> Padre Florentino

- ikinuwento naman niya ang Alamat ng Yungib

ni Donya Geronima, isang tumandang-dalaga
dahil sa pag-aantay nito sa kanyang kasintahan
na naging arsobispo na pala ng Maynila at
* KABANATA 1: Sa Ibabaw ng Kubyerta
pinatira ito sa isang yungib hanggang mamatay.
- Disyembre ng umaga naglalakbay sa paliko-
> Padre Salvi
likong daan ng Ilog Pasig ang Bapor Tabo
- isinalaysay naman niyo ang Himala ni San
tungong Laguna at ang paksang pinag-uusapan
Nicolas, kung saan nanalangin ang isang
ay ang pagtutuwid ng ilog at ang gawain ng
bankero sasakmalin diumano ng buwaya dito at
Obras del Puerto
ginawa daw bato ang hayop
> Simoun
> Ben Zayb
- sa paksa ng pag-uusap nila, iminungkahi
- nabanggit niya ang tungkol sa pagkamatay ni
niyang maghukay ng isang tuwid na daan
Crisostomo Ibarra na itinuro naman ng Kapitan
hanggang palabas ng ilog pasig at tabunan ang
ng Bapor kung saan ito nanangis labing-tatlo
dating ilog
taon na ang nakakalipas
> Don Custodio
- hindi niya sinangayunan ang mungkahi ni
Simoun sapagkat maari itong mag-umpisa ng
* KABANATA 4: Si Kabesang Tales
isang pag-aalsa
> Telesforo
- sa halip daw ay pag-alagain ang mga
- anak ni Tata Selo na mas kilala sa tawag na
kabahayanan sa tabi ng ilog ng mga itik, ng sa
Tales. Ama ni Lucia, na maagang namatay, Si
gayun lumalim ang lawa dahilan ng pagkain ng
Tano, na pumasok bilang guwardiya sibil, at si
mga itik ng suso
Juli
> Donya Victorina
- Inalagaan niya ang isang bahagi ng kagubatan
- di naman niya sinang-ayunan ang pag-aalaga
dahilan walang namang nagmamay-ari nito.
ng itik sapagkat nakakadiri ang balot
Tinaniman niya ito at ipinalago ngunit ng
malaman ng Korporasyon ng mga Pari,
hinihingian nila ang Kabesa ng dalawapu (20)
* KABANATA 2: Sa ilalim ng Kubyerta
hanggang tatlumpung (30) piso buwis buwanan
- nandito ang mga tampipi, maleta, at mga
- naubos na kanyang salapi. Lagi niyang dala
bakul ng pasahero, mainet gawa ng makina,
ang kanyang baril at sumunod ang gulok upang
nandito rin ang mga indio at studyante
ipagtanggol ang sarili sa tulisan subalit
> Basilio
ipinagbawal itong dalhin
- paksa ng usapan nilang mga studyante ay ang
- nabihag siya ng tulisan at pinababayad ng
ukol sa Akademya ng Wikang Kastila. Sya’y
halagang limang dang (500) piso upang tubusin
magbibigay ng salapi, ngunit ang magtuturo ay
> Juli
pilipino at kalhating kastila sa bahay ni Makaraig
- napilitang ipagbenta ang alahas liban nalang
> Simoun
sa bigay na agnos ni Basilio. Ngunit di parin
- bumaba, nagpakilala, at inalok ang mga
sapat upang tubusin ang Kabesa kaya
studyante na uminom ng serbesa ngunit di-
namasukan ito bilang utusan kay Hermana
sinangayunan ng mga ito. Sinabi naman ni
Penchang
Basilio na ayon kay Padre Camorra na kulang sa
> Tandang Selo
lakas ang mga pilipinong palainom ng tubig at
- nalaman ang ginawang pasya ni Juli, hindi
hindi ng serbesa
nakakain at nakatulog sa halip ay umiyak lang
> Isagani
ng umiyak
- sinagot niya ang pananaw ng padre na ang
tubig ay matamis at naiinom ngunit lumulunod
ang serbesa at pumapatay ng apoy
* KABANATA 5: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
- ipinatawag siya ni Padre Florentino na
> Basilio
kanyang tiyuhin na sabi ng iba na anak daw
- lulan ng kalesang kinukutsero ni Sinong,
estudyanteng ito ng mabalo
dumating sila sa San Diego habang kasagsagan
ng Prusisyon.
> Sinong
* KABANATA 3: Alamat ng Ilog Pasig
- nabubog ng mga guwardya sibil dahilang
> Simoun
nalimutang dalhin ang kanyang Sedula noong
- Sayang daw at di niya natawan ang
dumaan sa may kuwartel
magagandang tanawin subalit ang hanap niya
- nang muling matapat ulit sa kuwartel, siya’y
ang mga alamat
nabugbog ulet at idiniin dahilan kung bakit siya
> Don Custodio
naglakad at ang pagkawala ng ilaw sa parol ng
- una niyang isinalaysay ang Alamat ng Malapad
karitela
na Bato, pinaniniwalaang pinaninirahan ng mga
> Kapitan Basilio
espiritu noon subalit nawala ang pamahiin
matapos tirahan ng tulisan
 - tanging kanilang bahay lang nag-iisang
masaya sa lahat ng nadaan niya kung nasaan
nadoon ang mga makakapangyarihan
* KABANATA 6: Si Basilio
> Basilio
- sa tuwing uuwi siya sa bayan ng San Diego,
palihim na nagtungo sa kagubatan na
pagmamay-ari ni ibarra na nabili naman ni Kap.
Tiago. Tumigil siya sa bunton ng mga bato
malapit sa Puno ng Balete, kung saan nakalibing
ang kanyang inang si Sisa. Muli nitong naalala
ang ang pagkamatay nito at ni Elias labing-
tatlong taon na ang nakakalipas.
- sa pamamagitan ng pera na bigay ni Elias,
lumisan at nagtungong Maynila ito. At nang
maubos at napariwala ang kanyang buhay
nagtangka siyang magpasagasa ngunit nakita
siya’t tinanggap ni Kap. Tiago
- pinag-aral siya nito sa San Juan de Letran at
sa Ateneo de Municipal kung saan siya’y
nagpagkadalubhasa sa pag-aaral at huling taon
na niya sa kursong Medisina. Pagkatapos ay
babalik niya sa bayan at pakasalan si Juli na
kasintahan
* KABANATA 7: Si Simoun
> Basilio
- pabalik na sya ng may nabanaag na liwanag
sa kagubatan at nakarinig ng mga yabag. Nang
makita niya na si Simoun iyon, naalala niya ang
13 taon na ang nakakalipas na kasama niya ito
sa paglilibing kay Sisa at Elias
- hindi niya pinaunlakan ang hingkayat ni
Simoun sa paniniwalang walang katapusan ang
karunungan.
> Simoun
- isang mag-aalahas, nilapitan ni Basilio ngunit
tinutukan niya ito ng rebolber at balak patayin
upang manatili ang kanyang lihim ngunit
perehas lang sila ng studyante na nais
maghiganti
- ipinagtapat niya ang ginawa sa loob ng wikang
Kastila. Hiningi niyang gawing lalawigan ng
Espanya ang Pilipinas at bigyan ng
pankakapatay-pantay na trato. Ayon sa kanya
ang mga hiling na ito ay ang pagpawi ng
kaniyang pagkamamamayan at pagkatagumpay
ng mga naniniil.
