Professional Documents
Culture Documents
تفاضلي معادلات
تفاضلي معادلات
تفاضلي معادلات
7.
Ketabton.com
𝑦𝜕2
𝜕𝑥 2
𝑎= 2
𝑧𝜕2
𝜕𝑦 2
8. 𝑥
𝑧𝜕
𝑥𝜕
𝑦+
𝑧𝜕
𝑦𝜕
𝑧= 2 9.
𝑧𝜕2
𝜕𝑥 2
+2
𝑧𝜕2
+
𝑧𝜕2
𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑦 2
=0
1
(c) ketabton.com: The Digital Library
3
𝑦𝑑2 𝑑𝑦 2 2
تقاضلي معادلې دترتبیب او درجې دپیداکولو لپاره لومړی ] ) ( = [1 + همدارنګه د
𝑑𝑥 2 𝑥𝑑
دمعادلې دواړه خواوې مربع کوو ،په نتیجه کې معادله الندې شکل غوره کوي
2 3
𝑦𝑑2 𝑑𝑦 2
] ) ( ( 2 ) = [1 +
𝑥𝑑 𝑥𝑑
اوس پورته معادله دوهم ترتیب او دوهمه درجه تفاضلي معادله ده.
باید په یاد ولرئ چی دتفاضلي معادلو ترتبیب او درجه کوم چی مونږ تعریف کړل باید مثبت تام عدد وي.
2
(c) ketabton.com: The Digital Library
مثال :داسې تفاضلي معادله تشکیل کړئ ،کوم چې د )𝑏 𝑦 = 𝑎 cos(𝑥 +منحنیاتو مجموعه
راښایی a ،او bاختیاري ثابت عددونه دي.
حل:
)𝑦 = 𝑎 cos(𝑥 + 𝑏) … … … … … … (1
داولې معادلې نظر xته مشتق اخلو
𝑦𝑑
)= −𝑎 sin(𝑥 + 𝑏) … … … … . . (2
𝑥𝑑
اوس ددوهمې معادلې نظر xته مشتق اخلو
𝑦𝑑2
)= −𝑎 cos(𝑥 + 𝑏) … … … … … (3
𝑑𝑥 2
ددریمې معادلې څخه د aقیمت لمنځه وړو ،په نتیجه کې الندې تفاضلي معادله السته راځي
𝑦𝑑2 𝑦𝑑2
>= 𝑦= − +𝑦 =0
𝑑𝑥 2 𝑑𝑥 2
په نتیجه کې ویالی شو ،که وغواړو یوه تفاضلي معادله تشکیل کړو ،نو لومړی باید دورکړل شو
منحنیاتو مجموعي کوم چې د پارامترونو دلودونکې ده ،مشتق ونیسو او بیا پارامترونه حذف کړو.
یاداښت )i( :دمنحنیاتو هغه مجموعه کوم چې یو پارامتر ولري ،لومړی ترتیب تفاضلي معادله
تشکیلوی.
( )iiپه عمومي ډول دمنحنیاتو هغه مجموعه کوم چې nپارامترونه ولري n ،ام ترتیب
تفاضلي معادله تشکیلوي.
لومړی ترتیب او لومړۍ درجه تفاضلي معادله 1.1
په دې فصل کې مونږ د لومړی ترتیب او لومړۍ درجی تفاضلي معادلو دحل لپاره مختلفي طریقو باندې
بحث کوو ،چې په عمومي ډول لومړی ترتیب او لومړۍ درجه تفاضلي معادلې الند شکل لري.
𝑦𝑑
𝑓 (𝑥, 𝑦, )) = 0 … … … … … … . (1
𝑥𝑑
دپورته عمومی شکل ،عمومي حل عبارت دی له:
)𝐹(𝑥, 𝑦, 𝑐) = 0 … … … … … … … . . (2
په دوهمه معادله کې cیو اختیاري ثابت عدد دی ،کوم چې په لومړۍ معادله کې صدق کوي ،که چېرته
cته یومشخص قیمت وکړو ،نو په دې صورت کې عمومي حل په مشخص حل باندې بدلیږي.
3
(c) ketabton.com: The Digital Library
مونږ دلومړۍ معادلې ځینې معیاري شکلونه په الندي طریقو باندې حل کوو.
( )1هغه معادلې چې متحولین یي دتفکیک وړ وي او یا دساده کولو څخه وروسته تفکیک ته
برابریږي
( )1متجانسې تفاضلي معادلې
( )1متجانسو تفاضلي معادلوته بدلیدونکې تفاضلي معادلی
( )1کاملی تفاضلي معادلې
( )5کاملو تفاضلي معادلوته بدلیدونکی تفاضلي معادلې
( )6خطي تفاضلي معادلې
( )7خطي تفاضلي معادلوته بدلیدونکي تفاضلي معادلې (برنولي شکل)
1.5دتفکیک وړ معادلې (:)Separation of variables
ددې لپاره دتفاضلي معادلې الندې شکل په نظر کې نیسو
)𝑥(𝑓 𝑦𝑑
= )… … … … … … … (1 ) ( 𝑔(𝑦) ≠ 0
)𝑦(𝑔 𝑥𝑑
دمتحولینو په جداکولو سره لومړۍ معادله په الندې شکل لیکو او بیا یې انتیګرال نیسو
دانتیګرال دنیونې څخه وروسته د ( )1تفاضلي معادلې حل په الندې ډول السته راځي
𝑐 𝐺(𝑦) = 𝐹(𝑥) +
چې ) F(xاو ) G(yپه ترتیب سره د xاو yتوابع او cیو اختیاري ثابت عدد دی.
عملي مثالونه:
𝑦𝑑 1+𝑦 2
تفاضلي معادله حل کړئ = 1+𝑥 2 لومړی مثال:
𝑥𝑑
حل :دمتحولینو دجالکولو څخه وروسته معادله په الندې ډول حل کوو
𝑦𝑑 𝑥𝑑
=
1 + 𝑦2 1 + 𝑥2
1 1
∫ 𝑦𝑑 = 𝑥𝑑
1 + 𝑦2 1 + 𝑥2
𝐴 tan−1 𝑦 = tan−1 𝑥 +
4
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝐴 = 𝑥 tan−1 𝑦 − tan−1
𝑥𝑦−
tan−1 𝐴=
𝑥𝑦 1 +
𝑥𝑦− 𝑥𝑦−
tan−1 𝑐 = tan−1 >= 𝑐= >= )𝑥𝑦 𝑦 − 𝑥 = 𝑐(1 +
𝑥𝑦 1 + 𝑥𝑦 1 +
کوم چې دغوښتل شوي معادلې مطلوب حل دی
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل کړئ دوهم مثال= 𝑒 𝑥+𝑦 + 𝑥 2 𝑒 𝑦 :
𝑥𝑑
حل :لومړی یې متحولین سره بیلوو اوبیا یې ددواړو خواوو انتیګرال نیسو
𝑦𝑑
𝑦𝑒= 𝑒 𝑥 𝑒𝑦 + 𝑥 2
𝑥𝑑
𝑦𝑑
) = 𝑒 𝑦 (𝑒 𝑥 + 𝑥 2
𝑥𝑑
𝑥𝑑) 𝑒 −𝑦 𝑑𝑦 = (𝑒 𝑥 + 𝑥 2
𝑦−
𝑥3
𝑥
1
𝑒− +𝑐 =𝑒 + یا 𝑐 = 𝑒 𝑥 + 𝑒 −𝑦 + 𝑥 3
3 3
5
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑
𝑦 tanتفاضلي معادله حل کړئ څلورم مثال= sin(𝑥 + 𝑦) + sin(𝑥 − 𝑦) :
𝑥𝑑
حل :د sin C +sin Dرابطې څخه په استفادې سره پورته معادله په الندې شکل لیکوو
𝑦𝑑
𝑦 tan 𝑦 = 2 sin 𝑥 cos
𝑥𝑑
𝑦 tan
𝑥𝑑 𝑥 𝑑𝑦 = 2 sin
𝑦 cos
𝑥𝑑 𝑥 sec 𝑦 tan 𝑦 𝑑𝑦 = 2 sin
𝑦𝑑 1
تفاضلي معادله حل کړئ = پنځم مثال:
𝑥𝑑 )𝑦cos(𝑥+
