Digitized by the Internet Arciiive

in 2011 witii funding from

University of Toronto

http://www.arcliive.org/details/operaath02atlia
 COLLECTIO
SELECTA

SS. ECCLESIiE PATRUIVL

XXXL

PATRES QUARTI ECCLESI^ SiECULl.

S. ATHANASIUS.
n.
 ;

PROSTAT INSUPER VENALE

LUGDUNI,
APDD RUSAND, bibliopolam;

MONTIS PESSULANI,
APDD VIRENQUE, bibliopolam;

PARISIIS,
AFDD GAUME FRATRES, BIBLIOFOLAS

ROMM,
APDD MERLE, bibliopolam;

PERPINIANO,
APDS ALZINC, BIBLIOrOLAM.

ThECIS, E TYPIS CARDON,

TIA TDLGO DICIA UOYEnREj A" 2,
 ,

COLLECTIO

SS. ECCLESM5 PATRUM,

EXQmsmssfMA
ExoTnsmssfMA opera
opei
TUM DOGMATICA ET MOKAITA, TUM APOLOGETICA ET ORATORIA
t &CCDRANTIBCS

D. a! b. caillau,
MISSTOMUI GALLTCARUM PftESETTEftO,

NONNULLISQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERJS,

UNA CUM

D. M. N. S. GUILLON
IN FACULTATB THEOLflGI.X FABISIENSI ELOQUENTIX SACBA PBOFESSOBE,
FBfDICATOSB BEGIO , ACCTOBE LIBBI CDI TITULUS GALLICE :

DIBUOTUEQVE CHOISJE DES PEDES GRECS ET LATllVS

k OPCS REGI DICATUM.

TOMUS TRIGESIMUS PRIMUS.

PARISIIS ,

APUD Ml^QUIGNON-HAVARD, EDITOREM,

VIA VULGU DICTA DliS 8 A I.NTS-ptnES ;

BRUXELLIS, APUD EUMDEM;

PAUISIIS, A\T. rOILLEUX, RIBLIOPOLAM,
VrA VDLOO D1CT\ CIMETIKRR-S.-AK DRR-DES-ARCS.

M, DCCC. XXX.
 SAINCTI PATRIS INOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRI^,

AD CONSTANTIUM IMPERATOREM APOLOGIA.

APOLOGIA DE FUGA SUA.
EPISTOLA AD SERAPlOxNEM DE MORTE ARII.
EPISTOLA AD MONACHOS, ET HISTORIA ARIANO-
RUM.
ORATIONES IV CONTRA ARIANOS.

XXXI,
 1

SANCTI PATRIS NOSTRI

A T II A N A S 1
ARCHIEPISCOPl ALEXANDRLE,

AD CONSTANTIUM IMPERATOREM.

APOLOGIA.

I. Clm probe noriiute a muUisjaiu annis Christianuni,

ot ab ab avis usquo tuis religiosum esse , meam alacri
animo jam propugno causam^. Atque ideo beati Pauli
verbis orsus sum, ut eo apud te utar iutercessore'-. Scio
quippe, relijfiosissime Auguste, illum veritatis esse prae-
couem, te illius prajdicantis studiosum auditorem. Quod
spectat autem cnm res ecclesiasticas, lum iu me confla-
lam conspirationem, sat per se sunt tot tantorumque
Episcoporum scripta ad ca tua* pietati declaranda
, :

ipsa quoque Ursacii ct Valentis poenitenlia sufficit, ut

notum sit omnibus nuUam vcram essc eorum in uos
,

crimiuatiouem. Quod enim aliorum lestimonium horum

rescripto conierri qucat? « Alcnlili sumus, aiuut, cou-
)) finximus , ct omuia , ([ua^ sunt contra Athauasium
» delala, merse sunt calumnic-c (i). » At ecce novam
liis licet evidentissiaiis argumcntis accessionem (si modo
1 Vid. D. Giiillon , toni. v, pag. 2(^6, aog,
J Act. XXVI. a, U O

v.l
4 S. ATHANASII ARCUIEPISCOPI

illud etiam ediscere digneris )

prsesentibus scilicet nobis,
nihil probasset accusatores adversus Macarium presbyte-
rum-, absenlibus, arbitrio suo rcin gessisse. Cujusmodi
acta minime yalere, primo divinis, deindenostris legibus
decernitur. Hinc sane futurum est, ut pietas tua, Dei
juxta ac veritatis amantissima, nos orani suspicione li-
beros deprehendat adversarios nostros sycophantas esse
:

pronuntiet.
CaUimnia autem ab inimicis meis ad tuam pieta-
II.

tem piissimum Augustum ac beatse eeter-

delata, propter
nseque memoriee virum Constantem fratrem tuum licet ,

ab ilUs ubique pervulgata ac scripto tradita sit, vana

tamen futiUsque, vel priorum criminationum falsitate
demonstratur. Equidem ab aUis deferrer, res in jus
si

vocari posset, multaque probatione opus esset, atque

coram convincendus essem sin a priorum caUimniarum
•,

auctoribus hnec quoque prodiit, qui, qu«so, hinc palam

non erit, hoc merum eorum esse commentum? Qua-
propter clam me \\xc obloquuntur, rati se tuam posse
decipere pietatem. At res secus iUis ccssit : nequaquara
enim pro eorum libidine aurcm proebuisti, scd pro tua
animi tolerantia depellendoe criminationis copiam fe-

cisti. Quod enim non statim commotus es, nec poenas

expetiisti, nihil aliud est quam quod, ut eequum decet
Imperatorem, viri injuste delati defensionem expec-
tasti : quam si audire dignatus fueris, confido fore ut
eorum temeritatem damnes qui Deum non metuunt, ,

prohibentem ut ne mendacium apud Regem ore profe-

,

rant.
III. Haud
pudore eas depellere calumnias aggre-
sine
ipsum arbitror accusatorem, coram nobis
dior, cpias ne
proferre uUra ausurum. NcC ille probe novit et se men-
tiri, et me nou usque adeo insanum ac mente captum
 \n mrERATOREM constamium apologia. 5

liiisso, uf Iftlia vol cofritasso in suspicioncin vcnirc possim.

Quainohrcm aliis sciscitantibus ncquaquam respondis-
scm ut nc vcl ipso (lcfonsionis inc.v lcmpore auditorcs
;

animi pcntlcrcnl. Vcrum apud tuam piclatcm rlara

ot maj^na voce mcam propu[;no causam cxtensaque :

manu ut al) Aposlolo didici, « Deuni testcm advoco in

,

» animammcam^ : » et, ut in Historiis lle^juni scriplum

liabetur : « testis cst Dominus, testis est et Christus
» ejus** » (quod et mihi, quaeso, dicere concedas) mc
nuuquam de tua pietate in malam partem verba fecisse
apud fratrem tuum bcata? mcmoria^ Constantem, piissi-
nmm Auguslum nequc illuni, ut calumniantur isti, in
:

te concitassc. Immo si quando nobis ipsum adeuntibus,

de tua Immanitatc mentionem ipse facerct tunc autom ;

fccil cum Thalassus Pitybionem sc contulit quo tem- :

pore nos Aquilcise versabamur. Testis cst mihi Dominus

eorum quae tunc de tua humauitate protuli ac ulinam :

ea Deus animse tuae revelare velit-, ut hinc explorala

tibi sit meorum obtrcctalorum cakminia. Ignosce, quee-
so, mihi talia dicenti, humanissime Auj^ijuste ,
plurimam-
que mihi veniam concedito. Non eniin ita facilis erat

vir ille Christi amantissimus, neque tanti eratn ego, ut

de rebus hujusmodi coljoquia inviccm misceremus ,

utque fralrcm apud frafrem suum calumniari auderem :

nihilque verercr dc Imperalore apud Imperatorem in

malam partem loqui. Ncquaquam insauio, Imperator,
nec fui divinw vocis iguarus diccnlis
« ct iuconscienlia :

» tua Rcgem ne execreris, et in recessibus cubiculi tui

» ne maledixeris divili', quia volucris coeli vocem tuam

» portabit, ot ales annuntiabit sermoncm tuum"^. »

Quod si ne illa quidcm qua* adversum vos Impcra-
torcs clam proferuntur cclari qucuntj annou iucrc-
,

« a Cor. I, j3. — i 1 Rcg. xit) 5, •— > Ecclci. x, so,

6 8. ATIIANASII ARGIIIEPISCOPI

dibile erit prsesente Imperatore, tautoque astante coetu,

me adversuni te verba fccisse? Nuuquain cnim fratrem
tuvun solum vidi , uec me iiie unquam solum est

allocutus ; sed scmper comite Episcopo iu'bisquain

tunc degcbam, aliisque qui tuin fortc aderant, ipsum
adii : iis inquani comitibus acccssi, iis comitibus recessi.
Hujusce rei testis est Fortunatianus Aquileiae Episcopus :

hoc ipsum potcst Patris Hosii testiinonio confirinari.

Testis item Crispinus Patavii, Lucillus Veronae, Diony-
sius Leidis, etVincentius in Campania Episcopus. Etquia
defuncti sunt Maximinus Trevirensis, et Protasius Me-
diclanensisj potcst idipsum testilicari Eugenius tunc
Magister : qui quoniam pro lumine tum temporis stabat,
cuin poslulata nostra, tum qua^ nobis iile dignatus est
dare responsa, audire potuit. Haec tametsi satis suut
ad demonstrationem, concedito tamen peregriua-
rei

tionis mea^, rationem ordine tibi reccnseam; ut hinc

futiles obtrectatorum meorum criminationes deprehen-

das atque condemues.

IV. Alexandria profectus sum, nou ut ad exerci-
tum fratris tui vel ad alios quosdam me conferrem, sed

ut Romampetereui atque ibi cum ea quae mea intere-

:

rant Ecclesioe commeudassem (quod unum inihi cura;

erat), ecclesiasticis couventibus vacabam. Eratri autem
tuo nequaquam scripsi, nisi postquam Eusebiaui missis
adversum me litteris necessitatem inilii attulere cum
,

adhuc AlexandricC degerem, eorum calumuias propul-

sandi : iterumque-, illo cum
ut diviuarum jubeute ,

Scripturarum tabellas adoruarem, confectas cas ad ipsum

transmisi par quippe est me qui meam propugno cau-
:

sam, tuse pietati vera dicere. Trieunio exacto, quarto

anno missis litteris me accivit, quo tempore ille Me-
diolani versabatur. Ego vero sciscitabar quid causse
 ,

AD C0N9TANTIUM IMPERATOREM APOLOGIA. 7

e^set qnoil accerserer, iion ooram ciiini, tcstis mihi

Dominus est : didiriquc quosdam 1 piscopos qui co ,

concesscrant, rojjassc illum, ut tua', pictali pro Synodo

ropentla scribc.rct. Cicdc mihi, Imperator, sicfjestarcs est
nequc mentior. Mediolanum ijjitur cum accessissem
ma};;nam cjus cxpcrtus sum humauitatem mc quippc :

di{}natus est ad conspcctum admittcrc suum indicavit- :

que mihi se scripsisse, et ad tc inisissc, rogasseque ut

Synmlus convocarctur. Me autcm postca in pr.Tdicta
mbe dc{;cntem itcrum misit in Gallias, eo euim pater
quoque Ilosius concesserat, ut una inde Sardicam pete-
remus. Post peracfam vero Synodum litteras mihi tum
, JVaisso dcgeuti misit : atque hinc profectus, Aquileia?
postca commoratus sum, ubi redditfe mihi sunt tuae
Pietatis litteras. Accitus inde rursum a beatse memoriae
viro, in fTallias iter institui : liiucquc dcmum tuam adii
Pietatem.
V. Quo i{;itur loco, aut quo tempore, me accusator
ejusmodi protulissc verba crimiuatur? aut quo proesente,
eo saniae profjressus sum, ul ca loquerer quoe me illc iii

dixisse meutitur? Quisnain illi talia dicenti astipulatur?

quis cum illo adversum me testis adest? A^^am quoe oculi

ejus viderunt hsec dicere debet, ut divina proecipit
Scriptura^. Sane rerum nunquam [jcstarum ne unum
quidem ille testem reperiet. Me autcm ncquaquam mcu-
tiri, testis una cum vcritatc, ipsa quo^iuc Pietas tua.

Cum enim te mcmoria' tcnacissim?e norim, rccordare,

quaeso, verborum qua^ tum tecum habui, cum me vul-
tum subire tuum di[;natus es : priino Viminacii ; sc-
cundo, Ca^sarco> Cappadociae •, tertio, Antiochioe^ an vcl
de Eusebianis, quanquam mc accrbe vcxasscut, in ma-
lam partem apud te vcrba leccrim : vcl si ([uospiaiu qui
* rrov. XXV, S.
8 S. ATHANASII ARCniEPISCOPI

me injustfe laesissent, accusarim. Quod si ne illos quiJem

criminatus sum, quos criminandi causa aderat, quanam
insania ductus Imperatorem apud Imperatorem accu-
sassem, fratremque concitassem in fratrem suum? Obse-
cro vel me coram convinci jubeas, aut calumnias agnos-
cas atque condenmes , Davideinque imiteris qui ait :

« detrahentem secreto proximo suo , hunc perseque-

» bar^. Siquidem quoad obtrectatoril)us licult, caedem
))

illi perpetrarunt : « nam

quod mentitur occidit ani- os
» mam'^. )) At tua dum mihi fiduciam
vicit patientia,

prsebuit ad rriniinis remotionem ut hinc adversarii ;

mei ut contentiosi ac sycopliantse damnari possint. Hsec

de piissimo fratre tuo, beata? memoriae viro dicta sint :

nam pro sapientia a Deo tibi data, ex paucis istis plu-

rima prseoccupare poteris, confictamque accusationem
deprebendere.
Ouod vero attinet ad secundam calumniam, an
YI.
Tyranno miserim (nomen quippe ejus ne
scilicet litteras

proferre quidem velini),tute, quoeso, ut volueris et per

quos ajquum censueris, rem inquiras ac dijudices ca- :

lumnia:> enim atrocitas in stuporem me ingentem, in

magnamque caligiuem conjicit. Crede mihi, religiosis-
sime Imperator, id ssepe mecum perpendens, vix mibi
persuadere valebam ,
quempiam eo insaniee devenisse,

ut rem ejusmodi comminisceretur. At quia id eftu-

tiebant Ariani, ac se exemplar Epistolse tradidisse jacti-
tabant, vebementi sum borrore perfusus : insomnesque
noctes ducens, cuni obtrectatoribus concertabam, quasi
tuniilli coram fuissent ac de repente ingentem edidi :

clamorem, statimque cum lacrymis ac gemitibus Do-

minum rogavi, ut propitiae mibi forent aures tuae. Quod
cum sim divina gratia consecutus, rursum beesito quodnam
i Psal, c, 5. — 2 Sap.T, u.
 A.D IMPER VTOREM CONSTArCTIDM A1>01,OGI\. 9
apolo{{i»' initiuni rjuMain : iiain (niolicsniinquo loqiii afj-
{rmlior, obslat in ni(> dclali racinoris horror. Eninivero
quo(i rratroin tunin spcctat, adcrat sycophantis aliquis
sallcin haud vero (lissiniilis oblcntus; quod nenipc (li{;-

natus ille sit nos ad conspectuin admittcre suuin : quod

pro nobis ad iVatcrnuin tuuin alTcctum lillcras iniserit :

(]uod prfcsentcs sa^pc nos honoraril, abscntcs acciverit.

Diabolum aulem iMa|Tncnliuin , lcstis mihi est Dominus,
tcstis et ('.hristus ejus, mc prorsus i{|norarc, ac nullalenus
uossc. Quffiuam igilur consueludo ifjnoti cum sibi i<jnoto?

aul quanam ductns occasione viro hujusmodi litleras

misissem? Ecquod fecissem epistola? ad talem virum mit-
exordium? num ilhid? Probe fecisti eum occidendo
teudse
quime cuin honorc excipcrc solebat, et cujus bcneficio-
rum nunquam obliviscar tequc laudo quod viros nobis
:

familiares, eosque Christianos, ac fidchssimos sustuleris.

Te acceptissimuin liabco, quod
Romo' obtruncaris a eos
quibus perhumaniter exceptus fui bcatam nempc ma- •,

tertcram tuam re et nomine Eutropium, id cst prol)is

ornatam moribus « Abuteriumque in^jcnuum illum.
,

» necnon Sperantium {idelissimum, aliosque frujri ho-

» mines permultos. »

VII. Annon furibundi est accusatoris, quod ejusmodi

a nie peractum facinus vel suspicetur ? Quinam mihi apud
scelestum illum fiducicie locus? Ecquidnam in cjus animo
securitatis adverterim? Num quod Dominum suum ob-
truncarit? quod er<;a amicos suos porlidus luorit jura- ,

inenta violavit, erj^a Dcum impius fuerit? quod contra

Dei jussum vcnolicis incantatoribusque sit usus? Quanain
consciciitia salutem illi dixisscm, cujus furor atque cru-
(lelitas, me solum sed et totum terrarum orbom
non ,

summo allecit dolore? Magnam scilicct plurimamquo illi

gratiam habui , quod beata- memorijc fratrem tuum ,
qui
10 S. ATHAXA8II ARnniEPISCOPI

Ecclesias donis suis cnmularat,muneraque miserat, jufju-

larit. Qui liomo, sane sccleratissimus, cum lifcc ipsa con-
spiceret, nihii tamen est vcrilus : ncc eum absterraitgra-
lia beatee memorise Viro in baptismate data : sed quasi
dsemon quidam exitiosus, diabolicusquc, furiose illum
adortus est quo factum est, ut faiistffi Vir memori» mar-
:

tyrium sit consecutus. At ille deinreps quasi vinctus, ve-

lutque Cain gemens ac tremebundus undique pulsus est
ut Judam in morte imitatus, siiique ipse carnifex cflec-
tus, duplici supplicio hif et in futuro jndicio plecteretur.
VIII. Hujusmodi viro mc calumniator amicum arbi-
tratus est, autforteneqiiaquam ita arbitratus-, sedutpote
inimicissimus rem illam quantumvis incredibilem com-
mentus est, licet apprime norit se mentitum esse. Perop-
tarim sane ut ille homo, quisquis tandem sit, hic coram
adesset, ut eum per ipsammet veritatem interrogarem
(quaecumque enim quasi Deo prtesente loquimur, hoc
nobis Christianis juramenti loco est) uter nostrum de
beatce memorise Constantis incolumitate gauderet : uter
impensiuspro illo oraret : id sane vel priori in me delata
criminatione declarari , ac nulli non planum esse arbi-

tror. Quod si ut bene novit ipse sycophauta, absurdum

esset cogitare hominem sic aflectum ac beatai memorise
Constantis amantissimum, illius adversario amicum fuis-

se*, certe qui alio ac nos animo aflectus fuerit, vereor, ne

quse ipse, utpote Constanti inimicus, machinatus est, ea-

dein milii falso affinxerit.
IX. Equidem atrocitate cakimnice perculsus hffireo

quid ad eam depellendam aflerre debeam, ac me ipse ad

sexcentas mortes damno si vel mininia liujusce rei in me
cadat suspicio. Apud te auteni, veri studiosc Imperator,
cum fiducia meam propugno causam rogoque te, uti :

jam dixxi rem diligenter explores cum potissimum tes-

, :
 ,

AD IMPF.nATOIVKM CO>'STAI*TIlIiM APOLOGIA. H

los habeas le{{atos, ad to olim al) illo niissos; SerAatium
scilicet el Maxinniiu cuni <'oniitiI)us suis : C.lenicnliinn
itcin ct \alculeni. Disce, qua\so, nuni litterasad mc de-
tulcrint; quippc occasio mihi fuissent ad euni res-
illa'

cribendi. Quod si ncc milii ille scripsit, neque me novit,

quare ad ij{uotum viruni inisissem litteras? Sciscitarc an
viso Clemenlio, beatn^ memoria^ viri mentionem non fe-
ccrim : an uti scriptum est, lacrymis nieis vcstimenta
non perfudcrim, dum luinianitatcm ejus, animamque il-
lam Christi amantissimani iii mcnte versarem. Disce,
qua3so, quanta forinidine pcrculsus sim, audita belhise il-
liusferitale, cuni Valcntcin per Libyam itcr liabere cons-
picerem, veritus scilicet ne quidpiam ille lacinoris a{j-
grederetur, ueu quasi latro illos ol)truucaret, qui bcatuin
virum amore et memoria complecterentur inter quos :

me uulli secundum aflirmo.

X. Gum reformidarem itaquc ne eo illi auimo essent
an potui pro tua humanitate ferventius non orare? An
parricidffi amicus, tibi vcro occisi Constantis fratri, ac
uecis ultori , iufestus fuerim? An mihi tam immane laci-
nus cordi cuin csset, tua? erj^a me beneficentiae oblitus
sum •, quam post beata^ mcmoria? viri obituni talem cr{]a
me fore, qualis illo superstite fuerat, litteris tuis inihi in-
dicare dif;natus es? Quibusnam oculis homicidam illum
respexissem? Aut qui fieri queat ut cum protuasahite
votafacio, beatum illum mc conspiccre nonputarim?
Tratres quippc ob uatura^ aflinitalem mutua sunt spe-
cula. Quamobrem cinn te in illo intuercr, muupiam pos-
sem te caluinniis vellicare : iliumqiie rursus cuiu in lc
conspicerem, ucquaquam voluissem ad euiu (jui inimi-
cus illi fuerat litteras inittere , scd potius pio tiia salute
Dominum precari. Horum inilii testcssunt, primo J)o-
* Psal. LXTi,
12 S. ATHANASII ARCniEPISCOPl

minus qui exaudivit me ac totum tibi a majoribus de-

,
,

volutum tradidit iinperiiun testes quoque qui tuin ade- :

rant Felicissimus olim Dux .Egypti , Rutinus, et Steplia-

nus, quorum ille Catholicus, liic IMagister ibi erat : Aste-
rius item Comes, Palladius qui fuit palatii Magister,
Antiochus et Evagrius, agentcs in rebus. Hkc euim so-
lum protuli Oremus pro salute piissimi Augusti Cons-
:

tantii. Omnisque populus una voce statim acclamavit ,

Christe auxiliare Constantio : et heec precando diu per-
severavit.
XI. Quod autem litteras nunquam vel ad illum mise-
rim vel ab eo arceperim Deum et Yerbum ejus unige-
, ,

nilum Dominum nostrum Jesum Christum in testem ad-

voco. Accusatorem, qureso, meum, concede, ut hac de
re quoque paucis interrogem undenam ad hujusce rei :

notitiam devenit? An Epistolse exemplaria se habere

dixerit enim rumorem ut spargerent Ariani sum-
: liunc
mopere conati sunt. Prirao quidem litteras saltem nos-
tris similes proferat. At nequaquam tutum illud fuerit,

falsifici enim sunt, vestras quippe Imperatorum manus

ssepe sunt imitati unde similitudo illa scriptis auctori-

:

tatem miuime dederit nisi qui ejusmodi litteras scribcre,

consueverunt, scripta testiinonio suo comprobent. Libet

rursum ex sycophantis sciscitari : quisnam illas dedit lit-

teras, et undenam illae sunt deprehensre? Nam et mihi

scriptores fuere , et Tyranno ministri, qui a tabellariis
litteras acciperent, ipsique traderent. Adsunt nostri-, et
illos ,
quteso , arcessas ,
quos verisimile est adhuc esse su-

perstites : ac de litteris illis sciscitare , ita rem inquiras,

ac si tibi ipsa coram adesset veritas. Illa quippe Impera-
torum, in primis Christianorum, cst prEesidium : illa co-
mite vos imperare tutissimum est, cum divina Scriptura
dicat : « misericordia et vcritas Regi custodia est : ct cir-
 :

At) IMPrR \T<^I\r,M f.0^5TA?«TniHl ArOLOr.IA. l3

• cunidnbil in juslilia llironum rjus'. )) Hanc cum Zoro-

babol sapiens ille vir, r.Ttcris nntclcrrcl, alios supcravit

uuiversusquc populus in lianc voccm prorupit : « magua

) est vcritas cl prfcvalct"^. »

XII. Si csscm ilaquc apud alios dclatus, tuam sane

pictatcm appcUarcni : <piemadmodum tunc Apostolus
GTsarcm appellavit, scdata-que sunt ininiicorum cjus in-
sidia^.' ; at quando apud te me ausi sunt insimulare, quem
amabo alium a te appellem, nisi palrein ejns ([ui dixit,
,

Lgo suvi vcritas^', ut cor ille luum ad clementiam ver-

tat. Domine omnipotens, Rex saeculorum, Pater Domini

nostri Jesu Christi tu per Verbum tuura lioc Imperium

,

fanndo tuo Constantio contulisli : illumina cor ejus, ut

deprchensa calumnia adversum ine slructa perhumani-,

tcr ille defensionem meam excipiat : omnibusque notum

faciat aurcs suas esse in veritate lirmatas. Et iit scriptum
est : Eo cnim modo
sola lahia jiista Bcgi accepta sunt^.
thronum regni prosperum lieri per Salomonem nos do-
cuisli. Quapropter sciscitare, quaso discant accusatores ;

tibi veritalis indagandoe esse curani. El obscrva, num vel

ipso vultus colore calumniam prodant : est enim illud
conscientia^ judicium, scriptum quippe est : « corde gau-
«dente exhilaratur facies' : dum autem in niocrore est
homines qui Josepho insidiaii fuerant,
«dejicitur'^. » Sic

ipsa conscientia prodidit Labani vero pravus in Jaco- :

bum animus ex vultu deprehensus est^. Tute ijjitur ccr-

niscum illorum trepidationem, quippc qui fugiant ct la-
tebras qua^rant , tum nostram in depellcnda calumnia li-

bertatem^. Nulla jani dc fortunis controversia est, sed de

Ecclesise existimalione. Qui lapide percutitur quarit

• riov. XX, a8. — 4 Esdr. 4'« —

* iv, ' Acl. xxv, 1 — Joaii. xiv,
1. * 0'.

— * Pirv. XIX, i3. — Prov. xxv,5. —

« ' Prov. xv, i5. — Gcn. * it xlii,
»-' Gcn, XXXI, 5.
 ,

l4 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

medicum : ictus calumuioe sunt lapidum ictibus acerbio-

res : Clava est calumnia , et gladius et jaculnm acutum^,
ait Salomon : hisque sola vcritas mederi potest : quae si

negligatur, gravioraevadunt vulnera.

XIII. Haec sane sunt quse tantam rebus ubiqae terra-
rum ecclesiasticis afferunt perturbationem. Occasiones
illi excogitarunt, hincque factum ut tot et tam grandsevi
Episcopi, quod mecum coujmunicarent, in exihum sint
acti.Quod si eo usque soluui res processerit, bona spes es-
set,humanus cum sis. Ut autem malum non ulteriusper-
vadat, veritas apud te vigeat. Ne queeso permittas, huic
suspicioni, in grave totius Ecclesiee dedecus locum esse; ,

quod scilicet Christiani viri ac potissimum Episcopi ,

tam nefaria machinentur, ejusmodiquc res scribere nihil

vereantur. Quod si graveris rem indagare eequum sane ,

fuerit ul nobis potius qui calunuiias depellimus fidem ha-

beas, quam caUmniiatoribus. Illi quippe pravo, utpote
nobis inimici, animo ha-c movent : nos vero nostri causa
concertantes legitima aflerimus argumenta. Per mihi
mirum sane est, ubi nos cum metu ac reverentia scri-
bimus, illoseoimpudentiaeprocessisse, ut etiam apudlm-
peratorem mentiri ausint. Sed inquire, quseso , ad ve-
ritatem explorandam : et prout scriptum est : scrutando
scrutare"- coram nobis, undenam isti lia?c qua3 dicunt ac-
ceperint :aut ubiuam sint litterai repertee. Sed neque ex
noslris quispiam convincetur, neque ex tyranui minis-
tris ullus hsec dixerit : res quippe merum est commen-
tum. Ac forte nihil ulterius indagare par esset, quod ne
illis quidem placeret, veritis scilicet ne earum scriptor
litterarum necessarie deprehendatur. Is quippc solis sy-
cophantis nuUique alii notus est.

XIV. Quod autem mihi in crimeu vertunt, in magna

1 Prov, XXV, i8, — - Joel. i,
7.
 \n nirF.R.iTonEM corsta^tium APOi.or;iA. lo

Ecclosia habilam ruisse synaxin, priustiuani conipletum

atlificinni csscL : a{][c, cam quoijue apud luani j)iclalein
propulsabo criminationem j eo enim compelluuL qui
inimieissimo er(;a nos animo sunt. lla se res habet,id
faleor : ut cnim hacLenus nihil mcndacii proLuli, hoc
jam non inlicias ibo. Sed alio piorsus modo, quam cri-
minantur illi gcsta res est. Bona, qua3so, venia hajc di-
,

cam, nequaquam dedicationis diem Ibstum celebravimus,

Reli{;iosissinic Auf[uste id namque ante jussum tuum
:

agere nefas luisset neque consulLo ad id animum appu-

:

limus. A^ullus Episcopus, uuUus fuit Clericus vocatus;

aediticio quippc plurima dcerant. Immo vero nulla prae-
via monitione synaxis coacta est-, ut ne iude illi calum-
uiandi occasionem aucupentur. At rem uti gesta est
uuUus ijJinorat : ausculta tamen, rogo te, pro tua man-
suetudine et toleranlia. Eestum quidem erat Paschatis :

populique ingcns aderat niultitudo, tantaque Christia-

norumturba, quantam iu singulis urbibus extare Impe-
ratores ChrisLo addicli peroptare debeant. Cum i[;itur

Ecclesiae pauca^ numero essent et anjjustissimde , ingenti

edito tumultu rofjabant populi , uL in magna Ecclesia
conventus agcretur : ibique omnes prcces funderent pro
tua salute. Sicque acLa res est. i\Ic contra liorLanLe, ut
rem tantisper diflerent , et quolibet modo etiam cum
compressione in aliis Ecclcsiis coetus agerent, morem illi
non gessere : imo parati crant ex urbc cgredi, ut in de-
sertis locissub dio convcntus cclebrarent-, satiiis duccn-
tes itineris perferre laborcm, quam cum marore festum
peragere.
XV. JXam credc uiihi, Imperator, ct hujus quoque
rei testem accipe verilatcnij in Quadragesimai synaxihus,
ob locorumangustiam, ingentcmque populi frcquentiam,
pueri complurcs, ncc pauca: juuiorcs mulicrcs, multoi
 ,

l6 S. ATHANASri ARCHIEPISCOPI

aniculse, adolescentes plurimi , compressi , domum de-

lati sunt :Deo tamen dante extinctus nullus est. Sed
uni\ ersi haud sine murmuratione postularunt ut in mag-
iia Ecclesia conveniretur. Quod si diebus festum proece-
dentibus, tanta fuerit coinpressio ,
quid in ipso diefesto
futurum erat? Sane iis acerbiora contigissent. At non
decebat pro {^audio moerorem, pro Isetitia luctum
pro festo die fletum populis oboriri : cum maxime
non ignorarem patrum mihi exempla suppetere. Beatse
quippe vir memorice Alexander ob aliorum locorum
langustiam, dam ipse Ecclesiam, qua^ omnium ma-
xima tunc putabatur, Thconse dictam, extrueretj in
ea tamen ob populi frequentiam conventus egit, neque
interim ob populi conventum fcdificii constructionem
intermittebat. Rem similem Treviris et Aquileiee factum
vidi : ubi item ob populoruni freqaentiam, dum templa
extruerentur in ;, illis nihilouiinus conventus agebantur :

nullusque tamen extitit qui factum hujusmodi in crimen

vocaret. Quinetiam bcatae vir ujemorise frater tuus, hu-
jusmodi conventui Aquileice cum aliis iuterfuit. Idipsum
me egisse fateor, ita tamen ut non dedicatio, sed synaxis
ad orandum celebrata sit. Perspectum itaque habeo te
utpote pium populbrum alacritatem approbare mihi-
, ,

que veniam concedere, quod tam multi populi precibus

non obstiterim.
XYI. Ego vero peroptarim lioc etiani ex syoophanta
sciscitari ubinam populum orare sequum fuit in deser-
: ,

tisne locis, an in orationis loco, etiam dum extrueretur?

Ubinam sanctius condecentiusque populus responderet,
amen; in desertis, an in templo quodjam appellabatur
dominicum? Quonam in loco malles, religiosissime Im-
perator, populum manus extendere ac pro te orare?
iUicne ubi perlranseuntes Gentiles gradum -sisterentj an
 ,

»0 IMPFn VTOREM r.OWSTAlNTIUM \POLOGIA. I7

11) loro nii jaiu tmiin indituin ost nonion : quein nunc
inio a jartis lundanuMitis (loininicuni oniiics vorant?Cer-
tnm sanc Iialico li' liuiin anteferre locuni : subridescniin,
ac suhridcndo asscnsuin sij;niricas. Scd ait obtreclalor,
in Ecclcsiis illud acluin oportuil. At omnes omnino, uti

jam dictum est, pro populi frequentia erant angustiores.

Deinde quo paclo Dominum precari decuit qnidve ,

satius fuit; scparatiinne populum cum periculosa com-

})rcssione convenirc , an in loco qui totius muUitudinis
jam capax essct; ut una illic cademquc populorum vox
cum consonautia audirctur? ?ra'stabat ccrtc istud, hinc
cniin multitudiuis uuanimitatcm ceriicrc erat, liincque
Dcus est ad exaudiendum promptior. Si namquejuxta
ipsius Salvatoris promissionem, duobus o1) quamlibet
causam convenientibiis, quodcumque petierint dabitur
illis quid si lanti populi convenienlis una vox profe-
'
:

ratur qua Deo dicunt, Amen? Quinam hoc ipsum non

,

admirationi fuil? Quis tc heatum non praedicavit, cum

tantam populi frcqucnliam uno in loco coactam cerne-
ret? Ecquod illud populorum gaudiuin, qui cum hacte-
nus in scjunctis locis convenissent, mutuojam conspectu
fruerenlur ? Id omnibus laetitia* causa fuil, soli sjcophan-
tre, moeroris.
XYII. Rcstat ut altcri ejus objectioni quse adlmc su-
perest occurraui. Siquidem aiet lortc obtrectator ille :

jcdificio nondum coniplcto, haud licuit illic orationes

lundere. At Dominus ait : « rii antcm cumoraveris,
» intra in cuLiculuin luum, cl claudc ostium' » Quid
erf[0 dixerit caluninialor? Imo poliiis, quid prudentes ac
veri Christiani dixerint? IIos intcrroga, Imperalor : nam
dc illis quidemscriplum est «Stultus stulta loquetur":»
:

dc his vero, « ab omni sapientc consiliuin accipe *. »

« Malili.xviii, 2.-2 Ibid. VI, 6. — » Isai. xxxii,6. — « Tob. 4.
XXXI, ;;
 ,

10 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

Cuni tam angustce Ecclesi£E, cum tanta esset populi fre-

quentia, ut ad deserta loca proficisci pararent; quid
facto opus erat? Solitudo ahsque januis, ac quiliusvis
volentibus pervia-, dominicus autem locus muris cinctus
est , januisque clausus : adestque illic conspicuum pios
interprophanosque discrimcn. Nonne, Imperator, qui-
cum tua pietate lioc eligendum annuit? Quip-
vis sapiens
pe norunt hic legitimam esse orationem, illic inconditse
turhaj suspicionem : nisi forte deficientihus locis, solitu-
dinem ii duntaxat qui orant, incolant, ut Israelitis con-
tigit : immo quoque extructo tahernaculo, lo-
vcro illis

cus orationis circumscriptus in posterum fuit. Domine,

ac vere Rex rejjum Christe Fili Dei unigenite, Verhum ,

et Sapientia Patris in crimen ccce vocor quod clemen-

, ,

tiam tuaui popukis deprecatus sit, ac per te Patrem

tuum, qui est super omnia Deus, ohsecrarit, pro salute
famuli tui piissimi Constantii. Sed tuse honitati gratias
ago, quod mihi vitio vertatur legum tuarum ohservatio.
Graviori enim criminationi ansam dedissem , ac fuisset
legitima accusandi causa , si loco, quem Imperator ex-
truxerat prffitermisso , ercmum ad orandum petiissemus.
Quam multum accusator tunc dehlaterasset quam fide !

dionus visus fuisset dicendo : Locum tuum contempsit :

opus non proliat tuum : derisit prastcreundo : desertum

indicavit quod locinecessitati suppleret : populos orandi
cuuidos impedivit. Ilffic ut sihi dicenda suppeterent pe-
roptahat inquirehatque : quod cum assecutus non sit,

moerore aflectus criminationes deinceps comminiscitur.

Et sane si illa dicere posset, pudore me suffunderet, ut
me jam injuria afllcit cum Diaholi mores imitatus, eos
,

qui vacant oralioni ohservat ^ : Danielis quippe histo-

riam legendo spe falsus est : putavit enim ignarus ille

1 Dan. VI,
 AD IMrF.nATORr.M r.ONSTAISTIllM APOI.OGIA. I9

Habvloniorum niorcs npiul le vigcre , ncquc novit esse te

boali Danielis studiosissimuni , ac eumdem quem ille

Doum adorare nec impcdirc, imo polius summopcrc op-

tarc ut omncs orationi iiicumbant : cum scias omnium
orationcs ct vota ea cssc , ut incolumis ct cum pacc per-
pctuo impercs.
XA^III.Equidcm herc advcrsus obtrcclatorem conque-
ror.Tu vero, rcli{]iosissime Augustc, uliuam muUis an-
norum circulis vixcris, acdedicationissolemnia celebra-
vcris. Nam rertc prcces al) omnil)us pro tua salute fusae,
niliil obstant Dedicationis cclebritati. Ne talia imperiti
illi homines mendacia proferant : sed a Patribusid edis-
cant, Scripturasque evolvant , vcl potius a te ipso litte-
rarum studiosissimo cdocrantur .(esum scilicct sacerdo- :

tem Josedeci lilium el fratres ejus, Zorobabelem filiuni

Salatliielis sapientcm illuni virum, Esdram item sacerdo-

lem et Legis scribaui cum 'lcniplum post captivitateni

,

a^diGcaretur , in?tarctque Sccnope<;ia, id est festuui Ta-

bernaculorum ^; magna solemnitas, in c[ua orationes pu-
blicfc in Israel ofiercbantur;populum iu latiori vestibulo
primi ostii versus orientcm siti unauimi sententia con- ,

5;re{]arunt, disposiloque Domini altari illic obtulerunt , :

eodemque in loco completa celebritas est. Eo item modo

in posteruin bostias in Sa])bato et jVeomenia solitas ofle-
rel)ant, populusquc Dominum })rccabaLur. Tcstaturque
palam Scriptura nondum exlructo Dci tcmplo ha c acta
fuisse imo potius
: illis ita orantibus extruebalur domus,
accrescebatque in dies-, ita ut nec propter Enca^uiorum
expectationem intermissaj orationes neque propter con^ :

ventus orantium Encsenia sublata sint sed licct antea :

illic populus orasset-, nihilominus post absolutum aHlifi-

cium celcbrata dedicatio cst, donaque pro illa oflerentes,

1 1 Esdr, m.
 ,

20 S. ATHAKASII ARCIIIEPIBCOPI

onines pro consummatione operis solemnitatem egerunt.

Idipsum a beatoe memoriae Alexandro et ab aliis Patribus
factum vidimus, quicumjam populum coegissent,
illic

consummato tamen opere ,

gratias Domino egerunt
ac dedicatlonem celebrarunt. Id te quoqne facere con-
veuit ,
paratus enim locus ,
prffimissisque orationibus ex-
piatus, tuse Pietatis praesentiam postulat : id enim illi

ad perfectum ornatum deest. Hoc utinam expleas, ac

vota tua Domino reddas, cui hanc domum excitasti :

hai-c quippe omnium vota sunt.

XIX. Verum, quseso te, aliam disquiramus calum-
niam ejus quoque propulsandce veniam concedito. Ausi
,

sunt euim me calumniari quasi mandatis tuis, quibus

,

jussum aiunt ut Ecclesia excederem non obtemperarira. ,

Equidem uon possum non rairari eos minime defatigari

in confingendis criminibus nec si tamen ego deterreor,
:

imo potius Isetor in ea depellenda criminatione quanto :

enim plures edam apologias tanto facilius eorum ma- ,

lignitas deprehendi damnarique poterit. A^equaquam

obstiti pietatis tuas mandato absit non tanti quippe , :

sum ego ut obsistam vel Qusestori Urbis nedura tanto ,

Imperatori. Neque opus ut hac de re multa verba fa-

ciam testis quippe mihi est tota civitas. Concede tamen
,

ut ab initio rem uti gesta est enarrera nam te, si au- :

dieris, rairaturum arbitror iniraicorum meorum teme-

ritatem. Montanus Palatinus epistolam ad rae detulit,
quasi ego a te scripto postulassem \\t in Italiam mihi
concedere liceret ; ut quoerebar ccclesiasticis rebus defi-
cere instaurari possent. Et saue gratiars ago Pietati tuse ,

quod litteris quas a me profeclas arbitratus es perhuma-

niter annueris. curamque gesseris ut coraraode ac sine

labore iter instituerem , ad teque pervenirem. At certe

miror rursum ,
quod vel ad aures tuas mentiri nihil siuti
 ,.

AD IMPERATOREM CO?{&TANTIUM APOI.OGIA. 21

\oriti , nnu lanicn incnilaciinn Diabolo sit proprium ,

mondaccsque ah co alicni sinl qui ait: lujo sum veritas^

IVon cnini scripsi , nec isliusaiotli epistolam accusator
unquain proreiTC polerit. Ac etsi par mihi luisset litteris

a te quotidie postulare ut benignum vultum tuum con- ,

spiccrc liceret verumtamen nec fas cst Ecclesias desc-

:

rcrc , ncc me dccuit pielali tua^ molestum esse, cum po-

tissimum , nobis eliam al)sentibus, soleas ecclesiasticis
pelilionibus annuerc. At qn.T 3Iontanus jussit, ine reci-
tarejubeto, nam ha:'^ ipsa sunt****
XX. Sed undenam ejusmodi epistolam nacti sunt ob-
trectatores mci ? nosse velim quisnam ipsis eam tradidit.
Jube , qua^so , ut respondeant : hinc enim edisces ipsos
hanc commentos esse criminationem ; quemadmodum
illam quae spectat execrandum JMagnentium lalso per-
vulgarunt. Quod si in hoc quoque sycophantre deprelien-
dantur , ad quam in posterum nos pertrahent delensio-
nem Hoc curant cuim hoc uti perspectum habeo,
? : ,

moliuntur ut onmia moveant et perturbent. Fortassc

,

plurimis te verbis adversum nos exasperaut sed ejus- :

modi viros aversari , et odio habere eequuin est, quod

qualcs ipsi sunt, tales existiment eos qui se auscultant
suasque calumnias eliam apud te valere posse arbitren-
tur.Olim certe contra sacerdoles Dei Doc[;i cahimnia ,

vim habuit Sed Saiil crat qui aurcm prfcbuit vir sane
•,

iniquus '".
Et Jezabel cakimniis suis religiosissimum J\a-
botli la^dere potuit ; sed Achab erat, scelestus ille et
apostata ,
qui uxori morcm gessit ^. Sanctissimus autem
David, cujus te, ut oinncs peroplant , imilalorcm esse
convenit , hujusmodi viros non admitlit , sed quasi ca-
nes rabidos aversabatur , dicens : « delrahentem secreto
)) proximo suo, hunc persequebar \ » l^acepium quip-
» Juan.xiv,G. —^i lUg. .\.\ii, 9. — 33 Ilcg. 21, —^ Psal. c, i.
 ,

33 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

pe illud observavit : « vanum rumorem nou admittes *.»

In cassum certe mendacia loquuntur qui illi apud te ,

velut Salomon a Domino postularis, quod te accepisse

credas ; ut nimirum verbum vanum et mendax longe sit

a te, uti par est'.

XXI. Quapropter cum sola cahimniatorum opera data
fuisset epistola , nec ine ipsa juberet ad te proficisci ;
per-
spectum sane Iiabui eain non essc Pietatis tufe volunta-
tem ut te convenirem. Etenim cum non omnino jusseris
ut accederem , sed ita scripseris quasi id ego a te litteris
postulassem , ut quse deficere videbantur instaurare lice-
ret ;
palam fuit ( nemine licet indicante )
perlatam ad
me epistolam non e sententia mansuetudinis tuse fuissc
scriptam. Iloc nulli notum nou cst hoc scripto indica- :

vi : ac novit ipso Montanus non recusasse me ad te acce-

dere ; sed ita accedere , ac si ego litteris meis proficis-
cendi licentiam postulassem , certe id non decere arbi-
tratussum, ne liinc occasionem iterum captarent syco-
phantse ,
qiiasi Religioni tuse molestus fuissem. Et sane
jam me vire committere parabam, ut ipse novit Monta-
nus •, ut si ad me quampri-scribere tibi placuisset, iter
mum promptoque animo jussum tuum an-
instituerem :

teverterem. Nequaquam enim eo insaniee deveneram

ut hujusmodi preecepto tuo repurjnarem. Cum nullas ita-
que ad me litteras miserit pietas tua , qui repugnarim
cum nihil jussum fuerit ? Aut quomodo me non obsecu-
tum affirmant, cum nullum fuerit mandatum ? Quid
aUud illud est quam mera sycophantia adversariorum
meorum qui qure gesta non sunt gesta comminiscun-
, ,

tur. Yereor sane eliam si causam meam propugnarim,

ne deblaterent ipsi quasi non sim eam propugnare di- ,

gnatus usque adeo sum eorum criminationibus idoneus,

:

*Exod. xxiii, 1. — 2 Piov. XXX, 8.

 \D IMPEBATOREM COKSTANTIUM AV>OLOGIA. 23

illique ad caUiniMiamlmn parali; adoo ut Scripturam

nihili faciant, qua^ ail, « nc ames oliloqui nc evella-
» ris'. »

XXII. Cuin profoclus ilaque Montanus esset; accessit

post se\ et vijfmti menses Diofjenes JVotarius ([ui n.r :

ipso quoqu»^ epistolam traJidil, ncquc in mutuuni veni-

inus conspcctum ; noc quidpiam a lc jussum mihi ille

sifjnificavit. Imo cum Syrianus Dux exercitus Alexan-

driam ingressus est , Arianisruinores quosdam spargenti-
bus, hoc sc arbitratu suo acturos denuntiantibus; scisci-
tabarexeo, num eas quas illi jactitabant litteras habe-
ret : fateor quippe mejussionis tua^ litleras postulasse.
Cum autoin sc non haborc dixissct, rojpvi ut vel ipse
Syrianus, vel Maximus Pra-fectus^gypti hoc mihi jus-
sum scripto traderent. IIoc autem ideo postulavi , quod
tua mihi humanitas scripsissct , ut a nullo turbarer, ne-
que iis qui mo terrerc vcllent altenderem : scd in Eccle-
degcrem citra ullum metum vel sollicitudinem. Qui
siis

autem eam epistolam detulere sunt Palladius olim Pa- ,

latii iMarvistcr , ct Astcrius qui fuit Dux Armcnia'. Exem-

plar autem cpistolse ut pcrlcgam concede , sic enim
habet.
XX III. Exemplar epistolne quod sic liabet.

Cdnstantius inctor Amjiistus , Athanasio (ii).

Optasse mc sompor ut omnia fausta doluncto fratri

meo Constanti accidcrent, prudontia^ luo' lalore non ar-
bitror. Quein cum sceleratissiniorum virorum dolo su-
blatum cooiiovissom ,
quo mcerorc airoctus sim , faciie
veslra prudcnlia judicaveril. Yerum quia hoc tcmpore
uonnulli , tc tam luctuoso uc^otiorum docursu tcrrerc
* Prov. XX, ij.
 :

24 S. ATHAjVASH ARCniEPISGOPl

couantur ; has litteras ad tuain Reverentiam rnillendas

existimavi. Hortorque te ut. quemadniodum Episco- ,

pum populum doceas ad legitimam convenire re-

decet ,

ligionem et cum illo de more orationibus incumbas id

, :

enim nobis placet « x\am quod spectat sententiam uos-

,

» tram te omni tempore in tuis sedibus Episcopum esse

,

« volumus. »
Et alia manu : Divinitas servet te plurimis annis , Pa~
ter dilectissime.
XXIV. De hac epislola illi ([uidem cujn judicibus
verba fecere. Ego vero cuni epistolam haberem ejusmodi,
nonne jure litteras postulavi , nec temere corum machi-
nationibus adhibui animum ? Ilh auteni cum jussa tua-

pietatis nequaquam proferrent *, nonne plane contra hu-

jus epistola? seutentiam agebant ? Equidem cum htteras
illi nou darent haud , simile vero putabam verba sine
litteris ad me transmitti : hujusmodi quippe verbis ne
animum adhiberem litteris suis jusserat tua humanitas.
Jure igitur iUud egi reUgiosissime Auguste ut sicut
, :

cum EpistoUs ingressus sum in patriam , sic ex mandato

tuo ab iUa discederem ne utpote qui ab Ecclesia aufu- :

pissem, iu judicium aUquando vocarer sedjussus, pro- :

fectionis causam proferre possem. IIoc ipsum omnes po-

puii presbyteris et cum iUis maxima civitatis pars,
cum ,

ne quid ampUus dicam, S} rianum adeuntes postulabant

ilUcque tum aderat iEgypti Prsefectus jMaximus. Hoc au-
tem impense rogabant ut vel scriberentur mitterentur-,

que ad me Utteree, vel non ampUus iUi Ecclesias contur-

barent donec ipsi popuU hac de re legatos ad te misis-
,

sent.Cum igitur vehementer instarent, perspectum habens

Syriauus quam sequa esset postulatio , tuam saluteni
contestatus poUicitus est ,
preesente tunc Hilario , se niliil

ampUus conturbaturum , sed rem ad tuam reUgionem

 AD IMPERATOREM COKSTAKTIUM APOKOGIA. a5

«lclaturuiii. Hoc item probe iiorunl cohors Oucis, coliors

ilcni Prjvlocli J.jjypli. rroerectus autem l rbis hoc ino-
nunionlum apud sc roservat, unde oxploratum habeas
nec me , nec aliun\ quonipiam jussis obstitisso tuis.

XXV. Ho;>,abanl ij;ilur omnos ut prororrentnr tua- pio-

tatis liltora'. Ktonim licol sola Imperaloris vcrba, cadem
qua scripta ojus sint auctoritate ubi niaximo qui , illa

delert rem jussam scriplo Iradero audol at cum illi ; iie-

que aperte dicerent jussum illud luisse , neque , utroga-

bant, jussionem describorc vellent, sed omuia agerent
quasi suo nomiue •, fateor, et hoc cum liducia dico , me
illos suspectos habuisse. Multi quippe ipsis aderant Aria-
ni comitos, ([uibuscum una opulabanlur et coiisilia iui-

liant : palam et cum fiducia agebant scd ad-

niliilque j

vorsum mo insidias machinabantur et dolos. Xiliil o[;e-

runt quasi ex Imperatoris piacito sod ut ex eorum ^es- :

lis depreliendere licuit, ea solum qua: adversarii nostri

postularent ,
qua* mihi potissima causa fuit litlcras ab il-

lis postulandi •, suspecla quippe mihi crant eorum moli-

mina atque consilia. Noquo docebat me qui cum tot lit-

teris in patriam rediissem, absque litteris ab Ecclesia

discedcre. Syriano itaque iidcm dante ,
populi omnes
cum gaudio in Ecclosiis convontus agebant, onuii dopo-
sito metu ac suspicione. Sed post dies tres et vi{;inti a
data fide cum militibus ille in Ecclesiam irrumpit, nobis
de more orantibus, quod etiam viderunt ii qui in Ecde-
siam ingressi sunt, sequentis quippe synaxeos tunc per-
vigilium celebrabatur. llla autem nocte ea gesta suiit
qua; Arianis placuere, qua^quo illi antequam cvonircnt

futura pranuntiaranl , iis onini stipalus accessit Dux

exercitus : erantque illi prseiecti et auctoros illius inva-
sionis. Quod sane incrodibilo non ost , rolijjiosissimo Au-
guste, cum ipsi luinime latuoriut, sed undique vulgata
26 S. ATIIANASII ARCHIEPISGOPI

res sit. Ego itaque perspecta ejusmodi invasione ,

popu-
losque ut discedercnt prius hortatus •, post illos demuni
Deo orcultante ac ducente , ut ab omnibus qui mecum
aderant conspectum cst, istbinc me proripui , exindeque
occultus mansi, fiduciam, meiquc purgandi locum lia-
bens, primo apud Dcum, deinde apud tuam pietatein :

cum non ut populos desererem aufugerim , sed tcstem

persecutionis liabeam ipsani Ducis irruptionem quod \

omnes yebementer mirali sunt. Oportuit quippe illuin

aut fidem non dedisse, aut datam non fallere.
XXYI. Quorsum igitur boc eorum consilium? Aut
quid causse est quod dolis insidiisque nos adorti sunt, qui-
buset jubendi et jussionem scripto tradeudifacultasesset?
Imperatoris enim jussio magnam prsebet confidentiam.
Sed quod ipsi clain rem agere optarent, illud sane suspi-
cionem augebat, ipsos a te nullum accepisse mandatum.
Quid absurdi postulabam, yeri studiosissime Imperator?
Quis non fateatur banc petitionem Episcopo esse con-
sentaneam? cum Scripturas legeris, nosti quantum sit
illud criminis,Episcopum Ecclesiam suam deserere, Dei-
que ovilia non curare Pastorum enim absentia gregis
:

iuvadendi occasionem lupis praebet. Hoc autem qua;Te-

bant Aiiani, et alii omnes liseretici, ut absentibus nobis
locumopportunitatemque nacti,populumad impietatem
deducerent. Si ergo fugissem, qualem apud veros Episco-
pos-, imo potius apud eum qui mihi gregem concredide-

lat atlulissem excusationem? Est autemille, quijudicat

omnem terram , verus universorum Rex et Domiuus
noster Jesus Christus, Filius Dci. Annon inerito mihi po-
pulorum incuria imputanda fuisset? Nonne me tua ipsa
pietas jure objurgasset his verbis : quare cum litteris re-
versus ingressusque , absquc litteris abscessisti , ac popu-
los deseruisti'^ Nonne ipse populus, haud injuriaj in die
 A» IBIPEBATOREM GOrCSTAPiTlUli APOLQGIA. 27

juiJirii, sui iiuMuiam \n mc conjerisset, diccns : is qui

a])iitl nos ]]|)isco|)i niuncic fnuj^cbatur aul'uj;it, iiosquc
interim ncjjlcdui hahcmur, nullus cum sit qui rccta
moneat. Quid, qua\so, talia loqucntibus respondereni *
?

Hapc illa esl Ilezcchiclis cxpostulatio cum priscis illis

pastorihus. Id cum prohenossct ])(Mlus.\postolus l^aulus,

unicuique nostrum pcr iJiscipuluni suum lioc tradil pry-
ceptuni : «Xo]i,nejjli{;ere gratiam qua? est in te , quoe dala
» esttihi,cum im})ositioncmanuum presliyterii'. » Idip-
suni cum rcrormidarcm , fu^jcrc nolcham, sed tuam
expectabam jussionem; si tamen illud fuisset pietatis tuse
placitum. At ncquaquam id quod juste a mc postulatum
est, accepi jamquc apud tc falso sum delatus, nam Pie-
:

tatis tuffi mandato minimc repuguavi nequc Alexan- :

driam ingrcdi conabor donec humanitati tuse placuerit.

Hoc mature dcnuntio, nc liinc rursnm sycophantce occa-
sionem captcnt nos insimulandi.
XXVII. Hac cuni mecum perj)enderem in culpa me ,

esse non arbitrabar scd cum hac Apologia mca ad tuaiu

:

pietatem propcrabam tuam compcrtam habens clemeu-

,

tiam, memorque tuarum certissimje lideipromissionum,

confidens item huic divinorum proverlViorum scnteulia':
« Apud benignum Ilegem accepti sunt jusli scrmoues'^. »

Jam me iter instituente, relictaquc eremo, fama quadam

de repente percrebuit quidem supra fidem
j
quGe initio
visa, post vera deprehcnsa cst. Rumorundiquc pervajja-
batur, Libcrium Romanum Episcopum, mayiuimquc
illum Ilosium in Ilispauiis Episcopum, Paulinum Gallia-
rum, Dionysium quoque ct Euscbium ftalia^, jAU'ifcrum
Sardiniie, et alios quosdam Episcopos, Presbylcros et
Diaconos, quod adversum uos subscribere renuissent in ,

exilium missos. Vincentium vcro Capuanum , Fortuna-

1 Ezech. xxxiVj a. —J i Tim. iv, 14. — * ProT. xvi, i5,
 ,,

28 S. ATHA>ASII ARCHIEPISCOPI

tianum Aquilciensein Hercmiuni Tliessalonicensem

,

omnesque Occidentales Episcopos, vi non minima imo ,

maxima violentia, jjravihusque injuriis affectos esse,

donec poUicerentur se in posterum nobiscum non com-

iiiunicaturos. Ilinc nobis stupentibus, ac ea de causa
hsesitantibus, altera ecce lama perlabitur, eos scilicet
qui in iEgypto et Lybia essent, Episcopos prope nona-
ginta persecutionem passos : Ecclesias Arii sequacibus
traditas : inexilium pulsos sexdecim Episcopos : alios vel

sponte aufugisse, vel ad simulandum adactos esse. Tan-

tam enim illic persecutionem fuisse narrabant, ut dum
Alexandrini fratres in Pascliali solemnitateet Dominicis,
in loco deserto prope coemeterium orationi iucumberenl,
Dux cum magna manu plus quain trium millium mili-
tum , arma , districtos gladios , telaque ferentium , in
Christa«os irruperit : ac postea talia illic perpelrata fa-
cinora fuisse ,
qualia solent in ejusmodi invasione : eaque
contra muliereset parvulos gesta, quinihil aliud maliad-
misissent, quamquod Deum precarentur. Htec nuncenar-
rare forte nondecet^ ne sola horum memoria omnibus
lacrymas moveat. Tanta quippe illa luit immanitas, ut
virgines ipsse nudarentur, corpora autem eorum qui vi
plagarum extincti fuerant, non statim ad sepulturam
traderentur, sed foris canibus projicerentur, donec cum
ingenti periculo cognati suorum corpora clam subduce-
rent : qui haud sine magno laborc curarunt, ne cuipiam
nota res esset.

XXVIII. Reliqua autem flagitia ejusmodi sunt ut in-

credibilia forte videantur, omnibusque ob facinorum
atrocitatem stuporem afferant. Xecesse tamen est ea
enarrare , ut tua Christo addicta cura religioque discat
criminationes calumniasque non alio spectare , quam ut
nos ex Ecclesjis deturbent , suamque impietatem intro-
 »

AT) iMpr.iwTonr.M r.oiNSTA>TirM apoi-ogia. sq

cliiC(Mo vnl<\iul. \ain postquam vcri et (i;randoevi Epis-

ropi,alii in rxiliniii j)ulsi, alii in fujjani vcrsi essent,

Klhniri doinrops, ('alcohnnioni , rt qui priinas in scnatu

sedos orrnparont, ac qni divitiarnni lania celcbros es^ent,
rhristianorum vice, jubentur piam ab Arianis lidem
ediscerc *. IVec ultra, juxta Apostoli praceptum ,
qurcre-
batur, num quis irreprob«nsibilis esset'. Sed ,more im-
piissimi Jeroboami, qui plus auri penderet is nominaba-
tur Episcopus. JVibil curabant impii, si vel Etlmicus ille

esset, aurum modo daret. Pulsi ila([ue suat qui Episcopi

ab Alexandro ordinati luerant, ^lonacbi ct Asceta". Illi

autem, callidi sane calnmniarum artifices, apostolicam

constitntionem quantum licnit violarnnt, Ecclesiasque
contaminavcro. Idquc suis effeccre calumniis, ut vel
ipsis tuis temporibus leges violare, atque ejusmodi faci-
nora admitterc facultas esset : ut eos spectare vidcatur
illud Scriptura- dictum : « Vsp pcr quos nomon meum
blaspbeniatur injjontibus.
XXIX. Itaque bi cuni rumores essenl, ac sus deque
omnia abiront, ne sic quideni mcam minui alacritatem,
sed pergebam ad tuam Pietatem eoque diligcntius quo :

confiderem ea preeter Pietatis tuge sententiam perpetrari :

atque ubi res {^estfc bnmanitati ture comperta^ forent, te

ne in posterum ea fierent curaturum : ratus nequaquam

id religiosi esse Impcratoris, ut Episcopos exularc , vir-
gincs nudari , aut ullo modo Ecclesias turbari patiatur.
Sed ba^c nobis animo versantibus, atque iter peragere
fcstinantibus, eccc tcrtio quidam incrcbuit rumor, lit-

terasAuxumeos Tyrannis cssc datas, nt curarent Fru-

mentium AuxumoosEpiscopuni illincabduci : mequoque
perquirerent usque ad IJarbarorum terras, et ad pra-lec-
torum Commentaria ut vocant, transmittereut
, : populos
l Tini. m, 2. — *3 Rrg. x i, 5i.
5o S. ATlIANASn ARCHtEPISCOPI

ac Clericos omnes adijjerent ad commnnicandum cum

ariana hoeresi non morem gererent, illos interfi-
: si qui
ciendos satagerent. Ut autem palam sit, hanc famam,
non Terbo tantum sed rebus gestis comprobatam esse
, 5

cum bona humanitatis tuse venia, en ipsam profero

epistolam quam illi necem unicuique interminantes fre-
,

quenter lectitarunt.
XXX. Exemplar Epistolae.

P icior Comtantius Maximus Aucfustus , Alexaiidrinis.

Urbs quidem vestra, patrio moie, non immemor vir-

tutis conditorum suorum, se obsequentem, uti solebat,
etiamnum exhibuit. JNos vero nisi ipsum Alexandrum
benevolentia in vestram urbem superaremus, non me-
diocriter nobis peccare videremur. Sicut enim tempe-
rantioe proprium est, se modestum in omnibus preebere :

sic imperatoria? dignitatis est , virtutem (sinite quseso

dicere ) maxime omnium vestram amplecti quod primi :

sapientiae magistros conslitueritis : primi Deum qui est

agnoveritis : qui Majjistros longeprrestantissimoselegistis,
decretum uostrum libcnter excepistisj et ab deceptore
quidem illo et impostore jurc aversi, iis qui supra mira-
cukim vencrabiles ct ornati erant, ut decuit, adhsesistis.
Quis enim vel extremi orbis incola contentiosam in rebus
nuper gestissimultatem ifjnoraverit? quibus, nescio quid
ex iis quncunquam contigerint,comparari possit. Siqui-

dem plerique in urbe caBcutiebant : praevalebat vir ex

infimis barathris emersus, qui vekit in tenebris, veritatis
cupidos ad mendacium abducens sermonem quidem ,

fructuosum nunquam tribuebat sed preestigiis temere

,

animas corrumpebat. Assentatores qmdem acclaraare,

 AD lMrr,R\T()Rr,M COKSTANTTllM APOLOGIA. 5l

applaiulorc , oljstupcficri : quos ctiamniim verisimile est

snh dcntilius mussilarc. IMuriniiquc c simplicioribus,
ipsis conscnlicbant. llcs aulcm lluxu quodam fcrebautur
quasi in diluvio, cum ouincs id prorsus negli{{erent.
Pnvcrat aulcni vir c turba (quid vcrius diccrc possim)
qui nihil a scUulariis dilVercbat, quiqucinhoc solum civi-
tati opcm ferebat, quod cives ejus in barathra non im-
pcUcrct. Scd }>cncrosus ct proeclarus illc vir judicium de
sc fercndum non expcclavit : scd in hac causa existima-
vit sibi fuga consulendum medio tolli e re : quem e
l^arbarorum ipsorum est ne quibusdam eorum impieta-
:

tcm suadeat, dum quasi in scena apud primum occur-

rcntes vicem suam dolcl. lllc ijjitur laccsscre jubeatur.
Me autem convenit, vos cum paucis sociarc; quin et
solos pnT aliis honorarc quibustanta virtus, tanta mens
iuest, quantam res {jestae prsedicant, qua; pcr universmn

fere orbem celebrantur. Macte prudentiam! Quod si de-

nua tot nuncios audierim qui res a vobis gestas cnarrent
et laudibus celcbrent : qui majores vestros virtutis stu-
dio longe supcratis, quique ca?vis ct posteris prffclarum
exemplum futuri cstisl soli cnim iu morum verborum ,

et opcvum duccm , pra'stantissimum virorum cooptastis.

JVec lantillum quidcm temporis hasitantcs, viriUter mu-
tala sententia, reliquo coetui vos sociastis : et abinfirmis
istis et tcrreuis vos erexistis ad coclestia , antcsignano usi
pra^stantissimo Gcorgio, viroin hujusmodi rebusouiuium
mortaHum cxcrcilatissimo : cujus opcra in futuro cum
bona spe dcgetis; et in pr.Tscnti tranquillam agetis vi-
tam. lltinam omncs siinul qui in ista urbc d('(;unt,ab
cjus v'Oce tancjuam a sacra anchora, pcndcant
, ne :

sectionibus et adustionibus indigeamus, adversus eos

quorum anima; covrupta? sunt : quos summopere horta-
mur ut a studio crga Athanasium absistaut, nec rccor-
 ;

02 S. ATHAXASII ARCHIEPISCOPI

dentur superfluPR illius garrulitalis, aut sero animadver-

tent se in extremis versari periculis : ex quil)us nescimus
an quis ex [[i*avissimis viris seditiosos eripiet. Absurdum
quippe est, perditissimum Atlianasiuin, in turpissimis
sceleribus deprehensum, a regione in regionem expelli^
ut aliquando debitum suppliciuin luat si tamen id :

prsestari possit, etiauisi quis illum decies occidat : assen-

tatores autem ejus et ministros, prsestigiatores , talesque
homines, ut eos vel nominare turpe sit, exultantes negU-
gere : quos occidi jamdiu judicibus prseceptum est. Et
fortasse morituri sunt, si a prioribus delictissero taudem
resipiscant. se* ducem
Quibus sceleratissimus Athanasius
pra^buit, namrem publicam labefactavit, ac sanctis-
et
simis viris impias et nefarias manus intulit.
XXXI. De Frumentio autem Auxumis Episcopo, hff>c
ad ejusdem urliis Tyrannos scripta sunt.

f^ictor ConstanUus Maximus Aucjustus jEzance et

Sazanoe.

yikxnxm nobis curse ac studio est ut Deus cognoscatur

,

hoc in negotio enim arbitror, parem pro communi ho-

raiuum generesolhcitudinem generandam esse, ut ad Dei
notitiam deducti, vitani cum spe transigant, in nuUo-
que discrepent circa justi ac veri disquisitionem. Cum
tab igitur vos providentia dignos habeamus, pariaque
vobis et Romanis prsebeamus , unam eamdemque doctri-
nam apud utrosque iu Ecclesiis vigere prsecipimus. Quare
Frumentium Episcopum quamprimum mittite in ^Egj^-
tura, apud honoratissimum Georgium Episcopum et alios
iEgypti Episcopos, quibus in primis ordinandi, ac ejus-
modi res dijudicandi auctoritas inest.Nostisenimet memi-»
 ,

AO IMlMIWTOniM CONSTANTIUM APOLOGIA. «O.^

nislis. ?iisi <|un' .npud oiniu^s in ronfcsso sunt, soli ipno-

rarc sinuilolis , liunuMUiuni in liunr, vila' jjraduin pro-
niotuni csso ah Allianasio scxccntis criniiiiihus ohnoxio ^

qui cuni nullani c sihi illatis accusationibus prohc diluere

potuissct, stalini (juidcni calhedra excidit : ac cuni nul-
lihi vivcndi locuni rcpcriat , crralnuidus ah alia in aliam
regionciu va<;alur, cpiasi eo pacto sc inahuu cssc enVifrere

possit. Si ijjitur sponle Fruinentius ohtempcret, universi

rcruin status ralioncs rcdditurus ; coinpertuiu oiunihus
crit cuiu ab Kcclcsia: le^ihus, et a iide qu.T jam ohtinet
nullatenus discrepare : cumque judicatus fuerit , totius-
que vitae sua^ experimcntum dederit , ejusque rationem
apud eos reddidcril ad quos pertiuct hujusmodi nc[}otia
judicarc, ah eis conslituctur : si taiucu verus Episcopus
juxtaque leges ordinatus hahcri vclit. Quod si procrasti-
navcrit , ac jiuliciuiu siihlcrfu!^;erit ,
palaiu certc crit ip-
sum scelostissimi Allianasii seriuonihus seductum impie
de Deo seutire , ita nempc aftectuiu ul ille aflectus dccla-

ratus est , scelestiis cum sit. Vcrendumque est ne Auxu-

mim profeclus , veslrates ncfariis et impiis sermonibus
corrumpat : nec solum Ecclesias confundat et turl)et, in

Deumque blasphemet, sed etiam singulis nationibus hinc

vastationis et cxcidii autor sit. Certum quippe haheo ip-
sum Frumcntium nou pauca edoctum magnamque in ,

puhlicum houum utilitatem consecutum venerabilis- ,

simi scilicet Geor[;ii consorlio, necnon reliquorumqui in

iis docendis appriinc versalisunt, ad suas sedes rcvcr-
surum, in oimiibus ecdesiasticis rebus apprime erudi-
tuln. Deus vos cuslodiat fralrcs honoratissiiui. ,

XXXII. Ilis audilis ct propciuodum i)erspcctis, per

ea quse nuntii lusis lacrymis enarral)anl , lateor me in
eremum retulisse pedcm , id animo pcrpcndens ,
quod
tuse quoque religioni perspectum arbitror , si nos quaere-
XXXI. 5
 ,

54 «. ATHAKASII 1.RCHIEPISC0PI

remur ut deprehensi adducercmur ad praefectos , fore

,

illud impedimentum ne tuam adiremus benignitatem.

iVam si ii qui adversum nos subscribere recusarunt tot
tantisque malis sunt affecti : si laici qui cum Arianis com-
municare noluerunt capitis damuati sunt •, nihil dubium
erat recentiora ac scxcenta necis genera a sycophantis
adversum me excogitatum neque obtruncato adver- iri :

sarios uostros quidlibet in quoslibet machinaturos esse ,

eoque libentius audaciusque mentituros ,
quo nulli ade-
runt qui se falsi arguant. jVon enim ob Pietatis tuse for-

midinem aufugi explorata quippe mihi est

: tua clemen-
tia et Immanitas-, sed quod ex gestis facinoribus inimico-
rum furorem prse oculis haberem : mecumque reputarem
fore ut veriti illi ne de rebus prseter probitatis tuae sen-
tentiam gestis coarguerentur ; mei interficiendi causa

uihil nou agerent. JVse illa duntaxat fuit huraanitatis

jussio , ut Episcopi ex urbibus et ex Eparchia ejiceren-

tur : vcrum illi admirandi viri, plus quam tu jusseras
ausi , viltra tres eparchias , in dcserta, inculta et horri-

biUa loca scucs homines etgrandaevosEpiscopos expulere.

Nam qui ex Libj^a erant, in magnam Oasin, ct qui ex
Thebaide , in Ammoniacam Libyae sunt relegati. Neque
rursuni formidine mortis efiugi , ne quis illorum jure ti-

miditatis me arguat •, sed quia iUud Salvatoris praecep-

tum est , ut cum persecutionem patimur , fugiamus ;

dum inquirimur , nos abscondamus , nec in apertum nos

periculum immittamus ne dum nos ofierimus , persecu- :

torum iram magis accendamus. Par c[uippe crimen est

sibi manus inferre , ct seipsum inimicis iuterficiendum
tradere. utjussit Salvator, illud esttem-
Etenim fugere ,

pus agnosccre ac rcvera persecutorum curam gerere :

,

ut ne ilU ad sanguinem usque desaevientes, rei fiant vio-

lati illius praeceptij « Non occides. » Tametsi illi dum
 il) IMPKRATORKM nopiSTANTIUM APOLOGIA. 55

nos ralmniiiaiilur inaxime spectant, ut nos malo affi-

id

cianuir. Nam qua^ nunc

illi dcnuo {ifessere , idipsum esse

illorum studium, ac san<}iiinarium propositum ostendit.

Quw si audicris, rclijjiosissime Au{;ustc, te miraturum
arbitror ; elenim slupore digna cst illorum audacia.
Quanta autcm illa sit, ])aiicis ausculata.
XXX III. Dci Filius , Dominus et Salvatov noster
Jesus Christus , proptcr nos homo lactus, qui mortem
abrojjavit, noslrumqnc jTcnus a servitute corruptionis
liberavit, cum aliis omnibus donis suis iUud quoque no-
bis impertivit, ut Au{;elorum imajjinem in terra habere-
mus, nempe virgiuitatem. Eas sane quae hac virtute
praedita^ sunt , sponsas Christi vocai'e consuevit Catho-
lica Ecclcsia : !ias Elhnici cum vident, ut tempkim
Verbi admirantur certum quippe estnusquam hanc ve-
:

nerandam ac C(rlcstcin prorcssioncin cxcoli, nlsi dun-

taxat apud nos Christianos. Hoc cnim maxiinum est ar-
gumentum , certam ac veram apud nos ess<' religionem.
Has piw aliis bcata! mcmoriiie piissimus Pater tuus Cons-
tantinus Augustus honorabat. Has tua quoque Pielas iu
litteris suis venerandas etsauctasplerumque nuncupavit.
Verum nunc mirabiles illi Ariani, quinoscalumniari au-
dent, quorum opcra multi cx Episcopis insidiis circuni-
veuti sunt; judicibus ipsis sibi hac in rc ministrantibus
obtemperantibusque , has nudatas in Hermetariis ( ut
vocant ) suspendi jussere, et sic illarum latera tcruis us-
que vicibus laccraruut, ut ne viri quidcm scelestissimi
talia unquam sint expcrli. Pilatus olim ut Judaeis assen-
taretur, lancca unicum Salvatoris latus pcrforavit : hi
vero ipsum Pilati lurorcm supcravere, non unum quippe
latus, sed ambo lacerarunt membra virginum prae :
,

aliis, mcmbra Salvatoris sunt. Omnes certc quibus hu-

iusmodi faciuora nunciantur, ad solum rei audilum , ex-
56 S. ATUAKASII AHCnlEPISGOPI

horrescunt. Hi vcio soli non modo nihil veriti sunt im-

polluta menibra nudare et lancinare ,
quae uni Salvatori
uostro Christo Virgincs dedicaverant quod nequis- 5 sed,
siinum est, duni ab omnibus, ob tantam suam immani-
tatem vituperantur cum erubescendum esset, hoc tuse
,

Pietatis mandatum csse prcetexunt ita sunt in omnibus :

audaces, praviquc consilii. Nihil sanc hujusmodi, vel in

persecutionibus olim gestum audivimus : ac etiam si tale

quidpiam aliquando gestutn fuerit •, non decuit tamen , te

imperante qui Christianus es, virginilatemtaliinjuria et

dedecore affici, illosque suam crudelitatem tuaj Pietati

ascribere. Sohs enimheereticis istiusmodimalignitaspro-

pria est, erga Dei Filium impie se gerere, ct in sanctas
ejus A^irgines desrevire.
XXXIV. Cuni itaque tot et lalia facinora ab Arianis
admissa sintj non mea me fefellit opinio , cum divinae
Scripturse obtemperavi , dicenti : « Sed abscondere mo-
)) dicum ad momentum donec pertranseat indlgnatio ,

)) Domini '. » Et ha3C mihi quoque secedendi occasio

fuit, religiosissime Auguste , nec piguit me vel in deser-

tum proiicisci , vel si opus fuisset , in sporta a meenibus

deniitti ". » Omnia enim sustinui , et cum ferishabitavi,

donec vos pertransiretis , nam opportanum tempus ex-

pectabam, quo ha^c vcrba facere liceret : confidebamque
caUimniatores convincendos essc , manifestamque fore
tuara humanitatem. beate ac Deo dilectissime Auguste ,

quid maluisses? mene ad te accedere ardentibus syco-

phantis meis, ac me occidere quajrentibus, an, uti scrip-
tum est, me tantispcr abscondi, ut interim sjcophantge

qnidem hffiretici deprehendercntur , humanifas vero tua

innotesceret. Kon vokiisti , o Imperator, uttuismeju-
dicibus sisterem, ut licet tu comminatorie tantum scrip-

» liai. XXVI, ^9. — * a Cor. xi. aa.

 AD IMPERATOREM CO^STANTIUM APOLOGIA. 07

soris, illi taiiuMi scnlonli.T lua^ i{>navi , ot ab Arianis oon-

rilari, ox lillcris liiis mo iiUorUccrcnt ; Iioinicidiunufuc
illud tihi ob litlcras datas impularcnf. Noii dccuit ccrlc,
Tel ine sponte illos adire, ct ad neccni mcmetipsum tra-
derc : vcl tibi Chrislo devolo Iinperatori, Christiano-
runi, pra^scrtiin Episcoporum , cades ascribi.
XXXV. Satius ilaquc luit ut me occultarcm, ct hanc
temporis opportunitatem expeclarcm. Ccrte novi te, di-
vinaruni Sciipluraruin peritus cuin sis, annucrc, lac-
tumquc incuni proliarc. Xam viris qui tc concitabaut
desistentibus, apparuit relij^;iosa tua clementia : omnibu£-
que notum fuit , te nc antea quidem Christianos persc-
cutum fuisse scd illos ipsos Ecclesias
; devastasse, ut
suam impielatem ubique disseminareut : cujns cauta
etiam nos nisijamdiu essemus insidiis co-
aufugissemus ,

rum circumvcnti. Qui enim ejusinodi caluinnias apnd

tantum Ini})cratorcm adversum ine profcrre non duhi-
tant^ qui tain ncfaria adversus Episcopos etVirgincs ausi
sunt; haud dubium quin nostrain quoquc molircntur nc-
cem. Sed gratia Douiino, (pii libi Imperiuni tradidit,
quod omnes certiores facti sint cum de tua benijjnilale, ,

tum de illorum malilia, cujuscausa ab initiofugam feci;

ut mihi postea le alloqucndi facultas esset, tuquc invc-
nircs quem humanitcr cxciperes. Obsecro igitur, ut
quandoquidem scriptum est « Hesponslo humilis avei- ;

» tit iram, et, accepta' sunt Ilogi justo' cogitationes' , »

lianc admitlas Apolo^iam : omncscpie Episcoposct alios

Clericos patricC, et Ecclesiis suisrestituas, utcalumniato-
rum quidcm mali[;nilas palam fiat tu vcro nunc ct in :

cum fiduciaDomino etSalvatori nostroac om-

judicii dic
nium Ref;i Jesu Christo ha^c dicas : « A^on pcrdidi ex tiis
)) quemquain'^ : » sed isti omnibus insidiati sunt.Ef]onu-
* Pjov. XV, :. — 2 Joan. xviii, (j.
58 S." ATHANASII AftCHlEPISCOPI , ETC.

tem de iis qui interempti sunt , dc laceratis virglnihus,

deque aliis quee adversum Christianos gesta sunt , dolore
sum effectus : pulsos reduxi, propriisque Ecclesiis res-
titui.
 ,

SANr.TI rATJUS NOSTRI

ATIIANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXA!NDRLE.

APOLOGIA

De fuga sua , cum a Syriano Duce persecutionem pa-

teretur '.

I. AuDio Leontium jam Antiochifie Episcopum '^,iVar-

cissum Neroniadis, et Geor^jium nunc Laodiceae Ej)isco-
pum, cseterosque Arianos, multa advcrsummc spargere,
meque probris insectari ac timiditatis accusarej quod ,

cum ab ipsis de mcdio tollendus inquirerer, non dediti-

tium mc illis oblulerim. Vcrum etiam si multa milii ad
convitia et calumnias eorum depellendas scribenda sup- ,

petant, qure ne ipsi quidem iniicias ire possint, qua^quc

omuibus ad quos horum fama pervenil compcrta sunt;
non animum tamen inducam ut quidpiam obloquar-
nisi Domini sentenliam et Apostoli dictuui :« I\Iendaciuni

)) ex Diabolo est^, «et «Maledici re^num Dei non possi-

:

)) debunt ^. Satis quippe est, quod hinc conqjrobeUir

nihil eos juxta Evangelii normam vel saperc , vel
agere, sed arbitratu suo qua^ placeut recta existimare.
II. At quandoquidem me timiditatis incusare viden-
» Scripta anno 35;, vcl 558. — 2 A id. D. Guiilon, png. 109, 214.
* 1 Joan. 11, 21. —'* 1 Cor. C4<
 ,

40 S. ATHANASIl ARCHIEHSCOPI

tur, cperae pretium fuorit pauca liac dere scribere :liinc

enim palam erit eos ot improbis esse moril)us, et Scrip~

turas divinas minime legisse , aut lejjisse quidem , sed ea-

rum eloquia divinitus inspirata non credere : nam si cre-
derent , nunquam adversus earum doctrinam tanta faci-
noraadmisissent, neque faissentJudePorumquiDominum
occiderunt malignitateni nemulati. Etenimcum hoc prcC-
ceptumdedissetDeus: « Honorapatrem tuum et matrem
» tuam : et, qui raaledixerit patri suo vel matri, morte mo-
» riatur » adversam illi induxere legem
* •, versoque in ,

ignominiam lionore,pecuniam quse parentibusafiliis ero"

ganda erat in suam distraxerunt utilitatem
, cumque :

Davidis gesta legerent , contra tamen illi senserunt in- ,

noxiisque hominibus vitio vertebantquod in dieSabbali

spicas vellerent confricarentque'- cum tamen ipsi nec :

leges curarent nec Sabbatum in illo enim iniquius sese j

gerebant. Sed cum pravis essent moribus, Discipulorum

saluti invidebant , idque solum spectabant ut sua proeva-
leret sententia. Atque illi quidem injustitiae suse prsemia
nacti sunt ,
profani jam effecti, inposterumque prin-
cipes Sodomorum •, et populus GomorrhcX; appellati.
Iste A^ero non minore quam illi poena jam mUctati
mihi videntur, vesanise nempe suoe ignorantia. Neque
enim intelligunt qua? loquuntur : quin etiam quae igno-
rant se nosse arbitrantur. Una autemestillisscientia, ma-
ligne agere, ac quotidie pejora pejoribus comminisci.
Nostram quippe fugam non eo criminentur quo velint
nos cum virtute ac fortiter agere nam unde iniinicis vo- :

tum ejusmodi, pro viris qui non uno secum malignitatis

cursu feruntur? At improbi cum sint simulatione usi ,

hsec ubique spargunt : rati , ita nempe stulti sunt , nos

metu ejusmodi illorum convitii aliquando ipsis occur-

* Mattb. XV, |. — ^ Mfitth. xii, i, — 3 Isai. i, lo,

 AV01,0GIA nr, FUGA SLA. yj 1

suros. 1(1 })no|)lant srilicct, eaquc de causa uhiquc rir-

oununirsant : cl cluui scse amicos siinulant , ut iniuiiri
taincn pervcsti{;ant; quo alioruiu sanguinc jam saliati ,

iios quoque tollant dc medio ideo nempc quod adver- :

sus eorum impietatem sempcr senserimus et jam sen-

tiamus, eorumque hauesim confutantes traducamus.
III. Quem enim unquam pcrsecuti ubi comprehende-

runt, contumeliis non oneravere? quemnam uhi conqui-

silum dcprelunidcrunt non ita tractarunt ul vcl miscre
,

inleriret, vcl undiquc inalc haberet? Kam qmv a judici-

bus agi vulgo existimantur, ha c illorum sunt opcra : quin
ipsi judices illorum cousilii sunt et malitia' ministri.
Quisnam iyitur locus qui eorum improbitalis alifjuod
non praeferat vestigium? In quemnam qui adversum se
senserit, causas more .Te/.abelis connnenti, non conspira-
ruut? Qua3 Ecclcsia non jam in luctu est, propter illorum
adversum Episcopos suos insidias? Antiochia proplcr
Eustathium Confessorem et orthodoxum virum Hala- :

neee ob Euphralioncm, mirabilissimum hominem Pal- .

tus et Antaradus proptcr Cymatiuin ot Cartcrium : Adria-

nopolis ob Eutropium Christi amautissimum , ac deinde
ob Lucium, qui ipsorum opera catenas srepc gcstavit et
itcm Ancjra propter Marcellum Eera\i ob
sic intcriit : :

Cyruin Gaza propter Asclepam. Et hos quidem homi-

: ,

ncs sane fraudulenti^ contuineliis prius aliectos in

illi

exilium mittendos curarunt Theoduhim vcro et Oljin-

:

pium in Thracia Episcopos, nos itcm et Prcsbyleros nos-

tros, undique pcrquirendos jusserunt, eo scilicel: animo
iit deprehensos capilc plcctcrcnt. Atque talis forte nobis
vitaR exilus fuisset, eorum sentcutiam tunc
nisi pra-ter

aufugissemus. Id euim fcrebant litterae adversus Olym-

pium ad Proconsulem Donatum, littera^ item adversum
me ad Philagiium dala\ Enim vero Paulum Constantiuo-
4« S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

polis Episcopum persecuti cum reperissent Cucusi' in

, ,

Cappadocia palam strangulari curarunt carnifice usi ,

Philippo olim proefecto erat quippe ille liccresis eorum

:

patronus, pravorumque minister consiliorum,

IV. Num ijjitur tot tantisque facinoribus satiati ,
jam
quieti se dediderunt? Nullatenus. ]\on cessarunt enim,
sed instar san{jaisuji;a3 de qua in Proverbiis, magis ma-
,

gisque desaeviunt, sceleribusque suis magnas paroecias

adoriuntur^. Quis enim pro rei gravitate eorura flagitia
enarrarit'i* Quis eorum res gestas sermone compiecti va-

leat? Ecclesiis enim jam in pace degentilaus, orantibus-

que populis in synaxibus, Liberius Romanus Episcopus,
Paulinus Galliarum Metropolis Episcopus, Dionysius Ita-
lise Metropolis Episcopus, Lucifer insularum Sardiniae
Metropolis Episcopus et Eusebius in Italia Episcopus,
omnes probi Episcopi, veritatisque prsecones abrepti in
exilium pelluntur nuUa prorsus alia de causa, quam
:

quod arianse baeresi non sint adstipulati, neque subscrip-

serint calumniis sycophantiisque quas adversum nos illi
commenti sunt.
V. Nam de magno ac felicis scnectutis viro et confes-
sore revera Hosio, id est, Sancto, loqui supervacaneum
fuerit : fortasse quippe compertum omnibus
est, hunc

quoque ipsis auctoribus in exilium pulsum fuisse. Haud

enim obscurus, sed omnium clarissimus senex ille est.
Qua3 synodus enim, cui non ille prsefuerit? Quandonam
sapientil)us dictis suis non in suam omnes perduxit sen-
tentiam? Qu*nam Ecclesia illius patrocinii pulcherrima
non servat monumenta? Quis illum moestus adiit, quin
laetus ab eo recesserit? Quis aliquo egens ab eo postulavit,
optatumque non abiit assecutus? Hunc tamen tantum
virum vexare ausi sunt gnarus quippe cum esset earum
:

* ProT, x3Wj i5,

 4P01.UaiA DE riGA »UA. /j5

(juas impiolalis sna" rausa coiirinijunt calumniarum, insi-

diosis oonuu advcrsrni nos rcscrij^lis siil)scril)(>rc nolnit.
Quamvis cnim tandcm ob vim plaj;aruTii quibiis cum ,

immanissime et ultra moduiu lancinarunt, ct ob conspi-

rationcs advcrsum co^jnatos ejus conilatas, utpote sencx
ac corpore iml)ccillus, ad quoddam temporis spatium il-
]is ccsserit; atlamcn illorum malitia ex iis quoque corum

gestis innotescitnam idomnino curant, ut se non veros

:

comprobent.
esse Christianos
VI. Post hax enim Alexandriam rursus invadunt, uos-
que denuo ad necem perquirunt factaque sunt prseseu- :

tia prioribus pcjora. Militcs quippe derepenle Ecclesiam

obsedere : bcllicusquc tumultus vicc precum exortus est.

Dehiuc Quadragesima^ tempore iugressus Georgius e Cap-

padocia, raala quae a magistris illis edoctus iuerat adauxit.
Etenim post Iiebdomadam Paschatis, virgines in carcc-
rem conjici Episcopos a militibus viuclos abduci, or-
,

phauorum viduarumque domos et panes diripi, irruptio-

nes iu domos lieri, noctu Clu'istiauos dcjici, domos obsig-
uari, fratrcs clericorum pro iiatribus periclitari. Ha^^c

quidem atrocia , sed atrociora deinde consecuta sunt fa-

ciuora : uam hebdomadc post sauctam Pentccostcu, cum
populus , expleto jejuuio , oraudi causa ad coemetcrium
quod omncs a Georgii commuuioue abhor-
egressus esset,
rerentj re comperta sceleratissimus ille, Sebastianum
Ducem IMauichamm homincm concitat qui mox cum :

turma militum arnia striclos gladios, arcus ct tcla lc-

, ,

rentium, ipsa dominica die iu populum irrupit. i^aucis-

que illic iu oratioue rcpertis, plurimi uaiuque advc-
nieute liora recesseraut, talia conunisit facinora, qualia
virum decebat Arianis obtemperantcm. iVam acceuso
rogo virgiues igui admotas adigebat ut dicerent, se aria-
nica; iidei csse ut autem eas vim supcrare, ignemque
:
44 S. ATHANASIl ARGIIIEPISCOPI

nihil curare animadvertit , niidatas iterum ita in faciem

csedit ut per aliquantum temporis vix dicjnosci possent.
VJI. Virosautem quadraginta comprehensos, insolen-
tiore modo verberavit : nam virgis palmarum recens am-
putatis, quibus adhuc aculei haerebant, sic eorum terjja
laceravit, ut nonnulli ob infixos aculeos medici opera
sa^pius eguerint : immo quidam vim plagarum nou ie-
rentes extinctisint. Porro quotquot apprehenderant uua
cum virginibus ad magnam relegarunt Oasin. Neque ini-
tio concesserunt ut defunctorum corpora cognatis suis
traderentur-, sed ipsa arbitratu suo occultarunt abjece-
runtque insepulta : rati sic posse suam latere crudelita-
tem. Qua in re vsecordcs illi magno mentis errore tene-
bantur : nam cum defunctorum cognati de suorum qui-
demconfessionegauderent,lugerentquetamenobsubducta
corpora, hsec sane causa fuit ut magis magisque vulga-
rentur eorum impietatis crudelitatisque argumenta. Ve-
rum illi mox ex ^gypto et Libyis in exilium miserunt
Episcopos Ammonium, Muium, Gaium, Philonem, Iler-
men Plenium, Psenosirim, Nilammonem, x4gathum,
,

Anagamphum, Marcum, Ammonium, altcrum Marcum,

Dracontium, Adelphium, Athenodorum et Presbyteros, •,

Hieracem ct Dioscorum quos tanta acerbitate expule-,

runt, ut illorum quidam in itinere, quidam in exiiii loco

interirent. Episcopos vero plus triginta in fugam verte-

runt : ea enim illis quemadmodum Achabo curafuit, ut
si modo fieri posset, veritatem de medio tollereiit. En illa

ipsa sunt imperiorum facinora.

VIII. Ileec cum illi agant, nec pudeat malorum qua)
adversum nos moliti sunt, nos etiamnum ideo criminan-
tur, quod sanguinarias illorum manus eflugerimus imo ;

potius acerbe lugent, quod me non e medio prorsus sus-

tulerint ; ac deinceps simulate timiditatem exprobrant ;
 APOLor.iv r>r rtJC.A suv. 4^
nou intelli{;cntes se duni ila olmuirniurant , in se potius

ipsani vortcro rviniin.itionoin. Nani si turpe cstruf^fcre,

multo detcrius pcrsequi : qui fujrii cnin), niortis vitandre
causa se subducit; hic auteni idco porsequitur, ut peri-
mat quem Quod autem rugere liceat, id Scrip-
inquirit.
turfe tcstantur qui aulom interficiendi animo inquirit,
:

is lc<i[cm transgroditur, imo ipsc ost qui Ingiendi causam

pra^bet. Si ij^itur rujram exprobrant, se magis pudeat

quod pcrscquautur. Dosinant insidias tenderc , mox {^ra-
dum sistent qui lugiunt. Sed nunquam iJli suw fmom im-
ponent malitine nihil certe non agunt ut nos compre-
:

hendant non advertentes fu[;am oorum qui persecutio-

.

nem patiuntur permagnum esse in persecutores argu-

mentum nemo enim hunianum fugit aut mansuetuni
:

hominem, sed immanem et moribus improbum. Idcirco

omnes qui erant in angustia constituti ct oppressi wre
alicno^, Saiilem fufjientcs ad Davidem se conferebaut.
IUi vero ideo eos qui se occultant interficere sataguut, ut
nuUa supersint malitioe sua- vcstigia. Vcrum illi ut sem-
per errant, vidcntur in hoc etiam ca^cutire : quanto
enim fuga clarior, tanto etiam liquidius insidiis eorum
patratae c.sedes, irrogataque exilia explorata crunt. Si
namque occidant, ipsa mors gravius in carnifices resona-
bit ; sin pcllant in exilium, quaquaversum emittunt ini-
quitatis suae monumonta.
IX. Si igitur sana^ mentis essent, sese adverterent
malis hujusmodi complicari, ac in propria impingere
Verum quia mente capti suut impetu ad perse-
consilia.
quendum feruntur, dumque csedes perpetrare student,
suam impietatom perspcctam nou habent. Immo fortc
ipsam criminari audeb.int providentiam ( nihil cnim
illis inausum) quod viros inquirunt sibi uon tradat ;

* 1 Reg. XXII, 2.
 ,
:

4^ S. ATHANASII VRJnriEPISCOPI

cum palam tamen sit testante Salvatore, ne passercu-

lum quidem sine Patre nostro qui in coelis est posse in
laqueum incidere. At ubi aliquem apprehenderint scele-
ratissimi illi, et aliorum et sui in primis statim oblivis-
cuntur, elatisque ex sola arrogantia superciliis , nec cog-
noscunt temporis opportunitatem , nec vel minima
naturae revcrentia cohibentur ab injuriis inferendis : sed
more Babylonici tyranni eiieratius insurgunt citra ullam
in quemlibet misericordiam : sed « senis jugum aggravant,
» et, supcr dolorem vulnerum ^ » immites illi « addide-
» runt^. » Quod si ejusmodi facinora non admisissent
si eos qai suas calumnias in nos conflatas impugnarent,
non loco expulissent, eorum fortasse dictis saltem non-
nulli fidem adhibuissent. At cum sint tot tantisque Epis-
copis insidiati, nec magno Hosio Confessori, neque
Episcopo Romano , ac tot Hispaniarinn, Galliarum
iEgypti, Lib^ae, aliarumque Regionum Episcopis peper-
cerint , sed tantis malis affecerint eos qui ullatenus
se nostri causa arguerent nonne prius quam alios in-
•,

sidiis nos suis aggressi fuissent? annon putandum eos id

jam peroptare, ut nos imraani nece post alios obtrun-
ccnt ? In hoc quippe advigilant, ac secum injuste
agi putant si quos illi vivere noUnt, superstites cer-
nant.
X. Cuinam igitur illorum nou est perspecta vafrities?
cuinam id planum non est, ipsos non virtutis studio
timiditatem nobis exprobrare sed sanguinem sitientes, •,

veluti sagenis, malis suis uti artibus, arbitrantes se sic

eos quos occidendos perquirunt comprehendere posse ?
Eo autem illos animo esse, operibus ipsis comprobatur,
arguiturque eorum mores feris ipsis efteratiores Baby-
loniisque crudeliores esse. Porro quamvis heec satis

1 Isai, xui, 6. — * Psal. lxix, 36,

sint ail illos ronrulaudos-, allanicu (juia inoro palris sui

Pial)oli niollcs vorulas simulate profcrunt, ut nos timi-

ditatis arrusout, ipsi iulorim leporibus timidioros; afre,

qua? in Soriplnris sacris hao do ro soripta ijahonlnr por-

pendamus. Propalam onim liiuc orit illos haud minus
cum Scripturis quam nohiscum pu«;naro ac ipsas Sanc- ,

torum virtutos calumniari. Nam si vituporant oos qui

ab inquirentibus ad necem sese occultant : si calum-
niantur eos qui fuj^iunt ut a pcrsocutoribus declinent ;

quid ,
quppso , aoturi sunt si videant Jacob fratrcm
suum Esau fu{>ere? Quid si Moysem in torram Madiam
metu Pharaonis secedere? Quid illi qui talia effutiunt,
pro Davide rcspondoh\uit domo , fu^ionle oum Saiil

sicarios ad eum coufodicudu »i misit, in spelunca latente,

vultum suum immutante, quoad Abimelechum ejusque

insidias deoliuaret? Quiduam illi dixorint, liomines sane
verbis semper suis cum mafjnum Heham
temerarii ,

adverterint Deum quidem invocare ac mortuum ex-

citare, sese tamen, ut Achabum declinarot, abscondere,
etob Jezabelis minas aufuj]ere ? quo tempore item Filii

rrophetarum .ibsconditi in speluncis, Abdia> ope deli-

tescebant.
XI. At fortasse ha?c utpote antiqua nunquam lege-
runt, nec eorum quse in Evanjjolio lofi^untur, ullatenus
recordantur, Etenim ipsi Discipuli metu JudKorum sese
occultarunt. Et Paulus Damasci a pr?efecto qu.Tsitus,
per murum in sporta demissus est, atque ita inquirontis

se manus eflunit. C.um lia c igitur Sanctorum oxompla

Scriptura referat, quom tomeritatis sua^ obtentuni inve-
nire poterunt? Si nainquo illis timiditatom oxprobront,
furentium sane ausus illc fuerit; sin contra Dei volun-
tatem illos egisse oriininentur, sese Litterarum sacrarum
prorsusignarosexhibebuuL. In Eoqc quippe jussum fuit.
43 ^. ATHANASII ARCniEPISCOPI

ut constituerentar refii{{ii urbes \ quo hominibus ad

necem qusesitis aliquod saltem saUitis perfugium re-
consummatione aulem saeculorum, cum
linqueretur. In
advenit Verbum Palris quod Moysi olim locutum est,
quid sit agendum pra!cipit dum hsec loquitur : <( Cum
» autem persecuti vos fucrint in rivitate ista , fugite in
» aliam. » Et paulopost ait :« Cum crjjo videritis abomi-
» nationem desolationis, quse dicta est a Daniele PrO'
» pheta, stantem in loco sancto, qui legit, intelligat :

» tunc qui in Jud?ea sunt, fugiant ad montes : et qui

» supra tectum non descendat tollere quaj in domo sua
» sunt : et qui in agro, non revertatur tunicam tollere

» suam'-. » Ilaec cum scireut Sancti, hujusmodi vitse

rationem sectati sunt. Nam
jam prsecepit Dominus, quae
liffic ipsa ante suum
adventum ore Sanc-
in carne
torum praifatus est. Et haec est norma quse homines
deducit ad perfectionem ut neinpe Dei jussa com- ,

pleant.
XI [. Quapropter ipsum Verbum propter nos homo
factum , dum inquircretur , ut nos jam agimus , sese
occultare, itemque persecutores fugere et insidias de-
clinare voluit. Decebat enim eum, ut esuriendo, si-

tiendo, patiendo, sic et sese occultando ac fugiendo,

ostendere se carnem gestare, atque hominem factura
esse. Nam ab ipso siatim initio quo factus est homo, dum
adhuc puer esset, per Angelum ipse suum Josepho prae-
cepit : « Surgens, tolle puerum et matrem ejus, et fuge
» in iEgyptum : futuruui est enim ut Herodes quaerat
» animam pueri^ » Defuncto autem Herode, ut Arche-
laum ejus declinaret, in Nazareth secedit. In subsequenti
vero tempore, ubi sese Deum exhibuit, manumque ari-
dam sanam fecit •, cum egressi Pharisaei consilium inirent

* Exod, XXI, i5. — * Malth. xxiv, i5. — » Matth. u, i3 ot seqq.

 APOLOGIA ni, lUr.A SUA. 4g
qria r.itioiio perdcionl <^iiin : id niiu .lesu nolam csset
srrossit iiulc'. l'A voro quaiulo I.azarum suscitavit a
niorluis Ah illo, inquil, dio cooilaN erunt ut interfice-
: u

» rcnteum. Jesus er^jo jani non in palam ainbulabat,

» sed abiit inde in re{Tionein juxta desertum'. » Deinde

postquain dixisset Salvator, « Antcquaiu Abraham iieret

» ego sum, Judai quidem lapidcs tulerunt, ut jacerent
» in eum , .lesus autem abscondit se , et cxivit de
» Templo^. » tt , « Transiens pev inedium illorum
» ibat* : » itaquc se subduxil.

XIII. Ilac ergo cum videanl, seu potius audianl , nihil

quippe vident, quomodo, uti scriptum est , non optant
\[^,ne comburi, cum gestis doctrinacque Domini adversaipsi
consilia ineant vcrbaqne profundant^?Eteniincum Joannes
Martyrium subiisset,et discipuli ejuscorpus huinassent, his
auditis Jesus , « rccessit iiulc iii navicula in locum deser-
» lum scorsum ''.
» IKtc crant i;;itur Domini {>esta : haec
ejus doctrina. Utinam illi vel ita saltcin erubescercnt, et
homincs solum sua temeritatc ao|{rederentur necmajore ,

ducti insania ipsum Salvatorem timiditatis incusarent ;

eo cnim landem illi devcnere, ut contra illum ausint

blasphemare. Scd ita luribundos homincs ncino ierat.
Quin etiam liinc evincelur Kvangelia illos minime ca-
pere. Causa autcui scccssus ac fufra^ Salvatoris, quam
Evangelista; mcmorant rationi consentanca ac legitima ,

est eamque nos decet omnibus Sanctis accommodare

,
,

(
quse enim de Salvatorr secundum humanitatemscripta
sunt, ea par cst communi hominum jTcncri rcrcrre nos- :

trum quippc corpus ille j^cstavit, ct humanam in se ex-

liibuit infirmitatcm )
quaiu luga; causain ita Joanncs

1 Miillli. XXVI, 4- — ^ Joun. XI, 53. — * Joan. viii, 58. — " Liic it, 3o,
»- 6 Isai. IX, 5. — * Mi^Hli. XIV, 10, ,
 :,

5o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

desoripsit : « Qucercbant eum tenere et nemo , inisit ia

» illum raanum, quia nondum veuerat hora jus. * »

Etenim antequani ilia voniret, aiebat ipse matri suae :

« nondum venit hora mca ^ : iisque qui fratres sui vo-

cabantur « terapus meum nondum advenit. » Ac rur-
:

8um cum advenisset tempus, Discipulisaiebat « Dor- :

» mite jam et requiescite ecce enim appropinquavit :

» hora, et Filius hominis tradetur in manus peccato-

» rimi ^. »

XIV. Euim vero ut Deus et Verbum Patris tempus ,

non habuit ipse enim creator temporumest. Cum autem

;

homo sanctus haec sit locutus, ostendit singulis homi-

nibus tempus suum esse dimensuni. Ac tempus non es
fato, ut quorunidam famulautium Grsecorum fert opinio
sed quod ipse qui creator est juxta Patris placitum sin-
gulis detinivit. Res sane illa et scripta et nulli non explo-
rata est quanivis enim ignotum sit, omnesquc homines
:

lateat, quomodo vita sit claudenda aut quantum uni- ,

cuique temporis spatium attamen unus- sit definitum-,

quisque novit, sicut veris autumni, et hyemis , ajstatis,

stata suut tempora-, ita quoque, utscriptum est, tempus

moriendi esse paritcr ac vivcudi *. Quapropter genera-
tionis qucC crtate Noc fuit, vitee tempus concisum est et :

quasi omnium tempus affuisset anni contracti sunt.

autemannis quindecim sunt superadditi °. Cum

Ezecliiee
vero Deus iis qui sc lcgitime coluerint hoc pollicitussit^
mimerum dierum tuorum adimplebo; Abraham plenus
dierum moritur " David autem hoc postulabat : « ne :

•»revoccs me in dimidio dierum meorum et unus : ))

ex amicis Job Eliphaz, hoc cum probe nossct, aiebat :

« Venies autem in sepulcrum ut seges matura suo tem-

1 Joan. VII, 4. — ^ Joan. 11, 4- — * MaUli. xxvi,45. — *Eccle, in, 3,—«

» Psal, xci, 16. — ' Gen. xxv, 8, — ' Fsal. cii, 24.
 M'OI-OGlA DE FI](;A SUA. 01

^> poro (loincssa, autsicut acervus area! suo leinpore com-

> porlalus '. » Kt Salomon hu|ussovuiouem obsiyuans ,
ait : « Tolluntur anlo lompus anim.T impiorum '\ n

Quociroa in lioclosiaslc his verbis admonct : « nc impie

» a{Tas multum : ct noli esso durus, ne moriaris in tem-
» pore non tuo '. »

XV. IlaT cum scri])ta sinl . connnonstrat ralio probe

scrirc sanclos , miiouiquc hominuni suum tempus osse di-

mensum. Quod autem nonio illius temporis terminuin

norit, ar{i;umcnlo illud ost, ({uod Davit dicat : <( Pauci-
lalem dicrrtm meorum nunlia mihi "*
uamque
: » rei

cujus i[i[narus erat nolitiam poslulabat. Quamobremdives

ille qui se diu victurum existimabat, hrcc audi\it :

« Stulte, hac noctc rcpetcnt animain tuam : qiia> autoni

» parasti cujus erunl''? » lu'(dosiaslos vero cum Spiritul
sancto confidcret, lianc protulil sontcntiam : « Et nescit
» homo tom])us smim ''. » hac
Idoocjuo Patriarclia Isaac
filiosuo Esaii loquebatur « Ecco e{]0 sonui, et i{>noro diem
» mortis moff! ". » Itaque Domiuus, utpote Deus ac
Verbum Patris, gnarus quot cuiquc annos esset ipse di-
mensus, nec ijjnorans quodnani ])roprio corjiori ad pa-
tiondum lompus j^nvlinivissot quoniam pro nol)is homo :

factus erat, diel)us statum tcmpus pra^currentibus, more

nostro, seso duni quaMor.lur oocultabal insidiasquo de- ,

clinans, sic pnctoribat, ac « })cr mcdiumilloruniibat^.»

Cum autcm dolniitimi a so toinpus adduxisset ipse, quo
corporalitor pro onmibus pati dccrevcrat, de hoc ipso
tcmpore Patroni alloquilur , his verbis : « Pater, vonit
» hora : glorifica Filium tuum
ulti'a ab in- " : » nec sosc
quirentibus abscondit, sed stabat ut comprehcnderetur.

» Job. V, aG. — i Piov. X, aG. — » F.ccle. vii, i8. — « Tsal. cii, :t7,. —
» Luc. XII, ao. — « liccl. IX, la. — "
Gcucs. xxvii, a, — « Ltic. iv, 'io. —
 52 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Nam dixit, ait Evan<jeliiiin, iis qui se adibant : « Quem

» quseritis^? » lilisque respondentibus JesumNazare-
: «

» num : » ait illis : « Ego sum » quem quseritis. Neque

semel duntaxat, sed et itcrum illudegit atque itadeinde :

adduxerunt eum ad Pilatum. Porro neque ante tempus

permisit se apprehendi : neque cum tempus adesset sese
occultaTit : palam
sed insidiantiims seipsum obtulit, ut
omnibus faceret, liominum vitam juxta ac mortem a su-
perno pendere judicio et sine Patre nostro qui in ccelis :

est ne capillum quidem hominis aut album aut nigrum

,

fieri neque passercuknn in laqueum incidere".

,

XVI. Dominus ergo ita se pro omnibus uti supradic- ,

tum est, obtulit. Sancti autem hac a Salvatore accepta

norma ( ab ipso enim antehac, immo semper omnes
edocti fuere ) cum adversus persecutores decertarent,
aufugiebant , dumque ab illis perquireren-
uti fas erat :

tur, sese abdebant. Cumque ut pote homines, definiti ,

sibi a Providentia temporis terininum ignorarent, nole-

bant se ipsos insidiatoribus dedititios offerre. Cumque
item nossent illud quod scriptum est , nempe in manibus
Dei esse fortes hominum, et Dominum mortificare et vi-
yificare , ideo ad finem usque expectarunt, ut ait Apos-
tolus " : « Circumeuntes in melotis , in pellibus caprinis,
» egentes ,
angustiati, in soUtudinibus errantes, in spe-
» luncis et in caveruis terrse latentes *, » donec defini-
tum mortis tempus adveniret, aut qui tempus definierat
Deus eos alloqueretur, ac insidiatores sedaret, aut certe
persecutoribus persecutionem patientes traderet ut ,

sibi congruum visum Hoc ex Davide cumprimis

foret*.

pulchre ediscere est : cum enim illum Joab adversum

Saiil concitaret, ait ipse « Yivit Dominus, quia nisi
:

* Joan. xvin,5. — ^jjaitjj. y^ 35^ ,o etag, — '•

Pgal. xxx, 16. — * 1 Reg'
jt, 6. — 5 Hebr. xi, 'hj.
 APOLOGIA DE FLGA SUA. 5a
» Doniiiuis jxMrussrrit (nini , aul vcnorit dics inortis
>> ejus, vel (lcsceudorit in pra^liuni, et obierit apud ad-
» versarios, non irnniiltani nianuin ineani in Cliristum

» Doniini '. »

quando vcro Jum fugcrcnt conversi deindc?

XVII. Si ,

queerentihus sese oflerrcnt, non tcniere hoc agebant-,

nain relijjiosi cum esscnt, jussu Spiritus Sancti occurrc-
bant illis : quo pacto obsequentiam alacritatemquesuam
romnionsfrabanl. llujusmodi erat Ilclias, qui jussu Spi-
ritus Achabo coram astitit " : Miclia^as ilein Prophcta
qui ipsum adiit Achabum " : Propheta etiam qui altare
Samariff" compellavit, Jeroboam([uc pudore suftudit ^ :

et Paukis qui (Miesarem appelhuit. Xon cniin proe for-

midine lu{Tiebant , absit; imo potius fujja illis pro ccrta-
mine et meditatione mortis eral. Sed recte sibi consulen-
tes haec duo servabant, ut scilicct ncc scipsi temere oflcr-
rent, fuissent morlcm sibi consciscere, pro-
enim ilhid

priaeque necis ficri ac Domino repugnare dicenti

reum , :

« qu« Deus conjunxit homo nonscparet^ » neque iii 5

ignavi» crimeii incurrere vcUent, quasi se tffideret fu^jo;

a^rumnas ipsa niorte duriorcs (jravioresquc perferre.
Nam qui mortuus esl , miseriis lcvalur : qui vero fugit,
cum quotidie anxius inimicorum c\pe(;tct incursus,
mortem fuga lcviorem cxistiniat. Quaproptcr qui in fu{;a

Intereunt , haud infjlorii moriuntur , scd ipsi quoquc

gloriam conse(|uuntur martyrii. Quocirca Jol) Ibrtiludinc
animi magnus comprobatuscsl, quod vivus tot lantasque
serumnas pertulerit, quarum si mortuus iuisset ne miui-
mum quidcni sensum percepturuserat. Quamobrem cliam
ipsi beati Patres hoc vivcndi instituto sunt usi : pcrse-
quentes eniin se ncquaquamrcfurmidabanl, immo potius
» 1 Hfg. XXVI, 10. — 25 Rcg. xviii, 17. — 3 Ibul. XXII, i5. — ^ Ibid.
XIII) 2. — ^ Mattl». XIX, 6,
 ,,

54 9. ATHANASn ARCHIEPISCOPI
cum itasc \n anjifURtiset tenebrosis locisincliidcrent, cum
aspcro A'ivenili genere ulerentur , sui ostendebant aninii
fortitudineni ubi vero mortis tempus aderat, eam mi-
:

nime recusabaut. Id enim cura; illis erat ut nec praesen-

tem mortem pertimescerent ncc detinltum a providen- ,

tia decretum anteverterent aut divinse obsisterent dis- ,

pensationi. adcujusse imtum reservatos sciebant; ne te-

mere agendo ipsi sibi fortitudinis essent auctores : sic

eniiii scriptum est : « Oui prseceps cst labiis , seipsmri

» terrebit '. «

XVin. .\c revcra ad lortiLudinis Airtutem ita erant

comparati , ut nemo .quicumque tandem sit hac de i-e

ambigere possit. Etenim Patriarcba Jacob qui prius a

facie Esaii fugerat, preesentem mortem nequaquam ti-

muit -
: quin potius eo ipso tempore singulis Patriarcha-
rum pro cujusque ineritis benedictionem impertivil.
Maguus item 3Ioyses qui se ante a Pharaone occultarat
ac illius formidine in terram Madiam secesserat, his au-
ditis ^ : « A ade in .Egyptum, » absque metu jussum ira-
plevit. Atque iterum jussus in montem Abarim conscen-
dere , ut illic obiret , nequaquam ex metu substitit *
, sed
libenter eo contendit. David qucque qui antea a Saiil

fugerat, non pras formidine recusavit belH periculis pro

populo subeandis sese cum primis oflerre sed ubimortis :

vel luga^ optionem sibi esse audisset, cum perinde lice-

ret aut fugere aut niori, sapiens ille vir raortem prajop-
tavit. Alagnus autem Helias qui se a Jezabele olim occul-
tarat, minime reformidavit jubente Spiritu sancto ,

Achabo occurrere Ochoziamque redarguere.Petrus vero,

qui sese metu Judseorum absconderat et Paulus Aposto- ,

lus qui in sporta deraissus sic evaserat , hisauditis verbis :

Oportet vos Romse martyrium subire, profectumnon dis-

* ProT. xiii, 3. — ^ Genes, i^. — * Exod, iii, lo, — * Deut. xxiii, 49.
 APOLOGIV !)E rUGA SUA. 55

tnlero sunm, iinino potius gaudenlcsabierunt, et illo qui-

do\u ut ad suos properans, de ncce sua gaudebat : hic
veix» cum lem])us adessct nequacpiain cxhorruit , sed glo-
riabundus ail : « E;jo cniin iain dclibor , ct tenipus re-
» solutionis mcne instat .
'»

XIX. HaH' autein recle dcclarant, nec prlorcm iijo-

rum lugain cx metu luisse susceplam, nec qua- in pra* -

senti a<Tcbant vulgaris cujusdam facinoris testinionium ,

sed ma{;na! virtutis, fortitudinis scilicet, arffumcntuni

esse. JVeque enim pcr i[;naviam sccedebaut, sed tunc im-
pensius au{ifebant suam in virtute exercitationem. Nequc
ob fu{Tam improbati vel timiditalis accusati sunt ab hu-
,

jusmodi viris, cujusmodi sunt isli ad crimiuandum

promptij imo vcrbo bcati al) ipso Domino prsedicati
sunt, his verbis : « Bcali ([ui persecutionem patiuntul'
» propter justitiam *. » Aec iste labor illis fruclu vaca-
bat : nam sicut aurum infornace probatos, ut aitScrip-
tura , invenit illos Dominus digcos se. Et ipsi tum ma-

gis quasi scintilla^ reful{;cbant -, erepti a perseutoribus,

ab eorumquc insidiis liberali eoquc pacto scrvali, ut ,

populos edocerent. Itaque quod funerint, et quod qiu-B-

rentium se furorem evaserint, illud ex Domini dispensa-
tione factum est : eo enim modo tuncDeo cari rcdditi, et
pulcherrimum fortitudinis suae testimonium sunt conse-
cuti.
XX. Patriarcha certc Jacob dum fujjcrct., pluril>as

visionibus, ipsisque divinis dijrnuscsthabitus": imino diim

ipse in quietc dcfjcret , Dominum opitulalorcm habuil,
qui Labam pudore sufiudit, et Esaii coercuit. Is quoque
post hsec pater fuit Juda^ ex quo secundum carnem ortus
est Dominus : bcnediclioncsquc ipsc 1'atriarchis dispcn-
savit. Moyses itemDeocarus tum majjnam illain \ isionem
• > Tini. IV, 6. — ' Matlli, v, lu. — 5 Ccnes. r. oi el oi.
56 a. ATIIAIfASII ARCHIEPISCOPI

conspexlt, cum fugeret; et a persequentibus liberatus,

Propheta in jEgyptum missus, tantorumque minister
signorum effectus, Populi tandem in eremo Dux fuit.
Et David cum persecutionem pateretur, haec docuit :

« Eructavit cor ineum verbum bonuin ^ : et, Deus nos-

)) ter manifeste veniet : Deus noster, et non silebit'^.))

Imo magis invaluit cum hsec dixit : «Iniinicosmeosdes-

» pexit ocukis meus^ : )> et rursum « In Deo spera-
:

)> vi, non timebo quid faciat mihi homo *. » Cum au-
tem fugeret, a facieque Saiilis in spekmcam declinaret,
hsec ait : <( Misit de coelo et salvavit me, dedit in oppro-
» brium conculcantes me. Misit Deus misericordiam
» suam et veritatem suam ct eripuit animam meam ,

» de medio catulorum leonum ^. » Atque ita servatus

ipse per Dei providcntiam in Regem postea fait coop-
tatus;promissumque fuit illi ex semine ejus Dominum
nostrum oriturum. Magnus autem Helias dum ad Car-
raekmi montem secederet , Deum invocavit. Isque ipse
BaaUs Prophetas mimero quadringentos, immo plures,
una delevit duos vero ac se legatos quinquagenarios
:

cum centum viris hsec profereudo « descendat ignis

, ,

» de coelo '', » sic illos ultus, ipse servatus est, ut vice

sui EUsgeum inungeret, seque ipse in exempkun ad vir-

lutis exercitationem fiUis Prophetarum exhiberet. Bea-
tusvero Paulus cuinheec scripsisset:«Qualespersecutiones
» sustinui, et ex onmibus eripuit me Dominus, et eri-

» piet
'^
. > Dehinc magis invakiit h.TC aiens : « Sed
» in his omnibus speramiis nihii enim nos separabit
:

» a caritate Christi ^. » Tunc enim temporis usque

ad tertium coelum raptus, et in paradisum delatus, il-

Uc audivit arcana verba qua' non licet homini loqui.

1 Psal. XLV, 1. — 2psal. l,5. — Psal. Liv^g. — Psal.

^ ' lvi, ii. — *Psal.
ivii, 3. — *
4 ^^^- — Tiui.
'' ^'^- ' ' — Rom. III, i5. * viii, 35.
 APOLOGIA IN FUGA SUA. 5^
lileoquo lllo luno scrvatus cst, ut ah Jcrofiolyrais,
usquo ail Illyrioum KvangcUi jjroedioalionem iniplcret.

XXI. Xoquaquam vituporanda i[i[itur ost aut inutilis

sanctorum fujja ; nam si a pcrsecutoribus non deolinas-
sont, quomodo cx scmine David ortus csset Dominus?
aut quinam ])ranlicassent Verbum voritatis? rerscouto-
rcs quipqo oa do oausa Sanotos porquirobant, ut nuUus
superessel dootor veritalis, prout Judeei Apostolis prgece-
perc : qui tamon nihilnon })ortulere, ut Evan^^cliumprae-
dicaretur. Na^ illi dum ita decortarcnt , tempus lugfe sua;
haud sine fruotu impendebant : noc in perseoutione
alienae utilitatisobliti, immo boni veri)i ministri cum es-
sent, eam onuiibus impertirc non abnucl)ant in ipsa :

quippe fu^'asua Evangelium annuntiabant. Cumquefutu-

ros insidiatorum dolos praedicerent, fidelesnihilominus
adhortationibus suis oonfirmabant. Boatus itaque Paulus
id experimento oum didioisset, hoc praniuntiavit: « Quot-

» quot volunt pic vivere in Christo , persecutionem

» patientur ^
: statimque eos qui fujjerent allocutus,
his vcrbis incitabat : « per patientiam curramus propo-
» situm nobis certamen -. » Quamvis enim assidute sint
tribulationes , at « tribulatio pationtiam operatur,
pa-
» tientia autem probationom probatio vcro spem spes : :

» autem non oonfundit ". » Prophela itoni Ilesaias oum

ejusmodi calamitates expectarentur, his verbis alta vocc
hortatus est Vade populus nieus, intra in oubicula
: «

» tua, claude ostium tuum, abscondcremodicum ad mo-

» mentum donecpertranseat
, indi{jnatio^. » Ecolosiastes
vero non ignarus carum qu;c adversus pios tondi solent
insidiarum, qui haic ait : « Si videris calumniam paupe-
» ris, et diroptionem judicii et justilioe in provincia,

1 3 Tim. 111, la. — * Ilcbr. mi, i. — » Roui. r, 4. — » Isai. c. i6ot ao.

 ,

58 S. ATHA.TrASII .VRCftlEPISCbPI

» non mireris super hoc nefrotio quia excelso excelsior :

» est adobservandum, et illis quoque alii eminentiorcs;

» et abundantiaterrfe-/ » patrem habuit David qui per-
secutionum oerumnas experimento didicerat,etquiafflic-
tos his verbis confortat : k Viriliter agite, €t confortetur
» cor vestrum, omnes qui speratis in Domino "^.
» IVam
eos qui talia patiuntur, non homo, sed ipse « Dominus, »

inquit, « adjuvabit et liberabit eos, quia speraverunt

» in eum ^. » Etenim ct ego « expectans expectavi Do-
» minum, et intendit mihi : et exaudivit deprecatio-
» nem meam, et eduxit me de lacu infimo, et de kito
faecis*. » UtiUs errjo populis nec infnictuooa Sanctortuii
fuga comprobaur •, etiamsi secus Arianis videatur.
XXII. Sic igitur Sancti , ut dictum est, dum fugerent,
maxima providentia et cura, quasi medici in usus indi-
gentiamservabantur. Aliis autem et plane omnibus nobis
hominibus haec posita lex est ut fugiamus persecutores •,

nosque occultemus dum inquirimur, neque ita praecipites

et temerarii simus ut tentemus Dominum , sed expec- :

temus, ut supra dixi, donec definitum mortis tempus

adveniat : aut judex ipse id de illis statuat quod sibi
visum fuerit : sintque parati, ut vocante eos statuto
tempore, apprehensi, ad usque mortem decertent pro
veritate. Hac observaverunt beati Martyres in persecu-
tionibus qure suis occurrere temporibus •, in persecu-
tione scilicet fugere solebant, in latebrisque permanere,
deprehensi autem martyrium fortiter subire. Quod si

ex quidam persecutoribus se se ofterreut non te-

illis -,

mere illud agebant martyrium quippe statim perfere-

:

bant palamque omnibus erat eam alacritatem eumque

,

ad persecutores accessum Spiritum sanctum auctorem

habere.
*Eccle. V, 7. — »Ps:iI, XXXI, 34. — «P$al. xxxvu, 4o. — *pjal,xt, 1.
 APOIOGIA OF. ?VG\ SU\. 5^
\XIIT. Tf.rr ilaqnc ntm siiil Salvatovls pr.Tccpla , liu-
jusinodiqnc Sanctoniin !;csla , dicaiil iuilii illi, c|nos di-

gnc pro faclis coinjxdlarc ncquimns, nndcnain i])si didi-

rcrintpcrsccnlioncsniovcrc. Illndsancncquaqnainsanctis
acceptuin rcfcrcnl ; rcstal ijjilnr nt a Diabolo illud ac-

ceperint, qui ail , « pcrsequar et coinprchcndaiu '•

: »

fu{;ere siqnideni Doininus injunxit, et sancti ipsi fuga

se proripncrc, pcrsequi vcro Diaholi propriuiu est faci-
nus, qui id poslulat ut sibi omnespersequi liceat. C.uinani
i{jitur obsequendum, jam itcrum rcspondeant, T)omininc
verbis, an vanis snis scrmocinationibus? quornm vero
opera sunl imitanda? Sanctornnine, an eorum qnos illi
arbritio sno cooptarint? Qnando quidcm autciii nc ilU
fortasse boc discernere valent, obca^cati quippe mentc
et conscientia , ut ait Hesaias, arbritantur amaram esse
dulce amaruni - quivis ex uobis Christianus
, et dulce •,

pertransicns pudorc illos sutlundat, majijna bac voce

clamans Melins est contiderc in Domino, qnam illorum

:

stultiloquiis attenderc. Domini enim verba vitam aeler-

nam babent : verba autem ab illis prolata doli et sangni-
nis plena sunt.
XXIV. Ha?c sint ij^itur satis ad inipioruin insaniam
everlendam , ct ad demonstrandum nihil aliud cura3 illis

esse ,
quam et convitiis et blasphemiis contendere. Sed
quia semel Christi hostes eflici ausi, deindc curiosi inda-
gatores eftecti sunt*, nostri secessus rationem sciscitentur
a suisque ediscant. Ariani certe sese militilnis adjunxe-
rant, ut illos concitarent, nosque illis i|^',notos indicarent.
Qui si ita omnis commiseralionis sant expertes, saltem
dum ha-c audiunt, pudore aflccti conqni|scant. Xox jam
erat et qiiidani e popnlo pcrvigiliuin a^ebant scquentis
synaxis : cum dux exercitus Syrianus dcrepcnte cum
1 Exod. XT, 9. — * Isai v, 10.
 ,,

60 S. ATHANASn ARCHIEPISCOH
militibusiiTupitplus quinque millibus, qui armis, strictis
gladiis, arcubus, telis et fustibus instructi erant, uti su-
perius dictum est : Ecclesiamque densis collocatis militi-
bus circurasedit, ne quis posset ab Ecclesia eyressus eva-
dere. Ego yero cum non sequum existimarem in tanto
tumultu populum deserere satiusque ducerem me prio- ,

rem periculo oflerre-, in tlirono scdensjussi Diacono ut

psalmum legeret, « quoniam
populoque ut responderet :

in sseculum misericordia ejus omnes ita recede- '. : « ac

rent abirentque domum. Verum cum dux vi iu templum
invasisset, militesque sacrarium, ut nos comprehende-
rent, obsedissent ;
quotquot e Clero et populo istic ade-
rant, clamare et obsecrare ut me subducerem. Ego contra
negare me recessurum , nisi omnibus singulis egressis.

Surgens itaque, ac injuucta oratione, id enixe rogabam

ut omnes prius discederent, satius esse me periclitari,
quam lajdi quempiam e populo. Egressis ergo plurimis
caeterisque subsequentibus, qui nobiscum illic aderant
Monachi et ex Clericis quidam ascendentes, nos pertra-
xere : atque ita, testoripsam veritatem, licet e militibus

alii sacrarium cingerent , alii Ecclesiam obsiderent , Do-

mino tamen duce pertransivimus, ipsoque custode clam
discGssimus
illos Deum magnopere glorificantes, quod
:

populum non prodidissemus sed ipso pra?misso, inqui- ,

rentium manus evadere licuisset.

XXY. Cum igitur divina providentia nos eo modo ac
mirabiliter liberarit ,
quis nobis illud jure vitio vertat
quod inquirentibus nos ultro non tradiderimus, aut re-
reversinonipsiscoramsteterimus^^Essetplane illud se Deo
ingratum prsestare , et prater ejus mandatum agere, cum
actisque sanctorum pugnare. Aut si quis est qui hoc cri-
mini det, is audeat et maguum Apostolum Petrum incu-
'Psal. cxxxvij 1,
 :

APOLor.iA nr, vvc.\ srA. 61

snvo , qnod in raiToro rorlnsus ot a militiluis cusloditus,

Tocantem so Angolum soculus sit : e carcereque ojTressus,

atque lihoratus, non soipsum traditurus redierit, etsi

Herodis faoinora coniperissot. Illud quoque furiosus Aria-

nus Paulo A})oslolo vilio vertat, (juod e muro demissus
sententiam non mutarit, uec reversus seipse tradiderit :

Moysi item quod o\ lorra ^ladian iu /r.uyptum refrressus

non sit ut a quarentibus se apprehendcretur
, : Davidi
quod dum in spelunca esset Saiili non venerit obviam
,

sed et Prophetarum filiis, quod in speluncis remanentes

sese Achabo uon dcdiderint; fuisset enim ilkid contra

prapceptum agore dicente scriptura « non lentabis Do-

, ,

minum Demn tuum. ^. »

XXVI. Id ego veritus et ha;c edoctus, ila agendum
putavi, nec spernor gratiain ot opem mihi a Domiuo
prsestitam: etiamsiilli furibundi dentibus innos strideant.
Ea enim fuit nostri seccssus ratio ; noc arbritror ullam
csse apud sana^ mentis homines
hac in re oulpam quan- ,

doquidem secundum divinam Scripturam , hoc exem-

phun nobis a sanctis ad institutionem traditum est.