- dadag niya na ang pagdagdag pa ng isa pang
wika ay hahantong sa di pagkakaunuwaan.
- hiningkayat niya si Basilio na makisali sa
kanyang planong paghihimagsik laban sa
pamahalaan
* KABANATA 8: Maligayang Pasko
> Juli
- maagang nagising at naisip niyang baka
gumawa ng himala ang Mahal na Birhen kaya di
pa sumisikat ang araw, subalit mali sya
nakasikat na ito. Tiningnan niya ang ilalim ng
Poon upang silipin kung may salapi ngunit bigo.
Dahil doon sunod-sunod ang pagkabigo niya
- malapit lang ang kanyang paglilikuran at balak
umuwi sa makalawa upang dalawin si Tandang
Selo. Inayos ang tampipi at hinalikan na ang
kamay ng matanda at ibiniling kung sakaling
dumating ang ama siya ay napasok sa
pinakamurang kolehiyo. Dali-dali siyang umalis
dahilang natitigmak na sa luha ang tata
> Tandang Selo
- araw ng pasko, maraming dumating sa kanila
mga kamag-anak, ngunit maraming nagtaka
sapagkat hindi makapagsalita ang ang matanda
at ito’y napipi
* KABANATA 9: Si Pilato
- mabilis kumalat ang pagkapipi ni Tandang Selo
> Hermana Penchang
- ng marinig ang balita ay sinabi niyang parusa
iyong ng langit dahil hindi marunong magdasal
ang dalaga
- inutos niya kay Juli na basahin ang “Tandang
Basiong Makunat” at ibinilin na makipagkita lagi
sa pari ng maligtas ang kaluluwa nito
> Basilio
- nabalitaan ang nangyari kumuha siya ng
perang pantubos kay Juli na higit itong nangaba
sa kaligtasan ng dalaga
> Kabesang Tales
- ng dumating siya mula sa pagkakabihag ng
mga tulisan ay naipamigay na pala sa iba
kanyang lupain na higit na ipinagdiriwang ng
mga pari dahil sa pagkapanalo sa usapin
- nakatanggap din ng usapin na lilisanin ang
tirahan sa loob ng tatlong araw. Walang kibo
ang Kabesa at tumabi nalang sa kanyang ama
maghapon.
* KABANATA 10: Kayamanan at Karalitaan
> Simoun
- nagtungo sa bahay ni Kabesang Tales upang
mag-alok ng mamahaling mga hiyas sa baryo
doon. Inalok niya na bilhin ang agnos ni Maria
Clara na napunta kay Juli, ngunit ipapalam
muna ng Kabesa ang tungkol rito at nangakong
babalik bago magtakipsilim. Sa pag-aantay,
siya’y naiinip at nakatulog.
- kinaumagahan, wala na yung dala niyang
rebolber at may liham kalakip na kinakailangan
ng Kabesa dalhil niya ito sa panunulisan sa halip
iniwang kapalit si Maria Clara
* KABANATA 11: Los Baños
- sa isang bahay-aliwan naglalaro ng
bahara (tresilyo) ang mga padre at ang
kapitan-heneral
> Simoun
- pumayag na itaya ang kanyang alahas sa
kondisyong ipupusta ng mga pari ang
 pangakong magpapakasama sa loob ng limang
araw, sa Kapitan-Heneral naman ay pagbibigay
niya ng kapangyarihan sa alahero na
magpakulong at magpatapon ng kahit sino
mang kanyang naisin.
- tinanong ng Mataas na Kawani kung ano
mapapala at tinugon niya upang linisin at maalis
ang masasamang damo
- nagbigay ng payo na wag ipagbawal ang
armas de salon sa halip ay magkaroon na
lamang ng iisang sukat sa kasalukuyang nabibili
noon at ito ang nasunod
> Kapitan Heneral
- marami suliranin ang napag-usapan, isa na
dito ang pagbabawal niya sa armas de salon
> Don Custodio
- iminungkahi niyang gawing paaralan ang mga
sabungan ngunit tutol ang heneral
> Ang ilang mga pari ay tutol sa pagpapatayo ng
Akademya ng Wikang Kastila dahilan makakaapekto sa
karapatan, isang paghihimagsik at wag na mag-aral ang
mga indio
* KABANATA 12: Si Placido Penitente
> Placido Penitente
- patungong UST, malungot dahilang gusto ng
tumigil sa pag-aaral ngunit ipinakiusapan ng ina
na tapusin ang Batsilyer ng Artes
- palaisipan sa mga kababayan niya sa Tanawan,
Batangas kung bakit hihinto kase siya ang
mataninong bantog sa paaralan ni Padre Valerio.
- huli siyang pumasok sa klase, pinatunog niya
ang takong ng kanyang sapatos ng mapansin at
makilala subalit nabastusan ang guro at
sinabing magbabayad sa kanya
> Juanito Pelaez
- nakasalubong ni Placido sa liwasan ng
Magalianes, may kayabangan ito, may pagkuba
at paborito ng mga guro
- napag-usapan nila ang bakasyon nito sa Tiyani
kasama si Padre Camorra, paring may pagtingin
kay Juli
- nagtanong din kung anong leksyon na ani
naman ni Placido ay tungkol sa Salamin. Inaya
niya si Penitente maglakwatsa subalit hindi
natuloy
> Tadeo
- kaya lamang pumasok upang alamin kung may
pasok at kung meron ay aalis na at
magsasabing siya’y maysakit ngunit nakapasa
* KABANATA 13: Ang Klase sa Pisika
- isang mahabang at parihabang bulwagan ang
silid ng Klase sa Pisika, maluluwang ang bintana
at narerehasan ng bakal.
> Padre Millon
- isang batang guro sa Pisika. Bantog sa
pilosopiya sa Kolehiyo ng San Juan de Letran.
Nakaupo siya sa ilalim ng larawan ni Sto. Tomas
- nabigla siya sa inasal ni Placido at nagmura at
nagsermon hanggang tumunog ang kampana
hudyat ng tapos na klase
> Juanito Pelaez
- nang itoy tawagin ng padre, sumenyas siya
kay Placido, tinapakan niya ang paa nito kaya
napasigaw ito
> Placido Penitente
- sya naman ang tinawag matapos murahin at
sabihan ng ‘espiritu sastre’. nasabihan pa ng
pakialamero at tinawag na Placidong Tagadikta,
tumutol ang binata at inihagis ang aklat na
hawak sa galit sa guro at walang-galang na
umalis sa klase
* KABANATA 14: Sa Bahay ng mga Mag-aaral
> Makaraig
- ang tinitirhan niyang bahay ay malaki,
maluwang at puro binata ang nakatira na
pawang nangangasera. Mayaman ito at
kumukuha ng kursong abogasya. Siya din ay
pinuno ng Kilusan para sa Akademya ng Wikang
Kastila
- may isang magandang balita na si Padre Irene
umano ang magtatanggol sa kanila laban sa
sumasalungat sa kanilang adhikain
> Sandoval
- ay isang larawan ng mga kastilang may
malasakit at pagpapahalaga sa mga pilipino
> Napagpasunduan nila na kay G. Pasta lumapit upang
marangal ang kapamaraan kesa kay Pepay na
mananayaw upang kumbisihin si Don Custodio na sa
kanila pumanig.
