικά ο
Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης
Ελλάδος Σπυρίδων. Σε απαντητική επιστολή που απέστειλε ο Οικουμενικός
Πατριάρχης στον Ιάκωβο αναφέρεται το εξής꞉ «…Ὄντως, ἀδερφέ, καὶ ὁ γράφων

882
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Ακριβές αντίγραφο επιστολής
της 21ης Φεβρουαρίου 1953 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών
και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1957).
883
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου της
Εκκλησίας της Ελλάδος προς το υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, αρ. πρωτ. 475, με
ημερομηνία 6 Μαρτίου 1953). Τελικά το αίτημα του Ιακώβου ικανοποιήθηκε και η Ιερά Σύνοδος της
Εκκλησίας της Ελλάδος εξέλεξε στις 2 Μαρτίου 1956 τον Αμβρόσιο Νικολάου (1917-1984)
Τιτουλάριο Επίσκοπο της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Επισκοπής Χριστουπόλεως, τίτλο που είχε και ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος όταν ήταν βοηθός Επίσκοπος του Σμύρνης Βασιλείου. Περισσότερα για τον
Αμβρόσιο, βλ. στις επόμενες σελίδες της διατριβής.
884
Δημοκράτης, 4/10/1951.

176
ἐφρόνει κατ’ ἀρχήν, ὅτι θά ἔδει, ἵνα προτιμηθῇ ἡ ὑπὸ ἕνα ποιμένα ἑνότης τῆς
μεγαλονήσου Μυτιλήνης τοῦθ’ ὅπερ καί φυσικόν ἤθελεν εἶσθαι καὶ μᾶλλον
ἐξυπηρετικόν τοῦ ἀρχιερατικοῦ γοήτρου. Ὑπό τάς σκέψεις ταύτας διατελῶν παρέπεμψα
τὸ σχετικόν γράμμα τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν ἀγαπητοῦ καί γεραρού ἀδερφοῦ
κ. Σπυρίδωνος, τῇ καθ’ ἡμᾶς ἁγίᾳ καὶ Ἱερᾷ Συνόδῳ καὶ διά ταύτης τῇ Κανονικῇ
Ἐπιτροπῇ»885.
Η κανονική επιτροπή ωστόσο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αφού
μελέτησε το αίτημα της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος από κανονικής
και ιστορικής πλευράς, «…ἔφερεν εἰσηγητικῶς ἀντίθετον γνώμην πρὸς τὴν εἰσήγησιν
τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, στηριχθεῖσα ἐπί ἱστορικῶν καὶ
ποιμαντορικῶν λόγων, ἥν καὶ ἀπεδέχθη ἡ ἁγία καὶ Ἱερά Σύνοδος κατά
πλειοψηφίαν»886.
Η απόφαση αυτή της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου
φαίνεται ότι δυσαρέστησε τον Αρχιεπίσκοπο Σπυρίδωνα και τον Μητροπολίτη
Ιάκωβο, αφού στη συνέχεια της επιστολής ο Αθηναγόρας αναφέρει
«…οὐδαμῶς ἐφαντάσθην, ὅτι ἡ τοιαύτη τῆς Μητρός Ἐκκλησίας ἀπόφασις ἦτο πότε
δυνατόν νὰ προκαλέση δυσαρέσκειαν μέν παρά τῷ Μακ. Ἀρχιεπισκόπῳ Ἀθηνῶν κ.
Σπυρίδωνι, στεναχωρίαν δέ τῇ ὑμετέρα φίλῃ Ἱερότητι, διότι ἀμφότεροι ἐκ τῆς αὐλῆς
ταύτης προερχόμενοι κάλλιον παντός γνωρίζετε μετά πάσης εὐθύτητος καὶ σκέψεως
λαμβάνονται αἱ ἀποφάσεις τῆς ἐκκλησίας ἀνεπηρεάστως»887.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης στη συνέχεια της επιστολής δικαιολογώντας
την απόφαση της Ιεράς Συνόδου, αναφέρει꞉ «…Ἡ Ἐκκλησία, ἀδερφέ, ἔχουσα ὡς
ὁδηγόν τὴν ἀλήθειαν καὶ ὡς πορείαν τὴν αἰωνιότητα, οὐδέποτε διενοήθη νά λυπήσῃ
πρόσωπα, καὶ μάλιστα ὅταν ταῦτα εἶναι ποιμένες τετιμημένοι ἐν τῇ διακονίᾳ αὐτῆς ὡς ἡ
ὑμετέρα ἱερά κορυφή, ἀλλ’οὔτε καὶ ἠδυνήθη νὰ παραβλέψῃ καὶ παραμερίσῃ γενικώτερα
συμφέροντα καὶ ἀνάγκας»888.
Στο τέλος της επιστολής του ο Αθηναγόρας ρητά αποκλείει την περαιτέρω
επανεξέταση του θέματος από τη Μητέρα Εκκλησία, «…εἰσηγούμενος τὴν πλήρωσιν
τῆς χηρευούσης Μητροπόλεως Μηθύμνης συμφώνως πρὸς τὴν ἀπόφασιν τῆς
Ἐκκλησίας καὶ τὴν ἐπιθυμίαν τῶν κατοίκων τῆς Ἐπαρχίας»889.

885
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄105, αρ.πρωτ. 335, σσ. 45-47, ημερομ. 13 Φεβρουαρίου 1956.
886
Ό.π.
887
Ό.π.
888
Ό.π.
889
Ό.π.

177
 Ύστερα από την απόρριψη της διοικητικής εκκλησιαστικής ενότητας της
Λέσβου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και κατόπιν πιέσεως τοπικών παραγόντων,
άνοιξε ο δρόμος για την πλήρωση της ιστορικής Μητροπόλεως.
Ο βουλευτής Λέσβου Μαλλιάκας ανέλαβε πρωτοβουλία για την πλήρωση
της επαρχίας Μηθύμνης .
Η εφημερίδα Δημοκράτης σε άρθρο της αναφέρει ότι ο βουλευτής
Λέσβου Μαλλιάκας «…ἐτόνισεν ἐν συνεχείᾳ εἰς τὸν Μακαριώτατον ὅτι ὁ λαὸς τῆς
Ἐπαρχίας Μηθύμνης εὐλόγως δυσφορεῖ ὅταν διαπιστώνει ὅτι ἄλλαι χηρεύουσαι
Μητροπόλεις πληροῦνται ἀμέσως, ἐνῶ διὰ τὴν πλήρωσιν τῆς Μητροπόλεως Μηθύμνης,
καίτοι παρῆλθον ἔτη ὁλόκληρα ποὺ χηρεύει καὶ ἀλλεπάλληλα ἐγένοντο διαβήματα δὲν
ἐπιδεικνύεται καμμία προθυμία…»890.
Φαίνεται βέβαια ότι οι εκκλήσεις του Μαλλιάκα προς τον τότε
Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα, βρήκαν γόνιμο έδαφος, αφού
ο βουλευτής Λέσβου απέσπασε την υπόσχεση του Αρχιεπισκόπου «…ὅτι δὲν
πρόκειται ν’ ἀποστῆ τῆς δοθείσης ἀρχικῆς ὑποσχέσεως καὶ ὅτι ὁ χηρεύων θρόνος
Μηθύμνης θὰ πληρωθῆ ἐντὸς μηνὸς τὸ ἀργότερον…»891.
Πράγματι, σε μικρό χρονικό διάστημα πληρώθηκε ο μητροπολιτικός
θρόνος της επαρχίας Μηθύμνης, με την εκλογή του Κωνσταντίνου Καρδαμένη,
ικανοποιώντας το αίτημα του ποιμνίου της επαρχίας που «…μὲ θερμὰς ἐκδηλώσεις
ἐνθουσιασμοῦ ὑπεδέχθησαν οἱ χριστιανοὶ τῆς Ἐπαρχίας Μηθύμνης τὴν ἀπόφασιν τῆς
Ἱερᾶς Συνόδου περὶ πληρώσεως τοῦ χηρεύοντος θρόνου τῆς ἱστορικῆς των
Μητροπόλεως»892.

5) Η κατηγορία συμμετοχής του Ιακώβου στο κίνημα του 1935

Το 1935 ο Ιάκωβος κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους ότι με

τη στάση του ευνόησε τους επαναστάτες της 1ης Μαρτίου893.

890
Δημοκράτης, 8/3/1956.
891
Ό.π.
892
Δημοκράτης, 21/4/1956.
893
Για το κίνημα του 1935 βλ. Δημήτρης Ντούρος, «Το κίνημα του 1935. Το κύκνειο άσμα της
βενιζελικής παράταξης», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 146, Ιανουάριος (2015), σσ. 43-50. Βλ. επίσης
Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, εκδ. Βάνιας Θεσσαλονίκη 232005, σσ.
397-399.

178
 Απώτερος σκοπός των επαναστατών ήταν η αποτροπή της παλινόρθωσης της
βασιλευόμενης Δημοκρατίας, και της επιστροφής της βενιζελικής παράταξης στην
εξουσία894.
Ο επιστήθιος φίλος του Ιακώβου, Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης,
θεωρώντας τις όποιες κατηγορίες σε βάρος του από Δυρραχίου ως κατασκευασμένες,
στέλνει στον Γεώργιο Στρέϊτ επιστολή ζητώντας τη δικαίωση του Ιάκωβου꞉
«…Εἴμεθα βέβαιοι ὅτι μία λέξις ὑμῶν πρός τήν Α.Ε. τόν Πρωθυπουργόν δύναται νά
σταματήσῃ τήν ἀδικίαν καί νά ἀποδώσῃ ἐν τά εἰς τήν Ποίμνην τόν Ἐξαίρετον αὐτόν ἐν
πολλοῖς ἀδελφοῖς Ποιμένα…»895.
Μετά από πολλές ανακρίσεις και καταθέσεις ο Μητροπολίτης αθωώθηκε και
επανήλθε στο θρόνο του. Τις ανακρίσεις από στρατιωτική πλευρά έκανε ο τότε
υποναύαρχος Θεοφανόπουλος, ο οποίος στην έκθεση του προς το Α΄ Σώμα Στρατού
χαρακτήρισε την κατηγορία ως ανυπόστατη896. Όμοια αθωωτική897 ήταν και η έκθεση
του εκκλησιαστικού ανακριτή Μητροπολίτη Χίου Ιωακείμ, που είχε ορισθεί
συνοδικός Έξαρχος898 και είχε έρθει στο νησί από την 17ην Μαΐου προς
«…διενέργειαν ἀνακρίσεων ἐπὶ τῶν συκοφαντικῶν ἐναντίον τῆς Α.Σ. τοῦ Ἁγίου
Μυτιλήνης κατηγοριῶν»899.
Στις 13 Ιουνίου του 1935 ο Ιάκωβος επανήλθε δικαιωμένος στη Μυτιλήνη,
συνοδευόμενος από τους βουλευτές Λέσβου Γ. Βοστάνη και Δ. Σάββα900. To
περιοδικό Ο Ποιμήν μετά την αθώωση του Ιακώβου έγραφε σχετικά꞉ «Τὸ διὰ τοὺς
Ἀρχιερεῖς πρωτοβάθμιον Συνοδικὸν Δικαστήριον, ἐνώπιον τοῦ ὁποίου ἐξεδικάσθη ἡ
ὑπόθεσις τοῦ ἡμετέρου Μητροπολίτου, κατηγορηθέντος ὅτι ηὐνόησε τάχα τὸ
ἐπαναστατικὸν κίνημα τῆς 1ης Μαρτίου, ἐξέδωκεν ἀθῳωτικήν ἀπόφασιν.
Οὕτως ἡ Ἐκκλησιαστικὴ δικαιοσύνη ἀποκατέστησε τὸν ἀδίκως ταλαιπωρηθέντα
Ἱεράρχην πρὸς μεγάλην χαρὰν τοῦ ποιμνίου του, τὸ ὁποῖον περιβάλλει αὐτὸν μὲ
ἀμέριστον σεβασμὸν καὶ μὲ πραγματικὴν λατρείαν.

894
Δ. Ντούρος, ό.π., σ. 43.
895
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου
προς τον Γεώργιο Στρέϊτ, αρ. 1406, με ημερομηνία 15 Μαΐου 1935).
896
Ανωνύμου, «Μετά την αθώωσιν: Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν 3 (1935), σ.
133.
897
Νέος Κήρυξ, 3/6/1935.
898
Νέος Κήρυξ, 15/4/1935.
899
Νέος Κήρυξ, 17/5/1935.
900
Ανωνύμου, «Μετά την αθώωσιν: Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π., σσ. 133-134. Βλ.
και εφημερίδα Φως, 14/6/1935.

179
 Ἡ ἀπόφασις τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαστηρίου ἀποτελεῖ θρίαμβον τῆς
ἀληθείας καὶ τῆς Δικαιοσύνης.
Ὁ “Ποιμήν”, μετέχων ζωηρῶς εἰς τὴν χαράν ταύτην τοῦ ποιμνίου, ὑποβάλλει
εὐλαβῶς πρὸς τὸν σεπτὸν Ποιμενάρχην θερμὰ συγχαρητήρια»901.
Αλλά και ο πρόεδρος του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου Μητροπολίτης
Κερκύρας δήλωσε στον Τύπο τα εξής꞉ «…Τὸ ἐκκλησιαστικὸν δικαστήριον ἐξήτασεν
ἐξονυχιστικῶς τὴν ὑπόθεσιν τοῦ ὑπόδικου Μητροπολίτου Μυτιλήνης καὶ ἀπέδωσε τὸ
δίκαιον ἀνεπηρεάστως κομμάτων καὶ πολιτικῆς. Τὸ γεγονὸς τοῦτο ἀποδεικνύεται
περιτράνως ἐκ τοῦ ὅτι ἐψήφισαν ὑπέρ τῆς ἀθωώσεως τοῦ κατηγορουμένου οἱ
Μητροπολίται Ἄρτης καὶ Θηβῶν, οἵτινες εἶνε δεδηλωμένων λαϊκῶν φρονημάτων.
Συνεπῶς τά γραφέντα περὶ βενιζελοπλαστηρικῆς συνόδου προκαλοῦν μόνον
ἀποκαρδίωσιν…»902.
Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος Μεταξάκης, αμέσως μετά την
δικαίωση του Ιακώβου του έστειλε επιστολή με την οποία του δήλωνε την
ευχαρίστησή του για την διάλυση της εις βάρους του Ιακώβου σκευωρίας꞉ «…Τό
κέντρον δέ τῆς χαρᾶς Ἡμῶν ἀποτελεῖ τό γεγονός ὅτι οἱ τρώσαντες και ἰάσαντο τήν
πληγήν. Διότι εἴμεθα ὑπερβέβαιοι ὅτι καί ὑμεῖς ἐθλίβεσθε ὄχι διά τήν κακοπάθειαν
ὑμῶν, ἀλλά διά τήν πλάνην τῶν ἀδικησάντων καί τήν νοητικήν καί τήν ἠθικήν. Καί
χαίρετε νῦν ὅτι παρέχουσιν Ὑμῖν τήν εὐκαιρίαν νά ἀποδείξητε τήν ἀνωτερότητα τοῦ
πνεύματος καί τοῦ χαρακτῆρος ὑμῶν διά τοῦ ἐναγκαλισμοῦ, τόν ὁποῖον δίδετε αὐτοῖς
ὡς ἀντίδομα τῆς μετανοίας αὐτῶν…»903.
Βέβαια κανείς δεν αρνείται την ειλικρινή φιλία που συνέδεε τον
Μυτιλήνης με τον Βενιζέλο, φιλία που αποτυπώνεται στον λόγο που εκφώνησε μετά
την επιμνημόσυνο δέηση που τελέστηκε στον μητροπολιτικό ναό Μυτιλήνης ύστερα
από το άγγελμα της κοίμησης του Έλληνα πολιτικού το 1936904.

901
Ανωνύμου, «Ο θρίαμβος της αλήθειας. Η αθώωσις του Σεβ. Μητροπολίτου», Ο Ποιμήν 3 (1935),
σ. 131.
902
Ταχυδρόμος, 7/8/1935.
903
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου
προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο, αρ. 1843, με ημερομηνία 20 Ιουνίου 1935).
904
«Μέγα ἀληθῶς πένθος κατακαλύπτει ἀπὸ τῆς χθὲς ἀπ’ ἄκρου εἰς ἄκρον τὴν Ἑλληνικήν γῆν καὶ
βαθεῖα ὀδύνη συνέχει πᾶσαν Ἑλληνικὴν ψυχὴν. Ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος, ἡ μεγαλειτέρα σύγχρονος
Ἑλληνική φυσιογνωμία, ὁ μέγας διπλωμάτης καὶ ὁ μέγιστος τῶν πολιτικῶν τῆς νεωτέρας Ἑλλάδος, ὁ
προκαλέσας τὸν θαυμασμὸν τοῦ κόσμου, κεῖται νεκρὸς εἰς τὴν φιλόξενον τῶν Παρισίων πόλιν. Καὶ ὁ
τύπος σύμπας, ὄχι μόνον τῆς Ἑλλάδος, ἀλλὰ καὶ τῶν ξένων Κρατῶν, διερμηνεύων τὴν συγκίνησιν τοῦ
κόσμου, ἀσχολεῖται ἀπὸ τῆς χθὲς μὲ τὴν πεσοῦσαν μεγάλην Ἑλληνικήν προσωπικότητα.[…]
Ἡ ἀδέκαστος Ἱστορία θὰ ἀποδώσῃ κατ’ ἀξίαν εἰς τὸν Ἐλευθέριον Βενιζέλον ὅ,τι δὲν κατόρθωσαν νὰ
τοῦ ἀποδώσουν ἢ καὶ ὅτι ἐζήτησαν νὰ τοῦ ἀφαιρέσουν οἱ ἄνθρωποι. Σήμερον πρὸ τοῦ χαίνοντος τάφου,
πρὸ τοῦ ὁποίου σιγοῦν τὰ ἀνθρώπινα πάθη καὶ αἱ ἀνθρώπιναι ἀδυναμίαι, τὸ Ἔθνος ἡμῶν σύσσωμον θὰ

180
 Το Σεπτέμβριο του 1935 η υπόθεση της αθώωσης του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης σχετικά με τη συμμετοχή του στο κίνημα της 1ης Μαρτίου του 1935
περιπλέκεται. Στον τοπικό Τύπο αναφέρεται ότι꞉ «Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος συνερχόμενη
αὔριον θὰ ἐπανεξετάσει τὴν ὑπόθεσιν τοῦ Μητροπολίτου Μυτιλήνης κ. Ἰακώβου»905.
Η μη υπογραφή των πρακτικών της δίκης από όλους τους Συνοδικούς, μίας
καθαρά τυπικής πράξης, δημιούργησε φόβους περί αναθεώρησης της αθωωτικής
απόφασης υπέρ του Μητροπολίτη Μυτιλήνης. Ο Ελεύθερος Λόγος της Μυτιλήνης
στο φύλλο της 11 Σεπτεμβρίου αναδημοσιεύει τα εύστοχα σχόλια της Φωνής της
Εκκλησίας꞉ «…Ἡ ἐπιμονὴ νὰ συρθεῖ καὶ πάλιν πρὸ τοῦ Συνοδικοῦ Δικαστηρίου ὁ Σεβ.
Μητροπολίτης κ. Ἰάκωβος, θεωρουμένης ὡς ἀκύρου τῆς ἀθωωτικῆς ὑπὲρ αὐτοῦ
ἀποφάσεως μόνον ὡς δικαστικὸν σκάνδαλον πρωτοφανὲς εἰς τὰ δικαστικὰ χρονικὰ,
δυνάμεθα νὰ τὴν χαρακτηρίσωμεν. Ἡ παράστασις αὐτοῦ ἐνώπιον τοῦ Συνοδικοῦ
Δικαστηρίου ἡ ἀπαγγελθεῖσα πρὸς αὐτὸν ἐπὶ τοῦ Δικαστηρίου καὶ συνεπῶς
δημοσιευθεῖσα ἀπόφασις, οὐδεμίαν ἰσχὺν ἔχει, καὶ βαρύνει περισσότερον φαίνεται ἡ μὴ
ὑπογραφὴ τῶν πρακτικῶν, ἡ σκοπίμως ὅλως παραμεληθεῖσα, χάρις εἰς τὴν
κωλυσιεργίαν, δύο Συνοδικῶν Δικαστῶν. Καὶ διαπιστοῦται ἔτι ἅπαξ τοῦτο, ὅτι ἀφοῦ
ἐξηυτελίσαμεν διοικητικῶς τὴν Ἐκκλησίαν ζητοῦμεν τώρα καὶ νὰ τὴν ἐκμηδενίσωμεν
καὶ εἰς τὴν δικαστικήν της ἐξουσίαν καὶ νὰ τὴν γελωτοποιήσωμεν ἐνώπιον τοῦ νομικοῦ
κόσμου. Διότι οὐ μόνον περὶ σκανδάλου πλέον, ἀπό ἐπιστημονικῆς ἀπόψεως, πρόκειται
ἀλλὰ καὶ περὶ γελωτοποιήσεως τῆς δικαστικῆς ἐξουσίας τῆς Ἐκκλησίας»906.
Τελικά το Νομικό Συμβούλιο του υπουργείου Παιδείας αποφάνθηκε ότι είναι
«…ἀδύνατος ἡ ἀναθεώρησις τῆς δίκης...»907 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης δίνοντας
ένα τέλος στην άδικη και αστήριχτη κατηγορία σε βάρος του Ιεράρχη. Η
γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του υπουργείου Παιδείας ικανοποίησε το
ευσεβές εκκλησίασμα της Μητροπόλεως Μυτιλήνης.

σταθῇ ἐν εὐλαβείᾳ διὰ νὰ ἀποδώσῃ φόρον ὑψίστης εὐγνωμοσύνης εἰς τὸ μεγαλουργόν καὶ ἔνδοξον τέκνον
τῆς Ἑλληνικῆς Πατρίδος. Καὶ μαζὶ μὲ τὸν πενθοῦντα, σύμπας ὁ ξένος κόσμος θὰ ἀποδώσῃ φόρον τιμῆς
καὶ θαυμασμοῦ εἰς τὸν μέγαν Ἑλληνα καὶ τὸν μεγαλείτερον σύγχρονον ἐκπρόσωπον τοῦ ἀληθινοῦ
Ἑλληνικοῦ πνεύματος ἐν τῷ κόσμῳ.
Τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου εἴη ἡ μνήμη αἰωνία», βλ. Ανωνύμου, «Η Λέσβος δια τον θάνατον
του ελευθερωτού της», Ο Ποιμήν 4 (1936), σσ. 69-70.
905
Ταχυδρόμος, 10/9/1935.
906
Ταχυδρόμος, 11/9/1935.
907
Ταχυδρόμος, 22/9/1935.

181
6) Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης, υποψήφιος για τον Θρόνο του Πατριαρχείου
Αλεξανδρείας το 1936 και το 1939

Στις 28 Ιουλίου 1935 ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος

Μεταξάκης πεθαίνει αιφνιδίως908. Ο Θρόνος του Πατριαρχείου παρέμεινε για μεγάλο
σχετικό διάστημα ορφανός λόγω της στάσεως των Μητροπολιτών Λεοντοπόλεως
Χριστοφόρου, Ιωαννουπόλεως Ισιδώρου και Νουβίας Αρσενίου, που κρίθηκε
επιβλαβής για τα ελληνικά συμφέροντα909. Ο Μελέτιος είχε εκφράσει την επιθυμία να
τον διαδεχθεί ο Μυτιλήνης Ιάκωβος910.
Στις 28 Δεκεμβρίου 1935 η τοπική εφημερίδα της Μυτιλήνης Ταχυδρόμος
αναδημοσιεύει άρθρο της εφημερίδας Αλεξανδρείας Ταχυδρόμος, στο οποίο
αναφέρονται τα εξής꞉ «… περιῆλθεν εἰς γνῶσιν μας ἡ χαρμόσυνος πληροφορία, ὅτι,
προχθὲς ὑπεβλήθη εἰς τὴν Α.Σ. τὸν Τοποτηρητὴν, διὰ τοῦ ἐν Καΐρῳ διαμένοντος
Μητροπολίτου Πτολεμαΐδος κ. Ἀνθίμου Ροσμαρῆ, ἡ ὑποψηφιότης διὰ τὸν
Πατριαρχικὸν Θρόνον Ἀλεξανδρείας, τῆς Α.Σ. τοῦ Μητροπολίτου Μυτιλήνης κ.
Ἰακώβου…»911.
Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας μετά από πολλές αναβολές
στις 16 Ιανουαρίου του 1936 κατάρτισε τον κατάλογο των υποψηφίων για τον
Αποστολικό και Πατριαρχικό Θρόνο Αλεξανδρείας. Οι υποψήφιοι ήταν οι εξής꞉ ο
Λεοντοπόλεως Χριστόφορος, ο Ερμουπόλεως Νικόλαος, ο Πηλουσίου Παρθένιος, ο
Αξώμης Νικόλαος, ο Ιωαννουπόλεως Ισίδωρος, ο Νουβίας Αρσένιος, ο Καρθαγένης
Κων/νος, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος, ο Σιναίου Πορφύριος, ο
Τραπεζούντος Χρύσανθος, ο Θυατείρων Γερμανός και ο Μυτιλήνης Ιάκωβος912.
Στις 11 Φεβρουαρίου 1936, νέος Πατριάρχης εξελέγη ο Μητροπολίτης
Ερμουπόλεως Νικόλαος με 6 ψήφους επικρατώντας των Καρθαγένης Κωνσταντίνου
και Τραπεζούντος Χρυσάνθου913.

908
Taχυδρόμος-Ομόνοια, 29/7/1935· Νέος Κήρυξ, 30/7/35.
909
Α.Υ.Ε., 1936, Φ. 60, Υποφ. 5, Εκκλησιαστικά. Τύπος για την εκλογή Πατριάρχη Αλεξανδρείας,
(Άρθρο της Εφ. Ταχυδρόμος της Αλέξανδρείας της 19/11/1935, σχετικά με την επιβλαβή δράση για
ελληνικά συμφέροντα των Μητροπολιτών Λεοντουπόλεως, Ιωαννουπόλεως και Νουβίας). Βλ. επίσης
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 10/12/1935.
910
Γ. Αναστασιάδης, «Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ως Επίσκοπος Χριστουπόλεως και Μητροπολίτης
Δυρραχίου», ό.π., σ. 31.
911
Ταχυδρόμος, 28/12/1935.
912
Α.Υ.Ε., 1936, Φ. 60, Υποφ. 4, Εκκλησιαστικά. Τύπος για την εκλογή Πατριάρχη Αλεξανδρείας,
(Άρθρο της Εφ. Ανατολής της 17/1/1936, σχετικά με τον κατάλογο των υποψήφιων για τον
Αποστολικό και Πατριαρχικό Θρόνο Αλεξανδρείας).
913
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 11/2/36.

182
 Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος τελικά δεν εξελέγη. Η αλήθεια είναι ότι και ο ίδιος δεν
επιθυμούσε τη μετακίνησή του από τη Λέσβο, όπου μπορούσε να αντικρίζει απέναντι
την ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Μοσχονήσια914.
Το 1939 μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Νικολάου
του Ε΄, ο θρόνος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας παρέμεινε ξανά ορφανός. Η
πολυπληθής ελληνική κοινότητα της Αιγύπτου διακαώς επιθυμούσε, η πλήρωση του
θρόνου της Αλεξανδρινής Εκκλησίας να γίνει από εξωκλιματικούς Ιεράρχες915, όπως
αναφέρει και ο τοπικός Τύπος꞉ «…οἱ ἐκπρόσωποι τῶν κοινοτήτων τοῦ κλίματος τοῦ
Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας ἀνεζήτησαν μεταξύ τῶν Ἱεραρχῶν τῆς Ὀρθοδοξίας
ἐκείνους, τῶν ὁποίων τὴν δράσιν καὶ τὴν ὅλην σταδιοδρομίαν ἔκριναν ὡς τὰ στοιχεῖα
τὰ ὑποσχόμενα πᾶν τὸ καλόν διὰ τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Ἀλεξανδρείας…»916. Υποψήφιος
για αυτή τη θέση προβλήθηκε και πάλι ο Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου917. Η
Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας μετά τη δημοσίευση του εκλεκτορικού
καταλόγου, συμπεριέλαβε στον κατάλογο των υποψηφίων και τον Μυτιλήνης
Ιάκωβο918.
Στις 21 Ιουνίου 1939 στο τριπρόσωπο που κατάρτισε η κληρικολαϊκή
συνέλευση του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, περιέλαβε και τον Μυτιλήνης Ιάκωβο.
Οι άλλοι δύο υποψήφιοι ήταν ο εσωκλιματικός Μητροπολίτης Λεοντουπόλεως
Χριστόφορος919 (ο οποίος και τελικά εξελέγη) και ο Θυατείρων Γερμανός920.
Αμέσως μετά την εκλογή του νέου Πατριάρχη, ο από Δυρραχίου έστειλε το
εξής τηλεγράφημα.꞉
«Πατριάρχην Χριστοφόρον
Ἀλεξάνδρειαν.
Συγχαίρομεν ἐνθέρμως. Ὕψιστος ἐνισχύσαι Ὑμᾶς.
Μυτιλήνης Ἰάκωβος»921.

914
Την πληροφορία αυτή μου την έδωσε ο ανιψιός του Ιακώβου, κ. Νικόλαος Γκιγκίλας, τον οποίο
και ευχαριστώ.
915
Ανωνύμου, «Ο Σεβασ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης υποψήφιος δια τον Πατριαρχικόν Θρόνον
Αλεξανδρείας», Ο Ποιμήν 7 (1939), σ. 141.
916
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 19/6/39.
917
Ανωνύμου, «Ο Σεβασ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης υποψήφιος δια τον Πατριαρχικόν Θρόνον
Αλεξανδρείας», ό.π., σ. 141.
918
Ό.π.
919
Ιω. Κωνσταντινίδης, «Χριστόφορος ο Β΄ Πατριάρχης Αλεξανδρείας», Θ.Η.Ε., τόμ. 12ος, Αθήναι
1968, στ. 367-369.
920
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 22/6/1939.
921
Ανωνύμου, «Ο Σεβασ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης υποψήφιος δια τον Πατριαρχικόν Θρόνον
Αλεξανδρείας», ό.π., σ. 142.

183
 Έτσι, δεν έμελε η Μητρόπολη Μυτιλήνης να χάσει τον άξιο Αρχιερέα με το
μεγάλο φιλανθρωπικό και εκκλησιαστικό έργο. Η Εφημερίς των Λεσβίων γράφει
σχετικά με τη μη εκλογή του Ιακώβου꞉ «…ἡ Μυτιλήνη ἐκέρδισε ὑπὲρ ἑαυτῆς τὸν
Ποιμενάρχην της τὸν ὁποῖον δέν ἤθελε νὰ στερηθεῖ, διότι ἡ ἀπώλεια θὰ ἦτο πράγματι
δυσαναπλήρωτος»922.

7) Η εκλογή του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού και η ακύρωση αυτής το

1938. Η παρέμβαση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης υπέρ του από Τραπεζούντος
Χρυσάνθου

Στις 22 Οκτωβρίου του 1938, πεθαίνει ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος. Ο

πρωθυπουργός της χώρας, Ιωάννης Μεταξάς δημοσίευσε στον Τύπο ότι εκείνος θα
κρατούσε ουδέτερη στάση και δε θα συμμετείχε σε παρασκηνιακές διεργασίες για
την ανάδειξη του νέου Αρχιεπισκόπου923. Μάλιστα, ο Ιωάννης Μεταξάς έγραφε στο
ημερολόγιό του:
«Η Περασμένη ψυχική αδράνεια με έσπρωχνε σε αποφυγή του αγώνος. Ούτε
ήξερα τι δυνάμεις είχα.[…] Και δίσταζα για όλα. Κατέφυγα στην ουδετερότητα [...]
Έλεγα σε όλους: Δεν με ενδιαφέρει ποιος θα εκλεγή, και οι δύο καλοί είναι. Στο τέλος
δε δίνω σημασία στην Εκκλησία. Δεν με φοβίζει ο Δαμασκηνός Αρχιεπίσκοπος. Είμαι
αρκετά ισχυρός. Στην αρχή τα επίστευα [...] Δεν ήθελα να δείξω ανάμιξιν. Εμπλέχθηκα
στα δίχτυα που άπλωσα μόνος μου. Είπα η Εκκλησία να μείνη απολύτως ελευθέρα»924.
Υποψήφιοι για την ανάδειξη στο ύπατο αξίωμα της Εκκλησίας της Ελλάδος
ήταν ο βενιζελικός Μητροπολίτης Κορινθίας Δαμασκηνός και ο Τραπεζούντος
Χρύσανθος925, εκλεκτός του βασιλιά και φιλικά προσκείμενος στον Μεταξά926.
Στις 5 Νοεμβρίου ο Δαμασκηνός εκλέγεται τελικά Αρχιεπίσκοπος με 31
ψήφους έναντι 30 του Χρυσάνθου927. Μετά την τελετή του Μεγάλου Μηνύματος,
αρχίζουν οι προετοιμασίες για την ενθρόνιση. Παρασκηνιακά ο Μεταξάς και οι

922
Εφημερίς των Λεσβίων, 24/6/1939.
923
Θ. Τσιρώνης, ό.π., σ. 370.
924
Ό.π.
925
Ιω. Κωνσταντινίδης, «Χρύσανθος ο Φιλιππίδης», Θ.Η.Ε., τόμ. 12ος, Αθήναι 1968, στ. 397-401.
926
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 276.
927
Ο Μητροπολίτης Λήμνου Στέφανος, φιλικά προσκείμενος στον Μητροπολίτη Τραπεζούντος
Χρύσανθο, δεν προσήλθε στην ψηφοφορία για την ανάδειξη του νέου Ιεράρχη της Εκκλησίας της
Ελλάδος. Βλ. Θεόκλητος Στράγκας, (Αρχιμανδρίτης), Εκκλησία Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών
(1817-1967), τόμ. Δ΄, Αθήναι 1972, σσ. 2182-2183.

184
υπουργοί Νικολούδης και Μανιδάκης τάχθηκαν υπέρ του Χρυσάνθου, ενώ ο
υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων Γεωργακόπουλος τάχθηκε υπέρ του
Δαμασκηνού928. Ο Μεταξάς για να προλάβει τις εξελίξεις, προτρέπει μία ομάδα
ιεραρχών, με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Φθιώτιδος Αμβρόσιο929, να προσφύγουν
στο Σ.τ.Ε. για ακύρωση της εκλογής του Δαμασκηνού, λόγω της συμμετοχής στους
εκλέκτορες του Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως Ιωάννη, ο οποίος είχε καταδικαστεί
από το Συνοδικό Δικαστήριο πρωτοδίκως σε έκπτωση από το αξίωμά του, συμμετείχε
όμως της εκλογής, λόγω της αποδοχής της έφεσής του κατά της καταδικαστικής
απόφασης930.
Ο τότε Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως τελικά συμμετείχε στην τότε
κρίσιμη ψηφοφορία931, ενώ μετά την αποδοχή της έφεσης που είχε ασκήσει κατά της
καταδικαστικής αποφάσεως του πρωτοβάθμιου Εκκλησιαστικού δικαστηρίου αξίωνε
και την απομάκρυνση του διορισμένου Τοποτηρητή της Μητρόπολής του,
Μητροπολίτη Ιωαννίνων, και μετά την κοίμηση του Δαμασκηνού, Αρχιεπισκόπου
Σπυρίδωνα Βλάχου932.
Κρίνεται σκόπιμο στο σημείο αυτό να τονισθεί ότι η Ιερά Σύνοδος της
Εκκλησίας της Ελλάδας, όπως αναφέρεται στα πρακτικά της ΠΔ΄ συνεδρίας της 21ης
Σεπτεμβρίου του 1937, αποφάσισε « …διὰ πλειοψηφὶας, ὅτι ὁ Σεβ. Δρυϊνουπὸλεως

928
Δημοσθένης Κούκουνας, Η Εκκλησία της Ελλάδος 1941-2007. Από τον Δαμασκηνό στον
Χριστόδουλο, Ιστορικό Λεύκωμα 15, εκδ. Μέτρον, Αθήνα 2007, σ. 11.
929
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 277.
930
Τα άρθρα 129 και 135 του νόμου 5383 περί Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων όριζαν τα εξής꞉ άρθρο
129꞉ «Ἡ πρός ἀνακοπήν προθεσμία ὡς καί ἡ ἀνακοπή αὐτή ἀναστέλλει τήν ἐκτέλεσιν τῆς ἐρήμην
ἀποφάσεως πλήν τῆς ἐπιβαλλούσης ἀργίαν ἀπό πάσης ἱεροπραξίας. Ὁ εἰς ἀργίαν καταδικασθείς, ἀφ’ ἧς
νομίμως ἐπεδόθη αὐτῷ ἡ ἐρήμην καταδικαστική ἀπόφασις, ἀπέχει πάσης ἱεροπραξίας, μέχρις οὖ ἐπί τῇ
ἀνακοπῇ αὐτοῦ ἐξαφανισθῇ ἡ ἐρήμην ἀπόφασις. Ἄν παρέλθωσιν αἱ ἡμέραι τῆς ἀργίας πρίν ἤ ἐξαφανισθῇ
ἡ ἔρημην ἀπόφασις, ὁ ἀνακόπτων ἐπαναλαμβάνει αὐτοδικαίως τήν ἐκπλήρωσιν τῶν ἱερατικῶν αὐτοῦ
καθηκόντων. Ἐν περιπτώσει καθ’ ἥν ἤθελεν ὁπωσδήποτε ἐπικυρωθῇ ἡ διά τῆς ἐρήμην ἀποφάσεως
ἐπιβληθεῖσα ποινή, αἱ διανυθεῖσαι ἡμέραι ἀργίας συνυπολογίζονται εἰς τήν καταδίκην.» και άρθρο 135
«Ἡ πρός ἔφεσιν προθεσμία ὡς καί ἡ ἔφεσις αὐτή ἀναστέλλουσι τήν ἐκτέλεσιν τῆς καταδικαστικῆς
ἀποφάσεως πλήν τῆς ἐπιβαλλούσης ἀργίαν ἀπό πάσης ἱεροπραξίας.», καταργήθηκαν με το άρθρο 3 του
Αναγκαστικού Νόμου της 12 Ιουνίου του 1935. Για περισσότερα βλ. Γενικά Αρχεία του Κράτους/
Αρχείο Ιωάννη Μεταξά (στο εξής: Γ.Α.Κ./ Α.Ι.Μ.), Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο
003 άρθρα 129 και 135 του Νόμου 5383 περί Εκκλησιαστικών Δικαστηρίων και άρθρο 3 του από 12
Ιουνίου 1935 αναγκαστικού Νόμου).
931
«Οὕτω, καταρτίσασα ἡ Σύνοδος τὸν πίνακα τῶν ἐκλεκτόρων Ἀρχιερέων, […] δὲν περιέλαβεν εἰς αὐτὸν
τὸν Δρυϊνουπόλεως Ἰωάννην. Καὶ ἐνῷ ὁ πίναξ οὗτος ὑπεγράφη ὑπὸ τοῦ Τοποτηρητοῦ καὶ τῶν παρόντων
Συνοδικῶν καὶ ἀπεστάλη εἰς τὸ Ὑπουργεῖον Θρησκευμάτων, ἵνα προσυπογραφῇ καὶ ὑπὸ τοῦ Ὑπουργοῦ
Θρησκευμάτων καὶ εἶτα νὰ ἐκτεθῇ ἀπὸ τῆς προηγουμένης τῆς ἐκλογῆς εἰς τὸν Μητροπολιτικὸν Ναὸν ἔνθα
θὰ ἐγίνετο ἡ ἐκλογή, ὡς τὸ ἄρθρον 6 τοῦ Α.Ν. 1457/1938 ὥριζεν, ὁ πίναξ οὗτος ἐξετέθη
προσυπογραφημένος καὶ ὑπὸ τοῦ Ὑπ. Θρησκευμάτων Κ. Γεωργακοπούλου, ἀλλὰ μὲ αὐθαίρετον καὶ
παράνομον προσθήκην τοῦ Δρυϊνουπόλεως Ἰωάννου…», βλ. Θ. Στράγκας, ό.π., σσ. 2181-2182.
932
Γ.Α.Κ./Α.Ι.Μ., Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο 004 αντίγραφο αποσπάσματος των
πρακτικών της Δ΄ Συνεδρίας της ΠΕ΄ περιόδου της 13 Οκτωβρίου 1938).

185
δὲν δὺναται νὰ κληθῇ ὡς μὲλος τῆς Ἱ. Συνόδου ἐφ’ ὅσον κατεδικὰσθη, καὶ δέον νὰ
κληθῇ ὁ μετ’ αὐτὸν τὰ πρεσβεῖα τῆς χειροτονὶας ἔχων, ἤτοι ὁ Σεβ. Χὶου….»933.
Με την άποψη της πλειοψηφίας τάσσεται και ο Βασιλικός Επίτροπος Δημ.
Πετρακάκος, ο οποίος θεωρούσε «…ὅτι ἀποκλεὶεται ἔστω καὶ ἄν πρὸκειται ὁ Σέβ.
Δρυϊνουπὸλεως νὰ ἀσκὴσῃ τὸ ἔνδικον μὲσον τῆς ἀνακοπῆς, διὸτι θὰ ἀνακὸψῃ τὴν
ἐκτὲλεσιν τῆς ἀποφὰσεως μὸνον, ἐν ᾧ αὐτὸς θὰ ἐξακολουθῇ ὤν καταδικασμὲνος κατὰ
τὸ γρὰμμα τοῦ Νὸμου.
Ἄλλως κατὰ τοὺς Ἱεροὺς Κανὸνας ὁ Ἀρχιερεὺς δὲον νὰ ᾗ ἀδιὰβλητος. Πῶς
λοιπὸν θὰ μετὰσχῃ τοῦ Ἀνωτὰτου Διοικητικοῦ Σὼματος τῆς Ἐκκλησὶας
διαβεβλημὲνος…»934.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, στην ίδια Συνεδρία
της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, εξέφρασε την άποψη ότι για το
ζήτημα του Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως «…Θά ἦτο καλὸν νὰ ἀπευθὺνωμεν
σχετικὸν ἐρὼτημα εἰς τὸν Νομικὸν Σὺμβουλον τοῦ Ὑπουργεὶου Θρησκευμὰτων»935.
Όπως ήδη έχει αναφερθεί, ο τότε υφυπουργός Τύπου και Τουρισμού,
Νικολούδης, υπήρξε θερμός οπαδός της υποψηφιότητας του Τραπεζούντος. Μάλιστα,
σε επιστολή που έστειλε στον Μεταξά, τον πληροφορούσε ότι ο Χρύσανθος είχε όχι
μόνο την υποστήριξη 31 Ιεραρχών των Νέων Χωρών αλλά και 4 της Παλαιάς
Ελλάδας936, γεγονός που καθιστούσε την εκλογή του στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο
βεβαία.
Ο Μεταξάς, παρά την αντίθεση της Ιεραρχίας, προωθεί στον Αρχιεπισκοπικό
Θρόνο τον αντιβενιζελικό Χρύσανθο. Ο Χρύσανθος προβλήθηκε από τον Μεταξά ως
ο καταλληλότερος εκφραστής της «Νέας Μεγάλης Ιδέας» του
ελληνοχριστιανισμού937. Ένας κατεξοχήν Ιεράρχης της εθναρχούσας Εκκλησίας
καλείται από την μεταξική κυβέρνηση να υπηρετήσει το μεταξικό ελληνοχριστιανικό

933
Γ.Α.Κ./Α.Ι.Μ., Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο 002, 1η σελίδα, απόσπασμα
Πρακτικού της ΠΔ΄ Συνεδρίας της 21ης Σεπτεμβρίου 1937).
934
Γ.Α.Κ./Α.Ι.Μ., Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο 002, 2η σελίδα, αντίγραφο
Πρακτικού της διατυπωθείσης γνώμης του Βασιλικού Επιτρόπου Δημ. Πετρακάκου εν τη συνεδρία
ΠΔ΄ της ΠΓ΄ Συνοδικής Περιόδου 21ης Σεπτεμβρίου 1937).
935
Γ.Α.Κ./Α.Ι.Μ., Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο 002, 1η σελίδα, απόσπασμα
Πρακτικού της ΠΔ΄ Συνεδρίας…, ό.π.).
936
Γ.Α.Κ./Α.Ι.Μ., Φ. 45 Περί Εκλογής Αρχιεπισκόπου, (έγγραφο 005-006, επιστολή του υφυπουργού
Τύπου και Τουρισμού Νικολούδη προς τον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, με ημερομηνία 22
Οκτωβρίου 1938).
937
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική, ό.π., σ. 158. Βλ. επίσης του
ιδίου, «Ο Ιωάννης Μεταξάς και η εκλογή (1938) του Αθηνών Χρυσάνθου του από Τραπεζούντος»,
στο꞉ Σπουδή στην κατακόρυφη και οριζόντια κοινωνικότητα: Τιμητικός τόμος στον ομότιμο καθηγητή
Βασίλειο Τ. Γιούλτση, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 81-94.

186
ιδεώδες938. Ο Μεταξάς αυτό το ελληνοχριστιανικό ιδεώδες, που ο ίδιος το ονόμαζε
«τρίτο ελληνικό πολιτισμό», το διέκρινε από τον πρώτο ελληνικό πολιτισμό τον
αρχαίο που ήταν μεν μεγάλος «…εις την τέχνην, μεγάλος εις την επιστήμην, αλλά
χωλός εις την θρησκείαν χωλώτερος ακόμη εις την πολιτικήν του εξέλιξιν. Ο
μεσαιωνικός Ελληνισμός υπήρξεν αναμφισβήτως από απόψεως τέχνης και επιστήμης
πολύ καθυστερημένος από τον αρχαίο ελληνισμόν. Αλλά από απόψεως Θρησκευτικής
ήτο πολύ ανώτερος και εδημιούργησεν ένα θρησκευτικό ιδεώδες το οποίον […] μας
συγκρατεί και σήμερον»939. Ο τρίτος ελληνικός πολιτισμός θα συνδύαζε τα θετικά
στοιχεία των δύο προηγούμενων πολιτισμών και θα δημιουργούσε έναν νέο940. Με
Α.Ν. 1493/3/12/1938 «Περὶ ἐκλογῆς τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ τῶν
Μητροπολιτῶν τοῦ Βασιλείου»941 που ψήφισε η μεταξική κυβέρνηση στις 3
Δεκεμβρίου 1938 εξουσιοδότησε τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο να εκλέγει τον
Αρχιεπίσκοπο942.
Η εκλογή του Δαμασκηνού ακυρώνεται από το Σ.τ.Ε. με ψήφους 8 έναντι 7,
ύστερα από την άσκηση αίτησης ακυρώσεως από τους Μητροπολίτες Φθιώτιδος
Αμβροσίου, Σάμου Ειρηναίου και Μυτιλήνης Ιακώβου, σχετικά με τη συμμετοχή του
Δρυϊνουπόλεως Ιωάννη943. Τότε εκλέγεται, από Αριστίδην Σύνοδο, ο Χρύσανθος
Φιλιππίδης ως νέος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών944. Όπως τονίζει και ο Σεβασμιώτατος
Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Ανδρέας Νανάκης, στην
αρχιεπισκοπική εκλογή του 1938 έχουμε μια σύγκρουση «…ὅπου ἐμπλέκονται οἱ
ἀντιθέσεις τῶν ἀντιοργανωσιακῶν μέ τούς προσκείμενους στίς ὀργανώσεις, τῶν
προσκείμενων ἤ ἀντιτιθεμένων πρός τό καθεστώς ἱεραρχῶν, ἀλλά καί τῶν προσωπικῶν
σχέσεων πού εἶχαν διαμορφωθεῖ στήν Ἱεραρχία, γι’ αὐτό καί πολλοί δεδηλωμένοι
βενιζελικοί ἱεράρχες τῶν Νέων Χωρῶν, κυρίως συνδεόμενοι μέ τό Πατριαρχεῖο,

938
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική, ό.π., σ. 161.
939
Αλέξανδρος Σακελλαρίου, «Η ιδεολογία του ελληνοχριστιανισμού. Κράτος και Εκκλησία εναντίον
κομμουνισμού», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 135, Φεβρουάριος (2014), σσ. 33-34.
940
Ό.π., σ. 34. Βλ. επίσης του ιδίου, «Δικτατορία Μεταξά και Εκκλησία. Η θρησκεία στην υπηρεσία
του έθνους», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 154, Σεπτέμβριος (2015), σσ. 48-49.
941
Για το περιεχόμενο του Α.Ν. 1493/3.12.1938 βλ. Θ. Στράγκας, ό.π., σσ. 2212-2215.
942
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 281
943
Αναστάσιος Βαβούσκος, «Ο από Κορινθίας Δαμασκηνός – Ο από Τραπεζούντος Χρύσανθος. Η
Αρχιεπισκοπική εκλογή από μια άλλη οπτική γωνία», Αρμενόπουλος Επιστημονική Επετηρίδα 30,
Θεσσαλονίκη (2009), σσ. 9-25.
944
Θ. Τσιρώνης, ό.π., σ. 391.

187
ὑποστήριξαν τόν Τραπεζοῦντος Χρύσανθο, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ ἀποκρισάριος τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Θρόνου στήν Ἀθήνα»945.
Χρειάζεται να επισημανθεί ότι ο Ιάκωβος συνδεόταν φιλικά με τον Χρύσανθο
από τα χρόνια των κοινών σπουδών τους στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης946, άρα
θα πρέπει να αναγνωρίσει κανείς και τον προσωπικό παράγοντα στην επιλογή του
Μυτιλήνης.
Μετά την άρνηση του Χρυσάνθου να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση
Τσολάκογλου και την εκθρόνιση του την 2α Ιουνίου του 1941 με βάση τον υπ’αριθ.
188 κατοχικό νόμο «Περὶ ἀκυρώσεως τῆς ἐκλογῆς Ἀρχιεπισκόπου»947, ο Δαμασκηνός
επανέρχεται στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο των Αθηνών.
Πλήθος τηλεγραφημάτων έλαβε ο Δαμασκηνός, με την ευκαιρία της
αποκατάστασης του στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε το
τηλεγράφημα που έστειλαν οι Μητροπολίτες Μυτιλήνης και Μηθύμνης꞉
«Ἐκ Μυτιλήνης Ἀριθ. 1247 15/7/41

Μακαριώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Δαμασκηνόν Ἀθήνας

Ἐπικαλούμενοι ὑμετέρας εὐχὰς δεόμεθα Ὑψίστου κατευθύνῃ διαβήματα

ὑμετέρας Μακαριότητας ἐπ’ ἀγαθῷ Ἐκκλησίας ἐν οὕτω κρισίμοις καιροῖς .
† ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΙΑΚΩΒΟΣ
† ΜΗΘΥΜΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ»948.

Ο Δαμασκηνός προσκάλεσε τον Ιούλιο του 1942 τον Ιάκωβο να μεταβεί στην
Αθήνα ως συνοδικός, γεγονός που φανερώνει ότι οι σχέσεις τους είχαν
εξομαλυνθεί949.

945
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική
Αυτοκρατορία…, ό.π., σ. 280.
946
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 20/6/39.
947
«Τὰ κύρια ἐπιχειρήματα – τὰ ὁποῖα προεβλήθησαν καὶ μετὰ τὴν Ἀπελευθέρωσιν – ἦσαν ὅτι τὸ
Συμβούλιον τῆς Ἐπικρατείας
α) πεπλανημένως ἐχαρακτήρισεν τὸν ἔκπτωτον Μητροπολίτην Δρυϊνουπόλεως ὡς μὴ δικαιούμενον
νὰ μετάσχῃ τῆς ἐκλογῆς καὶ
β) ἦτο ἀναρμόδιον νὰ κρίνη περὶ τοῦ κύρους τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐκλογῆς τοῦ Ἀρχιεπισκόπου», βλ.
Γεώργιος Τασούδης, Ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος ο από Τραπεζούντος. Η εθνική και εκκλησιαστική
δράσις του 1926-1949 (εκ του αρχείου του), Αθήνα 1972, σ. 390.
948
Εκκλησία, 11/8/1941, Έτος ΙΘ΄, 133.
949
Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικόν πόλεμον (28 Οκτωβρίου
1940 - 4 Μαΐου 1941) και κατά τους χρόνους της γερμανοκρατίας (4 Μαΐου 1941- 9 Σεπτεμβρίου 1944),
Μυτιλήνη 1945, σ. 21.

188
Κεφάλαιο Β΄

Η δράση του Μητροπολίτη Ιακώβου κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού

πολέμου και της κατοχής

1) Η Ιερά Μητρόπολη Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος από την πρώτη στιγμή της κηρύξεως του

ελληνοϊταλικού πολέμου βρέθηκε στο πλευρό των πολεμιστών, έτοιμος να προσφέρει
οποιαδήποτε βοήθεια. Στέκεται νυχθημερόν στο πλευρό των οικογενειών των
Ελλήνων στρατιωτών, προκειμένου να τους εξασφαλίζει όλα τα προς το ζην.
Ζητάει από τους ιερείς του με την υπ’ αρ. 2.248/31-10-1940 εγκύκλιό του, να
επιτελέσουν με ζήλο το πατριωτικό τους καθήκον, τονώνοντας το ηθικό του λαού για
τη νικηφόρα έκβαση του πολέμου και για την πίστη στην πατρίδα και τον Θεό950.
Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι «…Ἐφημέριοι ἔχουν ἱερὰν ὑποχρέωσιν νὰ ἐνισχύωσι
λόγῳ καὶ ἔργῳ τὸ πατριωτικὸν συναίσθημα τοῦ λαοῦ, καὶ διὰ τῶν συμβουλῶν των νὰ
ἐνθαρρύνωσι καὶ ἐμπνέωσι τὴν ὑπομονὴν καὶ τὴν καρτερίαν εἰς τὰς θλίψεις, εἰς τρόπον,
ὥστε νὰ διατηρηθῆ ἀκμαῖον τὸ ἠθικὸν φρόνημα τῶν Χριστιανῶν ὁσοδήποτε καὶ ἂν
εἶναι τὸ μέγεθος τῶν δεινῶν τοῦ πολέμου»951.
Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων του 1940 τελεί στον Ναό της Παναγίας
Χρυσομαλλούσης κατανυκτική λειτουργία δεόμενος να μεριμνήσει η Παναγία για τις
ζωές των μαχόμενων ελληνικών στρατευμάτων, ενώ σε επιστολή του προς την Αγία
και Ιερά Σύνοδο αναφέρει꞉ «…Ἔχοντες ὑπ’ ὄψιν καί ἡμεῖς τάς ἐξαιρετικάς συνθήκας,
ὑφ’ ἅς τελεῖ ἡ Πατρίς ἡμῶν καί τάς εὐθύνας ἡμῶν ἔναντι Θεοῦ καί ἀνθρώπων
ἐπιτελοῦμεν, ὅση ἡμῖν δύναμις, τά ποιμαντορικά ἡμῶν καθήκοντα τά τε ἐκ τῶν
ἰδιαιτέρων καιρικῶν συνθηκῶν ἀπορρέοντα καί ἐκ τῆς ἰδιαιτέρας ἡμῶν
ἰδιοσυγκρασίας, οὐδ’ εἶναι εἰς ἡμᾶς ἐφικτόν νά κατέλθωμεν εἰς περιαυτολογίας περί τοῦ
τί ἐπράξαμεν καί πράττομεν. Τοῦτο μόνον ἀναφέρομεν εἰς τήν Ἁγίαν καί Ἱεράν
Σύνοδον, ὅτι ἐπιτελοῦμεν ἐν δαψιλείᾳ, εὐλογημένῃ ὑπό τοῦ Θεοῦ, τά καθήκοντά μας καί

950
Ό.π., σ. 8.
951
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Εγκύκλιος υπ’ αριθμό 2248/31
Οκτωβρίου 1940 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης προς τους ευλαβεστάτους Εφημερίους των Ιερών Ναών
της καθ’ ημάς Θεοσώστου Επαρχίας).

189
ἔχομεν ἥσυχον τήν συνείδησίν μας ἔναντι ὅλων…»952. Στις 18 Φεβρουαρίου 1941,
κατόπιν εντολής του Ιακώβου, τελείται από τον Πρωτοσύγκελλο Ιάκωβο Κλεόμβροτο
δοξολογία στον μητροπολιτικό ναό για τους Έλληνες πολεμιστές των αλβανικών
βουνών παρουσία αξιωματικών και οπλιτών του 22ου συντάγματος Πεζικού953. Δεν
αρκείται μόνο στις δεήσεις και στις προσευχές, αλλά ζητά από τους Λέσβιους να
προσφέρουν χρήματα, κουβέρτες και ρουχισμό για τα μαχόμενα τμήματα του
ελληνισμού954. Για την υλική ενίσχυση, μάλιστα, του υπέρ Πίστεως και Πατρίδος
ιερού αγώνα στα βουνά της Αλβανίας, εξέδωσε την υπ’ αριθ. 2251/6-11-40 εγκύκλιο
λίγες μέρες μετά την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, ζητώντας από το ποίμνιο
να μεριμνήσει για τη συγκέντρωση ρουχισμού και κουβερτών για τον μαχόμενο
ελληνισμό955.
Γυρίζει όλα τα σπίτια της Μητροπόλεως για να μπορέσει να δει «εν ιδίοις
όμμασι» τι λείπει από τους ενορίτες του και προσπαθεί να το βρει και να το
αναπληρώσει. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να τα καταφέρει.
Όσον αφορά στους πολεμιστές στα βουνά της Αλβανίας τους στέλνει μία
επιστολή μαζί με ένα προσευχητάριο, για να έχουν την ευλογία του Θεού956.
Η κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας το μεγάλο έργο που έκανε ο Ιάκωβος στον
τομέα της φιλανθρωπίας στον καιρό της ειρήνης αλλά και στον καιρό του πολέμου,
του αναθέτει τη δημιουργία εθνικού ορφανοτροφείου αρρένων θυμάτων πολέμου για
να αγκαλιάσει τα πολλά ορφανά που αφήνει πίσω του ο πόλεμος, με βάση το νόμο
2.801. Το σχετικό τηλεγράφημα που του απέστειλε ο υπουργός της Κοινωνικής
Πρόνοιας Ηλίας Κρίμπας αναφέρει συν τοις άλλοις για τον Μητροπολίτη Ιάκωβο꞉
«…Πεπεισμένος, ὅτι ὑπὸ ὑμετέραν πατρικὴν καὶ ἐμπνευσμένην μέριμναν, δώσασαν
λαμπρὰ δείγματα δημιουργίας ἀνὰ Πανελλήνιον, Ἵδρυμα ἀποδώσῃ ἄριστους καρπούς.
Εὐχαριστῶ ὑμᾶς διὰ τὴν πρόθυμον ἀνάληψιν προεδρίας καὶ δέομαι Ὑψίστῳ πλήρη
952
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης Ιακώβου προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, αρ. πρωτ. 265, με ημερομηνία
5 Φεβρουαρίου 1941).
953
Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σσ. 8-9.
954
Ιωάννης Χατζηφώτης, Η Εκκλησία στον αγώνα του σαράντα, εκδ. Ατλαντίς, Αθήνα 1982, σ. 71.
Βλ. και Εφημερίς των Λεσβίων, 9/11/1940.
955
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Εγκύκλιος υπ’ αριθμό 2251/31
Οκτωβρίου 1940 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης προς τους ευσεβείς Χριστιανούς της καθ’ημάς
Θεοσώστου Επαρχίας), «… ὁ Ἑλληνικός Λαός νὰ ἐνισχύσῃ τὸν Στρατὸν διὰ τῆς παροχῆς εἰδῶν
ρουχισμοῦ καὶ μάλιστα κουβερτῶν, διότι δριμὺ ψῦχος ἐπιπολάζει εἰς τὰ μέρη ἐκεῖνα τῆς Ἀλβανίας, ὅπου
μάχονται ἠρωικῶς τὰ στρατεύματά μας ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν τῆς Πατρίδος.
Ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἐκκλήσεως ταύτης τῶν δύο Ὑπουργῶν ἀποτεινόμεθα πρὸς ὅλα τὰ πνευματικά
μας τέκνα, μὲ τὴν θερμὴν πατρικὴν σύστασιν, ὅπως κάθε οἰκογένεια ἐξοικονομήσῃ μίαν κουβέρταν ἤ
ἄλλα εἴδη ρουχισμοῦ, διὰ νὰ ἀποσταλοῦν εἰς τὰ παιδιά μας, ποὺ ἀγωνίζονται διὰ τὴν Πατρίδα μας…».
956
Τα πεπραγμένα της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 8.

190
εὐόδωσιν σκοποῦ ...»957. Ο Μητροπολίτης και εδώ δέχεται να εργαστεί με όλο του το
είναι για να δημιουργήσει το ορφανοτροφείο για τα παιδιά που έχαναν τους γονείς
τους στον πόλεμο. Παράλληλα, ακολουθώντας το παράδειγμά του, εργάστηκαν
ακαταπόνητα πολλοί Λέσβιοι αλλά και ολόκληρο το έθνος958.

2) H δράση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης κατά τη διάρκεια της γερμανικής

κατοχής στη Μυτιλήνη

α. Η μέριμνα του Μητροπολίτη Ιακώβου για το ποίμνιό του

Την Κυριακή 6 Απριλίου ο Μητροπολίτης Ιάκωβος χοροστατούσε στη Θεία

Λειτουργία που ετελείτο επί τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου. Εκεί μαθαίνει ότι η
Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα959. Την περίοδο της κατοχής ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος κατόρθωσε το ακατόρθωτο. Κανένα από τα φιλανθρωπικά
του καταστήματα δεν έκλεισε, αλλά, μάλιστα, δίπλα στα ήδη υπάρχοντα
προστέθηκαν και άλλα, όπως το Γηροκομείο Αγιάσου, τα Λαϊκά Ιατρεία, ο Εθνικός
Παιδικός Σταθμός, που λειτούργησε την 1/7/1943 με το από τις 20/5/1939 Β.Δ. «Περὶ
ἱδρύσεως Ἐθν. Παιδικοῦ Σταθμοῦ ἐν Πλωμαρίῳ», και το Ορφανοτροφείο Θηλέων στο
οποίο έβρισκαν στοργή ορφανά ηλικίας 2-6 ετών960.
Ιδιαίτερη υπήρξε η μέριμνα του Ιακώβου για τα αθώα θύματα του πολέμου, τα
παιδιά. Με την υπ’ αριθ. 60/6 εγκύκλιο που εξέδωσε στις 20 Ιανουαρίου 1942
συστάθηκαν επιτροπές που αποτελούνταν από τον οικείο εφημέριο και 5 επίλεκτα
μέλη της ενορίας με σκοπό να καταγράψουν τον αριθμό των απόρων παιδιών και τον
αριθμό των οικογενειών που είχαν τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν ένα πιάτο
φαγητού για τα παιδάκια961. Από τον Φεβρουάριο του 1942 λειτούργησαν τα παιδικά
συσσίτια της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης με αποκλειστικό σκοπό τη σίτιση 50
απόρων παιδιών962, ενώ από το 1943 ο δήμος Μυτιλήνης, θέλοντας να ενισχύσει το
έργο της Εκκλησίας, συνέστησε «Ταμεῖον ἐπενδύσεως καὶ ὑποδήσεως τοῦ ἀπόρου
παιδιοῦ», με σκοπό την ένδυση των απόρων παιδιών963.

957
Ό.π., σσ. 13-14.
958
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 324-325.
959
Τα Πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 18.
960
Ό.π., σσ. 24-27.
961
Ό.π., σσ. 28-30.
962
Ό.π., σ. 34.
963
Ό.π., σ. 40.