په راکړل شوې معادله کی متحولین یو دبل څخه نه بیلیږي ،خو که x+y=tسره تعویض کړو ،
نو بیا کوالی شو متحولین یې په اسانۍ سره بیل کړو
𝑡𝑑 𝑦𝑑 𝑡𝑑 𝑦𝑑
𝑡= 𝑦𝑥+ >= 1+ = >= = −1
𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑥𝑑
دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره معادله الندې شکل غوره کوي
𝑡𝑑 1 𝑡𝑑 1 𝑡 1 + cos
=−1 >= = = +1
𝑥𝑑 𝑡 cos 𝑡 𝑑𝑥 cos 𝑡 cos
اوس یې متحولین سره بیلوو ،چې الندې شکل السته راکوي
𝑡𝑑 𝑡 cos
𝑥𝑑 =
𝑡 1 + cos
𝑡 𝑡
cos 2 − sin2 1 1 𝑡
( 2 𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 )2 >= 𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) ( − tan2
𝑡 2 2 2
2 cos 2
2
1 𝑡 1 𝑡
𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ) (1 − tan2 >= 𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 ))(1 − (sec 2 − 1
2 2 2 2
6
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑐 −𝑒 −𝑡 = 𝑥 +
𝑐 −𝑒 −(𝑥+𝑦) = 𝑥 + >= 𝑥 + 𝑒 −(𝑥+𝑦) + 𝑐 + 0
7
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل ګړئ اتم مثال= sin(𝑥 + 𝑦) + cos(𝑥 + 𝑦) :
𝑥𝑑
حل:
𝑡𝑑 𝑦𝑑 𝑡𝑑 𝑦𝑑
𝑦𝑡 =𝑥+ >= =1+ , = −1
𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑥𝑑
دغه قیمتونه په راکړل شوې تفاضلي معادله کې وضعه کوو
𝑡𝑑 𝑡𝑑
𝑡 − 1 = sin 𝑡 + cos >= = sin 𝑡 + cos 𝑡 + 1
𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑡𝑑 𝑡𝑑
𝑥𝑑 = >= 𝑡 𝑡 𝑥𝑑 = 𝑡
sin 𝑡 + cos 𝑡 + 1 2 sin cos + 2 cos 2
2 2 2
8
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑡
cos 2باندې ویشو صورت او مخرج په
2
𝑡
sec 2
2 𝑥𝑑 = 𝑡𝑑
𝑡
]2 [tan + 1
2
𝑡
sec 2
∫ 2 𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑
𝑡
]2 [tan + 1
2
𝑡 𝑥+𝑦+2
𝑐 ln tan [ + 1] = 𝑥 + یا [ tan 𝑐] = 𝑒 𝑥+
2 2
𝑥+𝑦+2
( tan 𝑥𝑒 𝐴 = ) ) 𝑐 𝑒 = 𝐴(
2
تمرینونه 1.6
الندې تفاضلي معادلې حل کړئ
𝑦𝑑 𝑦𝑥 2
01. 𝑦 𝑒( 𝑦
+ 1) cos 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑒 sin 𝑥 𝑑𝑦 = 0 02. =
𝑑𝑥 1 + 𝑥 3
𝑦𝑑 𝑦𝑑 𝑦𝑑
)03. (𝑥 + 1 𝑦+ 1 = 2𝑒 − 𝑥 04. 𝑦 − ) = 𝑎 (𝑦 2 +
𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑦𝑑 𝑦𝑑
) 05. (𝑥 2 − 𝑦𝑥 2 + 𝑦 2 (1 + 𝑥) = 0 06. + 𝑥𝑦 = 𝑥𝑦 3
𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑑𝑦 √1 − 𝑦 2
07. 𝑥 √1 + 𝑥𝑑 𝑦 2 = 𝑦 √1 + 𝑦𝑑 𝑥 2 =0 + = 0 , 𝑦 = 1, 𝑥 = 0
𝑑𝑥 √1 − 𝑥 2
𝑦𝑑 )𝑥(2 ln 𝑥 + 1 𝑦𝑑 𝑦𝑑
09. = 𝑥( 𝑎 10. 𝑦𝑥+ 2𝑦) = 2
𝑦 𝑑𝑥 sin 𝑦 + 𝑦 cos 𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑦𝑑
11. (1 + 𝑥)(1 + 𝑦 2 ) , 𝑦 = 1, 𝑥=0
𝑥𝑑
12. 𝑦𝑑)𝑦 cos 𝑦 ln(sec 𝑥 + tan 𝑥)𝑑𝑥 = cos 𝑥 ln(sec 𝑦 + tan
9
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑑𝑦 𝑑𝑦 6𝑥 − 2𝑦 − 7
13. = (3𝑥 + 2𝑦 + 4)2 14. =
𝑑𝑥 𝑑𝑥 3𝑥 − 𝑦 + 4
𝑑𝑦
15. (𝑥 + 2𝑦 − 1)𝑑𝑥 = (𝑥 + 2𝑦 + 1)𝑑𝑦 16. = (𝑥 + 𝑦)2
𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
17. = sin(𝑥 + 𝑦) 18. = 1 + 𝑒 𝑥−𝑦
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦
19. 𝑥4 + 𝑥 3 𝑦 + 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 (𝑥𝑦) = 0 20. 𝑥 𝑑𝑦 + 𝑦 𝑑𝑥 + 4√1 − 𝑥 2 𝑦 2 𝑑𝑥 = 0
𝑑𝑥
:جوابونه
01. sin(𝑒 𝑦 + 1) = 𝑐 02. 𝑦 3 = 𝑐(1 + 𝑥 3 ) 03. (𝑥 + 1) = 𝑐(2 − 𝑒 𝑦 )
𝑦 𝑥 1 1 𝑦2 − 1 𝑥2
04. (𝑥 + 𝑎) = 𝑐 ∙ 05. ln ( ) − ( + ) = 𝑐 06. = 𝐴𝑒
(1 − 𝑎𝑦) 𝑦 𝑥 𝑦 𝑦2
𝜋
07. √1 + 𝑥 2 + √1 + 𝑦 2 = 𝑐 sin−1 𝑥 + sin−1 𝑦 = 09. 𝑥 2 ln 𝑥 − 𝑦 sin 𝑦 = 𝑐
2
−2𝑦 𝑎 2𝑎 −1
𝑥2 𝜋
10. 𝑒 𝑦 𝑥 =𝐴 11. tan 𝑦=𝑥+ +
2 4
12. [ln(sec 𝑥 + tan 𝑥)]2 − [ln(sec 𝑦 + tan 𝑦)]2 = 𝑐
1 √2
13. tan−1 [ (3𝑥 + 2𝑦 + 4)] = 𝑥 + 𝑐
√6 √3
2 1
14. 2𝑥 − 𝑦 − 15 ln(3𝑥 − 𝑦 + 19) + 𝑐 = 0 15. 𝑥 = 𝑦 + ln (𝑥 + 2𝑦 − ) + 𝑐
3 3
𝑥+𝑦 2
16. tan−1 (𝑥 + 𝑦) = 𝑥 + 𝑐 17. 1 + tan { }+ =0
2 𝑥+𝑐
1
18. 𝑥 = 𝑒 −(𝑥−𝑦) + 𝑐 19. cos 𝑥𝑦 = − −𝑐 20. sin−1 (𝑥𝑦) + 4𝑥 = 𝑐
2𝑥 2
10
(c) ketabton.com: The Digital Library
11
(c) ketabton.com: The Digital Library
−1
1 )2 −1
𝑦 1 𝑦2
tan 𝑣 − ln(1 + 𝑣 = ln 𝑥 + 𝑐 => tan 𝑐 − ln (1 + 2 ) = ln 𝑥 +
2 𝑥 2 𝑥
𝑦
یا 𝑐 = tan−1 − ln √𝑥 2 + 𝑦 2
𝑥
12
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦 𝑦2
𝑐𝑥 = + √1 + 2 >= 𝑐 𝑦 + √𝑥 2 + 𝑦 2 = 𝑥 2
𝑥 𝑥
حل :لیدل کیږي چې دمعادلې ښی طرف یوه متجانسه تابع ده ،نودحل لپاره یې په الندې ډول تعویض
اجراکوو
𝑦 𝑦𝑑 𝑣𝑑𝑥
𝑣= >= 𝑥𝑣 = 𝑦 ∴ =𝑣+
𝑥 𝑥𝑑 𝑥𝑑
