EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V

TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA

••
EYUPSULTAN
SEMPOZYUMU
V
TEBLİGLER

EYÜP BELEDİYESİ
KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ
TEL: (0.212) 563 16 65 - 616 00 98
FAX: (0.212) 616 00 78
e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti

3
EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V

EYÜP BELEDİYESİ
KÜLTÜR YAYINLARI
17
GENEL YÖNETİM
OSMAN SAK
YAYIN SORUMLUSU
İRFAN ÇALIŞAN

KAPAK VE SAYFA TASARIMI

İLGi TANITIM

FİLİM
YAY GRAFiK

BAS KI
ELMA MATBMCILIK

BASIWIGI YER
İSTANBUL

BASK! TARİHİ
MAYIS 2002

ISBN
975-93844-1-8

Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan,

tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler
Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki
tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne
aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz.

2
J.
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

S‹NANIN EYÜPTEK‹
TÜRBELER‹

Doç. Dr. Suphi SAATÇ‹

1946’da Kerkük’te do¤du. Liseyi Kerkük’te tamamlad›. ‹.D.G.S.

Akademisi’ni, bugünkü ad›yla Mimar Sinan Üniversitesi’ni 1974’te
bitirdi. ‹.T.Ü’de doktoras›n› yapt›. M. S. Üniversitesi’nde doçent
oldu. Halen Mimar Sinan Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu Mimari
Restorasyon Program› Baflkan› olarak görev yapmaktad›r.
Yay›nlanm›fl kitaplar›, ulusal ve uluslararas› toplant›larda sunulmufl
birçok bildirisi bulunmaktad›r.

