‫فرعي سويي (مدارونه)‪:‬‬

‫فرعي سويي د اصلي سویو په منځ کې دي او الکترونونه پري ویشل کیږي‪.‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪S‬‬ ‫فرعي سویی‬
‫‪14e‬‬ ‫‪10e‬‬ ‫‪6e‬‬ ‫‪2e‬‬ ‫الکترونونه‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اربټالونه‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫اربټالونو عمومي‬
‫شکل‬
‫مغلق‬ ‫‪‬‬ ‫∝‬ ‫‪‬‬ ‫اربتالونو ځانګری‬
‫شکل‬
‫کوانټم‪:‬‬
‫التینی کلمه ده چې د کمیت او مقدار په معنا دی‪.‬‬
‫کوانټمي نمبرونه‪ :‬د الکترون خواص په مدارونو کې د هستي پر شاوخوا باندي‬
‫واضع کوي‪.‬‬
‫‪۳‬ـ د اربټال شکل‪.‬‬ ‫‪۲‬ـ د الکترونو انرژي‪.‬‬ ‫‪۱‬ـ د الکترونو موقعیت‪.‬‬
‫‪۴‬ـ د الکترونو او اربټالو شمیر په مدارونو کې راښیی‪.‬‬
‫کوانټمي نمبرونه عبارت دي له‪:‬‬
‫‪۱‬ـ اصلي کوانټم نمبر‪ :‬له ‪ ۱‬څخه تر ‪ ۷‬پوري قیمت اخلي دري کاره کوي‪:‬‬
‫‪ ‬د الکترون د وریځی جسامت ښیی‪.‬‬
‫‪ ‬اټومي شعاع‪.‬‬
‫‪ ‬د الکترون انرژیکي سطحه د هستي له رویه ټاکي‪.‬‬
‫‪۲‬ـ فرعي کوانټم نمبر‪ :‬د زاویو حرکت هم ورته وایی او فرعي کوانټم نمبر په فرعي‬
‫سویو کي د الکترونونو ظرفیت معلوموي‪.‬‬
‫‪l=n−1‬‬
‫سپین کوانټم نمبر‪:‬‬
‫التینی کلمه ده چې معنا یی تاویدل یعني د الکترون تاوېدل پر خپل محور باندي‪.‬‬
‫د مایکرو ذرو شمیر یی‪:‬‬

‫مقناطیسي کوانټم نمبر‪:‬‬

‫د الکترون مقناطیسي خاطیت تر بحث الندي نیسي د مقناطیسی کوانټم نمبر پوسیله د فرعي‬
‫سویو د اربټالونو تعداد معلوموو‪.‬‬
‫‪ml=2 l+ l‬‬ ‫فورمول‪:‬‬
‫اربټال ‪S=ml=2.0+1=ml=1‬‬
‫‪1|Page‬‬
 ‫اربټاله ‪P=ml=2.1+1= p=ml=3‬‬
‫اربټاله ‪d=ml=2.2+ 1=d=ml=5‬‬
‫اربټاله ‪F=ml=2.3+1=f =ml=7‬‬
‫د فرعي سویو کیلۍ‪:‬‬
‫‪1s‬‬ ‫‪2s‬‬ ‫‪3s‬‬ ‫‪4s‬‬ ‫‪5s‬‬ ‫‪6s‬‬ ‫‪7s‬‬
‫‪2p‬‬ ‫‪3p‬‬ ‫‪4p‬‬ ‫‪5p‬‬ ‫‪6p‬‬ ‫‪7p‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3d‬‬ ‫‪4d‬‬ ‫‪5d‬‬ ‫‪6d‬‬ ‫‪7d‬‬
‫‪4f‬‬ ‫‪5f‬‬
‫پر فرعي سویو باندي ویشنه‪:‬‬
‫‪C :1 s 2 s 2 p 6‬‬ ‫‪226262‬‬

‫‪Ca:1 s 2 s 2 p 3 s 3 p 4 s20‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫د هونډ قاعده‪:‬‬
‫الکترونونه لومړی په طاق شکل ویشو او وروسته یی په مخالف الجهته شکل ویشو‪.‬‬
‫لکه‪:‬‬
‫‪C :1 s 2 s 2 p 6‬‬