دغه قیمتونه په معادله کې وضعه کوو
𝑣𝑑𝑥 𝑣𝑑𝑥 𝑣𝑑 𝑥𝑑
𝑣+ 𝑥 = 𝑣 + tan >= 𝑣 = tan یا =
𝑥𝑑 𝑥𝑑 𝑣 tan 𝑥
𝑥𝑑 1
= 𝑣𝑑 𝑣 cot >= 𝑥𝑑 ∫ = 𝑣𝑑 𝑣 ∫ cot
𝑥 𝑥
𝑦
𝑥 ln sin 𝑣 + ln 𝑐 = ln یا 𝑣 𝑥 = 𝑐 sin یا ) ( 𝑥 = 𝑐 sin
𝑥
14
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦 𝑦 𝑦 𝑦
𝑥 }) 𝑥( 𝑛𝑖𝑠 𝑥 𝑑𝑦 {cos (𝑥 ) +
𝑦 = 𝑦 𝑦 )… … … … … … … . (1
𝑥𝑑 }) 𝑥( 𝑠𝑜𝑐 {𝑥 sin (𝑥 ) −
15
(c) ketabton.com: The Digital Library
دمعادلې ښی طرف یوه متجانسه تابع راښایي ،نو دمعادلې دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو
𝑥𝑑 𝑣𝑑
𝑦𝑣 = 𝑥 ∴ 𝑦=𝑣+
𝑦𝑑 𝑦𝑑
دغه قیمتونه په لومړۍ معادله کې وضعه کوو
𝑣𝑑 )𝑣 𝑒 𝑣 (1 − 𝑣𝑑 )𝑣 𝑒 𝑣 (1 − ) 𝑣 𝑒 (𝑣 +
𝑦𝑣+ =− 𝑦 =− −𝑣 =−
𝑦𝑑 )𝑣 (1 + 𝑦𝑑 )𝑣 (1 + 𝑣1+
اوس یې متحولین سره بیلوو او انتیګرال یی پیداکوو
𝑣𝑒 1 + 𝑦𝑑 𝑣𝑒 1 + 1
𝑣𝑑 = − ∴ (∫ ) 𝑣𝑑 = − ∫ 𝑦𝑑
𝑣𝑒 𝑣 + 𝑦 𝑣𝑒 𝑣 + 𝑦
𝑐 ln(𝑣 + 𝑒 𝑣 ) = − ln 𝑦 + ln
𝑐 ln(𝑣 + 𝑒 𝑣 ) 𝑦 = ln یا 𝑐 = ) 𝑣 𝑒 𝑦(𝑣 +
𝑥 𝑥 𝑥
𝑐 = ) 𝑒𝑦( +
𝑦 یا 𝑥+ 𝑒𝑦 𝑦 𝑐=
𝑦
تمرینونه 1.7
الندې تفاضلي معادلې حل کړۍ
𝑦𝑑
)𝑦 01. (𝑥 − 𝑦= 𝑥 + 2 02. 𝑦𝑑)𝑦 (𝑥 3 − 3𝑥𝑦 2 )𝑑𝑥 = (𝑦 3 − 3𝑥 2
𝑥𝑑
𝑦𝑑 𝑦
03. (3𝑥𝑦 + 𝑦 2 )𝑑𝑥 − (𝑥 2 + 𝑥𝑦)𝑑𝑦 = 0 04. 𝑥 − 𝑦 + 𝑥 sin ( ) = 0
𝑥𝑑 𝑥
𝑦 𝑦𝑑 𝑦
05. (𝑥 2 − 2𝑦 2 )𝑑𝑥 + 𝑥𝑦𝑑𝑦 = 0 06. ) ( = + tan
𝑥 𝑥𝑑 𝑥
𝑑𝑦 𝑥 3 + 2𝑦 3 𝑦𝑑 𝑦 𝑦2
07. = 08. = 1+ + 2
𝑥𝑑 2𝑥𝑦 2 𝑥𝑑 𝑥 𝑥
𝑦 𝑦𝑑
09. 𝑦 𝑑𝑥 + 𝑥 (ln ( )) − 2𝑥 𝑑𝑦 = 0 )𝑦𝑥 10. 𝑥 2 + (𝑥 2 − =0
𝑥 𝑥𝑑
𝑦𝑑 𝑦 𝑦 𝑦 𝑦
11. = 12. (𝑥 tan − 𝑦 sec 2 ) 𝑑𝑥 + 𝑥 sec 2 ( ) 𝑑𝑦 = 0
𝑦𝑥√ 𝑑𝑥 𝑥 − 𝑥 𝑥 𝑥
𝑦
13. 𝑦𝑑𝑥(𝑥 2 + 𝑦 2 )𝑑𝑥 = 2 𝑦(1) = 0 14. 𝑥𝑒 𝑥 − 𝑦 + 𝑥𝑦 ′ = 0 𝑦(𝑒) = 0
16
(c) ketabton.com: The Digital Library
جوابونه:
𝑦𝑥 + 2
( 1. ln|𝑥 2 + 𝑥𝑦 + 𝑦 2 | = 2√3 tan−1 𝑐)+ 2. (𝑥 2 − 𝑦 2 ) = 𝑐(𝑥 2 + 𝑦 2 )2
𝑥 √3
𝑦 𝑦
| 3. ln | + 𝑐= )(𝑥 ≠ 0 , 𝑦 ≠ 0
𝑥3 𝑥
𝑦 𝑦 𝑦
) 4. 𝑥 sin = 𝑐 (1 + cos ) (𝑥 sin )(𝑥 ≠ 0
𝑥 𝑥 𝑥
𝑦
5. 𝑦 2 = 𝑥 2 + 𝑐𝑥 4 )𝑐 6. sin ( ) = 𝑐𝑥 7. 2𝑦 3 = 3𝑥 3 (ln 𝑥 +
𝑥
𝑦
8. 𝑦 = 𝑥 tan ln(𝑐𝑥) 9. 𝑐𝑦 = ln − 1 )𝑐 10. 𝑦 = (ln 𝑦 +
𝑥
𝑥 𝑦
11. 2 ∙ √ + ln 𝑦 = 0 12. 𝑥 tan 𝑐= 13. 𝑥 = 𝑥2 − 𝑦2
𝑦 𝑥
17
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑌𝑑 𝑦𝑑
∴ =
𝑋𝑑 𝑥𝑑
اوس نو معادله الندې شکل اختیاروي
𝑌𝑑 )𝑐 (𝑎𝑋 + 𝑏𝑌) + (𝑎ℎ + 𝑏𝑙 +
=
)𝐶 𝑑𝑋 (𝐴𝑋 + 𝐵𝑌) + (𝐴ℎ + 𝐵𝑘 +
که چیرته hاو kداسي انتخاب کړو چې 𝑎ℎ + 𝑏𝑘 + 𝑐 = 0 , 𝐴ℎ + 𝐵𝑘 + 𝐶 = 0سره شي،
نو په دی صورت کي پورته معادله الندې شکل اختیاروي
𝑌𝑏 𝑑𝑌 𝑎𝑋 +
=
𝑌𝐵 𝑑𝑋 𝐴𝑋 +
پورته معادله یوه متجانسه تفاضلي معادله ده ،او دالندې تعویض په اساس یی حل کوو
)𝑋(𝑉 = 𝑉 𝑌 = 𝑉𝑋 , )𝑌(𝑉 = 𝑉 𝑋 = 𝑉𝑌 ,
𝑦𝑑 𝑥+2𝑦+1
تفاضلي معادله حل کړئ = عملي مثالونه:
𝑥𝑑 2𝑥+4𝑦+3
حل :راکړل شوې معادله یوه متجانسه معادله نه ده ،خو نوموړی معادله په پورته حالتونو کې لومړې
حالت راښایې ،نوراکړل شوی معادله په الندې شکل لیکو
𝑦𝑑 𝑥 + 2𝑦 + 1 𝑡𝑑 𝑦𝑑
= )… … … (1 𝑡 = 𝑦𝑥 + 2 >= 1+2 =
𝑑𝑥 2(𝑥 + 2𝑦) + 3 𝑥𝑑 𝑥𝑑
ددغه قیمتونو په وضعه کولو سره لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي
𝑡𝑑 1 𝑡+1 𝑡𝑑 2𝑡 + 2
= )( − 1 , =−1
𝑥𝑑 2 𝑥𝑑 2𝑡 + 3 2𝑡 + 3
𝑑𝑡 2𝑡 + 2 2𝑡 + 2 + 2𝑡 + 3
= =+1
𝑑𝑥 2𝑡 + 3 2𝑡 + 3
𝑑𝑡 4𝑡 + 5 2𝑡 + 3
= >= ( 𝑥𝑑 = 𝑡𝑑 )
𝑑𝑥 2𝑡 + 3 4𝑡 + 5
1 1
(4𝑡 + 5) + 1 1
∫ (2 𝑥𝑑 ∫ = 𝑡𝑑 )2 ∫ (1 + 𝑐 ) 𝑑𝑡 = 𝑥 +
4𝑡 + 5 2 4𝑡 + 5
1 1
𝑐 [𝑡 + ln(4𝑡 + 5)] = 𝑥 +
2 4
18
(c) ketabton.com: The Digital Library
19
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑 𝑥+2𝑦−3
تفاضلي معادله حل کړئ = دریم مثال:
𝑥𝑑 2𝑥+𝑦−3
𝑎 𝑏
په شکل ده ،نو دراکړل شوی معادلې دحل لپاره په الندې ډول ≠ حل :راکړل شوي معادله
𝐴 𝐵
تعویض اجراکوو
𝑌𝑑 𝑦𝑑
𝑥 =𝑋+ℎ, 𝑘𝑦 =𝑌+ >= =
𝑋𝑑 𝑥𝑑
ددغه قیمتونو په وضعه کولو سره راکړل شوی معادله الندې شکل غوره کوي
)𝑑𝑌 𝑋 + 2𝑌 + (ℎ + 2𝑘 − 3
=
)𝑑𝑋 2𝑋 + 𝑌 + (2ℎ + 𝑘 − 3
د 2ℎ + 𝑘 − 3 = 0او ℎ + 2𝑘 − 3 = 0معادلو دحل څخه 𝑘 = 1او ℎ = 1السته
راځي
∴ 𝑥 =𝑋+1 , 𝑦=𝑌+1 >= 𝑋 =𝑥−1 , 𝑌 =𝑦−1
اوس نوموړې معادله الندي شکل اختیاروي ،کومه چې یوه متجانسه معادله ده
𝑌𝑑𝑌 𝑋 + 2
= )… … … … … … . . . (1
𝑌 𝑑𝑋 2𝑋 +
𝑌𝑑 𝑉𝑑
𝑋𝑉 = 𝑌 نو 𝑋=𝑉+
𝑋𝑑 𝑋𝑑
دپورته قیمتونوپه وضعه کولوسره لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي
𝑋𝑉𝑑𝑉 𝑋 + 2 𝑉𝑑𝑉 1 + 2
𝑋𝑉+ = >= 𝑋𝑉+ =
𝑋𝑉 𝑑𝑋 2𝑋 + 𝑋𝑑 𝑉2+
𝑉𝑑𝑉 1 + 2 1 + 2𝑉 − 2𝑉 − 𝑉 2 1 − 𝑉 2
𝑋 = = 𝑉− =
𝑋𝑑 𝑉2+ 𝑉2+ 𝑉2+
اوس یې متحولین سره بیلوو او دقسمي کسرونو دتجزیي په مرسته یې انتیګرال پیداکوو
𝑉2+ 𝑋𝑑 3 1 1 1 𝑋𝑑