* KABANATA 15: Si Senyor Pasta
> Ginoong Pasta
- ito’y isinadyan ni Isagani na isang abogado na
may matalas na pag-iisip sa Maynila na
sinasangguni ng mga pari kung ang mga ito’y
nasa gipit na kalagayan
- ipinakiusap ng studyante na kung maaring
mamagitan ito sa kanilang mapasang-ayon kung
sumangguni si Don Custudio
- ngunit ang pasya nito ay hindi siyaa
makikielam dahil maselan ang usapin at mas
mabuting hayaan na ang gobyerno ang kumilos
* KABANATA 16: Ang Kapighatian ng Isang Instik
> Quiroga
- araw ng sabado, siya’y naghandog ng
hapunan. Siya ay naghahangad ng konsulado
ng kaniyang bansa
- sya’y kinausap ni Simoun ukol sa
pagpapatakbo ng tindahan. Dumaing siya ng
sisingil na ni Simoun ang utang na siyam (9) na
libong piso. Ayon kay mag-aalahas, babawasan
niya ng 2 libo ang utang sa kundisyong kung
papayag ito na itago sa kaniyang bodega ang
mga armas at sumang-ayon din siya

* KABANATA 17: Ang Perya sa Quiapo
> Padre Camorra
- libang na libang na pinagmamasdan ang ang
mga magagndang dalaga sa liwasan at
namangha sa kagandanhan ni Paulita Gomez.
- dumaan din sila kasama si Padre Irene sa
gawang kahoy na inukit anyong pari
- natakot ito na pagbayarin ng tiket ang
tanghalan ni Mr. Leeds
> Ben Zayb
- na ngangabang malaman ni Simoun na ang
palabas ay panlilinlang
* KABANATA 18: Mga Pandaraya
> Ben Zayb
- binigyn siya ng pahintulot na magsiyasat
ngunit bigo siyang makita ang salaming
kanyang tinutukoy at sya’y napahiya
> Mr. Leeds
- pumasok at bumalik sa isang pinto na may
bitbit ng isang kahong gawa sa kahoy na
natagpuan sa libingan nasa Piramide ni Khufu.
may laman ito ng abo at kapirasong papiro
kinatatalaan ng dalawang salita. May
nagsasabing amoy patay ang kahon sumablit
amoy simbahan daw ito kay Ben Zayb
- ng bigkasin niya ang unang salit, ang isang
dakot ng abo ay naging ulong nakakausap. At
ng bigkasin naman ang ikalawang salita, ito’y
bumalik sa dati nito kalagayan
- habang nagsasalita ang ulo o espinghe ay
nakatuon ang paningin nito kay Padre Salvi,
dahil dito nahimatay ang pari
- matapos ipagbawal ng gobernador ang
palabas. Kinaumagahan siyan lumisan tungong
Hong Kong
* KABANATA 19: Ang Mitsa
> Placido Penitente
- umalis ng may galit at poot ang kalooban.
Buo na desisyon niya na tumigil na nga sa pag-
aaral
- matapos ilang beses na pinagsasabihan ng ina
nakaratin siya sa perya ng Quiapo, nakita niya si
Simoun at sumama siya rito sa mga pook na
hinde niya inaasahang mararating ng mag-
aalahas
- kinaumagahan pinakinggan na niya ang
panrangal ng ina
> Kabesang Andang
- ina ng binata, ipinagtapat ng binata dito ang
nagyari. Nalungkot ang ina sahil hindi natupad
ang pangako sa asawa na pagtatapusin ang
anak
* KABANATA 20: Ang Nagpapalagay
> Don Custodio de Salazar y Sanchez de
Monteredondo
- tinaguriang Buena Tinta. Nasa kamay niya ang
desisyon ng Akademya ng wikang Kastila
- siyang nakapag-asawa ng isamg maganda at
mestisa. Kabaliktaran naman ang sinapit nito ng
bumalik siya sa Espanya, walang pumapansin sa
kanya kaya bumalik na siya ulit sa Maynila
- may labing-lima araw na niyan sinusuri ang
kasulatan, matapos mausisa ng Mataas ng
Kawani, sumagot ito ng may pag-aalinlangan
pero ibig niyang natapos at ipakilala
* KABANATA 21: Mga Ayos-Maynila
> Mr. Jouy
- magdaraos ng unang palabas ang sahaman ng
Operang sa dulaan Variedades. Ik 7:30 ng gabe
ubos na antiket at pagpatak ng ika-8 malaking
tawad na doon sa mngisa-isa
> Camaroncocido
- isang kastilang nararahuyo sa gayung
kaguluhan at ayon dito, ang pagkapuno ng
dulaan ay utang sa mga pari
- Sa pag-iisa nito sa labas ng dulaan, marami
itong napuna sa kaniyang pagmamatyag, isa na
rito may narinig daw siyang “ang palatandaan
ay isang putok” ngunit hindi niya ito pinansin
> Tiyo Tiko
- lumipat ang matandang ito na katumbalikan ni
Camaroncocido
* KABANATA 22: Ang Palabas
> Pepay
- ang mga mag-aaral na nakapuwesto sa palko
ay malapit rito. Nang hapon din yun ang
mananayaw ay sumulat at tinipan si Don
Custodio, kaya di nito naiwang di dumalo sa
dulaan
> Isagani
- masaya ang lahat maliban sa kanya matapos
makita si Paulita Gomez na kasama si Juanito
> Padre Irene
- sinang-ayunan niya ang kahilingan ng mga
estudyanye na magtayo ng Ademya ng Wikang
Kastila ngunit sasailalim pa ito sa isang
korporasyon kung sakaling hindi ibigin ng mha
padre kasama ang adhikain
* KABANATA 23: Namatay si Maria Clara
> Simoun
- nung ika-7 ng gabe ay naroon siya at may
binabantayang sa isang daang kalapit ng
Kumbento ng Sta. Clara at naroon din si
Comaroncocido sa dulaan na may kausap na
mag-aaral
- nang gabing din iyon nagsadya siya sa bahay
panuluyan ni Basilio upang ipaalam ang
gagawing himagsikan, pero huli na siya
namatay din ng hapon na iyon si Maria Clara, di
makapaniwala ang mag-aaalahas sa sinabi ni
Basilio
 - halos sumabog ang kaniyang puso sa balita
narineg dahil ang dahilan ng kaniyang pag-
hihimagsik
> Basilio
- harangin niyang makapaggamot ng may sakit,
ngunit siya’y nagtataka kung bakit ang
pangagaling niya sa ospital ay daratnat si Kap.
Tiago na tulog, naglalaway, at parang humiphip
ng apyan subalit si simoun at si P. Florentino
lang naman ang dumadalaw rito
* KABANATA 24: Mga Pangarap
> Isagani
- bago magtakipsilim ay naglalakad siya
patungong sa Malecon upang kitain ang katipan,
inaashanag niyang mapapag-usapa ang nagyari
sa dulaan
- sa kaniyang paghihintay, naala nya tuloy ang
sarisaring gunita gaya ng naisumpa niya ang
dulaan at pakikitunggali kay Juanito
- ang kanilang usapan ay napadako sa bayan,
nais nito umunlad ang bayan. Pangarap din
niyang magkaroon pagawaan sa bawat pook,
mga daungan, at ng tanggulan ng bayan.