191
 Άξια αναφοράς είναι η πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου
να συστήσει παιδικά ιατρεία, σε συνεργασία με τον διευθυντή του Βοστανείου
Νοσοκομείου, Νικόλαο Αρώνη, για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των
ορφανών και απόρων παιδιών964. Ο αεικίνητος Μητροπολίτης δεν περιορίστηκε μόνο
σ’ αυτά. Σε συνεργασία με τη νομαρχία Μυτιλήνης, συνέστησε και παιδικά συσσίτια
υπαίθρου, τα οποία άρχισαν να λειτουργούν από τα μέσα του 1942 σώζοντας χιλιάδες
αθώες ψυχές από την πείνα965.
Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της κατοχής δεν έπαψε ούτε μία στιγμή η
λειτουργία των Κατηχητικών Σχολείων για τους μικρούς μαθητές. Ο αριθμός των
μαθητών που παρακολουθούσε τα Κατηχητικά Σχολεία κατά τη διάρκεια της κατοχής
υπολογίζεται σε 2500-2800 άτομα966.
Τις δύσκολες στιγμές που πέρασε ο πληθυσμός του νησιού κατά τη διάρκεια
της κατοχής περιγράφουν με γλαφυρό τρόπο και οι Παν. Κεμερλής και Αρ.
Πολυχρονιάδης967.
Η μέριμνα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για το ποίμνιό του, κατά τη διάρκεια
της γερμανοκρατίας ήταν συνεχής. Καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής, ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος κήρυττε τακτικώς τον Θείο Λόγο, αναπτερώνοντας το ηθικό
των Λεσβίων968.
Ο ίδιος πολλές φορές στη ζωή του είχε βιώσει άγριες και επικίνδυνες
καταστάσεις για τον ίδιο και για το ποίμνιό του. Άλλωστε, μέσα από πολύ δύσκολες
καταστάσεις κατάφερε να επιβιώσει στη Σμύρνη και στην Αλβανία και να υπηρετήσει
με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα συμφέροντα του ελληνισμού.
Οι πρώτοι Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν να αποβιβάζονται στη Λέσβο το
πρωί της 4ης Μαΐου 1941 (Κυριακή των Μυροφόρων)969.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος από την πρώτη στιγμή της παρουσίας των
κατοχικών στρατευμάτων προσπάθησε να δράσει με διπλωματικό τρόπο. Από τη μία
δεν ήθελε να εξαγριώνει τον κατακτητή και παράλληλα στα κρυφά ήθελε να βοηθά το
ποίμνιό του, να το εμψυχώνει και να το προετοιμάζει για την λευτεριά του.

964
Τα παιδικά ιατρεία αποτελούνταν από τα εξής Τμήματα꞉ α) Παθολογικό, β) Χειρουργικό, γ)
Δερματολογικό, δ) Ωτορινολαρυγγολογικό, ε) Οφθαλμολογικό και στ) Φυματιολογικό
965
Εκτός από τα παιδικά συσσίτια λειτούργησαν από τον Οκτώβριο του 1941 έως την απελευθέρωση
του νησιού και λαϊκά συσσίτια για το λοιπό ενήλικο πληθυσμό που δεν μπορούσε να εξασφαλίσει ούτε
ένα πιάτο φαγητό.
966
Τα Πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σσ. 60-61.
967
Παν. Κεμερλής- Αρ. Πολυχρονιάδης, Η Αντίσταση στη Λέσβο. Πηγές και πτυχές της, Αθήνα 1988.
968
Τα Πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 59.
969
Ό.π., σ. 20.

192
Παράδειγμά του ήταν οι Ιεράρχες της Ανατολής, που με αυτή τη μέθοδο έσωσαν για
αιώνες τους ελληνικούς πληθυσμούς της Ανατολής από τους Τούρκους.
Παράλληλα, προσπαθούσε να δείχνει πειθήνιος και περιποιητικός προς τους
Γερμανούς, προκειμένου να σώσει από το απόσπασμα οποιονδήποτε Λέσβιο
χρειαζόταν βοήθεια και κυρίως να κρατήσει τα ιδρύματά του ανοικτά και, έτσι, να
σώσει τις ζωές των τροφίμων που είχαν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο της ασιτίας
και του να μην έχουν μέρος να μείνουν.
Κατά την αποβίβαση των Γερμανών στο νησί, ο Μητροπολίτης επισκέφτηκε
μαζί με τον νομάρχη Κοζύρη και τον πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου Μυτιλήνης
Γιαννέλη τις γερμανικές δυνάμεις που είχαν εγκατασταθεί στο νησί και με περίσσιο
θάρρος συστήθηκε στον Γερμανό διοικητή Von Sellwitz ζητώντας του να σεβαστεί
το νησί και τους κατοίκους του970. Το τελευταίο τού το υποσχέθηκε ο Γερμανός
αξιωματικός. Μάλιστα, ο διοικητής προσκάλεσε εκείνη τη μέρα το Μητροπολίτη μαζί
με τους άλλους άρχοντες του νησιού να παρακολουθήσουν την απόδοση τιμών στη
γερμανική σημαία.
Αυτό ήταν κάτι που θα τους στοίχειωνε μία ζωή στα μάτια των άλλων
Ελλήνων. Οι Γερμανοί τράβηξαν φωτογραφία, την οποία χρησιμοποίησαν για να
διαφημίσουν ότι δήθεν ήταν αποδεκτοί από τις αρχές της Μυτιλήνης, κάτι που δεν
ίσχυε971.

970
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος στον λόγο του προς τον Γερμανό διοικητή είπε τα εξής꞉ «Εἶμαι ὁ Ἕλλην
Μητροπολίτης τοῦ τόπου. Τεταγμένος ὢν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς τὸν τόπον αὐτὸν ὡς πνευματικὸς ποιμὴν, ἔχω
καθῆκον νὰ προφυλάττω τὸ ποίμνιόν μου ἀπὸ παντὸς κακοῦ, πάντοτε μέν, ἀλλὰ ἰδίᾳ ὁσάκις τοῦτο
εὑρίσκεται ἐν κρισίμοις περιστάσεσιν. Ἀπευθύνομαι πρὸς ἀνώτερον ἀξιωματικὸν Κράτους
πεπολιτισμένου καὶ ἐπικαλοῦμαι τὴν προστασίαν τοῦ ὑπὲρ τῆς πόλεως καὶ τῆς νήσου ὁλοκλήρου,
ἐξαιτοῦμαι δὲ καὶ τὴν προστασίαν τῶν πολλαπλῶν Ἱδρυμάτων μου», βλ. Τα Πεπραγμένα της Ι.
Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 20.
971
Ι . Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 332-333.

193
β. Η εθνική του δράση κατά τα χρόνια της γερμανικής κατοχής

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος προσπαθούσε να σώσει το ποίμνιό του από άδικους

και ανούσιους θανάτους που λάμβαναν χώρα στο νησί από τον κατακτητή για
ασήμαντες αφορμές972 και φρόντιζε για την διαφυγή ελλήνων πατριωτών στη Μέση
Ανατολή973.
Στο σημείο αυτό παραθέτω οτι σε μια τέτοια επιχείρηση, συνελήφθησαν από
φιλογερμανική τουρκική περίπολο η οποία και τους παρέδωσε στους Γερμανούς, τα
δύο μεγαλύτερα αδέρφια του πατέρα μου Νίκος και Μίμης, που δυναμικά
συμμετείχαν στην εθνική αντίσταση στη Λέσβο. Η πατριωτική τους στάση έγινε
αντιληπτή από τον κατακτητή και γι’ αυτό τον λόγο ο παππούς μου αποφάσισε να
χρηματοδοτήσει μια αποστολή και να στείλει τα παιδιά στην Τουρκία μαζί με άλλους
αγωνιστές. Στόχος της προσπάθειας αυτής ήταν να συνεχίσουν τον αγώνα στη Μέση
ανατολή.
Το γερμανικό στρατοδικείο Μυτιλήνης καταδίκασε, τους θείους μου ως
ανηλίκους, σε ισόβια δεσμά. Ο Νίκος “φιλοξενήθηκε” στο Μαουτχάουζεν ενώ ο
Μίμης στις φυλακές του Παύλου Μελά της Θεσσαλονίκης.
Ο πρώην δήμαρχος Μυτιλήνης, Απόστολος Αποστόλου, γράφει για τους
θείους μου꞉ «…Στους δικηγόρους (που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση) πρέπει να
συμπεριληφθούν και τα δύο αδέρφια, Νίκος Οικονομόπουλος και Μίμης
Οικονομόπουλος, που χρόνια ταλαιπωρήθηκαν στις φυλακές και τα στρατόπεδα
συγκεντρώσεως, λευτερώθηκαν ύστερα από την κατάρρευση του ναζισμού»974.
Το 1985 η ελληνική κυβέρνηση τους παρασημοφόρησε για την προσφορά
τους, την περίοδο της κατοχής ως μαχόμενους αγωνιστές.
Ο Μυτιλήνης συμπαραστάθηκε στον παππού μου προσπαθώντας να τον
παρηγορήσει τις δύσκολες εκείνες στιγμές με συμβουλές και ενέργειες για την
υπεράσπισή τους.

972
Τα Πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 48.
973
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 339.
974
Απόστολος Αποστόλου, Μνήμες, όταν ήμουν δάσκαλος, η Εθνική Αντίσταση στη Λέσβο, όταν ήμουν
δήμαρχος, εκδ. Κ. Καπόπουλος, Αθήνα 1985, σ. 103.

194
 Βέβαια, ο Μητροπολίτης όσο και να προσπαθούσε δεν κατόρθωνε να σώσει
από το θάνατο, όλους όσους ήταν όμηροι των κατακτητών975. Πολλές φορές οι
Γερμανοί απαγόρευαν στον Μητροπολίτη να θάβει τους εκτελεσθέντες Έλληνες.
Τους περισσότερους από αυτούς οι Γερμανοί τους τοποθετούσαν σε σακιά,
σαν να ήταν σκουπίδια και τα έριχναν στο Αιγαίο πέλαγος.
Μία φορά ο Ιεράρχης κινδύνεψε να πιαστεί από τους Γερμανούς και ο ίδιος.
Οι Γερμανοί έπιασαν έναν Έλληνα από τον Πειραιά που έκρυβε τρεις μήνες ο
Μητροπολίτης, προκειμένου να ετοιμαστεί η αναχώρησή του από τη Λέσβο στη
Μέση Ανατολή. Ένα βράδυ, μία νυχτερινή γερμανική περίπολος έπιασε τον
αγωνιστή. Τα μαρτύρια σκληρά προκειμένου να του αποσπάσουν την κατάθεση ότι
πίσω από τη βοήθεια που του παρεχόταν για τη Μέση Ανατολή κρυβόταν ο ίδιος ο
Μητροπολίτης. Ο αιχμάλωτος, αν και βασανίστηκε σκληρά, δεν πρόδωσε τον
ευεργέτη του και έτσι ο Ιεράρχης μπόρεσε να συνεχίζει, όσο του επιτρεπόταν, το έργο
του.
Ανήμερα της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στις 25 Μαρτίου το
1944, με αφορμή κάποιων αντικατοχικών εκδηλώσεων των κατοίκων της Αγιάσου
και του Μανδαμάδου976, οι κατοχικές αρχές αποφάσισαν τον πυρπολισμό και την
ολική καταστροφή των δύο πόλεων της Μυτιλήνης977. Ο Ιάκωβος με περίσσιο
θάρρος συναντά τον Γερμανό διοικητή της Βernhardt Stelle, Morh, κατορθώνοντας
με πολλά επιχειρήματα να τον πείσει να μεσολαβήσει, ώστε να ανακαλέσει ο
στρατιωτικός διοικητής την απόφαση για την πυρπόληση των πόλεων, σημειώνοντας
ότι η καταστροφή των αρχαίων μνημείων θα αποτελούσε όνειδος για τους Γερμανούς
από όλο τον κόσμο978.
Τον Αύγουστο του 1944, λίγο πριν την απελευθέρωση, με αυταπάρνηση
έσωσε από την αιχμαλωσία και το γερμανικό απόσπασμα 50 αντάρτες που είχαν
κρυφτεί στα κτήματα στην περιοχή Κάτω Τρίτος. Ο Ιάκωβος χωρίς ούτε μια στιγμή
να διστάσει από την ανάκριση που του έγινε από τον Γερμανό αξιωματικό της

975
Χάρη στην ευστροφία και την πειθώ του από Δυρραχίου κατά τη διάρκεια της κατοχής της Λέσβου,
οι εκτελέσεις Ελλήνων πατριωτών περιορίστηκαν στο ελάχιστο. Συνολικά 37 άτομα καταδικάστηκαν
σε θάνατο από το Στρατοδικείο Μυτιλήνης.
976
Γιώργος Παρασκευαΐδης, Μανταμάδος Λέσβου. Ιστορικά-λαογραφικά κείμενα και φωτογραφίες,
Θεσσαλονίκη 1987, σσ. 286-287.
977
Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 55.
978
Ό.π., σσ. 55-57.

195
αντικατασκοπείας Walter, κατάφερε να ειδοποιήσει τους αντάρτες μέσω του
συνεργάτη του Νίκου Αρώνη για την άφιξη των Γερμανών εκεί όπου κρύβονταν979.
Ο Ιεράρχης με πολύ διπλωματικό τρόπο κατάφερνε από τη μία να εμποδίζει
τα σχέδια των κατακτητών και από την άλλη να προστατεύει όσο μπορούσε το
ποίμνιό του. Έτσι, ως πατέρας που αγαπούσε τα παιδιά του έκανε τα πάντα για να τα
προστατέψει και συγχρόνως να τα ταΐσει και να τα έχει ασφαλή.

3) Οι κατηγορίες σε βάρος του Μητροπολίτη Μυτιλήνης, από τους πολιτικούς

του αντιπάλους κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής

Προαναφέρθηκε ότι την περίοδο της κατοχής, ο Μητροπολίτης Ιάκωβος

εσκεμμένα κατηγορήθηκε από κάποιους για βεβήλωση της εθνικής του ταυτότητας
και συνεργασία με τους Γερμανούς κατακτητές.
Σημαντική κατηγορία που του είχαν προσάψει ήταν η παρακολούθηση της
έπαρσης της σημαίας των κατακτητών. Αυτόματα ο Ιάκωβος κατηγορήθηκε ότι ήταν
φίλος των Γερμανών και τους έδινε γη και ύδωρ, προκειμένου και εκείνος αλλά και οι
«υμέτεροι» να ζουν μέσα στη χλιδή.
Έτσι, λοιπόν οι κατηγορίες ότι συνεργάστηκε με τους Γερμανούς δεν
ευσταθούσαν, αλλά ούτε και εκείνες ότι έπαιρνε χρήματα για να εξασφαλίζει μία
καλύτερη ποιότητα ζωής χτισμένη πάνω στον πόνο των συμπατριωτών του και των
χιλιάδων θυμάτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αμέσως μετά την κατάρρευση της σκευωρίας περί δήθεν συνεργασίας του με
τους Γερμανούς και την απελευθέρωση του από τον κατ’ οίκο περιορισμό από τον
Σεπτέμβριο του 1944 έως τον Απρίλιο του 1945980, που του είχαν επιβάλλει οι
πολιτικοί του αντίπαλοι, ο Ιάκωβος συνοδευόμενος από τον Παπουτσάνη (εκτελούσε
χρέη διοικητή των νήσων του Αιγαίου) επισκέφτηκε το Πλωμάρι, την Αγιάσο, τη
Γέρα και την Ερεσσό981.
Το περιοδικό Εκκλησία γράφει χαρακτηριστικά «…Ἡ Α. Σ. τόσον ἔν
Πλωμαρίῳ καὶ Ἁγιάσῳ, ὅσον καί εἰς τὰ λοιπὰ μέρη τῆς ἐπαρχίας, ἅτινα ἐπεσκέφθη,
ὡμίλησε πρὸς τὸν λαὸν διὰ μακρῶν ἐπὶ τῆς ἐνεστώσης καταστάσεως ἀπὸ θρησκευτικῆς,
κοινωνικῆς καὶ ἐθνικῆς πλευρᾶς, συστήσασα εἰς πάντας ἀνεξαρτήτως πολιτικῶν

979
Ό.π., σ. 57.
980
Γιώργος Καραγιάννης, Η Εκκλησία από την κατοχή στον εμφύλιο, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα 2001, σ.
316.
981
Εκκλησία, 20/9/45, Έτος ΚΒ΄, 109.

196
φρονημάτων ἐμμονὴν εἰς τὴν θρησκείαν καὶ ἀγάπην πρὸς τὴν Πατρίδα τονίσας
ἰδιαιτέρως, ὅτι πρέπει νὰ παύσουν πλέον αἱ ἀντεκδικήσεις, νὰ σιγήσουν τὰ πολιτικά
πάθη καὶ μίση, καὶ νὰ ἐπικρατήσῃ μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων ἡ ὁμόνοια καὶ ἡ ἑνότης, διότι,
ἄλλως ὡς εἶπεν, ἡ ἑλληνικὴ πατρὶς θὰ διατρέξῃ σοβαροὺς κινδύνους ἐκ τοῦ
παρατεινομένου διχασμοῦ τῶν τέκνων της»982.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αμέσως μετά την αποκατάσταση της ομαλότητας
στη Μυτιλήνη και αναγνωρίζοντας την προσφορά του Ιακώβου στο νησί του έστειλε
συγχαρητήρια επιστολή983.

Κεφάλαιο Γ΄
Το κοινωνικό, φιλανθρωπικό, πολιτιστικό και ποιμαντικό του έργο στη Λέσβο

1) Τα ιδρύματα που ίδρυσε

Προαναφέρθηκε ότι η άφιξη του Μητροπολίτη Ιακώβου στη Μυτιλήνη
σηματοδοτούσε και την έναρξη μίας νέας εποχής για το νησί. Η κατάσταση που
αντίκρισε ο Ιάκωβος ήταν ζοφερή. Γνώριζε καλά ότι έπρεπε να δράσει γρήγορα, με
σύνεση και αποτελεσματικότητα και κυρίως να στηριχθεί στις δικές του δυνάμεις, αν
και φτωχός, και στους λίγους πλούσιους του νησιού. Πώς, όμως, θα κατάφερνε να
πραγματοποιήσει όλα όσα σχεδίαζε, αφού ήταν άρτι αφιχθείς στο νησί και ήταν
σχεδόν άγνωστος σε όλους; Από την άλλη το ελληνικό κράτος ήταν παντελώς απόν,
βυθισμένο στις εμφύλιες πολιτικές διαμάχες του που του στοίχησαν χιλιάδες
πρόσφυγες και χαμένες πατρίδες. Εκείνο προσπαθούσε να γιατρέψει τις πληγές
αρχικά στην πρωτεύουσά του και έκανε τεράστιους αγώνες να ξανασταθεί στα πόδια
του. Επιπλέον, θεωρούσε ότι η πρόνοια των πολιτών ήταν έργο της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας984.

α. Η εφορία των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης

Τα διάφορα Φιλανθρωπικά καταστήματα της Μυτιλήνης, δηλαδή το

νοσοκομείο, το βρεφοκομείο, ο ιερός ναός του Αγίου Θεράποντος μαζί με τα τρία

982
Ό.π.
983
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 101 , αρ. πρωτ. 257, σ. 138, ημερομ. 20 Σεπτεμβρίου 1945.
984
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, «Μετά μίαν
πενταετίαν. Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου 1958-1963», Μικρασιατική Ηχώ, Μάρτιος 1963,
σ. 1.

197
παρεκκλήσια του, (Αγία Ειρήνη, Άγιος Κωνσταντίνος και Άγιος Ακίνδυνος), καθώς
και τα δύο νεκροταφεία της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Παντελεήμονα,
διοικούνταν από μία εφορία. Τα μέλη της εφορίας όριζε αρχικά «ο εκάστοτε
Μητροπολίτης Μυτιλήνης, σύμφωνα με σχετική Πατριαρχική Διάταξη του 1692»985. Η
διοικητική αυτή δομή διαφοροποιείται το 1844 και ενώ η Μυτιλήνη βρίσκεται ακόμα
υπό οθωμανική κυριαρχία. Τότε τα μέλη της εφορίας του νοσοκομείου και τα μέλη
της Δημογεροντίας «συνήλθαν σε έκτακτη γενική συνέλευση και αποφάσισαν (υπ’
αριθμ. 796 πρακτικό) τη συνένωση των εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων και του
Νοσοκομείου. Μέχρι τότε τα σχολεία της Μυτιλήνης υπάγονταν στον έλεγχο της
Δημογεροντίας»986.
Το 1928 η εφορία αυτή μετατρέπεται σε ένα συμβούλιο που αποτελούνταν
από 12 μέλη. Αυτά εκλέγονταν κάθε τριετία από μέλη του Αδελφάτου και από τους
ενοριακούς Επιτρόπους της Μυτιλήνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.
Διατάγματος της 28/1/1928 του υπουργείου Θρησκευμάτων και Παιδείας987.
Σύμφωνα με το νέο κανονισμό του 1928 τα Φιλανθρωπικά Καταστήματα
διατηρούν꞉ «1ον) …τὸν τίτλο των, περιλαμβανῶντα, τὸ Νοσοκομεῖον, το Βρεφοκομεῖον,
διὰ τὰ ἔκθετα, τὸ Νεκροταφεῖον καὶ τὸν ἐνοριακὸν ναὸν τοῦ Ἁγίου Θεράποντος. 2ον) Θὰ
διοικῶνται ὑπὸ δωδεκαμελοῦς ἐφορίας ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ Σεβασμιωτάτου
Μητροπολίτου Μυτιλήνης. 3ον) Ἡ δωδεκαμελὴς Ἐφορὶα θὰ ἐκλέγῃ τὸ Ἀδελφάτον τῶν
Φιλανθρωπικῶν Καταστημάτων καὶ ἡ Συνέλευσις τῶν Ἐπιτρόπων τῶν Ἐκκλησιῶν
μετὰ τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου τῆς πόλεως.
Μέλη τοῦ ἐν λόγω Ἀδελφάτου θὰ δύνανται νὰ εἶνε μόνον οἱ καταβάλοντες δύο
λίρας Ἀγγλίας ἐτησίως μὴ ἀποκλειομένων τῶν γυναικῶν, ἀλλὰ μόνον μὲ δικαίωμα
ἐκλέγειν καὶ οὐχὶ ἐκλέγεσθαι. 4ον) Ἕκαστον τῶν ὡς ἄνω φιλανθρωπικῶν ἰδρυμάτων θὰ
ἔχῃ ἐσωτερικὸν κανονισμὸν διέποντα τὰ κατ’ αὐτὸ καὶ θὰ ἀποτελῇ νομικὸν πρόσωπον,
ὄλα δὲ ὁμοῦ θὰ ἀντιπροσωπεύωνται ὑπὸ τῆς Ἐφορίας. 5ον) Οἱ ἐκλογεῖς πρέπει πλὴν
ἄλλων προσόντων νὰ ἔχουν συμπληρώσει τὸ 21ον τῆς ἡλικίας των, οἱ δὲ ἐκλέξιμοι τὸ
30ον»988.
Η δομή αυτή αλλάζει ξανά ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μητροπολίτη
Ιακώβου.
985
Αρχείο Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης (στο εξής: Α.Φ.Κ.Μ.), http://www.mytilene-
charity-archive.com /category_dioikisi.php (2014).
986
Ό.π.
987
Ευάγγελος Κλεόμβροτος, (κατόπιν Ιάκωβος), «Η κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», Ο Ποιμήν 3
(1935), σ. 18.
988
Ελεύθερος Λόγος, 16/1/1928.

198
β. Το Βοστάνειο Ιερό Νοσοκομείο

Το «Ξενοδοχείο» ή «Νοσοκομείο» ιδρύθηκε τον 17ο αιώνα. Έργο του η

σημαντική προσφορά στον τομέα της υγείας και της γενικότερης συμβολής του στην
πρόνοια στη νήσο Λέσβο. Οι διάφορες ονομασίες του οργανισμού στηρίζονταν στο
γεγονός ότι λόγω έλλειψης πολλών προνοιακών ιδρυμάτων, εκείνα που υπήρχαν
προσέφεραν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κατάλυμα για τους αρρώστους, εκεί
έβρισκαν στοργή οι ηλικιωμένοι και στέγη οι άστεγοι και οι ταξιδιώτες989.
Το Νοσοκομείο ονομάστηκε ιερό από τους Τούρκους, γιατί εξυπηρετούσε τις
ανάγκες των χριστιανών ραγιάδων του νησιού. Με βάση τα σωζόμενα λογιστικά
βιβλία, ο μελετητής ενημερώνεται ότι το Νοσοκομείο «διέθετε χρήματα για: • τη
συντήρηση των κρατουμένων στις φυλακές, • την εξαγορά και απελευθέρωση
αιχμαλώτων, που έφταναν στο νησί μετά τη σφαγή της Χίου, • την περισυλλογή και
κρυφή νοσηλεία όσων κατέφευγαν στο νησί μετά τη σφαγή των Κυδωνιών (Αϊβαλί), •
την ανατροφή ορφανών, αλλά και έκθετων παιδιών»990.
Φυσικά, εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής, γιατί
η διεύθυνση του νοσοκομείου δεν προόριζε αποκλειστικά τις υπηρεσίες του μόνο για
τους χριστιανούς αλλά και για τους αλλόπιστους Τούρκους και γενικότερα για όποιον
το είχε ανάγκη991. Το κτίριο του Νοσοκομείου γκρεμίστηκε και χτίστηκε από την
αρχή το 1850, με δαπάνες του ευεργέτη Π. Βουρναζέλλη992. Το συγκεκριμένο κτίριο
όμως με την πάροδο του χρόνου δε μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των κατοίκων
του νησιού.
Επί των ημερών του Μητροπολίτη Ιακώβου, δημιουργήθηκε ένα σύγχρονο
Νοσοκομείο με περισσότερα ιατρικά τμήματα, όπως παθολογικό, μαιευτικό,
χειρουργικό κ.ά, που άρχισε να χτίζεται το 1927. Το αποτέλεσμα ήταν η δυνατότητα
να εξυπηρετούνται περισσότερα άτομα. Αρωγοί στο μεγαλόπνοο έργο του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης στάθηκαν πολλοί. Μεγάλοι ευεργέτες για την ολοκλήρωση
του νέου Νοσοκομείου υπήρξαν οι αδερφοί Βοστάνη993. Στην Αμερική οι Λέσβιοι
μετανάστες κατάφεραν να συγκεντρώσουν το ποσό των 40.000 δρχ υπέρ του νέου

989
Α.Φ.Κ.Μ., http://www.mytilene-charity-archive.com/category_pronoia.php (2014).
990
Ό.π.
991
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 18.
992
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», Ο
Ποιμήν 6 (1938), σ. 74.
993
Το Νοσοκομείο ονομάστηκε Βοστάνειο προς τιμή των αδερφών Βοστάνη, που συνέβαλαν τα
μέγιστα με τις δωρεές τους στην ολοκλήρωση του νέου Νοσοκομείου.

199
Νοσοκομείου994. Το ποσό ανέγερσης του Βοστανείου ανήλθε σε πάνω από
15.000.000 δρχ995.
Στις 10 Νοεμβρίου 1935 έγιναν τα εγκαίνια του Βοστανείου Νοσοκομείου
Μυτιλήνης παρουσία πλήθους επισήμων, μεταξύ αυτών και του υπουργού Προνοίας,
Α. Αθηνογένη996.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βενιαμίν, που διαδέχτηκε τον Φώτιο, με την
ευκαιρία των εγκαινίων του Βοστανείου Νοσοκομείου έστειλε στον Μητροπολίτη
Ιάκωβο επιστολή εξυμνώντας φυσικά και την τεράστια συμβολή των Λεσβίων
ευεργετών꞉
«…Ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία, μετά […] συγκινήσεως μητρικῆς χαίρουσα καί
συγχαίρουσα εὔχεται καὶ εὐλογεῖ πάντας τούς εἰς τὴν ἀνέργερσιν τοῦ ἱεροῦ […] ἀσύλου
συντελέσαντας καὶ μοχθήσαντας, εἴη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ εὐλογία ἰδιαιτέρως μετά
τῶν εὐσεβῶν καὶ εὐπατρίδων εὐεργετῶν καὶ χορηγῶν καὶ συνδρομητῶν, τῶν
κεκοιμημένων τε καὶ τῶν ζώντων…»997.
Το 1936 λειτούργησε το νοσοκομείο προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες
στους κατοίκους του νησιού. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1939 το υπουργείο
Υγιεινής τίμησε τέσσερα μόνο νοσοκομεία με χρυσό βραβείο από όλη την ελληνική
επικράτεια. Αυτά ήταν ο Ερυθρός Σταυρός, ο Ευαγγελισμός, το Koτσίκειο
Αλεξανδρείας και το Βοστάνειο Μυτιλήνης998.
Σημαντική για την εύρυθμη λειτουργία του νοσοκομείου ήταν και η δωρεά
του Αριστείδη Πατρέλη, ο οποίος έδωσε στον Ιάκωβο το ποσό των 150.000 δρχ999.
Στις 19 Μαΐου 1940 στην όλη νοσοκομειακή περίθαλψη του νησιού
προστέθηκε η νεόδμητη πτέρυγα του Παραρτήματος Λοιμωδών Νόσων «ο Σωτήρ»,
που συνδέεται τηλεφωνικά με το κεντρικό κτίριο του Βοστανείου1000.
Η λειτουργία του Νοσοκομείου συνεχίστηκε απρόσκοπτα ακόμα και τα
δύσκολα χρόνια της κατοχής. Τον Ιανουάριο του 1942 για να μη κλείσει το
Νοσοκομείο και μείνουν χωρίς περίθαλψη οι άρρωστοι, ο Ιάκωβος παραβλέπει την
κακοκαιρία και την τρικυμία και ξεκινάει απ' το Σίγρι μ’ ένα καΐκι για την Αθήνα

994
Ελεύθερος Λόγος, 26/6/1928.
995
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 74.
996
Ταχυδρόμος-Ομόνοια, 8/12/1935· Νέος Κήρυξ, 6/11/35.
997
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄99, αρ. πρωτ. 378, σσ. 317-318, ημερομ. 14 Φεβρουαρίου 1936.
998
Πρωϊνή, 6/3/1939 και 7/3/1939.
999
Πρωϊνή, 17/2/1937.
1000
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Γηροκομείου, του Οίκου Αδελφών και του Τμήματος Λοιμωδών
Νόσων», Ο Ποιμήν 8 (1940), σ. 103.

200
μέσω Κύμης. Το καΐκι «ἐσύρθη ἀπὸ τὸ κῦμα εἰς τὰς Κυκλάδας, ὅπου κατόρθωσεν
ἔπειτα ἀπὸ τριῶν ἡμερονυκτίων ἀγῶνα ἀπεγνωσμένον νὰ σωθῇ…»1001. Τέτοιος ήταν ο
πόθος του Ιακώβου για τη διατήρηση του Νοσοκομείου που δεν εμποδίστηκε ούτε
από την ηλικία του ούτε από την κακοκαιρία1002.

γ. Το φιλόπτωχο ταμείο της Μητροπόλεως

Η άφιξη του Μητροπολίτη Ιακώβου του από Δυρραχίου σηματοδοτεί μία νέα
περίοδο για τη Μυτιλήνη, όπως προαναφέρθηκε. Ο Μητροπολίτης, μόλις έφθασε στο
νησί, συνειδητοποίησε ότι οι ανάγκες του πληθυσμού του ήταν μεγάλες.
Μία από τις πρώτες του κινήσεις ήταν η ίδρυση του φιλόπτωχου ταμείου της
Μητροπόλεως. Έτσι, θα είχε την ευκαιρία να συγκεντρώσει χρήματα, ή ό,τι άλλο
χρειαζόταν από τους κατοίκους που είχαν τη δυνατότητα και να μπορέσει να το
διαθέσει σε όσους τα είχαν ανάγκη.
Στη στήριξη του ταμείου λάμβαναν μέρος όλοι οι Λέσβιοι, πλούσιοι και
πτωχοί, ανάλογα την οικονομική δυνατότητα του καθενός και έχοντας αμέριστη
εμπιστοσύνη στον Μητροπολίτη Ιάκωβο.
Χαρακτηριστική περίπτωση ευεργέτη του ταμείου ήταν ο Περικλής Λουκάς,
προσωπικός φίλος του Μητροπολίτη που δώρισε 28.000 στρέμματα στο ταμείο1003.
Επιπλέον, στην αρχή της προσπάθειας ιδρύσεως του ταμείου, σημαντική υπήρξε η
δωρεά ανωνύμου 20.000 δραχμών1004. Οι πόροι του ταμείου προέρχονται από την
ετήσια εισφορά των ναών, από δωρεές, εισφορές και από εισοδήματα από την
εκμετάλλευση της κτηματικής περιουσίας1005.

δ. Το Εθνικό Ορφανοτροφείο Μυτιλήνης

Ο Μητροπολίτης έδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για το Εθνικό Ορφανοτροφείο

Μυτιλήνης. Το συγκεκριμένο ίδρυμα είχε δημιουργηθεί από το Κράτος για την
περίθαλψη και στέγαση των ορφανών που ήλθαν στη Μυτιλήνη αμέσως μετά τη
Μικρασιατική Καταστροφή.
1001
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 152.
1002
Ό.π., σσ. 152-153.
1003
Ό.π., σ. 155.
1004
Ό.π, σ. 153.
1005
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 70.

201
 Το 1927 ύστερα από πρόταση του νομάρχη Λέσβου Ιωάν. Θειακάκη, ο
Ιάκωβος διορίζεται πρόεδρος της διοικητικής επιτροπής του ιδρύματος1006.
Αμέσως μόλις ο Μητροπολίτης αναλαμβάνει τα ηνία, αναδιοργανώνει το
Ορφανοτροφείο. Χωρίζει τα αγόρια από τα κορίτσια και τα τελευταία τα τοποθετεί
σε ορφανοτροφεία αποκλειστικά για κορίτσια. Με επιμονή και υπομονή ζητά και
λαμβάνει από το κράτος βοήθεια χρηματική που του επιτρέπει να δημιουργήσει νέες
πτέρυγες. Εισαγάγει την επαγγελματική εκπαίδευση των τροφίμων, ώστε τα παιδιά να
μάθουν μία τέχνη, όπως τυπογράφος, ξυλουργός, επιπλοποιός κ.ά., για να μπορούν
στο μέλλον να εργαστούν και να είναι χρήσιμοι άνθρωποι στην κοινωνία1007.
Κεντρικό ρόλο στην κάλυψη των αναγκαίων πόρων του Ορφανοτροφείου
διαδραματίζει ο σύλλογος «Ορφανοτρόφος» που ιδρύει ο Ιάκωβος το 19301008.
Ένα μεγάλο μέρος των λειτουργικών εξόδων του Ορφανοτροφείου
καλυπτόταν και από εράνους που γινόταν κάτω από την εποπτεία της
Μητροπόλεως1009.
Ο Ιάκωβος σαν στοργικός πατέρας, τελούσε κάθε έτος το καθιερωμένο
αγιασμό, νουθετώντας ταυτόχρονα τα παιδιά1010.

ε. Eθνικός Παιδικός Σταθμός

Το 1929 ο Ιάκωβος ιδρύει τον Εθνικό Παιδικό Σταθμό Μυτιλήνης για τη

στέγαση των μικρών παιδιών1011. Στον Eθνικό Παιδικό Σταθμό τα παιδιά έτρωγαν,
έπαιζαν και έκαναν τα μαθήματα των δύο πρώτων τάξεων του δημοτικού κάτω από
την επίβλεψη κατάλληλου προσωπικού. Οι μητέρες τους είχαν τη δυνατότητα να τα
πάρουν το βράδυ, έτοιμα πια για ύπνο1012.
Στην αρχή το ίδρυμα στεγάστηκε σε μισθωμένο ακίνητο. Στη συνέχεια με
πόρους που συγκέντρωσε από τους πλούσιους του νησιού και με κρατική ενίσχυση

1006
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 175.
1007
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 44.
1008
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 72.
1009
Πρωϊνή, 28/3/1938.
1010
Δημοκράτης, 1/10/1929, « Ἐπί τῇ ἐνάρξει τῶν μαθημάτων τοῦ Ἱδρύματος ἐγένετο τὴν 11ην π.μ.
ὥραν τῆς χθὲς ὁ νενομισμένος ἁγιασμός ὑπὸ τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μυτιλήνης κ. Ἰακώβου
ἀντιπροέδρου τῆς Δ. Ἐπιτροπῆς, παρόντων τοῦ Νομαρχεύοντος κ. Θεοδωράκη τῶν ἐριτίμων κυριῶν
Μυρσίνης Γούτου, Εὐτέρπης Ἀριστάρχου καὶ Μαριώρας Εὐστρατιάδου, ἐκ τῶν πολυτίμων μελῶν τῆς
Ἐφορευτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Ὀρφανοτροφείου, τοῦ ἰατροῦ τοῦ ἱδρύματος κ. Σταύρου Βασιλειάδου, τοῦ
προσωπικοῦ αὐτοῦ καὶ ἄλλων…».
1011
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 44.
1012
Ό.π.

202
από το υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Δημόσιας Αντιλήψεως, ο Ιάκωβος κατάφερε
να στεγάσει το ίδρυμα σε ιδιόκτητο κτίριο1013.
Τα εγκαίνια του εθνικού παιδικού σταθμού έγιναν την Κυριακή 26
Αυγούστου 1934 παρουσία του Παναγιωτάτου1014 Πάπα και Πατριάρχη
Αλεξανδρείας Μελετίου Μεταξάκη, του Μητροπολίτη Θυατείρων Γερμανού και του
δημάρχου Ν. Πετρόπουλου στις 17꞉45 μ.μ.1015. Στο λόγο που εκφώνησε ο Μυτιλήνης
με την ευκαιρία των εγκαινίων, τόνισε τη συμβολή των φιλάνθρωπων και
φιλοπρόοδων Μυτιληναίων στην ολοκλήρωση του έργου1016.
Ο Πατριάρχης1017 στην αντιφώνηση εξέφρασε τη χαρά του να παραβρίσκεται
στα εγκαίνια του Εθνικού Παιδικού Σταθμού, επισημαίνοντας ότι υπάρχουν πολλά
είδη φιλανθρωπίας από τα οποία «… ἡ πρώτη θέσις ἀνήκει εἰς τὴν φιλανθρωπίαν, ἥτις
ἔχει ἀντικείμενον τὴν ἀσθενῆ ὕπαρξιν τοῦ παιδίου ἀπὸ τῆς γεννήσεως αὐτοῦ μέχρι τῆς
εἰσόδου τοῦ εἰς τὴν αὐτοτελῆ ζωήν. Τοιαύτη φιλανθρωπία δὲν ἀναφέρεται μόνον εἰς τὸν
παρόντα ἄνθρωπον, ἔχοντα ἀνάγκην βοηθείας, ἀλλὰ ἀποτελεῖ συγχρόνως καὶ
δημιουργικὸν κεφάλαιον διὰ τὴν Κοινωνίαν, διὰ τὸ Ἔθνος, διὰ τὴν Ἐκκλησίαν.
Εὐτυχῶς ἡ Μυτιλήνη διὰ τῆς μεγαλουργοῦ δράσεως τοῦ Ποιμένος αὐτῆς,
ἡνωμένης μετὰ τῆς γενναιοδώρου προθυμίας τοῦ ποιμνίου, ἀπέκτησεν Ἱδρύματα καὶ
Ὀργανώσεις ὅλων τῶν εἰδῶν τῆς φιλανθρωπίας…»1018.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης, παρά το πλήθος των υποχρεώσεών του,
φρόντιζε να είναι πάντοτε παρών σε όλες τις εκδηλώσεις του ιδρύματος και να
νουθετεί ως στοργικός ποιμένας τα παιδιά. Κάθε νέο χρόνο η παρουσία του ήταν
δεδομένη στην κοπή της βασιλόπιτας του Εθνικού Παιδικού Σταθμού, προσφέροντας
παράλληλα «… εἰς τοὺς 120 τροφίμους τοῦ Ἱδρύματος ἀπὸ ἕνα δέμα μὲ γλυκίσματα κι’
ἕνα ζευγάρι παπούτσια…»1019.

1013
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 71.
1014
Ο Μελέτιος Μεταξάκης διατήρησε ακόμα και μετά την παραίτησή του από τον Οικουμενικό
Θρόνο τον τίτλο του Παναγιωτάτου.
1015
Δημοκράτης, 28/8/1934·Φώς, 28/8/1934· Νέος Κήρυξ, 25/8/1934.
1016
Ανωνύμου, «Ο Εθν. Παιδικός Σταθμός», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 233-234.
1017
Η Α.Θ.Π. ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος, εντυπωσιασμένος από το επίτευγμα
της δημιουργίας ενός πρότυπου Εθνικού Παιδικού σταθμού στη Λέσβο, προσέφερε το ποσό των
10.000 δρχ. για τις κτιριακές εγκαταστάσεις. Βλ. ό.π., Δημοκράτης, 26/8/1934.
1018
Ανωνύμου, «Ο Εθν. Παιδικός Σταθμός», ό.π., σσ. 235-238.
1019
Δημοκράτης 9/1/1954.

203
στ. Π.Ι.Κ.Π.Α.
Το 1938 άρχισε να λειτουργεί στο νησί το Π.Ι.Κ.Π.Α. με πρόεδρο τον νομάρχη
της Λέσβου και αντιπρόεδρο τον Ιάκωβο. Το 1946 πρόεδρος του ιδρύματος έγινε ο
Μυτιλήνης1020. Αμέσως μετά την ανάληψη της προεδρίας του ιδρύματος, ο Ιάκωβος
δημιουργεί σταθμό επιτόκων και βρεφών, παιδικό ιατρείο και παιδικές
κατασκηνώσεις για τα άπορα παιδάκια1021.
Υπό τη σκέπη του Π.Ι.Κ.Π.Α. εντάσσονται το 1939 τα παιδικά – μαθητικά
συσσίτια. Με τον τρόπο αυτό ο ίδιος ο Μητροπολίτης εγγυάται ότι τα συσσίτια
φτάνουν στα παιδιά και καταναλώνονται από εκείνα για τα οποία δημιουργήθηκαν.
Τα επίσημα εγκαίνια του νέου κτιρίου του Πατριωτικού Ιδρύματος
Κοινωνικής Αντιλήψεως έγιναν παρουσία του Ιακώβου, του υπουργού Προεδρίας
Χρήστου Σολομωνίδη και της επιτίμου προέδρου του Ιδρύματος, Λίνας Τσαλδάρη,
στις 27 Ιουνίου 19541022.

ζ. Νηπιοτροφείο Ερεσσού

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος δεν φρόντιζε μόνο για τις περιοχές που βρίσκονταν
μέσα στην πόλη της Μυτιλήνης αλλά και για ολόκληρη τη μητροπολιτική του
επαρχία. Με το Νηπιοτροφείο βρίσκουν φαγητό και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη
πολλά άπορα παιδιά. Το Νηπιοτροφείο ιδρύθηκε το 1932, ύστερα από τον
ακαταπόνητο αγώνα του Μητροπολίτη, ο οποίος διέθετε χρήματα για την αγορά
τροφίμων και άλλων ειδών για τις ανάγκες του ιδρύματος1023.

η. Κατσακούλειο Ορφανοτροφείο

Το Κατσακούλειο Ορφανοτροφείο αποτελεί άλλο ένα δείγμα της αγάπης του

Δεσπότη προς τους εν Χριστώ αδελφούς του, προς το ποίμνιό του. Χρησιμοποίησε
κατάλληλα το κληροδότημα του Α. Κατσακούλη. Μέχρι το 1938 είχε χτιστεί στον
«Ιερό Λόφο» το Ορφανοτροφείο1024. Το κτίριο του Κατσακουλείου έχει

1020
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 45.
1021
Ό.π.
1022
Ανωνύμου «Τα εγκαίνια του Πατριωτικού Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντιλήψεως», Ο
Ποιμήν 19 (1954), σ. 69.
1023
Την πληροφορία αυτή μου την έδωσε ο αείμνηστος ιεροκήρυκας της Μητροπόλεως Μυτιλήνης
Γεώργιος Σωτηρίου.
1024
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 185.

204
εγκαταστάσεις για την υπηρεσία, την κουζίνα, την τραπεζαρία, τους κοιτώνες, την
ιματιοθήκη για τα παιδιά, την αίθουσα παιδικών συγκεντρώσεων κτλ ενώ το κτίριο το
σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Β. Σαρλής1025. Στο ίδρυμα περιθάλπονται τα ορφανά από τη
βρεφική ηλικία μέχρι 5 ετών και, στη συνέχεια, τα παιδιά στέλνονται στο κρατικό
Ορφανοτροφείο, το οποίο δέχεται ορφανά από 5 ετών και άνω1026.

θ. Η Παιδούπολη Άγιος Ιάκωβος

Σε μία δύσκολη περίοδο για την πατρίδα μας, ο Μητροπολίτης Ιάκωβος

κλήθηκε να βοηθήσει τα αθώα θύματα του αδελφοκτόνου σπαραγμού, τα παιδιά. Η
βασίλισσα Φρειδερίκη προσπαθώντας να εφαρμόσει το σχέδιο της συγκεντρώσεως
των παιδιών σε Παιδουπόλεις, ζήτησε τη συνδρομή του Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιακώβου. Ο Ιάκωβος, όπως θα αναφερθεί παρακάτω, είχε άριστες σχέσεις με τον
βασιλιά Παύλο και τη βασίλισσα Φρειδερίκη.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος συμφώνησε ζητώντας να του στείλουν 500
παιδάκια. Τελικά η βασίλισσα του έστειλε 1100 ή κατ’ άλλους 1062 παιδιά από τη
Μακεδονία και τη Θράκη. Τα πρώτα 325 ήρθαν από τη Θράκη στη Λέσβο στις 17
Μαΐου του 19481027꞉ «… Σύσσωμος ὁ πληθυσμός τῆς Μυτιλήνης, ἡγουμένου τοῦ Σεβ.
Μητροπολίτου κ. Ἰακώβου συμπαραστατουμένου ὑπὸ τοῦ νομάρχου, ἐν βαθυτάτῃ
συγκινήσει ὑπεδέχθησαν τὰ εἰς τὴν στοργικὴν μέριμναν τῶν μυτιληναίων
ἐμπεπιστευμένα περὶ τὰ 300 […] παιδιά κατὰ τὴν εἰς Λέσβον ἄφιξίν των. Πρὸς
ὑποδοχὴν των παρετάχθησαν εἰς τὴν προκυμαίαν ὁ μαθητικὸς τῆς πόλεως κόσμος μετὰ
τῶν διδασκάλων των , οἱ τρόφιμοι τοῦ Ἐθνικοῦ Ὀρφανοτροφείου, καὶ πᾶσαι τῆς νήσου
αἱ Ἀρχαί»1028.
Το παλαιό διδασκαλείο της Μυτιλήνης έγινε ο τόπος που θα φιλοξενούσε τα
παιδιά, τα θύματα του εμφυλίου πολέμου. Η «Παιδούπολις Άγιος Ιάκωβος» πήρε
τιμητικά το όνομα του αγίου που ο Μητροπολίτης έφερε το όνομά του. Τα παιδιά
βρήκαν πρότυπες εγκαταστάσεις, υγειονομική φροντίδα, χώρους αναψυχής και
εκπαίδευσης1029.

1025
Εφημερίς των Λεσβίων, 3/1/1937.
1026
Ό.π.
1027
Χρυσ. Ανθούσης, «Η Διάλυσις της Παιδουπόλεως “Αδελφόθεος Ιάκωβος”», Ο Ποιμήν 15
(1950), σ. 105.
1028
Εκκλησία, 1/6/1948, Έτος ΚΕ΄, 173.
1029
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 195.

205
 Με πρωτοβουλία του σταθμάρχη Μεγαλοχωρίου, του γραμματέως της
Κοινότητας Σίμου και των Πέρσας Ρεπάνη, Γραμματικής Μουτζούρη και Βενετίας
Μάλαμα, ύστερα από έρανο που διενεργήθηκε στην Κοινότητα, συγκεντρώθηκε για
την Παιδούπολη το σημαντικό για την εποχή ποσό των 220.000 δρχ1030. Σημαντική
οικονομική ενίσχυση δέχθηκε η Παιδούπολη και από την Ένωση Συνεταιρισμών
Λέσβου , η οποία έθεσε στη διάθεση του Μητροπολίτη Μυτιλήνης το ποσό του
1.000.000 δρχ1031.
Η Παιδούπολη λειτούργησε για δύο ολόκληρα χρόνια, από το 1948 έως το
1950. Στις 13 Ιουλίου 1950 η «Παιδούπολις Άγιος Ιάκωβος» διαλύθηκε έχοντας
επιτελέσει σημαντικότατο κοινωνικό έργο1032. Μέσα σε αυτά τα χρόνια τα παιδιά τα
είχαν όλα, ακόμα και την αγάπη που είχαν στερηθεί από τους γονείς τους. Αυτήν την
αναπλήρωνε η ίδια η αγάπη του Μητροπολίτη1033.

ι. Οι Φυλακές Μυτιλήνης

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος αγαπούσε τον άνθρωπο, όπως ο Χριστός χωρίς

περιορισμούς. Ήταν κοντά στους άπορους, στα ορφανά, στους αρρώστους, στους
φτωχούς αλλά και στους φυλακισμένους. Δεν μπορούσε, λοιπόν, να μην ενδιαφερθεί
για τη βελτίωση της ζωής των φυλακισμένων του νησιού. Έτσι χρησιμοποίησε το
υπόλοιπο του κληροδοτήματος της δωρεάς του Κατσακούλη1034 για την ανέγερση
νέων κτιρίων φυλακών, στις οποίες οι φυλακισμένοι θα μπορούσαν να εκτίσουν την
ποινή τους ως άνθρωποι1035.
Την Κυριακή 14 Μαΐου του 1939 έγιναν τα εγκαίνια των φυλακών στον ναό
του Αγίου Ανδρέα του ιδρύματος, παρουσία του τότε υπουργού Δικαιοσύνης Άγη
Ταμπακόπουλου1036.
Στον επίσημο λόγο του τη μέρα των εγκαινίων ο Μυτιλήνης τόνισε μεταξύ
άλλων꞉

1030
Δημοκράτης, 11/5/1948.
1031
Δημοκράτης, 23/12/1948.
1032
Χ. Ανθούσης, ό.π., σ. 106.
1033
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 195.
1034
Ο Ανδρέας Κατσακούλης, μέγας ευεργέτης των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης με
διαθήκη του άφησε στα Φ.Κ.Μ. το ποσό των 8.000 εικοσάφραγκων (2.400.000 δρχ.), με το ήμισυ των
οποίων ανεγέρθηκε το Κατσακούλειο Ορφανοτροφείο και με το υπόλοιπο ποσό με πρωτοβουλία του
προέδρου του κληροδοτήματος Μητροπολίτη Μυτιλήνης οι φυλακές «Ανδρέου Κατσακούλη».
1035
Ν. Αρώνης, ό.π., σσ. 46-47.
1036
Πρωϊνή, 14/5/1939 και 15/5/1939· Εφημερίς των Λεσβίων, 13/5/1939.

206
 «…Ὅταν δὲ, μεταβὰς εἰς Ἀθήνας, ἀνεκοίνωσα τὴν σκέψιν μου αὐτὴν εἰς τὸ
Ὑπουργεῖον Δικαιοσύνης, τοῦτο ἔσπευσε νὰ τὴν ἐγκολπωθῇ καὶ νὰ ἐπεξεργασθῇ καὶ νὰ
ἐγκρίνῃ τὰ ὑποβληθέντα σχέδια. Τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Οἰκονομικῶν διὰ τοῦ τμήματος
τῶν Εθνικῶν κληροδοτημάτων ἐνέκρινε τὴν σύναψιν δανείου πρὸς ὁλοκλήρωσιν τοῦ
ὡραίου ἔργου, διότι τοιαῦτα ἔργα ἅπαξ γίνονται. Καὶ εἶνε μὲν ἀληθὲς, ὅτι δὲν
ἐπετύχομεν νὰ συνάψωμεν δάνειον ἀπὸ τὰς Τραπέζας, ὑπῆρξαν ἐν τούτοις φιλογενεῖς
καὶ φιλάνθρωποι Μυτιληναῖοι, οἵτινες προθυμοποιήθησαν νὰ μας δανείσουν,- καὶ τοὺς
εὐχαριστοῦμεν- τὰ ἀναγκαιούντα ποσὰ, καὶ ἠγάγομεν οὕτως εἰς πέρας τὸ ὡραῖον καὶ
θεάρεστον αὐτὸ ἔργον, τὸ ὁποῖον μὲ τὴν παρουσίαν σας ἐγκαινιάζομεν σήμερον…»1037.

ια. Το Γηροκομείο Μυτιλήνης

Φυσικό ήταν ο Μητροπολίτης να ενδιαφερθεί και για τους ανθρώπους της

τρίτης ηλικίας. Ο θεμέλιος λίθος της πρώτης πτέρυγας του Γηροκομείου Μυτιλήνης,
«Άγιος Γεώργιος» μπήκε στις 30 Ιανουαρίου 1938 από τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιάκωβο, σε οικόπεδο που δώρισε ο Ν. Πετρόπουλος, πρώην δήμαρχος Μυτιλήνης1038.
Ο υπουργός Παιδείας Γεωργακόπουλος σε τηλεγράφημά του προς τον Ιάκωβο
αναφέρει τα εξής꞉ «Συγχαίρω ἐπὶ θεμελιώσει Γηροκομείου καὶ ὁλοκληρώσει ὑπέροχου
ἔργου σας Κοινωνικῆς Πρόνοιας Λέσβου»1039. Την πλήρη ανέγερση ανέλαβε ο
Μητροπολίτης με έξοδα της εφορίας των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων
Μυτιλήνης1040. Το Γηροκομείο παρέχει στέγη, τροφή και ιατρική φροντίδα στους
φτωχούς και ανήμπορους ηλικιωμένους του νησιού της Λέσβου.
Το Γηροκομείο αρχικά είχε στεγαστεί στο οίκημα του Προσφυγικού
Νοσοκομείου, το οποίο είχε επισκευαστεί για να φιλοξενήσει τους γέροντες1041.
Σημαντικό ρόλο για την αποπεράτωση του νέου κτιρίου του Γηροκομείου
υπήρξε και η συνεισφορά ανώνυμου δωρητή, ο οποίος έδωσε στον Ιάκωβο το ποσό
των 300.000 δρχ1042.
Τα εγκαίνια του Γηροκομείου έγιναν την Κυριακή 19 Μαΐου 1940, 5 μήνες
πριν από την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου1043. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών

1037
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια των Φυλακών», Ο Ποιμήν 7 (1939), σσ. 90-91.
1038
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 78. Βλ.
και Εφημερίς των Λεσβίων, 29/1/1938.
1039
Πρωϊνή, 7/2/1938.
1040
Και αυτή την πληροφορία μου την έδωσε ο Γ. Σωτηρίου.
1041
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 273.
1042
Φως, 28/12/1939.

207
Χρύσανθος με την ευκαιρία των εγκαινίων του Γηροκομείου, του Παραρτήματος
Λοιμωδών Νόσων και του Οίκου Αδερφών Νοσοκόμων στέλνει επιστολή στον
Ιάκωβο, στην οποία αναφέρει꞉ «…Συγχαίροντες ἀπὸ καρδίας τῇ ὑμετέρᾳ περιποθήτῳ
Ἀγάπῃ, ἧς ἡ φιλάνθρωπος γνώμη καὶ ποιμαντορικὴ δρᾶσις διὰ νέων φιλανθρωπικῶν
ἱδρυμάτων πλουτίζει τὴν Θεόσωστον αὐτῆς ἐπαρχίαν, εὐχόμεθα ἀδελφικῶς, ὅπως ὁ
Κύριος ἐνισχύῃ αὐτὴν εἰς τὰς ὑπὲρ τοῦ εὐσεβοῦς ποιμνίου ἐνδελεχεῖς προσπαθείας καὶ
χαρίζηται αὐτῇ ὑγείαν καὶ δύναμιν πρὸς πραγμάτωσιν τῶν ὑπὲρ τῶν πενήτων βουλῶν
αὐτῆς εἰς ἔτη μακρὰ καὶ τρισόλβια, καταξιῶν, ὅπως καὶ ἕτερα ὑπὸ τὴν πεφωτισμένην
αὐτῆς Ἀρχιερατικὴν προστασίαν εὐαγῆ Ἱδρύματα καὶ ἔργα εἰς πέρας ὰχθῶσιν ἐπ’ ἀγαθῷ
τοῦ εὐσεβοῦς ποιμνίου αὐτῆς καὶ τῆς Ἐκκλησίας…»1044. Το Γηροκομείο μπορούσε να
στεγάσει 40 γέροντες σε 31 δωμάτια και 4 μεγάλους κοιτώνες. Επίσης, στο κτίριο
υπήρχαν όλες οι ανέσεις για την καλύτερη δυνατή διαμονή των ανθρώπων της τρίτης
ηλικίας1045.

ιβ. Το Σανατόριο Αγιάσου «Η Υγεία»

Η φυματίωση ήταν μια από τις ασθένειες που ταλαιπωρούσε τη φτωχή

Ελλάδα κυρίως κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Η κατάσταση των φυματικών
δεν διαφέρει στη Μυτιλήνη από την υπόλοιπη Ελλάδα. Ο ερχομός του Μητροπολίτη
σηματοδοτεί και στην περίπτωση αυτή την έναρξη μίας νέας εποχής.
Ο Ιάκωβος έβαλε στόχο να δημιουργήσει ένα Σανατόριο στο οποίο θα
προσπαθήσουν να ιαθούν από τη θανατηφόρα ασθένεια των πνευμόνων οι άνθρωποι
που έχουν προσβληθεί από φυματίωση.
Οι εργασίες για την ανέγερση των κτιριακών εγκαταστάσεων ανατέθηκαν στον
Ρώσο μηχανικό και αρχιτέκτονα Φωμίν ύστερα από έγκριση του διοικητικού
Συμβουλίου του Θεραπευτηρίου1046. Ο θεμέλιος λίθος του Σανατορίου Αγιάσου
τοποθετήθηκε την 25η Μαρτίου του 1930, ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και
της Εθνικής Παλιγγενεσίας1047.

1043
Φως, 19/5/1940· Εφημερίς των Λεσβίων, 18/5/1940.
1044
Χρύσανθος (Φιλιππίδης), Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, «Αρχιεπισκοπικόν
Γράμμα», Ο Ποιμήν 8 (1940), σ. 81.
1045
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Γηροκομείου, του Οίκου Αδελφών και του Τμήματος Λοιμωδών
Νόσων», ό.π., σ. 103.
1046
Δημοκράτης, 20/8/1929.
1047
Δημοκράτης, 22/3/1930.

208
 Στον τοπικό Τύπο αναφέρονται τα εξής꞉ «Τὸ Νομαρχιακὸν Συμβούλιον κατὰ
τὴν προχθεσινήν του συνεδρίασιν συνεζήτησε καὶ συνέταξεν ἐπιμελῶς τὸ νομοσχέδιον
περὶ ἱδρύσεως σανατορίου ἐπὶ τῆς νήσου Λέσβου ὑπὸ τὴν ἐπωνυμίαν “Ὑγεία”. Τὸ ἐν
λόγῳ νομοσχέδιον θά ὑποβληθῇ εἰς τὴν Βουλήν πρὸς ψήφισιν»1048.
Ο ίδιος ο Ιάκωβος, ως πρόεδρος του ιδρύματος, φρόντιζε να
συγκεντρώνονται χρήματα υπέρ του Σανατορίου꞉ «…Ὑπὸ τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου
Μυτιλήνης κ. Ἰακώβου παρεδόθησαν εἰς τὸν ταμίαν τῆς Στέγης Φυματιώντων δραχ.
10.175 προερχόμεναι ἀπὸ εἰσφορὰς τῶν Ἐκκλησιῶν καὶ τῶν Μονῶν τῆς Ἐπαρχίας του
ὑπὲρ τῆς Στέγης διὰ τὸ ἔτος 1927»1049.
Το Σανατόριο χτίστηκε στη πευκόφυτο θέση Σβυρνιού, που έχει υψόμετρο
640 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, στην Οροσειρά Ολύμπου της
Αγιάσου1050. Οι δωρεές προς το Σανατόριο βοήθησαν στην καλύτερη δυνατή
λειτουργία του. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του δικηγόρου Ευστράτιου
Τζανέτη, ο οποίος κατόπιν παράκλησης του Μητροπολίτη Μυτιλήνης δώρισε πηγή
ύδατος στο ίδρυμα1051.
Το Σανατόριο προοριζόταν για φυματικούς βαρείας μορφής. Εκεί έβρισκαν
οικογενειακό περιβάλλον, λαμβάνοντας όμως τα κατάλληλα μέτρα για να μην
κολλήσουν και άλλοι Λέσβιοι. Παράλληλα, οι φυματικοί εκκλησιάζονταν και
κοινωνούσαν τακτικά, ενώ τηρούνταν βασικές προϋποθέσεις για την ίασή τους, όπως
καθαρός αέρας, καθαρό νερό, αποτελεσματική αποστράγγιση, καθαριότητα και φως.
Ο Μητροπολίτης χρειαζόταν χρήματα για το Σανατόριο. Έτσι αναγκάστηκε
να συγκρουστεί με τον σύλλογο εφέδρων αξιωματικών που προάσπιζε τις θυγατέρες
όσων αξιωματικών είχαν χτυπηθεί από τη νόσο. Για την προικοδότηση των απόρων
κοριτσιών των εφέδρων υπήρχε δίλεπτη φορολογία ανά οκά εξαγόμενου ελαιόλαδου.
Τα χρήματα αυτά ο Μυτιλήνης πρότεινε να δοθούν για την ίδρυση του νοσηλευτικού
ιδρύματος. Οι αντιδράσεις ήταν μεγάλες, αλλά ο Μητροπολίτης στάθηκε
ανυποχώρητος. Τελικά ο Ιάκωβος τα κατάφερε. Το Σανατόριο θεμελιώθηκε σε
χωράφι που αγόρασε ο Ιάκωβος από τον Κ. Παπαγεωργίου έναντι του ποσού των
50.000 δραχμών1052.

1048
Ελεύθερος Λόγος, 21/4/1928.
1049
Ελεύθερος Λόγος, 30/4/1928.
1050
Ανωνύμου, «Το Σανατόριον Λέσβου η “Υγεία”», Ο Ποιμήν 2 (1934), σ. 56.
1051
Δημοκράτης, 23/3/1930.
1052
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 287.

209
 Με επιστολή που απέστειλε ο Ιάκωβος, στις 31 Οκτωβρίου 1936 στην Ιερά
Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος αναγγέλλει την πρόθεσή του να τελεστούν τα
εγκαίνια του Σανατορίου στις 8 Νοεμβρίου 1936꞉ «…τὰ ἐγκαίνια τοῦ Σανατορίου ἡ
ὑγεία ἄτινα θὰ τελέσω τὴν Κυριακὴν 8 9/βρίου, ἐπέτειον τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς
Νήσου…»1053.
Στα εγκαίνια του Σανατορίου, που συνέπεσαν με την εορτή της
απελευθέρωσης του νησιού, ο Ιάκωβος προσκάλεσε και τον τότε πρωθυπουργό Ι.
Μεταξά. Ο Πρόεδρος της κυβέρνησης λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων δεν
μπόρεσε να παραστεί, έστειλε όμως επιστολή στον Μυτιλήνης αναφέροντας τα εξής꞉
«Ἔλαβα τὴν ἀπὸ 27ης παρελθόντος ἐπιστολῆς ὑμῶν. Ἀτυχῶς λόγῳ ἀσχολιῶν μου δὲν
δύναμαι ὅπως θὰ ἐπεθύμουν, νὰ παραστῶ εἰς τὰς ἐορτὰς τῆς Νήσου σας […]
Ἐπιφυλάσσομαι βεβαίως εἰς ἄλλην παρομοίαν περίπτωσιν νὰ πράξω τὸ καθῆκον μου
καὶ ἔναντι τῆς νήσου Λέσβου…»1054.
Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος δύο μέρες πριν από τα εγκαίνια του
Σανατορίου και με αφορμή το πλούσιο έργο του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στην
επαρχία του τού στέλνει το εξής τηλεγράφημα꞉
«ΑΘΗΝΗΣΙ 6 Νοεμβρίου 1936
Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Μυτιλήνης
ΜΥΤΙΛΗΝΗΝ
Ἱερά Σύνοδος ἐπευλογοῦσα τελούμενα κοινωφελῆ ἕργα, συγχαίρει ὑμῖν ἐν ταυτῷ
ἐπί τούτοις .
†Ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος, Πρόεδρος»1055.
Πράγματι τα εγκαίνια του Θεραπευτηρίου «Υγεία» έγιναν στις 8 Νοεμβρίου
1936 την ημέρα της εορτής των Ελευθερίων της Λέσβου, παρουσία του υπουργού
Υγιεινής Γ. Αλιβιζάτου1056.
Σε τηλεγράφημά του προς τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο με ημερομηνία
10-11-36, ο Ιάκωβος αναγγέλλει τα εγκαίνια του Σανατορίου꞉

1053
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης Ιακώβου προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, χωρίς αρ. πρωτ., με
ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1936).
1054
Εφημερίς των Λεσβίων, 8/11/1936.
1055
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Τηλεγράφημα του
Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου προς το Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο, αρ. πρωτ. 3345, με
ημερομηνία 6 Νοεμβρίου 1936).
1056
Ανωνύμου, «Ο Πανηγυρικός Εορτασμός των Ελευθερίων της Λέσβου και των εγκαινίων του
Σανατορίου», Ο Ποιμήν 4 (1936), σ. 211. Βλ. και Εφημερίς των Λεσβίων, ό.π., 8/11/1936·Πρωϊνή,
7/11/1936.