( ) 𝑉𝑑 = >= ( [ ( )+ = 𝑉𝑑 ])
1 − 𝑉2 𝑋 𝑉2 1− 𝑉2 1+ 𝑋
3 1 1 1 1
(∫ ( ∫ ) 𝑑𝑉 + 𝑋𝑑 ∫ = 𝑉𝑑 )
2 𝑉1− 2 𝑉1+ 𝑋
3 1
𝑐 − ln(1 − 𝑉) + ln(1 + 𝑉) = ln 𝑋 + ln
2 2
20
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑 3𝑦−7𝑥+7
تفاضلي معادله حل کړئ = څلورم مثال:
𝑥𝑑 3𝑥−7𝑦−3
حل :راکړل شوې معادله دوهم حالته ته ورته ده ،او دحل لپاره یې په الندې ډول تعویض اجراکوو
𝑌𝑑 𝑦𝑑
𝑥 =𝑋+ℎ, 𝑘𝑦=𝑌+ >= =
𝑋𝑑 𝑥𝑑
دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره راکړل شوې معادله الندې شکل اختیاروي
)𝑑𝑌 3𝑌 − 7𝑋 + (3𝑘 − 7ℎ + 7
=
)𝑑𝑋 3𝑋 − 7𝑌 + (3ℎ − 7𝑘 − 3
د 3𝑘 − 7ℎ + 7 = 0او 3ℎ − 7𝑘 − 3 = 0معادلو دحل څخه h=1او k=0څخه السته
راځي ،په نتیجه کې معادله الندې شکل اختیاروي ،کومه چې یوه متجانسه تفاضلي معادله ده
𝑋𝑑𝑌 3𝑌 − 7
=
𝑌𝑑𝑋 3𝑋 − 7
𝑌𝑑 𝑉𝑑
𝑋𝑉 = 𝑌 >= 𝑋=𝑉+
𝑋𝑑 𝑋𝑑
𝑑𝑉 3𝑉𝑋 − 7𝑋 3𝑉 − 7
𝑋𝑉+ = =
𝑉𝑑𝑋 3𝑋 − 7𝑉𝑋 3 − 7
𝑑𝑉 3𝑉 − 7 3𝑉 − 7 − 3𝑉 + 7𝑉 2
𝑋 = = 𝑉−
𝑉𝑑𝑋 3 − 7 𝑉3 − 7
)𝑑𝑉 7(𝑉 2 − 1
𝑋 =
𝑋𝑑 𝑉3 − 7
اوس یې متحولین سره بیلوو او دقسمي کسرونو دتجزیې په مرسته یې انتیګرال پیداکوو
21
(c) ketabton.com: The Digital Library
تمرینونه: 1.1
الندې تفاضلي معادلې حل کړئ
𝑦𝑑 𝑥−𝑦+3
= 1. 𝑦𝑑)2. (6𝑥 − 4𝑦 + 3)𝑑𝑥 = (3𝑥 − 2𝑦 + 1
𝑑𝑥 2𝑥 − 2𝑦 + 5
𝑑𝑦 𝑦 − 𝑥 + 1 𝑑𝑦 3𝑥 − 4𝑦 − 2
3. = 4. =
𝑑𝑥 𝑦 − 𝑥 − 5 𝑑𝑥 3𝑥 − 4𝑦 − 3
5. (2𝑥 − 4𝑦 + 3)𝑑𝑦 + (𝑥 − 2𝑦 + 1)𝑑𝑥 = 0 6. (𝑥 − 2𝑦 + 5)𝑑𝑥 − (2𝑥 + 𝑦 − 1)𝑑𝑦 = 0
𝑑𝑦 𝑦 − 𝑥 + 1 𝑦𝑑
7. = )8. (2𝑥 + 3𝑦 − 5 + (3𝑥 + 2𝑦 − 5) = 0
𝑑𝑥 𝑦 + 𝑥 + 5 𝑥𝑑
𝑦𝑑 𝑥−𝑦+1
9. 𝑦𝑑)(2𝑥 + 𝑦 + 6)𝑑𝑥 = (𝑦 − 𝑥 − 3 10. =
𝑑𝑥 𝑥 + 2𝑦 − 3
𝑑𝑦 𝑥 + 2𝑦 − 3
11. = 12. (2𝑦 − 𝑥 − 1)𝑑𝑦 − (2𝑥 − 𝑦 + 1)𝑑𝑥 = 0
𝑑𝑥 2𝑥 + 𝑦 − 3
جوابونه:
1
𝑐 1. (2𝑦 − 𝑥) = ln(𝑥 − 𝑦 + 2) + 𝑐 2. (2𝑦 − 𝑥) = ln(12𝑥 − 8𝑦 + 1) +
4
(𝑦 − 𝑥)2
3. 𝑐 − 5(𝑦 − 𝑥) = 6𝑥 + 𝑐 4. 𝑥 − 𝑦 = ln(3𝑥 − 4𝑦 + 1) +
2
𝑐 5. ln{4(𝑥 − 2𝑦) + 5} = 4(𝑥 + 2𝑦) + 𝑐 = 𝑦6. 𝑥 2 − 𝑦 2 − 4𝑥𝑦 + 10𝑥 + 2
22
(c) ketabton.com: The Digital Library
1 𝑦+3
{ 7. ln{(𝑥 + 2)2 + (𝑦 + 3)2 }2 + tan−1 𝑐=}
𝑥+2
8. 𝑐 = 3𝑥 2 + 4𝑥𝑦 + 3𝑦 2 − 10𝑥 − 10𝑦 + 10 𝑐 = 9. 𝑦 2 − 2𝑥𝑦 − 2𝑥 2 − 6𝑦 − 12𝑥 − 18
1 𝑌𝑋 + √2 1 2𝑌 2 − 𝑋 2 1 4
10. ( ln ( ) − ln 𝑐)=𝑋+ 𝑋=𝑥− , 𝑌=𝑦−
2√2 𝑌𝑋 − √2 2 𝑋2 3 3
11. 𝑐 = (𝑦 − 𝑥)3 = 𝑐(𝑥 + 𝑦 − 2) 12. (3𝑥 − 3𝑦 + 2)(𝑥 + 𝑦)3
23
(c) ketabton.com: The Digital Library
عملي مثالونه:
𝑦𝑑 2
تفاضلي معادله حل کړئ لومړی مثال+ 𝑦 = 𝑥 3 :
𝑥𝑑 𝑥
2 𝑦𝑑
= 𝑃 څخه په شکل ده ،چې 𝑄 = 𝑥 3او حل :راکړل شوې معادله )𝑥(𝑄 = 𝑦)𝑥(𝑃 +
𝑥 𝑥𝑑
دي ،دانتیګرال فکټور یې په الندې ډول پیداکوو
2 2
𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 2 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 2
اوس دمعادلې عمومي حل دالندې فورمول په اساس السته راوړو
𝑐 𝑦 × 𝐼𝐹 = ∫ 𝑄. 𝐼𝐹𝑑𝑥 +
𝑥6
2
𝑐 𝑥4
= 𝑥𝑦 𝑐+ یا =𝑦 +
6 6 𝑥2
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل کړې دوهم مثال+ 𝑦 sec 𝑥 = tan 𝑥 :
𝑥𝑑
𝑃 = sec 𝑥 ,سره دي ،نو لومړی یې دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو حل𝑄 = tan 𝑥 :
)𝑥 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫ sec 𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 ln(sec 𝑥+tan 𝑥) = (sec 𝑥 + tan
پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول دی
𝑥𝑐−
𝑐 𝑦(sec 𝑥 + tan 𝑥) = sec 𝑥 + tan 𝑥 − 𝑥 + ∴ 𝑦=1+
𝑥 sec 𝑥 + tan
24
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑 2
تفاضلي معادله حل کړئ دریم مثال+ 𝑦 = 𝑥 ln 𝑥 :
𝑥𝑑 𝑥
حل:
2
=𝑝 𝑥 𝑄 = 𝑥 lnاو
𝑥
دمعادلې دحل لپاره لومړی باید دانتیګرال فکټور پیداکړو
2 2
𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 2 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 2
اوس دراکړل شوې معادلې دحل لپاره په الندې ډول عمل اجراکوو
𝑐 𝑦. 𝑥 2 = ∫ 𝑥 ln 𝑥 . 𝑥 2 𝑑𝑥 +
2
𝑥4 𝑥4 𝑥2 𝑥2 𝑐
𝑦𝑥 = ln 𝑥 . − 𝑐+ یا 𝑦 = ln 𝑥 − + 2
4 16 4 𝑥 16
𝑦𝑑 𝑥 −1
) (1 + 𝑥 2تفاضلي معادله حل کړئ + 𝑦 = 𝑒 tan څلورم مثال:
𝑥𝑑
25
(c) ketabton.com: The Digital Library
−1
𝑥 𝑒 2 tan 1
∫=𝐼 𝑑𝑥 , 𝑡 = 𝑥 tan−1 >= 𝑡𝑑 = 𝑥𝑑
1 + 𝑥2 1 + 𝑥2
𝑥 −1
𝑒 2𝑡 𝑒 2 tan
𝑡2
= 𝑡𝑑 𝑒 ∫ = 𝐼 =
2 2
𝑦𝑑
𝑥 sin2تفاضلي معادله حل کړئ پنځم مثال− 𝑦 = cot 𝑥 :
𝑥𝑑
]𝑡𝑑 𝐼 = − ∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 = − [𝑡 𝑒 𝑡 − ∫ 𝑒 𝑡 . 1
1 𝑦 tan
𝑃=− او =𝑄
𝑦sin 2 𝑦sin 2