Verumillis, ut vidotm-, nihil inausum, nihil non tenta

tum est, neque ullam maUtia! crudelitatisque sua' com-
monstrandae rationem pra?termittunt. Ejusmodi quippe
corum vita est, cujusmodi sunl oorum scntcntia et gar-
rulitas neque posset quispiam tam multa tamque gravia
:

rontra illos dicere qualia qiiantaque illi absque ullo

,

rubore perpetrant. Xam Lcontius accusatus quod cum

juniorequadam mulioro vorsareturnoniine Eustolio, pro-
hibitusque cuni illa habitarc, sese castravit, quo sibi cum
illa vivendi esset facultas. Xeque tamcn ita ea levavit

suspicionom ea onim maximc dc causa

, Prosbyter ,

cum cssct , damnatus depositusque esl : tametsi Constau-«

i Dcut, n, 16; Matlli, ir, 7,
 ,,

62 S. ATHAHASII ARGHIEPISCOPI

tius hsereticus vi et potestate sna illud effecit , ut is no-

minaretur Episcopus. Narcissus vero ad multa quibus
oneratus est inala, ter In diversis Synodis depositus est
apud illos tamcn degit , onmium sane sceleratissimus.
Georgius item, Presbyter cum esset, iinprobitatis suae
causadepositus^ cum sese tauien Episcopum nominasset,
iterum abdicatus est in magna Sardicensi Synodo. Cui id
quoque inest mali quod cum intemperanter vivat nec
,

id agens lateat, a suis quoque iniprobatur, quod vitae

finem et animi tranquillitateni rebus turpissimis me-
tiatur.
XXVII. Alter igitur alterum suis sceleribus superat :

communis aulejn onmia ea est macula ,

quod heeresis

suse rausa in Christum decertent: nec amplius Christiani,

sed potius Ariani vocantur. j\ee illi hsec traducere de-
buissent, nam a Christiana fide sunt ahena. At haec oc-
cultant,quod ad suos attiueant nihilque mirum si ;

cumhacsint sententia, totque impUcentur malis, eos qui

non secum in impiissima sua hseresi conveniunt perse- ,

quantur et inquiraut : et si , cum illos sustulerint,

gaudeant : si vero quos exoptant, non apprehenderint,
doleant, ac secum injuste agi existiment, quod, ut dixi
illos superstites videant ,
quod ipsi cuperent enectos.
Utinam ita cum illis injuste agatur, ut ipsi in irrogandis

injuriis infirmi evadant : qui vero persecutionem illorum

patiuntur Domino gratias agant , et hsec vigesimi sexti
psalmi dicant : « Dominus illuminatio niea et salvator
» meus,quem timebo? Dominusprotector vitee meee a quo

» trepidabo?Dum appvopiant super me nocentes,ut edant

» carnes meas qui tribulant me inimici mei, ipsi in-
:

» firmati sunt et ceciderunt ^ » Et rursum in trigesimo

Psalmo : « Salvasti de necessitatibus animara meara, nec
» Psal. XXVI, i.
 APOLOGIV DE FLGA SUA. 63

» ronclusisli mo in inauibiis inimici : staluisli ia colo

)) spatioso pedes meos. '. » In (liristo Jesu Doraino nos-

ti'o,pev quem Patri, Spiritui sancto gloria et imperiumin
soTula sa culorum. Amen.
t Ptal. XXX, 7.
 . ,

SANCTI PATRIS NOSTRl

ATHANASII
ARCHIK PISCOPl ALEXANDRIINI

EPISTOLA

AD SERAPIONEM FRATREM.

s^thanasius Scrapioni fralri et comministro , in Domino

sahitcm

I. Legi pietatis tuse litteras *

,
qiiibus hortaris nos, ut
tibi quae nos spectant ,
qua^quc hoc tempore gesta sunt,
cnarremus : ot iina scribamus de impiissima ariana lioe-

resi, cujus causa li.TC mala pertulimus : necnon quisnam

fuerit vitai Arii exitus. Cum tria igitur postulata luerint,

duo quidem libenlcr executus sum, misique ad tuam

pietatem mea ad Monachos scripta ex his enim poteris :

cum res nostras tum eas quse ad hoeresim attinent, edis-

,

cere. Tertium veio quod spectat, nempe Arii mortem ,

multa mecum perpcndi , veritus ne me quis liominis

interitui insuUare arbitretur. Verumtamen cum, dispu-
tatione apud vos circa luTresim habita, huc quastio
desierit, num Ecclcsia^ connnunione junctus obierit
Arius*, idcirco, cum ex obitus illius historia qua^stio sol-

> Scripla aono 358.

2.X.XI, 5
66 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

vatur, necesse duxi accurate rem vobis enarre : ratus

perinde essc hoc indicare, atque disputantes compescere.
Existimo enim , cognito illius mortis miraculo , ne eos
quidem qui ante liac de rc qusestiones movebant, ausuros
ultra ambigere Deone odiosa sit ariana baeresis.
,

II. Equidem Constantinopoli non aderam, cum ille

vita functus est : quo

sed aderat Macarius Presbyter, a
narrante rcm comperi. Ab Imperatore Constantino Eu- ,

sebianorum opera, accitus Arius fuerat ingressum autem :

Arium Imperator interrogavit, num Ecclesise Cathobcse

fidem servaret : is vero se recte credere jurejurando affir-
mavit, ac rescriptum fidei suse tradidit, quo iis occultatis
quorum causa ab Alexandro Episcopo Ecclesia pulsus
fuerat , « Scripturarum verba dolose proferebat. » Cum
jurasset itaque se non eani tenuissc sententiam cujus
causa ab Alexandro exactus fuerat; illum Imperator di-
mittens, si recta, ait, cst fides tua, bene jurasti; sin
impia , et tamen jurasti, Deus ex juramento causam tuam
judicet. Illuni igitur ab Imperatore ita digressum Euse-
biani, solita visi violentia , in Ecclesiam introducere
Toluerunt : obsistebat Constantinopolitanus Episcopus
beatse vir memoria:! Alexander , non debere, aiens, hsere-
sisauctorem in Ecclesiam recipi. At Eusebianiminisadhi-
bitis, aiebant: TJt, repugnantibus licet vobis, obtinuimus

ut ilkmi Imperator arcesseretj sic die crastina, etiamsi

id non e sententia sit tua, Arius in hac Ecclesia nobiscum
synaxi aderit. Sabbatum autem erat cum hsec illi effu-
'irent.

III. Quibus auditis Episcopus Alexander, magno moe-

rore perfusus, in Ecclesiam ingressus est, extensisque ad
Deum manibus, collacrymans in vultum procidit ia
sacrario : humique jacens orabat. Aderat Macarius,
qui et ipse orabat, orantisque vocemaudivit, AUerutrum
 ;
,

KrlSTOI-A iVn SF.RAPIONEM DE MORTE ABlI. 6j

niitcm his vrrbis rnixo rof^abal Kpisropus : Si Arius rras-

tina ilio ad ronvoiilnm arcrdot , mo sorvum tuum cx liac

vita (iimittc, et )io jiinni rum iinpio perdideris; sin Ec-

clesi.r tua:* misoroaris, misoroberis aulem , hoc bene
novi , respice in tuscbianoruni verba, ct ne dederis in
exitium et in oppoluium hfereditatem tuam ; ac tolle
Arium, ne in[i;rediente illo in Ecclesiam , hff-resis cum
illo introiro videatur : neve deinoepsimpietaspro pictate
haboatur. Hopc prccatus Episcopus, multuni anxius re-
cessit : et res mira incredibilisque contigit. Eusebianis
quippe minitantibus, Episcopus orabat, Arius vero Eu-
sebianis fretus , ac multa nugatus, ingressus in latrinas
quasi alvi exonerandff' causa, derepente, uti scriptum
est, pronus factus crepuit medius, prolapsusquc statim
expiravit, utroque simul, vita scilicet et communione
privatus '.

IV. Ejusmodi fuit Arii cxitus r Eusebianiquc ingenti

pudore suflusi, conjurationis sua^ socium sepeliere. Eeatae
vcro vir memoria^ Alexandcr ,
{jaudcnte Ecclesia synaxin
cum pietate et sana fide celebravit, precesque fudit pro
fratribusonmibus, ac Deum ma{jnopere glorificavit
non quo gauderct de illius interitu, absit nam « statu- :

» tum est omnibus hominibus semcl mori"*^ » sed quod

res humana judicia visa fucrit superare. Ipse namque

Dominus inter Euscbianorum minas ot Alexandri preces
judiccm sese constitucns, luxrcsim daumavit arianam
dcclaravitque coramunione indignam.
esse illam Ecclesiae

Palam item fecit omnilnis, licct Imperator universique

liomincs ojus patrocinium susoipiant, ab Eoclosia lamen
illam condcmnatamfuisso. Exploratum itaquccst, Ciiristo
adversariam Arianorum oflicinam, non Deo caram, sed
impiam esse. Certe pleriquc illorum qui ant*^ circum-
* Acl. 1, i8, — 'Ilebr. ix, 27.
 ,

68 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

venti fueraiit, sententiain commutarunt. Non enim qui-

vis alius, sed ipse Dominus in quem
blasphemabantilli

adversum se insurgentem ha-resim condemnavit. Propa-

lamque fecit, licet etiaranum Imperator Constantius
illius gratia vim inferat, esse nihilominus eam
Episcopis
et a communione Ecclesise scgregatam, et a coelo aUe-
nam. Quamobrem cesset in posterum hujusmodi vestra
quaestio sic cnim inter vos pactum fuit; nemoque hse-
,

resi adjungatur : sed resipiscant qui decepti sunt. Quam

enim Dominus damnavit, quis recipiet? et cujus ille

communionem prohibuit, quomodo qui admittet non

joiaximse impietatis reus, et palam Christi liostis erit?
V. Hoec sint igitur adcontentiosos confundendos satis:

hsec legito iis quihujus quaestionisauctores fuere, necnon

ea qua; adversus heeresim paucis ad Monaclios ronscripta
sunt; ut Arianorum inde impietateni malitiamque magis
improbent. Cave nemlni horum exemplar edas, aut tibi

ipse transcribas; nam idipsum Monachis quoque signifi-

cavi : sed pro tua ingenuitate, si quidpiam scriptis deerit,

id addas, statimque illa ad nos remittas velim. Ex mea
quippe ad Fratres epistola , poteris quidnam scribendo
passus sim ediscere atque liinc noveris, ideo tutum non
:

esse imperiti scripta edere, proesertim de supremis ac prae-

cipuis dogmatibus, ne si quid per imbecilhtatem, obscu-
ritatemque sermonis minus absolute dictum sit, noxani
id lectoribus afferat. Plerique enim, necfidem, nec sco-
pum scriptoris attendunt : sed aut ex invidia aut con-
,

tentionis studio, pro sua jam in mente recepta sententia,

arbitratu suo verba accipiunt, et scripta pro Ubidine
detorquent. FaxitDominusut in omnibus, ac potissimum
quibus haec legis, veritas et sana in Dominuin nostrum
Jesum Christum fides obtineat. Amen,
 1

SANCTI rATRlS NOSTRt

ATHANAS1
ARCHIEPlSCOri ALEXAINDRINI ,

EPISTOLA

AD MONAGIIOS.

Omnibus uhiqiie motiasticam vitam agentihus, et in fide

Deijirmatis, sanctificatisque in CJiristo, ac diccnti-
bus : Ecce nos reliquinius omnia , et secuti sumus tc %
dilectis ac desideratissimis Jratrihis , in Domino sa-
luietn plurimam.

1. Ut vestr?e caritati morem gererem*, postquam me

frequenter hortati estis, demum nostras Ecclesia-que
calamitates paucis conscripsi, et quoad facultas tulit

cxecrandam Ariomanitarum hoeresim confutavi, osten-

dique quam sit illa a veritate ahena. Quid autem in
scribendo perpcssus sim, vestrn' pietati indicandum pu-
tavi, ut liinc ediscatis quam vcre beatus ApostoUis dixe-
rit; « altitudo divitiarum sapientia>et scientia? Dei'' , »
mihique homini natura indjccillo ijjnoscatis. Quo enim
magis scribcre augrediebar, miliique ipse ad iutelligcndam
Yerbi divinilalem vim infercbam, eo lonyius cojjnilio a
* MaUli. XIX, 37. — 3 SiJpla anin) 558, — » Rom. xi, 55.
 ,,

^O f . ATHANASII ARClIIEriSCOPl

me agaoscebamque me tanlo magis rei asse-

recedebat :

quendse imparein esse, quanto magis eam attigissc mibi

videbar. Etenim ne hoc ip?um quod me intelligere puta-
bam, scribere poteram imo quod scribebam ininus erat
•,

quam concepta, licet pusilla, veritatis umbra.

II. Cum adverterem itaque in Ecclesiaste scriptum
esse : « Dixi, sapiens efficiar, et ipsa longius reccs-

» sit a me, multo magis quam erat^ » £t, « Alta profun-

» ditas, quis inveniet eam"-? » Et illud in Psalmis :

« JMirabilis facta est scientia tua ex me, confortata est,

» et non potero ad eam\ » Et quod Salomon ait « Glo- :

» ria Dei est celare verbum : » ssepe volui subsistere, at-

que a scribendo desinere : ita credite. Ne autem videar

aut vobis molestus esse , aut eos qai illud a vobis postu-
lant , iisque de rebus disceptant, per
silentium meum in
impietate detinere, mihi ipse ad heec pauca scribenda vini
intuli et bsec misi vestrse pietati. Etsi enim comprehen-
:

sio veritatis ut iu se est, nunc ob carnis infirmitatem

procul a nobis sit, at potest agnosci, ut ait Ecclesiastes ,

impiorum quam qui iuvenerit, dicere potest

stultitia,

ipsa morte amariorem eam esse^. Quamobrem id cum

nossemetassequi valerem, hsec scripsi gnarus, impietatis :

confutalionera fidelibus esse ad pietatis cognitionem

satis.Etenim tametsi comprehendi nequeat, quid sit
Deus dici tamen potest quid non sit-, scimus autem eum
, ,

non essc ut hominem nec fas esse quidquam e rebus fac-

,

tis illi adscribere. Eo prorsus modo etiam de Fiiio Dei

cogitandum : etsi multo longius natura ab eo simus
quam uteumcomprehendere valeamusjpossumustamen,
imo facile est ea confutare qua? ab hsereticis proferun-
tur, ac dicere, non esse illa Filium Dei : neque fas esse

» Eccle. VII, »4. — * P«al. cxxxvui, 6. — ' Prov. xxv, a, — * Eccles.

Tii, 26.
 ,

EPISTOLA AD M0NACH08. 7I

qualia ipsi loqiiuntur de ejus divinitate vel cogilare, ne-

duin labiis proferrc.
III. vos aulem
Sir oquidoin pro facultalc scripsi :

non quasi perfectani dc Divinitale

dilecti, ha^c accipite,

Verbi explicatiouem complectantm* sed ut quae dun- •,

taxat Christi hoftium inipictalcm arguant, et quai volcn-

tibus occasiouem pra^ieant ad piam sanamque in Christo
fidem assequendam. quid omissum est ( puto au-
Quod si

teinomnia omissa esse ) cum conscientia, quaeso, pur^

veniam mihi tribuitc, tantumque velim audax meum
pro pietate propositum approbelis. Ad perfectam cnim
Arianorum haereseos confutationem, sufficit latum de
Arii morte a Domino judicium quod jam ab aliis antea ,

didicistis*. Qnw enim sancti Dei judicio slatuta sunt

quisirrita faciet? et quem Dominus condemnavit, quis

justificabit? iVam quis ex hujusmodi signo non agnoscit
Deo odiosam esse illam hasresim, etiamsi homines patro-
nos nacta sit. Cum igitur hcec legeritis, orate pro nobis,
et invicem vos ad illud cohortamini. Et quamprimum
baeo ipsa ad nos remittite : nulli prorsus liujus exemplar
tradatis, nec vobis ipsis transcribatis , sed ut probis tra-
pezitis sat vobis sit horum lectio, sa^pius repetita si

libeat. IVon enim tutum est nostrum lialbutientium et

indoctorumlitterasadposterospervenire.Salutate vosin-
vicem incaritate, et omnes qui ad vos in pietate et fide
accesserint. <( Si quis enini,» ut ait Apostolus, ^ nou
)) amat Dominum, anathema sit. Gratia Domini nostri
» Jesu Christi sit vobiscum. Amen *, »

* Itai. XIV, 37. — 2 1 Cor. xvi, 22.

7« S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

HISTORIA ARIANORUM
USQUE AD ANNUM 357 INITIO 3IUT1LA.

I. Illi vero ea quorum gratia haec moliti sunt^ noa

diu postea impleverunt. Nam statim a structis ejusmodi
insidiis, Arium in communionem recepere-. Et cum ju-
dicia tam multa contra se lata vilipenderent imperato- ,

riam potestatem pro se obtendebant : nec veriti sunt in

litteris suis dicere : Athanasio afflicto, invidia cessavit,

Arianos autem jam recipiamus : hoc ad terrorem audi-

torum addentes Hoc enim jussit Imperator. Dehinc non
:

puduit homines illos hoc adjicere Ariani quippe recte :

sentiunt noa mctuentes quod scriptum est

: « Vce qui :

» dicitis amarum, dulce ponentes tenebras lucem". » Ad :

omnia enim pro heeresi toleranda parati sunt. Nonne

hinc omnibus plane perspicuum est, non ecclesiastico
judicio, sed imperatoriis minis, et nos tunc ob pietateni
erga Christum hujusmodi malis aflectos fuisse, et vos jam
persecutionem excitasse? Nam alios quoque Episcopos
insidiis, confictisque criminibus aggressi sunt quorum :

aUi quidem in exilio obdormierunt , Christi confessionis

ploriam adepti : alii ctiamaum exulaat, fortiusque coa-
tra eorum ha^resim decertaat, et aiuat, Nihil nos sepa-
ruhil a caritate Christi*.

* Vid. D. Guillon, tcm. v, pag. ai^et 230. — * Haec gettatuntau. 535.

— ' Isai. V, 30. —j * Rom. vin,55.
 IIISTOniA AHIAIfORUM AD MONACUOS. 7O

TI. Hac itcm nota camhffiresim dignoscere, imopotius

conAilare licot, quod quisquis ipsis amicus est, et impie-

tatc socius, «Hiauisi aliis srelorihus et sexccntis criininihus

obnoxius sit, quamvisreus et convictus, licet prol)atio-
nes evidentlssimoe adversus eum suppetant; Iiic tamen
apud illos prohus, statimque Tmperatoris amicus cflici-

tur, ex sua scilicet impietate connncndatus : magnoque

hinc pecuniarum qua^slu iacto a judicihus eliam lacul-
tatem obtinet quidvis ad suum placitum agendi. Qui au-
tem impietatem corum confutat, et sincere Christi cau-
sam ajjit, is tametsi purus in omnihus, tametsi nihil sihi
conscius sit, quamvis a nemine accusctur, attamen, iilis

causas comminiscentihus , statim ahripitur, et Iinpera-

torisjudicio, in exilium mittitur, quasi ohnoxius iis qune
ipsi vokierint criminihus : vel quasi Imperatori contu-
meliani dixerit, ut Nahotli. Qui autem lioeresi patroci-

natur, iitquiritur, et slatim in illius Ecclesiam mittitur.

Hinc honorum proscriptiones , contumelia^, omneque
vexationis genus in eos qui invasorem non recipiunt. Et
quod maximum stuporem afterat, quem populi cupiunt,
ct iry^eprehnisihilem^ lagnoscunt, hunc tollit Imperator,
in exiliumque mittit; quem vero nec volunt nec norunt,
liunc e longinquo cum militihus et litteris suis mittit. Ac
dehinc magna vi roguutur populi eum odio hahere,
quem utpote suum in Relij>ioue ma{>istruni ct Palrem di-
ligunt : illum vcro diligere ,
quem noUint : ac ei liheros

suos concredere, cujus mores et vil;c inslitulum, imo

quem quisnam sit i<jnorant : aut deniquc pocnas lucrc si

Imperatori non obtemperent.

ITT. ITxc nunc sunt impiorum {jcsta , ha?c oliin ctiam
contra Ortliodoxos perpetrarunt : sua^que maliliaj ac im-
pietatis argumenta apud omncs ubique pervulgant. Aani
* 5 Reg. XXI, 10.
74 9« ATHAIfASII ARGUIEPISCOPl

esto, Atlianasium accusaverint, sed quid mali admisere

alii Episcopi? Quis adversus illos obtentus? quis apud il-

los Arsenius mortuus repertus est? Quisnam apud illo$

Macarius Presbyter, aut calix confractus? Quis Meletia-
nus insimulavit? Sed ut ex eorum gestis liquet et quse
contra Athanasium dixere falsa ostenduntur : et ex iis

quse contra Athanasium moliti sunt patet, quee aliis im-

putavere similiter esse conficta. Ingens qucedam bellua
in terram exivit, haec nempe haeresis : quse non solum
verbis quasi dentibus innocentes Isedit , sed et ad insidias
parandas externam potentiam mercede conduxit. Et
quod stupendum est, utijam dixi, nullus eorum accusa-
tur, aut si accusatur, non judicatur, vel si interrogari
videatur, damnatis iis qui se convincebant, ipse declara-
tur innoxius. Potiusque accusatorquireumconvincit in-
sidiio petitur, quam ipse reus pudore aliquo suffundatur.
Apudillos itaque nemo est quin sordibus scateat eorum- :

que haud enim Episcopi

catascopi, id est exploratores,
nuncupandi omnium sordidissimi sunt. Si quis apud il-
los optat Episcopus esse, is hsec non audit OpoHet Epis- :

copmn irreprehensibilem esse^ sed solum Contra Chris- : :

tum sentias, nec de moribus cures est enim illud tibi :

satis, ut commendatus Imperatorisque amicus evadas.

Hffic de iis qui cum Ario sentiunt. Yeritatis autem sec-

tatores, quantumvis sancti, quantumvis puri videantur,

uti supra dixi, rei habentur, illis arbitratu suo crimina
comminiscentibus eamque rem, ut dictum
: est, ex eorum
gestis deprehendere licet.

IV. Euslathius quidam fuit Antiochenus Episcopus,

coufessor ac fide pius. Is cum veritatem summo studio
tueretur, essetque arianae hseresi infensissimus , hsereti-

cosque illos non admitteret , apud Constantinum Impe

* Xim. III, 3.
 ni8TORIA \RIANOnUM AD MO>ACHOS. 76
ratorem insiniulatur, conficta criminatione, quod scili-
retniatri ejus contunieliam fecisset statimquc ipse cum
:

nmltn Presbvlorortnn Diacoiiorumquo turma extorris

lactusest, ac denmm quos illc impietatis causa in Clerum
non admillebat, hos postquam Episcopus in exilium est
actus, non solum in Ecclesiam introduxere, sed pleros-
quc ex illisordinarunt Kpiscopos, ut eos suae pro impie-
tate conjurationis socios lialiorent. Ex quoruni numero
est Leontius castratus, ((ui nunc Antiochiae Episcopus
est, et qui anlo ipsum ihidem Kpiscopus fuit Steplianus,
Georgius l.aodiceae, Thcodosius oUm TripoHtanus Epis-
copus, Eudoxius Germanici*, Eustathius nunc Sebastes.
V. An hic saltem substiterunt? Nequaquam : Eutro-
pius enim oHm Adrianopolitanus Episcopus, virbonus,
ac omni ex parte perfeclus, quod phiries Eusebium coar-
guisset, et illac transeuntibus auctor fuisset, ne impiis
Eusebii verbis obtemperarent, easdein quas Eustathius
calamitates patilur, et civitate, Ecclesiaque sua pelhtur :

Basilina enim contra illum summopere urgebat. Euplira-

tion item Balanearuni, Cjmatius Palti, alter Cymalius
Taradi, Asclepas Gaza^, Cjrus Beroea) in Syria, Diodorus
iu Asia, Domnion Sirmii, et Hellanicus Tripolis, stalim
atque haeresim odisse compertisunt, alii ob conficta cri-
mina, alii nuUa allata causa, imperatoriarum littera-
rum auctoritate translati, et ab illis civitatc pulsi sunt :

aliosque illi eorum vice quos impios noverant, iu ipso-

rum Ecclesiis constituere.
VI. De Marcello autem Galatiae Episcopo, superfluum
fortasse mentionem facere (5)
fuerit onmibus enim :

compertum est, Eusebianos abeo antea impietatis accu-

satos, eum vicissim accusasse, eorumquc opera senem il-

lum exulasse. Ille aulem llomam profectus sesc purgavit.

fidemque suam illis exijjentibus scripto tradidit, quam
 ,

«6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Sardicensis ipsa Synodus approbavit. Eusebiani vero ne-

que se purgarunt , im-
neque puduit eos ex scriptis suis

pietatis fuisse convictos omnes

: sed audacius adversus
insurrexerunt. Nam apud Imperatorem mulierum com-
mendatione plurimum valebant, omnibusque formidini
erant.
VII. Quod Paulum vero spectat Constantinopolis E-
piscopum, neminem ignorare arbitror, quo enim clarior
urbs, eo minus obscurse fuerint res ibi gestse. Itaque (4)
adversus bunc etiam causas commenti sunt. Etenim Ma-
cedonius qui nobis pra^sentibus eum accusavit, quique
jam Episcopus ejus loeo creatus est, cum eo communica-
vit et sub eodem Paulo presbyter fuit. Attamen cum Eu-
sebium illius urbis Episcopatus invadendi (ita enim jam
Beryto Nicomediam se transtulerat) cupido incessisset;
illain Pavilum accusatio perduravit, nec illi insidias suas
neglexere, sed in calumniis suis perstitere. Et primo qui-
dem Paulus a Constantino in Pontum relegatus est : se-

cundo autem a Constantio ferreis catenis vinctus, Singa-

ris Mesopotamiae exulavit illinc postea Emesam trans-
:

latus quarto Cucusum Cappadocia? , ad deserta Tauri

:

et istbic ut renunciarunt qui cum eo erant, ab ipsis

strangulatus, obiit. llis ita gestis , nihil veritisunt, bo-
mines illi in nullo veraces, post mortem ejus falso ac sub-

dole pervulgare, illum morbo extinctum fuisse , licet res

omnibus qui eum locum Etenim

incolunt comperta sit.

Philagrius qui tunc temporis eorum locorum Vicarius

erat, et omnium fabularum, arbitratu eorum histrio, ,

cum tamen ideo fortasse stupore perculsus ac mocstus es-

set, quod non ipse sed alius id sceleris perpetrasset ,
per-
multis, ac quibusdam ex notis nostris^ imo ipsi Episcopo
Serapioni renuntiavit , Paulum ab illis in angusto et te-

nebroso quodam loco inclusum fuisse , ut fame ilUc inte-

 lllSTOniA ARIV^OnUM AD MONA.CHOS. n']

1 irol : iloiiulo ijost sox dios, ouiii co ingrcssi, illum adhuc

spirantom invenisseut, dcmum irruentes hominem stran-
[julasso : illius oxitum fuissc. Tllius aii-
taloiuquc rcvcra
tem oarnilioom luisse aicbant Piiilippum olim pra^fectum.
At hoc facinus divina vindicta inultum non proetcrivit;
anno quippe nondum olapso, cum mullo dedecorc Phi-
lippus a pra?foctura dcturbatus cst ila ut tauquam pri- ;

vatus, quibus miiiimc volebat ludibrio esset. Itaque ad-

modum tristis, ac velut Cain gemebundus ac tremens,
cum in dics oxpcctaret qui se procul patria suisque con-
foderet, vehiti attouitus, quod hac minime placerent,
interiit. Caeterum illi ne quidem mortuisparcunt,
ipsis
quos dum vivercnt confictis oriminalionibus adorieban-
tur. Ita enim sesc omnibus torribiles exhibcre sataffunt,
ut viventes in exilium a^jant, et nulUi erga defunctos mi-
sericordia moveantur : sed etiam prreter liominum om-
nium morcm , eorumque afTini-
dofunctos odio habent,
bus insidianlur, inhumani illi ac bonorum inimici liomi-
nes vel immanissimis hostibus cfieratiores eaque omnia :

impietatis sune causa ajjunt, non enim vcris, sod confic-

tis criminationibus, nobis aliisquc omnibus insidiantur.

VIII. Iloccum advertercnt tres fratres, Constantinus,

Constantius, et Constans, post obitum Patrissui omnes
in Patriam et Ecclesiam suam revertl jusserunt qui de :

ahis Episcopis , ad singulorum Ecclesias roscripsere : de

Athanasio autcm ista ,
qua^ et vim hoc in negotio allatam
comprobant, et Eusebianorum sanguinarium auimum
ar,"uunt.
 ,

78 «. ATHAKASII \RCHIEPISCOPI

Exemplar EpistolcB Constaiitini Ccesaris popido Catho-

licce Ecclesioe urhis Alexandrinoe.

Neg sacra3 meiitis vestrse notitiamprseleriisse arbitror

ideo Athanasium venerandse legis interpretem , etc.

[ Scripta supra in apohgia co?itra Arianos, JV" LXXV. ]

Hse smit illa^ litterse. Conjurationis autem eorum ,

quis alius illo fide dignior extiterit? i^a quippe ille scrip-
sit , cum rem exploratam haberet.
IX. Itaque cum adverterent Eusebiani frangi haeresis
suse vires, litteras Romam , litteras item ad Imperatores
Constautinum et Constantem mittunt adversus Athana-
sium. Ut autem Athanasii legati eorum scripta falsi ar-
guerunt cum maximo pudore ab Imperatoribus illi re-
,

pulsam tulere. Romanus vero Episcopus Julius litteris

suis indicavit ,
quo vellenms loco cogendam synodum ,

esse •, ut accusationes illi suas , veras comprobarent , sibi

vero illatas rum iiducia dcpellerint. Idipsum Presbyteri

ab illis missi rogarant cum sese falsi
, convictos adverte-
rent. His ita gestis, cum perspectum haberent illi in om-
nibus suspecti homines, sc nequaquam ecclesiastico ju-
dicio superiores fore , Coustantium seorsim adeunt , apud
quem , utpote haereseos patronum fletus gemitusque pro-
fundunt : Miserare , aientes , heeresim : cernis a nobis om-
nes defecissc : pauci demum relicti sumus : age ,
perse-
cutionem incipe quandoquidem vel a paucis illis re-
,

linquimur dcsertique manemus. iis enim quos ( post

, ,

fiigatos in exiliumquc missos Episcopos illos) ad nostras

partes vi pcrtraximus, reversi illi ab exilio ,
persuase-
runt ut adversum nos sentirent. Litteras igitur scribe ad-
versus omnes Philagriumque secundo lEgypti praefectum
,

mittito j
qui strenuissimus est in persequendo , ut expe-
 ,

nisToniA AniATconiTM ad mokaciios. 79

riontia romprrlnm ost, cum maximesitapostala. IMittito

eliam r.rc;;orium Alcxandriam Hpiscopum , idoncum

sane homincm ad nostram stabilicndam hreresim.
X. Littcras itaquc scrihit Constantius, ac in onines
movet pcrsccutioncm Philaf^riumquc mittit, cum Ar-
sacio quodam cunucho. Mittit item Grcfiforium cum mi-
litari manu : rcsquc supcrioribus siinilcs gesta; sunt 5

coacta quippe illi bubulcorum , opilionum , aliorum fo-

rensium, ac petulantium juvenum multitudine , cum
gladiisetclavisiaEcclesiamCyrinidictam irrupere: ibi-
que alios occidcrunt, alios pedibus calcarunt, alios pla-
fjis laniatos in carccrem truserunt in cxiliumque expu-
lerunt 5 mulieres pUirimas abductas ad tribuual lf)alam
pertraxere, crinibusquc raptatas contumcbis adecere :

alios proscripsere , aliorum panes abstulerc : idque nulla

alia de causa quam ut eos Ariauis adhserere , Grego-
,

riumque ab Imperatorc missum recipere cogerent.

XI. Athanasius porro his nondum aclis , ad primum
reiauditum llomam navigavit, quod ha^rcticoruui i'uro-
rem probe perspectum haberet ut etiam prout statu- :
,

tum fucrat, Synodus ibi cclebraretur. Julius autem prcs-

byteros Elpidium et Pl\iloxenum cum litteris mitlit
tempusque illis prsestituit ut intra illud Romam se con- ,

ferrent aut scirent sc in omnibus suspcctos haberi. At

,

Eusebiani , ubi solum audierc , ccclcsiasticum illic forc

judicium , ubi nec Comes adesset , nec milites pro fori-
bus stantes : ubi nec Synodi acta ex Impcratoris jussu
ederentur, (hoc cnim solum modo scmpcr
in Episcopos

prsevaluerunt : iis dcficicnlibus, ne mutirc quidcm au-

dent) tanto sunt torrorc perculsi , ut Prsesbyteros ultra
prppfinitum tompus dctinoront, futilcmqucexcusationom
commenti ob Pcrsarum bellum nequimus aiebant
, ,

jam accedere. Ilaud verus autem obteutus ille erat, sed

 ,

8o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

conscientiae metu detinebantur. Quid cnim ad Episcopos

Lellum ? Et quare Persarum bello pra;pedirentur, quin
Romam peterent , longinquam et transmarinam urbem ;

illi , inquam, qui Orientis loca , etiam Persis finitima ,

tum temporis instarleonum circuibant , inquirendo quis-

nam ipsis adversaretur , ut calumniis eum suis in exi-

lium pellerent ?

XII. Et sane postquam Presbyteros cum absurda illa

excusatione dimisissent, haecmutuocoUocuti sunt : Cum

ecclesiastico judicio preevalere nequeamus, solita auda-
cia remgeramus. Litteris itaquePhilagrio missis, aucto-
res sunt , ut cum Gregorio brevi J^gyptum peragret.
Hinc Episcopi flagellantur , vinculisque acerbe cons-
tringuutur : Sarapammonem igitur Episcopum et Con-
fessorem pellunt in exilium : Potammonem item Epis-
copum Confessoremque , cui oculus fuerat in persecu-
tione eflbssus , tot plagis in cervicem cseciderunt, ut
non ante finern facerent ,
quam hominem extinctum
putarcnt. Eo igitur modo abjectus , vix post aliquas ho-
ras, curatione adhibita flabellique ope Deo vitam con- ,

cedente , respiravit : ita tamen ut modico elapso tem-

pore, plagarum dolore interierit , iteratique martyrii
gloriam in Cliristo obtinuerit. Quot alii Monachi flagel-

lis caesi sunt , sedente Gregorio cum Balacio Duce nun-

cupato I Quot Episcopi plagis concisi I Quot Virgines
verberatae I

omnes cohortatug
XIII. Post ha;c improbus Gregorius
est ut secum communicarent Atqui si communionem :

eorum postulabas non digni plagis erant illi; sin ut im-

,

probos lancinasti quid ut sauctos eosdem hortabare ? At

,

nihil ille in proposito habuit, quam ut virorum qui se

tniserant res perageret , hoeresimque stabiliret. Prop-
terea homicida , carnifex , contumeliosus , fraudulentus
 ,

lM5T0nl\ \niATNORUM \D NONACHOS. Ul

propliaiuis , unoqnc vorbo, Christi hostis stultus ille ef-

r«'rtus est. Kpiscopi inaterterain ita accrl)c persecutus

est, ut ne dcfunctain quldcin sincrcl scpcliri , quod sane

futuruni crat , ahjecta([uc fuisset inscpulta, nisi qui eam
sustulere, quasi propriuin sibi cadaver asporlassent : ita

unpiis hac in re nioribus fuit. Prseterea cuin vidua^ caete-

riquc mcndici eleemosynam accipere consuessent , jussit

ea diripi qvia^ ero(Tabantur , confrin{;iquc vasa qiiibus

oleum vinumque deferebatur non sohun rapiendo
; ut
illa impie ajjeret, verum ctiam f;cstis suis Dominuin pro-
bro afficeret : brevi ab illo auditurus : (^)uantuni hos in-
honorasti , et mc inhonorasti.
XIV. Multa quoque alia fecit qune omneni loquendi
facultatemsuperant, quibus, qui audiret, iidem negaret.
TaUa autem arjcndi lipec illi causa fuit, quod scilicet ne-
que juxta ecclesiasticum canonem ordinatus fuisset , ne-
quc juxta apostolicani traditioncm vocatus fuisset Epis-

copus : scd ex Palatio cuin militari manu et poinpa mis-

sus fuisset ,
quasi saecularis sibi ma^ristratus traditus esset.
Quaproptcr maoistraluum potius ainicus optabat esse ,

quam Episcoporum ctMonachorum. Si qiiando igitur

Pater Antonius illi ex monte scriberet, sicut pieias erga
Deum peccatori abominatio est ; sic ille Sancti viri litte-
ras execrabatur. Sin vero Tmpcrator, aut Dux exerci-
tus, aut alius quispiam judcx , littcras ad eimi mitteret
tanta perfusus crat Iretitia , quanta illi de quibus in pro-
verbiis haud sinc indij^nationc dicitur : « Vae qui derelin-

» quunt vias rcclas, ({ui laUantur in malis , et qui }]au-

» dent in conversatioue malorum'. » Eos certe qui hu-
jusmodi sibi littcras dcfcrcbant pccuniarum dono re mu-
ncrabat. Antoniusvcro cuin alicpiando scripsisset,auclor
fuit ille ut Balacius Dux in epislolam spuerct , illaniquc
* Prov. II, 10.

XXXU 6
 ,

82 8. ATUAJNASIl ARGHlEPISCOPl

projicerct : sed retu liaud inultam reliquit divina vin-

dicta; siquidem non diu posteaequo insidentem Ducem,
et ad proximam mansionem iter instituentem conver- ,

sus equus in femore illuni ita momordit , ut imini dejice-

ret , intraque triduum ille obiret.

XV. Ilaec erant illorum adversum omnes facinora.

Romee vero coacti Episcopi plus rninus quinquaginta ,

Eusebium et socios utpote suspectos ac metuentes acce-

dere , nequaquam receperunt imo eorum , rescripta ir-
rita fecerunt : nos autem admisere nostramque commu-
nionem amplexi sunt. Ileec dum agerentur, ad nolitiam
Constantis Imperatoris devenere , cum Romana Synodus

tum res Alexandriee in universoque Oriente adversus

Ecclesias gestas : scripsitqae ille fratri suo Constantio , ac
demum placuit utrique ut Synodus celebraretur, expen-
derenturque negotia ; ut ne ultra vexarenUir qui Issi
fuissent, ac qui alios Iffiserant , ne ejusmodi res perpe-
trare auderent. Conveniunt cum ex Oriente tum ex Oc-
cidente in Sardica urbe Episcopi plus minus centum sep-
tuaginta. Occidentalesautem Episcopi soli erant, secum
liabentes patrem llosium : Orientales vero paedagogos

advocatosque secum adducebant Musonianum Comi- ,

tem et Hesychium Castrensem quorum ope freti alacri :

animo accessere , rati se orania deinceps eorum potentia

acturos. Eo enim modo ac ejusmodi opitulatoribus sub-
nixi , sese quibus libuit terribiles exhibuere , ac quibus

placuit insidiati sunt. At ubi accedentes adverterunt

ecclesiasticum ibi fore judicium absque comite vel mili-
tibus : ubi ex singulis Ecclesiis urbibusque accusatores
viderunt, cum paratis adversum se documentis ubi :

Arium conspexerunt et Asterium, venerabiles Episco-

pos, qui cum secum accessissent, a se recesserant , ad

partesque nostras se contulerant ,
quique eorum vafri-
 ,

nlSTORtA ARIANOnUM AD MONACnOS.' 85

tioin enarrahaiit ; qiiantuni sciliret in fjestis suis suspecti

osscnt ,
quani timoront illi nc judiciuin ferretur nevc a
,

iiobis sjcophantfc dcprehenderentur , ab iisque quos su-

liornarant accusatoribus proderentur , quod ipsi scilicet

onnua su}i|;ossisscnl , cjusinodique res inolili cssent. Hoec

animadvcrtentcs , tanietsi alacri auinio isthuc se contu-
lerant , rati nos pro^ formidine sui ne accedere quidem
ausuros : ubi Uduciam conspexere nostram , se se reclu-

dunt intra Palatium illic cnim habitabant.

, Tum invi-
cem colloquebantur Ad : alia venimus, alia conspicimus:
accessimus cum Comilibus, ct a])sque Comitibus judi-
ciuin rcdditur : damnabimur haud dubie. Nostis omnes
qusenam jussa fuerint Ma- : habet Athanasius rerum in
reote gestarum monumcnta quilnis ille purgatur, nos ,

dedecore afliciinur. Quid moramur ? quid coinperendi-

namur ? causas comminiscamur ad sccedendum, ne hic
mancntcs clamncmur. Satius cst fu{}ientes erubescere
quam sycophantas dcpvehensos affici pudore. Si fugia-
mus qualicumque modo possumus haeresi patrocinari
, :

quod si nos fugicntcs damnarint , haud dcerit patronus

,

Imperator scilicet, qui non sinet nos ex Ecclesiis a popu-

lis extur])ari.
XVI. 11 oc illi inodo invicem coUoquebantur. Hosius
vero ca^teriquc onincs Episcopi, frequcntius illis Atliana-

sii et sociovuni fiduciam si^jnificabant, declarabantque

quam parati illi csscnt ad depellcnda crimina, promit-
tentes se probatuvos sycopliantas illos essc. Aiel)ant item :

Si judicium pcrthncscilis, cur accessitis-, oportuit enim

aut non acccssisse, aut postquam venisfis non aufujjere.
His auditisilli ,
jjraviori perculsi terrore : cum absurdio-
rem quain ducum AntiochicX , attulissent excusalioncm;
quod soilicct ipsis Finperator litteris suis victoriam de
Persis reporlatam significasaet , fugara feccrunt. Ejusmo-
 ,,,

84 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI V

dique exciisationem citra uUum pudorem miserunt per

Eustachium Sardicensis Ecclesiae Presbyturum. Verumne
ita quidem illis fuga ex sententia cessit : statim namque
sacra Synodus cujus prseses erat magnus Hosius, hsec
aperte illis rescripit : Aut occurrite vos purgaturi de qui-
bus accusati estis , deque calumniis quas struxistis , aut
notum sit vobis, ut noxios a Synodo vos esse damnandos,
Athanasium vero et socios insontes ab omnique crimine
puros declarandos. At illi conscientise nietu exterriti,
magis ad fugam impellebantur, quam litteris obtempe-

rarent : cum enim viros a se Isesos coram conspicerent

ne converso quidem ad legatos vultu, velocius fugie-
bant.
XVII. Ita igitur illi turpiter et indecore fugam fe-
cere. Sacra vero Synodus, ex plus triginta quinque pro-
vinciiscoacta animadversa Arianorum malignitate
,
,

Athanasium sociosque admisit, ut sese purgarent de alla-

tis criminationibus, quarum causa tot fuerant calamita-
tibus Postquam autem illas depulissent eoquosu-
afflicti.

pra retulimus modo, a Synodo admissi ac summse ad-

mirationi habiti sunt, adeo ut eorum communionemam-
plecterentur : ac missis ubique litteris, missis item in
imamquamque paraciam , maximeque Alexandriam
in JEgyptum , et in Libyas, Athanasium etsocios, puros,
omnisque criminis expertes esse , declararunt : adversa-
rios autem illorum, sycophantas facinorosos , , ac quid-
vis potius quam Christianos. Illos igitur cum pace di-
misere Stephanum vero Menophantum
•,
Acacium , ,

Georgium Laodicenum Ursacium Valentem Theodo- , , ,

rum et Narcissum deposuere. Nam Gregorium ab Impera-

tore Alexandriam missum, ita pvescripserant ut qui ,

nunquam Episcopus fuisset, nec vel Christianus essetvo-

candus. Ordinationes etiam quas fecisse putabatur irritas
 ,,

niSTORlA AHIANORLM AD MONACHOS. 85

«lorlararunt, jusscruntque, ut ne nominarcntur quidem
in tcclosiis. obpravaricalionisinsolcnliam. Itacunipacc
Athanasiiis ct socii dimissi sunl. LillcraMcro corum ob
Epistolae prolixitatcm in line sunt adjuncta^. Sicporro
soIu(a Synodus csl.
XVIII. Qui aulcni dcposili liicrunt, quos yd tunc
quiescere par fuit, post adeo turpem fugam, digressi, ta-
lia perpctrarunt scclera, ut levia priora facinora iis col-
lata vidercntur. Nam cum Adrianopolitani communicarc
cum ipsis nollent ,
quod scilicet a Synodo aufu<jissent,
flagitiisquc obnoxii essent , illos ad Imperatorem detu-
lere , elleccruntquc ut ex Fabrica, ita dicta scilicct, de-
cem laici capite truncarcntur : bac in rc ministro usi
Pbilagrio, illic tum comite. Ilorum monumenta ante ur-
bem sita , nos illac transeuntes vidimus. Deinde quasi
rem prasclare gessissent ,
quod scilicet propterea aufugis-
sent ne sycophan(a3 deprelienderentur ;
quodcumque
placuit ipsis, id ab Imperatore jussum est. Duos igi-
tur Presbyteros , Diaconosque trcs in Armeniam relcfifari

curarunt : Ariuni yero ct Asterium, illum Petrarum in

Palsestina,buuc in Arabia Episcopum, quodabsseresi-
non modo in superioren Lib^am rele^arunt, sed
liissent,

et operam dederunt ut contumeliis afficerentur.

XIX. Lucium vero Adrianopolis Episcopum cum ,

magna adversum se loquendi fiducia utentem, suamquc

impietateni coarguentcm cernerent, catenis ferreis ite-
rum quod jam prius cgcrant, collo et manibus vinciri
,

curarunt : itaquc ilkun in exilium miserunt : atque il-

lic, Diodorum i(cm

ut ipsi probc norunt, dcfunctus cst.

Episcopum loco pellunt. Olynipium autcm iEnorum

Theodulumque Trajanopolis, ambos Tbracioe Episcopos
probosque illos et ortUodoxos viros, cum baresi sua? ad-
vertereut esse infensisgimos , calumr.iati sunt, Et illud
 ,

86 S. ATIIAXASII ARGUIEPISCOPI

primo egerant Eusebiani , eaque de re scripserat Impe-

rator Constantius : secundo ipsi ralumnias rcdintegra-
runt. Illud autem litterai ferebant, ut non modo ipsi ur-
bibus Ecclesiisque suis pellerentur : sed ut capitalipoena,
sicubi reperti fuissent ,
Hoc autem tametsi
plecterentur.
stupendum est, nequaquam alienum tamen ab eorum
proposito; nam idipsum cum ab Eusebianis didicerint
hajredesque sint illorum impietatis , atque propositi , ut
patres sui in Thracla, sic et illi .Alexandrise sese terribi-
les exhibere conati sunt : litterasque obtinuerunt quibus
jussum erat ut ad portus ingressusque urbium custodia^.
, ,

agerentur ne iis quiljus id concessum a Synodo fuerat,

,

ad suas Ecclesias remigrarent. Auctores quoque fuerunt

iit scripto significaretur Alexandrinis judicibus , circa
Athanasium , et quosdam nominatim recensitos presby-
teros; ut sive Episcopus, sive quispiam ex illis , vel in
urbem vel in fines ejus ingressus deprehenderetur, judici
liceret istic repertoscapite truncare. Itascilicet Judaica
nova illa haeresis , nonmodo Christum abnegat, sedetiam
interficere didicit.
XX. Yerum ue ita quidem conquieverunt illi. Sed si-
cut ipsorum liaereseos pater tanquam leo circuit quaerens
quem devoret-, sic et illi accepta publici curriculi facul-
tate , circumeuntes si quos offeuderent qui fugam sibi
,

exprobrarent arianamque aversarentur haeresim hos

, ,

flagris Cffidunt, vinciunt, patria cogunt exulare. Tan-

tusque terror hominum illorum fuit, ut multi ad simu-
landum adacti fuerint : multi in solitudinem fugere mal-
lent,quam uUo modo cum illis communicare. Haec post
fugam erant furentiuni hominum facinora. Immo vero
novum quoddam scelus aggrediuntur, eorum sane hasresi
consentaneum : verum quod nec ante auditum, neque
forte unquam futurum sit, ne vel apud Gentilium petu-
 ,,
:

niSTORIA ARIANORUM AD MOMACHOS. 87

lantissimos , neduin apud Christianos. iVam cum sacra
Synodus legatos Kpiscopos misisset , Yincentium Capufe,
quse metropolis est Campanioe, Episcopum, et Euphra-
tem, .Agrippina^ qua? mctropolis cst Gallia; Superioris :

ut, prout decretum a Sjnodo fuerat, Imperator Episcopos

iu suas reverli Ecclcsias conccderet ,
quos nempe expu-
lisset ipse. Etsi commendatitias pro Episcopis litteras

misisset fratri suo piissimus Constans; at admirandi ho-

mines, ad omneque scclus audacissiini, uhi illos Antio-
chiae conspcxere , una consilium ineunt , solustamen Ste-
phanus, utpote ad reshujusmodi prohe comparatus, la-
bulam peragendam suscipit. Puhlicam itaque meretricem,
ipsis sanctissimi Paschatis diehus mercede conductam,
noctu ad Euphratem Episcopum nudatam immittunl.
Meretrix quse se initio a juvene accitam existimahat,
prompte seqiiehatur; uhi autem intromissa ah illis, dor-
jnientem vidit hominem ac rei quoc ayehatur iguaruni
,

dehinc senem hominem, ac Episcopiformamconspicata,

clamore statim edito vim sihi inferri couquerebatur.
Kogare illi ut taceret , confictamque criminationem Epis-
copo imponcret. Die igitur ilkiscescentepervulgata res esf,
accurritque universa civitas. At qui e Palatio erant,
tanti rumoris stupore commoti rogahant ut ne
, ilhid si-
lentio te^jeretur. In jus itaque res vocatur , homincsque
qui meretricem acciverant leno prodidit : illi Stephanum
erant enim ejus clerici. Stephanus er^jo Episcopatu abdi-
calur, in ejusquc locum Leontius castratus suHicitur
idque eo solum ne arianoe hoeresi patronus deesset.
XXI Porro Imperator Constantius, pauUsper com-
punctus, ad rediitse remque in Eupliratem gestam
:

secum reputans, ejusmodi esse illorumadvcrsum ca'teros

molimina suspicatus est. Ac eos qui Alexandria in Arme-
niain relegati fuerant Presbyteros Diacouosquc coutiuuo
 ,

88 9. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

liberos dimitti jubet : publicasque Alexandriam litteras

mittit , ut ne ultra vexarentur Athanasii Clerici vel po-
puli.Hinc post decem circiter menscs defuuctoGregorio,
Athanasium cum summo honore accivit, cui non unas,
aut binas, sed ternas misit litteras amicitise plenas,
quibus hortabatur iilum ut cum fiducia accederet. Misit
item presbyterum Diaconumque ut majore animi secu-
ritate rediret : ratus me ob ante gestarum rerum formi-
dinem, aegre reversurum. Scripsit etiam fratri suo Cons-
tanti, ut me et ille ad remigrandum cohortaretur. Aflir-
mabat enim se anno intejjro Athanasium expectasse,
neque concessisse, ut quidpiam noviautordinatioaliqua
fieret, quod Athanasio Episcopo suas Ecclesias servare

Tellet.

XXII. Cum eo itaque modo scripsisset ipse,multis

illum verbis cohortatus :
( nam Comites quoque suos jus-
sit ad ilkim scribere, Polemium, Datianum, Bardionem,
Thalassum, Taurum et Florentium ,
quibus praecipue
habenda fides erat ) Athanasius rem totam Deo acceptam
referens ,
qui cor Constantii compunxerat ut eam rem
,

ageret , cum suis illum adiit •, quem placido vultu Impe-

rator intuitus est , dimisitque ut in patriam et in Ec-
clesias suas ingrederetur , missis litteris ad varios per
diversa locajudices, quibus ante prpeceperat aditus cus-
todire, ut liberum jam preeberenttransitum. Deinde cum
Episcopus de sibi illatis malisconquereretur, deque lit-

teris ab ipso Imperatore adversum se scriptis , rogaret

insuper, ut ne calumnias adversariorum post discessum
suum auscultaret : Ar^esse, aiens, liomines si lubet : per
nos licet ut coram astent, quo illos confutemus •, hoc ille

noluit, sed quotquot per calumniam scripta fuerant

auferri abradiquejussit, fidenique dedit se calumniis pos-

tea minime auiem preebiturum •, §ed firmum immotum-

 lIISTOniA ARIAWORUM AD MONACHOS. 89
qur foro lior sunni pioposituni. IIoc nou lautani vcrbis
protulit, scd eliani juranicntis scrmoncniobsijjnavit, Deo
supcr hac re tcslc advocato. Virum insupcr mullisallis
cohortatus, ut fiduciam habcrct; has ad Episcopos ct ad
Judices mittit litteras.

XXni. / ictor Constantius Maximus Augustus Epis-

, ,

copis et Clericis Catholicce Ecclesia'.

A'equaquam destitutus Dei gratia est revcrendissinius,

[ Descripta superius in apologia contra Arianos ,

JV.° LXV. ]

ALIA EPISTOLA

Consiantii ad Populum yllexandrinu)n.

Cum in proposito nobis sit vestrain omnibus tranquil-

Htas [ Descripta estin apologia contraylrianos, N.^ LXV. J

ALIA EPISTOLA,

Victor Constantius Augustus , JSestorio /Egyptl Prw-

Jecto.

Certum est, datum antc a nobis decrclum fulssc , rcs-

criptaque rcperiri contra Athanasii rcvcrcndissimi Epis-
copi existimationem, quoe in Sanctitatis tuae commen-
tario habentur. Placct ilaque ut tua nobis spcctata so-
brictas,omues Epistolas circa prsedicti viri nomcn in
commentario tibi commisso rcpcrtas, sccundum pra-
sens nostrum dccrclum, adComitatum nostrum trans-
mittat.
<)0 S. ATHAHASII ARCIIIEPISCOPI

XXIV. Litterae autein ab eo post heati Constantis

obitum prescriptae, liujusmodi sunt Latine primmn ,

editse , Grseceque translatee.

Victor Constantius Augustus , AiJianasio.

Votum meum semper fuisse ut omnia fratri quondam

meo Constanti ex sententia cederent, neque prudeutine
tua3 latere arbitror. Quem ubi a quibusdam sceleratissi-
simis sublatum cognovissem, quantomseroreaflectussim,
tua item prudentia sestimare valet. Ceeterum quia non-
nulli sunt qui te tam luctuosco temporis decursu ter-
rere conantur-, ideo hasce litteras ad tuain constantiam
mittere sequum existimavi hortorque te ut quemad- :
,

modum Episcopum decet , quse ad divinam Religionem

pertinent populos doceas ac cum illis de more precibus
,

vaces neque vanis rumoribus, quicumque tandem illi

:

sint, fidem adhibeas. IIoc enim firmum in animo pro-

positum habemus ut juxta placitum et voluntatem nos-
,

tram, in tuis semper sedibus Episcopus sis.

Divina te providentia mullis annis conservet, Pater
dilectissime.
XXV. His ita gestis, postquam vale dixisset Athana-
sius, seseque vise commississct , amici amicum videntes,
laeti : ex aliis vero quidam ad ejus conspectum pudore
aflecti sunt : nonnulli coram se sistere non ausi , sese ab-
debant : alii poenitentia ducti , scripta adversus Episco-
pum sua repudiabant. Omnes itaque Palsestinse Epis-
copi^, duobus vel tribus exceptis , iisque suspectis viris,
ita Athanasium suscepere , ita ejus communionem am-
plexi sunt-, ut etiain litteris sese excusarent , testarentur-

* Acaoius scilicet Cxsariensis et Patropliilus Scythopolitanus exci-

pirndi.
 ,

niSTOUIA ARIAKORUM AD MOJ(ACHOS. gi

quc, sc ea quae ante scripserant , non niotu proprio , sed

JVam quod spectat ^^gypti ct Libya-
vi adactos scripsisse.
rum 1'piscopos, nccnon earuni rc^ionuni Alexanchiaequc
populos, enarrarc forte supervacaneuni lucrit accur- :

rebant quippe omnes , erantque inefiabili gaudio perfu-

si non tantum quod suos pra^ter spein incolumes reoi-
:

perent, sed etiam quod ab liaTeticis quasi a lyrannis et

rabidis canibus cripcrcntur. Ingens itaque fuit la^titia

populorum sese iuvicem in Synaxibus ad virtutem co-

hortanlium. Quot iunuptoe ad nubendum tamen parata:',

virgines Chrislo dicata^ permauserunt^ quot adolescentes

aliorum exemplo concitati , vitam monasticam amplexi
sunt? quot patres filios suos horlabantur? quotpatres a
filiis rogati sunt , ut ue suam in Christo exercitationem
interpellarent ? quot uxores viris suis, quot viriuxoribus
suis persuaserunt , ut orationi incumberent, quemad-
modum , ait Apostohis? quot viduoe ,
quotorphani, qui
prius esuriebant , nudique eraut , ex ardenti populorum
ad virtutem studio non ultra esuriere iino etiam in-
, ,

duti prodiere? Tanta demuni de virtute contentio fuil,

ut singulas familias, singulas domos, ob probitatem inha-
bitantium ,
percesque ad Deum fusas , tot Ecclesias exis-
timasscs. Pax profunda admirandaque erat in Ecclesiis
cum Episcopi undique Athanasio scriberent , ab eoquc
mutuo acciperent consuetas pacis litteras.
XXVI. Quiuetiam Ursacius et Valcns quasi a con-
scientiaperculsi, poenilcutiamegerunt, aceidcm ipsi Epis-
copo amicani pacihcanujue cpistolam scripscre, tamelsi
nuUas ab eoHtteras acceperant. Romamque profecti, poc-
nitentiam egerunt, confitentcs, qua^cunque adversus euin
fecissent dixissentve, falsa, ac merain esse sycophantiam.
IVeque sat illis fuit ita egissej nam ariana haercsi auathe-

*i Gort VII, 5.
9* 5. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

mate damnata poenitentiam suam scripto

,
tradidere, per
Lasce litteras, quasJulioEpiscopo latine scriptas misere,
quaeque greece translatse sunt. Quarum exemplar latine
nobis a Paulo Trevirensi Episcopo transmissum est.

Interpretatio ex Latino.

Domino meo beatissimo Papm Julio Ursacius et Valens,

QuojfiAM constat nos antehac multa gravia, etc. \Pes-

cripta est supra ajJologia contra Arianos, ]\'° LXVIII. ]

Interpretatio ex Latino.

Domino meo fratri Atlianasio Episcopo , Ursacius el

Palens Episcopi.

Dedit se occasio fratris et compresbyteri , etc. \_Des-

cripta est super apolocjia contra Arianos , JX" LXVIII. ]

His datis epistolis, pacificis etiam litteris oblatis a Pe-

tro et Irseneo Atbanasii Presbyteris, et Ammonio laico,
subscripsere; cum tamen nuUas Athanasii litteras ad illos

directas afferrent ipsi.

XXVII. Quis igitur bis animadversis , tantaque Eccle-
siaruni pace conspecta, admiratus non est? Quis gavisus
non est cernens illam tot tantorumque Episcoporum
concordiam? Quis Domino gloriam non retulit, perspecta
in Synaxibus tanta populi Isetitia? Quot ex inimicis poe-
nitentiam egerunt? Quot prius calumniati sese excusa- ,

runt? Quot qui eum ante oderant, postea dilexerunt?

Quot cum adversus illum scripsissent , palinodiam ce-
cinerunt? Quot qui non proprio motu sed vi ex Ariano-
,

rumpartibus stabant, noctu accedentes sese excusabant,

 ,
,

ni«TORlV ARIANORUM AD MONACHOS. gS

li.rvoslqno aiialhomalo (lainnala , ro»T[abant sibi veniani

(laii, quoil noinpo ob oonspiralioncs calumniasquc ab

illis structas, corpore tantum eorum conventibus interes-
sent, cum lanien corde oum Atbanasio convenirent,
semporque cum illo essent? Ita rem se babcre credite.
XXVIII. At his auditis visisque, bseredes sententia3
impictalisque Eusobii, I.eontius castratus, qui ne laici
quidom nomine ad comnmnionem admittendus erat,
quod sosc ipse castrasset ut sibi deinceps copia , foret
dormieudi cum quadam Eustolio, qune cum mulier ejus
opera esset, virgo tamen vocabatur : Georgius item,
Acacius, Theodorus et Xarcissus, qui depositi in Synodo
fuerant-, ingenti sunt pudoresuflusi. Dcinde cum animad-
vertercnt oum pacem servare
Athanasio concordiam ct
Episcopos plusquam quadragintos, ex magna Roma ex ,

universa ItaUa, Calabria , Apulia, Campania, Bruttia,

Sicilia , Sardinia , Corsica, cx tota Africa , ex GalUis,
ex Britannia, ex Ilispaniis, cum magno et confessorc
Hosio : Episcopos etiam Pannoniarum, Norioi , Siscise

Dabnatiie , Dardanise , Daciae , Mysiae , Macedonia'

Thcssalia', totiusque Achaia, Cretae, Cypri et Lycia,
phirimos itcni Palaestina^, Isauria*, iEjjypti, Thebj^idis,
totius Lybia> , inquam oum vide-
et Pentapoleos. Hsec , ,

rent illi, invidia ac metu

invidia, quod correpli sunt ;

tam multi tantiquc Episcopi cum illo communicarent j

metu, ne qui a se decepti fuerant, tantae tamque con-

cordi multitudini sese adjun}i[erent : neve in posterum sua
baeresis infanjata quasi in triumphum duceretur.
XXIX. Primo quidom Crsacio ct Valenti persuadent
ut mutata sententia *.
,
quasi cauos ad proprium vomi-
tumrevertantur, ot tanquamporci in pristlno impiotalis
lulo volutontur, ac simulautos, hanc poeuitcntia: sua^
t a Pctt 11, 33,
 ,

04 8. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

causain comminiscantur-, quodscilicet piissimi Constantis

formidine ad id agendum compulsi essent. Atqui etsi

formidinis causa crat, non decuit certe, si tamen gestis

suis confidissent, illorum proditores esse. At quandoqui-

dem metus nullus fuit, qui, quaeso, non omni damna-
tione dignl sunt? Nullo quippe milite pra^sente, nullis
missis Palatinis vel Notariis , ut jam illi ayunt, non co-
ram Imperatore, a nuUoque acciti hsec scripsere; sed
ultro ipsi Romam profecti in Ecclesia, ubi nuUa extranea
formido, sed solus Dei timor est ubi liberam quisquc :

habet voluntatem , sua sponte poenitentiam illi egerunt,

scriptoque tradiderunt. Attamen Ariani iterum effecti
absurdumejusmodi obtentumcomminisci non erubescunt.
XXX. Deinde Imperatorem una omnes conveniunt,
hisque verbis rogant Cuin primum te deprecaremur,
:

lides nobis habita non est. Aiebamus quidem, ubi Atha-

nasium accivisti, te nostraui expeilere hoeresim : ab initio

quippe ille adversariusejus quam'non cessat anathe-
fuit,

mate condemnare. Xamque ille omnia ubique loca suis

adversum nos litteris implevit plurimiqiie cum eo com-
:

munione juncti sunt. Imo ex iis qui nostrarum esse par-

tium putabantur , alii sese jam illi sociarunt alii idipsum ,

acturi sunt : nosque soli remansimus. Poriculumque est

ne dignoscatur hseresis, neve nos deinceps tuque similiter

hseretici appellemur. lllud si accidat, tute, quaeso, vi-
deas ne cum IManichceis computemur. Age itaque, perse-
cutionem denuo incipe, hasresique patrocinare nam te :

illa quoque Imperatorem habet. Ileec ipsi erant subdola

eorum verba. Ille vcro cum contra Maj^nentium prope-

rans pertransiret , conspecta Episcoporum cum Athana-
sio communione quasi igne inflammatus, sententia
,

commutavit, juramentorumque immemor, suorum quo-

que sciiptorum oblitus est, debiti item fratri suo officii
 nrSTOEIA AKlANORtM AD MONACIIOS. ^5
ingralus illc rccordatus non o.sl. Nani in snis ad cum lit-

teris. et cuni Athauasium conspexit , juramcnto affirma-

vit, scsc nihil acturum quam quod populo et Episcopo
,

iu optalis Sed studium crrja impictatem, omnium

C8!-el.

oblivionem adduxit. Acquc mirum si post tam multas

scriplas littcras tam multa data juramenta, mutatus sit
,

Constantius nam illc olim iEjjypti Tyrannus Pharao

:

plerumque poUicitus, atque hinc poenarum remissionera

consecutus, scutentiam mutabat, donec tandem oum
sibi consciis hominibus intcriret.

XXXI. ITos igitur in singulis urbibus ad sententiam

commutandam adigebat: cum autem Arelatem et Medio-
lanum advcnisset, ibi cx ha^rcticorum consilio et cohor-
talu omnia agebantur, inio potius ipsi rcs gerebant, ac-
ceptaque potestate irrucbant in omncs Ilinc statim .

jussa ac litlcroe ad Pra-Iectum ut conlinuo frumentum ,

,\thauasio aulcrretur, darcturque iis qui arianice senti-

rent : ac cuiquc volenti facultas esset, contumelias infe-
rendi iis quL Athanasii convenlibus interessent. Ilinc
minre quoquc judicibus intentatoe nisi cum Arianis com-
municarcnt. Erant autcm hac priTludia rcrum a Syriano
Duce postea gestarum. In exteriores autem partes iteruin
minas
jussa, Notarii item per sin<!fulas urbes et Palatini
deferentes ad Episcopos ctad Judices mittuutur,iitjudices
concitent , Episropique vel Arianorum communionem
amplexi contra Anathasium subscribant, aut exilii pce-
nam sustineant ac qui cum illis conveniunt populi,
:

rcrto sciant se vincula , contumelias, playas, bonorum-

que direpliones cxperturos. Neque mandatum neglectui
habitum cst : lcgalis ([uippo comitcs dati sunt, Ursacii et
Valentis clerici, qui concitarent illos, remissioresque
Judices ad Imperatorem deferrent. Cumque reliquas ha-
jreses, ulpotc minores suas sororosj coucederent ia Do-.
 ,

gS S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

minum blaspheraare , solis Christianis parahant insidias

quod indigne ferrent pios de Christo sermones audire.
Quot igitur Episcopi, uti scriptum est, ad Duces et Reges
ducti sunt, a judicibusque hsecaudiere.^ Aut subscribite,
aut ab Ecclesiis recedite, nam jussit
Imperator ut abdice-
mini, quot ab illis per singulas urbes exturbati sunt, ne
illiutEpiscoporumamici accusarent;ur?Nam ipsis magis-
tratibus miss« litterse sunt, minisque adhibitis, mulcta
pecuniarum indicta nisi singuli suae urbis Episcopum
,

adigerent adsubscribendum. Omnis denique locus, omnis

civitas terrore ac tumultu replebatur, dum Episcopi tra-
herentur, judicesque conspicerent luctum gemitumque
populorum.
XXXII. Ilsec erant missorum Palatiuorum gesta. Ad-
mirandi autemilli homines, iis qui nacti sunt patrociniis
freti. hoc curarunt ut ex Episcopis alios ad Imperatorem
accerserent, alios litteris suis lictisque criminationibus
rircumvenirent :ut illi prsesentem Constantium reformi-
darent, hi legatos intentatasque ex conficta calumnia
minas pertimescentes , a recta piaque sua sententia des-
Eo pacto itaque Imperator tantum Episcopo-
risserent.
rum numerum, cum minis tum promissis compulit ut di-
Cerent Non ultra cum Athanasio communicamus. Illos
:

enim qai se adibant, non aute ad conspectum admitte-

bat suum neque remissius tractabat vel domo egredi
, ,

sinebat, quam vel subscriberent, vel abnuentes pelleren-

tur in exilium. Id autem agebat, quod probe nosset invi-
sam omnibus hau'esim esse : eaque maxime de causa tam
multos vi adegit ut paucis annumerarentur. Curaque illi

fuit vim nominum una cogere cum

, , ut invidiam Epis-
copo conflaret, tumut ariaua^ hseresi, cui ille patrocina-
tur.aliquam afferret dignitatis speciem; ratus se verita-
1 Marc, xiu, 9.
 nlSTORIA iVRU7(ORliM AD MOWACHOS.^
97
tcni, pcriiulc alquc liomines , subvertere posse. Igno-
rabat sciliccl, ncquc lojjeral, Sadducaeos Herodianosque,
elianisi rharisseos adscivissent , vcritatera tamen on'an-
dere nequi\ issc : imo hinc illa in dics clarius elucet. Illi

veroclsiclament : «IVon habcmusRegem uisiCtesarein', »

ac Pilali decretum impetrarint, nihilominus deserti sunt,
expectantquc se cum omni turpiludine, instar perdicijj
iUius, lantum non nudatos Ibrc , ubi Patronum suum
"^.
raorte sublatum viderint
XXXIII. Quod si inderorum omnino laerit, Episcopos
quosdam liorum formidine sentenliam inutasse; multo
sane indecentius, hominumque suse seutentiae diffiden-
tium est, vim inferrc, ac invitos cogere. Sic Diabolus cum
nihil veri habeat, in securi et ascia irruens confringit
portas eorum qui sc recipiunt^ : Salvator autem ea est
niansuetudine, ut his verbis doceat c[uidem : « Si quis
» vult post nie venirc, tf, qui vult meus esse discipu-

» lus*-, » sed ubi quempiam adieril, nuUam inferat vim,

sed potius pulsando baec loquatur : ,4peri mihi soror,

mea sponsa^. Tunc si aperiant, ingreditur : sin negligant
abnuantque, secedit. Aon enim gladiis aiit telis, non mi-
litum inanu veritas pra^dicatur , sed suasione et consilio.
Queenam autem ibi suasio, ubi Iniperatoris formido? Aut
c[uodDam consilium , ubi qai abnuit , exilio landem vel

morte mullatur? David certc rex quamvis esset, cura ,

hostem proe manibus liaberet, niilites, ejus interficiendi

cupidos, nequaquaui potentia sua vetuit'' sed, ut ait :

Scriptura, viris suis David verbo persuasit, neque Saiilis

oblruncandi facullatem dedit. Hic vero nulla ratioue
praeditus, potestateque usus, omuibus vira infert ut :

nuUi non palam sit, illorum prudentiam, non secaudum

* Joan. XIX, »5. — * Jcrem. xvii, 11. — » Psal, lxxiv, 6. — * MaUli. x»i>
a4 . — ^ Cant, V, s. — 61 Kcg. xkti, jj.

XXXI, ;7
 ,
:

98 9. ATHAirAsn ARCHIEPISCOPI

Deum, sed hiimanam esse, Ariique sectatores reapse non

habere regem nisi Csesarem. Ejus enim auctoritate freti
Christi adversarii quee placent omnia arbitratu suo per-
ficiunt. Porro cum sese putant plurimis ejus opera insi-
dias parare, non advertunt sane se multos efficere Con-
fessores. E quorum numero sunt, viri qui jam claram
edidere confessionem , jpsique religiosi ac probi Episco-
pi , Paulinus Trevirorum Galliae metropolis Episcopus,
Lucifer metropolis Sardiniae Episcopus, Eusebius Vercel-
lorum Italise urbis, Dionysius JMediolani, est autem et
ipsa metropolis Italise. Accitis enim illis prsecepit Impe-
rator, ut contra A thanasium subscriberent ac cum hse- ,

reticis communicarent. Quibus rei insolentia stupenti-

bus, ac dicentibus, id Ecdesiastici non esse Canonis; sta-

tim ille : At quod ego volo, id pro Canone, inquit, ha-
beatur : me quippe ita loquentem Syri Episcopi tolerant.
Aut igitur obtemperate, aut vos quoque extorres futuri
estis.

XXXIV. His auditis Episcopi remque summopere mi-

rati, manibus ad Deum tensis, compellare virum, doce-
reque non suum esse Imperium , sed Dei qui tradidisset
rogare ut eum timeret ne derepente, datum adimeret
, :

interminari Judicii diem , suadereque, ne Ecclesiasticas

res pessuradaret , neu Romanum Imperium cum Eccle-
siasticis statutis commisceret , vel arianam hseresim in-
troduceret in Ecclesiam Dei. Verum ille neque audivit,
nec eos plura dicere permisit-, quin et acrius districto
adversum illos gladio commiuabatur, immo ex iis nonnul-
los ad supplicium abduci jusserat sed postea, uti Pharao, :

sententiam mutavit. Excusso itaque pulvere Sancti illi

erectisque ad Deum oculis, neque minas Imperatoris re-

formidarunt , neque stricti gladii metu veritatem prodi-
dere : sed exilium pro ministerii sui officio habuerunt,
 niSTOnT.V ARIANORUM AT) MONACTTOS. 99
Puni onini por loca jiorque civitatcs transircnt, ctsi vin-
rnlis constricti , niliiloniinus cvangclizabant , ac piani
fidcm pra^dicantcs, arianam haeresim anathemate dam-
nal)anl, traduccliantquo T^rsacii atquc Valentis pocni-
tcntiani. (hidd conlra quain rati crant ccssit insidiatori-
l)us : nain (|uanto lonf[iorc intervallo distabat exilii lo-
rus, tanto inajus in illos odium concitabatnr. Sancto-
runiquc virorum commigratio, vera fuit pra^dicatio ad-
versus illormn impictatem. Quis enim dum peragrantes
cernerct, noii admiratus illos ut Confessores, Arianos
non tantum ut impios, scd ctiani ut carnifices et homi-
cidas non aversatus execratusque cst et non quovis po- ,

tius quam Christianorum nomine appellavit?

XXXV. Satius ccrte cssct, Constantium a principio

hujus hteresis scctatorcm non fuisse aut si fuisset, non
:

tantura impiis concessisse facultatis : aut si concessurus

erat, hic saltem una cum illis substitisse, ut facinorum
duntaxat hactcnus gestoruin commune subirent judi-
cium. Sed, uti palam cst , dum sesc, amentium instar,
impietatis vinculis constringunt, gravius in se judicium
attrahunt. Xani neque Libcrio Koniano Episcopo ab ipso
initio pepercerc, sed usquc ad cjus urbis cives suum pro-
pagarunt furorem, nihil rcveriti, quod apostolicus thro-
nus illc sit, nihil quod Roma sit metropolis Romania^ :

nec recordati sunt, sc antca illos apostolicos viros in lit-

teris suis nuncupasse. Sed omnia simul cominiscentes,

omnium una obliviscuntur, nec quidpiam illis nisi im-
pictas cordi fuit. Cum cnim illum cernerent san.T fidei
cultorcm, arianaxpic hanesis adversarium, auctoreinque
omnibus esse ut eain aversarentur, ab caque declinarent,
arbitraU sunt impii homincs, se, si l.iberium seducere
possint, omnes illico supcraturos : quare illuin apud Im-
peratorcm calumuiantur. Ille sperans se Liberii opera

>.>W ^r>

y.5;
 ,

lOO s. athanasii arcuiepisgopi

quamprirnum omncssibi conciliaturum, cum litteris spa-

donem qucmdam Euscbium nomine mittit, dona feren-
tem ut blandirctur donis, litteris vero minarctm'. Pro-
:

fectus Romam spado, prinripio auctor erat Liberio ut

contra Athanasium subscriberet, cum Arianisque com-
municaret : illud , aicns, Imperator exoptat, hoc te fa-
cere jubet. Hinc ostensis muneribus, hortabatur : manus-
que Liberii contrectans aiebat : Imperatori obtempera
et hsec accipe.

XXXVI. Episcopus contra monebat, hisque verbis do-

cebat hominem. Qui, quasso, adversus Athanasium id
agatur? Nam quem non una solum, sed et altera Synodus
ex toto orbe coacta purum innoxiumquc jure declara-
vit, quem Romana Synodus cum pace diniisit, quo pacto
damnare possumus? Quis non probaturus est, si quem

praesentem amanter exccpimus, ad comnmnionemque

admisimus, absentem aversemur? JVon Ecclesiastici Ca-
unquam a Patribus accepimus
nonis illud est, nec talem
traditionem : quas videlicet traditiones ipsi a beato et
magno Apostolo Petro accepere. Sed si Imperator Eccle-
siasticam curat paccm : si jubet abrogari qua3 apud nos
pro Athanasio scripta sunt ; abrogentur item quoecumque
ab illis adversus eum gesta fucrint, abrogentur quse ad-

Tcrsus alios sunt acta : ac demum Ecclesiastica Synodus

procul Palatio cogatur, ubi nec Imperator compareat,
nec Comes accedat, nec Judex comminetur, sed Dei ti-

mor sufficiat cuni apostolica constitutione : ut eo modo

cum primis Ecclesiastica servetur fides, prout a Patribus
in IVicaena Sjmodo definita est. Ejiciantur Arii sectatores,
anathemateque damnetur eorum haeresis. Ac demumju-
dicio reddito de criminibus in Atlianasium, vel in alium
quempiam allatis : de criminibus item quibus accusan-
tur illi 7 tunc demum rei expellantur, innoxii cum fidu-»
 «TSTOniA ARIANORUM Al) MO^ACnOS. 101

ria ot scnirrtalo (lo}^aiil. Noquc onlm Synodo

fas cst eos

annunicrari, qui rulc impii sunt : ncque convenit lidei

inquisilioni. altovius rujusquo ncf;otii inquisitiononi an-
toforri. Primuni (juippo omiiis do iido dissonsio abscin-

denda ao lum domum do aliis quan"alur nogotils. IVani

,

Pominus nosler Josns Christus non anto curavit spfifrotos,

q>iani ostondorcnt dcclararcnlquo, quam erga sc habe-
rent fidem. Hsec a Patribus didicimus : boec Imperatori
ronunlia : bnec ct illi et Ecclcsise a^dilicationi conducunt.
JVo audiantur Ursacius ot Yalcns ; qui cum de rebus a se
aute geslis poonitentiam c[]orint, jam minimc fide digni
sunt.
XXXVII. Haeo Episcopus Libcrius. At Eunucbus in-
dignatus, non tam quod subscribere renueret, quam
quod illum hoeresi adversarium comperisset oblitusque :

se coram Episcopo stai-c, acritcr interminatus cum donis

abit, nerariamque rcm aggrcditur, qua' a Christiauis qui-

dem abhorreat, majorisquc sit audacia; quam qu<x spa-
donem deceat. Saiilis quippe praevaricationem imitatus,
profcctusque ad Martyrium retri .\postoli, ibi donailla
apposuit. Re comporta LiJjorius, adversus loci custodom
graviter succensuit, quod non probibuisset bominem :

ipsaque dona ut illicitum sacrificium abjocit : qua3 res

castratum ad iram magis concitayit. Imperatorem igilur
ille bis commovet dictis : A^on id jam uobis sollicitudini
est, ut Libcrius subscribat : sed illud magis nos an»jit,
quod contra bff-rosim ita sontiat, ut nomiuatim Arianos
foriatauathomale. Ad idipsum loqucndum ca'toros spa-
donesprovorat, plerique etenim ininiuomnosapTul Cons-
tantium Eunuclii sunt, pcncs quos omnis cst ibi potes-

tas, nihilque nisi do illorum scntenlia geritur. Litteras

i[]itur Romam mittit Impcrator : iterumque Palalini,
JVotarii ct Comiles , litteroequc ad Prsefectum mil-
lOa S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

tuntur , ut aut Liberium dolo Roma subductum ia

castra ad se traasmitterent , aut vi honiinem pcrseque-

reatur.
XXXVIII. His itaque et ejusmodi missis litteris, lae-
tus exortus est, insidiseque per totam urbem parata;.
Quot ifjitur domibus insidiati sunt? quot yiris quaatae
pollicitationes factse, ut adversus Liberium rem gerereat?
quot Episcopi his perspectis rebus sese abdebant? quot
liberaj muhcres ob structas a Christi inimicis calumnias,
per pagos secesserunt? quot Ascetis insidiati sunt? quot
illic commorantes homines , qui statum ibi domicilium

nacti erant , expelli curarunt? quoties et quo studio por-

tum exitusque portarum custodierunt, ut ne quis ingres-
sus Orthodoxorum Liberium inviseret? Tum Roma quo-
que Christi hostium immanitatem experta est , novitque
demum, qnse ante non credidit, cum audiret, quantam
caeteris Ecclesiis , singulisque urbibus vastitatem intulis-
sent illi. Eunuchi porro erant qui heec et alia in univer-
sos gesta, movebant. Et quod in ejusmodi insidiis miran-
dum est, ariana hseresis quae Filium Dei abaegat, auxi-
lio aititur Euauchorum, qui ut aatura, sic et aaima ad
gigaeadas virtutes steriles suat, aec prorsus de Filio au-
dire verba sustinent. iEthiops certe Eunuchus cum non
intelligeret quse legebat, Philippo de Salvatore doceati
credidit : at Coastaatii spadoaes^, ae Petrum quideoi
coafiteatem tolerant, imaioPatrem qui Filiuai suum de-
clarat aversaatur, furuatque ia eos qui aiuat geauiaum
esse Dei Filiuai- : atque ita spadonum ulciscuntur heere-
sim, quce ait, nihil ex Patre genuinum ac verum esse.

Quocirca vetat lex illos ad Ecclesiasticum consilium ad-

mitti.Attamen hos nunc Ecclesiasticorum judicioruai
domiaos reputaat eorumque arbitratu judicat Coas-
:

t Act vin, 37. — *Matth. XYii, 5.

 :

niSTORIA AHlANORfM AD MOWACHOS. lo3

tftnlius, dissimulantibus illis qui Episcopi nomine vonan-

tnr. Heu quis ros ojusmodi scripto traditurus esl? quis
narraturus «jenerationi alteri? quis narranti fidem ha-
beat, spadones scilicet quibus domestica vix ministeria
concredantur (volu})tarimn enim fjenus est, qui nihil
aliud curant,quam ut quod sibi a natura negatum cst,
hoc illi in aliis impediant) illos inquam, Ecclesiasticis
jam rebus imperare, Constantiumque illis subditum, in-
sidias in omnes parasse, atque Liberium in exilium mi-
sisse.?

XXXIX. Nam cum multus esset ille in scribendo Ro-

mam cum minas intentaret, Legatos mitteret insidias-
, ,

que pararet, demum facta est Alexaudrina persecutio

Liberiusque ad Imperatorem trahitur : multaque ille

usus loquendi liducia, Desine, inquit, Christianos perse-

qui , ne nostra opera coneris impietatem introducerc in
Ecclesiam. Sumus sane ad omnia tolercnda parati, po-
tiusquam Ariomanitae audiamus ne nos qui Christiani :

sumus cogas Christomaclios, idest, Christo iniTnicos ef-

lici. Hujus quoque tibiconsilii auctores sumus, ne pugnes

cum eo qui hoc tibi imperium tradidit ueu pro gratia- :

rum actione impielatem illi ne persequare iHos

referas :

qui credunt in eum , ne tu quoque audias u Durum est :

contra tibi stimulum calcitrare ^. » Sed utinam auscultcs,

ut tu quoque, «luemadmoilum bcatus Paulus obtemperes.
Ecce adsumus, accessimus priusquam illi crinunationcm

comminiscantur. Ideo properavimus, gnari nobisa te ex-

spectandumexiliumesse,ut ante confictam criminationem
patiamur, omnibusque propalam sit, alios omnes eadem
qua nos ratione perpessos osse, allatasque adversus illos
criminationes, conlictas ab inimicis fuissc : quorum

• Aci. IX, 5.
104 S. ATHANASIl ARCHIEPISCOPI

omniadicta, nisi niliil calumniae, nihil nisi mendaciafuerc.

XL. Italocutus Liberius omnibus adrairationi fuit; at
illenullum aliudresponsum dedit, quam quod jussit illum
mitti in exilium singulosque ut antea fecerat, ab invi-
: ,

cem disjunxit. Quam exilii rationem adinvenit ipse; ut

iu poenis irrogandis prioribus crudelior tyrannis et per-
secutoribus esset. IVam in superiori persecutione ,
plures
una confessores relegari jussit Maximianus, ac per con-
sortii consolationem poenam mitioavit. At hic longe
illo crudelior , viros in loquendi libertate , atque in
confessione sociosab invicem semovit, illos disjunxit qui
fide copulati erant , ut ne vel in morte mutuo frueren-
tur aspectu , ratus corporis segregationem , animae quo-
que affectum disjungere, aut illos iuvicem sejunctos con-
cordiae et unanimitatis oblituros. Ignorat scilicet, etiamsi
singuli seorsum degant, adesse tameu unicuique Domi-
num quem una omnes confessi sunt, qui illud aget, ut
multo plures singulis adsint ( ut olim Elisseo Prophetw
prestitit) quam cum Constantio milites ^. Caeca plane
sint

res est malitia : dum enim se putant confessores contri-

stare, ubi illos invicem segregant , iu hoc praecipue sese
ipsi valde laeserunt. Nam si una ilU et in eodem loco
fuissent , ex uno tantum loco impiorum scelus evulgatum
fuisset : jam vero cuin illos segregarint, illud eftecere, ut
impiae suae heeresis malitiseque fama omnem in locum
pervaderet, ac ubique perspecta esset.

XLI. Hsec item illorum facinora quis si audiat , noa

arbitretur illos quidvis potius quam Christianos esse?
Cum Liberius Eutropium Presbyterum, et Hilarium Dia-
conum cum liiteris mississet ad Imperatorem , quo tem-
pore item Lucifer cum sociis confitebatur , Presbyterum
statim illi in exilium ablegarunt : Diaconum vero Hila-
* 4 Reg. Ti. i6.
 ,

nFsrOMA AniAWoniiM at) Mo:>fAciios. loo

vinni , postquain niidassoiil , atquo ilorso ilafi;ris Cfecidis-

sont, in oxiliuin \[ou\ niisorunt. Duni naj^ollaront autoni
liapc vocilorabantur : (^)uaro l.ihorio non obslitisli , sod
ejusdetulisti litteras? llludfaoinoris admisere Ursacius el
Talens cum spadonihus. Diaconus porro duni verberare-
tur bonedicchat Doniino, nienior illius dicentis : « Dor-
suni meum dedi ad ilaoolla *. » IIU vero verberantes, irri-
debant illudebantque viro : neque orubuere quod Levi-
tam aflicoront dumque cachinnos pro-
conlumoliis ;

lunderenl, rcm
conscntaneam afjebant illeque bone-
sil)i :

dicendo perseverabat. Aerbari nempe , Christianorum

Christianosautom verberaro, Pilati ct (^aiphae facinusest.

Sic itaque a principio ipsam Romanam Ecclesiam labe-

factare conati sunt, optantes suam illi admiscere impie-
tatem. Porro Liberius extorris factus, post biennium
denique fractus est , minisque mortis perterritus sub-
scripsit. Verum ea ipsa re coniprobatur cum violentia
eorum , tum Liberii in han-esim illam odium , ejusquc
pro Athanasio suflra^ium, quamdiu scilicet libero ar-
bilrioque suo agere licuit. Aam quoe tormentorum vi
praeter priorem senteutiam eliciuntur, ea non reformi-
dantium, sed vexantium sunt placita. IVihil itaquc ha^-
resis sua:^ (jratia non aggressi sunt. Populi vero per singu-

las Ecclesias quam didicere iidem retinentes, Ma<}istros

expectant suos, ac Christo adversariam hseresim , quam
coacti recepere, omnes voluti sorpentem avorsantur.
XLIL tamquo niulla facinora, nihilse per-
Post talia
fecisse rati impii quamdiu magnus Hosius eorum mali-
,

[;nitatem exportus non essel ad tam venorabilom sononi

•,

furorem propagare studuerunt uou patrcm Episcopo- :

rum, non Coufessorem virum reveriti sunt, non Episco-

patus tempus, in quo plus sexaginta annos cxegerat,
1 Isai. L, 6.
106 9. ATHXITASII ARCniEPISCOPl

erubuere : sed posthabitis despectisque cseteris omnibus,

sola heeresis cordi fuit : homines sane qui nec Deum
timent, neque liominem reverentur. Constantium igitur
adeuntes, his sermonibus alloquuntur: ^lhil non egimus:
Romanorum Episcopum in exilium ablegavinms, et ante
illum permultos alios Episcopos : omnia loca formidine
replevimus. Sed nihil nobis tanta tua gesta juvabunt,
nihildum a nobis recte factum, quamdiu Hosius illajsus
remanserit.Nam dum apudsuos ipse de{jit, omnes in suis
Ecclesiis remanentj potest quippe ille vero fideque sua
omnes adversum nos inducere. Ilic et Synodis prceesse
solet ejusque litteris ubique omnes obtemperant. Hic
:

IVycsenam finem edidit, Arianosque ut hsereticos ubique

traduxit. Si igitur remanserit ille , inutile nobis fuerit
aliorum exilium : mox enim de medio tollenda nostra
hunc ego Ipersequi incipias
hseresis est. Et nec virum :

quamvis grandsevum miserere , nescit quippe nostra hse-

resis vel senum canitiem venerari.
XLIII. His auditis Imperator, nihil cunctatus, cum
virum Senisque gravitatem probe nosset, litteris illi suis
preecepit ut se conveniret quo tempore Liberium per-
tentare incipiebat. Accedentem illum rogabat, solitisque
verbis, quibus scilicet alios decipere consueverat, horta-
batur, ut adversum nos scriberet, et cum Arianis com-
municaret. Senex qui rei hujusce velauditumsegre ferret,
indignatus quod hujusmodi quidpiam vel proferre ausus
fuisset ', Imperatorem verbis suis perculsum de sententia
deduxit, atqueitainpatriam et in Ecclesiam suam remi-
gravit. Sed cum hseretici aut sine querelis et lamentis
denuo instigarent, hortarentur Eunuchi , ac magis ma-
gisque concitarent, litteras demum tmperator mittit,
interminaturque hinc Hosius afficitur contumeMis, ne-
:

que tamen insidiarum metu de sententia dimovetur. Sed

 niPTOniA. ARIAICORrM AD MOWACllOS. IO7

cuin pci*staret firmus in proposito suo : cuin fidei suse

(lonuini snpra jiolrani anliHcassct , niliiloquc validlores

quain slillas, vontornnupic llatus, cpistolaruni minasrc-

putaret, cuin fiducia advcrsus han-csim locutus est. IMe-
risquc ijjiturar.onstanlio missiscpistolis, u1)i modo virum

adulabatur quasi patrcin, modo minabalur, cxulcsc[ue

nominabat, hacc aiens : Tu nc sohis etiamnum hanesi
infestus pcrmancbis? Obsequerc, ac scribe contra Atha-
nasium quicumquc enim advcrsus illum scripscrit, liic
:

planc arianice nobiscum scntict niliil reCormidavit ;

Hosius, scd, tamctsi contumeliis laccssitus, Iktc scripsit.

Ejusque nos epistolam lcgimus, et ad calccm ea ipsa dc-
scripta est.

Hosius , Constantio Imperatori in Domino sa/utetn.

XLIV. Ego jam pridem confessus sum cum sub avo ,

tuo Maximiano persecutiograssaretur.Quodsitu quoque

mc persequare cliamnum ad quidvis potius tok^randum
,

paratus sum, quam ut innoxium elVundam_ sanjjuincm ,

veritatemque prodam teque eo modo scribentem ac

:

interminantem minime approbo. Dcsinc itaque talia

scribere, ac cum Ario ne scntias : ncc Orientales audias,
neu Ursacio et Valenti liabeas lidem. Aam quoe eHutiunt
Jlli, non Athanasiicausa,sedh3eresissu8egratialoquuntur.
Credc mihi, Constanti , (|ui per setatcm avus tuus essc
possim : Sardicensi interlui Synodo, c[uo tcmporc tute
ac beatoe vir memoria; frater tuus Constans , nos omnes
convocastis. Ipsccjuc inimicos Athanasii provocavi , cum
in Ecclesiam, ubi commorabar cjjo, advenissent, ut
siquid in Athanasio culpandum habercnt, id renuntia-
rent. Fidem dedi, securitatemque promisi, ut nihil
nisi rcctum in omnibus judicium expectarcnt, Id nou
108 3, ATHANASII ARCniEPISCOPI

semel tantum, scd et bis prsestiti , hortatus, si nollent

roram tota Synodo , milii saltem soli rem deferrent. Id
quoqiie pollicitus sum Si reus deprehendatur homo,a no-
:

Lis plane ahjicietur; sin innoxius, A^osque sycophantas

proharit : si nihilominus illum recusaveritis, Athanasio
persuadebo, ut mecum in Ilispanias proficiscatur. His-
que conditionibus circa repuguantiam obtemperabat
Athanasius. Illi vero rebus omnino suis diffisi , seque id
abnuerunt. Iterumqueubi Alhanasius ad tuum exercitum
se contulit-, cum tu illum littcristuis accivisti, inimicos
ille suos qui tum ibi, Antiochise videlicet, versabantur,
vel omnes una, vel singulos advocari rogavit, ut aut
se convincerent, aut convincerentur coram ipsi ; et se vel
qualem esse dicebant comprobarent , vel absentera non
calumniarentur. Yerum nec tu hsec dicenti moreni ges-
sisti, iramoilli abnuerunt. Cur itaquectiamnuinobtrecta-
tores ejus audis? Cur Ursacium Valentemque toleras,
tametsi ilH poenitentiam egerunt, cahimniaraque suara
scripto confessi sunt ? Confessi sunt inquara non vi
, ,

coacti , ut obtendunt ilb : non urgentibus miUtibus, non

conscio fratre tuo : non talia quippe sub illo, qualia his
teraporibus, agebantur, absit •, sed ultro ipsi Roraam pro-
fecti, coram Episcopo et Presbyteris heec scripsere , cum
antea amicam et pacilicam epistolam ad Athanasiuin
misissent. Quod si vira sibi illatam obtendunt, quam
illicitam aguoscant : sique vimtute non approbes, desine
vim inferre, uec litteras, nec comites miseris-, sed ex-
sulesremitte, ne cum tu vira redarguas, raajorem illi vim
exerceant. Quidnam cjusmodi a Constante actum est?
quis Episcopus exulavit? quandonavn ille Ecclesiasticis
judiciis inedius interfuit? quis sub illo Palatinus contra
quem subscribere coegit , ut Valens cum socio talia efiu-

tiat? Desine, quaeso te, et meraento te mortalera homi-

 niSTORlA ARIAINORUM Al) HO^ACHOS. I09

noni csso : limo jiulioii tlioin , lo([uo ipsc innoxiuni ad

oani ilicni custodias. JVc tc rcbus inisceas Ecclesiasticis :

nou nobis liis do robus praoopla inandos*, sed a nohis po-

tius hvcc oilisoas. Tilii I)(his Imporiuni tradidit, nobis Lc-
clesiastica concredidil. Ac quemadmodum qui tibi Im-
periuni subripit, Doo ordinanli ropugnat; ita motuc nc si

ad le Ecclesiastica pcrtralias , inaj^ni criminis rcus lias :

« Reddite , » scriptum cst , « qua3 suut Ca^saris, Ccesari :

etqua} sunt Dei, Dco*. » Nequc nobis igitur lerrse impe-

rarc licel,noque tu adolcndi babcs potcstatem. Ilaec
quod tuam curom sahilcm scribo quod vcro res spectat :

de quibus scripsisti, eoce mcam scntcntiam : Arianis mi-

nimc immo oam banosim forio anatlicmate
adjun^jor, :

nec contra Atbanasium scribam, qucm nos et Komana

Ecclesia, immo tota Synodus insontem declaravit. Aani
tute ba^c cum pcrspccta babcres, bominoni accivisti, ac
concessisti, ut cuni bonorc in palriamillc et in Ecclesiam
suam remiorarot. Qurenam cxtilil tanla^ mutationis
caiisa? lidem enim ipsi sunt ejus inimici qui jam ante
fuere ct quffi jam susurrant
: non enim ca coram illo
(

proferunt) boec prius cliam quam Atbauasium acciros

obloquebantur : b?ec cum ad Synodum advenissent ob-
murmurabant • mequc , uti supra dixi, probationes po-
stulantcs, proferrc ipsi nequiverc : nam si babuissent,
non ita turpiter aufu.{;issont. Quis tc induxit, ut post tan-
tum temporis, littorarum juxta ac verborum tuorum
obliviscercre? Cobibo to , qua^so, et nc iinprobis bomini-
bus morem yeras, ut ne niulni connnodi causa le ipse
reum constituas. Quod enim jani illis indulges, de hocin
die judicii sohis rationemest redditurus. Advcrsarium illi

suum auspiciis tuis iKdere optant, teque vohmt essc ma-

litioe sua^ ministrum, ut tua opc exccraudain hccresim in
1 Mallli. XXII, 31.
 ,

110 S. ATHANASII ARCHlEPISCOJl

Ecclesia disseminent. Non est prudentis, ob aliorum libi-

dinem sese in manifestum conjicere periciilum. Desine,
quaesote, et inibi obtempera,Constanti. Heec enim etme
decetscribere, et non vibpendcre.
XLV. Htec illa fuit Abrabamici senis vere Hosii, id
est, Sancti, sententia : bge illius litterse. Ille vero nec in-
sidiarum finem fecit , neque desiit obtentum adversus il-

lum perquirere; sed perstitit graviter interminando, ut

eum aut vi a sententia deduceret, aut non obsequentem
pelleret in exiUum. Ac quemadmodum Babylonici Duces
et Satrapse , cum incusandi Danielis occasionem capta-
rent, nonnisi in lege Dei sui illam invenere; ita et nunc
impietatis Satrapa? nullam aliam potuerunt adversus Se-
nem vel comminisci. NuUi quippe notus non erat ille

vere Hosius, id est, Sanctus, cujus inculpata vita erat

nisi eo nomine, quod bseresim odio baberet^. Hunc ita-
que calumniantur, non perinde atque ille Dario delatus
fuit invitus quippe Darius criminationem in Danielem
,

audivit^j sed sicut Jezabel Nabotbum, ac ut Jvdsei apud

Herodem, liis verbis^ Non modo non subscribit ille ad-
:

versus Athanasium, sed nos etiam ejus gratia damnat^:

itaque bseresim aversatvir, ut cseteros litteris bortetur,
necem ut potius subeant, quam veritatis proditores eva-
dant. Nam, ait ille, veritatis causa dilectus noster Atha-
nasius persecutionem suslinet , insidiccque tenduntur
Liberio Romano Episcopo , aliisque universis. Heec cum
audisset impietatis patronus, h.geresisque Imperator Gon-
stantius, maximeque cum comperisset, aliosesse in His-
paniis qui ejusdem atque Hosius sententise essent, tenta-
tos illos ut subscriberent ,cum non vakiisset eo vi addu-
cere, arccssit Hosium : quem exibi vice anuo integro
, ,

Sirmii detinet, nec Deum metuens impius homo, neque

I Daniel. vi, 14. — * 3 Reg. xxi, 7. — ' Luc. xxui, \o.
 nilTORIV Al\IAr(OniIM AD MONACnOS. 111

Patiis crga Hosium affocluni reveritus, improbus illc, ne-

que sencctutem (ccntenarius quippe erat) Tcneratus ,
Tirinhumanus.TIa2cnamqueomnia,h?ereseosgratia, nihil
fecit, novus ille Achab, aliusquc nostri seTi Ralthasar.

Tanfam cnim Scni Tim intulit, tanKliuquc iUuni detinuit

ut malis oppressus Tix tandem cum Valcnte et Ursacio
communicarct, ncquc taincn subscribcrct contra Atha-
nasium. Sed cam rcni minimc noglexit Senex instante :

quippe morte, Tim sibi illatam quasl testamento decla-

raTit , arianamque hffTesim feriit anathemate, Tetuitque
ne quis illam reciperct.
XLVI. Quis hoec si videat, vel solum audiat, non ob-
stupescet, ad Dominumque clamabit Num ad inteme- :

cwnem dohis IsraclM. Quis hrec animadvertens non op-

portunc ad Dominum cxclamabit : « Stupor et borribi-
» lia facta sunt supcr torram , et, Obstupuit ccelum super
)) hoc, et terra velicmcnter exhorruif*? )) Patres popu-
lorum et fidei Magistri tolkmtur, impiique in Ecclesias
intruduntur. Quisnam , ubi vidit Liberium Romanum
Episcopum in exilium ejici, aut Patrem Episcoporum
majjnum Hosium tantis afttci malis quis cum cerneret :

tam multos Episcopos cx Hispania ct cx aliis partibus

extorres fieri, non exploratum habuit, etiamsi modico
sensu prppditus esset, criminationcs in Athanasium in
aliosque allatas, , onmiaquc caknnniae
confictas fuissc
plena? Ideo enim omnia mala perferenda putarunt,
illi

quod insidias ex eorum sycophantia structas compertas

haberent. Quod cnim Libcrii crimen? qune adversus se-
nem Ilosium crimiuatio? quis Paulino, Lucifcro, Dio-
nysio et Eusebio, vcl lalsum scelus imposuit? aut qiiaa

rulpa aliorum cxuknn, Episcoporum, Prosbytcrorum ot

Diaconoruni? nuUa sanc fuit, absit. Non cnim crimiuis
1 £t(cli, XI, i3. — * Iliccetn. v, 3o ; Hiereni. ii, ts.
112 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

cujuspiam causa conspirationes conflatse sunt, neque ob

allatas criniinationes singuli extorres sunt facti : sed ni-
liil aliad illud est quain eruptio impictatis adversus pie-
tatem, studiumquc erjja liseresim arianam ,
pra-ludiaque
adventus Antichristi cui viam prseparat Constantius.
,

XLYII. Nam
postquam qua3 libuit omnia adversus
Ecclesias Italise aliaiumque regionum peregisset post- :

quam hos in exilium misisset, illos vi coegisset, ac omnia

ubique formidine implesset , furorem denique suum , in-
star cujusdam morbi, urbem Alexandriam. Cal-
vertit in
lide autem Christi hostes eam rem aggressi sunt nam- :

que ut multorum Episcoporum subscriptionem ostentare

possent, vexatusque Athanasius nullura haberet Episco-
pum apud quem conquereretur, omnia ubique terrore
impleverunt Imncque terrorem succenturiatum in insi-
:

diis non advcrtentes insani homines, se non

servarunt :

Episcoporum propositum pro se obtendere sed vim a se ;

illatam exhibere : ac licet fratres deserant, licet amici et

noti procul recedant, qaauquam inveniatur nemo qui
condoleat ct consoletur, Dominum tamen idoneum, ma-
jusque caeteris omnibus esse perfugium. Solus riamque
Helias erat in persecutione , sancto tamen viro Deus in
omnibus omnia erat^. Hanc item formam nobis tradidit

Salvator, qui solus relictus, inimicorum insidiis appete-

batar'--, ut si nos qu.oque in persecutione deseramur ab
hominibus, ne despondeamus animum, sed in illo spem
habeamus, ueque prodamus veritatem qute licet initio :

videatur opprimi, at demum ipsi persecutores eamsunt

agnituri.
XLVIII. Imperatorem itaque concitant, qui primum
litteras mittit, minasqae ad Ducem et ad milites. Legan-

tur item Notarii Diogenius, et Hilarius, et una cum illis

1 5 Reg. 19. — '^ Matth. xxn, 56.

 niSToniA ARiAt^oni M ad MOwAcnos. ii3

ralalini : Iuiikjiu^ Ijravia cl iiiimaiiia adversus Ecclesiam

otlita siuil facinora, qua! paulo anlc paucis perstricta

suut, oinnihusquc roniperta cx iis quas populi cdidere

conlcslalionihus, (pias ad calcem liujus operis pcrscrip-
fas, cuiquc volenti legere licebit. llinc post illa SjTiani
j;csta, posl lanla admissa facinora, posl illatas Alrginibus
conluinclias-, cum ejusmcdi scclcra illc probarct, littcras
rursuiu nnttit ad Senatum et populum Alexandrinum,
juvcnes sollicilans, ut vcl una coacti Athanasiuui perse-
quercnlur, vcl notum habcrcut ipsos sibi iniinicos fore.
At ille vel antequam ha3C contingerent, ex quo Syrianus
ia Ecclesiam irrupit, abscesserat, cum sciret illud quod
scriptum esl : « Sed abscondere modicum ad momentum,
» doncc pcrtranscat indijjuatio'. » llaruin autem lilte-
rarum tabellarius fnit Heraclius quidam dignitate Co-
mes, qui pnccursor fuit cujusdam Geor;jii , qucm Impe-
ratorCatascopum, id cst exploratorem , mittebat, Iiaud
enim Episcopus is fuerit qui ab illo mittitur, absit; ut
ct res gcstae, et ipsa ingressus ejus prrcludia compro-
baut.
L. Litteras itaque promulgavit, qu?e ingentem scri-
bentis turpitudinem prseferrent : cum cuim, prout mag-
nus scripscrat llosius, veri similem nullain mutationis
suae causam rcperire posset, longe indecentiorcm sibi et
consiliariis suiscomminiscitur. Fralris mei aiebat di- , ,

vina; ac pia> memoriffi viri, amicitiam rcveritus, Atha-

nasium ad quoddam spatium temporis vos adirc pcrmisi.
Illud autem eum et in promissis fallacem , et erga fra-
trem suum post obitum cjusingratum comprobat. Dein-
de, divinre illum ac pia- mcmoriae, (ut revera se habct)
ilijnum appellal, cujus mandatum ct amicitiam (licet
/Jthanasii redilum , in gratiam tantum bcatae memori.-p,
l Isai. XXVI, 20.
1X4 8. ATIIA^ASII ARCHIEPISGOPI

Constantis permisisset) servasse oportuit, nec sese inof-

ficiosum erga fratrem exhibuisse, ut sicut Imperii, sic et
Sed ille cum jus suum repe-
sententise illius hseres foret.
tere vellet,Vetranionem Imperio abdicavit, hsec aiens :

Ad quemnam post fratrum obitum pertinet hsRreditas?

quanquam abominandee Christi hostium heereseos causa,
nec quid juris sit novit; imo vero sese erga fratres suos
ingratum prsebet. Cujus item hsereseos gratia, ne Patris
quidem sententiam integram servare in animum in-
duxit : sed quantum haereticis libet, sese servare simulat-,
sin displiceat illis, debitam Patri suo reverentiam ser-
vare nescit. Ille siquidem Eusebii et sociorum calumnia
inductus, Episcopum amandavit in Gallias, ad tempus
scilicet, ac ut insidiatorum immanitatem devitaret (id
enim post Patris obitum declaravit beatse vir memorise
Constantinus hujus frater, ut in ejus Epistola cernere
est) : at nequaquam iisdem Eusebianis morem gessit,

neque misit quem illi Episcopum eo mittere peropta-

bantj imo id voTentes coercuit, atque rem aggressos,
gravibus miuis deterruit.
LI. Cur itaque si patrissui, uti scribit, placita ser-
vare voluit primo Gregorium, jam vero depeculatorem
,

Georgium misit? aut cur Arianos, quos Porphyrianos ille

nuncupavit , hic studet in Ecclesiam introducere , ac

dum patrocinatur ilhs, alios pelHt in exiUum? Nam
etiam si Arium pater ejus ad conspectuni admiserit
suum , at ubi post perjurium Arius disruptus est, patris
ejus amisit benevoleutiam : etenim re comperta ille,

Arium deinceps ut hsereticum reprobavit. Quare dum se

simulat Canonem, omnia contra
ecclesiasticum curare
Canonem agere moUtus Canon prsecipit ut e
est? Quis
Palatio mittatur Episcopus? Quis Canon jubet miUtea
invadere Ecclesias? Quis tradidit Comites inconsidera-^
 HISTORIA AHIArcORUM AD MONACHOS.' Il5

tosqiio spailoncs ecclcsiasticis prreesse rebus , aut edicto

jiiclicia coriun qui Episcopi vocantur promulfjare? NuUo
njf^ndacio non ulilur illc inipin^ liaresis causa : natn et
tum priTtor palris scntouliam rhilafjrium secundo misit
Prsefectum , et jam hsec facinora gesta sunt. Neque vera
sunt qUcTC de fratro loquitur : siquidem post fratris ohi-
tum, non somol, neque secundo sed ter litteras misit ,

ad Episcopum fidemque dedit se nunquam sententiam

,

inutaturum : jussitque ut confideret, se a nullo unquam

conturbauduni foro 5 sed cum ma^na tranquillitate in
Ecclesia mansurum : missisque Asterio Comite et Palla-
dio Notario ,
jussit Felicissimo tunc temporis Duci , et
Nestorio Pra-fecto-, ut sivo Philippus Prtefectus, sive alius
quispiam ausus essct Atlianasio insidiari, arcereut ipsi.

LII. Quapropter cum advenit Diogenes, insidiasque

paravit Sjaianus, tunc ille, nos item atque populi litte-
ras postulabamus Imperatoris quoniam scriplum , rati ,

est, « jNulhun nieudacium apud Rogem ore proferatur » ,

sic neque Imperatorem qui iidem dederit eam viola- ,

turum unquam aut sentcntiam mutaturum esse. Cur

,

itaque si fratris tautum gratia nos remi[jrare concessit,

post ejus obitum litteras misit ? Quod si illius memorise
gratia ea scripserit-, cur tandcm postea sese fratri ingra-
tum pra^stitit, ubi hominem persecutus est, ac dum in
littoris suis judicium obtendit Episcoporum, arbitrio ille

suo rem gerit? licet minime lateat, sod in proximo

sint vafritiei illius arjiumenta ? Si namque ilkid

Episcoporum docrcUun ost, quid ilhul attinet ad Im-

peratorem ? sin imperatoria: mina'
sunt quid opus ,

hominibus nuncupatis Episcopis? Quandonam a sa^culo

rcs hujusmodi audita cst? quandonamEcclesia3 docretum
ab Impcratore accepit auctoritatam, autprodecreto illud
habitum csl? Multee antehac Synodi coactsesunt muU«i :
 ,

Il6 «. ATHAICASII ARCHIEPISGOPI

prodiere EcclesioR decreta j sed nunquam Patres res hu-

jusmodi Imperatorl suasere, nunquam Iniperator Eccle-
siastica curiose perquisivit. Ex Csesaris domesticis qui-
dam Paulo Apostolo amici fuere quorum nomine Phi-
,

lippenses ille in Epistola sua sahitavit*; sed ncquaquam

illosjudiciorum consortes admisit. Jam verospectaculum
novum, quod arianse haercsis inventum cst : hajretici
cum Imperatore Constantio una convenere , ut illeEpis-
coporum obtentu, quos libuerit adoriatur ac , licet per-
sequatur,persecutor tamen minime audiat ; haeretici
vero Imperatoris auctoritate freti , quibus voluerint insi-
dias tendant : tendunt autem illis qui non secum impie
sentiunt. Porro hanc ab illis quasi in scena comoediam
agi videre est : ubi qui Episcopi nomine vocantur, his-
trionum partes gerunt : Constantius vero eorum res agit,
qui quasi Herodes Herodiadi promissa dat. Hos rursum
cernere est calumniis suis quasi saltitantes, idque ad
exilium et csedem virorum qui pic de Domino sen-
tiunt.
LIII. Quemnam igitur non calumniis Isesere suis? cui-

nam illi oppugnatores Cliristi, insidias non pararunt?

quem Constantius ab illis delatum non ablegavit in exi-
lium ? quandonam non libentissime illis aurem praebuit ?
et quod prorsus stupendum est ,
quem unquam qui haere-
ticos deferre, auscultavit, annon potius loquentes illos
quidquid tandem afferrent, libenter admisit? qusenam
Ecclesia est qua? jam libere Christum adoret? nam si pia
quidem sit, in periculo versatur reformi- : sin simulet,

dat. Omnia simulatione impietateque quoad facultas tu- ,

lit, replevit. Si quis ubivis pius homo Christique amans

reperiatur ( extant sane ubique tales permulti sicut Pro- ,

phetse, magnusque Helias ) ejusmodi inquam homineg

i Fhilip. ir, ai,
 ,,

HISTORIA ARIANORUM AD MOKACHOS, 117

dolitescunt, sicuhi tauicii ipsi iulum liominem , veluli

Abdiaiu , iuvouiatU : vcl si liccat iu caveruaset iii fora-
luiua terra' scccdcre, aut (lemum iu desertis locis abcr-
rantes commorari '. Eas enim cakuiinias ileferunt ameu-
les illi, qualcs Jczabel adversus INabotlium , ct Juda^i iu
Salvatorem couliuxere * : ac deuique patronus ille hoere-
sis, cum veritatem immutare vclit, haud secus quam
Achab vineam convertit in hortum olerum omnia pro ,

eorum libidine agit, quia ncmpe ille qua3 optavit ab illis

audivit.
LIV. Sic, uli supra dixi, veros Episcopos, quodnol-
lent impia profiteri arbitratu suo, relegavit : ita adver-
sus ipsum Athanasium, Eraclium misit Comitem qui ,

mandata publice proposuit, ac jussu Imperatoris denuu-

tiavit, si uou litteris obtcinperarcnt, aufercndumpanem,
subvertendaidola ,
pkirimisque IMagistratibus, popula-
ribusque captivitatem plaue expectandam fore. Deinde
hls denuntiatis minis, non puduit hominem haec palani
altaque voce proferre : Athanasium Imperator repudiat,
Ecclesiasquc Arianis tradi jussil. Hinc niirari supcr liac
re omnes, nutus inviccm dare , ac dicere : Num Cons-
tantius factus est ha^reticus ? autem ubi eru])es- IIIc ,

cendum erat, Senatores coutra, Ethnicorumque j\Iaj>is-

tratus idolorum ?edituos urgebat ut iis subscribcrent
profiterenturque sc illum recipere Episcopum, quem
mitteret Impcrator. In hoc certe a[;cndo Constanlius
Canones ccclesiasticos cgrc^ie vindica])at namque pro
:

Ecclesioe litteris, lori litleras , pro populorum scriptis

redituorum scripta rcposcc])at; gnarus scilicct se non
Episcopum Christianis, scd iis qui talia scribcrent litij^a-
torem mittere.
LV. Etlmici ilaque qui tali su])scri])liouc rcdimebant
* 5 Ilog. 18, — 23 Reg. XXI, 7.
Ii8 8. ATHAITASn ARCUIEPISCOPI

idolis suis immunitatem, et nonnulli exagricolis, ac si

de Duce aut de alio quodam misso judice ageretur, licet

inviti, ejus tamen minas veriti, subscripserenam Eth- :

nici cum essent, quid acturierant, quam quod Impe-

ratori placeret? Populis autem in magna Ecclesia congre-
gatis, quarta quippe Sabbati erat, poslridie Heraclius
Comes secuin assumpsit Cataphronium iEgypti Prrefec-
tum , Faustinum Catholicum , Bithynumque hsereticum
hominem ac illi una forensium junioreseosque idolorum
,

cultores concitant, aientes eam esse Imperatoris jussio-

nem, ut in Ecclesiam irruerint, populosque lapidarent."
Cum itaque jam e populo plurimi post dimissionem
egressi essent , remanentibus paucis mulieribus , tunc uti
prseceperant gesta res est. Eratque miserabile spectacu-
lum : nam cum paucee, iinita oratione, jamjam sedissent,
derepente juvenesilli,cum lapidibus etfustibus, nudi ir-

ruentes, alias lapidare, sacra vero virginum corpora

plagis impii concidere, detractisque velaminibus earum
capita nudare, ex adversoque trahentes illas pedibusim-
probi percutere. Gravia certe illa et admodum atrocia :

sed quae consecuta sunt graviora, omni contumelia

ac
intolerabiliora. Cum enim virginum modestiam auri- ,

umque puritatem perspectam haberent, gnari libentius

illas lapides, gladiosque, quam obscoena verba per-

ferre , dum irrumperent talia proferebant , Arianique heec

adolescentibus suggerebant, quippe qui talia dicta , ejus-

modique facinora cernentes cachiunoseftunderent. Sacree

porro virgines , alieeque honestse matrouse, ab iisdem
verbis, quasi a morsibus aspidum refugiebant. At Christi
hostes, opem ferebant adolescentibus, imo forte ea ipsa

cum illis verba proferebant : obscoena quippe dicta vo-

luptati ipsis erant.
LVI. Hinc quo prorsus mandatum exequerentur ,
 ,

niSTORIA ARIAJtORUM AD MOXACIIGS. II9

( hoc iiamque illis coidi crat, hoc item Comes, Catholi-

rusquo prjvcipiobaiit ) subsellia, thronuiii, inensam, nam
li(;uca crat, vela licclesia; ac calera qua; potuere direpta

ct asportata, anlc ostium in magna plateacorabusserunt,

thusquc injcccrunt in i^jucm. lleu 1 quis hajc audieus hi-
crymas non fiiderit, imo aures non oblurarit, ne aliuni
narrantem ferat? ratus ejusmodi rerum velauditum dam-
no sibi fore? iVam elhnici idolasualaudibuscelebrabant,
dicebantque : Gontilis Constantius efiectus est , Ariani-
que nostra approbant : nihil curant enim vel sese Ethni-
cos simulare , dum modo sua liaresis stabiliatur. Enim-
vero buculam, qua; hortos in Casareo sitos irrigabat

immolarc sunt aggressi, atque immolassent, nisi Cai-

mina ea fuisset ,
quas sacrificare sibi nefas esse aie-
bant.
LVII. Ejusmodi facinora iinpii Ariani cum Ethnicis
admiserc , rati ea in nostram vcrtere contumeliam. At
divina ultio eorum coarj^uit improbitatem, magnumqiic
ac praeclarissimum signum edidit, quo palam fecit omni-
bus, eos ut impietate sua non alium quam Dominum op-
pugnant, sic jam suisfacinoribus, ipsi Domino ignomi-
iiiam inurere tentasse ;
quae res ex miraculo tum edito
liquidius commonstratur. JNam juvenis quidain ex petu-
lantioribus, irruens ausus est iu throno sedere. Scdcns-
que scelestus meretricium quoddam naribus personabat.
Inde cuin surrcxisset , thronum convcllerc ad scque tra-
lierc conatus est, ifjnoraus se sibi divinam atlrahere viii-
dictam ^. Quemadmodum cnim Azoti quondam incolae ,

arcam tan^jore ausi , ([uam iio olitueri quidcm sibi Jire-

bat, ad illa oontinuo, prius tainen anorum cruciatibus
confecti, perimebantur ita et illemiser, thronum avel- ^

lere ausus, quod pertraxit, in suam traxit pernicicm , et

• j Rcg4 T, 6,
 ;,

120 8. ATIIAKAIII ARCUIEFISCOPl

quasi ipsa divina ultio lignum immitteret, illo avulso ven-

trem suum percussit : et cum thronum avellere optaret
ictu sua ipse intestina foras emisit : maf^isque thronus
vitam illi avulsit, quam ab illo avulsus sit. Eftusa sunt
igitur, viti de Juda scriptum est, viscera ejus, collapsus-
que asportatus est, etpost unara diem , interiit. Ingres-
sus item alius qui thallos jjestabat , cum, utpote Ethni-
cus , manu illos agitaret , cachinnosque prolunderel;
derepente tenebris offusus , nihil videbat , nec ultra scie-
bat, ubi terrarum -esset : qui jamjam collapsurus, co-
mitibusque suis manu adductus ac sustentatus exivit :

vixcjue postridie inentis compos effectus est , facinoris

juxta ac casus sui immemor sceleratus ille.

LVIII. His conspeclis Etlinici, perterriti sunt, nihil-

que ultra agere sunt ausi : Arianos autem ne tum quidem
gestorum puduit j sed, quemadmodum Judaei cum signa
,

viderent, non credebant tamen, adeo increduli erant

imo potius instar Pliaraonis indurabantur spem quippe :

suam in infimis sitam habebant in Imperatore scilicet et ,

in eunuchis ejus. Ethnicos igitur, imo potius Ethnicorum

petulantissimos, supra dicta facinora perpetrare sine-
bant. Aderat quippe illis in liis agendis histrio quidam
qui Ethnicos concitabat, Faustinus, qui Catholicus di-
cebatur, moribus tamen circumforaneus et animo petu-
lanti. Ariani vero per se ipsi ejusmodi res aggressi sunt,
ut sicut suam hseresimex aliis heeresibus expresserant, sic
et jam nefaria gesta cura petulantioribus dividerent. Cse-
tera igitur , uti supra dixi , illoruni opera perpetrarunt :

quee vero ipsi facinora per se admisere, qui non omnem

exsuperant malignitatera, qui non cujusvis carnificisma-
litiam vincunt? Quam non diripuere domum? quas sedes
pervestigandi causa non devastarunt ? c[uem hortum non
 HI8TORIA ARIANORUM AD MOKACnoS. 121

conculoarunl? quod sepulcrum nonaperuere, specie cpji-

dem Allianasii perquircndi, cuin niliil tanien curarent

quani dirlpcrc, ct ol)vios spoliarc? quani multormn do-
nuis o!)si;;na(a' sunl? ([iiam multa qua> in liospilalihus
erant . ministris suis militibus dcderunt? quis illorum
improbitatcm cxperlus non cst? (piis illisohvius non scse
iu foro occultuvit? quis non , corum mctu relicta domo ,

in deserto pernoctavit? quis dvmi sua ab illis servare stu-

derct, nou plurimaamisit? (juisinaris imperitus, non ma-
luilillud cjusque pcriculacxperiri, cjuambosinterminan-
tescernerc? Multi uamque domicilia pcrmutarimt, ct a
vico in vicum, ab urbc in suburbia translati sunt. Quam
multis quantpe mulcta^ sunt irrogatai, ct cum suppe- nihil
teret, al) aliis ipsi focnerabantur, co solum ut eorum in-
sidias efiugerent?

LIX. Onmibus quippc tcrrori erant : Imperatorisque

nomen proferentes, apud omnes sese venditabant, inter-
minantes illius iram : nacti malitise suse ministros Ducem
Sebastianum , Manicbaum hominem ,
petulantemque
juvenem, Praefectum item et Comitem, histrioncmquc
Catholicum. Multas ccrte Virgines i[use illorum impieta-
tem damnabant, veritatemque profitebantur, ex oedibus
suis dijecerunt, alias quse ambulabant aReccre contume-

liis, earumque capita a junioribus c[ui secum erant nu-

dari jusserunt , nmlicribusque suis facultatem dederc

contumelias arbitrio suo cuivis illarum inferendi. Hones-
toe itaque fidck'sque nwtroncc declinabant. Illa' autcm
cjuasi baccha; ac furia', circumcursanles delrimentum
putabant, si cpiam non oficnderent, cui iufcrrcnt inju-
riam eamque dicm cum mo^rorc ajjebant, in c[ua
:

nullam laedere possent. Demum ita eflcrati acerbique in

omnes eraut,ut carnifices, homicidse, nefarii, litigatores,
 ,

122 S. ATHAICASII AaCUIEPISCOPI

malitiosi , nihilque non potius quam Christiani ab omni-

bus vocarentur.
LX. Enimvero Scythas imitati, Eutychium Subdiaco-
num virum probe Ecclesise ministrantem , rapuere
, :

quem ubi taurinis scuticis a dorso ad necem ferme coedi

curassent , rogarunt ad metalla mitti, ad metalla certe
non quselibet, sed ad ea quse Phajno appellantur, ubi
homicida condemuatus, vix paucis diebus vivere queat.
Et quod prorsus stupendum est, ne paucis quidem hovis
ejus curari vulnera concessere : sed continuo illum yise
commiserunt, aientes : Si res ita fiat, reformidabunt
omnes , ac nobis deinceps sociabuntur. At ille non mul-
tum progressus, cum ex vulnerum dolore ad metalla
pervenire non valeiet, in via interiit. Ac quidem
Isetus

ille obiit, martyrii gloriam adeptus. Iinpii autem viri,

ne ita quidem aftecti sunt pudore , sed ut scriptum est
crudeha habentes viscera, postquam id sceleris moliti
essent, satanicum quoddam facinusrursum deslgnarunt^.
JVam cum supplices populi pro Eutychio deprecarentur,
jusserunt illi, ut quatuor probi liberique viri arriperen-
tur, inter quos Hermias erat, qui mendicorum pedes
abluebat, quos gravibus ante plagis conciscs Dux conje-
cit in carcerem.At Ariaui velipsis Scythisimmaniores,ubi
illos plagarum dolore non extinctos viderunt, expostu-
lare, ac comminari Eunuchis, aientes, scribemus, indi-
:

cabimusque eum nou arbitrio nostro flagellare. His

auditis perterritus ille coactus est denuo verberare ho-
,

mines. At hi dum ceederentur ,

guari cur ita vapularent,
et a quibusnam insimulati essent, hsec tantum loqueban-
tur : Propter veritatem vapulamus, uec communicamus
cum haereticis : verbera prolibidine, a Deo hac de re
judicandus es. Impii porro optabant illos in carcere peri-
 :

HHTORIA AMANORDM AD MONA.CUOS. 123

rlilari. alquc iiilcriro : scd populus Dci cum nosset tem-

poris opporlunilalcni, pro illis deprccatus est : atque
postseplem circilcraut plures dics, diniissi liomincs sunt.
LXI. At illi quasL cani rcm indijfiu! Icrrcnt, aliud la-
cinus illo immanius , nefariumquc sunt
quod ajjgressi :

quidcm crudelissimum apud omnes liabeatur , corum

tamen liaeresi Chrislo inimica' conscnlaneum. Enimvcro
praecepit Domiims ut pauperum cura liabeatur « Ven- :

» dite » aiens, « quK possidelis, ct dateclecmosynam^

,

» et, esurivi, et dcdistis mihi manducare silivi, et po- :

» tastis me. Quantum enim fecistis uni ex his miuimis ,

» mihi fecistis'^. » Hi autem, utpote qui revera contra

Christum sentiant, iu his quoque ejus voluntati obsis-

tere ausi sunt. Xam cum egenos conspicerent, ct viduas

(
quae cum Dux Ecclesias Arianis tradidisset, in iis ver-
sari nequibant) sedentes in assi^natis sibi locis a Clericis,
quibus viduarum cura concredita fuerat : cum cernereut
fratres prompto ipsis animo eleemosynam erogare,Yiduis-
que alimenta prajbcrc-, cas pedibus pulsantes inscque-
bantur, larj^itoresque deferebant ad Ducem. Ilhidque a
Dynamio quodam milite a^jebatur, eratque Sebastiano
gratissimum apud Manicha^os enim nuUa est commise-
:

ratio, resque illis odiosa est pauperem miserari. Insolens

itaque accusationis genus erat, novumque tribunal ab
illis jam primum excogitatum est. De beneficio quippc
collato in jus vocal)antur homines : et qui eleemosynam
darent, deiercbanlur : qui beucliciuni acciperct, vapu-
labat malebantque pauperem esurire quam erogare
:
,

qui vellet. Hoc item ab antiquis illis Juda^is didicerant

novi isti namque cum ccrncrent cacum a
Judad'. llli

nativilate, visum reccpisse, eumque qui jamdiu paraly-

ticus erat, sanatmn fuisse,beneficiorum auctorcm Domi-

* liuc. XII, 33, — 3 Matlb. xxv, 35, — ' Joau, j, 9.