210
 «ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΣΑΝΑΤΟΡΙΟΥ ΕΤΕΛΕΣΘΗΣΑΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΩΝ
ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ
ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕΝ ΘΕΡΜΟΤΑΤΑ ΙΕΡΑΝ ΣΥΝΟΔΟΝ ΕΠΙ
ΠΟΛΥΤΙΜΟΙΣ ΕΥΧΑΙΣ ΕΡΧΟΜΕΘΑ ΜΕΘΑΥΡΙΟΝ»1057.

ιγ. Το Άσυλο ψυχικά ασθενών Λέσβου

Το Άσυλο ιδρύθηκε το 1937. Και αυτό το ίδρυμα αποτελούσε σύλληψη του

Μητροπολίτη Ιακώβου. Ενδιαφέρθηκε προσωπικά τόσο για την εξεύρεση του κτιρίου
όσο και για την επίπλωσή του. Το κτίριο παραχωρήθηκε δωρεάν από τον γιατρό
Μενέλαο Πετρόπουλο, χάρη στην πειθώ του Μητροπολίτη.
Ο Ιάκωβος ήταν αντιπρόεδρος του ιδρύματος με πρόεδρο τον εκάστοτε
νομάρχη του νησιού. Κατά την περίοδο του πολέμου και της κατοχής όταν ήταν
αδύνατη η κρατική επιχορήγηση για τη λειτουργία του ιδρύματος, ο Ιάκωβος ανέλαβε
την ευθύνη της συντήρησής του1058.

1057
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Τηλεγράφημα του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο, αρ. πρωτ. 3369, με
ημερομηνία 10 Νοεμβρίου 1936).
1058
Και αυτή την πληροφορία μού την έδωσε ο Γ. Σωτηρίου.

211
2) Η συνεισφορά του Μητροπολίτη Μυτιλήνης στην εκπαίδευση των νέων τoυ
νησιού

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ενδιαφέρθηκε πολύ για τα παιδιά αλλά και για τη

νεολαία. Πάσχισε ώστε να βρει τρόπο να μορφώσει1059 ικανά τους νέους ώστε να
μπορέσουν να σταθούν στα πόδια τους και να γίνουν ενεργά και αξιόλογα μέλη της
κοινωνίας. Συχνά μάλιστα ζητούσε από την Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού
Πατριαρχείου να δεχθεί Λέσβιους μαθητές στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης,
ώστε να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις για να στελεχώσουν τόσο τη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση όσο και την Εκκλησία. Τελικά τα κατάφερε. Σε επιστολή
που στάλθηκε από το Πατριαρχείο στον Ιάκωβο, αναφέρονται τα εξής꞉ «… ἐκ τῶν 17
μαθητῶν οἷτινες ὡρίσθη ἵνα προσληφθῶσιν πρὸς σχηματισμόν τῆς Α΄ τάξεως τῆς ἐν
Χάλκῃ Ἱερᾶς Θεολογικῆς Σχολῆς οἱ 5 αὐτῶν προσληφθῶσιν ἐκ τῶν ἐν ταῖς Νέαις
Χώραις τῆς Ἑλλάδος ἐπαρχιῶν τοῦ θρόνου […]
Δηλοῦται δ’ ἐπί τούτῳ τῇ ὑμετέρᾳ Ἱερώτητι ὅτι ἡ πρόσληψις μαθητῶν καὶ ἐκ τῶν
αὐτόθι ἐπαρχιῶν ἐκρίθη ἀναγκαία οὐ μόνον ὡς συντελεστική εἰς τόνωσιν τῶν πρὸς τὴν
Σχολή ἱστορικῶν δεσμῶν τῶν ἁγίων ἀρχιερέων τοῦ Θρόνου καὶ εἰς διατήρησιν ἀκμαίου
τοῦ ὑπέρ αὐτῆς ἐνδιαφέροντος αὐτῶν…»1060.
Επιπλέον, έχοντας μία κατάλληλη επαγγελματική μόρφωση θα είχαν τη
δυνατότητα να δημιουργήσουν δικές τους οικογένειες που θα μπορούσαν να τις
συντηρήσουν.
Συγκεκριμένα φρόντισε να ιδρυθούν:

α. Νυχτερινή Σχολή Απόρων Παίδων

Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα της δεκαετίας του 1920, όπου το κράτος δεν
νοιαζόταν καθόλου εάν τα εργαζόμενα παιδιά του απλού λαού ήταν αγράμματα, ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος οραματίστηκε την ίδρυση μίας νυχτερινής Σχολής το 1925 σε
ένα ξεχασμένο αρχικά νησί του Αιγαίου, τη Λέσβο.

1059
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης με την εγκύκλιο που απέστειλε στις 30 Δεκεμβρίου του 1948, προς
τους εφημέριους και τα εκκλησιαστικά συμβούλια των ι. ναών, ζητούσε τη σύσταση ενοριακών
βιβλιοθηκών για την μόρφωση των νέων. Και αυτή την πληροφορία μού την έδωσε ο Γ. Σωτηρίου.
1060
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄95, αρ. πρωτ. 1870, σ. 216, ημερομ. 11 Αυγούστου 1927.

212
 Το κράτος απόν. Το πρόβλημα δεν ήταν μόνο η ίδρυση της Σχολής αλλά και η
συντήρησή της. Ο Μητροπολίτης ίδρυσε τον Σύλλογο Βερναρδάκη το 19251061.
Πρόεδρος υπήρξε ο ίδιος και αποκλειστικός σκοπός του συλλόγου ήταν η συντήρηση
της Σχολής και η πληρωμή των διδασκόντων1062. Ο ίδιος, με τη συνδρομή πλούσιων
Λεσβίων, προσπαθεί με υποτροφίες και βραβεία να καλύψει τις ανάγκες των παιδιών
που σπούδαζαν σε αυτήν1063.
Η Νυχτερινή Σχολή είναι ισότιμη με εξατάξιο Δημοτικό και αναγνωρισμένη
από το κράτος1064.
Στη Σχολή φοιτούν περίπου 300 μαθητές κατά έτος1065. Αριθμός πραγματικά
μεγάλος, εάν αναλογιστεί κανείς ότι ένα μεγάλο μέρος από τα έξοδα της Σχολής και
των μαθητών καλύπτονταν από τον Μητροπολίτη Ιάκωβο, ο οποίος συντηρούσε και
πολλά άλλα ιδρύματα1066.
Ο Σύλλογος βρίσκει τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση της Σχολής
από τις συνδρομές των μελών του, από ετήσιες εισφορές του δήμου και των ιερών
ναών και από διάφορες δωρεές1067. Στην εφημερίδα Πρωϊνή αναφέρεται η δωρεά
1.500 δρχ. του Κων. Κριτζά1068.
Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 10 ετών λειτουργίας της Νυχτερινής
Σχολής Μυτιλήνης, η εφημερίδα Ταχυδρόμος γράφει τα εξής꞉ «Δέκα χρόνια,
συμπληρώθηκαν προχθὲς ἀπὸ τὴν ἵδρυση καὶ λειτουργία τῆς Νυχτερινῆς μας Σχολῆς.
Δέκα ὁλόκληρα χρόνια. Τὸ πράγμα, δείχνει καθαρὰ, τὶ θαύματα μπορεῖ νὰ κάνει ἡ
ἰδιωτική πρωτοβουλία, ὅταν ὑπάρχει ὁ ἐνθουσιασμός καὶ τὸ ἐνδιαφέρον. […] Τὸ ἔργο
τῆς σχολῆς εἶνε ἀναμφισβήτητα σημαντικό. Ἕνα σωρὸ παιδιὰ φτωχὰ ποὺ δὲν ἔχουν τὰ
μέσα νὰ μάθουν δυὸ γράμματα - ἡ ἐκπαίδευση στὰ χρόνια μας εἶνε μονάχα γιὰ τοὺς
προνομιούχους – μαζεύτηκαν ἀπὸ τοὺς δρόμους, ἐκπαιδεύτηκαν καὶ βγῆκαν ἀπὸ τὸ
ἱερὸ αὐτὸ ἵδρυμα ἄνθρωποι χρήσιμοι στὸν ἑαυτὸ τους καὶ στοὺς ἄλλους…»1069.

1061
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 45.
1062
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 65.
1063
Πρωϊνή, 24/6/1937.
1064
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 81.
1065
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 45.
1066
Ελεύθερος Λόγος 28/1/192.
1067
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 81.
1068
Πρωϊνή, 14/5/1938.
1069
Ταχυδρόμος, 2/7/1935.

213
 β. Πρακτική Γεωργική Σχολή Αχλαδερής

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος αντιλήφθηκε από νωρίς ότι μία από τις πηγές
πλούτου της Μυτιλήνης υπήρξε η ίδια η γη. Έπρεπε, λοιπόν, οι νέοι να μάθουν να
καλλιεργούν τη γη σωστά για να μπορέσει και εκείνη με τη σειρά της να αποδώσει
καρπούς1070.
Έτσι, ο κόπος τους θα μειωνόταν και η γεωργική παραγωγή θα αυξανόταν. Οι
μέθοδοι καλλιέργειας θα εκσυγχρονίζονταν και θα έπαυαν να φέρουν τη σφραγίδα
παλαιότερων αιώνων. Έτσι ιδρύθηκε η Πρακτική Γεωργική Σχολή Αχλαδερής το
19351071.
Η ίδρυσή της οφείλεται στον φιλάνθρωπο ευεργέτη Σημαντήρη1072.
Λειτουργεί σε δικά του κτήματα, που κληροδότησε στη Μητρόπολη Μυτιλήνης με τη
διαθήκη του μετά το θάνατό του. Η Σχολή στελεχωνόταν από ειδικό προσωπικό, το
οποίο πληρωνόταν από το κράτος και διευθυντής της υπήρξε εξειδικευμένος
γεωπόνος.
Οι σπουδαστές φοιτούσαν δωρεάν για δύο χρόνια και παράλληλα μπορούσαν
να κάνουν την πρακτική τους άσκηση μέσα στο ίδιο το αγρόκτημα της Αχλαδερής.
Επιπλέον, οι σπουδαστές θα μπορούσαν να εκκλησιάζονται μέσα στον ναό της
Σχολής που κτίστηκε το 1936 και είναι αφιερωμένος στην Αγία Βερονίκη και στους
Αγίους Αποστόλους1073. Σε οτιδήποτε έκανε ο Μητροπολίτης, πάντοτε φρόντιζε για
τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση του ποιμνίου του.

γ. Επαγγελματική Τεχνική Σχολή Μυτιλήνης

Στόχος της Σχολής αυτής που ίδρυσε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος το 1951 ήταν
η απόκτηση τεχνικής μόρφωσης των νέων του νησιού Λέσβου1074. Βοηθοί και
συνοδοιπόροι του Μητροπολίτη υπήρξαν μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου
Βερναρδάκη, όπως ο βιομήχανος Σουρλάγκας1075.

1070
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 66.
1071
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 45.
1072
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 66.
1073
Ό.π.
1074
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 46.
1075
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 203.

214
 Στη Σχολή γίνονταν δεκτοί μαθητές ηλικίας 14-16, έχοντες απολυτήριο
δημοσίου ή ιδιωτικού Δημοτικού σχολείου κατόπιν εξετάσεων, ενώ η φοίτηση ήταν
τετραετής1076. Τα μαθήματα διδάσκονταν από εξειδικευμένους καθηγητές και
περιελάμβανε τρία τμήματα: το Ξυλουργικό, το Μηχανοτεχνικό και το
Ηλεκτροτεχνικό. Οι φοιτητές ήταν περίπου 150-160 άτομα το χρόνο. Οι απόφοιτοι
ήταν καλά καταρτισμένοι και απορροφούνταν αμέσως στις τοπικές βιομηχανίες και
από τον ίδιο τον βιομήχανο Σουρλάγκα. Έτσι, άλλη μία πηγή από την οποία
ξεπηδούσαν ικανά μέλη της κοινωνίας υπήρξε και αυτή αποτέλεσμα της δράσης του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης1077.

δ. Ελληνογαλλικό Παρθεναγωγείο Μυτιλήνης

Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος, έχοντας ζήσει στη Σμύρνη την αίγλη

των ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων1078, θέλησε και στο νησί της Λέσβου να
προσφέρει ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα αντάξιο της αλησμόνητης μητρόπολης του
μικρασιατικού ελληνισμού.
Το Ελληνογαλλικό Παρθεναγωγείο δημιουργήθηκε το 1927 με πρωτοβουλία
του Ιακώβου, ο οποίος ίδρυσε για τον σκοπό αυτό τον Σύλλογο των Φιλομουσών, που
είχε σαν κύριο έργο του τη συντήρηση του Παρθεναγωγείου1079. Το σχολείο λάμβανε
επιχορήγηση και από το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, ενώ μέρος των
λειτουργικών του δαπανών καλυπτόταν και από τα δίδακτρα των μαθητριών1080.
Το Παρθεναγωγείο περιλάμβανε꞉ «α) Ἑλληνικόν τμῆμα, ἀποτελούμενον ἐκ
διταξίου ἀνεγνωρισμένου Δημοτικοῦ Σχολείου, καὶ ἐκ δυὸ τάξεων ἀνωτέρου
Παρθεναγωγείου καὶ β) Γαλλικὸν τμῆμα μὲ ἓξ τάξεις, εἰς τὸ ὁποῖον ἐδίδασκον τρεῖς
Γαλλίδες καθηγήτριαι»1081.
Κύριος λόγος για την ίδρυση του σχολείου ήταν η φοίτηση των
«…κορασίδων τῆς νήσου…» που σπούδαζαν στα διάφορα παρθεναγωγεία των

1076
Δημοκράτης 4/10/1951.
1077
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 46.
1078
Βλ. Α΄ Μέρος της παρούσας εργασίας.
1079
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 67.
1080
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 83.
1081
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 67.

215
λατινικών μοναχικών ταγμάτων όπου ασκείται, σύμφωνα με τον Ιάκωβο,
αντορθόδοξη προπαγάνδα1082.
Από την αρχή της εκπαιδευτικής δραστηριότητας του ιδρύματος, πολλοί
γονείς και κηδεμόνες κυρίως εκ της υπαίθρου υπέβαλαν αιτήσεις εγγραφής των
θυγατέρων των στο Ελληνογαλλικό Παρθεναγωγείο της Μυτιλήνης1083.
Ένα από τα πρώτα διοικητικά συμβούλια του Ελληνογαλλικού
Παρθεναγωγείου αποτελούνταν από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Μυτιλήνης ως
προέδρου και των Μ. Κάμφωνα, Β. Μουζάλα, Δ. Δημακοπούλου, Φ. Λαλέλλη, Γ.
Λαζανά, Ν. Δουκαρέλλη, Δ. Μπούμπουρα και Ε. Καπετανάκη1084.
Η ίδρυση του Ελληνογαλλικού Παρθεναγωγείου χαιρετίστηκε από αρκετά
μέλη της ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Συγκεκριμένα ο Μητροπολίτης
Κεφαλληνίας «… δι’ ἐπιστολῆς του πρὸς τὸν Σεβ. Μητροπολίτην Μυτιλήνης ἑξαίρει
τὴν ἵδρυσιν τοῦ Λυκείου ἐνθουσιωδῶς, καὶ παρακαλεῖ αὐτὸν ὅπως τοῦ ἀποστείλῃ
κανονισμοὺς, προγράμματα καὶ πᾶν τὸ σχετικὸν, διότι πρόκειται νὰ ἱδρυθῇ καὶ ἐν
Ἀργοστολίῳ παρόμοιον ἵδρυμα…»1085.
Το σχολείο λειτούργησε λίγα χρόνια. Ο μαρασμός του οφείλεται στην
ξενομανία των ντόπιων εύπορων οικογενειών, διότι προτίμησαν να συνεχίσουν να
στέλνουν τα κορίτσια τους στο φράγκικο σχολείο1086. Έτσι, το σχολείο κλείνει τις
θύρες του το 1932.

ε. Ο Οίκος Αδελφών Νοσοκόμων

Η αγάπη του Μητροπολίτη για τη μόρφωση των νέων δεν περιορίστηκε μόνο
στη μόρφωση των αρρένων αλλά και των θηλέων. Έτσι, ο Μητροπολίτης μερίμνησε
για τη δημιουργία σχολής από την οποία θα αποφοιτούσαν Αδελφές Νοσοκόμες.
Αυτές θα στελέχωναν το προσωπικό του Βοστάνειου Ιερού Νοσοκομείου και του
Παραρτήματος Λοιμωδών Νοσημάτων. Ο θεμέλιος λίθος του Οίκου Αδερφών
Νοσοκόμων τέθηκε στις 19 Αυγούστου 19381087. Η συγκεκριμένη Σχολή ήρθε να
καλύψει μια μεγάλη ανάγκη του νησιού, δίνοντας ταυτόχρονα σε αρκετά κορίτσια

1082
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σσ. 83-84.
1083
Ελεύθερος Λόγος, 9/7/1928.
1084
Δημοκράτης, 2/11/1929.
1085
Ελεύθερος Λόγος, 20/10/1928.
1086
Ανωνύμου, « Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 67.
1087
Πρωϊνή, 20/8/1938.

216
την ευκαιρία «…νὰ μποῦνε σὲ μία σταδιοδρομία εὐγενικὴ, τιμητικὴ, καὶ ὑλικὰ καὶ
ἠθικὰ ἐξασφαλισμένη καὶ διακεκριμένη»1088.
Τα εγκαίνια της Σχολής Αδελφών Νοσοκόμων έγιναν το 1946. Ο υπουργός
Υγιεινής Καλαντζάκος απέστειλε στον Ιάκωβο το ακόλουθο τηλεγράφημα꞉
«Μητροπολίτην Ἰάκωβον
Μυτιλήνην
Εὐχαριστῶ θερμῶς∙ ἐλλείψει συγκοινωνιακοῦ μέσου ἀδυνατῶ παρευρεθῶ
ἐγκαίνια Σχολῆς Νοσοκόμων. Εὔχομαι εὐόδωσιν ἔργου καὶ συνέχισιν φιλανθρώπου
δράσεως ὑμῶν.
Καλαντζάκος Ὑπουρ. Ὑγιεινῆς»1089.
Η Σχολή Νοσοκόμων του Βοστάνειου Ιερού Νοσοκομείου αναγνωρίστηκε
από την Κυβέρνηση ως ισότιμη με τις άλλες σχολές Νοσοκόμων (Ευαγγελισμού,
Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού) με το βασιλικό διάταγμα της 3 Μαρτίου 19471090.
Στη Σχολή αυτή, η οποία λειτουργούσε κάτω από την εποπτεία του
υπουργείου Υγείας, οι σπουδάστριες μπορούσαν να φοιτούν ενώ παράλληλα υπήρχε
και οικοτροφείο που εξασφάλιζε τη δωρεάν διαμονή τους1091. Σύμφωνα με το
πρόγραμμα, σε κάθε διδακτική περίοδο (η οποία διαρκεί 30 μήνες) συμπληρώνεται η
γενικότερη μόρφωση των μαθητριών. Στη συνέχεια ακολουθεί μια εξάμηνη πρακτική
εκπαίδευση, κατά την διάρκεια της οποίας οι νοσοκόμες θα έπαιρναν κάποια
ειδικότητα-εξειδίκευση (π.χ. στη παθολογία, στη χειρουργική, στη γυναικολογία
κ.τ.λ.)1092.
Η αποστολή της Σχολής ήταν κοινωφελής, αφού τα νοσηλευτικά ιδρύματα
θα στελεχώνονταν άμεσα από άριστα καταρτισμένο προσωπικό που θα συνέδραμε
στο όλο πρόγραμμα του υπουργείου Υγιεινής.

στ. Η Νομαρχιακή Επιτροπή Μαθητικών συσσιτίων

Τα Μαθητικά συσσίτια δημιουργήθηκαν το 1939 με την αγαστή συνεργασία

πολιτείας- Εκκλησίας για να καλύψουν τις ανάγκες σίτισης των παιδιών των φτωχών

1088
Δημοκράτης, 7/5/1946.
1089
Δημοκράτης, 2/5/1946.
1090
Δημοκράτης, 22/3/1949.
1091
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 279.
1092
Δημοκράτης, 4/5/1946.

217
οικογενειών1093. Η χρηματοδότηση των συσσιτίων ήταν κρατική, ενώ ένα μεγάλο
μέρος προερχόταν και από εισφορές πολιτών1094. Τα πράγματα γίνονταν ολοένα και
πιο δύσκολα για τις φτωχές οικογένειες. Έτσι, πολλά παιδιά σιτίζονταν ελάχιστα και
αυτό μόνο κατά το βράδυ. Πολλά από αυτά λιποθυμούσαν από την πείνα. Ο
Μητροπολίτης έκρινε απαραίτητο τη σύσταση της Νομαρχιακής Επιτροπής
Μαθητικών συσσιτίων με την συνεργασία της νομαρχίας Μυτιλήνης, ώστε να είναι
απόλυτα σίγουρος ότι τα τρόφιμα θα κατέληγαν στα πεινασμένα παιδιά του νησιού
και όχι κάπου που θα κατασπαταλούνταν τα τρόφιμα που μαζεύονταν με τόσο κόπο
και μόχθο για τα άπορα παιδιά της Μυτιλήνης.
Σε έκκληση της Νομαρχιακής Επιτροπής Μαθητικών συσσιτίων, του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης σε συνεργασία με τον νομάρχη Μυτιλήνης Άγη Κοζύρη
αναφέρονται τα εξής꞉ «Ἡ Ἐθνική ἡμῶν Κυβέρνησις […] ἔσχε τὴν ἔμπνευσιν νὰ
μεριμνήσῃ μετὰ στοργῆς καὶ διὰ τὴν καλὴν ἀνάπτυξιν τοῦ σώματος εἰς τρόπον, ὥστε νὰ
ἐφαρμοσθῇ εἰς τὴν προκείμενην περίπτωσιν τὸ ἀρχαῖον ἀξίωμα “Νοῦς ὑγιής ἐν σώματι
ὑγιεῖ”.
Τὴν πολύτιμον αὐτὴν μέριμναν ἐξεδήλωσε διὰ τοῦ εὐεργετικωτάτου θεσμοῦ τῶν
Μαθητικῶν συσσιτίων, τῶν ὁποίων ἡ λειτουργία ἄρχεται μετ’ ὀλίγας ἡμέρας.[…]
Τοῦτο μόνον λέγομεν, ὅτι ὅταν τὰ περισσότερα παιδιὰ τοῦ λαοῦ τρέφωνται
ἀνεπαρκῶς, ἄλλα δὲ στεροῦνται καὶ αὐτοῦ τοῦ ἐπιούσιου ἄρτου, πολλὰ δὲ περιέρχωνται
μέσα εἰς τοὺς δρόμους γυμνητεύοντα καὶ πεινασμένα […]
Βοηθήσατε ὅλοι σας τὰ Μαθητικὰ συσσίτια. Δώσατε τὴν εἰσφορὰν σας
πλουσιοπαρόχως […] εἰς αὐτά τὰ ἀθῶα πλάσματα ὀλίγην χαρὰν ἀπ’ ἐκείνην ποὺ
δοκιμάζουν τὰ παιδιά σας, ὦ πλούσιοι Χριστιανοί, διὰ νὰ ἔχετε πάντοτε τὴν εὐλογίαν
τοῦ Θεοῦ…»1095.

3) Διάφορες θρησκευτικές και άλλες οργανώσεις για τα παιδιά και τη νεολαία

του νησιού

Τον Μητροπολίτη Ιάκωβο δεν τον ένοιαζε να δώσει μόνο υλικά αγαθά στα
παιδιά. Ενδιαφερόταν και για την πνευματική καλλιέργεια των παιδιών. Γνώριζε ως

1093
Ιάκωβος (Νικολάου), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου – Άγης Κοζύρη,
νομάρχης Μυτιλήνης, «Έκκλησις της Νομαρχιακής Επιτροπής Μαθητικών συσσιτίων, της 14ης
Νοεμβρίου 1939», Ο Ποιμήν 7 (1939), σσ. 259-260.
1094
Ό.π., σ. 260.
1095
Ό.π., σσ. 259-260.

218
πνευματικός πατέρας το πόσο σημαντικό ήταν να φροντίσει για τη χριστιανική και
γενικότερη πνευματική διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των νέων του νησιού.
Χαρακτηριστικά ενδιαφέρθηκε για την ίδρυση των παρακάτω οργανώσεων
πνευματικού και θρησκευτικού περιεχομένου꞉

α. Κατηχητικά Σχολεία

Τα Κατηχητικά Σχολεία δημιουργήθηκαν με την προσωπική μέριμνα του

ίδιου του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου. Οργάνωσε όχι μόνο Κατηχητικά
Σχολεία στις μεγάλες πόλεις, αλλά και σε ολόκληρη την ύπαιθρο. Τα πρώτα
Κατηχητικά Σχολεία λειτούργησαν το 1934 σε όλη τη νήσο και έλαβαν μέρος σε
αυτά γύρω στους 1105 μαθητές. Συγκεκριμένα τα Κατηχητικά Σχολεία της
Μητροπόλεως Μυτιλήνης ιδρύθηκαν στην ύπαιθρο αρχικά το 1931-1932 και στην
πρωτεύουσα του νησιού κατά το 1932-19331096.
Στα Κατηχητικά Σχολεία της Μυτιλήνης το διδακτικό προσωπικό
αποτελούσαν οι θεολόγοι Ευ. Κλεόμβροτος, Νικόδ. Χαρβαλιάς και Χρ.
Παπαγιάννης1097.
Οι κατηχητές με εντολή του Μητροπολίτη ζητούσαν από τους γονείς να τους
επισημάνουν τα ελαττώματα των παιδιών τους, ώστε να μπορέσουν να τους
βοηθήσουν στην ηθική πρόοδό τους, με τη ρύθμιση του κατηχητικού προγράμματος,
χωρίς να παρεκκλίνει από τα πλαίσια του γενικότερου προγράμματος1098.
Τα Κατηχητικά Σχολεία κατάφεραν να μεταλαμπαδεύσουν στα παιδιά τις
βασικές αρχές της πίστεώς μας αλλά και της λειτουργικής μας παραδόσεως. Έτσι
κατά τη διάρκεια της Τεσσαρακοστής τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να
παρακολουθήσουν τις θείες ακολουθίες συνειδητά, να εξομολογηθούν και να
κοινωνήσουν1099. Παράλληλα, επισκέπτονταν το νοσοκομείο, το γηροκομείο
φέρνοντας το χαρμόσυνο μήνυμα των ημερών στους τροφίμους1100. Από το
εκκλησιαστικό έτος 1948-1949 τα Κατηχητικά Σχολεία ολόκληρης της Ελλάδος και

1096
Ανωνύμου, «Η εορτή των Κατηχητικών Σχολείων», Ο Ποιμήν 1 (1933), σ. 129.
1097
Φως, 6/10/1934.
1098
Ανωνύμου, «Η εορτή των Κατηχητικών Σχολείων», ό.π., σ. 130.
1099
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος με εγκυκλίους του συνήθιζε ενόψει των μεγάλων εορτών της
Χριστιανοσύνης να παροτρύνει τους αρχιερατικούς Επιτρόπους της επαρχίας του να φροντίζουν για
την προσέλευση των μαθητών των Κατηχητικών Σχολείων στα μυστήρια της Ιεράς Εξομολογήσεως
και της Θείας Ευχαριστίας. Βλ. Εκκλησία, 1-15/12/1952, Έτος ΚΘ΄, 364.
1100
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 83.

219
κατά συνέπεια και της Λέσβου, λειτούργησαν κάτω από την εποπτεία και την
καθοδήγηση της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος1101.
Σκοπός των Κατηχητικών Σχολείων της Λέσβου «…εἶνε ἡ ζωντανή γνωριμία
τῶν μαθητῶν μὲ τὴν ζωὴ τῆς μητρὸς Ἐκκλησίας ἡ ἐν ταῖς ψυχαῖς τῶν παραγωγὴ
θρησκευτικοῦ βιώματος καὶ ἡ δημιουργία προσωπικῆς θρησκευτικῆς πείρας»1102.
Έτσι, μέσα από τα κατηχητικά σχολεία κατόρθωσε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος
να μάθουν την πίστη τους οι μετέπειτα ενήλικες και να γνωρίζουν να απαντάνε σε ό,τι
έχει σχέση με αυτή.
Το 1952, ο αριθμός των Κατηχητικών Σχολείων είχε αυξηθεί στα 51 εκ των
οποίων «43 κατώτερα, καὶ ἀνὰ 4 μέσα καί ἀνώτερα»1103.
Κάθε χρόνο γινόταν η τελετή έναρξης της λειτουργίας των Κατηχητικών
Σχολείων. Το 1950 η τελετή αυτή έγινε στις 5 Νοεμβρίου «…ἐν τῷ ἱ. ναῷ τοῦ ἁγ.
Θεράποντος […] καθ’ ἣν ἡ Α.Σ. ὁ Μητροπολίτης ἀπηύθυνε πατρικὰς ὑποθήκας πρὸς
τοὺς μαθητὰς καὶ τὰς μαθητρίας»1104.
Παράλληλα με τα Κατηχητικά Σχολεία, ο Μητροπολίτης φρόντισε για την
ίδρυση και στήριξη διαφόρων χριστιανικών οργανώσεων για νέους και νέες με σκοπό
πάντα την εν Χριστώ διαπαιδαγώγηση των νέων ανθρώπων που αργότερα θα
γίνονταν υπεύθυνοι για τη δημιουργία χριστιανικών οικογενειών και την ανατροφή εν
Χριστώ των παιδιών τους.
Χριστιανικές ομάδες για μεγαλύτερα νεαρά κορίτσια και αγόρια υπήρξαν η
Χριστιανική Νεολαία Μυτιλήνης, η Xριστιανική Συντροφιά Εργαζομένων Νέων και
Χριστιανικός Αναμορφωτικός Όμιλος Νεανίδων. Αυτές οι οργανώσεις τελούσαν
«ὑπό τὴν ἄμεσον ἐποπτείαν τῆς Ἱ. Μητροπόλεως καὶ τοῦ παρ’ αὐτῇ Τοπικοῦ
Παραρτήματος τῆς Ἀποστολ. Διακονίας»1105. Η πολύπλευρη, εθνική, θρησκευτική και
κοινωνική δράση του Μητροπολίτη Ιακώβου εξαίρεται συχνά από τον Τύπο.
Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο που δημοσιεύεται στην εφημερίδα Στέμμα: «Τὴν
Κυριακὴ εἴδαμε καὶ τὴν “Χριστιανικὴ Συντροφιὰ Ἐργαζομένων Νέων” στὴν
παράσταση ποὺ ἔδωσε στὴν αἴθουσα τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας. Παιδιὰ ποὺ τὰ
βλέπομε κάθε μέρα στὴν ἀγορὰ μὲ τὴν ποδιὰ τῆς δουλειᾶς καὶ τὰ ἐργαλεῖα στὰ χέρια,
εἴδαμε νὰ παίζουν ἔτσι, ποὺ δὲν περιμέναμε. Ἀκούσαμε τὰ τραγούδια τους ποὺ

1101
Εκκλησία, 1/6/1949, Έτος ΚΣτ΄, 198.
1102
Εκκλησία, 15/10/1948, Έτος ΚΕ΄, 336.
1103
Εκκλησία, 1/10/1952, Έτος ΚΘ΄, 300.
1104
Εκκλησία, 15/2/1951, ΄Ετος ΚΗ΄, 62.
1105
Εκκλησία, 15/2/1954, Έτος ΛΑ΄, 61.

220
φανέρωναν ἀγάπη στὴ δουλειὰ, ἐνθουσιασμὸ στὴ Χριστιανικὴ κίνηση καὶ ἐλπίδα στὸ
μέλλον μιᾶς καινούριας Χριστιανικῆς Ἑλλάδος.
Ἡ ὀργάνωσίς των ὀφείλεται στὸ θερμὸ ἐνδιαφέρον τῆς Μητροπόλεώς μας νὰ
περιλάβῃ στὴ Χριστιανικὴ ζωὴ ὅλες τὶς τάξεις τῆς νεολαίας, ἐνδιαφέρον τὸ ὁποῖον μὲ
τόσο θερμὰ λόγια ἐξεδήλωσεν ὁ Σεβασμ. Μητροπολίτης μας, ἀπευθυνόμενος στὰ παιδιὰ
τῆς Χριστιανικῆς Συντροφιᾶς Ἐργαζομένων…»1106.
Γενικότερα, η εξάπλωση του θεσμού των Κατηχητικών Σχολείων σε όλο το
νησί της Μυτιλήνης αλλά και των διαφόρων χριστιανικών ομάδων νέων βασίστηκε
σε μεγάλο βαθμό στη θρησκευτική αδελφότητα «Ευσέβεια», στο σύλλογο «Αγάπης»,
στην εν Πλωμαρίω Θρησκευτική Αδελφότητα «Αγάπη» και στον σύλλογο εν Γέρα
«Απόστολος Παύλος»1107.

β. O Μητροπολίτης Ιάκωβος και το Σώμα Προσκόπων Μυτιλήνης

Το Σώμα Προσκόπων λειτουργούσε υπό την προεδρία του Μητροπολίτη

Ιακώβου. Η εφημερίδα της Μυτιλήνης Νέος Κήρυξ αναφέρει ότι꞉ «Συνῆλθε χθὲς ὑπὸ
τὴν προεδρείαν τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου τὸ Δ. Συμβούλιον τῶν προσκόπων καὶ ἔλαβε
διαφόρους ἀποφάσεις. Ἀπεφάσισε δὲ νὰ δώσῃ ἐφέτος καὶ χορὸν τὴν 8ην Φεβρουαρίου
πρῶτον Σάββατον τοῦ Τριωδίου»1108. Μέλη του ήταν άνθρωποι τίμιοι και καλοί
οικογενειάρχες που ασπάζονταν τις αρχές του προσκοπισμού. Ήδη το 1934-1935
λειτουργούσαν τρεις προσκοπικές ομάδες με δική τους λέσχη η καθεμιά από
αυτές1109.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος στήριξε πολύ το Σώμα Προσκόπων Μυτιλήνης,
γιατί γνώριζε ότι ο προσκοπισμός αναπτύσσει τις έμφυτες ικανότητες του παιδιού και
του καλλιεργεί την αυτοπεποίθηση, ώστε να γίνει άνδρας ευσυνείδητος. Παράλληλα
με την καλλιέργεια των ηθικών αξιών θα μπορέσουν μεγαλώνοντας να δρέψουν
καρπούς ωφελείας τόσο για τους ίδιους όσο και για την κοινωνία της οποίας θα είναι
μέλη1110.

1106
Το άρθρο της εφημερίδας Στέμμα δημοσιεύει ο Στρατηγάκης. Για περισσότερα βλ. Ι.
Στρατηγάκης, ό.π., σ. 215-216.
1107
Ευάγγελος Κλεόμβροτος, (κατόπιν Ιάκωβος), «Τα κατηχητικά σχολεία εις την επαρχίαν
Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 5 (1937), σ. 128.
1108
Νέος Κήρυξ, 17/1/1930.
1109
Ευ. Κλεόμβροτος «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 82.
1110
Ό.π., σ. 82.

221
 Το 1939 οι πρόσκοποι εντάχθηκαν στην Ε.Ο.Ν. κατόπιν σχετικής απόφασης
που έλαβε το Ανώτατο Συμβούλιο του Σώματος σε έκτακτη συνεδρίαση υπό την
προεδρεία της Α.Β.Υ. του διαδόχου1111.
Το Σώμα Προσκόπων διάλεξε μια σημαντική ημέρα, την ημέρα των
αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης, για να τον
παρασημοφορήσει με το ανώτατο παράσημο του Σώματος των Προσκόπων1112.

4) Οι ενέργειες του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για την ανάδειξη του τοπικού

πολιτισμού

α. Το Μουσείο Λέσβου

O Μητροπολίτης Ιάκωβος, θρεμμένος με το πολιτισμικό πνεύμα της Μικράς

Ασίας, ήταν φυσικό να έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τον πολιτισμό του ελληνικού
γένους. Παρατηρώντας ότι το ελληνικό κράτος δεν νοιαζόταν για τη δημιουργία
φιλανθρωπικών ιδρυμάτων αλλά και για χώρους πολιτισμού, αποφάσισε να δράσει
και στον τομέα αυτό.
Γνώριζε ότι η ύπαρξη των μουσείων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την
προστασία των αρχαιοτήτων και του γενικότερου πολιτισμού του ελληνικού κράτους.
Για τον Μητροπολίτη, όπως και για όλους τους Έλληνες, οι αρχαιότητες ήταν
σύμβολα εθνικής ταυτότητας και υπερηφάνειας. Η διαφύλαξή τους δεν ήταν απλώς
μια προτεραιότητα, αλλά αποτελούσε μέγιστη εθνική υποχρέωση. Η υποχρέωση αυτή
έπρεπε να είναι αποκλειστικό έργο του Κράτους. Δυστυχώς, όμως, και σε αυτή την
περίπτωση, όπως και στα φιλανθρωπικά ιδρύματα, το τότε κράτος ήταν απόν.
Ο Μητροπολίτης, όσο και να κατανοούσε τη σπουδαιότητα ενός μουσείου,
δεν μπορούσε να διαθέσει χρήματα για να στεγάσει τις αρχαιότητες του νησιού.
Προείχαν οι άνθρωποι.
Τα χρήματα για το Μουσείο, ο Ιάκωβος τα εξασφάλισε από την εν Αθήναις
Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών που είχε έδρα τη Βοστώνη1113. Την 1η

1111
Πρωϊνή, 4/6/1939.
1112
Δημοκράτης, 9/11/1950.
1113
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Μουσείου Λέσβου», Ο Ποιμήν 2 (1934), σ. 156.

222
Ιουνίου του 1934 ο Ιάκωβος εγκαινίασε το Μουσείο παρουσία πλήθους επισήμων
μεταξύ των οποίων ήταν και ο Αμερικανός πρεσβευτής Μακ Βη1114.
Με την ολοκλήρωση του κτιρίου του Μουσείου, τοποθετήθηκαν σημαντικοί
αρχαιολογικοί θησαυροί, οι αρχαιολογικές συλλογές των Αποστόλου Σημαντήρη και
Γρημάνη αλλά και όσα αρχαία είχαν έλθει στο φως από τις ανασκαφές στη Θερμή και
στην Αντίσση1115. Επίσης, στο Μουσείο τοποθετήθηκε μια ενεπίγραφη στήλη
ρωμαΐκής εποχής, δωρεά του Π. Καμπούρη, καθώς και ένα μαρμάρινο άγαλμα
γυμνής γυναίκας και κάποιοι αμφορείς από τον Κ. Πετρέλλη1116
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος συνεχώς προσπαθούσε να εμπλουτίζει
τα εκθέματα του Μουσείου. Από τον τοπικό Τύπο πληροφορούμαστε ότι꞉ «Κατόπιν
φροντίδος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ.κ. Ἰακώβου μεταφέρθη ἐκ
Σκοῦντας καὶ ἐτοποθετήθη εἰς τὴν Βυζαντινὴν αἴθουσα τοῦ ἀρχαιολογικοῦ μας
Μουσείου ξυλόγλυπτος ἀρχιερατικὸς θρόνος ἀρίστης τέχνης. Τὸ ἀριστούργημα τοῦτο
εἶνε ἕνα ἀπὸ τά παλαιότερα δείγματα ξυλογλυπτικῆς ἐν τῇ νήσῳ μας καθ’ ὅσον ἀνήκει
εἰς μὴ σωζόμενον ναόν, κτισθέντα κατὰ τὸ 1745»1117.

β. Τα βυζαντινά μνημεία και τα ιερά κειμήλια της Λέσβου

Θα ήταν άκρως απογοητευτικό, εάν ένας άνθρωπος του πνευματικού

αναστήματος του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου Α΄ ασχολείτο μόνο με τους
θησαυρούς της αρχαιότητας και αδιαφορούσε για τα βυζαντινά μνημεία και τα ιερά
κειμήλια της Λέσβου. Αυτά βρίσκονταν διάσπαρτα στις εκκλησίες, στα ξωκλήσια και
σε κάποιες οικίες κατοίκων του νησιού.
Κατάφερε να συγκεντρώσει πολλές βυζαντινές εικόνες. Αυτές τις καθάρισε
με τη βοήθεια ειδικών συντηρητών και τις περισσότερες από αυτές φρόντισε να τις
διαφυλάξει από μελλοντική φθορά.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε και στο προσκύνημα της Παναγίας της
Αγιάσου1118. Το 1938, ο Ιάκωβος θέλοντας να ερευνήσει τις προφορικές παραδόσεις
σχετικά με την εικόνα της Παναγίας της Αγιάσου, σύμφωνα με τις οποίες μέσα στο

1114
Νέος Κήρυξ, 31/5/1934 και 1/6/1934· Φως, 2/6/1934.
1115
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Μουσείου Λέσβου», ό.π., σσ. 158-159. Βλ. και Ι. Στρατηγάκης, ό.π.,
σ. 311.
1116
Φως, 16/6/1934.
1117
Ταχυδρόμος, 19/7/1935.
1118
Σοφία Σφυρόερα, Η Παναγία των Ελλήνων. Θαυματουργές εικόνες και προσκυνήματα, Πεδίο,
Αθήνα 2013, σσ. 77-79.

223
πάχος της εικόνας βρισκόταν η εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά που έφερε στο νησί ο
Αγάθωνας γύρω στα 803 μ.χ. για να την σώσει από την μανία των εικονομάχων,
παρουσία των: Πρωτοσύγκελλου Ιακώβου, Εμμανουήλ Μυτιληναίου, και του
ειδικού συντηρητή των εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών Βασιλείου
Ραχτσέβσκυ και φυσικά των μελών του διοικητικού συμβουλίου του ναού αφαίρεσαν
το πρώτο και στη συνέχεια τα υπόλοιπα καλύμματα, ανακαλύπτοντας ένα ξύλινο
κιβώτιο μέσα στο οποίο ήταν η πρωτότυπη εικόνα της Παναγίας που ο Αγάθων
έφερε στο νησί και η οποία ήταν όμοια με το αντίγραφο μέσα στο οποίο ήταν
κρυμμένη1119.
Η εικόνα βρίσκεται σήμερα στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην
Αγιάσο σε ειδικό μαρμάρινο προσκυνητάρι με διπλό κρύσταλλο όπου έχουν ευκαιρία
να την προσκυνούνε οι πιστοί1120.
Μία άλλη προσπάθεια του Μητροπολίτη Ιακώβου σχετικά με τα βυζαντινά
κειμήλια που δείχνει το ανήσυχο πνεύμα του και στην περίπτωση των βυζαντινών
κειμηλίων και τοιχογραφιών αποτελεί ο Ναός της Μονής Παναγίας Δαμανδρίου.
Στον συγκεκριμένο Ναό οι κάτοικοι του χωριού, προκειμένου να διαφυλάξουν τις
τοιχογραφίες από το μένος των Τούρκων, σκέφτηκαν να τις καλύψουν με
ασβεστόσκονη. Έτσι με το πέρασμα των αιώνων ο Ναός δεν φαινόταν να έχει
ιστορική αξία. Μετά το 1932, ο Μητροπολίτης Ιάκωβος υποψιάστηκε ότι κάτω από
τα επιχρίσματα σώζονται τοιχογραφίες. Έτσι, προχώρησε στην αποκάλυψη μεγάλων
τμημάτων μέσα στον Ναό. Από τότε πολλοί αρχαιολόγοι επισκέφθηκαν το Δαμάνδρι,
για να δουν τις τοιχογραφίες και απεφάνθησαν ότι θα πρέπει να είναι έργα του 16ου
αιώνα.
Με πρωτοβουλία του Ιακώβου, επισκέφτηκε τη Μυτιλήνη τον Αύγουστο του
1947 ο καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Αναστάσιος Ορλάνδος, ο οποίος με παρότρυνση του Μητροπολίτη Ιακώβου έκανε
ανασκαφές στη θέση Αχλαδερή, όπου είχε ανακαλυφθεί αρχαίος ναός, που είχε ως
αποτέλεσμα να έρθει στο «… φῶς ὁλόκληρος ἡ κάτοψις τῆς Βασιλικῆς μετὰ
περισωθέντος τμήματος ψηφιδωτοῦ δαπέδου ὡς καὶ ἕτερα παλαιοχριστιανικὰ
εὑρήματα»1121.

1119
Ό.π.
1120
Ό.π., σ. 79.
1121
Εκκλησία, 15/10/1947, Έτος ΚΔ΄, 318.

224
 Όλα, όμως, ξεκίνησαν και αυτή τη φορά από το Μητροπολίτη Ιάκωβο τον
από Δυρραχίου.

γ. Τα Βερναρδάκεια

Στις 2 Οκτωβρίου 1934 λήγουν οι εορτές που ήταν αφιερωμένες στον

λογοτέχνη και πανεπιστημιακό Δημήτρη Βερναρδάκη1122 με αφορμή την επέτειο
εκατό χρόνων από τη γέννησή του. Την κύρια εποπτεία για την οργάνωση των
εορτών, οι οποίες διήρκησαν δύο μέρες, την είχε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ο από
Δυρραχίου1123.
Στον Ιερό Ναό του Αγίου Θεράποντος τελέσθηκε μνημόσυνο «…ὅσο
ἐπιβλητικώτερα μποροῦσε νὰ τελεσθῇ, προϊσταμένων τῶν Μητροπολιτῶν Μυτιλήνης,
Χίου καὶ Μηθύμνης. Τὸ κενοτάφιον τοῦ μνημονευομένου μεγάλου τέκνου τῆς Λέσβου
σεμνὸν, καλυπτόμενον ἐξ’ ὁλοκλήρου ἀπὸ τοὺς στεφάνους τῆς λατρείας καὶ τοῦ
θαυμασμοῦ ὅλης τῆς Λέσβου…»1124.
Οι εορτές έγιναν με την πρέπουσα μεγαλοπρέπεια και έλαβαν μέρος εκτός
από τον κλήρο και εξέχοντες προσωπικότητες από την πολιτική ζωή τόσο από τη
Μυτιλήνη όσο και από άλλα μέρη της Ελλάδας. Μεταξύ των συμμετεχόντων στις
εκδηλώσεις ήταν ο Μηθύμνης Διονύσιος, ο νομάρχης Π. Ρούσσος, ο εισαγγελέας Ν.
Καραμάνος, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Γ. Παπαμιχαήλ, ο πρόεδρος του
δικηγορικού συλλόγου Μυτιλήνης Σοφ. Σακαλής, ο βουλευτής Ν. Νιάνιας, ο
λογοτέχνης Ν. Αθανασιάδης και άλλες προσωπικότητες της εποχής1125. Και σε αυτές
όμως τις εορτές, ο ακούραστος Μητροπολίτης δεν έμεινε μόνο στον λόγο που
εκφώνησε για τον λόγιο άνδρα από τη Λέσβο. Σκέφτηκε και δημιούργησε μία
προτομή του Λέσβιου ποιητή την οποία τοποθέτησε στον δημοτικό κήπο της
Μυτιλήνης. Τη φιλοτέχνησε ένας σπουδαίος καλλιτέχνης του νησιού, ενώ τα χρήματα
μαζεύτηκαν, ύστερα από έρανο που έκανε ο ίδιος ο Ιάκωβος.
Πλήθος επιστολών και τηλεγραφημάτων στάλθηκαν στη Μητρόπολη
Μυτιλήνης, μεταξύ των οποίων και επιστολές του Οικουμενικού Πατριάρχη

1122
«…ὁ τέταρτος μετὰ τὸν Εὐριπίδην τραγικὸς ποιητὴς τῆς Ελλάδος Δημήτριος Βερναρδάκης γεννηθεὶς
ἐν Ἀγίᾳ Μαρίνᾳ τῷ 1833 ἐκ γονέων τοῦ Νικολάου Βερναρδάκη καὶ τῆς Μελισσινῇς Τραντάλη καὶ
ἀποβιώσας ἐν Μυτιλήνῃ τῶ 1907», βλ. Σταύρος Τάξης, (Αρχιμανδρίτης), Συνοπτική ιστορία και
τοπογραφία της Λέσβου, εν Καΐρω 21909, σ. 54. Βλ. επίσης Ι. Κόντης, ό.π., σ. 224-227.
1123
Ανωνύμου, «Ο πανηγυρικός εορτασμός», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 274-278.
1124
Φως, 2/10/1934.
1125
Σκορπιός, 6/10/1934.

225
Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου και του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας και πάσης
Αφρικής Μελετίου.
Στην επιστολή του ο Οικουμενικός Πατριάρχης εξέφραζε τη χαρά του για
την πανηγυρική εορτή «…τοῦ μεγάλου καὶ ἀειμνήστου ἐν τῷ Γένει λογίου καὶ
συγγραφέως τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων Δημητρίου Βερναρδάκη μεγάλη καὶ ἔνδοξος
ἰδιαιτέρα πατρίς ἔγνω ἀξιοχρέως ὀργανῶσαι καὶ μέλλει τελέσειν πρὸς τιμήν τῆς μνήμης
αὐτοῦ τὴ 30ῄ τοῦ λήγοντος μηνός ἐπί τῇ συμπληρώσει ἐκατονταετίας ἀπὸ τῆς γεννήσεως
αὐτοῦ.
Ὡς καὶ ἡ Ὑμετέρα Ἱερότης ἐν τῷ γράμματι αὐτῆς σημειοῖ, ὁ Δημήτριος
Βερναρδάκης οὐ μόνον ἐν τῇ φιλολογίᾳ καὶ τῇ δραματικῇ ποιήσει ὑπῆρξε μέγας, ἀλλά
πολύς ἐγένετο καὶ ὡς θεολόγος καὶ ὡς χρησιμώτατος ὑπέρ τῆς σπουδαζούσης νεολαίας
ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεύς, μεγάλως διὰ τῶν τὸ ἄρωμα τῆς εὐσεβείας ἀποπνεουσῶν
διακεκριμένων αὐτοῦ συγγραφῶν συντελέσας εἰς τὴν καλήν διδασκαλίαν καὶ διάδοσιν
τῶν θείων τῆς ἁγίας ἡμῶν πίστεως ἀληθειῶν...»1126.
Σε ανάλογο ύφος κινήθηκε και η επιστολή του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξαν-
δρείας και πάσης Αφρικής όπου τονιζόταν ότι «Μεγάλην ἀρετὴν ἀποτελεῖ ἡ εὐγνώμων
ἀνάμνησις τῶν ἀνδρῶν, οἱ ὁποῖοι διὰ τῶν εὐγενῶν καὶ φιλοτίμων προσπαθειῶν αὐτῶν
ἐπέδρασαν εὐεργετικῶς ἐπὶ τῆς ἐποχῆς αὐτῶν, ἀφήκαν δὲ τοῖς ἐπιγιγνομένοις εὐγενὲς
παράδειγμα πρὸς μίμησιν.[…]
Ὁ ἀοίδιμος δὲν ἀποτελεῖ κόσμημα, τῆς γενετείρας αὐτοῦ μόνον∙ ἡ μορφὴ αὐτοῦ
σελαγίζει φωτοβόλος ἐν τῷ στερεώματι τῆς ἑλληνικῆς διανοήσεως»1127.

5) Η μέριμνα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για τον κλήρο

α. H Oρθόδοξος Αδελφότητα «Ευσέβεια»

Τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο ως γνήσιο Ορθόδοξο Χριστιανό

ποιμένα δεν τον ένοιαζαν μόνο τα φιλανθρωπικά έργα και οι διάφορες αγαθοεργίες,
αλλά τον ενδιέφερε και η κατά Χριστόν μόρφωση του ποιμνίου του, λαϊκών και
κληρικών1128.

1126
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 98, αρ. πρωτ. 1601, σσ. 89-90, ημερομ. 26 Σεπτεμβρίου 1934.
1127
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας
Μελετίου προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο, αρ. 2102, με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1934).
1128
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 80.

226
 Για την εξυπηρέτηση αυτού του σκοπού, ανασύστησε το 1927 μία
θρησκευτική οργάνωση την «Ευσέβεια», που οι ρίζες της βρίσκονταν πριν την
καταστροφή της Σμύρνης1129. Η οργάνωση αυτή διά «τῶν κηρυγμάτων, τῶν
διαλέξεων, τῶν Κατηχητικῶν Σχολείων καὶ τῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως»1130
προσπαθούσε να εμφυσήσει στην ψυχή των πιστών την υγιή χριστιανική διδασκαλία.
Τα εγκαίνια της θρησκευτικής οργάνωσης, όπως αναφέρει ο τοπικός τύπος,
έγιναν το Μάρτιο του 1928 από τον Ιάκωβο꞉ «Προχθές ἑσπέρας εἰς τὸν Ἱερὸν Ναὸν
τοῦ Ἁγίου Θεράποντος ἐγένοντο τὰ ἐγκαίνια […] τῆς Ἀδελφότητας ἡ “Εὐσέβεια”. Ὁ
ἁγιασμός ἐτελέσθη ὑπό τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας»1131.
Λευΐτες της οργανώσεως αυτής υπήρξαν οι: Σ. Παπαγρηγοριάδης, Πλ.
Σταματάκης, Ιω. Καψιμάλης, Κωνσταντίνος Τζιρίδης, Χ. Παπαγιάννης, Ευάγγ.
Κλεόμβροτος και Στέφανος Παπαχαρίτωνος1132. Συχνά επισκεπτόταν τη Λέσβο, για
να ενισχύσει το έργο της οργάνωσης ο μετέπειτα καθηγητής της Θεολογικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτης Τρεμπέλας1133. Παράλληλα, από το 1927
έως το 1935 η λειτουργία αυτής της αδελφότητας όχι μόνο θωράκισε με τη
χριστιανική διδασκαλία τους χριστιανούς του νησιού, αλλά αποτέλεσε και την
αφορμή της δημιουργίας και άλλων παρόμοιων αδελφοτήτων1134.

β. Τα εφημεριακά συνέδρια και το Α΄ Θεολογικό Συνέδριο

Τα εφημεριακά συνέδρια ή αλλιώς φροντιστηριακά1135 γίνονταν με βάση την

εγκύκλιο του Μητροπολίτη με αριθμό 1822. Συνήθως διαρκούσαν δύο μέρες. Σε αυτά
όλοι οι κληρικοί έπαιρναν μέρος σε ακολουθίες – λειτουργίες. Επιπλέον, στις
συνεδρίες γινόταν λόγος σχετικά με τη συμπεριφορά του ιερέα μέσα στον ναό, κατά
τη διάρκεια της Λειτουργίας, του Θείου Κηρύγματος, την ενίσχυση του ιερέα μέσα
στον κόσμο και για το ποιές δράσεις πρέπει να θέτει σε εφαρμογή ο εκάστοτε ιερέας

1129
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 42.
1130
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 80.
1131
Ελεύθερος Λόγος, 20/3/1928.
1132
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 81.
1133
Ελεύθερος Λόγος, 7/10/1930.
1134
Ευ. Κλεόμβροτος, «Η Κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη», ό.π., σ. 81.
1135
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 163.

227
για να αγγίξει την καρδιά των ενοριτών του1136. Αυτά συμπεριλαμβάνονταν στο
εφημεριακό συνέδριο που έλαβε χώρα στις 12 Οκτωβρίου του 19361137.
Εφημεριακά συνέδρια για την επιμόρφωση του κλήρου γίνονταν καθ’ όλη τη
διάρκεια της ποιμαντορίας του Ιακώβου. Ακόμα και στα δύσκολα χρόνια της κατοχής
με εγκυκλίους του Ιακώβου γίνονταν οι φροντιστηριακές συνάξεις των κληρικών της
Μυτιλήνης και των περιχώρων προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα ποικίλα
προβλήματα του ποιμνίου κατά την γερμανοκρατία1138.
Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση, τον Σεπτέμβριο του 1948, έλαβε χώρα
στη Μυτιλήνη το Α΄ Θεολογικό Συνέδριο1139. Ως πρόδρομοι του συνεδρίου θα
μπορούσαν να θεωρηθούν οι διάφορες συνάξεις θεολόγων και κληρικών της
Μητροπόλεως που αφορούσαν είτε το θεολογικό κήρυγμα είτε την δράση των
Κατηχητικών Σχολείων1140.
Μάλιστα, χρόνια τώρα, οι λαϊκοί εκπαιδευτικοί της Μητροπόλεως
ανεξαρτήτως βαθμίδας στέκονταν στο πλευρό του Μητροπολίτη, προκειμένου να τον
βοηθήσουν στο έργο του για την επιμόρφωση τόσο των μαθητών όσων και των
κατοίκων του νησιού1141. Έτσι, με βάση τα παραπάνω διοργανώθηκε το Α΄
Θεολογικό Συνέδριο στη Μυτιλήνη από 11-13 Σεπτεμβρίου 1948 με σκοπό να
εξετάσει το πεδίο Εκκλησία και Θεολόγοι και το ειδικό πεδίο συνεργασίας τους1142.
Συγκεκριμένα, το συνέδριο χωριζόταν στις εξής ενότητες:
«Α΄ Ἡ Ἐκκλησία καὶ οἱ Θεολόγοι
1ον – Αἱ ἐν τῇ Ἱστορίᾳ τοῦ Χριστιανισμοῦ σχέσεις μεταξὺ Ἐκκλησίας καὶ τῆς
Θεολογικῆς Ἐπιστήμης.
2ον – Αἱ ἐν τῇ νεωτέρᾳ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἑλλάδος σχέσεις τῆς Διοικούσης
Ἐκκλησίας καὶ τῶν Θεολόγων.
3ον –Αἱ παρ’ ἡμῖν (ἐν Λέσβῳ) σχέσεις τῶν Θεολόγων πρὸς τὴν Διοικοῦσαν
Ἐκκλησίαν.
4ον –Τρόποι ἐκδηλώσεως τοῦ ἀμοιβαίου ἐνδιαφέροντος Διοικούσης Ἐκκλησίας
καὶ Θεολόγων διὰ τὸ νέον ἔτος παρ’ ἡμῖν.

1136
Ανωνύμου, «Τα Φροντιστηριακά Συνέδρια του Ιερού Κλήρου της Επαρχίας Μυτιλήνης»,
Ο Ποιμήν 4 (1936), σ. 203.
1137
Ό.π., σσ. 200-204.
1138
Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης…, ό.π., σ. 64.
1139
Εμμανουήλ Μυτιληναίος, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Α΄ Θεολογικόν Συνέδριον Μυτιλήνης», Ο
Ποιμήν 13 (1948), σ. 128.
1140
Ό.π., σ. 127.
1141
Ό.π.
1142
Εκκλησία, 1/2/1949, Έτος ΚΣτ΄, 45-46.

228
 Β. Εἰδικὸν πεδίον συνεργασίας
1ον –Πρόγραμμα συστηματοποιήσεως καὶ πυκνώσεως τοῦ Θείου Κηρύγματος
2ον –Πρόγραμμα λειτουργίας τῶν Κατηχητικῶν Σχολείων
3ον – Αἱ Λαϊκαὶ Θρησκευτικαὶ Ὀργανώσεις καὶ ἡ Ἐκκλησία
4ον –Ἡ Ἐκκλησία ἀπέναντι τῶν Ὀργανώσεων τῆς Νεολαίας καὶ τὸ μέρος τῶν
Θεολόγων παρ’ αὐταῖς.
5ον –Ἡ ὀργάνωσις τοῦ Ὁμίλου τῶν λεσβίων Θεολόγων καὶ ἡ ἐν τῷ νέῳ ἔτει
ἐκδήλωσις αὐτῆς»1143.
Το συνέδριο άρχισε τις εργασίες του με προσευχή. Η παρουσία του ίδιου του
Μητροπολίτη προσέδιδε άλλη αίγλη στις εργασίες της επιστημονικής αυτής
συγκέντρωσης.
Οι ομιλητές ανέπτυξαν επαρκώς όλα όσα αφορούσαν τα φιλανθρωπικά
ιδρύματα της Λέσβου αλλά και τι χρειαζόταν για να μείνει ο λαός στο δρόμο της
ορθής χριστιανικής διδασκαλίας1144. Μεταξύ των συνέδρων ήταν ο Εμμ. Μυτιληναίος
και ο αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Μαλλιαρός. Μετά το πέρας του Συνεδρίου στάλθηκε
τηλεγράφημα στον Μητροπολίτη Σισανίου Ιάκωβο, που έχοντας διατελέσει
Πρωτοσύγκελλος της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, διαδραμάτισε σημαντικό
ρόλο στη θεμελίωση μίας υγιούς σχέσεως των Θεολόγων με τη διοικούσα Εκκλησία
της Μυτιλήνης1145.

γ. Ο Ιερός Σύνδεσμος Κληρικών της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης «Ο

Αδελφόθεος Ιάκωβος»

Ο Σύνδεσμος των Κληρικών της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης

συμπεριελάμβανε όλους τους κληρικούς που ανήκαν στη Μητρόπολη. Σκοπό είχε την
πνευματική καλλιέργεια των μελών του, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίζουν τις
ανάγκες του λειτουργήματός τους1146.
Για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού ορίστηκαν 1. οι τακτικές εφημεριακές
συνάξεις, 2. η συστηματική ανάγνωση και μελέτη των Βιβλικών και Πατερικών

1143
Ε. Μυτιληναίος , «Α΄ Θεολογικόν Συνέδριον Μυτιλήνης», ό.π., σ. 128.
1144
Ανωνύμου, «Τα πεπραγμένα του Α΄ Θεολογικού Συνεδρίου Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 13 (1948),
σσ. 129-132
1145
Ό.π., σ. 132.
1146
«Ἄρθρον 1ον Πάντες οἱ ἐν τῇ Ἐπαρχίᾳ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Μυτιλήνης Κληρικοὶ ἀποτελούσι τὸν Ἱ.
Σύνδεσμον Κληρικῶν Μυτιλήνης…», βλ. «Καταστατικός Κανονισμός του Ιερού Συνδέσμου των
Κληρικών της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης “Ο Αδελφόθεος Ιάκωβος”», Ο Ποιμήν 14 (1949), σ. 61.