‫کلچکو فسکی قاعده‪:‬‬

‫لومړی هغه سویه الکترونونه اخلي چې د ( ‪ )n+1‬قیمت یی وي او که سره مساوي وي بیا‬
‫یی ( ‪ )n‬کوچنی وي‪.‬‬
‫‪3d‬‬ ‫‪3s‬‬ ‫‪4p‬‬
‫‪n+1‬‬ ‫‪n+1‬‬ ‫‪n+1‬‬
‫‪3+2‬‬ ‫‪3+0‬‬ ‫‪4+1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2|Page‬‬
 ‫دوهم فصل‪:‬‬
‫د دوراني جدول تاریخچه‪:‬‬
‫لومړنی شخص جان دوبرینر (‪)۱۸۲۹‬م کال‪ :‬ده په دا کال کې د خپل وخت‬ ‫‪‬‬
‫عناصر ترتیب کړل‪ .‬دده جدول د ( ‪ )Traid‬په نوم یادیده‪.‬‬
‫لوترمایر‪ :‬په ‪ ۱۸۶۴‬میالدي کال کې دخپل وخت عناصر له اټومي کتلي له رویه په‬ ‫‪‬‬
‫افقي او عمودي کتارونو کې ترتیب کړل په ‪۱۸۷۰‬م کال کې یی دا ادعا وکړه چې د‬
‫مندلیف د جدول په شان یی جوړ کړی دی‪.‬‬
‫نیولدیز‪ :‬په ‪ ۱۸۶۵‬میالدي کال کې د خپل وخت عناصر د اټومي کتلي له رویه ترتیب‬ ‫‪‬‬
‫کړل او دده جدول د ( ‪ )Octave‬په نوم یادیده‪.‬‬
‫مندلیف‪ :‬په ‪ ۱۸۶۹‬میالدي کال کې دخپل وخت عنصرونه د اټومي کتلي د زیاتوالي‬ ‫‪‬‬
‫پر بنسټ په افقي او عمودي کتارونو کې ترتیب کړل‪.‬‬
‫د مندلیف د جدول د کامیابه کیدو علتونه‪:‬‬
‫د ناکشفو عناصرو لپاره ځای پریښودل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د ناکشفه عناصرو وراند‪-‬وینه کول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اوږده پیریوډونه درلودل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د مندلیف د جدول نیمګرتیاوي‪:‬‬
‫‪ ‬د هایدروجن موقعیت بی ځایه دی‪.‬‬
‫‪ ‬د اټومي کتلو غیر منظم والی‪.‬‬
‫‪ ‬د ایزوتوپونو لپاره ځایونه نه پریښودل‪.‬‬
‫‪ ‬لنتنایدونه او اکتنایدونه د مندلیف د قانون خالف پراته دي‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬په ‪ ۱۹۱۳‬میالدي کال کې موزلي دوراني جدول د اټومي نمبر له رویه ترتیب کړ چې‬
‫ځیني نیمګړتیاوي حل سوي‪.‬‬
‫د دوراني جدول جوړښت‪:‬‬
‫دوراني جدول له دوو برخو څخه جوړ شوی دی‪.‬‬
‫‪ .1‬افقي برخي‪ :‬افقي برخي چي د پیریوډ یا تناب په نامه یادیږي په دوراني جدول کې‬
‫‪ ۷‬پیریوډونه شتون لري‪.‬‬
‫پیریوډونه‬ ‫عناصر‬ ‫فورمولونه‬
‫‪1‬‬ ‫طاقو پیریوډونو د عناصرو ‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫د شمیر د پیدا کولو‬
‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫فورمول‪:‬‬
‫‪( n+1 )2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪18‬‬ ‫د جفتو پیریوډونو عناصرو‬
‫‪5‬‬ ‫‪18‬‬ ‫د شمیر پیدا کولو فورمول‪:‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪( n+2 )2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪3|Page‬‬
 ‫‪ .2‬عمودي برخي‪ :‬دا برخي عبارت د ګروپ یا تناب څخه دي‪.‬‬
‫‪ ۸‬د ( ‪ )A‬اصلي ګروپونه‪ ۱۰ .‬یا ‪ ۸‬د ( ‪ )B‬فرعي ګروپونه‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬دوراني جدول څلور بالکونه لري‪:‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪S‬‬
‫لنتایدونه او‬ ‫‪A3~A8‬‬ ‫د‪ )B (2‬ټول ګروپونه‬ ‫‪1‬‬ ‫‪AI, AII‬‬
‫اکتنایدونه‬
‫عناصرو الکتروني جوړښت‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫د‬
‫د عنصر اټومي نمبر ویشل پر فرعي سویو باندي‪.‬‬
‫‪Li :1 s 2 s3‬‬

‫‪H :1 s1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪1‬‬ ‫پیریوډ‬ ‫ګروپ‬
‫د اټوميبالکنمبر په وسیله د یو عنصر ګروپ پیريوډ او بالک پیدا‬
‫کول‪:‬‬
‫پیریو ختم سی د ( ‪ )S‬په بالک کې دی او د اخیري ( ‪)S‬‬
‫که یو عنصر په ( ‪ )S‬سره‬ ‫‪‬‬
‫لیکل سوي وه هغه یی‬‫څو ‪2‬‬ ‫ګروپ‬
‫الکترونونه یی ګروپ او د اخیري ( ‪4 )S‬مخته‪ +‬چې ‪2‬هر ‪26‬‬
‫بالک‬
‫پیریوډ دی‪.‬‬
‫پیریوډ‬

‫‪Na:1 s 2 s 2 p 3 s11‬‬
‫که په ( ‪ )P‬سره ختم سي د ( ‪ )P‬په بالک کې دی ګروپ د اخیري ( ‪ S‬او ‪ )P‬الکترونونه‬ ‫‪‬‬
‫بالکیی پیریود دی‪.‬‬
‫جمع کوو پیریود یی د اخیري ( ‪ )S‬مخته هر څو وي هغه‬
‫‪3‬‬

‫پیریوډ‬
‫‪S :1 s 2 s 2 p 3 s 3 p16‬‬

‫د هستي څخه تر اخیري مدار الکترون پوري فاصلي ته اټومي شعاع‬ ‫اټومي شعاع‪:‬‬
‫وايي‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫د اټومي شعاع متناوب بدلون په دوراني جدول کې‪:‬‬
‫د پورته خوا څخه کښته لور ته اټومي شعاع لوییږي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫له کښته خوا څخه لور طرف ته اټومي شعاع کمیږي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫له ښی طرف څخه چپ لور ته اټومي شعاع لوییږي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫له چپ لور څخه شی لور ته کمیږي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪4|Page‬‬
 ‫د چارجداره ذري شعاع ته وایی‪.‬‬ ‫آیوني شعاع‪:‬‬
‫‪ )1‬کتیون شعاع‪ :‬د مثبتي ذري شعاع ده‪.‬‬
‫‪ )2‬انیون شعاع‪ :‬د منفي ذري شعاع ده‪.‬‬
‫اټومي شعاع‬ ‫>‬ ‫کیتوني شعاع‬
‫اټومی شعاع‬ ‫<‬ ‫انیوني شعاع‬
‫نوټ‪ :‬د ایوني شعاع متناوب بدلون د اټومي شعاع په څیر دی‪.‬‬