 ,

124 S. ATH.iNASH ARCHIEPI8C0H

num criminabantur : beneficio aflectos damnabant ut

praevaricatores'.
LXII. Quisnam bfcc miratus non est? Quis non est

ba^resim ejusque vindioes execratus? Quisnon novit feris

ipsis efferatiores Arianosesse? JVeque tamen scelesti ea

nacti sunt quw id aj^endo assequi peroptabant imo vero ,

in gravius universorum odium incurrerunt. Sperabant

certe insidiis atque terrore quosdam eo adduci posse ut ,

bseresim amplecterentur, atque conventibus interessent

suis. Sed cessit res contra quam rati erant : nam quos illi

affli}^[ebant, ii cerumnas sibi illatas quasi martyrium per-

ferebant : neque prodebant vel abnegabant piam in
Christum fidem. Extranei autem qui lisec conspiciebant
imo Etbnici hsec dum cernerent, eos velut Antichristos
et carnifices execrabantur : est quippe genus humanum
pauperum amans , ad inisericordiamque pronum. Hi
vero vel bumanum ratiocinium amiserant : nam qui , si

passi essent, peroptassent ab aliis beneficium accipere ,

non sinebant alios idipsum consequi, judicum scilicet,

prsesertimque Ducis immanitate potestateque freti.

LXIII. Enimvero quse in Presbyteros Diaconosque

perpetrarunt •, quo pacto illos Ducis judicumque auctori-
tate in fugam verterint , affinesque illorum domibus
deturbarint, militum sciUcet opera, Gorgoniique Ducis,
quiplagiseos lancinabat; quo pacto illorum ( rem sane
omnium crudelissimam) eorumque qui jam obierantpa-
nequaquam verbis
nes, quantaquepetulantia, diripuerint,
enunciari potest eorum quippe crudelitas omnemenar-
:

randi facultatem superat. Quidnam quispro rei gravitate

dicere queat? Aut cujusnam primum mentionem faciat,
ut non inveniat secunda primis , posteriora secundis
atrociora? Omnia quippc corum facinora, et nefaria
* Mattb. IX, 7.
 :,

niATonu AniANomrM ap monaciios. i25

j^osta oanlis ol impiolalis plona sunl. Kaque suiU illi va-

fritie mentis, ct nioruin callidilalc , ul patrocinii pollici-
talionc, pccuniarumquo oro{;ationc docipcre sata|;aut-,
ut quandoquidcni non cx aequo ot bono coniniendationem
liabcnl, vcUiinc saltcmsiinplicioribusobtcndant specicm
quamdani dignitatis.
bXIV. Quisitaquc illos vcl Etbnicos ultra nuncuparit,
nedum (Uiristianos? quis liormn mores, humanos et non
potius ferinos arbitretur, conspecta facinorumcrudelitate
ferocitatcquc ? Elonim ipsis carnifiribus immaniores,
aliisque brereticis audaciorcs sunt : imo , Ethnicis ipsis
multo doteriores, ab illisque, ut vere dicatur, longissime

distant. Audivi enim a patribus (veramque rem arbilror)

in superiore sub 3Iaximiano Constantii avo persecu-
tione, Etbnicos occultasse fratres nostros Christianos ,

dum inquirerentur : ac plerumque pecunia mulctatos ,

carccrique mancipatos fuissc, oo sobmi ut ne profujjorum

proditores essent. Profugos enim eadem qua seipsos lide
servabant neque dubitabant sesc illorum causa pericubs
,

oflerre. At nunc admirandi illi novcC bseresis inventores,

nuUa alia rc, quam insidiis celebres, sccusomnia agunt:

nam ipsi ultro carniliccs cRccti, oinnesprodere quaerunt
occultantibusque insidias parant, rati occultantem pc-
rinde atque oocultatum sil)i inimicum cssc : ita saugui-
narii et homicid?e sunt, ita vol ipsam Judoe malignitatem
eemulantur scclcrati ilii.

EXV. i\oc pro roi j^ravilalo possunt eorum facinora

narrari, nisi lioc sokun modo ,
quod mihi scribenti
eorumque nefaria {i[esta recensere volcnti, iu mentem
subit*, anne sanguisu^fa*, de qua in Proverbiis, quarta
filia sit haec hrercsis, qua* post tot illatas injurias, post toL
patratas ca-des, nondum dixit, suflicit^. Etianmuui
i FroT. xxz, i5.
12b 8. ATnAKASn ARCHIEPISCOH
quippe ferocit , homincs nondum sibi notos perquirendo
circumcursat : quos vero jampridem injuriis affecit,novis
jaminjuriisaggreditur.N<Teilli postnocturnaminvasionem>
post mala qua3 inde consecuta sunt, post persecutionem
ab Heraclio factam , non cessant apud Imperatorem ca-
lumniari. Confidunt enim, cum impiis suis consiliis
semper aurem ille prsebeat, gravius quidpiam exilio fu-
turum, ac deiuceps qui suis impietatibus non obtempe-
rarint, obtruncandos esse. Gerte jam summcE viri audaciae
secundus Pentapolinatus sceleratissimus , ejusque conju-
rationis socius Steplianus, gnari se, quantumvis injurias
inferant , haeresim semper pro defensione sua habitu-
ros; cum Presbyterum non sibi obsequentem in Barca
cernerent, Seeundum nomine, gentilem quidem hseretici,

sed non ejusdem fidei; calcitrando virum occiderunt.

Ille vero dum necaretm', Sanctum imitatus aiebat :

iVemo me apud judices ulciscatur, ultorem habeo Domi-

num, cujus causa haec ab illis patior. At illi neque haec
dicentem mirati sunt , neque ullam eorum dierum reve-
rentiam habuerunt, in ipsa quippe Quadragesima homi-
nem calcitrando interfecerunt.
LXVI. novam hoeresim quse impietate et gestis suis
totum induit Diabolum nam nunc primum illud mali
I

excogitatum est quod siqui antehac eam mente conce-

:

pisse viderentur, at sententiam illi suam occultabant.

Eusebius autem et Arius , veluti serpentes e cavernis
egressi, virus iuipietatis hujusce evomuere : Arius aperte
blasphemandi audaciamsuscepit, Eusebius haeresis patro-

cinium-, sed non ante valuit ha;resi potrocinari ,

quam
iiti, supra dixi, Imperatorem patronumejus nactus sit.

Patres itaque nostrioecumenicam Synodum celebrarunt,

coactique plus minus trccenti numero , arianam damna-
 :^

nUTOBlA 4WI4NO»\TM M) MONACHOS. 12^

nnU lian*oslin,»l(Mlarariintqup pcrcjjrinanict alienameam

08S0 al) orclosiaslica 11(10. ratroni autcm illius cum sese
oonspicorcnt in nia;;na turpitndinc vorsari,nullumquesup-
peterct lo{]itimum ar^jumoutum, aliam viam cxco^jita-
runt, ac per externam auctoritatem hasresim vindicarc
conati sunt. Qua in rc magis magisquc admirere eorum
propositi insolcutiam inalitiamquc ct quantopere illi
,

alias supercnt liau'cses. Aliarum quippe hoercsum com-

menta, earumque insania in calliditatc verborum sita est,

ad simpliciores decipiendos '. Et Grreci quidem, ut ait

Apostolus, sublimitato, ct suadela verborum, sophis-
matibusque verosimilibus suadere curant : Judsei Acro
dimissis divinis Scripturis, « fabulis ct gencalo^fiis in-
» terminatis » contendunt ~ : Manichad et Yalenti-
niani aliique cum illis divinas Scripturas adulterantes
suis confictis labulas narrant ^
sermocinationibus :

Ariani vcro omnibus hau'esibus sunt audaciores,

aliis

easque minores suas esse sorores declarant, majorcque

quam illee sunt impietate, uti supra dictum est om- :

niumque, in primis tamen Juda^orum malitiam amiu- ,

lantur. l L enim illi Paulum objeclorum criminum reum

convincerc non valcntes, cimi continuo ad Tribunum et
ad Pra^sidcm adduxerc sic ct isti plura quam illi cxco-
:

[fitantcs, sola judicum potestate suut usi ac statim atque :

quispiam contradixerit, is raptatus ad Pra^sidem adduci-

tur, vel ad Duccm.
XLVII. Et alia' (luidcm JKvrcscs dum scsc vidcnt de-
monstrationibus ab ipsa veritate convictas , silent; ideo
scilicet quodsese veris argumentis confutatas erubescant
at nova et tabominanda corum ha;rcsis , ubi ralionibus
confutatur, ubi ab ipsa vcrilatc suflusa pudorc , colla-
biturj tum quos verbis nequit ad suam adducere senten-
i I Cor, u, 4' — ^ ' Coj, II, 1 et scqcj. —3 i Tim, 1,4.
 ,

i20 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

tiain , hos vi , lios plagis et carceribus ad se trahere niti-
tur : propalamque facit se quidvis potius quam religio-
sam esse. Religionis quippe propriumnon cogere est,
sed persuadere, uti diximus. Namque Dominus non vim
inferens,sedcujusque voluntati facultatem reliuquens : ait,

ca-terisquidem omuibus « Si quis vult post venire ^ » : :

Discipulis vero suis « iVum et vos abire vultis'^ ? » Haec

:

cum a pia religione prorsus sint aliena, quid jam agere

par fuit, quam quse Salvatori adversantm*, quippe quse
sibiConstantium Christo adversarium, impietatis ducem
adscripserit , veluti ipsum Antichristum ? Hseresis quippe
gratia id primum curavit ut Saiilis credulitatem semula-
laretur " :ille namque cum sacerdotes Davidi alimenta
preebuissent ,
jussitomnes numero trecentos et quinque
obtruncari : hic vero , cum haeresim omnes fugiant , sa-

uaque in Douiiuum jfides promulgata sit trecentorum ,

Synodum Episcoporum irritam facit ipsosque Episcopos :

pellitin exilium, populos vero cohibet ne pietati vacent,

neu Deum precentur, praepeditque ne conventus agant.
Ac quemadmodum Sadl ^'obdam Sacerdotum urbem
diruitj sic iste multos graviori scelere Ecclesias impiis
tradidit. Etsicut ille Doegum calumniatorem verisSacer-
dotibus antetulit j sic et iste haereticosprsefert piis homi-
nibus, eos auteni qui ab illo fugiunt, etiamnum insequi-
tur : amemque prsebet eunuchis calumniantibus ortho-
doxos. Vec advertit sua omnia pro ariana hseresi gesta
atque scripta in ipsum vertere Salvatorem.
LXVIII. Ae Achab quidem ia Sacerdotes Dei tam im-
manis fuit, quam hic in Episcopos ^ : ille siquidem occiso
jVabotho compuuctus est, visoque Helia pertimuit. At
hic neque tam eximium ilhmi Hosium reveritus est, ne-
que tot pulsis Episcopis defatigatus, aut compunctus est :

» MaUh. svi,24,.-'J9an. ti,68,~» i Reg. a»etja,— 3Reg. a».

 ,

Hl^rOniV AKIANOUllM AI) MONACHOfl. 1

2^
5«nl ut altor Pharao ,
quo inaffis atteritur, eo magis obdu-
ratur, prioracjue niolitur in dies. At ccce iinprobitatem
plane slupeudam dum Episcopi able^jarcntur in
*
:

oxilium, accidit quosdam alios, ca-dis, velseditionis, vel

liirti pro sccleris modo condcmnari quos quidem post
, :

mensos paucos r0||atus ille , quemadmodum Barrabanj

Pilatus, a pwna absolvit; servos autcm Christi nedum
dimiserit, in ipsis ctiam oxiliis gravius immaniusque
condemnavit, ac immortale sese illis malum cxhibuit.
Illis quippc obmorum consonantiam amicus, Orthodoxis

vero ob pietatem er^ja Christum amicus fuit. Annon hinc

palamfecit omnibus, Judseos olim qui postulato Barraba
Dominum cruci afllxere , iis moribuG fuissc , quibus isti

qui jam cum Constantio adversus Christum decertant "?

Et fortasse ipso Pilato acerbior iste est ' : ille quippe visa
ojusmodi iniquitate, manus abluit; at liic dum sanctos
in exilium pellit , majjis magisque dentibus stridet.
LXIX. Quid mirum autem si deviusin impietatem ad-
ductus, ita in Episcopossa;viat,cum ne cognatisquidem
suis pro more hoininum pepercit? Patruos enim occidit,
patrueles sustulit soceruinque cujusjam liliam duxerat,
:

coguatos itcm suosafflictos minime miseratus est : sed

etiam erga omnesperjurussempcr fuit. Sic jamergafratrem
sese impie gerere ausus est, cujus sepulcrum excitare se

simulat : nam desponsam ejus Olympiadem barbaris tra-

didit,quamilleusque admortem apudse reservavit,educa-
viique quasi propriam sibi uxorem. Ejus itemsententiam
abrogare tentavit, cnjus se luvredem esse gloriatur : ea-
que edit scripta modico sensu prseditus homo
,
qua3 vel
odidisse erubuerit. Equidom ojus epistolis invicem coUa-
tis, comperi cuni non proprio et naturali sibi auimo

proeditum esse , scd sola suggercntium voluutatc moveri :

« Exod. jx,oo. — i MaUh. xxvii, >5. »— 5 Ibid. j4.

XXXI. 9
l3o S. ATHANASII ARCHIEPI9C0PI

propriam vero mentem nuUatenushabere. Salomon ita-

que ait: « llcpe auscultante verbum iniquum, omnes
subditi ejus prsevaricatores erunt. * » Hic vero suis se

factis declarat illum esse iniquum, clientesque suos legis

esse prsevaricatorc.

LXX. Ilic itaque qui talis est quique talibus delecta- ,

tur, quandonam quid justum aut rationi consentaneum

sapere valebit? homo nequitia illigatus familiarium, in-
cantatorumscilicet, qui reveracerebrumpedibus concul-
catum habent. Ideoque modo scribit, mox eum scrip-,

torum poenitet hinc mutata sententia

: concitatur, ,

lamentatur postea ac quid sit agendum cum ignoret,

,

sese auimo menteque destitutuin de clarat.Ejusmodi homi-

nem jure quis deploret quod sub libero habitu nomine-

,

queservussit virorum qui illum adimpiam suamtrahunt

libidinem. Nce ille, quod insani levissimiquehominis est,
ut ait Scriptura, dum aUis cupit adulari sese in damna- ,

tionem futuri judicii , ignique absumendum tradidit - :

cum jam eorum omnia agat, insidiasque Epis-

arbitratu
copis parandi facultatem illis propinet nec non potes- ,

tatem in Ecclesias. Enimvero jam denuo Alexandrinas

perturbavit Ecclesias, atque eas quae in iEgypto in Libyis-
que habeutur. Edixitque palam, Catholicse Ecclesise pieta-
exturbandoex Ecclesiis, illas-
tisque sectatores Episcopos,
que tradendas omnes iis quiarianicesentirent. IUudagere
jam coepit Dux excrcitus : ac deinceps Episcopi vinculis
constricti, Presbjteriet Monachi ferreis catenis ligati, ad
necemque fere plagis coucisi , relegati sunt. Mixta ubi-
que omnia : in periculo versatur ^Egyptusac Lybia tota,
populis edictum ejusuiodiiudignissime ferentibus, et An-
tichristi apparatum cernentibus, itemque sua bona ab
aliis direpta hsereticisque tradita.

1 Prov. XXIX, la. — * Prov, vn, 22.

 ,

HISTORIA AniANORini AD MONACHOS. j3l

LXXI Qnntuloiiain tanta aiulitaest iniquitas? quando-

nain, vcl loinporo. i)crsoculionis, nialumcjusinodi admis-
snin cst? Kthnici crant qui antcliac perscqucbanlur : at
noqua(juam iciola illi in Ecclesias introduxcrc. Judaia
orat Zenobia, et Pauli Samosateusis patrona •, at nequa-
quam Judans Ecclcsias tradidit, utcas in Syna^jogas con-
vorlcront. Insolcns sano osl ba c aboniinatio, nec lantum
persecutio, scdplusquampersecutio babenda, proemium-
quc ol apparatus Anlicbristi. Esto contra Atbanasium
aUosquc Episcopos in cxiliuni missos, falsas coufinxerint
criminationes, cur novum id faciuoris admittitur? quam
comminiscentur causani adversus totam ^Egyptum, Ly-
byam et Poutapolim? Xon singulos quippe insidiis suis

aggressi sunt, ut binc mentiendi locuni babeant; sed una

omncs adorti sunt, ut si mentiri ausint, falsi arguantur.
In bisitaque coruni mentein excax'avit malitia^ : Episco-
pos namquo omnes nuUa de causa ejici postularunt :

ut palain binc facerent , se in Atbanasium in aliosque

Episcopos ,
quos fecerunt extorres, falsa confinxisse cri-

mina, nuUa alia de causa quam ob execrandam Clmsti

bostium Arianorinn baeresim. Ila:!C quippe res non occulta,
sed jam omnibus exploratissima est. Enimvero Athana-
sium jussit cx urbc ejici , illisquc tradidit Ecclcsias.
Ac Presbyteri quidem et Diacuni ejus, quia Petro et Ale-

xandro ordinati fuerant, pelluntur, profliganturque veri :

autem Ariani qui non ob externam quamdam suspicio-

,

ncm, scd qui ab initio cum Ario baereseos causa ab Ale-

xandro Episcopo pulsi sunt , in superiore quideni Lj^iia
Secundus, Alexandriae vero Eusozius Gbanana3us, Julius,
Animon, Marcus, Irseneus, Zozinus, et Sarapion co{^no-
mento Pelycon,et inLibya Sisiunius, et juniores quidam

,
l*j
/
f
8T. MIONABL>a ^ --*

^^\ OOH.M»

ubrafn
 i3ii S. ATUAJVASI! ARCHIEPI3C0PI

qui una cmn illo impic sentiiint; hi , inquam Ecclesias

occuparunt.
LXXII. Porro Sebastianus Dax exercitus litteras misit
ad omnes ubique locoruni Prsepositos militaresque Prae-
fectos :tum veri Episcopipulsij ii vcro qui impie senti-
rent eorum vice intrnsi sunt. Episcopos certc extorres
fecerunt qui in Clero consenuerant ,
quique multos an-
nos in Episcopatu, ab Alexandro nimirum Episcopo or-
dinati, transcjrerant Ammonium scilicet, Hermen, Ana-
:

gamplium ct Marcum in supcrioreni Uasim JMuim, Pse- :

nosirim Kilamraonem, Plenem, Marcuni et Athenodo-

,

rum, in Ammoniacam, non alia mente, quam ut per

deserta loca transeuutes interirent. Etenim ne infirmo-
rum quidem miserti sunt; sed dum segrc illos ob infirmi-
tatem asportarent, impellebant tamen sellisque defere- :

bantur illi, funeralibus ob vini eegritudinis a tergo subse-

quentibus. Extinctus itaquc cst unus cx illis, cujus ca-
daver auferendum non coucesserunt. Eadem de causa
suis

Dracontium Episcopum ad dcserta loca circa Clysma ,

relegarunt Philoncm, Babyloncm Adclphium in Psi-

: :

nabla Thebaidis : Hieracem ct Dioscorum, Presbyteros,

Syenem exules miscrunt. Ammonium, Agathum, Aga-
thodsemonem, Apollonium, Eulogium, ApoUo, Paphnu-
tium, Gaium, et Flavium, antiquos Episcopos Diosco- :

rum, Ammonium, Heraclidem et Psaim, item Episcopos,

in fugam verterunt quorum alios ad lapicidinas tradi-
:

derunt, alios ad necem insccuti sunt, alios multos diri-

puere. Laicos quadraginta, Virginesque igni ante admo-
tas in exilium miserunt quas palmarum virgis ita con-
:

ciderant, ut aliee post quinque dies intcrirent, alise ob

palmarum aculcos membris iufixos medici opera ege-

rent, morteque graviorcs perferrent cruciatus. Quodque
atrocius, apud eos salt^itt qui mentis compotes sunt, cxis^
.1: ^^ijf . .

^-
 ,

IIIsrORl.V ARIANORIJM AD MO.NACUOS. l53

liinclur, iinpiis tamcn ronsentancum , dum illoe inter

vcrbera Christum invocarcnl, magis slridebant dentibus
advcrsus illas. Aa* illi neque corpora dcfunctorum ad
liuniandum tradiderc; scil , ut sua lalcrent bomicidia
occullarunt. At nequaquam latuere^^tem quippe vidit
tota civitas, universiquc illos ut bomicidas, improbos
lurcsquc avcrsabanlur. Enim vcro IMonastcria subvcrtc-
runt, 3Ionaciiosquc in i<;nciu injiccrc tentarunt : domos
diripucrc : deposita, al) Kpiscopo iu liberorum domum
delata, irrumpcnlcs alislulcrunt : viduas calcibuspercus-.
seruut, elecmosyna^ ne darcntur colubucrunt.
LXXIII. Ejusmodi sunt Arianorum scelera. Qualia
autem sint eorum impietalis facinora, quissi audiat non
exborrcscat? Siquidein tam <>raves scnes, tam annosos
J'piscopos in cxiUum pelli curarunt, corum autem vice
juniores petulantesque Etbnicos, ne catecbumenos qui-
dem, ad summum slatim };iadum transire jussos : alios

bigamos, majorumque criminum accusalos, quia ncnipc

pecuniosi erant, ac civilipotcntia valebant, aurum mo-
do penderent-, eos, inquam, (piasi a venalium foro mit-
lebant, nonunabantque Episcopos. Ilinc populis gravior
emersit calamitasj cuni. cnim mercenarios illos alienos-
que sibi viros aversarcntur, tunc verberati, proscripti,
carcerique a Duce exercitus inancipati sunt.Quodilleut-
polc Manicba3us libentissinic agcbat : ne illi suos perqui-
rerent Episcopos, ct ut recipcrent quos aversabantur,
boinines sane qui lalia affunt , qualia non ita pridem in-
tcr idola luserant.

LXXIV. Quisnam Iiis conspectis vel auditis, quis

animadversa impiorum pctulantia tantaquc injuria, iA

aH|uus ipse sit, non inj^cmiscat? nam iu hcis impionun

jimli ht>ncntantur\ Quis cum ejusmodi {^esla sint, (uui
1 Prov. xxviii, aS, in Gr. Tcxtu.
l54 «. ATHAITASli ARCHIEPISCOPl

impietas tautam sibi impudentiam arrogarit, Costyllium

Ciiristianum ullra vocare ausus fuerit, et non potius An-
tichristi iraaginem? Qugenam ex Antichristi notis ipsi

non liunc ilhun ipsum esse arbi-

deest? Aut quid est, cur
tremur, illumque Imic similem existimemus? iVonne in
magna Ecclesia, quae iu Csesareo sita est, ex ejus jussu sa-
crificia oblata, blasphemia^que in Christum dictap sunt al)

Arianis et Gentilibus? Nonne visio Danielis his indiciis

Antichristum significat^ quod scilicet belium Sanctis il-
:

laturus est, adversusque illos prsevalebit omnes qui :

ante se fuerint malignitate superabit tres Reges humi- :

liabit : contra Altissimum verba proferet : putabit se

tempus atque legein mutare posse? Quis unquam alius
ejusmodires agere ausus est, pra?tersolum Constantium?
Ejusmodi quippe liic est qualis unquam ille fiierit. Verba
namque profert adversus Altissimum , dum impise haeresi
patrocinatur : adversus Sanctos bellum gerit, dum Epis-
copos pellit iu exiliunij tametsi ad breve tempus in
suamque perniciem ea Nam ille omnes
fruitur potestate.
nova excogitata
qui ante hac extitere malitia superavit ,

persecutionis ratione et cum tres Reges Yetranionem,

:

Magnentium et Gallum imperio abdicasset, continuo im-

pietatis patrocinium suscepit : ac velut gigas adversus
Altissimum arroganter insurgere est ausus. Hic existi-
mavit se legem immutaturum Domini per
, dum statuta
Apostolos tradita violavit mores invertit no-
: Ecclesiae ,

vumque adinvenit ordinationum genus. Ex aUis quippe

locis, etiani quinquaginta mansionibus dissitis, Episcopos

militibus stipatos ad invitos populos transmittit : qui ut

populi& commendentur, ipsisque noti fiant, minas afle-
runt, litterasque ad Judices. Ita Gregorium ex Cappado-

1 Daniel. vii, 25.

 ,

HISTORIA ARIAnORUM AD MONACnOS. 105

ria misit ita Germiniuiu Cyzico Sinnium

Alexandriam :

liansmisit Cccropium LaoJicea Nicoinediam.

: sic

l.XXV. Auxcntium vero quemdam lili[jatorem magis

quam Christianum, cx Cappadocia IMediolanum trans-
misil, ul poslquam Dionysium Episcopum, reli^jiosum
hominem ob suam erga Cliristum pietatem relcgaverat,
,

hunc il)i conslituerct, liominem necdum latinpe linguce,

sed solius impiclatis peritum. Xuuc autem Georgium
quemdam Cappadocem hominem, qui Constantinopoli
peuuariorum exceptor erat, quique pecunias omnes de-
peculatus, rcpctundarum reus, aufugerat, jussit cum mi-
litari pompa, ducisque aucloritate Alexandriam ingrcdi.

Deinde repertum quemdam Epictetum ncopliytum, au-

dacemque adolescentem, quod ad oninia scelera paratum
cerneret, in amicis habuit : cujus opera quibus optat
Episcopis insidiatur promptus quippe est ille ad omnia
:

quae placent Imperatori peragenda. Hoc itaque usus mi-

nistro, rem plane stupendam lloma^ perpetravit, qua?
revera Anticlnisti malijj,nitatem pra3 se ferat. Adornato
namque in Ecclesise locum palatio, cum, populorum vi-
ce, tres sibi castratos adesse jussissct, demum improbos
tres Catascopos, id est exploralores, haud enim Episcopi
nuncupandi , adegit ut Feliccm quemdam ipsorum mo-
ribtis di[{num hominem Episcopum
, ordinarent in Pala-
tio. Populi enim animadversa haireticorum pra?varicatio-
ne, non concesserunt ut in Ecclesias iHi ingredereiitur
sed procul illis abscesserunt.
LXXVI. Quid i^jitur iste quod Anticliristo congruat
praetermisit : aul quid amplius ille, cnm veniet, aclurus
est? Imo potius nonne ille in suo adventu, prseparatam
sibi a Constanlio viani invciiiet? Namque ille, Ecclesia-
rUin vice, in Palatium judicia ad sc transfert ecdesiasli-

ca, quibus ipse prsesidet. Quodque permirum habeatur,

l36 3. ATHA.NA9II ARGHIEPISCOPl

si qiiando haerentes conspexerit accusatores, accusandi

munus excipit ille; ut ne injuria affectis liceat crimina-
tiones depellere , ejus nempe violentia prohibitis. Idip-
sum egit adversus Athanasium : conspecta quippe Pau-^
lini, Luciferi, Eusebii et Dionysii Episcoporum loquendi
fiducia, et qua ratione ilh ex Ursacii et Yalentis poeni-
tentia , Episcopum insimulabant falsi argue-
viros qui ,

rent , suaderentque non ultra fidem Valenti sociove ha-

bendam esse, quos ante poenituisset eorum quee jam di-
cerent : ille statim exurgens, « Ego, inquit, jam sum
» Athanasii accusator, mei gratia eorum dictis fidem ha-
» betote. » Illis respondentibus , « Quo pacto accusator

» esse potes absente reo : nam etiamsi tute sis accusator,

» judicandus tamen non est ille in sui absentia? » Non
judicium quippe Romanum jam instituitur, ut tibi,
quamvis Imperator sis, fides liabeatur; sed de Episcopo
judiciura agitur, et pari jure cum accusatore et accusato
agi oportet. Qui autem accusare tu potes? non enim prse-
sens tibi fuit vir qui procul te versabatur quod si ea di- :

cis quae didicisti abillis, sequum sane fuerit te ejus quo-

que dictis fidem adhibere sin illi fidem non adhibens, :

his adhibes, videntur certe illi hoec in tui gratiam pro-

ferre, in tui gratiam item Athanasium accusare. His ille

auditis, ratus hsec verba ,

quae recta sane erant, in suani

vertere contumeliam , viros misit in exilium : commo-

tusque in Athanasium , efferatas misit Htteras, jubens il-

lum iis affici mahs quibus affectus revera est : Arianisque

tradi Ecclesias, facultatemque ipsis dari, quod liberet
arbitratu suo agendi.
LXXVII. Gravia quidem et plus quam gravia sunt is-
ta, consentanea tamen ei qui Antichristi figuram gerit.
Quis enim videns illum iis qui Episcopi putantur pra?fici,
iii ecclesiasticisquQ judiciis pra^sidere non jm'e dicat ,
 ::

Ht.sToni.v AniANontM Ai) Mo>\nnos. ij-

lianc ossc illain a Danielr prjrilictain abominalioncm

«losolationis*? Christianismo quippc aniictus illo , ct in
loca saiicta in|;rossns, ibiqno consistons, Ecclcsias vastat
ojusqno abro;;alis ('anonibus, vi co;;it nt sna oblincant
decreta. .\nin qnis ansit dicorc lompns pacis Cbristlanis
adesso, nonno jiolius porscculionom? Annon persecntio-
nom qnalis nunqnam extitit, ct fortasso qualcm noino
imquam oxcitaturus est, nisi filius iniquitatis, Christi
oppu{;natoros oxbibont , in suisquc actis exprimunt?
Quaproptor no])i$ summoporc vif^iiandum est, no luxrcsis
isthfcc qua' tanta cst impudontia, qua3 vebiti cerastoe vi-
rus diffunditur , ut in Proverbiis scriptum liabotur',
quopque sontentiam docct Christo advcrsantem , ea ipsa
sit apostasia, post quam ille, scilicot Antichristus, rove-
labitur, prff-misso suo proecursore Constantio. Alioqui
cur ita contra pios viros furit? quaro quasi pro sua hae-
resi decertat eumquc suum dicit inimicum qui Arii in-
,

sania? non obtemperat. Quare qute a Christi bostibus di-

cuntur lil)entissime admittit, talcsque ac tantas vilipen-
dit Synodos? quare jussit Ecclesias tradi Arianis, nonue
ut illecuinvenerit, facultatom habcat iu illas introoundi
amplexeturque Constantium qui illa sibi loca prsepara-
vit? li namque qui ab Alexandro et doccssore ojus Acbil-
la , imo bujus decessorc Pctro ordinati fucrant, scnes
Episcopi pulsi sunt, intrusique ii quos indicabant qui
milites sequebantur : iudicarunt autem illos qui sucC fore
sententire poUicerentur.
LXXVIII. Facillima res crat Meletianis quorum plu- :

rimi imo oinnes

, nequaquam religiosa institutione
,

oducali sunt, ncquc^anam norunt orf;a Christum fidom,

nec quid sit Cbristianismus, aut quse. nobis Cbristianis
sint Scripturw. Nam quidam corum , cx idolis, alii ox
1 Daniel. ix, j;. — 'Prov. xxiii,ria.
 ,:,

l58 S, ATHATfASII ARCHIEPISCOPI

Senalu et ex supremis magistratibus ad nos accessere

idque ut miseram immuuitatem et patrocinium asseque-
rentur : ac antiquiorilnis se Meletianis pecuniacorruptis,
ad eam pervenere dignitatemprius quaminstituerentur
sed etiamsi instituti essent, qualis, quaeso, doctrina
apud Meletianos? attamen ne specie quidem instituti

derepente accesserunt : ac statim , accepto ,

quasi infan-
tes, nomine , Episcopi appellati sunt. Ideoque ejusmodi
cum siut, rem illam nihili ferere , neque putarunt pie-
tatem ab impietate discrepare. Libenter igitur protinus-
que ex Meletianis Ariani eflecti sunt. Quod si quidpiam
aliud jusserit Imperator, in illud sese vertere suntparati.
Pietatis quippe ignorantiaquamcitissime illos ad consue-
tam et priorem ,
quam edocti fuere , stultitiam conji-
cit. Enimyero pro nihilo est illis omni yento et fluctu

circumferri , dum immunes sint et humano fruantur pa-

trocinio; pro nihilo illis est sese immutare, talesque fieri

quales antea erant, imo quales erant dum Ethnici essent.

IVse illi cum ita moribus versatiles essent , rati Ecclesiam
civilem esse senatum : cumque cultum idolorum sa-
perent , utpote Ethnici, usurpato tamen preeclaro Salva-
toris nomine totam contaminaverunt iEgyptum, ubi
,

arianam hseresim vel nominari in illa curarunt. Hacte-

nus enim in sola iEgypto libera ubique fuit sanse fidei
professio quapropter iuvidiam ei quoque conflare im-
:

pii illi conati sunt imo ut verius dicatur non illi sed
:
, , ,

qui eos concitaret Diabolus ; ut cum venerit ejus praeco

Antichristus , inveuiat in ^Egypto Ecclesias jamsuas,
Meletianos sua doctrina institutos, seque in illisjam de-
lineatum agnoscat.
LXXIX. Ejusmodi est impium hoc edictum a Cons-
tantio datum : sed populorum magna erat alacritas
Martyrii subeundi ,
graviusque in impiissimam hseresim
 lIISTOniA ARI\>ORl]M Al) MOWACHOS. iS^

odiuin inrrndcbatur : luctus tamen ul)iquc iu Ecclesiis

jjemcntibus oninibus ad Dominumquc clamantibus :

« Parcc, Dominc , populo tuo, et ne dcshsereditatem

V tuam in opprol)rium inimicis tuis* : » sed ieslina ,

uf cripias nos dc manu iniquorum. Nam famulis eccc

tuis non pepercerunt viamque muniunt Antichristo.
,

lluic cnim nunquam obsistent ]Meletiani nulla erit cis ,

veritatis cura,nequc nefariam rem pulabunl (^hristuni

abnegare homines sane qui uon sincero animo ad ver-
:

bum accesserunt, nullam non , instar chamjcleonis , in-

duti formam, mercenariique eorum qui sua utuntur
opera. Aequaquam cnim veritatem spectant illi, sed ei
prsesentem anteponunt voluptatem, et hsec solumaiunt:
« Comedamus et bibamus : cras cnim moriemur '^.
»

Histrionum igitur Epicritianorum, magis quam 3Icletia-

norum est hujusmodi propositum, perfidique mores. Fi-
deles autem Salvatoris famuli , ac vcri Episcopi ,
qui sin-
cere credunt non sibi sed Domino vivunt qui piam
, et ,

in Dominum nostrum Jesum Christum iidem servant ,

probeque noscunt falsas esse illas contra veritatem cri-

minationes, aperleque confictas in gratiam ariana? hae-
reseos :
( nam ex Ursacii et Yalentis poMiitentia, con-
flatam deprehenderunt adversus Athanasium sycophan-
tiam-, ut eum de medio tollcrent , et Christi hostium im-
pietatcm introducerent in Ecclesias ) illi , inquani , ha3C
animadvertentes , utpotc veritatis propugnatores atque
praecones , contumelias ct exilium pati maluere , et
pertulere reipsa ,
quam adversus Athanasium subscri-
bere, et cum Arianis communicare. Eorum enim quae
docuerant haud immemores fuere, quinimmo probe no-
.runt, proditoribus inultum dcdccus , vcritatcm autcni
coniitcntibus, rcjjnum calorum obvcnturum essc : iu-
 ,,

l40 3. ATIIA^A.SII ARCIIIEPISCOPI

curiosis iteui et Con.stantium reformidantibus , nihil fore

boni; iis autem qui aeramnaspertulerint, ut nautis post

tempestatem, tranquillus portus, ac sicut athletis post

Certamem, corona datur-, ita et illis magnum setcrnum-

que in coelis forc gaudium leetitiamque qualem Joseph ,

habuit post illas calamitates qualem magnus Daniel

:

post tentatioues, multasque aulicorum insidias : qua-

lem nunc Paulus habet a Salvatore coronatus qualem :

expectantes omncs ubique populi Dci , haec cum vide-

reut animo fracti non sunt ,
quin potius in fide robo-
rati , suam magis auxere alacritatem. Deprehensa
quippe hsereticorum sycophantia atque impietate, per-
secutorem damnant , cum vexatis autem animo sen- ,

teutiaque concurruut; ut et ipsi confessionis corona do-

nentur.
LXXX. Plura dici possent adversus hanc execrandam
Christoque adversariam ha?resim : phjra animadverli
possent Constantii facinora, quae sint Antichristi proce-
miaj at cum, ut ait Propheta , apedibus usque ad ca-
put, nihil in ea hoeresi sauum sit, sed sordibus illa sca-
teat et impietate, ita ut vel ex solo auditu , fugienda illa
sit ut vomitus canis dracouum virus ^ cum Costyl-
, et :

lius Adversarii imaginem palam prfieferat ut ne longius 5

percurrat oratio, sola nobis sit divina Scriptura satis

ipsique obtemperemus omnes, hoc prfficeptum tradenti
de aUis haeresibus, ac praeserlim de ista : (c Recedite,re-
» cedite , exite inde , et poilutum nolite taufjere : exite
» de medio eoruin, et segregamini qui fertis vasa Do-
» mini ^. » Omnibus quippe sufficit hsec doctrina, ut
si quis ab iliis seductus facrit , is quasi e Sodomis egres-
sus, ne sese ultra ad illos convertat^ ne forte idem ei ac-
cidat quod Uxori Lot. Quod si quis ab hac impia hseresi

1 Isai. 1. — 2 Isai. lu, d.

 :

sose nh inilio j)nruiii coiiscrvarit, is in C.liristo {florietur

li.TC aicns : IVon « oxj^andiiniis mnniis nostras ad Dcum
n alicnuni '
: >) ncquc adovavimus oj)cra inainium nos-
traruin , ncquc rrcalurani roluiniiis loro tui oinuiuin
(ireatoris Dci , jicr Vcrbuni luuui uui;;cnituin l'irunn l)o-
niinuin nostruni .lcsuni Christuin, pcr qucin tibi Patri, ct
runi ijiso Verbo, in Spiritu Sancto, fjloria et impcrium
in snecula sa culorum. Amen.
[ Athanasii Episcopi ad omncs ubiquc ]\Ionaciios, de
rebus {reslisab Arianis sub Constanlio. llic totus liber ad-
versus Constantium a Papa compositus est. ]

LXXXI. CONTESTATIO SECUNDA.

IJa^c pafovi contestaiur, pcr eo,t i/ui postca subscrihcnf ^

Populus yllcxandrinus Catholictc Ecclesiae , quoi cst
suh Athanasio reverendissinio Episcopo.

Constanti jam sunms de uoclurua in nos etinCyriacum

facta iuYasione : tainetsi contestationc opus miuimeerat,
circa rem univcrsa^ civitati notam exploratamque. Cfc-
soriun namque inventa corpora palani exposita sunt
arnia item el tela inCyriacoreperta scelusproclamarunt.
Quia tamen post factam contestationem , clarissimus Dux
Syrianus omnes vi compcUit ut socum lateantur, nullum
extitisse tumultum, nuUuin occisum fuissc : quod sane
liaud leve argumentum ost ha^c prseter senteniiam hu-
manissimi Augusti Constantii admissa fuisse. iVequa-
quam cniin ob talia gesta metueret , si jussus illa cjTisset.

JVamque ille nos se adcuntcs, rogantcsquc nulli ut vim

inferret, neve {j,csta negarct, jussit nos, licct Christianos,

1 Psal. XLui, ai,

 ;,,
,

l4'J S« A.THAHASII ARCHIEPISCOPI

concidi fustibus ea re declarans noctnrnum bellum contra

:

Ecclesiam {jestum fuisse. Quapropter bjrc jam iterum

contestamur ,
quil)usdam ex nobis ad piissimum Augus-
tum proficisci jamparantibus. Adjuramus autem per om-
nipotentem Deum ,
pro salute piissimi Augusti Cons-
tantii , Prfefectum jEgypti JMaximum, et Curiosos, ut
omnia Augusti pietati et clarissiuiorum praefectorum po-
testati referant.Adjuramus itemnaucleros omnes, ut bsec
ubique renuncient , et ad aures piissimi Augusti referant
ad Prsefectos etiam et ad omnes per singula loca Judices
ut bellum adversus Ecclesias gestum compertum sit , ne-
moque igaoret, temporibus Augusti Constantii, SjTia-
num , Yirgines aliosque multos effecisse martyres. Illu-
cescente namque quinto idus Februarii die, idestdecimo
quarto mensis Mecbir , nobis in Cyriaco vigilias agenti-
bus, et orationi vacantibus ( synaxis enim dieparasceves
futura erat ) circamediam noctem derepentc in nos et in
Ecclesiam irrupit pra^clarissimus Dux Syrianus cum mul-
tis legionibus mibtum armis strictis gladiis,telis , ,

galeisque instructorum. JXobis autem orantibus perac- ,

taque lectione , januas illi confregere. Foribusque vi mul-

titudinis patefactis, ejus jussu aHi sagittas emittere , alii

bellicum clamare , hiuc armorum strepitus insonare ,

enses ad lampadum splendorem emicare. Post hsec vir-

gines occisse , multi conculcati confertim , irrumpentibus
militibus, corruere , viri sagittis confossi cadere : non-
nulli ex militibus ad prsedam versi , virgines nudarunt
quibus vel minimus aliorum contactus ipsa morte acer-
bior erat. Porro Episcopus in throno tunc sedens, omnes
cohortabatur ad orandum. Dux autem agmeu agebat
comite sibi Hilario JNotario ,
qui illa machinabatur qua?
rerum exitus declaravit. Episcopus namque raptatus,
tanlum non discerptus est. In magnum itaque animi de-
 HISTORIA AHIAHOIVUM AD MONACIIOS. l^^

Hquium lapsus, ar fcre cxtinctus, nescimus quorsum se

ilUu-uin oculis subiluxcrit : nain cum iiilerficerc lcnla-

haul. Dciiulc ubi casos pciinullos conspexere,militibus
jusserunt ut derunctorum corpora amoliientur occulta-
rentquc. Sanctissimoo porro virgincs qufc mortufc relic-
ta; fucrant, in monumentis sepult?e sunt, eam gloriam
adepta;, ut ipsis piissimi Constantii temporibus raartyres
fuerint. Diaconi autem in ipso Cyriaco plagis concisi , ac
conclusi sunt. Ncquc tainen hic constitit eorum facinus '•

nam post ca gcsta quivis arbitratu suo, quam posset ja-

nuam confringebat ut aperiret, , ac quse intus erant
perscrutaretm' atque diriperet : iinmo adca usque loca
penetrarunt ,
quo ne Cliristianis quidem omnibus liceat
inf^redi. Haec novit ipse Dux civitatisGorgonius, quiillic
aderat. Certc haud leve indicium illud est hostilis ejus-
modi incursus, quod arma, tela, cnsesque eoruni qui ir-
ruperant, in Cyriaco relicla sint etiamnum enim in :

Ecclesia suspeusa sunt, ut nc id illi iuiicias ire a aleant.

IVam SiTpe exercitus Dynamiuin atque ducem misit qui

ea auferrent : quod noudum coupessimus, donec res om-
nibus sit explorata. Si itaque edictum illud sit, ut nos
persecutionem patiamur, parati sumus omnes ad marty-
rium subeundum sin Iioc Augusti placitum non sit, ro-
:

gamus iEgypti Praefectum lAlaximum Magislratusque ,

omnes ut eum deprecentur ne talia in posterum illi

, ,

aggrediantur. Rogamus itcm ut hcec nostra supplicatio

oflcratur illi ut ne scilicct alium Episcopum huc intru-
:

dere conentur ad necem enim usque obstitimus ob desi-

:

derium reverendissimi Athanasii, qucm ab initio nobis

Deus dedit secundiun succcssioncm Patrum nostrorum :

qucin ipsi piissimusCoustautius cum litteris ctjurameutis

huc trausmisit. Speramus enim si id ejus pietati allatum

fuerit, res eum gestas indigne laturum, nihilque coutr^

l44 S« ATHANASIl ARGUIEPISCOrl , ETC.

juramenta admissurum , sed jussurum nobiscum ut ma-

neat Episcopus noster Athanasius. Consulibus post con-
sulatum clarissimorum Arbffitbionis et ColHani designan-
dis, Mcchir 17. quaeest pridie idus Februarii.
[ superius scripta ad omnes ubique
Epistola porro
Monaclios, desinit ad ea qu?e Alexandria^ gesta sunt in
ordinatione Georgii Cappadocis Ariani , olim fiscorum
exceptoris. Sequens autem Epistola ,
quse res in Synodis
Arimini et Seleucioe in Cappadocia gestas enarrat prae- ,

dictum Georgium ait Seleueise fuisse damnatum. Itaque

Epistola ad Monachos rectius prior posita est , quse tamen
in exemplari secunda habetur. ]
 1

SANCTI PATRTS NOSTRT

ATHA NAS1
AllCIIlEPISCOPI ALEXA1NDRI.E,

ADVERSUS ARIANOS
ORATIO PRIMA.

I. Omxes quidem haereses, quotquot hactenus a veri-

tate recessere , evidens est insanas sibi excogitasse opi-
niones , illarumque impictas omnibus jam dudum est
patefacta ^ Dubitari enim non potest quin earum aue-
tores ex nobis cxierint quemadmodum scripsit beatus
,

vloannes ,
quandoquidem ncque fuit unquam neque ,

nunc nobiscum est illorum doctrina "^.

Idclrco , ut dixit
Salvator non colligentes nobiscum
, , dispergunt cum
Diabolo, dormientesque observant, ut sparso suo exitiali
veneno, mortis socios habeant plurimos ^. Quia vero una
et postrema hseresum, quae proevia Antichristo, modo
exorta est , arianaque appellatur , vafra et callida , aui-
madvertcns antiquiorcs se sororcs alias lia-reses palam
notatas , ipsa scsc Scripturarum vocabulis , sui patris
Diaboli excmplo, sinmlale induit, niiiihiuc non molitur
ut in Ecclesia^ paradisum sibi rc^jredi liccat , ut Cliristia-
t Viile D. Guillon , lom. v, pag. aaSel6«qq.
' 1 Joan. II, ao, — Luc. xi, aS.
XXXI. 10
 ,,

l46 8. AT1IA.NASII ARCIIIEPISCOPI

na specie assuinpta , aliquos ad prave de Christo sentien-

dum possit falsis aroumentationibus adducere
siquidem ;

nihil in se habet consentaneum cum ,

quod rationi sit :

inquam nihilominus nonnullos insipientes jam circum-

,

venerit adeo ut illi non tantuin auribus sint depravati

,

sed etiam Evre similes acceptum errorcm gustaverint,

indeque ignorantia obcoecati amarum dulce sestiment
atque detestandam bseresim appellent bonara ^ : vobis
hortantibus necessarium duxi thoracis nefaudae hujusce
hfpresis sinus explicare, atquc ejus stultitiee patefacere
foetorem , ut qui procul ab ea sunt remoti , eam magis
adhuc fugiant ,
qui autem ab ea decepti fuerunt , resi-
piscant , quemad-
apertisque cordis oculis intelligant ,

modum tenebra? non sunt lux nec mendacium veritas ,

ita Arianam hffiresim bonam minime esse immo vero ,

eos qui Arianos Christiauos vocant multum profecto ,

valdeque errare tanquam qui nec Scripturas legerint,

,

nec quid sitChristianissimus et Christianae religionis fides

omnino sciant.
II. Quid enim simile liseresim inter et rectam piam-

que fidem animadverteruut , ut nugatorie asseverent ni-

hil illos maU dicere ? Si ita est, ilHs sane Hceat Caipham
Christianum nuncupare ,
proditorem Judam inter Apos-
lolos numerare , contendere nihil eos mali fecisse qui
Barabbajoi prse Salvatore petierunt,Hymenseum et Alexan-
drum tanquam recte sentientes commendare affirmare-
,

que Apostohim falsa illis afTinxisse *. Verum nemo Chris-

tianus ista vel audire voluerit : nemo eum qui hsec au-
,

sit dicere , sana niente csse putavcrit. Enimvero pro

Christo Arius illis est, uti Manicha^is Manichgeus. Simi-
Uter pro I\Ioysc aliisve viris Sanctis, nescio qu^ra Sota-
dem qui ipsis Gentilibus ludibrio est, et filiam Herodiadis
* Isai. V, 20. — 2 i Xim. i, 20,
 :

ORATIO I. CO?ITBA ARIANOS. 1 4?

rppereiunt. Nanique cl illiusfractos effoeminatosque mores

Arius, Thalias quoqno ipsc scribcndo , imitatus est, et
liujus saltatricis sallationcm suis in Dominum malcdictis
sallando cl ludcndo cst amulatus, adco ut qui in luijus-

modi li;vrcsini incidcrint, mcntc conturbentur et desi-

piant, et nomcn Doiuini j;loriaj nuitcnt in simililudiucm
imaj^inis corruptibilis liomiuis , ac dcnique pro Christia-
nis Ariani nomincntur, hocquc sua3 impietatis habeant
insigne iVec euim scipsos conentur defendere
*. uec ,

quod illis prol)roest incos false conjiciant, qui sui similes

non sunt, ut ctiam Christianos a propriis magistris tc-
lint appellarc ,
quo nimirum hoc pacto ipsi quoque vi-
dcantur Chrisliani appcllari. Xe, inquam, in tam pro-
broso lioc suo nominc crubcscentes velint nugari ; aut si

verc erubcscant , vcl scse abscondant , vel a propria re-

siliant impietatc. iVec enim unquam populus a propriis
Episcopis nomen accepit sed a Domino in quem et
,

lidem habenms. lliuc licet beati Apostoli magistri nostri

, ex iHis tamen
et Evangelii Salvatoris administri fuerint
non nominamur, scd a Christo Christiani et smnus et
dicimur. Hi autem qui ab aliis habent sua3 jRdei origi-
nem, congruenter illorum nomine notantur, utpote
qui ad eosdem pertineant.
III. Sane cum nos omnes a Christo Chrisliani et essc-

mus ct nominaremur, ejectus oUm est Marcion hoeresis

auctor atque hi quidem qui cum illo permanserunt qui
:

Marcionem expulit, Chrisliani nomcn retiuuerunt qui ;

verosccuti sunt Marcioncm , Marcionistse deinceps sunt

appellati. Sirailiter Valentinus, Basilides, Manicba^us et
Simon Maguspropriura nomensuis asseclis impertierunt
unde alii Yalcntiuiani , alii Basilidiani , alii Manicha^i,
Simoniani alii , aliiquc Calaphrj j^cs a riuy^ia , el a No-
* Rom. I, 20.
 ,,

l48 8. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

vato Novatiani nuncupantur. Ita similiter Meletius a

Petro Episcopo et martyre ejectus, suos non jam amplius
Christianos sed Meletianos yocavit. Sic igitur etiam post-
quam beatse memorise Alexander Arium ejecit, hi qui
cum Alexandro perstiterunt Christiani ut antea dicti , , ,

sunt*, qui autem cum Ario recesscrunt, Salvatoris nomen

nobis qui cum Alexandro remansimus

,
rehquerunt ,

et jam inde Ariani sunt appellati. Hinc ergo qui

illi

item post Alexandri mortem cum Athanasio ejus succes-

sore et ahis ipse communicat, communicant,
quibuscum
eamdem formam, neque aliqui inter eos
illi retinent
nomine ejus insigniuntur, neque ipse illorum, sed omnes
rursus et consuelo more Christiani vooantur. Tametsi
enim magistrorum successores habemus quorum effici- ,

mur discipuli tamen quia ea qua^ sunt Clmsti , nos

:
,

illi docent Christiani nihilominus et sumus et dicimur.

,

At qui sequuntur hsereticos, innumerabiles licet succes-

sores habuerint, ejus semper nomine , qui hseresis in-
ventor fuit, appellabuntur. Certe etiamsi mortuus sit

Arius multique ex suis illi successerint , tamen qui ejus

propugnant opiniones, ex Ario noti, Ariani vocantur.
Et vero non leve hujusce rei argumentum mihi esse vi-

detur, quod qui e Gentilibus etiam nunc ad Ecclesiam

accedunt, dimissa idolorum superstitione, non illorum,
a quibus instruuntur , cognomen accipiunt sed Salvato- ,

ris , ita ut qui Gentiles dicebantur , Christiani incipiant

vocari. Qai autem ad illos abeunt, vel quicumque ab
Ecclesia ad hanc ha^resim discedunt, Christi deposito
nomine, Ariani deinceps nuncupantur, ut qui Ciiristi
fidem non amplius habeant, sed Arii furoris sint facti
hseredes.
IV. Num igitur sequum fuerit eos Christianos dicere

quinon Cliristiani, sed Ariani sunt? An ad Catholicaiu

 ORATIO I. COMTnA ARIAIHOS. l^Q

tcclesiam illi pcrtinent, qui Apostolicam fidem excusse-

runt, et novorum malorum auctorcs fuerunt? qui divi-
naruni Scripturarum oraculis roliclis, Arii Thalias no-
vam sapientiaui appellant ? quod quidcni nou iinmcrilo
aiunt : novani quippe haeresim annuntiant. Quocirca
mirari subit quod cum multi plurimos commcntarios
,

et sermoncs scripscrint in vclusct novum Testamentum,

iiec aputl uUos, vel etiam apud jjraviores Gentilium auc-

tores Tlialia reperiatur , sed ab his duntaxat soleat adhi-
beri ,
qui inter pocula cuni plausu et facctiis ista in lu-
dis canunt, ut ab aliis irrideantur : mirilicus Arius nihil
houestum immo ignarus quid probos homines
sectatus,
deceat, maximamque partem aliarum hneresum furatus,
solius Sotadae scurrik^s facetias semulalus fuit. Quid enini
eum ajTcre conveniebat , cupientem contra Dominum
tripudiare ,
quam miseras suse impietatis voculas disso-
lutis et luxuriosis modis significare ? ut , quemadmodum
sapientia ait, « Ex verbis suis cognoscetur vir
; sic hu- )>

jusmodi numeris, scriptoris animus effoeminatus ejusquc

mentis corruptio pateret. Et vero latere non potuit homo
versutus : verum quamvis ssepissimc sese serpentis more
sursum deorsumve contorserit et verterit, tamen in Pha-
risaeorum lapsus errorem est. Nam ut illi in animo iia-
hentes legem violare verba meditari fingebant,
, se legis

cumque expectatum jamquc prtescnlem Dominum vel-

lent negare, simulabant Deum eum appellare, eoruni-
que nihilominus convicta impietas est cum dicerent,
cur Tu, liomo cum scis, facis teipsum Deum, » et di-
«

cis, « Ego et Pater unum sumus^ ? » ita quoque fucatus

et Sotadcus Arius simulat quidem sc de Deo loqui, cum

Scripturarum vocibus utitur at nihil id impedit quo- ;

minus atheus ct impius esse uudique coUvincatui', quippe

l5o ». ATHA.NA.8II ARCniEPISGOPI

qui Dei Filium audeat negare , eumque inter res creatas

annumeret.
V. Ipsum itaque Arianre Thaliae et futilitatis exordium,
quod mores modosve eflbeminatos prse se fert, hujusmodi
est: «Juxta eorum fidem qui electi Dei, periti Dei, filii
» sancti et orthodoxi sunt, quique sanctum Dei Spiri-
» tum acceperunt, hsec ego didici a viris, qoi sapientise
» participes, comes, a Deo docti , et in omnibus sunt
» sapientes. Horum ego, eadem ac illi sentiens, vestigiis
» institi, ego, inquam, celeherrimus ille, qui quamplu-
» rima propter Dei gloriam passus sum, et a Deo doctus
» sapientiam et scientiam accepi. Facetise autem ejus
» execrandee et plense impietatis, qure in ea continen-
» tur , tales sunt. Non semper Deus fuit Pater sed fuit, :

» cLim Deus solus esset, nondumque Pater erat; postea

» vero facius est Pater. Non semper fuit Filius nam :

» cum omnia ex nihilo sint orta , resque omnes creatse

» sint et factse, ipsum quoque Dei Verbum ex nihilo
» factum est, et fuit aliquando cum non esset nec erat :

» antequam fieret sed hahuit quoque creationis ini-

•,

» tium. Erat enim , inquit, solus Deus, nondumque erat

» VerLum et Sapientia. Cum autem nos postea voluit

» creare , tunc profecto unum qaemdam fecit ,
quem et

» Verbum et Sapientiam et FiUum nominavit, ut nos

» per ipsum crearet. Duas ergo sapientias esse ait, unam
» quae propria sit et cum Deo simul existat ; FiUum vero
» in ista sapientia factum fuisse, ejusque factum partici-
» pem, Sapientiam et Verbum nomine tenus esse appel-
» latum. Sapientia enim, inquit, per sapientiam, Dei
» sapientis voluntate, extitit. Sic aliud Verbum in Deo
» esse dicit prseter Filium, cujus Verbi participem fac-

» tum Filium , ipsum quoque gratia Verbum et Filium

» Yocatum fuisse, Est autem etiam propria hsec iUorum

 ,
,

ORATIO I. COI^TIVA ARIA^GS. li)l

» hfleresissentcntia, quam aliissuis iu opcribus cxplica-

» runt, ncinpc niultas virtutos seu polentias esse, qua-

» runi una cjuidcni , natura, Dci propria sit atquc nolcr-

» na , Christuiu aulcni non cssc vcrani ])ci virtutcni, scd

» unain caruni qu;v virtutes solent dici, inlcr quas et lo-

» custa cl cruca , iion virtus tanluin, sed nia^jna virtus
» appcllatur ' •, alias porro niultas cssc siinilcsque liiio
» de quibus David psallit, Dominus inrtutmn'^ : ilcm
» Vcrbuni natura , ut nos onines , essc mutabile , suoque
» arbitrio, quousque volct, bonum perseverare : quod
» si voluerit, possc quoque ut ct nos mutari , cum inu-
» tabili sit natura. (^)uia cniin Deus, inquit, bonuni
» cuni forc pniescivit, idcirco lianc ci oloriam prane-
» nicudo donavit, quam homo postca ex virtute consc-
» cutus est quapropter ex ejus operibus quae prsescivit
:

» Dcus, talcm illum nasci voluit.

VI. « Pr«terca ausus est dicere A^erbuin non csse vc-
» rum Dcum. JVam tametsi dicitur Deus, inquit, non
» tamen verus cst Deus; sed <i;ratia^ Tactus particeps non
» alitcr quam alii omncs , ipsc quoque nomine dun-
» taxat dicitur Dcus. Qucmadinodum ilem, pergit iile ,

» res omnes secunduin naturam diversseet dissimiles Dei

» sunt ita et Verbuin omniuo alienuui ct dissimiie cst
:

» natura3 proprietalisvc Dei Patris, scd ad res factas ct

» creatas pertinet, quaruin una ipsum est. Insuper te-
» meritatis Diaboli hau"cs vclutifactus scripsit iu Tlialia,
» Patrem a lilio videri non posse , neque Yerbum pcr-
» fccte et plenc suum Patrem posse iutueri vel coguos-
» cere , sed quidquidcognoscit el cernit, convenientcr
» pro suis viribus cojjnoscere ct cernere ,
qucinadmo-
» dum ct nos pro nostra facultate cojjnoscimus. Euim-
» vero , inquit , non solum Filius Patrein non accurate
 ,

l5a S. ATHAIfASH ARCHIEPISCOPI

» cognoscit, utpote cui comprehendendi facultas desit

» verum nec suam ipse naturam notam habet. Addit si-

» militer natura divisas , diversas , disjunctas, alienas-

» que nec invicem participes esse Patris, Filii , et Sancti
» Spiritus substantias quin etiam, ut ipse ait, penitus
:

» inter se et substantia et gloria sunt infinite dissimiles.

» Itaque quod ad naturse et gloria^ similitudinem atti-
» net , Verbum ab utrisque Patre videlicet et Spiritu
» Sancto alienum omnino esse docet : haec enim ipsa
» sunt impii illius verba, qui item ait Filium ex se a
» Patre esse divisum , nuUaque in re participem ejus

» esse. » Et hse quidem sunt particulae fabellarum quae

in ridiculo Arii extant volumine.
VII. Quis ergo his et carmine Thalise auditisArium ,

quasi in scena de hujusmodi rebus jocantem jure non

oderit ? Quis non agnoscit illum cum Dei nomen pro- ,

ferre et de Deo loqui videtur, simillimum esse serpentis

mulieri dantis consilium ? Ecquis vero aliis quae ibidem
sequunturperlectis, nontamclare ejus perspicitimpieta-
tem ,
quam fraudem in quam serpens mulierem dolose
induxit^ ? Quis, qnseso , ad has impietates non obstupes-
cat ? Coelum quidem , ut ait Propheta , obstupuit , et

terra tremuit ob violatam legem^. Sol autem vehemen-

tius indignatus, nec ferens injurias quas communis om-
nium nostrum Dominus sponte pro nobis corpore tolera-
vit, sese ipse avertit, contractisque radiis diem illum
privavit luce. Qui vero ad impia Arii verba, imiversa
hominum natura stupore non exhorrescat , aures non
obstruat , oculos non claudat , ut nec illa audiat , nec
eum qui ista conscripsit aspiciat? An non potius jure me-

rito contra ipsos tanquam impios et valde ingratos cla-

maverit ipse Dominus , quse per Prophetam Oseam pree-
 :,:

on.vTio I. c.oTiw AniAisos. i55

dixit : « V.-r cis , qnoniam recesserunt a me , miseri

n sunl quia impii in me fuerunt. Ef;o vero redenii eos :

» ot ipsi loculi sunl contra mo mondacia^. » Et paulo-

post : « Contra mo cogitavcrunt mala, in nihilum con-
» versi sunt'*. « i\am postquam a Dci Verbo, quod ip-
sum vere est , sese avertere, ct eum ,
qui non est, sibi

fonfinxcre , in nihilum utiquc sunt ipsi dilapsi. Sane ha'C

causa fuit cur {jcneralis Synodus Arium ista elTuticntem
repulerit ex Ecclesia
, cum impietatem ferre non cujus
possct,eumanathomate percussit:ex quojamtemporecre-
dita est Arii impictas quid amplius quam cseteras hoere-
ses continere ,
quippe quse et Ciiristi inimica dicta sit , et
pramuntia Antichristi sit habita. Etsi igitur , uti jam
dixi tam amplum adversus impiam hanc liaeresim judi-
,

cium maxime sufllcit utejus horror omnibus injiciatur ,

attamen quia nonnulli qui Chrstiani vocantur, vel ins-

cienter vel dissimulanter istam heeresim ad fidem nihil
,

pertinere ut antea dictum est existimant eosque qui

, , ,
,

ita sentiunt , Chritianos non dubitaut appellare ; age

quo rctegatur haeresis astutia , illos pro nostra facultate
interrogemus. Forte euim hoc pacto futurum est ut irre-
titi taceant , et ab ea uon secus quam a conspectu serpen-
tis fugiant.
VIII. Itaque si idcirco arbitrantur impiam Tiialiam
cssepiam , quia aliquot divina; Scrptura^ voces contineat
profecto sequetur ut , cum nunc vident legi a Judaus Lc-
gem et Prophctas , Christum quoque ipsi cum illis ne-
gent. Quiu cliam si accidcrit ut Manichoeos quasdam
Evangeliorum particulas recitantes audiant , Legem et
Prophetas cum illis repudient necesse fuerit. Quod si prr
ignorautiam ita icstuantct liacgarriunt , discant cx Scrip-
turis ipsum Diabolum hoeresum auctorem, ob proprium
 ,,

l54 s. atua:xasii arciiiepisgopi

perversitatis fcetorem , verba Scripturarum usurpare so-

lere, ut illis quodammodo obtectus, suum venenum pos-
sit facilius spargerc simplicesque circumvenire. Sic Evam
iefellit ille : sic alias eflinxit lisereses : sic etiam hoctem-
pore Ario persuasit ut in hgereses ipse inveheretur, illis-

que adversari simularet, quo latenter suam posset lia^re-

sim inducere. Verumtamen ne ita quidem latere potuit

Veterator. XJt enim suamcontra Dei Verbumexprompsit
impietatem, omnibus statim rebus excidit , cunctisque
compertum est eum in ca3teris quoque ignarum esse ni- ,

hilque omnino quod verum sit sentire sed tantum simu- ,

latione uti. Qui enim vera de Palre is proferat, qui Fi-

lium , a quo Patris cognitio omnis iinpertitur , audet
negare ? Vel qui recte de Spiritu Sancto ille opiuabitur
qui de Filio, a quo ipse datur , impie non veretur loqui?
Quis illi credat de resurrectione disserenti, qui Christum
propter nos factum primogenitum ex mortuis negat ^
?

Qui vero fieri potest ut is , qui germanam ac veram Filii

ex Patre generationem plane ignorat , circa ejusdem
corporeum adventum noncrret ? Itaeniin et oUm Judaei
postquam Verbum negaverunt, ct dixerunt, « Non ha-
» bemus Regem nisi Csesarem'-, rebus omnibus conti- )>

nuo spoliati sunt, ac luce lucernae, unguenti odore, Pro-

phetice cognitione, ipsaque veritate nudi sunt destituti,
qui et modo nihil intelligentes tanquam in tenebris am-
bulant. Enimvero quis talia audivit unquam
Aut unde ?

vel a quo hujusce hceresis adulatores muueribus corrupti

ista didicere ? Quis illos, cum Christianse religionis ele-
mentis informabantur ,
quidquam simile docuit ? Quis
illis Rerum creatarum cullu dimisso iterum acce-
dixit. ,

dite ut rem creatam et factam colatis ? Quod si ipsi nunc

primum hsec se audire fatentur, non ergoinficienturalie-
* Coloss. I, 18. — 2 JoaB, X1X5 i5,
 <>I\AT10 I. COMRA AniAlVOS. l55

iiain neque a Patribus traditam.

osse liancre li{rresim

Quod autem a ralribus Iradituin non est sed uovissime ,

est es('0};italuni cujus quieso {Toneris esse censendmn

,
, ,

cst ,
quam cjus de quo dixit l)eatus Paulus : « In postre-

» mis temporibus discedeut quidan-i a saua fide , attcn-

» dentes spiritibus erroris et doctriuis da^moniorum , in
» hypocrisi loqucnliuni mendacium, et cauteriatam ba-
» bentium suam conscientiam , et avertentium se a veri-

» tate^ »

IX. Ecce enim nos quidem ex divinis Scripturis libcrc

et confidenter de pia rcctaque fidc loquinmr, qiiam et
tanquam lucernam super candelabrum collocamus , di-
centes : Filius verus natura et j^enuinus est Patris, ejus-
que substantia^ proprius, Sapientia uni^jenita , Verbum
verum ac unicum Dei ipse est, non res creata vel lacla ,

sed proprius substantia? Patris foetus. Quocirca Deus est

verus , veroque Patri consubstantialis existit. Alii autcm
quibus dicitur, « Ejjo dixi : Dii estis'*, » Filii pcr Spiri-
tum participes tantum lacti hanc a Patre habent gra-
tiam'*. Fi{i[ura enim cst substantia.' Patris, lux ex luce ,

virtus et vera natura; Palris imago. Id enim ipsc Domi-

nus dixit : « Qui me vidit , vidit Patrem*. Semper item
fuit , et est , nunquam non fuit
ac : cum enim Pater ffiler-

nus sit, ejus quoque Yerbum et Sapientiam ailernani cssc

necesse est. Illi vero quid tandem nobis ex nefanda Tba-

lia queant proferre ? Eam sallem prius le^jant scriptoris

mores imitati , ut vel ab aliis irrisi discant quanto lapsu
ceciderint , atque ita dcinde loquantur. Quid vcro am-
plius ex illa dicendum habeant quam ,
ista : « JNon sein-

» per Deus fuit Pater , sed postea factus est. iVon semper
^
» luit Filius, ncc cnim fuit antequam natus est. iVon esl

» 1 Tim. IV, 1. — Til. i, i4. — ^Vas}. xxxi, G. — ' Ilebi.i,3. —

* Joan. xiv, g.
l56 S. ATHAKASII ARCHIEPISGOPI

» ex Patre : sed ipse quoque cx nihilo extitit. Non pro-

» prius est naturse Patris : nam ct creatus est et factus.

» Christus non est verus Deus : sed ipse etiam nonnisi

» participatione Deus effectus est. Filius Patrcm non no-
» vit accurate , nec Verbum perfecte Patrem videt : nec
» item verum et unicum est Patris Verbum •, sed solo no-
» mine Verbum dicitur et Sapientia ,
gratia Filius et vir-
» tus appellatur. Non est immutabilis ut Pater , sed na-
» tura mutabilis est , sicuti res creatai , ipsique deest
» quod ad comprehensionem et perfectam Patris cogni-
» tionem requiritur. » Mira sane haeresis qua; nihil con- ,

tinet credibile , sed eum qui est , noii esse fingit ,

perpe-
tuoque pro laudibus profert maledicta. Si quis igitur
utraque examinata sententia rogetur quaeuam fides sibi
videatur eligenda , vel cujusnam voces Deo magis conve-
nire arbitretur : immo vero vel ipsiimpietatisassentatores
dicant,
quid de Deo (nam «Deus erat Verbum ) » quem- ^

piam interrogatum deceat respondere ? inde enim sen-

tentia utraque proposita omnino constabit , quid respon-
dere conveniat •, nempe
semper vel , erat vel non erat :

antequam natus est seternum esse vel, a quo et ex quo : , :

verum esse, vel, adoptione, participatione et secundum

cogitationera unum eum ex factis rebus dicendum esse
:
,

vel, cum Patre conjungendum ipsum Patri secundum :

naturam esse dissimilem, vel, Patris similem et pro-

prium esse rem creatam esse vel, per ipsum res creatas
: ,

factas fuisse : eum esse Patris Verbum , vel , alterum esse

prster istum , ipsumque per illud aliud Verbum, et per
aliam sapientiam factum esse , eumdem denique nomine
tantummodo Sapientlam et Verbum vocatuni esse illius-

que sapientise participemet secundum fuisse factum.

X. Quorum igitur verba magis Deo digna sunt oslen-
t Joan. tt >'
 OnATIO I. nONTJ\A AniANOS. l57

ilantquo! Pominiiin noslruiu Jesum Clnistum Doum esse

ol Filium Patris? Eano qu?p vos evomuistis, annon po-
tius oa qua^ nos ox Soripturis saoris ct attulimus et aile-

rinius? Uaquc si SalvatornecDeus nccVerbum nec Filius

est : liooat sano vobis, quemadmodum (icntilibus ct nos-
tri apvi Judais, quicquid libucrit diccrc : scd si et Ver-
bum Patris et Filius verus est ; siDeusest ex Deo, etsuper
omnia benodictus non prorsus .lequum
in sa^cula^: an
Arianam Thaliam veluti malorum
fuorit alias voces et ,

imaginem onmiquc plonam impictate delere et oblite- ,

rare? in quam qui inciderit, nescit gigantes ibi perire,

ipsequc in infcrorum foveam occurrit. Nec vero id illi

ignorant, bincquc fit ut illam , utpotc calUdi, occul-

tent, nec audeant pervulgare, sed alia omnino usurpent
verba. Nam si impia illa vorba proforrc auderent, non
dubium quin condomnarentur. Quin cliam si vel in sus-
picionem ita sontiendi vcnircnt, profecto undique Scrip-
turarum obruerentur auotoritatibus. Idcirco igitur, tan-
quam filii hujus sa^ouli , veriti ne sua luccrna oleastri oleo
accensa cito cxtinguatur ( nam Inx inipiorum extingiii-
tur'^) cam sub simulationis modium abscondunt, alia
loquunlur, amicorum pra3sidia ct Coustantii mctum
ostentant, ut qui ipsos convcniunt,sordes arianfe hgercsis
propter illorum simulationem et ostentationem noii
animadverlant. Annon ergo vel hac de causa odio pro-
sequenda fuerit ,
quod etiam a suis occultetur ut timida,

ac veluti serpcns foveatur?Undc enim has sibi coacerva-

runt voculas quonam acceptas prodere non sunt
, aut a
vcriti? Sane ncminom hominum qui sibi illas tradidcrint
poterunt indicare. Quis cnim hominum sive Gracus sive
Barbarus eum, quem Deum confitetur, unam c rcbus
creatis ausit dicere, nec fuisse autequam factus cst ? vel

> Rom, IX, 5. -— ' Job, xtiii, 5.

l58 3. ATUANASII AKGIIIEPISGOPI

quis est qui ei, quem Deum credidit, fidem deroget di-
centi , hic est Filius mc.us clilectus^ , eumque non Filium,
sedrem factam csse velit? Nempe fieri non potest quin
omnes adversus illos adeo insanientes acrius indignentur.

Verum nec etiam ad Scripturas confagere illis integrum

fuerit : jam enim sa^pius ostensum est moxquc ostendetur
voces hujusmodi a divinis oraculis esse penitus alienas.
Itaque quando illis restat dicendum se liis a Diabolo ac-
ceptis insanisse, (si quidem tantorum malorum solus sator

est) age , ei obsistamus ( namque cum illo nobis per illos

cerlamen est ) ut Domino adjuvante et illo ut solet, vi

, ,

ai'gumentorum prostrato, ipsi tandem erubescant, hseren-

tem videntes qui hseresim ipsis iuseminavit, saltemque
velserodiscanteos, quia Arianisint, Christianos non esse.

XI. Dixistis igitur et sentitis, illo vobis suggerente,

fuisse cum non esset FiUus nam hoc primum

aliquando , :

vestri commenti vekun detrahendum est. Quid ergo fuit

aUquando, cum Filius non esset? nam ha?c vestra sunt
verba, o maledici et impii. Si Patrem esse respondetis ,
major vestra est impietas : nefas quippe est de illo dicere,
aUquando fuit, vel eumdem voce, aUquando, significare.
Namque et semper et nunc est, et FiUo existente est :

ipse est qui est, et FiUi Pater. Si vero respondetis FiUum

fuisse aliquando cum ipse non esset : stuUa profecto et
fatua est responsio. iVam qui fieri potest ut et ipse esset,
et idem ipse non esset? itaque necessario restat ut hic hoesi-

tantes respondeatis fuisse aliquandotempus cum non esset

Verbum. Hoc enim vestrum adverbium aliquando id , ,

ex se significat. Quod item rursus scripsistis, « Non erat

» FiUuspriusquam nasceretur, idem omnino est ac iUud

» quod dicitis fuit aUquando, cum non esset siquidem

, :

))uterque loquendi modus tempus ante Verbum esse

i Matlh. xvii, 5.
 «tlMTK» I. CO^TUA AniA>t»S. kI^
^* iii(liral. *> riidtMiain i{;ilnr \\ivc a vobis sunt excogi-
tatn? Ut qnid vl vos, laiiqnani (ijentcs, fremnistis, et
inancs vocnlas ailvcrsns Doininnin , etadvcrsus C.hristuni
cjns nicdilaniini '
? JVnlla cniin in parte sanctarnni Scrip-
liirarnm talc alic^uid dc Salvalon', cxtat , scd potius ex
illis })crspicnvnu cst scmpilcrnum eum ct a^ternnm essc,
sempcrque cnm Patre cxtitisse. Nam « In priucipio erat
» Verbnm et Verbnm crat apud Dcum ct Deus erat
Verbum'^. » Et in Apocalypsi liciec babcntur , « Oui
est, qui erat, et qni vcnturus est'. » Quis autem «ter-
nitatem ei, qui est,et qui erat, possit detrahere? Sic
enim et ipsc Paulus, ut Jndaos convinccret, Epistola
ad Romanos scripsit : « Mx quibus Christus secundum
» carnem , qui est super omnia Deus benedictus in srecu-
)• la*. » Cum item Gentiles confutaret, ait, « Invisibilia

» enim ex creatione mundi, pcr ca qua3 facta

ipsius
» sunt, intellecta conspiciunlur, scmpiterna quoque
» cjus virtus et divinitas^. » Quse vero sit virtus Dei,
idem ilcruui liis vcrbis docet, « Christus Dei virtus et
» Dei sapientia''. » Nec euim hoc in loco Patrem Aoluit
sifjnificarc, ut soletis inter vos dictilare, aientes, Pater
sua ij^sius est scmpiterna virtus. IVon ita sane est. iVec

enim dixit, ipsc Dcus cst virtus; sed, ejus est virtus.
Nemini porro dubium fuerit quin id, quod ejus est, non
idem sit quod ipse nec tamen hoc ipsum ab eo est aiie-
:

num, sed potius cjus proprinm est. Verum lefi[ite qua;

postea sequuntur, et convcrtimini ad Dominum ( Do- ,

minus autem Spi^ntns est' ) Illudque de Filio intelligi fa-

cile perspicietis.

XII. JVempc postquam crcationis mcminissct, valde

congruenter de opificis in ipsa crcatione virtute loquitur,

* Psal. 11, 1. — 2 Joan. i, i. — ' Apocal. i,4, — *Ryiii,u, 5. —.'Rom,

>,ao» — ' I Cor, I, »4« — ' * Cor. iii, 17,
 ;,
::

x6o S. ATHANASII ARCIIIEPISGOPI

quse quidem Verbum est Dei per quod omnia facta

virtus
sunt. Si igitur rerum creatarum natura Deum ex se sola
sine Filio possit notum facere videte ne ruatis, arbi- :

trantes etiam sine Filio illam esse factam. Si porroomnia

per Filium facta sunt et in eo consistunt : is qui rite
creatam naturam voluerit conlemplari, Verbum quoque,
a quo est condita , necessarie contemplabitur , ac Patrem
per ipsam intelllgere incipiet. Quod si secundum Salva-
torem, « Nemo novit Patrem nisi Filius, et cui voluerit
)) Filius revelare ^ : » si item Philippo dicenti , « Ostende
» nobis Patrem non respondit intuere res creatas
, « ,

sed, Qui vidit me, vidit Patrem~

(( admodum conve- : ))

nienter Paulus Gentiles increpans quod concentum et

ordinemrerum creatarumcontemplantes, nihilde Verbo
earum opifice cogitarent , ( namque res creatse suum in-
dicant opiticem ) ut per ipsas etiam verum Deum agnos-
cerent, abstinerentque a rerum creatarum cultu, admo-
dum, inquam, convenienter dixit,(( Sempiterna quoque
)) ejus virtus et divinitas^, )) ut his Filium significaret.
Porro cum aiunt Sancti , (( Qui existit ante ssecula, et per
)> quem fecit seecula , )> non minus Filium eeternum
sempiternumque preedicant, eumque hac ratione Deum
esse significant. Nam Isaias dicit Deus sempiternus : ((

» qui creavit termiuos terrae^. Susanna quoque aiebat )>

« Deus sempiterne. » Baruch item scripsit « Clamabo :

« ad Deum sempiternum in diebus meis^. Etpaulopost ))

« Ego enim speravi in sempiternum , salutem vestram

)>et venit mihi gaudiuma Saucto^. » Cum autem Aposto-
lus ad Hebrseos scribat, (( Qui cum sit splendor glorise et
» figura substantiee ejus' David in octogesimo nono
: et
Psalmo canat, « Et sit splendor Domini super nos^ » et, :

1 Mattb. XI, a;. — * Joan. xiv, 9. — 5 Rom. 1, 20. — xl, aS. —

^ Isai.

» Dan, xm, 4». — * Bar . ir, ao, a>, ri ' Hebr, i, 3, — fsal. lxxzu, »;.
»
 ,:

onATi») I r.ONTnA AniAnos. 161

<( in luniinc Ino videbimus lumen ^

: » qnis adeo demens
sil nt (Inl)ilot, nlnnn .s(Mn]KM' fiK^rit Filins? Ouandoenini
(|uis lu(^oni vidit .»1)8(1^0 splondoris lul^jore, ut de Filio
audeat dicore, « Fnit alicjiiando cum non osset, vcl, »

Aon erat anlc(]uam nascerctur? .Tam illud quod in ceu-

tesimo quadraj;csimo quarto Psalnio ad Filium dicitur,
(( Regnum tuum, rc[>num omnium sseculorum ', » certe
non sinit qucmquam vel minimum intervallum cogitare,
in quo non enim omne intervallum
exlitcrit A'erlnun. Si
.sjieculis definilm", omniunujuc saculorum rex et opifex

est Yerbum, cuni ante ipsum nulhim vel tantillum sit

intervallum non est dubium quin is insaniat vehcmenter,

,

qui dixerit, u Fuit aUquando cum non esset oeternus : )>

et, « Ex nihilo est Fihus. Prseterea cum dicat Dominus, ))

« Ego sum veritas^» nec dicat, « Ego factussum veritas,»

sed ubique verbum « Sum,)) adhibeat ut, «Ego sum , ,

» pastor, ego sum hix * et rursus,«Nonne vos vocatis : )>

» me Dominuni et Magistrum, et bene dicitis sum ete- :

» nim^ » quis Deum et Sapientiam et Verbum Patris

:

eavoce,cuni de seipso loquitm", utentem audiens, dc

veritate adhuc ambiget, nec statim credet hoc verbo
((Sum, » indicari FiUuni aeternum esse, et sinc initio
aute omnia sKcula existere'' ?
XIII. Quod ergo Scripturoe sacrae Fihum aeternum esse
asseverent, patct ex dictis : quod autem quae dictitant
Ariani, « non erat, priusquam, quando, »ea^dem Scrip-
turae de rebus crcalis aihruient, ex dicendis constabit.
Moyses euim hujus mundi procrcationem enarrans ait
« Omne virguUum
antcquam nasceretnr in terra
agri ,

» et omnc f{Enum afjii priusquam exoriretur non enim :

phierat Deus super terram, et homo non crat qui opera-

* r.<al. XXXV, 10. — * Il)id. cxLiv, i3. — ' Jiiaii. xir, 6. — ' Joaii, x, 1
j,

—
. ' Jo.Tii. VIII, ir. — * Jo«n. XIII, (3.

S.XXI. 11
 ,,

l62 A. athanasii arciiiepiscopi

retur tcrrain *. » El in Deuteronomio Quando divide-

: «

)) bat Altissimus {rcntes'^. )> Dominus autem per seipsvnn

aiebat : « Si dib"fjeretis me, gaudcretis utiquc quia dixi
)> Vado ad Patrem, quia Pater major mc est : et nunc
» dixi Yobis, priusquam fiat, ut cum factum fuerit, cre-
)) dalis^. » Ita quoque de rebus creatis per Salomonem
loquitur : <( Antequam terram facerct, et anteqiiamabys-
)) sos produceret, antequamfontesaquarumerumperent,

)) antequam montes coUocarentur-, ante omnes colles

» gignit mc"^. » Et, « Antequam Abraham fieret, ego
» sum^. DeJeremia itemdicit « Priusquamte forma-
» :

» rem David his verbis psallit

in utero, novi te®. » Et :

« Domine, refugium factus es nobis in generatione

» et oeneratiouc. Priusquam montcs fierent et forma- ,

» retur terra et orbis, ct a sa^culo et usque in sseculum

» tu es'^. » Et apud Danielem, « Exclamavit voce magna
» Susanna ct dixit : Deus seterne, qui absconditorum es

» cognitor, quinosti omnia antequam fiant^. » Itaque hae

dictiones, « Aliquando non erat, antequam nasceretur,
» quando, » et similes alia? voculse de rebus factis ac crea-

tis quse ex nihilo sunt factse, aptissime dicuntur : sed a

Vcrbo omnino sunt aliense. Si porro hsec de rebus creatis
habcnt Scripturce, cumque de Filio agitur, vocabulum
getnper, adhibent non igitur, o Dei hostes, ex nihilo
:

factus est Filius, neque ullo modo est ex rebus factis,

sed Patris imago est Beternumque Verbum, quod sane
nonaliquandononfuit, sed semper fuit tanquam seternoe ,

jucis splendor setcrnus. Quid igitur tcmpora ante Filium

comminiscimini, vel cur post tempora impic affirmatis
Verbum cxtitisse, per quod ipsasrocula facta sunt? Nam
qui prorsus ficri queat ut vel tempus extiterit vel saecu-

1 Grn. II, 5. — Deut. xxxii,8, —

- ^ Joan. xiv, sS. — * Pror. viii, 20. —
^ Joan. VIII, 58, — Jerem. ^ — i, 5. ' Psal. ixxxix, 5 , — . * Dan, xiii, 4'.
 ,,

onATio I coNxnA arianos. i65

Inm, rnm noiulnm ul (luidem piitatis, exortum fuerit
,

^crbum \wv qiiod omnia facta sunt, et sine quo nihil

,

omnino rarlum ost? Aut qunro, omii lompus significotis

non aporto dicilis, « Fuit tompus quando non erat Vcr-
« bum? Vcruni nomon quidem ipsum temporis, simpli-
))

ciorcsdecipicndicausa, relicetis:atmcnteinetscntentiam
vestram celarc pocnitus non valetis, quanquam si cela-
veritis, latere certe nunqam poteritis; siquidem tempora
ipsi rursus significatis, cumdicitis, « Fuit aliquaudo, cum
» non csset, )) et, « Xon erat priusquam ortus est. »

XIV. Verum his licct ita prohatis, eo impudentius

hujusmodi argutiis nohis insultant.Si non fuit aliquando,
inquiunt- cum non esset Filius, sed ipse seternus cst
unaquc cum Patre existit, nolite jam eum Filium, sed
fratrem Patris dicere. stolidos admodum et litifjiosos '.

Si enim eum ab reternitate tantum simul extitisse cum

Patrc , ncc Filium essc asseveraremus, ahquid utique
prohahilitatis haheretsimulata illorum rehfjio. Sin autem
rum eum seternum dicimus, eumdem confitemur geni-
tum ex Patre Filium ,
qua, quseso, ratione genifus
fjenitoris frater possit existimari? Si item nostra fides est
in Patremet Filium ;
quaenam inter illos intercedit fra-
terna cognatio? aut quomodo potcst Vcrhum, cjus dici
frater, cujus est Vcrhum? JVec vcro hsecilHs ignotaest repu-

gnantia, nam veritalem et ipsi perspiciunt : sed est sane

Judaicaexcusatio, et hominum qui, ut ait Salomon, a
voritate vohint disccdere'. Nequcenim ex aliquo princi-
pio prius cxistontc Patcr ct Filius jjeniti fuerunt , ut
censeantur esse fratrcs : Pater quidem principium et
j;cnitor est FiUi , ot Pator patcr cst, nec ahcujus fuit Fi-
ius : Filius autem fdius est, non frater. Si idem porro
a^ternus Patris foetus dicitur , recte omnino dicitur. Nam
iProv, xxTi 11, ).
 ,

lG4 S. ATHA^yASII ARCHIEPISCOPI

non aliquaudo iaiperfecta fr.it Patris natura, ut quod

illius proprium esset, eidem postea accederet : neque ut
homo ex liomine genitus est Filius, ut Patre existeret
posterior, sed Dei foetus est, qui, utpote proprius Dei
semper existentis Filius, ab a^ternitate et ipse existit.
Hominum quidem proprium est in tempore gignere
propter naturse defectum : at seternus est Dei foctus, quia
semper perfectissima fuit Dei natura. Itaque si non est

Filius, sed e nihilo est factus : id primum ipsi prohent,

ac deiude liceat tanquam de re facta clamitare,
illis

« Fuit aliquando, cum non esset res quippe quae factse :

» sunt, antea certe non erant. » Sed si est Filius, uti

Pater testatur et Scripturoe prsedicant, Filius autem nihil
aliud est quam quod cx Patre gignitur, idque quod ex
Patre gignitur, ejus est Verhum et Sapientia et splendor;
quid aUud inde conckidendum est quam eos qui dicunt, ,

« Fuit aliquando. cum nou esset Filius, velut fures

» quosdam Verhum a Deodetrahere, apertequeadversus

» eum contendere , ipsum fuisse aliquando sine proprio
» suo Verho et Sapientia, kicem fuisse aliquando sine
» splendore , fontem sterilem aridum esse, » Nam et

tametsi temporis nomen metu id sihi exprohrantium ,

,

refugere simulantes, fatentur eumanteterapora extitisse :

tamen quia qusedam deilniunt intervalla, in quihus ipsum

non fuisse volunt valde impii sunt hahendi quod tem-
,
,

pora sif^nificent, et ratiouis sive verhi expertem audeant

Deum ipsum fingere.
XV. Quod si Filii nomen et ipsi admittuut, ne palam
ah omnihus condemnentur , sed tamen eum propriuui
naturse Fatrisfoetum esseinficiantur, quasiscilicetahsque
partium et divisionum suspicioue id fieri non queat; sane
eum negant nihilomiuus, quippe qui ilkim non verum
sed solo uomine FiUum esse veUnt. Coeterum an uon
 :.

OnATIO I CO^TnA AniANOS, lG5

fjravitcr cnanl . i\\\\ codcin inotlo de ro non corporca ac

(lc rorporca ratiocinantur, quique ob proprion naturoe
iinbecillitatcm quod propriuin ct nalurale est Patris non
vcrcntur ncjjarc? Prolccto si ila cst, superest ut cuiu
niiniine inlcllij;ant quoniodo sitDeus vcl qualis sit Paler,
ciundcin quoquc plauc ncgcnt, quandoquidcmfcetuinPa-
tris nonnisi cx scipsis insani mcliuutur. Verum illos ila

affectos, arbitrantesque essc non posse Dei Filium, mise-

rari ncquum mihi videturhaud tamcn ab re fuerit illos
:

intcrrogare ct convincere, fortc vel bocpacto ad sensum

si

ct rationcm queant revocari. Si secundum vos Filius cst

exnihilo nec fuit antequam natus est prorsus sequitur
, :

iit ipsc quoque nonnisi participatione Filius, Deus, ct

Sapicntiasitappellatus.iVam itactiamresalioeomnessunt
constitutse, quoe et sanctificatai glorificantur. Cujus ergo
illc sit particcps vos diccrp necesse omnino est. Res euim

ali£E omnes Spirilus sunt parlicipes : ipsum autem cujus-

nam rei participem dicetis? Spiritus? Atqui ipse Spiritus
a Filio potius accipit, ut idcm Filius testatur, absur-
dumque dictu cst hunc ab illo sanctificari ^. Igitur Patris
fit particeps id enim supercst, et nccessario diccndum.
:

Sed quid tandem, vel unde illud est? Si aliquid extrin-

secus cxco[;itatum a Patrc non jani Palris erit particeps,
,

sed ejus quod extrinsecus cst, nec proinde sccunduin post

Patrera locum obtinebit, cum rcm illam ante se habeat
nec item Patris erit disccndus Filius, sed illius, cujus
factus particeps, ct Filius ct nuncupatus. Quod Deus est

quidem si absurdum et impium merito videatur, cum

dicat Pater, « Ilic cstFilius meus dilectus*, » ipseque Fi-
lius proprium suum Patrem Deum csse aflirmct : liquet
utiquc nihil extrinsecus , sed ex substantia Patris csse id
cujus fitparticeps^ Si porro istud fuerit aliud pra:!ter Fili

1 Joon. xvl, 1/}. — 2 Mnttli, xvii, 5 ; Juan. viii, 54.

l6S S. ATHAIfASlI ARCniEPISCOPl

naturam, seque absurdum erit, cum hoc idem medium

quid reperiatur esse ex Patre et ex naturaFilii, quaecum-
que tandem illa sit.
XVI. Quoniam ergo has sententias absurdas atque a
dicendum est necessario
veritate alienas esse evidens est,
id quod est ex substantia Patris, proprium omnino ejus
esse Filium. Deum enim participari idem prorsus est ac

Deum generare. Quid porro vox, generare aliud signifi- ,

cat quam FiUum? Itaque res omnes Filii fiunt participes

secundum Spiritus gratiam quae ab eo datur idque inde :

fit manifestum, quod ipse quidem Filius nullius est par-

ticeps; quod autem ex Patre alios sui participes facit,

hoc ipsum est Filius. Nos enim cum ipsius Filii participes
efficimur, Dei participes esse dicimur, idque ipsum est

quod aiebat Petrus,« Ut efficiamini divinoe consortes na-

» turae^, » quemadmodum et Apostolus dicit, «Nescitis
» quia templum Dei estis? » et, « Nos enim templum
» Dei viventis sumus^. » Ipsum similiter Filium intuen-
tes, Patrem iutuemur. Cognitio enim et comprehensio
Filii, Patris estagnitio ,
quia proprius est ex ejusdem na-
tura foetus. Porro ut nemo vestrum jam dixerit Dei
participem fieri, esse divinse naturse passionem et divi-
sionem :
( nam ostensum et concessum est Deum partici-
pari idem que esse iUum participari ac generare ) ita
,

quoque cum genitum a Deo FiUum dicimus nec passio- ,

nem ullam nec divisionem beatae illius naturse signifi-

camus. Non itaque incredibile est Deo esse Filium, qui
propriae ejus naturae neque passionem aut divi-
sit fetus :

sionem divinse naturse innuimus, cum Filium et foetum

dicimus; sed potius ita credimus, quia id quodgenuinum,
verum unigenitum Dei est cognoscimus. Quod cum
et

hoc modo expositum probatumque fuerit. nempe id,

* 2 Petr. I, 4- — ^ » Cor. ui, iC.
 ;

OR.vTio 1 cortTnv aria^os. 167

quod cx Palris natuva cst {jenitum , cjusdem essc Filiuni

ncmini jam dul)ium cssc dcbct sed immo planum et pers-

picuuni. Iiunr i|)Suiiiosso S;\])ientiamoLVcrl)um Patris, in
quo ct per quod umnia croat ot ciVuit. Ilic ipsc, iiiquam,
ejus splcndor est in quo omnia illuminat, et quibus volue-
rit sc palofaoit : bio ipso lijjura ac ima[{0 ojus cst, in quo
conspioitur et cojjnoscitur ,
quam ob causam et ipse et
Pater unum sunt: bic ipse denique est Christus, iu quo
omuia Tcdcmpta sunt, et novam rursus perfecit creatu-
ram*. Cum ijjitur bujusmodi sit Filius, iion convenit,
imo valde pcriculosum cst asseverare cum cx niliilo esse
factum, vel uon fuissc antequam natus cst. Qui enim iUi
de eo quod Patris natura^ ])roprium ost loquilur, in i])-
sum eliam Patreni profert l)laspbemiam, cadein de illo
sentiens, quse de ejus foetu false comminiscitur.
XVII. Idsane uuum satisfucritad arianamboeresim])e-
nitusevertendam : verumtamen quani a recta lide aliena
illasit, licet etiam ex boc ratiocinio perspiccre. Si Deus
effector et creatorest: item res factas creavitperFilium,
nuUaque res facta est, quai per Filium non slt facta :

aa non maximc iinpium est, cum Dcus sit rcrum etVector

contendere opifex ejus] Verbum et Sapientiam aliquando
non fuisse? Idcm enim plane est ac si diceretur Deum
rcrum clTcclorem omnino non esse, quippecumpropriam
ex seipso opilicom rationem seu Verbum non babeat, sed
adventitium atque ab eo alienum naturaque dissimile sit
Verbum iUud, in quo res crcat. Dcindc nobis ex])licent,
imo suam inde a<]noscaut impiotatem, qua dicunt, Fuit
aliquando cum non esset, et Non fuit antequam natus
, ,

cst. iVimirum si Verbum cum Patre non cst ab omni

tTeternitate , non est profecto Kterua Trinitas; sed primo
quidem fuit unitas, postea vero ex accessione facta Tri-
1 2 Cor. V, 17.
 ,,

l68 S. A.THA5A3n ARCniEPISCOPI

nitasest, ac progressu temporis, crevitexillorumsententia

constitutaque est theologiae cognitio. Insuper,si Filius uon
estproprius naturae Patris fostus, sed e nihilo est factus,
ex nihilo igitur constabit quoque Trinitas, fuitquo ali-
quando, cura non esset Triuitas, sed unitas fuit item :

Trinitas aliquando imperfecta , et aliquando perfecta :

imperfecta quidem antequamlleret Filius, perfecta autem

postquam idem factus est atque exinde res facta coepit
:

creatori annumerari, et is, qui aliquando non fuit, cum

eo ,
qui semperfuit, Deus agnosci et coli. Quin etiam,
quod gravius est ipsa Trinitas sui ipsius erit dissimilis
,

quippe quae ex externis alienisque naturis et suLstantiis

sit constituta quodsane nihilaliud cst quam factam sive
•,

creatam Trinitatis constitutionem dicere. Cujusmodi igi-

tur illa censenda religio, quse nec sui similis est, sed tem-
porum progressu perficitur, quseque modo non ita,modo
ita sit. Siquidem verisimile estiUam iterum incrementum
accepturam, idque infinite quemadmodum primum ex
additamento constituta est. Nec vero dubium est quin
eadem possit decrescere : constat enim ea quae adduntur
tolli similiter posse.

XVIII. Verum ita non est : absit. Non est, inquam

facta Trinitas ; sed peterna atque una est in Trinitate di-

vinitas,unapariterest sanctaeTrinitatisgloria: vostamen

eam in diversas naturas diffiudere audetis : cumque Pa-
trem seternum ipsi de Verbo quod illi
esse concedatis ,

assidet dicitis, fuitahquando cum nou esset Filiumque ,

Patri assidentem ab eodem removere non dubitatis. Crea-

trix est et opifex Trinitas haud tamen reformidatis eam
:

inter res e nihilo factas dejicere, nec veremini servos

pares facere nobilissimse Trinitati , summumque regem
Dominum Sabaoth inter subditos collocare. Desinite ea
quse commisceri non queunt, immo ea, quse non sunt, cum
 ,

OnATTO I CO^XTnA AUI.V^fl.S. iGcf

illo(Hiicsl,sinuilperinisccro islii.(,)vu i)r()l'('runl,iioii<;lovia

«>t lionorc , sed ignoniinia cl contumclia DoMiinMiu a(-

iiciunt. IVain (|ui Tilio infort injuriarn, infcrt ot l'alri.

Si euim nunc pcrlocla ost in Trinitalo tlioolojjia, ojusque

a{;nitio \cra ct sola cst roligio , atque est quod et rectum

cl ipsa vcritascst; id cortescinpor ila ('uiss(>()porluit, neid,
quod roctuni et voritascst, quid advontitium esse, aiit

theolo{ifia> nomplementum ex accessione constitui pute-

tur. Id, inquam, necesse omnino fuit esse ab seternitate :

nam si ab a^ternitatc non fuisset, nec nunc lioec ipsa

theoloijia sive divinitatis i;otio talis esse oportcret , sed
qualem ab inilio fuisse iingitis, ut neque nunc esset Tri-
nitas.Vcrum noino Christianus tam potulantcspertulerit
haereticos. IKtc cnini GentiHum propria sunt ut lactani in-
ducant Trinitatem,eamquecum rebus factis conjungant.
Si quidem rerum i^ictarum cst defoctiones ct accessioncs

suscipere. At Christianorumlides iinmutabilem acperlisc-

lam suique sempcr similem beatam agnoscit Trinitatom,
nec quidquam amplius Trinitati addit, neque eam un-
quam defccisse cofjitat. Nam ntrumquc dictu impium
est. Hinc eam non ignorat cum rebus lactis nequaquam

esse permixtam, individuamqueejusdivinitatisunitatein

et servat ct adorat ab Arianorum abhorrct inipictatibus,

:

coniiteturque et novit semper iuissc lilium. jEtcrnus

enim est, ut Pater, cujus est Verbum seternuin. Id cnim
itcrum libeat dispiccre.
XIX. Si sapiouti?e ot vitse fons cst ct dicitur Deus,
uti per Jeremiam ait , « Me derelinquorunt iontem
« aquse viva3 ^ : » et rursus , « Thronus gloria^ excelsus
« sanctilicatio nostra , expcctatio Isra^d, Doniino, om-
« nes qiii dereliquerunt te , confundanlur : qui rocesse-
« runt, in terra scribantur ,
quoniam doreliquerunt
* Jtrem. n» i3.
170 3. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPl

« fonteni vitse Doininum *

: » Item apud Baruch scrip-
tum est, « Dereliquistis foutem sapientiae'^ » consenta- :

neum valdcfueritvitaraet sapientiamnon qnid alienum,

sed proprium naturre fontis csse , ncque aliquaudo non
extitisse , sed semper fuisse. Atqui hsec omnia ipse est
Fihus, qui dicit, « Ego sum vita", » et, « Egosapientia
habito in consilio. *. » An non igitar impius habendus
ille estquiait,Fuit aliquando, cum non esset Filius?Nani-
que idem est ac si diceretur, Fuit aliquando, cum fons
esset aridus absque vita et sapientia. Atqui si hvijusmodi
esset, fons certe non esset nam quod non ex seipso {ji-
:

gnit, fons utique non est. At quam istud absurdum est I

Etenim Deus eos, qui suse ipsius vokintati parent ,

pro-
mittit instar fontis futuros a quo nunquam deficiet aqua.
Sic enim Ipse per Isaiam Prophetam loquitur « Et sa- :

tiaberis quemadmodumconcupiscit animatua, et ossa tua

pinjjuia fient, et erunt velut hortus irriguus, et tanquam
fons a quo aqua non deficiet ^. Illi autem Deum, qui )>

quidem dicitur et est fons sapientiae, sterilem atque sine

propria Sapientia aUquando luisse improbissime audent
affirmare. Verum falsa sunt quoe ab illis dicuntur. At
testatur veritas Deum propri.ie Sapientiae ceternum fon-
tem esse: ac proinde cum fons oeternussit, necesse quoque
est Sapientiam eeternam csse. In ipsa siquidem omnia
facta sunt,ut psallitl)avid,« In omniaSapientiafecisti''.»
Salomon item ait, « Deussapientia fundavitterram, prse-
paravit ccelos prudentia ^. » Hcec porro Sapientia Ver-
bum est, etper ipsum, ut ait Joannes, factasunt omnia,
et sine ipso factuin est nihil. Denique ipse est Ghristus ^.

JVam « Unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in illum :

« et unus Dominus Jesus Christus per qucm omnia et ,

1 Jereni. xvii, 13. — Baruch.^ — Joan. xiv,6. —

iii, 12. ' * Prov. vni, j 2.

— 5 Isai. Lvni, ii . — Psal, cui, »4. — f rov,

5 — ^ 111, 1 9, ^ Joaii, i, 3.
 ,

ORATIO I (U)>Tn\ .\ni\NOS. If-l

« nos per ipsum *. » Si ])OiTooinniapcr ipsuni, ipse pro-

fecto intcr oninia nunicrandus non csl. Qui eniin cuni
« pcr qucni onniia, ununv omnium cssc dircrc ausus
fuerit, illc ilc Dco, « ex quo omnia,
idcm planc scnticl. »

Quod si quis id tanquam maxime absurdum procnl rc-

jiciat, Dcumquc ah omnihus ut alium discriminct, coii-

sequens sanc lucriL ul nni^fcnilus rilius, ([ui Patris natura>

estprOprius, alius quoquc ah omnihus, essc censcatur.
Atqui non ex omnibus, dc illo nclas est dicerc,
si ipse
Fuit aliquando cum non csset et , Non erat antequain
, :

nascerctur. Ilujusmodi cnim voces de factis quidcm rcbus

«pte usurpantur : at ipsc rilius talis est, qualis Pater, cujus
natura^ proprius quoquc cstfcefus, Verhum,ac Sapientia.
Aanique idproprium cst Filii er{ja Patrem, idemque Pa-
trem Filii proprium ostendit,ita ut dici nequeat, YclDeum
aliquando aliquando sinc Yerbo seu rationc fuisse, vcl
,

alimn aliquando uon cxtitisse. Coeteroquin cur diceretur

Filius, nisi esset ex ipso? vel quare A^erbum ct Sapientia
appcllaretur, nisi ct semper et proprius illius csset?

XX. Quaudonam i<][itur Deus sine illo fuit quod ipsius

proprium est? vel quis id quod proprium est tanquam
,

quid externum ct quod divcrsa:' sit naturse possit couci-

perc ? Enimvero rcs alia^ quales sunt rcs facta' , nihil na-
tura simile habcnt cum suo auctorc, sed cxtra eum cjusdcm
{];ratia et voluntate per Yerbum sunt condit?P, adeo ut
possint aliquando esse desinerc, si ncmpc placucrit crca-
tori quippc cum ea sit rerum factarum cum natura. At
:

quod naturse Patris est proprium , (hoc cnim esse Filium

jam concessum est) an non temerarium et impium estex
nihilo essc dicere, nec fuisse antequam nasccretur, sed
advcntitium essc ,
posscque itcrum aliquando non cssc?
Quod (|ui vel solum cogitat, intelligat, qua^so, quo-
* 1 Cor. viii, 6.
173 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

modo possit detrahi perfectio et plenitudo naturae Patris.

llinc enim clarius licebit perspicere quam absurda sit

ariana ha?resis, si nimirum attendatur rilium Patris

imaginem, splendorem et figuram , atque veritatem

esse. Nam si existente luce, imago ejus existit splen-

dor : si item substantia existeiite , ejusdem existit in-

tetjra ligura : si denique existente Patre , existit vc-
ritas •, videant qai divinatis imaginem et figuram tem-
pore metiuntur, in quantam incidant impietatem. Si
enim non fuit Filius antequam nasceretur, ncc igitur
semper fuit in Deo veritas. Verum id nefas dictu est. Si-
quidem Patre existente fait semper in illo veritas quae , ,

Filius est, qui et idem dicit « Ego sum veritas ^ Subs- :

tantia similiter existente, ejus figuram et imaginem

continuo esse prorsus necesse est. Nec enim extrinsecus
depicta est Deiimago, sed ipse Deus ejusdem est genitor,
in qua seipsum intuens eadem delectatur, ut ait Filius :

« Egoeramquadelectabatur-. » Quandonam ergo seipsuin

Pater non intuebatur in sui ipsius imaginc , aut quando-
nam eadeni non delectabatur , ut cjuis diccre audeat ex
imaginem nec Patrem delectatum esse ante-
nihilo esse ,

quain imago nasreretur? Qui vero effector et creator

seipsum in creata et facta natura posset contemplari?
Etenim talis imago esse debet, qualis est ejus Pater.

XXI. Age itaque, quae ad Patrem pertinent inspicia-

mus, quo possimus dignoscere utrum imago ejus sit ?

TEternus est Pater, immortalis, potens, lux, rex, omni-

potens, Deus, Dominus, creator et effector. Heecsane
eadem in imagine esse oportet, ut vere qui Filium vide-
rit, videat Patrem. Nam nisi ita sit; sed, ut Ariani sen-
tiunt, factus est, non vero aeternus Filius; non est hoec

vera imago Patris, nisi fortc pudore omni exuto dicant

* Joan. XIV, 6. — ' Prov. tui, 00.
 ,

onATio l c.oivTn V aiuvinos. it^

i\uo(\ Filiiis iniajjo appcllalur, noii id csse siniilis subs-

(anli;r indirinni, scd cjus dnntaxaL nonicn essc. Atriui
o inipii ct liostcs Clivisti , lioc ncc iniago ncc (i{;ura cst.

Quan eniin siinilitutlo rcruni c niliilo (aclarum cuiu lllo

qui ea , uon erant, ut esscnt creavit? aut quopaclo,

qua^
id, quo non cst , cjus, qui est, similc esse qucat, cujus

is delectus est ut aliquando non fuerit ct inter rcs fac-

, ,

tas collocaluin sit? Ariani igitur cuni Filium ita esse ve-
lint, sibi ipsis hujusinodi cxcogilaverc ratiunculas. Si
Filius, inquiunt, frotus ct iina^jo est Tatris : si perfecte
similisest Patri , debct certe ,
qucmadmodumgenitusest,
sic et ipsc j^cnerarc , fierique et ipsc filii patcr : qui item
ex ipso {^cnitus fucrit, {jcncrai-c cL ipse debet, ct ita dein-
ceps infinitc. Id siquidcm gcnitoris geniLum similem os-
tendit. Blasphemiarum nse illi inventores ,
qui Dei ipsius
hostes , ne fateantur Filium Patris essc imaginem, cor-
poreaet terreslria de ipso Palrc co[;ilant, excisioncs,ef!lu-
entias, iniluxionesve iu illo prave fingunt. Equidem si

Deus hominis siinilis esl, sit etiam co modo {licnitor quo

liomo : Filius fiat patcr allerius , atquc ita deinceps afii

ex aliis procreentur, utsecuudum illos, in deorum mul-

titudinem crescat ea progenies. At si T)eus non est ut
homo, uti revera non est : sanc ncc liuinana de eo licet
cogitare. Etenim bruLa> animanles atquc liomines vi pri-
ma3 creationis alii ex aliis succcssione gignuntur, etis

qui gignilur, cx genito Patrc {jcniLus, convenienter et

ipse alterius fit Pater, eain in scipso virLuLem a patrc lia-
bcns, cx qua et ipse factus est. Ilinc in illis non est pro-
prie patcr vel proprie filius, nec stabilis vel consLans est
patris et filii condiLio. Idcm quippe etfilius ct pater sit,

filius, inquam, gcnitoris, paLcr autcm cjus qui ex ipso

gignitur. Verum in divinitaLe non ita sc rcs habet. iVec
euim hoiuinum similis csL Deus, nec Pater ex patrc cst;
 ,

174 S. ATH.VNASII ARGUIEPISGOPI

iinde nec patrem geniturum gignit nec Filius : est ex ef-

fluvio Patris nec ex genito Patre genitus est
, : ideoque
nec gignitur ut gignat. Ilinc in sola Divinitate Paterpro-
prie pater est, et Filius proprie filius, atque in liis solis

constans firmaque est patris et filii conditio , itaut Pater

sit semper pater : et Filius semper filius.

XXII. Qui igitur inquirit cur Filius filii alius gignendi

vim non habeat idem inquirat cur Pater non habuerit
,

patrem. Verum utrumque perabsurdum est impieta-

teque omni plenum. Ut enim Pater semper est pater,
nec unquam filius semper est filius,
potest esse : ita Filius

nec unquam quo utique modo maxime

pater esse potest :

ostenditur figura et imago Patris esse manendo quod ,

est, mutationemque nullam subeundo, sed acceptam a

Patre servando immutabilitatem. Itaque si Pater muta-
tur, ejus quoque imago mutetur. Sic enim ergagenito-
rem se habet cjus et imago et spleudor. At si immuta-
bilis est Pater, et id quod ipse est perpetuo manet : ita

necesse est ejus imaginem id quod ipsa est, similiter per-

manere nec mutari. Atqui Filiusest ex Patre non igitur
, :

aliud fiet quam quod est Patris naturee proprium. Itaque

frustra et illud stulti commenti sunt, imaginem a Patre
cupientes abstrahere ut Filium rebus factis parem face-
,

rent. Hinc ergo Ariani illum in rerum factarum numero

ex Eusebii doctrinareponentes, talemqueessearbitranles
quaha quse ab ipso sunt facta, procul a A'eritate discessere,
fallacibusque sibi comparatis vocuhs, cum primum hancce
forraarent hseresim , rircumcirca concursabant, immo
etiam ad hoc usque tempus nonnulli illorum , pueris in
forum occurrunt, quos interrogant, non quidem ex di-
Tinis Scripturis , sed velut « ex cordis abundantia ^ »
hujusmodi verba eructantes Qui est, eum ne qui non- :
,

i Luc. VI} 45.

 on vri<» I (,(>>Ti\\ MUA^os.

»1uni rssol , lcril o\ niliilo, ;ni (|iii jain (\ss('l ? IVcJI i<ji-

lur ouin qui jam cinl, aii qui iion cial ? Ktrursns: rmim
ne cst non {^(^nilnin , vcl duo? Nmn Kilius lihnro praMlilus

cst arhitrio, projniaquc vohmtatc non mnlalur, cum

naturae Nec enim inslar lapitlis cst pcr se
sit ninlaliilis?
niancns immohilir. Dcinde nnilicrculas quoquc convc-
niunt , quas indccoris hiscc scrmonihus aQjjrcdiunlur :

JVum lilium hahuisli priustjuam parcrcs? atqnc quemad-

modum non prins liahnisli, sic ncc fuit Dci Filius ante-
quam nascerctur. Tlujusmodi dictis Iripudiant injjlorii

illi homincs , Dcumqne similem hominum finfjunt, qui

cum se Christianos esse proedicant , Dei gloriam mn-
tantin similitudincm imaginis corrnptnhilis hominis^.
XXllI. Sanc ad ista ne respondcre quidcm c-cqnum
csset , adeo insulsa sunt et inepta. Vcruni nc illorum hse-
resis aliquid soliditatis liaherc vidcatur , cos hic tcI sal-
tem ohiter conlutare opcrse pretium fuerit , maxime
propter mulierculas quse ab illis circumveniuntur facil-
lime. Et vero illi ,
qui ista dicunt , architectumetiam ita
debuissent interrogare : Potesne sine suhjecta materia
nedificare? ut autcm non potes, sic noc Deus ahsque suh-
jecta materia rcs nnivcrsas potuit efficere. Debuissent
quoque a singulis liominihussciscilari , An potcsesse sine
loco : atqui ut non potes, ita ctiam Deus in loco est. Sic
enim illi vel saltem ab audientibus co{jerentur erubescere.
Quare cnim cum Filium Dco csse audierint tum ipsi ad ,

seipsos respicientcs, cum audent cum vcro Deuni

nc{ifare :

crearc et facere andicrint, non itidcm Immana ojipo-

nunt? Atqni par crat cliam cos in rcrum crealionc in-

tcUigcnda , humana cogitarc ct matcriam Dco sujipcdi-

tarc, ut Doum crcatorcm essc inficiantcs, domum cum
Manichceis volutarentur. Quod si ipsa Dei notio hisma-
jora cogit cogitare , atque ubi vcl tantum quis audie-
 ,

1-b S. ATIIANASII ARr.KIEPISCOPI

rit, statim credit certumque habet Deum non eomodo

esse quo nos sumus sed esse ut Deum , nec creare ut lio-
,

mines creant sed creare ut Deum similiterquoque cla-

, :

rum est eum gignere non ut gij^nunt hoinines, sed ut

gignit Deus. Neque enim Deus hominem imitatur sed :

potius liomines propter Deum ,

qui proprie et solus vere
Pater sui ipsius quoque suorum liberorum
Filii est, patres
sunt appellati. -Vam ex ipso « omnis paternitasin coehset
» in terra nominatur ^ * Ea porro quse dicunt illi, sinemo

expenderit, prudenter sapienterque dicta esse forte videbi-

tur : at si quis ea ratione examinaverit, nihil illos inde
nisi risum multum et contemptum sibi conciliasse
comperiet.
XXIV. Xamque prima illorum interrogatio stulta pro-
fecto incertaque est. Xec enim indicant qua dere inter-
rogent, ut interrogatus qucat respondere , sed absolute
aiunt , Kum qui est eum qui non erat, etc. Quis ergo ille

qui est, et quse sunt ea quoe uon eraut, o Ariani ? Quis

ille est qui est, quisve illc qui non erat? Quaenam esse
dicuntur vel non esse? Xam qui est, facere potest tum quse
non sunl, tum qua:; sunt, tum etiam quee prius erant. Si-
quidem faber , aurifex ct figulus ,
pro sua singuli pro-
pria arte , materia ipsis prius existente utuntur , et quse

volunt vasa fingunt ex ea. Ipse autem universorum Deus

pulvere ,
qui jam erat quemque produxerat, c terra as-
sumpto, hominem formavit verum hanc ipsam terram
:

qu0e quidem prius non erat, per proprium ipse Ver-

bum illi inquirunt
ut esset fccit. Si igitur ista palam est ,

res creatasnon fuisse antequam fierent, hominesque uti

materia quse jam sit ac proinde nulla erit illorum ratio
:

cum et fiant ca qu£e sunt, et ea similiter fiant qua? non

erant, co nempe quo diximus sensu. Sed si de Deo ejus-
que Verbo sermonem habent, addaat quse desunt suee
lEphes. ui, i5.
 ,

on\Ti(» I. r.oitTRA MiiAisoi. 177

inlcrro{;alioiii, oamquc in hunr moduin efleraut : \nqui

aliquando sino Yerbo? Vn qui luxest, sine
est Deiis, fuit

splendorc erat? vel, An seinper iuil Verbi Patcr? aut

rnrsus hoc modo, Num qui est Pater, Yerbuni, cum
antea non essot, fecit? potius Verbum, qui suse
An non
naturae proprius estfoetus secumsemper habet? Ita enim
,

perspicuum erit illos do Doo et de eo qui ex Deo ost cu-

riosius quam per est indaoaro, audcrequc sophislarum
nioro disputaro. Ecquis enim illos Deum sine Ratione seu
Verbo fuisse dicentos possit ferre? Aamque codem ac
supra revolvuntur, etiamsi suis arjrutiis scopulum hunc
conentur vitare et occultare : sed frustra. Nemo enim
illis vel salteni aures praiberc voluerit contendeutibus
Deum non semper fuisso Patrem , sed postca factum esse
utscilicot indo tiugant ojus Verbum aliquaudo non fuisse.

iVemo , inquam , hgec eos disputantes patienter audierit,

cuin proptor pluriina qu?e supra adversus illos allata sunt
argumeuta, tum cum Joaunes dicat, « EratVerbum ^; »

et Paulusscribat, « Qui est splendor gloria? , et, Quiest

» super orania Deus benedictus in ssecula. Amen ^. »
XXV. Profecto satius quidem fuisset eos prorsus si-

lere at quoniam nolunt quiescere-, si quis impudentissi-

.•

mas illorum qusestiones refutare voluerit, similia vicis-

sim ab illis audactor perquirat. Fortassis enim cum seip-
sos sirailil)us viderint absurdis iinpeditos, tandera cum
veritate pugnare desistenl. JMultis igitur cuni precibus
divina prius implorata clemenlia, sic ipsis quisoceurre-
rit : JVum qui est Deus, cum antca non esset, postea fac-
tus est, vel est ne etiam priusquam iieret? Ergo is cuni
esset, seipsum ex nullo ortus, cumque nihil
fecit, voi est

antea essct, subito apparuit? Veruin absurda est hujus-

imodi quostio; ita plano fateor, absurda est vakloqne
i Joan. 1. — 'Ilcbr. 1, «— MloM.-u»5,
XXXI. , 13

iii-J9AKr>|M

)
 lyS S. ATHA.NASII ARCniEPlSCOPI

impia : at est taineu quoestioni ipsoruui similis. Nam.

utrumvis dixerint, id omni plenum impietate est. Si
porro hsec de Deo quserere impium et quam maxime
impium est non minor sane impietas fuerit eadem de
:

Verbo interrogare. Verumtamen ad stultam hanc et in-

sanam illorum interrogationem evertendam necessaria
videtur hujusmodi responsio. Nimirum semper est Deus;
ac proinde cum semper sit Pater, semper quoque est
ejusdem splendor, quod est ipsius Verbum. Praeterea qui
est Deus, Verbum quod item est habet ex seipso, neque
Verbum est postea adnatum, quod prius non esset, ne-
que Pater unquam Verbo fuit. Kam impia, qna Fi-
sine
lius lacessitur, audacia in ipsum Patrem redundat, si
nempe sapientiam, Verbum et Filium extrinsecus sibi

excogitasse dicatur : quodlibet enim horilm dixeris , id

quod ex Patre natum est significat, quemadmodum dic-
tum est. Levis igitur futilisque hcTcc illorum cst quaestio,
et merito quidem . Nam quoniam Verbum sive rationem
negant , hinc nihil etiam rationis est in illorum qusestio-
ne. Ut enim si quis solem aspiciens de splendore ejus
queereret ac diceret, « An qui est, splendorem cum non
» esset fecit, aut qui jam esset? » Ut, inquam, is non
sapiens sed stolidus existimaretur, quia splendorem, qui
est ex luce, extraneum ille lingeret, et de iilo quaereret,
quando , ubi , cum , et factus ne esset. Sic sane qui ista
de Filio et Patre cogitat, quique ita interrogat, multo
dementior censendus est ,
quippe qui Verbum ,
quod ex
Patre est, exteruum ipsi inducat, idque quod natura est
genitum tanquam quid factum exhibens dicat, « Non fuit
))antequam nasceretur. Verum id etiam responsi ad ))

ea quse interrogaverunt accipiant : Pater qui est, Filium

qui erat fecit. Nam , Verhum caro/actum est^j et cum
i Joan, t, i/\t
 ORATIO I. COHTKA ARIAN09. j^ft

ipsp ossct Filius I)ci, ciim in fine s?ePulonnu fcfit filium

liominis : nisi fortecum Samosatensi respondeanl illuni

non prins fuisse quani homo fieret. Et hsec quidem satis
sintad priinam illorum interrofrationem.
XXVI. Vos aulom o Ariani proprias vestras vocuias
, ,

memoria rcpetentes, nobis jam interrogantibus respon-

dete. Qui est, eono,qui nou erat, indigebat ut res omues
procrearet, an eo<lem cum jam esset opus habuit? Dixis-
tis enim Patrem ex nihilo Filium sibi tanquam instru-

mentum comparasse ut per eum omnia efficeret. Quis

,

igitur pra^stantior est? Is ne qui indiget, an qui indi-

gentiani explet? An ambo qua^ sibi desunt, mutuo sub-
ministrant? Nam cum ista dicitis, ejus, qui instfumen-
tum sibi adhibuit, imbecillitatem evidentius ostenditis,
sinempe solus omnia non potuerit efficere, sed extrinse-
cusparaverit sibi instrumentum, veluti faber quidam aut
navium fabricator, qui niliil sine securi et serra queunt
efficere. Qua: major possit esse impietas? Yel quid hic
diutius insistimus quasi hsec essent difficilia , cum ex his
quae supra diximus clarissimum sit mera illorum mentis
commenta esse quacumquc proferunt. Ad alteram au-
tem insulsam admodum stultamque eorum quaestionem
quam proponunt mulierculis, nihil quoque aliud respon-
dere oportcret, quam quce supra a nobis jam sunt dicta,
nempe non debere nos modum, quo Deusgignit, bomi-
num natura metiri. TJt tamen etiam hic seipsos cogantur
condcmnare, haud ab reerit ex his, qua; ipsi proponunt,
illis hoc modo occurrcre. Nempe si parentos de Filio ve-
lint prorsus inlerrogare , intollioant ipsi undc sit filius

qui gignitur. Etsi enim genitor fdium non habet ante-

quam eum genueril tamcn postquam evun habuerit,
:

non illum corto oxtrinsocus, nec alionum, sod ox soipso

propriumque sua^ iiaturai atque sui simillimam jmagi-
 ,

l8o S. \THAN\SII ARCHIEPlSCOPl

nem habuit, ita ut ille in ipso et ipse in illo videatur. Si

igiturhumanis exemplis tempus gignentium definiunt
cur non ex iisdem exemplis filios natura similes pro-'
priosque suorum parentum esse percipiunt; sed, serpen-
tum more, id solum quod veneno aptura est e terra seli-
gunt ? Sane cum illi parentes his verbis interrogabant
« Habuistine filium antequam gigneres? » hsec oportuerat
addere,(( Si habes filium, num extrinsecus velut domum
» aut aliquid aUud emis? » ut scilicet tibi responderet,
(( jVon extrinsecus , sed ex me est. » Quse enim extrinse-
cus liabentur, possessiones sunt , atque ab alio ad alium
transeunt : at filius ex me est , meaeque naturse proprius
est ac similis, non ex alio in me factus , sed ex me geni-
tus : unde totus et integer in illo sum, manens ipse quod
sum. Nempe ita se res habet : tametsi genitor tempore a
filio differt, ut homo, qui et ipse quoque in tempore na-

tus est^ sinml tameu semper secum existentem filium

etiam ipse haberet, nisi obstaret repuguaretque naturse
imbecillitas. Hinc Levi tum quidem in lumbis proavi
erat, cum nondum ipse esset genitus, eumque avus ge-
nuisset. Quocirca cura homo id eetatis attigerit, in qua
generandi facultatem tribuit natura, statimhomo, natura
ab omni jam libera impedimento, filii qui ex ipso est fit

pater.
XXVII. Itaque si parentes de propriis interrogaverint
liberis , compererintque filios naturales non extrinsecus
nasci, sed ex parentibus; fateantur quoque igitur Ver-
bum Dei totum esse ex Patre. Quodsi de tempore movent
difficultatem, respondeant quidnam Deo possit esse im-
pedimento? Par enim est eos, ex his ipsis quse ridendo
quserunt, impietatis convinci. Dicant igitur, quid impe-
diat quominus Deus sit semper Filii Pater? Nara conces-
gum quod gignitur ex patre esse. Ut autem hi qai
est id
 ORATIO I. COHTRA ARIANOS. i8l

ista i\e Deo cof;itant, in soipsos ferant sententiam quem- :

admodiun ipsi mulicrcs de tcmpore interrogaverc sic ,

solom do suo splcndorc, fonlcm dc fluvio cx sc manante

iutcrro^;onl ul discant Ikto quamvis sint quid progna-
,
,

tum, sempcr cum ex quibus fuere exorta. Porro

illis esse
si hujusniodi accidit «fcniioribus ut id, quod ex ipsis ori-

tur, ot cx natura ot scmpcr liaboant cur Deum rebus :

factis inferiorem suspicantcs, non apertius suam expro-

munt impiotatem? Quod si id palam non audent dicere,
concessumquo praetcrea cst Filium uon extriusecus sed
ex Patre naturaliter nasci, nec denique quidquam est
quo Deus impediri possit (nec cnim hominis similis:
est
Deus : immo sole major cst,vol potius Deus est soIis)per-
spicuum saue fuerit et ox ipso et cum ipso Patre semper
una existere Verl)um, pcr quod omnia quse antea non
crant fecit Pator ut ossont. Itaque Filium non ex nihilo
sed aeternum atque ox Patre osso ros ipsa domonstrat :

atque ideo hapreticorum interrogatio, qua parentes

illa

circumveniunt, eorum coarguit malitiani. Nam quod

natur?p proprium est coacti sunt ipsi ajjuoscere, nihilque
nisi pudorem retulore ex luijusmodi qugestionibus, quas
circa tempora excogitarunt.
XXVIII. Quod autom Dei generationem cum humana
natura conferre , vel partem Dei esse ojus Filium nofas sit
putare, nec ullam prorsus passionem generatio significet,
antea quidem diximus , eademque modo repetimus ,
Deum non esse bominis similem. Nam bomines quidem,
quiddam pationdo, gi{>uunt, quippe qui fluxam babeant
naturam, et tempus propter propriae naturse infirmita-
tom cxpectent. At de Deo id dici non licet. iVoquc enim
cx partibus est compositus, sed passionis expers est ot

simplex, nihilque omninopatiens et absque ulla divisio-

ne, Filii est Pater j cujus utique rci insigne argumentum
 ,

i8j a, ATHANASII ARCHIfiPlSGOPl

ac documentum divinoe nobis Scripturse suppeditant.

JVimirum, Verbum Dei, Filius ejus est; et vicissim Filius,
Verbum et sapientia est Patris Verbum porro et sapien-
:

tia nec res est creata nec pars ejus cujus est Verbum, nec

passione aliqua nascitur. Igitur utrumque Scriptura con-

jungeus, Filiuin quidem esse declaravit, utnaturalem et
verum esse naturse loetum doceret ne quis autem
: huma-
num fcEtum esse suspicaretur, rursusejusdem indicat na-
turam, cum eum Verbum, sapientiam et splendorem esse
dicit. Inde siquidem intelligimus divinam generationem
passionis immunem, seternamque, et Deo dignam esse.