229
κειμένων, 3. η έκδοση θρησκευτικών εντύπων, 4. η ενίσχυση του θείου κηρύγματος
και των Κατηχητικών Σχολείων, 5. η ενίσχυση έργων κοινωνικής πρόνοιας, 6. η
οργάνωση εντευκτηρίου και αναγνωστηρίου, 7. η επικοινωνία με άλλους ορθόδοξους
συλλόγους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και 8. η οργάνωση θρησκευτικών κύκλων
χριστιανικής ζωής1147.
Τα μέλη είχαν υποχρέωση να πληρώνουν μία μικρή μηνιαία συνδρομή, ενώ
γινόταν διάκριση των μελών σε επίτιμα, τακτικά και αντεπιστέλλοντα1148. Ο
Σύνδεσμος διαιρούταν σε 6 τοπικά τμήματα και τα μέλη του αποφάσιζαν εάν κάποιος
κρινόταν ικανός ή όχι για να εγγραφεί ως μέλος1149.
Γινόταν λόγος για τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου και τον τρόπο εκλογής
τους και πώς εκείνα θα συγκεντρώνονταν, καθώς και πώς θα επέβαλε κυρώσεις σε
όσους κληρικούς δεν τηρούσαν τα όσα έπρεπε να τηρεί ένας κληρικός.
Τέλος, υπεύθυνος τόσο για την έγκριση του κανονισμού όσο και την
τροποποίηση άρθρων του ήταν ο εκάστοτε Μητροπολίτης Μυτιλήνης1150.

6) Η πρόνοια του Μητροπολίτη Μυτιλήνης για τον εκκλησιαστικό Τύπο

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου γνώριζε πόσο σημαντικό ήταν να

υπάρχει εκκλησιαστικός Τύπος στη Μητρόπολή του. Αυτό θα βοηθούσε το ποίμνιο
όχι μόνο να ενημερώνεται για τα τεκταινόμενα στη Μητρόπολη, αλλά συγχρόνως να
μπορεί να διαπαιδαγωγείται χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια σε ό,τι αφορά τις
πνευματικές και θρησκευτικές του ανάγκες.
Διακαής πόθος του ήταν η δημιουργία εκκλησιαστικού Τύπου από την πρώτη
στιγμή που ήρθε ως ποιμένας να ποιμάνει το ποίμνιο της Μυτιλήνης. Οι ανάγκες,
όμως, ήταν πολλές και κάποιες πολύ πιο επείγουσες από τη δημιουργία
εκκλησιαστικού Τύπου. Τα όνειρά του Μητροπολίτη μπορεί να αργούσαν να
πραγματοποιηθούν, αλλά εκείνος πάντα έβρισκε τρόπο να τα υλοποιήσει. Έτσι οκτώ
χρόνια μετά την άφιξή του στο νησί κατορθώνει και εκδίδει το πρώτο τεύχος του
περιοδικού Ο Ποιμήν1151.

1147
Ό.π., σ. 61, βλ. το άρθρο 3 του κανονισμού.
1148
Ό.π., σσ. 61-62, βλ. το άρθρα 5 & 6.
1149
Ό.π., σ. 63, βλ. το άρθρο 7.
1150
Ό.π., σ. 65, βλ. το άρθρο 21.
1151
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτη Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 61.

230
 Αμέσως μετά την έκδοση του περιοδικού Ο Ποιμήν το 1933, ο Μητροπολίτης
Μυτιλήνης Ιάκωβος ενημέρωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο για τη νέα του
πρωτοβουλία1152.
Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος, με αφορμή την έκδοση του περιοδικού
γράφει στον Ιάκωβο꞉ «Ὡς ποιμήν καλὸς μεριμνῶντες περὶ τῆς ἠθικοθρησκευτικῆς
στηρίξεως τοῦ ποιμνίου ὑμῶν καὶ διὰ τοῦ γραπτοῦ λόγου, καλῶς ἐσκέφθητε τὴν ἔκδοσιν
τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ περιοδικοῦ “ὁ Ποιμήν”.
Ἐλάβομεν ἤδη τὸ πρῶτον τεῦχος […] ἡ πρώτη ἐντύπωσις εἶναι λίαν
εὐάρεστος»1153.
Μέσα από την έκδοση του εκκλησιαστικού αυτού περιοδικού ο Μητροπολίτης
βρήκε τρόπο να κάνει κοινωνούς τους ανθρώπους της Μητρόπολής του, των
διαφόρων θεολογικών διδασκαλιών, να «μιλήσει» για το έργο που επιτελείτο στη
Μητρόπολη και, παράλληλα, να γίνουν γνωστές διάφορες πτυχές της εκκλησιαστικής
ιστορίας της Λέσβου1154. Τέλος, μέσω των σελίδων του παρουσιάστηκαν σημαντικά
εκκλησιαστικά κειμήλια που μέχρι τότε ήταν άγνωστα στο ευρύ κοινό1155. Διευθυντής
του περιοδικού υπήρξε αρχικά ο Ευάγγελος Κλεόμβροτος, ο μετέπειτα
Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Σισανίου και Σιατίστης, ενώ τη διεύθυνση
του περιοδικού κατά καιρούς είχαν διακεκριμένες προσωπικότητες, όπως ο
Πρωτοπρεσβύτερος Εμμανουήλ Μυτιληναίος και ο Γεώργιος Σωτηρίου1156. Το
περιοδικό εκδόθηκε από το 1933 έως το 1942, όταν λόγω των αντίξοων συνθηκών
της κατοχής αναγκάστηκε να διακόψει την έκδοσή του. Επανεκδόθηκε το 19461157.
Με την ευκαιρία της επανέκδοσης του περιοδικού της Ιεράς Μητροπόλεως
Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, Ο Ποιμήν, το περιοδικό Εκκλησία γράφει꞉ «Ὁ
συνεπείᾳ τῆς κατοχῆς διακόψας τὴν ἔκδοσίν του “Ποιμήν” τῆς Ἱ. Μητροπόλεως
Μυτιλήνης ἐπαναλαμβάνει κατ’ αὐτὰς τὴν ἔκδοσίν του ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τοῦ Αἰδ.
Πρωτοπρ. Ἐμμ. Μυτιληναίου…»1158.

1152
ΑΟΠ/ΚΠΑ, Α ΄ 97, αρ. πρωτ. 611, σ. 73-74, ημερομ. 24 Μαρτίου 1933.
1153
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας
Μελετίου προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης, χωρίς αρ., με ημερομ. 14 Φεβρουαρίου 1933).
1154
Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτη Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν Μυτιλήνη», ό.π.,
σ. 62.
1155
Ό.π.
1156
Σήμερα διευθυντής του περιοδικού είναι ο Πρωτοσύγκελλος της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης,
Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Καραμούζης.
1157
Εμμανουήλ Μυτιληναίος, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Η δευτέρα περίοδος», Ο Ποιμήν 11 (1946), σσ.
4-6.
1158
Εκκλησία, 15/11/1946, Έτος ΚΓ΄, 85.

231
 Ένα άλλο περιοδικό και αυτό μηνιαίο ήταν η Αγία Σιών. Το εκκλησιαστικό
αυτό έντυπο υπήρξε όργανο του ιερού προσκυνήματος της Παναγίας της Αγιάσου.
Διευθυντής του περιοδικού ήταν ο Πρωτοπρεσβύτερος Εμμανουήλ Μυτιληναίος.
Στην Αγία Σιών δημοσιεύονταν κυρίως μελέτες εκκλησιαστικής ιστορίας,
παλαιογραφίας και χριστιανικής αρχαιολογίας.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος με επίσημη ποιμαντορική επιστολή του
υπογραμμίζει ότι: «Το νέον περιοδικόν θ’ ασχοληθή αποκλειστικώς με τα αφορώντα
εις το αυτόθι Ιερόν Προσκύνημα και την Αγιάσον»1159.
Τέλος, το τρίτο περιοδικό ήταν η Φωνή του Κυρίου που άρχισε να εκδίδεται
το 1946. Όπως μας πληροφορεί το περιοδικό Εκκλησία: «…Ἀπὸ τοῦ παρελθόντος
Ὀκτωβρίου ἤρξατο πρόνοιᾳ τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μυτιλήνης, συνεχίζον τὴν ἔκδοσίν
της εἰς τὸ δεύτερο ἔτος τῆς πέμπτης αὐτῆς περιόδου ἡ “Φωνὴ Κυρίου”…»1160. Το
περιοδικό αυτό κυκλοφορούσε κάθε εβδομάδα, ερμηνεύοντας την ευαγγελική
περικοπή της Κυριακής1161.

7) Η καθιέρωση νέων εορτών

Τρεις μεγάλες εορτές καθιερώθηκαν από τον Μητροπολίτη Ιάκωβο. Η πρώτη

τελείται την τέταρτη Κυριακή του Πάσχα εκάστου έτους. Τότε γιορταζόταν η
ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Νεομάρτυρα Θεοδώρου του Βυζαντίου και η
σωτηρία της πόλης και ολόκληρου του νησιού από την επιδημία της πανώλης που
είχε καταβάλει όλο το νησί. Συγκεκριμένα, στην επέτειο της διασώσεως της πόλεως
και του νησιού διά του θαύματος του πολιούχου Μυτιλήνης Αγίου Νεομάρτυρος
Θεοδώρου του Βυζαντίου από την πανώλη κατά το έτος 18321162, πανηγύριζε ο ιερός
μητροπολιτικός ναός, όπου φυλάσσεται το χαριτόβρυτο και ιερό σκήνωμα του Αγίου.
Μετά γινόταν η λιτάνευση του λειψάνου σε ολόκληρη την πόλη.
Με παραίνεση του Μητροπολίτη Ιακώβου συγκεντρώθηκαν χρήματα και
ποσότητες ασημιού για την κατασκευή αργυράς λάρνακας για να τοποθετηθεί το
σκήνωμα του Πολιούχου της Μυτιλήνης Αγίου Νεομάρτυρος Θεοδώρου꞉

1159
Βασιλική Κουρβανίου, «Το περιοδικό Αγία Σιών. Κοινωνικό πλαίσιο και σημασία», Αγιάσος 101
(1997), http꞉//anagnostirio.info/? p=11980 (2015).
1160
Εκκλησία, 15/4/1948, Έτος ΚΕ΄, 126.
1161
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 169.
1162
Σχετικά με τη διάσωση της Μυτιλήνης από την επιδημία της πανώλης από τον Άγιο Νεομάρτυρα
Θεόδωρο τον Βυζάντιο το 1832, βλ. την ιστοσελίδα της Ιεράς Μητρόπολις Μυτιλήνης (Ι.Μ.Μ.):
http꞉//www.immyt.net/saints/martyrs1.htm (2016).

232
«…προτρεπόμεθα πάντας τοὺς εὐσεβεῖς χριστιανοὺς ν’ ἀποστείλωσιν ἐγκαίρως εἰς τὸν
Γενικὸν Ἀρχιερατικὸν Ἐπίτροπον… Ἀθανάσιον ἐν τῇ Ἱερᾷ Μητροπόλει ὅσα δράμια
ἀσίμι δύναται ἕκαστος, εἴτε νέον δι’ ἀγορᾶς, εἴτε παλαιόν ἀπὸ σκεύη οἰκογενειακὰ, ἰνά
κατασκευασθεῖ ἡ ρηθεῖσα λάρναξ τοῦ ἁγίου λειψάνου διὰ τὴν μετὰ τὸ Πάσχα
καθορισθησομένην ἑορτὴν τῆς ἀνακομιδῆς αὐτοῦ…»1163.
Το περιοδικό Εκκλησία μας δίνει μία εικόνα από τις εκδηλώσεις που γίνονται
κάθε χρόνο προς τιμή του Πολιούχου της πόλεως Νεομάρτυρος Θεοδώρου του
Βυζαντίου꞉ «Μετ’ ἐπιβλητικῆς μεγαλοπρεπείας ἐπανηγυρίσθη τῇ Κυριακῇ τοῦ
Παραλύτου ἡ ἑορτὴ τοῦ Προστάτου τῆς Μυτιλήνης Νεομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ
Βυζαντίου, τοῦ ὁποίου τὸ ἱερὸν λείψανον φυλάσσεται ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ. Μετὰ
τὴν Θείαν λειτουργίαν ἐγένετο ἡ ἀνὰ τὴν πόλιν λιτάνευσις τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τῇ
συμμετοχῇ τῶν Ἀρχῶν τῆς νήσου, τοῦ στρατοῦ, τῶν προσκόπων Μυτιλήνης καὶ
Πλωμαρίου, τῶν ὁδηγῶν Μυτιλήνης, τῶν ἀδελφῶν τοῦ Β.Ι.Νοσοκομείου […] ἡ δὲ ἱερὰ
λάρναξ ἐβαστάζετο ὑπὸ τεσσάρων ἱερέων, ἐνδεδυμένων τὰς ἱερατικὰς των στολὰς […]
καὶ ἠκολούθει ἐν μέσῳ τῶν τεσσάρων διακόνων ὁ Σεβασμ. Μητροπολίτης …»1164.
Μάλιστα στις 8 Μαΐου του 1937 επικυρώνεται από τον βασιλιά Γεώργιο Β΄
το βασιλικό διάταγμα «Περὶ ἀναγνωρίσεως ὡς ἐπισήμου Θρησκευτικῆς ἐορτῆς ἐν
Μυτιλήνῃ τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου, Πολιούχου Μυτιλήνης»1165.
Στη Γέρα καθιερώνεται η γιορτή της ανευρέσεως του λειψάνου του Αγίου
Γρηγορίου, Επισκόπου Άσσου. Στην ανεύρεση του λειψάνου πρωτοστάτησε ο
μετέπειτα Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος Κλεόμβροτος1166.
Η ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου
Άσσου1167 έγινε το 19351168. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, έπειτα από πρόταση του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, όρισε με την έκδοση της υπ’
αριθμ. 1791/20 Οκτωβρίου 1936 Πατριαρχικής και Συνοδικής απόφασης σαν ημέρα

1163
Ταχυδρόμος, 12/2/1935, η συγκεκριμένη Μητροπολιτική Παραίνεση δημοσιεύτηκε σε όλες τις
ημερήσιες εφημερίδες της Μυτιλήνης. Βλ ενδεικτικά και Δημοκράτης, 14/2/1935.
1164
Εκκλησία, 1/6/1947, Έτος ΚΔ΄, 173.
1165
Πρωϊνή, 18/5/1937.
1166
Πρωϊνή, 21/10/1939.
1167
Παναγιώτης Σκαλτσής, «Βίος και πολιτεία του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Άσσου», στο:
Παναγιώτης Σκαλτσής (επιμ.), Ο Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Άσσου ο θαυματουργός, Πρακτικά
Επιστημονικού Συνεδρίου (7-12 Ιουλίου 2005), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης 35, Μυτιλήνη
2006, σ. 129 κ.ε.
1168
Νικόδημος (Αναγνώστου), Μητροπολίτης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αδραμερίου, «Το χρονικόν
των ανασκαφών και της ευρέσεως της Μονής, του τάφου και του ιερού λειψάνου του Αγίου Γρηγορίου
Επισκόπου Άσσου κατά το έτος 1935», στο꞉ Παναγιώτης Σκαλτσής (επιμ.), Ο Άγιος Γρηγόριος
Επίσκοπος Άσσου ο θαυματουργός, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (7-12 Ιουλίου 2005), εκδ.
Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης 35, Μυτιλήνη 2006, σσ. 222-223.

233
εορτής ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Γρηγορίου την 1η Κυριακή μετά τη 10η
Νοεμβρίου, που από τότε και κάθε χρόνο τελείται με λαμπρότητα1169. Τα λείψανα
τοποθετήθηκαν στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Σκοπέλου1170.
Η άλλη μεγάλη εορτή που καθιερώθηκε είναι του Αγίου Ανδρέα1171,
Επισκόπου Κρήτης του υμνογράφου στην Ερεσσό. Ο Άγιος θάφτηκε στην Ερεσσό
ενώ ευσεβείς χριστιανοί έχτισαν πάνω από τον τάφο του Αγίου ένα ναό. Το 1922 ο
ακαδημαϊκός-βυζαντινολόγος Αναστ. Ορλάνδος μετά από συστηματικές ανασκαφές
έφερε στο φως τον τάφο και τη λαμπρά βασιλική. Με πρωτοβουλία του Ιακώβου στη
Σκάλα Ερεσσού κτίσθηκε νέος ναός αφιερωμένος στον Άγιο μεταξύ των ετών 1936-
1952 και εγκαινιάσθηκε στις 3 Ιουλίου 1960 επί του Μητροπολίτη Ιακώβου του από
Σισανίου και Σιατίστης1172. Η μνήμη του εορτάζεται στις 4 Ιουλίου.

8) Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος το 1935

Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος έγιναν το 1935 την
Κυριακή 1η Σεπτεμβρίου. Αν και ο Ναός είχε κτιστεί πριν από 50 χρόνια, δεν είχε
εγκαινιασθεί, γιατί ακόμα τότε δεν είχε αποπερατωθεί ολόκληρο το κτίσμα του
ναού1173.
Συστήθηκε λοιπόν επιτροπή για την οργάνωση των εγκαινίων από τον
Μητροπολίτη Ιάκωβο. Τα μέλη της Επιτροπής ήταν τα εξής: ο αρχιμανδρίτης
Ιουστίνος, ο π. Νικόλαος Κλήμης, ο διάκονος Αλέξανδρος Ρακατζής, ο διευθυντής
της επιτροπείας Σπ. Χιώτου και ο γραμματέας της Ιεράς Μητροπόλεως Ευάγγελος
Κλεόμβροτος1174. Έργο της επιτροπής ήταν να κατορθώσει να μαζέψει χρήματα

1169
Ό.π., σ. 227.
1170
Ό.π., σ. 225.
1171
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Ιστορικό –
γεωγραφικό πλαίσιο꞉ Δαμασκός, Ιεροσόλυμα, Κωνσταντινούπολις, Κρήτη κατά την εποχή του Αγίου
Ανδρέου, (τέλος 7ου αρχές 8ου αιώνα)», στο꞉ Παναγιώτης Σκαλτσής (επιμ.), Ο Άγιος Ανδρέας
Αρχιεπίσκοπος Κρήτης ο Ιεροσολυμίτης Πολιούχος Ερεσού Λέσβου, Πρακτικά Επιστημονικού
Συνεδρίου (1-4 Ιουλίου 2003), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης 23, Μυτιλήνη 2005, σ. 80 κ.ε.
1172
Ιωάννης Φουντούλης, «Ο Άγιος Ανδρέας Αρχιεπίσκοπος Κρήτης στο εορτολόγιο και στην
υμνογραφία», στο꞉ Παναγιώτης Σκαλτσής (επιμ.), Ο Άγιος Ανδρέας Αρχιεπίσκοπος Κρήτης ο
Ιεροσολυμίτης Πολιούχος Ερεσού Λέσβου, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (1-4 Ιουλίου 2003),
εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης 23, Μυτιλήνη 2005, σ. 350.
1173
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος», Ο Ποιμήν 3 (1935), σ. 226. Βλ.
και Φως, 31/8/1935.
1174
Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος», ό.π., σ. 226.

234
μέσω εισφορών, ώστε να εξοπλίσει με όσα χρειάζονταν το Ναό1175. Η τελετή της
εορτής των εγκαινίων έγινε με την προσήκουσα τιμή.
Την Κυριακή 1η Σεπτεμβρίου οι καμπάνες όλων των ναών της Μυτιλήνης
χτυπούσαν χαρμόσυνα, εκτός από εκείνες του ναού του Αγίου Θεράποντος. Ο Ναός
παρέμενε κλειστός κατά το τυπικό. Συγκεκριμένα η τελετή των εγκαινίων είχε ως
εξής: Η λιτανεία άρχισε στις 8 το πρωί της Κυριακής. Πρώτοι στη σειρά της πομπής
βρίσκονταν οι τρόφιμοι του Εθνικού Οικοτροφείου, κρατώντας λάβαρα των
διαφόρων Εκκλησιών του νησιού και των διαφόρων Σωματείων του. Στη συνέχεια
πήγαιναν οι Σαλπιγκτές του συντάγματος, η μουσική του Εθνικού Ορφανοτροφείου
και οι χοροί των ψαλτών. Μετά βάδιζε ο ιερός κλήρος. Στην κεφαλή της πομπής με
τους κληρικούς προπορευόταν ο Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Υψηλού αρχιμανδρίτης
Σεραφείμ και αρχιμανδρίτης Ιουστίνος. Πρώτος πήγαινε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος. Η
πομπή έφτασε στις 9 π.μ. στο Ναό του Αγίου Θεράποντος. Μετά το πέρας της Θείας
Λειτουργίας τελέστηκε μνημόσυνο για τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο, ο
οποίος ήταν αγαπητός τόσο στο λαό της Μυτιλήνης όσο και στον ίδιο τον Ιάκωβο1176.
Ο Ιερός Ναός του Αγίου Θεράποντος αποτελεί έναν από τους ωραιότερους
ναούς της χριστιανοσύνης. Αρχιτέκτονας του υπήρξε ο Αργύριος Αδαλής, μαθητής
των διάσημων αρχιτεκτόνων, του Δανού Θεόφιλου Χάνσεν και του Γερμανού
Ερνέστου Τσίλλερ1177.

9) Η διαρκής φροντίδα του Ιακώβου για τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία

Συνεχές υπήρξε το ενδιαφέρον του Ιακώβου για τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία

και ιδίως το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων1178.
Συχνά διοργάνωνε εράνους για την οικονομική ενίσχυσή τους, ενώ ομάδες
Λεσβίων προσκυνητών επισκέπτονταν συχνά τον Πανάγιο Τάφο. Χαρακτηριστικά
αναφέρουμε την προσκυνηματική εκδρομή που διοργανώθηκε από τον Μητροπολίτη
Μυτιλήνης στους Αγίους Τόπους το Πάσχα του 1931. Κατά την επιστροφή των
προσκυνητών από τους Αγίους Τόπους και αφού προηγήθηκε η καθιερωμένη

1175
Ό.π.
1176
Ταχυδρόμος, 3/9/1935.
1177
Και αυτή την πληροφορία μου την έδωσε ο Γ. Σωτηρίου.
1178
Καίρια υπήρξε άλλωστε και η παρέμβαση του υπέρ της Αγιοταφικής Αδελφότητας το 1909, όταν
οι παλαιστίνιοι εκμεταλλευόμενοι τη ρήξη του τότε Πατριάρχη και της Αγιοταφικής Αδελφότητας
προέβαλαν αξιώσεις σχετικά με τη διοίκηση του Πατριαρχείου και τη διαχείριση των Ιερών
Προσκυνημάτων. Βλ Α΄ Μέρος της παρούσας εργασίας.

235
δοξολογία στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, «…ὁ Σεβ. Μητροπολίτης ἀφηγήθη δι’ ὀλίγων
τὰς ἐντυπώσεις του ἀπὸ τοὺς ἁγίους τόπους ἐκθέσας ἐν περιλήψει καὶ τὰ τῶν τελετῶν
τοῦ Νυπτῆρος τῶν παθῶν καί τῆς Ἀναστάσεως Καταλήγων διεβίβασε τὰς εὐχὰς τῆς
Α.Θ.Μ. τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων πρὸς τοὺς κατοίκους τῆς Λέσβου ὡς καὶ τὰς
εὐχαριστίας τοῦ διὰ τὴν πρόθυμον συνδρομὴν των εἰς τὰς ἀνάγκας τοῦ Παναγίου
Τάφου»1179.
Τον Απρίλιο του 1947 με πρόνοια της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης
διενεργήθηκε έρανος για την συγκέντρωση σημαντικών ποσοτήτων λαδιού «…διὰ τὰς
κανδήλας τοῦ Παναγίου Τάφου καὶ τῶν λοιπῶν ἱερῶν ἐν Παλαιστίνῃ προσκυνημάτων,
ἀπεστάλη ἐκ Μυτιλήνης εἰς τὸ Πατριαχεῖον Ἱεροσολύμων ποσότης χιλιάδων ὀκάδων ἐν
σπουδῇ, καθ’ὅσον ὁ ἅγιος Τάφος εἶχεν ἀπομείνει ἄνευ ἐλαίου…»1180. Όλα τα έξοδα
αποστολής κατόπιν παρότρυνσης του Μητροπολίτη Ιακώβου κατέβαλε το
ακτοπλοϊκό πρακτορείο με τη μέριμνα του Αθαν. Μανουηλίδη και ο ναυτιλιακός
πράκτορας Αθαν. Χαραλάμπους1181.
Ο Ιάκωβος δεν παρέλειπε, όμως, να ενισχύει με την αποστολή ποσοτήτων
λαδιού και σαπουνιού και το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, αναγνωρίζοντας το δύσκολο
έργο που είχε να επιτελέσει ο προσωπικός του φίλος Πατριάρχης Αλεξανδρείας
Μελέτιος Μεταξάκης1182.

10) Η πρωτοβουλία του Μητροπολίτη για την ίδρυση Εφετείου στη Μυτιλήνη

Το ενδιαφέρον του Μητροπολίτη Μυτιλήνης, όπως πολλάκις έχει τονιστεί, δεν

περιοριζόταν μόνο στην πνευματική διακονία του ποιμνίου του. Παράλληλα,
φρόντιζε να ανακουφίζει τον πληθυσμό του νησιού με τα πολλά ιδρύματα που ίδρυσε
κατά τη διάρκεια της μακράς ποιμαντορίας του και να τον διευκολύνει σε πρακτικά
ζητήματα της καθημερινότητάς του.
Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η πρωτοβουλία του Μητροπολίτη να
ζητήσει από την Κυβέρνηση τη δημιουργία Εφετείου στο νησί της Σαπφούς. Σε
τηλεγράφημα που απέστειλε στον τότε πρωθυπουργό Νικόλαο Πλαστήρα ανέφερε τα
εξής꞉
1179
Δημοκράτης, 21/4/1931.
1180
Εκκλησία, 1/5/1947, Έτος ΚΔ΄, 141.
1181
Ό.π.
1182
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας
Μελετίου προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο, αρ. 2385/2404/2755, με ημερομηνία 31
Δεκεμβρίου 1932).

236
 «Πρωθυπουργὸν Στρατηγὸν Πλαστήραν
Ἀθήνας
Συμμεριζόμενος ταλαιπωρίας πτωχοῦ λαοῦ παρακαλῶ εὐαρεστηθῆτε
ἀποβλέψητε στοργικῶς εἰς αἴτημά του καὶ ἰδρύσητε Ἐφετεῖον ἐν Μυτιλήνῃ
προκαλοῦντες ἀΐδιον εὐγνωμοσύνην
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»1183.
Την ίδια του επιθυμία εξέφρασε και στον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης,
Βενιζέλο꞉
«Ἀντιπρόεδρον Κυβερνήσεως Βενιζέλον
Ἀθήνας
Ἐπαναλαμβάνω θερμὴν παράκλησίν μου ὑπὲρ ταλαιπωρουμένου Λαοῦ
παρακαλῶν ὅπως Κυβέρνησις ἀποδεχθῆ αἴτημά του καί ἱδρύση Ἐφετεῖον ἐν Μυτιλήνη.
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»1184.

11) Επίσημες επισκέψεις στη Μυτιλήνη κατά τη διάρκεια της Ποιμαντορίας του

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος έχαιρε της εκτιμήσεως και της αγάπης όχι μόνο του
απλού λαού και του κλήρου αλλά και πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων της
εποχής του. Συγκεκριμένα, κατά την περίοδο της αρχιερατείας του Ιακώβου του από
Δυρραχίου, πολλοί πολιτικοί, εκκλησιαστικοί άρχοντες, αλλά και σύλλογοι που
βοήθησαν στην ανύψωση της τοπικής πολιτιστικής ζωής αλλά και όλης της χώρας
επισκέφτηκαν τη Μυτιλήνη.

α. Ο Γεώργιος Παπανδρέου στη Μυτιλήνη κατά τα έτη 1931, 1932, 1953 και 1954

Την Κυριακή στις 27 Απριλίου 1931, στις 7.30 κατέφθασε στη Μυτιλήνη με
το ατμόπλοιο «Αλμπέρτα», ο υφυπουργός Παιδείας, Γεώργιος Παπανδρέου, τον
οποίο υποδέχθηκαν όχι με ιδιαίτερες τιμές, αφού επιθυμία του υπουργού ήταν να μην
υπάρξουν επίσημες εκδηλώσεις1185.
Τον καλωσόρισαν πολλοί καθηγητές και διδάσκαλοι. Απών αρχικά από όλη
την τελετή ήταν ο Μητροπολίτης Ιάκωβος, οποίος έπρεπε να τελέσει το μνημόσυνο

1183
Δημοκράτης, 29/1/1952.
1184
Ό.π.
1185
Δημοκράτης, 28/4/1931.

237
ενός από τους ευεργέτες του νησιού. Τον υπουργό αρχικά προσφώνησαν ο
γυμνασιάρχης, ο δήμαρχος και κατόπιν ο Μητροπολίτης Ιάκωβος. Κατά την
παραμονή του υπουργού στο νησί θεμελιώθηκαν τρία σχολεία, ενώ ο Μητροπολίτης
εξύμνησε τη σημαντική συμβολή του υπουργού Παιδείας, παροτρύνοντάς τον να
βοηθήσει όσο μπορούσε περισσότερο στις ανάγκες του νησιού1186.
Οι δεσμοί του Παπανδρέου με το νησί ήταν στενοί, καθώς ο ίδιος είχε
διατελέσει νομάρχης της νήσου. Το 1932 «…ὁ διακεκριμμένος βουλευτὴς Λέσβου καὶ
τέως ὑπουργὸς τῆς παιδείας κ. Γεώργιος Παπανδρέου…» έρχεται στο νησί με το
ατμόπλοιο «Μαίρη Μ.» όπου τον υποδέχτηκαν πολυάριθμοι φίλοι του1187.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου επισκέφτηκε άλλες δύο φορές το νησί της Σαπφούς.
Συγκεκριμένα η τρίτη επίσκεψη του Γέρου της Δημοκρατίας πραγματοποιήθηκε στις
8 Απριλίου του 1953, όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου επισκέφτηκε το νησί με την
ιδιότητα του αρχηγού του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος1188. Η τέταρτη
επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 19541189.

β. Η επίσκεψη του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου στη Μυτιλήνη το

1933 και το 1934

Ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας αγαπούσε και εκτιμούσε ιδιαίτερα

τον Μυτιλήνης Ιάκωβο τον από Δυρραχίου. Ποτέ δεν ξεχνούσε τη γενναία στάση του
Ιακώβου στο Πανορθόδοξο Συνέδριο του 19231190, στάση που έσωσε τη ζωή του τότε
Οικουμενικού Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξάκη.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος υπήρξε πιστός και ειλικρινής φίλος του
Πατριάρχου Μελετίου Μεταξάκη ακόμη και στις δύσκολες μέρες μετά την παραίτησή
του από τον Οικουμενικό Θρόνο. Με επιστολή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο,
προτείνει τον Μελέτιο για νέο Πατριάρχη Αλεξανδρείας, τονίζοντας τις γνώσεις του
γύρω από τα εκκλησιαστικά πράγματα και φυσικά τη γνώση της αραβικής γλώσσας꞉
«Ἐλπίζω νά συμφρονήσητε μετ’ ἐμοῦ καί ὑμεῖς ὅτι ὁ μόνος ἐνδεδειγμένος ἀπό
[…] ἱκανότητος καί προσόντων εἶνε ὁ Πατριάρχης Μελέτιος. Μέ πεῖραν εὐρυτάτην τῶν
ἐκκλ/ῶν ἡμῶν πραγμάτων, γνώστης τῆς Ἀραβικῆς, καί τῶν ἄλλων γλωσσῶν, γνώστης

1186
Ό.π.
1187
Σκορπιός, 2/6/1932.
1188
Δημοκράτης, 9/4/1953.
1189
Δημοκράτης, 28/9/1954.
1190
Βλ. το Β΄ Μέρος της διατριβής.

238
τοῦ ζητήματος τῶν ἀραβοφώνων, κεκτημένος τόσας πολλάς γνωριμίας παρά τέ τῇ
Ἀγγλικανικῇ ἐκκλησίᾳ καί ταῖς ἐν Ἀμερικῇ ἐκκλ/καῖς ὀργανώσεσι καί ἀλλαχοῦ εἶνε κατά
τήν ταπεινήν μου γνώμη ὁ μόνος ἐνδεδειγμένος ν’ ἀναλάβῃ τήν Διοίκησιν τῶν τοῦ
Ἀλεξανδρινοῦ Θρόνου πραγμάτων ἐπωφελῶς διά τε τήν ἐκκλησίαν καί τό ἔθνος. Ὁ
Ἀλεξανδρινός Θρόνος, κύριε Πρόεδρε, προορίζεται δι’ εὐρυτέραν ἀποστολήν μετά τόν
συντελούμενον μαρασμόν καί τήν ἀποσύνθεσιν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, δι’ ὀ καί
εἶνε ἀπόλυτος ἀνάγκη, ἐκκλ/κή καί ἐθνική, νά τεθῇ ἔπ’ αὐτοῦ ὁ κατάλληλος
ἄνθρωπος»1191.
Η εκτίμηση του Ιακώβου προς τον Μελέτιο είναι δεδομένη. Όμως και ο
Μελέτιος ποτέ δεν ξεχνά τον πιστό του φίλο. Την αγάπη αυτή και την εκτίμησή του
συνέχιζε να τη δείχνει και όταν ο Ιάκωβος έγινε Μητροπολίτης Μυτιλήνης.
Επισκέπτεται, λοιπόν, το νησί δύο φορές το 1933 και το 1934. Κατά την
πρώτη του επίσκεψη στο νησί ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας φτάνει στη Μυτιλήνη στις
20 Αυγούστου 1933 με το ατμόπλοιο «Λέσβος»1192. Σκοπός της επίσκεψης ήταν να
συναντήσει τον Μητροπολίτη Ιάκωβο και στη συνέχεια να περάσει κάποιες μέρες
ανάπαυλας και ξεκούρασης στο νησί1193.
Η υποδοχή του Πατριάρχη υπήρξε μεγαλειώδης, όπως ταίριαζε στην κεφαλή
του Πατριαρχείου της Αλεξάνδρειας. Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος με τον Μητροπολίτη
Μηθύμνης Διονύσιο και τον Πλωμαρίου Κωνσταντίνο έσπευσαν να προϋπαντήσουν
τον Πατριάρχη πηγαίνοντας προς το πλοίο που τον έφερνε με σημαιοστολισμένο
βενζινόπλοιο. Όταν οι τρεις ιεράρχες επιβιβάστηκαν στο πλοίο του Πατριάρχη η
συγκίνηση υπήρξε μεγάλη, αφού τους συνέδεε σεβασμός και αγάπη από το
παρελθόν1194.
Στην άφιξή του στο νησί, πλήθος κόσμου επισήμων και λαού υποδέχθηκαν με
θέρμη τον Πατριάρχη. Αμέσως οδηγήθηκε στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου
Θεοδώρου. Εκεί τελέστηκε η καθιερωμένη δοξολογία με την παρουσία πλήθους
ιερέων, αρχιερέων και λαού. Μεγάλη συγκίνηση προκάλεσε ο λόγος που εκφώνησε ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος για να καλωσορίσει τον Πατριάρχη. Ο Μυτιλήνης
αναφέρθηκε στο γεγονός ότι Πατριάρχης Αλεξανδρείας είχε να επισκεφτεί το νησί
από τον 15ο αιώνα. Επιπλέον έκανε λόγο για την απουσία του Αρχιεπισκόπου
1191
Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 326, Επιστολές προς Βενιζέλο 1925, (Επιστολή του Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιακώβου προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έγγραφο 173/56, με ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου 1925).
1192
Σκορπιός, 26/8/1933.
1193
Ανωνύμου, «Η Α.Θ.Π. ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος εν Μυτιλήνη», Ο Ποιμήν 1 (1933),
σ. 169.
1194
Ό.π., σ. 170.

239
Αθηνών, η οποία οφειλόταν στην επικείμενη έναρξη των εργασιών της Ιεράς
Συνόδου1195.
Ως απάντηση στον λόγο του ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας σημείωσε ότι είχε
συγκινηθεί από την αγάπη και τη θερμή υποδοχή που του επιφυλάχθηκε στη
Μυτιλήνη, παρόλο που εκείνος ήρθε για ολιγοήμερες διακοπές ανεπίσημα στο
νησί1196. Με τη σειρά του τόνισε τη σημασία που έχει ο ρόλος που έχει διαδραματίσει
το νησί της Μυτιλήνης στην ιστορία του έθνους από αρχαιοτάτων χρόνων έως
σήμερα αλλά και της ορθόδοξης χριστιανικής Εκκλησίας.
Ο Πατριάρχης, όσο έμεινε στη Λέσβο αντάλλαξε τηλεγραφήματα με τον
Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιο1197.
Φυσικά τα τηλεγραφήματα αυτά, πέρα από την έκφραση της αβρότητας του
ενός Πατριάρχου προς τον άλλο, έγιναν και για την εκκλησιαστική τάξη. Για να
τελέσει ένας Πατριάρχης λειτουργία σε περιοχή που βρίσκεται υπό την
εκκλησιαστική δικαιοδοσία ενός άλλου Πατριάρχη, πρέπει να ζητήσει την άδεια από
τον Πατριάρχη της περιοχής που έχει επισκεφτεί.
Μετά την επάνοδό του στην Αλεξάνδρεια, ο Μελέτιος στέλνει επιστολή στον
Ιάκωβο με την οποία εκφράζει τον θαυμασμό του για τα πολυάριθμα φιλανθρωπικά
και εκπαιδευτικά ιδρύματα της Λέσβου, δημιουργήματα του Μυτιλήνης1198.
Τον Ιούλιο του 1934, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας ξαναεπισκέπτεται το νησί
της Σαπφούς για ξεκούραση και λουτροθεραπεία στα ιαματικά της Θερμής Λουτρά.
Ο Μελέτιος έφθασε στη Μυτιλήνη στις 15 Ιουλίου με το ατμόπλοιο «Μακεδονία»1199.

1195
Ό.π., σ. 172.
1196
Ό.π., σσ. 173-174.
1197
Ό.π., σ. 175, Χαρακτηριστικά έγραψε ο Μελέτιος στον Πατριάρχη Φώτιο:
«Παναγιώτατον Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην
Ἰσταμπούλ
Αἰχμάλωτος ἀγάπης ἀδελφοῦ ἁγίου Μυτιλήνης, ἐδεήθην ἐν ἐκκλησίᾳ πολλῇ ὑπὲρ ὑγείας καὶ
εὐτυχίας Ὑμετέρας φίλης Παναγιότητος. Ἀπευθύνω ἐγκάρδιον πρόσρησιν.
Πατριάρχης Μελέτιος».
Η απάντηση του Οικουμενικού Πατριάρχη ήρθε αυθημερόν:
«Πατριάρχην Ἀλεξανδρείας Μελέτιον
Μυτιλήνην
Ἐν ἀγάπῃ καὶ χαρᾷ χαιρετίζομεν αἰσίαν ἄφιξην φίλης Παναγιότητος. Εὐχαριστοῦμεν δι’
ἀδελφικὴν δέησιν. Διαμονὴ παρὰ φιλτάτῳ ἀδελφῷ εἴη κόπων ἀπαλλακτική, νέων δυνάμεων παρεκτική.
Πατριάρχης Φώτιος».
1198
Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη, (Επιστολή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας
Μελετίου προς τον Μητροπολίτη Ιάκωβο, αρ. 2391, με ημερομηνία 13 Οκτωβρίου 1933),
«…Ἐθαυμάσαμεν δὲ κυριολεκτικῶς τὰ φιλανθρωπικὰ καί ἐκπαιδευτικὰ ἔργα, τὰ ὁποῖα φέρουσι τὴν
σφραγίδα τῆς πρωτοβουλίας τῆς Ὑμετέρας ἀγαπητῆς Σεβασμιότητος: τὸ Νοσοκομεῖον, τὸ Φθισιατρεῖον,
τὸ Ὀρφανοτροφεῖον, τὸν Παιδικὸν Σταθμὸν, τὴν Νυχτερινὴν Σχολήν, τὸ Φιλόπτωχον Ταμεῖον, τὴν
Εὐσέβειαν, τὸ Πατριαρχικὸν Ἵδρυμα Προστασίας τοῦ Παιδιοῦ, τῶν Κατηχητικῶν Σχολείων τὴν
ὀργάνωσιν καὶ τὰ ἄλλα φαεινὰ ἔργα τῆς Ὑμετέρας ποιμαντορικῆς δράσεως, τὰ ὁποῖα καὶ νὰ ἀπαριθμήσῃ
τις δυσκολεύεται…».

240
 Το περιοδικό Ο Ποιμήν εξυμνεί τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας ως σπουδαίο
εκκλησιαστικό ηγέτη και για τον σημαντικό ρόλο που έχει διαδραματίσει στα
πράγματα της Εκκλησίας1200. Κατά τη διάρκεια της μακράς παραμονής στη Λέσβο, ο
Πατριάρχης Μελέτιος είχε την ευκαιρία να χοροστατήσει αρκετές φορές στη Θεία
Λειτουργία, ενώ επισκέφτηκε και τη Θερμή1201. Ο Δημοκράτης κάνει εκτενή αναφορά
στην πατριαρχική χοροστασία της 2ας Σεπτεμβρίου 1934 στον μητροπολιτικό Ναό
Μυτιλήνης, όπου συνεχοροστάτησαν οι Μητροπολίτες Θυατείρων Γερμανός,
Μυτιλήνης Ιάκωβος και Μηθύμνης Διονύσιος1202. Κατά την τάξη του Οικουμενικού
Θρόνου προ της λήξεως της ακολουθίας του όρθρου, μετά την ανάγνωση του
Ευαγγελίου, η Α.Θ.Π. ο Πατριάρχης εκφώνησε «…ὑπέροχον ἀπὸ πάσης ἀπόψεως
λόγον. Ἐν πρώτοις ἐξῆρε τὰς φυσικὰς καλλονὰς τῆς Νήσου δι’ ὡραίων λόγων καὶ
κατόπιν ἐπήνεσε τὴν εὐσέβειαν τοῦ λεσβιακοῦ λαοῦ καί ἰδία τὴν ἐκδήλωσιν τῶν
Φιλανθρώπων αἰσθημάτων του εἰς ἔργα μεγάλα κοινῆς ὠφελείας εἰς ἃ πρωτοστατεῖ ἡ
ἐκκλησία ἐν τῷ προσώπῳ τῶν Ἱεραρχῶν της.
Συνεχίζων ὡμίλησε ἐπὶ τῆς περικοπῆς τοῦ Εὐαγγελίου παρασχὼν πολύτιμα
καὶ σοφὰ διδάγματα διὰ τὴν σημερινὴν ἐποχήν.
Ὁ λόγος τοῦ Πατριάρχου ἐνεποίησε ζωηρωτάτην ἐντύπωσιν εἰς τὸ
ἐκκλησίασμα καὶ ἰδίᾳ εἰς τὸν διανοούμενον κόσμον. Μετὰ τὴν ἀπόλυσιν παρήλασαν πρὸ
αὐτοῦ χιλιὰδες ἀνθρώπων διὰ νὰ ἀσπασθοῦν τὴν δεξιὰν του καὶ νὰ λάβουν τό
ἀντίδωρον…»1203.
Παράλληλα υπήρξαν και αυτή τη φορά τα τηλεγραφήματα που αντάλλαξαν
ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος με τον Πατριάρχη
Αλεξανδρείας Μελέτιο. Ταυτόχρονα την άφιξη του Πατριάρχη χαιρέτισαν διά
τηλεγραφημάτων και ο Μητροπολίτης Μηθύμνης αλλά και διάφορα πολιτικά
πρόσωπα, όπως ο Γερουσιαστής Λέσβου Ορ. Κυπριανός1204.

1199
Νέος Κήρυξ, 16/7/1934· Σκορπιός, 14/7/1934.
1200
Ανωνύμου, «Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος ο Β΄», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 169-170.
1201
Φως, 26/7/1934.
1202
Φως, 4/9/1934· Σκορπιός, 8/9/1934.
1203
Δημοκράτης, 4/9/1934.
1204
Και αυτή την πληροφορία μου την έδωσε ο Γ. Σωτηρίου.

241
γ. Η Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών στη Λέσβο το 1934

Τα χριστιανικά μνημεία της Λέσβου δεν άφησαν ασυγκίνητα τα μέλη της

Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. Έτσι το 1934 κατά τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, και
συγκεκριμένα από τις 10 έως τις 13 Απριλίου, 35 μέλη της Εταιρείας επισκέπτονται
τη Λέσβο για να θαυμάσουν από κοντά τα μνημεία του νησιού1205. Πρωτοστάτης
στην επίσκεψη αυτή ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Φαίδωνας Κουκουλές1206.
Ο Ιάκωβος παρέθεσε γεύμα στα μέλη, δείχνοντας για άλλη μία φορά πόσο
πολύ ήξερε να τιμά τους ανθρώπους του πνεύματος. Ο Μητροπολίτης ως
φιλακόλουθος δεν παρέλειψε να τελέσει προς τιμήν των επισκεπτών του δοξολογία
στο μητροπολιτικό ναό. Ο Μητροπολίτης στο λόγο του κάνει μία συνοπτική αναφορά
στο αρχαίο ένδοξο πνευματικό παρελθόν της Λέσβου, για να καταλήξει στους
βυζαντινούς χρόνους της ιστορίας της νήσου1207.
Εκεί αναφέρεται στις επιδρομές και στις λεηλασίες που έζησε η Λέσβος κατά
τα βυζαντινά χρόνια που, όμως, δεν αποτέλεσαν τροχοπέδη για την πνευματική
ανάπτυξη του νησιού. Η τελευταία παύει να υπάρχει τον 15ο αιώνα, όταν το νησί
κατακτήθηκε από τους Τούρκους1208. Τέλος, συγχαίρει τα μέλη της Εταιρείας που
ασχολούνται με τον βυζαντινό πολιτισμό και την ιστορία, αφού ως Έλληνες είναι
απόγονοι των βυζαντινών και επιπλέον δε θα πρέπει να υστερούν σε αυτή την
ενασχόληση, όταν με τα βυζαντινά ασχολούνταν ήδη Γερμανοί, Γάλλοι και
Άγγλοι1209.

1205
Φως, 11/4/1934.
1206
Ανωνύμου, «Η Εταιρεία των Βυζαντινών Σπουδών εις την Λέσβο», Ο Ποιμήν 2 (1934), σ. 93.
1207
Ό.π., σ. 94.
1208
Ό.π.
1209
Ό.π., σσ. 93-94, «…Τὴν ἐπίσκεψιν ὑμῶν εἰς τὴν ὡραίαν Λέσβον, τὴν πατρίδα τοῦ Πιττακοῦ καὶ τοῦ
Ἀλκαίου, τοῦ Θεοφράστου καὶ τῆς Σαπφοῦς καὶ τοῦ Ἀρίωνος τοῦ Μηθυμναίου καὶ τόσων ἄλλων
Ἱστορικῶν προσώπων, θεωροῦμεν ἄριστον οἰωνὸν καὶ καλὴν ἀπαρχὴν συχνοτέρας ἐπικοινωνίας μεταξὺ
τοῦ διανοουμένου κόσμου τῶν Ἀθηνῶν καὶ τοῦ τῆς Λέσβου, ἥτις, χωρὶς βεβαίως νὰ καθυστέρησῃ εἰς
ἀπόδοσιν καὶ ἐν τοῖς νεωτέροις χρόνοις, ὑπῆρξεν ἄλλοτε ποτε κέντρον κινήσεως διανοητικῆς, ὑπὸ τῶν
Ἀθηνῶν μόνον ὑπερβαλλομένης, ἔν τινι μάλιστα καὶ ὑπερβαλλούσης.
Δὲν ἁγνοοῦμεν ὅτι τὴν Ἑταιρείαν ὑμῶν ἐνδιαφέρουν πρώτιστα καὶ μάλιστα οἱ Βυζαντινοί χρόνοι.
[…]
Ἦτο καιρὸς πλέον ν’ ἀσχοληθῶμεν ἐντονώτερον καὶ ἡμεῖς οἱ Ἑλληνες μὲ τοὺς ἐγγυτέρους προγόνους
μας, ἂν φύγωμεν ἀπὸ τοὺς προχριστιανικοὺς τοιούτους, καὶ νὰ μελετήσωμεν δι’ αὐτοψίας πλέον ὅλα
ἐκεῖνα τὰ σημεῖα τῆς πνευματικῆς ζωῆς τῶν Βυζαντινῶν προγόνων, οἵτινες σπουδαιότατον ρόλον
ἔπαιξαν εἰς τὴν παγκόσμιον ἱστορίαν, τόσον ἀπὸ ἀπόψεως θρησκευτικῆς, ὅσον καὶ ἀπὁ γενικωτέρας, καὶ
τὰ ὁποῖα σημεῖα ἐμανθάνομεν ἄλλοτέ ποτε ἀπὸ τοὺς ξένους.
Ὅταν Γάλλοι καὶ Γερμανοὶ καὶ Ρῶσοι καὶ ἄλλοι λαοὶ δὲν ἔπαυσαν ἀσχολούμενοι μὲ τὴν ζωὴν
καὶ τὴν διανόησιν τῶν Βυζαντινῶν προγόνων μας, εἶναι περισσότερον ἐπιβεβλημένον εἰς ἡμᾶς τοὺς
ἀμεσώτερον ἐνδιαφερομένους νὰ πράξωμεν τοῦτο, ἵνα πρὸς τοῖς ἄλλοις συντελέσωμεν, ὅση ἡμῖν δύναμις,

242
 Στις 12 Απριλίου στην αίθουσα του Συλλόγου Παροχής Εργασίας «…δίδεται ἡ
καλλιτεχνικὴ βραδυὰ τῶν ἑταίρων Βυζαντινῶν σπουδῶν…» όπου απαγγέλθηκαν
ποιήματα από τις ποιήτριες Νίκη Περδικά, Αθηνά Ταρσούλη και Έλλη
Αποστολίδου1210.
Η παραμονή των μελών στο νησί διήρκησε μόνο λίγες ημέρες, αλλά οι
εντυπώσεις τους τόσο από τη φιλοξενία όσο και από το έργο του Ιακώβου υπήρξαν
άριστες. Αυτό μπορεί κάποιος να το διαπιστώσει μέσα από το περιεχόμενο του
ευχαριστηρίου εγγράφου που απέστειλαν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου στον
Ιάκωβο: «…Καθῆκον ἐπιβεβλημένον θεωροῦμεν νὰ ἐκφράσωμεν Ὑμῖν τὰς θερμὰς
εὐχαριστίας τῆς ἡμετέρας Ἑταιρείας διὰ τὴν φιλόφρονα ὑποδοχὴν, ἣν εὐηρεστήθητε νὰ
κάμητε εἰς τά μέλη αὐτῆς κατὰ τὸ διάστημα τῆς παραμονῆς τῶν ἐν τῇ πρωτευούσῃ τῆς
θεοσώστου Ὑμῶν ἐπαρχίας.
Καὶ δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ γίνη ἄλλως ἐκ μέρους Ἱεράρχου, ὃν τόση διακρίνει
φιλομουσία, τόση ὑπὲρ τοῦ εὐσεβοῦς ποιμνίου θρησκευτικὴ καὶ κοινωνικὴ μέριμνα, καὶ
τόσος ἐνθουσιασμὸς πρὸς πᾶν ὅ,τι σχετίζεται καὶ μὲ τὴν μεσοχρόνιον ἡμῶν
ἱστορίαν…»1211.

δ. Ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου πρίγκιπας Παύλος στη Μυτιλήνη το 1936 και η
επίσκεψή του το 1949 και 1957 ως βασιλιά των Ελλήνων με τη βασίλισσα
Φρειδερίκη

Στις 27 Μαΐου 1936, ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου και αργότερα βασιλιάς
των Ελλήνων, ο πρίγκιπας Παύλος, φτάνει στη Μυτιλήνη με το αντιτορπιλικό
«Ναύαρχος Κουντουριώτης»1212. Από εκεί ανέβηκε στο θωρηκτό «Αβέρωφ», όπου
δέχθηκε την επίσκεψη των αρχών του νησιού.
Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος έσπευσε να υποβάλει τα σέβη του. Ο πρίγκιπας τον
υποδέχθηκε με όλες τις τιμές που ταίριαζαν στο πρόσωπο του θρησκευτικού άρχοντα
του νησιού. Ο τελευταίος την επόμενη μέρα τέλεσε δοξολογία στον ναό του Αγίου
Θεράποντος. Σε αυτήν παρέστησαν όχι μόνο ο πρίγκιπας Παύλος αλλά και οι
αρχηγοί των σωμάτων ασφαλείας του νησιού. Επίσης, παρέστησαν πρόξενοι ξένων

καὶ εἰς τὴν διάλυσιν τῶν διαφόρων προκαταλήψεων καὶ πλανῶν αἵτινες σκοτίζουσι τοὺς Βυζαντινοὺς
χρόνους…».
1210
Φως, 12/4/1934.
1211
Ανωνύμου, «Η Εταιρεία των Βυζαντινών Σπουδών εις την Λέσβο», ό.π., σ. 95.
1212
Ανωνύμου, «Η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου εις την Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 4
(1936), σ. 107.

243
κρατών, βουλευτές, διευθυντές των τραπεζών του νησιού, πρόεδροι των κοινοτήτων
αλλά και εκπρόσωποι του Τύπου1213.
Λίγα λεπτά μετά την είσοδο του πρίγκιπα στο ναό και την προσκύνηση του
Τιμίου Σταυρού, άρχισαν οι δεήσεις. Συγκινητική υπήρξε η στιγμή που ο
Μητροπολίτης Ιάκωβος διάβασε το χαιρετισμό προς τον πρίγκιπα꞉ «..Ἡ ἐπίσκεψίς Σας
εἰς τὴν νῆσόν μας προκαλεῖ τὸν γενικὸν ἐνθουσιασμὸν καὶ σκορπίζει ἄρωμα ἐθνικῆς
χαρᾶς εἰς τὰς ψυχὰς ὅλων…»1214.
Μετά το τέλος της δοξολογίας, επακολούθησε παρέλαση των σωμάτων
ασφαλείας. Όταν τελείωσε ο πρίγκιπας επέστρεψε στο αντιτορπιλικό1215.
Ο Ιάκωβος, αν και βενιζελικός, διατηρούσε καλές σχέσεις με τη βασιλική
οικογένεια και ειδικότερα με τον Παύλο. Το 1938 ο Μυτιλήνης παραβρέθηκε στους
γάμους της Α.Β.Υ. του Παύλου με την πριγκίπισσα Φρειδερίκη1216.
Στις 18 Οκτωβρίου 1949 το βασιλικό ζεύγος επισκέφτηκε το νησί1217. Όπως
ήταν φυσικό η τιμή για τη Λέσβο ήταν μεγάλη και όλοι βρίσκονταν σε πυρετώδεις
προετοιμασίες για την έλευση του βασιλιά Παύλου και της Φρειδερίκης. Το
ενδιαφέρον του βασιλικού ζεύγους στράφηκε στα ευαγή ιδρύματα της Μητροπόλεως
αλλά και στην Παιδούπολη, τα παιδιά της οποίας τα είχε εμπιστευτεί η ίδια η
βασίλισσα Φρειδερίκη στον Μητροπολίτη Ιάκωβο1218.
Το βασιλικό ζεύγος επισκέφτηκε για άλλη μία φορά το νησί το 1957,
καταφθάνοντας με το πολεμικό σκάφος «Πολεμιστής».
Τους βασιλείς υποδέχθηκαν ο δήμαρχος Μυτιλήνης Απόστολος Αποστόλου,
ο νομάρχης Σταματιάδης, οι Μητροπολίτες Μυτιλήνης και Μηθύμνης, οι βουλευτές
Βιτούλας και Γαληνός, οι εκπρόσωποι των σωμάτων ασφαλείας και οι ξένοι
πρόξενοι.
Οι βασιλείς επισκέφτηκαν ιδρύματα και ενδιαφέρθηκαν για τα ορφανά
άγαμα κορίτσια του νησιού, στα οποία διένειμαν 746 βιβλιάρια προικοδοτήσεως. Την
ίδια ημέρα μέσα σε κλίμα πανηγυρισμού απέπλευσαν από το νησί1219.

1213
Φως, 29/5/1936.
1214
Ανωνύμου, «Η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου εις την Μυτιλήνην», ό.π., σ. 108.
1215
Ό.π., σ. 109.
1216
Εφημερίς των Λεσβίων, 8/1/1938.
1217
Εμμανουήλ Μυτιληναίος, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Η Βασιλική επίσκεψις», Ο Ποιμήν 14 (1949),
σ. 139.
1218
Ό.π., σ. 140.
1219
Δημοκράτης, 13/5/1957.

244
ε. Η Θεολογική Σχολή Αθηνών στη Λέσβο το 1936

Το 1936, φοιτητές από τη Θεολογική Σχολή Αθηνών μεταβαίνουν για

εκδρομή στη Λέσβο, προκειμένου να γνωρίσουν τη χριστιανική ζωή του νησιού, να
θαυμάσουν τα χριστιανικά κειμήλια του παρελθόντος αλλά και να επισκεφτούν τα
φιλανθρωπικά ιδρύματα του νησιού1220.
Στην εκδρομή αυτή έλαβαν μέρος 44 φοιτητές της Θεολογίας, καθώς και ο Α.
Αλιβιζάτος, κοσμήτορας της Σχολής, και οι καθηγητές Μπαλάνος, Σωτηρίου, Βέλλας,
Αντωνιάδης1221. Η εκδρομή διήρκησε πέντε ημέρες και οι κάτοικοι υποδέχθηκαν με
θέρμη τους επισκέπτες1222.

στ. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος στη Λέσβο το 1937

Ανήμερα της εορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, έφτασε στη
Μυτιλήνη ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, ύστερα από
πρόσκληση του Ποιμενάρχη Μυτιλήνης Ιακώβου Α΄. Εκτός από τους Μητροπολίτες
Μυτιλήνης και Μηθύμνης, τον Αρχιεπίσκοπο υποδέχθηκαν πλήθος κόσμου, οι
αρχηγοί των σωμάτων ασφαλείας του νησιού, αλλά και πολλοί πνευματικοί άνθρωποι
του νησιού1223.
Οι άρχοντες του τόπου, Εκκλησίας και πολιτείας, προϋπάντησαν τον
Αρχιεπίσκοπο πάνω στο ατμόπλοιο «Χίος» μεταφερόμενοι πάνω σε ένα
βενζινόπλοιο1224. Κατά την υποδοχή του Αρχιεπισκόπου λόγο εκφώνησε ο Δ.
Βερναρδάκης. Αυτός ως πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου, εξήρε τη σημαντική
προσωπικότητα του Αρχιεπισκόπου, που εκτός από εκκλησιαστικός αρχηγός ήταν
ακαδημαϊκός και καθηγητής Πανεπιστημίου1225.

1220
Ανδρέας Φυτράκις, «Η Θεολογική Σχολή εις Λέσβον», Ο Ποιμήν 4 (1936), σ. 129.
1221
Φως, 21/5/1936
1222
Α. Φυτράκις, «Η Θεολογική Σχολή εις Λέσβον», ό.π., σ. 129.
1223
Εφημερίς των Λεσβίων, 23/5/1937.
1224
Ανωνύμου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών εις Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 5 (1937), σ. 87.
1225
Ό.π.: «Μακαριώτατε, Διερμηνεύων τὰ πρὸς Ὑμᾶς βαθύτατα αἰσθήματα τοῦ Δήμου Μυτιλήνης καὶ
ὁλοκλήρου τοῦ Λεσβιακοῦ λαοῦ, προσφωνῶ τὴν Ὑμετέραν Μακαριότητα διὰ τοῦ “ὡς εὖ παρέστητε”.
Εἴμεθα εὐτυχεῖς, ἀλλὰ καὶ ὑπερήφανοι, διότι ηὐδοκήσατε νὰ λαμπρύνετε τὴν Νῆσο μας διὰ τῆς αἴγλης τῆς
Σεπτῆς παρουσίας Σας.
Ἡ πολυσχιδὴς Ὑμῶν δράσις ὡς ἐκκλησιαστικοῦ Ἀρχηγοῦ ἁπάσης τῆς Ἑλλάδος, ὡς Καθηγητοῦ τοῦ
Πανεπιστημίου καὶ ὡς Ἀκαδημαϊκοῦ, εἶνε τοιαύτη, ὥστε οἱ πενιχροί μου λόγοι δὲν καθίστανται ἱκανοὶ
αὐτὴν τὴν στιγμήν, διὰ ν' ἀνταποκριθοῦν πρὸς τὸ μέγεθος τῶν ἀνεκτιμήτων ὑπηρεσιῶν, τὰς ὁποίας ἀπὸ
μακρᾶς ἤδη σειρᾶς ἐτῶν προσφέρετε εἰς τὴν Ἐπιστήμην εἰς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ εἰς ὁλόκληρον τὸ Ἔθνος».

245
 Ακολούθησε η καθιερωμένη δοξολογία, στην οποία πρωτοστάτησαν ο
Αρχιεπίσκοπος αλλά και οι Μητροπολίτες Μυτιλήνης και Μηθύμνης. Τον
καθιερωμένο χαιρετισμό εκφώνησε ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης, ο οποίος μεταξύ
άλλων είπε ότι «…ἡ τιμὴ τὴν ὁποίαν μὲ τὴν σημερινὴν ἐπίσκεψίν Σας διετρανώσατε
πρὸς αὐτὴν καὶ πρὸς τὸν πολιοῦχόν της Νεομάρτυρα Θεόδωρον τὸν Βυζάντιον διὰ τῆς
συμμετοχῆς Σας εἰς τὰς ἐορτὰς του, καθιστᾷ αὐτὴν ἀπείρως εὐγνώμονα.
Μετὰ τὸν ἀείμνηστον Μέγαν Πατριάρχην Μελέτιον, τὸν καὶ μαθητήν Σας, ὅστις
ἐπὶ δύο θερινὰς περιόδους ἐσκόρπισεν εὐλογίαν καὶ χάριν καὶ αἴγλην μεγάλην εἰς τὴν
Νῆσόν μας, καὶ διὰ τὸν ὁποῖον ἡ Μυτιλήνη καὶ ἡ Λέσβος ὅλη ἔσπεισε δάκρυ ὀδύνης
καὶ πόνου, ἔρχεται σήμερον τετιμημένος Ἀρχηγός ἄλλης Ἐκκλησίας, ἡ Ὑμετέρα
Μακαριότης, ἵνα σκορπίσῃ τὴν αὐτὴν χάριν καὶ χαρὰν καὶ ὅλην τὴν ἐκκλησιαστικὴν
αἴγλην εἰς τὴν εὐνοηθεῖσαν παρὰ Θεοῦ Νῆσόν μας…»1226.
Η απάντηση του Αρχιεπισκόπου κυμαινόταν στο ίδιο επίπεδο
φιλοφρονήσεων, αλλά σημείωσε με έμφαση και τους μεγάλους αντιαιρετικούς
αγώνες που είχε κάνει ο λαός της Μυτιλήνης. Στη συνέχεια επαίνεσε τους
Μητροπολίτες Μηθύμνης και Μυτιλήνης για τη μεγάλη πνευματική και κοινωφελή
δράση τους1227.
Ο Αρχιεπίσκοπος το απόγευμα της 21ης Μαΐου έδωσε στην αίθουσα τελετών
του Γυμνασίου διάλεξη «…περὶ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου»1228.
Την επόμενη μέρα ο Αρχιεπίσκοπος επισκέφτηκε το Σανατόριο και την
Αγιάσο. Στην Αγιάσο ο Αρχιεπίσκοπος για άλλη μία φορά επαίνεσε το έργο του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης. Την επόμενη μέρα επισκέφτηκε τη Μητρόπολη Μηθύμνης,
όπου έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές από πλήθος κόσμου, αρχών και λαού. Ο
Μητροπολίτης Μηθύμνης Διονύσιος στο λόγο του εξήρε τον Μητροπολίτη
Μυτιλήνης που χάρη σε αυτόν μπόρεσαν να επισκεφτούν το νησί και ο υπουργός
Παιδείας Γεωργακόπουλος και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος1229. Έπειτα
αναφέρθηκε με λόγια κολακευτικά και επαινετικά και στα δύο τιμώμενα πρόσωπα.
Επίσης, σπουδαία υποδοχή έκανε στις δύο αυτές προσωπικότητες και ο
ηγούμενος της ιστορικής Μονής Λειμώνος που είναι κοντά στην Καλλονή1230,

1226
Ό.π., σ. 88.
1227
Ό.π., σσ. 89-90.
1228
Πρωϊνή, 20/5/1937.
1229
Ανωνύμου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών εις Μυτιλήνην», ό.π., σ. 94.
1230
Ό.π., σ. 95.