‫‪5|Page‬‬
 ‫آیونایزیشن انرژي (فوتنشیال انرژي)‪:‬‬
‫هغه انرژي ده چې د الکټرون په جال کولو کې مصرفیږي‪.‬‬
‫‪11 Na:‬‬ ‫‪) 2 ) 8 ) 1 ---E1‬‬
‫‪12 Mg:‬‬ ‫‪) 2 ) 8 ) 2 ---E2‬‬
‫‪13 Al: ) 2‬‬ ‫‪) 8 ) 3 ---E3‬‬
‫د ایونایزیشن انرژي متناوب بدلون په دوراني جدول کي‪ :‬د اټومي شعاع برعکس‬
‫دی‪.‬‬
‫‪ ‬د پورته خوا څخه کښته خوا ته کمیږي‪.‬‬
‫‪ ‬له کښته خوا څخه لور طرف ته لوییږي‪.‬‬
‫‪ ‬له ښی طرف څخه چپ طرف ته کمیږي‪.‬‬
‫‪ ‬له چپ طرف څخه ښی طرف ته لوییږي‪.‬‬
‫‪۳‬ـ )‪::Electron Affinity (EA‬‬
‫هغه انرژي ته وایی چې د الکترون په جذبولو کې مصرفیږي‪.‬‬
‫د (‪ )EA‬متناوب بدلون په درواني جدول کې‪ :‬د اټومي شعاع برعکس یا د ایونایزیشن‬
‫په څیر دی‪.‬‬
‫‪۴‬ـ )‪:Electron Positivity (EP‬‬
‫کله چې یو اټوم الکترون د السه ورکړي مثبت چارجیږي‪ .‬او یو اټوم هغه وخت الکترون له‬
‫السه ورکوي چي په والنسي قشر کې ( ‪ )۱،۲،۳‬ولري‪.‬‬
‫د (‪ )EP‬متناوب بدلون‪ :‬د آتومي شعاع په شان دی‪.‬‬
‫‪۵‬ـ )‪:Electron Negativity (EN‬‬
‫یو اټوم هغه وخت منفي چارجیږي چې الکترون واخلي او یو اټوم هغه وخت الکترون اخلي‬
‫چې په والنسي قشر کي ( ‪ )۵،۶،۷‬ولري‪.‬‬
‫د (‪ )EN‬متناوب بدلون‪ :‬د آتومي شعاع برعکس دی‪.‬‬
‫انتتقالي عنصرونه‪:‬‬
‫په دوراني جدول کې د ‪ F‬بالک او ‪ D‬بالک عنصرونه انتقالي عنصرونه دي‪ .‬ټول ‪ ۶۸‬داني‬
‫دي‪.‬‬
‫د اکسیدیشن نمبر ټاکل‪:‬‬
‫مهمي خبري‪:‬‬
‫د خنثی اټوم د اکسیدیشن نمبر صفر دی لکه په ساده حالت کي ( ‪.)N‬‬ ‫‪‬‬
‫د هر عنصر چارج د هغه د اکسیدیشن نمبر سره مساوی دی لکه( ‪)Na +1‬اکسیدیشن‬ ‫‪‬‬
‫نمبر یی هم (‪ )1 +‬دی‪.‬‬
‫الندی ګروپونو اکسیدیشن نمبرونه‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ګروپ‬ ‫‪1A‬‬ ‫‪2A‬‬ ‫‪3A‬‬ ‫‪4A‬‬ ‫‪5A‬‬ ‫‪6A‬‬ ‫‪7A‬‬ ‫‪8A‬‬
‫نمبر‬ ‫‪1+‬‬ ‫‪2+‬‬ ‫‪3+‬‬ ‫‪4+‬‬ ‫‪5 +,3 -‬‬ ‫‪2-‬‬ ‫‪1-‬‬ ‫‪0‬‬
‫د اکسیجن اکسیدیشن نمبر ډیر وخت (‪ )2 -‬وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6|Page‬‬
 ‫که مرکب وي د چارجونو مجموعه یی په صفر مساوي کوو او که راډیکل وي د هغه‬ ‫‪‬‬
‫په چارج سره یی مساوي کوو‪.‬‬

‫‪7|Page‬‬
 ‫کیمیاوي اړیکي‪:)Chemical Bond( :‬‬
‫په یو مالیکول کې د آتومونو یو ځای ساتل یا تر منځ د جذب قوه د کیمیاوي اړیکي په نوم‬
‫یادیږي‪.‬‬

‫کووالنسي یا اشتراکي اړیکه‪:‬‬

‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬ ‫هغه اړیکه ده چې په مالیکول کې د آتومونو تر منځ الکترون شریک سي‪.‬‬
‫|‬
‫‪CH4 => H-C-H‬‬
‫اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬
‫د الکترون د ویش له مخي د اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫د اربټالونو د مخلوط له مخي د اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫د برق د منفیت له مخي د اشتراکي اړيکي ډلونه‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪۱‬ـ د الکترون د ویش له مخلي د اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬
‫‪ .1‬یو طرفه ـ کوارډینیشن ـ او ‪ Acceptor, Donar‬اړیکه‪ :‬هغه اشتراکي اړیکه ده‬
‫چې الکترون د یوي خوا شریک سي‪.‬‬
‫د الکترون ورکوونکی ته‪ Donar :‬د الکترون اخیستونکي ته‪Accptor :‬‬
‫‪H 2 O + H + ----------> H 3 O +‬‬
‫هایــــــــــــدرونـــــــیم‬
‫‪ .2‬دوطرفه‬
‫‪ .a‬یو ګونی اړیکه (‪ :)-‬هغه اړیکه ده چې دوه یا یوه جوړه الکترونونه شریک‬
‫سي‪.‬‬
‫‪ .b‬دوګوني اړیکه (=)‪ :‬هغه اړیکه ده چې څلور داني یا دوي جوړی الکترونونه‬
‫شریک سي‪.‬‬
‫‪ .c‬دري ګوني اړیکه ( ≡)‪ :‬هغه اړیکه ده چې شپږ یا دري جوړي الکترونونه‬
‫شریک سي‪.‬‬
‫‪۲‬ـ د اربټالونو د مخلوط له مخي اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬
‫‪ .1‬سګما اړیکه ( ‪ :)S‬هغه اړیکه ده چې اربټالونه مخ په مخ سره ننوزي‪.‬‬
‫او د سګما اړیکه کلکه وي نسبت پای اړیکي ته‪.‬‬