Qua; enim passio, vel quflenam est pars Patris, Verbum,

sapieutia et splendor? Id certe ipsi etiam amentes pos-
sint discere. Ut enim mulieres de Filio interrogavere

sic viros de Verbo interrogent , ut doceantur nec passio-

nem nec partem eorum esse meutis suae verbum quod
enunciant. Quod si hominum quorum ,
patibilis et divi-

dua est natura, hujusmodi sit verbum-, quare in Deo,

qui nec corporeus est nec dividuus, passiones partesve
cogitant, ut scilicet id cavere simulantes, veram ac na-
turalem Filii generationem uegent? Igitur id quod ex
Deo genitum est, absque ulla passione genitum esse satis
supra probatum est nunc etiam speciatim ostendimus
:

Verbum absque passionegenerari. Jam vero eadem simi-

liter de sapientia audiant : Non est Deus ut homo , nihil
hic humanum de illo fingant. Nam sapientiam accipiunt
bif^mines : at Deus qui nuUius fit particeps, ipse sua3 sa-
pientiae pater est, cujus qui participes fiunt, sapientes
solent appellari. Hsec autem sapientia non passio, non
pars, sed proprius Patris est foetus. Idcirco semper fuit
Pater, nec patrem esse Deo postea accidit, ne esse existi-
metur mutabilis. Nam si illum patrem esse, bonura fuit,
 ,

ORATIO I. CONTRA ARIANOB. 10,>

ncc scmpcr fuil pfttcr*, non ijTJtur scmper fuit in illo bo-
nuni.
XXIX. Alqui, inquiunt, scnipcr quoque Deus fuit
ctVcctor, ncc clVicicndi lacultas illi postca accessit : nuni
ei^ quia opifcx quoque sunt ejus opera nec
est, cetcrna ,

de his (liccrc licct, non erant antequam ficrcnt? JVaj

insani Ariani! Quid cnim simile ct Filium inter et opus,
ut eadem de patrc qua3 de opicibus dicant? Qui porro
postquam tautam esse foetus et operis differcntiam supra
ostensum cst, in cadcm lK)erent inscitia? Idem igitur

repctendum est, videlicct opus extra opificem csse uti ,

dictum est, Filium yero proprium esse naturse foetum.

Quocirca necesse non est semper opus extitisse: siquidem
cum vult opifcx , opus facit. At foetus subjectus voluntati
noa est, sed naturae est proprictas. Proeterea recte
opifex quis vocari potest, etiamsi nondum extent opera :

at Pater nec dici ncc csse potest ,

quando non cxistit
Filius. Quod si scrutari velint , cur cum Deus semper
possit opera facere , non semper facit : sane insanientium
hominum temeritas ista est. u Quis enim cognovit
» sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit ? » Aut ^

quomodo figmentum dicet fictori , « Quid me fecisti

» sic"^? » Vcrum ne vel levi objecta ratione, silentio
utamur, audiant illi res factas a^ternas csse non potuisse,
etiamsi eas semper potuerit facere Dcus. Illa^ enim ex
nihilo sunt, nec erant anteqnatn fierent, quomodo simul
cum Deo, qui scmpcr cst, possint cxistere? Ilinc Deus
rerum couimodo prospiciens, tunc omnia
ipsarum
fecit cum vidit posse facta pcrmanere. Ac quemadmodum

tamctsi ab initio Adami aut Noe aut Moysis teniporc

,

Verbum suum potuit mittcrc, nec tamen misit nisi in finc

temporum*, id quippeuniversa>naturseesse utilenovorat j

t Rom^ %i, Zi, -> 3 119111« 1«, iOt

 ,

l84 «. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

ita et res factas produxit rum et ipse voluit, et illis con-

veniebat. At vero Filius rum non opus , sed naturae
Patris sit proprius, semper idcirco est. Cum enim sem-
per sit Pater, semper quoque esse oportet quod ejus
naturae est proprium, quod idem et Verbum et Sapientia
ejus est. Casterum res creata^ licet nondum existaut,
nihil tamen suo detrahunt effectori, cum eas pro sua
voluntate possit producere : at fcetus nisi semper simul
sit cum Patre, perfectionis ejus naturse sequetur immi-
nutio. Hinc opera quidem , cum voluit , per suum
produxit Yerbum : Filius vero semper est proprius
naturse foetu«.
XXX. Et lieec quidem fidelibus Itptitiam, dolorem
pariunt hsereticis, quippe qui prostratam penitus suam
videant heeresim. Nam alia hoec illorum interrogatio , an
unum sit non factum vel duo, argumento est non
rectam esse illorum mentem , sed suspectam et dolo
plenam. Xon enim ad Patris honorem, sed ad Verbi
dedecus ista sciscitantur. Itaque si quis illorum artificii
ignarus unum esse non factum responderit , stalim suum
venenum his verbis effundunt : Ergo Filius e rebus factis
est, recteque contendimus non fuisse antequam nasce-
ceretur.Omnia enim conturbant et miscent, eo tantum
animo ut Verbum disjungant a Patre , et omnium opifi-
cem inter opera numerent. Sane illi etiam idcirco dam-
natione digni fuerint, quod cum Episcopis Nicsere con-
gregatis crimini dent vocabulis non scriptis usos esse
tametsi non impiis, sed potius ad illorum impietatem
evertendam aptissime positis, ipsi sua sponte eamdem
non dubitent subire crirainationem , dum voces non
scriptas usurpant, convitiaque excogitant adversus
Dominum, nec ea cognoscunt qua: ipsi dicunt et asse-
verant. Interrogent itaque Gentiles, a quibus hujus-
 ,

OHATIO I. COMRA ARfAl^COS. l85

niodi (lidicoiT tlictioncm (uec onim Scriptm-arum

:

sod illoruin vox ista conmiontum cst ) ut variis cjus

.si{;nilicationil)us nudilis intolli{>ant so ne do his quidem,
de quibus disscrunt, recle nossc interro{i[arc. Ejjo onim
propter illos didici non liictum quod nondum lac-
dici

tum csl, scd iieri ])otcsI , ut lijjmnn, quod quidem non-

dum scapha cst lactum, scd (icri potcst. Rursus non
faclum vocaut quod nequc lactum cst nequo unquam
fiori potest ul trianjijulus quadraujjulns, ct numcrus par,
impar. Ncc enim triangulusquadranjjulus unquam (uitaut
unquamfuturuscst nccitemnumeruspar fuitveleritun-
:

quam impar. Pra^terea dicitur non factum quod quidem

existit,scd ex nihilo est natum, neminemquc prorsus
sui patrem habet. Asterius quoque sophista vaferrimus
et haeresis patrouus, in proprio opusculo addidit non
factum essc id quod non est (iactuni , sed. quod sempcr
est. Itaquo quonam sensu vocem non lacti intcUigercut
necesse erat eos, interrogaudo, expUcarc, ut vidclicet
is ,
qui interrogabatur, rite posset respondere.
XXXI. Quodsi se rectc putant interrogare cum aiunt,
<.( Unumnenon factum, an duo? » Primuni quidem,
est

utimperiti, audituri sunt et nmlta et nihil esse plu- :

rima, inquam qua^ cssc possunt; nihil vcro quod liori

,

non queat, queinadmodum dictum est. Scd si ut Astcrio

placuit non id, quod factum est, sed quod semper est,
non factum esse, sic illi hoc sensu interrogant; audiant,
nec semel sed sfcpius, Filium secundum hanc signilica-
tionem non factum posse dici. Aamquc nec ox robus
factis, nec opus, sod semper una cum Patrc est uli jam ,

fuit probatum etiamsi varias illi forinas induant, ut

,

iinpia ha^c advcrsus Dominuin possint profcrro vcrba,

« Ex uihiloest, ol non orat antequam nasccrctur. »
,

Quod si omni ex parte explosi demum velint illa voce ,

 ,;

l86 S. ATHAIVASII ARCHIEPISGOPI

significari id, quod existat quidem, non sit autem ex ,

aliquo ortum, neque sui ipsius habeat Patrem*, respon-

debimus eum quem hoc modo signifirant, unum ac
solum non factum Patrem quo quidem responso
esse :

nihilo magis sunt profecturi.Nec enim ex eo, quod

Deus hac ratione non factus dicatur, sequitur factum
esse Filium , cum ex superioribus argumentis clarum sit

tale esse Verbum, qualis est qui ipsum genuit. Quocirca

etiamsi Deus sit non factus, non idcirco facta sed vere
genita est ejus imago, qufe ejus et Verbum et Sapientia

est.Ecqua enim intercedit simiUtudo inter rem factam

et non factam? Nam eadem saepius dicere nil grave vi-
deatur. Si enim id, quod factum est, velint simile esse
ejus quod non factum est, adeo ut qui unum viderit,
aliud quoque videat, parum omnino abfuerit quin
dicant id quod non factum est rerum creatarum ima-
ginem esse proindeque omnia ab ipsius confunduntur
:

nam et res factas cum eo qui non factus est adsequant,

et eum qui non factus est , usque ad res factas depri-
,

munt, idque tantum ut Filium inter ipsas les factas

collocent.
XXVII. Verum nec ipsos arbitror ea amplius au-
suros dicere, si Asterio Sophistse velint obtemperare.
IUe enim, tametsi arianse hseresi studet suffragari
unusque esse non factum affirmat contraria tamen illis ,

loquitur, quippe qui dicat Dei sapientiam non factam

et principii expertem esse ut ex ejus scriptis quorum
, ,

hsec pars est, licet perspicere. « Non dixit, inquit ille,

)) beatus Paulus se Christum prsedicare Dei virtutem vel
)) Dei sapientiam, sed absque disjunctione , Dei virtuteni
)) et Dei sapientiam-, aliam quidem esse docens pro-
» priam ipsius Dei virtutem , ipsique innatara , ac simul
7) cum eo existentem , et non factam, Et paulojJ05t#
 ORATIO I. CONTRA AniA>OS. 187
^> Quamvis sempiterua quamcjus virtus et sapientia,
^> principii oxpertem et non-factam esse vera ratio dc-
» olaral, una sanc et eadem liierit'. » Licct enim vcrbis

Apostoli non bcnc intcllectis duas csse sapientias cxisti-

marit tamen cuni dixerit sapientiam, qua? simul cum
:

Deo cxistit non ('actam csse

, non jam ununi non- •,

lactum, sod aliud quoquc non-ractum cum illo essc de-

claravit. IVam quod simul existit, non simul cum seipso
sed cum alio existit. Vel igitur Asterio auscultantcs, non
amplius intcrrogcnt , <( llnumne sit non-factum , an
» duo? » ne tanquam dissidentcs cum co pugncnt. Aut
si ei adversantur, ciusdem libro inniti desinant, ne se
invicem laccrantcs, a seipsismutuo confioiantur. Et ba'C
quidem pauca adversus illorum inscitiam sint dicta.
Quis vero sceleratam eorum astutiam vebementer satis

invclii possit? Quis eos ista insanientes merito non

oderit Cum enim jam non sit cis integrum bis uti vo-
?

cibusj E nibilo est, non fuit antequam nasceretur, vo-

cabulum non-facti excogitavere ut, cum apud sim- ,

pUciores Filium factum esse dicunt, cadem rursus illa

signiiicent vooabula nempe, « Ex niliilo est, et, ali-
,

» quando nou fuit. » Namque bujusmodi vocibus res

factae et creaturae indicautur.

XXXIII. Sane si bis qua3 propugnant conliderent, ea

ipsa essent retinenda, nec varias opus esset formas as-
sumere. Verum
minime volunt, seque omnia facile
id
posse ai'bitrantur, hoeresi boc nominc oooperta, voca-
si

Imlum uon-facti objccerint. Sed euim lisec ipsa non-facti

dictio nequaquam ad rilium rcfcrtur, quidquid illi con-
tra obganniant, scd ad res faclas oujus quidcm rei quid :

siniile videre est in islis vocibus, Omuipotons, et, Domi-

nu8 virtutum. Nam si Pater onuiia per Verbum iu su»

t Gor.
I 1, >4*
 ,,

ibb S. ATHANASII ARCfflEPISCOPI

potestate habet, gubernat, et regit : si eodem Patris

regno potitur omnibusque imperat ut Verbum et
Filius,
imago Patris; manifestum est neque boc modo Filium
inter res omnes coUocari, neque Deum propter ipsum,
Omnipotentem et Dominum appellari , sed propter res
per Filium factas , quibus per Yerbum et imperat et do-
minatur. Similiter igitur nec vox non-facti ad Filium
refertur, sed ad res per Filium factas : idque non imme-
rito. Nec enim Deus rerum factarum est similis , sed ea-
rum creator per Filium et effector est. Porro ut hsec dic-
tio, non-factum, ad res factas referenda est, ita vox isla,

Pater, ad Filium refertur. Hinc qui Deum effectorem

opificem et non-factum appellat, res creatas et factas
perspicit et intelligit : qui autem Deum Patrem vocat
statim Filium concipit et agnoscit. Quocirca mira pro-
fecto videatur illorum in propria impietate pervicacia.
IV am quamvis vox non-facti rectum quem supra dixi-
mus sensum habeat, pieque possit usurpari : illi, ut suae
eadem voce ad Filii contumeliani
patrocinentur haeresi ,

abutuntur. Nimirum non legerunt eum qui Filium hono-

rat, Patrem quoqae honorare, et qui Filium injuria affi-

cit, Patrem similiter eadem afficere injuria^. Enimvero

si gloria et honor Patris illis curae fuisset, debuissent po-
tius ,
quod et convenientius fuisset et dignius , Patrem
Deum quam eum hoc nomine indi-
agnoscere et dicere,
care. Nam cum Deum non-factum appellant, eum quem-
admodum dixi, ex factis operibus effectorem duntaxat
et opificem vocant, rati se posse inde pro sua libidine
innuere Yerbum opus et rem factam esse. Qui autem
Deum Patrem nuncupat eum ex Filio significat non
, , ,

ignarus quod, cum esset Filius, res factge omnes, per

eumdem Filium necessario fuerunt createe. Atque illi
1 Joan. Vj 33.
 ,

<>nATii) I. r,o>Tnv AniANos.' 189

quiilom cuin IVum noii-racUim dicunt, eunn cx solis

opcribus indicanl, ncc ipsi, haud sccus ac Gentiles, Fi-

liuni a{;nosrunt. At qui Dcum Patris noniine insi;j;nit,

illuni ex Verbo sijjnilirat. (>()[;nito auteni Verbo ipsuni

quoque a^rnoscit esse opiliccm, omniaque per ipsuni facta
esse intcllijifit.

XXXIV. Quocirca pietati ct veritati majjis fucrit con-

sentaneum , Deum cx Filio nominarc, Patrcmque appel-
lare ,
quam ex solis operibus eum significare ac non-fac-
tum Hoc enim nomcn vcl singulatim ut dixi,
dicere. ,

vel {^cncratiui omnia solummodo opera quoe ex Dci vo- ,

luntate perVerbum facta sunt, significat. At Patris no-

men ad solum Filium respicit, atque in eo sistit. Quan-
tum porro discriminis est Verbum inter et res factas, ita
aliud, immo longe majus aliquid est Deum Patrem ap- ,

pellare ,
quam non-factum dicere. Haec enim dictio in
sacris Scripturis non extat, suspcctamque , utpotc va-
riam, liabct significationem , ita ut interpretantis ani-
mum distrabat multiplicem in sensum. At vox Patris
simplex est atquc in divinis Scripturis usitata, magisque
veritati congruit, et Filium duntaxat significat. Deinde
vocabulum non-facti a (icntililius ,
qui Filium ignorant,
est excogitatum : Patris autem vocabulum ab ipso Do-
mino nostro cst agnitum ct bcneficii loco nobis conces-
sum. Siquidem ipse non ignarus cujus erat filius, aiebat :

« Ego in Patre, ct Pater in me est^ : et ^

Qui viditme,
» vidit Patrem : et^ Ego et Patcr unum sumus'. » Nus-
quam autem ipse Patrem nou-factum , appellat :nec
cum nos orare docuit dixit cum vero , : oratis , dicite
Deus non-facte •, sed potius , « Cum vero oratis , dicite,
» Paler noster, qui es in ccelis^. » Eo etiam summam
nostree fidei pertinere voluit, cum nos jussit baptizari
« Jo«n. xiT, 10, 9 — > Joan. x, 5o, ~ » Mattb, vi,
9 ; LuCi xi, a,
 ,

igO S. ATHANASH \RCHIEPISC01'I

non in nomine facti et non-facti, neque in nomine crea-
toris et rei creatse, sed in nomine Patris et Filii et Spiri-
tus Sancti ^ Nos enim, qui inter res factas numeramur,
ita initiati,jam efficimur filii, et cum Patris nomen pro-
nunciamus, ex hoc nomine Yerbum quoque quod in Pa-
tre est, agnoscimus. Yanum itaque illorum conatum esse
in hac dictione non-facti adhibenda eamque nihil proe-
,

ter meram speciem habere probatum luculenter est.

XXXV. Jam de eo quod illi inquirunt, utrum yerbum
sit mutabile, supervacaneum est disputare. Siquidem sa-

tis omnino fuerit si quse ab eis dicuntur ipse excribens

,

quam impia sit illorum temeritas ostendero. Hsec enim

sunt qua; nugatorie interrogant. « Num libero praeditus
» est arbitrio, vel non? An vokintate pro sui arbitrii li-
» bertate bonus est, et si velit potest mutari , cum muta-
» bili sit natura : vel, ut lapis et lignum, liberam non
» habet voluntatem in utramque partem se movendi et
» vergendi^? » Ea utique et dicere et sentire alienum
non est ab illorum hEeresi. Cum enim Deum e nihilo
exortum et Filium creatum sibi finxerint, non immerito
hujusmodi usurpavere voces qua; rebus creatis conve-
niant. Quandoquidem vero ipsi, in disputationibus, quas
cum Ecclesiee viris habent, eosque cum de vero et solo
Patris Verbo disserentes audiunt, talia non verentur de
eo loqui, quid, quseso, illa doctrina impurius videri pos-
Quis si illos vel tantum audierit, etiamsi contradicere
sit?

non valeat, non statim perturbetur, auresque non ob-

struat, novis his merito perculsus vocabulis quse et illi

usurpaut et ipse audit, quseque ipsa ex se vel solum pro-

lata apertam prpeferunt blasphemiam? Nam si Verbum
verti et mutari potest, ubi, quseso, stabit, qualisve ejus
incrementi finis futurus est? vel quomodo mutabilis im-
*Matth. xsviiij 10.
 onATio I. <'.<>r<TUA AuiA^os. iqi

inulabili ])oloiil osso similis? Quoinoilo ilom (|ni mutabi-

lcni videril, immulabilem se vidissc arbitrabitur? lu quo-
nam aulom ojus slalu, potorit in illo videri Pater? C.erte
bquol quod iicmo sompor iii illo Palrom est visurus, cuni
semper niutetur Filius mutabilisquc sit naturse. JVamque
Pator immulabilis ost omiiis(|n(> oxpers oonvorsionis ,

semperquo et idom et codcni niodo cst. Sed si Filius, ut

sentiunt, est mutabilis, nec semper idem, sed ejus natu-
rae qua^ semper mutelur : qui licri potest ut illc sit imago
Patris, qui similom non babcat immutabiHtatem? rmmo
quomodo in Patre essc omnino possit, qui ambigua est
voluntate? Forte vero cum sit mutabilis, et singulis die-
bus profioiat, perfcctus nondum ost. Sed valoat tam in-
sauus Arianorum crror, ful^jeatquc veritas, quae et eos
dosipere palam ostendat. Qui enim fieri potest ut ille per-
fectus non sit, qui fcquabs Deo est? Aut quomodo immu-
tabilis non est, qui uuum cum Patre cst, cjusquc naturge

proprius cst FiHus? Cum iQilur Patris nalura sit immu-

tabilis, non dubium est quin immutabilis quoque sit pro-
prius qui ex ea exoritur foctus. Qiivc cum ita sint, si Ver-
bum nmlabile essc pcrgant falso oontoudcre, videant
quantum sitin ejusmodi sermone pericukim. Namque cx
fructu arbor cognoscitur : binc qui vidit Filium, vidit
Patrem, et lllii co[;nitio, Patris est cognitio^
XXXVI. Quapropter immutabibs l)ci imago, immu-
tabilis quoque ipsa sit nccesse est. Siquidcm « Jesus
» Cliristus, beri, et sa?cula'^.)) De eo Da-
bodic idcm, ct in
vid etiam sic psalliL Domine, initio tcrram fun-
: « Et tu,

» dasti, et opera manuum tuarum sunt cccli. Ipsi peri-

» bunt tu autem pcnnanes ct omncs sicut vcstimcn-
: ,

)) tum vcterasccnt, ct siout amictum volvcs eos et muta-

» buntur. Tu autemidemcs, etanni tui non deficient^. »

* Joan. xiT, 9, — 5 Hcbr. xiii, 8. — ' Psal. 01, 56.

102 S. ATHA.NASII ARCHIEPlSCOl'1

Ipse porro Dominus de seipso per Prophetam ait : « Vi-

» dete me, videte quodcgosum", et, Non mutatus sum^ »
JVam licet his Patrem sijjnificari possit quis respondere ;

eadem tamen in Filium optime quadrant, quatenus sci-

licet homo factus se eumdem semper et immutabilem esse

iis ostendit, qui ipsum oh carnem mutatum et aliud fac-

tum esse autumant. Certe viri sancti et ipse Dominus
longe fide digniorcs sunt quam impiorum perversitas.
Cum enim Scriptura in psalmo, cujus verha retvdimus,
rerum omnium factarum et creatarum quse cceli et ,

terrse nomine comprehenduntur, mutabilem esse affir-

met naturam FiUumque ex illis eximat, apertissime de-

,

clarat eum nullo modo factum esse sed potius omnia a:b ,

illo immutari, ipsum vero non mutari docet hisce verbis,

« Tu autem idem es, et anni tui non deficient. » Et me-

rito quidem. Namque res facta^, cum sint ex nihilo, nec

fuerint priusquam factse sunt, prorsus quia ipsi3e fiunt
cum antea non ossent, hinc mutabili sunt natura. At
Filius qui est ex Patre, ejusque natura? proprius est, mu-
tationis et conversionis est expers, non aliter quam ipse
Pater. Nec cnim fas est dicere ex natura immutabiH mu-
tabileVerbum et mutabilem sapientiam gigni. Quomodo
enim Verbum esse possit, si mutabile est? vel quomodo
id quod mutatur, sapientia esse queat? Nisi forte velint
sic rem se habere, ut accidens est in substantia 5 ita scili-
cet ut in privata aliqua substantia qusedam gratia acci-
derit virtutisque habitus, qui hac ratione Verbum, Filius
et sapientia sit appellatus ,
qui proinde decrescere possit
et cresccre. Ista enim,proutsentiunt, ssepius respondere.
Verum ea non est Christianorum fides. Nam id non os-
tendit vere esse Verbum et FiUum Dei , vel sapientiam
veram esse sapientiam. Nam quod mutatur et converti-
i Deut. xxxii, 3j. MaUcli. ui, 6,
 ,

OnATIO I. COWTRA ARIATIOS. ig3

tnr. nor in nno ct eodem perseverat statu , quoniodo ve-
rum csse potost? Atqui Doininns dirit, « Ego suni veri-
» tas' : » orj^o si ipsc Dominus id dc se asseverat, et se
ipse immutabilem tcstatur esse , idemque didirerunt et
ronlirmant sancti , imo ipsa Dei notio hoc pietati con-
sonum cssc innuit, unde, quaeso, ista coramenti sunt im
pii? Profecto illa cx corde tanquam ex corruptione vo-
muerunt.
XXXVn. Ouando vero divinis oraculis abutuntur
eaque ad suam mcntem adulterarc totis moliuntur viri-
bus ; necesse est illis ita respondere , ut Scripturae Aindi-
cemus vorba, palainque faciamus ca quidem recte posse
intellig[i , sed illos prave sentirc. Aiunt igitur ab Apostolo
scriptum esse, «Propter quod et Deus exaltavitillum, et
)) donavil illi nomen quod est super omne nomeu , ut in
)> nomine Jesu omne genu flectatur coelestium , terres-
)> trium ot infornorum , '» Et apud David, « Propterea
)) unxit te Deus Deus tuus oleo
, laetitiae prse consortibus
» tuis ^. » Deinde ut acutum aliquid assumunt ; si id-
circo exaltatus est ,
graliamque accepit , et unctus est :

mercedem igitur recepit sure voluntatis. Quod si volun-

tate egit , sane mutabilis est natura\ Ha^c non solum di-
cerc sed etiam scribere ausi sunt Eusebius et Arius, ea-
demque per medium forum divulgarc non verentur
eorum asseclae non attendentes quantam redoleat insa-
,

niam hujusmodi illorum sermo. Nam si ipsa quce habuit

merces estsua? voluntatis , eaque non habuissot, nisi in-
digentis opus oxhibuisset : igitur quia obsuam virtutem
vitaeque sanctimoniam illa cst consecutus, ea propter et
Filiu5 Deus inerito dictus ost, non autcm verus ost
et
Deus. Quod enim est ex aliquosecundumnaturam, verus
est foetus. Sic Isaac Abrahae, Joseph Jacobi , etsplendor
1 Joan. XIV, 6. — ^ Pbilip. ii, 6. — ' Psal. xlit, 3.
igA S. ATnANASIl ARCHIEPISCOPI

solis est fcetus. Qui vero ob virtutem et gratiam nomen

consequuntur, non natura sed tantummodo gratia
filii

hanc accepere dignitatem, aliique omnino sunt ab eo

quod ipsis datur cujusmodi sunt homines qui Spiritus
-.

sancti participes facti sunt , de quibus etiam dicit, « Fi-

)) lios genui et exaltaviautem me repulerunt ^. , ipsi ))

Certe quia non natura Filii erant, idcirco in pejusmu-

tatis ablatus est Spiritus, et abdicati sunt-, quos tamen

idem, qui initio illis hujusmodi gratiam largitus estDeus,

poenitentes iterum susoipiet, luceque impertita rursus
filios eos appellabit.
XXXVIII. Quod si hsec illorum est de Salvatore seu-
eum neque verum Deum neque verum
tentia, secpietur
FiUum neque Patris
, esse similem nec Deum sui ipsius •, ,

secundum substanliam patrem habere , sed solius sibi

concessae gratise : ac denique Deum, creatorem sui ipsius

secundum substantiam, sicuti res alias omnes, habere.

Quod si sit ejusmodi , ut illi volunt, inde clarum eriteum
ab initio non habuisse nomen, si nimirumidnomi- Filii

nis illi tanquam factorum suique praemium

tributum sit,

progressus, qui quidem nullus fuit alius, quam eum fac-

tus est homo et servi formam accepit. Tunc enim est,
cum factus obediens usque ad mortem exaltatus esse et ,

hoc nomen tanquam singularem gratiam accepisse dici-

tur, « ut in nomine Jesu omne genu flectatur. ^ Quid ))

ergo fuit antea, si tunc exaltatus est , coepitque adorari,

cum factus fuithomo? Yidetur
ac Filius est appellatus,
enim carnem meliorem reddidisse sed ipsum
nulla in re ,

potius per eam meliorem fuisse effectum si nimirum ,

tunc, ut impie putant, exaltatus est et FiUusdictus, cum

factus est homo. Quid igitur erat antea? Nam necesse est

eos iteruni interrogare , ut finem illorum impietatis tan-

ilsai. 1,2. — JPliilip. II, 10.

 ORilTlO I. COWTBA ARIAHOS. 1^5

ilem inspiciamus. Si enim Dominus est Deus, Filius, et

A erlnini . niliilque horum erat priusquam homo fieret :

vol corle aliquid aliud erat pra tor illa , quorum posteaob
virtutem ost parlicops oflootus, uti diximus : vel aliud,
quod quidem in ipsorum reciderit capita , illos necesse
ost dicere eum sciliret neque antea extitisse sed totum
, ,

natura hominem sohim osse , uihilque amplius. Verum

haec nou est Ecclesioe doctrina , sed Samosatensis hujus-
que temporis Judaeorum. Cum igitur eadem atque illi

sentiaut, cur non ut Juda^i circumciduntur , sed ficle

Christianam profitentur fidem, et contra eam decertant?
JVam si antea non erat, aut ita erat ut postea melior sit

rodditus, quomodo per ipsum facta sunt omnia ? Vel

si perfectus non erat quomodo in ipso oblectabatur
Pater ^ ? Si porro ipse melior effertus est, quomodo
anlea coram ^atre ia?tabatur? Prseterea sipostmor- ,

tem illi datum est ut adoraretur quomodo illum ,

Abrahamus in tabcrnaculo et IMoyses in rubo adorasse

memorantur, et ut vidit Daniel, millia plurima minis-
? Si item secundum illos mclior nunc factus
"^
trabant ei
est, quomodo coelestis gloria^ qua ante mundum frue- ,

Latur, memor me tu pa-

ipse Filius dicebat, « Glorifica ,

» ter, gloria quam apud te habui priusquam mundus ,

» esset ^ » Quod si nunc, ut putant, cxaltatus est, quo-

modo antea « inclinavit coclos et descenditj » et iteruni:

« dedit altissimus vocem suam^? » Quocirca si etiam

priusquam fieret muudus, gloria potitus estFihus, otDo-
minus gloriae et altissimus fuit, atquo e coelis descondit,
semperque adorandus est :
^ nou ergo postquam descendit
melior est eflectus , sed potius oa ,
quoe indigcbant utme-
liora fierent, reddidit meliora. Quod si ut nos meliores.

1 Prov. VIII, 56. — 2 Gcnes. xviu ; Exod. ii».— ' Daii, vii, lo. — * Joan
XVII, 5. — * Ps.il. xvu, 10, i4.
 ,;

196 S. ATIIANA8II ARCHIEPISCOPI

redderet descendit, non ig^itur prsemii instar accepit no-

men Filii et Dei : sed ipse potius eflTerit ut nos sui Patris
filii essemus, et homines Deos reddidit factus ipse homo.
XXXIX. Non igitur cum homo esset, factus est postea
Deus-, sed contra, cum Deus esset, postea homo factus
est, quo nos ipse potius Deos efficeret. Alioquin situnc

tantum cum factus est homo, Filius et Deusest appella-

tus : si item, antequam lieret liomo, priscos populos
Deus filios vocavit , et Moysem Deum constituit Pharao-
nis, idque nominis multis Scriptura attribuit, cura ait
« Deus stetit in synagoga Deorum ^
; )> patet eum post
illos et Filium et Deum
dictum '. Quomodo ergo om- esse
nia per ipsum creata sunt, ipseque est ante omnia ^? Aut
quomodo omnium rerum creatarum primogenitus est,
qui ante se alios habet, qui ct Filiietdiidictisunf^^Quo-
modo vero primi participes, Verbi non sunt participes^ ?

Vera profecto non tam perversa opinio, sed commen-

est

tum eorum est qui nunc judaizant. Xam si ita est, qui
fieri potest ut Deum Patrem aliqui agnoscant? Nec enim

adoptio sine vero Filio fieri potest, cum ipse dicat,

« Nemo cognoscit Patrem nisi Filius, et cui Filiusreve-

» laverit Quomodo item sine Verbo et ante Verbum
''. »

Deus quis effici queat, cum ipse ad Judoeos istorum fra-

tressic loquatur, « Si illos Deos dixit ad quos Verbum Dei
» factum est" ? Porro si omnes quotquot cum Filii tum ,

dii appellati sunt sive in terris sive in coelis, per Verbum

et Filii et dii sunt effecti, ipseque'Filius Verbum est pers- :

picuum sane fuerit omnes per ipsum filios effici , ipsum

vero ante omnes immo vero solum , eum verum Filium
et sokim ex Deo vero verum Deum esse , nec mercedem
virtutis licec accepisse , neque alium ab illis esse , sed na-

1 Psal. Lxxxi, 13. — 2 joan. i, 5 et seqq. — ' Coloss. i, if». — * Ibid

j-, — 6 Ibid. i5. — « Mattb. xi, 27. — ' Joan. x, 35.
 ,

ORATIO I. COnTRA ARIA.NOS, I97

tura et substantia illa ipsa esse. Narnque substantise Pa-

tris fnctus ipsccst, ita ut nullus sit iluljitandi locus quin

ad Patris innnutabilis siniilitudincni sit quoque Vcrbum

immutabilc.
XL. Ilactcnus quidcni Filii notionibus inlifcrentes ,

sic absurdis illorum commentis prout ipse dedit Domi- ,

nus, occurrimus. Jam vero prastiterit divina exponere

oracula, ut et Filii immutabilitas ma[jisconfirmetur,sit-
que exploratius patcrnam cjus naturam mutationis esse
expertem, et clarius illorum appareat improbitas. Ita-
que ad Philippenses scribit Apostolus « Hoc
his verbis :

» vos sentitequod et Christus Jesus qui cum in forma

, ,

» Dei esset non rapinam arbitratus est esse se sequalem

,

» Deo sed semetipsum exinanivit, forma servi accepta

,

» simiHs hominum factus, et figura inventus ut homo.

» Humiliavit seinetipsum, factus obediens usque admor-
» tem, mortem autem crucis. Idcirco et Deus exaltavit
» illum ,illi nomen quod est
et donavit super omne no-
» men ,nomine Jesu omne genu flectatur coeles-
ut in
» tium, terrestrium et infernorum, ct omnis linjjua cou-

» fiteatur quod Dominus Jesus Christus in gloria est Dei

» Patris » Quid hiskiculentius et evidontiusproferri po-
'

test? JVec enim ex deteriore melior factus ost sed potius :

cum Deus esset, formam servi accepit, in qua accipienda

nonmelioresteflectus, scdsemetipsumhumiliavit.Ubiigi-
tur haec merces virtutis est, vel quaUspro^jressus qualeve
in meliusincrementum in hujusmodi humilialione ? JVam
si qudtenus cum Deus esset, homo factus est et ex alti- ,

tudine descendit, exallari dicitur quo quuso, extolli :

,

sive exaltari potest is qui Deus est?Ex eo eniniquodDeiis

sit altissimus , liquet ejus quoque Verbum necessario esse
altissimuin. Quo ergo altius extolli potuit is qiii in Patre

« riiilip. 1', S,
 ,

igS S; ATHANASII ARCfflEPISCOPI

est , et Patrls est in omnibus simillimus? Itaque nullo in-

cremento opus habet, nec is est quem falso suspicantur
Ariani. Nam si ut exaltaretur Verbum , descendit , idque
indicat Scriptura : quid erat necesse seipsum humiiiare
ut id quod jam habebat, accipere niteretur? Quam porro
gratiam accepit ipse gratiae dator? Aut quomodonomen ,

quo adoraretur, accepit is, qui semper suo nomine fuit

adoratus, et quem, antequam factus esset homo, Sancti
hisce vocibus invocabant « Deus in nomine tuo salvum ,

» me fac * : et, hi in curribus et in hi equis, nos au-

» tem in nomine Domini Dei nostri magnificabimur'^. »
Eum ergo Patriarchse adorabant. De Angelis quoque scrip*
tum est, (( Et adorent eum omnes Angeli Dei ^. »

XLI. Quod si , ut etiam canit David septuagesimo

primo psalmo, (( Ante solem permanet nomen ejus, et
« ante lunam in generatioues generationum * : » quo-
modo accepit quod semper habuit , ac priusquam nunc
illud ipsum acciperet? Vel quomodo exaltatur is, qui
antequam exaltaretur erat altissimus? Aut quomodo da-
tum est illi utab aliis adoraretur, qui etiam antequamhunc
honorem nunc consequeretur, adoratus semper est? Non
est enigma sed mysterium divinum
, In principio : ((

« erat Verbum, et Verbum erat apud Deum et Deus erat ,

« Verbum ^ » quod idem Verbum postea nostri causa

:

caro factum est. Itaque ista dictio, « exaltavit, » non

significat naturam Verbi exaltatam fuisse-, namsemper et
fuitetest aequaUs Deo sf;d humanse naturse exaltationem :

indicat. Igitur ista non ante dicta sunt quam ubi Verbum
caro factum est , ut evidens esset has voces, « humiliavit
« et exaltavit » de sola intelUgi humanitate. Namque id
solum quod humile est extoUi potest. Quapropter si ob
1 Psal. Lui. — « Psal. XIX, 8. — » Hcbr. i , 6. — Psal. xcn, 7. — * Pi.
>xxi, 17,5. — * Joan. I.
 :

ORATIO I. COIVTRA ARIANOS. I99

assumptam carncm scriptum est « humiliavit, » clarura ,

cst Tocem, « exaltavit, » de eadem esse intelligenda.

Ilocenini honore iiuli{;eliat liomo rarne et morte humi- ,

lis. Quoniam er;]0 illc ([ui Patris ima^jo et immortale

Verbum erat, serviformam induit, ac mortem in sua
carne nt homo, propter nos toleravit, ut seipsum hoc
,

pacto pro nobisPatripermortem ofterret hinc quoque, ;

ut bomo, propter nos et pro nobis dicitur exaltari, ut

quemadmodum ejus mortc omnes in Cliristo mortui su-
mus , ita in ipso Christo rursus exaltaremur, cum nimi-
rum a mortuis excitali in coelos ascendemus
« quo prse- ,

« cursor pro nobis introivit Jesus non enim in exem-

:

« plaria verorum, sed in ipsum coelum, ut appareatnunc

« vultui Dei pro nobis^ » Si porro liunc pro nobis in ip-
sumcoelumingressus estChristus, quamvisetiamanteaet
semper Dominus et opifex esset cwlorum : igitur nunc
quoque eum pro nobis exaltari scriptum est. Insuper
quemadmodum ipse qui omnes sanctificat seipsum pro ,

nobis Patri sanctificare dicit non sane ut Verbum sanc-

,

tum fiat , sed ut ipse in seipso nos omnes sanctos reddat

itapariterhis verbis, «exaltaviteum, ))non inteUigendum
est eum exaltari (nam altissimus est ); sed is est sensus,
ut videUcet ille quidem pro nobis justitia fieret, nos au-
tem in ipso exaUaremur, et coeloruni ingrederemur ja-
nuas ,
quas ipse rursus pro nobis aperuit , dicentibus his
qui prsecurrebant : « ToUite portas, principes, vestras,
« et elevamini porlre oetern?e , et introibit rex glo-
« rise'^. )> Si quidem non hic inteUigendum est, clausas
ei fuisse portas, qui omnium Dominus et eftector erat.
Verum id etiam propter nos scriptum est, qnibus para-
disi janua erat occkisa. llnde huniano niove, propter car-
nem quam gestabat, de iUo dicitur : « ToUite portas : »
* Hebr. vi, 10; Ibid. ix, i^. — ' Pfal, xxui, j.
200 «. ATHAlfASII ARCHIEPISCOPI

et, « nempe homine introeunte. Rursus

introibit,» velut
vero quia Verbum Deus est, de eodem divine dicitur Do-
minum eum et regem glorise esse. Hanc autem nostram
exultationem Spiritus sanctus psalmo octogesimo octavo
his verbis prsedicit , « Et in justitia tua exaltabuntur,
« quoniam gloria virtutis eorum tu es ^ » Si porro Filius
justitia est : non ergo ille exaltatione opus habet, sed
nossumusqui injustitiaexaltamur, quae nempe ipse est.
XLII. Illa similiter verba « donavit illi » non prop-
, ,

ter ipsum verbum srripta sunt. j\am autequam homo

fieret, ab Angelis ab omnibusque rebuscreatis secundum

paternam proprietatem adorabatur, uti diximus. Verum

illud de illo propter nos et pro nobis dictum est. Quemad-
modum enim ut homo mortuus est et exaltatus sic qua- :

tenus homo accipere dicitur quod semper, ut Deus, ha-

buit, ut scilicet hujusmodi etiam data gratia adnosusque
pertingeret. Nec enim Verbum carne assumpta diminutum
est, ut qusereret accipiendam gratiam sed potius divi- :

num quod induit, eoque humanum genus mu-

reddidit
nifice locupletavit. Ut enim quatenus Dei Verbum, et in

forma Dei erat, semper fuit adoratum ita idem etiam :

quatenus homo factus et vocatus Jesus, universas res

creatas sub pedibus subjectas habet omnesque in hoc ,

nomine ipsi flectunt genua confitenturque non igno- ,

miniosum ejus divinati, sed gloriosum Deo Patri esse,

quod Verbum caro factum sit, et mortem carne subierit.

Patris scilicet gloria est, factum et postea perditum repe-

hominem
riri , mortuumque revocari ad vitam, ac tem-
plum Dei fieri. Cum enim coeli potestates , Angeli et Ar-
changeli qui Dominum semper adoravere , nunc eum in
nomine Jesu adorent nostra profecto gratia et gloria est,
,

quod etiam homo factus Dei Filius adoretur nec virtu- :

>P«al. Lxxxvin, i^.

 ORATIO I. rO.NTBA AHIANO.S, 201

tibus roelestibus miruni videbitur, cum nos omnes, qui

ejusdeTn ar illa' naUir.r corjiora liabcnuis, in suam re{;io-
neni vidcrinl introdnci. Quod uliquc non contijjis-
alitcr

sct, uisi ille qui in forma Dci erat, formamserviassump-

sisset, seque adeo bumiliasset, ut corpus suum mort«m
pati permiscrit.
XLIII. En ergo quod per crucem stultitia Dei esse bo-
miuibus videbatur, omnibus factum est bonoratius. In
ipsa siquidcm posita est nostra rcsurrcctio : nec Isracl so-
lum sed etiani omnes gentes jam, uli Propbeta vaticina-
tus est , sua deserunt idola, verumque Deum Christi Pa-
trem agnoscunt. Dannonum quoquc dissokitoe pr^cstigiae
sunt, sokisque verusDcus in nominc Domini nostri Jesu-
Cbristi adoratur. Quod autcm Dominus etiam assumplo
corpore et vocatus Jesus adoratur crediturque Filius Dei,
ac per ipsum Pater cojjnoscitur ; id aperte indicat, utidi-

ximus, nonVerbum, quatcnus Vcrbum , sed nos bujus-

modi gratiam accepisse. Nam propter nostram cum cjus
corpore cognationem nos quoque Dci templum eflecti

sumus, jamque Okorum Dei obtinuimus di<;nitatem :

adeo ut etiam in jam nobis Dominus adorelur et ,

spectantes jwonuntient , ut ait Apostokis , quod vere

Deus in ilHs sit^ Idipsum quoque JoannesinEvangekoita
declarat, « Quotquot autem receperunt eum , dedit eis
« potestatem filios Dei fieri -
: )> itcinquc in cpistola , ul)i

baec scribit, « In boc sciinus, quia manet in nobis, cx

« spiritu ejus quem dcdit nobis ^. » Idsanearyumcntum
estejusin nosbenignitatis, quodnosobaltissimumDoini-
num, qui innobis est, exaUati (uimus, acpropternosdata
fuit gratia, eo quod Dominus gratia; largitor, bomo nos-
tri simiks sit eflectus. CiTterum ipsc Salvalor seipsum
humiliavit, cum nostrum bumile corpus acccpit servi- :

' 1 Cor. XIV, 25. — ' Joan, i, i j. - - ' i Joan. iu, »^,
 ,

202 S. ATHANASI! ARCniEPISCOPI

que formam induit, cum carnem, quse peccato manci-

pata erat , assumpsit. Nihil autem ipse quo melior
fieret , a nobis habuit : siquidem nulla re indiget sed
plenum et perfectum est Dei Verbum. Verum nosillepo-
tiuseffecitmeliores. Nam ipse lux est quse illuminat om-
nem hominem venientem in mundum^. Frustra porro
Ariani conjunctione « idcirco » nituntur, ubi nimirum
ait Paulus : <( Idcirco etDeusexaltavit illum.» Necenim
hisce verbis praemium virtutis vel incrementum in melius
significavit, sed nostri causa factam exaltationem. Quid
vero illud aliud est ,
quam eum ,
qui in forma Dei erat
nobilissimique Patris Filium, seipsum humiUasse, et nos-
tri vice ac propter nos servum esse factum ? Nisi enim
Dominus homo fuisset factiis, nunquam nos a peccatis
redimi vela mortuis excitari potuissemus, sed mortui sub
terram remansissemus, neque unquam in coelos fuissemus
evecti, sed in inferis jacuissemus. Itaque propter nos et
pro nobisillud dictum est, « exaltavit et donavit. »
XLIV. Hunc ego sensum hujus loci esse, eumdemque
maxime ecclesiasticum arbitror. Alio tamen modo sed
pari sententia idem ut nempe illis
ita licet interpretari ,

verbis non indicetur Verbum ipsum quatenus est Ver- ,

bum, exaltari : nam, ut paulo ante est dictum, altissi-

mum simileque Patris est. Verum hujusmodi dicto res-
suryectio a mortuis significatur propter humanam ab eo
assumptam naturam. Hincpostquamdixit, « humiliavit
« semetipsum usque ad mortem ', » statim addidit,
« idcirco exaltavit : » quibus utique verbis vult osten-
denre eum , quamvis quatenus homo est , mortuus esse
dicitur, at quatenus est vita, ressurrectione exaltatum
fuisse: nam « qui descendit, ipse est et qui ascendit^, » Si-
quidemcorpore descendit: ressurrexit vero quia ipseDeus
* Joan. 1, 5, — * PUilip. 11, 8, — ' EplieSf iv, 10,
 ,

OnATIO I. r.O>TR\ ARTATVOS. oqO

prat in rorporo li.Trque rursus causa cst, cur cosensu

: con-
junctionem, « idcirco, » adhibuerit, qusenecvirtutisneo
incronienti alicujns inorcedem iudicaret, sed causain
doolararol , proplor quani facla est ressurrectio, ct quarc
aliiquidem homines ab Adam ad hoc usque tempus mor-
tem obierint, mortuique inanserint solus vero ille in- ,

teger ex mortuis resurrexerit. HiTc autem causa illa est

quam ipse prius nos docuit, quod scilicet cum Deus esset,
homolactus est. Namcaetori quidemomnes puri homines
ex Adam exorti, mortui sunt, et mors adversus illos re-
gnavit : iste vero secundus homo e coolo est nam « Y^si- •,

« bum caro factum est ^. » Qui homo e ccelo et coelestis

esse dicitur, quia Verbum; quae causa est cur mortis
imperio subjectus non fuerit. Quamvis enim seipsum
adeo humiliavit ut corpus suum permiserit mori ,
quia mori poterat : attamen idem e terra exaltatum
est ,
quia in eo corpore Filius Dei erat. Quocirca quod
hic dicitur , « Idcirco et Deus illum exaltavit , »

videtur simile esse illius loci Actorum , ubi ait Petrus :

« Quem Deus suscitavit , solutis doloribus mortis ,

qua-
» tenus impossibile erat teneri illuiaabea-. » Ut enini
Paulus scribit , « Quia cum in forma Dei esset, factus
» est homo, et liumiliavit sometipsumusque ad mortem,
» idcirco et Dous exaltavit illum ^ : » sic otiam a Petro
dicitur, « Quia cum Deus esset , factus est homo, ipsum-
» que Deum esse , signa et prodigia vidontibus ostendc-
» runt, idcirco a non potuit *. » kl
morte tencri ille

profecto propstare cum mors homi-

homo non poterat,
num sit propria. Quaproptor Verbum, quod Deus erat,
caro factum est, ut carne moriens, vitam omnibus vir-
tute suareddoret.
XLV. Quoniam autem ipse exaltatus csse , et Deus
* » Cor. XV, 4;. — * Act. 11, 34. — * Philip. u, 6. — * Act. u, 22,
 ,

204 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

illi donasse dicitur , idque putant hseretici esse defectum

et passionem naturse Verbi : necesse quoque est qua
ratione hsec sint intelligenda explanare. Nempe ipse
ex inferiorihus terrse partibus exaltatus esse dicitur ,
quia mors dicitur quoque ejus esse^. Utrumque porro
ejus esse dicitur, quoniam illius non autem alius erat
corpus quod a mortuis excitatum , et in coelos est
sublatum. Quia ergo illud corpus ad ipsum pertinet
neque Verbum extra idem est ,
jure merito exaltato
corpore, ipse homo propter corpus dicitur exal-
, ut ,

t';'i. Itaque si homo non est factus, fas uou sit ista de

illo dici. Sed si Verbum caro factum est necesse est ejus ,

et resurrectionem et exaltationem tanquam de homine

dici , tum ut mors ,
quae ejus esse dicitur , sit peccati
hominum prsetium , et mortis destructio : tum ut re-
surrectio exaltatione firma per ipsum in nobis perse-
yeret. De utroque autem dixit, « Deus illum exaltavit,
(( et, Deus ilUhinc etiam ostenderet non
donavit, » vit

Patrem factum esse carnem sed ejus Verbum hominem ,

factum esse ab eoque humanitus accipere et exaltari

,

ut jam est dictum. Constat autem, nec id in dubium

vocari potest , ea quae dat Pater ,
per Filium dare.
Quocirca ilhid profecto singulare planeque admirabile
est ,
quod gratiam quam Filius , Patre donante , aUis
impertit, ipse dicitur accipere , et exaltatione quam
idem FiUus, Patre item exaUante, perficit, ipse quoque
exaUatur. lUe nimirum qui Dei FiUus erat hominis ,

quoque FiUus est factus, atque ut Verbum, Patre dante,

dat omnia nam oinnia qua? facit et dat Pater per
:
, ,

ipsum facit et preebet. Idem vero ut FiUus hominis, ea,

quse ipse dat humanitus accipere dicitur quia sci-
,
,

licet non aUerius sed ipsius sit corpus quod ex sua ,

1 Epbes. IV, g.
 ,,

onATio I. r,OT<TR\ ARr\NOs. 2o;>

nrttura {jratiani polost acriporc uti dixinius. Namque

,

acripiebat quatonus cxaltabatur homo cujus oxaltatio ,

erat, Doum ipsum crtici. Vorbum autcm somper istud

habuit, ox paterna sui divinitate ct porfectione.
Xr.VI. Itaque is vorus ost vcrborum Apostoli sensus,
eoque valide confutantur impii. Qnod itcm ait Cantor
sacer rectum similitcr sonsum obtinet qucm prava
, ,

illi quidem interpretationc corrumpunt sed pietati ,

esse consonum patet cx ipso Psalmo cujus hsec sunt ,

verba : « Tlironus tuus , Deus, in scecuhnn sopculi. Virga

« jequitatis, virga rogni tui. Diloxisti justitiam et odisti
« iniquitatem : idcirco unxit te Dcus , Deus tuus oleo
« laetitire pr?e consortibus tuis^. » Attcndite , o Ariani
saltemque hoc ex loco agnoscitc veritatem. Consortes Do-
mini nos omnes Psalmista appellavit. Quod si exnihilo et
uno e rebus factis esset Filius, ipse quoque inter consor-
tes numeraretur. Cum auteni illuni Deum eeternum liis

verbis cecinerit , « Thronus tuus , Deus , in saeculum sse-

« culi? » res vero alias declaraverit ejus fieri partici-

pes ; quid intelligcndum aliud occurrit quam eum a
rebus factis alium esse , solumque esse Patris Verbum ,

splendorem et sapientiam , cujus res omnes creatse fiant

participes , et sancta> ab eodem Spiritu reddantur?
Quocirca hic un|}i dicitur, non ut Dcus nam Deus fiat;

antea ipse erat : nec ut rex sit •, ab teternitate enim idem

reffnavit , utpote qui Dei sit imajjo ,
quemadmodum
Scriptura testatur"^. Vcrum id quoque pro nobis scrip-
tum esf*. Nam re^res Israolitae, cum un^jcbantur , tunc
reges fiebant ,
qui antea reges non erant , ut David
Ezcchias , Josias , aliique. At vero Salvator , tametsi
antea Deus , semperque Patris regno potitus , atquc Spi-
ritum sanctum ipse impertiens , tamen nunc ungi di-

»P»al.XLiv,7. — 2Heb. i,8. -> a Cor. iv, 4. -.iCoIoss. i, i5.

 ,,

206 S. A.TIIAT(ASII ARCHIEPISGOPI

cum quatenus homo Spiritu ungi

citur, ut , significatur

quemadmodum nobis hominibus dedit ut exaltaremur

et resurgeremus , sic nos etiam Spiritus habitationem
amicosque efficeret. Id ipse Dominus his suis verbis
indicabat , ut legitur in Joannis Evangelio , « Ego misi
« eos in mundum , et pro eis ego sanctifico meipsum,
« ut sint et ipsi sanctificati in veritate^ . » Quibus utique
verbis patefecit senon esse qui sanctificetur , sed qui
sanctificet. Nec enim ab alio sanctificatur sed se ipse ,

sanctificat ut nos in veritate sanctificemur. Qui autem

,

seipsum sanctificat sanctificandi Dominus est. Qui,

porro istud quidque aliud dicit quam verba

efficitur ,

hujusmodi Ego qui Patris Verbum sum

: ipse mihi ,

facto homini dono Spiritum meque factum hominem in ,

illo sanctifico, ut deinceps in me, qui veritas sum, (Nam

« Verbum tuum veritas est ) » omnes sanctificentur.

XLVII. Quod si nostri gratia se ipse sanctificat
idque tunc cum homo est factus
facit , certe liquet
Spiritum , cum in eum apud Jordanem descendit , in
nos ipsos ,
quia nostrum ille gestaret corpus,, descen-
disse , neque id contigisse ut Verbum melius fieret , sed
ut nos sancti efficeremur , ejusque unctionis essemus
participes , ac de nobis diceretur , « An nescitis quia
« templum Dei estis et Spiritus Dei habitat in vobis-? »
,

Cum enim Dominus tanquam homo lavaretur in Jor-

dane , nos ipsi in illo et ab illo lavabamur. Cum item
Spiritum acciperet , nos dignos reddebat ,
qui illum
acciperemus. Quocirca non ut Aaron David , aut , vel
aliiomnes ita et ipse oleo est unctus sed aliter prse
, ,

omnibus sui consortibus nempe oleo Isetitise quod esse , :

Spiritum sanctum his ipse Prophetse verbis docet

« Spiritus Domini super me , eo quod unxerit me *. »

^lsai, LXi,i. — 2 Joan. xvii, 17. — ' i Cor. iii, 16.

 ,

OnATIO I. COTSTIVA MXIA^OS. 20/

Idem quoque ail AposloUis, « Quoinodo unxit cum Deus

« Spiritu sanrlo*. » Quando i[;iluv ista de illo dicta

sunt, nisi ruin assumpla carno baplismum in Jordane

suscepit, atquc in ipsum desccndit Spiritus "^
Et vero
ipsc quidcni Doininus ita loquitur , Spiritus « dc meo
« accipict'^ : ct, Ef;o illum milto' : » ct ad Discipulos;
<; Accipite Spiritum sanctum*. » Nihilomimis ipse ille

qui , ut Verbum et splcndor Patris , Spiritum aliis im-

pertit , nunc dicitnr sanctiiirari ,
quia scilicct factus
liomo est, ejusque sanclificatur corpus. Inde itaque nos
etiam unctionem et sijjillum habere incoepimus , dicente
Joannc, « Et vosunctionem habctis a sancto^. » ApostoUis
quoqucscribit, ct Vos signati ctiameslisSpiritu promis-
«

« sionis sancto®.» Illudigitur propter nos et pro nobis di-

citur. Quidnam vero incrementum in melius,qua:! virtutis
Tel factorum Domini merces possit ex hisprobari? JVam-
que si cum Deus non esset , factus fuisset Deus : si cum
non esset rex , regiam fuisset consecutus dignitatem :

inesset sane vestra in orationc umbra saltem aliqua

verisimiUtudinis. Sin autcm Deus iUe cst, ejusque a^ter-
nus est thronus ,
qui ,
qua^so ,
potuit proficere Deus
quidve ilU deerat qui in Patris solio sedebat? Praeterca
si , ut ipse aftirmat Dominus , ejus est Spiritus , ex eoque
accipit , ipseque illum mittit : non igitur Verbum ,

quatenus Verbum et Sapientia cst , a Spiritu quem ,

ipse dat , ungitur , sed caro quam assumpsit in ipso ,

et ab ipso ungitur, ut infusa in Dominum tanquain in

hominem sanctitas , in onmes homines ab ipso diina-
naret. Non eniin a se ipso , inquit , Spiritus loquitur ,

sed dignis a Verbo datur". Nani hic Psahnista; locus

supcrioris haud est dissimilis. Ut enim Apostolus scrip-

* Acl. X, 18. — 2 Joaii. XVI, i4. — ' Ibitl. 7. — * Joan. xx, 21, — *

Joan, 11, 20. -— * Ephes. 1. 11. — '

Joan. xvi, i5
 ,

,o8 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

sit , « Qui cum in forma Dei esset , non rapinam arbi-

« tratus est esse se aequalem Deo , sed semetipsum exi-
« nanivit, forma servi accepta^ » ita David Dominum :

hymnis celebrat ut aeternum Deum et regem qui ad

,
,

nos missus, nostrum mortale induit corpus. Id enim

significat hisce Psalmi verbis, « Myrrha et gutta et
« casia a vestimentis tuis"* » quod idem confirmant :

cum JVicodemus tum cum Maria sociseque ejus hic ,

« venit ferens mixturam myrrha et aloes libras cen-

« tum^-, » illse aromata portantes quse ad sepulturam

,

corporis Domini preeparaverant*.

LXVIII. Quale ergo incrementum immortali mor-
tale assumenli , vel quae mutatio in melius aeterno
temporale induenti accessit ? Qusenam item major mer-
ces Deo feterno et regi ,
qui in sinu Patris est , contin-
gere queat? An non perspicitis istud quoque propter
nos et pro nobis factum scriptumque esse , ut homo
factus Dominus nos ,
qui mortales et temporales sumus
immortales redderet atque in seternum coelorum regnum
introduceret? An non erubescitis ,
qui divinas Litteras
audetis falsa adulterare interpretatione ? Eniro.vero post-
quam advenit Dominus noster Jesus-Christus nos qui- ,

dem a peccato liberati meUores effecti fuimus ipse , :

autem idem omnino est nec quia homo est factus :

,

( nam idem repetendum est ) mutatus est sed sicut :

scriptum est, « Yerbum Dei manet in seternum^. »

Profecto quemadmodum priusquam homo fieret
, tan- ,

quam Verbum Spiritum ut sui proprium sanctis

, , ,

subministrabat ita etiam homo factus

•, Spiritu omnes ,

sanctificat aitque Discipulis, « Accipite Spiritum sanc_

« tum^. » Hunc quoque dedit ipse Moysi aliisque sep-

* Philip. II, 6. — * Psal. xliv, 9. — » Joan. xix, 39. — * Luc. xxiv, 1,—
*Ijai, XL, 8. — ^ Joan. xx, 23. j\uin. xi, 16.
 ;,

ORATU) I. «',OINTU\ \UI\r<OS. 20^

tiiaginta ,
p«n- qiioni c( David ralrcin his verbis preca-

batur : « Spirituni sanctnni liiuni ne auferas a mc ^ »

IVniqno liomo (actns aieiiat : « Mittani vobis Para-

u clilum , Spiridim vorilalis ' : » quem utique misit
verax l)ei Verbuin. Itaquc « Jcsus-Christus hcri et
« hodio , idem et in sa^cula » manens imnuitabilis ,

ipse est qui dat et qui accipit : dal , ut Dei Verbum

accipit ut bomo. JNon ergo Verbum ut Verbum in me-
lius proficit'^. Nam omnia habuit semperque habet. Sed

hominos sunt, c[ui in illo et per illum liabent accipiendi

initium. Hinc cnini , cum ille socundum bumanam na-
turam unf;i dicitm", nos suinus qui in illo ungimur :

cum itom 1)aptizatur, nos in eo baptizamur. Do quibus

omnibus ipse Salvator clarius sic i'atri loquitur : « Et
« ego gloriam quam dedisti mibi dedi illis
, , , ut unum
« sint ,
quemadmodum nos unum sumus*! )> Propter
nos igilur etiam postulabat gloriam, illaque verba, « ac-
cepit , douavit, exaltavit, » dicta sunt , ut scilicet nos
acciperemus, nobis donaret, atque in illo exaltaremur
quemadmodum se ipse quoque sanctifirat , ut nos in eo
sanctificemur.
XLIX. Ouod si hsec Psalmi verba, « Idcirco unxit te
» Deus , Deus tuus ^
, » in suum sensum dctorquere con-
tendant : intelligant Scripturarum imporiti inventoros-
que impietatis rursus voce illa, Idcirco , non mercedem
virtutis vel actionum Verbi significari ; sed causam ejus
ad nos adventus , unctionisque Spiritus ,
quse pro nobis
in illo peragebatur. Nec onim dixit : Idcirco unxit to ,

utfieres Deus, vel rex, vel Filius, vel Verbum •, id enim

antea orat et seniper est, uti probavimus : sed potius ,

Quia et Deus et rex es, idcirco uuctus es : quandoqui-

* Psal. 1 , lii. — J Joan. xv, 26. — ' Hebr, xiii, S. — < Joaii. wii, ?•,
r-.« Psal. XMT, 8.
 ,

210 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

dem nemo alius poterat liominem cum Spiritu sancto

conjungere, prseter te, qui iinago es Patris, ad cujus si-

militudinem nos quoque ab sumus creati. IVam

initio
tuus est ipse Spiritus. Nec enim rerum lactarum natura
ad hoc munus erat idonea, cum et Angeli peccaverint
et homiues Deo parerc nohierint. Quapropter Deo opus
erat, ( Deus autem est Verbum ) ut eos Hberaret qui ,

jugo maledictionis premebantur. Itaque si ex nihilo es-

set , ipse non esset Christus ,
quippe qui inter res alias

creatas et ipse locum haberet, et esset similiter parti-

ceps. At quia Deus est,cum sit Dei Filius quia item rex :

est sempiternus cum sit splendor et figura Patris

, id- :

circo convenienter admodum ipse est qui expectabatur

Christus quem Pater hominibus praenunciavit cum
,
,

eum sanctis suis Prophetis revelaret ut quemadmodum ,

,

per ipsum facti fuimus, ita omnium peccatorum re-

demptio in eo fieret , omniaque ejus subderentur impe-
rio. Ilaec causa est cur in ipso facta fuerit unctio, et cur
carnem Yerbum assumpserit quod prsenoscens Psalmis- ;

ta ejus divinitatem paternumque regnum hisce celebrat

,

verbis, « Thronus tuus, Deus, in sseculum sseculi virga :

» sequitatis virga regni tui ^. » Cum autem ejus ad nos

,

adventum denuntiat, haec ait, « Idcirco unxit te Deus ,

» Deus tuus oleo Isetitiae prse consortibus tuis

'^.
»

L. Quid porro mirum vel incredibile si Dominus qui ,

dat Spiritum, nunc ipse Spiritu ungi dicitur, qui, ubi

postulavit necessitas, seipsum Spiritu inferiorem prop-
ter humanam suam naturam dicere nou renuit^ ? Nam
Judeeis objicientibus , Beelzebut nomine illum ejicere
dsemonia, ipse , ut iliorum convinceret impietatem, ita
respondit, « Si porroego in Spiritu Dei ejiciodaemonia*.»
Ecce enini ille qui Spiritum donat , se nunc Spiritu dee-

l Psal. xLiv, 7. — 2 Ibid. 8. — 3 Matth. xii, 24. — * Ibid. a8.

 OKATIO I. COnTR/l AniAKOS. 311

tiionin rjirciT iirofitolnr, quod non ccrtc aliter quam

proplor rarneiii rst dirluni. IVani ut Ijoniinuni nalura ex
seipsa non potest dacmoncs ejicere, sed sola Spiritus vir-
tute-, idcirco ul lionio dicebat, « Si porro c{jo iu Spiritu

)) Doi ejicio dannonia. Quin etiaui blaspUemiani in »

Spiritum sanctum majorem ea esse dicit quae in se ut ,

hominem profertur. « Quicumque, iiiquit^ dixerit Ver-

)>hum contra liliuni Iioniinis, veniam obtinebit » '
:

quales illierantqui aiebant:(( Nonne hicestfabri filius'^?)»

Qui vero adversus Spiritum proferunt blasphemiam et ,

Verbi opera Diabolo adscribunt, hi ccrte supplicio ine-

vitabili sunt puniendi. tt ha?c quideni Dominus ad Ju-

dseos, tanquam honio, loquebatur-, at Discipulis suam
divinitatem majestatemque ostendens , nec se Spiritu
minorem sed ?equalcm esse signilicans, dabat ipse Spiri-

tum ac dicebat, « Accipite Spiritum sanctum ^ et, Ego :

» illum mitto : qu?pcumque

el, ille me {jloriiicabit , et ,

» audiet loquetur. ^ » Ut i;;itur hic Dominus, dator Spi-

ritus, fateri non dubitavit se ut honiincm, Spiritu dse- ,

monia ejicere : eodem modo ipse qui Spiritum donat,

haec dicere gravatus non est : « Spiritus Domini super

me, eo quod unxerit me ^
j » quia videiicet caro factus
ipse est, ut ait Joannes : quo palam fieret duo illa ad nos
pertinere ,
qui nempe gratia Spiritus indigemus , ut
sanctificemur , nec da?mones sine ojusdem Spiritus vir-
tutc possumus ejicere. Per quein porro et a quo dari con-
venit Spiritum , nisi pcr Filium , cujus ipse est Spiritus ?

Quando vero nos eum poteramus accipere, nisi cuni

Verbum factus est homo? Porro ut locus Apostoli probat
nos non fuisse redimendos vel exaltaudos nisi illo qui ,

in Dei forma erat, formam servi accepissct sic David ^'

:

1 Mattli.xii, 02. — * Maltli. xiii, 55. — ' Juan. -\x, n. — * luan. xvi'
|5 et i4. — * !»"»• L"'» »• — * Philip- U) 6.
 ,

212 S. ATIIANASII ARCniEPISCOPI

ostendit nos non ruturos Spiritus participes vel sanctifi-

candos, nisi ipsuin Verbum, a quo datur Spiritus, seip-
sum pro nobis Spiritu ungi diceret. Hinc nos eum con-
stanter accepinius , cum Verbum carne unctum esse di-
citur. Quia enim caro primum in illo sancla effecta ck t
et ipse , ut homo, Spiritum per eam accepisse dicitur,
nos subsequentem Spiritus gratiam ex ejus plenitudine
accepimus^
LI. Jam yero illud quod in Psahno extat, « Dilexisti

» justitiam, et odisti iniquitatem^ , » non , ut et tos

rursiis intelligitis, mutabilem Verbi significat naturam,
sed potius ejus immutabilitatem inde confirmat. Cum
enim rerum factarum natura sit mutabihs ,
quippe cum
ahi leges violaverint, alii noluerint obedire, uti supra
dictum est : cum illorum vita nec stabilis sit nec cons-
tans , sed ssepe accidat ut is qui nunc bonus est ,
postea
mutetur aliusque evadat, ita ut qui modo justus est,
paulopost injustus fiat immutabihs nobis opus
: idcirco
erat ,
quo A^erbi jubtitia immutabiUs hominibus esset
exemplar et forma ad virtutem amplectendam. Hsec au-
tem sententia his qui recte sentiunt rationi admodum
consentanea videbitur. Cum enim xVdam , primus homo
fuerit mutatus , et mors per peccatum in mundum intra-
verit : eam ob rem secundum Adam decebat esse immu-
tabilem, ut, si serpens insidias iterum tenderet, ejus
fraudes summamque propter Domini im-
irrita:; forent ,

mutabilitatem vim nullam adversus quemquam habe-

,

rent omnes ejus conatus. Nam quemadmodum peccante

Adamo peccatum in omnes homines pertransiit ^ ita
,
:

pcJstquam Dominus factus homo serpentem devicit, vis

illa permanabit in omnes homines ut siuguli nostrum ,

dicant « Non enim ignoramus cogitationes ejus *.

, I\Ie- ^)

t Joan. 1, i6 — 'Viil, xltv, — 8. ^ Rom, v, la. —* a Gor. », ii.

 ,

OIWTIO I. COTRA AniANOS. 310

vilissinio i,oitur Doininus ,

qui seinpor ot natura immu-
tabilis est, qui justitiam amat, et iniquitalcm odio ha-

bot, un(;itur ct mittitur, ut iclem ipsc et existens ct pcr-

inanons , rarne mutabili assumpta '
,
pcccatum in ipsa
condemnet , eamquc reddat liberam , ut lefjis justitiam
possit dcinccj)s in ipsa imj)lcrc. Ilinc jam licel dicerc :

iVos autcin non iu carnc sed in Spiritu sumus , si quidem

Spiritus Dei habifat in nobis^.
LII. Frustra igitur, Ariani , vobis hujusmodi ol)orta
suspicio est : frustra Scripturarum verba pra^tenditis.
Yerbum enim sempcrque idemquc
Dei immutabile est ,

est, neque id alio modo quam quo- ipse Pater. Alioquin

modo illius esset similc nisi talc esset? Aut quomodo ,

omnia quae Patris sunt l'ilii quoquc essent nisi Patris

, ,

immutabilitatem haberet? Ncc vero veluti legibus sub-

jectus aut alterutram in partcm tl(>xibilis
, hoc amat ,

ct illud odit, ne corruendi metu, aliud quam oporteat

,

amplectatur, atque ita rursus alia quadam ratione mu-

tabilis inducatur. Verum , ut Deus et Verbum Patris,
justus est judex amansque virtutis vel potius virtulem
donans. Quia ergo natura justus et sanctus est, idcirco
justitiam diligcre et iniquitatem odio iiabere dicilur,
quod perinde est ac si dicas, eum homincs virtute prsedi-
tos amare et admittere injustos vero repcllere ct odisse
, :

quod idem de Patre testantur divinse Scripturoe « Jiis- ,

» tus Dominus ct justitias dilexit '. Et^ Odio habuisti

» omnes qui injuste agunt *. Et, Portas Sion dilifjit ta- ;

» bernacula autem Jacob non magni facit ^. Et Jacob ,

» quidcm dilexit, Esaii vero odio habuit » Item sc- ''.

cundum Isaiam vox I)ci cst rursum diccnlis « E;;o

, :

» sum Doniinus qui justiliam dili<;o, ct rapinas iniqui-

,

1 Roin. VIII, 3. — » IbiJ. 9.-3 i>sal, ,, S. — ''

Ps;»l. v, 7,— »P«al-
LXxxTi, I, — • MaUcb. 1, a.
 :

2l4 «. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

» tatis odi *. » Vel ergo illa verba perinde ac ista intel-

ligant ; nam et illa de Dei imagine sunt scripta : \e\ ista

ut male interpretantes, mutabilem fingant Patrem.
illa

Quodsitalia veletiam, aliis dicentibus audire, non va- ,

cat periculo : idcirco igitur ea recte intelligiraus , nempe

Deum justitias diligere, et injustasrapinas odissedici, non
quasi in alterutram partem propeodere, et contrarium
amplecti possit , ita ut illud eligat istud rejiciatj idenim ,

rerum factarum proprium est sed quod, ut judex, jus- :

tos amat et suscipit, procul autem amalisrecedit. Eadem

porro de Dei imagine sentire quoque convenit eam sci- ,

licet simili modo et amare et odisse. Siquidem talis esse

debet imaginis natura, qualis ejus est Pater, etiamsi

Ariani neque illam neque quidquam aliud divinarum Lit-
terarum prae csecitate non perspiciant. Cum enim suas
videant cogitationes vel potius delirationes inanes et va-
nas esse, rursus ad divinarum Scripturarum verba con-
fugiunt. Verum cum hic pro suo more paritercaecutiant,
horum sensum non possunt percipere sed suam impieta- :

tem tanquam regulam secuti divina omnia oracula ad ,

eam detorquent quae cum vel tantum proferunt , nihil

,

certe aliud audire digni sunt, quam, Erratis nescientes (t

» Scripturas, neque virtutem Dei » Quod sipertinaces '^

resistent , hisce rursus verbis sunt confutandi , Red-

dite quse sunt hominis , homini , et quae sunt Dei
Deo^
LIII. Atqui , inquiunt , in Proverbiis scriptum est
« Dominus creavit me initium viarum suarum in opera
» sua *. » In Epistola quoque ad Hebraeos hsec scribit
Apostolus : « Tanto praestantior Angelis factus ,
quanto
» excellentius prge illis nomen hsereditate accepit^. » Et

1 Isai. LXi, 8. — * Matth. xxii, 29. — » Matth, xxii, ai. — * PrOT, viu,
32. — 5 Hebr. i, 4.
 ORATIO I. CONTRA ARIAWOS, tl5

])aiilo posl. « UihI»', Fratros sancli , vocationis coclestis

)» paiiicipcs , considerale Aposlolnni el Pontificeni con-
» fcssionis nostra' Jesmn ,
qui fidelis est ei qui fecit
» illum^ » Et in Actilms. « Notuni sitigitur vobis orani-
» Ims , omnis donius Israel quod et Dominum eum ct ,

» Christum lecit Deus Iiunc .lesum ([uem vos crucilixis-

« iis '^.
» HffiC illi loca sursum deorsum versant, quo-
rum non assecuti sensum , inde Dei Yerbum creatum et
opus, ac unam ex rebus factis esse arbitrantur , atque
ita stultos in errorem inducunt, specie quidem verba e
sacris Litteris excerpta proponentes , sed. loco verse sen-
tentiae quam
proprium suor ha-resis spargen-
continent ,

tes venenum. Namquequod illis ScripturiT locis signi- si

ficatur haberent exploratum, in Dominum glorise impii

,

non essent neque ea quae recte scripta sunt prave in-

,
, ,

terpretarentur. Quod si Caiphse mores palam jam am-

plexati, Juda30s sequi decrevere , ita ut ignorent quod
scriptum est, nimirum vere Deum interris habitaturum;
voces igitur apostolicas nolint excutcre^. Id enim Ju-
doeorum non est. Sin autem societate inita cum inipiissi-
mis Manichaeis , Verbum carnem factum esse , corpo-
reumque ejus adventum ncjjant ; nobis Provcrbia non
oppouant. Nam hoc etiara alienum a .Alanichoeis est.

Quod si propter dignitatem quara obtinent, et avaritiae

lucrum quod ex ea fecere , aut fama3 couservandae gratia

gloriaeque cupiditate iuficiari non audent Verbum carnem
lactum esse ,
quia scihcet id scriptum est ; vel ergo verba
de illo scripta, de corporea ipsius Salvatoris praesentia
recteintelligant •, velsi id quod significant velint rejicere,
pernegent quoque Dominuin factum fuisse hominem.
Valde enim dedecet Verbuin carnem factum esse con-
fiteri, et in his qurc de eo scripta sunt erubescere , ob
1 H«br. 111, I . — * Act. n, 56. — ' Zacliar. u, \o.
 ,

9l6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

eamque rationem depravare genuinum Scripturse sensum.

F,IV. Itaque scriptum est tanto prsestantiorem factum
esse Angelis '. Nam id primum expendere necesse est.
Caeterum hic , ut in omnibus aliis divinae Scripturse locis
agere convenit , observandum est ,
qua occasione locu-
tus sit Apostolus : quae sit persona ,
qua3 res cujus gratia
scripsit , accurate et fideliter attendendum est , ne quis
illa ignorans, aut aliud prseter ea intelligens , a vera
aberret sententia. Hccc profecto non ignorabat studiosus
ille Eunuchus qui Philippum ita rogabat « Obsecro te
,
:

» de quo Propheta dicit hoc de se an de alio aliquo ^ ? » : ,

Kam verebatur nc alteri personse verba Scripturas attri-

buendo a recto sensu deflecteret. Similiter Discipuli
,

tempus rerum, quas faturasprsedicebatDominus, discere

cupientes , eum lioc modo interrogabant : « Dic nobis
» quando hsec erunt, et quod signum adventus tui^? »
lidem quoque cum ea qua3 finem mundi spectabant a
Salvatore audirent ejus prseterea tempus discere perop- ,

tabant, ut nec ipsi errarent , et ahos possent docere *.

Quod cum didicissent , Tliessalonicenses , qui in proximo

erroris erant periculo, correxerunt. Ubi igitur isla quis
probe noverit, recta acsana fide res est intellecturus. Sin
autem alio modo liorum aliquid explicaverit, statim in-
cidet in hseresim. Hinc Hymenseus et Alexander, qui re-
surrectionera jam factam esse affirmabant , tempus prae-
vcniendo, erraverunt'' : Galatae vero post tempus, cir-
cumcisionem nunc amplectendo. Erraverunt similiter in
persona inlelhgenda et etiamnum errant Juda^i ,
qui
existimant de ahquo ex ipsis istud dici : « Ecce Virgo
» concipiet et pariet filiumet vocabunt nomen ejus ,

» Emmanuel quod est interpretatum nobiscum Deus ^ »

, , :

1 Hebr. i, 4. — ^ Act. viu, 54. —3 Matlli. xxiv, 5. — * Ibid, 36, —

^ 1 Tim. i, 30. — « Isai, vii, i4. Matth. i, a3.
 ORATIO I. C.O?(Tl\A. Al\IA>OS. 21^

rum itoni hvoc yerba Prophelam vohis suscilabit

, «

» Dcns '
, » i\o aliquo Propbelarum iutcllifji arbitrantur*,
ct verborum istorum, « Sicut ovis ad occisionemductus
» est' , » intcrprctationom non a Philippo discunl , sed
illis Isaiam aut alium aliqucm Prophetam designari opi-
nantur.
LV. Idem profccto istis Christi hostibus accidit, inde-
que in nefandam lapsi sunt hairesim. Nam si personam ,
rem , tempus vcrborum Apostoli cognovissent, non
ct
ea ,
qusp ad humanam pertinent naturam transtulis- ,

sent in divinitatem, nec eo impietatis insani devenis-

sent. Id autem is facile perspiciet ,
qui initium hujus loci
recte intellcxcrit. En cnini Apostoli vcrba : « JMultifa-
» riam multisque modis olim Deus locutus Patribus per
» Prophetas , hisce ultimis diebus locutus est nobis in
» Filio^. » Deindc paulo post ait : « Per seipsum purf^a-
» tione pcccatorum nostrorum facta, scdet ad dextcram
» majestatis in excelsis , tanto prccstantior factus Ange-
» lis quanto cxcellentius pra) illis nomen hsereditate ac-
» cepit*. » Itaquc Apostoh dictum temporis meminit ,

quo nobis Deus in Filio locutus est et peccatorum facta

,

est purgatio. Quando porro nobis in Filio locutus est, ct

pcccatorum purgatio facta cst , vel quando factus est ho-
mo, nisi post Proplietas inpostremis die])us?Dcinde cum
sermo sit de dispensatione quse nostri causa suscepta est;
dc ultimis teniporibus vcrba facicns, convenienter ad-
monet neque prioribus temporibus Deum tacuisse :siqui-
demper Prophetas locutus est. Quoniam igitur Prophetce
ministravere, ct lex promuljjata per Angelos est , deinde-
que advenit Filius ut ipsc ministrarct, nccessario haec

vcrba intulit, « lanto preestantior factus Anjrelis , » ut

scilicet ostenderet quantum servo prgestat filius , tanto
1 Dcut. xviii, j5, — >Iiai,uii,7. —.» Hcbr. i, i. ~* Ibid. 3,
 ,

2l8 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

etiam Filii administrationem , servorum admiuistratione

prsestantiorem faisse. Yeterein itaque et novam adininis-
trationem distinguens Apostolus , fidenter haec ad Ju-
daeos scribit Tanto proestantior factus Angelis. » Qua-
: «

propter nulla hic usus est comparatione nec dixit, raa- ,

jor vel honoratior, ne quis illum ejusdem ac illos esse

generis suspicaretur -, sed « praestantior » dixit, ut naturae
Filii et rerum creatarum differentiam demonstraret , id-
que verum esse ex divinis patet Scripturis. INam David
ita psallit : « Prsestantior dies una in atriis tuis super mil-
» lia ^. » Hsec item sunt Salomonis verba : « Accipite dis-
» ciplinam et non argentum, et cognitionem pra^ auro
» probato. Preestantior est enim sapientia lapidibus pre-
» tiosis nihilque est pretiosum quod sit illa dignum-. »
:

An non enim diverspe sunt naturse et substantiee sapien-

tia et lapides terreni ? Qusenam autem cognatio aulis cae-
lestibus cum terrenis domiciliis ? Vel quid simile potest
esse res seternas spiritalesque inter ac res caducas et mor-
tales? Id enim ipsum est quod IsaVas ait : « Hsec dicit Do-
» minus Eunuchis : Qui custodierint sabbata mea , et ele-
» gerint quae ego volo , et tenuerint fcedus meum , dabo
» illis in domo mea et iri muro meo locum celebrem :

» preestautius quam fiUis et filiabus, nomen sempiter-

» num dabo eis, quod non deficiet ^. » SimiUter igitur

nuUa est cognatio FiUo cum AngeUs : ac proinde non
comparationis sed distinctionis causa vocabukim , « prses-

» tantior, » usurpavit Apostolus ,

propter discrimen vi-
delicet quod inter naturam FiUi et naturam Angelorum
intercedit. Hinc ipse Apostolus vocem iUam , a praes-
» tantior, » expUcans, id quod ea significatur, non aUa
de re inteUigit quam de Filii et rerum factarum differen-

tia. JVam hunc quidem , filium appellat ; illos autem

% Psal. Lxxxiii, u. — ' Prov. viii, jo. — ' Isai. tri, 4>
 onATio I, r,o?iTR\ AniAixos. 210
sorvos. Hinrille, utfilius, cuin Patre a-d (lextcram se-

«let : isti autem stanl . mitluutnr ac ministrant.

I,VI. Qua^ cnin ita scripta sint , o Ariani , ea sane nou
indicaut Filiuni esse factum , sed potius alium esse a re-
hus factis, propriumque Patris, et ia ejus sinu esse. Nam
quod hic scribitur, « factus, » non idcirco factum verc
Filiuui significat, uti vos putalis. Etonim si tantum dixis-
set, « factus, » aliudque nihil addidisset , inde aliqua
Arianis esset litigandi occasio. Vcrum cum antea Filiurn
nominaverit, eumquc alium esse a rebus factis totumper
contextum ostendcrit non absolute voce « factus » usus
,

est sed vocabulum « pra^stantior » cum voce « factus »

,

conjunxit: quippe qui eam dictionem indifterentem exis-

timaret. Scilicet probe intelligebat hac voce, « factus, »
de eo dicta ,
quem verum esse Filium constabat , nihil
aliud hic significari quam eum factum fuisse et esse praes-
tantiorem. Nihil enim refert , si quis de regenita inter-
dum dixerit, facta est vel effecta est. At res factse, cum
sint opera non queunt nisi forte geniti Filii
,
genitae dici ,

participes postea eflectfe, genita^ quoque et ipsse dican-

tur, non quidem propriam ob naturam,sed quia Filii
factsp sint in Spiritu participes. IVec vero id ignoravit di-
vina Scriptura ,
qua^ de rebus factis ait : « Omnia per
» ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil ^ » Et,
« Omnia in sapientia fecisti*^. » De genitis autem iiliis sic

]oquitur : « Facti sunt Job filii septem et fili* tres^. » Et,

« Abraham vero centum annorum erat, cum factus est
» ei Isaac filius ejus^. » Moyses quoque dixit : « Si alicui

» filii facti fuerint. » Si ergo Fihus alius est a rebus fac-

tis, solusque proprius est natura^ Patris foetus, frustra
Ariani disputandi occasionem ex vocabulo « factus » ar-
ripuere. Nam si hic fracti pudore iterum contendant illa

1 Joan. T, 3. — 2 piai, cm, 34. — ' Job. i, a, — * Gene». xxi, S.

 ,

220 S. ATIIAnASII ARGHIEPISCOn

verba comparate dicta esse ,

proindeque ea quse compa-
rantur ejusdem esse generis , ita ut Filius naturse sit An-
gelorum •, ipsos profecto imprimis pudebit eadem pu{^-
nare et loqui ac Valeutinum , Carpocratem aliosve haere-

ticos, quorum ille Angelos ejusdem esse generis ac Chris-

tum affirmavit Carpocrates autem eosdem esse dixit
: ,

mundi fabricatores. Nempe isti ab illis forte edocti ma-

gistris Dei Verbum cum Angelis conferre non verentur.
,

LVII. At certe eos tam impia cogitantes coget erubes-

cere sacer Cantor, cujus had sunt voces « Qui similis erit :

<( Doinino in filiis Dei ^ » Et, « Qiii similis tui in Diis,

» Domine '^? » JVihilominusillis quoque respondebimus,
ut vel sic verum discant comparationem solere institul
,

inter ea quse ejusdem constat esse generis, non autem

interea quse diversam habent naturam. Itaque nemo
Deum cum hoinine comparaverit, neque etiamhominem
cum belluis, neque ligna cum lapidibus ,
propter naturae
dissimilitudinem. Sed Deus quidem cum nulla re compa-
rari potest homo vero cum homine hgnum cum ligno,
: ,

lapis cum lapide recte potest conferri, nec in his vox

« preestantius usurpabitur, sed vox « magis » vel pkis. ,

Sic Joseph magis pulcher erat suis fratribus : Rachel ma-

gis pulchraquam Lia. Stella veronon stella prsestantior

sed magis una ad alia differt in gloria ^. Cum autem res

diverssenaturae inter se comparantur, tunc vox « prsestan-
tior, » aut « prsestantius , » differentiae significandse
gratia, adhibetur, quemadmodum de sapientia etlapidi-
bus est dictum. Si igitur Apostolus dixisset: Tanto magis
Filius antecellit , vel tanto major est Angehs; vobis sane
ex hac Filii cum AngeUs comparatione contendendi ansa
prseberetur. At cum eum dicat esse prsestantiorem , tan-
tumque differret quantum filius aservis differt, manifeste
1 F6al. txxXTiH, ;. — ^ Psal, txsxv, 8. — » i Cor. xv, 4>«
 ,

onATio I. cor^TRA AniAwos. 221

uliqtic osloudil aliuin osse a natura Angelorum. Cuni

item eum omnia fundasse aflirmet, alium profecto ab
omnibus faclis rcbus essc probat \ Quapropter cum
(bveisa^ sit nalura^ a rerum iactarum uatura quoenam , ,

qu.neso, comparatio aut quse sirailitudo ejus naturoe cum

rebus factis? Verum si rursus simile aliquid excogitent,
illos bis verbis confutabit Paubis : « Ad quem autem An-
» gelorum dixit unquam : FiUus meus es tu, ego bodie
)) genui te ? Et ad Augelos quidem dicit : Qui facit Ange-
)) los suos spiritus, et minislros suos flammam ignis ^. )>

LYIII. Fieri ergo proprium ost rerum factarum, quas

opera esse dicit. At cum de Filio loquitur, non utitur
factionis vocabulo, nec fieri ait : sed eum a^tcrnum, re-
gera, et creatorem bisce verbis agnoscit : « Tlironus
)) tuus, Deus, in sceculuni sa^culi, et tu in principio
)) Domine , terram fundasti , et opera manuum tuarum
)) sunt coeli. Ipsi peribunt , tu autem perraanes ^. » Ex
quibus , si vellent isti ,
perspicere possent aliuni esse
opificem et alia opera : illum uimirum esse Deum ; bffic

facta osse et ex nihilo producta. Nam quod bic dicitur,

« ipsi peribunt , )> non ita dictum est quasi periturae sint
res creatae : sed ut rerum factarum naturam a fine in-
dicaret. jVam quae perire possunt , licet bcncdictio eflec-
torisnon pereant taraen ex nihilo suut , facta , eaque
aliquando non fuisse ipsa testantur. Quia igitur ea est
illorum natura, idcirco de Filio dicitur, « Tu autem
)> permanes, » ut ejus inde ostondaturseternitas. Naiii quia
intcrire non potost, ut possunt rcs lactw, sed potius vim
babet semper permanondi , biuc alienum quideni est de
ipso dici, Non fuitpriusquara esset gonitus : at propriuni
ejusest, seraper esse et cuni Patre permanere. Elsi au-
tera Apostolus Epistola ad Ilebraeos Iiaec uon scripsisset :

» Hebr. I, 10. — » Ibid. 5. — ? Ibid. 8.

^2'2 8. ATHAJNASU ARCUIEPISCOPI

ex aliis tamen ejusdem Epistolis atque ex universa alia

Scriptma talia de Verbo comminisci sane |prohiberentur.
Caeterum quandoquidem ipse quoque scripsit et supra
ostendimus Filium ex natura Patris esse genitum; et
illum quidem esse effectorem , res autem alias ab eo ef-

fici : illum esse splendorem, Verbum imaginem, et sa-

pientiam Patris; res vero factas infra Trinitatem assistere

et servire : alius ergo generis et naturse est Filius, quam

rerum factarum, ac potius proprius est substantiae Patris,
eamdemque ac ille naturam habet. Hinc enim et ipse
Filius non dixit « Pater meus prsestantior me est ^
, » ,

ne quis eum alium a Patris natura esse suspicaretur , sed

« major non quidem magnitudine quadam aut
>> dixit ,

tempore,sed quiaab ipsoPatre gignitur. Quinetiam cum

dixit, « major est, » naturse proprietatem ostendit.
LIX. Et vero ipse Apostolusnou ut Verbi naturam cum
rebus factis potissimum rompararet, dixit : « Tanto
» pra^stantior factus Angelis. » Namque simul comparari
non queunt, cum Sed ad corporeum
sint inter se diversse.
Verbi adventum ad dispensationem ejus attendens,
et

indicarevoluitipsum aliorumqui antecesserantsimilenon

esse,ut, quantum natura ab iis quos antea miserat differt,

tanto etiam longeque pr?estantior esse intelligeretur gra-

tia quse ab ipso et per ipsum datur, quam Angelorum
administratio. Siquidem servorum erat, fructus dunta-
xat reposcere : at Filii et Domini erat debita donare
et vitam transferre. Unde ea, qupe subjicit Apostolus,
difterentiam qua? Filium inter et res factas intercedit de-
monstrant. «Propterea, » inquit , « oportet nos maxime
» attendere ad ea quse audivimus, ne forte effluamus.
)) Si enim qui per Angelos dictus est sermo, factus
» est firmus, et omnis prsevaricatio et inobedientia ac-

1 Joan. XIV, 28.

 ORATK) I t;«)MTRA ARIANO.I. JaJ?

^^ rrpil iiisliJMi inprrciiis vclrilinlioMrni : nMoinodo nos

" olVni;i(Mnns si tnntani iirjiIrx(M"inins salnlciri , (jna' rnni
» inilinni arccpissoUMiarrari por Doininum ab cis qui au-
» dierunt in nos oonfirniala est '
.» Quod si Filius esset e

rebus factis, non illis sano cssct pr.npstantior, nequeniajori

supplioio proptcr cnm punirctur inobcdicntia. Ncc
enini in adniinistrationc Anjjolornm, pro sinjjulis illornm
majus vel minus erat in his qui peccabant : sed lex
erat una. unaqxio in pcocanlcs animadversio. Quia vcro
Verbum non est c rcbus lactis, sed cst Filius Patris, id-

rirco quanto prfestantior est , et ea ,

quorum auctor ipse
est, pi\Tstantiora sunt et ab aFiis diversa , tanto etiani
gravius esse debct suppUcium. Itaque datam pcr Filium
considcrcnt gratiam , cumquc ex suis opcribusagnoscaut
vere alium esse a rebus solumque illum verum Fi-
factis,

lium in Patrc essc , et Patrem in ipso. Discant lejjem ab

Angelis promulgatam cssc , sed neminem reddidisse pcr-
fectum, quippe quae , ut docet Paulus, Verbi adventuin-
digeret. At Verbi advcntus, Patris opus pcrfecit. Hinc
antea ab Adam ad Moysem mors quidem regnavit : sed
Verbi prsesentia mortem penitus destruxit nec amplius :

in Adam morimur, sed omnes in Christo vita donamur.

Prceterea antea a Dan usque ad Bcrsabce lex divulgaba-
tur, atque in sola Judaea notus erat Deus nunc autem in :

omnem terram exivit sonus eorum et omnis terra Dei ,

cognitionc cst rcplcta, [jentesque universas edocucre Dis-

cipuli, ac deniquc hoc tempore iUud Soripturae impletum
est, « Erunt omnes docti a Deo ^. » Etenim quc-e tunc
quidem apparebant , merte erant figurae nunc autem
:

ipsa patefacta veritas est ^ quod Apostokis postca luou-

:

leutius ipse expUcat his verbis « In tantum pracstantio-

:

* Ilebr, iii 1. — 2 Psal. lxxv. — * Isai. uv, \l, — * Joan. vi, 45,
 ,

9 24 S. VTHANASII ARCHIEPISCOPI

» ris testamenti sponsor factus est Jesus^. » Et rursus :

« Nunc autem excellentius sortitus est ministerium

» quanto et prsestantioris testamenti quod mediator est

» in prsestantioribus promissionibus sancitum est^.Nam

» niliil ad perfectionem adduxit lex : sed erat intro-
» ductio spei prastantiori'^. » Et paulopost : « JVecesse est

» coelestia praestantioribus hostiis quam istis *. » Vocem

igitur « praestantioris » hic et per totum Epistolse contex-

tum Domino ,
qui prsestantior et alius est a rebus factis,
attribuit. Siquidem prsestantius est sacrificium quod per
ipsum peragitur ;
pra?stantior spes, qusein eo collocatur-,
ac promissa, quse nobis per illum sunt facta , non ut magna
cum parvis comparantur , sed ut diversa ab aliis natura ;

quiais, quiistaadministravit^rebusfactis est praestantior.

LX. Jain vero quod dicitur, « factus est sponsor, »
sponsionem quam iHe pro uobis fecit siguificat. Quemad-
modum enim ille cum Verbum esset, caro factus est,

hocque ,
quod dicimus factum csse , carni ascribimus
( ha?c enini facta et creata est ): ita etiam haec dictio,
« factus est ,» juxta secundam significationem hic est in-
telligenda, quatenus videlicet factushomo est. JVoverint

proinde pertinaces homines vanum quoque ac pravum

hoc illorum comraentum esse audiant Paulum cui pers- :

pectissimum erat eum et Filium ac sapientiam splendo- ,

remqueet imaginem Patris esse, minime liis verbis signi-

ficare ejus factam fuisse naturam , sed eain dictionem
referre ad testamenti administrationem ,
qua scilicet

( mors, qua; olim regnaverat, destructa est. Siquidem

ea ratione ejus administratio praestantior facta est, quia
« Quod lex facere non poterat , ubi per carnem infirma
» erat, fecit Deus raisso Filio suo in similitudine carnis

> Hebr. th. 21. — ' Hebr. thi, 6. — * Hebr. vu, 19. — * Hebr.ix,25,
 ,

onATio I c.oATnA \niANos. jjS

» peccafi, ct <!<' ])<^rralo roiHloinna\ il peccatuin in
^> cariK' ', f roiur»lo ah qno rapliva pcrpetuo
<'a <li'lirlo,

tenebatur, ailco ul di\ inuni sonsuin non valerctrccipere.

Cuin autem carneni di^^nam rcddidit quae Verbum reci-
peret.lecit ut nos non amplius secundum carnem, sed
sccundum Spiritum ambularemus, sa-pcque dicamus"^ :
((iVos vero non sunuis in oarne, sed in spiritu. » Et,« Quia

»venitDei Filius in mundmn, non ut judicaret mundum,

))sedut omn(s« rcdimcrot,otnumdaspor ipsum sorvare-
))

^tur^^.^Tunc onim nuindus, lanquam reus,alegejudicaba-

tur nunc vero Verbum in sc suscepil judicium,et corpore
:

pro omnibus palioiulo, salutom donavit omnibus. Quod

oum oxploratum haborot Johannes, exclamabat: «Lexper
» IMoysem data est, gratia et veritasper Jesum Cliristum

» facta cst *. Prsestantior autem est }jratia quam lex et ,

yeritas quam umbra.

LXI. IIoc ergo qnod pr<v,tfantiori,s' vocabulo exprimi-
tnr, quemadmodum dictum est por aliuni iiori nou po- ,

torat, nisi per Filium qui ad dextoram Patrisscdot. Quid

autem istud si^^nilioat nisi v^erum illum esse Filium ,

oamdemque Patris et Filii esse divinitatem? Quia enim

eodem Patris re[!jno potitur Filius, in oodem similiter
throno quo Pator scdet^ cumquo ipse Patris divinitate
videatur, hino sanc Deus ost Vorbum, et qui videt Fi-
lium, Patrem vidcl, atque hoc pacto unus est Deus. Ita-
([uc a dcxtris sedcns, sinistrum non roddit Patreni : sed
({uod doxtrum et honorabile ost in Palrc, lioc etiam lia-

bet Filius qui ipse ait : « Omnia qujecumque liabet Pa-

» tor, mea sunt^. » Quocirca Filius a dextris Patris se-

dons, videt ipsc similitcr Patrem a dextris sedentem,

quamvis ut homo iactus dicat : « Providebam Dominum

1 llom. VIII, ri. — 1 Ibid. /(. — ' Joan. iii, i-.

XVI, i5.

XX\I.
 • ,

?26 S. ATHANASII ARnHIEPISCOPI

» in conspectu mco semper, quia a dextris est mihi ne

» commovear^ enim etiam palam fit et Filium
» Inde
in Patre et Patrem in Filio esse. Quamvis enim dexter
est Pater, a dextris tamen etiam est Filius^ et Filio a dex-
tris sedente, in Filio est ipse Pater. Et Aiigeli quidem as-

cendendo et descendendo ministrant de Filio autem ;

dicit, Et adorent eum omnes Angeli Dei'^. » Insuper

<(

cum Angeli ministrant, aiunt, « Missus sum ad te » et :

« Dominus prsecepit. » At Filius, licet ut homo dicat, se

missum esse et venisse ad opus perficiendum et adminis-

trandum , tamen ut Yerbum et imago ait « Ego in Pa- :

)) tre et Pater in me est^

, d^ Qui vidit me , Patrem vi-:

» dit e/, Pater in rae manens ipse facit opera*. » Nam

:

quE8 in ista videntur imagine, ea ipsa sunt Patris opera.

Hcec igitur satis sunt ad veritatis hostes pudore afficien-
dos. Quod si, quia scriptum est, irrcestantior factus , no-
lunt hanc yocem jhcliis ita inteiligi de Filio , ut idem sit

ac si diceretur, factus est, et, est: vel quod ejus adminis-

tratio prsestaatior aliis facta fuerit, uti diximus , sed hoc
ex vocabulo arbitrantur factum dici Verbum ; hsec ite-

rum breviter audiant, quandoquidem quae supra dispu-

tavimusjam sunt obliti.

LXIl. Si Filius unus ex Angelis est ; seque ipsi ac iUis

hsec Yox/actiis conveniat, nihilque natura ab illis diffe-
rat-, verum vel ipsi sintfilii vel ille sit Angelus , omnes-
que pariter ad dexteram Patris sedeant, vel cum omni-
bus assistat quoque ipse Filius tanquam spiritus admi-
nister, in administrationem ut ilh, missus^ At vero si ,

Paulus Filium a rebus factis hisce verbis discriminet :

« Cui euim Angelorum dixit unquam : Filius meus es

» tu*"? » Preeterea si ccelum ille et terram creat, hique

i Psal. XT, 8. — Hebr.

2 j, 6. — 3 Joan. xiv, lo, — * Ibid, 9 ct 10, —
Sllebr. I, li — «Ibid.5.
 J,:

ORATIO I COniRA AMAN09. 327

nb eo fiuut; si ille rnm Patre sedet, lii autem ministran-
tes assjsjniit : rui noii porspiruum est nequaquam de
^erbi substanlia vocemyar^M* intelliffi ab Apostolo , se
tle administratione qua^ peracta per ipsum est? JVam
»]uemadmodum cuni esset Verbum, caro factum est^ ita
(iactus hofuo , tanto prsestantior in administratione factus
est Angelis, quantum filius a servis et opilcx ab operibus
diflert. Desinanl itaque vocem faclus de natura Filii in-
lerpretari : nec enim est c rebus factis : sed aijnoscant
hoc Tocabuloyac///* factam significari administrationem
et dispensationem. Quomodo autem prsestantior factus
fuerit in administratione ,
qui ipse natura prastantior
ost quam res factse, ea quaD supra diximus, manifesto os-
tcndunt , indeque illos arbitror erubescerc. Verum si

contumaces esse pergent, e re fuerit insaure ipsorum oc-

currere temeritati , similiaque de ipso Patre dicta illis

opponere, ut \c\ frarti pudorc suam liuguam a malis co-

hibeant, vel intelligant in quantum devenerint iuscitiae.
Itaque scriptum est : « Fias mibi in Deum protcctorem
» et iu domum refugii, ut salvum me facias^ » Et rursus
« Factus est Dominus refugium pauperi'^, » et alia id
jjcnus qu?e in divinis leguntur Scripturis. Quod si ista de

Filio dicta esse contendent , quod forte vel etiam magis

verum est, agnoscant Sanctos eum, qui res facta non
erat , rogare ut sibi adjutor ct in domum refugii fieret :

ac deinceps vocabula /(/e/j/^, /<'6v7 et creavit de corporea

ejus intelligant pra^sentia. Tunc siquidem adjutoret do-
mus refugii factus est, cum nostra peccata suo corpore
in lignum sustubt, dixitque . « Venitc ad me omnes qui
« laboratis et oncrati estis, et ego reficiam vos'.»
LXIII. Sin autem illas voces de Patre putant intelligij

num quia bic quoque scriptumest, Fiaa q\. facfus esf

* Psal. xxx, 3. — 2 Pfal. ix, lo. — ' Maltli, xi, 28.

228 «. ATMANASn ARCHIEPISCOPI
eo devenient impiidentise, ut Deum faetum esse dicant?
Ita sane id audebunt, quemadmodum idem de ejus Verbo
fingere non sunt veriti. J\am sequitur ex ipsorum dictis,
ut eadem opinentur de Patre quse de ejus Verbo com- ,

miniscuntur. Verum absit ut cogitatio tam impia in

mentem fidelium unquam veniat. JVec enim Filius e re-
bus creatis est, nec quod hic scril)itur,^a*, et,/actus est,
principium existendi significat, sed datum indigentibus
adjutorium. A^amque Deus et semper et idem est homi- :

nes autem per Verbum postea facti sunt quando ipse ,

Yoluit Pater : nec Deum videre aut ad eum accedere

queunt res ullse facta^ ,
pra?sertimque homines in terris
degentes. Quapropter cum infirmi homines ejus implo-
rant opem, cum vexati precantur auxilium cum inju-
,

ria affecti orant •, tunc ille, qui est invisibilis, cum per-

humanus sit, se prresentem suo beneficio exhibet, quod

per proprium Verbum et in ipso tribuit, ac demum ad
cujusque utilitatem sese accommodat divina praesentia,
ita ut infirmis fiat robur, affllctis refugium et domus sa-
lutis , hisque ,
qui patiuntur injuriam , dicit : Adhuc te

loqnente dicam, Ecce adsum^. Quod igitur in protegendis

singuhs fit per Filium , hoc Deum sibi factum esse singuli

testantur, quia per Verbum fit auxilium ab ipso Deo,

JVec vero insolens est inter homines id loquendi genus,
quod rectum esse nemo uon fatebitur. Saepe siquidem
liominibus adjutorium factum est ab hominibus. Nam alius
illi qui injuriam accepit, opem tulit, ut Abraham, Lot"^:

alius domum persecutionem fugienti aperuit , ut Abdias

fihis Prophctarum^ : alius peregrinum refecit, ut Lot,
Angelos* : alius indigentibus suppeditavit necessaria, ut

Job his qui cpiidpiam ab ipso petebant^. Quemadmodum

1 Isal. Lvni, 9. — 2 Genes. xiv, 76, — 3 5 Reg, xviii, 4. — * Gencs,
XIX, 3. — 5 job. XXIX. i5,
 ,

onVTio I r.o:<Ti\.\. AniANOs, 329

i;;itur *«i sinf;nli, ({iii ;i1) aliis accepcrint licnofioia, dixc-
rint : Illc niihi factiis cst adjutor : vel, Mihi ille reiu-
f[iuin, et isli bencficus faetus est ilistributor, non initium
ortus nequc naturani eoruni, ([ui bene de se merercutur,
siynificarcnt, sed acceptum solummodo ab eis benefi-
cium ; similiter cum Sancti de Deo dicunt,yac/je« est, et,
fiaf! nuUum ortus initium indicant nam ncc initium
^ :

Deus babet uHum, ncc faclus ipse est verum bis verbis ;

sijjnificatur salus quam bominibus comparavit.

LXIV. Quibus ita intelleclis efllcitur ut quotiescum-

que de Filio dicitur,yWc/e/* est ^ et,Jias, eodem explicc-
tur modo, ita ut, cum ista fMdiunt , prwstantior/liclus
AnyeHs, ei,Jactus est, 11011 aliquod iiascendi principium
Verbi effinj^ant, aut cum factum cssc inde opinentur :

sed illud Pauli dictum de adminislrationc et dispensatio-

iie , cum honio factus est, intclligant^ CAim enim Ver-
bum caro factum est et habitavit in nobis, ac venit ut
ministraret, omuibusque impcrlirct salulcm , tunc idem
nobis factum cst salus, factum est vita, factum est expia-
tio ; tuncejus pro nobis administratio, Angelorum adnii-
nistratione proestantior est facta ; denique ipsum item
factum est via et resurrectio. Atque ut istud, Fias mi/ii
in Deum protectorem nou naturge ipsius Dei procreatio-
,

nem, sed ejus humanitatem ut dixi si<^;nificat ct beniji-

, ,

nitatem ; ita his vocibusj « pijestantior factus Angelis,

» et , factus est, et, tanto praestantior sponsor factus est
» Jesus, » non Verbi facta esse natura significatur, (absil)
sed beneficium quod ex ejus accepimus incarnatione
quantumvis in{jrali fuerint hsereticiatquc in tuenda im-
pietate perpugnaces.

* Jonn. I, i4'
 ,

SANCTI PATRIS KOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRINL

EJUSDEM CONTRA ARIANOS

ORATIO SECUNDA.

I. Ego quidem speraveram fore ut Arii insaniae his-

triones argumentis, quoc supra cum ad illos confutandos
tum ad veritateni patefaciendam tractavi , contenti
deinceps quiescerent, ipsosquc poeniteret tam male de
Salvatore sensisse et locutos esse^ Verum illi, nescio quo
pacto, ne ita quidemreceduut sed, porcorum canumve:

more, sese in suse vomitionis luto etsordibus voliitantes,

nova commenta defendenda' impietatis causa sibi exco-
gitant. Itaque ncc illud intellijrentes quod in Proverbiis
scriptum est, « Dominus creavlt me initium viarum sua-
"» rum in opera sua-, » nec istud Apostoli , « Qui fidelis

» est ei qui fecit illum^, » temere altercantur aiuntque

Dei Filiumrem factam et creatam esse. Sane ex his, qme.
supra dicta sunt, licebat ipsis perspicere , nisi sensus pe-
nitus amisissent, Filium, teste veritale, ex niliilo noii

1 Vide D. GiiJllon, lotn. v, pag. aag,

" Proy. TJii, aa. — ' ilebr. ui, a,
 ,

252 6. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

esse, neqiie ad res factas ulla ratione pertinere. Ciim

enim Deus ipse sit •, nec factus esse potest, nec fas est eum
creatum dicere. Siquidem rerum creatarum et factarum
proprium est dici ex nihilo esse nec fuisse antequam ,

gignerentur. Quando vero, tanquam veriti a propriis

discedere fabulis , supra dictas divinarum Scripturarum

voces objicere solent , quse quidem recte sunt scriptae
sed quas illi malitiose interpretantur : age, quis sit ver-
borumillorum sensus repetamus, cum ut Fidelium ani-
mos confirmemus; tum ut illos ex singulis bis locis osten-

damus Christianismi ignaros penitus esse ^

: quem si cog-
noscerent, sese in Juda^orum nostrse setatis infidelitate

nequaquam concluderent, sed sciscitando discerent cpiod

((In principio erat Yerbum, et Verbum erat apud Deum,
» et Deus erat Yerbum'^ » cum autem volente Patre :

Ipsum Yerbum homo est factus, tunc jure merito de illo

dictum est a Joanne quidem, Yerbum caro factum ((

» est : » et a Petro, « Dominum et Christum eum fecit: »

et perSalomonem velut ex ipsiusDomini persona, (( Do-

» min»is creavit me initium viarum suarum in opera
)T sua" : item a Paido Tanto prsestantior factus Ange-
,

» lis* : et alihi, Semetipsum exinanivit, forma servi as-

» sumpta^ : etrursus, Unde , fratres sancti, vocationis

» coelestis parlicipes , considerate Apostolum et Pontifi-

» cem confessionis nostrse Jesum, qui fidelis est ei qul
» fecit illum''. » Ha^c enim et similia dicta eamdem vim
significationemque habent, quaeet pietati est consenta-
nea, et Yerbi divinitatem ostendit, itemque ea, quae hu-
mano more illi attribuuntur, dicta esse quatenus ipse fi-

lius quoque hominis factus est. Quse tametsi satis sunt ad

illos penitus refellendos-, tamen, quandoquidem quod

1 Rom. XI, 32. — 2 Joan. i. — » Pjov. viii, aa. — * Hebr. i, 4- —
* J^bilJp. >J, 7. — « H«bi-. iii, 1.
 ,
:

nnATio II co^iTnA ahivinos. 9,").'>

(lirtiim ab Aposlolo rsl, ut luijus priiimiu uuMuiucriin

uon intclli};ontcs, arbitrantur Dci Vcrbuuv unum cx opc-
rihns cl rcbus laclis cssc, ob biTC ncmpc vcrba , « Oui ti-

i> ddis cst ci qui lccit iihim : ^) ucccstiarium cUixi ,

pro-
positione illorum assnmpta, ut antca coiuuis, corum itc-

rum roulutarc im])ictatcm.

II. Itaquc si uon cst Filius, opus appcUctur , et omuia
quae de operibus dicuutur, dicantur de illo : nec itcm
solus dicatur Filius, nec Verbum nec sapicntia : nec
ipse quoque Deus dicatur Pater, sed solummodo opifex
et crealor rerum quas produxit. Sit ctiam res crcata,
imago et ligura cftectricis ejus voluntatis nec ipsesecun- :

duiu illos «jeuitalem habeat naturam ita ut nec Verbum ,

nec Sapieutia nec imago uUa sit propriw ejus naturoe.

Nam si Filius non est nec imago est. Si porro Filius non
,

est, qui Deum creatorem esse dicilis, si uticjue per Ver-

bum omuia fiunt quoecumquc liunt, et
et in Sapientia
sine eo nihil tit, ille autem secundum vos nihil habcl iu
quo ct per quod omnia efliciat? Quod si ipsa diviua na-
tura, ut putaut, IVcuuda non cst, sedstcrilis, ut lux
non iUuminaus et Ibus siccus iionne eos pudere debet ,

affirmare eum vi eflicieudi praeditum esse ? \n non eru-

bescent eo sublato quod est ex natura, id vcUe primum
,

locum tenere quod est cx voluutate ? Certe si quteexlrin-

secus sunt nec prius erant, cum ea esse vult, ipseefticit
multo prius idem Pater luerit loetus cx propria natura
oriundi. Si enimDco vokintatem circa rcs quoe noneraut
attribuuut; quare quod voluntatc supcrius est in Deo ,

non agnoscunt ? Voluntate autem superius cst eum ex

natura Patrem proprii Vcrbi csse : si iyitur id quodprius
est, nempc quod ex natura estnon existit, ut stulte iUi
volunt quomodo id, quodestposterius, quod nimirum
:

est ex voluutate? polcrit, qua^so lieri? Atqni prius est

 ,

234 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Verbum posterior res creata. Verus existit etiamsi

,

majora contra moliantur impii nam per ipsum factse :

sunt res creatse. Et certe clarum est Deum, ut effec-

torem, Verbum etiam efficiens haberenonexternum,sed
quod sui sit proprium. Idem enim rursus dicendum est.

Kimirum si Yoluntatem habet, ejusque voluntas efficax

est, et sufficit ad rerum factarum constitutionem^ siprse-
terea Verbum ejus est efficax et opifex; dubium utique
non est quin idem quoque sit Patris vivens consilium
sive voluntas , substantialis efficientia, et verum Verbum
in quo omnia et constant et recte administrantur. Nemo
vero vel ambigere possitquincompositoretcompositione
et rebus compositis prior sit. Posterius item est, ut jam
dixi, Deum creare ,
quam gignere. Namque Filius pro-
prie et vere ex beata semperque existente natura est
illa

exortus quse autem ex ejus voluntate producuntur,

:

extrinsecus tiunt ac per proprium et ex ipsa natura ex-

,

ortum foetum procreantur.

III. Cum igitur ostenderimus perabsurdam esseeorum
sententiam qui Dominum Dei Filium esse negant,sed
opus esse contendunt; jam profecto necesse fuerit Do-
minum Filium esse confiteri. Quodsi Filius est, uti re-
vera concessumque est Filium non extrinsecus sed
est ,

ex gignente esse ne ergo amplius de verbis, ut supra

:

monuimus disputent, siSancti de Verbo ipso loquentes,

,

loco qui (jenuitj dixerint, qui fecit. Modo enim de eo

,

quod ex natura est consentiant, parvi omnino refert qua

voce hac in re utantur. JVec enim voces naturam peri-
munt , sed potius ipsa natura voces ad se accommodat et
convertit. jVam non voces naturis sunt priores; sed na-
tura3 priores sunt, et voces naturis posteriores. Unde
quando naturee factse sunt vel createe , tunc proprioe de
iJljs h^e dictiones usurpantur , « fecit , facta est , crej^-^
 ,

on\rio II <o:^Tn\ AniA-^os. 235

» rit, >> quil)usopussi{;u\ficatur. Quando autem natura

est et fa^tus et lilius, tunc eadeni dictiones, u (ecit,
» facta cst et crcavit, » non proprie ei attribuuntur
neque opus si{;nilicant : sed pro diclione,(yf/*/f//, (liclio,
frcit, ahsque nllo «liscriniine usurpatur. Cerle non raro
patres filios ex se {jcnitos, suos servos appellant; nec ta-
men quod naturae propriuni est inficiantur. S.Tpe etiani
servos, beuevoleutiae {jratia , filios vocant, quo sane
nomine noii dissimulant illos ab initio in sui fuisse di-
tione :sed patres filios suos, servospro sua auctoritate vo-
cant; ct contra servos, filios pro suacrjjaeosbenignitate.
Sic Sara Abrahamum dominum dixit quamvis non ejus
,

esset ancilla sed uxor. Apostolus quoque Onesimum ser-

vum cum Philemone hero tanquam fratrem conjunxit.
Bersabee item, tametsi mater, iilium, servum appellavit,
cum patri aitServum tuum Salomonem
: « » in{jres- * :

susque postea JVatham Proplieta eadem qu.-e illa Davidi

dixit « Salomonem servum tuum
: » nec curabant illi '^
:

quod filium servum dicerent. Nam et ille audiens, natu-

rara agnoscebat, et hi cum ita loquerentur, verum eum
esse filium haud ignorabant. Itaque ro^rabant ut ille pa-
tris hseres fieret quem servi nomine appellabant. Salo-
,

mon enim erat natura filius Davidis.

IV. Quemadmodum ergo nos qui ista lcgimus, ca rectc
intelligimus neque cum Salomonem servum appellatum
,

audimus, illum fuisse servum existimamus, sed natura-

lem et verum filium ita si dc Salvatore, quem vere Fi-

•,

lium esse constat, quique naturale Verbum est, Sancli

haec dicunt , «Qui fidelis est ei qui fecit illum, » vel si ipse
et filius ancill.Tde seipsoait, «Doininuscreavit me, et, ego
))servustuusetfiliusaucilloe tuae^j^jaliaque hujus generis;
non ideo eumPatrispropriumessenegare licet, sed ita de
* 3 Reg, 1, ig. — ^ Ibid. aC. — • Psal. cj;v, »6,
 ,

e56 S. ATHAXASII ARCniEPISCOPI

Patre et Filio, ut de Salomone et Davide, recte est sentien-

dum. Alioqui si cum Salomonem servum dici audiunt,eum
nihilominus filium esse fatentur an non eos seepius perire :

sequum est, qui idem de Domino nolint sentire, sed cum

eum foetum,yerbum etSapientiam vocari audierint,falsas
excogitant interpretationes, negantque Filium natura et
vere genitum esse ex Patre : cum vero iidem vocesetdic-
tiones operis audiunt, statim eo feruntur ut et putent
Filium ex natura opus esse , Verbum esse negent
et :

quanquam ex eo quod ille factus homo est, possunthu-

jusmodi vocabula ad humanam ejus naturam referre.
Annon igitur et illi detestabiles apudDominum essecon-
vincuntur, quibus duo sunt pondera, quorum altero illa
recte expendunt, altero autem blaspliemias adversusDo-
minum proferunt ^? At forte consentiunt Salomonemex
animi aflectione servum esse appellatum : hsec autem
verba de Domino dicta , « qui fecit ilhun , » velut mag-
num suse hseresis prasidium tuentur. Verum, liujusmodi
fulcrum calamus quassatus illisest. Cito enim semetipsos

sunt condemnaturi proprium Scripturse didicerint

, si

loquendi modum. Nempe quemadmodum Salomon, ta-

metsi filius erat, tamen servus est dictus ita , ut ea quae :

supra dixi repetam, licet parentes, filios, quos ex se ge-

nuerunt, formari creari et fieri dixerint tamen eos na-
, ,

tura filios esse non negant. llinc ergo Ezerhias, ut apud

Isaiam legitur orando aiebat, « jVamque ab hodierno :

» die libcros faciam, qui annuntiabunt justitiam tuam ,

)) Domine salutis mese ". » Ipse igitur dixit, « faciam.»
Propheta vero in eodem libro et quarto Regum sic loqui-
tur : « Et Filii tui qui egredientur ex te ^. » Itaque
Jaciam, pro (jiijnain usurpavit, et eos qui ex se nasce-
,

rentur tanquam qui fierent appellavit *. Nemo tamen

,

*Prov, XX, 35. — ilsai. xxsviu, 19. — HReg.xx, i§.-.4 Ijai, xxxix,;.
 ;,

o«\Tio II conTn\ iniAwos. 2^7

in (lubinni voravoril, (niiii in roctu natnrali scrnio habea-

luv. V.MX (iuo(in(> posl^injun jxpcritCain, dixit : « Possedi
)) hoinin(Mn per Donin. )> ^onipo \)X0 ,
prpiri , dixit,
pof$etil ^ Nam quia pavlnm prius viderat ,
postmodum
(lixit, poxxrdi. ^vc. tanion proplor banc dirtionoin ,7^0*-
Wf , arbitranduin cstCain oxtrinsocns oinptnm fuissc, noii
vero ex ipsa essc natum. SimiUter Patriarcba Jaoobdixit
Josepli Duo cx\]0 Filii tui
: « qui tibi facti sunt in ,

» i^Koypto antcquam vcnirem ad tc in yEjifyptum, mei

,

» sunt Kpbraini ct Manasscs ^. » Do Jo]) iteni bnec liabet

Scriptura « Facli suntei septem Filii et tresfiliee. » Quo

:

etiam inodo IMoyses in Lojifc locntns est •, <( Si alicui filii

» facti lucrinl , et, si foccrit filium "^. »

V. En ergo iUi eos , qui geniti sunt , Ihclos et forma-

tosappollavorc , quippc qui nou ignorarcnt nihil referre ,

si dc FiHis dicatur , « faoti sunt, possedi , » vel , « feci, »

modo fiHos eos esse concedatur. JVamque natura ot veritas
mentem ad se intellijjendum attrahunt. Quocirca si qui
dispntcnt utrum Doniinus rcs facta vol creatasit, primo
ab illis qnserendnm ost, nuni illo sitFiUus, Verbum et
Sapientia? Hoc enim probato , mox evanescit omnis hac
de re suspicio. Aequo enim res facta , FiUus et Verbum
potest essc j neque pariter FiUus, ros facta csse po-
test. QutT cum ita sint ,
pvofocto omnibus patct has vo-
ces, « qui focit iUum, « nnUo adjumonto ad iUornm
haeresim essc , sed cain bis j)otiu8 condcmnari. Siqnidom
ostensum est vor])um .,Jecil ^ otiam cum dc vevls ct natu-
vaUbus FiUis fit nientio, a Scviptura divina usurpari
unde cum probatum sit Dominum naturalem vcrumque
FiUum Verbuin atquc Sapionliam Patris esso ; etiamsi
cum de iUo habetnr sermo, iWcivo^fecit^ vel ..factus est,

adhibeatur, non id dicitur quasi iUe opus esset ^ sed

* Genes, iv, 1. — * Gencs, xlvih, 5, — ' Job. \j 2.
 :

238 S. AT1IA.MASII ARCHiEPlSCOPI

Sancti hisce verbis promiscue utuntar , uti de Salomone

et Ezechiee liberis ostendimus. Licet enira eos ex seipsis
genuissent, scriptum est nihilominus, « feci, possedi,
» factus est. » Quocirca jam necesse est ut illi Dei hostes,
qui propuguandaj haeresis causa hujusmodi saepe objecere
voculas, sero saltem ex liis quee diximus suam deponant
sententiam , ac deinceps sentiant Dominum verum Fi-
lium, Verbum et Sapientiam Patris esse , nonau.tem rem
factam vel creatam. Nam sires facta esset Filius, in quo-
nam ipse verbo quanamve in sapientia factus esset? Om-
nia siquideui opera per Verbum et Sapientiam facta
sunt, uti scriptum est : « Omnia in sapientia fecisti ^

et, « Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum

» est nihil -. » Si porro ipse est Verbum et Sapientia in
qua omnia fiunt, non igitur ex eorum numero est quse

fiunt , ac nullo modo res est creata , sed Patris est foetus.
, VI. Namque atteudite quantus sit error, Dei Verbum
opus appellare. Salomon aliquo in loco Ecclesiastis ait :

« Universum opus Deas adducet in judicium pro omni

» bonum sive makmi illud sit^. » Num. ergo,
errato , sive
si Verbum in judicium quoque secundum vos
opus est ,

adducetur? Ubi igitur jam judieium futurum est, si

ipse judex judicetur? quis justis benedictiones , et in-
dignis supplicia retribuet, Dominus secundum cum ipse
vos cum omnibus stet in judicio? Qua porro lege ipse le-
gislator judicabitur? Hoe.c utique rerum factarum propria
sunt, judicari, a Filio benedici et puniri. Jam ergo
judicem timete , et Salomoni auscultate, Nam si uni-
versuni opus Deus adducet in judicium , ipse auteni
Filius non numeratur inter eos qui judicantur, sed
potius ipse universorum opermn judex est : an non sole
clarius est Filium non esse opus, sed Patris esse Verbum,
1 Psal. Giii, 2\. — 2 Joan. i, o. — ' Eccles. xu, i^-
 ,:

^IATIO II COIfTRA ARIANOS. 2^9

in qiio opcr.i cl fimil ol judiranlur. (^)uuil si illud quod
scriptuin ost, <i qui iidolis ost', » rursus illos conturbet
pcriudcquo dc illo ac dc oninibus voreni, «fidelis, »
dictam putent ,
quia scilicct credcado fidei mercedem
recipit : profccto rostat ut cadem dc causa Moysein in-
crepeut, qui ncnipc ait : « Deus lidclis et verus^ ; » nec
Dou i^aulum scribcntem : « fidelis Deus, qui non
)) patiotur vos tentari supra id quod potestis^. » Yerum
Sancli qui ila loquc])antur, non liumana de Deo cogi-
tabaut, sed noverant duplicem esse vocis, « fidelis, )>

apud Scripturam siguificationcm : scilicet interdum eum

qui credit significare , interdum vero eum qui dignus
est cui credatur : priorem porro significationem homi-
nibus conveuire; posteriorem , Deo. Itaque fidelis est

Abraham, quia loquenti Deo credidit : fidelis autem

Deus est, quia, ut canit David, « Fidelis est Dominus in
)) omnibus verbis suis* , » dignusque fide est, nec fieri

potest ut ipse mentiatur. Item , « Si qua fidelis viduas

» habet^, )) haec fidelis appellatur quia recte credit.
Fidelis autem sermo est, quia quod dixit credit debet
siquidem id verum est, nec aliter fieri potest. Itaque
illud etiam quod scriptum esl « Qui fidelis est ei qui ,

» iecit illum'', » nihil simile cuni aliis habet, nec is

ejus est sensus, quod iile credendo gratus est eiFectus,

sed quod cum veri Dei sit Filius, fidolis ipse quoque
est, eique in omnibus, qua^ dixeril feceritve , iides est

adhibenda. Namque immutabilis permanet, nec in sua

humana administratione aut corporeo adventu ullam
subiit mutationem.
YII. Sic ergo retuudi potest iilorum impudentia,
solaque ex hac dictione, «fecit, » errantes eos arbi-

* Hebr. 111,2. — Dcut. xxmi, —

2 4. * i Cor. x, \7>. — * P«al. cxliv, i3.
— * i Tiin. V, i6. — Ibid. m,
" i.
 ,

24o S. ATnjVNAf5II ARCIIIEPISCOPI

trantesque Dei Verbiiin factum esse, facillimum est re-

fellere. Quapropter cum rectus sit illorum verborum
sensus, constetque ex eo ,
quandonam et ad quid vox,
« fecit , » referatur : necesse est ex ea ipsa haereticorum
ostendere stupiditatem, maxime si ut antea diximus, ,

ejus tempus et usum attenderimus. Non igitur cum haec

diceret Apostokis, de his, quae ante creationem erant,
verba faciebat, sed de his duntaxat quae Verbum car-
nem factum spectarent :; sic enim scriptum est : « Unde,
» fratres sancti , vocationis coelestis participes , conside-
» rate apostohim et pontificem confessionis nostrse
» Jesum, qui fidehs est ei qui fecit iUum ^. » Quandonam
igitur missus est, aut quandonam nostram induit car-
nem? Quandonam nostrse confessionis pontifex est

factus? Nonne tunc cum, postquam pro nobis se

ipse obtulisset, corpus excitavit ex mortuis, nuncque

eos, qui ipsius amplectuntur fidem, adducit et offert
Patri , omnes redimens, et pro omnibus Deo satisfaciens
eumque propitium reddens? Non itaque Apostokis
Verbi naturam vel naturalem cjus ex Patre ortum his
significabat vocibus, « Qui fideUs est ei qui fecit

» ilhim : » absit-, siquidem non eftectuni est

efficiens,

Verbum : sed ejus ad homines adventum, et factuni

pontificatum indicabat, ut ex legis et Aaronis historia
licet Nec eniin Aaron pontifex genitus est,
perspicerc.
scd homo qui postea cum Deo placuit, factus est
, ,

pontifex--, quod quidem non quovis modo actum est,

nec ille consuetis ex vestimentis pontifex est agnitus
sed epominem, poderem et rationalc induit, quas
vestes Dei jussu texuerant muheres-, quibus ille indutus
in sancta ingrediebatur , ut sacrificium pro populo
offerret : ac vekiti medius constituebatur inter Dei
1 Hebr. lu, 1. — 2 Exod. aS et 5g.
 ORATIO II rOlNIRA AKIA.KO,S. 2^1

visioncm et hoiuiuuin sarriiicia. Sic i{^[itur ipse quoque

nouiiuus iu priucipio (juideui crat Verbum et Verbura ,

oral ai)uil Pouiu, ol Dous crat Vcrbum cum autem

'
:

voluit Pater ut pretium pro omuibus rcdiraendis solvc-

relur, et!;ralia omues coulorretur, tunc Verbum car-
iii

ucm, ut Aarou podorem, aocepit o terra et Mariam, ,

rudis iustar lern»', corporis sui matrem babuit, ut quid

ad olVorendum, tanquam pontifex. liabens, seipsum
oflerret Patri, omniumque peccala proprio ablueret
sanguinc, et cuuctos ex mortuis excitaret.
VIII. Velera siquidem hujusce umbra eraut,
roi

quodquc Salvalor post suaui advontum peregit, id

Aaron in lege adumbrabat. l^jitur qui'niadinodum Aaroa

idem erat, uec mutaliatur pontificalem indueus vestem,

sed idom manens, oa solummodo operiebatur, ita ut si
quis iMum oirerentem iutuitus dixisset « Ecce Aaron ,

factus est hodie poutifex » non his verbis significasset

•,

illum tunc hominem Cactum esse ,

quippe ciim homo
essel autequam liorot ponlirex : sed ipsum indicasset ves-
tibus iactis destinatisque pontiiicatui indutum, ponti-
iicem sacerdotio factuni iaisse. Sane simili modo hujus-
modi dictiones, « factiis ost, aut efibctus est » recte de , ,

Domino possumus iuterprotari eum videlicel carne ,

assumpta uon aliuni fuisse factum, sed eumdem csse, illa-

que solum conlejifi nefas aulom ost Verbum, quatenus
:

Verbuin , factum esse cogitare, sod intelligendum est

Verbum , cum esset opifex et creator , corporG facto et
creato, quod pro nobis posset oflferre, postea indutum,
poutificem faclum fuisso , quoe causa est cur factum
dicatur. Itaquc Dominus homo non est iactus, decer-
si

tent Ariani. Sin autem Verbum caro faclum est, quid

aliud de homino faclo dicondum orat, quam « qui ,

1 Joan. I .
342 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI
» fidelis est ei qui fecit illum? » Ut enim proprie de
Verbo dicitm-, « In principio erat Verbum *, )> ita

hominum proprium est fieri et creari. Quis ergo si

Dominuni tanquam hominem ambulantem

viderit ,

Deumque se factis declarantem non sciscitetur quis- , ,

nam istum fecerit hominem? Quis autem ita interro-

gatus non responderet, Patrem illum fecisse liominem,
ipsumque pontificem nobis misisse. Atqui hanc ipsam
sententiam, tempusque et personam ex ipso Apostolo
qui scripsit, « qui fidelis est ei qui fecit illum, » melius
licet discere , si nempe ad ea quse antecedunt atten-
derimus. Una enim series est, ac de eodem agitur hoc
in Scripturae loco. Heec itaque scribit Epistola ad
Hebrseos : « Quia ergo pueri carnis et sanguinis partici-
» pes facti sunt, ipse quoque similiter eorumdem parti-
» ceps fuit , ut per mortem eum destrueret ,
qui mortis
» imperium liabet , id est, Diabolum, et liberaret eos
» qui timore mortis per totam yitam obnoxii erant
» servituti. Nusquam enim Angelos apprehendit, sed
» semen Abrahae apprchendit. U^^nde debuit per omnia
» fratribus similis fieri , ut misericors fieret et fidelis

» pontifex in liis quse ad Deum spectant, ut expiaret

» peccata populi. In eo enim in quo ipsum tentari
» contigit, potest his qui tentantur auxiliari. Unde,
» fratres sancti, vocationis coelestis participes, consi-
» derate Apostolum et pontificem confessionis nostrae

» Jesum, qui fidelis est ei qui fecit illum '^ »

verba possit legere quin Arianos statim
IX. Quis lisec

condemnet beatumque admiretur Apostolum qui tam

praeclare est locutus? Quando enim factus efiectusque est

Apostolus, nisi cum ipse, ut nos, carnis et sanguinis fuit

particeps? Quando vero misericors et fidelis pontifex es^

* Jcan. 1 . — ' Hebr. n, i^.