> Donya Victorina
- lulan sila sa karwahe kasam si Paulita at
lumapit siya sa binata ukol sa nawawalang
nitong asawa na si Don Tiburcio ngunit hindi
masabi ni Isagani na sa bahay ng amain
nagtatago ito
> Paulita Gomez
- nang silay magkaanig na, una itong
nagsalaysay ng mga nagyari sa dulaan na
sinundan naman ng katipan
- sinabi din niya na si Donya Victorina ay umiibig
kay Juanito Pelaez at hinde siya
- nag-aalinglangan siya sa mga parangap ni
Isagani ngunit di namn mawawala ang panalig
na ito ng binata
* KABANATA 25: Tawanan at Iyakan
- labing-apat na binata ang nagsama-sama sa
bulwagan ng Pansiteria Macanista de Buen
Gusto
> Padre Irene
- dito magdadaos ng paging alang-alang sa
kapasiyahan ni Buena Tinta ukol sa Akademya
- inihanda naman sa kanya ay lumpiang instik
> Don Custudio
- sinangayunan niya ang pagtatayo ng
Akademya na nasailalim ng Korporasyon at ang
mga mag-aaral ay gagawin lamang tagapaningil
ng mga ambangan at abuloy
- inihanda sa kanya ang pansit langlang at
tortang alimango sa mga padre at pansit gisado
sa taong bayan
> habang nagtatalupatian at nagkakasiyahan, may di-
kilalang tao lumulan sa isang saksakyan pamamay-ari ni
Simoun
* KABANATA 26: Mga Paskin
> Basilio
- maagang bumangon dahil marami siyang
gagawin sa araw na iyon, dadalaw sa may sakit,
tutungo sa Pamantasan para sa lisensura, at
makikipagkita kay Makaraig upang humiram ng
salapi sa pagtatapos
- lahat ng naimpok niya ay naubos kay Juli at
pinambili ng isang dampa para sa maglolo
- nang makarating siya sa San Juan de Dios
upang magtanong sa mga kaklase, naalala niya
ang balak ni Simoun na hindi naman natuloy
- nagtungo siya sa propesor sa klinika at
tinanong ito kung kasali ba ito sa kapisanan ng
mga estudyante, sinabi niya oo, at pinayuhan
siya na iligpit lahat ng anumang papel na
magpapahamak sa kaniya.
- nang makarating siya kina Makaraig at
dinatnan ng guwardya sibil, ng malaman siya ay
si Basilio sya ay dinakip kasama si Makaraig
sapgkat sila ang pinaniniwalaang nagpaskil ng
mga paskin ng may masasamang nilalaman ukol
sa pamahalaan
* KABANATA 27: Ang Prayle at Ang Pilipino
> Padre Fernandez
- ipinatawag niya si Isagani at nang pumasok ito
sa silid, nakanuot ang noo nito at malungkot.
Tinanong niya ang binata kung nandoon nung
hapunan at isagot na wala, na kanya naman
ikinatuwa
- sa lahat daw ng nakasalamuha niya mag-aaral
si Isagani sa kakaunting mag-aaral ang
nagsasabi ng tapat o harapan kung sila’y
pinupuluan
- ani nito lahat ng sinabi ng binata ay
katumbaas daw ng kanilang pagpapatiwakal at
nangakong sasabihin ang napag-usapan sa mga
kaparian
> Isagani
- sinabi niya na hindi silang mag-aaral ang may
pakana sa mga paskin
- nagtanong siya sa padre kung tinutupad nila
ang kanilang tungkulin at sinagot na kami’y
tumutupad ngunit hinadlangan niya sinabi ng
padre na siyang tumutupad pano naman dun sa
ibang pari gayun din ba
- dagdag niya, nagkakaisa ang simbahan at
paaralan upang manatili ang kamangmangan ng
nga inyong pilipino. Ramdam ng padre ang
sinabing iyun ng binata
- sagot niya ay tumutulong nga at huwag
tumutol sa kalayaan ng tao
* KABANATA 28: Mga Katatakutan
> Ben Zayb
- nagkatotoo ang hula niya na naibalita sa
pahayagang El Grito na makakasama ang pag-
aaral sa Kapuluan ng Pilipinas
> Quiroga
 - natapos kunin ang mga paskin sa pinto ng
Pamantasan hindi na nagsisulputan ang mga
pari sa tindahan nito at tinanggap na niya ang
malas ng bagong buhay
> Padre Irene
- ibinalita niya kay Kap. Tiago na may ilang nag-
uudyok sa Kap-Hen na barilin ang ilang binata
upang bigyang aral, at ng malamang si Basilio
ay huling hinuli at nahalughog ang bahay niya
na lalo nitong ikinalubha at biglang ikinamatay
ng Kapitan na napasigaw ang padre
> Samu’t saring patayan dahil sa maling akala. May
nagsasabing si Padre Salvi o kaya namang si Quiroga
ang may kagagawan.
* KABANATA 29: Mga Huling Salita Tungkol Kay
Kapitan Tiago
- magkakaroon ng maringal na libing ang
kapitan
> Padre Irene
- ipinagtaggol ang kapitan sa ilang pari dahilan
na hindi ito nangumpisal bago lumisan at sya
ang inatasang maging tagamahala ng huling
habili ng Kapitan Tiago. Ipapamansa sa Sta.
Clara, sa Papa, sa Arsobispo, sa mga
Korporasyon ng Pari, at matrikula para sa mga
dukhang nag-aaral sa halagang dalawangpung
piso
- napunta sa kanyang bulsa ang dalawangpu’t
limang piso na pamana sana kay Basilio
> May nagsasabing sa bahay daw ng Kapitan ay pinag-
uusapan ang himalang nagpakita daw sa mga mongha
ng kumbento ng Sta. Clara ang Kapitan ng ito’y
naghihingalo
> Donya Patrociniong
- na siyang kalaban ni Tiago sa paghahandog sa
simbahan ay naghangad na mamatay din ito
kinabukasan, upang malaluan ang libing nito
* KABANATA 30: Si Juli
> Hermana Penchang
- ayon sa kanya mabuti’it pinaalis na nito ang
dalaga dahil ayaw niyang magalit ang mga pari
sa kanya; gayong dinadamdam niyan ang
pagtubos sa dalaga
> Hermana Bali
- ibinalita niya kay Juli na patay na si Kapitan
Tiago na hindi ito makapaniwala, at nag
malamang totoo nga hinimatay ang dalaga
- umisip ito ng paraan upang mapalaya si Basilio,
nagtungo sila ni Juli sa Hukom ngunit ay payo
ay magtungo kay Padre Camorra
> Juli
- habang nasa daan tumatangi itong daanan
ang kumbento at minsan nadin iton tumaggi
nung nangangailangan. Kung ngayon lalapit siya
sa kura dahil kay Basilio. Isinisisi sa kanya na
hindi nakakabatid ng mga nangyari sa kanila ng
Padre. Nakatulog siya ng mahimbing ngunit
nagisng sa isang masamang panaginip
- isang araw napabalitang ang katipan nalang
ang naiwan. Sinundo siya ni Hermana Bali at
dali-dali silang nagpunta sa kumbento
- nang sumapit sila sa pinto ng kumbento, ay
ayaw nang pumasok nito pero tumuloy.