‫‪ .2‬د پای اړیکه ( ‪ :) π‬هغه اړیکه ده چې اربټالونه څنګ په څنګ سره ننوزي‪.‬‬

‫نوټ‪:‬‬
‫که رابطه یو ګوني وي یوازي سګما اړیکه لري‪.‬‬
‫که رابطه دوه ګوني وي یوه سګما او یوه د پای اړیکه لري‪.‬‬
‫که رابطه دري ګوني وي یوه د سګما او دوي د پای اړیکي لري‪.‬‬

‫‪8|Page‬‬
9|Page
 ‫‪۳‬ـ د برق د منفیت له مخي د اشتراکي اړیکي ډولونه‪:‬‬
‫‪ .1‬قطبي اړیکه‪:‬‬
‫‪ .a‬د مختلفو عنصرونو تر منځ وي‪.‬‬
‫‪ .b‬الکتروني وریځي یی فرق ولري‪.‬‬
‫‪ .c‬الکترونیګاټیوټي [ ‪ ]1 , 0.5‬پوري وي‪ .‬او که د [ ‪ ]1.7 , 1‬پوري وي ‪%50‬‬
‫قطبي او ‪ %50‬ایوني ده او که ‪ 1,7‬څخه لوړ وي بیا نو ‪ %100‬ایوني ده‪.‬‬
‫‪ .d‬په غیر مناظرو شکلونو کې وي‪.‬‬
‫‪ .2‬غیر قطبي اړیکه‪:‬‬
‫‪ .a‬همنوع عنصرونو تر منځ وي‪.‬‬
‫‪ .b‬الکترونی وریځي یی یو شان وي‪.‬‬
‫‪ .c‬که الکترونیګاټیوټي [ ‪ ]0.5 ~0‬پوري وي اړیکي غیر قطبي ده‪.‬‬
‫‪ .d‬متناظر شکلونو کې وي‪.‬‬

‫هایبریډ یا هایبریدایزیشن‪:‬‬
‫هایبریډ یونانی کلمه ده چې د ویني د اختطالط په معنی دی یعني هغه نسل چې د بیالبیلو‬
‫نسلونو څخه منځ ته راغلي وي‪.‬‬
‫یا په بل عبارت‪ :‬د اربټالونو مخلطو ته وايي‪.‬‬
‫د هایبریډ‬
‫هایبریډ ډولونه‬ ‫ډولونه‪:‬‬
‫‪SP 3d 3‬‬ ‫‪SP 3d 2‬‬ ‫‪SP 3d‬‬ ‫‪SP 3‬‬ ‫‪SP 2‬‬ ‫‪SP‬‬

‫‪۱‬ـ (‪ )SP‬هایبریډ په اړه معلومات‪:‬‬

‫‪ S% = 50%‬‬ ‫‪P% = 50%‬‬ ‫‪/‬‬ ‫½ = ‪ S‬برخه‬
‫½ = ‪ P‬برخه‬
‫‪Cl-Be-Cl‬‬ ‫‪2‬‬
‫خطي شکلونه لري‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫والنسی زاویه یی ‪ ۱۸۰‬درجي ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪H−C ≡C−H‬‬ ‫الکاینونو کورنۍ کي وي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪4 Be :1 s 2 s 2‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪SP‬‬ ‫‪SP‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪:‬هایبریډي اربټالونه‬ ‫‪+‬‬

‫‪10 | P a g e‬‬
O+∞ ∞ ∞ →+∞ ∞

11 | P a g e
 ‫‪۲‬ـ (‪ )SP2‬په اړه معلومات‪:‬‬
‫‪ S% = 33 P% = 66‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪ S = 1/3‬برخه‬ ‫= ‪ P‬برخه‬ ‫‪2/3‬‬
‫مسطح دري سطحي شکلونه لري‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫والنسي زاویه یی ‪ ۱۲۰‬درجي ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫په الکینونو کورنۍ کي وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪5 B:1 s 2 s 2‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪:‬هایبریډي اربټالونه‬ ‫‪+‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪P‬‬
‫∞‪O+∞ ∞ ∞ → 888+‬‬

‫‪۳‬ـ (‪ )SP3‬په اړه معلومات‪:‬‬

‫‪ S% = 25%‬‬ ‫‪P% = 75%‬‬ ‫‪/‬‬ ‫¼ = ‪ S‬برخه‬
‫¾ = ‪ P‬برخه‬
‫څلور سطحي شکلونو کي وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫والنسي زاویی‪104.5 ,107 ,109.5 :‬‬ ‫‪‬‬
‫په الکانونو کورنۍ کي ‪ SP 3‬وي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫د ګازونو قوانین‪:‬‬
‫‪۱‬ـ د بایل قانون‪ :‬په ( ‪1662‬م) کال کې ادام ماریو او رابرټ بایل په ثابته تودوخه کي فشار‬
‫او حجم یو د بل سره معکوسه اړیکه لري وڅیړل‪.‬‬
‫)ثابت( ‪ /) = Constant‬تودوخه‪T (Temperature‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪K‬‬
‫∝‪V‬‬ ‫‪K=V . P‬‬ ‫=‪V‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪V 1 P2‬‬
‫=‬
‫‪V 2 P1‬‬ ‫د بایل قانون‬
‫مثالونه‪:‬‬