246
τονίζοντας τη χαρά και την τιμή που νιώθουν οι μοναχοί της Μονής αλλά και ο ίδιος
για την επίσκεψή τους1231.
Έτσι ολοκληρώθηκε η επίσκεψη του προκαθημένου της Εκκλησίας της
Ελλάδος στη νήσο Λέσβο.

ζ. Ο υπουργός των Θρησκευμάτων και της Παιδείας Κ. Γεωργακόπουλος στη

Μυτιλήνη το 1937

Όπως έχει αναφερθεί, η επίσκεψη του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου,

συνέπεσε με αυτή του υπουργού των Θρησκευμάτων και της Παιδείας Κ.
Γεωργακόπουλου, ο οποίος έφτασε στο νησί στις 23 Μαΐου του 19371232.
Ο Γεωργακόπουλος έφτασε στο νησί με το ατμόπλοιο «Αντέρνα»,
προκειμένου να συμμετάσχει στην εορτή του πολιούχου της Μυτιλήνης Αγίου
Θεοδώρου1233. Ο υπουργός είχε την ευκαιρία μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο και τον
Μητροπολίτη Μυτιλήνης, να επισκεφτεί το Νοσοκομείο, το Σανατόριο, το
διδασκαλείο και τη Μητρόπολη Μηθύμνης, όπου έγινε δεκτός από τον οικείο
Μητροπολίτη1234. Την Τρίτη 25 Μαΐου ο διευθυντής της εθνικής τράπεζας παρέθεσε
προς τιμήν του Γεωργακόπουλου και του Αρχιεπισκόπου επίσημο γεύμα στο μέγαρο
του υποκαταστήματος της τράπεζας παρουσία όλων των αρχών της πόλης και, στη
συνέχεια, γύρω στις 2 μ.μ. αναχώρησε ο υπουργός για την Αθήνα μαζί με τον
Αρχιεπίσκοπο1235.

η. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ στη Μυτιλήνη το 1937

Η επίσκεψη του βασιλιά Γεωργίου Β΄ αναμφίβολα υπήρξε μια από τις

σημαντικότερες επισκέψεις στο νησί της Λέσβου κατά τη διάρκεια της ποιμαντορίας
του Ιακώβου. Σύμφωνα με ανακοίνωση της νομαρχίας Λέσβου, η επίσκεψη θα
λάμβανε χώρα την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου1236.
Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος απέστειλε στον βασιλιά το ακόλουθο τηλεγράφημα:

1231
Ό.π.
1232
Ανωνύμου, «Ο Υπουργός των Θρησκευμάτων και της Παιδείας εις Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 5
(1937), σ. 97. Βλ. και Εφημερίς των Λεσβίων, ό.π., 23/5/1937.
1233
Ανωνύμου, «Ο Υπουργός των Θρησκευμάτων και της Παιδείας εις Μυτιλήνην», ό.π., σ. 97.
1234
Ό.π., σ. 100 κ.ε.
1235
Ό.π., σ. 117.
1236
Ανωνύμου, «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς Γεώργιος ο Β΄ εις την Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 5 (1937), σ. 33.

247
 «Εὐσεβεστάτην Μεγαλειότητα Βασιλέα Γεώργιον
Ἀθήνας
Κλῆρος καὶ Λαὸς ἀνεκλαλήτῳ χαρᾷ ἐνωτισάμενος προσεχῆ ἐπίσκεψιν Ὑμετέρας
Εὐσεβεστάτης Μεγαλειότητος, ἐκφράζει δι’ ἡμῶν εὐλαβῆ εὐγνώμονα αἰσθήματα καὶ
ἐναγωνίως ἀναμένει εὐτυχῆ ἡμέραν.
†Ὁ Μυτιλήνης ἸΑΚΩΒΟΣ»1237.
Το νησί και η πόλη της Μυτιλήνης άρχισαν πυρετωδώς να προετοιμάζονται
για την επίσκεψη του βασιλιά. Η πολυπόθητη ημέρα της επισκέψεως έφτασε και ο
βασιλιάς κατέφτασε στο νησί με το πολεμικό πλοίο «Αβέρωφ»1238.
Κατά την επίσημη υποδοχή δεν μπορούσε να μην ακουστεί και ο λόγος του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης. Στον χαιρετισμό του ο Μητροπολίτης τόνισε ότι από τη
Λέσβο είχε περάσει και ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος. Επίσης έγινε αναφορά σε μέλη της οικογένειας του βασιλιά, όπως στον
παππού του, Γεώργιο Α΄, και στον πατέρα του Κωνσταντίνο, οι οποίοι είδαν τη
Λέσβο ελεύθερη: «…Ὁ τελευταῖος Αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου Κωνσταντῖνος ὁ
Παλαιολόγος ἐτίμησε δι’ ἐπισκέψεώς του τὴν Μυτιλήνην πρὶν ἢ περιβληθῇ τὴν
αὐτοκρατορικὴν χλαμύδα καὶ ἀπῆλθεν ἐντεῦθεν ὡς δεσπότης, ἵνα διακυβερνήσῃ τὸ
δεσποτάτον τοῦ Μυστρᾶ. Ὁ ἀείμνηστος Βασιλεὺς Γεώργιος, ὁ εὐκλεὴς πάππος Σου, καὶ
ὁ ἀοίδιμος Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος, ὁ δεδοξασμένος πατήρ Σου, ηὐτύχησαν νά ἰδοῦν
τήν Λέσβον προσηρτημένην εἰς τὴν ἐλευθέραν Πατρίδα, ἀλλά δέν ηὐτύχησαν νὰ ἴδωσιν
αὐτὴν ἐκ τοῦ σύνεγγυς. Ἡ εὐτυχία αὐτὴ ἐπεφυλάσσετο εἰς τὴν Μεγαλειότητά Σου,
εὐδοκήσασαν νὰ καταστήσῃ ἕνα ὁλόκληρον λαὸν εὐτυχῆ διὰ τῆς βασιλικῆς αὐτῆς
ἐπισκέψεως…»1239.
Ο Ιάκωβος είδε την επίσκεψη του βασιλιά στο ακριτικό νησί ως «…μία
τόνωσις τοῦ ἐθνικού καὶ τοῦ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος»1240.
Ο Γεώργιος επισκέφθηκε το Βοστάνειο Ιερό Νοσοκομείο, το Σανατόριο και
το προσκύνημα στην Αγιάσο. Στον μητροπολιτικό ναό της Μυτιλήνης ο βασιλιάς με
πολύ σεβασμό προσκύνησε το ιερό λείψανο του Αγίου Θεοδώρου του Βυζαντίου.
Την επόμενη μέρα ο βασιλιάς απέπλευσε με το «Αβέρωφ» για την Αθήνα1241.

1237
Ό.π.
1238
Ό.π., σσ. 33-34. Βλ. επίσης Πρωϊνή, 23/2/1937 και 24/2/1937.
1239
Ανωνύμου, «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς Γεώργιος ο Β΄ εις την Μυτιλήνην», ό.π., σ. 36.
1240
Εφημερίς των Λεσβίων, 28/3/1937.
1241
Ανωνύμου, «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς Γεώργιος ο Β΄ εις την Μυτιλήνην», ό.π., σ. 44.

248
 Ο βασιλιάς των Ελλήνων εντυπωσιάστηκε από το έργο του Ιακώβου στη
Μυτιλήνη και του απένειμε το Μεγαλόσταυρο του Φοίνικα σε αναγνώριση της
προσφοράς του1242.

θ. Οι Μητροπολίτες Τραπεζούντος Χρύσανθος και πρώην Παραμυθίας

Αθηναγόρας το 1938 στη Μυτιλήνη

Τον Ιούλιο του 1938 επισκέφτηκαν τη Μυτιλήνη οι Μητροπολίτες

Χρύσανθος και Αθηναγόρας1243. Τους φίλους του υποδέχθηκε πάνω στο ατμόπλοιο ο
Ιάκωβος και, στη συνέχεια, τους οδήγησε στον πύργο «…τοῦ Χάλικος ὅπου θὰ
παραμείνουν μετ’ αὐτοῦ πρὸς παραθερισμόν»1244.
Όπως έχει ήδη ειπωθεί πιο πάνω, ο Ιάκωβος συνδεόταν με φιλία με τον
Χρύσανθο από τα χρόνια των σπουδών τους στη Χάλκη. Η επίσκεψη αυτή δεν
σχετίζεται με την αρχιεπισκοπική εκλογή που έλαβε χώρα στα τέλη του 1938, όπου ο
Μυτιλήνης υποστήριξε τον αντιβενιζελικό Χρύσανθο, αλλά εντάσσεται στα πλαίσια
των φιλικών επισκέψεων που δεχόταν ο Ιάκωβος από σημαίνουσες προσωπικότητες
της εποχής.
Όσον αφορά στον Αθηναγόρα είχε στενούς δεσμούς με το νησί αφού είχε
χειροτονηθεί Μητροπολίτης Παραμυθίας στη Μυτιλήνη. Συγκεκριμένα
χειροτονήθηκε Μητροπολίτης στις 20 Σεπτεμβρίου 1925 συνιερουργούντων των
Μυτιλήνης Ιακώβου, Μηθύμνης Διονυσίου και Τραπεζούντος Χρυσάνθου1245.
Την παραμονή της εορτής της Αγίας Βερονίκης, οι Μητροπολίτες
Μυτιλήνης, Μηθύμνης, πρώην Παραμυθίας και Τραπεζούντος χοροστάτησαν στον
εσπερινό στο εκκλησάκι στην Αχλαδερή που φέρει το όνομα της προαναφερομένης
Αγίας1246.
Ο Χρύσανθος και ο Αθηναγόρας μαζί με τον Ιάκωβο είχαν την ευκαιρία κατά
τη διάρκεια της παραμονής τους στο νησί να επισκεφτούν το Ορφανοτροφείο, τον
Παιδικό Σταθμό και το Μουσείο Λέσβου1247.
Στις 21 Ιουλίου οι φιλοξενούμενοι Μητροπολίτες αναχώρησαν για την
Αθήνα1248.
1242
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου…, ό.π., σ. 13.
1243
Πρωϊνή, 9/7/1938.
1244
Εφημερίς των Λεσβίων, 9/7/1938.
1245
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολ., Μικρά Ασία. Προσφυγικά Ατελεύτητα, ό.π., σ. 148.
1246
Πρωϊνή, 14/7/1938.
1247
Πρωϊνή, 21/7/1938.

249
12) Η Ένωση Σμυρναίων και ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης

Η σύσταση της Ενώσεως Σμυρναίων έγινε το 1936 στην Αθήνα, με ιδρυτικά

στελέχη τους Β. Ζηρίνη, Α. Αναστασιάδη, Γ. Αναστασιάδη, Χρ. Σολωμονίδη, Δ.
Ιωακειμίδη, Μ. Σκλάβο και άλλους διαπρεπείς Μικρασιάτες1249. Από την πρώτη
στιγμή της ιδρύσεώς της διακαής πόθος της Ενώσεως υπήρξε η έκδοση ενός
περιοδικού που θα διέσωζε πράγματα από το μεγάλο εκείνο πολιτισμό των Ελλήνων
στη Σμύρνη και στη Μικρά Ασία που έσβησε με την άνανδρη καταστροφή τους το
1922.
Η κατάσταση ήταν δύσκολη για την έκδοση του περιοδικού. Χρειάζονταν να
υπάρξει στο τιμόνι της Ενώσεως, άνδρας δυναμικός που δεν θα λιγοψυχούσε από τις
δυσκολίες. Τότε τα μέλη της Ενώσεως αποφάσισαν να αναζητήσουν τον μελλοντικό
πρόεδρο της Ενώσεως ανάμεσα στους Μητροπολίτες που κατάγονταν από τη Μικρά
Ασία. Εκείνος που θεωρήθηκε ικανότερος με βάση το έργο του ήταν ο Μητροπολίτης
Μυτιλήνης Ιάκωβος Α΄ ο από Δυρραχίου1250.
Αμέσως μετά την εκλογή του, ο πρόεδρος της Ενώσεως Σμυρναίων και η
επιτροπή των Μικρασιατικών Χρονικών εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία ζητούσε
«…τὴν συνδρομὴν ὄχι μόνον τῶν Μικρασιατῶν, ἀλλὰ καὶ παντὸς Ἑλληνος. Ὅσοι εἴτε
οἱ ἴδιοι κατέχουν, εἴτε δύνανται νὰ μᾶς πληροφορήσουν ποῦ εὑρίσκονται εἰκόνες,
ἔντυπα, χειρόγραφα σχετικὰ πρὸς τὴν Μικρασίαν∙ ὅσοι γνωρίζουν θρύλους,
παραδόσεις, τραγούδια, παραμύθια∙ ὅσοι εἶναι εἰς θέσιν νὰ παράσχουν, γραπτῶς ἤ
προφορικῶς, παντὸς εἴδους ἐξηκριβωμένας πληροφορίας σχετικὰς πρὸς τὴν μέχρι
σήμερον Ἱστορίαν τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, παρακαλοῦνται ν’ ἀπευθύνωνται
πρὸς ἡμᾶς.
Τὰ συγκεντρούμενα στοιχεῖα καὶ αἱ μελέται θὰ δημοσιεύωνται αὐτούσια καὶ
ἐνυπογράφως εἰς τὰ “Μικρασιατικὰ Χρονικὰ” ἤ θ’ ἀποτελοῦν τὴν βάσιν καὶ τὸ ὑλικὸν
λαογραφικῶν, ἱστορικῶν ἢ ἄλλων ἐπιστημονικῶν, μελετῶν, τὰς ὁποίας θὰ καταρτίζουν
Μικρασιᾶται ἐπιστήμονες, φιλοτίμως τοῦτο ἀποδεχθέντες…»1251.

1248
Πρωϊνή, 22/7/1938.
1249
Την πληροφορία αυτή μού την έδωσε ο Γεν. Γραμματέας της Ένωσης Σμυρναίων, κ. Νίκος
Βικέτος, τον οποίο και ευχαριστώ.
1250
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμη του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σσ. 37-38.
1251
Επιτροπή Μικρασιατικών Χρονικών, «Τα “Μικρασιατικά Χρονικά”», o Ποιμήν 5 (1937), σσ.
129-130.

250
 Ο Ιάκωβος εκλέγεται παμψηφεί πρόεδρος της Ενώσεως και κατορθώνει να
εξασφαλίσει τα χρήματα για την έκδοση των Μικρασιατικών Χρονικών. Στο τιμόνι
της Ενώσεως Σμυρναίων έμεινε ως πρόεδρος είκοσι χρόνια ο Ιεράρχης1252.
Η Ένωση Σμυρναίων, σαν ελάχιστο φόρο τιμής αφιέρωσε τον 8ο τόμο των
Μικρασιατικών Χρονικών στη μνήμη του αλησμόνητου Προέδρου της Μητροπολίτη
Ιακώβου1253.

13) Ο από Δυρραχίου Ιάκωβος ως υμνογράφος

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου δεν διακρίθηκε μόνο για το

μεγάλο φιλανθρωπικό έργο του αλλά υπήρξε και άξιος ποιμένας, όπως οι μεγάλοι
πατέρες της Εκκλησίας μας που διακρίνονταν σε όλους τους τομείς. Υπήρξε όχι μόνο
καλός ποιμήν που νοιαζόταν για το ποίμνιό του ανακουφίζοντάς το από τον πόνο και
τις δυσκολίες της ζωής, αλλά και σπουδαίος υμνογράφος. Γνώστης της βυζαντινής
μουσικής και εξαιρετικά καλλίφωνος συνέθεσε απαράμιλλης ομορφιάς και
μελωδικότητας εκκλησιαστικούς ύμνους1254.
Χαρακτηριστικά, συνέγραψε τις εξής ασματικές ακολουθίες꞉ α) Την
πρώτη τη συνέθεσε την περίοδο που ήταν Μητροπολίτης Δυρραχίου1255, προς τιμήν
του Αγίου Άστιου ή Αστείου, Επισκόπου Δυρραχίου1256. Αυτή ήταν σύνολο 32
σελίδες και εκδόθηκε το έτος 1918, την περίοδο που ήταν εξόριστος στην
Κωνσταντινούπολη1257. β) Τη δεύτερη ασματική ακολουθία τη συνέθεσε το 1935
κατά τη διάρκεια της ποιμαντορίας του στη Μυτιλήνη, προς τιμήν του πολιούχου της
Μυτιλήνης Αγίου Θεόδωρου του Βυζαντίου. Η ακολουθία αυτή δημοσιεύτηκε για
πρώτη φορά το 1955 στο περιοδικό της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης Ο Ποιμήν,
ενώ το 1958 ο στενός συνεργάτης του από Δυρραχίου, ο αείμνηστος Γεώργιος

1252
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμη του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σ. 37.
1253
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 57.
1254
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος). Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμη του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σ. 30.
1255
Ό.π., σ. 29.
1256
« Ἄστιος ἀρθεὶς εὖρεν ἀστεῖον τέλος,
ὀφθεὶς μελίσσαις βρῶσις ἐγχρισθεὶς μέλι.
Ἄστιον ἔμφρονα εἶλε μέλας σταυρῷ θάνατος». Βλ. Ιάκωβος (Φραντζής), Μητροπολίτης Μυτιλήνης,
Ερεσσού και Πλωμαρίου, «Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου ως υμνογράφος»,
στο꞉ Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν. Αναγνωστόπουλο, Μνήμες της Καθ’ ημάς Ανατολής αρ.9,
Εταιρεία Μελέτης της Καθ’ ημάς Ανατολής, Αθήνα 2007, σ. 473.
1257
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμην του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σ. 29.

251
Σωτηρίου, τη συμπεριέλαβε κατόπιν αδείας του Ιακώβου στο βιβλίο του Λεσβιακή
Αγιολογία ή Λεσβιακόν Λειμωνάριον. Ιστορική έρευνα-βίοι-ακολουθίαι-μνημεία-
εικόνες των είκοσι και τριών Αγίων της Λέσβου, Μυτιλήνη 19581258. γ) Συνέθεσε,
επίσης, μεγαλυνάρια προς τιμήν του Αγίου Θεοδώρου και δ) το απολυτίκιο του Αγίου
Γρηγορίου Επισκόπου Άσσου1259.
Την ανάγκη συνθέσεως της ασματικής προς τιμήν του Αγίου Άστιου,
ακολουθίας εκθέτει και ο ίδιος ο αείμνηστος Μητροπολίτης στον πρόλογο του
βιβλίου του με τίτλο «Ασματική Ακολουθία του Άγιου ενδόξου Ιερομάρτυρος
Άστιου, Επισκόπου Δυρραχίου, Γκορα μόκρας και Σπαθίας Ιακώβου
(Μοσχονησίου)»:
«…Ἀλλ’ ἡ παλαίγονος καὶ ἱστορικὴ Ἐκκλησία Δυρραχίου, ἴσως οὐκ ἀπαρχῆς,
ἐν τοῖς ἐσχάτοις ὅμως τούτοις καιροῖς καὶ χρόνοις ἐπελάθετο ἀσυγγνώστως τῆς
τοιαύτης ἱερᾶς ὀφειλῆς ἐν τῇ ἐπιτελέσει τοῦ εἰρημένου καθήκοντος.
Τὴν ἔλλειψιν δὲ ταύτην κατιδόντες καὶ τὴν αὐτῆς ἀναπλήρωσιν ἐπιποθοῦντες,
ἐπεδόθημεν σπουδῇ εὐθὺς ἀπ’ ἀρχῆς εἰς τὴν καθιέρωσιν πανηγυρικῆς ἑορτῆς ἐπὶ τῇ
μνήμῃ τοῦ κατὰ τὸν πρῶτον αἰῶνα […] εὐθαρσῶς ἐν γήρᾳ πίονι μαρτυρήσαντος Ἀστίου
(Ἀστείου), ἐπισκόπου Δυρραχίου…»1260.
Ο τότε Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος υπέβαλλε στις αρχές του 1918
στην Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, την ιερά ακολουθία που
συνέταξε για τον ιερομάρτυρα Άστιο που μαρτύρησε τον α΄ αιώνα1261. Η έγκριση της
ακολουθίας έγινε τον Ιούλιο του 1918 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο1262.
Η ασματική ακολουθία υπήρξε άρτια δογματικά εμπεριστατωμένη και αυτό
το φανερώνει το περιεχόμενο της έκθεσης εγκρίσεως, που υποβλήθηκε στο
Οικουμενικό Πατριαρχείο από τον Μητροπολίτη Καλλιουπόλεως και Μαδύτου
Κωνσταντίνο1263 σχετικά με τη δογματική αρτιότητα, την ψαλμωδία και το ρυθμό της
αρμονίας που χαρακτήριζαν την ακολουθία που συνέταξε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος꞉
«…Ὁ συγγραφεὺς ἐξύφανε τὴν ἀκολουθίαν τοῦ Ἑσπερινοῦ καὶ τὸν κανόνα τοῦ Ὄρθου

1258
Γεώργιος Σωτηρίου, Λεσβιακή Αγιολογία ή Λεσβιακόν Λειμωνάριον. Ιστορική έρευνα-βίοι-
ακολουθίαι-μνημεία-εικόνες των είκοσι και τριών Αγίων της Λέσβου, Μυτιλήνη 1958, σ. 51 κ.ε.
1259
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμην του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σ. 29.
1260
Ό.π., σσ. 29-30.
1261
Ε.Α., 15/2/1918, Έτος ΛΗ΄, 46.
1262
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α. Α΄ 89, αρ. πρωτ. 1101, σ. 350, ημερομ. 30 Ιουλίου 1918.
1263
Από το 1924 έως το 1934 διατέλεσε Μητροπολίτης της προσωρινής Μητροπόλεως Πλωμαρίου.

252
καὶ τὰ ἄλλα ἱερὰ ἄσματα οὔτε τῆς δογματικῆς αὐστηρᾶς διδασκαλίας ἐπιλαθόμενος, εἴ
που ἔτυχεν ἀνάγκη, οὔτε τῆς ἐν τῇ ψαλμωδίᾳ καὶ τῷ ῥυθμῷ ἁρμονίας…»1264.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης δημιούργησε και την ασματική ακολουθία του
Αγίου Νεομάρτυρος Θεοδώρου του Βυζαντίου. Την καθιέρωσε ο Μητροπολίτης από
το 1936 κατά την εορτή της ανακομιδής των Λειψάνων του Αγίου και της διάσωσης
της πόλης από την πανώλη κατά το 1832.
«Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ΄
Ταχὺ προκατάβαλε
Τό πάντιμον Λείψανον τοῦ Θεοδώρου, πιστοί,
ἐνδόξως τιμήσωμεν ὡς θησαυρὸν τιμαλφῆ,
καὶ πάντες βοήσωμεν:
Σῶσον ἐκ τῶν κινδύνων
τοὺς πιστῶς σὲ ὑμνοῦντας,
ὡς ποτέ σὺ ἐρύσω
ἐκ πανώλους τὴν πόλιν
καὶ πάντας περιφρούρησον ταῖς ἰκεσίαις σου»1265.

14) Οι κυριότεροι συνεργάτες του Μητροπολίτη Μυτιλήνης

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος, όσο και να πάσχιζε, δε θα μπορούσε να φέρει εις

πέρας τελείως μόνος του το μεγάλο πνευματικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό έργο της
Μητροπόλεως που του εμπιστεύθηκε ο Θεός χωρίς τη συνδρομή άξιων συνεργατών
του. Οι συνεργάτες μαζί με τους μεγάλους ευεργέτες του νησιού τον βοήθησαν στην
υλοποίηση πολλών σχεδίων του. Συγκεκριμένα:

α. Ιάκωβος Κλεόμβροτος

Ο Ευάγγελος Κλεόμβροτος γεννήθηκε στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας το

1907. Ο ιερέας πατέρας του πέθανε κατά «…τὰς ἡμέρας τῶν μεγάλων ἐθνικῶν
διωγμῶν», ο Ευάγγελος κατέφυγε στη Μυτιλήνη μαζί με τη μητέρα του και τα

1264
Ιάκωβος (Φραντζής), Μητροπολ., ό.π., σ. 467.
1265
Γ. Σωτηρίου, Λεσβιακή Αγιολογία…, ό.π., σ. 53.

253
υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του1266. Σπούδασε στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης και στη
συνέχεια στη Θεολογική Σχολή Αθηνών, από όπου πήρε πτυχίο το 1930. Την 1η
Αυγούστου 1930 διορίσθηκε από τον γέροντα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο
γραμματέας της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης1267. Διάκονος χειροτονήθηκε,
κατόπιν παροτρύνσεως του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου, στις 14
Οκτωβρίου 1937 από τον Μητροπολίτη Αυστραλίας Τιμόθεο λαμβάνοντας το όνομα
Ιάκωβος1268. Σε δέκα μέρες, στις 24 Οκτωβρίου χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο. Υπηρέτησε ως γραμματέας και Πρωτοσύγκελλος
της Μητροπόλεως Μυτιλήνης και ως διευθυντής του περιοδικού Ο Ποιμήν από το
1930 έως το 19451269. Υπήρξε σε πολλά επίπεδα το δεξί χέρι του Μητροπολίτη
Ιακώβου Α΄.
Ήταν άνθρωπος με πολλές ικανότητες και σπάνιες ηθικές και διοικητικές
αρετές και συγχρόνως πάντα αναγνώριζε τα όσα του προσέφερε ο Μητροπολίτης
Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου.
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης στις 5 Ιουνίου 1942 χορήγησε το απαραίτητο
πιστοποιητικό για την εγγραφή του Ιακώβου στον προς αρχιερατεία εκλόγιμων
κατάλογο1270. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος στη συνεδρία της 24ης
Νοεμβρίου 1942 απεφάσισε οι αρχιμανδρίτες Ιάκωβος Κλεόμβροτος,
Πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Μυτιλήνης, και Κωνσταντίνος Καρδαμένης1271,
ιεροκήρυκας της Μητροπόλεως Σερρών, «…ὅπως ἐγγραφῶσιν […] ἐν τῷ καταλόγῳ
τῶν πρὸς ἀρχιερατείαν ἐκλογίμων»1272.
Ο Ιάκωβος Κλεόμβροτος το 1945 εξελέγη Μητροπολίτης Σισανίου και
Σιατίστης και μετά την κοίμηση του Ιακώβου Α΄, μετατέθηκε στη Μητρόπολη
Μυτιλήνης το 1958, εκοιμήθη το 19871273. Σημαντική υπήρξε, όπως έχει ήδη
αναφερθεί, η συμβολή του στην έρευνα για τα λείψανα του Αγίου Γρηγορίου
1266
Αθανάσιος Τσερνόγλου, «Ιάκωβος ο Κλεόμβροτος Μητροπολίτης Μυτιλήνης», Θ.Η.Ε., τόμ. 6ος,
Αθήναι 1965, στ. 652-654.
1267
Δημοκράτης, 5/8/1930.
1268
Πρωϊνή, 15/10/1937.
1269
Ανωνύμου, «Η εις Αρχιερέα προαγωγή του διευθυντού του Ποιμένος», Ο Ποιμήν 11 (1946), σ.
18.
1270
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Πιστοποιητικό για την εγγραφή
του Πρωτοσύγκελλου Ιακώβου στον προς αρχιερατεία εκλόγιμων κατάλογο, αρ. πρωτ. 613, με
ημερομηνία 5 Ιουνίου 1942).
1271
Ο Κωνσταντίνος Καρδαμένης το 1956 εξελέγη Μητροπολίτης Μηθύμνης και το 1965 μετατέθηκε
στη Μητρόπολη Σερρών. Εκοιμήθη το 1984.
1272
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή Ιεράς Συνόδου της
Εκκλησίας της Ελλάδος προς το υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, με ημερομηνία 26
Νοεμβρίου 1942).
1273
Δ. Κούκουνας, ό.π., σ. 108.

254
Επισκόπου Άσσου. Με την άδεια του Μητροπολίτη Ιακώβου το 1935, ο τότε
γραμματέας της Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Ευάγγελος Κλεόμβροτος, ανάσκαψε τον
τόπο και βρήκε τον τάφο και τα οστά του Αγίου στο νάρθηκα του ναϋδρίου1274.

β. Αμβρόσιος Νικολάου
Στους συνεργάτες του Ιακώβου συγκαταλέγεται και ο μετέπειτα
Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως Αμβρόσιος. Ο Ηλίας Νικολάου γεννήθηκε στη
Ναύπακτο το 1917. Μετά το πέρας των γυμνασιακών του σπουδών, φοίτησε στη
Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1940 χειροτονήθηκε διάκονος
παίρνοντας το όνομα Αμβρόσιος και το 1946 πρεσβύτερος, λαμβάνοντας το οφίκιο
του αρχιμανδρίτη από τον Μητροπολίτη Φθιώτιδος Αμβρόσιο. Το 1951 διορίσθηκε β΄
γραμματέας της Ιεράς Συνόδου1275. Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης, όπως ήδη έχει
αναφερθεί, από το 1953 ζητούσε τη χειροτονία βοηθού Επισκόπου, προκειμένου να
τον συνδράμει στο έργο του꞉ «…Ἀλλ’ εἰσήλθομεν ἤδη, Μακαριώτατε, καί εἰς τό 76ον
ἔτος τῆς ἡλικίας. Τά Ἱδρύματα δέ, ἅτινα διευθύνομεν εἶναι τόσον πολλά καί ἡ παρουσία
ἡμῶν ἀπαραίτητος ἐν Μυτιλήνη, ὥστε νά μή ὑπολείπεται χρόνος διά τήν
παρακολούθησιν τῶν χριστιανῶν τῆς ὑπαίθρου.
Ἐφ’ᾦ καί τολμῶ νά παρακαλέσω τήν Ὑμετέραν Μακαριότητα καί τήν Ἁγίαν
καί Ἱεράν Σύνοδον, ὅπως μοί δώσωσι βοηθόν Ἐπίσκοπον, ἵνα τόν χρησιμοποιῶ καί εἰς
τάς κοινότητας τῆς Ἐπαρχίας.
Μία ἐπιβράβευσις τῆς Ἐκκλησίας μετά μίαν 45ετίαν Ἀρχιερατείας νομίζω, ὅτι
θά ἦτο δικαιοτάτη»1276 .
Η Ιερά Σύνοδος άμεσα με επιστολή της στις 6 Μαρτίου 1953 διαβίβασε στο
υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων το αίτημα του Ιακώβου1277. Τελικά, στις 2
Μαρτίου 1956 ο Αμβρόσιος εκλέχτηκε από την Ιερά Σύνοδο Τιτουλάριος Επίσκοπος
«τῆς πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Ἐπισκοπῆς Χριστουπόλεως» και στις 6 Μαρτίου

1274
Γεώργιος Σωτηρίου, «Ο Άγιος Γρηγόριος, Επίσκοπος Άσσου», Ο Ποιμήν 21 (1956), σ. 92.
1275
Ιω. Κωνσταντινίδης, «Αμβρόσιος ο Νικολάου Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως», Θ.Η.Ε., τόμ.
2ος, Αθήναι 1963, στ. 289.
1276
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (ό.π., Ακριβές αντίγραφο
επιστολής της 21ης Φεβρουαρίου 1953 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου…).
1277
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου
της Εκκλησίας της Ελλάδος προς το υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, αρ. πρωτ. 475,
με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1953).

255
τοποθετήθηκε ως βοηθός Επίσκοπος1278 του Μυτιλήνης Ιακώβου υπό τους εξής
όρους꞉
«1) Θά συντηρῇ καί θά χορηγῇ αὐτῷ ἀποδοχάς Πρωτοσυγκέλλου.
2) Δέν θά ἔχῃ τό δικαίωμα νά ἀπομακρύνῃ αὐτόν ἐκ τῆς παρ’ αὐτῷ ἐνεργοῦ
ὑπηρεσίας ἐφ’ ὅσον χρόνον διατελεῖ Μητροπολίτης Μυτιλήνης.
3) Ἅμα τῇ χειροτονίᾳ νέου Ἱεράρχου Μυτιλήνης ἡ Ἱερά Σύνοδος τοποθετεῖ τόν
ὡς ἄνω εἴρηται Τιτουλάριον εἰς ἑτέραν διακονίαν ἐκκλησιαστικήν»1279.
Ο μηνιαίος μικτός μισθός του Αμβροσίου ανερχόταν σε 2,807.30 δρχ. , ενώ
το καθαρό ποσό έφτανε τις 2,697.60 δρχ 1280.
Αμέσως μετά τη διάθεση του Χριστουπόλεως στην Ιερά Μητρόπολη
Μυτιλήνης ο Ιάκωβος έστειλε στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα το παρακάτω
τηλεγράφημα꞉
«ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΜΕΝ ΥΜΕΤΕΡΑ ΜΑΚΑΡΙΟΤΗΤΙ ΚΑΙ ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΩ ΔΙΑ
ΤΗΝ ΕΓΚΡΙΣΙ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ
ΠΡΟΣ ΑΝΑΚΟΥΦΙΣΜΟΝ ΓΗΡΑΤΕΙΩΝ ΜΟΥ»1281.
Το 1958 η Ιερά σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος τον εξέλεξε
Μητροπολίτη Ελευθερουπόλεως. Εκοιμήθη το 19841282.

γ. Εμμανουήλ Μυτιληναίος

Υπήρξε ένας από τους στενότερους συνεργάτες του Μητροπολίτη Ιακώβου

του από Δυρραχίου, διετέλεσε πολλά χρόνια ως πρωτοπρεσβύτερος, γενικός
αρχιερατικός και Πρωτοσυγκελλεύων της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης. Αμέσως
μετά την προαγωγή από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και τη
χειροτονία του Κλεόμβροτου σε Επίσκοπο, ο Μητροπολίτης Ιάκωβος διόρισε «…τὸν
τέως Ἀρχιερατικὸν Ἐπίτροπον Πλωμαρίου αἰδεσιμολογ. Πρωτοπρεσβύτερον Ἐμμ.

1278
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου
της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Επίσκοπο Αμβρόσιο, αρ. πρωτ. 367, με ημερομηνία 16 Μαρτίου
1956).
1279
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της Ιεράς Συνόδου
της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης, αρ. πρωτ. 421/1953, με ημερομηνία 16
Μαρτίου 1956).
1280
Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης (Α.Ι.Μ.Μ.), Φ. 16, Βοηθός Επίσκοπος, (Επιστολή
Μητροπόλεως Μυτιλήνης προς τον επίσκοπο Αμβρόσιο, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 17
Οκτωβρίου 1957).
1281
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Ακριβές αντίγραφο
τηλεγραφήματος του Μυτιλήνης Ιακώβου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σπυρίδωνα και την Ιερά
Σύνοδο, με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1957).
1282
Δ. Κούκουνας, ό.π., σ. 112.

256
Μυτιληναῖον, εἰς ὅν, ὡς πρωτοσυγκελλεύοντα, ἀνέθηκε τὴν διεύθυνσιν τῶν
Μητροπολιτικῶν Γραφείων»1283.
Διετέλεσε διευθυντής του περιοδικού Ο Ποιμήν και Ιεροκήρυκας της
Μητροπόλεως. Με πρωτοβουλία του το ιερό προσκύνημα της Αγιάσου εξέδιδε το
περιοδικό Αγία Σιών, στο οποίο δημοσιεύθηκαν πολλές σοβαρές μελέτες.
Ο π. Εμμανουήλ Μυτιληναίος έφυγε από τη Μυτιλήνη οικογενειακώς για την
Αθήνα, για να αναλάβει τη διευθυντική θέση που του προτάθηκε στην Αποστολική
Διακονία1284.

δ. Γεώργιος Σωτηρίου

Ο Γεώργιος Σωτηρίου υπήρξε σπουδαίος επιστήμονας θεολόγος και

άνθρωπος. Προσωπικά είχα την τιμή και τη χαρά να τον γνωρίσω. Οι συμβουλές και
οι πληροφορίες που μου έδωσε υπήρξαν πολύτιμες για τη σύνταξη της παρούσας
εργασίας. Ο Σωτηρίου είχε γεννηθεί το 1919 στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας και
στο νησί ήρθε ως πρόσφυγας το 1922. Υπήρξε στενός συνεργάτης του Μητροπολίτη
Ιακώβου και το 1954 ανέλαβε τη διεύθυνση του περιοδικού της Ιεράς Μητροπόλεως
Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου Ο Ποιμήν. Παράλληλα, υπηρέτησε στη
Μητρόπολη της Μυτιλήνης ως Ιεροκήρυκας. Έγραψε πολλά συγγράμματα κυρίως
θεολογικού περιεχομένου. Πάντα, όμως, ήταν στο πλευρό του Μητροπολίτη Ιακώβου
για να τον βοηθήσει να φέρει σε πέρας το δύσκολο έργο του. Το 1991, ύστερα από
πρόταση του νυν Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου, του απονεμήθηκε το οφίκιο του
Άρχοντος Διδασκάλου του Ευαγγελίου της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.
Ο Γιώργος Σωτηρίου ήταν νυμφευμένος με τη Μαρία Χατζησάββα1285. Εκοιμήθη το
2011.

ε. Οι μεγάλοι ευεργέτες του νησιού

Όλα τα όνειρα που έκανε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος για τη βελτίωση της

ζωής του ποιμνίου του στη Μυτιλήνη θα ήταν δύσκολο να υλοποιηθούν χωρίς τον
οβολό των μεγάλων ευεργετών. Χαρακτηριστική περίπτωση ευεργέτη του

1283
Εκκλησία, 1/12/1946, Έτος ΚΓ΄, 101.
1284
Ανωνύμου, «Η αποχώρησις του Πρωτοσυγκελλεύοντος και Διευθυντού του “Ποιμένος”», Ο
Ποιμήν 14 (1949), σ. 169.
1285
Τις πληροφορίες αυτές (βιογραφικό του) μού τις είχε δώσει ο ίδιος ο Γ. Σωτηρίου.

257
φιλανθρωπικού ταμείου υπήρξε ο Περικλής Λουκάς, προσωπικός φίλος του
Μητροπολίτη, που δώρισε 28.000 στρέμματα στο Φιλόπτωχο Ταμείο της
Μητροπόλεως1286.
Μεγάλος ευεργέτης θεωρείται και ο Απόστολος Σημαντήρης, όπως έχει ήδη
αναφερθεί, καθώς εκείνος ήταν ο δωρητής του κτήματος της Γεωργικής Σχολής
Αχλαδερής και άφησε ένα μεγάλο κληροδότημα για τη εύρυθμη λειτουργία της1287,
αλλά και για τα άλλα φιλανθρωπικά καταστήματα.
Θαύμαζε πολύ το έργο του Μητροπολίτη, αλλάζοντας μάλιστα τη διαθήκη του.
Την πρώτη την είχε συντάξει στην Κωνσταντινούπολη επί Ιωακείμ Γ΄ του από
Θεσσαλονίκης. Υπήρξε πρόξενος της Γαλλίας στη Λέσβο1288.
Σημαντικοί ευεργέτες υπήρξαν τα αδέλφια Αθανασίου Βοστάνη. Οι πλούσιοι
αυτοί βιοτέχνες αρχικά ήταν εναντίον του Μητροπολίτη. Γρήγορα, όμως, όταν είδαν
το έργο του Ιακώβου άλλαξαν γνώμη και αποφάσισαν να τον βοηθήσουν.
Συγκεκριμένα, ο Ευστράτιος Αθ. Βοστάνης, όπως και τα άλλα δύο αδέλφια
του, βοήθησε στο χτίσιμο και στη λειτουργία του νοσοκομείου που τιμητικά
ονομάστηκε Βοστάνειο Νοσοκομείο1289. Ο Ευστράτιος παρέδωσε την περιουσία του
στον Μητροπολίτη που ήταν αξίας 11.000 χρυσών λιρών. Όταν ο μεγάλος αυτός
ευεργέτης απεβίωσε, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγνωρίζοντας τη μεγάλη
προσφορά του στο νησί έστειλε συλλυπητήριο πατριαρχική επιστολή προς τους
αδερφούς του αοιδίμου, Παναγιώτη και Γεώργιο Βοστάνη1290.
Η εφημερίδα της Μυτιλήνης Ελεύθερος Λόγος έγραφε σχετικά꞉ «Προχθὲς ὁ
Μητροπολίτης μας κ. Ἰάκωβος ἐπεσκέφθη κατ’ οἶκον τὸν κ. Παν. Βοστάνην καὶ
ἐπέδωκεν εἰς αὐτὸν Πατριαρχικὸν πιττάκιον διὰ τοῦ ὁποίου ὁ Οἰκουμενικὸς
Πατριάρχης μετὰ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἐκφράζουν τὴν εὐαρέσκειαν τῆς Μ. Ἐκκλησίας ἐπὶ
τῇ γενναία δωρεᾷ τοῦ ἀειμνήστου αὐτοῦ ἀδελφοῦ Εὐστρατίου, ὑπὲρ τοῦ ὁποίου ὁ
Πατριάρχης μετὰ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀνέπεμψαν εὐχὰς πρὸς τὸν Ὕψιστον»1291.
Ο αδελφός του, Παναγιώτης, ακολούθησε το παράδειγμα του αδελφού του
διαθέτοντας όλη την περιουσία του για τα Φ.Κ.Μ.. Από το κληροδότημα του
Παναγιώτη Βοστάνη δίνονται κάθε χρόνο υποτροφίες σε Λέσβιους που θέλουν να

1286
Ν. Αρώνης, ό.π., σ. 42.
1287
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 199.
1288
Ό.π., σσ. 244-245.
1289
Ό.π., σσ. 237-240.
1290
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 95 , αρ. πρωτ. 850, σ. 435, ημερομ. 27 Μαρτίου 1928.
1291
Ελεύθερος Λόγος, 9/4/1928.

258
σπουδάσουν στα διάφορα τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας1292. Ο
Παναγιώτης χρηματοδότησε το χτίσιμο του Γ΄ ορόφου του Νοσοκομείου1293. Επίσης
και ο Γεώργιος, όταν πέθανε το 1940, άφησε όλη την περιουσία του στο νοσοκομείο
και γενικότερα για υποτροφίες, προκειμένου να σπουδάζουν οι νέοι του νησιού1294.
Τέλος θα παρατεθούν τα ονόματα μόνο κάποιων μεγάλων ευεργετών που
συνεισέφεραν τα μέγιστα στο φιλανθρωπικό, κοινωνικό και ποιμαντικό έργο του
Ιακώβου.
Συγκεκριμένα:
Αντωνιάδης Οδυσσεύς, Αρχοντοπούλου Εριφύλη, Αρχοντόπουλος
Θρασύβουλος, Γρημάνης Βασίλειος, Γρημάνης Λεβοκλής, Ζερμπίνη Κλεοπάτρα,
Κοκκώνης Παναγιώτης, Καμπάς Βασίλειος, Κανδήλη Ολυμπία, Καραντώνης Ευστρ.,
Κατσάνης Δημοσθένης, Κατσακούλη Ευανθία, Κατσικαδέλλης Α., Μάνδρας
Παναγιώτης, Μάνδρας Πέτρος, Μητρέλιας Νικόλαος, Ολύμπιος Ι., Πανάρας
Στυλιανός, Πετρόπουλος Νικόλαος, Ρουσέλλης Γρηγόριος, Ρουσέλλης Χαράλ.1295.

1292
Πρωϊνή, 27/9/1937.
1293
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σ. 238.
1294
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης Ιακώβου προς την Ιερά Σύνοδο, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1940).
1295
Ι. Στρατηγάκης, ό.π., σσ. 245-246.

259
Κεφάλαιο Δ΄

Πενήντα χρόνια αρχιερατείας του Ιεράρχη, 1908-1958

1) Η ηθική δικαίωση του Μητροπολίτη Ιακώβου και τα αποκαλυπτήρια του

ανδριάντα του

Ο Μητροπολίτης πέρασε στεναχώριες που του είχαν δημιουργήσει οι

κακόβουλοι άνθρωποι. Δεν άφησε, όμως, ούτε τη δυσθυμία να τον καταβάλλει αλλά
ούτε και την απελπισία να τον κερδίσει. Πάλεψε σκληρά και στο τέλος ήρθε η
δικαίωση.
Ο κόσμος ήταν πια σίγουρος τόσο για την αθωότητα του, όσο και για το ότι
είχε βοηθήσει το νησί με όλες του τις δυνάμεις. Αποφάσισαν να εκφράσουν την
ευγνωμοσύνη τους στον ίδιο τον Αρχιερέα φτιάχνοντάς του έναν ανδριάντα1296. Ήταν
Ιούλιος του 1949. Παλαιότερα, το 1938, είχε προταθεί να του φτιάξουν έναν
ανδριάντα, αλλά τότε η πρόταση, ύστερα από παρέμβαση του Μητροπολίτη, είχε
ακυρωθεί. Ο λόγος ήταν ότι ο Μητροπολίτης γνώριζε τη μεγάλη αγάπη που έτρεφε
για εκείνον ο λαός του και έτσι θεωρούσε περιττή τη δημιουργία ενός ανδριάντα1297.
Υπήρξαν πολλές απόψεις. Άλλες υπέρ της δημιουργίας ανδριάντα και άλλες
κατά. Τελικά, ο ανδριάντας του Ιεράρχη έγινε και πληρώθηκε από τις οικονομίες
όλων των Λεσβίων για να εκφράσουν στον σεπτό Ιεράρχη τους τη μεγάλη τους αγάπη
και οτι αναγνωρίζουν ό,τι εκείνος έκανε όλα αυτά τα χρόνια για εκείνους1298.
Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα, που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αθανάσιος
Λημναίος, έγιναν στις 8 Νοεμβρίου 1950, ανήμερα της επετείου της απελευθέρωσης
της Λέσβου. Τα παρακολούθησαν πλήθος κόσμου και μέσα από τους λόγους που
εκφωνήθηκαν καταλάβαιναν όλοι πόσο σπουδαίος ήταν ο συγκεκριμένος Ιεράρχης
και πόσο πολύ είχε κερδίσει την αγάπη και το σεβασμό όλων των Λεσβίων, άσχετα
από κοινωνική τάξη και μόρφωση1299.
Ο τότε νομάρχης Μυτιλήνης, Εμμανουήλ Παϊτάκης, σε νομαρχιακή
ανακοίνωση με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης, εξέδωσε νομαρχιακή ανακοίνωση στην οποία τόνιζε τα εξής꞉ «…Εἶναι

1296
Ι. Στατηγάκης, ό.π., σ. 365.
1297
Ό.π., σ. 366.
1298
Ό.π., σ. 368.
1299
Ό.π., σ. 368 κ.ε.

260
τοῖς πᾶσι γνωστὴ ἡ πολυσχιδὴς καὶ ποικιλόμορφος δράσις τοῦ Σεβασμαμιωτάτου εἰς
τὸν τομέα τῆς πνευματικῆς κινήσεως τῆς Λέσβου καὶ τῆς ἐκτελέσεως παντοειδῶν
κοινοφελῶν ἔργων ἐν τῇ Νήσῳ»1300.
Ο τοπικός Τύπος έγραφε για τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα꞉ «…Περὶ τὴν
τετάρτην ἀπογευματινὴν, ἐν ἀφαντάστω συρροῆ κόσμου ἐτελέσθησαν τὰ ἀποκαλυπτύρια
τοῦ ἀνδριάντος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ. Ἰακώβου. Ὡμίλησαν
ἐξάραντες τὸ ἔργον του ὁ Ἀκαδημαϊκὸς κ. Παπαμιχαήλ, ο κ. Σουρλάγκας, ὁ κ.
Βερναρδάκης, ὁ κ. Νομάρχης καὶ ὁ Πρωτοσύγκελλος. Ἀνεγνώσθησαν τηλεγραφήματα
τοῦ πρωθυπουργοῦ κ. Βενιζέλου τοῦ ἀρχιεπισκόπου πάσης Ἑλλάδος κ. Σπυρίδωνος, καὶ
γράμματα τῆς Ἀκαδημίας καὶ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν…»1301.
Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου, με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων
του ανδριάντα του Ιακώβου, που έγιναν ενώ ο Ιεράρχης ήταν ακόμα εν ζωή, έστειλε
το ακόλουθο γράμμα εκφράζοντας την εκτίμηση προς το πρόσωπο του διακεκριμένου
Ιεράρχη꞉ «Ἀσμένως πάνυ ἐκ τοῦ σχετικοῦ γράμματος τῆς οἰκείας Ἀξιοτίμου
Διοργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπληροφορήθημεν μετά τῆς περί ἡμᾶς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς
Συνόδου, περί τοῦ ὑπερόχου καὶ τόσον συγκινητικοῦ τρόπου, καθ’ ὅν τὸ ἐπί ἔτη μακρά
θεοφιλῶς καὶ θεαρέστως παρά τῆς ὑμετέρας λίαν ἡμῖν ἀγαπητῆς καὶ περισπουδάστου
Ἱερότητος διαποιμενόμενον εὐσεβές καὶ φιλόχριστον πλήρωμά τῆς κατ’ αὐτὴν
Θεοσώστου Μητροπόλεως Μυτιλήνης ἐπεδείξατο τὴν πρὸς τὴν ὑμετέραν φίλην
Ἱερότητα πολλήν ἀγάπην καὶ ἐγκάρδιον αὐτοῦ ἀφοσίωσιν ἀνεγείραν εἰς ἔνδειξιν ἀϊδίου
πρὸς αὐτήν τιμῆς καὶ εὐγνωμοσύνης τὸν ἀνδριάντα αὐτῆς ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῆς πανηγυρικῶς
ἤδη προεορτασθείσης τεσσαρακονταετίας ἐν τῇ ἀρχιερατικῇ αὐτῆς σταδιοδρομίᾳ.
Συγχαίροντες οὕν ἀπὸ καρδίας τὴ ἀγάπῃ αὐτῆς ἐπὶ τῇ πρὸς αὐτὴν ἰδιαζούσῃ
ταύτῃ ἐκδηλώσει τοῦ ποιμνίου αὐτῆς…»1302.
Άλλο ένα περιστατικό που φανερώνει τη γενικότερη δικαίωση του
Μητροπολίτη Ιακώβου, όμως μετά το θάνατό του, ήταν τα αποκαλυπτήρια της
προτομής του το 1962 στο Θεραπευτήριο Υγεία, στο χώρο που εκείνος είχε ιδρύσει
το Σανατόριο1303.

1300
Δημοκράτης 7/11/1950.
1301
Δημοκράτης 9/11/1950.
1302
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 102, αρ. πρωτ. 680, σσ. 495-496, ημερομ. 26 Ιανουαρίου 1951.
1303
Θεραπευτήριον Λέσβου «Η ΥΓΕΙΑ». Αποκαλυπτήρια της προτομής του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης ΚΥΡΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ, εμπνευστού και δημιουργού του θεραπευτηρίου Λέσβου «Η ΥΓΕΙΑ».
Συμβολή εις τας εορτάς πεντηκονταετηρίδος των ελευθεριών της Λέσβου, Μυτιλήνη 1962.

261
2) Η εκδημία του Ιεράρχη το 1958. Πάνδημη η συγκίνηση και ο θρήνος του
ποιμνίου του

α. Η κοίμηση του Ιακώβου

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου ευτύχησε να ζήσει μία ζωή

υπηρετώντας τον Θεό από τα ανώτερα στρώματα της Ιεραρχίας. Εάν και ορφανός από
μικρός, κατάφερε να αναρριχηθεί στα ανώτερα κλιμάκια της Ιεραρχίας.
Στα πενήντα αυτά χρόνια Αρχιερατείας του, δεν υπήρξε μία πτυχή της
ανθρώπινης ζωής που να μην επέδειξε άμεσα την αγάπη για τον πλησίον του.
Νοιάστηκε για όλους και όλα, από τα μωρά έως τους γέρους και ανήμπορους.
Στις 16 Μαρτίου 1958 ο Μητροπολίτης Ιάκωβος συμπλήρωσε 50 χρόνια
αρχιεροσύνης1304. Ο Αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος του έστειλε συγχαρητήριο
τηλεγράφημα꞉ «…Συνοδικῇ διαγνώμῃ συγχαίρωμεν ὑμάς, εὐχόμενοι μακρότητα
ἡμερῶν εἰς δόξαν ὀνόματος Κυρίου»1305.
Όμως, η ασθένεια δεν αφήνει κανέναν που να μην τον αγγίξει όσο
σπουδαίος και αν είναι και όσο και αν τον χρειάζονται οι γύρω του. Με το πέρασμα
του χρόνου, το γήρας κάνει πιο εύκολα την προσβολή μας από μία ασθένεια. Αυτό
συνέβη και στην περίπτωση του Ποιμενάρχη της Μυτιλήνης.
Λίγες μέρες μετά τη συμπλήρωση 50 χρόνων αρχιερατείας η καρδιά του
τον πρόδωσε.
Ο Μητροπολίτης είχε εκδηλώσει ζαχαροδιαβήτη από το 1935, αλλά
ακολουθώντας σχετική δίαιτα, αυτό δεν τον εμπόδιζε να συνεχίζει ανενόχλητος το
έργο του. Άλλωστε, για εκείνον η υγεία του ήταν μία χαρά και όλα τα άλλα ήταν
«ψιλοπράγματα»1306. Ακάματος μέχρι στις τελευταίες στιγμές της ζωής του, τέλεσε
μνημόσυνα, γάμους και, επιπλέον, έκανε τις ακολουθίες της Μ. Παρασκευής και του
Μ. Σαββάτου.
Στις 20 Μαρτίου 1958 ένιωσε μία άσχημη αδιαθεσία. Ο γιατρός από το
νοσοκομείο ήρθε και τον εξέτασε. Μετά από παρακλήσεις κατόρθωσε να τον πείσει
να τον πάρει μαζί του στο νοσοκομείο για εξετάσεις. Την επόμενη μέρα ο
Μητροπολίτης αισθάνθηκε καλά και ήθελε να φύγει. Όταν γύρισε στο σπίτι του και

1304
Το 1908 είχε χειροτονηθεί βοηθός Επίσκοπος του Σμύρνης Βασιλείου.
1305
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν Μάρτιος-Απρίλιος (1958), σ. 151.
1306
Ό.π., σ. 37.

262
μετά από κάποιες ώρες εργασίας και συναντήσεων με τους πιστούς αισθάνθηκε ξανά
μία αδιαθεσία. Τότε οι γιατροί διαπίστωσαν ότι είχε φραγμένα κάποια αγγεία του
μυοκαρδίου του1307.
Ο Μητροπολίτης ανάρρωσε για λίγο, αλλά γρήγορα η υγεία του επιδεινώθηκε.
Ζήτησε να ειδοποιήσουν να έρθει το πνευματικό του τέκνο ο Μητροπολίτης
Σισανίου και Σιατίστης Ιάκωβος, ο οποίος και έτρεξε κοντά του. Επιπλέον
παρακάλεσε να γίνει ευχέλαιο και να κοινωνήσει. Έτοιμος πια απεδήμησε εις Κύριον
την Τρίτη 25 Μαρτίου 19581308.
Έτσι έκλεισε ο επίγειος βίος ενός σπουδαίου Ιεράρχη.
Η εξόδιος ακολουθία τελέστηκε την Παρασκευή 28 Μαρτίου 1958. Της
νεκρώσιμης ακολουθίας προέστη ο Μητροπολίτης Χίου Παντελεήμων,
συμπαραστατούμενος του Τοποτηρητή της Μητροπόλεως Μυτιλήνης, Μητροπολίτη
Μηθύμνης Κωνσταντίνου και του Μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης Ιακώβου που
εκπροσώπησε την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος1309. Ο Μητροπολίτης
Χίου προέστη της νεκρώσιμης ακολουθίας «… κατόπιν τηλεγραφικῆς παρακλήσεως
τοῦ Τοποτηρητοῦ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Μυτιλήνης Σεβ. Μητροπολίτου Μηθύμνης Κου
Κωνσταντίνου καί τοῦ ἐν Μυτιλήνῃ εὐρισκομένου Σεβ. Μητροπολίτου Σισανίου καί
Σιατίστης Κου Ἰακώβου…»1310.
Στην εξόδιο ακολουθία παρέστησαν όλες οι αρχές του νησιού. Την πολιτεία
εκπροσώπησε ο νομάρχης Σταματιάδης1311.
Οι λόγοι που εκφωνήθηκαν κατά την κηδεία του ήταν πολλοί και όλοι
εξέφραζαν την αγάπη του ομιλούντος για τον δεσπότη αλλά και τον θαυμασμό για το
μεγάλο έργο που αφήνει παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές.
Ο Μητροπολίτης Σισανίου τόνισε το έργο που ο εκλιπών αφήνει πίσω του
κατά τα πενήντα χρόνια αρχιερατείας του1312. Υπογράμμισε ότι ο μεταστάς Ιάκωβος
εφάρμοσε στην πράξη τα λόγια του αποστόλου Ιακώβου: «θρησκεία καθαρὰ καὶ
ἀμίαντος παρὰ τῷ Θεῷ καὶ πατρὶ αὕτη ἐστὶν, ἐπισκέπτεσθαι ὀρφανοὺς καὶ χήρας ἐν τῇ

1307
Ό.π., σ. 38.
1308
Ό.π., σ. 39.
1309
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις, Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Τηλεγράφημα της Ιεράς
Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη Σισανίου Ιάκωβο, αρ. πρωτ. 859, με
ημερομηνία 27 Μαρτίου 1958).
1310
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή του Μητροπολίτη
Χίου Παντελεήμονος προς την Αγία και Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, αρ. πρωτ. 420, με
ημερομηνία 29 Μαρτίου 1958).
1311
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π., σ. 43.
1312
Ό.π., σ. 46.

263
θλίψει αὐτῶν ἄσπιλον ἑαυτὸν τηρεῖν ἀπὸ τοῦ κόσμου»1313. Επιπλέον, μέσα από τον
λόγο του κάνει μία μικρή και ευσύνοπτη αναδρομή των κυριοτέρων σταθμών της
ζωής του εκλιπόντος.
Ο Μητροπολίτης Χίου τον παραλλήλισε στον λόγο του με το έργο που έκανε
ο Καισάριος, αδελφός του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου. Τόνισε ότι, αν και πάντα
ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κοίταζε ψηλά, ποτέ δεν αγνοούσε όσους βρίσκονταν στα
χαμηλά σκαλοπάτια και είχαν την ανάγκη του. Υπήρξε σπουδαίος κήρυκας του θείου
λόγου, που μέσα από τα λόγια του κατάφερνε να αγγίξει τις ψυχές των ανθρώπων και
να κουρδίσει τις πιο ευαίσθητες χορδές της καρδιάς τους1314. Επιπλέον,
αναφερόμενος στον Ιωάννη το Δαμασκηνό, εξηγεί ότι όποιος σε αυτό το βίο
μοιράστηκε τα υπάρχοντά του με ένα φτωχό, «τόσες εὐλογίες» θα λάβει από τον
Θεό1315.
Επικήδειους εκφώνησαν ο νομάρχης Λέσβου Σωτ. Σταματιάδης, ο
ιεροκήρυκας της Μητροπόλεως Γ. Π. Σωτηρίου, ο δήμαρχος Μυτιλήνης Απόστολος
Αποστόλου, ο ιατρός Τζανετής εκ μέρους των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων
Μυτιλήνης, ο πρόεδρος της κοινότητας Παναγιούδας Ι. Χατζηστυλιανού, ο πρόεδρος
των Ιεροψαλτών Ιωάννης Καμαριανός, ο μετέπειτα βιογράφος του, Στρατηγάκης.
Όλοι αναφέρθηκαν στην καλή καρδιά του και στο ότι έκανε πράξη τα λόγια του
Κυρίου να μη συσσωρεύουμε θησαυρούς στη γη αλλά στον ουρανό, που κανείς δεν
μπορεί να μας τους πάρει.
Με βάση όλα τα παραπάνω και πάνω στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκαν και όλοι οι
άλλοι επικήδειοι. Σε όλους επισημάνθηκε πόσο φιλάνθρωπος ποιμένας και άνθρωπος
υπήρξε ο Μητροπολίτης Ιάκωβος και ότι η ανιδιοτέλειά του βρισκόταν στα όρια των
όσων προστάζει η χριστιανική αγάπη.
Σε τηλεγράφημά του προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο, ο
Mητροπολίτης Μηθύμνης Κωνσταντίνος αναφέρει τα παρακάτω σχετικά με την
εξόδιο ακολουθία꞉ «ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝ ΕΥΛΑΒΩΣ ΟΤΙ ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΝΔΕΚΑΤΗΝ
ΠΡΩΙΝΗΝ ΕΝ ΜΕΣΩ ΣΥΓΚΙΝΗΚΟΤΑΤΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ ΚΛΗΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΟΥ
ΛΕΣΒΟΥ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΑΡΧΩΝ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ
ΕΤΕΛΕΣΟΝ ΚΗΔΕΙΑ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΙΕΡΑΡΧΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΚΥΡΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ
ΠΡΟΕΞΑΡΧΟΝΤΟΣ ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΧΙΟΥ ΣΤΟΠ

1313
Ιακ. 1, 27.
1314
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π., σ. 48.
1315
Ό.π., σ. 49.

264
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΣΙΣΑΝΙΟΥ ΕΞΕΠΡΟΣΩΠΗΣΕΝ ΙΕΡΑΝ ΣΥΝΟΔΟΝ ΟΜΙΛΗΣΑΣ
ΑΠΟ ΜΕΡΟΥΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΒΙΒΑΣΑΣ ΣΥΛΛΗΠΗΤΗΡΙΑ ΑΥΤΗΣ […]
ΚΑΤΕΤΕΘΗΣΑΝ ΔΙΑΚΟΣΙΟΙ ΕΒΔΟΜΗΚΟΝΤΑ ΣΤΕΦΑΝΟΙ ΕΞΕΔΟΘΗΣΑΝ
ΥΠΕΡΟΓΔΟΗΚΟΝΤΑ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑΝ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕΝ Η
ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΣΕΒΟΥΣ ΛΑΟΥ ΕΞ ΟΛΟΚΛΗΡΟΥ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΣΤΟΠ
ΛΕΣΒΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΕΙΣ ΜΑΚΡΑ ΑΡΘΡΑ ΕΞΗΡΕ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ
ΕΞΑΙΡΕΤΟΝ ΕΡΓΟΝ ΕΚΛΙΠΟΝΤΟΣ ΙΕΡΑΡΧΟΥ»1316.
Ο Ιάκωβος ετάφη παραπλεύρως του ναού του Αγίου Ιακώβου που βρίσκεται
στον περίβολο του Βοστάνειου Ιερού Νοσοκομείου.
Συλλυπητήρια για την εκδημία του σεβαστού Μητροπολίτη εξέφρασαν μέσα
από τηλεγραφήματα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, ο Πατριάρχης
Αλεξανδρείας Χριστόφορος, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος, ο Αρχιεπίσκοπος
Κρήτης Ευγένιος, οι Μητροπολίτες Αργυροκάστρου, Περγάμου, Μεσσηνίας, ο
υπουργός Παιδείας Γ. Ράμμος, ο Νίκος Αρώνης, ο νομάρχης Σάμου Γ. Βιτούλιας,
βουλευτές, δήμαρχοι και κοινοτάρχες. Όλοι εξήραν το ήθος και τη ζωή του
Ποιμενάρχου που έγινε σκάλα για να μπορέσει μαζί με το ποίμνιό του να προσεγγίσει
τον Θεό1317.
Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημα του Αργυροκάστρου Παντελεήμονος,
στο οποίο αναφέρεται το πόσο άξιος Μητροπολίτης υπήρξε ο εκλιπών, όσο
υπηρέτησε στη γη της Αλβανίας, ως Μητροπολίτης Δυρραχίου.꞉
«Σεβασμ. Τοποτηρητὴν Μυτιλήνην Κωνσταντῖνον
Μυτιλήνην
Βορειοηπειρῶται βαρυπενθοῦντες συμμετέχομεν νοερῶς κηδείαν πρὸς Κύριον
μεταστάντος μεγάλου καὶ σεπτοῦ Ἱεράρχου κυροῦ Ἰακώβου. Ἀναμιμνησκόμενοι γονίμου
δράσεως καὶ ἀμερίστου στοργῆς καὶ ἐνδιαφέροντος Αὐτοῦ ὑπὲρ Ὀρθοδόξων γενετείρας
ἡμῶν Β. Ἠπείρου εἰς κρισίμους καιρούς καὶ εὐγνωμονοῦντες, εὐχόμεθα ἐγκαρδίως,
ὅπως Κύριος ἀναπαύσῃ τὴν ψυχήν Αὐτοῦ ἔνθα οἱ δίκαιοι ἀναπαύονται. Ὑπῆρξε κατὰ
πάντα ἄξιος ἡγέτης τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς Πατρίδος, κλεΐσας
ἀμφοτέρας διὰ τοῦ ζήλου καὶ τῶν ἀπαραμίλλων διοικητικῶν ἀρετῶν Αὐτοῦ. Αἰωνία καὶ
ἄληστος εἴη ἡ μνήμη αὐτοῦ.