Kinagabihan, simigaw ang Hermana ng tumalon
si Juli mula sa itaas at namatay pagkahandusay.
> Tandang Selo
- galit na pumunta sa kumbento ngunit pinaalis
ng palo at tulak. Umuwing umiiyak na parang
bata. Kinabukasan nagtungo siya sa
kabundukan dala ang pangangasong gamit
* KABANATA 31: Mga Mataas na Kawani
> Ang pahayagan sa Maynila ay tumungkol lamang
sa nabunyag na patayan sa Europa, pagbibigay
gantimpala sa prediktor ng Maynila, at sa tagumpay ng
Operatang Pranses. Ngunit hindi naman naibalita ang
nangyari kay Juli
> Padre Camorra
- naibalita ang kanyang pag-alis sa Bayan at
nanirahan sa Kumbento ng Maynila
> Sunod-sunod ang paglaya ng mga bilanggong
estudyante sa tulong ng kanilang mga kamag-anak liban
nalang kay Basiliong may aklat na bawal
> Mataas na Kawani
- ipinagtanggol si Basilio ngunit lalo iyong
ikinasama nang malaman ng Kap-Hen.
Pinagatawan niya ito. Dahil dito, higit na naging
malubha ang alitan nila ng Kap-Hen
* KABANATA 32: Ang Ibinunga ng mga Paskin
> hindi nakapasa at tumigil na sa pag-aaral sina Tadeo,
Pecson, Makaraig, Isagani at Pelaez at pati narin
si Baslio nakabilanggo, na tanging si Sinong na kutsero
nito ang nagbalita nagpakamatay si Juli at ang
pagkawala ng Tata Selo
> Dahil sa husay sa talupati nakapasa si Sandoval
> Simoun
- siya’y gumaling na at ayon kay Ben Zayb,
magdaraos ng isang handaan sa paggaling nito
- siya ang nakaatang na mamahala sa lahat at
magdekorasyon ng bahay
> Juanito Pelaez
- suwerte siya matapos bilhin ng walang bayad
ang bahay ni Kap. Tiago, lumakas ang kanilang
tindahang kasososyo si Simoun at mapapakasal
kay Paulita Gomez, abalang-abala ang ama nito
na si Don Timoteo Pelaez sa pista para sa
kaniyang anak at kay Paulita.
* KABANATA 33: Ang Huling Matuwid
> Simoun
- abala ng umagang iyon sa pag-aayos ng
kaniyang mga hiyas at sandat. Kasama niyang
umalis ang Kap-Hen
- dinala niya si Basilio sa kanyang laboratoryo at
at inilabas ang Lampara ng Kamtayan na kapag
nailawan, matapos ang dalawangpung minuto
 unti-unti lalam ang ilaw at itoy may laman na
Nitrogliserina o bomba
- ayon sa kanya sa gabing iyon ito puputok na
ibig sabihin umpisa na ng himagsikan laban sa
pamahalaan
- sila ni Matanglawin (Tales) ay magkikita sa
siyudad upang kunin iyun at sina basilio ay
hahawak ng arabal tatayo sa tulay upang
magpasaklolo.
- kumuha siya ng rebolber at ibinigay sa
estudyante at nagbilin mag-antay sa tapay ng
simbahan ng San Sebastian sa ganap na ika-10
ng gabi
> Basilio
- dumating ng kahambal-hambal, payat at
gulagunalit ang kasoutan. Lumapit kay Simoun
ay nagsabing masama siyang anak at kapatid.
Habang nakikinig si Simoun, nung una pinakait
nito ang pakikilahok sa himagsikan pero ngayon
handa na siyang sumali rito
* KABANATA 34: Ang Kasal
> Basilio
- nasa daan na siya ng ika-7 ng gabi, walang
mapuntahan at ginugulo ng Lampara ng
Kamatayan. Naawa siya ng makita si Isagani
lungkot na kahit sa huling sandali makita ang
dating minamahal
- nakita na niya si Simoun na dala ang Lampara
lulan sa karwahe kutsero ni Sinong
> Ang dating bahay ni Kap. Tiago ay napupuno ng
kasiyahan at tawanag iba-ibang kesa noon.
* KABANATA 35: Ang Handaan
> Magikaka-7 ng gabe ng dumating ang mga panuhin
ng kasal, si Donya Victorina, at huling dumating ang
Kapitan-Heneral kasama ang asawa nito
> Basilio
- nasa harap ng bahay nanonood sa mga
panauhin. Siya’y naawa sa mga taong walang
sala, ngunit ng makita sina P. Salvi at P. Irene
ay nabuhayan ito ng loob
- nakita niyang tumaas dala ang lampara at
bumaba si Simoun. Nanumbalik ang kanyang
kabaitan na iligtas ang mga tao subalit natakot
siya at lumayo sa bahay na yun
> Isagani
- nakita ni Basilio at nagsabing ang bahay ay
puno ng pulbura at ang Lampra ay may
Nitrogliserina makaraan ang 20 minuto ay
lalamlam ang liwanag at itoy puputok
- napansin niya ang takot at totoo ang sinasabi
ni Basilio
> Juan Crisostomo Ibarra
- nakalagda ang pangalan na ito sa papel na
tinta ay pulo ay nagpasa-pasa sa bulwagan ng
kasal at nakilala ito ni Padre Salvi na totoo
pirama ito ng pilibustero 13 taon na ang
nakakalipas
> Nangulimlim na ang liwanag ng Lampara at inutos ng
heneral kay P. Irene ang Mitsa subalit isang kisap-mata
ay may pumasok na anino at dali-daling sinunggaban
ang Lampara at itinapon sa ilog. Maliksi ang anino
* KABANATA 36: Mga Kapighatian ni Ben Zayb
> Ben Zayb
- nang malaman niya ang balita dali-dali itong
umuwi at gumawa ng balita upang ang Heneral
ay bigyang papuri. Ipinalabas niyang bayani ang
Heneral, P. Irene, Don Custodio at P. Salvi.
Ipinadala niya ang pasulatan ngunit pinabalik
dahil mahipit na bawal ng heneral na pag-
usapan ang nangyari
> Matanglawin
- pinuno ng isa sa mga tulisang nagsabing
tipipon sa may Sta. Mesa upang manloob sa
mga kumbento at babahaginan sa mga
nasamsam
- ayon pa sa kanila, palatandaan ay isang putok
pero wala naman silang narinig at nagsi-uwian
na sila sa akalang nalinlang
> Don Custudio
- kinahapunan bumisiya si benzayb sa kanya na
abalang- abala naman siya sa paghahanda ng
isang panukala laban kay Simoun
* KABANATA 37: Ang Hiwaga
> Chichoy
- nagkukuwento aniya, nung nahatid siya ng
hikaw kay Don Timoteo para sa bagong kasal ay
napansin niyang ginigiba ang kiosko at nakita
din nito ang mga bayong ng pulburang nasa
ilalim ng lamesa, sa bubong, at sa mga sulok
sulok. Mamutla-mutla ng ibalita iyun
- nagulat ang lahat ng sinabi niyang si Simoun
ang naglagay ng pulbura. Dagdag pa niya di-
kilala ang nagnakaw ng Lampara na maaring
isang Instik Kastila o Indiyo
> Momoy
- ilan din sa mga dumalo ay natakot sa narinig.