152

G‹R‹fi
‹stanbul’un fethinden beri müslüman
toplumunun en önemli nekropolü olan
Eyüp, tarih boyunca ilgi çeken bir ziyaret ye-
ri kabul edilmifltir. Osmanl› döneminde pa-
diflahlar d›fl›nda(1) , bütün devlet adamlar›-
n›n gömülmek istedikleri en makbul yer, yi-
ne Eyüp olmufl, veziriazam (daha sonra sad-
razam), vezir, pafla gibi, bir çok devlet ada-
m›, bestekâr, hattat, flair ve yazar burada gö-
mülmeyi arzu etmifllerdir.
Eyüp’teki türbe mimarisinin en olgun
örnekleri Sinan döneminde gerçeklefltiril-
mifltir. Kaynaklara göre Sinan’›n Eyüp’te in-
flâ etti¤i türbelerin say›s› 8’dir. Bunlar alfabe-
tik olarak flöyle s›ralanabilir:
Ayas Pafla Türbesi
Dukaginzâde Ahmet Pafla Türbesi
Lala Hüseyin Pafla Türbesi
Pertev Pafla Türbesi
Semiz Ali Pafla Türbesi
Siyavufl Pafla Türbesi
Sokollu Mehmet Pafla Türbesi
Zal Mahmut Pafla Türbesi
S‹NAN TÜRBELER‹ ve
BUGÜNKÜ DURUMLARI
Ayas Pafla Türbesi
Eyüp Sultan Camii’nin haziresinde bu-
lunan türbe bir baldakendir. Mimar Sinan’›n
mimarbafl› olur olmaz infla etti¤i bu türbe,
mezar tafl›nda yer alan kitabesine göre 1539
tarihini göstermektedir. Dört taraftan aç›k
olan türbenin üstü, dört mermer sütun tara-
f›ndan tafl›nan tek kubbe ile örtülüdür.(2)
1894 depreminde kubbesinin çatlamas›
üzerine, demir çemberle çevrildi¤i, yine bu
depremde sütun bafll›klar›na oturan üst örtü
sisteminin yerinden oynad›¤› tahmin edil-
mektedir. Sütunlar aras› flebekeler tafltand›r.
Bunlar›n üzerinde eskiden mevcut oldu¤u
san›lan demir flebekeler ve zaman içinde
kubbenin üzerindeki kurflunlar da yok ol-
mufltur. (Resim 1)
Dukaginzâde Türbesi
Sinan’a ait yazma Tuhfetü’l-Mimârîn’de
Dukaginzâde türbesinin Eyüp’te oldu¤u
kaydedilmifltir.(3) Kimi araflt›rmac›lara göre
Dukaginzâde Gazi Mehmet Pafla olarak bili-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U
nen ve Yavuz Sultan Selim’in damad› olan
bu kifli, Halep ve M›s›r Beylerbeyliklerinde
bulunduktan sonra 1556 y›l›nda ‹stanbul’da
ölmüfl, ancak Eyüp’teki türbesinin yeri tes-
pit edilememifltir.(4) Baz› araflt›rmac›lar ise,
Dukaginzâde Ahmet Pafla’ya ait bu türbe,
Defterdar caddesi üzerinde, fiah Sultan Tür-
besi’nin arkas›nda bulunmaktad›r.(5) Halen
üstü aç›k bir hazireden ibaret olan ve on ka-
birden oluflan buradaki lahit tafllar›n›n en es-
kisi, 1557 tarihli Ahmet Pafla’ya ait olan›d›r.
Bu hususta daha ayr›nt›l› incelemeye ihtiyaç
bulundu¤una iflaret etmek yerinde olacakt›r.
V
Resim 1: 1539 tarihli Ayas
Pafla Türbesi
1) Sadece son padiflahlardan
Sultan Mehmed Reflad
Eyüp’te gömülmüfltür.
2) S. Saatçi, Sinan’›n Mimarba-
fl› Olarak Eyüp’teki ‹lk Eseri,
Tarihi Kültürü ve Sanat›yla II.
Eyüpsultan Sempozyumu,
Tebli¤ler 8-10 May›s 1998,
Eyüp Belediyesi, ‹stanbul, Ka-
s›m 1998, s. 59-62.
3) Mimar Sinan Hayat› Eseri I,
Mimar Sinan’›n Hayat›na,
Eserlerine Dair Metinler, R›fk›
Melûl Meriç (Haz›rlayan),
Türk Tarih Kurumu Bas›mevi,
Ankara, 1965, s. 25.
4) A. Kuran, Mimar Sinan,
Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, ‹s-
tanbul, 1986, s. 321.
5) M. N. Haskan, Eyüpsultan
Tarihi, Eyüpsultan Vakf› Ya-
y›nlar›, ‹stanbul, 1996, s. 148.
Resim 2; Pertev Pafla Türbesi
153
E Y Ü P S U L T A N
Resim 3; Siyavufl Pafla Tür-
besi’nin çözülme¤e bafl-
layan pencere söveleri
Resim 4; Siyavufl Pafla Tür-
besi’nin kitabesi
Resim 5; Siyavufl Pafla Tür-
besi
6) Kuran, a.g.e., s.327;
Haskan, a.g.e., s. 201-203.
7) Kuran, a.g.e., s. 328.
8) Kuran, a.g.e., s. 329.