لومړی دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو
1 𝑦 1 sec2 1 ln
1
∫− 𝑦𝑑 ∫ − 𝑦𝑑
= 𝐹𝐼 𝑦𝑑𝑃 ∫ 𝑒 𝑒= 𝑦sin 2 = 𝑦 𝑒 2 tan = 𝑦 𝑒 −2 ln tan = 𝑦 √ 𝑒
tan
1
= 𝑦 = √cot
𝑦 √tan
اوس دراکړل شوې معادلې عمومي دفورمول په نظر کې نیولوسره په الندې ډول حل کوو
𝑦 tan 𝑦 sec 2
∫ = 𝑦 𝑥 √cot ∫ = 𝑐 √cot 𝑦 𝑑𝑦 + 𝑐 𝑑𝑦 +
𝑦sin 2 𝑦 2 √tan
𝑦 tan−1
𝑦 tan−1 𝑦 tan−1
𝑒𝑥 ∫= 𝑒 𝑐 𝑑𝑦 +
1 + 𝑦2
𝑦 −1
𝑥𝑒 tan 𝑐 = ∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 + 𝑦 𝑡 = tan−1
𝑦 −1
𝑥𝑒 tan 𝑐 = (𝑡 − 1)𝑒 𝑡 +
𝑦 −1 𝑦 −1
𝑥𝑒 tan = (tan−1 𝑦 − 1)𝑒 tan 𝑐+
𝑦 −1
∴ 𝑥 = (tan−1 𝑦 − 1) + 𝑐𝑒 tan
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل کړئ نهم مثال= 𝑥 sin 2𝑦 = 𝑥 3 cos 2 𝑦 :
𝑥𝑑
حل :راکړل شوې معادله یوه معیاري خطي تفاضلي معادله نه ده ،ددې لپاره چې معادله په معیاري شکل
ولیکو ،نومعادله په 𝑦 cos 2باندې ویشو
28
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑
𝑦 sec 2 )+ 2𝑥 tan 𝑦 = 𝑥 3 … … … … … . (1
𝑥𝑑
په لومړۍ معادل کې په الندې ډول تعویض اجراکوو
𝑡𝑑 𝑦𝑑
𝑡 = 𝑦 tan >= 𝑦 sec 2 =
𝑥𝑑 𝑥𝑑
اوس لومړۍ معادله الندې شکل اختیاروي
𝑡𝑑
+ 2𝑥 𝑡 = 𝑥 3 نو 𝑥𝑃 = 2 𝑄 = 𝑥 3او
𝑥𝑑
اوس یې دانتیګرال فکټور په الندې ډول پیداکوو
2
𝑥 𝑒 = 𝑥𝑑 𝑥𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫ 2
دپورته قیمتونو په لرلوسره دمعادلې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو
2 2
𝑐 𝑡𝑒 𝑥 = ∫ 𝑥 3 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 +
2 𝑢𝑑
𝑐 = ∫ 𝑥. 𝑥 2 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 + = 𝑥𝑑𝑥 ;𝑢𝑑 = 𝑥𝑑𝑥𝑥 2 = 𝑢 ; 2
2
𝑐 = ∫ 𝑢𝑒 𝑢 𝑑𝑢 +
𝑐 = 𝑢𝑒 𝑢 − ∫ 𝑒 𝑢 𝑑𝑢 +
𝑐 = 𝑢𝑒 𝑢 − 𝑒 𝑢 +
2 2 2
𝑐 𝑡𝑒 𝑥 = (𝑢 − 1)𝑒 𝑢 + >= 𝑐 𝑡𝑒 𝑥 = (𝑥 2 − 1)𝑒 𝑥 +
2
𝑥∴ 𝑡 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 − 𝑦 𝑡 = tan
2
𝑥tan 𝑦 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 −
𝑦𝑑
)𝑦( 𝑓 ′شکل لري ،دداډول معادلو دحل لپاره یاداښت :پورته مثال )𝑥(𝑄 = )𝑥(𝑃)𝑦(𝑓 +
𝑥𝑑
𝑡 = )𝑦(𝑓 وضعه کوو
29
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑦𝑑
𝑥 تفاضلي معادله حل کړئ لسم مثال− 𝑦 = 𝑥 3 cos 𝑥 , 𝑦(𝜋) = 0 :
𝑥𝑑
تمرینونه:
الندې تفاضلي معادلې حل کړئ
30
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑑𝑦 𝑑𝑦
1. 𝑥(𝑥 2 + 1) = 𝑦(1 − 𝑥 2 ) + 𝑥 2 ln 𝑥 2.
+ 𝑦 cot 𝑥 = sin 𝑥
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
3. 𝑥 cos 𝑥 + 𝑦(𝑥 sin 𝑥 + cos 𝑥) = 1 4. (1 − 𝑥 2 ) + 2𝑥𝑦 = 𝑥 √1 − 𝑥 2
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
5. + 𝑦 = sin 𝑥 6. (𝑥 + 1) − 𝑦 = 𝑒 𝑥 (1 + 𝑥)2
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
7. + 𝑦 tan 𝑥 = sin 2𝑥 8. + 3𝑦 = 𝑒 −𝑥 cos 𝑥
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑥 + 𝑦 cos 𝑥 𝑑𝑦
9. = 10. + 𝑦 cot 𝑥 = 4𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑒𝑐 𝑥
𝑑𝑥 1 + sin 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝑑𝑦
− 2𝑦 tan 𝑥 = sec 4 𝑥
11. 12. (𝑥 + 𝑦 + 1) =1
𝑑𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝑦 tan 𝑦 𝑑𝑦
13. − = (1 + 𝑥) 𝑒 𝑥 sec 𝑦 14. (𝑥 + 2𝑦 2 ) =𝑦
𝑑𝑥 1 + 𝑥 𝑑𝑥
1 𝑑𝑦 𝑑𝑥
15. 𝑦 2 + (𝑥 − ) =0 (𝐻𝑖𝑛𝑡 𝑟𝑒𝑑𝑢𝑐𝑒 𝑖𝑛 𝑓𝑜𝑟𝑚 + 𝑃1 𝑥 = 𝑄1 )
𝑦 𝑑𝑥 𝑑𝑦
𝑑𝑦
16. (𝑥 + 1) + (1 + 𝑥)𝑦 = 2 sin 𝑥 𝑦(0) = 2
𝑑𝑥
𝑑𝑦 𝜋
17. 𝑥 + 𝑦 = 𝑥 cos 𝑥 + sin 𝑥 𝑦( ) = 1
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 2𝑥 1
18. + 2 𝑦= 2 𝑦(0) = 0
𝑑𝑥 𝑥 + 1 (𝑥 + 1)2
[𝑦(𝑥 2 + 1)] 1 2 1 1 1
1. = 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 2 + 𝑐 2. 𝑦 sin 𝑥 = 𝑥 − sin 2𝑥 + 𝑐
𝑥 2 4 2 4
𝑦 1
3. 𝑦 𝑥 sec 𝑥 = tan 𝑥 + 𝑐 4. = +𝑐
(1 − 𝑥 2 ) √1 − 𝑥 2
1
5. 𝑦= (sin 𝑥 − cos 𝑥) + 𝑐𝑒 −𝑥 6. 𝑦 = (𝑥 + 1)(𝑒 𝑥 + 𝑐)
2
sin 𝑥 + 2 cos 𝑥
7. 𝑦 sec 𝑥 = 𝑐 − 2 cos 𝑥 8. 𝑦 = 𝑐𝑒 −3𝑥 + 𝑒 −𝑥 ( )
5
31
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑥2
9. 𝑦(1 + sin 𝑥) + 𝑐= 𝑥 𝑐𝑒𝑠𝑜𝑐)𝑐 10. 𝑦 = (2𝑥 2 +
2
11. 𝑥 𝑦 cos 2 𝑥 = 𝑐 + tan )12. 𝑥 = 𝑐𝑒 𝑦 − (𝑦 + 2
𝑥
) 𝑥 𝑒 13. sin 𝑦 = (1 + 𝑥)(𝑐 + 14. 𝑐 = 𝑦2 +
𝑦
1 1 𝑥sin 𝑥 − cos 𝑥 3𝑒 −
= 𝑥 15. 𝑒𝑐 𝑦 + + 1 16. =𝑦 +
𝑦 𝑥1+ 𝑥1+
𝑥 tan−1
𝑥 17. 𝑦 = sin 18. 𝑦 = 2
𝑥 +1
32
(c) ketabton.com: The Digital Library
دریمه معادله یوه خطي تفاضلي معادله ده ،چې کوالی شو نوموړې معادله دانتیګرال دفکټور په پیداکولو
سره حل کړو.