> Ginoong Pasta
- sinabi niyang ang taong may gawa noon ay
ang may galit kay Don Timoteo o di kaya’y
kaagaw ni Juanito kay Paulita
> Kapitan Loleng
- pinayuhan niya si Isagani na magtago baka
daw ito ay mapagbintangan sa nangyari
> Don Custudio
- di niya masimpat kung sino ang may
kagagawan sa pangyayari iyun
> Kapitan Toringgoy
- maaring ang prayle, o si Quiroga ang may
gawa.
> Isagani
- aniya na hindi mabuti ang magnakaw, kung
nalaman lang sana ng magnanakaw ang pakay
ay hindi na nito kukuhanin ang lampara
* KABANATA 38: Ang Kasawian
> Matanglawin
 - naghasik ng lagim sa ibat-ibang parte ng
Luson. Nanunog, nanira ng taniman, nangloob,
at nanamsam ng mga kagamitan
> Mautang
- pilipinong guwardiya sibil na dapat lang
paruhasan ang mga bilanggo para kung sakaling
manlaban ay mabaril nila
- nakarinig ng putok, nagpagulong-gulong ito na
tutop ang dibdib at nilabasan na ng dugo
> inutos ng kabo na magmasid sa paligid at may higit
sa tatlo ang nakikipagputukan sa kanila
> Carolino (Tano)
- anak ni Kabesang Tales, nakikilala niya ang
lalaking nakatayo sa talampas at kanya itong
binaril at nawala sa bato
- at nang may isa pang matanda kinumpas ang
sibat na dala pinaputukan
- ang nanglapitan any isang matandang
naghihingalong si Tandang Selo, isinaksak ng
bayonete habang natitikmak ang matanda kay
Tano habang ang daliri ay nakaturo sa likod ng
bato
* KABANATA 39: Wakas o Epilogo
> Don Tiburcio de Espadana
- ikinlungkoy ni Padre Florentino ang pag-alis ng
kaibigang ito sa pag-aakalang siya ang darakpin
sa gabing iyun
> Simoun
- dumating siya dalawang araw na ang
nakaklipas sa bahay ng padre at nais dito niya
manatili
- naramdaman ng padre ang kanyang buntong
hininga at tuluyan na itong namatay hawaka
ang kamay ng pari at lumaganap ang kahimikan
> Padre Florentino
- pumasok sa silid kung nasaan ang alahero at
natuklasan nito uminom ito ng lason, tinitiis
lamang nito ang sakit na duto at sinubukan
niyan maghanap ng lunas ngunit pinigilan siya
nito baka mag-aksaya pa ng panahon
- makinig sa ipinagtapat ni Simoun na siya si
Crisostomo Ibarra na nag-aral sa Europa,
bumalik sa Inang Bayan dala-dala ang bagong
pag-asa at pakasalan si Maria Clara ngunit dahil
sa isang kaguluhan nawala ang lahat sa kaniya.
Nailigtas lamang siya sa kamatayan ng kaibigan
- nagpayaman siya at bumalik sa bayan upang
ipaghiganti at mag-umpisa ng himagsikan laban
sa pamahalaan
- ayon sa pari, hindi siya pinabayaan ng Diyos
na mangyari ang plano niya dahil mali ang
layuning maghiganting paraan subalit maganda
ang kaniyang layunin
- nang tinanong ng alahero kung anong klase
diyos iyan sinagot ng pari na diyos na
makatarungan, napapala sa mababait at
nagpaparusa sa masasama
- Kinuha niya ang bakul na naglalaman ng mga
kayaman nito at iniwana nag bankaya at
nagtungo sa tapat ng karagatang Pasipiko. Dito
sinabi niyang “ibaon nawa sa kailaliman ng
karagan ang yaman” at inihagis niya ang bakul
- - - - - - - - - - WAKAS - - - - - - - - - -
Mga Teoryang Sumuri sa Nobelang “El Filibusterismo”
i. Teoryang Realismo
- isang teknik ng pagsulat sa panitikan na
nakatuon sa paglalahad ng representasyon ng
realidad ng katotohanan ng buhay.
- Sinabi pa ni Donna Campbell nabagama’t
isang teknik, madalas na paksang teoryang ito
ang buhay ng mga karaniwang mamamayan at
ng mga nasa gitnang uri ng lipunan.
ii. Teoryang Imahinasyon
- kasalungat ng Realismo nakatuon naman sa
kung ano ang ideal o yaong maaring umiral
lamang sa imahinasyon.
iii. Teoryang Historikal
- Ang Historikal na pagsusuri sa isang akdang
pampanitikan ay tumutukoy sa pag-unawa sa
akda batay sa mga pangyayari at karanasang
pumapalibot sa pagkakabuo nito.
- Batay kay Lois Tyson, ang isang akdang
pampanitikan ay nagsisilbing “cultural artifact”
na makapagsasalaysay ng ugnayan ng mga
diskurso at sapot ng mga kahulugang
panlipunan na nangyayari sa panahon at lugar
kung saan isinulat.
iv. Teoryang Moralistiko
- Dito ay tinutukoy ang kamalian at kawastuan,
gayundin ang kabutihan at kasamaan, ng mga
pangyayari sa akda. Ayon kay Paul Elmer
More, isang Amerikanong mamamahayag,
layunin ng isang kritiko na tukuyin ang
moralidad sa mga akdang pampanitikan at
husgahan ito batay sa pamantayang moral.
v. Teoryang Biyograpikal
- ayon kina X.J Kennedy at Dana Giola sa
kanilang aklat na "Literature: An Introduction to
Fiction, Poetry and Drama Sixth Edition"(1995),
ang biyograpikal na pagsusuri ng isang akdang
pampanitikan ay nagsisimula sa payak subalit
sentral na pagtingin na ang panitikan ay isinulat
ng mga tunay na tao at ang pag-unawa sa
talambuhay ng manunulat ay makatutulong
upang higit na maintindihan ng bumabasa ang
akda.
vi. Teoryang Arketaypal
- Mula ito sa mga salitang 'archein' na
nangangahulugang “orihinal o luma”at 'typos'
na nangangahulugan naman ng “pattern o
padron, modelo, o uri.” Mas binibigyang pansin
 ng teoryang arketaypal ang kalipunan ng mga
sagisag at imahen sa unibersal na pagtingin.