Resim 6; Semiz Ali Pafla’ya
ait oldu¤u iddia edilen
mezar
154
S E M P O Z Y U M U
4 5
Lala Hüseyin Pafla Türbesi
Otakc›lar civar›nda Fethi Çelebi Caddesi
ile Otakc›bafl› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.
Günümüze, etraf› demir parmakl›kl› bir la-
hit olarak ulaflm›flt›r. Bafl flahidesinde ad› ge-
çen Hüseyin Pafla’n›n ölüm tarihi belirtilme-
mifltir. Mezar› günümüze gelmifl, ancak tür-
besi yok olmufltur.
Pertev Pafla Türbesi
Beybaba soka¤› üzerinde bulunan türbe
dikdörtgen plana sahiptir. Evliya Çelebi ise,
türbenin süslü bir kubbe ile örtülü oldu¤unu
yazmaktad›r. Türbenin eski hâlini bilenlerin
ifadelerinden, ahflap tavan›n›n renkli ve süslü
oldu¤u anlafl›l›yor. Ancak ahflap çat›s›n›n
1920’li veya 1930’lu y›llarda y›k›ld›¤› ileri sü-
rülmektedir.(6) Tafl kemerli kap›s›n›n üzerinde
yer alan kitabeye göre Pertev Mehmet Pafla
hayatta iken türbesini yapt›rm›fl, 1572 y›l›nda
ölünce buraya gömülmüfltür. Onbir mezar›n
bulundu¤u türbe, 1942 y›l›nda geçirdi¤i ona-
r›mla bugünkü hâlini al›m›flt›r. Soka¤a bakan
pencerelerin üstündeki mermer flebekelerin
üzerleri kapat›lm›flt›r. (Resim 2)
Semiz Ali Pafla Türbesi
Veziriazam Semiz Ali Pafla ad›na Sinan
taraf›ndan Eyüp’te bir türbe yap›ld›¤› kay›t-
larda geçmektedir. Ancak böyle bir türbenin
Eyüp’ün neresinde oldu¤u tespit edileme-
mifltir. Eyüp Sultan Türbesi’nin yan›nda yer
alan ve bafl tafl›nda
vezir kavu¤u bulunan
bir mermer lahdin Se-
miz Ali Pafla’ya ait ol-
du¤u ileri sürülmek-
tedir.(7) Bu hususta
belgeye dayan›lmad›-
¤› için, kesin bilgilere
sahip olunmad›¤›n›
düflünüyoruz.
V
Siyavufl Pafla Türbesi
Siyavufl Pafla’n›n hayatta iken çocuklar›na
ve kendisine Sinan’a bir türbe yapt›rd›¤› bili-
niyor. Eyüp’te bulunan türbeye Siyavufl Pafla
1602 y›l›nda gömülmüfltür. Bu husus soka¤a
bakan kitabede de ifllenmifltir. D›flar›dan onal-
t›gen olan türbe, içeriden sekizgen plana sa-
hiptir. Dönemin çinileri olan içerideki pano-
lar, türbeye büyük bir de¤er katm›flt›r. Bak›m-
l› ve ziyarete aç›k olan türbenin, günümüzde
de ilgi ile gezildi¤i gözlemlenmektedir.
Sinan ile ilgili geçen kaynaklarda Siya-
vufl Pafla evlad›na ait bir türbe daha geçmek-
tedir. Ancak Siyavufl Pafla bu türbeyi sa¤l›-
¤›nda yapt›rm›fl ve ölen çocuklar› buraya
gömülmüfltür. Kendisi de ölünce ayn› türbe-
ye gömülmüfltür. Bu bak›mdan Pafla’ya ait
türbe ile çocuklar›na ait türbenin ayr› ayr›
olduklar› zannedilmifltir. Bu hususun bir ha-
ta sonucu kaynaklara geçirildi¤i tahmin
edilmektedir.(8) Büyük ve gösteriflli olan tür-
benin kap› kemerlerinde, pencere sövelerin-
de almafl›k anlay›flta de¤iflik renkli mermer-
ler kullan›lm›flt›r. Özellikle beyaz ve pembe
somaki mermerlerin kullan›ld›¤› dikkat çek-
mektedir. Bu malzemelerin d›fl etkilere karfl›
dayan›kl›l›k süreleri farkl› oldu¤u için, pem-
be mermerlerin kullan›ld›¤› d›fl pencere sö-
velerinin baz›lar›nda çözülmelerin meydana
geldi¤i görülmektedir. (Resim 3, 4 ve 5)
Sokollu Mehmet Pafla Türbesi
Siyavufl Pafla Türbesi’nin karfl›s›nda yer
alan türbenin kitabesi, avlu kap›s›n›n üzerin-
de yer almaktad›r. Sokollu Mehmet Pafla tara-
f›ndan genç yaflta ölen çocuklar› için yapt›r›l-
d›¤›n› dile getiren kitabe, 1568 (H. 976) tarihi-
ni tafl›yor. Medrese ile planlanm›fl olan türbe
medresenin uzunlama ekseni üzerinde yer al-
m›fl, dershaneye bir revakla ba¤lanm›flt›r. D›fl-
tan sekizgen, içten onalt›gen planl› yap›, Siya-
vufl Pafla Türbesi ile birlikte Eyüp’teki türbe-