1316
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Τηλεγράφημα του Τοποτηρητή
της Μητροπόλεως Μυτιλήνης και Μητροπολίτη Μηθύμνης Κωνσταντίνου προς τον Αρχιεπίσκοπο
Αθηνών Θεόκλητο, αρ. πρωτ. 868, με ημερομ. 28 Μαρτίου 1958).
1317
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π., σσ. 71-74.

265
 †Ὁ Ἀργυροκάστρου ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ»1318.
Εκτός από τα τηλεγραφήματα, πλήθος ψηφισμάτων για το θάνατο του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης εκδόθηκαν από το διοικητικό συμβούλιο 1) των
Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης, 2) του θεραπευτηρίου “Η Υγεία”, 3) του
Τοπικού Προσκοπικού Συνδέσμου, 4) του Χατζησπύρειου Ιερού Νοσοκομείου
Αγιάσου, 5) του Παιδικού Σταθμού Μυτιλήνης, 6) του Π.Ι.Κ.Π.Α., 7) του Εθνικού
Ορφανοτροφείου Μυτιλήνης, 8) της Φιλοπτώχου Αδελφότητας Αγιάσου, 9) του
συλλόγου παροχής εργασίας Μυτιλήνης, 10) της Εταιρίας των Λεσβιακών Μελετών,
11) του Ιατρικού συλλόγου Μυτιλήνης, 12) του Φαρμακευτικού συλλόγου
Μυτιλήνης, 13) του Εμπορικού και Βιομηχανικού επιμελητηρίου Μυτιλήνης, 14) του
Δικηγορικού συλλόγου Μυτιλήνης, 15) του Εμπορικού Εισαγωγικού συλλόγου
Μυτιλήνης, του Παλεσβιακού Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου, 16) του συνδέσμου
εμπόρων Ελαιολάδων, 17) του Εμπορικού συλλόγου Μυτιλήνης, 18) του συλλόγου
Γονέων και Κηδεμόνων, 19) του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Μυτιλήνης, 20) του
Καπνεργατικού Συλλόγου Μυτιλήνης, 21) της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών και
Βιοτεχνών Λέσβου, 22) του Εθνικού Συνδέσμου Αστικών Λεωφορειούχων Λέσβου,
23) του Συνδέσμου «Δήμητρα» Πολιχνίτου, 24) του Συνδέσμου «Ομόνοια»
Πολιχνίτου, 25) του Ελαιουργικού Πιστωτικού Συνδέσμου Πολιχνίτου, 26) της
Ενώσεως Φορτοεκφορτωτών Λιμένος Μυτιλήνης, 27) της Κοινωνικής Πρόνοιας
Λέσβου, 28) της Χριστιανικής Συντροφιάς Νέων Μυτιλήνης, 28) της Χριστιανικής
Συντροφιάς Εργαζομένων Νέων Μυτιλήνης, 29) του Χριστιανικού Αναμορφωτικού
Συλλόγου Νεανίδων Μυτιλήνης, 30) των Υπαλλήλων Κοινοτήτων Λέσβου, 31) του
Γηροκομείου, 32) της Ενώσεως Σμυρναίων, 33) των Μικρασιατικών Μελετών της
Ενώσεως Σμυρναίων, 34) της Ενώσεως Λεσβίων-Πειραιώς, 35) της «Παλλεσβιακής
Αδελφότητας» Πειραιά, 36) της Κοινότητας Κυδωνιών-Μοσχονησίων Μυτιλήνης,
37) της Κοινότητας Κυδωνιών-Μοσχονησίων Πειραιά, 38) του Δημοτικού
Συμβουλίου Πολιχνίτου, 39) του Κοινοτικού Συμβουλίου Βασιλικών, 40) του
Κοινοτικού Συμβουλίου Μανδαμάδων, 41) του Κοινοτικού Συμβουλίου Κάτω
Αφάλωνας, 42) του Ηγουμενοσυμβουλίου της Ι. Μονής Υψηλού, 43) του
Ηγουμενοσυμβουλίου της Ι. Μονής Λειμώνος, 44) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι.
Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Αγιάσου, 45) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού
Κοιμήσεως Θεοτόκου κάτω Τρίτους, 46) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού Αγ.

1318
Ό.π., σ. 72.

266
Γεωργίου, 47) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού Ταξιαρχών Μηθύμνης, 48) του
Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού Αγίας Βαρβάρας Παμφύλων, 49) του Εκκλ.
Συμβουλίου του Ι. Ναού Αγ. Θεοδώρων Μυτιλήνης, 50) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι.
Ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Καγιανίου, 51) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι.
Ναού Αγίας Παρασκευής Πλωμαρίου, 52) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού Αγ.
Ιωάννη Χρυσοστόμου Πλωμαρίου, 53) του Εκκλ. Συμβουλίου του Ι. Ναού Αγ.
Γεωργίου Πολιχνίτου, 54) του Εκκλ. Συμβούλιο του Ι. Ναού Αγ. Θεράποντος
Μυτιλήνης1319. Μεταξύ αυτών διακρίνεται εκείνο του διοικητικού συμβουλίου του
θεραπευτηρίου “Η Υγεία” με αντιπρόεδρο τον Δ. Σουρλάγκα και μέλη τους Κ.
Σπύρου, Θ. Ροδάκη, Γ. Κατσικαδέλλη, Γ. Ψαρρά, παρισταμένου και του
κυβερνητικού επιτρόπου Φ. Λογοθέτη꞉ «Ἐν Μυτιλήνῃ σήμερον τήν 26ην τοῦ μηνός
Μαρτίου τοῦ ἔτους 1958 […] ψηφίζει 1) ὅπως τό Διοικ. Συμβ. τοῦ Θεραπευτηρίου
παρακολουθήσῃ ἐν σώματι τήν ἐκφοράν τοῦ σεπτοῦ σκηνώματος, 2) ὅπως κατατεθῇ
στέφανος ἐκ δάφνης ἐπί τῆς σοροῦ, 3) ὅπως τό Θεραπευτηρίον τηρήσῃ 10ήμερον
πένθος, 4) ὅπως κοινοποιηθῇ τό παρόν πρός τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον καί τήν
Ἱεράν Σύνοδον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 5) ὅπως ἀναρτηθῇ ἡ εἰκών τοῦ
μεταστάντος εἰς τήν αἴθουσαν τῆς Διευθύνσεως ὡς ἐμπνευστοῦ καί ἱδρυτοῦ τοῦ
θεραπευτηρίου, 6) ὅπως ἐπιμεληθῇ διά τήν ἀνέγερσιν ἐν καιρῷ Προτομῆς τοῦ
μεταστάντος εἰς τόν περίβολον τοῦ Σανατορίου, 7) ὅπως τό παρόν δημοσιευθῇ διά τοῦ
ἐγχωρίου τύπου»1320.
Τόσο ο ημερήσιος όσο και ο περιοδικός Τύπος της Ελλάδας αφιέρωσαν
πολλές σελίδες για το θάνατο του σεπτού Ιεράρχη Ιακώβου. Μέσα από τις σελίδες
τους φαίνεται η μεγάλη αγάπη και ο σεβασμός που έτρεφαν όλοι σχεδόν οι Έλληνες
για τον μεταστάντα Ιεράρχη. Όλα τα άρθρα που γράφτηκαν στις εφημερίδες και στα
περιοδικά που εκδίδονταν εκείνη την εποχή στην Αθήνα εξυμνούσαν το ήθος και τη
ποιμαντική σφραγίδα που άφησε στη Μυτιλήνη ο Ιάκωβος1321.

1319
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π., σσ. 75-77.
1320
Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Ψήφισμα θεραπευτηρίου
Λέσβου “ Η Υγεία” για την κοίμηση του Ιακώβου με ημερομηνία 26 Μαρτίου 1958).
1321
Βλ. Στέμμα, 28/3/1958꞉ «Ἐπάνω εἰς Πεντελήσιον μάρμαρον. Ὡς σμίλη καλλιτέχνου ποὺ ζῇ καὶ πονεῖ
τὸ θέμα του, σύρρεται σήμερον ἡ γραφίς μου. Καὶ ἐνῷ τὸ πνεῦμα καὶ ἡ ψυχή, συντετριμμέναι ὑπὸ τὸ βαρὺ
πλῆγμα, ὑποκλίνονται εὐλαβικὰ ἐνώπιον ἑνὸς φερέτρου, χαράσσει μὲ χαρακτῆρας ἀνεξιτήλους ἕνα ὄνομα.
Τό ὄνομα τοῦ Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ἰακώβου.
Ἀτενίζω ἀνίκανος νὰ συλλάβω τὸ μυστήριόν τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, τὸν μεγάλον νεκρόν. Ὡς
ἀσάλευτον αἰωνίαν ἀκινησίαν ἐκεῖνον, πού ἐστάθη εἰς ὅλην του τὴν ζωὴν μέγας καὶ ἀκατάβλητος καὶ
ἀεικίνητος. Τὸν ἥρωα μιᾶς ἀνθρωπίνης τραγῳδίας, ποὺ ἐκάμφθη ἔπειτα ἀπὸ τιτανομαχίαν πρὸς τὸν
θάνατον, ὑποκύψας εἰς τοὺς ἀκαταλύτους καὶ ἀκατανικήτους αἰωνίους νόμους τῆς φθορᾶς. Αὐτῆς, ποὺ
καταλύει πᾶν τὸ γενόμενον καὶ ἐξανεμίζει πᾶν τὸ δημιουργούμενον. […]

267
β. Η διαθήκη του Ιεράρχη

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος άφησε λίγο πριν πεθάνει ιδιόχειρη διαθήκη. Την

είχε δώσει μάλιστα στον Μ. Κωδωνάκη με τη δέσμευση να την παραδώσει ο
τελευταίος στις αρχές του νησιού μετά το θάνατο του Μητροπολίτη. Σε αυτήν ο
Μητροπολίτης ζητούσε συγγνώμη σε όσους πίκρανε και συγχωρούσε όσους τον
πίκραναν ηθελημένα ή αθέλητα. Συγκεκριμένα, ο μακαριστός ιεράρχης αναφέρει꞉
«…Καὶ πρώτον ζητῶ συγγνώμην παρὰ πάντων ὅσους κατὰ τὴν 50ετή ἀρχιερατείαν μου
ἐπίκρανα, εἴτε ἑκουσίως, εἴτε ἀκουσίως ἐν Σμύρνῃ, εἴτε ἐν Ἀλβανίᾳ, εἴτε ἐν Κορυτσᾷ,
εἴτε ἐν Μυτιλήνῃ καὶ ἐν ὅλῃ τῇ Λέσβῳ, διότι εἶναι ἀδύνατον εἰς τὁν ἀσκοῦντα διοίκησιν
Ἀρχιερέα νὰ μή πικράνῃ τοὺς Χριστιανούς του ἔστω καὶ ἀκουσίως. Δεύτερον παρέχω
συγχώρησιν εἰς ὅλους ὅσους μὲ ἐπίκραναν καθ’ ὄλον τὸν χρόνον τῆς 50ετοῦς
ἀρχιερατείας μου, καθ’ ὅν συνήντησα, ἰδίως ἐν Μυτιλήνῃ τερατώδη ἀγνωμοσύνην, καὶ
μάλιστα παρὰ τῶν δαψιλῶς εὐεργετηθέντων. Συγχωρῶ πάντας…»1322.

Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος ἐπέρασεν ἀπὸ τὴν Λέσβον ὡς δύναμις οἰκοδομοῦσα […] συνεχώρησεν
ὅλους ὅσοι τὸν ἐπίκραναν ἐν τῇ ζωῇ καὶ θὰ δέεται εἰς τὸν Θεὸν, ὅπως τοὺς συγχωρήσῃ καὶ Ἐκεῖνος...» ·
Εκκλησία, 1/4/1958, Έτος ΛΕ΄, 149꞉ «Μετὰ ὀλιγοήμερον ἀσθένειαν ἀνεπαύθη ἐν Κυρίῳ τῇ Τρίτῃ 25ῃ
Μαρτίου τρ. ἔτους ὁ γεραρὸς Μητροπολίτης Μυτιλήνης κυρὸς Ἰάκωβος, ὀγδοηκοντούτης που τὴν ἡλικίαν
[…]
Ὁ ἀείμνηστος Ἱεράρχης ὑπῆρξεν ἀναμφιβόλως μία ἐκ τῶν πλέον διαπρεπῶν μορφῶν τῆς
Ἑλληνικῆς Ἱεραρχίας. Ἡ ἐθνική, θρησκευτικὴ καὶ ἰδίᾳ κοινωνικὴ αὐτοῦ δράσις ὑπῆρξεν ἐξαιρετική.
Ἀληθὴς φιλάνθρωπος, ἠνάλωσε κυριολεκτικῶς ἑαυτόν διὰ τὴν προστασίαν τῶν ἐνδεῶν καὶ πασχόντων,
σπανίως δὲ παρόμοια προσπάθεια ἔτυχε τοσαύτης καρποφορίας. Πάμπολλα εἶναι τὰ μνημεῖα τῆς
Φιλανθρώπου δράσεως τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου, δι’ ὧν ἐκάλυψε τὴν Λέσβον ὁλόκληρον…» ·
Στεφ. Παπουτσάνης, «Ένας υπέροχος ιεράρχης με ανυπέρβλητον κοινωνικήν-εκκλησιαστικήν
δράσιν», Λέσβος, 5/4/1958꞉ «…Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος, ὅσας καὶ ἂν διὰ τοῦ μεγάλου ἔργου του
ἐπροκάλεσεν ἀντιδράσεις, παραμένει καὶ θὰ παραμένῃ εἰς τὴν Ἱστορίαν τῆς Λέσβου ὡς ὁ ὑπέροχος
Ἱεράρχης μὲ μιὰν ἀνυπέρβλητον κοινωνικὴν δρᾶσιν…»· Χρήστος Σολομωνίδης, «Εις μνήμην του
Μεγάλου Ιεράρχη. Ιάκωβος Μυτιλήνης», Κόσμος, 19/4/1958꞉ «…Ἦταν ὁ Ἱεράρχης ὁ ἀκάματος, ὁ
ἀκούραστος συνεχιστὴς τῶν μεγάλων τῆς Ἐκκλησίας παραδόσεων. Ἦταν ὁ Δεσπότης, ποὺ στὴν ψυχὴ του
εἶχε ἑνωμένες, σ’ ἀδιάσπαστο κρῖκο, τὴ Χριστιανικὴ πίστη καὶ τὴν ἀγάπη πρὸς τὴν Πατρίδα. Ἦταν ὁ
λευκὸς Ποιμενάρχης, ποὺ βαθύτατα ἔνοιωσε τὰ λόγια του Κυρίου: “Ἀγαπᾶτε ἀλλήλους”…» · Η Φωνή
της Εκκλησίας, 5/4/1958꞉ «… Ἡ Ἐκκλησία πενθεῖ ἕνα ὑπέροχον μὲ μεγάλην καρδιὰ καὶ ὑπέροχα
φιλανθρωπικὰ αἰσθήματα Ἱεράρχην αὐτῆς. Καὶ ἡ Ἐπαρχία Μυτιλήνης ἐβυθίσθη εἰς ἀπροσμέτρητον
πένθος, διότι ἔχασε τὸν τετιμημένον Δεσπότην της. […] Ἡ μνήμη τοῦ Μυτιλήνης Ἰακώβου θὰ παραμένη
αἰώνια εἰς τὴν ψυχήν τοῦ ποιμνίου του καὶ τὸν ἔπαινον αὐτοῦ θὰ ἐξαγγέλλουν ἐσαεὶ τὰ καλλιμάρμαρα καὶ
ἐπιβλητικὰ ἔργα τῆς εὐποιΐας» · Ορθόδοξος Σκέψις, 1/4/1958꞉ «…Ὁ ἀείμνηστος Ἰάκωβος διεκρίθη διά
τε τὴν μόρφωσιν καὶ τὰς μεγάλας πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ Ἔθνος ἐν στιγμαῖς κρισίμοις, ἰδίᾳ ἐν
Δυρραχίῳ, ὑπηρεσίας του…» ·Δημοκράτης, 28/3/1958꞉ «… ὅτι ὁ ἐκλιπὼν Ἱεράρχης ὑπῆρξε μεγάλη καὶ
δυναμικὴ προσωπικότης, καταπληκτικὸν φαινόμενον ἐνεργητικότητος καὶ ἀδαμάστου μαχητικότητας εἰς
τὸν τομέα τῆς κοινωνικῆς δράσεως…».
1322
«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», ό.π, σσ. 62-63.

268
 Έπειτα μοιράζει στην οικογένειά του το σπίτι και τα κτήματα που διέθετε, ενώ
τις αρχιερατικές του ενδυμασίες, τις αφήνει σε διάφορους αρχιερείς ή στα πνευματικά
του παιδιά1323.

3) Η ανακήρυξη του Ιακώβου σε Μέγα Ευεργέτη της νήσου το 1959

Ένα χρόνο μετά την κοίμηση του Μητροπολίτη Ιακώβου Α΄ του από
Δυρραχίου το 1959, στο μνημόσυνό του, ανακηρύσσεται Μέγας Ευεργέτης του
νησιού. Η Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Λέσβου τελείως αυθόρμητα ζήτησε την
ανακήρυξή του σε Ευεργέτη του νησιού. Και όχι άδικα, αφού τον τίτλο αυτό τον
κέρδισε ο ίδιος ο αείμνηστος Μητροπολίτης με τις πράξεις του και τις πολλές
φιλανθρωπίες του.
Το έργο του αποτελούσε την εφαρμογή της χριστιανικής αγάπης. Κατάφερε
με τον τρόπο ζωής του και φυσικά με την πειθώ των λόγων του να πείσει και άλλους
να γίνουν αρωγοί του έργου του. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας κύκλος ευεργετών που
συναγωνίζονταν για το ποιος θα προσφέρει περισσότερα στο νησί του. Η επιρροή του
Μητροπολίτη Ιακώβου υπήρξε μεγάλη στις ψυχές των ανθρώπων. Ως άλλη σειρήνα
τους μάγευε. Η μαγεία τους παρέσυρε όχι στον όλεθρο, όπως συνέβαινε με τις
σειρήνες στην Οδύσσεια, αλλά τους βοηθούσε να φέρουν στο φως τον καλύτερο
εαυτό τους και να γίνουν μιμητές της φιλανθρωπίας του Ιησού Χριστού.
Ο θάνατός του βύθισε τη Μυτιλήνη σε βαρύ πένθος, γιατί ο αποχωρισμός
των κατοίκων από τον αγαπητό τους Ιεράρχη ήταν δύσκολος. Παραλληλίζεται με
τους μεγάλους πατέρες της χρυσής εποχής των πρώτων αιώνων της διάδοσης του
χριστιανισμού1324. Οι ευεργεσίες του ήταν φανερές κυρίως στα περίλαμπρα ιδρύματα
που ανήγειρε με κόπο και μόχθο για να ανακουφίσει τον ανθρώπινο πόνο και να
σταλάξει βάλσαμο στην καρδιά όσων τον είχαν ανάγκη1325.
Οι κάτοικοι του νησιού, από τους επισήμους κυβερνόντες έως τον απλό λαό,
αναγνώριζαν το μεγάλο έργο που είχε φέρει εις πέρας μέσα σε δύσκολες εποχές.
Κατόρθωσε να παρακινήσει τους πλούσιους να συμβάλουν με όλες τους τις

1323
Ό.π.
1324
Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολ., Εις τιμήν και μνήμην του αειμνήστου Μητροπολίτου
Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ό.π., σ. 8.
1325
Ό.π.

269
οικονομικές δυνατότητες στην πραγματοποίηση του έργου του για το καλό των
συνανθρώπων του1326.
Έτσι, ένα χρόνο μετά την κοίμηση του Μητροπολίτη Ιακώβου, στις 29
Μαρτίου 1959, τελέσθηκε το ετήσιο μνημόσυνό του. Εκεί, μέσα σε ένα κλίμα
αναγνώρισης για όσα προσέφερε ο αείμνηστος Ιεράρχης στο νησί της Μυτιλήνης και
τους κατοίκους του, αναγνώστηκε ψήφισμα της Ενώσεως Δήμων και Κοινοτήτων
Λέσβου με βάση το οποίο ο μακαριστός Μητροπολίτης ανακηρύσσεται Μέγας
Ευεργέτης του νησιού.
Αποφασίστηκε, επίσης, η εικόνα του από Δυρραχίου να αναρτηθεί σε όλα τα
δημαρχιακά και κοινοτικά γραφεία σε ένδειξη ευγνωμοσύνης1327.

1326
Ό.π., σ. 9.
1327
Ό.π., σ. 17.

270
 Συμπεράσματα
Στην εργασία αυτή εξετάσαμε την προσωπικότητα του Μητροπολίτη
Μυτιλήνης Ιακώβου του Α΄ του από Δυρραχίου. Η προσωπικότητα ενός τόσο
σημαντικού ανθρώπου δεν μπορεί να εξετασθεί χωρίς αναφορά στα γεγονότα που
έλαβαν χώρα στην πολιτική σκηνή της Ευρώπης, των Βαλκανίων, της Μικράς Ασίας
και φυσικά της Ελλάδας και ειδικότερα της Μυτιλήνης.
Μέσα από την έρευνα των πηγών καταλήξαμε ότι ο Ιάκωβος υπήρξε ένας
σπουδαίος Ιεράρχης που διακρίθηκε αρχικά στη Σμύρνη, στη συνέχεια στο Δυρράχιο,
στην Κορυτσά και τέλος στη Μυτιλήνη, πόλεις που σημάδεψαν τη ζωή του.
Συγκεκριμένα:
α. Ο Ιάκωβος μετά την αποφοίτησή του τον Αύγουστο του 1903 από τη
Θεολογική Σχολή της Χάλκης, διορίστηκε Μέγας Αρχιδιάκονος της Μητροπόλεως
Σμύρνης. Αναπληρώνει με επιτυχία τον Μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειο ως
Επίσκοπος Χριστουπόλεως.
β. Η απόρριψη της υποψηφιότητάς του το 1910 για τη Μητρόπολη Σμύρνης
πρέπει να ερμηνευτεί κάτω από το πρίσμα της ιστορικής συγκυρίας.
γ. Η εκλογή του ως Μητροπολίτη Δυρραχίου σηματοδοτείται από την
πορεία προς τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την παράλληλη
δημιουργία των εθνικών κρατών των Βαλκανίων.
δ. Η γνωριμία του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον ωθεί να ταυτιστεί με τους
εθνικούς στόχους της Αθήνας. Κατορθώνει πέρα από όλες τις δυσκολίες και τους
πολέμους να αγωνιστεί για τους Έλληνες της περιοχής και για την ευημερία τους.
ε. Αγωνίστηκε για τη διαφύλαξη της ελληνικής γλώσσας και την
αναγνώριση της ταυτότητας των Ελλήνων που ζούσαν στην Αλβανία. Πολέμησε με
έμμεσο τρόπο τους Ιταλούς, Αυστριακούς και Αλβανούς εθνικιστές, για να πετύχει
όσα ήθελε.
στ. Η επιστροφή του στην Κορυτσά ως Εξάρχου είναι ένα νέο ξεκίνημα για
να συνεχίσει το έργο στην Αλβανία. Μέσα από την αλληλογραφία του με τον
αρχιστράτηγο Παρασκευόπουλο φαίνεται πόσο πολύτιμος υπήρξε για την κυβέρνηση
Βενιζέλου όσον αφορά τη Βόρεια Ήπειρο.
ζ. Διακινδύνευσε τη ζωή του, αφού έγιναν απόπειρες δολοφονίας εναντίον
του.

271
 η. Σημαντική είναι η συμβολή του στην υπογραφή του ελληνοαλβανικού
Πρωτοκόλλου της Καπεστίτσας τον Μάιο του 1920.
θ. Πρωτοστατεί στην Πανορθόδοξο Σύνοδο του 1923, για την αλλαγή του
ημερολογίου.
ι. Εκλέγεται Μητροπολίτης Μυτιλήνης το 1925 όπου τίποτα δε βρήκε και
δημιούργησε τα πάντα εκ του μηδενός, σε δύσκολους καιρούς για τη Μυτιλήνη που
είχε τότε χιλιάδες πρόσφυγες, αστέγους, ασθενείς, πεινασμένους από τη Μικρά Ασία.
Η κρατική κοινωνική περίθαλψη, ήταν τότε ανύπαρκτη. Η Εκκλησία, όπως συμβαίνει
πάντα, θα αναλάμβανε για μια ακόμα φορά να επουλώσει πληγές δοκιμαζόμενων
ανθρώπων, προστατεύοντας παιδιά, περιθάλποντας ορφανά, απόρους, γέροντες,
πτωχούς, ανέργους, φυλακισμένους, θεραπεύοντας φυματικούς, ασθενείς. Όσα
ιδρύματα δημιουργήθηκαν οφείλονται στον Ιάκωβο. Ό,τι δεν φαντάζονταν οι Λέσβιοι
το είδαν πραγματοποιούμενο.
ια. Το κύρος που απορρέει από την προσωπικότητά του αναγνωρίζεται
πανελληνίως. Κατά τη διάρκεια της ποιμαντορίας του πραγματοποιούν επίσημες
επισκέψεις στη Λέσβο όλοι σχεδόν οι πολιτικοί και θρησκευτικοί παράγοντες της
εποχής. Μεταξύ αυτών, επισκέπτονται τη Μυτιλήνη και τον Ιάκωβο οι βασιλείς
Παύλος Α΄ και Φρειδερίκη.
ιβ. Ενδιαφέρθηκε για τον κλήρο της επαρχίας του διοργανώνοντας
εφημεριακά συνέδρια.
ιγ. Υπήρξε πιστός φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου, του Μελετίου
Μεταξάκη και του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσάνθου, τον οποίο και υποστηρίζει
στην αρχιεπισκοπική εκλογή του 1938.
ιδ. Κατά τη διάρκεια της κατοχής εργάστηκε με αυταπάρνηση για την
ανακούφιση του ποιμνίου του.
ιε. Η συμβολή του στο νησί αναγνωρίστηκε από όλους, εχθρούς και φίλους.
Το 1950 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του, ενώ ένα χρόνο μετά την
κοίμησή του ανακηρύχθηκε σε Μέγα Ευεργέτη του νησιού.
Ο Ιάκωβος έδειξε ότι όταν κάποιος θέλει, μπορεί να πετύχει τους στόχους
του όσο δύσκολοι και αν είναι. Πρέπει όμως να διαθέτει πίστη στον Θεό, θάρρος και
τόλμη. Οφείλει να ζυγίζει τα πράγματα και πάντα να προσπαθεί να βρίσκει τρόπους
για την πρόοδο της κοινωνίας και στην περίπτωση του Ιακώβου, του ποιμνίου του.

272
 Conclusions
The purpose of this doctoral thesis was to examine the personality of the
Metropolitan of Mytilene Iakovos A΄ from Durres. The personality of such an
important person cannot be properly reviewed without mentioning the facts that took
place in the political stage of Europe, the Balkans, Asia Minor and of course Greece
and Mytilene.
Through research of various sources we have come to the conclusion that
Iakovos was an outstanding prelate who distinguished himself in Smyrna, afterwards
in Durres, in Korce (Κorytsa) and in Mytilene in the end. All of these cities played a
major role in his life.
Specifically:
a. After his graduation on August 1903 from the Theological School of
Ηalki, Iakovos was appointed Grand Archdeacon in the Metropolis of Smyrna. He
fills in gracefully for the Metropolitan of Smyrna, Vasileios, as Bishop of
Christoupoleos.
b. The rejection of his candidacy for the Metropolis of Smyrna in 1910
should be reviewed under the prism of historic conjunctures.
c. His election as Metropolitan of Durres is being marked from its course
towards the dismantlement of the Ottoman Empire with the simultaneous creation of
the national states of the Balkans.
d. His acquaintance with Eleftherios Venizelos pushes him to coincide with
the national goals of Athens. Despite all difficulties and the wars, he manages to fight
for the Greeks of his area and their well-being.
e. He fought for the preservation of the Greek language and the
acknowledgement of the identity of Greeks that live in Albania. He indirectly fought
the Italian, the Austrian and the Albanian nationalists to achieve his goals.
f. His return to Korce as legate is a new beginning of the continuance of his
work in Albania. Through his correspondence with general Paraskevopoulos, it
becomes obvious how precious he has been for the government of Venizelos as far as
North Epirus is concerned.
g. He risked his life since there were several attempts on his life.
h. His contribution to the signing of the Greek-Albanian Protocol of
Kapestitsa in May of 1920 is also important.
273
 i. He is in a leading position in the Panorthodox Convention in 1923, for the
calendar change.
j. In 1925 he was elected Metropolitan of Mytilene where he didn’t find
anything and created everything from scratch during hard times for Mytilene as there
were thousands of refugees, homeless, sick and hungry from Asia Minor. State Social
Care was at the time nonexistent. Church, as always, would once again take care of
healing the wounds of trialed people, protecting children, hospitalizing orphans, the
destitute, the old, the poor, the unemployed, the imprisoned, healing the tuberculous
and the sick. Any institution founded is on behalf of Iakovos. The people of Lesbos
saw things that they would never imagine get created.
k. The prestige that flows from his personality is recognized throughout
Greece. During his pastorate almost all political and religious factors of the era are
paying official visits. Among others Mytilene and Iakovos are being visited by king
Paul A΄ and queen Freideriki.
l. He was interested in the clergy of the country by organizing ecclesiastical
conventions.
m. He was a loyal friend to Eleftherios Venizelos, Meletios Metaxakis and
Archbishop of Athens Crysanthos whom he supports during the archiepiscopal
election of 1938.
n. During the occupation he worked with abnegation to relief his pastorate.
o. His contribution to the island was recognized by all, friends and foes. In
1950 there was the unveiling of his statue. One year after his repose he was declared
Grand Benefactor of the island.
Iakovos showed that when someone has the will, then he can achieve his
goals, no matter how hard they might be. He must however has always faith in God,
courage and dare. He has to weigh things and always try to find ways to help the
progress of his community and pastorate.

274
 Πηγές και Βιβλιογραφία

Α΄ Ανέκδοτες Πηγές

Α.Ε.Ε., (Αρχείο Εκκλησίας της Ελλάδος), Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης,

Επισκοπικά 1934-1976

Α.Ι.Μ.Μ., (Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης), Φ. 16, βοηθός Επίσκοπος

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., (Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικες Πατριαρχικής

Αλληλογραφίας), Α΄ 79
Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 80

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 82

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 84

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 85

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 86

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 87

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 88

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 89

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 90

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 91

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 92

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 94

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 95

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 97

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 98

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 99

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 101

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 102

Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 105

Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., (Αρχείο Οικουμενικού Πατριαρχείου/ Κώδικες Υπομνημάτων

Εκλογής), Αb΄/1
275
Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., Αb΄/2

Α.Υ.Ε., (Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών), 1909, Φ., Οθωμανική Αυτοκρατορία

Α.Υ.Ε., 1911, Φ. 34, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα

Α.Υ.Ε., 1912, Φ. 34, Υποφ. 9, Υποπροξενείο Δυρραχίου

Α.Υ.Ε., 1912, Φ. 22, Υποφ. 1, Εκπαιδευτικά Ζητήματα Αλβανίας και Ηπείρου

Α.Y.E., 1913, Φ. 27, Υποφ. 2, Κατάσταση Β. Ηπείρου

Α.Y.E., 1913, Φ. 31, Υποφ. 6, Αλβανικό Ζήτημα

Α.Υ.Ε., 1914, Φ. Β/33, Εκπαιδευτικά Δυρραχίου Μ. Ασίας και Νήσων, διαφόρων

κοινοτήτων Μακεδονίας και Θράκης

Α.Υ.Ε., 1915, Φ. Α/5 (12), Αλβανικά

Α.Υ.Ε., 1917, Φ. Α/5 Χ1, Βορειοηπειρωτικά και Αλβανικά

Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Α/5/ΙΙ (12), Α΄ Πολιτική, Περί Κορυτσάς

Α.Υ.Ε., 1919, Φ. Β/33 (5), Β΄ Πολιτική, Ειδικός Φάκελος Κορυτσάς

Α.Υ.Ε., 1920, Φ. 34.1, Αλβανίας-Β. Ηπείρου (Απρίλιος-Μάιος)

A.Y.E., 1921, Φ. 8, Υποφ. 6, Ζήτημα Β. Ηπείρου. Προπαγάνδα κατά Ελλάδας

Α.Υ.Ε., 1921, Φ. 8, Υποφ. 9, Ζήτημα Β. Ηπείρου- Ψηφίσματα Ηπειρωτών- Τύπος

A.Y.E., 1921, Φ. 8, Υποφ. 11, Αλβανία

A.Y.E., 1921, Φ. 10, Υποφ. 1, Αλβανικό Ζήτημα και Ζήτημα Β. Ηπείρου

A.Y.E., 1921, Φ. 10, Υποφ. 2, Αλβανία

Α.Υ.Ε., 1925, Φ. Β/35, 6, Ειδικός Φάκελος. Μεταβολαί Μητροπολιτών

Α.Υ.Ε., 1925, Φ. Β/35, 8, Γενικά Εκκλησιαστικά Ζητήματα

Α.Υ.Ε., 1925, Φ. Β/35, 10, Ειδικός Φάκελος Αλβανικής Εκκλησίας

Α.Υ.Ε., 1926, Φ. 46, Υποφ. 3, Εκκλησιαστικά Ζητήματα

Α.Υ.Ε., 1936, Φ. 60, Υποφ. 4, Εκκλησιαστικά. Τύπος για εκλογή Πατριάρχη

Αλεξανδρείας

Α.Υ.Ε., 1936, Φ. 60, Υποφ. 5, Εκκλησιαστικά. Τύπος για εκλογή Πατριάρχη

Αλεξανδρείας

276
Γ.Α.Κ. / Α.Ι.Μ., (Γενικά Αρχεία του Κράτους/ Αρχείο Ιωάννη Μεταξά), Φ. 45, Περί
Εκλογής Αρχιεπισκόπου

Ε.Λ.Ι.Α. / Α.Α.Α., (Ελληνικό Λογοτεχνικό & Ιστορικό Αρχείο/ Αρχείο Αγγέλου

Αννίνου), Φ. 1, Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923), Υποφ. 1.1.,
Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922- Οκτώβριος
1923). Το συγκεκριμένο αρχείο βρίσκεται στο Ε.Λ.Ι.Α. Θεσσαλονίκης

Επιστολές του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Οι επιστολές αυτές εστάλησαν

μεταξύ των ετών 1923-1935 προς τον Μητροπολίτη Ιάκωβο (i. χωρίς αρ., 13
Σεπτεμβρίου 1923), (ii. αρ. 2385/2404/2755, 31 Δεκεμβρίου 1932), (iii. χωρίς αρ.,
14 Φεβρουαρίου 1933), (iv. αρ. 2391, 13 Οκτωβρίου 1933), (v. αρ. 2102, 26
Σεπτεμβρίου 1934), (vi. αρ. 1843, 20 Ιουνίου 1935) και τον Γεώργιο Στρέϊτ (αρ.
1406, 15 Μαΐου 1935). Για την προέλευσή τους βλ. υποσ. 2, σ. 12

Ι.Α. Α.Π.Θ./A.Μ.Σ., (Ιστορικό Αρχείο Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης/

Αρχείο Μίλτου Σπυρομήλιου), 1911, Φ. 22, Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1911, Φ. 23, Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1913, Φ. 25, Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1913, Φ. 26, Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 α΄, Φ. 27, Αλβανικά-Προξενική Αλληλογραφία

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914 β΄, Φ. 28, Αλβανικά-Προξενική Αλληλογραφία

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1914, Φ. 38, Κορυτσά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1915, Φ. 31, Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1915-1916, Φ. 39, Κορυτσά, Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσ/νίκης,

Αλβανία- Πολιτικές Ειδήσεις, Έγγραφα Παπανδρέου - Αποστολή Αλβανία

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1916, Φ. 32, Κατάληψη Β. Ηπείρου από Ιταλούς- Φάκελος

Ειδικός Εμπιστευτικός

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917, Φ. 33, Αλβανικά-Ηπειρωτικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1917-1918, Φ. 40, Κορυτσά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1918-1919, Φ. 34, Περί Αλβανίας και Βορειοηπειρωτικών

Ζητημάτων & Συμφωνία Βενιζέλου-Τittoni

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1919, Φ. 41, Κορυτσά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35, Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης

277
Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1921, Φ. 36, Β. ΄Ηπειρος-Αλβανικά

Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1921, Φ. 42, Κορυτσά

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46, Αλβανικά, Υποφ. Α΄, Πολιτική περί Αλβανίας

Ι.Α. Α.Π.Θ./Α.Μ.Σ., 1924, Φ. 46, Αλβανικά, Υποφ. Β΄, Εκπαιδευτικά Β. Ηπείρου

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., (Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη/ Αρχείο Ελευθερίου

Βενιζέλου), Φ. 21, Υπουργείο Εξωτερικών Ιούλιος 1919

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 23, Υπουργείο Εξωτερικών 1919 Σεπτέμβριος-Οκτώβριος

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 27, Υπουργείο Εξωτερικών 1920 Απρίλιος-Δεκέμβριος

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 34, Υπουργείο Εξωτερικών 1922 Δεκέμβριος

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 79, Υπουργείο Στρατιωτικών 1912 Οκτώβριος-Δεκέμβριος

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 85, Υπουργείο Στρατιωτικών 1918-1919

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 316, Επιστολές και Σημειώσεις Ελευθερίου Βενιζέλου 1921-

1922

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 326, Επιστολές προς Βενιζέλο 1925

Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 363, Ιδιωτικές επιστολές προς Ελ. Βενιζέλο 1911

Β΄ Πηγές σε ηλεκτρονική μορφή

Α.Φ.Κ.Μ., (Αρχείο Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης), www.mytilene-

charity-archive.com

Ι.Μ.Μ., (Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης), www.immyt.gr

Γ΄ Δημοσιευμένες Πηγές

Θεραπευτήριον Λέσβου «Η ΥΓΕΙΑ» αποκαλυπτήρια της προτομής του αειμνήστου

Μητροπολίτου Μυτιλήνης ΚΥΡΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ, εμπνευστού και δημιουργού του
θεραπευτηρίου Λέσβου «Η ΥΓΕΙΑ». Συμβολή εις τας εορτάς πεντηκονταετηρίδος των
ελευθεριών της Λέσβου, Μυτιλήνη 1962

Ιάκωβος (Νικολάου), Μητροπολίτης Δυρραχίου, Γκόρα-Μόκρας και Σπαθίας,

«Επιστολή Κορυτσαίων προς τον Αλή Πασάν», ΓΠ 3 (1919), σσ. 918-919

Ιάκωβος (Νικολάου), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου – Κοζύρης

Άγης, νομάρχης Μυτιλήνης, «Έκκλησις της Νομαρχιακής Επιτροπής Μαθητικών
Συσσιτίων, της 14ης Νοεμβρίου 1939», Ο Ποιμήν 7 (1939), σσ. 259-260

278
Κανονισμός του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Συλλόγου ο Παρθενών, εν
Κωνσταντινουπόλει, Τύποις Σ. Ιγνατιάδου, 1879

Κανονισμός του εν Σμύρνη Ελληνικού Συλλόγου η Ανατολή, εν Σμύρνη Τύποις

Νικολάου Α. Δαμιανού, 1880

Κανονισμός του εν Σμύρνη Συνδέσμου των Ιεροψαλτών «Ιωάννης ο Δαμασκηνός»,

Σμύρνη εκ του Τυπογραφείου “ΘΕΩΝ Ο ΣΜΥΡΝΑΙΟΣ”, 1911

Κανονισμός του εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Ομήρου», εν Σμύρνη, Τύποις

«Προόδου», 1872

Καταστατικόν της εν Σμύρνη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, εν Σμύρνη Τυπογραφείον

Διεθνές, 1881

«Καταστατικός Κανονισμός του Ιερού Συνδέσμου των Κληρικών της Ι.

Μητροπόλεως Μυτιλήνης “Ο Αδελφόθεος Ιάκωβος”», Ο Ποιμήν 14 (1949), σσ. 61-
65

Κόντης Βασίλης (επιμ.), Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές

σχέσεις, τόμ. Ι (1897-1918), Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 22004

Κόντης Βασίλης (επιμ.), Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές

σχέσεις, τόμ. ΙI (1919-1921), Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 22004

«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», o Ποιμήν, Μάρτιος-Απρίλιος (1958), σσ. 1-194

Οριστικός κανονισμός του εν Σμύρνη αναγνωστηρίου «Η Σμύρνη», Τύποις « Σμύρνη»,

1871

Papadakis Basil, Documents officiels concernant l’ Epire du Nord 1912-1935,

Supplément du bulletin de la Ligue des Epirotes du Nord, Athènes 1935

Σπυρίδων (Βλάχος), Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, «Τηλεγράφημα

Αρχιεπισκόπου Αθηνών προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο», Ο Ποιμήν 18
(1953), σ. 202

Σχέδιον καταστατικού χάρτου της εν ταις Νέαις Χώραις Ορθοδόξου Εκκλησίας και των
παραρτημάτων αυτού α) περί ενοριακών ναών και εφημερίων, β) περί
ιεροδιδασκαλείων, γ) περί ιεροκηρύκων, δ) περί εκκλησιαστικού ταμείου και ε) περί
ιερών μονών και διοικήσεων αυτών, καταρτισθέν υπό επιτροπής συγκειμένης εκ των
Π. Μητροπολιτών Θεσσαλονίκης Γενναδίου, Ιωαννίνων Σπυρίδωνος, Κρήτης Τίτου,
Τραπεζούντος Χρυσάνθου, Μυτιλήνης Ιακώβου, Μηθύμνης Διονυσίου και
Μαρωνείας Ανθίμου και του κ. Κ. Ράλλη Καθηγητού του εν Αθήναις Πανεπιστημίου.
Εκτυπούται δαπάνης της Ιεραρχίας Νέων Χωρών, εν Αθήναις 1926

279
Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικόν πόλεμον (28
Οκτωβρίου 1940 - 4 Μαῒου 1941) και κατά τους χρόνους της γερμανοκρατίας (4 Μαῒου
1941- 9 Σεπτεμβρίου 1944), Μυτιλήνη 1945

Χρύσανθος (Φιλιππίδης), Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος,

«Αρχιεπισκοπικόν Γράμμα», Ο Ποιμήν 8 (1940), σ. 81

Δ΄ Εφημερίδες

Αμάλθεια, Σμύρνη 1905, 1906, 1907, 1908, 1910

Δημοκράτης, Μυτιλήνη 1928-1958

Ελεύθερος Λόγος, Μυτιλήνη 1925, 1928, 1930

Εφημερίς των Λεσβίων, Μυτιλήνη 1936, 1937, 1938, 1939

Ημερησία, Σμύρνη 1909

Κόσμος, Αθήνα 1958

Λέσβος, Αθήνα 1958

Μικρασιατική Ηχώ, Αθήνα 1963, 2005

Νέος Κήρυξ, Μυτιλήνη 1930, 1934, 1935

Σκορπιός, Μυτιλήνη 1932, 1933, 1934

Στέμμα, Μυτιλήνη 1958

Ταχυδρόμος, Μυτιλήνη 1935

Ταχυδρόμος-Ομόνοια, Αλεξάνδρεια 1935, 1936, 1939

Φως, Μυτιλήνη 1934, 1935, 1936, 1939, 1940

Ε΄ Περιοδικά

Aρμενόπουλος, Θεσσαλονίκη 2009

Αρχείον Πόντου, Aθήνα 1990, 1991

Balkan Studies, Τhessaloniki, 1977, 1979, 1984, 1985, 1989

Βαλκανική Βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη 1976, 1977

Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1919, 1928

280
Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήνα 1980

Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1983, 1984, 1985

Εκκλησία, Αθήνα 1941, 1945, 1946, 1947, 1948, 1949, 1951, 1952, 1954, 1958

Εκκλησιαστική Αλήθεια, Kων/πολη 1908, 1910, 1911, 1914, 1915, 1917, 1918, 1919,
1920, 1922, 1923

Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα 1982, 1984, 1986

Ηπειρωτικά Χρονικά, Ιωάννινα 1937

Η Φωνή της Εκκλησίας, Αθήνα 1958

Ιστορικά Θέματα, Αθήνα 2014, 2015

Μικρασιατικά Χρονικά, Αθήνα 1938, 1939, 1948, 1955, 1961, 2002

Ξενοφάνης, Αθήναι 1910

Ο Ποιμήν, Μυτιλήνη 1933, 1934, 1935, 1936, 1937, 1938, 1939, 1940, 1946, 1948,
1949, 1950, 1953, 1956, 1958

Ορθόδοξoς Σκέψις, Αθήνα 1958

Τα Ιστορικά, Αθήνα 1989

Στ΄ Βοηθήματα

Ι. Έλληνες συγγραφείς

Αγγελόπουλος Aθανάσιος, Εκκλησιαστική Ιστορία. Η Εκκλησία των Νέων Χωρών,

Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 21998

Αθηνογένους Α., «Η συμβολή της Σμύρνης υπέρ του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων»,

Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Δ΄, Αθήναι (1948), σσ. 19-35

Aλεξανδρής Αλέξης, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

1850-1922», Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 23 (1980),
σσ. 365-404

Aναγνωστοπούλου Σία, Μικρά Ασία 19οςαι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες: Από

το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 21998

281
Aναγνωστοπούλου Σία, «Οι όροι μιλλέτ, γένος, οικουμενικότητα, αλυτρωτισμός στην
ελληνική ιστοριογραφία», στο꞉ Κιτρομηλίδης Πασχάλης- Σκλαβενίτης
Τριαντάφυλλος (επιμ.), Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-
2002, Δ΄ Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας, Πρακτικά, τόμ. Β΄, Κέντρο Νεοελληνικών
Ερευνών, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 2004, σσ. 657-676

Αναστασιάδης Γεώργιος, «Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος ως Επίσκοπος Χριστουπόλεως

και Μητροπολίτης Δυρραχίου», στοː Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από
Δυρραχίου», Τιμητικόν αφιέρωμα Ενώσεως Σμυρναίων Αθήνα 1965, σσ. 25-33

Aνδρεάδης Χρήστος, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Τουρκία και ο Πόντος», Αρχείον
Πόντου, τόμ. 43, Αθήνα (1990-91), σσ. 8-26

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Η

Χηρεία του Οικουμενικού Θρόνου και η Εκλογή του Μελετίου Μεταξάκη 1918-
1922», δ.δ., Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής
Α.Π.Θ., Παράρτημα αριθμ. 5 του Α΄ τόμου, Θεσσαλονίκη 1991

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου,

Εκκλησία- Γένος- Ελληνισμός, εκδ. «ΤΕΡΤΙΟΣ», Κατερίνη 1993

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου,

Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τόμ. Α΄, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2000

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Οι

Προκαθήμενοι των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων το 1912 αναγορεύονται επίτιμοι
διδάκτορες της Θεολογικής Σχολής Αθηνών», ΕΕΘΣΘ (Τμήμα Θεολογίας), τόμ. 13,
Θεσσαλονίκη (2003), σσ. 233-246

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου,

Οικουμενικού Πατριαρχείου Νεώτερα Ιστορικά, τόμ. Β΄, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2004

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου,

«Ιστορικό – γεωγραφικό πλαίσιο꞉ Δαμασκός, Ιεροσόλυμα, Κωνσταντινούπολις,
Κρήτη κατά την εποχή του Αγίου Ανδρέου, (τέλος 7ου αρχές 8ου αιώνα)», στο꞉
Σκαλτσής Παναγιώτης (επιμ.), Ο Άγιος Ανδρέας Αρχιεπίσκοπος Κρήτης ο
Ιεροσολυμίτης Πολιούχος Ερεσού Λέσβου, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (1-4
Ιουλίου 2003), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης 23, Μυτιλήνη 2005, σσ. 79-88

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Η

εκδημία του Βασιλείου και της εθναρχίας στη Σμύρνη και η ισχυροποίηση του έθνους
με την εκλογή του Χρυσοστόμου (1910)», ΕΕΘΣΘ (Τμήμα Θεολογίας), τόμ. 16,
Θεσσαλονίκη (2006), σσ. 205-214

282
Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, «Ο
Ιωάννης Μεταξάς και η εκλογή (1938) του Αθηνών Χρυσάνθου του από
Τραπεζούντος», στο꞉ Σπουδή στην κατακόρυφη και οριζόντια κοινωνικότητα:
Τιμητικός τόμος στον ομότιμο καθηγητή Βασίλειο Τ. Γιούλτση, Θεσσαλονίκη 2007, σσ.
81-94

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου,

Εκκλησία Εθναρχούσα και Εθνική: Μέσα από τη Σύναξη των Πρεσβυτέρων και τον
Ιερό Σύνδεσμο της Εκκλησίας της Ελλάδος (1870-1922), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη
2
2007

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Η

Εκκλησία και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών
«Ελευθέριος Βενιζέλος», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Μικρά

Ασία. Προσφυγικά Ατελεύτητα, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2012

Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Το

Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορίαː Από το γένος και
την εθναρχία στο έθνος, εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 2013

Ανεστίδης Σταύρος, «Η Εθναρχική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας και ο

Μανουήλ Ιω. Γεδεών», δ.δ., Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών
Επιστημών Ε.Κ.Π.Α., Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Αθήνα
1993

Ανεστίδης Σταύρος, «To Oικουμενικό Πατριαρχείο υπό οθωμανική Κυριαρχία, 1453-

1923ː Ιστορικές προϋποθέσεις και όροι για την ανάδειξη, εδραίωση και ανάσχεση της
εθναρχούσας Μεγάλης Εκκλησίας», στο: Η Ιστορία της Μ. Ασίας: Οθωμανική
κυριαρχία, τόμ. Δ΄, Ειδική έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2011,
σσ. 77-104

Ανθεμίδης Αχιλλέας, Ήπειρος-Ηπειρώτες: Βορειοηπειρωτικό ζήτημα. (Από την

αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας), Θεσσαλονίκη 1994

Ανθούσης Χρυσ., «Η Διάλυσις της Παιδουπόλεως “Αδελφόθεος Ιάκωβος”» Ο

Ποιμήν 15 (1950), σσ. 105-109

Αντωνόπουλος Ηλίας, Ελλάδα, Αλβανία, Κοσσυφοπέδιο 1912-1998. Σύντομη

χρονολογική ανασκόπηση, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 1999

Aνωνύμου, «Νεκρολογίαι. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Βασίλειος», Ξενοφάνης 7,

Αθήναι (1910), σσ. 77-78

Ανωνύμου, «Η εορτή των Κατηχητικών Σχολείων», Ο Ποιμήν 1 (1933), σσ. 128-131

283
Ανωνύμου, «Η Α.Θ.Π. ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος εν Μυτιλήνη», Ο
Ποιμήν 1 (1933), σσ. 169-175

Ανωνύμου, «Το Σανατόριον Λέσβου η “Υγεία”», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 56-57

Ανωνύμου, «Η Κατάργησις της Ιεράς Μητροπόλεως Πλωμαρίου», Ο Ποιμήν 2

(1934), σσ. 65-66

Ανωνύμου, «Η Εταιρεία των Βυζαντινών Σπουδών εις την Λέσβο», Ο Ποιμήν 2

(1934), σσ. 92-95

Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης εις Πλωμάριον», Ο Ποιμήν 2

(1934), σσ. 95-97

Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Μουσείου Λέσβου», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 156-161

Ανωνύμου, «Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μελέτιος ο Β΄», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ.

169-171

Ανωνύμου, «Ο Εθν. Παιδικός Σταθμός», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 233-239

Ανωνύμου, «Ο πανηγυρικός εορτασμός», Ο Ποιμήν 2 (1934), σσ. 274-278

Ανωνύμου, «Ο θρίαμβος της αλήθειας. Η αθώωσις του Σεβ. Μητροπολίτου», Ο

Ποιμήν 3 (1935), σ. 131

Ανωνύμου, «Μετά την αθώωσιν: Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν 3

(1935), σσ. 133-135

Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος», Ο Ποιμήν 3
(1935), σσ. 226-231

Ανωνύμου, «Η Λέσβος δια τον θάνατον του ελευθερωτού της», Ο Ποιμήν 4 (1936),
σσ. 69-71

Ανωνύμου, «Η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου εις την Μυτιλήνην», Ο

Ποιμήν 4 (1936), σσ. 107-109

Ανωνύμου, «Τα Φροντιστηριακά Συνέδρια του Ιερού Κλήρου της Επαρχίας

Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 4 (1936), σσ. 200-204

Ανωνύμου, «Ο Πανηγυρικός εορτασμός των Ελευθερίων της Λέσβου και των

εγκαινίων του Σανατορίου», Ο Ποιμήν 4 (1936), σσ. 211-216

Ανωνύμου, «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς Γεώργιος ο Β΄ εις την Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 5

(1937), σσ. 33-45

Ανωνύμου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών εις Μυτιλήνην», Ο Ποιμήν 5 (1937), σσ. 87-

96
284
Ανωνύμου, «Ο Υπουργός των Θρησκευμάτων και της Παιδείας εις Μυτιλήνην», Ο
Ποιμήν 5 (1937), σσ. 97-117

Ανωνύμου, «Ο Σεβασ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και η εν Σμύρνη και

Αλβανία εκκλησιαστική και εθνική αυτού δράσις», Ο Ποιμήν 6 (1938), σσ. 47-57

Ανωνύμου, «Η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ιάκωβος και το έργον του εν

Μυτιλήνη», Ο Ποιμήν 6 (1938), σσ. 58-78

Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια των Φυλακών», Ο Ποιμήν 7 (1939), σσ. 89-100

Ανωνύμου, «Ο Σεβασ. Μητροπολίτης Μυτιλήνης υποψήφιος δια τον Πατριαρχικόν

Θρόνον Αλεξανδρείας», Ο Ποιμήν 7 (1939), σσ. 141-143

Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Γηροκομείου, του Οίκου Αδελφών και του Τμήματος
Λοιμωδών Νόσων», Ο Ποιμήν 8 (1940), σσ. 98-103

Ανωνύμου, «Η εις Αρχιερέα προαγωγή του διευθυντού του Ποιμένος», Ο Ποιμήν 11

(1946), σσ. 18-27

Ανωνύμου, «Τα πεπραγμένα του Α΄ Θεολογικού Συνεδρίου Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν

13 (1948), σσ. 129-132

Ανωνύμου, «Η αποχώρησις του Πρωτοσυγκελλεύοντος και Διευθυντού του

“Ποιμένος”», Ο Ποιμήν 14 (1949), σσ. 169-172

Ανωνύμου, «Τα εγκαίνια του Πατριωτικού Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας και

Αντιλήψεως», Ο Ποιμήν 19 (1954), σσ. 69-76

Αποστόλου Απόστολος, Μνήμες, όταν ήμουν δάσκαλος, η Εθνική Αντίσταση στη

Λέσβο, όταν ήμουν δήμαρχος, εκδ. Κ. Καπόπουλος, Αθήνα 1985

Αρώνης Νικόλαος, «Περί του έργου του Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ιακώβου του από
Δυρραχίου», στο: Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, τιμητικόν
αφιέρωμα «Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήνα 1965, σσ. 35-58

Βαβούσκος Αναστάσιος, «Ο από Κορινθίας Δαμασκήνος – Ο από Τραπεζούντος

Χρύσανθος. Η Αρχιεπισκοπική εκλογή από μια άλλη οπτική γωνία», Αρμενόπουλος-
Επιστημονική Επετηρίδα 30, Θεσσαλονίκη (2009), σσ. 9-25

Βαβούσκος Κωνσταντίνος, Εγχειρίδιον Εκκλησιαστικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα,

Θεσσαλονίκη 41986

Βακαλόπουλος Απόστολος, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, εκδ. Βάνιας,

Θεσσαλονίκη 232005

Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού. Ήπειρος, Εκδοτικός

Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 1992

285
Βαλαής Διονύσιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ζητήματα β΄ Χιλιετίας, Θεσσαλονίκη
2
2015

Βαρνάβας (Τζωρτζάτος), Μητροπολίτης Κίτρους, Η Καταστατική Νομοθεσία της

Εκκλησίας της Ελλάδος από της συστάσεως του ελληνικού βασιλείου, Αθήναι 1967

Βενέζης Ηλίας, Μικρασία, Χαίρε. Διηγήσεις συμβάντων, εκδ. Βιβλιοπωλείον της

«Εστίας», Αθήνα 1974

Βερεμής Θάνος, Ο στρατός στην ελληνική πολιτική. Από την ανεξαρτησία έως τη
δημοκρατία, Κούριερ εκδοτική, Αθήνα 2000

Βικέτος Νίκος, Η Αγιότητα του Χρυσοστόμου Σμύρνης και η Μαρτυρία της Εκκλησίας,
εκδ. «Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήνα 1993

Βικέτος Νίκος, «Πως σώθηκε η Αγιοταφική Αδελφότητα πριν 96 χρόνια. Η Σμύρνη

και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων», Μικρασιατική Ηχώ, Μάρτιος-Απρίλιος 2005, σσ.
8-9

Γεννάδιος (Αλεξιάδης), Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, «Η Εκκλησία των Νέων

Χωρών», ΓΠ 12 (1928), σσ. 14-26, 55-63, 103-120

Γερμανός (Αθανασιάδης), Μητροπολίτης Σάρδεων και Πισιδίας, «Επισκοπικοί

κατάλογοι των εν Ηπείρω και Αλβανία επαρχιών του Πατριαρχείου Κ/Πόλεως»,
Ηπειρωτικά Χρονικά 12 (1937), σσ. 11-103

ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, Έκδοση

Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1987

ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Βορειοηπειρωτικός αγώνας, Έκδοση Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού,

Αθήνα 1997

Γιαννόπουλος Πύρρος, Η Αλβανία, Αθήναι χ.χ.

Γλαβίνας Απόστολος, Το Αυτοκέφαλον της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας επί τη

βάσει ανέκδοτων εγγράφων, εκδ. Ι.Μ.Ι.Α.Χ., Ιωάννινα 1978

Γλαβίνας Απόστολος, «Ο Συνάδων Χριστόφορος και οι δραστηριότητες του για το

εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα (1984), σσ.
69-103

Γλαβίνας Απόστολος, «Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος και οι δραστηριότητες

του για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
(1986), σσ. 54-77

Γλαβίνας Απόστολος, Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας. Kisha

Orthodhokse Autoqefale E Shqipnis, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ.,
Θεσσαλονίκη 41988
286
Γρηγοριάδης Σόλων, Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913, Σειρά Φοβερά
Ντοκουμέντα 6, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 2011

Διαμαντόπουλος Αδαμάντιος, «Βασίλειος Μητροπολίτης Σμύρνης (25 Μαρτίου

1834-23 Ιανουαρίου 1910», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Β΄, Αθήναι (1939), σσ. 148-
198

Δρίνος Γ., “Ελευθερία ή Θανατος”: Χρονικά του Βορειοηπειρωτικού αγώνος 1914,

Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, αρ. 34, Αθήναι 1966

Εμμανουηλίδης Εμμανουήλ, Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Τύποις

Γ. Η. Καλλέργη και Σίας, Αθήναι 1924

Επιτροπή Μικρασιατικών Χρονικών, «Τα Μικρασιατικά Χρονικά», o Ποιμήν 5

(1937), σσ. 129-130

Ιάκωβος (Kλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου,

(επιμ.), Εις τιμήν και μνήμη του αειμνήστου Μητροπολίτου Ιακώβου του από
Δυρραχίου 1878-1958. Επί τη συμπληρώσει έτους από του θανάτου Aυτού, Μυτιλήνη
1959

Ιάκωβος (Kλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου,

«Μετά μιάν πενταετίαν. O Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου» Μικρασιατική
Ηχώ, Μάρτιος 1963, σσ. 1-2

Ιάκωβος (Kλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου,

Συνοπτική ιστορία της Εκκλησίας της Λέσβου. Από των πρώτων χριστιανικών χρόνων
μέχρι των καθ΄ημάς, Μυτιλήνη 1984

Ιάκωβος (Φραντζής), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, «Ο

Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου ως υμνογράφος», στο꞉ Δώρημα
στον καθηγητή Βασίλειο Ν. Αναγνωστόπουλο, Μνήμες της Καθ’ ημάς Ανατολής, αρ. 9,
Εταιρεία Μελέτης της Καθ’ ημάς Ανατολής, Αθήνα 2007, σσ. 465-482

Ιστικοπούλου Λήδα, «Επεμβάσεις στην Αυτονομία της Ευαγγελικής Σχολής»,

Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. ΚΑ΄, Αθήναι (2002), σσ. 53-96

Ιωαννίδης Βασίλειος, Η αγωνία της Βορείου Ηπείρου, Δημοσιεύματα της Εταιρείας

Μακεδονικών Σπουδών 8, Θεσσαλονίκη 1946

Καββαδάς Στεφ., «Συμβολή εις τον θεσμόν των επί τουρκοκρατίας δημογερόντων»,
Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Στ΄, Αθήναι (1955), σσ. 72-89

Καραθανάσης Αθανάσιος, Η τρίσημη ενότητα του ελληνισμού: Αρχαιότητα-Βυζάντιο-

Νέος Ελληνισμός, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 21991

Καραγιάννης Γιώργος, Η Εκκλησία από την κατοχή στον εμφύλιο, εκδ. Προσκήνιο,
Αθήνα 2001
287
Kαργάκος Σαράντος, Ιστορία του Ελληνικού Κόσμου και του Μείζονος Χώρου:
Ευρώπη - Ασία - Αφρική - Αμερική, τόμ. Β΄, εκδ. Gutenberg, Aθήνα 42005

Καρολίδης Παύλος, Λόγοι και Υπομνήματα, εκ του τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου,

τόμ. Α΄, Αθήναι 1913

Καρτάλης Αντ., Η Ιταλική πολιτική εν Αλβανία και τοις Βαλκανίοις, Καλλιτεχνικόν

τυπογραφείον του Εμπρός, εν Αθήναις 1914

Κατωπόδης Απόστολος, «Ο Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως Βασίλειος Παπαχρήστου

στο Βορειοηπειρωτικό αγώνα», δ.δ., Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής
και Κοινωνικής Θεολογίας, Θεσσαλονική 2001

Κεμερλής Παν.- Πολυχρονιάδης Αρ., Η Αντίσταση στη Λέσβο. Πηγές και πτυχές της,
Αθήνα 1988

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Το τέλος της Εθναρχικής Παράδοσης. Μαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Ίωνα Δραγούμη», στο꞉
Αμητός στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών,
Αθήνα 1984, σσ. 486-507

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Από την Ορθόδοξη Κοινοπολιτεία στις εθνικές

κοινότητες: ελληνορωσικές πνευματικές σχέσεις», Τα Ιστορικά 10 (1989), σσ. 29-46

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», στο꞉ Τσαούσης

Δ. (επιμ.), Ελληνισμός Ελληνικότητα: Ιδεολογικοί και Βιωματικοί Άξονες της
Νεοελληνικής Κοινωνίας, Σειρά Ελληνική Κοινωνία 1, Βιβλιοπωλείον της Εστίας,
Ι.Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ Α.Ε., Αθήνα 1983, σσ. 143-164

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «“Νοερές κοινότητες” και οι απαρχές του εθνικού

ζητήματος στα Βαλκάνια», στο꞉ Βερεμής Θάνος (επιμ.), Εθνική ταυτότητα και
Εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, μτφρ. Στεφανίδης Γιάννης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα
1997, σσ. 53-131

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Αθήνα 1998

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2009

Κιτσίκης Δημήτρης, Συγκριτική ιστορία Ελλάδας και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, Σειρά
Πολιτική και Ιστορία 6, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» - Ι. Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ
α.ε., Αθήνα 31998

Κιτσίκης Δημήτρης, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1280-1924), Σειρά

Πολιτική και Ιστορία 29, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας- Ι. Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ
α.ε., Αθήνα 42003

Κλεόμβροτος Ευάγγελος, (κατόπιν Ιάκωβος), «Η κοινωνική Πρόνοια εν Μυτιλήνη»,

Ο Ποιμήν 3 (1935), σσ. 17-20, 49-55, 79-84
288
Κλεόμβροτος Ευάγγελος, (κατόπιν Ιάκωβος), «Τα κατηχητικά σχολεία εις την
επαρχίαν Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 5 (1937), σσ. 125-128

Κολιόπουλος Ιωάννης, Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία 1789-1945. Από τη γαλλική

επανάσταση μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1998

Κολιόπουλος Ιωάννης, Iστορία της Ελλάδος από το 1800ː Το έθνος, η πολιτεία και η
κοινωνία των Ελλήνων, τεύχος Α΄, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000

Κολιόπουλος Ιωάννης, Iστορία της Ελλάδος από το 1800ː Η διαμόρφωση και η

άσκηση της εθνικής πολιτικής, τεύχος Β΄, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2002

Κολτσίδα Αθηνά, Η εκπαίδευση στη Βόρεια Ήπειρο κατά την ύστερη περίοδο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: η ίδρυση, η οργάνωση και η λειτουργία των ελληνικών
σχολείων, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 2008

Κόντης Βασίλης, «Η Βαλκανική Συμμαχία του 1912 και η ανεξαρτησία της

Αλβανίας», Βαλκανική Βιβλιογραφία, τόμ. ΙΙΙ 1974, παράρτημα, Θεσσαλονίκη
(1976), σσ. 1-16

Κόντης Βασίλης, «Η κυβέρνηση της αυτόνομης Βορείου Ηπείρου και η εξέγερση

στην κεντρική Αλβανία το 1914», Βαλκανική Βιβλιογραφία, τόμ. IV 1975,
παράρτημα, Θεσσαλονίκη (1977), σσ. 105-126

Κόντης Βασίλης, «To Hπειρωτικό ζήτημα και η διευθέτηση των συνόρων», στο꞉ Η
Συνθήκη του Βουκουρεστίου και η Ελλάδα. Συμπόσιο 75 χρόνια από την
απελευθέρωση της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 16-18 Νοεμβρίου 1988, Ι.Μ.Χ.Α.
230, Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 55-70

Κόντης Βασίλης, Ευαίσθητες Ισορροπίες. Ελλάδας και Αλβανίας στον 20ό αιώνα,
Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994

Κόντης Ιωάννης, Λεσβιακό πολύπτυχο. Από την ιστορία τη τέχνη και τη λογοτεχνία,
εκδ. Έσπερος, Αθήνα 1973

Κοντογιάννης Παντ., Η ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης, εν Αθήναις

1919

Κοραντής Αντώνης, Το Βορειοηπειρωτικό Ζήτημα: Η Ιστορία μιας τραγωδίας,

Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, τόμ. Α΄, εκδ. Μίλητος, Αθήνα 2010

Κοτζιάς Αλέξανδρος, Ο Εθνικός Διχασμός: Βενιζέλος και Κωνσταντίνος, Σειρά

Φοβερά Ντοκουμέντα 1, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα, Αθήνα 2011

Κούκουνας Δημοσθένης, Η Εκκλησία της Ελλάδος 1941-2007. Από τον Δαμασκηνό

στον Χριστόδουλο, Ιστορικό Λεύκωμα 15, εκδ. Μέτρον, Αθήνα 2007

Κουρβανίου Βασιλική, «Το περιοδικό Αγία Σιών. Κοινωνικό πλαίσιο και σημασία»,
Αγιάσος 101, (1997), http꞉//anagnostirio.info/? p=11980 (2015)
289
Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Μεγάλη Ιδέα. Μεταμορφώσεις ενός εθνικού ιδεολογήματος,
Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα 2010

Κωνσταντινίδης Ιω., «Αμβρόσιος ο Νικολάου Μητροπολίτης Ελευθερουπόλεως»,

Θ.Η.Ε., τόμ. 2ος, Αθήναι 1963, στ. 289

Κωνσταντινίδης Ιω., «Χριστόφορος ο Β΄ Πατριάρχης Αλεξανδρείας», Θ.Η.Ε., τόμ.