- Ayon naman kay Jose Maria Sison, sa
kanyang akdang “RizaltheSocialCritic”(1966) sa
kabuuanng nobela, si Simoun ay naging
simbolong isang arketipong
rebolusyunaryo na naniniwalang makakamit
ang pagbabago sa marahas na pagpapatalsik sa
pamahalaan. Ipinalalagay ni Simoun na
makokontrol niya ang masa at maibabagsak ang
kabuuan ng pamahalaan sa isang pag-atake.
vii. Teoryang Eksistensyalismo
- Nagsimula sa France noong ika-20 siglo ang
kilusang pangkaisipan na tinatawag na
eksistensyalismo. Pinangunahan ito ng
pilosopong si Jean Paul Sartre. Batay kay
Nigel Warburton sa artikulong “A student’s
guide to Jean-Paul Sarte’s Existentialism and
Humanism” (1996,) ang batayang prinsipyong
eksistensyalismo ay ang paniniwalang na
uunaang pag-iral kaysa esensiya o katuturan.
viii. Teoryang Sosyolohikal
- ay sumusuri sa ugnayan ng manunulat sa
kanyang lipunan. Batay sa paniniwalang ito, ang
akdang nilikha ng manunulat ay kumakatawan
sa panahon at lipunang kanyang kinabibilangan.
Ang teoryang sosyolohikal ay nagbibigay ng
pangunahing halaga sa tao. Ito ay dahilang
tao ang sentro ng daigdig, ang sukatan ng mga
bagay, at may hawak ng sarili niyang kapalaran.
Ang tao at ang kanyang mga saloobin at
damdamin ang naging pangunahing paksa nito.
ix. Teoryang Sikoanalitiko
- Kung babatayan ang teoryang sikoanalitiko,
ang mga nalikhang akda ay sinsabing
sumisimbolo sa mga pinapangarap, saloobin,
naging karanasan, o mismong pagkakataon
ng may-akda. Kung sa mga pangyayari o
sitwasyon, maaari ding maihalintulad ang akda
sa panaginip ng manunulat, kung saan lumilitaw
ang kanyang mga naisin, masidhing damdamin
o pinakatatagong sikreto.
x. Teoryang Humanismo
- Ang teoryang humanism ay lumaganap noong
panahon ng Renasimyento (Renaissance) na
nagpakita ng pagpapahalaga sa tao. teoryang
pampanitikan na nagpapalitaw ng kalakasan ng
tao bilang pinakamatalinong nilalang. Ito ay isang
pilosopiya ng pagkatuto at pagtuklas ng
kakayahan ng tao.
xi. Teoryang Dekonstruksiyon
- teoryang pampanitikan na karaniwang
estruktura ng kuwento ay hindi sinusunod.
Natural nitong pinapadaloy ang kamalayan at
kaisipan ng tao gayundin ang mga pangyayari
sa kanyang paligid.
- sa pananaw nito, binibigyang pansin ng mga
nais sabihin sabihin ng akda batay sa relasyon
ng tao sa kaniyang lipunan. Nagpapahiwtig ng
impluwensiya ng pakikipag-ugnayan ng tao sa
kaniyang kapuwa at sa kahihinatnan nito.
Kaligirang Pangkasaysayan ng El Filibusterismo
 Oktubre 1887 sa Calamba, Laguna nang
sinimulang isulat ni Jose Rizal ang kaniyang
ikalawang nobela, ang El Filibusterismo. Ito ay
karugtong ng naunang inilathalang Noli Me Tangere.
Ang lunan ng ikalawang nobela ay 13 taon
makaraan ang huling eksena sa naunang nobela—
nang magkatulong na ilibing nina Crisostomo Ibarra
at Basilio sina Elias at at Sisa. Sa El Filibusterismo,
ipinakilala ang misteryosong karakter na si Simoun,
isang mayamang mag-aalahas na ginagamit ang
kaniyang yaman at impluwensiya
 Mula sa Calamba, dinala ni Rizal sa Paris,
Pransya, at Madrid, Espanya ang pagsulat ng
sumunod na mga kabanata ng El Fili, pero sa
Biarritz, Germany niya natapos ang pinakahuling
kabanata nito noong ika-29 ng Marso 1891.
Naghanap siya ng magiging imprentahan ng El Fili
at tinanggal na sa listahan ang Paris dahil sa mahal
ng pag-iimprenta rito, kaya bumalik siya sa
Brussels, Belgium at sumunod ay sa Ghent,
Belgium, kung saan mas mura ang gastos sa mga
bilihin. Katuwang ang kaibigang si Jose
Alejandrino ay natagpuan niya ang F. Meyer-
Van Loo Press na pumayag na ilimbag ang
kaniyang aklat kahit hulugan ang bayad. Si
Alejandrino ang naging tagapadala sa imprenta ng
mga proof at pagtatama. Dito na nailathala ni Rizal
ang El Fili noong gitna ng Setyembre 1891.
 Ayon kay Ambeth Ocampo sa kaniyang librong
Rizal Without the Overcoat (2018), intensiyon
ni Rizal na gawing dobleng mas mahaba ang El Fili
kaysa sa Noli pero dumaraan noon si Rizal sa
maraming pagsubok kasama ang pinansiyal na
problema.
 Batay kay Augusto de Viana sa kaniyang
librong Jose Rizal in Our Times (2011), kapos
sa pera noon si Rizal. Sinikap niyang magtipid nang
husto upang mairaos ang kaniyang buhay at
makaipon ng perang pampalimbag ng El Fili.
Isinanla niya ang kaniyang alahas upang makalikom
ng pondo. Idinagdag niya ang nalikom mula sa
pagsasanla sa natira niyang pera mula sa
pagbebenta ng kaniyang anotasyon sa Sucesos de
las Islas Filipinas ni Antonio Morga at sa
ambag ng kaibigang negosyanteng si Jose Maria
Basa mula sa Hong Kong.
 Nagkaroon din ng pagkakataon na natigil sa
pagbabayad si Rizal sa imprenta kaya’t nahinto ang
paglilimbag ng El Fili. Dito na sumaklolo si
Valentin Ventura, isang mayamang Pampango na
nasa Europa rin upang magsulong ng reporma sa
Pilipinas. Gayunman, naging sakto man ang dating
ng tulong ni Ventura, nasunog na ni Rizal ang ilang
manuskritong natapos niya dahil sa dinanas na
mababang emosyon. Ayon kay Ocampo, nasa 47
pahina ng manuskrito rin ng El Fili ang binura ni
Rizal gamit ang brush at tinta.
 Ayon kay Ocampo, noong panahong iyon ay
naging lubhang bihira ang kopya ng mga nobela ni
Rizal. Noong 1887 ay humiling ng kopya ng Noli
ang gobernador heneral sa Malacañang pero dahil
sa kawalan ng kopya ay humiram muna si Rizal
mula sa kaniyang kaibigan upang ibigay sa
gobernador. Nang magpuslit si Rizal ng kopya ng El
Fili sa Maynila mula sa Hong Kong ay halos lahat ng
kahon na naglalaman ng nobela ay nakumpiska ng
customs. Ang kopya ng kaniyang mga nobela ay
naipasa-pasa na lamang upang mabasa ng mas
maraming Pilipino.
Jose Protacio Rizal Mercado y Alozo Realonda
 isa sa mga dakilang bayani ng Pilipinas na
piniling gumamit ng panulat sa pagtatanggol sa
ating bayan.
 Isinilang siya sa Calamba,Laguna noong ika-19
Hunyo 1861.
 Isa siyang poligloto (polyglot) dahil natutuhan
niya ang 22 na wika sa kaniyang paglalakbay.
 Noong 1890, siya ay naging isang Mason,
isang lihim na kapatiran ng mga kilalang tao sa
lipunan na layuning isulong ang reporma at
ipaglaban ang kalayaan ng bansa.