 ORATIO II nor»Tl\A ARIANO». J^*
faotus, nisi cum pcr otnnia fratribus similis fiiit eflectus,
quod utiqtie tunc accidit, cum nostra carne assumpta
factus homo cst. Tta(jue de humana Verbi dispensatione
non dc nalura Verbi hav scripsit Pauhis, « Qui fidelis est

» ei Jam erjio insanire desinite nec

qui fccil ilhim. » ,

ainpHus contendile Dei Verbum rem factam esse. Siqui-

dcm i[)se esl uni.;vcnitus nalura Filius. Tuncaulem haluiit
fralres, cum carnem noslri siinilem induit, quam per

seipse offerens, pontifex appellatus est, lactusque est mi-

sericors et lidelis misericors quidem, quia cum seipsuin
:

pro nobis obtuHl , nostri est misertus : lidclis vero , non

quia fidei particeps est, aut in aliquem credit , uti nos,
sed quia in his qufe vel dixerit vel fecerit credi debet, ac
iidele constansque sacrificium non fluxum oflert. Nam
legis sacrificia niliil lidele sive firmum habebant, cum
sin<julis diebus prseterireni , novaque rursus indigerent
purgatione. At Salvatoris sacrificium semel peraotum
omnia perfecil, fidelcque est factum, cum mancat pcrpe-
tuo. PrBeterea Aaroni fuere successores, omninoque legis
sacerdotium, tempore et niorte interveniente , pviores
mutabat sacerdotes. At Dominus pontificatum habet qui
ncc transit, nec cui succeditur unde fidelis factus est :

pontifex, quia semper manet^ Fit quoque promissione

fidelis, cum eos qui ad ilhim accedunt cxaudiat, nec

fallat unquam. Id itcm ex Epistola beati Pelri licet dis-

cere. « Itaquc, inquit^ et hi qui patiuntur secundum vo-
» luntatem Dei , fideli creatori commendcnt animas
)) suas*. )) Fidelis enim est, qui non mutatur, sed scmper
permanet, et ea reddit quoe est pollicitus.
X. autem Gentilium Dei neque quo ad naturam
Falsi

neque quo ad promissa fideles sunt. Nec cnim ipsi ubique

existunt, cjuin cliam his in locis, ubi suut, tempore de-
* Hebr. rii, a'|. — ^ \ P«tr. iv, ly.
344 S. ATHASASII ARCHIEPISCOPI

pereunt ac pcr se destruuntur'. Ilinc adversus illos cla-

mat erbum fideni in illis non valuisse, et falsam eos esse
\
aquam, fidemque in illis non esse'^. At solus et verus om-
nium Deus fidelis est, qui idem ct est, et ait « Yidete :

» me, videte quod ego sum, et, non sum mutatus^. »

Hinc etiam ejus Filius fidelis est, qui et ipse semper est,
nec mutatur, nec natura nec promissis fallax est, ut ite-
rum scribit Apostolus ad Thessalonicenses : « Fidelis est

» qui vos vocat qui et faciet*. » Cum enim ea quse pro-

Quod autem hoc
mittit efficit, fidelis est in verbis suis.
Yocabulum immutabilitatem significet, idem his verbis
Hebroeos docet « Si non credinms, ille fidelis permanet,
:

» negare seipsum non-potest^. » Itaque jure merito Apos-

tolus de corporea Verbi prsesentia sermonem habens
dixit : « Apostolum et qui fidelis est ei qui fecit illum ; n

quibus utique verbis ostendit Jesum Christum etiam fac-

tumhominem, heri et hodie eumdem esse, atque in per-
petuum tempus esse immutabilem. At vero quemadmo-
dum humanse illius naturje, sacerdotii nomine, meminit
Apostolus , sic etiam non diu de ejus divinitate siluit, sed
mox meminit ejusdem, quo nos ubique redderet securos,
praesertim ubi de ejus humilitate loquitur, ut ipsius alti-
tudinem paternamque majestatem statim cognosceremus.
Ait igitur Moyses famulus, Christus autem Filius erat et
: :

ille quidem fidelis erat in domo, iste vero super domum,

utpote qui eam sedificaverit, ejusque Dominus sit ac opi-

fex, et eam tanquam Dominus sanctam efficiat^. Siqui-
dem Moyses qui Iiomo natuia erat, fidelis est factus, cura
Deo qui per Verbum loquebatur crederet : Verbum au-
tem non veluti res qusedam facta, erat iu corpore, aut
ut res creata in creata sed Deus erat in carne, et opifex
,

* Jer. IX, 5 ; Ibid. xv, iS. — ^ Deut. xxxii, ao. — Deut. xxxn,
'
5j
Jklalach. T!t, S, —- * 1 Thesg.v, a4. — ^ i Tim. ii, u, — Ilebr.
^ iii, 5,
 OHATIO II COnTRA ARIAKOS. t2^5

nc fabriralor in operc a se constructo. Prgeteroa liomines

carne circunidanlnr ut sint et consistant at Dei Verbura :

homo factus est, ut carnem sanctam rcdderet; et qui Do-

niiuuserat, sorvi l]{T[urani assumpsit. Yerbi enim scrva est
rcs omnis creata, qua' ab ipso facta ot condita fuit. Inde
porro constat illud ab Apostolo dictum , fecit, minime
8i{;nificare factum fuisse Verbum , sed corpus duntaxat
quod simile nostri accepit : hincque factus homo, fratcr
noster est appcllatus.
XI. Quod si ostensum est, cum quis de ipso Verbo lo-
quens, vocabulo ,y^ceV, utitur, eum illud loco geniiii, ,

usurparo-, quam illi ,

qua-so, pravam ipterpretationem
sunt excogitaturi, postquam nostra Oratione dictum illud
tam dihicide enucleavimus, ostendimusque Fihum non
rem factam,sed natura quidem Patris foetum esse,cecono-
mia vero sive dispensatione eumdem cum Patri visum ,

est, hominem propter nos factum esse quam ob causam :

ait Apostolus, « qui fidelis est ei qui fecit illum^, » et in

Proverbiis idem creari dicitur. Dummodo enim factum
eum esse hominem concedatur, nihil sane interest, si

uti jam est observatum , de oo dicatur, sive, factusest,

sive, ef!ectus est, sive, creatus est, sive, forniatus est, sive,

servus, sive, filius ancillae, sive, filius hominis, sive, cons-

titutus est, sive, pere{i;rinatus est, sive, sponsus, sive, pa-
trueUs, sive, fratcr. Siquidem omnia ha^c vocabula ho-
minum conditionis propria sunt, eaque et similia non
naturam Verbi eum hominem factum esse
si<jnificant, sed

demonstrant. Eodeni similiter modo inteUifjendus est

lociis ille Actuum, quem illi quoque objiciunt, ubi scili-

cet Petrus ait « Quia et Dominum et Christum fecit hunc

:

» Jesum quem vos crucifixistis'^. » Nec enini hic scrip-

,

tum est -, « Fecit sibi ipsum Filium, vol, fccit sibi ipsi

1 Pro V, viii, Jt, — 2 Act. u, 36.

 ,

246 S; ATHA.NASII ARCHIEPISCOPl

» Verbum,ut ista comminiscerentur. »Si igitur obliti non

sunt se de.Dei Filio loqui, scrutentur num alicubi scrip-
tum sit : sibi ipsi Filium feoit Deus, vel, sibi ipsi Verbum
creavit :an uspiam aperte dictum sit Verbum res
vel , :

est facta ac creata-, idque tunc objiciant, ut etiam bac ex

parte stulti confutentur. Quod si nibil bujusmodi repe-

riunt, sed tantum sedulo observant sicubi scriptum est
« fecit, et, factus est, » vereor ne audientes, « lu princi-
pio fecit Deus coekim et terram, et, fecit solem et lunam,
et, fecit mare, eo sensim veniant ut dicaut eum esse coe-
lum et kicem qaae prima die facla est, terramque et sin-
jam sciUcet bis, quos Stoicos vocant,
gulas res factas, ut
similesbabeantur^ Stoici enim ipsum Deum in omnia ex-
tendunt illi autem Dei Verbam collocant in singuUs
:

rebus factis quanquam similia jam propugnarunt, cum

:

ipsum contenderiut unam ex rebus factis esse.

XII. Verum iterum eadem audiant, ac primum discant
FiUum ipsum esse, ut supra dictum est nee Verbum rem ,

factam esse , nec iUa loca de ejus divinitate esse intelli-

genda, sed expendeudum qua de causa quove modo

scripta fuerint quod si quis exqairat, ea de bumana dis-
:

pensatione, quam nostri causa suscepit, dicta esse repe-

riet. Hinc enim cum Petrus dixisset, « Dominum et Chris-

» tum eum fecit, » continuo addidit, bunc Jesum quem <(

» vos crucifixistis'^ : » ex quibus profecto nemini non est

manifestum, idque et patebit, modo veUnt sermonis
istis

contextum observare, his Petri verbis indicari non qui-

dem naturam Verbi sed ipsum secundum naturam hu- ,

manam factum esse. Quid enim crucifixum est pra3ter

corpus? qui vero id quod Verbi corporeum est potuit
aptius significare quam vocabulo, y^ciV? quanquam hsec
ipsa dicilo, Jicit, rectam hic obtinet significationem. Nec
J Gen. i.— 2 Act. ii, 56.
 ORATIO n COHTRA AHIAKOS. ^47
fuim dixil, ul supra annotavimus, feciteumVerbum,sed,
iy Dominum cum : » lu^que id tautuni, scd,apud vos, » a.

et, « iu medio vestri fecit ', quod»idom est, ac, oslendit.

Sane id Petrus ipse, primariam hancce doctrinam pro-
mulgare incipiens, verbis hujusmodi annotavit ; « Yiri

» Israclitae, audite verba hrec, Jesum Nazarenum, virum

» quem Deus aj)ud vos ostcndit virtutibus, prodigiis et
» signis, qua; Deus per illum fccit in medio vestri, sicut
» ipsi scitis. » Itaque quod in finc a\t, Jecif, idem initio,
vocabulo, ostendif, dixerat. iXamquc ex miracu-
si[jnis et

lis qua^ edidit Dominus, ostensus est non simplex homo,

sed Deus esse in corpore et Dominus ac Christus. Si-
,

mile quoque cst quod a Joanne in Evanjjelio dicitur :

« Idcirco ergo eum Judai magis persequebautur, noii

» tantum quod solvebat sabbatum, sed et Patrem pro-
» prium dicebat Deum sequalem se faciens Deo ^. » JVec
,

enim tunc Dominus seipse Deum finxit cum Deus om- :

nino lieri non queat sed se Deuin esse operibus ostende-

:

bat, uti ipse ait, « Si mihi non creditis, saltem operibus

» credite, ut cognoscatis quia ego in Patre et Pater in me
» est^. » Sic ergo Dominum
regem eum fecit Pater in et

raedio nostri et apud nos qui prius uon credebamus.

Unde etiam perspicuum est eum, qui eo tempore Domi-
nus ac Rex essc ostendcbatur, non tunc incoepisse Rc^em
etDominumfieri,scdcoepissedominatumostenderc suum
atque etiam apud eos propagare qui antea non crcde-
bant.
XIII. Si igitur existimant Salvatorem, Dominum et
Re[jem non antequam lierethomo, et crucis sup-
fuisse,

pbcium subiret, sed tunc tantum Dominum csse cocpisse*

novorint se eadem qure Samosatensis, aperte proforre.
Sin autem, ut vidimus supraque ostendimus, Dominus et
* Act. n, a>, 58. — * Joan. t, i6. i8. — » Jotin. x,38.
 ,

248 S. ATIfAKASll ARCniEPISCOPI

Rex est seternns, quippe cum Abraham eum tanquam

Dominum adoret, et Dominus pluit
Moyses dicat : Igitur
» super Sodomam et Gomorrham sulphur et ignem a Do-

» mino*; » et David canat « Dixit Dominus Domino

:

» meo, sede a dextris meis^ •, » et, « Thronus tuus, Deus,

» in saeculum saeculi, virga sequitatis, virgaregni tui' : »

et, « Regnum tuum regnum omnium , sieculorum* : »

liquet sane eum prius etiam quam homo fieret, Regem et

Dominum aeternum fuisse, utpote qui sit imago et Ver-

bum Patris. Cum igitur Verbum seternus fuerit Dominus

etRex manifestum profecto est Petrum non dixisse na-

,

turam Filii fuisse factam, sed ejus in nos dominatum fac-

tum fuisse, quando factus homo est, et omnibus cruce re-
demptis omnium Dominus et Rex est factus. Sin vero
propterea quod scriptum est fecit, instent pertinaciter, ,

nec idem hic esse velint, « fecit , ac ostendit , » vel quia

non intelligunt, vel quia adversus Christum dimicare sta-
tuerunt audiant etiam hoc modo Petri verba recte posse
:

explicari. Nam qui aliquorum sit Dominus, eos qui jam

existunt in suam recipit ditionem. Sed si Dominus om-

nium est creator rexque sempiternus, cumque factus

homo est, tunc etiam nos possedit clarum utique fuerit :

nec etiam hoc pacto illis Petri verbis significari factam

esse Verbi naturam, sed omnia posthac ei fuisse subjecta

ac Salvatoris dominatum apud omnes factum fuisse, quod

sane simile est his quse supra tractata sunt. Ut enim ibi
in medium attulimus haec verba , « Fias mihi in Deum
» protectorem » et, « Factus est Dominus refugium
'^
•,

» pauperi*', ostendimusque his non doceri Deum factum

esse , sed gratiam ab eo in singulos collatam indicari ita :

eadem est verborum Petri significatio.

1 Gcnes. xix, s4. — ^ Tsa\. cix, 1, — » Psal. xtir, 7. — * P»al. cxnr, i5.

— 5 Psal. XXX, 3o. — * Pial. ix, 10.

 on\Tio II rowrn \ Ant\:xos. 249
XTV. Vorbnin cniin cutn sit ipso Doi I"irms, omniutn
e^t Doniinns : nos anlctn ,
nntoquani ossotnus, sorviluti
oorruptionis et lo{i[is maledictioni obnoxii ab initio tone-
bamur : doiiulo rum paulalim oa ,
qua* non essent, nobis
ipsi eftinxissomus, bis qui natura dii non erant, ut docet
beatus Apostobis, serviviinus, verique Dci ignari, ea quse
nulla erant veritati anloposuimus ^ Postea vero, ut ve-
tus illo populus in ^f,oypto opprossus injifemisrebat •, ita

rum nos naturali ornatilege, inoiiarrabilos Spiritus ge-

mitus edebamus, aiebamusque'' : « Dotnine, Deus noster
» posside nos^ quemadmodum
: » faotus est in domum
refugii et in Deum protectorem : sic et ipse Dotninus
noster est factus. Nec illo tunc esse coepit, sed nos euiii

Domintim babere iucoopimus. Nam Deus qui bonus est et

Pater Domini, misericordia motus, volensque uotus oin-

nibus fieri , fecit ut suus Filius corpus bumanum indue-
ret, homoque fieret, et vocaretur Jesus, ut in eo corpore
pro omnibusse ofterens, omnesidoloRitria et corruptioue
liberaret , ac omnium Dominus et rex fieret. Eutn ergo
hac ratione Dominum et regem factum esse, idipsum est

quod Petrus ait « Fecit eum Dominum ot Christum mi-

,

» sit*, » quod idem est, ac si diceret Patrctn, eum fe-

cisse hominem. Fieri enim proprium est hominum. Nec

vero eum sohtmraodo fecit liominem, sed ut in omnes

dominaretur, eosque unctione sanctos redderet. Nain
otsi Yerbum in forma Dei existens servi formain accepit,

carnis tamen assumptio Verlnim qui Domiuus natura ,

eiat, servum non efibcil, sed universam potius hoiniuum

naturam ipsum Verbuin liboravit, quod Vorbum, qui
natura Dominus erat, etiam factushomo, perservi for-
mam omnium factus cst Dominus et Cbristus, id est, ut
,

omncs por Spiriturn sanctificaret. Atque ut Deus factus

* Rom. I, sS, — * Rom. viii, a6, — * Jsai, xxvi, i5, — * Act, u, 36.
 :

2J0 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

ia Deum protectorem et dicens, Ero illii Peus, noa

tunc magis fit Deus, vel fieri incipit , sed quod semper
est, id etiam fit indigentibus , cuin ipsi placuerit ; ita

quoque Cliristus qui natura Dominus et rex sempiternus

est, non magis fit Dominus tum cum mittitur, neque
Dominus et rex esse tunc incipitj sed quod semper est,
hoc ipsum tunc etiam secundum carnem factus est, om-
nibusque redemptis, fit quoque hoc modo viventium et
mortuorum Dominus. Jam enim inde omnia ipsi ser-
viunt, idque ipsum est quod canit David « Dixit Domi- :

)> nus Domino meo , sede a dextris meis, donec ponam

)) inimicos tuos scabellum pedum tuorum^. )> jN^eque
enim decebat per alium redemptionem fieri quam per
eum qui natm'a Dominus erat, ne per filium creati,
alium appellaremus Dominum, atque in Arianorum et
Gentilium delaberemur dementiam rebus creatis potius ,

quam Deo omnium creatori servientes.

XV. Hic est, ut pro mea quidemtenuitate judico, hu-
jus loci sensus. JVon enim absque vera et recta causa haec
ad Judseos dixit Petrus. Nimirum Judaei a veritate deer-
rantes, Christum expectant venturum, nec eum passu-
rum arbitrantur, aientes quod minime intelligunt, « Nos
)) scimus Christum cum venerit, in geternum perinansu-
)) rum quomodo tu dicis ipsum extolli oportere ? »
, et •

Deinde non putant Verbum in carne nasci sed purum ,

eum hominem esse, quales oranes fiiere Reges. Hinc Do-

minus ut Cleopham ejusque socium convinceret, eos do-
nebat Christum primum pati oportuisse^. Ceeteros item
confutavit Judseos, Deum advenisse his ostendens verbis
« Si illos dixit Deos ad quos Verbum Dei factum est , et
» non potest solvi Scriptura quem
: Pater sanctificavit

* Fsal. ciz, 1. — s Joaa. xu, 54. — * Luo. zzit, 36

 On4TIO II CONTRA ARIAl^OS. 201
^^
ct misil iu luuiuliini, vos dioitis quia blasphcmas : quia
^« dixi, Filius Dei suin '. »

XVI. Itaque Petrus qui haec a Salvatorc didicerat, Ju-

daos utvaquc cx parle coargucns ait. Judai, divina;
Scriplura? t-hristuin venire annunliant, vosque cum pu-
rum essehominem ut unum ex David posteris arbitra-
mini. Verum qua3 de illo sunt scripla, non talem eum
indicant, qualem vos dicitis , scd potius Dominum eum
et Deum, immortalem atque auctorem vitae esse deda-
rant.IVamque Moyses dixit « Videbitis vitam vestram :

» pendentem ante oculos vestros'^. » Et David Psahno

centesimo nono, Dixit Dominus Domino meo, sede a

<(

» dextris meis donec ponam inimicos tuos scabeUum

,

» pedum tuorum''. » Et Psahno decimo quinto « JVon :

» derelinques animam meam in inferno, nec dabis Sanc-

» tum tuum autem Yerba
videre corruptionem^. » Heec
non ad David pertinere, idem ipse, cum eum,
testatur
cjui venit, sui appellet Dominum. Vos vero ipsi perspi-

cite illum csse mortuum,. ejusque reliquias apud vos esse.

Christum vero talem esse oportere qualem eum descri-
bunt Scripturae, vos quoque una certe fatebimini, cum
illa verba sint a Deo dicta, nec in ilHs ullus esse possit

mendacii locus. Si igitur talem ahquem antea advenisse

eumque Deum esse ex signis et prodigiis qua) cdiderit
merito nobiscum contendite. Sin
potestis ostendere, jure
autem talem aUquem advenisse non potestis probare, sed
eum adhuc expectatis tempus ex Daniele cognoscite
,
;

nam qua? ab illo dicta sunt, in pra'sens quadrant tempus.

Porro si praesens tempus ilhid ipsum est quod oHm fuit
praedictum, vosque ipsi ea quae nunc apud nos gesta sunt
estis intuiti, nolite in dubium vocare quin iste Jesus,
quem vos crucifixistis, ipse sit Christus cxpectatus : si-

* Joau. z, 35, — 1 Deut . sxrtii, CC, -~ * Val. ciz, i. «- ^ Pial, xr, i«.
252 S. ATIIAT^ASII ARCniEPISGOPI

quidem David et omnes Prophetse mortui sunt, extant-

que apud vos eorum monuuienta. At resurrectio, quse
modo est facta argumento est ad istum ea quae scripta
,

erant spectare. Eum enim crucifigendum fuisse hsec ver-

ba ostendunt, « Videbitis vitam vestram pendentem^ » :

et in vulnere quod ejus lateri lancea est inflictum istud ,

Prophetse impletur, « Sicut ovis ad occisionem ductus

» Quod autem non solum ipse reyixit, sed etiam
est'^. »

priscos mortuos emonumentis excitavit, (hosenim ple-

rique vestrum viderunt) hoc ipsum est, « Non derelln-
» ques animam meam in inferno" et, Absorbuit mors :

» invalescens* : et rursus , Abstulit Deus. » Illa porro

quse edidit signa, eum Deum esse in corpore, vitamque
ac Dominum mortis esse prorsus persuadent. Siquidem
decebat Christum, qui vitam aliis impertit, a morte non
teneri, quod certe iieri non potuisset, si, ut vos sentitis,
purus homo esset Cliristus. Verum ipse est Filius Dei.
JVam omnes homines morti sunt subjecti. Itaque nemo
jam ambigat, sed pro certo habeat omnis domus Israel
hunc Jesum qaem figura hominem vidistis, signorum
tantorumque auctorem operum quae nullus unquam ,

egit, ipsum esse Christum et Dominum omnium. Namque

factus licet et vocatus Jesus, ut antea diximus, non est
tamen humana conditione diminutus, sed potius, cum
homo factus est, viventium et mortuorum Dominus est
declaratus. «Quiaenim, ut ait Apostolus , in sapientia
» Dei non cojrnovit mundus Deum per sapientiam, pla-
» cuit Deo per stultitiam prsedicationis salvos facere
» credentes^. » Sic etiam quia nos homines per ejus Ver-
bum noluimus Deum agnoscere, nec Dei Verbo, qui na-
tura noster Dominus est , servire : placuit Deo in homine
1 Deut. xxviii, 66. — 2 Isai. uii, 7. — 3 pgal, xv, \o, — * Isai. xxv, 8.
— 5 a Cor. I, 21.
 OnATIO II r.ONTRV ABIAKOb. 2i)i)

sinun osltMiiloK' «lominalmn, omncsquo ad seipsum at-

(ralieio. Por inoruni auloni hominom id (lcdorohat fieri,

no homincm (lominum hahontos, hominis cultoros efli-

reremur. Quaproptor ipsum Vcrbum caro factum cst, et

vocavit nonien ejus Jesum, atque ita cum Dominum et
Christum fccit Patcr, id est, fccit ut dominaretur ctrcf;-
Darot, ul in nomine Jesu, quem vos crucilixistis, quem-
adraodum omne genu flectitur, ita et Dominum et rc-
jjem ipsum Filium, ot Palrom por oum ajjnosceremus.
XVII. His auditis plerique Judworum ita fuere com-
inutati ut Christum a{>novcrint, quemadmodum in Acti-
bus scribitur. Verum quandoquidom Ariani, Juda;i per-
manere atque advorsus Petrum contendere decreve-
runt^ agc, simiics loquendi modos eis proponamus
•, :

futurum forte est ut hoc pacto tandem cedant, ubi divinaj

Scriptura^ morem didicerent. Itaque Christum eeternum
Dominum et reoem essc coustat ex supra dictis, nuUus-
que est qui hac de re dubitet. Cum enim Filius Dei sit,
illius similem ipsuin esse necesse est. Quia porro similis
ejusest, Dominus et rex nccessario est. Ipse enini ait :

Qui nie vidit, tudit Patrcm'^ . Quod autcm sola haec Petri
verba, Dominum eum et Christum /ecit^, Filium opus
esse non sijjnificent , ex benedictione Isaac licet perspi-

cere quanquam lisec iinago ad rem dc qua agimus ex-

:

primendam paulo obscurior est. Igitur illo ad Jacob

dixit : Fias Dominusfratris tui : ad Esaii aulem, £ccc
eum tui DominumJcciK Quod si duiio^/ccit, hic natu-
ram Jacob.ejusque ortus priucipiuin significaret; neque
tamcn idcirco idem de Dei Verbo cssct co{jitanduni', nec
enim Filius Dei res facta est sicuti Jacob quanquam , :

possent, si vcUcnt alios intorrogarc, non amplius desipe-

• Acl. II, 57. — » Joan. xiv, 9. — ' Act. 11, 56, — * Gencs. xxvii, s^
 ,

254 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI

re. Verum si rsta neque de natura neque de ortus prin-

cipio iutelligunt, ciim tanien Jacob natura creatus sit et

factus au non furiose magis quani Diabolus insanire di-

j

cendi sunt qui ea, quae rebus natura factis non audent si-
miles ob dictiones attribuere, Dei Filio ipsi affingant?
eumque rem factam esse contendant? Et vero Isaac cum
diceretj^a^, ei,Jeci, nec principium ortus Jacob nec
ejus significabat naturam. Siquidem post triginta et am-
plius annos, ex quo Jacob natus erat, baec ille aiebat, sed
ejus in fratreni potestatem, quse postea facta est, indica-
bat.
XVIII. Ergo multo magis Petrus non bis verbis signi-
ficavit factam esse Verbi naturani : ipsum siquidera
Filium Dei esse noverat confessusque fuerat , cum ait

V. Tu es Cliristus, Filius Dei viventis* : » sed ejus in nos

imperium et dominatum ex gratia factum intelligebat.

Hinc etiam haec dicendo, de seterna et paterna Filii

Dei divinitate non siluit, sed prius dixerat, illum in
nos Spiritum effudisse"^. Atqui Spiritum cum potestate
dare, non rei creatse est vel factee, sed Deidonum est.
Nam res creatse quidem efficiuntur a Spiritu
sancta?
sancto : Filius autem non sanctus efficitur a Spiritu
sancto , sed ipse eum dat omnibus indeque patet non ,

creatum , sed verum Patris esse Filium. Is nihilominus

qui dat Spiritum, ipse qaoquc factus esse dicitur.
Nimirum apud nos Dominus dicitur ob huma
factus esse
nam naturam dat autem Spiritum , quia Dei Verbum
:

est. Siquidem semper fuit et est, sicut Filius, ita et

Dominus et summus omnium imperator, in omnibus

Patri similis, omniaque habeus quse Patris sunt, ut ipse
dixit^. Jam vero, si placet, istud Proverbiorum, « Do-
)) minus creavit me initium viarum suarura in opera

i Matth. XVI,, iC, — ' Act. ii, ij-. — » Joan. xri, li,
 ,

OHATIO II CONTni ARIAWOS 255

M sun ', (lispiciaiinis : quanquain cum Vcrbum rem

factam non csse ostcnilerimus ,
plane nec rem creatam
vs.sc siinul prohalum cst. Tdcm cnim cst si rcm factam \e\
crcalam ilixcris : proindcquo arf;umcnta quibus proba-
tiir cum non esse factum, cadcm ostendunt creatum non
cssc. Ouocirca permirum sanc cst illos confirmand.TC im-
pictatis causa varia comminisci, nollcquc allatis cedere
argumentis. Namque primo quidem simpliciores cir-
cumvcnire conati sunt, ita interrofijantcs Qui est eumne :

qui non erat fccit c\ non cxistcntc, an qui crat? Et,

habuistinc Filium priusquam genuisses? Quod esse futile
ut probatum cst , aham commenti qusestionem
suut
nempe , « Unumne cst non-factum, an duo? sed ibi
quoque devicti , istam rursus exco(i[itavere : Num liberi
est arbitrii naturseque mutabilis? Quod cum pariter
explosum fuisset, ilhid i\postoli perperam sunt interpre-
tati , « Tanto praestantior factus Angclis -. » Vcrum cum
hoc etiam illorum commentum dissolverit veritas jam
;

omnia illa simul colligentes, rei facta^ ct creatae voca-

bulis, suain sperant confirmare liseresim. Eadem enim
illa iterum significant, nec impia sua deserunt com-
menta, sed ea varie mutant et vertunt, ut aliquos
possint varietate in errorem inducerc. Quapropter licet
ex his, qurm jam dicta sunt, vanum hinc illorum cona-
tumesseperspicuumsit: quia tamen illum Proverbiorum
locum ubiquc circumlerunt et pervul^jant, atque plu-
rimis, qui Christianje fidei ignari sunt, ahquid dicere
videntur; necesse est quemadmodum de his verbis,
« Qui fidehs est ei qui fccit iHum, » disseruimus, sic et
istam dictionem « creavit, » seorsim expendere , ut
hoc in loco sicuti in ahis omnibus, nihil praetcr mera
mentis commenta sibi esse convincantur.
* TrOT. Tui, 32. — 2 Hebr. i, ^.
ao6 S. ATIIAIVASII ARCniEPISCOPI

XIX. Primo eif^o videamus qu.npnam initio, cum ab

ipsis fiugeretur hreresis, bcatre memoria) Alexandro
tradiderint. Heec nempe illi scripserunt : Creatus est,
sed non ut una e rebus creatis : factus est, sed non ul
una e rebus iactis : genitus est, sed non ut una e rebus
genitis. Quilibet, quseso, attendat ad artificiuin doUuTive
hujusce hseresis ,
quce cum non i[>;noraret, quam amara
esset impia sua doctrina, verborum luco sese exornare
nisaest, ita ut id quidem, quod sentiebat, promeret,
eum scilicet creatum esse, seipsam autem occultare arbi-
traretur, cum subjunoeret, sed non ut una e rebus crea-
tis. Yerum hujusmodi verbissuam apertius patefecerunt
impietatem. Naui secundum vos creatus plane est;
si

cur simulatione utimini addentes, sed non ut una e

,

rebuscrealis? si itemvere factus est, quid ilkid significat,

sed non ut una e rebus l'actis?qua profectoinre venenum

hseresis perspicere licet. Cum*cniin dicunt eum esse geni-
tum sed non ut unam ex rel)iis genitis, multos inducunt
Filios ,
quorum unum esse Dominum opinantur, ita
ut secundum illosjam non sit unigenitus, sed unus et
ipse inter plures fratres et genitus et Filius appelletur.
Quid igitur simulatione opus est, et eum ut creatum
dicant et non creatum? Nam etiamsi addatis , non ut
una e rebus creatis : insulsum sane videbitur vestrum
bujusmodi sophisma. Eum quippe unam ex rebus creatis
esse asseveratis, ac qusecumque de aliis rebus creatis
dicipossint, vos eadem Filio adscribitis, vere stulti et
cseci. Qua3 enim aUa etiam res creata taUs est, quaUs
facta aUa est, ut id de FiUo tanquam prcEcipuum aU-
quid prsedicetis? Certe uuiversa rerum aspectabiUum
natura intra sex dies facta est, ita ut prima die lux
factasit, quain vocavit diem : secunda, firmamentum :

lertia, conoref^atis aquis aridam patefecit, variosque iu

 ;

OUATIO II C.OWTKA AMA?(OS. SS/

oa produxit fruclus : qnarla, soli ni, ot liinam omnemque

astrorum ooetuin crcavit ; quinta auleni, animalia maris
cl avcs ai'vis : scxla (lcni([uc lerra: quadrupedcs ac
dcindc honiinem iccit. « Invisibilia » autcm « ipsius ex
» creationc nnnidi })er ea ,
qua' facta sunt, intellecta
^^ conspiciunlur^ » Atqui nequc luxutnoxest, neque
sol ut luua, ucc lu'utce animautcs, ut liomo ratione
pra^ditus, nec Angeli ut Throni, nec Throni ut Potes-
tates ; sed res illa^ omnes creata^ quidem sunt, at sin-
ffulfe in propria natura, uti factoe fuerunt, et sunt et
permancnt.
XX. Vel igitur Verbuin cx factis rebus eximatur ,

atque ut creator , reddatur Patri, et Filius nalura esse

coucedatur. Aut si vcre res est creata, eumdem ordinem
habere fateantur, qualem inter se habent res coeterae.
Singulse itaque crcataMlicantur , non vero, ut una ex
rcbus crcatis ; {jeniloe similiter et facta? dicantur, non

tamen ut una ex factis aut j^enitis rebus. Sicpiidem

,

idem esse dixistis yswnya et -oir.uy.^ id est, rem genitam

et factam. Nam scripsistis, yzvMr/jivz-y. •>; -oir,0;v-y. ^ ij est,
^enitum vcl factum. Tamctsi cnim Filius aliis rebus
comparatus, lonnc illis excellit. nihilo tamcn minus
res cst creata ut illoo : quippc cum etiam inter res quae
natura crealpe sunt, alire aliis sint pra^stantiores. Stella
enim a slella difiert in gloria, resque alia^ onmes inter
se comparata' diflerunt^. Nec tamcn idcirco alia' do-
mino! sunt, alin^ prncstantioribus scrviunt, alia? causae
sunt efficientes, aut alia; ab aliis liunt, sedomncs ex
naturae suse conditione fiunt ct creantur, suumque crea-
torcm per sc ipsoR confitcntur, uti psallit David : « Cceli
» euarrant gloriam Dei, et opus manuum cjus annunciat
» firmamentum ^. » Sapiens itcm Zorobabcl ita Io(j[uitur

1 Roiji. 1. 20. — ' 2 i (joi-. XV, \i, -^^ Pgal. xvui.

XXXI. 17
558 S. ATHANASII ARGHIKPI9C0PI

« Omnis terra Teritatem invocat : coelum etiam ipsi

» benedicit, omniaque opera concutiuntur et tre-
» munt^. )) Atqui si universa terra opificem sive creato-
rem et veritatem laudat, benedicit et tremit; ejus autem
opifex est Verbum quod et ipsum ait « Ego sum ve- ,

)) ritas"^ : )) non ergo Verbum est creatum, sed ipsum

solum Patris proprium est, in quo omnia sunt coagmen-
tata, atque idem ab omnibus tanquam opifex hymnis
celebratur. Nam, ut ipsum Verbum ait, « Eram apud

)) illum componens. )> Et, « Pater meus usque modo

)) operatur , et ego operor^. » Quae dictio, « usque

» modo*, » signiiicat ipsum, ut Verbum , semper in

Patre existere. Siquidem Verbi proprium est, Patris
opera efficere, nec extra euin esse.

XXI. Quod si quse Pater facit , eadem et Filius facit,

et quse creat Filius, Patris sunt creaturse : certe si Filius
creatura est Patris, vel ergo ipse seipsum efficit, proin-
deque seipse creat, (quandoquidem quse Pater facit,
eadern Filii sunt opera) quod profecto absurdum est,

nec fieri ullomodo potest : vel si Patris opera creat et

facit, igitur nec opus nec creatura est, ne cura ipse sit

causa efficiens, in rebus quae fiunt facere reperiatur quod

ipse factus est : cum potius ne facere quidem possit.

Qui enim fieri queat, ut ea quse non sunt efficiat ut

sint, si, nt putatis, factus e nihilo est? Quod si ille,

Ficet creatus ,
possit producere creaturam : certe idem
de singulis creaturis erit intelligendum , nempe illas

quoque creare posse. Quod si a vobis conceditur, quid

Verbo opus fuit cum inferiores a superioribus effici
,

queant vel saltem cum res singulae factae potuerint a

•,

i)eo initio audire, « Fias, » et, « Efficere , atque ita

i 2 Esdr. iVj oS. — 2 Joan. xir, 6. — i Prov. vtiij 3o. <— * Joan. v, 17,
 oBATio II conTRA AniAWoa. 269

fiiissent |ivo(lurI.v. Vcrnin ncquc id scriplum cst, neque

licri potuil. Aulla cnim rcruni qua; fiunt, causa est
< (Ttcicns : nani oninia pcr Verbum facta sunt, quod sane
non fccissct oninia, si ipsum qnoquc Ver])um c rebus

crcatis cssct. Acc cnim vcl An{;cli possunt crearc , cum

ipsi sint creati, licet ita senserint Valentinus, Marcion
ct Basilides, quorum vos semulatiores estis : nec sol, ut-
potc crcatus. quod non cst faciet ut sit : nec homo
Uomincm formabit, nec lapis eftinget lapidem , nec
ligno lifjnum dabil incrementum. Sed Deus ipse est

qui liomineni in utero format, qui montes collocat,

(jui fignum producit : ipse auteni honio, qui scientise
capax est, istam materiem varie format et componit,
atque ea quae sunt , uti didicit , effingit et figurat,
salisque ilH cst quod sint facta tuni vero naturffi non
:

i};narus sua*, si re aHqua indigeat, a Deo id novit esse pos-

cendum.
XXII. Itaqnc si Deus quoque ipse cx materia res fa-
cere et componcre dicatur^haec sanesententiaGentilium
est, artifexque non autem effector erit Deus. Materiam
tamen hoc modo Verbum Deo jubenti ministransefficiat.
Sed si ca, qnse non sunt, pcr proprium Verbum vocat ut
sint certe Verbum non est inler ea qua3 non sunt et vo-
:

cantur, ne aliud nobis quaerendum sit Verbum , per quod

istud vocatum fuerit. Nam Verbo omnia factasunt. Quod
si per Verbum Deus res creat ct iacit, ipsumprofectonon

est erebus creatis et factis, sedpotiusDeicreantisVerbum

est, quod etiam ex Patris operibus, quoe ipsum Verbum
facit, cognoscitur ,
quoniam ipsum est in Patre , et Pater
in co, et qui ipsum vidit , viditPatrem , ob naturae sci-
licet proprietatem summamque Filii in omnibus cum Patre
similitudincm '. Quomodo ilaque rcs per ipsum creat,
• Joan. xiT.
 ,,,:

USO 6. ATHANASII ARGHlEPISCOPI

nisi ejus sit Verhum et Sapientia?QuomodoveroVerbum

et Sapientia possit esse, si ejus natura; non sit foetus pro-

prius, sed ex nihilo quoque factus ipse sit? Deinde qui

fit ut cum omnia ex nihilo producta sint , et creata,
Filiusque , ut volunt , una sit e rebus creatis et quse ali-
quando non fuerunt, tamen ille Patrem revelet,
solus
nullusque alius, prseter illum, Patrem cognoscat? Nam
si fieri potest ut ille qui opus est Patrem cognoscat
,
,

quidni ab omnibus quoque pro uniuscujusque dignitate

ac facultate cognoscatur? Omnia siquidem opera sunt
uti et ipse. Quod si fieri nequit ut res factae Patrem vel
videant vel cognoscant, sed ejus visio et cognitio omnes
superet : namque ipse Deus ait , « Nemo videbit facieni
» meam et vivet-, » etFilius, Nemo, inquil, novit Pa-
» trem nisi Filius^; » fatendum saue est Verbum aliud
esse a rebus factis, ut pote a quosolo Pater videatur et
cognoscatur, iit ba?c ejus verba ostendunt , « Nonquod
» Patrem quisvidit, nisi is qui apud Patrem est, nemo-
» que Patrem cognoscit nisi Filius '^
, » quidquid repug-
net Arius. Quomodo ergo solus cognosceret, nisi solus
proprius ejus esset? Quomodo vero proprius ejus esset
si esset non autem verus ex ipso Filius? Nec enim
creatus ,

grave debet esset eadem ssepius pietatis causa dicere. Ita-

que impium est sentire Filium unum ex omnibus esse.
Nefarium vero et stultum est eum creatum dicere, sed
non ut unam e creatis rebus ; factum , sed non ut unam e
factis rebus-, genitum, sed non ut unam erebus genitis.
Nam potest ut non sit sicut una ex hisce rebus
qui fieri

si , quidem cpinantur non erat antequam esset

ut illi ,

genitus? Siquidem rerum creatarum et factarum pro-

prium est non esse antequam fiant atque ex nihilo pro- ,

< JoaQ.Ti;.|6. — - Matlli. xj, «7.

 :,

OPATIO II COBTKA ARIASOS. 261

rroari. Hoct alia^ aliis {;loria pr.Tcellant. Ut enini res as-

pootabiles inter se difterre cernimus, sic idem etiam iu
onmibus aliis rebus creatislicetdeprehendere.
XXII l. Atqui si ut putant hcTretici Filius res creala
. ,

osset vol facta, sed non ut una ex rebus creatis, quia sci-

licet gloria ab illis difterat ; sanc id debuissetsignificare

Scriptura, ipsumquo cum aliis rebus factis,ratione prees-
tantia^, comparando, ostendere quonam inodo major
Archangelis, Thronis honoratior, sole et luna splendi-
dior, coelisque amplior diceudus autem tale de sit. Nihil
illo habetur , sed Pater proprium sui Fi-eum solum et
lium esse his verbis declarat « Filius meus es tu et, : :

» hic est Filius meus dilectus, inquoraihicomplacui^ »

Hinc quoque Angeli ei ministrabant tanquam qui alius
ab illis esset, eumque adorant non ut gloria majorem '^,
sed ut alium tum ab omnibus rebus creatis tuin a seipsis
atque ut solum Patris propriumque et natura Filium.
Ham si eum tanquam gloria piwcellentem adorarent ,
singulse res inferiores eas, quae superioresetpraestantiores
sunt, deberent adorare. Sed non ita se res habet. JVec
enim res creata aliam creatam adorat; sed servus Do-
minum , et res creata Deum adorat. Unde Petrus Aposto-
lus Cornelium se adorare volentem his verbis retinet :

« Ego etiam liomo sum. » Similiter Angelus Joannem

se in Apocalypsi volentem adorare hoc modo arcet
« Vide ne feceris conservus euim tuus sum ct fratrum
: ,

» tuorum Prophetarum , et eorum qui servant sermones

» hujus libri. Deum adora ^. » Itaque solus Deus adoran-
dus est, noruntque ipsi Angeli , etiamsi res alias gloria
superent,se tamen omnes esse rescreatas, uec in eorum
esse numero qui adorantur, sed qui Dominniu adorant.
Hiuc Angelus Maniie Samsonis patrem ,
qui sibi sacrifi-

» Pml. II, ;j Malih. 111, 17. — SMatlh. jv, J2.--8 Apoc. xin, 9.
262 S. ATHANASII ARCHIE?I8C0PI

cium volebat offerre his dictis coercuit « Non mihi sed

, : ,

» Deo offer *. » Porro Dominus ab Angelis adoratur :

scriptum enim e»t « Et adorent eum omnes Angeli Dei* »

, :

ab omnibus item gentibus adoratur, ut ait Isaias « La- :

)) boravit jEgyptus et nejjotiatio ^thiopum , et Sabaim

)) viri sublimes ad te transibunt, ettibiservi ernnt ^ : »

deinde, « Et te adorabunt teque precabuntur, quia in te

» est Deus, et non est Deus praeter te *. » Prseterea Dis-
cipulos seipsum adorantes laudat , hisque verbis eos hac
de re confirraat Nonne vos vocatis me, Domine ct
: «

» magister, et bene dicitis sum etenim ^. » Thomam :

quoque ipsi dicentem « Dominus meus et Deus meus »

,
**
,

ita loqui sinit , nec prohibet , sed potius comprobat. Ipse

enim est, ut alii Prophetse testantur et canit David,
« Dominus virtutum, et Dominus Sabaoth'^, idest, -)

« Dominus exercituum ^ , » ac Deus verus et omnipo-

tens, hic licet disrumpantur Ariani.
XXIV. Atqui ipse non certe adoratus fuisset, nec ista

de eo dicerentur , si prorsus e numero esset rerum creata-

rum. Quia vero non est creatus , sed propriusest substan-
tise Dei adorandi foetus ac naturalis Filius , idcirco ado-
ratur et Deus creditur, estque Dominus exercituum,
dominator atque omnipotens,sicutiipsePater. Siquidem
ipse dixit: « Omnia queecumque habet Pater, mea sunt''. »
Filii enim proprium est ea quse Patris sunt habere , ac

talem esse ut in ipso Pater conspiciatur , et per eum

omnia facta fuerint, in eoque fiat etconstet omnium sa-

lus. Nam hoc ab illis inquirere haudabre erit quomagis
,

sit perspicua illorum hseresis lefutatio : Quare nimirum

cum res omnes sint creatse , atque ex nihilo extilerint,

* Judic. xiii, iG. — * Psal. xcti, 8. — * Hebr. i, 6. — * Isai. xtT, j4.

— » Joan. XIII, i3. — • Joan. xx, j8.— ' Pjal, xltu, 9. ~ » Psal. xxiii,
10, _ i JoBD. XVI, i3.
 » ,

ORATIO II COWTRA ARIANOS. 265

ipseque Filius seoumluiu vos sit earum re-

creatus et ex

rura numero quoe aliquando non fuerunt omnia tamen

,

per ipsum fccit Deus, vl sine illo factuni cst nihil? Yel
quarc cum, « oninia*, » dicilur, rilium inter oninia
sigDiiicari nemo intcUigit; cum vero dc Verbo loquuntur
Scripturae, numcro omniumcsseintelligunt,
non ipsuni e

seJ cum Patrc collocant, omniumque conservationi ct

saluti in eo providct ac prospicit Pater : maxime cum
omnia eodem impcrio , quo ipse a solo Deo factus cst
fieri possint? Xec enim Deus jubendo defatigatur velad ,

omnia creanda est imbecillior, ut solus solum Filiuni

creet, quo adjutore et ministro indigeat ad resaliaspro-
ducendas. Nam nulla interponitur mora utea quaevolue-
rit fiant j sed satis fuit eum vcUe statimque omnia cx- ,

titerunt, nemoque ejus restitit voluntati. Quare igitur

non a solo Deo onmia eodem jussu facta sunt, quo Filius
factus est? Ycl si factus ipse est , dicant velim quare om-
nia per ipsum facta sunt? sane nihil nisi perabsurdum
habent quod respondeant. Hsec sunt nihilominus quee
))hac de re effutiunt. Cum Deus, inquiunt, factam natu-
» ram vellet creare, vidit inerae manus Patris ejusque
» creationis seu actionis participum ficri non posse :

» quam ob causam primo solus unum creavit, quem Fi-

» lium et Verbumappellavit, ut illo intermcdio facto, ita

» deinceps omnia per ipsum posscnt fieri. Haec non tau-

» tum dixere , sed etiam scribere ausi sunt Eusebius et
» Arius , atquc Asterius qui Idolis immolavit.
XXV. An non igitur cx his summa^ sunt merito con-
demnandi impietatis, quam insigni cum amentia con-
jungentes, non erubcscunt contra veritatem tani impu-
denter bacchari? INam si aiunt Deum procrcassc sohmi
Filium ,
quod ipse impar erat ad res alias cflkiendas : ad-
t Joan« 1, 5.
264 9. ATHAHASII ARCHIEPI3C0PI

versus illos tanquam indigna de Deo loquentes reclama-

bit universa.rerum creatarum natura, nec non EsaVas qui
hsec scribit Deus seternus, qui terminos terroe constru
: «

» xit non esuriet neque laborabit nec est investigatio

, ,

» sapientias ejus ^. » Quod si Deus res alias a se fieri indi-

gnum se arbitratus, solum produxit Filium, coetera au-
tem Filio veluti adjutori dimisit hoc ipsum profeclo
:

valde indignum est Deo. Nec enim ulla in Deo est super-
hia. Verumtamen illos quoque, si ita senserint, silere

coget Dominus, cujus nimirum hsec sunt verba : Nonne

«

)) duo passeres asse veneunt , et unus ex illis non cadet

)> super terramsine Patre vestro, qui in coelis est ^? » Et
rursus : « Ne sollicitisitis animse vestrse quid manducetis,
» neque corpori vestro quid induamini. Nonne anima
» plus est quam esca, et corpus plus quam vestimen-
» tum? Respicite volatilia cceli, quoniam nou serunt,
» neque metuunt, neque congregant in liorrea : et Pa-
» ter vester coelestis pascit illa. Nonne vos ilUs prae-

» stantiores estis? Quis vero ex vobis solicite cogitans

» potestadjicereadstaturamsuam cubitum unum? Et de

» vestimento quid solhcitiestis? Considerate liha agri quo-
» modo non laborant neque nent. Dico autem
crescunt :

» vobis, quia nec Salomon in omni gloria sua coopertus

» est sicut unum ex istis. Si autem foenum agri quod ho-

» die est, et cras incUbanum mittitur, Deus sic vestit:

» nonne multo magis vos modicse fidei "? » Si ergo non
indignum Deo videtur res tantulas, ut capitis crinem,
passerem agrique foenum sua complecti providentia
, 5

certe nec ipsas creare indignum ei fuit. Quibus enim

Deus providentia sua consulit, eorum per proprium Ver-
bum est effector. Praelerea, qui hsec audent dicere, tur-
pioremin errorem incidunt. IUi enim res creatas et crea-
* Itai. XL, 28. — > M«tth. jc, 39, —- i Matth. yj, »S.
 OnATIO II C.OWTRA AniA?IOS. 365

tionopi (Hvidiinl . iln ut hanr, velint Palris opm es8C,illas

anCiMU Filii esse opera : cuni necesse sit vcl oinnia cum
Filio a Patre lieri , vel , si res omnes faclae per Filium
(iant, non aflirniare eum unam e rebus faclis esse.

XXVI. Insupor lioc otiam pacloredar[>uipolest illorum

inscitia. Si ipse quoque Yerbum factse est naturae; qui
fieri potest, ut cum ipsa Dei aclionom suslinere non
queat, solum Verbum ex omuibus a non facla et puris-
sima Dei natura fieri potuerit, uti vos asseveratis? Nam
necesse est, si possit Verbum, res omnes sirniliter possc :

aut si nulla possit, nec Verbum item posse ut potequod ,

secundum vos una sit e factis rebus. Rursus si , ideo quod

facta natura non possit actionis ipsius Dei esse parti-
ceps , intermedii alicujus opus fuit ; sane cum Yerbum
factum sit et creatum , ut possit creari, neccssarius om-
nino fuerit aliquis item intermedius, quandoquidem
ipsum quoque est ex numero factarum naturarum , quse
actionis Dci participes non esse queunt, sed intermedio
indigent aliquo. Quod si intermedius aliquis inter illum
intermediumet Deumreperiatur, alio iterum intermedio
propter istum opus erit, itaque quis progrediendo et
mente indagando , maximam confluenlium interme-
raediorum turbam offendet , ac proinde nulla res creata
poterit existere et constitui, cum semper intermedio ali-
quo indigeat unusque intermedius sine alio intermedio
,

non possit fieri ideo quia omnes factee suut naturtT, quse
,

actionissolius Dei, ut vos contenditis, particeps esse non

potest. Quanta i{^itur illorum cst dementia, ex qua res
jam factas fieri uon potuisse arbitrariillos neccsse est. An
vero necduni factas esse opinantur, interdiumque aliquem
adhuc queerunt? Nam juxta impiam hanc ct stullam illo-
rum sententiam , minime existerent etiam ca quoc exis-
tunt, cum intermedius non reperiatur.
 ,,

266 S. ATHANA.SII ARCHIEPISCOPI

XXVII. At vero quid objiciant videamiis. Ecce, in-

quiunt, Deus per Moysen populum deduxit ex ^gypto
per eumdem legem dedit, tametsi homo ipse erat : ac
proinde similia per siraile possunt fieri. Utique maxime
decuit haec eos latenter loqui, ne summo
afficerentur pu-
dore. Nec enim Moyses missus est adcreandum, neque ut
ea, quae non sunt, vocaret ut sint, neque ut homines similes
formaret sed tantum ut apud populum et apud regem
,

Pharaonem sermonum esset administer-, quse profectum

multum inter se differunt. Nam ministrare rerum fac-
tarum est tanquam servorum res vero producere et :

creare solius Dei est propriique ejus Verbi et sapientise.

Hinc nemo alius in rebus creandis occurrit prseler solum
Dei Verbum : omnia siquidem in sapientia facta sunt, et
sine Verbo factum est nihil ^. Quod autem ad eos, qui
ministrant spectat, non unus certe, sed ex omnibusplu-
rimisunt, quos nimirum Domino placuerit mittere ^. Et-
enimmulti Archangeli, multi Throni et Potestates acDomi-
nationes, milliaque millium et decies millies dena millia
ministrant ac pra^sto suntad missionem'^. Multi quoque
sunt Prophetse duodecimsunt item Apostoli, et Paulus.
:

Et vero ipse Moyses non solus, sed Aaron cum eo, ac deinde
alii septuaginta sancto Spiritu repleti sunt ac Moysi Je- :

sus filius JNave successit , cui succesere Judices, Judicibus

vero non unus sed multi reges^. Si igitur creatuset factus
essetFilius, multos quoque hujusmodifiliosesse oporteret,
ut multos pariter ejus generis ministros haberet Deus,
quemadmodum aliorum magna est multitudo. Quodsiid
verum non est, sed res quidem creatoe multae sunt, unum
autem est Verbuni', quis non inde perspicit Filium ab
omnibus diiferre, nec res creatas illi esse sequales, sed
eum proprium esse Patris ? Unde non multa sunt Verba
* Fs». cui, a4; Joan. i, 5, — i D«n. vii, lOf-^^ Num. %i,»S,
 ORATIO II COiSTRA ARlA^OS. 267

fscd sohim «niini Palris unius Vrrbiim, unaquo unius Dei

iinapoosl. Atqui, inquiunl, clinni solus cst, el terrauna.
Addant insani unam aquam unuinqueignemesse,utdein-
de audianl, quainlihet quidem rornm fartarum unam esse
secundum propriam naturiun sed sinjjulas non solas suf-
,

ad offioium et munus commissum. Hinc enim dixit

ficere

Deus :((Fiant luminariainlirmamento coeli ad illuminan-

» dam terram et ad separandum diem a nocte, ct sint

» insigua et in tempora et in dies et iu anuos ^. » Deinde

sequitur : « Et fecit Deus duo luminaria mafjna, luminare
» majus ut pra^esset diei, ct luminarc minus ut praeesset
» nocti et stellas, et posuit eas in firmamento coeli,

» ut lucerent super terrarn, et prseessent diei ac nocti.

XXVIII. Et multa luminaria, nec solus sol vcl sola
luna,sed unumquodque est quidem natura unum, unum
tamen et commune omnium est officium atque id, quod ,

uni deest, ab alio supplctur, cunctisque sua est illumi-

nandi utilitas et necessitas. Sol enim per solum diem ap-
parendi habet potcstatcm, luna vero per noctem, ac
stellse cum illis tempora et annos efficiunt, singulaeque

in signa ad usus vitse necessarios fiunt. Sic etiam terra

non ad omnia apta est , sed ad solos fructus proferendos,
etad sustentanda animalia a quibus incolitur. Firma-
mentum vero aquas ab aquis dividit in eoque collocala ,

sunt luminaria. Ila similitcr et ignis ct aqua cum onini-

bus aliis facti sunt ad constituenda corpora. Uno verbo
nihil solum est , sed singulas res factae , veluti totidem
membra, mundum tanquam unum corpus pcrficiunt. Si
ergo similia deFilio suspicantur, digni sunt qui ab omni-
bus lapidentur, quippe qui putent Verbuin partem esse
universitatis, partem, inquaui, quce ail commissum sibi

t Gciecs, 1, i4t
 ,

268 8, ATHANASII ARCaiEPISGOri

munus obeundum sine aliis non sit idonea, Quod cum

aperte impium sit agnoscant igitur Verbum inter res
,

factas non habere locum, sed solum proprium Patris

Verbum esse et rerum factarum opificem. At reponunt
,

creatum quidem eum esse et unam e factis rebus, sed

artem creandi tanquam a magistro et artifice didicisse
atqueita ipsi Deo, quem magistrum habuit, ministrasse.
Heec enim Asterius Sophista, utpote Christum doctus
negare , ausus est scribere minime ad ea quse inde se-
,

quuntur absurda attendens. Nam si ars creandi potest

doceri videant ne ipsum etiam Deum non natura sed
:

arte opificem esse dicant, ita ut ea facultate privari pos-

sit. Deinde, si Dei Sapientia facultatem creandi, dis-
cendo,comparavit : quomodo sapientia appellari potest,
quse doctrina indigeat? Quid vero ipsa erat antequam
disceret? Nec enim sapientia erat, quse doctrina opus
habuit. Inanis nempe et vacua res aliqua fuit, non autem
substantiahs sapientia, sed sapientiae nomen proficiendo
obtinuit, quse tamdiu futura est sapientia, quamdiu quod
didicit conservatura est. Nam quod aliquis noii natura sed
studio consecutus est , id aliquando potest dediscere.
Ha^c autem de Dei Verbo dicere , non profecto Christia-
norum sed Gentilium est.
XXIX. Etenim si facultas creandi doctrina comparari
queat, invidiam vel etiam imbecillitatem stulte in Deum
inducunt : invidiam quidem ,
quia non multos docuerit
creandi artem, ut quemadmodum multi circa illum sunt
Archangeli et Angeli , ita et multi essent creatores : im-
bellicitatem vero, quia non solus res potuerit facere, sed
adjutore et administro opus habuerit quanquam fac- :

tam naturam a solo Deo fieri posse ostensum jam est,

quandoquidem Filius qui,utputant, est factus, asolo Deo
potuit fieri. VerumnuUa r e ceyte opus h abet Deus absit. ;
 ,

ORATIO II COKTRA AIVIAKOS. 369

l|)s«' ciiiiu (lixil '
: « ricuus suiu : Acc ilcui Verbum
discendo faclus cst crcator : sed cuni sit iina^jo ct sapien-
tia ratris, ipsa qua; sunt Patris eflicit. JVcc ctiam Filium
crcavit rcruin ractaruni cilicieudaruni causa : uamque
quainvis existat Filius, Pater nihilomiuus agit, ut ipse
J)oininus his vcrbis docct : « Pater ineus usque modo
» opcratur, et cfjo operor '. » Quod si, ut putatis, id-
circo Filius factus est, ut ca quae post illum existunt
producerct, et ipse tamcn Pater post editum Filium
operatur; supervacua sane esthujusmodi Filii procreatio.
PraHerea cur, qua^so , cum nos crearc vellet, interme-
dium aliquem qua^sivit administrum , quasi scilicet non
vohmtas ad ca efficienda (.[ucc ipse vohierit?
sufliccrct cjus
Clamant quippc Scriptura^ « Omnia qupecumque voluit, :

» fecit ct voluntati enim ejus quis rcstilit^? » Si porro

:

ejus voluutas sufficit ad res omnes produccudas, iuutilis

secundum vos erit iutermedii illius adjutoris opera. llla
enim Moysis , solis et lunse exempla quse adduxistis, fu-
tilia esse probatum est. Verumtamen sic etiam vos possu-
mus rcfellere. Si factam naturam volens Deus creare, de-
que ipsa lacicnda deHberans, Filiuni secundum vos ex-
cogitat et creat, ut nos pcr ipsum poslea producat :

quantam proferrc audetis impictatem , aniniadvertite.

XXX. Primo cnim iude sequitur, ut ipse Filius iiostri

potius causa factus fuerit, quam nos propter ipsum. Nec

enim nos propter eum creati sumus, sed ipsc propter nos
factus est, ita ut illc nobis potius habcat {jratiam, quam
nos illi , ut et mulier viro. « Ftenim, ut ait Scriptura
» non est creatus virproptermulierem, sed mulier prop-
» ter virum^. » Igitur quemadmodum « vir imago et
« yloria Dei est, inulier autem jjloria viri est'' : ^) ita nos
Dei imago et ad ejus gloriam facti suinus, Filius autem
* Isai.i, 11. — * Joan. v, 17. — ' Psal. cxiii, 11 ;Rom. ijt, 19, — *i Cor,
jct, 9. --»Ibid.
270 S. ATHANASU ARCHlEPISCOPl
nostriimago et ad nostram gloriam factus dicendus erit.
Deinde nos quidem facti sumus ut existeremus at Dei :

Verbum non ut existeret, sed nostri gratia, instar instru-

menti, factum est; proindeque non nos propter illud , sed
ipsum propter nos existit. An non vero qui haec vel tan-
tum cogitant, omnium dementissimi sunthabendi? Nam
si propter nos factum est Verbum : nobis certe prius non
est apud Deum. Neque enim cum illud in se ipse habe-
ret, de nobis creandis, deliberavit Deus 5 sed potius cum
nos in se ipsehaberet, de suo Verbo, ut illi dictitant,
producendo deliberavit. Quod verum est, forte nec
si

omnino Pater Filium voluit. Nam non ipsum volens,

creavit, sed nos volens, ipsuni propter nos creavit. Si-
quidemeum post nos excogitavit, adeo ut jam, ex impia
illorum sententia, inutilis sit Filius, quem instar instru-
menti factum esse vohmt, quandoquidem ea sunt effecta,

quorum caiisa creatus ipse est. Quod si Filius a solo Pa-

tre factus est ,
quia solus potuit ab illo fieri , nos autem
quia non potuerimus, a Verbo facti fuimus *, cur non de
illo, quippe qui ab ipso posset fieri, sed de nobis crean-
dis primum deliberavit? Vel cur eum ,
qui ab ipso fieri

poterat, liis, qui non poterant, non anteposuit? Vel qua-

re cinn primum eum fecerit, de illo non primum delibe-
ravit*^ Aut denique cur cum de nobis primum deUbera-
rit, non tamen primum nos fecit, cum ad res omnes pro-
creandas satis sit eum Equidem primum illum
velle?
creare dicitur Deus : sed tamen de nobis primum deli-
berat , nosque prius vult quam ipsum intermedium ac :

no8 quidem creare volens, et de nobis deliberans, res

creatas vocat-, ilhun vero, quem nostri causa creat, Fi-
lium atque hseredem nominat. Atqui nos potius^quorum
gratia illum facit , filios oportuit appellari : vel certe il-
lum, qui Filius est, prius debuit cogitare et velle, prop-
 onATU) 11 coKTiw AniAnos. 971

tpr qurm srilicpl oliani nos omncs facit. llfcc sunt quae
< vomunt ol elTulientes nauseant liaeretici.

XXXI. Non ost autom silontio pr.Ttovmittondum quac

sit veritatis sontontia, sod ea potius nmplc doclaranda
ost. Igitur Aerbuni Dci propter nos non est factuni , sed
potius nos propter sumus, atque omnia in
ipsum facti

ipso crcnfa !tuvl\ Noquo vero quia nos ab ipso Deo fieri
non possemus illc autom posset, idcirco a solo Patre est
factus, ut nos per ipsum, tanquam per orffanum, crearet;
absit : non ita sc ros babct. Nam ctiamsi l)eo placuisset
nuUas res factas producerc, Ycrbuni nibilominus esset
apud ratrem, atque in ipso esset Pater. At vero res factae
non potorant sine Verbo fiori quse causa est cur per ip- •,

sum facta^ fucrint, et merito quidom. Quia enim Yerbum

natura est proprius substantifle Dei Filius, estque ex eo et
in eo, uti ipse dixitliquet sane res creatas non potuisse
:

non per ipsum fieri. Ut cnim hix omnia splendore illu-

minat nihilquo sinc splendorc potest illuminari ita et
, :

Pater, veluti por manum omnia in Verbo efiecit, nihil- ,

que sine illo facit. Itaquc Deus, ut narrat Moyscs, dixit:

« Fiat lux, et, congregetur aqua-, 0/, producat terra, et^
» faciamus hominem : » atque ut canit beatns David :

« Ipsc dixit et facta sunt, ipse pr?ecepit et creata sunt^. »

Dixit, inquam non ut, qucmadmodum apud homines
,

tanquam minister ahquis audirot, ac ubi lo-

fieri sok^t,

quentis didicisset voluntatem, ad opus peragendum pro-

perarct. lloc enim rerum crcatarum proprium est, quod
de Vorbo cogitarc vel diccre valde dcdccet. Siquidem
Verbum Dei opifex est, et efficiens, ipsumque est Patris
consilium. llinc sane divina Scriptura non dixit ipsum
audivissc atque rcspondissc ,
quonam jnodo vel quales
vellet esse res factas^ : sed dixil tantum Deus, Fiat-, dein-

* Colo^s. i,i6.--SGen. 1. —• Psal. xxxij, 9. — ' Isai. ix,6.

272 «• XTHAKASIl ARCUIEP16C01PI

deque subditur, « Et factum est ita^ » Quod enim Deus

fieri voluit , statim Verbo factum et absolutum est.

Quando autem aliis vel Angelis praecipit, aut cum Moyse

loquitur, aut promittit Abrahamo tunc qui audit, res- :

pondet : atque hic quidem ait, « Unde scire possum*^? »

Ille vero, « Alium elige" » Et rursus :< Si me interro- :

gaverint, Quod est nonien ejus? Quid dicam eis*? » Ait

quoque ad Zachariam Angelus « Hoec dicit Dominus^.» :

At idem ipse Dominum ita interrogaverat, « Domine

» omnipotens, usquequo non misereberis Jerusalem ?»
Expectatque ut bonos et consolatorios sermones audiat.
Illi nempe siuguli inlermedium habebant Dei Verbum et

Sapientiam, quffi Patris voluntatem declarabat. Cum au-

tem ipsum Verbum agit et creat , nulla ibi est interroga-
tio, nulla responsio; in illo enim est Pater, et Verbum in
Patre : sed ut opus fiat, voluisse satis estj ita ut hoc ver-
bum, Dixit^ sit nostri gratia divinse vokintatis indicium,
liis autem verbis, « Et factum est ita', » opus per Ver-

buni et sapientiam factum significetur, qua quidem in

sapientia est etiam Patris voluntas. Itaque istud, i)t>^V
Deus^, in Verbo cognoscitur Namque, « omnia, inquil, :

» in Sapientia fecisti^ et Verbo Domini coeli firmati: ,

» sunt et, Unus Dominus Jesus Christus per quem om-

:

» nia, et nos per ipsum^*^. »

XXXII. Ex quibus perspicuum certe est Arianos hac
sua hseresi bellum nobis minime inferre , sed potius
contra nos quidem simulate pugnare, revera autem con-
tra ipsam divinitatem. Si enim nostrum esset vox illa,

« Hic est Filius meus^^, » nonnulla illis esset de nobis con-

querendi causa. Sed si vox est Patris, et a Discipulis au-

iGcn. I. — * Gca. xr, S. — s Exod. iv, 10. — * Exod. iii, i3. — 'Zach.
1, 17. — « Ibid. 1». — ' Gen. 1, — «Psal. ciji, 34. — ' Psal, xxxii, 6, —
»<1
i Cor. vni, 6, —" Matth. xvii, 5.
 :
:

onVTio ti r.oNTnA akiAivos. 273

ilila, ol al> ipso cliam confinnala Filio qui dc sc ipse ait:

« Antc omncs collcs [^ignil mc •; » nonnc et ipsi, more

Gigantum quos celcbrant fabukr, bcllare cum Deo dicen'
ili sunt, qui Iin<;ua, ul cum Psabiiista loquar, tanquam
jjladio aculo ,
pro asscrcnda impictalc utuntur^? Siqui-
dem nec Patris vocem nec Salvatoris verba sunt reveriti
ncc Sanctis fidom ba])ont, quorum unus quidcm sic scri-

bit, « Qui cum sit splcndor ^jloriai ct fi^ura substautia?

» cjus^; p/, Cbristus Dei virtus et Dei sapientia* : alius
» vero ita psaf/it, Quia apud te est fons vitse, in lumine
» tuo vidcbimus kmicu^ •, ef, omnia in sapientia fecisli ^.

» Prophvta' ilan aiunt, Et factum est Verbum Domini ad

» me ". Et Joamies, In principio erat Verbum^. £t Lu-
» cas , Sicut tradiderunl nobis, qui ab initio ipsi vide-
» runt, ct minislri Vorbi fuorunt^. Davicl etiani dicit
» MisitVerbum suum ct sanavit cos"^. » Haec enim omnia
arianam ubiquo profli^ant bsoresim, Vcrbique asserunt
a^ternitatem, ncc ipsum alienum, sed naturse Fatris pro-
prium esse. Quis enini unquam hiceni absque splendore
vidit? Vel quis characterem substantine audebit ahenum
ejus esse diccre? non maxime insanit qui vel
Aut qui is

rogitat Deum aUquando siuc Verbo sivc Ratione et Sa-

pientia fuisse? Namque ideo liujuscemodi exempla ac
imaoincs proposuit Scriptura ut quoniam res divinas ,

comprehcndere hominum non valet uatura, saUem ex

his ahqua ex parte et obscure, pro nostris viribus, intel-
ligere possemus. Ac qucmadmodum ipsa rerum natm^a
satis ex scest ad probandum Deum ot Providentiam esse :

« Siquidcm ex niafjuitudiuc et pulcbritudine rerum

» creatarum, illarum creator convenienter conspici-

1 Prov. VIII, 25. — 2 Psa[. lvi, 5. — 3 Hcbr. i, Ti. — 4 i Cor. i, 7.\.

6 Psal. XXXV, 10. — 6 Psal. c.iii, 24. — "

Jercm. 11, —
1. « .loan. i. —
9 Luc. I, a. — *" Psal. cvi, 20.

XXXI. 18
 ;

9^4 «• A.THANAS11 ARCHIEPISCOPI

» tur^ : t> ncc verba exigimus ut discamus, sed et Scrip-

credimus et huncce omnium rerum ordi-
turis auditis ,

nem ac concentum contemplantes, illuiii intelligimus

omuium opiiicem, Dominum ac Deum esse, ejusque in
res omnes proYideiitiam admirabilem et gubernationem
agnoscimus. Ita similiter cum ea, quse hactenus dicta
sunt, plane sufficiant ad Filii probandam divinitatem;
Tanum imo , stultissimuni f uerit hac de re dubitare , at-
que hseretice interrogare ,
quomodo Filius potuit esse ab
seternitate, yel quomodo ex Patris est substantia nec ta-
men ejus pars, cum id quidem, quod ex aliquo esse dici-

autem, quod dividitur, integrum

tur, ejus pars sit, id
non sit?
XXXIII. Ilse sunt enim flagitiosse hsereticorum argu-
tise, quarum futilitatem tametsi supra confutavimus

nihilominus accurata dictorum illorum explicatio , rec-

taque perceptio exemplorum, nefariae eorum sententiae
vanam speciem repellet. Quippe videmus semper esse
Verbnm, ex illoque esse et ejus proprium esse naturse
cujus est Yerbum, nihilque in eo vel prius vel posterius
esse. Yidemus item splendorem ex sole esse illiusque ,

esse proprium, nec tamen idcirco dividi aut minui na-

turam solis sed et eam integram manere, et splendorem

,

integrum et perfectum esse , neque ab eo lucis naturam

imminui sed tanquam verilm foetum ex illa esse. Simi-
,

liter intelligimus Filium non extrinsecus sed ex Patre

esse genitum, simulque tum Patrem integrum perma-

nere tum substantise figuram semper esse, ac perfectam
,

absque ulla varietate cum Patre servare similitudinem

et imagincni, adeo ut qui huuc viderit , in ipso quoque
naturam et substantiam, cujus figura est, contueatur '^.

Ex efHcientia item figura^, veram substantise divinitatem

* Sap. xiii, 5. — 2 Hcbr. i, 3.

 ,

nnATio ir coKTKA AnTANOR. 275

^^ovcipininR , qnrinndniodnin Salvator ipso liis vprbis do-
rnit : « ()n\ mancl in nio , ipsc facict opera quae c{i;o fa-
» cio * : ct , E[yo ct Pater unum sumus^^et, Ego inPatre,
"» ct Patcr in mc est ^. )> Itaque impia et Christo inimi-
ca harrcsis primum tentet res faclas ,
quae in exemplum
proponuntur, dividere, ac dicere : Fuit aliquando sol
sine splcndorc : vcl, splendor non est proprius naturge
lucis, vel splcndor lucis proprius quidcm est, sed di-
visione parliccps cst lucis*, ac postea Verhum illi se-
parent , affirmcntque alicnuni esse a mente , aut
alicjuando non fuisse vel suhstantia? divin.Tp mentis ,

proprium uon esse aut denique ejus partem divisione ,

csse. Figurani quoque lucem, et virtutem eodem sepa- ,

rent ac Vcrhum et splendorem atque tunc quod modo ,

ipsis collihitum fuerit opinentur. At si talia nullo modo

audere queunt , an non vchenienter insanire sunt exis-
timandi, qui se in res illas inferant quae ipsorum natura
et crcatis rcbus adeo sunt superiores, quique ea aggre-
diantur qufc omnino lieri non possunt ?

XXXIV. Namque si in factis his et corporeis rebus

quidam reperiuntur ioetus qui naturarum, unde sunt ,

exorti partes non sint, nec palihili producti sint modo

,

neque parentum minuerint naturani nonne rursus de- •,

mentes sunt qui in vero et incorporeo Deo partes ac pa-

,

tiendi modos quasraut et suspicentur, eique, qui immu-

tahilis est nec aliquid pati potcst , attrihuant divisiones,
ut scilicet simplicum aures hac ratione conturbentatque
a veritate avertant? Quis cnim audiendo nomen Filii,
non statim intelligat quod Patris natura* proprium est ?

Quis vero, cum primis christiauge religionis elementis

informaretur , Deo Filium csse audiens , omniaque eum

' Joan. XIV, 13, — 2 Joaii. x, 5o. — ' Joan, xiv, 1 1.

 ,,

376 S. ATHAIVASII ARCHIEPISGOPI

proprio Verbo fecissc', id non eo sensu perceperit quo

nos nunc intelligimus? Quis cum impura Arianorum hse-
resis nata est, non continuo audita illorum sententiaobs-
tupuit , utpote aliena loquentium , aliamque supersemi-
nantium doctrinam ab ea quse ab initio seminata est?
Doctrina siquidem quse primum in qualibet anima est
seminata, hujusmodi est, Deo Filium esse qui ejus sit

Verbum , sapientia et virtus, hsecque ejus esse imaginem

et splendorem : ex quibus ultro sequitur Filium semper
esse, ex Patre esse, similem illius esse , seternumque na-
turse esse foetum , nihil denique hic factum aut creatum
debere cogitari ^. At ubi inimicus homo dormientibus
hominibus hasce de Filio opiniones superseminavit
nempe eum creatum essc, aliquandofuissecumnonesset,
et quomodo igitur id fieri potest? tunc veluti zizanium
,

inimicorum hseresis qui illico

facta est perversa Christi ,

tanquam omni recto sensu destituti furuminstar, cir- ,

cumire coeperunt, eoque devenerunt temeritatis ut heec

dicerent « Qui fieri potest ut Filius semper cum Patre
,

))fuerit? Nanique apud honiines post aliquodduntaxat

» tempus ex hominibus Filii nascuntur, ita ut verbi
)) gratia Pater triginta annorum, cum genitus
sit Filius

)) ortum accipit : omninoque quivis hominis filius

)) non prius extitit quam genitus est. )) Rursus vero ita

murmurant : « Qui Verbum sit FiUus et

fieri potest ut
» imago Dei ? JVam hominum verbum ex syllabis compo-
)> situm, loquentis voluntatem solummodo indicat ,
pos-
)) teaque desinit et evanescit. )>

XXXV. Sic illi, quasi jani argumentorum ,

quae ad-
versus se supra allata sunt, obliti, iterum sese his impie-
tatis constringunt vinculis. Verum ita eos ipsa confutat

yeritas. Si de aUquo homine serrao iUis est, humansi

i Matth. 5111; 24.

 ,

ORATIO 11 GONTnA ARIANOS. 2^7

iliiim vlc ojus vcrbo et filio cof;itcnt : sed si de Deo homi-
imm crcatorc dispulanl. niliil luimani , sed potius nihil
nisi supra liomintim natmam conciijiant. Nam ({ualis est

{jonilor , talcm ct ^cnitum csse neccsse cst; et qualisest

Verl)i Patcr, tale quoquc ejus debet esse Verbum. Itaque

homo quidcm qui in tempore gifjnilur ,ipse quoque in
tcmpore gignit filiunr, ct quia cx nihilo cst factus, id-

circo cjus vcrbum dcsinit , ncc permanet. Dcus autem

non ut homo cst, quemadmodum testatur Scriptura '
:

sed is cst qui cst ; ac proinde vereparitercstejus Verbum

,

scmperque cum Palrc, tanquam lucis spleudor. Prre-

est

terea verbum hominum ex syllabis est compositum nec ,

vivit, nec quid efficit, sed loquentis tantum mentem

significat, statimque ut exiit evanesrit, quippecumnul-
hmi essct omnino, antequam proferretur hinc nec vivit :

nec quid efficit, nec denique homo est hominum ver-

bum. Cujus utiquc rei ea est ratio quam diximus, quia
scihcet hominis, qui ilhid gi^jnit, natura est cx nihilo.
At Dei Verbum, non est ahquid quod proferatur utforte ,

dixerit ahquis, nec vocis sonus est, nec quod Deus pra^-
ceperit , hoc FiUus est : sed ut lucissplendor , sic ihe per-
fectus est ex perfecto foetus. Hinc item Deus est ipsa

imago Dei. Nam Deus , inquit, erat Ferbum"". Insuper,

verba hominum nihil ad cfficiendum valent, unde homo
non verbis sed manibus agit quia h.io quidem existunt ,

at verbum illorum nihil est consistens. Verbum autem

Dei, ut ait Apostohis , « vivens et efficax est Dei Verbum
» et penetrabihus omni fjladio ancipiti , et pertingcns

» usque ad divisionem auimae ac spiritus, compagum

» quoque ac medullarum , ct judex est meditationum et

. » cofnitalionum cordis, nec ullarcs creata ihi occuUa cst,

» sed omnia nuda et apcrla sunt ocuhscjus , ad quod

* Judtth. viii, i5 ; Exod. iii, 14. — "^
Joan. 1,
 ,

378 S. ATHAKASII ARGHIEPISCOPI

» nobis est serino ^- Opifex igitur est, et sine ipsofactum

est nihil. nec aliquid absque illo potest fieri.

XXXVI. Nec vero queerenda est ratio cur Dei Verbum

non tale sit quale nostrum : quandociuidem non talis est

Deus jam diximus. jXec etiam investigare

quales nos, uti
convenit quomodo Verbum ex Deo est, quove modo
splendor sit Dei, aut quomodo gignit Deus, quisve ille
sit Dei gignendi modus. Insanus enim is est ajstimandusj

qui ista scrutari non veiebitur, quippe qui existimet

rem inexplicabilem divinseque propriam naturse soli ,

Deo ac Filio cognitam, posse verbis exprimi. Idem enim

est profecto ac si ipsi quaererent, ubinam, quovemodosit
Deus, et qualis sit Pater. Ut ergo de istis rebus sciscitari
nonnisi irapiorum et Deum ignorantium est •, ita talia

de Filii Dei generatione audere indagare , Deumque ac

ejus sapientiam nostranatura et infirmitatemetiri, pror-
sus nefas est. Non idcirco tamen quidpreeter veritatem
cogitare licet, nec si quis in his exquirendis defecerit,
debet etiam fidem Scripturae derogare. Siquidem prsestat
haesitantes silere et credere ,
quam nolle credere quia hae-
sitaverimus. lYam is qui heesitat, veniam aliquo modo
potest cousequi, propterea quod, tametsi scrutatus est,
tamen conquievit. Qui autem quia ipse lisesitat, ea quae
minime decent audet comminisci atque indigna Deo lo- ,

quitur*, nullam is profecto temeritatis suae veniam obti-

nebit. Namque in hisce difficultatibus potest solatium
aliquod ex divinis haurire Scripturis, ita ut quse scripta

sunt , recte intelligat , nostrumque verbum habeat instar

exempli et imaginis. U t enim verbum nostrum ex nobis
est , nec aliquod est opus extra nos factum •, ita et Dei
Verbum proprium ex illo est, nec opus aliquod est, nec
etiam velut hominum verbum. Alioquin Deum hominem
i Qebr. iv, la.
 ,

OHATIO II COI^TUA ARIANOS. 270

ossc ornnino esset inlcllifrondum. Etenim plurima ct di-

versa liominum verba quotidie pr.Ttereunt, quia priora
non manont scd cvanescunt. Cujus rei hoec causa est,
,

quod illorum palres cum liomines sint, fluxas habent

aetates, aliasquc aliis succedentes cogitationes, ac qualia
ipsi cogitant et meditantur, talia et loquuntur : quo fit

ut multa habeaut verba , nunumquc tamen illorum pos-

tea supersit. Cum onim is, qui lotiuitur ,eorum
siluerit,
statim deficit verbum. Dei autem Verbum unumetidem
est, et, ut scriptum est ^ , Verl^um Dci in saMHihun per-
mauet, ncc mutatur, nec primum aut secundum esl,
sed idem semper existit. Nempe conveniebat unius Dei
unam esse imaginem unum Yerbum unam sapien-, ,

tiam.
XXXVII. Quocirca uon possum non mirari, quomodo,
cxim unus sit Deus , pro suis commentis multas ima-
illi

gines, sapientias et verba inducant, aliudque velint esse

proprium ac nalurale Patris Ver])um, in quo et Filiuni
fecerit, quem Filium verum , sola cogitatione Verbum
putant appellari, ut vitem, viam ,
januam, et lignum
vitae. Sapientiam item nomine tenus eum dici docent
aliamque propriam ac veram sapientiam Patris una esse ,

cum tamen genitam, in qua factum

ipso existentem nec
et ipsum Filiuni sapientiam quoquc appellarit ut qui ,

sapientia^ ilUus esset particeps ^. Ila^c porro non soluni

voce proferre ausi sunt , sed et Arius in suaedidit Thalia
et Sophista Asterius, ut otiam siipra attulimus, in hunc
scripsit modum. « Xon dixit bcatus Paulusse Cliristum
)) ipsam Dei virtutem vel ipsam Dei sapientiam predi-
)> care, sed sine pronomine"-, virtutem Dei et Dei sapien-
)> tiam, aliamquc idcm ostendit esse virtutcm Dei j)ro-
)) priam et naturalem quK non sit gonila, sed uua ouni
1 Psal .cxTiiijO^. — 2 i Cor. ,j ^^^
 ,,

280 S. A.THA!tASII ARCHIEPISGOPI

» illo existat, quae et genitrix sit, Chrisli videlicet, et

» totius creatrix, de qua adRomanos ita scribit:
mundi
» InvisihUia enim ipsins ex creatione mundi , per ea qucc
» Jucta sunt, inteUecta conspiciuntur : sempiterna quoque
» ejus virtus et divinitas ^. Ut enim divinitatem, de qua
» hic sermo est, nemo Christum esse dixerit, sed ipsum
» esse Patrein : ita, ut opinor , sempiterna ejus virtus
» et divinitas non unigeuitus est Filius, sed ipse est ge-
» nitor Pater. Aliam autem virtutem et sapientiam Dei
» esse docet,qu8eper Cliristum apparuit. »Deinde paucis
interjectis pergit idem Asterius : « Quanquam sempi-
» terna ejus virtus et sapientia, quam principio carere
» nec genitam esse ratio vera declarat , una certe etipsa
» est. Complures vero sunt sapientise singulatim ab ipso
» creatse , quarum primogenitus et unigenitus est Chris-

» tus, quse omnes similiter ex domino pendent suo,eju8-

» quc virtutes, quia eas creavit et quiliis utitur jure ,

» nierito appellantur. Hinc Propheta locustam ad homi-

» num peccata ulciscenda divinitus immissam , non
» virtutem tantum, sed magnam virtutem a Deo ipso
» testatur appellari. Beatus item David non tantum
» Angelos , sed etiam Virtutes ad Deum laudandum hor-
"^.
» tatur »

XXXYIII. Haec cum illi vel tantum loqui audent

nonne omnium odio dignissimi sunt? Si enim, ut ipsi
quidem putant , Filius est non quia ex Patre genitus ,

est, nec propter naturae proprietatem-, sed Verbum dici-

tur sive Ratio ob res ratione praeditas , et sapientia

propter illos qui sapientes fiunt; potentia seu virtus, eo-
rum causa qui potentes redduntur-, denique Filius, eos
propter qui filii efficiuntur : fortassis quoque ob res quoe
existunt, sola cogitatione existit. Quidergo tandemfu-
i Rom, 1, ao. — 2 Joel. n, aS,
 ,

ORATIO U t.O>TH\ ARIAISOS. 28 l

tuiiis illc csl? iVihil cnim illoruiu cssc dici possit ipse,

si haec lucra cjus sunt nouiina, solaquc cofjitatione dis-

ccndus cst cxistcrc, cuui nostri laulum causa hujnsuiodi
oriictur nomiuihus. Sanc ipsi potiusccnseudi sunt diaho-
lica aut ctiam dctcriore agitari iusania, quippe qui sc
quidcm vere Vcrbum solo no-
exislere velint, Dei auteni
minc putent An non vcro monstra dicimt, cum
cxistcrc.
aflirmant sapicntiam simul cum Patre cxisterc, eamque
Christum esse ncjifant, sed multas aiunt virtutes creatas
et sapicntias cssc , Dominus, quciu cum
quarum una sit

eruca et locusta couferre non dubitant? An nou cliam

dolose agunt qui cum a nobis audiunt Yerbum una cum
,

Patre existere, continuo his obmurmurant verbis : Igi-

tur duo non iacta dicitis : cum autem ipsi aiunt non fac-
lam cjus esse sapicutiam uon vident contra scipsos va-
,

nam hanc factitarc accusationem? Enimvero an non

ctiam valde stulta cst ha^c illoruin scntentia ncmpe non ,

faclam illam sapientiam simul(|uc cuinDeoexistentem

,
,

ipsum esse Deum ? Nam quod simul existit non secum ,

sed cum aliquo siinul cxistit, ut de Domino narrant

eum nempe simul cum Discipulisfuisse.Nec
Evangelista!,
enim secum sed cum Discipulis simul erat. Nisi fortc
,

Deum velint dicere compositum, eumque pcrmixtam

habere sapientiam vel qua? fit suae natura! complcmcn-
tum, qua3 ipsa quoque non facta sit, quain ct inducunt
mundi creatricem ut Filium rerum creatione spolient.
,

Nihil enim non movent, ut ne de Doniino secundum rc-

ritatem sentiant.
XXXIX. Quo cnim in loco divinse Scripturae reperc-
runt, vel a quonam audieruntaliud verbuinaliamve essc
sapientiam pra^tcr hunccc Filium, ut ista sibi coufin-
gant? Scriptum quidem cst : « « Numquid non vcrha
» mea sunt quasi ignis et quasi securis incideus pe-
282 S. ATHANASII ARGIIIEPISCOPI

» tram ^? » Docebo vos verba mea ^. »

et ia Proverbiis : «

Verum hsec praecepta et mandata sunt, quse per proprium

ac solum verum Verbuin Deus Sanctis edixit de quibus ,

sic loquitur Psalmista « Ab omni via mala prohibui

:

» pedes meos, ut custodiam yerba tua ^. » Qua5 quidem

verba alia a se esse ipse Salvator his dictis docuit :

« Verba quse ego locutus sum vobis ^. » Nec enim hu-

jusmodi verba foetus sunt aut filii , neque tot sunt crean-
tia verba, neque tot Dei imagines, neque tot sunt pro
nobis homines facti , neque quasi ex multis talibusunum
est, quod secundum Joanuem caro factum est, sed de
eo , , a Joanne dictum est
ut de solo Dei Verbo « Ver- :

» bumcaro factum est, et omnia per ipsumfactasunt^. »

Itaque de solo hoc Domino nostro Jesu Christo etde ejus
cum Patre unitate et scripta sunt et exhibentur testimo-
nia. Ipse enim Pater unum esse Filium declarat, quod
idem didicere viri sancti esse ipsum-
,
qui unum Verbum
que unigenitum alfirmant idipsum quoque probant
esse :

opera per ipsum facta. Siquidemres prorsus omnes, sive

qu3e videntur sive quse non videntur per ipsum factae
,

suut, et sine illo factum est nihil. IVihil autem de altero

aut de aliquo alio cogitant , nec alia sibi fingunt verba
aUasve sapientias, quarumnec nomen nec opusullum in-
dicat Scriptura, sed illi tantum memorant. IIoc enim eo-
rum commentum, est et mentis Cliristo iniraicae foetus.

Scilicet Verbi et Sapientia?nomine abutuntur, aliaque

verba aliasve comminiscuntur sapientias, ut verum Dei
Verbum veramque ac unam Patris sapientiam negent :

quo utique facto Manicheeos miseri imitantur. Illi enim

Dei cernentes opera, eum qui solus et te verus esDeus
negant , aliumque sibi ipsi fingunt , cujus opus nec tes-
timonium aliquod ex divinis Scripturis queunt proferre.
1 Jer. xxuj, 39. — 2prov, 1, ao, — 3 Ps, cxvm, loi. — * Joan. vr, 64. —
( Joan, 1.
 ,

OnATIO II COWTH V AlU4?(OS. 200

XL. [{{itur si in sacvis Ijltcris milla alia pra-tcr ipsuiu

riliuni rcpcrilur sapicntia : si niliil hujusccmodi a Patri-

l)us audiviinus : si contra ipsi l^itrcs confcssi sunt ac

scripluni rcliqucrunt sapicntiani sinuil cuni Patrc cxis-

tere , ncc factam esse , sed propriam ejus esse , ct mundi
eflcctriccm : sanc uihil aliud cssc potcst nisi Filius, qui
et , \\t iidcm ipsi seutiunt, ab atcrnitate simul cum
Patre existit. Siquidem ipse est opifex, utiscriptum est:
« Omnia iu sapicutia fccisti ^. » iVamque ipse quoque
Asterius, vcluti eorum oblitus quae prius scripserat
contra Geutiles postea disputans, uon sccus ac Caiphas,
iuvitus,nou jaui multas sapientias uec erucam comme-
morat, sed unam esse sapieutiam his verbis scribit :

« Unus quidcm Deus Verbum sive Ratio est, sed res

» multae ratione sunt prseditce : una item sapientiae subs-

» tantia et natura est , sed res multa> sapientes et bonje
» sunt.»Et paucis interjectis ha3C addit:((Quiuam fucriut
» quos Dei lilios appellari dignos arbitrautur'^ Nec enim
» verba quoque illos csse nec multas coutendent exis-
,

» tere sapientias. Nam lieri nequit ut, cum unum sit

» Yerbum , uuamquc ostcnsum sit esse Sapientiam ,

» filiorum multitudini attribuatur natura Yerbi , nomen-

» que Sapieutia? coucedatur. » Nihil er{jo uiirum videri
debet, si Ariaui cum veritale pugucut, quandoquidem
secum ipsi invicem confliguut. Modo enim complures
esse sapieutias asseverant, modo unaui declarant esse ,
modo cum eruca coUocant sapicutiam, niodo eauisimul
cum Patre existere, propriamque ejus esse fateutur :

modo solum Patrem docent uou factum esse modo ejus- ,

dem sapientiam ac virtutcm uou factam quoque csse

conccdunt. Nobis Dei Verbum semper csse aftirniautii)us
repugnant illi quidem , sed iidem tameu proprioe seu-
1 Fsal. ciii, a4.
284 S. ATHANASIl ARCHIEPISCOPI

tentiae obliti , Sapientiam simul cum Deo existere nec

factam esse consentiunt. Ita illi in omnibus laborant ver-
tigine, veraque rejecta Sapientia, aliam quae nulla est
excogitant , non secus ac Manicheei ,
qui Deum qui vere
est negantes , alium sibi ipsi fingunt.

XLI. Verum auJiant cum ^lanichsei tum alii haere-

tici unum esse Christi Patrem qui rerum creatarum ,

dominus est et eflector per proprium Yerbum. Audiant

vero speciatim Ariani unum esse Dei Yerbum , ip-
sumque , solum proprium et genuinum ex ejusdem
natura ortum Filium esse , atque individuam divini-
tatis cum suo Patre unitatem habere , uti ssepe diximus,
idque ab ipso didicimus Salvatore. Alioquin si non
ita sit ,
quare per ipsum creat Pater , seque in ipso
quibus voluerit patefacit, illosque illuminat? Yel quare
in Baptismo una cum Patre nominatur FiUus?J\amsi
respondeant Patrem minime sufficere, impia est res-
ponsio. Si vero sufficere dicatur quod utique fas est ,

dicere quid qua^so opus est Filio sive in rerum crea-

, ,
,

tione sive in sancto lavacro? Ecqua enim rei creatoe cum

Creatore communitas? Aut quare id quod factumest,
cum ipso effectore conjungitur in omnium initiatione ?
Yel cur tandem fides nomine unius
secundum vos iu
Creatoris uniusque rei creatse traditur? Sienimid itafit,
ut cuni divinitate conjungamur quid re creata opas est? :

Si vero ut cum Filio qui res est creata ineamus societa-

,

tem , inutiliter secundum vos Filii nomen adhibetur in

Baptismo j siquidem Deus qui Filium illum efficit , nos
quoque similiter filios potest efficere. Quanquam si Filius
res creata est , cum rerum creatarum, quae ratione sunt
prseditse , una sit natura , nullum auxilium rebus creatis
ferre poterit res creata ,
quippe cum omnes gratia Dei
indigeant. Paucis quidem antea, expIicaYxmus quamcon-
 ,

onvTio II r.OT(Ti\ \ ahianos. 285

p.rucnlor Oiniiia \)cv ipsimi r;uia lucrinL : fiiiaudo vero

iioslra mcntionem, nc-
Oraliono inridinnis in !5a[)lisini

rcsse csl rcspondcrc, nl qqo (jnidoin scntio ctcredo, non

idcirco Filium cuin Patrc noininari quasiipse non suffi- ,

ccret Palcr neqnc id teniere et fortuito fieri sed quia

^ :

Dei Verbum osl propriaquc cjus sapientia, scniperqueest

cuni Patrc, taiujnam cjus splcndor ; liinc lieri nequit ut
Palrc pr.Tbcntc, non detur in Filio gratia. Namque in
Patrc cst Filius, utsplcndor in lucc.Nec cnim Deusquasi
iudigens, sed , ut Pater , sua ipsius sapientia terram lun-
davit, et omnia Verbo ,
quod cx se cst, fecit, factumque
lavacrum in Filio confirmat '. Ubi eniin Paterest, illic

est et Filius, qucmadmodum ubi lux cst , ibi quoque est

spleudor. Ac sicut ca quae Pater eflicit, per Filiumcfficit,
quod quidem ipse Dominus his verbis testatur : Qure vi-
deo Patrein facicntem, bac et ego facio "^*,
ila cum con-
fertur Baptisinus ,
qucm Patcr baptizat , hunc Filius bap-
tizat; et quem Filius baptizat, idem inSpiritu sanctoini-
tiatur. Proetcrea, quemadmodum lucente sole, rectedici
potest splendor illuininare cum uiia et eadem sit lux
;

quse nec dividi nec discindi possit , ita ubi Pater est vel
nominatur, ibi omnino est itcni Filius. Quocirca cum
Pater in Raptismo nominetur, in eo etiam Fiiium ne-
cesse est nominari.
XLII. Ea propter cum bona Sanctis promitteret
ipse
sic ait : « Vcnieraus cgo et Pater et mansionem apud ,

« eum facicmus^. » Et rursus « Ut sicut e^jo et tu

,

« unuin sumus , sic et illi unum sint in nobis*. » Una

simiiiter est gralia ,
qu(c a Patrc in Filio datur , ut iu
omnibus Epislolis scril)it PauUis « Gratia vobis et pax :

« a Deo Patre nostro et Doinino Jesu Cliristo^ » Neces-

» Prov. 111, 19. — 2 Joan, V, 19. — 3 Joau. xi\ , a5. — * Joan. xvn, aa
»— * Rom. ij 7,
 ,,

286 8. ATHAKASII ARCHIEPISGOPI

sum enim est lucem una cum splendore esse et splen- ,

dorem cum propria luce videri^. Qua de causa Judsei

qui Filium cum istis negant nec ipsi etiam Patrem ,

habent"^. Nam cum

fontem sapientise, ut illis exprobrat
Baruch, dereliquerint , sapientiam quoque ex fonte ipso

promanantem^, quse est Dominus noster Jesus-Christus

a se tunc projecerunt , cum dixerunt, « Non habemus
«. regem nisi Csesarem*. Christus enim, » inquit Apos-
tolus, « Dei virtus et Dei sapientia est^. » Judeei itaque
dignas impise negationis persolvunt poenas : rationem
enim una cum urbe sua amiserunt. Isti autem in peri-
culum veniunt amittendse raysterii (de Baptismo lo-
quor) integritatis (5). Tsam si in Patris et Filii nomine
initiamur illi autem verum non pronuntiant Patrem ,
,

utpote qui id quod ex ipso est, ejusque naturse est

,

simile , negent cum item verum iidem negant Filium

:

aliumque nominant quem ex nihilo creatum esse com- ,

miniscuntur •, qui fieri potest ut prorsus vacuus ac inu-

tilis non sit Baptismus, qui ab illis datur, in quo quidem
insit religionis simulatio , sed revera nihil ad pietatem
queat conferre? Nec enim Ariani in Patris et Filii

nomine dant Baptismum sed in nomine , creatoris et rei

creatse, eftectoris et rei factse. Unde quemadmodum res
creata alia est a Filio quem illi dare
, ita Baptismus ,

putantur , a vero Baptismo alius est etiamsi nomen ,

Patris et Filii , ut prsecipit Scriptura , proferre assi-

mulent. Non enim qui dicit, Domine , ille etiam dat,
sed tantum qui cum nomine rectam quoque habet
is ,

fidem*'. Ea de causa Salvator non solum baptizare jussit,

sed primum ait : « Docete , )> et deinde, « baptizate in

« nomine Patris et Filii et Spritus sancti', » ut ex doc-

1 1 Cor. 1,5. — ^ Ephes. i, a et seqq. — * Baruc. lu, \2, — * Joan. xn,

l5. — ^ 1 Cor. 1, 3-4. — ^ Malth. vii, ai. — "
Matth. xxrnr, 13.
 OBATIO II CONTnA AnUKOR. 287
tmia oviiTliir rerlii lidcs, cL rmii fnlc Ikptisino initia-
reniur.
XLril. Ilaquc nuiltoc (luoqucalia^ hgercscs noinina

tautuin pronunciant: vcrum cuni recte non scntiant, uti

dictum cst , ncc sanam habcant fidem, inutilis cst aqua
quani donant , quippc cui dcsit pictas ; ita ut qucm-
cunujuc illi aspcrscrinl, impietalc fai>dctur potius, quam
redimatur. Sic ct ipsi Gentilcs , tametsi Deum in ore
habent, Deum tamen convincuutur non colere ,
quia
illum ,
qui vcrus ct vcre cst Deus , Patrem scilicet
Domini nostri Jesu-Christi non agnoscunt. Sic I\Iani-
choei, Phryges, et Samosatensis discipuli, quamvis pro-
ferunt nomina , nihilominus sunt hoeretici. Sic etiam
deinde hi qui cum Ario scntiunt , licet quae scripta
sunt recitent, et nomina pronuncient, eos tamen, qui
ab illis accipiunt raplismum , decipiunt et eludunt , cum
longe major sit ipsorum impietas quam cseterorum hsere-
ticorum, qnos sensim praetergrediuntur , ut etiam sua
pra^ loquacitate, culpa liberi illi videantur. Enimvero
quiddam prgeter veritatem sunt commeuti,
alii hserctici

ita ut vel eorum crror circa Domini corpus versetur,

eumque ex Maria Virgine carnem negent habuisse yel ,

contendant mortem non subiisse nec factum ullo modo ,

esse hominem, sed sohnn apparuisse non autem re- ,

vera fuisse corpus similiter specie, non vere habuisse

: :

denique hominem vismn duntaxat fuisse , eo modo

quo visa somnianlibus occurrunt. Ariani autcin aperte
in ipsum Patrcm impii sunt, cujus divinitatem ,
quam
in Filio tanquam in imaginc Scripturis testatam au-
diunt , blasphcmiis audcnt impugnarc , cam crcatam
csse aftirmantes , et quocumque se contulerint , vocu-
lam hanc , « uon erat , » veluti coenum in pera secum
circumferunt , sicquc , ut serpcns virus , evomuntt
%S;8 s. ATHA?i\sn archiepiscom

Deindc vero quondo illoruni sententia naiiseam p^l^

omnibus, continuo hunianum prsesidium auctoritateto-»-.
qae , labantis bseresis fulciendae causa . substituunt et
supponunt ut ejus aspectu aut metu
, quam noxaa ,

sit impia ipsorum doctrina non intelHgant incautiores.

An non igitur miseratione dijjni sunt quiita decipiuntur?

i\nnon eos sequum est deflere, qui preesenti mendacique
voluptatum specie victi suum produnt commodum, et ,

futura spe cadunt? Qui enim in nomine ejus ,

qui
nullus est , Baptismum videntur accipere , nihil certe
accipient , sed rei creatse conjuncti, nullum ab ea con-
sequentur auxilium. Cum item in rem natura a Patre
alienam et dissimilem iidem credant , nullam quoque
cum eo conjunctionem.sunt habitu|ti ,
quippe qui pro-
prium et natura ex Patre genitum non haibeant Fi-
lium 5
qui et ipse in Patre est , et in quo est simi-
liter iPater , ut idem testatur f ilius : sed infelices , illo-
rum circumventi iinprobitate , nudi plane et destituti
divinitate permanent^. Nec enim ipsos morientes se-
quentur fallacia terrae bona, nec cum Dominum quem ,

negaverunt, in throno Patris sui sedeutem viderint, vi-

vosque ac mortuos judicantem, aUquem illorum, a qui-
bus circumventi sunt , in sui auxilium licebit eis ad-
vocarc. Nam illos quoque judicari , et omnium ,
quff'

inique et impie egerint, videbunt poenitere.

LXIV. IIa;c porro , loci Proverbiorum explicandi
gratia , hactenus prsemisimus , absurdisque illorum re-
fellendiscommentis institimus-, ut perspectum habentes,
Fihum Dei dici creatum non debere recte legere discant ,

illum proverbiorum locum cujus sana utique est sen- ,

tentia. Itaque scriptum quidem est' « Dominus creavit :

M me initium viarum suarum ia:©^era sua- » verum :

t Joan, xu, to. — ^Prov. vjii, 22.

 oHATio II r.o\TR\ A.ni4NOs7 289
qniiv pTOvorbia illa sunl , iJquo instar proverbii est
ilirtmn; hvTC idcirco verba iion , nt nnde jacent , sunt
< \})licandft, sed allendendnm est ad personani, itaque
t
on{}i'uentcr pietati ea par est intellijjere. Nam qusR
proverbiorum kistar dicuntur , non clare et aperte ,
sed obscare ennnciantur, nt ipse Dominus in Evanjrclio
secundnm Joannoni lus verbis docet : « Haec in Prover-
biis locutus suin vobis. Sed venit bora cum jam non
H in proverbiis loquar vobis sed palam^ » Ttaque opus
est ut dicli illius evolvauuis sensum, et tanquam abdi-
tum investigemus : nec verba illa quasi perspiette^eauQ-'
ciata , uti jacent, debemus excipere , ne a veritate,
Ihlsa interpretatione , aberremus. Tgitur si de Angelo
vel de aliqua alia re facta , uti nos sumus , scripta
^unt : haec dictio , « creavit , » per me licet , proprie
usurpetur. Sed si sapientia Dei , in qua res factae omues
product» sunt , bic de seipsa loquitur : quid cogitare
convenit qus^in eam, cum verbo , « creavit , usaest,
nihil contrarium vocabulo , « f;enuit, » dieere , neque
oblitam se creatricem et effectvicem esse , aut ignaram
quid inter creantem et creata intersit, seipsam inter
annumerasse . sed sensum aliquem non aper-
res creatas
tum sed abstrusum proverbiorum more si<jnilicare
, , , ,

secundum quem Sanctos ad vaticinandum excitarit, ip-

saque paulopost eadem signilTcatione^YOcem, «creavit, »
hisce aliis denotarit verbis, « Sapientia a-dificavit sibi
« ipsi Ccrtum est autem Sapientiai domum»
donuim^? »

iiostrum esse corpus quo assumpto factus homo est i ,

uude jurc merito a Joannc dicitur^ « Verbum caro

('laclum est » et Sapientia ipsa de se per Salomo-
:

nen) haud inconsulte ait noB',^« Ego sum^creata, » sed ,

lantum « Dominus creavit me initinm riarum suarum

,

* Joan. XVI, 2'). — - P((jv. ix, 1.

XXXI. l(\
 »,

290 «. ATHANA.SII ARCHIEPISCOPI

« in opera sua% » non autcm ut esseni me creavit

neque quod simile liabeam rerum creatarum principium
aut originem.
XLV. Non enim Verbum boc in loco naturam suae

divinitatis vel aeternum germanumque sui ipsius ex Pa-

tre ortum Salomonis Verbis significavit sed solam hu-
, :

manitatem et susceptam nostri gratia dispensationem

intellexit. Hinc ut jam monui, non dixit Res sum crea- :

ta , vel , creatura facta sum , sed tantum, creavit. Siqui-

dem res creatse ,
quia creatam babent naturam, e nume-
ro rerum factarum sunt omninoque , et creari dicuntur,
creatura creatur. At sola dictio, creavit, non necessario
naturam vel ortum significat sed abquid aliud circa ,

leni de qua loquitur, lieri innuit nec proinde id quod

, :

dicitur creari, etiam natura et substantia creatumest.

Quod quidem discrimen non ignotum est divina? Scrip-

turaj 5
qua? de creatis rebus ait : « Impleta est terra crea-
» tura tua^ : et, ipsa creatura congemit et condolescit^.
In Apocalypsi quoque scribitur : « Et mortua est tertia

» pars creaturarum quaj erant in mari , animas babeu-

»tium^. )) Ait item Paulus : « Omnis creatura Dei bona

»est, et nihil rejiciendum, quod cuin gratiarum actione

»percipitur^. )) Et in libro Sapientiaj legitur : « Et Sa-
)) hominem, ut dominaretur crea-
pieutia tua constituisti
)> turis quse a te factaj sunt^. Quod autem res istee qua3 ))

creaturae sunt, creari dicantur, id rursus a Domino licet

discere cujus nempe hsec sunt verba
, « Qui autem ab :

)) initio homines creavit, masculum et fceminam fecit

)) eos'^. Idem quoque confirmat Moyses, qui in Can-

))

tico ita loquitur : « Interrogate dies, qu?e priores te fac-

» tae sunt, a die qua Deus hominem creavit in terra, et

* Joan. I, i4- — ^ Psal. eiii, 24. — ' Rom. vnr, 22. — * Apoc, viii, 5,

r-5 1 Tim. IV, 4- — ^Sap. ix, 2. — ' Marc. x, 6.

 ,

on\Tio II (;o^TnA. auiatioji. 2qi

'rt
a<l snmnnnn roeluni'. » Et Paulus Epistola ad Colos-
senses sic scviliit : « Qui ost imago Dei invisibilis, primo-
» jrenitus omuis rivalurre; quoniam iu ipso rreata sunt

» omnia qua^ iu ca?lis sunt ct quic in terra , visibilia et

» invisibilia, sive Throni, sive Dominationes, sive Prin-

» cipatus, sive Potcstates : omnia per ipsum et in ipso
» creata suut, et ipsc cst ante omnia » "^.

XLVI. Itaque ea , quae cx natura sua substantiam ha-

bent creatam, creaturas dici , et vere creari , satis ex his
patet, qua? commonoracieudi fjratia atlulimus, cuni alio-

quin hujusmodi testimoniis plena sit Scriptura. Quod

vero sola dictio, creavit, non semper naturam significet
volori[;inem,liquetex Davide, qui in Psalmis ait, « Scri-

» batur hnec in <>eneralionem alteram , et populus qui

» croabitur, laudabit Dominum"^. » Et rursus, « Cor
» mundum crea in me, Deus*. » Paulus item Epistola ad
Ephesios scribit : « Lojjem mandatorum in decretis abro-
» gans, ut duos in semetipso in unum novum hominem
» crearet''. » Et itcrum : « Induite novum hominem,
» qui secundum Deum creatus est in justitia et sancti-
» Neque enim David de populo aliquo
tale veritatis''. »

qui secundum substantiam crearetur sermonem habebat,

nec orabat ut cor acciperet aliud ab eo quod jam habe-
ret sed eam, quaj socundum Deum est, renovationem
:

significabatet instaurationem. Nec item Paulus duos ali-

quos intelligebat, qui secundum substantiam in Domino
crearentur, neque nos hortabatur ut alium quemdam
indueremus hominem : verum pcr hominem, qui secun-
dum Deum est, vitam virtute ornatam, et per eos qui in
Christo creantur, duos populos qui in illo renovantur
indicabat. Nec ab hac loquendi forma alienum est istud

* DeuU IV, !is. — 2 CqI^.^s. i, i5. — s Psal. ci. 19. — * Psal, l, u. —

* Eph«s. II, i5, — Eplie»,
* IV, a4.
292 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

Jeremise « Creavit Dominus salutem novam in planta-

:

» tionem, qua in salnte circuibunt homines^ » quibus :

verbis non signilicat substantiam aliquam crcaturse sed ,

renovandam in hominibus salutem, quse nobis in Christo

facta est, praedicit. Cuni igitur tantum differat rem crea-
tam esse, et dictionem, creavit, de aliquo tantummodo
usurpari : si aliquo in loco divinse Scriptur», Dominum
creaturam appellari reperistis, exhibete et contendite.
Sin vero nusquam scriptum est iUum esse creaturam, sed
solum ipse de se in Proverbiis ait, « Dominus creavit
» me : » erubescite itaque cum ob hujusmodi differen-
tiam, tum quod illa proverbiorum instar sint dicta nec :

jam ampUus ex hoc vocabulo, creavit, Dominum crea-

tum esse colligite sed id de ejus humana natura inter-
,

pretamini, cujus scihcet proprium est creari. Alioquin

an non iniquissime agitis, qui cum hanc dictionem, crea-
vity a Davide vei a Paulo usurpari auditis non naturam ,

et originem intelligitis, sed renovationem cum vero :

eodem vocabulo, creavit, utentem Dominum auditis,

ejus naturam inter res creatas audetis annumerare? Cum
rursus hfec auditis verba, « Sapientia aedificavit sibi ipsi
» domum, et erexit cohimnas septem- : » domum qui-
dem istam allegorice expUcatis vocem : autem, creavit,

uti jacet, accipitis atque ad significationem creaturee

transferre nihil dubitatis. Nec aUquid vero apud vos va-
let quod iUe creator sit et opifex-, nihikiue formidinis vo-
bis injicitquod idem solus proprius sit Patris foetus sed :

temere, veluti nomine contra iilum dato, pugnatis, vi-

Uusque de eo quam de hominibus sentitis.
XLVII. Namque hoc ex ipso loco convincitur merum
vestrum commentum esse, quod Dominum creatum esse
affirmatis. Quippe Dominus sciens suam naturam esse

J Jerem. xxxi, 22. — ^Pfov. ix, 1,

 OnATIO II COItTlVA. AR1AN08. SQ^

unid^cnitam sapicntiam, Patrisque foetum, et aliam a fac-

tis ct cx nalura crcalis rcbus, nunr porlnnnanilcr dicit :

« Doininus crcavil nie initiuni viaruin suaruni', » quasi

scilicet diceret : Pater corpus mihi perfecit, et me ad ho-
mines pro hominuni sahite creavit. Qucmadmodumenini
cum a Joannc audimus, « Vcrbum caro factum est, »
iiontotum Vcrl)um carnem esse, sed carnem tantum-
modo induissc factumquc esse homincm intelligimus :

cum item audimus, pro nohis factus est male-

u ('hrislus

» dictum^^j ct , Vaww qui non noverat peccatum, pro no-

))bispeccatum fecit^; » non etiam totum ipsum intelH-
gimus maledictuni et pcccatum factum csse, sed nostrain
maledictionem duntaxatsuscepisse, ut Apostohis his ver-
bis docet, « Redemit nos de maledictione*, » nostraquc
portasse peccata ut ait Isaias, atquc ca, ut scribit Petrus,
corpore in lignum sustulisse^. SimiUter ergo si vocem
creamt in Proverbiis audierimus, non totura Verbum
creaturam esse ^, sed creatum induisse corpus intelligen-
dum est, Deumquc pro nobis ipsum creasse, etilH crea-
tum corpus nostri causa, uli scriptum est, perfecisse, ut
,

in ipsorenovari diique posscmus". Quid igitur vos,

efl&ci

o insani, adco fefclUt, ut Creatorem creaturam diceretis?

Aut unde novum hoc commentum vobis ipsis comparas-
tis, ineoque Iriumphatis? Proverbia quidem dictionem,

creavit, habent at FiUum non creatum sed genitum es-

:

se aiunt, etjuxta vocis, creavit, et crcaturcc diflerentiam,

quam paulo antea ex Scripturis explicavinujs, iUum ajr-

noscunt sapientiam esse unigenitam et rerum creatarum
opificem, quod quidem naturne Filii propriuin est. Cum
autem vocem, crcai^it, usurpant, non de cju*loquunlur
natura, sedeum multarum viarum principium heri sig-

* Hebr. x, 5. — ^ Galat. v, i5. — ' 2 Cor. v, 21. — >*

Galat, in, i5. ~-
* Isui, i.ur, /).— ''
1 Petr. 11, a^. — ' Hcbr, x,5.
 ,

294 *• ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

nificant, ita ut vox, cremnt, voci, foctus, opponatur :

quod autem principium viarum dicitur, ipsi verbo op-

ponitur quatenus est unigenitum.
XLVIII. Nam si genitus est, quare illum creatum di-
citis? Nemo enim quee creat gignere dicit, nec proprios
foetus vocat creaturas. Rursus, si unigenitus est, quo-
modo fit ipse viarum j)rincipium? Nam si principium
omnium ipse est creatus, necesse est non jam amplius
unum esse quippe qui alios post se habeat. Siquidem
,

Ruben qui principium fuit filiorum, non unigenitus erat,

sed setate quidem erat primus, natura autem et cogna-
tione unus illorum erat, qui post ipsimi nati fuere. I{}itur
si Verbum principium est viarum, tale profecto estqua-
les sunt vise : et vicissim tales sunt vise quale ipsum est
Verbum , licet tempore primum illarum creetur. Nam-
que tale est alicujus urbis principium quales sunt aliaj
,

urbis partes, qu?e partes cum ipso principio conjunctse

integram et unam urbem perficiunt, non secus ac unius
corporis membra nec vero una ejus pars inter
: res con-
dentes est, alia inter conditas, alterique parti subjicitur,
sed omnes simul aequali architecti cura reguntur et con-
sistunt. Si ergo hoc etiam modo Dominus principium
omnium creatur, necesse est ipsum simul cum omnibus
unam perficere creatam naturam neque ab aliis differ- ,

re, etiamsi omnium sit principium, neque aliarum na-

turse creatse partium esse Dominum, licet sit tempore
antiquior quippe cum ipse quoque cum aliis omnibus
:

unam creationis rationem et dominum habeat. Porro si

secundum vos creatus est, qui fieri potest ut solus et pri-

mus creetur, omniumque sit principium , cum ex his

quse dicta sunt, constet nihil per se stabile esse et pri-

mum factum, sed unamquamque rem una cum omnibus
ortum habuisse , quamvis alise aliis prsestent. Nec euim
 ,

ORATIO II COKTRA ARIAWOS. SgS

sin[;ul« astra, iior inajovuni lumiuariuni primum,

.illud

nliud 8crun(hiui ap]).unit : scd cuncta uno

eodomquedie
imperio vocala sunt ut osscnt. Talis ctiam quadrupcdum
aA-ium et piscium et plantarum origo iuit , ut et generis
,

liominum qui ad ima^jinem Dei facti sunt^. Nam tametsi

Adam solus e terra cst rormatus tamcn in ipso inerant :

propa«;ationis luimani [>cneris rationcs ct semina.

XLIX. Csetcrum ex his mundi rebus quas videmus
perspicimus quoquc ejus invlsibilia, opcribus iutellecta,
nec singula seorsum existere^ Xon enim aliud primum
aut aliud secundum , sed simul omnia secundum suum
genus extiterc. Xam non sinoulos rccensuit Apostolus,
ita ut diceret, sive Angelus sive Thronus sive Domina-
, ,

tio, et Potestas, sed simuLomnes ex ordine enumerat

Imjusmodi verbis : « sive Augeli , sive Archangeli , sive
» Principatus^. » Propria scilicet ea cst rerum creala-
rum origo. Igitur si, ut dixi, Verbum creatum esset, non
prius seduna cuni aliis Virtutibusfactum fuisset, quan-
tumvis iisdem <;loria antccellat. Ita enim se res habet in
coeteris, qu» nempe simul factse fuerunt, nullaque inter
illas prima est vel secunda, licet gloria inter se differant,
ita wt aliae quidem a dextris, alia^ circum, alia^ a sinis-
tris, sed tamen omnes simul Dcum laudent, et Domino
ministrent. Quocirca si Verbumcreatum cst, nec primum
nec principium aliorum esse potest. Si vcro ante res oui-
nes est, uti revera est, ipsumquc sohun primum cst ct
Fihus est : non igitur secunduni naturamomnium csL
principium. Nam intcr omnia etiam omnium principium
numeralur. Quod si principitun non cst-, nec etiam crea-
tum est , scd patet ipsum substantia et natura a rebiis
quidem creatis diiferre, aliudquo ab ilUs csse, soHus au-
tem et veri Dei similitudinem esse ct iraaginem sohuu ,

* Rom. )v, 17. — * Rom. i, jo. — 3 Colois. i, 16,

2^6 S, ATHANASII ARCHIEPISCOPI

denique et ipsum existere. Hinc ipsum inter res creatas

non collocant Scripturse. Imo David eos, qui id vel agere
cogitant, liis verbis arguit « Quis similis tui in diis, Do-
:

» mine^??^, quis similis erit Domino in filiis Dei-. Et

» Barucli : Hic est Deus noster, non a^stimabitur alius

» adversus eum". » Enimvero hic creat illa autem ,

oreantur. Proprium ille est naturse Patris Verbum et Sa-

pientia; res vero factse, cum antea non essent, per ipsum
Yerbum fuerunt productse.
L. Haec igitur qu8e tam crebro jactitatis verba, Filius

res est creata, vera nullomodo sunt, sed merum vestrse

mentis commentum est, vosque Salomon ipse increpat

quod scepe illius auctoritate false abusi fueritis.^>que enim
docuit Filium rem creatam esse, sed foetum et sapientiam
Dei , ut ex his ejus verbis clarum est : « Deus Sapientia
» fundavitterram*. » Et, « Sapientia sedificavit sibi ipsi
» domum^. » Quin etiamlocus, quem hic expendimus,
vestram plane confutat impietatem. Nam scriptum est :

« Dominus creavit me initium viarum suarum in opera

» sua. » Igitur si ipse est ante omnia, dicit autem « crea-
» vit me , » non ut opera faciam , sed a in opera : » vel

id, quod ista voce, creavit, significatur, ipso est posterius,

yel ipse operibus posterior videbitur, quippe qui illa,

cum creatur ipse, jam ante se existentia reperiat, et quo-

rum causa idem ipse creetur. Quse si vera sunt, qui potesl
fieri, ut ipse sitQuomodo porro omnia per
ante omnia^?
ipsum facta sunt et in ipso constituta ? Namque secun-
'^

dum vos ante eum extiterunt opera quorum causa ipse ,

est creatus et ad qupe missus fuit. Yerum non ita se res

,

habet : absit. Falsa ha3C est hsereticorum sententia. Nec

enim Dei Verbum res est creata , sed creator ipse est :

i Psal. Lxxxv, 8, et lxxxii, 2. — 2 psal. lxxxvui, 7. — ' Bar. m, 36.—

* Prov. m, 19. — ° Prov. ix, 1. —-^ Joan. 1, 5.
— " ColosSi i, 17.
 <)I\ATIO n COrfTUA AHl\KOS. 297
tiinr anlJMii provcrbii inslar ait, « Doniiiius creavit me, »

nnn croatam inthiil carncin , ut (Hiani cx linr ipjo loco

potest intclligi. laniotsi cniiu Filiuscsl, et Deuni liabet
Pairem, cuni proprius ejus sit foetus tamen Patrem hoc :

in loco Doininuin appcllavit, non quia scrvus csset , sed

qucmadmodum, qua-
quia servi forinam acccpit. Quippc
teuus Verbum est ex Patrc, Deuin convenienter Patrem
appellat namquc id proprium filii est erya Patrem ita
: :

cum opus venit absoluturus, et servi formam accepit^

Patrcm , Dominum diccrc, cum oniuino decuit. llujus-
modi porro discrimen suos ipsc Discipulos distincte ad-
modum hisce Evan[Telii vcrbis docuit : « Confitcor tibi,
n Pater : » deinde : Dominus cocli et terrae *. » Xamque
«

etDeum sui ipsius Patrem esse testatur, et eumdem rerum

creatarum Dominum appellat : ita ut ex hoc loco perspi-
cuum sit eum, cum naturam creatam accepit, tunc Pa-
trem appellassc Domiuum. Quin eliam idem discrinien in
Davidis oratione sanctus declarat Spiritus, sic in Psahnis
loquens : « Da imperium luum puero tuo, et salvum fac
i»^ Fihum ancillae tua:!"-. » Siquidem alius est naturalis et

verus Dei FiUus, et alii sunt ancillse liberi, qualis est vi-
delicet rerum factarum natura. Ilinc ille tanquam Filius,

paterno gaudet imperio : hse autem, salute opus habeut.

LI. Quod si idcirco quodpuer sit vocatus, nugari ve-
lint et rixari, discant Isaac pueruni quoque Abrahae ap-
pellatum esse, et Fihum Sunamitidispuerulum fuissc dic-

tum". Mcrito itaque cum nos scrvi siinus, ille nostri fac-
tus similis, Patrem quoque Dominum, sicuti nos, vocat :

quod profecto sumranf^ sua> er^ja uos bcnijTnitatis argu-

mentum voluit esse , ut scilicct nos, qui natura servi su-
mus, spiritu Filii accepto, illum qui natura noster cst
Dominus gratia Patrem appellare auderemus*. Verum
,

Matlli. XI, a5, — >Psal, xxv, i(j. — ' (Jsncf. xxi, 8, — ''4Ueg< i>'j 18'
 :

298 S. A.THANASII ARCHIEriSCOPI

quemadmodum nos cum Dominum Patrem appellamus)

non tamen inficiamur servos nos natura esse-, ejus siqui-
dem opera sumus, ipseque fecit nos et non ipsi nos ita :

cum Filius, forma scrvi accepta ait, «Dominus creavit

» me ^, » non idcirco ejus divinitatis aeternitatem negare

debent, vel in principio Verbum fuisse, omniaque per

ipsum esse facta, et in ipso creata omnia esse. Hac autem
Proverbiorum sententia, non Verbi natura, uti jam dixi,
sed humanitas significatur. Nam si in opera se creatum
esse dicit, manifestum est eum hisce verbis nolle suamin-
dicare naturam , sed suam tantummodo in opera admi-
nistrationem, quod quidem posterius est quam esse. Res
enim creatse primo ac prsecipue ea de causa sunt factse ut
sint et existant secundo vero habent ut agant quaecum-
,

que imperaverit Verbum, ut in omnibus licet perspicere.

Siquidem Adam creatus est, non ut ageret, sed utprimum
esset homo; nam
postea agendi pra?ceptum accepit. Noe
similiter non propter arcam creatus est, sed ut primum
esset et fieret homo nam postea arcam jussus est fabri-
:

cari idemque in aliis singulis quisque potest animadver-

:

tere. Etenim magnus ille Moyses primum factus hOmo est,

deinde populi imperium illi est concreditum. Idem ergo
hic pariter licet intelligere. Vides enim Filium non creari
ut sit sed « in principio » quidem « erat Verbum »
: ,

postea vero in opera eorumque administrationem mitti-

tur. Etenim antequam facta essent opera, semper erat
Filius, necdumtamen necesse erat eum creari. Postquam

autem creata sunt opera, ac deinde administratione ad

illa restauranda opus fuit : tunc etiam seipsum obtulit
Verbum, eoque sese demisit, ut operum simile fieret
quodutique per vocem, creavit nobis voUiit significare.
,

Simile item aliquid per Isaiam Prophetam liis verbis do-

* Psal. xcxix, 8,
 ,,

OnATIO II COI^TR.V ARI\T>OS. 2^9

rol : « Et niinc li.rr «licit Doniinus, qiii me ex ulcro ser-
» vum sihi formavit, ut .lacob et Tsracl ad ipsum con-
^> greg^arcm, conj^rcf^aboret^jlorificaborcoramDomino^»
LII. Eccectiam liic tion ut esset formalur,sed ut tribus

cougrcffaret , quae antequam ipse formaretur existebant.