عملي مثالونه:
𝑦𝑑 𝑦
تفاضلي معادله حل کړئ لومړی مثال− = 𝑦 2 :
𝑥𝑑 𝑥
حل :راکړل شوې معادله برنولي معادله ده ،لومړی راکړل شوې معادله په 𝑦 2باندې ویشو
1 𝑑𝑦 𝑦 −1 𝑑𝑦 1 −1
− =1 یا 𝑦 −2 − 𝑦 =1
𝑥𝑑 𝑦 2 𝑥 𝑥 𝑥𝑑
اوس دپورته معادلې دحل لپاره په الندې ډول تعویض اجراکوو
𝑣𝑑 𝑦𝑑
𝑣 = 𝑦 −1 >= −𝑦 −2 =
𝑥𝑑 𝑥𝑑
دپورته قیمتونو په وضعه کولو سره معادله په الندې خطي تفاضلي معادلې باندې بدلیږي
𝑑𝑣 1 𝑑𝑣 1
− − 𝑣=1 یا + 𝑣 = −1
𝑥 𝑥𝑑 𝑥 𝑥𝑑
اوس یې دانتیګرال فکټورپه الندې ډول پیداکوو
1 1
=𝑃 , 𝑄 = −1 نو 𝑥 = 𝑥 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 ln
𝑥
پس دراکړل شوې معادلې عمومي حل په الندې ډول دې
𝑥2 −1
𝑥2
𝑐 𝑣 𝑥 = ∫ −1 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑐 𝑣 𝑥 = − +یا 𝑦 یا 𝑐𝑥 =− +
2 2
𝑦𝑑
𝑥 تفاضلي معادله حل کړئ دوهم مثال+ 𝑦 = 𝑦 2 ln 𝑥 :
𝑥𝑑
33
(c) ketabton.com: The Digital Library
دپورته قیمتونوپه وضعه کولوسره معادله په الندې خطي تفاضلي معادله باندې بدلیږي
𝑑𝑣 1 1 𝑑𝑣 1 1
− یا 𝑥 + 𝑣 = ln 𝑥 − 𝑣 = − ln
𝑥 𝑥𝑑 𝑥 𝑥 𝑥𝑑 𝑥
اوس یې دانتیګرال فکټور پیداکوو
1 1 1 1
𝑃=− , 𝑥 𝑄 = − ln 𝑥 = 𝑥𝐼𝐹 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln 𝑥 = 𝑒 ln
𝑥 𝑥
پس دمعادلې عمومي حل په الندې ډول دی
1 1 1
∙𝑣 𝑐 = ∫ − ln 𝑥 ∙ 𝑑𝑥 + 𝑐 𝑣 𝑥 −1 = − ∫ 𝑥 −2 ln 𝑥 +یا
𝑥 𝑥 𝑥
−1
𝑥 −1 1 1 ln 𝑥 𝑥 −1
𝑥𝑣 𝑥 = − [ln + ∫ ∙ 𝑑𝑥] + 𝑐 = − [− + 𝑐]+
−1 𝑥 𝑥 𝑥 −1
𝑐 𝑦𝑥 −1 = ln 𝑥 ∙ 𝑥 −1 + 𝑥 −1 + 𝑥𝑐 𝑦 −1 = ln 𝑥 + 1 +
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل کړئ دریم مثال− 2𝑦 tan 𝑥 = 𝑦 2 tan2 𝑥 :
𝑥𝑑
2
𝑥 tan3 1 2
𝑥 tan3
𝑣 ∙ sec 𝑥 = − 𝑐+ یا sec 𝑥 = − 𝑐+
3 𝑦 3
34
(c) ketabton.com: The Digital Library
−2
𝑑𝑦 𝑦 −1 2 𝑣𝑑 𝑦𝑑
𝑦 − 𝑥 = 𝑣 = 𝑦 −1پس >= −𝑦 −2 =
𝑥𝑑 𝑥 𝑒 𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑣 𝑣𝑑 2 𝑑𝑣 1 2 1 2
− 𝑥 = − یا + 𝑣=− 𝑥 , =𝑃 𝑄=−
𝑒 𝑥 𝑥𝑑 𝑥 𝑥𝑑 𝑒 𝑥 𝑥𝑒
1
𝑥𝑑 𝑥∫
= 𝐹𝐼 𝑥𝑑𝑃 ∫ 𝑒 = 𝑒 𝑥 = 𝑥 = 𝑒 ln
پس دمعادلې عمومي حل عبارت دې له
1
𝑐 = −2[−𝑥𝑒 −𝑥 − 𝑒 −𝑥 ] + یا 𝑐 𝑥 = 2𝑒 −𝑥 (𝑥 + 1) +
𝑦
𝑦𝑑
تفاضلي معادله حل کړئ پنځم مثال+ 𝑦 cos 𝑥 = 𝑦 𝑛 sin 2𝑥 :
𝑥𝑑
حل :راکړل شوې معادله دبرنولي معادلې په شکل ده ،لومړی راکړل شوي معادله په 𝑛 𝑦 باندې ویشو
𝑦𝑑
𝑛𝑦 − )+ 𝑦1−𝑛 cos 𝑥 = sin 2𝑥 … … … … … … . (1
𝑥𝑑
𝑣𝑑 𝑦𝑑
𝑣 = 𝑛𝑦1− >= 𝑛(1 − 𝑛)𝑦 − =
𝑥𝑑 𝑥𝑑
دپورته قیمتونو په وضعه کولوسره لومړۍ معادله په الندې خطي معادلې باندې بدلیږي
𝑣𝑑 1 𝑣𝑑
𝑥+ 𝑣 cos 𝑥 = sin 2 یا 𝑥+ (1 − 𝑛) cos 𝑥 ∙ 𝑣 = (1 − 𝑛) sin 2
𝑥𝑑 𝑛 1 − 𝑥𝑑
𝑥𝑃 = (1 − 𝑛) cos 𝑥 , 𝑄 = (1 − 𝑛) sin 2
𝑥 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 ∫(1−𝑛)𝑐𝑠𝑜𝑥 = 𝑒 (1−𝑛) sin
35
(c) ketabton.com: The Digital Library
1
𝑡 = 𝑥 (1 − 𝑛) sin >= = 𝑥𝑑 𝑥 cos 𝑡𝑑
𝑛−1
2
= 𝑐 ∫ 𝑡 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 +
𝑛−1
2
= 𝑐 [𝑡𝑒 𝑡 − ∫ 1 . 𝑒 𝑡 𝑑𝑡] +
𝑛−1
2 2
= = 𝑐 [𝑡 𝑒 𝑡 − 𝑒 𝑡 ] + ] 𝑡 𝑒)[(𝑡 − 1
𝑛−1 𝑛−1
2
= 𝑥 𝑦 (1−𝑛) 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑐 [(1 − 𝑛) sin 𝑥 − 1] 𝑒 (1−𝑛) sin 𝑥 +
𝑛−1
2
{ = 𝑛𝑦1− 𝑥 } [(1 − 𝑛) sin 𝑥 − 1] + 𝑐𝑒 −(1−𝑛) sin
𝑛−1
𝑧𝑑 𝑧 𝑧
تفاضلي معادله حل کړئ = 𝑧 + ln شپږم مثال(𝑙𝑛 𝑧)2 :
𝑥𝑑 𝑥 𝑥2
حل :راکړل شوې معادله په zباندې ویشو ،نوالندې نتیجه السته راکوي
1 𝑑𝑧 1 1 𝑧𝑑 𝑑𝑦 1
+ ln 𝑧 = 2 (ln 𝑧)2 𝑧 𝑦 = ln >= =
𝑥 𝑥𝑑 𝑧 𝑥 𝑥𝑑 𝑧 𝑥𝑑
𝑑𝑦 𝑦 𝑦 2
= +
𝑑𝑥 𝑥 𝑥 2
پورته معادله دبرنولي معادلي شکل دی ،ددې لپاره چې په خطي شکل یې بدله کړو ،نو معادله په 𝑦 2
باندې ویشو
−2
𝑑𝑦 𝑦 −1 1 𝑣𝑑 𝑦𝑑
𝑦 + = 2 𝑣 = 𝑦 −1 >= −𝑦 −2 =
𝑥𝑑 𝑥 𝑥 𝑥𝑑 𝑥𝑑
𝑣 𝑣𝑑 1 𝑑𝑣 1 1 1 1
− + = 2 یا − 𝑣=− 2 𝑃=− , 𝑄=− 2
𝑥 𝑥 𝑥𝑑 𝑥 𝑥𝑑 𝑥 𝑥 𝑥
36
(c) ketabton.com: The Digital Library
1 1
𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑃𝑑𝑥 = 𝑒 − ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 − ln 𝑥 =