 Bumalik sa Pilipinas si Rizal noong 1892, at
itinatag ang La Liga Filipina na may layuning
mapagkaisa ang mg Pilipino at makatulong sa
pagpapaunlad ng kabuhayan
 Dinakip at nakulong siya noong ika- 6 ng Hulyo
1892 sa Fort Santiago at ipinatapon sa
Dapitan sa ilalim ng mga kasunduan. Dito
siya nakapanggamot sa mahihirap, nakapagtayo
ng paaralan, nakatuklas ng mga halaman,
nakapagpinta at nakapaglilok. Sa Dapitan din
niya nakilala at naksama ang dayuhang si
Josephine Braken na huling babaeng kaniyang
minahal.
 Isinulat niya ang “Mi Ultimo Adios” bago siya
barilin sa Bagumbayan noong ika-30 ng
Disyembre 1896.
Pamilya ni Gat. Jose Rizal
 Francisco Mercado Rizal (1818-1897)
- ama ni Pepe na sinilang sa bayan ng Binan,
Laguna noong Mayo 11,1818.
 Teodora Morales Alonzo y Quintos (1827-1911)
- Ipinanganak sa Maynila noong Nobyembre
8,1826, siya ay nag-aral sa Koleheyo ng Santa
Rosa, isang kilalang koloheyo para sa mga
kababaihan, siya ang naging unang guro ni Rizal.
SPaNOLMaJoCJoTS
1. Saturnina “Neneng” Rizal (1815-1913)
- Napangasawa ni Manuel Hidalgo mula
sa Tanauan, Batangas at nagkaroon ng
limang anak.
2. Paciano Rizal (1851-1930)
- May dalawang anak kay Severina
Decena-Sumali at naging Heneral sa
Rebolusyonaryong Pilipino pagkatapos
pumanaw ni Rizal.
3. Narcisa “Sisa” Rizal (1852-1939)
- Ang matiyagang naghanap ng lugar ng
paglilibingan ni Rizal. ”RPJ” ang tanging
marka na pinalagay sa libingan nito.
4. Olympia “Ympia” Rizal (1855-1887)
- Napangasawa ni Silvestre Ubaldo na
isang Telegraph Operator sa Maynila.
Sila ay biniyayaan ng tatlong anak at ito
rin ang nagging dahilan ng kaniyang
pagkamatay.
5. Lucia Rizal (1857-1919)
- Napangasawa ni Mariano Herbosa na
pamangkin ng ninong ni Jose na si
Padre Casanas
6. Maria “Biang” Rizal (1859-1945)
- Asawa ni Daniel Faustino Cruz na
galing sa Binan, Laguna.
7. Jose “Pepe” Rizal (1861-1896)
8. Concepcion “Concha” Rizal (1862-1865)
- Namatay sa edad na tatlo dahil sa
malubhang sakit.
9. Josefa “Panggoy” Rizal (1865-1945)
- Sinasabing namuhay kasama ang
kapatid na si Trining. Pinaniniwalaang
may sakit na epilepsy.
10. Trinidad “Trining” Rizal (1868-1951)
- Siya ang nakatanggap ng lampara
kung saan nakatago ang tula ni Jose na
“Mi Ultimo Adios”
11. Soledad “Choleng” Rizal (1870-1929)
- Napangasawa ni Pantaleon Quintero at
nabiyayaan sila ng limang anak.
Pag-aaral at Karangalan ni Gat. Jose Rizal
 Ateneo Municipal de Manila
- unang paaralan sa Maynila na pinasukan niya
noong ika-20 ng Enero 1872.Kumuha sya
dito ng Agham sa Pagsasaka. Sa pananatili
niya sa paaralang ito ay natanggap niya ang
lahat ng mga pangunahing medalya at notang
sobresaliente sa lahat ng aklat.
- Sa paaralan ding ito niya natanggap ang
kaniyang Batsilyer sa Sining na may notang
sobresalyente kalakip ang pinakamataas na
karangalan.
 Unibersidad ng Santo Tomas
- siya ay kumuha ng Pilosopiya at Panitikan.
Pagkaraan, kinuha niya ang kursong
panggagamot sa Santo Tomas pagkatapos
mabatid na ang kaniyang ina ay tinubuan ng
katarata.
- Noong 5 Mayo 1882, nang dahil sa hindi na
niya matanggap ang tagibang at mapansuring
pakikitungo ng mga paring Kastila sa mga
katutubong mag-aaral, nagtungo siya sa
Espanya.
 Unibersidad Central de Madrid
- sa ikalawang taon ay natapos niya ang
karerang Medisina, bilang "sobresaliente"
(napakahusay). Nang sumunod na taon,
nakamit niya ang titulo sa Pilosopiya-at-Titik.
 Pransiya (France)
 - nagpakadalubhasa sa paggamot ng sakit sa
mata sa isang klinika roon.
 Heidelberg, Alemanya
- kung saan na katamo pa siyang isang titulo.

Pag-ibig at Mga Naging Kasintahan ni Jose

1. Segunda "Miss K" Katigbak
- Unang kasintahan ni Rizal na taga Lipa,
Batangas
- Kaibigan ni Olympia na nakakatandang kapatid
ni Rizal
2. Leonor "Orang" Valenzuela
- Tumanggap ng liham kay Rizal na ginamitan
ng invisible ink
3. Leonor "Taimis" Rivera
- Anak ni Antonio Rivera na tiyohin ni Rizal na
taga Camiling, Tarlac at may nagsasabing
malayong kamag-anak at kababata ni Pepe
- nag-aral sa La Concordia College
4. Consuelo Ortega Y Rey
- Anak ni Don Pablo Ortega Y Rey na dating
Gobernador Sibil ng Maynila
- ang Kaibigan nyang si Eduardo de Lete ay may
pagtingin din kay Consuelo upang hindi masira
ang pagkakaibigan nila ay agad syang lumisan
upang kalimutan si Consuelo
- Paksa sa malungkot na liham na A la Señorita
C.O.Y.R
5. Gertrude "Gettie" Beckkett
6. Nelly Boustead
- Taga Biarritz, France, ang babaeng
nagustuhan din ni Heneral Antonio Luna at
kalaunan ay ang dahilan ng pag-aaway nila ni
Rizal
- Muntik na silang ikasal ni Rizal ngunit
tinganggihan ni Rizal na maging Protestante,
ang Relihiyon ni Nelly
7. Seiko "O-Sei-San" Usui
- Taga Yokohama, Japan na mula sa pamilya ng
samurai anak ng isang negosyante
8. Suzzane Jacoby
- Taga Belgium
- Hindi natuloy ang pag-iibigan nila dahil
kailangang lumisan ni Rizal sa Madrid
- Tinawag nyang "My Litte Bad Boy" si Rizal
9. Pastora "Torak" Necesario
- Taga Dapitan, Zamboanga Del Norte na isang
dalubhasang mag-hahabi
10. Josephine "Miss B" Bracken
- Ang huling Pag-ibig na Pamangkin ni George
Taufer na isang pasyente ni Rizal na
nagsadyang pumunta sa Dapitan upang
magpagamot ng mata.
- Ikinasal nila ang kanilang mga sarili sapagkat
wala ni isang pari ang may gustong ikasal sila.