JVam ut illic scri[)lum cst, creavii, ila hiv, Jormarif, dici-
tur, et ut illic additur, ift opcra, ila hic sequitur, nt con-
gregarem. Quocirca clarissimum undeli])et est nonnisi
posterius quam fueril Vcrbum , hdpc verba, « creavit, et
» forinavit, )> dc illo enunciari. Nam quemadmodum an-
tequam Filius formaretur, tribusexistebant, proptcr quas
formatus ipse est : sic etiam opera, quorum causa creatus
est, prius patet extitisse. Proetcrea cum in principio esset
Verbum , nondum , ut dixi , erant opera : cum autem
facta sunt opera , et exegit necessitas, tunc dictum est
crcavif. Ac quemadmodum si aliquis filius servis perditis
et apud hostes, ipsorum neyligentia, detentis, cogente
necessitate a Patrc mitteretur, ut illos adjuvaret et redu-
ceret, illeque in itinere similem illorum indueret vestem,
eodemque acilliseappellaretnomine,nefortehi,quiservos
retinerent, ipso ut Domino agnito, fugerent, ipseque hoc
pacto prohiberetur ad servos subter terram ab illis occul-
tatos accedere : si quis deinde ab eo sciscitaretur, quare
ita egisset, rectc responderet : Sic me formavit ct compa-
ravit Pater in opera sua : quibus quidem verbis neque se
servum aut unum ex operilms esse sijjnificarct ; nec etiam
sui ortus indicaret principium, scd tantum
commissam
sibi postea operum curam. Dominus Simili ratione si

nostra induta carne et figura inventus ut homo, ab his

,

interrogaretur qui ipsum eo in statu suspiciunt ct admi-

rantur, responderct « Dominus creavit me initium via-
:

» rum suarum in opera sua' » et, « Formavit me ut con- :

1 Itai. XLix, 8.
 ,

000 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPi

» gregarem IsraeP. » Idem autem ipse quoque Spiritus

in Psalmis prsenuncians aiebat : « Constituisti eum super
» opera inanuum tuarum quod et Dorainus de seipso -
: »

his confirmat verbis « Ego autem constitutus sum rex ab

:

» eo super Sion montera sanctum ejus » Porro quemad- "^.

modum cum inonti Sion corpore illuxit, tunc non incoe-

pit esse aut regnare : sed cum Verbum et rex
esset ipse

sempiternus, humaniter Aoluit suum regnum illucere

quoque in Sion, ut scilicet et nos et illos a peccato, quod
in eis regnabat, redimeret, et in paternum sui imperium
redigeret : qua utique ratione in opera est constitutus
non quse nondum essent, sed quse jam existerent, et emen-
datione indigerent.
LIII. Igitur hse dictiones, « creavit, forraavit, et cons-
» tituit, » eamdem babent significationem, nec ullo modo
probant , vel eum incoepisse esse vel creatam ejus esse ,

naturam, sed intelHgendai sunt de renovatione, qua nos

singulari beneficio refecit. Itaque licet hsec ejus sint
verba, ipse nilulominus se ante res illas docuit existere
cum ait « Antequam Abraham fi^ret, ego sum* » et
:

« cum coelos preeparabat, aderam illi » et, « apud iilum :

» eram res apte compouens^. » Quemadmodum vero

ipse erat, antequam fieret Abraham, Israel autem post

Abraham certumque est ipsum cum prius exis-
factus est,
teret postea formatum esse idque non ejus existendi
,
,

principium, sed Imman^^m ab<eo naturam assumptam si-

gnificare, in qua videlicet tribus Israel congregat : ita
cum ipse semper sit cum Patre, rerum creatarum est quo-
que opifex, palamque est opera ipso esse posteriora, et
voce, creavit , non ostendi eum es^e coepisse, sed operum
administralionem ,
quam in carne gessit, suscepisse.

1 Philip. 11,8. — 2 Psal. vnr, 7. — 3 Psal. 11, 6. — 4 Joau. vin, 58. —

*Pro,v, viii 27, 3o.
 .

onvTK» II c.orsiuA auiv^os. .)0l

<,Juip|)t' «Imiil ipsmn, (jiii aliiis ah «([icrihiis , iiniuo ([ui

rroator illoruni iMal, oonini qiioquc in sc suscipcre rcno-
valioncin : ul ipsc noslri causa creatus, omnia in scipso
rccrearct ac rclicorcl. llinc ubi dixit, « creavit, » stalini
causam, nempc, « opera, » addidit, ut sciiicet his verbis,

« in opcra crcari, » si{;nilicarclur illuni homincm lieri ad

ipsa opora iiislauraiula. Aamquc ca csl consuoludo Scrip-
tura? divinai, quiT quotics de Vcrbi orlu secundum car-
nem loquilur, causam subjunfjit proplcr ([uam homo fac-
tus est. Cum autoin vel ipsc vel cjus famuli de ejus divini-
tate verba omnia simplici dictionc absohitaquc
faciunt-,
sententia, et miUa implicita causa proferuntur. Nempc
Patris ost splcndor ut aulcm Paler non est ob aliquam
;

causam, ita nec ojus splcndoris causa est inquircnda. Ita-

que scriptum est, « lu principio erat Verbum, et Verbum
» eral apud Deum, et Deus orat Vorbum » cujus quidcm :

rei nulla aflcrtur causa. Cum aulem « Verl)um caro fac-

» tum est, » tunc causa propter quam factum est, liis

verbis indicatur « et hal)itavit in nobis. » Similitcr Apos-
tolas cum ait : « Qui cum in forma Dei esset, » causani
non protulit nisi post haec verba, < formam servi accc-
» pit^ : » tunc enim subjecit : « humiliavit semetipsum
» usque ad mortem , mortcni autem crucis. )> ITopc enini
causa est cur Verbum caro factuin est el servi accepit
formam.
LIV. Ipsc etiam Dominus malta quidcm in provcrbiis
elocutus est, scd cuni de seipso loquitur, absolute dicit :

« Ego in Patre et Pater iu me est'- » et, « Ego et Pater ;

» unum sumus^ » et, «Qui vidit me, vidit Patrcm*

: » :

et, « Egosum lux mundi ^ » et « Ego sum veritas'' » : , :

quibus in locis nulla causa recensetiir, nec afferUir ratio

* Philip. 11, 6. — Joan. 2 xiv, lo. — ' Joan. x, oo. — * Joan. xir, g. —
* Joan. viu, 12. — joan. xiv,
6 6.
 ,

D02 S. ATHAKASII ARCHIEPISfiOPl

cur ita sit , ne illis esse sit videretur posterior, quorum

causa factus est. Siquidem necesse est causam illo prio-
rem esse sine qua nec etiani ipse factus fuisset. Paulus
quidem segregatus Apostolus in Evangelium*, quod ante
promiserat Dominus per Propbetas, Evangelium cujus
administer factus est, prius se liabuit. Joannes autem
cui Domino preeeundi munus fuerat commissum, prio-
rem quoque se babuitDominum. At Dominus qui nullam
causam cur sit Verbum agnoscit, nisi tantum quod
Patris et foetus et sapientia est unigenita-, cum fit homo
tunc causam indicat propter quam carnem gestare
,

debeat. Illi enim facto homini antecedit hominum

necessitas , sine qua carnem minime induisset. Quae
autem illa sit necessitas, propter quam factus homo est,
ipse Dominus his verbis exponit « Descendi de coelo :

)> non ut faciam voluntatem meam, sed voluntatem ejus

» qui misit me. Haec est autem voluntas ejus qui misit
» me ut omne quod dedit mihi non perdam ex eo, sed
,

» resuscitem illud in novissimo die. Hsec est enim vo-

» luntas Patris mei, ut omnis qui videt Filium et credit
» in eum, habeat vitam aeternam, et ego resuscitabo
» eum in novissimo die-. » Et rursus : « Ego lux iu
» mundum veni , ut omnis qui credit in me, in tenebris
» non maneat^. Ego in hoc natus sum, et ad hoc
» Et, «

» veni in mundum, ut testimonium perhibeam ve-

» ritati*. » Scribit quoque Joannes : « In lioc apparuit
» Filius Dei, ut dissolvat opera Diaboli^. »
LY. Itaque idcirco venit Salvator ut testimonium
mortem pro nobis susciperet, hominesque
perhiberet, et
ad vitam revocaret, ac Diaboli opera dissolveret. Hsec
causa est cur carne assumpta, ad nos advenerit. Nec

1 Rom. 1, 1. — - Joan. vi, 5S. —3 Joan. xu, 46. — * Joan. xvui, oj. —
5 \ Joan, 111, 8,
 ,

OHVTIO II C.OMM» \ AUI\?<0». 5o3

ciiim cssc potni.sset rc8un'eclio, nisi mors anlecessisset.
(Jnoni<ic1o vcro niors anlcccssiRscL , nisi niorlale ha-
buissct corpus? M sanc al) co didiccrat Panlus, cujus
nempe haec sunt vcrha : « Quia ergo pueris sanjjuinis et
» carnis participcs lacli sunt, ipsc quoque similiter
» eorunulcni particcps Init, nt pcr inortem, Diabolum
)» qni mortis impcrium habct dcstrueret, et liberaret eos
» qui timore mortis per totam vitam obnoxii erant servi-
» tuti*. » Et : « Quoniam cnim per homincm mors, et
» per homincm mortuorum-. » Et itervmi,
rcsurrcctio
« Nam quod impossibile erat legi, in quo per carnem
)> inlirma erat, Dcus sui ipsius misso Filio sub specie
» carnis pcccati , cliam dc pcccato condemnavit pecca-
» tum in carne, ut legis justitia in uobis implerctur
» qui non secundum caruem , sed secundum spiritum
» ambulamus ^. » Joannes vcro scribit « A^ec enim
:

» misit Deus Filium suum in mundum ut judicet mun-

» dum, sed ut mundus per ipsum salvetur*. » Rursus
quoquc per seipsum ita locutus est Salvator « Ego in :

» judicium in hunc mundum veni ut qui non vident ,

» videant , et qui vident caeci fiant''. » Non ergo propter

seipsum venit sed propter nostram salutem , nec non ut
mortem destrucret, peccatum condemnaret , caeci vi-
derent, omnesque c mortuis excifarentur. Quod si non
propter seipsum sed propter nos venit : non igitur sui
sed nostri causa crcatur. Si porro non proptcr seipsum
sed propter nos creatur, non ergo ipse est creatus, sed
nostra assumpta carne hsec illa ait. Quod autem is sit

Scripturainim sensus, licct ab Apostolo discerc, qui Epis-

tola ad Ephesios ita scribit : « Qui medium septi parie-
» tem diruit, cum inimicitiam in carne sua, legem man-
* Hebr. ii, i4. — ^ i Gor. xv, 21, — ^ Rom. vui, 5. — ''
Joan. 111, 17,
^ 5 Joan. IX, 53.
004 S. ATHANASII ARCHlEPISCOPI

» datorum in decretis, abrogavit, ut duos crearet semet-

» ipso in unum novum hominem, faciens pacem^. »
Quod si duo in illo creantur, qui et sint in ipsius
corpore : non immerito igitur, duos in se ferens, ipse
quoque quasi creatus est. Namque creatos in seipso con-
junxit, et ipse in illis erat, veluti illi. Sic porro duobus
in illo creatis, dicere maxime ei convenit : « Dominus
» creavit me. » Ut enim nostris infirmitatibus susceptis
ipse infirmus esse dicitur ,
quamvis infirmus non sit,

quippe qui sit Dei virtus : ut item peccatum et male-

dictio pro nobis factus est, licet ipse non peccaverit, sed
quia ipse peccata nostra et maledictionem portavit : ita

nos inseipsocreans, recte dixerit, «creavit me in opera, »

licet ipse creatus non sit.

LYI. jNam si, ut illi sentiunt, quasi natura Verbi

creata esset, dicit, « Domiuus creavit me, » utpote qui
sit creatus : sane non propter nos creatus erit dicendus.
Si vero ille propter nos non est creatus; in ipso non
creatisumus : quod si in illo creati non sumus, eumigitur
non in nobis sed extra nos haberemus, ut si nimirum
doctrinam ab eo tanquam a magistro accepissemus.
Quod si ita de nobis se res liabet , proculdubio carnis

peccatum , nihilominus quam antea , regnare perseve-

rat, nec ex illa expulsum est. Yerum his adversatur

Apostokis ,
qui paulo ante ita ait : « Ipsius enim opus
sumus creati in Christo Jesu*^. » Si ergo nos in Christo
creati sumus, uon igitur ille est qui creatur, sed nos ipsi
sumus qui in illo creamur, nostrique causa vox illa,

« creavit, » scripta est. Nam nostram ob necessitatem

Yerbuni, etiamsi sit creator, vocem tamen rerum crea-

tarum non renuit, nec ista vox ejus propria est quatenus
estVerbum, sed nostrjum est vocabulum, « creavit, »

J Eplics. 11 ,i4- ^ Ibid. jo.

 onATIO II CONTRA AniAlMOa. 5o5

qni nrnipo in co (MT.iinnr. Ac qucmadmodum iit Pater

ost scnipcr, ila cliani cjus Vcrlnini scmper est, et qua-
tcnus est scnipcv, dicit : « E[]0 cram qua delectabatur :

)) ego vcro pcr .sinjjulos dies antc faciem ejus Uetabar ^ : »

et, « E{jo in Patre ct Pater in me est*^ : » sic cum nostrse

necessitalis causa factus est homo, convenienter ad-
modum. ut nos, ncmpe,
qurc nostra sunt usurpat ipse,
« Domimis crcavit mc » ut eo in carne babitante, ,

peccatum ex carne penitus extermiuaretur, et nos

libcrum scnsum liaberemus. Ecquid vero ilUim bominem
lactum loqui decebat eram honio? At
? In principio
minime hoc ci congruebat, nec verum erat. Ut autem
eum ita loqui dedecebat, sic proprium est et conveniens
de liomine dici, « creavit, » et, « fecit ipsum. Hinc
etiam causa cur hujusmodi dictio, « creavit, » adhibea-
tur, adjuncta est, quae nempe operum est necessitas.
Ubi porro adjecta causa cst, ea lectionis difficuUatem
penitus tollit. Namque hic causam, cur vox, «creavit, »
sit adhibita, «opera » assignat. At cum de ejus ex Patre
generatione scrmoaperte habetur, mox subditur : « Ante
)) omnes colles gignit me \ » Causa utique hic non addi-
tur, ut in voce, « creavit, » ubi subjungitur, « in
» opera : » sed absolute dicitur, « gignit me, » ut et
iUud, « In principio erat Verbum. » Nam etiamsi nulla
fuissent creata opera-, nihiloininus Verbum Dci erat, et
Deus erat Verbum. Ipsum autem Verbum nequaquam
hoino factus esset, nisi causa fuissct hominum necessitas.
Itaque FiUus res creata non est nam si res creata esset, :

non dixisset, « Gignit me : » cum res creatae externa

sint eflectoris opera, rcs autcm genitse non sint quid
externum, ut opus, scd sunt ex patre,cujus naturai

* Prfiv. vui, 3o.

— " Joan. xiv, lo, — ' Prov. vui, aS,

2.XXI. 30
 ,

3o6 S. ATHANASII ARCHIEPlSCOPl

sunt quidproprium. Hinc illoe, ressunt creatse; hicvero,

A^^erbum Dei et Filius unigenitus est.

LVII. Sane Moyses de rebus creatis non dixit, « In

» principio genuit, neque, In principio erat, » sed, « In
» principio fecit Deus coelum et terram^. » Nec item
David canebat , « Manus tuse » genuerunt me , sed
« fecerunt me et formaverunt me -, » qui idem ubique
de rebus creatis loquens, verbo, « fecit , » utilur, non
autem, ubi de Filio illi est sermo. Nec enim dixit,
« feci, » sed, « genui^, » et, gignit me*, » et, « eructa-
» vit cor meum Verbum bonum. Igitnr de rebus creatis
dicitur, « In principio fecit^-, » de Filio autem, « In
« principio erat Verbum^. » Id porro est discriininis,
quod res creatse sub principio sunt factse, habentque
existendi principium temporis distinctum intervallis,
ita ut hsec verba, « iii principio fecit, idem valeant ac
si diceretur, « a principio fecit , » quemadmodum Do-
minus, quodfecerat, rectc ipse noverat, docuit, cum
Pharisaeos his confutavit verbis « Qui illos a principio ,

» creavit, masculum
foeminam fecit eos'. » Iles enim
et
factse ab aliquo principio, cum ahquando non essent et ,

conditse sint et creatse , quod ipse Spiritus sanctus ita in

Psahnis declaravit, « Et tu secundum principia, Do-
» mine, terram fundasti^. » et iterum, « Memor esto
» congregationis tuse quam possedisti a principio^. »
Manifestum autem est id quod fit « secundum prin-
» cipia, » principium habere ex quo creatur, et Deum
congregationem ab aliquo possedisse principio. Jam
quod ha^c verba, « In principio fecit, » ex eo quod
dicitur, « fecit , » idem sit ac « ccepit facere , ipse

1 Geucs. 1. — ^ Psal. cxvni, 71. — 5 Psal. 11, 7, — * Psal. xliv. —

» Genes. 1. — ^ Joan. z. — '
MatlU. xix, 4« — ' Psal. ci, 36. — " Psal,
 <inATI() n (.0!NTU\ \ni\!SOS. v^lO^

ilocot Mopcs , qui post absolutam rcrum omnium crea-

tioncm sic loquilur : « l!l hciuHlixil. Dcus clici septimo,
» ct sanctilicavit illum, quia iu ipso cessaverat ab om-
» nibus operibus suis qua^ coepit J)eus facere^. » Itaque
res croatae fieri cceperunt. At])ei Vcrbum cmn princi-
pium , cx quonullum habeat, merito nec csse nec
sil,

fieri cwpit, sed seniper luit. Opera i^itur principium,

cum fiunt, habent, quod quidem principium rebus, quge

fiunt, prius est Verbum autem cum non sit ex numero
:

rerum qua^ fiunt, ipse potius rcrum principium haben-

tium eflector est. Deinde, ipsum esse sive uatura rerum
factarum , in eo ipso quod fiunt, niodum et mensurani
habet, casque Deus ab aliquo priucipio per Verbum
lacere incoepit, ut nempe esset perspicuum illas non
fuisse priusquam fierent. At Verbum non in alio prin-
cipio habet ut sit quam solo iu Patre, qui, ut illi etiam
consentiunt, principii est cxpers, ut ipse quoque Filius
sine principio existat in Patre, a quo genitus est, non
autem creatus.
LVIII. Id ijjitur inter eum qui genitus est, et res fac-
tas discrimen novit divina Scriptura, quse et eum qui
genitus est, Filium essc nec ab aliquo coepisse principio
sed aeternum esse declarat-, rem autem factam, tanquam
opus extra eftectorem existens , fieri incoepisse docet.
Hinc enim Joannes de Filio disserens nec horum vocabu-
lorum ij^jnorans differentiam non dixit In principio , :

factus aut formatus est, sed, « In principio erat Ver-

» bum , » ut per hanc vocem « , erat, » genitus esse
agnosceretur, nullusque temporum fingeret intervalla,
sed semper et ab jeternitate Filium extitisse crederemus.
Qua' cum ita esse probatum sit, qul fit, o Ariani, ut
his, qu;c in Dcuteronomio habentur, non intellectiSj
IGencs. u, 3.
 ,:

5o8 8. ATHAPrASII ARCHIEPISCOPr

rursus impii iii Dominum esse audeatis, cum dicitis illum

factum vel creatum sive genitum esse ^ ? Contenditis
enim rem genitam et rem factam, idem significare? At
nihilo secius ex lioc ipso loco, imperitise et impietatis
convincemini. Itaque hic est primus, de quo agitur,
locus : «Numquid non hic ipse pater tuus possedit te, et
"^?
» fecit te, et creavit te » Et paulopost in eodem can-
tico : « Deum qui te genuit dereliquisti, et oblitus es
» Dei te nutrientis ^ ? » Quorum quidem verborum sen-
tentia admirabilis plane est. Nec enim primum dixit,
« genuit, » ne id vocabulum idem posset significare, ac,
« fecit , » indeque ansam illi haberent ita loquendi :

Moyses quidem narravit Deum a principio dixisse,

« Faciamus hominem * ? » idem autem post heec dixit
« Deum qui te genuit dereliquisti ^, » utpote cum hae
voces utrumque promiscue significent : siquidem idera
est res genita ac facta. Verum post verba , « possedit , »
et, « fecit, » addidit verbum, « genuit, » ut oratio suam
secum interpretationem liaberet. Nam dictione, « fecit, »
vere id quod naturcC hominum proprium est significat
eosnempefactaesse opera: atdictione, «genuit» summam
Dei erga homines benigoitatem post quam illos creavit
indicat, in quam quia se prsebuerunt ingratos, eos merito
objurgat Moyses. Hinc primo ait : « Hsecciue Domino
» rependitis '^
? » deinde subjungit : « Numquid non
» hic ipse pater tuus possedit te, fecit te, et creavit

» te
'^
Immolaverunt daemoniis
? » Postea vero pergit : «

» et nonDeo, diis quos ignorabant. Novi recentesque

» venerunt quos non coluerunt patres eorum. Deum qui
» te genuit dereliquisti. »
LIX. Deus enim non tantum homines creavit, sed

1 Deut. xxxn, 6. — 2 Ibid. — » Ibid. iS, — 4 Gene». », 26. — ' Deut,

XSXu, i8,— 'Ibid, 6. — ' Ibid. 17,
 ,

ORATIO II CONTRA ARIANOS. OOg

etiam filios vocavit, tanquam si illos geuuisset. Nani

vox, «genuil,)) iilium iudicat, uli per Prophetam
(Hcil, « lilios };euui et exallavi. » Quocirca quoties
JScriptura de lilio loquitur, nou vocem, u creavi, » usur-

pat, sed vocem, « genui. )> Id videtur Joannes his ver-

bis sij^nilicare : « Dedit ei$ potcstatem filios Dei fieri his

» qui credunt in nomen

non ex sanguinibus, ejus, qui

» neque exvoluntatecarnis,neque ex vokmtate viri,sed

» ex Deo geniti sunt » qua3 verba e re fuerit obser-* :

vare. Siquidem verl)um, « fieri » adhibet, quia non ,

natura sed adoptione filii esse dicuntur : dictione autem,

« geniti sunt, » usus postea est, quia ilU quoque nomeu
filii acceperunt. Sed populus, ut ait Propheta, repulit
benefactorem *. Haec est autem Dei beuignilas, quod
quorum eftector est, horum etiam pater gratia postea
fiat, quod tunc contingit cuui creati homines, ut ait

Apostolus, Spiritum Filii cjus clamantcm, Ablm, Pater,

in suis cordibus suscipiunt ^. Hi porro sunt qui susceplo
Verbo, potestatem ab eo accepere filios Dei fieri. Nec
enim alio modo filii possuut fieri , cum ex natura sua
sint creati, nisi Spiritum ejus qui naturalis et verus est
Quod ut fieret, Verbum caro factum
Filius acceperiut.
est, ut hominem ad divinitatem rccipicndam idoneum
redderet. Eamdcm lianc sentcntiam licet disccre ex 3Ia-
lachia Propheta italoquente : «Numquid non Deus uuus
» creavit vos? Numquid non patcr unus omnium vcs-
» truin * ? » Hic cnini priuiuui posuit, « creavit, »

deiude, « pater, » uL ncmpe oslcnderet nos a principio

natura creatos esse , Deumque creatorem nostrum essc
per Verbum : postea vero nos filios adoptione efiici

tumquc Deuni creatorcm, uostrum etiam fieri patrcm.

Itaque Pater proprius est lilii, nec aUquid creatum scd
* Joan, I, 12. — JJsai. J, ». — ^ Galat.iT,6. — ''Malacb, u, lo.
 ,,

3lO S. ATHAIfASII ARCHIEPISCOPI

Filius est quoque Patris proprius. Quocirca inde pers-

picuum etiam est nos non natura filios esse, sed Fi-

lium qui in nobis est patrem

-, nec vicissim Deuni ,

nostrum natura esse quod in nobis est, in

, sed Yerbi
quo et' per quod clamamus, Abba, Pater. Similiter Pa-
ter illos in quibus suum Filium viderit, filios vocat, et

dicit, «genui,» quandoquidem verbum « gignere , , »

filium significat, ut verbum, « facere , » ad opera refer-

tur. Hinc nos non primum gignimur, sed fimus, unde
scriptum est « Faciamus hominem.» Postea vero, gratia
:

Spiritus accepta ,
gigui dicimur. Certe magnus Moyses
in cantico optimo priore in loco dixit « possedit , » :

deinde, «genuit,» ne audientes, «genuit,» nostrse naturae

qualis ab initio fuit oblivisceremur, sed ut disceremus
nos ab initiocreatosesse, atque cum gigni gratia dicimur,
nihilominus nos ex natura homines factos esse.
LX. Quod autem non idem sit res creata et genita
sed inter se et natura et verborum significatione difle-
rant, ipse Dominus in iisdem Proverbiis declarat. JVam
postquam dixit : « Dominus creavit me initium viarum
» suarum-, » subdidit : « Ante omnes coUes gignit me'-. »

Quod Verbum natura et substantia creatum esset, ni-

si

hilque rem genitam inter et creatam differret, non sub-

junxisset, « gignit me, » sed satis habuisset dictioneui
« creavit, » usurpare, quippe quge idem ac, «genuit, »
significaret. Verum ubi dixit : « Creavit me initium
)) viarum suarum in opera sua » non simpliciter addi- ,

dit, «genuitme, » sed cum conjunctione, «vero, » ut

lioc modo dictionem , « creavit , » confirmaret, cum di-

cit', « Ante omnes vero me. » Nam verbum, colles gignit

« creavit, » cum vocabulo «gignitme, » conjunctum, ,

unam perficit sententiam, indicatque aliquam ob cau-

1 Prov. vui, aa. — * Ibidi r, aS.
 »

On\TI«) 11 COKTRA ARIANOS. OH

sam «lirtum esse, « rrcavit-, » iil ct, <( };if;nit me, » essc

antc, <« Qucmadmodum onim si rursus dixis-

rrcavit. »
?ct, « Dominns <;i<i[nit mc » deindcqno addidissct « antc
,

« omncs vcro collcs crcavit mc » profccto, « crcavit, ^

prius csset quam « [jcnuit » ita quaudoquidem primum

, :

dixit, « creavit, » dcinde sul^junxit, « ante omnes vero

» gifjnitme,» necessario ostcndit, « {jcnuit, prius esse
qnam « rreavil. » IVamquc dicendo, « ante omnes vero
,

)> gignit me, » se alium ab omnibus esse declarat, cum

ex supra dictis constet , nullam c rcbus crcatis prius al-
tera faclam esse, scd res omncs factas nno codemquc
mandato simul extitisse. llinc nec eadem adjuncta sunt
dictionibus, «creavit, » et, « gignit me : » sed post,
« viarum » at non
creavit, » additur, « principium :

dixit, principium gignit me, sed « ante omnes gi^jnit

» me. » Atqui is qui ante omnes est, non est omnium
principium, sed abus cst ab omnibus. Quod si alius est
abomnibus, inter quje ipsum quoque principium om-
nium comprehenditur iiaud dubium est quin alius sit
:

a rebus creatis. El proindc cum A^erbum aliud sitab

oranibus atque aute omnia cxistat, cvidens est ipsum
humana assumpta natura, creari principium
postea, via-
rum in opera, ut, quemadraodum ait Apostolus, ille

qui principium et primogenitus cst ex niortuis, idem

ipse in omnibus primatuni leneal *.

LXI. Quapropter cum id discriminis intercedat in-

ter , « creavit, ct gijjnit mc ut(iHi' principium via-
, , ,

« rum, et, ante omnes, » concludeudum est Dcum (jui

hominuni creator est per suum Verbum quod in ilHs
, ,

habitat, eorumdcm Patrcm postcafieri. De Yerbo autem

contraria omnino est ratio. Siquidem Dcus, qui Vcrbi
Pater natura est, cjus post hac crcator et cflcctor factus

1 Golost, I, iS,
 ,

3l3 S', ATHANASII ARGHIEPlSCOPl

est, cum scilicet Verbum creatam et factam carnem

induit , et homo factus est. Nam sicut homines, spiritu

Filii accepto ipsum efficiuntur

, Filii per
ita Dei ;

Verbum cum humanam carnem induit , tunc et creari

et factum esse dicitur. Itaque si nos natura Filii su-
mus, fatendmn quoque est Verbum natura et creatum
et factum esse. Sed si nos adoptione tantum et gratia
filii efficimur , clarum pariter est Verbum propter
gratiam nobis donandum factum hominem dixisse
« Dominus creavit me. Deinde quandoquidem creato
)>

corpore assumpto , nostri secundum corpus similis factus

est , ideo non immerito et frater noster et primogenitus

appellatus est. JVam tametsi post nos homo propter nos
factus est, ac proinde frater noster, ob corporis simiUtu-
dinem : verum ea ratione primoge- dicitur et est noster

nitus, quatenus omnibus hominibus Adse peccato perdi-

tis, ejus caro, utpote Verbi corpus facta, prima omnium

servata est et liberata, indeque nos, ut qui cum Verbo

corpore sumus conjuncti per idem ejus corpus salvi ,

efficimur. In illo siquidem nobis Dominus ad regnum

ccelorum et ad suum Patrem se ducem prsebuit , cum
ait « Ego sum via et janua ac per me omnes introire
: ,

« oportet^ » Quapropter primogenitus ex mortuis di-

citur , non quod primus nostrum mortuus est , nos enim

prius mortui fueramus sed quia morte pro nobis sus-
:

cepta et deslructa , , revixit, cum

primus, ut liomo
suum corpus pro nobis ex mortuis excitavit. Hinc enim
postquam revixit ille, jam nos deinceps et ab illo et

propter illum revocamur quoque ad vitam.

LXII. Quod si « primogenitus creaturae » dicitur :

non veluti rerum creatarum sequalis , aut iisdem prior

tempore , hoc appellatur nomine ( qui enim id fieri :

i Joan, X| s«
 — —

OnATIO II COIMIW ARIA110?!. 5l3

j)0ssct, cuiu ipso sil unigcnitus *?) scd ob singularein

\ orhi cri;.! ros croalas honij^nilalcm , (jua oliani muUo-
runi faclus cst fralor. Siquiiloin is uni}jonilus dioilur,

cui nulli alii sunl fratrcs : is auteni, dicitur primoge-

uitus, cui alii sunl fralros. Ilinc nullo in loco Scriptura-
rum legitur, « primogcnitus Doi , aut, creatura Dei :

« xed ista, Uui|;onitus, Filius, Verbum, et, Sapientia » ,

ad Patrem referuntur , ad quem tanquam quid pro-

prium pcrtinent. « Vidimus f/i/m {^loriam ejus, fjloriam
« suum
quasi unigeniti a Patre^. Et, Misit Deus Filium
« unigenitum^. Et Domine Verbum, lu saeculum , ,

« tuum permanot^. /./, Tn principio erat Verbum, et

« Verbum erat apud Deum^. Et , Christus Dei virtus
« et Dei sapieutia''. Et, Hic est Filius nieus dilectus".

« Et, Tu es Christus Filius Dei viventis^. Primogenitus »

autem appellatur ex sunima sua erga creatam naturani

humauilate : ejus quippe dictus etiain est primogenitus.
Dictione autem, « creavit, » significatur gratia quam
in opera conlulit : namque in illa creatur. Si ergo
unigenitus est uti revera est, vox ista, « primogenitus, »

est sane explicanda^. Sed si primogenitus est, uuigeni-

tus dici non debct. Idcm eniin non potest unigenitus et
primogenitus ad diversa rcspiciat
esse ita ut
, nisi ,

unigenitus quideni dicatur, quatenus ex Patre genitus

est, quemadmodum dictum est primogenitus vero ; :

quatenus siugulari crga creatam naturam benignitate

usus est , multosque sibi fratrcs rcddidit. Certe , cuni
duo illa nomina inter se siut contraria , haud im-
morilo possit aflirmari nomon unigeniti proprio inagis
Verbo convenirc quandoquidem nulluni aliud cst ver-
,

bum, nuUa alia sapientia, scd solus ipse verus est Patris
* Coloss. 1, i5. — 2Joan.i, 14. ^jjoan. iv^g. — Tsal. cxvni, 8y.
6 Joan. 1. —6 iCoi, I, 24.— 'MaUh.iji, 17.— 8 Matlli. xvi, 17, — PProT.
VUI) 33.
 »

5l4 S, ATHAKASII ARGHIEPISGOPI

Filius. Etenim , ut supra observavimus , nulla adjuncta

causa, sed absolute de illo dictum est, k unijjenilus Fi-
» lius qui est in sinu Patris^. » At cum, « primogenitus,
dicitur, causa annectitur, creata nempe natura , ut Pau-
lus ipse liis indicat verbis, « qaia in ipso creata sunt
» omnia^. » Si porro universse rescreatse, in illo sunt
createe , alius certe est a rebus creatis, nec ipse res est

creata, sed rerum creatarum creator.

LXIII. Non ergo primoj^enitus vocatus est, quia ex
Patre est genitus, sed quia in illo factse sunt res creatffi.

Quocirca quemadmodum ante res creatas ipse crat Fi-

lius per quem res createe factae sunt ita antequam pri- ;

mogenitus omnium rerum creatarum dictus est nihil- ,

ominus ipsum Verbum erat apud Deum, et Deus erat

Yerbum ". Verum ea impii cum non intelligant, hsec
dictitando circumcursaut Si omnium rerum creatarum :

primogenitus est, profecto ipse quoque una est e rebus

creatis. Stulti ! nam contra , si omnium plane reruni
creatarum primogenitus est , ergo alius est a rebus omni-
bus creatis. Nec enim dixit, primogenitus aliarum rerum
creatarum , ne tanquam una e rebus creatis esse putare-
tur sed scriptum est, « omnium rerum creatarum, »
:

iit alius ab illis csse ostenderetur. Hinc Ruben non dictus

est primogenitus omnium liberorum Jacob, sed ipsius
Jacob et fratrum , ne alius a liberis Jacob esse existima-

retur ^. Quin etiam de Domino non dixit Aposto-

ipso
lus, ut fiat primogenitus omnium, ne aliud corpus a
nostro habere crederetur, sed, « in multis fratribus ^ , »
ob suse carnis cum nostra similitudinem. fgitur si etiam
Verbum una esset e rebus creatis, sane Scriptura dixisset
ipsum esse aliarum rerum creatarum primogenitum.

* Joan. 1, 18. — 2 Colosj. 1, 16. — ' Joan, i. — * Geaes, xxxv, 22, —

* Rom. vin, 29.
 ,

on\Tio II (:o\Tn\ arianos, 5i5

Voruiu rmu Sanrli (liraiU ijvimogenitum illum essc re-
rum omnium crcatarum, cvidens profecto est Filium
Dci alium esse al) omnibus creatis rebus, non autcm
crcatum csse, .\lio(]uin si creatus esset, ipse siii ipsius
esset primogenitus. Qul crgo fieri potest , Ariani , ut idem
ipsc seipso prior et posterior sit? [nsuper, si creatusest,
resque universa^ creata^, per ipsum facta> sunt, et in ipso
consistunt, quomodo et res creatas creare et una ex
rebus qure in ipso consistunt potcst csse? Qua? illorum
commenta cum al)surda cssc lucidenter pateat, certe a
quidem nos docct, il-
veritate ipsa convincuntur, quff"
lum primogenitum in niullis fratribus ob carnis cogna-
tionem vocatum fuisse, primogenitum vero ex mortuis ,

quia ex ipso et post ipsum mortuorum est resurrectio 5

denique primogenitum omnis creaturae, propter Patris

iii bomincs benignitatem, per quam non solum oinnia

iu ipsius Verbo conslituta sunt, verum ipsa etiain crea-

tura, quge, ut ait Apostolus, « revelationem filiorum
» Dei expectans , liberabitur a servitute corruptionis in
» libertatem glorifc filiorum Dei ^. » Cujus boc pacto li-

beratae nec nou omnium, qui filii facti fuerint, Domi-

nus primogenitus futurus est, ut cuni ipse primus dici-
tur, ea quae post ipsum sunt persevcrent, ut pote qua3
ex Verbo tanquam ex aliquo principio pendeant.
LXIV. Sane nec ego dubitem quin ipsos etiam impios
pudeat sua^ bujusmodi sententia^. JVisi enim ita se res

liabeat , uti supra diximus, sed eum natura creatum

,

inter res creatas velint esse rerum omnium creatarum

primogenitum , animadvertant se eo progressuros ut
illuui brutarum animantium rerumque inanimatarum
fratrem et similem esse opinenlur. Si([uidem ba- quo^pie
partes sunt rerum omnium creatarum. Necesse est au-
1 RoDi. Tiii, 19,
5l6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

tem primogenitum tempore primum esse , genere

solo
vero et similitudine eumdem esse ac omnes quorum est
primogenitus. An non porro , cum haec dicunt , omnem
praetergrediuntur impietatem? Quis vero hoec illos di-

centes ferat?aut potius quis vel talia cogitantes odio non

prosequetur? Palam enim omnibus estneque eumpropter
se, tanquam si creatus esset , neque ob aliquam cogna-
tionem quam secundum naturam cum omnibus rebus
creatis habeat, earum esse primogenitum appellatum :

sed quatenus Verbum, cum res creatas initio eftecit, se

ad eas benigne accommodavit, ut fieri possent. Nec enim
ejus naturam, quae purus et paternus est splendor, ferre
potuissent , nisi se ad illas paterna benignitate accom-
modasset, iisdemque naturam ut essent dedisset. Alia
autem quod ejusdem Verbi benignitate , res
ratio est ,

creatae fiiiorum dignitatem per ipsum consequuntur ut ,

illarum sicuti diximus

, modis omnibus primogenitus
,

fieret , tum cum eas creat tum cum ipse in orbem ter- ,

rarum , omnium causa introducitur. Namque ita ,

scriptum est , « Cum introducit primogenitum in orbem

» terrse , dicit Et adorent eum omnes Angeli Dei^. »
:

Audiant Christi inimici, seque ipsi discerpant, quod

nimirum ejus in orbem terrarum ingressus causa est ,

cur omnium primogenitus sit appellatus. Quocirca Pa-

tris quidem unigenitus est Filius , quoniam sokis ipse

ex illo est est autem rerum creatarum primogenitus ,

:

quia omnes adoptione filii efficiuntur. Ut porro inter

fratres primogenitus est , idemque ax mortuis , primitiae
eorum qui dormierunt, revixit* ita quia eum in omni- :

bus primum locum decebat obtinere , ideo etiam prin-

cipium viarum creatur , ut per illud incedentes, et per
rilium qui ait, « Ego sum via et janua, » ingressi, fac-
i Hebr. j, 6, — ^ i Cor, xv, 20,
 ORATIO II CONTRi AHIVWOS. OI7

{'xi^xw ro{{nilionis rjtlris ])arlioipcs, nos etiam audiamvis,

« Pcati immarulnli in via , (lui amhulnnl in lc^re Do-
« niini : ct , V>vi\\'\ mundo cordc ,
quoniam ipsi Deum
« videbuut'. n
l.XV. (Aun i{;itur ipsa dcclarct vcritas Vcrbum natura
non cssc rreatum , conscqucns cst ut jani cxplicemus
quare principium viarum appcllntum luerit. Nempe
quoniam pericrat prima pcr Adamum via, nec amplius
in Paradisum tcndcliamus, sed ad mortem deflexeramus,
audieramusquc, « Tcrra cs, ct in terram rcverteris'^, »
idcirco clementissimum Dci Verbum, volente Patre,
creatam carnem induit, ut quam primus honio, violata
lcffe, mortc aftecerat, eidem , sui corporis sanguine ,

vitam redderet, « nobisque viam novam et viventem

» per velamen , »utait Apostolus, « idest, per carnem
» suam innovaret ^. » Quod idem alibi his verbis signi-
ficat , « Si qua in Christo nova creatura , vetera tran-
» sierunt , ecce omnia nova facta sunt *. » Si porro nova
creatura facta est , sane intcr novas has res creatas pri-
mum aliquem esse oportuit : atqui merus homo et tan-
tummodo terrestris ,
quales nos post violatam legem facti
sumus, is esse non poterat. Namquc in prima creatione
infideles facti sunt homines, ac per eos prima illa periit
creatura , et proiude opus aho erat qui ct primam reno-
varet, et* novam factam conservaret. Itaque non ahquis
alius, Dominus mira benignitate principium novoe
sed
creaturse iindc jure merito ait, « Dominus
creatur via ,

» creavit me principium viarum suarum in operasua, »

ut non jam secundum priorcni illam vivat bomo, sed ut
existentc jam principio novre creatura) Christumque ,

ejus viarum principium habcntes, ipsum deinceps sc-

* Pial . cxTiu, 1. Maltli, v, 8. — 3 Genes. ni, 19. — ^ Hebi, x, 30. —

* a Cor, T, 17.
 ,

5l8 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

quamur dicentem , « Ego sum via. » Id ipse beatus

Apostolus epistola ad Colossenses his verbis docet, « Ipse
)) est caput corporis Ecclesias, qui est principium, pri-
)) mogenitus ex mortuis , ut sit in omnibus ipse prima-
)> tum tenens ^. »
LXVI. Namque si, uti dictumest, ob resurrectionem

ex mortuis ipse principium appellatur tunc autem facta •,

est resurrectio , cum nostra indutus carne se ipse pro

nobis morti tradiditplanum utique fuerit his ejus ver- •,

bis « Dominus creavit me initium viarum » non ipsius

, ,

naturam sed corporeum adventum significari. Morsenim

ejus fuit propria corporis, ac proinde quemadmodum
mors est corporis propria, ita corporeae pra;sentiae pro-
pria sunt illa verba , « Dominus creavit me initium via-
» rum suarum. )> Cum enim Salvator hac ratione se-
cundum carnem rreatus sit, eorumque qui recreantur
factus fuerit principium, ac nostrum habeat primitias,
humanam scilicet carnem quamassumpsit-, convenienter

post ipsum futurus creatur populus de quo ait David :

« Scribatur haec in generationem alteram , et populus

)> qui creabitur , laudabit Dominum^ : » et rursus
Psahno vigesimo primo , « Annuntiabitur Domino ge-
» neratio ventura , et annuntiabunt justitiam ejus po-
» pulo qui nascetur, quemfiecit Dominus ^. » Nec enim
amplius audituri sumus , « Quacumque die comederitis
» ex eo , morte moriemini * » sed , « ubi sum ego , et
» vos eritis ^ : adeo utjain dicere liceat, « Ipsius enim
» factura sumus creati in operibus bonis''. » Praeterea
postquam opus Dei, id est, homo ,
perfectus creatus
prsevaricationeinopsefiectus est, etpeccato mortuusjcum
item dedeceret Dei opus imperfectum remanere , unde

1 Coloss. I, — psal.
18. 2 ci, 19. — 3 psal, xxi, 32. — * Gen. u, 1;. —
* Joan. XIV, 3. — Ephes. ^ 11, lu.
 »

oRATio II co^Tn \ \ni\Ko.s. oig

fit 1)1 omiios Sanrli l^^^almo (•oulcsinio Irijjcsimo scpliiuo
IVnnn liar do rc ila Domiuc, rctribucs pro
prcccnlur , «

» nie : Dominc, opera nianuum tuarum ne dcspicias ^ ,

idcirco pcrfoctum Dci A'erl)um corpus inipcrfectum

induit, atquc in opcra crcari dicitur, ut pro nobisdcbito
soluto, ea qua^ honiini deerant, per sciijsuni explcrct at-
que pcrficerct. Dccrant autem homini immortalitas et
via ad paradisum. lloc ipsumSalvatorliisvcrbisindicat:
« E{^o lc ^dorificavi in terra : opus pcrfcci quod facien-
» dum mihi dcdisti '^.
» Et iterum : « Opera quae Pater
)> inihi pcrficicnda dcdit : ipsa opcra qure facio , testi-
» monium pcrhil)cnt de nic ^. Opera porro quse sibi
Patrem pcrficienda dcdisse declarat, ipsa illa sunt in quse
creatur, ut in Proverbiis ait, « Dominus creavit me
» principium viarum suarum in opera sua *. » JVani
idem est dicerc, dedit mihi Patcr opera, ct creavit me
'Dominus iu opera.
LXVII. Quandonam i<jilur opcra perficiendo susce-
pit, o Dei hostes? Ilinc cnim quid dictio, creavit^ signi-
ficet, facile intelligetur. Si respondetis principio sus-
cepjsse opcra perficienda, cum illa e nihilo fecit ut es-
sent : falsum id utique est^ necdum enim facta erant.
Atqui dc his tanquam quse jam csscnt apparetcum loqui.
jVeque etiam fas cst istud de tcmpore intclligcre quod
prius fuitquam Acrbum caro ficret, ne inulilis ejus vi-
deatur advcntus, cum hujuscc rei causa advencrit. Ila-
que jam reslat ut fateamur tunc accepisse opera cum
homo factus est. Siquidcm tunc illaperfecit cum nostra ,

sanavit vulnera , nobisque cx mortuis resurgere conces-

sit. Quod si cum A^erbum caro factumest, tunc ei data
sunt opera, liquct ipsum , cum homo factus est , tunc
quoque in opera esse creatum.Non ergohoc verbo, crea'
ifsal. CKxxvu, 8,— 2 Joan, xvii, 4» — ' Joan, v, 56. — * Pror. vm, a^'
 ,

520 8. ATHAKA8II ARCHIEPISCOPI

i»it , ejus natura significatur , uti saepiusdictum est sed ,

ortus ipsius corporeus. Tunc enim ,

quod opera imper-
fecta et mutila peccato facta faerant creari secundum
,

corpus dicitur, ut illis perfectis atque in integrum sta-

tum restitutis , Ecclesiam Patri exhiberet « non haben-
» tem maculam, » ut ait Apostolus, « aut rugam , aut
» aliquid hujusmodi , sed ut sit sancta et immaculata *. »

In illo ergo perfectum est hominum genus ,

qualeque
initio factum fuerat , yel potius ampUore cam gratia res-
titutum atque reparatum est. Siquidem ex mortuis exci-
tati mortem non amplius pertimescimus, sed in Christo
,

semper in coclis sumus regnaturi. Quod ideo consequi-

mur quod ipsum Dei Verbum proprium atque ex Patre
,

genitum carnem induit factusque liomo est. Nam si crea-

tam cum haberet naturam factus postea fuisset homo , :

idem profecto quod antea mansisset hominum genus,

neque cuin Deo conjunctum fuisset. Qui enim res facta
per rem factam cum Creatore conjungi posset? Aut quid
auxilii similibus posset dari a similibus , cum ipsa eo-
dem auxilio indigeant? Qui vero, Verbumres creata si

esset, posset Dei sententiam abrogare peccatumque di- ,

mittere , cum hoc Dei proprium esse scripserint Pro-

plietse? Nam« Quis Deus simiHstui, qui aufers peccata,
» et traiiscendis iniquitates ^ ? Siquidem Deus dixit
« Terra es , et in terram reverteris ', » eaque causa est

cur homines facti mortales fuerint. Quomodo igitur pec-

catum possent res factse solvere? Verum ipse solvit Domi-
nus, ut idem ipse ait, « Nisi Filius vos liberaverit *, »

vereque ostendit Filius liberator se nec creatum nec fac-

tum esse , sed naturee Patris ,
qui sententiam illam initio
tulerat, sohisque peccata condonat, proprium esse Ver-
bum et imaginem. Cum enim in Verbo dictum fuerit,
* Ephes, V, 2jr. — ^ Mich. vu^ iS, — ' Genes, iii, 19. — * Joan, viii, 36,
 ORATIO II CONTRA. ARIANOS. 321

u Terra es ol in loirani reverteris, » valde congruenter

per idem ipsuni Verbum atque in ipso libertas et solutio
(lamnationis farla est.

LVin. Alqui , inquiunt , eliamsi Salvator creatus

esset, poterat Deus lantummodo dicere, atque ita solvere
malodiolionom. At siinili niodo ipsis ita occurri possit :

Etiani sine ullo ojus adventu potorat Deus tantummodo

dicere , atque ita solvere maledictionem. Verum atten-
dere oportet quid sit hominibus utile , non autem quid
in omnibus possit Deus. JXamque etiain ante A'oe ar-
cam , homines qui peccaverant poterat intorimere :

tan*en id nonnisi post arcam fecit. Poterat quoque abs-

que Moyse , solummodo dicere ,
populumquc educore ex
vEjjypto : at id por I\Ioysoni iieri conveniel)at. Poterat
item Deus populum sine judicibus conservare : verura
e re populi erat judicespro lompore habere. Quin eliam
ipse Salvator potorat ab initio advenirc vel postquam j

advenit ,
poterat non tradi Pilato : attamen in line sre-
culorum advenit, et qurositus dixit, « Ego sum^ » Quod
enim ille facit id hominibus expodit nec aliter fieri
, ,

decuit quod autem et expodit et docot, id ipse curat

:

et providet. Veuit itaque non ut illi ministraretur sed ,

ut ipso minislraret, ot nobis rostitueret salutem'^. Certe

tametsi legem e coelo poterat onunciare , vidit tamen
hominibus conducere , eam o monte Siua proferri :

quod quidem fecit ut et i\Ioyscs posset ascendere , et

illi , verba proprius audiendo , facilius croderent. Ve-
rumtamen quanta cum rationc id factum fuerit, ex
his perspicere licet. Si Deus pro sua potentia dixisset,
solutaque essot malodictio j apparuisset quidem jubentis
potestas, talisquo factus luissot homo qualis fuit Adam
ante poccatuin, qui uimirum gratiam extrinsecus acci-

1 Joan. xvin, S. — * Mallb. sx, »S.

XXXI. 21
 ;,
,

523 «. \THA.IfASn ARCHlEMSCOkr

peret nec eam corpori connexam haberet. Enimvero

,

cum istiusmodi esset Adam in paradiso est collocatus

, :

immo vero forte pejor faetus est, quippe qui peccare

didicerit. Quod si, cum talis fuissct, contigisset quoque
ut a serpente deciperetur Deum iterum jubere et ma-
,

ledictionem solvere opus fuisset eoque modo nullum ,

linem consecuta esset necessitas, hominesquc nihilomi-

nus rei mansissent , ac peccato serviissent. Ita autem
semper peccando , semper condonante opus habuissent
ac proinde nunquam fuissent liberati, cum ex se toti
sint carnei atque ob carnis infirmitatem lcgi semper
,

succumbant.
LXIX. Prseterea si Filius res creata esset , homo ni-
hilominus mortalis remaneret , utpote minime cura
Deo copulatus. Nec enim res aliqua creata res alias
creatas cum Deo potest conjungere, cum ipsa conjun-
gentem aliquem quserat. Neque pars aliqua creatse na-
tur?e salutem illi posset afferre cmn ipsa salute quoque
,

indigeat. Quod ne fieret Deus sui ipsius Filium misit

,

qui creata carne assumpta factus est filius hominis , ut

quoniam omnes rei essent mortis ille qui alius est ab ,

omnibus, proprium corpus pro omnibus morti oflerret

atque ila omnibus veluti per ipsum mortuis, et sententia
adversum nos lata compleretur (omnes enim in Christo ,

mortuisunt) etomnesdeincepsapeccato et maledictione,

quse ex eo secuta est ,
per ipsura fierent liberi , vereque
in perpetuum permanerent immortalitate et incorrup-
,

tione, postquam resurrexissent induti. Namque post- ,

quam Verbum carnem iuduit ut saepe dictum est ab , ,

ea extinctus penitus est serpeqtis morsus, et quidquid

mali cxoriebatur ex carnis motibus ,
proecisum omnino
est , ac denique ipsa mors peccati comes fuit simul
interempta, ut ipse Dominus hujusmodi verbis declarat
 ,

OHATIO H COWTBA AIVlAWOS. 52^

)> Venit Princops luijus mundi et niliil in nic inA'cnit^ »

Et, « In hoc enim apparuit, » uti scripsit Joannes, « ut

» autcm carne dissolutis,
dissolvat opora Dial^oli"^. » His
onmes proptcrcarnis co;;nationem liberati sumus, jam-
quc nos oliam cum Ycrl)o copulati fuimus. Porro cum
Deo conjuncli nou , remanebimus, sed
amplius in terra
ut ij^sc dixit, ubi illc crit nos quoquc crimus , nec ,

serpeutem amplius sumus Ibrmidaturi^. Protligatus enim

ille est a Salvatore eum in sua carne persequente ac
dicente, « Vade post me Satana*
, » atque ita extra
:

paradisum in igncm ffitcrnum est dejectus. Nec etiam

ullre mulieris illecebrcc cavendai nobis erunt : « In

» lesurrectione enim nec nubunt nec nubuntur , sed

» sunt sicut An^^cli ^ » Et in Christo Jesu uova creatura
erit, neque masculus aut loemina, sed omnia et in omui-

bus erit Christus'' Ubi autem Christus adest, quis timor

.

vel quid periculi possit accidere"?

LXX. Id autem lactum minin^e fuisset, si quid crea-
tum esset V^erbum. Xam Diabolus qui et ipse creatura
cst pcrpetuum cum creatura gessisset bellum et homo
, ,

quicumquc fuissct intermcdius, morti semper subjectus

fuisset quippc qui nihil haberet in quo ct pcr quod
,

cum Deo conjunctus liber fieret ab omni metu. Quocirca

ipsa veritas ostcndit Verbum non essc e factis rebus , sed
illarum polius esse auctorem. Ita cnim corpus factum et
humanum assumpsit, ut illud lauquam opilex reficeret
ct divinum in seipso rcddercL atque hoc pacto nos ,

omnes ad illius similitudincm in coelum introduccret.

Atqui homo cum rc crcata conjunctus non potuisset di-
Tinus effici, nisi Filius verus Deus esset, neque hoino se
Patri sistcrc ausus esset , nisi is qui corpus induit , na-

* Joaii. XIV, 00. — Joan.

' 1 iii, S. — ' Joan. xiv, 5. — ' MaKlu iv, lo, —
» Msllli. XXII, 3o. — «Galat. vi, i5.
— " Galat. ni, ao.
 ,

5a4 «. -VTHANASlt ARCHIEPISCOPI

turale et veriim cjus esset Yerbum. Ac quemadmodum

nunquam a peccato et a maledictione liberati fuissemus
nisi caro, quam induit Verbum , natura humana esset;
nihil enim nobis cum aliena re commune posset esse :

ita nunquam homo divinus effectus fuisset , nisi is

qui caro factus est natura esset verum et proprium

,

Patris Verbum. JVamque idcirco hujusmodi copulatio

facta est, ut eum, qui natura homo est, cum illo qui ,

natura Deus est, conjungeret, hocque pacto stabilis et

firma esset ejus salus et, ut ita loquar, deificatio. Qui

ergo Filium natura esse ex Patre aut ejus substantise
proprium esse inticiantur , negent quoque cum veram
humanam carnem ex Maria semper virgine accepisse.
IVihil enim nobis hominibus profuisset , si nec Yerbum
verus et naturalis Dei filius esset, nec vera esset caro
quam assumpsit. Sed profecto veram accepit carnem
quantumvis furat Valentinus. Erat item et natura et
verum Dei Verbum, insaniant licet Ariani : alque in ea
carne nostrum novee creationis fuit principium , homo
pro nobis crcatus , qui et nobis viam illam uti dic- ,

tum est , renovavit.

LXXI. Itaque Verbum nec res est creata,nec opus. Nam
idem est res creata et facta atque opus unde si : res creata

etfacta esset, esset quoque opus. Hinc non dixit : « Creavit

« mc opus, neque, cum operibus fecit, ne natura et subs-

« tantiares creata esse videretur : » neque, creavitme ad
opera facienda, ne rursus eum tanquam organum nostri
causa factum esse arbitraremur, quaepravaestimpiorum
sententia : neque etiam dixit, Antc opera creavit me, ne
quemadmodum cst ante omnia genitus, ita quoque, si

ante opera creatus diceretur, inde colHgeretur idem signi-

ficari vocabulis, « genitus, et^ creavit : » verum cau-
tissime addidit, « iu opera, » quod idem est ac si dice-
 ,,

ORATIO II COWTRA ARIAN03. 325

rot : in carnein me fccit Pater , \it honio fierem. Unde

ox boc eliam loco cviilcns sit illuni noii opus sed geni-
tum esse. IVam ut qui domum in{;reditur, non est pars
domus , sed alius est a domo : ita qui in opera creatur
alius sane est ab operibus. Alioquin si , ut putatis , o
Ariani, Poi Yerbum opusest, quanam amabo, , in manu
et sapientia factum est ? Xam omnia qua3 facta sunt^ in
manu et sapientia Dei facta suntut Deus ipse ait, « Manus
« mea fccit boec omnia '. » Et David, « Et tu initio, Do-
« mine, terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt
« coelL*. » Et rursus Psalmo centesimo quadragesimo se-
cundo : « Memor fui dicrum antiquorum et mcditalus ,

« sum iu omnibus operibus tuisj in factis manuum tuarum

« meditabar^. » Itaque si in manu Dei facta sunt opera,
scriptum autem est , « Onmia per Verbum facta sunt et
« siue ipso factum Unus Domi-
est niliiH : et rursus : «

« nus Jesus, pcr quem omnia^ ct In ipso omuia cons- : ,

« tituta sunt ^ » clarum utique est Filium non esse

:

opus, sed Dei manum et sapientiam. Quod cum non

ignorarent Babylonis martyres Auanias, Azarias et 3Ii-
zael, arianam et ipsi impietatem redarguunt. jNamque
postquam dixissent, « Beuedicite omnia opera Doniini
« Domino', ea quidetn quae cum in coclis tum in terra
existunt atque universas res creatas tanquam opera
,

recensuerunt at Filium prcetermiserunt. Nec enim

:

dixere, Benedic Yerbum , ct lauda sapientia : nempc ut

ostenderent res alias omnes et laudantcs et opera essc ,

Verbum autem nec opus nec e laudantium esse numero,

sed una cum Patrc laudari adorari et Deum agnosci , ,

atque ejus quidem Vcrbum et >sapicntiam essc operuni ,

vero creatorem. Id etiam Spiritus in Psalmis dilucidc

* Isai. I.XVI, a. — * Psal. ci, i5. — ' Vi:\\, cxlii, 5. — * Joan. i, 3. —

* 1 Goi. vju, C, — * Colos». I, 17, — Dav. 111. 5^.
 ,,

536 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

admodum distinxit his verbis, « Rectum est Verbum

« Domini et omnia opera ejus in fide^ : » Et alibi :

« Quam magnificata sunt opera tua , Domine omnia •, in

« sapientia fecisti~. »

LXXII. Atcfui si Verbuni opusesset, absque dubio in

sapientia quoque fuisset factum nec ipsum Scriptura
,

ab operibus discriminasset neque illa quidem opera , , :

hoc autem , Verbum et propriam Dei sapientiam appel-

lasset. Cum autem Scriptura ipsum ab operibus se-
cernat , docet profecto sapientiam esse operum efiectri-

cem non vero

, opus. Eadem distinctione usus est Paulus
Epistola ad Hebraeos , ubi bsec scribit : « A^ivum enim
« est Verbum Dei et efficax et acutius omni gladio
« ancipiti , et pertingit usque ad divisionem animae et

« spiritus , compagum quoque ac medullarum , et judex

« cogitationum , et meditationum cordis , nec ulla est

« creatura invisibilis in conspectu ejus omnia autem

:

nuda et aperta sunt ooulis ejus , ad quod nobis est

« sermo^. » Ecce res quidem factas , « creaturam, »

appellat : Filium vero Verbum Dei esse novit , utpote

qui alius sit a rebus creatis. Cum item addit , « Omnia
« autem nuda et aperta sunt oculis ejus, ad quod nobis
« est sermo , » alium certe eum ab omnibus esse si-

gnificat. Hinc ille quidem judicat : singulae vero res

creatse ei rationem referre tenentur*. Ex eo etiam loco

ubi universa creatura nobiscum una dicitur congemere
ut liberetur a servitute corruptionis, Filiura alium a
rebus creatis esse cstenditur. Enimvero si creatus esset
unus et ipse esset gementium ,
qui alio pariter opus ha-
beret, a quo simul ipse cum omnibus filius efficeretm- et

liberaretur. Si porro res omnis creata congemit ut li-

1 P«al, xxxii,4' --'Psal. ciu, ao,— ? Hebr, iv, la, — * Rotn, viu,ai, aa»
 :,

ORATio II corcTiiA Anuifos. 337

I)orotnr a rorinjilionc servilulis, ipse aulem Filius nou
unus cst {;cnicnliuni, ner in(.lij;enliuni liliertatc, sed ipsc
cst qui onincs cl Filios cflicil ct liberos rcddit, ut olini Ju-
dansaiel)atipsc,(( Servusnonmanet in domo inceternum
« Filiusautcm manct in ancrnum. Si crjjo Filius vos libe-
<( ravcrit, vcrc liberi eritis' : » ex liis profecto luce ipsa
clarius est Dei Verbum non crcatum esse , sed verum et
natnra])ropriuin Patris Filium. llac qua' de locoillo Pro-
verbiorum Dominus creavit me initium viarum-, »
, «

licet , tamen , ut equidem reor ,

paucrs disseruimus
ampliorem doctioribus dicendi copiam adversus arianam
ba?resim queunt suppeditare. Quando vero ba^retici
etiam sequcntem luinc versum male interpretantur ,
« Ante aevum fundavit me » quae scilicet verba de ,

divinitate uon de cjus adventu corporeo dicta esse au-

tumant necesse omnino cst ut bunc eliam versum ex-
:

plicemus, illorumque errorem patefaciamus.

LXXIir. Scriptum cst « Dominus sapientia fundavit
:

» terram^. » Si i^ntur sapientia terrani fandavit , qui

fieri potest ut is qui fundat, fiindetur? Verum id etiam

proverbii instar dictum est , cjusque nobis quserenda

significatio cst, ut cojjnoscamus Patrem sapientia creare
et fundare terram , ut firma ct slabilis permaneat :

ipsam vero sapicntiam nostri causa esse fundatam

ut videlicet nostra? novre creationis ct rcnovationis
principium fundamentum. lliuc nec eo iu
fieret et
loco ait, « Ante tcvum Verbum vel Filiujii me fecit
« ne quasi initium , quo fieri cojpisset , babcrc cre-
« deretur. » Namque id ante omnia qua^rendum est
si nempe Filius ipse est , eaque de re Scriptura; sunt
prsecipue scrutandai. Id enim cum interroyarcutur et
ipsi Apostoli , Petrus ita respondit, « Tu es Cbristus ,

1 Joan. vui, 35, — ' Piot, viii, 22. — 'Ibiil, zo. — 4 riov. lii, 19.
528 S. ATHAWASII ARCTIIEPISCOPI

« Filius Dei viventis*. » Idem vero et ipse pater arianae

haeresis in primis percunctatus est, « Si Filius Dei es-. »

Hoc enim veritatem et prsecipuum nostrse fidei funda-

mentum esse non ignorabat, et si ipse , esset filius,

finem habituram esse diabolicam tyrannidem au-

: sin

tem creatus esset , unum quoque eum esse ex Adae pos-

teris quem olim decepit ,
proindeque nihil hoc curan-
dum esse. Ea similiter de causa Judsei indignabantur,
quod Dominus se Filium Dei, et Deum sui proprium
Patrem diceret. Nam si se unam e creatis rebus vel fac-
tum esse dixisset , niliil illos perturbassent hujusmodi
verba, nec impia esse judicassent, utpote quibus non
latebat Angelos olim ad suos patres accessisse. Verum
quia se Filium dicebat, id non rei creatse sed divinitatis
ac paternae naturse notam esse perspiciebant.
LXXIV. Par itaque erat Ariauos saltem suum imitari
patrem, quidque rei esset inquirere, ita ut, si dixisset
quidem Verbum vel FiUum me fundavit idem senti-
, ,

rent atque nunc sentiunt at si non heec ejus essent ver-

:

ba, ea quoque quse non essent non comminiscerentur.

JVec enim dixit, Ante aevum Verbum vel FiUum me fun-
davit, sed tantum, «fundavit me, » ut nimirum indica-
ret, quemadmodum jam observavi, non propter se, sed
propter iUos qui super ipsum eedificantur, hsec ,
prover-
bii instar, locutum esse. Id optime inteUigebat Aposto-
lus cum ita scripsit : « Fundamentum aUud nemo potest
» pouere, pra^ter id quod positum est, quod est Jesus

» Christus. Unusquisque autem videat quomodo superee-

» dificet ^. » Porro necesse est ut tale sit fundamentum
qualia suut quse super ipsum sedificantur, ut inter se pos-
sint apte congruere. Atqui ut Verbum, tales, qualis et

ipse est, qui secum conveniant habere non potest,

i Matth. XTi, »6, — 'Mattliiiv,6,— ' j Cor, lu, ii; Ibid. lo.
 OHATIO II COXTIW AniA?(OS. S^Q
qnippc, ruin sit. n!iip;enitiis. At factus homo similes ha-
bet, quoiinn viiU^licet similcm rarncm assumpsit. Ita-
que sccundum naturam humanam fundatur, ut et nos
tauquam lapides pretiosi super ipsum oedificari possi-
mus, et templum crticiamur sancti Spiritus in nobis ha-
bitantis. Cai^terum ut ipsc fundamcntum est, nos autem
sumus qui super ipsum aHlificamur ila cliam idem ipse •,

vitis est ,nos autem veluti pahiiites coliserentes , noii

quidem secundum divinitatis uaturam, nam hoc lieri
nequit, sed secundum naturam humanam (necesse enini
est vitis similes esse palraites) quia nos scilicet secun-
dum carnem Quoniam vero ha^retici
similes illius sumus.
liuraanum sapiunt, haud ab re fuerit eos hu-
nihil nisi
manis exemplis eodem ex loco depromptis confutare.
Itaque non dixit, fundamentum iKe fecit, ne inde eum
rem factam esse atque ortus principium habuisse suspi-
occasionem impu-
cati heeretici, impietatis stabiliendoe
denter arriperent :Fundavit ine. » Porro
sed dixit : «

quod fundatur, lapidibus super ipsum projectis fundatur,

quod quidem non quovis modo perficitur, sed quum lapis e
monte translatus, in imis terris collocatur. Nam quandiu
lapis est in monte, nondum positus est in fundamentuin.
Cum vero exigentc causa, translatus fuerit, ct terree pro-
fundo coopertus, tuuc si vox lapidi daretur, hicc utique
posset dicere ,
Qui me huc , nunc fundavit me.
transtulit
Igitur ipse quoque Dominus, non tunc esse coepit, cum
lundatus est : (siquidem antea erat Verbuin) sed post-
quam nostrum induit corpus, quod ex Maria desectum
accepit, tunc dixit, « fundavit mc » quod idem est ac
:

si diceret : Me ,
qui sum Vcrbum , terreno corpore coo-
peruit. Sic enim illc ,
qui nostra suscipit , nostri causa
fundatur, ut nos, qui simile habemus corpus, carnis si-
55o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

militudine in illo aptati et colligati , in virum perfectum

occuramus, immortalesque et incorrupti maneamus ^.

LXXV. JYemo vcro his etiam loquendi modis contur-

betur : « Ante sevum,priusquam terram faceret,»
» et «

et « antequam montes collocarentur '. » Recte enim ista

conjunxit cum verbis, « fundavit, » et «creavit, » Nam-
que hsec ejus secundum carnem dispensationem spectant.
Etenim gratia quoe nobis a Salvatore donata est, modo
quidem apparuit, ut ait Apostokis, exortaque est post-

quam ipse advenit verum antequam nos nasceremur,

^ :

yel potius ante mundi constitutioneni praeparata fuit,

cujus haec causa et recta est et admiranda. Deum de
nobis posterius deliberare minime decebat ne res nos- ,

tras ignorare videretur. Quocirca cum nos rerum univer-

sarum Deus per proprium Verbum crearet, et ea, quae
ad nos pertinent supra nos prospiceret, prsenosceretque
,

nos postquam boni facti fuissemus, legem violaturos,

atque idcirco e paradiso expellendos ille qui perhuma- ;

nus et benignus est, in proprio Verbo, per quod nos

creavit, nostrse salutis dispensationem preeparavit, ut
Dsemone circumventi
videlicet, etiamsi contingeret ut a
caderemus , ne mortui penitus remaneremus , sed ut
redemptionem et sakitem in Verbo nobis preeparatam
habentes, revivisceremus et immortales essemus, post-
quam ipse pro nobis principium viarum est creatus , et
qui creaturse primogenitus cst, fratrum factus fuit pri-
mogenitus , mortuorum primitiae, revixit. Hsec
et ipse ,

ipsa est beati Apostoli PauU doctrina qui illa Prover- ,

biorum verba, « ante a^vum, » et, « antequam terra

» fieret, » ita Epistola ad Timotheum interpretatur :

« Collabora Evangelio secundum Dei Virtutem qui sal- ,

» vos nos fecit et vocavit vocatione sancta, non secun-

*Ephes.iv, i3. — sPcov, viii, 20, 35. --3Tit. 11, u.

 ,,

onvTio II r.o?(Tn\ \ni\Nos. 531

»duni opcra noslr.i, scd secunduin ])ropriuin proposi-
» tuni cl fjratiam (lu.-r nobis data rst in Christo Jcsu
.

» antc aptcrna tcmjjora, ct nunc ap})aruit pcr advcntum

» Salvatoris (jui mortem quidem
nostri .Icsu Chrisli ,

» autcm inuminavit '. » Et ad Ephe-

dcstruxit, vilam
sios « Hcncdictus Dcus cL Palcr Domini nostri Jesu
:

» Christi qui benedixit nobis in omni benedictione spi-

,

» rituali , in coclestibus, in Christo Jesu, sicut elegit nos

» in ipso antc mundi constitutiouem, ut csscmus sancti
)) et immaculali in conspcctu ejus in caritate , qui pra3-
» destinavit nos in adoptionem per Jesum Christum in
» ipsum ^. »

LXXVl. Quomodo ergo nos elcgit antequam essemus

nisi, ut ipse dixit, in ipso fuissemus pra^-signati ? Qui
vcro fieri potuit, ut nos, priusquam homines crcarcntur,
iii adoptionem prffidestiuaverit, nisi ipse Filius antc
ffivuin fundatus esset, suscepta, nostri gratia, dispensa-
tione? Vel quomodo, ut subjicit Apostolus, « sorle su-
» mus pra^destinati ", » nisi ipsc Dominus ante aevum
fundatus fuisset, ita ut ipsi propositum fuerit omnem
judicii adversum nos lati sortem carue suscipere, quo
nos deinccps filii in ipso cflicereuuir? Quomodo item uos,
qui nondum eramus, sed tempore cxtitimus, ante aeterna
tempora accepimus , nisi gratia, qua? ad nos pervenit,
in Doinino fuisset reposita? Ilinc ille in judicio , cum
unusquisque pro suis factis mercedem est accepturus
dicet, (( Venite bcnedicli Patris mci : possidete paratum
» vobis legnum a constitutione mundi. » Quomodo igi-
tur, vcl iu antcquam cssemus, paratumcst, nisi
quo ,

in Domino, (pii ante sevum eani ob causam fundatus est,

ut nos super ipsum tanquam aedificati vitse et gratiae ,

quaj ab illo oritur, velut apli lapides, participes esse-

» 3 Tini, j, 8, — XEplies.j, 3.—» Ibid. v, u.

332 S. ATHANASII ARCHIEPISCOM

mus? 1(1 autem eo factum est, quantum pie potest cogi-

tari, ut, quemadmodum dixi, a morte temporaria exci-
tati, perpetuo vivere possimus, quod nobis nequaquam
licuisset qut terreni sumus homines , nisi ante sevum no-
bis spes viLse et salutis in Ciu.*isto esset prseparata. Itaque
juremeritoVerbumin nostram veuiens carnem, in eaque
principium viarum in opera sua creatum, liac ratione ,

ut erat in ipso Patris voluntas , fandatur, sicuti comme-

moratum est, ante sevum, et antequam terra fieret et ,

montes collocarentur, fontesque scaturirent , ne scilicet,

cum terra, montes, rerumque apparentium figurae in
fine pra3sentis 8evi preterierint , nos, similiter, ut illa,

vetustate conficeremurj sed potius ut etiam postea vi-

vere valeremus , utpote qui nobis ante res illas prsepara-
tam in ipso Verbo habeamus secundum electionem vitam
et benedictionem spiritalem ^ Sic enim vitam minime
fluxain licebit consequi, constanterque in Christo vive-
miis, quoniam ante illa omnia vita nostra inChristo Jesu
fundata et parata fuerit.
LXXVII. Nec cnim in alio quam in Domino qui est

ante ssecnla et per quem facta sunt saecula , vitam nos-

tram fundari par erat, ut, cum illa in ipso veluti esset,
nos etiam eeternse vitse hseredes esse possemus Bonus-.

enim est Deus : proindeque cum sit semper bonus id ,

profecto voluit, quippe qui infirmam nostram naturam

ejus auxilio et salute opus habere cognosceret. Ac quem-
admodum si quis sapiens architectus domum statueret
sedificare, simulque in animo haberet eamdem , si forte

postea destruatur, reficere : ille utique prius prsepararet

daretque artifici ea quae ad instaurationem essent neces-
saria, itaque fieret ante domum ipsam, ejus instauratio-

» Pfov. vin. — 2 Uebr, i, a.

 onvrio II r.oNTRV arIanos. 553

nis prn^paralio : liand alilor nostr.np salutis reuovalio iu

Christo ante nos luudata est, ut iu ipso quoque relici
})Ossemus. Qua])ro|)lrr ronsiliuui ot ])ropositum ante
aevum cst paratum : tuuc aulem cflectum opus est , cum
exegit necessitas ct Salvator advenit. JVamque ipse Do-
minus instar omnium nobis in ccelis erit, cum nos iu
aetcrnam vitam admittct. Ha^c profecto suflicere possint
ad ostendeudum Dci Verluun creatum nou esse, rectam-
que Scripturae csse senteutiam. Verum quandoquidem
accurate expensa illa vcrl)a rcctum quaqua ex parte
sensum includere compcriuntur, e re esse videtur ncc
istum reticere : pudore
forte accidet ut multis afierendis
afficiantur insani. His autem qusn jam tractata sunt opus
nobis est hic cnim dc eodem proverbio de eademque
:

sapientia agitur. JVon dixit Verbum se natura esse crea-

tum, sed in Proverbiis dixit, « Dominus creavit me ^. »
Manifestum est aulem hic sensum aliqucm non obvium
sed lalcntem significari ,
qucm quideni consequemur, si
proverbii velum detraliamus. Ecquis enim opificem Sa-
picntiam diceutem audiens, « Dominus creavit me prin-
» cipium viarum suarum uon coutiuuo sensum ex- , )>

quirat, secumque cogitet quomodo creatrix creari possit?

Quis unigenitum Dei Fiiium se viarum principium creai"i
aientem audicns, non qua ratiouc id dixerit invcstiffct,
admireturque, qui fieri qucat ut uuigenitus Filius mul-
torum aliorum sit principium? Enigma sane ilhid est.

Vcrum « vir intelHf;ens, » inquit Scriptura, « iutelli{;et

» parabolam et obscurum sermonem verbaque ct eniy- ,

))mata sapientum -. »
LXVIII. Unif^enita ipsaquc Dei sapientia, omnium
crcatrix est et cflectrix. « Omnia, » cnim inquit, « in
» sapicntiafecisli, »et, «impletacst terracreationc tua'.»

» Prov. viu, 33. — J Prov. i, 6. — ' Psal. cni, 34.

334 «• ATtrAMASU AftCUlEPlSCOri

Ut autem res factse non tantum existerent, sed etiam

bene existerent, placuit Deo ut sua Sapientia se ad res

creatas accommodaret formam speciemque aliquam

, ut
ipsius iraaginis cum in omnibussimul tumin singulis im-
primeret, quo nimirum perspicuum fieret et sapientia
ornatas esse res factas et digna Deo esse opera. Ut enim
,

nostrum yerbum Verbi qui Dei est Filius est imago

,
,
, ;

ita sapientia in nobis facta ejusdem Verbi ,

quee ipsa est
Sapientia imago quoque est in qua cum vim sciendi et
, ,

intelligendi habeamus idonei efficimur qui creatricem

,

Sapientiam recipianius, ejusdemque Patrem per ipsam

possumus cognoscere. Nam « qui habet Filium, » inquit,
« habet et Patrem, et qui m.e rectpit, recipit eum qui
)) misitme ^. Quoniam ergo hujusmodi Sapientise forma
)>

creata in nobis et in omnibus est non immerito vera et ,

opifex Sapientia ea quse suee forma^ propria sunt sibi ipsi

adciscensait, « Dominus creavit me in operasua. Quippe
ea quffi sapientia ,
quse in nobis est , loquitur, hsec ipse
Dominus tanquam propria usurpat. Quocirca non ille
creatur qui creator est sed propter suam imaginem in
,

ipsis operibus creatam, ista vekit de se ipse ait. Hinc

quemadmodum ipse Dominus dixit , « Qui vos recipit*, »

eo quodejus forma in nobis est : sic etiamsiinterrescrea-
tas nou annumeretur, tamen cpiia ejus forma et imago in

operibus creatur, quasi ipse esset,ait : « Dominus creavit

» me initium viarum suarum in opera sua. » Porro
quemad-
idcirco sapientise forma in operibus facta est, ut,
modnm mundus in ipsa Verbum, suum
supra memini,
opificem et Patrem per Verbum agnosceret. Enimvero
,

hoc ipsum est quod Paukis docet « Quia quod notum est :

» Dei , manifestum est in ilUs •, Deus enim iUis manifes-

» tum fecit. InvisibiUa enim ipsius ex creatione mundi
iMaUb.x,4o. — Ubid,
 , ,

On^TIO M C.ONTUA AWIAHOS. 535

y> opcribusinlollertaronspiciiinliu- ' . (,)uaproplcr Vcrbum

natura ncquaquam csl crcatuni, sed ille Proverbiorum

locus dc sapicnlia, qua^ in nobis ct vere cst et esse cUci-
citur, est inleUi^;cn(bis.
LXXlX. ycrumlainen si his fidem habere noluerint
ipsi nobis rcspondcanl , utruin in rcbus crcatis aUqua sit

sapientia, vclnon?Si nullasit; quare Apostobis his verbis

conqucritur « Nam quia in Dei sapientia non cognovit

» mundus per sapicntiam Deum ^? » Vel si nulla est
sapientia, cur multitudo sapientum in Scriptura memo-
ratur ^^
? Xamque « Sapicns pertcrritus declinat a malo,p
et, u Cum sapientia aedificatur domus *. )) Ecclesiastes
quoque dicit : « Sapicntia hominis illuininal)it vultum
ejus idemque temerarios his verbis increpat « JNe di-
^ : ,

» xeris , quid factum est quod priora tempora his prte- ,

» sentibus meliora fuerunt ? Nec enim in sapientia *"

» istud sciscitatus es ^. » Quod si in rebus creatis est sa-

pientia, ut hisce verbis testatur iilius Sirachi, « EflVidit
» illam in omnia operasua opera cum omni carne secun-
» dum donationem suam ct pra^buit illam diligeutibus ,

» se ^; quee quidem clYasio minimc si-jnificat naturam

))

Sapientia? quse per se ipsa est atque unijjenita , sed illius

qiise expressa in mundo est : quid ergo incredibile vide-

tur, si ipsa opifex et vera Sapienlia , cujus forma seu fi-

gura est sapicntia ac scientia qua; in mundum efliisa est

tanquam de seipsa dicat, « Dominus creavit me in opera
sua? JVec cnim sapientiaquse in inundo est, creatrix est,
))

sed in operibus est crcata, secundum quani « Cocli cnar-

» rant gloriam Dei , et opera manuum ejus annunciat
» firmamenlum^. )) Eam si homincsin seipsis habnerint,

veram Dei sapicntiani a<]noscent, patebitque illos ad

* Roui. I, iQ. — * 1 Cor. I, 21. — Sap. i6. — Prov. xiv. —
' vi, * i().

* Prov. XXIV, 5. — 6 Eccles. vui, i,— Eccles. — Lccles. lo,

'
vji, ii. ^
i,

•-9 Psal, xviu,

336 S. ATIIA.KASII ARCIIIEPISCOPI

imaginem Dei factos esse. Quemadmodum enim si quis

Imperatoris filius, patre m"bem aliquam sedificare cu-
piente sumn nomen singulis sedificiis securitatis causa
,

inscribet, ut nempe tcdificia, sui ob nominis specieni

singulisimpressi,poscentpersistere, eoqueexnomine cum
sui ipsius tum patris meminisse si is, inquam, urbe cedi- :

ficata interrogaretur, quonam modo facta esset, recte

responderet : Tute est aedificata •, mea quippe imago si-

cuti voluit pater, in singulis expressaest sedificiis; meum

enimnomen creatumin illis non est. His autem ille verbis
suam sane naturam, sed suam duntaxat figuram suo no-
mine creatam esse significaret. Eodem plane modo juxta
id exempli , bis qui sapientiam ,
quse in rebus creatis
existit, admirantur, respondet vera Sapientia, • Domi-
» nus creavit me in opera. Mea enim figura
)> in illisest,
et ego sic me ad res efficiendas accommodavi.
LXXX. jNec vero mirum videtur, si Filius de sua qute in
nobis est figura , tanquam de seipso loquatur , cum ( idem
enimrepetere niliil estreforminaddum) SauloEcclesiam in
qua ejus figura et imago erat,persequente, quasi ipse esset
quemille persequeretur, dixerit, « Saule, quidmeperse-

» queris ^? Ut ergo nemini mirum videtur, uti dixiraus, si

sapientise forma, quae in operibus, est diceret, « Dominus
» creavit me in opera : » ita si ipsa vera et creatrix Sa-
pientia, quodet unigenitum Dei est Verbum, ea quse suse
propria sunt imaginis usurpaverit, ac velut de se ipsa
dixerit , « Creavit me in opera , nemo dimissa sapientia,
quee in inundo et operibus creata est , arbitretur verbum
istud , « creavit , de natura Sapientioe quse per seipsa est

dictmn esse , ne vinum cura aqua miscens , veritaten

surripere videatur. jXaraque illa creatrix et opifex est
sapientia ' : ejus autem forma in operibus creatur tan-
1 Act. IX, 4' — ^lsai. 1, 22.
 «

oi\NTi<> II r.n^TTw vuiANos. 557

qnam iniaj^inis siinililudo, llnjusmodi porro sapientia

K viarmn psse (lieitur, » quia quoddam est
priiiripinin
prinoipium elemontum cojjnitionis Dci. Eani enim
et

quis primam veluti viam in<^;ressus, et timove Dei ousto-

tlions, ut dixit Salomon « prinoipium sapientia- timor
,

» Domini '. » deindequo monlo projrrediens, et creatriois

Sapionli.v, qu;o in rolnis a])})arot, oo^fnitionom asseoutus,

in ipsa ojus quoque Patrom haud dubio oontomplaturus
ost. ut ipse Dominus his verbis testatur, « Qui vidit me
» vidit Patrom *. « Joannes item soribil : « Oui oonfi-
» tetur l quoque habet*.» Aitautem,(( anle
ilium, Patrem
» aevum fundavit me, » (piia in ejus forma sive figura

oonslantcr ct seniper manenl opera. Praeterea ne quis,

liis de sapientia hoo modo in oporibus croata auditis, Dei

Kilium qui vora est sapientia, oreaium ossc existimaret,

necessario addidit, « antequam monies, et , anlequam
» torram, etaute aquas, et, anto oolles gijjnitme^, »ut,
cum dicit aute res universas creatas ( universam siqui-
, ,

dem creatam naturam his verbis comprehendit ) osteu-

deret se non natura una cum operibus oreatam esse. A^am-
que si in opera creata est, et ante opera est, patct uti-
que eum fuisse antcquam creata est. Non er(»o natura et
substantia oroata est, sed, ut ibidem subjicitur, genila
est. Quid porro dilfercnticP et discriminis sit inter rem
natura creatam ctf>onitam antca oxposuinius.
LXXXI. Quia vero addidit, « Quando prseparabat
» coelos, cum illo adoram ', » soiendum est Iutc oam di-
cere,non quod Pater ca^los ct supcriores nubcs pcr ipsain
nonparaverit.NecenimdubiumestquinonmiainSapienlia
creata sint, niliilque sine ipsa factumsit. Verum ha^csunt
quse hisce verbis illa sifrniiicat : Omnia quidem in mc et

* Piov. 1, -. — 2.),ia„. XIV, ij, — 3 1 Joan. 11, »4- — '

i'inv. viii, ?J. —
* Prov. VIII, 27.
538 S. VTHAnASlI ARCUlEl'ISGOPI

per me facta snnt : quia autem opus eratut sapientia in

operibus crearctur, e\fo quidem secundum naturam cum
Patre aderarn , me accommo- vero ad re.s factas beniffne
dans, meam imprimebam, ut uni-
figuram in illis apte
versus mundus tanquam in uno corpore non secum dis-
cordaret sed concordaret. Quotquot igitur rec.ta mente
pro data sibi sapientia res creatas contemplantur, ipsis

qaoque licet diccre Dispositione tua permanent omnia. :

Qui vero ista neglifjunt et contemnunt, ad illos hsec spec-

tant verba : « Cum se sapientes esse dicerent, stulti
» facti sunt ^. » Nam « quod notum Dei est, manifes-
» tum est in illis'^. Deus enim illis patefecit ^. Invisibilia
» enini ipsius , ex creatione mundi, operibus intellecta
» conspiciuntur , sempiterna quoque ejus virtus et divi-
» nitas, adeo ut careant excusatione cum ,
quippe qui
» Deum coynoscerent uon ut Deum coluerunt, sed rebus
» creatis potius servierunt quam omnium creatori qui ,

» est benedictus in sa^cula ^. Amen. » Pudore quoque

certe afficientur, hsec audientes : « Nara quia in sapien-
» tia Dei , » prout explicavimus , « mundus Deum per
» fiapientiam non cognovit, placuit Deo per staltitiam
» praedicationis salvos facere credentes Nec enim ^. »

jam amplius, ut superioribus temporibus, Deus perima-

ginem et umbram sapientise quae in rebus creatis est, co-
gnosci voluit , sed placuit ipsi ut ipsa vera Sapientiacar-
nein assumeret, homofieret, elcrucis mortem pateretur,
ut per fidem ,
quff: in ea consistit , omnes deiuceps cre-
dentcs salvi esse possent. Ipsa ergo Sapientia Dei est, quse
antea per suam imaginem in rebus creatis impressam,
(
quam ob causam creari dicitur ) et seipsam et per
se suum Patrem notuin reddebat. Postea vero cadem ipsa,

i P«al. cxvui; 91. — ^ Roni. j, 21. — ' Ibid. ig. — ^ Ibid. 35, — ^ i Cor,
»,»1,
 ,

KRATK» II coNrnA Aui\r(fts. 539

qvi;v ot Vorbiiin ost, caro farta esl, ut ail Joanncs, des-
Iruclaque morle , ac nostro {jenere liberato, et se et per
se Patrcm clariuspatcfocit '
: unde ha^^c ejus verba « Da
;

» eis ut co{inoscant to solum verum Deum , et quem mi-

» sistiJesumChrisluni ". »

T.XXXII. Itaque universa terra cognitione ejus repleta

esl. Siquidem una ost Patris per Filium, ot Filii ex Patre

cognitio : ipso {jaudot Pater, eodemque jjaudio Filius in

Patre delectatur dicens : « Ego eram, quo delectabatur
» per sin«;ulos dies in conspoctu ejus delectabar^. » Hsec
proculdubio rursus probant Filium non alienum sed pro-
prium natura^ Palris esse. Ecce enim non propter nos, ut
impii dictitant, factus est, neque omnino e nihilo est,
neque Deus sibi auctorem gaudii comparavit extrin-
secus; sed illa^ voccs aliquid, quod proprium sit et si-
mile, significant. Quando ergo contigit ut Pater non gau-
deret? Quod si semper {javisus est, semper fuerit nccesse
est is in quo gaudebai. in quo porro jjaudet et lastalur
quam cum se ipse ccrnit in propria imagine, qua^
Pater,
Verbum suum est? Quod si etiam posi perfoctum mundura
filiis liominum delectabatur , ut ibidem scriptumest, nec
id utique alio modo intolligendum est *. Ita enim delec-
tabatur, non quasi gaudium ipsi accidisset, sed quatenus
opera ad suam imaf,incm facta iutuebatur. Illa proinde
Dei oblectatio suam ima^jineni causam babol. Et ipse
vero Filius au alio oblectatur modo, quam cum se ipse

in Patre coiitoni])latur? Idom enini liisce ejus verbis de-

daratur « :Qui viditme, vidit Patrem et, Ego in Patre, :

» et Pator in me est^\» Probatum itaque omni ex patre esL

vanum etfutileesse quod lantoperojactitatis, oChristihos-
tes. Frustra illa umliquc circv.mfertisetpervulgatis verba.

* Joan. I, li. — -Joaii. xvii, 5. — ^ Pi-ov. viir, .10. -— * Ibid. 01. -^

» Joan. XIV, 9.
54<* «• ATHAIfASII ARCHiEPISCOPI

« Dominus creavit me principium viarum suaruui ^, »

quse nimirum perverse interpretamini , vestraque vos
ipsi potius commenta quam Salomonis mentem propo-

nitis. Jam enim ostendimus fictum totum esse quod ipsi

quidem sentitis at ille Proverbiorumlocus, etqusecum-

:

que supra disputata sunt, probant profecto Filium non

esse natura et substantia creatum , sed proprie ex Patre
genitum, ejusque esse sapientiam et Verbum verum,per
quod omnia facta sunt , et sine quo factum est nihil ^.

*Prov. Tiu, aa. — ' Joan. i, 5.

 :

SANCTI PATRIS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRLE,

EJUSDEM CONTR/V ARIANOS

ORATIO TERTIA.

I QuAKDOQuiDEM scmel Ariani ^, ut videtur animum ,

induxenmt a veritate desciscere, in seipsos attrahere

rontendunt baec Scriptura^ verha , « Impius cum in pro-
» fundum malorum venerit, contemnit "^.
» Neque enim
convicti quiescunt , nec haerentes erubcscunt ' : sed ve-
luti frontem gerentes meretricis, omnem pudorem exue-
suam adversus omnes defendant impietatem.
runt^ ut in
Postquam enim probatum a nobis est illorum Scripturae
locorum nempe « Domlnus creavit me*,et,Tanto
, ,

)> praestanliorfactus Angelis'', et, primo-jenitus'', et, Qui

» fidelis est ei qui lecit eum ' , » rectam esse significa-
tionem, iisdemque vcram in Cbristumpietatem edoceri
ncscio quonam pacto tanquam serpentis vencno per-

* Mde D. Guilloii , toiii. v, pag. aaG ct seqq.

» Piov. xviii, 3, — 5 Jercm. in, 3. — * Prov. vai, 29. — * Hchr. 1, 4 —
•^
Rom, VIII, 99. — ' CoIo»s. I, i5 ; lUbr. 111, J.
 ,

042 8. ATnANASII ARCHIEPISCOPI

fusi , nec videntes quae videnda sunt , nec ea quse legunt

intelligentes, tanquam ex impii sui cordis profuudo
sed
ructantes, jam hsec Domini verba, « Ego in Patre et
)) Pater in me est\ » exagitare coeperunt. Quomodo
inquiunt, iste in illo et ille in isto contineri potest? Yel
qua prorsus ratione Pater, qui major est, in Filio qui
minor est potest coraprchendi ? Aut quid mirum est Fi-
,

lium in Patre esse quandoquidem etiam de nohis scrip-

,

tum est, (( In ipso enim vivimus, et movemur et su-

» mus^? » Saue hoc illis merito pro sua perversitate
accidit, ut Deum corpus esse existiment, ncc intelligant
quidsit verus Pater et verusFilius, quid lux invisiLiliset
aeterna, ejusque invisibilis splendor, quid invisibilis iteni
substantia, quid figura etimago non corporea? Namque
si cognoscerent non profecto tam impie Dominum glo-
,

rise deriderent, neque res, quse corporeoe non sunt, tan-

quam corporeas cogitantes , ea quse recte dicta suut ipsi
prave interpretarentur. Par erat utique illos ^iis vel so-
lum cumsimplex
auditis, utpote Christi verbis, credere ,

fides curiosa eloquentia sit pra^stantior. Verum quoniam

hoc quoque Scripturse loco ad suam confirmandam hse-

resim profana temeritate abuti conantur; necessarium
duximus iu illorum convincere improbitatem , et qua:-

vera sit hujus loci interpretatio, ad fideUum securitatem

patefacere. Non enim, ut illi opinantur, his verbis",
<( Ego in Patre et Pater in me est , » significatur eos in
se invicem immitti , seseque, veluti vacua qufedam vasa,
invicem implere, ita ut Pater Filii, et Filius Patris va-
cuitatem repleat , neuterque illorum plenus et perfectus

sit. Siquidem idcorporum, nec absque

proprium est

summa impietate vel etiam dici queat. Plenus enim et

perfectus est Pater, et ipse Filius plenitudo estPatris. Nec

1 Joan, XIV, 10. — ^ ,\ct, xvn, 28. — ' Hebr, i, 5.

 ORATU) III r.ONTKA ARIAI^OS. 5J[5

voroooiloni modo qrio Dous ost in Sanolis iit eos rorroho-

rot, ila ost ot in Filio. Ipso onini virtus ost sivo robiir et
sapienlia Patris : ojusqno oonnnuniono, ros faota^ in Spi-
ritu sanolilioantur : ipso autem 1 ilius non alicujuscom-
muniono filius ost, sod proprius est Patris foctus. Nec itein
Filius ost in Patre eadcni rationo quam indicant liaec

verba , « In ipso viviinus, et moveinur, et sumus. »

Nam ipse ox Patro existit tanquam ex fonle vita in qna ,

omnia cum vitam accipiunt tum consistunt. j\'on enim

vita in vita vivit, alioquin vila non esset sed potius :

Titam ipse omnibus imperlit.

ir. Jam voro arjTfutias quoque Astorii sophista' hai^re- ,

sis patroni,si placet, dispiciamus. llic cnim Judseos spmu-

latus, ea quae sequuntur scripsit. « Perspicuumenim est,

» inquit, ilhim idcirco dixisse seipsum in Patre et Pa-
» treni in seipso esse, quod noc ipsum quidemsermonem
» quem proferehat sui osse dicorot, sedPatris, nec pro-
» pria item sui essc opera, sed Patris, a quo videHcot
» agendi virtutem acceperat. » Profocto si pucruhjs ista

loquerelur, veniam ox retate posset consequi. ('uni au-

tom Imx ille omnia sc
scrihat qui Sophista vocatur, et
profitetur co<jnoscerequa qua^so damnationo di^nus •, , ,

esse censendus est? An non etiam seipsum ah Apostolo

alienum prohat, quippe quipersuasihilibussapienticeser-
monihusfjlorietur^ ,
quibus et alio^ se deciperepossecon-
fidit, cum tamon nec ipsc ea quoe dicit, nec de quihus
contendit inteUifjat "^.
Ea enim qux FiUussoH Filio, qui
Verhum etsapientia, ac Patrisnaturae imajjo est, conve-
nire et propria esse docuit, iste rehus omnihus crealis
attrihuit, illisquc cum Fillo pugnat esse communiazquin
etiam virtutem virtutiPatris irapertiri impiusassevcrat,
ut ex impiaejus doctrina efficiatur, Filium iu filio fac-

* Cor. 11, 4- — ^ 1 Tim. i, j,

 ,,

544 S. ATIIAKASII ARCHIEPISCOPI

tum esse filium, et Verbum potentiam verbi arcepisse.

Nec item eum ut filium ista yult dixisse, sed ipsum ut ,

qui ea quoque didicerit, una cum aliisoperibuscoUocat.

Si enim propterea quod verba qiipe proferebat Filius,

non ejus esseat sed Patris, ut et opera, idcirco dicebat,

« Ego in Patre et Pater in me est » cum ipse quoque
, :

David dicat, « Audiam quid loquetur in me Dominus

» Deus » Et Salomon
: « Sermoncs mei a Deo dicti :

» sunt ^ » cum similiter Moyses sermonum Dei admi-

:

nister fuerit, singulique Prophet?e non propria sed Dei ,

verba annunciaverint unde aiebaut, « Hwc dicit Do- ,

» minus » cum iteni opera ipsa qua^ Sancti effecere,

:

non sua esse sed Dei virtutem suppeditantis affirmarint

ut ex Elia et Elisseo patet qui Deum invocavere ut mor-
tuos ipse excitaret unde idem Elisffius postquam Naa- :

mani lepram sanasset, ei dixit « Ut scias esse Deum .

» in Isi'ael » Samiiel quoque messis tempore Deuni

"^
:

ut pluviam dai-et oravit Apostoli denique se non pro- :

pria virtute sed Dei gratia signa et prodigia facere fate-

bantur : ex bis, inquam, dilucide secundum ilhim se-
quitur Aocem bujusmodi omnium quoque esse commu-
nem singulosque posse dicere , « Ego iu Patre , et Pater

» in me est^ » nec proinde jam unum hunc esse Dei

Filium et Verbum ac Sapientiam, sed eum unum quoque
ex multis esse.

III. Atqui si heec esset verborum Douiini sententia

non ita eum loquioportuisset, « Ego in Patre, et Paterin

» me est, » sed potius Ego etiam sum in Patre ,et Pater :

in me etiam est ut videlicet nihil se proprium etsingu-

;

lareapud Patrem tanquam Filium, habere sed com- ,

muni cum omnibus gratia gaudere significaret. Veruni

1 Psal. Lxxxiv, 9. — 2
^ i\eg. v.
 ,
:

OnVTIO III C.OMKA AUlViNOS. 3/\5

non ila sc rrs liabol , nl opinanlnr illi , cjui rnni cum

>cruni cx Palro lilinin ossc non s(>nliant, falsa dc vcro

lin{}uut, cui soli diccrc convcnil, « Kjjo in Palrc, ct

» Pater iu mccnim in Patre cst, quau-
csl. » Kilius

tuni licct iutclli};crc, quia totum quotl est Filius,hoc

naturn^ Palris proprium est co modo quo ex luce ,

splendor, et c\ fonte fluvius cxoritur , adco ut qui

Filium videt, id quod proprium est Patris vidcat, in-

tellioatquc Filium idcirco in Patrc cssc, quia cx Patrc

habel ul sit; cl vicissim Patrem in Filio cssc, quia Filius

est quod proprinm cst ex Patrc siculi sol cst in

id ,

splcudore, mcns iu vcrbo, et ibns in fluvio. Ita cniin qui

Filium coutemplalur, id quod uaturai Patris proprium
est simul contemplalur, Patremque in Filio esse intelli-
git. Nam cuni Ibrma et divinitas Patris lioc ipsum sit

quod cst Filius, omnino sequitur ut Filius sit in Patre ,

et Pater in Filio. ()uocirca cum antca dixisset, « Ejjo ct

» Pater unum sumus ' , » hic rectc ait, « Fgo iu Patre et

» Pater inmeest'^, » ut scilicet camdem amborum di-
vinitatem unamque natnram cssc doceret.

IV. Unum enim illi sunt, non quod unuiu in duas

partes sit divisum ,
qua* nihil sint pra^ter unum neque ,

quod unum bis nominetur, ita ut idem aliquando Pater,

aliquando sui Filius fiat qu» cum sentirct Sabellius
•,

haereticus est judicatus. Verum duo quidem sunt,quia

Pater, Pater est , nec ipse est Filius-, ct vicissim Filius cst
Filius, nec ipse Pater est. Una vcro illorum natura cst :

nec enim genitoris genitus est dissimilis, cum imago ejus

sit , ct omnia quw Patris sunt sinl quoquc Filii. lliuc Fi- ,

lius alius non est Deus quia non extrinsecus clliclus est
,

alioquin complures dii inducerentur, siextranca exco<;i-

taretur divinitas prreterPatrisdivinitatem. Tamctsi cnim
1 Joan. X, 3o, — ^ Jyan. xiv, lo.
 ,,

346 S. ATHAHASn ARCHIEPISCOPI

aliud est Filius, ut genitus : attamen idem est, ut Deus:
atqae adeo ipse et Pater ununi sunt cum natura? proprie-
tate , tum eadem et una divinitate, quemadmodum dic-
tum Enimvero ipse quoque splendor lux est nec
est. ,

sole posterior, neque alia lux neque quatenus ejus fit ,

particeps sed totus proprius ejus est foetus. Hujusmodi

,

porro fcetus necessario lux \uia est , nec dici potest duas
illas esse luccs, sed duo f{uidem esse solem et splendorem ,

unam vero ex sole ortam lucem esse ,

qua? in splendore
orbem illuminat universum. Ita similiter Filii divinitas

est quoque ipsa Patris, quam quidem ob causam indivi-

dua est atque hoc pacto unus est Deus, nec alius est
,

prffiter illum. Quia ergo unum illi sunt unaque ipsa est ,

divinitas, idcirco eadem deFilio quse de Patre dicuntur,

Patris e'xcepto nomine. Sic ergo Filius dicitur Deus :

« Et Deus erat Verbum '

: )) item omnipotens , « Haec di-
» cit qui erat , ct qui est , et cjui venturus est omnipo-
» tens' : )) similiter Dominus , unus Dominus Jesus
«

» Christus ^ : » lux cjuoque esse dicitur « Ego sum lux ^ »

, :

nec non peccata delere « Ut autem sciatis ^, » inquit :

« quia filius hominis habet potestatem in terra dimit-

» tendi peccata : » et quaecumque alia similia invene-
ris. Nam « omnia ^, » inquit ipse Filius , « quaecumque
» habet Pater, mea sunt : » et rursus , « mea tua sunt^. »
V. Porro is qui ea qu?e Patris sunt Filio attribui audie-,
rit, hac ratione Palrem in Filio videbit : Filiumque simi-
liter intuebitur in Patre, cum illa cjufe de Filio dicuntur,
eadem quoque de Patre dicantur. Cur vero ea quae Patris
sunt, Filio attribuuntur , nisi quia Filius cx illo genitus
est? Cur item qua^ Filii sunt, eadem propria sunt Patris
nisi quia Filius ejus naturee proprius est foetus?Quare cum
* Joan. I, 1. — 2 Apoc. i, 8. — ' i Cor. viii, G. — * Joan, viii, 12. —
5 Luc. V, 24. — * Joan. xvi, i5. — ' Joan. xvii, lo.
 ORATIO in l'.()\TUA AUUNOS. 347
1 ilius })voprius sil nalura' Patris fwHus, jurc merito ca ,

(jiur Patris sunt, sui csse assevcrat. Ouapiopter bene ac

rongruentcr post lioec verba , « E{;o et Pater uuum su-
» nius\ » subjcclt, « Ut co{;noscalis quia Pater in me
» est , ct ego in Patre - ; » post quse rursus addidit : « (^)ui

» viditmc, vidit Patrem'', > quorum ulique trium loco-

rum una cadcmque cst scnlenlia. Qui cnim ila scit unum
csse Filium et Patrem , novit certe eum in Patre, ct Pa-
treni iu Filio esse. Divinitas cnim Filii Patris quoque ,

ipsa cst , cademque cst in Filio quod qui comprehen-

:

derit, is persuasum facile habebit, eum qui Filium vidit,

Patrem vidisse : quip})c cum Patris divinitas in Filio
conspicialur. Id autem iacilius, imaginis Imperatoris
exenqilo ,
})Oterit intelligi. Nem})e in imajjine spccics qui-
dcm et forma Imperatoris est : in Imperatore autem ea-
dem spccies cst qiia^ in imaj^inc vidctur. Perfccla cnim
simililudo est in Imperatovis iniagtnc , ita ut et is qui
imaginem viderit, in i})sa Imperatorem intueatur, et vi-
cissim qui Impevatovem viderit , agnoscat illum ipsum
esse qui in imagine conspicitur. F^x eo autem quod nulla
discrepent dissiinilitudine, imaginem , vellet
si quis post
Imperatorem videre ,
imago diceret
recte Ego ct
illi :

Imperator unum sumus-, ego enim in illo sum, et illc in

me quodquc
: in mc vides, idein in quod illo aspicis, et
in illo vidisti, idem in me ccrnis. Itaquc qui imaginem
adorat , in ea quoque Im})evatorcm adorat: imafi;o siqui-
dem, ejus specics ct forma cst. Cuin i.^;itur Filius imajjo
quoque sit Patris , intelli{>ere necesse cst divinitatem et
proprictatcm Patris, Iioc ipsum esse quod est Filius. IIoc

autem cst quod his vcrbis signilicatur , « Qui in forma Dei

» existens *, » et, « Patcr in me^. »

* Joan. X, 5o. — » * Ibitl, 58. — ' Joan. ciVjg. — * Pbilii). u, 6. — *Joaii.

XIV, 10.
 :

548 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

non ex parte tantum divinitatis forma

VI. Cfleterum
est, sed lioc quod est Filius plenitudo est divinitatis ,

Patris, ita ut Filius totus sit Deus. Hinc cum a^qualis Deo
esset non rapinam arbitratus estDeo aequalem esse^. Si-
,

militer ,
quia Filii divinitas et species seu forina nullius
alius quam Patris est, hoc ipsum est quod dixit, « Ego
)) in Patre-. » Sic « Deusin Christo erat mundum recon-
» cilians sibi". » Namque natura^ Patris proprius est Fi-
lius , in quo natura creata cum Deo reconciliatur. Sic ea
qua:^ Filius agebat opera Patris erant quia Filius spe- ,
,

cies seu forma erat Patris divinitatis , quse ipsa opera ef-
ficiebat. Sic qui videt Filium , Patrem simul videt, quia
in paterna divinitate et est et cernitur Filius •, paternaque
species, quse in eodem exhibet atque
illo est , Patrem in ,

hoc modo Pater est in Filio. Proprietas autem et divini-

tas quse ex Patre in Filio existit Filium in Patre com-
,
,

monstrat , eumdemque ab eo dividi nunquam posse os-

tendit. Quocirca qui audit et videt ea ,
quse de Patre di-
cuntur, de Filio quoque dici, non quod heec per gratiam
ejus accidant naturffi, aut quatenus sit horum particeps,
sed quia hoc ipsum quod est Filius ,
proprius est naturse
Patris foetus : ille proculdubio optime , ut jam dixi, hsec
verba intelliget , « Ego in Patre et Pater in me est^ : » et,

« Ego et Pater unum sumus^. » Talis siquidem est Filius

qualis Pater eo quod omnia habeat qupe Patris sunt quo

, :

fit una cum Patre significetur. Nemo enim Pa-

ut et ipse
trem appellaverit, nisi existat Filius. Nec veroqui Deum
effectorem dicit , idcirco res eflectas necessario significat
siquidem opifex etiam est ante opera. Sed qui Patrem
dicit, omnino cum Patre Filium quoque existere signifi-
cat. Unde qui credit in Filium in Patrem credit, quippe ,

i Philip. II, 6. — * Joan, xiv, 10. — ^2 Cor. v, 19. — * Joan. xiv, 10.
— 5 Joan. X, 3o.
 ,,

Oll^TlO 111 rOWTIW AUIAHOS. 4')'^

«|ui \n ouin rrrdiil (|iii projjiius ost ualura? Palris : atque

hor j)arlo una cst iidcs iu ununi Deum : et ille vero qui
Kiliuni adorat el lionoral , in Filio adorat et honorat
Patrem, quia una est amborum divinilas. Qua de causa
unus honor unaque adoratio, qua Palcr in Filio et
cst

per rilium colitur, ct qui ita adoral, unuiu Dcum ado-

rat quia unus est Deus
, ncr alius csl prntcr eum. Cum ,

ergo solus Pater dicitur Deus ; cum item dicitur unus esse
Deus , ct , « Eyo sum '
•, » ct , « Prajter me non est
» Dcus^ : ) ct, « Ego primus et C{jo post haec'^ : » haec,
inquam omnia , recte dicuntur ,
quia unvis et solus et pri-
mus est Deus. iVec vero luijusmodi verbis excluditur Fi-
lius. Absit. Ipse enim cst in uno ,
primo ct solo , tanquam
unius , solius et primi soluni item Vcrbum , sapientia et
splendor. Ipse item primus est, quippc qui divinitatis
primi et solius plcnitudo sit, lotusquc et plenus Deus.
Itaque non ejus causa illa dicta sunt, sed ad dedaran-
dum non esse alium qualis est Pater ejusque Verbum :

eamque Propbetae mentem esse clarum manifestumque

est omnibus.
VII. Verum quandoquidem impii baec circumferentes
impie de Domino loquuntur , nobisque hujusmodi verbis
obtrectant : Ecce unus et sohis ct primus dicitur Dcus,
quare ergo vos FiUum Deum quoquc cssc contcnditis ? si
enim esset Deus , non diceret « Ego solus *, » neque ,

quod,« unus est Deus^ : » eam ob rem opera^ pretium est

etiam de hujusniodi dictis pro nostra lacultate dissercre ,

ut iude omnibus palcal vere Arianos Dei hostcs csse. Si

igitur Filio contentio esset cum Patre , non iinmerito
hujusmodi ille audiret voces; ct si quemadmochun David
de Adonia et Absaloue audivit, ita Palcr Fiiium vidcrct

*Exod.iii, i4. — 2Deut. xxxii^Sg.— ' Ijai. xut,6. — 4 Deut. xxxii, 3g,
f-.»Deut. VI, j.
35o 8. ATllANASn ARGUIEPISCOPI

recte item haec verba sibi ipsi diceret et proferret, ne

forte Filius, seipsum Deum dicendo, aliquos a Patre ad-
duceret. Sed si contra se res habet , illeque qui Filium
cognoscit , Patrem melius cognoscit ,
quem nempe illi

Filius ipse patefacit : si , inquam melius quoque

, in \er-

bo , uti dictum est , videbit Patrem si item postquam :

advenit FiHus, non seipsum sed Patrem honoravit, unde

cuidam ad se accedenti ait , « Quid me dicis bonum ?
» Nemobonus nisi sokis Deus'^ : » et interroganti quod-
nam majus mandatum esset in lege , respondit, « Audi
» Israel, Dominus Deus tuus, Dominus unvis est^ : » tur-

bis similiter ait « Ego de coelo desceudi non ut faciam

, ,

» voluntatem nieam sed voluntatem Patris qui misit

,

» me^: » sic quoque docebat Discipulos, « Pater meus

» majorme est^:» et, u Qui me honorat, lionorat eum
» qui misit me^ » Quod si Filius talem se erga Patrem
:

praibet, quid illif est contrarium, ut quis illa Scripturae

loca hoc modo velit intelligere ? In primis vero, si Ver-
bum Filius est Patris, quispraeter Dei hostesadeo demens
sit , ut suspicetur Deum hoic locutum esse ,
quo suum
Verbum ralumniaretur et tolleret. Non est heec Christia-
norum sententia absit. JVec enim propter Filium ista
:

scripta sunt , sed ad falsorum deoram ,

qui ab hominibus
licti sunt, eversionem : idque haud absque recta ratione.
VIII. Quia enim qui falsis diis sunt addicti, a vero
Deo recedunt •, curamque homi-
ideo Deus qui bonus est
num habet cum errantes revocat
, Ego Deus solus, , ait, «

» et Ego sum et Pra^ter me non est Deus » aUaque

, , , ,

id genus, cum ut ea quae nuUa suut exploderet, tum ut

omnes ad seipsum converteret. Ac quemadmodum si quis
per diem et sole lucente lignum temere pingeret in quo ,

1 Luc. xviii, ag. — 2Marc. xii, 3o. — » Joan. vi, 58. -- * Joan.xu, 28.
r— 5 Joan. V, 23,
nc spccics qiiidcni cssol hMuinis, dic* rclqac liaiic imagi-
ncm cansain cssc lucis : quod sol aniniadvcrlcnssi diccret,
r,j;osolus suni lux tlici, ncc csl alia lux prnelcr mc nemo :

profecto hsoc a sole dicta esse arbitraretur, ut suum ex-

cluderct splendorcm, sed tantum illius erroris tollendi
causa, qui in li<jnca imaf>inc inanisquc fi^iurfc. dissimili-
ludine objiccretur : ila similiter dixit Deus, « l]go sum,
» et,Ego solus Dcus, ct, non cst alius pra?ter me , » ut
homiucs a f.ilsis diis avcrtcrct , indcquc discerent vcrum
eum esse Dcun). Cneterum cum hac Deus dicoret, ea siue
dubio per suum Verbum ipsc dicebat , nisi forte hodierni
JudaDi addant ista Dcum minimc per suum Yerbum locu-
tum fuissc. Verum ita illa dicla sunt, quantumvis furant
diabolici viri. Nam Vcrbum Domini factum cst ad Pro-
phetam , hacque audita sunt. Quod si ejus erat Verbum,
ac per ipsum lia'c dicebantur uihilque cst quod vel di-
,

cat vcl faciat Deus, nisi in Verbo non ijjitur propter :

ipsum dicta ista suut, o Dei hostes, sed propter aliena,

et quae ab ipso non sunt. Etcnim, ut in eodem insista-
mus exemplo, si sol illa verba protulisset, non his uti-
que dictis indicasset se splendorem suum extra se habere,
sed potius lumen suum in splendore esse ostendens, er-
rorem illum refcllisset. Ncc eroo paritcr dicta illa sunt
ad oxcludondum rilium, noquc proptor illum sod ad ,

confutandum mondacium. Hinc Dous iuitio mundi nus-

quam illis est usus vocibus, cum Adaino loqucretur,
quamvis Verbum, per quod omnia facla sunt cum illo ,

esset. Nec enim tum his opus erat, cum nondum idola

fuerant inventa. Postea autem quam homines a veritate

defccerunt, sibiquc deos ad arbitrium confinxcrunt,
tunc ad falsos dcos exlorminandos verba hujusccmodi
fuere necessaria. Mihi vcro liceat etiam addere, illa aute
Jisereticorum insaniam dicta essc, ut inde exploratuni
 '

352 «. ATHANASn ARGHIEPISCOPI

haberent, eum qiiem extra Patris naturam Deum fin-
gunt, non esse verum Deum, neque solius primique
imaginem et filium.
IX. Quocirca etsi Pater solus verus Deus dicitur non ,

profecto dicitur ad repudiandum eum qui dicit, « Ego

)) sum veritas ^
, » sed ad illos rejiciendos qui natura
verinon sunt, qualis ipse esfc Pater ejusque Yerbum. Sic
enim Dominus ipse statim conjunxit, « Et quem misisti
))Jesum Christum. - Qui si res essetcreata, non certe ))

conjunxisset, nec se cum suo creatore numerasset. Quff!

enim societas vero cum non vero? Cum igitur se cum
Patre conjunxerit, utique hoc facto declaravitse naturse
Patris esse, nosque docuit vere se ex vero Patre esse geni-
tum. Idem docuit Joannes, ut et ipse quoque didicerat,
sic in Epistola scribens « Et sumus in vero, in Filio ejus :

)) Jesu Christo : ipsc est verus Deus et vita geterna. '

»

Cum iteni Propheta de creatione dicit , « Qui soius ex-

» tendit coelos ^ : )) cumque Deus ipse ait , « Ego solus

)) coelos extendi ; )) perspicuum sane onmibus est in so-

lo solius quoque Verbum, in quo omnia facta sunt et sine

quo factum est nihil, signiticari. Igitur si per Verbum

facti sunt coeli, dicit tamen Deus, « Ego solus , » sed cum
quem facti sunt cceli simili-
solo intelligitur Filius, per :

ter ergo etiamsi dicatur, « Unus Deus, et, Ego solus, et,
)) Egoprimus, in uno, solo et primo simul esse Ver-
))

bum, ut in luce splendorem haud dubie est intelligen- ,

dum quod quidem de nullo alio prffiterquam de Yerbo

:

intelligi potest. Namque res coeteree omues per Filium e

nihilo sunt facta? , muUumque ab illo natura differunt :

ipse autem Filius vere et naturaliter est ex Patre genitus.

Ha3C proinde verba, « Ego primus *"
, » qufe stuUis adhi-

1 Joan. XIV, 6. — * Joan.xvii, 5. — ^ i Joan.iii, 20.'»— ^ Job. ix, 8. -»

1 Isai. XLtr, 2'\, — ^ Isai. xliv, C.
 ,

<1H\TIO III ('.()T<Tn\ AnTANOf». 553

bero Tisuin ost snjr haTe.sis propujjnanda^ rausa, ipsoruni

iinpiotatoin niaj;is ro(lar{;viuiil. « E{;o, » inqnit Dous,
« priinus ot effo postoa. )> Quod si ifjitur velint euni , in-
torrossc posteriores numerari, earumque primum dici,
ut et illan ipso siut ])osloriores, inde oerle effieietur ut
ipse opera solo lonij)oro anlooodat : quod ([uidein unum
onmem suporat iiiipictalom. Sin aiitoiu li.nec verba, < E{>o
^» ])riinus, » j)rotulit, ut se non osse ex aliquo, neo ali-
quem ante seiuisse, sed se omnium esse principium et
causam osteuderet atque ut (ientilium exploderet fabu-
,

las-, jierspiouum quoquo est Filium primogenitum appel-

lari non quod inlor ros oreatas numeretur sed ad indi-

, ,

candum oninium creationem et adoptionem per Filium

esse elTectam. Siquidem quemadmodum Pater primus

ost , ita et ipse in'imus est, quatenus nimirum imago

priini est ,et iu eo cst priinus, ipseque ex Palre est ge-

nitus, in quo item omnis natura creata cuin creatur tum
ado])tatur.
X. Verum ista illi commentis conantur dis-
propriis
solvere. Aiunt itaquc Filium et ratrem non ita unum et
quid simile esse , ut Ecolesia praidicat , sed ut ipsi do-
cent. Quia enim, inquiunt, qupe vult Pater, eadem etiam
vult Filius, cjusque oogitatioiiibus ct judiciis non adver-
satur, sed in omnibus plane cum illo conscntit, eaque
sermonibus snis dooct (jua' Patris do{;inatis ct doclrinae
sunt admodum consentcntia : idoirco ipsc et Pater unum
sunt. Hsec illa sunt quae nonnulli eorum non tantum di-
cere , sed etiani scribcre ausi sunt ,
quibus quid , qua^so ,

absurdius et ineplins dici queat? JXamquc si propterea

Pater et Filius unum sunt, liocque modo Patris simile esl
A^erbum, sequitur proCecto utetiam An{;cli. aliiquc no-
bis superiores spiritus, Principatus, Polcstatos, Tlironi
Poininatioucs, res item aspectabilcs, sol, luuacjuc e^

XXXI. 80
 ,

554 8. jLTUAnASII AKCUIEPISCOPI

stella3 sint filii uti Filius, ac de iisdem dicatur illos etPa-

trem unum esse, sinjjulosque Dei esse Verbum. Quae enim
vult Deus, eadcm et illi volunt, ncc ab ejus sententia et
judicio dissentiunt, sed in omnibus creatori obediunt.
Siquidem in propria{jloria non permansissent nisi quse ,

Pater voluit, quoque voluissent. Hinc ille qui non

illi

permansit,sed mente depravatus est, hsec audivit,« Quo

» modo cecidite ccolo Luciier , ille qui mane oriebatur^? »
Cmn igitur tales illi sint, quare solus iste, Filius unige-
nitus, Verbum ct Sapientia est? Vel cur, si tot sunt Pa-
tris similes, solus iste imago est? Namque inter ipsos
etiam homines multi reperientur qui Patris sint similes,
plurimi scilicet Martyres , et ante Martyres , Apostoll et
Prophetse, atque ante istos Patriarchse "^.
Quin etiara
complures quoque hodie Salvatoris mandatum servant
fiuntque misericordes ut Pater coelestis, atque hisce mo-
nitis obsequuntur , « Estote itaque imitatores Dei sicut
» filii dilecti : et ambulate in dilectione, sicut et Cliris-

» tus dilexit nos ^ : » multi etiam Pauli imitatores effec-

ti sunt ut et ille Christi. Atqui nemo tameu illorum vel
Verbum aut Sapientia , vel unigenitus Filius, vel imago
est, est dicere, « Ego
nec ausus sumus*, » et Pater unum
vel Ego in Patre , et Pater in me est ^ » sed omnium
, « :

c£uidem nomine dictum est, « Quis similis tui in diis,

» Domine^ et, Quis similis erit Domino in filiis Dei'^?»
,

illeautem solus vcra et naturalis imago Patris esse dici-

tur. Nam tametsi ad imaginem quoque Dei facti fuimus,
Deique imago et gloria appellamur, at non nostri causa
hujusmodi nomen sumus consecuti sed propter inhabi- ,

tantem in nobis imaginem veramque Dei gloriam, quee

* Isai. XIV, II. — ^ iuc. VI, 36. — ' Eplies. v, i. — 4 Joan. x, 3o. —
* Joan. XIV, 10. — ' Psal. lxxxv, S. — ' Psal. ixvxviu, 7.
 :

onATto ni r.OT«TR\ ariAnos.' 555

oJMs Verbmn ost, qnod proptcr nos raro postea cst
lactuin '.

Xr. C\u\\ ijTitur ox liis dilucidum sit adeo ineptam et

ahsurtlani cssc illoruni scntcntiani , ccrtc siniilitudo illa

ct unitas ail lilii naturaui cst nccessario refcrenda. IVisi

euim ita inlcili<;atur, nihil ille supra res laclas Iialutu-

rusest, uti dixinius, neque Patris futurusest similis, sed
Patris dogmatuin duntaxat : inuno al) ipso Patrc diflerct,
quandoquidcni Patcr cst j)alcr, do[^;n)ata auteni ct doc-
trina , Patris sunt. Si igitur Filius secundum dogmata et
doctrinam Patri cst siniilis, profccto cx illorum senten-
tia Paler solo nomine Pater futurus est, nec Filius simil-
lima ejus imago erit: immo nullam plane proprictatem
,

nullam Patris similitudinem hahere vidchitur. Quae enim

similitiulo vel qua^ proprictas Patris in illo esse potest,
qui diversus est a Patre? Namqiic Paulus ipse qui doc-
trinse Salvatoris consimilia docehat, similis eidem natu-
ra non fuit. Frrant ijjitur qni ita sentiunt : vcreque imum
sunt Filius et Pater, quemadmodum supra dictum est
atque ita Filius, Patris cst similis et ex ipso Patre geni-
tus, qualem videlicct inlcllifjimns et cerninuis fdium se
hahere erga patrem, et splcndorem crga solem. Quia
enim hoc modo se hahet Filius, idcirco cum agit Filius,
Pater similiter agit , et cum Filius ad Sanctos accedit,
Pater quoque ad illos in Filio accedil , ut ipse liisce pol-
licitus est vcrhis, « E{»o et Pater veniemus, et mansio-
» nem apud eum facieuius -. » Siquidem pater in imagi-
ne cernitur, ct in hice splcndor cxistit. Ilinc, ut paulo
ante diximus, cum Pater dat gratiam et pacem, eamdem
})ariter dat Filius, uti Pauhis in omnibus suis Epistolis
signiticat, dum ita scrihit : « Gratia vohis et pax a l)eo
» Patrc nostro ct Domino Jesu Christo ^. » Una enim
* 1 Cor. si, 7. — 2 Joan. xiv, 25. — ' Roni, i, 7.
556 S. AtHAIfASn ARCniEPlSCOPI

eademque est gratia quns a Patre in Filio datur *

,

quemadmodum una est lux solis et splendoris , et sol

nonnisi per suam lucem illuminat *. Sic item Thessalo-
nicensibus precatur autem Deus et Pater noster
: « Ipse

» et Dominus Jesus Christus dirigat viam nostram ad

vos ^ , )) quibus verbis Patris et FiUi unitatem servavit.
Kam non dixit, « dirigant, » quasi duplex gratia a duo-
bus nempe ab illo et illo daretur, sed, « dirigat, » ut il-

lam a Patre per Filium dari significaret : qua^ quidem

impios cogerent saltem erubescere , nisi erubescere
nollent.
XII. Namque si nou esset unitas, nec Verbum uatura?
Patris proprius esset foetus , ut lucis splendor , sed Filius a
Patre natura differret, satis certe esset si solus Pater daret,
cum nuUam rem creatam in dandis gratiis sociamhabeat
Creator. Quapropter hic dandi modus signum est unita-
tis Patris et Filii. JNemo igitur quid a Deo et ab Angelis

aut aliqua alia re creata precatus fuerit , nemoque cui-

quam dixerit, Det tibi Deuset Angelus : sed quse preca-
mur, a Patre et Filio precamur, ob eorum unitatem
unicamque douationem. Quce euimdantur, per Filium
dantur, nihikiue omnino est quod non per Filium efficiat
Pater : hincque certa et secura est gratia quam accipi-
mus. QuOd si Patriarcha Jacob suis nepotibus Ephraim
et Manasse benedicens dixit, « Deus qui pascit me a ju-
)) ventute mea usque in pra^sentem diem Angelus qui .

» eruit me de cunctis malis , benedicat pueris istis^ : )>

nequaquam ex hisce verbis aliquem ex creatis et qui na-

tura sunt Angeli , cum Deo a quo creati sunt conjunxisse
, ,

existimandus est , neque Deo altorc suo dimisso benedic-

tionem pro nepotibus ab Angelo poposcisse sed , his dic-

1 1 Cor. I, 3. — * Ephcs. 1, 2 et scqq. — » i Thes. m, u . — ^ Geoes,

 »

OnATlO HI COJITRA. AUIANOS. SS/

tis, u Qui cruit me de cunctis malis, » ostendit non ali-

quein ex creatis Angclis, sed Dei esse Verbum, quod cum

Patrc in oratione consociavit, quia pcr ipsum Deus quos
voluerit lihcrat. Nam cuni nescius non essetilluin ma{i[nL
consilii Anjrelum Patris vocari, non alium praeter ipsum
esse signiiicavit , qui et benediceret et de malis erueret *.

Ncc cnim arbitrandum ost cum voluissc, ut sibi quideni

Deus, nepotibusvei'0 AngeUis benediceret : sed quein ipse
ita ro{jabat , « Non te dimittam , nisi mihi benedixeris^ , »
( is porro Deuscrat ut idcin tcslatur ,
'^
: « Vidi Dcum facie
» ad raciem"*) » eumdem prccabatur ut liliis Josepli bc-
nediceret''. Proprium quidem Angeli est Deo imperanti
ministrare^ : liincque mullotics scriliitur prseivisse ut
Amorrba>um expelleret, missusque fuisse ut popukim in
itinere tuerotur. Vcrum ncc ista ejus sunt opera , sed
Dei imperantis et mittentis, cujus est liberare quos vohie-
rit : qua de causa non aUus quatn ipse Dominus Deus iUi
apparuit et ait : « Eccc c^jo tccuin cro, ad te custocUcn-
» dumquocumquc ieris. » Nec item aUus quam ipse Deus
apparuit Laban , cjusquc cohibuitinsidias, cui et jussit ut
ne verl)is asperis cum Jacob a<>eret'. Ipse autcm Jacob
non alium sane quam Deum his verbis invocabat, « Erue
» me de manu fratris meiEsaii, quiaeum timeo^. » Hoeo
etiam ad uxores dixit : « Dcus non perinisit Laban ut
» mihi noccret.
XIII. Non aUum quoque prseter Deum precabatur Da-
vid ut se Ubcraret « Ad te, Dominc, cum affli{][crer ,
:

)) clamavi, ot exaudisti inc. Doniiue , libera animani

» meam a labiis iniquis et a Ungua dolosa". » Eidem rur-
sus gratias agcns , lia;c Psahni decimi septiini verba cc-

* Isai. IX, (i. — ^ Genes. xxxii, aG. — ' Ibid. 3o. — Nuin. * xxi, j i . —
» Deut. II, a6. — " Amos. ii, y. — ' Gcn. xxxi, a^ .— G«ii. » xxxii, 1
1,
— »P«al, cxix, 1.
358 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

cinit , qua Dominus eum de manu omnium inimico-

die
rum eruit « Diligam te
: Domine , fortitudo mea, Domi- ,

» nus firmamentum meum et refufjium meum et libera-

» tormeus^» l^aulus etiam multas passus vexationes,
non alii quam Deo gratias hoc modo agebat « Ex omni- ,

» bus eripuit me Dominus, et erepturus est, in quem

» speravimus ^. » Nec item alius quam Deus Abrahse at-

que Isaac benedixit. Ipse autem Isaac Deum his verbis

pro Jacob orabat, « Deus autem meus benedicat tibi , et
» crescere te faciat atque multiplicet, ut sis in turbas
» populorum, benedictionem Abralise patris
et det tibi
» mei^. » Si porro nullius alius quam Dei est benedicere
et liberare : si nuUus pr?eter ipsum Dominum Jacob libe-
ravit, quem liberatorem ipse Patriarcha pro nepotibus
invocabat : perspicuum inde est eum nuUum alium cum
Deo in sua oratione conjunxisse prseter Verbum, quod
idcirco Augelum appellavit, quod soUmi ipsum Patris
impertiat cognitionem. Simile item est quodscribit Apos-
tolus, « Gratia vobis etpax a Deo Patre nostro et Domino
» Jesu enim tuta erat benedictio cum ob
Christo^. » Ita
individuam Filii et Patris naturam tum quia uua et ea- ,

dem erat data gratia. Nam licet dederit Pater , quod ta-
men datur, per Filium datur. Similiter licet Filius dare
dicatur , Pater est qui per Filium et in Filio dat. Hinc
Apostolus ad Corinthios scribit , « Gratias ago Deo meo
» semper pro vobis pro Dei gratia qu8e vobis in Christo ,

» Jesu est data. » Quin etiam ideni istud iu luce et splen-

dore animadvertere est. Nam quod lux illuminat , idern
quoque splendor illuminat, et vicissim quod splendor
illuminat lioc lux quoque ilkiminat. Sic Pater videtur ,
,

cum videtur Filius ,

quia ipse Patris est splendor , atque
hoc pacto Pater et Filius unum sunt.