𝑥
اوس یې عمومي حل په الندې ډول پیداکوو
1 1 1 1 1
𝑣∙ = ∫ − 2 ∙ 𝑑𝑥 + 𝑐 = ∙ 2 + 𝑐
𝑥 𝑥 𝑥 2 𝑥
1 1 1
∙ = 2 + 𝑐𝑥 𝑦 = ln 𝑧
𝑦 𝑥 2𝑥
1 1
∴ = + 𝑐𝑥
ln 𝑧 2𝑥
: تمرینونه1.14
الندې تفاضلي معادالت حل کړئ
𝑑𝑦 1 2
1. − 𝑥𝑦 = 𝑥 3 𝑦 2 𝐴𝑛𝑠: 2
= 1 − 𝑥 2 + 𝑐𝑒 𝑥
𝑑𝑥 𝑦
𝑑𝑦 𝑦 𝑦 2 1 1 𝑐
2. 2 − = 𝐴𝑛𝑠: = −
𝑑𝑥 𝑥 𝑥 2 𝑦 𝑥 √𝑥
𝑑𝑦 2 1 2
3. 𝑥𝑦 − = 𝑦 3 𝑒 −𝑥 𝐴𝑛𝑠: − 2 𝑒 𝑥 = 𝑐 − 2𝑥
𝑑𝑥 𝑦
𝑑𝑦 2 1 2
4. sec 2 𝑦 + 2𝑥 tan 𝑦 = 𝑥 3 𝐴𝑛𝑠: tan 𝑦 𝑒 𝑥 = 𝑐 + 𝑒 𝑥 (tan 𝑦 − 1) 𝑝𝑢𝑡 tan 𝑦 = 𝑣
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 𝑦
5. + = 𝑦2𝑥 𝐴𝑛𝑠: 1 + 𝑥 2 𝑦 + 𝑐𝑥𝑦 = 0
𝑑𝑥 𝑥
𝑑𝑦
6. + 𝑦 tan 𝑥 = 𝑦 3 sec 𝑥 𝐴𝑛𝑠: cos 2 𝑥 = 𝑦 2 (2 sin 𝑥 + 𝑐)
𝑑𝑥
𝑑𝑦
7. 𝑥 3 + 𝑦 4 cos 𝑥 = 𝑥 2 𝑦 𝐴𝑛𝑠: 𝑥 3 = (𝑐 + 3 sin 𝑥)𝑦 3
𝑑𝑥
𝑑𝑦 1 1
8. + 𝑦 cot 𝑥 = 𝑦 2 sin2 𝑥 cos 2 𝑥 𝐴𝑛𝑠: = sin 𝑥 cos 3 𝑥 + 𝑐 sin 𝑥
𝑑𝑥 𝑦 3
𝑑𝑦 1 2
9. + 𝑥 sin 2𝑦 = 𝑥 3 cos 2 𝑦 𝐴𝑛𝑠: 𝑡𝑎𝑛𝑦 = (𝑥 2 − 1) + 𝑐𝑒 −𝑥
𝑑𝑥 2
𝑑𝑦 2 3 1 2 −
𝑦2
10. (𝑥 𝑦 + 𝑥𝑦) = 1 𝐴𝑛𝑠: = 2 − 𝑦 + 𝑐𝑒 2
𝑑𝑥 𝑥
37
(c) ketabton.com: The Digital Library
38
(c) ketabton.com: The Digital Library
چې )𝑦(𝜙 یوه اختیاري تابع د yده ،اوس )𝑦(𝜙 داډول انتخابوو چي په څلورمه معادله کې دوهم
𝑀𝜕 𝑁𝜕 𝑓𝜕
په نظر کې = ،اوس د حالت لپاره هم صدق وکړي ،یعنې )= 𝑁(𝑥, 𝑦) … … … (6
𝑦𝜕 𝑥𝜕 𝑦𝜕
نیولو سره )𝑦(𝜙 هروخت امکان لري.
د ) (5څخه لیکالی شو چې
𝑓𝜕 𝜕
= )[∫ 𝑀(𝑥, 𝑦)𝑑𝑥] + 𝜙 ′ (𝑦) … … … … … . (7
𝑦𝜕 𝑦𝜕
د ) (6او ) (7دمقایسې په اساس لیکالی شو چې
𝜕
𝜙 ′ (𝑦) = 𝑁(𝑥, 𝑦) − )∫ 𝑀(𝑥, 𝑢) 𝑑𝑥 … … … … … … … . (8
𝑦𝜕
د ) (8چپ طرف د xڅخه مستقل دی
راځۍ چې اوس د ) (4حالت الندې وښایو x ،د ) (8ښي طرف ته دننه کیدای نه شي ،ددی لپاره مونږ
باید وښایو چې د ) (8دښي طرف قسمي مشتق صفر دی.
𝜕 𝜕 𝜕 𝜕 𝑁𝜕 𝜕 𝜕 𝑁𝜕
[𝑁 − = ]𝑥𝑑)𝑦 ∫ 𝑀(𝑥, − = ]𝑥𝑑 𝑀 ∫ [ − ]𝑥𝑑 𝑀 ∫ [
𝑥𝜕 𝑦𝜕 𝑦𝜕 𝑥𝜕 𝑥𝜕 𝑥𝜕 𝑦𝜕 𝑥𝜕
𝜕 𝜕 𝜕 𝑀𝜕 𝑁𝜕
)𝑦 ∫ 𝑀 𝑑𝑥 = 𝑀(𝑥, [𝑁 − = ]𝑥𝑑 𝑀 ∫ − =0
𝑥𝑑 𝑥𝜕 𝑦𝜕 𝑦𝜕 𝑥𝜕
𝑀𝜕 𝑁𝜕
اوس د ) (8مشتق نظر yاخلو ،نو ترالسه کوو چې = ځکه
𝑦𝜕 𝑥𝜕
39
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝜕
𝜙(𝑦) = ∫ [𝑁 − )∫ 𝑀 𝑑𝑥] 𝑑𝑦 + 𝑐 … … … … … … (9
𝑦𝜕
چې cیو اختیاري ثابت عدد دی ،اوس که ) (9په ) (5کې وضعه کړو ،نو غوښتل شوې تابع السته
راکوي
𝜕
𝑓(𝑥, 𝑦) = ∫ 𝑀 𝑑𝑥 + ∫ [𝑁 − 𝑐 ∫ 𝑀 𝑑𝑥] 𝑑𝑦 +
𝑦𝜕
دکومې چې کامل ډیفرنسیال عبارت له 𝑦𝑑 𝑁 𝑀 𝑑𝑥 +څخه دی
دکاملوتفاضلي معادلو دحل طریقه:
𝑀𝜕 𝑁𝜕
= دداډول معادلو دحل لپاره لومړی باید وښایو چې
𝑦𝜕 𝑥𝜕
.1د )𝑦 𝑀(𝑥,انتیګرال نظر xته پیداکوو او yثابت په نظر کې نیسو ،السته راغلې انتیګرال
په 𝐼1سره ښایو.
.1په )𝑦 𝑁(𝑥,کې هغه حدونه چې xونلري ،نظر yته انتیګرال نیسو او دغه انتیګرال په 𝐼2
سره ښایو.
𝐼1 + 𝐼2 = 𝑐 .1دراکړل شوې معادلې عمومي حل دی
عملي مثالونه:
لومړی مثال (2𝑥𝑦 + 3𝑦) 𝑑𝑥 + (𝑥 2 + 3𝑥) 𝑑𝑦 = 0 :تفاضلي معادله حل کړئ
حل:
𝑦𝑀 = 2𝑥𝑦 + 3 او 𝑥𝑁 = 𝑥 2 + 3
𝑀𝜕 𝑁𝜕
= 2𝑥 + 3 او = 2𝑥 + 3
𝑦𝜕 𝑥𝜕
𝑀𝜕 𝑁𝜕
پس راکړل شوی معادله یوه کامله تفاضلي معاده ،اوس یې عمومي حل په = څرنګه چې
𝑦𝜕 𝑥𝜕
الندې ډول پیداکو
𝑥2
یا 𝑐 = 𝑥 𝑦2𝑦 + 3 𝑐 = 𝑦𝑥𝑥 2 𝑦 + 3
2
40
(c) ketabton.com: The Digital Library
پورته معادله کوالی شو په الندی ډول حل کړو ،چې لومړی دمعادلې چپ طرف دیو کامل ډیفرنسیال په
شکل لیکو
(2𝑥𝑦 𝑑𝑥 + 𝑥 2 𝑑𝑦) + 3(𝑥 𝑑𝑦 + 𝑦 𝑑𝑥) = 0 𝑑(𝑥 2 𝑦) + 3𝑑(𝑥𝑦) = 0یا
دانتیګرال څخه وروسته دراکړل شوې معادلي عمومي حل په الس راځي
𝑐 = 𝑦𝑥 𝑥 2 𝑦 +
41
(c) ketabton.com: The Digital Library
42
(c) ketabton.com: The Digital Library
43
(c) ketabton.com: The Digital Library
جوابونه:
𝑐 = 1. 𝑥 3 𝑦 − 3𝑥 2 + 𝑦 2 𝑐 = 2. 3𝑦 cos 2𝑥 + 6𝑦 + 2𝑦 3
44
(c) ketabton.com: The Digital Library
45
(c) ketabton.com: The Digital Library
𝑁𝜕 𝑀𝜕
−
𝑥𝜕 𝑦𝜕
یواځې د xتابع وي ،د ) f(xپه شکل یې فرض کوو ،نو 𝑥𝑑)𝑥(𝑓 ∫ 𝑒 دوهم قانون :که چیرته
𝑁
عبارت دانتیګرال فکټور څخه دی.