12ος, Αθήναι 1968, στ. 367-369

Κωνσταντινίδης Ιω., «Χρύσανθος ο Φιλλιπίδης», Θ.Η.Ε., τόμ. 12ος, Αθήναι 1968, στ.
397-401

Κωνσταντινίδης Ιω., «Χρυσόστομος ο Α΄ ο Παπαδόπουλος», Θ.Η.Ε., τόμ. 12ος,

Αθήναι 1968, στ. 417-420

Λιθοξόου- Σαλάτα Ζηνοβία, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης: 1733-1922 εν Σμύρνη από

του 1934 εν Ν. Σμύρνη (Αθηνών), Αθήναι 1959

Λοβέρδος Σπυρίδων, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήναι 1929

Μαλκίδης Θεοφάνης, Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις, Γορδιος, Αθήνα 2007

Μαυρόπουλος Δημήτρης, Πατριαρχικαί Σελίδες: Το Οικουμενικόν Πατριαρχείον από

1878-1949, εν Αθήναις 1960

Μεταξάκη Μελέτιος, (Αρχιμανδρίτης), Αι αξιώσεις των αραβοφώνων ορθοδόξων της

Παλαιστίνης, εν Κωνσταντινουπόλει 1909

Μητροπολίτης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη

1938

Μικέλης Χρίστος, Σύντομος ανασκόπησις. Η Εκκλησία εις την Β. Ήπειρον, Νέα

Υόρκη 1974

Μίσσιος Κώστας, Η «Λεσβιακή Άνοιξη» εν καρποφορία. Συμβολή στην ιστορία της

λεσβιακής γραμματείας, τόμ. Β΄, εκδ. Αστερίας, Μυτιλήνη 1994

Mπούρα Κατερίνα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι

Έλληνες βουλευτές 1908-1918», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 4 (1983),
σσ. 69-85

Mυλωνάς Θαλής, Το Βορειοηπειρωτικό στο κατώφλι της εθνικής μειοδοσίας, εκδ. Ι.

Σιδέρης, Αθήνα 1987

Μυτιληναίος Εμμανουήλ, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Η δευτέρα περίοδος», Ο Ποιμήν 11

(1946), σσ. 4-6.

Μυτιληναίος Εμμανουήλ, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Α΄ Θεολογικόν Συνέδριον

Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 13 (1948), σσ. 127-129
290
Μυτιληναίος Εμμανουήλ, (Πρωτοπρεσβύτερος), «Η Βασιλική επίσκεψις», Ο Ποιμήν
14, (1949), σσ. 139-140

Νικόδημος (Αναγνώστου), Μητροπολίτης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αδραμερίου,

«Το χρονικόν των ανασκαφών και της ευρέσεως της Μονής, του τάφου και του ιερού
λειψάνου του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Άσσου κατά το έτος 1935», στο꞉
Σκαλτσής Παναγιώτης (επιμ.), Ο Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Άσσου ο θαυματουργός,
Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (7-12 Ιουλίου 2005), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως
Μυτιλήνης 35, Μυτιλήνη 2006, σσ. 215-232

Νικολαΐδου Ελευθερία, Ξένες προπαγάνδες και εθνική αλβανική κίνηση στις

μητροπολιτικές επαρχίες Δυρραχίου και Βελεγράδων κατά τα τέλη του 19ου και τις
αρχές του 20ού αιώνα, εκδ. Ι.Μ.Ι.Α.Χ., Ιωάννινα 1978

Ντούρος Δημήτρης, «Το κίνημα του 1935. Το κύκνειο άσμα της βενιζελικής
παράταξης», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 146, Ιανουάριος (2015), σσ. 38-51

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Bαλκανικοί λαοί: Aπό την Τουρκική

κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση (14ος-19ος αι.), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 22000

Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, Τιμητικόν Αφιέρωμα

«Ενώσεως Σμυρναίων», Αθήναι 1965

Οικονόμου Φώτιος, Η Ορθόδοξος Εκκλησία της Αλβανίας 1912-1988 και η συμβολή

της εις την διατήρησιν του Ελληνισμού της Βορείου Ηπείρου, Αθήνα 1988

Παπαδόπουλος Αλέξανδρος, Ο Αλβανικός Εθνικισμός και ο Οικουμενικός

Ελληνισμός, «ΆΠΕΙΡΟΣ» χώρα, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη «Νέα Σύνορα»,
Αθήνα 41994

Παπαδόπουλος Κώστας, «Ειδήσεις περί της Κοινότητας και της Δημογεροντίας

Σμύρνης προ της Επαναστάσεως του 1821 και η τότε κατά τόπους ανάπτυξις του
Κοινοτισμού και χειραφέτησις αυτού από της Εκκλησίας», Μικρασιατικά Χρονικά,
τόμ. Η΄, Αθήναι (1961), σσ. 1-41

Παπαδόπουλος Στυλ., «Γερμανός ο Αναστασιάδης (1870-1941)», Θ.Η.Ε., τόμ. 4ος,

Αθήναι 1964, στ. 403

Παπαστάθης Xαράλαμπος, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τεύχος Α΄, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα

– Θεσσαλονίκη 22007

Παπούλια Βασιλική, Από την Αυτοκρατορία στο Εθνικό Κράτος. Ιδεολογικές και
κοινωνικές προϋποθέσεις της πολιτικής οργάνωσης των χωρών της χερσονήσου του
Αίμου, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003

Παπουτσάνης Στεφ., «Ένας υπέροχος ιεράρχης με ανυπέρβλητον κοινωνικήν-

εκκλησιαστικήν δράσιν», Λέσβος, 5/4/1958

291
Παρασκευαΐδης Γιώργος, Μανταμάδος Λέσβου. Ιστορικά-λαογραφικά κείμενα και
φωτογραφίες, Θεσσαλονίκη 1987

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας, Αναμνήσεις 1896-1920, τόμ. Α΄, Αθήναι 21955

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας, Αναμνήσεις 1896-1920, τόμ. Β΄, Τύποις ΠΥΡΣΟΥ α.ε.,

Αθήναι 1935

Παύλος (Αποστολίδης), νυν Μητροπολίτης Δράμας, Η Μητρόπολις Ροδοπόλεως. Tο

ζήτημα των Εξαρχιών του Πόντου, εκδ. σωματείου Παναγία Σουμελά, Θεσσαλονίκη
2003

Πιτούλη-Κίτσου Χριστίνα, Οι ελληνοαλβανικές σχέσεις και το Βορειοηπειρωτικό

ζήτημα κατά την περίοδο 1907-1914, δ.δ., εκδ. ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1997

Πλουμίδης Σπυρίδων, «Χρονολόγιο των Βαλκανικών Πολέμων. Πρώτος Βαλκανικός

Πόλεμος꞉ Α. Από τη Μελούνα στη Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 1912»,
στο꞉ Χατζηβασιλείου Ευάνθης (επιμ.), Ώρες Ελευθερίας Βαλκανικοί Πόλεμοι 100
χρόνια: Από τη Μελούνα στη Θεσσαλονίκη, 1, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Η
Καθημερινή, Μάρτιος 2012, σσ. 35-79

Πολίτης Κ., Χρυσόστομος ο Σμύρνης, Αθήναι 1934

Ριζόπουλος Παναγιώτης, Μορφές Ορθοδοξίας, τόμ. Β΄, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2008

Ρούκουνας Εμμανουήλ, Εξωτερική Πολιτική 1914-1923, Αθήνα 1978

Ρωμανίδης Ιωάννης, Ρωμηοσύνη-Ρωμανία-Ρούμελη, εκδ. Π. Πουρναράς,

Θεσσαλονίκη 32002

Σακελλαρίου Αλέξανδρος, «Η ιδεολογία του ελληνοχριστιανισμού. Κράτος και

Εκκλησία εναντίον κομουνισμού», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 135, Φεβρουάριος
(2014), σσ. 28-43

Σακελλαρίου Αλέξανδρος, «Δικτατορία Μεταξά και Εκκλησία. Η θρησκεία στην

υπηρεσία του έθνους», Ιστορικά Θέματα, τεύχος 154, Σεπτέμβριος (2015), σσ. 38-53.

Σιμάκου Γκέργκι (π. Δανιήλ), «Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι). Επιπτώσεις

των εθνικιστικών τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως», δ.δ.,
Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας,
Θεσσαλονίκη 2011

Σκαλτσής Παναγιώτης, «Βίος και πολιτεία του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Άσσου»,
στο꞉ Σκαλτσής Παναγιώτης (επιμ.), Ο Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Άσσου ο
Θαυματουργός, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (7-12 Ιουλίου 2005), εκδ. Ιεράς
Μητροπόλεως Μυτιλήνης 35, Μυτιλήνη 2006, σσ. 127-148

292
Σκενδέρης Κωνσταντίνος, Ο Βορειοηπειρωτικός Αγών (1914), Τύποις
«ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ), Αθήναι 1929

Σκοπετέα Έλλη, Η Δύση της Ανατολής: Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992

Σκουλίδας Hλίας, «Το αλβανικό “εθνικό κίνημαˮ», στο꞉ Ψαρομιλίγκος Αρτ.- Λάζου
Βασιλική (επιμ)., 1914 η Αυτονομία της Βορείου Ηπείρου, Ε Ιστορικά, Αθήνα 2011,
σσ. 9-32

Σμυρνέλη Μαρία-Κάρμεν (επιμ.), Σμύρνη, η λησμονημένη πόλη;꞉ 1830-1930: Μνήμες

ενός μεγάλου λιμανιού, μτφρ. Κουνεζή Μαρίνα, εκδ. Μετέχμιο, Αθήνα 2008

Σολομωνίδης Χρήστος, Το Θέατρο στη Σμύρνη (1657-1922), Αθήνα 1954

Σολομωνίδης Χρήστος, «Εις μνήμην του Μεγάλου Ιεράρχη, Ιάκωβος Μυτιλήνης»,

Κόσμος, 19/4/1958

Σολομωνίδης Χρήστος, Η Δημοσιογραφία στη Σμύρνη (1821-1922), Αθήνα 1959

Σολομωνίδης Χρήστος, Η Εκκλησία της Σμύρνης, Αθήνα 1960

Σολομωνίδης Χρήστος, Η Παιδεία στη Σμύρνη, Αθήνα 1962

Σολομωνίδης Χρήστος, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, Φιλολογική Επιμέλεια: Πυλαρινός

Θ., σχόλια-προσθήκες: Βικέτος Ν., Αθήνα 1993

Σούλης Χ., «Φαν Νόλι», ΜΕΕ 23, σσ. 818-820

Σπανούδης Κωνσταντίνος, Ιστορικές Σελίδες: Ιωακείμ ο Γ΄, εν Κωνσταντινουπόλει

1902, (επιμ. επανέκδοσης- πρόλογος Ανδρέας (Νανάκης), Μητροπολίτης
Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου, Θεσσαλονίκη 2000)

Σπεράντσας Στέλιος, «Η εν Σμύρνη Θρησκευτική Αδελφότης “Ευσέβεια”»,

Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Στ΄, Αθήναι (1955), σσ. 90-99

Σταματόπουλος Κώστας, Μάθημα Βαλκανικής Ιστορίας: Από τη Βυζαντινή και την

Οθωμανική Οικουμένη στο σχηματισμό και στην λειτουργία των εθνικών κρατών,
Δόμος, Αθήνα 1995

Σταματοπούλου–Βασιλάκου Χρυσόθεμις, Το Θέατρο στην καθ’ ημάς Ανατολή:

Κωνσταντινούπολη – Σμύρνη, οκτώ μελετήματα, Σειρά Δράμα και Δρώμενα, εκδ.
Πολύτροπον, Αθήνα 2006

Σταματοπούλου – Βασιλάκου Χρυσόθεμις, «Μικρά Ασία. Eκπαίδευση – πνευματική

παραγωγή πολιτισμός- θέατρο 1821-1922», στο: Η Ιστορία της Μ. Ασίας: Aπό το
1821 έως το 1919, τόμ. Ε΄, Ειδική έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία,
Αθήνα 2011, σσ. 91-126

293
Σταυρίδης Βασίλειος, Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, Εκδοτικός Οίκος
Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 21988

Σταυρίδης Βασίλειος, Οι Οικουμενικοί Πατριάχαι 1860-Σήμερον: Ιστορία και

Κείμενα, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., Θεσσαλονίκη 22004

Στεργίου Αγγελική, Σελίδες από την Μικρά Ασία: Εκδόσεις-Περιοδικά-Εφημερίδες

από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη
2006

Στράγκας Θεόκλητος, (Αρχιμανδρίτης), Εκκλησία Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών

αψευδών (1817-1967), τόμ. Δ΄, Αθήναι 1972

Στρατηγάκης Ιωάννης, Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου,

Αθήναι 1956

Στούπη Σπύρος, Ηπειρώτες και Αλβανοί: Η προσφορά της Ηπείρου προς το έθνος, εκδ.
Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα 1976

Σφήκα-Θεοδοσίου Αγγελική, Η Ιταλία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σχέσεις της

με τις Μεγάλες Δυνάμεις και την Ελλάδα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2004

Σφυρόερα Σοφία, Η Παναγιά των Ελλήνων. Θαυματουργές εικόνες και

προσκυνήματα, Πεδίο, Αθήνα 2013

Σωτηρίου Γεώργιος, «Ο Άγιος Γρηγόριος, Επίσκοπος Άσσου», Ο Ποιμήν 21 (1956),

σσ. 69-71, 92-93.

Σωτηρίου Γεώργιος, Λεσβιακή Αγιολογία ή Λεσβιακόν Λειμωνάριον. Ιστορική έρευνα-

βίοι-ακολουθίαι-μνημεία-εικόνες των είκοσι και τριών Αγίων της Λέσβου, Μυτιλήνη
1958

Τάξης Σταύρος, (Αρχιμανδρίτης), Συνοπτική ιστορία και τοπογραφία της Λέσβου, εν

Καΐρω 21909

Τασούδης Γεώργιος, Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος ο από Τραπεζούντος. Η

εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 (εκ του αρχείου του), Αθήναι 1972

Τζιμής Στρατής- Γιαννάκας Βαγγέλης- Παρασκευαΐδης Παναγιώτης- Κουρβανίου

Βασιλική- Κωμαΐτης Βασίλης- Διγιδίκης Γιώργος, Η Ιστορία της Λέσβου, Σύνδεσμος
Φιλολόγων Ν. Λέσβου, Μυτιλήνη 1995

Tσερνόγλου Αθανάσιος, «Ιάκωβος ο Νικολάου Μητροπολίτης Μυτιλήνης (1925-

1958)», Θ.Η.Ε., τόμ. 6ος, Αθήναι 1965, στ. 647-648

Τσερνόγλου Αθανάσιος, «Ιάκωβος ο Κλεόμβροτος Μητροπολίτης Μυτιλήνης»,

Θ.Η.Ε., τόμ. 6ος, Αθήναι 1965, στ. 652-654

294
Τσικαλάκης Γεώργιος, «Η κίνηση για τη δημιουργία ορθόδοξης εθνικής εκκλησίας
στην Τουρκία (1919-1924)», δ.δ., Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., Τμήμα Θεολογίας,
Θεσσαλονίκη 2014

Τσιρώνης Θεοδόσης, Εκκλησία Πολιτευομένη. Ο πολιτικός λόγος και ρόλος της

Εκκλησίας της Ελλάδος (1913-1941), εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010

Υφαντής Νίκος, Η Βόρεια Ήπειρος χθες και σήμερα, εκδ. Ιδρύματος

Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα 1993

Υφαντής Νίκος, Συμβολή στον αυτονομιακό αγώνα της Βορείου Ηπείρου (1914):
Δεσμεύσεις και προοπτικές, εκδ. Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Ιωάννινα
1994

Φιλιππίδης Λεωνίδας, «Τα “Προνόμια” και η Ελληνική Ορθόδοξος Κοινότης

Σμύρνης», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Β΄, Αθήναι (1939), σσ. 110-116

Φλιτούρης Λάμπρος, POPOLO ALBANESE. Η Ιταλική διπλωματία και η χάραξη των

ελληνοαλβανικών συνόρων, εκδ. ΙΣΝΑΦΙ, Ιωάννινα 2006

Φουντούλης Ιωάννης, «Ο Άγιος Ανδρέας Αρχιεπίσκοπος Κρήτης στο εορτολόγιο και

στην υμνογραφία», στο꞉ Σκαλτσής Παναγιώτης (επιμ.), Ο Άγιος Ανδρέας
Αρχιεπίσκοπος Κρήτης ο Ιεροσολυμίτης Πολιούχος Ερεσού Λέσβου, Πρακτικά
Επιστημονικού Συνεδρίου (1-4 Ιουλίου 2003), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης
23, Μυτιλήνη 2005, σσ. 345-355

Φραγκάκη-Σύρεττ Έλενα, «Η γέννηση μιας μεγάλης πόλης- λιμανιού», στο: Σμύρνη,

Μικρασία. Η ακμή, η εκστρατεία, η καταστροφή, Ε Ιστορικά, Αθήνα 2007, σσ. 9-14

Φυτράκις Ανδρέας, «Η Θεολογική Σχολή εις Λέσβον», Ο Ποιμήν 4 (1936), σσ. 129-
142

Φώτου Κώστας, «Η Αυστριακή Πολιτική στην Ήπειρο κατά την περίοδο 1912-1913.
Οι αναμνήσεις του Διπλωμάτη Carl Buchberger», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα
(1982), σσ. 251-264

Χασιώτης Ιωάννης, Μεταξύ Οθωμανικής Κυριαρχίας και Ευρωπαϊκής πρόκλησης: O

ελληνικός κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2001

Χατζηλίας Χρήστος, «Η Λέσβος και ο πολιτισμός της Πέτρας (1850-1950). Η

περίπτωση του Σκαλοχωρίου και της Ανεμότιας», δ.δ., Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σχολή
Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας,
Μυτιλήνη 2009

Χατζηφώτης Ιωάννης, Η Εκκλησία στον Αγώνα του Σαράντα, εκδ. Ατλαντίς, Αθήναι
1982

295
Χριστόδουλος (Παρασκευαΐδης) Μητροπολίτης Δημητριάδος μετέπειτα
Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Ιστορική και κανονική θεώρησις του
Παλαιοημερολογιτικού ζητήματος κατά την γένεσιν και την εξέλιξιν αυτού εν Ελλάδι,
δ.δ., Αθήναι 1982

ΙΙ. Ξένοι συγγραφείς – ξενόγλωσσες μελέτες

Bilsel Cânâ, «Προς μια σύγχρονη μητρόπολη της Μεσογείου», στο꞉ Σμυρνέλη
Mαρία-Kάρμεν (επιμ.), Σμύρνη η λησμονημένη πόλη;ː 1830-1930, Μνήμες ενός
μεγάλου μεσογειακού λιμανιού, μτφρ. Κουνεζή Μαρίνα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2008,
σσ. 149-168

Çami Μuin, «To αλβανοελληνικό πρωτόκολλο της Καπεστίτσας», μτφρ. Κόντης

Βασίλης, Βαλκανική Βιβλιογραφία, τόμ. ΙV 1975, Θεσσαλονίκη (1977), σσ. 129-144

Castellan Georges, H Ιστορία των Βαλκανίων (14ος – 20ός αι.), μτφρ. Αλιφέρη
Βασιλική, εκδ. ΓΚΟΒΟΤΣΗΣ, Αθήνα 1991

Fischer Bernd, “Ιtalian Policy in Albania, 1894-1943”, Balkan Studies, vol. 26/1,
Τhessaloniki, (1985), pp. 101-112

Frazee Charles, Ορθόδοξος Εκκλησία και ελληνική ανεξαρτησία 1821-1852, μτφρ.

Ροηλίδης Ιωσήφ, εκδ. ΔΟΜΟΣ, Αθήνα 1987

Gerolymatos André, Συγκρούσεις στα Βαλκάνια. Κατάκτηση, επανάσταση και

αναδιανομή από την οθωμανική εποχή έως τον 21ο αιώνα, μτφρ. Σκουλικάρη Σοφία,
εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2008

Goffman Daniel, H Oθωμανική Αυτοκρατορία και η πρώιμη νεότερη Ευρώπη. Μια νέα
ιστορική προσέγγιση, Κερκοπούλου Μαίρη (επιμ.), μτφρ. Σωτήρης Αγάπιος, εκδ.
ΕΝΑΛΙΟΣ, Αθήνα 2007

Hobsbawm Ε., Η Εποχή των Αυτοκρατοριών 1875-1914, μτφρ. Κωστούλα

Σκλαβενίτη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 22012

Kitromilides Paschalis- Alexandris Alexis, “Ethnic Survival, Nationalism and Forced

Migration. The historical demography of Greek community of Asia Minor at the close
of the Ottoman era” Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 5 (1984-1985), pp. 9-44

Kitromilides Paschalis, An orthodox commonwealth. Symbolic legacies and cultural

encounters in southeastern Europe, Variorum Collected Studies Series, Aldershot꞉
Ashgate 2007

Kondis Basil, “The Malissori Uprising of 1911 and Greek-Albanian Negotiations in

the United States for a secret Understanding”, Balkan Studies, vol. 18/1, Thessaloniki
(1977), pp. 99-119

296
Kondis Basil, “The albanian question at the beginning of 1920 and the Greek –
Albanian Protocol of Kapestitsa (May 28th May 1920)”, Balkan Studies, vol. 20/2,
Thessaloniki (1979), pp. 393-427

Kondis Basil, “The role of the Albanian factor upon the Greek-Bulgarian
Understanding of 1912”, Balkan Studies, vol. 25/2, Thessaloniki (1984), pp. 377-387

Kondis Basil, “Τhe Northern Epirus question during the First World War”, Balkan
Studies, vol. 30/2, Thessaloniki (1989), pp. 333-349

Maccas Léon, La question Gréco-Albanaise, Nancy-Paris-Strasbourg 1921

Papadakis Βasil, Histoire diplomatique de la question Nord-Epirote (1912-1957),

Athènes 1958

Pavlowitch Stevan, Iστορία των Βαλκανίων 1804-1945, Σκορδύλης Kώστας (επιμ.),

μτφρ. Χασιώτης Λουκιανός, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005

Pollo Stefanaq-Puto Arben, Iστορία της Αλβανίας: Aπό την αρχαιότητα μέχρι σήμερα,
μτφρ. Ακτσόγλου Μπάμπης, Εκδοτική Ομάδα, Θεσσαλονίκη χ.χ.

Puto Arben, L’ independance albanaise et la diplomatie des Grandes Puissances

1912-1914, Tirana 1982

Puto Arben, La question albanaise dans les actes internationaux de l’époque

imperialiste (1867-1912), vol. I, Tirana 1985

Scherzer Charles De, Σμύρνη, γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση,

μτφρ.-εισαγωγή-σχόλια Μπαλωτή Ξένη, Μέρος Α΄, εκδ. ΙΣΤΟΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1995

Scherzer Charles De, Σμύρνη, γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση.

Παράρτημα꞉ η νήσος Λέσβος, μτφρ.- εισαγωγή-σχόλια Μπαλωτή Ξένη, Μέρος Β΄,
εκδ. ΙΣΤΟΡΗΤΗΣ, Αθήνα 1995

Sigalos Lοuis, The Greeks claims on Northern Epirus, Argonaut, Chicago 1963

Skendi Stavro, The Albanian National Awakening 1878-1912, Priceton University

Press, Priceton-New Jersey 1967

Vickers Miranda, Oι Αλβανοί, μτφρ. Πέππα Εύα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1997

297
Παράρτημα εγγράφων

298
 Στο παρόν παράρτημα καταχωρίζονται κυρίως έγγραφα που βρίσκονται α)
στους Κώδικες Πατριαρχικής Αλληλογραφίας του Αρχείου του Οικουμενικού
Πατριαρχείου, β) στους Κώδικες Υπομνημάτων Εκλογής του Αρχείου του
Οικουμενικού Πατριαρχείου, γ) στο Ιστορικό Αρχείο της Ιεράς Συνόδου της
Εκκλησίας της Ελλάδος, δ) στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, στ) στο
Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, ε) στο Ιστορικό Αρχείο του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στ) στο Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του
Υπουργείου των Εξωτερικών. Η δημοσίευσή τους γίνεται τηρώντας κατά κανόνα την
ορθογραφία του κειμένου.

299
 1
[Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 80, αρ. πρωτ. 2183, σ. 128, ημερομ. 6 Απριλίου 1907]

«2183
Τῷ Σμύρνης Βασιλείῳ
Ληφθέν ἀνεγνώσθη συνοδικῶς τό ἀπό κβ΄. παρελθόντος μηνός ἀδελφικόν τῆς
αὐτῆς Ἱερότητος γράμμα, δι’ οὗ καὶ αὖθις αἰτῆται ἵνα λαμβανομένων ὑπ’ ὄψιν τῶν
πολλαπλῶν ἀναγκῶν τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς ἐγκρίθῃ ἡ εἰς βοηθόν ἐπίσκοπον προαγωγή
τοῦ ἀρχιδιακόνου τῆς ἱερᾶς αὐτῆς Μητροπόλεως Ἰακώβου. Ἀλλ’ ἐπειδή καὶ νῦν ὁ
εἰρημένος ἀρχιδιάκονος αὐτῆς οὔπω συνεπλήρωσε τήν νενομισμένην πενταετίαν ἀπό
τῆς ἐκ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς ἀποφοιτήσεως αὐτοῦ ἡ προαγωγή αὐτοῦ εἰς Ἐπίσκοπον
καί αὖθις οὐκ ἐκρίθη δυνατή συνοδικῶς, ὅπερ δή καὶ ἀνακοινούμεθα ἀπαντητικῶς τῆς
αὐτῆς Ἱερότητι. Ἡ δέ κ.τ.λ.
αϠζ΄ Ἀπριλίου ζ΄»

2
[Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 82, αρ. πρωτ. 1946, σ. 124, ημερομ. 8 Μαρτίου 1908]

«1946
Τηλεγράφημα τῷ Σμύρνης Βασιλείῳ

Συγχαίρομεν ἐκλογῇ ἀρχιδιακόνου Ἰακώβου βοηθοῦ ἐπισκόπου Αὐτῆς ψιλῷ

τίτλῳ Χριστουπόλεως.
(ὑπγ.) Πατριάρχης Ἰωακείμ
αϠη΄ Μαρτίου η΄»

300
 3
[Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 1564, σ. 34, ημερομ. 4 Μαρτίου 1910]

«1564

Τῇ Δημογεροντίᾳ - Κεντρικῇ Εἰς Σμύρνην.

Συνοδικῇ ἀποφάσει διορίζεται Ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως προσωρινός

γενικός ἀρχιερατικός ἐπίτροπος διά τήν τρέχουσαν μόνον υπηρεσίαν.

αϠι΄ Μαρτίου δ΄»

4
[Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 84, αρ. πρωτ. 1578, σ. 36, ημερομ. 5 Μαρτίου 1910]

«1578

Τῷ Ἐπισκόπῳ Χριστουπόλεως Ἰακώβῳ

προσωρινῷ γενικῷ ἀρχιερατικῷ ἐπιτρόπῳ τῆς ἐπαρχίας Σμύρνης
καί τοῖς ἐντιμοτάτοις κυρίοις τοῖς ἀποτελοῦσι τήν Δημογεροντίαν
καί τήν Κεντρικήν Ἐπιτροπήν Σμύρνης

Μετά βαθείας θλίψεως ἐγένετο ἡμῖν ἐν καιρῷ γνωστός ὁ θάνατος τοῦ γεραροῦ και
ἀειμνήστου Μητροπολίτου ἡμῶν Βασιλείου, ὀν Κύριος ὁ Θεός ἀναπαύσαι ἐν ταῖς τῶν
δικαίων σκηναῖς. Νῦν δέ γνωρίζοντες ὑμῖν … πρός παραλαβήν τῆς περιουσίας αὐτοῦ
καί μεταφοράν ἐνταῦθα κατά τήν τάξιν διά τήν ἐν τοῖς Πατριαρχείοις διαιτησίαν
ὡρίσθη συνοδικῶς καί ἔρχεται αὐτόθι Πατριαρχικός ἡμῶν ἔξαρχος ὁ ὁσιώτατος Μ.
Σύγκελλος τῶν Πατριαρχείων κύρ. Σωφρόνιος ὁ καί ἐπιδότης τῆς παρούσης
Πατριαρχικῆς ἡμῶν ἐπιστολῆς, ἀξιούμεν ὅπως παραδῶτε αὐτῷ ἐν τάξει, δεόντως
καταγεγραμμένην ἐν διπλοῖς καταλόγοις, ὡν ὅ ἔτερος κρατηθήσεται αὐτόθι παρ’ ὑμῶν,
ἄπασαν τήν ὑπάρχουσαν περιουσίαν τοῦ μακαρίτου, πλήν μόνων τῶν δυσμετακομίστων

301
πραγμάτων, ἐκποιουμένων ἐπί τόπου, τοῦ δι’ ἀντιτίμου αὐτῶν παραδιδομένου καί
τούτου τῷ ἡμετέρῳ ἐξάρχῳ.
αϠι΄ Μαρτίου ε΄»

5
[Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., Αb΄/1, σ. 238, ημερομ. 15 Φεβρουαρίου 1911]

«Ἰωακείμ Γ’ ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης καί

Οἰκουμενικός Πατριάρχης.
Τῆς Ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Δυρραχίου ἀπροστατεύτου διαμεινάσης, ἅτε δή
τοῦ ἐν αὐτῇ Ἀρχιερατεύοντος κ. Ἰωάννη μετατεθέντος εἰς τὸν θρόνον τῆς Ἁγιωτάτης
Μητροπόλεως Βάρνης, ἡμεῖς οἱ τὴν Ἱεράν Σύνοδον συγκροτοῦντες ἀρχιερεῖς, μετά τὴν
γενομένην συνοδικῶς πρότασιν καὶ προβολήν τριῶν ὑποψηφίων, τῶν μᾶλλον
καταλλήλων εἰς τοῦτο, ἤτοι τῶν θεοφιλεστάτων Ἐπισκόπων Χριστουπόλεως κ.
Ἰακώβου, Κωνσταντίας κ. Ἰωάννου καί Ἀργυρουπόλεως Γερμανοῦ, κατελθόντες ἐν τῷ
πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ
Τροπαιοφόρου, προτροπῇ καί ἀδείᾳ τοῦ Παναγιωτάτου καὶ Σεβασμιωτάτου ἡμῶν
Αὐθέντου καὶ Δεσπότου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Ἰωακείμ, καὶ ψήφους
κανονικάς προβαλλόμενοι, τῇ ἐπικλήσει τοῦ Παναγίου Πνεύματος, εἰς ἐκλογήν τοῦ
ἀξίου ἐκ τῶν τεθέντων τριῶν ὑποψηφίων προσώπων, προεκρίναμεν τόν θεοφιλέστατον
Ἐπίσκοπον Χριστουπόλεως κ. Ἰάκωβον.
Ἐφ’ ᾧ καὶ εἰς διηνεκῆ ἔνδειξιν καί μόνιμον παράστασιν κατεστρώθη τὰ
ὀνόματα αὐτῶν ἐν τῷδε τῷ Κώδικι τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας.
Ἐν ἔτει σωτηρίῳ ᾳϠια΄, κατά μῆνα Φεβρουάριον (κ) Ἐπινεμήσεως θ΄»

6
[Α.Ο.Π./ Κ.Π.Α., Α΄ 86, αρ. πρωτ. 2056, σ. 34, ημερομ. 14 Μαρτίου 1912]

«2056

Τῷ Δυρραχίῳ Ἰακώβῳ

302
 Ἔχοντες ὑπ’ ὄψει τὸ ἀπὸ κ΄ Φεβρουαρίου γράμμα τῆς Ἱερότητος αὐτῆς, δι’οὗ
αἰτεῖται τὴν δωρεὰν ἀποστολὴν 12 ἱερῶν ἀντιμηνσίων ὑπὲρ τῶν στερουμένων τοιούτων
ἐκκλησιῶν Σπαθίας, προφρόνως δηλοῦμεν ὅτι ἀποστέλλομεν ταῦτα ἐξ ἰδίων ὑπὲρ τῶν
ἱερῶν ναῶν τοῦ ὡς ἄνω τμήματος τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς, ὡς μικρὰν ἡμετέραν προσφορὰν
ὑπὲρ τῶν αὐτόθι εὐσεβῶν χριστιανῶν.- Ἡ δὲ κ.τ.λ.

αϠιβ΄ Μαρτίου ιδ΄»

7
[Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1915-1916, Φ. 39 Κορυτσά, Προσωρινή Κυβέρνηση
Θεσ/νίκης, Αλβανία- Πολιτικές Ειδήσεις, Έγγραφα Παπανδρέου - Αποστολή
Αλβανία, (Επιστολή Μητροπολίτη Δυρραχίου προς τη βασιλική ελληνική πρεσβεία,
αρ. 10, με ημερομηνία 3 Απριλίου 1916)]

« Ἀριθ. 10
Δυρράχιον 3 Ἀπριλίου 1916
Πρός
Τήν ἐνταῦθα Βασιλικήν Ἑλληνικήν Πρεσβείαν

Κύριε Ἐπιτετραμμένε,
Καθ’ ἅ καί ἐξ ἰδίας ἀντιλήψεως γνωρίζετε ἡ ἐνταῦθα ἔλλειψις τροφίμων καί
ἰδία ἄρτου αὔξουσα ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ περιήγαγεν εἰς ἀπελπιστικήν θέσιν τόν πενέστατον
ἄλλωστε πληθυσμόν τῆς περιφερείας ταύτης μηδ’ αὐτοῦ τῆς πόλεως Δυρραχίου
ἑξαιρουμένου. Πρό δέ τῆς ἀνάγκης ταύτης εὐρισκόμεναι αἱ καθ’ ἡμᾶς κοινότητες
προέβησαν εἰς καταρτισμόν ἐράνων ὑπέρ τῶν ἀπόρων μελῶν αὐτῶν, ἵνα περισώσι
ταῦτα ἐκ λοιμικοῦ θανάτου. Οὕτω ἐν Τυράνοις συνελέγησαν ἑκατόν πεντήκοντα περίπου
εἰκοσόφραγκα ὑπέρ τῶν ἀπόρων τῆς ἐκεῖ κοινότητος, ἐν καββαΐᾳ δίδοται ἑβδομαδιαία
χορηγία τοῖς πενομένοις ἐξ ἐράνου ἑβδομαδιαίου, ἐν Ἐλβασανίω ἐπίσης καί ἐνταύθα δέ
κατηρτίσθη ἐν τῇ ἱερᾷ Μητροπόλει ἔρανος ἀποφέρων δυό χιλιάδας κορώνας μηνιαίως
ὑπέρ τῶν ἀπόρων μελῶν τῆς καθ’ ἡμᾶς κοινότητας, ὑπέρ τά τριακόσια ὄντα. Ἀλλά τό
κακόν δέν εἶναι μικρόν. Βεβαίως ἄν ὑπῆρχεν ὁδός καί ἐπικοινωνία μετά τοῦ ὁμόρου
Ἑλληνικοῦ Βασιλείου θά ἐξελιπαρεῖτο πρό παντός ἡ συνδρομή τῆς ἀείποτε πατρικόν
ἐνδιαφέρον ἐπιδειξαμένης διά τούς Ὀρθοδόξους πληθυσμούς τῆς χώρας ταύτης
303
Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως καί ἀναμφιβόλως θά παρείχετο, πράγμα ὅπερ σήμερον
ἀποβαίνει ἀδύνατον διά τάς γνωστάς συνθήκας, ὑφ’ ἅς διατελοῦμεν.
Ἡ Μητρόπολις ἔπραξε βεβαίως καί πράττει τό ἑαυτῆς καθῆκον διαθέσασα καί
διαθέτουσα πᾶν ὅ,τι εἶχε καί ἔχει διαθέσιμον. Ἀλλά καί ἡ Βασιλική Πρεσβεία δέν πρέπει
νά μείνει ἀδιάφορος. Ἡ Βασιλική Κυβέρνησις ἀπέστειλε πρό 4 καί πλέον μηνῶν ἀνά 10
σάκκους ἀλεύρου γαλέτας καί ὀρύζης ὡς πρός τά δύο πρῶτα εἴδη, κύριε οὐδένα
ποιοῦμεν λόγον, διότι, ἴσως ἐστάλησαν ἤ ἴσως φρονεῖτε ὅτι ἐστάλησαν δι’
ἀποκλειστικήν χρῆσιν τῆς Βασ. Πρεσβείας. Ἐπειδή ὅμως εἶναι πολύ δύσκολον νά
πιστευθῆ, ὅτι ἐστάλησαν καί δέκα σάκκοι ὀρύζης δι’ ἀποκλειστικήν χρῆσιν τῆς
Πρεσβείας, ὥστε νά μή εἶναι δυνατόν νά διατεθῶσιν ἄλλως πως ὁρμώμενος ἐκ τοῦ
δυσχεροῦς τῶν περιστάσεων παρακαλῶ, ὅπως ἀφ’οὐ κρατηθῆ ἡ διά τήν χρῆσιν τῆς
Βασιλικῆς Πρεσβείας ἀναγκαιοῦσα ὄρυζα, ἡ λοιπή διανεμηθῆ κατά τάς παραμονάς τοῦ
Ἁγίου Πάσχα διά τῆς Μητροπόλεως εἰς τούς πτωχούς τῆς πόλεως στερουμένους καί
ἀπό τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου, κατά τάς μεγάλας ταύτας ἐορτάς, τῆς εὐσεβείας ἡμῶν. Ἐν ᾗδε
περιπτώσει τό Βασιλικόν Ὑπουργεῖον δέν ἐγκρίνει τήν πράξιν ταύτην, πράγμα ὅλως
ἀδύνατον ἀναλαμβάνω προσωπικήν εὐθύνην, ἵνα καταβάλλω ἐξ’ ἰδίων τό ἀντίτιμον τῆς
παραδοθησομένης ὁρύζης.
Ἐπί τούτοις ἐπεύχομαι ὑμῖν τά βέλτιστα παρά Θεοῦ.
Ἐν Δυρραχίῳ τῇ 3 Ἀπριλίου 1916
Τῆς ἡμετέρας Ἐντιμότητος
Διάπυρος πρός Θεόν Εὐχέτης
†Ὁ Δυρραχίου Ἰάκωβος»

8
[Ι.Α. Α.Π.Θ./ Α.Μ.Σ., 1920, Φ. 35 Β. ΄Ηπειρος-Χάρτης, (Πρόσκληση για στράτευση
ανδρών ηλικίας 18-30 ετών της Επιτροπής Στρατολογίας του «Κομιτάτου Εθνικής
Άμυνας» με ημερομηνία 14/27 Ιουνίου 1920)]

«ΚΟΜΙΤΑΤΟΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΑΣ

Ἔχοντες ὑπ’ ὄψιν τὴν ἀνάγκην περὶ βοηθείας τῶν ἀδελφῶν μας τῶν ἐν
Αὐλώνι ἀγωνιζομένων ὑπὲρ τῶν ἐθνικῶν δικαίων.
Διατάσσομεν

304
 Ἄρθρον 1ον.-Προσκαλοῦμεν πάντας τοὺς ἄρρενας ἀπὸ 18-30 ἐτῶν τοὺς μὴ
προστάτας οἰκογενείας (μονογενεῖς). Δὲν λογίζονται προστᾶται οἱ ἔχοντες τοὺς γονεῖς
των ἤ ἀδελφούς εἰς τὸ ἐξωτερικὸν.
Ἄρθρον 2ον.-Κατὰ τὸ ἄρθρον 1 στρατεύσιμοι καὶ μὴ ἐπιθυμοῦντες νὰ
ὑπηρετήσωσιν, ὀφείλουσι νὰ πληρώσωσι ποσὸν κανονισθησόμενον παρ’ ἐπιτροπῆς ἐπὶ
τῇ βάσει τῆς οἰκονομικῆς τῶν θέσεως ἀπὸ 100-500 Ἰταλικὰς Λιρέττας.
Διατάσσονται ἅπαντα τὰ ὄργανα τοῦ Κομιτάτου καὶ οἱ Μουχταροδημογέροντες
τῶν χωρίων νά ἐκτελέσωσι τὴν παροῦσαν διαταγὴν.
Πρεμετῇ 14/27 Ἰουνίου 1920
Ἐν ὀνόματι τοῦ Κομιτάτου
Κ.ΤΑΤΣΗΣ»

9
[Ι.Α.Μ.Μ./Α.Ε.Β., Φ. 316, Επιστολές και Σημειώσεις Ελευθερίου Βενιζέλου 1921-
1922, (Επιστολή του Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιακώβου προς τον Ελευθέριο
Βενιζέλο, έγγραφο 83, με ημερομηνία 2 Μαΐου 1922)]

«Σμύρνη, 2 Μαΐου 1922

Ἀγαπητέ κ. Πρόεδρε,

Τήν εἰς Εὐρώπην ἐπάνοδόν Σας σπεύδω νά χαιρετήσω μέ ὀλίγας λέξεις ὡς

οἰωνόν καλόν κατά τάς κρίσιμους αὐτάς στιγμάς, ἅς διέρχεται ἡ φίλη πατρίς. Βεβαίως
πρέπει νά ὁμολογηθῇ, ὅτι αἱ εἰς τάς ἑλληνικάς ὑποθέσεις ἐπελθοῦσαι περιπλοκαί δέν
εἶνε εὔκολον ν’ ἀρθῶσιν. Οὐχ ἧττον ὅλοι ἡμεῖς ἔχομεν συνεσθήση θ’ἀναμένωμεν
διαρκῶς παρ’ ὑμῶν θαύματα, ὄχι μόνον ὅταν εὐρίσκεσθε ἐν τῇ Ἀρχῇ, ἀλλά καί ὅταν
ἦσθε μακράν αὐτῆς.
Φαντάζομαι τήν ψυχικήν ὀδύνην πού αἰσθάνεσθε βλέποντες τό
ἀριστοτεχνικόν δημιούργημα τῶν χειρῶν Σας νά μεταβάλληται εἰς ἄμορφον σωρόν
ἐρειπίων, ἐφ’ ὧν καί ἀφ’ ὧν πολύ δυσκόλως θά δυνηθῆ νά δημιουργήσῃ τό μέλλον. Ὁ
Θεός βοηθός.
Βεβαίως θά περιῆλθεν εἰς γνῶσίν Σας καί τό σκληρόν τέλος, ὅπερ
ἐπεφυλάσσετο εἰς τήν ἐν Κορυτσᾷ ἀποστολήν μου μετά τήν ὑπό τῆς πρεσβευτικῆς
305
διασκέψεως κατακύρωσιν τῆς Β. Ἠπείρου εἰς τήν Ἀλβανίαν. Ἡ ὑπό τόν Παντελή
Βαγγέλην Κυβέρνησις ὑποχωρήσασα εἰς τόν ὑπό τινῶν ἀλβανιστῶν ὀρθοδόξων
Κορυτσᾶς δημιουργηθέντα θόρυβον μέ ἀπήλασεν ἐξ Ἀλβανίας, τῇ 8 9/βριου
παρελθόντος ἔτους, δι’Αὐλῶνος καί ἀπό τῶν πρώτων ἡμερῶν τοῦ 10/βρίου εὑρίσκομαι
ἐν Σμύρνῃ παρά τοῖς συγγενέσι μου.
Μετά τήν ἄφιξιν τοῦ Πατριάρχου ἐν Κων/πόλει ἠθέλησα νά μεταβῶ ἐκεῖ, ὅπως
ἐπιληφθῇ ἡ Ἐκκλησία τοῦ διακανονισμοῦ τοῦ ἐν Ἀλβανίᾳ ἐκκλ/κοῦ ζητήματος κατόπιν
τῶν ἐκεῖ παρανόμων ἐνεργειῶν τοῦ ψευδεπισκόπου Φαν Νόλη.
Ἀλλ’ ἡ Κυβέρνησις διέταξε τήν ἐδῶ ἁρμοστείαν νά μή μου χορηγήση
διαβατήριον. Καί οὕτω ἐξακολουθῶ νά παραμένω ἐδῶ.
Παρακαλῶ νά εὐαρεστηθῆτε νά μεταδώσητε εἰς τήν εὐγενεστάτην Κυρίαν Σας
τάς εὐχετικάς μου προσρήσεις. Εὔχομαι εἰς ἀμφοτέρους ὑγείαν καί πᾶν καλόν παρά
Θεοῦ.
Διάπυρος εὐχέτης
†Ὁ Δυρραχίου Ἰάκωβος

Υ.Γ. Πόσα δέν ἀναπολεῖ εἰς τήν μνήμην ὅλων μας ἡ σημερινή ἡμέρα τῆς 2
Μαΐου! ἀλλ’ ἀρά γε ποίας σκληρότητας μᾶς ἐπιφυλάσσει τό μέλλον; Εἴθε νά μᾶς
λυπηθῇ ὁ Θεός»

10
[Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 92 αρ. πρωτ. 6944, σ. 438, ημερομ. 27 Οκτωβρίου 1922]

«6944
Τῷ Μ/τῃ Δυρραχίῳ κ. Ἰακώβῳ
Ἀσμένως ἀνακοινούμεθα τὴ ὑμ. Ἱερότητα ὅτι ἀποφάσει συνοδικῇ διωρίσθη
μέλος τοῦ Δ.Ε.Μ. Συμβουλίου. Ἐφ’ᾧ καὶ προτρεπόμεθα ὅστις προφρόνως ἀναλάβῃ τὰ
ἀνατιθέντα αὐτῇ καθήκοντα καί παράσχῃ καί ἐν τῷ … ἀνωτάτῳ Διοικητικῷ Σώματι
τήν ζηλωτήν συνεργασίαν αὐτῆς.
Ἡ δέ κ.λ.π.
αϠκβ΄ Ὀκτωβρίου κζ΄»

306
 11

[Ε.Λ.Ι.Α./Α.Α.Α., Φ. 1 Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη (1922-1923),

Υποφ. 1.1. Διαπραγματεύσεις Λωζάνης. Πατριαρχικό Ζήτημα (Δεκέμβριος 1922-
Οκτώβριος 1923), (Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη
Μελέτιο Μεταξάκη, αρ. πρωτ. 1548, με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1923)]

«Λωζάννη τῇ 6 Ἰουνίου 1923

Ἀριθ. πρωτ. 1548

Διὰ Οἰκουμενικόν Πατριάρχην.
Μετά βαθυτάτης λύπης ἕλαβον γνῶσιν ἐπιθέσεως καθ’ Ὑ.Θ. Παναγιότητος.
Ὀλίγαι ἐπιτρέπονται ἀμφιβολίαι ὅτι Τουρκικαὶ Ἀρχαὶ ὑπεκίνησαν ἐλεεινὰς σκηνὰς.
Ἀτυχῶς δέν δυνάμεθα ἵνα φέρωμεν ζήτημα εἰς Συνδιάσκεψιν διότι ῥητήν ἀνελάβομεν
ἐνώπιον Αὐτῆς ὑποχρέωσιν ὅτι Α.Θ.Π. θά παρητεῖτο Θρόνου, Τοῦρκοι δέ
θ’ἀποδώσωσιν εὐθύνην σκηνῶν εἰς ἀναβολὴν παραιτήσεως Ὑμῶν ὡς ῥητῶς ἰσχυρίσθη
Ἰσμέτ Πασσᾶς κατά συνέντευξιν ἥν ἔσχεν μετά αὐτοῦ προχθές … ἐπανέλαβον
βεβαίωσιν ὅτι μόλις ὑπογραφομένης εἰρήνης Υ.Παναγιότης θ’ ἀποχωρήσῃ θρόνου …
Θεωρῶ ἐπιβαλλόμενον ὅπως διὰ τακριρίου πρὸς Ὑπουργεῖον Θρησκευμάτων
ἀνακοινωθῇ τοιαύτη ὑμῶν πρόθεσις πρὸς ἐκτέλεσιν τῆς ἐν Λωζάννῃ δοθείσης
ὑποσχέσεως ἵνα μή θεωρηθῇ αὕτη ἐπιβληθεῖσα ἐκ τελευταίων σκηνῶν
Βενιζέλος»
12

[Α.Υ.Ε., 1925, Φ. Β/35,8, Γενικά Εκκλησιαστικά Ζητήματα, (Επιστολή γενικού

προξένου της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Διαμαντόπουλου προς το ΥΠΕΞ)]

«Constantinople, le 27 Ἰανουάριος 1925

Ἀριθ. Πρωτ. 392
Προς
τὸ ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν Ὑπουργεῖον
Ἔχω τὴν τιμὴν νὰ διαβιβάσω ὑμῖν συννημένως ἀντίγραφον
ἐγγράφου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου σχετικῶς μὲ τὴν μετάθεσιν τοῦ Μητροπολίτου

307
Δυρραχίου εἰς τὴν Μητρόπολιν Μυτιλήνης καὶ τὴν μετάθεσιν τοῦ Μητροπολίτου
Μυτιλήνης εἰς τὴν Μητρόπολιν Φιλαδελφείας ὡς καὶ σχετικὴν ἐπιστολὴν τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου διὰ τὴν Α.Ε. τὸν Κύριον ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν Ὑπουργόν.

Εὐπειθέστατος
Διαμαντόπουλος»
13

[Α.Ο.Π./Κ.Υ.Ε., Αb΄/2, σ. 58, ημερομ. 20 Ιανουαρίου 1925]

«Κωνσταντῖνος ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης καί

Οἰκουμενικός Πατριάρχης.
Τῆς Ἁγιωτάτης Μητροπόλεως Μυτιλήνης ἀπροστατεύτου διαμεινάσης, ἄτε δή
τοῦ ἐν αὐτῇ Ἀρχιερατεύοντος κ. Κυρίλλου μετατεθέντος εἰς τὸν θρόνον τῆς Ἁγιωτάτης
Μητροπόλεως Φιλαδελφείας, ἡμεῖς οἱ τήν Ἱεράν Σύνοδον συγκροτοῦντες ἀρχιερεῖς,
μετά τὴν γενομένην συνοδικῶς πρότασιν καὶ προβολήν τριῶν ὑποψηφίων, τῶν μᾶλλον
καταλλήλων εἰς τοῦτο, ἤτοι τῶν πανιερωτάτων Μητροπολιτῶν Φιλιππουπόλεως κ.
Βενιαμίν, Δυρραχίου κ. Ἰακώβου καί Μετσόβου κ. Τιμοθέου, κατελθόντες ἐν τῷ
πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ
Τροπαιοφόρου, προτροπῇ καὶ ἀδείᾳ του Παναγιωτάτου καὶ Σεβασμιωτάτου ἡμῶν
Αὐθέντου καὶ Δεσπότου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κυρίου κυρίου Κωνσταντίνου,
καὶ ψήφους κανονικάς προβαλλόμενοι, τῇ ἐπικλήσει τοῦ Παναγίου Πνεύματος, εἰς
ἐκλογήν τοῦ ἀξίου ἐκ τῶν τεθέντων τριῶν ὑποψηφίων προσώπων, προεκρίναμεν τὸν
Πανιερώτατον Μητροπολίτην Δυρραχίου κ. Ἰάκωβον.
Ἐφ’ ᾧ καὶ εἰς διηνεκῆ ἔνδειξιν καὶ μόνιμον παράστασιν κατεστρώθη τὰ
ὀνόματα αὐτῶν ἐν τῷδε τῷ Κώδικι τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας.
Ἐν ἔτει σωτηρίῳ αϠκε΄, κατά μήνα Ἰανουάριον (κ) Ἐπινεμήσεως η΄
†Ὁ Καισαρείας Νικόλαος
†Ὁ Κυζίκου Καλλίνικος
†Ὁ Νικαίας Βασίλειος
†Ὁ Χαλκηδόνος Ἰωακείμ
†Ὁ Δέρκων Φώτιος
†Ὁ Προύσης Νικόδημος
†Ὁ Πριγκηπονήσων Ἀγαθάγγελος
308
 †Ὁ Νεοκαισαρείας Ἀμβρόσιος
†Ὁ Σάρδεων καὶ Πισιδίας Γερμανός
†Ὁ Σιλυβρίας Εὐγένιος
†Ὁ Ροδοπόλεως Κύριλλος
†Ὁ Ἀνέων Θωμᾶς»

14
[Ι.Α.Μ.Μ./ Α.Ε.Β., Φ. 326, Επιστολές προς Βενιζέλο 1925, (Επιστολή του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έγγραφο 173/56, με
ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1925)]

« ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ
ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ
ΓΡΑΦΕΙΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ
30-9-25

Ἀγαπητέ κύριε Πρόεδρε,

Ἐλθών ἐκ Κων/πόλεως ἀπό τριμήνου ἐγκατεστάθην ἐν Μυτιλήνῃ τῆς ὁποίας

Μητροπολίτης ἐξελέγην τῇ 20 Ἰανουαρίου.
Μετά τάς πολλάς μου περιπέτειας ἐπόθουν νά μοί δοθῇ εὐκαιρία, ἵνα γράψω
πρός ὑμᾶς ὀλίγας λέξεις, καί ἡ εὐκαιρία αὔτη μοί δίδοται σήμερον.
Πρόκειται, Ἀγαπητέ κύριε Πρόεδρε, ζήτημα ἐνδιαφέρον σοβαρῶς τήν τέ
ἐκκλησίαν καί τό ἔθνος: ἡ ἐκλογή τοῦ Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας.
Ἐλπίζω νά συμφρονήσητε μετ’ ἐμοῦ καί ὑμεῖς ὅτι ὁ μόνος ἐνδεδειγμένος ἀπό
[…] ἱκανότητος καί προσόντων εἶνε ὁ Πατριάρχης Μελέτιος. Μέ πεῖραν εὐρυτάτην τῶν
ἐκκλ/ῶν ἡμῶν πραγμάτων, γνώστης τῆς Ἀραβικῆς, καί τῶν ἄλλων γλωσσῶν, γνώστης
τοῦ ζητήματος τῶν ἀραβοφώνων, κεκτημένος τόσας πολλάς γνωριμίας παρά τέ τῇ
Ἀγγλικανικῇ ἐκκλησίᾳ καί ταῖς ἐν Ἀμερικῇ ἐκκλ/καῖς ὀργανώσεσι καί ἀλλαχοῦ εἶνε κατά
τήν ταπεινήν μου γνώμη ὁ μόνος ἐνδεδειγμένος ν’ ἀναλάβῃ τήν Διοίκησιν τῶν τοῦ
Ἀλεξανδρινοῦ Θρόνου πραγμάτων ἐπωφελῶς διά τε τήν ἐκκλησίαν καί τό ἔθνος. Ὁ
Ἀλεξανδρινός Θρόνος, κύριε Πρόεδρε, προορίζεται δι’ εὐρυτέραν ἀποστολήν μετά τόν

309
συντελούμενον μαρασμόν καί τήν ἀποσύνθεσιν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, δι’ ὀ καί
εἶνε ἀπόλυτος ἀνάγκη, ἐκκλ/κή καί ἐθνική, νά τεθῇ ἔπ’ αὐτοῦ ὁ κατάλληλος ἄνθρωπος.
Ἡ ὑμετέρα ἀγαπητή ἐξοχότης δέν θ’ἀποκνήσῃ καί πάλιν, ἐν τῇ προκειμένῃ
ἐθνικῇ ἀνάγκῃ, παρ’ ὄλας τάς πικρίας, ἅς ἐδοκίμασε καί δοκιμάζει νά συστήσῃ, ὅπου
ἄν κρίνῃ εὔλογον, τήν ὑποψηφιότητα τοῦ Πατριάρχου Μελετίου, ὡς ἐνδεδειγμένην
πολλαχῶς.
Εὔχομαι εἰς τόν ὕψιστον ὑπέρ τῆς πολυτίμου ὑγείας τῆς ὑμετέρας εὐσεβεστάτης
ἐξοχότητος καί τῆς εὐγενεστάτης ὑμῶν συζύγου.

Ταπεινός πρός Θεόν εὐχέτης

†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος
(τέως Δυρραχίου)»
15
[Α.Ο.Π./Κ.Π.Α. Α΄ 94, αρ. πρωτ. 2028, σ. 146, ημερομ. 15 Σεπτεμβρίου 1925]

«ἀριθ. πρωτ. 2028

Τῷ Μυτιλήνης Ἰακώβῳ
Ἐν συναφείᾳ πρός τὴν ἐγκαίρως, ἀπό κη΄ Μαΐου παρελθόντος ἔτους γενομένην
κοινοποιήσιν τῷ ἀειμνήστῳ προκατόχῳ τῆς ὑμετέρας ἱερότητος περί τῆς ἐκ τῆς ἱερᾶς
Μητροπόλεως Μυτιλήνης ἀποσπάσεως καὶ εἰς τὴν πνευματικήν δικαιοδοσίαν τῆς Ἱερᾶς
Μητροπόλεως Ἴμβρου ὑπαγωγῆς τῆς νήσου Τενέδου, ἀποστείλλαμεν συνημμένως ᾧδε
τὴν σχετικήν συνοδικήν πράξιν, πρός κατάθεσιν ἐν τοῖς ἀρχείοις τῆς Μητροπόλεως
αὐτῆς.
Ἡ δέ κτλ.
αϠκε΄ Σεπτεμβρίου ιε΄»
16
[Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της
Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιάκωβο, αρ. πρωτ. 897, αρ. διεκπ. 719, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1934)]

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ
ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
310
 Αριθ. Πρωτ. 897 ΑΘΗΝΗΣΙ 27-3-1934
Διεκπ. 719

ΣΥΝΟΔΙΚΗ ΑΠΟΦΑΣΙΣ
“Περί καταργήσεως τῆς προσωρινῆς Μητροπόλεως Πλωμαρίου καί
προσαρτήσεως αὐτῆς εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν Μυτιλήνης”.

Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, λαβοῦσα ὑπ’ ὄψιν 1) τό ἄρθρον 8
(παράγ. τελευταία) τοῦ κωδικοπ. Καταστατικοῦ της Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Νόμου
5438 καί 2) τήν ἐν τῇ ΙΕ΄ συνεδρίᾳ τῆς 21 Ὀκτωβρίου 1931 ληφθεῖσαν ἀπόφασιν τῆς
Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, περί τῶν διατηρητέων καί συγχωνευτέων
Μητροπόλεων τῶν Νέων Χωρῶν, ἀποφαίνεται ὅτι ἡ, ὡς προσωρινή ἱδρυθεῖσα διά τῆς
ὑπ’ ἀριθμ. 4427/2661 τοῦ ἔτους 1924 Πράξεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Ἱερά
Μητρόπολις Πλωμαρίου χηρεύσασα κανονικῶς διά τῆς καταστάσεως τοῦ Σεβ.
Μητροπολίτου κ. Κωνσταντίνου εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν Κίτρους, καταργεῖται,
συγχωνευομένη εἰς τήν ἀφ’ ἧς ἀπεσπάσθη Ἱεράν Μητρόπολιν Μυτιλήνης.
Ἐν Ἀθήναις τή 26η Μαρτίου 1934.
†Ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος
Πρόεδρος»

17
[Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή Ιεράς
Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς το υπουργείο Θρησκευμάτων και
Παιδείας, αρ. πρωτ. 897, αρ. διεκπ. 717, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1934)]

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ
ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Ἀριθ. Πρωτ. 897 ΑΘΗΝΗΣΙ 27-3-1934

Διεκπ. 717
Πρός
311
 Τό Ὑπουργεῖον Θρησκευμάτων καί Παιδείας.