‫‪V1 = 200ml‬‬ ‫‪V2 = 30ml‬‬ ‫‪P1 = 400mm-Hg‬‬ ‫‪P2‬‬

‫?=‬
‫‪V 1 P2‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪200.400 800‬‬
‫=‬ ‫¿=‬ ‫=‬ ‫¿=‬ ‫=‬ ‫‪=¿ 266,6‬‬
‫‪V 2 P1‬‬ ‫‪300 400‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪V1 = 2Li‬‬ ‫?=‪V2‬‬ ‫‪P1 = 2Atm‬‬ ‫‪P2 = 4atm‬‬

‫‪V 1 P2‬‬ ‫‪2 li 4 atm‬‬ ‫‪2.2 4‬‬
‫=‬ ‫= ¿=‬ ‫¿=‬ ‫‪= =¿ V 2=1 Li‬‬
‫‪V 2 P1‬‬ ‫‪x 2 atm‬‬ ‫‪4 4‬‬

‫‪12 | P a g e‬‬
13 | P a g e
 ‫‪۲‬ـ د چارلز قانون‪:‬‬
‫( ‪1787‬م) کال کې چارلز په ثابت فشار کې تودوخه او حجم تر منځ مستقیمه اړیکه ده‪.‬‬
‫‪P = Constant‬‬
‫‪V ∝T‬‬
‫‪V =K . T‬‬
‫‪V‬‬
‫=‪K‬‬
‫‪T‬‬
‫د چارلز د قانون فورمول‪:‬‬
‫‪V1 T1‬‬
‫=‬
‫‪V2 T2‬‬
‫مثال‪ :‬د یو ګار حجم په ( ‪ )27C‬کې ‪ 400ml‬وي که تودوخه ‪ 127C‬سي تاسو یی حجم پیدا‬
‫کړئ؟‬
‫‪V1 = 400ml‬‬ ‫?= ‪V2‬‬ ‫‪T1 = 27C‬‬ ‫‪T2 = 127C‬‬
‫‪V1 T1‬‬ ‫‪400 ml 27 C‬‬ ‫‪400.127‬‬
‫=‬ ‫¿=‬ ‫=‬ ‫¿=‬ ‫‪=¿ 1881‬‬
‫‪V2 T2‬‬ ‫?‬ ‫‪127 C‬‬ ‫‪27‬‬
‫د بایل او چارلز د قوانینو د ترکیب فورمول‪:‬‬
‫‪V 1. P1 V 2. P 2‬‬
‫=‬ ‫‪ V 1. P 1.T 2=V 2. P 2. T 1‬یا‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬
‫مثال‪ :‬که د یو ګاز حجم تر ( ‪ )2ATM‬الندي په ‪ 27C‬کي ‪ 3Li‬دی که فشار ‪ Atm 4‬سي او‬
‫تودوخه ‪ 127C‬سی تاسو یی حجم پیدا کړئ‪.‬‬
‫‪2400 V 2.1200‬‬ ‫‪2400‬‬
‫‪Solution: 3.2 .400=V 2.4 .300= 1200 = 1200 =¿ V 2= 1200 =¿ V 2=2 Li‬‬

‫مول‪ :‬د موادو کتله په ګرام سره ښودل عبارت له مول څخه دی‪.‬‬
‫‪۱‬ـ اټومي مول (اټوم ګرام)‪ :‬د مالیګول کتله په ګرام سره ښودل‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫‪Na = 23 gr = 1 mole‬‬
‫‪27‬‬
‫‪Al = 27gr = 1 mole‬‬
‫‪24‬‬
‫‪Mg = 24gr = 1 mole‬‬
‫‪127‬‬
‫‪I = 127gr = 1mole‬‬
‫‪۲‬ـ مالیکولي مول (مالیکول ګرام)‪ :‬د مالیکول کتله په ګرام سره ښودل عبارت له مالیکولي‬
‫مول څخه دی‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫‪H 2 O = 18gr = 1 mole‬‬
‫‪98‬‬
‫‪H 2 SO 4 = 98gr = 1 mole‬‬

‫‪ STP‬شرایط (‪:)Standard, Temperature, Pressure‬‬

‫معیاري د تودوخي او فشار شرایط‪ :‬د هري یوي مادي یو مول تر ( ‪ )STP‬شرایط الندي‪.‬‬
‫‪ V = 2214 Li‬‬
‫‪ P = 1Atm = 76mm-Hg‬‬
‫‪ T = OC = 273 K‬‬
‫‪14 | P a g e‬‬
 ‫مالیکولونه او اټومونه ‪ 6,02.10 23‬‬

‫‪15 | P a g e‬‬
 ‫مثالونه‪ :‬د سلفوریک اسیډ ( ‪ ۳ )H 2 SO 4‬موله تر ( ‪ )STP‬شرایطو الندي څومره حجم لري‪.‬‬
‫?=‪1 mole=22,4 Li, 3 mole‬‬
‫‪3 x 22,4 Li‬‬
‫‪=67,2 Li‬‬
‫‪1‬‬
‫د اوګدرو قانون‪:‬‬
‫په ثابت فشار او تودوخه کې حجم د مادي د مولونو سره مستقیمه اړیکه لري‪.‬‬
‫فورمول‪:‬‬
‫‪V 1 n1‬‬
‫=‬
‫‪V 2 n2‬‬
‫مثال‪ :‬که د یو مول مادي حجم ‪ 2Li‬وي که مولونه ‪ ۶‬سي تاسو یی حجم پیدا کړئ؟‬
‫‪1 mole 2 Li‬‬ ‫‪6.2 Li‬‬
‫=‬ ‫=‪=¿ x‬‬ ‫‪=¿ x=12 Li‬‬
‫‪6 mole‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬

‫د ګازونو معادله‪:‬‬
‫‪P.V = n.R.T‬‬
‫د ګازونو د معادلي پواسطه د یوي مادي مالیکولي کتله او کثافت پیداکول‪.‬‬
‫‪M . R .T‬‬ ‫‪D .R.T‬‬
‫=‪M‬‬ ‫= ‪ M‬یا‬
‫‪P .V‬‬ ‫‪P‬‬
‫د ګازونو ثابت قیمت‪:‬‬
‫‪Atm. Li‬‬
‫‪‬‬ ‫‪0,0821.‬‬
‫‪mol . k‬‬
‫‪mm . Hg. Li‬‬
‫‪‬‬ ‫‪62,4.‬‬
‫‪mol . K‬‬
‫‪Jole‬‬
‫‪‬‬ ‫‪8,314.‬‬
‫‪mole . K‬‬

‫مثال‪ :‬د یوه مول مادي مولي حجم پیدا کړئ چې یو آتوموسفیر فشار کې او په ‪127C‬‬
‫تودوخه وي‪.‬‬
‫‪1.0,0821 .400‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪V‬‬ ‫‪=V =0,0821.4 .10 =¿V =3 Li , 84‬‬
‫‪1‬‬

‫د ګازونو مخلوط (د دالتن جذبي او قسمي فشارونه)‪:‬‬

‫د ګازونو مخلوط فشار مساوي دی د ګازونو د جذبي فشارونو د مجموعي سره‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫‪Ptotal=∑ P1=P1+ P 2+ P … Pn‬‬
‫‪i=1‬‬

‫‪ntotal . R . T‬‬
‫=‪Ptotal‬‬
‫‪V‬‬
‫( ‪ )P1,P2,P3‬جذبي فشار یا قسمي فشارونه‬ ‫‪ Ptotal‬مجموعي فشار یا مخلوط فشار‪.‬‬
‫‪ Ntotal‬مجموعي مولونه‪.‬‬

‫‪16 | P a g e‬‬
 ‫د ګازونو خپریدنه ـ انتشار (‪:)Diffusion‬‬
‫د ګازونو دوطرفه خپریدنه یو په بل کې‪.‬‬

‫ګ از ‪B‬ګ از ‪A‬‬

‫د ګازونو نفوذ (‪:)Eiffusion‬‬

‫د ګازونو یو طرفه خپریدنه‪.‬‬

‫ګ ازخا لیګاه ‪A‬‬

‫د ګازونو د نفوذ د سرعت په اړه د ګرهام قانون‪:‬‬

‫د ګازونو د نفوذ سرعتونه د هغوی د معادلو کتلو او کثافت د جذر مربع سره معکوسه‬
‫اړیکه لري‪.‬‬

‫دواندروالس معادله‪:‬‬
‫‪( P+ 9Vn 2 ) ( V −nb )=n . R .T‬‬
‫‪2‬‬

‫حجم =‪V‬‬ ‫د ګازونو د مالیکولونو شمیر=‪b‬‬ ‫د مالیکولونو تر منځ د = ‪a‬‬

‫جذب ظریب‬

‫پالزما حالت‪ :‬په ( ‪1897‬م) کال ویلیم کروک واضح کړل چي پالزما هغه حالت ته وايي‬
‫چې د مثبتو ایونونو منفي الکترونونو او خنثی ذرو مخلوط ته وايي‪.‬‬

‫نیوتروني حالت‪ :‬کله چې ماده تر زیات فشار الندي وي الکترونونه هستي ته سقوط‬
‫کوي د پروتونو سره یو ځای کیږي په نیوترونو بدلیږي‪.‬‬

‫‪17 | P a g e‬‬
 ‫د تعامل کوونکو او محصول تر منځ اړیکه د تعامل په نامه یادیږي‪.‬‬ ‫تعامل‪:‬‬
‫محصول‬ ‫د تعاملونو ښودونکي وي‪.‬‬ ‫کیمیاوي معادله‪:‬‬
‫تعامل کوونکی‬
‫‪A+ B=¿=¿=¿=¿ AB‬‬

‫ښی طرف‬ ‫کیڼ طرف‬

‫د تعاملونو ډولونه‪:‬‬
‫‪ )1‬فزیکي تعامل‪ :‬هغه تعامل دی چې د موادو ظاهري بڼه تغیر وکړي‪.‬‬
‫‪H 2 O=¿=¿=¿=¿=¿ H 2 O‬‬

‫‪ )2‬کیمیاوي تعامل‪ :‬هغه تعامل دی چې د موادو اصل تغیر وکړي یعني اولني خواص پکي‬
‫ونه لیدل سي‪.‬‬
‫‪2 Na+Cl 2=¿=¿=¿=¿=¿>2 NaCl‬‬

‫ځینی مهم سمبولونه‪:‬‬

‫‪Solid‬‬ ‫‪S‬‬ ‫جامد مواد‬ ‫)‪Na(s‬‬
‫‪Liquid‬‬ ‫‪D‬‬ ‫مایع مواد‬ ‫‪Hg‬‬
‫‪Gas‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ګازي مواد‬ ‫)‪H 2 (g‬‬
‫‪Aqueous‬‬ ‫‪Aq‬‬ ‫اوبلن محلول‬ ‫‪H2O‬‬
‫‪Solution‬‬ ‫‪Sol‬‬ ‫محلولونه‬
‫‪Heat‬‬ ‫∆‬ ‫>‪---‬‬