1 Psal. XVII, 1. — 2 2 Cor. i, lo. — ' Genes. xxtiii, 5.-4 Rom. i, 7.

 onATio iir r.oisTiw ariatvos. 35g
XTV. Tdem autem dc ractiset creatisrebus ncquit dici.
iVeque enirn l\Ttiv aliqnid enicicnte , id etiam Anfrelns
aliquis aut alia ros croala oflliit , cum niliil liorum causa
sit efficiens , sed onuios omnino sint rcs factse, ab eo ,
qui
solus est , separata^ et disjunctae, qure et aliam ab ipso na-
turam habont, ot opora sunt , nequo ea qu» Deus eflicit,
possunt elViocro , noquc , uti supra dixi Doo fjratiam im-,

pertiente, eam cum illo impertire queunt : nec quis, si

An{{elum viderot , so Patroin vidisse rocte posset dicere.

iVam An^cli, ut scriptum ost, ministratores sunt spiritus
ad ministrandum missi, qui dona qua? ab ipso per Ver- ,

bum dantur, liis annunciant qui ea accipiunt'. Hinc ipse

apparens Anjrelus , se a Domino missum esse fatetur , uti
Gabriel Zacharia; et Deiparne iMarire confessus est. Ilinc
etiam qui Angelum A^idit se Anji^elum non Deum vidisse ,

enim Angolum Zacharias vidil vero IsaVas

novit. Vidit ,

Domiuum Augelum vidit 3Ianuo pater Samsonis, Dcuni

:

autem Moyses intuitus est Gedeon Angelum aspexit at : ,

Abraha:' Deus ipso apparuit : atquo adeo nec qui Deum

videbat, is cernebat Angelum nec qui videbat Angehnn, :

isseDeum videre existimabat. Multum siquidem, immose

totis a Deo creatore res factoe natura dilferunt. Quod si
ahquando apparcnte Angolo is, qui spectator erat, Dei ,

audiit vocom ut in Kubo evenit namque « Angelus Do-

, :

» mini e Rubo apparuit instar flammae ignis et vocavit ,

» Dominus Mojsem do Kubo dicens Ego sum Deus Patris •

» tui, Deus Abraham, Deus Isaac ot Dous Jacob^ » At-

qui non erat Angelus Deus Abraham sed Deus erat qui
, :

in Angelo loquobatur undo ({uod quidom a})parebat :

Angelus erat, Deus autem in illo loquebatur. Ut enim in

tabernaculo Moysi loquebatur in columna nubis ita :

etiam Deus in Angelis loquens apparet 5 qua quideui ra-

1 Ilebr. I, i4. — ^ Exod. m, a ; Ibi<J. 4, 6.
 ,

36o S. A.THAHAS11 ARGHIEPI9C0PI

tione cum Jesu filio Nave per Angelumloquebatur*. Quse

porro loquitur Deus manifestum esl ea illum per Yerbum
,

non vero per alium aliquem loqui. Verbum autem, quod

a Patrenec separatum est, nec Patris naturse dissimile est

aut alienum , quidquamefficit, eaipsa sunt Patris opera.

ita ut idem et unum opus efficiat et quae dat Filius, Pa- ,

tris sint quoque munera. Qui item vidit Filium, novitse,

cum illum vidit non Angelum, neque aliquem Angelis

,

majorem neque prorsus rem aliquam creatam vidisse

, ,

sed Patrem. Similiter qui Yerbum audit, se Patrem au-

dire novit non secus ac ille qui splendore illuminatus
, ,

a sole se illuminari non ignorat.

XY. Idcirco enim divina Scriptura uobis hujusmodi
exempla suppeditavit ut rem ita iutelligeremus, sicuti ,

supra docuimus. Ex quibus certe cum proditores Judaos

confutare , tum Gentilium calumnias facile est refellere ,

qui, quoniam Trinitatem colimus, multos a nobis deos

agnosci aiunt et arbitrantur. Necenim, utetiamex allato
exemplo constat, tria principia vel tres patres induci-
mus, quandoquidem nec
uti Marrionista? et lAIanicluTei :

tressoles inexemplumproposuerimus, sedsolem et splen-

dorem, unamque lucem ex sole in splendore existentem.
Ita unum agnoscimus principium nec opifici Yerbo di- :

versum aliquem divinitatis modum, sed ipsam solius Dei

divinitatem attribuimus, eo quod ex ipso natum sit. Ye-
rum muUo eequius Ariani accusari possint multos vel
etiam nuUos deos admittere, quippe qui inepte conten-
dantetFilium externum creatumque esse, et Spiritum
sanctume nihilo esse. Yel enim Yerbum non esse Deum
fateantur necesse est : vel si Deum esse ,
quia id scriptum
est , non audeant ipsumque velint naturee Patris
inficiari ,

esse alienum planum est multos deos propter diversam

;

* Josue. I.
 OnATH) III COISTRA ARIAROS. 5Gl

illoruiu naliirnni ah illis iiuluci , nisi forte Dcum illuni

nonnisi coiuiuunicatione esse , uti res alias omnes , dinere
non vercautur. Vcruni si hopc illoruin cst sentontia , non
luinus iinpii sunt liahemli ,
qui nempe Verbum inter res
caeteras collocent quod absit ut nobis unquam in men-
;

tem veniat. Siquidem una cst divinitalis lorma qua;

eadem esl quoque in Verbo. Ihius, inquam , est Deus
Pater , in seipso existens , cuin iu omnibus est : in Fiiio
autem appaiens , cum per res omnes pervadit : itemque
in Spirilu, cum in omnibus per Verbuni in ipso Spiritu
agit. Sic enim unum per Trinitatem Deuin esse confite-
mur : quse quidem nostra seutentia lonjTc melius cuin pie-
tate congruit quam multirormis multiplexque liserelico-
,

rum divinilas, cum unam in Trinitate divinitatcm pro-

pugnemus.
XVI. Namque si nou ita se rcs liabet, sed Verbum c
nihilo factum et croatum cst vel er^jo non sit Deus ve- :

rus, cum sit una c rebus creatis^ vel si Scripturis rcfra-

gari nou audentes, Deum iUum appellant, igitur necesse
est ut duos deos admitlant, ununi creatorem, creatum

alium, ao duobus proinde dominis serviant, uni non

facto, alii lacto et creato, hocque pacto duas habeaut ii-
des, unam in verum Deum, aliam in factuin al) ipsisque
fictum et dictum Deuin. iXecesse est autcm eos adeo ob-
coecatos a facto recedere, cum non factum adorant, et
vicissim se a creatore avertere cum acl oroatum acce- ,

dunt. Nec enim hic in illo vidori potest, quippe cum

alienae et diversse sint amJiorum cum naturae tum effec-
tus. Si igitur hnc illorum est sententia, ooinplurcs pro-
fecto deos agnosount : imc cniin devenit eorum impietas;
ab uno Deo desciscunt. Cur ergo Ariani ita scntieutos

seipsos cum Gentilibus non annumerant, cum ipsi pe-

rinde ac Gentiles roi creatcc polius serviant, quam Deo
 ,

362 S. ATHANASH ARCHIEPISGOPI

oinnium creatori? Verum ut credulos etsimplices pos-
sintcircumvenire, nomen quidem Gentilis fugiunt , sed
tamen similem ocrulte tuentur sententiam. Siquidem
acutum illud dictum quod usurpare solent, IVon confite-
mur duo non facta, nonnisi ad simplirium animosin er-
rorem inducendos exoopitavere. Xam cum dicunt, « Nou
» confitemur duo non facta, » duos utique confitentur
deos, qui diversas habeant naturas , hic factam , ille non
factam. Quod si Gentiles uni non facto et multis factis
serviunt, illi autem non facto et uni facto non eos id- :

circo a Gentilibus credendum est dissidere. Enimvero

hic quem factum dicunt unus est ex multis et multi , :

quos Gentiles venerantur, eamdem, ac iste unus habent ,

naturam, cum et iste et illi similiter sint creati. Miseri

sane illi eoque maois quod tam perverse de Christo sen-
tiendo non \exe sibi ipsi damnum intulerint utpote qui ,

a veritate desciverint, et Christum ncgantes, ipsam Ju-

dseorum proditionem sua superarint impietate, ita ut
Deo invisi jam cum Gentilibus volutentur, rei creatae
diisque diversis servientes. Unus enim est Deus , non
multi unum item ejus est Verbum, non multa nam
; :

Deus est Verbum, quod et solum paternam speciem ha-

bet ^. Hinc cum talis esset Salvator, Judaeos his verbis
coarguebat : « Qui misit me Pater, ille testimonium
» perhibuit de me neque vocem ejus unquam audistis
:

» neque speciem Verbum ejus non habe-

ejus vidistis, et
» tis in vobis quem misit ille, huic vos
manens : quia
» non creditis » Bene ille Verbum cum specie conjun-
"^.

xit, ut ostenderet Dei Verbum, imaginem, figuram et ,

speciem sui Patris esse Judaeosque Verbum ipsum quod

,
,

Dei species est, non recepisse, cum eum qui iUisloque-

batur recipere noluerunt. Hunc ipsum cum vidisset Ja-

1 Joan. 1 . — ' Joan. r, S^,

 on \Tio iii co-sTnv ari.vnos. 565

roh rntri.irrlin, li(Mi((lirlus cst, ct pro .lacob, Israel ab

<>o esl apptMlalus, ([uemadinodum divina Scriptura bis
verbis meinorat autem ipsi exortus est, quando
, « Sol

» (ransivil Speciem Dei '. » Ilac porro ille erat qui di-
cebal . € Qui vidit me, vidit Patrem '^
: et, Efjo in Patre

» et Paler in me est ^ : et , Efjo et Pater unum sumus *.»

Ita enim Deus unus est, unaque est fides in Patrem et

Filium. Quocirca cum Verbum sit Deus, rursus sequitur
ut Dominus Deus noster, Dominus unus sit, quippe qui
secundum naluroe proprietatem proprius et individuus sit
unius Filius.
XVII. Verum nec liis frangitur Arianorum impuden-
tia, sed sic illi respoudent : « JVon uti vos dicitis, sed ut
» nos volumus. Aam etsi ea quse a nobis primo fuerant
)) excogitata evertistis attamen recentius aliquid inveni- :

» mus, quod Imjusmodi est. Ita scilicet Pater et Filius

)) unum sunt, et ita Pater est in Filio, et Filius iu Patre,
» quemadmodum nos quoque in illo existimus. Hoc
)> enim in Joannis Evangelio scriptum est , ubi Cbristus
» bsec pro nobis postulare non est [jravatus : Patcr sanc-
» te , serva eos iu iiomine tito^ qnod dedisti mihi, ut sint
» unum, sicut et tios ^. Et rursus paulopost : iV^ou ji^ro eis
» aute?n rogo tantum , sedet pro eis qui C7'edunt per i'er-

» bum eorum in mc , ut omnes nnum sint, sicut tu Pater

» in me et ego in te , ^ ut et ipsiiu nohis unum sint : ut
» niundus credat, (juia tu me misisfi, et cgo gloriam
» quam dedisti mihi, dedi eis^ nt sint unum, sicut et nos
» unum sumus, ego in eis et tu in me ut sint perficti ,

» in unum et ut cognoscat mundus quia tu me misis-

, ,

» ^i*'. Quibus illi innixi vcrbis, sic subdole assumunt :

» Si quemadmodum nos in Patre unum eflicimur , ita et

* Gen. XXXII, 5i. — Joan. xiv, —

' 9. ' Joan. x, 3o. — **
Dcut. ti, 4< —
<>
Joan. xvii, 11. — Ibid. 30.
8
564 S. ATHANASII ARCIIIEPISGOPI

ille et Pater uaum sunt , hocque modo ipse est in Patre ;

cur vos ex his ejus verbis, « Ego et Pater unum sumus ,

» et , ego in Patre et Pater inme esl ^ eum proprium et

» similem naturse Patris esse conchiditis? Siquidem ne-
» cesse est vel nos etiam natura? Patris proprios esse, vel
» iUum alienum esse , sicuti nos alieni sumus. » En quse
illi effutiant. Ego vero nihil ahud in tanta illorum per-
versitate perspicio ,
prseter inconsideratissimam temeri-
tatein diaboUcamque dementiam. Videntur enim pe-
rinde ac Diabohis dicere, in coehim ascendemus, similes
Altissimo erimus quippe qui ea, quse gratis donantur
:

hominibus, donantis divinitati veUnt esse sequaUa^.Quia

enim homines fiUos appeUari audierunt se etiam vero ,

et naturaU fiUo sequales esse arbitrati sunt : qui iidem

his Salvatoris verbis auditis , « ut sint unum sicut et

» nos , » se iterum deripiuut , sicque seipsos (uturos esse

arroganter existimant , ut FiUus in Patre et Pater in
FiUo est : nec attendunt hujusmodi cogitationem cau-
sam casus et ruinae sui patris DiaboU fuisse.
XVIII. Itaque, ut srepe diximus, si Dei Verbum idem
ac nos est, nihikpie a nobis differt, nisi solo tempore : per
me Ucet, esto nostri similis, eumdemque locum apud Pa-
trem occupet quem nos obtiuemus nec unigenitus, nec :

solum Verbum vel Patris Sapientia appeUetur, sed idem

quoque nobis omnibus, utpote similibus, concedatur no-
men. Par enira est horum comniune esse nomen, quorum
una est natura, etiamsi setate inter se differant. Hinc
homo est Adam homo, similiter Paulus , homo item qui
modo gignitur : nec intervallis temporum immutari
potest natura generis. Quocirca si etiam solo tempore a
nobis differt Verbum , necesse omnino est nos similes ejus
esse. Verum neque nos Verbum aut Sapientia sumus, ne-
» Isai. xir, i5.
 OIMTIO TII r.OlSTU V XRIANOS. 565
r[\\0 Vovbnm rrcaUim ost aut lartinn. Mioquin si oinnes
ox uno facti suinus, quarc ipsum solum cst Veibum? Sed
8i talia eos loqui dccet, nos certe illorum impietates vel
solum co[;ilare dedecet. Etsi vcro nihil opus est verba illa

curiosius cxpomlere , cum tam apcrto nihil nisi pium si-

gniruonl, rccla([uo sit nostra lidos : ut tamcn inde etiam

impios illos esse apparcat, ajre, ex hoc ipso loco breviter,
ut a Patribus odooli sumus, oorum h.t^resim rofutare ne
gravcnuir. i\Ios est divina' Scriptura^ res naturales honii-
nibus iu similitudinemct exemplum proponere, ut nimi-
rum ex motus hominum, qui ex voluntatc oriuntur,
illis

fiant manifcsti, atquc hoc pacto eoruni mores vel malos

vel ])onos esse ostendatur. Hinc malos mores perstringit
cum ait « Aolite fieri sicut equus et mulus, quibus non
:

» est intellectus* ; » vcl cum eos, qui tales jam sunt ef-
fecti , liis objur^jat vcrbis : « Ilonio cum honore esset,
in
» non intellexit, comparatus ost cunijumentis intellectu
» dcslitutis, et similis lactus est il)is -
: » et rursus, « Equi
» salacos facti sunf^. » Salvator quoque, qualis csset lie-
rodes hiscc verbis iudicavit, « Dicitc vulpi illi. » Hsec
item ad Disoipulos aicbat, « Jicce mitto vos sicut oves in
» medio luporum. Estote erjjo prudentes sicut serpentes
» et simplices sicut columboe^ : » quiljus utique verbis

non nos hortabatur ut pecora, serpentes, vel columbge na-

turaefficeremur, cum ipsc nos tales non fccerit, acproinde
id natura lieri non (pioat-, scd ut lerinos illorum devitare-
mus irapetus, et coynita serpenlis prudentia, nos ab ipso
nou sineremus decipi, ad denique ut columbii3 mansuetu-
dinem amplecteremur.
XIX. Ex rebus similiter divinis exempla hominibus
proponit Salvator. « Estote, i/iquit, misericordes , sicut
» Pater vester ccelestis misericors est^ : » ct « Eritis vo8

t Psal. XXXI, 9, — 2 Psal. xlviii, i3. — » Jerem. v,8, — * iuc. xni, Sa,
366 S. ATlIANASil ARCHIEPISCOPI

)) perfecli, sicut Pater vester coelestis perfectus est^ »

Hsec autem dicebat , non ut nos tales efficeremur qualis
est Pater : nani id fiericum ct creati et ex nihilo
nequit,
facti simus. Yerum quemadmodum cum ait, « Nolite fieri
» siciit equus, » non nos cavere jussit ne jumenta effice-

remur, sed ne eorum imitaremur fcritatem ita non ut :

Dei similes efficeremur, dixit, « Estote misericordes sicut

» Pater, » sed ut ad ejus beneficia attendentes, quse agi-
mus bona non proptcr homines sed propter ipsum aga-
,

mus, atque ita ab ipso non ab hominibus mercedem con-

sequamur. Ut enim tametsi unus ipse est natura Filius,
verus, et unigenitus, nos tamen filii quoque efficimur,
non ut quidem re et natura sed vocantis duntaxat
ille ,

gratia ut item quamvis homines terreni simus, dii nihil-

:

ominus appellamur, non quidem sicut verus Deus ejusque

Yerbam, sed ut Deo id donati visum est ita etiam, sicut :

Deus , misericordes efficimur, non quidem ipsi Deo exae-

quati , vel natura et revera benefici facti cum non nos- ,

trum sed Dei sit benefacere sed ut ea qupe Deus gratis

•,
,

nobis tribuit, aliis absque delectu impertiamur, in omnes-

que prorsus beneficentiam extendamus. Siquidem ea tan-
tum ratione , non alia, possumus ejus esse quodammodo
imitatores, cum ipsius dona nobis invicem subministra-
mus. Ut igitur istahoc modo recte et bene intelUguntur,
sic locus ex Joanne allatus aliud nihil significat. iVec
enim ait ut Filius est in Patre, ita nos in illo csse. Qui
,

enim id fieri queat, cum ille sit Yerbum et sapientia Dei,

nos autem cx terra formati simus cum, inquam, ille na- :

tura et substantia sit Yerbum et Deus verus , uti scribit

Joannes, « Scimus quoniara Filius Dei venit, et dedit no-
» bis sensum ut cognoscamus verum Deum , et sumus in
» vero, in Fiho ejus Jesu Christo : hic est verus Deus et

1 Luc. vi,o6.— Maltli. v, 48.

 ,

OliATIO III CO^TllV AUU.^OS. 56^

^ \crn vila '
: » uos aulom mxinisi jnloplioiic cl gralia^
ojusdcin Spiritus lacli parlicipcs, lilii pcr ipsum cllicia-
mur? <i Quolquot, » cnini inquit, « rcccperunt eum,
» dodit illis potestatcm lilios l)ci licri, liis qui crcdunt in
^> nomcn cjus'. » llinc illc quidcni cst vcrilas, ut tcsla-
lur ipsc : « E[fO sum vcrilas^, » qui idcm Patreni allo-
qucns ait : « Pater, sanctifica cos in veritate : A'erl)um
» tuuni vcrilas cst^ : » nos vcro sola lautum imitatione
cum pradili virtutc, tum lilii cflicimur.
XX. JVon cr{;o ut sui similes efliceremur, ait, « Ut
» unum siut sicut et nos, » sed ut quemadmodum ille

tanquam Acrbum, est in proprio Patrc, ita et nos sccun-

dum aliquam similitudincm in ipsumque intuentes ,

unum inter nos animorum concordia et conseusu eflicia-

mur, ncc dissideamus ab iuvicem, ut Corintbii, sed idem
onmino senliamus, ut in Actibus de (piinque iliis milli-
bus legitur, qui omnes vekiti unus erant^. llinc dicitur,
ut non ut Filius*, ct dii, noii ut ipse miscricordes ut
filii, :

Pater,non vero ut Pater. Vcrum ita unum, quemadmo-

dum dictum est, sicut Pater et Filius eftecti, non eo modo
erimus quo Pater est natura in Filio et Filius in Patrc, sed
quantum ])cr naturam et vircs nobis licct aliquam inde
exprimerc simililudincm , discereque quanam ratione
unum debeamus, quemadmodum misericordes esse
esse
didicimus. Iies enim siniiles cum siinilibus unitate qua-
dam copulautur. llinc univcrsa cnro j^cnerc conjunjjitur.
At Verbum, uostri est dissimile, Patris vero simiie, proin.-
deque natura cum suo Patre. Kos au-
et revera unum cst

tem, qui cjusdemsumus [;encris, cum ex uno omncslacti

luerimus, unaque sit onmium bominum natura, unum
inter nos caritale efTicimur, ([ua iu re FiUi ct Patris unitas

• i Joan. V, 20. — * Joan. i, u. — * Juan.xiv, 6. — * Joan. xvii, i~,—

* Act. IT, 02.
368 s. xTHASAsri AftcniKPisCopi

nobis est cxemplari. Ut enim, cum mansuetudinem doce-

ret, se ipse in exemplum his verbis proposuit, « Discite a
» me, quia mitis sum et humilis corde^-, » non quidem
ut ei exaequaremur, cum id fieri nequeat , sed ut in illum
intuentes semper mansueti permaneremus : ita quoque,
cuin hic vellet veram, firmam et indissolubilein caritatem
inter nos esse, sc ipse in exemplum proponit, et ait,« Ut
» unum sint sicut et nos, » utque in nobis individua est
unitas, sic et illi individuam naturam ex nobis ediscen-
tes, se servent. Tutior autem est illarum
concordiaminter
rerum imitatio quw ad ipsam naturam pertinent, uti dic-
tum est. Nam cum illse persevereut et nunquam muten-
tur, mores autem hominum facile sint mutabiles sane :

possumus, ad rem natura immutabilem contuentes, per-

versa fngere , atque in bonis sectandis nos ipsos optime
conformare. Sic enim horum verborum , « Ut et ipsi in
» nobis unum sint, » recta omnino est sententia.

XXI. Si igitur fieri posset ut nos eo modo in Patre

essemus qao ipse est Filius ; dicendum fuisset, « Ut et illi

» in te ununi quemadmodum Filius est

sint, in Patre. »
Atqui hoc nequaquam dixit, sed cum ait, « in nobis, »
discrimen et diftercntiam rei indicavit, ipsum nempe in
solo Patre ut solum Verbum et Sapientiam esse, nos vero
in Filio, et per ipsum in Patre esse. Quibus utique dictis

nihilaliud voluit significare quam hujusmodi sententiam :

Ita illi nostra unitate unum sint inter se, ut nos natura et
revera unum sumus non : possunt autem unum inter se
esse, nisi in nobis discant unitateni. Hanc porro nostram
expositionem Paulus his verbis confirmat : « Haec auteni

» transfiguravi in ine et Apollo, ut in nobis discatis non

» supra quod scriptum est inflari'^. » Illa ergo dictione,
(( in nobis, » minime signifieatur nos esse in Patre, quem-

t Maltb, XI, 29. — 2 1 Cor. iv, 6.

 ORATIO III CO.-NTR.V ARIVI^OS. SG^
adtnodum in ipso cstFilius, sed exemplum et specimen
]>ro|ionitur. itlcinquo est ac si diceretur Ex nobis discant.
:

l t eniu) raulus Corinthiis, sic Patris et Filii unitas norina

est omnibus et regula, jiixta quam, naturalein Patris et
Filii unitatem contemplantes, possunt disccre, quonam et
ipsi inodo unum inter se essc animorum consensu de-
beant. Quod si etiam alilcr bunc Scriptur.T locum defen-
dere oporteat, bff> voces, « in nobis, « idem valent ac si

diceretur, virtute Patris et Filii ut unuin liant idipsum ,

dicenles. Id Deo lieri nullo modo potest^ Ilane

enim sine
auteni interpretationem possumus aliis Scripturae locis
comprobare, istis, exempli causa, « In Deo laciemus vir-
» tutem'^, » et,« In Deo transjijrediar murum^, » et, « In

» te inimicos nostros ventilabimus cornu''. » Clarum est

igitur nos in nomine Patris et Filii unum effectos, firmum
caritatis vinculum liabere posse. Hinc Doniinus camdcm
dilatans sentenliam , ait : « Et ego gloriam quam dedisti
» mibi, dcdi eis ul sint unum , sicut et nos unum su-
» mus''. » Apposite bic quoque non dixit, ut sint in te
sicuti ego sum, sed, « sicut nos sumus, » qua quidem par-

ticula , « sicut, » aperte non identitatem ut

ostendit ,

ita loquar, signilicari, sed imaginem et cxemplar pro-

poni.
XXII. Itaque Verbum quidem vere eamdem naturaiH
habetacPater nobis autem id duntaxat licet imitarit,
:

sicuti dictum est unde continuo subjunxit, « Ego in

:

» eis et tu iu me, ut sint perfectiin ununi. » Quibus verbis

majus et periectius aliquid pro nobis poscit. Constat
euim Verbum in nobis factum esse, quippe cum nostrum
induerit corpus. « Et tu in inc, Pater : » siquidem luum
e[jo sum Verbum, el proindc cum tu in me sis (juia luum
* I Cor. I, 10. — 2 Psal, ux, i4. — ^ Psal. xvii, 3o. — * Psal. xuii, 6,
» ^ Joan. xvii, 32.
5^0 a. XTMANASII ARCHIEPISr.OPX

sum Verbuin ctim item sim in illis, propter corpus,

:

cumque propter te in me hominum salus perlecta fuerit,

rogo ut et ipsi unum fiant, corporis scilicet quod in me
est ejusque perfectionis communione, quo et ipsi unita-

tem cum eo habentes, unumque in ipso efiecti perfecti ,

reddantur, ut omnes a me veluti gestati unum sint cor-

pus et uuus spiritus, occurrantque in virum perfectum^.
Omnes euini ipsius facti participes unum efFicimm'
corpus, qui nempe unum Dominum in nobis ipsis ha-
beraus. Cum iffitur ea sit vera hujusce loci Scripturse
interpretatio, magis profecto inde redarguitur haeretica
Chrisli hostium sentcntia. Nam, ut quse fuse a nobis sunt
dicta, breviter repetam si simpliciter et absohite dixis-
•,

set, « Ut sint in te unum, vel, Ut ipsi et ego in te unum

» simus, nliquam saltem ex hujusmodi verbis causam
» habuisseut, quam et absque pudore potuissent pro-
» ferre. » Verum non ita locutus est, sed haec sunt ejus

verba : « sicut tu, Pater, in me, et ego in te, ut omnes

» unum sint. « Qua particula, «sicut,» procul illos

abesse significat a modo quo ipse est in Patre, procul,

inquam, non loco, sed natura. Siquidem nihil loco pro-
cul est a Deo sed sola natura procul ab ipso sunt
:

res universa?. Quocirca ut supra docui ,

particula, sicut,

non indentitatem vel sequalitatem significat, sed nota est

alicujus similitudinis cum re de qua agitur.

XXIII. Quin etiam idem discere possumus ex his

Salvatoris verbis, « Sicut enim fuit Jonas in ventre ceti
» tribus diebus et tribus noctibus : sic erit Filius hominis
» in corde terrae'-. » iVeque enim Jonas talis fuit qualis

Salvator ; neque Jouas in infernum descendit , neque

cetus fuit infernus prseterea neque absorptus Jonas eos
:

quos cetus absorpserat reduxit, sed solus ex ceto, Deo

* Epbes, IV, i5, — 2 Mattb. xii, 4o.
 ,,

OnATIO lll CONTUA ARTANOS. S^l

iubente, pffrcssus ost. Non ergo identitatem aut aequali-

lalem, sed aliud et aliud particula, sicut, sipnifical,
similifudin( inqno dunlaxat aliquam ob illud triduum
donotat. No(" ij;iture\ liac Domini voce, sicul^ intelli-
l^endum est nos itft esseposse, ut est Filius in Patre , et
Pator in Filio. iVos enim, sioutPator et Filius, uuum effi-
cimur sontentiarum et animorum concordia : Salvator
vero sicut Jonas crit in terra. Sed nt Jonas Salvator non
fuit, sic nec Salvator ,
quemadmodum al)sorptus est
Jonas, ila ad inferosdescendit sed res omninodiversa : est.

Sic etiam tamotsi nos unum efficimur sicut Filius est in

Patre,tamen non talesruturisumus qualis est Filius, neque
pares illi erimus : aliud quippe cl aliud sumus. Quocirca
parlicula, AvVw/, hic ubi de nobissermo habetur, usus est,
quia res natura diversse cum ad aliquid aliud referuntur
liunt sicut iUud. Qnamobrem ipse quidem Filius alisolute,
uullaque addita conjunclione, in Patre essc dicitur, qula
hoc illi ex natura est : nos autem qui id ex natura non ha-
bemus, ima{>ine et exemplo indigemus ut de nobis dicat,
« Sicut tu in me et ego iu te^ » Cum auteni, inquit, illi
ila perfecti luerint , tuuc co{>noscet mundus quia tu me
mislsti. Aisi cnim venissem et eorum corpus {jestassem,
nuUus sane illorum perfectus fuissct sed omnes corrupti
:

permansissent. Operare ergo in illis, Pater, et sicut mihi

hoc corpus fjestandum dedisti, tuum illis impertire Spi-
ritum, ut iu illo unum fiant, et in me perfecti evadant.
JVam illorum perfectio argumento est Verbum tuum
advenisse : ita ut Deoque plenos
mundus eos perlectos
videns, omuino credilurus sit me a te missum esse et
adveuisse. Unde enim illis pertectio accedere possct
iiisi ego tuum Verbum, ipsorum corpore assumplo,
homo essem factus, ot opus quod milii d(;disti, Pater,
> Joan. XVII, 3).
5^2 8. ATl!A.irASII ARCHIEPISCOPI

perfecissem? Opus autem perfectum est, quia homines

a peccato redcmpli, jam avnplius mortui non manent,
sed divini efiecti, in nos intuentes, vinculum mutuae
inter se caritatis in uobis habent.
XXIV. Nos itaque, quatenus allata Scripturse verba
licuit simplicius perpendere, hsec fuse disseruimus. Bea-
tus autem Joannes breviter et longe nobis accuratius
quse sit illius loci sententia, ex Epistola sua declaraturus
est,qua etpravamimpiorum interpretationem refutabit,
et simul docebit, quomodo nos in Deo esse possumus, et
Deus in nobis : quo item pacto nos unum in ipso effi-
cimur, et quantum Filius natura a nobis differat^ tan-
demque Arianos coercebit, quominus amplius sperent
se ut Filium faturos aliquando esse, ne ipsos quoque haec

Terbarespiciant, « Tu autem homo es et non Deus^ » :

et, (( Ne tu, qui pauper es, te diviti pequaveris-. » Hsec

suut ergo quce scribit Joannes : « In hoc cognoscimus
» quoniam in eo manemus, et ipse in nobis : quoniam
» de Spiritu suo dedit nobis^. » Itaque propter Spiritus
gratiam. quse nobis data est, et nos in illo sumus, et ille

est in nobis : ac proinde cum Dei ille Spiritus sit, id-

circo quando ille in nobis adest, nos, qui eumdem Spi-
ritum habemus, jure merito in Deo esse existimamur :

eaque ratione Deus est in nobis. Non igitur ut est Filius

in Patre, ita et nos in Patre sumus. Namque Filius non
fit Spiritus particeps ut sit in Patre, neque ipse Spiritum

accipit, sed eum potius omnibus impertit. Nec item

Spiritus Verbum cum Patre conjungit, sed potius Spi-
ritus hoc a Verbo accipit. Denique Filius in Patre est

tanquam proprium ejus Verbum et splendor : nos autem,

&i quidein absit Spiritus, alieni et procnl a Deo sumus :

1 Ezech. xxviu, a. — ^ Prov, xsin, 4«— * i Joan. xv, i3,

 ,

ORATIO iri CONTRA ARIAITOS. 5^5

sod Spiritns parlicipes effecti, ciun ipsa conjungimur di-
vinitale, nc proindc non nostrum csl nos essc in Patre,
sed Spiritus qni in nobis est ct in nobis manet, quamdiu
scilicet eum in nobis confcssionc scrvabimus, ut idem
Joannes his verbis docct : « Quisquis confcssus fuerit

» Jesum esse Filium Dei, Deus in eo manet, Et ipse ia

» Deo*. » Qua3 ergo nobis similitudo vel a:qualitas est
cum Filio? Vel potius an non undique maximeque a
Joanne conviucuntur Ariani, aliter Filium iu 1'atre esse,

et aliter nos in eodem esse, neque nos unquam sicut

illum futuros, neque Verbum sicut nos esse, nisi forte,
iit mos illis est, liic quoque temere contendant etiam
Filium ipsum , nonnisi Spiritus participem eftectum
et recte factis quod cerle
meruisse ut in Patre esset,

vel solum cogitari absque summa impietate uon po-

test. Namque ut dictum est, ipse dat Spiritui, et quae-
cumquc Spiritus habet, hoec a Verbo habet.
XXV. Cum igitur de nobis dixit Salvator , « Sicut tu,
» Pater, in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum
» uon nos eosdem ac seipsum fore significavit, ut
sint, »
ex Jonse exemplo probavimus,* sed cst postulatio qua
Patrem precatur, uti scribit Joannes, ut Spiritum per se
impertiat credentibus, per quem videmur ct in Dco esse,
et per eumdem in ipso conjungi'^. Quia enim Verbum

est in Patre, et Spiritus ex Verbo datur, nos idcirco

Spiritum cupit acciperc, ut, cum euni acceperimus,

tunc Spiritum Vcrbi in Patre cxistentis habentes, etiam
nos ipsi per Spiritum, unum
Verbo et per Verbum in in
Patre eflecti essc vidcamur. Id autcm quod ait, « ut nos, »
nihil aliud indicat quam, ut hujusmodi Spiritus gratia
in Discipulos infusa, stabilis ct irrevocabilis rcddatur.
Kempe, ut supra explicavi, id quod Vcrbo in Patre ua-
* 1 Joan, jv, j5. — ^ Joan. xvu, jo.
5^4 *• ATHA?r\SlI A.B.CIUEPiaCOPI

tura inest, hoc nobis per Spiritum ita vult dari ut sit

irrevocabile. Quod cum non ijjnoraret Apostolus, ait,

« Quis nos separabit a caritate Christi ^ ? iVam Dei dona
n et gratia vocalionis irrevocabilia sunt'^. » Itaque Spi-
ritus est qui in Deo existit, non autem nos secundum
nos. Unde quemadmodum Filii et dii efficimur ob Yer-
bum quod in nobis habemus : ita in Filio et in Patre
erimus, imumque in iisdem efiecti esse existimabimur,
propterea quod in nobis sit Spiritus qui in Verbo est,

quod ipsum Verbum est in Patre. Quocirca cum aliquis

vitio aliquo a Spiritu defecerit, illa quidem gratia apud
eos qui vohierint irrevocabilis permanet, si modo ipsos
postquam ceciderint poeniteat verumtamen ilie qui :

eecidit, non amplius in Deo est, eo quod sanctus et pa-

racletus Spiritus, qui in Deo est, ab ipso recesserit; sed
hujusmodipeccator inillo erit cuiseseipse subjecit, quod
utique Saiili evenit , a quo nimirum discessit Dei Spi-
ritus, quemque mahis spiritus vexavit^. Profecto liis au-
ditis erubescere deberent Dei hostes, nec se ampUus Deo
sequales fingere. Verumnecintelligunt-, nam, « Impius, »
inquit, « scientiam non intelligit* » nec pios illi :

perferunt sermones , sed vel solo auditu ipsis sunt

graves.
XXVI. Ecce enim illi veluti impietatibus nusquam
defessi, sed non secus ac Pharao indurati humana Sal-
,

vatoris acta in EvangeUis cernentes etaudientes, Samo-

satensem imitati ,
paternse FiUi divinitatis penitus obUti
sunt, tcmerariaque Ungua fidentes, haec rursusobjici-
unt « Qui fieri potest, inquiunt, iit FiUus sit natura
:

» ex Patre , vel Patri secundum naturam simiUs , cum

» ipse dicat, Data est mihi omnis potestas^ ; et , Pater

« Rom. viii, 35. — 2Roni. xi, ai. — .» i Reg. xv», i4. — *Prov. xix, 7.

_ ft
Matth. xxvui, 18.
 ,

ORATIO III CONTR\ ARIATrOS. O^S

» nemineni judirat^ se<i oniiir jndieium dedit Filio^ et. ',

» Pater diligii Filium et omnia tradidil in ninnu ejus.

)} Qui credit in Fi/ium, hahet vitam ceternam '\ Et ite-
» rum : Omnia mihi tradita ftunt a Patre nieo : et nemo
» novit Patrem nisi Filius ^ et cui vohierit Filius reve-
» iare^, et rursus , Omnc quod dedit mihi Pater, ad nie
» vemet *. Tum ita ratiocinantur : Si talis natura esset
» Filius, qualom vos aflinnatis, nequaquaui illi opus
» fuisset ista accipere, sed ea natura ut Fillus habuisset.
» Qul item naturalis et vera Patris virhis esse potest is

» qui , ubi patiendi tenipus adveuit , ait, JSufic anima

» mea turbata est : et quid dicam? Pater, serva vie e.v

» hac hora : sed propterea veni in horam hanc. Pafer,

» glorifica nomen tuum. Veuit ergo vox de coelo , et

» glorificavi , et iterum «y/o/v/Frrt^o ^. siniilia rursus alibi

» profert : Pater, si fieri potest, transeat calix iste ^. et

» Cum hwc dixisset Jesus turhatus est spiritu, et contes-

» tatus est, et dixit, AmeUy anien dico vobis ,unus ex

» vobis me traditurus est^ . Ex quibus ita perversi conclu-
» dunt : Si virtus ille sive potcntia fuisset , uon profecto
» timuisset, sed ipse potius aliis vim et potentiam prse-
» buisset. Addunt item : Si natura vere et propria Palris
» sapientia erat, cur ijjitur scriptum est , -^^/ /ie.vf/.vpro-

» ficiehat sapieniia et cetate et gratia apud Deum etho-

» mines ^ : idemque cum venisset in partes Ca^sareae
» Philippi, interro(;avit Discipulos quem se esse dicerent

» homines ^ : cuni item in IktUauiam advenisset, scisci-

» tatus est ubinam jaceret Lazarus'" : prseterea Discipulis
» ait, Quot panes habetis^^? Oui i{;itur, inquiunt^ fiori

» potcst, ut ille sit sapientia, qui in sapientia proficit,

1 Joan. V, 22. — Joan. ui, o5. —

* ' Luc. x, 22. — * Joan. vi, 'hy, —
* Joan. XII, 27. — MaUb, xxvi, 3g. —
* ^ Joan. xui, 21. —r- * Luc. 11, 52< —
* Mattb. XVI, i3. — Juan. iSi —
ic «I, ** Mntc. vi, 58,
 ,

576 . S. ATHANASIl ARCHIEPI9C0P1

» et ea nescit quae ab aliis optat discere ? Id etiam iidem

» dicunt : Qui potest ille proprium Patris Yerbum esse ,

» sine quo noa fuit aliquando Pater, et per quod omnia

» efficit, ut vestra est sententia, qui in cruce clamabat,
» Deiis meus, Deus meus quare dereliquisti me^l ^\c ,

» etiam precatus erat, Glorijica nomen tuum"' : et , Glo-

» rijica mc , Pater gloria quam hahui apud te prius-
, ,

» quam mundus fieret^ , Precatus item est in solitudine,

» Discipulosque est hortatus ad orandum ne , intrarent
» in tentationem. Et , Spiritus quidem ,a\eha.t ,
promp-
» tus est , caro aiitem infirma *. et , De die et hora illa
» nemo 7iovit neque Angeli , neque Filius^ . Ex quibus
» locis ita improbi ar^rumentatur : Si, ut vosputatis,

» semper Filius apud Patrem extitisset, diem illum nii-

» nime ignoraret, sed tanquam Verbum cognosceret :

» nec item a Patre derelinqueretur, qui una cum ipso

» existeret nec gloriam postularet quam in Patre ha-
,
,

» beret, nec denique prorsusprecaretur ,

quippe qui,
» ut Verbum, nulla omnino re indigeret. Verum quiaet
» creatus erat et una e rebus factis, hinc ita loquebatur
» hisque indigebat quae non ipse habebat. Siquidem re-
» rum creatarum proprium est his indigere quse non
» habent. »

XXVII. Haec igitur sunt quae impii insaniendo profe-

runt. Qui quidem, cum res hujusmodi cogitent possent ,

etiam audacius interrogare, Quare omnino Verbuni caro

factum sit, tumque subjungere Quomodo enim ille qui :

Deus erat homo potuit fieri ? Vel quomodo ille qui cor-
,

poris expers est, corpus potuit gestare? Immo quin Judaeos

potius imitentur et cum Caipha clament, Cur Cliristus,
qui homo est, seipsum Deum fecit ^? his enim et simi-
1 Matth. xxvii, 47' —
^ Joan. xii, 28. ^ — ibi^j^ xrii, 5. — * Matlh.
XXVI, 41. — ' Marc, xiu, oa. « Joan. x, 3i,—
 ,,

OR^^Tio III r,o?*TnA AR!\:<o9. 377

libus Rormonibus Judsni oliin obstrepebant, eum haec
viiloivnt, qna^ nnnr Ariani lc};entes, nolnnt credcre
sed ad blasphemias delapsi suat. Si quis igitur.Iudoeorum
et Arianorum verba inter se velit conferre, isfacile pers-

piciet illos in eamdem omnino intidelitatem incurrere,

paremque corum impietatem et audaciam ac commu- ,

neni illis contra nos esse pugaam. Nam Jndfei quidem

aiebant : Qui fieri potest ut ille Deus sit?
qui hoino est ,

Ariani vero : Si Deus verus est ex Deo

quo pacto potuit
,

fieri homo? Judwi praeterea scandalum patiebantur, hu-

jusmodique cavillabantur verbis : si Filius Dei esset iste

crucem non tolerasset. Ex adversa autem parte Ariani

haec nos interrogant : Quare asseverare audetis illumpro-
prium naturse Patris Verbum esse, qui corpus quod pati
possit habet? Judaei item Dominum necandum qutere-
bant, quod Deum suumesse Patrem diceret, eique se
,

parem faceret, cum se ea agere quse ille aj>it testaretur.

Eadem quoque Arianorum doctrina, illum nempe
est

neque parem esse Deo, neque Deum proprium ac natu-

ralem Verbi Patrem esse quin etiam illos, qui ita sen- :

tiunt, ad necem perquiruut. Insuper is erat etiam Ju-

daeorum sermo « Nonne hic est Filius Joseph cujus
: ,

» nos patrem et matreninovimus? Quomodo igitur dicit,

» priusquam Abraham lieret, ego sum, et de coelo des-

» cendi ? » Judgcis consentiunt Ariani atque ista pa-

^ ,

riler decantant : Qui fieri potest ut ille sit Verbum vel

Deus, qui dormit, ut lioino ,
qui llet et inlerroyat? Sci-
licet utrique humanas propter aflectiones ,
quibus pro
carnis, quam induit, conditionc se subjecit Salvator,
Verbi proprietatem ct divinitatem rejiciunt.
XXVIII. (lum i}]itur stulta cjusmodi doctrina tota
sit Judaica, atque ex proditore Juda exorta^ veler^jo
* Joan, vi> 4> ; IbiU, viu, 55,
 ,

578 S. A.THANA9II ARCHIEPISGOPI

palam illi fateantur se Caipha? et Herodis Diseipulosesse,

nec Judaismum Christianismi titulo occultent, sed cor-
poreum Salvatoris adventum penitus, ut supra diximus,
negent eaenim estpropriaillorumhseresissententia: vel
:

si, tum ut Constantio non displiceant tum illorum gratia ,

quos deceperunt, Judseorum ritus palam amplectiet cir-

cumcidi non audent, desinant ergo eadem ac Judseos lo-
qui. Convenit enim eos ab illorum mente discedere, quo-
rum nomen refugiunt. Enimvero nos Clmstiani sumus, o
Ariani, nos, inquam, Christiani sumus, propriumque
nostrum est Evangelia de Salvatore recte intelligere, non
autem eum cum Judseis lapidibus percutere siipsum de ,

sua divinitate et seternitate loquentem audiamus , neque

scandalum vobiscum pati, ob humilia verba quibus ut
homo utitur. Quapropter si vos Christiani quoque esse
optatis, Arii insaniam deponite , vestrasque aures impiis
maledictis sordidatas, piis abhiite sermonibus , explora-
tumque sit vobis statim atque Ariani esse destiteritis
Judseorum quoque perversitatem dimissuros, foreque ut
tenebris dissipatis lux veritatis vobis continuo aflulgeat,
nec nos jam amplius calumniaturi sitis, quasiduo seterna
agnoscamus : vos quippe ipsi intelligetis Dominum ve-
rum et naturalem Dei Filium esse, nec tantummodo
aeternum esse agnosci , sed etiam simul cum set^rnitate
Patris existere. Alia siquidem sunt quse seterna quoqae
dicuntur, quorum tamen ipse eftector est : nam Psalmo
yigesimo tertio scriptum est, « Tollite portas, princi-
» pes, vestras, et elevamini portae seternee ^. » Verum
est autem hsec ab illo facta esse : quapropter si ille rerum
seternarum opifex est ,
quis nostrum jam in dubium vo-
caverit ipsum esse ante res hujusmodi aeternas? At vero
non tam ob seternitatem cognoscitur Dominus, quam quod
* Psal. xxiu, 7.
 OBATIO ill COWTRV VttlANOS, ^^g
Pei Filiiis cst. Quiji onim cst Filius , liinc a Palre scpara-
bilisuon csl, ncquc luil unquaiu cuni uoncssetjSeJ
semper luit, cunique sit imago cl splcmlor Patris, a^ter-
nitatem quoque Palris possidet. Itaque qua quidem ra-
tione couvicti fucrint nialc illa Scripturie loca iutelligere
quae oblcndebaut , cx liis qua' supra paucis disputatqi
suut quod autem etiam ea qun' uuuc ex
disci potest :
,

Evaugeliis oppouunt, futilia admodum ac lcviasint, fa-

cile perspiccre cst, si in primis quis sit Christianae fidei

scopus perceperimus , eoquc tauquam regula uteutes,

lectiaui Scripturae diviuitus iuspirat»!, ut mouet Apos-
tolus , atteuderimus ^. IIuuc cnim cum i<Tnorarent
Dei liostes , a via veritatis aberravere , et in lapidem
offensionis oflfenderc, ea sapientes quaj sapere uon
oportet '.

XXIX. Hic i{}itur scopus et character est sauctoe

Scripturse, uti ssepe diximus, nempe ut duo de Salvatore
denionstret, illum scilicct Deum scmpcr fuisse, et Filium
esse ,
quippe cum sit Patris Verbum , splendorque et sa-
pieutia ipsumque postea propter nos , carne ex Yirgine
,

Dei para Maria assumpta, hominem factum csse. Atque

huuc quidem scopum per universam diviuitus iuspi-
ratam Scripturam inculcari depreheudere est quemad- ,

modum testatur ipse Dominus his verbis : » Scrutamiui

« Scripturas, quia illfie suut quoe testimonium pcrhibent
« de me^. » Yerum ue , omnia loca adducendo, muUus
hac iu re probanda videar , ea , quoe sequuntur, vice
omuium aflerre satis fuerit. Ilac igitur suut Joaunis
Terba : « Verbum et Verbum crat
lu principio erat ,

« apud Deum et Deus erat Verbum hoc erat in priu-

, :

« cipio apud Deum. Omuia per ipsum facta suut et ,

« sine ipso factum est uihil*. » Deiude : « Et Vcrbuni

* 1 Tim. IV, 6.-2 Rom, ix, 3a, ' — Jo.in, v, 3g, '•— Joan i, i.
 ,,

58o S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI

« caro factum est, et habitavit in nobis , et vidimus

« gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre^. » Pau-
lus autem ita scribit « Qui cum in forma Dei esset :

« non rapinam arbitratus est esse se «qualem Deo ,

« sed semetipsum exinanivit, forma servi accepta, in

« similitudinem hominum factus, et figura inventus ut
« homo. Humiliavit semetipsum factus obediens usque ,

« ad mortem mortem autem crucis'^. » Ex his porro

,

si quis eadem ratione universam Scripturam perkis-

trare voluerit , clare percipiet quare initio Pater illi

dixit : « Fiat hix, et, Fiat firmamentum", et, Faciamus

« hominem* : » cur item eum in fine sseculorum in
mundum miserit , non ut mundum judicaret, sed ut
mundus per ipsum salvus fieret : simiiiter cur scriptum
sit : « Ecce Virgo concipiet et pariet Filium , et voca-
« bunt nomen ejus Emmanuel, quod est interpretatum,
« nobiscum Deus^. »
XXX. Qui divinam Scripturam legerit discat
igitur ,

quidem verba ex vetere Testamento sed ex Evangelio ,

attendat Dominum homiuem factum esse. JVam ,

«Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit, in
« nobis. » Homo , inquam , factus est , non autem in
hominem venit. Idenim scire etiam necesse est , ne
forte inhujusmodi sententiam deflectentes impii, aliquos
decipiant , illique existiment , quemadmodum olim Ver-
bum in unumquemque Sanctorum descendit ita etiam ,

in hominem venisse ut eum sanctum redderet et in , ,

ipso appareret , uti in aliis contigit. Si enim ita se res

haberet, et in homine tantummodo apparuisset .: nihil
sane esvset quod admirationem posset movere , nec
qui eum videbant, obstupefacti dixissent : Undenam
* Joan.i, i4. — 2philip, u, 6. —3 Gencs.i, 5, 6, 26. — * Joan.m, 17
— * Matth. j, 20,
 1,,

ORATIO ill CONTWA ARIANOS. 58

istc cst? cl, ('ur In homo cuiii sis, lcipsum lacis Deum'?
Audirc siquidcm illi consuevcrant, « Factum est Ver-
« bum Domini ad sinjijulos Prophetas^. » Nunc autem
postquam Dei Verbum , pcr quod omnia facta sunt
etiam Filius liominis lieri nou rcnuit , seque ipsum
humiliavit, scrvi forma accepta : idcirco crux Christi
Judgeis est scandalum , autem Christus Dci virtus
nobis
et Dei sapieutia est^. Nam Verbum, » ut ait Joanues,
«
<' caro factum est*. » Siquidem mos cst Scripturaj sacrae
hominem carnem appcllare. Ilinc apud Joelem Prophe-
tam dicitur « ElVundam de Spiritu meo in omnem
:

« carnem''. Item Daniel Astyagi dixit

» ; « Ego idola
« manufacta non colo, scd Deum viveutem ,
qui coehim
« et terraui creavit , et in omnem caruem dominatum
« habet''. » Hic cnim , ut et Joel , hominum geuus
carnis nomine significal.

XXXI. Olim igitur ad siugulos Sanctos factum est

Aerbum eosque qui ipsum digne susceperunt effecit
, , ,

sanctos : nec tamen cum illi nascerentur , dictum est

ipsum hominem iactum esse , nec cum paterentur ,

passum esse. Cnm autem in fine ScTCulorum ad dcstruen-

dum peccatum ex Maria prodiit, (ila enim Patri visum
estsuum mittere Filium factum ex muliere", factum sub
lege) tunc dictuui est ipsum carne assumpta hominem
factum esse , atque pro nobis in ea esse passum , ut ait
Petrus : « Christo igitur pro nobis passo iu carne^, «

rit scilicet planum lieret , omnesque crederemus eum

ipsum , qui semper Deus fuit, el cos, ad quos accessit
saoetos effecit , omniaciue juxta Patris voluntatem ad-
ministrat, proptcr nos homiuem postea factum fuisse,
atque , ut loquitur Apostohis'', divinitatem corporahter

'Joel.xix,9. — ^Jnaii. x, 53. — ' i Cor. i, a^. — ' Joan. i. — ' Jocl. ij,

j8, — ' Daa. xiv,4.--' Cal. iv, 4.— ' 1 Petr. jv, 3.-9 Coloss. jj, 9.
 ,

382 S. ATHA^ASII AROHIEPISCOPI

in carne habitasse, quod idem est ac si diceret; cum

Deus esset, proprium habuit corpus, quo ut instrumento
utens , homo propter nos factus est. Hinc quse carnis
sunt propria , illi attribuuntur , quia nempe in ea
existebat : sic ergo dicitur esurire , sitire, pati, laborare,

et similia qua? ad carnem pertinent. At qua; propria

Verbi erant opera ut mortuos ad vitam revocare, csecis
,

visum restituere, hsemorroissam sanare , per proprium

prsestabat corpus. Proinde Yerbum proprias carnis in-
lirmitates portabat, quia caro sua erat : et vicissim caro

divinitatis operibus faciendis inserviebat ,

quia iu iila

erat ,
quippe quse Dei corpus esset. Apte autem Pro-
plieta voce , « portavit^, » ususest, nec dixit, Infir-
mitates nostras sanavit ,ne extra corpus esse , illudque
duntaxat sanare , uti semper fecit , videretur , atque
iterum liomines morti obnoxios relinqueret*. Verum
nostras infirmitates nostraque peccata ipse portat, ut
omnibus evidens sit et hominem propter nos eum esse

factum , et corpus, quod in illo nostra peccata portabat

proprium ipsius esse. jXihil autem ei nocuit peccata
nostra suo corpore in lignum tulisse , ut ait Petrus : at

nos homines propriis aftectionibus iiberati sumus, et

Verbi justitia repieti''.

XXXII. Hinc cum caro pateretur extra eam non ,

erat Verbum quse causa est cur ejus esse passio dicatur.
,

Cum item ipse Patris opera divine efficeret , extra ip-

sum non erat caro , sed in ipso corpore hsec efficiebat
Dominus. Idcirco enim factus homo aiebat^ « Si Patris :

« mei opera uon facio mihi credere nolite sin autem , :

« facio, si mihi credere nolitis, operibus saltem cre-

« dite , ut cognoscatis Patrem in me esse , et me in

* Isai. tiu, 4' — ^ Malth vaij 17. — * i Pet.H, »4. — * Joan. x, 3;.
 ORATIO III r.OTNTlU MaIANos. 585
«( illo. » i.nic rum opiis fuit sorrum Petri (cbri labo-
ranleni (Miraro, lunnauo (juidoiu iuor(^ mauuiu cxteuciit,
sed morbum divinitus rcprossit*. Siuiililer cum c?ecura
uatuin sanavit , humanum sputum e carne emisit, sed
por lutum oculos ejus divine aperuit. In Lazaro quoque
a mortuis excitando humanam quidem vocem, ut homo,
edidit : sed divine , ul Deus, l.azarum ad vitam re-
vocavit. Haec autem idcirco ila palam liebant quod ,

non specie sed revera corpus haberet. iVempe decebat

Dominum humanam carnem induentem , totam eam
,

cum propriis affectionibus induere , ut quemadmodum

proprium ejus esse corpus dicimns , ita etiam corporis
afiectioues , ejusdem sokim propri;»; esse dicereutur ,

tametsi ejus non attingebant divinitatem. Itaque si

alterius esset corpus , illius etiam esse aftectiones dice-

rentur : sed si Verbi caro est « (Vorbum » enim « caro
« factumest^) » necesse est carnis aflectiones illius dici

cujus ipsa caro est. Cujus porro dicuntur aff"ectiones,

quales in primis sunt, condemnari, flagellis c?edi, sitire,
cruci affigi, mori , aliaeque corporis inlirmitates , ejus-
dem quoque sunt tum praeclarc gesta tum gratia. Eam
i^itur ob rem congruenter et convenienter hujusmodi
affectiones non alterius sed Domini esse dicuntur ,
,

ut et gratia ab illo sit , et uullius alius , sed vere

Dei cultores essemus ,
quippe qui nuUam e rcbus factis
nec vulgarcm aliqnom hominein , sed vcrum el natura
ex Deo genitum Fiiium invocemus, qui idem tametsi
factus est homo nihilominus et Dominus et Deus et Sal-
,

vator est.

XXXIIl. Cui porro id admirabiic non videbitur vol ,

quis rem vere divinani esse non consenserit? Nisi enim

divinitatis Verbi opera per corpus essent facta nun- ,

1 Matlii. vui, i^. — ^Joan. i, i4>

 ,,

584 S. ATlIAl<iA.Sll ARCHIEPISCOPI

quam homo diviuus effectus fuisset : et vicissim nisi

quse carnis propria sunt, Verbi esse dicerentur , ab his
homo non penitus fuisset liberatus. Verum si ad aliquod
tempus ut supra dixi
, cessassent rursus tamen in , ,

homine peccatum et corruptio remansisset uti antea ,

contigit hominibus neque id probatu est difficile. Multi

:

nempe sancti et ab omni peceato puri extitere quin :

etiam Jeremias ab utero sanctus est eflectus^ et Joannes ,

cum in matris utero adhuc gestaretur ad Deiparae Ma- ,

rise vocem Isetitia exultavit^. Verumtamen « Regnavit

« mors ab Adam usque ab Moysen, etiam in eos qui ,

« non peccaverunt, in similitudinem prsevaricationis

« Adse", atque ita homines nihilominus mortales et
)>

corrupti propriisque naturse aflectionibus subjecti per-

mansere. Jam vero postquam Verbum homo factus est,
et quse carnis sunt
sibi esse vohiit
, hsec non
propria ,

amplius corpus attingunt ob Verbum quod in ipso fac- ,

tuni est , sed consumpta ab illo sunt , iiec jam homines

suas propter aflectiones peccatores et mortui manent
sed Verbi Airtute reviviscentes , immortales atque in-
corrupti perpetuo durant. Quocirca cum caro ex Dei-
para Maria nascitur , ipse tamen natus esse dicitur ,

quo doiiante alii nascuntur ut sint , ut scilicet nostrum

ipse ortum in se transferat, hincque nos non jam , ut
terra sola , in terram revertaraur, sed tanquam cum
coelesti Verbo conjuucti , in coelos ab ipso perducamur.
SimiUter igitur haud absque ratione alias corporis affec-
tiones in seipsum transtulit , ut videlicet , non jain ut
homines sed ut proprie ad ipsum Verbum pertinentes
,

seternse vitse participes redderemur. a\'ec enim deinceps,

ut in priori origine , in Adam morimur, sed nostra
origine oranibusque carnis infirmitatibus in Verbum ip-
i Jerem. i, 5, — ^ Luc, i. 44- — ^ Uow. v, 14.
 . ,
,

On VTTO 11? C.OMIW AT\T\NOS. 585

snTD IvaiTslatis, o lorra cxrilamur , sohita peccati ina-

lodictione , ejits merito , qui in nobis , nostri frratia
nialedictio tactus cst , idque admoduni convenienter.
Nam quemadmodum nos omnes, ut qui ex tcrra sumus
in Adam morimur : ita ex aqua cL sj^ii-itu sursuin
rejjenerati, omncs in Christo vita donamur, quasi caro
nou jam terrcstris, sed Aorlnim ot ipsa oftocta esset ob
ipsuTn Doi Vcrbum, quod nostri causa caro factum est.
XXXIV. Ut autem accuratius cofjnosci possit naturam
Verbi pati nihil posso, carnisque infirmitates propter car"
nem ipsi attribui, haud ab re orit boatuni Petrum audiro :

dignus siquidom tostis est cui de Salvatore dicenti fides

habeatur. Sic ergo in Epistola scribit : « Christo igitur
» pro nobis canie passo'. ^> Proinde cum esurire dicitur
et silire, laborare, ignorarc , dormire, tlere, postulare

fugere, nasci, calicem deprecari, ac denique qua^cumque

carnis propria sunt, de singulis recle dici possit : Christo
igitur carne pro nobis esnriontc et sitionte,seque ignorare

dicente, colaphis cseso, et laborante pro nobis carne :

exaltato item, nasconte, crescente, carncj timente et la-

tente, carne ; ac diccnte similiter, « Si liori polesl , tran-
» seat a me cahx iste'-, » vapulantc et accipionte , pro
nobis carne : in cseteris demum similibus rite addi queat,
« pro nobis carne. » Idcirco enim et ipse Apostolus dicit,
« Christo igitur passo, » non divinitate, sod, « pro nobis
» carne, » ut illa? alTectiones non proprin^ A erbi iialura',

scd carnis natura propriai esse agnoscerentur. Nemini igi-

tur humana sint scandalo, sod omnos potius agnosca-
\\vcc.

)nus Verbum quidem pro natnra^ sua; conditione nihil

pati posse, sed propter carncm unam induit ista illi atlri-
bui, quia nempe ha^c carnis propria sunt, ipsumquo cor-
pus Salvatoris cst proprium. Quocirca illo quidom, nullis

' I P(<t. IX, 1. — 2 MaUli. xxvijSg.

XXXI. 26
 :

386 &. ATilAMAKIl ARCHIEPISCOPI

ex natura sua obnoxius affectionibus, sicuti est permanet,

nec ab his laeditur, sed eas potius delet et exterminat
homines autem , ipsis affectionibus in illum ,
qui earum
expers est, veluti translatis et deletis, iis et ipsi liberi pa-
riter in perpetuum fiunt, quemadmodam his verbis Joan-
nes docet : « Et scitis quod ille apparuit, ut peccata nos-
» tra tolleret, et peccatum in eo non est ^. » Quse cum ita

sint, nullus certe locus heeretico relinquitur hoc modo

obtrectandi : quare caro quee natura raortalis est revivis-

cit? Quod si reviviscit, cur non iterum esurit et sitit, et

patitur, mortalisque manet, cum ex terra sit facta? Quo-

modo vero quod illi naturale est ab ea discessit? Tunc
enim caro ad hujusmodi nugacem hsereticum posset res-
pondere Ego quidem ex terra sum secundum naturam
:

mortalis, sed postea Verbi caro facta sum, quod meas af-
fectiones, tametsi earum expers, portavit, hisque ipsa li-
bera effecta sum, necjam deinceps illis servio ob Domi-
num qui me ab iisdem liberavit. Nam si me reprehendis
quod a naturali corruptione fuerira liberata •, vide ne
etiam reprehendas, quod Dci Verbum meam servitutis

formam acceperit. Ut enim Dominus induto corpore

homo est factus-, ita nos homines per Verbi carnem as-
sumpti, divini ab eo efficimur, seterneeque vitse haeredes

in posterum sumus.
XXXV. Hsec primum expendere nece.sse fuit, ut si Do-
minum viderimus sui corporis instrumento aliquid di-
, ,

vinse agentem aut dicentem, meminerimus eum, cum

Deus sit, ista efRcere. Si vero rursus eumdem viderimus
humano more loqui et pati , non ignoremus illum, carne
induta, factum esse hominem, sicque illa et agere et lo-
qui. Si enim quod utriusque proprium est perceperimus,
et utraque ab uno agi consideraverimus et intellexerimus,
1 1 Joan. ui, 5,
 ,

roola pvofccto orit lulos noslrn, nco unquani fuluvum est

ut erremus. At Vorho divine fuint oons-
si quis his quai a
peotis, ejus oorpus nejifaAerit vel si ea quae corporis pro- :

pvia sunt intuitus oovporeum Verhi adventum ausus

,

fuerit infiriari, aut ex humanis fjeslis abjecte de Verho

senseril, non seous ao Judaico oauponi, vinum cum
isti

aquani miiK^enti, ovux soandahnn ovit, idemque, « Gentili

» similis, pvffidicationem stultiliam esse censebit^ quod :

» jamDeihostihusArianisaccidit, quinimirumob huma-

» nos Salvatorisaotus, oreatumeumesse arhitrati sunt ~. »

Quidni igitur etiam oh divina illius opera , ejus oorporis

procreationem negaverint, seseque deinceps ManichaMs
adjunxermt? Vcrum vel saltem sero iUi quidem discant
Vevbum carncm essc faotum : nos autem fidei soopum re-
tinentes, ajjnoscanms eorum, quae male illi inteUiount ?

rectam esse significationem. JVam hsec dicta, « Pater dili-

» git FlHuni, et omnia dcdit in manu ejus ^ : » et, « Om-
» nia mihi tradita sunt a Patve meo* : » et, « Non pos-
» sum ego a meipso faoerc quidquam, sed sicut audio,
» judico^, » aliaque id genus nequaquam demonstrant
FiUum aliquando ista non habuissc. Qui enim ficri pos-
sit, ut ea quae Patcr habet ille non sempev ha])uevit
,

qui solus natura Vcvbum et Sapientia Patvis est : oujus

item haec sunt vevba : « Oumia qu.ie habct Patev, mea
» sunt**, » et, qua3 mea sunt, Patvis cliam sunt? Si cnim
quae Patvis sunt, sunt quoque Filii , ha^cque semper Pater
hahet, perspicuum sane est ea qua^ Filius habet, cum ea-
dcmsint Patris, scmper in illo essc'^. Non ijjitur ista com-
mcmorabat, quasi ea aliquando non habucvit : scd qnod
FiUus, qui ea ,
quae habet, seniper habet, ipsa a Patre
habet.

* Isai. 1. 22. — 2 1 Cor. 1, 20. —' Joan. iii, 3j. — '•

Mallli. xi, 27. —
6 Joan . V, 5o. — * Joan. xvi, i5. — ' Joan. xvii, jo.
588 S. A.THA?rASII ARCHIEPISCOPI

XXXVI. jVe quis enim Filium omnia, quse habet Pa-

ter, habere intelligens, ex summa illa similitudine ,
quae
absque ulla est difierentia, et ex identitate, ut hoc verbo
utar, eorum queehabet, eo impietatis cum Sabellio errans
deveniret, ut ipsum esse Patrem arbitraretur : idcirco his
est usus vocibus, « data est mihi, accepi, tradita sunt
» mihi^,» ut id solum ostenderet, se videlicet Patrem non
esse, sed Patris Verbum cEternumque esse Filium'^, qui

ob suam quidem cum Patre similitudinem semper habet

quse ab eo habet^-, quia vero Filius idem ipse est, idcirco
ex Patre habet quee semper habet. Quod enim haec verba,
« data est, tradita sunt, )> aliaque simiUa, Filii divinita-
tem non minuant, sed potius eum vere Filium esse argu-
mento sint, ex iisdem iUis vocabulis licet discere. JVam
si omnia illi tradita sunt, primum sequitur eum aUum

esse ab omnibus quee accepit. Deinde cum omnium sit ,

hseres-, certe sokis ipse quoque, FiUus et proprius est Pa-

tris secundum naturam. Si enim e numero omniumesset,
non omnium profecto esset haeres : sed quiUbet etiam
accepisset, uti voluisset ac dedisset Pater. Quapropter
cum omnia ipse accipiat, aUus utique est ab omnibus,
solusque est proprius Patris. Quod vero his verbis, « data
» est , et , tradita sunt , » nou si{>nificetur eum his aU-
quando caruisse, ex simiU loco perspicere cseteraque inde
liret inteUigere. .Vit uempe Salvator ipse : « Sicut Pater
» habet vitam in semetipso : Sic dedit et FiUo vitam ha-
bere in semetipso^. » Nam cum
non sese dicit, dedit, se
Patrem declarat particula autem, Sic, utitur, ut natu-
:

ralem FiUi cum Patre similitudinem et proprietatem si-

gnificet. Si igitur fuit aUquando cum Pater non haberet

ea quffi habet nuUum dubium est quin etiam fuerit aU-

:

quando FiUus, cum iUa non haberet. Nam ut Pater habet,

» Mattb. xxvju, 18, — - Joan. x, j8. — ^ Mattb. xi, 27. — ^ Joan. v,26,
 ,

OWATIO 111 f.n^TRA AUIANOS. 58^

ita ot Filius. Vcruin sL id impiuin dictu cst , e contrario
juitcui j)iuui cst afliiuinrc, scinpcr Patrein habuissc , an
non pcrabsuiduin csl, lilio asscvcranlc quetnadinoduni
Pater habet ita ct Filium lialierc , ilios nihilominus con-
tcndere non ita sed alitcr halicrc? Utique Ycrbum ma^jis
iide dijTnum est, })roindcquc omnia qucr se a Patre accc-
pisse teslatur, ea seinper habeus, a Palre habet. Porro
Pater nemine habet, scd Filius habet a Patre. Nam,
illa a
lU splendorisexemplo utar, si ipsc spUnidor ita loquere-
tur Oinnem hjcum mihi hix ad ilhuninandum dedit,
:

neque ex meipso ilhimino, sed ut luci placct sane hisce :

Verbis non in(Hcaret se aliquando nou liabuisse, sed po-

tius ea csset senlenlia : E{jo lucis suni proprius, ejusque
omnia mea Idem similiter et multo majjis de Filio
sunt.
intenigendum Omnia enim Pater Filio dedit, et rur-
est.

sus idem Pater omnia in Fiho habet. Filio item habente,

eadem quoque Pater habct. Siquidcm FiUi divinitas, Pa-
tris est divinitas, atque ita Pater in Filio res omnespro-

videntia gerit et administrat.

XXXVII. llfec i[jitur est illorum verboruin sententia,
Quae pariter de Salvatore liumano more dicuntur, eoruui
quoque pia est significatio. Idcirco enim illa prius exa-
minare visum cst ut si Dominum intcrrogantem audie-
, ,

rimus, ubi Lazarus jaceat *

: et cuni ubi in partes Ctesa-
rese venit, percontatur, « Quem me homiues essc di-
» cunt"^: )) ct, « Quot panes habelis^ : » et, u Quid vultis ut
faciam vobis : » ex his qua^ explicavimus ista eliamrecte,
possimus intelUgere , minimeque , ut Dei hostes Ariaui
scandalum patiamur ^. » Itaque primum ab impie sen-
tientibus requirendum cst, undenain eum ignorare arbi-
trentur? Necenimeum, qui interrojjat, necesse est ijjno-
rare de quibus intcrro^jat: verum licet ctiamscientemde
1 Joan. XI, ?i/|. — 2 JMallh, xvi, i5. — » Maic. vi. 58. — '' Mallh. xx, oa
 »

590 S. ATHAIS.VSri ARCHIEPISCOPI

his quaecogaoscit sciscitari. Certe ipse Joannes Christum

interroganlem, Quot panes liabetis, non ne scientem sed
scientemaguoscit,hinc eniniait «Hocauteindicebatten- :

» tans Philippum; ipse enim sciebat quid esset facturus ^

Quod noverat quid foceret, non igitur nesciens sed in-
si

scienteminterrogabat. IIoc autem ex loco alia possumus

intelligere Nec enim ignoransDominns interrogabat, iibi-

namintelligerejaceretLazarus, neque,quemipsum homi-

nes dicerent,sed hoc quid ipsum quod interrogabat cognos-
cens,sciensque essetfacturus:atqueitafacillimeacutum il-
lorum sophisma diluitur.Quod si in eo,quod interrogaredi-
citur velint insistere, audiant nullam in diyinitate igno-
rantiam esse,sedpropriuniesse carnisignorare,uti dictum
est. Quod quidem verum esse comperies , si observes quo

pacto Dominus qui interrogavit ubi jaceret Lazarus, ipse

non prccsens sed proculabsens dixerit Lazarum mortuum
esse, quove inloco mortuus esset. Et vero ille ipse, quem
ignarum esse existimant, is est qui cogilationes prsenoscit
Discipulorum , et quse in singulorum corde geruntur
quidque sit homine accurate novit
in : et quodmajusest,
solus ipse ratrem cognoscit et dicit : « Ego in Patre et

» Pater in me est. »

XXXVIII. Itaque in omnibus perspicuum est ignora-

tionemad carnem pertinere, ipsum autem Yerbum, qua-
tenus Yerbum est, omnia, prius etiam quam oriantur,
cognoscere Nec enimeo quodhomo factussit, Deus esse
"^.

desiit: neque quia Deus est, id quodhumanum est fugit:

absitj sed potius Deus carnem assumpsit, cum esset,

et cum esset in carne, carnem ipsam divinam reddidit.

Nam quemadmodum in ipsa interrogabat ita in eadem ,

mortuum excitavit, omnibusque aperte indicavit eum

qui mortuis vitam et animam restituit , multo magis

> Joaa, VI, 6. — 2 Joan. xiv, u,

 ,

OB\TIO III CONTR\ ARIANOS. «^gi

les omnes occultas optime nosse. Scicbat igitur ubi jace-

rot Lazarus, 80(1 tanion scisrilatuscst. Tdautem fecitsanc-
lissimum l)ei Yerbuin, quod oinnia uostri causa sustinuit
cum ut hoc inodo nostram ignorantiam portans, nobis
solius veri sui Patris cojjnitionem impcrtiret tum ut nos ,

doceret seipsuni propter nos ad omnium salutem missum

esse, qua gratia nuUa certe major possit esse. IUa igitur
Salvatoris verba quge Ariani objiciuut , « Data est mihi
potestas % )) ci , « giorifica Filium tuum, » ut hunc Petri
locum, (( Data est illipotestas ', » eadem prorsus ratione
explicamus. Dicimus nempe ista omnia propter corpus
eum humano more loqui. Nam licet nulla re indigerel,

accepisse lamen dicitur quas ut homo accepit ut ,

nimirum tanquam Domiuo accipiente ct dono in ipso ,

consideute, stabilis gratia permaneret. Purus enim homo

his qua? accepit spoliari potest , ut ex Adamo clarum
qui scilicet qua; acceperat perdidit. Quocirca ut gratia
auferri non posset, eamque constanter homine conser-
varent, proprium ille sibi vult esse , collatum in nos
beneticium^ seque, ut hominem potestatem accepisse
testatur, quam sempcr habet ut Deus, et ait, « Glori-
fica me, )) qui alios {jlorificat , ut nimirum carnem his
rebus efjentem se habere significaret. Unde illa accipiente,
quandoqiiidem ipsa accipiens in eo est, qua assumpta fac-
tus est homo , idcirco quasi ipse esset qui acciperet, dici-
tur accipere.
XXXIX. Si iyitur, ut est, Vcrbum homo
sa^piusdictum
non factum est : esto secundum vos proprium Vcrbi
accipere, gloria egere, et ignorarc. Sed si Verbum
factum est homo, uti revera cst, propriuuKiuc sit lio-
rainis accipere, egere, et ignorare, cur danlcm quasi
accipientem cogitamus? cur illum, qui aliis neccssariai

» Mfttth. xxTui, i8. '- Jo^n. xvji, i,

 ;

0g2 S. AXnAKASll ARCHIEPISCOPI

suppeditat, indigere suspicamur? cur denique Verbum

aPatre ut imperfectvim et egens dividimus, humanum-
que genus gratia privare audemus? Enimvero si ipsum
Verbum ,
quatenus Verbum est ,
per seipsum acce-
pisset et glorificatum fuisset : si item secundum divi-
nitatem , sanctitatem esset adeptum , ac revixisset
quge spes, quaeso, hominibus posset esse? JVudi enim timi-
dique et mortui , nuUamque
quales erant , remanerent ,

eorum qua3 Filio datasunt haberentcommunionem. Quid

porro Verbum advenit et caro factum est? Si ut haec ac-
ciperet quse arcepisse dicit*, vacuumigitur his antea erat,
omninoque futurum est ut potius ipsi corpori raaximas
habeatgratias, quo videlicet assumpto, ista a Patre acce-
perit, quae, antequamin carnemadvenisset, uon habuit,
ac proinde Verbum potius videbitur melius propter cor-
pus efiectum esse, quam corpus propter ipsum. Verum
tota Judaica est ejusmodi sententia. At si Verbum venit
ut hominum genus redimeret, atque ut sanctos iilos et

divinos redderet, caro factum est : ( hujus enim gra-

tia caro factum est) cui nondum exploratum est ea quae,
cum caro factum est, se accepisse testatur, non propter
seipsum, sed propter carnemse accepisse signilicare? Si-
quidem per ipsum a Patre datse, ad illam pertine])ant
carnem, in qua ille ipse erat qui ista loquebatur. Videa-
mus autem qusenam petebat et qusetandemillasuntquae ,

se accepisse dixit ut saltem ita illi erubescant. Gloriam

,

igitm'petebat,aiebatque, «Omniamihitraditasunt ^: post

suam item ressurrectionem se omnem accepisse potesta-
tem affirmat \ Atqui antequam dixit, « Omnia mihi
)) tradita sunl^, » omnium erat dominus quippe cum :

orania per ipsum facta sunt , et unus esset dominus per ,

quera omnia. SimiUtcr cum gloriam postularet, dorai-

4 Joao. XTU, i. — * Jjue, x, aa, — ' Matth xxviu, i8. — * Joan. i, 3.

 ,,

ORATIO III COMHV \U1AI\03. Dq5

nusutiqiie [;loria'otcratet cst, uti Paulus testatur « Si :

» eniui coj^uovisscnl , uunquaiu (louiiuuiii j;lori;i> cru-

>) cilixisscnt^ » Hahchat si([ui(lcniquaiu liujusmodipos-

« cebat verbis^ :« Gloria quam babui, priusquam mundus
» esset , apud le ^.

XL.Potcstatcniparitcr,quanipostrcssuiTcctioneniaccc-
etiam priusquameam acciperet,suani-
pisse dicitjhabuit
que aule resurrectiouem. Etcnim ipse pcr seipsum Sata-
nam sic Kccede a me, Satana ^
increpabat, »« : suis
item Discipulis potestatcm adversus illum dedil,(uni illis

reversis ait : » Videbam Satanam sicut fulyur de coelo

» cadentem ^. » \ erum itcrum ostciiditur illud ([uod ac-

cepissedicit, etiam habuisse priusquam acciperet. Siqui-

dem daemones abigebat, et qua3 ligaverat Satanas ^ , ipse
solvebat, ut patet in illa Abrahs filia ". Peccala ilcm con-
donavit, cum Paralytico et mulieri qua! ipsius unxit pe-
des , dixit : « ricmittuntur tibi peccata ^. » jMortuis prse-
terea vitam reddidit,
visumque cseconato restituit q\isc. :

quidem omuia eflecit nou piciestolatus donec ea ajj^endi

acciperct poteslatem, sed ut iuijusniodi potestate jam
praeditus. Ex quibus dilucidum est quse, ut Verbum ba-
buit, eadem et factum bominem ct postquam revixit se
accepisse dicere nempe ut lioniincs in tcrris quidem
:

tanquam divinae naturae participes per ipsum eflecti

potestatem adversus daBmones consequercntur, in coelis

vero, tanquam corruptione liberati, perpetuo regnare

possint. Id enim generatim scienduin est niliil eorum
quae accepisse dicit, quasi ea non liaberet accepisse :

nam Verbuin, ut pole Deus, illa semper liabuit. Ve-

rum secunduin liumanam naturam accepisse nuiic di-
«1 Cor. viii, 6. — Cor. 2 1 ii, 7>. — ' .Toan. xvii, 5. — '•
Maltli. iv, lo.
— s Luc. X, 19, — Luc.
^*
X, 18.
— " L.UC. xiii, i(i. — " Mallli. ix, G. —
liUC. vu,4fi.
394 S. A.TllANASn ARCHIKPISCOPI

citur, ut carne in ipso accipieute, inde in nobis quse data

sunt coustanter permanerent. Nam et illud quod a Petro
dictum est, « Qui accepit a Deo gloriam et honorem, sub-
» jectisipsi Angelis % » eodein modoestinterpretandum.
Quemadmodumenim, uthomo, sciscitabatur et Laza- ,

rum, ut Deus, a mortuis excitabat : ita haec ^ox,

» accepit'^; » de humana natura dicta est : Angelorum

autem subjectio, Verbi divinitatem demonstrat.
XLI. Tandem ergo quiescile a Deo invisi , Verbum- ,

que deprimere desinite, neve ejus divinitatein, quse ea-

dem est Patris, adimere vehtis, ut pote quem indigen-
tem esse et ignorantem existimatis, ne vestra commenta,
ut olim Judaei lapides, in Christumjaciatis. Nec enini ista

ad Verbum quatenus Verbum est pertinent sed homi- ,

num propria suut. Enimvero quemadmodum illo cons-

puente, manum extendente , et Lazarum vocante, ipsa
miracula , tametsi per corpus fierent, non homiuis, sed
Dei esse dicimus itacum humana in Evangelio de Salva-
:

tore narrantur; debemusad naturameorum quee referun-

tur attendere, perspicereque hasc Dei aliena esse, nec
proinde ejus divinitati sed humanitati esse attribuenda.
JVam etsi Verbum caro factum est, proprico nihilominus
suntcarnis affectionesj et vicissim quamris caroin Verbo
divine gestatur gratia tamen et virtus Verbi est. Itaque
,

Patris operaper carnem efficiebat,sednihilominuscarnis

affectionesin illoexliibebantur, ut cum sciscitatusest, et
Lazarum ad vitam revocavit . cum item matrem his
verbis increpavit, « Nondum venit hora ^, » et ta-
men continuo aquam in vinum convertit. Siquidein
verus Deus in carne , et vera caro erat in Verbo. Idcirco
ex operibus quidem se Filium Dei , suumque ostendebat

1 3 Petr. I, 17. — 2 1 petf. ui, aa. — ' Joan. u, 4,

 ,

OR.VTIO HI COMRA ARI VNOS, SoS

ralrcni : sed excarnis aftectionibus sc verum corpus ha-
bore , iUiKlquo i^roprinm sui csse probabat.,
XLII. Qua^ cuni ilasint, jam, si placct, bunc locum
espendamus, « De die autem illo vel bora nemo scit
» neque Anocli nocpu' Filius'. » Illi enim bisce in
verbis, quanquam bic ignari admodum et cseci, ccrtissi-
mum suai ban-osis argumoutum consistere arbitrantur.
Ego vero cum iisercticos ba3C obtendere, iisdemque sese
instruere conspicio, Gigantes inibi videre videor qui
rursus bellum Doo inferre audeant. Xempe cceli et terrae
Dominus per queni omnia facta sunt ab illis de die et
,
,

bora illa judicalur et Verbum cui omnia nota suut, ab

:

illis accusatur tanquam qui diem ilium ignoret Filius :

denique qui Patrem ipsum cognoscit, diei boram nescire

dicitur*, quiljus quid stultius dici, vel quaa par insania
possit esse? Per Vcrbuni omnia facta sunt, tempora,
tempestates, nox, dies, res omnes creatoe : et tamen
opifex , opus dicitur ignorare ? Certe ipsa lectionis serics
boram et diom illam a Filio Dei cognosci docet, quan-
tumvis Arianos pra^cipites agat sua inscitia.Siquidem ille

qui dixit, « neque Filius, » idem ipso Discipulis quai

diem illum antecedere debeant enarravit bujusmodi
verbis : Hsec et ba?c futura sunt, doinde sequetur finis'-.

Atqui ille qui ea quae diei illi prcecurrunt novit, dieni

quoque ipsum, qui prfedicta est secuturus, sine dubio
cognitum babet. JVamque si boram illam non nossetj
ncque ea qua? ipsam antecedunt possct significare
iitpote ignarus quandonam futura illa bora esset.

Enimvcro quemadmodum si quis domum vol urbem

aliquam ignorantibus indicare volens , ea quae ante
domum vel urbem occurrunt referret, omnibusque enar-
ratis diceret , « Deinde statim urbs vol domus occur-

* Marc/xiii,,3a, — 2 MattU. xxit, 3.

396 S. ATHAJXASII ARGHIEPISCOPI

» ret •, » haud dabie nosset ille ubinam domus vel urbs

extaret. JVisi enim cognosceret, nec illa, quie ante ipsas

occurrunt, auderet indicare, ne videlicet locorum igno-
ratione audientibus procul divertendi causa foret, vel
ipse in re significanda insciens erraret. Ita, quandoqui-
dem Dominus ea, quse diei illi et horae preecurrent,
cdicit, fatendum sane est accurate illum nosse, nulloque
modo ignorare quandonam illa hora diesve immiueat.
XLIII. Cur autem quod probe sciebat , tunc nou
aperte dixerit Discipulis, curiosius inquirere nemo debet,
cum ille tacuerit. « Quis enim cognovit sensum Domini,
» aut quis consiliarius ejus fuit^? Cur vero, cum sciret,

dixerit niliilominus , « neque Filius novit , » neminem

fidelium arbitror ignorare eum propter carnem ut ho-
minem ita esse locutum. Nec enim hujusmodi defectus
ad Verbum pertinet, sed ad humanam naturam, cujus
ignorantia propria est. Quod quidem facile intelligi po-
terit, si quis sincero animo, quandonam quibusve haec
dixerit Salvator, velit perpendere. Non scilicet ista dixit,
quando coeli per ipsum facti sunt*^, non quando Verbum
apud ipsum Patrem omnia componebat, neque prius-
quam homo fieret, sed cum A^erbum caro factum est.

Quapropter omnia qufe ipse postquam factus homo, est

humano more loquitur, ea humanse naturse sequum est

ascribere. Nimirum Verbi proprium est res factas cog-
noscere, earumque tum principium tum finem non iguo-
rare, quippe cuni ejus sint opera. Novit proinde quot
quamque diuturna cuncta effecerit, cumque singulorum
principium et finem noscat, novit omnioo generalem et
communem omnium finem. Ccrte cum in EvangeUo de
se, ut homine, ita loquitur, « Pater venit hora, glorifica
» Filium tuum^, » clare demonstrat se ipsam quoque
* Rom, XI, 54. — ^ Piov. viu. >7. — i Joan, xvii, 3.
hovftni, qiin omiruun roruiii, fiuiscsl nilurus, Verlmm,
iil

coguoscero, sedul lioinincm i{Tfnorare (6). llomiuis enim

})roprium osl i<>noraro , niaxiincqno res hujusmodi.
A orum lioc ipsum sin^jularis Salvaloris benovolentia^ et
benijrnitatis esteflectus. Quoniam enim homo factus est,
idcirco proplor oarnoin ijinoranlom dicero non erubescit,
« iVescio, ut scilicot ostendaL sc ut Dcuin scire, at secun-
>) dum carnem ignorare. » Itaquo non dixit, « Neque
» Filius Dei novit, ne divinitas ignorare videretur; »
sed tantummodo, « neque Filius , » ut nimirum ifjnoratio,
Filii ex hominibus nati esso intellijjorotur.

XLIV. Hinc etiam cum idem de Angelis asseveraret,

non ultra proj^ressus dixit, noque Spiritus sanctus sed :

id reticuit. Quo ({uidom laclo duo signiiicavit, primum,

si Spiritus novit, inullo magis Verbum, quatenus Verbum
est, nosse , ulpote a quo Spiritus ipse accipit : alterum,
se, de Spiritu tacendo, aperte ostendisse dc liuniana sua
administratione se dixissc , « Neque Filius. » Cujus qui-
dem rei arguinentum est, quod cum secundum huma- ,

nam naturam dixisset, « nequo Filius » se tamen ,

secundum divinam naturam omnia cognoscere osten-

derit. Namquo ab iioc ipso Filio cui diem illam ignotam ,

esse ait, Patrcin cojjnosci doclarat. « Nemo e/iim, inqnif,

» Patrem cognoscit nisi Filius^. » .\lqui nomo est prte-
ter Arianos, qui non fateatur eum qui Patrem cog- ,

noscit, multo magis qui(U|uid res creatas spectat, quod

et earum finem ooinprolieudit, compcrtum liabere. Quod
si (Ues illa et hora a Palro jam sit defiuita, perspicuum
est eam per Filium luisse defiuitam, eumque proiiulo
quod ipse dofiuiorit cognosooro. Niliil ouiiu cst quod noii

per Filium lactum sit et dolinitiim. Illo igilur cuiii sit

rerum omnium cftcctor, novit prolecto quales et quotas

i Matlh. XI, 3-.

 ,
;

5^8 ». A.TI1A1NASII ARCUIEPlSdOPI

quamque diuturnas esse voluerit Pater. Atqui illarum et

numero et diuturnitate comprehenditur futura ipsarum
mutatio^. Prseterea qusecumque Patris sunt , sant etiam
Filii, ut testatus ipse est, proindeque si Patris est diem
illum cognitum habere, dubium non est quin Filio quo-
que perspectus sit, idque etiam ex Patre proprium ille

habeat. Insuper, Filius est in Patre et Pater in Filio :

unde si Pater diem et horam illam cognoscit, clarum est

Filium ,
qui in Patre est et quee Patris sunt novit, hanc
item et diem et horam non ignorare. Rursus, si Filius
vera est imago Patris, ipse autem Pater diem et horam
illam novit : plane liquet Filium hac quoque in re Patris
esse similem^. Nec vero mirum est illum, per quem
omnia facta sunt, et in quo omnia constant, res factas
earumque cum proprium, tum communem finem cognos-
cere^ : sed mirum potius est me hujusmodi illorum pro-
cacitate, quaequidem Arianorum insania? admodum est
consentanea , coactum hanc veritatis defensionem sus-
,

cepisse. Cum enim Dei Filium, seternum Verbum inter ,

res creatas numerant, paruin certe abest quin ipsum

etiam Patrem rebus creatis inferiorem dioere medi-
tentur. Nam si is qui Patrem novit, diem et horam illam
non novit, vereor ne, (quod insani illi dixerint, ) rerum
creatarum, immo minime rerum creatarum partis cogni-
tio, major sit ipsa Patris cognitione.
XLV. Verum quidem, qui adco impia in Spiritum
illi

proierunt, tantse impietatisveniam expectent nullam

uti praemonuit Dominus* nosautem qui Christum et s^na- :

mus et in nobis gerimus, agnoscamur Verbum, non quasi

ignorans, quatenus est Verbum , dixisse, « Nescio, no-
» verat quippe •, quod humanum e.ri exhibens
» sed id
quia scilicet et hominum proprium est ignorare , et ipse
1 Joan, XVI, iS. — * Joan. i, 3. — 3 Coloss. i, i-, — 4 Matth, xii, 32,
 » ,

ORATlO 111 CONTKA ARIAlNOS. 5^9

i(i;novantem iuduerat carneni, in
qua ouni essot, secun-
duni ram dicobat Ncscio. Itaquo postqnam dixerat :

<^neque Filius novit, » adduxcratque in cxemplum

i{{norantiam hominum, qui Noc retatc dc{;ebant, con-
linuo addidit : « Vigilafc itaquc, quia vos nescitis qua
die Dominus vcstcr ycnturus sit^ » ct rursus : «Qua non
» putalis hora, Filius hominis venturus est'. » E[;o enim
similis vobis proptcr vos effectus, dixi : « nequc Filius. »
Atqui si sccundum divinam naturam i|inorasset , dicen-
dum illi erat : Vi<jilatc itaque quia nescio, ct qua nou
puto lioraquod cum uon dixerit, sed, « vos nescitis, »
:

et, « qua non putatis, » profecto deraonstravit hominum

esse i(;norarc, propter quos, sinuli ipsc carnc assumpta,
et factus homo , dicebat, « ncque Fiiius novit. Ncc enim
carne noverat, licct, ut Verbum, cognosceret. Exem-
phim porro Noc Christi liostium impudentiam penitus
confringit. Ncc enini illio dixit, « Non cognovi, » sed,

« Non cognoverunt doncc venit diluvium^. » Enimvero

homines quidem non coj^noverunt : at ilie qui diluviuiii
induxit, qui ct ipsc Salvator erat, dieni et horam nove-
rat, qua coeli catarractas aperuit disrupitque abyssos, et
Noe dixit : « Ingredere tu et Filii tui in arcam^. » Quod
si iguorasset, non autca Noo his vorbis denunliasset :

« Post septcni dics cgo adducam dikivium in lcrram''

Quocirca si in die illo significando, Noc exemplo utitur,
ipscque dihivii uoverat diem-, ccrte sui quoque adventus
uon ignorat dicra.
XLVI. Quin ellam in nuc parabolae Virginum aper-
tius declaravit, quiuam sint qui diem et horam illaui
ignorent, cum dixit, « Vigilate itaquc, quia nescitis diem
» neque liorani''. » Is nempe qui paulo aulc dixcrat,

1 MaUli. X.V1V, 4a. — ' Ibid. 44- — ' Mallli. xxiv, 09. — * Gcn. vii, 1

f^ ' Ibid. 4- — * Mallh. xxv, i3.

400 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

« nemo novit neque Filius*, » nunc non ait, « Ego nes-

)) cio, sed, Vos nescitis. » Similiter igitur Discipulis de
fine sciscitantibus , recte tunc secundum carnem propter
corpus dixit, « neque Filius-, » ut nempe doceret se, ut
hominem, non nosse. Hominum quippe proprium est
ignorare. Et vero si Verbum ille est si idem ipse ven-
,

turus esi, si judex et sponsus est, novit utique quando

et qua bora venturus et dicturus est, « Surge qui dor-

» mis, et exurge a mortuis, ct illucescet tibi Christus'^ »

Kam quemadmodum factushomo, cum hominibus esu-

rit, sitit et patitur : ita pariter cum hominibus, ut homo,

non novit; at cum sit in Patre Verbum et Sapientia, se-

cundum divinitatem novit, nihilque prorsus est quod

nesciat. Sic de Lazaro, ut homo interrogat, cvmi tamen
ipse, ut eum a mortuis excitaret, progrederetur, sciret-
que undenam animam ejus revocaret : atqui majus ali-
quid est anima quam ubi corpus
cognoscere ubinam sit

jaceat. Verum, quatenus homo, percontabatur, ut vitam

Lazaro, tanquam Deus, redderet. Sic item cum in partes
Ca?sarea} venisset interrogavit Discipulos, tametsi id de
quo interrogabat ante , Petri responsum sciret. Etenim si

Pater Petro ea qua; quaerebat Filius patefecit, non du-

bium est quin per Fihum fuerint patefacta. « Nemo enim,
» inquit , novit FiUum nisi Pater, et Patrem nisi FiUus,
» et cui FiUus vohierit revelare *. » Proinde , si Patris et
FiUi cognitio per FiUum habetur, nuUus dubitandi locus
est, quin ipse Dominus qui interrogabat , id prius Petro
ex Patre revelaverit, deindeque ut homo interrogave- , ,

rit, quo demonstraret ea, de ([uibus secundum carnem

sciscitabatur, et quse Petrus erat dicturus , se secundum
divinitatem cognita habere. Fatendum ergo est iUa cog-
novisse FiUum, qui nempe omnia et suum Patrem novit,

* Matfli, x?;n-, oC. — - ?\I?,ic. xui, 3"j * Ephes. v, 14. — ^*

Luc. x, 22,
 owATio III roxTnv AniiTtOS. ^ox

qiia Tatris cognitionc nihil sanc majus aut perfectius esse

potcst.
XLVII. V.i h.TC quidcm sufliciunl ad illos plene refel-
lendos. Lihcrct lamcn hapc ab illis requirere quo evi- ,

dcntins sit eos ct vcritatis el Christi ncrarios hostcs esse :

scilicet Apostohis sccunda ad ('orinlhios Kpistola ila scri-

bit : t Scio hominem in Christo antc annos quatuordecim

» sive in corpore , ncscio , sivc cxtra corpus, ncscio,
» Deus scit'.» Quid erjro hic dicitis? J\ovit Apostolus
quid sihi in visione contigerit, licet dicat, nescio, vel
non novit? Si non novissc respondetis, videte ne errori-
hus assueti, in Plirygum quoque impietatem incidatis,
quoruni nempe sentcntia cst Prophetas et alios Verbi
administros ignorare tum ea qua^ ajifunt, tum quse an-
nuntiant. Quod si nossct cum dixit , nescio ^
quippe qui
Christum omnia patcfacientem haberet
in seipso sihi :

annonrevera perversus etdamnatione perse dignissimus

est Dei liostiuin animus, qui Apostohim dicentem, nescio,
scire aiunt, et Dominum siiniliter dicenlem, nescio, nes-
cire contendunt? Nam si eo quod Christus in illo esset,

scivit Paulus ca quse se nescire ait : an non multo magis

scit Christus, licet se ncscire dicat? Itaque Christo pate-
faciente, noverat Apostolus quidsibi evenisset : siquidem
idcirco ipse ait, « Scio hominem JVam qui
in Christo. »
hoiniuem novcrat , non sane ipjUorabat quonani modo
raplus fuissct ille hoino. Eiiza^us item qui Eliam in coe-
lum rapi vidit, noverat sane quomodo assumptus esset :

altamen quamvis id non ignoraret, filiis Proplictarum

arbitrantibus Eliam in aUquem montium a Spiritu pro-
jcctum fuisse j ille, inquam, qui initio noverat quod vi-
derat, eaque de re illos fecerat certiores, iisdem impor-
tune urgentibus et rogentibus, coulicuit et abire sivil.

* 3 Cor. XII, 2.

XXXI. 36
 ,

402 f<. ATIIASrASli ARCHIEPISCOM

Num ergo quia conticuit, nescivit? Certe scivit : sed eos,

quasi rem ipse nesciret, dimisit, ut tandempersuasi, non
amplius de Elise assumptione ambigerent. IMulto igitur
magis Paulus, ipse raptus, noverat etiam quonam modo
raptiis fuisset. Namque id ipsi Eliee minime latuit, ita ut
si quis eum hac de re interrogasset, potuisset utique nar-
rare, quonam modo fuisset ipse assumptus. Sed tamen
Paulus se nescire testatur, duas , ut ego quidem reor, ob
causas. Primo, ut ipse dixit, ne quis visionum excellen-
tia, majorem eum putaret esse quam quodyideret. Dein-
de, quandoquidem Salvator se nescire dixerat, idem il-
b.im decebat dicere , ne servus supra Dominum et Disci-

pulus supra magistrum esse existimaretur.

XLVIII. Qui igitur Paulo dederat ut sciret, ipse multo
magis sciebat. Qui enim ea quse illi diei prsecurrunt

enuntiat, novit certe, quemadmodum dixi, quandonam

illa dies et bora ventura sit : et tamen, licet cognosceret,

dicit , (( neque Filius novit. » Cujus ergo gratia tunc

dixit, nescio, quae ipse, ut Dominus, noverat? Sane si

conjectura uti licet, nostrse utilitatis causa, ut reor, id

fecit. Faxit autem ipse ut boc quod opinor verum sit.

Utrobique Salvator ad nostrum attendit commodum.

Nam quge ante finem occurrent indicavit, ne, ut dixit
ipse, stupore perculsi his accidentibus turbaremur, sed
potius ex his secuturum finem prsestolaremur. Noluit
porro deilla die et hora secundum divinitatem dicere

novi:sed, ut jam exposui, secundum carnem qure ,

nempe id ignorabat, ait, non novi-, ne rursus eum Disci-

puli interrogarent, eosque ille, si reticeret, dolore affi-

ceret, vel si diceret, prseter illorum et nostrum commo-

dum ageret. Quidquid enim facit , id totum nostri gratia
est, quandoquidem ipsum Verbuin propter nos caro
et

factum est. Propter nos igitur dixit « neque Filius no- ;

 ^

onATio III roTiTRA Ai\i\N09.' 4o5

yi vit. n Noc voro hoc incndacium fnit : siquidem pro
hutnana conditiono, ut homo, dixit, nescio, nec permisit
ut Discipuli 80 dicoro co{;orcnt, quippe cum hujusmodi
verbo, nosoio, illornm roprosserit percontaliones. Prae-
terea scriptum ost in Actibus Apostolorum, cum Angelis
inveliorolur, ul hoino ascendons, ot carnom ,
quam ges-
tabat , ia coclum clVerens, idque videntes Discipuli ha^c
iterum ab eo quaererent ,
quandonam finis futurus esset,
et quando tu venturus ipsum aportius ita illis respon-
es,

disse : « iVon est vcstrum nosse tempora et momenta

» quae Pater posuit in sua potestate^. » iVon tuac ut an-
tea tanquam homo dixit, « neque Filius, sed, vestrum
)) non est scire. Jam siquidom revixerat caro deposue-
)>

ratque inortalitatem, et divina eftectaerat, ac proinde

oum iu coelos ascendentem jam non decebat secundum
carnem respondere, sed ut Deum docere et dicere « Non :

))est vestrum nosse tempora vel momenta, quae Pater

» posuit in sua potestate : sed accipietis virtutem. )> Qua^

autem virtus Patris pr«ter Filium? « Christus enim Dei
)) virtus et Dei Sapieutia -. »

XLIX. Noverat itaque Filius utpote qui Verbum

orat,unde mihi videtur illorum verborum is esse sensus :

Ego quidem novi sed vestrum uon est nosse. Idcirco

,

enim cum in monte sederem, secundum carnem dixi,

neque FiUns novit, quia id vobis atque omnibus utile
erat. Haec siquidem et de Augelis et de Filio audire vo-
bis conducit proptor futuros impostores, ut, si ipsi doe-

mones, Angeli specie siinulata, de fine mundi disserue-

rint, eis non credatis, quippe qui illum ignorent. Si item
Antichristus, se ipse ementitus, dirat, « Ejjo sum Chris-
» tus,» atque de dic illo et iine loqui aggrediatur, ul au-
dientes decipiat, vos mea^ liujusce vocis, neque Filiiii

• Act. I, 7, — - i Cor. I, 24-

 ,

4o4 8. -VTIIANASII ARCniEPISCOPi

memores, lidem illi denegetis. Prceterea valde liominibus

utile est linem et diem finis ignorare, ne, si eum cognos-
cerent, intermedium negligerent tempus, diesque fini
proximos expectarent, ut tunc solum sibi vacarent et
vigiiarent. Quocirca lempus mortis singulorum reticuit
ne Imjusraodi coguitione inflati liomines, maximam tem-
poris partem nejjligenter agcrent. Utrumque ergo et om-
nium rerum et singulorum finem nos celavit Verbum :

(nam singulorum finis, omnium quoque finis est, cura

omnium finis in singulorum fine contineatur) ut, quan-
doquidem incertus ille est ct semper a nobis expectatur,
quotidie velut vocati proficiamus, ad ea quse sunt priora
nosmetipsos extendentes, et quse retro sunt obliviscentes.
Quis enim die extremi finis cognito non intermedium
differret tempus^? E contrario autem quis illo ignorato,

non se quotidie debeat parare? Hinc subdidit Salvator :

(( Vigilate ergo quia neque a^os nostis qua hora Dominus

)) vester venturus sif^ : et, qua non putatis hora Filius
» hominis veniet^. )> Itaque ob utilitatem quse ex hac
oritur ignorantia , ita est locutus. His enim verbis nos
hortatur ut semper parati simus. Vos enim, inquit, nes-
citis : Dominus novi quando venturus sum,
ego vero
quamvis Ariani me, qui Patris sum Verbum, non expec-
tent.
L. Sic ergo Dominus qui quid nobis expediret, me-
,

lius quam nos noverat, suos Discipulos firmavit ac mu-

nivit , illique hujusmodi iustructi admonitione, emen-
daverunt Thessalonicenses, ea in re alioquin erraturos ^.
Quando vero neque his cedunt Christi hostes, tametsi
non me fugit durius illis cor esse quam Pharaoni, placet
tamen illos iterum ea de rie interrogare. Deus in Para-
1 Philip. 111, 10. — 2 Mallb. xxiv, 42. — 3 Luc. xii, 40. — * 2 Thess,
U, a.
 ORATIO tll CONTRA ARIANOS. 4^5
diso pcrrontalur, « Adain nbi cst* ? » Cainum quoque
ipse interrof[at , « IJbi est Abel frater tuus ? » Quid hic
'^

itaqne responddis? \ain si einn nescire exislimatis, et

idcirco sciscitavi ; cuin Manicba'is profecto couscutitis,
qui videlicet ista audcnt docere. Sin autem veriti ne
Manicbai^i palam audiatis , vel inviti conceditis eum
scientem interrogare quid, quwso, absurdum aut quid
;

mirum vobis videtur, si Filius, in quo tunc Deus inter-

rogabat, idem, inquam , ipse Filius carne circumdatus
Discipulos tanquam bomo intcrroget? nisi forte Mani-
cbfei jam facti , ilbnn Scriptura? locum, ubi Deus Ada-
muin interrogat, velitis reprehendere
, idque eo tantum

animo, ut nova improbe excogitetis et audeatis ^. Ilinc

enim in omnibus couvicti, Lucae verba jain insusurratis,
quae quidem recte suut dicla, sed a vobis perverse intel-
liguntur. Qua?nam autem illa sint aflferre necesse est, ut
hac etiam ratione pateat quam corruptam illi bal)eant
mentem.
LI. Hjec igitur sunt Lucce verba : « Et Jesus proficie-
» bat sapientia, et a^tato, et gralia apud Dcum et bo-
» miues *. » Ilic, inquain, ille locus est, ad quem quo-
niam offendunt, ab illis non secus ac a Sadduca^is et
Pharisreis sciscitandum est, quo de loquatur Lucas. Sic
autem illos aggrediamur Jesus Cbrislus homone est ut :

alii omnes bomines, an vero Deus est carnem gestans?

Si purus homo est, ut caeteri homines; utique ut bonio

proficiat quidem est Saraosatensis sententia, quain
: qua?
toto vos animo amplectiinini sed nonune tenus pra; ,

metu hominum nej^atis. Si veroDeus est carnem gestans,

uti revera est , et Verbuni caro factumest, isque ,
qui
Deus erat, in terram dcsceudit quos projjressus queat :

ille habere qui sequalis Deo existit , aut quo modo cres-

' G«n. ni, o, — JGcii. ly, g. — ' G«n, iii, 9. — *>

laic, ti, St,
 ,,

4o6 S. AYHAPfASlI ARCUIEPISCOPI

cere possit Filius qui semper est in Patre? Nam si is, qui
est in Patre, proficere potest, quid, quseso , est ultra

Patrem, ut inde possit proficere'^ Deinde, e re fuerit

eadein hic dicere ,
quai supra disseruimus cum expli-
caremus quoniam sensu aliquid accepisse et {jloriam

adeptus esse diceretur. JNimirum, si homo factus pro-

fecit, er{jo antequam fierct homo, perfectus non erat,
ac proinde ejus perfectionis causa fuit potius caro
quam ipse , carnis. Insuper, si ille Yerbum est pro-
qui
ficit, quid majus potest fieri quam Verbum Sapien- ,

tia, Filius, et''Dei vii;tus? hsec siquidem sunt ipsum

Verbum, quorum si quis vehiti radium posset ac-
cipere, is sane summe perfectus inter homines esset
Angehsque fieret sequalis. Etenim Angeli ipsi atque Ar-
changeli , Dominaliones Virtutesque omnes et Throni
Verbi participes effecti, faciem Patris ejus perpetuo vi •

dent. Qui ergo fieri potest ut ille qui aliis impertit

perfectionem , ipse post illos proficiat? Angeli nam-
que humanam ejus administraverunt nativitateni , et
Lucae verba post hujusmodi Angelorura administratio-
uem prolata sunt. Qui igitur possit id vel in meutem
hominis prorsus venire Quomodo, inquam, Sapientia
'i'

ia sapientia profecit? Quomodo qui aliis dat gratiam,

( uti Paulus suis in omnibus epistolis, hisce verbis agnos-
cit : « Gratia Domini nostri Jesu Chrisli sit cum omnibus
» vobis ^ ) » ipse in gratia profecit? Vel enim Apostolum
nienliri contendant , vel Filium non esse sapienliam au-
deant affirmare. Vel si est sapientia, ut dixit Salomon ,

et Paulus scripsit, « Christus Dei virtus et Dei sapien-

» tia ^ : )) quem, quseso, progressum accepit Sapienlia?
LII. Honiines quidem, utpote creati, in virtute pro-
gredi et proficere possunt. Hinc Enoch translatus est^

« 3 Thess. ui, i8 et alibi, — 2 i Cor. i, 24,

 ,

ORATIO ni CONTRA ARIANOS. 4^7

jMoysosquo crcscondo pcrficicbatur, ot Isaac proficicndo
majjnus est efloclus : Aposlolus itoniad oa quoe priorasunt
se tcstatur extendere. SinguU scilicet ulteriorem ante se
[fradnniquo pro^^rcdorcntur liahucre ^. At Dei Filius, qui
quidein solus ipsc est quonaui sc potest oxtondere ?
,

OniDia siquideni, in eum contuendo, proliciunt ipse :

vero , cum solus sit, m solo est Patre, a quo non ultra
progreditur, sed semper in eo manet. Itaque hominum
est proficerc : atDciFilius, quia quo progredere-
niliil

turhaberet, cum in Patro sit perfectus, seipsum pro

nobis humiliavit, ut nos in ejus humilitate inagis cres-
cere possemus. Aliud autcm nihil est incrementum nos-
trum quam ut movent recedamus,
a rebus quse sensus
et ad ipnun accedamus Vcrlmm quandoquidem et ejus :

humilitas nihil aliud est quam quod carnem nostram ac-

cepit. Non ergo Verbum, ut Verbum, proficit, cum per-
fectum sit ex perfecto Patro nullaque omuino re egeat ,

sed potius aliis proficiondi sit causa. Verum hic etiam

humano more dictus cst proficere, quoniam hominum
sit proficere. Hinc caute admodum Evangelista aetatern
cum progressione conjunxit : siquidem nuUa cst Yerbi
et Dei aetas, sed a^tatcs ad corpora pcrtinent. Ad corpus
igitur spectat hujusmodi progressus : eo cnim profi-
ciente, in ipso paritcr cernentium oculis proficiebat pa-
tefactio divinitatis. Quanto porro manifestius divinitas
se explicabat, tanto magis apud omnes homines gratia
ejus tanquam hominis crescebat. Xam infans quidem
gestabatur, puor autem factus remansit in tomplo , ip-
sosque sacerdotes dc k^ge intorrogavit. Scnsiin autoni
crescente corpore et Verbo seipsum in eo patefacienle
,

primo Petrus dcindoquo alii eum vere Filiuni Dei cssc

confitcnlur, quantumvis Judiei cum veteres lum novi

« rbillp. M, i3,
4o8 S. ATIIANASII ARGIIIEPISCOPI

isti ultro clandant oculos , ne videant quod hic , in sa-

pientia proficere , non significet ipsam Sapientiam pro-
ficere, sed humanam tantum naturam in ea proficere.
Siquidem « Jesas proficiehat sapientia et gratia ^ : » vel
potius, iit apposite simul et vere loquamur, ipse in
seipso proficiehat. Nam « Sapientia sedificavit sihi do-
» mum "^

, » fecitque ut domus in seipsa proficeret.

Llir. Cseterum quaenam illa est progressio, quam, uti
supra dixi ,
gratia et divinitas hominihus a Sapientia
impartita , destructo in illis peccato et corruptione ,

propter ipsorum cum carne Yerhi similitudinem et cog-

nationem ? Ita enim corpore a^tate crescente in illo ,

quoque crescehat major divinitatis explicatio, omnihus-

que ostendehatur templum Dei ipsum esse, et Deum esse
in corpore. Quod si rixari velint in eo quod « Verbum
« caro factum » Jesus sit appellatus ad eumque illud
dictum « proficiehat » referant ' audiant neque ea
, , :

reimminui paternam lucem, quse FiUus ipse est. Verum

id rursus ostendit Verhum iiominem esse factum, veram-
que carnem hahuisse. Unde, quemadmodum diximus
eum carne passum esse, carne esuriisse , carne defati-
gatum esse : ita, ei: merito quidem, affirmare licet eum
carne profecisse. IVeque enim qualemcumque
illa, dixi-
mus, progressio fiehat, quasiVerhum extrinsecus exis-
teret : sed in illo erat et ejus dicitur caro proficiens , ut
scilicet hominum progressus, propter ipsorum cumVerho
societatem, stahilis posset perseverare. IVec ergoVerhum
proficiehat, nec caro erat Sapientia, sed caro facla est
Sapientiae corpus. Quocirca, uti docuimus, non Sapien-
tia, quatenus est Sapientia, ipsa per seipsam proficie-

hat', sed sola humanitas in Sapientia proficiehat, huma-

nam paulatim transcendens naturam, divina reddita,
» Luc. li, 52. — 2 Prov. IX, i . — 5 Joaa. i, i4.
 onATio III (:o?<TRv AUi.vrtos. 4^9
ipsiusque Sapientire facta et omnibus apparens instru-
meutuni quo ad af[enduin et elucendum ipsa uteretur
,

divinitas. Hinr neqnaquani dixit, Vovl)um proficiebat,

sed, Jesus, quod quidcm nomen Doniinus iactus liomo
accepit; itaut ad liuinanam naturam progressus ille per-
tineat eo quo supra cxplicavimus modo.
,

LH . Itaque qucmadmodum carnc proficiente, ipse

proiicere dicitur ob suam cum corpore conjunctioncm :

ita quas illi tempore mortis accidisse legimus, ut turbari,

flere, eadem ratione interpretari oportet. Enimvero illi
in omnes sese vertunt partes, suamquc haresim ex his
veluti commendantes ac confirmantes hisce nos verbis ,

adoriuntur. Ecce, inquiunt, flevit et dixit, « Nunc

» anima mea turbata est^ « rogavit item ut calix tran- :

siret^ : qui ergo fieri potest ut is, qui hcec dixit, Deus
sit et Vcrbum Patris? Ita sane, o Dei hostes scriptum :

est eum flevisse, et dixisse, Turbatus sum illa quoquc ,

rerba in cruce pronunciasse , « Eloi , Eloi, lama sabac-

meus,Deus meus,quare dereliquisti
» thani)) id est,<(Deus
» me ^ » Ro[;avit etiam ut transiret calix
"^
namque :

harc fatemur scripta essc. ^erum vossimililer velim vi-

cissim respondere necesse enim est idem ad sin[i;u]a
:

qUtC objicitis retorquere. Si purus liomo est qui loquitur-,

mortem reformidet, ut homo. Sed
lacrjTUctur utique et
si Verbum est in carne (nam eadem semper dicere, :

grave esse minime debet) quem ille qui Deus eat timerc
potuit? Vel quare ille, qui vita est et alios ex morte eri-
pit, mortem ipse pertimesceret? Vel qui iieri potuit ut
is qui aiebat, Nolite timere eum qui occidit corpus,
timore ipse corripcrctur ^ ? Quonam pacto ille qui
Abraliae dicebat , « Noli timere, quia ego tecum sum^ : »

* Joan. xu, «7« — 2 Matlli. xxvi, 5g, — ' Mavc. xv, 54. — * Luc. xii, 4'—
* Gen. xxri, 34.
4lO S. JLTHAI^ASII ARCniEPHGOPI
ille qui Moysem adversus Pharaonem corroborabat : qui
filio JVave aiebat, « Fortiter et viriliter age ^ : » quo-
modo , inquam , ipse Herodem et Pilatum potuit me-
tuere? Praeterea, illeue qui alios ad non timendum ad-
juvat,(Nam, «Dominus, » inquit, « mihi adjutor, non
»timebo quid faciat mihi homo-)» ipse praesides mortales
homines metuebat? illene qui contra mortem venit,mor-
temtimuit? An non absurdumet impium estcoutendere,
eum mortem et inferos extimuisse quo conspecto infe- ,

rorum janitores tremuerunt? Enimvero si secundum vos

Verbum timuit, cur cum longe ante Judseorum pree-
dixisset insidias, non aufugit, sed quoesitus dixit : « Ego
» sum ^ ? »Siquidem poterat non mori uti , his verbis
docet, « Potestatem habeo ponendi animam meam , et
» potestatem habeo iterum sumendi eam : » et, « nemo
» tollit eam a me *. »
LV. Verum haec non naturae Verbi, quatenus Verbum
est, propria erant : sed Verbum, o Christi hostes et ingrati
Judaei, in carne lisec patiente existebat. Hinc ista non
ante carnem assumptam dicta sunt : sed postquam Ver-
bum caro et homo est factum , haec de humana natura
dicta esse scriptumest. Certe ille, de quo ista scripta sunt,

Lazarum a mortuis excitavit, aquam convertit in vinum,

cseco nato visum restituit, et dixit, « Ego et Pater unum
» sumus". » Quocirca si ex humanis ejus gestis occasio-
nem captant humiliter et abjecte de Dei Filio sentiendi;
immo vero hominem eum totum e terra non autem e
coelo esse arbitrantur : cur non etiam ex divinis facti
Verbum propriamque depo-
in Patre existens agnoscunt,
nunt impietatera? Illis enim licet perspicere eumdem om-
nino esse qui illorum operum auctor est, et qui patibile

» Josue. i,6.--2psal, cxvn, 6,— 3 Joan. xvui,5. —'•Joia, x, i8,—

* Joan. X)5o.
 ORATIO 111 (UJMRA AIUAISOS. /^ l L

corpus sc Ihibere osteiidit, cum illud flprc, esurirc, ct quae

corporis propria sunt, iu eo apparere ^^ermisit. Hujus-

modi quippc corporis aflcclionihus dcmonstrabat se, cum
Dcus csset inqiassibilis, passibilcm assumpsisse carnem :

at ex operibus palam faciebat se, cum Dci Verbum esset,

liominem postca factum csse, unde aiebat Si mihi, ut- * :

pote quem lumiano corporc amictum cernitis credcre ,

iion vultis, saltcm opcribus crcdite, ut coo,noscatis me in

Patre et Patrem in me esse. riane impudcntes et impii
admodum esse milii vidcntur Christi advcrsarii ,
qui ni-
mirum ubi audierint, « Ego et Pater unum sumus, » sensum
Terborum adulterare, et Patris ac Filii unitatem dividere
totis conantur viribus : cum autem flevisse, sudasse, pas-
sum esse audiuut, non corpus aspectant, scd ex his inter
res creatas eum, per qucm facta^ illfe sunt, audcut aunu-
rneiare. Quid ergo adhuc illos inter et Judaeos interest?
Ut enim iUi Dei opera impie Pieelzebuli ascribebant -, ita
isti, quia Dominum operum illorum auctorem inter res
creatas coUocant, easdem ac illi poenas pendent inexpia-
biles.

LVI. Atqui aequum fuisset illos ex his verbis, « Ego et

» Pater unum sumus, » unam divinitatem et natura^ Pa-
tris proprietatem percipere-, ex hac autem voce, c lacry-

)) matus est, )> et similibus , ea corporis propria csse

agnoscere, maxime cum utrobique consentanea! rationes
illis suppetant, quippc cum illa quidem de eo ut de Deo,
ba?cautcm propter humaiuim cjusdem corpusscripta sint.

JVec enim in eo, qui corporis expers esset, corporis pro-

prietates fuissent, nisi corpus corruptioni obnoxium ac
mortale assumpsisset. Mortalis siquidemfuit sancla Maria

ex qua cjus protluctum corpus estj ac proindc, quoniam

n corporc patiente lacrymaute, ct laboraule esscl, »e-
,

1 Joan, X, 38,
4l3 8. ATHINASII ARCHIEPISGOH

cesse fuit ut isthaec ,

quae carnis propria sunt, de eo una
cum corpore dicerentur. Sive igitur flevit et perturbatus
est non Verbum ut Verbum flebat et perturbabatur,
, , ,

sed id pertinebat ad carnem sive oravit ut transiret ca-

:

lix, non ipsa divinitas reformidabat, sed illa affectio erat

humanitatis propria , ut et voces istse « Ut quid dereli-

,

» quisti me, » quse ejus esse eodem, quo supra expUcavi-

mus, modo sunt intelhgenda. JVam tametsi niliil patie-

batur, cum Verbum patibilem non habeat naturam per- j

inde tamen ac si vere pateretur, hsec ab Evangelistis

scriptasunt, quia scilicet Dominus factus homo est, ac
proinde ista tanquam ab homine et fiunt et dicuntur, ut
videlicet ipse levatis hujusmodi carnis affectionibus, eam
his redderetUberam. Ouapropter nec a Patre derelinqui
potuit Dominus, utpote qui in illo semper extiterit, tum
antequam hsec diceret, tum cum has emitteret voces. Ne-
que etiam fas est dicere Dominum timore perculsum
fuisse, cujus metu perterriti inferorum janitores, captivos
dimisere; hincque monumenta aperta sunt , et multa
Sanrtorumcorporarevixere, suisque apparuere^. Taceant
igitur omneshaeretici nec affirraare audeant Dominum
,

timuisse, quem mors ipsa, ut diaco, fugit, quem daemo-

nes metuunt, quem mare veretur, cujus causa scindun-
tur coeli, omnesque concutiuntur potestates. Ecce enim
jllo , « Ut quid dereUquisti me
dicente » demonstravit ,

Pater se et semper et tunc in eo fuisse. Terra enim Do-

,

minum loquentem agnoscens, statim tremuit, velum scis-

sum est, sese sol abscondit, diruptse petrse sunt, monu-
menta, utjam dixi, sunt aperta, quique in iUis jacebant
mortui revixerunt et quod impriaiis mirum est, qui tum
:

aderant eumque prius negaverant, postea his conspecti»

vere eum FiUum Dei esse sunt confessi.
i Mtttb. xxru, 53.
 OWATIO ITT r.ONTn\ AnTANOS. 4i3

T.VII. Qiuid aul(Mii .1(1 id speclat quoJdixil, « Si fieri

» potest, transcat calix, » discitc quoinodo Pctrum ea-

dern diccntcm liis incrcpavcrit vcrbis : <( Noii sapis quae
)) Dei sunt, scd quaniominum *. » Siquidem hoc ipsura
volebat ille quod deprecabatur ct refujijiebat, quippe cum
cam ob rcm vcnissct : verum ejus quidem erat iJ velle,
ad quoJ scilicct ipsc veuerat, scJ carnis erat pavere.
Unde ut homo lias voccs protulit, ipscque utrumque
disLit, ut se ostenderet et Deum essc qui vellet, et factum
homiriem carncm paventem habuissc, cujus {yratia suam
ipse voluntatem huniana3 miscuit inlirinilati , ut ea as-
sumpta fidentem audacem hominem adversus mortera
et
reddcret. En igitur rcin plane admiral)ilem ille niminim :

quem Christi hostes prw timiditate loqui arbitrantur, lui-

jusmodi ipse timiditatc lioinines intrepidos et fortes red-
didit. llinc beati Apostoli hiscc post eum animati voci-

bus, mortcm contempserc , ut etiam nihil de judicibus

curarent suis, sed audacler dicerent, « Obedire oportet
» Deo magis quam hominibus'^. » Alii item sancti Marty-
rcs tanta fucre iidenlia et forlitudine, ut se potius in
vilam migrare quani mortem pati existiinarent. jNonne
igitur perquam absurdum est servorum Verbi constantiarn
admirari, ipsi autein Verbo ascribcre timiditatcm, per
quod mortem illi despexcrunt? ProinJc ex invicta sancto-
rum IMartyrum animi magnituJine clarum est non Jivi-
nitatem ipsam timuisse, seJ nostrain timiJilatem fuisse a
Salvatore sublatam. Ut cnim morte mortein, ct humanis
faclis humana omnia Jelcvit ita illa sua timiJitatc nos-
:

tram prostravit timiJitatem, fecitquc ut homines nior-

tem non aniplius relbrmiJarcut. Itaque omnia illa simul
et aiebat ct clVicicbal. Iluinanae enim naturoc crant liu-
jusmoJi voces : « Transeat calix, et, ut quiJ me Jereli-

• Mattli. XXVI, 3g. — 2 Act. v, 23.

4l4 <•• A.THANAS1I AKCUIEFISGOPI

» quisti? » Sed ipse divine efficiebat ut sol deficeret, et

mortui reviviscerent. Si item ut homo aiebat, « Nunc
» anima mea turbata est^; » dixit, pariter, ut Deus,
« Potestatem habeo ponendi animam meam, et potesta-
» tem habeo iterum sumendi eam*. » Perturbari enim
carnis proprium est sed potestatem habere animam suo
:

arbitrio ponendi ct sumendi, id utique non hominum sed

potentiae Verbi proprium est. Nec enim homo sua potes-
tate sed naturee necessitate iuvitusque moritur. At Do-
,

minus, qui ipse quidem immortaUs est, sed mortalem as-

sumpserat carnem, potestatem habuit, ut Deus, disce-
dendi a corpore, ilkidque iterum assumendi, cum voluerit.
Qua de re David « Non dereUnques animam
ita cecinit :

» meam in iuferno, neque dabis Sanctum tuum videre

)) corruptionem^. » Siquidem decebat carnem, quae cor-
ruptioni erat obuoxia, uon amplius pro natura sua mor-
talem mauere, sed propter Verbum, quod illam induerat,
corruptionis expertem esse. Nam ut ipse , nostro accepto
corpore, uostraest imitatus-, ita nos, suscepto Verbo, im-
mortaUtatis ejusdem participes efficimur.
LVIII. Frustra ergo scandalum pati simulant, et f iUa
de Verbo sentiuut Ariani, quod ipsum perturbatum fuisse
et flevisse Hiuc euim ne humanum quidem
scriptum sit.

sensum habere videntur, quippe qui hominum ignorent

naturam et proprietates ob quas certe eo magis admira-
,

tioui esse debuit, quod Verbumiu hujusmodi carne fuerit?

nec prohibuerit insidiatores, uec interfectores uUum sit,

quamvis id facile iUe potuisset, qui ab aUis mortem pro-

hibet, et mortuos ad vitam revocat. Verum corpus suum
pati permisit, quandoquidem, ut supra dixi idcirco ve- ,

nerat ut carne pateretur, eoque pacto caro in posterum

impassibilis redderetur et immortaUs, atque, quemadmo-

i Joan. xii, 2-. — 2 IbiH. t, i8. — 3 Psal. xv, lo.

 rinvTin ni cotvtiw ari.vnos." /ii5

ihxm sa:>po diximus. ul, iiijurlas caetcraque vclut illo pa-

tieiite, ea ad lioinines jani non aniplius auderent acce-
dere, sedab ipso peniliis delerentur, illique dcinceps per-
petuo incorrupti, tanquani tenipluni Vcrbi, permanerent.
Si haec secum Christi ho§tes cogitassent, « Ecclesiasticuni-
» que scopum tauquam fidei ancboram a<jnovissent\ »
ueutiquam circa lidem tecisscnt nautiajjium, neque adeo
essent impudentes, ut his resisterent qui se lapsos conan-
tur erigere-, nec illos sibi infensos haberent , qui se ad ve-
ram pictateni amplectendam cohortautur. Sed enim, ut
yidetur, mala prolecto res est haereticus, penitusque cor-
ruptum et ad impietatem proclive cor habet. En namque
tametsi illos quavis ex parte refellimus, ostcndimusque
omni prorsus intelligentia vacuos esse j tamen nulJo luodo
erubescunt : sed quemadmodum hydra, Grsecorum fabulis
celebrata fera , novos dicitur scrpeutes, occisis prioribus,
peperisse, aliisque semper producendis cuni intcrfectore
contendisse ita illi Deo iufensi
: et invisi, non secus ac
hydra^, anima emorientes in liis qua3 prgetendunt argu-
mentis, Judaicas alias stultasque sibieflio<;unt qugestioues,
ac veluti inimicam ipsam babentes veritaleni, nova sem-
per excogitant, ut eo magis se Christi hostes esse nullis
non declarent modis.
LIX^ Post tot enim contra ipsos allata ar^jumeuta, quae
vel ipsum Diabolum eorum Patrem cogerent erubescere
et retro recederc, ecce nova iteruni alia commenta tor-
luoso ex corde suo eructant, aliisque illi olistrepunt, aiiis
hujusmodi verba, instar culicum, insusurrant. Per nos
licet, inquiunt, ita iioec sc babeant, uti vos interpreta-
mini-, rationibus et argumentis vincite : sed tamen fateu-
dum est Filium a Palre, volunlate et arbitrio, factum
esse. Sic illi , voluntatis et arbitrii nomine objecto, niul-
1 1 Tim, I, 19,
 ,,

/\l6 8. ATHAKASir ARCIIIEPISCOPl

tos seducunt : quse quidem si quis e recte credentibus

paulo simplicibus diceret , nullus esset suspicionis locus
sed recta mente corrigerentur verba simplicibus proiata.
Quando vero hsec vox haereticorum est, quorum verba
merito suspecta sunt, et, ut scriptum est , « Iinpii vero
)) dolos administrant, » ct, « Sermones eorum dolosi ^,))

etiamsi aliquid tantum innuerint, quippe cum corruptum

cor liabeant : quoque quod aiunt di&piciamus,
age, istud
ne forte omni ex parte convicti, vocabulum aliud recen-
tius, velut hydree, comminiscantur, ut subtili hujusmodi
dicendi artificio et dolo suam alia iterum ratione dissemi-
nent impietatem. Siquidem ille idem omnino significat

qui ait, « Vokmlate factus est FiUus, » ac qui dicit, «Fuit

)) aliquando cuin non esset, et ex nihilo factus est Filius

)) et res creata est. » Verum quia hsec dixisse illos jam

pudet, aliis idem verbis significare subdole et versute co-
nantur, nobisque voluntatis vocabuhim, non secus ac se-
pise attramentum, objiciunt, ut et simplicium animis
oflfundant tenebras, et ne ipsos suoe hffiresis capiat oblivio.
Nobis enim veUm patefaciant, iinde tandem illa volunta-
tis et arbitrii eruerint vocabula, vel quonam ex Scriptura?
loco ea exprompserint impietatis inventores, quorum uti-
que verba suspecta non absque causa habemus. Sane Pater
nobis Verbum suum e coelo hujusmodi vocibus revelavit,
« Hic est FiUus meus
dilectus'^. Sic item per Davidem ))

Eructavitcormeum Verbum bonum^. » Joanni

loquitur, «
quoque dicere prsecepit, « In principio erat Verbum^. ))

Ita etiam psaUit David, « Apud te est fons vitae, et in lu-

» mine tuo videbimus kiinen^. )) Denique Apostokis scri-
bit, « Qui cuni sit splendor glorise^ : ))et rursus, « Qui

i Prov.xu, 5.-2 Matlb. iiij 17. —3 Psal. xuv. — * Joaa.i. — * Psal,

*xxv, 10. — ^ Ilebr. i,J.