Γνωρίζομεν Ὑμῖν ὅτι ἡ Ἱερά Σύνοδος, ἅμα τῇ καταστάσει τοῦ Σεβ.

Μητροπολίτου Κίτρους, ὡς ἀνεκοινώθη Ὑμῖν διά τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 892 ἐν. ἔτ. Συνοδικοῦ
ἐγγράφου, προέβη εἰς τήν συγχώνευσιν τῆς ἄρχι τοῦδε Ἱ. Μητροπόλεως Πλωμαρίου εἰς
τήν ἐξ ἧς εἶχεν ἀποσπαθῆ Ἱ. Μητρόπολιν Μυτιλήνης, συμφώνως τῷ ἄρθρῳ 8 τοῦ Κατ.
Νόμου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 5438 καί τῇ σχετικῇ ἀποφάσει τῆς κατ’ Ὀκτώβριον
τοῦ 1931 συνελθούσης Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.
Τήν συμφώνως τῇ τελευταίᾳ παραγράφῳ τοῦ εἰρημένου ἄρθρου ἀπαιτουμένην
Πρᾶξιν αὐτῆς ἀπέστειλε πρός δημοσίευσιν ἐν τῇ Ἐφημερίδι τῆς Κυβερνήσεως.

†Ὁ Ἀθηνῶν Χρυσόστομος
Πρόεδρος»

18
[Α.Ε.Ε., Φ., Iερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή του
Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της
Ελλάδος, χωρίς αρ. πρωτ., με ημερομηνία στις 31 Οκτωβρίου 1936)]

«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ
Ἐν Μυτιλήνῃ 31 8/βριου 1936

Πρός τήν Ἁγίαν καί Ἱεράν Σύνοδον εἰς Ἀθήνας

Μακαριώτατε,
Εὐσεβάστως ὑποβάλλω τά ἑξῆς: Ἡ θεραπεία ἔληξε. Ἤδη ὑπολείπονται τά
ἐγκαίνια τοῦ Σανατορίου ἡ ὑγεία ἅτινα θά τελέσω τήν Κυριακή 8 9/βρίου, ἐπέτειον τῆς
ἀπελευθερώσεως τῆς Νήσου ὅτε θά καταθέσω τόν θεμέλιον λίθον τοῦ ὀρφανοτροφείου
Ἀνδρέου Κατσακούλη τῆς διαθήκης τοῦ ὁποίου εἶμαι καί ἐκτελεστής. Ἐφ’οἷς καί
ἐξαιτοῦμαι, 1) παράτασιν 8μερον τῆς ἀδείας μου καί 2)παρακαλῶ τήν ὑμετέραν
Μακαριότηταν καί τήν Ἁγίαν καί Ἱεράν Σύνοδον νά καταπέψωσι διά τῶν εὐχῶν καί
312
εὐλογιῶν των τό τέ ἐγκαινιαζόμενον, τό τε θεμελιούμενον ἔργον. Ἐξαιτοῦμαι τᾶς ἁγίας
ὑμῶν εὐχᾶς.
Εὐσεβάστως
ἐλάχιστος ἐν Χριστῷ ἀδερφός
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»

19
[Ανωνύμου, «Η Εταιρεία των Βυζαντινών Σπουδών εις την Λέσβο», Ο Ποιμήν 2,
(1934), σ. 95, Ευχαριστήρια επιστολή του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας
Βυζαντινών Σπουδών προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο]

«Ἐν Αθήναις, τῇ 19 Απριλίου 1934

Ἀριθμ. 748

Σεβασμιώτατε,
Καθῆκον ἐπιβεβλημένον θεωροῦμεν νὰ ἐκφράσωμεν Ὑμῖν τὰς θερμὰς
εὐχαριστίας τῆς ἡμετέρας Ἑταιρείας διὰ τὴν φιλόφρονα ὑποδοχὴν, ἣν εὐηρεστήθητε νὰ
κάμητε εἰς τά μέλη αὐτῆς κατά τό διάστημα τῆς παραμονῆς τῶν ἐν τῇ πρωτευούσῃ τῆς
θεοσώστου Ὑμῶν ἐπαρχίας.
Καὶ δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ γίνη ἄλλως ἐκ μέρους Ἱεράρχου, ὃν τόση διακρίνει
φιλομουσία, τόση ὑπὲρ τοῦ εὐσεβοῦς ποιμνίου θρησκευτικὴ καὶ κοινωνικὴ μέριμνα, καὶ
τόσος ἐνθουσιασμὸς πρὸς πᾶν ὅ,τι σχετίζεται καὶ μὲ τὴν μεσοχρόνιον ἡμῶν ἱστορίαν,
τὴν ἀναποσπάστως συνδεομένην μὲ τὴν ἱστορίαν καὶ τὴν δρᾶσιν τῆς Ἐκκλησίας, ἧς
Οὗτος ἐκλεκτὸς ἐκπρόσωπος τυγχάνει.
Ἐπὶ τούτοις, κατασπαζόμενοι τὴν δεξιὰν τῆς Ὑμετέρας Σεβασμιότητος,
Διατελοῦμεν εὐπειθέστατα ἐν Κυρίῳ τέκνα.

Ὁ Πρόεδρος Ὁ Γραμματεύς
Κ. Δυοβουνιώτης Φ. Κουκουλὲς»

313
 20
[Ανωνύμου, «Τα Φροντιστηριακά Συνέδρια του Ιερού Κλήρου της Επαρχίας
Μυτιλήνης», Ο Ποιμήν 4 (1936), σ. 203]

«ΠΡΑΚΤΙΚΟΝ
Οἱ συνελθόντες εἰς τὸ Φροντιστηριακὸν Συνέδριον τοῦ ἱεροῦ Κλήρου τῆς
περιφερείας Μυτιλήνης ὑπογεγραμμένοι πρεσβύτεροι καὶ διάκονοι, ἀφοῦ
ἐπεκαλέσθημεν τὴν χάριν τοῦ Παναγίου Πνεύματος καὶ ἀπὸ κοινοῦ συμπροσευχηθέντες
εἴχομεν τὴν εὐκαιρίαν νὰ ἔλθωμεν εἰς πνευματικὴν ἐπαφὴν ἐν τῷ συνδέσμῳ, μετὰ χαρᾶς
καὶ εὐγνωμοσύνης ἐδέχθημεν τὰς εὐλογίας τοῦ Σεβασμιωτάτου ἡμών Μητροπολίτου,
οὗτινος εἴησαν πολλὰ τὰ ἔτη.
Ἀκούσαντες τῶν εἰσηγήσεων τῶν ὁμιλητῶν τοῦ Συνεδρίου περί τε τῆς ἐν τῶ
ναῷ καὶ ἐν τῇ κοινωνίᾳ παραστάσεως καὶ ζωῆς τοῦ κληρικοῦ, καὶ λαβόντες τὴν
εὐκαιρίαν νὰ ἀναλογισθῶμεν τὸ βάρος τῆς εὐθύνης μας ἀπέναντι τῆς σημερινῆς
καταστάσεως, ἐπὶ τῆς ὁποίας ἀπὸ κοινοῦ συνεσκέφθημεν,
Ἀπεφασίσαμεν
ὅπως καταβληθῇ ὑπὸ πάντων ἡμῶν πᾶσα προσπάθεια διὰ τὴν κατὰ πάντα κοσμίαν,
ἱεροπρεπῆ καὶ κοινωφελῆ ἐν τῷ ναῷ διακονίαν καὶ ἐν τῇ κοινωνία ἀναστροφήν.
Ἐκφράζοντες εὐγνωμόνως τὰς εὐχαριστίας ἡμῶν τῶ Σεβασμ. Μητροπολίτη διὰ
τὴν σύγκλισιν τοῦ παρόντος Συνεδρίου, ἐξουσιοδοτοῦμεν τοὺς εἰσηγητάς, ὅπως
διερμηνεύσωσιν Αὐτῷ καὶ τὴν ἐπιθυμίαν ἡμῶν περὶ τῆς ἀπὸ μέρους τῆς προϊσταμένης
ἡμῶν Ἀρχῆς διατυπώσεως εἰς ἐκτελεστικὰς ἐγκυκλίους τῶν ἐκ τοῦ Συνεδρίου τούτου
ἐξαχθέντων, ἵνα ἔχοντες ταύτας ὑπ’ ὄψιν, ρυθμίσωμεν κατ' αὐτὰς τὴν, ὡς εἴρηται,
διακονίαν ἡμῶν καὶ ἐν τῷ κόσμῳ ἀναστροφήν.
Ἀναλαμβάνοντες τὴν ὑποχρέωσιν τῆς αὐστηρᾶς τῶν ἐγκυκλίων τούτων
τηρήσεως, παρακαλοῦμεν τὴν Ἀρχὴν ἡμῶν, ὅπως μὴ φεισθῇ τῶν παραβατῶν.
Ἐγένετο ἐν Μυτιλήνῃ, τῇ 12ῃ Ὀκτωβρίου 1936
Ἐμμ. Μυτιληναίος, Πρωτοπρεσβύτερος, Ἀρχιμ. Ἰουστῖνος, Οἰκονόμος Παλαιολόγος,
Νικόλ. Κλήμης, Οἰκονόμος Κωνσταν. Βασιλειάδης, Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Χρυσοχόου,
Ἱερεμίας Κλήμης, Οἰκονόμος Παναγ. Αθηναῖος, Κωνστ. Βραχνός, Σταύρος Τζιγκός,
Γρηγόριος Μακρέλλης, Ἐλευθέριος Διαμαντίδης, Παναγ. Παναγιωτίδης, Ἀρχιμ.
Ἄνθιμος, Ἀλκιβιάδης Στεφανῆς, Οἰκονόμος Κωνσταν. Ἀθανασιάδης, Νικόλ. Βουλμές,
Γεώργιος Ταστανέλλης, Εὐστράτιος Σιταρᾶς, Ἀρχιμ. Χρυσόστομος Σιμιτσῆς, Ἀρχιμ.
314
Λεόντιος, Οἰκονόμος Παπαθωμᾶς, Ἱεροδιάκονος Ἀλέξανδρος, Ἱεροδιάκονος Πλ.
Ζαφείρογλου».

21
[Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικόν πόλεμον (28
Οκτωβρίου 1940 - 4 Μαῒου 1941) και κατά τους χρόνους της γερμανοκρατίας (4 Μαῒου
1941- 9 Σεπτεμβρίου 1944), Μυτιλήνη 1945, σ. 8]

«Ἀριθμ. Πρωτ. 746

Ἐν Μυτιλήνῃ, τῇ 25ῃ Μαρτίου 1941
Πρὸς τὰ μαχόμενα
ἀγαπητὰ πνευματικὰ μας τέκνα
Εἰς τὸ Μέτωπον,
Πρὸς σᾶς, τοὺς γενναίους ὑπερασπιστὰς τῶν ἱερῶν τῆς Πίστεως καὶ τῆς
Πατρίδος, ἔχομεν πάντοτε ἐστραμμένην τὴν σκέψιν μὲ πατρικὴν στοργὴν καὶ
ὑπερηφάνειαν, ἀκατάπαυστοι δὲ εἶναι αἱ πρὸς τὸν Κύριον τῶν Δυνάμεων δεήσεις μας
ὑπὲρ τῆς ὑγείας καὶ ἐνδυναμώσεώς σας, καὶ ὑπέρ τῆς ταχείας καὶ αἰσίας καὶ νικηφόρου
ἐπανόδου εἰς τὰς ἑστίας σας. Αἱ εὐχαί μας σᾶς συνοδεύουν εἰς τὸν ἱερὸν καὶ δίκαιον
ἀγώνα, τὸν ὁποῖον σᾶς ἐνεπιστεύθη ἡ Πατρίς, ἡ πίστις δὲ καὶ ἡ εὐσέβειά σας διὰ τὰς
πολλαπλὰς ἐκδηλώσεις, τὰς ὁποίας μὲ χαρὰν καὶ ἱκανοποίησιν καθημερινῶς
πληροφορούμεθα, ἀποτελεῖ ἐγγύησιν ἀσφαλῆ διὰ τὴν εὔορκον καὶ ἀποτελεσματικὴν
ἐκπλήρωσιν τοῦ πρὸς τὸν Θεὸν καὶ πρὸς τὴν Πατρίδα χρέους σας.
Ἀπό τὸ σεπτὸν Παλλεσβιακὸν Προσκύνημα τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ὅπου
καθημεριναὶ ἀναπέμπονται ὑπὲρ ὑμῶν δεήσεις καὶ πρὸς τὸ ὁποῖον μὲ τόσην εὐλάβειαν
καὶ ἀγάπην στρέφετε νοῦν καὶ καρδίαν μέσα εἰς τοὺς καπνοὺς καὶ τοὺς κινδύνους τῆς
μάχης, σᾶς στέλλομεν τὸ μικρὸν αὐτὸ Προσευχητάριον. Περιέχει τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον,
τοὺς γλυκυτάτους χαιρετισμοὺς τῆς Παναγίας, τῆς Ὑπερμάχου Στρατηγοῦ σας, τοὺς
ὁποίους ἐπὶ δεκατέσσαρας αἰώνας τώρα ψάλλει μὲ ἰδιαιτέραν εὐλάβειαν τό Ἔθνος μας,
διὰ νὰ ἐκδηλώσῃ τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ἐμπιστοσύνη του πρὸς τὴν Προστάτιδὰ μας
Παναγίαν. Προσετέθησαν δέ κατ’ ἐντολήν μας καὶ μερικαὶ ἐπεξηγηματικαὶ σημειώσεις
ὑπὸ τοῦ ἱερατικοῦ προϊσταμένου τοῦ Ἱεροῦ Προσκυνήματος Αἰδεσιμολογιωτάτου
Πρωτοπρεσβυτέρου κ. Ἐμμ. Γ. Μυτιληναίου, διὰ νὰ γίνῃ ἀντιληπτόν εἰς ὅλους σας τὸ
ἱερὸν αὐτὸ ποίημα, τὸ ὁποῖον ἀποτελεῖ κειμήλιον πολύτιμον τῆς ἐθνικῆς μας ἑνότητος
315
καὶ τῆς εὐσεβείας τῶν ἐνδόξων προγόνων μας, καὶ πρέπει νὰ εἶναι τό παντοτεινὸν
ἀνάγνωσμα κάθε χριστιανοῦ καὶ παντός στρατιώτου, πρὸ πάντων εἰς τὰς ἐξαιρετικὰς
αὐτὰς περιστάσεις τοῦ Ἔθνους.
Ἡ δὲ δύναμις τοῦ Κυρίου διὰ τῶν πρεσβειῶν τῆς Παναγίας Αὐτοῦ Μητρὸς μετὰ
τῶν ἡμετέρων εὐχῶν καὶ εὐλογιῶν νὰ εἶναι μετὰ πάντων ὑμῶν. Ἀμήν.
Εὐχέτης πρὸς Θεὸν
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»

22
[Τα πεπραγμένα της Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης κατά τον ελληνοϊταλικόν πόλεμον (28
Οκτωβρίου 1940 - 4 Μαῒου 1941) και κατά τους χρόνους της γερμανοκρατίας (4 Μαῒου
1941- 9 Σεπτεμβρίου 1944), Μυτιλήνη 1945, σ. 29]

«Ἀριθ. Πρωτ. 60/6

Ἐν Μυτιλήνῃ τῇ 20ῇ Ἰανουαρίου 1942
Πρὸς
τοὺς εὐσεβεῖς Χριστιανούς τῆς πόλεως Μυτιλήνης,
εὐλογὶαν ἀπὸ Θεοῦ
Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὰ,
Αἱ περιστάσεις ὑπὸ τὰς ὁποίας ζῶμεν, εἶναι ἐκτάκτως κρίσιμοι ἀπὸ ἀπόψεως
ἐπισιτισμοῦ. Οἱ περισσότεροι Χριστιανοὶ δοκιμάζονται πολὺ σκληρῶς, κρίμασιν οἷς
οἶδε Κύριος. Ὁ λιμός ἐντείνεται. Οἱ θάνατοι πολλαπλασιάζονται. Αἱ στερήσεις ἡμέρᾳ
τὴν ἡμέρᾳ αὐξάνουν. Ἡ γεροντικὴ ἡλικία ὑφίσταται μεγάλην φθορὰν καὶ ὁλονὲν φθίνει.
Ἡμεῖς οἱ ἐπιζῶντες ἔχομεν ὑπερτάτην ὑποχρέωσιν νὰ μὴ ἀφήσωμεν νὰ συμβῇ τὸ
ἴδιον καὶ διὰ τὴν μικράν ἡλικίαν. Δέν πρέπει νὰ ἀποθάνουν τὰ παιδάκια, διότι αὐτὰ θὰ
ἀποτελέσουν τὴν γενεὰν, ἡ ὁποία θὰ μᾶς διαδεχθῆ, αὐτὰ εἶναι ἡ ἐλπὶς διὰ τὴν αὔριον.
Εἰς τὴν Μητρόπολιν συνεστήσαμεν ἰδιαιτέραν Ὀργάνωσιν διὰ τὴν προστασίαν
τοῦ παιδιοῦ. Εἰς αὐτήν μετέχουν ὁ Πρωτοσύγκελλος, ὁ Ἱεροκῆρυξ, ὁ ἱερός κλῆρος καὶ
πολλὰ ἐπίλεκτα μέλη τῆς κοινωνίας. Ἡ Ὀργάνωσις αὕτη θὰ ἐργασθῇ χωριστὰ δι’
ἑκάστην ἐνορίαν δι’ ἐπιτροπῶν, αἱ ὁποῖαι θὰ φροντίσουν νὰ ἐξεύρουν οἰκογενείας,
αἵτινες θά ἠδύναντο νὰ διαθρέψουν ἔνα ἤ δύο πτωχὰ παιδάκια.

316
 Ὄλαι αἱ οἰκογένειαι, αἱ ὁποῖαι ὁπωσδήποτε ἔχουν ἐξασφαλίσει ὀλίγην
τροφὴν διὰ τὸν ἑαυτόν των, πρέπει νὰ συνδράμουν τὸ ἔργον τῶν ἐπιτροπῶν, τὸ κατ’
ἐξοχήν ἱερὸν καὶ ἅγιον. Καμμία οἰκογένεια ἀπὸ αὐτὰς νὰ μὴ ὑστερήσῃ εἰς τοῦτο. Θὰ
ἀπετέλει ἀληθῶς ἔγκλημα ἀπέναντι τοῦ Ἔθνους μας πᾶσα ἀδιαφορία, ἤτις ἤθελε τυχὸν
ἐπιδειχθῆ ἀπὸ μέρους τῶν δυναμένων καὶ δὴ τῶν πλουσίων.
Πρὸς ὅλους αὐτοὺς ἀπευθύνομαι αὐτὴν τὴν στιγμὴν ὡς πνευματικὸς πατὴρ
καὶ ἐν μέσῳ τῶν κρισίμων στιγμῶν ὑψῶ φωνὴν ἐν ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ. Τοὺς
παρακαλῶ ἐξ’ ὅλης τῆς ψυχῆς μου νὰ ἀνοίξουν τὰ σπλάχνα τῶν οἰκτιρμῶν των, νὰ
λυπηθοῦν καὶ νὰ σώσουν ἐκ τοῦ θανάτου τῆς πείνης τὰ μικρὰ παιδάκια, τὰ ὁποῖα
ρακένδυτα καὶ ἀνυπόδητα καὶ σκελετωμένα περιφέρονται μέσα εἰς τοὺς δρόμους, διὰ νὰ
εὕρουν κάτι νὰ στηρίξουν τὸ ἀδειανὸ στομάχι των. Νὰ προθυμοποιηθοῦν ὅλοι καὶ ν’
ἀναλάβῃ νὰ διαθρέψῃ ἕκαστος ἕνα ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἀτυχῆ πλάσματα. Δυό τρεῖς κουταλιὲς
σ’ ἕνα μικρὸ πιάτο δὲν εἶναι δύσκολον νὰ ἐξοικονομηθοῦν ἀπὸ τὸ φαγητὸ ποὺ τρώγει ἡ
οἰκογένειά του.
Θέλω νὰ πιστεύσω, ὅτι ὅλοι οἱ πλούσιοι, ἄνευ οὐδεμιᾶς ἐξαιρέσεως, καὶ ὅλοι
οἱ εὔποροι καὶ ὅσοι ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἠμποροῦν νὰ ἐξοικονομοῦν ὀλίγην τροφὴν διὰ τὸ
σπίτι των, θὰ ἀκούσουν μὲ συγκίνησιν τὴν φωνὴν τῆς Ἐκκλησίας καὶ θὰ σπεύσουν μὲ
προθυμίαν νὰ ἐκτελέσουν τὸ ἱερὸν τοῦτο καθῆκον κατὰ τὰς παρούσας δραματικὰς
ἡμέρας.
Εἰς τὰ σπίτια ὅλων αὐτῶν, ποὺ θὰ ἀναλάβουν νὰ προστατεύσουν καὶ νὰ
σώσουν τὴν παιδικὴν ἡλικίαν, ἐπικαλοῦμαι πλούσιαν τὴν εὐλογίαν τοῦ Θεοῦ.

Διάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης

†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»

23
[Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Πιστοποιητικό
για την εγγραφή του Πρωτοσύγκελλου Ιακώβου στον προς αρχιερατεία εκλόγιμων
κατάλογο, αρ. πρωτ. 613, με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1942)]

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ
Ἀριθμ. Πρωτ. 613
317
 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟΝ
Διά τοῦ παρόντος Ἐκκλησιαστικοῦ ἡμῶν Γράμματος πιστοποιεῖται, ὅτι ὁ παρά
τῇ καθ’ἡμᾶς Μητροπόλει ὑπηρετῶν ὡς Πρωτοσύγκελλος ἱερεύς Ἰάκωβος Γ.
Κλεόμβροτος ἀπό τοῦ ἔτους 1930, ὅτε προσελήφθη εἰς τήν ὑπηρεσίαν τῆς Μητροπόλεως
ἡμῶν, ἀσκεῖ ἀνελλιπῶς καί εὐδοκίμως τό καθῆκον τοῦ κηρύγματος τοῦ Θείου Λόγου,
κηρύσσων κατά πᾶσαν Κυριακήν καί ἑορτήν εἰς τούς Ἱερούς Ναούς τῆς πρωτευούσης
καί τῶν Κοινοτήτων τῆς Ἐπαρχίας ἡμῶν, διευθύνων ἅμα καί τά Καταχητικά Σχολεῖα
τῆς Μητροπόλεως.
Ἐφ’ᾧ καί εἰς πίστωσιν χορηγοῦμεν τό παρόν πιστοποιητικόν ἔγγραφον, ἵνα
χρησιμεύσῃ διά τήν ἐγγραφήν τοῦ εἰρημένου κληρικοῦ ἐν τῷ καταλόγῳ τῶν πρός
ἀρχιερατείαν ἐκλογίμων.
Ἐν τῇ Μυτιλήνῃ, τή 5η Ἰουνίου 1942
Ὁ Μητροπολίτης
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»

24
[Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 101, αρ. πρωτ. 257, σ. 138, ημερομ. 20 Σεπτεμβρίου 1945]

«257
Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Μυτιλήνης, ὑπέρτιμε καὶ ἔξαρχε πάσης Λέσβου, ἐν Ἁγίῳ
Πνεύματι ἀγαπητέ ἀδελφέ καὶ συλλειτουργέ τῆς ἡμῶν μετριότητος κύριε Ἰάκωβε, χάρις
εἴη τῇ ὑμετέρᾳ Ἱερότητι καί εἰρήνῃ παρά Θεοῦ.
Ἐλάβομεν ἄρτι τὸ ἀπό ι΄ Αὐγούστου ἐ.ἔ. γράμμα τῆς ὑμετέρας ἀγαπητῆς
Ἱερότητος καὶ ἀναγνόντες αὐτό ἰδίᾳ τε καὶ συνοδικῶς, ἰδιαιτέραν μετά τῶν περί ἡμᾶς
ἀγαπητῶν ἐν Χριστῷ ἀδελφῶν ἠσθάνθημεν χαράν, πληροφορηθέντες περί τῆς ὑγείας
καὶ τῆς καλῆς ἐν γένει καταστάσεως αὐτῆς, κατόπιν τῶν πολλῶν καὶ ποικίλων
ταλαιπωριῶν, αἷς διαρκοῦντος τοῦ πολέμου καὶ κατά τὴν ξένην κατοχήν καὶ αὐτή
ὑπεβλήθη.
Συγχαίροντες τῇ ὑμετέρᾳ Ἱερότητι ἐπί τε τῇ ἐπιδειχθείσῃ ὑπ’αὐτῆς κατά τοὺς
τελευταίους χρόνους δραστηριότητι, εἰς ἀνακούφισιν τοῦ ταλαιπωρουμένου φιλοχρίστου
ποιμνίου αὐτῆς, περί ἧς ἐλάβομεν γνῶσιν ἐκ τῶν συναποσταλέντων ἡμῖν ἀντιτύπων τῶν
πεπραγμένων τῆς Ἱερᾶς αὐτῆς Μητροπόλεως, καὶ ἐπί τῇ ἀποκαταστάσει νῦν καὶ ἐν τῇ
318
ἐπαρχίᾳ αὐτῆς τῆς ὁμαλῆς ζωῆς, ἀλτούμεθα αὐτῇ τε καὶ τῷ ποιμνίῳ αὐτῆς πλούσια
πάντοτε τὰ δωρήματα τοῦ ἀγαθοδότου Κυρίου ἡμῶν, παρ’Οὗ καὶ τὰ ἔτη αὐτῆς εἴησαν
ὡς πλεῖστα, ὑγιεινά καὶ εὐφρόσυνα.
αϠμε΄ Σεπτεμβρίου κ΄»

25
[Α.Ο.Π./Κ.Π.Α., Α΄ 102, αρ. πρωτ. 680, σσ. 495-496, ημερομ. 26 Ιανουαρίου
1951]
«680
Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Μυτιλήνης, ὑπέρτιμε καὶ ἔξαρχε πάσης Λέσβου, ἐν Ἁγίῳ
Πνεύματι ἀγαπητέ ἀδελφέ καὶ συλλειτουργέ τῆς ἡμῶν μετριότητος κύριε Ἰάκωβε, χάρις
εἴη τῇ ὑμετέρᾳ Ἱερότητι καὶ εἰρήνῃ παρά Θεοῦ.
Ἀσμένως πάνυ ἐκ τοῦ σχετικοῦ γράμματος τῆς οἰκείας Ἀξιοτίμου
Διοργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπληροφορήθημεν μετά τῆς περί ἡμᾶς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς
Συνόδου, περί τοῦ ὑπερόχου καὶ τόσον συγκινητικοῦ τρόπου, καθ’ ὅν τὸ ἐπί ἔτη μακρά
θεοφιλῶς καί θεαρέστως παρά τῆς ὑμετέρας λίαν ἡμῖν ἀγαπητῆς καί περισπουδάστου
Ἱερότητος διαποιμενόμενον εὐσεβές καὶ φιλόχριστον πλήρωμά τῆς κατ’ αὐτήν
Θεοσώστου Μητροπόλεως Μυτιλήνης ἐπεδείξατο τὴν πρός τὴν ὑμετέραν φίλην
Ἱερότητα πολλήν ἀγάπην καὶ ἐγκάρδιον αὐτοῦ ἀφοσίωσιν ἀνεγεῖραν εἰς ἔνδειξιν ἀϊδίου
πρός αὐτήν τιμῆς καὶ εὐγνωμοσύνης τὸν ἀνδριάντα αὐτῆς ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῆς πανηγυρικῶς
ἤδη προεορτασθείσης τεσσαρακονταετίας ἐν τῇ ἀρχιερατικῇ αὐτῆς σταδιοδρομίᾳ.
Συγχαίροντες οὖν ἀπό καρδίας τῇ ἀγάπη αὐτῆς ἐπί τῇ πρός αὐτήν ἰδιαζούσῃ
ταύτῃ ἐκδηλώσει τοῦ ποιμνίου αὐτῆς, ἡδέως μετ’ ἀπόφασιν συνοδικήν προαγόμεθα
ἐκφράσαι πρός αὐτήν τὸν ἐπάξιον ἔπαινον καὶ τὴν ὑψηλήν εὐαρέσκειαν τῆς Μητρός
Ἐκκλησίας ἀνθ’ ὧν μεθ’ ἱκανότητος ἀπαραμίλλου καὶ ἀκλονήτου ἀφοσιώσεως τῇ
Ἐκκλησίᾳ εἰργάσατο ἐπί ἔτη μακρά καὶ τόσον καρποφόρα ἐν Χριστῷ, ὑπέρ τῆς Ἁγίας
ἡμῶν Ἐκκλησίας καὶ τοῦ εὐσεβοῦς Πληρώματος, ὅπου καὶ ἄν παρά ταύτης ἡ ὑμετέρα
ἐκλεκτή Ἱερότης ἐτάχθη πρότερόν τε καὶ νῦν ἐν τῇ λαμπρᾷ Μητροπόλει Μυτιλήνης.
Εἰς ταῦτα προσθέτοντες καὶ τὰ θερμά ἡμῶν ἀδελφικά συγχαρητήρια, εἰς
ἐκδήλωσίν τῆς ἥν αἰσθανόμεθα ἐπί τῇ εὐσήμῳ ταύτη εὐκαιρίᾳ προσωπικήν εὐτυχίαν,
εὐχόμεθα ὁλοψύχως ὅπως ὁ Οὐράνιος τῆς Ἐκκλησίας Δομήτωρ καὶ Κυβερνήτης

319
πληθύνῃ τὰ ἔτη αὐτῆς καί χαρίζηται αὐτῇ δυνάμεως κατ’ ἄμφω εἰς συνέχισιν ἐπί ἔτη ὡς
πλεῖστα τῆς ἐν τῇ Ἁγίᾳ Ἐκκλησίᾳ καὶ τῷ εὐσεβεῖ λαῷ ἀγλαοκάρπου δράσεως αὐτῆς.
Ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ ἄπειρον ἔλεος εἴη μετά τῆς ὑμετέρας φίλης Ἱερότητας.
αϠνα΄ Ἰανουαρίου κς΄».

26
[Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Ακριβές
αντίγραφο επιστολής της 21ης Φεβρουαρίου 1953 του Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιακώβου προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα, χωρίς αρ.
πρωτ., με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1957)]

«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ
21η Φεβρουαρίου 1953
Μακαριώτατε,
Ἐπικαλοῦμαι εὐλαβῶς τήν προσοχήν τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου. Μετ’
ὀλίγας ἡμέρας συμπληρῶ, ἐλέῳ τοῦ Παναγάθου Θεοῦ, τεσσαράκοντα καί πέντε ἔτη
Ἀρχιερατείας καί εἰσέρχομαι εἰς τό 46ον.
Ὅταν ρίπτω ἕν βλέμμα εἰς τό μακρόν αὐτό Ἀρχιερατικόν στάδιον, πλημμυρίζει
ἡ ψυχή μου ἀπό εὐγνωμοσύνην πρός τόν Θεόν, ὅστις ἐν τῷ ἀπείρῳ αὐτοῦ ἐλέει
κατηύθυνε τά διαβήματά μου κατά τάς ἀνεξιχνιάστους βουλάς τῆς Θείας Πρόνοιας εἰς
τό ὁρισμένον τέλος ὑπ’ Αὐτῆς.
Ἐκεῖνο, τό ὁποῖον διεπίστωσα καθ’ ὅλην αὐτήν τήν περίοδον τῆς ζωῆς μου
εἶναι ἡ θεία παρακολούθησις, ἥτις οὐδέποτε μέ ἐγκατέλειπε.
Θέμενος ἀπό τῆς ἐκ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς ἀποφοιτήσεώς μου ὡς πρόγραμμα
τοῦ βίου μου τήν ἐξυπηρέτησιν τῶν πτωχῶν, ὡς προερχόμενος καί ἐγώ ἐκ πτωχῶν
γονέων, ἠξιώθην νά ἴδω πέριξ μου τοσαύτα καί τηλικαῦτα Φιλανθρωπικά Ἱδρύματα,
ὅσα καί ὀνειροπόλος διάνοια ἦτο ἀδύνατον νά συλλάβη.
Ἀντίκρυσα βέβαια τά εἰρωνικά μειδιάματα τῆς μυτιληναϊκῆς κοινωνίας ὅταν
ἔθετον εἰς ἐφαρμογήν τά μεγαλουργά σχέδια τῶν Φιλανθρωπικῶν Ἱδρυμάτων καί δή
καί μάλιστα ἐν καιροῖς χαλεποῖς, ἀλλ’ ἡ πίστις μου εἰς τήν Θείαν Πρόνοια ἦτο τοιαύτη,
ὥστε νά ὑπερπιδῶ ὅλα τά ἐμπόδια.

320
 Καί ἤδη τό ἔργον μου σχεδόν ἐτελείωσε. Καί λέγω σχεδόν, διότι εὐρίσκονται
ἐν τῷ τελειοῦσθαι τρία ἕτερα μεγάλα Ἱδρύματα, ἅτινα, ἐλπίζω, ὅτι ὁ καλός Θεός θά μέ
ἀξιώσῃ νά θέσω εἰς λειτουργίαν μετ’ οὗ πολύν χρόνον.
Εἶναι δέ ταῦτα 1) Κρεβαντόριον ἐν Μυτιλήνῃ διά τά ἀδενικά παιδάκια ἀπό 5
μέχρι 14 ἐτῶν, 2) κτίρια μεγαλοπρεπῆ Π.Ι.Κ.Π.Α. (Πατριωτικοῦ Ἱδρύματος Κοινωνικῆς
Πρόνοιας, Ἀντιλήψεως) διά τά βρέφη καί τάς ἐπιτόκους, δι’ ἅτινα εἴχομεν περισυλλέξει
760.000.000 δρχμ. ἐκ διλέπτου εἰσφορᾶ εἰς τελωνεία ἐπί τῶν εἰσαγομένων καί 3)
κτίριον εἶδος Βούλας εἰς τό βουνόν τῆς Ἁγιάσου.
Ἀλλ’ εἰσήλθομεν ἤδη, Μακαριώτατε, καί εἰς τό 76ον ἔτος τῆς ἡλικίας. Τά
ἱδρύματα δέ, ἅτινα διευθύνομεν εἶναι τόσον πολλά καί ἡ παρουσία ἡμῶν ἀπαραίτητος
ἐν Μυτιλήνῃ, ὥστε νά μή ὑπολείπεται χρόνος διά τήν παρακολούθησιν τῶν χριστιανῶν
τῆς ὑπαίθρου.
Ἐφ’ ᾧ καί τολμῶ νά παρακαλέσω τήν Ὑμετέραν Μακαριότητα καί τήν Ἁγίαν
καί Ἱεράν Σύνοδον, ὅπως μοί δώσωσι βοηθόν Ἐπίσκοπον, ἴνα τόν χρησιμοποιῶ καί εἰς
τάς κοινότητας τῆς Ἐπαρχίας.
Μία ἐπιβράβευσις τῆς Ἐκκλησίας μετά μίαν 45ετίαν Ἀρχιερατείας νομίζω, ὅτι
θά ἦτο δικαιοτάτη.
Εὐχαριστῶ εὐγνωμονῶν
εὐσεβεστάτως
Ἐλάχιστος ἐν Χριστῷ ἀδελφός
†Ὁ Μυτιλήνης Ἰάκωβος»

27
[Σπυρίδων (Βλάχος), Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, «Τηλεγράφημα
Αρχιεπισκόπου Αθηνών προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο», Ο Ποιμήν 18
(1953), σ. 202]

« Σεβασμ. Μητροπολίτην Ἰάκωβον Μυτιλήνην

Συγχαίροντες ἀδελφικῶς ἐπ’ ὀνομαστηρίοις Ὑμετέρας φίλης Σεβασμιότητος,

εὐχόμεθα ὑγείαν σταθερὰν, μακροημέρευσιν ἐπ’ ἀγαθῷ Ἐκκλησίας καί χαρᾷ Ὑμετέρου
Ποιμνίου.
†Ὁ Ἀθηνῶν Σπυρίδων»
321
 28
[Α.Ε.Ε., Φ., Ιερά Μητρόπολις Μυτιλήνης, Επισκοπικά 1934-1976, (Επιστολή της
Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος προς τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης
Ιάκωβο, αρ. πρωτ. 421/ 1953, με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1956]

«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Η ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ
ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΡΙΘ ΠΡΩΤ. 421/1953 ΑΘΗΝΗΣΙ τῇ 16 Μαρτίου 1956

ΔΙΕΚΠ.

Πρός
Τόν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην
Μυτιλήνης κ. Ἰάκωβον

Σεβασμιώτατε ἐν Χριστῷ ἀδελφέ,

Ἡ Ἱερά Σύνοδος, ὡς γνωστόν ὑμῖν, ἀνταποκρινόμενη εἰς αἴτημα ὑμῶν,
διαβιβασθέν Αὐτῇ διά τοῦ ἀπό 21ης Φεβρουαρίου 1953 ὑμετέρου ἐγγράφου, διά τοῦ
ὁποίου ἡ Σεβασμιότης σας ἐζήτει παρ’ αὐτῇ Βοηθόν Ἐπίσκοπον, πρός ἀνταπόκρισιν
ὑμῶν εἰς τά ποικίλα πνευματικά καί ποιμαντικά ὑμῶν καθήκοντα, τά ἐξικνούμενα
μέχρις ὁλοκληρωτικῆς μερίμνης ὑμῶν διά τά ἀπειράριθμα Φιλανθρωπικά καί Εὐαγῆ
καταστήματα τῆς Ἐπαρχίας ὑμῶν, ἐνήργησε παρά τῷ Ὑπουργείῳ Θρησκευμάτων καί
Ἐθνικῆς Παιδείας διά τήν ἔκδοσιν εἰδικοῦ Νόμου, δι’ οὗ χορηγῆται ὑμῖν Βοηθός
Ἐπίσκοπος.
Τοῦ Ὑπουργείου ὅμως μή ἀνταποκριθέντος εἰς τό ἄνω αἴτημα τῆς Ἱερᾶς
Συνόδου, Αὔτη κατά τήν συνεδρίαν Αὐτῆς τῆς 2ας τρέχοντος μηνός, καθ’ ὅ ἐκ τῶν
Ἱερῶν Κανόνων κέκτηται ἀναφέρετον δικαίωμα, προέβη εἰς τήν ἐκλογήν Τιτουλαρίου
Ἐπισκόπου, ὑπό τόν τίτλον τῆς πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Ἐπισκοπῆς Χριστουπόλεως,
ἐκλέξασα ὡς τοιτοῦτον τόν Γραμματέα Αὐτῆς, Πανοσ. Ἀρχιμ. Ἀμβρόσιον Νικολάου, τῆς
χειροτονίας αὐτοῦ γενομένης τῇ Κυριακῇ 4ῃ τρέχοντος μηνός Μαρτίου ἐ.ἔ.

322
 Εἶτα, κατά τήν συνεδρείαν Αὐτῆς, τῇ 6ῃ τρέχοντος μηνός Μαρτίου ἔ.ἔ. ἔλαβε
τήν κάτωθι Ἀπόφασιν, τήν ὁποίαν κοινοποιοῦσά ὑμῖν ᾧδε, παρακαλεῖ ὅπως ἐκτελέσητε
ταύτην.
Δέεται δέ τοῦ Κυρίου, ὅπως χορηγῇ ὑμῖν καί τῷ παρ’ ὑμῖν Θεοφιλεστάτῳ
Ἐπισκόπῳ Χριστουπόλεως κ. Ἀμβροσίῳ, δυνάμεις πρός περαιτέρω εὐδόκιμον ἐν τῇ
Ἐκκλησίᾳ Διακονίᾳν.
Ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος λαβοῦσα ὑπ’
ὄψιν:
Α. Ὅτι ὁ παρά τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ θεσμός τοῦ Τιτουλαρίου Ἐπισκόπου ἤ
Χωρεπισκόπου οὐδέποτε διά μέσου τῶν αἰώνων ἐπαύσατο ἰσχύων, τῆς Ἐκκλησιαστικῆς
Ἱστορίας μαρτυρούσης περί αὐτοῦ, προέβη, κατά τήν συνεδρίαν αὐτῆς τῆς 2ας
τρέχοντος μηνός Μαρτίου, εἰς ἐκλογήν Τιτουλαρίου Ἐπισκόπου, ὑπό τόν τίτλον τῆς
πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Ἐπισκοπῆς Χριστουπόλεως, ἀναδείξασα τοιοῦτον τόν
Γραμματέα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου Πανοσιολογιώτατον Ἀρχιμανδρίτην Ἀμβρόσιον
Νικολάου, κάθ’ ὅ ἐκ τῶν Ἱερῶν Κανόνων ἔχει δικαίωμα, τοῦ Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μή κωλύοντος τήν ἀνάδειξιν Τιτουλαρίων Ἐπισκόπων.
Β. Ὅτι ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ἰάκωβος διά τοῦ ἀπό
21ης Φεβρουαρίου 1953 ἐγγράφου αὐτοῦ πρός τήν Ἱεράν Σύνοδον παρεκάλεσεν αὐτήν,
ὅπως ἐνεργήσῃ ἁρμοδίως διά τήν ἀποστολήν παρ’ αὐτῷ Ἐπισκόπου, διά τάς
πνευματικάς ἀνάγκας τῆς Ἐπαρχίας αὐτοῦ, διά τούς ἐν τῷ ἐγγράφῳ ἐκείνῳ
μνημονευομένους ἀποχρώντας λόγους, τούς ὁποίους ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐκτιμήσασα,
παρεκάλεσε τό Ὑπουργεῖον Θρησκευμάτων καί Ἐθνικῆς Παιδείας, διά τήν σύστασιν
παρά τῇ Ἱερᾷ Μητροπόλει Μυτιλήνης προσωρινῆς θέσεως Βοηθοῦ Ἐπισκόπου, ἥτις
θέσις μετά τήν δι’ οἱονδήποτε λόγον ἀποχώρησιν τοῦ νῦν Σεβασμιωτάτου Μυτιλήνης νά
θεωρῆται κατηργημένη.
Γ. Ὅτι ὁ εἰρημένος Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ἰάκωβος παρ’ ὅλον ὅτι ἀπό
τριετίας ζητεῖ Βοηθόν Ἐπίσκοπον, ἴνα δυνηθῇ νά ἀνταποκριθῇ εἰς τά πολλαπλᾶ αὐτοῦ
καθήκοντα δέν κατέστη δυνατόν νά τῷ δοθῇ, δοθέντος ὅτι τό Ὑπουργεῖον Ἐθνικῆς
Παιδείας καί Θρησκευμάτων παρ’ ὅλας τᾶς γενομένας ἐνεργείας, δέν προέβη εἰς τήν
διά Νόμου σύστασιν θέσεως Βοηθοῦ Ἐπισκόπου καί εἰς τήν Ἱεράν Μητρόπολιν
Μυτιλήνης ἐχούσης ἀπόλυτον ἀνάγκην τῶν ὑπηρεσιῶν τούτου, λόγῳ τοῦ πλήθους τῶν
ἀγαθοεργῶν Ἱδρυμάτων, μέ τά ὁποία ἀσχολεῖται προσωπικῶς ὁ Μητροπολίτης, ὡς

323
ἐσχάτως διεπίστωσεν καί ὁ ἐκ τῶν Συνοδικῶν Συνέδρων Σεβασμιώτατος
Μητροπολίτης Σισανίου καί Σιατίστης κ. Ἰάκωβος, μεταβάς ἐπί τόπου.
Ἀποφασίζει
Α. Ὅπως, ὁ κατά τήν 2αν τρέχοντος μηνός Μαρτίου ἐ.ἔ. ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου
τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐκλεγείς Τιτουλάριος Ἐπίσκοπος Ἀμβρόσιος Νικολάου, καί
τή 4η τοῦ αὐτοῦ ὡς ἄνω μηνός καί ἔτους χειροτονηθείς ὡς τοιτοῦτος, ὑποχρεωθῇ νά
ὑπηρετήσῃ ὡς Ἐπίσκοπος παρά τῷ Γέροντι Μητροπολίτη Μυτιλήνης κ. Ἰακώβῳ ἀσκῶν
χρέη Γενικοῦ Ἀρχιερατικοῦ Ἐπιτρόπου.
καί Β. Ὅπως ὑποχρεωθῇ ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μυτιλήνης κ. Ἰάκωβος νά
διατηρήσῃ παρ’αὐτῷ τόν εἰρημένον Τιτουλάριον Ἐπίσκοπον Χριστουπόλεως κ.
Ἀμβρόσιον, ὑπό τούς ἑξῆς ὅρους:
1) Θά συντηρῇ καί θά χορηγῇ αὐτῷ ἀποδοχάς Πρωτοσυγκέλλου.
2) Δέν θά ἔχῃ τό δικαίωμα νά ἀπομακρύνῃ αὐτόν ἐκ τῆς παρ’ αὐτῷ ἐνεργοῦ
ὑπηρεσίας, ἐφ’ ὅσον χρόνον διατελεῖ Μητροπολίτης Μυτιλήνης.
3) Ἅμα τῇ χειροτονίᾳ νέου Ἱεράρχου Μυτιλήνης ἡ Ἱερά Σύνοδος τοποθετεῖ τόν
ὡς ἄνω εἴρηται Τιτουλάριον εἰς ἑτέραν διακονίαν ἐκκλησιαστικήν.
Ὁ δέ Τιτουλάριος Ἐπίσκοπος Χριστουπόλεως κ. Ἀμβρόσιος ὑποχρεοῦται:
1) ὅπως ἐκτελῇ μετά ζήλου καί ἄνευ ἀντιλογίας πάσαν ἀνατιθεμένην αὐτῷ
ἐκκλησιαστικήν ὑπηρεσίαν ὑπό τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Μυτιλήνης κ.
Ἰακώβου.
2) ὅπως ὑπηρετήσῃ παρά τῷ ὡς ἄνω Μητροπολίτῃ Μυτιλήνης κ. Ἰακώβῳ ἐφ’
ὅσον χρόνον οὗτος διατελεῖ Μητροπολίτης Μυτιλήνης»

29
[«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν Μάρτιος-Απρίλιος (1958), σ. 151]

«Ἀριθ. Πρωτ. 528

Πρὸς
Τὸν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην
Μυτιλήνης κ. Ἰάκωβον
Σεβασμιώτατε ἐν Χριστῷ ἀδελφέ

324
 Εἰς ἀπάντησιν τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 309/18-2-1958 ὑμετέρου ἐγγράφου, δι’ οὗ γνωρίζετε
τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ τὴν συμπλήρωσιν πεντηκονταετοῦς ἀρχιερατικῆς διακονίας, Συνοδικῇ
διαγνώμῃ συγχαίρομεν ὑμᾶς, εὐχόμενοι μακρότητα ἡμερῶν εἰς δόξαν ὀνόματος Κυρίου.
Ἐπί τούτοις, κατασπαζόμενοι τὴν ὑμετέραν Σεβασμιότητα ἐν Κυρίῳ διατελοῦμεν
μετ’ ἀγάπης.
†Ὁ Ἀθηνῶν ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ
Πρόεδρος»

30
[«Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν Μάρτιος-Απρίλιος (1958), σσ. 46-47]

«ΟΙ ΕΚΦΩΝΗΘΕΝΤΕΣ ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΙ

Α. Ὑπὸ τοῦ Σεβασμ. Μητροπολίτου Σισανίου καὶ Σιατίστης κ. Ιακώβου:
Σεβασμιώτατε Πάτερ καὶ Δέσποτα,
Μέσα εἰς τὸ βαρὺ πένθος, τὸ ὁποῖον καλύπτει ἀπ’ ἄκρου εἰς ἄκρον τὸν
ὁρίζοντα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐπὶ τῷ ἀδοκήτῳ θανάτῳ σου, ἐπίτρεψον εἰς ἐμὲ
τὸ πνευματικὸν σου τέκνον νὰ σοὶ ἀπευθύνω ἀπὸ μέρους τῆς Ἁγίας καὶ Ἱεράς Συνόδου
τὸ ὕστατον “Χαῖρε”.
Ἡ Ἑλληνική Ἐκκλησία θλίβεται βαθύτατα, διότι θὰ στερηθῇ τῶν πολυτίμων
ὑπηρεσιῶν ἐνὸς μεγάλου Ἱεράρχου, ὁ ὁποῖος δι’ αὐτὴν ὑπῆρξεν ὁ πρωτοπόρος εἰς τὸ
κοινωνικὸν ἔργον εἰς αὐτὴν τὴν δύσκολον ἐποχὴν, ποὺ ζῇ ἡ ἀνθρωπότης, εἰς τῆν
ἐποχὴν τῶν κοινωνικῶν συγκλονισμῶν καὶ τῶν κοινωνικῶν ἀναστατώσεων.
Καὶ, δικαίως, θλίβεται ἡ Ἐκκλησία, διότι, ἐὰν ρίψῃ κανεὶς ἕν ἁπλοῦν βλέμμα
διὰ μέσου τῶν πεντήκοντα ἐτῶν τῆς εὐκλεοῦς Ἀρχιερατείας σου, θὰ διαπιστώσῃ
ἀκόπως, ὅτι ὁλόκληρος ἡ ζωή σου ὑπῆρξε μία ἀνημμένη λαμπάς, ἡ ὁποία κατηναλώθη
εἰς τὸ βωμὸν τῆς ὑπὲρ τῶν ἄλλων ἀγάπης. Πανταχοῦ, ὅπου ἡ Ἐκκλησία σὲ ἔταξεν ὡς
ποιμένα ψυχῶν, ἐκήρυξας δι’ ἔργων τὸ γνήσιον πνεύμα τῆς Χριστιανικῆς θρησκείας, ὡς
ὁ συνώνυμός σου Ἀπόστολος, ὁ ὁποῖος εἰς στιγμὰς ὑπερτάτης ἐξάρσεως διετύπωσε τὸν
ἐκπάγλου ἠθικῆς ὡραιότητος ὁρισμὸν διὰ τὴν θρησκείαν τοῦ Χριστοῦ: “θρησκεία
καθαρὰ καὶ ἀμίαντος παρὰ τῷ Θεῷ καὶ πατρὶ αὕτη ἐστὶν∙ ἐπισκέπτεσθαι ὀρφανοὺς καὶ
χήρας ἐν τῇ θλίψει αὐτῶν, ἄσπιλον ἐαυτὸν τηρεῖν ἀπὸ τοῦ κόσμου” (Ἰακ. 1,27).
Πανταχοῦ ἐνεφύσησας τὴν δι’ ἔργων ἐκδηλουμένην ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ καὶ ἔθηκας μὲ
τὸ μεγαλόπνοον ἔργον σου τὰς νέας γραμμὰς τῆς δράσεως μιᾶς συγχρόνου διὰ τὴν
325
Ἐκκλησίαν δράσεως, ἡ ὁποία μᾶς ὑπενθυμίζει τὸν χρυσοῦν αἰῶνα τῆς Ἐκκλησίας, ὅτε
οἱ ἔξοχοι Πατέρες καὶ Ἱεράρχαι ἐπεβλήθησαν οὐ μόνον διὰ τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς σοφίας,
ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς κοινωνικῆς ἐργασίας, τὴν ὁποίαν ἤσκησαν μὲ τὰ μεγάλα ἔργα τῆς
χριστιανικῆς ἀλληλεγγύης.
Εἰς τὴν Σμύρνην, ὅτε, παρὰ τὸ νεαρὸν τῆς ἡλικίας σου περιεβλήθης τὸ
ἀρχιερατικὸν ἀξίωμα, ἀφῆκες τὰς πρώτας λάμψεις τοῦ δημιουργικοῦ σου πνεύματος.
Εἰς τὸ ἡρωϊκὸν Δυρράχιον ἠγωνίσθης μὲ πραγματικὴν αὐταπάρνησιν ὡς
γενναῖος μαχητὴς μέσα εἰς τὸν στίβον τῶν ὡραίων ἐκείνων ἐθνικῶν ἀγώνων, οἱ ὁποῖοι
εἶχον καταστήσει τὸ ὄνομά σου πανελλήνιον. Ἐκεί, εἰς τὰ μαρτυρικὰ καὶ αἰματόβρεκτα
μέρη τῆς Βορείου Ἑλληνικῆς Ἠπείρου, ἐν μέσω ἀντιξόων περιστάσεων, μὲ καρδίαν
πάλλουσαν ἐξ ἐθνικῶν αἰσθημάτων, εἰργάσθης ὡς πραγματικὸς ἀπόστολος τοῦ
Ἔθνους, διὰ νὰ προασπίσῃς τὰ ἐθνικὰ δίκαια καὶ νὰ κρατήσεις ὑψηλὰ τὸ λάβαρον τῆς
Ἑλληνικῆς Ὀρθοδοξίας. Ἡ ἡρωϊκή σου καρδία, ἀείμνηστε Ἱεράρχα, δὲν ἐκάμφθη ποτέ.
Μὲ ἀπαράμιλλον ἡρωισμὸν καὶ μὲ ἀξιοθαύμαστον ὑπομονὴν καὶ καρτερίαν
ἀντιμετώπισες τοὺς μεγάλους κινδύνους κατὰ τὰς τραγικὰς ἐκείνας ἡμέρας, χωρὶς νὰ σὲ
πτοήσουν αἱ συνεχεῖς κακουχίαι, οἱ διαρκεῖς διωγμοί, αἱ ἀλλεπάλληλοι ἐξορίαι καὶ αἱ
εἰς θάνατον καταδικαστικαί ἀποφάσεις. Ἦσο πάντοτε ὁ νικητὴς εἰς τοὺς ὡραίους
ἐκείνους καὶ καλλινίκους ἀγῶνάς σου.
Εἰς τὴν Μυτιλήνην, ὅπου βραδύτερον ἡ θεία Πρόνοια σὲ ἐξαπέστειλεν ὡς
ποιμένα, τὸ ἔργον σου ὑπῆρξε πολύπλευρον καὶ ἰδίως καταπληκτικὸν εἰς ἔκτασιν ἀπὸ
τῆς πλευρᾶς τῆς κοινωνικῆς ἐργασίας, ἀνώτερον τῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων. Ἡ ὅλη
ποιμαντορία σου εἰς τὴν νῆσον Λέσβον ἦτο ἕνας διαρκὴς ἀγὼν ὑπὲρ τοῦ ποιμνίου σου
μὲ τὴν πλέον ἰσχυρὰν ἔντασιν, χωρὶς καμμίαν ἀνάπαυλαν. Πᾶν ὅ,τι ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ
σήμερον ἡ Λέσβος εἰς ἔργα φιλανθρωπίας, πολιτισμοῦ καὶ προόδου, φέρουν τὴν
σφραγίδα τῆς προσωπικότητάς σου. Ἦτο φυσικὸν ἡ μεγαλουργὸς δρᾶσίς σου νὰ
προκαλέσῃ τὴν ἀντίδρασιν, ἴσως ἐκ παρεξηγήσεως, ἴσως συνεπείᾳ ἀνθρωπίνων
ἀδυναμιῶν. Ἀς σὲ παρηγορῇ τὸ γεγονὸς, ὅτι καὶ αὐταὶ αἱ κορυφαὶ τῆς Ἐκκλησίας καὶ
τοῦ Ἔθνους δὲν ἠδυνήθησαν νὰ διαφύγουν τὰς συνεπείας τῆς ἀντιδράσεως.
Τὸ ἔργον σου ὑπῆρξε μέγα, ἀλλὰ καὶ αἱ δοκιμασίαι σου ἀνάλογοι. Δὲν θὰ ἦτο
ὑπερβολή, ἐὰν εἴπω, ὅτι κατὰ τὰ τελευταία ἔτη ὑπῆρξες ὁ μεγαλομάρτυς τῆς Λέσβου, ὁ
μέγας καὶ ἰσχυρός κυματοθραύστης, ἐπάνω εἰς τὸν ὁποῖον ἐθραύοντο τὰ ἄγρια κύματα
τῶν ἀντιδράσεων.

326
 Τώρα ὅλα ἐτελείωσαν. Ἀπὸ τῆς προχθὲς κοιμᾶσαι τὸν αἰώνιον ὕπνον.
Ἀναπαύσου εἰς τὴν γαλήνην σου, πολυσέβαστε καὶ ἡρωϊκὲ Ἱεράρχα. Ἔσο ἥσυχος! Τὸ
ἔργον σου θὰ συνεχισθῇ, διότι ἀπὸ αὐτὸ θὰ ἐμπνέωνται ἢ θὰ ἐλέγχωνται οἱ διάδοχοί
σου, ἀπὸ αὐτὸ θὰ διδάσκωνται αἱ μέλλουσαι γενεαὶ τῶν Λεσβίων.
Ἡ μνήμη σου θὰ παραμείνῃ αἰωνία καὶ ἡ δόξα σου ἄφθαρτος»

31
[Ιάκωβος (Κλεόμβροτος), Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου,
(επιμ.), Εις τιμήν και μνήμην του αειμνήστου Μητροπολίτου Μυτιλήνης Ιακώβου του
από Δυρραχίου 1878-1958. Επι τη συμπληρώσει έτους από του θανάτου Αυτού,
Μυτιλήνη 1959, σ. 17]
«Φ Η Φ I Σ Μ Α
ΤΟΠΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΛΕΣΒΟΥ
Ἡ Διοικοῦσα Ἐπιτροπὴ τῆς Τοπικῆς Ἑνώσεως Δήμων καὶ Κοινοτήτων
Λέσβου, συγκειμένη ἐκ τῶν Ἀποστόλου Ἀποστόλου, Δημάρχου Μυτιλήνης,
Τραγάκη Εὐστρατίου, Δημάρχου Ἁγιάσου, Ματακούλια Εὐστρατίου, Δημάρχου
Μηθύμνης, Παπαδανιήλ Ἰωάννου, Προέδρου Κοινότητας Θερμῆς
Χατζηγεωργίου Δούκα, Προέδρου Κοινότητας Ἀντίσσης, Καραμάνου
Παναγιώτου, Προέδρου Κοινότητας Βρίσας καὶ Χατζηγεωργίου Κωνσταντίνου,
Προέδρου Κοινότητας Κεραμίων, συνελθοῦσα ἐκτάκτως ἐπὶ τῇ συμπληρώσει
ἔτους ἀπὸ τοῦ θανάτου τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Μυτιλήνης, Ἐρεσοῦ καὶ
Πλωμαρίου κυροῦ
ΙΑΚΩΒΟΥ ΝIΚΟΛΑΟΥ
καὶ λαβοῦσα ὑπ’ ὀψει τὰς μεγίστας καὶ ἀνεκτιμήτους ὑπηρεσίας, ἅς ὁ Σεπτὸς
Ἱεράρχης προσέφερεν εἰς τὴν Λέσβο ἐπὶ τριάκοντα καὶ τρία ἔτη, γενόμενος οὐ
μόνον τοῦ Εὐαγγελίου κῆρυξ ἀλλὰ καὶ ἑρμηνευτὴς αὐτοῦ, δι’ ἔργων ἀγάπης
κατακοσμήσας τὴν Λέσβον, δι’ Ἱδρυμάτων Φιλανθρωπίας λαμπρῶν, ἐν οἷς
εὐρίσκουσι περίθαλψιν οἱ ἐν ἀσθενείᾳ, οἱ ἐν ὀρφανείᾳ, οἱ ἐν γήρᾳ, οἱ ἐν
ἀνάγκαις παντοίαις εὐρισκόμενοι πάσης ἡλικίας καὶ τόπου καὶ τάξεως Λέσβιοι,
ἀλλὰ καὶ εἰς πάντας τοὺς τομεῖς τῆς κοινοτικῆς ἀναπτύξεως προσδώσας, διὰ
τῆς μεγαλεπηβόλου προσωπικότητος Αὐτοῦ, ὤθησιν πρόοδον καὶ ἀνάπτυξιν,
ΨΗΦΙΖΕΙ ΟΜΟΦΩΝΩΣ
Ἀνακηρύσσει τὸν Ἐκλιπόντα Μητροπολίτην Μυτιλήνης
327
 ΙΑΚΩΒΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Μέγαν Εὐεργέτην τῆς νήσου Λέσβου καί ἀποφασίζει, ὅπως ἡ εἰκών Αὐτοῦ ἀναρτηθῇ εἰς
πάντα τὰ Δημαρχιακὰ καὶ Κοινοτικὰ γραφεῖα.
Ἔφ’ ᾧ συνετάγη τὸ παρὸν καὶ ὑπογράφεται ὡς ἕπεται
Ἐν Μυτιλήνῃ, τῇ 28ῃ Μαρτίου 1959
Ὁ Πρόεδρος
τῆς Τοπικῆς Ἐπιτροπῆς Ἑνώσεως Δήμων καὶ Κοινοτήτων
Λέσβου
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ»

328
Παράρτημα εικόνων

329
Ο Ιάκωβος ως Επίσκοπος Χριστουπόλεως, (στο αναμνηστικό λεύκωμα: Μυτιλήνης
Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη 1938)

330
Οι Έλληνες βουλευτές στην Οθωμανική Βουλή το 1908, (στο: Χατζηβασιλείου
Ευάνθης (επιμ.), Ώρες Ελευθερίας Βαλκανικοί Πόλεμοι 100 χρόνια: Από τη Μελούνα
στη Θεσσαλονίκη, 1, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Η Καθημερινή, Μάρτιος 2012,
σ. 32)
331
Ο Ιάκωβος ως Μητροπολίτης Δυρραχίου, (στο αναμνηστικό λεύκωμα: Μυτιλήνης
Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη 1938)

332
Ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Ιάκωβος στο Πανορθόδοξο Συνέδριο της
Κωνσταντινούπολης το 1923, (στο αναμνηστικό λεύκωμα: Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από
Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη 1938)

Α.Υ.Ε., 1914, Φ. Β/33, Εκπαιδευτικά Δυρραχίου Μ. Ασίας και Νήσων, διαφόρων

κοινοτήτων Μακεδονίας και Θράκης, (Η σφραγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως
Δυρραχίου που υιοθέτησε ο Ιάκωβος, προέρχεται από το έγγραφο απολογισμός
εκπαιδευτικών σχολικού έτους 1913-1914, διαχειρίσεως Μητροπολίτη Δυρραχίου
της 30ής 9/βριου 1914)
333
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος (1925-1958), (στο αναμνηστικό λεύκωμα:
Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη
1938)

334
Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος κατά την ημέρα του εορτασμού της εκατονταετηρίδος του
ποιητή Δ. Βερναρδάκη, (στο αναμνηστικό λεύκωμα: Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από
Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη 1938)

Φροντιστηριακό συνέδριο της περιφέρειας Αγιάσου, (στο αναμνηστικό λεύκωμα:

Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938), Μυτιλήνη
1938)

335
Από τη λιτανεία των εγκαινίων του Ιερού Ναού του Αγίου Θεράποντος το 1935, (στο
αναμνηστικό λεύκωμα: Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς
(1908-1938), Μυτιλήνη 1938)

Ο Μητροπολίτης Ιάκωβος με τον Πατριάρχη Μελέτιο στη Λέσβο, (στο αναμνηστικό

λεύκωμα: Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Τριακονταετηρίς (1908-1938),
Μυτιλήνη 1938)
336
Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος (1925-1958), (στο: Ιάκωβος (Kλεόμβροτος),
Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Ερεσσού και Πλωμαρίου, Εις τιμήν και μνήμη του
αειμνήστου Μητροπολίτου Ιακώβου του από Δυρραχίου 1878-1958. Επί τη
συμπληρώσει έτους από το θάνατο Αυτού, Μυτιλήνη 1959, σ. 1. Επίσης και στο:
Ιωάννης Στρατηγάκης, Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου,
Αθήναι 1956, σ. 1. Η συγκεκριμένη φωτογραφία βρίσκεται και στο εξώφυλλο της
εργασίας)
337
Ο ανδριάντας του Ιακώβου, (στο: «Ο Μυτιλήνης Ιάκωβος», Ο Ποιμήν Μάρτιος-
Απρίλιος (1958), σ. 144)

338