‫کیمیاوي معادلي په الندي ډول ښودل کیږي‪:‬‬

‫‪ .i‬توصیفي معادلي‪ :‬چي یوه معادله د عبارت په شکل لیکل سوي وي‪.‬‬
‫لکه‪ :‬کلسیم د اکسیجن سره نعمال کوي کلسیم اکسایډ جوړوي‪.‬‬
‫‪ .ii‬تورو په شکل معادلي‪ :‬که تعامل کوونکي او محصول د تورو په شکل ولیکل سي‪.‬‬
‫لکه‪ :‬کاربن ډای اکسایډ ‪ +‬کلسیم اکسایډ ‪ »-------‬کلسیم کاربونیټ‬
‫شکلي معادلي‪ :‬چې د شکل په وسیله ښودل سوي وي‪.‬‬ ‫‪.iii‬‬
‫لکه‪:‬‬
‫سمبولیکي معادلي‪ :‬چي د سمبولونو په شکل لیکل سوي وي‪.‬‬ ‫‪.iv‬‬
‫‪Na+Cl 2=¿=¿=¿=¿=¿ NaCl‬‬

‫د یوي معادلي د حلولو طریقه‪:‬‬

‫‪۱‬ـ هغه سمبولونه چې د وکټور چپه طرف ته لیکل سوي وي هغه بیله دوه اټومي شکله‬
‫څخه راسته طرف ته لیکو‪.‬‬
‫‪۲‬ـ والنسونه تبادله کوو‪.‬‬
‫‪۳‬ـ که والنسونه اختصاریدل اختصاروو يي‪.‬‬

‫‪18 | P a g e‬‬
 ‫مثالونه‪:‬‬
‫‪Na+Cl 2=¿=¿=¿=¿=¿> NaCl‬‬

‫‪Ca+ NO 3=¿=¿=¿=¿=¿ >Ca ( NO 3 ) 2‬‬

‫د معادلي توازون (برابریدل)‪:‬‬

‫د مناسبو اعدادو لیکل د عنصر یا مرکب چپه طرف ته عبارت د معادلو د توازن څخه ده‪.‬‬
‫‪2 H 2+O 2=¿=¿=¿=¿=¿>2 H 2 O‬‬
‫‪N 2 +3 H 2=¿=¿=¿=¿=¿>2 N H 3‬‬

‫د کیمیاوي تعاملونو ډولونه‪:‬‬

‫‪۱‬ـ ترکیبي یا جمعي تعاملونه‪:‬‬
‫‪۲‬ـ تجزیوي تعاملونه‪:‬‬
‫‪۳‬ـ تعویضي تعاملونه‪:‬‬
‫‪۴‬ـ احتراقی یا د سون تعامل‪:‬‬

‫‪۱‬ـ ترکیبي یا جمعي تعاملونه‪ :‬که دوه یا څو ډوله مواد سره یو ځای او نوي ماده جوړه‬
‫کړي‪.‬‬
‫‪A+B==========> AB‬‬
‫ډولونه يي‪:‬‬
‫‪ .A‬د فلز تعامل د غیر فلز سره‪:‬‬

‫‪ .B‬د غیر فلز تعامل د غیر فلز سره‪:‬‬

‫‪ .C‬که فلزي اکسایډ د غیر فلزي اکسیاډونو سره تعامل وکړي مالګه جوړوي‪:‬‬

‫‪ .D‬که فلزي اکسایډونه د اوبو سره تعامل وکړي القلي جوړوي‪:‬‬

‫‪ .E‬که غیر فلزي اکسایډونه د اوبو سره تعامل وکړي تیزاب جوړوي‪:‬‬
‫تجزیوي تعامل‪ :‬هغه تعاملونه دي چي یو مرکب پر خپلو جوړ سوو اجزاوو ټوټه شي یا د‬
‫ترکیبي تعاملونو برعکس عبارت له تجزیوي تعامل څخه دی‪.‬‬
‫‪H 2 O ========== H 2 +O 2‬‬
‫‪CaCO 3 ==========CaO=CO 2‬‬
‫‪Al(OH) 2 ==========Al 2 O 3 +H 2 O‬‬
‫د سون یا احتراقي تعامل‪ :‬د اکسیجن یو ځای کیدل د هري مادي سره‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬که ماده عضوي وي په کاربن ډای اکسیاډ‪ ،‬اوبه او انرژي باندي بدلیږي‪.‬‬
‫‪H 2 + O 2 ============> H 2 O‬‬
‫‪C 2 H 6 +O 2 =============> CO 2 +H 2 O+E‬‬
‫نوټ‪ :‬عضوي مرکبونه چې په لومړی درجه کاربن او په دوهمه درجه هایدروجن لري‪.‬‬
‫‪19 | P a g e‬‬
 ‫تعویضي تعاملونه یا تبادله کوونکي‪:‬‬
‫ساده یا یو ګونی تعویضي تعامل‪ :‬هغه تعاملونه دي چي یو تعویض پکښي موجود‬ ‫‪‬‬
‫وي‪.‬‬
‫‪NaCl+F 2 ==========>NaF+Cl2‬‬
‫‪Na+H2O =======NaOH+H2‬‬
‫دوه ګوني یا مرکب تعویضي تعامل‪ :‬هغه تعاملونه دي چې دوه تعویضه پکښي وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪NaOH+HCl =============> NaCl+H2O‬‬

‫د انرژي له مخي د تعاملونو ډولونه‪:‬‬

‫‪ ‬اګزوترمیک تعاملونه‪ :‬هغه تعاملونه دي چې تودوخي ته ضرورت نلري بکلي خپله‬
‫تودوخه تولیدوي‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬د اګزوترمیک د تعاملونو پیژندل‪:‬‬
‫‪۳‬ـ د تودوخي انرژي‬ ‫‪۱‬ـ د تودوخي عالمه نه لري‪۲ .‬ـ تودوخه په محصول کښی وي‪.‬‬
‫یی منفي عالمه لري‪.‬‬