 ,

OB\TIO 111 C.OISTRV \R1\110S. 4^7

^^ oum in lorina Dei esset^ : » ct, « qui est imago Dei iu-
» visibilis'^. >>

LX. Uhique omnos quid sit Verbuin doccnt, ncmoque

prorsus ipsum vel ex vohintale esso, vcl omnino factum
esse ait. Tlli vero ubinam, quc-pso, repererunt voluntatem
et arbitrium Yerbo Dci antecedere^ nisi forte missis Scrip-
turis, Valcntini in'i])ictatem amplexi, simulationc utan-
tur? Nam Ptolcmanis \alontini discipulus docuit Non-
facfoduo essc paria, cogitationcm scilicct et voluntatem,
priinumque cogitasse, dcinde voluisse, nec qnse cogitave-
ritpoluisse proferre, nisi cumvoluntatis virtusaccessisset.
Hinc certe suam doctrinam mutuati Ariani, v^oluntatem
et arbitrium Vcrbo vohint antecederc. Verum ilU quidem
Valcntini propugnent errores: nos autem qui divina evol-
A imus oracula,di(tionem, erafi, deFilio scriptam inveni-

mus, audivimusque soluin euni in Patreesseet Patris ima-

p;inem csse. Didicimus vcro solis rcbus factis voluntatem
et arbitriuni antecedere ,
quippe cuin illa^ natura ali-

quando non cssent. Ilac nos docet David Psalmo cente-

simo decimo tertio ubi ita canit « Deus autem noster
, :

» in coelo et in terra omnia qucecunique voluit fecit* » :

et centesimo decimo Psalmo « Magna opera Domini, :

» exquisita iu omnes voluntates ejus^ » et Psalmo cen- :

tesimo trioesimo quarto : « Omnia qu.^cunique voluit

» Dominus (ecit in ooclo et in terra , in mari et in omni-
» ])us abyssis*'. » Ttaque si opus ille cst, et res facta atque
unus ex omnibus , ipso quoquc voluntato factus dicatur j

ita enim opera fieri docot Scriptura. Ipso etiam Astcrius,

hneresis patronus, liuic sententiiT! assentitur sic scribens :

« JVam si creatore indignuin est eum volentem agere

» ejus ergo voluntas ab omnibus similiter amoveatur, ut

1 Pliilip. 11, 6. — ^ Colos». 1, i5. — ' Joan. i. — ' Pflal. ciiii, 1 1. —

* Psal. ci, a. — * Psal. cxx.xiv, 6

XXXI. 37
4l® «. ATMANA9I! ARGHIEPI8C0PI

» integra illi Deo velle conve-

servetur diynitas. Sin vero
» nit, sit quod praestan-
igitur etiam in primogenito id
» tius est. Nec enim potest fieri ut uni eidemque Deo con-

» veniat velle et uolle in rerum procreatione. » Quibus

Sophista verbis summam complexus impietatem, cum
nempe rem factam et genitam confundit, Filiumque
imam esse ex omnibus rebus genitis ass^verat, postea con-
cludit congruenter dici opera voluntate et arbitrio facta
esse.

LXI. Itaque si Filius alius est a rebus omnibus, uti

antea probatum est ,
potiusque opera per eum facta
sunt ; absit ut voluntate dicatur extitisse , ne ipse eodem
modo fiat ,
quo ca ,
quse per ipsum facta sunt ,
prodie-
runt^. » Kamque Paulus per voluntatem Dei Apostolus
postea factus est , cum id antea non esset. Vocatio item
nostra, cum aliquando non fuerit , nunc autem facta
sit , antecedentem habet Dei vohintatem, et, ut idem
Paulus loquitur , secundum propositum ejus voluntatis
factaest'^. Prseterea, quod per Moysen dicitur, « Fiat
« lux, ct , Producat terra , et , Faciamus homiiiem", »

signa reor esse, quemadmodum supra dictum est , vo-

luntatis creatoris. Nam ea quidem, quae aliquando non
erant , sed extrinsecus postea fiunt , facere creator deli-
berat : cum autem Yerbum suum ex seipso natura gi-
gnit, praeviam nullam adhibet deliberationem. Siquidem
in eo Pater alia, qusecumque producere slatuit, facit et
creat : uti nos etiam Jacobus Apostolus his verbis docet,
« Yolens genuit nos Verbo veritatis^. » Itaque Dei vo-
luntas, quee sive illos qui regenerantur, sive ea quse semel
fiunt spectat, in verbo est, quo res, prout sibi placuerit,

facit et regenerat, ut Apostolus ad Thessalonicenses his

verbis scribit , « Hiiec est enim voluntas Dei in Christo

1 i Cor. 1,8. — 2Ephes. j, 5, — 3 Gen. i. — * Jacob, i, i^.

 ,,

onATio m c.oNTnA ^utanoi. 4^9

«. Jcsii erf;a vos'. » Porro si his , in quo rcs Deus facit,
idein est in quo cjiis voluntas est; si itein in Christo
volunlas Patris est : qui fieri potest ut ipsc voluntate
et arbitrio factus sit? jNani si ipse secundum vos volun-
tate factus est , necesse est ut volunlas eum creandi in
alio quodani verbo, per quod et ipse fiat, constituatur.
Siquidem ostendimus Dei volunlatem non in rebus quae
quem ct in quo res fiunt.
fiunt, sed in illo esse per
Praeterea quandoquidem idem est dicere voluntate ali-
quem factum esse , et fuisse aliquando cum non esset;
satis illis sit affirmare fuisse aliquando cum non esset
ut pudore sufiusi, quod hujusmodi verbis lempora signi-
ficentur , intelligant se , cuin Filium voluntate factum
esse dicunt, tempora similiter ante Filium extitisse si-
gnificare. His enini ,
qua' aliquando non fuerunt, ut
omnibus rebus creatis, omnino anteccdit deliberatio. Si
vero Verbuni rerum creatarum est opifex atque una ,

cum Patre existit : qui illi , qui ab aelernitate existit

quasi ipse autea non fuissct ,
queat dcliberatio antece-
dere? Si enim antccedit deliberatio quomodo per ip- ,

sum omnia lacta sunt ? Quin potius ipse quoque Filius

inter res omnes numeraudus erit utpote vohmtate ,

procreatus, quemadinodum et nos Verbo vcritatis facti

sumus tilii ac proinde necesse est, uti dictum est, aliud
;

quseramus verbum per quod istud quoque sit factum

, ,

et cum omnibus, qua:; Deus producerc voluit, procrea-

tum.
LXII. Si igitur est aliud Dei verbum ; concedo Ver-
bum verl^o esse factum. At si aliud uulhim est, uli se res
habet, sed omnia pcr ipsum iacta sunt, qua* Pater fieri

voluit -, an non inde liquet multiformem esse illorum

versutiam? Namque veriti Verbum Dei factum et crea-

* 1 Tbess. V, 17.
 ,

4'-I0 «. AfHAWASn AacniEPlSCOPI

tum dicere vcl non fuisse priusquam genitum est ip-
, ,

sum alia ratione creatum esse conantur ostendere cum ,

voluntatis nomen praetendunt, et hsec dietitant Si vo- :

luntate non factum est , ergo necessitate et nolens Deus

Filium liabuit. Ecquis igitur necessitatem illi potest ira-
ponere, o sceleratissimi ,
qui omnia ad vestram liaeresim
attrabitis? Scilicet viderunt {[uidem quod voluntati op -

ponitur at quod majus et superius est,minime intellexe-

:

runt.Ut enim voluntati opponitur id quod est praeter

mentem sic deliberationi antecellit et prseit id quod
:

ex natura est. Itaque domum quisque deliberans sedifi-

cat, sed filium ex natura gignit : unde id quidem quod

voluntate sedificatur , fieri incipit , atque aliunde quam
ab arcbitecto est •, at filius proprius est naturse Patris
foetus , neque aliunde quam ab ipso est : quapropter nec
de illo deliberat , ne etiam de se ipse deliberare vi-
deatur. Quanto igitur filius re creata superior est , tanto
etiam id , quod ex natura est , rci illi prsestat qu£e est ex
voluntate. Certe aequum erat eos his auditis id quod ex
natura non adscribere. Illi vero obliti ser-
est voluntati

monem humanas oppositiones, ne-

hic esse de Filio Dei ,

cessitatem scilicet ct quod prseter mentem est, in Deum

inducunt ut videlicet verum Dei Filium esse inficien-
,

tur. Cseteroquin nobis ipsi respondeant : Deum bonum et

misericordem esse , num ipsi ex vohmtate est vel non
ex voluutate ? Si ex vohintate ergo cospit bonus esse;

fierique potest ut bonus non sit ? Siquidem deliberandi

et ehgendi facultas utramque in partem propendendi
vim habet, estque rationalis natura^ aflectio. Quod si

quia id absurdum sit , dici non potest Deus ex vohmtate

misericors et bonus esse , audiant quid ex ipsorum ver-
bissequatur : Ergo necessitate et nolens bonus est. Quis
igitur necessitatem Deo imposuit? Quod si perabsurdum
 ,,

ORATIO III CONTRA ARIAN03. 4^1

e.>t noccssitatcm ])eo attribuorc, proiTulcque dicendus est

natura cssc bouus : multo magis ct Acrius fatendum est
iiatura non vobmtate Patrem Filii esse.

LXIII. Id pra^terca nobis velim edisserant : (nani ad

illorum contundendam impudentiam, eos rursus placet
inlerrogare , audacius quidem, sed tamou tuenda? pia;
fidei gratia; tu autem Domine,, milii sis, qupeso, propi-
tius. ) Num Palcr prius deliberavil, deinde postea quani
voluit, ita existit, vel num antequam deliberaret? Par
cst enim eos qui talia de Filio non dubitant dicere
eadeni de Patre audire ut intelligant se sua hac teme-
,

ritate ipsum quoque Patrem impetere. Quod si hanc

suam de vohmtate sententiam propuynare ipsi delibe-
rantes et statuentes, Patrem ex voluntate extitisse res-
ponderint quid igitur erat antequam deliberaret vel
: ,

quid amplius habuit, uti vos dicitis, postquam delibera-

Tit? Quod si absarda et valde futilis est liujusmodi quoes-
tio , nec ista fas est omnino dicere , cum satis sit vel

solum nomen Dei audire ut sciamus et intelligamus euni

esse qui est an non pariter absurdum est talia de Dei
:

Verbo cogitare voluntatemque et arbitrium nobis ob-

,

jcctare? Siquidcm satis est vel solum Verbi nomcn au-

dire, ad sciendum ct percipiendum Deum, qui non ex
voluntate existit, nec item vohintate sed natura pro-
prium habere Vcrl)um. An non porro omnem insaniam
is supcrat qui vel cogitct Deum dcliberare , consul-
tarc , eligere , seque ipsum ad volendum adhortari , ut
non sine Verbo et Sapientia sit , sed ut Verbum et Sa-

picntiam habcat-, namque dc scipso consultarc videtur

qui de co quod sua^ natume proprium est delibcrat. Cauu
igitur vakle impia sit hujusmodi sententia , congruenter
pieiati dlcendum cst rcs quidcm factas , Dci proposito
et voluntate esse procreatas, Filium vero non voluutatis
 ,

422 S. ATHA.WA9II ARCHIEPISGOPI

opus esse ut res creatas , sed natura proprium esse

substantiae foetum. Cum enim sit proprium Patris Ver-
bum, non sinit aliquam ante se cogitari voluntatem, ut-
pote cum ipse sit vivens Patris consilium et virtus ,

eorumque eftector quse Patri placent, quemadmodum

de se ipse in Proverbiis ait, « Meum est consilium et
« securitas , mea est prudentia , mea est fortitudo^. »

Ut enim quatenus est prudentia in qua coelos praj-

paravit , et ut item quatenus est fortitudo et virtus

( nam « Christus Dei virtus ^

) » nunc paulum variato
loquendi modo dixit , « Mea est prudeniia , et mea est

« fortitudo' : » ita cum dicit, « Meum est consilium*, »

se Patris vivens esse consilium significat , quemamodum
etiam a Propheta didicimus eum magni consilii An- -,

gelum fieri , et voluntatem Patris appellatum esse ^.

Scilicet ita eos sequum est refellere qui humana de Deo
cogitant.
LXIV. Itaque si res factae, voluntate ac proposito con-
ditse sunt si : universa creata natura voluntate facta est :

si item Paulus per Dei voluntatem vocatus est Aposto-

lus^ : si denique nostra vocatio proposito et voluntate est

facta omnia autem per Verbum facta sunt

•,
^ : haud du-
bie ipsum Verbum extra eorum numerum est quae vo-
luntate factasunt, vel potius vivens est Patris consilium,
in quo omnia illa facta sunt in quo et sanctus David •,

Psalmo septuagesimo secundo gratias liis verbis agebat,

« Tenuisti manum dexteram meam , et in consilio tuo
» deduxisti me'^ » Qui gitur fieri potest ut Verbum quod ,

consilium et voluntas Patris est , ipsum quoque volun-

tate et arbitrio sit productum , uti res aliae singulae ?ni-

si forte , ut jam dixi , rursus insanientes contendant ip-

1 Prov, vin, 14. — ^ Prov. in, 19. — 3 1 Cor. i, 24. — * Isai, ix, 6. —
* i Tim, i. — * Ephes. i, 5, — ' Psal, ixxu, 34.
 ,
,,

OnATIO III CONTRA ARIANOS. /\20

sum per scipsum vcl pcr aliquid aliud csse faclum. Quid-
nain crffo tandeni illud cst per quod factum est? Alivul
illi confinfjant verbum , et Valculiui commenta am-
plcxati, Christuui aliuin nomincnt. Niliil cnim cjusmodi
habcnt Scripturjie. \erum si alium ipsi excogitaverint
certc ille quoque per aliquem ficri diccndus erit : atque
adco nol)is ita ratiocinantibus ,
quidque ex illorum scn-
tentia scquatur excutientibus , multiforniis esse depre-
henditurimpiorum hairesis, quK et deorum inducit mul-
titudinem, et in summam iucidit insaniam, qua Filium
et creatum et ex nihilo esse pu[>nantcs , hanc suam im-
pietatem aUis verbis conteyunt, cum voluntatis et arbi-
trii prsetendunt uomina ,
quaj quidem, cum de factis

et crcatis rebus sermo est, recte adhibentur. An non

ergo inipium est ea, qufc rerum factarum propria sunt,
An non nefas dictu est volunta-
ipsi adscribere creatori?

tem ante Yerbum in Patre esse? Si enim Aohintas in

Patre pra^ccdit non ergo verum dicit Filius cum ait
,

« Ego in Patre^; » aut si ipse quoque in Patre est

certe secundus in illo esse existimabitur, nec cum con-

venitdicere, « Ego in Patre , » cum voluntas in qua
omnia facta sunt, ct in qua ipse secundum vos fuit pro-
ductus, prior co sit. Nam etiamsi gloria differat, nihilo-
minus unus est ex liis quse vohiutate cfficiuntur. Porro,
ut antea diximus, si ita se res habct , quare igitur ille

dominus autem alise in servorum numero ha-

est , res
bentur? Nimirum Dominus ille cst, quia Palris domina-
tioni est unitus : res auteni crcata^ in scrvorum suut
numero, quia extra Patris unilatem existunt , ct facta;
sunt cum aliquando nou cssent.
LXV. Certe cum Eiliuin vohmt vohmtatc factumcsse,
quidni ctiain prudcnlia lactum csse asscverent? Naiu
' Joan. XIV, 10.
 :

4^4 »• A.THAMASII ARCHIEPISCOPI

idem et prudentiam. De quo

essc arbitror voluntatem
enim idem prudentia perpendit
quis consultat, lioc

vicissimque, quod quis prudentia perpendit, de hoc

eodem consultat et deliberat. Hinc illa Salvator mutua
inter se ratione veluti germana simul his verbis copula-
vit : « Meum est consilium et securitas, mea est pru-
)) dentia, mea est fortitudo'. » jVam ut fortitudo et se-
curitas idem est, cum eadem sit virtus et potentia : ita

idem prudentia et consilium, quae ipse Dominus est.

est

At nolunt impii Filium Verbum et vivens consilium esse :

sed prudentiam, consilium et sapientiam velut habitum

quemdam Deo, humano more, modo adesse modo abesse
omnemque lapidem movent, ac Valentini prae-
fingunt,
tendunt cogitationem et volunlatem, ea tantum mente
ut Filium separent a Patre, nec proprium illum Patris
Verbum sed rem creatam esse fateantur. Hsec itaque illos

audire convenit simiUa his, quae olim ad Simonem

Magum dicta sunt : Impietas \alentini vobiscum sit in
interitum'^. » autem Salomoni potius credat
Quisque
Verbum sapientiam et prudentiam esse dicenti, cujus
hsec nimirum sunt verba « Dominus sapientia fundavit :

)) terram, et coelos in prudentia paravit^. Ut vero hic )>

ccelos in prudentia, ita in Psahnis Verbo Domini firmatos

esse dicitur*. Ut porro Verbo coeli lirmati sunt^, sic
qusecumque voluit fecit, et ut Apostolus ad Thessaloni-
censes scribit, « Voluntas Dei in Christo Jesu est" . » Igitur

Dei FiUus ipse est Verbum et sapientia, ipse prudentia et

vivens est consihum, atque in eo voluntas Patris est. Ipse

veritas, lux et virtus est Patris. Quod sivoluntas Dei est

sapientia et prudentia, si item FiUus ipsa sit sapien-
tia : igitur qui contendit FiUum voluntate factum esse,

* Prov. vm, — s Act. viii, so. — ' Prov. ui, 19. •— * Psal. xxxu, 6. —
• Psal. cxxxiv, 6. — 6 1 Thess. v, i8.
 On.VTTO III <',0?(TR\ ARlAjiOS. 4^5
idom omniuo ost ac si dicorot Sapiontiam et sapionlia
faclam esse , ot Filiuiu iu lilio csse etVoctum, ac Yerbum
per verbum creatum esse^ quae utique Deo divinisque
ejus Scripturis maxime ropujjnant. Enimvero Apostolus
Filium non voluntatis, sed proprium paternae naturaj
splendorem ot iiguram esse his verbis proedicat : « Qui
» cum sit splendor glorian et figura sul)stantice ejus^. »

Si erjTQ, ut supra diximus, paterna natura et substantia

ex voluntato nonosl, liquet neque id, quod paternai
proprium cst, ex voluntate esse posse. Siqui-
substantise
dem qualis oujusve modi fuerit beata illa natura, talem
et ejusmodi uecesse est esse proprium ex ipsa ortum foetum.
Hinc Pater uon dixit Hic est voluntate mea factus :

Filius, neque, quem meo arbitrio habui Filium, sed

simpliciter, « Filius meus, » et potius, « in quo mihi
» complacui- quorum quidem verborum sijjnificatio
^

ejusmodi est Hic est natura Filius, in quo omnium quse

:

mihi placent voluntas reposita est.

LX\I. iVum erjjo, quia ex natura non autein ex vo-

luntale sit Filius preeter voluntatem vult Filium, Patris et
nolente Patre est Filius? Minime voro. Sed potius Pater
atque, ut ipse loquitur, « Pater diligit Filium et omnia
» ostendit illi". » Ut enim non ex voluntate bonus esse
coepit,uec tamen contra mentem et sententiam est
honus; namque hoc ipse vult quod est ita licet Filius :

ex voluntate esse non iucceporit, non tamen praeler

Tohmtatem et mentem Patris esl. Nam quemadmoduni
suam vult ipso subslantiam, sic cum Filius proprius sit
ejus natura», noii praHer voluntatem ejus esl. Filium
ergo velit eaque ratione pie quis cogitet
et diligat Pator,

Deum non noUe, sed velle. Etenim Filius eadom volun-

tate, qua eum vult Pater, Patrem ipsc amat, vult et

1 Hebr. i,5. — > Mattli. ni, 17. — * Joan. lu, 35.

 ,

4a6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

honorat, unaque est voluntas quee ex Patre in Filio

existit, ita ut inde Filius iu Patre et Pater in Filio cons-
piciatur. Nemo igitur ex Yalentini sententia anteceden-
teni inducat voluntatem, nulliusque delibcrationis ob-
tentu seipsum mediimi inter solum Patrem solumque
Filium audeat intrudere. Siquidem insanus ille fuerit

qui volantatem et deliberationem inter Patrem et

Filium collocaverit. Enimvero aliud est si dicas, \olun-

tate factus est, et aliud si dixeris, « Eum Pater diligit

et vult, utpote qui natiu'a proprius sui sit Filius. »

JVam qui dixit, « Ex voluntate factus est, ))primo iilum

aliquando non fiiisse significat. Deinde voluntas in
utramque partem propendendi vim habet, uti supra
dictum est, ac proinde cogitare hceret, Patrcm potuisse
noUe Fihum. Atqui dicere, FiUum potuisse non esse,
summa certe impietas et audacia est, qucC ipsam Patris
naturam lacessat, si nimirum id quod proprium ejus est,
potuerit non esse. Idem enim est ac si diceretur Patrem
potuisse non esse bonum. Verum quemadmodum et
semper et natura bonus est Pater, ita semper natura
est generans. Hic autem loquendi modus, Pater vult

Filium, et, Verbum vult Patrem non antecedentem

denotat voluntatem, sed naturee germanitatem, essentiae-
que proprietatem ac similitudinem designat. Ut enim de
splendore et luce dici potest : Splendor non habet volun-
tatem in luce antecedentem, sed est naturalis ejus foetus
quem vult lux a qua gignitur, non voluntatis delibera-
tione , sed natura et veritate •, ita de Patre et FiUo recte
dici possit : Pater amat et vult Filium, et, Filius amat et
vult Patrem.
LXVII. Ne igitur vohintatis opus appelletur Filius, nec
Valentini error in Ecclesiam inducatur-, sed ille vivens
consiliumverusque etnaturalis Patrisfoetusesse dicatur, ut
 ORATIO III C.OTCTRX AniAKQS. 1^2']

lucis spleiulor. Sic eniin Patcr ipsc cst locutns, « Eruc-

» tavit cor mcuni Verbuin bonuin* » cui Filius bis :

verbis concinit, « Ego in Patre, et Pater in me est"^. »

Itaque si ^ erbuni est in corde, ubi est voluntas? Simi-
litersi Filius cst in Patre, ubi est arbitrium? Deinde, si

ipse est voluntas, quomodo cousiliuni sive voluntas

in voluntate est? Valde eniin boc absurdum est : ne sci-
licet Verbum in verbo, Filius in filio, et Sapientia in
sapientia iieri existimetur, uti scepius dictum est. Nam-
que Filius omnia ipse est quse Patris sunt, nibilque ante
Verbuni est iu Patre : sed in Verbo etiam est voluntas,
et per ipsum ea, qua) voluntatis sunt, opere perficiuntur,
ut ex divina Scriptura didicimus. Vellein vero ut impii
qui eo devenerunt amentiae, et de voluntate disputant,
vellem, inquam, ut non jam interrogarent mulieres,
quasi ita priuspercuntabautur, Ilabuistiue liliuni prius-
quain genuisses? Verum patres potius boc modo interro-
gent : An deliberando patres efficiinini, an vero stcun-
dum naturam vestra; etiain voluntalis? Au liberi similes
sunt vestiK natmse et substantiae? Haec igitur inquirant
a parentibus, ut ab bis ipsis confutentur, a quibus qua3
elicienda essct ex sua de nascendi modo qusestione con-
clusio tam impcnse flagitaruut, speraruntque rein ex ipsis
plane cognituros. ILtc scilicet illi sunt responsuri : Ea
qure glgnimus, non voUmtatis sunt, sed uostri suntsimi-
lia : nequeprius dcliberaudo, patresefficimur, sedgignere
proprium est natura', quandoquidem uos quoque ipsis
parentum sumus imagines. Vel crgo se ipsos con-
demnent, et mulieres de Filio Dei desinant interrogare :

vel certe ab ipsis discant uon voluntate sed natura ct

revera filium gigni. iEquum cnim est eos argumentis ex
hominum naturapetitis rerelli, qui bumana de divinitate

*Psal. xLiv, — 2Joan, xiv, lo.

4a8 S. ATHA.»iLSII ARGHIEPI8C0PI

improbe cogitant. Quid igitur adhuc insaniunt Christi

hostes? Nam hanc illorum rationem iit et alias omnes
ostendimus ac convicimus niliil nisi fabulas et mera
commenta esse. Sero igitur saltem animadvertant in
quantam insipientise voraginem sese praecipitaverint,
ac nostris monitionibus excitati tandem inde festinent
,

emergere, seque ex Diaboli laqueis expedire. Siquidem

benigna est veritas quse assidue claraat : Si mihi ob cor-
poris amictum non creditis, operibus saltem credite, ut
cognoscatis, quia ego in Patre, et Pater in me est\ et,
ego et Pater imum sumus'^, et, qui vidit me vidit
,

Patrem ^. Verum Dominus quidem pro more suo cle-

menter omnes elisos erigit, ut ait David* at
agit, et :

impii dominicam vocem nolentes audire, nec ferentes

Dominum Deum et Dei Filium palam ab omnibus
,

agnosci, veluti scarabaei , cum suo patre Diabolo miseri

circumeunt, ut nova impietatis confirmandse reperiant
argumenta. Quid igitur ultra vel unde invenire possint,
nisi a Judseis et Caipha impia mutuentur maledicta, et
cum Gentilibus verum Deum negent? Siquidem clausae
iliis sunt divinae Scripturse, ex quibus videlicet et stulti

et Christi hostes esse omni ex parte sunt convicti.

* Joan. X, 38. — 'IbiJ. x,5o. — 'Ibid. xjv, 9. — * Psal. cxlv, 8.
 ,,

SANCrr PATRTS NOSTRT

ATHANASII
ARCIIIEPISCOPI ALEXANDRI.E.

EJUSDEM ORATIO QUARTA.

I. Ex Deo Deus est Verbum ' : namque « Deus erat

» Yerbum » Et '^.
rursus : « Quorum patres, et ex
» quibus Christus qui est super omnia Deus benedic-
» amen ^. » Quia porro ex Deo Deus est
tus in sa^cula ,

et Dei Verbum, Sapientia, Filius et Yirtus cst Cliris-

tus, iclcirco unus Deus in divinis Scripturis annun-
tialur. Cum enim Verbuin unius Dei sit Filius ad ,

illum cujus est refertur, ita ut duo quidem sint Pater et

Filius , unitas vero divinitatis individua sit nulloque
modo separabilis dicendum est unum
: ac proinde
esse divinitatis principium, non duo principia unde :

propiie et monarchia cst. Ex ipso autem principio

Yerbum Filius nalura cxistit non ut alind princi- ,

pium per seipsum subsistens, neque aliunde quam ex

ipso uno principio natus ne dyarcliiam et polyarchiam,
,

id est, duo vcl plura principia diversitas inducat, sed

unius principii proprius est Filius ,
propria sapientia
1 Vid. D. (Jiiillon, tom. v, pag. i3o et «cqq.
* Joan. 1. — ' Rom. ix, 5,
4^0 8. ATH\«XSII ARCHIEPrsCOPI

propriumque Verbum ex eo existens. Nam , ut docet

Joannes, in isto principio erat Verbiim, et Verbura
erat apud Deum ^. Deus enim principium est. Unde
quia ex hoc principio cst, idcirco etiam « Deus erat
)) Yerbum. » Porro quemadmodum unum est princi-

pium et proinde unus Deus : ita quse verissime est

una est quse dicit, « Ego sum
essentia et substantia,
» qui sum
non autem duae , ne scilicet duo sint
'^, )>

principia. Ex una autem illa substantia existit natura

et yere filius , Verbum , sapientia ,
propriaque ejus

Tirtus, nec ab ea separabilis. Ut vero non alia est

essentia seu substantia , ne duo sint principia : sic

Verbum quod ex una existit , niliil fluxum , nec vox tan-

tum significans est , sed essentiale Verbum et essen-

tialis est sapientia ,

quse vere Filius est. Nam nisi

essentiale Verbum esset , sequeretur Deum verba sua

per aerem eflundere, corpusque , ut homines, habere.
Quoniam vero honio non est, nec item ejus Verbum quid-
quam hominum infirmitati simile habet. Ut enim prin-
cipium una est essentia , ita unum est essentiale et
subsistens ejus Verbum et sapientia. Nam ut ex Deo
Deus est, ex sapiente sapientia, ex rationali menteRatio
seu Verbum , et ex Patre Filius : ita ex substantia subs-
tantialis est , ex essentia essentialis , ac denique vere est
ut qui sit ab eo qui est.

II. Alioquin nisi essentialis esset sapientia Verbumque

essentiale , et Filius qui vere sit , sed simpliciter sa-
pientia, Verbum, et Filius in Patre , sane ipse Pater
ex sapientia et Verbo esset compositus. Quod quidem
si verum est , supra allata absurda sequeutur neces-
sario : ipse autem suimet pater et filius futurus est, ipse
seipsum est geniturus, et a seipso gignetur : vel certe

1 Joan. 1. — ^ Exod. iii, i^.

 ORATTO IV COMRA ARTANOS. 4-^1

tntM"uin iioincM cv\l XvYhnm^ Sj\])i(Milia et Filius^ille

autein , clo quo linc (licuntur , vol polius qui li.xc omnia
cst, nihil erit subsistcns. Si itaquc nihil est subsistens,

vana ijritur ct inutilia sunt illa nomina, nisi forte quis

dicat ipsum Deum sapientiam ipsam ct Verbum ipsum

csse. Quod si conccdatur : A^erc ipsc suimet pater et
filius erit; pater videlicel cuui sapieus dicitur : filius,

cum sapientia. Atqui ea in Deo nou sunt ut qualitas.

Apage i^itur, id indiguum Deo. Ex his enim efficitur
Deum ex esscntia et qualitate compositumesse. Siquidcm
omnis qualitas in essentia est ac proinde divina unitas , :

qua> individua cst , composita videbitur, utpote in es-

sentiam et accidens divisa. Sic itaque temerarios hosce
homines intcrrogemus : 1 ilius sapientia et Verbum Dei
esse prsedicatus est : quonam igitur modo id ipse est? Si
iit qualitas ; id absurdum esse jam ostendimus. Si vero
ipse Deus sapienlia ipsa est : certe quod inde absurdi
sequitur, dictum a Sabellio est. Quamobrem fatendum
est eum tanquam foctum propric ex ipso Patreesse ,juxta
exemplura. Ut enim ab igne luxoritur; ita Vcrbum
lucis
ex Deo cst Sapientia ex Sapiente , et ex Patre Filius.
,

Hac enim ratione unitas individua et integra manet,

ejusque filius Yerbum non aliquid est esscntia vacuum
Tcl non subsistens, scd vcre essenlialc cst. Alioquin nisi
hsec ita essc conccdatur, sane quidquid ipse dicitur,
cogitatione et verbo tcuus cxistct : qua3 sentcntia si est
repudianda, igitur verum ^ erbum essentiale est. Nam-
que ut vere Pater est ita vcre cst Sapientia. Unde efli-
,

citur ut duo sint Pater ct lilius , non vero idem ut con-

,

tendit Sal)ellius : Sed Patcr ,

patcr cst; et Filius, filius.

Unum autem sunt, quia Filius essenlia^ Patris natura

filius est, propriumque ejus Verbum existit. Id Dominus
 , ,

45i S. ATHVS\SII ARnHTEPISGOPl

ipse aiebat, « Ego unum sumus ^. » Nec enim

et Pater
Verbum separatum a Patre est, nec unquam Pater sine
ratione sive Verbo fuit vel est. Verbum igitur Deus est
nec Pater sine Verbo est : unde dixit, « Ego in Patre, et

)) Pater in me est ^. »

III. Praeterea, Christus Verbum Dei est : num ergo

ex se ipso extitit, deindeque existens cum Patre est co-
pulatus? An vero Deus ipsum lecit, et sui ipsius Verbum
appellavit? Si primum concedatur, idest, si seipso ex-
titit et est Deus , duo igitur erunt principia , nec ille Pa-
tris proprius erit , et merito quidem , utpote qui non
ipsius Patris sed sui ipsius sit. Quod si extrinsecus factus
est, res creata certe erit. Restat itaque ut eum ex ipso
Deo esse dicamus quod si verum est, aliud sane fuerit
:

id quod est ex aliquo, et aliud id ex quo est ac proinde :

fatendum est duo esse. jNam si duo non fuerint, sed baec
de eodem dicantur idem igitur sui causa et effectus erit,
:

idem quod gignitur et gignit quod quidem absurdum ex •,

Sabellii errore manare ostensum est. Quod si ex ipso

quidem est, nec tamen aliud ab eo sequitur ut idem sit :

et giguens et non gignens gignens quia ex se illud pro- j ,

fert; non gignens, quia aliud ab eo non est. Quod pos-

trenium si admittatur , colligitur eumdem cogitatione

tantum Patrem et Filium dici. Sed si id absurdum est
, :

igitur duo eruntPaler et FiUus. Unum item iidem erunt,

quia Filius non extrinsecus sed ex Deo genitusest. Si quis
autem Verbum , foetum sive genitum dicere reformidat,
ipsunique cum Deo existere putat tantummodo dicen-
dum •, caveat ille ne nomine Scripturae usitato uti refu-
giens, in absurdara iucidat opinionem, qua Deum du-
plicis naturre iuducat. Si enim non concedit Verbum ex
unitate esse , sed tantum cum Patre fuisse copulatum
1 Joaa. X, 00. — " Ibid. xiv, lo.
 ORATIO IV CONTRA AKIAnOS. ^55
<Uias rerto admitlil rssentias, quarum neutra alterius
parens cst. Ideni etiani de virtute sive potentia dicen-
dum esl.aulem facilius potcrit intcUi^ji si in Patre
Id ,

specletur. Lnus enim est Patcr, non duo, sed ex uno est
Filius. Ut erjTo non sunt duo patres sed unus ita non , :

duoprincipia sunt,sed nnum, ct cx uuo essentialis exis-

tit 1 ilius. Rursus vero Arianos interrogenius. iVani quod

ad Sabellii sectatores attinet, illi ex Filii notitia refel-

1 ndi sunt : Ariani vero, ex Patris notione.
IV. Sic igitur disscrendum vst : Vel Deus est sapiens,

nec sine Vcr1)o sive Ratione ^ velcontra, sine sapientia

est et Verbo seu Ratione ? Si secunduni admittitur, id
per se absurdum essc liquct si primum conceditur, :

rursus sciscitaudum esl, quonam modo sit sapiens, nec

sive Verbo scu Ratione : extrinsecus ne sapientiam et
Verbum, an vcro ex seipso babeat? Siextrinsecusbabct:
aliquis igitur prius illi antcquam acci-
dcdit, ipsequc ,

peret, sine sapientia ct Vcrbo sive Ratione erat. Quod si

ex seipso habet Verbum, palam igitur est ipsum exnihilo
non esse ,neque fuissc aliquando cum non esset. Siqui-
dem sempcr fuit, quippc cuni illc, cujus imagoest,
semper existat. At si responderint Deum sapientem qui-
dem esse nec sinc ^ erbo sivcRalione, sed propriam in
seipso habere sapientiam, propriumquc Verbum, non
autem Christum, scd in quo ipsum etiam Christum fe-
cerit dicendum quod, si Christus in illo Verbo factus
:

sit sinc dubio omnia quoque in codem facta sunt ip-

, ,

sumque iliud est Vcrbum dc quo Joannes dicit « Omnia :

» per ipsum facta sunt » et Psalmista « Omnia in ^ : ,

» sapientia fecisli". » Quin ct ipse Christus mentilus

essc repcrietur cum ait « EgoinPatre, » quandoqui- ,

dem alius est inPatre ^* Falsum item exillorum sentcntia

» Joan. I, o. — 2 pgnl, cni, »4- — ' Joan. xiv, lo.

XXXI. 28
 ,

434 S. ATlIANASll ARCUTEPISCOPI

erit quod diritur, « Verhum caro factum est. » Namque

8*1 illud Verbum caro factum est in quo omnia facta sunt,
ncc Christus est in Patre Verhum per quod omnia facta
sunt : igitur Chritus non factus est caro , sed forte Chris-
tus Verhum appellatus esl. Quod quidem si verum est,
primo , aUus erit quam qui nomine sijjuificatur : deinde,
non per eum orania facta erunt , sed in illo, in quoChris-
tus quoque ipse factus est. Sin autem dixeriut sapientiam
in Patre instar qualitatis esse , vel eum sapientiam ipsam
esse; qute supra recensuimus ahsurda , necessario conse-
quentur , videlicet eum compositum esse suique ipsius ,

esse patrem et filium. Verum coarguendi illi sunt et con-

futandi. Siquidem Verbum ,
quod in Deo est, nec crea-
tum, nec ex nihilo potest esse. Si item Verbum in Deo
est; ipse certe Christus fuerit ,
qui ait, « Ego in Patre , et
» Pater in me est '
; » qui idem idcirco unigenitus est

quia nulkis alius ex eo sit genitus. Unus hic est Filius,

qui et Verhum , sapientia et virtus sive potentia est. Nec
enim ex his est compositus Deus , sed horum est genitor.

Namque quemadmodum res creatas Verbo producit, ita

secundum propriae essentise naturam Verbum gignit per ,

quod omnia efficit, creat etadministrat. Siquidemomnia

Verho et sapientia facta sunt-, ejusque imperio universa
perseverant. Idem autem de FiHo discendum"^ nimirum :

si nihil gignit Deus, nihil item agit sive efficit namejus :

fcetus est Filius per quem agit. Sin minus ad easdem in- :

terrogationes eademque absurda impudentes hi homines

revolventur.
V. Ex Deuteronomio « Vos autem, qui adhseretis Do- :

» mino Deo vestro vivitis universi hodierna die^ » Ex

, .

his verbis discrimen FiUi et rerum creatarum Ucet pers-

picere, inteUigereque FiUum Dei creatum minime esse,

l Joan, XIV, 10, — 2 Psal, cxthi, 91. — 8 Deut. ir, 4.

 .

()nA.Tio IV coiNTnA. AniAwoa. 4^^

EnimTcro Filius dicit, « Eqo ct Pater unum sumus » et, :

» Ego in Patro ct Patcr in me est * ,« res autem :

lactaDCum proficiunt, Domiiio a Jhaiirent. Nempe Verbum

(anqnam proprinm, est in Palrc : at res factoe utpote quae
cxtrinsccus exislunt, adhwrent : niinirum natura alienfe
sunt, vohuitatc auteni adhoerent. Etcnim Filius qui na-
tura est , unum est cum {{cnitorc : qui vero extrinsecus
adoptatur, j^cneri adjun^jitur sivc adliaeret. llinc statim
subdit : « Qune natio magna, cui Deus appropinquat'^? »

Et aUbi : « Deus appropinquans ego ^. «Nam rebusfactis

appropinquat ,
quippe cum illa' sint ipsi externa3 : at
FiHo, ulpolc proprio, non appropinquat, sed in eo est :

nec adhaeret Filius, sed uua Unde rursus cum Patre est.

INIoyses in codem Deutcronomio sic loquitur « Vocem :

ejus audietis, et ipsi vos adjvmgemini ^. « Quod aulem

adjungitur, extrinsecus adjungitur.
VI. Jam quod pertinet ad leveni ct humanam Aria-
norum opinationem, qua ncmpe Dominum egenumfuisse
ex his ipsius verbis suspicantur, « Data est mihi, ac-
cepi^, » ut ex hisPauli locis, « Idcirco exaltavit illum'', »
et , « Sedit a dextris ", » aliisque similibus; responden-
dum est Dominum nostrum , qui idem Verbum et Fi-
lius Dei est, corpus gestassc, ct Filium quoque hominis
factum fuisse, ut mcdius Deum inter et homines cffeclus,

quoe Dei sunt, nol)is subininistrarct : qua- nostri, Deo of-

ferret. Quocirca cum csurirc , llcrc , dcfatigari ct da-
mare Eloi, Eloi , dicitur, qua^ quidem Immanse nostrae
sunt affectiones et miscria' , eas a nol)is accipit ac Patri
offert et pro nobis intercedit, ut in ipso penitus delean-
tur. Ilis autem Vcrbis , « Data est mihi potestas, » ct.

» Accepi, idcirco cxaltavit eum Deus, » nmncra in nos

» Joan. x,3o. — 1 Deiil. iv, 7. — ' Jci. xxiii, aJ. — ''

P<miI, xni, 4- —
S Matlh. xxTiii, 18. — • rhili[>. n, 9. — ' ColoKg. iii, i
456 S. JLTHJLHASri ARCniEPlSCOPI

a Deo per illum collata significantur. Nec enim indigens

erat Verbum vel unquam factum
est nec rursus homi- :

nes idonei erant qui compararent sed per Yer-

ista sibi :

bum nobis donata sunt; unde illa tanquam ipsi donata,

nobis impertiuntur. Siquidem eam ob rem homo factus
est , ut ilia velut sibi data, in nos tansferrentur. Nec enim
purus homo dignus unquam fuisset qui hsec acciperet;
necitempurum Verbum his possetindigere conjunctum :

igitur nobis est Verbum, tuncque nos potestatis partici-

pes reddidit et exaltavit. Verbum siquidem in homine
existens, hominem exaltavit et Verbo item in homine
:

existente accepit homo. Quia ergo Verbo in carne

,

existente, exaltatushomo est, potestatemque accepit, id-

circo ista ad Verbum referuntur quandoquidem propter
,

ipsum data sunt. Haec enim dona propter Verbum in ho-

mine existens concessa sunt. Unde quemadmodum Ver-
bum caro factum est ita et homo quse accepit, per Ver-
:

bum accepit. Orania enim quae homo accepit, Ver-

bum accepisse dicitur videlicet ostenderetur quoniam
:
,

liorao pro suoe naturse conditione dignus non esset, qui

illa acciperet, per Verbumcarnera factum, ea illum acce-

pisse. Quocirca si quid Domino datum esse, vel ahquid

hujuscemodi dicitur, intelligendum est non ei tanquam

indigenti fuisse datum sed homini per ipsum Verbum.
,

Etenim quisquis pro alio intercedit, gratiam ipse accipit

non qua indigeat, sed propter illum cujus causa in-
tercedit.

VII. Nimirum quemadmodum nostras infirmitates ipsc

non infirmus suscepit, et esurivit quamvis non esuriens,
ut nostra Patri offerens deleret J ita pro infirmitatibus ,

dona a Deo ipse accipit, ut homo ipsi conjunctus horum

particeps esse queat. Hinc ipse ait : « Omnia queecumque
 ORATIO IV COHTRA. ARIANOS, l^Zf

^odisti mihi , dcdi ois ^ : » et iterum, « pro eis rogo*^. »

Pro nobis ncinpe rogabat, his quoe nostra sunt susceptis,

et dabat quje ipse accipicbat. Quoniam igitur Verbo con-
juncto cumhominc, Pater propter ipsum Verbumhomini
dabat ut exaltarctur , onmemquc potestatem haberet, et
alia hujusmodi omnia adscribuntur ipsi Verbo,
: idcirco
cui et veluti dantur qua^cumque nos per ipsum accipi-
,

inus. Ut enim propter nos homo lactus est ita nospropter \

eum exaltamur. IVihil igitur absurdi est si, quemadmo-

dum seipsum propter nos humiliavit, ita et propternos
exaltari dicatur. Itaque « donavit illi , » id est , nobis
proptcr ipsum, et « exaltavit, » id est, nos in ipso. Ver-
bum porro , cum uos exaltamur , accipimus et adju-
vamur, quasi ipsum cxaltaretur, acciperct et adjuvare-
tur, gratias agit Patri, nostraque in se ipsum transferet,
et ait : « Omnia quaecumque dedisti mihi, dedi eis '. »
VIII. Ariani, Eusebii {jregales, cum Filio principium
existendi tribuunt , simulant se nolle eum regni princi-
pium habere. Atqui istud ridiculumlucrit : siquidem qui
Filio dat existendi principium , manifeste principium
quoque regnandi illi dat \ ac proinde fatcndo quod nc-
gant, se cacos ipsi produnt, Qui item aiunt merum no-
men Filii esse , Filium autem Dei, id est, Verbum Patris,
essentia et substantia vacuum esse , fingimt se adversus
illos iudignari qui dicunt, Fuit aliquando cum non essct.
Atqui id etiam ridiculum est. Nam qui illum ne esse qui-
dem volunt, illis succensent, qui eum sallem tempore esse
concedunt. Itaque hictiamconfitentur quodnegant, cum
alios reprehendunt. Pra-terea, Eusebani qui Filium con-
fitentur , eum natura Verbum esse negaut , solaque co[;i-
tatione Verbi nonieu Filio volunt concedi : alii vero qui

« Joan. xni, 7 ; IbiU. 9. — * IbiJ. xva, 7.

 ,

438 8, ATHAITASII ARGUIEPISCOPl

Verbuin confitentur , negant ipsum esse Filium , solaque

cogitatione nomen Filii Verlio tribui volunt : vano
utrique conatu.
IX. « Ego et Pater unum sumus^. « Vel duo , vos,
unum esse dicitis, vel unum
nomine ornatum duplici
esse vel unum in diio esse divisum. Si unum in duo di-
,

visum est, necesse est corpus esse id quod divisum est,

neutrumque esse perfectum quippe cum utrumque ,

pars sit non vero totum. Sed si unum est duplici

,

ornatum nomine hsec Sabellii sententia est, qui Pa-

,

trem et Filium eumdem esse docet et utrumque tollit ,

Patrem quidem, cum Filius cstj Filium vero, cum est

Pater. Quod si duo unum sint necesse est illos duos qui- ,

demesse,unum vero secundumdivinitatem, et quatenus

Filius Patri est consubtantialis , et ex ipso Patre Yerbum
est itautduoquidem sint, quia Paterest, etFiliusquod
:

est unum autem, quia Deus est. Nam nisi ita

Verbum-,
sit, dicendum certe illi erat Ego sum Pater, vel, Ego et:

Pater sum. Nunc vero ista voce, Ego Filium significat ,

j

genitorem auteni, cum subdit, » et Pater : denique dic-

tione , Mni<7w- , unam divinitatem suamque designat con-
substanlialitatem. Nec enim, ut Gentiles putant,idemest
sapiens et sapientia, veridem Pater et Verbum^ absur-
dum enim est eumdem sui ipsius patrem esse verum di- :

vina doctrina Patrem et Filium novit, sapientem et sa-

pientlam , Deum et Verbum : maxime auteni cavet ne
quid dividuum, dissolubile velseparabile omnino in Deo
admittat.
X. C{3eterum si quis duos esse Patrem et Filium audiens
nos calumnietur quasi qui duos Deos inducamus :
( non-
nuUi enim id sibi tingunt, statimque nos his verbis irri-

1 Joan. X, 3o.
 ORATIO IV CONTRA ARIANOS. 4^9
ilciU. Vos iluos deos asseritis ) hujusniodi hominibus sic
respondendum cst : Si is, qui Paticm et Filium agnoscit,
duos doos dicit : nocessc est ififitur ut Filio repudiato, a
Sabcllio stet qui uuum esse crcdil. Namque si is, qui
duosdicit, Gentilis cst : igitur ille, qui unum dicit, Sa-
Jicllianus cst. Vcro non ita sc res hal)ct; absit scd que- :

madniodum is, qui Palrcm ct Filium duos csse agnoscit,

unum Deumesse coniitetur : ita illc quiDeum unum cre-

dit, Patremct Filium duos crcdatesse, sedunum divinita-
te, et quatenus Verbum ex Patre natum, ab ipso Patre nec

Humano,si placct,
separari ncc dividi nec sejungipotest.
utamur exemplo. Ignis et splendor ex eo ortus, duo
quidcmsunt quatcnus existunt et ceruuntur unum vero :

sunt, quatenus splendor ab ijjne est, nec et ab eo dividi

potest.
XI. Saue illi in eamdem demeutiam incidunt ac

Ariani. IVara et ipsum Vcrbum aiunt proptcr nos crea-

tum esse, ut nos videhcet crearet, quasi Deus nostrani
expectasset creationem , ut vel secundum illos ipsum
emitteret , vcl secundum nobis istos crearct. Pkis igitur

tribuunt ArianiquamFilio. Nec cnim nos proptcr iUum,

inquiunt, scd ille propter nos factus est : si nempe idcirco
rreatus cst ct cxlitit^, ut nos Dcus pcr cum crearet. Ili
autem pari minus Deo quam
vel etiam majori impiclate
nobis concedunt. Nos enim sa?pe vel silentes, et sohim
cogitantes agimus ita ut ea qua; cogitamus, etiam ima-
,

ginibuset simulacris exprimantur hi vero Deum silen- :

tcni nihil agerc sed tautuni loqucntem vim habere vo-

,

lunt, si utique silens nihil potuerit cfficere, sed loquens

creare inrcepcrit. Enimvero reqaum cst nos ab illis
quaerere, num Verbum cum , esset in Dco, perlectuni
fuerit, ita ut posset agere? Si iinperfectum erat, cum
in Deo esset, tuucque perfectum est, cum est genitum j
 ;
.

440 ». XTHASASn ARCHIEPI9C0PI

nos ergo ejus perfectionis causa sumus, si nempe propter

nos genitum fuerit. Ita enim propter nos agendi potesta-
tem acceperit. Si vero perfectum erat, cum in Patre esset,

ita ut etiam potuerit agere, frustra genitum est, siquidem

creare poterat , cum adhuc in Patre esset : ac proin-
de, vel non genitum non propter nos genitum
est-, Tel
est , sed quia semper est ex Patre. Ejus enim ortus
non
nostri creationem sed ipsum ex Deo esse significat erat :

siquidem etiam antequam crearemur.

XII. Quin etiam idem profecto audebunt de Patre ipso
dicere. JVamque si silens agere non potuit, necesse est ut
gignendo, idest, loquendo virtutem acceperit. At unde
et per quid accepit? Quod si Verbum in se liabens, potuit
agere, inutiliter ergo gignit, cum silens possit agere.
Deinde, si Verbum priusquam genitum est, in Deo erat
igitur genitum foris et extra Deum est. Quod si verum est,
quare ergo nunc dicit « Ego in Patre et Pater in me : ,

)> est ? » Si porro nunc est in Patre, ergo semper fuit in

^

Patre uti nunc quoque est futile quae dictu est ipsum
, ,

propter nos genituni fuisse, ac post nos recurrere, ut sit

quemadmodum erat. JVec enim erat quod nunc non est

nec nunc quod non erat sed est quemadmodum erat

est :

semper, idemque ac eodem modo semper est. Alioquin

imperfectum et mutabiie esse videretur. Si enim quod
erat, id postea erit, quasi nunc non id ipsum esset; igitur
nunc non est quod erat et erit. Rem clarius expono. Si in
Deo antea erat, et postea rursus erit perspicuum est :

Verbum nunc in Deo non esse. Verum revincuntur hac

Domini voce « Ego in Patre, et Pater inme est^. » Sic
:

enim nunc est, uti fuit semper. Si porro nunc est uti fuit
semper non igitur, aliquando gignebatur, et aliquando
:

i Joan. xiT, 10. — * Ibid,

 ORVTIO IV CO>TR.V ARI\!SOS. 44l-

non f[i[fncl)atnr ; noc item aliqnando in Deo silentium et

quics fuit, aliquando auteni idcm locutus cst : sed semper
cst Patcr, et Filius ejus Verbum, qui Filius non solo no-
minc Vcrbum cst, ncc Verl)um rof^ilatione cst Filius, sed
Patri consubslantialis existit : ncc illc propter nos est ge-
nitus , sed nos propter illum facti sumus. Caeteroqui si

proptcr nos genitus est , ct nos tunc, cum est (jenitus,

creati sumus, cjusque ortu constituta' suut res creatse, ac
deinde recurrit ipse ut sit quod prius erat primum indc :

efficitur ut gcnitus, rursus non j^>eneretur. Nam si eum

procedere, ipsum est gigni : igitur cum revcrtitur, gigni

desinit. Postquam enim ad Deum revcrterit, Deus rursus
silebit. Atqui si silebit, erit quod eo silente erat, nempe
quies, non autem rcrum creatio ,
qua? proinde finem lia-
bebit. Nam ut producente Verbo, factoe sunt ct extiterunt
res creatae : ita recurrente Verbo, jam non amplius exis-
tent res creatse. Quid igitur eas ficri opus fuit , si esse de-
sinent? Vel, quare locutus cst Deus, ut post haec sileret?
Cur vero protulit quem deinde revocat? Cur eum gignit,
cujus generalionem fincm voluit habere? Incertum autem
est quid iterum erit. Vcl enim semper taciturus cst, vel
rursus est geniturus, aliasque rcs creandas cogitaturus;
nec enim easdem est eSecturus, quippe quas factas per-
mansisse satius fuisset : sed alias producturus est, quas
delebit similiter, aliasque iterum cogitabit, idque infi-
nite.
XIII. Forte autem hujusmodi opinio ex Stoicorum
schola emanavit, qui nempc Deum putant contrahi rur-
susque cum rcbus creatis dilatari , infinileque quicscere.
Quod enim dilatatur, contractum dilatatur*, et quod ex-
tenditur, contractum cxtenditur : atque idcm quidcm
est, nihil aulem aliud pr?eter aflectionem quamdam pali-
tur, Ilaque §1 Unitas dilatala, iacta cst Tiiuilasj si item
442 S. ATHAPfASII ARCHIEPISCOPI

Unitas est Pater, Trinitas vero est Pater, Filius, et Spiri-'

tus sanctus : primo sequitur ut dilatata Unitas aliquam

passa sit aflectionem, factaque sit quod non erat : siqui-
dem dilatata est quse lata nou erat. Deinde, si ipsa Unitas
in Trinitatem dilatata est , Trinitasque Pater est et Filius
et Spiritus sanctus : ipse ergo Pater factus est et Filius et

Spiritus , ut sentit Sabellius , nisi forte Unitas quam ille

propugnat, aliquid sit aliud pneter Patrem. Igitur non

jam Unitas dilatari dicenda erat , sed trium potius esse
eflectrix, ita ut primo sit Unitas, deinde et Pater, et Fi-
iius et Spiritus. JNani si ipsa dilatata est, seque ipsam ex-
tendit, ipsa sane fuerit id quod extensum est. Dilatata
proiude Trinitas, nou amplius est Unitas quse cum esset ,

Unitas, nondum Trinitas erat igitur cum item Pater :

esset, nondum eratFilius et Spiritus, qui Pater postquam

ista factus est, non jam tantum Pater est. Verum nemo

lioec dixerit, nisi qui corpus Deo false affingat, eum que<

patibilem naturam habere arbitretur. Quid enim est dila-

tari quam passio seu affectio rei dilatatse? Vel quid est
res dilatata, quam quee antea non hujusmodi, sed con-
tracta erat? Eadem quippe est, soloque temporis spatio a
seipsa differt.
XIV. Id non ignorabat divinus Apostolus qui ita ad
Corinthios scribit : <( Non coaugustiamini in nobis : dila-
» tamini vero et vos Corinthii^ » Illos scilicet hortaba-
tur ut ab angustia iu latitudinem se transferrent. Ut au-
tem si coangustati Corinthii, dilatati postea essent, non
alii sed Corinthii semper fuissent : ita si Pater in Trini-
tatem dilatatus est , certe Trinitas solus rursus es Pater.
Idem iterum ait, « Cor nostrum dilatatum est'. » Noe
item dicit, « Dilatet Deus Japhet^. » Siquidem idem cor,
idemque est Japhet in dilatatione. Si ergo Unitas dilata,-

1 «Gor. vj, 13,—-^2 Cor. vi, u. — ' Gen, ix, aj.

 ()RA.TIO IV CONTRA ARIA^OS. 443
vit, rcs alias dilatavit : vel si ipsa se dilatavit, ea sane
fueril idipsuin quod dilalatuin est. Quid vero illud est
proeter Filiuni ot Spirituin sanctum'^' Non ab re autem
erit eum qui ita seutit iuterrogarc, quinam sit hujusmodi
dilatationis eflectus, yel potius, coram veri- ( ipsa veluti
tate ) cur oninino dilatata Unitas sit? Quod enim non
idem manet, scd postea dilatatur, causam habeat necessc
est per quam dilatetur. Si ut Verbum et Spiritus cum illo

esset : proeposterum est dicere Unitateni', deinde , dilata-

tam Nec enim posterius est Yerbum et Spiritus, sed
esse.

semper, ne videhcet Deus siuc Verbo seu Ratione esse pu-

tetur, uti sentiunt Ariani. Quocirca, si semper fuit Ver-
Luin et Spirilus, semper quoque dilatata fuit, non auteni
primum fuit Unitas. (^uod si posterius dilatata est, pos-
terius igitur est Yerbum. Si vero propter humana^ naturse
assumptiouem dilatata est, tuncque facta est Trinitas :

igitur ante naturam humanam assumptam nondum erat

Trinitas. Inde item sequetur ut Pater caro factus sit, si

nempe ipse, qui Unitas erat, horainem assumendo dilata-

tus est : qui et idem fortassis Unitas postea erit, et caro ,
et, quod tertium est , Spiritus •, si nempe ipse est qui di-
latatus est : ac proinde solo nomine Trinitas futura est.

Quod si ad creandum dilatata dicatur, id quoque absur-

dum est. Fieri enim poterat ut ipsa maiions Unitas, om-
nia efficeret. rsec enim dilatatione indigebat Unitas, nec
infirma erat priusquam dilataretur. Nam absurdum et
impium est id de Deo sentire et dicere. Aliud insuper ab-
surdum inde consequetur. Si enim rerum creatarum gra-
tia dilatata est si quamdiu erat Unilas, null.T erant rcs
•,

creatcC : cum post absohitam crcationem, rursus e dilatata

fieri debeat Unitasj utique delebuutur quoque res creala^.
Ut enim creandi causa dilatata est : ita cum dilalala esse
desinet, existere similiter desinent rcs creatae.
 ,

444 S. ATHANASII ARCUIEPISGOPI

XV. Hsec itaque absurda ex illa orientur opinione,

qua Unitas Quando vero
in Trinitatem dilatari dicitur.
Verbum et Filium dividere audent, con-
qui ita sentiunt,
tenduntque aliud esse Verbum et alium Filium prius , :

Verbum esse, deinde Filium age, ista quoque, si placet, :

perpendamus. Varia autem illorum est temeritas. Alii

enim bominem, quem Salvator assumpsit, Filium esse
volunt alii utrumque, nempe bominem et Verbum,
:

tune Filium factum fuisse putaut , cum inter se copulati

sunt. AYii autem arbitrantur ipsum Verbum tunc Filium
factum esse, cum bomo factus eyt : siquidem ex Verbo,
inquiunt, factus est Filius, qui antea non Filius, sed dun-
taxat Verbum erat. Porro uterqne error Stoicorum est,

quo et Deus dilatari dicitur, et Filius negatur. Valde au-

tem illud ineptum est quod cum Verbum agnoscant et ,

nominent, ipsum Filium esse inficiantur. Enimvero si

Verbum ex Deo non esset, baud immerito ipsum Filium
esse negarent. At si ex Deo est, cm* non perspiciunt id

quod ex aliquo existit, Filium ejus esse ex quo est? Deinde,

si Verbi Deus Pater est •, quidni Verbum , sui patris filius

fuerit? siquidem Pater ille est et dicitur ejus, qui suus est

filius : et similiter filius ille est et dicitur ejus, qui suus est
pater. Quapropter si Deus non est Cbristi pater, nec Ver-
bum filius esse potest. Sed si pater est Deus : vere et Ver-
bum, filius est. Quod si postea pater esse dicatur, cum
primum Deus esset ha;c ipsa est Arianorum doctrina.
:

Sed praeterea absurdum est Deum mutari nam id corpo_ :

reum est. Si vero respondeant patrem Filii factum esse

uti postea rerum creatarum factus est opifex scire operce ,

pretium estmutationem non ad Deura, sed ad ea, quse

postea fiunt, pertinere.
XVI. Quapropter si Filius esset opus; recte quoque
Pater ejus postea efficeretur, Sed si Filius nou est opus
 ,

ORATIO IV ("ONTRA ARIANOS. 44^

sompor ergo Patcr, senipcr ct Filius est. Si porro sempcr

ipsum sane fuerit Verbum. Nisi enim Yerbum,
cst Filius,
1 iliiis fucvit : qni id audcbit ne^jarc, fateri eum necesse
est Tcl Verbum, Patrcm cssc; vel Filiuin Verbo essc praes-

tantiorem^ Nam cum Filius sit in sinu Patris, necesse

est vel Verbum ante Filium non essc-, nihil cnim est ante

eum qui in Patrc cst : vel si Verbum aliud est preeter Fi-
lium, sequitur ut Verbum sit ipse Pater in quo cst Filius.

Quod si Verbuin non est Pater, sed Verbum : igitur Ver-

bum ost extra Patrem ,
cum Filius in sinu Patris
quippe
sit. Nec enim ambo , nempe Verbum ct Filius, iii sinu
Patris sunt, sed unuin esse oportet, eumque Filium, qui
est uni{)enitus. Hursus, si aliud cst Verbum et alius Filius,

Filius Verbo prastantior erit^. Nemo enim Patrem cog-

noscit nisi Filius, uon autem Verbum. Vel igitur Patrem
non novit Verbum^ vel si novit, false dicitur, « nemo
» novit. Quod idem urgendum est de hisce verbis, « Qui
))

» vidit me , vidit Patrein, » et, « Ego et Pater unum su-

» mus^. » Namque nou Verbi, ut
bae voces Filii sunt,
putant illi, idque ex Evangeliis dihicidum est. Nani Do-
mino, ut narrat Joannes, dicente^, « Ego ct Pater unum
» sumus, sustulorunt lapides Judsei, ut lapidarent eum.

» Respondit eis Jesus, JMulta opera bona ostcndi vobis ex

» Patre, proptcr quod eorum opus me lapidatis? Kespon-

» derunt ei Jud?pi De bono opore non lapidamus te, sed

:

» de blasphemia, et quia tu homo cum sis, facis teipsuni

» Deum. Respondit eis Jesus : Nonne scriptum est in lege

» vestra ,
quia e^jo dixi , Dii estis? Si illos dixit Deos ad
l> Verbum Dci factum est, et uon potest solvi Scrip-
quos
» tura quem Pater sanctificavit et misit in mundum
:

» vos dicitis quia blaspliemas, quia dixi, Filius Doi sum?

)) Si non facio opera Patris, nolitc credcro mihi. Sin au-
i Joan. I, i8. — ^Mattb. xi, a;, — * Joan. xiv, 9. *- *Ibid. x, 3o,
446 s. athAjhasii arciiiepiscopi

» tem facio, et si mihi non vultis credere, operibus cre-

» diie, ut sciatis et cognoscatis, quia Pater in me est, et

» ego in Patre. » Atqui ,

prout sonant ipsa yerba, non
dixit, Deus sum, vel, Filius Dei sum, sed, « Ego et Pater
» unum sumus ^ . »

XVir. Judeei quidem hac dictione , « unum, » eumse

esse Patrem dixisse arbitrabantur, qucmadmodum sentit
Sabellius : at Salvator noster peccatum illorum coar-
guit hujusmodi ratiocinio : Etiamsi me Deum dixissem,
vos tamen scriptum meminisse oportebat, « Ego dixi,

» Dii estis. » Deinde haec verba, « Ego et Pater unum

» sumus, » explanans, mutuam Filii et Patris unitatera

eisdem indicari docet, cum ait, « Quia dixi, Filius Dei

» sum. » jVam tametsi verbis id non expressit, tamen
quod his vocibus, « unum sumus » significatur , ad ,

ipsum retubt Filium, Nihil enim unum est cum Patre, nisi
quod ex ipso Patre est. Quid porro ex ipso fuerit prtieter
Filium? Itaque concludit, « Ut cognoscatis quia ego in
» Patre et Pater in me est. Nec enim quid «unum» istud esset
explicans, disit in eo esse quod idem illud sit quocum
unum est sed in eo quod ipse sit in Patre, et Pater in
:

Filio ,
quia videlicet ratione inter se sunt conjunc-
ti, nec a se separari queunt. Namque ipsum quoque Sa-
belliihoc inloco evertiterrorem, quippe qui non dixerit,
« Egosum Pater, » sed, «Filius Dei sum. » Arium pariter
proiligat cum ait, Unum sumus. » Quocirca si aliudest
<'

Filius, et aliud est Verbum : non Verbum unum est cum

Patre, sed Filius : neque qui Verbum vidit, vidit Patrem>
sed qui Filium vidit. Praeterea , vel FiUus major est

Verbo, vel Vcrbum nihil amplius habet quam Filius.

Ecquid enim majus vel perfectius esse possit, quam quod

significatur hiscc dictionibus « Unura, Ego in Patre, , et;

i Joan, X, 3o.
 OnATlO IV CONTIW AniMVOR. 44/
» Palor iii 1110 esl ' : Oni vidil luc, vidil Patrcin'^? » Hoe
enim voces Filii suiit. Ait ei|{0 idein Joanues : « Qui
vitlit me, viditeum qui misit Qui me recipit ine''. » Et, «

)> recipit cum qui misit me'*. » Et, « Egolux in mundurn

» veni, ut omnis qui credit in nie, in tencbris non ma-
» neat^. Et si quis audierit vcrba mea, et non custo-
» dierit, ego non judico eum. Non enim veni ut ju-
» dicem mundum , sed ut salvum faciam muuduni :

» sed sermo qucm audit, ille judicabit eum in novissimo

» die : quia ego ad Patrcin vado". » Eum, qui manda-
tum non servaverit, praedicatione judicaudum esse de-
clarat". JVisi enim, inquit, venissem et locutus fuissem

peccatum non liaberent. Nunc autem excusationem

eis,

nullam habebunt, cum verba mea audieriut, quibus salu-

tem percipiunt qui ea cuslodiunt.
XVIII. A^erum fortassis eo impudentiEe deveuient, ut
contendant has voces non Filii sed A'erbi esse. At ex su-
pradictis perspicuum est ea Filii esse verba. Qui enim
hic dicit, « Non veni ut judicem sed ut salvuin faciam
» mundum^, » alius ccrte non est quain unigenitus Dei
Filius. Sic enim antea loquitur idem Joannes : « Sic enim
» Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum de-
» derit, ut omnis qui creditin eum, non pereat, sed habeat
» vitani setcrnam.Non cnim misit Deus Filium in mun-
» dum,ut judicetmundum sedut salvetur mundusper ip-
» sum.Quicredit in eum, non judicatur qui autem non :

» crcdit, jam judicatus cst, quia non credidit in nomen

» unigeniti Filii Dci. Hoc cst autcm judicium, quia hix
» venitinmundum, etdilexerunthomines magis tenebras
» ([uam lucem erant enim eorum mala opera^. »
:

Itaque si illc qui dicit, Non enim veni ut judicem <(

* Joan. X, 00. — * ibid. xiv, lo; 9. — Ibid.* xii, 45. — ' Mattli. x, 4o.

,-»Joan.xn,46.— « lbid.48. — 'Ib.xv, — 22. » Ib.xu,^;.— 'Ib.ui, 16«

 »

448 S. ATHASASIl ARCHIEPISCOPl

» mundiim, sed iit salvum faciam ^ » eum, ipse est qui

etiam dicit, « Qui videt me, videt eum qui misit me^ : »

si item ille, qui venit ut mundum salvum faciat, nou

judicet, unigenitus est Dei Filius-, utique manifestum est

ipsum esse Filium qui dicit, < Qui videt me, videt eum
» qui misit me.» Etenim is qui dicit, «Quicredit in
» me, » et, « si quis audierit verba mea ego non judico ,

» eum^, » ipse est Filiiis de quo hsec dicit, « Qui credit

n in eum, non judicatur' qui autem non credit, jam :

» judicatus est, quia non credidit in nomen unigeniti

» Filii Dei ^ » Et rursus hoc est judicium ejus ,

qui nou credit in Filium quia kix venit inmundum,

uec crediderunt Lux enim certe
ei , nempe Filio.

ipse est, quse illuminat omnem hominem venientem

in mundum^; qui quidem quamdiu secundum hu-
mauam naturam in terris mansit, lux erat in mundo,
ut ipse ait : « Dum lucem habetis, credite in lucem ,
» ut filii lucis sitis. Ego enim, lux", » inquit, « in mun-
» dum veni^.
XIX. Quibus ita probatis perspicuum sane est Filiura
esse ipsum Yerbum. Porro si Filius lux est, qu8e venit
in mundum; sine ulla controversia sequitur ut per
Filium factus fuerit mundus. Sic enim Evangelista initio
Evangehi ita de Joanne Raptista loquitur « Non erat :

» ille lux, sed ut testimonium perhiberet de lumine^. »

JVempe, ut antea diximus, ipse Christus lux vera est,

quse illuminat omneni hominem venientem in mundum.

JVamque si iu mundo ipseerat, et mundusper eum factus
est necesse igitur est ipsum Dei Verbum esse, per quod
:

omnia facta fiiisse idem testatur. Vel enim duos mundos

* Joan, xit, — ibid.

47« "— ^lbid. 45. 3 xii, 44 et^?. *-* Ibid. iii, x8'

— 9 Ibid. 19. — «Ibid.1,9. — 'Joan. xii, 36.— » Ibid. 46.— ' Ibid. 1, 8.
 OnATlO IV CONTRA ARIANOS. 449
ailiniUorc roffcntur , ul unus per Filium, et alius per
A orbuni lactussit : vel si unus cst niundus, ct uua creata
natura, sequitur ct ununi et eumdem Filium ac Verbum
anto omncm croatam nalurani extitisse, quippe quae
por ipsuni laota ruerit. Quocirca si quemadmodutn pcr
Verbum, ita et per Filium oninia facta sunt : nihil con-
trarium ossc apparobit, sod polius idem omnino erit
dicere, « In principio erat Verbum, et, In principio erat
» Filius. » Sed si, eo quod non dixerit Joannes, « lu
» principio erat Filius , negant Filio convenire quae
» Verbi propria sunt Verbo non conve-
: siiniliter igitur

» uiunt quae propria sunt Filii. » Atqui demonstratum

est ad Filium Lsec pertinere verba, « Ego et Pater unum

» sumus, » ipsumque csse « qui est in sinu Patris*-, » ,

bas siniiliter voccs ejus essc, «Qui videt me, videt eum
» qui misit me' » Verbo item et Filio commune
: esse
quod dicitur, mundum nempe per ipsum factum esse :

ex quibus evidenssitFilium ante mundum cxtitisse^ :si-

quidem necesse est opificom ante opora esse. Deinde ex
illorum sententia sequilur id quod ad Philippum dictum
est, non ad Verbuni sed ad Filium pertiuere. Aam ut
narrat Evangelista, dixit Jesus « Tanto tempore vobis- :

» cum sum, nec cognovisti me, Philippe? Qui vidit me,

» vidit Patrem. Et quoniodo tu dicis, ostende nobis
» Patrem? Aon credis, quia cgo in Patrc ot Pater in me
» est? Verba, quse ego loquor vobis, a me ipso non
» loquor : Pater autom qui cnini manet, ipse facit opera.
» Creditc mihi quod ogo in Patrc sum, et Pater in me.
» Alioquin propter opcra ipsa credite mihi. Ameu ,

» amen dico vobis, qui credit in me, opera quee ego iacio
» et ipsc faciet , et majora liis faciet, quia cgo ad

i Joan.x, 5o.— 2 Ibid. i, iS. — ' Ibid. xii, 45,

:ixxi. 9Q
 »

4^0 S. krnkVKSU ARCHIEPISCOPI

» Patrem vado. Et quodcumque petieritis in nomine
» meo, hoc faciara, ut rjloiificctur Pater in Filio^. »
Itaque si Pater in Filio glorificatur, Filius sine dubio
fuerit qui ait : « Ego in Patre, et Pater in me est, » et,
« Qui me vidit, vidit Patrem. » Qui enim hsec loqui-
tur, seipsum Filium essc probat, cum addit, ut glorifi-
« cetur Pater in Filio '.

XX. Si igitur contendunt hominem, quem gestavit

Yerbum, Filium Dei unigenitum esse, non autem Ver-
bum : sequitur ut homo sit ille qui in Patre est, et in
quo Pater est : homo item ille fuerit qui unum ipse et
Pater est, quique in sinu est Patris, et lux vera est.

Hinc fateri cogentur mundum per hominem factum esse,

et hominem eum esse qui venit non ut judicaret, sed ut

mundum salvum faceret : ipsum denique esse priusquam
Abraham fieret. « Jesus » enim, inquit « dixit illis ; ,

» Amen, amen dico vol)is antequara Abraham fieret, ,

» ego sum^i » An non vero perabsurdum dictu est eum

existere, antequam fieret Abraham quem ex semine ,

Abraha; post quadraginta duas aetates natum esse volunt?

Si item caro, quam Verbum gestavit, Filius est an noa :

vehementer repugnat contendere hanc ipsam carnem,

quam ex Maria accepit, esse per quam mundus factus
est. Quid vero de his verbis dicturi sunt, « In mundo

» erat? » Namque Evangelista ut significaret extitisse

Filium, priusquam secundum carnem nasceretur, hsec
subjecit verba , « In mundo erat. » Porro si non Verbum

est Filius, sed homo est Filius, quomodo mundum possit

servare, cum
quoque sit ipse ex mundo ? Quod si nec
his rationibuseorum comprimetur impudentia, respon-
deant ubinam futurum sit Verbum, si homo est in Patre ?
Quotum autem Verbum erit cum Patre, cum homo
* Joan, XIV, g. — * Ibid, viii, 58. — • Joan, i, lo.
 OnATlO IV CO?(TRA AniAKOS. 4^1

unuiu sint? Quod si liomo, unigenitus cstj quo-

ot Prtlor
tum, qufeso, crit Verl)um ? Yel cnini secundum esse
rcspondcbit aliquis : vcl si supra unigenituni est; ipse
corte Pater fucrit. Quemadmodum eniin iinus est Pater-,
ila cx co natus, unus est. Quid prielerca
uni^jenilus
Vcrbnni bomiuc amplius babet, si Verbum Filius non
sil? .Alunduni quidcm pcr Filiuni et Verbum factum esse

scriptum est, communequc ost Verbo et Filio mundumi

creare : at Patrem non a Vcrbo sed a Filio yideri de-
clarat Scriptura-, noc ilem niundus per Verbuni, sed per
uni|^>cnitum Filium salvus fieri dicitur. iVamque, inquit,
dixit Jesus Tanto tempore vobiscum sum, et non
: «

» cognovisti me, Pbibppe? Qui vidit me , vidit Pa-

» trem'. » Nec etiani a Verbo, sed a Filio Patrem cof^-

nosci le^imus uti nec Verbum videre Patrem dicitur sed

:

unigenitus Filius qui est in sinu Patris.

XXr. Ecquid porro \erbum ad nostram sabitom am-
plius possit conferrequam Filius, si nempe, ut arbitran-
tur, alius est Fibus, ct aliud \erbum? Nosenim non iu
Verbum , sed in Filium credere jubemur, ut Joannes bis
verbis declarat : « Qui creditin F^ilium, babet vitam se-
» ternam : qui autem Fibo non credit, non videbit vi-
» tam"^. » Insuper sanctum baptisma, in quo totius nos-
trjie non in Verbum, sed iu
fiJei posita est constitutio,

Patrem et Filium et Sanctum Spivituni cJatur. Qunprop-

ter si secundum illos abud cst Verbum, et aliusFilius,
nec Verbum est Filius : nibil sanead Vcrbum baplisma
Quomodo
pertinet. ii^itur Verbum secundum illos una ost
cum Patre, cum in baptismi donatione uua cum eo non
sit? Verbum in Patris noininc
At forte responsuri sunt
contineri. Quidni orgo et Spiritus? An vero cxlra Palrom
existit Spirilus? Dcinclo, si Verbum non est F^ilius, bomo

* Joan. \iv, <j. — 2 ibid. ui, 56.

 4^2 «. ATHAICASlI ARCHIEPISCOPI

igitur post Patrem nominandus erit, et Spiritus post ho-

minem : nec jam Unitas ex illcrum sententia in Trinita-
tem dilatabitur, sed in quaternitatem, nempe in Patrem,
Verbum Filium , , et Spiritum Sanctum. Verum hic eos
pudor in ahud cogit confugere diverticukim. Aiunt igi-
tur non hominem seorsum , quem gestavit Dominus , sed
utrumque, Verbum scilicet et hominem, esse Filium :

ambo enira simul conjuncti, ut inquiunt, Filius appella-

tur. Quis igitur amborum, causa alterius est? Uter utrum
eftecit Filium? Vel, ut planiusloquar', num Verbum Fi-
lius est propter carnem, an vero caro propter Verbum

Fiiius dicitur? Anne potius neutrum alteri causa est cur

Fiiius appelletur, sed solus amborum congressus? Quod
si Verbum propter ?arnem , Filium esse responderint ;

certe carnem Filium esse necesse est : quo ex responso

omnia illa absurda consequentur, c[use ex illorum supe-
rius dictum est oriri scntentia, qui hotninem Filium esse
affirniant. Si vero propter Verbum , caro Filius diciturj
igitur Verbum etiam ante carnem , Filius erat. Nam qui
fieri potest ut alios ille filios reddat, qui ipse filius non
est, praesertim Patre existente? Profecto, si sibi ipse filios
efficit, Pater dicendus est : si Patri, ipse sit quoque filius,
vel potius ipse verus sit Filius necesse omnino est, prop-
ter cjuera scilicet alii filii efficiuntur.
XXII. Ceeteroquin, si illc non sit filius, et nos filii su-
mus, utique non illius sed nostri pater erit Deus. Cur
ergo id sibi lanquara proprium his verbis vindicat, « Pa-
)) ter meus', et, Ego ex Patre"^. » Si enim coramunis
omnium pater e&t, non ejus solius est pater, neque solus
ille ex Patre exivit. Interdum autera nostruni etiam pa-

trera dici docet, ob suam scilicet cum nostra carne com-

xnuuionem. Ideo enini Verbum caro factum est, ut quo-.

* Joan. V, 17. — 2 Ibid, xvi, 28,

 ,

ORATIO IV CONTRA ARIAN09. 4^^

ni.ini Verlnim est Filius, pioplcr Filiuin in nobis liabi-
tantein noslcr quoquc palcr appellarctur. Nain , inquit,
« misit Spiritum Filii sui in corda nostra clamantem
Abba Patcr'. » Itaque Filius, qui in nobis est, pro-
^> ,

prium suuni Patrein invocans, nostrum etiam patreni a

iiobis appellari concedit. Verumtamen in quorum cordi-
bus Filius non est, ncc etiam Deus, corum pater dici po-
test. Tf[itur si bomo propter Verbum Filius dicitur, cum
veteies, antequam Vcrbum humanam assumpsissct na-
turam , filii sint appcllati omnino necesse est Verbum
,

ctiam ante suum adventuiiiFilium fuisse. HincillaScrip-

tura^ verba, « Filios jjcniii'^ : » ct in historia Noc : « Vi-
» dentcs Fibi Dei"^ : » et in Cantico : « Numquid non
» ipse esl Pater tuus*? » Erat crjjo ct vcrus FiUiis, prop-
ter quem ilh fihi sccundum illos neu-
dicuntur. Qaod si

trum borum est Fihus, sed araborum congressu consti-

tuitur, necessc omnino est neutrum essc Fihum*, id est,
nec Verbum uec hominem Fihum essc, sed quamdani
causam propter quam copulati sunt ac proinde causa :

iha qua; Fihumeflicit, copulatione prior erit. Er{}0 ex

hoc item rcsponso sequitur Filiuin ante carnein extitisse.

Vcrum bis ila ahud quoerunt cflugium

demonstratis , :

neinpe aiunt non bomincm Fihum esse, neque utrumque

simul, sed Verbum, quod quidein in principio fuit diin-
taxat Verbum-, cum autcm homo iactus cst, tunc Fihus
cst nominatus. Nam antequam advenisset, inc[uiunt, nou

erat Filius, sed tantummodo Verbuin ac proindc ut :

Verbum caro factum est, cuin antea caro non essetj ita
Verbum Filius factus est, cum prius Fihus non csset. Iloe
illorum sunt ineptia^, quas refutare haud est diflicile.
XXIIl. Nam si Vcrbuin, huinana acccpla natura, Fi-
lius est factus : ijjilur natura' humaiuT assumplio causa
1 Galal. IV, 6. — .^ Ijai. i, >, — ^ Gcij.^t vi, 3, — * Deut, xxxii, 6,
454 8- ATHAWASII ARCHlEPISCOifl

ejus rei est. si homo causa est cur Verbum sit

Quapropter
Filius, vel eadem certe absurua occurrent.
utrumque :

Deinde, si piius Verbum est, etposterius Filius, sequitur

utPatrem posterius, nonprius cognoverit. JVec enim eum
novit quatenus Verbum est, sed quatenus Filius. « JVemo
» enim uovit Patrem nisi Filius^. » Sequetur item non-
nisi posterius contigisse ut in sinu Patris fuerit, ipseque
et Pater unum facti sint, eveneritque id quod dixit,
« Qui vidit me, vidit Patrem-. » IVam hcec omnia de Fi-
lio dicta sunt. Insuper ex his cogentur fateri Verbum
nihil fuisse prreter merum nomen. JVeque enim in nobis
cum Patre erat, nec qui Verbuin videbat, Patrem vide-
bat, nec cuiquam oinnino notus erat Pater, quippe qui
per Filium cognoscatur sic enim scriptum est , « Et cui
:

» Filius revelaverit^. » Unde cum Verbum nondum esset

Filius, nonduni quoque Pater cognoscebatur. Quomodo
igitur Mcysi et Patribus apparuit? Jpse enim in libris

Regnorum ita loquitur Revelatus surn omnibus patri-

: «

» bus vestris^. » Proinde si revelatus est Deus, certe Fi-

lius revelavit, ut ipse testatur, « et cui Filius revelave-
« rit. » Itaque impium et stultum dictu est aliud esse

Verbum, et alium esse Filium. Nec vero ab re erit inqui-

rere undenam hujusmodi hauserint opinionem. Aiunt
ipitur, cum in vetere Testamento nulla Fihi sed solius

Verbi fial mentio, idcirco se opinari Filium Verbo junio-

rem esse ,
quippe cum nihil de ipso dictum sit in vetere

Testainento, sed tantum in novo. ILtc sunt quee illi pro-

ferunt, sed impie. Nam
primo Testamenta dividere, ita
ut unum cum alio non coha^reat Manichaeorum atque ,

Judaeorum est quorum nimirum alii veteri , alii novo

,

Teslamento adversantur. Deinde si, ut putant, ea quse

in veteri extant Testamento, tempore antecedunt, ea

1 Mattb. XI, »7. — * Joan. xiv, 9. •^.5 Maltb. xi, a;. —4 1 Rcg. 11,37.
 ,

ORATIO IV COnTUA, ARIAnOS. 4^5

aulciii, qunciu novo Tcstamcnto contincntur, recentiora

sunt, velintque ex divinis litteris teinpora aestimari
necessc sane cst ista essc reccntiora, nenipe, « Ego et Pa-
» ter unum sumus*, UnigenitusQui vidit me, vidit ,

» Patrem. » Non cnim cx vetere Testamento sed ex

novo liaec testimonia proferuntur.
XXIV. Atqui non ita est, scd ctiam revcra in veterc
Testameuto multa de Filio occurrunt, ut in Psalmo se-
cundo « Filius meus es tu, ego hodie genui te"^; » et in
:

nono inscriptio, « \n fmcm pro occultis Filii Psalmus ,

» David » ct iu quadragesimo quarto

: « In rincm pro ,

» iis qui commutabuntur, filiis Core, ad intellectum,

» Canticum pro dilecto^ » et apud Isaiam « Cantabo : ,

» dilecto canticum dilecti viuCcTe meae. Vinea facta cst

» dilecto*. » Quis autem dilectus est praeter Filium uni-
genitum, ct iu Psalmo centesimo nono habetur, « Ex
» utero ante Luciferum genui te^, » de quo postea di-
cendi locus erit et in Provcrbiis, « Ante omnes coUes
:

» gignit me'' et apud Danielem, « Et species quarti, si-

:

» milis Filio Dei'', » pluraque alia. Si ergo cx veteri

Testamento petitur autiquitas, fatcndum utique est an-

tiquum Filium esse, cum multis in locis veteris Tcsla-

menti commemoretur. Ita cst, iuquiunt, sed ista pro-
phetice dicta sunt ergo ct illa pariter de Vcrbo proplie-
:

tice memorata sunt. Nec eniin unum prophcticc est

dictum aliud vero non prophetice. Nam si hsec verba,
,

« Filius meus es tu, » futurum aliquid significcnt idem j

etiam de illis verbis dicendum est, « Verbo Doniini cccVi

» lirmati sunt^. » Nec enim dixit, facti sunt, vcl fccit.
Quod autem vocabuluni,y/V/na?'//, de futuro intelligcn-

• Joan. X, 3o; Ibid. l, iS; Ibid. xiv, 9. — * Pial. 11,7. — • r>al. xuv, i,

— »Isai. V, — 1. 5 pjai, cix, 5. — * Prov. Tiii, a5, — ' Dtn. ni, »5. Tel
jaxtaTuIg;atam,9a, — 'Fsal. xxxii, 6,
 456 B. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

diiin sit, conjicere licet ex liis verbis : « Dominus regna-

» vit : deinde, Etenim firmavit orbem terrge, qui non
» commovebitur^ » Si item ea, quse in Psalmo quadra-

gesimo quarto pro dilecto narrantur, ad futurum tempus

pertinent ; idera quoque erit dicendum de his quse se-
quuntur, « Eructavit cor meum Verbum bonum". » Si-
militer si hsec verba, Ex utero", hominem denotantj er-
go et quod ex corde eructari dicitur. Namque si uterus
humanum quid est , cor etiam corporea res est. Sed si

quod ex corde profunditur, acternum est illud etiam •,

quod ex utero nascitur, eeternum esse intelligendum est.

Similiter si Unigenitus est in sinu, Dilectus quoque in
sinu est. Idem enim est Unigenitus et Dilectus, iitex his
liquet verbis, « Hic est Filius meus Dilectus *. » ^ec. enim
ut suam in eum caritatem significaret Dilectum ipsum ,

appellavit, ne alios odio habere videatur : sed Unigeni-

tum indicabat esse , ut ?olum eum ex seipso esse doceret.

Hinc Verbum ipsum, cum unigenitum Abrahae filium

veilet designare , ait : « Ofter filium tuum dilectum^. »
JVemini autem dubium est solum Isaac ex Sara genitum
hic intelligi. Itaque Verbum est Filius, non recens factus
vel nominatus Filius, sed semper Filius. Nam si Filius
non est-, nec Verbum esse potest. Et vicissim, si Verbum
non est, esse. Siquidem quod ex Patre
nec Filius potest
Quid porro estex Patre, nisi Ver-
cst, Filius utique est.
bum quod ex corde progressum est, et ex utero genitum.
Nec enim Pater Verbum est, aut Verbum Pater est :

sed ille , Pater ; hic , Filius est : ille gignit; hic gig-
nitur.
XXV. Quocirca insanit profecto Arius ,cum ait Ver-
bum ex nihilo esse , faisseque aliquando cum non esset.
*Ps«l. xcii. — »Ibid.xuT. — «Ibid. cix, 5. — * Matth. lu, 17. —
< Gen. XXII, s.
 ORATIO IV <:0>TU\ AlUA^GS. 45/
Insnnit pariter SabcHius, cum ratrem Fiiium essc, et Fi-
lium Patrcm csse ilocct , unum quidem hypostasi scd ,

nominc duos : tiucni ut suuni confirinet crrorem, dcmen-

tcr cl perpcrani cxcniplo [^Taliic Spiritus utitur. Ait
cnim Quemadmodum divisionessunt {jratiarum, idem
: <(

» autem Spiritus' ila ct Patcr idctn ([uidem cst, scd iii

:

» Filium ct Spiritum dilatatur. » Sanc id perabsurdum

cst. Si enim eadem est ratio Dci et Spiritus sequi- :

tur ut Pater, Vcrbum sit ct Spiritus Sanctus-, ita ut sese

ad cujus(|ue necessitatcm accommodans, modo sit Pater,
modo Verbum, modo Spiritus atquc adco nominc tenus :

Filiuserit et Spiritus, re autem vcra tantnmmodo Pater,

qui ,
quatcnus cst Filius, principium babeat, ac Pater
appcllari desinatqui solo nomine liomo factussit, yere
j

autem ne advencrit quidem qui deuique false dixerit, :

« E{jo ct Pater-, cum rcvera ipsc sit Patcr ; cailcraque

absurda qua? Sabellii errorcm subsequuntur. Aecessario
item evanescet Filii et Spiritus nomeu, ejus expleto iisu :

ac proinde nihil nisi Uidus erit qua^ acta sunt, cum non
vere sed nominc tcnus cxtiterint. Deleto autem, cx illo-

rum nominc, evanescet quoquc Baptismi

sententia, Filii
gi'atia quippe qui in Filium datus sit. Quid vero indc
,

sequetur, nisi rerum creatarum interitus? Nam si ut nos

crearemur, Verbum prodiit, eo que prodeunte, existi-
mus : certe ipso in Patrcm, uti aiunt, redeunte, existere
desinenius. Sic cnim illc erit, ut antca crat sic itcm nos :

nihil jam erimus, quemadmodum nihil prius eramus. Fo

quippe non amplius prodeunte, nulla futura est res
crcata.
XXVI. Verum hcec quidcm absurdissima sunl. Quod
autem Filius principium existendi nullum babucrit sed ,

semper et ante humanam naturam assumptam apud Pa-

1 1 Cor. xir, 4« — * .loan. x, 3o,
458 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPl

trem extiterit ,
patet ex liis verbis primse Joannis Epis-
tolse : « Quod fuit ab initio, quod audivimus, quod vidi-
» mus quod perspeximus, et manus nos-
oculis nostris,
» trse contrectaverunt de Verbo vitfe et vita manifes- ;

» tata est et vidimus ,et testamur et annuntiamus , ,

» vobis vitam seternam qufe erat apud Patrem , et ap- ,

» paruit nobis^. » Hic cum dicat Joannes vitam non fac-

tam esse sed fuisse apud Patrem, idem in line ejus Episto-
Ise Fiiium vitam ipsam esse his declarat Verbis « Et su- :

» mus in vero, in Filio ejus Jesu Cliristo. Ilic est verus

» Deus et vita seterna^. » Itaque si Filius est vita quae sit
apudPatrem, cum idem Joannes dicat, «EtVerbum erat
» apud Deum^; » sequitur ut Filius revera sit Verbum
quod semper apud Patrem est. Ut autem Filius , Ver-
bum est, itaDeus, ipse est Pater. Caeterum Filius secun-
dum Joannem non solum Deus , sed Deus verus est.
JVam ut idem Joannes ait « Et Deus erat Verbum * » , :

Filius item dicit « Ego sum vita. » Itaque f ilius

, Ver- ,

bum et vita est apud Patrem existens. Prseterea quod

apud eumdem Joannem legitur, « Unigenitus Filius
» qui est in sinu Patris^, » argumento est Filium sem-
per fuisse. Quem enim Joannes Filium appellat , eum-
dem David manum vocat his Psalmi verbisUt quid : «

» avertis manum tuam et dexteram tuam de medio sinu

» tuo^? » Quamobrem , si manus sit in sinu, et Filius
similiter sit in sinu ; ipse igitur Filius est manus , et ma-
nus vicissim est Filius, per quem Pater omnia fecit.
Nam « Manus tua'^, » inquit, « fecit hsec omnia, et,
» manu eduxit populum^, » nempe per Filium. Rursus
si « haec mutatio dexterse excelsi^, et, in finem pro iis

* 1 Joan. 1 2 1 Joan. v,20.— ' Ibid, i. — ^lbid. xiv, 6.-5 Joan. i,

i8. — «Psal. txxiu, 11. — ' Isai.txvija, — ^ Deut. vii, 8,— «Psal. txxvi,
 ,
:

OU.VTK) IV CO.NTU.V ARIANOS. 4^9

» qui coinmutal)untur , canlicuni pro Dilecto ^ : » verc
ergo ipse Dilectus , manus est quae mutata est , de quo
divina quoque vox ait : « Hic est Filius mcus dilcctus. »
Idem igitur est , « manus mca , et , liic est Filius
» meus*. »

XXVII. Porro quia nonnulli imperiti Filium esse ne-

gantcs parvipendunt ista verba « Ex utero ante Luci-
, ,

» ferum genui te^, » quae nimirum de Maria volunt in-

telligi aiuntque eum ex jMaria ante matutinum sidus

,

esse {jeuitum nec Deo attribui posse uterum pauca

,
;

de his dicere visum est uecessarium. Itaque si eo quod ,

uterus humanum quiddam est Dei alienum esse volunt ,

Iiaud dubie cor item, aliquid humanum significat. Qui

enini cor liabet, uterum quoque sive ventrem habcat
necesse est, quae duo utique hominum membra sunt :

ac proinde vel utrumque est tollcndum vel quinam ,

situtriusque sensus, invesligandumest. Ut enim ex corde

prodit Yerbum , ita ex utero foetus oritur. Quapropter
quemadmodum cum cor Deo attribuitur, nihilhumanum
cogitamus •, ita si Scriptura Iiac dictione , « ex utero,»
utitur, nihil hic corporeum intelli^endum est. Nempe
mos est divinae Scripturae ea quse supra hominem sunt ,

humano more eficrre ct si{]nificare. ITinc de creatione sic

loquitur « Manus tucc fecerunt me et formaverunt
:

» me* et Manus mea fecit haec omnia^

: , et, Ipse man- :

» davit et creata sunt^. » Scilicet aptissime singula

denotat, cum et id quod Filii proprium et germauum
est exprimit , et res creatas indicat essc incoepisse. Xani
has quidem facit ct creat j Filium autem ex seipso Aer-
hum et sapientiam gignit. Uterus enim et cor proprium

* Psal.xLiv,T. — 'Maltli.iii, i^.—Jpsal. cix, 5. — " Psal. cxviu, 75.

— • Isai. Lxvj, a. — Psal, cxlvui,

* 5.
46o S. ATHAKASH ARGHIEPISGOPI
el verum faetum significant. Siquideni nos verum foetum
producimus ex utero opera autem manu efficimus.:

XXVIII. Quidvelint igitur, inquiunt,hujusmodi verba

« ante luciferum?» Quibus ego quidem responderim,
si hisce verbis « ante luciferum « ejus mirabilem ex
, ,

JMaria ortum significari putent , complures alios ante

sideris ortum fuisse genitos. Quid igltur hic admiratione
dignum occurrit, ubi tamen veluti singularis et insignis
alicujus rei sit mentio , cum id plurimis sit commune.
Deinde , aliud est gignere ; aUud , educere. Xam gi-
gnere incipere est aUquid procreare : educere autem
nihil aliud est quam quod jam existit producere. Quo-
circa si ha?c dictio ad corpus refertur , sciendum est eum
non tunc gigni incoepisse , cum nocte pastoribus annun-
ciatus est , sed cum Angelus ad Virginem est locutus.
Tunc autem temporis nox non erat, cum id non dictum
sit at nox erat cum ex utero prodiit. Id discriminis
:

ipsa observat Scriptura, quse primum quidem signifi-

cat , cum eum ante Luciferum genitum dicit •, alterum
vero indicat , cum exituni ex utero nominat , uli
Psahno vigesimo primo habetur : « Tu es qui extraxisti
» me ex utero^. » Praeterea observandum est dictum
non esse , ante ortum Luciferi, sed tantum, « ante Lu-
« ciferum. » Uude si de corpore locus hic intelligendus
est, necesse est corpus ante Adamum fuisse , cum ante
Adamum sidera extiterint. Vel certe quidnam hsec si-
gnificet dictio indagandum nobis est. Id sane possumus
a Joanne discere, ita in Apocalypsi loquente : « Ego
» sum Alpha et Omega, et primus ac novissimus , et
» principium ac finis. Beati qui dilatant vestes suas,
» ut sit potestas eorum in ligno vitae , et per portas
» intrent in civitatem, Foris canes, et venefici, scorta-

*Psal. xxi, 10,

 ORATIO IV r.ONTRA ARIA^OS. 4^1.

y^ loros cl liomirid.T , o[ idololatr.ip , ct oinnis qui facit et

» ainat iiiendaciuin. I]^;o Jesus misi Angelum meum, ut
» htec vobis in Ecdesiis testificaretur. Ego sum radix
» et genus David , stclla splcndida et matutina. Et
)) spiritus ct sponsa dicunt , Acni. Et qui audit, di-
)> cat, A^eni ; et qui sitit, vcniat : qui vult , accipiat
» aquani vita^ {{ratis^ » Itaquc si genus David est stella
illa splcudida et matutina ; liquet profecto Salvatorem
ipsum , qualenus caro est , Eucifcrum appellari , autc
quem scilicet extilerit , quateuus ex Deo cst genitus ; ut
is Psalmi sit sensus : Ex meipso et genui antequam in
carne appareres. Siquidem haec verba , t ante Lucife-
» rum » idem valent ac ista , ante Verl)i incarna-
tionem.
XXIX. Aperte igilur vctus quoque Testameutum Filii
memiuit. Verum de his coritenderc supervacaneum
omuino est. iVamque si ea qua^ in veteri Teslamento ,

non habentur recentiora vclint esse respondeant illi

, ,

adeo pertiuaces liomines, quonam in loco veteris Testa-

menli facla fuerit mentio de Paraclito Spiritu? IMeminit
quidem Spiritus sancti : at nusquam Paracliti. Num
ergo alius est Spiritus sanclus, et alius Paraclitus, isque
junior, quandoquidem nihil de illo extet in veteri Tes-
tamento? Verum absit ut vel Spiritusjunior dicatur , vel
dividatur, ita ut alius sit Spiritus sauctus, ct alius Pa-
raclitus. Unus cnim idemque est Spiritus, qui ut tunc
sic et nuuc eos, qui ipsum recipiunt, sanctificat et con-

solatur quemadmodum unus ct idcm Verbum-Filius

;

etiam tunc eos qui digni erant ad filiorum prove- ,

hebat conditionem. IVam erant quoque Filii in veteri

Testaniento, qui quidem non per alium quam per Fi-
lium diguitatem hujusmodi consequebantur. Si enini

> Apuc, xxii, i5.

 ,

462 fi. ATHASASII ARCHIEPISCOPI

Dei Filius ante quomodo quseso

Mariam non extitit , ,

ante omnes est cum ante eum sint Filii? Quomodo itera
,

primogenitus est cum multis posterior rcperiatur? Ve-

,

rum neque Paraclitus posterior est ,

quippe qui ante
omnes sit : ncque junior est Filius; nam « In principio
» erat Yerbum ^ : atque ut Spiritus et Paraclitus idem
est , ita idem est Filius et Verbum. Praeterea ut Sal-
vator de Spiritu hsec ait, « Paraditus Spiritus Sanctus,
» quem mittet Pater in nomine meo', » quibus quidem
verbis eumdem illum esse declarat nec ipsum dividit , :

sic Joannes pariter dicit, « Et Verbum caro factum

» est, et babitavit in nobis , et vidimus gloriam ejus,

» gloriam quasi Unigeniti a Patre". » JVec enim Joannes

hic ipsum divisit, sed eumdem esse est testatus. Atque

ut non alius est Paraclitus , et alius Spiritus sanctus , sed
unus idemque : sic nec aliud est Verbum et alius Filius,

sed Verbum est uuigenitus. ]Vec euim carnis sed A^erbi

gloriam dixit. Quapropter qui Verbum et Filium audet
separare, Spiritvmi quoque et Paraclitum separet. Sin
autem individuus est Spiritus individaum pariter Ver- ,

bum esse fatendum est qui idem Filius est et sapientia ,

et virtus. Cseterum norunt ipsi Gentiles litterarum periti

dilectum idem esse ac unigenitum. Nani Homerus de

Telemacho Ulyssis filio unigenito secunda Odyssea lo-
quitur :

Qiiid tu caie luo volvis sub pectore fili ?

Quid niultas lerrje parles peragrare peroptas,

Qui solus dileclus es ? at divinus Uhsses

Ignolas inler gentes ,
patriisque remolus

Sedil)us inleriit.

Igitur qui solus est Patri , is dilectus appellatur.

' Joan, i, i. — 2 Joan. xiv, 26. — Joan.i, 14.

 ,:

oiiATro IV coirTa\ \niAwos. 4^5

XXX. Qindani cx Samosatensis seclatoribus Verbum a
Filio separant , aiuntquo Filiuni essc Christuni , aliud
auleni esse Verbuni. His auteni erraudi occasio fuere
illa Actuum verba-, quse quidem rectc protulit Petrus,
scd pervcrse ipsi intcrpretantur', sunt autem bujusmodi :

u Verbuni misit Deus iiliis Isracl, annuntians pacem per

» Jesum Cliristum. Ilic cst omnium Domiuus^. » Nempe
aiunt Verbum ita per Christum locutum esse , ac per
Proplietas aientes, « llvec dicit Dominus : » alium enini
fuisse Prophetam , et aliuni Dominum. Vcrum ad id
possumus reponere baec verba primae Epistolse ad Co-
rinthios : « Expeclantes revelationem Domini noslri
)) Jesu Christi ,
qui et conlirmabit vos usque in finem
)) siue crimine, in Die Domiui nostri Jesu Christi^. » Ut
cnim non alius Christus alterius Christi diem confirmat,
sed ipse iu sui ipsius die expectantes confirmat ; ita
Pater misit Verbum carnem factum, ut liomo factus per
seipsum praedicaret. Ilinc subdit, « bic est omnium Do-

» miuus : » atqui omnium Dominus Verbum est.

XXXI. « Et dixit Mojses ad Aaron : Accede ad altare,
» et fac sacrificium pro peccato tuo , et ofler bolocaus-
» tum tuum , et deprecare pro tc et pro domo tua, et fac
» doua populi , et deprecare pro illis sicut pra3cepit Do- ,

» minus Moysi^. » Eccc liic quamvis unus sit Moyses

tamen ipsc Moyses velut de alio Moyse dicit « sicut prse- ,

» cepit Dominus ]Moysl. » Sic ergo etiamsi beatus Petrus

divinum Verbum filiis Israiil per Jesum Christum missum
esse dicat , non idcirco existimandum est aliud esse A^er-
bum et alium esse Christum sed unum eumdcmque esse, ,

proptersuam nempe cum huniana natura quam divina ,

plane benignitate et clementia assumpsit, conjunctioncm

qui sietiam dupliciter intelligatur , non ita tamen ut Vcr-
* Act. X, 36. — 2i Cor. i, 7.—' Levit. ix, 7.
4^4 S, ATUANASII ARCHIEPISCOPI

bum separatum concipiatur , sicuti docet diviaus Joan-

nes cum ait , « Et Verbum caro factum est , et liabitavit
)) in nobis^. » Itaque quandoquidein id, quod pra?clare
ac recte a beato Petro dictuin est, male ac perverse in-
telligunt Samosatensis discipuli ,
patet illos in veritate
non stare ^. Namque Christus in Scriptura sacra utrum-
que esse significatur , ut cum dicitur , « Cin-istus Dei vir-
» tus et Dei sapientia^. » Quocirca cum Petrus ait Ver-
bum per Jesum Christum missum esse ad filios Israel, boc
indicare intelligatur , nempe Verbum carnem factum
filiis Israel apparuisse , ut Joanni consonet dicenti, « Et
« Verbum est. » Si vero dictum iUud aliter
caro factum
exponant Verbumque divinum esse uti revera est con-
, , ,

fitentes, assumptum ab ipso liominem cui conjunctum ,

esse creditur, ab eo velint separare ipsum aientes per ,

JesumChristummissum esse sane se pugnantia loqui non ,

attendunt. Qui enim hoe in loco divinum Verbum a di-

vina incarnatione sejungunt, idem ipsum imminutum
putant cum audiunt carncm factum esse proindeque ;

idem omnino sentiunt ac Gentiles uti sane sentiunt, ,

cum divinam incarnationem mutationem Verbi esse sus-

picantur.
XXXII. Verum nou ita est : absit. Quemadmodum
enim inexplicabilem uuionem liic prsedicat Joannes, ab-
sorpto videlicet mortali a vita et ab eo qui ipsa per se est
vita^, ut ipse ad Martham ait, Ego sum vita'' » ita<( :

cum beatus Petrus Verbum per Jesum Christum missum

esse dixit , divinam ejus significavit unionem. Nam ut is
qui audit, « Verbum caro factum est, » non idcirco ar-
bitratur Verbum araplius non esse, quod certe perabsur-
dum est ,uli diximusj ita qui Verbum cum carne con-

i Joan, 1, li- — 2Joan. Tni, 44« — * i Cor. i, 24. — * Joan, i, i4*

l>-
5 Ibid. XI, 35.
 OnATIA IV COWTRA VRIAJNOS. 4^5
junctuin cssP audil , divinum unum simplexque intelli-

\]nlimstcrium. Vcrum luculcntius ccrtiusque quovis ra-

tiocinio ea , qupr. ah Arcliangelo ad ipsara Dei-param
dicta sunt, divini Vcrbi et liominis unitatem demoustra-
verint : ejus liaec sunt verba : « Spiritus sanctus superve-
» niet in tc, ct virtus Altissimi obumbrabit libi, ideoque
» et quod nascetur sanctum , vocabitur Filius Dei ^ »

Stulte igitur Samosateuses Verbum dividunt , cuni liis ex.

vcrbis clarum sit ipsum unitum fuissc liomini ex Maria

assumpto. Non ergo Verbum perCbristum est missum, sed
potius in Cliristo misit, cum ait, « Ite , docete omnes
» [jcntes '\ »

XXX III. Scilicetis estmos Scriptunvsimpliciter etsine

exornatione vcrba eHcrrc. Sic excmpli ^ratia in libro Nu-
merorum hgec legimus : « Dixit 3Ioyses Ragueli Madia-
) nitae jjcnero ]\Ioysis'. » Nec enim alius erat IMoyses qui

loquebatur, et alius , cujus gener erat Uafjuel : sed unus

erat Moyses. Quapropter si pariter Verbum Dei, sapien-
lia, virtus, dcxtera, brachium similiaque appcllatur-, si

itcm sesc nobis clementer conjunxit, nostrasque induit

primitias, quibuscum sese commiscuit ; ergo etiam idem
Verbum ccetera nomina jure merilo sortitum est^. Hsec
"
enim Joannis verba quilnis Vcrbum in principio fuisse,
et apud Deum ac Dcum fuissc , oniniaque per ipsum facta

esse, nihilquc sine ipso esse factum dicitur, aperte pro-

fecto ostcndunt im qnoque liomincm Dei Verbi opus
i])s

esse. Itaquc si cum poslquam corruptus cst, in se susce-

,

pit, ut ipsum slabili et lirma sui renovatione perpetuo

pcrmansurum reliccret, quam quidcm ob causam cidem
se conjunxit, ut iUum in sorlem conditionemve divinio-
reiu proveheret ;
qui iicri potcst ut Verbum pcr homi-
nem qui cx Maria assuinptus sit, missum csse (Ucatur ,

1 Luc. I, a5, —
. - Mallli. \xvui, 19. — ' ISiim, x, ^y. — 4Joan, 1.

XXXI. 5o
 ,

466 b. ATHANASTf ARCniEPISCOPl

ipseque Apostolortim Dominus inter oa^teros Apostolos,

nempe Prophetas , ab eodcm missos nunieretur? An vero
purus]iomopossitvocariChristus?Minime certe at Yer- :

bo conjunctus, jure merito Christus et FiUus Dei potest

appellari , teste Propheta qui jam oUmpaternam substan-
tiammanifeste ihi attribuit , cum ait, « Etmittam Fihum
)> meum Christum. » ApudJordanem audita item hsec vox
est, « Hic est Fihus meus dilectus^. » Siquidem impletis
promissis, recte his verbis indicavit ihum esse quem se
misisse dixerat.
XXXIV. Utrumqueergo Christum esse intehigamus ,
Verbum divinum, homini ex Maria assumpto in
scilicet

]\Iaria conjunctvim. Verbum enim sibi ipsi doraum in ejus

uterofabricavit, quemadmodum ohm Adamum ex terra

formaverat, immo diviniore certe modo, quo de Salo-
mon Verbum optime noverat sapicntiam appehari
,
qui
sic domum^ » quam
loquitur, « Sapientia a^dificavit sibi :

interpretans Apostohis ait « cujus nos Domus sumus^, » ,

aUbique templum appeUat quatenus nempe Deo decet :

in templo habitare *; cujus figuram antiquis Patribus per

Salomonem jusserat ex lapidibus sedificandam : unde
exorta veritate, figura evanuit. Namque cumperfidi Ju-
daei figuram veUent veritateui ipsam esse , veruraque
quod nos Verbi cum natura humana
evertere eedificiura,
conjunctionem esse fidenter credimus nihil iUis mina- ,

tus est Dominus scd cum probe sciret iUoram temerita-

:

tem in ipsos recidere haec ad eos dixit « Solvite tem-

, :

» phim hoc et in tribus diebus excitabo iUud^. » Quibus

,

verbis clare ostendit Salvator sponte et ex se dissolvi ho-

minum opera. Nisi enim Dominus sedificaverit domum ,

1 Matth. 111, i;. — 2 Prov. ix, i, — s Hebr. lu, 6. — * i Cor. ui, iG,
* Joan. II, 19.
 — ,

OUATIO IV CONTRA ARlAltOS. 4^7

cl cuptodierit civitatcm , frustra laborant aedificantes, et

vif^ilant custodicntcs*. Ttaque qua? quidem Judoeorum

crant, penitus sunl dissoluta , quippe cum nonnisi um-
Ina cssent : firmata autem est Ecclesia , utpote quse in
pctra fimdata est*, neque portre inferi adversus eam prae-
ralebunt'^. Illorum erat dicere, « Quare bomo tu cum sis ,

» facis tcipsum Dcum'^? » liorum discipuhis est Samosa-

tensis, unde non inmierito sua suos docet nos autem :

non de Cliristo didicimus, si tamen eum audivimus

ista

et ab ipso edocli sumus* ut vetere bomine qui corrum- , ,

pitur secundum dosidcria erroris, dcposito, induamus

novum hominem ,
qui secundum Deum creatus est in
justitia et sanctitate veritatis. Christus igitur utrumque
esse pie intelligatur.

XXXV. Cc-eteram si saepe Scriptura Cliristum appellet

ipsius corpus ,cum beatus Petrus ad CorneUum ait
ut
« Jcsum a Xazaretb quem unxit Deus Spiritu sancto^ » :

etad Judaeos, « Jesum Aazarenum, virum approbatum

» a Deo in vobis^ » beatus item Paulus hsec ad Atbe-
:

nienses loquitur, « In viro ,

quem destinarat, fide om-
» nibus impcrtita, eo a mortuis excitato'' : » ita saepe
quoquc ostcnsionem et missionerft idem esse ac unclio-
nem reperimus. Ex quibus cuivis licet discere nihil in
verbis Sanctorum essc dissonum sed variis tantum no- :

minibusconjunctionem Dei Yerbi cum homine ex Maria

assumpto illos cum cam modo unctionem ap-
designare,
pellant, modo missionem modo ostensionem. Rectum ,

est i[jitur quod ait beatus Petrus, qui vcram Unineniti

praedicatdivinitatem, necDei Verbi hypostasim disjun<;it
ab homine ex i\Iaria assampto : quod omnino absit. Qui

1 Psal. cxxvi, 1. — Mattli.* XVI, i8. 'Joan. x, 55. — 4 Epimj. ^v, jo.
—•* Act, X, 58. — Acl. aa, —
* 11, ' Act. xvu, 5i.
 ,,,

468 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

enim id ille auderet, qui frequenter audiit, « Ego et Pater

» ununi sumus^ , » et, « Qui vidit rae, vidit Patrem'^ ? »

Hinc etiam post resurreclionem idem corpus januis clau-
sis ad universum Apostolorum ccetum ingressum est ;

quod ne rui incredibile videretur , ipse difficultatem re-

movit, cum ait, « Contrectate me et videte, quia spiri-

» tus carnem et ossa non habet, sicut me videtis ha-

» bere". Ubi adverteudum est eum non dixisse Hunc , :

vel, hominem meum, quem assumpsi, contrectate , sed

« contrectate me. » Nulla proindc venia Samosatensi spe-

randa quippe qui tot convictus argumentis negare

est ,

Don possit Verbi Dei conjunctionem : quam nimirum ip-

sum Dei Yerbum asseruit, cum, ut modo vidimus, om-
nes est allocutum , quibus et se resurrexisse confirmavit
tum comedendo, tum ipsum contrectandum permit-
se

tendo , uti factum est. Nam sive cum ipse illis cibum im-

pertiret, sive cum illi, ipsi; omnino manus ejus contrec-

taverunt. Siquidem « Illi, » inquit, « obtulerunt partem
» piscis assi et favum mellis et cum manducasset coram :

» eis acceptas reliqiiias dedit eis*. » En igitur, si non

,

ut se erga Thomam gessit , certc aUa ratione fecit eos de

sui resurrectione certiores, cum se illis contrectandum
preebuit. Quod si ipsas etiam cicatrices cupis cernere

disce a Thoma, cui videUcet ait Dominus , « Infer ma-

» num tuam, latusmeum, et infer digitum
et mitte in
manus meas ^. » Suum latussuasque ma-
» tuum et vide,

nus Deus Verbum appcllat, seque totum hominem simul

et Deum esse ostendit quod quidem ipso etiam sensu,
:

ut intelUgere est , voluit Verbum sanctos experiri ^, cuin

suum corpus januis clausis ingressum est in ciibiculum ,

1 Joan. X, 3o. — * Ibid. xiv, 9. — » Luc. xxiv, 59, — * Ibid. 4». —

6 Joan. XX, »7. — * Ibid 19.
 ORATIO IV COKTRA ARUHOS. 469
ac roponlc aJstaus cum coiporc, cos de rci veritatc pcr-
suasos reddidit. llaecautemlidelij)us quidem ad coulirma-
tioueui , infidelibus vero ad emendationcm satis dicta
sinl.

XXXVI. Suum itaque crrorcm etiam corrigat Paulus

Samosatensis , divina Salvatoris voce audita dicentis ,

<( Corpus mcum , » non aulcm, Christum qui alius est a

me sumVerbum, sed qui idemmecum est,et ego cum
qui
eo'. Ego enim Verbum, sum unguentum quod autem :

a me unctum est, liomo cst; quapropter Unctus sive

Christus sine me minime dicatur sed qui mecum est, ct ,

in quo ego sum. Itaque missio illa Verbi significata, ejus

indicat conjunctionem cum Jesu ex Maria assumpto, qui
Salvator dicitur, non aliamsane obrationcm quam quod
cum DeoVerbo sit conjunctus. Idem proinde locus ille

significat atque haec vcrba, « Qui misit me Pater- » et ,

« A me ipso non veni, sed Pater me misit^. » Scilicet

suam cumhomine conjunctionem, quocum invisibilisna-
tura per visibilem nota honiiuibus esse poterat , missio-
nem Nec enim loca mutavit Deus (uti nos qui
appellavit.
Jocis abscondimur) cum nostra? parvitatis accepta figura
in carne extitit et apparuit. Quomodo enim id iili posset
accidere qui coolum ct terram imjilet ? Verum justi
propter ejus in carne pra^sentiam , missionis voccm usur-
pavere. Ipse igitur est Deus Verbum igitur Christus est
:

Deus homo ex JMaria natus. Non alius, inquam aliquis ,

est Christus sed unus et idem

, est ,
qui ante sancula ex
Palre, et in ultimis dicbus ex Virgine exortus est : qui
idem antea ipsis etiain sanctis virtutibusin coelis erat in-
visibilis, nunc autem ob suam cum visibili homiuc con-
junctionem visibilis est eflcctus; visibilis inquam nou , ,

1 Matth. xxvj, 26.' — * Joan. vui, 10, — ' Ibid. 4a«

4^0 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

invisibili divinitate , sed ipsa divinitate per humanum

corpus totumque homincm agente ,
quem totum homi-
nem ejusdem secum conjunctione renovavit. Ipsi honor
et adoratio qui antea , et nunc et semper est in ssecula.

Amen.

FINIS TOMI TRIGESIMI PRIMI.

 ANNOTAT

ASNOTi.TIO ( I
)
pag. 1 .

Haec vciba qusc ab Ursacio et Valcnte scripto tradita re-

fcruntur, uon habcntur coruni litfcris quas poenitentia
in
diuti .hilio Roniano, Athanasio misere videtur autem
ct :

Iktc ipsa vcrl)a ex corum libello in Concilio Mcdiolancnsi

anni 5/|9 tradito, dcsunipla qui hbclUis luisquam extat.
:

> ide in Apol. cojitra Arianos , IS Lvni. "

ANNOTATIO (2) pag. 'lO.

Ha?c Constantii cpistola habatur quoque in Epist. ad So-

lilarios
, scd non lisdcm verbis. A Consfantio cnim latine
scripta, bis Gra^ce versa est ab Athanasio : cujus prima
hasc est vcrsio : seciuula vero in Epistola ad Solit. Icgitur.

AHNOTATIO (o) pag. 75.

Exlant adhuc libri Eusebii Cresariensis adversus Mareel-

lum Ancyranum, id^i confutatur cjus Hn?rcsis dc Verbo a
Maria origincm ducentc. Sed in Synodis llomana anni o^a
et Sardiccnsi anni 347 cxaminatis cjus scripfis, illum recte
sentire declaratum cst Alhanasius autcxu honorifice sem-
:

per Marcellum mcmorat in iis quaj supersunt ejus operi-

bus. At sccus rcli([ui Paf rcs, ([ui Marcclliuu ut Htcicficum
vchcmcntcr cxagilanl. ilhuuquc Pholiniaiue Ha^rcscos auc-
torcm agnoscunt crat (piippc Photinus patria Ancyranus,
:

Marcellique discipulus. Aif aufcm K[)iphanius H.Tprcsi lxxu

fuissc suo lcmpore (jui IMarcclhuu |)i() harclico habcrcnt,
alios qui cidcm patrocinarenlur, ut probo et Orlhodoxo
viro. Libcflamcn h.ic a})poncrc qua^ se ipsc ab Alhanasio
audiisse tcstatur, mcinoralu sanc digna « Sciscifalus cgo :

» aliquando bcata) mcmoria; Papam Athanasium, quid

 ~
472 ANKOTATIOHES.
» de hoc ipso Marcello sentiret neque purgavit homi-
: ille

» nem, neque aspere insectatus est; setl subridens non

» procul ab impietate fuissc significavit agnoscere tamcn

;

» sese purgasse virum. » Vidc quid dc illo sentiamus, ubi

de illo et ejus scriptis agimus.

ANNOTATIO (4) pag. ^S.

In hoc loco explanando desudarunt viri doctrina cele-

berrimi , quorum nonnuUi vitium in.contextu suspicati
sunt, scd inimerito nam locus bene habet, dum recte
:

explanetur. Ecce , nostro quidem judicio, veram Athanasii

sententiam. Ait, a Macedonio delatum fuisse Paulum, se
prffi.sente, id est anno 558 cum ab exilio revertens Atha-
nasius Constantinopcli pertransiret : sed nihilominus
postea ipsum Macedonium cum Paulo communicasse ac ,

sub ipso presbyterum fuisse. Verum cum Constantinopoli-

tanse sedis invadenda; cupido Eusebium incessisset, redin-
tegratam fuisse criminationem. Quod autem subsequitur :

zb TrpwTov, ctc.
v.y.1 illud inquam, non innuit, primum
, ,

exilium ob supra memoratam Macedonii accusalionem ir-

rogatum fuisse : accusatio quippe illa post mortem Cons-
tanlini facta fuit; cum tamen, ut hic enarratur, primo
exularit Pauhis tempore Constantini magni. Sed occasione
secundi exilii quod illam Macedonii accusationem subse-
cutum est primum ibi memorat Athanasius. Et sane
,

non insolens illud csl apud Athanasium, sic pauloinfra:

« Olympium vero ;Enoruni Theodukimque Trajanopoli-,

» lanum cum ha?resi infcnsos cernerent, calumniati

» sunt, primo quidem Eusebius cum suis, Htterasque dedit

» Imperator Constantius secundo autem, ete. » Ibi patet

:

priorcm calumniam non ad seriem historia? pertinere sed ;

occasione secunda? memorari quod flem de superiore loco :

dicendum.
ANNOTATIO (5) pag. l^So.

Admodum difficilis ille textus. Aiii, ut P. P. Benedictini.

censent Arianorum baptismum ab Athanasio damnari
proptev periculum recipientis , et participationem saltem
 AJSnOTATIOWES. 47^
passivnm rh'oriln'.s iiiiTiisfranlis. Alii iion diihitanl asserere
iu hoc loco Atbauasiuni baptismi ba^rcticorum nallitatcm
profiteri. Amhae sententiae momenta plus minusve gravia
profcrunt. Primi . vcrba in sen.su bcnip;no et benignissimo
usiu-pari tentaut, ct Augustinum similis juxta illos senten-
\ix assertorcm adducentes , Athanasii erga redeuntes ad
fidcm Arianos agendi modum invocant. Secundi vero,
verbis ipsis innitentes, Ibrliorcs apparent. Quid ad haec?
dicam etego quac mihi vidcntur. Christus baptismi for-
mam instituens, sub una Trinitatis invocatione trium per-
sonarum consubstantialitatem a baptismum suscipientibus
sicut ct ministrantibus tcstificari vohiit. ita ut ha;c verba :

« Baptizo te in nomine Patris et FiUi cl Spiritus sancti »

vacua quodam modo forent et a menle Salvatoris avulsa,

quando proferuntur ab ha^relicis qui in Fiho, et sancto
Spirilu nihil ahud nisi creaturas agnoscunt. Forte Atha-
nasius inde credidit verba sacramentaha non in ore sed ,

in sensu ministiantis falsa, jam non esse formam baptismi

legitimam. Hic error mullum foret cxcvisabilis , etiam post
damnationem rcbaptizantium. Aliundc nuUibi in operibus
Athanasii legitur iUum sacramentorum eUicaciam fidei mi-
nistrantis tribuisse.

AHNOTATio (6) pag. Sg^.

Non hostiU sensu liacc liabenda sunt. Altcndenti forsan

palebitS. Doctorcm nihil aUud hic proferre nisi humanae
natura; conditionem. Quatenus homo ignorabat Christus,
id cst, thesauri sapientia? et scientia; in co abscondebantur
et manebant , sed tantum propter hyposlaticam unionem
cuni Verbo Domino; non aulcm ex natura hominis as-
.sumpta. Remola Diviuilalc, Christus homo remansisset
homo imperfeclione plcnus.

ixxu 3i
 %*\%.v* %%****** %%^*

INDEX
TOMI TRIGESIMI PRIMI.

SANni Patris NOSTni ATHANAsit Archiepiscopi ALEXANnRi-c, ad (lons-

tanlium Imperatorcm. Apologia. 3

Constantius Victor Augustus , Athanasio. 23

Victor Constantius Maximus Augustinus, Alcxantlrinis. 3o
Viclor Conslantius Maxinius Aut^ustinus jl^terna- et Sazanai. 32
Apologia de fuga sua, cum a Sjriano Duce persecutionem pateretur. Sg
Epistola ad Serapionem fratrem. AtlianasiusSerapioni fraUi ct coinnii-

nislro, in Domino salutem. 65

Epistola ad Monachos. Omnihus ubique monaslicam vilam agentibus,
et iu fide Dei firmatis, sauctificalisque in Christo, ac dicenlibus :

£cce nos reliquimus om/iia , et secuti sunuts tc, dileclis ac deside-

ratissimis fralribus, in Domino sahitcm phirimam. 6q

Hisloria Arianorum usque ad annum 35^ inilio niulila. 72
E.xemplarEpislolaeConstanliniCaesaris popnlo CatLolic-e Ecclesia? inbis

Alexandrina?. -8
Victor CoDstantius Maximns, Augustus, Episropis et Ciericis Calho-

lica; Ecclesias. 8q
Alia Epislola Conslantii ad Populum Alcxandrinum. Ibid.

Aha Epislola. Viclor Constantius Auguslus, Nestorio ^gypli Pra?-

fecto. Ihid.

Viclor Couslantius Augustus, Athanasio. 90

Interprelalio cx Lalino. Domino meo bintissimo Papa; Julio Uisacius

el Valens. ga

Inlcrprclalio cx Laliiio. Doniino meo fialri Alhanasio Episcopo, IJr-

sacius ct Valciis Episcopi. Ibid.

 ^

47^ INDEX TOMI TRIGESIMI I»RlMI.

P«g-
Hosius Conslanlio Imperptori in
, Domino sahilem. 107
Contcslatio seciinda.
''ja^c palam conlesianlur, per eos qui postea subs-
cnbent,
P^^J^^yj^s Alexandrini'.s Catholicie Ecclesiae, qu.x est sub

reverenaissimo Episcopo.
..lasio
Ut
dversus Arianos. Oral'.o prima. j^5
— Oratio secunda. 23
— Oratio tertia.
^^^^
— Oratio quartSL, ^jr^?

FIMS INDICIS.
 Ci
CM
00 ,

-^o» 1

t
1*>
a
o
r-t
r-t Cl

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUOIE^

59 QUEEN S PARK CRESCENT
TORONTO-5. CANADA

18ZZ