46
(c) ketabton.com: The Digital Library
3 3
∴ 𝐼𝐹 = 𝑒 ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑒 ∫𝑥𝑑𝑥 = 𝑒 3 ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 3
راکړل شوې معادله په 𝑥 3کې ضربوو
(6𝑥 5 + 4𝑥 3 𝑦 3 + 12𝑥 3 𝑦) 𝑑𝑥 + 3𝑥 4 (1 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0
پورته معادله یوه کامله تفاضلي معادله ده ،نو په الندې ډول یې حل کوو
𝑐 = 𝑥 6 + 𝑥 4 𝑦 3 + 3𝑦𝑥 4
𝑀𝜕 𝑁𝜕
−
𝑦𝜕 𝑥𝜕
دانتیګرال 𝑦𝑑)𝑦(∫ 𝑒 د yتابع وي ،او د ) f(yپه شکل یې وښایو نو دریم قانون :که چېرته
𝑀
فکټور دی.
لومړی مثال :الندې تفاضلي معادله حل کړئ
(𝑦 4 + 2𝑦)𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4𝑥)𝑑𝑦 = 0
حل:
𝑦𝑀 = 𝑦 4 + 2 𝑥𝑁 = 𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4
𝑀𝜕 𝑁𝜕
= 4𝑦 3 + 2 = 𝑦3 − 4
𝑦𝜕 𝑥𝜕
𝑀𝜕 𝑁𝜕
−
𝜕𝑥 𝜕𝑦 (𝑦 3 − 4) − (4𝑦 3 + 2) −3(𝑦 3 + 2) −3
= = = )𝑦(𝑓 =
𝑀 )𝑦(𝑦 4 + 2 )𝑦(𝑦 3 + 2 𝑦
اوس یې دانتیګرال فکټورپه الندې ډول پیداکوو
∫−
3
3 1
= 𝐹𝐼 𝑦𝑑)𝑦(∫ 𝑒 = 𝑒 𝑦 = 𝑦 = 𝑒 −3 ln 𝑦 = 𝑒 − ln
𝑦3
1
کې ضربوو ،نو ترالسه کوو اوس راکړل شوې معادله په
𝑦3
2 𝑥4
(𝑦 + ) 𝑥𝑑 + 𝑥( + 𝑦2 − ) 𝑑𝑦 = 0
𝑦2 𝑦3
پورته معادله یوه متجانسه معادله ده ،نو عمومي حل یې په الندې ډول دی
47
(c) ketabton.com: The Digital Library
2
∫ (𝑦 + 𝑐 = 𝑦𝑑 𝑦) 𝑑𝑥 + ∫ 2
𝑦2
𝑥2 2
𝑥𝑦 + 𝑐 = + 𝑦2 𝑥 (𝑦 +یا 𝑐 = ) 𝑦 + 𝑦2
𝑦2 𝑦2
څلورم قانون :که چېرته راکړل شوې معادله د 𝑓1 (𝑥, 𝑦)𝑦 𝑑𝑥 + 𝑓2 (𝑥, 𝑦)𝑥 𝑑𝑦 = 0شکل ولري،
چې 𝑦)𝑦 𝑀 = 𝑓1 (𝑥,او 𝑥)𝑦 𝑁 = 𝑓2 (𝑥,وي او 𝑀𝑥 − 𝑁𝑦 ≠ 0نو په دې صورت کې
1
عبارت دانتیګرال فکټور څخه دی.
𝑦𝑁𝑀𝑥−
48
(c) ketabton.com: The Digital Library
پنځم قانون :که چېرته معادله د 𝑥 𝑎 𝑦 𝑏 (𝑚𝑦 𝑑𝑥 + 𝑛𝑥 𝑑𝑦) + 𝑥 𝑐 𝑦 𝑑 (𝑝𝑦 𝑑𝑥 + 𝑞𝑥 𝑑𝑦) = 0
چې 𝑎 𝑝, 𝑑, 𝑐, 𝑛, 𝑚, 𝑏,او 𝑞 ثابت عددونه دي شکل ولري ،نو دراکړل شوي معادلي دانتیګرال
فکټور عبارت د 𝑘 𝑦 𝑥 ℎڅخه دی ،د 𝑘 او ℎدالسته راوړلو لپاره لومړی راکړل شوې معادله په
𝑘 𝑦 𝑥 ℎکې ضربوو ،ترڅو معادله په کامله تفاضلي معادله باندې بدله شي ،بیا یې د کامل والي دشرط
څخه په استفادی سره ،دضریبونو دمقایسي څخه د 𝑘 او ℎقیمتونه السته راوړو ،دغه موضوع په
الندې مثال کې واضح کوو
مثال (𝑦 2 + 2𝑥 2 𝑦)𝑑𝑥 + (2𝑥 3 − 𝑥𝑦) 𝑑𝑦 = 0 :معادله حل کړئ
حل :لومړی راکړل شوې معادله په الندې ډول لیکو
𝑦(𝑦 𝑑𝑥 − 𝑥 𝑑𝑦) + 𝑥 2 (2𝑦 𝑑𝑥 + 2𝑥 𝑑𝑦) = 0
اوس راکړل شوې معادله په 𝑘 𝑦 𝑥 ℎکې ضربوو ،نو ترالسه کوو
)(𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+2 + 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘+1 )𝑑𝑥 + (2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − 𝑥 ℎ+1 𝑦 𝑘+1 )𝑑𝑦 = 0 … … … . . (1
پورته معادله باید یوه کامله تفاضلي معادله وي
𝑀 = 𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+2 + 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘+1 , 𝑁 = 2𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − 𝑥 ℎ+1 𝑦 𝑘+1
څرنګه چې لومړۍ معادله کامله ده ،نو لروچې
𝑁𝜕 𝑀𝜕
=
𝑦𝜕 𝑥𝜕
(𝑘 + 2)𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+1 + 2(𝑘 + 1)𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 = 2(ℎ + 3)𝑥 ℎ+2 𝑦 𝑘 − (ℎ + 1)𝑥 ℎ 𝑦 𝑘+1
دپورته عینیت دضریبونو د مساوات څخه لرو چې
)𝑘 + 2 = −(ℎ + 1 ) 2(𝑘 + 1) = 2(ℎ + 3او
یعنې ℎ + 𝑘 = −3 او ℎ − 𝑘 = −2
دپورته سیستم دحل څخه د ℎاو 𝑘 قیمتونه عبارت دي له
5 1 5
− −
1
ℎ=− 𝑘=− = 𝐹𝐼 ∴ 𝑥 𝑦 2
2
2 2
5 1
اوس راکړل شوې معادله په 𝑥 −2 𝑦 −2کې ضربوو
49
(c) ketabton.com: The Digital Library
پورته معادله یوه متجانسه معادله ده ،او عمومي حل یې په الندې ډول دی
3 2 3 1 1 1 1 3 3
𝑐 = ) 𝑦 2 (− 𝑥 −2 ) + 2𝑦 2 (2𝑥 2 یا 𝑐 = 6𝑥 2 𝑦 2 − 𝑥 −2 𝑦 2
3
1.18
الندې تفاضلي معادلې حل کړئ
1. (𝑥 2 − 3𝑥𝑦 + 2𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 𝑥(3𝑥 − 2𝑦) 𝑑𝑦 = 0
2. (𝑥 2 𝑦 − 2𝑥𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0
3. (𝑥𝑦 − 𝑦 2 ) 𝑑𝑥 − 𝑥 2 𝑑𝑦 = 0
4. (𝑥 2 + 𝑦 2 + 2𝑥) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0
5. (3𝑥𝑦 − 2𝑎𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + (𝑥 2 − 2𝑎𝑦𝑥) 𝑑𝑦 = 0
6. (𝑥 3 − 2𝑦 2 ) 𝑑𝑥 + 2𝑦 𝑑𝑦 = 0
7. (𝑥𝑦 2 − 𝑥 2 ) 𝑑𝑥 + (3𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥 2 𝑦 − 2𝑥 3 + 𝑦 2 ) 𝑑𝑦 = 0
8. (𝑦 4 + 2𝑦) 𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 3 + 2𝑦 4 − 4𝑥) 𝑑𝑦 = 0
9. (𝑥𝑦 2 + 𝑦) 𝑑𝑥 + 2(𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥 + 𝑦 4 ) 𝑑𝑦 = 0
10. (𝑥𝑦 sin 𝑥𝑦 + cos 𝑥𝑦)𝑦 𝑑𝑥 + (𝑥𝑦 sin 𝑥𝑦 − cos 𝑥𝑦)𝑥 𝑑𝑦 = 0
11. (𝑥 2 𝑦 2 + 𝑥𝑦 + 1) 𝑦 𝑑𝑥 + (𝑥 2 𝑦 2 − 𝑥𝑦 + 1)𝑥 𝑑𝑦 = 0
12. (2𝑦 𝑑𝑥 + 3𝑥 𝑑𝑦) + 2𝑥𝑦(3𝑦𝑑𝑥 + 4𝑥𝑑𝑦) = 0
50
Get more e-books from www.ketabton.com
Ketabton.com: The Digital Library