‫‪ ‬اندروترمیک اسیډ‪ :‬هغه تعاملونه دي چې تودوخي ته ضرورت لري‪.‬‬

‫نوټ‪ :‬د اندوترمیک تعاملونو پیژندل‪:‬‬
‫‪۱‬ـ د تودوخي عالمه لري‪۲ .‬ـ تودوخه د تعامل کوونکو موادو سره جمع وي‪۳ .‬ـ تودوخي‬
‫انرژي یی مثبت وي‪.‬‬

‫د کتلي د پایښت قانون‪:‬‬

‫د هغه موادو کتله چې په یو تعامل کي برخه اخلي د هغوی د محصول د کتلي سره برابره‬
‫ده‪.‬‬
‫‪2Ca+O2 ==========> 2CaO‬‬
‫‪2.40 + 16.2‬‬ ‫)‪2(40+16‬‬
‫‪80 + 32‬‬ ‫)‪2(56‬‬
‫‪112 gr‬‬ ‫‪112 gr‬‬

‫د ثابتو نسبتونو قانون (‪:)Proust‬‬

‫په ( ‪1807‬م) کال کې ‪ Proust‬منځ ته راوړی‪ .‬د مرکب د مالیکول جوړونکي عنصرونه د‬
‫مرکب په جوړیدو کي په ثابت او ټاکلی وزني او کتلوي نسبت سره یو ځای کیږي‪.‬‬
‫‪2Ca+O2 ===============2CaO‬‬
‫‪2.40:2.16‬‬
‫‪5:2‬‬
‫نوټ‪ :‬دا چې د عنصرونو اصلي کتلي ډیر کوچنی دي او په محاسبو کې مشکالت جوړوي نو‬
‫ځکه د آټومونو او مالیکولونو لپاره نسبتي کتلي ټاکل سوي دي‪.‬‬
‫‪20 | P a g e‬‬
 ‫اټومي نسبتي کتله‪:‬‬
‫دعنصر د یوه اټوم کتله‬
‫‪1,661. 10−27 Kg‬‬

‫‪:‬مالیکولي کتله‬
‫په یوه مالیکول کې د اټومي نسبتي کتلي مجموعي ته وايي‪.‬‬
‫د مالیکولي کتلي د پیدا کولو طریقه‪:‬‬
‫‪ ‬د هر اټوم د اټومونو شمیر ضرب د هغه اټوم په اټومي نسبتي کتله کې جمع د پل‬
‫عنصر پورته کړنه‪.‬‬
‫مثال‪ :‬د اوبو مالیکولي کتله پیدا کړئ چې ( ‪ )O=16, H=1‬وي‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪MH 2 O => 2.1+1.16 => 2+16 => 18‬‬

‫معادله کتله‪:‬‬
‫مالیکولي کتله پر موثر والنس‪:‬‬
‫‪M‬‬
‫= ‪Eq−gr‬‬
‫‪a‬‬
‫د موثر والنس پیدا کول‪:‬‬
‫‪ ‬په تیزابو کې د هایدروجن د ایونونو شمیر ( ‪ ) H‬دی‪.‬‬
‫‪+‬‬

‫)‪H3Po4 (a=3‬‬ ‫)‪H2So4 (a=2‬‬ ‫)‪HCL (a = 1‬‬

‫‪ ‬په القلیو کې د هایدروکسیل د ایونونو ( ‪ ) -OH‬شمیر دی‪.‬‬
‫)‪Al(OH)3 (a=3‬‬ ‫)‪Ca(OH)2 (a = 2‬‬ ‫)‪NaOH (a = 1‬‬
‫‪ ‬په مالګو کي د کتیون شمیر دی‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬د یو عنصر معادله کتله د هغه کتله د هغه پر والنس ویشو‪.‬‬
‫‪23 Na: Eg−gr= M = 23 =23‬‬
‫‪a 1‬‬
‫= ‪27 Al : Eg−gr‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪= =9‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬

‫د یو عنصر فیصدي پیدا کول په مرکب کي‪:‬‬

‫د عنصر مقدار ‪ / * 100‬مالیکولي کتله‬ ‫د عنصر فیصدي یا سلنه‪:‬‬
‫مثال‪ :‬د اوبو په مرکب کي د هایدروجن فیصدي او اکسیجن فیصدي پیدا کړي چې هایدروجن‬
‫مالیکولي کتله ‪ ۱‬او اکسیجن مالیکولي کتله شپاړس دي‪.‬‬
‫‪ H .100‬مقدار‬
‫=‪H%‬‬ ‫‪M H2O‬‬
‫‪=¿ 2.1+16.1=¿ 2+16=¿ 18‬‬
‫‪2.100‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪H%= 18 =¿ 18 =¿11,11 %‬‬

‫د مختلفو سمبولونو مجموعي ته فورمول وایی‪.‬‬ ‫فورمول‪:‬‬

‫لکه‪:‬‬
‫‪21 | P a g e‬‬
 ‫د فورمول ډولونه‪:‬‬
‫‪۱‬ـ مالیکولي یا تړلی فورمول‪ :‬هغه فورمول دی چې عناصر او د هغوی د اټومونو شمیر‬
‫راښیی‪.‬‬
‫‪ :H2O‬هایدروجن‪ ،‬اکسیجن ( ‪)۲،۱‬‬ ‫لکه‪:‬‬
‫‪۲‬ـ ساختماني ـ شرح ـ خالص ـ جوړښتیز فورمول‪ :‬هغه فورمول دی چې عناصر د اټومونو‬
‫د شمیر او د هغوی موقعیت راښیی‪.‬‬
‫لکه‪.‬‬

‫ترتیب کوونکی‪ :‬نعمت هللا پوپل‬

‫الرښود‪ :‬نجیب هللا عزیزي‬
‫صنف‪ :‬لسم الف‬

‫‪22 | P a g e‬‬