ler içinde en bak›ml› ve ilgi çekmifl olan›d›r.
Türbenin cadde taraf›ndaki yüzünde küçük
bir çeflme yer almaktad›r. Yol kodunun sürek-
li yükseltilmesi sonucu çeflme yala¤› altta kal-
m›flt›r. Çeflmenin sol üst taraf›nda tâlik yaz› ile
yaz›lm›fl 3 beyitten oluflan 1569 (H. 977) tarih-
li kitabe yer almaktad›r.
Türbenin içindeki üst pencerelerin tepe-
sinde çinili yaz› kufla¤› vard›r. Türbenin içi-
ni dolanan kuflakta âyet yaz›lm›flt›r. Kaynak-
larda Sokollu Mehmet Pafla Türbesi’nden
baflka, Sokollu Mehmet Pafla evlad›na ait
baflka bir türbenin ad› daha geçmektedir.
Ancak daha önce Sinan’a yapt›r›lan türbeye
Sokollu’nun çocuklar› gömülmüfl, daha son-
ra ölen Sokollu da bu türbede topra¤a veril-
mifltir. Bu bak›mdan Siyavufl Pafla türbesi gi-
bi, Sokollu Mehmet Pafla Türbesi ile Sokollu
Mehmet Pafla Evlad› Türbesi’nin, ayr› ayr›
de¤il ayn› yap› olduklar›, kaynaklara yanl›fl-
l›kla iki ayr› yap› olarak girdikleri ihtimal
dahilindedir.(9) (Resim 7, 8,9 ve 10)
Zal Mahmut Pafla Türbesi
Zal Mahmut Pafla Camisi’nin do¤usunda,
Defterdar caddesine aç›lan alt medresenin
karfl›s›nda bulunan türbe, d›fltan sekizgen,
içeriden haçvârî planl›d›r. Önü revakl›, cephe-
si çift s›ral›, kubbe ile örtülü olan yap›n›n ya-
p›l›fl tarihi kesin olarak bilinmiyor. Beden du-
varlar› küfeki tafl›ndan, söveler ve sütunlar
mermerdendir. Kubbenin göbe¤i ile eteklerin-
de, haç›n kollar› üzerindeki ayna tonozlar›n›n
yüzeylerinde kalem ifli nak›fllar görülür. Ba-
k›ml› olan türbe ziyarete kapal›d›r.
11
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V
7 8
Resim 7; Sokollu Mehmet
SONUÇ Pafla Türbesi
Mimar Sinan taraf›ndan Eyüp’te infla Resim 8; Sokollu Mehmet
Pafla Türbesi’nde pencere
edilen türbelerin mimarl›k ve sanat tarihi kuruluflu
aç›s›ndan büyük de¤er tafl›d›klar› flüphesiz-
dir. Mimarî üslup, plan özelli¤i, baz›lar›n›n
içinde uygulanan ve dönemin büyük sanat
ve estetik de¤erini yans›tan ‹znik çinileri,
yap›larda görülen de¤erli kitabeler, bir ço¤u
daha sonraki dönemlerde yenilenen s›va üs-
tü nak›fllar ve kalem ifli bezemeleri, bu 16.
yüzy›l yap›lar›na ola¤an üstü de¤er kazan-
d›rm›flt›r. Kanunî Sultan Süleyman ve II. Se-
lim gibi, Sinan’›n özellikle padiflahlar için ta-
sarlad›¤› türbelerin d›fl›nda, dö- 9
nemin büyük devlet adamlar›
için uygulad›¤› en önemli eserle-
rin, Eyüp’te bulundu¤u unutul-
mamal›d›r.
Ne var ki Sinan’a ait türbele-
rin bulundu¤u hazirelerin ba-
k›ms›z olduklar›, baz›lar›n›n ora-
da ifl yapan esnaf ve di¤er görev- 10
liler taraf›ndan çöplük, at›k madde deposu Resim 9; Sokullu Mehmet
veya ardiye gibi hoyratça kullan›ld›klar› Pafla Türbesi’nin yola bakan
duvar›ndaki çeflmenin, yol
gözlemlenmifltir. Bu bak›mdan Eyüp’te yer kodunun alt›nda kalan
alan Sinan türbelerinin yer ald›¤› çevrelerde- yala¤›
ki zararl› etkinliklere son verilmelidir. Çev- Resim 10; Sokollu Mehmet
Pafla Türbesi’nin duvar›n-
relerinin temiz ve bak›ml› tutulmas› için ge- daki çeflmenin kitabesi
rekli önlemler al›nmal› ve çevre düzenleme-
lerine yönelik projeler haz›rlanmal›d›r. Böy- 9) Kuran, a.g.e., s. 329-330.
lece Türk mimarl›k tarihinin bu eflsiz yap›-
lar›n›n daha titiz biçimde korunmalar›,
temiz ve bak›ml› çevreleri ile birlikte ziyaret-
çilere sunulmalar› sa¤lanmal›d›r.
Resim 11; Zal Mahmut Pafla
Türbesi
155